आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावछिः
| ग्रन्थाङः ५६ अपराकापराभिधापरादियविरवचित्यीकासमेता
याज्ञवस्क्यस्प्रतिः ।
( विषयानुक्रमश्छोकवणोनुक्रमादिपरिशिष्टसमेता )
[ ~ । । ~ । ।
तत्र व्यवहाराध्यायप्रायध्ित्ताध्यायद्रयरूपो द्वितीयो भागः(२)) एतत्दुस्तकम् आनन्दाश्रमस्थपण्डितैः संशोधितम् । तच्च हरि नारायण आपटे इत्यनेन पुण्याख्यपत्तने
आनन्दाश्रमञरद्रणाखये
आयसाक्षरैमुद्रयित्वा प्रकाशितम् ।
शाखिवाहनश्नकाब्दाः १८२६ लिस्ताब्दाः १९०४
( अस्य सर्वेऽधिकारा राजशाप्तनानुप्ारेण स्वायत्तीकृताः } मूर्यं रूपकपप्तकम्र (₹° ७) ।
जथ सदीकयान्नवल्कस्मते- विंषयानुक्रमः।
न भिक~
१ आचारध्यायः ।
विषयाः
पृष्टाङ्काः विषयाः एषाङ्काः बरह्मचारिपकरणम् ? । परा्यत्वेन कथनम् १७ कापालिकादीनां ददने प्रायथित्तम् ,., १८ दीकारल्य मजायरणप् ,., ., १ | भि्तस्यककणम्, एवाजारजणं च "= १९ मुनीनां याह्षल्क्यं प्रति प्रश्रः, अणिमा- भाचारादीनां र्षणम्" धमेटक्षणम् ˆ २५ दिसिद्धीनां लक्षणम् ६ पषक्षणम् .. २३ ऋषीन्प्रति याश्चवल्कयोक्ति „| वणो; „^“ ०० ० ग मध्यदेशनक्षणम्, आर्यावतैल्त- ६ ५ चस्कारकरणे कवम्, पृसवनविषि; २५ णमू, यहियदेशकयनम् , म्लेच्छदे * "छ [जातकर्मणि सुवणोदिदानप्रश्च॑सा २६ ्रटक्षणप् त नृप्रिकृरणब्रू ७०० इ । २७ पृष्टस्य दृल्ावनग्रह पुराणादीनां ञानस्य कु माररक्ञषणव्, निष्कप्रणवेभिः १भन- साधनत्वेन कथनम्, विद्यालक्षणम् प्राशनम् १ २८ धमेशान्ञप्रयोजका ऋषयः, प्रसङ्गात्वर्तरि- चूढाकमेकालः ००७ ०९. शत्स्मृत।नां प्रतिपादनम् ... ७ | संस्काराणां कालातिक्रमे प्रायवित्तम् ... ३० धममस्य कारकृहेतवः उपनयनक्नालः धर्म्य ज्ञापकटेतवः, परमधमैलक्षणम्, बि अदि ` + गभोधानादिषु ब्राह्मणभोजनम्, शौवा- अग्न्युत्सादिनोऽभ्निहोत्रिणः भरायधित्तक- ध ॥ ३२ यनम् उपनेतृगृणाः, गायश्युपदेश ३३ सेवाचयागमेषधिकारिनिणैय "नवमी हैवसांख्यादीनां मतप्रतिपादनम् ,.. तीर्थानि, आचमनम् त ्रसङ्गात्पाशुपतादीनामुस्पत्तिबीजकथनम् व साविश्रीजपः 1 पञ्चरात्रादेर्वेदप्रतिमि धित्वेन वणेनम्, पञ्च. माजेनम् | । 1 | ४३ राघ्रस्यादृष्यत्वेन कथनम् ..* ध स्ावरादिजातीनां कमेगोलसिरुयनम्, = | नमाम 0 कलौ दी्कालब्रह्मचयादीनां | जपविधिः .. *७ वजनी यत्वेन बणेनम्, वशीकर- (सिध्योपास्तिविषिः ..“ ४९ णप्रकारकषनम् १५ | अश्निकार्यम् = ,,, ०० == ० ५१ देवतास्थापकलक्षणप् ,,, ,,, ,,, १६ | भमिवादनम् ,. - "= °". ५
२ विषयानुक्रमणिक्रा।
विषयाः अप्ययनम् ,, ल ० अध्याप्याः | ,.+ ,न५ ^ ^ दण्डादिधारणम् ठ "4 ~ मैक्षचयौ क भोजनादि > 9 (४ ब्रह्मचारिनियमाः... ,.+ + = गुखलक्षणम् ... *** अआचायेलक्षणम् , उपाध्यायतिग्लक्षणम् ब्रह्म चयौवधिः, उपनयनकारस्य परम- थ् 4 - द्विजत्वदेतकथनम् ०. ,. ^ वेदाध्ययनफलम्, ब्रह्मयज्ञविधि मैषटिकब्रह्मचारिषमा
विबाद्यकरणम् २
॥ १ गिरिर
भायौप्रशंसा ..+ ,./ .. गुरुदक्षिणादानम्, वेदाथेज्ञानस्याऽऽ्व कत्वकथनम्. ..
हातकभेदाः ,,५+ + न ,. कन्यारक्षणानि ... 5 सगोन्नकन्यापरिणये प्रायवित्तम् सापिण्ड्यविचारः ..-~ “^ कन्याया बाद्यलक्षणानि व वरगुणाः, पृरषलशक्षणम् पण्डभेदाः ६३ नि द्विजातीनां शदरापरिणयने निषेधः, वणं- ऋमेण द्विजातीनां भायोकरणेऽधिकारः ब्राह्मयिवादटक्षणम् .... „~. दैवाषीवाहयो लक्षणम् , प्राजापलयविवाद- लक्षणम् , आसरविवाहलक्षणम् ... गान्धवैराक्षपतपैश्ाचविवाहलक्षणानि सवण।परिणयने विशेषः, कन्याद्ातक्रमः कन्याहुरणे दण्ड 9 कन्याया दोषमनाष्प्राय दने दण्ड पनर्भलक्षणम् ... .„. 6 नियोगविधिः, कषेत्रजपत्रातपत्तिक्रथनम् व्यभिचारिणीविषये कतव्य्रता, घ्री प्रशंसा स्वन्लीलयागदेतवः त स
५५ | भायौन्तरकरणे कारणानि ,..
५६ | पतिव्रताप्ररषा ... -.. ०.
५७ | आधिवेत्ुर्दण्डः, स्ीधमाः, शाल्लीयदारसं- ५९ | म्रहस्य फलम् ... .. ६० | ख्रीणामृतुक्रालावधिः ..“ - , ६१ ल्रीगमने वज्यानि ०७१ ००७ ००१ ६४ | अनृतुगमने नियमाः, छ्ीणां सत्कारश्च ...
६५ |स्रीधमी;ः .... ल ^ प्रो्तभत कानियमाः, खणामस्वातन्त्यम् ६ | पातित्रत्यफलम् ... ,.* + र ६८ | सहगमनम् व. ४ ४ ५७० | अन्वारोहणे विचारः ,.. ५ अनेकभायोविषये धमक्रथनम् -.. ... प्रमीतभायेविषये विचारः
वणजातिविवेकपमकरणम् ३. = वी ल ५७ | अनलोमजाः =... =+ "ल ७८ | प्रतिलोमजः ..* ० = ८. | संक्री्णजात्यन्तरम् „~ ८9 वणं प्राप्तौ कारणान्तरम्, हीनवृच्या जीवनम्
८५| ‹गदस्थधमयपकरणम् ४.
<६ | कस्मिन्नप्नो कि कतव्यं तदभिधानम् ... प्रायायुक्रादिधमोः दन्तधावनम् ... -..
८ | प्रातःस्नानफयम्, श्रौतस्माताभ्रिहवनम् १
दादीनामभ्यास > 4 - ८९ | योगक्षेमा्थं राजादाश्रयः, स्नानभरकारा ९० | मृत्तिकरादरणम्,. स्नानदेशाः ... ९२ | मनच्रस्नानम् ... ,. न ९ | अघमर्षणम्, स्नानाङ्गतपणम् ... ,.. ९१५ तपणविधिः इ + 48 ९ ५ ऊध्वपृण्डप्रशासा ... ९७ | प्रसद्गा्रदीलक्षणम् ... ९ न 0 4 0 ८ ९९ । ब्रह्मयज्ञाङ््तपरणम्... ,.. == =^
गण्ाङ्काः विषयाः पृष्टङ्काः
१९०
१०१
१०२. १०३ १०४ 9.०.९ १ 6७ १०८ १०९ ११९० १११ ११२ ११४
विषयानुक्रमणिका । ३
वसख्रादिधारणम्) याने व्याध्यारेयु- क वृषभस्य यागः
# ® & ® ® 8
विष्रयाः पृष्ठाद्राः असमर्थस्य सक्षेपरतपणम् ... ... १३९ सुथाराधरनम् „~ ~ न "~ १५० नृरसिहाचैनम् ... „^ च ~ ११ पञ्च महायज्ञाः ,.. ... ,.+ ,--. १४२ -विवलि क 4 पित पनष्येभ्योऽन्नदानम्, निव्यश्राद्धम् १५५ दंपत्योः लेष्रभोजनम् ... .., ..“ १४६ तिथीनां भाजनम् ,,/ ,.+ ,. १५७ ग्राणाभिहोतच्रम् ... 2 `> १८ भोजने नियमाः... ,.* ,., १५९ भोजनान्ते कतेव्यानि ... ,.. १५१ भिक्षवे भिक्षादानम् ... ... १५२ भिक्षालक्षणम्, गोम्रास .. १५३ सहदादेभ्योऽन्नदानम्, श्रोतियसत्कारः १५४ प्रतिसंवत्सरमध्यां:; धरोत्रियातिथ्योटक्षणम् १५५ परपाकरपिनिधः, अतिभ्यायनुत्रजनम्, प्रसद्वद्रास्त्वादिसीमाविमागः... १५६ रोषदिनकरलयम् , सायसंध्यादि, रयनधमोः १५७ ब्राह्ये महर्तं स्वदितचिन्तनम् ... ... १५८ माना ५ .. १५९ वद्धादिभ्यो मागस्य देयत्वक्रथनम् , द्विजा- दना कमण २ ०० १६० ्षत्रियवैदय य। मेख्यकम।णि, शद्रकमं १६१ राद्रस्य पुराणश्रवणेऽधिक्रारः -. = १६२ सैव गसाधारणधमीः १६३ सोमपनेऽ्यिकारः ,.. १६५ श्रौतकर्माणि ,.+ ..+ ,.. ... १६६ वेश्वानरीष्िः .-.+ == १६५७ यज्ञाथं॒॑हीनभिक्षाग्षिधः; धान्यादिसंच- यापायः 94 9 १६८ स्नातकप्रकरणमप् ५. स्नातकत्तानि, राजादिभ्यो धनग्रहणम्, दाभ्भिकादिवृत्तिवजेनम् १७० पाषण्डादीनां रक्षणम् ... १.७५ पाषण्डादिभिः सह संखापदृण्यक्षयः १७२
१७३
विषयाः प्रष्टारः रारीरत्राणसाधनानि, पृरषवचननिषेघः ... १७४ पैरान्यलक्षणम्, अन॒तद्वैविध्यम्, भेथ्या- भिशंसने दोषः+ अनृतपारदायादीनां विवजनम् ५, न = “१७५ सुवर्ण्रह्ममूत्रादेधारणप्रकारः „= --“ १७६ प्रयाणे इुभाश्ुभपिचारः ०० ०५ १७७ नयादिष मन्नरपृषोत्समनिषेधः ,.. ... १७९ सूयनस्रषटयादीना माले क्रननिषेध ,., १८० उदकादौं ्टीवना दिकममेणां त्याज्यम् ... १८१
अन्नयिना जलन पिनदिलयादयाचारनेरूपणम् १८२ उच्छाच्लवतिनो राज्ञः प्रतिग्रह दोषभूयस्सव- कथनम्, सनिचक्रीलयादिभ्यः प्रतिग्रह उत्तरोत्तरदाषभयस्वम् ,.. ,.. उच्छालरवातिराजप्रतिम्रदान्नरकप्राप्तिवणनम्
१८५
इपकभक्राखः #@ ® @@ ® र् ८4 र उत्समजनक्राट .-- = १८६ अनष्याया!.... „न ,-„ १८७ निघ।तारिष्वाक्ालिकानध्यायाः ,.. १८८ म्रसङ्गादध्ययने निषिद्धदेशवणनम् ... १९२ देवत्विगाद्†नां दयायाद्याक्रमणे निषधाः ... १९३ अमावास्यादिषु घार््रफखा्दीनां वजनप्र- क[र्:०.. 18९, (8 8। 9 9 9 @ 9 @ १९१५ उपवासे वज्यानि न, अ 3९९ मासमेदेन केशवादिदेवतानां पूजनम् -.. २०० उपवासनिपषेधाः ... ०० ०, २०१ । 8 | एकाद्श।व्रतम् .. .~~ २०२ प्यदासलक्षणम् ... ..+ "~ ,“ २०६ प्रसज्यप्रतिप्रधरक्षणम्, वैष्णवस्य व्रज्यानि २०५ % (^ (~ = | 8] नेभित्तिकोपवासाः, भवणद्राद्द।।- € © [नण .... ~ = ०८ & ® जन्पाए५।विचारः...- - २१० तुलायामष्टङ्गदीपदानम् ... ~ = २१२ ग्रसङ्गात्खलण्डतिधथिविषथे विचारः ... २१४ अचराः. (88. ® ® 9 99 @ 9 ॐ २२३ नास्तिष्नादीनां रक्षणम्... ,,. ,, २३० © # ध्रमम्श्ममता...' @ @ न ® 99 क ३
४ विषयानुक्रमणिका ।
पिषयाः कटिवस्यांनि, मात्रादिभिरषिषादे फलकथनम् ४ पिष्डोद्धारणपवैकं ज्ञानम्, शञानाङ्गजलानि गतंस्वरूपम् क ..„ २३५ समुर स्ानफलम्, तीर्थे कतेन्यानि ,.* २३५ काछिन्धादिनदौनां रजादाषा- भाषक्थनम् रदे भोज्याभोञ्यमस््याभ्यपरकरणम् ६.
[1
पषा
२३३
कदयौदीनां सोमविक्रयिणश्वान्नमोजने निषेधः २३७ कदयंलक्षणम्, वाधुषिकलक्षणम् २१८ कद्योद्यन्नभोजने प्रायधित्तम्, गोप्राताय- भवनम् जातिदुष्टादिवणंनम् ॥॥ शुदरान्ने दासगोपालादीनां भोञ्यान्रत्वेन निषूपणम् ... , २४३ पथैषितस्य प्रतिप्रसवः ... ० २४४
° ४6
>..४१
दुर्धविप्रये विचारः ४. ~ 28 शिग्न्रादिनिष्रधः, क्न्यादपक्ष्यादिभक्षणे निषेधकथनम् ... ,,, २४७
पलाण्डवादिभक्षणे प्रायधित्तम् ,.. पलाण्डुजातिनिरूपणम्, पञ्चनखादीनां भ-
ह्यत्वम् ००५ ००० ०० २५० भ्राद्धे मांसमक्षणविधिः, शृथामांसमक्षणे निन्दा २५१
प्रसङ्काद्रधपरैविध्यकथनम्, विदितन्यतिरि ्तमांसवजनस्य फम्
दरव्यशुद्धिभकरणम् ७
सौवणौदिपाश्राणौ शुद्धिः, यज्ञपाच्राणां च तेजसानां सूत्रादुपधाते शुद्धिकथनम् तैजसधातवः, का्यादीनामंष्णोदका्िभि
इाद्धिवणेन पू २५५ सरेपपात्राणां शुद्धि २५६ अमेघ्योपहतवन्ञा्णां शुद्धिः ,.* ** २५७ शुदिहतुद्रवब्याभि, ङृष्णाजिनादीनां बिल्वा
दिभिः शुद्धिनिरूपणम् २५८
स्फ्य एूपौजिनधान्यादीरनां शुद्धिः .*
विषया गृहदाहे तरश्यद्रव्यविषये प्राह्याम्राह्यवि चारः, दारुशुङ्गास्थ्नां शुष + २६० आविककोशेयादीनां शुद्धिः, चण्डालादुप-
एृषटाङ्काः
सुण््टधान्यादीनां द्धिकथनम् „ २६१ ीलवस्लधारणानिषेष 9 त ६ शुद्धदग्याणां निरूपणम्, भिक्षावृत्यथिका-
रिण २६३ भूमिशादि -=. २६४ रवदूषितगृदशुद्िः व गोघ्रातान्नादिद्युदिः ... ,.“ ,.„ २६६
केदकीरादुपहतान्नानां इृद्धिः, श्वकाकायु- पस्प्ष्टान्नविषये शुद्धिविचारः „ २६७ गोघ्रातादिदूषितत्रपुप्रशतीनां क्षारादिभिः शुद्धि गोरसशुद्धिः, चृततेलादीनां शोधनम् विवाहादी शकाकादुपहतान्नस्य स्वीक- रणम् , अमेध्याक्तद्रग्यस्य शुद्धैः ,,. उदकदाद्धिः, सखृतपन्चनखकृूपष्द्धिः =... शवादिभिर्निपातितग्रगादेमांसस्य शुद्धत्वेन विधानम् ,.. ,.. २५७३ अजाश्वादीनां मेध्याङ्गनिरूपणम् , मागेशुद्धिः २५६
ज्ञानादिषु द्विराचमनवेधि „ २७७ मानुषास्थ्यादीनां स्पर्दो ज्ञानम् ... ... २७९ चण्डालादिस्पृष्टरथ्यादीनां इद्धः „ २८० द्नप्रकरणमर् ८. दानपात्रब्राह्मणप्रद्यसा .,, ००, २८१ ससात्रब्राह्मणलक्षणम् .., -० २८२ दाने संनिढृष्टातिक्रमे दोषः २८३
पात्रपरीक्षणे देतवः, ब्राह्म गलन्नषणपर्) श्रो जियानूचानयोलंक्षणम् .... २८४ पात्रे गवारिदानम्, अपाश्रदाने निन्दा,
बैडालव्रतलक्षणम् ... २८५ दानेऽनधिकारिणः २८६ ब्राह्मणन्रुवलक्षणम् ०० २८७ दानस्य षडङ्कल्रम् ... ,.* „न २८८ दानस्य ध्रुवादयश्चतारो भेदाः .. „= २८९ इष्टापूषैयोरुक्षणम् .. „~ २९०
विषयानुक्रमणिका ।
विषयाः पृषटाङ्काः विधातपोष्रिहीनस्य विधरस्य दानेऽनधिकारः २९१ सेक्रान्त्यादिषु दानात्पुण्याधिकयवणैनम्... २९२ संक्रान्तेः पुण्यकालः ,,. ,, „., २९३ सखातकटप्षणप्र् ... .... २९४
गोदनेतिकतेव्यता .... .... २९५ गोदानफलम् ००० ००० ००७ ००, २९७ उभयतोमुखीदाने फलम् =... ,.. २९८ उभयतोमुखीलक्षणं, तदहानफलं, गोदानवि-
धिश्च ८ ४ ५२९4
गुढधन॒दानविधिः .... „.. ३०३ विल्षेनु ... .... . ३०५
घृतथेनुदानम्र् „~. “~ ३०८ जरधेनु ० == = ३०९ लवणधेनुविधानम् ... .. ३१० धफरापेनविधिः ~ .... ३१२
पहादानानि ... = ~ ३१३ तुखापुरुषदानं, हिरण्यगर्भदानं, ब्रह्याण्ड- दानं, कल्पपादपदानं, गोसहख्दानं हिरण्यकामधेनुदानं, हिरण्याश्वादिदा- नानि, महादानकाल ,,० ३१४
तुखापुरुषदानविधिः .... “~ ३१५ तुलादाने विशेषाः ,.. ० ... ३१९ दिरण्यगभेदानविधिः ,., ,.„ ,.„ ३२४ ब्रह्माण्डदानविधिः ,,„ ,,„ „=, ३२२ कल्पपादपदानविधिः ... ., ,.„ ३२४ कल्पवृक्षदानि विशेषः ..~ ... ... ३२६ गोषहख्लप्रदानविधानम् .., ... ,.. ३२८ कामयेनुदानविधिः =... ,. ... ३३० दहिरण्याश्चदानविधिः ... ,.* ,.. ३३१ दिरण्याश्वरथदानरिधिः ... .. .. ३३२ हेमहस्तिरथदानविधिः ... ~ ,.= ३३४ पश्वलाङ्गठकप्रदानविधानम् ,.. ... ३३५ हेमप्रथ्वीदानविधिः ,, ., ,. ३१६ विश्वचक्रदानषिधिः ,, ,,= `... ३३७ कल्पलताष्ानविधिः .-. = ,,= ३३९ सप्तसागरदानविधानम् ... .-. ~. ३४१
५ विषयाः पृष्ाङ्खाः रत्नधेनुविधानम्.. ,.. ,. ०, ३५३ महाभूतघटदानविधिः ,.. ,.* ३५३ अथ परवंतदानानि, मेसप्रदानम् न, „^ =. ३४४ लवणाचलदानम्, गुहपवैतदानम् ,,, ३५८ सुवणेपवेतदानम्, तिलपवैतदानविधिः ३५९ कापांसपवंतविधानम्, घृताचठकिधिः ३५० रत्नाचलदानम् १ ०० ३५१ रजतपवेतदानविधि १५३ शकेराचलविधानम् ... ,.„ „.. ३५३ कृष्णाजिनदा नम्. „= ०, „=, ३५ काटपुरुषदानम् , ° ° १५६ तिथिदानानि अ ३५७ नक्षन्रदानानि ० ,. » ३६० मासदानानि ९६३ गोदानसमानि ३६५ भूम्यादिदाने फलम् ३६५ दापदानम्, .* ३७० अश्वदानम्, अन्नदानम् ,.. ९७२ वन्दनम् ००० ००० ०० ००» ३७४ दुकदानम् ०* 9 १७५ तिरुदानम् , नैवेशिकदानम् ... ३७७ सवणद्नम् = „+ ० ० ००» ३७ वुषभदानम् * ३७९. गहादिदाने फलम् ,, ३८० धान्यदनिम् =, ,,, . ३८४ ञभभयदानम् ३८५ उपानच्छन्नादिदानम्, . शस्यादानम् ३८६ वृक्षदानम् ,० ३८७ वेददानफलम्, विदययान्तरदानविधिः ,,. ३८९ बरह्मपृराणदानम् , विष्णुप्राणदानम् , वायु- पुराणदानम् ... 3९२ भागवतपुराणदनवििः, नारदपुराणदा- नम्, माङण्डयपुराणदानम्, आभेय- पुराणदानम्, भविष्यत्पुराणदानम् ३९३ ब्रह्मवैवतादिपुराणदानानि १९४ विदयादीनां रक्षणम्, त्यनफलं च ३९६
वियादानषििः ,,,
दै
विषयाः पृष्टाङ्काः कल्पदानविधिः ... „ ५०३ अदेयकथनम् „ ४०४ पुण्यदानत् 2 32 ॐ ०५
पापदने निन्दा, दानं विनाऽपि दानफल-
वाप्तिः, सवप्रतिग्रहनिवृतिप्रसङ्गेऽपवादः ५०६ अप्रयाल्येयाभिधानम् ... »०७ प्रतिग्रहनिवृत्तेरपवादः ... ५०८ तडागप्रतिष्टाविधः ४०९ वारुणवैेधिः 4 ५१३ वृक्षवेधिः 0 = 4 ५१४ कृषोत्सगः ४ = +> ८१५
श्राद्धुप्रकरणप्र् ९. श्राद्धकरः... --- ~ ४१७ जीवतिपितृकस्य श्राद्धकालाः ४१८ सिनीवाठलक्षणम् ,.. ,. ४१९ तिधिग्रहणक्रालः, ब्राह्मणसंपस्यभाव उप- कट्पः क 2 , ४२० पि्न्नदानासम्थस्योपायान्तरम् २१ अष्टकाविचारः, अपरपक्षे श्राद्धस्यतिकत- स्यता ५५२ अयनादिभ्राद्रकाला अ ५२५ तीथादिषंपत्तौ सद्यःश्राद्धम्, ग्यतीपातल-
क्षणम्, इच्छाध्राद्धदेतवः ४२६ गजच्छाघालक्षणपर, उपरागे दानादीनां
प्रशंसा ध: ४२५७ ग्रहणे श्राद्धप्रशंसा ,.. ०, ४२९ श्राद्धे ब्राह्मणसंख्या .. ५३० ्रादधाधिकारिणः.. ~ =-= ,. »३१ स्रीणां परथकभ्राद्ध विषये विच।रः , ४३२ रिक्थदरादिषु पुत्रत्वातिदेशः, क्रियाप्रकारा *३३ पिण्डदनेऽपिकारिणः „ ४३४ द्यापुष्यायणाधिकारः ४३५ श्राद्धे ब्राह्मणस्तपत्तिः „ ४३५ भद्ध वञ्य्राह्मणाः 3, बराह्मणनिमनच्रणम् . ७४५६ निमन्ितब्राह्मणनियमाः... ... ..* ४५६
| भाद्र दभोः „ ४५८
विषयानुक्रमणिका ।
विषयाः पृष्ठाङ्माः प्रोक्षणम्... ,०, „५ „५ ,. ४५९ वेश्वदेवादिविचारः ,.+ ५ ,.. ५६०
श्राद्धे जपदोमादौ च कषायरक्तवनल्न प्रतिषेधः, कक्ष्यावजैनं च ,,+ ,,,
क्ष्या ,, ४६१ ब्राह्मणोपवेश्नम् 4 -4 ~ अपरहकालः *,५ ० ०० * ४६५ आपरश्राद्धादिकाखाः ,... ४६८ दाद्रस्य ब्रह्मणभोजनेऽ्नार्षकारः ,.. ४६९ आपश्राद्धविपयः .... .... ४७० हेपश्राद्धम् .... .. ४७२ श्राद्धे निषिद्धदेशाः, श्रादेऽपासनीयानि ... *७२ श्राद्धोपादेयानि 9 ५७४ आपनम् .. ४.७८ अघ्यदानम् १६ ७९ गन्धमाल्यादि, पितध्यादि ४८१ वख्दानादिविधनम् ४८७ पात्राणि ... ४८८ अप्नोकरणम् ५८९ अन्ननित्रदनम् ... ४९२ गायत्रीजपादि ,,. ४९६ भोजने नियमाः ... ,.. ५, „ ४९५७ ब्राह्मणतुप्षिप्रश्नः... ०१ पिण्डप्रदानम् ० 46५4 उद्ेखनादिकरणम् . ५०६ पिण्डप्रमाणम् । „ ५०७ पण्डपरजनम् , अक्षग्योदक्रदानम् + ५० स्वधावाचनम् ... ..“ ^ ५०९ प्राथेना, ब्राह्मणविसजनम् *.. ० ५११
श्राद्धभाक्तुनियमाःद्धि राद्धम् ५१४
पएकोदिष्टभाद्धम् ~ „^~ ५२९ षोडश श्राद्धानि ,... ५२२ नवभ्राद्धम् .. ~ ~~~ ५३ सपिण्डीकरणम् ..~ „^ ५२८ सपोदिहतानां विचारः; ... . ५३३ यतीनां प्रेतत्वाभावक्रथनम् ,„ ५३८ मःतृसपिण्डीकरणम् , ५४१
विषयानुक्रमणिका ।
विषयाः पष्ठः उदकुम्भश्रादम् ५४२ पकोदिषएटकाराः ५४३ पृताहापरिक्ञाने विचारः, चिरका-
ऊगतस्य वातांयभावे संस्कारविधानम् ५५५ पुनस्तदागमने संस्कारविपिः, साषनादि-
कालाः ८. 6 = ५५६ मलमासे कर्तव्यानि „ ५४ पिण्ड्रक्षेपस्यलम् =, ,० ०, पण भोञ्यविहेषण फलम् ~ ५५१ तिथिविदोषात्फलविशेष ° ५५८ नक्षत्रविदोषास्फरख्विरदोष = ५५९ भाद्धकालातिक्रमे कतैठय विचार१५६ १
निनायकपूजाविधि- भकरणम्र् !१०. पिष्नोपद्रवलक्षणम् , विघ्रप्रयक्षदेतवः ... ५६२ विघ्नोपशान्यर्थ कमं = ५६१ स्नपनविधिः „ ५६२ उपस्थानमन्राः = ५६५ अष्पूजा ५६७ |
ग्रहयक्तविधिप्रकरणम् ११
भी
अहयज्ञः, नवप्रहनामानि, नवग्महमृति- द्रव्याणि * ५६८ नवम्रहध्यानानि -.-५६१९ परसक्षाद्रहन्यादीनां लक्षणम् ., ५७१ अ्हपूजा ०० ० ० ००» (५७२ होमविधिः, होममण््राः .-. . ५७३ नवप्रहसमिधः, ब्राह्मणभोजनद्रव्यम् ... ५७२
जवप्रहद्क्षिणाः, वुःस्थम्रहपूजा ,.- „~ ५७५
॥ >|
विषयाः राजधममकरणम् १२.
अभिषिक्तराजधमोौः ,.. == ० ५५६ राजमिणः, राजपुरोहिवश्च ... -== ५७० यज्ञादिकरणे ऋविजः, ब्राह्मणेभ्यो धनदने फलविरषः, धनरक्षणप्रक्रारः =, ५५७८ लेख्यकरणम्, छेद्यकरणप्रकारः „ ५७९ राज्ञो निवासस्थानम्, अधिकारिणः ... ५४४ बिक्रमाजितद्रग्यदाने फलम्, श्णे मरणस्य स्वगफक्कत्वम् । ०४५ 8 रणधमेनिरूपणम्, भायम्ययनिरीक्षणम्, हिरण्यस्य भाण्डागाे निक्षिपः, स्वैरत्ि- हारः, सेनादकषैनम् ... .-. चाराणां गृढभाषणश्रवणम्, राशो निद्रादिप्र- कारः, वुतप्रेषणप्रकारः ,.. ५८३ प्रजापाकनफलम्, चाटतस्कगदिभ्यो शक्ष- णम्, प्रजानामरक्षणें फलम्, रष्राषि- फत् विचेष्ितश्ञानम्, ~ ५८ उत्कोच जीविनां नाशः, अन्यायेन प्रजान्य कर प्रहणे फलम्, देशाचारादिरक्षणम्, मश्चररक्षणम् °= ५८५ अरिमित्रादनां सामादिभिषिन्तनम्,सामा- दपायाः, संयादिगुणाः, यात्राकालः ५८६ देवपुरुषकारयेविचारः, राज्याङ्गानि ... कुडतेषु दण्डकरणम्, अन्याप्यदण्डनिषेधः, दण्डथदण्डने फलम् .. ०० ५८९. दण््यादण्ड्यौ, राजव्यवहारः ,.. .,= ५९४ अ्रसरेण्वादिभानम्, कनकपरिमाणम्, रजतपरिमाणम् व 1 ताभ्रमानम्, उत्तमसादसादीनां निरूपणम्, दण्डमेदाः, दण्डन्यस्थानिमिच्तानि ... ५९२
परष्टाङ्खाः
५८
५९८८
इत्याचाराध्यायः।
२ व्यवहाराध्यायः ।
विषयाः सषारणव्यवहारमव्काः प्रकरणम् १,
उपोद्घातः ,.„ ,. द व्यवहारलशक्षणम्, व्यव्रहारस्याष्टादक्च प्रकाराः ,.न =. = र मनुष्याणां क्रियभेदाग्यवहारस्य शतमष्टो- तरं भेदाः, व्यव्रहारस्य प्रकारान्त- राणि, चतुःसाधनत्वादि .,. ्विद्रारादिलक्षणम् सभ्याक्तभ्यानां निरीक्षणम् सभाप्रकाराः, सभाप्ताधनाङ्गानि ठयवहार्काटः, सभासदलक्षणम्, पतभायां बहुशाह्लज्ञत्राह्मणाभवे तलप्रतिनिधिः म्रार्विवाकविधिः 2 10८ ~ अन्यायगाभिनां सभ्यानां दण्डः... .. ययतव्रहरदशैननिमित्तम्, अवेदयितुधमाः भक्रल्यदीनां राजसंसदि अनाह्नम्, भ- नासेष्यनिद्प्रणम् 2 आसेध चातुर्विध्यम्, तदुदाहरणानि च... य्यवहारद्र्रषमो ४ देशक्रारादिविदहीनानां पक्षाणामनादेयत्वम्,
अप्रतिद्धादीनां पक्षाणां यागः व्यवहारस्यानादेयत्वविचारः ,,* पृवेपक्षदेश्वतुधिधत्वम् भः. 8 प्ववादक्रसंनिधौ प्रतिवादिना पृषवादक- स्योत्तप्स्य ठेखनीयत्वोक्ति रमेदाः, भिध्योत्तरप्रकाराः... ,.. य्यवदारपादाः, प्रयवस्कन्दटक्षणम्, प्राड्- न्यायोत्तरठक्षणम् ... संदिग्धायत्तराणां लक्षणानि, व्यवहारस्य चत्वारः पादाः ... अक्ाधारणन्यद्द्ारपात्क,
प्रकरणम् २.
॥ अ
चतुधो व्यवहारस्य क्रमः, तदपवारश्च,
एष्टाङ्कः
= ६१५
विषयाः परीक्षककार्यम्
पराजितविषये विधानम्, साष्टसादि विषये व्यवहारस्ाविलम्बः, साहसादीनां टक्षणम् 1 दुष्टलक्षणानि, स्वरवणौदिभिनणामन्तगेत- ज्ञानपरीक्षणम् ४६ 2 ह६।नत्वे कारणानि, हीनस्य पच्चविधत्वम् हीनवादिप्रकाराः... ध उभयतःसाक्षिविषये प्रमाणनिर्णयः ... पणविवादस्थठे निणंय प्रकारः, छलनिर्स- नप्रकरारः ,., ^. । छटानसारिव्यवहारविषये निणंय भ स्मरत्योर्विरोधे निणेय प्रकारः, धर्मशान्नाथ- दाल्रयोरविप्रतिपत्तौ निणेयः, दष्टाथौदि- स्तीनां भेदाः, तदुदाहरणानि श्रलयादिभिः सह विरोधे निभयः साध्यार्थे सिलितादिप्रमाणाभावे दिव्यान्य. तमपरिग्रहः, मानषीदेविकीतिभेदेन क्रि- याया द्वैविध्यं, तत्प्रकाराश्च... स्थावरादिग्यवहारे दिव्यवंजनम्, वाक्पा- रष्यरादिविषये दिव्यनिवेधः, दत्तादत्ता- दिव्यवहारेषु साक्ष्यादिप्रमाणग्रहणे निगय साक्षिणां समते दिव्यश्नोधनमिलयादिविचा- रः, विवाऽषु पु्वोत्तरक्रियानिर्णयः ,.. विंशतिवर्षो पभोग निणेयः, निक्षेपलक्षणम्, रिहाषाल्पौगण्डानां लक्षणम्... ,,, अनागमोपमुक्तौ दण्डः ,.. ,.. आध्यायपहतेदेण्डः, दण्डस्थानानि, ब्राह्म- णस्य शारीरदण्डानिषेधः, वणानामवि- रोषेण दण्डविधानम् ... प्रमाणतयोक्ताया भ॒क्तविषय विशेषे सहका- येन्तरनिरप्णम् कटो भोगः प्रमाण- मिव्यघ््य निरूपणम् ,... ..~ ०. भोगस्य प्चागत्वम्, आगम्विहेषक्यनम्,
8.8 । # ® ®
@ ® ® ® 9 ®
ङ्कः
६१५
६१८
६९० ६२१
. ६२२
९२४
द ९६२५
९५२६
„+ ६२५७५
„ ६२८
६२०
६२०
६३१
„ ६६२
६९१
५२४
आगमनिरपेक्षाया भुक्तेबेटवत्वबोधनम् ६३५.
विषयानुक्रमणिका । ९
विषयाः पुरुषभोगकाटस्य प्रमाणम्, भुक्तिभेदाः अनागमोपभोे दण्डः, भभियुक्ते म्यते नणयः ,. र, „ ६३७ घ्यवहारसिद्धये व्यवहारदष्रणां बलाबलम्, स्यवह्ारनिवृत्तिक्ारणानि, मत्तादिकृत- स्यवहारस्यासिद्धिबोधनम् प्रतिवादिदापेन विवारः, प्रन्ाधिगतधन- विषये निर्णयः, अस्वामि कनिषेः प्राप्तौ निणैयः, विद्रद्यतिरिक्तेन निधौ दृष्ट निणेयः, अनिवेदितनिधिविषये निणेयः वौरहूतदव्यविषये नियः
ऋएणादानप्रकरणम् ३.
शावक टये सानाय्यं
पष्टाङ्ाः ६३५
छ्षणादानलक्षणम् तबन्धशादावृणे प्रतिमासं वृद्धिप्रहणवि- धानम् अधमणेविरेषादुद्धिविरोष वृद्धिः, वल्लधान्यादीनां वृद्धिः ... भधमर्णके नष्ट द्विगणीभते हिरण्ये निणय दाकादिविषये वद्धिप्रहणप्रकारः, भध- मर्णेनाद्गीकृ तविषये निणेयः ... वहुषृत्तमर्णषु युगपलप्रापेषु केन क्रमेणाधम- णिकरो दाप्य इदयपेक्षितविषये क्रमः निधैनाधमगिकविषये वणेग्यवस्थया त- दूपाकरणोपाय + दुःयमानाप्रहणे निणेयः, अधमर्ण मृते प्रोषिते वा कैकणमपाकरणीयमिलेत- द्विषये विचार कुटृम्बाथोदृणा्दन्यदृणं तदपाकरणे नि म॑ यः, सराकामायथेकृतऋणस्यदेयस्वम् ६४८ अदेणविषये निणेयः ... .,+ ,.+ ६५९ पितुक्छणस्य पृत्रपीत्रादिभिर्देयत्वम्, ऋ- णस्यनिकत्वे दानक्रमः, पितामहस्य
परुश्ीणां
६५५
ऋणापकरणे निगय... , ६५० रिकिथग्राह्यादीनामृणदनेऽथिकारः, पुनभू- रक्षणम् ° ६५१
स्वैरिणीलक्षणानि, शौण्डि रादिकृतणेवि.
षये ऽपाकरणप्रकारः १, ,,, ., ६५२
विषयाः पृ्ठाङ्काः पित् रिक्थाधिकारिनिणेथः, पेतामहणौपा- करणप्रकारः ,,५ ,.+ „९, ऋणाधिकारिनिणयः, आराश्रादीनामविभ- "तत्वे प्रातिभाग्यादीनां निषेधः .,, ६५४ दंपदयोः परस्परं धनविषयेऽविभागः, ददोनादिष प्रातिभाव्यनिक्ूपणम्, प्रति- भूप्रकाराः ~ ~, „= ६५५ द्दानप्रत्ययप्रतिभविषये विचारः, भ्रति भुवामनक्रत्वे ऋणदानप्रकार , ६५६ परतिभदत्तस्य प्रतिक्रियाविधिः, प्रतिभद- तस्य सवत्र द्ैगुण्ये प्रापे पशुक्य।~ विषयेऽपवादः, आधिस्वखूपम् ... ६५५ आधिनश्ञे निणयः, मोप्याधिभोये वृदधि- निषधः + ,, = ,. ६५. आधिसिदिविषये नियः, आधदरविध्यनि- ङ्पणम् ,. चरिप्रबन्धकाधिविषये निगयः, भआधिभो चनविषये निणयः, असंनिहिते प्रयो तरि कतैव्यता ,,ज + ०, फलभोग्यापिविषये निणेयः ,.. ,., उपनिधिप्रकरणम् ४.
करतयारव्यजयरयो पालिक
६५३
६५९
६६० ६९१
उपनिधिद्रव्यठक्षणम् ... „ ६६१
न्यासलक्षणम्, उपनिधेद्र विध्यम्, न्यास- क्षण फलम्
न्यासापहरे दोषनिकूपगम्, उपनिधिदा- नेऽपवाद ।
उपनिपिनाशे निणयः, उपनेध्युपभोक्तु देण्डः, उपनिपिधर्माणां साचेतादिषु विधि ७६
न्यासापहारिणो दण्डविधानम्, रहो दत्ते निधी निगय ६ .., ६६४
सा।क्षपक्ररणम्र् ५.
६९२
६९६२
६६३
साक्षिस्वक्ूपनिरूपणम्, साक्षिणां सजाती. यप्वेन विधानम् ,,, ६६५
कुताकृतमेदेन साक्षिणो द्वि प्रकारत्वनिसख्ष- णम्, कृतसाक्षिणः पन्नविधत्वम्, अङृतसश्षिगः षड्विधत्वम्, तश्टक्षण-
१० विषयाः पष्टाङ्काः निरूपणम् = .., ,. „ ६६६ भसाक्षिनिरूपणम् = ,,. =, -.= ६६५ भसाक्षि प्रकाराः, स्तेनादीनामसाश्षिस्वेन विधानम् ,.= ६६८ एकसाक्षिविषयेऽनुमतिः, चौयोदिषु व्ये साक्षिणोऽपि ग्रहणम् .,„ ६७० कायेगौरवेऽसाक्षिणामपि साक्षित्वबोधनम्, कूटसाक्षिणां दण्ड „ ६७१
श्रसङ्गासप्रमाणदोषोद्धावनकालनिरूपणम् साक्षिन्रवणविधि ६ ., ६७३ ग्राह्मणादिखाक्षिविषये धम॑निरूपणम् ,,. ६७४ कटसाक्षिस्वरूपकथनम्, साक्षिणामकथने कतन्यता =... ,,, जानतः साक्ष्यानङ्गीकारे दण्डविधिः, साक्षि- णां हषे निणंय प्रकार . ६५७७ जयपराजयावधारणविषये निश्चयः, सााक्ष- वचनश्रामाण्यभेदहेतुनिरूपणम् =... ६७८ साक्ष्यन्तरविषये हेतुः, कूटसाक्षिणां दण्डः ६७९ शो भादिकारणविशेषे दण्डविदोषबोधनम्, क्षत्रियादीनां क्रसाक्षित्वे दण्डः, सा- कष्यनिष्टवे दण्डविधिः ०० ६८० वर्णिनां वधेऽमृतानुज्ञा, अनृतवचने प्राय- धत्तम्, ब्राह्मणवधनिषेधनिरूपणम् ६८१ श्त्रिथादिवधपरसङ़ेऽनतवचनानुज्ञा, अतरृते
६७२
६५७६
भायधिक्तम् 9५४ ६८२ छेख्यप्रकरणम् 8६ लिखिताभिधानम् ९६८२
लेय त्रैविध्यम्, भागादिभेदेन लेषटयस्य सप्त प्रकाराः, तद्क्षणाभिधानं च, रीकिकराजकीयमभेदेन जेदयस्य द्विवि. धत्वम्, तद्धेदनिक्पणम् .., ३८३
केस्यदुद्धिविधानम्, जयपश्रलक्षणम् लेद्ये संवत्सरादीनां निवेशः ,.„ ..
लेष्यसमाप्ताद्धमणंस्य संमतिः, लष्ये साक्षिणां निवेशः, अटिपिज्ञाधमगदा- क लेष्ये टेखकसं- मतिः...
स्वङृतटेद्षये विधेषाभिषधानम्,केष्यप्रक्रार-
६८४
६८५
दिव्यकरणे मासाभिधानम्, दिग्येष कतेनि-
विषयारुक्रमभिका।
विष्रयाः पृष्ठाह्ाः निरूपणम् , मुमृष्वादिकृतटेष्यस्या- सिद्धिः, कृटलेख्यलक्षणम् ... ... ६८६ रेष्यारूढणैविषये विदोषः, देशान्तरस्यादि- विषये लेष्यान्तराभिधानम् ... .. ६८७ संदिग्धलेद्यशाद्धिः, सद्दालेष्ये विचारः ६८८ कुटलेदधयसंशये निणयोपायाः, ठेखकादीनां पश्वत्वे निर्णयः =... „= „^ ६८९ ऋणिस्वदस्तसदेहे नि्णयप्रकारः... सीमापत्र विधानम्, साक्ष्यभावेऽपि टेष्य- प्रमाणविषये नणयः, समकालपक्चिमाभ्यां रजश तर्ह्यस्य विरिष्टत्वबोधनम् ६९१ लेख्यस्य पृष्ठे टेखनप्रकारः, कृत्स्ने ऋणे दते कतैव्यता
। . ६९३ दिव्यप्रकरणम् ७
दिग्यस्व्ूपासिधानम् ...
धरादिदिग्यानां निरूपणम् . ६९५४
चीयेशङ्काभियुक्तादीनां तप्तमाषादिदि- व्यविधानम्, तुखादिदिव्यान। विषय- विशेषनिरूपणम्, अभियोक्तुः क्रिया- विरशेषाभिधानम् , अभियोक्ठकतुंकशी- घैकरावस्थाननियमस्य क्रचिन्निमित्तेऽ- पवादनिरूपणम् ,„, ,.. ६१९५
महापातकयादिषु दिव्यनिषेधः , शीषेकम- न्तरेणापि नृपद्रोदादिविषये धयादि- दिन्यविधानम् 9
दिग्यविधिः, कालविशेषेण दिग्यविशेषा सवेदिन्यविषये पूवाह्कालविधानम्, दिव्येष्वाचार
» ६९३
यमविधिः, रोगविशेषे दिन्यविशेषनि- पेधनिकूपणम्, ,.. ऋणादानादौ कियति धनेऽभियोगस्य मद्रं तद्विषये निणेयः अदन्तोत्तमगुणत्वपुरुषविषये प्रमाणादिनि- रूपणम्, तुलाप्रयोगविधिः ... °.
तुखाकरणवरिधि व 3. तुखारा शषुद्धिपरीक्षणप्रकारः ...
भशनिदिव्यभ्रयोगाभिधानम्, भत्नेः प्रार्थना
विषयानुक्रमणिका ।
विष्रय। पृष्ठाङ्काः अभियोक्तृ्स्तयो्लोहमयपिण्डविन्यासः, अधःपिण्डनिमाणविधिः -.. „~ ७०६ अभिदिग्यकर्तुराचारः, मण्डलग्रमाणम्, अभ्रिदिन्यविधि ०9 ४. -- ४6 भ्निदिग्यकतु दादि ०५ ००५ ७०८ जलपरीक्षाप्रयोगः, तोयविधिनिशूषणम्... ७०९ विषादेव्यप्रयोगविधिः ७११ विषविधि ७१२ कोराविधिः, कोशविधौ शदिपरीक्षणम्, जयपरजयावधारणकारणम् ७१४ तण्डुलदिव्यविधः . ,.. ७१५ तप्तमाषधिः, फाटविधिः, धमाधम- वाधः ७१६ दायविभागप्रक्ररणपर् ८
पितुरिच्छया विभागप्रकारः, विषमविभाग- नियमः, एकपुत्रविषये भागविनारः, ज्येष्ठादिविषय उद्धारत्रिभागः „ ७१७
हायभागलशक्षणम्, विभागे पृष्राणामधि- कारः, व्याध्यादिदोषस्रादेतस्य पितुर्षि- भागेऽनधिकार
सभविभागे पत्नीनां विज्ेषः, विभागवेषम्ये कारणान्तरम्
पितृकृतविभागस्यानुष्टङ्घन बोधनम्, पितु मरणानन्तरं समविभागः, मातृधनवि भागे निणेय
सेप्राप्तम्यवहाराणां विभागबोधनम्, पुंसां व्यवहारकाल ५
ऋणङद्धिः, अविभाज्यषनम् ... ...
कमादागतद्रव्योदरणे निर्णयः, वियारब्ध-
. धनघ्याविभागः, विद्याधनलक्षणनिर- पणम्.., ,,.
ध्वजाहतधनलक्षणम्, विथाधनविभागनि णयः ,..
\७ १८
०* ५७२ वल्ञारंकारादीनां विभागनिणंयः, अनेकपि-
तुफाणां भिभागनिर्णयः ... ,.. ७२६
श्रातुपृश्रस्य धनविभागः... ,, ७२७
अनुत्पन्नापल्यादनिं ज्ञीणां दायविचारः,
१९१
विषयाः परष्ठाङ्काः पैतामहे धने पौत्राणां विभागे विषु; ७२८ विभागोत्तरमृल्पन्तपुत्रस्य विभागविषये निणैय वि पितृदत्तधनविषये निणयः, पितुषूध्व विभा- गे मातुः स्वपृत्रसमांहित्वम् व विभजतां पुत्राणां कायौन्तरनिश्पणम् , असवणोनां दायविभागः ... ,. भ्राभ्रादिवच्चनया स्थापितस्य सम॒दायद्व्य- स्य विभाग ०० ७३द द्यमृष्यायणाधिकार विषये निणैयः ,,, ७३३ ओरसपुत्रादीनां लक्षणम् दादरापुत्रविष्रये विभागनिह्पणम्, कानीनपत्ररक्षणम् दत्तकादेपुत्राणां धमोः, दत्तकमप्दानावधि क्रोतपुत्रसक्षणम्, कृतिमयपुत्रलक्षणम् , स्वयंदत्तपुत्रलक्षणम्, सदोढलशक्षणम् ओरसादिपुत्राणां मध्ये पूर्वस्य पूर्वस्याभाव उत्तरोत्तरस्य श्राद्धदानादावधिकारषो- धनम् , पुञ्चिकायां कृतायामौरसे जति निणेयः, दत्तके पुत्र सत्यीरसोत्पत्तौ निणंयः, पुत्र भरतिनिीधिलक्षणानां विरोष- निङ्प्णम् ॥ असवर्ण पत्रविषये त्रिचारः, पत्रतत्प्रतिनि धिरादितस्य मृतस्य धनभाजां कम सर्वैषामभावे ब्राह्मणानां रिक्थभागित्वाभे- धानम्, ब्राह्मणद्रन्यस्य राज्ञाऽदार्य- त्वाभिधानम् ॥ राजगाभिधनविषये निणयः, श्नीधनादि धनानामहटयेत्वाभिधानम् .,.. ,,, वानप्रस्थादीनां धनेऽधिकारेणः, सोद्- रस्य संखृष्टिधनेऽधिकारिनिणयः ... संसृष्टलक्षणम्, सोदरासोद्रसंसर्भे निणयः सेसृष्िधनविभागे विदोषः, विभागेऽनधि- कारिणः ,,. = अनंक्ञानां पुत्रविषये विभागविधानम्, ह़्ीषादिदुष्ितृविषये निणंय ल्लीधनस्वश्पनिरूपणम् , अध्यगन्यादिन्नी- धनस्वरूपम् ००* ° ७५१ सौदाधेकधते ज्ीणां स्वातन्यम्, भतु
५२९ ५४ | ©
७३१
°= ७3४
“ ७२५ २६
७३७
७२८
१२ विषयानुक्रपणिङा ।
्रिषगाः पृष्ठाङ्काः विषया पृष्ठाङ्काः दश्षधने ज्ञीणामधिक्रारनिरूपणम् , अ- णइस्य॒पिषयविरेषेऽपवादनिङ्षणम्, न्वाधेयलक्षणम्, न्नीधनविभागः, ल्ीध- वृत्तिक्ररणप्रकार , ७७० नापहारिणा दण्डः ... „+“ .““ ७५२ | पशुविशेषे दण्डाभ.वः, अदण्डथपदूनाम- - अनपलयन्नीधनेऽधिकारिणः, विवाहभेदेन भिधानम्, प्रमादनाशे निणयः .,. ७७१ ल्ीधनऽधिकारेभेदाः, अपयवतीधने पशूनां स्वाभिपारयोरधवादे निणेयप्रकारः, दद्ित्राद्यधिकारः ... ... ... ७५३ पाठग्राहादिविषये स्वामिनो दोषाभाव- वारदत्ताविषये निणेयः, वाग्दत्तकन्यामरणे निरूपणम्, पाल्दोषेण पशुविनाक्षे निणेय ००० ०, ° ७५५४ पाठे दण्डः ... ° ७७२ दुभिक्षादिसंकटे ज्ञीधनग्रहणे भतैरधि शारः ७५५ | गोप्रसङ्गद्रोप्रचार „ .,. ७७६ आधिवेदनि काख्यस्लीधनलक्षणम्, विभाग- गवादि प्रचारारिषु क्षेत्रपरिमाणम् .., ७७
सवेद हेतवः.“ -“ “ “* ५५६ अस्त्रापिवरिक्रयभरकरणम् ११.
स।माविवादप्रकरणम् ९ भ
अस्वामिविक्रयविवादे निणेयः, रहस्यस्येन सीमाविवादे निणेयदेतवः, ध्वजिनीत्यादि- क्रयनिषेध ।
लकय
० ५७५४ भेदेन सीमायाः पञ्चधातमु ... ,.. ५५८ | अस्वामिविक्रयस्वरूपम्, नष्टापहतद्रव्यवि सीमागिवादे तन्निणयस्षाधनानि, वादहेत्व- पे निर्णय ७७९५ भिधानम् , सीमाविवादे स्षे्ाभिषनम् ७५९ | गृीत कायांभिधानम्, स्वामिविक्रेतविवादे मीललक्षणम्, उद्भुतलक्षणम् , संसक्तादीनां स्वधनप्राप्तये स्वामिना यत्कर्तव्यं ति लक्षणम् =. चन =. ,,„ ७६० षये निगय; .,, „ ७७६ सीमानिणेयोपाया ००० ००० ५३२ | पन्चवबन्धलक्षणम्, अभियोक्तधमनिरूपणम्, सीमाविवारऽटतवादिनां दण्डः, ज्ञात॒चिहा- क्रयज्ञोधनादिप्रकारः, यद्। तु अभि भवे राज्ञा सीमानिणयस्य कतव्यत्वम् ७६३ | येक्तः स्वम्वे प्रमाणं नास्ति केतश्च सीमानिणेयस्याऽऽरामादिऽतिदेशः, मेख- कगशद्धौ तद्विषये विनिर्भेयः `. ७७७ खादीनां भद्ने दण्डनिरूपणम् -., ७६ | राजानुमसि विना हृतप्रनट्रन्यहरणे दण्डः, मचदानद्द्। द्डाः -- "* “** ७६५ | राजपुरषानीतद्रव्यविषये काठनिरूप- ग्रहाद्यपहारे दण्डनिकूपणम्, स।मामध्यगत णम्, द्रव्यविशेषं प्रति यावदधिगमे देयं वृक्षविषये निणेयः, स्वक्षेत्रे सेतकपा- तद्विषये निर्णयः ५५ ,,, ७०८ दिकरणविंषये निबेधमावगोधनम्, (~ सेतुप्रवपयितृविषरये विनिणेयः, सेतो- क + दविविध्यम् ००० ००७ ००७ ०० ५७६६ ॥ 1 ९ र इदं दत्त सँप्रदानादनपहायंमिदं चापदाय- भ ॥ "““ “०९० | मिति विवेकार्थं देयदेयविषृत्र निणयः, स्वाभिपारूविवादमकरणम् र ०* दानविक्रयकालनिरूषणम् ००५ ०,, ७५७९ र दातग्यद्रव्यविष्रये निणेयः, दत्ताप्रदानि- मदहिष्यादिभिः परसस्यादिभक्षणे दण्डः ०० ७६८ कलक्षणम् , ७८9
मदत्रमाणवरू, अपराधातिद्यये ध्विगणदण्डः ५ देयादीनां प्रकारा अदेयमष्टविधम् ,› दान- ्ित्रान्तरे पश्वन्तरे चातिदेशः, कालभे. स्वरूपम्, भरतिलक्षणम्, कामक्रोधा-
देन दण्डमेद्ः „= .. -.* ५६९ | दिभिदैत्तधनस्य पुनमरैहणम् ...
° € १
क्ेत्रष्वाभिने फलदापने निणैयः, उक्तद् देयधनस्य प्रतिग्रहप्रकाशविषयेऽभिधानम् ५८३
विषयादुक्रपणिका ।
विषयाः पृषठाङ्काः विषयाः कर| तानुञ्चयप्रकरणम् १३. वेतनाद्ानप्रकरणप् १६.
ति + 1
्रस्यविशेषपरीक्षकाणां कालविशेषनिङ- वेतनानपाकमांदय विवादपदाभिधानम् ...
पणम् क \७८ ३ भ्रसङ्गाद््रग्यान्तरपरीक्षोपायनिकूपणम्, ता न्तवविषये परीक्षणम्, कार्भिकादिवि षये हूराप्वृद्धिज्ञानोपायः ... ,.. ७८४ दण्डपरिमाणनिरूषणम् ,.. -.ज ., ७८५
अभ्युपत्या्ुश्रूषाप्रकरणम् १४.
करग्यसच्कयववकय
दानम्, भनुरूपवेतनदानादिग्रकारः वादहककृतभाण्डनाशे दण्डाभिधानम्, प्रस्थानविघ्रकतुंदण्डः, प्रकान्तादिविषये दण्डविरेषाभिधानम्... ,,, ,,, कमे कतुर्वेतनादाने निणेयः, मूल्यमादाय वियाद्यग्रदाने निणयः ,,. परभुमो गृहकरणे स्तोमदानादिनिणेयः ...
द्युतसपाहयप्रकरणप् ७.
कटकः "याकार
दासविषयाभिधानम्, दासानां पश्वदश पकारः ०० ००० ००, ००» ७८६ दासमोक्षणविषरयनिरूपणम्, प्रत्रस्याव्- सितस्य पोक्षत्रिषये निणेयः७८७ भक्तदासवडवाहूतयोर्वशेषः, वणपपिक्षया दास्यय्यवस्था 0 ध्वजाहूतादिदासानां भदः, बाह्मण्यादान- विषये दण्डविधानम्... ... .,ज ७८, भन्तेवासिधमीः, शुध्रूषकमेदनिरूपणम्, कमकरादीनां भेदाभिधानम् ... -.. ७९०
संविश्चतिक्रममरक्रणम् १९.
हवद्यवययरल
ग्रतसमाहृयटक्षणम्, सभापतिना यावती वृद्धियतश्च प्राह्या तदभिधानम्, कप्त- वतेः सभिकभ्य कतेव्यतां ... घतमण्डले राज्ञो वतनक्रमाभिधानम् ... जयपराजय विप्रतिपत्तौ निणयोपायः, कृटा- क्षो पधिदेविनां दण्डः, एकप्रधानकदूत- विधानम् ... ०० च = समाये य॒तधमोतिदेशः
व्(क्पारुष्यपरकरणम् १८.
[स वयव
संविद्यतिक्रमलक्षणस्य व्यवहारप्दस्य)प- योग्य कभिधानम्, धमेरक्ता्थं॒ब्राह्मण- स्थापना निरूपणम्, ०. ~ ७९२ सामयिकानां कत॑न्यम्, सामयिकराजकरृत- धमातिक्रमे गणद्रन्यदहरणे च दण्डवि- धानम् ,.. ... ,, ७९३ सरंतुदादीनां दण्डः, कुखभ्रेण्यादिभिः कृत- दण्ड विषये राजानुमतिः, समृहानां मख्यैः सह विवादे निण॑यप्रकारः ..~ ७९४ समृददहितवादिवचनस्य प्राह्यत्वेन बोधनम्, तत्परतिकृकस्य दण्डः, सम्हप्रमृखेषु राज्ञो वतंनप्रक्ारः, समृहदत्तापहारेणो दण्डः, गणधनविषये निणेयः .,* कायचिन्तकलक्षणम्, ब्राह्मणेषृक्तस्य साम- परिकधम॑स्य श्रेण्यादिष्वतिदेन्नः ., ७९६
वाक्पारष्यस्वषूषम् =... = ० पार्ष्यभेदनिकूपणम्, वाक्पारृष्यविरेषे दण्डविरोषः, काणादिविषयेषु तच्छ- ब्देन व्यवहारे दण्डाभिधानम् समवणःयाक्रोशने दण्डविरेषाः, मध्यमवा- कृपारुष्ये दण्डविधानम्, वाक्पारुष्य स्यैव दण्डनीयगणसदसद्धवकृ ताविशे- षाभिधानम् ... -- "= ० ब्रह्मणादिवर्णानां मृधौवसिकतद्विजातीनां परस्पराशोश्याक्रोश्कभावे दण्डनिस्प- णम्, वणानां प्रातिलोभ्याक्िपे दण्ड- विश्लेषः 6
| 4 (क | ~न [), षयि णरणिणिगषपषपि ७४४) २२४१ णि णि गीष
ष्टतिमपरिच्छिय कमं कारयितुदंण्डः, शते- भागानेणय , देश्षकाटव्यतिक्रमेण भृति-
१३
पष्टाङ्ाः
५७९९७
७९८
७९२
+ 69
८ 6१
८5२
८ 9 ड
८ ©
° ८०५
८०५
१४ विषयातृक्रपणिका ।
विषयाः एशङ्भाः विषयाः ए्षठाह्काः निष्ठुराक्षेपे दण्डः, अश्तविषये दण्डनिङ्- स्वष्छन्दविधवागाम्यादीना दण्डः, भयु- 1 *** ८०५ | कदपथकरणे दण्डः, पुंस्स्यप्रतिघातने पतनीयहेत्वाक्षेपे दण्डः, उपपातकदेत्वा दण्डः, दासीग्मविनाशने दण्डः, पिता- करो रने दण्ड विरोषः, ब्रैविादीनामाक्षेपे पुरादीनामन्योन्यत्यागे दण्डविधानम् ८१२ दण्डाभिधानम् ... ~ , ८१० | परवल्ञापरहतूरनेजकस्य दण्डः, पितापुशरवि. द्ण्डपाङ्ष्यप्रकरणम्र् १९ रोधे साक्षिणां दण्डः... ..„ „., ८२१ 6 तुखानाणककूटकरणे दण्डः, नाणकपरी- दण्डपारष्यलक्षणम्, तस्य॒ बैविध्यम्, क्षकविषये दण्डाभिधानम्, भिथ्याचि. दण्डप्रणयनाथं तत्स्वरूपसंदेहे निणय- कित्सां करैर्वेयस्य दण्डः, अबन्ध्य- हेतव क ८११ बन्धनादौ दण्डः ,.. ,“ ,.„ «१४ भस्मादिग्रक्षेपणे दण्डविधानम्, अमेध्यादि मनिन तुलया वा पण्यद्रव्यापहरे दण्डाभि- क्षेपणे दण्डः, ब्राह्मणापरयेषु क्षत्रिया- धानम्, भेषजदावसारद्रन्यमिश्रणे देरङ्च्छेदादिनिकूपणम् ... ... ८१३ दण्ड ००. = ० «८२५ धरिजतिरपरि निष्टीवनादि कुवेतः शूद्रस्यौ- अजातौ जातिकरणे दण्डः, समुद्भाण्ड च्छेदः, परपीडार्थ॒दस्तायु्यमिते व्यल्याप्तकरणे दण्डविधानम्, वणिजाम- दण्डः, पादकेदादिलच्नेष् दण्डाभि- घेदूरासवृद्धिकरणे दण्डः == ० ८२६ धानम् ... . ,.. ८१४ | अधेविशेषकरणे दण्डविधिः, येनार्घ्येण काष्ठादिभिस्ताडने दण्डः लोहितदशने व्यवहारो वणिग्भिः कायस्तद्धिषयनि- दण्डविशेषः, करपादादिभङ्गे दण्डविधा- कूपणम्, स्वदे शपण्यविष्रये लाभनिणेयः, नम्, चेष्टादिरोधने दण्डः, कन्धरादिभङ्ग कयादिनादिनान्तरविक्रयविषयविधानम् ८२७ दण्डः... ^ .. <१५| विक्रोयासमद्नप्रकरणम् २१.
खहभिरे कस्याङ्गभङ्गादिकरणे दण्डः, परस्य दुःखोत्पादने ्रणारोपणादौ व्ययदानम् ८१६ कुख्याभिघातकादेरदण्डविधानम्, परणृहे
विक्रीयातेप्रहनष्वरूपम्, वि करीयासंपरय.
द | स ९ ष्ट्ट्ता दण्ड ® क दुःखोत्पादेवृकिकादि प्रक्षेपे दण्डः, पश्व- ध क भ वी व मस्य दरवा पण्यं न गद्वाति तद्विषये निण॑य
राजदैवोपघातेन पण्यदोपषरे निणेयः ... ८२९
भिधानम् ... ... ८ १७
महापदुविषये दण्डः, वक्षाभिदरोदे दण्ड एकत्र विक्रीयान्यनत्र विक्रये दण्डः, निदषिं ृक्षविरोषच्छेदने गृल्मादीनां छेदने च दशेधित्वा सदोषदाने दण्डविधानम्, द््डः... „म ५.५ ,. ^ ८१८ क्रयकरतुरनुशयविषये निणेयः =. <३०
संभूयतस्तमत्थानप्रकरणम् २२.
[री
साहसमरकरणम् २०. सभूयसमुत्थानविषये भाराभादिनिणेयः, संभयसमुत्थानलक्षणम् “~ --- <३१ संभूय कमै कु्वतामाचाएनिरूपणम् ~. ५२ प्राततिषिद्धादिविषये निणयः, राजनिरू- पितार्वै राजभागः, व्यासिद्धादि- वरिषये निणेय; ,, ^“ ,, ८३३
साष्टसलक्षणम्, साहसस्य पश्च प्रकाराः... ८१९
मध्यमकधनापदारे दण्ड 8 ८२०
साहसस्य प्रयोजयितुदेण्डः, पृज्यानामग्रि योक्तिपर्मिवयोः करदेण्डः, भात्भा- ्याताडने दण्डः, संदिष्टस्याप्रदातदेण्डः, समुदरगृहभेदकृदादीनां दण्डः... ..* ८२१
कादिविषये निणेयः, विग्रदुशरि्लीणां
द् .। क क [88 @ ®
धातकाकि्ञाने तस्परिज्ञानोपायनिरूपषम्, .
८५१
तिषयुनुक्रभगिङ्गा । १९६. विषयाः पुष्राङ्ाः विषयाः पृष्टा शुल्कवश्चनार्थं पण्यपरिमाणनिहवे दण्डः, ्षत्रादीनां दाहकस्य राजपरन्याभिगा- तारिकस्य दुल्कविषय दण्डः, समी- मिनच्च दण्ड = = = पर् पगहस्वामिनां निमन्णाकरणे दण्डः, 18. | जलदुल्कापरेषये निणेयः ,,* ,, ८३५ स सम्रहणत्रकरणर् २४. संभूयकारिणां ग्ृतस्व॒ धनाधिकारिणां कमः.“ "= ० = "= ८३५ | पर्ञ॑सभोगात्मके संग्रहणे निमित्ते पुरुषस्य सेमुयकारिणो म्य जिष्यकतुस्त्यामः, वणि- पराह्मतायां कारणानरूपणम् ... ,.५ ८५३ गंधमेस्यस्विगादिष्वतिदेक्षः = ८३६ | ल्ीसंप्रहणसाधनानि, ख्रीसेग्रहणस्य भैषि. स्तयपरकरणम् २३. . ध त ५ ८५४ श्रीतप्रहणलक्षणम्, प्रतिषिद्धब्मीपुसयोः र पनः संलापादिकरणे दण्डविधानम्... «५५ चौरस्य दण्डनाये परिजञानोपायनिरूपणम्, सञातीयादिविषये दण्डविधानम्, चारण- स्तयब्रहणस्य ज्ञानोपायाः ..- „८६९ | दरिषु दण्डाभावः ... ~ „.. ८५६ रोप्त्रपरीक्षणम् ००० ००७ "भन ००० € ० मात्रादिगमने द्ण्डः -.. ,,.„ ८५७ खडया गृही तविषये निणय £ चरे दण्डः, प्रसङ्गात्कन्याहरणे दण्डः, कन्यादूषणे दण्डः ८५८ चौ रब्राह्मणविषये दण्डान्तरनिरूषणम् <*२ ल्लीद्षणे दण्डः, मिभ्याभिरंसने दण्डः,पडु- चोरादश्चनेऽपहतद्रव्यगराप्तयुपययाः ~. ८३ | गमने दण्डः, अन्त्यजल्नीगमने दण्डः... ८५९ ्ामक्षीमादिचौयं मृषितदानप्रकाराः ,. ८४४ | द् स्यभिगमने दण्ड , बलात्कारेण दास्यभि- यन्दिम्रादादीनामपहरे दण्डपिधानम्, गमने दण्डः, एकस्यां षहूनामभिगमे अपराधावक्ञेषण दण्डविशेषः, द्वितीया- दण्डनिरूपणम् ==... „= =. ८६१ पराथे दण्ड == "= "= <४५ | अयोनौ गच्छतो दण्डः, अन्यस्याऽभ्यांग- स मध्यमह् द्रव्यापहार यथार् दण्डव्- मन वधः .., =, इ {७.८६ १ धानम्, श्षद्रादिद्रन्याणां स्वरूपम्, धान्यापहारे दण्डः, प्रसृतादिमानल- भश णमकरणम्र् ९५4 क्षणम् ० 9 4 नक सुवणेरजतादीनामपदारे दण्डनिरूपणम्, प्रकीणौख्यविवादपदनिरूपणम् .-. ,.-. ८६१ रत्नादीनां हरण दण्डनिरूपणम् =... <*७ | अभक्ष्येण ब्राह्मणाद्) न्दूषयतो दण्डविधा. यज्ञार्थोपक्रपद्रव्यायपहरणे दण्डः, कूपर. नम्, कुटस्वणेन्यवहरादौ दण्डः, विष ज्ज्वाथपषह्ारविषये दण्डविशेषः, भलय- यविशेषे दण्डाभाव्ाभिधानम् ... ८६२ मृलगरदव्यस्तेये मृल्यात्पबगुणो दण्डः ८८८ | छिन्ननस्ययानेन मारणविषये निणयः ... ८६३ ्ौरावषये राज्ञः कतेग्यम्, चौरसाहसे- प्राभिवभे प्रवतेमानानामपेक्षायां स्वामिनो कयोरनुकूकं कुवेतो दण्डः ... „= ८४९ | दण्डः, जरे चौरेति वदतो दण्डः, शद्मावपातनादेषरं दण्डविधानम्, क्षभरिया- यो राजन्यनिवेय जारं मुश्चति तद्धिषये दिङृतब्राह्मणवधे दण्डः ..~ -. <\५० | दण्डाभिधानम्, राज्ञोऽनिषटव्रवक्तु- दृक्षभातादीनां वे निणयः, प्रकाशषात- दण्डः, राजक्रोशादिकतुदेण्डः .,. ८६९४
मृतवस्तुविक्रये गुरोस्ताड्ने राजासनारो- हणे दण्डः, परनेश्रभेदनादौ दण्ड, विप्र.
लिङ्गेन अःबयिवुदेण्डः, रागलोमादि-
१६ विर्षयाहक्रपणिका 1
विषयाः पृष्ज्खाः विषयाः पृष्ठाङ्ाः नाऽन्यथा व्यवहारे सभ्यानां दण्डाभि- नोपायाभिधानम्, तीरितादिस्थलविषये धानम् ~ ** =^ „~ ८६५ | निण्यः, अन्यायगृहीतदण्डधनस्य यायतः परमजितस्य वादिनो न्यायदद्च- गतिविषये निणेयः ,,. ,.. ..“ ८६६
इति व्यवहाराध्यायः! |
३ प्रायश्चित्ताध्यायः।
„ विषया र एष्टाद्ाः | विषयाः प्ठा्काः
आश्चाचप्रकरणम् १. महप्रस्यानयात्राफलम् दः , 24०१
व उदकदानात्तरं कतव्यता व क
मरतविषये खननदाहादिनिणेयः, इमशाने रोकनिरसनहेत्वभिधानम् =... -* ८८१ बराह्मणादिवणोनां नयनविधिः, कृतचड+ रोदने दोषः, उत्तरकमेनिरूपणम्, प्रतसंस्प-
विषय उदकदानादीनिर्णयः ... ... ८७० | रिनां शुद्धि श ४. 22 भङृतच्रुडाविषये निणयः, द्राहताभिकाष्ट- सृल्येनासवणप्रेतदहनेऽशो चाभिधानम्, ध-
विषये दाषनिरूपणम्, ग्रेतन्ञानादि. माथदावनिरहेरणे फलम् ५ << विधिः, नप्रदेहदहने निषेधः, धनिषटप- आचायोदीनां नि्ैरणादौ ब्रह्मचारिणोऽथि शकमृते विरेषविधानम् ... ... ८७१ | कार बोधनम् , शूद्रशवनिहरणे ब्रह्मणस्य
त्रिपादक्षमृते विशेषविधिनिरूपणम्, त्रिपु प्रायक्वितम्, ज्ञातीनां नियमावरोषाः ८८४ (१ दिजस्यषरू | इपज्ञानदेवताबटिपिधिः, अस्थि-
ण निहरणे दोषा ... ,.. ८७२ - ।
शवनिदैरणविधिः, आदिताभिमरणे विदोषः, श 9
उपनीते संस्थिते संस्कारान्तरक- तीरयेष्वास्थयागात्फलम्, प्रेत पिण्डदाने
मेनिरूपणम्, अज्ञातिष्वार्तदशार्वधानम् ८७३ [नणेय,
9 ८ ८७ उदकदानधर्मपिधिः ,,., ,.+ ,.. ८७
ब्राह्मणादिषपिण्डसंख्या, असमथविष्रये पिण्ड-
ण क र व थः पिण्डद्ानविधिः ८८८ पाषण्डादीनामदकदानकरत॑त्वसंपरदानल- प्रथमादिविरेषदिवसेषु ज्ञातिभेः सहैकत्र योरपवादनिरूपणम् ... ... ... ८७६ | भजनम्, प्रथमादिदशाहान्तदिवेष
भात्महननविषये निर्णयः, प्रमादेनागन्यु पिण्डदानेन मूाय्गोत्क्तनिरूपणम् , दकादिभि्मरण आोचादिनिरूपणम्, रिक्यादौ जलक्षीरदानम् ० "८८९ महारोगादिषोडितानामात्मलयागकरणऽ. अश्ाचस्य विषयप्रिश्षेषऽपक्रादः ८९० भ्थनेश्ा ,.. .., , ८७० | सतके स्मातंकमनिणैय भ 3७2९९
वाराणस्यां न्रियमाणस्य तारकमश्रप्राि सतके संध्यादिविधानम्, सपिण्डादीनामा- अभितीर्थे देहद्यागिनां मोक्षासिधानम्, शौच कालः, समानोदकलक्षणम्, चतथ
त्वदारे देहयागिनां गर्वं निरूपणभ् दिनेऽस्थिसवयनंप्,... ` ... ` ` ,. ८९३
बिषयानुक्रपणिश़ा । `
विषयाः अशोचग्रिषये पक्षाभिधानम् ... अल्ञातादीनां सूतङितेन बोधनम् ... जन्मन्यस्प्ररयत्वविशेष्प्रतिणदनम् , पृत्रज- न्मदिवसे पितुः सृतक्राभावः, तद्दिवति ` ब्राह्मणानां प्रातप्रहाधेक्रारनिरूपणम्. .. मूतिकायाः कमेण्याधकारकालःसृतके प्रथ- मादिदिवसेषु यागविषये पितुरधथिकारः
` आश्ञोचत्तपाते निर्णयः। जननमरणाशौचसं पाते निर्णयः ... गभंखःव आश्चौचवानेणयः २ विप्रादहतस्याऽऽशौचसकोचः... ..*
पतितलक्षणमू्, पतितविषये दाहादिक- मणां निप्रेधः, मृतपतितानां तुप्तिक्रिया, पतितात्रतिनोः श्राद्रकालः ... विदेशस्था दराहादूध्वं ततः पृ च ज्ञाते निणेय द्शान्तरलक्षणम्, अङ्गादीनां म्रमाणम्, देशान्तरस्थमातापितृमरणे पृत्रस्याऽऽ- श चयिधानम्, पिठपत्नीविष्रये विदोषः, ्षत्रियादिवणांनामाद्योचकरालः, स्वधमेनिरतयोः क्षत्रियवैश्ययोः काठः ०० ्षश्रियादिबान्धवे विपन्ने विग्रादीनामा- द्रीचक्रालः, अदत्तकन्यामरणे सपिण्डा- नामाशौचम्, बालमरणे सपिण्डानामा- शोचकालः, गुवौदिष्वसपिण्डेषु संध्थि- तेष्वाशोचनिरूपणम् ,,, ,,, ,,. अप्रोढादिकन्यामरण आसौचनिर्णयः, जातम्बते मृतजाते वाऽऽशौचाभिधानम्... दश्ाहानिवृत्तौ बालस्य पञ्चते निणेयः, अजातदन्तादिबालमरण आशौचः निणेयः + = अक्रृतचडमरणे निणेयः, निणेय १. गुरोमेरणे रिष्यस्याऽऽशौयकालः
मातामदादिमरणे
दादि
| 8 । ॐ ® @
# ® @
कृतच डमर
9 ® ®
दोदहिक्रादीनामाश्चोच-
कालः, दौहिन्नादिमरणे निणेयः, पित्रो :
पृष्ठाङ्काः ८ ९.४
< ९५
८ ९६
८ ६७
८९८ ९०० ९०१
९०३
९०६
6 ०७
° ९०८
९०९
५१०
७११
९१२
[णगि [कक 1 णं
विषयाः
रादिमरण आशौचम् ... अनौरसपृत्रमरणेऽन्याध्रितभाय।मर्मे चाऽऽदौचनिशेयः ..; ,.+ „^, राजनि मृते तद्विषयवासिनाम।शोचम्, सपिण्डजननादावरपि क्चिष्धिषय आशो चापः ८ 1. कावादीनां सयः शौचत्व वेषानम्, डिम्बाहवादिहतानां सद्यः शुद्धिः, अनुग- मनाज्ञौचनिणंयः, श॒रानुगमने निणेयः ऋत्विजादीनां सथः रोचम् । गदीतमधपदीनामाशौचापवद्ः ... प्रारज्ये श्राद्धकमंणि ब्राह्मणानां नाऽऽशौ
, नैष्ठिकादीनां नाऽऽकेचम् रजस्व आदीनां स्परे निणेयः, प्रसङ्गास्- चटस्नाननिमित्तामिधानम् ... स्नानकारणानि ... + न =. दादधिदेत्नां कथनम् --. ~
आपद्धमभक्रणप् २.
आपदि शृच्यन्तरजीवननिणेय 8
सव॑वणेसाधारणधनोपाजेनोपायनिरूपणम्
आपदि ब्राह्मणस्य शूद्रवृत्तिनिषेधः, वैश्य- कर्मणा जीवतो ब्राह्मणस्य पण्यविरेष- विक्रय प्रतिषेधामिधानम् ... °.
वेदाभिविक्रयं ब्राह्मणस्य दोषः, वेदविक्र-
थस्य षड्विधत्वम्, तिकवेक्रये प्रति-
प्रसवः ४ द्रव्यविशेषविक्रये प्रत्यवायेशेषः- आपयप्तस्परतिग्रह ऽदोषः ,,. आपत्कारे जीवन पाधनानि
विधि कृषि़्मकतुरधिप्रस्य दोषाभाव कथनम् ... उन्तजीवनैशजी वतो जीवनान्तरबोधनम्, प्रसङ्गाद्राज्ञो वृत्तिविषये कतेग्यता ... पोष्यव५;
9 ४ 9 । 8.8 । 89,
0, कन ॐ 991 ननि > @
१७
पषटाङ्कः ० कर ९
सपरमे व्यूढकरन्यानामाशोचम्, श्वशु-
= ११३
९५१४
९१९५
. ९१६
९१५७
= *९१८
९१९
९२०
„ ९२१
५२५
° ९२७
९२८ ९२५९
९३०
९३२ ९३४ ५२५4
न ९, द द् अत्यन्तापदि स्वय॑कृषतो नियमाः, यथा-
५३७
९३६ ९३.९
१८ विषयानुक्रमणिका । विषयाः प्ट विषयाः षहः वानपरस्थपरकरणम् ३. भोजनविधिः, वटाकोदिपर्णेषु भो जननिेधः, इ कांस्यपात्रभोजने दोषः . ९६५
यतिपात्राणि, तेषां शद्धिसाधनम्
, ६६
यतेः प्रधानकमेनिरूपणम् , तत्फलाभिधानं
क्षद्रधमनीनां सद्याभिधानम्, केशममंस-
बानपरस्थपपाः ०००० ०००७ 9९ ३ ९ व, आशयशद्धः कतेग्यतानिङूपणम् ९६६ अह्मचर्यानन्तरमपि वानमप्रस्थाप्नमानुजा, वैराग्योपायकयनम् =, ,, ,,. ९६७ गाहंस्थ्याद्रान्रस्याश्नमं गच्छतो विरे. गर्भो त्पत्तिपकारवर्णनम् ,...९६८ धाभिधानम्, वानप्रस्थस्य श्रौतत्माते. व क्मसाधनदरग्यवेशाविरेषनिरूपणम् == ९४० | "^ (पवान्, धानयोगनिरू- संप्राह्यद्रबयपरिमाणविहषाभिधानम् ... ५४१ ८ 9 4 अ, 9 ग्ाम्यौषधयः, वानप्रस्था्रमस्याऽऽ्चाराः ९४२ | ग ायामसविनम्रकार्ः, परदु खोत्पादने ्ीप्मादिषु पद्ाप्िताधनादितपोभिधानम् ९४३ | _ „न, तत्विहूपणम् ९७१ अने: समारोपणादि, भक्षाचरणम् ... ९४० | सवाभमेषु यो धमे मोक्षोपायतयोक्तस्तस्य वनस्थभिक्षया शरीखृच्यसंभव उपायान्त- कात्स्न्यनिङूपणम्, धमेसाधनानि „.* ९७२ रबोधनम्, सक्रखानुष्टानासमथेविषये परमात्मनः । सकाशाज्जीवोत्पाततिनिरूपणम्, ्तान्तरविथानम् „.. „. ... ५४५ | यदि जीवः परेणमिन्नस्ता् कथमसौ स्वषन्धहेतनि काम्य दीने कुष्त इये- यतिप्रकरणम् ठ. तद्विषये ऽभिधानम् ... ०० ५४७३ प जीवस्य जात इति यो ग्परवहारस्ताद्िषये प्रवजनितधमा१ + „~ ....९४६ | कारणाभिधानम् ... ~ ~~ ९७४ सन्या मविधिग्याख्यानम्, , ९८७ | शरीरग्रहणप्रकारवणंनम्, आकाशादिस्वी प्रघ्रजितापन्रतानि, संन्यासिनो धर्मी; ... ९४९ | कारप्रकारनिरूपणम्'** ... ९.अ् मिक्षुप्रकाराः, पारिव्रज्यानन्तरं कत- दारीरादिमिच्छतो जीवस्येन्धियादिप्रापि व्यानि, त्रिदण्डिलक्षणम् ... .- ९५१ | कारनम्, सचुक्त क्रा गणितस्य काय- पिुकमाणि, कुधी चरादिभिक्षुणां लक्षु- रूपपरिणती कमः ... ०० ९५७६ णानि ५५ ५. „+ ,.. ९५२ | तृतीयमासगतमेवाऽऽन्तरकायान्तराभि- दृष्डग्रहणेऽ्थिकारिणः, यतिधमौः ... ९५३ | धानम्, + ९७७ यतिविदहारः ,,, .“ , ९५५ | चतुर्थे म सि गभरक्षार्थ गाभण्यै दोहददा- परित्रज्याभ्रंरो दोषाभिधानम्, भिक्षाटने नम्, गभस्येयादिकथनम्, सप्तमेऽन्तः- कर्तव्यता ,,+ ,., „^ ,.. ९५५ करणादीनां संप्राप्तिः, अष्टमे त्वगादि. मोक्षाधिकारिनिरूपणम्, भिक्षाटनासमधं संबन्ध., अमे गभस्याजीवने हेतुः, प्रत्यतभ्रहः, अनुग्रहेऽप्यतिप्रसक्तिवार- प्रसक्काल १ „ ९७८ णाय विशेषाभिधानम् ... ,.. ९५६ | शरीरनिरूपणम्, अस्थिसंद्या, अस्थिख्या- वैशना्नां लक्षणानि „ ९५७ रणश्रकारा ००. ९७९ पारित्राज्यफलम्, परित्राडधमौ ,„ ९५८ | सविषयाणि ज्ञानेनिदियाणि, कर्मेन्धियाणि ९८१ यतेरात्मोपासनया मोक्षप्राप .. ९५९ | प्राणायतनानां विस्तारः, प्रपश्वेन जठ्राव- मतङ्गादरहस्थस्य मोक्षसाधनोपायाः „ ९६० | यवनिल्पणम्, ९८२ ज्ञानकमणेः प्रह॑सा ,., ९६१ | शरीरे स्थानानि, नव च्छिद्राणि, नाडी- मिक्षाजने कर्तग्यता ... ,.. ,. ९६२ | संया ९८३
विषयानुक्रमणिका।
विषयाः पृष्टाः
धिक्षष्या, सकलदारीरच््छिदरसंद्या ,., ९८४ शरीररसादिपरिमाणम्, शरीरनिरूपणस्य प्रयोजनाभिधानम्, परमात्माभिनक्षत्र- ज्ञोपासनायामसम्थं प्रति प्रकारान्त- रेणा ऽऽत्मोपासनानिरूपणम्... °, अपवगंहेतुतयोक्त परमात्मज्ञानं प्रत्युपाय- निरूपणम्, योगाभिधानम् .... ९८६ सांख्यतस्माभिधानम् „~“ ९८७ यथ्ययमुक्तं तद्योगनिरूपणम् ... ... ९८८ प्रत्याहारधारणयोलेक्षणम् ,.. ... ९८९ प्राणायामादीनां फलानि, योगस्य षडङ्गत्व- निरूपणम्, परब्रह्माधिगमपायामिधा- नम्, ब्रह्मज्ञानाभ्यासोपायविद्षकथनम् वीणदिवादयद्रारा मोक्षमागेप्रा्तिः, गीत- मुनीनां
९५८५
९९०
ज्ञस्य फठन्तराभिधानम्, प. म भ्रत्युत्तरम् ~ -.~ ~ „~ अत्मनोऽवान्तरमुश हेतुत्वाभिधानम् ... यथादिमानात्मा स्यात्तदा विनाईयपि स्या- ततश्च विनाश्चे मोक्षलक्षणोऽस्य धमो न स्यादिति संशयेऽभिवानम्... ... महासृष्ठिकतत्वे परमात्मनः प्रकारविशेष- निरूपणम्, परमात्मनः शवसू करादिषु जननविषये मुनीनामाक्षिपः ... ... तदुकत्तरनिरूपणम्, स्थावरतादेजातिसंश्- पिकारणानि, शरीरिणां चिचवृत्तिवि- चिञ्यात्फपलवैचित्यमिलयादिनिरूपणम् अन्ययोनिषु जन्महेतवः, सगपर्षिषु जनन- हेतुः, कायिकदोषेण स्थावरादिषु जननप्रकारवणेनम् ... ^. उकृष्टयोनिप्राप्निकारणाभिधानम्, स्वग णलक्षगम् ... .. . ९६९ राजसतामसयोलेक्षणम्, संप्तारप्रापिहेतुः१००० अविपक्करणस्या ऽऽस्मन्ञानेऽनधिकारः, सन्नप्यर्थः परिपाकमन्तरेण न प्रकाशत
९९४
९९५
९९. ९
९५९८
इयनत्र टष्ान्तनिहूपणम् =... ...१००१ उपाधेवद्ादात्ममो भदप्रयग्रः ... ...१००२ आत्मनो जगदुत्पत्तिप्रकारः ,. -**१००३
१९
विषयाः एष्टाङ्काः
| प्रामाणिकताभिषनम्.., ,,१००४
आ-मनो बन्धविशेषाभिधानम् ,... ,.,१००५
अमतत्वप्रप्त्युपायाः ,.. ,०, ,..१००५७ योगपराप्तिसाधनम्, जातिस्मरत्वविषये कारणाभिधानम्, सुरनरादियोनिविषये कमेण उपापित्वम्, रूपनानात्वेऽपि
हेत्वन्तराभिधानम् ,.. ,.,+ ,,.१००८
प्रथमशरीरादुत्पत्तिः कथमिति संदेहे तदुत्त- राभिधानम्, अकाले प्राणसंक्षयस्य ट्ठान्तनिरूपणम्, मोक्षमागोभिधानम् १००९ देवस्मेकप्राप्तिमागेः, ससरणमागोभिधानम् १०१० आत्मनः प्रामाण्यविषये प्रमाणान्तरम् ...१०११ कृ तादियुगेषु वयःपरिमाणम् ,.. ,..१०१२ आत्मनो देहातिरिक्त्वे हेत्वभिधानम् ..१०१३ ्षत्रज्ञस्वरूपम् ,.. ..,१०१४ बुद्ध्यादीनां कारणानि, शब्दादिगृमानां प्रतिपादनम्, प्रकरणार्थोपसंहारः ,.,१०१५ सतवादिगुणानां मुक्त्यादिफलम्, काम्यकम- कारिणां मागेः, अजवीयिस्वरूपम्, दानशूराणां पिठ्यानमगेनिरूपणम् ... १०१६ धमेप्रवतेकानां पुनरावृत्ति, नागवीथिमा- गस्वूपम् =... ... ,,.१०१७ आत्मज्ञानसाधनहेतवः .... ..०१०९८ आत्मदहोनावद्यकताविहितयोह्यांनकमेणोः फलनिरूपणम् ,,,१०१९ काम्यकमेक्रारिणां गतिप्रकारः... ,..१०२० माग॑द्रयमजानानस्य तियग्योनिसंप्रािः, उपासनेतिकतेग्यतानिरूपगम् = ,.-१०२१ योगस्याष्टङ्गनि, प्राणायामव्रकाराः ..,१०२२ प्राणायामस्य फलम्, घारणाफल्ाभेधानम्, योग्य निषिद्धकाखः, योगाभ्यासनि- षिद्धदेशाः ..„ ..+ = १०२३ अकाले योगसेवनाद्ाषोत्पत्तिः, तन्निवार- णोपायनिरूषणम् ,,,१०२४ प्रत्याहारलक्षणम्, धारणालक्षणम्, धार- णायाः सप्त प्रकाराः, धारणाफलम् ... १०२५ समाधिलक्षणम्, योगविषये कतैग्यनिरू- पणम्, ,, ०००१०२६
+ 8 ^ । ® ® श
® ® @ | 8 2 ।
। 8.8 । । 8, । क ®
4.
विषयानुक्रमणिका ।
विषयाः पष्राङ्ाः योगसिद्धेलक्षणम्, वानप्रस्थस्य मुक्तिसा- धनम् ४ ०००१०२.८ यथाविदहितानुष्ठानकतुरैहस्थस्य मोक्षः ... १०२९ वियाकर्मणोः फठनिरूपणम् ०१०३० मुक्तौ ज्ञानकमेसमुश्चयस्य कारणत्वम्,
कमंदरविध्यम् ... ..~ --. ..-१०३३ मायशित्तमरकरणम् ९५. कर्मविपाकनिरूपणम् ,,. „+ ,,,१०३४
पुवेकमानुरोषेन जन्मानि, पापानुरोधेन रोगोःपत्िः ५ क्मविपाकप्रदशेनम् ०००१०५३५ संमाधितपापस्य फरनिरूपणम्, पापस्य कारणाभिधानम् ,,,१०३७ कमेणलनैविध्यम्, प्रायधित्ताचरणफलम् १०३८ कामकङ्ूतोपपातकस्य प्रायशित्तेन दद्धैः, महापातकिनां शुद्धिसाधनम्,.. ..,१०३९ अकामतः कृतपापविषये दृद्धिहेतुः, कामतः कृतपापस्य दृद्धिसाधनम्, प्रायधित्ता- करणे नरकप्रािः, तामिखलादिनरकाः १०८० अचरितप्रायश्चित्तानामधःगतिः, महापरात- किन्ञानिरूपणम् ,.. ,,,१०४१ अह्मवधप्रयोजकादीनां दण्डः, आक्रोशा- दिकतुतरेद्यवधनिमित्तताभिधानम्, भ- ततायिब्राह्मणवधे ब्द्यददयाया दोषा-
भावत्वनिरूपणम् $ १5 भाततायिलक्षणम् + ,.,१०४६३ सुरायाल्ैविध्यम्, द्विजल्य सुरापाने
निषेधः, पञ्च महापातकानि ... ,..१०४५ चण्डालादिल्जीगमनादी द्विजस्य पातिलयम्, पलाण्डादिभक्षणे दोषाभिधानम्, मांसा- दिविक्रये ब्रह्मणस्य पातिदयम् ...१०५६ बरह्महयासमानि, सुरापानसमानि, सुवण स्तेयसमानि ,.. ,.,१०.५७ गृरततल्पसमानि, गुरुतल्यातिदेशनिषूपणम् १०४ रजदाण्डतानां स्वगप्राप्तिः, मात्रादिगा- मिना दण्डः, सययःपतनदेतवः, उप- पात्रकानिं व 2 परिवित्तिलक्षणम् „, .. „१०५०
+ 8 । ® 9 ॐ
विषयाः पष्ठाङ्काः युगभदेनेपासनाभेदः ,,* „= ,,.१०५२ ब्रह्महदयाप्रायश्चिच्चानि ०००१०५३ युगपतकामतो वाऽकामतो वाऽनेकब्राह्म- णवधे विरशेषाभिधानम् ०००१०५६
सपेव्याघ्रादिभिहन्यमनब्राह्मणदेः परिर-
क्षणाद्रद्मदत्यादाद्धिः ... ०० ,,१०५७ ब्रह्महलयायाः पापक्षयोपायान्तराभिधा- न्र् ००० ००७ 9०9 ७७७ १ 9 4८
कामतो ब्रह्मणवधे प्रायधित्तम्, विप्रस्य तु ब्राह्मणवधे द्विगुणम् ,-,१०५९ ब्राह्मणवधे प्रायतित्तान्तराभिधानम् ,..१०६० बरह्महत्याप्रायित्तस्यातिदेकः ..* ,,.१०६२ निमित्तान्तरेष्वपि ब्रह्महत्यात्रतातिदेशः, आत्रे यीलशक्षणम् .. ,..१०६१ ब्रह्मवधोयतस्य प्रायधित्तम्, सोमयागाय कृ तदीक्षस्य ब्राद्मणस्य वे विरोषानि- धानम् श ००० ०००१०६४ महापातकप्रायधित्तानि, क्षत्रियादिकृत- ब्राह्मणवधे प्रायध्चित्ताभिधानम् ,..१०६५ सरापरानप्रायधित्तानि, सुरायाः प्रकाराः, उपनयनात्राड्मदय प्राराने प्रायध्ित्तम् १०६९ प्चमवषत्परास्मथादि प्रार्ने दोषाभावः, प्रायक्धित्ताधभागिनां निरूपणम्, एका- दश मयानि ,..
सरापाने द्विजस्य प्रायशित्तम्
०००१०५७०
सकृस्सुरापाने प्रायथितम् ... ,..१०७१ सुरापाने प्रायधित्तान्तरम् ८. ..-१०७२ अज्ञानाद्रारण्यादिपाने प्रायधित्तम् ...१०७३ सुराभाण्डपयुषितजल्पने प्रायधित्तम्,
मतिपूवेके मदययभाण्डोदकपानाभ्याते
चामातिपूवंके प्रायधित्तम् ... ,.१०७ब पुनःसंस्कारकमणे वपनादीनां वजेनम्,
कामतो मदयपानेऽकामतः सुरापाने च
प्रायश्चित्तम् 9०9 ०७ (87, व| © ७८९ © क, ब्राह्मण्याः सुरापाने दोषः, स॒बरणस्तय- प्रायध्ित्तम् .... ... १०७७
वालाग्रमाव्रादिसुवणाप्दरणे प्रायधित्तम् १०७८ ब्राह्मणसुत्रणैहरणे प्रायधित्तम् ... ..१०७९
विषयानुक्रपणिका। ४ ४।
विषयाः सुवणेस्तेये प्रायश्चित्तान्तरम् ... मोहा्रप्यापहारे चान्द्रयणम्, धातलोहानां सर्वै्रामपहारे प्रायधित्तम्, विशिटब्राष्य- णसुवणोपहरे प्रायश्ित्तम् ... ,..१०८१ गुरुतरपगमनप्रायधित्तम्.... १०८२ गुरुतल्परगातिदेशः, ब्रह्महादिमहा । पातकिससमिप्रायधित्तम्, संस्हेखभिधानम् ... ~ ..,१०८६ महापातकिभिः सह षाण्मासिकसंयोगेऽथप्रा- यधित्तम्, अमतिपूवंके स्वल्पतेरे पति- तस॑ग्ोगे प्रायधित्तम् ... ., १०८७ मतिपूवकसेसगविषये प्रायश्चित्तम् ,..१०८८ पचुरसंसगेविषये प्रायधित्तम्, महापःताके- कन्यासंग्रहणेऽभ्यनुज्ञा, पतितेनोात्प- प्नाग्राः कन्यायाः प्रायधित्ताभिधानम्,
पृष्ठकः
अवकृष्टहनने प्रायश्चित्तम् ,... ,..१०८९ दाद्राविषये प्रायश्चित्तम् ... .१०९० सव महापातक प्रायधित्तानि १०९१ भिथ्याभिशंसने दोष्राभिधानम् ... ...१०६२े के क क्ष गावधप्रायाद्चत्तानि ... १०९.३
भकामतो गेहयार्यां प्रायश्चित्तम्, गारो- धनादिविष्रय प्रायधित्तम्, अपालना- द्रोवधे प्रायशित्तम् ... १०९५
गोदेमने दण्डप्रमाणम्, गोः दृङ्गादिभङ्ग प्रायकित्तम्, ओषधदानादिकमेनिमि- तायां गोधिपत्तौ दोषाभावनिरूपणम् १०९६
अनेक तमे हदयाविषये प्रायधित्तम्, गोव- न्धने नाखीकेरादिरज्जनां निषेषः, काष्टादिभि्गोः प्रहारे सांतपनादिप्राय- धित्तम्, गहदाहदादिना गोवधे पायः. तम् ... ॥
गृणवतो ब्राह्मणस्य कामतो गोभ्य।पादने प्रायश्चित्तातिदश्चः, अकामतो ब्राह्म णस्योक्तलक्षणस्य गोवधे प्रायश्ित्तम्११००
गणरदितस्य स्वामिनो गणरदितगोहनने प्रायश्चित्तम् । ११०१
गौप्ररंसा, शुद्रादिवधव्रिषये प्रांयधित्तम्११०२
१०९५७
® @ ॐ
|
विषयाः पृष्ठाः
,.१०६० | रोधनादिविषये प्रायः
धित्तविरोषः, स्रीकृतगोहत्याविषये
प्राथधित्तविधिः, गोहत्यायाः पादादि.
दोषविष्रये ऽङ्गरोमवपनादिविधानम् ,..११०१९ षधायधिकदानेन गवादिविपत्तौ प्राय-
धित्ताभिधानम्, माघ्रास्वरूपम्, मन्रा-
तिरिक्तदाने प्रायश्चित्तम्, ग्याप्रादि-
कृ तमगोविपत्तौ प्रायधित्ताभावः
०००११०४ उपपातक प्रायथित्तम् ०, ,,,११०५ उपपातकविरषे प्रायश्ित्तविरेषाभिषा-
नम्, क्षत्रियादिवधे प्रायश्चित्तम्, काम-
कृ तक्षश्रियादिवधविषये प्राय्धित्तम्...११०६ तरृपातिवपे प्रायवित्तम्, वेरयदलयादिविषये
प्रायधित्तम्, उपपातक्रान्तरविषये
भायधित्तविरेष्रनिरूपणम् ,,* ,,०११०७
पतितसावित्रीकविषये प्रायधित्त- निणपः .... .. ११०८ स्तेयोपपातके प्रायधित्तविशेषः ,.. ,..,११०९ मनुष्यादीनां हरणे प्रायश्चित्तम्, निक्षेषा्य- पहार प्रायधित्तम्, अल्यसाणव्यहरणे प्रायश्चित्तम् ... ..१११० अश्वादययपदरणे प्रायक्चित्तम्, वृत्तिच्छेदे प्राय- धित्तम्, प्रमादतो भमिहरणे प्राय- धित्तम्, तिक्धान्यादिहरणे प्राय. धित्ताभिधानम् ,,,१११५ परद्रव्यापदारे प्रायश्चित्तम्, अजाथपहारे म्रायश्विताभिधानम्, ऋऋणानपाक्रिया- प्रायश्चित्तम्, आधानाधिक्रार आधान मकुवैतः प्रायधित्तम्... ,.. ..१११२ अपण्यविक्रयप्रायधित्तम्... .. -..१११९ सुरालाक्षाठवभादीनां विक्रये , प्रायधित्तम्१११४
परिदेवन प्रायधित्तम् ... ...~ .,.१११५ ृदधिपुवंके परिदेवने प्रायधित्तम् ...१११६
भ्रतादध्ययनादेः प्रायश्चित्तम्, पतितादीनां संनिधावध्ययने प्रायश्चित्तम्, महापात कतदतिदेशक्तत्समग्यतिरिकपरदार- गमरनप्रायित्ताभिधानम् .,.१११७ ख्ीणां व्यमिचारप्रायश्चित्तम्, अमतिपुवक-
4: विषयाः पृष्राङाः व्यभिचारे परायशित्तम् ,,११२४ कामतोऽध्यन्ताभ्यासविषये प्रायभ्ित्ताभि- धनम् .. ... ,,,११२५ क्षत्रिखादीनां विप्रगमने प्रायश्चित्तम् ...११२६
मनसा भतेरभिचारादो प्रायश्चित्तम्, चण्डा- लादिभिः सह व्यमि वरे प्रायश्चित्तम्, ल्रीवपे वैरोषिकप्रायथित्तानिरूपणम्... ११२५ इषट्दुषटङोवधे प्रायशित्तम्, भदष्टावधे प्रायधित्तम् ... ,,०११२८ ख्ञीव्रधविद्येषे प्रायधित्तम्, भाने यीहनने प्रायश्चित्तम्, प्रसङ्ग द्प्ान्तखप्रायश्चि तम् ४ मा जोरादिवषे प्रायश्चित्तम्, कामतोऽध्य- न्ताभ्यातारि विषये प्रायश्चित्ताभिधानम्११३० गजादीनां वधे प्रायधित्तानि ,,०११३१ दं सादिपक्षिणां वधे प्रायश्चित्तम्, उरगादि- वधे प्रायश्चित्तम् ००,११३२ पर॑सङ्गात्परिमाणलक्षणनिकहपणम्, दस्त्या- दीनां वधे प्रायश्चित्तानि ,.,११३३ निष्टृतिकसास्थिकादिवधे प्रायश्चित्तम् वृक्षगुल्मलतादिच्छेदने प्रायधित्तम्... ११३४ पुंश्रटीवानरादिवध पायधित्तप्रसङ्गाच्तदृश- निमित्तं प्रायश्चित्तम्, श्दष्टब्रह्मचायो- दिविषये प्रायश्चित्तम्, अङ्गविशेषदं शने प्रायधित्तम् .,. ,,०११३५ श्वदष्टब्राह्मणीविषये प्रायश्चित्तम्, सत्रताया दंशने प्रायश्चित्तम्, ग्या्रारिदंशने प्रायाधित्तम् ... = ,, ...११३६ नीरीकाष्टक्षताविप्रविषये प्रायश्चित्तम्, श्ादिद्ष्टविषये प्रायश्चित्तम्, क्रिमिदष्ट- प्रायथित्तम् ... ,,११३७ फलपुष्पा्रसजसत्वघाते परायश्ि्तम्, भकामतो रेतःस्कन्दने प्रायधित्तप्, कामतो रेतःस्कन्दने प्रायाश्षित्तम् ... ११३ अम्तुनि स्वप्रति भिम्बावलाकने प्रायश्चित्तम्, मच्रपुरीषादौ स्वप्रतिबिम्बे वृष्ट प्राय- शितम्, अनृतभाषणे प्रायक्चित्तम्, नास्तिक्यविषये प्रायश्चित्तम्... .,.११३९ ब्रह्मचारिणा योषिद्रमने कते प्रायश्चित्तम् ११४०
११३९
विषयानुक्रपणिका ।
विषयाः धृषङ्ः योषिति रेतोऽवकिरतो ब्रह्मचारिणः प्रायश्नित्तान्तरम्, स्वप्रे रेतःपाते प्राय धत्तम्, प्रसङ्गाद्विहितकमाननष्ठाने ब्रह्म- वारिविषये प्रायचिक्तम् ,.. ,,,११४१ मणिवाषोगवादीनां प्रतिग्रहे ब्रह्मचारिणः प्रायश्चित्तम्, दण्डादिना ब्रह्मचारिवि- षये प्रायश्चिततम् ,,. ..११द् हविवास्वपि ब्रह्मचारिणः प्रायिकम्, ब्रह्म सत्रं विना ॒संष्योपास्तौ भ्रायश्ित्तम्, ब्र्मसून्रण विना भोजने प्रायश्ित्तम्, म्॒योदितसुयेनिमुक्तविषये प्रायधित्तम् , ब्रह्मचारिकृतमधुमांसभक्षणे प्रायथित्तम् ११४३ ब्रह्मचारिणो मासिकश्राद्धाश्नभक्षणे प्रायलि-
तम्, सूतकेऽज्ञानाज्जलपानादो भ्राय- श्चित्तम् ,..
ब्रह्मचारि प्रायश्चित्तप्रसङ्गाद्रुरोरपि प्रायधि तम्, गुरो न चरणे प्राययित्तम्११२५ उपकारप्रवत्तस्योपकतेग्यविपत्तौ प्रायि, ताभावः, मिथ्याभिश्ापकतैः प्रायि- तम् > , ११४६ मिध्याभिशस्त प्रायधित्तम्, प्रातिलोम्यानु लोम्यवणोभिशपि निणेयः, अनताभि द्तनादौ प्रायश्ित्तम्, देवगुरब्राह्मणाति- क्रमे प्रायधित्तम्, मूषाङ्चपथकरणे प्रायश्चित्तम् .., ०,११.४ भभिरसकप्रायश्चित्त प्रसङ्गनाभिक्स्त पाय- धित्तम्, घ्रातृभायौगमने प्रायवित्तम्, रजस्वलाभायगमने प्रायाधिक्तम् ,,,११४८ रजस्वलाभा्यायाममतिपृवेके सकृद्रमने प्रायधित्तम्, पररजस्वलाग्यवमे प्राय-
११४४
धित्तम्, अमानुष्यादिगमने प्रायश्ि- तम् ... त ,,११४९ असत्प्रतिग्रह प्रायधित्तम्. .. ११५०
उत्तमादिदानानां निरूपणम्, अतिदानाभे- धानम्, राज प्रतिग्रहे प्रायश्ित्तम्,अय- ज्ययाजनवेदविषएावनयोः श्रायाके्तम् ११५१ अपाङ्कथानां निरूपणम्, कन्याद्भ्यादिवि- षये प्रायिकम् ..११९५३ अभ्नियमे प्रायच्धित्तम्+भयिकृका तत्य
विषयानुक्रमणिका । २३
विषयाः पृष्ठाङ्काः विषयाः पृष्टाङ्ाः
प्रायधित्तम् ५ ,, ..“ ,,.११५४| कादिभक्षणे प्रायधित्तम् ... ...११६८ भपेत्यविक्रपिणः प्रायधित्तनिख्पणम्, ब्राह्मणादुच्छिषटमोजने प्रायधित्तम्, आम-
अशुचिकराभिधनम् ... ..,११५५ | श्राद्धशने प्रायधित्तम् ... ,..११६९
समुद्रयानादिकरणे प्रायधित्तम्, दहीन- योनिनिषेवणे प्रायशित्तम्, वेश्यागमने प्रायधित्तम् ... -,,११५६ भनाश्नमिणः प्रायधित्तनिरूपणम्, अम- कष्यभक्षणप्रायधित्ते व्यवस्था, छत्रा कादिमिक्षणे प्रायधित्तम् ... ,,.११५५ उष्टथविक्षीरपाने प्रायध्ित्तम्, तण्डुलीयका- दिभक्षणे भ्रायधित्तम्, अनिदरादगो- क्षीरपने प्रायधित्तम्, विवत्सादीनां क्षीरपाने भ्रायधित्तम्... ,..११५९ ज्नीक्षीरपाने श्रायध्ितम्, अव्यादिषक्षीरपने आयिक्तम्, मूत्रशङृच्छुक्राभ्यवहारेषु प्रायध्िच्तम् ,.. .., =. ...११६० मुराभाण्डोदकपाने प्रायशित्तम् ... ...११६१ कयुच््छिष्टोदकपाने प्रायधित्तम् बुदरोच्छ््टो- द्कपाने प्रायधित्तम्, श्वसुगालादिदूषि- तकृपोदकगप्राराने विप्रादीनां भ्रायश्चि- तविधानम्, खतपश्चनखकपादेरुदकपाने
म्रायधित्तम् ... ,,, ..-. ,,.११६२ चण्डालपरिगृहीतोदकपाने प्रायश्चित्तम्, चण्डाठसस्प्ष्टोदकपाने प्रायाशचत्ता-
भिधानम्, अमेभ्यदूषितजलपाने प्राय-
धित्तम्, दइावदुषितजकपाने प्रायाधि-
सपू ००, = == == ..--११६३ म्केच्छादिजल प्राशने प्रायश्चित्तम्, विड्-
वराहादीनां मूत्रपुरीषमक्षणे प्रायाध्चे-
तम्, भपयादिपाने प्रायाधेत्तम्,
अभोज्यादिभक्षणे प्रायध्ित्तम्, ...११६१ केशमक्षिकादिभक्षणे प्रायश्चित्तम्, अमो-
ज्यभोजने भ्रायश्ित्तम्, मां प्तभक्षणे
भ्रायधित्तम् ... ... -.. ..-११६१५ कठविद्कुदंसादीनामशने प्रायधित्तम्, अभो- ज्यान्नभक्षणे प्रायाधत्तम् ,..११६५७
गोरुचछ्ाशने प्रायधित्तम्, श्वक्राकावली- ठभक्षणे प्रायश्चित्तम्, हस्तदत्तमाक्षि- र
अमेष्यपतितादिसंश्यष्टान्नभोजने प्रायश्ि- तमु, मसृरादिमक्षणे प्रायध्ित्तम्, वाग्दुष्टभावदृषटान्नभोजने प्रायशित्तम्, दुद्रभाजनभोजने प्रायश्ित्तम् ...११५७०
यज्ञोप्वातेन विना भोजने प्रायधित्तम्, म॒त्रोचारे भुञ्नानस्य पुरीषोत्सर्गं मुञा- नस्य च प्रायश्ित्तम्, चण्डाटस्पर्चं स्नानमकृषवैवं भोजने प्रायशित्तम् ... ११७१
दीपोच्च्छिष्टतैखादिमक्षणे प्रायशचत्तम्,मत्ता-
दीनामन्नभोजने प्रायशित्तम् ...११७ अभाज्यात्रानां निरूपणम् ०..११७२ ब्रह्मीदनादिषु भोजने प्रायधित्तम् .,.११७९
आपदि ब्राह्मणादीनां सूतके शावक्षीचे चाश्न्य भोक्तुरदोषः, अश्ौचान्नमो. जिनः प्रायश्चित्तम् ,... ,,. ,.,-११८१ नवश्राद्धमोजने प्रायश्चित्तम् ... ,..११८२ जातिभ्रशकरादिप्रायाधित्तानि, संकीकरण- लक्षणम्, अपाच्रीकरणस्वसूपम्, संक. रकरणापाश्रीकरणयोः प्रायधित्ताभि- धानम् ०० ०० == ००.११८ ब्राह्मणस्य सजो्पादने प्रायश्चित्तम्, गदेमा- दि प्रमापणे प्रायाश्चत्तम्, खरयानाथा- रोहणे प्रायधित्तम्, दिवान्यवाया- दिव्िषये प्रायधित्तम्, गृरुनिभ्त्सने प्रायधित्तम् ... ..* न -.-११८४ ब्राह्मणस्य हुंकाणादिकरणे प्रायशित्तम्, ब्राह्मणस्यावाच्यवचने प्रायधित्तम्, विप्र प्रति ब्रहारेच्छया रण्डोयमादौ प्रायधित्तम् ,... „~ =" ०११८५ प्रकीणंप्रायशित्तानां निरूपणम्, नीलीम- ` ध्यगमने ्रयश्चित्तम्, अप्नावश्युचिद्रन्य- क्षेपणे प्रायधित्तम्, ब्राह्मणारन्यादोनाम- न्तरागमने प्रायधित्तम्, अगन्युपस्थाः नमकुवैतोऽभिहोत्रिणः प्रायधित्ताभि धानम्, ऋतावनभिगच्छतः प्रायधित्तम्१ १८६
४.
| विषयाः प्राङ्क अद्विषिनाऽप्सु वा मूत्रादयुत्सगे प्रायधित्तम् दण्भ्योत्सन प्रायश्ित्तम्, वही पादप्र. तापनादौ प्रायश्ित्तम् ,.,११८७ निद्यकर्मेणां समतिक्रमे प्रायश्चित्तम्, स्नात- कत्रतलोपे प्रायश्चित्तम्, दाय्याक्ढा. दीनामभिवादने प्रायधित्तम्, निमश्रिते तदन्यत्र भोजने प्रायश्चित्तम्, अनापदि सिद्धभिक्षाचरणे प्रायधित्तम्, निमश्न- णातिपातने प्रायश्ित्तम् ...११८८ महायज्ञातिक्रमे प्रायशधित्तम्, धनदारकस्य प्रतकायाकरणे प्रायधित्तम्, गोहतपरेत- बहनादो प्रायश्चित्तम्, आत्मयामिनः स्नेहास्परेतक्रियायां प्रायधित्तम् ...११५८९ भ्रायानाश्कषाज्ञादिभिरत्मलयागिनां शव- वहमादौ ्रायध्ित्तम् ,,,११९७ पतितटक्षणम्, पतितानां दाहारिकरणे पायशि्म्, चण्डालादिहतस्याऽऽहि- तारः सैस्कारनिणेयः ...११९.१ उद्रन्धनमरतस्य पाशच्छेदे प्रायधित्तम्, शूर परतानुगमने द्विजस्य प्रायधित्तम्, अनाशकादिप्रथ्युती प्रायश्चित्तानि
स्पशेपभ्रायधित्तानि । पानादिषु संस्पर्शे प्रायश्ि्तम्, शवो. दक्यान्त्यजैः सष स॑सरगे प्रायथित्तम्, भुक्तोच्छिष्टसंपके प्रायाधित्तम्, भध- उच्छिष्टादिसंसगे प्रायधित्तम् ,..११९३ एक्वृक्षसमाश्डयोवब्रोह्मणचण्डार्योमैध्ये ब्राह्मणघ्य फलमक्षणे प्रायक्ित्तम्, उच््छिषटच्छिष्टसंस्पृष्टादिषिषये प्राय- शित्तम् ... ०००११९४ शपाकच्छायाधिगमे प्रायध्ित्तम्, कापालि- कादीनां संस्प प्रायश्चित्तम् ११९५ शबुद्धस्याशद्धान्तरेण संस्यदने प्रायश्चि तम्, क्रनव्यादादिभिन्यवहिते स्पे प्रायधित्तम्, दद्रादिसंसर्गे प्रायधित्तम्११९६ स्वशरीरे चण्डारादिकायाभिस्प्ने
ग्रायश्वि्तम्, बण्डाटस्योचिष्टदानादि- विषये प्रायश्चित्तम् ,० ,,,
११९२
विषयारैक्रमणिका।
व्रिषयाः पाकः वल्ञादिद्रव्याणां दृद्धिः, एहादिषु निगृढा. न्त्यजादीनां निवासे प्रायधित्तम् चण्डालद देनादिविषये प्रायिकम्, म्लेच्छ चण्डालादिभिबेलाासीकृतादिषिषये प्रायधिश्तम्, हीनवणेत्यान्त्यजैः सह सवामे प्रायाश्चत्तम् ,,. ,,,१२०० रजस्वलास्पशंप्रायशित्तानि ,,,१२०१ विरद्ध प्रायधित्तसंनिपातप्रसङ्गे ऽनुक्तनिष्कू- तिकपापविषये च प्रायश्वि्तनिणैयः १२०३
पतितस्य घटस्फोटविपिः ....१२०५ पतितस्य प्रायधिल्तानन्तरं प्रहणविधिः ,,.१२१५ पूर्वोक्तस्य पतितपरित्यागादिषिधेरतिदेश भतृिष्यगादिन्नीपरित्यागः, ज्ञीणां पातित्यहेतव ०००१२०८ चीणेव्रतानां शरणागतवबालग्रादीनामसंव्य- वहायत्वम्, चरितव्रतस्य शुद्धिषिषये परीक्षणम्, प्रायधित्तानां परिषदनुम- तिमन्तरेणासिद्धिः ,,. ,,,१२०९ त्रतादेशविषये परिषद्पस्थाननिरूपणम् १२१० रहस्यपायधित्तानि ..~ -..१२११ रहस्यग्रायश्वित्तविकेषाभिधानम् ,.. ..,१२१२ अल्पपातक्विषये रदस्यपायधित्तत्रतनि ङ्पणम् साधारणपापक्षयोपायाभिधानम्, उपपात- कदुद्धिविषये प्रायधित्तम् बरहमवधम्यतिरिक्तस्य पापस्य दुद्धये वायु- भक्षादित्रतविधानम्, स्मृदयन्तरोकरह- स्यप्रयशित्तानां निङ्पणम् कृच्छारितपसामङ्गभृतानां यमनियमानां निरूपणम्, प्रसङ्गत्पाभारणव्रतधमेवि ध्यमिधानम्
प्रायधित्ततया विनियुक्तानां -सातषना- दिषच्छए्णां स्वरूपनिरूपणम्,
सांतपनत्रतम्, महासातपनम्, सात पनान्तराभिधानम् ,. ००,१२३३
महासांतपनान्तरम्, पणङ्च्छरम्.., ,..१२३५
११९८
१२११
१२१४
१२१५
१२२८
,,,११९४७| तुलापुरषारन्यशृच्छः, त्रिनयनोकतुला-
विषयातुक्रपणिक्ा।
षिषयाः
पएष्टाङ्घाः पुरुषस्य कल्पव्याष्यानम् .., ...१२३१९ कुच्छान्तरामिधानम् ... ०,०१२.४१ चान्दायणव्रतम्, यवमध्यवान्द्रायणम्, यवमध्यचान््रायणान्तरम् ... ,,,१२४२ पिषीडिकामध्यचान्द्रायणम्, यतिचान्य्राय णम्, रिदाचान्त्रायणम् ...१२४३ चान्द्रायणान्तराभिधानम् ०,०१२.४ कृष्ठचान्द्रायणसाधारणेतिकतेग्यतानिङ- णम् °. ०००१२४५५
२५ विषधाः पृष्टाङ्ाः चन्द्रायणविनियोगाभिधानम् ... ..-१२४६ कच्छादिषु प्रकान्तेषु कतुंरसाम्योपनिपा- तेऽनप्रहनिखूपणम् ... ,००१२.४५ चान्त्रायणस्य फलान्तराभिधानम् ,..१२४९ ब्रह्मकूचेस्वस्पम् ... ,,.१९५० सोमायनब्रतम्, एतच्छाक्ञाध्ययने फल- कथनम् ,,१२५१
इति प्रायधित्ताध्यायः।
समाप्यं सरीकयाज्नवल्कंयस्पति- विषयानक्रमणी।
[ककत 11
सरीकयाङ्वस्क्यस्पृती द्वितीयो व्यवहाराध्यायः।
[ तत्र साधारणन्यवहारमातकाप्रकरणम । (9) 1
अथ प्रथमेऽध्याये बणीनां नानाविधा धरा उक्ताः । त च राजधमेषु
वक्ष्यमाणं व्यवष्टारदशंनोपदेश्षमाभिलय- ८ उ्यवहारान्स्वयं प्येत्पम्पेः परिवृतोऽन्वहम् "' ।
त्यत्र धर्मो विहित इदानीं तमेव व्यवहारदशैनोपदेशं सकराङ्कङा- पेतं कतैमध्यायान्तरमारंभते । तत्र प्रथम एवाध्याये व्यवहारस्य विधिः । अन्न तु तदङ्कानामिति न वाच्यम् । अङ्गमूयस्त्वेनात्रैव व्यवहारविधिनिश्च- यात् । तदुक्तम्--““ मृयस्त्वेनामयश्च॒ति ” इति ।
व्यवहाराच्रपः पश्येदिह दभ्रा ह्यणेः सह ॥ 9 कक क नत @ कन पमशाक्चनसारण ऋषटमिविव।जतः ॥ ३ ॥
व्यवहारान्वादि प्रतिवादिनो मापोत्तरक्रेयात्पकान्विवादान्नपो जनपदपरि- पालको बिदरदध्यवहारशास्राये्ेधिमैः सहितो किखिततसाश्ष्यादिभमाणपुरः- सरतया क्रोधलरोभादिविचारकदोषगणमपहाय पश्येत्परीक्षेत । यथपि धर्मश्चाञ्ञानपारितयेव कोधादिवजनं प्राप्तम्, तथाऽपि प्राधान्येन कोधादि- वजेनस्य पृथगुपादानम् । न हि करोधादिमान्धपं शक्रोति व्यवस्थापयितुम् । अतो धमेशान्नोक्तङिखितसा्ष्यादिभमाणगण इव क्रोधादिविरहो दृपवतीं धमव्यवस्थितो भधानं साधनम् । कोधो जिघांसा तया च द्वेष उपलक्ष्यते । उत्को चादिशूपेण परवित्तरिप्सा खोभः। अह्ञानपरमादावप्यत्न वजेनीयतया द्रष्टव्यौ । यदपि सभ्यसभापतिव्यापारोऽपि ग्यवदारश्ब्देनोच्यते--
४ चतुष्पाद्यवहारोऽयं विवादेषूपदिरयते '”
इत्यत्र भाषोत्तरममाणनिणेयात्मकाशचत्वारो व्यवहारपादा वक्ष्यन्ते । तत्र निणेयपादः सम्यसभापतिव्यवहार इति प्रसिद्धम् । तथाऽपि नृपं प्रति द्रष्टव्यतया वादिपरतिबादिष्यापार एव शक्यो विधातुं नृपव्यापारस्तु नं द्रष्टव्यः फ तु कायः । तस्माद्र व्यवहारशब्देन वादिभतिबादिन्यापार एव
9 क. प्ये नानाव०। २ द्ध, ९रभ्यते। ३ क. "विकारदो?। * क. पपे शान्ञाथानु०। ५ ख. देष्यः । ६ ख, (तिन्यापार। ७क, ग. न नषद्रः। |
५९६ अपराकापराभिषापरादिलयविरचितटीकासमेता-[र दितीयः-- ( साधारणव्यवहारमादक्राप्रकरणम् १) बक्तव्यः । अथ बा निणयपादोऽपि संम्यकवुंको भवति नृपस्य परीक्षकतया हदय इति पादचतुष्टयाभिपरायेणापि व्यवहारपदव्याखूयान नायुक्तम् । व्यव- शारस्ररूपनिख्पणाय कात्यायन आह- यत्नपताध्ये विच्छिन्ने धमोस्ये न्यायविस्तरे । साध्यमृ। ऽत्र य।[ वाद् व्यवहारः प्त उच्यते " ॥ अस्याथः--पमेमाख्यातीति पममाख्यः । न्यायविस्तारो स्यायप्रपश्चः । तसिमिन्विच्छिन्ने प्रतिवादिना वपरिलोपिते ततश्च लिखितसाश्ष्यादिप्रमाणोप- न्यासरूपप्रयत्नसाध्ये सति यो वादिनोबांदः स व्यवहार शति। अत पवयमषः- ५ राजा मन्रिपहायस्तु दयोविव्दमानयोः | सम्यक्तायाण्यवेक्षेत रागद्वेषविवार्भतः '' इति ॥ न्यवहारानिति बहुवचनं विषयभेदेनाष्दश्चधा भिन्नस्य व्यवहारस्य संप्र हाथम् । अत एव मनु+व्यहारविषयपष्रादश्धाऽऽह- * तेषामाद्यम् णादाने वनक्षपाऽस्वामेवेक्रयः। संभूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकमे च ॥ वेतनस्यैव चाऽऽदानं पविदश्च व्यतिक्रमः । क्रयविक्रयानुरायो कविवादः स्वामिषाटयोः ॥ सीमाविवादधमेश्च ~+-पारुप्े दण्डवाचिके | स्यं च प्ताहपरं चेव स्रीसंग्रहणमेव च ॥ खीपुधर्मविमागश्च शूयूतमाह्वानमेव च । पदान्यष्टादशेतानि व्यवहारस्थिताविह ॥ एष स्थानेषु मृचिष्ठं विवादं चरतां नृणाम् ।
नी ^ क
धम श्ाश्चतमाश्रल कृवात्काय वेनेणेयम् ›' ॥
+ वणिक्प्रशतयो यत्र कमं संभय कृवेते । तत्धमूय सम्यानं व्यवहारपदं स्मरतम् । इति
ज. पु० दठि० । # विक्रीय पणवं मृत्येन क्रेतुयन्न प्रदीयते । विक्रीयासंप्रदानं तद्धिवादपदमुच्यते।
त्यानां वतनस्याक्तो दानादानविधिक्रमः । वेतनस्यानपाकमं तद्धिवादपर् स्मृतम् । इति ज. पुण
टि०। # परगात्रेष्भिद्रोदा हस्तपाद्वुधादिभिः । तस्मादोभेश्वोपधाते दण्डपारुष्यमुच्यते । देश-
जातिकुलदीनां कोरा न्यद्गसं्ञितम् । यद्रचः प्रतिकुलार्थं वाक्पारष्यं तदच्यते । इति ज. पु°
टि० । + अक्षबघ्रशलाकायैर्देवनं जिद्यकारितप् । पणक्रीडावयोभ्यश्च पदं॑दूतं समाह्वयेत् । इति ज. पु० टि०। | |
न~~ ~~~ पी
१ क. सत्यकः । २ ख. (रक्ष्यत 3 क,ख. भ्नन यः “न्क, व्द्श्च तथाणः। ५ कछ वाचके । ६ क, °यात्कमवि' । ।
व्यवहाराध्यायः ] यात्तवल्क्यस्प्रतिः। | ८९७ ( साधारणन्यवहारमादक्राप्रकरणम् १)
पदं स्थानं विषय इति यावत् । एषामृणादानादीनापमवान्तर मेद विवक्षयाऽ- त्तरं शतं भवतीलयाह- नारदः- “ एषामेव प्रमदोऽन्यः शतमष्टोत्तरं स्मतम् । क्रियामेदान्मनुष्याणां शतज्ञाखो निगद्यते " ॥ तथा व्यवहारस्य परकारान्तराण्यपि स एवाऽऽदै-- “ स चतुष्पाश्वतुःस्थानश्चतुःप्ाघन एव च | चतुर्ितश्वतुम्यापी चतुष्कारीति कील्यते ॥ अष्टो ऽष्टाद्श्षपद्रः शतश्ाखस्तथव च । रियोनिद्यभियोगश्च द्विद्वारो द्विगतिस्तथा " इति ॥ स्वयमेव चेतान्मकारान्व्याच्े- ५५ धमेश्च व्यवहारश्च चरित्रे राजश्चाप्तनम् । चतुष्पाद्यवहारोऽयमुत्तरः पुव॑नाधकः ” ॥ इ्थमेतदेव कथपिदयत्राऽऽहइ- ८८ तत्र सभ्ये स्थितो धर्मो व्यवहारस्तु पराक्षिष । चरित्रं पुस्तकरणे राजाज्ञायां तु शाप्रनम् " ॥ तेभ्यकपरमाणलराद्धमेः सभ्ये स्थित इत्युच्यते । व्यवहारश्च साक्ष्यपीनो निणंय इति व्यवहारः सा्िषु स्थित इत्यच्यते । चरित्रं दे शेकाटकुलधरमः, सरपुस्तकरणे [#खिखितकरणे स्थितम् । छिखिताः खल् देशादिधमीः भमाणम्। युष्टनिग्रहः शासनम् । ] तद्राजाज्ञाधीनत्वात्तस्यां स्थितमित्युच्यते। एषां च धमी दीनां परं बखीयः। तद्यथा-वणिषु कृतापराधेषु वधरूपे दण्डधर्मे सल्यात्साक्षिवच- नासर साक्षिभिः ध्वणानां हि वधो यत्न'' इृतिवचनानुसारादनुतेऽभिदहिते व्यव- ्ारेण वधरूपो दण्डधर्मो निवतेते । व्यवहारोऽपि चरितेण बाध्यते यथा- साक्षिभिः साधितेऽप्यार्भारख्ियाः परुषान्तरोपमोगे तदण्ड च व्यवहारतः, प्रापरेऽपि राजकुलापिगतटिखितान्निवतेते । एषे हि तत्र छिखितम्-आमीर- स्रीणां व्यभिचारेऽपि सति दण्डो न म्राह्म इति । चरित्रमपि राजक्ासनेन ध्यते । यथा-ब्राह्मणादिश्हे राजयपुरुषेण न भरवेषटव्यमिति देश्षधर्मां छिखितोऽपि बा्मणादिशृहे व्यवस्थितोऽपि चौरादी राजाङ्कया तदश भविष्य राजपुरुषेण नीयते । अघुना चतुःसाधनत्वादि व्याच्ै-
# धनुश्धिहान्तगतं क. पुस्तके ।
१ क. ९द्-चतुष्पादश्चतुःस्थाः । २ क. स्यं । ३ क. सदेक' । ४ क. सले । ५ क. “प्रा मकु । ६ ग. छ. द्यो ग्य" ।
५९८ अपराकोपराभिधापरदिल्यषिरवितरीकासमेता-[२ द्वितीयः-- ( साधारणग्यवहारमातुृकाप्रकरणम् १। ५ पामाद्यपायपताध्यत्वाश्चत्ःसाधन उच्यते ।
चतुणामाश्रमाणां च रक्षणात्त चतुर्हितः ॥
कतनधो साक्षिणश्च प्म्यात्राजानमेव च ।
व्याप्नोति पादश्नो यस्माच्चतम्यांपी ततः स्मतः ॥
धर्माधमेफटेन करेप्टतीन्पादशो व्यांमोति सम्यगम्बग््रषतया । तवुक्तम्- ८ पादो गच्छति कतर पादः साक्षिणमच्छति । दः पसमाप्तदः प्वीन्पादो राजानमच्छति ॥ धमेस्याथस्य यक्ञसो लोकपङ्कस्तथव च | चतु करणादेषां चतुष्कारी प्रकीर्तितः " ॥
रोकपङ्किर्छकानुरागः । ८८ राजा स्वपुरुषः प्तभ्यः शानं गणकरेखको । हिरण्यमभिरुदकमष्टाङ्चः प्मुदाष्टतः ” ॥ गणकस्य विवाद्विषयीभूतधनसंख्याने ठेखकस्य भाषोटेखनेऽन्यादीनां च श्पथेऽस्त्युपयाग इति व्यवहाराङ्गता । ८८ कामात्क्रोधाच्च रोभाच्च तरिम्यो यस्मास्प्रवपैते । त्रियोनिः कील्यते तेन घ्रयमेतद्विवादङ्ृत् ॥ द्यभियागस्तु विज्ञेयः शङ्कातत््वामियोगतः । शङ्काऽपततां तु पे्गत्तच्वं होढोमिदर्शनात् ” ॥ असतापसाधूनां व्यवदारकतेत्वसंभवाद्धवति शङ्का संदेहः । दोटाभिद- शेन रोप्त्रादेशिङ्गस्य दशनं प्रयक्षदशेनं वा । एवै च ऋणादानादौ भरमा- णपृवेकः संशयपूवैकथाभियोगः संभवतीति भवति अभियोगस्वम् । अभियोग आ्तेषः | «५ प्षद्वयामि्तनन्पाद्िद्रारः पमुदाष्तः। पूर्वस्तु माषया पक्षः प्रतिरव तदुत्तरम् ” ॥ द्वारं कायरम्भप्रहत्तिः । “ मूतच्छछनुप्तारित्वाह्िगतिः स्र उद्राहतः । भूते तच्वाथतयुक्तं भरमादामिहितं छम् ” ॥
१ क, ^कसक्तेसत० २ क. णा कार ३ क. "कीयते । लोकसक्तिर्टो?। ४ क, "दादि । ५ क. "ढादिद्दानम् । ठिङ्गदेरि' । ६ क, यकषस्तदु? । ७ ग. छ, भृतत्सा" ।
व्यवहाराध्यायः | याह्नवल्वयस्मृतिः 1 ५९९ ( साधारणव्थवहारमातुकाभ्रकरणम् १ ) मूलश्छोके व्यवहाराध्पः पश्येदिति श्षिणा परीक्षापरपयायो ध्यवहारो व्यवहारपदेनोच्यते । तथा च नारदः- ^“ किं तु राज्ञा विशेषेण स्वधर्मममिरक्षता | मनुष्यचित्तवेविष्यात्परीक्षया साध्वप्ताधृता ॥ जप्तम्याः पम्यप्तकाशाः पम्याश्चाप्तम्यपनिमाः | रदयन्ते विविधा मावास्तस्मादयुक्त विचारणम् "' ॥ ब्राह्मणानां यद्यपि व्यवहारदशेनकतेत्वं प्रतिपाद्यते तथाऽपि तेषां नापि. कारः कितु राङ्ञामेवे तद्वामिफलस्मरणात्। तथा च नारदः- ¢ एवे पर्यन्स्वयं राजा व्यवहारान्पमाहितः । वितत्येह यशो दीं शक्रस्यैति सरोकताम् " ॥ तस्मादसिविजां यथा यागे कवैत्वमेवं ब्राह्मणानां व्यवहारदश्ने पर्षशाह्ना- नुसारेणेव्यक्तम् । तदकरणे प्रत्यवायमाह काल्यायनः- ८ जस्वग्यां टोकनाशाय परानीकमयावहा । आयुर्बजहरी राज्ञां सति वाक्ये स्वयं कृतिः ॥ तस्माच्छाञ्ानुषारेण राजा कायोणि प्राषयत् | वाक्यामावे तु सर्वषां देशरष्टेन तन्नयेत् " ॥ बृहस्पतिः- ५ केवह शाच्रमाश्चित्य न कतैन्यो विनिभेयः । युक्तिषहीने विचारे तु महानि प्रनायते ॥ चोरोऽचोरः सा्वप्ताध जायते व्यवहारतः.। यकि विना विचारेण माण्डव्यश्वौरतां गतः » ॥ राजेल्यनुषृत्तौ गोतमः-““तस्य भ्यवहारो वेदो षमेशाल्ञाण्यज्गान्युपेदः प्राणम्" । ल्यवद्ियते निर्णीयते येन वेदादिना भरमाणेन स व्यवहारः । तथा ^ न्यायाधिगमे तककेऽम्युपेयः । तेनात्यृह्य॒ वथास्थानं गमयेत् । विप्रतिपत्तो भ्रेविधवृद्धेम्यः प्रस्यवहृत्य निष्ठा गमयेत् । तथेहास्य निःश्रेयपतं मवति " इति । विचारकाणामन्योन्यविप्रतिपत्तौ तेविधदृद्धेभ्यः सम्यगधिगतचतुदश्षविधा- ` स्थानेभ्यो न्यायं प्र्यवहूलयाधिगम्य व्यवहारं निष्ठ सपाक्नि निणेयं गपयेत् । तयेहास्य राहो निःश्रेयसं शाक्ञोक्तं फं भवति । उक्त च नारदेन फरम्- ५८ धर्मणोद्धरतो रातो व्यवहारान्कृतात्मनः। समवन्ति गुणाः सक्त सप्त वहेरिवाचिषः ॥
१ ग, वन्दा रा । १ ग, थे क्षतिः । १ क, नाभ्य ।
६०० अपराकीपराभिधापरादित्यविरचितयकासमेता- [र दितीयः- ( साधारणन्यवहारमातृक्राप्रकरणम् १) धर्मश्चार्थश्च कीर्तिश्च छोकंपङ्किषपग्रहः | प्रजाभ्यो बहुमानश्च स्वर्गे स्थानं च शाश्वतम् " इति ॥ उपग्रहः सहायलाभः । अत्र मनुः- ५4 उयवहारान्िदक्षप्तु ब्राह्मणे; पह पाथिवः मन््रजेमन्निभिश्चैव विनीतः प्रविश्ेत्समाम् ॥ तत्नाऽऽप्ीनः स्थितो वाऽपि पाणिमुद्यम्य दक्षिणम् । विनीतवेषाभरणः पद्पेत्कायाणि काविणाम् ” ॥ पच्रह्ना अर्थशाश्लज्ञाः । तेन धभशल्ञाविरुढमयश्नौख ज्यवहारं पश्यताऽ्नु- सरणीयम् । तदाह नारदः- ५८ धर्मशाखार्थक्नाल्लाम्यामविरोभेन मागतः । प्मीक्षमाणो निपुणं उ्यवहारगतिं नयेत् ›' ॥ समापमाह् बृहस्पतिः“ प्रतिष्िताऽप्रतिष्ठा च मुद्रिता शा्षिता तथा । चतुर्विधा तमा प्रोक्ता सम्यश्चेतर तथाविधाः ॥ प्रतिष्ठिता परे ग्रामे चनापप्रतिष्ठिता । मद्रताऽध्यक्षप्तयक्ता राजयुक्ता च शात्ता॥ नपोऽधिकृतप्तम्याश्च स्मरतिगेणकरेखक। । हेमागन्यम्बुस्वपृरुषाः साधनाङ्गानि वे दश ॥ दश्षानामपि चेतेषां कमं प्रोक्तं प्रथक्पृथक् । वक्त[ऽध्यक्षो नृपः शास्ता सैम्यः कायेपरीक्षकः ॥ स्तिरविनिर्णयं तरुते जयदानं दमं तधा । शुपथार्थे हिरण्याभ्री भम्ब तृषितजन्तषु ॥ गणको गणयेदर्थं टिखेव्यायं च ठेखकः | प्र्यचिप्तम्यानयनं प्ताक्षिणं च खपुरुषः ॥ कुयोदर््को रेदर्थप्रत्यथिनो सदा । एतद्शाङ्गं करणं यस्यामध्यास्य पाथिवः ॥ न्यायान्पदयेत्करृतमतिः सा पतमाऽध्वरसेमिता 1 रोकवेदाङ्गघमन्ञाः सक्च पश्च त्रयोऽपि वा ॥ यत्नापविष्टा विप्राभ्याः पा यत्ञप्तदश्ी तमा '।
१ क, "कसक्ति प? । २ ग. छ. शशाल्ञविः । ३ क. “शाज्ञा्थंन्यवहारान्पदय* । ४ ग. छ. शनुस्मरः । ५ क. सभ्याः कायेपरीक्षकाः । स्मु? । ६ क, स्मृति? । ७ क. शतक्षुर्षयोः । ग' । < ग, छ. (त्यामुकष्यास्य । ९ ग. छ, "तिः ससमाः । १० गर विप्राःस्युःन्ना)
व्यवहाराध्यायः | याह्नवल्वयस्मृतिः 1 ० ९ ( साधारणन्यवहारमातुक्राप्रकरणम् १) ४
कायानुसारेण सभ्याटपमहसं ग्राह्यम् । आलग्नको प्रतिमुपर। । व्यवहारका पाह काल्यायनः- ५ आद्यादहोऽष्टमागाद्यदध्वं भागत्रयं मेत् । प कारो व्यवहारस्य श्ाखरे दष्टो मनीपिमिः ”॥ व्यवहारद्रष्टारः सभ्या रज्गाकार्याः। न दहि तेषापरस्यधिकारो यद्रर- रस्वत एव प्रवर्तेरन् ॥ १॥ . ततश्च यद्गुणक्रास्ते कायास्तानाह-
यताव्यवनत्तपत्ना वमन्नाः सयबद्नः॥
राज्ञा सभापदः काया रपा पिरचय समाः॥२॥ श्रुतं बेदवाक्याथज्ञानोपयागि मीपांसाया वेदाङ्गानां च कदपनिरक्तव्या करणानापाचायादयथन्नानम् । अध्ययनं प्रसिद्धम् । ताभ्यां संपन्ना उपेताः । धमना धमश्ाज्ञाः । पमश्चाञ्चाण्याह पितापहः “ कदा: पाङ्गस्तु चत्वारा मामाप्ता स्मृतयस्तथा | एतानि धमशाच्ञाभि पुराणं न्यायद्श्च॑नम् " ॥ सत्यवदनशीखा मित्रामित्रयो रागदरेषाभावरेन समोपदेक्षकतारो राज्ञा समा सद! कायौ मानदानाभ्यामापा्याः । सभायां सीदन्तीति सभासदः । एते बहुशासरज्ञा ब्राह्मणास्तदखामे तादृशाः क्षत्रियास्तदलामे तादश्ञा एव वैहयाः। तदहि काल्यायनः- ५ अलुन्धा घनवन्तश्च धम॑ज्ञाः सत्यवादिनः । सवेशाख््रवीणाश्च परम्याः कायं द्विजोत्तमाः ॥ एकं शाखरम्ीते यो न विद्यात्कायनिश्चयम् । तस्मादहवागमः कार्यो विवादेपृत्तमो नृपः ॥ यत्र विप्रो न विद्रान्स्या्त्रियं तन्न योजयेत् | वेदं वा धम॑शाखन्ञं शुद्रं यत्नेन वजेयेत् ॥ अतोऽन्येयंकृतं कार्यमन्यायेन कृते तु तत् । नियुक्तेरपिं विज्ञेयं देवाचयपि शाक्तः ? ॥ मनुः--"* जातिमात्रपजनीवी वा वरं स्याद्राह्मणघु(ुवः । धमप्रवक्ता तृपतेने तु शद्रः कथंचन ॥ यस्य राज्ञस्तु कुरुते शद्धो धमंविवेचनम् । तस्य पीडति तद्रष्ं पङ्के गौरिव पयतः "” ॥
१ ग, छ. ज. (ला भूयमेव । २ ज. ९त् । श्रूताऽन्धै" । ४.
६०२ अपराकापराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [रद्वितीयः-- ( साधारणव्यवदहारमातकाप्रशूरणम् १ )
व्यास;ः--“ द्विजान्विहाय यः पद्यत्कायोणि वृषैः स्ह । तस्य प्रुम्यते राष् बर काश्च नदयाते ' ॥ बहस्पतिः-“* देशाचारानभिज्ञा ये नास्तिकाः शाख्जवजिताः । उन्मत्तक द्धलुन्धाता न प्रष्टव्या विनिणेये ” | मनुः- “ स्मतिशाचने त्वविन्ञाते दुज्ञेते वाऽविवेकतः । धमेकर्ये महान्दोषः समायां वदतः सदा ॥ शब्दाभिजनतच्न्ञो गणनाकृशखो श्रची । नानालिरिज्ञो कर्तव्यो राज्ञा गणकटेखको ॥ आकारके(ण) रक्षणे च साक्ष्यर्थिप्रातिवादिनाम् । वैम्यधीनः पतत्यवादी क्ैभ्यस्तु स्वपुरुषः ” ॥ २॥ प्राद्विवाकविधिमाद- अपश्यता कायवशाद्यवहाराच्रेपेण ठु ॥ सभ्यैः सह नियोक्तव्यो ब्राह्मणः सवेधममवित् ॥ ३ ॥ व्यवहारदश्षेनाद्यदन्यदुरुतरं कायं तदधीनतयां व्यवहारानपश्यता रान्ना स्ेधमेवेत्ता ब्राह्मणः पवोक्त्ब्राह्मणैः सह व्यवहारदशेने नियोक्तव्यः । स्वर्यं च प्रादविवाकसंत्रकन्राह्मणो राजन्याोऽपि व्यवहारान्पहयति नियोक्तव्य एव । यदाह् नारदः- ८८ धर्मशशा्ञं पुरस्कृत्य प्राड्विवाकमते स्थितः । समाहितमतिः पदयेव्यवहाराननुक्रमात् ॥ राजा चेश्यवहारान्पद्यति भ्रादविवाकोऽनुमन्ता, अन्यदा तु व्यवहारद्रष्टा । अत एव हद्धब्रहस्पतिः- ८४ राजा कार्याणि संपदयेत्प्ाड्विवाकोऽथवा द्विजः । न्यायाङ्ान्यग्रतः कृत्वा पत्यशशाल्लमते स्थितः ॥ विवादे पृच्छति प्रशं प्रतिप्रश्षं तथेव च । प्रियपृवं प्राग्दति प्राडूविवाकस्ततः स्मतः ॥ व्यवहाराश्चितं प्रभं एच्छति प्राडिति श्रुतिः । विवदेत्तत्न यस्तस्मिन्प्रा्विवाकस्तु प स्मतः "” नारदः- “ यथा शस्यं मिषक्रायदुद्धरचश्रयुक्तितः। प्राडविवाकस्तथा शस्यमुद्धरेव्यवहारतः ›' ॥
१ क. “भिधान । २ क. कौ । अकारणे र" । ३ क, सदाऽधी? । ४ ग, भभ्यादीनः। ५ग, छ. ज, व्या व्यवहार । ६ क, सभ्यशा ।
व्यवहाराध्यायः } याक्वरक्यस्पतिः। ६०३ ( साधारणन्यवहारमातुकाप्रकरणम् १ )
गोतमः--““ सवेधर्मम्यो गरीयः प्राड्विवाके सत्यवचनम् ' | ३ ॥ िच- रागाहोभाद्वयाहाऽपि स्परस्यपेतादिकारिणः ॥ सभ्याः एथरकएथग्दण्ड्या विवादाद्हि गुणं दमम् ॥४॥ क्ताः सभ्यास्ते यदि रागादिवक्ञार्स्पतिशाक्लविरुद्धं विबादेऽपि निणयं कुवन्ति तदा कविवादाद्विवादविषयीभृताद्धनाद्विगुणं दण्डं प्रयेकं दण्ड- नीयाः । अत्राऽऽदिश्नब्देन सदाचारन्यायापेतस्य ग्रहणम् । रागादिग्रहणं चह दण्डनी यत्वनिपित्तस्य स्मृदयपेतादिकारितस्य न विषणं वाक्यमेदप्रस- ङ्गात् । यथोभयत्वं हविरातिः(रादेः) । ततश्च पदशनाथेत्वे मोहादिहेतुकस्यापि स्पृतिविरुद्धकारित्वस्य दण्डविशेषनिपमित्तता भवति । अत एव भृश्दण्डनि- पिचेनखोभादिना तुरयमह्नानमाह् नारदः- ५ रागादज्ञानतो वाऽपि टोमाद्रा योऽन्यथा वदेत् । प्तभ्योऽपतम्यः प विज्ञयस्तं पाप विनयेदशम् " इति ॥ एतच दण्डविधानं पनविषयविवादे । बादान्तरे तु पारष्यादिषिषयें दण्डान्तरं वेदितव्यम् । अत एवाऽऽह विष्णुः ¢“ कूटप्ताक्षिणां पवेस्ापहारः । उत्कोचजीविनां समयानां च | " अत्राप्युत्कोचग्रहृणं भदशेना्थम् । अत एव दद्धबहस्पतिः- ५ भन्यायर्वोचिनः समभ्यास्तयेवोत्कोचजीविनः | विश्वस्तवश्चक्चैव निर्वास्याः सवे एव ते * ॥ यत्तु-“ छामात्पहल्रं दण्ड्यः स्यान्मेोहाप्पुव तु साहप्तम् ” इटयादिखोभपोहयोरतुस्यदण्डनिमित्तत्ववचनं तःसाक्षिविषयं न सभ्य विषयम् । भत एव कालयायनः सम्यश्ज्ञानरहितस्य समभ्यस्य द्विगुणं द्ण्डमाह- ५ कार्यस्य निणयं प्म्यग््ञात्वा सम्यस्ततो वदेत् । अन्यथा नेव वक्तव्यं वक्ता द्विगुणदण्डमार् › ॥ तथा रागापरपयांयेण सेहेन मेन च समभ्यदण्डं प्रज्ञानस्य तुर्य निमि तत्वमाह- ५ सनेहादन्ञानतो वाऽपि मोहाद खोभतोऽपि वा । अत्र पसम्योऽन्यथावादी दण््योऽप्तभ्यस्तु स स्मतः ॥
री
१ग, छ, पपि सभ्यपेः । ग. छ. ज, धनं।३ग.छ.ज, द्दे।अ०| * कृ. वादिनः ।
६०४ अपराकीपराभिषापरादित्यविरचितटीकासमेता- [रेदितीयः-- ( साधारणन्यवहारमातृकाश्रकरणम् १ ) सम्यदोषात्त॒ य्रष्ठं देयं सम्येन तत्तदा । कार्यं तु काथिणामेवं निश्चितं न विचारयेत् " ॥ तथा-“ अनिर्णति तु यद्यर्थे संभाषेत रहोऽथिना । पराड्विवाकोऽथ दष्ड्यः स्यात्म्यश्चैव न परायः ॥ नारदः “८ नानियुक्तेन वक्तव्यं यवहारे कथचन । नियुक्तेन तु वक्तम्यमपक्षपतितं वचः ॥ नियुक्तो वाऽनियुक्तो वा शाक्नन्ञो वक्तमहंति । देथ वाचं प्त वदति यः श्ाखमुपजीवति ? ॥ बहस्पतिः“ नियुक्तो वाऽनियुक्तो व| शाखजञ वक्तृमहंति । यत्तेन पदापि प्रोक्तं स धर्मा नात्र संशयः ” ॥ यथा--५ छोभद्वेषादिकं त्यक्त्वा यः कुयात्कायेनिश्वयम् । श्ाखोदितेन विधिना तस्य यज्ञफठं मवेत् ' ॥ नपानुषरत्तौ कात्यायनः-“ अधर्मतः प्रवृत्तं तु नेपेतेरन्मापतदः। उपेक्षमाणाः सनुषा नरकं यान्यधोमुखाः ॥ अन्यायतो यियास्न्तं येऽनुयान्ति स्माद; । तेऽपि तद्धागिनस्तस्माहोधनीयः प्त तैनेपः " ॥ मनुः--““ राजा भवत्यनेनास्तु मुच्यन्ते च प्माप्तदः । एनो गच्छति कतारं निन्दा यदि निन्यते ॥ समावा न प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा पमञ्ञप्तम् । अनुवन्विन्रुवन्वाऽपि नरो मवति किस्विषी " ॥ कालयायनः -“ न्यायन्नाल्लमतिक्रम्य सम्थेयेत्र विनिश्चितम् । तत्र धर्मो ह्यधर्मेण हतो हन्ति न संशयः ॥ यत्र धर्मा ह्यधर्मेण स्तव्य यत्रानृतेन च । हन्यते प्रेक्षमाणानां हतास्तत्र समाप्तदः " ॥ मेक्षमाणानामिलनादरे षष्ठी । व्यास;ः--“ नापो प्तमा यत्र न सनित वृद्धा बृद्धानतेये न वदनि धर्मम् । नातो धर्मो यत्र न पतत्यमस्ि न तत्सल्यं यच्छरेनानुविद्धम् ॥ ये तु सभ्याः स्तमां प्राप्य तृष्णीं ध्यायन्त आपतते । यथाप्राक्ष च न ब्रूयुः सर्वे तेऽनृतवादिनः ” ॥ ४ ॥
१क,वाधर्मन्ञो । २ग.छ.ष्णसः।३ज, श्रनो स्दयमस्ति नैतः।
न्यवहाराध्यायः | याह्तवसखयस्परतिः। ६०९ ( साधारणव्यवहारमातुकाप्रकरणम् १ )
व्यवहारदशेननिमित्तमाह-
क ग (क-9 दर| स्मृत्याचारग्पपतन मागमरणाऽज्ववितः परः ॥ आवेदयति चेद्राजञे व्यवहारपदं हि तद् ॥ ५ ॥
स्पृतिशास्ञकिष्टाचाररहितेन मार्भणोपायेन परेराक्षिप्तः सनन्त यथाबेद- यति अहमनेन विधिनाऽन्यायेन परिभ्रृतो ऽस्मीति यत्तनिवेदनं व्यवहारपदम् । पदं स्थानं निमित्तमिति याबत् । पररिति बहुवचनपुपलक्षणारथम् । तेनैकेन दाभ्या बहुमिश्वाऽऽकषिप्तो लक्ष्यते ।, अविदनस्य व्यवहारदशेने निमित्तत्वेन प्रतिपादनाद् वेदनाहते व्यवहारदशेन राज्ञा न कायम् । तथा चमनुः- “८ नोत्पादयत्स्वयं कायं राजा नाप्यस्य परुषः । न च प्रापितमन्येन यपेताथं कथंचन » ॥ कार्यं उ्यवहारो विवाद् इति यावत् । ठ्यवहारकाले च प्रापितं भामाणिक- मर्थं न ग्रसेत नापंरापयेत् । अत्र कालायनः- ५ केन कस्मिन्कदा कस्मास्पृच्छेदेवं समां गतः " ॥ फेन पुरुषेण कसिमन्कायं कदा कस्माद्धेतोः परिमृतोऽसीति सभां गतः सभ्य भवेद यितारं पृच्छत् । ५ पशस्नोऽनुत्तरीयश्च मुक्तकेशः प्हा्तनः । वामहर्ेन वा खण्वी वदन्दण्डमव।प्नुयात् ›' ॥ अयमयं;ः-- स पृष्टः सन्यदि सश्स् उत्तरी यवख्रहीनो मृक्तकेश्च आसनो. विष्टो वामहस्तेन किचिचाख्यन्शिरसा सनं षा धारयलुत्तरं वदतितदा दण्ड्य इति । तथा--““ काठे कायीथिनं पएच्छेत्प्रणतं पुरतः स्थितम् । किं कर्यकाचते पीडा मा भेषीत्रूहि मानव ॥ एवं पृष्टः स यदूत्रूयात्तत्म्येतराह्मणेः सह । विमरय काय॑ न्याय्यं चेदाह्वानाथेमतः परम् ॥ मुद्रां च निषिपेत्तस्मन्पुरूषं वा प्तमादिशेत् ›' । तथा--"“ उत्पादयति यो रिप देयं वा न प्रयच्छति । याचमानाय दोःश्ञीस्यादाकृष्योऽपतो नृपाज्ञया » ॥ बृहस्पतिः“ यस्यामियोगं कुरुते तथ्येनाऽऽशङ्कयाऽपि वा । तमेवाऽऽनाययेद्राजा मुद्रया पुरुषेण वा " ॥
(०
१, छ, ज, "पठेपः।
६०६ अपराकौपराभिषापरादित्यनिरचितदीकासमेता - [रद्ितीयः- ( साधारणन्यवहारमातुकाग्रकरणम् १) तथा--““ अकङ्पबारप्थविरविषमस्थक्रियाकुखन् । कायातिपत्िभ्यप्तनिनुपकायोतवाङ्कुखान् ॥ धर्मोद्यतानम्युदैये पराधीनशटाङृतीन् । मत्तोन्मत्तप्रमत्तांश्च शत्याना(त्ना)ह ययेननुपः ॥ अकरपो व्याधितः। विषमं दुगं निगडादि बा । करियाकुखो नित्यनेमित्ति- ककर्मकरणव्यग्र! । कार्यातिपाती यस्य तत्कामा गच्छतो गुरुतरकायंविनाक्नः। व्यसनमिष्टवियोगादि । उत्सवः कौगुयादिः सवेजनीनः । विवाहादिवा परातिस्विकः । यादे चिरकारानुवस्यनागमनकारणं तदाऽऽदूत; सन्व्यवहार- निरषारणाय पुरषान्तरं मस्थापयेत् । अत एवाऽऽह- ५नचञ्रातानच पिता न पूत्रो न नियोगज्घत्। पराथवादी दण्डयः स्याद्यवहरेषु विनुवन् " ॥ तथा--“ हीनपक्षा च युवतिः कुडजाता प्रूतिका । सवेवरणोत्तिमा कन्या ता ज्ञातिप्रमुकाः स्मृताः ” ॥ अत एवाऽऽसां ज्ञातय एवाऽऽदहातग्या इयथः । आहतव्या आह- ८ तदघीनकृटुम्बिन्यः स्वैरिण्यो गेणिकाश्च याः | निष्कुडा याश्च परतितास्ताप्तामाह महेति "' ॥ राजा कतुमिति शेषः । रतचोपलक्षणम् । तेन गोपरीण्डिकांदिक्लीणामपि परिग्रहः । तासामपि व्यवहारपरणेतृत्वात् । षनस्थादिग्यतिरेकेण यत्र न सिद्धिस्तत्र तानप्याहाययेत् । तद्क्तम्- ५५ ज्ञात्वाऽभियोगं येऽपि युवन प्र्रजितादयः | तानप्याहययेद्राजा गुरुकार्यषु गोपयन् " ॥ तथा--“ भाततेधयोग्य आपेधमुत्कामन्दण्डमरहति ।
। क
आसेधयस्तु नाऽऽतैध्यं राज्ञा शास्य इति स्थितिः " ॥ आूतस्या ऽऽगच्छत आहाज्राऽऽसेधयोग्यस्याऽऽसेधो भोजनादिकायान्तर- निषेधः कायं; । अनासेष्यानाह नारदः- ८ नदीप्रतारकान्तारदुर्दश्ोपषवादिषु । भापिद्धसतं परासेधमुत्क्रामनने।परा् ( धनु ) यात् ॥
१ ग. छ. ज. “कुला । धः । २ ग, छ. ज. "दयिपः । ३ क. पुत्रेण वियो-। ४ ग. छ. ज, गणकाः । ५ग. छ. ज, -कानामः । ६ ग. छ. ्यंष्वगो (को)? ।७ क, श्ाऽऽ्प्रयादु. ममू । नि' ।
व्यदहाराध्यायः ] याहवरक्यस्परतिः। ६०७. ` ( साधारणव्यवहारमाठकाप्रकरणम् १ )
निवेष्टकामो रोगर्तो यियक्षु्व्यप्तने स्थितः । अमियुक्तस्तथाऽन्येन राजकार्योदयतस्तथा ॥ गवां प्रचारे गोपाः; पतस्यकाडे कृषीवखाः । शिंसिपिनश्वापि तत्का आयुषीयाश्च विग्रहे ॥ अप्रापतन्यवहारश्च दूतो दानोन्मुखो नती । विषमस्थाश्च नाऽऽतेध्या नेतानाहययेन्नृपः ॥ देशं का च विज्ञाय कार्याणां च बलाबलम् । सकरपादीनपि शनेयोनरानाययेन्नृपः " ॥ यानेः शिबिकादिभिः। नारदः“ वक्तव्येऽथे न तिष्ठन्तमुत्क्रामन्तं च तद्वचः | आततेधयेद्धिवादार्थं यावदाहवानदशेनम् " । आष्टुयतेऽनेनेति व्युत्पच्या राजपुरुष आहानः । आसेधे वातुविध्यमाह- ५८ स्थानापेधः काठकृतः प्रवाप्तात्कमेणस्तथा । चतुर्विधः स्यादाप्तथो नाऽऽघिद्धस्तं व्यतिक्रमेत् "' ॥ स्थानासेधो यथा - नात्र ग्रहादौ स्थातव्यमिति । कालासेषस्त्व् स्वया न भोक्तव्यमित्यादि । भवासान्निषेधो यात्रानिवारणम् । कमणो निषेषः टृष्यादिवारणम् । ५ आतिधकाल आपिद्ध आपिं योऽत्िवतते । पत विनेयोऽन्यथा कुवन्नातेद्धा दण्डमाग्मवेत् › ॥ चिनेयो दण्ड्यः । अन्यथा कुरवन्ननासेध्यमासेधयनिययः । कालयायनः- ४ जआह्ूतस्त्ववमन्येत यः शक्तो राजशाप्नम् । तस्य कुर्यान्नृपो दण्डं विधिदृष्टेन कमणा ॥ हीने कमणि पश्चाज्ञन्मध्यमेन शतावरम् । रुका दण्डयः स्यानिदयं पश्चश्ञ तावरम् '” ॥ ताश्रिकपणाभिप्रायेषा संख्या । ५८ दूताय साधिते कर्ये नेता भक्तं प्रदापयेत् । देशः कारो वयः शक्तिरपक्ष्या भोजने तथा ॥ आक्रारकस्य सवत्र त्विति ध्ेविदों विदुः । प्रतिमृश्च ग्रहीतम्यः प्राड्विव।केन कायः ॥
१ग. छ. शव दुतो।२ग.छ. "वरः। गुः 3 ग. छ. रः । ताः । *छ. ध्येवीसे"। ५ ज" (तावसाः ।
६०८ अपराकीपराभिषापरादिलयधिरचितदीकासपेतवा-- [रदितीयः-- ( साधारणव्यवहारमात्रकाप्रक्ररणम् १)
प्र्यथिनि पमायति समपस्थापनक्षमः | अथ चेत्प्रतिभनीसि वादयोग्यस्य वादिनः ॥ रक्षितो दिनस्यान्ते ददयादहूताय वेतनम् ' ॥ ५ ॥ व्यवहारान्पहयता प्रथमं यत्काय तदाद- ्रस्यथिनोऽ्रतो रेख्यं यथविदितमथिना ॥ संमामासतद््थाहर्नामजास्यारिविह्ितम् ॥ ६ ॥ अविनाऽग्रवादिना धमापिकारे येन थेन प्रकरेण कायमावेदितं तत्तेनैव प्रकारेण वर्षादिचिहितं प्रयथिनः पुरतो रान्ना टेखयितन्यम् । तत्राऽऽबेदन- मकारो यथा-मदीयं सुवणपेतावदमुकवत्सरेऽपुकमा सेऽपुकपक्षेऽपकतिथावमुके नामुकजातीयेनाधमर्णेन ग्रहीतमित्ति ‹ अथ वा विवादास्पदघनस्य नापजाला- दिचिहितम् । आदिशब्देन खण्डत्वपण्डत्वसंख्यापरिमाणादि गृह्यते । अन्यथा संख्यादिरदितद्रम्यविषयविवादस्यानादेयता स्यात् । अन्न काल्यायनः- ८८ निवेदय कां वषं च माप्तं पक्षं तिथि तथा। वेलां प्रदयं विषयं स्थानं जाल्याक्रती वयः ॥ साध्यं प्रमाणं द्रव्यं च पत्या नाम तयथाऽऽत्मनः। रज्ञां च करमर नाम निवतं साध्यनाम च ॥ नमा त्पितणां नामानि पीडामाहन्तू(तृ)द।यके । ्षमाटिङ्गानि चान्यानि पक्षं संकीत्यं कस्पयेत् " ॥ येषां मध्ये यानि साधक्वाधकप्रमाणोपन्यासोपयोगीनि यत्र मवन्िि तत्र तान्यव लेख्यानि । न सवाणि प्रयोजनाभावात् । तत्र सपामासादीनां षृद्धिविवाहादेः पृवात्तरकारविवादे चास्त्युपयोगः । चोयादिविवादे नाप- नालादेः । एवमन्येष्वप्युहनीयम् । ५ देशः कालस्तथा स्थानं संनिवेश्चस्तयैव च | जातिः संज्ञाऽधिवापतश्च प्रमाणं पेत्रनाम च ॥ पितृपेतामहं चेव पूव॑राजानुकीतेनम् । स्थावरेषु विवादेषु दरेतानि निवेशयेत् ” ॥ देश्षो जनपदः । तेन विक्ेषणीयं विवादास्पदं स्थावरम् । एवयुत्तरत्रापि।
क. 'क्षिणोदि।२ज, सममा ।३ग. "्वासोऽसाः 1 ग. छ, "नि पिण्डामाः।ज. पनि पिडा०।५ब. छ. ज, जाति सं्ञादिवा° ।
व्यवहाराध्यायः 1 याज्ञदसछयस्पृतिः। ६०९, ( साधारणव्यवहारमाठतकाप्रकरणम् १) क्रयविक्रयपतिग्रहादिकाटोऽत्र कालः । स्थानं प्रापादिसंनिषेशो इत्तत्वदीर्ष त्वादिः। नातिर्वरौद्ादिनन्म, तयोपरक्षणीयं सत्रादीलयथंः। अथ वा दायकादे जोतिब्राह्मणादिः। संज्ञा नाम, चिं वा टक्षादि । अधिवासः समीपविप्तत्रखा- मिवे; । प्रपाणं परिपाणं निवतेनादि । आघटनादि बा । प्रसिद्धमन्यत् । एवप्रक्तरूपा भाषा रेखनांया विचारकरूपादेया न विपरीता । तद्क्तम्- “ दक्षकारविहनश्च द्रग्यपतख्याविवांजतः । पाध्यप्रमाणहौनश्च पक्षोऽनादेय इष्यते :' ॥ भनादेयस्त्याञ्यः परीक्षकैः । अयममिभरायः-निणेयप्रयोजनवान्विचारः म्रक्षावतापुषदेयः। ऋणादानादि व्यवहारश्च घनप्राप्चिप्रयोजनः। न चोक्तविश्चे- षेण रहितं धनं पराजतनापि प्रतिवादिना श्क्यं दातुमितरण च ग्रहीतुम् । ८५ अप्र्िद्धं निराबाधं निरथं निप्प्रयाजनम् । अपताध्यं वा विरुद्धं वा पश्चामापं विवनेयेत् , ॥ अप्रसिद्धो यथा- पदीयं शक्षविषाणमननापहूतमिति। निराबाधो निर. पद्रबो यथा-अस्पतदीपप्रभयाऽय खणरहे व्यवहरतीति । निरथं निरभि- पेयो यथा-कचटतपेति । निष्पयोजनो यथा--अस्मदृहसंनिधो छाध्यमानः पड़तीति । असाध्योऽज्ञक्यसाधनाो यथा-द्वदत्तेनाहपक्षिनिकोचनोपदहसित इति । नह्ययं पक्षः साक्षिविषएयः । अस्पक्राटत्वात् । नापि दिव्यव्रिषयांऽ- स्पत्वात् । प्रमाणान्तरं तु नेव संभवति । पुरराष्रूराजकायविरुद्धा विरुदः । एवंविधं पक्षं वादी वमेयन्नोपन्यसेत् । उपन्यस्तमपि राजा नोपाददीत। कात्यायनः- “५ पुरराटविरुद्धश्च यश्च राज्ञा किवनितः।
अनेकपदपकीणेः पवेपक्चो न पिष्यति ' ॥
परराष्रविरुद्धः परराष्राचारतरेरुद्धः । राज्ञा विर्वाजता निषिद्धां नास द्राप्रे रूपकेन्यवहतन्यमि्यादि । उणादीनां व्यवहारपद्ानामनकेषां यत्र पप्ते संकरः सोऽनेकपदसंकीणेः, यथा-मदीयं सुत्रणमनेन गृहीतमेतद्धस्ते मया द्रम्मसहस्ं निक्षिप्तम् । अस्त्रामिनाऽनेन गपिक्रीता भासदुबान्दण्डन च ताडितवानिति । ५५ बहुप्रतिज्ञं यत्कायं व्यवहरेषु निश्चितम् । कामं तदपे गृह्णीयाद्राजा तच्वबयत्पया ॥ १ ग. यप्र! २क. ज, वगः ' प्रः ३ क, व्यो विष्यः । ग. कऋणद्ाः1 ५. क्क, ज, धनप । ६ ज, निरेद्धो । ७ क, नेनापट्टत" ।
६१० अपराकोपराभिषापरादियबिरचितटीकासमेता- (रेद्वितीयः-- ( साधारणम्यषदहारमातकाप्रकरणम् १)
यत्कायेमेकमृणादानादिकं बूनामथानां प्रतिश्या विना न सिध्यति तद्धाह्यं तेन संकीणेविषयत्वाभावाङपादेयमेव । यथा- वाराणस्यामनेन मदीयं सुवर्णश्चतपृणरूपेण पृदीतम् । पुनव॑षान्तरे बह्ञाण्येतावन्ति गृहीतानि । अतोऽपि कारान्तरे स्थानान्तरेष््रजा गाषो धान्यं च शृहीतमिति । अथवाऽ- यमथेः-कऋणादाननिक्षेगस्वामिव्रिक्रयादिष्यवहारविषया अनेकाः प्रतिना एफस्मिन्धनपराचधिरूपे काय भवन्ति । तदपि कायं कामं राजोपाददीत । यदि प्रतिन्नास प्रयेकं भेदेन प्रमाणोपन्यासं करोति। नारदः--“ एकस्य बहुमिः साधं ज्ञीभिः प्रेष्यकरैस्तथा । अनादेय भवद्रादा घमविद्धिः प्रकीतितः ॥ गुरोः शिष्यैः पितुः पूर्रर्दृपत्योः स्वामिभरत्य एतेषु समवेतेषु व्यवहारो न विद्यते "” ॥ बहुभिः सहैकस्य प्रयेकं युगपद्यव्रह्मरो नाऽ्देयः । कमेण तु बहुभिरपि सह समुदितैवाऽऽदेय एव । स्ीभिगापज्ाण्डिकादिद्लीव्यतिरिक्ताभिरें मरष्यकरदासादिभिव्यबहारो नाऽऽदेयः । कंतु तत्स्वामिभिः सदैव कायः | यथाशाकं गुरुणा दण्डितेषु चिष्येषु तेः सह गुरोविवादो दण्डपारष्यं नाऽऽदेयः । एवं पत्रादीौनां पित्रादिः । तदुक्तं परनुना- ५ मायो पुत्रश्च दाप्तश्च शिष्यो भ्राता सहोदरः । प्रप्तपरधस्ताड्याः स्यू रज्ञवा वणुद्रखन वा ॥ पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्ग कदाचन । अतोऽन्यथा तु प्रहरन्तः स्याच्चोरकिटिनिषम् '” ॥ किरिवषं दण्डनिमितम्र् । तथा च दंपत्योः साधारणधनत्वान्मध्यके धने विवादो नाऽऽदेयः । (तथा विवादं कुवीत सा भत्र हीयते अपि) इति शृङ्या वि वादो नाऽऽदेयः । बहस्पतिः “५ प्रतिज्ञादोषनिमुक्तं पार्यं सत्कारणान्वितम् । निशितं ठोकिद्धं च पक्षं पक्षविदो विदुः ॥ मुषायुक्तिक्रियाहीनमपराध्याघयमाकुलम् । पुवं पक्षं टेखयतो वादहानिः प्रजायते ” ॥
प्रतिह्वादोाषो यथा, प्रल्क्षादिपमाणत्रिरोधो यथाऽनुष्णोऽप्निः । खोकबि. राधो यथाऽश्श्षी चन्द्रः । स्ववचनपिरोधो यथा-मातामे वन्ध्या । पितामे
9 ग, छ. ज, ^तिज्ञा वि" । २ क. ष्य॑ नाः । ३ क, ध्ध्यं स्यात्का ।
ग्यवहाराध्यायः |] या्नवरक्यस्मृतिः। ६११ ( साधारणन्यवहारमाठ्काप्रकरणम् १)
बाखब्रह्मचारीत्यादयः । मृषा पिथ्या। कालयायनः-““ अभिकारछातयेदथान्हीनांश्च प्रतिपूरयेत् । भमो निवेशयेत्ताव्यावदर्थोऽभिव्णितः ”' ॥ तथा--““ पूवैपक्षं स्वमावोक्तं प्राइ्विवाकोऽमिटेखयेत् । पाण्डु्ेख्येन फलके ततः पत्रे विश्षोपितम् › ॥ स्वभावो भयायुपाधिरहितत्वम् । नारद --“ भाषाया उत्त॑रं यावत्प्रल्र्थी नै निवेदयेत् । अर्था तु टेखयेत्तावदयावद्रस्तु विवक्षितम् " ॥ बरहस्पति!-- ^“ अभियाक्ताऽप्रगदमत्वाद्रकतुं नात्हते यदा | तस्य काटः प्रदातव्यः कटशक्त्यनुरूपतः '' ॥ अभियोक्ताऽग्रवादी । यत्रोभयोरपयितं परलयं च साध्यभेदाद्धवति तत्र कोऽग्रवादीव्य(त्य)पक्षिते ब्रहस्पतिराद- ^“ जहंपूविकया याता्रथिप्र्यधिनो यदा । वाद् वणानुपूर्व्येण ग्राह्यः पीडामवेक्ष्य च" ॥ यत्रानेकानि वादिप्रतिवादियुगमानि युगपदुपरस्थितानि स्युस्तत्र व्यवहा रददीने क्रमनियममाह मनुः- ५८ अथौन्ावुभौ बुद्या धमोधरमौ च केवर । वर्णक्रमेण सवीणि पदयेत्कायाणि कार्यिणाम् "' ॥ कारयायनः-- ^“ तत्राभिये(क्ता प्राश्बयादमियुक्तस्त्वनन्तरम् । तयोरुक्तं प्तदस्यास्तु प्राड्विवाकस्त्वतः परम् "” ॥ भाषोत्तरक्रियानिणया एवाभियोक्त्रादिविषयविशिष्टा अत्रोक्ताः । नारद+-- ५ यस्य वाँऽत्यषिका पीडा कायं वाऽत्यधिकं भवेत् । तस्याम्रवादा दातव्यो न यः पृवं निवैदयेत् ” ॥ ृहस्पतिः--“ चतुविधः पूवैपक्षः प्रतिपक्षस्तथेव च । चतुघां निणेयः प्रोक्तः कशिदष्टविधः स्मतः ॥ शङ्काभियागस्तथ्यं च रक्ष्येऽर्थऽम्यथनं तथा । वृत्ते वादे पुनन्यायः पक्षो जञेयश्चतर्विषः ॥ ६ ॥ उक्तं पूर्मपक्षस्य सपरकारस्य टेखनम् । उत्तरस्येदानीमाह--
ह 1 1 गीष
१ क्. (ति पादयेः। २ग. छ. तरे याः। ३ क. न विवेच्येः । ज्ग.ज. श्त्वैस्। ५क. त्वे साः। ६१. छ. ˆ वहुषू्विक्या य^ । ७ क, वाऽ'यधिका पीडा कायं यस्या्धिः ।
६१२ अपराकापराभिधापरादित्यविरकचितटीकासमेता- [रदवितीयः-- ( साधारणन्यवदारमाठकाप्रकरणम् १)
श्रतार्थस्योत्तरं रेख्य पवेवाद्कसंनिधो ॥ श्रुतो भाषाया अर्थो येन प्रतिवादिना तदीयपुत्तरं पूर्ववादिसंनिधी ठेख्यम् । अनर बृदस्पतिः- ५८ विनिञिते पुवेपक्षे आह्याग्राह्यविशेषिते । प्रतिज्ञाते स्थिरीमूते ठेखयेदुत्तरं ततः ” ॥ नारदः“ यदा त्वेव॑विधः पक्षः कलितः पूवैवादिना । द यात्तत्पक्षपरंबद्धं प्रतिवादी तदोत्तरम् ॥ पक्षस्य व्यापकं प्तारमप्तदिग्धमनाकृखम् । अव्याख्यागम्यमित्येतदत्तरं तद्विदो विदुः "” || पक्षस्य व्यापकं यत्पक्षं निराकारकतया व्याप्रांति । सारं दद्र । असं. दिग्धमसंक।गम् । अनाकु पवापराविरुद्धम् । अव्याख्यागम्यमध्याहारन्यव- दितयाजनाग्ववधारणकर्पनाविपरिणामर हितम् । उत्तरभेदानाह--““ मिथ्यापप्रतिपत््या वा प्रत्यवस्कन्द्नेन वा । प्राङ्न्यायविधितिद्या वा उत्तरं प्राक्चतुविधम् ”' | कात्यायनः? ““ श्रुत्वा मापाथमन्यस्तु यदा तं प्रतिषेधति । अथतः शब्दतो वाऽपि मिथ्या तञ्ज्तयमुत्तरम् " ॥ मिथ्योत्तरं चतविधं यदाह स एव- ८ मिथ्यैतन्नामिजानामि तदा मेऽमृदपंनिषिः
9
अजातश्चास्मि तत्का इति मिथ्या चतुर्विधः '' ॥ पिथ्योत्तरस्य मिथ्येतदित्येकः प्रकारः । तस्मिन्काले तस्मिन्देत्ने च न मे संनिधिरिति तुत त्वजात इति चतुथः । नाभिजानामि न स्मरामीत्यथः सप्रति प्रव्युत्तरस्वरूपमाह- ८८ साध्यस्य सत्यवचनं प्रतिपत्तिरुदाद्टता " । पुववादिभतिज्ञा सस्येप्यु्तरं संरतिपत्तिः । संमतिपत्तावुत्तरान्त एव व्यव हार; । अत एव तत्र व्यवहारस्य द्विपाच्छमाह बृहस्पतिः- ८८ मिथ्योत्तरे चतुष्।त्प प्रत्यवस्कन्दने तथा । व्यवहारस्तु विज्ञेयो द्विपात्सप्रतिपात्तिषु › इति ॥
< ©
१ ह, ज, पएवावेद् । २ क सत्यति प्रत्यु । ३क “त्वमेवाऽऽद् । * क. "्पार्स्यात्प्रयः । ५ग., &, ज. प्रतिवष्क' ।
ठ्यवहाराध्यायः 1 याह्ववल्क्यस्पृतिः । | ६१९ ( साधारणन्यवहारमातकाप्रकरणम् १)
भाषा, उत्तर, प्रमाणं, निणेयः, इति व्यवहारस्य चत्वारः पादाः । संप्र तिपत्ता तु भाषोत्तरात्मको द्रषिव पादो । प्रल्यवस्कन्दलक्षणमाह नारद;ः- ८५ अयथिना लिखितो याऽथेः प्रत्यर्थं यदितं तथा। प्रपद्य कारण ब्रयास्त्यवस्कन्दन स्मतम् ' ॥ प्राङ्न्यायात्तररक्षणमाह् स एव- «५ आचरेणावप्तन्नोऽपि पुनर्टेखयते यदि । प्र विनेया जितः पव प्राङ्न्यायस्तु स उच्यते ” ॥ आचारो व्यवहारः । अवसन्ना नितः । मिध्यात्तरादीनां परस्पर- विविक्तरे सत्युत्तरत्वे न तु भिश्राणाम् । तदाह कालायन “‹ पक्षक यत्सत्यमकदंश च कारणम्| [मिथ्या चकद्र स्यातपकरात्तदनत्तरम् '” ॥ अनुत्तरत्वे हेतुपाह-- ८ न चैकस्मिनिवदे च क्रिया स्याद्रादिनोर््ैयोः। न चा५।ाद्धरुमयन च॑कन्न ।करयाद्रयम् ' ॥ क्रिया साह््यादिके प्रमाणम्) तन्मिथ्यात्तरे पूर्ववादिनः; । प्रलयवस्कन्द् चात्तरवादिनः । तत्र यदि मिथ्यावस्कन्दयाः सकांगया; सम्यगृत्तरत्व स्यात्तदा दयोवादिनोः प्रमाणं भामोति । तश्च विरुद्धं, तथा यदि मिथ्योत्तरं तदा पुयेवादिन एव प्रमाणं न तत्तरवादिनः । तचैतदेकस्मिन्व्यवहारे षिर- द्धम् । भवतु बा दयोः प्रमाणमविरुदधं तथाऽपि द्रयोरथसिदधर्विरुध्यते । तया हि-प्रवेवादिना स्वसाध्याोऽथां मम(नेन सुवणंशतं देयमित्यादि छिखितादिना साध्यते । परेणापि न देयमिति, तत्रोभयानाथ।सद्धिरन्यान्यविराधात् । किच प्रयवस्कन्दात्तरपाङ्न्यायात्तरयाः संक्णेयाः सम्यगत्तरत्वे प्रमाणद्रयमकत वादिनि प्राप्नाति । तथा दहि-प्रल्यवस्कन्दवादित्वाद्रदीतस्य दत्तत्वादां कारण काऽपि क्रिया कायां । परान्यायोत्तरस्वे तु नि्तपत्रादिकाक्रिया। न च
क्रियाद्रयस्य मामाण्यं परमेयमेदात् । एकया हि क्रियया साध्यसिद्ध। व्यथाऽ- परा । तस्मादसंकीणेमेव सम्यगुत्तरम् । व्यासः-“ मिथ्योत्तरं कारणं च स्यातामेकत्र चेदुभे | पत्यं वाऽपि सहान्यन तन्न ग्राह्यं किमुत्तरम् ॥ मिथ्याक।रणयोव।ऽपि ग्राह्ये कारणमुत्तरम् । यतप्रृतार्थविषयं यत्र वा स्याक्करियाफल्म् ॥ १ छ. ज. पदाः।२र ग. छ. मिभ्यामिथ्योः ।३ ग. छ. विभिन्नतवे । ४ ज. न तमि" ।
५ग. छ. मिश्रेण । ६ क. "मामुकेन । ७.क. "दिना टिखिता सा । ८ क, ९तपुत्रा । ९ ग. ज. समेयाभे । १९ कं, य॑म्र्यंषा।
६१४ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता- [रदितीयः-
( साधारणव्यवहारमादकाप्रकरणम् १) उत्तरं तत्र तज्जेयमपंकीणेमतोऽम्यथा ” | अस्या्थः-एकत्नोत्तरावसरे मिथ्योत्तरं कारणं चोत्तरषादी धरते । यथा मदीया गौरसिमन्काङेऽनेनापहूता साऽस्य गौधिचयते शह इति पूषैवादिनो- कतेऽन्यो ब्रते - मिथ्येतात्कि त्वस्मद्रहजातेबोति । तथा चौरोऽयं यतो देबदत्तस्य गोषिनष्टा साऽस्य हे वतेत इति पर्थ॑नुयुक्तो व्रते--सलयं देवदत्तस्य गौर- स्मह वतेते, रितु नारई॑चोरो यतोऽस्मद्रोषनेन सार्धमस्मद्रुहमागतेति । अत्र प्रतयवस्कन्दांश एवोत्तरत्वेन ग्राह्यः । यद्रा यस्मिन्न साधिते दिती. योऽथांस्सिध्यति तत्मकचेतविषयपुततरं राह्म । यत्न वांऽशे परमाणफलं हान- मुपादनं वा संभवति स ग्राह्यः । अतः परकारातकारान्तरमसंकीणंमेव बाच्यंन तु संकीणमिति । अत एव कालयायनः-- ५५ प्रपद्य कारणं पूवैमन्यद्भरुतरं यदि । प्रतिवाक्यगते ब्रयात्साध्मते तद्धि नेतरत् " ॥ बृहस्पतिः--““ प्रल्यथविषिराख्यातः संगतायर्भुपादने । चतुतिधस्याप्यधुना यत्तद्रा्यं तदुच्यते ॥ परस्तुतादन्यन्मध्यस्थं न्यूनापिकमपंतगम् । अवाच्यप्तारं पदिरवं प्रतिपक्षं म रक्षयेत् '' ॥ कालयायनः--“ संदिग्धमन्यत्मङृेतादत्यस्पमतिम्रि वा । | पेकदेरे व्याप्यन्यत्तथा नैवोत्तरं मेत् ॥ यद्यक्तपदमग्यापि निगृढायमनाङ्ुम् । व्याख्यागममप्तारं च नोत्तरं खार्थतिद्धये ” ॥
तत्र संदिग्धं यथा-सुबणेदतं मे धारयतेऽयमिलयनुयुक्तो श्रते सवर्णवातं पणश्चतं वेति । प्रक़ृतादन्य्यथा- सुवणश्नतं धारयसे तवै पदीयमित्युक्तो नाहं त्वां तादयामीति वदति । अल्यल्पं यथा-श्षताभियोगे सद्यं दश्च धारया मीति । अथवा चकारादिना निपातेनानेकविवक्षिताथेमतिपादनम्, अति- भरि, स्वर्पेऽयं वक्तव्ये महावास्यमसंग्राह्यार्थम् । पर्ेकदेशन्यापि पूरपषैकदेशे निराकारकं यथा--गोहिरण्या्नेकद्रग्यानुयोगे कृते न हिरण्यं धारपेऽहमिति व्यस्तपद व्यवहितान्वयम् । अव्यापि देश्षविकेषेण कारविशचेषेण वा विचष्ट
१ग. छ. ज. गृहे जातो वे' । २ ग. छ. ज..भृताविः? । ३ ग. छ. सं? ४ क. भित भाहका । ५ क. ध्यमेतः । ६ क, प्रसाद्" । ७ क. निर््षटिं। ८ क. न ठेखयेः। ९ क. "कृत- मत्य" । १०१. छ. ज, व्योषं स" ।
व्यवहाराध्यायः ] याहवस्व्यस्परतिः। ६१५
( साधारणव्यवहारमातृकाप्रकरणम् १ ) पषेपकषं निराकरोति नं स्वरूपेण, यथा-चेत्रमास्युलयिन्यां सुवर्णशतं पदी- यमनेन श्दीतमित्यभियुक्तो शेते न पयोजलयिन्यां चैत्रे शृदीतमिति । नैवमा- चष्टे न मया गृदीतमिति । निगरढायथमप्रसिद्धाथपदम् । यथा--अजुनीश्ब्देन गोरभिधानम् । काशयपीरशब्देन वा भ्रमेः । अकुलं पवांपरविरुद्धम् । व्याख्यागम्यमसप्यस्मासाध्याहारवरिपरिणापादिवक्नाद्रमक्म् । असारमष्ं यन्नोक्त एव नेतत्संभवतीति सर्वेषां बुद्धिजायते । बहस्पतिः- “८ पूवेपक्षे यथार्थ तु न दद्यदुत्तरं तु यः। प्रत्यक्षी दापनीयः स्यात्छामादिमिहपक्रेः ॥ प्रियपुवं वचः साम भेदस्तु भयदश्चेनम् । अर्थापकषणे दण्डस्ताडनं बन्धनं तथा ॥ उमयेश्रोद्यमानेऽपि न ददादूत्तरं तु यः। अतिक्रान्ते सप्तरात्रे नितोऽप्तौ दण्डमर्हति ›' ॥ उमयैरुपायषृदुभिः खरै ।
तथा--“ उन्मत्तमत्तनिपृता महापातकदूषिताः । जडातिवृद्धवाछाश्च व्रिज्ञयास्तु निश्त्तराः " ॥ कालायन! --“ यथायेयुत्तरं दद्यादयच्छन्तं च दापयेत् । साममभेदादिभिमंर्गयीवत्सोऽभः परमुत्यितः ॥ मोहाद्वा यदिवा शाल्याद्ननोक्तं पूत्रैवादिना । उत्तरान्तगेतं चापि तदमाह्यमुमयोरपि "' ॥ अयमथः-- यद्रा यदपि समोहादिवश्चात्पूत्रवादिना नोक्तम् । उत्तरान्त- गतं चाप्य॒त्तरे कथ्यमानेऽपि भोस्यमानं प्राह्ममुत्तरबादिनः । क्रियापाद उत्त रप्र । उत्तरसमाप्ती तु कालयायन आद- ५ उभयोर्टिलिते वाच्ये प्रारब्धे कार्यनिणेये । अनुक्तं तत्न यो ब्रूयात्तस्मादथात्स हीयते ” ॥
ततोऽथीं रेखपेरसदयः प्रतिज्ञाताथसाधनम् ॥ ७॥ तस्िदां सिददिमाप्रोति विपरीतमतोऽन्यथा ॥ चतुष्पाद्यवहारोऽय विवादेषूषदाशतः ॥ ८ ॥
[ इति साधारणन्यवहारमातकाप्रकरणम् ॥ १ । ]
१क.नतुप्वः\२क.*म् | काडयपीश्देन गोरभिधानम् । काः । दग. छ. ज. 'गभ्यामः । ४ ज, "दिना! क्रि ।
६१६ अपराकापराभिधापरादिदयविरचितदीकासमेता-- (रद्वितीयः- ( साधारणन्यवहारमातकाप्रकरणम् १)
तत उत्तररेखनादुत्तरकारमथीं पुवैवादी प्रतिङ्गातस्याथस्य साधनं पमाणं सथ्यस्तत्कारमेव रेखयेत् । तस्य साधनस्य सिद्धौ सिद्धि जयलक्षणां प्राप्रोति । अतोऽन्यथा साषनस्यासिद्धो विपरीतं पराजयमाभोतीलयथंः । तथा च नारद ५ पारस्तु भ्यवहाराणा प्रतिज्ञा समदाह्ता । तद्धानो हीयते वाद त॑रस्तामुत्तरो भवेत् "” ॥ प्रतिङ्ञामुत्तीर्णो भवेदित्यथंः । अयमस्मामिश्वतुष्पाचतुर्भागो व्यवहारो व्यापारः सवंषिवादे पृक्तः । तत्र “परत्यथिनोऽग्रतो लेख्यम्" इत्यनेन व्यवहारस्य प्रथमपाद् उक्तः| शताथेस्योत्तरं टेख्यम्! इत्यनेन द्वितीयः । (ततोऽथीं रेखये- रसच्ः' इत्यनेन ततीयः 'तसिद्धो सिद्धिः" इति चतुथः । अत्र च सिद्धिशब्देन सभ्यानापमधिप्रयथिषिषयजयपराजयावधारणोपायभ्र॒तं प्रमाणमरस्येदं शास्त, भराम्मोतीति विचारकाणां परापन्चेः प्रल्याकटितादिशब्दवाच्य उच्यते, तिद्धि- फलत्वात् । अत एवाऽऽह कालयायनः- < पूर्व॑पक्षश्ोत्तरं च प्रत्याकलितमेव च | क्रियापाद्रश्च तेनायं चतुष्पात्पमुदाद्तः '! ॥ अत एव ब्ुहस्पतिः-“ पुव॑पक्षः स्मृतः पादो द्वितीयस्तृत्तरस्तथा । | क्रियापादस्तथा वाच्यश्चतुर्थो निणेयस्तथा ? | अत्र च निणेयफलक्रो न्यायपरामरशो निणेयशद्रन लक्ष्यते । ततोऽथ छेख- येत्सद्य इति पिथ्यात्तरविषयम् । उत्तरान्तरे तु प्र्य्थीन एव प्रपाणम् । तदाह दारीतः- ५५ प्राङ्न्याये कारणोक्तो तु प्रत्यर्थी निरः मिथ्योक्तो पूववादी तु प्रतिपत्तोनमसरा क्रियाञत्र साधनम् । तदाह कालयायनः- ^“ कायं हि साध्यनित्युक्तं प्राधनं तु क्रियोच्यते | द्विभेदा सरा पृनर्ञया दैविकी मानुषी तथा ॥ मानुषी ठख्यपाक्ष्यादिवेषादिर्देविकी मता " ॥ प्राडन्यायोत्तरे परुष्येव जयपत्नादिका क्रियेलयाह व्याषः- ^‹ प्राङ्न्याये जयपत्रेण प्राड्िवाकादिमिस्तथा । पत्यं वादी प्तमाभ्रोति यद्यत्तेन निवेदितम् " ॥
गरन
१क, दी हरं" । रग, छ. ज. गस्येः ३ क. वदितु। * ग. छ. अ, कार्योदहि।
व्यवहाराभ्यायः ] यात्वस्क्यस्प्रतिः । ६१७ ( अषाधारणव्यवहरमातुकाम्रकरणम् २) प्राद्विवाकादयः पत्र न्यायद्रष्टार उक्ता; ॥ ८ ॥ [ इति श्रीविदयाधरवंशप्रभवक्रीशिलाहारनरेन्दजीमृतवाहनान्वयप्रसतश्रीमदपरादियदे वविरचिते याश्चवहकीयधमंश।ल्लनिषन्धेऽपरके सावारणन्यवृहार माठकाप्रकरणम् ।। १ । 1
[ अथ सटीकयाज्गवसक्यस्पृतौ
अप्ाधारणव्यवरहारमातकाप्रकरणम् । ( २)]
सामान्यतश्चतुषौ व्यवहारः तस्येदानीं क्रममाह - अभियोगमनिस्तीयं नेनं प्रयमियोजयेद् ॥ ( (कि ॥ क कि = क [ +१। अभियुक्तं च नान्येन नोक्तं विप्रति नयेद् ॥ ९॥ स्वस्याऽऽकषेपं परेण कृतमनुदतयनं तारं न प्रत्यभियोजयेन्नाऽऽक्षिपेत् । तत्र व्यवहारे स्वयं प्रतियोगी तं परणा्थना प्रक्रान्तं परिसमाप्य पश्चात्स्वय- पर्थी मूत्वाऽनेन सह व्यवदारान्तरमारभेतदयथः । तथाञन्येनाथनाऽभियुक्तं तावन्नाभियुञ्ञीत । यावत्स व्यवहारा न परिसपाप्यते । तथा यत्स्वयं व्यवहाराङ्गतयोक्तं तादिथङृतिं विरोधं न नयेन भापयेत् । पूर्वापरविरुदं न भाषेतेल्थः ॥ ९ ॥ अत्रापवादपाह- | च ® ॐ ॐ नर क कुर्यासखरयभियोगं च कर्हे साहसेषु च ॥ कलहादावभियुक्तोऽभियोगमनिस्तीयांपि परत्यमियोगे कुर्यात् । यथाऽ- हमनेन शषप्रस्ताडितो वेत्यभियुक्तः परिहारमकरस्वेव त्रते-अहमनेन शप्रस्ता- हितो वेति । अत एवात्र विषये निणेयमाह नारदः- “८ पुवेमाक्षारयेदस्तु नियतं स्यात्स दोषमाक् । पश्चाद्यः सोऽप्यप्तत्कारी पुत्र तु विनयो गुरुः › ॥ भआक्षारयेदपराध्तुयात् । युगपद परापेऽपि स पएवाऽऽद-- ८८ पारुष्यदोषावृतयोयुगपत्पप्रवृत्तयोः | विक्षेषश्चेन्न रभ्थत विनयः स्यात्समस्तयोः " ॥ विनया दण्डः । कलहा वाक्पारुष्यम् । साहसा दण्डपारुष्यम् ॥ वादिप्रतिवादिकायपुक्तम् । अघुना परीक्षकाणां कायपाह-
उभया प्रतिमूप्रह्यः समथः कयनणवष ॥ ३०॥
६१८ अपराकौपराभिधापरादित्यषिरचितटीकासमेता-[२ दितीय ( असाधारणन्यवहारमातक्प्रक्रणम् ३ )
उभयोरथिप्रलयथिनोः परतिथरप्राह्यो यः समथः कार्यनिर्णये निर्णीतिका्य. विषय इत्यथः । निर्णीते च काये जितवतो पनदानं रङ्ग च दण्डदानम्। प्रतिभूग्रहणं वस्त॒सामथ्थीननिणेयेकरणस्य पुरस्ताद्भवति । प्रतिभुवोऽसंभवे कात्यायन आहभ- ८५ अथ चेत्प्रतिभूनास्ि काययोग्यस्तु वादिनोः । स॒ रक्षितां दिनस्यान्ते दद्यादूल्याय वेतनम् › ॥ स पराजितो वादी ॥ १०॥ पराजित परत्याह- निह भाविता दव्ादनं राज्ञे च तत्समम् ॥ [ (क्पे क केः @* क, & अ 9 क [मथ्ामेयामा दहिगणमामयामादडन वहत् ॥ ११॥ निहो मिथ्योत्तरम् । तद्रादी पूववादिना भावितो देवमानुषप्रपाणबलेन प्रतिज्ञातपथपङ्गीकारितस्तदग्रवादिने तत्समं च राह दण्डं ददात् । यस्तु प्रमाणरदितमभियोगं कुरुते सोऽभियोगादभियोगविषयाद्धनाद्विगणं घनं वहदराज्ञे भाषयेत् । एतच्च सपणव्यवहारविषयम् । अस्ति च पणरहिताऽपि व्यवहारः । यत आह् नारदः ८८ सोत्तरोऽनत्तरश्चैव प्त विज्ञेयो द्विरक्षणः | ९५।तरोऽत्यधेक। यन्न विटेखात्पव्रकः पणः " ॥ भाषालेखाप्पू्वेज विवाद विषयाद्धनाद् पिकः पणो यत्रोपेयते स ॒साोत्तरो व्यवहारः ॥ १२१॥ व्यषहारदशेन प्रति विषयविशेषे काठविशेषमाह-
साहसस्तयपार्ष्यगाभिशापायये धियाम् ॥ विवादृभत्सद्य एव कालोऽन्यत्रेच्छया स्मृतः ॥ १२॥ सहसा बलेन हठाज्नसपक्षं यत्परदिसादि क्रियते तत्साहस, स्तेयं प्रासेद्ध, पारुष्य वचसा कायन वा परस्य दुःखात्पादन, गाश्न्द उपजीन्य- व्यापरशक्षणाथः । अभिशापः पापाभिशंसनम् । तस्य पारुष्यान्तभावेऽपि पृथरवचनमाद्राथम् । अल्ययां विनाशः । एषु विषयेषु स्जीविषयं च सच्स्त- द्हरेव विवादयेद्यव्रहारं पश्येत् । उक्तविषयादन्यत्र यदुत्तरवादी सो
# इतः परं प्रयान्तं न वियते ग. छ. ज. पुस्तकेषु ।
१ज ्य्यानिणै*। २ क, "यकार ।
व्यवहाराभ्यायः 1 यात्नवरक्यस्मरतिः। ६१९ { असाधारणन्व्रवदारमदकाष्रकरणम् २ )
नोत्तरं दातुमिच्छति रितु काङान्तरे तदा तदिच्छातोऽन्योऽप्य॒त्तरस्य काटो भवति । अनर बृहस्पतिः- । ८८ विनिश्चिते पृवैपक्षे माह्याम्राह्यविरोषिते । प्रतिज्ञां स्थिरीभूते ठेखयेदुत्तरं ततः ॥ शाढीनत्वाद्धय। तद्त्परलर्थी स्मृतिविभ्रमात् । कां प्राथयते यत्न तत्रेमं छब्धुमरहति ” ॥ कालयायनः-““ सयःकृतेषु कायषु सद्य एव विवादयेत् । कलातीतेतु वा काट ददयात्प्रत्य्थिने प्रमुः ”॥ सद्यःछतेषु स्मृतिसंभवात्सद् एवोत्तरदानमिलयभिपरायः। ५५ श्रुत्वा ठेखयता ह्यथ प्रल्यथी कारणाय्दि । कां विवादे याचेत तस्य देयो न पर्य: ॥ सदयःकृते सद्य एव समातीते दिनं क्षिपेत् । षडल्दिके त्रिरात्रं तु पक्ताहं दादशाञ्दिके ॥ विशात्पर दशाहं तु माप्राधं वा रमेत सः) माप त्रिश्चत््मातीते त्रिपक्षं परतो भवेत् ॥ काडात्सवत््र।दर्वाकत्वयमेषां ययेप्पितम् । काठं शक्ति विदित्वा तु कायाणां च बलाबछम् ॥ अल्पं वा बहुकालं वा दद्यात्प्रत्यिने प्रभुः । यो वा यस्मिन्प्रमाचारः पारम्पयंक्रमागतः ॥ ते परीक्ष्य यथान्यायमुत्तरं दपथन्नपः । मं वा पताक्षिणौ वाऽथ पररेशस्थिता यदा ॥ तत्र कारो मवेत्पुपां स्वदेशे दातुमास्तमात् › । समा व, पृलं धनम् । साक्िग्रहणं भपाणोपलक्षणायम् । येषां देशान्तरे धनं प्रपाण वा साक्ष्यादि विद्यते तेषां पंसां यावता कालन तन्पृखधनाद्या- नीयते तावत्कारस्तेषां दातुप्दो भवतीत्यथः । ८८ दिनं माप्ताधेमापो वा ऋतुः प्वत्सरोऽपि वा । क्रियास्थिलयनुरूपस्तु देयः कारः परेण तु " ॥ तथा--“ भेन्वामनडहि क्षेत्रे खीषु प्रजनने तथा । न्यीपे याचितके दत्ते तथेव क्रयविक्रये ॥
~~~ -----~~---- क-म
१ ज, शेषतः; । भ्र: । २ क, ज. “ङ्ञाते स्थिः ३ग. छ. ज. "यान्तरत्वास ४ क. रे द्वादशं तु! ५क. न्यायाः ।
4,
६२० अपराकपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-[ रद्वितीयः-~ ( असाधारणन्यवहारमातृकप्रकरणम् ३) कन्याया दुषणे स्तेये कहे प्ताहसे निधौ । उपाधौ कूटप्ताक्षये च पद्य एव विवादयेत् ॥ व्यपैति गौरवं यच् विनाक्शस्त्याग एव च | काटं तत्न न कुर्वीत कायेमालयिकं हि तत् ॥ १२॥ दुषटक्षणान्याह- द् श | +स् + ® @ क ® >~ ^ दशाहशान्तर वात दद्धिणा पररडद्च॥
4 | ९ >~ क
०4 [| खखाट [सख्वद्यतं चस्य मुख ववण्यमतिं च ॥ ३३॥ परिशष्यस्स्छरुहाक्यां विरुद बहू भाषते ॥ पू , ०, € # (9 वाक्चक्ुः पूजयति नो तथोष्ठो निमुजस्यपि ॥ १९ ॥ स्वभावादिति गच्छेन्मनोवाक्वायकमभिः ॥ अभियोगेऽथ वा स्ये दुष्टः स परिकीतिंतः ॥१५॥ क्षिणी गह्योरन्त्भागो परितः सवेतो रेदि निहया स्पृशति । परिषरु- ष्यताऽऽस्येनोचायंमाणं वाक्यं॑परिशुष्यत् । परिषुष्यतस्खद्राक्यपस्य स तथोक्तः । विरुद्धं पूवो परविरुदधं, वाक् चक्षषोः पजा प्रसन्नता । नि्भजतिं वक्री करोति । स्वाभाविको धमः स्वभावः । तस्मास्स्रभावाटिकृतिर्वेपरीलयम्। तत्न मनःकमंणो विदतिरन्गानसंशयविपययाः । वाक्म॑णस्तु गद्धदत्वादिकम् । कोयकर्मणः कम्पादि । य एवंविधः सोऽभियोगे व्यवहारे साक्षिसे च दुष्टो वितथवादी परकीर्तितः । अन्यत्सुगपम् । तत्र पनुः- ८८ बाह्येविमावयेलिङ्गेमीवमन्त्गतं नृणाम् । स्वरवणेङ्गिताकारेशवक्षुषा चेष्टितेन च ॥ आकारेणेद्कितैर्मत्या चेष्टया भाषितेन च । नेत्रवक्त्रविकारेश्च गृह्यतेऽन्तगैतं मनः" ॥ यदि दष्टलक्षणानां दुषटतायां प्रामाण्यं तदा तैरेव वादिनः प्रतिषादिनो वा पराजयेऽवधारिते देवमानुषप्रमाणमन्तरेगेव व्यवहारसमाप्तिः स्यादिति दिव्यादिपमोगेवै(णवै)यथ्यं स्यात् । दष्टटक्षणाभावे तदयथंवदिति यद्युच्यत, तहि छखिखितादिपरमाणानामसाक्षिकत्वेन विधानं नोपपद्यते । उक्तं दहि ८ क्रियापादस्तृतीयः स्यात्? इति । तस्मान्नेतानि दुष्टतायां भमाणानि रितु १ क. "्यन्तिकं । ज. शलयधिकं।२ग. छ. ज, वैकल्ये? । ३ क. ग. छ. “योग्येऽथ । *्ग, छ, न. कावे क०।५ग. छ. ज. भमाणनामपाक्षिक्स्मेन प्रमाणं नोः।
आचाराध्यायः ] याप्तवस्क्यस्पृतिः। ६२१ ( भसाधारणग्यवहारमातृकाप्रकरणम् २)
वादिम्रतिवादिनोपेध्ये कः प्रमाणं करोलिति जिज्ञासायाम् । यत्रतानि न सन्ति स प्रमाणाहं इलयवधारणोपयोगितयेषामुपन्यासः। ननूत्तरविक्षेषे सति वादिविशेषं प्रति ममाणोपन्यासे वचनतोऽवधते पर्वाक्तजिज्ञासाया अनवसर एव । सतयमेवप्रणादानादौ । चोयांध्ाभिशापदौ तु दिव्ये प्राप्ते भवति जिन्नासा । दिग्यं हि मिथ्योत्तरवादिनोऽपि संभवति न ठकेख्यसाक्ष्यादिकम् । तस्पात्तकंवदेषां ममाणानुग्राहकत्वं न प्रमाणत्वम् । युक्तं चेतत् । दोषमन्तरे- णापि भयादिना तेषौमुप्पत्तेः ॥ १३ ॥ ५४ ॥ १५ ॥
हीनत्वे कारणान्याह-
संदिग्धाय स्वतन्त्रो यः सायेचयश्च निष्पतेत् ॥ न चाऽऽहूता इदेक्रचिद्धीना दण्ड्यश्च स स्मृतः ॥१६॥
साधकवाधकप्रमाणयोरपरीक्षणाद्भाद्याग्रा्ठसेन संदिग्धमयं सतत्र; परी- ्षकादिनिरपेक्षायो हठेन साधपेत्परमङ्गी कारयेत् । यथ श्राश्दृष्टोपायेन सायितमप्यथेमर्भदाय निष्पतेत्पलायेत । यश्च व्यवहाराय राङ्गाऽऽदुतः स्वपक्ष- साधकं परपक्षवधकं वा न वदेत् । स हनः स पराजितश रान्ना च दण्ड्यः। साधितं च साधक्राय देयम् । दीनस्य दण्डो यत्न वचनं तत्रेति क्ञपयितुं दण्ड्यश्वेति पृथगचनप्र् । नारदः-
८ अनिवेद्य तु यो रात्ते संदिग्बेऽ्थ प्रवतैते । प्रसह्य प्त विनयः स्यात्प चास्याथ न प्िध्यति ॥ अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्यान निरत्तरः। आहूतप्रपछायी च हीनः पञ्चविधः स्मरतः ॥ पृवेवादे परेत्यज्य योऽन्यमाङम्बते नरः । वादप॑क्रमणान्जञेयो हीनवादी प वै नरः॥ पर्म्यक्प्रणिहितं योऽयं पृष्टः सज्नामिनन्दति । अपदिइयं यमुदेईथं पुनस्तमनुधावति ॥
१ ग. ^रणेऽङ्केत? । २ छ. ज. “गोऽद्धित । 3 क, पतो विद्ते । शग. छ, ज. अव०। ५ क. वामनुपपत्तेः । ६ ग. छ. ज. प्रमादा । ७ ग. छ.ज.शयतेच । < ग. छ. ज, सस्यक्प्रणाहैतं योक्तं ए । ९ ग, छ. ज, दय च गोह ।
६२२ अपराकीपराभिधापरादिल्यविरवितदीकासमेता- [र द्वितीयः- ( असाधारणग्यवहारमातुकाप्रकरणम् २)
®
सन्ति ज्ञातार इत्युक्त्वा दिशेत्युक्तो द्विशेन्न यः। धर्मस्थः कारणेरेतैटीनि तमपि निदिरेत् " ॥ धर्मस्थः सभ्यो राजा वा । काल्यायनः--“ श्रावयित्वा यदा कार्यं त्यजरन्यद्वदेदपी । अन्यपश्चाश्रयस्तेन कतो वाद्री प्र हीयते ॥ व्याजेनैव तु यत्राप्रौ दीषेकारमभीप्पति । सापदेशं च तद्धिचाद्वादहानिकरं स्मृतम् " ॥ अपदेश्छरम् । ८ लेखयित्वा तु यो वाक्यं न्यृनं वाऽप्यधिकं पुनः| वैदद्रादी स्र हीयेत नामियोगं तु सोऽरहेति ? ॥ अभियोगः पुवेवादः । स पून॑वादी । तथा--५ न मयाऽभिहितं कायेमभिभ्ुज्य परं वदेत् । विब्रवेश्चं भवेदेवं हीनं तमपि निर्दिरोत् ' ॥
अयमथः--विगताभियोगाथंः कार्यं साध्यं प्रतिज्ञाय न मयंतल्तित्ना- तमिति पृवापरविरुद्ं ब्रवीति यस्तं हीनं निदिश्रेदिति । साक्षिणा यस्तु निदिरथ कामता न विवादयेत् ॥ प वादी हीयते तस्मात्रिशद्रात्रात्परेणतु। बृहस्पतिः--“ आहूतप्रपछायी च मोनी स्तिपराजितः ॥ स्ववाक्य्रातिपन्तश्च हीनवादी चतुविधः । प्रपरायी चिपक्ेण मोनी वा सक्तामिर्दिनैः ॥ सािभिन्नसत्तषणन प्रतिपन्नश्च हीयते ›› | प्रतिपन्नः प्रतिवादिनः संप्रतिपन्नः । नारदः आर्च)रकरण दिष्ये कृत्वोपस्थाननिश्वयम् । नोपस्थितो यदा कथिच्छटं तत्र न कारयत् ॥ देवराजङृतो दाषस्तस्मन्कारे यद्। भवेत् । अवधिल्यागमात्रण न भवेत्स पराजितः ॥ पुवात्तरे संनिविष्टं विचरे पंप्रवरतिते । प्रशमय्य मिथो यानित दाप्यस्त द्विगुण दमम् " ॥ १६ ॥
१ क. "मेस्थैः काः।२ ज. कृती वादी मही? । ३ क. वदन्वादी । * क. प्युक्ताप०। ५ क. थ वदेदेवं । ६ क, रदिरेयाकाः । ७ क, पदिनासंः। < क, ध्वायकरणे दिव्ये कृतो- पस्थाननिश्वयात् । नो । ९ क. शश्ित्फठं । १० ग, छ. ज, "दमं ये मृतो याः।
त्यव्रहारध्यायः 1 याप्नवदक्यस्मृतिः | ६२३ ( भसाधारणन्ववहारमाठतकप्रकरणम् २)
"+ श £ [ (अ साक्षिषुभयतः सल साक्षिणः पूववादिनिः ॥ पूवेपक्षेऽधरीभते मवन्त्युत्तरबादिनः ॥ १७
उभयतः साक्षिसंभवे पूतेपक्षवादिना निर्दिष्टाः साक्षिणः प्रमाणं भवन्ती स्युत्स्गः । यदा तु पवपक्षोऽधरो जातस्तदोत्तरवादिनिर्दिष्ठाः साक्षिणः पमाणं भवन्ति । कः पनव्यवहारोऽस्य वाक्यस्य विषयः । न तावनििथ्या त्रवान् । न हि तन वादिद्रयस्य साक्षिणः संभवन्ति । तथा हि- (#सुबणेशत म धारयत्ताति| पवपक्षवादिनाऽमियुक्तो नाहं धारय इति मिथ्यात्तरवादां बते । तत्र साक्षिणामसंमव एत्र, यो हर्थोऽन्येषापुपटभ्धुं योगयस्तत्रेव तेषां साक्षित्व- सभवः। न च मिथ्यावादयुक्तोऽथंः पटेवाएुपलम्मयोग्यो येन ते तत्र साक्षिणः स्युः । भुक्तिखिखितयास्तु प्रपाणल्वमत्र नाऽऽशदनायमेवर । तस्मान्न पिथ्यां तरवान्न्यवद्।रोऽस्य विषयः । नापि प्रल्यवस्कन्दात्तरयान् । तत्र पूवप वादिनः प्रमाणोपन्यासोपयोगामावात् । तथा हि-सुवरणशतं धारयसीति पवेवार्दौ सति प्रल्यवसकन्दे व्रतै- सत्यं धारितवानसि फ्रि तु मया तत्तभ्यं दत्तमिति धारणस्य परेणाङ्गाकृतसान्न भ्रभाणसाध्यता । िध्य(द). साध्यताप्रसङ्गात् । क तु मरतिव्रादिन एव परमागमुत्तरवादिना वाच्यम् । एवं प्राडन्यायोत्तरवानपि व्यवरारा नास्य वाक्यस्य विषयः । न शत्तरवादि. निद्र साक्षिभिः पाङन्यायद शिभिस्तै्दत्तेन वा जितपत्रेण पूत्रेवादिनः पराजय उत्तरवादिनश्च विजयः सिध्यति । तस्माननिविषयपिषेद वाक्यं प्रति भाति । उच्यते--प्रत्यवस्कन्दभाङ्न्यायोत्तरबाद्पाया ऽस्य विषयः । सनिति हि तत्र पुवैवादिनोऽपि साक्षिणः। तथा हि-- प्रत्यवस्कन्दिना यद्धारितवा- नस्मि तन्पया तुभ्यमपितमित्यक्तं प्रेवादी यद्व(व) प्रत्युत्तर कुरत-सदय त्वयाऽर्िते तत्त पुरषान्तराय दत्तं नतुमां प्र्यासानमनणीकतम् । एतच्च साक्षिभिरह संभावयापीत्येवत्रिधोत्तरपरयुत्तरयारुभयतः साक्षिसद्धावः ।
9 4
तथा प्रान्पायात्तरंऽपि यद्ब(व) पवबाद्यत्तर कराति-सदय प्राङ्न्याय कटा. वि्छयाऽहं पराजिताऽस्िकि त तन्पायं कटष्ट कृत्वा न्यायान्तरे मयां
५
भव्रान्पराजित इति । तदाोभयत्रापि सार्भिसद्धारवः । तत्रेदं वचनम्-
* धनुश्चिहन्तगेतग्रन्थष्यने क, पुस्तके--“ धारयसीति विगताभियोगाधः कायं ताध्व॑ ` प्रतिज्ञातं मयेतत्प्रतिज्ञातमिति पवापरविरुदधं ब्रवीति यत्तं हीनं निर्दिशेदिति ” ईत ।
9 क. ` व्वितो यस्त्वत्र प्रमाणत्वं नाः । २ क. व्ठारस्य । ३ ग. छ ज, ^स्कन्दीप्रूः। ४ग. छ. स्त्ये । ५क. यं यथोक्तः । ६ क. शवः । तथा प्रादून्यायोत्तरे ऽपीदं ।
६२४. अपरारकापिरामिधापरादिलयविरचितरीकासमेता-[र द्वितीयः--
( असाधारणन्यवहारमाठकाप्रकरणम् २)
८८ साक्षिषूभयतः सत्य साक्षिणः पुतैवादिनः ›' इति । यदा तु पूवैवादिनः भत्युक्तरभावादधरीभावस्तदेदयुच्यत-
५4 पुव्रपक्षेऽधरीमभूते भवन्त्युत्तरवादिनः ` इति ।
अत एव नारदः -“ दयोविवदतेरथ दयोः सत्पु च परा्षिषु । पूर्वपक्षो भव्यस्य मवेयुस्तस्य पताक्षिणः " ॥ कालयायनः-- ८ कारणप्पूवैपक्षोऽपि हत्तरत्वं प्रपद्यते । अतः क्रिया सदा प्रोक्ता पुवंपक्षप्र्ाधनी "' ॥
क्रिया प्रलयाकलना । नारदः--“ ओंधर्य पूर्वपक्षस्य यस्िन्नथवशाद्धपेत् ।
। विवादे पताक्षिणस्तत्र प्रष्ठऽयाः प्रतिवादिनः ' ॥ १७ ॥
( कवक अ
पराजितेन व्यवहारविक्षष(षे) यदेयं तदाह-
क (कि कविः @ ष सपणश्च[हवारः स्यात्तत हान ठ दापयत् ॥ ० ५, 4 = वक दण्ड च स्वेपण चव धननं पनमव च ॥१॥ पणसहितश्चैदिादो व्यवदारस्तस्मा(रः स्पा)त्त्र हीनं पराजितं वादिनं शाल्रोक्तदण्डपतहितं पण रङ्गे, साधितं च धनं धनिने, प्राड्विवाको दापयेत् । प्रादिवाकाभावे राजा स्वयमेव श्रृहीयात् । धनं च धनिने दापयेत् । जितेन ट श क ० @ | पयेतावदेयमिलयय्युपेतं धनं पणः ॥ १८ ॥ व्यवहारे द्रष्टव्ये नपे मरति हेयपुपादेयमाह- रः ~ ® = च ट [नरस्य भतन व्यवहारातयनरपः॥ भूतमप्यनुपन्यस्तं हीयते व्यवहारतः ॥ १९॥ वादिना प्रतिवादिना वाऽभिधीयमानं छर प्रमादं वा परिल्यञ्य भूतेन ताच्तिकेनायेन विशिष्टान्व्यवहारान्नयेननिणेयेत् । यतो ृतपपि वस्तु बादिभ- तिषादिभ्यार्मनुपन्यस्तमनिवेदितं व्यवहारतो व्यवहारेण हीयते दयञ्यते । व्यवहारे खदु छिखितादीनि प्रमाणानि भवन्ति । न च तेषां भ्रतानुसारि- त्वनियमोऽस्ति, भवति हिं कदाचिदणाप(पा)करण(ण) कृते लिखिते च देशान्त रादौ स्थिते तद्भलास्पुनंरभियोगं करोतीति । एवं साक्षिष्वपि देशान्तरस्थितेषु । र १क, तरीभमवा। २क.ग. आधा्यं। 3 ग. छ. ज, व्यः ५०।४* क. स्ते न्यव. हारविष्ये य' । ५ ग. छ. ज. श्यम् । छ । ६ क फटठं। ७ क, त्नं फलंप्रमाणंनता। <ग. छ, ज, मप्यनु' । ‰ ग. छ शरायोस्थित' । १० क. नरपयो ' ।
घ्यवहराध्यायः } याहवरक्यस्पृतिः । ६२५ ( असाधारणग्यवहारमातुकाप्रकरणम् २ ) तस्माद्ादिमतिवादिनी सापादिभिरूपायेभरूतवादिनौ इुर्यात् । एष व्यवहारेषु मुख्यः करपः । अस्यााभे छिखितादिनिमित्ता उ्यवस्थाऽऽदरणीया । बृहस्पतिः--“' पूर्वेत्तरार्थे डिखिते प्रक्रान्ते कायनिण द्योः संतक्षयोः सपिः स्यादयःखण्डयोरिव ॥ प्रमाणप्तमता यत्र मेदः शाख्रचरित्रयोः । तत्र राजाज्ञया संपिरुमयोरपि शस्यते ,१ ॥ चरित्रमाचारः ॥ १९ ॥ भृतोऽप्यथेहछलव्यवहारेण यथा हीयते तथा दशेयति- निहव छिखितेऽनेकमेकदेशविभावितः ॥ दाप्यः सवं नूपेणाथं न प्राह्यस्त्वनिवेरितः ॥ २०॥ अनेकं वस्तु रत्नरक्परजतादिकं पृत्रेवादिना छिखितं भवति । यथेदमि- दमयं मे पारयतीति । तस्योत्तरवादिना न किंचिद्धारयेऽहपिति निहव कृते तन्न परषेवादिना छिखितादिममाणेन तदेकदेक्षमपि पये यदि विभावितोऽङ्गी कारितस्तदा सवेमेव प्रतिङ्गातमथपृत्तरवादी दृपेण दाप्यः । यस्तु भाषाकाछे पूवेवादिना भामाणिकोऽप्यर्थो न निवेदितः स रान्ना दापनीयतया न ग्राहः । एतसु वचनमपहववादिनः सावष्टम्मे परतिवचने द्रष्टव्यम् । यथेतेषामथोनां प्रध्ये यन्रेकमप्यथेम्थीं साधयति तद् सर्वानेतानह दधामीति । कुत एतत् । छ- छोदाहरणपरत्वादस्य वाक्यस्य । अन्यथा, ८ अनेकाथामियोगेऽपि यावत्पप्ताघयति धदयेद्ध.नी । पाक्षिभिस्तावदेवासौ छमते साधिते धनम् ›› इतिकाल्यायनवचनविरोधः स्यात् । तत्र च साक्षिसाथितावशिष्टमयं साध- यितुं परमाणान्तरमाथिनोपादेयम् । यत्तु नारदनोक्तम्- ५ अनेकाथोभियुक्तेन स्वाथन्यपलापिना । वंभावेतकदश्चन दयं यद्मियुञ्यते ' इति, तदपि सावष्टम्भमिथ्योत्तरविषयम् । यत्तु कात्यायन आह- ८‹ सध्याथाज्ञेऽपि गदिते साक्षिभिः करं मवेत् । स्री पङ्क साहे चोय यत्साध्यं परिकल्पितम् इति, +तस्यायपथः--स्ीसङ्कर्दिविषये साध्यस्या्थस्येकदेगोऽपि तस्यैव साध्यस्याथस्यकद्ान्तरेणाबिनाभूते साक्षिभिगंदिते सकं संध्यं गदितं
$ क, निश्चये" 1 २ छ. ज. ^रेय'। ३ ढ. निदनते लिखितं नेकमः। * क, दधाम कुत एत । ५छ, अ, साद्याथाः। ६ छ. ताद्यं । ७९
६२६ अपराकोंपराभिधापरादिलयषिरचितदीकासमेता-- [रद्वितीयः-
( भसाधारणव्यवहारमातृकाप्रकरणम् २) भवेदिति । यथा युत्रस्या परख्िया भगिन्यादिव्यतिरिक्तया सहेकसिपिञ्शायने स्वयं यवा सकटां रानि रहसि निरालोके प्रदेक्षे शयितवानिति सा्षिभे- दिते तत्संभोगो विनैव साक्षिवचनं सिध्यति ॥ २० ॥
धमश्ञाक्योविरोधो न्यायवङेन परिषहायैः । धमेशास्रथाश्चयोस्तु विरोधोऽथक्षाच्ं बाधत इत्याह- द + भ, ० स्मत्यो विरोधे न्यायस्तु बरवान्व्यवहारतः ॥ \ 9 £ ® ~ (क (क. जअथशाघ्नात्च बख्वध्द्मशान्चामातं स्थतिः ॥ २३॥ स्ृत्योर्वेदभूलयोधिरोषे तत्मामाण्यनिवांहाय भिन्नविषयन्यवस्थापकोऽ- नुमाना्थापर्यात्मको न्वायोऽपेक्षणीयत्वाद्रटवान् । तस्मिन्सति स्छतेः प्रामा- ण्यात् । धमेशास्चाथंश्ास्योस्तु विरोषे धमेशान्ञं बटवत्, अथास दुषंलमत- स्तद्भाध्यं तद्रशेन तु घभज्ास्नं बाधपानस्य ब्रह्महत्याप्रायधित्तम् । तदुक्तमाप- स्तम्बेन- ८८ धमौर्थपेनिपांऽभम्रारिण्येतदेव » इति । पञ्चलक्षणकादिङ्गादिङ्किनि ज्ञानमनुमानम् । पक्षमेव सपक्षे ससं विप्षा- श्याटत्तिरबाधित वि षयत्वमसल्मतिपक्षत्वमिति पच ठक्षणानि। तद्भाषे त्सिद्ध. विरुद्धानेकान्तिककारात्ययापदिष्टमकरणसमा हेत्वामासाः!दष्टः()शरुतोवक्यो- (ताभ्पाप)न्यथा करपनमथापैत्तिः । परमाणान्तरदृष्टाथविषया स्पृतिरथंशास्रम् । वौदे(ेदै)कसमधिगम्यार्थविषया तु पर्मशाखम् । तथा च मविष्यत्पराणमू- ^“ दृष्टा्था तु स्मृतिः काचिददृष्टाथा तथा पर । दष्टा दष्टाथेरूपाऽन्या न्यायमृढा तथा परा ॥ अनुवादस्मृतिस्त्वन्या शिष्टेष्ट तु पञ्चमी । सवा एता वेदम दृष्टार्थं परिहत्य तु " ॥ आसागुदाहरणान्यपि तन्नैव । | त(योथा--“५ षाड्गुण्यस्य यथायोगे प्रयेगात्कायगौरवात् । सामादीनामुषायानां योगो व्याप्तप्तमाप्ततः ॥ अध्यक्षाणां च निक्षेपः कण्टकानां निर्पणम् |
(> [4
दष्ठार्थेयं स्मतिः प्राक्त ॐषिभिगरुंडाग्रन ॥
क
# संधिविग्रहयानासनद्वैवीभावसमाश्रयाख्याः षड्गुणाः ।
~ ~ ० क ज ~ ~ ~~ न्न
सकि नोन.
१ क. शदाल्नाथेाश्रयोस्तु । ग. छ. ज. श्राल्ञायशास्ञ? । २ क. वाऽन्य९। ३ग. ज, %पत्तिप्रमाणान्तरं टट । ४ क. दिकं स'।५ग. छ, "छायां परिहन्य तु । ६ क, “द्वज ।
ध्यवहराध्यायः ] याज्गवरकंयस्पृतिः। ६२७ ( भसाधारणव्यवहारमातृक्राप्रकरणम् २ ) सध्योपा्तिः सदा काया शुनो माप्तं न भक्षयेत् । अरष्टार्था स्मतिः प्रोक्ता ऋषिमिज्ञौनको विदैः ॥ पाटाक्षं धारयेदण्डमुमयार्थं विदुबुधाः। विरोषरे तु विकल्पः स्याज्ञपहोमश्रुतौ यथा ॥ रतो दृष्टं यथा कार्य स्मता न सदृशं यदि । अनृक्तवादिनी स्ता तु पारिव्राज्यं यथा गृहात् ”॥ जपहोमश्रुती यथेति । सूर्योदयावधिसावित्रीजपानुदितहोमविषया स्पतिः । अनु(नर)क्तवादिनी, अनद्यवादिनी यथा पुत्रेषणायाश्च वित्तेषणायाश्च रोकेषणा- याश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचयं चरन्तीलनयोदितं ब्राह्मणः परवरजेद्रहादिति मनु- स्ृतिवदति । तथा सति- ¢ श्रुत्या सह विरोधे तु बाध्यते विषयं विना | ग्यवस्थाया विरोधोऽतः कार्योऽन्यत्न परीक्षकैः ॥ स्मल्यर्थेन विरोधे तु अथशारस्य बाधनम् । परस्परविर।पे तु न्याययुक्तं प्रमाणवत् ॥ अटृष्टार्थे विकल्पस्तु व्यवस्थाप्तभवे पति । स्परतिक्ञाल्लविकल्पस्तु आकाङ्क्षापूरणे स्ति " ॥ अद्टाथयोः सशृल्योरन्योन्यनिरपकषत्वे सति मिषयव्यवस्थापकन्यायाभावे च सल्यथंयोविकसपः । सापेक्षत्वे त॒ समुच्चयः; । नैरपेक्ष्ये उ्यवस्थापकन्याय- सद्भवे व्यवस्थितविकल्पः । तस्मिन्नस्ति त्वग्यवस्थितविकरपाो ्राह्यः । तत्र च विषयव्यवस्थापकस्तावत्सापान्यविशेषन्यायो इद्धव्पवहारे प्रसिद्धः) यथा- ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां तक्रं कौण्डिन्यायेति । तेन न्यायेन स्मृतिविरोधः परिहियते । यथा- ५ न जात॒ ब्राह्मणं हन्यात्सवेपापेष्वपि स्थितम् ›
(केप
इति साधारणो ब्राह्मणवधनिषेषः । तस्य कचिद्विशेषोऽपवाद्ः। यदाह पनुरेव- ५ गुरं व। बालवृद्धौ वा श्रत्नियं वा बहुश्चुतम् | आततायेनमाया> हन्याद्वाविचारयन् › इति ॥
~= ~~ --- ----*-------------------------~--- --~ ~~-“~~--^+
१ग. छ, 'होमाध्रुः । २ क. अनुक्तः । 3 ग. छ. शस्याय भेक्षचयो च । * ग. शनयाऽनुदिः । ५ ज. (तिभेवत्ति । ६ क, 'क्षक्रत्वे' । ७ क. थे सलयथे < क. "त्वे देतुसमुष्छया । नै" । ९ ग. छ. ^रेषेऽप ।
६२८ अपराकौपराभिधापरादिखयविरचितरीकासमेता - [रदवितीयः-- ( असाधारणन्यवहारमातृकाप्रकरणम् २)
एवे च सामान्यविशेषन्यायेन कासांचिस्मृतीनां विरोधः परिहरणीय कासाचिसु करपनानथेक्यप्रसङ्गादिना न्यायान्तरेणेति । मनुस्मृतितदन्यस्मू- व्योविसेधे तु पतुस्परतिः प्रशस्ता । अत एव ब्दस्पतिः- ८८ वेदार्थोपनिबन्धत्वात्प्राधान्यं तु मनुस्मृतो । मन्वथविप्रीता या स्पतिः प्ता न प्रशस्यते ” हति ॥ २१॥ साध्यार्थं साधनान्याह- 9 कि (क ® क [ (ऋत् क ® ¢.€ प्रमाणं छ्िचितं भक्तिः साक्षिणश्रेतिं कातिंतम् ॥ एषमरन्यतमाभावं दनव्यान्यतमसुच्यतं ॥ ९९॥ प्रमीयते परिच्छिश्यतेऽनेनेति प्रमाणं छिखितादि । एषां पध्ये यद्येकपपि न स्यात्तदा वक्ष्यमाणानां घटादिदिग्यानां पध्ये केनचित्साध्यं साधनीयम् ।
बहस्पतिः- ८८ द्विप्रकारा क्रिया प्रोक्ता मानुषी दैविकी तथा । एकैका नैकषा भिन्ना ऋषिभिस्तत्ववेदिमिः ॥ पाक्षिटेख्यानुमानं च मानुषी त्रिविधा क्रिया "| अनुमानं भक्तिः । तया मक्तमागये स्वाम्यपनुमायते । तया- ५ धघटाद्या घर्मेजाल्यन्ता दैवी नवविधा क्रिया "| कालयायनः- ^“ प्रमागेहैतुना वाऽपि दिग्येनेव तु निश्चयम् । सर्वेष्वपि विवादेषु पत्तदा कुयान्नराधिपः ॥ र्वामवि तु यत्नेन नान्यथेव कथंचन ^? । पूवं नाम मानुषं भमाणे, तस्याभावे दिव्यम् । « येको मानुषीं कुयांदन्यः कुयात्तु दैविकीम् । मानुषीं तत्न गृह्णीयान्न तु दै क्रियां नुषः ” ॥ यथा प्रथमं वादी श्रते सवणसदहस्चं मे धारयतेऽयमिति मानुषेण प्रपाणेन साधयामीति । उत्तरबादी तु व्रते-नाहे सुवणसदसखं धारस्य इति दिव्येन विभावयापीति। ¢ यद्येकदेशप्राप्ताऽपि क्रिया विद्येत मानुषी । सा न्याय्यान तु पूृणौऽपि दैविकी वदतां नृणाम् " ॥
ॐ यथा सुवर्णश्च मयाऽस्मे द्विकशतददया दत्तम् । पूर्मश्च पञ्च
9१ ग, छ, ज, 'यैवाक्य° । २ ज. °जाल्या च < ग, छ. 'जायन्ता दै । ३ग. छ ज. "णेतहन्तं म । ड ग, छ. ज, भनश्चाऽऽवाभ्यां पश्च" ।
व्यषहाराध्यायः ] याहृवरयस्मृतिः। ६३९ € भखाधारणव्यवहूारमातकाप्रकरणम् २ )
कश्रतटद्धिरङ्गीटेता । तत्र सषणेसहस्नांशे मानुषं परमाणं इद्धचंरे त॒ दिव्य- मिति यथपि प्रमेयैकदेशमपि व्यामोति मानुषी क्रिया तथाऽपि सैव ब्राह्मा न तु संपूणेपरमेयग्यापिन्यपि दिष्या क्रिया । यत्रतु परमेयांशे पानुषी न संभ. धति तत्र दिव्येव ग्राह्या । पितापषहः- ¢“ स्थावरेषु विवदिषु दिव्यानि परिवर्जयेत् । पाक्षिमिरिलितेन।य मुक्त्या वैनं वप्ताधयत् " ॥ कालयायन--“ वाक्पारुष्ये च मूमो च दिव्यं न परिकल्पयेत् । #दत्तादत्ते तथाऽऽदत्ते स्वामिना निणैये प्ति ॥ विक्रीयाऽऽदानपेन्धे क्रीत्वा धनमयच्छति । शते प्तमाहये चैव विवादे ्मुपस्थिते ॥ पताक्षिणः प्ताधन प्रोक्त न दिव्यं न च टेख्यकम् । पूगरेणीगणादीनां या स्थितिः परिकीर्तिता ॥ तस्यां तु पस्ाघनं रेष्यं न रिव्यं न च प्ाक्षिणः। द्वारमागेक्रिय।मेोगजख्वाहादिके तथा ॥ मुक्तिरेव हि गुरव स्यान्न टेख्य न च प्ताक्षिणः परक्रान्तप्ताहपि वादे पारुष्ये दण्डवाचिके ॥ नाले द्रूतेषु कार्येषु पतात्तिणे दिव्यमेव च "| व्यासः-“ रहःकृते प्रकाशं च कायं द्विविधमुच्यते । प्रकाशे पराक्षिभिमीम्यं दैविकेन रहःकृतम् ' ॥ बृहस्पतिः --“ वाक्पारुष्ये महीवादे निषिद्धा दैविकी क्रिया | प्रदातव्या प्रयतनेन सराहतेषु चतुष्वेपि ॥ डखिते साक्षिवदे च प्ंदिग्िजायते यदि । सनुमाने च मश्नन्ति तत्र दिभ्यं विशोधनम् ॥ नृपद्रोहे पाहे च कर्पयेदेविकं। क्रियाम् ' । मानुष्या अभाव एतत् । न च व्यथं वचनम् । पिथ्योत्तरवादिनः क्रिया- ्ाप्त्यथेतवात् । न हि पिथ्योत्तरबादिनो देविकी क्रिया प्राप्ता । नारदः-
# मिताक्षरायां तवेतादश्चः पाठः--“ दत्तादत्तेऽथ श्द्यानां स्वामिना भिणैये सति । विक्रया. वानसंबन्धे कत्वा धनमनिच्छति ** इति ।
१ ग. सनाथं भुः ।२ ग. प्रसादये । ३ ग. ज. क्रीताध 1 *्ग. छ. ज, शति । दूते । ५ ग, छ, ज, लेख । ६ छ. ग, दिष्ये । ७ क, ^मिरम्पं ।
६१० अपरारकीपराभिधापरादिल्यनिरचितदीकासमेता- [रद्वितीयः- ( अप्ताबारणन्यवबहार माव्रृकात्रकृस्नम् २)
अरण्ये निर्मने रात्रावन्तर्वेदमनि साहसे । न्याप्तापहमवने चेव दिव्या सेमवति क्रिया " ॥ पिताम्ः--“ महाश्षापामिशापेषु निकषिपहरणे तथा । दिम्यैः कार्यं परीक्षेत राजा सत्स्वपि साक्षिषु " ॥ तत्र हि साक्षिणापनृताभिधानतवं विधास्यति--“ बणिनां हि षो यत्र '” इत्यादिना । अत एव कात्यायनः- ५ समत्वं स्ताक्षिणां यत्र दिव्येस्तत्रपि श्रोषयेत् । प्राणान्तिकविवादेषु विच्यमानेषु पराक्षिषु ॥ दिभ्यमारम्बते वादी न पृच्छेत्तत्र स्ताक्षिणः ” | गणतः सैरव्यातश् साक्तिणां समत्वे तद्विमतिपत्तां च दिन्यं वेदितन्यम्। यथा वादिनः प्रतिवादिनो वा यन्न भराणान्तिको दण्डस्तत्र सत्स्वपि साक्षिषु यमेव । व्यासः- ८ न मयेतत्करृतं टेख्यं कटमेतेन कारितम् । अधरीकरलय तत्पत्रमर्थ दिव्येन निण॑यम् " ॥ कुर्यादिति शेषः । कालयायनः ५ यत्न स्यात्सरोपधं छेर्यं तद्राज्ञः श्रावितं यदि । दिव्येन शोधयेत्तत्त राजा धमांप्तनस्थितः " ॥ नारदः ~“ निर्णीते उथवहारे तु भरमाणमफटं मवेत् । „ चितिं स्ताक्निणा वाऽपि पृवेमविदितं न चत् ॥ २२॥ सर्वेष्वेव विवादेषु बरूवप्य॒त्तरा क्रिया । अध प्रात्रह क्रत पवा दु बदछवत्तरया॥२२३॥ व्यवहृरभिरेकां क्रियां कृत्वा तद्िरुद्धाऽपरा क्रियते । तत्रोत्तरा करिका विवादेषु बरीयसी पवेस्या बाधिका भवति । यथा-देवदत्तेन पतवर पश्च. कर्वतषद्या स्वधनमधपणाय दा पुनः कुतोऽपि देतोद्रिकशतदृद्धिः क्रियते । यथा क्षेत्रादिकं साधि षीत्वा धनं ददा्युत्तमण; । पञ्ान्नायमा- पिमेया श्यते । रकिस्वाधिमन्तरेणेवेकं तद्धनं भवान्धारयतामिति । तत्र द्वितीयेव क्रिया प्रामाणिकी । आधपिपरतिग्रहकीतविषयविवादे तु पूर्वैव क्रियाऽनुसरणीया नोत्तरा । यथा-तेत्रादिकमाभि गीत्वा विक्रीय दश्वा
१ क, "हः । कामक्नाः। २क, बेष्वथेविः । ३ क. छ. भदौ ।* क. श्रातं वु" । ५ क, शदशतकवृः । ६ क, “गेव त° ।
व्यवहाराध्यायः † याह्नवरक्यस्थतिः। ६३१ ( भत्ताधारणन्यवहारमादकाप्रकरणम् २)
षा पुनस्तस्येव स्े्रस्य पुरुषान्तरं प्रलयधमर्णेन दानं विक्रयो वा क्रियते । तदा पूवैक्रिया सत्योत्तरा मिथ्या, पूरवृताभ्यां दानक्रियायां स्वामित्वनि- हत्ती पुनरस्वामिना क्रियमाणो दानविक्रयौ न सिध्यतः । आधिकरणेन तु यद्यपि स्वाभिभावो न निवत्येते तथाऽपि प्रतिबध्यते । ततश्च तस्य प्ष्रस्याऽऽ- पित्वानिषटत्तौ पुरुषान्तरं मल्याधितवं क नैव शक्यते ॥ २३ ॥
भम्यादिधनविषये स्वामिवं प्रति भुक्तं कविदिषय आगेमसापेक्षायाः चिच तन्निरपेक्षायाः प्रामाण्यं वक्ष्यति तस्या विशेषणं तावदाह- पर्यतोऽबरुवतो भ्रमेहानिविशतिवार्षिकी ॥
® (५
परेण मुज्यमानाया धनस्य दशवार्षिकी ॥ २९ ॥ आयि्तीपोपनिक्षिपजडवारूधनेविना ॥ ॐ क क @ _ क $ ७८, तथपानधिराजन्ल्नात्रियाणा वनराप ॥ ९4 ॥ आध्यादिव्यतिरिक्ताया भूमेः परेण मर््याथना विशतिवषांगि याबश्र- खयमानाया अयनः परयत इमां भरूपिमेष भुरक्त इति प्रत्यक्षपुपटभमानस्या- ववतोऽनाक्षिपतो हानिः स्वस्तामिसंबन्धाभावो भवति । एवं भरञ्पतिरिक्तस्य धनस्य दश वषाणि युञ्यमानरस्ये हानिः । एवंविधा हि युक्तिसतृष्णीं भूतस्य पयतः स्वामित्वे सति न घटते । कि तु भोक्तुरेव स्वामित्वे सति भुज्यत इति भवति तत्र भुक्तिः प्रमाणम् । अधमर्णेनोत्तपणंस्य विश्वासार्थं यावत्ते धनं ददानि तावदिदं त्वय्याहितमस्त्विति आधीयमान धनमाधिः। सीमा प्रसिद्धा । निक्षेप एवोपनिक्षेषः, तमाह नारदः- ५ स्वं द्रव्यं यत्र वि्म्मािक्षिपलयविश्ङ्कितः । निक्षेपो नाम तत्प्रोक्तं व्यवहारपदं बुधः " इति ॥ नडो मन्दबुद्धिः। आ षोडश्ाद्षांद्वालः । तदाह नारदः- ५५ गभस्थैः प्रश्ो ज्ञेय भाऽष्टमद्रत्राच्छिश्ः। ब! जा षोडशाञ्ज्तेयः पोगण्डश्चापि श्ञब्यते ॥ परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरावृते " । बारषनं च र्षकान्तराभवे राज्ञा रक्षणीयपिलयाह गोतमः- ८८ रक्ष्यं बाठ्घनमा व्यवहारप्रिः " इति ।
१ ग. छ. (तिबोध्य< । २ क “मित्वप्रः। ३ क, गामाये। ४ग, छ. शत्य चेति।ए। ५अ, "ति। त'।
६३२. अपराकापराथिधापरादिदयविरवितदीकासपेता- [रद्वितीयः--
( भसाधारणव्यवहारमातृकाप्रकरणम् २ ) उपनिधि वक्ष्यति । परसिद्धमन्यत् । जडग्रणंमसामथ्यमाजोपरक्षणायम् | अत्र च व्यासः- ¢ वर्षाणि रविंशतियैस्य भृभरक्ताऽय परैरिह । सति राज्ञि सम॑स्य तस्य सेह न पष्यति " ॥
नारदः“ प्रलक्षपरिमोगात्त खामिनो दिदैशाः समाः । सआध्यादयोऽपि जीरयैरन्ल्लीनरेनद्रधनाहते ” ॥
आध्यादयोऽपि जीेरन्कि पनरन्यत् । तस्मादाध्यादिव्यतिरिक्तस्य यथो- ~~ = ० के
कया भुक्टा खत्वसिद्धिः । एवं चाऽऽधिसीमोपनिक्षेपेत्यादेरविरोधः।
` तथा --“ उयेक्षां कुवैतस्तस्य तूष्ण मृतस्य तिष्ठतः । काठेऽतिपनन पूर्वोक्तो व्यवहारो न ध्यति " ॥
तस्योपेक्षकस्य व्यवहारो व्यबहारफलं स्वामित्वं न सिष्यतीलययेः ।
व्याप्तः--“ उपेक्षिता यथा धेनुर्विना पाठेन नङयति | परयतोऽन्येस्तथा मुक्ता भूमिः काठेन हीयते "! ॥
बृहस्पतिः--“ रिक्थभिर्वा पैद्भयं प्तमक्षं यस्य दीयते । न्यस्य मृञ्ञतः पश्चान्न स तह्ब्धुमहति ॥ परयन्नम्यस्य ददतः क्षितिं यो न निवारयेत् | पताऽपि टेष्येन भूवं न पृनस्तामवामरयात् " ॥
क्रयप्रतिग्रहादिङिसितेनापि तां भूमिं नासाववाक्षुयाद् । एतच व्यवहार- स्थितिपाधिलयोख्यते । न भ्रमिगतिम् । अत एव मनुः- “५ भजडश्विदपौगण्डो विषये चास्य मुज्यते । भग्नं तद्यवहरेण भक्ता तद्धनमरति ”” ॥ तथा च यत्परमायेतः परी यमेव व्यवहारेणेवाजितं ततमल्यवायमयादेष यथास्थानं गमयितव्यम् । यत्त नारदेनोक्तम्- ५ अनागमं च यो मृङ्क बहून्यन्दशत।नथपि । चोरदण्डेन तं पापं दण्डयेत्परथिवीपतिः " ॥
"पषण णि
१ग. छ. ज, गम्रेस'।२ग. छ. व्यमा; स'। 3 ग, श्त्यादिरविभिः। ४ फ, ग्तानि
चं । चौः।
व्थवहाराभ्यायः } या्तवरक्यस्मृतिः। ६३१ ( भसाधारणव्यवहारमातकाभ्रकरणम् २ ) [इति, तत् [अहुबालादिषनविषयम् । पूवक (ज)भूमि मोक्तपुरषविषयं वा । अत एव वक्ष्यति--“ आगमस्तु कृतो येन " इत्यादि ॥ २५ ॥ आध्याचपहतण्डमाह- आध्यादीनीं निहन्तारं दापयेद्धनिने धनम् ॥ दण्डं च तत्समं राज्ञे शक्यपेक्षमथापि वा ॥ २६ ॥ पवेछछोकनिदिएानामापिपमृतीनापपहन्तारं यदपहूतमाध्यादिकं तैत्तरसरा- मिने दापयेत् । तत्समं च दण्डं राज्ञे यथाशक्ति ततोऽल्ययिकमूनं वा याव- ताऽस्य दमो भवति तदथत्वादृण्स्य । तदाह गौतमः- ५ दण्डा दमनादिव्याहुस्तेनादान्तान्दमयेत् " इति । परनुः-- ^“ धनेनापि यथा स्तनान्निग्रहीतुं न शक्नुयात् । तदेष सवेमप्येतत्परयुज्ञीत चतुष्टयम् " ॥ धिग्दण्डवाग्दण्डादि चतुष्टयम् | तत्र वधदण्डो न् ब्राह्मणस्येलयाह्- 4 दृक्ष स्थानानि दण्डस्य मनुः स्वागमुवो ऽत्रवीत् । त्रिषु वर्णेषु तानि स्युरक्षते ब्रह्मणो त्रनेत् ॥ उपस्थमुदरं जिह। हस्तो पादो च पश्चमम् ¦ चक्षनापा च कर्णो च धनं देहस्तथेव च " ॥ कात्यायनः--““ षनदानापहं कब(जु)ष्ट्रा स्वामिनः कम कारयेत् ॥ अशक्तो बन्धनागारं प्रवेहयो बराह्मणादत )› ॥ गोतपेः--“ न शारीरो बराह्मणस्य दण्डः कमेनियोगविरूयापन- विवाप्तन।ङ्करणान्यवृत्तो "' । अष्रत्तौ दण्डदानासामथ्यं इत्यथः । पएतवोत्तपसाहसदण्डप्राप्निविषये ४. व्यम् । यदाह नारदः- *‹ वधः सवेस्वहरणं पुरानिवीसनाङ्कने । तदङ्गच्छेद इत्युक्तो दण्डस्तृत्तमस्ाहसः ॥ अविशेषेण +वणौनामेष दण्डविधिः स्मृतः । शिरसो मुण्डनं दण्डस्तस्य निवापं पुरात् ॥ छ्टदे चामिश्स्ताङ्ः प्रयाणे गर्भेन च |
# भिताक्षरायां तु बुद्ध्वा स्वाधीनमिति पाठः । ‡ सर्वेषामिति भिताक्षरायां पाठः।
बि कि ममयो कियणो धा भजा जा जाक
१ ग. छ. बहवाः । २ ड. "नां विहार । ३ क. तत्त्वाभिनो दा०।*क. तथैष । ५ग. छ, ज. °मः । नाशी? । ६ क, °भ॑वियो' । ७ क. 'ननिवस॒°। & @
६३४ अपराकौपराभिधापरादिखविरपितदीकासमेता- [रदवितीयः-- | ( अताधारणन्यवहारमातकाप्रकरणम् २) गुरुतस्पे भगः कायैः सुरापाने सुराध्वजः ॥ स्तेये तु श्वपदं कार्यं ब्रह्महय(ण्य)िरः(राः) पुमान् ” | आपस्तम्बः--“ चकुनिरोधो बाह्यणस्य » । अस्यार्धः- ब्राज्मणस्य विवा- सनसपये वाससा चक्ष निरोध्ये इति ॥ २६ ॥ मुक्तेः परमाणतयोक्ताया विषयव्रिशेषे सहकायय॑न्तरमाह- जआगमोऽत्यधिको भीगादरिना पूर्वक्रमागतात् ॥ क क 9 न्ट, क = श आगमेऽपि बरं नव मुक्तैः स्तोकाऽपि यत्र नो॥ २७॥ आगमः स्वाँमिभावप्रतिषादकः कयप्रतिग्रहादिकोऽथः सोऽधिकोऽपरो द्वितीयो भोगात् । भाग्यपपह्य भोगस्य स्वामित्वपरिच्छेदं कुवेत आगमः सहकारी लयथेः । न ह्यागपरहिताद्धोगाद्धोग्ये भोक्तः स्वामित्व शक्यं निषे- तुम् । फमोग्याद्ावस्वामिनोऽपि भोगदशंनात् । ननु च पित्रादिभिसि- भिय॑द्धक्तं तदििषयश्चतथेस्य पुरुषस्य भोगो विनेवाऽऽगमे स्वामिभावे भोः साधयति । तत्कथमागमसपेक्षस्य पामाण्यमित्यत आह- बिना पुव क्रमागतादिति । पितृपितापमहप्रपितापहाः पव तेषां कपाश् आगतो भोगस्त सपाय पृथक्ततो योऽन्यो भोर्मस्तस्याऽऽगपसापेक्षस्य प्रामाण्यम् । ननु चाऽऽगमः साक्ष्यादिप्रमाणपरिच्छिश्नो भोगनिरपक्ष एव स्वामित्वं साध- यतीति किमत्र भोगेन कायंमिलयत्राऽऽह -- आगमेऽपि बर्मिलयादि । यदि षया स्तोकाऽपि भुक्तिनं विद्यते, तद्विषयमागमार्धितं बलं साप्यं प्रामाण्य लक्षणं नेवास्ति । अयपमिपायः- यथपि पूत्रेमस्य क्रयः प्रतिग्रहो वाऽत्र सेजादी जात इति छिखितादिवशान्निधितं तथाऽपीदानींतनं स्वामित्वं विना युक्ल्यान सिध्यति । पथ्ये दानाविक्रयादिसमवात् । तस्मादिदानीः तन स्वामित्वं सापयितुपागपेन वतमाना भक्तिः सहकारितया(याऽपक्षि तव्या । अत्र नारदः ५ विद्यमानेऽपि ठिखिते जीवत्स्रपि च सातिषु । विदोषतः स्थावराणां यत्र मुक्तं न तत्स्थिरम् " ॥ तथा- ^“ आगमेन विदद्धेन भोगो याति प्रमाणताम् । जविश्ुद्धागमा मोगः प्रामाण्यं नाधिगच्छति "! ॥
[गिरि कक
१ क. हयाश्च । २ ड. मोऽभ्यधिः । २३ क. स्वाभावप्र्यप।०। * क. (भोग्यस्य ।५क् पूवं । ६ ग. छ. ज, गस्याः । ७क. ति फितत्र । ८ क, भत्रितबः । भ. श्रिते बः। ९. ज, "ध्येन ।
व्यवहाराध्याथः 1 याहवरक्यस्प्रसिः। ६३१ ( भसाधारणव्यवहारमाठकराप्रकरणम् २)
विश्चद्धेन भमाणपरिच्छिननेनाऽऽगमेन सहितो भोगः परपाणतां यातीत्ययः। मनुः--““ संमागा यत्र दरयेत न दरईयेताऽऽगमः क्रचित् । आगमः कारणं वत्र न परंमोग इति स्थितिः ” ॥ अन्नाऽऽगपंः स्वापित्वपरिच्छेद(दे) संभागसदहितः कारणं न तु केवट सभाग इत्युक्तम् । व्यासः--““ प्तागमो दीषकार्श्च च्छेरोपापिविवर्भितः। प्रत्ययिप्रनिधानश्च पश्चाङ्गो भोग इष्यते, ॥ आद्यपुरुषभोगविषयमेतत् । आगमविशेषानाह ब्रहस्पतिः- ५८ विद्यया क्रयबन्येन हौ ये मागान्वयागतम् । पपिण्डष्याप्रजस्यांश्चः स्थावरं प्प्तधाऽऽप्यते , ॥ तथा -“ संविमागेक्रयप्राप्तं पिञ्यं न्ध च राजतः) स्थावरं पिद्धिमापोति भक्त्या हानिमुपक्षया ॥ प्राप्तमात्र येन मृक्त सवी कृत्यापरिपन्थितम् । तस्य तत्सिद्धिमाप्रोति हानिं चोपेक्षया तथा ॥ अध्यापतनात्छमारम्य भुक्तिय॑स्याविधातिनी । निशद्रषीण्यविच्छिन्ना स्य तां न विचालयेत् ॥ अध्यासन परिग्रहः । “५ यद्यकश्ासने म्रामक्षत्रारामाश्च टेखिताः । एकदेशोपभागेऽपि स्वं भुक्ता मवन्ति ते ” | २७ ॥ स्तोकथक्तिरेषा, न सवेभक्तिरागमापेक्षयाह-
आगमस्तु कृता येन सोऽभियुक्तस्तमद्वरेद् ॥
न तस्सुतस्तस्स॒ता वा मुक्तेस्ततर गरीयसी॥२८॥ येनाऽऽगर्मः क्रयादि; कृतः सोऽभियुक्तस्तमागपं लिखितादिप्रमाणेनो दरे्साधयेत् । तस्याऽऽगमकतुः सुतः पौत्रो बाऽभियुक्तो नाऽऽगममुद्धरेत् । यत- स्तयोभैक्तिरेव गरीयसी गरुतरा । आगमोद्धरणं विनेव प्रमाणत्वं तस्या गरीयस्त्वात्(स्त्वम्) । ननु च।ऽऽपिभोगस्य स्वामित्वमन्तरेण दशनान्न भोग
१ क. “मः संभोगप" । २ के. छ. “मायोन्व् । ३ क. "गक्रियाप।५। ग क. भुक्तवा । ५, क, (रिमन्थि । ६ ग. छ. ज, तस्यां । ७ क. ज. मः क्रियाः| < क. तस्यगः । ९ क, चामियोगः ।
६३६ अपराकांपरामिषापरादिल्यविरचितटीकासमेता- [रद्विषीयः- ( भस्ताधारणन्यवदहारमातकाभ्रकरणम् २)
स्याऽऽगपनिरपेक्षस्यापापाण्यं युञ्यते संशयहेतुत्वात् । पेषम् । शाकेषु खट. त्सगेतो भुक्तैः स्वामिमाये प्रति प्रपाणता कीस्येते। अपवादतया पुनराध्यादि- भुक्तिः। ततश्च यत्राऽऽधिमुक्तिरियमिति साक्षिटिखितादिभिः सिध्यति तत्रेवा- पवादः । अन्यत्रीत्सगिकं स्वस्वामिभाव एव यक्ते भामाण्यमिति आगमकतुः सुतस्यापि थक्ट्येव स्वाम्यतिद्धिरिष्टोच्यते । सा स्मातंकाटातिक्रमे सति दरष्व्या । स्मातेश्वःकालः पुरूषन्नयभुक्तिकाखातमकः । तथा च स्पृत्यन्तरम्- ५५ समाति का क्रिया भूमेः स्तागमा भक्तिरिष्यते | जस्मर्तिऽनुगमामावात्करमात्रिपुरुषागता ” इति ॥ पुरुषभोगकाटस्य च परिमाणमाह् नारदः- «८ वषाणि वशेतिभू(तिं मुरक्ता स्वामिना व्याहृता सती । भुक्तिः स्ता पौरुषी भुक्तिद्धिणा च द्विषौरूषी ॥ त्रिपौरुषी च त्रिगुणा न तत्रान्वेष्य आगमः” ॥ कालयायनः-- “८ मुख्या पैतामही मुक्तिः पेतृकी चापि संमता । जिभिरेनैरविच्छिन्ना स्थिरा षष्टयान्दिकी मता" ॥ ततश वर्षषषेः पुर्वं स्मातः काठः । उरध्वैमस्मातैः । अथ वा- ८ वषणि पश्चत्रिशत्त् पौरुषो मोग उच्यते ” इत्येतरस्म्रणानुसारेण पञ्ोत्तरं({) वषशतं स्मातेः कालः । उरधवमस्पामः । अनयो पक्षयोः स्मवेपुरुषसद्धावासद्धावदृता व्यत्रस्था । आहतः स्मापेकारे व्यतीते पयनुयोगे च सत्यागमः साध्यो भवत्येव । अत एवाविशेषेण बृह स्पतिराह- ५ आहतां शोधयेदुक्तिमागमं वाऽपि संद ” इति ॥ यत्पुनरनन्तरयुक्तम्-- “तत्पुत्रो मृक्तिभेवेकां पौत्रादिस्तु न किंचन" इति, तदाहवैपत्रस्य स्मातेकालान्त्मतायां भुक्तौ पौत्रस्य च तद्तिरिक्तका- छायां वेदितव्यम् । यत्त काल्यायनवचनम्- ८ आदो तु कारणं दानं मध्ये मुक्तिस्तृ स्ागमा | कारणं मुक्तिरेषेक। संतता या त्रिपौरुषी " इति, चतुथस्य पुंसो भुक्तिः प्रमाणतयोपन्यसनीयेति गमयति, तत्तस्यापि स्मातंकालानन्तःपातियुक्रती सत्यां वेदितव्यम् । यत्त व्यापतवचनम्--
१ग, ज. स्वाभेसि) २ क, “रषी ग ३ क, "वातिभुक्त्वा स्वाः । ४ ग, ज, "हचब्दकी ।
ज्यवहाराध्यायः ] याक्वल्क्यस्प्रतिः। ६१७ ( भसाधारणव्यवहारमातृकाप्रकररणम् २) ५ यद्विनाऽऽगममत्यन्त भक्तं पवैन्िभिभवेत् । न तच्छक्यमप।हतु क्रमात्रिपुरुषागतम् ५ इति, यश्च नारदवचनम्- ८ अन्यायेनापि यद्भुक्तं पित्रा पू्तरैनञिभिः । न तच्छक्यमपाहतं करमाश्रिपरुषागतम् ” इति,({) यद्यपि बस्तुगल्या मृखपुरुषस्य नास्त्यागमस्तथाऽपि ततसभृतिपरुष ज्रयेण साधिकं वषशतं यावद्धक्ता भुश्वतुथास्पुरुषादन्येनापहृतुपश्षक्या निरा गमत्वनिश्वयाभावात् । अनागमत्वनिश्वयो हि भुक्तबाधकं तदभावे च प्रमा. णमिति । यथोष्णजरन्नानस्य व्यवहाराबाधाद्भान्तसेऽपि प्रापाणपम् । यदा तु चतुथस्यापि भक्तौ वतैमानायां वरषशचतात्ययेऽपि भ्रथमभ॒क्तेरनाग- मत्वनिश्वयोऽस्ति तदा तताऽपहतन्यैव भुज्यमाना भुः । परथमा हि त्र मुक्ति बाधक्प्रल्यययागादपमाणमप्रमाणत्रमा(मवत्वाच्ोत्तरा अपि मक्तयोऽपमाणम् । पतद्विषयाण्यव- «५ अनागमं तु यो भुङ्क्तं बहून्यड्दशतान्यपि । चोरदण्डेन तं पापं दण्डयेत्पृथिवीपतिः ” ॥ हति नारदादीनां वचनानि । अत्र च परथमभीक्तुरेव दण्डो नतु तत्सुता दीनां, तेभ्यस्तु भरेव ग्राह्या । तथा च सृदयन्तरम्- ५ आगमस्तु कृता येन प्त दण्डचस्तमनुद्धरन् । न तत्पुतस्तत्सुते वा मोग्यहानिस्तयोरपि "” इति ॥ बृहृस्पतिः-“ म॒क्तिन्निपोरुषी तिध्येत्परेषां नात्र संशयः । अनिवृत्ते पषिण्डत्वे स्क्ुल्यानां न तिध्यति ॥ अस्वामिना तु यदुक्तं गृहक्षेजापणादिकम् । सुद न्धुंघकुस्यस्य न तद्धोगेन हीयते ॥ वेवाह्यश्रोत्रियेभुक्तं राज्ञाऽमालयेस्तथैव च ॥ सुदीर्धणापि कालेन तेषां पतिष्यति तन्न तु "। कालायन“ सनामिभिनान्धवेश्च यदुक्तं स्वजनेप्तथा । भोगात्तत्र न पिद्धिः स्याद्धोगमन्यत्र करपयेत् ' ॥ २८ ॥ न तत्सुतस्तत्सता वेत्यस्यापवादमाह-
यो ऽभियुक्तः परेतः स्यात्तस्य रिक्थी तमुद्धरेद् ॥ न तत्र कारणं भुक्तिरागमेन विना कृता ॥२९॥ १ क, "पाकृत । २ क. भितं वः। ३ क, न्धुस्वदु ।
६३८ अपराकांपराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता- [रद्वियः- ( भसाधारणन्यवहारमाठकाभ्रकरणम् २)
य आहतीऽऽगमविषयेणाभियुक्तः सतु निर्णति व्यवहारे परेतो गरतः स्यात्तदा तस्य रिक्थी धनग्राही पुत्रादिस्तमभियोगमुद्धरेत् । व्यवहारं संमा पयेदिलयर्थः । यस्मात्तजोक्तविषय आगमरहिता भुक्तिने कारणमग्रमाणं स्वामिभावे । वस्मासरमाणतोऽभियोगोद्धारः कायं; ॥ २९ ॥
व्यवहारद्रष्णां मबर्दुबेलभावमाह-
पेणाधिकृताः पूगाः श्रेणयोऽथ डुखानि च ॥ धूषं पूष युर ज्य व्यवहराक्धा नृणाम् ॥ २०॥ दृपेणाधिङृता राज्ञा व्यवहारदशेने नियुक्ताः, पगा; समूहाः, एकश्चिसो पजीविनः भेणयः, कुलानि कृषीवलाः । एषां पाठक्रमानुपारेण पृवं एवमुत्त- रोत्तरापेक्षया गुरू नृणां उ्यवहारद शने बरीयः । तेन कुखटषटे व्यवहारे कुल. हत्वशषङ्कायां भ्रेण्या परीक्षणं युक्तम् । भणि पूगेः पगे नृपाधिष्ठतैनं व विपरीतृतम् । अत्र नारदः- ५५ कूटानि प्रेणयश्चैव गणाश्चाधिकरतो नृपः । प्रतिष्ठा व्यवहाराणां बुन्यषामुत्तरात्तरम् ” ॥ ३० ॥ टयवषहारनिटत्तिकारणान्याह- वरोपाधिविनिषरत्तान्ग्यवहारातनिवतैयेत् ॥ स्रीनक्तमन्तरागारवदहिःशद्जकृतांस्तथा ॥ ३१ ॥ बरादिनिषेत्ान्छयादिषृतां श्च ज्यवहारात्राजा निवतेयेत् । ततश्च व्यवहा- रास्तानेव पूर्नः प्रवतयेदिति तात्पयाथेः । बर हठः । उपाधिरखछोभिदर पादि; । स्रीणां कतेत्वं द्रष्तयाऽयिप्रत्यथितया वा । नक्तकृता राजरिकरृताः अन्तरागार कृता वेहपमध्यदताः । बद्ग्रामाद्धदिस्तत्र कृताः । श्रङृताः शञ्ज- दृष्ठाः । नक्तान्तरागारबदिग्रेहणेन रहःकारणमुपरक्ष्यते । नारदः ८ च्लीषु रात्रो बहिग्रामादन्त्वेदमनि रात्रिष् । ठयवहारः कृताऽप्येष पुनः कतेन्यताभियात् ” ॥ ३१ ॥
किच-- मत्तोम्मत्तातेव्यप्तनिवाङुभीतादियो जितः ॥ अपंबदङतश्चव व्यवहारो न सिध्यति ॥ ३२॥
११. छ. ज, समपेये* । २ क, “नँ प्रमाणम् । भः) 3उग, छ. ज, गुरैषा?। » क, "नः पुन अ (५ग. छ, ज, दूमश्वव्रराः ।
वयष॑हाशाभ्यायः 1 याज्ञवष्वयस्मतिः । ६३९ ( असाधारणव्यवहारमातकाप्रकरणम् २)
मत्तादिकृतो व्यवहारो न सिध्यति उ्यावतैत इत्यथः । मत्तो मधादिना । उन्मत्तो ग्रहादिना । आर्ता व्याध्यादिना । व्यसनी कितत्रादिः, पत्रवियोगा- दिपान्वा । बालभीतौ प्रसिद्धौ । अथिना प्रल्यथिनावा यो व्थवहारकर णाय न प्रहितः सोऽसंबद्धः । तथा च कालयायनः- ८५ अधिकारोऽमियुक्तस्य नेतरस्याप्यपतंगतेः । इतरोऽप्यमियुक्तेन प्रहितोऽधिक्रतो मतः „ ॥ इतरोऽप्यसंबद्धोऽप्यभियुक्तेनोत्तरवादिना परहितोऽपिकृत उत्तरवादी कृतो पत उत्तरवादित्वेन संमतो मन्वादीनाम् । ८८ समर्पितोऽधिना ओऽन्योऽपरो धर्माविका।रणि। प्रतिवादी स्र विज्ञेयः प्रतिपन्नश्च यः स्वयम् " ॥ धमाधिकारिणि प्राद्विवाके प्रतिपन्नः परतिवादित्वेन स्वयं वादिनाञङ्रीकृतः। «५ अप्रगर्मनडोन्मत्तवृद्धल्लीबाटरागिणाम् । ु्वत्तरं वदे हम्धुनियुक्तोऽन्य।ऽथ वा नरः ›' ॥ कालयायनः--““ बह्महव्यासुरापाने स्तेये गुवेङ्खनागमे । जन्येष्वप्तह्यवादेषु प्रतिवादी न दीयते ,' ॥
($)
वादिप्रतिवादिनोः प्रतिनिपिः प्रतिवादी । ५ मनुष्यमारणे स्तेये परदारामिमशने । अमभक्ष्यमक्षणे चैव कन्याहरणदूषणे ॥ पारुष्ये कटकरणे तृपद्रोहे तथेव च ` प्रतिवादी न दाप्यः स्यात्का तु विवदेत्स्वयम् ॥ अविना पंनियुक्तो वा प्रत्यथिप्रहितोऽपि वा। यों यस्यार्थे विवदते तयो्जयपराजयो " ॥ नारदः ^“योनभ्रतानच पिता न पुत्रो न नियोगक्त् । पराथेवादी दण्ड्यः स्याद्यवहरिषु विनुवन् ” ॥ कात्यायनः-“ दाप्ताः कमेकराः शिष्या नियुक्ता बान्धवास्तथा । वादिनो न च दण्ड्याः स्यर्यस्ततोऽन्यः प्र दण्डम् ॥ ३२ ॥ किंच-
प्रन्टाधिगतं देयं नृपेण धानिने धनम् ॥ विभावयेन्न चेदिङ्गस्तस्समं दण्डमहति ॥ ३३॥
१२. छ. ज, "स्यापि स+ २ क, योऽन्यः प८।३ब. छ, ज, मषेणे । भः।
[0 0 0 000000०0 ॥
६९०. अपराकापराभिधापरादित्यपिरचितदीकासमेता- [रद्वितीयः- ( असाधारणव्यवहारमातकाप्रकरणम् २)
यदि राष्ट कस्यचिद्धनं प्रनष्टं नपेण च सयं परषान्तरदरारेण वाऽधिगतं यस्य नष्टं स चस्वरूपसंख्यादिभिखिङ्क स्तद्विभावयति संवादयति तदा तस्म नृपेण देयं न वेद्विमावयति तदा स्तेयप्र््तत्वात्मनष्टदरव्यसमेन धनेन दण्डनीयः ॥ ३३ ॥
अस्वापिकनिपिस्षपधिगपविषयमिदानीपाह-
राजा रुन्ध्वा निर्पिं द्द्याददिजेभ्योऽयं दिजः पुनः ॥
[विहानश्ेषमादद्यात्स सवस्य प्रभ्यतः॥ ३४ ॥ निधि दिरण्यादिकं कितेरन्तदितमपङ्गायमानस्तापिक्रं राजा ङ्ध्वा तदर्धं ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् । दवितीयम सखयमाददीतेयथंसिद्धम् । यादि पुनिदरान्वे- दा्थज्लो द्विजोत्तमो कमेत तदा स सवेमेवाऽऽददीत । यस्माट्सवेस्य पृथिवीग- तस्य सस्वामी। मनुः--“ यत्र परयेन्निर्धिं राजा पुराणं निहितं क्षितो । तस्माह्टिजेम्यो दच्वाऽधेमर्धं कोरे निवेशयेत् * ॥ पराणमिति बदमङ्गायमानस्वापिकतवं दशयति । ५ विद्वांस्तु ब्राह्मणो दृष्टम पूर्वोपनिहितं निधिम् ॥ अर षतोऽप्यादरीत सवेस्याधिपतिहि सः | वसिष्ठः--““ ाह्मणश्वेदधिगच्छति षट्सु कमत वतमानः प्व हर, ३४॥ विदथतिरिक्तेन निधो इए आह-
इतरेण निधा र्ये राजा षष्शमाहरेव् ॥
जनवादतवनज्नात। दाप्यस्त दृण्डमव च ॥ २५ ॥ इतरेणाविदुषा ब्राह्मणेन निधो र्ध प्राप्ते तस्य षष्ठमंशं राजा जनपदपा. ङक आहरेदधिगच्छेत्(त्े) । तथा वसिष्ठेनाक्तम्- ५ अप्रज्ञायमानवित्तं योऽपिगच्छेद्रना तद्धरेदधिगन्रे षष्ठमेशं प्रदाय ” इति। = गौतमः--“ निध्यमिगमे राजधनम् । तद्भाद्णस्यामिरूपस्याना- हयणोऽप्यारूयातं षष्ठमंशं छमेतेत्येके इति ।
# इतः परं कृ. पुस्तकेऽधिकम्--आततायिनं हत्वा नात्र अमाणच्छेत्तुः किचिरिकलिविष. माहुरिति ।
१ कृ. संविवा । २ ग. छ. स्तेयं प्रः । ३ क. विनिक्षिपेत् । * ग. छ.््वोऽपि नि'?। ५ क स प्रव । ६\ ज. ण्डमहंति। ह ।५७ग. छ, ज. श्राजोद्ध ८ क, "णोऽपि ष
व्यवहाराध्यायः 1] याज्गवस्क्यस्प्रतिः। ६४१ { ऋणादानप्रकरणम् ३)
यः पुनरनिवेदितविङ्गातः । निवेदनमन्न निधिखाभकथनम् । तदेव निबे- दितम् । तदस्य न विद्यत इत्यानिवेदितः स चास्षावनिषेदि(सौ विज्ञाते. निवेदितविज्ञातः । स तं निधि दण्डं च दाप्यः । एतदुक्तं भवति--निर्षि र्ढ्ध्वा यो रागे न निवेदयति ततो निषिदेण्डश्च राज्ञा ग्राह् इति। यस्तु स्वनिपिपेवाोपलमेत तं परलयाह मनुः- ममायमिति यो च्रयान्नि्धिं प््येन मानवः । तस्याऽऽददौत षडमागं राजा द्वादशमेव षा ॥ अनृतं तु वदन्दण्ड्यः स्ववित्तस्यांशमष्टमम् " । गुणापेक्षया भाषास्पत्वमहते व्यवस्थापनीये ॥ ३५॥ देयं च।रहृतं द्रव्यं राज्ञा ज(जा)नपदाय द॒ ॥ अद्दृद्धि समाप्रोति किल्विषं तस्य यस्य तद् ॥२६॥ [ इवयसाधारणव्यवहारमाठकाप्रकरणम् ॥ २ ॥ ] चैरेणाप्हूतं तत आदाय न(जा)नपदाय तद्धनस्वामिने रान्ना दातव्यम् | यस्मात्सोऽप्रयच्छन्धनस्त्रापिनः किरसििषपाम्रोति । मनुः- ८४ दातव्यं सवेवरनेम्यो राज्ञा चौरह्नं धनम् । राजा तदुपयुज्ञानश्वोरस्याऽऽप्नोति किंल्िषम् › ॥ गोतमः--““ चोरहृतं विजित्य यथास्थानं गमयेत्कोकशाद्वा दात् " । व्यासः--“' प्रत्याहतुमशक्तस्तु धनं चौरटतं यदि । स्वकांशात्तद्धि देयं स्यादशक्तेन महीक्षिता '' ॥ ३६ ॥
[इति श्रीविद्याधरवशप्रमवश्रीरिलादारनरेन्द्रजीमृत वाहनान्वयमप्रसूृतश्रीमदपरादि- त्यदेवविरचिते याज्ञवल्की यध मंशाघ्ननिबन्येऽपरारकेऽपाधारणन्य- वह्ारमातकाप्रकरणम् ॥ २॥|
अथ सदीकयाज्ञवस्कयस्पृता
ऋणादानप्रकरणम् । (३)
अस्ति ताबहणादानं नाप व्यवहारपदं तस्य स्वरूपपाह नारदः- ५ णं देयमदेयं च येन यस्य यदा च यत् । दानग्रहणधमाच्च तदणादानमुच्यते ” इति ॥
१ क, इं द्] । & १
६४२ अपरार्कापराभिधापरादिल्यविरचितटीकासमेता-(रदवितीयः--
( ऋणादानभ्रकरणम् ३ ) तत्र इद्धिभाद- जशीतिभागेो द्धिः स्यान्माि मापि सबन्धके ॥ वणक्रमाच्छतं हितिचदुष्पञ्चकमन्यथा ॥ ३७ ॥ बन्धक आधिसहिते प्रयोगे यावद्धनं भरयुक्तं तस्याश्ीतितमो भागः भ्रति पासं द्धिः स्यात् । अन्यथा तु बन्धरहिते भयोगे ब्राह्मणादि व्णानापधमणेस्र यथावर्णक्रमं द्विकं जिकं चतुष्कं पञ्चकं शतं द्धिः स्यात् । द्री च त्रयश्च चत्वारश्च पश्च च दृद्धिर्दीयतेऽस्मिन्निति द्वित्रिचतुष्यश्चकर रतम् । वतिष्टः- ८५ द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पश्चकं च शते स्मृतम् । मापतस्य वृद्ध गृह्णीयाद्वणानामनुपूवेयः ” ॥ बृहस्पतिः“ वृद्धिशतुविधा प्राक्ता पञ्चधाऽन्यः प्रकीतिता । षट्विध।ऽन्थेः समाख्याता तक्ततस्ता निबोधत ॥ कायिका काका चैव चक्रवृद्धिरतोऽपरा । कारिता च शिखावृद्धिर्मोगङामस्तथेव च । कायिका कर्मपंयुक्ता मापीद्ाह्या च कारिका । वृद्धेवृद्धिशक्रवृद्धिः कारिता ऋणिना कता ॥ प्रत्यहं गृह्यते या तु शिखावृद्धिस्तु प्रा स्मता । शिखेव वधते नित्यं रिरर्छेदान्निवतेते ॥ मले दत्ते तथेवेषा शिखावृद्धिस्तु सरा स्मता । गृहीस्तो(हात्स्तोमः शदः क्त्राद्धोगखामः प्रकीर्तितः ॥ शिखावृद्धि कायिकां च भगखछामं तथेव च। धनी तावत्समादद्याद्यावन्मृढं न शोषितम् " ॥ स्तोमा निवासनिपित्तः | शरदः क्षेत्रफलम् । ८ वतिष्ठवचनप्रोक्तां वृद्धि वारक शुणु । पश्च माषास्तु विंशत्या एवं धर्मो न हीयते " ॥ कालयायनः- ^“ $तोद्धारमदत्वा यो याचितस्तु दिश्चं नेत । अतुत्रयस्यापरिर्ीत्तद्धनरृद्धिमाप्तुयात् ॥ स्वदेशस्थाऽपि वा यस्तु न दययाचितोऽपक्रत् । प माऽऽकारिती वृद्धिमनिच्छन्नपि चाऽऽवहेत् " ॥
११. छ. ज. तन्प्राह्मया। २ग. छ. ज. मलदः । ३ग. भोराभंवत् । ४ग, छ, कृतवोद्धा । ५ ग. छ, ज. "त् । दत्तत्र । ६ ग. छ, ज. शाद बृद्धिमवाप्रुः ।
वयवहाराभ्यायः 1 यात्नवरक्यस्पृतिः। ६४३ { ऋमदानप्रकरणम् ६)
नारदः न वृद्धिः प्रीतिदत्तानां स्यादनाकारितं कचित् । अनाकारितमप्य्ध्व वत्राधोद्धिवधेते " ॥ अनाकारितपयाचितमिति क्रियाविशेषणत्वान्नपसकरिङ्गत्वम् । तथा-“ भ्रीतिदत्तं तु यत्किचित्तन्न वर्धत्ययाचितम् । याच्यमानमयन्छस्तु वधेयेत्पश्चकं शतम् ” ॥ संवत्सरोषात्पूषेमेतत् ॥ ३७ ॥ अधमणेविक्तेषवश्चावद्धिविशेषमाह- कान्तारगास्तु दशकं सामुद्रा विक शतम् ॥ द्युव स्वकृतां इद्धि सँ स्बासु जातिषु॥ ३८ ॥ कान्तारं प्टावनं तद्रच्छन्तीति कान्तारगा वघ्चादिविक्रयकारिणस्ते दशकं रतं दधुः । सपुरं तरन्तीति सापुद्रास्ते तु विक्षकं शतं दयुः । निष्कादिकशषते शहीते निष्कादिर्विशरयि प्रतिमासं दद्यः । एष दश्षेऽपि शते । अथवोत्तमणे- सेमतां स्वकृतां सर्वे वणा ब्राह्मणादयो ब्णजातिषृत्तपवरणेषु इद्धि दचुः । पत धन्धका मावेऽपपणोनां कान्तारसपुद्रगपनोस्सुक्ये च वेदितव्यम् ॥ ३८ ॥ द्रव्यविशेषं प्रति दद्धिविशेषपाह- संततिस्ठ॒ पश्चुस्ीणां रसस्याषएटगुणा परा ॥ व्चधान्यरिरण्यानां चद्चिदिगुणा परा ॥ ३९ ॥ पशुद्ीणां पदिषीमभृतीनां द्य भयुक्तानां तदीषा संततिरेव श्टद्धिः । रसस्य धृतादेरष्टगुणा । वक्ञाणां चतुगणा । धान्यानां जिगुणा । दिरण्यस्य द्विगुणा । परेति भरलेकं संबध्यते । परा प्रमा । अतः परमधिका इद्धिनास्ती- लयः । एतश्च स्वछृतदृद्धौ चिरकारमदत्तायां बेदितग्यम् । गोतमः--“ चिरस्थाने दवगुण्यं प्रयोगस्य " | प्रयुक्तस्य धनस्येल्यथेः | पनु;ः--“* हपीदवृद्धिर्गुण्यं नत्यति पतकृदाहिता » । दविगुणाऽपि दृद्धिरधमणसेमतिपत््या मूले निवेशिता प॒नवेधेत इति सषृद्र- हणात्सिथ्यति । सुवणेविषयं चैतत् । काल्यायनः-“ ग्राह्यं स्याहिगृणे द्रभ्यं प्रयुक्तं धनिनां सदा । छमते चेन्न द्विगुणं पृनवृद्धि प्रक्पयेत् " ॥
१ क. रराटपु । २ क. नाभ्येति । ३ज. ति) स्वव'। ४ क. बलिना)
६७४४ अपरकोपराभिषापरादिलयपिरचितदीकासमेता- (र द्वितीयः- ( ऋणादानप्रकरणम् २ ) बृहस्पति!- ^“ हिरण्य द्विगुणीभूते नष्टे चैवाधमणके । द्रव्यं तदीय स्गृद्य विक्रीणीत पाक्षिकम् ॥ रक्रा कृतमूस्यं तु दश्चाहं जनपंतदि । ऋणानुरूपं परतो गृहीत्वौऽन्यं तु वर्जयेत् ॥ स्वधनं च स्थिरीकृत्य गणनाकृषेनैभिः ।
® ¢
तहन्वृज्ञातिविदत प्रगृह्णनपराध्नयात् '' ॥ पनु‡ः-- ^“ धान्ये शदे ख्वे बाह्ये नातिक्रामति पञ्चताम् |
धान्यादावदक्ते तदद्धिधिरकारपदीयमानान्पात्पश्चगणत्वं नातिक्रामति । शदः पुष्पमूलफलादिकं क्षेत्रफलम् । छवो मेषरोपानि चमरीकेद शादि । वाष्टोऽश्ववरीवदादिः । वसिष्ठस्तु रसानां तरेगुण्यमाह । द्विगुणं हिरण्यम् । भिगुणं धान्यम् । धान्येनैव रसा व्याख्याताः । पृष्पफलानि च तुखाधतमष्- गुणमधमणेदाक्लयनुसारेण नापिकषटद्धिसंख्यावचनानि व्यवस्थाप्यानि । बुहस्पतिः- ८४ हिरण्ये द्विगुणा वृद्धिन्ञिगुणा वच्रकुप्यकें । धान्ये चतुगुण प्रोक्ता शदे बयो च्वेषु च ॥ कुप्यं जरपुसासम् । 4 उक्ता पञ्चगुणा शाके बीनेष्वष्टगृणा स्मता । छवणस्नेहमयेषु वृद्धिरष्टगणा स्मता ॥ गुडे मधुनि चैवोक्ता प्रयुक्ते चिरकाड्के | तृणकाष्टष्ट कासू केणवचमााह्ववर्मणाम् | हेतिपुष्पफडानां च वृद्धिस्तु न निवतेते ? । किण्वं सुर्रन्योपादानकारणम् । चमे फेरकः । वं कवचं, हेतिः शस्तम् । विष्णुः--““ किण्वकपससूत्रचभेवमंयुषेष्टकाङ्गारकाणामक्षया । सनु- क्तानां हि द्विगुणा ”॥ ३९ ॥ किच- म च दिदि = ९१ ० प्रपन्ने साधयत्रथ न वाच्या न॒पतभवत् ॥ साध्यमानो नृपे गच्छन्दण्डयो दाप्यश्च तद्धनम ॥४०॥
१ ग.छ, (मृल्येतु।रग छ. ज. त्वाङन्यत्न वः । ३ क, किणु च. ४ क, द्रन्ये मण्डन- द्रब्यम् । च. 1५ ग, छ. ज, फरकः ।
व्यवहाराध्यायः 1 या ज्ञवर्कयस्प्रतिः। ६४५ ( ऋणादान प्रकरणम् ३ )
परपननपङ्कीटृतपधमर्णेनार्थं विमतौ सलयां साधयक्त्तमर्णो नपतेने वाच्यो न निषेध्यो भवति । सोऽधपणैः साध्यमानो यदि नपं गच्छत्तदाऽसौ राह्ना दृण्डचः । तच धनपृत्तमणांय दाप्यः । मनुः
५८ पमण व्यवहारेण च्छटनाऽऽचरितन च । प्रयुक्तं साधयेदर्थं पञ्चमेन बटेन च ! ॥ धेः सत्यम् । व्यवहारो लिसितसा्ष्यादि ममाणजातम् । छलं छश्च । आचरितं देश्चाचारः । बरं भोजननिषेधादिना पीडनम् । न्यायवादीतु न पीडनीयः । तदाह कात्यायनः- ५ पीड्थदयो घनी काश्चरणिक न्यायवादििनम् । तस्माद्थारत हीयेत तत्समे चाऽऽप्तुयादमम् ॥ राजातु स्वामिनो विप्रं सान्तेनेव प्रदापयेत्| देशाचारेण चान्यांस्तु दृष्टान्पंपीड्य दापयेत् ॥ रिकं सुद्धदं वाऽपि च्छठेन न च दापयेत् "”॥ ४०॥ युगपदनेकोत्तमर्णेषु दानपराप्त करममाह- ( क | (र ®. ग्रह तिरक्रमादहाप्या वाननामधमाणकः ॥ द्त्वा तु ब्राह्मणायेव नृपतेस्तदनन्तरम् ॥ ४१ ॥ समानजातायेपृत्तपणष ग्रहणक्रपानुसारेण दानक्रमो ज्ञेयः । भिनजाती- येषु तु वणेक्रमानुसारेण । विपरनृपग्रहणं वेहयश्द्रयोः प्रदशनाथेम् । कात्यायनः ५ एकाह डिखितं यत्तु तत्त कुादणं प्तम् । ग्रहणे रक्षण छाममन्यथा तु यथाक्रमम् '' |] अनेकेषापुत्तमणानामेकस्मिन्नहनि यदृणं लिखितं तत्सर्बोत्तमर्णौन्पति समं तुर्यं राजा कुयात् । तथा प्रहणमापिस्तद्रक्षणं खाभसा(पा)ध्युत्तमणंलाभं च सममेव कुयात् । लिखितस्याहभेदे तु यथारिखितक्रमगृणादिकं कुयात् । ८ यस्य द्रव्येण यत्पण्यं साधिते यों विभावयेत् | तद्रभ्यमुणिकेनेव दातव्ये तस्य नान्यथा '› |
१ क, धर्म्येण ।२क, (लेन घः।३ग. छ, ज, गापरति । * ग. छ, ज, यदालि
६७६ अपराक्धीपरामिषापरादिस्यबिरचितटीकासमेता-{ रद्वितीयः-- ( ऋणाशानप्रकरणम् 3) यस्योत्तमरणस्य द्रभ्येण वाणिञ्याथमधमर्णेन यत्पैण्यं गृहीतं तत्पण्यक्रिया- बाप्तं धनं स एवोत्तमर्णो छभते । न तत्र पुवोक्तमाश्रयणीयम् ॥ ४१ ॥ रज्ञाऽपमणिको दाप्यः साधितादशकं शतम् ॥। पञ्चकं च शतं दाप्यः प्राप्रार्थो द्ुत्तमर्णिकः ॥ ४२॥ न्यायसाधितमर्थपयेश्ष्य दशकं शतपधमरणिको दाप्यः । साधिताथेस्य यावान्दश्षमो भागस्तावन्तमथेमधम्णिकाद्राजा गृह्वीयादि लयं; । तथा न्धा उत्तमणिकः पथचकं शतं हृद्धचर्थं दाप्यः । राजा शृहीयादिलयथैः। अत्र विष्णः- ८८ उत्तमर्णभेदराजानमियात्तद्धिमावितोऽधमर्णो रज्ञे पनदशभागप्तमं दण्डं दयात् । प्राप्ताथश्वेत्तमर्णो विशतितममश्नम् ” | नारदः“ ऋणिकः सधनो यस्तु दौरात्म्यान्न प्रयच्छति । राज्ञा दापयितव्यः स्यादगृहीत्वांऽश्चं तु विं्षकम् ॥ स्वरपयत्नसाध्यत्वे च सति द्रष्टव्यम् ॥ ४२ ॥ ऋणापाकरणासमथेपधमणं प्रति वणेव्यवस्थया तदपाकरणोपायपाह- हीनजातिं परिक्षीणमृणायं कम कारयेद् ॥ ब्राह्मणस्तु परिक्षीणः शनेदाप्यो यथोद्यम ॥ ३ ॥ ब्राह्मणादिरुत्तमणेः स्वजालयपेक्षया हीनजातिं क्षन्नियादिमधपर्णं परिक्षीणं निधेनमृणायमृणनिष्टत्तये कमं ठणेन्धनोदकाहरणादिकं कारयेत् । दीनजाति ग्रहणं प्रदश्चनाथम् । तेन सपानजातिरपि गृह्यते । ब्राह्मणधेदधपणे; परि ्षीणस्तदा यथोदयं यथाधनागपं शनेरमकर्पेण दाप्यः । ब्राह्मणग्रहणपुत्त- मणजालयपेक्षयोक्कृष्जा्युपलक्षणायेम् । ततश क्षत्रियो वैश्याय, वैश्यः श्राय, यथोदयं धनमेव दाप्यो न कमं कारणीयः। तथा च मनुः “ कमणाऽपे समं कुय। द्निकस्याधमांणकः । ५१।अङ्ृष्ट जातेश्च दद्याच्छृयास्तु तच्छनं; › ॥ धनिकपेक्षितं कमपि कृत्वा धनिकस्य सम सदश्मनणत्वेनाऽऽत्पानम- धमणैः कुयौत् । बृहस्पतिः- ऋणिनं निधनं कमं गृहमानीय कारयत् । शोण्डिकाद्यं ब्राह्मणस्तु दापनीयः शनैः शनेः " ॥ षाण्डिकः सराकतां ।
१ कृ, "त्पण्यविक्रयप्तं । २ क, माचरणी | जण. छ ज, "साधिते । *क, "मो वोच्छ्टः।
व्यवहाराध्याधः 1 यात्नवरखयस्परतिः। ६४७ ( ऋणादानप्रकरणम् ३ )
क।त्यायन+-- ^“ यदि द्यादावनारिष्टमज्ुमं कमे कारयेत् । पापुयात्ताहसं पूर॑मृणान्मुच्येत चणकः " ॥ अष्ुभं वि्ीनं मलापनयनादिकं कर्पोत्तिमणेः पत्ेमनादिष्टमकथयितमेव यथ- धमं कारयेत् , तदाऽसौ पूवसाहसं दण्डयोऽधमर्णश्च तदणान्पुर्यते ॥४३॥ यो हद्धिखोभादिनोत्तमर्णोऽधपर्णेन दीयमानं धनं न गृह्णाति वं प्रत्याह- दूयमानं न गृह्णाति प्रयुक्तं यः स्वकं धनम् ४ ^ का £ मध्यस्थस्थापितं तस्स्याहधते न ततः परम् ॥ ५९ ॥ अधमर्णेन दीयमानं यद॒त्तपर्णो धनं प्रयुक्तं देध्यादिहेतोने शहाति तदा
तदधमर्णेन पध्यस्थपुरुपहस्ते स्थापनीयम् । तत उध्वं न वेते ॥ ४४॥ अधपर्णे मृते पोषिते वा येकणमपाकरणीयं तानाह- अविभक्तैः कुटुम्बाथं यटणे तु कृतं मवेत् ॥ दद्युस्तद्रिकिथनः प्रेते प्रोषिते वा कुटम्बिनि ॥९५॥ कुटुम्बिनि शृहुपतो भोषिते मते वा तत्छुटुम्बभरणायेमविभक्तपते भ्रात्रा. दिभियेछृतग्रणं तद्विक्थिन; सवे ददः । अविभक्तैरिति बहुवथनमविवक्षि तायेम् । तदाह मनु “‹ प्रहता यदि नष्टः स्यात्कृटमबे च कृतव्ययः । दात्य बान्धवेस्तस्मात्प्रविभक्तयमैः स्वतः, ॥ नारद!-““ पितृभ्येणावियक्तन भ्रात्रा वा यरणं कृतम् । मात्रा वा यत्छरदम्बर्थि द दयुस्तत्सवैमकथनः ' ॥ बृहस्पतिः-- “ पितृग्यभरातृपृत्रञ्जीदापशिण्यानुजीविमिः । यद्रहीतं कुटुम्बार्थे तदही दातुमहति " ॥ कात्यायनः-“ कटुम्बाथमशक्तेन गृहीतं व्याभितेन षा । उपष्ुवनिमित्ते च दद्यादाप्छते त तत् ॥ कन्यावैवाहिकं चैव प्रेतकार्ये च यत्कृतम् । एत्वं प्रदातव्यं कुटुम्बेन कृतं प्रमो; " ॥ प्रभोः प्रभुणा दातन्यमिलयथः ॥ ४९॥ अत्रापवादं प्रतिपरसवसहितमाह-
१ क. श्चनं वि" २ क. दुम्बी च। ३ ग. छ. ज. 'तव्येवोऽम्य ४ग. छ. ज, शरैः सुतः । ५ क. "मित्त च। ६ क, "कृतं तु,
६४८ अपराकापराभिषापरादिलयवषिरवितदीकासमेता- [रद्ितीयः- ( ऋणादानप्रकरणम् ३) न योषिर्पतिुत्राभ्यां न पत्रेण कृतं पिता ॥ द्द्याहते कटुम्बाथात्न पतिः स्वीकृतं तथा ॥ ५६॥ कुट॒म्बा्थाश्णायदन्यदणं पत्या पुत्रेण वा कृतं तत्ज्ली न दधात । तथा तरेण कृतं पिता । भायंया च ठते भता । बृहस्पतिः-“ ऋणं पुत्रकृतं पित्रा शोध्यं यदनुमोदितम् । सुतस्नहेन वा दयात्नान्यथा दातुमहंति " ॥ कालयायनः- “८ प्रोषितस्योमतेनापि कुटुम्बाथेमृणं कृतम् । दाप्रल्ी(रपोमयहिष्येव। दद्ात्ुत्रेण वा भृगुः ? ॥ नारदः“ पिदुरेव नियोगाद्वा कुटुम्बमरणाय वा | क्रते वा यदृणं कृच्छर द॒द्यप्पुत्रस्य ततता " ॥ ४६ ॥
® क~
ुत्रपोतरक्रणं देयमिति वक्ष्यति तस्यापवादमाद-
सुराकामयुतकृतं दण्डशचुर्कावथिषटकम् ॥ टृथादानं तथैवेह पुत्रो द््यान्न पैतृकम् ॥ ९७ ॥ सुरापानस्नीसमोगधत्ताथं यदृणं ठते यच दण्डस्य शुरकस्य च देयमवगिषटं यच्च ठथादानं तत्पेतूकं पुत्रो न दयात् । भत्र काल्यायनः- «« डिखिते मुक्तकं वाऽपि देयं यत्त प्रतिश्चेतम् । परपुवैज्जिये यत्त॒ विद्यात्कामक्तं नृणाम् ” ॥ अवरशिष्टमिल्यविवक्षितम् । तथाऽऽदोश्नना- ५“ दण्डो वा दण्दशेषो वा शस्कं तच्छेषमव वा। न दातव्यं तु पुत्रेण यच्च न व्यावहारिकम् ” ॥ न व्यावहारिक न न्याय्यपिलथः । निष्फलं दानपुक्तं स्पृत्यन्तरे- ४ धूर्ते बन्दिनि मरे च कुवे्ये कितवे शठे । चाटचारणचौरेषु दत्तं मवति निष्फरम् ५ ॥ नारदः“ न पत्रणं पिता दद्यादयास्पुत्रस्तु पेतृकम् । कामक्रोषपुराचुतप्रातिमाव्यक्रतं विना ” ॥ कालायनः-“ यत्र हिं समृत्पा्य क्रोधादूद्रव्यं विनाश्य वा | उक्तं तुष्टिकरं यत्त॒ विद्यात्करोधक़ृतं तु तत् "' ॥
१. छ. ज. त्त् । ज्ञीक्रणं न देयम् । त“ । २ क. "स्यासते" । ३ क. ध्माति । ४ ग. छ. ज, म॒क्तिक् ।
व्यवहारोभ्यायः 1 यान्गवटवयस्पतिः। ६४९ ( ऋणादान प्रकरणम् ३
अयमथेः--परस्य दिता धन विनाशं कृत्वा त्तषटये यद्रव्यं दातव्यस्वै- नाद्गीषेतं तदटणं क्रोपनितमिति ॥ ४७ ॥ न पतिः स्रीहृतं तथलयस्यापवादमाह- गोपशोण्डिकशेटृषरजकव्याधयो षिताम् ॥ ऋणे दयासतिस्तामां यस्मादत्तिस्तदाश्रया ॥ ९८ ॥ आभारस॒राकारनटरजकटटन्धकानां च्ीभिः कृतमृणं तासां पतिरपाकु यात् । यस्मादेषां गोपादीनां इत्तिः स्थितिस्तदधीना योषिदधीना । गोपादि स्रीकृतप्रणं यद्यपि न कृटुम्बायथं तथाऽपि तत्पतिभिरपनेयमियेतदथपिदं वाक्यम् । अन्यथा तु कुटुम्बाथांन्न पति; स्नीरतं त्थेलयनेनेव सिद्धत्वाद्रचन- मिद पपाथकं स्यात् । तथा च नारदः न च भायाकृतमृण कय[चत्पत्यरामवत् । आपत्कृतादते पृष: कृटुम्बाथा हि दुस्तरः ॥ अन्यच्च रजकर्याधमगोपश्षौण्डिकयोषिताम् । तेषां तत्प्रत्ययावृत्तिः कुटुम्बं च तदाश्रयम् ॥ ४८ ॥ ऋणविशेषादन्यदरण सी न दव्रादिलयाद- प्रतिपत्र कलषा दयपयाका सह यच्छतम् ॥ स्वयंकृतं वा यदृणं नान्यस्छी दाठमरति ॥ ९ ॥ कुटम्बानुपयोग्यपि यत्पतिपुत्रकृतमृणं परतिपन्नमङ्गी कृतं पल्या सह च यत्कृतं यश्च स्वरय॑षृतं तत्ल्निपा देयम् । अन्यटणं सी न दद्यात् । स्वयंतमिति वचनं कृट॒म्बानुपयोगिमावकयृणं पुत्रेण देयमिल्येतदथेम् । अन्यथा हि चचनमनथेकरं स्यात् । ज्ञातपेवेतहतेऽपि बचनात्स्वयंडृतमृणं स्वयं देयमिति । कालायन“ भत्रं पुत्रेण वा सार्ध केव॑रेनाऽऽत्मना कृतम् । ऋणमेवंविषं देयं नान्यथा तत्कृतं जिया "' ॥ तत्कृतं पतिपुत्रकृतम् । ५ मतुकामेन या भमत्रो प्रोक्ता देयमृणं त्वया । अप्रपन्नाऽपि प्रा दाप्या घन यत्स्ाश्चतं चल्रयाम् '' ॥ धनं भवधनम् ॥ ४९॥
१क. “निवैत् । २ क. (वठं बाऽऽ्तमः। ३ ग. छ. ज, "बिधेदे०। * क. "रते ज्ः। ५ग. ज्निया। <
६९० अपराकापराभिधापरादिल्यविरचिवरीकासमेता -- [र दवितीयः-- ( ऋणादानगप्ररुरणम् ३ ) (क, छे, = ॐ, क
पितरि प्रोषिते प्रेते व्यसनामिष्टुतेऽपि वा॥
ुत्रपोरेणं देयं निह्नषे साक्षिभावितम् ॥ 4० ॥ ऋणमनपाकृलय पितरि भोषिते मृते वाऽपि पानादिष्यसनासक्ते षा तद्णं पु्रपोेरदेयम् । यदि पुत्रादयो बरुयुर्न वयं विभ्मोऽस्मतिपता पिताम्ो वा फ तुभ्यं धारयत इति तदा प्र्यथिना साक्ष्यादीनापन्यतमेन प्रमाणेन भाविर्व सेयम् । अत्र च प्रवासादिषु निमित्तेषु ऋणदानविधानात्पेतृकथना भावेऽपि पतरकरणं देयं तदभावे च पत्रः । अत्र नारदः- ८ नावकृ्ंवत्सरा द्िश्ात्ितरि प्रोषिते सुतः । कणे दचातिपतृव्ये वा ज्येष्ठे ्रतयेथापि वा ? ॥ काल्यायनः-““ विद्यमानेऽपि रोगत स्वदेशा त्परोषितेऽपि वा । विंशात्संवत्सरदियमृणं पितृकृतं सुतैः ॥ व्याथितोन्मत्तवृद्धानां तथा दीवेप्रवाततिनाम् । ऋणमेवंविधं प्राज्जीवतामपि दापयेत् ॥ स्तांनिध्येऽपि पितुः पुत्रैकणं देयं विमाविततम् । जात्यन्धपतितोन्पत्तक्षयध्चित्रादिरोगिणः " ॥ बृहुस्पतिः-- ¢ पि्यमेवाग्रतो देयं पश्चादात्मीयमेव च । तयोः पतामह पूवं देयमेवमृणं सदा ॥ अतः पुत्रेण जतिन स्वाथभूत्तज्य यत्नतः । ऋरणात्तिता मोचनीयो यथा न नरकं तजत् " ॥ एतच्च प्राप्तग्यवहारपुत्रविषयम् । अपराप्नन्यवहारस्य तु जातस्यापि नाधि. कारोऽसमर्थत्वात् । तथा च कालयायनः-- ८५ नाप्राप्तम्यवहारेण पितयुपरते कचित् । काटे तु विधिना देयं वततेयुनरकेऽन्यथा » ॥ पौत्रेण च पैतापदमृणं इद्धिरसहितमेबापाकरणीयम् । यदाह ब्रहस्पतिः- ८५ ऋणमात्मीयवत्पिञयं पृतरर्देयं विभावितम् । पेतामहं समं देयं न देयं तत्स॒तस्य तत् „” ॥ समं ृद्धिरहितम् । तत्सुतस्येति कतेरि षष्ठी । ततश्च तत्सुतेन न देयमि- ल्यथेः । कालायनः- “८ यदृष्टं दत्तशेषं वा देयं पैतामहं तु तत् । सदोषं व्याहतं पित्रा नैव देयमृणं कचित् ?' ॥
१. छ. ज, ` मद्य ।
व्यवहाराध्यायः ] ` याहवस्क्यस्मृतिः। | ६५१ ( ऋणादानप्रकरणम् ९) यत्िित्रा टं यच तेन दत्तावशेषितं तत्पेतापहं पौत्रेण देयम् । यत्तु तेन व्याहतं निराढृतं यश्च सुरादिव्यस्ननिमित्तत्वेन दोषयुक्तं न तत्पैतामहं देयमित्यथः । ५ पित्रा दृष्टमृणं यत्त॒ क्रमायातं पितामहात् । निर्दोषं नोद्धतं पूत्रदेयं पौत्रस्तु तदगुः ' ॥ तथा --““ ऋणं तु दापयेत्पृत्रं यदि स्थातनिरुपद्रवः । दरविणाहैश्च धुर्यश्च नान्यथा दापयेत्सुतम् " ॥ दविणाहैः पितृधनाहः । पुषेः पितृधुरो बोढा ॥ ५० ॥ रिक्थग्राह ऋणं दाप्यो योदिद्राहस्तथेव च ॥ पु्रोऽनन्याश्चितद्रव्यः पुत्रहीनस्य ऋर्विथनः ॥ ५१॥ अत्र प्रतिपदं वाक्यस्तमाक्षिः । प्रतिवाक्यमरणं दाप्य इति संबध्यते । रिक्थग्राह ऋणं दाप्यः । पितृधनं रिक्थं) ततश्च पुत्रों रिक्थग्राहः प्रथमतः । तद मावे क्षत्रजादिः पत्रपरतिनिधिः। तदभावे परत्नीदुदित्रादिः । अत्र च न पुत्रपरो रिक्थग्राहश्चब्दः, ‹ पुत्रपौतरेकरणं देयम् ` इयनेनेव पिश्यं धनं पृत्र- णापाकरणीयमिति विहितत्वात् । ततञ्चायपयेः-ेत्रनादिको रिक्थग्राही यदीयं रिक्थं शृहाति तदीयमृणेगुत्तपणाय राज्ञा दाप्य इति । परस्य योषितं भाया यो गृह्णति स योषिद्ध!हः । सोऽपि तस्याः पाणिग्रा- हस्य यद्णं तहाप्यः । अत्र च विवक्षितः पाठक्रमः । ततश्च रिक्थग्राहाभावे योषिद्धाह ऋणपद्ः । नारदः- ५ अन्तिमा स्वैरिणीनां या प्रथमा च पुनमृवाम् । ऋणं तयोः पतिकृतं दद्यादयप्ते प्तमश्रु१ " ॥ ताश्च स एव निरूपयति- ५५ प्रपृव।; ज्ियस््वन्याः सक्त प्रोक्ता यथाक्रमम् । पुनभृल्ञिविधा तासां स्वेरिणी च चतुर्विधा ॥ कन्येवाक्षतयोनियौ पाणिग्रहणदूषिता । पुनभूः प्रथमा प्रोक्ता पुनःसेस्कारकमणि ॥ देशधमानवेक्ष्य ह्ली गुरुभिया प्रीयते । उत्प्नपाहमाऽन्यस्मे प्ता द्वितीया प्रकीर्तिता ”॥ त्पश्नसाहसोत्पन्नपुरूषसबन्धा ।
५8 ्प्राही ऋ ।२ग. छ. ज, र्योः।
६५१ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितटीकरासमेता- [रद्वितीयः-- ( ऋणादानप्रकरणम् १) ५ अपतत्सु देवरेषु खी बान्धवेयां प्रीयते । सवणायाप्तपिण्डाय प्ता तृतीया प्रकीतिता ॥ ज्प्रसूताऽप्रसूृता वा पत्यावेव च जीवति । कामात्समाश्रयेदन्यं प्रथमा स्वैरिणी तु प्ता॥ कोमारं पतिमृत्पृज्य या त्वन्यं पुरुषं रिता । पुनः पत्युगृहं यावत्सा द्वितीया प्रकीतिता ॥ मृते मतेरि ततप्रा्तान्देवरादीनपास्य या । उपगच्छेत्परं कामात तुतीया प्रकीतिता ॥ प्राप्ता देशाद्धनक्रीता क्षुतिपपाप्ततुरा त॒ या। तवाहमित्युपगता स्ता चतुर्था प्रकातिता "' ॥ तथा--^“ अधनस्य ह्यपृश्रस्य मृतस्योपैति यः लयम् । ऋणं वोदुः स॒ मजते तदेवास्य घनं स्मृतम् » ॥ तदेव भार्येव । योषिद्धाहस्तयैव चति शौण्ठिकादिविषयं वा । यथाऽऽह कालयायनः- ।‹ निर्धनैरनपदयैस्त यत्कृतं शौण्डिकादिमिः। तत्छीणामुपमाक्ता तु ददयात्तहणमेव हि "” ॥ पतैः पेदृकमृणमपाकरणीयमिस्युक्तं) तत्र विशेषमाह-पत्रोऽनन्याभितद्रष्य इति । यः पुत्रोऽनन्याधितद्रन्यः खाधीनधनः स पितयपृणं दाप्यः। अन्याभि- तमन्याधीनं द्रव्ये धनं यस्य सोऽन्याथितद्रव्यः सन भवतीत्यनन्याभितद्रन्यः। ततश ये भ्रातरो भ्रातृविक्ञेषाधीनधना नते दाप्याः कितु यरसतेष स्वाते. न्छपेण वतेते स एव दाप्यः । अत्र पाठक्रमो न विवक्षितः। न्यत्र दानरूपो धात्वर्थो विधीयते । फ तु तदी योऽनन्याश्चितद्रव्यत्वलक्षणो धमेः। स(न) च धरमोऽनुषटेयः । किं तु धमेवान्धात्वयः । ततश्च यत्र धात्वर्थो विधीयते क्रमेण तत्र॒ क्रमनियमो विवक्ष्यते नान्यन्न । अता नात्र क्रमो विवक्षितः । यत्त नारदेनाक्तम्- ८ घनक्लीहारिपृत्राणामृणमाग्यो धनं हरेत् । पृत्रोऽपतोः खीघनिनोः स्ीह।री ्पनिपुत्रयोः " ॥ इति; ततिपतृधनविभागानहैपुत्रविषयम् । ^ सवैरणापत्रोऽप्यन्यायवृत्तौ न रमेतेकेषाम् ” इति गोतभवचनात्पुत्रस्यापि भागानहैलं भतीयते । तथाऽ- न्धादीनां तदनदैत्वं विभागप्रकरणे वक्ष्यति । विभागारदैस्तु पितूर्धनाभावेऽपि १ क. गमियात्सा । २ ग. छ. ज. गति । कौशण्डिः । ३२ ग. छ. ज. स्स्तेयस्वा' । भ्ग. छ, ज. धनपुः। ५ कृ. वणेषु"! ६ ग, छ. ज. शधनविभागेऽपि ।
न्यवहाराध्यायंः 1 याहवर्कयस्प्रतिः। ६५३ ( ऋणादानप्रकरणम् ३ )
पितुरानण्यं कायेमित्युक्तमू--“ पृत्रप्र करणं देयम् ' इति । यत्तु स्रीहारि णोऽसंभवे प्रजो दाप्य इत्यभिधाय पनरुक्तम्-प्रजामावे ब्वीहारी दाप्य इति, तदुक्त विशेषपुनभृखरिणीभ्यामन्यां श्यं यो हरति तद्विषयम् । पुत्रही नस्य रिक्थिन इति पात्ररूपरिकिथिविषयम् । तेषां हि पत्रवतोऽपि पित्रा महस्य रिक्थग्रहणयोग्यताऽस्ति नान्येषां चात्रादीनामर् । यदाह पनु- « न भ्रातरो न पितरः पुत्रो रिक्थहरः पितुः। पिता हरेदपुचस्य रिक्थं भ्रातर एववा "॥ वेशयति हि--“' प्रमीतपितृकाणां तु पितृतो मागकस्पना '' इति ॥ तत्र पुत्रपौतर्णं देयमिति पुत्रवतोऽपि पितामहस्य पौमेक्रगमपाकरणी.- धमिति अतिप्रसङ्ग निवारयितुपिदमुच्यते--पुत्रहीनस्य रिक्थिन शति । अत्र रिकिथिशचब्दो रिक्थग्रहंणयोग्ये वतेते न गरृदयीतरिक्थ एव । तेन निर्धनस्य पितामहस्य पुत्राभाव एव पाज ऋणापक्रणेऽधिपक्रेयन्ते न पुत्रसद्धावे। दीतरि- कथास्तु पु्रसद्धावेऽपि । पैतापष्मृणं देयं यथांशञमपाढुयुः। अत एव नारदः- ५ अत् ऊध्व पितः पुत्रा ऋणं दद्युय्ाश्तः। विभक्ता वाऽविभक्ता वा यस्तां चाद्रहते धुरम् । अप्रा्त्यवहारशत्छतन््े)ऽपि हि नण॑भाक्् । स्वात्यं हि स्मतं ज्येष्ठे ज्येष्ठ्यं गृणवयःकृतम् ” ॥ तथा--“ कमादव्याहते प्रां पुत्रयन्नणेमुद्धतम् । दद्यः पैतामहं पोतरास्ततुथोनिवतेते › ॥ पूजो ऽनन्याभितद्रव्य इद्यस्यापरा व्याख्या-अन्यक्षब्देनात्र प्रकृतत्वातिप- तीर्यते । तेनान्याधितद्रव्यक्षब्देन पितुधनमुच्यते । तन्न विधते पस्य सोऽ नन्याभितद्रव्यः पन्नः । अतो रिक्यग्राहयापिहाहयोरभाव ऋणं दाप्यः तत्सद्धवि तु तावेव यथाक्रमं दाप्यौ । सन्ति दायानह अपि केचन पृत्ाः। यथा दादशषविधेषु पूत्रेषुस्यमानेषु षटपुत्रानभिषायाऽऽह वसिष्ुः--“ दाया- द्बान्धवाः › इति । तथा--यस्य पूर्वेषां षण्णां न कशिद्ांपहरः स्यादेते तस्य दायं हरन्तु " इति । तथा-"“ अनंश्ास्स्वाश्रमान्तरगताः छ बोन्मत्तपतिताश्च " इति । एषामयमयः सिद्धः- रिक्थर््रहः पुम्रादिदाप्यस्तद भावे योषिद्वाहस्तस्या- प्यमभावे दायानहैः पत्र इति । तथाऽऽ नारदः-
१ कं, "हयोगे ष । २ ग. छ. ज. 'बेत्सुत । 3 क. ततं व्यं । ग कर त्रेषु ष्ः।५क. दायादः स्या" । ६ ग. छ, ज. प्राहोऽपु ।
६५४ अपरार्कापराभिधापरादिल्यविरचितटीकासपेता- [रद्वितीयः-
( ऋणादानप्रकरणप् 3 ) ५ घनस्ीहासिपुत्राणामृणमाग्यो धनं हरेत् । पुत्रोऽपततोः ख्ीषनिनोः ज्ञीहारी धनिपुत्रयोंः " ॥ अत्र श्ीहारिधनहारिणोरमावे पत्र ऋणप्रद इरवयभिधायोक्तं पनि. पत्रयोरभावे ब्वीहारी ऋणप्रद इति । तत्न पृवाक्तस्रीहारी पुज्रसद्राव ऋणमाक् । अन्यद्ीहारी तु पूत्राभाव इति व्यवस्था । नारद एव- ५५ पुत्रिणी च प्मृत्छज्य पत्रं छी याऽन्यमाश्रयेत् । वस्या ऋणी हरेत्सर्वं निःस्वायाः पुत्र एव तु ” ॥ ऋणी ज्ञीहारी । तथा च स एवाऽऽह-- “ अधनस्य ह्यपुत्रस्य मृतस्योपेति यः च्चियम् । अरणं वोः स भजते तदेवास्य षनं स्मृतम् " इति ॥ “यातु सप्रषनेव जी स्ापल्या चान्यमाश्रयेत् | सोऽस्या दद्यादृणं मदरत्स॒नेद्रा तथेव ताम् " ॥ ््ृष्टं पनं प्रथनं तत्सहिता सप्रधना । कालयायनः-“ बाद्पुत्राऽधिकाथा च मतीरं याऽन्यमाध्रिता । आश्रितस्तदणं दयाह्न।खपुतरौविधिः स्मृतः ॥ दीर्धप्रवासिनिर्न्धनञन्मत्ता्टिङ्गिनाम् । जीवतामपि दातव्यं त्श्ञीदरव्यं पमाधरितैः " ॥ ५१ ॥ विषयविशेषे सप्रसङ्गपृणपरतिषेधमाह- भ्रातणामथ दंपत्योः पितुः पुत्रस्य चेव हि ॥ प्रातिभाव्यमृणं साक्ष्यमविभक्ते न तु स्मृतम्॥ ५२॥ श्रात्रादीनापरविभक्ते धने परस्परं पातिमाग्यादिकं कतेव्यतया न स्पृतम् । कितु प्रतिषिद्धमेव । दंपती जायापती । प्रतिभषो भावः प्रातिभाव्यम् । दश्चेनविश्वासदानाङ्गीकारकतां मतिभूः । ऋणं भसिद्धम् । साक्षिणो भावः साश्यमर् । जत्राविभक्तग्रणं श्रातृविषयम् । पितापुत्रविषयं वा । न जायाप- तिविषयमर् । न हि तयोधेनविभागोऽस्ति, पतिधने हि जाया स्वामिनीं जायात्वादेव । अतो दंपलयोः साधारणं पनपक्षक्यं विभक्तम् । अत पएवाऽऽ- पस्तम्बः-
१ क, अन्यन्नीः | २ग. छ, ज, तस्य ऋ! 3 क, च्त्रावधिः) ग. छ.ज, श्यै च | ने जायापदबि' ।
ब्यवहारध्यायः 1 याह्नवरकयस्मरृतिः । ६५५ ( कणादानप्रकरणम् ३ ) ८ जायापत्योर्न विमागो विद्यते पाणिग्रहणाद्धि सहत्वं कर्म । तथा पृण्यफल्षु द्रम्यपरिग्रहेषु च ” इति। नारदः-““ साक्षित्वं प्रातिमाग्यं च दानग्रहणमेव च । विभक्ता भ्रातरः कुयुनोविभक्ताः परस्परम् ॥ . एषां चेताः क्रिया ठोके प्रवतेन्ते स्वरिक्िथनाम् । विमक्तानवगच्छेयर्ेख्यमप्यन्तरेणे तान् " ॥ ५२ ॥ प्रातिमागव्यविशेषांस्तत्फर्विशेषांश्वाऽऽद - ॥ किय = कृ ~ ® ® क दशन प्रत्ययं दान प्रातिभाव्यं वधयत ॥ [ (प (क) जाद्यो तु वितथे दाप्यावितरस्य सुता अपि ॥ 4३॥ दशेनविश्वासद्ानेषु मतिभूत्वं विधीयते । तत्र दशेनविश्वासपतिभुवो वितथत्वे मिथ्याभावे सति तावेव विबादास्पदीभूतं धनं धनिने दाप्यौ । यस्तु दानप्रतिमृस्तस्य मिथ्यात्वे मिध्याभावे स दाप्यस्तद्भावे तत्पुत्रा । बृहस्पतिः- ५८ दशने प्रत्यये दानि ऋणिद्रव्याषणे तथा । चतुष्प्रकारः प्रतिमृः शाले दृष्टो मनीषिभिः ॥ अहिको दशेयामीति स्राधुरेषोऽपरोऽत्रवीत् । द्।ताऽहमेतहूविणमपेयम्यपरे वदेत् ॥ आद्यो तु वितये दाप्यो तत्काछवेदितं धनम् । उत्तरो तु विप्तवादे तै विना तत्सुतौ तथा " ॥ कात्यायनः-““ दानपस्थानविश्वाप्तविवादक्षपथाय च । ल्क दापयेदेष यथायोगे विपये › ॥ उपस्थानं द्च॑नम् । विवादो उयवहारः । शपथं दिष्यम् । दानविश्वासौ प्रसिद्धौ । एष्वर्थेषु टप्रकं प्रतिभुवं विवादधनं दापयेत् । तथा--“ दरनप्रतिमूयस्तं देशे काले न दशेयेत् । निजन्धमावहेत्तत्र चेव रानकृतारते ॥ निबन्धं देयं द्रव्यम् ।
[क
# इत उत्तरं दशंयेदि्यन्तं न विधते ग छ. ज. पस्तकेषु |
१क. ्तानांचगः।२ग. छ. ज ग्गताम् प्राः ३क. प्तं चधनिः । * क, व्यमि प।
६५६: अपराकापराभिधापरादिलयविरविवदीकासपेता- [रदितीयः--
( ऋणादानत्रकरणम् ३ ) तथा--“ नष्टस्यन्वेषणाय तु दाप्यं पक्षत्रयं परम् ।
यदप दयेत मोक्तव्यः प्रतिमृभिवेत् ” ॥. तथा--^“ गृहीत्वा बन्धकं यस्तु दशेनस्य स्थितो मवेत् । विभाग्य षादिना तत्र दाप्यः स्यात्तरणं सुतः ॥ योऽषमणोद्धन्धकं शदीस्वा दकशेनपरतिभूत्वमङ्गीकल॑ भृतस्तस्य सुत स्तव पिता बन्धक्ग्रहणपुवेकं प्रातिभाव्यं कृतवानिति साधयित्वा विवादास्पदं धनं वादिना दाप्यः । असौ यथा ददाति तथा कार्यमियथः । बृहस्पतिः --“ नष्टस्यन्वेषणं काठं दद्यत्प्रतिमुवे धनी । दे शाध्वरूपतः पक्षं माप्तं सार्धमथापि वा ॥ नात्यन्तं षीडनीयाः स्युक्रणे दाप्याः शनैः शनैः । स्पाक्ष्येण नियोज्याः स्युर्विधिः प्रतिमुवामयम् ॥ साधुत्वाचेन्मन्दधिय ऋणं ददुरमाविताः } यदर्थं दापितास्तस्मान्न छमेरन्कथंचन " ॥ ५३ ॥ ४७ [क्य £ छ => (न द् शनव्रातश्रूयत प्तः प्रायवृक्राजप् वा ॥ न तस्पुत्रा ऋणं दद्युददयुरानाय ये स्थिताः ॥५९॥ प्रा्ययिकों विश्वासप्रतिमृः । पौजनिदस्यर्थोऽयमनुवादः । तेन दानप्रति- भुवः पौनना न दापनीयाः । आह च व्यासः-- ५ ऋणे पैतामहं पोतः प्रातिमाम्यागते सृतः । समं दद्यात्तत्पुतो तु न दाप्याविति निश्चयः ? ॥ पेतापहमृणं समं दृद्धिरहितं दश्चात् । एवं प्रातिभान्यनिमित्तं परतिप्रपुत्रः। तयोरधमणेपौजपरतिभूपोतरयेः पुज्ावृणं प्रातिभाव्यागतं च न दाप्यौ । कालयायनः--“ प्रातिमान्यागतं पोतरेदातव्यं न तु तत्कचित् । पत्रेणापि समं देयमृणं सवेत्र पैतृकम् "! | भ्रातिभाव्यागतमृणं सवत्र पुत्रेण समं देयम् । पौतरैने देयमिदं; ॥ ५४॥ बहवः स्युयेदि स्वांशेदयुः प्रतिभुवो धनम्॥ एकेच्छायाशितेष्वेषु धनिकस्य यथारचि ॥ 44 ॥ बहवः पुरुषा एकं प्रतिभूतवं यदाऽवरम्बन्ते तदा ते यथांशमुत्तमणोय धनं हृथः । यदा त एकच्छायाश्चिताः प्रयेकं विकस्पेन सकरुधनदायकत्वपाभि-
[पि
११, छ. ज, स्त्य तक्त्वा मृ । २ क, प्दुदीनमानाः । ३ इ, य यः दिथितः।
ध्यवहाराध्यायः 1 याद्वषल्वयस्मरतिः। ६५७ ( कणादानप्रकरणम् ३१)
तास्तदा धनिकेच्छानुसरेण देयम् । तेषां पध्ये धनिको यं याचते स दद्यादि. ल्यथेः। एकामधमणैस्य च्छायां सादरयं प्रयेकं भिता एकच्छायाभिताः॥९२॥ अधमर्गैः प्रतिभुवि दत्कतव्यं तदाह- प्रतिमूदपितो यत्र प्रकाशं धनिने धनम ॥ हिगुणं तत्र दातव्यमृणिकेस्तस्य तद्भवेत् ॥ ५६ ॥ यत्र व्यवहारे प्रकाशं जनसमक्षं परतिभुरधमणेदेयधनमुत्तमणीय दापितो ददाति तन्न व्यवहारे तद्धनं द्विगुणमधरर्भरदेयम् । अधमर्भेरिति बहुषचनमविव- तितम् । नारद- ¢ ये चार्थं परतिमूरद्ाभ्दनिकेनोप्पीडितः । व्ररूणिकस्तं प्रतिमूवे द्विगुणं प्रतिदापयेत् "” ॥ पीडित शति वचनाद पीडिताय सममेव देयम् । तदाह कालयायनः-- ¢ यस्यार्थे येन यदत्तं विधिनाऽभ्य्थितेन तु । पाक्षिमिमोवितेनैव प्रतिमृसतत्पमाप्तुयात् ?' ॥ तथा--“ प्रातिभाव्यं तु यो दवत्पीडितंः प्रतिभावितः । ्निपक्षात्परतः सोऽथ द्विगुणं डन्धुमर्ति " ॥ ५६ ॥ सवेश दैगुण्ये मापते काडात्यये सति यस्य द्रव्यस्य या परा इद्धिश्क्ता तां प्रतिभुषे दद्यादिलया्ट- संततिः श्ीपशुष्वेव धान्यं त्रिगुणमेव. च ॥ वघ्चे चतुर्गुणं प्रोक्तं रसश्वा्टगुणः स्मृतः ॥ ५७ ॥ याः पशु्ञियो गोमदिष्यादय उत्तमणोय प्रतिभवा दत्ताः सत्यो यावत्स. ततिमत्यो जातास्तावत्ंततिकास्ता अधमर्णेन प्रतिभुवे देयाः । स्पष्ट मन्यत् ॥ ५७ | धनिकस्य विसम्भहैतुः भरतिभूराधिन्रेति मरतिभूप्रकरणानन्तरं प्रसक्तमा- धिकरणपारभते । तत्राऽऽपिस्वरूपं तावन्नारदं आह- ^ अचिक्रियत इत्याधिः प्त विज्ञेयो द्विलक्षणः । . करतकारापिनेयश्च यावहेयोद्यतस्तथा ॥ प॒ पुनद्विविषः प्रोक्तो गोप्यो भोग्यप्तथेष च ” इति । तत्रेतावति काले गते धनं दरवाऽयं॑मया मोक्ष्यते न वेत्तमैव भवतीति व
१ ड, निनांधः। २क. इ, “णं परतिद्०\ दग, छ, ज, "गेधनदे" \ * क, शणं तत्र श । ५ क, तः आति०। । | <३े
६९४ अपराकपिरामिषापरादिदयबिरविषटीकासमेता- [२ दितीयः-~+ ( ऋणाद्नप्रकरणम् ३ )
कृत आपि; कृतकालापनेयः, यावद्धनं ते ददामि ताषदयपाधिरिलेषं कृतो याव्ेयोय्तः । सोऽपि प्रत्येकं गोप्यमारयतया द्विविध इति। तत्र यस्याऽऽधये- सिमिन्निमित्ते सस्याधित्वनाश्च उत्तपणं प्रति च सखवर्वापत्तियेस्य न भवति तुभयमाह- जाधिः प्रणश्येददहिशुणे धने यदि न मोक्ष्यते ॥ कारे कारतो नश्येरफरूभोग्यो न नश्यति ॥५८॥ आधिरक्तलक्षणो दद्धिदानाभावे निमित्ते मरखधनदेगुण्ये जाते तावद्धनं दष्छाऽधमर्णेन यदि न मो््यते तदाऽस नदयेद धमणस्य स्वं न भवेत् , र्षित. तपणस्यैव भवेदित्यथः । यस्तु कार्कृतः कृतकाखापनेयः स यदे सम्- तिपन्ने कारे न मोक्ष्यतेऽधमर्णेन स पूत्ेवज्नरयेत् । फरमोग्यस्लाधिनं कदा. चिन्ञरयेद् । वितृत्तपर्णेन यावर्स्वधनं प्राप्यते तावदुत्पन्नं फटमेव भोक्तव्यम् । अत्र व्यासः- ८ हिरण्ये द्विगुणीमूते पूगे काठे ृतेऽवधो । बन्धकस्य धनी स्वामी द्विपताहं प्रतीक्ष्य तु ॥ अतोऽन्तरा धनं दत्वा ऋणी बन्धकमाप्तुयात् । बृहसपतिः--“ गोप्यापिद्वियुणादृध्वे कृतकाटलो यथाविधि ॥ | श्रावयित्वा कणिकृरे मोक्तव्यः समनन्तरम् । ` नष्टे मते वा ऋणिके धनी पत्रं प्रदशेयेत् ॥ तत्काछावधिसंयुक्तं स्थानच्ख्यं च कारयेत् ›' । कादायनः- ^“ आधाता यत्न न स्यान्ञ घनी बन्धं निवेदयेत् । राज्ञा ततः स विख्यातो विक्रेय इति धारणा ॥ सवृद्धिकं गृहीत्वा तु शेषं राजन्यथाप॑येत् ” ॥ ५८ ॥ गोप्याधिभोगे नो दृदधिः सोपकारेऽथ हापिते ॥ ` नष्टो देयो विनिश्श्च दैवराजकृतादृते ॥ ५९ ॥ मोप्यस्याऽऽपेर्गोपदिषीवद्लदिरण्यरनतादेरत्तपर्णेन वा्टनदोहनभूषणादौ भोगे डते नो उद्धिर्भवति प्रयुक्तं धनं न वधेत इत्यथः । तथा सोप कारे फरमोग्यमुम्यादादुपेक्षया हापिते हानि नीते नो वृद्धिरिति संबन्धः । हानिरत्र का्याक्षमत्वम् । यन्नाधपणं आपेरपभोगं इद्धिदानं बाऽभ्युपगच्छति तद्विष यमेतत् । दैवराजव्यापारं निनोभयविधोऽप्याधिनेष्ठो विनष्टो वाऽप.
3“ ५ 1
१ग,@, ज, धने) २ क, राङ्गस्ततः। 3 ग. ©, ज, शोग्ये ने।
व्पवहाराभ्यायः ] यात्ैवरषयस्मति । ६५९ ( ऋणादानप्रकरणम् ३ ) णीयोत्तमर्णेन देयः । नष्टो चितः । विनष्टः परध्वस्तोऽपहूतो बा । बृहस्पतिः--““ मुक्ते चापतारतां प्राति मृटहानिः प्रजायते । बहुमूल्यं .यत्र नष्टमृणिकं तत्र तोषयेत् , ॥ व्यासः--"“ अरहीतृदोषानन्टेहन्धो हेमादिको म्वेत्। कणं सामं संशोध्य तन्मूल्यं दाप्यते धनी " ॥ अरहीता धनिकः । बन्धो बन्धक आधपिरिलयेकोऽयः । कालायनः-“ अकाममननुन्तावमार्धिं यः कमे कारयेत्| मोक्ता कभेफछं दाप्यो वृ्धिवान ढ्मेत पः" ॥ चेतनरूपाधिविषयमेतत् । नारदः-“ विनष्टे मृकहानिः स्यदिवरानकृताहते ” ॥ भनुः-- ^ न स्वेवाऽऽधौ सोपकरे कोपीदी वृद्धिमाप्रुयात् । ` यः स्वामिनाऽननुज्ञातमाधि मृङ्क्तं विचक्षणः । तेनौषवृद्धिरमोक्तव्या तस्य भोगस्य निष्कृतिः ” ॥ ` ` अर्पमोगविषयमेतत्ं । पहोपभोगे तु गोप्याधिभोगे न देद्धिरिदयुक्तम् । ततश्च भोगानुसारेण द्धिदान्यनुसरः कायः ॥ ५९॥ आधिसाधनमाद- [र । क्वि [क वदी आयेः स्ीकरणास्सिद्धी रकष्यमाणोऽप्यसारताम् ॥ यतिश्वेद्न्य आधेयो धनभाग्वा धनी भवेत् ॥६० ॥ आधेः स्वीकरणात्परि्रहादाधित्वसिद्धिः । स्वीकरस्णं च भोग्यादो मोगपयन्तै, गोप्याधौ तु भाण्डागारपदेशपयन्तम् । तथा च नारद+- ८ आभिश्च दविविषः प्रोक्तो जङ्गमः स्थावरस्तथा पिद्धिरस्योमयस्यापि मोमो यद्यत्ि नान्यथा ॥ बृहस्पति!-““ सेत्रमेकं द्वयोबेन्ये दत्तं यत्समकाचिकम् । येन भुक्तं भेत्पु्व तस्य तिद्धिमवाप्नुयात् ॥ तुस्यकारोपस्थितयोद्धयोरपि मं भवेत् ” ॥ चिष्णः--“ गोचर्ममात्राधिकां भुवमन्यस्याऽऽपीकृतां तस्मादनिमोच्या- न्यस्य यः प्रयच्छेत बध्यः । ऊनां चेत्पोडश सुवणान्दाप्यः। एक) ऽश्रीयादयदुत्पन्नं नरः सवत्सरं फटम् । गोचमेमात्रा प्ता क्षणी स्तोका वा यदिवा बहुः ॥
१ ग, ज, श्ाभिको। २क. "नाऽऽधिष्ः । ३ ग, छ, जर न्त् । मोषोः।४ ग, सारतः का०।५ ग, छ. ज, भावि्यो धः ।
६६० अपरार्कापराभिधापरादिदयविरचिटीकासपेता-- [र दितीयः-- ( ऋणादानेप्रकरणम् 3 ) ययोरमिक्षिप्त आधिस्तो विवदेतां यदा नरो । -यस्य मुक्तिजेयस्तस्य बटात्कारषिना कृता › ॥ यद्यसावापिर्धनिना रक्ष्यमाणोऽप्यसारतामवकम्बते यायेकया संवत्सर- दद्धया सहितं गृरधनमपाकर्तव्यम् । न शक्रोति वेत्तदाऽपमर्णेनान्य आपिर धेयः । धनं वा स्वपयुक्तं धनी कमते ॥ ६० ॥
आधिः प्रणहयेद्धिगुणपित्यस्यापवारमाद- चरितिबन्धकङृतं सदभ्यादापयेदनम् ॥ सस्येकारङृतं दर्यं हिगुणं प्रतिपादयेद् ॥ ६१ ॥ चरित्रधर्मः स एव बन्धकमाधिस्तेन यत्कृतपरणं॑तदुद्धिसदितयुत्तमणांया- धमर्णं दापयेत् । न तत्राऽऽधिनाशोऽस्तील्यभिप्रायः । तेन धममप्रयच्छ- तोऽधमर्णस्य नास्त्यानृण्यां शता । हेदमपाकतेव्यमिति संविदं इत्वा यद्रष्यं भथममप्येते तस्सत्य॑कारडृतम् । तद्धिगुणं विक्रेता स्वकीयदोषवकेन क्रया सिद्धौ क्रते दधात् । एतच्च प्रसङ्गादुक्तम् ॥ ६१॥ उपस्थितस्य मोक्तव्य आपिः स्तेनोऽन्यथा भवेत् ॥ प्रथाजकऽप्ताते धन इरे न्यस्याऽअयेमाप्नुयात्॥&९॥ अधप्णस्य धनप्रदानपूवकमाधिमोक्षायोधयतस्योत्तमर्णेन धनमादायाऽऽधिः प्रय्पणीयः, अन्यथोत्तमणेथौरदण्डभाग्भवेत् । भयोजक उत्तमणेः । तस्मि- क्गसति भृते प्रोषिते बाऽथमणेप्तदीयं धनं तत्करुटुम्बे न्यस्य निक्षिप्य स्वकी- यमा कमेत ॥ ६२ ॥ | भरकारान्तरमाह-
तरकारुकृतमूल्यो वा तत्र तिष्ेद्द्रद्धिकः ॥ तस्मिन्चणापाकरणकाङे कृतप्रट्यो ऽवधारितमृटयो इद्धिरहित एवाऽऽपि; प्रयोक्तुकुले तिष्ठेत् । यावल्रयोक्तरागमनम् । आगते च तसिपिन्नाधि तन्पूस्यं वाऽधमरणे शृहठीयात् । भोषितभयोक्त्विषयं चेतत् ॥ उत्तमर्णेन परधनं द्विगुणं फलभीग्यापेरुपजीन्याधमर्णाय स आधिः प्रलयष- णीय इत्यनन्तरं वक्ष्यति । तत्र विषये यथधपणेस्तदीयो वा स्वजनः कोऽप्यसं- निदहितो विधते तदात्तम्णेन साक्षिप्तमप्तं स आधि्विकरेतन्य इतीदानीमाह-
विना धारणकाद।ऽपि विक्रीणीत सपाक्षिकप ॥६३२॥
9 कृ, "रादेयः। २क, छ, ददं मया कः । ३ क, भोगानाभे' ।
व्यवहाराध्यायः 1 याहषर्वयस्पतिः । ६६१ ( उपनिधिभ्रकरणम् ४ )
धारणकादधमणाद्विना तदसंनिधानादिति यावत् । वाश्चब्दस्तःखजनासं- निपिसपुचयाथेः ॥ ६२॥
यदा तु हिग्णीभतमणमाधो तदा खदु ॥ मोच्य आपिस्तदुरपन्ने प्रविष्टे हिगुणे धने ॥ ६९ ॥
इति ऋणादानम् ॥ ३ ॥
यदा खटु मृटधनं द्विगुणीमृते प्रयापिः क्रियते । तस्मात्फरभोग्यादापे रुत्पन्न धनं त्वया तावद्पजीव्यं यावन्पृखधन द्िगणगप्रपज।विते भवति तद्. नन्तरमापिम। प्रल्यपणीय इसि यावत् । तदा तस्मिन्विषये तत अधिद्रिगुणे धने प्रविष्टे सद्यापिरुत्तम्णेनाधमणाय देयः । एवं च सति-
५ आपिः प्रणदयेद्धिगुणे धने यदि न मोक्ष्यते › ।
इत्यनेन वाक्येन यदा त॒ द्विगुर्णीभूतमिल्यस्येव विरोधो नेवाऽऽशङ्ूनीयो भिन्नविषयत्वात् । तथा हि--द्विगणे परधने प्रवि आपिपास्यत इति उत्तमः ण।धमणयाः सप्रतिपत्तिविषयं यदा त॒ द्विगुणीँभृतापेदयादिक व्यम् । प्रयुक्तस्य धनस्य प्रतिपादनावधि य आधिः; कृतस्तद्विषयपापिः प्रणश्य गुण इत्यादिकम् । यदा तु द्वियुणीभूतमिलयादि वचनमरतिर्पदित आधिः क्षयां धिरेति कथ्यते । स च ऋणन्यवहारारम्मे मध्ये वाढता भवत्येव क्षया वधिः । इति ऋणादानम् ॥ ६४ ॥
[ इपि श्रीवियाधरषंशप्रभवश्रीशिलाहारनरेन्दजीम्तवाहनान्वयप्रसृतभ्रीमदपरादियदे-
व विरचिते यान्ञवस्के। यधमशाज्ञनिषन्पेऽपराकं ऋणादान- प्रकरणम् ।। 3 ।। |
अथ सटीकयाह वसक्यस्मृतौ उपनिधिप्रकरणम् । (९ )
अन्योन्यसंप्रतिपत्तिमाज्निबन्धनत्वात्तस्य निक्षेपाख्यं विवादपदमुपक्रमते- वास॒नस्थमनास्याप हस्त यस्य यट्प्यत् ॥ द्रव्यं तद्ापानाेकं प्रतिदेयं तथेव तत् ॥ ६4 ॥ यन्न पाते हिरण्यादिकं निक्षिप्यते तद्राप्तनं तजर व्यवस्थिते हिरण्यादि १ ग. छ. ज. श्यावसंनिधानादिभि्याव २ ग. छ. ज. "मादी त ३ ग, छ. ज. शोध्यः ।
*ग. छ. अ. आिद्रि। ५ क. १दे प्रः ६ ग. छ. ज. पतिधाना। ७ ग. छ, ज, "दिक; । य. । < क, "पाय आः । ९ ग. छ, ज. धयादिरि'। १० ग. छ, ज, "याबिभिः ।
६६२ अपराकाप्राभिधापरादियविरचितदीकासमेता- [रद्ितीयः-- ( उपनिधिप्रकरणम् * ) द्रव्यं सररूपसंख्यापरिमाणादि विदिषतरेनाकथयितवा परस्य दस्तादों यद- प्यते तदौपनिधिकमिति वेदितव्यम् । उ्पनिधिरेषौ पनिधिकम् । तत्तयेवाभिन्न- भद्रमेव स्थापकाय प्रतिपादयेत् । अत्र नारदः ५ अन्यद्रष्यव्यवदितं द्रव्यमन्याकरतं च यत् । नेक्षेप्यत परगृहे तद्।पानातेक स्मतम् ' ॥ , तथा- ^“ जप्तस्यातमावेज्ञ।त समुद्र यान्नधायत्। । तं जानीयादुपनिधि निक्षेपे गणितं त्रिदुः ” ॥ बृहस्पतिः--“ राजचोरारातिभयादायादानां च वश्चनात् । स्थाप्यतेऽन्यगृहे द्रव्यं न्याप्स्तत्परिकी तितम् ॥ अनाख्यातं म्यवहितमप्तस्यातमदररितम् । मद्रङ्कितंः च यदत्तं तदौपनिधिकं स्मतम् # ॥ कालयायन‡-“ क्रथः परोषितनिक्षिप्तं बन्ध।न्वाहितयाचितम् । वेर्यवुत्यापतश्चैव साऽथस्तपानेषेः स्मतः ' ॥ कयः कऋयधनं, प्रोपितनिक्षिप्तमिलयत्र भोपितत्वग्रहणपुपटक्षणायम्। अन्यस्मं दातुं यदपितं तदन्बाहितम् । अङकाराय्यय परकायमानीते याचितम् । ङ्सी- दादिर्वेरयत्तिः) तदथं यश्च परस्यापितोऽथेः सोऽप्युपनिधिः । नारदः--““ स पनाद्वविधः प्राक्त: स(क्षिमा(नतरस्तथा । प्रतिदानं तथेवास्य प्रययः स्याद्विपयेये › ॥
बृहरपतिः--“ ददतो यद्धवेतपुण्यं हेमकुप्यस्बरादिकम् । तत्स्यात्पाटयत। न्याप तथा च कश्रणागतम् ॥ द्रहे यथा नायाः पुंसः पुत्रसुदद्धधे ।
क क, क क
दोषो भवेत्तथा न्यापे मक्षितापे्षते नृणाम् ॥ ६५ ॥ प्रतिदेयं तयेव तदित्यस्यापवादमाह- नं दाप्यापहत तत्त रजदावकतस्कर्ः ॥ तदोपनिपिकं द्रव्यं राजादिभिरपहूतं नाहितं बा तत्स्यापकायेतरो न [प्यः । देविकमग्न्यादिकायेम् । नारद“ महीतुः सह योऽ्थन नष्टा नष्टः प्र दायिनः । देवराजङ्कँते तद्र चेत्तज्िद्यकारितम् ? ॥
१ ग. छ. ज. °धिरिवो । २ क, °तिदापयेः । ३ क. “जाय सं? । * क, ण्ठितो न् ५ ग. छ, ज, (भिरुप' । ६ ग, छ, ज, नष्टं प्रः । ७ ग, छ. ज, कृतं तः ।
व्यवहाराध्यायः 1 याज्ञवरषयस्मृविः। ६६१ ( उपनिधिप्रकरणम् * )
जिह्यं काटिस्यम् । काल्यायनः-““ भराजदेविकेनापि निक्षिप्तं यत्न नाज्गितम् । ग्रहीतुः पह माण्डन दातुनष्टं तदुच्यते " ॥ मनुः--“ चरेते जटेनोढमभिना दग्धमेव च ! न दद्याद्यदि तस्मात्स न सहरति किंचन '”॥ तस्माद्धनाद्यदि स्तोकं स्वरपमपि न संहरति न ग्रहातीस्यथः। कात्यायनः--“ यस्य दोपेण यत्किचिद्धिनदयेत हियेत वा । तूव्यं सोदयं दाप्यो दैवरानक्ताद्धिना ” ॥ सोदयं सषटद्धिकम् । बृहस्पति;ः-““ मेदेनेपेक्षया न्यासं अरहीता यदि नाशयेत् । याच्यमाना न दद्याद्वा दाप्यस्तत्मादय मवत् ' ॥ भप्रशक्वेन्मामितेऽदत्ते दाप्यो दण्डं च तसम म्॥६६॥ स्थापकेन पागिते याचित उपनिधावितरेणादत्ते यद्यपि देवादिवशा- दंशो नाशो भवति तथाऽपि तत्समं धनं धनिने तत्सममेव च दण्टं रङ्गा दाप्यः ॥ ६६ ॥ ( क) पे य [, | क, जअजबन्खच्छया दण्डया दाप्यस्त चापि सद्यम् ॥ स्वेच्छया स्थापकानुङ्ञां विनोपनिधिमा जीवन्नुपजीवन्रक्षको रान्ना दण्ड्यस्तं चाथ स्थापकाय सोदयं दाप्यः। कास्यायनः- ५५ ग्राह्यस्तूपानिधिः काटे कालहीनं तु वजैयेत् । काट्हीनं दददण्डं द्विगुणं च प्रदाप्यते” ॥ यद्धयादुपनिधिनिक्षिप्तस्तस्मिन्नसीति ग्राद्यो वतेपाने तु तेस्मिन्दानं काटहनम् ॥ याचितान्वाहितन्यासनिक्षपादिष्वयं वधिः ॥ &७ ॥ [ शत्यपनिधिप्रकररणम् ॥ ४ ।। ]
अयं पूर्वोक्तो विधियाचितादिषु वेदितव्यः । याचितादिस्वरूपयुक्तम् ।
मन॒ः--“ यो निक्षेपं नापेयति यश्चानिक्षिप्य याचते । वुमो चौरवच्छास्यौ दाप्यौ दण्डं च तत्समम् ” ॥
# भ्रेषश्वेदिति पाठः क. ह. पुस्तकयोः ।
> योम कन
१क, द्दायतु। यः। २ क, “स्मिन्मानं ।
६६४ अपराकांपराभिषापरादिलयविरवितदीकासमेता- [रद्ितीयः-- ( उपनिधिप्रकरणम् ४) बृहस्पतिः--“ गृहीत्वाऽपहनुते यश्च पताक्षिमिः शपथेन वा । विभाव्य दापयेन्न्याप्तं तत्समे विनयं तथा » ॥ म्नुः-- ५ निक्षेपो यत्कृतो येन यात्रान्वा कुटपनिषौ । तावानेव प्त विज्ञेयो वित्ुवन्दण्डमहेति ” ॥ विघठवन्वितय धुबन् । ¢“ यो निक्षेपं याच्यमानं निक्षप्त्े न प्रयच्छति । सै याच्यः प्राड्विवाकेन तननिक्े्तुरसंनिधौ ॥ पत॒ यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथं क्रमम् । न तत्न विद्यते किंविद्यत्परेरमियुञ्यते ॥ तेषा न दद्याद्यदि तु तद्धिरण्यं यथाविधि । स्वयं निगृह्य दाप्यः स्यादिति धमस्व धारणा " ॥ तद्धिरण्यं तन्ूटयं दिरण्यद्रयं द्विगुणं निश दण्डयिखा-दाप्यः। जृहस्पतिः-- ^“ रहो दत्ते निधौ यत्र विपतवाद्ः प्रजायते । विभावकं तंत्रं दिव्यमुमयोरपि च स्मृतम् ” ॥ उभयो्मध्य पएकस्येयथेः । ५ अन्वाहित याचितके रिल्िल्यागे प्तबन्धके | एष एवोरिता धर्मस्तथा च क्रणागते ”” ॥ कालयायनः-"“ यो याचितकमादाय नो दयत्प्रतियाचितः । प निगृह्य बरद्।प्यो ईण्डेन च ददाति यः ॥ निशठ बरादुपवासादि कारयित्वा स्थापकेन दाप्यो प्राष्य; । एवमपि यो न ददाति सर रान्ना दण्ड्य इति । मत्स्यप्राणे- «५ यो हि याचितमादाय न दद्यद्वितथं ब्रुवन् । स निगृह्य तथा दाप्यो दण्ड्यो वा पृरव्॑ताहप्तम् ” ॥ वाशब्दः सपुच्चये । भुक्तः परापाण्यमृक्त ततपसङ्गादपिः. प्रतिभप्रभृत्य त्तम् । इति निक्षपप्रकरणप् ॥ ६७॥ [ इति भीविद्याधरवंशभ्रमवश्नीशिलाहारनरेनद्रजीमूतवाहनान्वयगप्रमूतश्री
मदपरादि्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधर्मजाञ्चनिनबन्पेऽपरार्वः उपनिधिप्रकरणम् ॥ ४ ॥]
१ क, घ वाच्यः । २ क. न्यपत्तं तथाहतम्।न।३छऊछ. ज. यजतम् ।न। ण्य, छ, ज, रति" । ५ग.छ. ज. श्रद्रव्य' । ६ क, दण्हंचनत द्।७ क्, दण्डं ।
व्यवहाराध्यायः ] याब्नवदक्यस्मतिः। ६६५ ( साक्षिप्रकरणम् ५)
अथ सरीकयान्नवस्क्यस्मृतो
पाक्षिप्रकरणम् । (५4)
अधुना #साक्षिणमाह- तपस्िनो दानशीखाः कृडीनाः सस्यवादिनिः ॥ धरममप्रधाना जवः पुत्रवन्तो धनान्विताः ॥ ६८ ॥ उयवराः साक्षिणो ज्ञेयाः श्रौतस्मातंकरियापराः ॥ यथाजाति यथावर्णं सवं स्वेषु वा स्मृताः ॥ ६९ ॥ तपः च्छाद स्वधमवततित्वं वा, तदन्तः । दानशीखाः स्वभावादातारः कुटीनाः करयाणवकश्चजाः । सयं यथादृष्टायवचनं तच्छीला; सत्यवादिनः । धर्मप्रधाना धमेविरुद्धाथकामत्यागिनः। तथा भोतस्मातक्रियास्नरपाः । ऽयवरारूयवरसख्याकाः। न्यूनसंख्माकाश्रेत्तदा रयो नातो न्यूनां इत्यथः । एवं- विधाः साक्षिणो वेदितव्याः । कतेव्या इति तात्पयाथः । तेच यथाजाति वादिमरतिवादिनालयनतिक्रमेण कायाः । त्नात्तीया एव कायां इत्यथः एतच्च वादिप्रतिवादिनोः सजाति ज्ञेयम् । नानाजातित्वे तु यथावणं ब्राह्म णादिवणेक्रमेगेत्यथेः । सर्वे वा ब्राह्मणादयो वणाः सर्वेष नानावर्णेषु व्यव- हवेषु साक्षित्वेन ग्राह्या; । अत्र नारदः ^ सतम्षदशेनात्ताक्षी विज्ञेयः श्रो्चक्षपोः । श्रोत्रस्य यत्परो त्ते चक्षषः का्यकर्मक्ृत् ? ॥ यर्परो उयवहारसमपेकं वाक्यं त्ते तद्विषयं समक्षदशनम् । भोजस्य शोजसंबन्धीलयथेः । एवं चश्चषः समक्षदशंनं व्यवहाररूपशरीरव्यापारबि- पयम् । मनुः- ५“ ल्लीणां साक्ष्यं जियः कयं द्विनानां परश्च द्विजाः । शद्राश्च पतन्तः शुद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः !› ॥ तथा--“ गृहिणः पुत्रिणो मौलाः क्षत्रविटशुद्रयोनयः । र्थ्ञाः साक्ष्यमहन्ति न ये केचिदनापदि ” ॥
* साक्षी स्थेयो विवादपदे निर्गेता प्रमाणभूतः पुरषो मध्यस्थः प्राश्निकः । इति ज० पु टि२ ।
१ ग. -मावदाताः । २ क. “ट्व € र
६६६ अपराकोपराभिषापरादियविरचितदीकासमेवा- [रदितीय'- ( साक्षिप्रकएणम् ५) नारदः“ श्रेणिषु श्रेणिपुरुषाः स्वेषु वर्गेषु वर्णः ।
बहिवाप्तिषु बंह्याः स्युः जियः लीषु च ताक्षिणः " ॥ कात्यायनः--“ दिङ्गिनः श्रेणिपूगाश्च वणिग्वातास्तथा परे ।
पमूहस्थाश्च ये चान्ये वर्गासताननरवीद्ुरुः ॥
दाप्तचारणमह्ानां हस्त्यश्चायुधजीविनाम् ।
परलेकेकं समूहानां नायका बर्गिणस्तथा ॥
तेषां वादः स्वर्गेषु वर्गिणस्सेषु पताक्षिणः ॥
भ्रजापति-- ^“ साक्षी द्विभेदो विज्ञेयः कृत एकाऽपरोऽक्तः। लेख्यारूढः कृतो ज्ञेया मुक्तकाऽकृत उच्यते ” ||
नारए१--““ एकादशविषः पक्षी शे दषो मनीषिभिः ।
कृतः पश्चविधस्तेषां षड्विधोऽङृत उच्यते ॥ लिखितः स्मारितश्चिव यरच्छाभिन्ञ ए च । गूढश्वोत्तरप्ताक्षी च पाक्ष पश्चविर्धैः कृतः ॥ अङ्ृतः षड़िधस्तेषां सूरिमिः परिकीतितः । त्रयः पुनरनिर्दिष्टाः साक्षिणः समुदाहृताः ॥ ग्रामश्च प्राड्विवाकश्च राजा च म्यवहारिणाम् । कार्येष्वम्यन्तरे यः स्थादथिना प्रहितश्च यः ॥ कस्याकुल्यविवादेषु मवेयुस्तेऽपि प्ताक्षिणः ॥
चृहस्पतिः-“ छितितो टेखितो गूढः स्मारितः क्ुस्यदूतके ।
. भयदच्छब्धोत्तरश्चैव कायंमध्यगतो ऽपरः ॥ नृपोऽध्यक्षस्तथा ग्रामः सताक्षी द्वादशधा स्मतः। प्रमेदमेषां वक्ष्यामि यथावदनुपवंशः ॥
जातिनामादिटिचितं येन स्वं पिच्यमेव च । निवाप्तश्च पर विज्ञेयः पराक्षी टिखितपंज्ञकः ॥ पविर््किया क्रियाभेदः कार्यं कृत्वा ऋणादिकम् । प्रत्यक्षं टेष्यते यच्च ठेखितः प उदाहतः ॥
# एतदधंस्थाने क. पृस्तकेऽयं पाठः-“ यादशश्ात्तरथेव कायंमध्यागतोऽपरः ”” इति ।
१ क, बाह्स्थाः लि । रक. छ. 'वीन्गगः। दाः।३ क. "धः स्मृतः । ४. ज, “वितः प्र । ५ क, "दूषको । ६ क. 0क्तियाक्रि । ७ ग. ज. लेखिते यस्य लेखितं स ।
व्यवहाराध्यायः 1
यात्वरकषस्परतिः।
( साक्षिप्रकरणम् ५)
कात्यायनः
घादिनां व्यवहारिणां ?ि
कुड्यग्यवहितो यस्तु श्रग्यते ऋणमाषितम् । विनिहैनुतो यथामूतं गृढः पाक्षी स॒ उच्यते ॥ आहूय यः कृतः पराक्षी ऋणन्यापतक्रियादिके । समाथेते च पुहुयशच स्मारितः प्र उदातः ॥ विमागदाने विपणे ज्ञाति्यश्वोपयुन्यते |
दयोः समानो धर्मज्ञः कुल्यः त परिकीर्तितः ॥ जिप्रत्याथिवचनं गुणुयासपेषितस्तु यः ।
उमयोः संमतः पराधुदतकः स उदातः ॥ क्रियमाणे तु कतेभ्ये यः कश्चित्स्वयमागतः । अत्र पाक्ष त्वमस्माकमुक्तो यादच्छिकस्तु प्तः ॥ यत्र प्क्ष दिशं गच्छेन्मुमुधुतं यथाक्रमम् । जन्ये पंश्रावयेत्तं तु विद्यादुत्तरपाक्षिणम् ॥ उभाम्यां यस्य विश्वस्तं कायं चापि निवेदितम् । गृढधारी पर विज्ञेयः कार्यमध्यगतस्तथा ॥ अधिपरत्यथिनोवाक्यं यच्छत भूभृता स्वयम् ।
स एव तत्न साक्वी स्याद्विपवदे दयोरपि ॥ निर्णे व्यवहरे तु पुनन्य।यो यदा मवेत् । अध्यक्षः सम्यप्तहितः पात्ती स्यात्तत्र नान्यथा ॥ मुषितं घातितं यत्र प्ीमायाश्च प्तमन्ततः.। अंथतेऽपि मवेत्पा्ची ग्रामस्तत्र न संशयः ॥
““ अशक्य आगम यत्र [वेदश्च प्रातेवादिनाम् ।
तरैविदयप्रहितं तत्र लेष्यसत््यं प्रवादयेत् ॥
६६५
विरुद्धदेश आगमनमागमोऽशक्यो यत्र
तत्र तवियः सभ्यैः परहितं टेख्यमेब साक्षिगो वादयेत् । टेटयाथैमबधार्यं सभ्यप्रहितपरुषपतनिषा साक्षिणा व्रयरिलययथः । इति साक्षिणः ॥६८।६९॥ अथाप्ाक्षिण आह-
घी बाटदद कितवमत्तोन्मत्तामिशस्तकाः ॥
ककि कोकयित्वा
वि रिरि पि
१ग. छ. ज. श्रावेते ऋणिभाः 1 २ग. छ. ज. 'हनुते; यः
। ३ ग, भ्येश्योपः ।
५ क, ध्ये्ततु वि 1 ५ क. (चारी । ६ ग. छ. ज. वादी दहः । ७९, अक्षतो" । ८ ई. ग्विध्यप्र । ९ कृ, गविध्यैः त} १०ग, छ, ज, सभ्यः प्रग ।
६६८ अपराकोपराभिधापरादिलयषिरचितटीकासमेता--[रद्वितीयः--~ ( साक्षिप्रकरणम् ५)
रङ्गावतारिपाषाण्डकूटकृदिकेन्दियाः ॥ ७० ॥ पतिताप्राथप्तंबन्िहायरिपुतस्कराः ॥
साहसी दृषटदोषश्च निधूतश्रेत्यपाक्षिणः ॥ ७१॥ ज्लीबालछावा असताक्षिणः । एषापविदहिततवादेवासाक्षिस्वे भराप्रै यदचनं तदि हितसाक्ष्यलामे प्रतिषिद्धग्यतिरिक्तानां साक्षित्वज्ञापनायम् । अभिशस्तः पापकारित्वेनाऽऽक्षिप्नः । रङ्गावतारी नगादिः। पाषण्डी अवेदपरलस्मृत्यनु- प्राता । कूटदृत्कूटमानादिकतां । आप्तो बाह्मयानसंबन्धी । साहसी हइठ- कायी। इष्टवोषः स्तेनादिः । निषृतः शिष्टगेहितः । परसिद्धमन्यत् । नारदः-
“ भप्ताक्ष्यपि हि शान्ञेषु दृष्टः पञ्चविधो बुः । वचनादोषतो मेदात्स्वयमुक्तिमेतान्तरः ॥ श्रो्ियाद्या वचनतः स्तेनाद्या दोषदर्शनात् ।
भेदाद्विपरतिपत्तिः स्याद्िवादे पताक्षिणां यतेः ॥ स्वयमुक्तिस्त्वनि दष्टः स्वयमेवैत्य यौ वदेत् । मृतान्तरोऽधिनि प्रेते मुमूपः श्राविताहते ॥ श्रोत्रियाप्तापप्ता वृद्धा ये च प्रत्र(बोजिता नराः। अपाक्षिणस्ते वचनान्नात्र हतुरदाहतः ॥ स्तेनाः पाहस्तिकाश्चण्डाः कितवा बान्धवास्तथा । अपताक्षिणस्ते दुष्टत्वात्तेषु सत्यं न विद्यते › ॥ तापसा वानप्रस्था ।
८८ दाप्तनेकृतिकाश्ुद्धवृद्धसरीबाख्चाक्रिकाः । मत्तोन्मत्तप्रमत्तातंकितवग्रामयाजकाः › ॥
नेदतिकर्छाबिकः । चाक्रिकः कुलालः।
८ मरहौपयथिकपतामुद्रवणिक्प्ररनितौतुराः । युगभेकश्रोन्नियाचारहीनङ्कीबनुश्षीख्वाः ॥ नान्तिकवात्यदाराथित्यागिनोऽयाञ्ययाजकाः । एकस्थानि सहायानि चारज्नातिप्तनामयः ॥ प्राग्हष्टदोषरेटृषविषनीम्याहितुण्डकाः । गरदाञनिदकीनाशब्ाद्ापत्योपर्पीतिकाः ॥
१ ग. श्वृतायस्त्वस्ाः । २ ग. ज. ततः । ३ ग. ज.योभवेत्।मृ,। ४ ग. छ. ज, पाधि. । ५, 'तान्तराः । ६ ज, पपरत्तिश्नाः ।
व्धवहराण्याथः ] यात्रवरक्यस्मरतिः। ६६९ ( साक्षि प्रकरणम् ५) छन्तप्ताहपिकश्चान्तनिधतान्त्यावप्तायिनः ” । अन्त्यावसायिनः प्रतिरोपजाः । (4 भिन्नवृत्ताः समावृत्तज॑डतेलिकपौपिकाः › | पौ पिकः परकषिक्रेता । ^ भूताविष्टनुपद्धष्टवषैनकषत्रपूचकाः । सघक्ेस्यात्मविकरेतृहीनाङ्गबक (मग)वृत्तयः ॥ कुनखदवावदच्छितरीमत्रधुकशठशोण्डिकाः | देन्द्रनाचिकटुव्ोग्रश्रेणीगणविरो षिन; ॥ वधकथ्ित्रकृन्नम्मः पतितः कूटकारकः | कुहकः प्रत्यवपितस्तस्करो राजपृरुषः ॥ मनुष्यविषमांप्तास्थिमधुक्षाराम्बुर्विषाम् । विक्रेता ब्राह्मणश्चैव द्विना वाधृषिकश्च यः ॥ च्युतः सवधमाच्कुलिकः म चके। हीनपवकः । पित्रा विवदमानश्च भेदकृचेत्यपताक्षिणः ॥ श्रेण्यादिषु तु वर्गेषु कश्चिद्र्यताेयात् । तस्य तेश्च न साक्ष्यं स्यदष्टारः पर्थं एवते , ॥ सागुद्रवणिक्समुद्रयायी । आतुरो पुपूषेः । युग्मौ द्रौ । एकः प्रसिदः। छ्वीषः षण्डो निरुत््ाहो वा । कुशीरबो नतकः । शेषटषो नटः । विषनजीवी विषक्रयी । अदहितुण्क्रो व्याख्रादी । गरदो विषदः । कीनाशो हालिकः । कान्तः खिन्नः । निधरेतो बहिष्कृतः । अन्तावसायी प्रतिरोपजः । भिन्नष्तो दुराचारः । पौपिकः सूपादिथिक्रयी । अधशेसी अभिशापव् । गत्तिः स्व्टत्तये भोयाया वेरयास्वकारी । शौण्डिकः सराविक्रयी । कात्यायनः--““ तदृत्तिजीविना ये च तत्सेवाहितकारिणः । तह न्धुपुदहदा शल्या आप्तास्ते तु न प्राक्षिणः ॥ मातृष्वसुप्ताश्वैव विवाह्यो भगिनीपतिः । पिता बन्धुः पितृव्यश्च भपोद्यापुतमातुखाः ॥
। # इत समारभ्य पित्न्यघरत्यन्तप्रन्ः क, पुस्तके न विद्ते ।
१ ग..छ. ज. 'वृत्तासमावृत्ता ज" । २ ग. ज. "जण्डतै" । र ग. छ. ज. शनः । विध" । 9 ५५ ४ ग. छ, ज, विवषेमा' । ५ ज, 'चेदसा' । ६ ज. वक्रवृततिः । ७ छ. ज, भावेया ।
६७० अपराकोपराभिषापरादियविरवितदीकासमेता -- (रद्य ` ( वाकिन ५)
एते पतनामयः प्राक्ताः साक्ष्यं तेषु न योजयत् । , कुर्याः सेबन्धिनश्चैव विषाश्यो भगिनीपतिः ॥ पित्ता बन्धुः पितृभ्यश्च श्वशुरो गुरवस्तथा । नगरभरामदेशेषु नियुक्ता ये पदेषु च ॥ व्ठमाश्च न पच्छेयुमक्तास्ते राजपृरुषाः ” | तथा--“' सताक्षिणां छिखितानां तु निदिष्टानां तु वादिना। तेषामेकऽन्यथावादी मेदात्सवे न पराक्तिणः ॥ तथा--“ जन्येन हि कृतः साक्षी नैवान्यस्तं विषादयेत् । तदभावे नियुक्तो वा बान्धवो वा विषादयेत् › ॥ शत्यसाक्षिणः ॥ ७० ॥ ७१॥
उभयानुमतः साक्षी भवस्येकोऽपि धमविव् ॥ यस्तूभाभ्या्माथप्रलययिभ्यामनुमतोऽनुङ्गातः स वेद्धमेषिदेकोऽपि साप्री मवति । उभयानुमताभावे तृक्त सक्षणारूयवरा एव साक्षिणो भवन्ति ॥
सर्वः साक्षी संग्रहणे चोयंपारष्यप्राहसे ॥ ७२ ॥ संग्रहणं पारदायम् । चौर्य प्रसिद्धम् । पारष्वं वाक्पारुष्यं दष्दपारष्यं चु । सादसपाद् पनः- ८ मनुष्यमारणे चोर्यं परदारामिमषेण(शैन)म् । पारुष्यमुमयं चेति साहपतं तु चतुर्विधम् › ॥ चौयेपारुष्यसादसत इद्यत्र साहसशब्देन मनुष्यमारणमेव विवक्षितं, न चोयादिकं, तस्य स्वशब्देनेवोक्तत्वात् । साहसरशब्दध न चौयादिपात्रवा- चकः, कि तु तद्विशेषस्य । यदाह नारदः- ५ सहता क्रियते कमे यक्किचिहख् पतैः । तत््ताहसमिति प्रोक्तं पडो बरुमिहोच्यते ” इति ॥ तेन साहसरूपेष्वपि चौर्यादिषु सभैस्य साक्ित्वविधाना्थं साहसी. यदीनां पृथग्रहणम् । सर्वैः साक्षी न, तु गुणवानेवेलथैः । दोषवांस्तत्रापि रणीय एव, वक्तृदोषाणां वचनलनापापाण्यहेतुत्वात् । कालयायनः- ५८ भ्याघातेषु नृपान्ञायाः सं्रहे साहषु च । सेयप।रुष्ययोश्चिव न परीक्षेत पताक्षिणः " ॥
१क,ण्द् पद् । ष" ।
व्युद्रहृदृष्ययः ]. याह्वरक्यस्मृतिः। ६७१ ( सा्विशरकरणम् ५ ) टपाङ्गाया व्याषतिषु भङ्गेष्िलयर्थः । ५ अन्तरवेदमनि रात्रो च बहिर््रामाश्च यद्धषेत् । एतेष्ववामियोगश्वन्न परीतित साक्षिणः ॥ परनुः--“ अनुभावी तु यः कश्चित्कुयात्त्ा्ष्यं विवादिनाम् । अनतर्वेहमन्यरण्ये वा शरीरस्यापि वाऽत्यय ॥ ्ियोऽ(याऽ)प्यप्ंमवे कायं बरन स्थविरेण वा| शिष्येण बन्धना वाऽपि दात्तेन तकेन वा " ॥ अनुभावी साक्षाद्रष्टा । स्वीपरभृतीनां वुष्टाश्चयत्वादिदोषरहितानापेव षाक्षि- त्वमत्र वेदितव्यम् । उशना--“ दापे।ऽन्धो बधिरः कुष्ठी स्रीनारस्यविरादयः । एतेऽप्यनभिमंबद्धाः साहप्त साक्षिणो मताः " ॥
अनमिषंबद्धा मिन्नारिभावरहिता श्टय्थः ।
“ अपताक्तिणो ये निर्दिष्टा दापतनैकृतिकादयः । कायेगोरवमाप्नित्य मवेयुप्तेऽपि प्ताक्षिणः ॥ तेषामपि न बालः स्यन्नेको न खरी न कूटङत्। न बान्धवो न चारातित्रयुसते साक्ष्यमन्यथा ॥ मालोऽज्ञानादसत्यात्स्ली पापाम्याप्ताच्च कूटकृत् । वित्रूयुबीन्धवाः स्नेहा दवैरनियौतनादरिः "' ॥ एवं च सति वचनाप्रापाण्यकारणीभुतानां दोषाणां सद्धाव एवष हेयाः । तदभावे तु निश्चिते बाखादयोऽप्युपादया इति बाखादीनां साक्षित्वविधाय- केन वचनेनाविरांषः। “८ साक्षिणो हि प्रमुदिष्टाः पत्स्वरोषिषु दुषयेत्। अदु्टान्दूषयन्वादी तत्समं दण्डमहंति " ॥ तत्समो दृष्टसाक्षिदण्डसमः । काल्यायनः- ^“ नातथ्येन प्रमाणं तु दोषेभव तु दूषयेत् । मिथ्यामियोगे दण्डः स्यात्साध्यायोच्चामिहीयते ॥ प्रमाणस्य हि ये दोषा वक्तव्यास्ते विषादिना । गृढासतु प्रकयाः पम्पैः काले शाल्ञप्रदरीनात् ” ॥
थ 4
१ग.,ध, छ, त्रामाः।
६७२ अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितदीकासपेता-- (रद्ितीयः-- ( स्राक्षिप्रकरणम् ५) प्रमाणस्य प्रपाणबुद्धा प्रयुक्तस्य गृढा दोषा बिवादिना वक्तव्याः) भक. रस्तु समभ्येरिलन्वयः। ममाणदोषोद्धावनकाटमाह ब्ृहस्पतिः- ५८ डेष्यदोषास्तु ये केचित्साक्षिणां चेव ये स्मताः । वादके तु वक्तव्याः पश्चदुक्तात दूषयेत् " ॥ व्यासः“ समाप्तदां प्रतिद्धं यद्ठोकतिद्धमथापि वा । पक्षिणां दषणं ग्राह्यमप्ताध्यं दो षवजेनात् " ॥ असाध्यमसाध्यनिराकरणं, दोषवजेनात् । सभ्यपरसिद्धस्य लोकप्रसिद्धस्य व दोषरहितत्वादित्ययेः । ८ अन्यस्तु साक्षिभिः प्ताध्ये दूषणे पूवैप्ताक्षिणम् । अनवस्था भवेदोष्तेषामप्यन्यप्ंमषात् '' ॥ बृहस्पतिः-“ ठेख्यं वा प्ता्षिणो वाऽपि विवादे यस्य दूषिताः । तस्य कायं न शोध्यं तु यावत्तन्न विगोधयेत् ॥ साक्षिपिदूषणे काय पुत्र पताक्षिविश्चोधनम् । टृ दवेषु.सा्षिषु ततः पश्चात्काय विरोधयेत् ” । व्यासः- ^“ पाक्षिदोषाः प्रयोक्तव्याः संपदि प्रतिवाडिना | पत्रेऽमिङिवितान्पवोन्वाच्याः प्रत्युत्तरं च ते ॥ प्रतिपत्तो न सा्षित्वमरन्ति त कदाचन । अतोऽन्यथा भावनीयाः क्रियया प्रतिवादिना ॥ भप्तषयन्प्र(्द.मं दाप्यः प्रत्यथ। सताक्षिणः स्फुटम् । माविताः प्ाक्षिणो वज्याः पा्तिधमीननिराकृताः ॥ जितः सविनयं दाप्यः श्ाल्लदृष्टन कर्मणा । यदि वारी निराकाङ्क्षः पताक्षिप्तत्ये व्यवस्थितः " ॥ अ्सोधयंन्दमं दाप्य इति साक्षिणोऽसाधयन्दोषमनङ्गीकारयन्पत्यर्थी दण्डं दाप्यः भाविता अङ्गीकारितदोषाः साक्षिणो वर्ज्याः । एवं सति प्रतिवादी प्रपाणान्तरं प्रति निराकारक्षस्तदाऽसां जितो दण्ड्यः । दायायनः-
५८ येन कार्यस्य छोमेन निरष्टाः कूरपताक्षिणः ।
र
गृहीत्वा तस्य सवेस्वं कुयांनि्िषयं ततः ॥
१ क, सम्यक्प्रसिद्धत्य छो । २ छ. टिस्य ता । दग घर छ. साद्य । ग्ग. ध. ज, “सादय । ५ क, ध्यन्समं ।
ग्यवहाराण्यायः 1 यात्रवरक्यस्पृतिः। ६७१ ( साक्षिप्रूरणम् ५)
उक्तेऽर्थे मराक्षिणो यस्तु दृषयेस्प्रागदूषितान् । न च तत्कारणं ब्रूयाश्ाप्तुयात्पवप्ताहपतम् ” ॥ ७२ ॥ साक्षिश्रवणविषिमाह-
साक्षिणः श्रावयेदादिप्रतिवादिसमीपगान् ॥ अधिप्रयधिनोः संनिधौ साक्षिणः पराद्विवाकः धावयेत् । मनु!--““ देवन्राह्मण्तानिष्ये साक्ष्यं प्रच्छेहतं द्विनः । उदष्यवान्प्राङ्पुखान्वा पृहे वा शुचिः दुचीन् # ॥ फ भावयेदित्यपेक्नित आद- ये च पातकिनां टोका महापातकिनां तथा ॥७३॥ अश्िदानां चयेरोकाये च घ्रीबाङ्षातिनाम्॥ तान्सवान्समवाप्रोतिं यः साक्ष्यमनृतं वद्द् ॥ ७४ ॥ सुकृतं यया ्िचिजन्मान्तरशतेः कृतम ॥ तरवे तस्य जानीहि यं पराजयते मृषा ॥७५ ॥ निगदष्यारूय तमेतत् । अत्र ययपि मिथ्यावदिनः साक्षिणो जन्मत संचितं सुटेतं पराजितस्य व्यवहारिणों भवतीलयापाततः प्रतीयते तथाऽपि तम तथा प्राष्मम् । कतेगामिफङमदं दि धर्ममपि जुषटुयात्स्वभकाम इया- दीनि श्रुतिवचनानि बोधयन्तीति तद्विसेधपरिहाराथ साक्षिणापूर्थाप(जास)- नायेव परुद्तं यश्वया िचिदिल्याघच्यते । अत एव नारदः- ८८ पुराणेषेमेषचनैः प्म्यमाहात्म्यकीतेनैः । सनृतस्यापवदेश्च भृशुतरपतियेदपि ” इएतीदपक्षारे । यानि पुनः श्रतिभ्योऽविषद्धानि तानि यथायान्येव स्छतिवचर्नानि । तथाऽऽह नारद एव- ५ भर्वीचिनरके कल्प वेयुः कुटपताक्षिणः "” । बुस्पतिः--““ कृटत्तद्यः कूरपताक्ती बह्मा च पमः स्मृतः ^ ॥ इत्यादीनि । अव एव मायधित्तमकरणे- ^“ उक्त्वा चेवानृतं सक्षय कृत्वा च जीपुडदषम् " ।
१ ग, साहसः भार । रक वृधा) ३ क. "शयानम" ।४ग. घ. -छमिद हि) ५ ग. ष, "याद्धमकाः ६ क, भमुर्सादयेर । ७ क, ननू । यदि पुनः श्रतिविः । < म. सनात् । य । ८५
६७४ अपराकोपरामिषापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ शद्ितीयः-- ( साक्षिप्रकरणम् ५) एत्यभ ब्रह्महत्याभायचित्तं कूटसाक्षिणां मनुविदधाति । धूद्रान्ताक्िणः प्रयतरैतदूषणे न द्विजान्पति । अत आह मनुः- ५५ ब्रूहीति ब्राह्मणं ब्रूयात्त्यं ब्रृहीति मृमिपम् ।
गोबोजकाश्चनेवेदयं शद्रभमिस्तु पातकैः ॥ ब्रह्मघ्नं ये स्मृता रोका ये च ख्रीबाघातिनाम् । मित्रदुहः कृत्रस्य ते ते स्युबदतो मृषा ॥ जन्मप्रथति यत्किचित्पुण्यं भद्रं त्वया कृतम् । तत्ते स्व शुनो गच्छेयदि बरूयास्त्वमन्यथा ॥ एके[ऽहमस्मीत्यात्मानं यदि कल्याण मन्यपे । नित्ये स्थतेः स येष पुण्यपापक्िता पुनः ॥ यमो वैवस्वतो देवस्तवेष डदये स्थितः । तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कृून्गमः॥ नम्रो मुण्डः कपटेन मिक्षाथी क्षुत्पिपासितः । अन्धः शाच्चगृहं गच्छेः साक्ष्यमनृतं वदेत् ॥ अर्वा(वा)किदरास्तमस्यन्धे किर्विषी नरकं बनत् | यः प्रशं व्रितथं ब्रूयालयृष्टः सन्धर्मनिश्वये ॥ यस्य विद्रान्हि वदतः क्षेत्रज्ञा नाभिशङ्कते । तस्मान्न देवाः श्रेयांपं खकेडन्यं पुरुषं विदुः ॥ यावतो बान्धवान्यस्िन्हन्ति पताक्ष्यन॒तं वदन् । तावतः सेख्यया तस्िञ्छराण साम्यानुपएवंशः ॥ पश्च पश्वनृते हनति दश्च हन्ति गवानृते । दातमश्वानुते हन्ति सहं पुरुषानृते ॥ हन्ति जातानजातांश्च हिरण्याधञनृतं वदन् । पर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म मृम्यनृतं वदेत् ॥ एतान्दोषानेक्ष् त्वं प्तव।ननृतवादिनः । यथाश्रुतं यथादृष्टं सत्यभषाञ्चपा वद ॥ गोरक्षकान्वाणिनकांस्तथा कारुकुशीख्वान् । ्रष्यान्वाधुषिकांत्रैव विप्रज्डद्रवदाचरेत् " ॥
नारद?“ आहूय साक्षिणः पृच्छेननियम्य शापथेगेशम् । समस्तानिदिताचाराचिवज्ञातायान्पृथक्पूथक् » ॥
कदि ~ ----------- ~ ~~~ -~-------~----~--------- त िकन्ोयोनभयनििियेययोिककनडिननिणि
१ग१.घ. छ, ज, द्रप्ताक्षि 1 २ग.घ. ज, "द्धि ३ गछ, जमभद्र। ४ज., (तः सुषृदेशप” । ५ क, घ, छ, वदे: । ए +
कषेमस्य
ग्यवहाराध्यायः |
याहवरक्यस्मृतिः।
( साक्षिप्रकरणम् ५) तथा-““ प्तमान्तः साक्षिणः प्राप्तानयिप्रष्य्ि्निषी ।
प्राड्विवाको ऽनुयुञ्जीत विधिनाऽनेन सरंत्वयन् ॥
७ वेने भ भ रि क ( * ¶ यद्रय।रनयर्वेत्थ का्यऽस्िशेष्टितं मिथः । तदूत्रूत स्वं सत्येन युष्माकं द्यत्र पताक्षिता ॥ सत्यं सक्षय वदन्ाक्षी छाकानाप्नोति प्ष्कडान् । इड चानुत्तमां कीतिं वागेषा ब्रह्मपूजिता ॥
क्य “ अ © साक्षयेऽनतं वदन्पताक्षी पेत्रष्येत दारणः । विवः शतमाजातीस्तस्मास्साक्ष्थे वदेरतम् ॥ आसव ह्यात्मनः सर्वो ह्यात्मेव गतिरात्मनः। माऽवमंस्थाः स्वमात्मानं नणां साक्षिणमुत्तमम् ॥ मन्यन्ते वे पापकृतो न कश्चित्पदयतीति नः । तांश्च देवाः प्रपद्यन्ति स्वश्चैवान्तरपरषः ॥ योमृमिरापो टदये चन्द्राको्रियमानिखाः ।
[^> @ ¢ 0 ० क रात्रेः स्य च धमेश्च वृत्तज्ञाः सवद्।हेनाम् ' ॥
बृहस्पतिः“ कुटप्तम्यः कूटपताक्षी ब्रह्महा च समाः स्मृताः ।
भ्रणहा मित्रहा चेषां नाधिकः प्मुदाहतः " ॥
नारदः--““ पितरस्तेऽवदम्बन्ते त्वयि पता्षित्वमागते |
तारयिष्यति फिं न्वस्मानकि न्वस्मामपातविष्यति „ ॥
काल्यायन+--““ समान्तस्थेस्त॒ वक्तव्यं सक््यं नान्यत्र साक्षिमिः ।
सवैपतक्ष्येष्वयं धर्मोडन्यत्र स्यात्स्यावरेषु तु › ॥
बृहश्पतिः--““ विहायोपानदुप्णीषं दक्षिणं पाणिम् द्धरेत् ।
हिरण्यं गोशकृदभान्पमादाय ऋतं वदेत् " ॥
कात्यायनः--“ समवेतैस्तु यदृषठं वक्तव्यं तत्तथेव तु ।
विभिननैकेककायं यद्वक्तव्यं तत्एयक्पू थक् ॥ भिनकाले तु यत्काय विज्ञातं तत्र पक्षिभिः । एकेकं षादयेत्तत्र मिका तु तद्धगुः ॥ स्वभावे क्तं वचस्तेषां म्राह्यं यदोषवनितम् ।
क्ते तु पताक्षिणो राज्ञा न प्रष्टव्याः पुनः पनः॥
उपस्थितान्परीक्ष्याथ पताक्षिणो नृपतिः स्वयम् । सािभिग्याटतं वाक्यं पह सम्प; परीक्षयेत् ।
१. ज, व्यथाः । २१. ष, छ, "स्माल्छिन्वस्मापात' । ३ क. उक्तस्तुषा।
६७५
६७६ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितेदीकासपेवा- [रद्ितीयः~ ( साक्षिप्रकरणम् ५) दा शुद्धक्रिया न्यीयात्तदा तद्वाक्यश्नोषनम् ॥ दुद्धाद्राक्याञ्च यः शुद्धः प्त शुद्धोऽर्थोऽन्यथा न तु "| क्रिया रिखितादि प्रमाणम् । शरुद्धिर्दोषगणादशचेनम् । नार१४--“ पुरुषाः सन्ति य छोभाद्धित्रूयुः साक्ष्यमन्यथा । सन्ति षाऽन्ये दुरात्मानः कुरडेरूयङृतो नराः ॥ लतः परीक्ष्यमुमयमेतद्राज्ञा विशेषतः| टेर्याचारेण टिखितं साक्ष्याचरेण सताक्षिणः ४ ॥ कूडाफूटविवेको धमे आचारः । ्ृहस्पतिः--“ उपस्थिताः परीक्ष्याः स्युः स्वरवर्णङ्कितादिभिः '' । नारदः --“ यस््वात्मदोषदुष्टत्वदस्वस्थ इव रक्ष्ये । स्थानासस्थानान्तरं गच्छेदेकेकं चानुधावति ॥ काप्तलयकस्मा भृशममीक्ष्ण निःश्वप्तलयपि । विटखिल्यवनि पच्यां बहु वाप्तश्च धूनयेत् ॥ मिद्यते मुखवर्णोऽस्य ठ्डाटं स्विद्यते तेथा। शोषमागच्छतोष्ठावुर्वं तियक्च वीक्षते ॥ त्वरमाण इवात्यथमपृष्टो बहु माषते | कूटपा्ती प्त विज्ञयत्तं पापे विनयेदरुशम् " ॥ ७३॥ ७४ ॥७५॥ यथाविधि चोदित्ोऽपियोन वृते तं प्र्याह- अघ्रुवन्हि नरः साक्ष्यमृणं सद्राबन्धकम् ॥ राज्ञा सव प्रदाप्यः षटचत्वारिशत्तमेऽहनि ॥ ७६ ॥ योऽभ्युपेय साक्षित्वं यथाविधि च पृष्टः सन्नपि साक्षिवाच्यं न ब्रते तदाऽसो दशबन्धस्तदितं स्वं सष्टद्धिकमृणं राज्ञा दाप्यः । अत्र च दशबन्धो रान्ना ग्राष्नो दण्डत्वात् । ऋणं तृत्तपणेन, ऋणत्वादेव । अन्रुव्रता साक्षिणाऽ- धमणदेयं दातस्यपमिलेतावदत्र वाक्ये विधीयते । षट्चत्वाररित्तमेऽइनीति धचनादतः प्रागुवतो न दोषः। बहस्पतिः“ आहूतो यत्र नाऽऽगच्छेत््ाक्षी रोगविव्जितः । चर्ण दमं च दाप्यः स्यात्रिपक्षातरतस्त् स्तः " ॥ रोगविचनितग्रहणं सामथ्योपरक्षणायेम् । ऋणादिष्यवहारविषयमेतव् । वदाह मनुः-
१ क. राद्धा क्र । २ क. ज. न्याय्यात्तदा। ३ क, ^त्वान्मध्यस्य। = क, ननुगच्छति । ५ ग, छ, पुनयेत् । ६ ङ, क्षिवचनं न ।
न्यवहाराभ्यायः ] या्नवसवयस्प्रतिः । ६७ ( पक्षिप्रकरणम् ५) ८५ त्रिपक्षादनुवन्तक्ष्यमृणादिषु नरोऽगदः । तरणं प्राप्ुयात्सर्वं दशबन्धं च पवैशः ” इति ॥ ७६ ॥ ऋणादिष्यतिरिक्तविषये पुनरन्यथा दण्डमाह-
न ददाति हि यः साक्ष्यं जानन्नपि नराधमः ॥ स॒ कूटप्ताक्षिणां पापेस्तुल्यो दण्डन चैव हि ॥ ७७॥ सस्यासत्यतां व्यवहारे जानन्नपि यो नराधमोऽतिक्रान्तयिधिनिषेषः साक्ष्यं विवादनिवतेकं सत्यवचनं न ददाति न परयुङ्क। सलवचनप्रयोगः स्वस्य परस्य चोपकारफ इति दानतुर्पस्तस्माहदातिना व्यपदिश्यते । स पृषाषा- दिसाक्षिणां पापेत्रक्नहत्यासाम्यायपर्षतेवेक्ष्यमाणेन च दण्डेन तर्यो वेदि त॒ष्यः । भत्र कात्यायनः- ८ पक्षी पतक्ष्यं न चेदूव्रयास्तमदण्डं वहेदणप् । लतोऽन्येषु विवदेधु त्निरते दममईति ” ॥ ननिभिः शतं काषोपणानाम् । षिष्णु;--“ पारयन्तोऽपि थे साक्ष्यं हृष्णीमूता उपाप्ते | ते कूटपता्ञिर्णां पपेस्तुरया दण्डेन चैव हि "॥ कार्यायनः-“ सतम्यक्गियापरित्तान देयः कारस्तु प्राक्षिणाम् । पदिग्धं यत्र साक्ष्य स्यात्सद्यःपृष्टं विवादयेत् ' ॥ ७७ ॥ सात्िविपरतिपत्तौ सत्यां यत्कार्यं तदाद- देधे बहूनां वचनं समेषु गुणिनां तथा ॥ गुणिहैधे ठ वचनं ग्राह्यं ये गुणेवत्तमाः ॥ ७८ ॥ साक्षिणां द्वेषे विप्रतिपत्तौ सत्यां बष्टनां वचनं पभमाणतया प्राहम् । अत्र यकत भूयस्त्वमेव वचनप्रापाण्यकारणपृुक्तम् । संख्यासाम्ये तु ये तपपरभृत्ि- गुणषन्तस्तद्रचने प्रपाणसवेन ग्राह्यम् । गुणिनां विमतौ तु येऽतिश्चयेन गुणवन्त स्तद्चनय् । गणानापरतिक्यो भूयस्त्वं पाटवं वा। अत्र मनुविष्णू- ¢ बहुत्वं परिगृहणीयात्सािद्विपे नराधिपः । मेषु च गुणेत्कृष्टान्गुणिद्धेषे द्विजोत्तमान् "' ॥ नारदः“ प्ताक्षिविपरतिपत्तो तु प्रमाणं बहवो मताः| तत्साम्थे श्य चयो ग्राह्माक्लस्ताम्ये शचुचिमत्तरः "” ॥
१क.घ्. छ. ज, ण्वु द्विश २ग. घ, छ, ज, "णवित्त् 1
६७८ अपराकापराभिधापरादिलयविरवितटीकासमेता-[रेदितीयः-- ( साक्िप्रकरणम् ५) यक्त नारदेनोक्तम्- “ राज्ञा पररिगृहोतेषु साक्षष्वेकाथनिणये । वचनं यत्र भियेत ते स्युरभदादपताक्षिणः इति, तस्स ख्यातो गुणतश्च साम्ये सति वेदितव्यम् । न हि तन भोतृणां संदायनिष्टत्तिरस्ि ॥ ७८ ॥ यस्योचुः साक्षिणः सयां प्रतिज्ञा स जयी भवेत् ॥ अन्यथा वादिनो यस्य धुवस्तस्य पराजयः ॥ ७९ ॥ साध्याथंनिर्देशः प्रतिज्ञा । तत्न परथमवादिनः सा तावद्धवति । प्रत्यवस्क न्दभराद्न्यायात्तरयारपि साध्यविषयत्वात्पतिज्ञाशब्देन परिग्रहः । तेन यस्य वादिनः प्रतिवादिनो वा परतिज्ञां साक्षिणः सल्यापाहुः स जयी भवति, यस्य तु पिथ्याभरतामाहः स॒ धवं पराजयी न पुनरथौपत्तिगम्यः। एक- स्य तु जयित द्वितीयस्य पराजयो न साक्षिवचना्साक्षाद्म्यते कि स्वथोत् । अत्र बृदस्पतिः- ८५ यस्यारेषः प्रतिज्ञाथः ताक्षिमिः प्रतिरवाणितः । स॒ जयी स्यादन्यथा तु प्ताध्याथं न पतमाप्रुयात् ॥ पृवपके प्रतिज्ञातमरोषं प्रतिमावयेत् । उनार्धक तु यत्नाक्तं न तन्निगदितं मवेत् ” ॥ पवेपक्षग्रहणं पद शनाथम् । निगदितं विनिणीतम् । ^" देशं कं दिनं संख्यां पं नात्याक्ृती वयः । विपवदेदयत्र स्ये तदनुक्तं विदुषधाः ॥ शटणारिषु विवादेषु स्थिरप्रायेषु निश्चितम् । उने वाऽप्यपिके वाऽ प्राक्त साध्यं न पतिष्यति ॥ उनाधिकं तु यत्र स्यात्क्षयं तत्र बिवयेत् | साक्षी तत्न न दण्डयः स्यादनुवन्द्ण्डम्हति ॥ साध्येकांशेऽपि गदिते साक्षिभिः प्तक मवेत् । खीपङ्गे साहसे चोय यत्ताध्यं परिकष्िपितम् " ॥ ७९ ॥ साक्षिवचनप्रामाण्यमेदहेतुमाह-
उक्तेऽपि साक्षिभिः पाक्य यद्यन्ये गुणवत्तमाः ॥ हिगणा वाऽन्यथा ब्रूयुः कूट; स्युः पूर्वसाक्षिणः ॥८०॥
® युः ष्यः ॐ १ क, साक्षी।२क,ध. छ, “युः पूर्वे ष्युः कूटाः ।
ग्यवहाराश्यायः 1] याह्वसवयस्पृतिः। ६७९ ( साक्षिप्रकशणमप् ५)
वादिना मरतिवादिना बा निदिषैः साक्षिभिरुक्तेऽपि वाक्ये प्रतियोगनि- दिष्टः ५ वटषत्तमा द्वैगुण्येन वा भूयांस उक्तमेवाथेषन्यथा ्रुयु- स्तदा पवेसाक्षिणः कूटा पिथ्यावादिनः स्युः तथा च काल्यायनः-
५८ यत्रैव सावितं कार्यं ्ताक्षिभिर्वाहिनो मवेत् । प्रतिवादी तदा तत्र मावयेत्कार्यमन्यथा ॥ बहुभिस्तत्कुटीनेवा कूटाः स्युः पूर्वत्ताक्षिणः " ।
कुरीनग्रहणं गुणातिशयोपरक्षणायेम् । ननु चैकस्मिन्व्यवहारे वादिपरति. वादिनोः कथ साक्षिसबन्धः, उक्तं हि--
८ सा वेकस्िविवादे तु क्रिया स्याद्रादिनोर्योः । न चायंपतिद्धिरुमयोने चैकत्र क्रियाद्रयम् ", इति ॥
सत्य, तुरयवदुभयोनास्ति क्रियापाप्निः । यदा यस्य क्रिया शाक्तः भराप्रा तदा तस्य तां पिथ्याभूतां विदित्वा तस्या पिथ्यातख्यापनाय साक्ष्य. स्तरपुपन्यसनी यमिलयेवेनोच्यते । अन्न च स्मृतयन्तरोक्तविश्षेषः-
५५ तसतं चानुशिष्टं च यो मन्येत विधमेतः | द्विगुणं दण्डमास्थाय तत्कायं पृनरुद्धरेत् " इति ॥
अधमे एव विधमस्तस्माद्िधमतः । पएतत्तीरितं छिखितम् । अनुष्ठ साक्षिवचनं ष यो मन्येत स द्विगुणं दण्डगुद्धलय तत्कायं तं ष्यवहारं पुनः साक््यन्तरुद्धरेदियथः । यत्त व्यासेनोक्तम्-
“ अन्यैस्तु पताक्षिमिः साध्ये दूषणे पृवप्राक्षिणम् । अनवस्था मवेष्टोषस्तेषामप्यन्यपतं मात्
इति, तत्साक्षिदुषणमेवान्यैः साक्षिभिनं कायपिरयेवपथंम् । अनवस्थाप्र- सङ्गश्च साक्षिणां साम्ये सति भवति, न एनः संख्यादिवेषम्ये । यनु नारदे. नोक्तम्-
५ निर्णीति म्यवहारे तु प्रमाणमफलं परम् हिखितं पताक्षिणो वाऽपि न चेत्पुवं निवेदितम् "
[इति,] तद्रादिनः प्रतिवादिनो बा जयपराजयावधारणरूपन्यषहारनिर्णेजने सति पूर्वोपिन्यस्तासमाणासमाणान्तरस्य पूतरयुपन्यस्तस्य प्रतिपादनमफश- मिल्याचष्े, न पुनः प्रागपि निर्णेजनातर ॥ ८० ॥
कूटसा्िदण्डमाह-
एथक्षषग्दण्डनीयाः क्टकृत्साक्षिणस्तथा ॥ विवाद्ादृहिगुणं दण्ड विवास्यो ब्राह्मणः स्मृत'॥८१॥ `
६८० भपराकोपरामिषापरादिलयविरविवरीकासमेता--(र दवितीषः-- ( सा्िप्रकरणम् ५) घस्कोचादिना साक्षिणः फृटान्करोति योवा कूटं ङितं करति ख कूटदत् 1 स च फूटसाक्षिणश्च विवादविषयीमृताद्धनाद्िगुण दण्ड पृथक्पृथ- षप्रयेकं दण्डनीयाः । ब्राह्मणस्तु न दण्डनीयः कितु देशानिवांसनीय, एतश्च. दण्ड विधानं कूटदृस्पशतीनां स्वसपापरापेऽनभ्यासे च वेदितव्यम् | पनुः--“ छोमात्पहचं दण्डयः स्यान्मोहाप्पवं वु साहम् । मयादौ मध्यमो दण्डो पेत्रासपूर्वं वतुगुणम् ॥ कामादशगृणं पूवं करोषत्त त्रिगुणं परम् । शक्नानाद्र शते पूर्णे बाटिदयाच्छतमेव च "' ॥ काषौपणसंख्याश्रैताः । कश्िन्मन्यते दिविध कूटसा्तिखं रोमादिनिपि- तं तद्विपरीतं चेति । तत्र छोभादिनिपमित्तके कूटसाक्षित्वे मानवो दण्ड. विधिः । इतरत्र तु याहवस्फीय शति, तदसत्। रोमादिनिमिस्तकमेव दूटतसाक्निस्वम् । तदाह मनुः- ५५ कोमान्मोहाद्धयानैप्रात्कामात्कोषात्तथेव च । अन्ञानाहाटमावाच्च साक्ष्यं वितथमुच्यते " इति ॥ तस्मादुक्तैष व्यवस्था न्याय्या । लोभोऽयपरत्वं, मोहो भ्रमः । अब्नानं विचिज्छता; बारभावाऽपरिणतत्वम् । तथा द्रव्यविश्चेषपरतिबद् दोषस्य गौरवं छखाषवं चष्ट देण्ठेऽपि वथास्वं करपनीयमिति । तवक्तं भनुना--"“ पश्च परते हन्ति " इत्यादिना । तथा--“ कोरपर्ष्यं तु कू्वाणांस्ञीन्वभीन्पाको नृपः । प्रवाप्रयेदण्डयित्वा ब्राह्मणं त॒ विवाप्तयेत् " ॥ जीन्वणान्शषत्रियाद्।न्दण्डयित्वा देशाननिवासयेत् । ब्राह्मणं तु न दण्डयेद्, तु विवासयेदेव । भभ्यासे विषयगारवे वा चिपोऽपि दण्ड्यः विष्णुः-“ कूटपाक्िणां सवैरापहारः कायेः '› । भम्यलृतविषयमेतव् । नारदः“ य्य दरयेत पप्ठाहादु क्तवाक्यस्य पताक्षिणः। रागाभ्नज्ञातिमरणमणं दाप्या द्मचमसम्तः॥ येन कायस्य ठोमेन निरष्टाः कूटपताक्षिणः। गुहात्वा तस्य सवेस्वं कुयान्नि्षिषयं ततः " ॥ ८१ ॥
यः साक्ष्यं श्रावितोऽन्यभ्यो निद्ररुते तत्तमोहतः ॥
धायि ५ 0 1 1 1 0 १
| १. घ, ज, दवपरिवः। २ क, रण्दयेऽपि। 3 क. 'गान्धार्मिक्ो।४ ग, छ, ववे बाऽपि नि०।५म.घ्, ज, घनं।
इयवहाराध्यायः 1 यान्नषत्क्यस्मृतिः । ६८१ ( साक्षिप्रकरणम् ५) १ । [| [1 कि स दाप्योऽ्गुणं दण्डं ब्राह्मणं तु विवाप्तयेव ॥८२॥ यरतमोहतस्तामसः सभ्येयंथाविधि साक्षिपरश्नवाक्यं श्रावितः सन्वा- द्कालेञन्येभ्यः साक्षिभ्यः स्वकीयं साक्ष्यं साक्षित्वं निदनुते-नाहमन साक्षी भवापीलयपलर्पति, स साक्षिदण्डपष्टगुणं दाप्यः । स्वकौयसाप्षित्वापह- घमन्पान्साक्षिणो ज्ञापयतीति अन्येभ्य इति चतथ्यी अथः। स्वयं तावत्सात्ि- त्वापहतरं कराति, परांश्च कारयितुमिच्छवीत्यतिदृषत्वादष्गगं दण्दं दाप्यः। ाह्मणधेदेवंविधस्तं स्वदेशाद्विवासयेन्निवांसयेन्न तु दण्डयेत् 1 श्रावित इति वचनादङ्गीटृतसाक्षिमागाऽपाविति गम्यते । नारद‡--% श्रावयित्वा तथाऽन्धेम्यः साक्षित्वं यो विनिह्नुते । स विनेथा रातं कूटप्ताक्ष्यपिको हि प्तः” ॥ ८२ ॥ साक्षिभिः सत्य वक्तव्यमिलयस्य कविद्विषयेऽपवादमाद- वर्णिनां हि वधो यत्र तत्र सक्ष्यनृतं वदेत् ॥ तत्पावनाय निव।प्यश्वरः पारस्वतो हिजेः ॥ ८३॥ इति साक्षिप्रकरणम् ॥ ५॥ यत्र सत्ये कथ्यमाने ब्राह्मणादीनां वधो पारणं प्रसज्यते तत्रानतं सक्षी छ्रयात् । तत्पावनाय तदाषनिहेरणाय सरस्वत।द्बत्यश्चरानवाप्या द्विजा तिभिने तु श््रेण | ब्राह्मणस्य द्यपि वधः प्रतिषिद्धः “८ न जानु ब्राह्मणं हन्यातवेपपेप्वपि स्थितम् । राषटदेनं बहिः कुयात्समग्रधनमक्षतम् । न ब्राह्मणवधादूयानधर्मो विद्यते करनित् ॥ तस्मादस्य वधं राजा मनप्राऽपि न चिन्तयेत् " श्त्यादिमन्वादिवाक्येस्तथाऽपि बधत॒टयताऽस्ि दण्डस्य, यथाऽऽह पनुः * «५ मोण्डये प्राणान्तिको दण्डो ब्राह्मणस्य विधीयते । इतरेषां त वणानां दण्डः प्राणान्तिको मवेत् " इति ॥ तेन पुरनिबोसनादिरपि दण्डो वधसम एव । तदुक्तं स्मृतयन्तरे- ^“ ब्राह्मणस्य वधो म।ण्डय पुरान्नवापतन तया । छदे चाङ्करणं प्रयाणे गदेमेन च › इति | यदा--““ गोरक्षकान्वाणिजकांस्तथा कारुकुक्ीटवान् । प्रे्यान्वार्षुषिकन्िव विप्राञ्छरद्रवद्राचरेत् ?'
१ ग. घ. छ. भमियः । ८४
६८२ अपराकापराभिधापरादिलविरचितदीकासमेता- [रेद्वितीयः-~ ( लेख्यप्रकरणम् ६ ) इति मनुबचनान्पदत्यपराधे विप्रविदषस्यापि वधः भाोति । नच वाच्य ५ बरणिनां हि वधः » इत्यन्न वणेग्रहणं बाह्मणविषयमिति । यदाह पनुः- ८८ शद्रविदृक्त्रविप्राणां यत्र चोक्तो मवेद्रधः। तत्र वक्तव्यमनृतं तद्धि सत्याद्धिशिष्यते ” $ति ॥ अथवाऽतिक्रान्तनिषेधेन यत्र ब्रह्मवधः क्रियते तत्रैतत् । गोतमः“ नानृतवचने दोषो जीवितं वेत्तदधीनम् । नतु पापीयसो जवनम् !›। विष्णुः--¢ तत्पावनाय कृष्माण्डीमिद्विनोऽभनि जुहुयात् । दरश. कायि(हि+कं गोदशकस्य ग्राप्तं दयात् ” । मनुः--““ वाग्धवतैश्च चरुभिर्यजेरंस्ते पतरस्वतीम् । अनृतस्यैनसस्तस्य कुवांणा निष्कृतिं पराम् » ॥ चरुभिरिति वचनं कतबहुर्वाभिपायम् । ८८ कृष्माण्डेव।ऽपि जृहुयादून्रतमभ्नौ यथाविधि । उदित्यचा वा वारण्या च्युचेनान्दैवतेन वा ” ॥ उदिति “ उदुत्तमं वरुणपाशमस्मत् › इदयस्याः परतीकम् । सौपायनस्मृती--' प्रधानतः प्रतिपत्तिरतोऽन्यथा । कर्ता द्वाद- शरात्रं पयः पिनन्कृष्मणण्डेजुहुयात् " । इति साक्षिपरकरणं समाप्तम् ॥ ८२ ॥ [इति भ्रीवियाधरवेशप्रभवश्रीशिखादारनरेन्दजीमृत वादनान्वय प्रसुतघ्नीमदपरादि- त्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयध मश्ाल्ननिबन्पेऽपरार्े साक्षिप्रकरणम् ॥ ५ ॥]
अथ सटीकयाङ्ञवल्क्यस्मृतो
लेद्यप्रकरणम् । (६ )
गी 2 3.8 99 मरी
क्व, | कि
मुक्तिसाक्षिणावमिहिती । इदानीं छिखितपमिधत्ते- यः कश्वद्या [नवतिः स्वर्च्या६8 प१स्परब् ॥ रेख्यं ठ साकषिमकायं तस्मिन्धनिकपूवकम् ॥ ८९ ॥ यः कशिष्णादिरथं उत्तमणधमणाभ्यां परस्परं स्वेच्छया निष्णातः, स्वरूपसंख्या्द्धिरूपेण सं्रतिपत्रस्तसिमिन्िषये धनिकनापपूतकं साक्षिना- मभियुक्तं लेख्यं करणीयम् ।
व्यवहाराध्यायः ] यात्वस्क्यस्परतिः। ६८३ ( ठेद्य प्रकरणम् ६ )
बृहृस्पति;ः--“ राजषेष्यं स्थानकृतं स्वहस्तर्िखितं तथा । लेख्यं तत्रिविधे प्रोक्तं भिन्नं तहहुधा पनः ॥ भागदानक्रयाघौनां संविद्।सऋणादिमिः। सप्तषाञकिकं टेख्यं त्रिविधं राजशाप्तनम् ॥ भ्रातरः पंविमक्ता ये स्वरुच्या तु परस्परम् । विभागपत्रं कुर्वन्ति मागङेख्यं तदुच्यते ॥ ममि दत्वा यस्तु पत्रं कु्याचन्द्राकंकाटिकम् । शनाच्छेद्यमनाहायं दानर्ख्यं तु तद्विदुः ॥ गृहक्षेश्रादिकं क्रीत्वा तुस्यमर्याक्षरान्वितम् । पत्रं कारयते यत्त॒ करयदे्यं तदुच्यते ॥ लङ्खमं स्थावरं बन्धं दत्वा टेष्यं करोति यत् । गोप्यमोग्यक्रियायुक्तमापिरेख्यं तु तत्स्मृतम् ॥ ग्रामो देशश्च यत्कुयान्मतटेष्यं परस्परम् । राजाविरोषि धमार्थ संवित्पत्रं वदन्ति तत् ॥ वल्नान्नहीनः कान्तारे टिचितं कुरुते तु यत्। कर्माहं ते करिप्यामि दाप्तपन्न तदिष्यते ॥ धनं वृद्धया गहीत्वा त॒ स्वयं कुयाच कारयेत् । यैद्धारपन्नं तत्रो क्तमणटेख्यं मनीषिभिः '” ॥
वसिष्रः-“ ठोकिकं राजकीयं च टेख्यं विद्याह्विरक्षणम् ।
राजकीय वतुरमेदमष्टभेदं तु ₹।किकम् ॥ शाप्ठनं प्रथमं ज्ञेयं जयपन्न तथाऽपरम् । जान्ञाप्रज्तापनं पत्रं राजकीयं चतुविघम् ॥ चीरकं च सखहस्तश्च तथोपगतपज्ञकम् । आपिपन्रं चतुर्थं त पञ्चमं क्रयपत्रकम् ॥ पष्ठ त स्मतिपनत्राख्य सप्तम षादटपत्रकम् | विशुद्धिपन्नकं चेवमष्टषा छोकिकं स्मतम् ॥ दत्वा मोगाद्धिजातिम्यो रत्नानि विविभानि च। राजा म्॒मिं च कुर्वत तेषां तस्याश्च श्चाप्तनम् ॥ क्रियाकारेकपंबद्धं समाप्ाथंक्रियान्वितम् । समामाप्ततदधाहनेषनामापरक्षितम् ॥
ए १क.षद्र।२क. श्य यः क्यौ । ३ क, घ, छ, उनामप'। ४ क, म शटि । ५ क रणसं । ५ ग, ज. पमानोपः ।
१८४ अपराकापराभिषापरादिलयविरवितदीकासमेता- {रदितीयः-- . ( लेख्यप्रकरणम् ६ ) प्रतिग्रहीतजालयादिपतगोत्रव्रह्मचारिकम् । संनिवेशप्रमाणे च स्वहस्तं तु ङ्वित्स्वयम् ॥ संधिविग्रहकारी च मवेदयस्तत्र ठेखकः | स्वये राज्ञा समादिष्टः प टिखद्राजक्ाप्तनम् ॥ स्वनाम विटिखेत्पश्चान्मुद्विते राजमुद्रया । म्रामक्षेत्रगृहादी नामीदकस्याद्राजश्ासनम् " ॥ काटयायनः-“ मुद्रारद्धं करियारुद्धं मृक्तिश्ुद्धं पचिहकम् । राजस्वहस्तपशद्धं शुद्धिमायाति शाप्तनम् " ॥ नारदः ^“ प्रकटं पूर्पादं च पोत्तरं सक्रियं तथ। | पतावधारणकं चवर तज्ज्ञेयं जयपत्रकम् ॥ नृपानुज्ञातटिलितः सेश्राग्योऽधंश्च पक्षयोः । सम्पेनिधीरितः पश्वाद्रा्ञा श्रास्यः स शाख्तः॥ प्राप्तं द्विगुणदण्डं तु दण्डयित्वा पुनस्ततः । जयिने वाऽपि देयं स्याद्यथावल्जयपन्नकम् ॥ मध्ये यत्स्थापितं द्रव्यं चरं वा यदिवा स्थिरम् । पश्चात्ततसोदयं दाप्यं जयिने जयर्यत्रकम् ” ॥ कालयायनः--^ सिद्धे चार्थेन स्तयोज्यो वादी प्त्कारप्व॑कम् । लेख्यं स्वहस्तप्तयुक्तं तस्म।दयात्त् प।धिवः "' ॥ हृद्धवसिष्ठुः-- ^“ यथोपन्यस्तप्ाप्यायेपतयुक्तं सोत्तरक्रियम् । सावधारणकं चैव जयपत्रं तदिष्यते ॥ प्राड्विवाकादिहस्ताङ्कं मुद्रितं राजमुद्रया। प्िद्धेऽथं वादिने दद्याजयिने जयपतकम् ' | ८४ ॥ गिच- समामासतद्षाहनामजातिप्मोत्रकैः ॥ सब्रह्मचारि स्ीयपितृनामादिचिह्धितम् ॥ ८९ ॥ तद्धेख्यं समापासादिविहितं फुयात्। समा संवत्सरः । मासधरत्रादिः । तदधे शुकपक्षृष्णपक्षो । अदः प्रतिपद्ादितिषिः । नाप संहा । जातिर््राह्मण- त्वादि; कदयपादिना समानं गोत्रं तदेव सगोत्रकम्। कंठादिना समानमभिभ्नं बरह्म ॒वेदशालां चरलयधीत इदयेव॑शषीरः सब्रह्मचारी, तस्य मावः सब्रह्म-
१ कं, ध्वा । स्वेधाः। ग. धर छ, "निवारि" । ३१, ज, "त्रिश ।
व्यवहाराध्यायः ] या हवल्कयस्प्रतिः । ६८९ ( केखयप्रकरणम् १ )
चारिकम् । आत्मीयपित्नामादि उत्तमर्णाधपणसाक्षिणां पितृनामादि । आदिशब्देन च धनस्य जातिसंख्यापरिपराणादीनां ग्रहणम् । नापजातिसगो- भब्रह्मचारित्वादीन्यत्र धनिकादीनामेव । व्यासः- «५ जातिः स॒न्ञा निवाप्तोऽथः त्र्या बृद्धिश्च वत्सरः | माप्तः पक्षो दिनं चेषां डिखितं व्यक्तिकारकम् ” ॥ «५ ॥ अपि च-
समप्निऽ्थं ऋणी नाम स्वहस्तेन निेशयेत् ॥ मत मऽमुकपुत्रस्य यद्त्रापारं डखतम् ॥ ८8 ॥ धनिक्राधमणयोर्योऽयेः संप्रतिपन्नस्तटेख्ये समराप्ने चणिको मपायुकपु- धरस्येतन्मभतं यदत्र पत्र उपरितनपङ्क्त्यादां छिखितमिति स्वदस्तन निबे- हरयेद्िखदित्यथः ॥ ८६ ॥ किच- साक्षिणश्च स्वहस्तेन पितनामकेपूवकम् ॥ जत्राहममुकः साक्षी रेखेयुरिति तेऽप्तमाः ॥ ८७ ॥ न केवटमृणी साक्षिणोऽप्यत्रार्थेऽपुकपुत्रोऽहमपुकनामा साक्षीति पिवृनापपु. वकं स्वनाम स्वहस्तेन परस्येकं टिखेयः । ते चासमा विषमरसंख्याका मवन्ती- लयथः । समा इति नप प्रति वादिपरतिवादिनाः सपास्तुसरया भवन्तालययः । यद्यधपणेः साक्षी वा छिषिज्ञो न भवति तदान्येन हिपिद्ेन सषसाक्षिसः मक्ष स्वपतं टेखयेत् । तदाह नारदः “५ अचिपिज्ञ ऋणी यः स्या्ेखयेत्स्वमतं तु सः पताक्षो वा प्ताक्षिणाऽन्पन प्तवपताक्षिप्तमीपतः '' ॥ साक्षिणाऽन्येनेति छिपिद्गमाज्रमदशेनायम्। अन्यर्थां खषा स्यात्॥८७॥ कच- उभयाभ्यायतनतन्मया द्यमकसून्ना ॥ किसितं ह्यमुकेनेति रेखकोऽन्ते ततो छितर ॥८८॥
उमाभ्यापत्तमणोधपरणोभ्यापभ्यथितेन मयाऽपुकपुत्रेणामुकेनेतद्ठेख्यं छि खितमिति डेख्यान्ते रेखको निवेशयेत् ॥ ८८ ॥
9 ग, कपुंनाम' । २ घ. छ, ज, "नाम साः । १ ग, ध, ऊ, नोः प्रति घः । ४गर छ यातुट- ५ क, द्््स्या।
६८६ अपराकौपरामिधापरादिलययपिरवितदीकासमेता-- [र दवितीयः- ( टेख्यप्रकरणम् ६)
साक्षिम्टेख्यं कायं मित्युक्तं तस्य कचिद्विषयेऽपवादमाद- विनाऽपि साक्षिभिरुस्यं स्वहस्तङिसितं ठु यव् ॥ तसपरमाणं स्मरत सवे बरुपायङृताहते ॥ ९ ॥
यद्धमणैः स्वहस्तेन छिखति, तद्विनाऽपि साक्षिमिर्खेख्यं प्रमाणं भवति । यादे न बटेनोपाधिना वा कृतं स्यात् । बरख हठात् । उपाधिद्छग्र । पि. दाब्दात्ससाक्षिकमपि । यत्पुननं स्वहस्तखिखित तत्सा क्षिमदेव सत्ममाणम्- ¢ टेख्यं तु द्विविधं विद्यात्स्वहस्तान्यकृतं तथा अपताक्िमत्साक्िमच् पिद्धिर्दशस्थितिस्तयाः " ॥ तथा--““ मत्ताभियुक्तञ्रीबारबलात्कारकृते तु यत् । तदप्रमाणं टिखितं मयापायिक्तं तथा ” ॥ भयादिकरतत्वमेवात्राप्रापाण्ये कारणं) न स्यादिद्तत्वपपि । तथा हि सति स्रीबालादिभियेथाथेमपि क्रियमाणं छिखितमप्रमाणं स्यात् । न च धथायेपप्रमाणं भवितपदैति । यत्त॒ स्यादीनां पृथगुपादानं तत्तेषां बाहुर्येन भयादिसंमवस्यापनायेम् । कालयायनः- ८८ सताक्षिदोषाद्धवेह्टं पतनं वे टेखकस्य वा । धनिकस्य ।पधादाोषात्तथा षारणकस्य च ; ॥ आश्यदोषत एव बृहसतिः- ८“ मुमषृशिशयुमातातेल्लीमत्तव्यप्ननातुरेः ॥ निशोपापिबरात्कारङृतं टेख्यं न सिष्यति ° । काल्यायनः--"“ षानकेन खहस्तेन टखेखतं स्ताक्षिवानतम् । भवेत्कूटं न चेत्कतां कृतं हीति विभावयेत् " ॥ यद्त्तमणां भवदनुमतेन मयतद्िखितमिति प्रतिवादिनं न भावयेनाङ्गीरा- रयेदिल्यथः ५५ देश्चाचारविरुद्धं यत्संदिग्धं क्रमवनितम् । कृतमस्वामिना यच्च पाध्यहीनं च दुष्यति ” ॥ बृहस्पतिः-“ दूषितो गितः साक्षी यत्रैको विनिवेशितः । कूटडेख्ं तु तत्प्रहि टेखको वाऽपि तादश्षः ॥ यदुज्ञवटं चिरकृतं मलिनं खलपकाटिकम् । भग्नं ग्िष्टाक्षरयुतं टेख्यं कूटत्वमाप्नुयात् ॥
१ क, "ति । ज्याः । क. आययदोः।3ग, ज, "तिन भाः। * क, (त्राहू्केख' ।
व्यवहारभ्यायः ] याहवस्क्यस्मृविः। ६८७ ( ठकेडयप्रकृरणप् ६ )
स्थानम्रष्टाप्त्वकन्तिस्थाः संदिग्धा रक्षणच्युताः । यत्रैवं स्युः स्थिता वणौ टेख्यं दष्टं तदा भृगुः ” ॥ ८९ ॥ अपि च- ऋणं छेख्यङृतं देयं परपेिभिर त् ॥ आधिस्तु मुञ्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते ॥ ९० ॥ रेख्यगतं लिखितमृणं निभिः पृरूपेक्रणग्राहकेण तत्पुत्रपोत्राभ्यां च देयम् । पुत्रपौत्रणं देयमिल्युक्तत्वात्। अत एवायमनुबादः। आधिस्तु भुञ्यते तावदिल्यादि विधानायेम् । नद्याधिगतमृणं पुरूपसंरूयानियमविषयं भवति । एवं च यद्धारीतन-- ८८ टेर्यं यस्य मवेद्धस्ते भोगे तस्य विनिर्दिशेत् ” ति निरवधिक्मुक्त, तद्ापिष्रिषयं ग्राह्यम् । एतद्रचनपन्तरेण हि फल- भोग्यो न नहयतीति वाक्यं पुरुषत्रयत्रिषयं स्यादिति तन्निवृरयर्थोऽथेवानेष बाक्यारम्भः ॥ ९० ॥ किच-- देशान्तरस्थे दुखख्ये नष्टन्मृे हृते तथा ॥ ® अ ९ ® ॐ = ॐ जे भित्र द्ग्यं तथा छिन्ने रुख्यपन्यत्त कारयत् ॥ ९१॥ कुगेपदे शस्ये दुरषवोधाक्षरे प्रध्वस्ते, उत्प॑(दध्वं)तिताक्षरेऽपहूते विदीर्णे दम्ब द्विषाते टेसख्ये लेख्यान्तरं कारयेत् । नारदः- “* ठेते देशान्तरन्यसते शीर्णे दुख्सिते हृते । सतस्तत्काङकरणमपतेो द्रष्ट दशैनम् ” ॥ अयप्ः- सतो देशान्तरस्थस्याऽऽनयनार्थं कारकरणमियता कारेन स्वया तदाहरणीयमिति कालावधिकरणम् । असति तु पूत्ैटिखिते छिखिता- न्तरं छृत्वा तस्य दशपितम्यम्, येन तस्पु्रं लिखितं ट द्वितीयस्य केख्यस्या- न्यथामावनिराकरणाय । कालयायनः- ५ महेयद्धेदितं दण्यं छिद्धितं वीतमेव च । इन्यत्कारयेदधेर्यं तदेनो द्िलितं तथा ” ॥
वीतं विगेतम् ॥ ९१॥
१ग. छ. ज. "कातिघ्याः । र्ग. ज. भष्टं। ३ग. छ. ज. शस्ते, तत्पु । *ष. छ स्वेदनो- । ५ ग. ज, "गदित ।
९६८८ अपरराकांपराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता -- [रेद्वितीयः-- ( लेख्यप्रकरणम् ६ ) अपिच- संदिग्धरेख्ये शदिः स्यार्स्वहस्तङिचितादिभिः ॥ य॒क्तेप्रापिकरियाचिह्वसंबन्धागमहैतुभिः ॥ ९२॥ ङेख्ये प्रमाणतया संदिग्धे स्वदस्तछिखितारिभिः प्रापाण्यरिङ्गेयुक्या- दिभिश्र कारणः शुद्धिः संशयनिषत्तिः प्रामाण्यावधारगलक्षणा स्यात् । एतच्चाधमणेन साक्षिरहितं स्वहस्तेन कृते यद्ेख्यं तद्विषयवचनम् । तत्र वध- मणेस्य न पयेत्िखितमिति भरत्यवस्थानसंभवः । तत्र तेनैव यदन्यद्धेरु कृतं तत्स्वदस्तछिखितं तेनेव निणेयः । आदिङशब्देन च पितृनामगोत्रसब्रह्म- चारित्वानां ग्रहणम् । य॒क्टादीनामपि तत्रैव पत्रक स्व्यं पपाणतया मरमाणा- न्तरानग्राहकतया वा निण।यकत्वम् । य॒क्तिरथ।पत्तिः । भा्िरेकतर देष कले च वादिप्रतिवादिनोः स्थितिः । पतत्र प्रपाणान्त्रनुग्राहकतया शद्धिहेतम स्वातन्त्येण । यदि हि नैकत्र देशादौ तयोः स्थितिस्तदा छिखितमममाणमे- वेति निधिते स्वहस्तङिखितादिषु टेरूयप्रामाण्याव्रधारकेषु बिचारकाणां जि्गासैव न जायते । क्रिया संव्यवहारः । ययोः खल नास््याय॑द्रविडयोसि संब्यवहारस्तत्न टठेख्यं भ्रति प्रामाण्यमक्तभवनिरस्तम् । चह प्रा । संबन्धो वादिप्रतिवादिनोः प्रागिव्रादात्परस्परं विश्वासपवं आंदानप- तिदानादिः । आगमो विवादास्पदीभूतस्याथेस्य स्वस्वामिस्तवन्धोपा्यैः क्रयादिः। अस्याथन एतावद्धनं क्रयादिनाोपायनास्य संभवत्यतद्वद्धिरिति । हेतुरनुमानम् । स्वहस्तछिखितादिकं न रेख्यस्य शुद्ध युक्लयादि निरपेक्ष कारणं भवितुमहंति । अनेकरान्तिकत्वात् । सन्ति खलु पुरूषाः कुशखा ये पुरूपान्तर- छिखिततुरयं लेख्यमापादयन्ति । पितनापार्दानां बाऽभेदः संमव्रति। व्यासः ४ छे्यमाछे्यवत्केचिदलिखन्ति कुशला नराः| तस्मात्तद्छख्पत्तामस्या त्ता 1 नतक मता ॥ ज्ञात्वा कां देशकार्थे कुशला; कूटक्रारकाः । कुवन्ति षदृशं छेयं तदयत्नेन विचारयेत् ॥ खरीबाछखानलिपिज्ञानान्वज्चयन्ति स्वब।न्धवाः । टेख्यं कृत्वा स्वनामाङ्कं जञेयं युक्लयागमेस्तु तत् ” ॥ नारद‡-““ टेख्यं यच्चान्यनामाङ्कं हेत्वन्तरकृतं भवेत् । विप्र्थे परीक्ष्यं तत्सबन्धागमहतुमिः "' ॥
१.६, छ, राप्राः। दग. घ. छ भधान ३ग. छ, ष्यः क्रियाः (ष. ग, “नै क्रिया९।
ठेयवशाराध्यायः ] यात्रवल्क्यस्मृतिः। ६८९ ( लेख्य प्रकरणम् ६ १
विप्रयो विपरतिः । एवपधमणंङिखितस्य साक्षिरहितस्य प्रापाण्यसंश्चये स्वहस्तङिखितादयः प्रापाण्यशरुदष्युपायाः कथिताः । साक्षिमतोऽपि छेख्यस्य संदाये निणयापायमाह कालयायनः ५ न ठखकेन डिचितं न दृष्टं प्ताक्षिमिस्तथा । एवे प्रत्याधनोक्ते तु कुटशेख्यं प्रकीरतितम् ॥ एवं दुष्टं नृपस्थाने यर्सिमस्तद्धि विचार्ते । विमय ब्राह्मणेः सतां पत्रदोषातिरूपयेत् ॥ कृताकृतविचारे त॒ पताक्षिमिः पत्रनिणयः। प्रल्यक्षमनुमानेन न कदाचित्प्रनाध्यते ॥ तस्माह्ेख्यस्य दुष्टस्य वचोभिः साक्षिणां मवेत् । निणेयः स्वधनार्थं हि पत्रं दूषयते स्वयम् !! ॥ स्वयं छिखितं पत्रे स्वयं दूषयते प्रतिवादी) साक्षिमत्तं न शक्यं दूषयितुं साक्षिवचनेन सकरदोषोद्धारात् । तथा--“ ठिचितं टिखितेनैव सताक्षिमत्ा्िमिहरेत् ”। परस्यथिङिखितें साक्षिरदितं छिखितान्तरेण तत्तेन, साक्षिप्त साक्षि भिरुद्धरे्। तथा टा क्त। पक्षिणां वाक्याह्ठखकस्य च पत्रकम् । नथच्छरद्ध नयः कृटं प्त दाप्या दममुत्तमम् !॥ अस्या्थः- लेखक प्रति कूटोक्तो साक्षिणां वचनात्पत्रकं यो वादी शरध न नयेत्स उत्तमसाहसं दण्डचः । ८८ अथ पश्चत्वमापन्नो टेख‰. < प्ताक्षिभिः । तत्स्वहस्तादिभिसतेषां विङाध्यत न स॒क्नयः ' ॥ तथा-““ समद्रेऽपि तथा टस्य मताः सवऽपि तात्स्थताः। ङिखितं तत्प्रमाणे तु म॒तेप्वपि हि तेषु १ ॥ समुद्रे राजयुद्रासहिते शासन हृत्यथः नारद$-““ दरितं प्रतिकार यच्छ्रावितं स्मारितं च यत् । टेख्यं सिध्यति वेत्र मृतेष्वपि हि प्ताक्षिषु › ॥ एतच रेख्यसिद्धिसंमावनामान्पमरतिपादकं न पुनः परीक्षानिवारकम् । यथाक्तम्-
१ग. छ, ध्वं यत्र । २ क. (क्षिभिमेन्त्रनिः। ३ग. ष. ज. तक्षः * क, लेख्यं सिः & ॐ
2 री ण
६९० अपराकपरामिधापरादिदयविरचिषटीकासपेता-- (रेद्धितीयः- ( लेद्यप्रकरणम् ६ )
५५ ऋणिस्वहस्तपंदेहे जीवतो वा मतस्य वा । तत्स्वहस्तक्तैरन्येः पत्रेलछेख्यनिर्णयः ” ॥ तथा-““ डिखितं छिचितेनेव साक्षिमस्साक्षिमिनयेत् । साक्षिभ्यो ङ्चितं श्रयो ठिखितान्न त॒ साक्षिणः” ॥ ङिखितानारूढसाक्षिविषयमेतत् ।
किः कि के,
काल्यायनः--“ क्रिया न दैविकी देया विद्यमानेषु प्ताक्षिषु । डछ्ये च प्रति वादेषु न स्यादिन्यं न पराक्षिणः ” ॥
यदातु साक्षिरदहितं छिखितं न पयेतस्छृतपमिलयधपर्णो व्रते, नच स्वह स्तिखितादि तदद्धारंकरणमस्ति, तदिव्येनोद्धायपित्याह हारीतः- “ न मयतत्करृत ख्य कूटमतेन काररेतम् । अधरीकरृत्य तत्पन्नमर्थे दिग्येन निणयः ॥ प्रजापतिः--“ यन्नामगोत्रैतत्तस्यरूपपंख्या कचिद्धवेत् । प्रगृहीते घने तत्न कार्यो दिव्येन निणेयः " ॥ साक्षिणां स्वहस्तरिखिताच् भावे चेतत् । नारद“ दुष्टे परतरे स्फुटं दोषं नोक्तवानृणिको यदि । ततो विंशतिवषाणि कौन्तं पत्रं स्थिरं भवेत् » ॥ यादि सदोष परै कथं विशषद्र(तिव)षेपयन्तं प्रवतो थक्तिरियेवं सदिः प्रामाण्यं ङेख्यं दिव्यप्रतिस्ाधनार्थं स्थिरी भवतीलयथंः । व्यासः-““ यच्चान्यस्य कृते टेख्यमन्यहस्ते प्रहदयते । अवयं तेन वक्तव्यं पन्नस्याऽऽगमनं ततः ' ॥ अपुकस्येतद्धेख्यं ततो मां भरत्यनेनो पायेनाऽऽगतमिति यस्य हस्ते दृयते तेन वक्तव्यं साधनी यमिलयथंः | कात्यायनः- “ शक्तस्य संनिधावर्थो यस्य टेरूयेन मुज्यते । वपीणि विंशति यावत्तत्पतरं दोषवभितम् ॥ विना दिव्येनेद्थेः । पुत्त्र तु वाक्ये वुष्टस्य केख्यस्यानुद्धावितदाषस्य विशषतिवषायां युक्ता दिष्यसाध्यतोक्ता । इह त्वदुष्टस्याविद्यमानसाक्षिस्वह- स्िसितारेभक्यषोक्तकारया प्रापाण्यससिद्धिरुच्यत इयविरोधः ।
१ क. ज्ञेया ।२घ.ज.ठेखेच। 3 क, "तं मयेतन्न कतमिदयधमर्णोन त्रः । * क. "रण कार ।५ग.ज, कातंषः। ६ क, न्तं पत्रः)
ग्यवष्टाराध्यायः ] याब्नवरक्यस्मृतिः। ६९१ ( ठेद्यप्रकरणम् ६ ) ८८ तथा विश्ञतिवपषणि ओधिर्भक्तः सुनिशितः ।
५ न
येन छे्येन तत्सिद्धं छेल्यं दोषविवर्जितम् "' ॥ पर्वेणेतत्तुस्यविषयम् । ८८ सीमाविवादे निर्णीते समापन्नं विधीयते । तस्य दोषाः प्रयोक्तव्या यावद्र्षाणि विंशतिः ॥ आधानपहिते यत्र ऋणटेष्यं निवेशितम् । मृतप्ताक्षि प्रमाणं तु सवस्पमागेऽपि तद्विदुः "” ॥ आधानमापिः । मृतसाक्षि यृतसाक्िकम् । नारदः+“ यदि रुन्धे मवेत्किचित्प्ज्ञपिवी कृता भवेत् । प्रमाणमेव हिलितं मता यद्यपि प्ताक्षिणः ' ॥ यदि छिखितबलादुत्तमर्णेनाधमणारकविंब्धं यद्रा छिखितं ममेतद्धस्ते विद्यतेऽत्र विषय इति प्रह्नपनिरधमणं प्रति कृता भवति तदा टेख्या- रूढसाक्षिणापमावेऽपि ठेख्यं॑प्रमाणमियथंः । टेख्यानामन्योन्यविरोधे यतस्ममाणतरं तदाह व्यासः- ८५ स्वहस्तकाञ्ज(जा)नपद्ं तस्माच्च नुपञ्ञाप्तनम् । प्रमाणतरमिष्ठं हि ग्यवहाराथमागतम् " ॥ अत्रोपपात्तिमाह-
र, क क (० कि, कि
¢‹ द्वितिटिपिज्ञः स्वकरतेन सठेख्धन युक्तेमिः । कुयाद्धि पदशं टेख्यं तस्माजानपदं ज्ुमम् ” ॥ सरेख्येन समानेन लेख्येन युक्तिभिश्वानेकिपिज्ञन कृतं स्वडेख्यं शुद्धि न यातीलध्याहायंम् । यतोऽसौ सरशमपि कर शक्रोति । तस्माजानपरदं वरमिलयथेः । ८ अप्रकाज्नात्म्ाक्षियुतं ठेखकाक्षरमुद्धितम् । टोकप्रतिद्धं सुकृतादवरमन्यक्तं शमम् ॥ देशाध्यक्षादिना टेख्यं यत्र जानपदं कृत् । समकाल पश्चिमं वा तत्न राजक्रतं श्भम् " ॥ समकारपधिमाभ्यां राजटरतमेव विशिष्यते । संवतेः-- “८ टेख्ये टेख्यक्रिया प्रोक्ता वाचिके वाचिकी मता । वाचिके तु न सिध्येत्पा द्यस्योपारे या क्रिया ॥
१ ग. ज. आविभैक्तासुः। रग. घ. ज. "चिष्ठिखिः। ३ ग. घ, छ, कृतन । * क. तुन ।५ग.घ.ज, ्दं चर'। ६ ग. घ, ज, (ताद्धरः।
६९२ अपराकापराभिधापरादिदयविरचितदीकासमेता- [रद्वितीयः- ( लेषठ्यप्रकरणम् ६ )
देख्यस्योपरि यत््ाक्ष्यं कूरं तदभिधीयते । अधमस्य हि तद्रारमतो राजा विवजेयेत् ॥ वचिकेयदि सतामथ्यमक्षराणां विहन्यते । क्रियाणां सवेनाशः स्यादनवस्था च जायते › ॥ छेखूयस्योपरि यत्सायं लेख्यविरुद्धं तद्रञ्यमित्यथः । कियाणां टेख्य- क्रियाणाम् । काल्यायनः--““ न दिन्थिः सताक्षिभिव।
भ
ऽपि हीयते छखिखित क्रचित् । ठेख्यधमः सदा श्रेष्ठो ह्यतो नान्येन हीयते । तदयुक्तिप्रतिेर्येन तद्विरिष्टेन वा सदा । छेख्यक्रिया निरस्यत न साक्षिश्ञपथेः कचित् '' ॥ बृहस्पतिः ^“ आढचस्य निकटप्थस्य यच्छक्तेन न याचितम् । शुद्धणांशङ्कया तत्र टेख्यं दुबेलतामियात् " ॥ शुद्धं दत्तम । ५५ लेस्यं विक्त्समातीतेमदष्टाश्नावितं च यत् । न तत्सिद्धिमवामोति तिष्ठत्स्वपि हि साक्षिषु ॥ प्रयुक्ते शान्तखामे तु डिचितं यो न दश्चयेत् न याचते च ऋणिकं तत्संदेहमवाप्नयात् ” ॥ प्रयुक्तं धने श्रान्तखाभे लिखितमपरते छामे योन पत्रं दश्चयतिन चाधः परणं याचते, त्धेख्यं संदेहं प्रापाण्यविषयमवाप्तुयादित्यथेः नारदः“ मृताः स्युः प्राक्षिणा यत्न धनिकणकटेखकःा; । तदप्यनथं डिचितं न चेदापिः स्थिराश्रयः "१ ॥ आश्रयो यक्तिरभमाणतयाऽनयेकष्यपाणत्वात् । व्यासः-“ अदृष्टाश्रावितं छेख्यं प्रमीतघनिकाणकम् । अबन्धर्प्नकं चेव बहुका न तिध्यति * ॥ बहुकाठ बहुकालीनम् । बृहस्पतिः--“ उन्मत्तजडनाङानां राजमीतप्रवासिनःम् । अप्रगर्ममयातानां न टेख्यं हानिमाप्नुयात् " ॥ ९२ ॥ धनेयथोदंयादानविषये पत्रे यत्कार्यं तदाद-
१ग. छ. ज, वादिकै? । २ क, “च्छब्देन न याः । १ ध, (त॒सशश्क्नरा*। ४ क, पपेक्षकला" । ५ग, ज, व्दये दाः । घ, छ. 'दयद्ाः |
व्यवहाराण्यायः ] यात्वरकयस्मृतिः। ६९३ ( दिभ्यप्रकरणम् ७ ) क्ति कः त क, 0 ठख्यस्य षषए्ठजभाटखदच्वा दच्वाणक्रा धनम् ॥ ( @। अके 9 र (क क (क. धना कपग्रत द्द्यात्स्वहस्तपाराचह्नतम् ॥ ९२॥ यद्ाऽधमणेः स्वशक्यनुरोषेनास्पमस्पं प्रतिददाति तदा यावत्तं ताव. ९ त् ् ¢ ^ ^ देख्यस्य पूष्ठेऽभिरिखेत् । यद्रोत्तमणेः स्वहस्तचिहितमुपगतमधमणय दघात्। एतावदनेन प्रतिदत्तमिति छिखितान्तरपुपगतमित्युच्यते । नारदः+“ गृहीत्वोपगतं दद्याहणिकायोदयं धनी । अद्दद्याच्यमानस्त॒ शेषहानिमवाप्नुयात् " ॥ उदयः इनेदाप्यो यथोदयमिलयनेन यो विदितः ॥ ९३ ॥ 1 ण ॐ क ॥ २ ॥ि ॐ द्च्व्णं पाटयेेख्यं शुद्धये वाऽन्यत्त कारयेत् ॥ ( (क क = | (कदय साक्षिमच्च भवदयहा तदात्तव्य सपराक्षकम् ॥ ९९४ ॥ इति लेद्यप्रकरणम् ।। ६ ॥ सदद्धिकं धनमुत्तमणायाधमर्णौ दा टेख्यं पतन .पाटयेद्धिन्यात् । यदि पुनर्न विप्रकृष्टं चेति न शक्यं पाटयितुं तदा श्ुद्यथमनरणत्वप्रसिद्यथ॑मुत्तम- णात्ससाक्षिकं केख्यं गहीयात् । यथा वहुभिरवराशेष्ठतरसाक्षिसपक्षगृणम- पायात् । अत्र नारदः- ५“ ठेख्यं दद्यादणे शुद्धे तदमव प्रतिश्रवम् । धनिकर्णिकयोरेवं विङ्कद्धिः स्यात्परस्परम् "” ॥ प्रतिभरवश्षम्देन साक्षिभ्रवणं विवक्षितम् । इति टेख्यलक्षणमर् ॥ ९४॥
[ इति श्रीवियाधरवंशग्रभवश्रीरिखाहारनरेन्द्रजीमृतवाहनान्वय प्रसूतश्रीमदपरा- दित्यदेव विरचिते याज्ञवल्की यधम॑शास्ननिबन्पेऽपरार्के टेख्यप्रकरणम् । ६ । ]
अथ सरीकया्नवस्क्यस्प्रतो
दिग्यप्रकरणम् । (७)
उक्तं जरिविधमपि छिखितादि प्रमाणं तदसंभवे च दिष्यानि विहितानि, तेषां स्वरूपमिदानीपाद- ह ॐ &, ७, „ॐ गो ० ® [ (य त॒रग्न्यापां विषं कोशो दिि्यानीह विश्युदये ॥ यानि विद्चद्धयेऽमियोगे विहितानि दिव्यानि तानि तखादीनि वेदित व्यानि । नच केोश्चादीन्येव बेदितग्यानीति वाच्यम् । पितापहः-
{क
६९४ अपराकौपरामिधापरादियविरचितटीकासमेता---[ रद्वितीयः ( दिग्यप्रकरणम् ७ ) “४ धटेऽप्निरुदकं चैव विषं कोशश्च पश्चमः । षष्ठं च तण्डुल; प्रोक्तं सक्तमं तक्तमापकम् ॥ अष्टमं फटमित्युक्तं नवमं धमजं भवेत् । दिग्यान्येतानि प्वाणि निर्दिष्टानि स्वयैमुवा ” ॥ नारद;ः-“ यदा साक्षी न विद्येत विवादे वदतां नृणाम् । तदा दिव्यः परीक्षेत शपथश्च एथक्पथक् ॥ सत्यवाहनशस्राणि गोबीजकनकानि च । देवता पितृपादाश्च दत्तानि सुकृतानि च " ॥ एतानि दिव्यश्ञब्दवास्यानि, एषु दिव्यशब्द्पयोगात् । एवं च शपं- कखयान्यपि । तथा च नारद एव- ८८ युक्तिष्वप्यप्तमर्थासु श्पथेरेनमन्वियात् । अथेकार्बरपिक्षमगन्यम्बसुकरतादिमिः ॥ धटोऽभिरुदकं चेव विषं कोशश्च पञ्चमः । उक्तान्येतानि दिभ्यानि विश्यं मह्।त्ममिः ॥ शृङ्कः--““ दिव्यं नाम तुरारोहणं विषाश्शनमप्मु प्रवेशो रोहधारमि- ्टापृतप्रदानमन्यांश्च शापथान्कारयेत् ” मनुः--“ अपताक्षिकेषु त्वर्थेषु मिथो विवदमानयोः । विवद्स्तत्वतः सतयं शपथेनापि छम्भयेत् ॥ अचि वाऽऽहारयेदेनमप्पु वैनं निमज्जयेत् । पुत्रदारस्य वाऽप्येनं शिरि स्पशेयेदृढम् ॥ यस्मादेषैः प्रयुक्तानि दुष्करेऽर्थे मनीषिभिः । परस्परविडच्यथं तस्मादिव्यानि नामतः ' ॥ (# असाक्षिकेषििति मानुषपमाणरदितेष्विस्यथेः । ) यत्त॒ पितापहेनोक्तम्-
® @ (र ¢ 0, अ
^ अवष्टम्भाभियुक्तानां घटादीनि विनिदिशेत् । तण्डुखश्ैव कोशश्च शङ्क॑सेव न संशयः ” |
तथा--“ घटोऽभचिविषमापश्च प्रमाणं हि चतर्विधम्।
. व सोदे
द्वकस्य "भद्[ऽय कब्लाश्ङ्काप्न पञ्चमः
क्क -~--- ~ ->~~---------~-----=~---~---~^-- ^~ ~~ °^ =>
# एतचचिहान्तगतं न विदयते ग, घ. छ ज. पुस्तकेषु ।
१ग.घ्. ज, ममंफालः।२ग. घ, छ. ज, वथावाचान्यः+3 ग, ज, 'ह्ूदधेव'॥४ क भेदे यः कोशः श ।
व्यवहारध्यायः ] यात्वर्क्यस्प्रति;। ६९५ ( दिव्यप्रकरणम् ७ )
इति, तदसपाभियागे शङ्ायां च कोश्चविधायकम्। महाभियोगे लगेऽव- एम्भामियोगे च शीषेकस्थेऽभियोक्तर्येव कोश इत्यविरोधः । तथा--““ चेयेशङ्कामियुक्तानां तत्तमाषो विधीयते । श ङ्गाविश्चापसंधाने विभगेष्वक्रिथनां तथा ॥ क्रियाप्तमूहकतेत्वे कोशमेव प्रदापयेत् । विलतमम पवश संधिकायं तथैव च ॥ एष कोशः प्रदातव्या नित्य चित्तविद्यद्धये " ॥ उक्तानां तु तङादिदिग्यानां विषयविक्ेषमभियोक्श्च क्रियाविशेषं विधा- तुपिदानीपाद- महाभियोगे सेतानि शीषकस्थेऽभियोक्तरि ॥ ९५ ॥ यान्येतानि तुखादीनि कोज्चान्तानि दिव्यानि विहुध्वथेमुक्तानि, तानि महाभियोगविषये भवन्ति, नान्यथेत्येकं वाक्यम् । तथा ^“ शीषेकस्येऽभियो- तरि ” इति द्वितीयम् । अनयोश्च वाक्ययोरेतानीति साधारणः शेषः । सह- स्ादिपरिमाणद्रव्यविषयो पमहापातकविषयो वाऽश्षेपा महाभियोगः । अभियु- तस्य दिव्यतां दोषाभावेऽहं दोषवान्दोषानुरूपस्य दण्डस्य दतेत्यभ्युपगम इतिह) शीषेम् । तदेव शीषम्। एवं चाभियोक्तरि शीषकस्थितिं बिदधानेऽ- थादभियुक्तस्य दिठ्यकारित्वं नियम्यत इति संभाव्यम् । यदाह पितापहः- “५ अभियोक्ता रिरःस्थाने दिव्येषु परिकस्पते। सभियुक्ताय दातव्यं श्रुतिनिर्देशनादपि " ॥ नन॒ चाभियोक्तेव साध्यायेवक्ता यश्च साध्यनिर्देशकः स एत्र साधनवा- दीति तेनैव दिव्यं कायंभिति न्याय्यम् । अजोत्तरम्-“श्रतिनिरेश नात् इति । अयम्थः-यच्च(था) मानुषं प्रमाणमभियोक्त्ा मिथ्योत्तरे कारय तथेव दिच्यस्य प्राभिन्यीयसिद्धा वचनेनान्यथा क्रियत इति । कालयायनोऽपि- ८ न कश्िदमियोक्तारं दिग्येषु विनियोजयेत् । जमिश्स्याय दातव्ये दिव्ये दिव्यविशारदैः ” इति ॥ ९५ ॥ इदानीममियोक्तृकतेकञ्ीपकावस्थाननियमस्य कचिन्निमित्तेऽपवादमाह- १ ® = ९० ® रुच्या वाऽन्यतरः कुयादतरां वत्त याच्छरः ॥ रुच्येच्छयाऽन्यतरोऽभियोक्ता वा दिव्यं कुयीत् । इतरो दिव्यकतुरन्यः
१क.्दंदहितुवि'।९ग.घ. छ, ^तेत्युपः।३ म. ध, छ, ज, यश्चामा । *क. °्व्यसप्रा ।
६९६ अपराक्षपराभिधापरादिलयविरवचितदीकासपेवा- [रद्वितीयः- ( दिन्यप्रकरणम् ७ )
शिरसि तिष्टत । अभियोक्ुदिव्यकरेताऽनेन तास्पयतो विधीयते । अवयं च शिरो वतेयेद्धटादिष। यदाह पितामहः ८ हिरःस्थायिविहीनानि दिभ्यानि परिजयेत् | घटादीनि विषान्तानि कोक एवारशिराः स्मतः ” इति ॥ शङ्ामियोगकोश्षविषयमेतत् । अत्र विशेषपाह् कालयायनः-- ५ महापातकयुक्तेषु ना्तिकेषु विशेषतः । न देयं तेषु दिव्य तु पापाम्याप्तरतेषु च + ॥ सृगुः--"“ येषु पापेषु दिव्यानि प्रतिङुद्धानि यत्नतः । कारयेत्सजनेसतानि नामिशस्त त्यजेन्मनुः › ॥ अयमथेः- यः पूव कृतमहापातकादिः स पनधरिषयान्तरे जातमहापातकाभि योगः सन्न स्वयं दिव्यं कुयात् । तिक्स्थानीयेस्तु सन्ननेः कारयेत् । न पनरभिश्चस्तस्य दिव्यपकृवेताऽस्ति माक्ष इति मनुमन्यत इति ॥ धटाद्यपि दिग्यं श्ौषकमन्तरेणापि कचिदटिषये भवतीदयाद-
विनाऽपि शीषकार्छुयाद्रपद्रोहेऽथ पातके ॥ ९६ ॥ राजद्रोहाभियोगे पातकाभियागे वाऽभियोक्ता यद्यपि न ्िरःस्थायी भवति, तथाऽपि दिव्यपभियुक्तः कुयात् । द्रोह जिषांसा, धनवनितापहारः शश्ुपक्षपातो मच्रभेदो वा । नुपद्रो हपातकामियोगविषयमेतत् । विष्णुः- रानदरोदाहपेषु विनाऽपि शीपकवतेनात् » । दिव्यं कुयांदिदयथंः। पितामह“ भथ वेदात्मङाद्यर्थं दिव्यं प्रक्रमते नरः । शिरस्तस्य दातम्यमिति शाखरविनिश्चयः ॥ राजभिः शङ्कितानां च निर्दिष्टानां च दस्यभिः।
आल्हाद्धिपराणां च दिव्यं देयं क्िरो विना" ॥
चोरयतामस्माकमेते सघात्तिन इयेवं दस्यभिनिदिष्टानां दिव्यमश्चिरः। कालयायनः--“ ठाकाप्वाददुष्टानां शङ्कितानां च दस्युभिः ।
तुखादीनि विषान्तानि न शिरस्त्र वे भगुः ॥ न शङ्कासु शिरः कोशे कल्पयेत कदाचन ॥ ९६ ॥
१ग, ध. छ. °रिरःस्मृता ई २ ग, ज, "गदे । ३ क, ^तिषिद्धाः । * क, "शिरस्त ५ क, दिरास्त ।
व्यवहाराभ्यायः 1 यात्नषश्क्यस्मूतिः। ६९७ ( दिग्यप्रकरणम् ७) दिव्यविधिमाह- सच्छज्ञानमाहूय चूयाद्य उपाषतम् ॥
कारयेरसवदिव्यानि नृपत्राह्मणसंनिषो ॥ ९७ ॥ दिव्यकतीरं सूर्योदयसमये सचैलस्नानं पूर्वैः कृतोपवासं चाऽऽद्रय रान्नो ब्राह्मणानां च संनिधां दिव्यानि सवांणि पराद्विवाकः कारयेत् । नारदः- ८८ पुवाहेऽभ्िपरीक्षा स्यात्पृवंह चो द्हेद्धटम् । मध्याह तु जलं देयं मध्याहमात्परत। विषम् | दिवप्तस्येव पूर्वनि कोशङद्धिर्विधीयते । रत्नो तु पश्चिम यामे विषं देयं सुशीतले ” ॥ तथा--“ अहोरात्नोषिते लाते पताद्रेवाप्तपि मानवे । पृवाहे सवेदिग्यानां प्रदानमुपकीतितम् ॥ नित्यं दिव्यानि देयानि शाचये चाऽऽद्रैवाप्तपे "| धटकोशाग्रीनां पूरबौह्नो नियतः । अन्येषां वैकरिपकः । पितामहः-““ िरात्नोपोषितायेव एकरात्रोषिताय वा । निचयं दिव्यानि देयानि श्चये चाऽ<ऽद्रवाप्तपे ॥ दिव्येषु सवेकायौणि प्राड्विवाकः समाचरेत् । अध्वरेषु यथाऽध्वयैः सोपवासो नृपाज्ञया ” ॥ कात्यायनः“ साधयेत्तत्पुनः साध्यं व्याघाते पाधनस्य हि । दत्तान्यपि यथोक्तानि राजा दिव्यानि वजयेत् ॥ रतट्यैश्च दुष्टे पृर्देयानि तानि वै ” | साधनस्य हि दिव्यस्य व्याघाते निणांयकत्वाभावे पनः साध्यं दिव्येन साधयेत् । अयथाश्ाघ्रं च दत्तान्यपि दिव्यानि राजा व्याव यथोक्तानि दधादित्यथः । मूखादिग्रहणमययान्षाक्दानोपलक्षणायम् । तथा-“ अदेश्षकाच्दत्तानि बहिवाप्तक्रतानि च | व्यभिचारं सदाऽथषु कुेन्तीह न सशयः ” ॥ वासो निवासो ग्राम इदयेकोऽथः । ५ तस्मा्थोक्त विधिना दिव्यं देयं विशारदैः । अयथेोक्तप्रयुक्तं तु न शक्तं तस्य साते » ॥
१, छ. व्याद्रूय । २ क. श्धनैः ।पि। &क&
९९८ अपराकापरामिधापरादिदयविरयितदीकासमेता-[ रद्वितीयः-- ( दिव्यप्रकएणम् ७ ) पितापहः-“ चैत्रो मागेरिराशरेव वैशाखश्च तथेव हि । एते साधारणा मापता दिम्यानामषिरोधिनः ॥ धटः प्वेतैकः प्रोक्तो वाते वाति विवभयेत्। अश्च शि्षिरहेमन्ते वर्षास्वापि च दापयेत् ॥ ग्रीष्मे सठिरमिल्युक्तं विषं क(ठे हिमावहे । न शीते जट्डद्धिः स्यान्नोष्णकारेऽभ्चिशोधनम् ॥ न प्रावृषि विषं दचात्प्रवाते न तुलां नृपः ” ॥ ९७ ॥ दिव्येषु कवेनियममाह- तुर स्रीवाख््रदान्धपडट्गृत्रद्मणरोगिणाम् ॥
@ € क आग्जं वा श्चुद्रस्य यवाः सप्र विषस्य वा॥ ९॥ निगदव्याख्यातपेतत् । अत्र तुखासंबन्धित्वेन स्रीवाखादयो विधीयन्ते । तेन दीप्रपृखाना(णा)मेव तुरोतिनियमो पपत्तिः । सर्वजन हि विधिना विधेयं निय- म्यते । न चात्र तुखा विधेया) किव्वसृद्या प्राथम्यात् । तदुक्तमू- ¢" यच्छब्दयोगः प्राथम्यमि्यादुदेर्यरक्षणम् " इति । अतश्च प्रवातादिकारिते स्रीपरथतीनां घटासंमवे दिव्यान्तरमपि देयम् । संभवे तु त॒ङेव । तथा च कात्यायनः- ४ राजन्येऽभ्नि घटं विप्रे वैदये तोयं नियोजयेत् । सर्वेषु पर्वे दिव्यं वा विषवन द्विनात्तमे ॥ गोरक्षकन्वाणिजकां स्तथा कारुकुशीख्वान् । ्रेष्यान्वाधुतिकांतरेव ग्राहयच्छर्रवह्धिनान् " ॥ नारद४--“ ब्राह्मणस्य धटो देयः क्षत्रियस्य दताश्चनः । वैरयस्य सथ प्रोक्तं विषं शुद्धस्य दापयेत् ” ॥ पितापरहः-““ प्ताधारणः प्तमस्तानां कोशः प्रोक्तो मनीषिभिः । विवरं ब्राह्मणस्य स्वाण्येतेषु च तरिषु ॥ तोयमञ्चिविष चेव दातम्यं बहनां नणाम् । बाढवृद्धल्ियश्वैव परीत्तेत धटे सदा " ॥ यसु तेनेवोक्तमू--^“ बाह्मणानां ङशाङ्गानां बाख्वृद्धतपलिनाम् । द्वीणां च न भवेदि्यं यदि धमंस्त्ववेक्षयते ” इति, एतकुराग्यतिरिक्तदिव्यविषयम् । रोगविशेषे दिव्यविशेषनिषें स एवाऽऽह-
१ क, °बन्धतवे* । २ क, ०पू । चीरवि" ॥
उ्यवहाराध्यायः ] याज्ञवद्कयस्प्रतिः। ६९९ ( दिव्यश्रकरणम् ७)
५५ कुष्ठिनां वज॑येद्चि पिं श्वाप्तकातिनाम् । पित्त्ेष्मवतां नित्य विषं तु प्रिवनयेत् ,' ॥ नारद न मजनीयं खीबाठे पर्मशाज्ञविवक्षणेः । रोगिणो ये च वृद्धाः स्यः परसांपो ये च द्राः ” ॥ कालयायनः-“ न शाहरिलिपिनामभरे सचि नाम्बुतेविनाम् । मश््रयोगविदां चेष ना्चिदिव्यं विधीयते ॥ तण्डडेने नियुज्ञीत क्षतिनं मुलरोगिणम् । पितापहः--“ मद्यपस्ीग्यपतनिनां कितवानां तयैव च ॥ कोशः प्राज्ञेन दातव्यो ये च नाक्तिकवृत्तयः "! । नारदः--““ महापराषे निधरमे कृतर कीबकुत्तिते ।
@ = 0 ७
नास्तके दृष्टदुषि च कोशद्ानं विवजयेत् *” ॥ ९८ ॥
पहाभियोगेष्वेतानीस्युक्तं तत्र कणादानादां कियति धने पहखपभियो- गस्य भवतीं याह--
नाऽऽपहक्नादररफरं न विषं न तख तथा ॥ सन॒पाथष्वाभमशाप च वहयुः शचयः सदा ॥ ९९ ॥ ताभ्रिकपणसदस्रपरभूतिविवादे दिव्यानि कारयितन्यानि । न पनः सह" साएूनसंख्याकपणविषयविवादे । अत्रापवादो वरपार्थष्वित्यादिः । पार्थेषु राजकार्येष्वाक्षिप्तास्तथाऽभिज्ञापे ब्राह्मणवपे श्चयः परमाथतो निर्दोषा
हेयः, पणसहस्रविषयं विना दिव्यानि धारयेयरिल्थः । कोशो ऽस्पविषयेऽ- पि भवतीति ज्ञापयितुमिह तस्यानुपादानमर् । अत एव नारदः
« कोशमस्पेऽपि दापयेत् ” इति । बृहुस्पति;ः--“ पस्य रदिमरजनामृला मनुना समुदाहृता काषोपणान्ता सा दिव्ये नियोज्या विनयेत्ता ॥ विषं पहसरेऽपहते पादरोने च हुताशनः । तरिपादोने च सचिदमर्धे देयो धटः पदा ॥ चतुःशतामियागे च दातष्यस्तक्तमाषकः ।
त्रिशते तण्डडा देयाः कश्चैव तदधिके ॥
॥॥ १ क, "त॒ कृतिनां मुखरोगिणाम् । पिः । >२ ज. "गिणाम् । पिः ॥३ म, षर.छ, ष्य॑नि
७९9 अपराकापरामिषापरादिलयविरवितटीकासमेता--[र दवितीयः-~ ( दिष्यप्रकरणम् ५ 3 शते हृतेऽपहनुते च दात्य घममंशोधनम् । गोचरस्य प्रदातव्यः सभ्यैः फारः प्रयत्नतः ॥ एका सख्या निङृष्टानां मध्यानां द्विगुणा स्मता । चतु्णोत्तमानां च कठनीया परीक्षकैः ? ॥
सर्वेषां बणांनापयव्यवस्थायां सवेदिष्यकरणपक्षमाभित्य गणबत्तारतम्येनेषा संरूयाग्यवस्थोक्ता वेदितव्या । यदा तु यथावर्णं धटादीनि भवन्ति कता- रश्च गुणवन्तस्तत्राऽऽह पितामहः- ५ सहृश्चे तु धट दद्यात्प्हखार्धे तथाऽ ऽयम् । जधंस्यार्धे तु सट तस्यार्धे तु विषं स्मृतम् ” ॥ अत्यन्तोत्तमगुणवत्परुषविषये तु कालयायनः-- ५५ दत्तस्यापह्ववो यत्र प्रमाणं तन्न कषषयेत् । स्तेयप्ताहपरयोरदिभ्यं स्वस्पेऽप्यथं प्रदापयेत् ॥ सवेद्रव्यप्रमाणं तु ज्ञात्वा हैम प्रकल्पयेत् । हेमप्रमाणयक्तं त॒ तदा दिव्यं नियोजयेत् ॥ ज्ञात्वा सख्यां प॒वणानां श्चतनाश्षे विषं स्मतम् । अशीतेस्तु विनाशे वे दद्ाञ्चेव हुताशनम् ॥ पश्या नाशे जं देयं चत्वारिंशति वै घटम् । विशदं शविनाशे तु# स्प्रोत्पुत्रादिमस्तकम् ॥ ततो वाऽधविनाशते त टोकिक्यश्च क्रियाः स्मताः "| सवण; षाश्चमाषात्पकः | विष्णः-“' स्वप्मेवार्थनतिषु मद्यं कनकं कल्पयेत् । तत्न सुवीर्भेन कोशो देयः श॒द्रस्य, ततः परं यथाहं धटामगन्यदकविषाभाम- न्यतमं, द्विगुणेऽथं यथाऽभिहिता समयक्रिया । वेद्यस्य रिगुणेऽ्थं राजन्यस्य कोशवनंम् । चतुगुगेऽ्थे ब्राह्मणस्य कों दद्यात् । प्राग्टष्टदोषं स्वस्पे स्वस्पेऽप्यर्थे दिव्यानाम- न्यतमपेवे कारयेत् । सत्सु प्रथितं सश्चारत्ं न महंत्यर्थेऽपि ” ॥ ९९ ॥ तुराप्रयोगविधिमाह-
त॒खाधारणाविहदधेराभेयुक्तस्तुराशरितः ॥ प्रतिमानसमीभूतो रेखाः कइसवाऽवतारितः ॥१००॥
शि % शतदम्रेऽधिकं मिताक्षरायाम्--“केारपानं बिधीयते + पश्चाभिकस्य वा नाचे ततोऽ्ाध- छ्य तण्ड: 1 ततोऽर्धाधविनादो हि ” इति ।
ग, घ, ज, गुणं स्मृ । २ क, दिग्य॑कारः। ३ ग, "गायों नोको”। च, छ, 'गार्भोतोकछ" १
ज्यवहाराध्यायः 1 याज्नवर्क्यस्मतिः। ७०९ ( दिष्यप्रकरणम् ७ )
त्वं तरे सयधामाऽपि एरा दवेविनिमिता ॥ तत्सत्यं वद् कल्याणि सैशयान्मां विमोचय ॥१०१॥ यद्यस्मि पापकृन्मातस्ततीं मां खमधो नय ॥ शुद्धश्वद्रमयोध्वे मा त॒खामेत्याभेमन््रयेद् ॥१०२॥ अभियुक्तो दिष्यकतां तुखामाभितस्तुछामारूढस्तुरामानकुश्चरैः स॒वणे- कारादिभिः प्रतिमानेन गृदादिना समीडतस्तुटयतामापा्तस्तुखाशिक्यो- यामाः प्रतिपानसमीकरणसमयेषु येष्ववयवेषु संयुक्ता आसंस्तत्र रेखाः कृत्वा तुङातोऽवतासितस्तुरेलयादिना गमयोध्वै मापित्यनेन मत्रेण तुरम मिमन्रयेत् । तुकाभियुखो भूतम मत्रयुचारयेदिलययेः । पितामहः- ¢‹ छित्वा तु यज्ञियं वृक्षं यूपवन्मन्नपुषैकम् । प्रणम्य छोकपारेम्यस्तुढा कायां मनीषिभिः ॥ मन्त्रः सोम्यो दानस्पयरञेदने जप्य एव च " | नारदः“ खादिरी कारयेत्तत्र नि्णां श्वर्जिताम् । शांशपां तदछमे तु स्ाखद्वा कोटरैरविना ॥ एवंविधानि काष्ठानि षटर्थे पारैकस्पयत् । अटम्वी धटतुखा कायो खादिरी तेन्दुकी तथा ॥ चतुरश्रा निभिः स्थानेषेटककेटकादिभिः ५ ॥ धटो मध्यं [ककंटङो] ककेरकावत । पितामहः“ प्राङ्मुखो निशठः कायैः शुचौ देशे षटः पदा । इन्द्रस्थाने सभायां गा षम॑स्थाने चतुष्पये ” ॥ उदगग्रोऽपि भवति, यदाह नारद- ५ धारयेदुत्तरे पाश्च पुरुषं दक्षिणे शिलम् " ॥ ओविल्यादुदगग्रमुत्तरतः । “ समाराजङृवदवारि सुरायतनचत्वरे । निश्ैयो निश्वः पूज्यो गन्धमाल्यानुङेपनैः ॥ ^ दध्यक्षतहविगेन्धकृताध्ययनमङ्गटः 1 धर्मो रकतार्थमाहूतो टोकपेरधिष्ठितः ५ ॥
१ ग, घ, 'लारक्यो* । २ ज, श्यामप्र' } ३ ग, घ, निष्यो।
७०२ अपराकीपराभिधापरादित्यपिरविददीकासमेता-[ रद्वितीयः- ` ( दिव्यप्रकरणमर् ७) पितापहः--५ तत्रैव ढोकपारां्तु पवेदिक्षु निवेक्षयेत् । त्रिपतध्यं पृजयेचेने धूपमास्यानुरेपनैः ॥ रोकपाटांसथाऽऽदित्यान्सद्र शैव वपूसथां । पज्याः प्रमावयुक्ताश्च पतनिध्यं कल्पयन्ति ते ॥ विशारामुच्छितां शुभ्रां षटशाखां तु कारयेत् । यत्रस्थो नोपहन्येत श्वमिश्वण्डाखवायभेः ॥ कवाटबीनप्तयुक्तां परिचारकरक्षिताम् । पानीयानिपरमायुक्तमून्यां कारयेनुपः ॥ धृट त कारयेन्नित्यं पताकाध्वजशोभितम् । वादित्रतयंधो षश्च धृपमाल्यानुरेपनेः › ॥ तथा-"“ चतुरश्रा ता कार्यां हढा ऋज्वी तथेव च । कटकानि च देयानि च्िषु स्थानेषु यत्नतः ॥ चतुरता तुडा कायी पादौ चोपरि तत्समो । न्ते तु तयोरस्तो मवेदध्यर्ष एव वा. ॥ कटकानि रोहवलयानि । अध्यधेः साधः । व्यास;ः--“ हस्तद्वयं निखेयं तु पादयोरुमयोरपि । तोरणे च तथा कर्ये पश्व॑योरमयोरपि ॥ धरादुच्चतरे स्यातां निव दश्षभिरङ्ः । अवछम्बो च कतैम्यो तोरणाम्यामधेमुखो ॥ मृन्मये सूत्र्॑वद्धो धटमस्तकचुभ्बकेो । रिक्यद्रये समाप्तञ्ञ्य पाश्चयोरुमयोरपि ॥ प्राङ्मृखान्कस्पयेक्रदन्ताञ्डिक्ययोरमयोरपि । पश्चिमे तोदयेत्कतंनन्यसिन्मृत्तिकां शुभाम् ॥ †पििकां कारयेत्तसमितनिष्टकायां सणेष्टकेः । परीक्षका नियाक्तग्यास्तुामानविश्चारराः ॥ वणिनों हेमकाराश्च कांस्यकारास्तथेव च | कार्यः परीक्षकेनित्यमवलम्बप्तमो घटः ॥
# मिताक्षरायां तु कृल्पयेदभोनिति पाठो वतते । † पिटकं परयेत्तसिमन्नि्टकाम्रावपांसुभि- रिति पाठो भिताक्षरायाम् ।
१ग.छ. ज, च वसवांस्तः।२ग.घ., या । प्रजप्रः । ३ग., चछ, लयन्कतू । श, “टिक कफाः।
व्यवहाराभ्यायः ] याद्नवरक्यस्मृतिः ॥ ७०३ ( दिग्यग्रकरणमर् ७) ` उदकं च प्रदातव्यं घट्योपरि षण्डः । यस्िन्न प्र(छोवते तोयं प्र विज्ञेयः प्तमो घटः ॥ तोखयित्वा नरं पृं पशचात्तमवतारयत्। धटं तु कारयेननिल्यं पताकाध्वजशोभितम् ॥ तत आवाहयेदेवान्विधिनाऽनेन मश्नवित् । वादित्तूयधेषेश्च गन्धमास्यानुठेपनैः ॥ प्राङ्मुखः प्राज्ञछिमूत्वा प्राडूविवाकस्तता वदेत् । एष्येहि मगवन्धमे अस्मिन्दिग्ये सतमाविश्न ॥ सहितो टोकपटैश्च वस्वादिलयमरुद्रणेः । तस्याथममियुक्तस्य ठेखयित्वा तु पत्रके ॥ मन््रेणानेन प्हितं कुयात्तस्य रिरोगतम् । जदित्यचन्द्रावनिरोऽनङश्च चोभृमिरापो यं यमश्च ॥ अहश्च रातिश्च उमे च पध्ये धमेश्च जानाति नरस्य वृत्तम् । इमं धविधि कृत्लं सवेदिग्यषु योजयेत् ॥ आवाहनं च देवानामयेनं परिकस्पयेत् । धट त्वं ब्रह्मणा पष्टः परीक्षा दुरात्मनाम् ॥ धकाराद्धममूरतिस्तवं टकार्कुटिलो नृणाम् । धटे धारयपते यस्माद्धटस्तेनामिधीयप्ते " ॥ विष्णुः-- ८ त्वमेव धट जानीषे न विदुयानि देवताः । व्यवह्ारामिरदास्त ऽये मानुषस्तुस्यते त्वयि ॥ तदेनं सशयाद्स्माद्धमतच्नातुमहति । ब्रह्मघ्ना ये स्मृता रोका ये ठोकाः कृरपताक्षिणः ॥ तुखधारस्य ते छोका्तृखां धारयतो मृषा ‡ । भ्रीनारद+- समयेः परिगृह्याथ पुनरारोपयेन्नरम् । निवति वृष्टिरहिते शिरस्यारोप्य पत्रकम् ॥ त॒टितो यदि वर्धेत शद्धो मवति धर्मतः । समो वा हीयमानोवा न विदद्धो भवेन्नरः" ॥ तुकितस्तोछितो यदि बर्धतोध्पै गच्छेद्धमेतो न तु इुहकतस्तदा शुद्धः सत्यपरतिङ्ञो भवति । यदि समोऽधोगामी षा भवति, तदानीमवि्ुद्धोऽसत्य- अरतिङ्गः। यत्त पितापहेनोक्तम्-
१ग. घ, 'ठाधर' । रग. छ. निरते वु ।
७०४ अपराकांपराभिधापरादित्यविरचितरीकासमेता- [रेदितीयः-- ( दिव्यप्रकरण्म् ५) ४ अट्पपापः पमो ज्ञेयो बहुपापस्तु हीयते । धर्मगौरषमाहात्म्यादइतिरिक्तो विशुध्यति ” इति, तदण्डप्रायथित्तयोररपत्वपरम्। उ्यवहारे षु समस्यापि पराजय एव । न हि दोषारपत्वेन द्ातव्यधनस्य संख्याट्पत्वविशेषः शक्यो व्यवस्थातु, येन च्यवहारेऽपि दोषास्पतवं प्रदरसतिविशेषकारितागुपयात् । बृहस्पतिः--“ धटेऽमियुक्तस्तुरिता हीनशवद्धानिमाप्नुयात् । तत्समस्तु पुनस्तुल्यो वर्थितो विजयी मवेत् ” ॥ एवं च सति प्रथमतोङने पयाये समस्य पुनस्तोरयमानस्य यदि समतैव भवति तदानीमविश्ुद्धिरवपारणीया, न प्रथम एव पयाये । जिक्यादीनां दृषएकारणमन्तरेण च्छेदादों जयोऽवधायः, तदाह नारदः- ५५ कक्ताेदे तुखाभङ्गे घटककैटयोस्तथा । रञनुच्छेदेऽक्षमङ्गे च मूर्छितः शुद्धिमाप्नुयात् " ॥ कक्षा शिक्यम् । रिक्याधारावयाोमयावङ्कशां ककरा । तुला प्रसिद्धा । अक्षः स्तम्मद्रयोपरि स्थितं तुखाधारमभूतं कष्टम् । तुरखादीनां समुदायो धटः । यदा तु शादे देतो; दिक्यच्छेदादि भवति, तदा पुनः क्रिया। तदाह कालयायनः- ८८ रिक्यच्छेदे तुखामङ्गे तथा चापि गुणस्य वा । शुद्धेस्त संश्चये चैव परीक्षेत पुननेरम् " ॥ नारदः-“ तुखारिराम्यामुद्रप्रान्तं वेच व्यस्तसक्षणम् । यदा वायुप्रणुन्नां वा चल्त्यृष्वमधोऽपि वा ॥ नियुक्तः सहप्ा वाऽपि तदा नैकतरं भेत् । शिक्यच्छेदेऽक्तमङ्गे वा दयच्छुद्धि पुननपः '' ॥ अयपथेः- तुलायाः रिरोभ्यामन्ताभ्यापु्भ्रान्तं चलितं यदा मवति, यदा च तखास्ास्यक्षानाथं यजखादिरक्षणं न्यस्तं तद्विचर्ति, यदा च वायुना मेरितो धट उध्वमधो वा कम्पते, यदा च तुखाधारकेण सहसेव धटो विमुच्यते, तदा जयं पराजय वा न वदेत् । कितु पुनस्ताटयेत् । एवं शिक्य. च्छेद्ादावपि । इति धटाषेधिः ॥ १०० ॥ १०१ ॥ १०२ ॥
क्रमप्राप्ठमिदानीर्पाप्रदिव्यप्रयोगमाह-
१ ग, ध, "णमैच्छेदाः । २ ग्, ज, श्तं ग्यचरुग्य ।
श्यवह्ाराध्यायः 1 याप्नवस्वयस्मृतिः। ७०९ ( दिग्यप्रकरणम् ७) करो विमृदिततरीदी रु्षयिखां ततो भ्यते ॥ सप्र चाश्वत्थपत्राणि श्तावतपत्रेण वेष्टयेत् ॥१०३२॥ उपवासादि साध्याथङिखितं धारणान्तं कृता ततः करौ विभृदितव्रीदी विमृदिता विमदिता व्रीहयो याभ्यां तां विषृदितव्रीदी रक्षयित्वा तयो- यत्षतादिकपुपङग्धं तद्धक्षयदङ्कयेदभ्रिपारणा्पाक्तनमेषदिति ज्ञापनार्थम् । ततस्तयारज्ञरीभरतयांरश्वत्थस्य सप्त पत्राणि न्यसेत् । ततस्तावद्धिरेव सूत्रः सप्तभिर्वष्टयेत् । दारीतः- “८ प्राङ्युखस्तु तत्तिष्ठत्परप्तारितकराङ्गटिः । अद्रिवाप्ताः हचिश्वैव शिरस्यारोप्य पत्रकम् "' ॥ पितापहदः--“ पश्चिमे मण्ड्ठे तिष्ेत्माङ्पुखः प्राज्ञिः श॒चिः । रक्षयेयुः क्षतादीनि हस्तयोस्तस्य कारिणः ॥ करो विमदितव्रीही तस्याऽऽदविव रक्षयेत् १ । नारदः-““ टक्षयत्तस्य चिह्वानि हस्तयोरुमयारपि । भराकृतानि च गूढानि प्तव्रणान्यत्रणानि च ॥ कृत्वेवमभियुक्तस्य प्रथमे हस्तलक्षणम् । शान्त्यथं जुहुयात्तन्न ध्रेतमभनो यथाविधि " ॥ तथा-"“ हस्तक्षतेपु पर्वपु कुयादहिन्दृषदानि च । तान्येव पुनरक्ेद्धस्तो निन्दुविचितितो ॥ सप्ताश्चत्थस्य पत्राणि त्वमियुक्तस्य हस्तयोः । कृत्वा वेष्यानि यत्नेन प्प्तमिस्तत्न तन्तुभिः ? ॥ पितापहः-“ सप्र पिप्पपत्राणि क्मीपत्राण्यथाक्षतान् । हस्तयनिक्षिपेत्तत्र तन्तुनपूत्रस्य सप्त च ५ ॥ दृद्धः--“ अयस्त्तं तु पाणिम्यामकेपतरस्तु सप्तमि; । अन्तर्हितं दरञ्छराद्धस्त्वदग्धः सप्तमे पदे "' ॥ १०३ ॥ किच- ४७ क त्वमग्ने सवभ्रतानामन्तश्चरमि पावक ॥
सााक्षवत्पुण्यपापभ्या न्राहं सस्य केव मम ॥ ३०६॥
नन ~+ ~~ » =+ ->-+ -- ----------- ------~-
~~ म म~ 9
“ तावतां सूत्राणो समाहारस्तावस्सृत्रं तेन सप्तसुत्या सषृदेव वेष्टयेदिलयथं इति मदनः” इति मु° भिताक्ष०्पु. रि. ।
१ ऊ. प्रीहेरक्ष । २ हः, सप्ताश्वत्थस्य पः । ३ क. "येदाशङ्कमे। ४ क. च । “ अः । ८९
७०६ अपरारकापराभिषापरादियविरवितरीकासमेता- (रेद्ितीयः-- ( दिव्यप्रकरणम् ७ ) क क 1 च्व 6 > किर > तस्येत्युक्तवतां रु (रह पञ्चाशपपार्क समम् ॥ अग्निवर्णं न्यपेदिण्डं हस्तयोरभयोरपि ॥ १०५॥ त्वपग्र इ्यादिकं कवे मपेदयन्तं मन्रमुक्तवतोऽभियुक्तस्य दस्तयोर्छाहुमरयं प्ाशस्परुपरिमाणमभ्निवणमभरिरदिते पिण्डं प्राटूविवाको विन्यसेत् । सम- मनिम्नोन्नतम्। पितापहः- ५ तापयित्वा ततः पश्चाद्रभ्चिमावाहयेच्छुचिः । त्वमग्ने वेदाश्वत्वारस्त्वं च यज्ञेषु दूयपे ॥ त्वं मुखं सवेदेवानां त्वं मुखं ब्रह्मवादिनाम् । उदरस्थोऽपि मतानां तते वेत्सि श्ुमाश्युभम् ॥ पापं पुनासि वै यस्मात्तस्मात्पावक उच्यते । पापेषु दहोयाऽऽत्मानमधिष्मान्भव पावक ॥ अथ वा ह्ाद्धमावेषु शीतो भव महार । आयपतं टेडिहानस्य निहयाऽपि समादिशेत् ' ॥ तथा--“ अध्िहीनं समं कृत्वा अष्टाङ्कखमयामयम् । पिण्डं तु तापयेदम्रो पञ्चाशत्पछिके समम् " ॥ समरं तापयेत्सवेत इत्यथः । नारदः“ जाल्येव छोहकारो यः कुकश्श्वाधिकम॑णि । दष्टप्रयोगश्चान्यन्न तेनायोऽग्नो तु तापयेत् ॥ अधचिवणेमयःपिण्डं सस्फुलिङ्गं सुयन्नितम् । पश्चाशत्पछिकं मृयः क।रयित्वा शुचिर्धिजः ॥ तृतीयत्।पे तपतं तं ब्रूयात्सल्यपुरस्कृतः । शण्विमं मानवं धमं रोकपेराधिष्ठितम् ॥ त्वमग्ने सवेमतानां हृदिस्थो वेत्सि चेष्टितम् । सत्यानुते च निहा यास्त्वत्तः समुपरभ्यते ॥ वेदादिभिरिदं प्रोक्तं नान्यथा कर्तुमहति । अनेनाऽऽदाविदं प्रोक्तं मिथ्या चेदमपतौ वदेत् ॥ सवेथां च यथा मिथ्या तथाऽर्चि धारयाम्यहम् । सएष त्वां धारयति प्तत्येनानेन मानवः ॥ सत्यवाक्यस्य वाक्यत्वं शीतां भव हुताशन ।
१ क, (तपत ।२ग.,.ध, ज, न्या चाय।
व्यवहाराध्यायः 1 याज्ञवरवयस्मृतिः। ७०७ ( दिग्यप्रकरणम् ७)
मृषावाक्यस्य पापस्य दह हस्तो च पापिनः ॥ अमुमथ च पत्रस्थमभियुक्तं यथाथतः | सश्राव्यमूनितस्येव न्यस्य देयो यथाक्रियम् "' ॥ त्वं देवानां जिहैत्यन्वयः। देयः शपथो देय शइत्यथंः ॥ १०४ ॥ १०५ ॥ ण्ड न्ट, ९ ० स तमादाय सप्रैव मण्डलानि शनेप्रजेचर् ॥ क, . 9 ॐ ॐ % षोंडशाद्गुखिकं ज्ञेयं मण्डर तावद्न्तरम् ॥ १०६ ॥ सोऽभियुक्तस्तमयःपिण्डकपभ्निवर्णं कराभ्यापादाय शनेरत्वरमाणः सप्त पण्टलेषु सप्र कमान्टृत्वा वनजेत् । पण्डटानि च प्रयेकं षांडशाङ्कुरपरमाणानि। मण्डलानां चान्तराण्यपि प्रत्येकं षोडशाङ्कुटान्येव । पितामहः ५ अप्रविपि प्रवक्ष्यामि यथावच्छाश्नचोदितम् । कारयेन्मण्डछान्यष्टो पुरस्तान्नवमं तथा ॥ आग्रेयं मण्डरं स्वादं द्वितीय वारुणे तथा । तृतीयं वाय॒दे(दे)वत्यं चतुथ यमदेवतम् ॥ पञ्चमं तविन्दरदै(दे)वत्यं षष्ठं कोवेरमुच्यते । सप्तमं सोमदै (देभवत्यमष्टमं शवेदेवतम् ॥ पुरस्तान्नवमं यत्तु तन्महत्पाथवं विदुः । गोमयेन कृतानि स्युरद्धिः प्यषितानि च ॥ दा्रिंशदङ्गुखान्याहुम॑ण्डलानमण्डलान्तरम् । कतुः पद्मं कायं मण्डलं तु प्रमाणतः ” ॥ अत्र प्राक्पंस्था मण्डलपङ्किराजेववती कायां । तत्र पशिपं मण्डलं दिव्य कतैरवस्थानार्थ, तत्र स्थितो ह्यभिमभिपञय गृह्वाति । यस्मादाह त एव- ८ पश्चिमे मण्डठे तिषेत्पराश्खः प्राज्ञिः शुचिः ” इति । नवपरं तु मण्डलपग्निक्षपा्थं, यस्मात्स एवाऽऽह- ५ त्वरमाणौ न गच्छेत स्वस्थो गच्छेच्छनेः शनैः । न मण्डलमतिन्मेन्नान्तरा स्थापयेत्पदम् ॥ खष्टमं मण्डलं गत्वा नवमं निक्षिपेद्बुधः " । यसु पएकस्मान्मण्डलाद्भितीयं द्राजिषादङ्खानीत्यक्त तदन्तरालस्य पण्डङसंमिङितस्य परिमाणपिति वेदितव्यम् । न तु केवरस्यान्तरारस्य १ क. श्वर्यं मश्रयु" । २ ङ. °इगुलकं । 3 ग, घ. छ, (एस्तान्यपि । ४ ग, ज. -व्यन्य- देत् । पि" ।५ग, घ. छ, “मे खवः ।
क
विरचितटीकासमेता- [रद्धितीयः-- ( दिव्यप्रकरणम् ७) मण्डलस्य वा। एवं षोडकशाङ्लिकमिल्यादिवचनािरोधः । तत्र यदि षोडषा- इलं पण्डकं तदन्तरामपि पोडशाङ्गुलकमेव । यदा तु कतपादेन परिमितं मण्डलं तद् तदन्तरालं सप्दशाङ्करं कायम्, नान्यथा सान्तरारस्य पण्ड- टस्य द्राजिक्षदङ्रुता स्यात् । नारदः“ अतः परं प्रवक्ष्यामि विधिमप्ने्तथोत्तरम् । दातरिंशदङ् प्राहुमेण्डखान्मण्डलान्तरम् ॥ सप्तमिमेण्डेरेवमङ्कछानां शतद्वयम् । चतु[१शत्पमाख्याता भूमेस्तु परिकद्पना ॥ मण्डस्य प्रमाणं तु कुयात्तत्पदसंमितम् " । पितापहृः-“ मण्डले मण्डठे देयाः कक्षाः शान्ञप्रचोदिताः । विन्यसेत्तु पदं कत। तेषु नित्यमिति स्थितिः " ॥ नारदः--“ स्थित्वेक्िमस्ततोऽन्यानि व्रनेत्सप्त त्वजिष्षगः । भपतभ्ानतः स तेगेच्छेदक्रद्धः सोऽन प्रति ॥ न प्रापयेत्तमप्राप्य या मूमिः परिकसििता ॥ १०६ ॥ [ (भ ® क | (र मुक्लाऽ्िं मादितव्रीरिरदग्यः शुद्धिमाप्नुयात् ॥ अन्तरा पतिते पिण्डे तेदेहे वा एनहरेत् ॥ १०७ ॥ सप्र पण्डछानि गतवाऽ्जि विमुच्य कराभ्यां विमदितव्रीदिरदग्धहस्तः शुद्धोऽन्यथा त्वश्द्धः । यदि पृनमध्य एवायःपिण्ड; पतति कारणान्तराद्रा संदेहे जाते पुनस्तं हरेत् । पितामहः- ८ ततस्तद्रत्तयोः प्रास्येद्रीहीन्वा यदि वा यवान् । निर्विराङ्केन तेषां तु हस्ता््यां मदेन कृते ॥ निर्विकारे दिनस्यान्ते शुद्धि तस्य विनिर्दिन्ेत् ” । नारदः“ तस्थेवं मुक्तपिण्डस्य कुयात्करनिरीक्षणम् । र्वृषटेषु चिदषु तते ऽन्यत्रापि रक्षयेत् ॥ मण्डटं रक्तप्तकाशं यत्रान्यद्राऽथिप्मवम् । पोऽविशुद्धस्त विज्ञेयोऽपत्यधमेग्यवस्थितः ॥ यदा तु न विमाम्येत द्ग्धाविति करो तदा । नीहीनतिप्रयत्नेन प्तप्तवारं तु मदयत् ॥
७०८` अपराकांपराभिधापरादिदय
१ क, (हगृलपरिमितमिलया-। २ ग, घ, छ, श्न्मण्डलान्याहुः। ३ ग. ध, छ, ज, यतामः ।
व्यवहाराध्यायः 1 याङ्नवरक्यस्प्रतिः। ७०९ ( दिन्यप्रक्रणम् ७ )
मर्ितेरेव नो दग्धः सम्थैरेव विनिधितः। मोच्यः शद्धः स संस्छृत्य दग्धो दण्डयो यथाक्रमम् ” ॥ नारद+- “ यस्त्वन्तरा पातयति दग्धश्च न विमाव्यते | पुनस्तं हारयेदध्चे स्थितिरेषा ददीकता "१ ॥ कालयायनः-- ^“ प्रस्स्वहत्यमियुक्तश्वत्स्थानादन्यत्र दह्यते | न दग्धे तं विदुरदेवास्तस्य भयोऽपि दापयेत् ?! ॥ दादस्य स्थानं हस्ती, ततोऽन्यजावयवे दग्धस्य पुनदापयेदिल्यथः। इत्यभ्रिदिन्यविधिः ॥ १०७ ॥ अथ जरपरीक्षाप्रयोगमाद- हि (रे ४. ५ ( (भ्य सत्यन माअभरक्षस्व वरणत्याभद्यास्य कम् ॥ नाभिद्नोदकस्थस्य ग्रहीस्वोर जरं विरत ॥१०८॥ समकारूमिषुं सुक्तमानयेदयो जवी नरः ॥ गते तस्मितिमय्रङ्ग परश्येवेच्छुदिमाप्रयाद ॥ १०९॥ सत्येन माऽभिरक्षस्व वरुणेतिमनत्रेण कं जलमभिमन्रयेत् । भस्पिन्नेव काटे जटग्रदेशाद्विमुक्तः शरो यजत्र निपतति तच्र बलवन्तं पुरुषं स्थापयेत् । ततो नाभिमात्रे जलेऽर्वास्थितस्य परुषस्योर ग्रहीत्वा शुद्धिकामो निमजेत् । अस्ि- ननैव कालेऽपिकुशखेन धन्विना वियुक्त इषुयेत्र देश निपतितः, तं देशव योऽतिवेगवान्पुरषः स वेगेन गच्छेत् । ततस्तत्र देशे यः प्रागवस्थितः, तं शरं ग्रहीत्वा निपात्वेगेनाऽऽगत्य यदि निमग्रः सवा्गं शोध्यं पयेत्, ततो निम श॒द्धिमाभ्याद् । अश्गुद्धमन्यथा । पितापहः- ५ तोयस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं धम्यं सनातनम् । मण्ड पुष्पधृपाम्यां कारथत चिचक्षणः ॥ शरान्पंपूनयेद्धक्या वेणवं च धनुस्तथा । मण्डयेत्पुष्पधूपेश्च ततः कमे सम।चरेत् ” ॥ कालयायनः-“ शरांस्तु नाऽऽयसैरमरः प्रकुर्वीत विष्द्धये । वेणुकाण्डमयांश्ैव क्षेप्ता च सुदृदः(दे) क्षिपेत् ,॥ पितापहः- ““ सेप्ा तु क्षत्रियः कार्यस्तदरवृत्तित्राह्मणोऽपि वा । अक्रूरहदयः शान्तः सोपवाप्तः शरान्कषिपेत् ॥
१ क, दुद्धस्त् सत्य । २ इ. क्षित्वं वः ।३क. ग, श्रवेदाः ।
७१० अप्राकौपराभिषापरादियविरचितदीकासमेता-- [रदितीयः-- ( दिग्यप्रकरणम् ७) कडृषुं प्रक्षिपद्विद्रान्मारुते वाति वा भम् । विषमे मूप्रदशे च वृक्षस्थाणुपमाक्षुटे " ॥ नारदः-“ करूरं धनुः सपशत मध्यमं पटशतं स्मतम् । मन्दं पश्चशतं ज्ञेयमेष ज्ञेयो धनुरविधिः ॥ " ॥ सक्चाधिकं श्तं सप्चशतम् । एवं षट्शतं, पञ्चशतम्। अद्भगुरसंख्या चैषा । पितामहः“ मध्यमेन च चापेन प्रक्षिपेच्च शरत्रयम्। हस्तानां तु शते सार्धे रक्ष्यं कृत्वा विचक्षणः ॥ तेषां च प्रेषितानां तु शराणां शाखरचोहनात् | मध्यमस्तु शरो मह्यः पुरुषेण बटीयमपता ॥ शराणां पतनं आद्यं पतपेणं परिवनेयेत्। सपेन्पपेन््दा याति दृर॑दूरतरं तु सः" ॥ नारद“ नातिक्ररेण धनुषा क्षेपयित्वा हार्यम् । पानीयमजनं कायं शङ्का यत्र न जायते " ॥ उशना--“ शराणां प्रेषितानां स्यात्समम्राङ्गनिमञ्जनम् '' ॥ कालयायनः--“ क्षिप्ते त मजनं कार्य गमनं स्मकाठिकम् । गमने त्वागभे(मः?) कायैः पुमानन्यो जले विशेत् “ ॥ पितामहः-- ^ स्थिरे ताये निमन्जेततु न आहिणी न चास्पके । तृणरौवाडरहिते जडौको मत्स्यवािते ॥ देवखातेषु यत्तोयं तस्िन्डुयाद्विशोधनम् । आहार्यं वजयेननित्यं शीघवेगं नदीषु च ॥ नदीषु नातिवेगासु तडगेषु सरम्सु च। हृदेषु स्थिरतोयषु दुयात्पुतां निमज्जनम् " ॥ पितामहः“ स्थापयेत्पुरूषं तीये स्तम्भवत्प्रथमं दृढम् । साध्रित्य तं मज्येयुः पुरषाः इद्धिकङ्क्षिणः " ॥ नारदः बरह्मणः क्षत्रियो वेदयो रागद्वेषधिवजितः । नाभिमात्रे जे स्थाप्यः पुरुषः स्तम्भवहटीं ॥ तस्यो प्रतिगृह्य निमज्ञेद्मिश्ापवान् । दारप्रकषेपणस्थानाद्युवा जवप्तमन्वितः ॥
# भिताक्षरार्यातु इषं न प्रक्षिपेदिति पायोऽयमेव युक्तः स भद्पुस्तकेषु नोपरभ्यते ।
१ ग, मे चान्यः प्रमागोऽन्यज' 1
व्यवहाराध्यायः 1 याप्रषरस्वयस्प्रतिः। ७११ ( दिग्यप्रकरणम् ७ )
गच्छेत्परमया शक्लया यत्रासो मध्यमः शरः। मध्यमं शरमादाय पुरुषोऽन्यस्तथाविधः ॥ प्रस्यागच्छेन्तु वेगेन यतः स पुरूषो गतः । आगतस्तु शरग्राही न परयति यदा जे ॥ न्तज॑गते सम्यक्तदा शुद्धं विनिर्दिशेत् " । बृहस्पति!--“ आनीते मध्यमे बाणे मश्ना्गः शुचितामियात् ” । नारदः“ अन्यथा न विशुद्धिः स्यादेकाङ्गस्यापि दशने । स्थानाहाऽन्यत्न गमनाध्समिन्पूव निवेदितः ” ॥ कालयायनः--““ शिरोमात्रं तु दयेत न कर्णो नापि नापिका । अप्सु प्रवेशने यस्य श्रुद्धं तमपि निदिशेत् ॥ निमज्योत्पुवते यस्तु दष्टश्रत्प्राणिना नरः । पुनस्तत्न निमज्जेत देक्षचिहविमावितः “ ॥ इति जरदिष्यपिपिः ॥ १०८ ॥ १०९ ॥ अथ विषदिष्यप्रयोगमाह- @ कर् १ कि हि (र त्वं विष ब्रह्मणः पुरः सत्यं धम व्यवास्थतः॥ त्रायस्वास्माद्भीशापाससत्येन मव मेऽमरतम् ॥११०॥ एवमुक्सवा विषं शाङ्ग भक्षयेद्धिमरोरुजम् ॥ अ ण्ड, (ट 2 (^ ०९ ®$ ® क ह ॐ यस्य वेग्रवना जण तस्य शद्ध वनद्द्द॥१३१॥ सवेदिव्यसाधारणे साध्येऽ्थ छरूयधारणपरबन्ते धर्मजाते कृते व्ष्पमाण- प्रादविवाकमन्रे प्रयक्ते वक््यपाणेन वाऽमिश्ञस्तप्रयो्यमन्रेण विषेऽमिम [ननिते ““ स्वं विष ब्रह्मण पत्रः” इत्यनेन मत्रेण विषं शाङ्ग दिमवत्युलपनन सप्तयवपरिमाणपमिशस्तो भक्षयेत् । यस्य तद्धक्षितं वेगेत्रिना जीणे भवति परिणामं याति स शद्धः) विपरीताऽुद्धः । त्वगदङ्पांसमदास्थिमजा- शुक्रागि धातवः । एतेष्वेकसिमिन्धातां वतेमानस्य विषस्य शीघं धात्वन्तर- भ्ा्षिः । तत्र त्वचि वतमानं विषं रोषा जनयति; तदेव रोहितं प्राप्य स्वेदं वकत्रशोषं च, मांसं पराप्य वेवण्यं, मेदः प्राप्य कम्पं, तदेवास्थिगतं नेत्रपारवश्यं, पतलागतं तु विषादं मोहं, तदेव शुक्रगतं मरणं जनयति ।
१ क, ग.घछ. पुत्र । २ ड. जीरयेच्छद्धि। ग. घ. ज, ठेखाधा गप. ठ, ज.तंम।
७१२ अपराकौपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता - [रेद्वितीयः- ( दिभ्यप्रकरणम् ७ ) नारदः“ भतः परं प्रषक्ष्यामि विषध्य विधिमृत्तमम् । यसििन्क्े यदा देयं यादशं च प्रकीर्तितम् ॥ यवमात्रा समुहिष्टा धमेतत्तवाथेवेदिमिः | त॒र्यित्वेच्छतः काठे देयमेतद्धिमागमे ॥ नापराह्षे न मध्यह्वि न पिध्यायां च धमवित् । हरद्वीष्मवसतन्तेषु वर्षासु च विवजेयेत् ॥ भभ्रं च धारितं चैव भूषितं मिधितं तथा । काड्कुटमटा्ं च विषं यत्नेन वजयेत् ॥ वर्षामि षड्यवा मात्रा म्रीप्मे पञ्च यवाः स्मृताः । हेमन्ते च यवाः सप्त शरदयस्पास्तत।ऽपि हि ” ॥ पितामहः“ वारिजान्य॑तिशीणानि कृत्रिमाणि तथेव च । भूमिजानि च स्वांणि विषाणि परिवजयेत् ॥ ओषधीर्मच्रयोगांश्च मणीनथ विषापहान् । कपैः शरीरपेस्थांश्च गृढानन्यान्परीक्षयेत् › ॥ कालयायनः-“ अनाशुङ्खनिमं इयामं सुपीनं शुङ्गपतंमवम् । मङ्े च शङ्गवेराभं ख्यातं तच्छृङ्िणां विषम् ॥ रक्तं तदपितं कुयात्कठिनं चेव तत्ष॑णात् | अनेन विधिना ज्ञेये विषं दिभ्यविश्षारैः ॥ वत्सनामनिमं पीतं वणज्ञानेन निश्चयः । हा्तिशङ्खाृतिमेज्ञे विद्याततदरत्सनामकम् ॥ मधुक्षीरप्तमायुक्तं रच्छं कुर्वीति तक्षणात् । बाह्यमेवं प्तमाख्यातं लक्षणे धप्ताधकेः " ॥ रक्तमखक्त्ेन संख दृष्णं कठिनं च ततक्षणाद्धवति तच्छङ्किविर्ष ेयमित्यथः । पितापहः--“ यवाः सप्त प्रदातव्याः शुद्धिहेतोर संशयम् । शङ्गिणो वत््तनामस्य हिमस्य विषस्य वा"! ॥ कालयायनः--““ एवहि शीतरे देशे विषं दयन्न देहिनाम् । घतेन याजितें छछक्ष्णं षि त्रिशदहूणेन तु " ॥ निकषद्वुगेन धृतेनेलयन्वयः।
१ ग, घ, छ, <न्वयजीगाः । > क, “तक्षणम् । अ०। ३ ग. ष. छ, किङ्ग" ४ घ, छ, स्वच्छे ।
व्यवहाराध्यायः 1 याद्रवरक्यसतिः। ७१६ { दिन्यप्रकरणम् ७)
नारदः“ दाद्वि सोपवाप्ताय देवत्राह्मणप्तनिषौ | धूपोपहारमनमेश्च पूजयित्वा महेश्वरम् ॥ द्विजानां संनिषाने च दक्षिणाभिमुखे स्थिते । उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा दद्याद्िप्रः समाहितः ” ॥ काल्यायनः--“ विषस्य षरषदमागाद्धागो विंशतिमस्तु थः तमष्ट मागहीनं तु शोध्य देयं घताष्टुतम् " ॥ पितापहः-- ^“ दीयमानं करे कृत्वा विषं तु परिशाषयेत् । विष त्वं ब्रह्मणा सृष्टं परीक्षार्थं दुरात्मनाम् ॥ पापेषु दशेयाऽऽत्मानं श्रुद्धानाममतं मव "' । विष्णु--““ विषत्वाद्धिषमत्वाच्च कूरस्त्वं पषैदेहिनाम् । त्वमेव विष जानीषे न विदुयोनि मानवाः ॥ ग्यवहार(मिक्षस्तोऽयं मानुषः सिद्धिमिच्छति । तदेनं सशयादस्माद्धमेतन्ञातुमहैपि " ॥ अयं च म्नः माडविवाकेन सामथ्यद्रारयः। पितापहः--“ मक्िते यदि प्त ख्यो मृञछर्दिविर्वाजनितः । निर्विकारो दिनस्यान्ते शुद्धं तमिति निर्दिशेत् "' ॥ नारद{-““ छायानिवेरितो रक्ष्यो दिनकेषममोजनः । विषवेगद्ठमापेतः शुद्धोऽपो मनुरब्रवीत् '” ॥ बहस्पतिः-““ विधिदत्तं विषं येन जीर्णं मन्रोषधं विना | स शद्धः स्यादन्यथा तु दण्डयो दाप्यश्च तद्धनम् " ॥ पितापहः--““ त्रिरात्रं पश्चरात्रं वा पुरुषैः सवैरधिष्ठितम् । कुहिकाशचङ्कया राना घारर्यादूष्यघारणम् '” ॥ इति विषदिव्यविधिः॥ ११० ॥ १११॥ अथ काशवि।धमाद-
देवानुप्रान्समभ्यच्यं तरस्नानोदकमा दरद् ॥ संश्राग्य पाययेत्तस्माजरन्तु प्रमृतित्रयम् ॥ ११२ ॥ सवेदिन्यसाधारणे धमेवगे कृत उग्रानादित्यादिदेवान्पम्यगगन्ध पुष्पादि- 5भ्यच्ये तत्स्नानोदकमाहय तस्माजलास्सत्येन माऽभिरक्षस्व वरुगेदयभि- मरत्रिताल्सृतित्रयं दिञ्यकतरं पाययेत् । प्राट् विवाक इति शेषः ग, ज, शवं त्वपः । ०
७१४ भपराकापरामिधापरादित्यविरचितटीकासमेता- (रद्विषियः-- ( दिव्यग्रकरणम् ७ ) पितापहुः-““ भक्तो यो यस्य देवस्य पाययेत्त्य ते नरम् । पममवे तु देवानामादित्यस्य तु पाययेत् ॥ बृहस्पतिः--“ वद्धक्तः सोऽमियुक्तः स्यात्तदेवाऽऽयुधमण्डलम् । ्र्षास्य पाययेत्तस्माजछत्ु प्रसृतित्रयम् ” ॥ नारद+--““पु्बाह्न पोपवापस्य स्नातस्याऽडद्रेपटस्य च । सशुकस्याच्यस्तनिनः कोशपानं विधीयते ॥ इच्छतः श्रद्धानस्य देवत्राह्मणर्षनिधो । यद्धक्तः सोऽमियुक्तः स्यात्तदै(दे)वलयं प्रदापयेत् " ॥ सश्क आस्तिकः । कालयायनः--““ स्वस्पेऽपरापे देवानां स्नापयित्वाऽऽयुधोदकम् । पाथ्यो विकर चाशुद्धो नियम्यः शुचिरन्यथा ” ॥ पाय्यः पाययितव्यः। कोक्पिति शेषः। विकारोऽनिषटम् । नियम्यो दण्डन्यः। पितापहुः--““दुगोयाः पाययेच्चोरन्ये च शसो पजीविनः । मास्करस्य तु यत्तोयं बराह्मणं तत्तु पाययेत् ॥ दुगीय।; स्नापयेच्छरटमादिल्यस्य च मण्डम् । इतरेषां तु देवानां स्नापयित्वाऽऽयुघानि च॥ मद्यपल्ीग्यप्तनिनां कितवानां तथैव च | कोशः वीन्ञेम दातव्यो ये च नास्तिकवृत्तयः " ॥ नारद“ महापरापे निधरमे कितवे छ्वीनकुत्पिते । नास्तिकत्राल्यद सषु के।शपानं विवर्जयेत् ॥ तमाहुयाभिशस्तं तु मण्डलाम्यन्तरे स्थितम् । आदिलयाभेमुखं कत्वा पाययेत्प्रस॒तित्रयम् '॥ ११२ ॥ जयपराजयावधार्णकारणमाह- अर्वाक्चवु्दशचादह्लौ यस्य नो राजदैविकम् ॥ व्यप्तन जायते घोरं स शुद्धः स्यात्न संशयः ॥११३॥ [ इति दिन्यप्रकरणम् ॥ ७॥ ] कोश्षपानदिनपभति चतुदश दिनानि यस्य राजदैवकरतं घोरं तीव्रं ऽ्यसनं दुःखक्ारणं न जायते स शुद्ध एवेति वेदितम्यम् । तदुत्तरकारे तु व्यसना- दयेऽप्यशुद्धिनांऽऽशङ्नीया ।
१. छ, ज. 'यम्याक्चु" । २. छ. याः स्वपः । 3 ग. घ. छ. ज. प्रज्ञैः प्रदा?। * ग. घ, छ. "णमाः ।
ग्यवहाराभ्यायः 1 याघ्रषणक्यस्प्रतिः । ७१९ ( दिन्यप्रकरणम् ७)
नारदः“ ऊर्वं यस्य द्वि्पाहद्रिकृते तु महद्धेत् । नामियाज्यः प्त विदुषा कृतकार्ग्यतिक्रमात् ” ॥ विष्णः--“ यस्य पश्येद्धिप्ताहत्रिपतप्ताहादथापि वा । रोगोऽञचिज्ञातिमरणं राजदण्डमथापि वा ॥ तमश्द्धं विजानीयात्तथा इद्धं विपयये ”' | पितापहः-"“ तिरात्राप्पप्तरात्राद्वा द्विपप्ताहादथापि वा । वैकृतं यस्य दरयेत पापक्ृत्स तु मानवः ॥ तस्यैकस्य न सप्य जनस्य यदि वद्धवेत् । रोगोऽश्चिज्ञ।तिमरणं सेव तस्य विमावना ” ॥
काल्यायनः--““ अथ देवविघ्तवादन्िपपाहात्तु दापयत् । अभियुक्त तु यत्नेन तमथ दण्डमेव च " ॥ अत्र दिनस॑रूपाटपत्वमहसे अभियागविषयस्यालसत्वमहच्वानुसारेण बेदि- तव्ये । तत्रालयन्तमहाभियोगे जिसप्घादो मदाभियोगपात्रे तु चतुदशाह इत्यादि करप्यमर् । हति कोशविधिः । पितामहः--“ तण्डुलानां प्रक्ष्यामि विभि मक्षणवजने । चौय तु तण्डु ज्ञेया नान्यस्मिन्निति निश्चयः ॥ तण्डडान्कारयेच्छह।ञशाछेनान्यस्य कस्यचित् । म॒न्मय भाजने कुयादादित्यस्याग्रतः रुचिः ॥ लानोदकेन समिश्रात्नाज्रौ तत्रैव वाप्तयेत् | प्रमति कारिणी देया अद्िल्यामिमुखस्य च ॥ कारिणः क्षपथकारिणः । आदित्यस्याभियुखस्य प्राद्छुखस्येत्य्थंः । ८८ तण्डुडान्मक्षयित्वा तु पत्रे निष्ठीवयेत्तदा । मूर्जस्येव तु नान्यस्य अङामे पिप्पङ्स्य तु ॥ शोणिते हदयते यत्र हनुस्ताटुश्च शीयते । गात्र च कम्पते यस्य तमङाद्धं विनिदिशेत् ॥ परक्तास्तण्डुछा यस्य यत्न न स्युः सुचविताः | विकृतं छठीवनं यस्य तमश्द्धं विनिर्दिशेत् ॥ उपनिद्वातोदुषाती मुखरोगी तथेव च | न तेषां तष्ड्हा देयाः शङ्कया शोणितस्य च ” ॥
१ग. ज, दैविविसै०। २ग. घ. ज. तद ।३ग. घ. छ. तारण ।
७१६ भपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ रहितीयः- ( दायविभागप्रक्रणम् < )
सषैदिव्यसाधारणं धर्मनातपिहापि कतैव्यम् । तथा--““ तप्तमाषस्य वक्ष्यामि विधिमुद्धरणे हमम् । कारयेदायपं पात्रं ताग्रं वाऽथ हिरण्मयम् ॥ चतुरङ्कठमुत्तषे मृन्मये वाऽपि वतुम् । पूरयेदूध॒ततेलाम्यां पेर्दशतिमिस्तु तत् ॥ सुवणमाषकं तसिमन्ुंततते निक्षिपेत्ततः। अङ्कष्ठाङ्कखियोगेन चोद्धरेत्तप्तमाषकम् ॥ करां यो न पुनुयाद्धिस्फेये वा न जायतते । दद्धो भवति धर्मण निर्विकारकरङ्कछिः "” | अथ फाठविधिः । तत्र शदस्पतिः--
५ आयपं ह दश्चपटं घटितं फाडमुच्यते । अद्ग्धश्चच्छद्धिमियादन्यथा स्वपहीयते "” ॥ © (~ ^ ४.11 ० = ^ स ी नी ~ _ (५ तो अथ पमेविधिः-भननद्रये टेखनीयो घमोधमौ प्तितापितौ । जीवदानादिमि्न्ेगायग्यादैञ साममिः॥ च ४ द्र भः आमन्त्य पूजयेद्वन्धेः कुसुमेश्च प्ितापितेः । म्युक्ष्य पञ्चगव्येन मृतिपिण्डान्तरितौ ततः ॥ पमो कृत्वा तु तो कुम्भे स्थाप्यौ चानुपलाक्षितो । ततः कुम्मतिपण्डमेकं प्रगृह्णीताविरम्नितः ॥ धमे गृहीते शुद्धः स्यात्स पृज्यश्च परीक्षकैः ” ॥ ११२३ ॥ [इति भ्रीवियाधरवेरप्रभवश्रीशिादारनरेन्द्रजीमृत वाहनान्वय प्रसृतश्री मदपरादि-
त्थदेवविरचिते याश्ञवल्की यध मंशाल्ञनिबन्पे ऽपराकें दिव्यप्रकरणम् ॥ ७ ॥]
अथ सरीकयाज्ञवल्क्यस्पृती
दायविभागप्रकरणम् । ( ८)
उक्तमरणादानाख्यं निक्षेपाख्यं च व्यवहारपदं) तदङ्गतया च प्रमाणाः न्यपि परानुषाणि दिष्पानि च । अथेदानीं विभागाख्यं व्यवहारष- दमारभते-
१ग.घ. छ. नन्सुक्षिपति।रग. ध. न्तं फलः|
बयवहाराण्यायः 1 याहवरक्यस्मृविः। ७१७ ( शायविभागप्रकरणम् ८ )
विभागं चेस्ता श्ुयादिच्छया विभिजेरसुतान् ॥ ज्येष्ठं वा श्रेष्ठभागेन सववा स्थुः सर्माशिनः॥ ११४ ॥ पित्रादिधनस्य पजरादीरुदिषशयं विविच्य भागकरणं विभागः। तत्र पितृषर्न पिता विभजेदिव्यत्सगे; । हेतुविक्षेषे तु पजा अपि विभजन्त, तवुपरिष्ाद्र्यते। तत्र यदि पिता विभनत्तदिच्छया न्यनाधिकविमागविषयान्सुतानुहिइ्य धनं विभजेत् । अस्मद्धनस्यायमेश्षस्तवायमंशस्तवेति व्यवस्थापयेदिति यावत् । शङ्कः--““ यदेकपुत्रः स्यात्तदा द्वौ मागो वाऽऽत्मनः क्यात् » | नन्विच्छयेति न वक्तव्यम् , विभागकरृत्वादेव तसापतेः। न हि चेतनोऽ निच्छन्करियासु स्वतन्रां भवति, स्वतच्र एव कताच्यते । सरयम् । विभागक- तेस्वादेव विभागविषयेच्छा पराप्ता । भत एवापस्ाविच्छया विभनेदित्यनेन[न] विधीयते कि स्वन्येव । तस्याथ कस्यचिस्पुत्रस्य न्यूनो षनांश्षः कस्यचिदधपिक इस्येव विषमो भागो विषयः । त॑तशरेच्छया स्यूनाधिकविभागेः सुतान्विभजे दित्यथः । यथपि विभजेदिलयस्माद्विभाग एव प्रतीयते, न वैषम्यविश्रिषटस- थाऽपि- येषठस्य विंश उद्धारः प्वेद्रव्याच यद्वरम् । ताऽप मध्यमस्य स्यात्तरीये त यवीयप्तः , ॥ इत्यादिभिरुद्धारश्ाचचैयोवन्त उद्धारपमकारा विदिषास्ते सरवेऽजोपराक्षिता भवन्ति । ततश्च पारिशेष्यादिभागकतुरिच्छया विभागवेषम्यम् “इच्छया विभ- जसुतान् "' इत्यत्र विधीयत इति सिद्धम् । अत्र नारद!- ५८ पित्रैव तु विमक्ता ये समन्यनाधिकेषनैः। तेषां स एव धैः स्यात्सवैस्य हि पिता प्रभुः "' इति ॥ न ॒वचेतवुद्धारवाश्यायविषयमिति वाच्यं, पिता प्रभुरिति बचनात्। न शाद्धारे पितुः परभ॒त्वं कि तु शालस्य । बृहस्पतिः- ८ त्मन्युनापिका मागाः पित्रा येषां प्रकरिपताः । तथेव ते पारनीया विनयाज्ते स्युरन्यथा ॥ अथ चेच्छगा विभजेत्सृतानित्यनेन विभागकतवयेव पितुरिच्छया विभाग प्रयोजकत्व पराप्तपुच्यत इति वाश्यार्थानयक्यपसङ्गपरिहाराथं पत्रेच्छा विभागे न प्रयुङ्क्त इति परिसंख्यायत इत्याश्रीयते । तथा च पनुः-
क. %इय भागक्ररणं विविच्य । ग. श्य विभागं विविच्य । २ क. धव कस्मात्कस्थः । ञ्च, | “ब तस्मात्कस्य । ३ क्ष, ततः स्वच्छ । > क्ष, (क्यान° । ५ च. श्ट्याऽ्प्यत्राऽप्री ।
७१८ अपराकाप्राभिषधापरादिलयविरचितटीकासमेता- [रद्धितीयः- ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) ४ उध्वं पितुश्च मातुश्च प्मेत्य भ्रातरः समम्। मनेरन्पेतुकं रिक्थमनीशास्ते हि जीवतोः " ॥ देवरः-- ^ पितर्युपरते पुत्रा विमजेरनिपतुर्धनम् । अस्वाम्यं हि भवेदेषां निदेषि पितरि स्थिते , ॥ अस्वाम्यपस्वातन्यम् । शुङ्गङिखिती- “५ अत ऊर्ध्वं रिक्थविमागः । न जीवति पितरि पुत्रा रिक्थं विमजेरन् । यद्यपि स्यात्पश्वादयिगतमेतैरनहां
॥. एव पुत्रा अर्थधमेयेरस्वातन्यात् ? । नारद ^“ विमागोऽथस्य पिञ्यस्य तरय प्रकरप्यते | दायमाग इति प्रोक्तं तद्विवादपदं बुधैः ' ॥ अत्र च पित्र्यस्य पुत्रैरिति च प्रदश्नार्थम् । “ विभागं चेसिपिता कुयात् " शति पितुः स्वाजितथनविषयम् । ततिपत्राद्यजितधन विषये तु सममेव पिता. पुत्रयोविमागकतृत्वम् । अत एवाऽऽदह विष्ण॒ः- ८८ पिता चेत्पुत्रान्विभनेत्तस्य स्वेच्छा स्वयमुपार्जितेऽथं पि्न्जितेऽपि घने कदाचित्पुत्रा एव विमागकतांरो मवनित । अत एव नारद्; भत ऊध्वं पितुः पुत्रा विमजेरन्धनं समम् ” । सममिति पिन्रोरूध्वं विभागकतुत्वं पुत्राणां भतिपा्- ५ मातुनिवृत्ते रजसि प्रत्ताप भगिनीषु च | निवृत्ते चापि रमणे पितयुपरतस्पहे ›› इत्युक्तवान् । पुजाः समं धनं विभजेयुरेलयनुषन्नते । शुङ्कः-“ अकामे पितरि र्क्थिविमागो वृद्धे विपरीतचेति दीपेरोगिणि वा ? । नारदः“ व्याधितः कुपितश्चैव विषयाप्तक्तमानप्तः । अन्यथाशाच्लकारी च न विममे पिता प्रभुः" ॥ अन्यथाशाद्घकारी विधिनिषेधातिक्रमकारी । पित्रजितेऽपि धने पुत्राणां विभागे स्वातन्त्यं पितुरकामस्वादौ निमित्ते मधति । मातरि स्वप्रियमाणा- यापस्वतन्रा एव पुताः । यदाह शङ्खः-- ¢“ ज्येष्ठ एव पितृवदथोन्पाखयेदितरेषां तु सिथमृरमेव कुटम्बमस्वतच्ा: पितृमन्तं मातय॑वमवस्थितायाम् ” |
१ क्ष, "तौ-पितुरूध्वं । २ ज्ञ. "मयोः स्वातन्त्यम् । नाः । ३ क, दद्विभाग्पः ।४क्. पितुङ् । ५ ग, छ, ज, "रितु भिः)
व्यवहाराध्यायः 1 यान्ञवस्क्यस्परतिः। ७१९ ( दायविभागप्रकरणम् « )
मातुः कृटुम्बभरणस्तामर्थ्ये सत्येतत् । अयेष्स्य यदनुजेः सहाविभक्तधन- रवमुच्यते, तत्तेषां मध्ये कैथिदध्येतव्ये वेदे सति द्रष्टव्यम् । अधीतवेदे- ष्वयिगतवेदार्थषु चाभिष्ोत्राधनुष्टानसमर्थषु च विभाग एव अयान् । यदाह पनुः- ५ एवं स॒ह वतेयुवा पथग्वा ध्मकाङ्क्षया । एथम्िवधेते धमेस्तस्माद्धम्योः पूथकूक्रियाः " ॥ व्यास ““ भ्रातणां जीवतोः पित्रोः सहवासो विधीयते । तदभावे विमक्तानां धमेस्तषां विवथेते ” ॥ यदा त्वप्रगरुभतया अ्येष्टन सहं विभक्तधना; कनीयांसो भवन्ति, तदा तेषापावहयकं पेश्वदेवाद्यपि न विभज्यते । यदाह् ब्रृहस्पतिः ^ एकप।केन वप्ततां पितुदेवद्धिनाचनम् । एकं मवेद्िमक्तानां तदेव स्याद्गृहे गृहे ' ॥ उक्ते पितृक विभागे पुत्राणां चिपमोऽपि विभागो भवतीति तस्य विश्ेषापवादमाह मनुः- ५ श्रातृणामविमक्तानां यदुत्थान# भवेत्पह । न तन्न मागे विषमं पिता दयात्कथंचन "' ॥ ११४ ॥ किच- यदि छुयात्समानंश्चान्पल्यः कार्याः समांशिकाः ॥ न दत्ते घ्लीधनं यसां मत्रावा श्वशुरेण वा ॥ ११५॥ यदि पिता पुत्राणां कृते समं धनविभागे कुयात्तदा याभ्यः द्धीभ्य, ख्रीधने भतो वा श्वशुरेण पित्रावान दत्तं ताः स्वपलन्यः पुत्रसमा कार्या एकस्य पुत्रस्य यावानश्नस्तावदंश मेकेकां पत्नीं कुयादित्यथेः ॥ ११५ ॥ विभागवेषम्पे कारणान्तरमाह-- शक्तस्यानीहमानस्य किंचिदच्वा एथक्किया ॥ यः पुत्रो धनाजेनसमथेतया पित॒धनं नेच्छति, यो वा धनाजेनसम थोऽपि श्ठतया धनस्याजेनरक्षणानक्लां चेष्टां न कुरूते, तस्मे किचिदसार- भरपकं धनं द्वा पित्रा पृथक्क्रिया कायां । अन्यथा तेन तत्सतत्या वा
न>
# उत्थानश्ब्देनात्र धनाजमम् ।
१ क्, ग, व्याऽ्पि पित्रः २ ङ्घ, "कंवा ध ।
७२० अपराकोपराभिधापरादिल्यविरविषटीकातमेता-- [रद्विवीयः- ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
विवादः! स्यात् । पुत्र सेभूयाजिते धन एतद् । पित्रादिषने वु समप रमत एव । भनुः--“ भ्रातृणां यस्तु नेहेत धने शक्तः स्वकर्मणा । प विमाञ्यः स्वकाईैशात्किचिदत््वोपजीवनम् " ॥ स्वकादंशाद्धातुभि; स्वयमाजितादिल्यथेः । प्रसङ्गादन्यदुच्यते। अत्र नारदः- ५1 कुदुम्बायषु वेद्यक्तस्तत्कायं कुरते च यः| स धातुमिरवृहणीयो मआप्ताच्छादनवाहनै; " ॥ आपस्तम्बः--्वे हि धमपतयुक्ता मागिनो यस्त्वर्मण द्रभ्याणि प्रतिपा. दयति उयेष्ठोऽपि तममागं कुवीति › । अधर्मेण चतादिना द्रव्याणि सुवणेगोवह्लादीनि प्रतिपादयति भिनाश- यति अन्यन्न नयति वा। गोतपः--"“ स्वणोपुत्रोऽप्यन्यायवृत्तो न रुभेतेलयेकेषाम् "| मनुः- ¢ सवे एव विकमस्था नार्हन्ति भातरो घनम् » । शङ्कछिलितौ-“५ अपपा्रितस्य रिक्थपिण्डादफानि निवतेन्ते ›› । पतितस्वाञज्ातिभिवेदिष्कृतोऽपपातरितः । रिक्थं पितृधनम् । पृत्रस्थानी- यस्य क्षातिधनपपि ॥ उक्तो विषंमविभागः स धरममत्वादनतिक्रपणीय इल्याह- (कि क 9 ॥9 (9९ न्यूनाधकाकवभक्ताना धमः पित्रकृतः स्मृतः ॥ ११३६ ॥ पतव ऽजितधनस्य न्यूनाधिका शदनेन पुत्राणां विभक्तधनानां स एव धमं यः पित्रा कृतोऽतोऽसो नातिक्रपणीयः। बृहस्पतिः-“ समन्युनाधिका मागाः पित्रा यषां प्रकसिषिताः । तथेव ते पाङनीया विनेयास्ते स्युरन्यथा " | ११६३ ॥ अधुना करेकमका ठकार वशिष्ठं विभागान्तरमाह- विभेरन्सृताः पित्रोरूष्वं रिकथमृणं समम् ॥ मातुईहितरः शेषप्रणात्ताभ्य ऋतेऽन्वयः ॥ ११७॥ मातापित्रोभरणादुध्वं तयोरेव रिक्थमृणे च पुत्राः स्म॑ यावन्तो च्रातर स्तावतो मागान्येकमन्य् नाधिकाव्रणस्य धनस्य च ढृत्वा भजेरन् । ततश्च
१ क, सनिभाज्यः । ग, सनिभाजात्स्वका। ध, छ, सनिर्भाज्यात्स्वका० २ क. पञ. षयवि' । ३ घ पुत्रान. ।
व्यवरहाराध्यायः ] यात्॒ब्रसयस्मरतिः। ७२१ ( दायविभागप्रकरणम् <)
यो यावन्तं धनस्य विभागं भजते तावन्तमृणस्यापि भजते । एवं च सति यश्चतख्िदयेकभागाः स्युरिति तथा येन चेषां स्वयमुत्पादितं स्यादिलयादिषु विषमविभागविधिषु ऋणस्यापि धनान्॒षारेण विभागविधिरवसेयः । मातुस्तु धनमृणापाकरणे कृते यदवरशि् तत्तस्या दुहितरो विभनेरंस्ताभ्य ऋते दुहितृणामभावे तदन्वयो दुदित्रन्बयः । दहितणां तदन्वयस्य वाऽ(चा)मावे पुत्रा एव मातृधनं विभजेरन् । यदाह् कालयायनः-- ^“ दहितृणाममवि तु रिक्थं तरेषु तद्धषेत्। बन्धुदत्तं तु बन्धूनाममावे मतृगामि तत् ॥ भगिन्यो बान्धवैः सार्धं विमनेरन्समतुकाः । ख्रीधनस्येति धर्मोऽयं विभागस्तु प्रकल्ितः › इति ॥ पनुः-- ^ जनन्यां संस्थितायां तु पमं पर्वे प्तहोदराः । भजरन्मातकं रिक्थं भगिन्यश्च सनामयः "' इति ॥ अत्र चशब्दं विक्ररपार्था न समरचयाथेः । विकरपे च ददितरः कुमायः पूर्वमधिक्रियन्ते । यदाह मनुरेव - ८ मातुस्तु योतकं यत्स्यात्कुमारीमाग एव पः » इति । गोततमस्तु(स्त्र()) अत्तानामपि दुहितृणामपरतिष्टितानां मातृधनग्राहितमादई- “‹ सीधनं दुहित्णामप्रत्तानामप्रतिष्ठितानां च '” इति | अप्रतिष्ठिताऽनपलया निधना दमगा दबा। बृहस्पतिः--“ स्रीधनं स्यादपल्यानां दुहिता च तदश्षिनी । अप्रत्ता चेत्परमुदा तु मते मानमात्रकम् , ॥ यौतकं पृथग्धनम् । मानमात्रकं स्वलपमिल्यथंः । वसिष्रः--““ मातुः परीणा्य लियो विमनरन् ”' । परीणाह्यमरुकारादि । अनपत्यस्ीपनविषयें मनुराह- ५ लयास्तु यद्धषेद्धित्तं पित्रा दत्तं कथचन । बराह्मणी तद्धरेत्कन्या तदपत्यस्य वा मवेत् ' ॥ पितरद्युपलक्षणम् । कन्या सापत्नी, ब्राह्मणीति विकषेषणोपरोधात् । एवं च सति प्रततासु प्रतिष्ठितासु दुहितु पृत्राणामपि मातृधनेऽधिकारो भवति । अस्पिनेव विषये विश्षेषान्तरमाह मनुः- % य इति पदमाधकम् ।
१ग.घ.छ.ज. "ग कः २क.घ. 'वेषरिः।ञग. घ. ज. तेत्वव । ४्ग. घ. ज. भ्रमत्ता । ५ग. घ, अ, शत्रमत्ताः। ६ क, अपुत्रा वेः। ७ क. द्रतोवि। ९१
क
७२२ अपराकापराभिषापरादिलयविरवितरीकासमेता- [रे द्ितीयः- ( दायविभागप्रकर्णम् ८ ) ““यास्ताप्तां स्यदुहितरस्तापतामपि यथाहंतः । मातामह्या घनात्किचित्प्रदेय प्री तिपूवंकम् " ॥ विभनेरन्सताः पिन्रोररध्वमित्यस्यायमथेः-- यदि पिभो्ैरणादु्वं विभ नेरस्तदा रिक्थादि समरं विभजेरन्निति । एतद्धातुकतैकविभागपरं, तेन जीव- त्यपि पितारि आ्रातरः सपमेव विभजेरन् । पितुस्तु विमजमानस्य नायं नियम इत्यर्थाद्वम्यते । न च पित्रोरू्वं विभजेरंनेवेति व्याख्येयम् । यदाह मनुः- ८ एवं सह वसेयुर्वा एथगवा धमकाङ्क्षया । पृथग्विवर्धते षमस्तस्माद्धम्या प्रथक्क्रिया " ॥ यत्त तेनेबोक्तम्--““ ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पिञ्यं धनमरो पतः । शषास्तमुपजनवेयुयथव [पतरं तथा "
हि
इति, तद समाकरदाध्ययनेषु कनि्ूल्मत्तत्वादिना निरशेष्वमाप्तञ्यवहारेषु वा वेदितव्यम् । अत्र कात्यायनः - ५ सप्राप्तम्यवहाराणां विभागश्च विध पुपां च षडर वर्षे जायते व्यवह अप्राप्तव्यवहारं च प्रदरनाथम् । अग्रहः यदाह हारति ५ यद्यपतमाप्तवेदाः कनीयांसस्तद्ा सह् वयुः 2! इति| नारदः“ विभूयद्वेच्छतः स्व।ञज्येष्ठो भरता यथा पिता । भ्राता शक्तः कनिष्ठो वा शक्त्यपेक्ता कृडे स्थितिः ” ॥ नारदस्तु वैतुकमूणमपाटृस्येव रिक्थं विमजनीयमिति स एवाऽऽपरिलया)ह- « यच्छिष्टं पिततदरायेभ्यो इच्वर्णं पैतृकं च यत् । ातृभिस्तद्धिमक्तग्यमृणी स्यादन्यथा पिता ” ॥ पितदायो नवभ्राद्धानि । तथाऽऽह गोतमः--“ नवश्राद्धं सह दुः ” । कात्यायनः-- “८ भ्रात्रा पित््यमातुम्यां कुटुम्बाथमृणं कृतम् । विभागक देयं तद्विकिंथभिः सवमेव तु ॥ तदृणं धनिने देयं नान्यथेव प्रदापयेत् । भावितं चेत्प्रमाणेन विरोधात्परतो यदा " ॥ विरोधाद्विवादात्परत उध्वेम् ।
यते | रिता ॥ वमपि ह्यविभागे कारणम् ।
१७, ग. रश्चिति। स्व, रघ्ने । २ घ, छ, "गििभज्यते। ३ ग. ष, ज. षु जन्मतखाः ।
त्यवहाराण्यायः ] याक्तवस्कयस्मृतिः। ७२३ ( शयविभागप्रकरणम् ८ )
तथा--“ प्न्य पित्यणपश्गुद्धमात्मीयं चाऽऽत्मना कृतम् । प्रणमेवंविषं शोध्यं विमागे बन्धुमिः सह् ॥ धर्मां प्रीतिदत्तं च यदृणं नियोजितम् । तदुरेयमानं विमजेन्न दानं पेतृकाद्धनात् * ॥ अस्याथः--घपार्य यत्संकरिपतं यच्च प्रीतेन वाचा दत्तं च यदणं, तदा(था) खस्मिनपुत्रे स्वयेतदपाकरणीयगरणमिति पित्रा नियोजितं, तदहुश्यमानपुपलभ्य- मानं विभजेत्, न तु पेतकराद्धनात्तदपाकृलय धनविभागः काये इति। ८८ इदयमानं विमाग्यं तु गृहकषेत्रं चतुष्पदम् । गृढद्र्याभिशङ्कायां प्रत्ययस्तत्र कतः ॥ गृहोपैस्करवाह्याश्च दोद्यामरणकंमेणः | इरयमांनं विभाज्यं तु कोशं गूढेऽत्रवीद्गुः " ॥ प्रलयो दिव्यम् । कोहं दि व्पपात्रोपरक्षणायेम् । मनु;--"' अजाविकं †+4:.क न जातु विषमं मत् । अजाविकं तु ¡उपमं उये्ठस्येव विधीयत ,' ॥ विषमं श्रावसंख्यापिक्षयाऽन्यस्तख्यमर् ॥ ११७॥ अविभाज्यमाह- [ (त ® ~ ॐ ऊ, [9 पितुद्रव्यावरोषेन यद्न्यत्स्वयमार्जतम् ॥ ण्ड कर| ® = च्ल, 3 द मत्रमादाहेकं चव दृयादाना न तद्धकत् ॥ ११८ ॥ अविभक्तथनानां मध्ये येन पितृधनस्यातिरोधेनानुपघातिनानुपजीवनेन खयमेकाकिनेव्र यदन्यद् धिकं धन्माजत, यच्च पत्रं मित्राद्वाप्त, यचाद्राहिक- ुदराहे श्वशुरादिभ्यो खन्ध, न तदायाद संबन्धि भवेत् । न तद्विभजनीयम् । किं तूपानेकस्यैव तदिलथंः। मनुः“ अनुपघ्र।न्पतद्रन्यं श्रमण यदुपाजयत् । सखयमीहेतख्द्षं च नाकामां दातुमह्ति ` ॥ भ्रमो यद्धङृष्यादिः । इदा ऽत्र श्रमरहिता चेष्ट । कालायन“ यष्ठन्धं छामकाट तु प्तजात्या कन्यया सह । कन्यागते तु तद्धितं श्द्धं वृत्तिकरं स्मृतम् ॥
, १ग.ध.छ. म् । ट्ठ २ग. घ. छ. "पस्कार'। उक. घ. ज, कर्मिणः) *क. क्ष, “माना विभज्यन्ते कोशा गृ" । ५ क, “पज ६ क, ध. "मीदेत ठन्धुं च । ५ क्ष. शृदधिक ।
. क 8
७२९ अपराक्षीपरामिधापरादिस्यविरचितरीकासमेता-[ रद्ितीयः-- ( दायविभागप्रकरणम् < ) वैवाहिकं तु तद्वियाद्धायेया यत््हाऽऽगतम् । धनमेवंबिधं सप विज्ञेयं धमंप्ताधकम् " ॥ ११८ ॥ तथा-- . क्रमादभ्यागते द्रव्यं हूतमभ्युदरे्त यः ॥ व्वाहावाकेर ल~ ध क दायाटेभ्यां न तददाहदययया छन्धरमव च ॥ ११९ ॥ यस्पृवेपुरूषक्रपायातें क्षेत्रारामादिकं द्रव्यं कथमपि परेणाप्हृूतं यां दाया- दानपलयाऽभ्युद्धर्तदसां दायादेभ्यो न दयात् । यलपुनदायादानुपरतिमन्तरे णो दतं तस्य चतुयमंश्चमद्धता श्ह्णीयात् । शेषपृद्धारकेण सह सव विभजेरन् । यद्ाह् कष्यद्मङ्ग, ८५ पूवैनषटां तु यो मूमिनेकश्चाम्युद्धरेत्करमात् । यथांशे तु भन्तेऽन्ये दत््वांऽशे तु तुरीयकम् ,› ॥ यच्च त्रिद्यया निमित्तभूतया न्धं तदपि दायादेभ्यो न दयात् । मनु;ः--“ विद्याधनं तु यद्यप्य तत्तस्येव धनं मवेत् । भत्रमोद्धाहिकं चेव माघुपफिकमेव च ›' ॥ कालयायन- ^“ परमक्तेपयोगेन विद्या प्राप्ताऽन्यतस्तु या । तया प्राप्तं घनं यत्त॒ विदयाप्राप्तं तदुच्यते ” ॥ भक्तमन्नम् । अन्यतः पितुरन्यत श्लथैः । ८८ उपन्थस्तेन छब्धे यद्विय पणपूतैकम् । विद्याधनं तु तद्धिवाद्धिमागे न नियुज्यते ॥ दिष्यादात्विज्यतः प्रभत्संदिग्प्रशनिर्णयात् । स्वज्ञानश्च सनाद्वादाह्ग्पं प्राध्ययनाच यत् ॥ विद्याधनं तु तत्प्राहु्विभागे न विमज्यते । श्षिसपेष्वपि हि धर्मोऽयं मृद्या्यच्ाधिकं भवेत् ॥ विद्यापणङ्ृतावेव य।ञ्यतः शिष्यतस्तथा । एतद्वि्याधनं प्राहुः प्तामान्यं यदतोऽन्यथा ॥ परं निरस्य यद्धनं विद्यातो द॒तपुषैकम् । विद्याधनं तु तद्वि्यात्न विभाज्यं बृहस्पतिः ॥ वि्याप्रतिज्ञया छन्धं शिष्यादाप्तं च यद्धवेत् । ऋतिवह्न्यायेन यह्टब्धमेतद्धियाषनं श्रगुः ॥
१ग. पूवे न"। रग. छ, न्यस्तं न क ।
व्यवहाराध्यायः ] याक्षवर्क्यस्मृतिः। ७२५ ( दायपिभागप्रश्टरणम् ८ )
आसद्य संशयं यत्न प्रतमं कर्म कुरते । तस्मिन्कमेणि तुष्टेन प्रपादः स्वामिना कृतः ॥ तत्र रब्धं तु यत्किविद्धनं शोर्येण यद्धवेत् › । व्यापस्तः--““ विप्रां शोधनं यच्च पोदायिकं मवेत् । विभागकाठे तत्तस्य नान्वेष्टव्यं स्वारेकिंथमिः " ॥ कालयायनः--“ ध्वजाहृतं वेत्त विभाञ्यं नैव तद्धेत् । सङ्ग्रामादाहत यत्तु विद्रग्य द्विपतां बम् ॥ स्वाम्ये जीविते त्यक्त्वा तद्ष्वजाहृतमुच्यते ” । मेज्रादीनां धनानां पितृद्रव्यानुपयोगेनाजितानां न विभागः । तवुपयागा- जिरविषये तु व्यास आह- ५ पाघारणे माश्रित्य यकत्किचिद्वाहनायुधम् । शोयादिनाऽऽमरोति धनं भ्रातरस्तत्र भागिनः ॥ तस्य भागद्वयं देय शपास्तु समभागिनः "| | कालायन“ नातिद्यानां तु वेचेन देयं व्रि्याधरनं कचित् । समषिय्याधिकानां तु देयं वे्येन तद्धनम् , ॥ नारदः“ वैदो वैद्याय नाकामो ददयादंशं स्वत धनात् । पिञ्यं द्रव्यं समाधित्य न चेत्तेन तदाह्तम् ॥ कुटुम्बं बिग्रयाद्घ्रातर्या विदयामधिगच्छेतः | भगं विद्याधनात्तस्मात्प टमेताश्रतोऽपि सन् ॥ यत्करिचितिपतरि प्रते धनं ज्येष्ठो ऽधिगच्छति । भागो यवीयपतां तत्र यदि विद्यानुपाडिनः " ॥ विचानुपािनो बिद्याभ्यासवन्तः कनीयांसः । अपरमप्यविभाज्यमाह मनुः-“ वलं पत्रमरकारं कृतान्नमुदकं लियः । योगक्षेमं प्रचारं च विमाज्यं न प्रचक्षते " ॥ अन्न पननश्षब्देन यानमुच्यत इति केषां विद्याख्यानं तक्कालयायनवचनि- रुद्धम् । तथा हि- ८ धनं पृत्रनिविषठं तु धमां च निरूपितम् । उद्रकं चेव दाराश्च निबन्धो यः क्रमागतः ॥
१६. क्ष. सौदयि०। २. न्नः। नवि") ३ग. वैद्येन । » छ, -धनाक्तचि । ५ग. व्च्छति । भा । ६ ग. घ, छ. भाग्यं विः।
७२६ अपरारकापराभिषापरादिलयविरचितटीकासमेता- [रदितीयः-- ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) धुते वसख्रमटंकारो नानुखूपं तु यद्धेत् । यथा काडोपयोग्यानि तथा योन्यानि बन्धुमिः ॥ गोप्रचारश्च रक्षा च वचनं यच्चाङ्गयोजितम् । प्रयोज्यं न विभग्येते घम्थं च बृहस्पतिः ” ॥ नानरूपं विभागाननुरूपं विभक्तभि; सह ॒चिषपसख्याकं तद्थाकारं विभक्तसंख्यानुरूपेण कालापयुक्त कायम् । यच वद्ादीनामाते भाञ्यत्वमक्त तत्स्वरूपतः, मरयतस्तु विभजनं।यमेव । यदाह बहस्पतिः ५८ वृद्ञादयो ऽविभाज्या यैरुक्तं तेम विचारितम् । धनं भवेत्समृद्धानां वल्ञाक।रप्नितम् ॥ मध्यस्थितमनाजीम्यं दातुं नेकस्य शक्यते । युक्त्या विभजनीयं तदन्यथाऽन्थकरं भवेत् ॥ विक्रय वच्नामरण धनमृदूम्राह्य टेखितम् । कृतान्नं चक्ताननेन परिवत्यं विभज्यते ॥ उद्धृत्य कूपवाप्यम्मस्त्वनुपरारेण गृह्यते । तथा भागनप्ारेण सेतः क्षेत्रं विमभ्यते ॥ एकां ली कारयत्कमे यथांशेन गृहे गृहे । बहुयः समांशता देया दाप्तानामप्ययं विधिः ॥ योगक्षेमवतो छामः म्वेन विभज्यते । प्रचारश्च यथांेन कतेग्यो रिकिथिमिः प्रदा ” ॥ एकां स्वीमिरयनुपयुक्तदासीविषयम् । उपयक्तायां गौतम आद- ८ उद्कयोगक्ेमकृतान्नेष्वविमागः स्रीषु च पंयुक्ताप्र इति । योगक्षेपवतो ङखाममिति योगक्षिमवात्राजादिसीन्वरो यः पित्रादिभिः स्वकु दुम्बनिवाहकत्वेनो पाजितस्ततो यो खाभो न्धं धनं तत्समं विभाञ्यमिलययंः। प्रचारः अवेशनि्गेपभरः
शङ्टिसितो-“ न चासि विमागोऽन्नोदैपात्राछकारपंयुक्तस्ीवाप्तप्तामुप- चाराथ्योनां विमागश्वेति प्रजापतिः ॥ ११९ ॥
सामान्यायमुत्थाने विभागत समः स्फतः ॥ अनेकपित्रकाणां तु पिततो भागकल्पना ॥ १२० ॥
१ग.घ. छ. दैत्रे । २क. द्दकष्यः ।
व्यवहाराध्यायः } यात्वसक्यस्मृतिः। ७२७ ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
अथेसमुस्थानमथाजनम् । सर्वेषां परस्परसापेक्षाणामथाजने सति समो विभागः कायः । एतस्मिन्विषये पिताऽपि सममेव विभजेत् । तदाह मनुः- “८ भ्रत्णामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत्सह । न तत्न भागं विषमं पिता दद्यात्कथंचन | एवं च सति विषयान्तरे पितकरतको विभागो विषपमोऽपि स्यादिति गम्यते । तथा --^“ अविद्यानां तु सवैपामीहातश्द्धनं भवेत् । समस्तत्र विभागः स्यादफ्त्य इति धारणा ” ॥ अवरिभक्तथना एव ये भ्रातरः प्रेतास्तेषां कस्यचिदरेकः कस्यचिद्रौ कस्यचिद्धहवः पुनाः स्थुः । तत्र तेषां पितुनो मागकरपना, पितुरेव याबा- न्मागस्तावन्तमेव दौ वा बद्व वा शृह्वीयुन तेषां समो विभाग इलयथेः। बृहस्पतिः--““ समवेतेस्तु यत्परं सर्वै तन्न समांशिनः । तत्पुत्रा विषमप्तमाः पित्॒मागहराः स्मरताः ॥ कात्थायनः--“ सविभक्ते निमे प्रते तत्सुतं रिक्थभागिनम् । कुर्वीति जीवनं येन न छन्धे वे पितामहात् ॥ छमतऽशं हि पिच्यतु पितुग्यात्तस्य वा सुतात् । स एवांशस्तु स्वेषां चरतरणां न्यायतो मवेत् ॥ छमते तत्सुता वाऽपि नित्रत्तिः परता भवेत् ' | भविभक्तधने श्रातरि पृते तत्पुत्रः पितामहाद् नवाप्तत्रिभागः पितृन्यात्त- तपुत्राद्रा निजनपितुभागं गृह्णीयात् । एवं च तत्पुत्रस्तत्पोत्रस्तु न रूभेतेलथेः । अत्र देवलाक्तो विषोषः- “५ जविभक्तविभक्तानां कुल्यानां वप्ततां पतह । भूयो दायविभागः स्यादा चतुथादरिति स्थितिः ॥ तावत्कुटयाः पिण्डाः स्युः पिण्डमेदेस्ततः परम् । सममिच्छन्ति पिण्डानां दायाथंस्य विभाजनम् ॥ विधिरेष सवणानां वहूनां समुदराह्तः ॥ एक एव स्वगे: स्याद्।योऽत्र न विभज्यते ” |
१क. 'स्परपिक्षकणाः 1 दग. ज, "मीक्षतः। ३ग.घ.छ. पित्पा र । ४ क. प. सभेत । ५ग. ष, छ, दृस्तः ।
[ क
७२८ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ रदितीयः- ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) विष्णुः--“ अय घ्रातूृणां दायविमागो याश्चानपल्याः जियः स्युस्तापता चाऽऽ पुत्रङामाद्धिमागो भ्रतृणां लियो मार्या: " । अनतपन्राप्या ग्रहातममा गृतमतकस्तास्षापाप दायो द्य आ पृत्रखाभात्। पत्रानुत्पत्ता तु भागा व्यावतेते । आ पृत्राभादिति वचनात् ॥ १२० ॥ यदुक्तम्-“ विभाग चेतिपता कुयांदिच्छया विभनेत्सुतान् " इति तस्या. पवादमाई-
मर्या पितामहोपात्ता निबन्धो द्रव्यमेव वा॥
तत्र स्यारसद्शं स्वाम्यं पितः पुत्रस्य चोभयोः॥१२१॥ पितामहधने पात्रस्य स्वपित्रा तुर्यं स्वाम्यं, तेन विभागमनिच्छन्नपि पिता सवपितृधनं पजविभागेच्छया विभजेत् । समश्च विभागो न स्वानितपनषद्रि षमः कायं; । निबन्धो नामास्मिन्भागे प्रतिक्षत्रं प्रतिग्रहं चतावद्धनमपुष्मं देय- [मात । कालयायनः ४ पैतामहं पतमानं स्यात्पितुः पुत्रस्य चोभये: । स्वयं तूपाजिते पित्रा न पत्रः स्वाम्यमर्हति " | एततिपतापहधनानुपजनीवनेन पितयुपाजिते द्रष्टव्यम् । व्यास;--““ क्रमागते गृहे क्षेत्रे पितृपुत्राः समांरिनः । पेतूकेण विमागाहाः पुत्राः पितुरनिच्छतः ५ ॥ बृहस्पति;--“ द्रव्ये पितामहोपात्ते स्थावरे जङ्गमेऽपि वा | सममंरित्वमाख्यातं पितुः पुत्रस्य चैव हि ॥ पेतामहं हृतं पित्रा स्वशक्त्या यदुपार्जितम् । विद्याशोयादिन।ऽवाक्ं तत्र स्वाम्यं पितुः स्मृतम् ? ॥ यतपतामहं धनं परेरपहृतं पित्रा पूर्नः स्वसामथ्यनोपाजितं, विद्यादिना च नैव यदवाप्तं तत्र पितुरेव स्वाम्यं न पुत्राणाम् । अत एवाऽऽह- “८ प्रदानं खच्छ्या कुयाद्ध्ःगं चव तत धनात् । तद्मावे तु तनयाः ्मांश्ञाः परिकीतिताः " ॥ कालयायनः- ^“ खराक्त्या अपहृतं नष्टं सखयमाप्तं च यद्धवेत् । एतत्त्वं पिता पुत्रर्विभाने नैव दाप्यते ?' || यदपहृतं नष्टं च पिता स्वशक्त्याऽजेयेत । एतद्विभागकाडे पिता पूत्रनं
१ कृ. (स्य चेवदहि।२ग. ध. ज. "जीव्येन नपिः।३फ.ग. ग्ना व्याप्तं । क्ष, नना प्राप्तं । ग, घ, पुनस्तत्साः । ५ क. क्ष, त् त ।
श्यवहाराध्यायः 1 याब्गदत्क्यस्पृतिः। ७२९ ( दायविभागप्ररणम् ८ )
दाप्यत इत्यथः । एवं तावत्पैतामहे धने पौत्रस्य स्वपित्रा सह सष्टशं साम्यं स्मृतया षदन्ति । न चतावता “ अभ्मीनादधीत ” इस्यादिश्चतिर्धिरुध्यते, येन तद्विरोधपरिषहाराय सति पुत्रे पिता स्वपितृधनं न सव दध्ाद्ञ्जीत वा फ तु पुज्नायैमवरेषयेदित्योपचारिकार्थपरतया व्धाख्यायेरन् । न हि जातप॒त्रस्प धने स््राम्यपपेति) येन स्वधनसाध्याथाः थतयो विरुष्येरन् । यथपि तद्धनं स्वस्य पत्रस्य च साधारणं तथाऽपि पुत्रानुमत्या पूत्रविभागपृथक्षरणेन द्रग्या- न्तराजनेन वा शक्यत एवाधिदत्रादि कतुम् । न च संविभागात्स्राम्योसप- ्तियन पागिविभागा्पिता न स्वामी स्यात् । संविभागो दि स्राधारणधनानां स्वामिनापेकेकन्न भागे स्वामिन पएकैकस्य स्वाम्यं व्यवस्थापयति, नापूत्रेमुसा- दयति । यथा रोके संभूय सपुत्थाय्नां वेदे च सत्रिणां स्राम्युत्थने। यदि च विभागः स्वामित्वे हेतुस्तदा हठादिना क्रियभाणोऽपि तज्नयेत्र् । यदपि ग।तमनोक्तम्- ५ स्वामी रिकर्थक्रयपंविभागपरिग्रहापिगमेषु
इति, ततसंविभांगस्य व्यवरिथतस्य स्वामिभावजनकत्वपरम् ॥ १२१ ॥ विभक्तेष स॒तो जातः सवणायां विभिागभार् ॥ टृश्याहा तदिभागः स्यादायन्ययविशो पितात्॥१२२॥ विभक्तधनेषु पुत्रेषु यः सवर्णायां पत्रो जातः स पितविभागमाग्भवति, पितुबिमागाभावे तु यदि बिभक्तं क्षत्रादिकं कृते विभागे पश्वादूदृद्यते तवुत्प- न्नाद्विशधितायव्ययाद्विमागः कायः । मनुः- ८८ ऊर्ध्वे विमागाजातस्तु पिञ्यभव हरेद्धनम् । संसृष्टास्तेन वा ये स्युविभजेत प तैः स्ह , ॥ विभक्तेषु जातः पितृधनमेव हरेन्न तधनं पितुभातृणां चाभावे पित्रा सह ये संखशस्तेः सह पितूभागं विभजत । नात इ्येकवचनमतरिव- पितम् । यदाह ब्रहस्पतिः- ५ पित्रा पह विमक्ता ये सापत्ना वा सहदराः। जवन्याश्चैव ये तेषां पितृमागहरस्तुते "”॥ तत्न यादे पूर्य विभक्तानां महान्भागो जघन्यानां तु पितृभागमेव विभज्य गरहतामरपस्तथाऽ(पे पएवेविभक्तञ्रतृभागान्न तग्राह्यामति स एत्राऽऽद-
१ क. °व्याष्येय" । २ क्ष. हरणादिः। 3 च, शबणगेन त । * छ. -क्थक्रियः।५ क, "भा"ऽत्याव० । ९ ग. घ. छ. ज, "क् । दद्यादा ।७ क, 'ततिभाः | ९२
७३० अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [२ दवितीयः-~ ( दायविभागप्रकरणम् « )
“५ अनीशः पुवैजः पिश्ये भ्रातृमागे विमक्तजः । पुत्रैः ह विभक्तेन पित्रा यस्स्वयमजितम्ः ॥ विभक्तस्य तत्सवैमनीशाः पूवैनाः स्मृताः " । यदा तु न विभक्तजः कुत्ितपूवोक्तेन भरकारेणारपमपि विभागं छमतेः तदा च्चातृमागेभ्यो शृहणीयादित्यथः ) विष्णः--““ पितूविमक्तविमागान्तरोत्पत्नस्य विमागं दद्यः ” ॥ १२२ ॥ भरकारान्तरेणाविभ(मा)ऽयविशेषमाह--
पिततभ्यां यस्य यदत्तं तत्तस्यैव धनं भवेव ॥ परागध्यं वा विभागान्मात्ना पिन्नावा यस्मे पुत्राय यत्पारितोषिकै दत्तं तस- स्येव, न पृत्रान्तरोविभाज्यपिययः । नारदः- | ५५ क्ौयैमायोधने चोमे यच्च विद्याधनं मवेत् । भ्रीण्येतान्यविमाञ्याि प्रपतादो यश्च पेतृकः ॥ मात्रा च स्वधमं दत्तं यस्मे स्यात्प्ीतिपूर्वकम् । भतस्याप्येष विधिरृष्टो माताऽषीष्ट यथा पिता, ॥ व्यास;--“ पितामहेन यदत्तं पित्रा वा प्रीतिपृवकम् । तस्य तन्नापहृतन्यं मात्रा दत्तं च यद्भवेत् ' ॥ स्थावरे पयृदासमाह नारदः-
५ मगिमुक्ताप्रवाङानां सवेस्य हि पिता प्रमुः। स्थावरस्य तु स्वेस्य न पिता न पितामहः ॥ पितृप्रादाद्ुज्यन्ते वख्ाण्यामरणानि च । स्थावरं तु न मृज्यत प्रदे पैतृके पति " ॥
॥
रि तु- पितरूध्वं विभजतां माताऽप्यंशं समं ररेव ॥१२३॥ पितुपेरणावुर्व रिक्थं विभजतां पुत्राणां विभागे समं मागं माताऽपि कमेत । बहुवचनमविवक्षितम् । तेनेकस्य सुतस्य याबान्भागस्तावानेव मातुभे- वती यथः । मातुग्रहण तत्सपर्यादिप्रदशेनाथमू । व्यासः“ अप॒तास्तु पितुः प्यः समानांशाः प्रकीर्तिताः । पितामह्यश्च सवास्ता मातुतुल्याः प्रकीर्ताः * ॥
# एतबारभ्य श्रोतिपृवेकमिलयन्तं न विदयते क. छ. पुस्तकयोः ।
१ग.घ्. छ. "थः।पिः। ३ क्. न्णापि वि०।
व्यवहाराध्यायः याह्नवस्क्यर्मूतिः। ७४२ ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
अदत्तस्जीषनविषयमेतत् ॥ १२३ ॥
पुत्राणां विभजतां कायोन्तरमाह- जसंस्कृताश्च संस्काया भ्रातृभिः पूर्वसंस्तैः ॥ भगिन्यश्च निजादुंशाहच्वांऽशं त॒ तुरीयकम् ॥१२९॥ ये कनीयांसो श्नातरः पित्रा जातकमादिना न संस्छतास्ते स्यतः संस्कृतेः संस्कायोः । भगिन्यश्चाृतविवादसंस्कारा एकस्य पुत्रस्य यावान्नि जा ऽद्स्तस्माचतुथम्ं प्रयकं पदाय संस्कायां विवाहयितव्याः । नारदः- “^ यषांचन कृताः पित्रा सस्कारविधयः क्रमात् | कतेन्या ्रातृभिस्तेषां पेतृकदिव ते धनात् ॥ अविद्यमाने पिञ्ंशो स्वां्ञादुद्धय वा पुनः। सवदयकायाः पतस्कारा भ्ातणां पर्वस्करतैः "” ॥ व्यास‡-“ अप्तस्कृतास्तु ये तत्र पेत॒क।र¶ ते धनात् । सस्काय। श्रताभज्यष्ठः कन्यकाश्च यथाविधि ' ॥ परनुः--“ स्वम्य।ऽशेम्यस्तृ कन्याम्यः प्रदद्यभ्रातरः प्रथक् | स्वास्स्वादशाचतम।ग पातिताः स्यररित्पवः ' ॥ अत्रापि स्वेभ्याञओेभ्य इति पदद्रयं पत्रांशमाजविवक्षया । बहुवचनं कन्या बहुर्वाभिप्रायम् । स्वात्स्रादिति बीप्साऽनेकजातीयकन्याभिप्राया । एत दुक्तं भव्रति-यद्ा ब्राह्मणस्य सवेव्रणां भायां भवन्ति, तासां च प्रत्येकं कन्यकाः सान्त, तत्र ब्रह्मणी याक्न्यक्रासा ब्राह्मणस्य पत्रस्य यावानंश भवति तत्श्चतुथ।श्च कमते । एवं ब्राह्मणस्येव पितः क्षज्जियादिकन्यकाः क्षन्न यादिसुतांशचतुथमागग्रादिण्य इति । न चायं दायः । ततश्चरति श्रीदयनद्टतौ यदुक्तं बांधायनेन-
न दाय नरृन्द्रयाणां ता ह्यदायाः नियो मता इति श्रतिः ५
इति, तेन सहास्याविरोधः । इति सवणदायविभागवेधिः ॥ १२४ ॥ सवणानां दायविभागमाद-
चतुियेकभागाः स्यव॑णंशो ब्राह्मणासमनजाः ॥
्षत्रजान्िदेकभागा विडइन। तु द्येकभागिनो ॥१२५॥ व्राह्मणस्य ब्राह्मण्यादिशृ्रान्तासु चतष्धषु भायासृत्पन्नानां पुत्राणां मध्ये पितु धनस्य दशधा विभक्तस्य चतुरा भागान््राह्मण्याः पत्रा गहीयः । जीन्क्षज्जियाया
भ्य णी
0-०-09 क जम =
१७. विड नास्तु द्यकभागिनः।
७३२ अपराकापराभिषापरादित्यविरचितटीकाषपेता- [र हितीयः- ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
द्रौ वैहयाया एकं शृद्रायाः। एत प्त्रियस्य पितुर्धित्तस्य षोढा विभक्तस्य श्रीन्भा- गान््षन्नियायाः पुत्रा गृह्णीयुद्र वेशयाया एकं शुद्रायाः । वैहयस्य पितुषेनं त्रिधा विभास्यं) तत्र द्र भागो वेहयायाः पृत्राणामेकः शूद्रायाः । श्द्रस्य तु नास- पणीऽस्ति भाया । अत्र विशेषमाह बृहसतिः- ८ न प्रतिग्रहमूदेया कषत्रियादिसुताय वै । | यद्यप्येषां पिता दयान्ग्रते विप्रसुतो हरेत् "” ॥ परतिग्रह्रहणादुपायान्तरपरप्ता तु देयेव साऽपिन शुद्रापुत्राय । तथा च स्मृयन्तरम्- ५ शद्धो द्विजातिभिनातो न मूमेमीगमरेति " | यत्त स्मरन्ति-- ८ ्ाह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् । यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं मवेत् + शति, ततिपत॒प्रसादर्ग्धे धने सति विभागं प्रति निषेधति । अन्यथा शदरापु भरति विभागविधिरनथकः स्यात् ॥ १२५ ॥ विभजनीये धने चात्रपहूते दे यत्कार्यं तदाद- अन्योन्यापहृतं द्रव्ये विभक्तं यदि दृश्यते ॥ तप्पुनस्ते समरं विंभेरत्निति स्थितिः ॥ १२६ ॥ विभजनीयं धनं केनचिद्धात्राऽपहूतं सदिभागादृष्वं यथुपरभ्यते तदा तत्सर्वे; समेरंरोधिभजनीयम् । न तृद्धारापेक्षया विषैः । एतावलयरथे प्रमिति वचनमिदपपपन्नमिति नापहतेदषाभावं परति प्रमाणताप्रपेति । अथोचस्यते- विभक्तारो ब्राह्मणा विभजनीयं सवर्ण, ततश्च प्राह्मणसवर्णापहारेऽपहपै पातित्ये सति तत्पनस्ते समरंशेतिमजेरन्निति वचनमनुपपननं स्यात् । पतितस्या- नशात्वादिति । तन्न । द्रव्यान्तरव्रिषयसेनापि वचनाोपपत्तेः। नच सामा न्य विषयत्वे वचनस्य विशेषापसहारा विरुध्यते । भवतु वा ब्राह्मणस॒वण- विषयमप्येतद्राक्यं, तथाऽपि नापहृतुद। षाभावं गमयति, भरायधित्तेन ष्यवहा- यस्य सतः समांशविभागव्रिधानोपपत्ेः । अथ वाऽपहरव्यतिरिक्तविषयं तत्पुनस्ते समेरशेरिलयस्तु वचनम् । नच वास्यं प्राग्विभागात्तश्न कस्यापीति यत उक्तमू--स्वभेव साधारणं सद्विमञ्यते न विभागात्सखमुस्पद्यत इति । कालयायनः-““ प्रच्छादितं तु यदर्य पनरापताद्य तत्पपम् । मजेरन्त्रतुभिः स्ताधममे हि पितुः सुताः “ ॥
१ क, °नं त्रेधा विभ्य त०।२ ङ. यत्तु ट?। ३ क. ष्दाषभाः।* घ, छ, "पत्तः । भः। ५क, यथनप ।
उ्यवहाराध्यायः ] याह्नवरंयस्पृतिः। ७३३ ( दायविभाषप्रकरणम् ८ )
तथा--^“ अन्योन्यापहृतं द्रव्यं दुविमक्तं च यद्धवेत् । टत नष्टं च य्छन्धं प्रागुक्तं च पनर्भनेत् ” ॥ प्राक्त दुबिभक्तमपहूतं वा ॥ १२६ ॥ ओरसपुजरविषयो धनविभाग उक्तोऽधूना प्ेजरजविशेषविषयमाह- किनि क शदे, @ ॐ, क (य अपुत्रेण परक्षत्रे नय[गरत्पादतः सुतः ॥ उभयोरप्यसो रिकिथी पिण्डदाता च धर्मतः ॥१२७॥ प्रथमेऽध्याये प्रतिपादितो नियोगोत्पादितः सुतो गु्ुञ्ञात इत्यत्रलेन नियोगविधिना योऽपत्रेण देवरादिना परस्यापुत्रस्य कषेत्रे भायायामुत्पादितः स्त्रां पराय च यापृष्यायणसंज्ञकः स उभयोर्बीज(नि)क्षेत्रयोः(निणोः) पित्रो- दायहरः पिण्डदश्च धमैशाखनो वेदितव्यः । यत्त॒ नारदेनोक्तम्- ५५ द्यामुष्यायणको ददयाद्राम्यां पिण्डारके प्रथक् । रिक्यादध ग्राही स्याह जिक्ेिकथोरपि " इति, ततपषेत्रने जाते पश्वाच्चौरसोत्पत्ती सलयां वेदितव्यम् । कालयायनः--“ उत्पन्ने चोरपे पुत्रे चतुयौशहराः पुताः । सवणा भप्तवण।स्तु म्राप्ताच्छादनमाननाः " ॥ ततथौ रसेऽतत्पन्ने प्ेत्रन उभयोः पित्रोः सकरमेव रिक्थं शृहाति। उत्पन्ने, चतुर्थाशं पितृधनप्येति स्थिति; । यत्तु मनुनोक्तम्- ५ षष्ठं तु क्ित्रभ्यांशं प्रदयातपतृकाद्धनात् । ओरसो विभजन्दायं पितच्यं पञ्चममेव वा" तत्र षष्टुपचमांश्ञदानमस्पगुणक्षेत्रनविषयम् । तथा-- ८ भेरपत्रजो पुत्रौ पितुरिक्थस्य मागिनौ । दशापरे तु क्रमरो मोत्ररिक्थांशमागिनः " ॥ तदौरसस्य निर्गणचे कषित्रनस्य सादण्ये वेदितव्यम् । संम विभार्गांमि- धानात् । ओरस्तेतरजपु्निकापु्व्यतिरिक्तेषु दशसु पुत्रेषु जतेष्वीरसोत्प- ततियेदि स्यात्तदौरसस्येव सकलं रिक्थमितरेषां तदंशदरत्वमेव । गोत्र तु तेषामोरसस्य च समानम् । नारदः“ से्चिकानुमते बीजं यस्य कषतर प्रपतिष्यति ।
क
तदपलयं दरयोरेव क्षेतनिबीजिकंयाः प्मम् " ॥
~~ ~ -*- =, ~~ ---- ~
१६. छ. ज. "हमादयाद्वी' । २ क. समविभागाविधा' । ३ ज. शगाव्िधा । * क, "कयोम॑तम् । दा' ।
७३४ अपराकीपराभिधापरादित्यविरविवटीकासमेता- [र द्ितीयः- ( दायविभागप्रकरणम् < ) हाहीतः-५ जीवति किघ्रनपाहुरखातन्ड्याहते व्यामुप्यायणमनुपतबीजत्वाज्ना- वीजं त्रं फडति नकिं बीजं रोहति उमयदशेनादुमयोरपत्यम् ,' । अनुप्तबीजत्वादिति पेत्िकानुप्तबीजत्वादि लयः ॥ १२७ ॥ पृख्यानां पुत्राणां दायविभागममिधाय गोणानामभिधास्वंस्तेषां रक्ष- णानि मुख्यलक्षणपुरःसराण्याद- क ९ (> ओरसो धर्मपलनीजस्तस्समः एुश्रिकापुतः ॥ षेतरजः केतरनातस्तु सगोत्रेणेतरेण ब्रा ॥ १२८ ॥ गृहे प्रच्छन्न उत्पन्न गूढजस्तु ततः स्मृतः ॥ कानीनः कन्यकाजातो मतामहसुता मतः॥ १९९ ॥ अक्षतायां प्रत्ताया वा जातः पनमेवः स्मृतः॥ दद्यान्माता पिता वाये पुपरो दत्तकः स्मृतः॥१३०॥ [तश्च ताभ्या वक्क्रतः (१ स्वयङ्ृतः ॥ द्त्तास्ा त् स्वयदत्ता ग वन्नः सहादजः॥ ३२३॥ उत्छश्ट ग्रह्यतं यस्तु १।ऽपविद्धः सता भवत् ॥ यो ध्पत्नीनः स ओरसो क्ञेयः । यया सह धर्मश्रयते सा धमप्नी | यद्यपि पत्नीश्न्देनेव सहधमेचारिणी कथ्यते, तथाऽपि धमेशब्दोपादानादत्र पत्नीशब्दो भायोमात्रपरः । धभपत्नीशषब्देन च शद्रा व्यावत्येत, तस्या, सहधमेचारित्वामावात्च यदाह वसिषएः- ¢“ कृष्णवणो वै रामा रमणायेव न धर्माय "” इति। एवं च तत्पुत्रो नोरंसः । अत एव पुत्रमतिनिधिषु च तमाद् मनुः- “८ पुत्रान्द्वादश्च यानाह नृणां स्वायंभुवे मनुः । तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः ॥ जरतः पे्रजशचैव दत्तः कृत्रिम एष च। गृढा सन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षर् ॥ कानीनश्च सहाटश्च क्रीतः पोनभवस्तथा | स्वयं दत्तश्च दीद्श्च षडदायादबान्धवाः ॥ ` 1 ग. ध. ज. त्रमाः।२ड. 'स्तुसुतः।३ फ. ड. सुतः। ४ इ, भत्रिमः स्यास्य । ५८, छ, दरोद्रिश्च !
घयवहाराध्याथः 1 याहवस्क्यस्मृतिः। ७३६ ( दायविभागप्रकरणम् < ) ्षित्रनादिपतानेतानेकादश्च यथोदितान् । पुश्रप्रतिनिषीनाहुः क्रियाङोपान्मनीषिणः " ॥ ओरसामावे तत्कायक्रियारोपाद्धिभ्यतो मनीषिणः पेत्रजादीनेकादशच ुब्रप्रतिनिधीनाहुरिलयथंः । यदपि शोद्रेयः प्रतिनिधिस्तथाऽप्यौरसेषु सत्स्वपि तस्य दायमागोऽस्तीति पूवमेव तद्विभाग उक्तम् । अत एव योगीश्वरः प्रति. निधिषु तं नोक्तवान् । न च वक्तव्यं कथं तद्यदायादः श्ुद्रापुत्र इति पित्रा प्रसाददत्तेऽस्य धने सति दायविभागरदहितत्वमुक्तं मनुनेव - ५५ ब्राह्मणकषत्रियविंशां शदरापत्रो न रिक्थमाक् ” इति । अथ वा पितृधनस्य दशमाद्श्ञाद्धिकर दायं न ङमत इदयेवपरं वस्यादा- यादत्ववचनम् । उक्तं मनुनेव- “ यद्यपि स्यात्तु सप्पुत्रो यद्यपुत्रोऽपि वा मवेत् । नाधिकं दश्मादयाच्छृद्रापत्राय घमेतः " इति ॥ अधिकं तु दशमादंश्ञाद् । अनपलयस्य धनं सप्िण्डानामेबेलयाह ब्रहस्पतिः- ५ अनपत्यस्य शशरूषुगुणवाञ्शुद्रयोनिजः । छभेताऽऽजीषने ३षं प्पिण्डाः प्तमवाप्नुयुः " ॥ प्रृतयच्यते- यथाशा परिणीतायां द्विजातिसियापुतपन्न ओरसः पुत्रः । अन्वर्थसंज्ञा चैषा, तेनोरसि भव ओंरसः । तेन स्रोतपादितसमोरसस्य लक्ष- णम् । अत एवाऽऽह वक्सिप्रः- ५ स्वयमुत्पादितः स्वक्षेत्र सस्कृतायां प्रथमः ?' । प्रथमो पुख्य; । तेन स एव पुज्श्ञब्दस्य मुख्योऽयः । क्षे्रजादिस्तु गौणः । ततः परिपृणेमिदमौरसस्य छक्षणम्। ओरसो पमपत्नीज इति पददयेनोक्तः(म्) । तरसमस्तेनौरसेन समरस्तुर्यः पुत्रिकासतः। पुत्रिकेव पुज पुत्रिकापुत्रः साहि पस्त्वातिरिक्तीरसरक्षणयुक्तताद्धवल्यीरखसपा । अत एव ब्ृहस्पतिः- ८८ ुत्राख्रयोदश्च प्रोक्ता मनुन। येन पृव॑शः। सतानकारणं तेषामौरप्तः पृच्धिका तथा ॥ जन्यं विना यथा तरं द्धिः प्रतिनिधिः स्मृतम् । तथेकादश पूत्रास्तु पुत्रिकोरप्तयोरविना " ॥ पत्रिकायाः पत्रोऽपि पृत्रिकापुत्रशब्देना्ोच्यते । अत एव वरसिष्टः- «५ अभ्रातृकां प्रदास्यामि तुभ्य कन्यमर्क्ृताम् । अर्घ्यं यो जायते पत्रः प्तमे पुत्रो मवेदिति॥
द
१ग, घ. छ. "्पुतेनोः।>ग.घ. छ. ज. ^त्वपप्योरः 1३ ग. घ. छ, नाएवपु ।
७१६ अपराकोपराभिषापरादियविरवितदीकासमेता--[ २ दितीयः-~ ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) गोतमः--“ पितोत्सूजेस्ुत्रिकामनपलयोऽर्निं प्रजापतिं चेष्टाऽस्मद- मपत्यमिति पेवाद्यामिपंयिमात्रापपत्रिकेयेकेषां तत्पं शयान्नोपयच्छेताघ्रातृकाम् " । | जाबाङि‡-- ^ पुत्रिकायाः प्रदाने तु स्थारीपाकेन धमेवित् । भश्च प्रजापतिं वेष्टा पृत्रदाने तथेव च "| यस्य क्षेत्रे कतर प्षे्रस्रामिना समानगोतरेणेतरेण वा संबन्धिनोत्पादितः ्षत्रनसंज्ञकः पुत्रः क्ित्रस््ामिनो भवति । यस्य गृहे भायां परच्छनोऽप्ना- यपरानजनकविशेष पत्पन्नः स तन्नननीस्वामिना गृहे त्पन्ननापा पुत्रो भवति । अयं च स्वभार्यायामन्योता्ितत्वेन प्ित्रजतुरय इति तदनन्तरपृक्तः । यस्तु कन्यायामनूढायां जातः स कानीनसंज्ञको मातापहपृत्रा मन्वादिपतमतः । अयमपि कथंचितस्वसषन्धिनि दुदितृरूपे क्षेत्रे जात इति गृढोत्पनसाद्श्या- तदनन्तरमुक्तः । वतसिषएः- ५ अप्रत्ता दुहिता थस्य पुत्रं विन्देत तुल्यतः । पत्नी मातामहस्तेन दध्याकतिण्डं हुरद्धनम् ' ॥ या वाग्दत्त न मवति साऽत्रापरत्ता । अप्रत्तेतितिशेषणास्मदानादुरधं भागिवाहादुत्पन्नः कानीना वोदुरेव भवति । तदभिप्रायेणाऽऽदह् पनुः- ८५ पितृवेदमनि कन्या तु य पत्रं ननयेद्रहः। तं कानीनं वदेन्नान्ना वोदुः कन्यापरमुद्धवम् ” इति ॥ अक्षतायां छ्ीबादिभायांयां विधवायामविधवायां वा भायांयां तु क्षतायां परेरपक्तायां पुनः परिश्रय संस्कृतायां यो जातः स पोनभेवसंन्नकः । पनभूः प्रथमेऽध्याये कथिता । एते च ससबन्धिक्षेत्रोत्पन्नत्वासलयासन- तया पूवेयक्ताः | पि्रतोऽपि नास्ति येषां संबन्धस्ते जघन्या इति पश्चादुच्यन्ते । तत्र यो मातापितृभ्यां पितरेव वा मात्रा वा भत्नुमतया यस्म दत्तः स तस्य दत्तको नाम पुत्रो मवति । पनुः- “८ माता पितावा दद्यातां यमद्धिः पुत्रमापदि । तटशं प्रीतियुक्तो प्र ज्ञेये! दत्रिमः सुतः * ॥ अद्धिरिति सककदानधर्मोपरक्षणायेम् । आपदि दुभिक्षादौ । अथ वा ्ररीतुरापादे । सुतामावे सदशं दातुग्रहीतुश्च सवणेम् । भतिसंयुक्तौ न भयादिसंयुक्ताविलयथ॑ः।
१. ध छ. श्यां भाः।
उ्यवहाराध्ययः ] यात्वर्क्यस्पति, | ७३७ ( दायविभागप्रकरणम् ८)
तथा-"“ गात्ररिकभे जनये
गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपेति दरदृतः सधा? ॥
ततश्च दत्तकः पूतस्य पितुगतरं रिक्थं च न गृह्णीयात् । पिण्डं च तस्म न दद्याद् । कितु द्वितीयस्य पितु्ोत्ादिग्राहकः पिण्डदश्च भवेत् । पिण्ड- धाडदोऽत्र सकर ध्देहिकोपलक्षणाथः । एवं कृजिमदत्तात्मापविद्धन्यायसा- म्याज्जयोदश्रविषं पुत्रे निरूप्य तथ्यवस्थां बणक्रमेणाऽऽदह ब्रह्मपुराणे - ८ दृत्तकशच स्वयंदत्तः कृत्रिमः क्रीत एव च। अपविद्धश्च ये पुत्रा भरणीयाः सदेव हि॥ भिन्नगोत्नाः एरथक्रिषण्डाः प्रथगवंहकरास्तथा | सूते मतके चापि उयहाशेचस्य मागिनः॥ सथ वख्राननदातूणां बीजक्ेत्रवतां तथा । दुद्र दाप्तः पारशवो विप्राणां विदयते कचित् ॥ राज्ञांतु शापदग्यानां नियं प्षयवतां तथा| अथ सङ्ग्रामरीटानां न कदाचिद्धवनित ते । ओरपो यदि वा पुत्रस्त्वथवा पुत्रिकासुतः ॥ विद्यते न हिं तेषां तु विज्ञेयाः क्षत्रनादयः । एकादश परथगगोत्रा वंरामात्रकरास्त्ते ॥ श्राद्धादि द।पवत्सर्वे तेषां कवेनिि निक्षः । गढोत्पन्नश्च कानीनः प्होटः क्षत्रजस्तथा ॥ पनमेवश्च वेदयानां राजदण्डमयादपि । वर्जिताः पश्च बलिनः शषाः सर्वे भवन्ति हि ॥ शद्राणां दाप्तवरृत्तीनां परपिण्डोपजीविनाम् परायत्तशरीराणां न कचित्प् इप्यते ॥ तस्माद्।पस्य दास्याश्च जायते दाप एव हि "| वसिष्रः--“ शोगितश्ुक्रप्तमवः पुरुषो मात।पितृनिमित्तकस्तस्य प्रदानविक्रि(क)यप।रेत्य।गपु मातापितेस। प्रमवतः | न त्पकं पुत्रं दद्यात् । प्त हि पतानाय पुत्रा नतु लर पुत्रं ददात्प्रतिगृह्णीय।द्राऽन्यत्रानुज्ञानाद्धतुः, पुत्र प्रतिग्रहीष्यन्वन्धनाहूय राजनि चाऽऽ निवेशनस्य मध्ये व्याहतिभिहूत्वाऽदूरेवान्धवमपतनिकृष्ट ^+व प्रति
(0-4क०् भ- भ जा -०्-ककाकन -अनभे 0 1 =
~~ ~> 9 र ल= ७ जक ---9 कम => (न त ~ = न्न
१ क. दतो मधा । २ क्ष. स्वधाः। ३ क. स्यां क्रः ४्ग. घ. छ, त्यं क्षयः । ५बग.
ध, छ.ज ननां कदाय्द्रा मव । द
७३८ अपराफोपरामिपापरादिलयविरवितटीकासमेता- [रद्वितीयः-- ( दाथविभागप्रकरणम् < )
गृह्णीयात् । संदेहे च।त्पनने दृरेबान्धवं शुद्रमिव स्थाप- येद्धिज्ञायते द्यकेन बहूंायते " इति ।
न सेकं पतै द्ादिति ददातिः पदशेनाथेः । तेन विक्रे(क्र)यादत्रप्ययं निषेधो भवति । तथा पतं परतिग्रहोष्यन्नित्यस्यापि परदशेनाथलराद्वन्प्रनादूये- त्यादि धमेजंतं क्रयादावपि कार्यं न्यायसाम्यात् । अदूरेवान्धवा यस्य सोऽदु- रेबान्धवः । बान्धवानामदरदे शत्वेन तस्य कुटीनता शक्या ज्ञातुम् । तेनादूरेवा- न्थ विदिताभिजनं पुत्र परतिशह्वी यादित्यर्थः । न पुनबेन्धसंनिषो गृहीयादिति, बन्धूनाहूयेत्यनेनेव तरिसद्धेः। असंनिकृषटपसंबन्धिनमेव प्रतिगृह्णीयात् । जातिसं- देहे चोत्पन्ने दूरेबान्धवं व्यवदहितदेशवतिवान्धवं शृद्रमिव स्थापयेदा निश्चयात्] महता यत्नेन निश्चयं कुयांदिति तात्पयांयेः । अत्र हेतुत्वेन श्रुतिपुपन्यस्यति- विज्ञायते ह्ेरेन बहुंखायत इति, एेन पुत्रेण वदन्पतेजांस्नायत इति । तस्माजाताभिजनमेव गृरहीयान्नतरमिति तात्पयाथः । क्रीतनापा पुत्रो भवति, यो पातापितभ्यां विक्रीतः प्राप्यते । कृत्रिपसं्नकस्तु पुत्रां भवति; यः स्वय- मेव त्वं मे पुत्रो भवेति पुत्रः क्रियते| यस्त्वहंते पुत्रां मवरामीयालमानमपा- यित एव ददाति स स्वयदत्तसंज्ञकः पता भवति । यस्त॒ परिणीयमानाया गर्भे विक्नो ख्यः स पत्रः सहोढज उच्यते।
मनुः--““ करीणीयाचस्त्वपलया्ं मातापित्रोथमन्तिकात् । पत क्रीतकः सुतस्तस्य सहृशोऽप्रदशोऽपिं वा +! ॥ सदृशो ऽसदृश इति गुणापन्षं वचनं न जालपेक्षम् । ८ सदशं तु प्रकृयायं गुणरोषविचक्षणम् ॥ पत्रं पत्रगुणयक्तं स्र विज्ञेयस्तु करत्रिमः "' ॥ अत्र सटृशग्रहणं जात्यपेक्षम् । ५ मातापितृविहीन।) यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात् । आत्मानं स्पशेये्यस स्वयंदत्तस्तु प्त स्मृतः " ॥ ल्यागकारणं पातिलं) स्पश्येदवात् । ५ या गभिणी संस्क्रियते ज्ञाताऽज्ञाताऽपि वा सती । वादुः सर गर्भो मवति प्हाढ इति चोच्यत" ॥
मातापितृभ्यापुत्म्रष्टः पातिलयादिक्रारणमन्तरेण ल्यक्ता येन ग्रत, स
तस्यापविद्धसंज्नकः पुत्रो भवति ।
एकक 8
~> ~> आक
१ ग, ज, ^जातिकियाः । घ. छ. जात्तिक्र' । २ क, ध्यायो गु ।
ज्यवहाराभ्यायः ] यात्नवल्क्यस्पतिः । ७३९ ( रायविमागग्रकरणम् ८ ) मनुः--“ मातापितम्यामुत्छष्टं तयोरन्यतरेण वा । य पुत्रं प्रततिगृह्णीयादपविद्धः प्त उच्यते "| १२८ | १२९ ॥ ॥ १३० ॥ १३१ ॥
पिण्डदोऽराहरश्चषां पूवाभवे परः परः ॥ १३२ ॥ एपामुक्तानामोरसादीनां युख्यापुख्यपुत्राणां मध्ये पुषैस्य पएर्मस्याभाव उत्तर उत्तरः श्राद्धदाने धनादने चाधिक्रियते । पुत्रपरतिनिधीनां पध्ये दत्तक एव कटियुगे ग्राह्यः । अत एव करो निवत॑न्त इत्यनुरत्तौ श्ौन- केनाक्तम्-- “८ दुत्तेरतेतरेषां तु पुत्रत्वेन पारेग्रहः › इति । यदा तु पत्रिकायां कृतायामोरसो जायते तदाऽऽह मनुः- ^“ पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पृत्राऽनु जायत । समस्तत्र विभागः स्याञ्ज्येष्ठता नास्ति हि च्ियाः ' ॥ ्ष्रजं प्रति विक्ेषमाह मनुरव- ८८ यद्यकरिकिथनौ स्यातामेरपषेत्रनो सुतो । यद्यस्य पैतृकं रिक्थं तत्प गृहीत नेतरः ” ॥ एतत्मेत्नजस्य श्यापुष्यायणस्य बी जिधनेऽधिकारिचं विधत्ते । वसिष्ठस्तु दत्तके पुत्रे सलयोरसोसत्तो विक्ेषमाह-- ८ तसिश्चेत्मतिगृहीत अरः पुत्र उत्पद्यते चतुथमागमागी स्यात् " इतिं । स्वे च न्यूनाधिकभागविकरपाः सगुगनिगणापेक्षया व्यवस्थापनीयाः। सर्वेषां च पुत्रपरतिनिधीनां दवाभावे परेषां दायहरस्वे सत्यपि केचिहायादाः केचिच नेति यदुच्यते मन्वादिभिस्तत्रायमभिप्रायः-- पितृसपिण्डस्यापत्रदाय- हारिणस्त एव पत्रप्रतिनिधयो भव्रन्ति, ये दायादस्वेन निष्टा नेतर इति ॥ ५२२ ॥ सर्वेषामेव पूरबक्तानां पृत्रपरतिनिपिरक्षणानां विश्ेषमाह- सजातीयेष्वयं प्रोक्तस्तनयेषु मया विपः ॥ गृढोत्पन्नादय आतमनः सजातीया एव सवणां एव पुत्रत्वेन ग्राह्या नेतर इति तात्पययैः। शरद्रापुत्रः स्वे कितने स्वयमुत्पादितशरेति न प्रतिनिधिः रि त्वौ-
$ &4 क
रसः, तथाऽपि प्रतिनिधिषु मनुना परितः । तत्नायपभिपायः-अन्येष्वनुखा-
9 क. श्ये पूवैश्य पृवेश्यामवे दत्तक एव कलिते प्राह्म इति सिद्धम् । भः । र ग, घ. ८. ज, “क इव कलियुगे न प्राः। ३क.धक्. पुवेभाः।
७९० अपराकपराभिधापरादिदयविरचितटीकासमेता-[ रद्ितीयः-- ( दायविभागप्रकरणम् ८ »
मरजेष्मौरसेष सस्स॒ न प्रतिनिधिरस्ति, शूद्रा पत्रस्स्वारसे सत्यपि पुत्रप्रतिनिधिः कायं एवेति । मनुः--“ यदपि स्यात्त सत्पुत्रो यद्यपुत्रऽपि वा भवेत् । नाधिकं दरामाद्याच्छृद्रापुत्राय धमेतः ' ॥ अपुत्रस्य दश्षमादंज्ादधिकं पर्यादयो हन्तीतययसिद्धम् ॥ जातोऽपि दास्यां श्दरेण कामत]ऽ्चहरो भपेत॥१३२॥ मृते पितरि इरयस्तं भ्रातरस्ववभागिकम् ॥ अभ्रातरो हरेतसवं दुहितृणां सुतादपे ॥ १३५४ ॥ शद्रेण दास्यागुत्पन्नः पितुरिच्छातां ऽशहरो भवेत् । पिता यावन्तम॑श्ं दातु मिच्छति तस्मै तावांस्तस्य भवती लयथः । मृते पितरि परिणताः पुत्रास्तदीया भ्रातर एकस्य यावान्भागो भवति, तदधं तस्मं दः । अथातकरस्तु पितृपरि- णीतोत्पन्नच्रात्रहितो दौदतेष्वसत्सु सर्वै पितयं हरेत् । सत्सु तु भागधे- मेव । अत्र वृ्रग्रहणाद्टिनोसखन्नस्य दासीपुज्रस्य पितुधनांशदरत्वं नास्तीति गम्यते ॥ १३३ ॥ १३४॥
@ @ क (
फत्रतत्पातानाषराहतस्य म्रतस्य धनमाजा कमपाह-
पत्ना दुहितरश्चव पितरा प्रतिरस्तथा ॥ तत्सुता गात्रञ्। बन्धुरिष्यसत्रह्मचारणः ॥ १३९ ॥ एषाममा प्रवस्य धनमायत्तरतत्तरः ॥
स्वय।[तस्य द्यप्त्रस्य सव्वणवय वाधः ॥ ३२३६॥ अपुत्रस्याविद्मानपुख्यगाणपुजरस्य स्वयातस्य पूतस्य धनमाग्धनग्राही यादीनां करमेण निदिष्टानां पूतस्य पूत्रस्याभाव्र उत्तर उत्तरा वेदितव्यः
एष विधिः सववणसाधारणः । बृहस्पति;-““ आन्नाये स्मृतितन्ने च छोकाचारे च सूरिभिः। शरीराधं स्मृता माया पुण्यापुण्यफले समा ॥ यस्य नोप्रता मायां देहार्घं तस्य जीवति । जीवत्यधरारीरेऽथ कथमन्यः समाप्नुयात् ॥ "पकुल्थमिद्यमानेस्तु पितृथरातृपतनामिभिः। अपघुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्धागहारिणी ॥
# मिताक्षरायां वेतादशः पाठः कुलेषु विद्यमानेष पितृभ्रातुसनाभिष्विति ।
` १ क. "मादेरठमेच्टर ` मादंशाछमेच्छृदासृताऽथेतः । २ क, क्ष, "गिनम् । भः ।
म्यवहाराध्यायः } याज्ञव्ररक्यस्मृतिः। ७४१ ( द्यविभागप्रकरणम् ८ ) पर्वं मृता त्वञ्चिहोत्रं मते मतरि तद्धनम् । विन्देत्पतित्रता नारी धम एष सनातनः ॥ जङ्घमं स्थावरं हेम रूप्यधान्यरपताम्बरम् | आदाय दापयेच्छराद्ध माप्तषाण्माप्तिकादिकम् ॥ पितृव्यगुरुदेहितरान्स्रखमर््रयमातुलान् । पूजयेत्कव्यपृताम्यां वृद्धानायातिथीन्ल्ियः ॥ त्पपिण्डा बान्धवाश्च ये तस्याः परेपन्यिनः। हिस्युषनानि तात्राजा चौरदण्डेन शाप्तयेत् "! ॥ विष्णः--“ अपुत्रस्य धने पलन्यभिगामि, तदभावे दुहितृगामि, तदभव पितृगामि, तदभावे मतुगामि, तदमवि भतृगामि, तदमवि भरतूपुत्रगामि' तदभा१ ननपृगामि, तदमव सकुर्यगामि, तदभावे सहाघ्पायगाभमि, तद्मवि ब्राद्मणधनव राजगामि"। बृहस्पतिः--“ मृतऽनपत्योऽमायश्चेदभरःतषितृमातृकः । र्व ्पिण्डस्तद्यं विभनेरन्यथां शतः ' ॥ वङ्कः पनरन्यथा क्रपपाह- ८ अथापूत्रस्य स्वयातस्य भरतृगामि द्रभ्यं, तदमव मातापितरो मेतां पत्नी वा ज्येष्ठा" इति। देवः“ तते दायमपृत्रस्य विभनेरन्सहोराः । त॒ल्या दुहितरो वाऽपि भियमाणः पिताऽपि वा ॥ सवणा भ्रातरो माता मार्या चेति यथाक्रमम् › इति ॥ नारदाऽपि--“ भतणामप्रनाः प्रेयात्कश्चिचेत्प्रतरनत वा । विभनेरन्धनं तस्य शषास्ते सखीषनं विना ॥ भरणं चास्य कृत्रारन्ल्ञीणामा जोवितक्षयात्। रक्षन्ति शय्यां मतुश्रेदाच्छिन्युरितराप तत् ५ ॥ तथा--“ अन्यन्न ब्राह्मणाक्कि तु राजा धर्मपरायणः । तत्स्ीणां जीवनं दद्यादेष दायविधिः स्मतः " इति ॥ एवमेषां वाक्यानामापाततः प्रतिभासमानविरोधानां विरोधपरिशरेण प्रामाण्यिद्धये भिन्लविषयता वाच्या । यत्र केचिदाहुः-या देवरादन्य- स्माद्राऽ्पि सप्िण्डादुरुश्वश्चरादिवचनात्पुत्रपिष्छति, तद्विषयं पर्नदुदहितरं
1
~
2
१ ग. °सिद्धेयमभिः।
७४२ अपराकांपरामिधापरादिखयषिरवितदीकासमेता- [रद्वितीयः-- ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
इत्यादिवचनमिति । तदयुक्तं, दुष्परिष्टायो हि बहुतरस्मृलयन्तरविरोधोऽत पक्षे । तथा हि-“ रिक्थलोमान्नास्ति नियोगः " इति बसिष्रः । अनेन दहि रिक्थग्राषिण्या नियोगानपिकार उच्यते । ननु मा भत्तस्मान्नियोगः, पुषेमेब नियुक्तायाः पश्चाद्धनभाक्त्वं “वत्नी दुहितरः" ' इत्यनेन बिधीयतां, तदसत् । तथा हि सति तेनैव जनिष्यमाणेन क्षेत्रजेन पुत्रेण धनस्थामिनोऽतीतस्य पुत्र बं स्यात् । अपुत्रस्य धने पत्नी भजत इति पतनी दुहितर इत्यनेन विधी. यते । अत एव पनुः- ५“ धनं यो निभरयाद्धातुमतस्व ज्ियमेव वा । सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दचात्तस्थैव तद्धनम् ” इति ॥ तस्येव तन्न तु जनन्या इत्यथः “ सास्थतस्यानपत्यस्य गात्रात्तन्तु समाहरत् । तत्न या रेक्थमागः स्यात्त तस्म प्रतिपादयत् ` ॥ तस्मै तन्तवेऽपल्ययित्यथः । तच्च नियोगाथितवे रिक्थग्राहित्वे विरुद्धता. त्कथमिव हेतुः । विरोधमेव गोतमः खष्टयति- ८ पिण्डगेन्रायेपरबद्धा रिक्थं विभनरन्ली वषाऽन- पत्यस्य बीजं वा छ्प्पित › इति । अनेन ह्यनपत्यभतेधनग्राहित्वस्य बीजलिप्सासृचितनियोगायित्वस्य च विकरः प्रतिपाद्यते । अतः स्पष्टा विरापः । रृद्धपनुरपषि- ८ अपुत्रा शयनं मतुः पाष्यन्ती तते स्थिता | पलन्येव ददयात्ततिण्डं कृत्लरमश्नं रमत च इति वदनियोगाधथिन्या नास्ति रिक्थग्रादिस्वमिति स्पष्टयति । तथा हि सति भते; शयनं पाटयन्ताति न वाच्य स्यात् । तस्मान्नेयं व्यवस्था युज्यते । कथ ताह विराधपारहारः; । उच्यते-“ अपुत्रा शयन मतुः इत्याद्मनु वाक्योक्तगणा पत्नी पिवृभ्रावसद्धविंऽपि स्वयमेव पतिधनं समग्रं ग्रह्ाति पत्युश्च श्राद्धादि करातति । अनेनंवाभिप्रायण बृहस्तिनाऽप्युक्तम्- ८८ पितुः पुत्रेण कतेव्या पिण्डदानोदकक्रिया । पत्राभावे तु पत्नी स्यात्तदमवे सहोदरः "' इति ॥ तथा या पितृधनाुपधातेन स्वयमजेयितुमेतुः परिचयं यथावस्कृतवती संयतेन्द्रिया च सा भुः सकरमेव धनं देषरेष॒ वपिधमानेष्वपि ग्ह्माति । यातु ताखुण्यादिना संमाविहन्यभिचारा तस्यां वे्मनायामपि मृतकस्य
व्यवहाराध्यायः 1 याज्वरखयस्मृतिः । | ७9 ४ ( दायविभागप्रकरणम् € )
भतुचतृगाम्येच वित्तं, न तु पत्नीगामि । तत्रापि चेषा व्यवस्था--यदि
तद्धातुभिः सखपितृधनानुपधातेन संभूय सपुत्थानेन धनर्मानतं, तदा पित्रो
सद्धावेऽपि ्रातर एव धनग्राहिणः । यदातु पितुपितापहाधपाजितं घनं,
तदा न श्चातणां धनभागि्व तु पित्रोरिति । एवै विषयव्यवस्थायां स्ै-
चाक्याविरोधः। न च वास्यपेकाकिनी स्री य्ञेऽनधिकृता कथं यज्गाथतयो-
प्न श्ही यादिति । सवेस्या एष धनोत्पततेयेज्ञाथते ममाणामावात् । चैव हि- ८८ द्वादश रात्रीदू।क्ितो भतिं वध्धीत
इत्येबमादिवचनविदिता सेव धनोत्पत्तिः करत्वा । भन्यथा तु पुरुषे । ¢ यदपि चाथवाद्वचनम्- ४ तस्मीस्लियो निरिन्द्रिया अदायादाः "'
1 ¢ श
इति, तदपि यथाप्राक्ठि वणेनीयमनुबादकत्ादिति पुत्रसद्धावविषयतवेन व्याख्येयम् । असिति च स्वीणामेकाक्गिनीनामपि पनैषमाोधिकारः । तेन तत्र धनं ता उपयोक्ष्यन्ते । यत्त॒ नारदेन ‰#-“ भ्रातृणामप्रनाः प्रेयात् ” इल्य- मिधायाक्तम्- ५ भरणं चास्य कुर्व।रन्ब्लीणामा जीवितक्षयात् "”
इत्यादि, तत्पुनभेस्वैरिण्यादि विषयं वेदितव्यम् । सीशब्दमात्रमयोगात् । (4 ५. अ, क ष ध ध # 9 = ० पतनीश्चब्दस्तु विवाहयज्ञसंयोगिन्यामेव वतते “ पत्युन। यज्ञपयागे ' इति ( 9 ® © ~~ ०५ ~ दाब्दस्प्ृतेः । एवं पलन्यापसलयां पित॒समानवणां दुदितरोऽपुतज्रधनस्वामिन्यः । नारदः“ पुत्नामवे तु दुहिता तुस्यसंतानदशनात् । पुत्रश्च दुहिता चभो पितुः सेतानकारको ” ॥ तथा--““ यथेवाऽऽता तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता पमा ।
तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो घनं हरेत् " ॥
चृष्स्पतिः-“ भङ्खादङ्गात्संमवति पुत्रवहुहिता नृणाम् । तस्यां पितृघन त्वन्यः कथं गृह्णीत मानवः ॥ सदशी सदशेन)दा साध्वी शुश्रूषणे रता । कृताक्ृता वा पुत्रस्य पितुधनहरी त॒ प्ता” ॥ सश्शी सवणां । अतोऽसवणांया दुदितुरनधिकारो दायदरत्रे । ठता-
[नि
*# एतद्रे ˆ उक्तम् ° इत्यधिकं पदं सकलादरेपुस्तकेषु विद्यते ।
१ग. घ, छ, क्रतुत्वाथी । २ क.व्वाथार्थः। ३ ग. 'स्मा्नन्नियो। ग. घ. छ. फति स
७४४ अपरार्कापराभिधापरादिलयविरवितटीकासमेता- [रद्विषीयः- ( दायविभागप्रकरणम् < )
ढता पृर्रिकेल्य्थः । अन्न च कृताता वेत्यनेन पुभिका श्षटान्ततयोपादी यते, न पुनस्तस्या अपुज्रपितुधनग्रादित्वं विधीयते । न हि पृत्रिकापिताऽपुत्र इति शषयते वक्तुं, पुत्रिकाया अपि पुत्रत्वात् । तथा च वसिष्ठः--““ तृतीयः पुत्रिका विज्ञायते”, इति । एतेन यदुक्तं केनचित्पत्नी दुहितर इद्यत्र दुदितुशब्देन पत्र कोच्यत इति तन्निरस्तं वेदितव्यम् । माता च पिता च पितत ती पत्रस्य पल्य बुहितृमिश्च रहितस्य धनग्राहिणो । बहस्पतिः- ८८ भायोसुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य तु । माता रिक्थहर ज्ञेया घ्राता वा तदनुज्ञया "' ॥ मनु--“ भनपत्यस्य पुत्रस्य मता दायमवाप्नुयात् । मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता धनं हरेत् ” ॥
9 पित्रोरभावे भ्रातरस्ते तु सोदरा एव प्रत्यासन्नतरत्वात् । ते हि पृतथा- तरपेक्षयैकस्पैव मावृवगेस्य भ्रद्धकारिणो न तु सापत्ना; । यत्त॒ शङ्रिखि- तपैटीनसिवचः- ८ अपुत्रस्य स्वयातस्य च्रातृगामि धनं तदभावे मातापितरौ रमेतां पत्नी वा ज्येष्ठा" इत्यादि, तत्तितृधनानुपधातेनाजितविभक्तथनेषु आ्रातषु द्रष्टव्यम् । अता- षृशश्चातुभावे च पितरो श्येष्ठा वा पत्नी । उक्तलक्षणघातृविरक्षणास्तु श्रातरो याङ्ञवसक्योक्तक्रमा तिक्रमेण रिक्थभाजो मन्तव्या इति सवेमविर- द्रम् । यदपि देवलेनोक्तम्- | ८५ ततो दायमपत्रस्य विमनरन्पहोदराः । तुल्या दुहितरो वाऽपि ्ियमाणः पिताऽपि वा| सवणा भ्रातरो माता मायां चेति यथाक्रमम् "” इति, तत्रापि श्ह्ग्रचनव्यवस्थापरकारेण सोदराणां पृतं दायग्राहितवं ज्ञातव्यम् । घाज्नमावे तत्सुतास्तद भावे गोत्रजा; । तत्र प्रयासन्नः पत्र धन- भाक् । यदाह मनुः- ५ अनन्तरः प्तपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत् " इति । अनन्तरता च तेनेवोक्ता-- ५“ त्रयाणामुदकं कायं त्रिषु पिण्डः प्रवते |
न
चतुथः तेप्रदस्तेषां पश्चमो नोपपद्यते › ॥
9 क, क्ष पितुर । २ क, पलम्धते)
उ्यवहाराध्यायः 1 याञ्ञषरक्यस्पृतिः। ७४९ ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
सेपदानकारकीमृतानां पित्रादीनां त्रयाणां चोदकादिदाता) यश्च तत्स ततिनोऽन्याऽपि तेषापेवबोदकादिदाता सर तस्य प्रत्यासन्नः सपिण्डः | तदन्न तु सोदरो शराताऽतिश्चयेन प्रत्यासन्नः, समानसंमदानोदकादिदातृत्वात् । तत्पुत्रः पनरीपन्यव्रहितः पितपिण्डे संप्रदानत्वात् । तत्पांतरस्तु तताऽपि व्यव- हितः पितपितापहपिण्डयोभिन्नसंप्रदानकत्वात् । तत्प।त्रस्त्वत्यन्तन्यवहितः पिण्ड्रयेऽपि संप्रदानमेदात् । एवं आता तत्पुत्रस्तत्प। त्र इति पितृसंततां जयः प्रयासन्नाः सपिण्डाः) एवं पितापहसंततौ प्रपितामदसंततां च । एपामभवे पित्रादिज्रयस्य ये भपौजास्तेषां पत्रादित्रयं सापिण्ड्याद्धनग्रादकम् । गोजजाभाते बन्धुः पिव्ष्वसा मातप्वस्ा मातुरपुतादिः । तदमात्रे लिष्य उपनीय वेद मध्यापितो धनमाग्भवति । तदभव सत्रह्मचारी, एकाचायकः । यत्त कालया- वननाक्तम्-
८ विमक्ते पंस्थिते द्रव्यं पत्राभावे पिता हरेत् ।
[
भ्राता वा जननां वाऽथ साता वा तात्पतुः क्रमात् "! रति, तत्र प॒त्राभाव इदयतत्पदशेनाथम् । तेन परल्या दुदितृणापभाव्र इति द्रष्टव्यम् । पितुरभवे माता मात्राऽसुमता वा मा(ख्रतिति। ५ माता रिकिथहरी ज्ञेया प्रता वा तदनुज्ञया "” इति वचनात् । एषामभावे मृतस्य पितामही, दहित दित्रानन्तरम् । हस्पतिः- ^“ तदमवे श्रतरस्तु प्रतृपत्राः सनाभयः | पक्स्या बान्धवाः ज्िष्याः श्रान्नियाश्च घनाहुकाः " | नारदः“ अभावे च दुहितृणां सकुस्या वान्धत्रास्तथा । ततः प्रजात्या: पत॑पाममावे राजगामि तत् ॥ अन्यत्र ब्राह्मणाक्कि तु राजा धम॑परायणः । तत्ल्लीणां जीवनं दयादेष दायविधिः स्मतः ' ॥ अत्राभावे दहितणापिति पित्रोरप्यभाव्र उपलक्ष्यते । तत्छ्ीणामपरिणी तानां खेरिणीनां वा पुनस्वाबवा। ८८ सर्वैषामप्यमवे तु ब्राह्मणा सिथिमागिनः। त्रैवि्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते ॥ जहार्य ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः । इतरेषां त॒ वणौनां सत्रीमावे हरेनृषः " ॥
क ककण ए द 1 न~~ ~~न ~~ -~--- ~ ~ + ~ ~ -~~ ~ ~ ~~ ~~~ ~ --------~
ग, ध, छ. गलता ०। २ ग, घ, छ, ज, अतोऽननमतेन वा । ३ ग, घ.कयहारिणः । त्रैः ।
७४६ अपराकौपरामिधापरादित्पविरचितदीकासमेता--[ रद्ितीयः-- ( दायविभागप्रकरणम् < ) नृपा जनपदस्य त्राता। बुहस्पतिः--““ य पुत्राः क्षन्रविदृशुद्राः पत्नाञ्चातुविवानताः। तेषं घनहरा राजा प्वेस्यापिपतिरिं स्तः" ॥ पेदीनसि?--“ षारेषद्रामि वा श्रोतरियद्रव्यं न राजगामि, न हार्य राज्ञा देवतागणपरस्थितं न मिक्षेपोपनिधिक्रियाक्रमा- गते न बारस्ीधनान्यवं ह्याह- न हाय शखरीधनं राज्ञा तथा बारधनानि च । नायो; षडागमं वित्तं बाछानां पेतकं धनम् " ॥ स्मृतिः-- ^“ यो यत आददीत प तस्मे श्राद्धं दुया- त्पिड च त्रिपुरुषं दद्यात् ' इति । तरिपुरुषमियमावस्याश्राद्धाभिप्रायम् । विष्णुः--“ अतेः पितृवित्ताङाभेऽपि पिण्डं दद्यात् "' पनी ददहितर इत्यत्र वाक्ये केचित्पयनयुञ्चते, यथा--स्ियाः समतेकाया एवेष्टापूतयोरधिकारो नतु केवखायास्तस्या भतरहितत्वदिव च तया न कामः सेवनीयः कितु तपस्तीत्रम् । न च धमक्रापयोरनपयज्यपानाऽ्था भवति परुषा्थेः । तस्पात्तित्रादिषु धमकापोपयागिधनभाजनेषु सत्पु न पर्या धनभाक्त्वं, तस्मादपुत्रस्य मृतकस्य धनं पत्नी निताहमात्रसमथमादयान्नाधिकं, तद्विषय पल्या धनभाक्त्ववचनम् । यस्य तु पत्नीरदितस्य पनं ददहितविवा- हमात्रपयाप् ताद्रषय दहितणां धनग्राहित्वमनेनोच्यते । अतोऽधिकस्य मृत कथनस्य परत्नीदुदितृषद्धावेऽपि सपिण्डाः पित्रादय एव ग्राहकाः शङ्गादिवा- क्यसाथ्यांद्धवन्तीति मन्तत्यमिति । दयुक्तं, धनस्वामिनः प्रपये सति तद्धनेऽन्यस्य स्वामित्वोत्पत्तो विधेया्यां यथाऽऽह भगवान्- पलन्या दुहितणां स्वामितोत्पन्नैव न तृत्पाद्या । “१।गिग्रह णाद्धि सहत्वम्, इल्यादिनाऽ ऽपस्तम्बवराकंयेन भतृधने स्रीणां स्वामित्वं पाणिग्र- हणमेव साधयतीति विधीयते । दुहितृणां पत्रवन्नन्मनंव पितृधने स्वामिभाव- सिद्धिरिति वेदितव्यम् । ततश्च परल्यां दुहितरि सत्यां तयोः स्वामि बाधित्वा पित्रादिस्वामिलविधिरनेन वाक्येन न कायः। अभावे तु पत्नी- वुदित्राष।धनिरपेक्षं वरिधायकरत्वमस्येति वैरूप्यपापद्यते, ततस्तत्परिदहाराथ परन्याद्यभाव एव पित्रादीनां धनभाक्लवमिह् पमेयम् । यत्त॒ शद्ादिभिः पित्रा
---~ --~ --- --~=------= ~~ ~~. =^ ००
१ग. ज. स्विर्तिन । २ न्न. पुत्रः।३ग., घ. छ, तस्यां ।
स्धवहार।ध्यायः ] याज्नवरसक्यस्मतिः। ७५७ ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) धभावे पलन्या धनग्राहकत्वपुच्यते, तत्करारणान्तरेण भतैधने यस्या अधिका- रादिपदास्पदं स्वापित्वमपेतं तद्विषयं द्रष्टव्यम्) उक्तं च कारणान्तरं--“हता- धिकारां मलिनाम् ` '” इत्यत्र भतधने पलन्याः स्वापित्वश्रश्चं प्राति । तस्पादक्तेव व्यवस्था यक्ता । यदुक्तं सीणां स्वनिवांहसपथाद्।पकाऽथा निरथकर इति, तदपि नेव यक्तम् । उक्तं दि स्ीणाममतेकाणां मन्र्रिसाध्यधमां दन्यत्र धर्म दानादावस्ल्यपिक्रार इति । तेन स्वतत्रोपरयुञ्यमानेथं तासा मुपयोगः ॥ १३५ ॥ २३६ ॥ अथ गरहस्थव्यतिरिक्तानापाश्रमिणां परेतानां धनग्रादकान्सक्रपमकानाद- वानप्रस्थयतित्रह्मचारिणां रक्धभागिनः ॥ क्रमेणा ऽऽचार्थसच्छिष्ययर्म्रप्रेकतीथिनः ॥ १३७ ॥ वानपरस्थादीनापन्यतमस्य मृतस्य रिक्थमाचायादयः क्रमेण गृह्वीयः पतरेस्य परवेस्याभाव्र उत्तर उत्तरो गृह्णी यादि ययः । सदणवाञ्शिष्यः सच्छिष्यः। धमश्राता समानाचायः । एकतींथी एकसिद्धन्तः । एकवाराणसीमरभ्रतिती- यनिवासी वा । वानप्रस्थस्य धनमस्तीति वचनात्-
क
“ त्यजेद्।श्वयुजं मापे उत्पन्न पृवप्ताचतम् "' इत्यस्पाटम्यते । यतिब्रह्मचारिणारपि कन्थादि किचिद् सत्येव ॥ १३७॥ अपुत्रस्य खातुः पत्रीदुहितणां पित्रात्राभात्रे आातृणां भवतीर्युक्तं तत्र विशेषमाह- सेसषटिनस्तु सरुष्टी सोदरस्य तु सोदरः ॥ द्द्यादपहूरेचाशं जातस्य च मृतस्य च ॥ १३८ ॥ अन्योद्येसतु संखष्टी नान्योदूरयधनं हरेष् ॥ असंसष्ट्यपि चाऽऽदयारपीद्या नान्यमातृकः॥१३९॥ विभक्तस्य धनस्य विभक्तेन नान्तरेण मिभ्रणं सख तद्रान्संखष्टी, तस्य मृतस्य धनं संसृष्येव रता हरेत् । श्राताञत्र सादर एव न पुनरन्यो दर्थः संखष्यपि । संखृष्टिनस्तु जातस्य तन्परणोत्तरकालमुत्पन्नस्य पृत्रस्य तद्धागं॒तत्पुत्राय जीबन्सं्ष्टी दयात् । एतचात्र प्रसङ्गादुक्तम् । भत्र बृहुस्पतिः-
ज
१ क. °्रादिसा>। २ ग, ध. छ. परीता'। ३ क. च्व. ति मनव" । ४ ग. °येस््वसंः । ५ ह. "द्यो < ।
७४८ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासपेता- [ रेद्धितीयः ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) ८८ विभक्तो यः पुनः पिता भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः |
पितम्येणाथवा प्रीत्या तत्पसृष्टः स उच्यते › |
अनेन तिविधाः संदृष्टिनो भवन्तीत्यनद्यते । तेषां मध्यादपत्रस्य संख्ि- ऽशः सोदरेण संखष्टिना ग्राह्च इति यदुच्यते तत्कि मृतस्य पर्यादिसद्धवे तद्विपर्यये चेति निङ्ञासायापाद-- ५ यद् कश्चित्प्रमीयत प्रननद्वा कथचन । न ठ्प्यते तस्य मागः सोदरस्य विधीयते ॥ या तस्य भगिनी म्ा त तत।ऽश रन्धुमहंति। अनपत्यस्य ध्माऽयममायपितकस्य च ” इति ॥ अतश्च संसष्टिनोऽपि यदि पल्यादयः सन्ति तदा पत्नी दहितर इत्ययमेव कपः । यत्र चातणां रिक्थग्राहिले भत्रे संदष्टिसोदरत्वसंभवे तदिशिष्टस्येव श्रातधनभाक्तं नियम्यते । भगिन्याः सोदरश्रात्मवरेऽपधिकारिता मन्तव्या । अन्यथा “ तस्ान्निरन्दियाः ल्ियोऽदायादाः "' इति श्रुतिविरोधः स्यादिति। उक्तमेततसंखष्टिनो मृतकस्यांं सादयः संखष्टी दरदिति। एतदेव व्यतिरेकतः स्पष्टयित॒माद- «4 अन्योदयंस्तु संसष्टी नान्योदयाद्ध(यध)नं हरेत् "' निगदव्याख्यातमेतव् । यदा पुनरन्योदयः संखृष्टी न सोदरथेत्तदा कांऽद- हर इत्यपक्षायापाद- ८ असंखष्ठपि चाऽऽदग्रास्सोदर्या नान्पपातृनः(कः) "| सोद्यौ यच्यप्यसंसृष्ठी तथाऽपि स एवाऽऽददीत न पुनरन्योदयंः संख- ष्यपि । अन्योदर्यस्य संखृष्टितवं विरेषणमसंखषयपी लय पिश्चब्दाद्रम्यते, तेनाय- मयः सिद्धः-यदि सोदरत्वं संसगित्वं च विद्यते तदा सएव तादशस्याश हरति । यदा पनः संखृषटिस्वमन्यादयस्य तदा सोदरत्वमेवां्गहरत्वं निपित्त नेतरदिति । मनुः--““ विमक्ताः पह जीवन्तो विभजेरन्पुनयेदि समस्तत्र विभागः स्याञ्ज्येष्ठये तत्र न विद्यते › ॥ अनेन उ्यैष्टयनिमित्तं विभागपैषम्यं निपिध्यते नान्यनिमित्तं, तेन संसग. समये प(त)दाय यावद्धनं सस वभागसमय तद नुसारणव्र भाग छमतं । अत्रव विर्ेषान्तरमाह् बृहस्पतिः
१क. पक्षः। रग. घ, ज, प्राप्िसं'। ३ क. छ. शसष्टसोः। ४ ग, यवेस्तवरसंः। ५ ग. ध. छ. ज. ध्ये तः । |
उयवहाराघ्यायः ] यान्नवस्कयस्मृतिः । ७४९. ( दायविभागप्रकरणम् < )
«५ संसृष्टानां तु यः कश्चिद्धि्याक्षोयादिना धनम् । प्रामरोति तस्य दातव्यो वंशः ज्ञेषाः समांशिनः ॥ येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः । भ्रियेतान्यतसो वाऽपि तस्य मागो न दुष्यते ॥ मोदय। विभजेरंस्तं समेत्य प्रहिताः समम् । भ्रातरो ये च संसष्टा मगिन्याश्च सतनामयः" ॥ अश्चप्रदानं विभागस्ततो हानिः पारिव्राञ्यपातिलयादिनाऽनधिक्रारः । तस्य भागो न दृष्यते कल्पनीय इत्यथः। त भागसादरा यादे सश्षएट्नस्तदा त एव ग्रहीयः । नाससष्टिनिः सोदयं अपि। संसृष्टिनां सादराणापभविं स्व सोदराः सपेय मिरित्वा सहिताः समं प्रधानाभावरेन समं न्यूनाधिक न विभजेरन् । सादराणापभावे भगिन्यः सनामयः सोदयां विभजरन्निति चेषः। तासामप्यमावेऽन्योदयौ भगिन्यो श्रातरश्च ॥ १३८ ॥ १३९ ॥ समत्र विभागेऽना(नोषेदतानाद- छ्की बो ऽथ पतितस्तजः पड़गररन्मत्तको जडः ॥ अन्धो ऽचिकिस्स्यरोगाचया भतन्यास्त निरंशकाः ॥१९०॥ द्ीवाचा निरश्षकाः। अशो भागस्तद्राहिताःकायीः | भतेव्यास्तु ते भवन्ति। छ्ीबः पण्डः 1 पतिप्नो वक्ते । तन्नः पतितात्पन्न; । तस्य यद्यपि पतितग्रदणे- नेव ग्रहणं सिद्धम् । उक्तं॒वसिष्रेन--““ पतितात्पन्नः पतितो भवतीत्याहुः " इति । तथाऽपि तस्य पृथग्ग्रहणं कायम् । अन्यथा “ आरसक्षत्रजास्तषाम् इति वाक्यवलाद्धागाहेता स्यात् । पङ्कुश्चरणरदितः। उन्मत्तक उन्मादी । उ- न्मादो रोगविक्षेषः। जदो प्रहः;। अन्धोऽचक्षः। अवचिीकतस्यरोगाऽप्रतिसमाधय- व्याधिः । आव्ल्तब्दः श्ाद्घान्तराक्तानां भागानहाणां सग्रहाथः । तत्र नारद. (४ पितृद्विट्पतितः षण्डा यश्च स्याद्।पपात्तिकः ।
ण
अ।रप्ता अपि नतऽश टम॑रन््ेत्रजाः कृतः ' ॥ पितृद्िर्पेवद्रषी । उपपातकमुपपातः । तयक्तं आपपातकः । मनुः- ^“ स्वे एव विकर्मस्था नाहन्ति भ्रातरो धनम् । दधतीत्रामयग्रस्ता जडोन्मत्तान्धपङ्कषः ॥
१क. क्ष. “नः । मनुः-ये"। रगघ छ. समप्रः।३ग. घ. छ. स्व. समन्यूनाधिक वि०। * क. गितं वक्ष्यति । त०। ५ग. घ. ज पतितेनोतस"। ६ग. घ. छ, शानाः । ७ क, "तसाध्यरोगः । भाः। < ग, घ, छ. तकर: । तः ।
कि |
७५० अपराकपिराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [२ द्ितीयः-- ( दायविभागप्रकरणम्, < ) अनंशौ छइीबपतितौ जात्यन्धनधिरावपि ।
कि @ क
उन्मत्ता जडमकाश्चय च कं।चान्नरेन्द्रयाः ॥ वसिष्ठः--““ सनंदास्त्वाश्चमान्तरगताः `" । गरहस्थाश्रमापिक्षमाभ्रमान्तरत्वम् । कालयायनः-- ^“ अक्रमोढापुतश्वैव सगोत्राद्यश्च जायते । प्र्रञ्यावत्तितश्चैव न रिक्थं तेषु चाहेति ,› | अक्रमेण वर्णक्रमजन्पक्रमातिक्रमेण योढा तस्याः सुतोऽक्रमोढासुतः। सगो- जात्यपेक्षया समानगो तात्परिणेतुर्या जायते । एतेषां च वाचनिकमशान- दत्वं, न पुनथे्मानधिकारितहेतुकं, धमानधिकारिताया देत्वभावात् । यथपि पतितस्य धर्मानधिकारस्तथाऽपि मान्धपङ्ग्बादीनां, तेषां द्याञ्यावेक्षणादङ्ग- वत्येव धमेविशेपेऽनधिकारो न सामान्यतो धर्ममात्रेः। मस्ति हि तेषा धर्मे ग्र्षादक्तोऽधिकारः । कृतदारा हि ते । तथा हि मनुः- ८ यद्यधिता तु दरः स्याल्छीबादीनां कथंचन । तेषामत्वन्नतन्तूनामपल्यं दायमहंति › ॥ अतः क्षीवादीनां दारवच्चवचनात्तेषागुपनयनमस्तींति गम्यते । न च वाच्यं दारपरिग्रहे सति पश्वादन्यत्वादिदोषोदये विषये यद्यथतेति वचनमिति । तथा सति पूरवैवाक्ये जाल्न्धग्रहणं न क्रियेत । भवतु वा जालन्धादीनापु पनयनदारपरिग्रहाभावादिष्टे धमं तेषामनयिकारः, पतं तु शद्रादिवदस्येव। तस्मान्न धपानधिकारित्वहत्क तेषामनशत्व, कि तु वाचनिकमव। यक्त बाधा- यन आह- | ८ अतींवम्यवहारान्पराप्ताच्छादनेर्िमृयुरन्धजङ्कीबव्यपत- निग्याभितादश्वाकर्भिणः पतिततज्ातवनेम् ” इति । अकम कृष्यादिकं सीषिक्रात्मकं येषां न विद्यते त इति, पतिततन्नातवजेमितिं पतितं तत्नातं च वजेयित्वाऽन्यान्विभृयादिल्यथंः ॥ १४० ॥ क्वीबादीनापनंशतवेन तत्पुत्राणामनंशसे प्राप तदपवादमाह-
असाः क्षित्रजास्तेषां निदषा भागहारिणः॥ सुताश्चेषां प्रमतव्या यावदहं भतसाककृताः ॥ १४१ ॥ अपुत्रा योपितशरेषां भतन्याः साधु्रत्तयः॥
निव।स्या ग्यभिचारिण्षः प्रतिशृङ स्तथेव च ॥ १४२ ॥
9 ग.चघ, र प्रहायुक्केऽधपि"। २ क.ग.घ.छ.ज.चघ, “जास्तेषां निरंशा माः । २ ग च.छ.ज, प्रकते" ।
व्यबहाराष्यायः ] यात्रवरक्यस्मृतिः। ७५१ ( दायविभागप्रकरणम् ८ ) एषां ीबादीनापोरसाः क्षजरजाश्च पातित्यादिदोषरहिता अत्नं कमन्ते | क्वोबस्यापर्यं चिकित्सादिवशाद्धवति, ते(ए)षां च कन्यका आ विवाहाद्धतव्याः। एषामेव च योषितोऽपज्राः परिणीता भतेव्या यदि साध्व्यः। उ्यभिचारिण्यो देवरादिपरतिकूलाश्च निवास्या गरहाद्वहिष्कार्याः । कन्यकास्तु पतितोत्पन्ना अपि पोष्या निवाहयित्याथ । यदाह वासिघ्रः- ५ पतितोत्पन्नः पतितो मवतीत्याहुरन्यत्न ल्ियाः प्ता हि परगामिनी " इति ॥ १४१ ॥ १४२ ॥ सखियापंशहरत्वामावे स्रीधनहतनग्रे विवक्षुः स्ीषनस्वरूपं तावदाह- पित्तमात्सतथरातदत्तमध्यगन्युपागतम् ॥ छ ॐ @ मे 9 ण्ट, ® * ^ ~ र आधवद्नक चव च्चावन पारकापतम् ॥ १५४३ ॥ पिन्नादिमियंदत्तमध्यमि विवाहकाटेऽप्रिमधिकृल यल्भ्यते, तदध्यम्नि । अधिषेदननिमित्तमाधिवेदनिकरम्। विद्मानायां मायायां भार्यान्तरपरिणयन- मधितरेदन्म् । चशब्द आद्यथंः । तेन च स्रीधनान्तरपरिग्रहः । तदयथा- कायां; प्यः समांशिकाः । माताऽप्येशं समं हरेत् । स्वस्मादंशाच्तुर्मागं मातुः परिणद्य खियो विभजेरन् । अन्यदपि यत्ह्वीस्वामिकं तत्छ्रीपनपिति मन्वादिभिः परिकातितम् । कालयायनः- ८ विवाहकाटे यत्ल्ीम्यो दीयते ह्यचिष्रनिषौ | तदध्यिकृतं पद्धिः ल्लीधनं परिकीर्तितम् ॥ यत्पुनरंमते नारी नीयमाना पितुर्गृहात् । अध्यावह्निकं नाम खीधनं परिकीर्तितम् ॥ प्रीत्या दत्ते तु यत्किचिच्छरदा वा श्वुरण वा| पाद्वन्दनिकं तन्त छवण्याजितमुच्यते ॥ उदयाः कन्यकाया वा पत्युः पितृगृहेऽपि वा । आतुः सकाश्चापिपत्रोवा रन्यै सौदायिकं स्मतम् " ॥ बद्धव्यासः--“ यत्कन्यया विवाह च विवाह।त्परतश्व यत् । पितभरातृगृहात्प्पतं तत्त॒ सेदायिकं स्मरतम् » ॥ तथा--“ विवाहकारे यत्किचिद्रराय।दिरय दीयते । कन्यायासतद्धनं प्वेमत्रिभान्यं च बन्धुभिः ” ॥ १ ग, घ, छ. ०तितेनोत्पः । २ इ. (्तृपतिभ्रा' । ३ उ. गनिकायं नल्लीः। ग्ग.घ, छ. ज. सष. म् । भदि(य)षब्दः स्लीधनान्तरपरिग्रदाथः । त`।
। क ( क~
७५२ अपराकौपराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता-[रे दवितीयः- ( दायविभागप्रकएणम् ८ )
कालयायनः-“ सोदापिकं धनं प्राप्य खीणां स्वातन्ञ्यमिष्यते । यरमतदानृक्षस्यार्थ तेईत्तमुपजीवनम् ॥ सोदायिके सदा स्रीणां खातन्ञयं परिकीर्तितम् । विक्रये चेव दाने च यथेष्टं स्थादरेष्वपि ›' ॥ यत्पनराह नारदः-“ मत्रा प्रीतेन यतते च्िये तस्िन्मृतेऽपि तत् । सा यथाकाममश्नीयादयाद्वा स्थावराहतै "
इति, तत्पर तिदत्तस्थावरविषयम् । कालयायनः--“ विवाहात्परतो यत्तु ठ्य मतृकुटात्लिया । मतुः पित्रोः सकाश्चाद्रा अन्वाधेयं तु तद्गु; ॥ गृहापस्क{बाह्यानां दोद्यामरणकर्मिणाम् | मृस्यर्व्धं तु यत्किचिच्छरकं तत्परिकीर्तितम् ” ॥ व्पासः- ^“ द्विप्ाहस्तः परो दायः च्य देयो धनस्य च । | यच्च भत्र धनं दत्तं त्ता यथाक्राममाप्रयात् ' ॥ ्रलयब्दरं काषापणसरस्चद्रयपरिमितो धनस्येकरेशषः परे दायः ्िये देयः । परः परमः । दीयत इति दायः । तमिमं दायं मतुदत्तं बाऽनिषिद्धेन मर्गेग यथाकामं देवरदेरनुमतिमन्तरेणाप्यामुयात् । अतोऽधिके तु देवरा्यनुपतिर- देक्षणीयेलयथांद्गम्यते । मनुः--“ पत्यौ जीवति यः स्ीभिरटकारो धृतो भवेत्| न तं मनेरन्दायादा मनमानाः पतन्ति प ॥ सततधृतालकरारविषयमेतत् । ५८ न मतानैवचपितानपसुती ्रातरोन च) अदने वा विप््गे वां द्लीधने प्रभविष्णवः ॥ यदि द्य कतरोऽप्येषां ज्लीधनं भक्षयेत् । सवृद्धि(द्धि) प्रतिदाप्यः स्यादृण्डं चेव घ्माघ्रुयात् १ ॥ कात्यायनः--““ जीवन्त्याः पतिपुत्रस्तु देवराः पितिबान्धवाः। अनीशाः ज्ञीघनस्थोक्ता दण्डयास्त्वपह्रन्ति य ” ॥ मनु?---““ जीवन्तीनां तु ताप्तां ये तद्धरेय॒ः स्ववान्धवाः । ताञ्जिष्याचचोरदण्डेन घार्भेकः प्रथिवीपतिः " ॥
भ
॥ 1 न~ ~ ~~~ ------- ~ --- ~ ------० ज = ~
१ ग, ` स्मादृत्तनु । रग, घ. ज, गुः । गृह्योपः । 3 क. पपर्कःरः । र सघ. वस्तूनां दो? ५
व्यवहाराध्यायः ] याष्ठवरक्यस्पृतिः । ७५. ( दायविभामप्रकरणप् ८ )
मृतानां ह्वीणां धने बान्धवानापप्यधिकारो बिवाहविशेषोपाधा विद्यत श्त्याभप्रायणाक्तम्- जीवन्तीनामिति ॥ १४३ ॥ यद्यं छीधनलक्षणपक्तं तदिदानीमाह--
बन्धुदत्तं तथा श्चुल्कमन्वापरेयकमेव च ॥
अप्रजायामताताया बान्धवास्तद्काप्नयः ॥ १५४ ॥ बन्धुभिः पित्ग्यमातुखादिमिय॑दत्तं यच्च शुखं यचान्वाधेयकमिलयनेन सवै मेव स्रीधनमुपटक्षिते तत्ह्ियामनपत्यायामतीतायां बान्धवा अवाप्नुयुः; । बान्धवसंबन्धि तद्वतीलययंः ॥ १४४ ॥ उक्तं सामान्येन बान्धवा अवाप्तुयुरिति, इदानीं यस्मिनिषये बान्धवं येऽथिक्रियन्ते तेदाह- | (क. 9 € £ (® € ^ अप्रजद्वाषिन भतब्राह्मादषु चतष्वार्प ॥ क्य *4 ॐ ॐ | (ऋय (य दु हित्तणां प्रसूता चेच्डेषषु पितृगामि तत् ॥ १९५ ॥ अनपत्यायाः सिया ब्राह्मदैवापेपाजापल्यविताहपाप्ताया पनं तद्धतुंमंवति । आसुरगान्धवंराक्षसपेश्चाचविवादरन्धायास्तु तदीयं धनं पितृगामि भवति | भरसृताऽपलयवत। चहुहितणामेव । एतच सवेविवाहविषयम् । पुत्रसद्धावेऽपि दुदहि- तृगामि मावृधनमियतदथमिदमिति । अतो मातुदुहितर इत्यनेन गताम् । न हि तन्नाधिकारक्रम उक्तः| अत एव कलत्यायनः- “ दु1हतणाममव तु रिक्थ पत्रषु तद्धवत् । बन्धुदत्तं तु बन्धुनाममावे मतेगामि तत् " ॥ उत्तराधमासुरादि तिवराहचतुष्टयोढाविषयम् । मनुः--“ ल्िथास्तु यद्धवेद्धित्तं पित्रा दत्तं कथचन | बराह्मणी तद्धरेत्कन्या तदपत्यस्य वा मवेत् ›' || यञ्च तेनैवोक्तम्--““ ब्राह्यरैवापगान्धरमप्रानापलेषु यद्धपरेत्। अतीतायामप्रजस्ति मतुरेव तदिष्यते इति, तश्र गान्धवेविवाहोढाया धनस्य मतुगापितया विकस्य इति मन्त व्यम् । यतः स एवाऽऽह-- «५ यत्तस्य स्याद्धनं दत्तं विवाहेप्वरापघुरारिषु । अतीतायामप्रजापि मातापिन्न।स्तदिप्यत् ›' ॥
[नि 1 1 ----~---- ~ ~~~“
१ग.घ. छ. यथा >२ग.घ. छ. न्वादेयः।३ ड, अतीतायामप्रजसिना । ष्म. ध, छ.ज, शवा अधिः । ५ ग, घ. छ, ज, वदभयमाह् । | ९५
७५४ अपराकापराभिषापरादिदयविरचितटीकासमेता-- [रद्वितीयः- ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
आसरविवाहकन्याश्ुरक भाक्त्वं सोद्रश्रातृणां तदभावे मातु; । यदाह गोतमः- ८८ मगिनीष्ौ रकः सोदयोणामृष्वं मातुः ” । । बौधायन--“ रिक्थं मृतायाः कन्याया गृहीयुः सोदराः खयम् । तद मावे मवेन्मातुस्तद भावे पितुभवेत् ” ॥ मनुः--““ प्रजायां मृतायां तु पुत्रिकायां कथचन । धनं तत्पुत्रिकामतां हरेदवाविचारयन् , ॥ अस्यां यो जायते पत्रः समे पुत्र इयेवं कृतायां पुत्रिकायामेतत् । या एन रियं मे पत्र इति क्रियते तद्विषयमाहतुः श्हटिखितां- ““ प्रतायाः पुत्नेकाया न मता धनमहत्यपुत्रायाः | पेदीनसिः--“' त्रेतायां पृन्निकायां न मती धनमर्हति । अपु- त्राया मात्रा श्वश्र्वा वा तद्म्ाह्यम् | बृहस्पतिः--““ मातुःस्वप्ता मातलानी पितृव्यज्ञी पितष्वप्ता । श्श्रः पृवेनपत्नी च माततस्याः प्रकीर्तिताः ॥ यद्1ऽऽप्तामारप्तो न स्यात्पत्रो द्दहित्र एव वा । तत्सुतो वा धनं ताप्तां स्वघ्लीयाद्याः पमाप्ुयुः ”! ॥ पुवेजस्य उयेष्ुस्य पत्नी पुवेजपतनी ॥ १४५ ॥ स्रीपनविभागप्रसङ्गाद्राग्दत्ताविषय किचिदाद- द्त्वा कन्यां हरन्दण्ब्यो व्ययं द्यार्सदोदयम् ॥ मृतायां सकवमाददयास्पर्थिध्योभयम्ययम ॥ १४६ ॥ वाचा वराय ङऊन्यादिदोषरदिताय कन्यां दखाऽन्यस्य भ्यसो वरस्य लछामे यस्तस्माद्धरति न ददाति, स राज्ञा दण्ड्यः । यावतो धनस्य वरेण ्ययः कृतस्तावत्सद्टद्धिकं धनं वराय च दद्यात् । राज्ञा दाप्य इत्यथः । तथा प्ाम्विबाहात्कन्याया मृतायां च धनं विवाहनिमित्तं कन्यापित्रे वरेण दत्तं तेन कन्यापितुबेरस्य च विवाहनिभित्तं धनव्ययं परिशोध्य शेषं वर आददीत ॥ १४६ ॥ उक्तं मृताया धनविषयविरेषे भती गृह्णीयादिति, इदानीं दुभिक्षाद्। गृहीतं ज्ीघनं न भतां सिये दद्यादिलयाह-
^= ==
१. घ, ज, शशल्का सौ । २ क. पुत्रो भवेदिति । ईह । 3 इ, च, "याश्च सोद् ।
ग्यवहाराध्यायः 1 याह्गवस्कंयस्म्रतिः। ` ७५५ ( दायविभागप्रकरणम् ८ )
दभिक्चे धमंकायं च व्याधो संप्रतिरोधके ॥
ग्रहति ल्वाकन मता न [ल्य ददमह्[तं ॥ १५५७ ॥ दु भिक्षमन्नाभावः । धमंकायं यदावहयकं न तु काम्यम् । ग्यापिस्तीत्रो दीघश्च तल्मतिक्रियाथम् । सप्रतिराधा निगडादिबन्धः । एतेषु निपित्तेषु खङ़ीयधनाभावे स्रीधनं गरहीलता आपदस्तरेत् । प्रतिदानसमथघनाभे च तत्तस्य न दद्यात् । कणाद्यलभरूपापद्रेपयमेतत् । अत एव देव ८ वृत्तिरामरण हरक छामश्च खानं मवत् । भोक्त्री तत्स्वयमेवेद्ं पतिनाहंलनापदि ॥ वृथामोक्षे च ममे च न्निये इयात्त्रद्धिकम् । ुत्रातिहरणे वाऽपि स्ञीधनं मोक्तुमहेति ॥ चतगीतादिभरयोजनो धनम्ययो हथामोक्षः । भोगस्तु सयन्नपाना्ुंपयेगः। पत्रा्िहरणे स्ीधनयुपभोग्यं ग्राह्ममिलययेः । कालयायनः- ^“ न मता नेव च सुतो न पिता भरातरो न च। दाने वा विग वा स्ीषने प्रमविष्णवः ॥ यदि ह्यकतरोऽप्येषां ख्रीधनं मक्षयेद छात् । सवृद्धि(द्धि) प्रतिद।प्यः स्यादण्डं चेव समाप्रयात् ॥ तदेव यद्यनज्ञाप्य मक्षयेत्धोतिप्वंकम् । मूखमेव प्रदाप्यः स्याद्यदाऽपत। धनवान्मवेत् ॥ व्याधितं ्यप्तनस्थं च धनिकेवीऽपि पीडितम् । ज्ञात्वा निसृष्टं यत्प्रीत्या दद्यादातच्छ्यातु सः! ॥ यत्ल्िया भर्तारं व्याध्यादिव्यसनेभ्यो मोचयितुं धनं विष्टं दत्तं तद! त्मेच्छया तस्ये दात् । ८८ अथ चेत्प द्विप्रायेः स्यान्नैव तां मजते पुनः । प्रीया निसष्टमपि चत्प्रतिद।प्यः प्त तट्खत् ॥ ग्ाप्ताच्छादनवाप्तानामाच्छेदो यत्न योषितः । तन्न स्वमादधीत ल्ली विमागं रिक्थिनां तथा ॥ द्िखितस्येति धर्मोऽयं प्रापे मतेकृटे वपेत् " ! डिखितस्य पदर्पमतोऽयं धपः । यद्रा भतेदेयस्य स्ीधनस्य पुजरनिविष्टस्याय धमः । प्रा च धने सी भतृकुरे वसेन्नान्यन्न ।
---- ~~ ---~ च्----- जन ककि ०
१ क.० सेगस्तल्र+ २ ग, ध्. ज. सस्थैेवन। ३ क, क्ञ."पभोगः । * क, ग. घ. छ.दस्यव द् ।
७९६ अपराकापराभिधापरादित्यनिरचितरीकासमेता ~ [द्वितीयः ~~ ( दायबिभागप्रकरणम् < ) « उयापिता प्रेतकार्ये च गच्छेहुन्धुकंटं ततः ।
अपकारक्रियायुक्ता निजा चार्थनारशेका ॥ स्यमिचाररता या च ज्लीधनं सता च नाहति। यज्ञार्थं द्र्यमुत्पन्नं तस्म ट्ू्यं नियोजयेत् ॥ स्थानेषु धमेनिष्ठेषु न खीमूखेविधरमषु । मर्त प्रतिशतं देयमृणवत्स्लीषनं सुतैः ॥ तिष्द्धतृकुटे या तु तथा पितृकुले वेत् ” ॥ १४७॥ अधिवेदनविषयमाह-- अधपिविन्न्धिषे देयमाधिवेदनिकं समम् ॥ [ [क ~ र र ०९ ® ® न ठत्त घ्लाधन यस्य दत्ते तध प्रकातितम् ॥ ३५४८॥ यस्यां मायायां सत्यामन्या परिणीयते साऽधिविन्ना, सा चासौ सखी- अधिविन्नद्धी तस्थे, आधपिवेदनिकपधिवेदननिमित्तमधिविशेति कृत्वा यहीयते तदित्यथंः । तच्च सम॑, केनेययेक्षिते भरकृतत्वादधना परिणीतायै यदत्तं तेनेति गम्यते । एतच्च यस्यं ज्लीधनं न द॒त्तं तस्यं देयम् । दत्ते तु तस्मिन्नधमेव देयं न समम् । अथरम्दोऽयं न समलवभविभागहत्तिः । एतच दत्ते स्नीपने तावह-
द्या्यावताऽअपवंदानकसम भवत्त्यथः । १४८ ॥ विभागसदसद्धावविवादं तत्सद्धावनिणेयकारणान्याह-
विभागनिह्नवे ज्ञातिबन्धरसक्ष्यभिरेखितः ॥ विभागभावना ज्ञेया गदकषेमैश्च योतकः ॥ १९५९ ॥
इति दायविभागप्रकरणम् ॥ ८ ॥
नास्त्यावयधने विभाग इति विभागस्य निहवेऽपलापे [ ब्ात्यादिभि विभागभावना ] जेया । तथा यातकेः पृथग्मुतेगरहतेजादिमि्िभागभावनां ्ेया । ब्नाल्यादयः साक्ष्यादयाो विभागे ज्ञातीनां साक्षिवत् । गदतम हणं च श्ाक्नान्तरोक्तविमागपमाणपरदशनायम् । नारदटः~-" द्ारग्रहणपश्चनगृहक्षत्रपरेग्रहाः। विमक्तानां ए्रथ्ेयाः पाकधर्मीगमभ्ययाः ॥ साक्षित्वं प्रातिमाम्यं च दार्नं ्रहणमेव च। विभक्ता भ्रातरः कुयुनाविमक्ताः परस्परम् ॥
(नयाति
१ ग, द, ज. शश्माहिव्यं । २ ड, ध्यै ददयादाधिः। 3 क. “यनविभागमाः। गरष. छ, म. ९भेनविभागाप्रतिपाद्नज्ञेया । त? ॥ ४ ग, घ. छ, ज, स्राकष्यत्वा- ।
ग्यवहाराघ्यायः ] याहवरक्यस्प्रातिः । ` ७५७ ( दायविभागप्रकरेणम् ८ ) एषामेताः क्रिया छोके प्रवतेन्ते स्वरिकिंयपु । विभक्तानवगच्छेयु्र्यमप्यन्तरेण तान् ५ इति ॥ बृहस्पतिः-“ पएरथगायन्ययधनाः कुप्रीरं च परस्परम् ।
£
वणिक्पथं च ये कयविभक्तास्ते न संशयः” ॥
वणिक्पथो वणिज्या । नारदः“ येकनाता बहवः पथग्धमीः पथङ्क्रियाः | पथक्तमेगुणोेता य चेत्कार्येषु संमताः ॥ स्वमागन्यदि वा दुस्त शविक्रीयुरथापि वा । कुथेष्टं तत्पवेमीश्चास्ते स्वधनस्य वै „” ॥ अस्याथंः--यदि भ्रातरः पृथक्परस्परानुमतिपृते धनसार््येषरकर्थिणो यदि च तयैव पृथग्वित्तव्ययात्मककृष्यादिक्रियाकारिणस्तथा कप गणो ङमः क्षयो वा तेनोपेताः स्युः, तथा का्यान्तरेष्वपि परषद्धामादिषिषयेष विश्द्वास्ते तरिभक्ता इति जेयम् । अथ ते खमभागविक्रयादिकं यथेष्टं कुः । बृहृक्पतिः-““ यनांशो यादृशो भक्तप्तस्य तं न विचाट्येत् ?” ॥ तथा--^“ स्वेच्छकृतविमागो यः पुनरेव विप्तवदेत् । स रा्तांऽशे स्वक स्थाप्यः शापतनीयोऽनुचन्धङृत् ” ॥ अनुबन्ध आग्रहः । काल्यायनः--““ वकतयर्ये दशाब्दानि प्षग्धरमाः एयकूकरियाः। विमक्ता भरतरस्ते च विज्ञेयाः पेतुके घने ॥ विभक्ता वाऽविभक्ता वा दायादाः स्यवरे स्मा: । एको ह्यनीशः स्वत दानादापनव्रिक्रये ›' ॥
विभक्तपना अविभक्तधना बा दायादः स्थावरे सपा भवन्ति । तेषां (९ णै मः [4 मध्य एकैको दानाद् समथां न भवतीलयथेः ॥ १४९ ॥ दति श्रीविदययाधरवंशप्रभवश्रीशिरखाहारनरेन्द्जीमत वाहनान्वयप्रसतश्रीमद परादि
स्यदेव विरचिते याज्ञवल्कीयध मेशाल्लनिकबण्पेऽपराकीं दायविभागप्रकरणम् ॥ < ॥
किदन चपि
। इदमाषम् 1
१ ग, घ, छ, जातब-। २ग,घ. छ. ज, न चक्र्यै ३ क, गाद्यदि।४न.ध्. ष “ध्यक” । ५ &, ष, शचेष्ववि° ।
७५८ अपराक्ीपराभिधापरादिलयविरवितीकासमेता-- [रेद्धितीयः- ( सीमाविवादप्रकरणम् ९) अथ सदीकयाज्ञवस्क्यस्पृतों
ययय वयवस
पीमाविवादप्रकरणम् । ( ९ )
अथ सीमाविवादे निणेयहेतूनाई- सीभ्नों विवादे क्षत्रस्य सामन्ताः स्थविरादयः॥ गोपाः सीमाकृषाणाश्च ये चान्ये वनगोचराः॥१९८०॥ नयेयुरेते सीमानं स्थरङ्गारदषद्रमेः ॥ सेतुवलमीकनिम्रास्थिचयावेरपरृक्षिताम् ॥ १९५१ ॥
त्रस्य स्थावरस्य प्रापारामादेः सन्नो मयादाया विवादे सामन्ताः समन्तास्परितोऽनन्तरप्रापादिमोक्तारः, स्थविरा शाः । आदिशब्देन शान्ञान्तरोक्ता अन्येऽपि सीपानिणोयकाः कथ्यन्ते । गोपाः पशरुपालाः। सीमाकृषाणा; सीमायाः कपषकाः । आकारान्तोऽपि सीपाश्चब्दोऽस्ति । वन- गोचरा वनोपजीषिनः । एते सर्व स्थखादिभिशिङ्रुपलक्षितामवधृतां सीमानं तद्धिवादे नयेयुनिणेयेयुः । स्थलपुमता भुः । निन्नं परिखा । चैलयः संमति- पङ्पे्द्यस्वाभिकरिपतो लिङ्गविशेष; । प्रसिद्धमन्यत् । सीन्नो भेदा- नाह नारदः- ५ ध्वजिनी भेस्स्यिनी चेव नेषानी मयवजिता । राजश्षाप्तननीता च सीमा पञ्चविधा स्मता" ॥ ध्वजिनी दप्रादिरक्षिता । मरिस्यनी पर्स्याधारनलरक्षिता । नेधानीं भुम- ध्यनिहिततुषङ्गारदिकुम्भोपरक्षित्ता । भयवनिताऽथिप्रययिकृतरिङ्गगम्पा । नृपेण सवभावे स्वयंकृतेति वा । राजक्चासननीता राजाज्ञाृता । पनुः--“ सीमां प्रति समुत्पन्ने विवादे ्ामयाद्रयोः । ज्येष्ठे माति नयेदेतां सुप्रकाशेषु सेतुषु "' ॥ ग्रामशब्दः परदशेनाथेः । तेन जनपदयोः कषत्रयोगैहयोश्च मर्यादाविवादसं- गरहः । एवं चतुविध एव सीपाविवादो भवति । उयेष्मासग्रहणं न नियमार्थ वितु सोक्येभाप्, सुकरं हि तदा सीमाखिङ्गमदशेनम् । सेतवः सेत्वादयः सीपाहेतवः ।
५ क्क शध च्ट सीत्ाति० । > श घ्न स्ट न्नी \> श न्न सह सडाम० ।
घ्यवहाराध्यायः ] याब्वदक्यस्प्रतिः। ७५९ ( सीमाविवादप्रकरणम् ९ ) ८ निवेक्षकल करतैव्यः सीमाबन्धविनिश्वयः। प्रकाश्लोपांडचिहश्च रक्षितः संशयापहः " ॥ निवेशो ग्रामादिपवेशारम्भः। समाबन्धः सीमाया निबन्धनं नियामकम् । उपांशु(शव) भकाशम् । षृस्पतिः-- “ कपवापीतडाकानि चेत्यारामपुराटयाः । प्रकाशचिहन्येतानि सीमायां कारयेत्पदा ॥ निहितानि तथाऽन्यानि यानि मूमिने मक्षयेत् » | नारद“ म्रामो मामस्य मामन्तः कषत्रं क्षेत्रस्य कीर्तितम् । गृहं ग्रहस्य निर्दिष्टं समन्तात्परिमावयत् ? ॥ प्रापादिश्षब्देग्रामादिभोक्तार उपरक्षिताः । समन्ततो य उपलक्ष्यन्ते तांश्च सापन्तान्विवादविषयस्य प्रापस्य समन्तारसवेतः स्थितान्परिभावयेते । गन्वे(तवे)कस्यामेव दिशि । स्थविरा दृद्धास्तानप्याह स एव- ८५ निष्पा्यमानं वैरं तत्कार्य श्नृगुणान्वितैः । वृद्धा वा यदि वाऽवृद्धा वृद्धास्ते परिकीतिताः "' ॥ स्थविरादय शइत्यादि्नब्देनान्येऽपि क्राख्ान्तरोक्ता उच्यन्ते । ५ शाधिकं न्यूनता चांशे अस्तिनाल्ित्वमव च । अमोगमुक्तिः पीमा च षैटतु वादस्य हेतवः ” ॥ इति स्थावरस्य षट्प्रकारता । कात्यायनः-- ^“ तेषाममवे प्तामन्ता पूखवृद्धोदृतादयः । स्थावरे षटप्रकारेऽपि नात्र कायां विचारणा "| तेषामिति साक्षिनिदंशः। अत एव पनुः- ५ यदि संशय एवास्माद्छिङ्गानामपि ररेने । साक्षिप्रत्यय एव स्याद्विवादे पीमनिणेयः " | कालयायनः--“ तस्िन्मोगः प्रयोक्तव्यः सवपताक्षिषु तिष्ठति । टेख्यारूदश्वेतरश्च साक्षी मागेद्भयान्वितः "' ॥ मनुः--““ म्रामीय(ण)ककरढानां तु स्मतं सीमप्ताक्षिणः। प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः ॥
# मिताक्षरायां तु तद्रणान्वितैरिति पाठः प्रदृदयते ।
~+ ०
१ क, (डागानि।२क.^्त् । कः ।३ग. ज. नक »* ग,घ. छ.ज.शयनगु। ५ क, षडमुवश्वास्य । ६ ग. घ, ज, "क्षिभिर्निदेः। ७ग.घ छ, ज, 'दछिङषिनाः ।
७६० अपराङोपराभिध्रापरादिखविरवितरीकासमेता- {रदवितीयः-> ( सीमाविकाद््रकरणप्र् ९). ते पृष्टास्तु यथा ब्रुयुः सतामन्ताः स्रीमनिणेयम् । तथा तां च निबध्नीयात्समस्तां तांश्च साक्षिणः ॥ पाक्ष्यमवि तु चत्वारो रामाः सीमान्तवापिनः । सीमाविनिर्णये कुः प्रयता राजसेनिषौ " ॥ भीलानाह कालयायनः--“ ये तत्र पूर्वं प्ामन्ताः पशचादेशान्तरं गताः । तन्मृरत्वात्त॒ ते मोखा ऋषिभिः परिकीर्तिताः "” ॥ उद्धतानपि स एषाऽऽह-“ उपश्रवणमोगकायार्यानोपरिद्धिताः । उद्धरन्ति ततो यस्मादुद्धतास्ते ततः स्मरताः! ॥ उपश्रवणं परस्परप्रसिद्धिः । कायं तत्करग्रहणम् । आख्यानं वाता । उद् त्रादय दद्यादि शब्देन येषां परिग्रहस्तषा निद्र स्वयमेव कराति- ५५ प्पतक्तास्त्वथ पतामन्तास्तत्पपक्तप्त्वथ। तराः । . पपकत पक्त पक्तान्ताः पद्माकराः प्रकातताः ॥ सनादेधिप्रतिपन्नसीमकस्य सवासु दिक्षु येऽनन्तरं पेत्रादिभोक्तारस्ते संषक्ताः। ये तु तदनन्तरास्ते सामन्ताः । येऽपि तदनन्तरास्ते सपक्तससक्ताः । तेषामपि येऽनन्तरास्ते ससक्तसक्तपक्ताः । एवं पञमाकाराः पोडश्चसंख्यका भवनन्त । तथा--““ स्तामन्तामापेऽप्तामनतैः कुयौत्सेत्रादिनिणेयम् । ममप्तीमापु च तथा तद्रक्नगरदेशय।ः ॥ सवार्थपिद्धो प्रदषेषु प्तामन्तेप्वेमौरवात् । तत्पपक्तषु कतव्य उद्धारो नात्र संशयः ॥ संपक्तपक्तदुष्टेषु तत्पंतक्ताः प्रकीपताः । कतेव्या न प्रदुष्टा राज्ञां घमं व्रिजानता ॥ ` त्यक्त्वा दृष्टास्तु स्ामन्तानन्यान्मोखादिभिः सह् । परमिश्रा करयेत्तीमामेवं धर्मविदो विदुः : ॥ पौलादिपिश्रानम्यान्सीमां प्रति निणायकान्कारयेदित्यथेः । तथा--““ पामन्ताः साधनं पुवेमनिषटोक्तो गुणान्विताः । द्विमणास्तत्तरा ज्ञेयास्ततोऽन्ये त्रिगुणा मताः ॥
ख, = क
प्रातवादना सामन्तानपत्यानषए्ट क्ता दषद्धावन इत्यथः; । उत्तराः सप
# मिताक्षरायां तु स॑सक्तसक्तस॑सक्ता इति पाठः ।
किणो नामि ना माननिय
१ ग, ज, कार्याद्यानं तत्कगमदणं बाता । २ क. "संम? । 2 कृ, छ. प्देनः घाः ।
व्यवहाराध्यायः 1 याहवर्कयस्पृतिः । ७६१ ( क्षीमादिवादप्रकरणम् ९ ) क्तादयः । सामन्तादीनापरसा्षित्वेऽपि सीमालिङ्गानि दृक्षतुषादीनि प्रद यतां सामानिणांयकलत्वमुपपद्यत एव । त एव हि तदभिह्ञाः । यद्यपि इृष्षादि सरर्पमन्यऽपि जानायुस्तथाऽप्यय दक्षः सामिङ्कपय नेति विवेकाऽन्यषां नास्ति । तथाऽत्र परदेशे तुषाङ्गारकादि निखातं विद्यत इति सामन्तादीनामेव दक्यं ज्ञातुम् । अत एव ब्ृहस्पतिः- “८ करीषास्यत्षाङ्गारशशकरादमकपाङिकाः । पिकतेष्टकगोवारकप।पतास्थीनि मस्म च ॥ प्रक्षिप्य कुम्मेप्वेतानि सीमान्तेषु निधापयेत् । ततः पौगण्डबाछानां प्रयत्नेन प्रदरशयेत् ॥ वाधके च रिशृनां ते दशेयेयुस्तयैव च । एवं परम्पराज्ञाने घमाभ्रान्तिनं जायते " ॥ यत एतेषां टिङ्गपदशेकतरेन निश्वायकत्वमत एव पापनिरततया व्याधक्न- कुनिकव्यालग्रादिमथतीनां साक्षिभावानहयणापपीह परिग्रहः । केचित्पठन्ति सामन्ताः स्थविराद्या गणा इति । तस्मिन्पक्षे गणङब्देन ब्राह्मणादिसमृहवा- चिनो गणिनां लक्ष्यन्ते । अस्ति च तेषां सीन्नि प्रामाण्यम् । यदाह् नारदः- ५५ प्षत्रप्तीमाविवादेषु सामन्तेम्य। विनिश्चयः । नगरम्रामगणिन। ये च वृद्धतमा नराः॥ ग्रामप्तीमापु च बिथ स्युस्तत्कृषिजीविनः "| नयेयुः सीमानमिस्यनुदत्तो नारद एव- ४ निस्नगापहतोन्मृष्टनष्टचिहापु मूमिषु । तत्प्देशानुमाने प्रमणेर्मोगदकेनेः " ॥ बृहस्पतिः--“ अन्यम्राम।त्तमाहृय दत्ताऽन्यस्य यदा मही । अन्यथ तु मवेह्छ।म। नशणां राजदैविकः ॥ क्षयोदयौ जीवनं च दैवराजवशान्नणाम् । तस्मात्सर्वेषु कटेषु तत्कृतं न विचाख्येत् ॥ ग्रामयोरुमयोयत्र मयादा कलिता नरी | क्षयोदयेन चाल्पा सा चाट्यन्दण्डमहंति ॥ कुरुत दानहरण भाग्यामाग्यवज्ञान्नणाम् । एकत्र कृपातं तु ममेरन्यत्न संस्थितिः ॥
स नन
१ग. घ. छ. नन्तादिभिरेव ।२क. रदः निः।३ग. घ. छ. भमान्समाः। छग. घ, छ. "यानम ५ग.घ. छ. कायषु । ६ क. ^ते दण्ड" 1७ क, श्र कुड ग, त्र च्छः । ४
७६२ अपराकयपराभिधापरादिस्यविरचितरीकासमेता-- [२ हितीयः-- ( सीमाविवादप्रकरणम् ९ ) नदीतीरं प्रकुरुते तस्थेतां न विचाख्येत् । क्षर सप्तस्यमुलङ्ध्य मृमिरिछन्ना यदा भवेत् ॥ नदीसरोतःप्रवाहण क्षत्रस्वामी छमत ताम् । पवेस्वामी सस्यवापको लमेत । यावत्सस्यमिति शेषः । ५ या राज्ञा क्रोधलोमेन बहन्यायेन वा हता ॥ प्रदत्ताऽन्यस्य तुष्टेन न सा सिद्धिमशप्नुयात् ॥ प्रमाणरहितां ममि भुञ्जतो य्ययाहृता। गुणाधिकस्य दत्ता वा तस्य तां नेव चारयत् ” ॥ बृहस्पतिः- ^ शपथः शापिताः स्वैः खेत्रयुः सीने विनिश्चयम् । दशेयेयु्निधानानि तत्प्रमाणमिति स्थितिः ” ॥ निधानानि निहितानि तुषाङ्गारादीनि सीमलिङ्गानीलययेः ॥१५०। १५१॥ यत्र न सन्ति सीमनिणेयसमथौ; साक्षिणः, सामन्ताश्च नेव शक्तुबन्ति लिङ्गानि भदश्ेयितं, तत्र किं कायेमिलयपेक्षित आद- सामन्ता वा समा प्रामाच्रारोऽष्ं दशापि वा ॥ ५ (4 क ® (क्रिमे रकसग्वसतनाः सीमा नययुः क्षातघारणः ॥ ९4९ ॥ विवाद विषयीभूतस्य प्रामादेः समन्तात्सवेतो वतेमाना प्रामादयो ग्रापा- दिस्थाः पुरुषाः सामन्तास्ते च समाः समसंख्याकाः । तामेव समस॑ख्यां दशं यति-चत्वारोऽ्टौ दशापि वा । अनेन द्रयोः षण्णां च व्याहृत्तिः । ते च रोदहितकुयुपरस्षग्िणो खोहितवसनाः क्षितिं खोषट च शिरसा धारयन्तश्चद्क्र- म्यपाणाः सीमां नयेयुनिणेयेयुः । मनुः-“ शिरोभिस्ते गृहीत्वे खज्िणो रक्तवाप्तप्तः । स्वक्रतैः श्चापिताः सेसेनयेयुस्ते पसमञ्ञप्तम् ' ॥ नारद“ नैकः समुत्तयेत्सीमां नरः प्रत्ययवानपि । गुरुत्वादस्य कायस्य त्रियेपा वहुषु स्थिता ॥ एकश्वेदुन्नयेत्पीमां सोपवापतः समुन्नयेत् ?' । कालयायनः-“ एको यद्वनयेत्ीमामुमय)रीप्पितः क्रचित् । ` मस्तके क्षितिमारोप्य रक्तवाप्ताः पतमाहितः ” ॥ बृहस्पतिः--“ ज्ञातृचिदहैविना परपुरेकोऽप्युमयपंमतः । रक्त माल्याम्बरधरो मृदमादाय थन ॥ सत्यव्रतः सोपवाप्तः सीमान्तं दशयेन्नरः "' । १ग.ज.प्टेचक्ेः। र्क.ज्ञावाचि।
ग्यवहाराध्यायः | याज्ञवल्कयर्मृतिः । ७६३ ( सीपाविवादप्रकरणम् ९)
्।तृचिहेविना ज्ञातुधिहस्य चाभाव इत्यर्थः ॥ १५२ ॥ मिथ्याकारिणां दण्डपाह-
अनत त् एथग्दण्डया राज्ञा मध्यमसाहस ॥ सामन्तादयो यद्यन॒ते मिथ्याभूतं सीमानिणयं कुयुस्तदा मध्यमसाहसं काषा- पणानां चत्वारिंशदधिकानि पञ्च च्तानि दण्डनीयाः। यत्त॒ कालयायनेनोक्तम् --““ बहूनां तु गृहीतानां न सर्य निणयं यदि! कुयुभयाद्रा छमाद्रा दप्यास्तत्तमप्ताहप्तम् ष्त्यादि, तदाशयदोषगारषे सति द्रष्टव्यम् । यदप्यपरं तनेंवाक्तम-“ न ज्ञानेन हि मुच्यन्ते प्तामन्ता निणयं प्रति। अन्ञानाक्त। दण्डयेत्वा पुनः मीमां विचारयेत् ॥ कीर्तिते यदि भेदः स्यादण्डस्तृत्तमप्राहप्तम् » इति, तद्पि कथितविषयम्। नारदः --“ शेषाशरेदनृतं बुयुनियुक्ता मूमिकमेणि । जघन्यास्तेऽपि प्रत्येकं विनेयाः पृवेप्ाहपम् › ॥ शेषाः सामन्तेभ्योऽन्ये। जघन्या मारसंसक्तादयः। पुत्रेसाहसं प्रथमसाहसम् । तथा--““ गणवृद्ध।दयस्त्षन्ये दण्डनीयाः पृथक्पृथक् | विनेयाः प्रथमनव स्ताहूसनानते तथा 7 ॥ गणाश हद्धादयश्च ते गणदृद्धादयः । आदिशब्देन माटोद्धतनगरग्रामा गृह्यन्ते । एते च साक्षिधममतिक्रामन्तः प्रथमसाहसे दण्डनीयाः । अनृतत्वं मिथ्या च तेषां सीपलिङ्गानां निखातानापप्रदशने स्थलक्षादीनां चान्यथा. दशने वेदितन्यम्# । सीौमाचङ्क्रमणं तु मिथ्यात्वं व्यस्नादयाद्रेदितय्यम् । कालयायनः--“ सीमाचङ्क्रमणे कोशे पादस्पश्च तथेव च । जरिपक्षपक्षप्तपताहं देवरानिकमिष्यते ” ॥ .. लिङ्गानां ज्ञातणां चाभाषे यत्काय हदाह-
अभावं ज्नातुचह्नना राजा सान्नः प्रषतकः ॥ ३९५२ ॥ ज्ञात्रणां साक्षिसामन्तादीनां चिहानां च स्थरक्षादीनां चासंभवे राजेव सातन्त्येण सीमानं प्रवतेयत् ।
[2
4 अ | ५ + इत उत्तरं वेदितन्यमिदलन्तं क. पुस्तके न विद्यते ।
१क्. ज्ञात्वा चि रग. घ, छ. ने स्थलः ३ ग. ज..भंत्वमिः। * ग. घ. छ, लिङ्गिनां । ५ क, अज्ञाने । ६ ड, (वातिता ।
७६ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता- [र दवितीयः-- ( सीमाविवादपरकरणम् ९ ) नारदः“ यदा च न स्युज्ञातारः सीमायां न च लक्षणम् । तदा राजा द्वयोः सीमामुन्नयेदिष्टतः स्वयम् › ॥ इष्टमिच्छा । यदा पुनविवादविषयीभ्रता सीमा भूपिरेकस्य ग्रापस्य पित्रा देरत्यन्तोपकारिका, तया विना तद्धापादि न भवलेव । इतरस्य तु न तथा । तत्राऽऽह पनुः - ८८ प्ीमायापविषद्यायां स्वयं राजेव धर्मवित् । प्रविशेदूमिमेकेषामुपकारादिति स्थितिः "” ॥ अविषह्या ज्ञातृङ्ञापकशून्या । भविशेत्मवेशयेदिलयथंः । उपकारादुपकार- हेताः ॥ १५३ ॥ उक्तं क्षत्रसीन्नो निणयकरारणे तदेवान्येषापप्यारामादीनां सीमनिणेय- कारणपाह-
आरामायतनय्रामनिपानोचानवेश्मसु ॥
एष एव वाधज्ञया वषास्त्रप्रवहादषु ॥ ३4९ ॥ आरामादिष॒ सीमाविवाद विषयेष्वयमेव साक्षिप्तामन्तादिको विर्पिनिणय- विधायको ज्ञेयः। वषांभरमवजटपवाहमयांदाविषादे चष एव विधिः । आराम आम्नादिषनम् । आयतनं देवारयः । निपानं जलाश्चयः। उद्यानं कीडावनमू । परसिद्धमन्यत् । आदिशब्दः सवेषामेव भुमयादाविवादानापुपसंग्रहाथः । अत एव ब्रहस्पतिः ८८ सवेसिमिन्स्थावरे वाद् विधिरेष प्रकीतितः | तथा-“ निवेक्काखादारम्य गृहवायापणाद्कम् । येन यावद्यथामुक्तं तेस्य तन्न विचालयेत् ॥ वरातायनप्रणारीस्तु तथा निवूहवेदिकाः । चतुःरारप्यन्दनिकाः प्राङ्निविष्टा न चालयेत् " ॥ वातायनं गवाक्षः । काष्ठादिमया जलनिगमापायः प्रणारी । निगृह्य दार निगमः काषटविशेषः । गरहधाणाति यादत् । वेदिका प्राङ्गना(णा)दिभूः। चतुः- शां चतुद्रारं ग्रहम् । स्पन्दनिका पटलप्रान्तः । कालयायनः-““ मखलाश्रमानेष्कान्षगवाक्षाने पघारयेत्। प्रणाडीं गृहवास्तुं च पीडयन्दण्डम।रभवेत् ॥'
१ग घ. छ. "था भतं तः? रग. ज. “छा विचाः। ३ क, म् । स्पन्दते वृष्टथदकनि- पात इति स्यन्दिका । कायाः । * क, 'स्कामग
प्यवहाराध्यायः ] याह्नवसक्यस्प्ृतिः। ७६५ ( सीमाविवाद्प्रकरणम् ९ ) निवेशप्तमयादृष्वं नेते योज्याः कदाचन | द! एषति प्रणा चन कुयात्परवदहमपु ” ॥ मेखखा कुडयमृखवन्धः । रमो जटनिगंमः । निष्को हम्यादिभित्नि- नगत कषट्ादसिमितमस्पृषटम्रापकपुपवदहयनस्थानम्र्। नापधारयन सरन्व्यात् । गरहवास्तुवासभूमिः । टष्टिपाता गवाक्षः बहूस्पातः--““ वचंस्थान व।हमय गत्।च्छष्टम्बुत चनम् ] अव्यारात्परकडयस्य न कतेव्य कदाचन ' ॥ वचेः पुरीषम् । गतेः व्रम् । अलयारादतिसमीपे । कालयायनः-““ वप्मृत्रारकचक्र च वहिश्वघ्रनिवश्ननम् | अरलिद्रयमत्सञ्य परकरडय।न्निवेशयेत् › ॥ बृहस्पतिः--“ यान्त्यायान्ति जना यन पशवेश्चानिवारिताः । तदुच्यते ्ंप्तरण न रोद्धन्यं तु केनचित् ॥ यस्तन्न संकरं श्वभ्रं वृक्षार्।पणमेव च| कामात्पुरीषं कय।च तस्य दण्डस्तु माषकः ” ॥ संकरो द्रव्यान्तरेण संकौणता । काषापणस्य विज्ञो भागो माषकः । मनुः--“ पतमृत्स॒नद्राजमागं यस्त्वमध्यमनाप१।द | पर द्धौ काषापणो दयादमेध्यं चाऽऽङ हाधयत् ॥ आपटरतस्तथा वृद्धो गर्भिणी बाछणए्ववा परिभाषणमहंन्ति म॑ तु शोध्यमिति स्थितिः " ॥ परिभाषणं पिग्दण्डः कात्यायनः-- ““ तडाकोद्यानतीथौनि योऽभेष्येन विनाशयेत् । अमेध्यं शोधयित्वा तु दण्डयेत्पुवंपाहपरम् ॥ द्षयेत्सवेतीथानि स्थापितानि महात्मभिः | पुण्यानि पावनीयानि दण्डयत्पूवेसाहसम् ” ॥ १५४ ॥
मय।दायाः प्रभेदे तु सीमातिक्रमणे तथा ॥ षै्रस्य हरणं दण्डा अवमात्तममभ्यमाः ॥ ३५4५ ॥ षत्रादिसीम्नो ज्ञापकं सेत्वादिकं मयादा, तस्याः प्रभेदे विनाशे सीजन. ातिक्रमणे क्षत्रस्य चापहारे यथाक्रमं प्रथमात्तममध्यमा दण्डा भवनिि। एतच प्रद शनाथम् । तेनापराधधूयस्त्वापक्षया- ८“ वधः पस्वेस्वह्रण परान्नेवापतनाङ्न "1 इत्यादि क्षास्रान्तरं पयोरोच्य दण्डान्तरमपि कार्य भवति ) १. घ. छर. गतिषु नि" । र्क्.ग,घ. ख्यानिवेः । ३ग.ध. छ. ज, "वथ नि'। ४ग.घ. छ, न छवो ।
[क ( के
७६६ अपराकापरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [२ द्वितीयः- | ( सीमाविवादप्रकरणम् ९) मनुः--““ गृहं तडाकमारामं कचे वा भीषया हरन् । शतानि पश्च दण्डयः स्यादज्ञानाष्िशतो दमः ॥ हृद्धमनः--““ स्थापितां चेव मयौदामुभयोभ्रौमयोस्तथा । अतिक्रामन्ति ये पापास्ते दण्डया द्विशतं दमम् " ॥ कालयायनः--“ सीमामध्ये तु जातानां वृक्षाणां क्षित्रयोद्रयोः | फलं पुष्पं च सामान्यं क्त्रस्वामिषु निरिरेत् ॥ अन्यक्षतरेषु जातानां शाखा यत्रान्यपतंस्थिता; | स्वामिनं तं विजानीयायस्य क्षेत्रेषु संस्थिताः ' ॥ संस्थिता उत्पन्नाः ॥ १५५ ॥ च--
रि
न निषेध्यो ऽल्पबाधस्तु सेतः कल्याणकारकः ॥ परभाम हरन्कूपः स्वलपक्षत्रो बहूदकः ॥ १५६ ॥ स्वक्षेत्रे परेण क्रियमाणः सेतुरस्पस्यापकारस्य म्रहतथोपकारस्य हेतुनं निवाय; । तथा यस्य भूमि स्वल्पक्षत्रः स्वल्पायनो बदूदकश्च कूपोऽपाहर. ह | क
[
साऽपि तेन न निषेध्य; । विपरीतां तु सेतुक्पां निषेध्यावेव ॥ १५६ ॥
( ह+
[क#*च- @ = ण्ट क ॐ ॐ £ =
स्वामिने ऽविनिवेद्यव क्षत्रे सेते प्रवतयेत् ॥
उत्पन्ने स्वामिनी भोगस्तदमा महीपतेः ॥ १५७ ॥ यस्तु स्स्व मिनम[ननुज्ञाप्य तत्ते सेत्वादि करोति, स तस्य फरोपभोगं टष्मदषटं वौ न ङभते । क्रतु क्ेत्रस्वाम्येव ठभते । तदभावे तु राजा। नारदः“ पेतुस्त॒ द्विविधो नेयः खे बध्यस्तयैव च| तोयप्रवतेनात्वेयो बध्यः स्याद्धिनिवतैनात् " ॥ पेजात्तोयं भवतेयितुं निगंपयितु यः सेतुः स खेयः । यस्तु सेत्र एव तोयं धारयितुं क्रियते स बध्यः। नान्तरेण।दकं सस्यं नाश्ञशात्युदके स्ति । य एवानुदके दषः प्त एवात्युदके भवेत् ॥ रवभवृत्तमुत्पननर्ष्ष्ठा स्वामिनं तु यः।
५
सेतु प्रवतेयेत्कश्चिन्न प्त ततफलमागभवेत् ॥
१क.“न न निवायेः। वि ग.घ.छ.ज. "न नि २ग.छ.नमिनोऽवि?, ड.नमिते योऽनि०। ३ ग. घ.छ. नो भाग. । * गन्धज. वाल । ५ ग.घ.ज, श्यो बाध्यः स्याद्धिनेवतेयन् । क्षेः। ६ग,घ. छ. ज, “मद्वा । ह
उ्यवहाराध्यायः ] याङ्घवल्वयस्प्रतिः। ७६७
( पतीमाविवादप्रकरणम् ९ ) मते तु स्वामिनि पुनस्तद्रंशये चापि मानवे | राजानमामन्ड्य ततः कुर्यात्ततुप्रवर्तनम् ॥ अतोऽन्यथा ह्शमाक्स्यान्मृगव्याधानुदर्शनात् । इषवस्तस्य नयन्ति यां विद्धमनुविध्यति ५ | अनुदशंनं निदशेनम् । तस्य मृगव्याधस्येय्थैः । काल्यायनः--“ अस्वाम्यनुमतेनैव संस्कार कुरूते तु यः। गृहोदयानतडाकानां संस्कत ठमते न तु ॥ देयं स्वामिनि चाऽऽयति न निविद्य नृपं यदि । अथाऽभ्वेद्य प्रयक्तस्तु तद्वतं कमते फलम् ॥ १५७ ॥ प्रसङ्कात्सषत्रविषयं किचिदाह- ~ ~ म ५ = २ फ।राहतमपि क्षेत्रं यां न दुयात्न कारयेद् ॥ त प्रदाप्याङृषटशद् कषे्रमन्येन कारयेत् ॥ १९५८ ॥ [ इति सीमाविवादप्रकरगम् ॥ ९॥ ] यः क्षेत्रं फालाहतं कृष्टमपि न कुर्यात्तत्र क्षेत्रे बीजवरापादि न कुयात् । नापि कारयेत् । तं कृषीवटमकृष्शदं परदाप्यान्येन कृषीवलेन कषतर कारयेत् । रदः ष्रस्य फलम् । अदृष्टस्य ्षेत्रस्य शदोऽकृषएशदः । अङृषटेऽपि क्षत तं प्रदाप्य क्षत्रमन्यस्यापयेदिदययथंः । व्यासः--" कजं गृहीत्वा यः कश्चिन्न कुयान्न च कारयेत् । स्वामिने स शदं दाप्यो राज्ञा दण्डं च तत्समम् ' ॥ तत्समं तस्य पित्रशषदस्यानुरूपमित्यथेः । तदेव सारूप्यं दशेयति- ८ चिरावप्तने दङ्षमं कृप्यमाणे तथाऽषटमम् । सुष॑स्कृतेऽपि षष्ठं स्यात्परिकल्प्यं यथास्थिति "° ॥ विरावसनने चिरकाटपङ्ृष्टे क्षेत्रे पृक्ते निमित्ते सति क्षत्रफटस्य दशमं भागं दण्डनीयः । कृष्यमाणे वततेमानविटेखने तु कषेत्रेऽष्टम, संस्कृते तु पष्टमिति। नारदः-“ अशक्तप्रेटनषटषु कषत्रिकेषु निव।रितः । त्रं चद्धिकृषेत्कश्चिद श्चवीत स तत्फलम् ॥ विकरृष्यमागे कषत्रे तु ्ेत्निकः पनरा्रजेत् । खिषोपचारं तत्वं दत्वा कषित्रमवाप्नुयात् › ॥
१ग.ध.छ.नपे। रइ, त् । स ्रदप्यः कृष्टफलंक्ेः । २ क.ग. क्त्र । ग्ग. ध. छ, “स्थितिः । चैः ।
७६८ अपरारकापराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-[ २ द्वितीयः-- ( स्वामिपालविवादप्रकरणम् १०) सिरं दुष्करं क्षत्रम् । ५५ तदष्टमागापचयादयावदष्ट गताः समाः। समाप त्वष्टमे वर्ष युक्तं क्षेत्रं रमेत सः "| अस्या कालायन आह-“ अशक्तितो न दाचेत्खिखर्थ च द्रत व्ययम् । तदष्टमागहीनं तु क(क)षेकात्फटमाप्नुयात् ॥ वरषोण्यष्टौ स भोक्ता स्यात्परतः स्वामिने तु तत्" ॥ सषत्रस्वामी का(कोषकाय खिरुन्ययं निर्धन इति कृत्वा न ददाति, तदा का(कोषैकः क्ेत्रफलस्याषएटमं भागमष्ठौ वषाणि यावत्सामिने दचात्। तत उर्ध्व स्वाम्येव कषेत्रं खभत इत्यथः । नारदः- ^ संवत्सरेणा्थखिरं विलं स्याद्रत्परेखिभिः । पञश्चवषावपन्नं तु कषत्रं स्यादटवीप्तमम् » ॥ कुषि विना संबत्सरेणाधखिं भवति, यत्नसाध्यं भवतीद्यथेः। एवं त्रिभिः खिलं पहायत्नसाध्यं भवती लयः । पञ्चवषपिक्षितं प्षत्रमटीतुरयं स्यात् । ततशरैवे कुवेतः का(क)षेङस्यापराधानुरूपं रल्ञे स्वामिने चतेन देयम् । ५८ क्षेत्रं त्रिपुरुषं यस्य गृहं वा स्यत्क्रमागतम् । राजप्रप्ादादन्यत्र न तद्धोगः परं नयेत् ›' ॥ निषपुरुषायातो भोगो राजप्रसादढृतादन्या शरदः परमोग्यतां निवा रयति । इति सीपाविवादप्रकरणम् ॥ १५८ ॥
[ इति ्नीविद्याधरवंरप्रमवश्रीशिलाहारनरेन्द्रजीमूतवाहनान्वयप्रसूतश्रीमदपरा- दिदयदेवविरयिते या्ञवल्कीयधर्मराच्ननिबन्धे ऽपराके स।मावतिवाद प्रकरणम् । ९ ]
अथ सटीकयान्ञवस्क्यस्मरतो
स्वामिपारुविवादप्रकरणप् । (१० )
्षत्रापराधिदण्डप्रसङ्गात्सस्यापराधिदण्डमाह् - माषानषे त् महिषी सस्यध्।तस्य कारिणी ॥ दण्डनीया तदधे ठु गास्तदधमनाकिकिम् ॥ १५९ ॥
त १ग.थ. छ. ज, वृत्सप्तगः।२ग. घ. ज, कृतम्य। ३क. कार्षिकः फल) ४ ग, ध.छ.नतं भोगः।
व्यवहाराध्यायः ] याज्ञवद्क्यस्मृतिः। ७६९ ( स्वाभिपालविवाद प्रकरणम् १० )
भक्षणमदेनाभ्यां परसस्योपघातिनी महिषी महिषो वा माषानष्रौ दण्ड्यः स्यात् । गो्तुरो माषान् । अजाविकरंदरौ द्वौ पापो । पलुनां निर्धनस्वेन धनदण्डायोग्यत्वात्तःस्वामिनामयं लक्षणया दण्डव्रिषिः । काषापणस्य विक्नो भागो माषः ॥ १५९ ॥
४ [, क द् ण त भक्षयिखोपाविशनां यथोक्ताद् दिगुणो दमः ॥ क. ® ® (0 क, [५ कके, = @ ® (५ सममषा विवातेजप खर्र महषाममम् ॥ १६० ॥ ये पशवः सस्य भक्षयित्वा तजोपविशन्ति, तेषां प्रातिस्िकादण्दाद्विगुणो दण्डो भवति । यः सस्यापघाते महिषादीनां दण्ड उक्तः स एव विबीताप- घातेऽपि वेदितव्यः । वृणा्येमाटृतो मूभागो विवीतम् । खर उष्शच परहिष्या तुरयदण्डः । मनुः--“ सत्रप्वन्येषु तु पशुः सपादं दण्डमहंति । सर्वत्र त॒ शद् देयः प्षेतरिकायेति धारणा " ॥ अस्छथेः- येषु क्षतेषु कृतापराधा अपि प्चवो न दण्डनीया इति मनुनो. क्तास्ततोऽन्येषु क्षेत्रेष कृतापराधः पञ्चः सपादं काषापणं दण्डमर्हतीति । एत. द्तिपतेके महति चापराप द्रष्टव्यम् । सर्वेषु पन्वपरापष शदः क्षेत्रफरं यापद्रि हितं तावल्त्रिकाय देयम् । दण्डं प्राष्यादिलयनुदत्तो श्इलिखिता-
८८ रात्रो चरतां गोः पश्च मापाच्धिवा त्रीन्मुहूर्त माषं ग्रापरे त्वदण्डः सर्वेषामेव वत्सा माषं महिषी दश खरोष्रो षोडशाजाविके चतुरः »। नारदः“ गावः पाद् प्रदाप्यास्तु महि द्विगुणं ततः। अनाविके सवते तु माषो दण्डः परः स्मरतः ॥ सन्नानां द्विगुणो दण्डो वस्तां च चतुगुण: । प्रयक्षचारकाणां तु चरदण्डः स्मृतो वुः " ॥ विष्णु;--““ महिषी चत््स्यनाशं कुयात्तत्पालकस्त्वष्टो माष न्दण्डयः । अपार्कयाः स्वामी । अश्वप्तष्टौ गदंमो ; वा गौश्ेत्तदर्भं तद्ंमजाविकं उक्ता दण्डः "' ॥ १६० ॥
लेत्रस्वामिने यदेयं पश्ुपाखकस्य च यत्काय तदिदानीमाह-
१क. त्त्रैवोष०। २ क, श्वातिमः । 9 घ. छ, अ. शरणाः । अ। ग्ग. ध. ज. ° कायः स्वाः) . | | € ॐ
७७० अपराकापरामिभापरादिल्यविरचितदीकासमेता- [ रदितीयः-~ [ता (स्वापिपविषाद्मकरनम् १०) यावरसस्यं विनर्येतर ताव्त्री फं रुभे ॥ पारस्ताब्योऽथ गोमी तु परवाक्तं दृण्डमहं ति ॥१६१॥ अपक्षपातिनः प्राज्ञाः सामन्ता यावत्सस्यं विनष्टे परिभाग्य प्रयुस्तावत्े- त्रिणे गोमी दद्यात् । राज्ञे च पूर्वोक्तं दण्डम् । गोमी गोस्वामी । गोशब्दः पश्चमात्नोपरक्षणाथः । पदुपाखश्च राज्ञा कषा(शा)दिना ताडनीयः । नारदः--““ गोभिस्तु भक्षितं सस्यं यो नरः प्रतियाचते । सामन्तानुमतं देयं पान्यं यत्र तु वापितम् ॥ गोजग्धं गोमिना देयं धान्यं वे कार्धि(कष)कप्य तु । एवं हि विनयः प्रोक्तो गवां सस्यावमदैने ”' ॥ “शोमिर्विना्ितं धान्यं यो नरः प्रतियाचते । पितरस्तस्य नाश्नन्ति नाश्नति तरिदिवोकप्तः " ॥ इति, ततस्लीगवी विहितविषयम् ॥ १६१ ॥
= श अ
उक्तस्य दण्डस्य विषयविशेषेऽपवादमाह- ( क ~ क क, (वा पथिग्रामविवीतानते क्षत्रे दोषों न विद्ते ॥ ॐ चति, 9 अकामतः कामचार चारवदण्डमहतिं ॥ १६२ ॥ पथो ग्रामस्य विषीतस्यान्ते समीपे यत्त्र ॑तत्र पश्ुभिरकाप्रतः सस्ये विहन्यमाने पश्चस्वामिपाख्योदषि न विद्यते । ततं श्ददण्डयोक्नं गोपस्य च ताडनं नास्ति। कामतस्तु पलुचारेण चौरवहण्डः । दीषामावभाऽऽ- हतावसलामर् । नारदः- ८५ ग्रामोषान्ते तु यत्केत्नं विवीतान्ते महापथि । अनावृतं चेत्तन्नाज्ञे न पाटस्य व्यतिक्रमः ॥ वृतिं तन्न प्रक्वीत यामृष््ो नावछाकयेत् । चिद्रं च वारयेत्तत्न श्वसुकरमृखानुगम् " ॥ नारदः-“ पथि कषेत्रे वृतिः कायां यामृष्टौ नावटोकयेत्। न ठङ्धयेत्पर्शुनसवो न भिन्योयां च सूकरैः(रः) ” ॥ कात्यायनः--““ अनातष्वेव प्स्येषु कुयोदावरणं महत् । दुःखेन हि निवायेन्ते ठन्धस्वादुरपता मृगाः ? ॥
[काण्व ययषणरीणीरीीिणिीी अीी ी पीीीीीणणरीीरगीीणीरणणीिीीिपपीर
# भिताक्षरामृठे षिनदयेततु ताक््यातक्षतरिणः फलमिति पाठः ।
यत्षशनसोक्तम्-
१ क, विनाद्येत । २ ड. “दयेत ता ३ ङ. तत् । गोपस्ता+ ड्ग. ध. छ. स्य नदयन्ति। ५ ग. घ. ज. “ख दृशद् ६ क. दाने गोः । ७ ग. ध. छ, दोषमभावश्च वृ" ८ ग.दुन्नाशोन। ध. छ. ज. शशुश्रश्वो न । ९ क. न्यान ष सुक्रः । का
व्यवहारध्यायः 1 या हवरक्यस्मृविः। ५७१ ( स्वामिपालवित्रादप्रकरणम् १०)
पनुः--““ पथिक्षेतरे परिवृते ममान्ते योऽथ वा पुनः। पतपाङः शतदण्डार्हो विपां वारयेष्पश्म् " ॥ पथ्यादिकषेत्रं यदि परिवृतं गोपालसदहिवः पशुरूपहन्यात्तदा शतदण्डादः पशुः । अपाटबेदरारयितव्य इत्यथः । नारद“ उत्क्रम्य तु वर्तिं यः स्यात्पस्यघातो गवाददेभिः। पाडः शास्यो मवेत्तन्न न चेच्छक्ल्या निवारयेत् "” | १६२ ॥ पश्चविशेषेऽपबादपाह- महोक्षोरछषट्पशवः सूतिकागन्तुकादयः ॥ पारो येषां च ते मोच्या राजदेवपरिष्डुताः॥१६३॥ परहोक्षादयः सस्यापरापेऽपि न दण्व्याः । पषटश्वाप्तावक्षा च पहोक्षः। यः सवीसां गवां गभीधानाय धृतः | उत्छष्ा देव्रताद्यं यथाविधि स्वामिना परि लयक्ताः पशवो गवादयः । सूतिका नवभसूता दशरात्रं यावत् । आगन्तुकः पाररहिता ग्रामान्तरादागतः। ये पश्वो राज्ञा परराषटप्राहिणा दैवेन उ्याध्या- दिना वा परिष्ना उपदुतास्ते सगोापा अपि पोच्याः। आदिशब्दः श्ा्ञा- न्तरोक्तसंग्रहायः । उशना--"“ भदण्ड्या हसिनोऽधाञ् प्रनापाडा हिते स्मताः। अदण्ड्याः काणकण्ठाश्च पृथक्व कृतरक्षणाः ॥ अदण्ड्याऽऽगन्तुकी गोश्च सूतिका चाभिप्तारिणी । भदण्ड्याश्चोत्सवे गावः श्राद्धकाठे तथेव च ” ॥ प्रजापाला हीतिवचनाद्राजकीयानामेव दस््यादानापदण्डता । गोपण्ड- खासच्युता तदभिगामिन्यभिसारिणी । मनुः--“ अनिर्दशाहां गां सृतं वृषन्देवपर्सथा । सपाछान्वा विपाछान्वा अद्प्ड्यान्मनुरनवीत् '' ॥ नारदः“ गोः प्रसूता द्याह त् महोक्षे। षाजिकुञ्जराः । निवायौः स्युः प्रयत्नेन तेषां स्वामी न दण्डमाद्् "” || तथा--“ राजग्राहगृहीतो वा वज्राश्ननिहतोऽपि वा । अथ सर्पण वा दष्टो वृ्षाद्रा प्रतिती मवेत् ॥ म्याघदिमिहेतो वाऽपि व्याधिमिवोऽप्युपदुतः । न तत्र दोषः पाठस्य न च दण्डोऽस्ति गोमिनाम् ” ॥
१ क, पदुषेः।२ क. द्ाहंतु। ३ ङ, काश्चप।
७७२ अपराकांपराभिषापरादिलयविरवितदीकासमेता-(रेद्वितीयः-- ( स्वामिपालविवादप्रकरणम् १० ) काल्यायनः--“ अधमोत्तममध्यानां पशूनां चैव ताडने । स्वामी तु विवदेयत्र दण्डं तन्न विक॑रसपयेत् ' ॥ १६३ ॥ पनां स्वापिपारयाविवादं प्रयाद- यथाऽपितान्पश्चुन्गोपः सायं प्रयपयेत्तथा ॥ प्रमाद्मृतनष्टंश्च प्रदाप्यः कृतवेतनः ॥ १६९ ॥ यथा प्रातःकाटे स्वामिना परिगणिताः पशवः पञ्पालायाप्यन्ते तथैव तेन ते सायं प्रयपेणीयाः । तज्न यदि गोपस्योपेक्षया यावन्तो भरियन्ते नहयन्ति वातदा तावतां गवादीन्पशषुन्टृतवेतनः कृतभृतिगोपारकः स्वामिने राज्ञा प्रदाप्यः । तद्रेतन मन॒राह- “ गापः क्षीरभ्रतो यस्तु सर दुद्यादृशतो वराम् । गृोस्व।म्यनुमतो भृत्यः प्ता स्यात्पारेऽूो यतिः" ॥ यः पशूनां गापो गोप्रा क्षीरभतः क्षीरमूरयः स दशतो दज्ञानां गवादीनां दोग्ध्रीणां मध्याद्ररामुर्कृष्टमेकां गोस्ाम्यनुमतो भृत्य इति कृत्वाऽऽत्माय दुह्यात् । सेतर परुपाले प्रकारान्तरेणाभते भृतिमरटयं स्यात् । नारद्; “ गवां शताद्रत्सतरी धेनुः स्याह्िशतादूति; । प्रतिपरवत्परं ५/१ सेदोहश्वाष्टमेऽहनि "! ॥ ` संदोह! सवेदोहः। बृहस्पतिः--““ तथा धेनुमतः क्षीरं छेभते दर्मेऽखिटम् » । नुः-“ शविधुष्य तु हृतं चरेन पार्तत्र किद्निषी । यदि देरे च काटे च स्वामिनः स्वस्य कंपति" ॥ तथा--“ दिवा वक्तम्यता पाठे रात्रो स्वामिनि तद्भहे | यागक्षेमोऽन्यथा चत्त पारो वक्तव्यतामियात् " ॥ क्रिखिषपपराधः । वक्तन्यताऽप्यपराध एव । व्यासः-- ^“ पालम्राहे भामघाते तथा राष्टस्य विभ्रमे । यत्प्रनष्टं हृतं वा स्यात्पाछप्तत्न न किस्विषी " ॥ १६४ ॥
पाठ्दोपविनश त॒ पारे दण्डो विधीयते ॥ अधत्रयोद्शपणः, स्वामिने द्रभ्यमेव च ॥ १६५ ॥
# मिताक्षरायां तु पाटो भिन्नः--“ विक्रम्य तु हृतं चोरैने पाले दातुमदेति ” इति ।
=|
१ क. प्रकल्पयेत् ।२ग. ध, छ. भते ः। ३ ग. ध, ज, अतिश्तिः। * क. गवैः । ५ ग. ध, छ. ज, ठभेताष््ष्टमे ।
न्पवहाराध्यायः 1 याङ्नवरंक्यस्मृतिः। ७७३ ( स्वामिपालविवादप्रकएणम् १० ) पारस्य श्रक्यरक्षगेऽप्युपक्षणं चेत्तेन दोषेण पशचविनाक्ने च सलयर्धत्रयो दशपणः पारविषये दण्डो विधयः । विनषपष्ुप्ररयं द्रव्यस्वामिने दापनीयः चरयोदश्चानां प्रणस्लयादरः साधो येषां तेऽधत्रयोदेक्ञाः पणा यस्मिन्दण्डे सोऽधत्रयोदशपणो दण्डः । साधत्रयोद शपण इति यावत् । नारद-“ स्याद्रा ग्यप्तनं गापो ग्यायच्छत्तत्र शक्तितः । अशक्तस्तृणमागत्य स्वामिने ततिवेदयत् ॥ अग्यायच्छन्नविक्रीशन्स्वामिने चानिवेदयन् |
वोढु महति गोपस्तां विनयं चैव राजनि " ॥ व्यायच्छेन्रसननिरासाय प्रयतेत । व्यसननिरासास्तमथेस्तु स्वामिने निवे. दयेत् । आक्र द्रा । मनुः--“ नष्ट विनष्ट कृमिभिः श्वहतं विषे मतम् । हीन पुरुषकारेण प्रदद्यात्पा एव तत् " ॥ पूटयद्रारेणेति शेषः । नाश्नोऽददनम् । तथा--“ अजाविके तु रुद्धे वृकैः पाठे त्वनायति । यत्प्रसदह्य वृक हन्यात्पाङे तत्किल्बिषं भवेत् ॥ ताप्तां चेदवरुद्धानां चरन्तीनां मिथो बने । यामुपेत्य वृको हन्यान्न पास्तत्र किरिविषी "! ॥ नारदः ^“ अनेन पवपाछानां विवादः समुद।तः । मृतेषु च विशुद्धः स्याद्राट्शृङ्गादिदशेनात् ” ॥ १६५ ॥ हिर किरि त (ष्य अ ग्रामच्छया मरप्रचार भ्रमराजवरन वा ॥ [० च्य, (क ॥ विद [हजस्तर्णपःएष्पाण सवतः समुपाहर ॥ ३६६ ॥ ग्रापवतिजनेच्छया मपश्चारपत्वमदन्छवशाद्राजवश्चाद्ा गवादीनां पनां
€
भरचाराथा मूः स्यात् । वृणाच्भ्यवहारो वा प्रचारः । तथा द्विजातिस्तृणानी- न्धनानि पृष्पाणि च स्वेतः परिण्रहीतादापि भभागादुपाहरेत् । गोतमः“ गोरनयथां तृणमेघान्वीरुद्नस्पतीनां च पुष्पाणि
स्ववदाददीत फलानि चापरिहतानाम् ›' । स्ववदि तिवचनादुपाददानः स्वामिना न निषेध्य; । एतन्चाऽऽपदि ।
(
१ग.घ. छ. ज. श्ः सोऽर्थो । २ क. छ. ज. द्दृश्च प ३ क.'द्ः। यच्च गोन्यसनं गोपो ग्ययद्ेत्त ( " क, कृषिभिः । ५ ग. जर लेतुना।
७७४ अप्राकौपराभिधापरादिस्यविरवितटीकासमेता-{ रदितीयः- ( भष्वामिविक्य प्रकरणम् ११) यतु स्मृद्यन्तरम्- ^“ तृणं वा यदि वा कां पष्पं वा यदि वा फम् । अनष्टं तु गृहनो हस्तच्छेदनमहेति " इति, तदनापट्तशरद्रादिषिषयम् ॥ १६६ ॥ भूमिषत्पेना गोभवारो भवतीति यदुक्तं तयवस्थापयति-
धनुःशतं परीहारो ग्रामकषेत्रान्तरं भवेद ॥ हे शते खवटस्य स्थातिगरस्य चतुःशतम् ॥ १६७॥
इति स्वाभिपाठवेवादश्रकरणम् ।॥ १० ॥ ग्रामोऽश्दीतवनभृस्तस्य सबन्धिक्ेत्राणां चान्तरं धनुःशतपरिमाणं परि. हारः परिहत कृष्यादिकं भवेदिलयथंः । खवेटपरिदारस्तु धनुःशतद्वयम् । नग- € ० ०५ रस्य पुनधनुषां चतुःशतम् । ग्रा पादधिका नगरान्यनो ग्रदसप्रहः खवेटः। परनुः-- ^“ धनुःरतपरीहारो ग्रामस्य स्यात्मन्ततः | शम्यापाताच्लयो वाऽपि त्रिगुणो नगरस्य वु *॥ युगे वतेमानस्य बटीवदेस्य नियामकः काष्कालकः शस्या(ग्या), सा परास्ता यावन्तं भ्रभागं व्यतीदय पतति स शस्या(म्याःपातः । इति स्वापिपाखपरकरणम् ॥ १६७ ॥ [ इति श्रीविययाधरवंडा प्रभवन्रीरिलादारनरेन्द्रजीमुतवाहनान्वयप्रसुतश्री- मदपरादित्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधरममशाल्नानिबन्धेऽपराके स्वाभिपाल्विवादप्रकरणम् ॥ १० ॥]
अथ सटीकयाज्ञवरकयस्मृती
अस्वामिविक्रयप्रकरणम् । ( ११)
अथ(था)स्वापिविक्रयविवादं मरत्याह--. स्वं रभेतान्यविक्रीतं केतदांषोऽप्रकाश्चिते ॥ हानाद्रहों दीनपृट्ये वेखदहीने च तस्करः ॥ १६८ ॥ अस्वामिना गोभूम्यादिकं क्रीतं तथस्य स्व॑ स केतुः सकाशा्टभेत । रतु विक्रेतारमपर्कोश्चयतो दोषशवौ्यं स्यात् । ततश्वौरबदस्य दण्डो भवति। तथा हीनात्पण्यसंमवहीनाद्रहो रहसि विजनदेश्षे हीनपृल्येऽत्यल्यपरये च
१ इः, रीणाहोप्राः । २ग.घ. छ, ज.ग्रामेक्तेः। 3 गर घ, छ. 'तनवमू् । ४्क्, "काशे दो ।
म्यवहाराप्यायः ] यात्रवरक्यस्पृतिः। ७७९९ ( भस्वाभिविक्रयप्रकरणम् ११) पण्ये वेराहीने विक्रयवेछारहिते पण्य एव क्री(कोता तस्करः स्यात्तस्करद- ण्डभाक्स्यादित्यथेः । जनाति सौ क्रयासागेव चोरयित्वाऽ्यमिदं विक्री- णीत शति । नारदः--““ निक्षिप्तं वा परद्रव्यं नष्टं छन्ध्वाञषहय वा । विक्रीयतेऽपतमकं यत्प ज्ञेयोऽस्वामिविक्रयः " | व्याप्तः--“* याचितान्वाहितं न्यक्त कृत्वाऽन्यस्य यद्धनम् । विक्रीयते स्वाम्यमवे सर ज्ञेयोऽस्वामिविक्रयः॥ निक्षि्तान्वाहितं न्याप्तं तयावचितनन्धकम् । उपांड येन विक्रीतमस्वामी सोऽमिघीयते ॥ पवंस्वामी तु तद्रभ्यं यदूाऽऽगत्य विधारयेत् । तत्र मं दशनीय केतुः इद्धिततो मवेत् ” ॥ नारदः --“ अस्वाम्यनुमताद्परदपतश्च जनाद्रहः । हीनमूल्यमवेखायां कीणेस्तदोषम।गभवेत् " ॥ शृहस्पतिः-- ५ अविज्ञाताश्नयात्करीतं विक्रो(कतोता यत्न वा मृतः । स्वामी दस्वाऽधमृच्यं तु प्रगृहीत स्वयं घनम् ॥ अधं द्वयोरपि हृतं तत्र स्याद्यवहारतः । अविज्ञातक्रयो दोषस्तथा चापरिपाटनम् ॥ एतद्र यं पतमाख्यातं द्रव्यहानिकरं बुधैः › | अविह्ाताघ्नरयादविज्ञातस्थानादिकी(के)तयस्कीते, यद्रा क्ञतिस्थानोऽपि विक्री.करे)ता यदि मृतस्तदा स्वाभिना परयादपं क्षत्रे दखा स्वधनं ग्राम् । अस्मिन्विषये स्वामिनः करेतुश्ाषष्ानिद्रेयोरप्यपरपित्वादिति । अन्न परीविः- ^“ वणिग्वीथीपरिगतं विज्ञाते राजपूरुषैः। दिवा गृहीतं यत्करत्रा सत श्रुद्धा छमते घनम् ॥ अविज्ञातनिपेशत्वाच्त्र मस्य न ठम्यते । हानिस्तत्र समा कश्प्या केतृनाल्तिकयेद्रेयोः ॥ १६८ ॥
नष्टापटूतमापाच हतार ग्राहयेन्नरम् ॥ देशकारातिपत्तो च ग्रहीर्वा स्वयमर्षयेव् ॥ १६९॥
१ग. ज. बिभ्ियि वेखाः। २. छ. क्रयेवेः ३ग, ज ठन्धाप। ४क. देतन्याः। ५ ग, घ. छ. ज स्वाप्रिभार । ६ क. ^न्धनम् । उ” । ७ क, मूल्यं द्०। ८ क, .राध्यला-। ५ ग, ध. ज, ध्यत्ेता स ।
७७& अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितैटीकासमेता - [ रद्वितीयः-~ ( भस्वामिविक्रयप्रकरणम् ११ ) वकीय द्रव्यं नष्पपूतं बवाऽऽपाश्रोपरम्य तस्य हतारं रान्ना ग्राह्ये दिधारयत् । देश्काखातिपत्ता रान्ना प्रहणे क्रियमाणे यदि देक्षमतीलयापः इतां न याति कारालयये वाऽपहूतं द्रव्यं व्यपति तदा स्वयपपदतारं एदीलरा राङ्गेऽपेयेत् ॥ १६९ ॥ गरहीतेन यत्कायं तदाद- [क@) 9 विप (वक्रठदरानाच्छाहः स्वाम। द्रव्य नृपा दमम् ॥ क्रेता मूर्यमवाप्रोति तस्मायस्तस्य क्क्रियी ॥१७०॥ विक्रदमदर्भने तु शुद्धिरदुषटता स्यात् । तत्र वाऽस्वापित्रिक्रौतं धनं ` स्वापं रमेत, तथा विक्रेतुः सकाञ्चाच्पो दण्डं केता च मूर्यमवाम्रोति । कालयायनः-५ प्रक्राशं वा क्रयं कुयान्मृरथं वाऽपि पमपयेत् । मृलानयनकाङश्च द योजनंस्थया ॥ देशविप्रकषापेक्षयेयथः । तथा--५ यदा मूटमुपन्यस्य पृतैवादरी क्रयं वरेत् । आदहरेन्मृटमेवापो न क्रयेण प्रयोजनम् " ॥ ऋयं वदरेतपकाशक्रयं वदे दित्यथेः । परन॒ः-- ५ अथ मृलमनाहायं प्रकाशक्रयशोधितम् । अण्डो मुच्यते राज्ञा नासिको छमते घनम् " ॥ मृं विक्रेता स चांङ्गायमानदेशत्वादनाहायः। व्यासः-“ मृटे समाहृते केता नाभियोज्यः कथंचन । मूरेन पह वादस्तु नात्तिकस्य तदा मवेत् * ॥ नास्तिको नष्द्रव्यस््रामी ॥ १७० ॥
® @
तत्र स्वामिविक्रेततिवादे स्रामिना स्रधनपराप्रये यत्कतेव्यं तदाह- जाग्रमन।पभाभन नष्ट भाव्यमताञन्यथा ॥ क प ~ विक पञ्चवन्धा दमस्तत्र रतत तेनाविरभावितं ॥ १७३ ॥ नासितिकेन विवादास्पदं धनं क(क्र)यादिनाऽऽगपेन मुक्त्या वाऽऽत्माय- तया भाग्यम् । न मयेतदहनविक्रयादिनाऽन्यस्य स्वं ठृतं र्कितु नषटमेवेत- दिति भाग्यम् । अतोऽन्यथा यथुक्तप्रकारेण नास्तिकेनाविभाविते तत्र रात
ष ॥
१ग. ध, ज. 'हन्तारया। र्ग. घ. ज. क्रेतरि प्रदर्शत ।३ग. घ, छ. ज, चानाज्ञा
प्यवहाराध्यायः ] याज्ञवरक्यस्प्रतिः। ५७ ॐ ( अस्वामिविक्रय प्रकरणम् ११)
पशबन्धो दमस्तेन देयः। विवादास्पदधनपञ्चमभागसंमितो धनेभागो यत्र बध्यते स पञवन्धः । आगपोपभोगो नाशश्च ज्ञातृभिः साध्यः । यदाह काल्यायनः
तद्धनं ज्ञातिः स्वकम् । न करत्वा सुमते घनम् ॥ त ज्ञातमिनास्िको घनम् ।
२वदण्डमह्ाते ॥
“ नास्तिकस्त अदत्त त्यक्त यदिस्वने प्रपङ्कविनिवृ
प्रसङ्गा ऽभिप्रायः। तथा--"“ अभियोक्ता धनं कुयात्परथमे ज्ञात॒भिः स्वकम् । पश्चाद्त्मविरुच्यथ क्रयं क्रेता स्वबन्धुभिः ” | अभियोक्ता नास्तिक्रः। तेन ज्ञातिभिः स्वकीयत्वं धनस्य साध्यम् । न चेत्स शक्नुयात्तथा कतै, तदा क्रताऽऽत्मनो दोषपरिहारार्थं स्वबन्धुभिः साक्षिभूतेः कयं साधयेत् । तथा--““ अप्तमाह।यमेस्त॒ क्रयमेव विशोधयेत् । विशोधिते क्रये राज्ञा न वक्तव्यः स किचन ॥ तथा-“ प्रका च क्रयं कर्यात्ताधमिज्ञीतिभिः स्वकैः । न तत्रान्यक्रिया प्रोक्ता दैविकी न च मान॒षी '॥ प्रफाशं छोकविदितं भाक्तं क्रयं कयाद्धावयेदिलयेः। ८८ वादी चेन्मा्गितं द्रभ्यं प्ाक्षिमिर्नैव मावयेत् । दाप्यः स्याटूगृण राज्ञा क्रता तहून्यमहेति ` ॥ पहापराधविषयमेतत् । कृहस्पतिः--“ येन कतं तु मृषेन प्रागध्यक्षनिवे दितम् । न विद्यते तन्न दोषः स्तेनः स्यादुपयिक्रयात् " ॥ उपभिक्रयद्छद्मक्रयः । यदा तु नास्तिकस्य स्वेत प्रपाणं नास्ति, केतुष करयश्द्धो तदा स एवाऽऽह- ५“ प्रमाणहीने वादे तु पुरुषपक्षया वृषः । समन्य नाधिकत्वेन स्वये कयौ द्विनिणयम् ॥ वगिग्वीथीपरिगतं तच्च स्याद्यवहारतः । अविज्ञातक्रयो दोषस्तथा चापरिषाटनम् ॥
रः वि
| 1 रवी ॥ । थं
११. ध. ज. (धनं १०। २९. (नपद्मभाः।३ ग, ध. छ, 'भोगानाश्चकशाः। ४ कृ, °भिने विषादयः । ५ क, स्वत्वं प्र' । ९८
७७८ अपराकापराभिधापरादियविरचितशीकासमेता- (रदितीयः- ( भस्वामिविक्रयप्रकरणम् ११) एतद्रयं समाख्यातं द्रव्यहानिकरं वुधैः । अविज्ञातविशेषत्वाद्यत्र मूल्यं न रम्यते ॥ हानिस्तत्र समा कल्प्या क्ेतृना्िकयोद्योः"” ॥ अयमथः-- यद्रा वगिग्बीथ्यामापणे क्रीतं तस्य विक्रेता यदि न शक्य आनेतुं तदा केतुनास्तिकस्य च तुरयदानिः करप्या यतो द्रयोरपि द्रव्यहा- निकारणमस्ति । केतुस्तावच्चोराहूते न वेतिज्ञानरदितसेन क्यकारणम् । नास्तिकरस्य चापरिपालनमिति ॥ १७१ ॥ अनैव विषये कतुरदैण्डविशेषमाह- ट्तं प्रनष्टं यो दर्यं परहस्ताद्वाप्नुयाद् ॥ अनिवेद्य नृपे दण्डयः प तु षण्णवातिं पणान्॥१७२॥ यः स्वकीयं धनं हृतं प्रनष्टं वा राजन्यनिवेदयेव तस्य हस्ताद्रहठीयात्स राका षटधिकान्नवतिपणान्दण्डनायः ॥ १७२ ॥ प्रसङ्गादन्यदप्याह- ५, ण, ७, £ शाद्ककः स्थानपादख्वा न्टपहतमाहतम् ॥ अर्वाकपंवत्परास्स्वामी हरेत परतो नृपः ॥ १७३ ॥ नषट्मपहतं वा धनं राजानं भरति शुल्काधिकृतै््ामादिस्थानरक्षकै्वा यदा- नीतं तत्ववत्सरादवाक्स्वामी सभेत । उध्वं तु संवत्सराद्राना । गौतमः-- “५ प्रनष्टमस्वामिकमभिगम्य रज्ञः प्रवरयु- विख्याप्य प्वत्सरं राज्ञा रक्ष्यम् । पनुः-- ८ प्रनष्टस्वामिकं द्रव्यं राजा अयब्दुं निधापयेत् । . अर्वाकत्यनब्दद्धरेत्स्वामी परतो नपतिहरेत् " ॥ घत्कृषटगुणब्राह्मे स्वापिन्येतत् । अत्रापरा विगेषः- ५ माददौताथ षड्मागं प्रनष्टाधिगतान्नपः । दशमं ददश्चं वाऽपि सतां धमेमनुस्मरन् ”› ॥ रक्षणप्रयतनस्य गोरवलाधवानुसारेण भागादपत्वमहस्े करपनीये ॥ १७३॥ द्रव्यविशेषं प्रति यावदधिगमे देयं तदाद- पणानेकशपफे दद्याच्चतुरः पञ्च मानुषे ॥ महिषोष्रगवां हदो दा पादं पादमनापिके ॥ १७६४ ॥
ददयस्वामिविक्रयप्रकरणम् ।॥ ११॥
व्यवहारध्यायः ] यान्रवरक्यस्प्रतिः। ७७९ ( दत्ताप्रदानिकप्रकरणम् १२) , अश्वाद्यकशफं तस्मिन्नधिगतेऽधिगन्तरे स्वामी चतुरः कारषापणान्दश्वा तदा- ददीत । एवं मानुषे परश्च । मदहिषोष्रणाषद्राद्रो। अजास्वविकेषु च प्रत्येष काषांपणस्य पादम् । एतच प्रतिन्यक्ति देयम् ।न तु प्रतिजाति । इ्यस्वामि-
विक्रयप्रकरणम् ॥ १५७४ ॥ [ इति श्रविदयाधरवराप्रभवश्ीरिखादारनरेन्द्र्ज।मृतवाहनान्वयप्रसुतश्रीमदपरादि दयदेवविरचिते याज्ञवल्कछीयधमशाल्ननिबन्पे ऽपराेऽस्वामिबि- ऋयप्रकरणम् ॥ ११॥
अथ सटीकयाज्ञवरक्यस्मरतां ।
द्त्ताप्रदानिकप्रकरणम् । ( १२)
© @ [३
इदं दत्ते संप्रदानादनपहायेमिदं चापहायमितिकिवरकार्थं देयमदेयं चाऽऽह- * क ॐ अ क 9 स्व छुट्स्वाविराधन दय द्रसूतादत ॥ नान्वये सति सव॑स्वं यच्चान्यस्मे प्रतिश्रुतम् ॥ १७५॥ स्वे स्वकीयं पुत्रकलत्रव्यतिरिक्तं यत्र च कुटुम्बाश्नाच्छादनविनाश्षरपो विराधो नास्ति तदेयम् । अथाद्नेवेषिधं न देयम् । तथ।ऽन्वये स्वसंताने च सति सवस्वमदेयम् । पतच प्राग्दायविभागात्। विभक्तदायेषु तु पृषु सेस्वदानमनिषिद्धम् । तथा यद्धनमन्यस्मं द् यत्वेन परतिश्चुतमङ्क।टृतं तत्तताऽ- न्यस न देयम् । एवं च सति यदेयं तदत्तं सन्नापहायेम्र् । अदेयं त्वपदायंः मेति । स्वमितिपदेनासखं याचितकादि व्युदस्यते । कात्यायनः-^“ विक्रयं चेव दानं च न नेयाः स्युरनिच्छवः । दाराः पुत्राच सवस्वमात्मनेव तु योनयेत् ॥ आपत्कष्े तु कतेव्यं दानं विक्रय एव वा| अन्यथा न प्रवत॑त् इति श।स्रविनिश्वयः "' ॥ बृहस्पतिः--““ एषाऽखिलेनाभिहिता सेभूयोत्थाननिप्कृतिः । अरय यद्त्तानामद्रत्तस्य च कथ्यत ॥ सामान्य पुत्रदारा पवस्व न्याप्तयाचतम् प्रतिश्रुतं वथाङन्यस्य न देयं त्वष्टधा स्मृतम् ” ॥ सापान्यमनेकस्वापिकम् । १ क. तेस्वाः। २ग. ष्देन स्वै याचितक्रादिष द्०।३ग. घ. छ. त्तेन्यादाः |
भौ अपराकापराभिषापरादिलयिरयितदीकापमेता-- [रेद्वितीयः-- ( दत्ताप्रदानिकव्रकरणम् १२ ) तथा--“ कुटुम्बमक्तवप्तनादैयं यदातिरे्यते ।
मध्वास्वादो विषं पश्वाद्ातुधरमोऽन्यथा मवेत् ' ॥ भक्तं भोजनम् । वसनमाच्छादनम् । ५ प्पतारामाद्धहकषेत्रा्ययतषेत्रं प्रचीयते । पित्रा वाऽय स्वयं प्राप्तं दातव्यं विवक्षितम् " ॥ सप्तभ्य आरामादिभ्यो यद्यत्रचीयतेऽधिकं भवति तद्ातय्यं विवक्षित. पिलय्ः । सप्तागमाद्हषत्राय्द्र्षेत्र प्रदीयत इति च पाठे सप्तविध्ौर्याचाग- पपमकाररन्धा्हसेत्रावुदत्य दातव्यम् । न स्वनागममिल्यथेः। ५ स्वेच्छादेयं स्वय प्राप्त बन्धाच।रण बन्धकम् । वैवाहिके क्रमायाते सदाने न विद्यते " ॥ बन्पकपाधिस्तद्भन्धाचारेणाऽऽपिरूपेण देयम् । तद्टिवादृरन्धं चेत्तस्य भायौयां सत्यां सवैमदेयम् । तथा पितामहादिक्रमायातं पृत्रसद्धावे। ५ सोदायिकक्रमायतं चो यप्रप्तं च यद्धपेत् । खरन्ञातिस्वाम्यनुक्ञात दत्त पिद्धमवाप्नुयात् ॥ यत्सोदायिकं बरिवाहलन्ध तत्तया भाययाऽनङ्गातं देयम् । क्रमायातं वाविमक्तपनेङग।तिभिः । भरस्येन सता युद्धे टब्धं स्वामिनाऽनुङ्ञातमित्यथः । ¢“ विमक्ता वाऽविभक्ता वा दायादाः स्थावरे स्माः। | एको ह्यनीशः सवत्र दानादापनविक्रये ›› ॥ क्रमायाताविभक्तस्थातररविषयमेतत् । विभक्ता अपि समाःर्कि पुनरत्रिभक्ता इति व्याख्येयम् । अन्यथा विभागोऽनथकः स्यात् । एवं च सति विभक्तानां साम्यामिधानेनतद्वमयति- दानादि यांग्येषु विभक्तषु दायादेषु सत्सु तेभ्य एव॒ स्थावरपपणीयमरयोग्येषु निरपेक्षेषु वाऽन्येभ्य इति । आपदादौ तु स्थावरविषय॑ दानादिकपविभक्तपतैद्।यादैरनुङ्ञात एकोऽपि कयत् । तथा च सूत्यन्तरे- ८५ एव॑,।ऽपि स्थावरे कुयाद्ान।दापनविक्रयम् । आपत्कारे कुटुम्बाय धमरे च विशेषतः " इति ॥ नारद“ दत्त्वा द्रव्यमप्तम्यरयः पुनरादातुमिच्छति ।
।
दत्तप्रदानिकं नाम तद्विवादपदं विदुः ॥
११. ध. छ. ज. प्रदययते। २ क. त दायप्राः। ३ गरष. छ ज तिभन न प्तः । ४ क, शनावाप० । छ, रनाधाप०। ५ क. छ, शनाधाप० । ६ क, ग, दत्तप्रादा० । ७ ग. छ.ज. वयै; ।
व्यवहाराप्यायः 1 याङ्घवस्क्यस्पृतिः। ७८१ ( दत्ताप्रदानिकप्रकरणम् १२ ) „ , | . अथ देयमदेयं च दत्तं चादत्तमेष च | व्यवह रेषु विज्ञेयो दानमागेश्तुधः ॥ त्हा्टावदेयानि देयमेकविधं स्मृतम् । दृत्तं सक्ताविधं विद्याददत्त षोडशात्मकम् ॥ अन्वाहितं याचितकमाधिः प्ाघारणं च यत्। निक्षेपः पुत्रदाराश्च सव्वं चान्वये सति ॥ आपत्स्वपि च कैष्टाघ वतैमानेन देहिन । अदेयान्याहुराचायो यच्चान्यस्मे प्रतिश्रुतम् ॥ कुटम्बभरणाद्रभ्यं यत्किचिदतिरिच्यते । तदेयमुपहन्यान्यद् दद् षमवाप्नुयात् ॥ पण्यमूल्यं भ्रति्तुष्या स्नहत्प्रत्युपकारतः । ख्ीशुरकानुग्रहाथ तु दत्तं दानविदो विदुः" ॥ पण्यस्य गवादेः क्रयणीयस्य मूरयतया यच्च॒ कमेकरेभ्यो हत्तिस्वेन यच्च तुष्याचपाधिकं एुजजन्मादिश्रावकभ्यो यच्च रनेहान्ितजरादिभ्यों यच्च प्रस्युप- कारतो भयत्राणाद्ययं यच्च शुरकादि निमित्तं राजटृताधिकारिपरुषादिभ्यां यच्च स्रीभ्यो मार्यादिभ्यो यचानुग्रह्मथं दीनानाथादिभ्यस्तहानं दानविदो विदु; । अत्र कात्यायनः- ५८ अविज्ञातोपरृन्ध्यथं दानं यत्न निरूपितम् । ‹ उपटर्न्धिकरियाट्न्यं स्ता भृतिः परिकातिता ॥ मयत्राणाय रक्ार्थं तथा कायप्रद्ाघनात् । अनेन विधिना रन्धं विदयाप्प्रत्युपकारकम् " ॥ नारद+-““ अदत्ते तु मयक्रोधशोकवेगरूगन्वितैः 1 तथोत्कोचपरीहाप्तग्यल्याप्तच्छटय)गतः ॥ बारमृदास्वतच्रातेमत्तोन्मत्तापवाजतैः । कतां ममाये कर्मेति प्रतिामेच्छया च तत् " ॥ कात्यायनः-- ^ प्राणप्रशयमापन्नं यो मामुत्तारयेदितः । सर्वस्वं ते प्रहास्यामीत्युक्तेऽपि न तथा मवेत् ॥ कामके पास्वतन्नातिमत्तोनमत्प्मोहिते |
व्यत्याप्तात्परिहाप्ताच यदत्तं तत्पनहरेत् ॥
ौ
१ ग. श्वं दया्यदृयास्मोड । घ छ. ज. ध्वं दधयादददययालोड। २ ग. घ. छ. ज. कष्टासु। दग. ध्नम् ।भ'। जग. ध. ज. "सादना ।५. छ, ज, -क्प्रमू् ।६ग. घ. छ, ज, "रिवासाः ।
७८२ अपराकपराभिषापरादित्यविरचितदीकासमेता-[रेद्वितीयः- ( दत्ताप्रदानिकप्रकरणम् १२) धा तु काम्यप्रतिद्यभमूत्कोचा स्यातरतिश्चता । तस्मिन्नपि प्रसिद्धर्थे न देया स्यात्कथंचन ॥ अथ प्रागेव दत्ता स्यात्प्रतिद।प्यः प्र तां बछात् | दण्डं चेकादशगुणं प्राहुगौरमीयमानवाः ” ॥ बृहस्पतिः--“ कुदधद्टप्रमत्तातेबाहेन्मत्तमयातुरः ।
मत्तातिवृद्धनि्धतैः समैः शोकवेगिमि"ः ॥ नन्दद(मन्दैदं त्तं तथेतेयेत्तरदत्तं प्रकीतितम् । प्रतिखामेच्छया दत्तमपात्रे पात्नश्चङ्या ॥ कार्ये वा धम॑युक्ते स्वामी वत्पनराप्नुयात् "१ ।
मनुः--“ कस्मेचिद्याचमानाय दत्तं धमाय यद्भवेत् ॥ पश्चाच्च न तथा तस्मान्न देयं तस्य तद्धवेत् ” ।
कतुं याचमानाय यदत्तं तेन चेदस्तौ धमं न कुर्यात्तदा तस्मै न देयमिल्यथंः । ५८ यदि सप्ताधयेत्त्त दपाह्ठोभेन षा पुनः। राज्ञा दाप्यः सुवणं स्यात्तस्थं स्तेयस्य निष्कृतिः " ॥ अस्याथंः- यदि तदपहारे क्रियमाणे स द्पा्ठोमेनवा न ददति कितु संसाधयेद्राजसंनिषी तस्य धनर्स्यानपदायंतां साधयितमिच्छत्स रङ्गा तद्धनं दाप्य इति । कालयायनः- ^ सवस्थेनाऽऽर्तेन वा देयं श्रावितं धर्मकारणात् । अदरवा तन्मृते दाप्यस्तत्पुते नात्र संशयः " ॥ स्वस्थेन व्याध्यार्तेन वा यदहानं संप्रदानं ब्राह्मणं प्रयतावन्मया तुभ्यं देयमिति भावयित्वा यदि दानपङ्कत्वेव मृतस्तदा तहायादेस्तदेयमर् । अप्रय- च्छन्तो राज्ञा दाप्याः । एतच्च धमाध प्रतिश्रवणे सति द्रष्टव्यम् । ¢ स्तेनप्ताहप्तिको दर ततपारजापिककं तनात् । दशेनाद्तनष्टस्य तथाऽसलयप्रवतैनात् ॥ ्तिमितस्॒ यात्काचत्तदुतकचास्यमुच्यत । न दाता तन्न दण्डयः स्यान्मध्यस्थश्वैव दोषमाक्् ॥ स्तेनादीनां शंसनात्कथनाद्धेतोयंदि म्यं त्वं न प्रयच्छसि" त्वं स्तेन
^=
१ क, कयेष्य्िः। रग. ज ्दाप्याः सु*। ३ ग. छ. सतेबलो ४ क. "भिः । निदंद्। ५ग.घ. छ. ज. स्यतेयः।६ग.घ. छ. ज. शस्यादपर। ऽग. घ. छ. स्वघ्यानात्तन। लक. दत्तं त०।९ग.ध.छ.ष््यंन।१०ग,घ, छ, ज, “ति त्दा त्वां स्तेनादिकं यावः ।
व्यवहाराध्यायः ] या्गवरक्यस्पृतिः।. ७८ ह ( ातानुरायप्रकरणम् १३ )
शसयादि [कादिति या [बत् । तथा धृतनष्स्य गरहीतपाटयितस्य ८?) दशंनादधेतो- स्त्वां चाधारकस्य दशयापरीत्ि यावत्(१) । अप्तलयस्य सत्यतया तद्विपययेण वा प्रवतेना्तारणाद्धतोयद्धनपत्कोचाख्यं छ्पं तदात्र राज्ञा दाप्यमत्को चकस्य संपादकग्राहको च दण्डनीयाविलयथेः ॥ १७६ ॥ प्रतिग्रहः प्रकाशः स्वत्स्थावरस्य विशतः ॥ को, 9 ( (र च्द क द्य प्रातश्चत चव द्वा नापहरत्छनः।॥ १५७६ ॥ इति दत्ताप्रदानिकं भकरणम् ॥ १२॥ सवेस्येव द्रव्यस्य प्रतिग्रहः प्रकाशः प्रकटः ससाक्षिकः कार्यः । स्थावरस्य विक्षेपतो महता यत्नेन । तथा--इृदं ते दास्यार्पीति यतस्मतिश्चुतमङ्गी ते तदा तव्यं दक्तं च नापहायम् | कात्यायनः--"“ स्वेच्छया यः प्रतिज्ञाय ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम् । न दद्यादृणवह्प्यः प्राप्रुयाप्पूव॑पताह्तम् ” ॥ गोतमः-- ^ प्रतिश्रत्याप्यधर्मपतयुक्ताय न ददात् ,१। कालयायनः-“ योगाघापनविक्रीतं योगे दानप्रतिग्रहम् । यस्य वाऽप्युपर्थिं पदयेत्तःस्वं विनिवतेयेत् ” ॥ योग उपाधिः । इति दत्तापरदानिकं प्रकरणम् ॥ १७६ ॥
[इति श्रीवियाधरवंशप्रमवश्रीरिलदारनरेन्द्रजीमूतवाहनान्वयप्रततश्रीमद्परादिय- देवविरचिते याज्ञवल्फौीयघमेशाल्ञानेषन्पे ऽपरके दत्ता पदानिक प्रकरणम् ॥ १२]
[अथ सदीकयाज्गब्रस्कयस्मृतों
कर तानशयप्रकरणम् ( १३ )]
द्रढ्यविशेषपरीक्षकाणां काटविशेषमाह-
र £ ® द्रोकपञ्चपप्ताहमासरञ्यहाधमापिकम् ॥ बाजायाबाद्यरत्क्लारद्यएपा पराक्षणम् ॥ १७७ ॥
मासङब्दात्माक्तनोऽहःशब्दो दश्षादिकषब्देः प्रयेकमभिसंबध्यते । दशाः ्टादिकाटेषु सप्तसु सप्तानां बीजादिद्रव्याणां यथासंख्यं परीक्षणं कायम् । त्र बीजस्य दश्षाहे। अयस एकाहे । बाह्यस्य बलीवदादः पञ्चाह् | ररनस्य
१कृ.प्त् | अ<।२ग. घ. छ. ज, ्ट्ग्यदहमासाध ।
७८४ अपराकापराभिधपरादिलयविरवित्यीकासमेता- [र द्ितीयः-- ( क्री तानशयप्ररणम् १३) प्ररागादेः स्वाहे खिया दास्या माते। दोद्यस्य गवादे शूयहे । प॑सो दासस्या- धमासे। एष परीक्षितस्य बीजादेः क्रयं कृत्वां नानुशयः कायं इत्यथेः॥ १७७॥ प्रसङ्गाद्रव्यान्तरपरीक्षोपायमाह-
अग्रा सुबणमक्षीणं रजते हिपरं शते ॥
अष्ट ब्रपणस्ताप्त च ताम्र पञ्च दशायाप्ं ॥ ३७८॥ सवस्य दह्यमानस्य नैवास्त्यपक्षयः । यत्प्ीयते तद्रव्यान्तरविमिभर, शुद्धं षु न क्षीयत एव । रजतस्य परशञतपरिमाणस्य रसीभाव क्रियमाणे पलद्रय॑ क्षीयते । त्रपविषये तु पटशते रसी कृतेऽ पलाः(नि) क्षीयन्ते । एवं सीसके । ताञ्नविषये तु पलशते ध्मायमाने पश्च पलानि क्षीयन्ते। एवपयामि दश्च॥१७८॥ तान्तव प्रयाह- द ® ० = © ^ म शृतं दशप च ङरण कपिप्िक तथा ॥ मर्ध्य पञ्चपड। दद्ध: स्ूल्म त् नप मता ॥३७९॥ सूत्रे कापासिक उणामयेवा शते शतपरपरिमिते सति यत्तन्पयं वद भवति तत्र दश्च पलानि वधन्ते । एतच्च स्थूर्छसूत्रपये षख्रे द्रष्टव्यम् । ततः सुक्ष्पातिसूष््पसूत्रपये तु यथासख्यं पञ्चपला त्रिपछा च दद्धि, स्यात् ॥ १७९ ॥
टृद्धिमक्त्वा क्षयमाह- कामिके रोमबदे च र्चिशद्धागः क्षयो मतः॥
नृ क्ष्यान च हडः स्वाक्कशय वाच्कदटष च ॥३८०॥ यन्न तान्ते कमवशाद्रसे स्ीपुरुषादीनि रूपाणि सपन्ते तत्काभिकर् । यत्न रांमाणि बध्यन्ते तद्रोमबद्धम् । तस्मिक्मयविषधे वस्र परिमाणस्य शो भागः क्षीयते । काशेयमतर्स(मयं, वासकं क्षमादि; तत्रोभयत्र क्षयदद्धी न स्तः । तत्र नारदः ५ तान्तवस्य तु प्स्क।रे क्षयवृद्धी उद्रह्े | तत्र कपौत्तिकेर्णानां वृद्धिर्दशप्य श्रते ॥ स्थटपूत्रवताभेषां मध्यानां पश्चकं रते । त्रिप तु पुमूक्ष्माणामतः क्षय उदाहृतः ॥
१ क, ^त्वाऽनुः । >२क. पायान्तरमार। 3 घ. छ. ज. पठे शतम् ।अ* ।य्क.म दे शतम् । अ ५ क, "त्य सुवणश। ६ ग.लसृक्षमपर"। ७ ग. घ, छ, शतम् । ८ क, तु ससू'
ठ्यवष्ाराघ्यायः ] यात्नवरक्यस्प्रतिः। ७८५ ( अभ्युपेयाद्रुभ्रुषाप्रकरणम् १४ )
तिक्ांशो रोमबद्धस्य क्षयः कमेकृतस्य च । काशेयवल्कछारीनां नेव वृद्धिं च क्षयः " ॥
उक्तादधिकक्षये शिस्पी दण्ड्यः ॥ १८० ॥ तत्र दण्डपरिमाणपाह-
देशे काङं च भोगं च ज्ञात्वा नष्टे वराबख्म् ॥ द्रव्याणां कुशा ब्रूयुयत्तद।प्या असंशयम् ॥ १८१॥ [ इति क्ीतानुश्चयप्रकरणम् । १३ ॥] सुवणताश्रसीसादीनां पत्तो(त्रो)णकापासादीनां वा निमांणदज्ञार्यां त्क. तेभिः सुवणकारादिभियावत्सुव्रण सुत्रं वाऽपहियपाणं सखापिनो नष्टं तत्र देशका तस्य चोपभोगं सारासारतां च प्रयांखोच्य द्रग्यप्ररयतखन्ना यावन्मूर्यं कतुमिच्छन्ति तावन्नेःशङ्कन राज्ञा शिरिपनः; सवणेकारादयो द्ापनीयाः । मनुः-“ तन्तुवायो दशपटु दद्यदेकपलाधिकम् । अतोऽन्यथा वतमाने दाप्यो द्वादक्षकं दमम् '”॥
दादश्षकारषापणपरिमाणो दण्डो द्वादशकः । नारदः“ मुख्याष्टमागो दीयेत सकृद्धौतस्य वासपतः । द्विः पादखिलिमागस्तु चतुष्कृत्वोऽधमेव तु ॥ अर्धक्षयान्ञ परतः पादांशापचयः क्रमात् | यावतक्षीणदशं वसरं जीणेस्यानियमः क्षयः "' ॥ १८१ ॥ [इति ध्रीवियाधरवंशप्रभवश्रीरिलाहारनरेन््रजीमृतवाहनान्वयप्रसुतश्रीमदपरादि-
त्यदेवविरचिते याज्ञवल्रीयधरमेशाल्ननिबन्धेऽपरके क्ीतानु- हायप्रकरणपर् ।॥ १३ ।।]
[म
[अथ सदीकयाङ्ञवसयस्मृती
[किकी
यपेत्याश्चुश्रषाप्रकरणम् । ( १९)
५#
अधुना दासविषयमाह-
ग. ध्, छ, ज, श्त्वोतमेः।२ग. ध, छ, ज, क्षमः । ९९
७८६ अपरार्कापरामिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[रद्ितीयः- ( भभ्युपेलाशुश्रुषाप्रकरणम् १९ )
च जह, @=९ = श्वि क बर! दासीकतश्चारेविक्रीतश्चापि मुच्यते ॥ स्वामिप्राणप्रदी भक्तस्यागात्ततिष्क्रयादपि ॥ १८२॥ षङाद्धटाददासोऽपि दासः कृतो यश्च चोरेधिक्रीतः स मुच्यते पोच नीय इलयथेः । यदि न मुञ्चति तदा रा्गा मोचनीयः । तदाह नारदः- ५८ चौरापहृतविक्रौता ये च दापतीकृता बडात् राज्ञा मोचयितम्यास्ते दाप्तत्वं तेषु नेष्यते › ॥ यश्च दासः सन्नात्मनो मृ्युमभ्युपेय भ्या स्वामिनं मृलोर्मोचयति, यश्च स्वामिना दास्यान्मोचितः) यथ्ाऽऽत्मनो दास्यविमोक्षा्थं निष्क्रयं धनं ददाति, सवं एते स्वामिना मोच्या! । अथ बा तजिष्क्रयादिलस्यायमर्थः- उत्तमणायाऽऽधित्वेन यो दसो दत्तः स निष्कयाद्णापाकरणादाध्यन्तरम- दानाद्रा मोच्यत इति । मनुः न स्वामिनाऽतिसष्टोऽपि शुद्र दास्याद्विमुच्यते । निप्तगेजं हि तत्तस्य कस्तस्मात्तं व्यपोहति ” ॥ नारदः“ गृहे जातस्तथा क्रीतो न्धो दायादुपागतः । अनाकाङ्ग्रतस्तदद।हितः खामिना चयः॥ मोक्षितो महतश्वणादद्धे प्राप्तः पणे जितः । तवाहमित्युपगतः प्रतरज्याव्तितः कृतः ॥ मक्तद्।पश्च विज्ञेयस्तथेव वडवाहतः । विक्रेता चाऽऽत्मनः शाखे दाप्ताः पञ्चदश स्मताः ” ॥ स्वदास्यां जातो गृहदासः । पररयप्राप्नः कीतः । भरतिग्रहादिना प्राप्रो रुब्धः । दायादुपागतो रिक्थलबग्यः । दुभिक्षपोपितोऽनाकाटभरतः । स्वामि. नोत्तमर्णं परल्याधिः कृत आहितः । पणे जितो द॒तजितः । प्रव्रज्यावसितः भवरस्याप्रस्युतः। एतावन्तं कारं तवां दासो भवामीत्युपगमितः कृतः । भन्त- यितुं भक्तं यावन्मे ददासि तावदहं ते दास इत्येवंरूपो भक्तदासः । वडवा ग्रहदासी, तया हृतः । तष्टोभन तायुद्राह्न दासत्वेन प्रविशे बडवाहूतः । इतरे प्रसिद्धाः । ५ तत्र पूवैश्तुवेगो दाप्त्वान्न विमुच्यते । प्रप्ादास्स्वामिनोऽन्यत्र दास्यमेषां क्रमागतम् ॥
9 क, 'दुपक्ष्धो रि" । २ ग, घ, छ. ज, भक्षितं भ' ।
व्यवष्ाराध्यायः 1 याङ्वच्क्यस्मृति,। ७८७ अभ्युपेद्याशषध्रषाप्रकरणम् १४)
विक्रोणीते स्वतन्नः सन्य आत्मानं नरोऽषमः पत जघन्यतरशेषां सोऽपि दास्यान्न मुच्यते ॥ यश्चैषां खामिनं कश्चिन्मोक्षयेतप्राणपंश्चयात् । दापरत्वात्स विमुच्येत पुत्रभागं ठमेत च ॥ अनाकारे मतो दास्यान्मुच्यते गोयुगं ददत् । सम्षितं च यहु न तच्छु्यति कमेणा ॥ आहितोऽपि षनं दत्वा स्वामी यद्मनमृद्धरेत् । अधोपगमयेदेनं सोऽपि करौतादनन्तरः ” ॥ अथ त् साश्ना दासमुपागमयेहासोऽस्परीलयङ्गीकास्येत्ततः स क्ीतादनन्तरः करीततुस्य इत्यथः । ऋणदा सविषयं स एवाऽऽह- ८ ऋणं च सोदयं दत्वा ऋणी दास्याद्धिमुच्यते । कृतणारुग्ध्युपरमात्कृतकोऽपि विमुच्यते ॥ तवाहमित्युपगतो ध्वनप्राप्ठः पणे जितः । प्रतिशीर्षप्रदानेन म॒च्यते त॒स्यकर्मणा ” ॥ ध्वजप्राप्नो युद्धरुग्यः । प्रतिशोषमदानं दासान्तरपदानम् । प्रतिशीषतरिशे षणं त॒रयकमणेति । पृ्रदासकमणा तुर्यं कम यः करति तं दास दचखा पृव- दासा दासत्वान्॒च्यत इत्यथः ॥ १८२ ॥ प्रवञ्यावसितं परत्याह-
व्रज्याबाप्तता र्ना दप जामरणान्तकः॥ भ्रत्रज्यातां निषत्ता यावजीवं राज्ञ एव दासः नारदः“ राज्ञ एव तु दपः स्यात्परतरञ्याव्तितो नरः । न तस्य प्रतिम) ऽस्ति न विशुद्धिः कथंचन ॥ द्वावेव कमेचाण्डाछौ छोके दूरबहिष्कृतौ । परतरज्योपनिवृत्तश्च वृथा प्रव्रनितश्च यः” ॥ कालयायनः-- ^ प्रत्रज्यावापिता यन्न त्रयो व्ण द्विजातयः । निवापं कारयद्धिमं दापत्वं क्षत्रविणुनैपः ' ॥ दक्षः--““ पारिाज्यं गृहीत्वा तु यः स्वधर्मे न तिष्ठति । श्वपदेनाङ्खितं तं तु राजा रीघर विवाप्तयेत् ॥ प्रवरज्यावसितादन्यस्य द्(सस्य विपरपोप्तणप्रकारमाह-
१ ग, घ. छ, '्छुष्यति। २ क, (दयविषये स.। ३ क, “प्नृपान् । द् । * ग. धे, छ. प्रं प्रवा ।
७८८ अपराकापराभिषापरादिलयपिरवितदीकासमेता-- [रेदवितीयः-- ( अभ्युपेयाशुश्रूषाप्रकरणम् १४ ) ५५ स्वं दापमिच्छे्यः कतमदापतं प्रीतमानसः । स्कन्धादादाय तस्यापो भिन्यात्कुम्मं सहाम्भप्ता ॥ साक्षतामिः सपुष्पाभिमृधेन्यद्धिरवाकिरेत् । अद्ाप्र इति चोक्त्वा त्रिः प्राङ्मुखं तमवासनेत् »” ॥ ` भक्तदासवडवाहूतयोरपरो विशेषः- ५ भक्तस्योत्तेपणात्यो मक्तदापो विमुच्यते | वडवायां निग्रहेण मुच्यते वडवाहतः “ ॥ भक्तमन्नं तस्योपयुक्तस्य प्रतिपादनमुस्ेपणम् । वडवा दासी । निग्रहो निराधः । असमभोग इति यावत् । तथा--“ स्वां दाप्तीं यस्तु सेगच्छेत्प्पूता च भवेत्ततः । अवीक्ष्य बीजं कायो स्याद्रदाप्ती प्तान्वयातुस्ता॥ दापतस्य तु घनं यत्स्यत्स्रामी तत्र प्रभुः स्मतः । प्रकाशं विक्रयायेतु न स्वामी धनमर्हति ॥ दापेनोढ| त्वदाप्न या पा दापरात्छत्वमाप्रुयात् । यस्माद्धता प्रभृस्तस्याः स्वाम्यधीनपतियेतः " ॥ दासारसश्ामिति पाठे सच्वं पाणी, तैददास्याः सला बोहुदांसाधेे)दवापषं तदा तदासस्वामिना दासतां यातीति पेदितव्यमिलययंः ॥
किन
9 क क > (क वण[नामरानुख(म्यन दास्य न प्रतखापत्तः ॥ १८२॥ उत्तमवणं भरति दहीनवर्णो दासो भवति । न तु विपरीतमिलयथेः । नारदः“ वणानां प्रातिलोम्येन न दापतत्वं विधीयते । स्वघम॑त्यामिनोऽन्यन्न दारवद्।प्तता मता ” ॥ स्वधमत्यागी मरवरज्यावसितः) तस्य ब्राह्मणत्वे सति शपादाङ्कनं भवासनं चोक्तम् । क्रियवेदये तु रपं मति दाप्ततवमिलयुक्तम् । अनेन तु शूद्रं राजानं प्रति राजन्यवहययाद्।स्यं विधीयते । कात्यायनः-- ^. स्वतच््रस्याऽऽत्मनो दानाद्।पत्वं दारषद्रगुः । त्रिषु वणषु विज्ञेयं दास्यं विप्रस्य न कचित् ॥ वणानामानुरोम्येन दास्यं न प्रतिरोमतः | राजन्यवदयश् द्राणां त्यजतां हि स्वतच्ताम् ॥
१४. छ. ज. त् । कम्भदाः । २ ऊ. ध्या विप्रः ३ग.घ. छ. ज. विक्रयं । "ग. ज. डातुदृष्धी। ५२. तदास्याः।
ज्यवहाराध्यायः ] यात्रवरक्यस्परतिः। ७८९. ( अभ्युपेलाश्शरुषाप्रकरणम् १४) समवर्णोऽपि विप्रं तु दपित्वं नैव कारयेत् । शीराध्ययनप्तप॑न्नं तदूनं क्म कामतः ॥ तत्रापि नाभं किंचि्पकुर्षीत द्विजोत्तमः । प्राह्मणस्य तु दापत्वान्नपतेनो विहन्यते "” ॥ नारदः-“ कमपि द्विविधं प्रोक्तमह्ामं शुभमेव च। अयमं दाप्तकमाक्तं शुभं कमेक्तां स्मतम् ॥ गृहद्वारहचिस्थानरथ्यावस्कर शोधनम् । गुहयाङ्गस्पशनोच्छिष्टविप्मृत्रग्रहणोत्करम् ॥ इच्छतः स्वामिनश्चाङ्गैरपस्थानमथान्ततः । अहम कमं विज्ञेयं शुममन्यदतः परम् ! ॥ मनुः-“ ध्वनातो मक्तदाप्तो गृहजः कीतदत्रिमौ । पेतृको दण्डदाप्स्तु पतिता दाप्तयोनयः ॥ उपरक्षणाथमेतत् । नारदादिभिसक्तग्यतिरिक्तानापपि दासत्वामिषा- नाद् । दण्डनिष्ककरयाथां दासो दण्डदासः। तथा--^ क्षत्रियं चैव वेदयं च व्राह्मणो वृत्तिका्ि(कि)तो । बिभ्यादानृशंस्येन स्वानि कमणि कारयेत् ॥ दास्यं तु कारथेन्मोहाद्राह्मणः पंस्कृतान्दिनान् । अनिच्छतः प्राभवत्याद्राज्ञा दण्डयः शतानि षट् ॥ प्रभवतो भावः भाभवत्यम् । परथखमिति यावत् । षट्शतानि पणानाम् । ५ शद तु कारयेदस्यं क्रीतमक्रीतमेव वा। दास्यायेव हि सष्टोऽपौ बाह्मणस्य स्वयंमुवा ›› ॥ विष्णः--“ यस्तृत्तमवर्णं दास्ये नियोजयति तस्यात्तमप्ताहपो दण्डः "' । कालायनः--“ आदय द्राह्यणीं यस्तु विक्रीणीत तथेव च | राज्ञा तदकृतं कार्यं दण्डयाः स्यः सवै एव ते ॥ कामात्तु संभ्रितां यस्तु दारौ कुयात्कुरन्ञियम् । संक्रामयेत वाऽन्यत्न दण्डचस्तच्चाकृत मवेत् ॥ बारुधानत्री महाद।सी दाप्रीमिव भुनक्ति यः । परिचारकपत्नीं वा प्राप्नुयासपुवं्ाहप्म् ॥ विकरोश्चमानां यो मक्तदाघीं किकरेतुमिच्छति । अनापादेस्थः शक्तः सन्प्राप्नुयाह्टिरतं दमम् " ॥ १८३ ॥
पपि वि पि
१ग,.घ. छ. ज, पने त । २ क्, णान् । घु" । ३ क, "ल्दाश्रीं।
७९० अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [रद्वितीयः-- । ( भभ्युपाुभूषामकरणम् १४) कृतशिल्पोऽपि निवपेरकतकां गुरो गह् ॥ अन्तेवापती गृरुपाप्रभोजनस्तर्फट्प्रद्ः ॥ १८९ ॥ [ इत्यभ्युपत्याहुभूषाप्रकरणम् ।) १४ ॥ ] अन्तेवासी रिस्पविद्या्थीं गुरुतः भाप्तमोजनः स्व्य॑कृतस्य शिलपकरमणः फलं गुरते प्रयच्छेदयावान्कारां गुर प्रति तदूहनिवासायाङ्गीकृतस्ताबन्तं कां गृहीतशिरपोऽपि गुरुकुल एव वसेत् । अभ्युपेत्याटुश्रूषारक्षणन्यवहारषद- विषयं चतत् । तत्रैव तद्विषयाणि स्पृलयन्तराणि प्रदश्यन्ते। नारद“ अम्युपेय तु शुश्रूषां यस्तां न प्रतिपद्यते । अडुश्रुषाऽम्युपेत्येतद्विवादपदमुच्यते ” ॥ अभ्युपेल्याश्ुशरषेलयथः। ५ हश्रुषकः पश्चविधः श्रा दष्टा मनीषिभिः । चतुर्विधः कमेकरः शेषा दाप्ताल्िपञ्चकाः " | तथा--““ रिष्यान्तेवाधिभृतकाश्चतुेस्त्वपिकमंङ्त् । एते कमकरा ज्ञेया दारास्तु गृहजादयः ॥ पामान्यमस्वतन््रत्वमेषामाहुमनीषिणः । जातिकमंकृतस्तृकतो विशेषो वृत्तितस्तथा ॥ आ विद्यग्रहणाच्छष्यः हश्रषेतप्रयते गुरुम् । तद्वृत्तिगुरुदारेषु गुरप॒> तथेव च ॥ समावृत्तस्तु गुरवे प्रदाय गुरुदक्षिणाम् । प्रतीयात्स्वगृहानेषा शिष्यवृ्तिरदाडता " ॥ प्रतीयास्मरतिगच्छेत् । “५ स्वरिर्पमिच्छन्नाहतु बान्धवानामनुन्तया । आचार्यस्य वसेदन्ते कां कृत्वा प॒निधितम् ॥ आचायः शिक्षयेदेनं खगृहे दत्तमोजनम् । न चान्यत्कारयेत्कमे पत्रवचचैनमाचरेत् '” ॥ चतुदैशभ्यो विध्यास्थानेभ्योऽन्या विध्या चिस्पविधा, तदुक्तं कमं शिख, तदपेक्षपाणः शिष्य आचार्येण सह संवसेत् । एतावन्तं कारं तवान्तिके निवसिष्यामीति। कात्यायन+--““ यस्तु न ्राहयेच्छिस्पं कमाण्यन्यानि कारयेत् । प्राप्तुयात्साहपं पूवं तस्माच्छिष्यं निषतेते › ॥
१६. छ. ज, "छत काः । २ क, "जामयः ।
व्यवहाराध्यायः 1 याह्रवस्क्यस्प्रतिः। ७९१ ( संविग्यतिक्रमप्रकरणम् १९ )
शिरपमशिक्षयतः स्वकीयानि च कमाणि कारयतो गये; िष्येण त्यागो राष्ठ च प्रथमसाहसो दण्डः काये इत्यथः । नारदः “ रिक्षयन्तमदुष्टं च यस्त्वाचाय परित्यजेत् । नछाद्ाप्रयितव्यः स्याद्वषबन्धो च सोऽरति ? ॥ वधोऽत्र ताडनं न भराणच्छेद्ः । ५५ क्शिक्षिताऽपि कृतं काटमन्तेवापती प्तमापयेत् । तत्र कमे च यत्कुयादाचार्यस्येव तत्फटम् ? ॥ कृतमङ्गीकृतं कां तत्र वसषन्समापयेदित्यथः । तत्र वस्ता शिष्येण कतस्य कमणः फे काभ आचायस्य । ५५ गृहीतचिस्पः समये कृत्वाऽऽचार्य प्रदक्षिणम् । शक्तितश्वानुमान्येनमन्तेवापी निवतैते ॥ भरृतक क्ञिविषो ज्य उत्तमाधममध्यमः | शक्तितश्वानुरूपा स्यादेषां वत्पाश्रया भृतिः ॥ उत्तमस्त्वायुषीयाऽत्र मध्यमस्तु कृषीवदः । अघमो मारवाहः स्यादिवं त्रिविधो गतः॥ सर्वष्वधिकृतो यः स्यात्कुटुम्बस्य तथोपारे । सोऽपि कमकरो ज्ञेयः प्त च कौटुम्बिकः स्मृत हामकमेकरा दह्येते घत्वारः समुदाहताः जघन्यकममाजस्तु रेषा दाप्ताल्िपश्चकाः "” ॥ सर्वेषु भृतकेष्वधिकृत उपरिकृताऽपिष्टठायक इति यावत् । बहस्पतिः- “ दिप्रकारो मागतः कृषिग।जाविनां स्मतः ॥ जात।प्स्यत्तिथा क्षीरात्स टमेत न स्यः ॥ इति क्रयविक्रयानुक्षय(अभ्युषलानुभ्रुषा) प्रकरणम् ॥ १८४ ॥ [ इति श्रीवियाधरवंश प्रभवश्नरीशिखादारनरेन्द्रजीमतवाहनान्वयप्रमतश्री
मदपरादियदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधमंशाख्रनिबन्धे ऽपरे ऽ भ्युपेयाशुभरषाप्रकरणम् ॥ १२ ॥]
अथ सटीकयाह्वल्क्यस्पृतो
संविद्यतिक्रमप्रकरणम् । ( १५ )
संविश्यतिक्रपलक्षणस्य व्यवहारपदस्योपयोगिनमय वावदाह- 9 क, ^ङ्पः स्यादेषां कर्माशया । २ क. भारः । ३ ॐ, (तमस्याः । जग, ज, शस्या तः।
७९२३. अपराकौपराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता -- [रद्वितीयः- ( संविब्यतिक्रम्रकरणम् १५)
राजा हृत्वा पुरे स्थानं ब्राह्मणान्यस्य तत्र ठ ॥ मरविदयन्हत्तिमद्बरयात्स्वधमः पाल्यतामिति ॥ १८५॥
राजा निजनगरे स्थानं स्थीयते यत्र विशिष्टनिवेश्चनादुपेते भूभागे तत्स्थानं इत्तिमुटुम्बनिवाहसमयेस्थावरजङ्कमधनोपेतं निमाय तथा ब्राह्म. णांसैविद्यादरग्यज्ञःसापरूपविद्यान्नयोपेतां स्तत्र स्थाने न्यस्य नित्रेहय यथार्ह ग्रह्रयादि दक्वा स्वधां वणोश्रमादिधर्मः पाल्यतां क्रियतामिति 'तान्ा- हमणान्त्ृयात् । केचिस्पठन्ति-जेविद्यं हृत्तिपदिति । तदा जेविचं इत्तिपचचच यथा तथा कुयांदिलयधेः । तिणामृगादिविद्यानां समाहारखैवि्यम् । स्थानस्य च तद्विशिष्टा तद॒क्तत्राह्मणवत्तया । एवं च ब्राह्मणसपहरचनाभिधानात्संके- तसपयक्रिया सं विच्छब्द वाच्या कतेन्येलययथादुक्तं भवति । न हितां कविना समहषाधाथोरादयो निराकतै शाक्या इष्टापूतेक्रियादिषम(मा) श संपादयितुम् । अत एवाऽऽह बृहस्पतिः ५ वेदविद्याविदो विप्राञ्श्र होत्रिणः । आद्त्य स्थापयेत्तत्र तेषां वृत्ति प्रकरपयेत् ॥ अनाच्छे्यकराक्तिषां प्रदद्याद्रहभमिक। मक्त मान्याश्च नृपातिख्ख।येत्वा स्वश्नाघ्नः ॥ नित्यं नेमित्तिकं काम्यं शान्तिकं पौष्टिकं तथा । पौराणां कमं कुर्ये संदिग्पे निर्णयं तथा ॥ म्ामश्रेणिगणाथं तु सकेतप्तम॑यक्रिया । बाधाकलिर्तु प्ता कायो धमेकर्ये तथैव च| चाटचोरभयं बाधा स्वेप्राधारणा स्मृता । तत्नोपश्षमनं कार्यं सपर्नकेन केनचित् ॥ कौ) शेन ठेख्यक्रियया मध्यस्थेवा परस्परम् । विश्वां थमं कृत्वा कुर्यः कायीण्यनन्तरम् ॥ विद्वेषिणो व्यप्तनिनः शारीनाँरप्तमीरवः । टृन्धातिवृद्धनाटाश्च न कायीः काथचिन्तकाः ॥ हचयो वेदधमेन्ञा दक्षा दान्ताः कुशोद्धवाः । सवेैकयंप्रवीणाश्च कतेग्यास्तु महत्तमाः › ॥ १८५ ॥
१क., "का भव्या०।२क. श्सने।नि'। ३ ग.घ. ज. "मये क्रि ।४क, तु क्ते. म्याधः। ५ क, कौरेन । ६ क, परमे ७ ग. ज, "नार" । ८ ग.षछ.ज, “चिन्तिताः । डु" ।
घ्यक्हारध्यायः } ' याज्ञवसक्यस्पतिः। ५२३ ( संबिग्यतिक्रमप्रकरणम् १५)
ब्राह्मणाः स्थाने राज्ञा निवेशनीया इ्यक्तं तैस्त निविषैधत्का्यं तदाद-- [ 4९ ज् ९ ^ = ० (कय ए कृ नजवमाविरवन यस्त सामायका भवद् ॥ सोऽपि यत्नेन संरक्ष्यो धमां राजकृतश्च यः ॥१८६॥ निजेन स्वकीयेन भ्रौतादिषर्मेणाविरुद्धो योऽपि गणोप्योगी स साप- यिकः समयादिनिरेत्तो धमः । यथा-- व्याध्याचुपद्रबसपये प्रतिक्षेत्रं प्रतिगर वा धनमेतावद्रहयज्ञादिशान्तिकसिद्धये देयम् । यथा वा सरवैजंनपरैः स्वन्या- पारपरिहारेणायुत्र स्थानविशेष आगन्त यो नाऽऽगच्छेत्तस्यायं दण्ड इति । यद्वा समापरपादेवदुलतडागादीनां नीगोनामद्धारो दीनानाथादीनां च संस्कारो यज्ञभिक्षादिनिमित्तं च दानं साधारणधनेनानया व्यवस्थयेतत्कतेन्पमिति । यश्च राज्ञा समथथः क्रते यो युष्मास््रधिर पठति वेत्ति वातस्येतात्रती पूजा कार्यल्यादि । स उभयविधोऽपि यत्नतः परिपारयः । अत्र च बृहुसतिः- ८ पतमाप्रपदेवगृइतडाकारामपंस्करतिः । तथाऽनायदरिदराणा पस्कारो याजनक्रिया ॥ पाटनीयाः समर्थस्त॒ यः समर्थो विप्वदेत् । सवेस्वहरणं दण्डस्तस्य निवाप्तने पुरात् ॥ तत्र भेदमुपिक्षां वा यः कश्चित्कृते नरः । चतुःमुवणाः षणिनप्कस्तस्य दण्ड विधीयते ” | १८६ ॥ सामयिकराजकरतधममेदिनं परति गणद्रव्यहतारं भरति च यत्काय तदाह- गणद्रव्यं दरेचस्तु स॑ विदं रङ्वयेच्च यः ॥ सवस्वहरणं कृखा ते राष्ररिप्रवापरयेद् ॥ १८७॥ सवित्समयः । महत्यपराध एतत् । अन्यत्र मनुराह- «५ यो प्रामदेशपंघानां कृत्वा सत्येन संत्रिदम् । विसंवदेन्नरो गोमात्तं राष्राद्धिपवाप्तयेत् ॥ निगृह्य दापयेचेनं समयन्यभिच।रिणम् । चतुःसुवणान्षणिनिष्काञ्शतमानं च राजतम् › ॥ अत्रापि चत्वारो देशनिबौसनादयो दण्डा अपराधानुसारेण व्पव्रस्थाप्याः। कालयायनः--““ पताही मदकारी च गणद्रव्यत्रिनाश ङः । उच्छे्याः सवै एवैते विख्याप्थेवं नृपे भगु: › ॥
१ग. ध. छ. ज. नाीयासमस्तैस्त॒ । २ग.ष.छ.सः।३ग.घ.छ. त् । विगृः।ष्ग, ध छ. ज. ककः । तच्छे. । ५०५
७९४ अपरारकापिराभिषापरादिलयविराचतटीकासमेल- [रदितीयः- ( संविग्यतिक्रमप्रकरणम् १५ )
बृहस्पतिः--“ यस्तु साधारणं रिस्यात्तिपेत्रेविद्यमेव वा । संवित्कियां विहन्याच स निव।स्यः पृरात्ततः '' ॥ वरैविधादिकमुल्छष्ं क्षिपेदाक्षिषेदि यथः । ५ अरंतुदः सूचकश्च भदकृत्साहप्ती तथा ॥ प्रेणिपुगनृपद्वि्टः क्षिप्रं निर्वास्यते ततः '' ॥ अरतुदो मर्मोद्धाटकः । सूचका दोपज्ञापकः । मेद दृरेस्नेहवतां विमतिकारीं । ५५ कुटश्रेणिगणाध्यक्षाः पुरदुगेनिवा्निनः । वाग्धिग्दमं परिलयामं प्रकुयैः पापकारिणाम् ॥ तैः कृतं च स्वघमेण निग्रहानुग्रहं नृणाम् । तद्रा्तोऽप्यनुमन्तम्यं निष्ठाया हि ते स्मृताः ›' ॥ अध्यक्षा परहत्तमाः। बाग्दमं धिग्दमं बाऽपराधानुसरेण । वार्म्विभ्रमपितिषादे वाग्विश्रमोऽसंमाष्यता। परित्यागो ऽसंव्यवहार्य॑ता । निखष्टा्थां अनुङ्गातकायाः। “ बाधां कुयुयेदकस्य संमृता द्वेषपंयुताः। राज्ञा ते विनिवाय॑स्तु शास्याशैवानुबन्धिनः '' ॥ अनुबन्ध आग्रहः । “८ मुख्यः सह समूहानां वि्तवादो यद्रा भवेत् । तदा विचारयद्राजा स्वमार्गे स्थापयेच्च तान् " ॥ नारदः-“ मिथः सघातकरणमहेतोः शसखधारणम् । परस्परोपघातं च तेषां राजा न मधैयेत् " ॥ न पषेयेन्न क्षमेत । काल्यायनः-“ एकपत्रे च वा पङ्यां संभोक्ता य्य यो मवेत् | अग्ुर्बस्तं तथा दण्डस्तस्य दोषमदरीयन् "” ॥ बहस्पतिः--““ पमूयेकतमं कृत्वा रानमाग्यं हरन्ति ये । ते तदष्टगुणे दाप्या वणिजश्च पडायिनः " ॥ राजभाग्यं करः । नारद् “' प्रतिकं च यद्राज्ञः प्रकृल्यवमतं च यत् । बाधकं च यद्थानां तत्तम्धरो विनिवतेयेत् ॥ दोषृवत्कारणं यत्स्यादनान्नायप्रवर्तितम् |
(< (> ७,
प्रवृत्तमपि तद्राजा श्रेयस्कामो निवतेयेत् " ॥ १८७ ॥
१ग. घ. छ. ज. शग्धिग्धमं। रग. घ, छ. ज. '्पकषणाः। ३ क, “ग्विमिध्रमितिपठि वागििमिप्रोऽसः। गग, ध. छ, ज, साध्यैः) ५ ग. घ, छ, ज, "वत्कर° । ६ ग. ज, श्ृत्तिम' ।
व्यवहाराध्यायः 1 याक्तवरस्क्यस्प्रातिः । ७९५ ( संविद्यतिक्रमप्रकरणम् १५ )
किं च- कतेव्यं वचनं स्वः समूहहितवादिनाम् ॥ यस्तत्र विपरीतः स्यात दाप्यः प्रथमं द्मम्॥१८८॥ ये समरहहितं वदन्ति गणिनस्तदुक्तं सर्वेः समृहिभिः कायेम्। यस्तु हितवा- दिनां प्रतिकूलः स्यात्स समूहेन प्रथमसाहसं दण्ड्यः | कात्यायनः-““ युक्तियुक्त त॒ या हन्याद्क्त्थे[ऽनवकाज्ञदः । अयुक्तं चैव यो ब्रुयापराप्नुयाप्प्वपाहपरम् " ॥ १८८ ॥ समूहकायं आयातान्छृतकार्यानिवि जयेद् ॥ सदानमानप्ररै प्ूनयिखा महीपतिः ॥ १८९ ॥ समृहका यां समृहपपखानायातान्छृतका यान्सदानमानसत्कारेरभ्यच्यं मही- पतिविमुश्वेत् ॥ १८९ ॥ समूहकर्॑प्रहितो यष्टमेत तद्षयेव् ॥ एकादशगुणं दाप्यो यदप नापयेर्स्वथम् ॥ १९०॥ सप्रहेन स्वकायसिद्धये यो ठृपादिके(क) प्रति प्रहितः स तस्पाद्यट्टभेत तत्स. परहाय स्वयमेव तेन दातव्यम । नो वेत्तदेकादशगुणं तस्मास्समूदेन ग्राह्यम् । बृहटस्पतिः- ८८ ततो ठमेत य्तकिचित्पर्वषामेव तत्पमम् । षाण्मापिकं माकं वा विमक्तव्यं यथांशतः ॥ देयं वा निःस्ववृद्धान्धस्ीबाङातुररोगिषु । सांतानिकादिषु तथा धमे एष स्तनातनः ॥ यत्नैः प्राप्ठं रक्षितं वा गणार्थं वां पणं कृतम् । राजप्रततादरब्धं वा सर्वषामेव तत्समम् ” ॥ यदि सपरहपदितेकन्धं विभज्यमानं मासप्रभृति षण्मासान्यावद्रणिनां निबा. हसम्थं भवति, तदा यथाभागं विभजनीयम् । अर्प चेनिःस्वादिभ्यः भदेयम् । काल्यायनः गणम्रहिरय येः कथितकरत्वण मक्ितं भवेत् | आत्माय [वनयुक्त वा दय तरव तद्धतत् ॥ गणानां श्रेणिवगीणां गताः स्युर्ये तु मध्यतः । . प्राक्तनस्य धनर्णस्य समाज्ञाः सवे एव त ॥
१क, ज. सवै। २ क, दि प्रः ३ग. घ. छ, ज, "तिभिः ष:।
७९६ अपराकापराभिधापरादिस्यविरचितटीकासमेता--[ रद्वितीयः- ( वेतनाद्निभ्रकरणम् १६ ) ष १.० क _ ® * ¢ ^~ तथेव मोञयं वेमाञ्यं धनं धमंक्रियामु च । समृहस्थ)ऽशमागी स्यात्प्रगतस्त्वंशमाङ्न तु " ॥ १९० ॥ = २ श + १ वृ ट्ज्ञाः शुचयाऽदटुन्धपा भवयः कायाचन्तकाः ॥ क 9 ® ॐ ® [ ष | (शिष्य केतेव्यं वचन तेषा ममहाहतगादनाम ॥ १९१॥ वेदं पठन्तोऽथतश्च जानन्तीति वेदज्ञाः, शुचयः शरुद्धाश्चयाः, अङ्ब्पा अलोलुपाः) एवविधाः समरहकायांणां साधकवाधकविचारकाः स्युः । बेदन्ग- त्वादि विशिष्टानां कायेचिन्तकत्वं बिधीयते, अन्यदनूचते। बृहस्पतिः-- “८ द्वो त्रयः पश्च वा कायः समृहहितवादिनः । कतेव्यं वचनं तेषां म्रापरश्रेणिगणादिभिः ॥ १९१ ॥ ब्राह्मणेषुक्तस्य साम॑यिकधमेस्यान्यतातिदेशषमाह- क ® चद् ~. 9 ~ (५ ॥ श्रणन्शमपाषााण्डमणानामप्यय [बाधः ॥ ऋक, 9 चट, ॐ र ४ £ (< अ, भेदं चेषां नष रक्षेरपूवष्रतति च पारयेद् ॥ १९२ ॥ इति संविग्यतिक्रमप्रकरणम् ॥ १५ ॥ एकजातिनिविष्टानां समानदृ्युपजीविनां समहः भ्रेमियंथा रजकभ्रेणि- रिति । सह देशान्तरबणिञ्या्थं ये नानाजातीया अधिगच्छन्ति ते नेगमा अवेदिकाः; म्रबरज्याऽऽस्थिताः पाषाण्डिनो ब्राह्मणेभ्योऽन्ये समानजीविका = ¢ ~ 0 ^~ 9 9 9 ९५ इह गणाः, एषाम[प्य]यपेव घमः, यो निनघमाविरोधेनेलेवमादावुक्तः । तथा भेण्यादौनां परस्परमेदं मतिमेदं रपो रकषन्निवारयेत् । प्राक्तनीं च तेषां रत्ति पाटयेत् । इति संविग्यतिक्रमप्रकरणम् ॥ १९२ ॥
[ इति श्रीविद्याधरवंशम्रभवश्रीरिखाहारनरेन्दजीमूतवादनान्वयप्रसुतश्रीमदपरा- दित्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधमंशान्ञनिवन्धेऽपराके संविब्यतिक्रमश्रकरणम् । १५। ]
अथ सदीकयाज्ञवस्क्यस्म्रतो
वेतनादानप्रकरणम् । ( १६ )
विकयययर्यककसतषे
इदानीं वेतनानपाकमांस्यं विवादषदमारभते-
१ग.ध.ज. ज्यंये भाज्या दान । > ड, धभ्॑नाः। २३ क. मवयि ।४ क, “स्या च 1५ ग, घ, छ, यथा ।
व्यवहाराध्यायः } याहवरक्यस्मृतिः। ७९७. ( वेतनादानप्रकरणम् १६ ) @ क ॐ [प नि ग्रहातवंतनः कम त्यजान्हयुणमावहद् ॥ जग्रहीते समं दाप्यो मर्ये रक्ष्य उपस्करः ॥ १९३ ॥ भरतिवेतनम् । वद्धतको शरदीत्वा स्वामिनः कमं लयजन्नर्स्तद्विगुणमाप्हेत् । स्वामिने दद्यात् । करमण्यभ्युपगते वेतने वाऽगृहीते कै ल्यजन्यावद्रेतनं तस्मै देयतेन स्वामिनाऽभ्युपगतं ताबद्धतको दथात् । यले; कमेकरेः कर्मोपकर- णान्युपस्करो युगवरत्रादिः परिरक्षणीयः । नारदः“ मत्यां वेतनस्योक्तो दानादानविधिक्रमः । वेतनस्यानपाकमं तद्विवादपदं स्मतम् ॥ भृत्याय वेतनं दद्यात्कमं स्वामी यर्भा कतम् | आदो मध्येऽवप्ताने वा कमणो यद्धिनिश्चितम् ') ॥ बृहस्पतिः- ५ तकस्तु न कुर्वत स्वामिनः शाल्यमण्वपि | मृतिहानिमवाप्नोति ततो वादः प्रवतेते ॥ गृहातवेतनः कम न करोति यद्। भृतः। समथेशरेदमं दाप्यो द्विगुणे तच्च वेतनम् " ॥ नारदः“ कम।कुकन्ध्रतिश्चलय वार्यो दत्तवा भृतिं बछात् । मृतिं गृहीत्वाऽकुवाणो द्विगुणां मृतिमावहेत् ॥ कमारम्भ तु यः कृत्वा सिद्धि नेव तु कारयेत् । बर त्क।रयितम्यः स्यादकवेन्दण्डमहंति ” ॥ हद्धमनुः- प्रतिश्चय न कुयायः स कायः स्याद्रढादपि । स चेन्न कु्यात्तत्कमं प्राप्नुयाद्भिशतं दमम् "' ॥ पनुः“ मृत्यो ऽन्तो न कुयाचो दपोत्कमे यथोदितम् । स॒ दण्डयः कृष्णलान्यष्टौ न देय तच्च वेतनम् " ॥ कृतको ऽपीति शेषः। ८ यथोक्तमार्तः; स्वस्थो वा यत्तत्कम नै कारयेत् । न तस्य वेतनं देयमल्पोनस्यापि कमणः ” ॥ यथोक्तं यथाप्रतिश्चुतम् । ५ आर्तस्तु कुय।त्स्वस्थः सन्यथामापितम(दितः | सुदीर्षस्यापि कारस्य स्त छमेतेव वेतनम् " ॥ १९३ ॥
१क. ज, तद्रेतन॑ गृ: । २ क. “नां साधनस्याक्तेदानादानव्यतिक्र° । 3 ग. शधक्रमम् । आ? ॥ ४ग. ध्. ल, यदिनि'।५ क, न चाऽऽचपेत्। न । §& क, "मात्मनः । सु ।
७९८ अपराकोपराभिधापरादिदयविरवितरीकासमेता- [ रद्वितीयः- ( वेतमादानप्रकरणम् १६ )
दाप्यस्तहदम मागर कणन्वापशुप्तस्यतः॥
आनोश्चय मातं यस्तु कारयेत्स महीक्षिता ॥ १९९ ॥ यः स्वाप्। तुभ्यमियतीा भति दास्यापीदयनिधिलय कमे कारयति, स भृतककृतकमेणा बाणिञ्यादे येदत्पन्नं धनं तस्य दक्षमं मागं भृत्याय स्वापी दधात् । न ददाति चद्राह्ना स्वामी दाप्यः टद्धमनुः--““ समुद्र यानकुशख देशकाडाथदरशिनः। नियच्छेयुभृतिं यां तु सरा स्यात्प्रागकृता यदि " ॥ बृहस्पतिः--“ ज्जिमागं पश्चमागं वा गृह्णयात्सीरवाहकौः । भमक्ताच्छाद्मृतः पीराद्धागं गृह्णीत पश्चमम् ॥ जातस्तस्यात्रि मागं तु प्रगृहणीयादथाम्तः ? । नारदः“ कलेऽपूे लजन्कमे मृतिनाशमवाप्तुयात् ॥ स्वामिदोषाद्पक्रामन्यावत्छृतमवप्नुयात् ›' । विष्णुः- ^ मृतकश्वपूर्णे के मृतिं त्यजन््तकलमेव मृस्यं जह्यात् । राज्ञे च पणशतं ददात् । तदोषेण यन्नरये- तत्स्वामिने देयम् । अन्यत्र देवोपचातात् । स्वामी वे. द तकमपूर्णे काठे जह्यात्तस्य स्तवेमेव मृस्यं दद्यात् । पणक्तं च राज्ञेऽन्यत्र मृतकदोषात् › ॥ १९४ ॥ दृशं कारं च योऽतीयाछभिं याच योऽन्यथा ॥ तत्र स्यात्खामिनश्छन्दोऽपिकं देयं कृतेऽपेके॥१९५॥ यत्र देश्ने कारे च क्रियमाणे ढृष्यादिकं कम सफलं स्यात्त देशका खातन्त्येण व्यतिक्रामेत्, छां च बहुतरव्ययकरणेन क्षयं प्रापयते, तज भरत्याय स्वामी खच्छन्दतः स्वाभिप्रायतो भ्रति दद्यानेवाखां स्वातन्त्रयेण स्वामिनः। अधिक का(फः)छं छते यदि तस्म प्राप्रान्पट्यादधिकं पारितोषिकं द्रव्य स्वामिना देयम् ॥ १९५ ॥ देर क ॐ या यावल्छुरुते कम तावत्तस्य च वेतनम् ॥ उभयरप्यञ्चाव्य चच्छाव् कुयद्यधाश्चुतम्॥ १९६ ॥ यदेकं स्वामिकमानेकश्रतकसाध्यं भवति तत्र शाठ्यं वर्जयित्वा यो भृत्यो #* भक्ताच्छादभता द्यन्नवल्नदानेन पोषितः । इति मिताक्षरारिण्पण्याम् ।
१.४. छ. ज, "कः । उक्ताः| २ क, (दपाक्राः। ३ क, कलः * इ. व्यसाध्यं चे- त्साध्ये कु ।
व्यवहाराध्यायः ] याज्ञवल्क्यस्परतिः। ७९९ ( वेतनादानप्रकरणम् १६ ) यावत्कमे करोति तस्मे तदनुरूपं वेतनं देयम् । यदि पुरषद्रयसाध्यमेकः कुर्यात्तत्र शतिद्रयं देयम् । न्यूनं चेद्धागहानिः कर्प्या । काव्ये तु यथाश्रुतं यथोक्तं तदव्रात्सामिनशछन्द[त] इति ज्ञेयम् । एतचनेकथलयसाध्ये कमणि वेतने वा परिभाषिते वेदितव्यम् । अत्र चोभयग्रहणं प्रदह॑नाथंम् । तेन यत्र बहवोऽपि भृत्याः शाल्यं विहाय कमे कुवन्ति तत्रापि कमोनुसारेण पृटयदानं सिद्ध भवति ॥ १९६ ॥ अराजदेविकान्रषट भाण्डं द्प्यस्तु वाहकः ॥ प्रस्थानविघ्रहृचेव प्रदाप्यो दिगणां भ्रतिम् ॥१९५७॥ यो वोढव्यद्रव्यपापणाय परिकीतः सत्राजदे विकठ्यापारव्यतिरेकेण स्वकी- यप्रज्ञापराधाद्धाण्डं बोढव्यं द्रव्यं विनाशयति, स तन्प्रर्यं दाप्यः । यस्तु परस्थाने चिघ्रपाचरति स द्विगुणां भरति दाप्यः। टद्धमनुः--“ प्रमादान्नारितं दाप्यः समे द्विमाहनाशितम् । नतु दाप्यो हृतं चैरेदेग्धमूढं जडेन वा "| दिरदिगुणमियथः | बहस्पतिः--“* प्रमुणा विनियुक्तः सन्भृतको विदधाति यत् । तदथेमहुमे कमे स्वामी तत्रापराघ्नुयात् " ॥ तदर्थं स्वाम्यथेम्। अशुभं चोयादि । अपराध्नुयादण्डादि मागभवेत्॥१९७॥ प्रक्रान्ते सप्मं भागे चदं पथि तयजन् ॥ भृतिमधपये सवी प्रद।प्यस्याजकोऽपि च ॥ १९८ ॥ दाति वेतनादानप्रकरणम् ॥ १६ ॥ प्रकान्ते गमने राजमागेप्तिः प्राग्चैतः कपे परिलयजन्पूरयस्य सक्षम भागं दाप्य! । एतच बाहकान्तरलखामासस्थानविघ्रामावे वेदितव्यम् । तद्विघरे तु द्विगुणं दानमुक्तम् । यदि तु पन्थानं माप्य परिल्यजेत्तदा भ्रतेशतु्थश्ं दाप्यः । अधेपये तु स्वां भृतिम् । एवं स्ाम्यपि परिक्रीय वाहक यदि त्याजयति न वाहयति । मनुः--“ यः कमे कले संप्रति न कुयाद्विघ्नमाचरेत् । तद्वृत्तोऽन्यस्तु कायः स्यात्त दाप्यो द्विगुणां मृततिम् " ॥ नारदः-- “ अनयन्माटयित्वा तु माण्डवान्यानवाहन । दाप्यो मृतिचतुमागं सवामघंपथे त्यजत् ॥ १ क. 'तिक्रमेण स्वीय २ क. “धयः क“ । ३ ग. ष. छ. ज. “ख कान्तार ४ क.कं तयजति । म । ५ ग. घ. नन्भण्डयि-ः । ६ ग, घ, 'वान्योनवाहूते । दाः ।
८०० अपराकापराभिधापरादिलयविरवचितदीकासमेता- [ २द्वितीयः-- ( वे तनादानव्रकरणम् १६ ) अनयन्वाहकोऽप्येवं भृतिहानिमवाप्नुयात् ›! | चखद्धपनुः-- ८“ पथे विक्रीय तद्धाण्डं वणिग्भरत्यं त्यजेद्यदि । अथ तस्यापि देयं स्याद्ूेरर्पं कमेत सः ॥ यदा च पथि तद्धाण्डं निषिध्यत हियेत वा। यावानध्वगतस्तेन प्राप्तुयात्तावतीं मृतिम् ॥ नारद?“ भृतिषडूमागमामाप्य पथि युग्यमृतं लजेत् । अददत्कारयित्वा तु सोदयां म॒तिमावहेत् "” ॥ यदीयैरण्ववछीवदादिभियुगयं भाण्डं नीयते स युग्यभृतः। तं प्रति बोढ. ठयद्रव्यषडभागं भृतित्वनाऽऽमाष्य न ददातितं च दलनजति तदा सोदयां शतिं तस्म स्वापी दयादिः । बृहस्पतिः--“ कृते कर्मणि यः स्वामी न दद्यद्धेतनं मृतेः । राज्ञा दापयितव्यः स्याद्विनयं चानुख्पतः ” ॥ कात्यायनः--““ त्यनेत्पथि सहायं यः श्रान्तं रोगातैमेव वा| प्रामयात्ाहपं पूवं ममे उयहमपाठ्यन् › ॥ मत्स्यपुराणे-“ मृल्यमादाय य। विद्यां शिर वा न प्रयच्छति । दण्डयः स॒ मूल्यं सकलं धमन्ञेन महीक्षिता ” ॥ नारद“ शुल्कं गृहीत्वा पण्यस्ली नेच्छन्ती द्विगुणं वहेत् । अनिच्छ्डल्कदाताऽपिं श्रुर्कहानिमवाप्नुयात् ॥ अप्रयच्छस्तथा शर्कमनुमृय पुमाग्जियम् । अक्रमेण तु सगच्छन्वातदन्तनखादिभिः ॥ अयोनौ यः प्माक्रामेद्धहुमिवांऽपि वाप्तयेत्। हाटकं सोऽष्टगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु ॥ वेद्याः प्रधाना यासन कमुकास्तद्रहाषिताः | तत्पमुत्येषु कार्येषु निणेयं सेये विदुः ” ॥ मत्स्यपुराणे-“ गृहीत्वा वेतने वेदया छोमादन्यत्र गच्छति । तां धनं दापयेदयादनूढस्यापि माटकम् ॥ न्यमुदिङय वेद्यां यो नयेदन्यस्य कारणात् । तस्य दण्डो मतेद्राज्ञः सुवर्णस्य च माषकम् ॥ नीत्वा मोगं न यो दद्याद्प्यो द्विगुणवेतनम् | रन्ञश्च द्विगुणं दण्डं तथा धर्मो न हीयते ॥
ठयवहाराध्यायः 1 यात्बरक्यस्प्रतिः। ( वेतनादानप्रकरणम् १६ )
बहूनां नजतामेकां र्वे ते द्विगुण दमम् ।
दद्युः प्रथक्प्रथग्राज्ञे दण्डं च द्विगुणं परम् ॥ स्पृतिः--“ भ्याधिता पश्रमव्यग्रा राजघर्मपरायणा |
आमन्निता च नाऽऽगच्छेदवारया वडवा स्मता” ॥
नारदः- “ परममो गृहं कृत्वा सोम दा वेत्त यः । प तद्धरीत्वा निगेच्छत्तणकाषठेष्टकारिकम् ॥ स्तोमाद्विना वसित्वा तु परमूमावनिधितः। निगेच्छंस्तृणकाष्ठानि न गृह्णी यात्कथचन ॥
यान्येव तृणकाषठानि चिवष्टका विनिवेरिता ।
¢ (र
वि।नगेच्छस्तु तत्सव म॒मिस्वामिने वंद्येत् ›' ॥
स्वामिनीति चतुध्य्थं सप्तमीं । स्तामो भाटकम् । व्यासः! ““ जेहन स्थण्डिटं छल्ध्वा मन्दिरं कुरुते तु यः। निगच्छतस्तस्य द्।रु दत्तस्तस्य नान्यथा ' ॥ क।[ल्यायन‡ः--““ गृहवायापणादीनि गृहीत्वा माटकेन यः| स्वामिने नाप॑मे्यावत्तावद्।प्यः स भाटकम् ' ॥ +(छद्धमनुः--““ यो माटयित्वा शकटं नीत्वा चान्यत्र गच्छति । ) स्तोमवाहीनि माण्डानि पणकालान्युपानयेत् ॥ ग्रहीतुरामवेद्धम्रं नष्टं वाऽन्यच्न सेुवरात् ' ।
८०१
स्तोमेन भारकेन धृततेरादिद्रव्यान्तरपरापणारथ यानि मृन्मयानि भाण्डानि
तानि स्तोमवादहीनि, तानि धृणमाटककालानि तर्स्वामिनमुपानयेत्
तेषां
पध्ये यत्तदवरेपाद्धगरं प्रध्वस्तं वा तत्स्तोपग्रहीतुराभवेत् । नेतरेण तदेयमि- त्यथः । एतच्च संषुवाद्न्यत्र । सं तु भाण्डस््रामिने मग्रादिमाण्डमृर्यं देयम्।
संपुवो द्रव्यान्तरेणाऽऽस्फाटनप् । इति वेतनादानप्रकरणम् ॥ १९८ ॥ [इति श्रीबिद्याधरवशप्रभवश्रीशिखादारनरेन्र्जमूत वाहनान्वयप्रसुतश्रीमदपरादि
त्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयध मदाल्ननि बन्पे ऽपराकं वैतनाद्ानप्रकरणम् ॥ १६ ॥]
[ण स
[1
+ एतच्चिहान्तगतं ग. घ. छ. ज. पुस्तकेषु न विते ।
पिका मि ति नायम ०७७ कि
१ क, भमा व्यः! ३ क. वाच्या वः 3 क, पृवकाः। * क, पूवेकाः।
१०१
८०२ अपराकापराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-[ २ दवितीयः- ( दतस्माहयप्रकरणम् १७ ) अथ सटीकयाङ्गवस्कयस्म्रतौ ।
एवय मो
दयतसमाह्नयप्रकरणम् । ( १७)
अथ च॒तसमाष्याख्पं व्यवहारपदं प्रस्तूयते । तत्र नारदः- ८५ अक्षवधश्राका्देवनं जिह्यकारितम् । पणक्रोडावयामिश्च पदं दतप्रमाहयम् '› ॥ अक्षाः पाश्चकाः । वधश्चमादिवट्यवेधः । शखाक्रा करितवेभ्यो ज्ञेया । आद्यश्षष्दादन्येषामपि कपटकरादीनां ग्रहणम् । देवनं कोडा, विजिगीषा वा । जिह्यं कटिम् । जिताच्रद्रव्यं गृह्यते स पणः । वयांसि पक्षिणः । अक्षादि भिर चेतनेवेयःपमृतिभिश्च चेतनेजिन्चेन कुटिलभावेन देवनं चतम् । पनु--““ अप्राणिमियत्करियते तद्ोके दतमुच्यते । प्राणिभिः क्रियत यम्तु स त्िज्ञेयः समाहयः ॥ काकिन्यो वधिकराश्चेव शाका मोयं एव च| अक्षाः प्बीजाः कंहका चुतोपकरणानि पट् " ॥ बृहुस्पतिः- अन्योन्यपरिगृहीताः पाक्षमपवृपादयः । प्रहरन्ते कृतपणास्तं वदन्ति समाहयम् " | तत्न सभापतिना यावती इद्धियतथ ग्राह्या तदाह- ग्छहे शतिकव्रद्ेस्त॒ समिकः पञ्चकं शतम ॥ गरह्णीयादुतकितवादितरादहशकं शतम ॥ १९९ ॥ यः समां इत्वा दयतोपकरणानि च प्रगुणीकृत्य कितवेभ्धो देवि
«ॐ
हृद्या धनं प्रयच्छति स सभिको धरतेकिंतवायुतां विजयी वा कितवो दूत.
कतो स धतेकितवस्तस्माच्छतिकषटद्धेः दातसं ख्याकग्टहे पणे विषयभूते यो द्धि जितवान्स शतिकटद्धिस्तस्मात्पश्चकं शातं गृह्णीयात् । यः पराजितः स इत्रस्तस्माच्त दश्चकं शतम् ॥ १९९ ॥
स सम्यक्पारिता मागर राज्ञे द्ाद्यधाश्चुतम् ॥ जितमुद््राहयेजव्रे द्यस्य वचः क्षमी ॥ २०० ॥
{स |षभिकः पए्वाक्तो राज्ञा सम्यक्पासितिः कितवेभ्यः सम्यग्रक्षितो रक्षे १ ध. छ. ज. यूतं समाह्वयेत् 1 अ । २ ग. घ. छ. ज. कुरकाः । ३ ग. ध. छ. ज. “भ्यां वेदे वित्तं श । ४8. "त दयाद्राज्ञे भागं यथाकृतम् । जि ।
व्यवहारध्यायः ] यात्वस्क्यस्मृतिः। ८० ३ ( यूतसमाहुयप्रकरणम् १७)
यथाश्च॒तमङ्गीटरत स्वकीोयाद्धनाद्धागं दच्ात् । जितं धनं पराजिताक्कितवाबु- ह्राहयेदुत्कालयेत् । तथेतावति काटे तुभ्यमियद्धनं दास्यामीति नेत्रे सयं षच. स्तद्विश्वासाय क्षमी सन्दध्ात् । कालयायन!--“ सिकः कारयेद्दयतं देय दयाच्च यन्नपे | दशक च शतं वृद्ध गरह्णयाच्च पराजयात् ॥ जेतुरे्याच्छकं द्रव्यं जितं गराह्यं चिपक्षिकम् । सद्यो वा सभिकेनेव कितवात्त न संशयः ५ ॥ नारदः- ““ प्तभिकः कारयेद्यूतं देयं दयाच तद्वनम् । दशकं तु शतं बृद्धिस्तस्य स्याट् द्तकारिता | अथवा कितवा रज्ञे रस्वा मागं यथोचितम् | प्रकाशं देवनं कुयादेवं दोषो न विद्यते " ॥ अथ वा सभिकं बिना कितव एव राजमभागं दसा मकटं देवनं कया. त् । कितव इति जालयभिप्रायेणेकवचनम् । बहस्पतिः-- ^ द्वद्रयुद्धेन यः कश्चिदवप्तादमवाप्नुयात् । तत्स्वामिना पणो देयो यस्तन्न परिकसितः " ॥ समाहयविषयमेतत् । अवसादो वर्दानिः । नारदः-“ अशुद्धः कितवो नान्यद्श्रयेद् दृतमण्डलम् । प्रतिहन्यान्न कितवं द्ापयन्त् स्वमिष्ठतः › ॥ अदत्तदेयोऽशुद्धः स्वै स्वकीयं धनं साधयति कितवस्तं राजां म वार येत् ॥ २०० ॥ प्राप्रे ममि च नृपतिः प्रपिदधे धूतेमण्डरे ॥ त जिते ससभिके स्थाने दापयेद्न्यथा तु न ॥ २०१॥ धर्ता चुतकारास्तन्मण्डले सेसभिके नृपतिः प्रसिद्धे यथापरिभाषिते भगे भाने जितं दापयेदन्यथा नेव । नारदः“ अनिर्दिष्टस्तु यो रज्ञा दृतं कुर्वत मानवः । नप्ततंप्राप्तुयात्कामं विनयं चव सोऽहंति " ॥ अनिर्दिष्ट यो भूपनानियुक्तः सन्द्रतं ढु्वति सम(स)भिका भवन्त तं कामं सभिकरभ्यं भागं न रमेत दण्डं च प्राप्नुयात् ।
१ ग. घ. छ. ज, प्रसभं देवनं कृयादिदयधेः । छि । २ ग. घ. छ. ज. “जाने वा? । ३ ह, मे नृपतिना भागे र ४कृ. समभिके । ज. समधि ५क, ग, घ, छ. समभि? ६क, ग, समाभे।
८०४ अपराकापरामिषापरादित्यविरचितरीकासमेता--[२ द्वितीयः-- ( दूतसमाहयम्रकरणम् १७) काल्यायनः-““ प्रप्य दापयेहयं तस्मिन्स्थाने न चान्यथा ।
जितं ३ समिकस्तत्न सभिकप्रलंया क्रिया ॥
अनभिज्ञो जितो मोच्योऽमोच्योऽभिज् जितो रहः ।
सवैस्वे विजितेऽभिनज्ञे न सवैस्वे प्रदापयेत् › ॥ बृहस्पतिः--“ रहो जितोऽनमिज्ञश्च कूटक्षिः कपटेन वा ।
मोच्योऽभिज्ञोऽपि सव्वं जितं सर्वं न दाप्यते " ॥ २०१ ॥
दर्टारो व्यवहाराणां साक्षिणश्च त एव हि॥ कितवव्यवहाराणां द्रष्टारो निणोयकाः साक्षिणश्च त एव कितवा एव । नारद ५४ किंतवेष्वेव तिष्ठिरन्कितवाः ेक्षयं प्रति । त एष तत्न द्रष्टारस्त एवैषां च प्ताक्षिणः " ॥ सभिकानुरत्तौ बृहस्पतिः-“ प एव साक्षी पदिण्ये सम्येशन्भिभिवृतः » | कात्यायनः“ विग्रहेऽथ जये छामे करणे कूटेविनाम् । प्रमाणे समिकस्तत्र शुचिश्च सभिको यदि ॥ म्ेच्छश्वपाकधूतानां कितवानां तपलिनाम् | तत्कृताचाररभत्ेणां निश्चयो न तु राजनि » ॥ राजनीति पूर्ोक्तसकटसभ्योपलक्षणायंम् । तेन भुताध्ययनसंपन्ना हत्या- दुक्ता; सभ्या म्लेच्छादि विवादेषु नाऽऽदरणीयाः । हृहस्पतिः--“ उभयोरपि सदिभ्ं कितवास्तु परीक्षकाः । यद् विद्वेषिणस्ते तु तद् राजा विचारयेत् , ॥ राज्ञा सचिहं निर्वास्याः कूटाक्षोपधिदेविनः॥ २०२॥ विष्णः--“ य॒ते च कपटाक्षदेविनां करन्छेदः । उपिदेविनां ेदंशच्छेदः "' । अन्यवचना्थमन्योन्यसंमरतिपत्तिदेस्तचातुयांयथामिमतपातनादि बवोपधिः ।
( § कक)
सदशच्छेदोऽङ्ष्ठाङ्रीचख्दः ॥ २०२ ॥
द्ूतमेकमुखं काय तस्करन्नानकारणात् ॥ दयतमेकमुखमेकमरधानमेकेन राजपुरूषेणाधिष्टितं तस्रन्नानाथं कायर् । यन्तु मनुनौक्तम्-“ दुतं प्माहयं चेव यः कुयीद्यश्च कारयेत् । ं तान्र्वान्ातयेद्राना शुद्रश्च द्विनखिङ्गिनः ”
१ कृ, “ययक्र° । २ क. “भिज्ञो न । ३ ग.ध.छ.ज, "दिग्धं सः । * ग, ध, छ, ज, (रमेध्रुणां ।
व्यवराराध्यायः ] याष्वर्कयसति, । ८ ०५ ( वाक्पारष्यप्रकरणम् १८ )
इत्यादि, तद्राज पुरुषानपिष्टितद्यतविषयम् ) बृहस्पतिः-“ द्यूते निषिद्धं मनुना सस्यश्लौचधनापहम् । तत्प्रवर्तितमन्येस्तु राजमागप्तमन्वितम् ›, ॥ राजभागरहितं न प्रवतेयितम्यमित्यथः ॥ एष एव बिधिज्ञेयः प्राणिदते समाह्मये ॥ २०३ ॥
इति युतसमाहयप्रकरणम् ॥ १७ ॥
एष उक्तो विधिः प्रकारः प्राणिभिर्मेषमदिषादिभिः साध्ये दूते समाहय-
संक्घके वेदितव्यः । इति चृत[समाहय प्रकरणम् ॥ २०३॥ [ इति श्रीविदयाधरवंशप्रभवभ्रीरिलाहारनरेन्दजीमृतवाहनान्वयप्रसूतश्नी- मदपरादित्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधमशाल्ञनिबन्पेऽपरार्के दूतस्तमाहयप्रकरणम् ॥ १७ ॥ |
कयत
अथ सटीकयाज्ञव्यस्परतीं
[भ
वाकेपारुष्यप्रकरणम् । ८ १८)
अथ वाक्पारुष्यपरकरणमारभते । तस्य स्वरूपमाह नारदः-- ८५ देशशजातिकृखादीनां क शनं यङ्ग संन्ञितम् । यद्वचः प्रतिकृटाथं वाक्पारुष्यं तवुच्यते ” ॥ कोश्नमाक्रोश्चनमाक्षेपः । तत्र देशाक्षेपो यथा-गोडं प्रति कङहपिया गोंडा इति। जात्याक्ेपो यथा - विप्रं प्रति नितान्तलोटपा विप्रा इति । कुखा- पो यथा-क्ूरचरिता वेश्वामित्रा इति । न्यङ्गपत्तस्यवचनम् । कालयायन+-- ^“ हकारं कासनं चैव लोके यच्च विगर्हितम् । अनुकुयोदनुत्रृयाद्वाक्पारुष्यं तदुच्यते ॥ निषुराछीरतीत्रतवात्तदपि तरिविधं स्मृतम् । आक्षेपो निष्ठुरं तयम छी न्यज्ग संज्ञितम् ॥ पतनीयेरुपाकेशेस्तीत्रमाहुमेनीषिणः । यस्त्वसत्पंज्ञकेरङ्गैः परमाक्षिपति क्रचित् ॥ अमृतेवाऽथ मुतेवा निष्ुरा वाक्स्मृता तु सता । न्यज्गावगूरणं वाचाऽऽकरोशात्ञ कुरुते यदि ॥
१ ग, ^तेयुत* । २ क, सलव* । ३ ग, संयुत ।
८०६ अपराकांपराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-- [२ दितीयः-- ( वाक्पारष्यप्रकरणम् १८६ ) वृत्तदेशकुखानां तु अछछीला सा बुधैः स्मृता । महापातकयाक्त्री च राजद्वेषकरी च या॥ नातिभ्रंशकरी वाऽय तीव्रा सा प्रथितौ तु वाक्" ॥ न्यङ्गावगूरणं निकृषटङ्गपरकाशनेन तिरस्करणम् । शृहस्पतिः-“ अप्रियोक्तिस्ताडनं च पारुष्यं द्विविधं स्तम् । एकेकं तु तरिधा भिन्नं दमश्वोक्तख्िलक्षणः ॥ देशधर्मकुखादानां सपः पपन योजनम् । द्रभ्यं विना तु प्रथमं वाक्पार्प्यं तदुच्यते ॥ मगिनी्रतुबद्धमुपपातकशंपनम् । पारुष्यं मध्यमं प्रोक्तं वाचिकं शाच्नवेदिमिः ॥ अभक्ष्यापेयकथनं महापातकदूषणम् । पारुष्यमुत्तमं प्रोक्तं तीत्रममातिपातनम् ^" ॥ दर्यं चिनेस्यत्र द्रव्यशब्दोऽभिधेयपरः; । तेनोखयपानाथन्यतिरेकेणेव॑विध- मभिधानं वाक्पारूष्यमिलययेः । तत्र वाक्पारष्यविशेषे दण्डविशेषमाह- के जट, ९ अ अ, सयापत्यान्यथास्तानन्यनङ्दयरार्गणाम् ॥ ॐ क क (~ क + र क्ष॑प कराते चंदण्ड्यः पणानधत्रषाद्शाच् ॥ २०४ ॥ अङ्कानि कर्मेन्धियाणि निहादीनि, इद्दियाणि पनः श्रोत्रादीनि ज्ञानेन्द्र याणि । रोगाः कृष्ठादयः । न्य॒नान्यङ्गनीद्ियाणि च येषां, येषां च व्याधयः सन्ति तेषां क्षिपमरमियोक्ति सल्येनासल्येन विपरीतस्तुलया वा यः करोति, स दरादश् पणान्साधाोन्दण्डचयः। तत्र सत्येनाङ्कदीनक्षेपो यथा--पाद दीनं प्रति कुण्ठ- स्त्वपिलयादिः । असल्येन यथा-सकलाङ्गं प्रति विकलाङ्गस्त्वमिति विकखाङ्ग भ्रति सकलाङ्गस्स्वपमिति । विपरीतस्तुस्या यथा- हस्तीन परति सुबाहुमदा- बाहूरवेति । एवमिन्दरियहीनाकषेपः । अधेख्चयोदशो येषां पणानां तेऽधेत्र योदक्षाः पणाः । यु मनुनोक्तम्-““ काणं वा यदि वा खज्ञमन्यं वाऽपि तथाविधम् । तथ्येनापि नुवन्दाप्यो दण्डं काषापणं वरम् तदाक्षषुरत्यन्तोर्कर्षे सखर्पे वाऽऽशयदोषे ग्राह्यम् । बृहस्पतिः“ समजातिगुणानां तु वाक्पारष्ये परस्परम् । विनयोऽभिहितः शाने पणस्त्व्न्नयोदशः " ॥
१.६, छ, ज, श्ताऽऽतैवाः। २ क. प्रोक्तमेवं सन्भतिः।
ग्यवहाराध्यायः ] याङ्ृवल्क्यसतिः। ८०७ ( वाकयारष्यप्रकरणम् १८ ) विष्णः--“ समवणाक्रोशने द्वादश पणान्दण्ड्यः। हीनवर्णकरो शने तु षट् । यथाकाछश्रमुत्तमत्तमवणीक्षेपे तत्प्रमौणो दण्ड- खयो वा काषोपणाः । दूस्कवाक्यामिषाने त्वेवमेव "| अस्पधनविषयमेतत् । ८८ पमवणेद्धिजातीनां द्वादशो भ्यतिक्रमे । वादेष्ववचनीयष तदव द्विगुणं मवेत् ” ॥ सपवणग्रहणमाकषषुरक्षेप्यस्य च जातितो गणतश्च साम्यप्रतिपादना्थम् । तेन सवेसाम्ये सति वाक्पारुष्यरूपव्यतिक्रमविषये द्वादशपणो दमः । जाति. मात्रस्राम्ये हीनगुणस्य बहुगुणं परत्याक्षपकल्े द्विगुणो दमः । शृङ्कङि चिती -- ५ सतवणेन्यतिक्रमे द्वादश कार्षापणाः । यथाङूप- विशिष्टाक्षपे ह्यविष्टस्य चतुर्विश्षतिरविशिष्टा- तिक्रमे च व्िरिष्टस्य ततोऽधम् ॥ २०४ ॥ प्रथमे वाक्पारुष्ये दण्ड उक्तः संप्रति पथ्यम् वाक्पारुष्पे दण्डपाह- भमिगन्तास्मि भगिनीं मातरं वा तवेति ह ॥ शपन्तं दृपयेदराजा पञ्चाकिशतिकं द्मम् ॥ २०५॥ तव भगिनीं मातरममिगन्तास्मी लयेवपाक्षिपन्तं पञ्चविश्तिषणातमक दण्डं राजा दापयेत् । आकरो इत्यथिषृत्याऽऽहतः शङटिखित - तथाऽयथिक्रताचिवप्रान्ु निभत्पेयत। मुण्डनं गोम य्धेपनं खरा रोपणं द्पहारो दण्डो वा ”। दण्ड इत्यनुवृत्तौ विष्णुः--“ गुहूनाकषारयन्का पपणं शतम् " । घृष्टस्पतिः--“ क्षिपन्पल्लादिकं दद्यातसश्चाशत्पणिक्रं दमम् "| अरपधननिषयमेतत् ॥ २०५ ॥ प्रथमे मध्यमे च वाक्पारुष्ये सवणानां दण्ड उक्तः। तस्येव दण्डनीयगुणस्त- दसद्धावछृतं विशेषमाह -- कि भ अधे[ऽधरमेषु दिगुणः परस्रीपत्तमेषु च ॥ विद्यानुष्ठानादिगुणवताऽधमेष्वधपगुगेष्वाकूषषक्त स्याधमेव दण्डः स्यात् । तत्र प्रथमे वाक्पारुष्ये षट्पणा; । पणचतुथाशश्च दण्डाय) प्रध्यमे तु द्रादश्ष
# यथाकालमुक्तमसवणाक्षिप हति घ. पुस्तक ।
जि क त
१क. प्तवः।२ग. ध्. छ. ज, भादोद्ः।३क. छ. ज. शक्तवा'। $ क. छ, रराहणं ।
८०८ अपराकीपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-[२ दितीयः--
( वारकपारष्य प्रकरणम् १८) साधौ; । यस्तु परद्लीराक्षिपति, तथाऽरपगुणश्च सश्ृत्तमगुणांस्तस्योक्तो द्विगुणो दण्डः । तञ्च प्रथमे वाक्पारुष्ये पचवेशतिः ।
बृहसपतिः-“ प्तमानयोः परमो दण्डो न्यूनस्य द्विगुणस्तु सः । उत्तमस्य ऽऽधिकः प्रोक्तो वाक्पारुष्ये परस्परम् ” ॥ इदानीं ब्राह्मणादिवणानां पूधीवसिक्तद्विजातीनामन्योन्यमाक्रोहयाक्रोशच- कभावे रान्ना दण्डः करपनीय इयाह- ॐ न्द् ५ णद, दण्डप्रणयनं कायं वणजघ्युत्तरायरः ॥ ९०६ ॥ वणानां जातीनां च मध्यादत्तरैशधापरणापधरेशेतरेषापाक्षेपे कृते स्वय. पथ्य्(भ्युद्य दण्डप्रणयन राजा कृयात्। तत्र मृधावत्क्ता अम्बष्ादयः। अनुरखा. मजा पाव्राभस्तदयवणा; । ततश्च ते प्षज्यादवद्वं दण्डभाजः ॥ २०६ ॥ इदानीं वणानां भरातिरोम्याक्षेपे दण्डविव्ेषपाद- प्रतिरोमापवादेषु हिगुणत्रियुणा दमाः ॥ वणौनामानुलोम्येन तस्मादर्थाधहानितः ॥ २०७॥ अधरो वणे उत्तरपाक्रो शताति प्रतिलोपापवाद्ः । तत्रानन्तरं वर्णमाक्रो- धातः पृवाक्तात्प्ार्थत्सख्याकराद्विगुणो दमः शतसंख्याको दमः स्यात् । एङान्तराक्षेपे तु तत एव चिगुणः साधंशचतिको भवेत् । ततश्च क्षत्रियस्य ब्राह्मणं वेहयस्य प्षत्रियमाक्रोश्षतः शतसंख्याको दमः । वेश्यस्य ब्राह्मणा कोशेऽध्यधं शतम् । शरस्य वेरयाक्रोरे शतम् । प्षत्रियाक्रोशेऽध्यपम् । ब्राह्य- णाक्रांशे तु दण्डान्तरांभिधायकानि स्मृयन्तराण्युदाहरिष्यन्ते । उत्तरेण वर्णनाधरस्याऽऽतेपोऽनुरोपापतादः । तत्र क्षत्रियस्य ब्राह्मणमाक्षिपतो दण्डः पणकतातकोऽभिहितः। तदयं पश्चाशत्पागकः क्षत्रि षाक्षेपने ब्राह्मणस्य दण्डः वैरयाक्षेपे पश्चविश्षतिकः । शद्राक्षेपे साप्दरादश् पणाः । अस्य च व्यारूपानस्य- ८ पश्चा द्राह्यणो दण्डयः क्षत्रियस्याभिश्ं्तने । वरैयस्याप्यधपश्चाशच्छदे द्वादशको दमः इति मनुवाक्यं मूलम् । एवं क्षत्रियो वेरयमाक्राशन्पश्चाशदण्ड्यः । शुदे तु पथविशतिः । वेश्यस्य शृद्राक्रोशे प्ाशदेव । श्द्रस्य ब्राह्मणाक्रोशे मनराह- ८८ शतं ब्राह्मणमाक्रुरय क्षत्रियां दण्डमहति । वैरयोऽप्यधशते दे वा शूद्रस्तु वधमर्हति "' ॥
१ ग. “स्याधंकः। २ क. "धाभिषिक्त? । ३ ङ. प्रातिरोम्यापवदेषु । * क, श्शाशति- संख्याः । ग, च, @, "दातिः । ५ ग. घ, छ, ज, र्राव्रिधाः । ६ ग, घ, छ, पणः ।
व्यवहाराध्यायः ] या ञवल्क्यस्मरतिः ॥ ( षाक्पारुष्य प्रकरणम् १८ )
वधोऽज जिहाच्छेदः । यदाह स एव-
८८ एकजातिद्विनातिं तु वाचा दारुणया क्षिपेत् । जिह्वायाः प्राप्नयाच्छेदं जघन्यप्रमवो हि सः ॥ नामजातिग्रहांस्तेषाममिद्रोहेण वतः । निक्षेप्योऽयोमयः शङ्कुन्वेलन्नास्ये द शाङ्कछः " ॥
अत्यन्ताभ्यास एतत् ।
«५ धर्मोपदेशं दर्पेण द्विजानामस्य कूवेतः। तक्तमापेचयेत्तेड वक्त्रे श्रोत्रे च पायवः ॥
अस्येति श्दरस्य । बृहस्पतिः-- “८ वैरयमाक्ारयज्डाद्रो दाप्यः स्यालप्रथमं दमम् । तत्रेयं मध्यमं चव विप्रमुत्तमप्ताहसरम् ॥ धर्मोपदेशशकतां च वेदोदाहरणान्वितः । आकरोक्नकश्च विप्राणां जिह केदनमहति ” ॥ गोतमः-- ^“ शद्धो द्विजातिमनिंधायामिहत्य च वाग्दण्डपार- ष्याम्यामङ्खं भोरखयं यो नाभिहन्यात् । अथास्य वेद- मुपशण्वतच्रपुनतुम्यां श्रोत्नपूरणमुदाहरणानिह छदो धारणे शरीरभेदः "' । विष्णु; --“ श्रतदेरजातिकमणामन्यथावादी काषापणङ्घातं दण्डयः ” । नारद -“ न [केर्बपणापवद् च्छास्रतः कृतपावनम् । न राज्ञो धतदण्डं त॒ दण्डमाक्तव्यतिक्रमात् ” ॥ २०७ ॥
बाह्ग्रीवानेत्रप्विथविनाशे वाचिको(के) दमः॥ सास्यस्तत अकः पाद्नापाकणकरादष ॥ २०८ ॥ बाहादीनां वचनेन विनाश्चक्रियां तव वाद् खज्ञयामीत्येवपातिकां कूषैतः शत्यः हातपरिमाणो दण्डो ग्राह्यः। पादनास्तादेव चनिकं नाश्षमाचरतः हाता्धिको दण्ड आदेयः ॥ २०८ ॥ सामान्येनोक्तस्य विषयविशेषे व्यवस्थापाह- अश्चक्तस्त वदेव दण्डनीयः पणान्द्क् ॥ य(त.था शक्तः प्रतिमुव दाप्यः क्षेपाय तस्य त॥२०९
१ग.घ. ज. एक्ाजाः।२्ग. घ. -नात्यंत् ३ग.घ. ज. मोवोयो । ४ क, “च्य. येना ५ ग. घ. छ. ज. श्रुतिदेः । ६ क, ड, स्तदाधिः । १०३
८१० अपराकापरामिधापरादिल्यविरचितरीकासमेता- [रदितीयः-- ( वाक्पारुष्य प्रकरणम् १८ } बाहादिच्छेदं कं समथः सयदि तं प्रूयात्तदोक्तं दण्डं गृहीत्वा क्षिप्तस्य सेमाय परिरक्षणार्थं परतियुवं दाप्यः । बाहदिच्छेदासम्थस्त॒ चेददेव पणान्दाप्यः ।॥ २०९ |
पतनीयकृते क्षेपे रण्डो मध्यमप्ताहसः॥
उषपपातकयक्त त दाप्यः प्रथमपप्ताहमपम ॥ ९१० ॥ पतनी येः पतितत्वकारणेब्रह्यहत्यादिभिप्रेह्यहा त्रपसीदलयादावाक्षपे ते मध्य- मस्षाहसो दण्डो भवति । उपपातकहेतुमिगावधादि मिराक्षिपन्पथमसाहसं दाप्यः व्यासः--““ पापपपापवक्तारो महापातक पकाः । आद्यमध्यात्तमान्दण्डान्दयुस्ते ते यथाक्रमम् ॥ उपपातकगणे यन्न निदिष्टं शाक्तः प्रतिषिद्धं च तदिह पापश्चब्दवाच्यम् । दिष्ण॒;-- ८“ परस्य पतनाय क्षप कृते तृत्तमप्ताहपम् । उपपातकयुक्ते मध्यमम् "| उत्तमवणोक्षपविषयमेतत् ॥ २१०॥ मरैविदयनृपदेवानां क्षेप उत्तमसाहसः ॥ मध्यमो जातिपृूगानां प्रथमो ग्रामदेशयोः ॥ २११ ॥ दति षाक्पारुष्यं प्रकरणम् ॥ १८ ॥ अग्यजःसाप्येदिनां वपतेत्राह्मणादिदेबानां वा ्षपरत्तपसाहसो दण्डः कार्यः| ब्राह्मणादिजातानां परगानां परिषदादानां व्यवहारनिणेयाद्येककायकारिणां विद्षामाप्तेपुमध्यपसाहसः, ग्रामस्य जनपदस्य वा क्षेपं कवतः प्रथपप्ताहसं; । विष्णुः --““ न्वेद्यद्ृद्धानां जातिपृगाना च ्रामद्शयोः प्रथमम् "'। अटपाश्नयदोषयिषयमेतत्। बहुस्पातेः--“ देशादिकं ।क्षपन्दाप्यः पणानधत्रयादश्चान् । पापन यानयन्द्पाहाप्यः प्रथमप्ताहमम् '' ॥ दश्चना--“ म)हात्परमादात्सहषात्प्रीत्या चोक्तं मयेति यः| नाहमेवं पुनवेकष्ये दण्डां तस्य कस्पयेत् "” ॥ बुहृस्पतिः-““ एष दण्डः समाख्यातः पुरुषापेक्षया मया | समन्यनाधिकत्वेन कल्पनीया मनीषिभिः " ॥
शति वाक्पारुष्य प्रकरणम् ॥ २११॥ [ इति श्रीविद्याघर्शाप्रभवघ्रीरिलाहारनरेन्द्र्ज,मृतवादहनान्वयप्रसृतश्री मदपरादि त्यद्वविरचिते याज्ञवल्कीयधमराञ्ननिबन्धे ऽपरा वाक्पारष्यं ्रकरणम् ॥ १८॥ |]
१ग्.ध छ, 'पर्विः।२घ.घ.ख. ज, "तः । तैः! 3 क, "यविद्यानां।
ग्यवहाराध्यायः ] याङ्गषरक्यस्मृतिः। ८११ ( दण्डपारुष्य प्रकरणम् १२) अथ सटीकयाह्नवर्कयस्पृत।
[भणी
द्ण्डपारुष्यप्रकरणम् । ( १९ )
अथ दण्डपारुष्यनिपित्ते दण्डविधिः दण्डपारुष्यं नाप शरीरस्य तादनेना- मेध्यसंयोजनेन ताडनाथपवगूरणेन वा परस्य दुःखोत्पादनम् । तदाह नारद+- ८ परगात्रष्व्रमिद्रोहया हस्तपादायषादिभिः । तस्मादेभिश्वपघाते दण्डपारप्यमुच्यते ॥ तथा--““ तस्यापि दष्टं चेविध्यं हीनमध्योत्तमक्रमात् | वृ गृरणानःसङ्ग पातक्षतमददनः ॥ हु।नमध५।ततमानां तु वणोनां समतिक्रमात् ' ॥ बृहस्पतिः--“ हस्तपापाणडगृडेनेस्मकदमपांसुभिः । जाय्वेश्च प्रहरणद्ण्डपारुप्यमुच्यत ' ॥ तत्नापराधसदसद्धावसंद् हे निणयहेतृस्तावदाद- अपा्िक हणं वचह्यक्ामत्राज्ममन च ॥ द्रव्या व्यवहारस्व् कूटाचह्ङ्तादत ॥ ९३२ ॥ असाक्षिके दे गेऽदहमनेन हत इति केनचिद्राज्े निवेदिते राज्ञा सभ्ये दरेषादिङरतमिथ्याचिहं वजेयिल्ाऽन्येविहयंक्तिमिरागमेनाऽऽप्तवाक्येन चका- रादिन्यश्च विवादोऽयं बरद साधरयमस्ाघरयपिति पिचाये निर्णेतव्यः । चिहं क्षतादि । युक्तिभिरन्तहन्तव्पयाः सनिधानं द्रेषहेतुसमव इत्यादिमिः। आगम आप्तवाक्यम् । केवित्पठन्ति-““क्टचिह्वछरता दयात्" " इति । तस्याथेः न व्रणादिदशेनपात्रेण मिना चारं निणेयः कायः । यतो मत्सरादि- वशात्कूटे ठृत्रिममापे चहं कत शक्यते । नारदः“ कश्चित्कृत्वा ऽ5त्भनश्चिह दवे षात्परममिद्रवेत् । य॒क्तिहेत्वथपबन्पैस्तत् युक्तं परीक्षणम् ॥ युक्तिरथापत्तिः। हेतुरनुमानम् `-। अथः प्रयोजनम् । संबन्धः प्राप्तिः संनिधिरिति यावत् । पृच्रकछदा वा । काल्यायनः-““ हत्वादि।मेने पर्य्रचेदण्डपारुष्यकारणम् ।
५ ® अ क
तन्न सराक्षीकृतं चेव रिव्यं वा विनियोजयेत् ” ॥
[म
१६, छ. ज, प्त्यादि। आः। २ ज. ध्त्मना विः!
८१२ अपराकापराभिधापरादि यविरचितदीकासमेता-- [रदवितीयः-- ( दण्डपारष्य प्रकरणम् १९ >) साक्षतं साक्षिस्थाने. कृतम् । नारद; +पारुष्ये सति संबन्धादुत्पन्ने प्षुन्धयोद्धेयोः । भतत मान्यते यः क्षमते दण्डमाग्योऽतिवतेते ॥ पारुष्यदोषाबृतयोरयुगपत्ंप्रवृत्तयोः । विोषश्वेन्न इदयेत विनयः स्यातप्मस्तयोः » ॥ बृहस्पतिः-- ^“ इयोः प्रहरतोदैण्डः समयोस्तु समः स्मृतः । आरम्भकोऽनुबन्धी च दाप्यः स्यादधिकं दमम् " ॥ नारद“ द्योरापन्नयोस्तुस्यमनुबघाति यः पुनः । स॒ तयोदेण्डमाभ्नोति पूर्वे वा यदिवा परः॥ पृवेमाक्षारयेदयस्तु नियते स्यात्त दोषमाक् । पश्चाच; सोऽप्यप्तत्कारी पूर्वे तु विनयो गुरः ॥ कालायन“ जआमीषणेन दण्डेन प्रहरेयस्तु मानवः । पर्वं चाऽऽपीडितो वाऽथ प्त दण्ड्यः परिकीतितः "' ॥ बृहस्पतिः--““ पूवाः सम करोशंस्ताडितः प्रतिताडयन् । हत्वाऽऽततायिनं चेव नापराधी भवेन्नरः ॥ वाक्पारुष्यादिना नीचो यः सन्तममिख्ड्घयेत् । स॒ एव ताडयंस्तस्य नान्वेष्टव्यो महीमुना ” ॥
वाक्पारुष्यादिना नीचेनाभिरङ्यिते साधौ साधृयंदि नीचं ताडवेत्तदा राक्गाऽसौ न दण्डनीय इत्यथः ।
नारद; श्वपाकेपण्डु(ण्ड)चण्डाख्वेदयाघरं वधवृत्तिषु । ह स्िपत्रत्यदरिषु गुवाचायोतिगेषु च ॥ मयीदातिक्रमे सद्यो घातयेच्चानुशापतनम् । न च तदृण्डपारष्ये दोषमाहुमेनीषिणः ॥ वमेव दह्यतिवर्तेरतनेते पतन्तं जना छु । स॒ एव विनयं कुयान्न तद्विनयमाग्मवेत् ॥ मला दह्येते मनुष्याणां मरमां घनात्मकम् । अपि तन्घातयेद्राजा नाथेदरण्डेन दण्डयेत् ”” ॥
+ मिताक्षरायां तु पारष्ये घति संरम्भादिति पाठः । # एतदधंस्थाने क, पुस्तके-सामा- न्यतो यः क्षमेत सेवाभाग्यो निवतेत शति पाऽः ।
१ क, (कपाण्डूः रक, “सु भयवुः ।३क.९त्रते सन्तं जनं त्रिषु ।
यवहाराध्यायः ] याब्नवल्क्यस्प्रतिः। ८१३ ( दण्डपारष्य प्रकरणम् १९)
कास्यायनः--"“ अस्पृरयपूतेदाप्तानां म्डेच्छानां पापकारिणाम् । प्रतिरोमप्रपूतानां ताडनं नाथेतो दमः॥ २१२॥
भस्मपद्करजःस्पश दण्डो दश्चपणः स्मरतः ॥ अमेध्यपाष्णनिषएटवतस्पश्ने दिगणस्ततः ॥ २१३ ॥ समेष्वेवं परघ्रीष॒ हि गृणस्तत्तमेष च ॥
हीनेष्वधद्मः प्रोक्तो मदाददिभिरदण्डनम् ॥ २१९ ॥ जात्तितां गुणतो वा तुल्यं परं भस्पकदमधूटिभिर्योजयतो दशपणो दण्ड! । यदि पनरमध्यादेभिः संयोजयति तदा विश्तिपणः । अत्र यदि परद्नीमात्रे, तथा जातितो गुणतो वोत्छरृष्टेषु नरेपृक्तपपराधं कुयांत्तदा पुषाक्तादण्ड!द्िगुणाो दण्डः कार्यो विश्षतिपणः स्यात् । यत्र विश्चतिपगस्तत्र चत्वारि श्त्पणः स्यात् । जातितो वा गुणतो वा हीनत्रिषय उक्तस्याधं दण्ड- नीयः । पदादिना टप्ङ्नानस्यापराधामावताो दण्डाभावः । अमेध्यं वसा- शरक्रादिश्षरीरमलास्मकम्। पाष्णिः पादापरभागः। निष्ञतं निष्टीवित(वन)म् । बृहस्पतिः-- ५ भस्मादीनां प्रक्षिपणं ताडनं च करादिना । प्रथमं दण्डपारुष्यं दमः कार्योऽत्र माषिकः ॥ एष दण्डः सरमेषुक्तः परल्नीप्वयिकेषु च । द्विगुणल्िगणे ज्ञेयः प्राघान्यपिक्षया बुधैः ?› ॥ परस्रीष द्विगण उत्तमेष जिगग इत्ययः । माषोऽत्र राजतः, काल्यायनः-““ छ।दमृत्रपर।षायेरापायः प्त चतगेणः। षट्गुणः कायमध्य स्यान्मूच्नि त्वष्टगुणः स्मतः ”|॥२१२।२१४॥ किंच- विप्रपीडाकरं ठेचमङ्गमव्राह्यणस्य त॒ ॥ उद्रणे प्रथमो दण्डः संस्पशं ठ तदुपिकः ॥ २१९ ॥ विप्रताडनकरणीभूतं क्षज्जियादेः करचरणाद्यङ्ग राजा छिन्ात् । विभताड- नार्थं शसखदण्डादिकं वो्यच्छतः प्रथमसाहसो दण्डः । उद्मना्ं श्स्रादिकं स्पृद्यतः प्रथमसादसाषमू् । अयं च दण्डः क्षत्रियवैश्ययोः । श्रुद्रस्यतु मनुराह- ५५ येन केनचिदङ्गेन हिस्यच्छरेयांसमन्तजः । छेत्तव्यं तत्तदेवास्य तन्मनोरनुशाप्तनम् " ॥ १ ढ, ध्दमो मोदमः । २ ग, घ, @. ज. त्व्टागु' ।
८१४ अपराकीपराभिषापरादित्यविरचितटीकासमेता- [रदवितीयः- ( दण्डपारुष्य प्रकरणम् १९ ) अत्र च भ्ेयांसमितिवचनारक्षज्ियवेर्यप डाकरमपि बद्राङ्क खम् । तथा--" पाणम॒यम्य दण्ड वा पाणच्छदनमह्ति । पादन प्रहुरन्कापात्पादच्छरनमहाते ` ॥ द्िजातिरूपरि निष्ठीवनादि कुवैतः शद्रस्य दण्डान्तरं स एवाऽऽद- ८५ अवनिष्ठीवतो दपाहावाछ उदयेन्नपः । अवमृत्रयतो मेद्ूमवरधेयतो गदम् ॥ तथा-“ सहाप्तनममभिप्रप्परुत्करृष्टस्यावकरष्टजः । कस्यां कृताङ्को निवास्य; स्फिजो (चौ) वाऽप्यस्य कतेयत् ॥ केशेषु गृह्णतो हस्तो छेदयेदविचारयन् । पादयोदादिकायां तु ग्रीवायां वृषणेषु तु " ॥ ध
दादिकायां इमश्चणि । इषणेषु इृषणादि षित्यथेः । नान्यथा बहुवचना- पपत्तिः ॥ २१५. ॥
उद्रणं हस्तपादे त॒ दशावश्ातेके। द्मा ॥
परस्पर त सवषा शख मध्यममाहमः ॥ २१६ ॥ हस्तं परषपाडायपरद्यापत दमा दमः । पाद् ववशतका दपर । शक्त प्रध्व. पमसाहसः । उद्मपन पएवतन्र तु नपातन, तत्र द्ण्डान्तरव्रधानातरू । परस्प रापातवरचनात्सजाातावरषयमततर् । ह[नजतिरत्मजाात प्रत्युहूणपानस्व दण्ड" न्तरविधानात् । बृहस्पतिः ८ मध्यमः श्ाल्रपघनि संयोज्यः क्षन्ध्रयेोद्रंयोः ।
भ
कायः कृतानुरूपस्तु ट्रे घते दमो वृधेः ॥
हि 9। [
इष्टक।पकाष्ेश्च त।डने तृ द्वि१।पिकः। द्विगुणः शोणितोद्धेदे दण्डः कार्यो मनीषिभिः” ॥ २१६ ॥ किच--. ह पाद्केशाश्चककराट्क्नषु पणान्दश ॥ पीडाकष। युक वे९१।द्।ध्यापे शतं दमः ॥ २१७ ॥ पादयोः केशानामेनुकगस्य वल्ल्य दस्तपोवा समानजातीयस्य पुंष् आदु खन आकरषेणे दश॒ पणान्दण्ड्यः । पीडादीनां समच्चितानां करणे पणङघातं दमः । पीडा निष्पीडनम् । आकष #आक्रोश्च आकषणम्। अंशुक वटे प्राादों वस्बन्धनम् । पादाध्यासो प्रार् पदन्यासः ॥ २१७ ॥
जा क् न ज ५ ००७०
# इद् पद्मावकषरू ।
1 8 1 षा ` 2 111 1 पि
१ इ, "पादन्यासे ।
ठयवहाराष्यायः | याज्ञवरक्यस्मृतिः। ८१ ( दण्डपारुष्यप्रकरणम् १९)
किं च- शाणतन विना पाडा इवन्काणएादिमनरः ॥ दा ्रिंशतं पणान्दाप्यौ हिगृणं दशनेऽटजः ॥ २१८ ॥ शोणितमदशयितवेव काष्ठादिभिः परस्य समानजातीयस्य वःखमस्पादय- दरात्रश्चतं पणान्दाप्यः । शाणितदशने तु चतुःषष्टम् । मनु;-- ^" त्वगभद्रकः शते दण्ड्य। छाहितस्य च दशकः। मांप्तमेत्ता तु पणिनप्कान्प्रवास्यस्त्वस्थिमेदकः ” | धि (क क [क 9 ¢. निबन्धातिश्षये सति छारितदशकस्य शतमन्यथा चतुःषष्टिः । बृहस्पतिः-- ¢ त्वग्भदे प्रथमो दण्डो मां्भेदे तु मध्यमः | उत्तमस्त्वर्थिमदे स्याद्धातेन तु प्रमापणम् ?॥ पत्रियादीनां दण्डाञ्यं न तु व्राह्मणस्य, तस्य प्रषापणायोगात् ॥ २१८ ॥ ६ क क क, ह के, कर२पाददन्तमङ्ग छदन कणृनाप्रयाः ॥ ४ नेप =, ल त मध्या दण्ड ब्रणाद्भद मरनकल्पहतं तथा ॥ २१९॥ हस्ताङ्घिदशनानां प्रयेकं भङ्गे मोटने, कणेस्य नासाया वादने, पर्णस्य = = ०, ¢ (3 र म वोर वर (~~ व व्रणस्योद्धदे पृनने्वीकरण; यथा मृतकसा मृततल्या निःसपन्दो भवति तथाऽभिघाते रते, मध्यमो दण्डः । अत्र च विषमसमीकरणमनुबन्धादितारत- म्येन करप्यम् । ८ कर्णे एघ्राणपादाक्षिजिह रिश्च करस्य च । छेदने चात्तमो दण्डो मदन मध्यमो गरुः " ॥ विष्णः-- ^“ उमयनेत्नभेदिन राजा यात्रजीवं न् मृचेहन्ध- नात् । तादृशमेव वा कुयात्, ॥ २१९ |
क ग,
॥ त् [रि क @. ~ ॐ, क चटभाजनवाग्राव नव्राद्धप्राततभद्न ॥ कन्धरावाहसंकंथ्यद्प्रिभङ्ग मभ्यमपताहस्रः ॥ २२० ॥ चेष्ठा गमनागमनपृत्रपुरीषोत्सगादिः । भोजनमभ्यवहारः । बार्व्याहारः। षां कस्यचिद्राषे प्रतिबन्धे, नेत्रादेश् ज्ञनेद्धियाधिषठानस्य पतिभेदने तदषि- प्रानत्वविनारे, कन्धराया प्रवाया बाहोः सक्थो जघनस्याङ्घेः पादस्य
१क. ग. घ. छ. `शचति१ 1 २ क. निबन्धाः ।३ ड, द्द्तो भः।४ ङ. (्स॒क्प्रांच भः
८१६ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता - [रद्वितीयः- ( दण्डपारुष्यप्रकरणम् १९ )
वा भङ्गे, मध्यमसाहस एव दण्डः । पुभर॑मिदं च वाक्यं ब्राह्मणन्यतिरिक्तस्य ` समानजातीयस्यापराशुतरतो दण्डविधायक्रम् । विष्णुः-““ च्टामोजनवाग्रोये प्रहारदाने च नेत्रकन्धराबाहुपकिथमङ्गे चोत्तमम् ५ । उत्तमपुत्तमसाष्टसः, दण्ड इति शेषः । अन्न क्षत्रियस्य वैदयमपराभ्तुवतो वैश्यस्य क्षन्रियमपराध्नुवतो यथाक्रमं दण्डद्ाने मध्यमोत्तमसाहसयोभिषयनव्य- वस्था । अथवा मध्यपसाहसविधिः श्द्रस्य समानजातीयापरापे । उत्तमसा- सस्तु समानजतीयापराध एव क्षज्जियवेश्ययोः; ॥ २२० ॥ किच- एकं घ्रता बहूना त् यधक्तादहगुणा द्मः॥ करुहाएहूतं देयं दण्डश्च हिगुणस्तथा ॥ २२१ ॥ यद्ा पुनरेकं भराति बहवो हन्तारो दण्डपारुष्यकतांरो भस्मकदेमपांस॒संयोग- कतांरो भवन्ति तदा तेषां तस्मिन्विषये या दण्ड उक्तस्तस्माद्विगगो दण्डः परत्येकं कायः । कहे च वतमाने येन यस्य यद पहतं तेन तस्मे तदखा ततो द्विगुणं धन राजग दयम् । विष्णुः--“ एकं बहूनां घतां प्रत्येकं स्वोक्तादण्डाहिगुणः । उत्करो शन्तमनमिधावतां तत्समीपवर्तिनां च "| काल्यायनः-- “ वाग्दण्डस्ताडनं चैव येषुक्तमपरादरि(पि)षु । हतं भग्नं प्रदाप्यासे शोध्यं निःसेस्त॒ कमेणा ” ॥ २२१ ॥ दुःखमुत्पादयेद्यस्त समुत्थानधनग्ययम् ॥ दाप्यो दण्डं च यो यसिमन्करुहे समुदाटतः॥२२२।, यस्तु शस्नादिताडनेन परस्य दुःखमुत्पादयेत्स वणारोपणादौ सयत्थाने यो धनन्ययस्तं दद्यात् । यश्च यस्मिन्करहे दण्डपारुष्ये दम उक्तस्तं च रज्ञे दयात् । बहस्पतिः-- अङ्गावभेदने चेव पीडने छेदने तथा| समुत्थानन्यय दाप्यः कटहापहूत च यत् '' ॥ कात्यायनः-“ देहेन्द्रियविने तु यथा दण्डं प्रकस्पयेत् । तथा तुष्टिकरं देयं सम॒त्थानं च पण्डः ॥ पमुत्थानन्यय चाप्ता दद्यादा ब्रणरापणात् ' ।
१ गरधनछ. यमप २ गन्ध.कछ.ज. त्समवरत्तिनां सर्ताच।३ग.घ. ड.छ, ससमत्थानज भ्व । *ढ, दण्डश्चयो ।५ग.घ.ज, ननहेतु 1६ ग. घ, छ, ज, शेयं ।
घ्यवहाराध्यायः 1 याह्वर्यस्मृतिः। ८१७ ( देण्डपारुष्यप्रकरणम् १९ )
मनुः--'“ माया पुत्रश्च दाप्तश्च शिष्यो भ्राता च पोदरः प्राप्तापराघास्ताङ्याः स्यु रज्ज्वा वेणुदछेन वा ॥ पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथचन । ॥ अतोऽन्यथा तु प्रहरन्परा्तः स्याज्चोरकिस्निषम् " ॥ स्बिषं दण्डः । बह्मचायेधिकरे नारदः-- “अनुशास्यो गृखूणां तु न चेदनुविधीयते । सवधेनाय वा हन्याद्रञ्ज्वा वेणुदलेन वा ॥ भृशं न ताइयेदेनं नोत्तमाङ्गे न चोरति । अनुशास्य च विश्वास्यः शास्यो राज्ञाऽन्यथा गुहः ॥ पत्रापराधे न पिता श्ववान्न हानि दण्डमाक् 1 न मकंटे च तत्स्वामी तेनैव प्रहूता(तो) नै चेत् " ॥ अवधनाहिसया ॥ २२२ ॥ [ (क्क 9 क क जमिधाते तथा छदे भेदे उुब्यावपातने ॥ (4 ग (क थ पणान्दाप्यः पञ्च द्य शति तद्यव तथा ॥२२२॥ , कुड्यस्यापहतो पञ्च पणान्दाप्यः । छेत्ता दश । भेत्ता विशतिमू । पात- यिता तु कुड्यव्ययं स्वामिने दाप्यः ॥ २२३॥ दुःखात्पाद् ग्रह द्रव्यं क्षपन्प्राणहर् तथा ॥ षोडशाऽभ्यः पणन्दराप्यां हितीयो मध्यमं दमम् ॥२२५॥ यः परण्हेषु दुःखोत्पादक् इधिकादि क्िपेत्स षोडश पणान्दाप्यः । यस्तु प्राणहरं सपदि स मध्यमसाहसम् ॥ २२४ ॥ दुःस्थ शाणतस्पद शाखाङ्गच्छद्न तथा ॥ दण्डः क्ुद्रपश्चूनां त॒ हिपणप्रभूतिः क्रमात् ॥२२५॥ क् कप ण्ट ट द मूर न खङ्गस्य च्छद्न मया मध्यमा मूटयमव च ॥ धुद्रपशूनापजादीनां ताडननिपित्ते दुःखे शोणितस्रवे श्राखायाः श्ङ्कस्य च्छेद्- नेऽङ्कस्य पादादेष्छेदने डते सति यथाक्रमं द्विग(प)णपथरतिदेण्डः । द्विगु(षणा- वुत्तर उत्तरः पूवेस्मात्पू्वस्माह्िगिणः । तत्र दुःखोरपादे द्विपणः । शरेगणते चतु-
व क
ष्पणः । शृङ्गच्छेदे ऽषपणः । अङ्गच्छेदे षोदशपणः । एषामेव पशूनां लिङ्गस्य
[1
क ककम क जक
१ग.घ. छठ. मन्कदे। २्ग.घ.छ.ज.न। ३क.ज. शयित्वातु। इक. ग... ज, पणाछ्रष । १०३
८१८ अपराकापराभिषधापरादिदयविरसितदीकासमेता- [रदितीयः- ( दण्डपारष्यप्रकरणम् १९ )
पुंस्त्वस्य च्छेदे इषणचृणेने मध्यमसाहसः । मृलयौ तु छते पूरयं पशुस्वामिने मध्यमसाहसं च राज्ञे दद्यात् ॥ २२५ ॥ महापञ्चूनामेतेषु स्थानेषु दिगुणो दमः ॥ २२६ ॥ ्ुद्रपशुसंबन्धीनि दण्डनिपित्तानि यान्युक्तानि तानि यदा महाप्रूनां गबा- दीनां तदात(स) एव द्विगुणा दण्डो वेदितव्यः । कार्षापणशतं दण्ड्य इत्यनुवतेमाने विष्णुः- ‹"शुनां पृस्त्वोपघरातकारी तथाऽशोष्टगोघाती >ग्येकरपादः(?) कायंः । विमांपतविक्रयी च ्रामपद्राधाती च काषपिणश्तं दण्ड्यः । पद्स्वामिनश्च तन्मूल्यं दयात् । आरण्यपड्- घाती पश्चक्ातं काषौपणानाम् । पक्षिघाती मल्स्वघाती च दक काषोपणान् । कीटोपघाती काषापणम् "| मनुः-“ गोकुमारीदेवपशुनुक्षाणं वृषभं तथा । वाहयन्प्ाहपं पू प्राप्नुयादुत्तम वे "” ॥ कालयायनः-- ^“ श्रान्तांस्तृषातान््वुधितानकाले वाहयेन्नरः । सरगोमहिषोषटादीन्प्राम्रयातपूर्व्ताहप्तम् " ॥ २२६ ॥ पररोदहिशासिनां शाखस्कन्यप्तवविदारणे ॥ उपजीव्यद्ुमाणां च विंशतेहिगुणा दमाः ॥ २२७॥ प्रोषिणां न्यग्रोधावीनामुपजीन्यानां च टङ्म्रादीनां शाखिनां इृक्षाणां च शाखायाः स्कन्धस्य सवस्य वृक्षस्य च मदने यथाक्रमं जरयो दण्डा भवन्ति । तत्र शाखाया मेदने विश्चतिः । स्कन्धस्य द्विगुणाश्चत्वारिशत् । सरवैस्य द्विगुणा अक्ातिः \॥ प्राह न्यग्रोधः । रकन्धः प्रधानश्नाखापृटम् ॥ २२७ ॥ चर्यर्मशानपीमासु ण्यस्थाने सुराख्ये ॥ जातद्भमाणां हिगणा द्मा दक्षे च विश्रुते ॥ २२८ ॥ चेत्यादिस्थानजातानां दु माणां श्ाखास्कन्धसवैविदारणेषु विशरतदुभविषयेषु र्बाक्ता वि्चलयादयो दमा द्विगुणा वेदितव्याः । चेयं मनोह्रस्थानम्॥२२८॥ गुलमगुच्छक्षुपरताप्रतानोषधिवीरुधाम् ॥ र, £\ ष पूते धे पूवस्मृतादट्धद्ण्डः स्थानषक्तंषु केतन ॥ ९९९ ॥ [ इति दण्डपारुष्यप्रकरणम् । १९ ॥ ]
न> ~~~ ------------~~
* इत आरम्य प्रामपृवातीलयन्तं क पुस्तके न वियते,
१ग. घ. छ. ज.¶नि य०। २ क. यद्परनां गवादी तदाए ३. 'गुणोदमोवृ ।
व्यवहाराध्यायः ] याङ्गवख्यस्मृतिः। ८१९ ( साहसप्रकरणम् २० ) टक्षेभ्यो न्यूनपरिमाणा उद्धिज्ा गराः कुरुवकादयः । ततो न्यूनपरि- पाणा गच्छाः । ततोऽपि हसीर्यांसः क्षुपाः । छता वहः । ता एव स्थटाः प्रताना; । व्रीहियवादयः फटपाकान्ता ओषधयः । बीजकराण्डपररेदिण्यो वीरुधः । आसां पुवोक्तषु दण्डनिमित्तषु पूर्वाक्तदण्डानामधमरधं ब्राह्मम् । मनुः--“ वनस्पतीनां सर्वेषामुपभोगो यथा यथा । तथा तथा दमः काय हिप्तायामिति घारणा ” ॥ .विष्णुः--““ फडेोपभेगद्रुमच्छेदी त्तत्तमप्ताहपं दण्डयः । पुष्पोप- मोगच्छेदी मध्यमम् । वह्ठीगुस्मल्ताच्छेदी काषापण- शातम् । तृणच्छेद्येकम् । स्वेषां च तत्स्वामिनां तदु- त्पत्ति दण्डपारुष्यम् ॥ २२९ ॥ [इति ्रीविदययाधरवंदाप्रभवश्ीरिखाहारनरेन्रजीमूत वादनान्वयप्रसूतश्रीमदपरादि- लयदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधमेशाल्ननिवन्धेऽपरारकं दण्डपा- सष्यप्रकरणम् । १९ ।।]
1
अथ सदीकयाह्वल्कयस्मृतो
साहप्तप्रकरणम् । (२०)
साहसं परल्याद- । सामान्यद्रव्यप्रसभहरणं साहसं स्मतम् ॥ सामान्यस्यानकेषां ्रात्रादीनों मध्यमकस्य धनस्य प्रसमं सवापिसपक्षं तानवगणस्य हठादपहरणं साहसम् । एतच्च न साहसस्य लक्षणं रितूप लक्षणम् । तद्धक्षणं त्वाह नारदः ५ साहप्तात्रियते कमे यत्किचिह्ख्दरपितेः। तत्पाहसमिति प्रोक्तं सहा बरुमिहोच्यते ॥ मनुष्यमारणं चयं परदारमिमष(र)णम् । पारुष्यमुमयं चेति पताह पश्चघा स्मतम् ॥ व्यापादो त्रिषशन्ञाद्ेः परदाराभिमष(क्ष)णम् । प्राणोपरोध यक्वान्यदुक्तमुत्तमप्ताहप्म ॥
१, °रणात्साह० । २क, “नां स्वामिनां मः । ३ ग. घ.छ.ज. भ्रू । वासरः पः ।
८२० अपराकापराभिषापरादि यविरचितटीकासमेता-- [रद्िषीयः- ( साष्टसप्रकरणम् २० ) नाश्चः पश्चन्नयानानां गृहापकरणस्य च।
एतेनैव प्रकारेण मध्यमं साहपं स्मतम् ,› ॥ बृहस्पतिः “ हीनमध्योत्तमत्वेन त्रिविधं तत्प्रकीर्तितम् ।
द्रम्यविक्षो दमश्वातन प्रथमो मध्य उत्तमः" ॥ पध्यमकधनापहारे दण्डमाह-
तन्पूल्यादृदिगणो दण्डो निहव ठ चत्र्मुणः॥ २३०॥ अपहूतद्रग्यमूरयमपेषय द्विगुणोऽपहतदमः । अपहारापड्बेऽपरापे तु छते तन्पूरयाच्तुगंणः । बृहस्पतिः--“ ्ेत्रोपकरणे पेतु मूढपुष्पफखानि च । विनाशयन्हरन्दण्डयः शतो्यमनुह्पत; ॥ पडावल्ञान्नपानानि गृहोपकरणं तथा । हिंसयंश्चोरवद्।प्यो द्धिक्चतोद्यं दमं तथा ॥ ख्ीपुंसो हेमरत्नानि देवविप्रधनं तथा । कोशोयं चोत्तमद्रग्यमेषां मूल्यसमो दमः ॥ द्विगुणो वा कल्पनीयः पुरुषपेक्षया नृपैः । हन्ता वा घातनीयः स्यात्प्रपतङ्कविनिवृत्तये ” ॥ नारद्“ तस्य दण्डः क्रियापिक्षः प्रथमस्य श्ातावरः। मध्यमस्य तु शाल्नजनेरष्टः पश्च शतावरः ॥ उत्तमे प्ाहपे दण्डः पतदखावर इष्यते । वधः सवेसखहरणे पुरानिर्वाप्तनाङ्ने ॥ तदङ्गच्छेद इत्युक्तो दण्ड उत्तमप्ताहपि । स्यातां पेव्यवहायों दवो धृतदण्डो तु पूरको ॥ पृतदण्डोऽप्यप्माष्यो ज्ञेय उत्तमप्ताहपे " । भनु;ः--““ द्भ्याणि हिस्याचो यस्य ज्ञानतोऽन्ञानतोऽपि वा |
सत तस्यात्पादयेततष्टि राज्ञे द्या तत्समम् ॥ चमे चामिकमण्डेषु काष्टटोष्टमयेषु च । मूस्यात्पश्चगुणा दण्डः पुष्पमृफटेषु च ” ॥
कालयायनः-- ५ क्षतं मङ्गोपमदं च दुयौहृभ्येषु यो नरः प्ाषुयात्ताहपं पूवं द्रम्यभाक्स्वाम्युदाहतः " ॥ २३० ॥
१ क, “ग्मक्षेपो द्-। ३ ग, 'तोऽयम० । ३ क, ततं म्मोपभहौ च ।
ग्यवहाराभ्यायः 1 याह्नवरक्यस्पूतिः। ८२१ ( सादसप्रकरणम् २० ) यः साहं कारयति स दाप्यो हिगुणं द्मम् ॥ न्ह, % अ यश्चेवमुक्लवाऽहं दाता कारयेत चतुगंणम् ॥ १३१ ॥ साहसकतै्यो दण्ड उक्तः स तत्मयोजयितुद्रिगुणः । यस्तु मदीयं साहसं भवान्कुरूते तदेवाहं धनं भवते दास्यामीत्युक्त्वा कारयति तस्य चतुगणो दण्डः । कालायनः-- ^“ आरम्मकृत्पहायश्च तथा मार्गानुदेशकः । आश्रयदाता च मक्तदाता विकर्मिणाम् ॥ युद्धोपदेशकश्चेव तद्धिनाश्नप्रदश्चैकः । उपेक्षाकायेयुक्तस्य दोषवक्नुमोदकः ॥ अनिषेद्धा क्षमो यः स्यात्सर्वे तत्कायकारिणः । यथाशक्त्यनुरूपं तु दण्डमेषां प्रकर्पयेत् ॥ २३१ ॥
जध्यक्रोशातिक्रमङृद््ातुभायाप्रहारकः ॥
सं दिष्टस्याप्रदाता च समृद्रग्रहभेद्कत् ॥ २३२ ॥ सामन्तङ्कुखिकादीनामपकारस्य करकः ॥ पञ्चाशत्पणिको दण्ड एषामिति विनिश्चयः ॥२३३॥
अरध्यांणां पूज्यानाममियोक्तिपरिभवयोः कर्ता, श्रातृभायायास्तादयिता, परतिश्रुतस्याप्रदाता, युद्रावतो गृहस्य मेता) सामन्तानां समीपग्रदक्षेत्रादिस्वा- मिनां कलिकानां कलोद्तानामन्येषां च साधनामपकतां, इत्येतेषां प्रयेकं पञ्चाशत्पणिको दण्डः शाख्ेष विनिधितः। मनुः--“ अमक्ष्यमथ वाऽपेयं वेरयादीनमक्षयन्द्रिनान् । जघन्यमध्यमोत्करष्टरण्डानहे यथाक्रमम् ॥ पणाः शद्रे मवेदण्डश्चतुष्पश्चाशदेव तु । ग्रधितारः स्वयं काय राज्ञा निर्विषयस्तुते "”॥ विष्णः--“ जातिभ्रंशकरस्याम्ष्यस्य मन्षयिता निव।स्यः " । मनुः--“ अभिचरेषु सर्वषु कतेभ्यो द्विशतो दमः। मृकमणि विद्वेषे कृत्या विविधासु च ॥ अदूषितानां द्रव्याणां दूषभे भेदने तय। | मणीनामपवेषे तु दण्डः प्रथमप्ताहप्तः ॥
$ ज, श्या । स॒नीनामपवेदे तु । २. छ. चवेदेतु |
८२२ अपराकौपराभिधापरादिदयषिरचितरीकासमेता-- [रेद्वितीयः- ( साहसप्रकरणम् २०) यो छोमादधमो जात्या नीवेदत्कृष्टक्मभिः । तं राज। निधनं कृत्वा क्षिप्रमेव विवाप्तयेत् "” ॥ तथा--^“ संक्रमध्वजयष्टौनां प्रतिमानां च मेदकः प्रतिकुयाच्च तत्रव पन्च ददाच्छतानि च ' ॥ कालयायनः-“५ हरेद्धिन्ादहैद्राऽपि देवानां प्रतिमा यदि । तदहं चेव यो भिन्दतपरप्नुयात्पवंताहप्रम् ? ॥ विष्णुः--“ अभक्षयस्याविकरेयस्य विक्रयी देवप्रतिमाम- दकशथोत्तम प्ताहप्ं दण्डनीयः *। नारदः“ अविक्रेयाणि विक्रीणन्नाद्यणः प्रच्युतः पथः । मार्गे पुनरवस्थाप्यो राज्ञा दण्डन मूयप्ता ' ॥ यमः--““ यस्तु पृवेनिषिद्धस्य तडाकप्योदकं हरेत् । आगमं चाप्यपां भिन्ात्स दाप्यः पूर्वस्ताहप्तम् ॥ तडागभेदकं हन्यादप्मु शुद्धवधेन वा । तद्वाऽपि प्रतित्त्कुयादयाद्रोत्तमप्ताहपम् ” ॥ अत्र वधः बदरादेः । दण्डान्तरं द्विजातेः ॥ २३२ ॥ २३३ ॥ स्वच्छन्द्विधवागामी किक्रष्टेऽनभिधावकः ॥ अकारणं च वक्क्र्ट चण्डाहश्वात्तमान्स्प्रशन् ॥२३०५ ग्द्रपत्राजताना च द्व् [पन्च भाजकः ॥ अयुक्तं शपथ कुवन्नतय। ग्या यगम्यकमकृत् ॥ ९३२५ ॥ ठेषष्षुद्रपञ्चूना च पस्खस्य प्रतिप्रातङृढ् ॥ [® @ £ ® साधारणस्यापलर्पि दृप्तागभावनाशङव् ॥ २३६ ॥ पतपनरस्वद्धप्रतुद्पयचयशष्यकाः ॥ एषामपाततान्यान्ययामा च शतदण्डमाड । २२७ ॥
च्छन्देन सेच्छया न शाज्ञवशाद्िवागामी) चीरादिभिरभिमूयमा- नेन जनेन विक्रुष्टेन धावत धवतेत्यातेस्वने कृते विक्रोष्टारं प्रत्यनभिपावकः,
@ र, @ क क
अकारणे चारादुपद्रव विरहेऽपि षिक्रोष्टा, उत्तमान्दरिनातीन्बुद्धिपुं चण्डालः
स्पृशन् › शूद्राणां प्रत्रजितानां देवान्पितृन्बोदिश्य भोजयिता, अयुक्तपन६ क [| > ¢ च, क ० @ के[शपानादिकं ब्राह्मणाऽपि कुवन् , अयाग्योऽनुपनीताऽटृतपायभधित्ता बा
क्ष्दमे्म
१ क, लोकाद् । २, ध, शह क्रोक्ः।
व्यवहाराध्यायः 1 याहवरक्यसति! । ८२३ ( साहसप्रकरणम् २० )
यथ्ोग्यस्योपनीतादेः कप कुतन् › टषस्योक्ष्णः क्ुद्रपञूनापनाविकादीनां च 4 (. © अ ० 9 ® पस्त्वप्रतिघातं हषणमद्नेन करोति, साधारणे स्वस्यान्यस्य च यद्रव्यं [७ [क (९ ० तस्यापलाषी, दास्या गमेस्य नाशकः, पित्रादीनापपतितानामन्योन्पल्यामी च, शतसंख्याकपणदण्डभाक् । शह्नरिखितो-““ अल्याज्या माता तथा पिता ्तिण्डा गुणवन्तः स्वै वाऽत्याज्या यस्त्यजेत्कामादपतितान्त दण्डं प्राप्नुयाद्िगुणं शतम् । न मतारितिरावतिक्रमेन्न गुरं त्रयाणां व्यतिक्रमादङ्गच्छेदः ?”। गुरुरत्राऽऽचायां न पिता, तस्य पृथगुपादानात् । येनाङ्गेनातिक्रापेत्तस्य च्छद इत्यथः। मनुः--“ न मातान पतान स्गी न पुत्रह्त्यागमहेति। त्यजन्नपतितानेताव्राज्ञा दाप्यः हतानि षट् "” ॥ समुच्चितानां याग एतत् । इति साहसप्रकरणम् ॥ २३४ ॥ २३५ ॥ ॥ २३६ ॥ २३७ ॥
न न ॐ क न $ वपानक्लन्पणान्दाप्या नजकस्तु परान्चुकम् ॥ (न ध १ र जे) श् [वक्रयावक्रयाधनयाचतेषु पणान्दश ॥ २९२३८ ॥ रजको यदि परकीयं वासः प्रक्षाटम्मय नीतं स्वयं वस्ते परिधत्ते तदा ओन्पणान्दाप्यः । अथ तस्येव वाससो विक्रयादिकं करोति तदा दश्च षणा- न्दाप्यः । अवक्रयो भाटकेन दानम् । आधानमुकत्तमणं प्रयाधित्वेन दानम् । याचितं याचितकम् । मनुः--“ शाल्मले फलके क्षणे निज्याद्राप्तंति नेजकः । न च वाप्तांसि वासोभिर्निहरेत्न च वाप्तयेत् ” ॥ वासोभिर्बदध्वा वासांसि न नयेत् । न वासयेत्ग्रहे न स्थापयेदिलयथः । धनमादायाऽऽच्छादनार्थं न दद्यादिति बाऽयेः ॥ २३८ ॥ क्ष ® क, क ( (कक ® क पितापुत्रविरोधे तु साक्षिणां बरिपणो दमः॥ =) 7 9 न) ¢ अन्तरे त् तयायः स्यात्तस्याप्यष्टगुणा दमः ॥२२९॥ पितापु्रयोधिरोषे वादे तयोधरिपतिपत्तेनिराससपथां अपि तापरनिरस्य साक्षिणो ये भवन्ति तेषां जिपणो दमः । यस्तु तयोरन्तरे प्रतिमूत्रे जित नादरानाय तिष्ततस्य जिषणादषटगणो दण्डः ।
८२४ अपराकीपराभिधापरादित्यपिरचितदीकासमेता- [रद्वितीयः- ( साहपसप्रकरणम् २० ) विष्णुः-“4वितूपुत्रविरोषप्ताक्षिणां दशपणो दण्डः। यस्तयोरन्तरे तस्योत्तमपाहपः? । निषैन्धातिक्षय एतत् । शङ्खलिखितो -““ पित्नापुत्रयोविरेपे साक्षी न तिष्ठेत् । यस्िष्ठेत्स दण्डय. खीन्काष।पणान्यश्चान्तरे तिषठत्सोऽप्यष्टशचते दाप्यः ५ । मध्यमापराधविषयमतत् ॥ २२९ ॥ तुखाशाप्तनमानाना कूट इृत्राणकस्य च ॥ ( । ॐ ७ एमिश्च व्यवहता यः स दाप्या दममृत्तमम्॥ २४०॥ सुरादीनां कटृत्, तथा कूटैश् तुकादिभिज्ञानपूरषं यो व्यवहरति, स उत्त- मसाहसं दाप्यः । परिममेयानां मानदण्डस्तुखा । शासनं “दच्ा मूमि निबन्धं च" इयत्रोक्तम् । एत्चोपरुक्षणाथम् । पानं कुडा । नाणकं द्रम्भादि ॥ २४०॥ अकरं कूटकं ब्रृते कूटं यश्चाप्यकूटकम् ॥ स नाणकषपराक्षा ठ दाप्य उत्तमसाहसम् ॥ २५१ ॥ यो नाणकस्य द्रम्पादेः परीक्षया जीवति स चदकूटं समीचीनमसमीचीन. मिति च्लयात्कूदं चाकटमिति । तदेव स उत्तमसाहसं दण्ड्यः । एतच तस्बे- दिनो रागद्रेषादिवश्चादन्यथा जवतां द्मविधानम् ॥ २४१ ॥ | [७ श ~ _ ¢ | ॥ [भषज्मथ्याञञ्चरन्दाप्यास्तयष्षु प्रथम द्मम् ॥ मानुषे मध्यमे राजमानुषे वृत्तम दमम् ॥ २४२ ॥ तियश्च गवादिषु पिथ्याचिकित्सापाचरम्वेद्यः प्रथमसाहसं दण्दं दाप्यः । मानुषे पध्यपसाहसं) राजसबन्धिमानुषे तु पनरुत्तमसाहसं दाप्य; । अयथा- शाङ्खं मिथ्या । व्यास्त$-- ^“ भिषनो द्रव्यभेदेन शयन्ति चिरं नरान् । व्याधिप्रकोपं कृत्वा तु धनं गृह्णन्ति चाऽऽतुरात् "! ॥ बृहस्पतिः- ८ अजानन्नो पधं तचरं यश्च भ्यापेरतन््रवित् । रोगिम्योऽथमुपादतते त दण्डयश्वोरवद्धिषर् ५ ॥ तत्रं शाघ्नम् । धिष्णः--““ उत्तमं सताहपतं दण्डनीयो भिषङ्मिथ्याऽऽचर्ुत्तमेषु पुरुषेषु मध्यमं मध्यमेषु तियकषु प्रथमम् ” ॥ २४२ ॥ अवध्यन्भ्य,) यश्च बघ्राते बद् यश्च प्रमुञ्चते ॥ अप्राप्तव्यवहारं चस द्प्या दममुत्तमम् ॥ २५२ ॥
ठ्यवहाराध्यायः ] याङ्ञवदकयस्म्रतिः। ८२९ ( साहस प्रकरणम् २० )
अबन्ध्यं बन्धनानहेमदोषं यो दपाद्धधघ्राति, राज्ञा बद्धं निगडित यो दपालपुश्चति, यश्चाप्राप्नन्यव्हारं वादिनं पश्चति, स उत्तमसाहसं दाप्यः। विष्णु;ः--““ दण्डमुन्पाचयन्दण्डयाद्भि गण दण्डमावहूत् । नियुक्तश्।प्यदण्डयानां दण्डकारी नराधमः ” ॥ यो दण्ड्यदण्डने राज्ञा नियुक्तः स दण्ड्यादण्डं यरञ्नति अदण्डचं च दण्डयति, तस्य द्विगुणा दण्डः ॥ २४२३ ॥ मनेन ठुख्या वाऽपि योऽञ्चमष्टमकरं हरेत् ॥ = क @ | कट | (क्य द्ण्ड प्त दाप्या शत ब्रद्धा हाना च कारपतम् ॥२९५५॥ यो पानेन कृडवादिना तुखया वा पण्यस्य क्रयविक्रये वाऽषएटपमश्चमपहु- रेत्स पणशतद्रयं दाप्यः । अष्टमादशादृद्धावपिके हानावरपेऽपहूने तदनुसारेण करिपतं दण्दं द।प्यः । मनुः--“ मेरि विषमं यस्तु चरेद मृस्यतोऽपि वा । स प्राप्नुयादमं पूवं नरो मध्यममेव वा ॥ अनीनविक्रयी यश्च बीनोत्कृ(त्कर)ष्टा तथेव च " ॥ समेः सममृरयदाठ्भिः सदोत्ृष्टापकृष्टविषयद्रव्यदानेन यो व्यबहरलयसौ पुवेसाहसं भाभोति । समे च द्रव्ये वहल्पं च मृलयमाददानो मध्यमसादसमि- त्यथः । अबीजविक्रयी अवीजं बीनतरेन यो विक्रीणाति । बीजोर्छृ(त्कर)्टा) उं बीजं य उत्खननेन ग्रह्णति । तथा--“ मयादामेदनाच्चैव विक्त प्राप्तुयादमम् ' ॥ तथा-““ तुलामान प्रतीमानं स्व तत्स्यास्सुरक्षितम् । पटु षटु च मापतिषु पुनरेव परीक्षयेत् ॥ धृहस्पतिः- ““ प्रच्छनदोष्यामिश्रं पुनः सस्कृतविक्रयी । पण्ये द्विगुणं दाप्मी वणिग्दण्डं च तत्तमम् "” ॥ २४४ ॥
भेषजसेहरवणगन्यधान्यगुडादिषु ॥ पण्येषु हीनं क्षिपतः पणा दण्डस्तु षोडश ॥ २९५॥
भेषजादिषु पण्येषु हीनमरपमूरयं पणेण्यं) क्षिपतो विक्षिपतो निश्वयतः षोडशपणो दण्डः । भेषजमोषधम् ॥ २४५ ॥
१ क. छ. भवध्यं ९ ग. ज, 'जोत्क्शा । घ, छ, "जोश 1३ ग. घ, ज. विक्रयं । ग. घ, ज, पणस्तदृद्धि । ५ स्ल्वं क्षिः । १०
८२६ अपराकापराभिषापरादिल्यबिरवितदीकासमेता- [ रद्वितीयः-- ( सादपप्रकरणम् २० ) मचचममणिसूत्रायःकाएएवलकरवासपमाम् ॥ ष्ट [क ® क अजात। जातिकरणे क्क्रियेऽष्टगुणो द्मः ॥ २९६ ॥ मृदादीनां मध्ये किचिदनुत्छृष्टनातीयमपि तदु्कृष्टनातीयद्रन्यसाटदय- मापाद्य कतारं परति समीचीनमेतदिति च्रान्ल्यापादनेनासपीचीनं दरव्यं दखा यः सपीचीनद्रव्यमूरयमादत्ते तस्य तत एव पर्यादष्टगुणो दण्डः । यथा मृदः कस्तूरिकया कस्तूरिकाश्रान्तिकरणेनाधिकमूटयापादानम् । एवं वमा. दिष्वपि संभवति । वल्कलं दक्षत्वक् । बृहस्पतिः-- ^“ अस्पमूल्यं तु संस्कृत्य नयन्ति बहुमृ्यताम् । खरीवाखकान्वश्चयन्ति दण्डय।स्तेऽर्थानुरूपतः ॥ हेममुक्ताप्रवाराद्यं कृत्निमं कुवैते तु ये। केत मूल्यं प्रदाप्यास्ते रज्ञा तद्विगुणं दमम् ॥ २४६ ॥ समुद्रपरिवते च सारमाण्डं च कृत्रिमम् ॥ साधानं किक्रियं वाऽपि नयतो दण्डकल्पना २४७॥ भित्र पणे तु पञ्चाश्चरपणे तु शतमुच्यते ॥ हिपणे दिशतो दण्डयोण्डो) मूखब्द्यो त॒ ददिमान् २४८ दरया द्वारबन्धेन सह वतेत इति सयुद्रम् । तदन्यत्समी चीनं प्रदरर्यान्य- ततोऽपकृष्टं के चोत्तमणोय वा कोशेन भ्रान्ति जनयन्नषयति । यश्चासा- रमल्पमरयं मृदादिकं सारभाण्डतया कस्तूरिकादिमहाषंपण्यतया परं प्रया- धांनकरते नयाति विक्रीणीते वा तस्य दण्डकस्पनोच्यते। भिन्ने पणे पणादल- पूरये द्रव्य आदिते विक्रीते बा पञ्चाशत्पणो दण्डः । पणपूट्ये तु पणहतम् । द्विगुणमल्ये तु द्रे पणते । इत्थं यावन्तः पणा सृटयस्य वर्त(ध)न्ते तान्त पण- धतानि दण्डे व्धनीयानि ॥ २४८ ॥ संभूय छवतामघे संबाधं कारशिलिपिनाम् ॥ अरस्य हति द्ध वा साहस्रो दण्ड उच्यते ॥२४९॥ पण्यानां राजछरतमधं विदित्वा ततोऽन्यथाभृतमर्घं वाणिञ्याजीविनां कारुश्रिदिपपरथतिजनस्य संबाधं पीडाकरं कुषैतां राजकृता्ापेक्षयाऽधैस्य हासे शद्ध वा पणसहस्रपरिमितो दण्डः कायः ॥ २४९ ॥
१ क. दयोद्धारनन्धनेन । २ ग. घ, ज. "धाने ० 1 ३ ड, साधं । ४ ड, 'पैह्रासं च वद्ध वा जानतां एइ उत्तमः ।
ज्यवहाराध्यायः ] याहवरंक्यस्पृतिः। ८2७ ( साहसप्रकरणम् २० ) समय वाणा पण्यपनत्णापरन्धताम् ॥ विक्रणतामामाहता दण्ड उत्तमप्ाहमः ॥ २५० ॥ राजनिितमघंपगणयित्वा स्वयं करटिपतेन महताऽर्पेण बणिजां मिङितानां वणिगन्तरेराहृतं पण्यमुपरन्धतां विरुद्धं बरिक्रयं कुवेतां, तथा राजृतादपाद्वि- हीनाधापादनेन स्वीयस्य पण्यस्य निगम(म॑ ) कु्मेतागत्तमसाहसो दण्डः । पनुः-““ रात्ञः प्र्यातमाण्डानि प्रतिषिद्धानि यानि च । तानि निक्षिप्तो छोमात्सवेहारं हरेत्रषः › ॥ २५० ॥ येनार्ध्येण व्यवहारो बवाणागभिः कायंस्तमाह- ४ [क „न ४ 0 क राजभिः स्थापितो योऽधः प्रत्यह् तेन विक्रयः ॥ कया का नक्चवस्तस्पाहणनजा कममकः द्यतः ॥२५१॥ राजभिर्योऽधः स्थापितो निितस्तेन बणिम्िः प्रयहं विक्रयः क्रयश्च
कायः । तस्मादर्घा्यो निक्लबो द्रव्योत्कषः स एव वणिजां प्रशस्तो काभः। नान्यथा । पनुः- ८ आगमं निगमं स्थानं तथा वृद्धिक्षयावुभौ । विचायं सत्र पण्यानां कारयेत्कयविक्रयो ॥ पश्चरात्र सप्तरात्रे पक्षे मापे तथा गते।
कुर्वीत चेषां प्रलक्षमघस्थापनं नृपः ” ॥ २५१ ॥
स्वदेशपण्ये ठ रातं वणिग्ण्रह्णीत पञ्चकम् ॥
दशकं पारदेगी तु यः सद्यः क्रयविक्रयी ॥ २५२ ॥ यः क्रयदिन एव पण्यं वणिग्विक्रीणीते स स्वदेश्षागते पण्ये पश्चक देशा
न्तरादागते तु दशकं दाते गृह्णीयात् ॥ २५२ ॥
क्रयदिनादिनान्तरविक्रयविषयमाह-
पण्यस्योपरि संस्थाप्ष् व्ययं पण्यतमुद्धवम् ॥
अघ्।[ऽनुग्राहकः कायः करतुविक्रतुरव च ॥ ९५२ ॥
[इति साहत्प्रकरणम् ॥ २० ॥]
स्वदेशपरदेश्षादागतस्य पण्यस्योपरि तसतिबद्धो व्ययः संस्थाप्य, पण्ये-
१ क, “ममकु*। २ क. राज्ञा। ३क, निहैरतो। »* क, राजनि । ५ कृ. “भङ्ृत्स्मृतः ५ | =
६ ढ्. देश्ये तु।
८२८ अपराकपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-[ रद्ितीयः- ( विक्रीयासंप्रदानप्रकरणम् २१ ) चैव तन्निबन्धनं सकलं व्ययं परिशोध्य क्ेतुषिकरेतुश्च तुस्यानुग्रहदेुरथो रान्ना परिकलपनीयः ॥ २५३ ॥ [ इति श्रीविययाधरवंशप्रभवश्रीरिलाहारनरेन्दजीमूतवाहनान्वयप्रसृतश्रीमदपरा- दिल देवविरचिते याज्ञवल्कीयधर्मरा ल्ञमिषन्पेऽपरार्कै साषहटसप्रकरणम् ।। २० ।॥ ]
अथ सटीकयाज्गवस्क्यस्परतो
विक्रीयापप्रदानप्रकरणम् । ( २१) संप्रति विक्रीयासंपमदानं नाम विवादपदपारभते। तरस्वह्पपाह् नारदः- ५४ विक्रीय पण्यं मल्येन करेतुयन्न प्रीयंते । विक्रीयापंप्रदानं तद्धिवादपदमुच्यते " ॥ पण्यविक्रयार्ं बरयं गह्णाति पण्यं च न ददातीति विवादपद्मनेनोक्तम् । तथा--“ खोकेऽस्मिन्द्रिवेषं द्रष्य स्थावरं जङ्गमं तथा| क्रयविक्रयधर्मषु पतव तत्पण्यमुच्यत ॥ षड्विधस्तस्य तु वुधेदोनादानविधिः स्मृतः । गणिमं तुमे मेयं क्रियया रूपतः श्रिया ॥ गणिमं पएगादि, तुङिपं दिरण्यादि) मेयं व्रीह्यादि) क्रियया दोदनवाहनादि- कया च गवाश्वादि, रूपतः पण्याङ्गनादि, भरिया धनेन प्रामारामाद् रिया कान्ला वा रत्नादि । तन्न पर्यं ग्रहीत्वा पण्यमनपंयतो दण्डमाह-- गरहीतमूल्ये यः पण्यं क्रेतुनिव प्रयच्छति ॥ क ० क न्ह, (1 @ ॐ कि सोदयं तस्य दाप्योऽप्ा रग्डमि क दगागते ॥२९५९४॥ यस्य पण्यस्य पुस्यं विक्रेत्रा गृहीतं तद्रहीतपरस्यं तथ्यो विक्रेता केतुनं समपंयति स तत्पण्यं तन्निबन्धनन सोादयमुद्रयेन धनराभेन सहितं केतुर. पयेत् । यदि पुनविक्रेतु दिगन्तरे पण्यं नीतं तदा तत्र दिगन्तरे तस्य विक्री तस्य पण्यस्य यो छखामो भवति, तेन सहितं तत्तस्य देयम् । न(स) चोपचयं उच्यते । अत्रोदया [न दिग्छामरूपः। फ तु सव। मृरयस्य द्धिः । पण्यस्य च तत्काखविक्रये यो लाभस्तेनाोभयेन सहितं पण्यं देयम् । विक्रौयानुश्य(-
१ग.घ. छ मूटेन 1२ ग. ष. छ. मृटेन।३ग. ध. छ दिशाः । * क, तत्तन्निबन्ध- नमूृल्यनिबन्धेन सो" । ५ ग. घ. @, ज, किक्रेयानु° । ६ ग, “यालमे पर ।
व्यवहाराध्यायः 1 याङ्गवरक्यस्मरतिः। ८२९ ( विक्ीयासंप्रदानप्रकर्णम् २१ ) भावे पण्यमप्रयच्छत एतत् । अनुशयवश्नादपरयच्छति ( भतु विवादान्तरम् ।
नारद“ विक्रीय पण्यं मूढेन करतुयेन्न प्रयच्छति । ) स्थावरस्य क्षयं दाप्यो जङ्कमस्य क्रियाफलम् ॥ अश्वेदपचीयेत सोदयं पण्यमावहेत् | स्थायिनामेष नियमो दिश्डामो दिगिचारिणाम् " ॥ स्थावरस्य क्षयमिति स्थावरवरिषयं, केतुरुपभोगक्षयं दाप्य इत्यथः । क्रिया भारबाहनादिका। फं क्षीरादि । विष्णः“ गृहीतमृद्यं यः पण्यं केतुरनैव दचात्तस्याप्तौ सोदयं दाप्यो राज्ञा च पणङ्गातं दण्ड्यः ?' | नारदः-““ उपदहृन्येत वा पण्यं दद्यतापहियेत वा । विक्रेतुरेव पो ऽनर्थो विक्रौयातप्रयच्छतः ' ॥ २५४ ॥ ॐ ® @ @ = ७ पू ८० £ (क्य विक्रातमापं विक्रय पूरवक्रत्यग्रह्ति ॥ ~ 9 9 ० व्व (कख ह[{निव्वक्रत्द्[षण क्रतुरव हंसा भवेत ॥ २९५९५॥ यदातु परस्य दसरा पण्यं न गृह्णाति तदा विक्रेत्रा तदन्यत्र विक्रयम् । [ष्य के ॐ, [च ६ | [ कद ¢ यदि तक्नश्यति तदा केत॒रेव तन्नदयति । तस्य प॑यं न प्रत्यपेणीयमिलयः । नारद;ः-““ दीयमानं न गृहणाति क्रीतं पण्यं च यः क्रयो | प॒ एवास्य मवेदोषां विक्रेतुर्याऽप्रयच्छतः '' ॥ विकेतुर्दोषिः “ उपहन्येत वा पण्यम् › इलयाद्युक्तः ॥ २५५ ॥ उक्तस्यापवादमाह- न्द क क दे क राजदवांपघातन पण्यद्।ष उपागतं ॥ ~ (९ > न्ट [^> = ध हानिक्करितुरेवापा याचेतस्याप्रयच्छतः ॥ २५8३ ॥ यदा तु ग्राहकेण याचितोऽपि गरहीतपूर्ं पण्यं दायक्रो न ददाति, तदा तद्विनाश्चो राजदेबादिषतो दायकस्येव । ततश्च तेन ग्राहकस्य तुष्टये पर्या स्तरं मूर्यं बा प्रयपणीयम् ॥ २५६ ॥ ,,
ॐ धनुधिहान्तगतं ग. घ. छ. ज. पुस्तकेषु नास्ति ।
पिणं
१ग.,.घ. ज, द्द: । अपः २. घ. छ, शल्यं ५०।३ग. घ्. ज, दयति। भग, प्, ज, %ग्रानन्त्र ।
८३० अपराकांपराभिषापरादिलयविरवितटीकासमेता- [रद्वितीयः-- ( विक्रीयासंप्रदानप्रकरणम् ३१ )
अन्यहस्ते च विक्रीतं दुष्टं वाऽद्टवददि ॥
व्क्राणातं दमस्तत्र मलय हिगणां भवेत ॥२५५॥ येन विक्रा पण्यमेकज विक्रीते तदेव पण्यं तेनव दायकेनान्पहस्ते विक्री. तपन्यस्य विक्रीतपिति यावत् । तथा यः पण्यं सदोष जानन्नपि निदोषमिव दोषान्पच्छाद्य विक्रीणीते, तस्य विकरेतुमुरयाद्धिगुणो दमो भवति । चकारादि गुणमेव मूल्य क्रेतुः भरलयपणीयम्। नारदः--“ अन्यहस्ते तु विक्रीतं योऽन्यस्मै ततस्मयच्छति । द्रव्यं तद्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु ॥ सत्यंकारङृतं दन्यं द्विगुणे प्रतिपादयेत् ” । शति दत्तप्रदानिकं नाम । २५७॥ कयकतुरनुशय प्रति किचिदाद-
षयं हद्धि च वणिजा पण्यानामविजानता ॥ क्रोस्वा नानुशयः कायः डुवन्षडमागदण्डभाक् ॥ २५८ ॥ [ इति विक्रीयासंप्रदानप्रकरणम् ।॥ २१॥ ] क्रीतस्य पण्यस्य यन्प्रूरयं तदीयक्षयषृद्धी सस्यगपरिभावयता क्रीत्वा नानुशयः पशात्तापः कायेः । क्षयदद्धिज्गस्तु सद्य एवानुशयीत । नारदः त्वा मृस्येन यः पण्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी । विक्रेतुः प्रतिदेयं तत्तस्मिननेवाहृयविक्षतम् ॥ द्विताय ददत्कता मल्याश्श्चाङ्षामाहरंत् । द्विगुणं तत्ततीयेऽहवि परतः केतुर तत् " ॥ एतच्ापराक्षितपण्यविषयम् । यदाह स एव- ` ५ क्रेता पण्यं परीकेत प्राक्स्ठयं गुणदोषतः । परीक्षामिमतं कतं विकरेतुने मवेत्पुनः " ॥ परीक्षाकारश्चोक्तः--“ दरेकपपतपश्चाह ”” इत्यादिना । एवंच सत्युक्तका- छायां परीक्षायां सलयापनुश्चयकंतुपूरयस्य षष्ठाऽदो दण्ड; । ( #अदताया- मपि सलयापनुशयकतैः स एव मुरयस्य परटठोऽशो दण्डः ) यदा पुनरदुष्टं पण्यं क्रीत्वाऽनुक्षयकाङ एव केता सानुश्चयो भवति तत्राऽऽह कालयायनः-
` # धनुक्िहान्तगतग्रन्थो न विद्यते ग. घ. छ. ज. पुस्तकेषु
[ १९
१ग, ध, छ, ज, “देयेत तस्मि" । २ क, ^कपन्रसप्ताह । ३ क. “कतुः स एव मूः ।
दयवहाराध्यायः ] या्नवल्क्यस्पृतिः। ८३१ ( संभूय तमूत्थानप्रकरणम् २२)
^‹ क्रत्वा प्तानुशशयात्पण्यं त्यदोह्यादि यो नरः । अदुष्टमेव केतु स मृल्याद्शमं वहेत् ॥ क्रीत्वा गच्छन्ननुश्शयं क्रये हस्तम॒पागते । षड्मागं तत्र मद्यस्य दत्वा क्रतं त्यनद्धगः ” ॥ अनुक्षयकाटरादुध्वेमेतत् । बृहस्पतिः-- ““ परीक्षेत स्वयं पण्यमन्येषां च प्रदशयत् । परीक्षितं बहु मतं गृहीत्वा न पुनस्त्यजेत् ›, ॥ मनुः--““ क्रीत्वा विकीय वा किंचिद्यस्येहानुशयो मवेत् । सोऽन्तदेशाहे तद्रम्यं दयाच्चेवाऽऽददीत व | प्रेण तु दशाहस्य न दद्यान्न च दापयेत् । आददानो ददच्चैव राज्ञा दाप्यः शतानि षट् ' ॥ इति कयविक्रयानुश्चयप्रकरणम् ॥ २५८ ॥ [दति भीवियाधरवंरप्रनवश्रीरिलाहारनरेन्द्रजी मृतवादनान्वयप्रसृतध्रीमदपरादिलय-
देवविरचिते यज्ञवल्कीयधमदाल्ञनिषन्पेऽपराढं विक्रीयासं- प्रदानप्रकरणम् ॥ २१]
अथ सदीकयाज्ञवरक्यस्मरतौ
सभृयसमत्थानप्रकरणम् ।( २२)
सथरयसमत्थानं नाप विवादषदमारभत- समवायेन वणिजां खामायं कम दुर्वताम् ॥ राभारूमा यथाद्रव्यं यथा वा संविद् कृतो॥२५९॥ समवायो मेरकः समूह इति यावत् । तेन बणिजां वणिगादीनां लाभाय
मधिकधनलाभार्थं कमं वणिज्यादि कुबेतां छामक्षयां यथेव द्रव्यं महितं यथेव चा संवित्छरता तद्रव्यं परिशुगीङ्कतं तथेव तदनुसारेण विभाजनीया । नारदः“ वणिक्प्र्तयो यत्न कमे समय कवते । तत्ममृयप्तमुत्थान व्यवहारपदं स्मतम् ' ॥ बृहस्पतिः --“ अशक्ताङपरागातमन्दमाम्यनिराश्रयेः । वणिञ्या्याः सरहैतैस्तु न कर्तव्या बुधः करियाः › ॥
१ग. घ. छ, ज. क्रयो ह? । २ ग. घ. छ. "भागस्तत्र । ३ ग. “जेद्रुरः । भ । * क, यथाद्रव्यं मिङिः । ५ ग. च. छ. ज, नत तथेः। ६ क, विदुः ।
८३२ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ रदितीयः- ( सभूयसमुत्थानप्रकरणम् २२ ) आश्रयो मूलधनम् । ८८ कुीनदक्षानरपेः प्राज्ञेनाणकवेदिभिः । आयव्ययज्ञैः शुचिभिः शूरैः कुर्यात्पह क्रिधाः ›› ॥ नारदः- “ फलर्हेतोरुपायेन कमं सेमृय कुर्वताम् । आधारमृताः प्रकषेपा उत्तिष्ठिरंस्त्तोऽशतः " ॥ संभूय कर्मे कुैतामाधारभूत आश्रयभूतो मृखधने पकषेपः । ततस्तमवेशष्यो- त्तिष्ठेरन्पृथग्धना भवेयुः । «५ समोऽतिरिक्तो हीनो वा यत्रांशो यस्य यादृशः । क्षयाक्षयो तथा वृद्धिश्तत्र तस्य तथाविधाः ॥ मो न्यूनोऽधिको वांऽशो येन क्िक्तस्तथेव सः । दायं दद्यात्कम कुयह्छामं गृह्णीत चेव हि " ॥ कालयायन‡- ^“ स्तमवेतास्तु ये केचिच्छिस्पिनो वणिजोऽपि वा | अविभस्य प्रथगमूतेः प्राप्तं तत्र फं समम् '' ॥ अयमथैः--पित्रादिधनमविभनज्य च्रात्मियेत्फटमविभक्तेः प्राप्तं तत्समं विभजनीयं न विषममिति । ८ माण्डपिण्डव्ययेद्धारमारपाराधवीक्षणम् । कुयुस्तेऽग्यमिचारेण स्तमयेन म्यवस्थिताः ” ॥ भाण्दं विक्रेयं द्रम्यं, पिण्डं पाथेयम् । ठयासः--"“ समक्षमप्तमक्च वाऽवश्चयन्तः परस्परम् । नानापण्यानुपतारेण प्रङयः कयविक्रयै। ” | चहस्पतिः--““ परीक्षकाः साक्षिणश्च त एवाक्ताः परस्परम् । संदिग्धेऽथऽवश्चनीया न चेद्धदरेषप॑युताः ॥ यः कथिद्वश्चकस्तेषां विज्ञातः क्रयविक्रये । शपथैः त विरोध्यः स्वात्सवैवादेप्वयं विधिः " ॥ कालयायनः--^“ प्रयोगं कुवते ये तु हेमधान्यरप्रारिना। समन्युनाविकैरंयेढमिस्तेषां तथाविधः ॥ बहूनां सैमतो यस्तु दद्य!देको धनं नरः । ऋणं च कारयेद्राऽपि स॑र कृतं मवेत् ॥ ज्ञातिपंबन्धिपुद्दामणं देय सबन्धकम् | अन्येषां छञ्चकोपेतं टेख्यप्ताक्षिय॒तं तथा ॥
१ ग. नद्धिटुन्धक्रः।
र्यवहाराध्यायः ] याह्नवरकयस्मृतिः। <८ररे ( संभूयसमुत्थान प्रकरणम् २२)
सखेच्छदेयं हिरण्यं तु र्ता धन्यं च प्रावधि ।
देशस्थित्या प्रदातव्यं म्रहीतव्यं तथेव च ॥
समवेतैस्तु यदत्तं प्राथनीयं तथेव तत् ।
न च याचेत यः कश्चिह्ठ।मात् परिहीयते ' ॥ २५९ ॥
प्रतिषिद्धमनादिशं प्रमादाच नाशितम् ॥ सत तदद्याटिषएवाच रक्षिता दशमांशमक्् ॥ २६०॥
संभूयकारिभिरिदपिस्थं न कायेमिति प्रतिषिद्धं व्यापारमाचरता तथाऽ नादिषएटमनुक्तं कमं कुमेता तत्समरदायमध्य्वातना प्रमादासह्गापराधाद्धनं विनाक्ितं तत्तनेवेतरेभ्यो देयम् । येन तु राजदेवद्ताद्विएवाद्विनाशाद्धनं परिरक्षितं स तस्य दशम५रशमधिकं भजेत । बृहस्पतिः-“ अनिर्दिष्टे वाय॑माणः प्रमादा्स्तु ना्षयेत् । तेनेव तद्धपेदेथं सर्वेषां समवायिनाम् ॥ देवराजमयादस्तु स्वशक्त्या परिपाछ्येत् । त्यां दशमं दत्वा गृही युस्तऽशतोऽपरम् ५ ॥ २६० ॥ ` (ॐ ®$ > ° « = अ अधप्रक्षिपणार्दिश्च भागं शुखं नृषां हर्त ॥ व्यािद्धं राजयोग्ये च विक्रीतं राजगामि तत् ॥ २६१ ॥ पण्यस्याधपरतेपणान्परटयाद्रिशतितपं भागं शकं हितै राजा शरह्ठीयात् । यत्त॒ राज्ञा नेद्मत्र विक्रतन्यमिति प्रतिषिद्धविक्रयं, यक्त) राजयोग्यं गजतु- रगादि अनिषिद्धविक्रयमपि, तदुभयं विक्रीतमपि राजगामि न क्रवृगापि। मनुः--“ शुर्कस्थानेषु कुशाः सवेपण्यविचक्षणाः । कंयुरध ययाप्ण्य तता वव नपा हरत् ' ॥ राह्न इत्यत॒ष्टत्ता गतिपः-"“ वशातिमागाः शुर १०५ मृखफट्पुष्प।षध मधुमांप्तुणेन्धनानां षष्ठः । ताद्रप्षणघरभि- त्वात्तेषु नित्ययुक्तः स्यात् "| षोधायनः-“ पामृद्रशुल्को वरं रूपमुद्धः५ दशपणं शातमन्पषामपि सारानुपारेणानुपहत्य घमं प्रकल्पयेत् ?' । मुद्रस्य पण्यस्य यद्वरं स एव शल्कः । तुदत्य दशकं श्तं प्राहम् । अन्येषामपि द्रव्याणां सारानुरूपण धमपनुपहलय शुरं करप्यमिल्थः ।
किमत त-क माणा ाामक -००००-
१ इ. (तादश ।२ग. ध. छ. ज. (कशतः।स'। ३ ग. घ. छ. दिवा ४क. दरक्षिणः। ५ग. घ, छ. ज, “ल हतप । ६ क. "पह धनं ५० । ७ कर, पहल । १०५
८३४ अपराक्ीपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [र द्ितीयः- ( संभूयसमुत्थानप्रकरणम् २२)
वसिष्ठः--“ न भिन्नकार्षापणमस्ति शुकं न शिस्पवृत्तो न शिनौ न दते । न भ््यर्ज्पे ज कहत वशेषे न श्रोजचिये प्रजनिते न यज्ञे» इति। मनुः--“ राज्ञा प्रस्यातमाण्डानि प्रतिषिद्धानि यानि च। तानि निरतो छोमात्सवैस्वे हारयेन्पः "' ॥ विष्णः-- “ राजनिषिद्धं विक्रीणतस्तद पहारः '” । अस्माच्च वचनाद्रम्यते- प्रतिषिद्धं विक्रीणता पू्केतुमूरमपणीयं, राज्ञा च मूटयं विनैव प्रतिषिद्धक्रयं भाण्डपपल्मयेमिति ॥ २६१ ॥ मिथ्या वदृन्परीमाणं श्ुल्कस्थानाद्पासरन् ॥ दाप्यस्तष्टगुणं यश्च सन्याजक्रयक्कर्यी ॥ २६२ ॥ पण्यविक्रयी पण्यपरिमाणं ्रकहानये मिथ्या वदरशुरकग्रहणस्थाना- चापाक्रामन्वणिकडस्कादष्टगुणं दण्ड्यः । यश्च सव्याज शौरिकिकमतारण- वन्तौ क्रयविक्रयो करोति, सोऽपि शुर्कादषए्टगुणं दण्ड्यः । नारदः-““ शस्कस्थानं परिहरन्नकाषे क्रयविक्रयी | मिथ्यावादी च संख्याने द्।प्योऽष्टगुणमत्ययम् ॥ अस्ययोऽतिक्रमनिपित्तां दण्डः । बृहस्पतिः--““ शुल्कस्थानं वणिक्प्ा्तः इाल्कं दया्यथाचितम् । न तव्यमिचरेद्राज्ञां बहिरेष प्रकीपितः ” ॥ विष्णः-- ^ शुल्कस्यानमपक्र(करा)मनपवस्वापहारमाप्नुयात् ›! ॥ २६२ ॥ तरिकिः स्थरुन शल्फ ग्रहन्दाप्यः पणान्द्श्च ॥ ब्रह्मणः प्रतिवेश्यानामेतदेवानिमन््णे ॥ २६३ ॥ तरिका जखश्ुर्काधिकारी स्थरोद्धवं शुरं ग्रहत्राक्ञा दश्च पणान्दाप्यः । ब्राह्मणभोजने कायं प्रतिवेश्यानां समीपग्रदृस्तरामिनां निमच्रणाकररणे ब्राह्मणां दश्च पणानिलेव दाप्यः । जटश्चरकमाह पनुः- ५५ पणं यानं तर(रं) दाप्यः पुरुषोऽपेपणे तरम् । पादं परश्च योषिच्च पादाधं द्विकरः पुमान् ॥ माण्डपूणानि यानानि तायं दाप्यानि प्तारतः। रिक्तमाण्डानि यत्किचित्पुमाप्तश्चापरिच्छदाः ›' ]
~~~ -------- ~----= > =-= ~+ ~~--~---- ~> ^~ ^ ~ 0-^--ज वन ० व ००००
१क.ज. युते। >ग. न सृताः । ३ क. "ताश्लन्धे न श्रोः। * ड, शमणप्राति'।
व्यवहाराध्यायः ] याज्ञवल्क्यस्म्ृतिः। ८३२ ( संभ यरसमत्थानप्रकरणम् २२) अस्याथेः- तरे(रं) न॑शोत्तरं यानं शिबिकादिकं पणं दाप्पः (प्यम्), पुर- षश्चाधपणं दाप्यः । पशुः पणस्य चतुथं योषिच दाप्यः, पुमांश्च द्विकये रिक्तहस्तः । भाण्डैः पूणानि यानानि प्रत्येकं यथासारतस्ता्यं नचादितरण- निमित्तं शुर दाप्यानि । तान्येव रिक्तभाण्डानि यकिचिदसपं तायं नययादि- पणनिमित्तं इख दाप्यानि, परपांसथापरिच्छदा अपरसिकिरा दाप्याः । अन्रापवाद स एवाऽऽह-“ गमि्णी तु द्विमाप्तादिस्तथा प्रत्रजिते मुनिः। नाह्मणो दिङ्गिनश्चैव न दाप्यास्तारिकान्त(त)रे " ॥ तथा--“' प्रातिवेरयानुवेशयौ च कल्याणे विंशतिद्विजे । अह।वमोनयन्विप्रो दण्डमहंतिं माषकम् ' ॥ पुनिशान्द्रायणादिक्रारी । दिङ्गिनो ब्रह्मचायाोदयः । अनुतरेह्यः स्वग्रहात्त- बरहा(ह) द्रा । विशतिद्भिजना यत्र कट्याणे तद्विशतिद्रिजम् । कस्याणं शोभनम् । ५४ श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं मूतिकृलयेष्वमोजयन् ।
॥. श.
तदृतं द्विगुणं दाप्यो हैरण्यं चेष माषकम् ॥ भूतिकरत्यानि बहुधनसाध्यानि ब्राह्मणभोजनादीनि मङ्कटप्रधानानि । विष्णः - येषां देयः प्न्धास्तेषां (त्व) पथदायी काषौपणपञ्चविंशति दण्ड्यः । आपनार्हस्याऽऽप्तनमद वा पृजाहेमपून- य॑श्च ॒प्रातिवेइयन्राह्मणातिक्रामी च निमन््रयित्वा भोजनादायी च निंमन्नितस्तथत्युक्तवानमुञ्चानः पुवणमाषकं निकेतयितुश्च द्विगृणमन्नम् ' ॥ मरस्यपुराणे--““ निमचनिते द्विजा यस्तु वतमानः प्रतिग्रहे । निष्कारणं न गच्छेत स दाप्याऽ्टशतं दमम् ” ॥ २६३ ॥ संभूयकारिणो मृतस्य पनाधिकारिणां क्रममाह- क न [1 देशान्तरगते प्रेतं धनं दायाद्बान्यवाः ॥ न्नातयो वा हरेय॒स्तद्।गतास्तेविना नृपः ॥ २६९ ॥ संभूयकारिणि देशान्तरगते मृते तद्धनं दायादाः पुत्रा गृह्णीयुः । तद्भावे बान्धवाः संबन्धिनः पत्नीं दुहितर इ्या्ययाः । तेषामभावे ज्ञातयः समाना दकाः । तेषामभावे समूयकारिणत्तेन सहाऽऽगताः । तदभावे तृपः।
# न् दाप्यस्तारिकं नरा इति पठे मिताक्षरायम् ।
१ क. जेतु (त) रं ।२ग. घ. ज. श्दौ विमो। 3ग, घ. ज. 'णाधिकाः । *म. घ. छ, ज, 'द्ैद्विगुः । ५ ग. घ. ज. ण्यं दैवमाषिकः ।
८३६ अपराकापराभिधापरादि्यविरचितदीकासमेता-[ २ दवितीयः-- ( सं भूयसमृत्थानप्रकरणम् २२ ) संभूयकारिणां द्रव्याधिकारितप्राप्त्यथं वचनम् । अन्येसतु पनी दहितर इ्लयायुक्तमनृच्ते । नारद“ एकस्य चत्स्याद्यप्तन दायादाऽस्य तदाऽऽप्नुयात् । यो वाऽप्तति दायादे पक्तशवत्सवै एव वा” ॥ व्यसनं परणं, सक्तः सबद्धः, सरं सभ्रयकारिणः। “कश्चिचचतपंचरन्देशान्प्रेयादम्यागतो वणिक् ॥ राजाऽस्य भाण्डे तद्रक्षेयावद्।याददशेनम् । दायादेऽप्तति बन्धुभ्यो ज्ञातिभ्यो वा तद्॑येत् ॥ तदमवि सगुप्तं तद्धारयेद्श वत्मरान् । अस्वामिकमदायादं दश्षवषेस्थितं घनम् ॥ राजा तदात्मप्तात्कुयादेवं धर्मो न हीयते ” ॥ दायादः पुत्रः । बृहस्पतिः-“ एककिर्योप्रवृत्तानां यद् कश्चिद्धिपदयते । तद्ैनधुना क्रिया कायो सर्वव। सहकारिभिः ॥ २६४ ॥ जिह्यं स्यजेयुनिंराभमशक्तो ऽन्येन कारयेत् ॥ संभूयकारिणां यो निह्यः कुटिलः परातिस्विककमेकारीति यावत् । तमितरे निभं लाभरहितं तवा त्यजेयुः पेटकाद्वहिः कुयुः । यदि पुनन अंहया- त्कमे न करति कित्वशक्ते स्तदाऽन्यन तत्कारयेत् ॥ उक्तमथेमृतिविगादिष्वतिदिश््नाह-
अनेन विधिराख्यात ऋलिद्धपककर्मिणाम् ॥२६९॥ अनेन वणिजां धमण ऋरिविगादौनां धमेविधिराख्यातो वेदितव्यः ततश्च हेतेनात्वना व्याध्यादिवक्षात्कम कतुमश्चक्तेनान्येन तत्कारयितग्यम् ।
च्ाट्याचेन्न कराति याज्य एव । तदाह वसिष्ठः ५ ऋत्विगाचाय।वयाजकानध्यापकर] हेयावन्यत्र हानात्पतति !! | नारद“ ऋत्विजां व्यत्तनेऽप्येवमन्यस्तत्कमं निहरत् । ठमेत दक्षिणामामं स तस्मात्ंप्रकसिपितम् ' ॥ मनुः-“ ऋतिग्यदि वृतो यज्ञ स्वकर्म परिद।पयेत् । तस्य कमानुरूपेण देयोऽशः सह कतैमिः ॥
१ग. घ. छ, द्द शक्तः । २ग.घ. छर. शक्तः । ३ क. सुगतं । ठग. ष. @, ज, ध्या. विपन्नानां ।५ग. घ, इ, ज, दून्धना । ६ क. पेठद्ा' ॥ ७ कृ, `च्विकार्षिङः ।
ठथवहाराध्यायः ] याह्ववरक्यस्पृतिः। ८३७ ( संभूयप्तमूत्थानप्रकरणम् २२ )
दक्षिणास् च दत्तापत स्वकमे परिहापयेत् कृत्लमेव छमतांश्षमन्येनेव च क।रयेत् ॥ सर्वषामर्षिनो मुरूयास्तदर्धेनार्धिनाऽर्धिनः ॥ ततीयिनस्ततीयांशाश्वतथाक्ाश्च पादिनः "।
सवेमेव कमे कुयुशरेरत्विजस्तदाऽशेषमंशं यजमानादादयचः । तत्र॑ सर्वेषा. स्विजां मध्ये ये पृख्याश्च महर््विजनो होतुब्रह्माध्वरयद्वातार ईषश्यनांभग्रह णेऽपि साभीप्यतस्तेऽधिनो दक्षिणापस्वामिनः। ये त्वधिनो द्ितीयिनो ब्राह्मणाच्छंसिप्रशास्वप्रस्तोतपरतिपरस्थातारस्तेऽधिनो महसिवरभागायि(धिोनः कायाः। ये तृतीयांरिन आश्रीघाच्छावाध(क)प्रतिहतनेष्टारस्ते महरिवग्द क्िणायास्ततीयपेश्च भन्ते । ये तु पादिनथतुथाक्तिनो ग्रावस्तुत्पोतायुत्र ण्योन्नेतारो महत्विग्दक्षिणायाश्चतथंमश्ञं टभन्त इति । ¢ यत्य कमेणि यस्तु स्युरुक्ताः प्रयङ्गदक्षिणाः । स एव ता आददीत मजेरन्पर्वं एव वा ? ॥ अङ्गपङ्कं प्रति ऋलिग्विशेषसंबन्धेन समान्नाता दक्षिणास्ताः किपेकेकेन प्रश्ना यत्संबन्धेन समान्नाताः। यथाऽभिषेचनीये दिरण्यंमाकाशचावध्वयवे ददा- तीति तेनेवाध्वयुंणा ग्रहीतव्या उताध्वयंदरोरमातं, सर्वे विभज्य हीर न्निति सश्यः। मन॒ब्ृहस्पती--““ रथं हरेदथाध्वयुभह्माऽऽधाने च वाजिनम् । होता चापि हरेदश्वमृद्धाता चाप्यनः क्रये " ॥ पर्वोक्तसंशयेऽयं निणंयः- केषां चिच्छाखिनामाधानेऽध्वये्रे रथ आन्ना- यते, ब्रह्मणे वेगवानश्वः । होत्रे चाश्व उद्धात्रे सोपक्रये सोपमवहनं दकटमेवं व्यवस्थायां ददातिमृख्यार्थो भवतिं । परुषसयोगश्च नाट भवति । यदुक्तं मनुना-““ ऋत्विजं यस्त्यनद्याञ्या याञ्यं चाप्वक्लयजदयदिं । शक्तं कपैण्यदुष्टं च तयोदेण्डः इतं शतम् ” इति, ततक्रमागतेष स्वयटत्तष ऋतिवक्ष द्रष्टव्यम् | शङ्ङिखितौ-अथर्त्विनि वृते पश्चादन्यं वृणुयात्पूैवृत्तस्येव दक्षिणायाः पश्वादाटतः किचिर्मते प्रवपेन्चेत्काछं निमित्तं चवेक्ष- माणस्ते कारमपेक्षेत नान्तरा यजेत् । स्यादवात्य॑यिको वा तं क्रतु संपादयेत् । प्रोष्य प्रत्यागतश्च रकिचिष्धमेत ।
१ क. त्र ऋतिवगंशं यजमन आददीत । स ।२ग.घ. छ, ननावप्रः । ३ क. "ण्य प्रका । चक, मेत । प्र । ५ बग. ध छ. 'लययको।
| क (®
८३८ अपराकापराभिधापरादिद्यविरवितदीकासमेता- [रद्वितीयः-- ( सभयसमत्थान प्रकरणम् २२) अथ चत्प्रतिाषद्धः प्रवत्तत्कामदनप्राप्तः सवन स त्व.
कशतं दण्ड्यः स एव चादुष्टस्तस्य ऋतिकरोपाध्यायः । एवे व्याधितपतितोन्मत्तप्रहीन(ण) प्रध्वसतेष्वपप्रदानकर- णमूत्तिभु । कामाच्चेदपतितं याज्यं लनजेदतििक्प्राप्नुयाष्- शातं दण्डं, याज्यश्रेत्यजेत्तदेवाऽऽप्नुयात् | त्याग ऋत्वि- जोऽप्रतितस्य । कामपतितमश्चोतियं त्यजेत् । याज्यं चामिशस्तमदातारम् ›'।
कारं पक्षमासादि । निमित्तं विवाहादि । स्यादात्ययिक इति, अत्यय एवाऽऽत्ययिकः । तेन यदि तत्परीक्षणे यज्ञास्ययो यज्ञवाधः संभाव्यते) तदा ऋतिविगन्तरेण तं यश्गं निष्पादयेदिलयथः । भरहीनोऽ(गोऽ)भिशापादिना यक्त; । प्रध्वस्तो ऽतिषटद्धः । बृहस्पतिः--“' प्रयोगः पुवेमार्यातः स्मापतनोदितोऽधुना 1 धरयत कषेक।दीनां विधानमिदमुच्यते "' ॥ प्रयोग ऋतिविगादिधनपरयोगः। ५“ बार कषकजी जाये; क्ेत्नापकरणेन च । य समानास्तु तेः सार्थं कृषिः कायां विजानता ॥ नाह्यबी नात्ययाद्त्र क्षेत्रहानिः प्रजायते | तेनेव सा प्रदातम्या स्वेषां कृषिजीविनाम् ॥ एष धर्मः समाख्यातः कीनाश्चानां पुरातनः । हिरण्यकुप्यमृत्राणां काष्टपाषाणचम॑णाम् ॥ स्कत। "त कछाभिन्नः शिल्पी चोक्ता मनीषिभिः ॥ हेमकारादयो यत्र शिरपं संभूय कुवते ॥ कमानुरूपं निशं ठममेरस्ते यथांशतः ” । कीनाक्चाः कृषीवरखाः।
कालयायनः- “ शिक्षकाभिन्ञकुशखा आचायश्ेति रिद्िनः । एकद्ित्निचतुभ।गान्हरेयुस्ते यथोत्तरम् › ॥ बृहस्पतिः- “ ह्य देवगृहं वाऽपि धार्मिकोपर्कराणि च | पभुय कुवेतां चेषां प्रमलो द्यश्मरति ॥ १ क. दुष्ट । रके छ ॐ. (स्तेषु सं्रः। ३ क, तििकप्रकाः । *कृ, क्षणं यः | ५ क. पतां काषेः। ६ क. श्यकाषर । ७ क, भ्युल्यो यं" ।
च्यवहारष्यायः ] याज्ञवल्कयस्मरतिः। ८३९ ( स्तेयप्रकरणम् २३ )
नतैकानामेष एव धमः सद्धिरूदाहतः ।
तान्त छमतेऽध्यथ गायनास्तु समांशिनः ॥ स्वाम्याज्ञया तु यश्वौरैः परदेशात्समाहृतम् ॥ राज्ञे दत्वा तु षड्भागं भनयुस्ते यथांशतः । चतुरो ऽशांस्ततो मुख्यः शरख्येशं समाप्नुयात् ॥
समथ॑स्तु हरेद् ्यंशं शेषाः सरवै समांशिनः ॥ २६५ ॥
[ इति ध्रीविद्याधरवेशप्रमवध्रीरिलाहारनरेन्द्रजीमृतवाहनान्वयग्रसृ तश्री- मदपरादित्यदेवाविरचिते याज्ञपत्कीयधममराश्ननिबन्पेऽपरके संभूयसमूत्थानप्रकरणम् ॥ २२ ॥ ]
णी
अथ सरसीकयाज्ञवस्यस्म्रतों
स्तेयप्रकरणम् । (२३)
चौरस्य दण्डनायथं परित्नानोपायमाह- छट, £ वह अ ॐ च ग्राहकेग्रु्यते चारो खोपत्रणाथ पदेन वा ॥ £ भे मी थ् ॥ पूवकमापराध्धा च तथा चाश्ुदगासकः ॥ ९६६ ॥ पराहकंशोरप्रहणाधिङतेरछौप्त्रादिना चौरो गहयतेऽवगस्यते । रोप्त्रमपहूत- ्रव्यैकदेशः। पांसुकरदादिवतीं पादाङ्कः पदं तस्य पुरुषस्य पादेन संमितम् । यस्य शई भरति नष्टदेशादारभ्य पदपरम्परा जाता सोऽपि चोरः । अपहूतस्य ९ |] [० = @५ न्द गवादेः पदपरम्परा यस्य ग्र प्रति प्रत्ता सोऽपि चौरः | एतच्च चौयाव्य- क ¢ ० 9 [९ क भिचारिधमनातस्य प्रदश्चनाथम् । तेन यन्नष्टावरिष्ठं तण्डरादि परस्पर श च न 9 प * = नै दृदयते तस्येकपरकारकत्वे परस्पर चा एत्वं श्रूयते । यश्च पूर पुत्रं तेन चोय- 0 (9 क क @ अ ¢ _ (>) कमेणाऽपराधीति ज्ञातः, यथ्वाञ्ुद्धवासको न विद्यते शुद्धः सपीचीनो क ® अ =. ट, षास निवासस्थानं यस्य सोऽश्द्धवासकः,) साऽपि चारः ॥ २६६ ॥ निणेयरूपस्य ग्रहणस्य हेतव उक्ताः । तस्यव संशयरूपस्य हेतूनिदानीमाह-
अन्येऽपि शङ्कया प्राह्या नामजादयादिनिहैः ॥ यूतघ्चीपानसक्ताश्च शुष्केमिन्नमुखस्वराः ॥ २६७ ॥
१ग. घ. "्चोरंतुश्ुः। ज. ्वौयवुभ्रूः। रग. घ. छ. ज. ध्यभरुपः ।
८४० अपराकांपराभिधापरादित्यविरवितदीकासमेता-- [२ द्ितीयः- ( स्तेयप्रकरणम् २३ ) परद्रव्यशहाणां च एप्रच्छका गूढचारिणः ॥ निराया व्ययवन्तश्च विनष्ट्रव्यविक्रयाः ॥ २६८ ॥ उक्तेभ्योऽन्येऽपि नामनातिग्रापदेश्षादीनां निहठवैरपलपिया चोयाशङ्ा तया ग्राह्याः । चौरत्वेन शङ्कनीया इत्यथः । तथा ये धूतादिसक्ताः,ये च चोरत्वेनाभियुक्ताः शुष्कयुखा भिन्नस्वराश्च भवन्ति,ये च कस्येमानि द्रव्याणि कस्य वा गृहाणीति परद्रव्यगरदणां पृ)च्छकाः, ये च गदाः प्रच्छन्नाः सन्तो विचरम्तीति तच्छीलाः, ये च निराया अद््टनागमा व्ययवन्तश भवन्ति, ये च विनासितग्रेवेया्यल्कारस्य विक्रयिणस्ते चौरशङ्कया ग्राह्याः । नारदः--““ प्तहोदग्रहणे सेयं होढे त्युपमोगतः | शङ त्वप्तज्जनेकाथ्यांदनायग्ययतस्तथा ॥ अहोढान्विभृरे चोर।न्गृहीतान्परिसेरयया । मयोपधामिचित्रामित्रुयुस्तथ्यं यथा हि ते ॥ देशं मामं दिशं नाम जातिं वा सप्रतिश्रयम् । कृतकाय॑प्तहायाशच प्रष्टम्याः स्युर्विगृह्य ते ॥ र्णलरकारभेदा्सतंदिनिवैदनात् । अदेशाकारद्र्टतवान्निवेशस्य विशोधनात् ॥ अप्तद्ययात्पव॑चौयादप्तत्पर्भकारणात् । दोपैरप्यनुगन्तन्या न होढेनेव केवछम् " ॥ होढो रोष््रम् । उपभोगो ऽपहृतद्रव्यंस्यासाधारणस्य प्रकारान्तरेणासंम- घातमतिः । रेकाथ्यमेकप्रयोजनवसम् । भयोपधा भयहेत॑व॑ः के द)शायुक्तयः। तथा--"“ गवादिषु प्रनष्टषु द्रभ्येष्वपद्टतेषु च । पदेनान्वेषणं यरा मृखाततद्विदो जनाः "॥ आ पृलादा गवादि हरणस्थानात् । ५ स्रामे त्र॑ने विवीते वा यञ्च तज्निपतेत्पदम् | व]ढभ्यं तद्धत्तन न चेत्ाऽन्यत्र तन्नयेत् ॥ पदे प्रमूढे भभ्ने वा विषमत्वाज्ञनान्तिके । यस्त्वाप्तन्नतरो मामे त्रनो वा तेन्न पातयेत् ॥
१ग.घ. ज. विक्रियाः र्ग.घ. छ. स्योवि।३ग.घ.ज. षदः । मदो'। जरा तुस.) ५ग.च. छ ज. मृषश्ली'। ६ ग, घ. ज. पविगर्हिते । ७ क. धेशनाः। ८ क. छ, -लदृष्टत्वा । ९ क, विमेदना। १० क, "न्यसा?। ११क. @, "व; । ठेशा। १२ ग. ध. छ.जन ।
घ्यवहासष्यायः 1 या ्वस्वयस्पृतिः । - ८४ ( स्तेयगप्रकरणम् २३ )
समेऽध्वनि इयोयेश्र स्तनप्रायो ऽङ्चिर्जनः । पुवौपरावेदु्टो वा सैखषटो वा दुरात्मभिः ॥ नेवान्तरिक्षान्न दिवो न समुद्रान्न चान्यतः। दस्यवः सप्रवतैन्ते तस्मादेवं प्रकस्पयेत् ॥ मरामेष्वन्पेषणं कयं श्वण्डाखवधकादयः । रात्नि्तचारिणो ये च बहिः कुयुबेहिश्वराः › ॥ समेऽध्वनि बुरा । दयोग्रोपयोः । स्तेनमायश्चौरबहुखः । मुनारदौ--“ समाप्रपापूपशालवेशमयान्नविक्रयाः । चतुष्पथाश्ैलयवृक्षाः समाजाः प्रेक्षणानि च ॥ शीर्गोद्यानान्यरण्यानि कारकवेरानानि च । दरन्यानि वाप्यगाराणि वनान्युपवनानि च ॥ एवंविधान्नपे देशान्गुरमैः स्थावरजङ्गमे: । तस्करभतिषेषाथ चरिरप्यनुचारयेत् › ॥ तथा--“ तान्पहयिरनुगतेनौनाकमेप्रवादिभिः। विद्यादुत््ाहयेश्वेव निपुणेः पूर्वतस्करेः ॥ मक्ष्यमोज्यापदेशैश्च बाह्मणानां च दर्शनैः । दो येकमीपदेरैश्च युतां समागमम् ॥ ये तन्न नोपपयेयुश्वरैः प्रणिहितैरपि । तेऽपि स्युः संग्रहीतव्याः समित्तज्ञातिबान्धवाः ॥ यांस्तत्र चोरान्गृहीयुस्तानिताडय विडम्न्य च । अवघोप्य च सर्वत्र हन्याच्चित्रवधेन तु ॥ अचोरा अपिं ददयन्ते चौरैः सह समागताः । , यद्च्छयानेवतु तान्प दण्डन सस्पशेत् " ॥ कात्यायनः-“ अन्यहस्तात्परिभ्रष्टमकामादद्धतं मुवि। चरेण वा प्रिकिप्तं प्तं यत्नात्परोक्षयेत् ”। अस्यार्थः--किमेतदन्यहस्तात्परिश्रषटं सदस्य हस्ते दृश्यते, किं वा चौये- कामनया विनाऽनेनोद्धते, यद्रा चोरेण सताऽनेन परिकषिप्पुदृतमिति संश यस्य संदेहस्य सं मवाचयत्नता रोप्तर विचायमिति ॥ २६८ ॥
१ ग.घ.छ, समजाः। २ ग. घ, छ. ज. रैः प्राणि । ३ ग, घ. छ, ज. वघष्य । बग. घ. छ, ज, शअ्टद० । १९६
८४२ अपराकापरभिधापरादिदयविरचितरीकासमेता-- (रदितीयः- ( स्तेयप्रशूरणम् २३ )
ग्रहीतः शङ्कया चौय आलानं चेत्र श्चोधयेत् ॥
दूपायेतवा टत द्रव्य चारदण्डन दण्डयेत् ॥ २६९ ॥ शङ्या सदहन चायविषयण प्रहृत मयका यद्यात्सान ददेव्यन मान॒ पेण वा प्रमाणेन न शोधयेब्यपेतचोयशङ्कं न कुयात्, तदाऽपहूतं द्रव्यं दापयित्वा वक्ष्यमाणेन चौरदण्डेन दण्डनीयः । न चात्र वाच्यं चौरत्वेनाऽऽ- शङ्कितस्य प्रमाणांनहेता मिथ्यावादित्वादिति । यती न मिथ्यावादित्वमा्र साधनानदैसवे प्रयोजकम् । किंतु प्रथपवादिनोऽवष्टम्भाभियोक्तत्वे सति । अतोऽ यक्तं यच्छज्कितः प्रमाणं कुयादिति। न च चोयांचभावे प्रमाणाभावः तथा हि सति “ महामियोगेष्वेतानि " ^“ रुच्या वाऽन्यतरः कुयात् ” “५ राजमि दाङकताना च" इत्यादवचनान नवाऽऽरभ्यरन् । न च वाच्य मानुषप्रपागा- नामभावो न साध्यत (ध्य) इति । यस्माचचद।चभावाग्याभिचारिणं भावविरशेषं साधयतां सिध्यत्येव(बा)भावसाधकत्वमपि । यथा यत्र कालेऽस्य द्रव्यं केना- प्पपहूतं तदा ततोऽपहारमदे शाद तिदृरेऽदं व्यवस्थितो पहता व्याध्यादिना छान्त इत्यादि भावयन्पाधयस्येवाऽऽत्मनश्ायां्यमावमिति । अत एव राङ्क ८५ अप्ताक्षिप्र्िहिते रिन्यम्" इत्यक्त्वा “भयव मित्रैः प्रजने- रात्मानं ना शोधयेदेव । प चदण्डयेऽधिनां चार्थं दापयेत् " इत्युक्तवान् ॥ २६९ ॥ `. चरं प्रदाप्यापटूतं षघ।तयेहिविेषधः ॥ कष् = , | (क् वके पाचन बद्यण कत्व सवराद्राहिप्रवासयत् ॥९७० ॥ प्रमाणतो निशितं चौरमपहतं द्रव्यं स्वरूपतो पृर्यतो बा सखामिने प्रदाप्य विविपैैधैवेषोपयिषोतयेद्धिस्यात् । व्राह्मणं तु चौरं सचिहं श्वपदाङ्कितं वा स्वराष्रद्राजा विभरवास्येत् । न तु घातयेत् । अत्र मर्तु ८५ न नातु ब्राह्मणं हन्यात्वपपष्वपि स्थितम् । राष्टादन बाहः कय।त्पमग्रधनमक्षतम् ': ॥ महापातकव्यतिरिक्तापराधविषयमेतत् । तत्र पुनस्तनेवोक्तम्- “ गुरुतल्पे मगः कायः सुरापाने सुराध्वजः स्तेये तु श्वपदं काय ब्रह्महण्यशिराः पुमान् " ॥
१ छ, चौय नाऽऽ्त्मानं चेद्धिशोः२ग.ध.छ.ज णाहः । ३ ग. घ. ज. न्तो न मिथ्यामवाः। ४ क. “योदिमावौन्यभिचारिणं साधकः । ५ क, गनाऽञऽक्राम्त्.। ६ क, “दिना भाः।७क.न्नेशो। ८ क. नुः- राजान व्राः ।
ग्यवहाराध्यायः ] याङ्गवरक्यस्परतिः। ८४३ ( स्तेयप्रकरणम् २३ ) ते च-“ अप्तभोज्यास्त्वपंयाज्या अप्तपाल्या विव।हिकाः() । चरेयुः परथिवी दीनाः स्धर्मबहिष्कृताः " ॥ अङ्नं च प्रायश्चित्तमनिच्छतां कार्थ, यत आह- ८८ प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाच्लयो वणौ यथोचितम् । नाङ्क्या रान्ञा ठष्टटि स्युद।प्यास्तृत्तमपताहप्तम् » ॥ अतश्च दण्टप्रायधित्तयोः समुच्चयो गम्यते । प्रायध्ित्ताकरणे तृत्तपपा- हसः शरीरदण्डयोः सम्रचय उक्तस्तनेव- ८ चतुणोमपि चैतेषां प्रायश्चित्तम्कवेताम् । शरीरधनंयुक्तं दण्डं धम्यं प्रकसिितम् ” ॥ चतुणी महापातकिनामित्यथः । नारदः“ नाद्मणस्य वधो मोण्डयं पुराज्निवाप्तनं तया । टखाटे चाङ्ककरणं प्रयाणं गदेमेन वा » ॥ गोतपः-- “५ न शारीरो बराह्मणस्य दण्डः कर्मवियोगवि- र्यापननिर्वाप्तनाचङ्करणानि "| शारीरो दण्ोऽङ्गच्छेदादिः । आपस्तम्बः --““ पुरूपवपे स्तेये मृभ्यादान इति खान्यादाय वध्यश्च लानिरोषस्तु तेषु ब्राह्मणस्य ” | बृहुस्पतिः--““ वृत्तस्वाध्यायवान्स्तेयी बन्धने ह्ेदयते चिरम् । स्वामिने तद्धन दाप्यः प्रायथित्तं च कायते "' ॥ २७० ॥ गृहीते चीर उक्तम् ; अगृहीते यत्काय तदाह- घातितेऽपटह्ते दोषो ग्राममतुरनिगेते ॥ विवीतमतुस्तु पपि चोरोद्धदुरवीतके ॥ २७१ ॥ मनुष्यादौ हते गवाश्वादौ बाऽपहूते न्तरि चाष्ट प्रामाद्धदिरनिगते चौरस्य पयि मागे प्रामस्वामिनश्ौयेदोषः । तेन चौरो देयोऽपहूतं वेति तात्प. याथः । विवीते तु पातापहारौ चेजातो विवीता्च बहिरष्षटे चौरमा्े विवी. तभरतुरदोषः । अवीतके विवीतादन्यत्र तु घातेऽपहारे च ठते चौरोद्धरणनियु- क्तस्य दाषः । विवीतं तृणादि प्रयाजनभः । नारदः“ गोचरे यस्य मृष्येत तेन चौरः प्रयत्नतः । ग्राह्यो दाप्योऽथवा मोषं पदं यदि न निर्गतम् ॥
१६, छ, ज. क्षियः । २ ग. ध. छ, ज, कथ्यते ।
८४४ अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [रद्वितीयः- ( स्तेयप्रकरणम् २३ ) निर्भते तु पदे तस्मात्न चेदन्यत्र पातितम् । सामन्तान्मारमपालांश्च दिक्पाछीश्चैव दापयेत् " ॥
पदे चौरपागे तस्माद्धामानिरमते, तद्यदि न ग्रामान्तरे पातितं चौरेण तदा सामन्तादीन्दापयेत् । कालयायनः--“ गृहे तु मुषितं राजा चोरमाहांस्तु दापयेत् । अरक्षकांशच दिक्पाछान्यदि चोरो न रम्यते ॥ आमान्तरे हतं द्रभ्यं म्रामाध्यक्षं प्रदापयेत् । विवीते स्वामिना देयं चोरोद्धत विवीतके "' ॥ तथा--५ स्वदेशे यस्य यत्किचिद्धृतं देयं नृपेण तु । गृह्णी यात्तत्स्वयं नष्टं प्राछठमचिष्य पा्यिवः ॥ चरेते प्रयत्नेन स्वप प्रतिपादयत् । तदभावे तु मृट्यं स्यादन्यथा किल्िषी नृपः ॥ ब्धेऽपि चोरे यदि तु मोषस्तस्मान्न म्यते | ददात्तमथवा चोरं दापयेत्त॒ यथेष्टतः ॥ तक्िशवेद्ाप्यमानानां मवेदोषे तु संशयः ॥ मुषितः शपथं दाप्ये। बन्धुमिवा विशोधयेत् *› । बन्धुभिः साक्षिभिभतैनिकटवासिभिरदुटैरिलर्थः । ८५ यस्मादपहताह्छन्धं द्रग्यात्स्वस्पं तु स्वामिना । तच्छेषमामरुयात्तस्मात््रलयये स्वामिना कृते ” ॥ २७१ ॥
स्वसीभ्रि दुद्याद्वामस्तु पदं वा यत्र गच्छति ॥ पञ्चग्रामा बाहः ऋश्याहदशग्राम्यथवा एनः ॥ २५९ ॥ प्रापतीम्न्येव यदि मोषो भवृति, तदा स एव ्रामो मुषितं दधात् । यदि तु पदं चौरमार्गो आपसीस्नो बहिः कंचन ग्रामं परति यायात्तदास एवमप्रामो दद्यात् । यदा तु करोशमात्र्यवस्थितानापनेकरेषां ग्रामाणां मध्ये चौय भवति, तदा तुख्याध्वानः पञ्च प्रापाः समाहता मोषं दचुः । यदा पुमदेश्च प्रमा मोषस्थानातुर्यान्तराखा भवन्ति तदा दक्षापि समाहूता हृतं दधुः ॥२७२॥ चोरं विचितैवेपेहेन्यादिति सामान्येनोक्तम् । तत्र चौवविशेषमाह-
# अत्रायं पाठो भिताक्षरायाम्--“यदि तरिमन्दाप्यमाने भवेन्मोषे तु संशयः” शति ।
9ग,घ.छ.ज, त्। भार । रक, तु मूल्यं तस्माः। ३ ग. सीन्नि यर । ४ क, हिः कथंच)
व्यव्ाराध्यायः 1 याब्नवस्वपस्पृतिः। ( स्तेयप्रकरणम् २३)
बन्दि्राहास्तथा वाजिङज्ञराणां च हारिणः ॥ परसद्यघातिनश्वेव श्यूरुमारोपयेत्ररान् ॥ २७३ ॥ शूलारोपणं च वधपयन्तम् । मनुः--“ अनन्यागारायुषागारदेवतागारभेदकान् | हस्त्यश्वरयहंतंश्च हन्यादेवाविचारयन् ” ॥ रसष्पातिनो जनसमक्षं पनुष्यादिहन्तारः। व्यासः--“ अर्हत हस्तपादौ कटि छिना प्रमाप्यते। पदाहतेशार्धपादं तीक्ष्णश्ञज्ञण कतेयेत् १ ॥ मनुः-“ संधि भि्वा तु ये चोय रात्रो कुवैनिति तस्कराः। तेषां छित्वा नृपो हस्तो वीक्षे श्रे निवेशयेत् " ॥ यतो हस्ताच्छन्नस्तत्र षुलद्रयं निवेश्चयेदिलर्ः। चु्स्पतिः-“ संषिच्छिरो हतं लया्या[:] शढमारोपयेत्ततः । तथा पान्थमुष वृक्षे गठे बद्ष्वाऽवम्बयेत् ” ॥ कालयायनः--““ स्वदेशघातिनो ये स्युस्तथा मागेनिरोधकाः । तेषां सवैस्वमादाय राजा शठे निवेशयेत् ॥ २७३ ॥ उत्ेपकग्रन्यिभेदो करसंदंशदीनक। ॥ कार्यी दितीयापराधे करपादैकहीनकौ ॥ २७४ ॥ योऽङ्गषठाङ्करटिभ्यां परस्वगुर्स्िपत्यपहरति, यश्च ग्रन्थि भिनत्ति, तो करसंदंशेनाङ्गष्ठाङ्कलिभ्यापपरापहेतुभूताभ्यां दीनौ कार्यो । द्ितीयेऽपराष एकेन करेणेकेन च पादेन दीनी कायो । मनुः--“ अङ्कटी अन्िमेदस्य च्छेदयेत्प्रथमे रहे । द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधमहंति ” ॥ कालयायनः-- ^“ यन येन परद्रोहं करोत्यंशन तस्करः । चछिन्यादङ्खं छपस्तस्य न करोति यथा पनः '' ॥ २७४ | उक्तपविरोषेण --““ चैरं प्रदाप्यापडते घातयेद्धिविषेवेषैः ” इति, तद्विषय विश्निषयपसंहतुपाद-
८ ठ
9 ग. ध. छ. स्या घाः | २ इ. दृलानारोः ।३ ग. घ. छ. हन्तृश्च ।* ग. घ. छ
“हन्ता हः । ५ग., घ. छ, "हृन्तुश्वाधपदं । ६ घ. छ. ज. “ज्याष्लः । ७ क, छ, “तीय. हरणे क~ ।
८४६ अपराकोपरामिधापरादिदयविरवितथकाषमेता- [रदितीयः- ( स्तयप्रकरणम् २३ )
द्रमध्यमहाद्रव्यहरणे सारता दमः ॥ देशकाङ्वयःशक्ति संचिन्यं दृण्डकमणि ॥ २७५ ॥ ्द्रदव्याणि मृद्धाण्डादीनि, पध्यमनि वस्चादीनि, महाद्रव्याणि हिरः ण्यादीनि, तेषां सारतो यथासारं दमो धनापहाराङ्नगात्रच्छेद वधात्मा चौराणां करप्यः । देशश्च काश्च वयश्च शक्तिथ देशकारवयःशक्ति। एतत्स दण्डे कारये ब्राह्मणः सह टपेण चिन्तनीयम् । तत्र द्रव्यतरेविष्यमाह् नारदः- ८८ मृद्धाण्डाप्तनखड्गादि चारचमंतृणादि यत् । शामीषान्यं कृतान्नं च क्ुद्रद्रम्यमुदाटतम् ' ॥ वरमीधान्यं शिम्बिधान्य माषमुद्धादि । कृतान्न सिद्धान्नम् । ५ वाप्तः कोशोयवर्जं च गोवर्ज पशवस्तथा । हिरण्यवज रोह च मध्यं व्रीहियवं तथा ॥ हिरण्यरत्नके शेयल्ञीगुञ्ञो(पुंगो)गजवाजिनः । देवत्राह्यणराज्ञां च द्रग्यं विज्ञेयमुत्तमम् , ॥ कोल्ञेयमतसीमयम् । हिरण्यं सुवणं रजतं च । अन्न त्रिविधस्यापदारे त्रिवि- धसाहसदण्डातिदेशं स एवाऽऽह- ५ पाहेषु य एवोक्तन्ञिषु दण्डो मनीषिभिः । पत एव दण्डः स्तेयेऽपि त्रिषु द्रव्येष्वनुक्रमात् ”” ॥ तत्र धान्ये विकशेषपाह मनुः- «५ धान्यं दुश्म्यः कुम्पेम्यो हरतोऽभ्यधिकं वधः । शे षेऽप्येकादक्षगुण दाप्यस्तस्य च तद्धनम् ॥ कुम्भो द्रोणद्रयम् । तदुक्तम्- ८ पद्य तु प्रतं द्विगुणं कुडवं मतम् । चतुर्भिः कुडवैः प्रस्थः प्रस्थाश्चत्वार आढकः ॥ आढकेलेशचतुभिश्च द्रोणस्तु कथितो बुधैः । कुम्भो द्रोणद्यं शुषः खारी द्रोणास्तु षोडश ' इति ॥
कै, (कि किः श छ 3 दशभ्यः कुम्भेभ्योऽपिकषान्पहारिणो वधः । शेषेऽनधिके हृते यत्र पान्या- पहार यो दण्डस्तमेकादश्गुणं दण्डं दाप्यः । यावदपहूतं तावच्च स्वामिने।
"गष पयि गीष
१ग. ध. छ, ज. मध्यमानि । रक, ज्ञीमुजो १०। छ. लीमुज्ी । ३ ग. घ. छ. ज. "षे नाभिः |
वयवष्ाराध्यायः ] याह्वरकयस्मृतिः। ८५७ ( स्तेयप्रकरणम् २३ )
५ तथा धरिममेयानां श्तादम्य्िके वधः । सुवणेरनतादीनामृत्तमानां च वाप्तप्ताम् " ॥
धरिमेण तुख्या मीयन्त इति धरिममेयानि, तान्येव स॒वणेरजतादीना- मिल्यनेन विशेषितानि । यदि सुवणरनतादीनामित्येतावन्मात्मुच्यते ततो छोहानापेव ग्रहणं स्यात् । अथ धरिममेयानामिप्येवोच्येत, तदा गुडादी- न्यपि गष्ेरन् । उभयापादने तु खोहन्यतिरिक्तानामपि पुक्ताप्रवाखादीनां तुकामेयानां परिग्रहः । महाधस्वेन सुबणरजतपरकारत्वात् । भरकारवचन्ाय- मादिश्ब्द्; । अत एव गुडादीनां धरिममेयत्वेऽपि निषत्तिः । अपहाधेत्वेन सुबणेतुस्यताविरहात् । तेन लोहानामपि तपुसीसादीनामसाराणां नेह ग्रहणम् । उत्तमानि च वासांसि पर्तोज्रो)णनेत्रपरीममृतीनि । तथा-““ पश्चाङ्चतस््वम्यधिके हस्तच्छेदनमिष्यते । हषे त्वेकादशगुणं मृस्यादण्डं प्रक्पयेत् ॥ परुषाणां कुडीनानां नारीणां च विशेषतः । मुख्यानां चेव रत्नानां हरणे वमति ॥ महापशूनां हरणे शख्राणामोषघस्य च । काटमाप्ता्य काय च राजा दण्डं प्रकल्पयेत् ” ॥ महापशवो गवादयः । ८५ सृत्नकापपकिण्वानां गोमयस्य गुडस्य च । द्धः क्षीरस्य तक्रस्य पानीयस्य त्रणस्य च ॥ वेणवेणवमाण्डानां खवणानां तथेव च । मन्मयानां च हरणे मृदो मस्मन एव च ॥ मत्स्यानां परिणां चेव तैलस्य च घृतस्य च । माप्य मधुनश्चैव यच्चान्यत्पशपंमवम् ॥ अन्येषां चैवमादीनां मद्यानामोदनस्य च । पक्ताल्लानां च सवेषां तन्मूद्याद्भिगुणो दमः ॥ काषौपणं भवेदण्डो यत्रान्यः प्राकृते जनः । तत्र विग्र भवेदण्ड्यः सहलामिति धारणा ॥ अष्टापाचं तु शदरस्य स्तेये मवति किल्निषम् । षोडदव तु वेरयस्य द्वा्निशत््षत्नियस्य तु ॥
१९. किण्डानां।२र्ग., घ्, ज, शप्रोद्धवेः।
८४८ अपराकापरामिधापरादिलविरचितदीकासमेता- [रद्वितीवः-- ( स्तेयप्रकरणम् १३ ) ब्रह्मणस्य चतुःषष्टिः पूर्णं वाऽपि शतं भवेत् । द्विगुणा वा चतुःपष्टि्तदोषगुणवद्धि सः "” ॥ विदरद्विषयमिदं वाक्यम् । तद्ोषगुणवद्धि स इति हेतवभिधानाव् । तेन यः स्तेयास्तेययोगणदोषाैहिकापुष्पिक बारादिने जानाति तस्य स्तेयि ] यो दण्डः सोऽष्गुणस्तद्विदषः शूद्रस्य भवति । तदुक्तम्-अष्टाप्ं तु शुद्रस्य किरिबिषमिति । अष्ट दण्डा आपाधा येन किरिबिषेण स्तयेन तदष्टापाधम् । ५८ यज्ञाथान्युपङकप्तानि द्रभ्याणि स्तेनयेन्नरः । तं शतं दण्डयेद्राजा यश्वार्निं चोरयेद्रहात् ॥ यस्तु रज्जुं घटं कूषाद्धरेद्धिन्याच्च यः प्रपम् । दण्डं पत प्राप्नृयान्माषे तश्च तस्मिन्पमाहरेत् ॥ मह पश्न्सेनयत। दण्ड उत्तमपताहप्तः । मध्यमो मध्यमपश्ःपूर्वः कषुद्रपशो हते ॥ परुषं हरतो हस्तो दण्ड उत्तमप्राहतः | सवसं हरते नारीं कन्यां तु हरतो वधः ॥ त॒खछाधरिममेयानां गणिमानां च पर्वशः । एम्यस्तूत्कृष्टमूस्यानां मृट्यादशगुणो दमः ॥ काष्ठमाण्डतृणादीनां मृन्मयानां तथेव च । वेणवेणवमाण्डानां तथा सराय्वस्थिचमंणाम् ॥ शाकानां साद्रैमूखानां हरणे फलपुष्पयोः । गोरपेक्षुविकाराणां तथा छवणतैयोः ॥ पक्रनानां कृतान्नानां मधूनामामिषस्य च। सर्वेषामस्पमूट्यानां मृस्यात्पश्चगुणो दमः " ॥ स्पतिः“ तृणंवा यदिवा कष्ठ पृष्पंवा यदिवा फलम् अनाप्च्छस्तु गृहान हस्तच्छेदनमरति " ॥ ङ्खरि सितौ--““ भनाक्षणो नाक्षणस्य प्तमिदराज्येध्मश्चिकाषएतृणोलपश- प्पपुष्पधूपफटन्यपहरेहखादविज्ञातो षा हस्तच्छे- द्नमाप्तुयात् । कुरशचमेमाण्डं करकाभ्निहोत्रद्रन्या- ण्यपहरतः प्रत्यक्षत।ऽद्गच्छेदः स्यदप्रलक्षं यदा विदितोऽयं किस्विषीति बाह्मणः खरयानमाप्नुयात् । पूत्रमोण्ड्यम् | इतरेषां खरयानमेव ?› ।
१ क्, '्दिषनन जा ।
व्यवहाराध्यायः ] या ्रवरक्यस्प्रतिः | ८४९ ( स्तेयभ्रकरणम् २३)
विष्णः--““ स्तेनाः सर्व एवापहतं धनिकस्य दाप्यास्तत- स्तेषामभिहितदण्डप्रयोगः "| पनुः- ^“ न होढेन विना चोरं घातयेद्धामिको नुषः। सहोढं सोपक्ररणं घातयेदविचारयन् '” ॥ हों रोप्त्रम् । उपकरणं चोयापिकरणम् । कात्यायनः“ पहोढमप्तहादं वा तत््वागमितप्ताहप्रम् । प्रगृद्याऽऽच्छिन्नमावेदय सवस्ैविप्रयोनयेत् " ॥ त्तः पभरपाणतः साहसक्रतेकतया निधितं होढं बिनाऽपि साहसिकोऽय- मिति सवेजनविदितं कृत्वा यथाविधि सवेस्रहरणाङ्गच्छेदादिकं वैधं कुयादिल्यथंः । ८ जयःत्रवानगुकास्तु मन्दमक्ता बहानिवताः । कुः कर्माणि मूृपतेरामत्योरिति कौशैकः ॥ अयः पंधानमधोनिगडः । मन्द्भक्ता अदखभक्ताः । ° परदृश्नाद्धत द्रव्य वेदर्यन यद् नवत् ॥ गृहीत्वा तस्य तद्रञ्यमद्ण्डं ते विप्तनयत् ' | वेदेडयः प्रचासीं ॥ २७५ ॥ स्तेयप्रसङ्गदन्यदप्याह-
भक्तावकाशाग्न्युदकमन्यो पकरणन्यंयम् ॥
द्त्षा चरस्य हतवा जानतां दम उत्तमः ॥ २७६ ॥ चौरोऽयं साहस्िकोऽयमिल्यतव्रगच्छनपि तस्य भक्तमन्नपवक्राशं निवासं पाकादिसिद्धयेऽप्नि शीतापनोदायवा स्नानपानाद्यथमुदकं मत्र स्तयहरणा पायकथनपुपकररणं खनित्रशद्लादि व्ययं पायेयादिक्मेवपादिक चौरसाहसि- कयोरनुषूकं कुषेत उत्तमो दमः स्यात् । मनुर।हइ- “ म्रमिष्वपि च ये केचिच्चौराणां मक्तदायकाः । माण्डावकाश्ादांश्वैव सर्वाप्तानपि घातयत् ॥ अधिदान्मक्तदांश्वेव तथा शसख्रावकाशदान् । सनिघातंश्च मोषस्य हन्याञ्चारानिव्श्रः '' ॥ नारदः“ तरेतारश्चैव माण्डानां प्रतिग्राहिण एव च। प मदण्डाः स्मृताः सर्वैये च प्रच्छादयान्त तान्” ॥
१ग. घ. छ, ज. र्णम् । हौः । २ क. वेषं । ३.१. छ, ज, (सदानः । ग्घ. छ. ज. ण्योगडः । ५ इ, °व्बयानू । द° । ६ ह, हन्तुवां । | ॥। @ ॥\.।
८५० अपराकापराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता -- [रदितीवः- ( स्तेयप्रकरणम् २३) गौतमः--“ चोरसमः सचिवो मतिप्व प्रतिग्रहीताऽप्यधरमैपतयुक्तात् › । अत्रैव ब्राह्मणं प्रलयाह मनुः- ५ अदत्तादायिनो हस्ताद्धिप्पत बाह्मण धनम् । याजनाध्यापनेनापि यथा स्तेनस्तथैव सः ॥ र्रेषु राष्ाधिकृतान्पामन्तश्चैव चोदितान् । अभ्याघतिषु मध्यस्थाञ्दिष्यांश्चोरानिव द्रुतम् ॥ ग्रामघाते हिडामङ्ग पथि मोषामिदशेने। शाक्तितोऽनमिधावन्तो निर्वाध्याः सपरिच्छदाः " ॥ परपेत्रोप्रसस्यस्य नाशनं दिड(डा)मङ्कः । नारदः“ उत्क्रोशतां जनानां च हियमाणे जने तथा| श्रुत्वा य नाभिधावन्ति तेऽपि तदोषमागेनः ॥ २७३ ॥ [स् ॥ कि कि दिर शघ्वावपति गभेस्य पातने चोत्तमो द्मः ॥ उत्तमोवाऽधमों वाऽपि पुरषञ्चीप्रमापणे ॥ २७७ ॥ धञ्चावपातः शब्लधातः, परं प्रति तस्मिन्कृते गभपातने चोत्तमसाहसो दण्डः । दासीगभंपातने तु पणक्षतस्योक्ततात्ततोऽन्यद्त्र गभेपातनं द्रष्ष्यम् । ब्राह्मणीगभेपातने तु- - ५८ हत्वा गभेमविज्ञातमेतदेव बतं चरेत् "” इति प्रायश्चित्तमात्रातिदेश्ादपाप्तो दण्डोऽनेन विधीयत एष । परुषस्य खियाशचैवर वपे यथास्तख्यपुत्तमाधमो ज्ञेयो । अधमः प्रथमपाहसः। वाशब्द दयादण्डान्तरमपि गुणाद्यपेप्तया वेदितव्यम् । उशना--“ परिष्ठेयन पूर्वैः स्य्भिषन्येन तु मध्यमः । प्रहरिण तु गम्य पातने दम उत्तमः» ॥ बौधायनः--५ क्षत्रियादीनां बराह्मणवपे वधः सर्वखहरणं च तेषामेव तुस्यावक्रष्टवधे म प्रहखमृषमाधिकं राज्ञ उत्सनेत् । वैरनियातनार्थं शतशते वेदये, दशा शद्धे वृषमश्चात्रा- धिकः । शुद्रवधेन सीवधो गोवधश्च व्याख्यातौ | अन्यत्राऽऽत्रय्या येन्वनर्हुहोशवान्ते चान्द्रायणं चरेत् । आत्रेय्या वधः क्षत्रियवधेन व्याख्यातः | १ग.ध. छ. ज. पूर्वे भ्रः ।२ क. दिड्णभः। ३ क. छ. दिङ्णभः।४क. तुखबृ्टवपे
-यथावलमनुश्पं दण्डं प्रकल्पयेत् । केज्रियवधो(पे) गा । ५ ग. घ, छ, ज, भादिकं । ६ग. घ छ. स, हो धेन्वनडु होस्ते चाः,
व्यवहार।ध्यायः 1 याद्वरक्यस्मरतिः। ८९१ ( स्तेयप्रकरणम् २३)
आत्रेयी रनखडा । ८५ हेसमापवर्हिणवचक्रवाकनराकाकाके ल॒ कनकरुमण्डङ- हिण्डिकामेरीकश्भ्ुनकुहद्ीनां वधे शुद्रवत् "+ । बृहस्पतिः“ प्रकाशचवातका य तु तथा चोपांद्घातकाः।
ज्ञात्वा प्म्यग्धनं टत्वा हन्तम्या विविधेष्पेः ॥
मित्रप्राप्त्य्थलमे वा राज्ञा टोकहितैषिणा।
न मोक्तव्या; ाहुप्िकाः सवेरोकभयावह्।; ॥
टामाद्धयाद्रा यो राजा न हन्त्यन्याय्यकारिणः।
तस्य प्रक्षुम्यते राष्ट राज्याच्च परिहीयते ॥
एकस्य बहवो यत्न प्रहरन्ति रषाऽच्विताः।
मर्मप्रहारदो यस्तु घातकः प्र उदाहतः ॥
समघाती तु यस्तेषां यथोक्तं दापयहमम् ।
आरम्भक्रत्हायश्च दोषमाजस्तदथेतः ॥
्षतस्यालसपमहत्वं च ममस्थानं च यलनतः।
पामर्थ्यं चानुबन्धं च ज्ञात्वा चिद्ैः प्र्तदयेत् ' ॥
नारदः-“ अविशेषेण सर्वेषामेष दण्डविधिः स्मतः |
वघ।दते ब्राह्मणस्य न वं ब्राह्मणोऽहति ॥
श्षिरसो मुण्डनं दण्डस्तस्य निवाप्तनं पुरात् ।
ल्लरि चाभिशस्ताङ्कः प्रयाणं गदमेन च"|
साहसचौययोयंपरः-- “८ न ब्राह्मणस्य शारीरो दण्डो मवति कर्िचित् ।
गपे तु बन्धने बटूष्वा राना भक्तं प्रदापयेत् ॥ अथवा बन्धनं रज्ज्वा कमे वा कारयेन्नपः। माप्ताधंमापतं कुर्वीत कार्यं विज्ञय ततः ॥ यथापराधं विप्रं त विकमाण्यपि कारयेत् " ॥ २७७ ॥
विप्रदु्टं धियं भूणपरप्नीमगभिणीम् ॥
सेतुमेद्कशं चप्पु शिखां बद्ध्वा प्रवेशयेद् ॥२७८॥
विविधं प्रकर्षेण दष्टामेनस्विनीं, तथां चूगस्य गभेस्य पुरषस्य द्री,
बहूनां लोकानापुपकारकस्य सेतोर्भत्रीपगमिणीं कलिं शिरां बद्ध्वा ज निमजयेद् ॥ २७८ ॥
१ क, (कवन्रून? । २ छ, (ताषये । ३ ग. छ. ज, (हातततव* । ४ ङ, धवं चैष पू" ।
८९२ अपराकीपरभिधापरादिदयबिरवित्ीकासमेता- [रेद्वितीयः-- ( स्तेयप्रकरणम् २३ )
विषाग्निदां पतिगुरुनिजापयप्रमापणीम् ॥ ( ^» $ चट, (६१ ध ॐ @ 9 विकर्णकरनासोष्ठीं का गोभिः भ्रवासयेव् ॥ २७९॥ या तु मनुष्यरृत्यवे विषै ग्रामादिदाहाय चारि ददाति! तथा पतिं गुरं पितरं श्वशुरं बा निजपदं बा हन्ति, तस्याः कर्णो हस्तो नासामोष्ठौ च छिखा तां बदीवरद॑मारोप्य देशाद्वदिः दर्यात् । प्रमापयेदिति पठे तां पद- योकरज्या युगे बद्ध्वा बछीवदी यथाऽऽदृष्य मापयन्ति तथा कुयात्॥२७९॥ घातकाबिज्ञाने तत्परिन्नानोगयमाद-- | अविज्ञातहतस्याऽऽश्चु करहं सुतवान्धवाः ॥ ष्टव्या योषितश्चास्य परषुपि रताः एथर् ॥२८०॥ स्रीद्रव्यदरत्तिकामो वा केन वाभ्यं गतः सह् ॥ तप्रदेशसम॑ सन्नं एच्छेह।ऽपि जनं शनेः ॥ २८१ ॥ अविक्नातेन विशेषतो न ज्ञातेन हृतस्य पुत्रा बान्धवाश्च केनास्य कलहा भवेदिति शीघ्रे प्रष्टव्याः । तथाअयं कस्य लियं द्रव्यं इत्ति वा कामयेते, तथाऽयं केन सह च गत शति तदीयाः सियो याः पश्चस्यस्ता; प्रस्येकं पृच्छेत् । तथा यत्रासौ एृतस्तं प्रदेशं भरति समासन्नं जनं पूर्वोक्तप्रकारेण शनेः पृच्छेद् । | बृहरपतिः- हतस्तु इद्यते यत्न घातकश्च न इयते । पववेरानुमारेण ज्ञातव्यः सर महीना ॥ प्रतिवे्यानुवेदयो च तस्य मि्ारिबान्धवाः । प्रष्टव्या राजपुरुषैः सामादिभिरूपक्रमैः ॥ विज्ञेयोऽपताधुप्गाचिहहोदेन वा नेः "' । व्यास;-- ^“ ज्ञात्वा तु घातकं स्म्यक्पततहायं सवान्धवम् । हन्याचितैवेधोपायेरुद्रेननकरैनैषः " ॥ बृहस्पतिः“ दिभ्येर्विशुद्धो मेध्यः स्यादश्ुद्धो वधमर्हति । निमहानुग्रहे राज्ञः कीरति्धंमश्च वर्ते " ॥ २८० ॥ २८१ ॥ कषेञवेश्मवनग्रामावेवीतखरदाहकाः ॥ राजपत्यभिगामी च दग्धव्यास्तु कटाभ्धिना ॥२८२॥
शति स्तेयप्रकरणम् । २३ ॥
१ ङ, प्रमापयेत् । २ ड. ह । मुत्यद्' । ३ क, 'मापश्ं ।
व्यवहाराध्यायः } याह्नवस्क्यर्मृतिः। ८९५ ३ ( न्नीपंप्रहणप्रकरणम् २४) क्षत्रस्य सस्यवतो वेश्मनो महतो राजकीयादेवनस्याऽऽरामस्य ग्रामस्य गृहसमूृहस्य विवीतस्य तुणा्यधाराया भुवः खलस्य धान्यसाधनस्थानस्य च दाहकाः, राजपल्यभिगापीं च, प्रलयेकमेते कटाभ्रिना करटस्यानेन दग्ध- व्याः । दीरणमय उपवेशनार्थो द्रव्यविदोषः कटः । पनुः--““ प्राकारस्य च भेत्तारं परिखानां(णां) च पूरकम् । द्वाराणां चेव भेत्तारं क्षिप्रभेव प्रमापयेत् ॥ राज्ञः कोशापहतश्च प्रतिकुर्षु च स्थितान् । घातयेद्विविधेरेण्डेररीणां चोपजापकान् " ॥ राज्ञ इति प्रयेकं संबध्यते । तेन दण्डेन विधीयमानेन प्रसङ्गास्साह्ति- कानापमपि वधोऽत्रैव प्रकरणे विहितः । इति स्तियप्रकरणम् ॥ २८२ ॥
[षति श्रीविद्याधरवंशप्रभवश्री शिलाहारनरेन््रजीमुतवाहनान्वयप्रसृतश्रीमदपरादि- व्यदेवविरचिते याज्ञवल्फीयधमंशाक्ञनिबन्धे ऽपरा स्तयप्रकरण ॥ २३1]
अथ सदीकयाप्नवस्क्यस्मृतो
सीपरग्रहणप्रकरणम् । (२९ )
® @ क
अथ परद्वीसंभोगार्मके संग्रहणे निमित्ते पुरुषस्य ग्राह्यतां कारणमाद- पुमान्संग्रहणे ग्राह्यः केशाकेशि परिया ॥ सयो वा कामनेतिह्वः प्रतिपत्तौ दयोस्तथा ॥२८३॥ संग्रहणे परसिया सह मिथुनीभावे निमित्ते दण्डयितुं पुमान्ग्राह्मः। केन हेत॒नेद्यपेक्षित उक्तं- केशाकेशि, परसिया सह परस्प्रकेशग्रहणवत्या क्रीडया प्मान्प्राह्न हइत्यन्वयः । बहुव्रीहिसमासात्पकं वृतीयान्ता(न्त)त्तीरप्मासान्तं केशाकेशील्यन्ययम्। न केवलमयमेव हेतुः, कितु सथः संमतानि परस्परमिथुनी- भावामिराषादत्पन्नानि दन्तनखत्षतादीनि चिह्नि सुरत(ता)व्यभिचारीणीति, तैरपि हेतुभिग्राश्ः । उक्तहेखभावेऽपि दयोः खीपंसयोः सिद्धो पिथुनीभाव आषयोरित्येव॑रूपायां संप्रतिपत्तं सत्यामपि ग्राह्यः । मनुः--““ परदाराभिमर्शेषु प्रवृत्तेषु महीपतिः । उद्वेननकेररण्डेश्चिह्वयित्वा प्रवाप्तयेत् ॥
११. ष. छ, "याधरा । २, छ, धान्याप्तादनप्थाः 1
८५४ अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितटीकासमेता- [रद्वितीयः-- ( लञीसंग्रहणप्रकरणम् २४)
तत्समुत्थो हि छोकस्य जायते वणेप्ंकरः । येन मूरहरोऽधमेः सवैनाशाय कर्पते "” ॥
बृहस्पतिः-- “५ पारुष्यं द्विविध प्रोक्तं सताहपे च द्विरक्षणम् । पापमृट समरणं त्रिप्रकारं निबोधत ॥ बटोपाथिकृते द्वे तु तृतीयमनुरागजम् । तत्पुनल्िविधं प्रोक्तं प्रथमे मध्यमोत्तमम् ॥ अनिच्छन्त्या यत्क्रियते सुकतोन्मत्तप्रमत्तया । प्ररपन्त्या वा रहसि बलात्कारकृतं त॒ तत् ॥ छदना गृहमानीय दत्वा वा मद्यकाभेणम् । संयुगः क्रियते यप्यास्तदुपाधिकृतं विदुः ॥ अन्योन्यचक्ष्रागेण दृतीपतप्रेषणेन च । कृत् रूपाथछोमेन ज्ञेयं तदनरागजम् " ॥
कः ज ¢
रूपा्थयोर्खोभो रूपाथरोभः । कापेणं वद्ीकरणम् ॥ २८३ ॥ नीवीस्तनप्रावरणसकिथिकेशावमश्चनम् ॥ अदृशकारुततमाषं सहेकस्थानमेव च ॥ २८९४ ॥ संग्रहणे ग्राह्य इत्यनुवतेते। यः पर्वणां नीन्यादिस्पशं करोति, यत्र देशे च कारे च परसिया सह भाषमाणः दिष्टैने ग्यते ततोऽन्यो देशः कार- ादेशषकालम् । तत्र यः परल्रीसंभाषणं कुरूते, यथकत्र शयन आसने वा पर. बिया सहावतिष्ठते, स पमान्संग्रहणे ग्राह्यः । नीवी परिधानग्रन्थिः; । कुचयो- रावरण स्तनप्रावरणम् । स्िथ जघनम् । व्यासः- ^“ संमरहस्िविधो ज्ञेयः प्रथमो मध्यमस्तथा | उत्तमश्वेति शालेषु तस्ाक्तं रक्षणे एथक् ॥ अदेशशकाटप्तमाषा अरण्य च प्रन्ञिया । अपाङ्खग्रेक्षणं हास्यं पृवपग्रहणं स्मतम् " ॥ मरनः-- ^“ परस्य प्या प्ंमाषं पुरष। या जयन्ह् । प्वेमाक्षारितो दषः प्राप्तुयाप्पुवैप्ाहसरम् ॥ ( कयस्त्वनाक्षारितो दोपैरभिमाषेत कारणात् । न दोषं प्राप्तुयात्किचिन्न हि तस्य व्यतिक्रमः” ॥ # धनुश्चिहान्तयेतग्रन्थो ग. ध. छ. ज. पुस्तकेषु न विधते ।
भणि ---~-----~----------ियियिणययककयकककिकककनकि
१कः.ग, घ, छ, ज, "मषेणम् । भ । २ क. करोति ।
व्यवहाराध्यायः 1 यात्नवस्क्यस्प्रतिः। ( न्नीरसंप्रहणप्रकरणम् २४)
दोषेस्तःस्ीपाथनादिभिरशस्तेः ।
८५ प्रेषणे गन्धमाल्यानां धुपमूषणवाप्तप्ताम् । ) प्रोमनं चान्नपानेमध्यमः पम्रहः स्मतः ॥ दाय्यापतने विविक्ते तु परस्परक्तमाश्रयः। केशाकेशिग्रहशैव ज्ञेय उत्तमैपतग्रहः " ॥
विविक्तं विजनम् । बृहरस्पतिः--“ त्रयाणामपि वेतेषां प्रथमो मध्य उत्तमः। विनयः करनीयः स्यादपिको द्रवरिणापिके ” | व्यासः-- ^“ उपकारः क्रिया केटिः सर्शो मृषणवापरपताम् । पह शय्या ऽऽ पतनं चेव स्वं प्रहणे स्मृनम् ॥ लियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मपयत्तथा | परस्परस्यानुमतं सव संग्रहणं स्मतम् ' ॥ (+नारदः-“ दपाद्रा यदि वा मोहाच्छखाघया वा स्वयं वदेत् | पुवं मययं मृक्तंति तच्च संग्रहणं स्मृतम् ॥ } पाणो यश्च निगृह्णीयाद्धेण्यां वश््राश्चलेऽपि वा| तिष्ठ तिष्ठेति वा ब्रूयात्स प्रहणे स्मृतम् ' ॥
धाङ्रिखिता--““ अबुद्धिपुेमरक्रतो युतरा परदारमनुप्रविशन्कृपारीं वाऽ वाच्यः | बद्धिपूवर त दुष्टभावो दण्डयः” || २८४ ॥
घ्री निषेधे शतं देयाद्दिशतं त दमं पुमान्॥
८५५
प्रतिषे तय।रण्डा यथा मग्र्हणं तथा ॥ २८९॥ येन परुषेण सह सिया; संभाषणं मत्रादिभिः प्रतिषिद्धं तत्तरनं सह समाचरन्ती पणशतं दण्ड्या । एव पुरुषोऽपि पणश्चतदयम् । उभयोः प्रति- षिद्धमन्योन्यसभाषणमाचरतोर्या वक्ष्यते संग्रहणे दण्डः स एव वेदितन्यः ।
मनु; -- ““ चतुणामपि वणानां दारा रक्ष्यतमाः सदा । भिक्षका बन्दिनश्चैव दीक्षिताः कारवस्तथा ॥ सनभाषणं पह ज्नीमिः कूयुरप्रतिवारिताः | न समाषं सह सख्नोमिः प्रतिषिद्धः समाचरत् ॥
+ एतच्चिहान्तगेतप्रन्यो ग, घ. छ. पुस्तकेषु नास्ति ।
४ श ।
१ क. भस!हसः । विविक्तं । २ इ. ध्याषृण्डं त् द्विगुणं पु । ३ग. घ, छ. (हणं त ।
४, न साहषं समाः]
८५६ अपराकीपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-[२ दवितीयः-- ( ल्रीसंभ्रहणप्रकरणम् २४) निषिद्धो माषमाणस्तु सुवर्णं दण्डमहंति | नैष चारणदारेषु विधिनोऽऽत्मोपजीविषु ॥ सज्यन्त हि ते नारीं निगृढाश्चारयन्ति च । किंचिदेव हि दाप्यः स्यात्पमाष तामिराचरन् ॥ ्रेष्याप्ु चेकमक्तास्तु रहः प्रत्रजितापु च › । भिश्रुकादयोऽप्रतिवारिता अनिविद्धमाषणाः स्लीभिः सह संमाषेरन् । प्रतिषिद्धा न संभपिरन्नियथंसिद्धम् । ततश्च “न प्माषं सह सीभिः " इति भिश्ुकादिष्यतिरिक्तपुरुषविषयो निषेधः । तद्विषय एव॒ च सुवर्णं दण्डमरै- तीति दण्डविधिः । स॒वणेश्रब्दोऽयं परिमाणवचनः । तथाहि सति जातिपरि. भाणयोरुक्तेः। अन्यथा तु जातेरेव । न चापरिमाणा जातिरपासीनाऽङ्ग भवति । ततश्च पणशषतद्रयस्य स्व(सु)वणेस्य च दण्डत्वं शक्लयपेक्षया व्यवस्था. प्यम् । मेष्या दास्यादयः । पएङभक्ता अन्यभिचारिण्यः । प्रवरजितास च नैष विधिरिलयन्वयः। मर्स्यपराणम्ू--“मिक्षुकोऽप्यथवा नारौ योऽपि स्यात्त कुटः । प्विरोल्परतिषिद्धस्तु प्राप्नुयाट्िशतं दमम् ॥ यस्तु पैचारकस्तच्च पुरषः सत॒ तथा भवेत् । पारदारिकवद्ण्ड्यो यश्च स्यादवकाशद्ः " | २८५ ॥ सजातावुत्तमो दण्ड जनुरोम्पे तु मध्यमः॥ क ॐ क > भ भे ¢ £\ प्रातट।(म्य वधः पप्ानायाः कणादकतनम् ॥९८६॥ सर्वेषां वणानां सजातौ सवर्णे यत्सग्रहणं तत्रोत्तमसाहसो दण्डः । आनु- रोम्पे ब्राह्मणादेः प्षज्जियादिष्ेयभिगमने तु मध्यमसाहसो दण्डः । गुप्तं बरा- इच्छत एतत् । यदाह पनुः- ५ सहसरं ब्राह्मणा दण्डं दाप्यो गुप तु ते त्रनन्। शरद्रायां कषत्रियविर); प्ाहस्तो पे मवेदमः ,' ॥ ते क्षत्रियाषेश्ये । तथा--“ अभूते वैर्यराजन्ये बदरं वा ब्राह्मणो तनन् | शतानि पश्च दाप्यः स्यात्पहखं त्वन्त्यनच्ियम् " ॥ प्रातिरोम्ये हीनवणेः पुरुष उत्तमवणां स्रीयेवरूपे संग्रहणे पसो वधः । स्ियास्तु कणेकरनासौष्च्छेदनं कायैम् । गुप्तायां लियामेतत् । यदाह मनुः-
१ ग. धघ.छ. ज. शत्व सुबरस्य । २ ग. घ. छ. संस्कार" । ३ ङ, स्वजाता' । * क, "गुप्त वैदयराजन्ये शूदायां त्रा" ।
व्यषहाराध्यायः 1 याहवल्क्यस्परतिः। ८५७ ( ब्मीक्षप्रहणप्रकरणम् २४)
«५ ब्राह्मणीं यथगृप्तां तु गच्छेतां वेरयपाधिवी । वेशयं पञ्चशतं कुयौत््त्रियं तु सहस्िणम् ॥ उभावपि तु तत्रेव ब्राह्मण्या गुप्तया सह । वितो शद्रवदण्डयो दग्धव्यौ वा कटाश्चिना ॥ शूद्रो गुपमगुप्ं वा दवेनातं व्णैमावपतन् । +-अगुतैकाङ्गपवैस्वी गते सर्वेण हीयते "” ॥ एकाङ्गं खङ्ग, सर्वेण जी वितधनेनेत्यर्थः। तथा च शुदरस्यानुदत्तो गोतपः- ८ आयेयमिगमने लिङ्गोद्धारः पवैस्हरणं च !› । मनुः--““ वेरयशनेषत्रियां गुप्तां वेद्यां वा कष्रिणो त्रनेत् । यो ब्राह्मण्यामग॒प्तायां तावुमे दण्डमह॑तः ” ॥ अलयन्तत्िङ्कतायापगुप्तायां प्षज्ियायां वैश्यस्य पञ्चशतिकरो दण्डोऽयम् । अवि्चुनायां गुप्तायां वधः “प्रातिलोम्ये वधः" इति विशेष चनादुक्तः। सनात। सापान्येनोत्तमसाहसो दण्डः । तदपतादाय स्रीविशेषे दण्डान्तरमाद- नारद्“ माता मात॒प्वस्ता श्वश्रमीतुखानी पितप्वप्ता । पितव्यप्तखिशिष्यच्ली मगिनीं तती सुषा ॥ दुहिताऽऽचायेमायौ च सगोत्रा शरणागता । राक्ञी प्रतरजिता धात्री साध्वीं व्णेत्तिमाचया॥ आप्तामन्यतमां गत्वा गुरतसषग उच्यते । शिश्नप्योत्कतेनात्तत्न नान्यो दण्डो विधीयते " ॥ पनु ;--““ पुमान्दाहयेत्पापं शयने तप्त अ।यपे । अम्यादचुश्च कष्ठानि तत्र दद्यत पाप॑ङ्त् › ॥ ब्राह्मणग्यतिरिक्तगुरुतल्पगविषयमेतत् । तथाविधं ब्राह्मणं प्रति बद स्पतिराद- (४ छद्मना कामये्यस्तु तस्य पवैहरो दमः । अङ्कयित्वा मगाङ्कन पुराज्निवाप्तयेत्ततः ॥ संहमायः कामयते घने तस्याखिटं हरेत् । उत्कृत्य लिङ्गवृषणो भ्रामयेद्रदमेन तु ॥ २८६ ॥
+ मिताक्षरायां त्यं पाठटः--“ अगुप्तमङ्गतवस्वैगुपतं सण दीयते ” इति । १क. तु भावेन त्राः । २ क. 0वितेनेय०। ३ग. घ. छ. ज. श्त्यवि० । * ख. पातकम् ।
५ क, ससहाया कामयेत ध । ६ ग. (मायाः काः । ज, माया काः | च ©
८५८ अपराकापराभिषापरादित्यविरचिददीकासमेता-[ श्दितीयः- ( क्ीतंप्रहणप्रकरणम् २४) परसङ्गत्कुपारीविषयमाह- | जहतां हरन्कन्यामुत्तमं तन्यथाऽधमम् ॥ दण्डं द्यारसवणी हु प्रातिरोम्ये वधः स्मृतः॥२८७॥ सकामास्वनुखोमासु न दोषस्वन्यथां ऽधमः ॥ सवर्णां कुपारीमलकृतां हरश्रत्तपसाहसं दण्डं दथाव् । अनृतां त प्रथमसाहसम् । दईीनवणेस्योत्तमवर्णां कन्यां हरतो बधो दण्डः । उत्तपवर्भेन हीनषणास सकामास कन्यास्रपहतास॒ नास्त्यपहतुरदोषः । अन्यथा सकामा. स्वधपः प्रथमसाहसः । एतश्चापहारमात्र दण्डविधानप्र् ॥ २८७ ॥ कन्यां दुषयतोऽधुना दण्डमाह-
दूषणे तु करच्छेद उत्तमायां वधस्तथा ॥ २८८ ॥ यस्तु कन्याया अङ्खुटया योनिक्षतं कृत्वा दूषणं करोति, तस्य करष्छदो दण्डः । असिमन्दोष उत्तपवणेकन्याविषये दूषयितुवंषः । करशष्दोऽप्राङ्खस्यां वतेते । अत एव पनुः- ५ अभिषह्य तु यः कन्यां कुयादूर्पेण मानवः तस्याऽऽशु कर्त्ये अङ्कट्यौ दण्डं चाहंति षट् शतम् " ॥ अभिषद्य पसद्न, कन्यां क्षतयोनित्वेन वशं कु्यांदित्यथः। तस्याविल- अ्बेमङ्कस्यो कन्यावुषणहेतुमूते कर्य छेच । वध्रा-“ प्रकामं दूषयंस्तुल्यो नाङ्टीडेदमहति । द्विशते तु दमं दाप्यः प्रपङ्कविनिवृत्तये '' ॥ तरवः सन्रणेः । प्रसङ्गोऽतिपसङ्गः । यस्तु प्रयुनेन कन्यां दूषयति, त॑ प्रत्याह मनुरेव- ८ .योऽकामां दुषयेत्कन्यां प स्यो वधमहैति । सकामां दूषयंस्तुल्यो न वधं प्राप्नुयान्नरः "' ॥ अकामामनिच्छन्तीं कन्यापकृतविवाहां चाक्षतयानि दषयति, स ब्राह्म णञ्यतिरिक्तः सवर्णोऽसवर्णो था बधमहेति । ब्राह्मणस्य तु दण्डः कस्प्यः । खश्यमां यदि तुर्यः सवर्णीऽभिमच्छत्ततोऽस्य न वषः । कि तुत्तम- साहसा दण्डः ^“ कन्यां मनन्तीमु्कृष्टं न [किदपि द्।१५त् । जघन्यं पेवमानां तु संयतां वाप्रयेदगृहे " ॥
[1
9, वासु प्रा । २ग.घ. छ. ज. ध्या द्मः । ३य.,ध. छ, भल * ग, घ. ज, सेग्यमाः । `
स्यवहाराध्याधः ] याद्षसक्यस्म्ृतिः। ८५९ ( ज्नीसंप्रहभप्रकरणम् २४ ) उर्डषटपुर्छृषटवर्ण, जघन्यं हीनवषणम् । सवर्णं उलतपग्रहणेन कयते । ५८ उत्तमां सेवमानस्तु जवन्यो वषमहति । शुरं दथात्तेवमानः समामिच्छेततिता यदि " ॥ समां सवणा सेवमान इच्छते तचिित्रे शुखं दधात् । नारद४-- ^“ प्कामायां तु कन्यायां सवर्णे नास्त्यतिक्रमः । किं त्वलृत्य सेस्कृत्य पत एवैनां समुद्ररेत् ” ॥ शहरिखितौ--“ कन्यायामप्तकामायां व्यहुख्च्छेदो दण्डशोत्तमायां वधो जघन्यस्य, पमाया प्तकामायां च शुर्कमामरणं द्विगृणं च श्ीषनं दत्वा प्रतिपद्येत स्व(प)कन्याम् ' | मनुः--“ कन्येव कन्यां या कुयात्त्याः स्याद्िशतो दमः । शुर्कं च श्रिगुणं दयाच्छिफाशेवाऽऽप्नय दश "” ॥ अयमथेः--या कन्या केनापि हेतुनाऽङ्कुल्यादिना कन्यां क्षतयोनिं ्र्यात्सा पणश्तद्रयं रागे दात् । तथा यच्छुटकं पूरय कन्याऽहेति, तत्रि- गुणं तस्यै दूषितायै द्वा दश्च शिफाश्वाऽऽप्तुयाद्। रञ्जपहाशे रतापरहरो बा िफा। ५ यातु कन्यां प्रकयास्लली सा स्यो मोण्डचमरहंति । अङ्गुल्योरेव च च्छेदं खरेणोद्रहुनं तथा ” ॥ खी चान्न कन्याग्यतिरिक्ता बेदितन्या । कन्यायाः एवेपुक्तत्वात् ॥२८८॥ किच- शते श्वीदृषणे द्चादृहे तु मिथ्यामिशंप्तिता ॥
प्च गच्छञ्शतं दाप्यो दीनक्रीं गां च मध्यमम् ॥२८९॥
सिया कन्याया दषणं क्षतयोनित्वादिकेनाकन्यात्वाभिषानम् । तत्कतुः पणशतं दण्डः । तदेव चेन्मिथ्या ब्रयात्पणश्षतद्रयं दण्दः । गोग्यतिरिक्त प गश्छन्पणरंतं दाप्यः । अन्नं बजी गां च गच्छतो मध्यमसाहसो दृष्टः । हीनक्ञीं गच्छतो ब्राह्मणव्यतिरिक्तस्यायं दण्डः । ब्राह्मणस्य तु सदस) ५ सहसत त्वन्त्यजज्ञियम् ?' इतिवचनात् । कन्यादोषानाह नारदः-
५ दधकुत्सितरोगातां व्पङ्गा सचष्टमेथुना । धष्टाऽन्यगतमावा च कन्यदोषाः प्रकीर्तिताः "' ॥
१ छ. मानास्वमा? । २ ङ. पशून्गच्छ । ३ क, दीनां ल्ली ।* ग. घ. छ. 'दातद्वयं द् । ५, घ, ज. ग्यङ्कसेष्रमैथनम् । भः ।
८६० अपराकपरामिधापरादिलयविराचेतयीकासमेता- [ २द्ितीयः- | ( ल्लीसंप्रहणप्रकरणम् २४ ) यज्ञ- ^“ दृषयस्तु मृषा शतम् ” इत्युक्तम्? तदरपधनविषयम् ॥ २८९ ॥ अवरुद्धासु दासीषु मुजिष्यासु तथैव च॥ गम्यास्वपि पएमान्दाप्यः पञ्चाशत्पणिकं दमम् ॥ २९०॥ या दास्यः स्वामिनाऽवरद्धा निषिद्धपुरुषसेवा याथ भनिष्या; स्रामि- नेबोपयुञ्यन्ते, ता यथपि दासत्वे सत्यानुर)म्येन गम्यास्तथाऽपि तदभि- गन्ता पुमान्पञाश्चत्पणं दाप्यः। गम्त्वामभिधानं चेदं न परलवाय।भावाभिप्रायमू। किंतु दण्डभावाभिप्रायम् । तेन भुजिष्यामनवरुदधां च दासीं गच्छतो नास्ति दण्डः । नारदः-“ सैरिण्यनाह्मणी वेया दाप्ती निष्काप्तिनी च या | गम्याः स्युरानुषोम्पेनं लियो न प्रतिरोमतः ॥ आस्वेव तु मृजिष्यासु दोषः स्यात्परदारवत् । गम्या अपि हि नोपया यतसताः सपरिग्रहाः " | व्यास्त--““ परोपरद्धागमने पञ्चाशत्पणिको दमः | प्रसद्य वेदयागमने दण्डा दश्षपणः स्मतः ” ॥
बन्धकामधिङृलयाऽऽह यपः- «८ प्रदरे सवर्णा दण्डयाः स्युः पश्च कृष्णान् । अप्तवणोस्वानुखोभ्ये दण्डो द्वादशकः स्मृतः ” ॥
द्वादशको दादक्षपणः। व्यास्तः--“ बहुभिर्क्तपूवां या गच्छे्यस्तां नराधमः। तस्य वेहयावदि च्छन्ति दण्डने न तु दारवत् ” ॥ काल्यायनः- “५ कामातां स्वैरिणी या तु स्वयमेव प्रकामयेत् | राजदेशेन मोक्तम्या विख्याप्य नप्तनिधौ » ॥ २९० | प्रसह्य दास्यभिगमे दण्डो द्पणः स्मृतः ॥ बहूनां यथकामाऽपता चठरातिकः एथक् ॥२९१॥ परदासीं हटादभिगच्छतो दशपणं दण्डः । अनिच्छन्तीं बहूनापरभिग- च्छतां प्रत्येकं चतुर्विशतिपणः # ॥ २९१ ॥ *# इत उत्तरं इ. पुस्त मोहमयीमृद्रितमिताक्षरापुस्तके च~ “गृहीतवेतना सा अच्छ
न्ती द्विगुणं बहेत् । भण््ीते समं दाप्यः पुमानप्येवमेव च” इति श्य रोऽपिशचो दश्यते । भयं श्रो त्त्राहया च सटीकपुस्तकेषु नास्ति ।
१ क, (याभि 1 र्ग, घ, छ, ज, “नन क्ियोऽप्र।
ग्यवहाराध्यायः ] याब्रवर्क्यस्प्रतिः । ८६ १ ८ प्रकीणेप्रकरणम् २५) भयोनो गच्छतो-योषां परुषं चापि मेहतः ॥ चत् वशिकं दण्डस्तथा प्र्रजितागमे ॥ २९२ ॥ यः पृनरयोनी यखादो योषां योषितं गच्छति, यश्च पुरुषमाधे पुरुष. स्योपरि मेहं पत्रपुरीषं चोत्छजति, यश्च प्रव्रजितां भरमणिकादिकापुपेति, तस्य चतुर्विशतिपणो दण्डः । चलत्वारिश्सपणो दण्ड इति वा पठे चत्वार श्रत्पणरूपः ॥ २९२ ॥
अन्त्याभिगमने साङ्क्य कबन्धेन प्रवासयेब ॥ शद्रस्तथाऽङ्य एव स्यादन्त्यस्याऽऽय।गमे वधः ॥ २९३॥
दपि ख्रीसंग्रहणप्रकरणम् ॥ २४॥ अन्त्याश्रण्डालक्षज्नायो गवस्ियः । तदभिगन्तारं द्विजातिं भरायथित्तपकु्बाणं बन्धेन चिरार दितेन पुंसा ललटेऽङ्कयित्वा स्वराष्रात्मवासयेत् । शु्रस्तु प्रायश्चित्तं कुबोणोऽप्यङ्क््य एव । अन्त्यस्य चण्डारादेसत्तमवर्ण गच्छतो वेध एव । इति ज्ञीसंग्रहणम् ॥ २९३ ॥ [ इति श्रीविदाधरवरप्रभवध्रीरितहारनरेन्दजीमृतवाहनान्वयप्रसूतश्रीमद्परा-
दि्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधर्मराल्ननिवन्धेऽपरके ल्नीसंप्रहणप्रकरणम् ।॥ २८ ॥ ]
अथ सरटीकयाह्ञवबल्क्यस्प्रता
(यदय
प्रकीणप्रकरणम् ।( २५ )
अधुना प्रकीणांख्यं विवादपदं प्रस्तोति-
ऊनं वाऽप्ययधिकं वाऽपि यो छिखेद्राजश्चासनम्॥ पारदारिचोर वा मुञ्चतो दृण्ड उत्तमः ॥ २९९ ॥ दत्तस्य भूम्यादे राजनिदिषटे यत्परिमाणं तच्छासने न लिखति। कि तु ततो न्युनमधिकं वा यः शासनटेखनेऽपिदृतः स रिखित् । यौ (चौ)रादिग्रहणेऽ- धिकारी चौरं पारदारिकमन्यं वा दण्डनीयं गहीत्वा राजाङ्ामन्तरेण प्रचेतस उत्तमसाहसं दण्डनायः।
१७.०५ वाऽपिमेः। ड. "याञन्त्य एः,
८६२ अप्राकोपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता-[ र द्वितीयः-~ ( प्रीणप्ररणम् २५) शङडिलिती-- ५ कुटश्षाप्तनप्रयोगे राजश्ासनप्रतिषेषे कूटतुखामान- प्रतिमानव्यवह।रे श।रीरोऽङ्गच्छेदो षा "| कात्यायनः“ प्रमाणेन तु कटेन मुद्रया वाऽपि कूटया | कायं तु पाषयेद्यो वै त्र दाप्यो दभ उत्तमम् "॥ मनुः--“ कुटशाप्तनकतृ ओ प्रकृतीनां च दूषकान् । खीब।ट्राह्मणनघ्नांशच हन्याह्िट्मेविनस्तथा " ॥ परकृतयः स्वाम्यादिराञ्यङ्गानि, द्विर्सेबिनो राजदेषिसेबिनः । बिष्णुः--“ कूटशाप्तनकतृश्च राजन्यात्कूटरेरूयकरांश्च '” | २९४ ॥ हिज प्रदूष्यामक्येण दण्डय उत्तमसाहसम् ॥ त्रियं मध्यम वेश्यं प्रथमं शयुद्रमर्धिकम् ॥ २९५ ॥ अभक्ष्येण ठश्ुनादिना ब्राह्मणं दृषयित्वोलतपसाहस दण्डचः; । सत्रियं दूषयित्वा मध्यमसाहसम् । वेद्यं दूषयिता प्रथमसादसम् । द्रं तु सदेम । दण्ड्य इत्यन्तो बिष्णुः- ५ अमक्ष्येण ब्राह्मणस्य दुषयिता षोडश्च सुवर्णान् । जाल्यपहारणा शतम् । सुरया वध्यः । क्षत्रियं दृषयि- तुलद्र्भ, वेदयं दूषयितुस्तदधमपि शरद्रं दृषयितुः प्रथ- मत्ताहुपम् । जातिभ्रेशकरस्यामक्ष्यस्य भक्षयिता विवास्यः ,॥२९९॥ कूटस्वणेव्या(वय)वहारी विमांसस्य च विक्रयी ॥ अयङ्गहीनस्तु कतेव्या द्ाप्यश्वोत्तमपादम् ॥२९६॥ असवर्णे सुवणेबद्धि परस्योत्पाथ यो व्यत्रहरति, यश्च विरुदधंबिद्रा- हादिपांपं समीचीनमांबुद्धिमुतपाच विक्रीणीते, स निभिरौनासाकणहस्तै- हीनः कायं; । उत्तमसाहसं च दण्व्यः । यसु मनुनोक्तप्र-““सर्वकण्टकप।पिष्ठं हेमकारं तु पायवः । प्रवतैमानमन्याप ठेदयेष्ठवशः क्रे: " तद्राह्णसुवर्णापहारिसुषणकारविषयम् ॥ २९६ ॥ विषयविशेषे दण्डापवादमाह- चतुष्यादकृतो दोषो नाप(पे)दीति प्रजर्पतः ॥ काष्ठरषटेषु पाषाणवाह्ययुग्यकृतस्तथा ॥ २९७ ॥
१7. ष, छ, दण्ड ३० । २ ठ, "णेव्यवहा* । ३ ङ, ^णनाहयुग्मङृˆ ।
व्यवहाराध्याथः 1 याहवस्कयस्पृतिः। ८६ ( प्रकीणंप्रकरणम् २५ )
चतुष्पादर्गोजाश्वादिभिः कृतो मनुष्यमारणादिरपराधस्तदाहकस्य दण्ड- निमिचं भवति। यथसावुशेरपे(पे)्ीति परं परति ब्रयात्, काष्ठादि व्यापारयतश्रा- पेेष्ीस्युचैभाषमाणस्य काष्टादिषेतोऽपराधो दण्डनिमित्तं न भवति। रृष्टो मृदिण्डः । {षुणः । युग्यं यानम् ॥ २९७ ॥
छि्रनस्पेन यानेन तथा भप्रणुगादिना ॥
पश्चाचेवापपतरता ईहिसने स्वाम्यदोषमार् ॥ २९८ ॥
बदीवर्दनािकार्विता रञ्जनेस्या, सा छिन्ना यत्र याने तच्छिञननस्यं थानम् । तथा मग्नं युगादि यस्य तत्तथोक्तम् । आदिशब्देन चक्रा ्षादीनि यानाङ्गानि ग्ष्ठन्ते। तेनोक्तप्रकारेण यानेन पथादपसरता छते प्राणिर्िसने स्वापी न दोषमागभवति । चकरारात्पश्रादपसरणन्यतिरिक्ता अपि यानस्य गतयः परिग्मन्ते । सरामिप्रहणं पदसेनायेप् । तेन सारथ्या- दिरपि न दोषभाक् । मनुः--"“ छिन्ननस्ये मग्नयुगे तियेक्प्रतिमुखागते । अंक्षामावें च यानस्य चक्रामावे तथेव च ॥ ठेदने चेव यश्राणां योक्तृरदम्योस्तथेव च । सक्रन्दे चाप्यपे(पे)हीति न दण्डं मनुरन्रवीत् ॥ यत्नपवतते युवं वैगुण्यात्प्रानकस्य तु | तन्न स्वामी मवेदङ्यो हिपायां द्विशतं दमम् " ॥ भाजकः! सारथिः । स्वामी रथी । «८ प्राजकशेद्धवेदाप्तः प्रानको दण्डमरहेति । युग्यस्थाः प्राजकेऽनप्ति सर्वे दण्डयाः शते शतम् '' ॥
आघत निवारणसमर्धः । अना तु तस्मिन्युगस्था यानस्थाः सवे प्रसेक शत दण्ड्याः । तथा--““ प चेततु प्रतिरुद्धः पश्ुमिवां रथेन वा । प्रमापयत्प्राणय्तस्तत्र दण्डो विचारतः ॥ मनुष्यमारणे क्षिप्रं चोरवत्किरिजिषं मवेत् । प्राणर्भत्सु महत्छषं गोगनोष्रहयारिषू ॥
0
१ ग. घ. छ, स्येन स्वा" । २ क.युगो युगा । ग. घ.छ ज. युग्यं युगा ।३ग घ, छ. ज, अन्षभागे च यानत्व चर्माने व । ४फ.ज, ततराप्रन' । ५ कर निवार" । ६ ग. ष.छ.ज. "हरस्वम ।
८६४ अपरारकापराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता- [रद्वितीयः-- ( प्रकीणेप्रकरणम् २५) ुद्रकाणां पनां तु हिप्तायां द्विक्षतो दमः। पश्चाशत्ञ मवेदण्डः शुभेषु मगपक्षिषु ॥ गदेमाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पश्चमाषकः । माषकस्तु मवेदृण्डः श्वपुकरनिपातने ' ॥ २९८ ॥ शक्तो ऽप्यमोक्षयन्स्वामी दुष्िणां शृङ्गिणां तथा ॥ प्रथमं साहसं दवाकर हिणं तथा ॥ २९९ ॥ देषां गजादीनां श्ङ्गिणां बटीवदादीनां स्वामी भराणिव्यापादने भ्रव- तमानानां तज्निवारणे शक्तः सन्यो न निवारयति, तस्य प्रथमपताहसो दण्डः । यस्तु व्यापाद्यमानेन जायस्वेति विक्रष्टेऽपि न निवारयति तस्य पृक्ता गुणो दण्डः ॥ २९९ ॥ @ ० क [ (कम | जार् चारत्यामवद्न्दाप्यः पञ्चशत दम् ॥ उपजीग्य धनं मु्चंस्तदेवाष्टगणीङृतम् ॥ ३०० ॥ यस्तु खकीयल्लीणां दोषं प्रच्छादपितुकामस्तजारं चोरतवेनामिवदति, तस्य पश्च रातानि यस्य स पञ्चशतः| दण्डः |। यस्तु जारद्रव्यं गृहीलातं राजन्यनिवद् मृश्चति, स गहीतं धनपष्गुण दाप्यः ॥ ३०० ॥ कि च-- ॐ „क (व क कर ® राज्ञाभनष्प्वक्तार् तस्ववाञक्रशकारणम् ॥ तन्मन्त्रस्य च भेत्तारं छिचा जिह्वा प्रवासयेद ॥ ३०१॥ राज्ञा जनपदादिपारकरस्य यदनिष्टमप्रियं शप्रशंसादि तस्यातिश्षयेन वक्तारं, तथा राजविषयस्याऽऽक्रोशस्य शपथस्य कतर, तदीयमन्रस्य च संधिविग्रहादिविषयस्य भेत्तारं मकाशयितारं छिन्नजिहं कृत्वा प्रवासयेत् । मनुः--““ राज्ञः कोशापहतृश्च प्रतिकरूरेषु च स्थितान् । वातयेद्धििवेरण्डेररीणां चोपनापकान् » ॥ उपजापका उपोद्धलकाः । विविधेदण्डैरिति। यथापराध सर्वेऽपि दण्डाः प्रयोक्तव्या इत्यथः । तत्र सवैस्ापहारे जीविकासाधनं नापहायेमिल्याह नारदः- “५ आयुधान्यायुधीयानां बाद्यादीन्बाह्यजीविनाम् । वेश्षद्लीणामलेकारानातोद्यादीनि तद्विदाम् ॥
१ग.घ. छ. ज. ननच्ाः।२क, भू । वैद्यान्नीः।
पवहाराध्यायः ] याहषरक्यस्मृतिः। ८६९ ( प्रकाणंप्रकरणम् २५)
पश्च) यस्योपकरणं येन जीवन्ति कारवः | पवैसखहरणेऽप्यतन्न राजा हवैमरहति ५ ॥ ३०१ ॥
मताङ्कटय्मकिकरितगेरेस्तादयितस्तथा ॥ राजयानाप्रनारोहरईण्डो मध्यमपाहसरः+ ॥ ३०२ ॥
दावाठकरणाय वदङ्गट्र वल्लञाद् विक्रणानस्य गरुपरकटत्षण ताहयतः प्रहरतां राष्ठ यानासनयास्तदान्नापन्तरणाऽऽर्ादुमष्यपसादसा दण्डः।२०२॥
[हनत्रभादना रजहटटदचकृतस्तथा ॥
गिप्रवेन त॒ श्रुद्रस्य जीवतोऽष्टश्चतो द्मः ॥ ३०३ ॥ यो द्रे अपिनेत्रे रोषात्परस्य भिनत्ति, यश्च राजषटिष्ठस्याऽऽज्नाकारी, यश द्रो विपरखिङ्गन जवति, तस्याष्ट शतानि दण्डः । विप्रत्वेन जीवता शुद्रेण यदि द्विजातिभिः सह ब्राह्मा योनां वा संवन्ध आचरितस्तदाऽसीं वध्य एव | ^ तान्तवान्वात्येद्राना शुद्रश्च द्विजलिङ्गिनः " इति मनुवचनम् । यच्तु--““ शूद्रस्य विप्रवेशधारिणस्तप्तशलाकया यन्ञ(पवीतं दद्याद्वपृष्यपि ट्तित् इति स्मृत्यन्तरवचनं, तच्छराद्धमोजनैश्वदेवादिकं स्मार्ते कम॑ परार्थं कुतो द्रष्टव्यम् । पनुः--“ यो ठोमादधमे जात्या जीवदुत्कृष्टकमेभिः । तं राजा निधनं कत्वा क्षिप्रमेव प्राप्रयेत् '' ॥ ्ष्रियवैश्यविषयमेतत् ॥ ३०३ ॥ सर्मैव्यवहारशेषतया फिविदाह-
कपम्य्दष् तु दुर्दशन्व्यवह।रान्रृपेण तु ॥
सभ्याः सजयिनो दण्ड्या विवादाद् दिगुणं एथ्।२०६॥
ये र्ट शोभादिवश्षादयथाशाक्ञे दृटा जउ्यवहारास्तान्पुनः सम्यण्दषटा रष्वा पूरे्तभ्यास्तन्र च यो जयी बादी तेन सहिताः परलेकं पराजितस्य यो दण्डस्ततो द्विगुणं दण्डं दण्डनीयाः ।
# ङ, पस्तकेऽ्त्रापं पाटान्तरम्-““ददशंस्त॒ पुनटृषटवा व्यवह्ःराक्रपण त“ इति । + मिता क्षरायामृत्तमसाहस इयेव पाठ टइयते ,
~~ ^
=> ~ क ~ ~ ~ ~~~ न ------ नम
१ इ, ९द्१इ उत्तमः । २ ङ्, टगणो द्<। १५९
८६६ अपरारकापराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [२ दवितीयः- ( प्रकीगेप्रकूरणम् २५ ) ८ पतम्याः पृथक्पृथगदण्ड्या विवादाषहिगृणं दमम् " | इत्युक्तं, तद्धनविवाद विषयम् । इदं तु त्यतिरिक्तविषयमिति न पौनर- क्त्यम् । यदा तु साक्तिदोाषाक्रुष्दुष्टो व्यवहारः स्यान्न तदा सभ्यदण्दस्तेषां तत्राहेतुत्वाव् । यदा तु विवादादिसभ्यसभापतिसाक्षिवक्नादसमपीचीनो व्यव. हारः स्यात्तदा स्वेषां रेशतः प्रयवायसमवायः स्यात् । तदुक्तम्- ८ पादोऽषमेस्य कर्तार पादः प्ता्िणमृच्छति । पादः समाप्तदः सवान्पादो राजानमृच्छति "' ॥ ३०४ ॥ न्यायतः पराजितस्य वादिनो न्यायदश्चेनोपायमाह- प क के कि क ( न [ (षे | (ष ८ यो मन्येताजितोऽस्मति न्यायेनापि पराजितः ॥ अ ^~. क, % तमायान्तं पुनाजतवा दाषयंद्हगुण द्मम् ॥ ३०५॥ यो वादी श्राह्लतः पराजितोऽपि नाहं पराजितोऽस्मीति मन्यते, तं पनम्पं- वष्ारदक्षेनायाऽऽयान्तमागतं पुनव्यवहारदशरैनेन जित्वा द्विगुणं दमं दापयेत् । 9 कर ¢ र ०५ द्विगुणदमाङ्गीकारे सत्येव तदीयो ग्यवष्टारः पुनद्र व्यो नान्यथेति तास्पर्याथः । अत एव नारदः- ८ तीरितं चानुरिष्टं च यो मन्येत विधमतः। द्विगृणं दण्डमास्थाय तत्कार्यं पुनरुद्धरेत् ” ॥ अयमयेः-- यत्तस्य पराजयहेतटिखितं तीरितं यश्च() तस्य दण्डनं तद्- ® 9 # © [प द ० ०५ 9 नुशिष्टं तदुभयं विधमेतो धमेश्षाघ्लवरिरोधतो जातमिति यो मन्यते, स दिगणं दण्डमङ्गीकृत्य व्यवहारदश्ेनं पुनः कारयेदिति । यदि पुनद्विगुगदण्डा[न ङी. कारो बादिनोऽस्ति, तदा पुतं नेव चारनीयमिलयाद- ८५ तीरिते चानुकिष्ठं च यत्र क्रचन विद्यते | कृतं तद्धमतो ज्ञेयं न तत्प्राज्ञो निवतयेत् " इति ॥ ३०९ ॥ ध षे = [कष्य राज्ञाऽन्यायेन यो दण्डो ग्रहीता वरुणाय तम् ॥ ॐ @ क ; ॥ 9 द््डि न निवेद्य द्ादप्रभ्यः स्वय रश्चद गुणकृतम् ॥ २०६॥ इति प्रकाणेपरकरणम् ॥ २५ ॥ यदा तु राङ्ञाङन्पायेन न्यायातिक्रपेण कृतोऽपि दण्डा ग्रहीतस्तदृण्डधनं
०0०00००० रिणी णी
१, घ, छ. गुणाद्" । २ ग, छ, ज, पूरवे दण्डं नेः ।
व्यवहाराध्यायः ] याहवरक्यस्मृतिः । ८६७ ( प्रकीणप्रकरणम् २५) तस्मे दा तत्चिशद्रुणं वरुणाय निवेद्य वरुणमुदिइय स्वयं त्यक्त्वा ब्राह्मणेभ्यो ् (~ म 0 दयात् । ब्राह्मणपु प्रातपाद् यद्य; ॥ ३०६ ॥ #
इति श्रीवियाधरवंशप्रभवश्रीरिलाहारनरेन््रजी मृतवादनान्वयप्रमृतश्रीमदपरादिय- देवविरचिते याज्ञवल्कीयधमशाख्रनिवन्धेऽपराके प्रद्धीणे- प्रकरणम् ॥ २५ ॥
® ¢),
समाप्राऽयं व्यवहाराध्यायो द्वितीयः ॥
% इत उत्तरं मृलपुस्तकेषु त्रयः लोका भधिक। उपलभ्यन्ते ते च यथा -“ राजभिदे्तद ण्डस्तु कृत्वा पापानि मानवाः । निमलाः स्वगमायानिति सन्तः सुकृतिनो यथा । एवमुदधतडण्डानां विशुद्धिः पापकर्मिणाम् । स्वधर्मस्थापनाद्राजा प्रजाभ्यो धर्म॑मरनुते । यत्र दण्डविधिनोक्तः सर्वैरेव महात्मभिः । देशकालादि संचिन्य तत्र दण्डो विधीयते ”” ईति ।
समाप्रोऽयमपराकापराभिधापरादियतविर- चितटीकासमेतयाज्ञवलक्यस्परतेहि-
1 री म
अथ सटीकयाङ्गषरक्यस्मृतौ वीयः प्रायतित्ताध्यायः।
शी ~ 1 1
तत्राऽऽशोचप्रकरणम् । (१)
पूर्वेणाध्यायद्रयेन वणगानामाधमिणोश ब्रह्मचारिए्स्थयोर्ष्मां उक्ता सप्रति हस्थस्य स्वेष धर्ष येन निपित्तेनानधिकारस्तर्सिश्च सति येष ध्म स्वधिकरारस्तवमयच्छेदायथपध्यायान्तरमारभते। एवं सति वक्ष्यपाणपथजातपे
ध्यायायेतां याति। तथा हि--भश्गौचमरकरणे सपिण्डजननमरणयोभिमिल- योखिरात्रादिकालिकोऽनयिकारः । [ शमृतसपिण्डशरीरसंस्कारारौ कर्मरा- शावधिकारः । ] एवमापन्नस्या ॐऽपदृत्तिवतितया हीनवणत्तौ षिहितायामायु- धीयकटृष्यादावधिकारः । तथा च जीवतः स्वदत्तां प्रतिग्रहादावनधिकारः तथाऽऽघ्रमसमुयसंकरपवतः पश्चर्विरातिवत्सरपरिमितगाहस्थ्यान्ते गाई स्थ्येऽनपिकारः । वनस्थते चाधिकारः । एवं तृतीयमायुषो भा षनस्य तया नि्बोह्य न वनस्थो भवेत् । फ तु परिव्रजेत् । पातित्ये सति द्विजाति कमस्वनपिकारः । तत्यसङ्गादपपातकेष सत्स कपमीनधिकाराभावेऽपि प्राय ध्वित्तमेव विधीयत इति सवमेवाध्यायार्थो भवति । यधपि च पाति पराय. थित्तं च सर्वेषामाश्रमिणां तुर्यं, तथाऽपि एहस्थस्यापि तद्धवतीति परसक्ादः- ज्ैवाध्याये तत्कथनपचितम् ।
उनाहेवभं निखनेन्न कुयादद्कं ततः ॥
आश्मशानमनुत्रान्य इतर ज्ञातिभितः ॥ १ ॥
यमसूक्तं तथा गाथा जपद्विङीकिकाग्मिनां ॥
प दग्धम्य उपेतशरेदाहिताग्न्यारताऽथवत् ॥ २॥ चतवारीभानि वाक्यानि, तत्र उने असंपर्णे दरे वर्षे यस्यतं मूतं पित्रादिः
भरत्यासस्लो बान्धवो वा निखनेव् । यवं खात्वा निधाय पूरयेत् । अग्र मानवो विशेषः
[थ
% एतल्विहान्तगेतं न विशते ष. छ. पृस्तकयोः । ~ ष । ॥ [] 0 १ क. 'दस्प्ये'। २ ङ, श्वानादनुतरज्य । ३. छ, न्नुत्रस्य । * ध. छ. “ना । सद् ।
८७० अपराकोपराभिधापरादिल्विरचितटीकासमेता-- [रृतीयः-- ( भक्गाचपषकरणम् 9) ५८ ऊनद्विवार्षिकं मतं निदध्युजौन्धवा बहिः । अछृृत्य शचौ मूमावस्थिपतंचयनादते " इति ॥ वान्वा इति बहुबरचनमभिवक्षितारथम् । बद्ग्रीमाद्धहिरिलययथंः । गन्ध पष्पादिभिः प्रतपं शुचावनुपहतायां भूमौ निदध्युः । भस्थिसंचय- नाहे, अस्थिसंचयनं न कुयरियर्थः । न पुनर्यत्र भृपावस्थिसंचयनं न छृतं तन्नेति । श्रचावित्यनेनैव तत्सिद्धेः । यपः--““ ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं घृताक्तं निखनेदरुवि । यमगाथा गायमानो यमसृक्तमनुस्मरन् " ॥ मनुः--“ दक्षिणेन मृतं शूद्रं पुरद्वारेण निर्हरेत् । पशचिमत्तरपू्स्तु यथावर्णं द्विजातयः ॥ नि्ैरणीया इति शेषः । भरातिलोम्येन बणेक्रमः । तथा धाऽऽदिपुराणय् - ८८ पूर्वामृखस्तु नेतव्यो नाक्षणो बान्धैगृहात् । उत्तरामिमुखो राजा वहः पशचान्मुखस्तथा ॥ दक्षिणाभिमुखः श्रो निहतेव्यः स्वनान्धवैः ›› इति । धान्धवाभावेऽन्ये निर्हरेयुः । तन्न मानवो विकशेषः-- “न विप्रं स्वेषु तिष्ठत्सु मृतं शरेण नाययेत् । अस्वग्या ह्याहुतिः सा स्यच्छृद्रपस्पशेद्षिता ” इति ॥ स्वेषु द्विजेषु । हारीतः--““ न प्रामाभिमुखं प्रेतं न दुयीदुदकं ततः * श्ति।
ततो निखननादनन्तरमुदकं न कुयात् । स्नानं तु शुद्धये कुथादेव । उद्क- दाननिषेधश्च सकरेोध्वेदेहिकप्रतिषेधप्रदशना्थः । तथा चोनद्विवार्षिकाधि- कारे मनः- ४ नास्य कार्योऽभचिषस्कारो नापि का्योदकक्रिया । अरण्ये काष्ठवस्यकत्वा पेतं उय(युूय)हमेव तु " ॥ काष्ठवदितिवचनारसकलोधवदेदिकनिहततावुनद्विवापिकस्या़ृतचूडस्य निख- ननमदकनिषेधश्च वैकदिपकः । यतो छोगाक्भिराह- ८८ तुष्णीमेवोदकं कयाष्णीं संस्कारमेव च । सर्वषां कृतच ठानामन्यत्नापीच्छया द्यम् › इति ॥
१ क. वनपः । २ क. नेक ३ क्, "व्णेद्धिः। ४ क, चाऽभ्यतु ।५१., छ, पेत । ६ क, घ. (ल्णं सं"।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याह्तषस्कयस्मति, | ८७९ ( भाशोचप्रकरणम् १ )
अन्यश्राठृतच्ढानामित्यथंः । [+एव च “ ऊनद्धिवषं निखनेत् '” इत्यषत- चृढविषयं द्रष्टव्यम् । ] अस्ति हि परथमेऽब्देऽपि चूढाकमे ! अकृतचृढस्य चाभि- संस्कारविकसपो नापकरणादुष्वमेव । यदाह मनुः- ८८ नान्निवषैस्य कर्तेभ्या बान्धवैरुदकक्रिया । जातदन्तस्य वा कुयुनान्नि वाऽपि कृते पतति ” इति ॥ उदकक्रियाऽधिसंस्कारं गमयत्यव्यभिचारात् । आहमश्चानमिति । इतरः संपृणेद्धिवर्षो मृतो ज्ञातिभिः सपिण्डे इमक्ानसंस्कारमूमि यावदनुत्राञ्यः । ततो यमदे(द्)वत्यं सृक्तं ^“ परेयिवांम् '' [ अ ० अषएट०७अ०६व० १४] इति षोडचं यमषट त्म यमदे (देव्याश्च गाथाः “ योऽस्य कोष्ठ नगतः "” इति तिस्रो जपद्धिखोकिङकेनासंस्ठृतेनाभिना दग्धव्यः । उपनीतभेन्मृतस्तदाऽऽदि- ताम्नेया संस्कारक्रिया तयाऽथेवदलप्ता्थं यथा भवति तथा दग्धव्यः । लुक्षाथनां पात्रचमसादीनां लोपोऽन्येषां च होमादीनां पदाथानामनुप्रानम् । यपरः-- ^“ यस्याऽऽनयति शृद्रोऽ्रि तृणं कषठ हवीषि च | प्रेतत्वं च सदा तस्य सर चाधर्मेण टिप्यते " ॥ स शूद्र श्यथः । परचेताः--““ स्नानं प्रेतस्य पृत्रादयवल्नाद्येः पूजनं ततः | नप्मदेहं दहेननेव किचिदेयं परित्यजेत् ” ॥ खानं पूजनं कायेमिलयथेः । िचिदरस्ं यल्लोके देयसरेन मर॑सिद्धं तत्परि त्यजेत्, तरस्येभ्यश्वण्डाखादिभ्यः । हारीतः-“ विहितं हि परपिण्डस्य प्रेतनिर्हरणादिकम् । द्)षः स्यादप्तपिण्डस्य तत्रानाथक्रियां विना ॥ धनिष्ठपश्चकमते पश्चरत्नानि तन्पृखे । न्यस्याऽऽहतिन्रये कत। ददाद्वह वपामिति ॥ वह वपां जातवेदः पितम्यो यत्रेतान्वेत्थ निहितान्पराके | मेष(द)पः कुर्यात उप ताः छवन्तु पत्या एता भाशिषः सन्तु कामैः ॥ वहान्नं जातवेदः पितृम्थो यत्रेतान्वेत्य निहितान्पराके । सन्नस्य कुस्यात उप ताः खवन्तु पत्या एता जशिषः सन्तु कामैः ॥
+ न निश्चत एतश्िहान्तगेतं घ. छ. पुस्तकयोः ।
१४. छ. (नां च पात्राचः। २. छ, स्ननेनपृ"1 ३ ध. छ. प्रतिषिद्धं। * छ, तत्र न { ५ घ, नायेक्रे° ।
८७२ अपराकीपराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता- (द्ततीयः- ( आश्षौचप्रकरणम् १ ) वह मा(मां)प्तं जातवेदः पितृभ्यो यत्नैतान्वेत्थ निहितान्पराके | मांसस्य कुल्यात उप ताः वन्तु सला एता आशिषः सन्तु कानः ॥
ततो निहरणं कुर्यात्तं सेस्कयाद्यथाविषि ।
इतरं निखनेदेव जटे वा प्रतिपादयेत् ॥
त्रिपरादकषेमृते तद्रद्धिरण्यशकटं चे ।
न्यस्य पिष्टमयं कुयात्पुरुषत्नितयं ततः ॥
होमं प्रतिमुखं कुयात्ततो वह वपामिति ।
आस्य एव पकप कुमुम्मं प्रतिपा्य च ॥
नियीलय पारे सस्ुयादरग्यभ्नौ वाऽन्यमुत्छनेत् "\ । स्मृत्यन्तरमू--/ कनकं हीरकं नीरं पद्मरागं समोक्तिकम् ।
पश्चरत्नमिति प्रोक्तमृषिभिः पस्तवदारामिः ॥
रर्नानां वाऽप्यमावे तु कर्षं कषर्षिमेव वा |
सुवर्ण योजयेत्तत्र यथाशेक्त्यथवा बुधः ॥
पव्णशकडार्थस्तु यत्र यत्र न विदयते ।
तत्र तत्रं नयेदाञ्यं तेमोऽप्तीतिनिदर्शनात् "' ॥ क्रियाश्रयः --““ पुनवेसुत्तराषाढा कृत्तिकोत्तरफ)स्गुनी ।
पृवेभद्रा विशाखा च ज्ञयमेतत्रिपुष्करम् › ॥ साराबहिश्र-“ विषमचरणं पिष्ण्यं मद्रा तिथियदि जायते
शानिरविगुरुक्षमापुत्राणां कथंचन वासरे । मनिमिरदितः सोऽयं योगल्िपुष्करपंन्ञक- ल्िगणफ्दो टन्पे नष्टे हृतेऽपि मतेऽपि वा ॥
द्वितीया प्तत्तमी षष्ठी द्वादशी दिग्वसू तिथी ।
कमाहुरुबुषो शुक्रपीरमोमनिशाकराः ॥
एतैनेषठं हतं रन्धं यश्चान्यत्कारणं मवेत् ।
सर्वं तत्रिगुणं प्रोक्तं तेन चेतत्रिपुष्करम् ›' ॥
विष्णाः-- “५ मृतं द्विजे न शदरेण निहारयेत् । न श्रं द्विजेन ।
पितरं मातरं च पुत्रा निहरेयुनं द्विजं पितरमपि शद्रः " ॥ काल्यायनः--“ हुतायां पायमाहूत्यां दुनेलश्ेद्ुही मवेत् ।
प्रातरहोमस्तरेव स्याजोवेचेच्छवः पुनर्न वा ॥
१क्, कुम्भं । २१. छ. रराक््याञ्य।३ क, त यजेदाः।.
प्रायश्चित्ताघ्यायः ] याज्ञवर्क्यस्मपृतिः। ८७३ ( आशो चप्रकरणम् १ )
दबं स्नापयित्वा तु शुद्धनेहामिपत्रतम् । दक्षिणाह्िरपं भूमो बर्हष्मत्यां निवेशयेत् ॥ यृतेन।म्यक्तमाष्ठग्य शुद्धवस्नोपधीतिनम् । चन्दनोक्षित्तवाङ्गं सुमनोभिर्विमृषितम् ॥ हिरण्यशकटान्यस्य क्षिप्त्वा छिद्रेषु पर्त । म॒ख्येप्वथापिधायेनं निहरेयुः स॒तादयः ॥ आमपात्रेऽन्नमादाय प्रेतमिपरःसरम् । एको ऽनुगच्छत्तस्यान्नमध पथ्युत्सजेदुवि ॥ भधम।दहनं प्राप्त आपीनो दक्षिणामुखः । सम्यं जान्व(न्वा)स्य शनकैः सतिं पिण्डदानवत् '' ॥ तस्यान्नस्याधमादायेकः पुरुषः मेतमनुगच्छेत् । अपरस्तदर्प मवि पथि च त्यजेत् । आदहनं उमशानम् । टृद्धयाब्नवस्क्यः-"“ आदिताभियेथान्याय्य(च) दग्धग्यश्चिमिरञ्चिभिः | अनाहिताभ्चिरेकेन टोकिकेनेतरो जनः? ॥ एकेन ग्षयेणेव्यथेः । लोकिकशात्रिजातारण्योरमातरे ग्राह्यः । तच्सद्धत्रे त॒ मथित एव । लौकरिकाग्रिपक्षे विशेषमाह देवलः-- ८ चण्डाछाञ्चिरमध्याभचिः मतिका्चिश्च कर्हिचित् पतिताििता्िश्च न शिषटग्रहणेऽहति '* ॥ १।॥ २॥ उपनीते संरिथते संस्कारान्तरकमाऽऽद-
सप्तमादशमादाऽपि ज्ञातयाऽभ्युपयन्यपः ॥ अप नः शोश्चुचद्वमनेन पितदिडमुखाः॥ २॥ जञातयः सप्िष्डाः समानोदकाश्च सप्त वा दश वा दिनानि यावत्तितृदि- इगुखा दक्षिणाभिमुखाश्च स्नात्वा जलं प्रेताय दातुपभ्युपेयुगेच्छेयुः । गत्वा चाप नः क्लोश्चदधमिति कत्सदृष्टयाऽभ्रिदै (दे)बल्ययाऽठदे(ब्द्)वल्यया वा गायन्या स्नात्वोदकं दुः ॥ ३॥ अज्ञातिष्वतिदेशपाह- एवं मातामहाचयप्रतानां चोदकक्रिया ॥ कामदकं साखप्रत्तास्वस्लायश्वश्युरात्वजाम् ॥ 9 ॥
००००
१ क. 'नादयथेमाः । २ क, सृतका' । १११
८७४ अपराकोपराभिधापरादिदयविरवितरीकासमेता- [६ तृतीयः- । ( आश्चौचप्रकरणम् १ ) मातामहादीनां मतानां दौदहिादिभिः पूर्वोक्तपरकारेणोदककरिया काया, सखिपरथृतीनां कामोदकं कुयोत् । यद्युदकं दातुं कामयते दधादित्यथंः । प्रत्ता कृतविवाह ददित्रादिः । पारस्करः-“ कामोदकमृतििक्श्वहरपत्तसिमातुकमागिनेयानाम् "” ॥ ४ ॥ उदकदानधमेविपिपाद- सकृसरसिञ्चन्तयुद्कं नामगोत्रेण वाग्यताः ॥ उक्तसंख्याकेषु प्रलयं सङृदेकवारं ज्नाच्याद्य उदकं नापगोत्राभ्यां वाच॑ यमाः परसिश्वेयुः । कात्यायनः“ अथानपेक्षमेत्यापः स्वे एव शवस्श्ञः । जात्वा सचेरमाचम्य दद्ुरस्योदकं स्थले ॥ गोत्रनामपदान्ते च तपेयामीत्ययं व॑दन् । दक्षिणाग्रान्कुशान्कृत्वा सतिं तु परथकप्थक्् ›› ॥ विष्ण--“ निहत्य बान्धवाः प्रेतं परकृत्याप्रदक्षिणेन चितामभि- गम्याप्पु प्तवाप्तसतो निमञजनं कयः । प्रेतस्योदकनि- वापिणं कृत्वैकं च पिण्डं कुरेषु दद्यः ? । बसिष्ठः--““ प्म्योत्तराम्यां पाणिम्यामुदकक्रियां कु।रन्नयुगमा दक्षिणामुखाः "' । बेजवापः--““ उदकान्तं गत्वा सकृदुन्मृज्याप्षु पथ्यस्य पाणेः कनिष्टिकयाऽवटिखन्ति कनिष्ठं पापमिति, तसि. न्नकमुदकाञ्जाहे प्रेताय दच्युरमुष्मे स्येति * | ह्ारीतः--““ निष्क्रम्य संस्कृत्यापा गत्वाऽऽद्भाम्याप्तो तुप्यतामि त्युदकाञजाङे निनयन्ति * । निष्कम्य प्रापानिष्कम्येल्यथेः ॥ पेलीनसिः- “प्रेतं मन्ता ध्यायन्दक्षिणाभिमुखल्नीनुदकाञ्जलीननि- नयेत् । शाविं प्रकृत्येकादज्षाहे विरमेत् " । भचेताः--“ दिने दिनेऽञ्जटीन्पूणौन्प्रदच्यात्परेतकारणात् ।
[6
तावद द्धिस्तु कतेव्या यावत्िण्डः समाप्यते ›› ॥
ह ~ ।
गातमः “प्रथमततीयप्तप्तमनवमेपषूदकक्रियाः "' |
८
१६, छ, बदेत्। २ क. सलिलं! ३ क, °निर्वपः। * घ. छ, सां ।
प्रायश्धित्ताभ्यायः ] याप्वल्क्यस्परतिः। ८७५ ( आरौचप्रकरणम् १ )
परचेताः-- “८ प्रेतस्य बान्धवा यथावृद्धमुदकमवतीयपोऽम्पुपियुर. कान्ते प्रनिश्वेयुरपपतम्ये यज्ञोपवीतवाप्प्री कृत्वा द्षि- णामिमुखा ब्राह्मणस्योददमुखप्राहमुखा राजन्यवैश्ययो- यावदारोचं तव्परतस्योदकं पिण्डं च दद्युः ”।
आदिपुराणात्--“ नादौ तु वचं प्रतार्य तेनेवाऽऽच्छादितैस्तत। ।
कर्तव्यं तु सचे च स्नानं सवंमङापहम् ॥ ततः पापाणपृष्ठे तु प्वदेथं तिरोदकम् । एकेनकेन देयस्तु विप्रायाञ्जच्यो दह ॥ तरे द्वादश्च देयास्तु वेद्याय दरा पश्च च। त्निराच्छूद्राय देयाम्तु भ्रतमूमिगत्ताय च ॥ अपप्तव्यं कबित्करत्वा वख्रयन्ञोपवी तकेः । दक्षिणाभिमुवे्ि्रेदेयं तोयाञ्जटित्रयम् ॥ वामाङ्गुष्ठप्रवाहेन मूमविवाथवा क्रचित् | सप्तावमुकगा्स्तु प्रतस्तुप्यतिनिं १न् ? ॥
अत्र विप्रादिभ्यो दश्लादिसंख्याक्रजनराञ्जरिप्रदानमकै कम, अञ्जलि- अयद्ानं तु कमोन्तरम । यद्रा . परलयं देयोऽस्य जराजञ्जलिः साकटयेन वा । अत्र चासावमुकगोत्रः मेतस्तृप्यतिविति पश्वः । वाङ्गः-- “प्रेतस्य बान्धवा ययाब्द्धमुदकमकतीयपि न इ्यथै- येरन्नपः प्रिश्चेरन्धकृत्प्रदक्षिणामिमुखो राजन्य. वेहयावप्येवमेव, वापोयन्ञोपवीते कृत्वाऽञ्जलि- नाऽप्तवितदुदकमित्यकत्वा तस्मादुत्तीये प्रेत्य ्टानि वाष्ठांषि परित्यग्य परेदध्युरन्यानि । अञ्जीनां नामसंख्याविधानं प्ेतोपकरारातिश्यायेति मन्तव्यम् । रापायणे जर्पदानवाक्यं राम आद-
५८ इदं पुरुषशादेल विमं दिग्यमक्षयम् । पितृछकेषु पानीयं मदत्तमुपतिष्ठताम् " ॥
तथा--"“ पितरं तपेयामाप्त मरतः पप॒ल्टञ्जनः । स च परजनः सवः प्तामाल्यः सपुरोहितः ॥
जिता 9 मको का स जकः क ककत ~ नि १. = र ० ~ -- ~ ~ ~न ~ जि त भ 0 भाया ०७ भामया
१ क, ध्योभ्युः ।
८७६ अपरारकांपराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता-[ २ तृतीयः-- ( आश्तौचप्रकरणम् १ ) तपयामाप्त राजानं सिन विधानतः ” इति। सपत्यन्तरम्-- “स्नात्वा पचेल स्प्राऽ््नि धृतं प्रादयायुजः पथक् । प्राचीनावीतिनो नामगोत्राम्यां दक्षिणामुखाः ॥ जलं प्रेताय मध्याहे ददु्ावदशुद्धता " ।
अत्रापवादमाह- (ष ५ £, ८. ® २ थ् न ब्रह्मचारिणः इय॒रुद्के पातंतास्तथा ॥ 4 ॥ ब्रह्मचारिणः सपिण्टसादकत्वे सत्यपि प्रतायादक न दद्यः) तथा वक्ष्य माणलक्षणाः पतिताः । अच्र मनुपिशेषमाह- ५ आदिष्टो नोदकं कुय।दा चतस्य समापनात् । ~ € "=
समाप्ते तूरक कृत्वा तिरात्रमरुचिभवेत् " ॥
आदिष्टी बरह्मचारी । आ व्रतस्य समापनाद्ा समावतनादिदयथः ॥ ^ ॥ अ्रुना केषां चिदुदकदानकतृत्वसंभदान॑त्वयोरपवादमाह-- पाषाण्डानाश्चिताः स्तेना मत्रघन्यः कामगादिकाः ॥ ५ ~ ॐ, ० क, सुराप्य आस्मघातिन्यौ नाशोँचोद्कभाजनाः ॥ & ॥ पापाण्डान्वौद्धादीनाश्रितास्तदीक्नायां मविशः, स्तनाशचौराः, ियश्च या भवेघातिन्यः कामगाः स्वेरिण्यः। आदिशब्देन स्वगभेस्य ब्राह्मणस्य च दत्रीपभ्रतिका ग्रष्यन्ते । स॒राप्य आत्पातिन्यश्च प्रसिद्धाः । पाषाण्डाभिता- दयोऽज्ौचस्य िराजराद्यपनेयतया व्ष्यमाणस्पोदकदानस्य च भाजनाः संबन्धिनो न भवन्ति । एतेषु तेषु सपिण्डैः सपिण्डमरणे चैतेराशौचादि न कायमिलयथेः। रृद्धमनुः- “ छ्वीवाया मादक कुयुः स्तेना ब्रात्या विकर्मिणः । गम॑मतेदुहश्चेव सुराप्यश्चैव योषितः » ॥ सुरापीनां(णां) पातिलयादेव प्रतिषिद्धोदकदानानां तस्तंप्रदानत्वप्रतिषेधाये पनग्रह्णम् । परणविकेपेऽपि नोदकं देयम् । यदाह वद्धयाज्ञवरक्यः- “४ विद्युद्रानुपविप्रामबुा ङ्ध द॑षट्यभिधातिताः। ® =, अ
वृथोत्पन्नो महाङ्कीनो त्रतीं नैवोदकाहकाः ›' ॥ लिङ्गरहिता पदाह्कीवः । व्रती महात्र्यादिः। पाषण्डी) ।
=-= ~~
-*--- न न्न ~> ~
१ क. आच्यायजः । रघ. छ. तानच।वब्र। ३. छ. "नद्यो ४ ड, पाखण्ड्यनाः) ५ इ, त्मलयागिन्यो ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1] याज्ञवस्वयस्मृतिः। | ८७७ ( आज्ञौचभ्रकुरणम् १)
यमः--“ चण्डालादुदकात्पह्ह्यणद्धुतादमि । दंषटिम्यश्च पञम्यश्च मरणे पापकम॑णाम् ॥ उदकं पिण्डदानं च प्रेतेभ्यो यत्प्ररीयते । नोपतिष्ठति तत्सवेमन्तरि्े विनदति ॥ नाज्ञौचं नोदकं नाञ्च न दादाय चकमे च। नह्मदण्डहतानां च न कुयास्कटधारणम् » ॥ ब्रह्मदण्ड व्रह्मशापः। कटः शवखद्रा । आपस्तम्बः--“ ग्यापादयदिहाऽऽत्मानं स्वयं योऽगन्युदकादिमिः | विहिते तस्य नाक्ञोचं नापि कायोदकक्रिया " ॥ पनुः--"“ वथा पसकरजातामां प्रतरञ्यासु च तिष्ठताम् । आत्मनस्त्यागिनां चैव निवर्तेतादकक्रिया ' ॥ स्वयं प्रहणाद्रागतः परवृत्तं न विधित इति गम्यते। अत एव गौतम॑ः-
® क ० न मे,
५८ प्रायानद्ानङ्चख्राञ्चिषिप। दक) ट न्धनप्रयाणेश्चेच्छताम् | इच्छतामिति विरपेणोपादानासमादाद्विपितो वा पृतानामदोष इति। तथा चाद्गिराः- ४ अथ कच्ित्प्रमादेन म्रियेताग्न्युदकादिभिः। तस्याशोचं विधातव्यं कतैन्या चोदकक्रिया ॥ प्रपादाऽनवधानता । अस्ति च मायधित्तादो बिधिः । तथा चाऽऽदिपएराणम्-
¢ दुध्िकित्पैमहारोगेः पीडितस्तु पुमान्यदि । प्रविशज्ञ्वदनं दीं करोदययनशनं तथा ॥ अगाघतायरारि वा भृगुप्रपतनं तथा । गच्छेन्महापथं वाऽपि तुषारगिरिमादरात् ॥ प्रयागवटशाखायां देहत्वागं करोति वा । स्वयं देह विनास्य काटे प्राप्ति महामतिः ॥ उत्तमान्प्राघ्रुयाह्ठोकानऽऽत्मघाती मवेत्कचित् । महापापक्षयात्सगे दिम्यान्मोगान्प्मभुते ॥ एतेषामधिकारस्तु सर्वेषां सव॑नन्तुषु । नराणामथ नारीणां सकवर्भेषु सवदा ॥
११, छ, सः-- “प्रया ।
८७८ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटी कासमेता- [ ९ तृतीयः
तथा-
( भाशौचप्रषरणम् 9 ) हदशं मतक तेषां जीवतां कत्रचिद्धवेत्।
आश्ाचं स्याश्यहं तेषां षज़(नहतेष च ॥ वाराणस्यां म्रिये्यस्तु प्रत्यास्यातमिष्क्किषः । काष्टपाषाणमध्यस्थो जाहवीजरूमध्यगः ॥ अविमुक्तान्मुलस्तस्य कणैमृगतो हरः ।
प्रणवे तारकं त्रूते नान्यथा कस्यचितकवित् ” ॥
वृ छताथल्य ववा गङ्गया पविमनत् | जञ्जताय ततः पण्य बृद्धतयद्वः । स्यतम् ॥
नद्रगोपनिभादीनां ज्वाखा यन्न प्रहइ्यते । तच्च स्थानं न पुरम मव्यस्तचच न विन्दते ॥ यदि वा विन्दते कचित्प्रपादान्नरपुंगवः। स्वकश्चरीरं नयेन्मोक्षमिति स्तष्यं वदाम्यहम् ॥ वृद्धो वाऽप्यथवा बारो योवनस्थोऽपि मानवः । देहत्यागं तु यः कुर्यात्तत्र प्तवौत्मना विभीः ॥ आरित्यमण्डलं मित्वा सोऽपि माक्ष गमिष्यति । अविनाक्मिदं तीथं नित्यं संनिहितो हरिः ॥ विशोकापंनिधो पापमणमात्रं कृतं यदि । निस्तरेन्मेरुतुल्यं वे लिजमाहात्म्यप्रनिषेः ॥ तस्मात्सवप्रयत्नेन पापं तत्न विवज॑येत् "” ।
तथा-५ अतः परं प्रवक्ष्यामि वृद्धतीेस्य दक्षिणे ।
देहस्यागेन बै पुंसां या गतिम॑वतीति च ॥
भस्वमेद्रारं समाप्ता इचिवस्नपरिवृतः।
मृगविहरशिखां गत्वा स्वगेद्रारेण तेन च ॥ ततः स्वगे्चिखां प्राप्य पृण्यकमौ नरोत्तमः । वरं प्राथयते यत्न त्यक्तासा धेर्वमाप्रितः ॥ आदौ प्रणमते देवं तथा तीर्थं सरार्भितम् ।
हिव क. अ
ॐ नमस्ते विश्वरूपास्ये विश्षाके विश्वप्तमे ॥
# एतद्य न विदयते घ. छ. पस्तकयोः ।
१, छ, "ते उश्च)
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यात्नवदकयस्मरतिः। ८७९ ( भाश्तीचप्रकरणम् १)
नमस्ते मोक्षमागांय पराय परमात्मने । नमो हिरण्यनामाय ₹यक्षोरषीय विष्णवे ॥ अजतुङ्घाय तीथांय अविनाक्ञाय पातु माम् । यथा विष्णु्विश्ञोकाय यथा ती्थमनामयम् | याच्ना मे वरमेतन्न श्रवणं दीयतामिति ॥ भीतो ऽस्म्यतः पित॒पथयानमुछितो महापथे दण्डप्तहखताडितः । विनाशिनं च्रिगुणरागरज्जितं +कटेवरं मरणमियाऽपयामि तत् ॥ यथा पुण्यं महातीर्थं यथा नोबन्धनो गिरिः । तेन पत्यन कायान्मे विमुक्रितस्त्वक्षया मवेत् ॥ इति मन््रोत्तमं स्मत्वा देहं त्यक्त्वा जछाशये । स्मरणात्तस्य मन्त्रस्य तथा नोबन्धनस्य च ॥ आदित्यमण्डटं भित्वा परब्रह्मणि डीयते "' इति । [ शवुद्धती्ादीनि कारमीरदेशे नोबन्धनगिरेपरले विज्ञेयानि । ] तथा--"“ भिक्षाहारो निराहारो टमाश विगतस्पृहः । सवदवद्रनिरोधेन न वपेत्तत्न मानवः | विपो विरजा विधौ विपाप्मा व्योमप्तनिमः। इह छके यशोवाप्तिः प्रेय स्वगं च शाश्वतम्" ॥ तथा--" महा प्रस्थानया्ा च कतेन्या तुहिनोपार । आश्रित्य सच्चं धेयं च प्यः स्वगप्रदा च प्ता ॥ यावत्पुरेदरो टोके न जातः कार्यगौरवात् । तावत्तषारमध्ये तु कस्तनुं त्यकतुमृत्तदहेत् ॥ यावत्तुषारदग्धस्तु मुशवेत््राणानििचेतनः । प्रदक्षिणावत॑शिखं परयेदपतं हुताक्षनम् ॥ कर्षणे षपुर्विष्णे शण्डाप्निमवदाहकम् ,! ।
विवश्वान्--“' पर्वेनधियविरक्तस्य स्वव्यापाराक्षमस्य च| प्रायश्चित्तमनुज्ञातमञ्चिपातो महापथः ॥
[1
+ भत्र पुस्त्वमाषप् । * एतश्चिहान्तगेतं न वियते घ. छ. पृस्तकयोः ।
जका ० ग --
--~---------- जायि मननििि
१६, छ. काचयः |
८८० अपराकौपराभिधापरादित्यनिरचितरीकासमेता-[ ३ तृतीयः- ( आश्षौचप्रकरणम् १ ) धमीसनापसतमथेस्व कर्तुः पापाङ्कितस्य च । ब्राह्मणस्याप्यनुज्ञातं तीयं प्राणविमोक्षणम् ॥ इच्छन्ति जीवितं देवा धर्मार्थं तु द्विजातिषु | अधर्मजीविनस्तीरथे देहत्यागो विधीयते ” ॥ ब्रह्मगभः- ^“ योऽनुष्ठातुं न शक्तोति महाभ्याध्युपपीडितः । प्ोऽप्नि वारि महायात्रां कुवेन्नामूत्र दुष्यति ' ॥ वृद्धगाग्येः-- ग्याधिम्ट्तचेष्टानां गृहस्थानां विधोयते | महाप्रस्थानगमनं ज्वछनाम्ब॒प्रवेशनम् ॥ भगप्रपतनं चव वृथा नेच्छेततु जीवितुम् '' । मृगः पवैतकटकः । वसिष्ठः-- “५ श्गुप्रपतनाद्राज्यं नाकपृष्ठमनाक्ंकात् । व्यास्तः-“ जे प्रप्त सहछ्ाणि चतुदश हताक्षने ॥ अनाश्चकस्य राजेन्द्र फटपंस्या न विद्यते ' ॥ जपदभिः-- ^ वैतानं प्रक्षिपेदप्मु आवप्तथ्यं चतुप्पथे । पात्राणि त॒ दहेदय्ो यजमाने वृथा मते" ॥ स्पत्यन्तरप-- ^" आत्मनक्त्यामगना नास्त पातेताना तथा क्रिया| तेषामपि तथा गङ्गात।ये संस्थापनं हितम् " ॥ ६ ॥
सापवादपदकदानपभिधाय तदत्तरकमाऽऽइ-
कृ ताद्कान्समुत्ताणान्पदु्ादटपस्थितान् ॥ सनातानपवद् यस्तानातहाप्ः एरातनः ॥ ७ ॥ मेतसंबन्धिनः, पत्रादीन्स्नातान्कृतोदकदानां स्तीयदुत्तीणानुद्वतान्भ्रद शादे हरिततृणाहते प्रदेशे समवरिथतानन्ये इद्धाः साधवश्चिरंतनेरिति- हासैः परववत्तान्तक्थाभिरपवदेयुरपगतदुःखान्कुय; । वैठीनतिः--“ आपो अप्मानित्युत्तीये अन्यवच््रानुवेष्टनम् । तच्चक्षरित्युपस्थाय सुय बाल्पुरःपतराः ” ॥ शादङेऽवतिषटेरन्निति शेषः । कात्यायनः--“ एवं कतोदकान्पम्यक्पवाञ्शाद्ररपतंस्थितान् । आाष्ुत्य पुनराचान्तान्वदेयुस्तानमायिनः ॥
चणम
१ क, श्ानात् । व्याः । २ घ. छ. कृत्वोद्" ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्वस्क्यस्परतिः। ८८ १ ( भाशौचप्रकरणम् १ )
मा शोकं कुरूतानिवये परव॑िन्प्रागिषमाणे । धमं कुरुत यत्नेन यो वः सह गमिष्यति "' | ७ ॥ यथाऽपवदेयुस्तथाऽऽह--
¶ क कि | (क्य मानुष्ये कद्रीस्तम्मनिःसारे सारमार्गणम् ॥ करोति यः स संमूढो जख्बह्ुद॒सनिमे ॥ ८॥ पञ्चधा समृतः कायां यदि पञ्चसवमागरतः॥ ९ ~. ® ॐ न्ते (कुन केमभिः खराररत्यस्तनत का पारदवना॥€॥ गन्त्री वसुमता नाश्षमुदधिद्वतानि च ॥ फेनप्रख्यः कथं नाशं मद्योको न यास्यति ॥१०॥ निगद्व्याख्यातमेतत् । व्रीरामायणे-““ संयोगे) ऽमिमतो येषां वियोगः कथमप्रियः । संयोगो हि वियोगन ग्रस्त एवामिजायते | कितु खल्वपि मूढस्त्वं शय्यः किमनुशोचपि । यदा त्वामनुक्षोचन्तः श्।च्या यास्यन्ति तां गतिम् ॥ अदर्शनादापतितः पुनश्चादर्शनं गतेः । गत्वाऽपो वेद् न त्वन्तमतः किमनुक्लोचपि ॥ नायमत्यन्तपंवाप्तः कस्यचित्केनचिःप्ह् । अपि स्वेन शरीरेण किमुतान्ये; प्रथगननैः , ॥ महाभारते श्स्यपवंणि इते दुर्योधने धृतराप्रूस्य वासुदेषतं परिदेवनम्- ८ ततः प्रायान्महाराज माधवा मगवान्रथीं | नागप्ताहयमाप्ताद्य प्रविवेश च वीयेवान् ॥ प्रविदय नगरं वीरो रथघोषेण नादयन् | विदितो धृतराष्टस्य पोऽवतीयं रथोत्तमात् ॥ अम्थगच्छददीनात्मा घतराष्टनिवेश्षनम् । पुवं चाभिगतं तत्र सोऽपदयदवषिपत्तमम् ॥ पादो प्रपीड्य व्यतिस्य राज्ञश्चापि जनादनः। अम्यवादयदग्यम्रो गान्धार चापि केश्वः ॥
क न कज
१ घ. छ. "नुषीक^ । २ क. ध. छ. संपूर्णो । ३. छ. (लोकेन । ४. छ. शोध्यः । ५क. प्तः नच्रापौ। ६ ध छ. कृष्णस्य । १११
८८२ अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [२ त॒तीयः- ( आश्ञौचप्रकरणम् १ ) ततस्तु यादवश्रेष्ठ धृतराष्टस्य माघवः । पाणिमाछम्ब्य राज्ञः पर सस्वरं प्ररुरोद ह ॥ स मुहूतेमिवत्मुज्य वाष्पं श्लोकपतमुद्धवम् । प्र्षास्य वारिणा नेत्रे ह्याचम्य च यथाविधि ॥ उवाच प्रध्ितो वाक्यं धृतरा्ूमरिंदमः। सवे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः सप्रच्छेयाः ॥ योगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम् ” ॥ < ॥९॥ १०॥
रोदने दाषमाह-
दछेष्माश्च बान्धवम कतं प्रेतो मद्क्ते यतोऽवशः ॥ अतो न रोदितव्यं हि करियाः कायाः प्रयत्नतः ॥११।। अयपापे नगदन्याख्यातः शाकः ॥ ११ ॥ उत्तरकमो ऽऽह- इति संश्रय गच्छेयुग्रहं बारृपरःसराः ॥ विदश्य निम्बपत्राणि नियता दारि वेश्मनः ॥ १२॥ आचम्याथायिमुदकं गोमयं गोरसषपान् ॥ प्रविशेयः समारभ्य कृतवा ऽश्मनि पदं शनेः ॥ ३३॥
क क (भ ९
साधुभिरुदी रितपितिहासवाक्यजातं श्रुत्वा बाखान्पुरस्कृय गृहं गच्छेयः तस्यच द्वारि निम्बपत्राणि दन्तः खण्डायेत्वा परित्यज्य नियतात्मानोऽप आचम्यानन्तरमभिपुदक [गोपय] गोरसषपान्स्पृष्ठा पाषाणे चरणं रत्वा शनेः प्रविकशयुः ।
शर्वः --““ दुव।प्रवालम््चे वृषमं चाऽऽटम्य गृहद्वारे
भरताय पिण्डं दत्वा पश्चात्प्रविशेयुः ? । वैदीनसिः--“ गृहं गत्वा स्थिता द्वारि पर्पिरग्यनगोमयान् | प्रविरयगहं स्पष्ट संविशेयः कटोपरे "” ॥ १२॥ १३॥ प्रवशनादिक केम प्रतस्स्पचनामाप॥
इच्छतां तसक्षणाच्छदिरन्येषां स्नानप्यमात् ॥ १९ ॥
१. छ. (न्निते वाः । २ ढ. स्वराकिततः। ३ क.ध. छ. चच्च्युः सवंषाः । ४, म्यागन्यादि सष्लेल गो । ५. छ. -पान्दषटा । ६ इ, च्छदः प्रेषां ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यात्तषल्वयस्प्रतिः। ८८३ ( आश्लौचप्रकरणम् १)
उक्तं गृहमवेशन तदादि त्वा यदुपरिष्टाद्रष्यते । जिरात्रं दश्चरात्रे बेत्ये- तवुक्तं कमे तदसपिण्डानां विदितं बेदितव्यम् । ये तु नेच्छातः शवसंस्पदिनः कितु विधितः, तेषां सदः स्नानप्ाणायामसमनन्तरपेव शुद्धिः । ये श्रवस्या करणनिहैरणदादान्ङरुवान्ति, ते शवस्पृश्षः । विधिपरन्तरण च दवस्पृशां दश्चरा- त्रेण शुद्धिरिद्याह मनुः ४ अह चैकेन राज्या च त्रिरन्नैरेव च त्रिभिः रावस्पुशा। विशुध्यन्ति ष्यहात्ृदरकदायिनः ” ॥ अहा चैकेन रात्या चेलयहोरात्रस्योपलक्षणाथम् । निरात्रैरेव च त्रिभिरिति नवरात्रस्य । एवं दशरात्रोऽयं श्वस्प्शां प्षत्रियादिश्वस्पशां शुद्धये विधीयते । अत्र च दशराजाच्छुद्धिव्राह्यणरवस्पुशां, क्षत्रियादिशवस्पृशां तु काणान्तरात् । तथा च विष्ण॒पुराणे- ““ योऽप्रवण तु मूल्येन नीत्वा चैष दहे ्नरः। जाश्चोचं तु मवेत्तप्य प्रेतजातिस्मं सदा "! ॥ यदा तु न पट्यरागात्पटत्तिस्तदा नेतत्) कितु स्नानात् । तदाह मनुः- ८ नाप्पिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निरेत्य बन्धुवत् । विध्यति त्रिरात्रेण मातुराषांश्च बान्धवान् " ॥ एतच तद्रुहवासिनस्तद्| ना नारिसवे सति द्रष्टव्यम् । यदाह स एव- ५८ यद्यन्नमत्ति तेषां तु दशाहनैव श्रष्यति । अनदन्नन्नमहैव न चेत्तसिन्गृहे वपेत् " ॥ द्शषाषग्रहणं सवेवणाश्चो चोपरक्षणायम् । धमाध तु शवसपश्नो न कधिदोष इलाह परात्ररः- ५ अनाथं ब्राह्मणं प्रेतं ये वहन्ति द्विजातयः । पदे पदे यज्ञफटमानुप्यां मनि ते ॥ न तेषामहं किचित्पापं चाङ्षमकम॑णि । जटावगाहनात्तेषां सतयः शौच विधीयते ॥ तथा--“' प्रतिस्पश पंस्करिनीक्षणो नैव दुष्यति । वेढा चाप्यश्चिदाता च पद्यः स्नात्वा श्चिमेवेत् "! ॥ यत्त॒ हारीतेनाक्तम्- ¢‹प्रेतस्पृशो ग्रामं न प्रविशेयुरा नक्षघ्रद्षनात्, रात्रौ चेदारित्यस्य ,'
क, (शाः । विधिमन्तरेण शवस्पृशः । वि । २ क. णश ।
८८४ अपराकोपराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-[ ३ तृतीयः- ( आ्योचप्रकरणम् १ ) ति, तस्स्नेहषशेन धावस्पुशामशवस्पुशां बाऽसपिष्डानां तदक्ममनश्तां तद्रहे चानिवसतां वेदितव्यम् ॥ १४॥ निदैरणादिसकलमरेतकममतिषेषद नार्थ व्रह्मचायुंदकं न कर्यादित्युक्तम् । तस्य विषयविश्ेषेऽपवादमाह- जाचायपिन्रुपाध्यायानिरत्यापि व्रती व्रती ॥ सकेटात्नं च नाश्रीयात्न च तेः सह संवसेद् ॥ १९५॥ आचायांदीनां निदहैरणादि कर्व्नपि व्रती ब्रह्मचारी रती भवति नावती । अन्यास्तु निदैरन्नवरती ब्रह्मचयांत्मकव्रतानपिषृतो विनष्टोपनयनसंस्कार इत्याथिकोऽयः । स ब्रह्मचारी निदेरन्नप्याचायीदीन्कटाम्नपक्नौ चान्नं नाश्नी- यात् । तेराशाचा(च्या)दिभिः सह च न संवसेत् । मनुस्तु मातुर्ुरो श्वौपचारिक- स्यापि निहरणे दाषामावमाद- “५ आचाय स्वमुपाध्यायं पितरं मातरं गृसम् । निर्देलयापि रती प्रेतान्न त्रतेन वियुज्यते » ॥ वसिष्ठुः--“ ब्रह्मचारिणः श्चवकमेणा ततावृ्ति- रन्यच्र मातापितृभ्याम्” । व्रतावृत्तिः पुनद्पनयनम् । ब्रह्मपुराणम्--“ आचाय वाऽप्युपाध्यायं गुरं वा पितरं च वा | मातरं वा स्वयं दग्ध्वा ब्तस्थस्तश्र मोजनम् ॥ कृष्वा पतति नो तस्मात्पेतान्नं तत्र मक्षयेत् । मन्यत्र मोजनं कर्यान्न च तैः सह स्वपेत् ॥ एकाहमशचिभत्वा द्वितीयेऽहनि श्ध्यति "| तथा--“' ब्राह्मणो न दहेच्छृ्र मित्र वाऽप्यन्यमेव त॒ । माहादर्ध्वा ततः स्नातः स्पषटाऽनि प्राशायदूघुतम् ॥ उपवाप्तरतः पश्ाश्रिरात्रेण विश्ध्यति। सर्वेषां स्यादहोरात्रं शहवानुगमनादपि ॥ शावस्पशो विधाने कतं विहितं सार्वैवाणकम् " ॥ १९ ॥ ज्ञातानां नियमविशषेषमाह-
करीतरुढ्धाशना भूमा स्वपेयुस्ते पथक्ष्थक् ॥ पेण्डयज्ञाहता देयं प्रेतायान्नं दिनत्रयम् ॥ १६ ॥
१४. @, ब्रव म |
प्राय्ित्ताध्याधः ] यात्रवरक्यस्धति,। ८८५ ( आशशौ चप्रकरणम् १ )
ते ज्ञातयो शह भविहय जिरात्रं यावत्क्रीतपमश्चमभ्नीयुरयाचितं रब्धं बा । तथा पुथक्पुथरुवि शर्य।रन् । तथा पुत्रादिना मेताय पिण्डः प्िण्डपितुयङ्घ- स्याऽऽवुता मन्नवर्जितया भरक्रियया देयः। क्रीता्यश्षन भोजनं च त्रिरा्रोपवा- सासमर्थान्ति विधीयते, यदाह वसिष्ः- ८ गृहान्ननित्वाऽधगप्रस्तरे अयहमनशन्तं आपतीरन्क्रौतोत्पननेन वा वर्तेरन् "! | अधपरस्तर आश्चौचिनां शयनाय; कटः । पठीनसिः-““ एकाहमुपवासः स्याद श्नीयुरन्धमेव वा । गत्वाऽरण्यं चतुर्थऽह्वि पवा त्वस्थिपंचयः › ॥ माकेष्डयः--“ क्रौतरव्धाशानाशरेव मवेयुः पुप्तमाहिताः । न चैव मांपतम्रीयुत्नेयुनं च योषिताम् ॥ मनुः-“ अक्षारलवणान्नाः स्युनिमज्ञयुश्च ते यहम् | मांप्ाशनं च नाश्नीयुः शयीरंश्च प्रथकिक्षतो ॥ गोतमः--“ अधः श्य्याप्तनिनो ब्रह्मचारिणश्च स्वै समापीरन्, माप न भक्षेयुरा प्रदानात्, प्रथमतृतीयपप्तमनवमे- पृरककमे, नवमे वाप्तपतां लयागः । अन्तये त्वन्ानाम् "| प्रदानमेकादश्षाहादिकं श्राद्धम् । वाससां ल्यागः प्रक्षाटना्थं रजकपे- णम् । अन्तयमाज्ञोचान््यपहः । तत्रान्यानां वाससापल्यन्तलयाञ्यानां लयागः। अन्लानां श्द्राणां बा । अन्ते तवन्लयानामित्यपि पठनित | बृहस्पतिः--“ प्रथमेऽहि तृतीये च पश्चमे सप्तमेऽपि च । नवम व।पपतां ल्यागो नखरोम्णां तथाऽन्तिमे ' ॥ सप्तमेऽपि स्ञातग्यमिति शेषः । नवपरदक्षमयोस्तु बद्लटलयागो नखादिष्छेदनं च स्नानेन सयपु्चीयते । ब्रह्मपराणम्--“ जात्वा त्रिरात्रं कुवन्ति प्रेतायोदकतपणम् । दमशानदेवतायागं चतुथेदिवते ततः ॥ भवन्ति पनिता यस्मात्तत्रस्थाः शंकरादयः । खातः सुधौतवसैशच दमश्चानस्य प्मीपगेः ॥ स्वजातिविहितेदैव्यैषेथाश क्ति समाहितः । मन्मयेषु तु माण्डेषु हयेषु चरुकेषु च ॥
१६. छ, शक्या सः ।
८८६ अपराकोपरामिधापरादिलयविरचितरीकासमेता- [र तृतीयः-- ( आश्लौचग्रखूरणम् 9 )
पुपकेभेकष्यमोज्येश्च पायततैः पानकैस्तथा । फटमूेरवनोत्येश्च पृन्याः करम्याददेवताः ॥ केश्य प्रदातव्यं कैचित्पुष्पं पुशोभनम् । धूपो दीपस्तथा मास्यं कैश्चिदेयं त्वरान्वितः ॥ तन्न पात्राणि पुणोनि इमशानभ्नेः समन्ततः । कैश्चिदेयानि प्वाणि यानि छन्यकृतानि च ॥ निवेदयेति वक्तभ्यं तैः परवैमनहंकृतैः । नमः करम्यादमखेभ्यो देवेभ्य इति सवदा ॥ येऽस्मिञ्दमशाने देवाः स्युभगवन्तः सनातनाः । तेऽप्मत्सकाशाद्रहन्तु बलिमष्टाङ्गमक्षयम् ॥ म्रेतस्यास्य शुमाहकान्प्रयच्छन्त्वपि शाश्वतान् । अस्माकमायुरारोगयं सुखं च ददतां वराः ॥ एवं कृत्वा बदीन्तवीन्क्षीरेणाम्युक्षय वाग्यतैः ! विसर्जनं च देवानां कतेग्यं तु समाहितैः ॥ ततो यज्ञियवक्षोत्थां शाखमादाय वाग्यतः । अपप्तव्यं क्रमाद्रल्रं कतिङृत्वा सगोत्रजः ॥ प्रतस्यास्थीनि गृह्णति प्रधानाङ्गोद्धवानि च । पञ्चगव्येन सुल्ञाप्य क्षोमवस्नेण वेष्टय च ॥ प्रक्षिप्य मन्मथ भाण्डे नवे प्ताच्छादने शमे । अरण्य वृक्षमूले वा रद्ध पंस्भापयेत्कचित् ॥ तत्स्यानाच्छनकैर्मात्वा कद।चिजाहवीजले । कित्िपति पत्पुत्रौ दोहित्रो वा पहोदरः ॥ गृहीत्वाऽस्थीनि तद्धस्म नीत्वा तोये विनििपेत् । ततः संमाज॑नं भूमेः कतेव्यं गोमयाम्बुभिः ॥ पूजा च पृष्पधुपायैनेिमिः पुवैवत्रमात् । मूमेराच्छादना्थं तु वृक्षः पुष्करकोऽथ व। | एड्को वा प्रकतेव्यस्तत्न सर्वैः स्वबन्धुभिः । ततः सचे सानं तु कतेव्यं तेविधानतः ” ॥
तथा-“ कचित्तृतीये विप्रस्य चतुर्थ क्षत्रियस्य तु । पञ्चमे वेदयजातेस्तु श॒द्रस्य दशमेऽहनि ॥
१ क, सर्वेरनलंकृ९। द क, वा । रेकूको ।
भायश्चित्ताध्यायः ] याज्ञवस्कयस्परतिः। ८८७ ( भाशौचप्रकरणम् , )
अस्थ्नां तु प्तंचयः प्रेत करियते दोषगोरवात्
जीवतामपि वणोनां संपन्ने चाप्ययं क्रमः ॥
चतुर्थं ब्राह्मणानां तु पञ्चमेऽहनि मृभरताम् ।
नवमे वेरयजातीनां शुद्राणां दशमात्परे ॥
कतेव्यं तु नरः श्राद्धं देशकाठाविरोधतः।
पिण्डाश्च सजातीयास्तथाऽन्येऽपि वुमृक्षिताः ॥
दीनानाथान्धक्रपणास्तत्रान्नमपि भञ्ते |
उयहाच्छोचे द्वितीयेऽदहवि कतेग्यस्स्वस्यिप्तचयः ›' ॥ तथा--“ अस्थीनि मातापितृपुवेनानां नयन्ति गङ्गामपि ये कदाचित् ।
सद्धावकस्यापिं दैयामिमृतास्तेपां तु तीर्थानि फट्प्रदानि » ॥ तथा--““ स्नात्वा ततः पञ्चगव्येन प्तिक्त्वा हिरण्यमध्वाज्यतिरेश्च योज्य
ततस्तु ख्त्पिण्डपुट निधाय पदयन्दिशं प्रतगणोपगृढम् ॥
नमेऽस्तु धमांय वद्न्प्रविदय जं पतत मे प्रेत इति क्िपेच्च ।
उत्थाय भाखन्तमतरक्षय सूर्यं स्र दक्षिणां विप्रमुाय दयात् ॥
एवं कृते प्रतपुरे स्थितस्य स्वर्गे गतिः स्याच्च महेन्द्रतुस्या " ।
तथा-- "५ मातुः कुलं पितृकुलं वजैयित्वा नराधमः |
क, क | ऋष
अस्थीन्यन्यकुखात्यस्य नीत्वा चान्द्रायणाच्छषेः '' ॥ पररीचिः-- ^“ प्रेतपिण्डं बहिदेयादमंमन्नविवजितम् । प्रागुदीच्यां चरु कृत्वा स्तः प्रयतमानप्तः " ॥ प्रचेताः--“ अपंस्कृतानां ममो पिण्डं दद्यात्संस्कृतानां कुशेषु " । ग्रृह्मपरिशिष्टात्--“ अप्तगोत्रः सगोत्रो वा यदि खरी यदिवा पुमान्। प्रथमेऽहनि यो दद्यात्स दशाहं पस्मापयेत् " ॥ शनःपुच्छः--“ फलमूङेश्च पयत्ता श्चाकेन च गुडन च । तिटमिश्रं तु दर्भेषु पिण्डं दक्षिणतो हरेत् ॥ द्वारदेशे प्रदातव्यो देवतायतनेषु वा । तृष्णीं प्रसेकं पुष्पं च दीपं धूपं तथेव च ॥ शाडिना सक्तुभिवाऽपि शाकेवीऽप्यय निवपेत् | प्रथमेऽहनि यटूष्यं तदेव स्यादश्चाहिकम् "' ॥ शङ्कः--““ मृमो मास्यं पिण्ड पानीयमुपटेपनं च दचुः ” ।
१, छ. "ते देगी । > क. दक्षाभि० । 3 क, रगणाय । ४ क, शशाहिक ।
८८८ अप्राकोपराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता- [ दतृतीयः- ( आशौचभ्रकरणम् १ ) पारस्करः“ ब्राह्मणे दश पिण्डास्तु क्षत्रिये द्वादश स्मृताः । वैद्ये पश्चदश प्रोक्ताः शुद्ध त्रिशत्परकीर्तिताः " ॥ उक्तसंख्यायामसमथान्मति स एव संख्यान्तरमाह- ¢^ प्रेतेम्यः सवैवर्णेम्यः पिण्डान्ददुरैरोव तु । श्राद्धकर्मणि पेप्राते पिण्ड एको विधीयते ” ॥ एते च पिण्डा याक्घवर्कयमते त्रिरात्र एव देयाः । अन्यमते तु प्रलयं यावदाशौचमेकेकः पिण्डो देयः । तथा च विष्णुः- «^ यावदाशनोचं प्रतस्योदकं पिण्डमेकं च दुः ” । दृद्धपचेताः-- ^“ नवान्यादाय माण्डानि अकं चरकं तथा । तोयाथे तु ततो गच्छेद्गृहीत्वा पुरुषं पुनः ॥ गृहीत्वा गुं यत्नात्पवेदुष्टनिवारणम् । ततो गृहं संप्रविशेप्परतस्यान्नं तु यत्सदा ॥ तस्य प्रसृतिमादाय कतेभ्या पिण्डकमणि । द्विः प्रक्षाल्य तु तं प्तम्यक्चर् सपादयेत्ततः ॥ तं सवाष्पमथाऽऽदाय दमेषु विनिवेशयेत् । दक्षिणाग्राश्च दमीःस्युः प्त चवे दक्षिणामुखः ॥ द्वारदेशे प्रदातव्यो देवतायतने कचित् । पिण्डमुद्य तत्सर्व नाना गोत्रेण चापियेत् ॥ वाग्यतः प्रयतश्चैव तिष्ठेतिण्डस्य संनिधौ । तता बाष्पे निवृत्तेऽस्य नां च प्रक्षिपेत् तत् ॥ दिने दिनेऽऽजटीन्पूणान्प्रक्षिपत्पेतकारणात् । तावद्बुद्धिश्च कतग्या यावत्ििण्डः प्तमाप्यते ,, ॥ शातातपः-“ अशोचस्यापि च हते पिण्डन्ददुदशेव तु । पिण्डमेकमथ श्राद्धे प्म्यग्दद्याद्यथा विषिः " ॥ पारस्करः-- ८ प्रथमे दिवते देयास्रयः पिण्डाः समाहितैः । द्वितीये चतुरो ददयादस्यिपरंचयनं तथा ॥ तरीप्तु दथात्ततीयेऽहि वलादि क्षाट्येत्तया । एकोदिष्ठं च कतेभ्यं श्राद्धकर्म ततः परम् "' ॥ दक्ष;ः--““ प्रथमेऽहनि तत्िण्डं द्वितीये चतुरस्तथा | त॒तीये पश्च १ दद्यादेष पिण्डविषिः स्मतः " ॥
णर 222 कदय
१ क, आखक ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याहनवर्वयस्मृतिः। | ८८९ ( आशौचप्रकरणम् १ )
परीचि?-- ¢ प्रथमेऽहि तृतीये च सप्तमे नवमे तथा । ज्ञातिमिः पह भोक्तम्यमेतत्प्रतेषु द्रेम् ” ॥ मर्स्यपुराणे-““ प्रेताय पिण्डदानं तु द्वादशाहं समाचरेत् । पायेयं तस्य तत्प्रोक्तं यतः प्रीतिकरं महत् ॥ यस्मात्परं प्रतो द्वादशाहेन नीयते । गरृहपत्रकटत्रं च द्वादशाहं प्रपद्यति " ॥ ऋषयश; -- ८ प्रथमेऽहनि यः पिण्डस्तेन मुधा प्रजायते । चक्षः श्रोत्रं नात्तिका च द्वितीयेऽहनि जायते ॥ भुजो वक्षस्तथा अवि तृतीयेऽहनि जायते । नाभिस्थानं गुदं लिङ्गं चतुर्थेऽहनि जयते ॥ ऊ तु पश्चमे ज्ञयो ष्ठे ममाणि नि्शेद् | पसमे तु शिराः सवौ जायन्ते नान्न सशयः ॥ अष्टमे तु ततः पिण्डे स्वैलोमान्यनन्तरम् । नवमे वीयपतपत्तिदैशमे क्षत्परिक्षयः ॥ आशोचान्ते ततः सम्पक्रिपण्डदानं प्माप्यते | ततः श्राद्धं प्रदातव्यं सवेवर्नेष्वयं विधिः '' ॥ एवं च सति संनिपाताशोचेन बुद्धो संजातायामपि पतजरादिनैकैकसिमिननेव दिन एकैकशः पिण्डदानादिकं कमे कतेज्यमिति गम्यते । तस्य पनरस्प॒शयत्व- परभाञ्याम्नत्वं च भवत्येव निमित्तान्तरस्वात्तयोः । यन्पनुः- ^ स्पशः क्रमेण वणानां त्रिचतुःपश्चषड्दिनैः । म।उयान्नो द्शमि्िप्रः ङेषा द्वित्रिषड्त्तरेः " इति ॥ एवं च पति तदीयं नितयदानादि शुष्कं न निषिध्यते, तस्याक्नोचे निह- त्तिस्मरणात् । तथा च विष्णुः- ५८ अंशोचे च होमदानप्रतिग्रहस्वाध्याया निवतैन्ते " इति ।
न च तस्याश्नो चमस्ति, संनिपौताक्षोचेन निव्रारितत्वादिति ॥ ५६ ॥ किच-
जरूमेकाहमाकाशे स्थाप्यं क्षीरं च मृन्मये ॥
~~ <~ =
१ क, "दरोऽहति नीः । २ क. अशौचं) ३, छ, 'पातक्शौः।
क शिः कके.
८९० अपराक्ीपराभिधापरादित्यविरचितरीकासमेता- [६ तरतीयः- ( आशौचप्रकरणम् १ ) पारस्करः- “ प्रेतात्र स्राहीति जरमच्नः पवि चदमिति प्षीरमन््रः " । मरस्यपुराणम्-- “ ततो निवेदयमाकाशे द्वादशाहं पयस्तदा । पवेदाहोपश्चान्त्यथ प्रथमश्रमवारणम् '' ॥
वक्ष्यमाणस्याश्चांचस्य विषयविदोषेऽपवादमाह् -
वैतानोपासनाः कार्याः क्रियाश्च श्रुतिचोदिताः ॥१७॥ वित्तानस्रेता, तत्सबन्धिन्यो वैतान्यः, तात्र ता उपासनाश्चवेतानोपासनाः। पवद्धावरद्रैतानशब्दे ख्ीप्रल्ययलोपः । उपासनाश्च-- ८८ उपास्य पाश्चमां पथ्यां हुत्वाऽ्नीस्तानुपास्य च "' इति स्मृतिविहिताः । अत्र चागन्युपासना परुषाथत्ेन विधीयते न दोमाङ्- त्वेन, प्रमाणाभावात् । न च क्त्वाप्रययो होपाङ्ृत्ेनं भिधीयते होपाङ्गस्वेन[च!? ] भरपाणमिति वाच्यम् । तथा सति हुत्वा--उपास्येल्न्वयः स्यात् । न च क्त्वाप्रल्ययान्तयोरस्लयन्वयः । आख्यातगुणत्वेनोभयोः समानत्वात् । किमथ तहींदं वचनम् । पौवोपयपरतिपस्यथपिति प्रूपः । क्रमविधिपरत्वे च वाक्यस्य निधितोऽयमथः सेप्यते-संध्यापुपास्य जह यात्, हुत्वोपास्रीतिलयारि; । न चेदानीमङ्गाङ्गिमावेन प्रापाण्पं क्ला- श्तेः शक्यम् । कपपरत्वावधारणव्रिरोधात् । न च क्रमपरस्वे वाक्य- स्योपासनाविधिपरत्वमनुपमन्नमिति वाच्यम् । न द्यपासनाविधिरिह भरतः, कि त्वाथः। न ह्यविहितायापुपासनायां तद्विषयः क्रमः शक्यां विघातम् । न चान्यतस्तस्या विधिरस्ति, अताज्त्रव तद्रिधेः कल्प्यते । तस्याश्च परूषाथत्वे सिद्धं तजनिवाहाय पापक्षयोऽपृविद्धिव। फलं करपनीयम् । उपासना इति वहत्रचनं व्यक्त्यभिप्रायम् । क्रियाश्च श्रुतिचोदिताः, क्रियाः कमाण्यभ्निरोज्ा- दीनि, चकारा वेतानिकेसविशेषणानुकषणाथः । तेनान्न वेतान्य एव क्रिया विवक्षिताः । तासामेव विकशेषणाय श्रुतिचादिता इत्युक्तम् । संभवे व्यभिचारे च विदोषणमथवत्। न चोक्तानां क्रियाणां श्रुतिचोदितत्वं व्यभिचरतीति विशे- षणदोपपरेहाराय श्रतिपदाथेविश्षणाय प्र्यक्षत्वमध्याहियते । तनेतत्सिदं- या वतानाग्न्युपास्नास्ता (या) वंतान्यः प्रलयक्षश्रतिविहिताः क्रियाः [इति| । व्रह्मयज्ञाद्या आराचे हेया एव न हिता व॑तान्यः। तथा वेतान्योऽपियान प्रलयक्षश्चतिविदहिताः यथा,
जज मा ०
१ ड. “चोदनात् । २ क. “न ४०।३ क. वप्रा ४ क. (कृत्वान । ५ क. प्परिहाराथ। ६क. श्वे पित्करायां न पृनस््याज्याः । इयेवं च सति याः प्रयक्षश्चतिविहिताः क्रिया आशौचे हे
प्रायधित्ताध्यायः ] याज्ञवस्वयस्मृतिः। ८९१ ( आशो चग्रकरणम् १)
५ एपामपरंमवे कुय। दिष्टं केश्वानरी द्विनः " इत्यादि स्मृतिविदहिताः
अत्र केचेग्याचक्षते-- विताने वेदे भवा वेतानाः। तथा- उपासने ग भवा ओपासनाः । वेतानाश्ो(खो)पासनाश्च वैतानोपासनाः क्रिया इति । तदेतन्याख्यानमनुपपन्नम् । बेतांन्योपासन्य इति हि तदा शब्दः स्यान्न पर्न. तानापास्ना इति । पृक्व्याख्यायां त कपधारयाऽय समासः । तत्र पंबद्धाव- विधानेन वेतानोपासना इति शब्दसीधतासिद्धिः । तथोपासनाशब्दो नाण्म- त्ययान्तः । यन चखियां डावन्तः स्यात् । यश्च) तेः श्ुतिचादनादिति पाठं कृत्वा हेतुपरत्वेन व्याख्यातं तदपिन यक्तम् । एवं हि ते मन्यन्ते, यस्माच्छला--
८ यावजीवम्िरात्रं जुहुयात् '› “ यावज्जोवं दरपृणमापताम्यां यजेत "' इत्यादिकयाऽवहयकायतया विदितत्वान्न स्मृत्या शक्यमाशोचेऽपि तननि वतन विधातुमिति । तद्नकान्तिक, शुतिविधानादिति पातित्यन श्रतिवि- दितपप्यावशयकमप्रेहाताद्क स्प्रत्या पातित्यदक्ायां नवतत एव, तस्मा दधत॒त्वेन श्र॒तिविरदितत्वस्य ठयाख्यानपयुक्तम्। वि(बे)तानश्ञब्दश्च वेद विहितत्वे नादृ्भयोगल्ान्न तत्परत्वेन व्याख्येयःॐ । तस्मात्पूर्वैव व्याख्या श्रेयसी । मनुः--“ न वधेयेदवाहानि प्रव्यृहेन्ना्चिषु क्रियाः | न च तत्करं कुव।णः प्रन।ञ५ऽप्यदयुचिभपेत् ,› ॥
निष्कर्मा सखमासिष्य इति बद्धा नाशोचाहानि व्येत् । शासराक्तां दिन- सख्यां नातिक्रमेदिल्यथः । अग्निषु श्रौतेषु याः क्रिया अग्निजा निय- तास्ता न पररयृहेन लनेत् । आज्ञौचे सत्यपि कुय।दित्यथः । न वचाङ्गुचेः क्रियास्वनधिकारास्पस्यह् एव युक्त इत्यत्राऽऽद-न च तत्कमति । सत्य प्याश्ञोचे नास्त्ययिकारः, कि त॒ कमेविशेषे वचनप्तामथ्यादग्ुचिस्वमेव नास्त॑।ति मन्तव्यम् । अत्र कुवरांण इल्यात्मनेपदादपिकारी तत्कमं कुबाणः
--------*= 1 स ----~--- ~~~ ~~ ~~~ न~ 9 नमा ०५०9
* इत उत्तरे घ. छ. पृत्तकयोरधिको प्रन्थः, स यथा--
८ न ब्राह्मणयाव गरेरि(दि)व्येकब्राह्मणं प्रतिपादान्नय मे शाल्लाथस्यानुष्ठितत्वादन्यभ्यो ब्राह्मणे- भयरोऽवगूरणे प्रत्यवायः स्थादिव्यादि जातिः पदाथः । ब्राह्मणानपवदेदिति यो यो ब्राह्मणस्तते ( स्तं तं) नो(ना)पवदेदिति व्यक्ति. पदाथः * इति ।
क ७०
०; [० ~-------- ~ -~~ ~~~-~------- ~~ = क ७७७०००० ~ ~
१क. गृहे। २ ध, छ. नाश्व ता उपाः। ३ क. 'तानी्पाः। ध. छ. साध्यता । ५ कृ, त्वा होतृपः |
८९२ अपराकापराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता- [ १ तृतीयः- ( आरशौचप्रकरणम् १ )
सनाभ्योऽपि जातमृतयोः प्रत्यासन्नोऽपि नाशचिर्भवति, फ त श्रुचिखेति गम्यते । तस्मास्सनाभ्यानामास्वज्ये भवत्पेवाश्षोचम् । व्याघ्रपात-“ स्मातैकमेपरित्यागो राहोरन्यत्न सूतके । श्रोतकर्मणि तत्काछं स्नातः इुद्धिमवाप्नुयात् " ॥ राहोः सूतकादन्यत्र सूतक आश्चौच इत्यथः । पारस्कर तु विरेषः- ८ नित्यानि निवतैन्ते वैतानव्जं शालभ्नो चके । अन्य एतानि कुयैः ” इति। दालाभ्निह्याभिस्तत्संबन्धिकर्माणि यदि क्रियेरंस्तदा सपिष्डिभ्योऽन्ये कुयुः; । अन्यैः कारयेदित्यथः । यागं दक्षिणादानं च स्वयमेव कुयात् । तयोः खद्रव्यस्यागारमकत्वप(तेनाःन्येः कतुपशक्यतवात् । जाबालः“ जन्महान्योर्वितानस्य कमैल्यागो न विद्यते । शालान्नो केव होमः कायं एवान्यगोज्नैः " ॥ बहस्पतिः“ सूतके मृतके चैव अशक्तो श्राद्धमोजने । प्रवाप्तादिनिमित्तेषु हावयेन्न तु हापयेत् , ॥ जातुकण्यं;-- ^“ सूतके तु परमुत्पनन स्मार्तं कर्मं यथा मवेत् । पिण्डयज्ञं चरं होमम्तगोत्रेण कारयेत् ५ ॥ संवतेः-- ५ होमस्तत्र तु कर्तभ्यः शुष्काजेन फटेन वा । पश्चयज्ञविधानं च न कृ्यान्म॒तनन्मनोः " ॥ लुष्कान्नमामान्नं व्रीहियवादि । वैश्वदेव्टोमस्तु न कायं इति स एवाऽऽ- ५८ विप्रो दश्षाहमापीत वेश्वदेवविरवाजितः "” । यन्पनुनाक्तम्-““ उमयत्न दक्ाहानि कुलस्यान्नं न मृज्यते | दानं प्रतिग्रहो होमः स्वाध्यायश्च निवतैते इति, तरस्पातहोमविषयम् । विष्णुपराणम्-““सवेकाढमुपापता तु पथ्यायाः पार्थिवेष्यते । अन्यन्न पतकाशोचविभ्रमतुरभीतितः ” ॥ वैदीनसिः--“ सूतके साकितयाऽज्ञिं प्रक्षिप्य प्रदक्षिणं कृत्वा सूर्यं ध्यायन्नमस्छुयात् " ।
‰ अत्र कृथं भवेदिति पाठो भिताक्षरायाम् ।
प्ायश्चित्ताध्यायः ] यान्नवल्क्यस्मरतिः। ८९ ( भरहौचप्रकरणम् १) ,
परस्तयः-- “ सध्यामि्टं चरं होमं यावजीवं समाचरेत् । +न त्यनेत्पूतके चापि त्यनगच्छेदषो द्विजः ॥ मूतके मृतके चेव तध्याकमै न सलजेत् । मनपतोचारयेन्मश्वान्प्राणायाममृते द्विनः " ॥ एवं च सस्यशोचे संध्यानिमेधा मत्रो्ारणविशिष्संध्यागोचरा इत्यनु संपेयम् । अज्ञटिपरषेपस्तूचायेमाणया साकिघ्या कारय; ॥ १७ ॥ एवं चाशोचापगमहेतुभूतो निखननादिः कमैफङाप उक्तः, संप्रति तदः पगमसम्थं कारविशचेषमाह-
त्रिरात्रं दशरात्रं वा शावमाशोचमिष्यते ॥
उनहिवषं उभयोः घ्ुतकं माठुरेव हि ॥ १८॥ शाव शवनिमित्तमशचित्वं समानोदकानां त्रिरात्रं, सपिण्डानां दक्षराभ्+ मन्वादिभिरिष्यते । उनद्विवषे तु मेते यदष्चित्वं तवुभयोरेव प्रातापित्रो,। सूतकं प्रसवनिमित्तमाशोच मातुरेव, सूतिकाया एवेयथः । त्रिरात्रा्चोचं समानोदकानामिलाह भनुः- ^ अहा चेकेन रज्या च तिरतरिरेव च त्रिभिः। शवस्पृशो विष्ु्यन्ति उयहात्तदकदायिनः " इति ॥ उदकदायिनः समानोदकाः । तेषां च रक्षणं स एवाऽऽह- ८ प्पिण्डता तु पुरषे प्प्तमे विनिवतैते । समानोदकभावस्तु जन्मनाश्नोरवेदने ” इति ॥ अनेन चाथादेवसंृकादे षापस्पाकं च संतानजन्मेति यावञ्क्रानपनुबरते तावत्तेषां सपानोदकत्वपिति । दशषरात्राज्ञौचं सपिण्डविंषयप्र् । तदाह मन॒रेव- ५८ दुश्ाहं शावमाशौचं पपिण्डेषु विधीयते '” इति । तत्रापि पक्षान्तरत्रितयं सत एवाऽऽह- ५ आवापं चयनादस्भां उयहमेकाहमेव वा आवासं चयनादस्थामिति चतुरहोपरक्षणम् । तस्य चतुर्थेऽहनि विहित त्वात् । तथा च सबतः-- ८८ चतुर्थेऽहनि कतैव्यं मृते प्ेचयनं द्विनेः " ।
+ नविद्तेऽयं मेको घ. छ. पुस्तकयोः ।
१, छ, मिष्टं च. ।
८९४ अपराकापराभिधापरदिद्यविरचितरीकासमेता- [ २ त॒तीयः-- ( आश।चप्रकरणम् १)
यद्यपि “ प्तचयनमूध्व दशम्याः कृष्णपक्षे ' इद्याश्वलायनेन काठान्तरे संच- यनं विधीयते, तथाऽपि चतुथऽहनि तस्य विधिरस्तीति चतरह एव संचयनेन लक्ष्यते । दशरात्राक्यूनस्य कारस्यात्र विवक्षितत्वात् । अत एव दक्षः- ““ प्तद्यः शाच तथकाहस्यह शवतुरहस्तथा ” इत्यक्तवान् । एवं च सति दशादथतुरदस्ञ्यदह एकाह इति तत्राशचौचे चत्वारः पक्षाः तेषां व्यवस्था स्मृदयन्तरे विदिता । तत्र पराशरः ५ एकाह च्छरुध्यते विप्रा योऽचिवेदपतमन्वितः । =यहात्ॐ वड पस्तु गुणौ दरा|*५।दनः ` ॥ दक्षस्त॒ दश्च पक्षानाद- “ सद्यःश्ञोचमथेकाहसयहश्वतुरहस्तथा । षट्दशरद्वाद शाह श्च पक्ष माप्तस्तथेव च ॥ मरणान्तं तथा चान्यद्श पक्षास्तु सूतके । उपन्याप्तक्रभेणेव वक्ष्याम्यहमरे षतः ॥ गरन्थाथेतो विजानाति वेदमङ्गैः समन्वितम् | पकस्पं प्रहस्य च क्रियावांश्च न सूतकी " ॥
वृहस्पतिः--““ स्वाध्यायः क्रियते यत्र होमश्चोमयकाठिकः । सततं वैश्वदेवश्च तव्राश्चोच न विद्यते ” ॥ पराश्चरः--““ स्वाध्यायः क्रियते यत्र मारतं यत्र षल्यते | सतते वैश्वदेवश्च तच्राश्नौचं न विद्यते '' ॥ बृहस्पतिः-“ एकाह च्छुध्यते विप्रो योऽभिवेदप्तमन्वितः । हीने हीनतरे वाऽपि उयहश्चतुरहस्तथा ' ॥ अभिवेदस्य॒क्ताद्ीनः कंवल्वेदः । यस्त्वधीतवेदाऽपि वेदं न धारयति, स हीनतरः । यद्रा भ्रौताभ्रिरदितो दीनः । स्मातोभिमान्केवल्वेदाध्यायीं हीनतरः, भ्रातस्मातांभिरादेतः सपूणवेदाध्यायी च। बहस्पतिः-- ¢“ त्रिरात्रेणेव इुध्येत्त विप्रो वेदाेपंयुतः । पश्चमिवाऽ्चिहीनस्तु दशाहं द्राद्यणघरुवः ॥ रिरोञ्छायाचितेनीवन्यः शध्येद्धिजोत्तमः । गायन्नीमात्रप्तारोऽपि तिस्रः सध्या उषास्ि च॥
१ क. श्यनादुध्वं । २ क, विदितः । ३. छ, (दितःसः। ४य, छ, हद्रह्म।
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याहवल्क्यस्मृतिः। ८९५ ( आशशौचप्रकरणम् १) न करोति श्ववृत्ति च षडहः सूतक भवेत् » । दक्ष--““ अल्नात्वा चाप्यहूत्वा च अद्वाऽन्च्त् यो द्विनः। एवव्रिधस्य विप्रस्य सवेदा सूतकं मत्रेत् ॥ ञ्या्रितस्य कदयेस्य ऋणग्रस्तस्य पदा । क्रियाहीनस्य मूसेस्य स्लीजितस्य विरोपतः ॥ ठ्यपसनासक्तचित्तस्य पराधीनस्य नित्यशः । ध्रद्धात्यागविहीनस्य मस्मान्तं प्तक भवेत् ॥ न सूतक कदाचित्स्मायावज्जीवं तु सूतकम् । एवं गुणविरोपेण पुतकं परमुदाहतम् '' ॥ बरह्म पुराणे--“ अन्यपृत्र। यस्य गेहे मायां स्यात्तस्य नित्यशः । अशोचं प्रकार्य देहे भवति पदा ॥ दानं प्रतिग्रहः खानं सव तस्य मवदूतरभा !! | शातातपः“ जन्मकमपरिथष्टः सध्योपासनवार्जिनः ] नामधारकविप्रस्तु दश्ाहन किङध्यति " ॥ अत्र च सृतकरशब्द आशौचमाते वतेते। आश्ञोचसंकोचाश्च दानप्रति्रहा- दिविषयायामा[पित्ती विधीयन्ते, नाविरेषेण सवेकमस । यदाह गौतमः- ^“ ब्राह्मणस्य च स्वाध्याय।निवृस्यथम् ' इति । अयमथंः-बहुतर सपिण्डस्य दुर्मेधसः संपूर्णाशोचे क्रियमाणे स्वाध्यायो निब. तेते । स्वराध्याय(या)निष्ठत्तिग्रहणं च मरदशंनाथम् । तेन कुसूख्कुम्भपान्यादीनां ट तिसंकोचितानां सपूर्णेऽशौ चपक्षे प्रतिग्रहनिष्टस्या जीवनमेव दलं स्यात् । तेन तेषां यथासंभवं सवःज्ञोचेकादहादिविधानं प्रतिग्रहविषयमेव । विषया- न्तरे तु तैरपि संपृणमेवाश्चौचं काय॑म् । उनद्विवरपं मेते तूभयोरेव मातापितरो रस्पृश्यत्वलक्षणमादोचम् । अनधिकरारलक्षणं तु स्वेषामेव । यदाह वसिषए्ः- ८ उनद्धिवर्षे प्रते ग्भपतने वा प्तपिण्डानां त्रिरात्रमा चम् " इति । यत्र तेनैवोक्तम्--*“ सः शौचमिति गौतमः '› इति, तदस्पृश्यत्वा्ञा- चाभिप्रायामिति । सतर मातुरेव हीति दृष्रन्तायेम् । यथा सूतके मातुरेवा- सपृश्यता तथोनटद्ििषेमरणे पिघ्रोरेषेति । जन्मपरणयोः सपिण्डसमानोद्- कानां कपवि्ोषानधिकारलक्षणमस्पृरयत्ररक्षणं चाशुचितमस्ति ॥ २८ ॥ तत्र जन्मन्यस्पृहयत्वविन्ञेषमाद-
१ क. °यानिमित्तमिति । २ कं, यप्र ।
८९६ अपराकापराभिषापरादिलयविरचितर्यीकासमेता- [ ९ ततीयः ( आक्षौचप्रकरणम् १ )
पित्रोस्तु सूतकं मातुस्तददग्दश्चनादधुषम् ॥ तदृहनं प्रदुष्येत प्रवषां जन्मकारणाव् ॥ १९ ॥ स॒तकं भसूतिभवमस्पृश्यस्वात्पकमशचित्वं मातापित्रोनान्येषां सप्िण्डानाम्। सत्र यदि पिता सूतिकायाः संस्पशेरक्षणं संसग तया सह न भजते, तदा मातुरेवास्पृहयत्वं रजोदश्चनहेतुकं धवमविचकं दश्चरात्नं याबद्धवति । यदाह वसिष्ठ ५८ नाश्नो चं सूतके पुषः पेपर्गं चन्न गच्छति । रनस्तत्राश्ुचि वेत्त पुति न विद्यते " इति ॥ यस्मिक्नहनि पुत्रजन्म तदनं दष्यति; न तस्मिन्नहनि पितुरशुचितवं भवतीत्यथेः । अत्र पपुर्वषां जन्मकारणात् ” इति हेतुः । पर्वेषां पित्रादिपुरु- षाणां तत्र जन्म भवतीति हेतोस्तस्मिननहन्यशुद्धिनांस्तीति । दाङ्कलिलितौ--“ पिता पितामहग्ैव तथैव प्रपितामहः। भूयस्तत्रैव जायन्ते तदहर्वेदयन्ति च ॥ तस्मात्त दिवपतः पुण्यः पितणाममिवधेनः "' । पनुः--“ नाते कुमारे तदहः कामं कुयात््रतिग्रहम् । हिरण्यधान्यगोवाप्रस्िलान्नगुडप्र्पिषाम्र् '” ॥ शाङ्लिखितां- ^“ कुमारप्रवे नाम्पामच्छिन्नायां गुडतिरहिरण्यवज्ञ- प्रावरणगोधान्यप्रतिग्रहेष्वदोषः । तदहरित्येके ?' । हृद याहवरक्यः-“ कुमारजन्मदिवपे विप्रैः कायैः प्रतिग्रहः| हिरण्यमृगवाश्वाजवाप्तःशय्याप्तनादिषु । तत्र सर्व प्रतिग्राह्यं कृतान्नं तु न भक्षयेत् । मक्षयित्वा तु तन्माहाद्विनश्वान्द्रायणं चरेत् "” ॥ अत्र च--““ सर्वेषां शावमाशौचं मातापित्रोस्तु स॒तकम् । सूतकं मातुरेव स्यादुपस्ृदय पिता शुचिः ,? इत्येवमादीन्यस्पूहयतारक्षणाश्चोचविषयाणि, न पुनरनधिकारलक्षणाश्नौच- विषयाणि, तस्य सवैसपिण्डविषयतेन- ८“ दशाहं शावमाशौचं प्तपिण्डेषु विधीयते । जननेऽप्येवमेव स्याजनिपुणां शुद्धिभिच्छताम् ” इति मनुना विहितत्वात् । अनेन च वचनेन श्रावाश।चग्रत्तप।णि जन नेऽप्यतिदिश्यन्ते । ततश्च तद्रदशुवितवं तद्ब्युदासोपायश्च र्यते । तत्र
भ्रयश्ित्ताष्यायः |] यात्वर्कयस्पृ विः । ८९७ ( भाशोषप्रकरणम् १ )
पिण्डोदकदानसंचयनादि शुचित्वापायतयाऽतिदि्टं सदेषकरेण निवल्येते । दशाहचतुरहादिके पक्षदशकमादिश्यव एव । नचतथा सति सूतिकाया अप्येकाहादिना कलरपेन शुद्धिः शिष्टाचारविश्ुद्धा प्रसस्यत इति षाश्यष् । अनपिकराररक्षणस्याज्ञोचस्यायमतिदेश्चो नास्पृहयतायाः । अत एवाऽऽह दद्धपचेताः- ¢‹ सूतिका प्तवेवणौनां दश्चाहेन विद्ुध्यति । प्रतो च न पथक्शोचं सर्ववर्णेष्वयं विधिः" ॥
कमाधिकारेऽ(येऽ{)पि तस्या एकादक्नाहादिना नास्तीलयाह पैठीनसिः- “४ सूतिक। पुत्रवतीं विंशतिरात्रेण कमणि कारयेत्, मातेन स्ीजननीम् "” शति ।
एतच प्रकरान्तसोमयागव्यतिरिक्तकमेविषयम् । यतः सोमयागं प्रलयाह कात्यायनः ८ पल्न्युदक्या दीक्षाहूपाणि विर्षोय पिक्ताऽन्वापीनोपश्रवणाततितपंधिवेरयो- वेदिप्तमीपे | सू(सु)त्यापु त्रिरात्रान्ते गोमूत्रमिश्रेणोदकेन पयित्वा परिषा- नादि करोति प्तानिपातिकम् । प्रसृतायाश्च दश्षरात्रादुर्ध्वं स्रानादि "' ¦
एवं तावत्प॒तकेऽपि दशाहसंबन्धिन्याश्नोचे सामान्यतः पराप्ते तदपषादबि- शेषं व्यास आह- ५५ तूतिकावाप्तनिखया जन्मदा नाम देवताः । तापं यागनिभित्तं त॒ शुद्धिजैन्मनि कीर्तिता ॥ प्रथमे दिवपे षष्ठे दशमे चैव सवदा । त्रिष्वेतेषु न कुर्वीत सूतकं पुत्रजन्मनि " ॥ मार्कण्डेयः“ रक्षणीया तिथिः षष्ठी निशा चेव विशेषतः । रात्रौ जागरणं कार्यं जन्मदानां तथा बहिः ॥ पुरुषाः शख्हस्ताश्च नृत्यगीते योषितः । रात्रौ जागरणं कुयुदेशम्यां चैव सूतके , ॥ ब्रह्मपुराणे- ^ कन्याश्चतछरो राकाया बाङतक्ष्णी च पश्चमी । कीडनाथी च बाानां षष्ठी च रिशुरक्षिणी ॥ खड्गे तु पूजनीया सा वैहयत्रादयेद्विजातिमिः " ।
राकाऽनुमतिः सिनीबादी कुरत चतसः कन्याः ॥ १९ ॥
काया माना कामिना
१६. छ. "कारनेन निवतेते। २ क. "कादशहाः ३. छ. "काटा ज्यच, छ, निषाय। ५६, छ. “खीतोपः । ६ क, घ. ज्ञापयिघा । ५ ध. छ, लरक्ष्णीः । ११३
८९८ अपरार्कापराभिषापरादिलयविरवितटीकासमेता-- (रततीयः- ( आश्षौचप्रकरणम् १ )
आश्रौ चसंनिपातं प्रलयाहई- | ५. न् = क क (कि = अन्तरा जन्ममरणे शेषाहोभिर्विदचुध्यति ॥ पुवैपवृत्ताशौ चकारस्यान्तरा मध्ये जनने मरणे षा जाते तन्निमित्तमा- शौचं पूरप्रत्तस्येव दशषराज्ादेः शेषाहदोभिरवशिषटरहोरात्ैः ध्यति, न पुन. ॥ ९ 9 [| ® | # ् मेध्योत्पन्नं जननं मरणं वाऽऽरभ्य दश्चरात्रान्तरं शुद्धये कायम् । अत्रष यदि पूरं जन्मतो दशाहमध्ये मरणं तदा मरणादारभ्य दशाहः काथः। यदाहाङ्गिराः- ८४ सूतके मृतकं चेत्स्यान्म॒तके त्वथ सूतकम् । तत्राधिकृत्य मृतकं शोचं दुयान् सूतकम् ” ॥ घटूत्रिशन्मतात्-“ शावाशौ चे पमुत्पनने सूतकं तु यदा मवेत् । शवेन शुध्यते सूतिनं सूतिः शावोधिनी "' ॥ समसंरखयाकदिनापनोधयाश्ोचविषयमेतत् । यदाह बोधायनः- ८ जननमरणयोः संनिपाते पतमानो दकरा्रोऽथो यदि दशरात्रः संनिपा(पमतेयुराचं दश्चरात्रमाश्ोचमानवमादिवपरात् '› ।
अत्र दशरात्रग्रहणमाक्चाचस्य तुस्यकाटयोपरक्षणायम् । तथा च शडइः- ८८ समानाज्ञोचप्तंपाते प्रथमेन समापयत् |
जप्तमानं द्वितीयेन षममराजवचो यथा " ॥ यपः-- ^“ अधवृद्धिमंदाश्षोचं पश्चिमेन समापयेत् । यथा त्रिरात्रे प्रक्रान्ते दश्षाहं प्रविशेयरि ॥ अशौचं पुनरागच्छेत्तत्समाप्त्या विद्यति ” । अषपाशोचं, तस्य पूर्बोत्पन्नाश्ौचकारादधिककाललत्वं द्धिमखम् । हारीतः-- ¢ शावान्तः शावमाज्ञोचे(च) पू्वा्ञोचेन शुध्यति । ठघ्रुना रघु इाध्येत्त " ॥ टघुनेकाहादिनेकाहादिकं शुष्येन्न तु पक्षिण्यादिकम् । भ्रजापतिः-““ सूतके तु समुत्पन्ने पुत्रजन्म यदा मवेत् । कतुंसतात्काचिकी शुद्धिः पूरवीश्ौचेन श्यति " ॥
१क. परन्तेशुः। २फ. म् । भधिशयाधिषीकृष्येययंः। ध । ३. छ. “शोभिनी । ४क्, शत्रोऽयवा य०। ५. छ, समज्ञोचं च प'।
प्रायश्चित्ताभ्यायः ] याह्नवरक्यस्प्रतिः। ८९९ ( आद्यौ चप्रकरणम् १)
कतौजातकमांदिकतैः । परवीहौचेन पएवीशौ चकालेनेलय्थः । तथा-- ^“ अघानां यौगप तु ज्ञेया शुद्धिगैरीयी । मरणोत्पत्तियोगे तु गरीयो मरणं मवेत् ?' ॥ ततश्रायमथेः सिद्धः--श्चावाश्चौचे बतैमाने यदि तेन तुखयकारापनोध(य) शावं सूतकं वाऽन्ञोचं जायते, तदा पूर्वमेव ्ुद्धिः। यदा तु स्वरपकाटापनोये ावे वतमाने बहुकारापनोधं सूतकं मृतकं वाऽऽप्यते, यदि वा सूतकं केन?) वतंमानेन मृतकं तुस्यकारमेवाऽऽपधेत, तदोत्तरेणेव श्रद्धिः । गोतपः--““ तचचदन्तः पुनरापतेच्छेपेण शध्येरन् " । अत्र च तदिति समानकारपाश्नौचं परामृशयते, न पनजेनने जननं मरणे मरणमिति विवर्तितम् । श्ाख्रान्तरविरोधप्रसङ्गात् । यदषि- ८५ जनने जननं चेत्स्यान्मरणे मरणं तथा " . शति वचनं तदप्यनुवाद्कं न नियामकं, विरोधप्रसङ्गादेव । अन्न च विश्रेष- स्तेनेवोक्तः - ४ रात्रिर पतति द्वाम्यां प्रभाते तिचमिस्तथा » इति। अयमथेः-- रात्रिरेव शेषो यस्याऽऽशौ चस्य तस्मिन्सति यदा्ञौ चान्तरमाप- येत, तद् द्वाभ्यामहोरात्राभ्यां तस्य शुद्धिः । मभाते तस्यां रा व्युष्टायां पुरा सूर्योद यादाशौचसंनिपाते जरिभिरहोरातरैः शुद्धिरिति ! अङ्किराः-- ^“ सूतके यदि तस्यं स्यान्मृतकेन कथंचन । जश्पूरयं तद्भवेदरोघ्रं सवमेव पस्बान्धवम् ›' ॥ अन्न सृतकमृतकग्रहणमक्षौ चसंनिपातोपलक्षणायेम् । [ + आ नवमादहिवसात्पुवोशोचेनेव शुद्धिरुक्ता । अवशिष्टदश्नमाहोरात्रस्य राजेविभागे- ८ रात्रिशेषे पति द्वाभ्यां प्रभाति तिदमिस्तथा इत्यनेन तेऽवि दिनरूपं मागद्रयं तत्र कि का्यमिलयाह ] ब्रह्मप- राणम्रू- “ जाद्यं मागद्वयं यावत्पूतकस्य तु पूत॑के । द्वितीये पतिते त्वार्यं त्पूतकाच्छुद्धिरिष्यते ॥ भत ऊर्ध्वे द्वितीयात्तु सूतकान्ताच्छरुचिः स्मृता । एवमेव विचायं स्वान्मृतके म॒तकान्तरे ॥
+ एतच्विहान्तगेतं न विद्यते घ. छ. पुस्तक्रयोः ।
[क 2 2 1, 11 1
~~~ ~
१ क, “चेतयन” । २. छ. “तकम् । द्वि° । ३ घ. छ, यादाशचर्छ ।
९०० अपराकोपराभिधापरादिल्यविरचितदीकासमेता-- [रतृतीयः-- ( भश्ाकष्रकरणम् १) मतक्यान्तरे यत्र सूतकं प्रतिप्ते । भैपूतकस्यान्तरे वाऽथ मृतकं प्रतिपद्यते ॥ मृतकान्ते भवेत्तत्र शुद्धिवरभेषु पर्वशः ५ । +अयपथः-- आश्रौ चान्तिमाहोराश्रस्य यदायं भागद्वयं दिनङ्पं तत्र पएृवा- शौ चपथ्येऽशौचान्तरपाते पवेणेव शुद्धिः । अवशिष्टे राभिरूपे भागदयेऽय बिभागः- ८ रात्रिशेषे सतति द्वाभ्यां प्रमति तिसमिस्तथा ” शति | ङेखकैः पुनयेदेत्टिखितम्-- आशा चकालस्य त्रिभागकरणेनान्न भागद्रयम् । अतो ऽविहिताद्चागदवयाच्छुद्धिः । एतच निगुंणविषयम् । सगुणस्य तु पुनर्गौ- तमीयम् । एवमेवेति त्रिभागकरणादिना । [ तदयुक्तम् । एतेनैव प्रन्थकरेण र्मा नवमादहिवसादिति स्वयमुक्तस्वात् । तथा रात्रिशेषे सति दराभ्यामिलम्र रात्रिरेव शेषो यत्र कार् इत्युक्तवा । |] शङ्क!--“ मातर्यादौ परीतायामशुद्धौ त्रियते पिता । पितुः शेषेण शुष्येत मातुः कायां तु प्र्तिणी " ॥ अस्याथः-- माता चेदादां न्नियते तदक्ा च एव पश्ास्िता नियते, तदा पिठसंबन्ध्याशौचस्य शेषेणैव पुत्रादिः कती शुध्येत् । पिता चेदादौ भ्रियते पथादश्षौच एव माता न्नियते तदाऽपिका पक्षिण्येव कार्यां । पक्षिणी दिन- दयम् । “ कवुंलात्काठिकी शृद्धिः ” इतिवचनासाप्नायां शुद्धौ तदे(दे)व, तदच- नपरिहाराथोषेदं वचनम् ॥
गरभेस्लावे माप्तुलया निशाः शुदेस्व॒ कारणम् ॥२०॥ गभांधानप्रभृति यावत्संख्याके माकि गभः सरवति च्यवते ताबन्लहारा- आणि व्यतीतानि सनि ्ञीश्चद्धः कारणं भवति । गर्भस्ताबो नामापाप्तपरसव- कास्य गमंस्य निगमः । अत्र गौतपः- « गरभमाप्तप्तमा ररी: क्ल॑स्तने गभ॑स्य उयहं वा "| व्यवस्थितविकरपोऽयम् । ततश्च मासत्रयं यावञयहं, ततः परं माप्ततरयं माससमा रात्रयो ज्ञेया इति ।
* एतदधस्यानेऽयं पाठो ध. छ. पुस्तकयोः--“ मृतकस्यान्तरे वाऽथ मृतकं यत्र विद्यते ” इति । + एततप्रमृति लिच्ितमिखयन्तं न विद्यते घ. @. पुस्तकयोः । * एतचिहान्तगतं नास्ति ध, छ. पुस्तकयोः ।
बजय
१. छ, दौ बु इतायाः |
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याहवच्छयस्पृतिः। ९० ( आशौचप्रकरणम् १ ) |
आदि पुराणे-५ षण्माप्राभ्यन्तरे यावद्भ्मल्लावो भवेद्यदि । तदा माप्तपतमेस्तापतां दिवपैः शुद्धिरिष्यते ॥ सत ऊर्यं स्वनात्युक्तमाशौचं तामु विद्यते । पः शोचं प्तपिष्डानां गर्भस्य पतने प्तति ” ॥
सथः होचविधानमस्पृह्यतारक्षणाश्षो चविषयम् । अनधिकारशक्षणं ता- हरचं चिरात्रं यावर्सपिण्डानां भवदेव । यदाह वसिष्ठः- ५ ऊनद्विवर्ष प्रेते गमपतने वा प्षिण्डानां जरिरात्रमाशौचम् "| मरीचिः“ गमेलरुल्या यथामाप्तमाचरेनूतनख्यहः । राजन्येव चतूराघ्रं वैश्ये पश्चाहमेव च ॥ अष्टाहेन च शूद्रस्य शुद्धिरेषा प्रकीर्तिता | छवि मातुक्जिरात्ं स्यात्सपिण्डाशौचव्जनम् ॥ पति मातुययामाप्त पिन्रादिनां दिनत्रयम् " । अत्र विशेषमाह वृद्धवतिष्ठः- ५८ गमेल्लावे माप्तुस्या रात्रयः ख्रीणां जानमाश्रमेव पुरुषस्येषत्कदिनगमंलवे तु त्रिरात्रम् '! । सावपावविवेकथाक्तः स्पृलयन्तरे- ८ सा चतुर्थाद्धवेत्ावः पातः पश्वमषष्ठयोः | सत उर्व प्रमृति; स्याह शाहं परतकं मवेत् " इति ॥ २० ॥ विप्रादिहतस्याऽऽषौ चसंकोचमाह-
+ विप्रगोनृपहतानामन्वक्षं चाऽऽत्मघातिनाम् ॥
विप्रादिभिहतानापाकेहितासलयागकारिणां चोपरमेऽन्वक्षं मतयक्तं दहयपाने तच्छरीरे तत्सपिण्डानामाश्रोचमिलयथः ।
गौतमः--“८ गोत्राह्मणहतानामन्वक्षं राजक्रोधौश्च युद्धे प्रायाना-
दाकर खभिविषोदकोहन्धनप्रपातनेरिच्छतां च " इति ।
राज्ञा यदि करोधमन्तरेण प्रमादाद्धतः, यदिवाकृद्धन यद्ध हवस्तदा तत्स. पिण्डानां तत्समवाये नाऽऽद्गोचम्। राजक्रोधाच युद्ध इति विश्ञेषणोपादानात् । भआयादिमिश्च परमादान्पृतेषु पणेमेवाश्चोचम् । इच्छतापिस्युपादानात् ।
+ ^“ हतानां नृपगोविगरैरन्वक्षं चाऽऽत्मधातिनाम् ” इति पाठो ड. पृर्तढे विद्ते ।
१६. छ. "पाशाय" ।
५०२ अपरारकापिराभिधापरादिल्यविरविवदीकासमेता-- [ \ तृतीयः- ( आश्षौचप्रकरणम् १ ) शुनःपुच्छः--“ अग्न्यादिना विपन्नस्य ॒चातुर्ैण्य॑स्य रोगिणः। पपिण्डास्तस्य शुध्यन्ति त्रिरत्रेण न पशयः ” ॥ अङ्गिराः--““ वृद्धः शोचस्मृतेु्ः प्रलयारूयातमिषकक्रियः । आत्मानं घातयेचस्तु मृखगन्यनशनाम्बुमिः ॥ तस्य त्रिरात्रमाशोचं द्वितीये त्वाश्थप्तचयः । तुतीये तूदकं दत्व। चतुर्थे श्राद्धमाचरेत् " ॥ वृद्धः सप्ततिमतिक्रान्तः । तथा च स्मरतिः- आ षोडश्ाद्वेद्याटो यावर्क्षीरप्रवर्तकः । मध्यमः प्तप्तपिं यावत्तत्परं वृद्ध उच्यते ५" ॥ तथा--““ व्यापादयदथाऽऽत्मानं स्वयं योऽग्न्युदकादिभिः । विहिते तस्य नाश्षोचं नाभिनाप्युदकक्रेया ॥ सथ कश्चित्प्रमादेन स्रियेताग्य॒दकारिमिः। तस्याऽऽशौचं विधातव्यं कार्यां स्यादुदकक्रिया ” ॥ बह्मपुराणे--““ प्रमादादपि निःशङ्कस्त्वकस्माद्िषिचोदितः । शृङ्किदषटिनखिग्याखविषविद्युजटा्चिभिः ॥ चण्ड छैरथ वा चैरैर्िहतो यत्र कुत्रचित् । तस्य दाहादिकं काय यस्मान्न पतितस्त॒ प्तः ॥ शृज्किदं्टिनसिग्याङ्विषवहिल्िगो नेः । आदरात्परिहतेग्यः कुकन््रडां मृतस्तु यः ॥ नागानां विप्रियं कुर्वन्हतश्वाप्यथ विद्यता । निगृहीतस्तु यो राज्ञा चौरदेषेण कुत्रचित् ॥ परदारान्गतश्वैव द्वेषात्तत्पतिमिईतः। अप्तमानेस्तु संकी्ैशण्डालायैश्च विग्रहम् ॥ कृत्वा तैहिं हतास्तांस्तु चण्डाटादीन्तमासिथिताः । चोराभिविषदा श्वैव पाषाण्डाः क्रूरबुद्धयः ॥ क्रोघात्प्रायं विषे वहं शसमु हन्धनं नम् । गिरिवृक्षप्रपतं वा ये कुवैन्ति नराधमाः ॥ कुशिद्पजीविनो येऽपि सूनाटंक।रकारिणः । मुलेभगास्तु ये केचिल्ङ्ीबप्राया नपुंपतकाः ॥
पिपी
9 ध | छ, क त्वा ॥
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यात्तवस्क्यस्प्रतिः। ९० ह ( नाशौचप्रकरणम् १)
ह्मदण्डहता ये च ये च द्युर्बाह्यणैरताः । मह।पातक्रिना ये च प्रतितास्ते प्रकीर्तिताः ? ॥
महाभारतम्--““ पापात्पापप्तमाचाराद्विहीनाच्च नराधिप । पाप एव वधः प्रोक्तो नरकायेति निश्चयः " ॥
तया--““ विषमुहन्धनं दाहो दस्युहस्तात्तथा वधः ।
दष्टिम्यश्च प्ुम्यश्च प्राकृतो वध उच्यते” ॥
ब्रह्मपुराणमू्--“ पतितानां न दाहः स्याजान्त्येष्टिनास्थिप्तंचयः । न चास्ुपतः पिण्डो वा कायं श्राद्धादि न कवित् ॥ एतानि पतितानां च यः करोति विमोहितः । तपतङच्छरद्रयेनैव तस्य शद्धिने चान्यथा ॥ पतितस्य तु कारुण्याद्यस्तृत्ति कतुभिच्छति । पतु वापीं माहूय प्तवेगां दत्तवेतनाम् ॥ जश्गुद्धषटहस्तां तु तथावृत्तं बवीत्यपि । हे दापि गच्छ मूल्येन ती्थादादाय सत्वरम् ॥ तोयपूण घटं वेमं पतिर दक्षिणामृखी । उपरिष्टात्त वामेन चरणेन ततः क्षिप ॥ कीतयेत्पातितीं सज्ञां तं पिबेति दिशेन्मृहुः | निशम्य तस्य वाक्यं स्याष्ठन्धमृल्या करोति तत् ॥ एवं कृते मवेत्तपतिः पतितानां च नान्यथा । क्रियते पतितानां तु गते संवत्सरे कचित् ॥ देशधमेप्रमाणत्वाद्भयाकूपे स्वबन्धुभिः । मातेण्डपादमूटे वा श्राद्धं हरिहर स्मरन् " ॥
पातेण्डपादमृरं काहषीरेषु प्रसिद्धम् ।
स्कन्द पराणमू--““अदग्धानामपिण्डानां पतितात्रतिनां तथा । श्राद्धं पिण्डप्रदानं च नेव कुयादिति श्रुतिः ॥ तेषां मदिम्डुचे मापि सूयेकषेत्र प्रयत्नतः । तितापितानां पक्षाणां य्तिथिः श्राद्धकमेणि ॥ तमिसतस्मिन्रविकषेतरे मापे चैव त्रयोदक्ते। श्राद्धं पिण्डप्रदानं च कुर्यान्मातण्डपादयोः ” ॥
१ क्. मात,ण्डः ।
९०४ अपराकापराभिधापरादियषिरवितटीकासमेता -[ २ तृषीयः-- ( भाषौीचप्रकरणम् १ )
स॒मन्तुः--““ भण्निजरकतङ्मदेशान्तरसंस्थपेन्यास्यनश निमहाप्व- निकानामुदकक्रिया कायो सद्यः शोचं मवति ›! । कदयपः--“ अनदशनगतानामशनिहतानामभ्नि नछ्प्रवेहितानां भ्गुस्क्ामका- न्तारगतानां गमोणां जातदन्तानां त्रिरात्रेण शभ्यति ५ । परण इति शेषः ॥ प्रोषिते कार्रोषः स्याद्शेषे यहमेव च ॥ २१ ॥ स्वेषां वरसरे पूरणे प्रते दचोीद्कं शुचिः ॥ प्रोषिते देशान्तरस्थे सपिण्डे मृते दैदारात्रादाक्ौचकारे चानतिक्रा- शते, दशरतः शेषं यावदाशौचं भवति । अरोषेऽतिक्रान्ते दकशरा्रादो यदि हन्परणं भुतं, सदा तरिरा्रमाशोचं सर्देषां सपिण्डानाप् । यादि वत्सरे पूर्ण त्रत षद् प्रेतायोद्$ दशा श्रचिभेवति। गौतमस्तु दशरात्रादृष्वं देशान्तर. स्थमरणे पक्षिणीं रातरिमाशौचमाह -“शुतवा चेव दशम्याः पतिणीम्" इति । वसिष्ठः पुनरहोरात्रमेवाशी चमाह-- “ देशान्तरसयेप्ेत ऊधव ददाह च्छरतैकरा्रमारोचम् '' इति । मनुरतु सधःशौचमाह- ५८ निर्दशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च | प्तवाप्ता जद्माष्ुत्य इद्धो मवति मानवः " इति ॥ निदेशं निगेतदश्षाहम् । एषां विरोधपरिहारार्थ व्यवस्थामाह देवशः- «५ आ त्रिपक्षात्रिरात्रं स्यात्वण्माप्तात्पक्षिणी ततः । परमेकाहमा वषाद ज्ञातो विशुध्यति ” इति ॥ उभयतोदिवसा राजिः पक्षिणी । अनेनैवाभिप्रायेण विष्णुरप्याह ~ ८ अवाकित्रपक्षाजिनिशषं षण्माप्तात्त दिवानिशम् । अहः संवत्परादवाग्देशान्तरमृतेष्वपि इति ॥ दिवाशम्देनाभाददेयुर्यते पक्षिणी त्व सिद्धये । विष्णुः-- श्रुत्वा देशान्तरस्थे जन्ममरणे माश चरोषेण शुध्येत् , म्यतीते त्वाशषौचे संवत्परस्यान्तस्त्वेकर प्रेण, अतः परं नेन ५ । देश्ान्तररक्षणमाह दददपनुः-
१क, ^नांजाः। २ ड. “स्यात्परं द । ३ क. दश्हदोराः।४्क, ररत्रदिःशः। ५९. © ॥ । त्वप्रहनि ।
पायधित्ताध्यायः ] यात्वस्क्यस्पृतिः। ९०८५ ( आश्लौचप्रकरणम् १) ५ महानद्यन्तरं थत्र गिरिवां व्यवधायकः | वाचो यत्र विमिद्यन्ते तदेशान्तरमुच्यते ›' | बृहस्यतिः- “ देशान्तरं वदन्त्येके पष्टियोजनमायतम् । चत्वारिशद्भरन्त्यन्ये त्रिश्दन्ये तथैव च "| स्मृलयन्तरम्- ^“ तिथगयवोद्राण्यष्टो यतां व्रीहयस्रयः | प्रमाणमङ्करस्याक्तं वितसिद्रौद श ङ्खदा ॥
क
वितस्ते्गुणाऽरन्निष्ततः किष्डुस्ततो धनुः | धनुःसहसे दे कऋरराश्चतप्करोरं त योजनम् ' ॥ किष्कुररनेद्विगुण एव । ततः किष्कुतो धनुरपि द्विगणमेव, नार्मकाश्चोऽ- यवम् । फिष्कु(धनु)दस्तचतुष्टयम् । मातापितृषिषयं पठीनसिराद- “ पितरौ तु मृते श्रुत्वा दूरस्थोऽपि हि पुत्रकः | ज्ञानात्त दिनमारभ्य दशाहं पतक चरेत् ' ॥ सूतकमःश्चोचपिल्यथः । दक्षरात्रादृध्वमिति शेषः । तस्य मध्ये तु शेपेभेव । दक्षः--““ महागरुनिपातपु त्तराद्रउस्नो पर्वतिना | अतातञऽब्देप कतव्य प्रतकाय यथा ' ॥ तथा -““ पितृपल्यामतोतायां मातृवजं द्विजोात्तमः। द्रारात्रे प्यतीतेऽपिं तिराप्रमङचिभेवेत् ''॥ प्रसवत्रिषये देवर आद - ८८ नाशुद्धिः प्रस्रवस्यास्ि व्यतीतेषु दिनेप्वपि ' | मनुः बे देशान्तरस्थे च प्रथक्पण्डे च संरिथिते | पसवापता जमाप्ुत्य सद्य एव व्िद्युध्यति '' ॥ दे शान्तरस्थत्वेन बाटासपिषण्डं विशि(ले)ष्येते ॥ २१॥ पषज्नि यादयश्च चकालमाई-- त्रस्य दादशाहानि विशः पञ्चदृशेव च ॥ २२॥ ्रि्दिनानि श्चुद्रस्य तद्धे न्यायवर्तिनः ॥ षज्जियादीनां यथाक्रमं दवादश पश्चदज्च त्रिशदहोरात्रा जननमरणयारा- शो चकाटः । न्यायवत्तिनः पुनः शरद्रस्य पञ्चदशाहः । न्यायवपितै विहित- कारित्वम् । एवं च सति “ त्रिरात्रं दशरात्रं वा” इत्यनेन पारिशष्याद्राह्यण- प्याऽऽशचकाल उक्तं इति मन्तव्यम् । यत्त पराशरेणाक्तम्-
(ग --------~---- ~~~ ~न) न ० कि ~~~ ---- ~~ ---~*~~ ~ ~~ --~--------- ------------ -~ --- - -- ---- --~-- =~ ~~~ ---~ ~ ~
१क. -मक्रोशोऽ । ११४
९०६ अपराकोपराभिषापरादियबिरवितदीकासमेता-- [२ तृतीयः-- ( आश्चौचगप्रकरणम् १ ) ५ क्षत्रियस्तु दशाहेन स्वधमंनिरतः दविः । तथेव द्वादशाहेन वैश्यः शुद्धिमवाप्नुयात् "१, तदेदाभियुक्तकषत्रियादिविषयम् । यकु शातातपनोक्तम्- «८ एकादशाहं द्राजन्यो वैरयो द्वादशमिस्तथा । शूद्रो विंशतिरात्रेण शुध्यते मृतसूतके " इति, ततकेवखवेदाध्यायिक्षन्नियवैहयविषयम् । यकु वसिषठेनोक्तप्- ८८ पशचद्शरत्रेण राजन्यो रविंशतिरात्रेण वैहयः, ” तज्ातिपात्रोपजीविराजन्यादिविषयम् । यत्पुनराङ्गिरसम्- “ सर्वेषामेव षणानां सूतके मतके तथा । दशाहाच्छद्धिरथ वा शतातपवचो यथा " इति वाक्यं, तत्सवंवणोनां ब्राह्मणेन पित्रा सदैकत्र वसतामाश्नौचविधाय- कम् । तथा च पनुः- ^ स्व तूत्तमवणीनामाशौचं कु्युरादितः। तद्रणेविषिदृषेन सवं त्वाशौचं स्वयोनिषु " ॥
अयम्थः- सर्व क्षन्रियादयो दीनवणी ब्राह्मणायुत्तमवणेना उत्तमवण- संबन्धिनि जनने मरणे च सति, तद्रणंविषिष्ेन दक्षरात्रादिनाऽऽशौचं कुयुः, खयोनिषु तु जातेषु एतेष च खमाश्नोचं कुरिति । तथा चाऽऽ- पस्तम्बः- ८4 क्श्रविदृशुद्रनातीनां यदा मृतकपूतके । तेषां तु पैतृकं शोचं विमक्तानां तु मातृकम् " ॥ यक मनुनोक्तू-“शूद्ाणां मानिकं काये वपनं न्यायवर्तिनाम् । वैदयवच्छोचकदपश्च द्विजोच्छिष्टं च मोजनम् "' इति, तत्र पश्चदशरात्ात्मक एव वैरयस्याऽऽशौ चकरपोऽति दिश्यते स्वशास तस्येषोक्ततात् । न्यायदत्तिश शूद्रस्य द्विजातिष्ुश्रूषणपश्चयज्ननि्वैपणभृखम- रणमायोरतत्वादिः । क्रियादो च कृतोपनयने संस्थिते दादश्राहादि विधी. यते । शूद्रस्य चोपनयनस्थाने वस्दरयग्रहणम् । तदाह] स एव- ८ आ मोज्ञिबन्धनाद्विपः क्षत्रियश्च धनुम्रहात् । मा प्रतोदमरहाद््यः शुद्धो वज्ञद्रयम्रहात् "' ॥
१ क, लुं पूवक ¦
प्रायधित्ताध्यायः ] यात्नवर्क्यस्मतिः। ९०७ ( भाशौचप्रकरणम् १ )
शङ्कः--“ अनूढमायैः शूद्रस्तु षोडशाद्त्सरात्परम् । मत्युं समधिगच्छे्त॒ मात्तात्तस्यापि बान्धवाः ' | शुध्यन्तीति शेषः| ब्रह्मपुराणे--“ बान्धवेषु च विप्रस्य ्षत्रविद्शुद्रनातिषु । मृतेषु वाऽथ जातेषु दशाह च्छरद्धिरिष्यते ॥ देशधरमप्रमाणत्वात्षद्राभे क्षत्रियेष्वथ । त्रिरा्नमपि वैद्येषु दूरप्वेकाहमेव च ॥ त्रियस्याय वेरयस्तु वेश्यस्य वृषर्स्तु वा । भ्रियते जायते बन्पुस्तत्राऽऽशोचं स्वकं मेत् ॥ एकराच्रं त्रिरात्रं च षड्रात्रं मामेव च। शद्रे सपिण्डे वणोनाम।शौच क्रमशः स्मतम् ॥ त्रिरात्नमथ षड्रात्रं पक्षस्त्वेकस्तथेव च | वैश्ये सपिण्डे वणौनामाशौचे करमशः स्मृतम् ॥ पपिण्डे क्षत्रिये शुद्धिः पद्रात्राद्भाक्षणस्य तु । वणानां परिशेषाणां द्वादशाहेन निरिशेत् ॥ सपिण्डे ब्राह्मणे वणीः पूर्व एवाविशेषतः । दशरात्रेण शुष्यन्ति इत्याह मगवान्यमः " | २२ ॥ ५+अहस्द्त्तकन्यासु बारृषु च विशोधनम् ॥ २२ ॥
क कि क
गुवन्तेवास्यनूचानमातुटश्रौ परियेषु च ॥ धषरायादत्ताः कन्या यदि भरियेरंस्तदा तत्सपिण्डा अहोरप्रेण शध्यन्ति, तासां च त्रिपुरुषं सापिण्डचम् । '“ सेप्रत्तानां ्रीणां जिपुरुषं प्तापिण्डयम् # इति वसिषटवचनात् । अत्र चापरत्तोपादानसामर्ध्यासत्तानां मर्वपक्तेण सह सप्तपुरुषं सापिण्डिधं गम्यते । बतत मनुनोक्तम्- ^“ ख्रीणामप्तस्कृतानां तु उयदाच्छुध्यन्ति बान्धवाः । यथोक्तेनैव कल्पेन शुध्यन्ति च सनामयः " इति ॥ * एतदलोकत्प्ाक् ड. पुस्तके-“ घा दन्तजननात्वद्च भा चृटाभ्नेशिकी स्ता । त्रिरात्रमा व्रतदेशादृशरात्रमतः परम् । इति शररेको वतेतेऽयं च व्यास्याङृता च गृहीतः। मिताक्षरायां स्व्यं गृ्तोऽस्ति ।
% क. त्रिषौडः ।
९०८ अपराकापरामिधापरादियविरवितटीकासमेता- [ श्तृतीयः-- ( आशौचप्रकरणम् १ ) अस्यार्थः- असंस्कृतानामनृढानां स्रीणां बान्धवा भतपष्यासयदहेण शुध्यन्ति, सनाभयः पितुपक्ष्यास्तु पूवाक्तेन करपेन ुष्यन्तीति । अत्र च सनाभिशब्देन पितुपक्याणां पृथगुपादानाद्वान्धवक्षब्दो भतृपक्षो वतेते । न च प्रदानात्मारभतपक्षः संभवति, अतः पित्रादिना बाग्दत्तानां स्रीणां विवाह- कर्मणा चासंस्छृतानां मरणे विधिरयम् । सनाभयः पितुसपिण्डाः कुमारस्य चौर्य भ्रागुपनयनान्मरणे यस्िरात्मकः कर्प उक्तस्तेन शुष्यन्ति । ^“ वैवाहिको विधिः स्लीणामोपनायनिकः स्मतः " इतिमनुवचनदशंनाद्विवाह उपनयनस्थानम् । ततशादत्तायु कन्यासरेकाहः प्रत्तास च त्यह इति व्यवस्था । तथा च इद्धमनुः- “८ अप्रोढायां तु कन्यायां सद्यः शचं विधीयते } अहस्त्वदत्तकन्यासु तथ। दन्तापु च तयहम् ,› ॥ मरी विः-““ कन्यानां प्रकचूडाकरणात्सयः शोचम् । प्राग्दाना- देकाहः । दत्तानां प्राकपरिणयनात्रयहम् "” । पुठस्यः--“ सच्तप्रोढबाखयां प्रौदायां वाप्तराच्छविः। प्रदत्तायां जिरत्रण दत्तायां पक्षिणी मवेत् ›' ॥ प्रदत्तायां परक्रान्तदानायां बाद्रत्तायामिति यावत्। विष्णः-“ संस्कतापु खीषु नाऽऽशोचं पितृप्षे, तत्प्रपतवमरणे चेपिितृगृहे स्यातां तदेकरात्रं त्रिरात्रं वा ५ । प्रसव एकरात्रमन्यत्र तिरात्रम् | पेदीनसिः-“ पितृगोत्रं कूमारीणामूढानां मर्तगोत्रता । जर्दाने प्रमीतानामृद्राहादुमयत्र तु ” ॥ यपः--“ पित्रोरपरमे चीणामशोचं तु कथं भवेत् । त्रिरात्रेण विशुद्धिः स्यादित्याह भगवान्यमः” ॥ ब्रह्मपुराणम्- ^“ दत्ता नारौ पितुर्गेहे मूयते म्रियतेऽथ वा । त ह न्धुवगेस््वेकेन जनक्रः शुध्यते त्रिमिः ॥ आजन्मनस्तु चडान्तं यत्र कन्या विपद्यते । सद्यः शोचे मवेत्त्र सर्ववर्णेषु नित्यशः ॥ ततो वाग्दानपयेन्तं यावदेकाहमेव तु | अतः परं प्रवृद्धानां जेयं तूभयतसूयहम् ॥
प्रायाश्चित्ताध्यायथः 1] याक्षवरक्यस्प्रतिः। ९०९ ( आद्नौ चप्रकरणम् १)
पितुरस्य च ततो दत्तानां मनुरेव हि । स्वनात्यक्तमशोचं स्यात्सूतके मृतकेऽपरि च ॥ पित्रा दत्तातु या कन्या खातन्ञ्यादन्यमाध्िता। यं यं श्रितवती म॒यस्तस्याऽऽशोचं मवेश्यहम् ॥ मतायां वा प्रसूनायां नान्येषामिति निश्चयः। पदे तु सप्तमे यत्र बाटात्काचिद्भुता मवेत् ॥ स्वामिगोत्रं भवेत्तस्यास्चच भूयो विरिष्यते । पेतकं तु प्रसूतायां ततैः पौविकमतेकम् ॥ कामादक्षतयोनिश्वेदन्यं गत्वा व्यवस्थिता । तस्यान्यस्य प्तगोत्रा स्याद्यं त्वाध्ितवती स्वयम् ” ॥ एवं कन्याविपयमुक्टवा बारखविषयमाह-बारेषु च विशोधनम्, हति । वाराः कृतनामकरणा अनातदन्तास्तेप च मृतेष्वहरेव विशोधनम् । तथा गुरा दिष्वसपिष्डेषु संस्थितेष्वहोरात्रेणव विश्ुद्धिः। प्रसङ्गादन्यदपि रकिचिद्धिख्यते) तत्र पनुः-- ‹ जीवंनातो यदि भत्रियान्मृतो वा सूयते चदि । सृतकं तत्र मातुः स्यातिपत्रादीनां च्रिराच्रकम् ' ॥ सप्तमास्परभृतिप्रसव एतत्) जीव॑जात इति लिङ्गात् । पित्रादीनां गुणवतां प्रेरात्रम् । अन्येषां द्राः । यत्तु ब्हद्विप्णनाक्तम्- ^“ जातमृते म॒तजति वा कुरस्य स्यः शौचम् ” इति, सत्समानोदक्विषयं न सप्ण्डिविषयम् । अत एव पन॒ः- ८ बटे देशान्तरस्थे च एथिपण्डे च संस्थिते । सवासा जछ्मा्ुलय पद्य एव विशुध्यति ' ॥
पृथविपदोऽसपिण्डः । बारोऽजाकृतनामा । अत्रैव विषये कालाय. नोऽप्याह-- ५ अनिवृत्ते दाहे च पश्चत्वं यदि गच्छति। सद्य एव विड्ुद्धिः स्यान्न प्रेतं न च पूतकम् › ॥
# भत्राऽऽषं परस्मैपदं, भ्ियतेद ङ ठिडोशेद्यात्मनेपदनियमेऽपि ।
१.७. त्न बाला कार्चिः। > क, यतः। ३ क, 'विरोषमाः।
९१० अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितीकासमेवा-[ २ तृतीयः- ( भा्षौचप्रकरणम् १ ) अथ वा विष्ण॒कालयायनवाक्ये अस्पृहयत्वनिषेधपरे । भत एव वद्धपन्,- ५५ दश्लाहाम्यन्तरे बाः प्रमादान््ियते यदि । शावाश्चोचं न करतैव्यं पती (ति) शोचेन इष्यति ” ॥ हारीतः-- “५ जातमृते मृतजाते वा प्पिण्डानां दश्चाहः " । यत्तु बृहन्मनुवचनम्- ¢“ जीवंजातो यदि मृतो मृतः पूयेत एव बा । सूतकं पकं मातुः पित्रादीनां तिरात्रकम् "' इति, यशख(च) बृहसचेतोवचनम्- ८८ मुहूपैनी वितो बाछः पश्चत्वं यदि गच्छति । मातुः इद्धिरशहेन सथ्ःशौचास्तु गो्रिणः '! इति, तद्रुणवत्तरगोत्रविषयमभिदोत्रानुष्ठानविषयं समानोदकविषयं षा | मरुतेजी वितो जीवनात् इत्थं; । शङ्खो ऽप्यभिदोत्रानुष्ठानामिप्रायेणाऽऽह- ८“ सनिवृत्ते दशाहे तु पश्चस्वं यदि गच्छति । मातुः प्राप्तविकं शौ चमुपद्परय पिता शुचिः ” इति ॥ कडयपः--““ बाडानामजादन्तानां त्रिरात्रेण शुद्धिः " । पदीनसि--“बाछे चाजातदन्ते चिरात शावमाशौचम् '” । शङ्ः--““ अजातदन्ते बे त॒ प्यः शौचं विधीयते | सहोरा्नततथा दरुद्धिबाखे तु कृतके ॥ तयेवानुपनीते तु अ्यहाच्छरध्यन्ति बन्धवाः ” | ब्राह्मणविषयमेतत् । मातापितृज्यतिरिक्तङ्ञातिविषयं वा। यः पृनरजातत- दन्ते काहयपीयस्चिरात्रविषयः स क्षज्जियादिविषयः पितुविषयो वा| अत्र चाजातदन्तक्चब्दोऽदृतनापविषयः । यदाद शङः- ८५ प्राङ्नामकरणात्सद्यः इद्धि: ” इति । यन्तद्गिरसाक्तम्-"“अनुजातस्य तावत्स्यादाश्चाच सास्थतस्य तु । यावत्स्नानं न कुवे(न्त पचे बान्धवा बहिः ”
इति, तन्मातापितृज्यतिरिक्तगुणवरसपिण्डविषयम् । आन्नोचादुध्वं नाम- करणात्माङृएते चैतत् ।
१ क, सूते शˆ। ३ ध, छ. ¶रेक्तागु" ।
प्रायश्चित्ताध्यायः] याञ्वरक्यस्मृतिः। ९११ ( आश्गौचप्रकरणम् १ )
यत्त यमेनोक्तम्--“ अजातदन्ते तनये रिङ्ौ गर्भच्युते तथा | पिण्डानां तु स्वेषामहारोत्रणे शौचकम् "”
इति, तन्नामकरणे सति द्र्यम् । गभभच्छुते यदेकाहविधानं तद्णाति- शयवत्स॒ सपिण्डेषु प्राह्णम् । इतरेषु यहः । जातदन्तस्य त्व्निसस्कारे चृढा- करणाभावेऽपि तरिराता्ञो चम् । यदादाङ्गेराः- ८८ यदाऽप्यङृतचूडो वे नातदन्तस्तु संस्थितः । दाहयित्वा तथाऽप्येनमाशो चं यमाचरेत् ” इति ॥ यत्पनरूनद्विवषोधिकारे मनुनोक्तम्- ५५ नास्य कार्योऽचचिपरस्कारो नापि कार्योदकक्रिया | अरण्ये काष्ठवत््यक्वा क्षिपत उयहमेव वा "' तसथमेऽग्दे यः कृतचृडस्तद्विषयम् । न ॒चेतन्नियतम् । यतः षटूभिशन्मते प्रथमाब्दे कृतचुडस्याभिसंस्कार उक्तः- ८ यद्ाऽप्यजातदन्तः स्यात्कृतनूटस्तु संस्थितः | तथाऽपि दाहयदेने उयहमाश्चोचमाचरेत् " इति ॥ तसीयवष तु कृतचूडस्य संस्थितस्यारिसस्कारः । तत उदकं च । निख- ननोदकनिषेधयोरूनद्विव षेविषयत्वात् । ततश्रेत्यवस्थितम् । आशौ चपध्ये पारोपरमे सथः शोचम् । नान्न उर्ध्वं प्राग्दन्तजननातिपत्रोल्धिरात्रम् । सपि. ण्ठान्तराणामेकाहः । भथमेऽब्देऽदृतचृढस्यापि विपत्तावर्निसंस्कारपक्षे ्ञाती- नामपि जिरातज्म् । पक्षान्तरे स्वेकाहः । इतचूडस्य पक्षद्येऽपि श्यह एव । वतीयेऽब्दे कृतचडस्य संस्थितावावर्यकागन्युदकदानंने) वा ऽय इति । सर्व चैरद्राह्मणविषयम् । क्षत्रियादिविषये त्वङ्गिरा आद- ¢“ विप्र न्यूने त्रिमिवषैशेते शद्धिस्तु नेक्षिकी । यहेण क्षत्रिये शद्धिखििर्वेदये खतेऽपि च " इति ॥ अकृतच्रूडाभिभायं चेतत् । तथा-“ निवृत्तनूडके विप्रे त्रिर।त्राच्छुद्धिरि निवत्ते क्षत्रिये षडमिर्वैरये नवभिरिष्यत हदे त्रिवषान्य॒ने तु सृतः शु अत ऊर्वं मृते शूद्रे द्वदश्चाहो विधीयते ॥
१६, छ, दहः । जातदन्तस्य ।
९१२ अपराकौपराभिधापरादिल्यविरचितदीकासमेता- [२ तृतीयः- ( भारौचप्रकरणम् १)
षडवर्षान्तमतीतो यः शुद्रस्तु ्रियते यदि । मािकं त मवेच्छचमिद्याङ्गिरसमाषितम् ' इति ॥ अष्यशङ्कः--“ यत्र त्रिरात्रं विप्राणामाश्नोचं संप्रपयते । तत्न शद्रे द्वादशाहं षण्नव क्षत्रषरययोः '' ॥ हासैतः--“ आ मोज्ञिबन्धनाद्धिमः क्षत्रियश्च धनुग्रहात् । सां प्रतोदग्रहादेश्यः शुद्र वल्रद्रयग्रहात् "' ॥ मृतः परिपृणीश्ो चनिमित्तं भवतीति शेषः । मोज्ञीवन्धनादे; प्राक - ८ अविशेषेण सवषां वणौनामनुपुषश्ः । त्रिरात्रात्त मवेच्छरुद्धिः कन्यास्वहवा विधीयते ' ॥ पारस्करः उनद्धिवापिके प्रेते मातापित्रोरशोचे नेतरेषाम् "' । अस्पृहयत्वाभिप्रायपेतत् । इति प्रासङ्गिकम् । गवेन्तेवास्यनूचानपातुरश्रोधियेषु च । गवादिष्वसपिण्देष संस्थितेष्वहाोरातरेणेव शद्धिः । गररत्रापचारिको न प्रख्यः । तस्य सपिण्डत्वात् 1 यद्रा दत्तापविद्धादीन्भति निदत्त सापिण्ड्ये प्रस्यस्यापि गुरोरूपादानपविरुद्म् । अन्तेवासी शिष्यः । अनूचान उपा- ध्यायः । मातुलः प्रसिद्धः । यद्यपि च्छन्दोध्यायिपात्रे ्रोतरियकब्दः प्रसिद्ध स्तथाऽपि सब्रह्मचारशिविशिष्ट पएवेतस्मिन्नयं वतेते । तथा च मनुः- “४ सव्रह्मचारेण्येकाहमतीते क्षपणं स्मृतम् " इति । एकाचाययंः सहाध्यायी सब्रह्मचारी । मनुः--““ गुरोः प्रेतस्य िष्यस्तु पितृमेधे समाचरन् । प्रताहरैः समं तत्न दद्ारात्रेण शुध्यति ›' ॥ आचार्योऽत गुरूः । पितृमेधोऽन्त्यकमं । यत्त तेनेबोक्तमू-- त्रिरात्रमाहुराशो चमाचा्े संस्थिते सतति । तस्य पुत्रे च पन्यां च दिवारात्रमिति स्थितिः इति; ततिपतृमेधाचरणाभावे सति द्रव्यम् । तथा--“ श्रोत्रिये तुपप्ंपनने ज्िरात्रमशुचिभवेत् । मातुर पक्षिणी राति हिण्यतिवग्बान्धवेषु च »' || उपरसंपन्नत्वं परातुरखादीनामपि विशेषणम् । तेन भरोतियविषयस्य भिरा- बस्य परातुखादिविषयायाश्च पक्षिण्या याज्ञवस्फीयेनेकाहेनाविरोधः । उपसं-
जज
~न ~~~
१, छ. गरसः प्रेतस्य शिष्यस्य पि ।
प्रायश्चित्ताभ्यायः ] पाहवरकयस्पतिः। ९१६ ( भाकसौचप्रकरणम् १ )
पशनो गुणवान् । मानवे च, भौत्रियः प्तमानप्रामो विवक्षित; । इतरत्रासमान- प्रामः । यथ -“ भश्नोत्रिये त्वहः कत्जमनुचाने तथा गुरौ "! इति, समानग्रोमाश्रोजियविषयम् । यश्च--"“ भपपिण्डं द्विजं परेतं विप्रो नित्य बन्धुवत् । विद्युध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान् " इति मलवां, तदपि मातुरा्तनां षान्पवानां मातुादीनां निर्हरण. कतृषिषयमित्यविरुद्धम् । बृहस्पतिः--““ ज्यहं मातामहावायेश्रोत्ियेष्वश्ुविभेवेत् ” । परचेता“ मृते चत्विनि याज्ये च त्रिरात्रेण विशुध्यति १ । कुठत्विगिषयमेतत्। ५ संस्थिते पक्िणी राति दौरे गिनी । पंस्कृते तु त्रिरात्रं स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः "॥ संस्छृत उपनीतः । ५८ वित्रोरुपरमे स्ीणामूढानां तु कथं भवेत् । त्रिरात्रेणेव शुद्धिः स्यादित्याह मगवान्यमः ॥ शहुरयोमगिन्यां च माख्या च मातुटे । पित्रोः स्वप्रे तद्र पक्षिणीं क्षपयेन्निशाम् " ॥ पित्रोर्पातापित्रो्या स्वसा तस्यां संस्पितायामिलययेः । उशचना-“ मातुर श्वशुरे मिग्रे गुरो गुवंकनाघ च । आशौचं पक्षिणीं रारि मृता मातामही यदि" ॥ गोणोऽत्र गुरः । गौतमः--“ परक्षिणीमप्तपिण्डे योनिसबद्धे पतहाध्यायिति "। योनिसंबद्धो मातापितृसंबद्धः। स वेदसपिण्स्तदा पषण इयात् । विष्णुः-“ भपतिण्डे स्ववेदमनि मृत एकरात्रम् " । यदङ्किरसोक्तमू--"“ गृहे यस्य मतः कशिदपपिण्डः कथचन । तस्याप्यश्तौचं विज्ञेयं रात्रं नान्न संशयः ”
इति, तन्शृवस्य गुणवच्वे सेहायुपापिना वा शृदमरणे । धमापाधिना ` त्षेकाहः ।
१ क्, पप्रामे हिवि । २१, छ@, मामको । ११५
९१४ अपराकापराभिषापरादियविरषिवदीकासमेता-[ १ ततीयः-- ( भाशौचप्ररणम् १) हृद्ध याङ्ञवदकयः-““ भगिन्याः पस्कृतायास्तु भतयपि च पर्छते । मिश्रे जामातार प्रेते दौहित्रे मगिमीपुते ॥ पाके तत्सुते चैव पथः सानेन शुष्यति " । संस्छता तबिवाषह । चातुः संस्कार उपनयनम् । तस्पिक्नपरते भगिन्या, संस्छतायाः सदः द्धिः । दोहिश्रमगिनीचुतयोः सथःशरुद्धिविधानमावह्यङ- पश्चयङ्गादिकमानपिकारपादकाश्चोचनिवृरयमिपायम् । मांसद्नीसंगमक्िति- शयनपरस्नानोत्सबादिवज(जेने) तु पक्षिणीपयन्तं बचनान्तरादवसेयम् । यदाऽ. नुपनीतदो दित्रमागिनेयबिषयमेतत् । तथा--““ म्राममध्यगतो याबच्छवल्तिष्ठति कस्यचित् | रामस्य तावदाशौच निगेते शुचितामियात् ! ॥ बृहस्पतिः--“ दशाहेन पपिण्डास्तु शुध्यनिि प्रेतसूतके । त्रिरात्रेण प्तक्ट्यास्तु ज्ञात्वा शुध्यन्ति गोत्राः ” ॥ सकुरयाः सपानोदकभाजः। जाबालिः ““ उयहं प्मानोदकानां गोत्रनानामहः स्मृतम् । मातुजन्धो गुरौ मित्रे मण्डडाधिपतो तथा ” ॥ २३ ॥
जनोरसेषु पुत्रेषु मायास्वन्यगतास च ॥ २९ ॥ आओरसव्यतिरिक्तपेत्रजादिपुजेषु मृतेषु जातेषु परिणीता; सियो मायी. स्तासु पुरुषान्तरा्चितासु च पृतास्वहारात्रमाशो चम् । चकारेणात्र पूर्वोक्तम- होरात्रमनुदृष्यते । प्रजापतिः-“ भन्यध्रितेषु दरिषु परपत्नीम॒तेषु च । गोत्रिणः स्नान्ाद्धाः स्युक्ञिरात्रेणेव ततििता " ॥ संनिधौ िरात्रमसभिधावेकरात्ं करप्यम् । दिष्णुः--“ अनोरपेषु पत्रेषु नतिषु च मृतेषु च । परपृवामु मायाम प्रसूताप्ु मृतासु च » ॥ भिराज्मा(भोत्रालुवतेते । मरीचिः-“ सूतके मृतके चेव त्रिरात्रं परपर्वयोः । एकाहस्तु प्षिण्डानां त्रिरात्रं यज्ञ वे पितुः " ॥ परः पूरैः पतिर्यस्या भार्याया यस्य च पुत्रस्य क्रीतादेः परः पिता पूरवंस्त- योः परपूरयोरिखयथः । तयोस्तु गुणवस्े संनिध च भ्रिरात्रप् । अन्यतरेकाहः। नाऽऽ्गौ चमियनुदसौ शस्वशिवितौ-
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याह्नषरक्यस्प्रति।!। ९१५ ( भाशौचप्रकरणगम् १)
भन्यपूर्वासु मायासु कृतकेषु पूतेषु षा तथा नानप्यायो नोदकक्रिया | ब्रह्मपराण--““ ओरं वजेयित्वा तु स्मवर्णेषु सवेदा । ेत्रजादिषु पुरेषु जातेषु च मतेषु च ॥ भशोचं च त्रिरात्रं स्यारतमानामिति निश्चयः" । तथा-“ आदावन्यस्य दत्तायां कुश्रित्पत्रयोद्वेयोः । पितुयंत्र त्रिरा्रं स्यादेकं तत्र सपिण्डिनाम् ॥ एका माता दयोर्यत्र पितरौ यत्र कंचित् । तयोः स्यात्सूतकदेक्यं मृतकाद्वा परस्परम् ” ॥ ८ तत्समः पुत्िकापुतः ” इतयोरसाम्नान्यः पृत्रिकासुत ति नात्र तस्य पृथ. गुपादानम् । हारीतः “ परपृवासु मायासु पुत्रेषु कृतकेषु ष । मातामहे त्रिरात्रं स्यादैक।हस्त्वप्तपिण्डतः " || २४ ॥
निवाप्तराजनि तथा तदहः शुदिकारणम् ॥ यत्र विषये निवसति स निवासः, तस्य राजनि स्वामिनि पृते तद्विषयनि- षासिनां यस्मि्नहन्यसी मृतस्तदेवाहः शुद्धिकारणम् । अत्र रात्रावपि चेन्पृत- स्तद् सेव रातरिर्वियुद्धिकारणम् । अहः शब्दो प्रशेषरक्षणम् । यदाह यनुः- « प्रेते राजनि पम्योतिय॑स्य स्याद्विषये स्थितिः ” इति । ऽयोतिषा सौरेण नाक्ष॑त्रेण वा सह वतैते यदाज्चौचं तत्सञ्योतिः ॥
सपिण्डजननादादपि हचिद्धिषय आशषोचापवादमाह- महीपतीनां नाऽऽशोचं हतानां तिदुता तथा ॥ २५ ॥ गोब्राह्यणाथं सङ्ग्रामे यस्य चेच्छन्ति पाथिवाः॥ परत्याः क्षितये पण्डलात्तिकायाः करोत्पत्तिहेतवो भागास्तद्विषयाऽत् महीशम्दः । न पनः सकलभूगोखविषयः। न हि तस्य स्वामी कषित्सभवति। न हि गिरिसागरवननदीनदादिस्थानानि कस्यचिद्धबन्ति, याबान्तष्ट भूपस्य गमनागमनादिमागांदिषु भोगस्तावाछटोकस्यापीति । महीपतयोऽत्र जनपदे.
* ङ. पुस्तक एतस्याप्रेतन्राह्मणेनेदयादिश्ोकस्य च पाठब्यत्यासो दृयते ।
१, क, हृस्तु स~ । २ ङ, प्रेते । ३ ष, छ, नक्षत्रेण ।
९१६ अपराकोपराभिषापरादित्यविरचितटीकासमेता--[ ६ तृतीयः- ( भाशौयप्रकरणम् १ )
अराः । तेषां सप्ण्डिजननादो नाऽऽश्ौचम्। अथवाऽऽश्चौचपतिषेषो जनपद- पारनोपयोगिदानादिविषयः । न पुनः सर्वत्र । यदाह विष्णुः- ५ न राज्ञां राजकमौणि, न तिनां बते, न पतत्रिणां पत्रे, न काङूणां कारकम॑णि '' इति । ये च विच्युता हता ये च गोब्राह्मणपरिजाणपरयोजने सङ्ापे हतास्तर्षां सपिण्डा यस्य च पुरोहितादेः भजापारनपिद्छर्थं शचं पार्थिवा इच्छन्ति; तेषां सर्वेषां नाऽऽशोचम् । एतक्लोपलक्षणाथंम् । अत एवाऽऽह परचेताः- ५८ कारवः शिसिनो वेधा शदापीदाप्तास्तयैव च । राजानो राजभत्याश्च सधःशोचाः प्रकीविताः " ॥ एतच्च यदाद्ययिकं वेधादिका्यं तज्ैव तेषां शोचविषानम् । धातातप-- “५ मूद्यकर्मकराः शूद्रा दापीदाप्तास्तथेव च । स्नाने शरीरपंस्कारे गृह कर्मण्यद्षिताः "' ॥ आपद्विषयमेतद् । सपरत्यन्तरम्ू-“ प्थःषटशो गभ॑दासो भक्तदाप्तङ्यहाच्छुचिः " ॥ तथा-“ चिकित्सके यत्कुरुते तदन्येन न शक्यते । तस्माचिकित्पकः स्पशे शद्धो मवति नित्यशः” ॥ देवरः“ क्षत्रियस्यामिषिक्तस्य निवृत्तस्य च दिङ्धिनः । प्राधान्यास्यागतश्वेव नाज्ुद्धाः शुचयः स्मताः ” ॥ अभिषिक्तस्य कषत्रियस्य तथा निदत्तस्य ल्यक्तसङ्गस्य लिङ्गिनो यतेस्तत्स- बन्धिनो नाशुद्धाः कि तु श्रुचय एव, क्षत्रियस्य प्राधान्यान्परणादि सपिण्डाना- माश्च कारणं न भवति । सन्यासिनश्च ज्ञातिल्यागात् । सचःशौचमिलयनुषत्तौ मनुः- ५ डिम्बाहवहतानां च विद्युता पाथिवेन च। गोनाह्मणस्य चेवा यस्य चेच्छति पार्थिवः” ॥ अशरल्ञकर्दो डिम्बाहवः । तथा-““ उद्यतैराहवे शैः क्षत्रषमेहतस्य च | पत्यः संतिष्ठते यज्ञस्तथा शोचमिति स्थितिः " ॥
+ अत्राऽऽषैत्वाननेकवद्धावः । मध्यमपदलोषी वा समाः ।
१६. छ, गृह्यक ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 धाह्नवरक्यस्पृतिः | ९१७ (भाश्चौचप्रकरणमप् १)
पमः--““ डिम्नाहवहतानां च तथैव प्राणपतत्रिणाम् । नदीश्वापददंष्टिम्यः प्चःशौचे विधीयते " ॥ | प्राणसत्रिणः पराणदायिनः। नयादिभ्यौ रृतानां च ये पपिष्डास्तेषां सथःश्रोचम् । बृहस्पतिः-““ डिम्बाहवे विद्युता च राज्ञा गोविप्रपारने । प्यःशोचं हतस्याऽऽहुङयहं चान्ये महषयः ” ॥ सगुणागणदडताऽत्र व्यवस्था, सनिधानासनिधानषरता वा । परश्िरः- ““ बाह्मणार्थ विपन्नानां बन्दि्राहहतेषु च । आहवेषु विपन्नानामेकराभ्रमशौचकम् '' ॥ सुमन्तुः -““ मृग्वभिनरपङ्ग्ममदेशान्तरपंस्यप्तन्याश्यनशनाशनिमहा- ध्वनिकानामुदकक्रिया कायां पत्यःशोचं च मवति » । अप्रतिषिद्धभृग्बगन्यादि विषयमेतव् । कडयपः- ५ अनशनहतानामशनिहतानामभ्निजख्प्रविष्टानां गुप्द्यामदेशा- स्तरगतानां गमीणां नातदम्तानां तिरात्रेण शध्यति " | सगुणनिगणपिक्षया सदःशौ चतरिरात्रयो्यवस्था ॥ २५ ॥ अनुगमनाशशोचमाह-
ब्ाह्मणेनाहुगन्तम्यो न शुद्र न दिजः कचित् ॥ २६ ॥ [ , + ख द क ® अनुगम्यास्भाप स्नाता वह्वस्णग्हतमुक्शुचः॥ ब्राह्मणेन श्रदरो द्विजश्र सपिष्डव्यतिरिक्तो नानुगन्तम्यः। सप्िण्डानु. मनस्य ^“ अनुगन्तम्य इतरो ज्ञातिमिमेतः ” इति विदितत्वात् । यथनुगण्छेत्तदा नघादिस्थेऽम्भसि स्नात्वा बहि स्पृष्टा घृतं पाह्य शुष्यति । एतच सजाती. यानुगमनविषयं श्रुद्धिविधानम् । असजातीयान॒गमने तु प्रायधित्तमधिकम् । तन्न शद्रानुगमने पराक्षर आद- ८‹प्रेतीमृतं तु यः प्रदरं ब्राह्मणो ज्ञानदुबेडः । नीयमानमनुप्रेयात्स जरात्रेण श्रष्यति ॥ त्रिरात्रे तु ततः पूणं नदीं गत्वा प्मुद्रगाम् । प्राणायामशतं कृत्वा धृते प्राश्य शुिभ्वेत् ॥
१. छ.ये जसः ६६, ध्वा टृषट्वाऽ्नि चत" ।
९१८ अपराकौपराभिषापरादिलयविरवितटीकासमेता- [६ कृतीयः-- ( भा्तौबप्रकरणम् १) विनिवृत्ता थदा शद्रा उदकान्तादवस्थिताः । द्विनेस्तदाऽनुगन्तम्या एष षमेः सनातनः ” ॥ यत॒ वासिष्ठुमू-““ मानुषास्थि जिग्पे ष्टा तरिरात्रमाशोचम- लभ्ये त्वहोरात्रं शवानुगमने चैवम् ११ इति, भायश्ित्तविधानं न तद्धीनवणंद्विनालयमुगमनवपिषयम् । भानवं च--““ भनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञात्िमन्ञातिमेव वा । सनात्वा चे सृषटाऽ्रं घृतं प्रादय विद्युध्यति " ॥ इमं मेतमनुगच्छामीति कापनयाऽनुगच्छतः; शुद्धिहेतुरयं, न तु यथाक्थ- चित्पश्चाद्रच्छतः । बोधायनः-““ पारशवोपस्पशेनेऽनमिपंपिपूर्े सचेडोऽपः शष शुद्धो मवति, भभिप्तपिप्वेकं तु त्रिरात्रम् "' द्रायां ब्राह्मणाल्लातः पारशवः, तच्छवस्पशंन एतत् । गौतमः--““ प्रेतोपस्पशने दशरात्रमाशौचममिप्तषाय चेत् । उक्तं वेरयशद्रयोरातंवीवां, पूवेयोश्च यहं वा"! । अस्यार्भः-- यदि मृरयमभिसंधायापेक्ष्य निरेरणदाहात्मकं ब्राह्मणः मेतो- पस्वशेनं करोति, तदा दशाहमाशौचं कुयात् । एषे रेशयशृ्रोपसपशंन उक्तमा- दौचं यथासंख्यं पश्चदार्थिश्षद होरात्रात्मकम् । यद्रा-ऋतुसंख्याका रात्रीः, पश्च षट्वा, ऋतो भवन्ति । तत्र वैदये पञ्च रात्रीराशौचं, शद्रे षट् । एतश्च गणवतं आपदि नि्ैरणादि कुवेतो द्रष्टव्यम् । पएवेयोश् वणैयोक्रौतसंख्याका रानी. ङेयहं वा । तत्र ब्राह्मणे पश्च क्षत्रिषे षट् । उभयत्र वा तिस्ल;ः। गुणवत्तार- तम्यापेक्षो विकरः । तथा-अवरधेत्पु ववणेमुपस्पृशेत्पुर्वा वाऽवरं, तत्र शाबो- क्तमाशोचम् । शवस्य यो बणेस्तदीयमाश्षोचं दश्षरात्रद्रादकशषरात्रादिकं स्पृश तोऽपि जानीयादिलययः ॥ २६ ॥ उक्ताश्च चापरवादं केषांचिदाद-
ऋषिजां दीक्षितानां च यज्ञियं कमे कुेताम् ॥२७॥ सतिव्रतितब्रह्मचारिदत्ब्रह्मविरदां तथा ॥
दाने विवाहे यज्ञे च सद्य्रामे देशविष्वे॥ २८॥ आपचपिं हि कशया सदः शौचं विधीयते ॥
१क.वोवाभः।२क, ररात्र द्राददारात्रास्मकं ।
प्राय्ित्तध्यायथः 1 या्नवरक्यस्प्रतिः। ९१९. ( भाक्ञोचप्रकरणम् १)
छतिवगुक्तो मनूना-“ भग्यापेयं पाकयज्ञानग्निष्टोमादिकानमखान् | धः करोति वृतो यस्व प्त तस्यत्विगिहोच्यते '' इति ॥ रृतदीक्षणीयोऽवभथं यावहीक्षितस्तेषापृदखिजां दीक्षितानां च यद्सब- न्धीनि कमणि प्रबतेयतां सद्यःशौचं विधीयते मन्वादिभिः । तथा सत्रिणां गवामयनाद्यपिकारिणां ये यजपानास्त प्रसिज शति षचनषरादासिवि- जेषु कार्येषु यजमानेषु सथः शौचं पिहितम् । अनेन पएनरा्िबिनपदार्थवि- षयं सत्रिणां विधीयते। ““करियाश्च श्रुतिचोदिताः" इत्यनेन परल्यक्षश्चतिविहिताय क्रियास्वाशोचामाष उक्तः। अत्र तु ऋखिवग्दीक्षितसश्रिणां स्वकार्येषु पलयक्षा- परलयक्षश्चतिषिहितेषु सद्ःशौचै विधीयत एति विवेकः। सत्रिग्रहणेन षा सतताभ्मदानमदृत्तस्य ग्रहणम् । हया व्रतिनां वते सधःश्नोचम् । सथःशौचं विधीयत इति प्रदयेकमभिसंबध्यते । व्रतं स्ञातकत्रतम् । प्रायधित्तादि षा। वरह्मचायुपकुबाणको नेष्ठिकश्च । दाता दानश्चीलः । ब्रह्मविधति; । एतेषा सद्यःश्ौचम् । दानकश्षीटव्यतिरिक्तस्यापि दने वतेमाने विवाहे च । तथा क्षत्रियादेराश्चोचे वतेमान एकादश्राहिकदषोत्सगेयज्ने सङ्ग्रामे प्रस्तुते रा संनहनपरयोगे देशस्य च विषुत्रे राजदेविकोपशुत्रे तत्परिहारकेषु प्रहयक्नादिष तथाऽऽपदि कष्टायां नेधन्यादौ स्वस्य पोष्यवभेस्य वाऽऽत्यन्तिकद्ःखहेतोः सथ एव तु शुद्धिः । अत्र पराशरः- ५८ राज्ञां तु सूतकं नासि व्रतिनां न तु पत्रिणाम् । दीक्षितानां च पर्वषां यश्य चेच्छन्ति बराह्मणाः ॥ दीतितेष्वभियुक्तेषु ब्रततीथपरेषु च । तपोदानप्रपतक्तेषु नाऽऽशोचं पृतपूतके "' ॥ स्ृयन्तरम्-““ निलमनप्रदस्यपि कृच्टृचान्द्रायणारिषु । निदृतते कृच्छरहोमादो ब्राह्मणादिषु भोजने " ॥ सथः शाँ चमिति शेषः। छन्दोगपरिषिष्टम् । कायायनः-
५ न दीक्षणात्परं यज्ञे न कृच्छादि तपश्चरन् । बितयेपि मूते नेषां दोषो मवति कर्हिचित् ॥ आशौचे कर्मणोऽन्ते स्याश्यहं वा बह्मवारिणाम् " ॥
ब्रह्मपुराणे--“ गृहीतमधुपकंस्य यजना्ँ त्वथत्विजः । पश्चादश्ौचं पतितं न भवेदिति निश्चयः ॥
९२० अपराकोपरामिषापरदिदयविरवितटीकासमेता- [ १ तृतीयः
क्रतु, णाद् 11
( भाशोबप्रकरणम् १ ) तद्दरहीतदीक्षस्य भ्रेविष्यस्य महामे ।
स्नानं स्ववभूथे यावत्तावत्तस्य न विधते ॥ यतेर्वेदान्तनिष्ठस्य प्रशान्तस्य न कृत्रचित् । निवृत्ते इृच्छृहोमादो बाह्मणादिषु मोजने ॥ गृहीतनियमस्यापि न स्याद्यस्य कस्यवित् । निमन्धितेषु विपरषु प्रारब्धे श्राद्धकमणि ॥ निमच्णादि(न्नितस्य) विप्रस्य स्वाध्यायादिरत्य च। देहे पितषु तिष्ठत्सु नाऽऽशौचं विद्यते कचित् ॥ नेष्ठिकस्याथ वाऽन्यस्य भिक्षार्थं प्रस्थितस्य च) वानप्रस्थस्य दातृत्वे प्ापिकारस्य स्वेदा । प्रतिप्रहापिकाराश निवृत्तस्य न विद्यते| गोमङ्करादौ वदयानां रक्षाकाङाल्ययादपि ॥ भपि दातुप्रहीत्रोश्च सूतके सृतके तथा । विज्ञाते न दोषः स्याच्छरद्धादिष् कदाचन ॥ विज्ञते भोक्तुरेव स्यात्प्रायश्ित्तादिकं कमात् | मोजनर्थे तु समुक्ते विप्रेदोतु्िप्ते ॥
यदि कथित्तदोच्छिष्टशेषं मृकतवा समाहिताः । आचम्य परकीयेण जेन श्युचयो द्विजाः "” ॥ वतेकरिपतं द्रव्यं दीयमानं न दुष्यति " ॥
बरह्मप्राणात्--“ विवाहयन्ञयोमेधये सूतके सति चान्तरा ।
शेषमन्नं परर्दयं दौता मोक्तुश्च न स्पृशेत् "” ॥
जाषाङः--“ बरक्मचारिणि मपे च यतो शिखिनि दीक्षिते ।
यज्ञे विवाहे सत्रे च सूतकं न कदाचन " ॥
विष्णुः-- ^ न देवप्रतिषठोत्सवविवाहेषु पूवैप्करिपतेषु न देश
विभ्रमे नाऽऽपद्यपि चं कष्टायामाशौचम् " इति ।
पवेतंकरपशथ्च नियतः । यत्स्पृ्न्तरम्- ८५ दिनदश्षकं दिनपक्तकमथ वा दिनवृश्चकं वदन्त्यन्ये |
उयहुमपि केचित्तज्ताः संकस्पार्थं वदन्ति कार्विदः ' इति ॥
9 क, (दा¶्निः। २१. छ. -दावृन्भोक्त । ६ ध, छ, च कष्ट्याः |
प्रायश्चित्तध्यायः ] याज्ञवरक्यस्प्रातिः । ९२१ ( आश्चौचप्रकरणम् १ )
पैीनसिः--“विवाहदुरगयन्ञेषु यात्रायां ती्ैकर्मणि । न तच्र सूतकं तद्रत्कमे यज्ञादि कारयेत् '” ॥ वर्गो दर्भिक्षः ॥ २७ ॥ २८ ॥ प्रासङ्गिकं शुद्छन्तरमाद-- ष्ट, (® @ द ९। कि उदक्याराचाम्ः क्लयार्परष्ट स्तरपस्शत् ॥*९९॥ अष्टिङ्गानिं जपेचेव गायं मनप्ता सङृत् ॥ उदक्या रजस्वला । आशो चाः(चिनः) सृतकमृतकामभ्यापस्पृरयाः। एतैः सं सपृष्ठः सनायाच्छुद्यथम् | तैरुदक्यादि स्पृ स्पृष्टस्त्पशशेत्, आ चमित्। उदक्या दिस्पर्टस्तरखष्टशच स्नात्वाऽब्लिङ्गान्यम्दैवतानि जपेत्) गायत्रीं च स्न्पनसा तैरिति बहुवचनं व्यक््यपेक्षम् । संस्पृष्ट इत्येकवचनपविवक्षिताथेम् । तर वा(चा)विवक्षिताथत्वे स्नायादित्यस्याविवक्षितायत्वम् । मनुः-“ दिवाकीतिमुरक्यां च परतितान्पूतिकां तथा । शवं तस्स्यष्टिनं चैव स्पृष्टा स्नानेन शुध्यति '! ॥ यद्यपि चात्र तस्स्पृष्टिशब्देन शवस्पृ्ेगोय्यते संनिधानात्, तथाऽपि दिष। कीलयीदीनामशुचित्वेन शवतुल्यत्वात्तर्स्पृष्टिनिपपि स्पृशतः स्नानमेव स्यात् एकवगंत्वात् । तथा च गौतमः- ^ पतितचण्डाटसृतिक।दक्याक्षवस्पृितत्स्पृष्ट- पस्पर्शेन सचेमुदकस्पशनाच्छध्येत् ›' । अत एव स्मरयन्तरम्-““ शवचण्डारपतितसूतिकोदक्याष्एषटि- तत्स्परष्टिस्पर्शे स्नानम् '' इति । तर्स्पृष्टिस्पश्च सति पूरे सचे स्नानम् । अप्तति पूर्वे तु स्नानमात्रम् यदाह संवतेः- ८“ तत्स्य स्परशे्यस्त॒ स्नानं तस्य विधीयते । उरध्वमाचमनं प्रोक्तं द्रव्याणां प्रोक्षणं तथा `? ॥ प्रसङ्कादन्यान्यपि स्नाननिपित्तानि पद्यन्ते, तत्र विष्णः-- ८८ उदक्याङ्ावचण्डाडानस्नेहास्थि नरोद्धवम् । स्पृष्टा पचेः स्नायीत क्रग्यादे रिरपि स्थिते "!॥ तथा--“ अनुच्छिष्टस्तु स्पष्टो येनाऽऽचम्य दाचिभवेत् । तेनेव) च्छिष्टसंस्पृष्टाखिरात्रेण श्युचिेवेत् ॥
(1, 1 ।
१क, सृस्पर्घा। ११६
९२द अपरार्कापरामिषापरादिलयविरधितदीकासमेता-- [ ६ कृतीयः- ( आशौधप्रषटरणम् १) अनुच्छिष्टेन पर्ष्ठे येन स्नानं विधीयते । तेनेवोच्छिष्टतरएष्टः प्राजापत्येन शुध्यति "” ॥ पराश्चरः-- बुःसे मैथुने वान्ति विरिक्त क्षरकर्मणि । चितियुपे इमदानाभ्भिस्पशेने स्नानमाचरेत् " ॥ बृहस्पतिः--“ मेयुने कटधूमे च पथः स्नाने विधीयते । अनुतो तु यदा गच्छेच्छोचं मूश्रपुरीषवत् ” ॥ स्मृत्यन्तरमू्-““ अष्टम्यां च चतुदंदयां दिवा परवणि मेथुनम् । कृत्वा पतते स्नात्वा तु व।रुणीभिश्च माभंयेत् ” ॥ पनुः--“ वान्तो विरिक्तः स्नात्वा च धतप्राक्नमाचरेत्। आचामेदेव मुक्त्वाऽन्नं स्नानं मेयुनिनः स्मृतम् ,! ॥ ऋतापिति विश्षेषः । यमः--““ अजीर्गेऽभ्युदिते वान्ते तथाऽल्यस्तमिते रवौ । दुःखम दुजेनस्पर्े स्नानमात्रं विधीयते ” ॥ सृ्योदयात्यस्तमयव्यापिनी निद्राऽभ्युदयास्तमयी । स्यवन;--““ शानं श्वपाकं प्रतघृमं देवद्रग्योपजीविनं मअआमयाजकं प्तोमविक्रयिणं युपे चितिं वितिकाषठं मद्यं मद्माण्डं सस्नेहं मानुषास्थि श्वस्परशं रजस्वखां महापातकिनं शव स्पृष्टा पचेखमम्भो ऽवगाद्योत्तीयाभनिमुपसपहइय गायज्य. शतं जपेदघ्रतं प्रार्य पुनः स्नात्वा त्रिराचामेत्" इति। कामतः स्पशे एतत् । तथा च बृहस्पतिः- ^“ पतितं पृतिकामन्तये शवं स्पष्टा च कामतः । स्नात्वा सचे स्यषटराऽिं धृतं प्राश्य विशुध्यति ॥ शवद्पृश दिवाकीर्ति चिति यपं रजस्वलमम् । स्पृष्टा तु कामतो विप्रः स्नानं कृत्वा विडुध्यति ” ॥ एवं च (तच्च) सचेरम् । कृहयपः--“ उदयास्तमये स्कन्दित्वाऽक्षिस्पन्दने कणोकोशने वित्याेहणे युपपतस्पशने च पचै स्नात्वा पुनर्मा मिति नयेत् । महाग्याद्तिभिः सक्ताऽऽन्याहूतीजहुयात् ।
नय धय न 9
४-०-99
१५ क. विविक्े। ३६, छ, विर्कः।
प्रायञ्चि्ाश्यायः ] याङ्षल्क्यस्मृतिः। ९२ ( भारौशप्रकरणम् १ )
स्मूलयन्तरम्--““ शष्ट देवल्कं चेव सवाप्रा जरमाविकेत्। देवाचेनपरो विभो वित्ताथीं वर्सरश्रयम् ॥ अपो देवको नाम हन्यकम्येषु गहितः "' । षट् त्रिश्न्पतात्-^धङुक्ुटवराहांश्च ग्रम्यान्पंसृदय मानवः । सचे पशिरः स्नात्वा तदानीमेव शुध्यति ॥ नोद्धान्पादपताश्नैव ठोकायतिकनाल्तिकान् । विकमस्थाद्दिनान्छष्र सवेखो जङमाविश्ेत् " ॥ स्पृतयन्तरम्--““ नप्नान्पाशुपतान्नोद्धान्कारन्कोखान्िशश्वरान् । एतान्दषटु। रविं पञ्येत्टृषट स्नाने पतमाचरेत् ” ॥ अङ्किशः-“ यस्तु च्छायां इवपाकस्य ब्राह्मणो ह्यधिरोहति । तत्न स्नानं प्रकुर्वीति व्रतं प्राश्य विदरुध्यति " ॥ पाकेण्डेयपुराणे-“ अमेज्यपुतिकाषण्दमाजंरान्यशवङकटन् । १तिताविद्धचण्डारमृतहा रांश्च षमैवित् ॥ पपृदय शुध्यति स्नानादुदक्याम्रामसृकरौ । तद्र सूतिकाशोचदषितो परषादपि ॥ यस्य चनुदिनं हानिगृहे नित्यस्य कमणः ! | तथा-- ^“ पक्षेण कमणो हान्या प्रयात्यसएश्यतां नरः " । आविद्धो इातिबदिष्टरतः । बद्धयाञपस्कयः--““ चण्डारुपुकपम्डेच्छमिह्ठपारिकादिकम् । मह पतकिनशरैव स्पृष्टा स्नायात्सवेकम् ”” ॥ व्यासः-- “५ माप्तवानरमाजीरखरोक्टाणां शुनां तथा । पूकराणाममेध्यं वै स्पृष्ट स्नायात्तचेरकम् ॥ आपस्तम्बः-- यद्वित क।कबखाककाम्याममेध्यरिक्तं तु मवेच्छरीरम् । श्रोत्रे मुखे च प्रविशेत पम्यक्स्नानेन ठेपापहतस्व शुद्धिः "” ॥ परादारः-- ^“ वेत्यवृक्षशितियुपश्चण्डाछः पतोमविक्रयी । एतांस्तु ब्रह्मणः सृष्टा सवेरो जलमाविशेत् * ॥ चितिषदेशभवो वृक्षशैलयः। देवलः “ श्वकं पतितं व्यङ्गमुन्मत्तं शवहारकम् । सूतिकां मूयिकां नारीं रनप्ताऽमिपरिद्ुताम् ॥
| 01 1 रीरि का त व 0)
१क, रिराः स्नाः। २ क, "द्वि्टिना काः)
९२४ अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितरीकासमेता-- [ ६ त॒तीयः-- ( आक्लौचमप्रकरणम् १ )
चैर स्षिराः(रः) स्नास्वा तदानीमेव श्चध्यति । स्वृष्ेति शेषः अदराद्धान्स्वयमप्येतानङ्द्धश्च यदि स्पृशेत् । विदाध्यत्युपवातेन पुनः कृच्छेण वा पुनः ॥ उपस्पृरयाश्चि प्पृषठं तुतीयं वाऽपि मानवः । हस्तो पादौ च तोयेन प्रक्षास्याऽऽचम्य शुध्यति " ॥ तथा--५ मानुषास्थि वसतां विष्ठामातेवं मुत्रेत्ती । मजानं शोणितं वाऽपि परस्य यदि संस्पृशेत् ॥ स्नात्वोपम॒ञ्य लेपादीनाचम्य स शुचिभेवेत् । तान्येव स्वानि ेस्पररय पतः स्यात्परिमाजेनात् ' ॥ संव्ः--“ श्वर।हखरानुष्टान्वृकगोमायुवानरान् । काककुक्षुटगृधांश्च स्प्रष्टा स्नानं समाचरेत् " ॥ तथा--““ शुद्रोच्छिष्ठं द्विजः खषा उच्छिष्टं शूद्रमेव वा। शचिमप्यवगृ्योनं सवाप्ताः स्नानमाचरेत् ॥ नीटीं नीरीविकारांश्च मनप्यास्थ्यपि वा द्विजः। चण्डालपतितच्छायां स्पष्टा स्नानं प्माचरेत् ” ॥ पैठीनसिः“ काकेदकस्पशेने सचे स्नानम् । अनुदकमूत्र- पुरीषकरणे सचेलं स्नानं, महान्याहतिभिर्होमथ । श्वखरोष्टचण्डारस्पद्ने सचैढं स्नानम् " । अनुदकमत्रपुरीषकरणे शौ चकारविम्ब इत्यथः । वायुपुराणे-"“ उदक्यां सूतिकां चैव श्वानमन्त्यावप्तायिनम् । नभरारान्मृतहारांश स्पृष्ठाऽऽशचोचं विधीयते ॥ स्नात्वा सचेडो मद्धिस्तु इृष्येद्र।दशभिनेरः ४ ॥ काटिकापुराणे-““ ष्टा रुद्रस्य निमास्ये सवाप्ता आघ्रुतः शुचिः * । स्मत्यन्तरम्-“ गृरुवाक्ये ह्यधेरे च समन्ते दक्षिणात्तरे । चटलिङ्ख तथा तुरे परचित्रेऽथ हेमके ॥ स्फािकेषु न निमास्यं तथा बाणे स्वयंमवे * | तुरे शिरसि पद्ररागमये वा। मनु;ः--“ नारं स्ृष्.ऽस्थि ्रस्नेहं स्नात्वा विप्रो विदाध्यति । आचम्येव तु निःस्नेहं गामारम्याकंमीक्ष्य च " ॥
१ क, माजान्मृ । २ घ, छ, “सि । मनुः ।
प्रायच्ित्ताध्यायः ] याज्नवस्क्यस्मृतिः। ९२५ ( भाक्षौचप्रकरणम् १)
गवारम्भार्केश्षणयोः परस्परमाचमनेन सथचयः । अबुद्धिपुवेस्पश्चविषय- मेतत् । बुद्धिषूतरे तु वासिष्मू- ८ मानुष्यास्थि लिगं स्पष्टा त्रिरत्रमाशोचम् । अलिग्षे व्वहोरत्रम् ” इति । विष्णुः--“ भक्ष्यवजं पञ्चनखशवं तदस्ि च स्पृष्ट स्नातो वख प्रक्षालितं विमृयात् › । इति सचेरस्नानानि । अथ स्नानानि, तत्र यमः- ८“ अनजीर्गिऽम्युदिते वान्ते इमश्चुकरमणि मेयुने । दुःखप्रे दुजेनस्पर्चे स्नानमियभिधौयते '› । देवलः“ मानुषास्थि वसतां विष्ठामातेवं मूत्ररेतपी । मज्जानं शोभितं स्पृष्टा परस्य स्नानमाचरेत् ” ॥ विष्णः--““ नाभेरषस्तास्रबाहु च कायिकैमेेः पुरामिरमचेवा- पहता मत्तायस्तदङ्ख प्रक्षाल्याऽऽचान्तः शुष्यत् । जन्यत्रोपरहत म॒त्तोयेस्तदज्गं प्रक्षाल्य स्नानेनेन्दिय- पुपहतस्तूपोप्य स्नात्वा पश्चगन्येन) दशनच्छद्।पहतश › । पराहुः कफो णिकावधिवा(वा)होरग्रभागः । परामेध्यविषयमेतत् । अङ्गिराः-“ इन्द्रियेन प्रविष्टं स्यादमेध्यं यदि करहिचेत् । मुखेऽपि सस्यशगतं तत्र स्नानं विधीयते "” ॥ शह “4 रथ्याकरदुमतोयेन छीवनायेन वा तथा । नामेरूष्व नरः स्पृष्टः सद्यः स्नानेन शुध्यति " ॥ ऋष्यशङः--““ मविप्मूत्रविप्रड्मिः सस्पृष्ट मुखमण्डलम् । मत्तिकागोमयपात्पश्चगग्यन इष्यति '' ॥ विष्णः--“ चण्डालोदकप्तपृष्टः स्नानं कृत्वा विशुध्यति । उच्छिष्टेन तु सं्पृष्टखिरत्रेण विशुध्यति ” ॥ आपस्तम्बः--“ एकां शाखां समारूदश्चण्डाखादियंदा मवेत् । नाद्यणस्तन्न निवप्तन्स्नानेन श्रुचितामेयात् ” ॥ देवलः“ मानुषास्थि शवे विष्ठा रेतो मूत्रातेवं वप्ता । छेष्माश्रु दूषिका स्वेदो मद्यं चामेध्यमुच्यते ॥ आतंवं स्ीवीयम् । दूषिका नेत्रमरम् ।
9 क, प्रमृष्टं । २घ.छ.थयेषुष्टीः।
९२६ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [त्तीयः- ( आर्ीचप्रकरणम् १ 9 माधूकमेक्षवं राङ्क कोटं खाजूरपानसतम् । मार्द्वीकं कारमार्दीकं मेरेयं नाछिकेरजम् ॥ अमेध्यानि हि चैतानि मध्यानि बराह्मणस्य त॒। हषत्रियश्चिव वश्यश्च स्पष्टेतानि न दुष्यतः "” ॥ मधूक पष्पप मवं प्रं माध्रकम् । इशुविकारविषोष रक्षम् । राङ्क टङ्कफल- छृतं मथविकशेषः । कौं बदरमयम् । माहीं द्राक्षामयम् । करम्द॑मयं कार- मादकम् । परसिद्धमन्यत् । बृहस्पतिः--"“ उष्वं नामेः करौ मुक्त्वा यदङ्गमुपहन्यते । त्र स्नानमघस्तात्त प्रक्षाल्याऽऽचम्य शुध्यति " ॥ पनुः--““ वान्तो विर(रि)क्तः स्नात्वा तु घृतप्राशनमाचरेत् । आचामेदेव मुक्त्वाऽन्न स्नानं मेभुनिनः स्मृतम् " ॥ भुक्त्वाऽन्नं वान्त आचामेदेव । आपस्तम्बः-- “५ अपि वा खपे प्रक्षास्याऽऽवम्य प्रोक्षणमङ्खानां भेथुने मूष्रवदरेतप्त उत्सर्गे शौचम् " । तथा--“ अषए््यस्पशने वन्ते भश्रुपाते क्षरे मगे । स्नानं नेमित्तिकं कार्यं दैववितृकिव्जितम् " ॥ दे बादितपेणरहितमिल्यथेः । वागभटस्पतिसंग्रहाव्-“ अस्थि चयनात्पूवं रुदित्वा स्नानमाचरेत् । अन्तर्दशाहे विप्रस्य उ्वंमाचमनं स्मतम् ” ॥ यमः--““ आतुरस्नानपंप्रा्तो दशाङृत्वस्त्वनातुरः । स्नात्वा स्नात्वा स्पृशेदेनं ततः शष्येस्त भतुरः "| आतुरो रोगी । पराक्षर{-“ अस्तं याते यदा पूर्य चण्डाख्कुणपादिमिः | सपर्शनं तु कथचित्स्यात्कथं शुद्धिर्विधीयते ॥ नातवेदःसुवणं च पोममार्ग तथेव च| बराह्मणानुमतेनैव ज्नात्वा दष्ट्वा विशुध्यति " ॥ कुणपः धावः । च्वातावपः--“ मादित्येऽस्तमिते रात्रावस्पहयं सरएशेयदि । मगवन्केन शुद्धिः स्यात्तन्मे ब्रहि सुनिश्चितम् ॥ अनस्तमित आदित्ये पगृहीतं तु यजलम् । तेन प्वत्मना हुद्धिः शवष्ष्टं तु वनेयेत् , ॥
प्राथश्चित्ताध्यायः ] यात्नवद्क्यसविः। ९१. ( भाशौयप्रषटरणम् १)
देषरः-““ दिवाऽऽट्छैजे्टेः ज्ञाने निशि कुयातिमित्ततः प्रक्षिप्य च सवणे तु संनिधाप्य च पावकम् '' ॥ २९ ॥ इदानीं नानाप्रकारेणाक्ताश्शुद्धिरेतृन्पग्रह्ाऽऽद-
कारोऽभिः कमं मृहायुमनो ज्ञानं तपो जरम् ॥२०॥ पश्चात्तापो निराहारः सर्वैऽपी श्ुदिहैतवः ॥ कालादयः सवं प्रत्येकं शुदधेरदुषटताया हेतवस्तत्र तथोक्ताः । कारस्तावत् । त्रिरात्रं दशरात्रं च › इत्यादौ । अश्निः ' मृशद्धिमजेनादाहात् ' शलयादौ । कमे जपादि “ अब्ठिङ्गानि जपेत् › इत्यादौ । मृत्तिका ' सट मस्म मृद्वारि ! इत्यादौ । वायुः ' मरूता्रकेण › इत्यादौ । मनः ‹ मनःपूतं समाचरेत् ' श्टयादौ शास्चान्तरे । ज्ञानमाध्यातिमिकं ' ज्ञानं बुद्धेः शोषनम् ' इत्यादौ । तपः ' विद्या. तपोम्यां मृतात्मा › इत्यादौ । नं ‹ वर्षणे जरम् ' इत्यादौ । पश्ा्तापोऽ- नुतापः । ख्यापनेनानुतापेन › इत्याद्। । निराहार आदारामावः । " उयहम- नश्नन्त आपीरन् ' इदयादो ॥ ३० ॥ किच- ू जकार्यकारिणां दानं वेगो नघास्तु शुद्धि ॥२१॥ राग्वस्य वृचतयच सन्याप्ताथ [हि जन्मनाम् ॥ तपो वेदविदां क्षान्तिविंदुषां वष्मणो जलम् ॥ ३२ ॥ जपः प्रच्छनत्रषापाना मनत: सयपुच्पत॥ भृतारमनस्तपोविये बद्ेज्ञानं विशोधनम् ॥ समन्नस्येशवरज्ञानादिशयदिः परमा मता ॥ ३३ ॥ अकाय निषिद्धं तत्कतंणां दानम् । नधा अमेध्ययुक्ताया वेगः । वेगवता जलेन पूरणम् । बद्धेहोनं विशोधनमिलस्मासाकमलेकं शृदधिदु च्यत इति संबध्यते । शाोध्यस्यामेध्ययुक्तस्य मृजलं च । संन्यासः पारिव्राञ्वं द्विजानाम् । तपः इच्छादि बेदषिदापधीतबेदानाम् । प्षान्ितिः परापराधस- हिष्ण॒ता विढ्षां बेदाथंविदाम् । वष्मेणः शरीरस्य जलम् । सावित्यादिज- पो गुपतपापानाम् । मनसोऽन्तःकरणस्य सदलं ययाद्टाविबक्षा । भूपभूतस्- हष्मेराहत आला भ्तासमा तस्य तपो निल्यनेमिततिकं बणाभपकमं विधा # एतदनन्तरं सकरपुस्तकेषु प्रयकमिष्यधिकं पदम् ।
-----------~ न त-क 9
१ क, भनमृच्यत इटा" । २ ध. छ. तविद्ानाः ।
त-न नक
९२८ अपराकौपराभिधापरादिस्यविरचितरीकासमेता- [र तृतीयः-- ( आपद्धमंप्रकरणम् २ ) बरह्मोपासनमुमे शुद्धिकरे उच्येते । भ्रतारमनश्च शुद्धि; काम्पनिषिद्धकमा- पर्वस्य क्षयः । बुद्धेव्येवसायात्मिकाया हानं यथाबर्स्थितात्मनाऽऽस्मविवेकः। षेव्रस्योपाधिमेदादीश्वराद्धिननस्य यर्दाश्वर एवाहमसमीती र विज्ञानं तस्मास- रमा पुक्तिलक्षणा शुद्धिमेन्वादीनां संमता । बृहस्पतिः--“ साध्यायेनानुतपेन होमेन तपपेनपरः । ध्यानेन पत्रवासेन दानेनेह परिक्षयः ॥ परापवादाश्रवणं परल्लीणामदश्ेनम् | एतच्छोचं भ्रोत्रदश्षोजिहारुद्धिरपेशनम् ॥ अप्राणिवधमस्तेयं शुचित्वं पादहस्तयोः | अष परल्ीणां शारीरं श्नोचमिष्थते "' ॥ बसिष्ठुः--““ काोऽभनिमेनपतस्तुटिस्दकान्यवटेखनम् । अविज्ञातं च भूतानां षड्विधा शृद्धिरिष्यते ॥ ३१॥ ३२। ३३॥ इति श्रीविययाधरवंशप्रभवश्नीशिलादारनरेन्द्रजीमृतवादनान्वयप्रसृतश्रीमद्परादिदय-
देषविरविते याज्ञवल्कीयध्मशाल्लनिषन्पेऽपराकं आश्ाच- प्रकरणम् ॥ १॥
अथ सटीकयान्नवर्कयस्पता
[मि मि
आपद्धमप्रकरणम् । (२)
उक्तं सध्ःशोचमापदि- ५ आपद्यपि च कष्टायां सयःशोच विधीयते " इत्यादिष, तत्पमसङ्गेनाऽऽपदि इत्तिविरेषानाह-
॥ अ $ श क्षत्रेण कमणा जीवेदिशां वाऽ्प्यापदि दिजः ॥ ®. ^^ थ् १ * (कजा 4 नस्तार्यं तामयथाऽञ्त्मान पावायत्वा न्यप्द्पाथ२६॥ स्ववणेविहितेन सवेषणेसाधारणेन च धनोपायेन तदपराप्तिरपत् । तस्यां सल्यां द्विजो ब्राह्मणः क्षान्ण कमणा क्षन्नियवृत्या शश्रुजयादिकया जीवेत् । तद् भावे वैश्यवस्या कृष्यादिकया । तामापदं निस्तीयं ब्राहया हस्या विगृण- याऽपरि पोष्याणामास्मनश्च निवाहसंभवेऽथाऽऽत्मानं पवयित्वा प्रायथित्तैः परिशोध्य पथि स्वजातिनिहितायां वृत्तो न्पसेदवस्थापयेत् । अथवा हीनवगे-
प्रायश्ित्तध्यायः } याद्नवस्क्यस्पूविः। ९२९ { भापटमंप्रकरथम् २) बृश्या यदे जितं वत्पपि मागे न्यसेत् । अत्र पक्षे द्रष्यमजितमिस्यध्याहायप् । सत्र भमाणष्- « यद्ू्ितेनाभयरिति कमणा ब्राह्मणा धनम् । तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति अपेन तपमैव च '› इति पनुवाक्यम् । अत्र सरैषमसापारणधनोपा्जनोपायपाह नारदः ५ साधारणं स्यात्रिविधं शेषं नवविधं विहः । मागत प्रीतिदायं प्राक्त च पतह मायया ॥ अविदेषेण पर्वेषां वणोनां त्रिविधं घनम् । वैशेषिकं धनं विद्याद्भाष्मणस्य तिरक्षणम् ॥ प्रतिग्रहण यछ्ढघं याज्यतः शिष्यतस्तथा । तरिविधं क्षत्रियस्यापि प्राहुर्वैशेषिकं धनम् ॥ य॒द्धापरग्धं कारं च दण्डश्च व्यवहारतः । कारं करादानपरभवम् । वैशेषिकं परं ज्ञेयं वैदयस्यापि त्रिलक्षणम् । कृषिगोरक्ष्यवाणिन्येः शदरस्तम्यस्तवनुग्रहात् ॥ सर्वेषामेव वणोनामेष धर्म्यो धनागमः । वि्पैयेयादयममः स्यान्न चेदापद्ररीयप्ती " ॥ शङूखिखितौ -““ तस्य स्वधम एव श्रेयान्स्वस्पो ऽप्थनुष्ठितो नावरं सेवेत । घन्यतापेवी हि ब्राह्मणो जधन्येष्ववपद्यते, तस्मात्परश- स्तप्तमयाचारं सषेतः प्रतिगृह्णोयान्नाऽऽत्मनस्तु ततस्तधि मिच्छेत् । कामं चरयाणां वणानां याजनं कुर्वति धर्मेण तेभ्यो वृत्तिमादाय धमेकरृस्येषुपहरेत् ! । आवत्कस्पो ब्राह्मणस्येत्यनुषसो गोतपः- ५८ याजनाध्यापनप्रतिम्रहाः सवषां पुवः पूर्वो गुरुः । तदामे कषश्रवृत्तिः । तदामे वैद्यवृत्तिः ” । याजनादयः सर्वेषां बणौीनां ब्राह्मणेन कार्या इल्यः । वसिष्ठः“ कामं वा स्वयं कृष्योत्पाद्य तिलान्विक्रौणीरन्न वस्वेषाया- ङ्ययाजनं प्रतिषिद्धं प्रतिग्रहा वाऽस्तीति ।
१ क, जप्येन । २ क, स्मतम् । ३ क. ध्यंयस्तवधम्यः स्या । जक. र्रंप्र। ११७
९१० अपराकापराभिधापरादिलयभिरचितदीकासमेता- [ ६ तृतीयः-- ( आपद्धमंप्रकरणम् २) अथप्युदाहरन्ति- शप्रय शव दीप्यन्ते तपोहोमेर्दिनोत्तमाः । प्रतिग्रहण शाम्यन्ति उदकेनान्नयो वथा ॥ ध्रङटिखिती --“ आपत्काठे मातापितृमतो बहुश्रत्यस्यानन्तरका वृत्तिरिति कट्पः । तत्न ब्राह्मणेषु त्रिगुणप्पन्नेपु वृत्तिदोबेस्य- मास्येयम् । यदत्र स धेः । तस्यानन्तरका वृत्तिः ्षाघ्रोऽभिनिवेश्ः। त्रयाणां ब्राह्मणकर्मणां या वृत्तिया- जनाध्यापनप्रति्रहाणामेवमप्यजीवन्वेर्यमुपजीवेत् ° | वेयं वेदपषततिमिलयथः । तरिगुणसंपन्ना इज्याध्ययनद्ानसंपन्ना; । वैश्य. हेस्यसंभवे ब्राह्मणस्य न शरुद्रहत्तिः । तथा च नारदः- ५ आपद्यनन्तरा वृत्तिबरीह्मणस्य विधीयते | वेदयवृत्तिस्तथा चोक्ता न जघन्या कथंचन ॥ जघन्या शुद्रटत्तिः+ । न कथंचन कुर्वीत बराह्मणः करम वाष॑टम् । वषः कमं वा ब्राह्मं पतनीये हि ते तयोः ॥ उत्कृष्टं चावक्रष्ठं च तयोः कमे न विद्यते । मध्यमे कर्मणी हित्वा प्वैप्ताधारणे हिते "”॥ मध्यमे प्षज्नियवेदयकरमेणी । क्षन्रियोऽप्यापदि वैरयदस्याऽनन्तरया, वेरय- धानन्तरया शरद्रहस्या । यदाह वसिष्रः- ५ अजीवन्तः स्वघर्मेणानन्तरां पाषी(यवी)यपीं वृत्तिमातिष्ठेरत्न तु कदाचिञ्ज्यायपरीम् '' इति । शिलोज्छाद्यन्तं स्वधमः। तदसंभवे प्षज्रियद्रस्या वैश्यस्य वा। ८ आपत्काङे साधुभ्यः प्रतिगृह्णीयात्संकरं न कुयीत् । कामं व्णैप्ंकरं कषित्रफरसिद्धवधम् ”' | त्रं भाया, तत्फलमपलं, संकराभ्यनुज्ञानं वणीनुरोम्यविषयम् न मरति. रोपाभिपायम् ॥ ३४ ॥ ब्राह्मणस्य वेदयकमंणा जीवतः पण्यविशेषविक्रयप्रतिषेधमाह- फरोपरु्तोमसोममनुष्यापूपवीरधः ॥ तिखोदनरसक्षरदधिक्षीरश्रतं जरूम् ॥ ३५ ॥
+ इतः परमधिकं घ. छ. पृत्तकयाः “ न कथचन कुनधन्या शुद्रग्रततिः ” इति ।
------- ~~~“
१ क, “वृत्तिसभवेऽपि ब्रा । २ क, पातनीये । ३ ड, श्षारान्दधेः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्बरक्यस्मृतिः। ९३१ ( आपद्धमेप्रकश्णम् २) शघ्रासवमध्च्छिष्टमधुलाक्षाः सवर्हिषः ॥ मृचमवुष्पद्कतपकेशतक्रविषक्षितीः ॥ ३६ ॥ के शियनीरीरुवणर्मासिकशफपीसकान् ॥ शाक्व पिपिण्याकपद्युगन्धास्तयैष च ॥ २७ ॥ वैश्यद्ररथाऽपि जीवन्न विक्रीणीत कदाचन ॥ ब्राह्मणो वैदयद्ररया जीवन्फलखादिकं कदाचन नो विक्रीणीत । फं पूगादि । उपशोऽइमा । क्षोममतसीमयं वलम् । सोमो रताविश्ेषः । अपएषा उण्टेरकाः । वीरधो गुरेभ्यो हसी यांसः स्थावरविशेषाः । रसा इषुरसा- दयः । षास खड़।दि । आसवो मयम् । पधूच्छिषटं सिक्थकम् । पथु क्षौद्रम् । लाक्षा जतु 1 बहिषः कुशाः । पृन्यृत्तिका । कृतपः कम्बरविशेषः । केशथाम- रादिः। तक्रयुदनवित् । क्षितिः पत्रादि; । कोयं जसरीमयम् । नीदरी रज्ञ नद्रव्यविसोषः। एकशफा अश्वादयः । सीसकं नागम् । आ श्ङ्गवेरम्र । ओषधयो व्रीहियवाः । पिण्याकपुदतस्नेहतिरुपिण्डः । पश्वो गवादयः । गन्धाश्चन्दनाद्यः । भ्रसिद्धमन्पत् । पशचवाोऽतराऽऽरण्याः । ८“ आरण्यांश्च परून्सवीन्दंिणश्च वयांपि च ” इति परनुस्मरणात् । ब्राह्मणं प्रस्येकयं निषेधः । यदाह् नारदः- ५५ वेदयवृत्तावविकरयं बाद्मणस्य पयोदधि "” | अत्र ब्राह्मणानुषत्तौ गोतमः-
५५ तस्यापण्यं गन्धरसकृतान्नतिल्पिण्याकक्षाणक्षौमानि. नानि रक्तनि्िक्ते वाप्तपी, क्षीरं सविकारं, मृटफठ- पष्पौषघमधुमांप्ततृणोदकपथ्यानि, नारीपुरुषवशाङ्मा- रीपेहतश्च नित्यं बरीहिभवज।तयश्च वृषमयेन्वनड्हशेके ” ।
वशा बन्ध्या गौ; । वेदद्रभातिनी । पेनुनैवभसूता ।
वसिष्रुः--““ वैरयजीविकामास्थाय पण्येन जीवतामद्मर्वणमपण्यं, शाणकोश्ेयक्षोमाजिनानि तान्तवस्य च रक्तम् । प्व च कृतान्नम् । पृष्पमृरफटङानि च गन्धा रक्षा उदकं च । ओषधीनां रसः सोमः । विष माप्त च क्षीरं सवि.
$ घ. छ. पपचणत* । २ क, "नीलठव* । ३ क. गुत्मीभ्यो । ४ ध. छ. रक्तानि निनि! ५ ध, छ, व्यवा जातयवाश्च ।
९१२ अपराकोपराभिधापरादित्यबिरबितदीकासमेता-( ६ वतीयः-- ( भाषद्धमेपरकरणम् २) कारम् । अयखपु जतु सीं च, म्राम्यपत्रानामेकदाफाः केशिनश्च स्वे वाऽऽरण्याः परावो वयांति दैष्टिणैश्च ? । ग्राम्यारण्याः पशवो प्राम्यारण्यवासिनो षा पारिभाषिङाग। यद्ष्यपरिषिष्टम्- ८ गौरश्वः पुरुषोऽजाऽवीर्गईमाश्वतरावुमौ । एते प्राम्यास्तु पैरूयाताः परावः पक्त पताधृभिः " ॥ ° सिंहा वराह व्याघ्राश्च वारणा महिषास्षथा । पताश्च वानराश्चैव सप्ताऽऽरण्याः प्रकीतिताः " इति ॥ न्तरास्तु प्राम्यारण्यत्वादपण्यमेव । ५५ गोमूगेऽथ वृकथैव अन्तस्यः श्वाऽथ कुक्कटः । चोतकः कठविङ्कशच तेते यन्तरा; स्मृताः ” इति ॥ आपस्तम्बः-"“ अविहिता ब्राह्मणस्य वणिज्या, यदि व्यवहरे त्पण्यानामपण्योनि व्युदस्येन्मनुष्यान्रसानन्धा- नत्त चमे गवां रवाः छेषमोदके तेक्मकिण्वे पिष्पङीमरिचे षान्यं मांप्तमायुषं पुकृतापतेवतिटत. णवुरस्त्थव धान्यस्य विशेषेण न विक्रीणीयात् » । विरूदषान्य तोकं, सुरासाधनं द्रव्यं किण्वं, सुकृतं धर्षः । छागटेय+-- ^“ न वेदविक्रयं कुयीद्श्निविक्रयमेव वा । यो धमेविक्रये पृतं नरकः ऽत्र जायते ॥ तस्मान्न विक्रयो वेदे अञ्चिहोत्रे तथेव च । शरा्यापनं प्राध्ययनं प्रश्षपवैः प्रतिग्रहः ॥ याजनाध्यापने वादः षटूविधो वेदविक्रयः ॥ यम;---“' गर्वा विक्रवक्ारी तु गवि रोमाणि यानितु। तावद्वषैप्तहसणि अम्यगोे $मिभवेत् ॥ ३५ ॥ ३६ ॥ १७॥ तिरविक्रये प्रविप्रसवपाह-
धमां क्करिये नेयासििखा धान्येन तर्पमाः॥ ३८॥
धान्यं गृहीता तच्तरयमानास्तिढा धमार्थ विक्रेयाः । एतशावह्यपमा- तिषरसङ्गे वेदितव्यम् । अत्र पनुः-
१ क. "गथव्राम्यारण्याः । २ १. ८. चटकः । ३ घ. छ. “ण्यानामपण्यानि । जथ, छ, बशः । ५, ह, "सवं तिलं त । ६ घ.ङ, गनि गोः । ७ इ, धमे |
प्रायित्ताध्याथः ] पाहषरक्पस्एविः। ( भापद्धमेप्रषरणम् २)
५ काममुत्पाद्य कृष्यां तु स्वयमेव कृषीवहः । विक्रीणीत तिछा्ुद्धान्धमौयमभिरस्थितान् "' ॥ शुद्धान््रव्यान्तरामिभ्रान् । ` नारदः“ अश्षक्तो मेषजस्यार्ये यज्ञहेतो्तयथेव च । यद्यवश्यं तु विक्रेयास्िखा धान्येन तत्छमाः ” ॥ मनुः-- ^“ मोजनाम्यज्ञनाद् ना्यदन्यत्कुरते तिः । करिमीभूतः श्वविष्ठायां पितुमिः ह मनति "' ॥ तथा--““ रस्ता रपैनिपा(मा)तव्या न त्वेव छवणं रमैः। कृतान्नं चाङृतान्नेन तिरा घान्यन तत्समाः " ॥ शङ्खलिखितो --“ शुष्ककाष्टनदरेङ्रनिर््रग्नका- पापिकपूतरेरषिजतेदैम्यमाहरेत् " । हारीतः--“ पूतेवृततश्वाजीवञ्युष्ककाष्ठतृणविक्रयं व कुयात्, गा एव वा रक्षेत् "|
वसिष्ठः--“ र्ता रतैः परमतो दीनतो वा निपा(मातन्याः ।
न त्वेवं छवणं रतेन तितण्डुटपक्ान्नवि- द्यामनुप्याश्च विहिताः परिवतैकेन » । तिरुतण्डलानुटतावापस्तम्बः-
८ विहितश्चेषां विनिमयोऽननेन चास्य मनुष्याणां च मनुष्यैः । रतान च रतैर्विद्यया च विधानाम् । अक्रोतपण्यैग्यवहरेत् । मुखनिच्य- जस्तृणकाष्ठेनासन्तमनुवतद्वतति प्राप्य परवृत्तितो विरमेत् "” ।
९३३
अयमथः--अक्रीतं श्ह्ेस्पन्ं पण्यं विक्रयं न तु ऋतम् । न चाट्यन्तं
वणिग्हत्तिरध्यवसातष्या, स्वक्मीयां इति पराप्य परद्रत्तितो विरमेदिति । षौधायन;--““ तृणकाष्ठमविक्रीतं विक्रेयम् । अयाप्युदाहरन्ि-
परावश्चेकत। दन्ता अमा त्वट्वणोदृतः ॥ एतट्ाह्मणतोऽपण्यं तन्तुश्वरजनीकृतः ” ।
छबण्रबद्ात({) उयृतः स न तथा । अरजनीढृतो नीराग श्रथः ।
नारदः“ बराह्मणेन तु विक्रेयं शुष्कं दार तृणानि च। मन्धद्रन्येरकपेत्नं तूरस्तृरीकृत। हते ।
१६, छ,बवापाः)
९३४ अपराकापराभिधापएरादिल्यविरवितटीकासमेता- [३ तृतीयः-- ( आपद्वमैप्रकरणम् २) स्वय शीर्ण च विदं फटडानां वदरेङ्गुदे । रज्जुः कार्पाधिकं सूत्रं तचेदविकरतं मवेत् "” ॥ एरका वृणविश्चषः । |
शङ्करिखिती- ““आपदि कामं बाह्मण जिजीविषुरेकान्तरितां वृत्तिमा- स्थाय न पण्यं पण्यमिति ब्रयात् । सकृदेवाक्तं मृट्य- भिच्छेत् । गावा रक्षेत् । तासु नापीतासु पिबेत् । न ॒तिष्ठ्तीषुमौवेरेत् । न स्वयमुत्थापयेत् । शनै द्रंशाखया प्तपलद्चाया पृष्टतोऽमिहन्यात् । नातीरथैन विषमेणाल्पोदकेन वा तारयेत् । बाख्वृद्धरोगात।ः श्रान्ता उपावेशयेत् । शक्तितः प्रतीकारं कुयात् । गवामेष धर्मोडन्यथा विद्वः ”› ॥ ३८ ॥
्रव्यविशेषविक्रये प्रयवायविशेषमाह-- लाक्षादवणमां पानि पतनीयानि किक्रये ॥
पयो द्धि च मदं च दीनवणकराणि तु ॥ ३९॥ ाक्षादीनि विक्रीयमाणानि विकरेतुब्राह्मणस्ये पतनीयानि पतननिमि- तानि. भवन्ति । परतनं द्विजातिकमानयिकारः । पयःप्रभृतीनि तु दीनवणे- कराणि भवन्ति । शृद्रत्वं बैदयत्वं वाऽऽपादवन्तीत्यथः। अत्र मानवो विशेषः- ५ सद्यः पतति मांपतेन छाक्षया छवणेन च । यहेण शूद्रो भवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात् " ॥ तथा--““ इतरेषामपण्यानां विक्रयादिह कामतः । नाह्मणः सप्तरात्रेण वैहयमावं प्रय(ग)ेच्छति ” ॥ एतश्च वाक्यद्रयमदृतप्रायथित्तत्राह्मणविषयम् । बाह्मणग्रहणात्स्जियस्य ठवणादि विक्रीणानस्य नायं दोषः । तथा च पनुः- ५ जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेणाप्य॑नयं गतः । न त्वेव ज्यायप्र वृत्तिममिमन्येत कर्टिचित् › ॥ बराह्मणहत्तिज्यायसी । | तथा- ^ वैदयोऽजीवन्सषर्मेण शुद्रवृत्याऽपि वयत् । अनाचरनकायाणि निषर्तेत च शक्तिमान् " ॥ १९॥
१क. त् । तिः। २. छ, "पवसेत् । ३ क, "नि पातः\४कृ, स्य पतः \५ ब. प्व्ययनं ग< ।
ग्रायश्ित्ताध्वायः ] याङ्घषरश्यस्पतिः। ९३५ ( भापद्धमंप्रकरणम् २ )
आपदि ब्राह्मणस्य स्वकीया त्तिर्िगुणाऽपि भेयसी, न तु सगुणाऽपि परकोयेलयाद- आपद्रतः संप्रग्रहन्भुञ्ञानोऽपि यतस्ततः ॥ न छिप्येतेनप्ता रिप्रो रूनाकेप्मो हि सः ॥‰०॥ आपद्तः कृच्छजीवी यतस्ततो हीनवणीदपि संमगृहणन, तथा भ॒ज्ञानोऽभ्य- वरन् एनसा पापेन न छिप्यते न युज्यते, यतो उवलनेनार्फैण वा सपोऽसौ परित्रतया । अत्र च संमरेत्युपसगेदयप्रयोगो याजनाध्यापनप्रतिग्रहाणां स्वीका- रायः । तेन क्षत्नियतेशयात्रपि याञ्यावध्याप्यौ च । प्रतिग्रहस्तु श्रुद्रादप्यनु- ्ातः। अत्र मनुः- «५ वर्ं स्वधर्मो विगुणा न पारक्यः स्वनुषटितिः । परधर्मेण जीवन्हि पद्यः पतति जातितः ॥ वैरयवृत्तिमनातिष्ठन्ाह्मणः स्वपयि स्थितः । स्ववृत्तिकरषि(दही)तः सीदन्निमं धमं प्तमाचरेत् ॥ सर्वतः संप्रगृह्णीयाद्भाह्यणस्त्वनयं गतः | पवित्रं दुष्यतीत्येतद्धर्मतो नोपपद्यते ॥ जीवतान्य(नाल्य)यमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः। आकाशमिव पङ्केन न पापेन प्र रिप्यते ॥ नाध्यापनाद्ाजनाद्रा गहिताद्रा प्रतिग्रहात् । दोषो मवति विप्राणां ज्वछ्नाम्बुप्तमा हिते ॥ अजीगतेः सुतं हन्तुमुपाप्तपद्ुभृक्षितः । न चारिप्यत दोषेण क्षत्प्रतीकारमाचरन् ॥ श्वमांपतमिच्छन्नातोऽततु घमाधमेविचक्षणः । प्राणानां परिरक्षथ वामदेवो न टिप्तवान् ॥ भारद्रानः क्षधं हन्तुं सपुत्रो विजने वने । बहुग: प्रतिनम्राह रिश्च ती(त)्ष्णो महात्मनः ॥ क्षधातेश्वात्तमम्यागाद्विश्वामित्ः श्वजाघनीम् । चण्डाठहस्तादादाय धरमाधमेविचक्षणः ॥ प्रतिग्रहा्याजनाद्वा तथा वाऽध्यापनादपि। प्रतिग्रहः प्रत्यवरः प्रेत्य विप्र्य गरहतः ॥
१ क, जीवित्यययमाः। २ घ, छ. 'शउक्ष्णा । ३ क, प्रतित्. ।
९३६ अपराकांपरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- (६ ततीयः- ( आपद्धमेप्रकरमम् २)
याजनाध्यापने निलयं क्रियेते पस्करतात्मनाम् ।
प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः ॥
जपहोमिरत्येनो याजनाध्यापनात्कृतम् ।
प्रतिग्रहनिमित्तं तु तयागेन तपपैव च » ॥
एवं च सति यद्ोतमवचनम्- ८ धाजनाध्यापनप्रतिग्रहाः पर्वेषां पूवैः पूर्वो गुरः ”
इति, तस्यायमयः- सर्वेषां द्विजानां संबन्धिनो याजनादयो ब्राक्मणस्याऽऽ पत्करप+। स च पूर्वः पूर्वो गुरुरदोषः । यस मनुना याजनाधपेक्षया पमरतिग्र हस्य गुरुदोषस्वपुक्तं, तच्द्रसबन्धिपरतिग्रहविषयम् । अथवा पनुवाश्यव शाधाजनादीनां यथाएवं गुरुटवमभ्यदयगोरवजनकत्वेन गोतमोक्तमिति भन्तव्यम् ॥ ४० ॥
अपरामप्यापदुत्तिमाह-
कृषिः शिरं मृतिरिदा पीदं शकटं गिरिः ॥
सेवाऽनृषो नृपो भेक्षमापत्तौ जीवनानि तु ॥ ९१ ॥ कुष्यादीन्याप्द्िषये जीवनानि भवन्ति । जीग्यत एभिरिति जीवनानि । षिः प्रसिद्धा । शिरं वल्लाठंकारसपगानग्रहनिमांगादिकौशम् । शकटं परसिद्ध, तेन च तन्निमित्ते माण्डादिपापणं लक््यते । गिरिः पवैतः, तेनापि तत्समूस्थकाष्ठादिविक्रिया । सेवा प्रिद्धा । बहुवृक्तजरो देशोऽनुषः । तेन च तप्रत्यकन्दगृरुफटखान्युपजीबनं रक्ष्यते । नुप पसिद्धस्तेन च तवुपकारकस्वनि मित्ता एत्तिरुपरुक््यते । भक्ष्यं (क्षं ) प्रसिद्धम् । अत्र टृषिग्रहणं पदश्नायम् । तेन पा्रपादयवाणिञ्ययारपि परिग्रहः । तथा च पनुः- ५ विद्या शिष्पं भृतिः सेवा गोरक्ष्यं बिपणिः कृषिः । गिरिभेक्षं कुप्तीदं च दश्च जीवनहेतवः ” ॥ यद्यपि ^“ प्ान्नेण कर्मणा अीवेद्धिशां वाऽप्यापदि द्विजः इत्यनेनेव ृष्यानुग्रहः सिद्धस्तथाऽपि स्वयं कृषिः प्रतिषिद्धा फकादीनां विक्रय इति तयोरप्यत्यन्तापदि भतिप्रसवाथमेतदचनम् । तत्न षि निषेधा मानव उदाहियते- ^ वेरयवृत्याऽपि जस्तु बराह्मणः क्षत्रियाऽपि वा | हिपताप्रायां प्रा्ीनां कृषिं यत्नेन वजयेत् ॥
१ क, भेकेयम्।° । २ क, लाथुपकृत्तिरपल° ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याक्तवसव॑यस्मृतिः। ९.३७ ( आपद्धमप्रकरणम् २)
कृषि पाधिति मन्यन्ते सा वृत्तिः सद्विगहिता। भूमिं सूमिशयाश्चैव हन्ति काष्ठमयोमुखम् " ॥ स्वयंदृतकृषिविषयश्चायं निपेधः । यत आहाऽऽपद्धमेष गौतपः- ५५ कृषिवागिञ्ये स्वयंकृते कुपरीदं च ” इति । तत्रालन्तापदि स्वयकृषतां नियममाह दारीतः- “ आपत्सु कृषि प्राहुः कृषिश्वेदायावानविदायोञ्य(?). नाखवृद्धकृशशातारीन्व्यन्नदी चीरेण प्रतोदेन शनैर्वा- हयथदष्टिमष्टिखोष्टारत्निनानंयाक्त्रप्रोषणाक्रोश्ञनप्र-
€ ® २
ग्रतिभिनातिहन्यात् । न पव संषिवेखयोवहयेत् | विहल्येत चेत्परित्यागो न मद्य मोक्षणं, वृद्धाव. स्थायां पानाहारदरन्दयात् । कृमिकीटकाकिङीत- कदं शमशकमक्षिक्रातिवातेप्तमीरक्ीताका।व्युप्णाति- वर्षषूद्धरणावरणकण्डुयनधृमाभ्चिनिवातप्रच्छननपतमुप- स्तीणादिषु गेषायत् । सन्नमग्नव््गनद्वीनामो पधयवप्तङ्वणस्नेहादिषु यथाथ वपनख्वणमरनप- वनाभिहरेषु बछिहोमारीन्दुयात् । स्नात्वाऽनदु- होऽरकरत्य ब्राह्मणान्भोनयेत्। सेरभेयाणां पुण्यनि. मित्तं षड्भागं राज्ञेदच्वा पश्चमाद्राल्मणांस्ताषयेत् "'
9 क प र ५८ (9१ च / (५ त(ज)धाऽप्युदाहरन्ति--“'युपोऽयं निहितो मध्ये भथनामे(मि)ह् काष(षि)केः। तस्मादतद्धितो दद्यादन्नान्याधेदक्षिणाः ॥ मूमिं मित्तवोषधीरिछखा हत्वा कीटपिपीट्कान् । पुनन्ति खछयन्ञेन काषिकरा नात्र पश्यः " ॥ ~ = तथा बलीवदंनियमऽपि स एवाऽऽह- ८ ४ अष्टगवं धमेहटं षड्गवं जीविताथिनाम् । चतुगैवं नृष्ेष्ानां द्विगवं ब्रह्मघातिनाम् '' ॥ बृहस्पतिः--““ रज्ञे दता तु षडूमागं देवतानां तु विशकम् । त्रिशद्धागं तु विप्राणां करषि कृत्वा न दृषमाक् ॥
--------- ~ -~-~ ~ ~~--------~ ---- ~ ~~ =-= =¬
„~ ~ च न भक
-----~ ~
१ क. योक्तप्रापणा० । २ क. 'नाभिदहः। ३ क हृल्यतचेः। * क. कंयठोक्िल्युरक
शकम? । ५ घ. छ, तप्र । ६. छ. मेषीनाः । ७ क. मेस । < क, मफ़ल। ११८
९३८ अपरकौपराभिधापरादिदयविरवितरीकासमेता-- [्तृतीयः-- | ( भापद्धमप्रकरणम् ३)
अषटवाहं हं धम्यं षड्गवं मध्यमं स्मतम् । चतगवं जघन्यं च शाख्रविद्धिरुूदराष्टतम् " ॥
हारीतः“ बारानां दमनं चेव वाहनं च न शस्यते । वृद्धानां दु्बेानां च प्रजापतिवचो यथा ॥ पुस्त्वोपघातं नस्यं वा वाहानां न च कारयेत् । वृषं युगे न युज्ञीत जीणे त्याधितमेव वा ” ॥ ४१ ॥
उक्तजीवनेरजीवतो जीवनान्तरमाह-
बुमुक्षितशटयहं स्थिखा धान्यमव्राह्मणादरेत ॥
प्रतिग्रह्य तथाऽऽख्येयमभियुक्तेन धमतः ॥ ‰२॥ बुमुक्षितोऽनन्न॑ख्यहं निरा यावदास्थाय ब्राह्मणव्यतिरिक्तस्य स्वामिनो धान्यं हरेचोरयेत्तच धान्यं प्रतिग्रह्यपादाय किमिति त्वयतदस्मदीय धान्यं गरहीतमिलयाक्षिप्निन धमैतस्तथ्यमेव तस्य कथनीयम् । मया तरातज्रमभञ्ञानेन स्थितवता प्राणधारणाय भवदीयं धान्यमपहूतमिति । प्रनुः--“ तथेव सक्तमं मक्तं मक्तानि षडनश्चता । अश्वस्तनविध।नेन हतेग्यं हीनकमणः ॥ खटान्षेत्रादगाराद्वा यतो वाऽप्युपलभ्यते । आख्यातव्यं तु तत्तस्भे ए्च्छते यदि पृच्छति " ॥ अयपथंः-- षदभोजनान्यकवेता सप्तमभोजनावसाने सित्रादिकाद्धान्य- परश्वस्तनविषानेनकदिनपयाक्तं दीनव्णाद्धीनकर्मणश्चापहरेदिति । अन्रापवार्दं भरनुरेवाऽऽद-- ^“ ब्राह्मणस्वं न हतेव्यं क्षत्रियेण कदाचन । दस्युनिष्किययोश्च स्वमजीवन्हरतुमहेति ” ॥ ४२॥ प्रङ्गद्राह्नो विध्यन्तरमाह- तस्य वृत्तं कुर सीरं श्ुतमभ्ययन तपः ॥ ल्ञाखा राजा ड्खुटुम्बे च धम्यं वृत्ति प्रकटपयेव्॥५२॥ तस्योक्तद्गेतिकस्य ब्राह्मणस्य हत्तमाचारं कुलमन्वयं शीरं सभावं
थतं वेदायग्रहणपध्ययनं प्रसिद्धं तपः स्वधमेवतित्वं दटुम्बं पाष्यवगं च
ज्ञात्वा राजा धम्य( धमादनपेतां इत्ति निवाहसमथं धनं प्रकसयेत् । दक्षः पाष्यवगेमाह-
१. छ, भष्ठावाः । २ क, वादनं । ३ इ, तद्ाद्येय० । * क, "तुभिच्छति ।
प्रायधित्ताध्यायः ] याज्ञवस्क्यस्मतिः। ९३९ ( षानप्रष्थप्रकरणम् ३)
८ पिता मता गुरुमीया प्रजा दीनः समाध्रितः | अभ्यागतोऽतिथिश्चाभनिः पोष्यवगं उदाहतः ॥ + ज्ञातिबेन्धुजनः प्षीणस्तथाऽनाथः समाधितः । अन्योऽपि धनयुक्तस्य पोप्यवर्गं उदाहतः ॥ ज्ञानविमभ्यः प्रदातव्यमन्यथा नरकं चनेत् | तस्मात्सवेप्रयत्नेन पोष्यवर्गं सदा वहेत् ॥ मरणं पोप्यवग्य प्रशस्तं स्वग पाधनम् । नरकः पीडनेनास्य तस्माद्यत्नेन तं भरेत् ” इति ॥ ५३ ॥
इति श्रीविद्याधरवंश प्रभवश्रीरिलाहारनरेन्द्रजीम्तवाहनान्वयप्रसृतध्रीमदपरादि. त्यदेवविरचिते याज्ञवल्कीयधमंश्ाक्ननिबन्धेऽपराकं आपद्धमेप्रकरणम् ॥ २॥
अथ सटीकयाह्ञवर्क्यस्म्रतों
वानप्रस्थप्रकरणम्-( ३ )।
कृतब्रह्मचर्यो गृहस्था ्रमेऽधिकरत इति ब्रह्मचयीनन्तरं ग्रदस्थाभरष उक्तो बानपरस्थस्तु गदी ब्रह्मचारी वा भूत्वा भवतीति तदुभयामिधानानन्तरं बान- परस्थाभ्रममाह-
सुतविन्यस्तपल्नीकस्तया बाऽनुगतो . वनम् ॥ वानप्रस्थो ब्रह्मचारी साथिः सोपाप्तनो व्रजेव ॥९९॥
वानप्रस्थः संकारिपतवानप्रस्थाभ्रमः सुतेषु पत्नीं विन्यस्य निर्वाह्तया निधायाथ बा तयाऽनुगतोऽन्वितो ब्रह्मचारी पेयुनत्यागी, यदि सपत्नीरो व्रनेत्तदाऽसों साभिरभ्रिसदहितः सोपासनश्च व्रजेत् । पत्नीसहितस्य शडमव्र- उ्यामेवाऽऽह च्छागखेयः- «५ पुत्रेषु माया संस्थाप्य वनं गच्छेयथाविषि । अपत्नीकः समारोप्य ब्राह्मणः प्रत्रेहात् ^ इति ॥ अत्र समारोप्पे्यस्य वनं गच्छेदिदलयनेन ठ्यवदितेनान्वयो योज्यः । अगरी.
+ न विद्यतेऽयं शोको घ, छ, पुस्तकयोः ।
९४० अपरकांपरामिधापरादिलयविरवितदीकासमेता- [ इतृतीयः-- ( वानप्रस्थभ्रकरणम् 3 ) निति बाऽध्याहारः । एकाकिना च वनं गतेन वानपरस्थेन विधानान्तरणा्नि. राधेय श््याह वसिष्ठः- ८८ श्रावणकेनाञ्चिमादायाऽऽहिताधचिर्वक्षमूटिक उर षट्म्यो माेम्योऽन्चिरनिकेतनो द्यादेवपितृमनु. प्येम्यः त गच्छेत्स्वगंमानन्त्यम् ›? । श्रावणकं वेखानपक्षास्रं तदुक्तेन विधिनाऽभिमेदाय दृक्षपृटनिकेतनः वत्परासानाप्रं परिचयं ततोऽप्रीनात्मनि समारोप्यानभिरनिकेतनो दथादेवा- दिभ्यः। एवटत्तिः केवलकमपां स्वग गच्छति, ज्ञानी तु मोक्षालममकमानन्तयम् । यम--“ द्वितीयमायुषो भागमुषित्वा तु गृहे द्विजः । त॒तीयमायुषो मागे गृहमेधी वने वेत् ॥ उत्पाद्य धमेतः पुत्रानिष्ट यज्ञेश शक्तितः । दृटा ऽपत्यस्य चापत्यं बाह्मण) ऽरण्यमाश्रयेत् " ॥ प्राह्मणग्रहणं द्विजोपरक्षणायम् । ब्रह्मचयोनन्तरमपि बानपरस्थो भवेदि- स्याह व्तिष्ः- ॥ चत्वार आश्रमाः | बह्मचारिगृहस्थवानप्रस्थप- सराजकाः | तेषां वेदमधीत्य वेदो वेदान्वा विंशी ग्रत्रहमचर्यो यमिच्छेत्तमावतेत् " । गाहस्थ्याद्रानप्रस्थाश्रमं गच्छतो विरेषमाहतुः बद्लिखितो- ¢“ पुत्रानुत्पाद्य सस्कृलय वेदमध्याप्य वृत्ति विधाय दारैः पयोज्य गुणवति पुत्रे कुटुभ्बमावेशय कृतप्रस्थानचिज्गो वृत्तिविरोषाननुक्रमेत् । क्रमशो यायावराणां वृत्तिमु- प।स्य वनमाश्रयेदुत्तरायणे पृेपक्षे " इति । चमः--“ यन्ञाङ्गन्यञ्चिहात्रं च पेनुरथ परिच्छदम् । समादाय पतद्।रो वा तदाऽरण्यं त्रनह्िनः " ॥ ४४ ॥ वानप्रस्थस्य श्रीतस्मातेकमसाधनद्रव्यवेशविश्चेषमाह- अफारङृष्टेना्रौ श्च पितन्द्वातिधीनपि ॥ भूयांश्च तपयेच्छमश्चनटा रो ममृदार्मवान् ॥ ५५ ॥
फ़ राघङृटमूपभेण सस्येन. इयापाकनीवारादिनाऽग्रिदेवपिज्रतिथिभ्रत्यां- श्वरषयेत् । अपित्पणमभ्रिसाध्यकमानुष्ठाने, देवपित्रादिदै(दे)वत्यक्रियाकरणं
१ क, (राराघनीय । >, छ, माधाय। 3 क, धनं)
प्रायधित्ताप्यायः ] याज्ञवरक्यस्परृतिः। ९४१ ( वानप्रस्थप्रकरणम् ३) देवादितर्पणं, भृत्यतपणं परसिद्ध, इमश्रुप्रशतीनि च बिश्यात् । आत्पवानिि- जितेन्धियश्च स्याद् । मनुः-- ^“ वेतानिकं च जुहहयादञ्चिहोजं यथाविषि । दैशेमस्कन्दयन्पू्वं पृणमाप्ं च शक्तितः ॥ ऋे्टयाम्रा(य)यणं चैव चातुमास्यानि चाऽऽहरत् । उत्तरायणं तु कमशो दक्षस्यायनमेव च ” ॥ करकषेष्टयो नकषत्रेष्टयः । उत्तरायणे दक्षिणायन इष्ययने । ८८ वाप्तन्तश्षारदेमेध्येमुन्यज्नेः स्वयमाहतैः | पुरोडाशा श्चश्चैव निवेपेच् पृथक्पृथक् ॥ देवताभ्यस्तु तच्छत्वा वन्यं मेध्यतरं हविः । शेषमात्मनि युञ्जीत खवणं च स्वयकृतम् "” ॥ तथा--“ मुन्यनन विविध्ेध्येः शाकमृलफटेन वा । एतानेव मह्।यज्ञान्निवपद्विषिपुवेकम् ॥ यद्धक्ष्यं स्यात्ततो दयाह छि भिक्षां च शक्तितः । अम्पूटफटमिक्षाभिर चयेदाश्रमागतान् ॥ वप्तीत चमं चीरं वा पाय॑ स्नायात्प्रो तथा। जटाश्च विभ्यानियं इमश्चछामनखानि च ॥ यपरः--'“ अकृष्टे मूटफट व्री दीन्पंचिन्त्य(ल) चापरान् । हविष्यान्नं प्रयच्छेत्त महापत्रेषु पश्चमु ॥ यस्यै यस्थि यथादृष्टं देवताये हविद्धिनः । तस्थे तस्थे तथा सम्यग्धविष्यं कल्पयेत्प्थक् " ॥ ४५ ॥ संग्राष्द्रव्यपरिमाणविश्ञेषमाद- अह्व माप्तस्य षण्णां वा तथा सवत्सरस्य वा ॥ ज॑थाय चयं दर्यारकृतमाश्वय॒ले स्यजेतर ॥ ६ ॥ एकस्याः सार््यष््टादृ्टमयोजनस्य कमेसमरदायस्याथोय प्रयोजनाय सस्यत्तचयं कुय।त् । अथवा मासेन षड्मिवा मासैः संवत्सरेण वा परिमि. तानां कर्मणां कृते सस्यपरिग्रहः कायः । तत्र यद् बरिष्यते तदा ्वयुजे मासि परिलयनेत् । तथा च पनुः-
कोषिकककक-9 => न = =-= > ------- ~ --~------ --~
न क~ गक ~~ ० = ~ -- ~ ~~ = ~ ~ --~--~ ल 0-9-99
= जनका ज त-क
१ क, ^ताभिकं । २ घ. छ. दश्षामस्कन्द्यन्पवे पृ” । 3 इ, अस्य । * क, "व्यद" ।
१४२ अपरार्कोपराभिधापरादियविरचितदीकासमेता-[ ३तृतीयः-- ( वानप्रस्थप्रकरणम् ३) ¢“ सद्यःप्रक्षाल्को वा स्यान्मापरप्तचयकोऽपि वा | पण्मासप्तचयो वा स्यात्छमानिचय एव षा ॥ वर्जयेन्मधुमांप्ानि मोमानि कवकानि च । मस्तृणं शिभ्ुकं चेव शछेष्मातकफछानि च ॥ त्यजेदाश्वयुजे माति मुन्यन्नं पूवपंचितम् । जीणानि चेव वतांति शाकमूलफलानि च ॥ न फाछ्कृष्टमश्नीयदुत्दष्टमपि केनचित् । न ग्रामजातान्यार्तोऽपि मृखानि च फलानि च ” ॥ परामनातान्याह रोगाकतिः- ¢ ब्रीहयो यवगोधुमा उमो च तिरपर्षपो । इक्षुः प्रियङ्कवश्चैव प्राम्या ओषधयः स्मृताः » ॥ ४६ ॥ किच-
दान्तश्चिषवणस्नायी निदत्त प्रतिग्रहाद् ॥ स्वाध्यायवान्दानशीलः सवसत्वहिते रतः ॥ ‰७ ॥ दान्तोऽनिषिद्धोधमो मृषावाद्ादिभ्य उपरतः संध्यात्रयस्नायीं भ्रति- अहाजिदत्तः । चकाराघ्ाननाध्यापनाभ्यां च । स्राध्यायाध्ययनवानििक्षा- दिदानशीलः प्राणिदहितनिरतश्च स्यात् ॥ ४७॥ दन्तालूखकिकः काट्पक्राशी वाऽ्मड्टकः॥ श्रोतस्मातं फरस्नेहैः कम कु्याक्तियास्तथा ॥४८॥ दन्ता उद्खलकार्यं तुषकणविमोकाख्यं यस्य कुवेन्ति स दन्तोर्खलिकः। अभर विना यतकारेनेव पकरसास्रावि तदश्चननियमवान्वा स्यात्। यद्वा-अदम- कुटको भवेत् । अपना वा कटयित्वां पुन्यन्नान्यश्रीयादिलयथंः । तथा च रुतिस्मरतिविहितमाज्यसाध्यकमं मेध्यदृक्षफटषूलसंभवेन तेटेन कुयात् । भोजनाभ्यज्ञनादिलोकिकाओ क्रियाः । धनु;--““ अश्चिपक्र।शना वा स्यात्काङपक्रमुगेव वा । अदमकुडो भवेद्धाऽपि दन्तोटृखलिकस्तथा ॥ स्यु्ोदकजशाकानि पुष्पमृखफटानि च । मेध्यवृक्षोद्धवानन्यान्छेहांश्च फट्पंमवान् * ॥ ४८ ॥
१.८. "ला द्रग्याभाश्रीः।
प्राथधित्ताध्यायः ] याङ्वस्वयस्पृषिः। ९४१ (वानप्रप्थप्रकरणमप् ३ )
च ०, ९० १. ९ चान्द्रायणेनयेकारं सद्ा च्छे श्च वतयेव ॥ पक्षे यातेऽ्नमश्नीयान्मापे वाऽहनि वा गते ॥ ९९ ॥ पिपीलिकामध्ययवमध्यादिभिश्वाद्रायणेः कालं नयेद् । कदेव भाना- पत्यादिभिः सदा वतयेत् । काटमिदयनुषङ्गः । परे मासेऽहन्यकस्मिन्वाऽती- तेऽननमश्ीयात् । मदशनार्थं चैतत् । तेनान्येऽपि तपःमकाराः स्वीकार्याः । तथा च मनुः- + “नक्तं यावं पतमश्रीयादिवा वाऽद्य शक्तितः । चतुथेकाशिको वा स्यात्प्याद्राऽप्यष्टमकारिकः ”' ॥ शक्त्यपेक्षो विकरः । अङ्गीकृतपक्षश्च यावद्ाश्रमसमाि निर्वाह्य ॥ ४९॥ क का 9 7 ह, ~ ७ णद्, ९६ शुचिमा स्वपद्रात्रां दिवसं प्रपदेनयेत् ॥ 9 ०, ९ ् क स्थानाप्नकहारवा यामास्याप्तन वा पएनः॥4०॥ शुचिः भयतः । भूमावेव न पयङ्ादी स्वप्यात् । दिवसमहः भपदैः पाद्ाग्रावयैस्तिष्ठमयेत् । स्थानेन गतिनिवृस्याऽऽसनेनोपवेश्ञनेन विहारेण चङ्क्रमणेन च दिवसं नयेत् । यद्रा यमनियमादष्टङ्गापेतयोगाभ्पासेन नयेत् । मनुः--““ मूमो विपरिवतेत तिष्ठेद्वा प्रपदैदिनम् । स्थानासरनेवी विहरेत्पवनेषुपयन्नपः ॥ एताश्चान्याश्च सेवेत दीक्षा विप्रा वने षन् । विविधाशथोपनिषद आत्मप्तपिद्धये श्रुतीः" ॥ दीक्षा तषःसंकसपः । संसिद्धिविनिश्चयः। ८८ ऋषिमिनीह्यणेश्वैव गृहस्येश्वे(पपेविताः । , विद्यतपोविव्ृद्यथं शरीरस्य च इद्ध" ॥५०॥ क अ ($ ४ की + चे क ६ ग्रीष्मे पञ्चायिमध्यस्थो.वषासु स्थण्डिरुश्चयः ॥ + न. श भ जआद्रवासास्त हेमन्ते शक्त्या वाऽपि तपश्वरव् ॥९१॥
+ मिताक्षरायातु नक्तं वाऽन्नं समश्रीयादिति पाठः। * एतदर्थं ड. पुस्तके भञ्गपतरेण पाठः--" स्वप्याद्ूमौ शूची रात्रौ दिवा संप्रपदैनेयेत् ° इति )
[1
0 1 9 त ज ०
१ ड. "लं कृरैवा वतेयेत्वदा । पक्षे गतेऽथवाऽश्नी* । २ घ. छ, यावः
९४४ अपरार्कापराभिधापरादित्यषिरवितदीकासमेता- [ १ तृतीयः- ( वान प्रस्थप्रकरणम् ३ ) सूं उपरिष्टदिक्वक्रचतुष्टये चत्वारोऽप्रयः । एषां पशानापभ्रीनां पध्ये ग्रीष्मे व्यवस्थितः स्याद् । वषास स्थण्डिरेशयः स्यात् । स्थण्डिल श दक्षाद्यनाटृतं मृतम् । रायनग्रहणाद्रात्रावपि तन्न स्थानं गमयति । हेमन्ते त्वाद्रवासाः स्यात् । वासःशब्दन चींरवरकखाद्यत्र विवक्षितम् । ऋतुत्रयात्पकर सवत्सरमभिपरत्येतदुच्यते, तेन चेत्राद्या्लारो मास्त प्रीष्पः। प्रावणाच्ा- स्तावन्त एव वषाः । मागेशीषा्ास्तातवरन्त एव हेमन्तः । अथवा प्रकारान्तरेण यथान्चक्ते तपश्वरेच्छरीरशोषणायम् । यथाऽऽह शङ्खः ८ कारे शक्तितः क्षरीरं शोषयेदयमनियममन््रोपवाप्ता- दिभिः । कशचीर चम॑वल्कट्वाप्ता जटी कृष्णाजिनोत्त- रीयो जछशयनपश्चतपाभ्रावकाशनियमप्रः '' इति । पनुः --“ उपस्पृरेत्रिषवणं पितन्देवांश्च तयेत् । तपश्चरंश्वोग्रतरं श्चोषयद्हमात्मनः ” ॥ ५१ ॥
किच- यः कण्टकेवितुदति चन्दने्यो विङिम्पाति ॥ जक्रद्धोऽपरिवष्टश्च समस्तस्य च तस्य च ॥ ५२ ॥ यः कण्टकवितोदनादिभिदेःखयति, यश्च चन्दनविटेपनादिभिः सुखयति, तयोयंयासंख्यं क्रोपपरितोषो हित्वा सम उपेक्षकः स्यात् । अस्मत्कृतशभा- शुभषरतच्राभ्यामाभ्यां सुख दुःखं च निमीयत इति सम्यक्परिभावयतो भवति तद्िषयोपेक्षा ॥ ५२ ॥ अग्रीन्वाऽप्यासमाकखा वरक्षावाप्तो मिताशनः ॥ वानप्रस्थग्रहेष्वेव यात्रायं मेक्षमाचरेद् ॥ ५३ ॥ यः पृनराश्रमं परिग्रह षण्मास्तान्यावदरग्रीनपरिचयं परस्तान्न शक्रोति परि- चरितुं) सोऽ्रीनात्मसादात्पसमारूढान्कृतवा हक्षावासो दष्ेगेव ग्रहकापकारी
नियतभोजनः । यदा स्वेवेविधेः भरकारेर्देह्यानां यितु[म}समथंस्तदा ¢ 4१ शर।रास्थलयय वानपरस्थकटाषु मेक्षमाचरेत् ।
परनुः-“ अ्रौस्त्वात्मनि भैतानान्मासेप्य यथाविधि |
अना्नरानेकतः प्यान्म(नेमखफखाङ्ानः '' ||
4
गणिम
१ इ, भेक्षमाः। २घ. छ. °विधराकारेदेहयात्रादितनिव' ।
प्रायधित्ताध्यायः ] याज्ञवस्कयस्मृतिः। | ९४९ ( वान प्रस्थप्रकरणम् ३)
निकेतो ग्रहम् । पनिर्मोनवान् । भेक्षविधिपरफरारामे द्रष्य । अत एवानन्तर पनुरेवाऽऽद- ५ तापतेषु च विप्रेषु याच्चिकं भेक्षमाचरेत् । गृहमेधिषु वाऽन्येषु द्विनेषु वनवासिषु "” | ५३ ॥ यदा तु वनस्थभिक्षया न शरीर्त्तिस्तजन यत्काय तद्ाह-
न्ट (५ ग्रामादादहूय का प्राप्ानष्ट भञज्चात वाग्यतः ॥ निगदब्याख्यातमेतत् । आरण्यान्नमोजने ग्रासेषु षोडशरस॑ख्या- ८ अष्टौ म्राप्ता मुने वानप्रस्थस्य षोडशा " इत्यादिभिविधीयते । इयं त्वषएटसंख्या प्राम्यान्नग्रासेष्विल्यविरोधः । सकलानुष्ठानास्पयं प्रल्याह- (५ अ. 9 ८ ८०२ वायुभक्षः प्रागुदीचीं गच्छेद[ऽ5 वष्मपक्षयात्॥ ५९ ॥ आ वष्मेणः शरीरस्य सैक्षयान्िपातासागुदीचीमपरानितां दिक्षं वायु ५ = 9 ¢ © ० भक्षो भूत्वा गच्छेत् । एवं च वानप्रस्थस्य सखधमानुष्ानासमथस्य देहत्यागे न प्रस्यवायः ङि त्वम्युदय इति मन्तन्पं विहितत्वात् । परनु-- ^“ अपराजितामास्थाय त्रजनेदिशमनिदह्यगः। आ निपाताच्छरीरस्य युक्तो वाय॑निलाश्नः " ॥
युक्तः समाहितः । अयं च प्रहापरस्थानोपदेशः प्रद शनाथेः । तेनाभ्रिजल- भरवेश्षादिकपपि विहितं भवति) तथा च सपृत्यन्तरम्-
५ वानप्रस्थो दूराध्वानं ज्वलनाम्बरुप्रवेशनं श्वगृप्रपतनं वाऽनुतिष्ठेत् ” इति ।
मसुः--"“ आसां महार्ैचयोणां ल्यक्त्वाऽन्यतमया तनुम् । वतशोकमयो विप्रो ब्रह्मटोके महीयते " ॥
८५ ग्रीष्मे पञ्चतपास्तु स्यात्, इत्याद्यास्तपश्चयां आसामिलयनेन परामू- श्यन्ते । ब्रह्मचारिपरकरणोक्ता अविरोधिनो धमा ग्रहस्थवनस्थयतिभिरप्यनु. देयाः । तदाह गोतमः-
उत्तरेषां चेतदविरोधि " इति। एतद्र ह्यचारिपरकरणोक्तं धमेजातयुत्तरेषां एहस्थादीनां वक्ष्यमाणानां वेदि-
----------~~~ ~~~
१ घ. छ. भक्ष्यः प्राः । २, छ. संख्यया" ३ घ, छ, (तख्ययाक्नि। ४ घ, छ, (त्यागो न । ११९
९४६ अपराकोपरामिधापरादिलयषिरचितदीकासमेता- [१ ततीयः- । ( यतिग्रकरणम् * ) ह्यम् । यत्तेषां स्वा श्रमविहितेन धर्मणाविरोधीलयथः ॥ ५४ ॥ इति श्रीविद्याधरवंशप्रभवध्रीरिलादारनरेन्द्रजीमृतवाहनान्वयप्रसृतश्रीमदपरावि- प्यदेवविरचितते याक्ञवल्कायधमशाञ्लनिषन्धेऽपराके वानप्रस्थ प्रकरणम् ॥ ३ ॥
अथ सटीकयाज्ञवल्क्यस्मृतीं
१ णी भी
यतिप्रकृरणम् । ( & )
अथ भत्रजितानां षमोन्वक्तमुपक्रमते-
वनाद्गरहाहा कृवेष्टि *सववेद्सदक्षिणाम् ॥ प्राजापत्यां तदन्ते तान््रीनारोप्य चाऽऽसनि ॥"९॥ अधीतवेदो जपटृरपु्रवानन्नदो ऽग्निमान् ॥ शक्या च यन्नकृन्मोक्षे मनः डूर्याचच नान्यथा॥५६॥ ब्रह्मचर्ये ऽधीतवेदः संध्योपासनादिरूपनित्यतैमित्तिकजपकारी गाई. स्थ्ये यथाविध्युत्पादितएुत्रो देषपितपन॒ष्यादिभ्योऽमद्ाय्वावश्यकश्रौतस्मा- तोप्निसाध्यकमकारी यथाश्ाक्ति यज्ञानुष्टायीत्यादिविशेषणाद्रानप्रस्थाश्रमादु- हस्थाश्रमाद्रा प्रजापतिदेवताकां सवेस्वद्क्षिणापिष्ट इत्वा तस्या अन्ते तान्वेतानानर््ानालमनि समारोप्य मनोऽन्तःकरणं मोक्षे मोक्षोपाये पारिवाज्ये कुयात् । पारिवाञयं संकरपयेदिलथेः । य्नशब्देनात्र सोपयामो विवक्षितः । तस्य च बहुसामग्रीपाध्यत्वादभनिमानिस्युक्त्वाऽपि यज्ञकृदिति पृथङ्निदेशात्। एतश्च .गादैस्थ्यपएूवके पारि्रज्ये विधानं द्रष्टव्यम् । ब्रह्मचयंमा्पर्के तु पत्रवस्वादि विरेषणप्रष्टिथासंमवान्नित्रतेते । अस्ति च ब्रह्मचर्यानन्तरं सन्यासः । वथा [च] जाबारश्चतिः- ^‹ ब्रह्मचर्ये परिपमाप्य गृही मवेत् । गृही भूत्वा वनी मवेद्रनी मृत्वा प्ररनेद्यदि वेतरथा ब्रह्मच. य।देव परित्रनदूहाद्वनाद्वा ” इति ।
0 8 1 1 क 1 1 ~ ~~“ ~~~ - न, ~ किक = = क नक ~ = क
नि 7 = ० "सप
# सावेवेदसदक्षिणामिति पाठो भिताक्षरायाम् ।
जन ज ज
कि णी
१६, छ, प्रत्रान्ः।
भ्रायाञ्चित्तास्यायः ]
यात्नवरक्यस्मरतिः ।
( बतिप्रकरणम् *) घङकिखितौ-“ वनवाप्ताद्ध्वं शान्तस्य परिणतषयप्तः कामतः प्रत्या, तमेवाभ्चिमात्मन्यारोप्य व्यरपगतमयछोममोहकोधक्षोक- द्रोहमदमत्परः काढं नानुचिन्तयेदनवस्थितत्वान्मनपः श्रद्धा ह्यनियता मवति । तस्मान्न श्वः श्वः प्मृपापीत । तदहरेष पन्यपेत्वोरम्भपरिग्रहानुत्खज्य "' ।
अन्न बौपायनः-"“अथातः सेन्याप्तविर्धिं व्याख्यास्यामः । सोऽत व
(4 कक
्रह्मचर्यवानप्रननतीलेकेषामथ रालीनयाय्रेराणा- मनपप्यानां विधुरेव(रो वा) भ्रजां स्वधर्मे प्रतिष्ठाप्य वा सप्तत्या ऊध्वं सेन्याप्तमुपदिशन्ति, वानप्रस्थस्य वा कर्मेविराम एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य[न] कर्मणा वेते नो कनीयान्। तस्येवाऽऽत्मा प्दकत्तं विदित्वान कमणा टिप्यते पापकेनेखयपुनमवं नयतीति, निलयो महदेनं गमयतीति महिमा । केशदमश्चनखानि वाष- यित्वा स्नात्वपकल्पयते, यष्टयः शिक्यं जट्पवित्र कमण्डलु पात्रमियेतत््मादाय ग्रामान्ते म्रामप्तीमान्तेऽ- ग्यगारे वाऽऽज्यं पयो दधीति त्रिवृत्प्रारयेपवतेदषो वा| ॐ मूः पतावित्रीं प्रविशामि, तत्पवितुवैरेण्यं, ॐ भुवः सावित्रीं प्रविक्ामि, मर्गो देवस्य षम्य स्वः सावित्री प्रविशामि, पिया योनः प्रचादयादिति पच्छोऽधर्ैशस्ततः समस्तया चाऽऽत्मानमात्मनाऽऽश्र- माद्।श्रमान्तरर्मुपनीय बरह्ममूते भवतीति विज्ञायते ।
भयाप्युदाहरन्ति- आश्रमादाश्रमं गत्वा हुतहाम। जितेन्द्रियः ।
भिक्चाबदिपरिशरान्तः पश्चाद्धवति भक्षक इति ॥
प॒ एष॒ भिक्षुरानन्त्याय पुराऽऽदिदयस्यास्तमयाद्राहेपतय- [% मुपप्तमाधायान्वाहायैपचनमाह्य(ड) त्य ज्वडा(छ) न्तम- हा(माह)वनीयमुचृत्य न्युप्यापप्तमादाय गाहंपत्य ] आज्यं
१ ध. छ.
~~न ~ ---------“- न~~ य कम ० ~न 9
#* एतचिहाम्तगंत न वियते घ. छ. पुस्तशयोः ।
"नीयम् । त° । ५ क, "नेदेव पु । ६ कं, "मृपानीः ।
९.४७
"शानयायाव? ।२ क. 'वरणापः। ३ घ. छ. त्यानाविधुरेवाप्र । ङ्,
९४८ अपराकपराभिधापरादित्यषिरचितटीकासमेता-[ ९ तृतीयः- ६ ( यतिप्रकरणम् * )
विलाप्योत्पुय श्चि चतुगहीतं गृहीत्वा समिद्ध(द्र)लयाह- वनीये पृणाहुतिं जुहोत्या स्वाहेत्येतद्रद्यान्वाधानमिति विज्ञायते । अथ सायं हुतेऽम्रिहोत् उत्तरेण गाहपलयं तृणानि संस्तीयं तेषु द्रद्रशो न्यञ्चि पात्राणि पाघद्द्). यित्वा दक्षिगेनाऽऽहवनीये ब्रह्मायतने दभौन्पस्तीरय कृष्णाजिनं चान्तर्षायेतां रात्र जागर्ति य एवं विद्रान्न- हमरात्रिमुपोष्य ब्राह्मणोऽग्नीन्समारोप्य वा प्रमीयते स प्तमस्तं पाप्मानं तरति तरति ब्रह्महत्याम् । अथ नाहे मुहूत उत्थाय काल्प(कस्य) एव प्रातरञ्चिहोत्र जुहोत्यथ प्रथ्वयां स्तीत्वौऽपः प्रणीय वेश्वानरं द्वादश- कपालं निवपति सा प्र्िद्धे्िः संतिष्ठते । आह. वनीयेऽभ्चिहोत्रद्रभ्याणि प्रक्षिपति अमृन्मयान्यदमम- यानि गाहपल्येऽरणी मवतं नः प्तमनप्तावित्यथाऽ5. त्मन्यस्मीन्समारोपयति । या ते अग्ने यज्ञिया तनूरिति तरिन्िरेकेकमवानेघधरल्यथान्तर्वेदि तिष्ठन्ना ममेवः स्वः संन्यस्तं मयेति िनरूप्योपांक्वा त्रिरुवैः, त्रिषत्या हि देवा इति विज्ञायते । अमेयं पवेभृतेम्या मत्त इति चापां पृणाज्ञ।छ निनयति । अथाप्युदाहरन्ति-
क म अ (>
अभयं पवेमतेम्यो दत्वा यश्चरते मनिः ।
न तस्य सवेमूतेम्यो मयं वाऽपीह विद्यत इति ॥
स वाचंयमाऽमिप्रत्रनति। यष्टयः शिक्यं जद्पवि- त्रकं कमण्डलुं पान्नमिलेतत्स्मादाय यत्नाऽऽपस्तत्न , गत्वा स्नात्वाऽप आचम्य सुरमिमत्याऽब्लिङ्गाभिहरण्य- वणामिः पावमानीभिमजेयित्वाऽन्तजैरगतो ऽघमषणेन षडर प्राणायामान्धारयित्वोत्तीयं वाप्तः पीडयित्वाऽ-
न्यत्प्रयत वापः परिधायाप आचम्य, ओ भभव स्वरिति पवित्नमादाय तर्षयाम्यां मस्त्षयाम्यों भवस्त्ष
१ क. भिदुया-। २ क, र्यनद्म। ३६. छ, धमरोप्योः। * घ, छ, भिदा । ५ ध. छ, पयां भू“ ।
-प्रायश्ित्तध्यायः ]} या ह्नवसकयस्प्रसिः। ९४९ ( यतिप्रकरणम् ४) याम्यां स्वस्तपयाम्यों मूर्मुवः स्वर्महनम इति [देवान् । पितृम्योऽञ्ञदिमादाय तपयामि । ॐ भूः सा| ॐ मुवः स्वधा । ॐ स्वः स्वधा | ॐ मूृभुवः स्वमेहनंम इति] । अथोहु लं चित्रमिति द्वाम्या-
। क ® ० क
मादित्यमपतिष्ठते । आमिति ब्रह्मामिति बाह्यं वा} एष
ज्ये।तिये एष तपति, एष वेद् (देवा) य एष तपति वे्य- मेतदयय एष तपति, एषमेवेष आत्मा तपेयत्यात्मने नमः करोत्यात्मा ब्रह्मात्मा ज्योतिः । ॐ सताविघ्रीं तपयामि। ॐ भस्तपयामिं । ॐ म॒वस्तपयामि । ॐ सखस्तपयापमि । ॐ भृभूवः खस्तपयामि । सहस्रकृत्व आवतेयेत् । शत- त्वे[(ऽपरेमितकृत्वो वा । ॐ ममवः स्वरेति पविज्न- मादायाषगृह्णाति । न चात उध्वमनुद्धतामिरपरिल्ल- ताभिरपरिपतामिवांभिराचाभेन्न चात ऊर्घ्वं शह्ठवा- पोऽभिधारयेत् । एकदण्ड त्रिदण्डी वा । अथेमानि नतानि मवन्वयर्हिपा सल्मन्तेन्यं मरेथुनस्य च वर्जनं त्याग इत्येव पश्चेवोप्रतानि मवन्ति, अक्रोधो गृरुशु- श्रषा प्रसादः शोचमाहारशुद्धिश्च ' इति । वाथुपराणे-““ एवं वनाश्रमे तिष्ठं्तपप्ता दग्धकिस्मिषः । चतुथमाश्रमं गच्छेत्ंन्यस्य विधिना द्विजः ॥ द द्याष्टजेम्यो देवेभ्यः स्वपितृम्यश्च यत्नतः । दत््रा श्राद्धमृषिम्पश्च मनुजम्यस्तथाऽऽत्मनः ॥ इष्टि वैश्वानरीं कृत्वा प्राजापत्यमथापि वा । अग्मीश्वाऽऽत्मनि संस्थाप्य मन्नवत्प्रनजेत्ततः | ततः प्रभति पुत्राः स्नेहरोभादि वजयेत् ॥ दद्याच मृमावुरकं सवेमृतामयंकरम् । दण्डं च वैणवं सोम्यं त्वचं पतमपवेकम् । वेष्टितं कृष्णगोवारज्ञ्वा च चतुरङ्कटम् ॥ गरन्थिमिश्च त्रिभिर्यक्तं जख्पृतेन चोपरि । गृह्णीयादक्षिणे हस्ते मन्रेणेव तु धमेवित् ॥
# धनुश्चिहान्तगेतं न विद्यते घ. छ. पुस्तकयोः ।
१ कृ. “ति, एषमेवैष आत ।
९५० अपराकांपराभिधापरादित्यविरचितदीकासपमेता- [ ६ तृतीयः- ( यतिप्रकरणप् ४ )
लोमं वा कुशसूत्नं वा सूत्रं कापातिकं तु षा। तेरेव अथितं श(शि)क्यं १य्/कारप्तमन्वितम् ॥ षड्मिवां पवैभिर्युक्तं मुष्टिभिः शिक्यलक्षणम् । गृह्णीयाम्मच्छरतो विद्रान्पात्नं चापि कमण्डष्ुम् ॥ आपनं दारुनं प्रोक्तं समाध्रं वतुं समम् । शो चायमास्तनार्थं वा मुनिमिस्तेरनु्ठितम् ॥ कौपीनाच्छादनं वाप्तः कन्थां क्ीतनिष)रिणीम् । पादुके चपि गृह्णीयात्कुयौन्नान्यस्य संग्रहम् ॥ एतानि तस्य डिङ्गानि यतेः प्रोक्तानि धमेतः । संगृह्य कृतपतन्यापतो गत्वा तीथेमनुत्तमम् ॥ स्ात्वाऽथाऽऽचम्य विधिवज्र्पुतांकेन वै । वारिणा तपेचित्वा तु मन््रवद्धास्करं नमेत् ॥ आपीनः प्राद्खो मौनी प्राणायामन्नयं चरेत् । गायत्रीं च यथ्नाक्ति जप्त्वा ध्यायेत्परं पदम् ॥ वनेषु तु विगृष्येवे तृतीयं मागमायुषः । चतुथमायुषो भागं त्यकत्वा सङ्गं पारित्यजेत् ॥ आश्रमादाश्रमं गच्छेद्धुतहोमो नितेद्ियः। भिक्षाबदिपरिश्रान्तः प्र्रजन्यरेतय वर्धते ॥ ऋणानि च्रीण्यपाकृल्य मना मोक्षे निवेशयेत् । अनपाङ्ृत्य मोक्षं तु सेवमानः पतत्यधः ॥ अधीत्य विधिवद्धेदान्पत्रंश्रोत्पा्य धमेतः। इवा च शक्तितो यत्ञेमनो मोघे निवेशयेत् ॥ अनधीत्य द्विनो वेदाननुत्पाद्य तथाऽऽत्मनान् । अनिष्ट्वा च तथा य्नेमोक्षमिच्छन्ननत्यधः "› ॥
एतश्च भव्रज्याया गाहेस्थ्यपूवेकलपकषे द्रष्टव्यम् । यस्तु ब्रह्मचयं एव षिरक्तो न तस्य दारपरिग्रहः, स्ीरागपयुक्तत्वात्तस्य । अदारस्य च प्रजोतपत्तीञ्य- योरनधिकारोऽनार्धकृतस्य चा[ननुष्टानेऽपि न प्र्यवायः । ततश्च ब्रह्मचारिणः प्रवंजतोऽधीतवेदत्वमेव प्रव्रञ्याधिकारे हेतुः । न परजांदिसं- पत्तिः । न च “ जायमानो ह वै ब्राह्मणः” इत्यादिवचनषटादत्पत्तिपात्राषि-
जि न कि कण 9 ०.७ कान् ० ननन क न न क न = ~~~ ------- ~ ~ न - --------- -- ------ ~न <~ 0 क _ ए , १ सि भ ०
१ कृ, (वारणीः । २ घ. छ. (्रजितोः । ३ क, "जासमूत्पत्तिः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याहवरक्यस्म्रतिः। ९५१ ( यतिप्रकरणम् * )
षिषस्येवाध्ययनपनेञ्यामकणोपाकरणेऽधिकार हति वाच्यम् । असमथ- त्वात् । न श्यत्पन्न एव शक्रोदतत्कतु, तस्मादधिकारी जायमानो ब्राह्मणादै- सिभिक्ऋणवाज्ञायत इति वाक्रयाथः । ततश्च ब्रह्मचयमात्रपूर्विकायां प्रत ज्यायां न कश्िद्िरोधः । ननु सप्तत्या उधवर संन्यसेदिति प्रिरुध्यते, मेवम् । गास्छृतगाहस्थ्यपरिग्रहस्य हि मन्द्ैराग्यस्य स्मृदयैष काल अह्व वैराग्यं भ्रति विधीयते । अन्यथा ““ यदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रत्रनेत् " इति रतिविरोधो दुष्परिहरः स्यात् । तथा च ृसिहपुराणम्- ८ यस्थेतानि सुगुप्तानि जिह्योपस्थोदरं हिरः । सन्यपेदकृतोद!हो बराह्मणे भेक्षच्थवान् ॥ अगारादमिनिप्करान्तः पत्ित्रोप्ितो मुनिः। समुपोढेषु कामेप निरपेक्षः पारेत्रनेत् ॥ रागादिविषयाप्तङ्गपुत्रदारशमारामम् । लोकयात्रामयं चेव त्यक्तं स्ंन्याप्त उच्यते "॥ तथा--““ वेदमद।रपुतकषत्रं सेन्यसतं यन दुःखदम् । वराग्यन्ञानपृवै वे छोकेऽस्मिन्नास्ति तत्समः ' ॥ महाभारते- ^“ चतुर्विधा भिक्षवस्तु कुटी चरबहुदको । हषः परमहप्तश्च यो यः पश्चात उत्तमः” ॥ ५६ ॥ परिव्रज्य कि कुयादिलयत आह- सव॑श्रतहितः शान्तसिदण्डी सकमण्डलुः ॥ ~. __ (^~ नर = एकारामः परव्रज्य भक्षाय प्राममाश्रयेद् ॥ 4७ ॥ उक्तप्रकारेण कृतपत्रञ्योऽपकारकष्वपि भूते हितोऽनपकारकः । उपका- रकेष्षप्युपरतस्नेहो ऽननुग्राहक इति यावत् । तथा च गोतपः- ८८ हिपतानुग्रहयेरनारम्भी " इति । त्रिदण्डी बेणवदण्टप्रयवान् । यत्त॒ मनुनोक्तम्- ८८ वाग्ण्डश्च मनोदण्डः कमदण्डोऽथ ते त्रयः| यस्येते नियता दण्डाः प्र त्रिदण्डीति कथ्यते ॥ वाग्दण्डो मोनमातिहेत्कमदण्डस्त्वहिं पनम् । मान्तस्य त॒ दण्डस्य प्राणायामो विधीयते '!
~> ----न ~
क <~ ००००-० किन्न गणकम
न~ -- ------ - ~~ ~~ --~-*--
१, छ, वहारं वै'। २ध. छ. °रः। सयमवक्ृ'। ३. छ व्यक्तं)
९५२ अपराकापराभिषापरादिदयविराचेतटीकासमेता-[ १ तृतीयः-- ( यतिभ्रकरणम् ४)
इति, तत्र दण्डक्षब्दो वागादिसामानाधिकरण्यद्रोणः । न पनरघ्रापि गोणः कारणाभावात् । सकमण्डलुः शौ चाचमनादिभयोजनसिद्धये कप्ड- टुषारी च स्याद् । एकाराम एकाकी । तथा च दक्षः-
«4 एको भिक्षयथोक्तः स्यादट्रौ चेव मिथुनं स्मृतम् । श्रयो ग्रामः स्तमाख्यात ऊध्वं तु नगरायते ॥ नगरं न हि कतव्य ग्रामो वा मिथुनं तथा। एतन्रयं तु कुर्वाणः स्वघमाच्य्यवेते यतिः ॥ राजाद्रिवाती तेषां तु भिक्षावातां परस्परम् । सनेहपैशुन्य मात्सर्यं संनिकषौ न संरायः ॥ छाभप्जानिमित्त हि व्याख्यानं शिष्यप्त्रहः । एते चान्ये च बहवः प्रपश्चाः कुतपस्िनाम् ॥ ध्यानं शौचे तथा भिक्षा नित्यमेकान्तश्तीङ्ता । भिक्षोः कमानि चत्वारि पञ्चमं नोपपद्यते " ॥ भिक्षाथेमेव प्राममाश्रयेलमविकशेत् । न निवासाव्रथम् । ततो प्रामाद्यनेव निवसेत् । अयं च हंसपरपहंसयोविधिः । कुटी चरबदूदकयोस्तु प्रापेऽप्यत्र- स्थानपस्ि, तथा च प्रजापतिः-
८ त॒त्र पारि्राजका नाम चतुर्विधा मवनिति, तत्र(ते च ) कूटी- चरो बहूदको हंसः परमहंपतश्वेति । कुटीचरो नाम-स्वगृहे वतेमानो विगतकटुष आहितिभिषु भक्तां मृज्ञानो व्यपगतकामक्रोचरोममोहाहंकारो यदात्मानुमरहं कुरूते प्त कुटीचरो नाम । बहूदको नाम--म्ाम एकरात्रं नगरे पश्चरत्ं प्राप्तं मोञयं मृज्ञानः स बहूदको नाम । तत्र हंसो नाम-पवतगुहाश्रमदेवकृटारामवाप्ती भिक्षार्थं मामं प्रविशेत्स हंसो नाम । तत्र परमहंसो नाम- नदीपुिनारण्यप्रदेशेषु तृणह रितश्चाद्रटेषु शहायानोऽ- सेरुमुकश्चीरको पानकपायवान्यस्तु प्राणान्परित्यनति स॒ परमहो नाम "' इति।
असंकुसुकोऽप्तंचयवान् । दक्षः--“ बुधो ह्यामरणं भारं मरमाखेपनं तथा । मन्यते ज्ञी च मृखसतु तदेव बहु मन्यते ॥
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याष्ठवरक्ष्यस्प्रतिः। २.५ ( यतिप्रकृरणम् * )
पत्वोत्कटाः सुरासेऽपि विषयैस्तु वक्षीङृताः।
प्रमादिष्वरपप्तचखेषु मनुष्येषु तु का कथा ॥
तस्मास्पक्कषायेण कतैव्यं दण्डघ।रणम् ।
इतरस्तु न शक्रोति विषयेरवहीयते ॥
व्रिदण्डव्यपद्शेन जीवन्ति बहवो जनाः ।
या हि बरह्मन जानाति न त्रिदण्डी भवेद्धि ्तः॥
वाग्दण्डाऽय मनोदण्डः कर्मदण्डश्चते त्रयः।
स्येते नियता दण्डाज्िदण्डीति स्त उच्यते ॥
नाध्येतब्य न वक्तव्यं न श्रोतव्यं कदाचन ।
एते सर्वः सुनिष्पन्नो यतिर्भवति नेतरः ।
मेखलाजिनदण्डेन ब्रह्मचारीति रक्ष्यते ॥
गृहस्थो यष्टिवेदाम्यां नखरोमेषनाध्रितः।
त्रिदण्डेन यतिश्चैव क्षणानि पृथक्प्थक्न ॥
यघ्येतह्क्षणं नाति प्रायश्चित्ती प्त नाऽऽश्रमी '१। मनुः--““ एक एव चरेनिलयं पिध्यथेमप्तहायवान् ।
पिद्धिमेकष्य संपरयन्न जहाति न हीयते ॥
सिद्धं न जहाति, तया सन हीयत इद्यथः,
अनािरनिकेतः स्याद्गाममन्नायमाश्रयेत् । उपेक्षकोऽपं चयको मुनिम।वप्तमन्वितः ॥ कपाठ वृक्षमृखानि कुचैटमप्तह।यता । समता चैव प्रैसिमिमेतन्मुक्तस्य लक्षणम् ॥ नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जितम् । काटमेव प्रतीक्षेत निरव भृतको यथा॥ रष्टिपृतं न्यपेत्पादं वखपूतं जं पिबेत् । सत्यपृतां वदेद्राणां मनःपूतं स्तमाचरेत् ॥ निर्वेशः काठावधिः।
अतिवादां सितिक्षेतं नावमन्येत कचन । न चेमं देहमाश्निस्य वैरं कुर्वीत केनचित् ॥
१७. वैः सनिः । १३६७
९५४ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता- [ ९ वतीयः~- ( यतिप्रकरणम् ४) न कुष्यन्तं प्रति करुध्येदाकरष्टः कुशं वदेत् । पपद्रीरावकीणां च न वाचं समुदीरयेत् ॥ कापक्रोषरोभमोहमदमात्स्याहंकारवूषितां वाचं [न ]सृदीरयेत् । सध्यात्मरतिरापतीत निरपेक्षो निरेषणः । आत्मनैव सहायेन सुखाथीं विचरेदिह ॥ करत (कत्त)केशनखदमश्ुः पात्र दण्डी कुपंमेवम् । विचरेन्नियतो निलयं सत्रमूतान्यपीडयन् ॥ सेरक्षणार्थं जन्तूनां राघ्रावहनि वा तदा| शरीरस्यात्यये चैव प्मीक्ष्य वसुधां चरेत् ॥ म्रेप्महैमन्तिकान्मापरानषटो प्रायेण पयदेत् । दयार्थं स्वैमृतानां वषौस्वेकत्र पवेत ॥ सल्पान्नाम्यवहारेण रहःस्थानाप्तनेन वा | हियमाणानि विषयेरिन्द्रियाणे निवतेयेत् ॥ इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्वेषक्षयेण च । अहिंसया च मूतानामद्धतत्वाय कर्पते " ॥ प्रस्यपरागे-- “अष्टो माप्ताविहारः स्याद्यतीनां स्यतात्मनाम् । एकत्र चतुरो माप्तान्वार्षिकान्निवपेत्पुनः ॥ अविमुक्तं प्रविष्टानां विहारस्तु न विद्यते । न देहा मविता तत्र ष्टं शाले प्राते '” ॥ वसिष्ठुः--"“ परिनाजकः स्वैमभुतामयदक्षिणां दत्वा प्रतिष्ठेत › ।
छोकान्वित्तं पुत्रांश्च वजेयित्वा व्रजतीति परिव्राजकः । भाविनी चैषा संज्ञा नजनस्य भावित्वात् । सर्वेषां चराणापचराणां च भूतानामभयमेव दक्षिणां कृतेष्टिसबन्धिनी दा विध्रायनपेक्षया प्रतिष्ठेत व्रजेत् । अभयं पत्तः समेभूतेभ्य इत्युक्त्वा परवनेदिलय्थः।
५ अयाप्युदाहरन्ति- अमयं स्वेमृतेम्यो दत्तवा चरति यो मुनिः । तस्यापि प्वेमूतेम्यो न मयं जातु विद्यते ” ॥
भूतसंप्रदानकाभयदातुस्तत एवाभयं मोक्षा भवाति । अनेन च प्रवरञ्याया पक्तिफर्त्वयुक्तम् ।
परिव्रञ्याथ्शे दोषमाह-
१६ छ. द्रारवकीणे च। २ क, भवान् । वि ।
प्रायश्िचाध्ययः] याह्षल्वयस्मृतिः । ९५५ ( यतिप्रकरणम् * )
८ अमयं प्मृतेम्यो दस्वा यस्तु निवेते । हन्ति भातानजातांश्च प्रतिगृह्णाति यस्य च” इवि ॥ अभमयदानोपलक्षणायाः प्रव्रञ्याया यो निवतेते, स स्ववंशे जाताञ्जनिष्य- प्राणांश्च यस्य च प्रतिष्ृह्णाति तदीयां हन्ति, निरयगामिनः(णः) करोतीटययंः। ८५ एकाक्षरं पर ब्रह्म प्राणायामः परं तपः । उपवासात्परं भक्षं दया दानाद्धिर्षिष्यते "' ॥ यत एकं प्रणवाख्यमक्षरं ब्रह्मणो बेद्राशेः परमूस्छृष्ट, यतश्च प्राणायाम- स्तपसः ठृच्दचान्द्रायणादिकात्परः भेष्ुः । यत एव भिक्षाणां समूह उपवा. सादनश्चनाप्पर उत्तमः । यस्माच्च दया दानद्वि्िष्यते गुणवत्तया, तस्मा. त्मणवभाणायामौ सभिक्षाचर्या दयां च सेततमनुतिषटैदिति तास्पयोषेः । तथा तत्रैब- ¢ मुण्डो ऽममोऽपररहः '› । पण्ोऽकषिखः । इदं च वैकरिपकं, “(मुण्डः शिखी वा" इति गोतमवचनात् । अपमः पज्ादिममत्वरहितः । अपरिग्रहः शाघ्नाक्तदण्डकमण्डरगादिग्यतिरि- तच्छत्राधुपकरणरहितश्च स्यात् । ५५ सप्तागाराण्यपतकश्ितानि चरेद्धे्षम् । विधूमे सन्नमुप्रङ एकरशादीपरिहित्।ऽजिनेन वा ” । एकश्ारीपजिनं वा परिधाय धूमामावमुसरव्यापाराभाबोपरक्ितेऽपराहय- त्मके काठे सप्त शहाण्यन्न मिक्षितव्यमिति, भिक्षारोमेनासंकरिपतानि भकष चरेत् । ¢“ गो [प्र)छुौसतृणेरवस्तृतशररः स्थण्डिलशायी ? । स्यादिति शेषः । गोपरलूनानि गवार्थं छिल्लानि। अबस्तृतश्रीर आच्छादित रीरः । स्थण्डिटशचायी, अधःशायी । ८ अनिल्यां वप्ततति बतेत् । मरामान्तरे शन्यगृहे देवागारे वक्षमृढे वा मनपा ज्ञानमधीयानः ” । मनसैव ज्ञानं ब्रह्मज्ञानसाघनमुपनिषद्धन्यमधीयानो प्रामादिष्वेकत्रानिष- तदेकां वसतिमवस्थानं वसेतछु्ात् । ४ न म्राम्यप्ुनां सदशन विचरेत् " ।
अरण्ये विचरेदिति तात्पयाथेः ।
बा
१ घ्, छ, ण्डोऽसमो । २ ध. छ. भसमः पुत्रादिसम" । ३ घ. छ. श्षाकाकेना ।
९५४ अपराकौपराभिभापरादिलविरवितरीकासमेला-- (र्त्तीयः- ( यतिप्रकरणम् ४) “८ अयाप्युदाहरसिति--
भरण्यनित्यस्य मितेन्दियस्य सरवेन्धियप्रीतिनिवतैकस्य । अध्यात्मचिन्तागतमानततस्य धुषा ह्यनवृत्तिरुपक्षकस्य * ॥ निद्यपरण्ये षसतो वशीरतेन्धियस्य कापापन्नपपीद्धियप्रीतिकरं रागोदय- शङ्कया वर्जयत आतानमधिकृल प्रहत्तस्य श्षास्रस्यायेचिन्तां परति प्रबणपा- न[स)]स्योपेक्षकस्य सर्ववस्तुषु हेयोपादे यबुदधिरहितस्यानाततिषुक्तिरैवा नियता । ध अव्यक्तखडो व्यक्ता च।राऽनन्मत्त उन्मत्तवश्न यक्तः "| अव्यक्तं गदं योगसिद्धिरिङ्गं यस्य स तथोक्तः। व्यक्ताचारो यथोक्त शौचाचाचारः । अतुन्पत्तोऽप्युन्मत्तवेशेन युक्तः पूजादिभयात्स्यात् । ('अग्राप्युदाहरन्ति-न शब्दशाखराभितरस्य सोक्षो न चापि रोके(क) अरहणे रतस्य। न भोजनाच्छादनगर्वितस्य न चातिरम्यावप्तथप्रियस्य ” ॥ शब्दशाद्धन्नानमेव षरम॑प्रयोजनपमिल्यभिनिवेशिनो रोकषङ्ो रतस्य अ भोजनादिश्छाधिनो स्म्य निवासमपिच्छतश न पाक्षराभः। कस्य तदहि स इत्यत आह- ^ न कुर्यां नोदके पङ्गो न चैषे न त्रिपुष्करे । नागारे नाऽऽप्तने नाने यस्य वै मोक्षवि्तु सः " इति ॥ कुल्यादिषु यतिद्रभ्येषु यस्यन सक्को न तत्परता, स पोप्तविन्मोप्षराभ- भागभवेदिलयथः । भिक्षाटनासमथ प्रल्यनुग्रहमाह- ८८ ब्राह्मणकुटे वा यद्मेत तदज्गीत पतायं प्रातमधुमां पतवज॑म् " । व्याध्यादिना भिक्षायामसमर्थो ब्राह्मणश्हे यद्मेत तन्मधमांसवभै सायं मात भुञ्जीत । असमथ उभयत्र । अस्मयस्येव सायमनुग्रहः । मधु पपं च भाद्धेऽपि बजयेत् । अनुग्रहृऽप्यतिप्रसक्तिवारणाथमाह-- न् च तप्येत् १) | प्राणयात्रिकरमातरं मुङ्गीतेत्यथेः । अपरमनुग्रहषाह-- | ५५ ग्रामे वा वित् › । च~" अनिद्योऽशगोऽप्कपकः ' | स्यादिति शेषः । जिद्यः कुटिः । शो मायावी । संकसुकः सेचयबान् । प्रवरूपा न स्यादिति श्रेषः
¢ न् चेन्द्रियं कुवीत केनचित् " |
प्रायश्चित्ताध्वायः ] याहबर्वयस्परतिः । ९५. ( यतिग्रकरणम् * )
इन्दिय(यं )परजनने(नै) तत्संयोगं केनचित्सह न कुर्यात् । अपि ष- ¢ उपेक्षकः समेमूतानाम् ” । स्ैभतेष रागदरेषादिरहितो भवेदिलयथः। ८८ पेदानमस्सरामिमाना(न) नमस्या]हकाराश्चद्धानाजवात्म- संस्तपरगह।दम्मरोभवजंनं सवाश्नमाणां पर्ष्ठम् » । पशनं दोषस् चकत्वम् । मर्सरः प्रसप्रद्यसहनम् । अभिमानः स्सम्भः। नपस्या नापर प्रणाम इति यावत् । अदहंकारोऽभिंजनपङ्गादिगवंः । अधद्धा पररोकादिषु नास्तित्वम् । अनाजंवं मायाविता । आत्मस्तवः स्वगुणकीर्त- नम् । परगहां परापवाद! । दम्भः सोपधं धमेचरणम् । लोभो विध्यतिक्रमेण द्रव्यस्याऽऽदानमप्रदाने च । एषां वजंनं परिदरणं सर्वेषापाश्रमाणां धर्मान्त- रेभ्य उत्कृष्टम् । ५४ यज्ञोपवीत्युद ककमण्डलुहस्तः शचित्राष्यणो वृषटान्नवर्ज| " । यज्ञोपवीती परिव्राजकः स्यात् । न पुनः सवाश्रषा्णां यज्ञोपवीरतीति संबन्धो युज्यते। न च सवाश्रमक्चब्दः प्रथमान्ततया विपरिणमय्य संबन्धनीयः। परिव्राजक ईत्यविपरिणतस्यैव साक्षाल्द्तत्वरात् । वथा च यज्नोपवीतमाभ्र- मान्तराणापनेन [न] विधेयं) यज्ञोपवीतीत्यादिभेः स्वयमेव विहितत्वात् । तथा सवोश्रमाणां यज्गोपर्व(ताक्रधानेन परित्राजकस्यापि यद्नोपवीतितवं रुभ्यते । अथ मतम्रू- ^ नखान्निकत्य यज्ञोपवीतं विपरनेत् "' इति जाबारुश्चति विहितेन यज्ञोपवीतविसर्गेण विशेषविहितेन सापान्यविहितं यन्नोपवीतं बाध्यत इति । सलयम्। यदि- नखानि निकल पुराणवन्ञं यज्ञोपवीतं कमण्डलु च त्यक्त्वा नवानि गृदीख्वा ग्रामं प्रवित्"
इति वचनान्तरं न.स्यात्। एच पष्ठीबहवचनान्तः सवाश्रमश्नब्द्ः : भथ- म्ान्तेन विपरिणतोऽपि बहुवचनान्त एव भवेदिति नेकवचनान्तेन परिवाजक- शब्देन समानाधिकरणो भवति, तस्मास्मकृतेन परथमेकवचनान्तेन परिव्राजक दष्देन यङ्गोपवीतीति संबध्यते । उदककपण्डलुरुदकपएणंकमण्डलुस्तद्धस्तः शुचिः भ्रातिसििकशो चवान् । इषलान्नवजीति ब्राह्मणाज्नारामे क्षत्रियवै- दयान्नानुप्रहायम् । ब्राह्मणग्रहणं द्विजप्रद शनाथम् ।
-- -~-- [1
१. छ, ^जनेन त" । २ क. (भिमानः । ३ क. इतिषपः । ४१. छ. "धेययज्ञोः । ५ ध. छ, रस्याः ।
९५८ अपराकांपराभिधापरादिलयविरचितवदीकासमेता-- { र तृतीयः ~ ( यतिग्रकरणम् * ) पारिवाञ्यफलपाह-“ न हीयते बह्मखाकात् " । ब्रह्मेव रोको ब्रह्मरखोकः । आपस्तम्ब--"“ अथ प्रिब्ाजोऽत एव बह्मचयवान्परिननति"' ।
एषणात्रयं परिलयज्य यो व्रजति स परिवार् । तस्य ध्मा व्ष्यन्ते-अत एवाऽऽचायेकुरवासाद्हचयंवानवि्ुतव्रह्म चयः भ्रवरजति । ५ तुस्योपदिश्षन्ति । अनश्चिरनिकेतनः स्यादशर्माऽश्- रणो मुनिः स्वाध्याय एषात्सृजमानो वाचम् ” ।
अविध्मानोऽप्नियस्यासावनमिः। अनेन च रोकिकमैदिकाभरिकरार्य पाकहो भादिकं निवायेते। अनिकेतनो नियतस्थानरदहितः। अश्मा सखार्थोच्मरषहितः अश्चरणो निशः । पुनिवचिंयमः स्यादिल्यथेः । स्वाध्यायेऽकर्पारमनत्रमयोमे वाचमुत्स॒जमानः । ब्रह्मयज्गाध्ययनं तु यतेनास्ि । ८८ अप. उपस्पृह्य गृहानेति । तता यत्किचि- हदाति प्ता दक्षिणा ” । इल्यर्थः । ५५ ग्रामे प्राणत्रत्तं प्रतिरम्यानीहोऽनमुत्रश्वरेत् " । प्राणस्थितिमान्रमयोजनं भक्षं प्रमे मरतिरभ्य निःखृहः परकोकफठकम- रहिता मदी विचरेत् । ५ त॒स्य मुक्तमाच्छादनं विहितम् "” । मक्त वस्स्वापिना परिधानायोग्यत्वास्यक्तम् । अनेकेषां मतमुपन्यस्यति- ५५ स्वेतः परिमिक्षमेके ५ । सस्य परिमोक्षं त्यागमेके वादिनो मन्यन्ते । तमेवाऽऽह--““ सत्यानृते सुखदुःखे वेदानिमं लोकममुं च परित्यज्याऽऽत्मानमेव बुध्येहुद्धे प्षेमप्रापणम् | यं श्रयात्छचिच्च षिषयेऽनतप्रपि त्रूयादित्यादिविधिविहितं सत्यमसत्यं, खोपायौ वेदविदितां् सकलोन्थान्परित्यञ्याऽऽत्मानमेव बुध्येत्(त) । यतस्तस्मिन्बुद्धेऽविधानिवृत्तिरूपस्य क्षमस्य प्रापिः । तद्षयितुमाद- ५ तदेतच्छाचेविप्रतिषिद्धम् "' | तदेतत्परमतं शाद्धेः श्रतिस्परतिवाक्यंविप्रतिषिद्धं विरुद्धं बाधितमिति
१. छ, परमो । २ कृ, "लाङ्गान्पः।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याह्घवस्वयस्मृ तिः । ९५९ ( यतिग्रकरणम् ४ )
यावत् । तथा हि~ विध्रापरपययीयस्याऽऽत्मबोषस्याऽऽव्यकवर्णाश्रपराहितस्य ्षेमपाधषि्ं फलं कितु प्रयवाय इत्याह माध्यंदिनी श्तिः- “५ अन्धं तमः प्रविशनिि ये विद्यामुपाप्तते ” । ततो भूय इव ते तमो येऽविद्यायां रताः › इति ॥ अस्याथः-ये एूढचेतसो वि्यामातङ्गानपुपेक्ष्यावि्यायां कमण्येव रता-
स्तेऽन्धं तमः मविक्षन्ति, ये नित्यनेमित्तिककमेरहितायां विद्रायापासमहाने रतास्तेऽपि । एव केवलां विद्यां केवलं च कमे निन्दित्वा तयोरन्योन्यसमृचितया- पक्षोपायत्वं विषते श्वतिः- ८ विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयं प्रह । अविद्या मत्युं तीस्व विद्ययाऽमृतमश्चते » हति ॥ विद्यामारमोपासनामविच्रां बणोश्रमधर्मजातमन्योन्यसमुबितमेतदुभयं यो मोक्षोपायत्वेन वेद जानाति नासावन्धतमः प्रविश्चति । कि विध्ाकप॑णोः समुच्चय आधानोत्तरकतुवत् । कि वाऽऽप्रेयाग्रीषामीयादिवत् । यदाऽङ्पधान- वदिति विम्य निणेयायेगुक्तम्- ४ अविद्यया मृत्युं तीत्वां विद्ययाऽमृतमश्रुते ,' इति । विधया साक्नादमृतं माक्षपश्ुते पाति । कितु मत्युं मृस्यतुरयं मोक्ष- विघ्रं तीत्वो बिद्ययाऽऽत्मङ्गानेनामृतं भरापोति, न पनः सत्कमेनिबन्धनं विघ्रो- पशममन्तरेणेव विद्यया मोक्षं किदामोति । ततथामूतपमाप्िकारणभताया विथ्ाया विघ्रतरणसूपमूपकारं ननयद्धिः कमभि; सह विद्याया अङ्गादिलक्षणः समुचय एति सिद्धम् । न च वाच्यं कमणां मृत्युतरण एव हेतुभावो न तु मोक्षे, तेन तानि विद्याङ्कान।ति। तथा हि सति अविद्या मृत्यु तरति विचययाऽपृतपश्चत इय थेद्रयपरत्वे वाक्यद्रयभेदः स्यादेक चेदं वाक्यं क्लवाप्रययसामथ्यां रम्यते । एक- करैकतां हि मृद्युतरणापृतप्राप्लयोः स ब्रूते । न च निमित्तनैमितिकभावमन्त्- रेणे सा तयोः संभवति । तस्माद्विाङ्गतया कमणां मोक्षं प्रति निमित्तभा- वोऽत्र विधीयते । यानि तु- न कमणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमरतत्वमान्ुः »
# इत उत्तरे मोक्षं कशिदापरोतीत्यन्तं न विश्चते क. पुस्तके ।
१४. (त्तिक्षाभाः। २. छ "ग पतयोः।
९६० अपरार्कापराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-- [१ तृतीयः- ( यतिप्रफरणम् ४ )
इत्यादीनि कमणां मोक्षं प्रति निमित्तभावनिषेधक्रानि तानि केवलकरमेवि- षयाणीलविरोधः । यत एव्र मोक्षं मरति कणां निमित्तभाबोऽस्यत ए३-- “य आत्मानमेव छोकमुपास्ते । नेहास्य कम॑ क्षीयते इति कमणोऽक्षयत्वं प्रतिपादयद्वाक्यमस्य मोक्षोपायत्वं गमयति । अक्षय- फरत्वेन हि कमेणोऽक्षयत्वं न स्वभावतः क्षयिच्वात् । अत एव-- ८ विविषविष्रिति यज्ञेन दानेन तपप्ताऽनाश्शकेन ”
इति मोक्षोपायभरतविश्याङ्गतां वतीयाश्चतिः प्रतिपादयति। न च वाच्यं सन्प्रत्ययवाच्येच्छङ्गत्वेन तीया कमणां विनियोक्त्रीति) यतः प्रल्ययाथ।भू तेच्छां परतीप्सितकमत्वन सन्नन्तेषु धात्वथः प्रतीयत इति स एव प्रधानम्। अतः स एव पदाथान्तरेः संबध्यते । यथा-अश्वेन जिगमिषतीत्यश्वस्य करणभावो गमने प्रतीयते, न तदिच्छायाम् । स्पष्ट च ज्ञानकपंणाः सपचयय) मोक्षबिषयमाह-- ^ तेनेति ब्रह्मवित्तेनपतः पुण्यक्रश्च » इति। एतावस्छरतिवाक्यानिं केव्ररबद्धिपेमपापकरत्वपक्षप्रतिक्षेपकाण्युद्ाहूतानि । अथ स्मू(तिवाक्यान्यदाहियन्ते,) तत्र मनुः ८ तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रयप्तकरं परम् । तपप्ता कर्मपषं हनि किद्ययाऽमृतमश्ते ॥ अहिपतयन्द्रियापर ङ्गे ३।दकेश्वेव कमेभिः। तपस्तचरभ॑श्चोगभरेः पाधवन्तीह् तत्परम् " ॥
मोगयाङ्गवस्क्यः--“ स्वकर्मणामनुष्ठानात्सम्यगात्मनिदशनात् । वेदान्तानां पारिज्ञानादूहस्थोऽपि विमुच्यते " ॥ अपिश्ब्दादन्पेऽप्याश्रमिण एवं विपुच्यन्त इति गमयति । पारकेण्डयपुराणे-““ विहिताकरणाप्पुभिरलयन्तं क्रियते तु यः। पयमो मुक्तये मोहप्प्रत्यताधोगतिप्रदः । पर्षाछयामीति भवान्वत्प्ताऽऽत्मानं तु मन्यते ॥ विहिताकरणोदरूतेः पापेस्त्वे न विदह्यते । अविद्याऽप्युपकाराय विषवजायते बरृणाम् ॥ अनुष्ठितऽप्युपायन बन्धाय(या)न्यायतोऽपि ष! ” ।
~ ~~~
१. छ. षयद्राः । २ क. हि तष्य कृमक्षयित्वं। ३ क, (रुतः * के. "विक्ेष्रमा० । ५ क, (तिविदहितानि । ६ क, (त्व प्र । ७ घ. छ, सरतिबाधो' 1 ८घ, छ, ^तान्युपा९ ।
प्रायक्धिसाध्यायः ] याज्ञवरक्यस्प्रतिः। । ९६ १ ( यतिप्रकरणम् * )
पुरस्त्यः-““ ज्ञानकमेपतमायोगात्परं प्राप्नोति परुषः । प्रथग्मावान्न पतिष्यन्ति उमे तस्मात्प्माश्रयेत् ॥ ज्ञानं प्रधानं न तु कर्महीनं कमं प्रधानं न तु बुद्धिहीनम् । तस्मादुभाम्यां तु मवेत्प्रषिद्धिनं द्येकपक्षो विहगः प्रयाति " ॥ व्यासः-“ योगसेन्यस्तकमाणं ज्ञानपछिन्नपंश्चयम् । आत्मवन्तं न कर्माणि निब्नन्ति धनंनय ॥ बरह्मण्यादा(वा)ेय कमणि पङ्कं त्यक्त्वा करोति यः । न सर दिप्येत पापेन पद्मपत्तमिवाम्मपता । य॒क्तः कर्मफ त्यक्तवा शान्तिमाप्नोति नठिकीम् ॥ अयुक्तः कामक(रेण फले पक्ता निबध्यते । अनाध्रितः कमेफटं कार्यं कम करोति यः ॥ स सेन्याप्तीच योगी च न निर्चिने चाक्रियः। यत्करोपि यद्भाति य्जहापि ददासि यत् ॥ यत्तपस्यापि कोन्तेय तत्कुरुष्व मदपणम् । ब्रह्माण ब्रह्म हविब्रह्माग्रो बरह्मणा हुतम् ॥ बद्येब तेन गन्तव्ये ब्रह्मकमेप्तमाधिना "|
हविरप्येते प्रक्षिप्यते खगादिना येन तदषणम् । कारकेषु क्रियायां च ब्रह्मबुद्धिकरणमनेन विधीयते । ब्रह्मात्मकं कमं यः समादधाति बुध्यते स बह्मकमंसमाधिः । विप्णधर्मऽजिना -५ द्वे कमेणी नरश्रेष्ठ ब्रह्मणा समुदाहते ।
प्रवृत्तं च निवृत्तं च स्वगेमुक्तिफले हिते ॥
प्रवृत्तमपि मोक्षाय कमे पायिव जायते।
कम॑ खरूपतो अर्टमनाकाङ्क्षिफटं स्मृतम् › ॥
विष्णः-- ८ एवं ज्ञानवतां कम कुतोऽपि प्रनादिकम् ।
भवेन्मुक्तिद्िजग्रष्ठ रम्यस्य वचनं यथा ॥ अनि्वातो यथा वह्विघ्मायमानः प्रणडयति । तथा कमविष्ीनस्य ज्ञानाः संप्रणदयति ॥ तस्मादाश्रमिभिः सर्गीनैत्यं यज्ञोपवीतिभिः । नित्यनैमित्तिकं कर्म कारे का्यमतन्दितेः '' ॥
१६. छ, “पि स्वजातिक। १२१
९६२ अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ ६ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् * ) हारीतः--““यथाऽश्वा रथहीनास्तु रथो वाऽशर्िना यथा| एवं तपेोऽप्यविद्यस्य विदा वाऽप्यतपसिनः ॥ यथाऽत्नं मधुसंयुक्तं मधु चान्नेन पयुतम् । एवं तपथच विद्या च पयुक्तं भेषजं महत् ” ॥ एवं शाद्धपरतिषेष आलत्मबोषमान्नस्य सेमपापकटबपकषेऽमिदहित शदार्नी प्माणान्तरविपतिषेषमाह-
¢“ बुद्धे चेत्सेमप्रापणमिहैव दुःखं नोपटरमेत "” ।
आर्पनि बुद्ध एव चेन्पुक्तिस्ती्ेव शरीरे ियमाणे किमपि दुखं नोष- मेत । समुयपपते तु यावन्नीवमनुष्टितेषु कमस युक्तिरिति न जीवतस्त- त्संबन्धः । तथाऽऽह बौधायनः- ५ परिवरानकः परित्यज्य बन्धूनपरिग्रहः परिव्रनेदरण्यं गत्वा शिखी मुण्डो वा कौपीनाच्छादनः काषायवाप्ताः '' । कषायो हृक्षरसस्तेन रक्तं काषायम् । वाङ्मनःकमेदण्डेभूतानामद्रोही पवित्रमच्छौ- चायमुद्धतामिरद्धिः कार्यं कृषाणः ”। कायं परक्तारनम् । आचमनं स्वनुद्धताभिरे ॥ ५७ ॥ भिक्षार्थं प्राममाश्रयेदित्पुक्तं, तत्र यथा भिक्षाजेनं कार्यं तदाइ-
जप्रमत्तशवरेकष सायाहऽनमिरुक्षितः ॥ रहिते मिश्षुकरेग्रमे यत्रामात्रमरोट्पः ॥ ५८ ॥
अप्रमत्त आदरबान् । अनभिकक्षितो भिक्षादातृभिगणित्वेनानभिज्ञाहः । अरोदधुपः खादरमरोभरदितः । भिक्षकैरन्येत्रह्यचारिमथतिभिदीतमितैरि- मुक्ते ग्रामे पराणधारणमयोजनं मकप) सायहिऽदोऽन्तिमे पृदूत्ये चरेत् । अत्र वसिष्रः- ५ स्तागाराण्यप्तकसितानि चरेद्धे्षमेकशचादीप- रिहितोऽभिनेन वा विधृमे सन्नमुप्तठे "› ।
विधूमे सन्नमुसक इति सायंकालोपलक्षणम् । सन्नं पुसणटपचषं यदसि. न्काले स तथोक्तः ।
-~--~ न ~क नकम =+ ~ ~~~ ~ न
१ क. रपरः । २ डः "द्वक्ष्यं साः।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्रषरक्यस्पतिः। ९६३ ( यतिगप्रकररणम् ४ )
मनुः -“ एककालं चदधे्षं न प्रप्म्येत विस्तरे । भेक्षप्र्क्तो हि यति{पषयेष्वपि पजति ॥ अछाभे न विषादी स्याछ्ठामश्वेनं न हर्षयेत् | प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रापतङ्धाद्धिनिगेतः ॥ उपकरणद्रव्य मात्रा । भमिपूनितदामांशच जुगृप्तेतैव पर्शः । अभिपूनितखामात्तु यतिमक्तोऽपि बध्यते '” ॥ अभिपूजिताः सत्कारपवंका ाभाः। तथा--“ न चेत्प।तनिमित्ताम्यां न नक्ष्राङ्कविद्या। नानुशाप्तनवादाम्यां भिक्षां दिप्पैत कर्हिचित् "1 ॥ इत्पातोऽद्धुतदशेनम् । निमितं षष्ुनादि । अङ्गं व्याकरणादि । साप हस्तरक्षणादि वा । संवत ः--“ भषटे। भिक्षा: प्तमादाय प मुनिः सप्त पञ्च वा । जद्धिः प्रक्षास्य तत्तव मुञ्जीत सुप्माहितः ॥ अरण्ये निने विप्रः पुनरात मुक्तवान् । एकाक चिन्तयेन्नित्यं मनोवाक्षायप्तयुतः ॥ यपः--“ भेक्षयग्रह्मचारी स्याननैकान्ञाश्षी मवेत्कचित् " | एतच्च सति सापरथ्यं । असापर्थ्यं तु ब्राह्मणक्ुले वा यद मेतेत्यादिकं यदु- क्तं वसिष्ठेन तद्रष्टव्यम्। ब्राह्मणङुराराभे शद्राञ्वर्जे वणान्तराम्नपपि युञ्जीत । तहास एव ““ वृषटान्नवर्जी '' इति । हारीतः--“ आहारशुद्धौ पच्वश्ुद्धिरिल्याचायाः "! । सख्वमन्तःकरणम् । दौपायनः-“ अथ भेक्षचयी, ब्रह्मणानां श्ाडीनयायावराणामनिर्वृते वैश्वदेवे भिं िप्तेत मवत प्रचोदयेत्। गोदरोहमात्र- माकाङ्प्ेत भेक्षचयादुपावृत्तः शषो देश्चे न्यस्य हस्त पाद् प्रक्षास्याऽऽचम्याऽऽदिल्यस्यामे निवेदयति उदु लयं चित्रामिति । ब्रह्मणे निवेदयति ब्रह्म जज्ञानमिति विज्ञायते । आधानप्रभृति यजमान एवाञ्नयो मवन्ति तस्य प्राणो गारहपल्योऽपानोऽन्वाहायपचनो भ्यान
# एतद्पे न विणते ध. छ, पुस्तकयोः ।
९६४ अपराकपिराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता-- [ ३ तृतीयः-~ ( याततप्रकरणम् * ) आहवनीय उदानप्तमानो पम्यावक्तथ्यो पञ्च वा एतेऽ- ग्रय आत्मस्था आत्मन्येव जुहाति सर एष आत्म. यज्ञनिष्ठ आत्मप्रतिष्ठ जात्मान क्षमं नयतीति विज्ञायते । नक्षत्रोदयात्पव विमज्य शषमद्धिः पंप॒ञ्यो(ञ्यो)षध- वत्प्राश्नीयात् । प्रारयाप जआचम्थ उयोतिष्मत्याऽऽरि- त्यमुपतिष्ठते, उद्वयं तमपतस्परीति । वाङ्म आपत. नरपोः प्राण इति जप्त्व।- अयाचितमंक्रुपमुपपन्नं यरच्छया । आहारमात्रं मृज्ञीत केवलं प्राणयात्निकम् " ॥ देवल!-- “नित्य प्रयावृत्त आदित्ये निवृत्तमुप(स)रोञ्य॑(चमे प्रशा. न्तधूमे काठे ग्रामं प्रविरय भेक्षार्थ स्वेतः पयटन्न्रतो य॒गमात्रा[म]वटोकंय पुवेप्तंकस्िताँनि निविवृतद्वाराणि परगृहाण्यवचनेनाश्क्तः प्रविशेत् । प्रविष्टः संनत्प- प्रणयकुहकविस्मयविडम्बनपरिहाप्तयाचनप्रेक्षितानि प- रिहिरेत्। गोदोहमात्रं स्थित्वा त्रजद्धिक्षार्व्यौ न कुप्येदन्त्यावप्तायिपरिपन्यिज्ञातीश्वरप्रेतसूतकमिक्षां ना पटन्पा(ज्धा) प्रहितां गृह्णीयादात्मनः सस्कृतां परबाधा- करीं वजेयेत्। मघुमांपतकुबीजविराहितां गृहीत्वा तद्धे्षमे- कान्ते तेनेव पात्रेणान्येन वा तुष्णीं मूत्वा मात्रया मुञ्जीत ' ॥ ५८ ॥ (क (३ केम ॥ „(® यातपात्राण मरहरणदवङूबमयानि च ॥ ९५ @ ५ क = 9 9 ० £ सार शुद्धरतषा गववाङ्श्वाविवषणम् ॥ 4९ ॥ यतीनां भिक्षामोजनाथानि पाताणि मृदादिमयानि भवन्ति । तेषागुच्छि- एनां साञिलं गोवारुघषेण च श्द्धिहेतः । मनुः--“ अतैजप्तानि पात्राणि तस्य स्यु्नित्रणानि च । तेषामद्धिः स्मृतं शचं चमप्तानामिवाध्वरे ”! ॥ हारीतः- प मृहारविदलाटदुशषीणेपर्णपात्रो वा पाणिपात्रो वा भिक्षां ग्रामं प्रविशेननोच्छष्ठं ददाननोत्स- जेन्न कृत्तयेत् । न चातिमात्रमश्नीयात् ५ ।
१४. छ. उथसे प्र रप. छ. (क्य सं ३क. "निवि ४ ध. छ. 'भिक्षाम्वोप। ५ ह, सलिठैः।
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याङ्वल्वयस्परतिः। ९६९ ( यतिप्रकरणम् * )
दाङ खालितौ -“ काष्ठाछाबुविदलपाेवानामेकं भेक्षमाजनम् । तस्य गोवाछर्ञज्वा सोदकं परिघषणं प्रत्यात्मकं शोचम्। नात्राऽऽचामेन्न मूमो निक्षिपे्नाशवि संसपरशेहु- कत्वाऽऽचान्तः पुनराचम्य द्रभ्याण्यम्युक्षयेद्र्जु यच्चान्यद् विरुद्ध स्यात् "' ।
छरसिहुरागे-“ स्थित्यथमात्मनो निलयं भिक्षाटनमथाऽऽचरेत् | सायाहके विप्राणां गृहाणि विचरेद्यतिः ॥ उद्धाय्येच्च कवचं दक्षिणेन करेण वे । पात्रं वामकरे स्थाप्य दक्षिणनावक्षयेत् ॥ सयादरत्तियावताऽनन तावद्धक््ये(्ष) समाचरेत् । ततो निवव्य(घृत्य) तत्पात्रं संस्थाप्याऽऽचम्य संयमी ॥ चतुरङ्ग: प्रक्षस्य ्रप्तमात्नं समाहितः । सव्यज्ञनपतय॒क्तं पएरथक्पात्रे निवेदयेत् ॥ सय दिदेवमूतेम्यो दत्वाऽननं प्रोक्ष्य वारिणा । मृञ्जत परणपुटके पात्रे वा वाग्यतो यतिः ॥ वटाकाश्वत्थपर्णेषुं कुम्भीतिन्दुकपणेयोः । कोविदारकरञ्नेषु न मुञ्जीत कदाचन ॥ समलाः सवे उच्यन्ते यतयः कांस्यमोजिनः । कांस्यकस्य तु यत्पापं गृहस्थस्य तथेव च ॥ कांस्यमोजी यतिः सवं प्राप्रयाकतकिहिवषं तयोः । भुक्त्वा पात्रं यतिनि्यं क्षाटयेन्मच्रपृवेकम् ॥ न दुष्येतास्य तत्पात्रं यज्ञेषु चमप्ता इव । अथ।ऽऽचम्य निरुद्धापुरुपतित मासरम् ॥ जपध्यानेतिहापेषु दिनहेषं नयेदहुधः । कृतसध्यस्ततो रात्रि नयेद् वगृहादिषु ॥ हतपृण्डरीकनिरय ध्यात्वाऽऽत्मानमकस्मषम् । यतिषेमरतः शान्तः सवेमृतप्तमो वशी ॥
¢ _ {+ ०
प्रा्मोति परमं स्थानं यत्प्राप्य न निवतेते ॥ ५९ ॥ अन्राऽऽभ्रमे यलस्मधानक्रमं यच्च तस्य फलं तदाद-
१६, छ, 'योचिता। २ क. निव । ३ क, 'मेपरः शाः ।
९६६ अपराकौपराभिधापरादियनिरधितटीशासमेता- [२ तृतीयः-- ( यतिप्रकरणम् * ) सनिरष्येद्धियग्रामं रागहेषा विहय च ॥ भयं हिखा च मृतानाममृती भवति हिजः॥ ६० ॥ इन्द्रयव संनिरुध्य विषयापरबणं ढृत्वा तथेन्द्रियाणां विषयोन्पुलस्व- परहत्तिरहितब्धेऽपि तद्िषयगो चररागद्रेषसद्धाबेऽगृती मावानुपपत्तरिव्यभिमरेयो- क्मू- रागद्वेषा विहाय चेति । तथा च श्रतिः- ५ यद्] सवे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः । अथ मरत्यऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्रुते '! इति ॥ तथा -““ स्वहेतुकं मूतानां मयमपहत्यानृताच द्विजोऽमृती मवत्यववृज्यते ” ॥ अत्र च द्विजग्रहणं बिवक्षितायेम् । न ब्राह्मणोपलक्षणार्थम् । हया च सप्रद्यन्तरम्-- ५ ऋणत्नयमपाकृत्य निमेमो निरहंकृतिः । रक्षणः क्षज्ेयो वाऽपि वेदयो वा प्रननेदरहात् ”' इति।।६०॥ किं च- कत॑ग्याऽऽशयशुद्धिस्तु मिषेण विरोषतः ॥ ज्ञानोत्पत्तिनिमित्ततात्छातन्त्यकरणाय च ॥ ६१ ॥ आश्यस्थान्तःकरणस्य शुद्धिरदोषता परमात्मङ्गानोत्पस्यर्थमामनश स्वत- चरमावाय रागदरेषमोहाधीनत्वनिरासरूपा सवैरा्रमिभिः कार्या | विचचेष- तस्तु भिभुकेण यतिना । अत्रि; --““ परः समाथिामो हि नाश्द्धेरिह रम्यते । विश्द्धयेऽतः केभ्यो मावो बरह्म वुमृत्स॒मिः ॥ जपेन प्ापयत्पवं प्राणायामेश्च शक्तितः | ततः शद्धात्मनो ब्रह्म प्रकाक्षमुपगच्छति ॥ प्राणायेस्तु सशयुदधो जपेद्भह्न प्रयत्नतः । वेदाम्याप्तो !हि विप्रस्य तपः परमिहोच्यते ॥ प्रणवव्याहृतिमती गायत्री जपतस्तथा । न तस्य कृत्यमस्तौह तस्मिन्परवं पतमाप्यते ॥ अम्यस्याब्दन्रयं नप्यं शुद्धमाष्। द्विजोत्तमः । पयम्य चेन्दरियम्राममतः प्रणवमम्यपेत् ॥
१ इ, प्रहाय ।२ङ. त्त्वा) २३ क, "पव्यञ्य। * क, "न रोष ।
प्रायश्ित्ताध्यायः] याद्वस्क्यस्मतिः। ९६७ ( यतिप्रकरणम् ४ )
मानन्दं पर्वगं ह्म कृटस्यं केवले द्विनः । नातः परतरं ब्रह्म नाश्गुद्धेरिह रम्यते ॥ अप्यञ्दं जप्यमस्यस्य ततः प्रणवमभ्यपेत् । अश्ुद्धात्मा जपन्नेनः(नै) प्रहयवैति न पशयः | नातितद्रष्मणः तताक्षात्सरस्माद्वीभवत्तरम् । अनेनोचायमाणेन बरह्मामिमुखतामियात् ॥ अवज्ञातो यथाऽऽचायः शुश्रृषुमपि नाशयत । अनपायोपचारतस्तथेव परमः पुमान् ॥ तेनाविशुद्धोऽश्रद्धाडुनाम्पमेत्प्रणवं द्विनः । सश्रद्धादुरशुद्धश्च यत्यधोगतिमम्यपन् ॥ ब्ह्मचयो तपःशुद्धा नित्यमेकान्तशषीरता । विषयेष्व्ृहा स्यं सवमृतदयादृता ॥ क्षमा धतिः इचित्वं च निरोधो मनप्तश्च यः। एतैरुपायैः सेयुक्तस्ततः प्रणवमम्यतेत् " ॥ यपः-- ^“ यथा पवैतधातूनां षा(पमा)स्यतां दष्यते रनः । इद्दियाणां तथा दोषं प्राणायामेरविनिर्दहेत् "' ॥ ६१॥
ससारवेराग्यादात्मयाथात्म्यं विज्ञाना पृक्तिरुक्ता योगश्नाङ्धेषु । तर वेराग्योपायं तावदाह-
अवेक्ष्या गभवासश्च कमजा गतयस्तथा ॥ ५ क ४ आधयो व्याधयः क्चिशा जरा सूपविपययः॥ ६२॥ भवो जातिषदसेषु प्रियापियविषपयेयः ॥ अेशष्यास्तखतः परिभावनीयाः । गभ॑वासेऽल्यन्तसंकटे मातुनंठरे पृषरपुरी- षपूण उतल्वजरायुभ्यां पिष्टेतः सवोवयवस्य गाढबद्धस्य क्षणपात्रपप्यसद्यं वेदनामनुमवतो दश्च मासान्यावदभवासः। तथा जनन्या स्वेच्छया क्रियमा- गेराहारविहारबिशेषेगभेस्य ष्रःसष्ये दुःखनिवह जन्यत इत्यनुमातव्यम् । प्रसवसमयभाविना च दःखेन मरणद्मखं न विशिष्यते । तथा पापकमा
गतयो नरकेषु पतनानि शाद्खतो हेयानि । आषयां वुखपदा मनान्यापाराः । व्याधयो श्वरादय; । केशा अवि्यास्मितारागदरेषाभिनिवेशाः । जरा
~ --- --~ ~= ~~ - न = ~ न~ कोद्य ~~ न~ --+~--~~-~ -~--*~-~-- ---*~- ~~ 4५~--- ---------*--~--*~ -~
१, छ, भनपाः। २६. छ. 'वास्राश्च क| ३ क. पिण्डितः)
९६८ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता- [३ ततीयः- ( यतिप्रकरणम् *) वयोवश्चाच्छरीरजजरता । रूपविपर्ययः सुरूपस्य कुरूपता । एुस्सितेष श्वसुकरादिजातिसदसरेषु भवो जन्प । मियस्याखामो रन्धस्य नाशोऽभियस्य भ्राप्निरविनाक्षथेलयादयोऽथो अवक्ष्यास्तखतः परिभावनीयाः । मनुः--“ अवेक्षेत गतीनेणां कामदोषप्तुद्धवाः । निरये चेव पतनं यातनाश्च यमक्षये ॥ विप्रयोगं प्रियश्चैव पप्रयोगं तथाऽप्रियैः । जरया चाभिभवनं व्यापिभिश्वोपपीडनम् ॥ देहादुत्क्रमणं चास्मात्पुनमेरमे च प्ेमवः । योनिकोटिप्ष्टस्षु सृतीश्चास्यान्तरातमनः ॥ अधमंप्रभवं चेव दुःखयोगं शरीरिणाम् । धमौयप्रमवं चेव पुखपंयोगमक्षयम् ॥ देहेषु चैवोपप्तमृत्तमेष्वधमेषु च । उच्चावचेषु भूतेषु दुज्ञानमकृतात्ममिः " ॥ यपक्षये यमह । शङ्खः --“ भशाचित्वशचित्वस्य प्रियाप्रियविपर्ययान् | गवापि च वप्ततिं पदमेन्मुच्येत नान्यथा ?' ॥ परयेदित्यनुदत्ती विष्णः- ८ जन्मप्तमये तु योनिप्रकटनिगेमान्महादुःखानुमवनं बा्ये माहं गुरुवदयतामध्ययनादानङ्कंशं योवने च विषया- प्राप्तो । अपर्गिण तदवाप्तो विषयतेवनान्नरकपतनम् '' । माकेण्देयपुराणे- पत्र उवाच-- ^ निषेकम।ज(त)वे ख्ीणां बीजप्राते रजःस्थितिम् । विमुक्तमाघ्रो नरकात्स्रगाद्राऽपि प्रपद्यते ॥ नाभिभूतं ततः स्थेयं याति बीजद्वयं पितः । कर्त्वं वुद्ुदत्वं ततः पेपि(शी)त्वभव च ॥ पेया यथा तु ब्रीनस्य अङ्कुरद्ैः परमुद्धवः। अङ्गानां तद्वदुत्पात्तेः पश्चानँमविमागशः ॥ उपाङ्गान्यङ्कटीनेत्रनापताप्यश्रवणानि च। प्रोहं याति चाङ्घम्यस्तद्रततेम्यो नखाङ्कम् ॥
० -न-- (ती
१६, @. षु मृतीः।२क, श्वन् माकं । ३ क, "जने द्धीः। ४ क. "मनुभाः।
प्रायश्ित्ताध्यायः 1]
यात्नवल्क्यस्पृतिः।
( यतिप्रकरणम् ४)
तमं घ वृद्धिमायाति तेनेवोद्धषको शशकः । नाचिकिरीफठं यदत्तं दधिमृच्छति ॥ तद्रतप्रयालयतत वृद्धि सर कोशोऽधोमृखम्थितः। एवं वृद्धि कमाद्याति मन्तुः ज्ञीगर्मपतंस्थितः ॥ तचे तु जानुपाश्चाम्यां करौ सन्यस्य वर्ते! अङ्कष्ठो चोपरि न्यस्य जान्वेरग्रे तथाऽङ्रीः ॥ जानुपृषठे तथा नेत्रे जानुमध्ये च नापिकाम् । स्फिजो(चो) पाश्वद्वयस्यैौ च जानुमध्ये व्यवस्थितौ ॥ एवं वृद्धि क्रमाय्याति जन्तुः द्लीगम॑प्तस्थितः। अध्यास्याम्बोदरं जन्तुर्वथाद्धपं यथास्थिति ॥ काटिन्यमञ्रिना याति रभक्तपीतेन जीवति । पण्यापुण्याञ्चयम्यी स्थितिजन्तोस्त५।दरे ॥ नादिर।प्यायनी नाम नाम्यां तस्य निबध्यते | ख्रीणां तथाऽऽस्यरमुरि(षि)टे सा निवद्धोपनायते ॥ क्रामन्ति म॒क्तपीतानि खीणां गर्मोदरे वथा । तयाऽऽप्यायितदेहा ऽपो जन्नुवृद्धिमुपेति वै ॥ स्मरति तन्न प्रयान्त्य्य बहूव्यः सप्तारम॒मयः । तत। निरवेदमायाति पीङ्यमानस्ततस्ततः ॥
पुनर्मेवं करिष्यामि मृक्तमान्न इहादरात् |
तथा तथा करिष्यामि गमं नाऽऽप्स्याम्यहं यथा ॥ इति चिन्तयते स्मत्वा जन्मदुःखशतानि वै ।
यानि पूवातुमूनानि देवमूतात्मनानि वे।
ततः कार्क्रमाजन्तुः परिवतैत्यघोमुखः ।
नवमे द्मे वाऽपि मापि सजायः पनः ॥ निषप्कम्यमाणो वतिन प्राजापत्येन पीड्यते । निष्क्रम्यते च विखपस्तदा दुःखेन पीडितः ॥ निष्करान्तशचोदरारमृछामपरहयां प्रतिपद्यते ।
प्रापनोति चेतनां चापो वायुस्पशेपुखान्वितः ॥
९६९
१६. छ. (दिमिच्छ' । २ घ. छ. अप्याध्यस््ोदण । ३ ध. छ. स्थितिः । का: । ष, छ, भुक्तिपी" । ५६, छ, गडमप्या' । ६ क हिरवे)
थे
९७० अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितरीकासमेता-- [तृतीयः-- ( यतिप्रटरणम् * ) ततस्तं वैष्णवी माया समास्कन्दति माहिनी । तया विमोहितात्माऽपौ ज्ञानश्रंशमवाप्नुते ” ॥ ६२ ॥
वैराग्योपायपक्त्वाऽऽसज्ञानोपायमाह-
ध्यानयोगेन संदश्यः सक्ष आरमाऽऽरमनि स्थितः ॥६३॥ ध्यानं च योगश्च ध्यानयोगे, तेनाऽऽत्मा प्रज्ञः सूक्ष्मो दृर्ेय आत्मनि परमात्मनि तादास्म्येन व्यवस्थितः संटद्यः सम्यग्द्रषटव्यः । परमात्मेबाहमि- लयपरोक्षीकायेः। ध्यानं परमात्मेवाहमिति चिन्तासंततिः । योगो विषयान्त- रेभ्यध्ित्तृत्तिनिरोधः । दक्षः--“ वृत्तिहीनं मनः कृत्वा क्षेत्रज्ञं परमात्मनि । एकीकृत्य विमुखम॑त योगोऽयं मुख्य उच्यते ॥ सवेमावविनिमृक्तं क्तरज्ञं ब्रह्मणि न्यपेत् । एतध्यानं च योगश्च श्षोऽयं ग्रन्थविस्तरः "” ॥ परस्लयः--“ कुत्र तिष्ठति गोविन्द बाहयाय॑हतचेतप्ताम् । तस्मानिःपङ्ग चित्तेन श्क्यश्िन्तयितुं हरिः " ॥ दक्षः--“ न मौनमन्रकुहकेर नकश श्रुतेस्तथा । छोकयात्राभियुक्तस्य योः।। भवति कस्यचित् ॥ जभियोगात्तथाऽम्याप्तात्तसिमिनेव सुनिश्वयात् । पुनः पुनश्च निरवेदा्योगः सिध्यति नान्यथा " ॥ शुङ्कः-- प्राम्रान्नपररात्रेषु यागी निलयमतन्दितः। ध्यायेत्त॒ पुरुषं विष्णं निगुण पञ्चविंशकम् ” ॥ तथा--““ प्रक्नान्तात्मा चतुर्विंशत्या तत्तेग्य॑तीतं चिन्तयेन्नित्यम. तीच्धियमगुणं शठ्रस्पशेरूपरक्तगन्धातीतं प्स्थमति- स्थूलं सवेगतमतिमूक्षमम् । प्वेतःपाणिषादान्तं प्वैतो- क्षिर्िरे मुखम् । स्वेतः सर्वेन्दरियश्चक्तिमेवं ध्यायेत् । सवत्परेण योगाविमोवो मवति । विचारश्च विवेकश्च वितकंश्वोपनायते | मुनेः पतमादधानस्य प्रथमे ध्यानमादितः ॥ कणकुल्माषपिण्याकञश्चाकयावकपक्तवः । तथा मृरफलं भेकष्यं (क्ष) पयायेणो्दमोजयेत् ॥
१ ढ. संपदयेत्ृ्ष्म । २ क, धवस्थू' । ३ ध. छ. ण्याकं शा । ४ घ. छ, "पयोजः ।
प्रायश्विाध्यायः ] याङ्ञवलकयस्प्तिः। ` ९७१ ( यतिग्रकरणम् ४ ) महतस्त१६) मध्ये स्थितै ज्वनपंनिमम् | वित्रिक्तचारी र्ष्वाङ्ञा तपसी नियतेद्दियः॥ ज्ानदग्धपरिङ्शः प्रयोगरतिरात्मवान् । निप्प्रच।र्ण मनप्ता पर् तदधिगच्छति "› ॥ द तातरेयः-- “निवीते विजने स्थाने शमे चैव मनोरमे ।
= क,
निजन्तके निराचाधे शकंरावाटुकादिभिः ॥
र । ~
शठ्दादिर्वानते स्थान चुम कृत्वा तु प्रस्तरम् । बध्ट्रा प्ुखाप्तनं तत्न प्राच्यृलो वाऽप्युदङ्मृखः ॥ कृत्वा तरिरुत्तते देहं सुश्मं य गवित्तमः । नमस्कृत्य महादेवं महायागमीश्वरं हरिम् ॥ शोधयित्वा पुरा नाड: प्राणायामांश्वरेत्ततः । प्राणायामांश्वरेत्तावद्यावचित्तं प्रधदति " ॥ ६३ ॥ कि च- नाऽऽश्रमः कारणं धमं क्रियमाणो वेदि सः ॥ अता यदामनाऽप१य्ये परेषां न तद्ाचरेद् ॥ ६४ ॥ परिवाजकाश्रमं प्रषृलेन्धियजयरागदरेषपरिल्यागमूताभयदानतंसारवैरा ग्यध्यानादिना जीवपरयोस्तादारम्यदशनरूपो पर्मोऽगृती भावहेतुरुक्तः । त्र मेन चतुथाभम एत्र कारणं यस्मादाश्रमान्तरस्थेरपि क्रियमाणः स धर्मां भवेदेव । ततो यः कथिदत्र धम प्रत्त आत्मनो यदपथ्यं इःखहिवुस्त- त्परेषां भूतानां नाऽऽचरेत् । अनेन च भृतानि प्रलयभयंकरत्वपृस्यते, तश्च प्रदशचेना्थमर । तेनामृतीभावहेतव इद्दियसंनिरोधादय एव तद्धर्मपरहततेन काय।;। मनुः--““ कमूमिताऽपि चरेद्धम यत्र तत्राऽऽश्रमे वप्तन् । पमः सर्वेषु भूतेषु न लिङ्खं धमेकारणम् " ॥ अन्रिः--““ एवं विंशतितच्न्ने यत्र तश्नाऽऽश्रमे वपेत् | पततमः सवषु मूतषु मुच्यते नात्र पश्यः” ॥ तानि च तानि स एवाऽऽद- ५ पृथिव्यापस्तथा तेन वायुराकाशम॑व च | प्चेतानि विनानीयान्महामूतानि पण्डितः ॥
--- ~~~ ----~ ~--- <~ +न ~ ~~~ कण [वि । ~~~ ५ रम कक ० ० ~~~ 9 क 8 शा । =-=
* दूषितोऽपि चरेद्धमेमिति पाठो मिताक्षरायां स एव समीचीनः ॥
~~ ~~ -= न
१६्. छ, 'रत्तरंदेः।
९७२ अपराकपराभिधापरादिदयमिरसितटीकासमेता-[ रतृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४) धोत्रं त्वक्चक्षषी जिह। नातिका चेव पश्चमी । बुद्धीन्दियाणि जानी यात्पश्चेवासिमञ्शरीरके ॥ शाब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पश्चमः। इन्दरिया्थानिविजानीयात्पश्चैव सततं बुधः ॥ हस्तौ पादावुपस्यश्च जिह्वा पायुस्तथेव च । कर्मेन्द्रियाणि परश्चैव नित्यमस्मिञ्शरीरके ॥ मनो बुद्धिस्तयेत्राऽऽ्मा ह्य्यक्तं च तथेव च । इन्द्रियेभ्यः पराणीह चत्वारे कथितानि वै ॥ चत् विशतितस्वानि एतानि कथितानि तु । तथाऽऽत्मानं त्वद्धितीयं पुरुषे पञ्चविंशकम् ' ॥ तथा-"“ दश मन्वन्तराणीह् तिष्ठन्तीन्द्रियचिन्तकाः । भोतिकास्तु शतं पण सहस्तं त्वानुमानिकाः ॥ महा त्मका: पहस्राणि दश तिष्ठन्ति विज्वरा: । पूणं शतपरहक्तं त॒ तिष्ठन््यग्यक्तचिन्तकाः ॥ पुरुषं निगृणं प्राप्य परिषरूया न विद्यते , ॥ ६५ ॥
सव धमेषु यो धमां मोक्षोपायतयोक्तस्तस्य काटस्यमाह-- क गिभ ॥ ठ ° ध धृति ४ सत्यमस्तयमक्राधां हीः शाच धीधृतिद्मः॥ 9 , „अ, क @५ 3 ध्र । ® ®> ॥ ८ सेयतेन्दरियता विद्या सवधम उदीरितः ॥ ६५ ॥ स्यं यथायेवाच्यम् । अस्तेयमचौ थम् । अक्रोधः क्रोषहेतागमि तद्र्भनम् । ही 8 च 9 [4 ¢, क [4 [क रम्यायमरहत्तां लला । शराचं मावक्षरीरायश्रुद्धिः । धीः कायाकायाकिषेकः। पृतिरकाय मति भचकितस्य मनसः शुद्धिपुखतया धारणम् । दमः इृच्छरादि- भिमनसा दमनम् । सयतेनदरयता वदयेन्धियता । विद्याऽऽत्मङ्ञानम् । अयं सत्यादिषदायेवर्गो धेः सवः कृत्स्न उदीरित उक्तः । अयं च सर्वेषापाश्र-
मिणां ब्रहमचायादीनां मोकञपिच्छतां साधारणकायंतयोच्यते! न मातिर" वणान्रपमेवधकतया विरोधाभावात् ।
मनुः--“ धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शोचभिन्द्ियनिग्रहः । धीर्विद्या सलयमक्रोधो दशकं धमेटक्षणम् ॥
नि णण मीर
१. छ. 'हात्मिकाः। २ क, एएन्तिन्वः।३ ड, श्या धर्मः सवे उदाहतः |
प्रायाध्रे्ाध्यावयः ] याष्वरक्यस्परतिः। ९७३ ( यतिप्रकरणम् *)
दशखक्षणकं धम येऽधीयेरन्दिनातयः। अधीत्य चानुवतन्ते ते यानि परमां गतिम् | ६५ ॥ जीवः परपारभक्येन व्यव्रस्थितो दृहय इति तदनुपपन्नम् । तथा हि- यदि जीवपरयोरभेदः कथं स एव हृदयो दरष्टा, न द्येकस्येकस्यां क्रियायां कतेकमै- भाषो युञ्यते, मेदश्वत्रथममेदेन त्रक्यो द्र्मियाह- निःसरन्ति यथा रहपिण्डात्तप्ररस्फटिङ्काः ॥ पकाशाद्ालनस्तददात्मानः प्रभवन्ति हे ॥ ६६ ॥ यथाऽयोगोटकात्तप्ादभ्रिवणांत्सकाशार्स्फलिङ्गका अध्निकणा निःसरन्ति ततश्च छादपिण्डात्परस्परतश्च भिन्ना इति ग्ृष्यन्त, तद्रत्परमात्मनः सकाशा. दात्मनो जीवाः प्रभवन्ति । आत्मन इति “ मुवः प्रभवः” इतिसूत्रविहिता पञ्चम । यथा हिमवतो गङ्गा प्रभवतीति । तेनायमथः-परमात्मनो जाबास्मानः प्रभवन्ति भरकाशन्त इति परमात्मनश्च तत्मकाशनिमित्तत्वात् । ५ तस्य माप्ता सवमिदं विभाति" इति धुतिसिद्धम्। दिश्ब्दः परसिद्ध । परसिद्ध खरपेतच्छतितः, धतिधेयं- “ यथाऽनः क्षुद्रा विष्फुलिङ्गा व्युच्चरग्त्येवम- स्माद्ात्मनः स्व प्राणाः पर्वे टोकाः पर्वे देवाः स्वणि मूनानि व्युच्चरन्ति ” इति । अयमथेः--यथाऽत्रिलेन विस्फलिङ्कवतिनो लोदहपिण्डवातिनशाग्रेरभेदेऽपि रोहगोटकतदेकदे शरूपापाधिव्रश्ाद्धेद् बद्धिग्य बहार भवतः । एवमन्तःकरण- ङ्पापाधिमेदात्परमात्मनः परस्परतश्च जीवानां मेदः । स्वभाव त]स्त्वभिवद् - मेद एव । तेनौपाधिकमेदाश्रयो ध्यानध्येयभावः। स्वाभाविकमेदापेक्षमेक्यद- दनमिल्यनिरोधः ॥ ६६ ॥ ननु यदि जीवः परेगाभिन्नस्तारं कथमसौ काम्यानि निषिद्धानि च कमणि स्वव्रन्धहेतृनि कुरुत इल्यत्राऽऽह-
त्राऽऽस्मा हि स्वयं किंचिकमं किचिरस्वभावतः ॥ केराति किंचिदम्यापाडमाधमाभयाश्रयम् ॥ ६७ ॥
तन्न परमात्मन शवो पहितस्य जीवत्वे स्थिते स जीवत्वमापन्न आसा ्िचिदोदासीन्पं प्रच्युतिरूपं स्वयं स्वाश्रितं करोति । रिंचिकु यागादिकं
~~~
[व षा त त त
१ क्. (मात्मन्यव । २ क, णि सदबन्धे हे । ३ ङ, `यत्मकम् ।
क
९७४ अपराक्पुपरामिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ रतृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४)
स्वभावतः करोति । स्व भात्मीयः स्वकीयकमांभितो देदा(ह)मावः स्वमावः । तत्र होमादिकमिदं करिष्य इद्येवपारमकं मनोरूपं स्वभावत आत्मा करोति । परनोगतो हि यागादिकर्मवरिञ्चेष आत्पकतेकः । न चान्यस्य व्यापारे कथ- मन्यस्य करैस्मिति वाच्यम् । चं हि रथेन गच्छलयश्वेन गच्छतीति प्रयो- गास्पतिपत्तेश । रथाश्वसमतरेतेऽपि गमने रथिनोऽन्ववारस्य च कतत्वम् । तत्र रथाश्वयोः करणत्वमेव ततीयानिर्देश्ञात् । न क्त्वम् । येन रथप्रभतेः प्रयोजककर्वत्वमेव, न स्वतन्नकवरर्वमुच्यते । तेन बद्धिश्षरीरेन्दरियस्थे कमेण्या त्मनः स्वतन्रं क्त्वं यज्यते । यदीत्थमामनां कतेत्वं कयं तेषां केचिद्धम- कारिणः केचिद्राऽधमकारिण इत्यस्योत्तर-कराति किंचिदभ्यासादिति। येन खट पूर्वेषु जन्पस॒ क्रियाऽभ्यस्ता, स उत्तरेष्वपि मतेषु घम करोति । एवमध. ममपि कथित् । ततश संस्कारवशाक्किचिदेव कम करोति, यथा कथिहने रज्यते, कथिदध्ययने कथित्तपसीति। तथा कथितप्चन्ये कथिद्धिसायां कषित्पारुष्य इति। ततश्वाऽऽत्मनः सवेज्ञस्याप्यनादपापियोगनिबन्धनाविधा- वश्चात्काम्येषु निषिद्धेष कमेस कवतोपपद्यत इति ॥ ६७ ॥
यदि जीवपरयारभेदः स्वाभाविकरस्तादि जगत्कारणरवाज्ययत्वबोदतादयः
@ 9 क
परमात्मधमा जविजप सान्त ततश्च कथपप्ता जात इत्युच्यत इदयन्राऽऽह-
निमित्तमक्षरः कता बोद्ध ब्रह्म गणी वशी ॥ अजः शरीरग्रहणाप्प जात इति कायते ॥ ६८ ॥
यद्यप्यजो जन्मरहित एव सखभावतस्तथाऽपि जन्मवतः क्षरीरस्य ग्रहणा दुपाधित्वेनाऽऽत्मना(नः) स्वीकारात्तदुपहितेन.रूपेण जात इत्युच्यते । तस्या- जत्वे प्रमेये निमित्तस्वादिकं भमाणतयोपन्यस्य नियतो ऽसौ निमित्तं कारण- मविषोषात्सवेस्य कायंजातस्य) तस्मादनः । न च कायस्य सर्व॑स्तखादेरि. वास्य-जगन्निमित्तता वाच्या । -यस्मादक्षरोऽसभवद्वयवविशरणो निरवयव त्वात् । ननु निरबयवस्यापि कारणस्य कमणो गुणस्य च विनि ट्टम् । अतः कथमक्षर इत्यतोक्तं कर्तेति । कतां स्वतनश्रः । तेन प्रतश्राभ्यां. गणकम- भ्यामन्यः स्वतच्रस्य+च निरवयवत्वं निलयत्वं गमयति । सांख्यपरिक दित. मव्यक्तमेव जगत्कव न पुनरास्मेतिनिराप्तायोक्तं बोद्धेति । विविधमोक्तृभो.
१ क. वोध्यत्वाद्” । २ क, "द्वा वक्ता वशी गुणी । अ । घ. छ, द्रा कमवश्षी यणी । अ९। ३ ष, छ. तस्त्वा? । ४ घ. छ, “नाश्चतवं ।
= रक
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याहवरक्यस्म्रतिः। ९५ ( यातिप्रकरणम् ४)
गायतनभोगप्रसाधनादिरचनयोपेतं जगत्माक्संपरधार्याग्यक्तं न शक्तयास्कतुम- चेतनत्वात् । परमातमा तु सकलमव कायजातं विपरुकरतलटुरितापरकफ- टबदाकलयतीति यक्ता तस्य कतेता । न चाद्यन्तत्रिततस्य जगतः कथपासा कर्तेति वाच्यम । यस्मादसो ब्रह्म व॒हन्ननन्त इयथः । नच वाच्यमेकाकिनः परमात्मनः स्वरूपतः सहायतश्च विलक्षणस्य कथमिव विलक्ष णकायंजनकत्व- मिति। यतः सगगी, गुणोऽ शक्तिः| अविक्षषाच्च सवेपरकारा गमभ्यते। ततश्च सवेभरकारशक्तिपखाध॒ञ्यते तस्य विचित्रकायरचनाचतुरत्वम् । ननु च सवेरशक्तरप्ययं कायं दूुवराणः कुलाछादिवि्रारणादिसहकारिकारणकलाप पपेश्येव कता भवेन्न परनरद्ितीयः । नच जगत्खष्टः प्रागयं सद्वितीयः । अतोऽ- य कतृरवपनुपपन्नमिलयस्यात्तरं वशीति । वीं सरच्छन्दाऽन्यानधीन इति यावत् । अयमभिप्रायः-न तस्य जगच्कवृल्वमनुमानगम्यम् । यत्तकेण बाध्यते । कितु श्नासकवधं, शास्रं च- ८ तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकराः सभूतः "
इत्यादिकमेकाकिन एव परमात्मनः सक्रल्कार्यकारितामाच्े । तस्य च तकेविरोधः शारीरकमीपांसाभ्यासकशालिनामपरिहार एव ॥ ६८ ॥
सह दृएटान्तन श्रीरग्रहणप्रकारपप्याद-
९ न्ते, 9 २ 9 ॐ, क ९ ७ 4 सगादा प यथाऽज्कशि वाय ज्या[तिजङ महम् ॥ सृजयेकोत्तरगणांस्तथाऽऽदत्ते भवन्नपि ॥ ६९ ॥
यथा जगत्छ्यादौ परमालमाऽऽकाक्षादीनथानेकोत्तरगणान्छजति । तत्राऽऽकाश्चस्य ब्द एको गुणः, स च स्पश वायोः, तो च रूपं तेजसः, ते च रसथाम्भसः, गन्धः पञ्चमः तितः । एवमाकाश्ञादीनापेकोत्तरगणता ।
तान्यथात्पादयति तथा भवरञ्ञायपानस्तानेवाऽऽकाश्ञादीन्क्रीरारम्मकतया स्व कुरुते ॥ ६९ ॥
आक्राश्चादिस्वीकारपकारमाद- अहित्याऽऽप्यायते प्रू यस्तस्मादृशिरथा पयिः ॥ तद्रे रसरूपेण शुक्रखमुपगच्छति ॥ ७० ॥ घी पुसयोश्च संयगि विश्च शुक्रशोणिते ॥ पञ्च धातन्स्वयं षष्ठ जादत्ते युगपसपमुः ॥ ७१॥
= ९
१ क. ह्दन<ः। २क, घ, छ, वायस्यातिजटं मद्ी। ए ।
९७६ अपराङांपराभिधापरादित्यनिरचितरीकासमेता- [ ३ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४) आहत्या च पुरोडश्ादिकया यथाविध्यनुष्टितिया सूयः यष्टा, प्यायते रसेनापचिते क्रियते । तस्मात्सुयमण्डछादृष्टिः । दष्टितश्चाषपित्रीं ह्यादिः। जालयभिपायकमेकवचनम् । तस्या ओआषपेः सबन्ध्योदनाच्रनं ख्ीष- साभ्यां सपम्यवहूतं रसखोहितादिपरिणतिपरम्परया शुकत्वं बीनत्वं सीप सयोः शरीरे प्रतिप्ते । तत ऋत॒काठे तयोः संयोगे मिथुनीभावे यद्विहुद्ध वातपित्ताधतुपहतं शुक्रं शोणितं च परस्परसमाहतमेकत्वपुपगतम् । तत्र ये नभःप्भृतयः पश्च धातवस्तान्युगपदरेकदेव शरीराय स्यं षष्ठ आदत्ते। आत्माऽपि धातुशब्दवास्य इति ज्ञापयितु षष्ग्रहणम् । प्रभृनगत्सरामी । तःस्वापित्वं चास्य परमासमांश्त्वात् । तदुक्तं भ्रीमगवेता गीतास॒- ^“ ममेवांशो जीवक जीवमूतः सनातनः ” इति ॥ ७० ॥ ७१॥ फिच- इृद्धियाणि मनः प्राणो ज्ञानमायुः सुखं धृतिः॥ क त ० [ + 9 ६ धारणा प्रण दुःखामच्छाऽहकार् एव च ॥ ७९॥ प्रथस्न आङृतिवणः स्वरहेषां भवामावो ॥
®
तस्यतदात्मज सवमनादरादमच्छतः ॥ ७२ ॥
तस्य जीवस्यानादेः शरीरादिपिच्छत इन्द्रियादिकपार्पजपासमानजतध- माधमेजन्यत्वात् । इद्दियाणि बाह्मकरणानि वक्ष्यमाणानि । मनोऽन्तःकरणम् । प्राणः पञ्चरत्न; शारीरा वायुः । ज्ञानपववोधः । आयुः प्राणधारणम् । सुख: मराहाद्ः । धृतिः शरीरेन्दियस्थयम् धारणा स्मरणशक्तिः । मेरणमिन्दिया- णाम् । दुःख पीडा । इच्छा रागः । अदकारोऽभिपानः। प्रयत्न उद्यमः । आकृतिजा तिः, खरनरतियक्त्वादिशरीरावयवसंस्थोनविन्नेपो वा । वर्णो बराह्मणत्ादिर्गोरस्वादिवां । स्रो ध्वनिः) दरेपोऽप्रीतिः, भवामत्रौ विभवतद्वि पययौ ॥ ७२ ॥ ७३ ॥
अरपंतरस्यापि शुक्रशोणितस्प महाक्रायारम्पोपयिक्करपममाह- [ ऋ # „प
प्रथमे मापि संद्वदमतां धातुविमूदित मास्यब्द् हितीये त ततीयेऽङ्कन्दिपेयतः ॥ ७४ ॥
19
~~~ ~ -----------+ त व 0 त --- --~-~
५६. छ, स्वानि । ६ क, लजातस्या' ७. छ. ररम्भोपायि'।
प्रायज्ितताष्यायः ] याहवशधयस्थतिः । ९.७७ ( यतिप्रकरणप् ४)
पर्वोक्तः पञ्चधरतार्पको घातः परथमे गर्भमासि संक्टेदथरतः परिलयक्ताय- न्तद्रबस्षाभिगडिता धनावस्थां प्राप्तुपुन्युखा भवति पय शइवाऽऽम्छद्रव्यसं- पृक्तम् । द्वितीये तु मासि तच्छुक्रशोणितमबुदं भवति, विवद्धं भवतीलयथः । अबद बिदृद्धमां सा्पको व्याधिविक्षेषः । तत्सषश्रं भवतील्ययथंः । तुतीये मास्य; निरःपथतिभिरिद्धियैरिन्दरियायतनेः कणैनयननासिकादिभिजिहापा- ण्यादिभिश्च युक्ता भवति । अङ्कन्द्रियाणाग्रतपच्यनुकूलसूक्ष्मतरावयवसं स्थित्यप क्रमो भवतीत्यथेः ॥ ७४ ॥ ततीय) मासगतमेवाऽऽन्तरकायान्तरमाह- अकरशाह्टाववं साक्ष्यं शन्दशरोत्रवङादिकिम् ॥ वायोस्तु सपशनं चेष्ट व्यूहनं राक्ष्यमेव च ॥ ७९4 ॥ पित्तात्च॒ दृशेनं पक्तेमाष्ण्यं रूपं प्रकाशताम् ॥ रसेभ्यो रसनं शेयं सेहं छेदं समार्ईवम् ॥ ७६ ॥ भूमेगन्यं तथा प्राणं गौरवे मृतिंमेव च ॥ आत्मा गरृह्ायजः स्तवे ततीये स्पन्दते ततः ॥ ७७ ॥ रापवमगरत्वम् । स्म्य श्ररीरान्तः स्थितस्य स्रेदादेर्बहिनिगेमं प्रत्य विरोधकत्वम् । उश्चारणादौ सति शब्द्तिद्धिसाम्ष॑म् । भरोत भ्रवणेन्ि- यम्। बरं सामथ्यम्। आदिश्नब्दाद्त्या(त्रा)दिसुषिरपरिग्रहः। एतत्सवेमाका- व्रात्ततीये पास्यजोऽपि जायमाने श्ररौीर आत्मा ग्वाति । एवं बायो। स्पशचनं त्वगिन्द्रियं चेटा स्पन्दनं उ्यूहनमवयवविभागं रोय खरस्पशेताम् । पि्तात्तेजसस्तु दशनं चश्चरिन्द्ियं पक्ति भक्तस्य परिणतिमौष्ण्यं गाभ्राणां रूपं गोरत्वादि प्रकाशतां कान्तिमत्ताम् । रसेभ्यो जरेभ्यस्तु रसनं रसोपलम्भकमिन्धिय शल्यं गात्रेषु । जेहमङ्क्षत्वम् । ढदमाद्रस्वम् । भूमेस्तु गन्धै, घ्राणं गन्धग्राहकमिन्द्ियम् । गारं मारवत्म् । मूर्तिः काटि. न्यम् । एतत्सर्वं वतीये मास्यातमा शृत्वा चतुर्थे मासि स्पन्दते गात्रं कम्प- यतीलयथेः । अत्र गम।पनिषत्-
“ भाकाशच्छब्दः श्रोधरं व्यक्तता सरवच्छिद्रप्ृहः। तथा शीयामष- तैकषण्यपक्लयोपष्ण्यभ्रजनिष्णताप्ततापवणैरूगे्ियाणि तेजप्तानि “ ।॥ ७५ ॥ ७६ ॥ ७७ ॥
१६, छ. 'नेकान्त' । २. दाब्दश्रोत्र वः ।३ ड, -कारेता ४क, “त विविक्त । १२३
९७८ अपराकौपराभिधापरादित्यविरचिददीकासमेता-[ \ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४ ) चतुर्ये मासि गभंरक्षा्थं यत्कार्यं तदाद- दोहदस्यप्रदानेन गां दोषमवाप्नुयात् ॥ वैरूप्यं मरणं वाऽपि तस्मारकायं प्रियं सियाः॥७८॥ गभैवल्याऽपेक्ितं वस्तु दोहदः, तस्याप्रदानेन गभेस्य दोषो व्याध्यादि. धिङूपताऽङ्गविकलता मरणं वा स्यात् । एतस्पाद्धेतोः ख्ियाः प्रियं कायम् । दोहदो देय इ्तयथंः ॥ ७८ ॥ किच- स्थेयं चतुथ सङ्गानां पञ्चमे शोणितोद्धवः ॥ षष्ठे बरुस्य वणस्य नखरीम्णां च समभवः ॥ ७९ ॥ चतुथे गभंमासे गभाङ्गानां(णां) रिरःपथरतीनां दाय भवति । पश्चमे तु धोणितोद्धवः । शोणितस्य रक्तस्योद्धवः। बरबणेनखतनृरुदाणां षषे पासि संभवो वेदितव्यः ॥ ७९ ॥ कि च- . मनश्च॑तन्ययुक्तोऽपां नादीस्नायुशिराय॒तः ॥ सप्तमे वाऽ्टमे वाऽपि खड्मांपस्मतिमानपि ॥ ८० ॥ परनसाऽन्तःकरणेन यैतन्येन विषयभकाशेन नाडीभिदं(धः)मनीपरशूतिभिः सनायुभिरस्थिषन्धनेः भिराभिः सकलशरीरनिषन्धनीमी रज्जुतुरस्याभियुतः सक्षम मास्यसौ गर्भो भवति । अष्टमे त्वचा मांसेन स्मृलया चोपेतो भवतीति वेदितस्यम् ॥ ८० ॥ अपिच- पुनर्गर्भं एुनधात्री मोजस्तस्य प्रधावति ॥ अष्टमे मास्यतो गभो जातः प्राणे वियुज्यते ॥ ८१ ॥ गर्भस्या्टमे मास्योजो जीवनहेतुबकं धात्रीं नाभिमाप्यायिकां गभे च भरति धावति । अत एषाम मातत जातः प्राणी न चिरं जीवति ।॥ ८१॥ नवमे दृरामे माति प्रवङ; सूतिमारुतः ॥ निःपायते बाण इव यन्रच्छिद्रेण सज्वरः ॥ ८९ ॥
१क, गभेदो"। २ इ, भे वाऽपि प्र ।
प्रयश्चित्ताध्यायः ] या हवस्क्यस्प्रषिः। ९७९ ( यतिप्रकश्णम् *)
नवमे दशमे मासि प्रबरेवेखवत्तरैः प्रसवहेतमिर्वातियेत्रच्छिद्रिण योनिद्रारेण निधसारयते मरयेते बाण इवास्वतश्र; । तस्यां दशायां जातो जन्तुञ्वरवान्भ- यति, निरतिशयदुःखातिश्यवशात् ॥ ८२ ॥ अथ श्चरीरं निरूपयति- द ३ कि १ 9 ५ तस्य षोढा शरीराणि षट् सचं धारयन्ति च ॥ षडङ्गानि तथास्थीनि सह षष्ट्या शतत्रयम् ॥८३॥ जरायुजमण्डजं स्वेदजपुद्धिनमातिवाहिकं यातनार्थीयमिति षट्परका राणि तस्य जविस्य शरीराणि, तानि षडपि त्वचं धारयन्ति । षण्णां त्वगेव नियता; अन्यद्र्ष्यमाणं षडङ्कःवादिकपमनियतपिति ज्ञापयितुं पनः षट्ग्रहणम् । अण्डजस्वेदनाद्धिानां षडटङ्गत्वा्मावात् । षडङ्कनीलयादिना पनुष्यक्षरीरमेव निरूपयति । अत एव वक्ष्यति- ८‹ इत्येतदस्यरं क्म यस्य मोक्षाय कलप " इति । शिरः पाणी पादो मध्यकाय इति षडङ्गानि । अस्थीनि च षष्यधिकश्च- तत्रयसंख्याकानि मनुभ्यक्चरीर धारयतीति बहूवचनान्तपमपि संबन्धवश्नादेकव. चनान्ततया विपरिणमनांयम् ॥ ८३ ॥ उक्तापस्थिसंख्यापुपपादयितुमाद- स्थारेः सह चतुःषाटिदेन्ता वे विंशतिर्नखाः ॥ पाणिपाद्शराकाश्च ताप्तां स्थानचतुष्टयम् ॥ ८४ ॥ दन्ता द्वा्निरत् । द्वातरिशदेव तेषां स्थालपेज्ञकायतनास्थीनि । एवं सस्थारा दन्ताश्वतुःषष्टिमेवन्ति। स्थारेरिति विस्पष्टाथैः पाठः, स्थारास्थिभिः सहेत्यथः । नखाश्च विशतिः । तासां च शाकानां स्थानमस्थिचतुष्टयम्। एवपष्टोत्तरास्थिशषतम् ॥ ८४ ॥
® = @ ०, ०८ (© पृष्टयटग्ररीनां ह पाष्ण्यागल्फेष॒ च चतुष्टयम् ॥ द ¢ थी (क त न चत्वा यरलिकास्थीनि जडइषयोस्तावदेव तु ॥ ८५ ॥ एकेकस्यापङ्कटयामस्थित्रयं ततश स्वांसागङ्कीनां दष्टिरस्थीनि । पादयोः पश्चिमो भागो पाष्णीं+ तयोरस्थिद्रयम् । जङ्धापारण्योः संधिप्रदेशावन्तबै- हिरषस्थितां । एकत्र पादे गुरफां । ततश्च पादयोगरफेषु चत्वायेस्थीनि । अर
१ ङ, "त्वचो धा २ इ, ध्याऽस्थ्नां च स 3 कृ, त् । तेषमिव च स्थालक्कानि दातरि
९८० अपराकोपराभिभापरादियविरविषदीकासमेता- [६ ततीयः-- ( यतिप्रकरणम् * )
निरेषारतिकः । यथप्यरतिशम्दो बाहृग्र एव षतेते, तथाऽप्यत्रास्थिचतुष्टय- संख्यासंपर्पर्थं पयुश्यमानः समग्रमेच हस्तमाह । एवमरतिनिक स्थीनि चत्वारि भवन्ति । नदाश्नब्दोऽप्यश्न समस्तपादवचनः। तथा च जङधयोरपि षत्वारये- वास्थीनि । एषा चतुःसप्ततिः पू्रणाषटशतेन सह द्राकषीत(खश्चीति)षतम् ॥८५॥ किच- हे हे जानुकपोलोरुफरकासस्मुद्धवे ॥ जक्षताटूषके श्रोणीफलरके च विनिदिरीत् ॥ ८६ ॥ जानुनी जडषोखसंधी । कपरी गौ । उरू सक्थिनी, ते च फलका- कारे । अंसो बाहुमूले । तथा--अक्षताट्षके नेत्रभान्तास्थिनी, भोणीफलके जद्घास्पषटमध्यदेश्चौ । एतत्सयुद्धवे परत्यभिधानं दे दे अस्थिनी । एवंविधया संरखुयया सह चतुनेवत्याधिकं शतप ॥ ८६ ॥ किच- भगास्थ्यके तथा एष्ट चतारशच्च पञ्चच ॥
ग्रीवा पञ्चदशास्थीनि जञ्वेकं च तथा हनुः ॥ ८७॥ मगास्थि उपस्थास्थ्यक्रम् । पष्ठ पञ्चचत्वारिंशत् । ग्रीवायां पञ्चदश । ज्रुणि उरोंसयोः संधावेकम्। हनुधिवुकं तदप्येकास्थि । सैषा त्रिषष्टिः पएूवेया संख्यया सह शतद्रय सप्पञ्चाश्चदधिक्म् ॥ ८७ ॥ कि च- तन्मे हे रुकाटाक्षिगण्डे नाप्ता घनास्थिका ॥ पाशेकाः स्थारुकेः साधमबदेश्च दिमप्रतिः ॥ ८८ ॥ तन्प्रले हनुयरे दे अस्थिनी, तथा ललाटास्थ्येकं, तथा ऽक्ष्णोदे, गण्डो, कपोलाक्षिमध्यपरदेशौ गण्डौ । नास्ता घनसंज्ञकेनास्थ्ना वेदितव्या । तेनतद- स्थ्येकं, पाश्वैका वङ्क्रयस्ताः स्थारकैरवदसंज्गकेशास्थिमिः सा द्रासप्ततिः। 0 -41 साेमश्नीतिः। पूरव॑संख्यया सह सपश्रिश्चद धिकं शतत्रयम् ॥ ८८॥ क च-
दो शङ्खको कपालानि चसवारि शिरसस्तथा ॥ उरःसप्तदशास्थानि पुरुषस्यास्थिसग्रहः ॥ ८९ ॥ शरणेमध्यपदे रको शङ्खको नामास्थिनी शिरःसंबन्धीनि कपाङाकारामि
१ ड, °दास्थिः ध्यार्जन्वेः | २क्. घ. छ. गगण्डनाः ॥
प्राथधित्ताप्यायः 1 यात्वरखयस्मरतिः | ९८१ ( यतिप्रकरणम् * )
चत्वारि । यत्त॒ ^ नवकपाठं वै शिरः" इति श्युतिवचनम् । तत्न रिरःशब्द सपृखे शिरि वतैते । अत्र तु पृखरहिते, तेनाविरोधः । उरो वक्षस्तस्य सप्त दश, तथा जयोर्विशतिः पएवैसंख्योपेताः पष्यधिकं श्रतत्रयमर । एवं परुषस्य परतुष्यक्षरीरस्य शरीराणापस्थिसंख्यापंग्रहः ॥ ८९ ॥ शरीरं निरूप्येन्द्रियाणि निरूपणीयानि शसरायत्तत्वात्तषाप्। तानि चाती- न्दियाणीति नासिका्न्वयग्यतिरेकानुविधायिगन्धा्तुभववलेन करप्यानि । अतो विषयनिरूपणपुखेन नात्िकादिशब्दरशक्षणीयतया प्राणादीनि शने. न्दियाण्याह- गन्यरूपरसस्पशचशब्दाश्च विषयाः स्पृताः ॥ ® क, त भ, # क (क (९ ग्[पकाटड चन [जह्वा स्वक्श्त्र चद्याणच॥९०॥ गन्धादयो विषयास्तद्भाहकाणि नास्िकाचयिष्ठानानि क्षानेन्दियागि पञ वेदितव्यानीति तात्पयाथेः। विषयश्ब्द्भयोगाच गन्धादीनां नियतो प्राह्मभाव इति गमयति । अन्य(नन्य)ज्रभावे(वो) हि विषयशब्दः परयुञ्यते, तेन गन्धमे- व यत्साक्षात्कारयति नासिकाधिष्ठानं तदेकमिन्दियम् । तैथा चान्वर्थो जिघ- त्यनेनेति ब्युत्पर्या प्राणश्ष्दः । एवं गुणानां मध्ये रूपस्यैव साप्षात्कारनि- मित्तं नयनायत्नमपरमिन्द्रियम् । चष्टेऽनेनेति व्युत्पस्या तत्र चक्षःशब्द्ः प्रयु- श्यते । तथा रसं मलयेकं करणं जिहायतनं रसनेन्दरियमिद्धियान्तरेभ्योऽन्यत् । एवमेव स्पशंमाज्ोपरम्महेतुस्त्वगायतनं स्पश्च॑नम् । तथैव श््कग्राहकं भोत्रम् ॥ ९० ॥ जातस्य शरीरिणः प्राम्नानेद्धियाणि प्रवतन्ते, ततः कमेन्दरियाणाीत हञानेन्द्ियेभ्यः पथात्कर्मन्दियाण्याद-- ध हस्तौ पायसस्य श्च जिह्वा पादो च पच्च च ॥ कमद्दियाणि जानीत मनश्चेवोभयासमकम् ॥ ९१ ॥ हस्ताथपिष्ठानानि पच कमेन््ियाणे कमेसिद्धा करप्यमानानि कर्मद याणि । तैाऽऽद्ानरुक्षणस्येव कपण, कारणे हस्ताधिषठानं दस्तश्म्दबास्य-
मेवेकमिन्धियम् । अपरं तु पूब्रपुरीषविस्गकमकरणतयोभ्ेयं पाय्वधिष्ठानं तच्छब्द रक्षणीयम् । तृतीयं तु शुक्रशाणितविसगांपरक्षिवानन्द विक्ेषकरणमप-
१क. नुभवेन । २ क. “न्धतवमेव यः सा्चष्करोति। 3 ष. छर तत्रशा। ४क, करणं । ५ ७. “पस्थ च जिः ९ ङ, 'नीयान्मन"। ७ ष, तत्रदाः। ^ ष, गौकारणतयोपात्तं षा। ५ क्, वकार" ।
९८२ अपराकपरामिधापरादिलयविरवितदीकासमेता- [ २ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४) स्थक्षब्दबास्यं प्रनननायतनपुपस्थशढदेनैवेति श्यते । अपरं तु गतिरूपकपे
कारणं पाददयाधिष्ठानं पादाविति लक्ष्यते । व्याहारकरणं तु निहायतनत्वा- लिहाश्ब्द लक्ष्यमिन्द्ियम् । उन्मेषनिमेषारमकं कमे नेन्द्ियविरशेषकल्पकं वायु- मा्रसाध्यस्ात् । इष्टं दि बनस्पतिपणादां तथाविध कम वायुसाध्यम् । पन- अन्तःकरणं तच्चोभयात्पकं ज्ञानकमन्दरियात्मक्म् । हे मनया जानीत, अन्प- विषये मनसि न प्राणादिकं नापि हस्तादिकं स्वकायपयाप्रं भवतीति । मनुः--“ श्रोत्र त्वक्चक्षुषी जिह्व नातिका चेव पश्चमी ।
पायपस्थौ हस्तपादौ वाक्चैव दमी स्मरता ॥
ज्ञनिन्द्रियाणि पञ्चैव श्रोत्रादीन्यनुपुवंशः।
कमन्दियाणि परश्चैव पासरादीनि प्रचक्षते ॥
एकादशं मनो ज्ञेयं स्वगुणनोमयात्मकम् ।
यस्मिञ्चिते जितवेतो मवतः पश्चकौ गुणौ "” ॥ ९१ ॥
इन्दरियाणामायतनान्युक्तानि प्राणस्य कोषस्य पश्चतेवायोरायतनानि तजयाथमिदानीमाह-
नाभराज अद र दाणत् चहखकरा तथा|)
२ध्। सकृण्ठहूद्यः प्राणस्याऽऽयतनानं द ॥ ९२॥
नाभ्यादीनि प्राणस्याऽऽयतनानि स्थानान्येषवायतमानः प्राणः स्वकायं करोति । तस्मात्तं वश्षीकतुमेषु स्थानेषु धारयेत् । ओजो नाम हृदयकमल- बि द्रवं किचिद्रन्यम् । परसिद्धमन्यत् ॥ ९२॥
प्रपञ्चेन जठरावयवानाह-
वपा वसाअहनन नामः छाम यङृष्एहा ॥
छुद्र एक्का बस्तः पुराषाधानमेव च । ९३॥
जामाशयाञ्य हृद्य स्थूलनच्रे गद् च
उत्तरो च गुदा कोष्ट(षएठयो) विस्तरोऽयमुदाहूतः॥९६॥
वपादिगणोऽथगणः प्राणायतनविस्तारतेनादाहूतः । वपावसे प्रसिद्धे ।
अवहननं यद्ध किकः पषप्फुक्त इति कलयत । छ्ोप सकं याज्ञिकमप्रसिद्धम् । यङृःप्ीहवस्तय आयुवदे प्रसिद्धाः श्द्रात्रं स॒क्ष्मान्नमर् । पएयषाधानं पकाश्यः।
क, ° रकारः । २ इ, मू्भासकण्ठं हृदयं प्रा । ३ क, इ, "दमेव ।
प्रायश्चिसाध्यायः 1 याप्ववरक्यस्मृतिः। ९८३ ( यतिप्रकरणम् * )
अपकस्थानमामाशयः । बा्यद्वुदमण्डलादन्तव्यंवस्थितं मण्दलद्रयमुत्तरो गदो । एष कष्टो जाठरो विस्तार उक्तः ॥ ९३॥ ९४ ॥ अधुना सकट शरीरं प्रपवेनाऽऽह- ।
कनीनिके चाक्षिक्ूरे शष्डुरो कणं प्रको ॥
कणी शङ्खौ भरव दन्तावष्ट चन्द्रे ॥ ९५॥ वटक्षणां टषणां ¶क्क। छष्मप्तषातको स्तनो ॥ उपाजह्वारफज।(चा, बाहू जङ्वारुषु च पिण्डिकाः ॥९६॥ ताटद्रं बस्तिशीषे चिबुकं गरुग्यण्डिके ॥ अवट्श्चवमेतानि स्थानान्यत्र शरीरके ॥ ९७ ॥
कनीनिके नेत्रतारे। अक्षिकटे पक्ष्मणी । ज्ष्डटी कणरष्कुटीं । कणपुत्रक कणेशद्क् । दन्तावेष्टौ दन्तपासयो । ककन्द्रे नितम्बकपकों । वङ्क्षण जय नोरुपंधी । इका मांसपिण्डौ ता च दछेष्मसतपातटी(कां)। उपजिहा प्रतिजिषा । रिफजो(चौ) करटी । जङपयोरूषे। श्च व्यवस्थितः; पिण्डाक्रारा मांस पिण्डिकाः । उद्र को्सुषिरम् । चिबुक हनुः । गटशण्डिरे कण्ठ[वयव विशेषौ । अवटुः शारीरं छिद्रम् । प्रसिद्धमन्यत् । शरीरमेव शरीरकम् । तत्रैतानि स्थानानि स्थितिनिपित्तानि ॥ ९५॥ ९६ ॥ ९७ ॥
+जक्षिसचतष्कं च पद्रस्तहूदयानि च ॥ नव च्छिद्राणि तान्येव प्राणस्याऽऽथतनानि तु \॥९८॥ श्णावेत्म चतष्कं शह दरे दृष्णे दे मण्डले चेवं चतुष्कम् । पाद्। हस्ता च
हृदयम् । यानि च नव च्छिद्राणि गुदं भनननमास्यं नासिके अक्षिणी कणां व्रितानि च प्राणायतनानि ॥ ९८ ॥
तथा- शिराः शतानि सपैव नव प्षाय॒क्चतानि च ॥ धमनीनां शते हेत् पञ्च पेश्चीशतानेच ॥ ९९॥
जन -- ~ क न न --- --9--~ ~-- ~~~ -~---------- -----° न~ -*--~ -~~ ~ ~ ~ ~ ----- --- ^ -* -~~--~ ~----~~~~~-----------~ ---~~- मीर
+ अक्षिवणचतष्कं चेति पाये मिताक्षरायाम् ।
७ +
~~~
------~ ---- ------~*~ -*
1 ष कज
१ ढः. णेपश्र"। २, ककन्दरे। ३ ट. 'तजौ स्तः ४०९, ण्डका । ता'।५ क्, घ. छ, "था-सिरा
९८५ अपराकोपराभिषापरादित्यविरवचितरीकासमेता-[ १ तृतीयः-- ( यतिप्रकरणम् ४? शिरा बातपि्तश्टेष्मवहा नाड्यः । तासां नाभिसपद्ुतानां सवतः सकर. कषरीरव्यापिनीनां प्रधानभूतानां सप्त श्षतानि । यास्तु पलाक्षपणतन्तुवच्छि- राभ्योऽन्याः शिरा प्रृतास्ता अनन्तास्तथा जायनामस्थिसंबन्धबन्धनहे- तनां नव शतानि) धमनीनां तु वायुपरवाहिनीनां नादीनां दे शते। पेक्षीर्ना शुद्ररूपपांसप्िण्डानां पश्च शतानि मबन्ति ॥ ९९ ॥
स्यूटथमनीनापुक्ता संख्याः इदानीं श्ुद्रधमनीनामाह--
एकोनर््रिंशहक्षाणि तथा नव शतानि च ॥ षट पञ्चाशच्च जानीत शिरा धमनिसंज्िताः॥ १०० ॥ धमनिसंहिताः शिराः षट्पओाश्षदपिकनवशतसदहितान्येकोनीजिषद्टक्षाणि नव शतानि षट्पश्चाश्च धमन्यः ॥ १०० ॥ गि च- रयो रक्षाश्च विज्ञेयाः केशश्मश्च शरीरिणाम् ॥ सप्रात्तरं ममरशत दे च संथिश्चते तथा ॥ १०१ ॥ र[म्णा कव्यस्पु पच्च चचततः कस्य एव च॥ सप्रष्टिस्तथा रक्षाः साधाः खेदायनैः सह ॥१०२॥ वायीयेिगण्यनत विभक्ताः परमाणवः ॥ यद्यप्येकोऽनुवेदेषां भावानां चेव संस्थितिम् ॥१०३॥ केशाश्च उपधूणि च केशदमश्र तस्य ज्रयो रक्षा ज्ञेयाः । तस्येयध्याहा्यम् । तया मणां सप्तोत्तरं शतं वेदितव्यम् । यन्न हतो भ्रियते स देहप्देशो मे। अस्थिसंधीनां दरे शते ब्ेये । रोम्णां स्वेदायनानां च पिितानां चतुष्पश्चा- शत्कोव्यो लक्षाणां च सप्तषष्टिसक्षा्धं च ज्ञेयम् । सखेदायनं स््ेदद्वारम्। एतानि स्वेदायनानि वायवीये; परमाणभिच्लसरेणपष्ठांगेविभक्ताः श्ररीरप- रमाणव इति भ्रदयेकं परिमाणतो ज्ेयाने । परमाणपरिमितमेकेकं स्वेदायनमि- त्यथः । ततश्चास्मदीयपरत्यक्षायोग्यत्वात्तदस्मामिरनोपखक्ष्यते न पनरस- शवात् । एषां सि (क्षिरादिभावानापुक्तसंख्यापंस्थिति यदेकोऽपि योगीश्वरो योगप्रभावादनुबेद् जानाति, न सवेरोकः, तथाऽप्यसौ मान्या तत्संबेदनस्य
१क.णि।ष'।२ङ्. न्याः इमश्रकेश्षाः श । ३ क.घ. छ. लक्षा रोम्णां स्वैः ) ॐघ., छ, ममोणां। ५. छ. ममेः। ९ घ. छ. मया)
प्रायश्चित्ताध्यायः ] थात्वस्छ्यस्परतिः | ९८५९ ( यतिप्रकरणम् * )
प्रमाणत्वात् । एवं च वदता मयैतद्रोगवलेन विदितमिति दूर्वे भमाणमावेदितं भूषति ॥ १०१॥ १०२॥ १०३॥
फिच- रसस्य नव विज्ञेया जरस्याञ्जरयो दश ॥ सप्र तु पुरीषस्य रक्तस्याष्टौ प्रकीतिताः ॥ १०९ ॥ ष्ट छष्मा पञ्च पित्तं च चत्वारो म्॒रमेव च ॥ वप्ाजयोदा तु मदां मजेकाभ्यं त मस्तके ॥१०५॥ शष्मांजसस्तावदेव रेतसस्तावदेव च ॥
भुक्तस्यान्नस्य साररूपः परिणामो रसस्तस्याज्ञलयो नव विङ्ञेयाः । श्ररी- रारम्भ[क पाथिवद्रव्यानुप्राहकस्य जलस्य दश्च । परीषस्य सप्। अष्टौ रक्तस्य। शछेष्पणः षट् । पित्तस्य पञ्च । पत्रस्य चत्वारः। वसाया; शसीरस्नेहस्य भयः । मेदसो मंसाभ्यन्तर्बतिनो धातुविशेपस्य द्रो । अस्थिमध्यस्थधातुबि- शेषस्य मजासंज्ञकस्येकः । अधाञ्जलिमस्तके । शछष्पण ओजसस्ताबदेवा- इ्जरयधमेव । हृदयवतीं जीवनहेतुद्रेज्यविक्षेष ओजः । रेतसोऽप्यज्ञ- स्यधमेव ॥ १०४ ॥ १०५ ॥ छतस्य क्रीरनिरूपणस्य प्रयोजनमाह- इत्येतद्स्थिरं वष्म यस्य मोक्षाय कृत्यो ॥ १०६॥ एवमेतदरष्मे शरीरमस्थिर यस्य पुरुषविशेषस्य मोक्षाय संप्रथते स ती पण्डितः । अस्थिरेणापि शरोरेण पोक्षः साध्यत इति तात्पयाथः ॥ १०६ ॥
एवं नियात्मनः शरीरस्य विवेकरयथेपनित्यत्वक्तम् । अधुनोक्तायां परमास्मामिनप्रेनङ्गापासनायापसपथं प्रति प्रक(रान्तरेणाऽऽत्मोपसनापाह-
हाप्तप्रतिसरदस्राणि हदयादभिनिःखताः ॥
1+हिता नाम हि ता नाडवस्तासां मध्ये शिप्रमम्॥१०७॥ मण्डर तस्य मध्यस्थ आमा दाप इवाचरः ॥ स ज्ञेयस्त विदेह पुनराजायते न तु ॥ १०८ ॥
+ मिताक्षरायां त्वन्यः पाठ उपलभ्यते स यथा-“हिताहिता नाम नाड्य.“ इति ।
[क १ ----------~ = ~ =^ --~-----------~ ---~-~~
१ ध. मसे ।२ध.छ मेदौम। ३ ष. छ "कार्थंनि'।४ध. छ. नामादहि।
१२४
९८६ अपराकांपराभिधापरादिल्यविरचितटीकासमेता-- [ ३ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४)
या हृदयकमलप्रदेशादभिनिःखता रध्वाधस्तिथक्प्रह्तास्ता हितासहिता द्रासप्रतिसदस्रसंख्याका नाञ्यः। दि प्रसिद्धौ । तासां नाडीनां मध्ये हृदयाकाशे शारिप्रभं चन्द्रतुटयमण्डलं तस्य मध्य जता निश्चलो दीप इव स्थिता यः स्ेयः साक्षात्कायेः । दीप इवेति बदतोऽयमभिप्रायः-यथा दीपो दीपाः्तरमन्तरेणेव स्वयं प्रकारश्चते प्रकाशयति च चक्षावषयमेवमात्माऽपि सवस्य प्रकाक्षकः प्रका दाकान्तरमन्तरेण स्वयं प्रकाशते प्रकाशयति च सकखवस्तजातमपिति । एतमात्मानं विदित्वा साक्षाच्छृखह संसारे पुनन जायते । आत्यन्तिकः प्ररीरच्छेदो भव- तीत्यथः ॥ १०७ ॥ १०८ ॥
अपवगहेतुतयोक्तं परमात्मन्नानं प्रस्युपायपाद--
ज्ञेयं चाऽऽरण्यकमहं यद्ादिस्याद्वाप्रवान् ॥ योगशास्े च मप्प्रीक्तं ज्ञेयं योगमभीप्पता ॥ १०९॥ यदादित्याद्ारण्यकमर्ध। तवान्) यच्च मया योगश्ास्े प्रणीतम्) तदुभयं योगं प्राप्तुकामेनायथतो ज्ञेयम् । प्रदशनाथं चेतत् । तेनान्यानयप्युपनिषद्यागज्ञा स्नाणि ज्ञेयान्येव । अरण्याध्येयं ब्रह्माऽऽरण्यकं) जीवपरमपास्पनोरमेद विन्नानं तिषयान्तरासंभिन्नं योगः । तथा च विष्णपराणम्- ८५ आत्मप्रयत्नप्तापेक्षा विज्षिष्टा या मनोगतिः । तस्या ब्रह्मणि स्रयागो यौग इत्यमिघीयते ॥ देवलः--““ विषमेभ्यो निवत्यामिप्रेतेऽं मनपतोऽत्स्थापनं यागः | दक्षः--“ वृत्तिहीनं मनः कृत्वा कषेघ्रज्ञ; परमात्मनि । एकःकरृत्य विमुच्येत योागांऽयं मुख्य उच्यते ॥ उक्तं यागशाखरं मसाक्तमिदयस्यापटक्षकरत्वं) तत्र यान्युपलक्षणीयानि तानि कानिचिर्छेदे)शतो निदिदयन्ते 1 तत्र देवलः- «५ अथातो धम॑व्नितत्वान्न तियग्योन्यां पुरुषारथोपदेशः । देषमानुषयो द्विविधः पुरुषाथैः-अम्युदयो निःश्रेयप्तमिति । तयोरभ्युदयः पृवाक्तः । द्विविधं निःभ्ेयप्तम्-सांस्य- योग।विति | पश्चविश्तितच्छन्ञानं सांख्यम् । विषयेभ्यो
© ^~ र~ म
वत्य [[भप्रतेऽय मनप ऽवस्था[पन यागः । उमयत्नरापव-
हा,
५ क. “न्तरे विनैव स्वयं प्रकाशते प्रकाशयति च सकटठं वस्तुजातं तथाऽयमास्मेति । ए । २घ. छ. (ज्ञानवरिः। ३. छ "भिन्नयोः । ४ घ. छ, "तमापः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याज्ञवर्क्यस्पृतिः। ९८७ ( यतिप्रकृरणम् ४ )
ग.गः)फलम् । जन्ममरणदुःखयोरस्यन्तामावोऽपव्मः । एतौ
पांरूययोगो चाधिकृत्य येरयक्तितः सतमयतश्च पूर्वप्रणी-
तानि विशालानि गम्मीराणि तन्राणीह पक्षिप्योहैशतो
वक्ष्यन्ते । तत्र सांख्यानामेका मृलप्रक्ृतिः । सप्त प्रकृ
तिविकरृतयः | पश्च तन्मात्राणि । पोडश्च विकाराः।
प्च पश्चेन्दियाणि । जाश) पश्चभुतविेषाः ।
घ्रयेदश् करणानि । तचरौण्यन्तःकरणानिं । चतनल्लश्व-
तलो मातृजः पितृजाश्च काराः | पश्च वायुत्रिरोषाः ।
जयो गुणाः । त्रिविधो बन्धः । प्रयो बन्धहैववः । द्री
नन्धरागौ । प्रीणि प्रमाणानि । तरिविधं दुःखम्। चतुिषः
प्रयय॑वर्गः | तथा द्वितिवः परमः | तय। व्िंपयेयः पञ्च-
विधः । अशकतिरष्टाविंशतिविधा । तृ्टिगेवविधा । धिद्धिरषटविर्षेति प्रल्ययमेदाः पञ्चाशत् ।
आघ्षित्वमेकत्वमथाथेवच्ं पराथमन्यत्वमथे# निवृत्तिः |
योगो वियोगो बहवः पुमांप्तः स्थितिः शरीरस्य +च शषवृत्तिः ॥
इति दश्च मृदिकाथीः | अथ मृढप्रकृतिरव्यक्तमहान-
टकारः पश्च तन्मात्राणीवि प्रक्रतिविक्रतयः। शब्दत.
न्मात्रं॑स्पशतन्मात्रं रपततन्मात्रं रूपतन्मात्रं गन्धत-
न्मात्मिति तन्माघ्राणि । द्विविवानीन्दियाणि । मृत
विशेषश्च विकारा । वचध्ुःश्रोत्रघ्ाणजिहुत्वचो
बद्धौन््रियाणि । रुूपश्ग्दगन्धरसस्पशस्तेषामथौः ।
वाक्पाणिपषादपायूप्याः कर्मन्द्ियाणि । भाषणं क्रिया
गमनमुत्सगं आनन्द एषां कमणि । वाखमन्यवाकाश-
पृथिव्या भूतविशेषाः । दशेन्द्रियाणि बुच्यहंकारमनांति
च करणानि । तेषु मनेव्ृद्यहुकाराश्चान्तःकरणानि ।
द्रा बहिष्करणानीन्धियाणि च गुणप्ताम्यलक्षणमग्यक्त
प्रधानं प्रकृतिर्विषानमित्यनथान्तरम् । अध्यवपतायलक्षणो
# तचसमासम्रन्ये पराथँमन्यस्वमकतता चेत्युपलभ्यते पाटः । ~+ तत्वसमासप्रन्थं विशेषशृ्नि- रिति पाठस्तद्याद्याऽपि तत्रोपटम्यते ।
[री
१ क. "यसगेः । त।
९८८ अपराकापराभिधापरादिस्यविरवितटीकासमेता- [ ९ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४ ) महान्ुद्धिर्मतिरुपटग्धिरिल्यनधान्तरम् । अभिमान. छक्षणोऽहंकारो चैकारिकोऽमिमान इलयनथन्तिरम् । न॑ पव॑पूर्विका प्रकृतिः । प्रङृतेमैहःनत्पद्यते, ततो ऽहकारः । अहकारात्तन्मात्राणीद्ियाणि च, तन्मात्रेभ्यो विक्नेषा इत्युत्पाततिक्रमः । यो यस्माहुसदयते सत॒ तसिहछी- यत् इति वाऽप्ययं (य)क्रमः ' | पम!“ मने बुद्धिरहंकारः रवानिटाभ्निनलनि मुः | एनाः प्रकृतयस्त्वष्टो वकाराः षोडश्षापरे ॥ ध्रोत्राक्षिरपनघ।णत्वचः संकल्प एव॒ च| शान्दरूपरपस्पशेगन्धवाक्पाणिपायवः ॥ पादावृपस्य इति ते विकाराः षोडश्च स्मताः। चतुरविशक मित्येतञ्ज्ञानमाहमनी षेणः ॥ पश्चावेराकमव्यक्तं १३।१शः पुरुषोत्तमः । एतज्ज्ञात्वा तु मुच्यन्ते यतयः शान्तवृद्धयः ॥ पश्चविकतितच्वनज्ञो यत्र यत्राऽऽश्रमे रतः। परकृतिन्ञो विकारज्ञो याति विष्णोः पर् पदम् " इति ॥१०९॥ यध्ययमुक्तं ततपयांगकथनायाऽऽह- अनन्यविषय कृत्वा मनोबदिस्मतीन्ेयम् ॥ द (~ क ॐ । न्ट, ० क ध्यय आमा स्थता याञ्प्ा हृद्य दापवदमुः॥१३०॥ अम्तःकरणसामग्रपेकत्र स्पष्टीकृतः संकलपादिद शंनात्सवव्यापिसे सत्यपि। यथा षहः सकटक्राषएएग्यापित्वे सति यतेव पथनादिसापरग्र भवति, तत्र स्पष्ट घपटभ्यते । भ्येयोऽसावात्मा पएवाक्तफटसि द्धम् । कथम् । अनन्यविषयं कुत्वा । फ, मनोब्ुद्धिस्पृतीन्द्रियं, विषयान्तरत्वनिषेषेनाऽऽत्मविषयत्वप्रतिष- रयथंमनन्यविषयग्रहणम्। अन्यथाऽऽ तपनो व्रिषयत्वानिषेषेन तध्यानानुपपत्ति, नाह निर्विषयं मनः प्रवतेते नापि बुद्धिस्मृती, स्मृतेरनुभूतविषयत्वात् । न चेन्द्ियस्यातिषयतवे सवदनम् । तस्माज्नेबाऽऽ त्मनि विषयता निषिध्यते । तेन यदपि पा(प)तञ्जलिनोक्तम्--““ योगशित्तवृत्तिनिरोषः '” इति, तदप्यनेनैवाभि- भ्रायेणेतरथाऽपि चित्तदृत्तेरभाव इत्यभिरखषितासिद्धिः समुच्छिन्नाकारत्वाव् ।
१क. न सवपु | २ क. १नि<ः। ३ कृ, श्त्सवि° ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याज्ञबरक्यस्पतिः। ९८९ ( यतिप्रकरणम् ४ )
अत एव “ तदा द्रुः स्वरूपेणावस्थानम् ' इति तेनेबोक्तम् । अपुनेवाभिप्रायेण गीतास॒क्तम- ८1 शनेः शनेरुपरमेहू रध्या धृतिगृहीतया । भात्मपतस्यं मनः कृत्वा न किचिदपि चिन्तयेत् " इति ॥ तेषां चेन्द्रियाणां बहिष्विषयावभाससेकोचनानन्यविषयत्वं यदेव कृतं तदै - वार्यन्तरविषययप्रवरणता भवति । यथा यदा प्रदीपस्य रहमयो बिमला भवन्ति तदा घटादेः परकाश्षं कुन्ति । यदा पनः शरावसंपटनिरुद्धपभरसरास्त- दाऽऽत्पन्येव उ्यवस्थानं कुन्ति । एवमेवान्धकारे स्यवस्थितस्येकाकिनो बहि्मुखावमासनिरोपेन स्वयैतन्यमातरेऽवस्थानम् । अत एवाऽऽरण्यके ८५ शान्तायां वाचि रकिंञ्योतिः ' इति प्रश्ने कृते “आलत्मञ्यातिः'” इत्येतवुत्तरम् । एवमेतदात्मङ्ञानं यद्विषयतिरस्कारेणाऽऽत्मचेतन्यव्यवस्थानादन्यस्य चिन्माषर- रूपत्वात्। अत एव (“तदिदमनद्पमहस्वमदीधमरप्मगन्धमरूपमस्पशम्' इत्याधार ण्यकेऽभिहितम्। ननु सवे एव स्त्रं चेतन्यं समनुभवत्यहे पहयापीत्युपदेश्ानर्थक्यं, सयं, ययेतावन्मानर हेयं यावता विषयान्तरश्ुन्यस्वचेतन्यावस्था निष्पकम्पा यावदिच्छए)कतैकरणकारकशन्या काया । चत एव- ^“ यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता " १ति। अतश्च प्राणायापध्यानपरत्याहारभारणातकंसमापिभिः क्रियते । तत्रो करुक्षणेः पराणायापेरिन्दियाणां दोषा निराक्रियन्ते । यथा- ८५ दद्यन्ते ध्या८घ्मायमानानां धातूनां हि यथा महाः तथेन्द्रियाणां दष्यन्ते दषाः प्राणस्य निग्रहात् " इति ॥ ततो ध्यानपास्मानुस्मरणं, तेतो मनसथश्चरटत्ादविषयं विषयं प्रति प्रहृ. स्याऽऽहरणं प्रल्याहारः । गीतास्वपि- ५ यतो यतो निःप्तरति मनशश्चररमस्थिरम् । ततस्तते। निगृह्येतच्छनकैषैशमानयेत् ! इति ॥ एतच्च मनसो दप्रहसवा दिन्द्रियमृलतवाचोच्यते- ^“ चश्च हि मनः कृष्ण प्रमायि बख्वहुदम् । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरपि सुदुष्करम् "” इति ॥ पुनः पृनराहत्याऽऽत्मनि धायेत इति धारणा । एते च पृथक्फराः ।
घ, छ. शस्थानं यस्य । २ क. यदेता ।
९९० अपराकापराभिपापरादिष्यविरसितरीकासमेपा- [र्ततीयः- ( धतिप्रकरणम् * )
यथा-“ प्राणायामेदहेदोषान्धारणामिश्च किदविषम् । प्रलयाहारेण सेप्तगान्ध्यनेनानीश्वरानुणान् " इति ॥ अनीश्वरा गृणा रागद्रेषादयः । ततो मनोबुद्धिपरिदयागेनाऽऽल्नि षिमेस्तकंः । ५ यद्] ऽऽत्मम्यतिरिक्तंन द्वितीयं नैव पश्यति । ब्ह्ममूतस्तदा शान्तः सुखमत्यन्तमश्रुते "' इति ॥ ततः सकरुविदितवेरंस्याऽऽत्मनः सम्यगाधानमप्रकम्पतया समाधिस- च्यते । अत एव- ५८ प्राणायामस्तथा ध्यानं प्रत्याहारऽथ धारणा | तकंश्चेव समायिश्च षड्धा योग उच्यते" इति स्मयते ॥ ११० ॥ यस्य पुनरस्मिन्सविततकै सपाधौ निराम्बनतया बद्िमुखाषमासतिरस्का- रेण चित्तटत्तिनोमिरमते तस्य शब्दत्रह्मो पासनेन ब्रह्मज्नानाम्यासापपरष्रह्मा- पिगमोपायमाह- भ्यथावधानेन पठन्साम गायस्यविस्वरम् ॥ सावधानस्तथाऽभ्यासाररं ब्रह्माधिगच्छति ॥ १११॥ अवधानेनैकाग्रचित्ततया साम पठन्नधीयानोऽविस्रमविरुद्स्वरं यथा गायति तथा सावधानो ब्रह्मङ्नानमभ्यस्यन्परं बह्म परमात्मानमधिगच्छत्ि येत्ति ॥ १११ ॥ ब्रह्मज्ञानाभ्थासोपायवितेषमाह-
षि
अपरान्तिकपदहोप्यं मद्रकं प्रकरीं तथां ॥
ञवेणकं सुराविन्दम॒त्तरं गीतकानि तु ॥ ११२॥ ऋर्गोथाः पाणिका दृक्षविहिता ब्रह्मगीतिका: ॥ गायत्ेतत्तदभ्यातकारणान्मोक्षपन्नितम् ॥ ११३ ॥
# एतद्थस्यानेऽयं पाठो ड. पुस्तके--“यथाविधानेन पठन्सामगायमविच्युतम् 2" इति ॥
=
१ ध. छ. “ल्बिषान् । प्र । २ क ववेदत्याऽऽ* । ३ क, *भ्यासे विशेषोपायमा" । ४ घ. ड. छ, रान्तक^ । ५. इ. श्या । मोवेणकं सरोविदुमु' । ६ क, ^गाथाऽपगि' । ७ न. "तिका । गेयमेत' । & इ, "सकर ' ।
प्रायश्चिसाध्यायः } याङ्गवर्वषस्परतिः | ९९१ ( यतिप्रकरणम् * )
, अपरान्तिकाद्यौ भारतशान्नक्ता गीतपकारविशेषा ब्रहमङ्ञानाभ्यासहे- तागेयाः । एतेषु गीयमानेषु नादस्य यत उदयो यन्न च रयस्तद्वगन्त- व्यम् । तदेव ब्रह्म । ततश्च तज्ज्ञानाभ्यासाय ते गेयां इति युश्यते वर्प | ११२ ॥ ११३॥
अपिच-- वीणावादनतच्न्ञः श्रतिजातिविदयारद्ः ॥ ॐ = न न्द् क, छ | (शिष्य ताटज्ञव्रपप्रयत्नन माक्षमागरं नमर्खतिं ॥ ३३० ॥ वीणा बाद्यविषेषः । तद्रादनतखक्नी भारतशशास्रोक्तेन मागण ताठं तयतो यो वेत्ति, >तथा श्च तिप गीतक्षाच्चाक्तसररूपास॒ नातिपु तच्छास्रोक्तास्मेव विशा- रदः प्रीण; । तथा गन्धवेबेदोक्तमार्गेण तारं त्तो यो वेत्ति सोऽनायासेन मोक्षमार्गं मोक्षोपाययरतं मनप रेकाग्यं व्रह्मज्नानहेतुं निगच्छति ॥ ११४ ॥ यस्तु बीणादिनादानां यत उद्यो यत्र च ठयस्त[्त]त्रान्तरेभ्पो षिव. ततया न सम्यग्वात्ते ते प्रयाह- गीतज्ञो यदि गीतेन नाऽऽप्रोति परम पदम्॥ रुद्रस्यानुचरो भरखा तेनेव सह मोदते ॥ ११५ ॥ .. यदि देवापादितमनोतितषपवरेन गीतज्ञो गीतं कुबाणोऽपि परं पदं नाऽऽ- सादयति तदा रुद्रस्य परमेश्वरस्यातुचरोऽनुवर्त भ्रत्वा तेनव रुद्रणव साभ मादते हृष्यति ॥ १५ ॥ नानां प्र्पाहद- अनाद्रासमा कषितस्तस्याऽअद्स्त् शरारफम ॥ न्य ° ज् न [ ! अतमनश्च जमत्सषे जगतश्वाऽरत्सप्तभवः ॥ ११६ ॥ कथमेतदिमुद्यामः सदेवासुरमानवम ॥ जगदुद्रूतमात्मा च केव तास्मरबदस्व नः || १३७ ॥ हे भगवन्याज्ञवर्क्य त्वयाऽऽत्माऽनादिः प्रागभावरदितः कथितः । तस्याऽऽदिव्यवहारः शरारस्याऽऽदिपसनेति चाक्तम्-
--- ~~~“ -+~--~----~~------- ~^
* इत भारभ्य वेत्तायम्तं न विदयते घ छ. पृस्तकयाः।
[ती
का = ~ -- +~ ~ ~ =^ नि क ण थ 9 जा ज ०
ज क ----~ -----
डका ० ==
0०
१. छ. 'तोक्ेयाः। २ घ. छ. ज्ञेयाः । ३ ड. प्प्रयातेन मोक्षमार्गं निग्रच्छ'। च. छ, "ननो भर । ५, योगेन } ६ ध, छ. 'दिस्वेने' ।
९९२ अभपराकापरामिषापरादिल्यनिरषिषदीकासमेता-- [ र तीवः- ( यप्तिप्रकरणम् ४) ५ अजः शहरीरग्रहणात्स जत् इति कीयते »
इत्यत्र । तथाऽऽत्मनश्च सकटं जगदूत्पथ्त एति त्वयैवोक्तं “ सगीदौ प धथाकाम(श)म्" इत्यत्र तथा जगतः सकाशादात्मनः श्ररीरवतः संभवो जन्मेति ब्रवीषि, तदेतद्धगवतो वचनं परस्परं व्याहतमिति विमृह्यापः । भर्वास्तावद्ा- पृतरोऽतो भवद्रचनं न व्याहतं भवितुमईैति, व्याघातं च परयामोऽतो विमु- शामः । व्याघातमेव स्पषएटयति-सदेवासुरमानव्रं जगदात्मन उद्धूतं चेदासरा दारीरग्रहणनिरयेक्ष एव स्वकायं करोति, ततश्च तस्पिन्कथमाकाकश्षादौ कार- णीमूते सत्यात्मनः संभवः शरीरग्रहणं दारीरनिरपेक्षस्येवाऽऽत्मनो जग- त्छष्यादिकायेकारत्वाच्छरीरग्रहणमनयकर स्यात् । अथ तद्रहणस्याथवसाय वरीरवानेव कायंकारी, कथं तहि सगोदावक्षरीर एवाऽऽतसाऽऽकरादादि खजति) इदयेतन्मोहनिषटत्ये ऽस्मान्मति ब्रहि ॥ ११६ ॥ ११७ ॥
अत्रोत्तरमाई--
कि दिर र क
मीहजारूमपास्येह पुरुषो दृश्यते हि यः ॥
सदस्करपनेतः सूयवचाः सदक्षकः ॥ ११८ ॥ ५४ स ओआर्मा चेव यज्ञश्च विश्वरूपः प्रजापतिः॥
ओहनालं नानाप्रकारं मिथ्याज्ञानं सत्कमोचरणवेदाँन्ता्थावगाहनवकश्षाद्-
पास्य निरस्य यः पुरुषः सहस्रकरोऽपरिपितहस्त एवं सदस्रपात्, सदस्तनेत्रः, सहस्रसयेवचाः सथ इव अ्योतिःसदस्रकः सदश्रमृधा च दश्यते विद्रद्धिः स एवाऽऽत्मा पित्रज्नो जीव इति(वो) ि्नानातमेति यावत् । यज्ञो धमथ स एव वेदा- न्तेक्वेश्यः परमः पुरूषो विश्वरूपो भोक्तभोग्यमोगायतनमोगसाधनभोगरूप इति यावत् । एकस्य चानेकरूपतवं दृष्टं यथा रक्स्य स्कन्धशाखाविरटपादि रूपता, अतो नानुपपन्नं वैश्वरूप्यम् । स एव प्रजानां पुनरनादिरूपाणां पतिः स्वापी। अत्र चापर्तस्य निरवयवस्य परमात्मनोऽसंख्यकरादियोगः सर्व॑ समैदा च करादिकयंकारणशक्तिमरादुपचारेणो च्यते । ततश्च सवेविषया चिन्तनीय. शक्तेः परमात्मनोऽशरीरस्वापि व्योमादिविश्वसषटिन।नुपपननेत्युक्तं भवति । विश्वरूपत्वाभिधानेन च जगदृपादानकारणं च परमात्मेवेति बोधयति । यथां- घटकरकशषरावादश्चनादिरूपा मृत्तिका तदुपादानक्रारणमेवं जगदूप आत्मा
१ क, व्याहतं । २ क, "यकर। ३ क, "ह भ्रीयाज्ञवल्क्य इदयादिना। मो ष्य. छ. ररपान्ने'। (. ४३ ७९ © [| [कप ५. छ, दाधाः । ६ कृ, "यकर" । ७ क. “था -करवटश्रावादिरूपम" ।
प्रायसित्ताध्यायः ] याद्वरकषयस्मराषः । ` ~ ५.९.३ ( यतिप्रकरणम् * ) |
तदुपादानकारणम् । वि श्वक्षब्देनैव यद्स्यापि प्रहणे सिद्धे पृथगुपादानं भाषा-
म्यर्यापनारथ॑म् । एवं च परमात्मा शरीरानपेक्ष एव स्वकायंकारीत्युक्तम् ।
ततश्ाथोच्छरीरसापेक्षता स्ेतरहञस्येलयापश्चते । ततश्च सपिक्षत्वानपेक्षत्वयोर-
विरोधः ॥ ११८ ॥
ओपाधिकश्च तस्य परमात्मनो भेदोऽस्तीस्ुक्तमव परमात्मनो पहाख्ष्ि- हेतुत्वे सवेश्षक्तिस्वेनोपपाद्यावान्तरखष्टौ तद्धेतुरवमुपपादयनिदानीमाह-- विराट च सोऽतररूपेण यज्ञ्वमुपगच्छति ॥ ११९ ॥ यो द्रव्यटेवतात्यागा्सम्तीं रस उत्तमः॥ द्वान्सतप्य भप रसां यजमानं फेन स ॥ १२० ॥ संयाज्य वायुना सामं नायते ररिमिमिस्ततः ॥ ऋर्यजःसामविहितं सारं धामोपनीयते । १२९१ ॥ तन्मण्डमसां सूयः छजयमृतमुत्तमम् ॥ यज्जन्म सवमूतानामक्चनानशनासमनाम् ॥ ३९९ ॥ तस्माद्त्राप्पुनयन्नः पुनरन एनः क्रतुः ॥ एवमेतदनाद्यन्तं चक्रं पप[रवतते ॥ १२२ । पिवि्ं विशेषेण वा राजत इति विरादसूथः स एव पूर्वोक्तः प्रमात्यैव स आदिदयोऽन्नरूपेण यज्ञो भवति । तदेव प्रपचचयितुपुक्तं यो ्रवयदेवतेलयादि । द्रव्यस्य च पुरोडाश्चदेदेविषस्त्याञ्यस्य देवताया उदशकारकस्यारन्पादेयः संबन्धी स्यागो यत्गस्तस्मात्संभूत उत्तमो रसः पुण्यधर्मादिपययो देवानमृतेन प्रीणयित्वा यजमानं च स्वर्गादिना फेन संयोज्य स धर्मो रसोऽमृतं भवति, सोऽमृतात्मा रसो वायुना सोममण्डलं नीयते । ततः सोममण्डलाद्रहिमभि सौरं धाम सू्स्थानपृग्यजुःसामात्मकतया विहितं वेदैः सेषा त्रय्येव विद्या
५
तपतीद्यादिभिरववोधितमुपनीर्यते । यक्त त्रयीपयत्वेन विदितं तत्परयस्यः
^
<~ = -----------~-----=* =~~-~-~-----------~ ---*>* =
~-~~-~-~--=--=---~-०,
# तपम दूयपि पाठो ध. छ. पुस्तकयाः ।
१. छ. "यक्त्वस्योपाः। रप. छ. व स्वाक्ायः। ३ ड. राजः सोः। * इः. श्याम. संमू" । ५ ध. छ. सामो नी' ।६ इ. ते। स्वमण्डलादस्ो । ७ क, वोक्तप्रक्रारेणपः। <. छ, (यसन तरि? । ११५
` 20
९९४ अपराकोपराभिंधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [ ३ तृतीयः-- | ( यतिप्रकरणम् * )
प्र्टलं वेदितव्यम् । स्ेभूतानापश्षनानक्षनात्मनां चराचराणां स्थिराणां जन्पवीनपसौ सुर्यो मण्डछान्तर्बतीं पुरुषोऽखरूपं रसं॑विखजति । तस्माद्- काच पुरोदाश्ादिरूपारञ्यमानापपुनर्यन्नोदयः । ततश्च यङ्गादुकतेन क्रमेण ुनरमतसंभवः । ततश क्रतुर्भवति । एवमाधन्तरहितमेत्क्ते वस्तुजातं पर- स्परं हेतुहेतुस(म)द्ावेन व्यवस्थितं चक्रवत्परिवतेते श्राम्यति व्यवतिष्ठत इत्यथः । तथाऽऽह मुगवागीतामु- ^“ अन्नाद्धवन्ति मृतानि पर्जन्यादन्नपंमवः । ` यज्ञाद्भवति परैन्यो यज्ञः करमप्तमुद्धवः ॥ कमं ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्मक्षरपमुद्धवम् । तस्मात्सवेगतं ब्रह्म निलयं यज्ञ प्रतिष्ठितम् ॥ एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः । भघायुरिद्धियारामो मोघं पाथं स जीवति " ॥ यद्नोऽपू्व, बरह्म वेदः । अक्षर परमासरा । पनु;--“ अक्नो प्रस्ताऽऽहतिः पतम्यगारित्यमुपतिष्ठते । -जादित्याज्जायते वृष्टिवृष्ेरननं ततः प्रजाः " ॥ ११९ ॥ ॥ १२० ॥ १२१ ॥ १२२ १२१ मरदगमावव्यवस्थितं संसारचक्रं, न तह्मात्मनः कंवटयसूपो माऽ “नव्रेतीलत्राऽऽद-
अनादिरासमा संमूतिविं्यते नान्तरारेमनः ॥ ` समवायी त॒ परुषो माहे च्छाहेषकमजः ॥ १२५॥ सत्यं यद्ादिमानास्मा स्यात्तदा बिनाश्यपि स्यात्ततश्च विनाशे मोक्षल- ्षणोऽस्य धर्मो न स्यात् । रि खनादिरनुखत्तिरास्मा, न ह्यान्तरात्मनः सभूति; कारणमस्ति । न च मि्यस्यापि पूर्वोक्तचक्रण स्वाभाविकसमवाययो-
गित्वादनिमोजञो वास्यः । यतोऽयं पुरुषोऽन्तरात्मा यद्वादिचक्रस्य समवायी संबन्धी मोहेच्छादरेषसं भवार्कमतो जायते न सतः । ते च मोहादयशक्रसम-
[७४
„ शयोपाधयो विद्यातपोभ्यासातिकश्चयाद्रराग्याच निवतेन्ते, तमिबन्धनानि च - कमीणि ॥ १२४ ॥
च
१ ध. छठ. सूयेमः। २ध्. छ. पा्याज्यः | हष. छ. (त लाः। चच, छ. 'रणाभाः। भूष, छ, मेगः । स" । ६क.,घ. कि तु नाऽऽदि०।
प्रायथित्ताध्यायः 1 याह्रवख्वयस्पूतिः। ९९५ ( यतिप्रकरणम् ४) महासषटिकेत्वे परमात्मनः पकारविशेषमाह-
सहस्तमा मयायोव आदिव उदाहतः ॥ सुखबाहूरपज्जाः स्युस्तस्य वर्णा यथाक्रमम् ॥१२९॥ प्रथिवी पादतस्तस्य शिरस्तो द्य।रजायत ॥ नस्तः प्राणा दिशः ओ्रोत्रास्सर्चाहायुमुखाच्छिखी॥१२६॥ मनसश्चन्द्रमा जातश्वक्ुषश्र दवाकिरः ॥ जपषन[दन्तारक्ष च जगच्च सचराचरम् ॥ ३९७ ॥ ‹(सहृस्रकरपननेत्रः सृथंवचाः सदसक” इत्यत्र यो मया युष्पाकपादिदेवो जगत्कारणमुतो देव उदाहूत उक्तः, तस्य मखबादूरुपादेभ्यो यथासंख्यं बराह्मणक्ष्रियवेश्यशद्रा जाताः । तथाऽस्य पादतो भ्रः शिरस्तथ दयौरजायत । नस्तो नातिकातः प्राणा जाताः । भरोत्रादिक्ञः । त्वचो वायः । पुखादभ्निः। मरनसशवन्द्रः । चक्षषो रविजातः । नधनान्नाभितोऽन्तरिक्षं जङ्गमं स्थाषरं जगञ्जातम् ॥ १२५ ॥ १२६ ॥ १२७ ॥ पुनयोऽत्राऽऽक्षपपाहुः- यथेव स कथं ्ह्मन्पापयोनिषु जायते ॥ शवर्ः सकय भरन: सप्रयुज्यत ॥ ३९८ ॥ करणरन्वितस्यापि प्वजञानं कथं च न ॥ वेत्ति स्वेगतां कस्मात्सवेगो अपे न वेदनाम् ॥१२९॥ यथातमेवपुक्तपकारेण भिश्वदष्िहेतुरतथ सवेङ्गः सर्वशक्तिः सर्वेश्वरः कर्थं तहि ब्रह्मन्याह्नवर्क्य परमात्मा पापयोनिषु श्वसूकरादिषु जायते कुरित. करीरं परिण्हातीति यावत् । तथेश्वरः स्वतच्रोऽपि सन्कथमनिष्मुकान्धषधि- रस्वादिभिभोवैः संबध्यते। तथा करणेः षदभिरिन्धियैश्गानकारणेयुक्तस्यापि पुवेजन्मानुभताय विषयचश्चरादिभिः पलभिङ्नानं मनसा च स्मरणं कथं न भवति, सवेपुरुषगतां च वेदनां दुःखं सवेगः सर्वपतेत्रह्नात्माऽपि सन्कस्मामन वेत्ति । वेदनाग्रहणपुषरक्षणाथम् । तेन सवैपुरषसमवेतान्सखादीन्भावान्कथं न वेत्तीति चोधाथः ॥ १२८ ॥ १२९॥
१, °सोदयोः।रस्क,घ, छ, ९ते। कारः।
९९६ अपराकौपराभिपापरादिल्यविरचितदीकासमेता- [३ ततीयः-- ( यतिप्रकरणम् * ) अग्रोसरमाह--
अन्यपक्षिस्थावरतां मनोवाद्घायकभजेः॥ ण्ट [स @ अ ( १ ॐ क क, दोषः प्रयाति जीवोऽयं भवयोनिशतेष च ॥ १३० ॥ नेवेश्वरी निरुपाधिः सन्प्रातिस्विकेनैव रूपेणान्लजादिकूरि्सितदेहपरि ग्रहं करोति, किं तु जीवः सम्न्तःकरणोपहितः सन्मानस्वाचिककायिकेनिषिद्धः कपेभिये जनिता दोषाः पापानि पर्वाणि तै्यथासख्यमन्यजस्वं पक्षित्वं
स्थावरत्वं च भवशतेष कुरिसतयानिश्षतेष च याति । अत्र च पक्षिग्रहणं तियङ्मात्रोपलक्षणायंम् । तथा च मनुः
८८ श्रीरनेः कर्मद्ोपैयाति स्थावरतां नरः। वाचिकैः पक्षिमुगतां मानतैरन््यजनातिताम् ' ॥
न चोपहितस्य यो धर्मे योगः स तस्य निरुपाघेभवितुपहति, यथा घटो. पहितस्याऽऽकार्नस्य धररिध्रपादिसोगे(गो) नं महाकाशस्य जीवभावश्वानादिर- नादित्वादपापियोगस्य ॥ १३० ॥
कि च-
ज नि ध् म् | ग ® ० @ ® अनन्ता ह यधा वाः दरसस्ठ् शच्श्णम् ॥ [ (च न्स, न ९ = ¢ = क रूपाण्याप तथवह सवयानषु दहनाम्र ॥ ३३२१३ ॥ यथा चरीरेष वतेमानानां शरीरिणां जीवानामनन्ता असंख्याता भावा-
धित्तरृत्तयः कशष्ाकुश्चलप्ररत्तिहेतवो भवन्ति, तथा रूपाण्यपि काणक्म्ना. न्धबधिरत्वादीन्यश्चभानि सवेयांनिषु वतेमानानां देहभाजां भवन्ति । अनेन चेश्वरः स कथं भपरैरनिषठ; संपरयुञ्यत इति चों परिहृतम् । अनेन च शछोक- दयेन सृष्ष्मश्चरीरोपहितस्य परमात्मनो जीवभृतस्य पापवशात्छत्सितयोनिकत्सि- तरूपभापिने परमात्मन इति परिहार उक्तः । अनेनेव च हेतुना भवान्तरानु- भृतानां भावानार्मनवगमोऽनुसधेयः । अप्त एव योगिनां क्षीणदोषाणां जाति. स्परत्वादिकै शाद्कारेरुच्यते ॥ १३१ ॥
न केवकं रूपवेचिंऽ्ये भाववेचिष्यं कारणम् । शुभाष्वभकमंणां चेदिकाम॒म्मि- कफलत्वेऽपि तदव हेत्रिलयाह-
१ इ. “वन्योनि' । २. छ. निषुशः। ३ ष. छ. न सहाः। * क, ध्मावाथाना'।
५ क, घ, ङ, पवदेदष । ६ क. "मव । ७ घ. छ, चित्यभाः ।
प्रायश्चिचाध्यायः 1 याक्घवरक्यस्मृतिः। ९९९७ ( यतिप्रकरणम् * )
विपाकः कमणां प्रेत्य केषां चिदिह जायते ॥ इह चामुत्र चेकेषां भावस्तत्र प्रथोजनम् ॥ १३२॥ फेषाचतकमेणां विपाकः फलं शुभपायुरादि विपरीतं च तस््तयादि, केषा. चन्पमाग्रहेण छृतानां प्रय जन्माम्तरे भवति, केषांचित्पुनरलयन्ताभिनिवेश- वशात्पुनः पनः दृतानापचैव जन्मनि विपाको भवति । अन्येषां तु कर्पणां प्रचरतराग्रहसपादितानापिष् परत्र च जन्मनि फं भवति । वत्र चं सवेफलवैचिध्ये भावधित्तदत्तिंविक्षेपोपेतः प्रयोजनं परयोजककारणमिति यावत् ॥ १२२ ॥ युक्तम्--“ अन्त्यपक्िस्थावरतां मनोषाक्तायकर्मनैः । दोपे: "इति तदेव प्रपचयनाह- परद्रव्याण्यभिभ्यायस्तथाऽनिशनि चिन्तयन् ॥ वितथाभिनिवेरीं च जायतेऽन्धयासु योनिषु॥१३३॥ परकीयानि (णि)धनान्यभिष्यायन्कथमेतानि परस्य न भवेयुमम च भवेयु- रिसमिचिन्तयननिदयथः । तथा यः परस्यानिष्टानि प्रतिकूरानि चिन्तय-
नभवति, यदथययमपरजा अपञ्चुरधनः स्यात्तथा सति सम्पग्भवतीति । तथायो वितथाभिनिवेशी वितथे प्रमाणरदहिते बौद्ध चावाकादिसिद्धान्तादावभिनिवेहय.
® छ, क
त्यम्ताग्रदी, तादृशेषं प्रलययवायवानन्लयास् चण्ाखादियोनिषु जायते । तदेत त्रिविधं मानसं पापम् । तदाह मनुः- ८५ पर्द्रव्येप्वमिध्यानं मनपताऽनिषएटचिन्तनम् । वितथामिनिवेहश्च तरिविधं कमे मानप्तम् ' ॥ १३३ ॥ वाचिकान्याह- पुरुषा ऽनृतवादी च पिशुनः पु(प)रुषस्तथा ॥ अनिबद्प्रखापी च मृगपाक्षिष जायते ॥ १३५ ॥
योऽतृतपयर्थाष््टं बदतीलयेवंश्ीरखो यथ पिङ्चुनः परदोषसूचको यो वा परोद्रगकरणकरीरो योऽनिबद्धपछापी पराणादिविवास्थानपरसिद्धविरुद्धाभि
१ क. ^न्मद् प्रहे ० । २फ. च फत्रैः । ३६. छ. °विरेषस्तारतम्यविक्ेषोपेतोः भ्र । * घ, छ. °न्ताप्रादी । ५ घ. छ, "पु तथेति प्रतिवायान् । भन्याः । ६ क. श्यापेद" ।
९९८ अपरार्कापराभिधापरादिलयिरचितरीकासमेता- [ ६ तृतीयः-- ( यतिप्रकरणम् * ) धायी परुषः स मृगयोनिषु पक्षियोनिषु षा दोषाभ्यासंरतारतस्य (तारतम्प)- वदोन जायते तसनुमुपादत्ते । एतशतुधिधं वाचिकं पापम् । तदाह पनुः- ८ पारष्यमनृतं चैव वैशुन्यमपि सवतः । जनिबद्धप्ररपश्च वामयं स्याच्चतुविधम् ॥ १३४॥
कायिकान्याह- विप अदत्तादाननिरतः परदारोपसेवकः ॥ िसकश्चाविधानेन स्थावरेषएपजायते ॥ १३५ ॥ यः पुनरदत्तादने चौर्ये निरतोऽल्यन्तसक्तः परभार्यागामी बा यका विहितं माणिषधं कुयीत्स स्थारष्बोषभिवनसपतिगुच्छगुरमादिष जायते । मनु;ः--““ अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः | परदारोपप्तवा च शारीरं त्रिविधं स्मम् " ॥ एवं दशविधं मनोवाक्तायजं पापं सपरत्ययं साभ्यां चाञऽचरितेषन्त्या- दियोनिमापिनिमित्तमुक्तमिति वेदित्यम् । यकशक्तादन्यद्राङूमनःकायसाध्य- मप्य बुद्धिपूर्वकं छृतपनाग्रहसेविते स्यात्तस्य फरान्तरं बोद्धव्यम् । तथा च हारीतः- ८५ पवामक्ष्यमक्षणममोज्यमो जनमपेयपानमयास्ययाजनमप- सप्रतिग्रहः परदाराभिगमनं परद्रव्यापहरणं प्राणिहि चेति शारीराणि, पारुष्यमनृतं विवादः भ्तिविक्रय- शेति वाच्यानि, परोपतापनपरद्रव्यामिद्रोही केषणेमिी मानोऽहंकारश्वेति मानप्तानि, तदेतान्यष्टादश्च पतमान. रूपाणि कमणि । यस्मिन्यसिमन्वयापि यः करोति हा माङ्मानि तस्मिस्तस्िन्वयसि शाशरवाचिकपानपा- न्याम्रोति । एवं द्यह- यस्यां यस्यामवस्थायां यत्करोति शुमाहमम् । तस्यां तस्यामवस्थायां तत्तत्फटमवाप्रुथात् ॥ शरीरेण तु श्वारीरं वाङ्मयेन तु वाङ्मयम् । मानपतं मन्ता चैव स्वकमेफटमश्चते ' ॥ १३९५ ॥ उत्डृषटयानिपाभिकारणमाद-
१क, “सता।२. छ. ^रिते मादि" । ३ क, “भो मनोऽ ।
प्रायश्चित्ताध्यायः] याह्नवदक्यस्परतिः। ९९९, ( यतिप्रकरणम् ४) जआसमन्नः शोचवान्दान्तस्तपस्वी विजितेन्द्रियः ॥ धरमृहेदविद्याति साचिको देवयोनिताम् ॥ १३६ ॥ भात्मह्ग भतपोपाप्तको न तत्साक्षात्कारी श्चन श्मप्रकारेण चोपेतो दान्तो दमयुक्तस्तपस्वी इच्छ्दिकारी विनितिन्दियो बशीड्तेन्दिया धर्मरतो नित्यनैमित्तिककारी बेदा्थन्नो यः स साख्िकत्वाहेवयोनिषां पामोवि। घद्िक्तसस्वो योगी साखिकः । सखस्वरूपमाह पनुः- ५ त॒त्र यत्प्रीतिपयुक्तं किंचिदात्मनि रक्षयेत् । प्रमातमिव श्ुद्धामं प्तं तदुपधारयेत् " ॥ प्रीति; सुखं तत्कारणं परीतिसंयुक्तं, शद्धाभपनवधविह्नानकारणं यसत्स. स्वपरिल्ययेः । तथा- ५८ वेदूम्याप्तस्तपो ज्ञानं क्षोचमिन्दियनिग्रहः । धमेक्रियाऽऽत्मचिन्ता च प्तास्िकं गुणङक्षणम् ”! ॥ गुणलक्षणं गुणखिङ्ग, साचिकं सम्ससबन्धिवेदाभ्यासादिकं सकार्थत्वा- दवति सखे लिङ्गम् । तथा-"“ यत्सरवेणेच्छति ज्ञातुं छ्जते यम चाऽऽचरम्। येन तुष्यति चाऽऽत्माऽस्य तस्सत्वगुणरक्षणम् › ॥ सत्वे शयद्रक्त पुरषो ज्ञेयं वस्तु सर्वेण वस्तुना साधारणासाधारणधमयो - गिना ह्षातुपिच्छति, अतस्तादशीर्छा भवति सलक्षणम् । तथा-“ तमप्तो खक्षणे कामो रजप्तस्स्वथं उच्यते । पत्वस्य ठक्षणं धमै भ्रष्ठमेतधथाक्रमम् १ ॥ सपवविपाकश्च प्रथपमध्यमोत्तममेदेन जिविधः। तन्न देवसप्राप्तिपेध्वपस्त. द्िपाकः । वदाह मन॒रेव- ५ तापर्ता यतयो विप्रा ये च वैमानिका गणाः। नक्षत्राणि च दैल्याश्च प्रथमा प्ताच्िकी गतिः ॥ यज्वान ऋषयो देवा वेदा ज्योतीषि वस्पराः । पित्रैव साध्याश्च द्वितीया सताच्तिकी गतिः |` न्मा विश्वसुजो धर्मो महानम्यक्तमेव च । उत्तमां सास्िकीमेतां गतिमाहुर्मनीषिणः '' ॥ १३६ ॥
१७, ध्य; । कमङृद्रदवित्साक्षी साः। २ क, भेतो। ३ क. सलि ४ क. ^ति। इति स" ।
१००० अपराकोपराभिधापरादित्यविरचितदीकासमेता-[ र तृतीयः- ( यातिप्रकरणम् * )
असत्कार्यरतोऽधीर भीरम्भी विषयी च यः॥ ष राजसो मनुष्येषु पुनजेन्माधिगच्छति ॥ १३७ ॥ सका धर्मस्ततोऽन्यदधर्मे इति यावत् । तत्र बरषयेऽनन्यन्यापारेण रतः सक्तस्तन्निरतोऽधीरः शीततापादिद्दासदिष्णु; । आरम्भी काम्ययुद्धकारी, विषयसक्तो य एवंविधः स राजसः, स पुनरपि मनुष्य एव भवति । रजो. विपाकनेविध्यं मनुराह- ५८ कष महा नटाश्चैव पुरुषाश्च कुवृत्तयः । दतपानप्रक्ताश्च प्रथमा राजपी गतिः ॥ रामानः क्षत्रियभ्ैव राज्ञां चेव परोदिताः । दानयुद्धप्रधानाश्च द्वितीया राजस्ती गतिः ॥ गन्धव गुह्यकाश्चैव विविधा मूचराश्च ये । तथेवाप््तरतः पवी राजपेषृत्तमा गतिः " ॥ १३७ ॥ अथ तामसलक्षणमाह- निद्रालुः करच्छं नास्तिको याचकस्तथा ॥ प्रमाद्वान्मिन्रषत्त भवेत्तियष्षु तामसः ॥ १३८ ॥ निद्रालनिद्राश्षीलः । कूरछसपरदुखकारी । टुज्धनास्तिको प्रसिद्धौ । याचकः सति द्रव्ये भिक्षणशीलः। प्रमाद्कायं(दः काय) नादरः । भिन्नत्तो दुराचारः स तामसः स तिरश्च जायते । मनुः-“ स्थावराः कृमिकीटाश्च मत्स्याः प्पौः सरीसृपाः । पशवश्च शुगालाश्च जघन्या ताम्ती गतिः ॥ हस्तिनश तुरङ्गाश्च सुद्र म्डेच्छा विगर्हिताः । तिहा व्याघ्रा वराहाश्च मध्यमा तामप्री गतिः॥ चारणाश्च सुपर्णाश पुरूपाश्चैव दाम्मिकराः | रक्षांपि च पिक्षाचाश्च तामतपृत्तमा गतिः? ॥ अन्न च कमेतारतम्पेन फलतारतम्यम् ॥ १३८ ॥
रजपा तमपा चेवं समाविष्टो भ्रमच्निह ॥ मवेरनिष्टः संय॒क्तः संसारं प्रतिपद्यते ॥ १३९ ॥
जामा मम नम्
१८. श्य् मरतो जन्मा ।
प्रायधितताध्यायः ] याह्नवरकयस्मृतिः । १००१ ( यतिप्रकरणम् ४) एवपुक्तपरकरेण रजसा तम्रा च समाविष्ट उपदित इह संसारे चमन नेकयोनीः भरतिपथ्मानोऽनिषपृकादिभिमोवैः संबद्धः संसारं जन्मपरम्परां परतिपद्यते । अनेन च -
८८ इश्वरः प्त कथं मवेरनेकैः पप्रयुज्यते ›' इत्यादि चोधं परिहृतम् । न हीश्वरस्य निरूपापेषहाकाश्चकरपस्य पाधि. कानिष्टभावयोगो भवति कितु रजशपरमृखेना(णो)पापिनोपहितस्य जीवस्य न
स्वाभाविकं फ त्वोपाधिकम् । न ह्ञोपाधिक्रानिष्टमाव्रयोगो दुषणम् । यथाऽऽ- दर्शोपाधिकं खस्य वक्रत्वं कुरूपत्वं वा ॥ १३९ ॥
८ करणेरनवितस्यापि "” इति चोच्स्य परिहारमाह-
मखिनो हि यथाऽऽ्द्शो सूपारोकस्य न क्षमः ॥ तथाऽविपक्रकरण जापमन्ञानस्य न क्षमः ॥ १९० ॥ यद्यप्यात्मा जन्पान्तरानुभूतमथंजातं परुषान्तरसमतेतं वेदनादिकं च स्वभावतो ज्ञातुं शक्तो मनपभृतीनि च करणानि तदवगोधस्तमथानि, तथा तान्यविषकानि कर्मभिः प्रतिबद्धदक्तीनि न भावान्तेरानभृतपरथनातमुपलमभन्ते । अत्र ष्ान्तः-- भादकशेस्य यथा सहनायां रूपावलोकनशक्तो मलेन प्रतिब. द्धायां न रूपलोकनक्षमोऽसो मवति वथाऽऽत्माऽप्यपककरणः । यद्यपि सवान्तःकरणेष जलपात्रकल्पेषु मूर्यवदेक एवाऽऽत्ाऽवभासते, तत्ोपा- ध्यन्तरावच््छिन्नेऽस्मिन्यखदुःखानुभवो जायमानोऽन्योपाध्युंपहितेन तेनेव परतिसंधातव्य इति न्याय्यं भवति, तथाऽपि स॒खदुःखयारपाध्यन्तरसमबेत- रैन्द्रिवकत्वं परिपे चेन्द्रिये सुखादिग्रहणासंभवात्तदबच्छिन्नानुभबो न वाक्यः प्रतिसधातुमिति ॥ १४० ॥
सश्प्यथं; परिपाकमन्तरेण न प्रकाशत इत्यत्र श्टन्वमाह-
कटवार यथाऽपक्ते मधुरः सत्रपोऽपिन॥
प्राप्यते ह्या्मनि तथा नापक्रकरणे ज्ञता ॥ १५१ ॥ अपरे कटूवीरौ चिद्धिटविशेषे यथा सन्नपि मधुरो रसो न पराप्यते
१ क. करणानि । रघ. छ. नन्तरभृ'। ३. छ. "पहतेः। ४ क. योरेनि। ५१, छ. भान भ । ६ क, न्तरमा-ः। ७ घ छ. द्टूधारौ। १३६
१००२ अपराकापराभिषापरादिदयविरचितटीकासमेता- [ १तृतीयः--
( यतिप्रकरणम् ४) नोपभ्यते, तयेवापककरणेऽन्तरात्मनि ज्ञता ग्यवहितविप्रकृष्टाथेगोदता सलयपि न प्राप्यते । कटुशन्दोऽयं न रसविशेषे वतते, कितु जातिः शेषे ॥ १४१ ॥
उक्तमेवायं स्पष्टयितुपाह- ९५ 9 ® = अ = © (= क सवाश्रया ननं दहं दहा विन्दति वंद्नाप ॥ [0 € क ~ अ +यागयुक्तश्च सवासा ज्ञाता नाऽशप्रातं वदनाम् ॥१४२९॥ देदी देदविषयादमययवान्सवांश्रयां शिरःपाणिपादादिसकर्देहावय- वायत्तादयां वेदनां सुखदुःखात्पिकां निज एव देहे विन्दत्युपलमते । यस्तु योगयुक्तः सन्सिद्धयोगे निषत्तदे हविषयाहेप्रययः सवासां सवेकषि्रवतिनीनां वेदनानां ज्ञाता वेदिता भवति न चासां सवपुरुषवतिनीं वेदनां प्राोति । खाभाग्यत्वेन प्रतिपद्यते . परः सयुखादिमान्न पनरहमिति प्रतिपचत इयथः | १४२ || ननु स्वान्तःकरणेष येैदेफ एवाऽऽत्पा भवेत्ततो योगिनः सर्वैवेदना- बोद्धतोपपथते, तदेवाऽऽत्मेक्यमहमिति भदप्रययेऽलुपपन्नमिलत्राऽऽद- = ° श थ् ~ न अकक्चमक [ह यथा षटाादषु एथग्भवतर् ॥ थ भ ख क जं र ०, | तथाऽऽ्त्मक ह्यनकश्च जलाधाराष्ववाश्चुमान्॥१४३॥ अनौपाधिकं हि नानालैमकेन विरुध्यते न स्वोपाधिकम् । दश्यते हयेक- स्यापि व्योज्नो पटाद्युपापिवकश्ान्नानातवं घटाकाशः कुसृखाकाश्च इति । यथा च भिन्नेषु जनलाधारेष्वेकोऽप्य॑शुपान्नानेति प्रतीयते, एवपेकोऽप्यारमाऽन्तःक- रणरूपोपाधिमेदादयमहपिति नानात्वेनावमासते । ततश्च स्वाभाविकपेकत्व- २१ @ _ @ ^~ क ज = , ० न्द मापाधिकं च नानालमिदयतिरोधः। न से(च)कत्वप्रलयये सति नानातवमापा पिकं स्यात्स एव च कुत ईति वास्यम् । आगमाद् हमिति प्रदयक्षत्वाचंकत्व- सिद्धेः । भवति हि सर्वेषां जन्तूनां प्रह्मावभासे विलक्षणो ्रादकोऽहमिलयव- भासः ॥ १४२॥
नतु ग्राहको व्योमादेभृतधातोरन्यो नास्तीलयत आह-
+ एतद५ पाठान्तरं ह, पुरतकै--“ “योगी मुक्तश्च सवासां यो न चाऽऽप्रोति वेदनाम्” इति । १ क. (बोध्यता। २. छ यते ज्ञतदहः। २. छ, यदेक । »* ड, जलमाण्डेषि'। ५ घ, छ, ^्वमैक्येन । ६ ध. छ पतिन वा
प्रायश्ित्ताश्यायः ] याज्ञवरक्यस्परतिः। १००३ ( यतिप्रकरणम् ४ )
ब्रह्मख[निरूतेजां प जरं भरश्वेति धातवः ॥ इमे रोका एष चाऽऽस्मा तस्माच सचराचरम् ॥१५९॥
ब्रह्मादयः षट्धातनो धारयितारो न पनर्व्योमादथो लोकाः । रो्यन्त हति रोका ग्राह्या इति यावत् । न च ग्राह्या एव ग्राहक भवितुमर्हन्ति । अह मिदं शह्णामाति प्राह्याद्धिन्नतयव प्राहकस्यावभासात् । तस्मादेष ब्रह्मधातुरे वाऽऽत्मा सवेस्य ग्राहकः । अत एव ब्रह्म सवातुमूरित्युपनिषधुक्तम् । वेषं ग्राह्मात्सवेस्माद चेतनाद्वाहकस्य चेतनस्य भेद एव ततथ-
८ सवं खास्वद् बह्म
इत्यादिश्रुतिविरोध इत्येतत्परिहारायक्त-तस्माश्च सचराचरमिति। तस्मा. हरह्यणश्चेतनार्सचरा चरं जगञ्जायत इति शेषः । ततश्च “ जनिकतुः प्रकृतिः ” शव्येतल्क्षणोक्तं परकृति्वरू¶ समरा(वमपा)दानस्वं तस्मादिति पचम्याचष्टे । न च प्रकृतितो विकृतिभिननेव, तथा सति हि स॒वणेकुण्डलं मृद्धट इति सामा- नाधिकरण्यप्र्ययो नोपपचते । स ह्यलयन्तभिनेभ्यो दण्डदेषदत्तादिभ्यो व्या्त्त इति । न हि भवति दण्डो देवदत्त इति, कितु दण्डवान्दवदत्त शति। तथाऽल्यन्ताभिन्नेभ्योऽपि निवत्त न हि भवति देवदत्तो देवदत्त इति रितु देवदत्त इत्येव, तेन ब्रह्मवेद सवेमिति सामानापिकरण्यप्रययो वाक्यजन्यो ब्रह्मणा सह यगत आत्यन्तिकद्धेदादमभेदाच विलक्षणं मेदामेदतादात्म्यादि- पदास्पदीभूतं प्रकारं व्यवस्थापयति । न च स्म खखििदं बक्मेति गोगस्तादा- रम्पव्यपदेशो गौबा दीक इतिवद(दिःति वाच्यम् । प्रमाणान्तरे गोबादहीकयो- रत्यन्तमेदमवगम्य व्यपदेरयगीणत्वमवसीयते । न च जगह्ूह्मणोरलयन्तमेदः- ग्राहक किचन प्रमाणमस्ति । यस्त॒ ग्राहयग्राहकतया मेदप्रययः स मेदं विधत्ते नाभेदं निषेधात् । ब्रह्मप्रपञ्चयोरमद विधायिका श्रतिरुदीरितेव । यसा
को
तयास्त्वभदाप भद पव तस्पात्सचराचरामरल्यत्र जायत इ दयथ्वाद्ययम्रू | अन्यथा- ५ सव॑ खल्विदं बह्म
(क० क
इति श्रुतित्रिराधा दुष्पारेहारः स्यात् ॥ १४४ ॥ यथाऽऽत्मा चराचर छजति तथाऽऽह-
१ घ, छ, जन्तवः । २ क. (दय एव । यत इमे व्योमादयो लोका ध्रा । ३ ध. छ, का भावि" । ४ क, “इनुभूरिव्यायनुशासनमुप । ५ क. ददेशगौ. ।
१००४ भपराकोपरामिधापरादिदयबिरधितटीकासमेता-- [दतृतीयः- ( यतिप्रकरणम् * )
महण्डचक्रसंयोगाद्कम्भकारो यथा घटम् ॥ करोति तृणमृतका्टगहं वा गृहकारकः ॥ १९९ ॥ हेममात्रामुपादायसूपंवा हेमकारकः ॥ निजराङसमायोगक्कोशं वा काशकर्कः॥१४६॥ कारणान्यवमाद्य् तासु ताखवह यानु ॥ सनद्यात्मानमास्मव समूय करणां च ॥ १९५७ ॥ यथा कुम्भकारः कर्मस्य प्रक़तिमुताया मृदो दण्डादीनां चाप्ऱतिभूता नामन्योन्यसमवधानात्कुम्भं करोति । यथा बा रहती गृहोपदानकारणे- स्तणमृ्काघ्ररन्योन्यसेयुक्तरहं निपिमीते । यथा हेमकारकः सुवर्भैकदेशे शृहीरा सूपातग्राहकं मुषणं कटकादि करोति । यथा च कोशकारः शज्चशरीरसं कः कीटो निजराख्येव कोक्ञं जनयति, एवमात्मा ऽनेकरासु योनिष्वास्मानमाायं शरीरं तत्कारणानि च पृथ्न्यादौनि करणानीन्दिाणि चाऽऽदाय सकार त्वेन स्वीकृ स आत्मा भ्रयः पुनः पुनः सृजति । यद्यपि भूतादीनि सहकारीणि नाऽऽत्मना भिन्ते तथाऽपि तेषां सहकारित्वमूपपथते । यथा कोशकारक परति तद्ाङाया इति वक्तं कोशकारदृष्टान्तः ॥ १४५ ॥ ॥ १४६ ॥ १४७ ॥ बद्धौन्द्रियशरीरन्यतिरिक्ते छ्ारपनि प्रामाणिके सति शास्रेण तस्य ब्रह्मी. भाव ^“ तत््वमपि "” इत्यादिना प्रतिषाते, अतश ब्ह्मखानिरते्नांसीत्यु- पपथत इति कषेब्रह्स्य प्रामाणिकतां तावदाह- महाभूतानि सयानि यथाऽऽ्माऽपि तथैव हि ॥ को ऽन्यथकेन नेत्रेण दृष्टमन्येन पश्यति ॥ १९५८ ॥ वाच वाके विजानाति पुनः संश्रुत्य संश्रताम् ॥ अत।ताथ। स्मृतिः कस्य कं वा सख्वप्रस्य कारकः॥१९४९॥ यथा कारणदोषबाधकप्रत्ययरहिर्तानि विङ्गानवेधत्वादाकाष्ादीनि पहाभ्र- तानि सत्यानि, तथाऽऽत्माऽप्यहृमरलयये भासमानः सत्य एव । न चाहेषलयय
१८. मात्रमुः । २ क्. ध. छ. वु । करोयाः। 3 क, निर्मीयते * क, "कः दाश" । ५७, दोषा । ६. छ. 'ताविः।७क, "नि व^।
प्रायधित्ताभ्यायः } याद्घषरक्यस्पूृतिः। १००९ ( यतिप्रकरणम् ४)
इन्द्रियालम्बनः। तथा दकेन नेत्रण दृष्टार्थो नेत्रान्तरेणं न प्रयभिह्नायते, प्राहक- ने्रान्यरवात् । न ह्यन्येन गरहीतमन्यः प्रयभिजानीते । ज्ञानमात्रारम्बनेन चाहंमल्ययस्यापृतैवणासिपक्रां बाचं संभु पुनस्तां शतां सेषेयं वागिति को विजानाति, न कथिदिलयेः । न हि क्षणिकानि विह्ञानान्यन्योन्यं प्रलयभि- जानन्ति, पूर्वोत्तरमत्यंययोर्हेकसिमिन्भत्येतरि प्रलेतव्ये च प्रत्यभिक्ना भवति न पुनरन्यथा । तस्मात्स्थायीं बद्धादिन्यतिरिक्त आलमाऽस्तीति निश्चीयते । तथा स्थायिन्यारमन्यसत्यतीतायेविषया स्परतिनँ कस्यचित्स्यात् । अस्य चातीतता भरदशेनाथा, तेन इनेनद्दिवौलमवादिनोस्तदत्यये स्मतिदश्नानु- पपत्तिः स्मतैरमावात् । तस्मादपि स्थाय्यात्म्तिद्धिः । तथा स्थिसयखाभवे स्वह्टानकता को भवेत्, न कशिदिलयथंः; । तस्यां दश्षायां ज्ञानान्तराने न सन्ति । इन्द्रियाणि चोपरतव्यापाराणीति नैतानि तत्कारकाणि। विज्ञानवादे चेन्द्रियाण्यपि न सन्ति, तेन मर्नसोऽपि स्वमकतैत्वमनाशङकनीयम् । न च देहश्चेतयते, तदारम्भकद्रव्याणामचेतनतरात् । तेषामपि चेतनसे तदारग्धानां धटादिद्रव्याणां चेतन्यप्रा्षिः । ततश्ासिततन्त्वारन्धः पटो यथा न सितः, तद्रदचेवनद्रब्पारभ्धो देदोऽष्यचेतनः ॥ १४८ ।॥ १५४९ ॥
गि च-
जातिरूपवयवित्तवियादिमिरदंकृतः ॥ शब्दादिविषये सक्तः कमणा मनषा गिर ॥ १५० ॥
यदि स्थायिनपेकमात्मानं छोको न प्रतिसंधत्ते तदा कस्य ब्राह्मण्यादि. जाल्या गोरवसादिना च रूपेण यौवनेन च वयस्ता वित्तविचाभ्यां चाहता गर्वितः को भवेत्। न हि ज्ञानानां क्षणिकानां जालयादिनिमित्तादकारसभवः।
तथा श्ब्दादिविषयोपभोगे बादपनःकपांसक्तिः कस्य ॥ १५० ॥ उक्तान्पात्मनि कानिचित्मपाणानि बन्धविषोषपधुना तत्प्माणतेनाऽऽह- ष संदिर्धमतिः करमफरमस्ति न वेति वा ॥ सष्ठुतः सिद्मारमानमसिद्धोऽपि हि मन्यते ॥ १५१ ॥
१७. ण्णप्र'। २ घ. छ. शत्ययो हिएक*। 3 क. "न्दियवाः। * ध. छ 'राल्ममा-।
५ क, "रणवि*। ६. छ. "सोषिस्व । ७ ह. "यत । ८ इ. "षयोयोगं कः । ९ क. "कारा. घः । १० ङ, विप्लुतः ।
१००६ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता-[ ३ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् *)
मम दाराः सुतामात्या अहमेषामिति स्थितिः ॥ हिताहितेष भवेषु विपरी तमतिः सदा ॥ १५२ ॥ ज्ञेये च प्रकृतो चेव विकरे चाविरीषवान् ॥ अनाशकानखापातनङ्प्रपतनोदयमी ॥ १५३ ॥ एवंदत्तोऽविनीतारमा वितथामिनिवेराबान् ॥
कर्मणा हेषमोह।भ्यामिच्छया चैव वध्यते॥ १५४ ॥
संसारात्मबन्धः खट ब॒द्धीद्ियकश्चरीराणां न संभवति, न हि तेषामनेकरेषु जन्पस्वनुष्टत्तिरस्तीति भवति बृद्धयादिविरक्षणारमसद्धवे प्रमाण, तस्य चाय- परपक्रमः--श्ाद्लविहितस्य कभेणः फं स्वगांदिकमस्ति वा नवेति संदिग्धमातिः संसारी भवति। अनेन च क्षास्नपरामाण्ये सश्ञय(यि)त्वमुच्यते। तत्र च संशयानः श्ाल्नमतिक्रामतीति तात्पयोथेः। अनर च छोकाधोन्तगतो वाशब्दोऽस्तीत्यनेन योजनीयः । तथा संदुतो विष्ुतोऽनात्मानि श्ररीर आत्मप्रत्ययवानिति यावत्। वस्तुता ऽसिद्धमनुत्पन्नपप्यात्मान सिद्ध म॒त्पन्न मन्यते । अथवाऽऽत्मनि पार माधथिके केनोपनिषद्रेयेन रूपेणासिद्धमनवगतमपि कतेत्वभोक्तत्वविकषिष्ेन रूपण सिद्धमात्मानं मन्यते । एतावद् वाऽऽत्मनो रूपमिति मन्यत “इत्यथः । अनात्मन्यात्पबद्धेश्च मम संबन्धिन एते दारादयोऽदमेतेषां संबन्धीति सिति; पयवसानं भवति । तथा दहितादितेष्वनुक्टपरतिकूरेषु भावेषु विपयस्तमति. भेवति । दितमदहितत्वेनादितं च हितत्वेन मन्यत इत्यथे; । तर्था ज्ञप आत्म याथाटम्ये परदरतावन्याकृतविकारे च तत्कार्ये महदहंकारादावविशेषवान् , सन्वपप्येषां विशेषं न वेत्तीटयथंः । तथा वुःखरदहितपप्याल्मानं दःखितं मन्थ मानस्तद्धानायानशनाभिप्रवेशादिना देदटयागोद्यमीं भवति । एवंत एवं- चेष्टिताऽविनीतस्तवाववाधविधुर आत्मा यस्य स तथोक्तः । वितये पिथ्या- भूते वेदाप्रामाण्यनरारम्यादाव्थऽमिनिवेशवांस्तथेति प्रतीतिपान् । कमणा काम्येन निषिद्धन च द्रषेणाप्रीट्यां मोहेनाविद्यया, इच्छया रागेण च बध्यते संसय(सिय)त इति ॥ १५१ ॥ १५२ ॥ १५३ ॥ १५४ ॥
अधुना मोक्षं सोपायमात्मनि पमाणेन छोकचतुष्टयेनाऽऽद--
१ इ, ञेयज्ञे अ०।२. छ. धिकेणोप।३क. "तिः । विपयमाणं भः य्य. छ. "था धाज्ञवल्पवेय भात्मा याथात्म्येन प्र" । ५ क, शधरहित आः । ६ घ. छ..ला मौढयेन वि ।
प्रायधित्ताध्यायः | याह्ञवरषयस्पृतिः। १००७ ( यतिपषरकरणम् * )
आचार्योषासनं वेदृशान्नस्य च विवेचनम् ॥
ततकमणामन॒ण्ठानं सङ्गः सद्धिगिरः शुभाः ॥ १९५९८ ॥
यारोकारम्भविगमः सर्वभूतार्मदर्शनम् ॥
यागः परिग्रहाणां च जीणकाषायधारणम् ॥ १५६ ॥
विषयेन्द्ियसंरोधस्तनद्रास्यविवजनम् |
शरीरपरिसंख्यानं प्रत्रत्तिष्वघद्शनम् ॥ १९५७ ॥
नीरजस्तमता सच्वशदिनिस्एहता शमः ॥
ग्द ॥ | । र् (® कप एतर्पार्यः सशदः स च याग्यमता भवत् ।॥३५८॥ आचायः प्रसिद्धस्तस्योपासनं परिचयां, वेदस्यान्येचीां प्राणादीनां च विविक्तायत्ता, शाक्लोक्तानां नियनेमित्तिकानां कमेणामनुष्ानम् । सद्धिर्या- गिभिः सङ्गस्त्से(ख) परामप(शे)परयोजनं सहावस्थानम् । गिरः शुमा हित- मितसदयसूपाः । स्रीषिषयालोकनस्पशनयोधिगमो वजनम् । पएेकारम्यज्ञानरूपं सवेभ्रतेष्वात्मनस्तेषां वा स्वात्मनि दशनम् । परिग्रहाणां स्वीकाराणां लयागः। नीणस्य पुराणस्य कापायस्य दृक्षनिर्मासादिरक्तस्य वाससो धारणम्। विषया- णामिद्धियाणां च संरोधः संनिकषनिरोधः । तन्द्रा निद्रातुस्यो जाञ्यविशेषः। आङ्स्यमनुश्मः। तयोस््यागः । शरीरस्य सवेतोऽस्थिरत्वाशुचित्वादिना संख्यान सम्यद्निरूपणं च कायम् । सवसं चानावदपरकी ष प्रत्तिषु पाप. दशनम् । आवरयकमेव लौकिकं वैदिकं च कमं कार्यं नान्यदिलर्थः । रन. स्तपसोसुदरुकपरिदारो राजसतापसाहारादिपरिदारेण कायः । सखशद्धिः प्राणायामशुद्धाहारत्वादिना विधया । निस्पृहता निरीहता धनादिष्वनीप्सा । शमः परापराधक्षमा । एतेरुक्तरुपायेः संबद्धो विपाप्मा सचेद्रेकयोगी सन मृती भवेदिलयथः ॥ १५५ ॥ १५६ ॥ १५७॥ १५८ ॥ स॒ चायं भवेद्रह्मीभावो देहादिभ्यो वग्याटत्तस्तयतिरिक्ता्पमसद्धावे
रपाणं योगयुक्तः कारणमिति तदुपायमाद-
१ ठ. 'शा्ञेष. च विवेकिता । त । २ ड. सत्वयोः । ३ घ. छः श्वच पु । च्क्, णां स्वदाराणां । ५ क. प्सु. चना? ६ क, "गयृक्तेः ।
१००८ अपराकापराभिषावपररिद्यविरचितटीकासमेता- [६ तृतीयः~ ( यतिप्रकरणम् ४ ) भत् चवस्पतरवस्थानाव्पचकयाम्षरक्षयाद् ॥ मणां संनिकषाच्च पतां योगः प्रवतते ॥ १५९ ॥ तत्वस्य परमात्मनः शाञ्चावगतसरूपस्य सातत्येन स्परत्युदयाच्छद्धषषस्थो- गानिषिद्धकाम्यक्मणां यथासंभवं ब्रह्म्ञानफलोपभोगाभ्यां परिक्षयात्ततां साधूनां योगिनां च संनिकर्षात्सङ्ृतो योगः प्रतेते ॥ १५९ ॥ इदानीमसिद्धयागं योभिनं प्रयाह-
ररारसक्षय यस्व मनः तच्वस्थमा्वरम॥
जवष्टुतस्म्रातः सम्पक्प जातस्मरतामयत ॥१६०॥
शरीरसंक्तये मरणकारे यस्य यागमाररुक्षतो मनः सखस्थं रजस्तमसी विहाय सन्स एव वतेमानमीश्वरं मरणदश्चाभाविना दःसेनोप(ना)पील्यमानं +यस्य सोऽषिष्टृतश्वरस्मृतिजेन्मान्तरे सकटपएजन्पस्पृति दहतरमैराग्यनिपिच- भूतां प्राप्ुयात् ॥ १६० ॥
इदानीं त्वयागिनं प्रयाद-
यथा हि मरतो वणिवर्णययासमनस्तनप ॥
नानारूपाणि कुर्वाणस्तथाऽऽमा कमजास्तनः ॥१६१॥
यथा भरतो नटो नानाविधानि रापरावणादिङूपाणगि कुबीणो वरवेणेकेः सितासितादिभिरात्मनस्तनं बणेयति तथाऽऽस्पाऽप्यक्षीणकमो कर्मजास्तत्ः शरीराणि सुरनराघात्मकानि गह्ाति । मरतद्ष्ान्तनाऽऽत्मनः शरीरयोग
आपापिका न स्वाभाविकं इति गमयति । कमजा शति वदन्कमेणापरषाधितवं दशेयति ॥ १६१॥
र्पनानात्वेऽपि हेस्वन्तरमस्तीयाह- कारुकमारमवीजानां दोपमातुस्तथेव च॥
गभस्य वंहृतं दृष्टमङ्कहीनादि जन्मनः ॥ १६२ ॥ गभंस्याङ्गेषु शिरःपाण्यादिषु श्रोत्रनत्रादिष च हीनत्वांतिरिक्तत्वादि वतं वितरूपत्वं काटकमेवीजपातणां दोपैमेवतीति शाल्लदृषटम् । न चेतद्रभे
* सत्वस्म॒तेरुपस्थानादिति पाठो ह. पुस्तके । + यस्येयधिकम् ।
~=
०० -०~
-~-----*~=~- ~^ ----- = ---०-0-भ न कणि
१ ह. 'तमतिः। २. छ. जस्मतः। ३ क. तिरेकत्व।" ।
प्राथधिताष्यायः] याह्वष्क्यस्मति! । १००९ ( यतिप्रकरणम् ४ १
काल एव रितु जन्मन उध्व(ध्वे)काटेऽपि । कालस्य दोषो ग्रहदौस्थियम् । कमेदोषः भ्रद्धादिगेधुयं कमोन्तरस्य च प्रतिषिद्धत्वम् । कमीत्र धर्षः । भता. रेमनश्च दोषो धातुवषम्यम् । बीनदोषः पिद्दोषः। मावृदोषो गरभविरुदवे- एाक्वेत्वम् । अङ्गविकारे काणादिदोषाणां निपित्तस्वमत्रोक्तम् । तनुत्पत्तिनि- पित्तत्वं च कमेणां पएृबे्टोके, तेन पूर्वापराविरोधः ॥ १६२ ॥ प्रथपद्ारीराधत्पत्तिः कथमिति च न वाच्यमनादित्वाच्छीरपरग्पर(रा)- या हइलयाह- 9 क ९ अ अहकारण मनना ग्या केषफट्न च ॥ शरारण च नाशञ्लमाभ्य पुद्वः कथचन ॥१९६३॥ शूदुता सयः क्षमा प्रज्ञः ्भकम। [जंताचद्रयः ॥ क क, ® = =. ॐ ज्म, = तप।[रता यग्रशिद्धा न रागररामेभयतं ॥ ३६० ॥ गतिधमरिमका, कपफटं सुखदुःखभावानामनुभवः। परसि द्वमन्यत् ॥१६३॥ ॥ १६४ ॥ यदि कमंभिर्ददिनः फलोपमोगाय देह आरभ्यते ति तत्फोपभोगस- मापतेः भराङ्न देहेन देहिनो वियोगः सेभवतीलयकालमृत्युनिवारणाय करमषि- यानथंक्यमिद्यत्राऽऽह- 1 न वि थ् 9 @ थ् वर्याधारसेहया गायथा दीपस्य संस्थितिः ॥ [वाक्रया जप च दृ्वमकाड दट्प्रण)पक्षयः३६५ यथा वत्यादीनां योगादीपस्य वतिकावतिन्या ज्वालाया; सस्थितिरव- स्थानं वत्यादियोगे सदयपि विक्रिया भबलपवनाभिघातादिना दीपपरध्वसोऽपि दष्टः, एवमकारे देहारम्भककभफरोपभोगासमाप्तावपि तत्परिपन्थिकमेणा प्रतिबन्ये पाणसंक्षयोऽपि सेभवतीति । ततश्च परिपन्थिकमंनिवारणा्थपकाल- मृस्युशान्तिफखाः कमंविधय उपपन्नाः ॥ १६९ ॥
उक्तयोगवश्नादमृतीभावस्तन्पागेमिदानीमाह- | अनन्ता रश्मयस्तस्य दीपवद्यः स्थितो हृदि ॥
( (अ (२
सितासिता बधरनीराः कपिर नीररोहिताः ॥१६६॥
# न विद्यतेऽयं रोको घ. छ. परस्तकयोः ।
५१. छ. म् । धमेखक्मेणोदो । र्ध. छ.भ्मू) भू 1 ३ ट, "पिला: पीतले । १२७
१०१० अपराकापराभिषापरारिलविरचतरीकासपेता-[ ९ तृीयः-- ( यतिगप्रकरणम् ४ ) उध्वमेकः स्थितस्तेषां यो भिचवा सुयमण्डरम्॥ ब्रह्मखोकमतिक्रम्य तेन याति परां गतिम् ॥ १६७ ॥
तस्य जीवस्य सूर्यस्य वाऽनन्ता असंख्याता रइपयस्ते च सितासितायनेक- वणास्तेषां मध्ये रहिमरेका (क) उध्वेगामी सूयेमण्डलं भिषा ब्रह्मलोकं चाति क्रस्य स्थितः । तेन रशििना मार्गेण परां गति परं गन्तव्यं ब्रह्म याति। हिताहितसंज्ञकनादीचक्रपध्यगतस्य परर्षिसूयपण्डछस्येते ररपयो न तु जीवस्य । उपचारेण हि तस्य तेऽभिधीयन्ते । ननु च-
८८ नाश्य प्राणा उत्क्रामन्ति इत्यादिश्चतिविरुदधेषा स्मृतिः । मेवम् । ५५ तयोष्वेमायन्नमतत्वभेति "'
इ तिप्रद्यक्षश्चतिपख्त्वादस्याः स्थतेः तेन श्रयोरेवात्र परस्परं विरोधो न श्रतिस्मृलयोः। न च श्रयोरपि परमाथतो विरधोऽस्ति। नास्य प्राणा व्यर्क्रा- मन्तील्यत्र पनरुत्पत्तय इति वाक्यशेषः प्रकरप्यते ्रत्यन्तराविरोधाय । यदा प्राणानां तस्य प्रभत्वादवश्चामिव त परेत्यञ्य न यान्ति, कितु स्वेच्छया दहं लयजन्तीलयथंः । तथाऽत्ैव समवनीयन्त इत्यत्राज्ैव जन्मनि सपवनीयन्ते न जन्मान्तर इति व्याख्या न पुनरत्ेव शरीर इति ॥ १६६ ॥ १६७ ॥
किच-
| ऋ ९ => [ (९ यद्स्यन्यद्र।रनशतमभ्वभव व्यवास्थतम् ॥ तेन देवशर्रीराणे सथामानि प्रपद्यते ॥ १६८ ॥
परमगतिपागेमताद्रहमेरन्यद्रहिपक्षतमस्याऽऽत्मन उर्ध्वा दिश्चं भरति श्यव- स्थितम्। तेनास्माच्छरीरादुत्करामन्नयं जीषो देवजातीयानि श्ररीराणि देवानां
क क. - भ
धाञ्ना स्थानेन सह प्रपद्यते । देवखके देवो भवतीदययथः । शरीराणीति बहुवचनमेकस्यामेव जात्याख्यायाम् ॥ १६८ ॥
इदानीं संसरणमागपाह- येनेकरूपाश्वाधस्ताद्रश्मयोऽस्य मितप्रभाः ॥ इह कमापभाोगाय तः ससरातं सांअवक्षः ॥ १६९ ॥
जि ता जागो 9 विक क कन क
जकन वमक
१ घ, छ, (द्मपोऽप्यमृत । ड, दमयच्व मृदुप्रः ।
प्रायध्ित्ताध्यायः ] या्नवल्ययस्पृतिः। १०११ ( यतिप्रकृश्णम् *)
अस्याऽऽत्मनो हृदयदे शसिथतस्याधस्तान्मन्दपमा अनेकरहमयस्तेरित, करी रानिगच्छन्नत्रैव रो कमेफरूभोगाय संसरति, देहान्तरं कमेव; संभ- तिपद्यते ॥ १६९ ॥
प्रमाणतः सापितमप्यात्मानं दा्या्थं पनरपि प्माणान्तरैः साधयति-
वेदैः शाघैः सविज्ञानेजन्मना मरणेन च ॥
आर्या गया तथाऽगया सयेन ह्यनृतेन च ॥ १७०॥
प्रियमा सुखद्मखाभ्यां कर्मभिश्च शुमा्चुभैः ॥
निमित्तशाङ्कनन्नानग्रहसंयागजंः फेः ॥ १७१ ॥
तार नक्षनत्तचार्न्ा गर समजः फट; ॥
अकयपकनञ्व्तजरम्रातामरस्तथा ॥ ३७२ ॥
मन्वन्तरेयुगप्राप्या मन्त्ोषधिफरेरपि ॥
वित्ताऽऽमानं वि(वे)यमानं सवस्य(कारणं) जगतस्तथा॥
हे महषयो वेदादिभेः परपाणेबदधीन्द्रिय्षरीरव्यतिरिक्तपात्पानं वि(ज)द्यमानं वित्त जानीत । ततैव वेदैः कमेकाण्डात्मकैरभनिहोत्रादिकर्वगामिसखगीदिफलमा-
चक्षाणेरात्मा भरसाध्यते । देहादीनामात्मत्वे कदंगामि फठं न स्यात् । उप निषद्धागार्मकस्तु बेदैः-
‹ अविनाक्षी वाऽरेऽयमात्माऽनुच्छित्तिधमी "
इत्येवमादिभिः शरदेव देहाघतिरिक्तात्पसद्ध बोऽवबोध्यते । शासश र्मा सादिभिरात्मा(त्म)साधकयक्तिबोधके विज्ञानसदहितैरात्माऽवबोध्यते । तत्र शाल्राण्यात्पसाधक्यक्तेप्रसाधनानि, विङ्गानानि श्षाल्नाण्यात्पमसाक्षातकारकार णमाणायामादिमदशेकानि । जन्मापि सृखदुःखहेतुमूतत्वेन षिचित्रत्वोपपादकौ धमाधमों कटपयत्तदाश्रयमालमानं गपयति । एवं मरणमपि तद्वि दृ तत्कारणे समानेऽपि कस्यचिदेव भवदष्टस्य व्यवस्थापकसवेनाऽरऽक्षिपदास्मानपपि तद्ाश्रयमाक्षिपति । मरणसबन्धिन्यांऽऽत्या प्राणिषु स्तोकास्तोकरूपेण दतेमा- नया स्वोपपादकाधमीरपानस्पस्वकरपनीपखेनाऽऽत्माऽपि कर्प्यते । तथा
१ यी
भी
१. छ. भान्या। २. छ. तद्विद ३. छ. मानोऽपि । ४ क. स्वव्यः । ५६ छ, €न्यान्द्याप्रा ° ६. छ. ना सुखे" ।
१०१२ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता- [६ तृतीयः-
( यतिभ्रकरणम् * ) लयञ्यमानादेहास्य॒खदुःखोपभोगाय स्वगे नरकं वा गच्छति । स्वर्ग नरकं बोपमज्य वृष्टञ्चदकेन सहेम लोकमागच्छलयात्पेति उपनिषदाधागमपरसि द्रया गलया चागला च देहादिग्यतिरिक्त आसा साध्यते । सलं यथार्थं वाक्यम् । अटृतमयथां, ताभ्यामात्मा साध्यते । न खज तमन्तरेण सल. त्वासल्यत्वे सिध्यतः । यतोऽयमये वाक्पादवगतवानस्मि, तमेव प्रमाणान्तरेण प्रयेमीति प्रल्यभिजानन्वाक्यस्य सलयत्वमध्यवस्यति । विपयेयेण सलत्वमु- ्तनीलया च वाक्याथ न वबुद्धयादयः प्रयभिजानन्तीति तययतिरिक्तास- सिद्धिः । भयः पुरषभीतिः । तेन च पुरुषः प्रमीयते । एवं सुखद्ःखाभ्या- मप्यात्मा साध्यते । धपाधपेयुक्तार्पसाध्यत्वात्तयोस्तुर्यव्युतपत्तिभिस्तुरयक् रोतपन्नेः कदैभिः केथिच्छभानि धम्याणि कमाोणे करियन्ते, केथित्तद्धिप- रीतानि । तत्र जन्पान्तरीयधमाधमानुषएटानान्यासवासनामेदो व्यवस्थापकत- याऽऽत्पस्तमवायीं कटप्य इति शुभाश्रमकमेणामात्मनि प्रामाण्यम् । निमित्तपुप- भुस्यादि । शाकुन शकुनीनां गतिस्वनादि) तदेव प्रयासन्नफरस्य श्ुभाग्रुभक- पेणो क्षापकत्वाञ्ज्ञानम् । ग्रहा आदित्यादयः । तेषां च परस्परं राशिभिनी सबन्धः सयोगस्तस्साचेतानि धपापमफछान्यारमनि प्रमाणम् । निपित्तसुचितें हमं जन्मान्तराजितपपि संभवति, तच्च देहाद्तिरिक्तमार्मानमन्तरेण न संभवतीति निमित्तादेवाऽऽत्मनि प्रामाण्यम् । नक्षत्राण्यात्रन्यादीनि । उदनि तारास्तषु ग्रहाणां सचारस्तथा जाग्रहशामार्वानिं नक्तचरदशनादानि । स्वम्रजानि च खरावारोहणादिदशेनानि । तत्सचितेथ फेः पूबेवदास्मान- मानम् । आकाज्नादिभिः श्ररीरेन्द्रियविषयादिरूपेण मोग्यतयाऽवस्थितैर्मो- क्ताऽनुपीयते । मन्वन्तराणां स्वायंभुवादीनां च युगानां ठृतनेतादीनां च विरक्षणस्वभावत्वेनाऽऽत्मस्ाधकत्वम् । उक्तं च पनुना-
८ अरोगाः पवेिद्धायौश्चतुव्षशातायुषः । कृते न्ेतादिषु त्वेषां वयो हपति पादक्षः ॥ चतुष्पात्प्रको धमै: प्यं चेव कृते युगे । चोरिकानृतमायामिषमंधापेति पादशः ” शत्यादि । ततश्च कृतयुगे पराणिनां धर्मोपचयः कखावधर्माोपचयस्तेषामेबेलयनेकयुगस्था- पिन्यानि पन्बन्तरादिष्थिति; प्रपाणम् । एवं स एव मत्रस्तदेवोषधं कस्य-
१ क, "तः । भतोऽयमय वाक्यादेव" । २ क, शप्रतीतिः।
प्रायश्चिचाण्यायः] याहवस्कयस्मृतिः। १०१३ ( यतिप्रकरणम् * )
विदभीषएफ्दं कस्यचिन्नेति व्यवस्थां घटयितुं जन्मान्तराजिताद्टभ्रय आात्माऽनुमेय शति मत्रोषधफटमप्युक्तेऽ्य प्रमाणम् ॥ १७० ॥ १७१ ॥ ॥ १७२॥ १७३ ॥
किच-
अहंकारः स्मृतिर्मेधा हेषा बदिः सुख धृतिः॥ इन्द्रियान्तरसंचार इच्छा धारणजीकिते ॥ १७९ ॥ स्वगेः खप्रश्च भावानां प्रेणं मनसोऽगरतिः ॥ उन्मेषश्चेतना यतन अदानं पाञ्चमोतिकम् ॥१७५॥ यत एतानि लिङ्गानि दृश्यन्ते पुरमारमनः ॥
® ॐ क र £ तस्मादास्त परा दहादात्मा सवज्न इशरः ॥१५७६॥
यस्पादर्दकारादीनि लिङ्गान्यालसमनोऽनुमापकानि दृश्यन्ते तस्मादस्ति देदा- दन्यः परर्म आन्तर आला । सवेज्ञः सवोनुभाविता । इश्वरः खामी । विशे पानुपादानात्सवेस्याहंकारोऽदंमल्यय इदंमत्ययवेद्ये देहे नोपपद्यते । न हयभ्नान्तस्य प्रमेयविशेषे तद्न्यवस्त॒संबन्धी प्रत्ययो घटते । तथा मम शरीरमिति प्र्ययः श्रीरादन्यस्याहभावे घटते नान्यथा । ममाऽऽसेति च श्यपदेशों लाक्षणिकः । नाऽऽत्मन्या्मशब्द्! । अन्यथा मपाहमिस्युक्तं स्यात् । एवमहं. कृतिः शरीरादन्यस्याऽऽत्मनो ङ्गम् । स्मृतिश्च जन्मान्तरातुभूते स्तनपानादों भवन्ती सखसापनसेन भव्यानि लिङ्गम् । न ह्यधुना तेन देहेन प्रागभवी" यस्तनपानस्यापेक्षितोपायत्वमनुभूतं येन स एव स्मतां स्यात्। मेषा प्रन्थधार- णगक्तिजन्मान्तरीयतद्भन्यविषयानुभावजनितं सस्कारातिक्चयं कस्पयति। देहा. तिरेकफिणि संस्कारवत्यात्मनि लिङ्गम् । द्रेषोऽपि संसारे कस्यचिलसमाक्तनाथ- परिचयाञ्जायमान आत्मनि ङिङ्गम् । स हि दोषस्मरणाद्धवति । तच्च जन्पा- न्तराधीनमिति मवलात्मनि खङ्गम् । बद्धिः मज्ञा, साऽपि जन्मान्तरायत्ते- त्यासनि लिङ्गम् । सृखमानन्दः । नासौ श्ररीरगुणः । वेशेषिकगुणत्वे सलय- कारणगुणपुवेकत्वात् । कारणगुणपूरवेको हि यावच्छरीर भावी स्यात् । तस्मान्नायं शरीराकारपरिणतानां मृतानां गणः कितु ततोऽन्यस्येति भवलयास्मनि खङ्गम् । एवं द्दसदिष्णत्वरक्षणा धृतिरपि । इद्दरियान्तरसंचार शइन्द्रियान्तरं भरति
१७. "रणाम। २ ङ. 0तिः | निमेषः 3 द, वैण ग्घ. छ, भम भानन्तर । ५ क, प्मनो लि" । ६ क, नन्तरप्र"।
१०१४ अपराकापराभिधापरारिदयविरचिवदीकासमेता- [ ९ तृतीयः- ( यतिगप्रकरणम् ४ )
गतिः । सा दष्टस्य सर्वन्दरियव्यापिनो नोपपद्यते । आत्मनः पृनरणुपरिमाणा- न्तःकरणोपदहितस्याणोरिन्द्रियसंचारो युज्यते । अत एव ब्रहदारण्यके- ८५ अणीयाननौीवारतण्डुछाद णीयाञहयामाकतण्डखत् "” इत्यक्तम् । इच्छाऽपि जन्मान्तरानुभूतस्पताथेनिषया प्रमारमरिङ्गम् । धारणजीविते अपि। धारणं शरीरस्य न तच्छरीरेणेव शक्यं कतुम् । एकैकस्यां क्रियायां कपंकतुत्वविरोधात् । शरीरमेष धार्य तदेव धारकमिति नोपपद्यते । जीविते प्राणधारणं तदपि न शरीरकाये मयत्नसाध्यत्वात् । यत्नश्च न शरीर- गुणः । अयावद्रुव्यभवित्वाल्ाकान्तरानिवलयंत्वाच । स्वगेगो) कोकान्तरभोगयं सातिक्षयं सुखम्। स देहव्यतिरिक्त आता तू(त्मन्यु)पपद्यते । अन्यथा इृतना- दाढरताभ्युपगमप्रसङ्गः स्यात् । स्वमरभरलयय आत्मारिङ्गम् । १ जन्मन्य(न |ुमूतस्य स्वम दशनं भन्मान्तरीयानुभवाहितसंस्कारवश्नाद्धवतील्यात्मलिङ्गता स्वमस्य । भावानां दारीरेन्द्रियाणां स्वकार्यं परणमात्माणिङ्गम्। न हयन्यस्तत्पेरकोऽपि। मन- सोऽतिसृ्ष्मस्यानेकद्रारे श्री रेऽबस्थितस्यागतिरपतनमात्माभिताद्षनिपित्तमा- त्मलिङ्ग् । उन्मेषश्च भयत्नवदात्मकायत्वादात्पलिङ्गम् । चेतना ज्ञानमचेषना- रब्धाच्छरीरादन्यश्वेल्यं चे)तनं गमयति । यत्न श्रीराभितो न भवतीति स्वाश्रयमात्मानपनुपापयति । देहत्वेन पानां भृतानां परिग्रहः स्वीकतयां त्मानि लिङ्गम् ॥ १७४ ॥ १७५ ॥ १७६ ॥ आतमन उक्तां सवेज्ञतापुपपादयनाह- बुद्धीन्द्रियाणि सा्थानि मनः कर्मेन्द्रियाणि च ॥ अहकारश्च बद्धश्च एथिव्यादीनि चेव हि ॥ १७७॥ जव्यक्तमात्मा कषवरज्ः कषे्रस्यास्य निग्यते ॥ र श्वरः पर्वम्रतस्थः सत्रप्न्पदसच पः ॥ १७८ ॥ बद्धगेन्धादिसाक्षात्कारस्य करणतया संबन्धीनि घाणादीनि पच बुद्धी. न्द्रियाणि । तानि चाथेगेन्धादिभिविषयेः सहितानि सा्थानि । मनोऽन्तःक- रणम् । कर्मेन्द्रियाणि वागादीनि । बद्धदंकारी, पृथिव्यादीनि पच भूतानि, अव्यक्तं प्रथानमित्येतस्य प्षे्रस्याऽऽत्मा सर्वेश्वरः सववेभूतहृदये भासमानोऽत
एव सन्स एव विभक्तयाऽनवमासमानतयाऽसन् । सदसद्धाबाभावप्रढति- त्वाज्छनाता, तस्मास्सष्क्न इति तज्जैरुच्यते ॥ १७७ ॥ १७८ ॥
१ क- (निवेयेताः । २ घ. छ. 'लिङ्गिता । ३ घ, छ, “ति । प्रय? ।
प्रायश्चित्ताध्यायः | याहवरक्यस्पएतिः। १०१९ ( यतिगप्रकरणम् * )
बद्धयादीनां कारणान्याह- ुदधेरुपपत्तिरव्यक्तात्ततोऽहकारसंभवः ॥ तन्मात्रादान्यहकारदिकोत्तरगणानि त ॥ १७९ ॥
बुद्ध विषयनिश्यहतोरन्तःकरणस्याग्यक्तास्पधानादत्पात्तेः । सपानि सर जस्तमांि अव्यक्त, तता बुद्धरहकारस्य ब्ानक्रियाकतेत्वाभिमानिनोऽन्तःक- रणस्य संभवा जन्म । स्मा श्न्दस्पशेरूपरसगन्धास्तन्मात्राणि तान्यादि येषां भुतानामिद्धियाणां च ताबन्मात्रादीनि तान्यहंकाराञ्जायन्ते। भतानित तन्पात्रव्यवधानेन । अहंकारथ त्रिविधः, साखिकः स एव तेजस इति परा- णषु गीयते । तस्मादबद्धाद्द्रियाणापृदया राजसोऽपरः । तस्पादेकारिकसं्ा- त्कमन्द्रियाणां तापसस्तरतीया भरतादिसश्कस्तस्माच्छब्दादितन्माजाणि तेभ्यो यथाक्रमं व्योमादिभ्तानि तानि च वक्ष्यमाणे शब्दादिभि्गगेरेकोत्तरगुणानि । तत्र व्योम्नि श्रब्द एको गणो वायोः स च स्पशे । तेनसितौ चरूपं च, अम्भाप्िते च रसश्च) भूपो गन्धश्च पञ्चमः ॥ १७९ ॥ गुणानाद- राब्द्ः स्परश्च स्प च रसा गन्धश्च तद्गृणाः॥ यो यस्माचिःसतश्ेषां स तास्मन्रेव रीयते ॥ १८० ॥
ये व्योमादीनापेकोत्तरगणा उक्तास्ते शब्दादयो गन्धपयन्ता! । यथेषां बध््यादीनां पध्ये यस्पात्तारणाद्न्पक्तादेः इष्टिका निःखतोऽभिव्यक्तः स तस्मिन्नेव कारणास्मनि प्रखयकाे डीयते तिरोहितो भवति । तत्रच निःखतो रीयत इति वदता सत्कायवादो दरतः ॥ १८०॥
प्रकरणाथापसदहारमाद- यथाऽऽत्मानं रजत्यारेमा तथा वः कथितो मया ॥ विपाक्षाज्रिप्रकाराणां कमणामीश्वरोऽपिं सन् ॥१८१॥
इश्वरः स्वतच्रोऽपि सन्नता यथाऽऽत्मानं देहषन्तं मानसवाचिककायिक- तया साच्िकराजसतामसतया त्रिविधस्य कमणो विप।कपूत्रं तदुपादानवश्ा- त्छजति, तथा वो युष्मभ्यं हे मनया मया कथितः ॥ १८१ ॥
न ~ -= ~ न = ~
ज भ 0० -- म- - ->-- --9 =
१क्. तानि तन्माः।२घ.छ. निच। ३ ष. छ, (पाकोऽपू ।
१०१६ अपराकौपरामिषापरादित्यविरचितटीकासपेता-[ ९ तृतीयः-- ( यतिभ्रकरणम् * ) न क कि क्रिः सच्च रजस्तमश्चव गुणास्तस्य प्रकातताः ॥ रजस्तमोभ्यामाविष्टश्क्रवद् भ्राम्यते हि सः॥१८२॥ स्वादयो गुणास्तस्य प्भरङ्गस्य तन्निवन्धनवबन्धयुक्तिभावित्वात्, तदेव हश्र॑यति-रजस्तमोभ्यापिलयादिना । अथच केवछसन्छोद्रकेण विपरर्यत इत्यपि दुरितम् । चक्रदृ्टन्तेन चानवस्थिप्त्वपुक्तं,) ततथ तमरसाऽऽत्पसखदूपापरिन्ना- नात्मको मोह! । रजसा च फटे रागात्कमेसु प्र्तिस्ततः कमेफरस्य नाया- युषोः सुखदुःखानुभवस्य चोदय इयेतश्क्रवचक्रम्र । एतस्य परिवतनादा- त्माऽपि परिवतेत इृत्युपचयेते ॥ १८२ ॥ ® ॐ ® 9 न्द) अनाद्रादमाश्चव स एव पुरषः परः ॥ सङ्गन्द्रियग्राद्यद्पः साकवकार् उदाहतः ॥ ३१८२ ॥ स्वरूपतोऽनादिरादिपस्छरीरयोगित्वादादिमान् । परम ओपनिषदः पुरुष एव केह समस्वरपतो विकारतश्च यथासंख्यं खिङ्गन्दियग्राह्यः । तत्राह- कारादिभििङगेः पेश्रह्नारमनो रूपं श्यते । तद्विकारस्तु शम्दादिभिरिन्िये- रेवं विध उक्त उत्तरूोकाथंतयाऽनुवादः ॥ १८३ ॥
पित्यानोऽजवीथ्याश्र तथाऽ(यद्)गस्त्यस्य चान्तरम् ॥ तेनापरिदोतरिणो यान्ति स्वगंकामा दवि प्रति ॥ १८५ ॥ अनवीयीमाद गगेः- ५५ हस्तधित्रा विश्ाखिका भजवीथी ' इति । कडयपस्तु श्रवणादिन्षत्रत्रयपजवी्थीपाद्-““अनवीथीं विष्णामा्या ' इति । तस्याश्वागस्त्यस्य यदन्तरं स पितृयानसंकको मागं; । तेन काम्यकर्मकारिणो दिवं स्वरम यान्ति । अगिहोभग्रहणं वैतानिककरममदशनार्थम् । दुःखतंमि्र- चिरकालोपभोग्यसुखानुभवास्पदीभरतो देशविशेषो चोः ॥ १८४ ॥ किं च- ये च दानपराः सम्यगष्टामिश्च गुणेयुताः ॥ तेऽपि तेनेव (मर्गेण) सत्यत्रतपरायणाः ॥ १८५ ॥ ये च सम्यग्दानादिपूतेधमेनिरतास्तथा दया सर्वेषु भुतेष, क्षान्तिरनमुयां
१ इ. सत्तस्येव शीः । २. छ. "भावात् । तः।3३क, ध, छ, '्दिमानादिमांश्रस। ४क, सवश्व । ५ ङ. ग्याणोऽज' । ६ क, घ, छ, गच्छन्ति ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याब्गवरक्यस्प्रतिः। १०१७ ( यतिप्रकरणम् ४ )
शौचपनायासो पङ्गटपकापण्यमस्पृहेलयष्टाभिरारपपर्क्ताः । ये च नियमेन सत्यत्रादिनस्तेऽपि पितयानेनेव मार्गेण दिवं यान्ति।॥ १८५ ॥ तन्पागेगामिनां(गां) पुनरात्तिमितिहासपसेनाऽऽह- *अशटशीतिसदक्ञाणि सुनयो गरहमेषिनः । पुनराहात्तेवातःोना बाजमूता धमप्रवतकाः॥ १८६ ॥ अष्टा्रीतिसदस्नसंख्या मुनयस्तापसाः । इष्टापूतैधर्मकारिण इति यावत् । गरहमेथिनो श्स्थाः । अनेन चाकाम्यकमेकारित्व॑सूचयति । पनरावतिनः
पुनजेन्ममाजः । जगत्छषटेधमपमावायास्ते पागनुष्ठितिषमेत्वाद्जमभृताः । १३ त्याख्यस्य धमस्य च पमरवतक्राः॥ १८६ ॥
सप्तर्षिनागवीयथ्यन्ते देवलोकं समाभ्रिताः ॥ भ ® (= तावन्त एव मुनयः सवारम्भविवजिताः ॥ १८७॥ तपस्ा ब्रह्मचयण सङ्गयाग्रन मधया॥ ततर गरत्वाअवातष्न्तं यवद्ाभूतपछ्वम् ॥ १८८ ॥ नागवीयीपाह गगेः- ५ कृतिका मरणी स्वातिनागवीयी प्रकीतिता " शति । देवरस्तु -“ भश्चिन्यादित्रिमाः स्तवा नागाद्या दहनान्तिकाः " | अयमथः परत्येकमश्िन्यादितिनक्षत्रा नागाचा नब बथयः। नागा गजा एेरावती ऋषभा गोजरहवी मृगी अजा दहनेति । तस्या नागवीथ्या; सप्त षीणां च यदन्तरा तेन मागण गत्वाऽष्टाक्चीतिसहस्राण्येव मुनयः सकलनि- षिद्धकाम्यकमोरम्भनिदत्तास्तपसाऽऽवहयकेन वणधर्मेण तथा ब्रह्मचर्येण सङ्ग त्यागेन धमानुष्ाननिपित्तख्यातिरामपृजापरिलयागेन मेधया मेधाकायंण बेद् धारणेन युक्ता देवराक्रं समाभित्य तत्र यावदामृतसुवं महामख्यं याबदब तिष्ठन्ते । तेऽपि पृग्रवत्पुनरावततिनो बीजता निहत्तपमेमवपैकाश्च ॥ १८७ ॥ | १८८ ॥ एवं छटोकदयेनाऽऽत्मज्ञानरहितं काम्यं कमोऽऽवहयकरं वा कु्ेतां पुनरा तिश्क्ता । “ स ह्याभमेविजिज्ञास्यः ” इत्यादो त्वास्मह्वानसहितस्य करपणोऽना
* तन्राटान्ञौतिक्ताहल्लमुनय इति हः, पुस्तके पाठः ॥ १. छ. "वुक्ताह्य० । २ क, धध्यन्तं दे" । इ, “ध्यन्तदेव? } ३ क, निर्गैत्तिष' । ११८
ककि ००००० = ज-वा क = न 9 +~ ----~----
ए,
१०१८ अपराकापरामिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [ ६ ततीयः- ( यतिप्रकरणम् * )
हृत्तिफरत्वं वक्ष्यति । तत्राधुना ताव्ज्ञातव्यमार्मानं तञ्ज्ञानोपायं च शछोक- दरयेनाऽऽह- यतो वेदाः पुराणानि विद्योपनिषद्स्तथा ॥ पे [य म # छोकाः सूत्राणि भाष्याणि यच्चान्यहार्मयं क्चिव्र १८९ वेदानुवचनं यन्नो ब्रह्मचर्यं तपो दमः॥ श्रद्धोपवासः स्वातन्तयमारमनो ज्ञानहेतवः ॥ १९०॥ द्विधा श्चात्मा व्यवस्थितो ब॒न्धवतितया तद्रहिततया च । तस्य यन्प्रक्त- स्वभावं रूप तटस्वेश्वरत्वसवंक्षत्वादिगुणयोगित्वेन वेदान्तैरुपास्यतयोच्यते, न पुनयंद्वद्धस्वभावम् । परकाशते हि स्वत एव तःसर्वेषां हृदयेषु तत्पकाश्रा- धीनो विश्वप्रकाशः ॥ ८८ तमेव मान्तमनुमाति सर्व तस्य माप्ता स्वमिदं विमाति ” इति । तेत्र शराख्ेण यदुपास्यतयोक्त तदुपलक्षयितुमिदमुच्यते-यतो वेदा इत्यादि । यतो जगस्कारणाद्रेदाः श्तयः, प्राणानि प्रसिद्धानि । अन्याश्च धर्मश्ा- ल्ाधा उपनिषदो ब्रह्मावबोधक्ा वेदभागाः । तासाममृतीमावहेतुविन्ञानविषा- यकत्वालसपाधान्पेन वेदत्वे सत्यपि पृथग््रहणम् । ये च(तथा)केचन शोकाः- ८५ यदक्षरं पश्चविधं समेति ”” इत्येवमादयः । सूत्राणि विवक्षिताथवाचकानि धाक्यानि । भाष्याणि सूत्रादानां विवरणानि । अन्यदपि बाञ्मयं यत उद्धुत तस्य परमात्मनो वेदानुवचनादया ज्ञानहेतवः । वेदानुवचनं वेदाध्ययनं, गुरु- वचनमनु पशवाद्रचनमनुवचनम् । अनेन च सवैस्य वेदाध्ययनस्य गुबेध्ययनपूै- कत्वं बदन्वेदस्यापीरूषेयत्वं गमयति । यत्तु परमात्मसकाश्चदिदानामुदय इत्युक्तं न तेन वेदानां पौरषेयतापत्तिः । भरमाणान्तरेण हि वाक्यार्थं निधिल्य त॑त्मतिपाद नायेदं प्रथमतया वाक्यस्योत्पादितत्वं पौरुषेयत्वम् । अत एव ब्रहदारण्यके निःग्वसिततुरयत्वपृक्तम्- “५ स॒ यथाऽऽग्र्ा्चरम्याहितास्थग्धूमा विनिश्वरन्त्येवं वा अरेऽस्य महता मृतस्य निःश्वतितमेतद्यद्गेदो यञुर्वेदः सामवेदो ऽथवोद्गिरपतत इतिहाप्तः पुराणं विचा उपनिषदः -छोकाः सूत्राण्यनुग्यार्यानानि ग्यार्या- । नान्यस्येवेतानि निःशवततितानि "' इति ।
५ ~ ~~~ ~ ज
वक -- ~~---^~- ~~ ~न ा> --0--- ---- -^ 0 ा ा - ििि ननि
१ छ. यच्च कश्चन वाख्मयम् ।वेः। २क. तस्य)
प्रायश्चिसाध्यायः ] याङ्ञवस्कयस्मरतिः | १०१९ ( यतिप्रकरणम् *)
त्रह्मचर्यं ब्रह्मचारिकमं । धद्धा भक्तिरास्तिक्यं वा । उपवासो गुरूषास्तिः । स्वातन्त्यं वयेन्द्रियता । प्रसिद्धमन्यत् ॥ १८९ ॥ १९० ॥
पवेर्णोके ये निषष्ठा वेदानुबचनादयोऽ्थीस्त एव ब्रह्महानसरूपमात्रो- त्पादकतया विनियुक्ता इति भ्रानितिनिरासायाऽऽद-
स द्याश्रमेविजिन्नास्यः समग्रेरेवमेव तु ॥
रषटव्यस्स्वथ मन्तव्यः श्रोतव्यश्च हिजातिभिः॥ १९१ ॥
स खलु परमात्मा समसतैश्वतुभिरप्याश्रमेतिजिज्ञास्यो विशेषतो ज्ञातुमे- एन्य; । अत्र परमारमविषयविज्गानस्याऽऽश्रमान्मति साध्यता प्रत्येवव्या) हष्यमाणत्वात् । न पृनस्तद्विषयेच्छाया इष्यमाणत्व मरति गुणत्वात् । प्रधानं च पदार्थान्तरेण संबध्यते न गणः । न च प्रयया्त्वेनेच्छायाः पाधानं वाच्यम् । स॒ हि सन्भल्ययेन धात्वथंमीप्सिततमं भरति गुणसेनेवोच्यते, तेन प्रलययाथत्वेऽपि तस्या गुणभाव एव भयोजनवानेव च धात्वथे इष्यते, न सुखावाध्धिषत्स्वरूपेण । तेन॒“ बरह्म वेद ब्रह्म मवति । [ # नच (त) पनरव. पेते ” इत्यादिवचनावगतो(ता) पुनराहततिपरयोजनं विद्घानपाश्रपाणां साध्यमि- त्युक्तं भवति ]। ब्रह्मज्ञानस्य सपरयोजेनत्वादेव तद्विषयेख्छासिद्धर्नच्छाया विषे यता । अप्राप्तविषयल्वाद्रिधः । किं पनस्तञ्ज्ञानं वेदितव्यपिदयपेक्षित उक्त- द्रष्टव्य इति । द्रष्टव्यः साक्नात्कतेग्य इत्यथः । दशनोपायतयोक्तं- मन्तव्य इति । श्रतस्य युक्तिभिरनुसंधानं मननम् । तच्च श्रवणमन्तरेण न संभवतीति मत्वोक्त-- श्रोतव्य इति । उपनिषद्राक्येभ्योऽवधारणीयः । द्विजातिभिरिति ृरव्युदासार्थम् ॥ १९१॥
विहिवयोज्गानकणोः फकरमाह-
थ एवमेनं विन्दन्ति ये चाऽऽरण्यकमाश्रिताः ॥ उपाप्तते हिजाः सयं श्रद्धया परया युताः ॥ १९२॥ क्रमात्ते संभवन्त्यविरहः शुद्धं तथोत्तरम् ॥
अथनं देवरोकं च सवितारं सवेदयुतम् ॥ १९२ ॥
# एत विहान्तगतं न विदयते घ. छ. पुस्तकमोः । १ ह. 'मस्तैरे? । २ क, धयेच्छया । ३ ष. छ. माणे प्रः ४ प,छ."तेगुः। ५१, छ. "जनाद? ।
१०२० अपराकीपरामिषधापरादिस्यविरवितटीकासमेता- [ ९ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४ )
ततस्तान्परषोऽभ्येरय मानवो ब्रह्मरोकिकिान् ॥ कृरीति पुनराद्र्तिस्तेषमिह न विद्यते ॥ १९९ ॥
ये द्विजातय एनं परमात्मानमेव भ्रवणमननाभ्यां विन्दन्ति रमन्ते ब्रह्मा- हमस्मीति साक्षात्कृतरेनति, ये चाऽऽरण्यकमारण्याध्येतव्यं ब्रह्मविधात्मक वेदभागं ब्रह्मप्रमाणतया समाश्रिताः सन्तः परमया भक्त्यापेता; सलं यथाथ भूतं परमेश्वरमुपासते ध्यायन्ति । अ्न ये वेस्युपासकत्वेन श्रवणमनन (न) करसन सप्रषयायथेश्चकारो न परुषव्यक्तिसपचयाथः । तेन श्रवणपननध्यानाचंनवन्ता देहादुत्करम्य वक्ष्यमाणाविराद्भिपानिनीर्देवताः संभवनित प्रापरुवन्ति । अचि- रभ्निः। अहः दिवसः । शुद्धः शुद्पक्षः । उत्तरमयनं सूयंस्योद गयनम् । देव- रोकसवितृवधताः प्रसिद्धाः । तता बेद॒ताग्रि पराप्तास्तान्मानवः पुरुषा ऽम्पेति। ततोऽसौ ब्रह्मरोकिकन्त्रह्मलोकनिवासिनस्तान्करोति । ब्रह्मरोकं प्राप्तानां न पुनराृत्तिजन्म न विधते ॥ १९२ ॥ १९३ ॥ १९४ ॥
काम्यकमकारिणः प्रयाद- यज्ञेन तपसा दाने हि स्वगजितो नराः ॥ धूमं निशां कृष्णपक्षं दृक्षिणायनमेव च ॥ १९५ ॥ पितलोकं चन्द्रमपं वायुं हटि जरं महीम् ॥ क्रमात्ते संभवन्तीह पुनरेव व्रजन्ति च ॥ १९६ ॥ फलार्थं विह्ियज्ञतपोदानादिभिये स्वगं जितवन्तः स्वगपदं धर्म डतव- न्तस्ते वक्ष्यमाणक्रमेण पूमादीन्संमवन्ति। पृपाचमिमानिनीर्देवताः प्राप्रुबनिति। तत्र चन्द्रं यावदारोदणं वासाद्वरोहणं पदीं पृथ्वीं तन्रत्यानोषधिबनस्पती- न्संभवन्तीलयथः । तत ओषधिवनस्पतीन्भुक्तवतोः ज्ञीपुरुषयोविशुद्धे शक्रशो
णिते पश्च धातूनिलयादि पृबाक्तममुसधयम् । न पएनयन्नाधनुष्ाय देहपाताद्- ध्वेमुक्तक्रमेण यान्यायान्ति च । अत एवोक्तं भावता-
“ गृत्रागतं कामकामा डमन्त , इति गीतासु ॥ १९५ ॥ १९६ ॥ उक्तविपयंये दोषमाह-
प्रायशित्ताष्यायः 1 याहवद्वयस्परतिः। १०२१ ( यतिप्रकरणम् ४)
एतद्यो न विजानाति मागंहितयमार्मनः॥
दन्द्शुकः पतङ्गो वा मवेत्कीरोऽथवा कृमिः॥ १९७॥ उक्तमात्मनो मागंद्रयं यो न विजानाति ज्ञात्वा च तन्मागेगमनोषाये नानु- तिष्ठति, स दन्दशूकः सैः पतङ्गः पक्षी कपिः कीटो वा भवेद् ॥ १९७ ॥ उपासनेतिकतंव्यतामाह- ऊरस्थोत्तानचरणः स्ये न्यस्येतरं करम् ॥ उत्तानं किंचिदुत्रम्य मुखं विष्टभ्य चोरस। ॥ १९८ ॥ निमाताक्षः सखस्थां दृन्तद्न्तानसंस्ए्शन् ॥ ताटुस्थाचरजिह्श्च सं्रतास्यः सुनिश्वरः॥ १९९ ॥ संनिरदेद्दियग्रामा नातिनीचोच्छितापनः ॥ दिगुणं जिगणं वाऽपि प्राणायाममुपक्रमेत् ॥ २०० ॥ ततो ध्येयः स्थितां योऽपां हृद्ये दीपवस्पमुः ॥ धार्येत्तत्र चाऽऽ्मानं पारणां धारयन्बुधः ॥ २०१॥ अनतिनी चो च्छ्िति आसन उपविहयोत्तानौ चरणौ स्थापयित्वा प्मा्तनं बदति यावत् । तदुपरि सन्ये करे दक्षिणं करपृत्तानं निधायाऽऽस्यं किचिवु- भमम्य वक्षसा च कायं विष्टभ्याक्षिणी निभीरय रागद्रेषादिरजस्तमःकायतरि- रोपि स्का मनःप्रसादादिकमास्थाय दन्तपद्क्त्योरन्योन्पसंस्पश्े षरिह- र॑स्ताषटनि जिहापचरां ृत्वा निष्कम्पः सन्विषयभ्य इद्ियाणि प्राह द्ादश्षमाश्रिकार्कनीयसः पाणायापाद्िगणं भिगुणं षा प्राणायामं कुयात् । ततो दथोप्नि हितसंहकना दीपं मेदर्षणे दीपवदवस्थित आतमा सर्वैष्वरो ध्येयधि- न्तनीयः । ध्यानानन्तरं धारणां कुष॑स्तत्राऽऽत्मन्यारमानमात्मीयं भनो धार- येभियच्छत् । दतात्रयः- ८५ निवति विजने स्थने हभ चेव मनोरमे । निनेन्तुके निराबापे शकंरावाडुकादिभिः ॥ दान्द। दिविति स्थने शुम कृत्वा तु सस्तरम् । बद्वा सुखासनं तत्र प्राङ्मुखो वाऽप्युदङ्मुलः ॥
[1 1 "मि [+
१ ङ. 'स्मवान् । द।२ ड, न्यस्वोर्तरं । ३ ड, “रप्येन्दियधामं नाः । ज छ, क्षणी दा ।
५ [+*९ ५ १०२२ अपराकापराभिधापरादिलयविरयितयीकासमता- [ ९ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४) कृत्व सुनते देहं सप्तमं यागवित्तमः । नमस्कृत्य महादेवं महायोगीश्वरं हरिम् ॥ शोधयित्वा पुरा नाडीः प्राणायामांश्वरेत्तवः । प्राणायामांश्वरेत्तावदयावचित्तं प्रसीदति "” ॥ महामारते-“ यमनियम(माप्तन) प्राणायामप्रत्याहारधारण- ध्यानप्तमाधयोऽष्टावङ्गानि योगस्य '” ॥ ब्रह्मपुराणे-““ ब्रह्मचथमहिपा च पत्यास्तेयापरिगरहान् । सेवेत योगी निष्कामो योग्यतां स्वमनो नयन् ॥ स्वाध्यायशौचपतंतोषतपांपति नियतात्मवान् । क्वाति ब्रह्मणि तथा परसमिन््रैवणं मनः ॥ एते यमाश्च नियमा; पश्च पञ्च प्रकीर्तिताः । विशिष्टफठदाः काम्या निष्कामानां(णां) विमुक्तिदा; ॥ एकं मद्रापस्नाद्ीनां पतमास्थाय गुणेयुतः । यमास्येनियमाख्येशव युञ्जीत नियतो मुनिः » ॥ वायुपुराणे--“"पद्ममरधाप्िनं वाऽपि तथा स्वसिकमापतनम् । आस्थाय यागी युञ्जीत कृत्वा तु प्रणवं हदि ” ॥ मार्कण्डेयपुराणे-“ प्राणापाननिरोषश्च प्राणायाम उदाहतः ” ॥ विष्णएराणे-“ प्राणाख्यमनिटे वहयमभ्याप्ताक्किय(त्कुरोते हि यः| प्राणायामः प्र विज्ञेयः सनीजोऽबीन एव च " ॥ सबीजः समच्रकः । अबीज इतरः । मार्कण्डेयपुराणे--““ ठषुमरध्योत्तरीयारम्यः प्राणायामन्निषोदितः | तस्य प्रमाणं वक्ष्यामि तदटकं शृणष्व मे ॥ खषुद्रोदशमात्रस्तु द्विगुणः प्त तु मध्यमः | त्रिगुणाभिस्तु मात्राभिरुत्तमः स उदाहतः ॥ निमेषोन्मषणे मात्रा ताड छष्वक्षरस्तथा ” ॥ योगयाङ्गवसकयः--“ अहुिमोक्षत्रितयं जान्वोः परिमार्जनं वाऽपि । ताखक्नयमपि तज्ज्ञा मात्रापज्ञ प्रशसन्ति"? ॥
१ छ. "यागेश्च २ क. प्रहुम् । से ३ छ. म् । संवीत । क, "तां खमनो नयेत् । स्वा ५ क, नन्प्रणवं । ६ क, ध्योतुरी' ।
प्रायकश्चित्ताध्यायः 1 ( यतिप्रकरणम् *)
याह्वरवयस्परतिः ।
देवटः“ त्रिविधः प्राणायामः कुम्मो रेचनं पूरणमिति । निःश्वाप्तनिरोषः कुम्भः । अजल्लनिःश्वापतो रेचनम् । निःश्ापतध्मानं पूरणमिति । स्त पुनरेकद्वि्नभिरुद्धा-
तेदरप(दुमैन्दस्तीक्ष्णो वा मवति । प्राणापानव्यानोदान-
१०२९
समानानां पतकदुद्रमन(म्य) मृधानमाहत्य निवृत्तिरुद्धातः "' ॥ माकण्डेयपुराणे- ५ प्रथमेन जयेत्ेदं द्वितीयेन तु वेपथुम् ।
विषादं तु तृतीयेन जयेदोषमनुक्रमात् ॥
मदुत्वे सेवमानस्य िहशादृलकुञ्जराः।
यथा यान्ति तथा प्राणो वयो मवति योगिनः ॥ वर्यं सन्ते यथेच्छातो नागं वहति हस्तिपः । तथेव योगी छन्देन प्राणे नयति साधितम् ॥ यथा हि प्ताधितः तिह मृगान्हन्ति न मानवान् । तेद्वनिषिद्धः पवनः किल्विषं न वृणां तनुम् ॥ तस्मादुक्तः पदा योगी प्राणायामपरो मवेत् । हत्थं योगी यताहारः प्राणायामपरायणः ॥ जितां जितां शनेमूमिमारु(रो)हेत्त यथा गृहम् । दोप्रर्व्या्धिं तथा मोहमाक्रान्ता मूरनिजिंता ॥ विवर्षयति नाऽऽरोेत्तस्मादरूमिमनिरजिताम् । प्राङ्नाम्यां हृदये चाथ तृतीया च तथोरसि ॥ कण्ठ मुखे नापिकाम्र नत्रभूमध्यमूरपपु । किचित्तस्मात्परसिमिश्च घारणा परमा स्मृता ॥ द्रौता धारणाः प्राप्य प्राप्नो्क्षरप्तात्म्यताम् ।
नाऽऽध्मातः क्षुधितः श्रान्तो न च ्याङ्ुखचेतनः ॥
य॒ञ्जत योगे रजन्द्र याग सिच्यथमाहतः । नातिशीते न चेवेोष्णे द्वदे नाम्ब्वनिखात्मके ॥ काष्टेष्वतेषु युञ्जीत न योगे ध्यानतत्परः । सशब्देऽत्चिजराम्यान्े जोणमोष्े चतुष्पथे ॥ दष्कपणंचये नद्यां इमश्ञाने सरप्तरीरषे । सभये कूपतीरे वा चैलयवरमीकपंचये ॥
१ छ, "भदुस्ती २ छ. मृततवेसे"। ३ छ नियति । ४ छ. "जिताः । वि" । ५ क. ेत्रश्रू ।
१०२४ अपराकोपराभिधापरादिल्यनिरचितटीकासमेता-- [ रतृतीयः- ( यतिप्रकरणम् * )
देशेष्वेतेषु तत्त्वज्ञो योगाभ्यां विवभयेत् । पर्वस्यानृपपत्तो च देशकाछविवर्िते ॥ न स्ततो दर्शनं यागं तस्मात्तत्परिवनयेत् । वोषनिताननादल मृदत्वाद्यो युनक्ति वै ॥ विघ्नाय तस्य ये दषा जायन्ते ताननिबोष मे! बाधिर्यं जडता लोपः स्मतेमूकस्वमन्धता ॥ ज्वरश्च जायते सद्यस्तद्दज्ञानयोगिनः । प्रमादा्योगिनो दोषा यदेते स्युधिकित्पितम् ॥ तेषां नाशाय कतैव्यं योगिनस्तन्निबोध मे | लिर्धां यवागूमल्युष्णां मुक्त्वा तत्रैव धारयेत् ॥ वातगुरमप्रश्ान्त्यथ गृरमावर्ते तथा दषि। यवागूं वाऽपि पवनं वायु्रन्थीन्प्रति ्िपेत् ॥ तद्वत्कम्पो(गखे) महाशरं स्थितं मनपति धारयेत् । विघाते वचसो वाचि बाधिर्ये श्रवणेन्िये ॥ तथेवाऽऽम्टफलठं ध्यायेत्तषतिं रप्नेन्दिपे । यस्मिन्यस्िन्हना देश्चे तरिस्तद्पकारिणीम् ॥ धारयेद्धारणामृष्णे शीतां शीते विद्हिनीम् । कटे रिरपि प्रस्थाप्य काष्ठं कष्टेन ताडयेत् ॥ टृप्तस्मतेः स्मतिः सद्यो योगिनस्तेन जायते । यावत्पृथिव्यां वाय्व्ची व्यापिनावपि घारयेत् ॥ जमानुषात््तस्वनाताट्ाधा स्याचेचिङ्कित्सयेत् । अमानुषं प्त्वमन्तर्योगिनं(नः) प्रविशेददि ॥ व।यवभ्निधारणादेनं देहसंस्थं विनिदहेत् । एवं पवोरमना कायो रक्षा योगविदा नूप ॥ धमाथकाममेक्षाणां शरीरं साधनं यतः | प्राणायामा दश द्धो च धारणा प्राऽमिषीयते ॥ द्रे धारणे समते योगे योगिभिस्त्छदर्िभिः।
छ, क, = ऋ
तथा वे योगयुक्तस्य योगिनो नियतात्मनः ॥
~न ~ ल ण 0 ज 9 म -- न> - -न------>- › क ------
प्रासथित्ताध्यायः ] यान्ञवरक्यस्प्रतिः। १०२५ ( यतिप्रकरणम् ४ )
स्वे दोषाः प्रणरयन्ति स्वस्थश्चेवोपनायते । 0» ०५ *
इक्षते च पर बरह्म प्राकृताश्च गृणान्प्रथक् | व्योमादिपरमाणुश्च तथाऽऽत्मानमकस्मषम् "' ।
तथा--““ शब्दादिम्या निवृत्तानि यदक्षाणि यतात्मभिः । प्रत्याहियन्ते योगेन प्रत्याहारस्ततः स्मृतः ? ॥ हारीतः--““ अणत्वाह्ठाघवाच्चापलाद्वायोर्योगञ्रष्टस्य मनपः समानी. यार्थ योजनं प्रलाहारः ”' । विष्ण॒प्राणे-““ शब्दादिप्वनुरक्तानि सम्यगक्षाणि योगवित् । कुय|चित्तानुकारीणि प्रत्याहारः स उच्यते ॥ वरेयता परमा तेषां जायतेऽतिबलात्मनाम् । इन्द्रियाणामवरयेत्तेनं योगी योगसाधनः ' ॥ देवलः-““ शरीरेन्ियमनोबुध्यात्मनां घारर्णोद्धारणा "' | अत्राऽऽत्माऽदकारः | ङ्क; -- ५ मनःप्यमनात्तञज्ञेषारणेति निगद्यते " | मारण्डेयपराणे-“ योगयुक्तः सदा यागी ट्ध्वाहारो जितेन्द्रियः । सक्ष्मास्त॒ धारणाः पक्त भूराद्या मृचि घारयत् ॥ धरित्रीं धारयन्योगी गन्धपोकषम्यं प्रप्ते । आत्मानं मन्यते प्रथ्वी तद्भन्धं च जहाति पसः॥ तथेवाप्प रपं सृकं तद्द्पं च तेनापि । स्प वायो तथा तद्भहिप्रतस्तस्य धारणाम् ॥ ग्योभ्नः सूृक्षपप्रवृत्तस्य शब्दं तद्रजदाति सः । मना प्वेमृतानां मन आविशते यदा ॥ मानं धारणां बिभ्रन्मनःपेोक्ष्म्यं जहाति च । तदह द्धेमशेषाणां सत्वानामेत्य योगवित् ॥ परिलयजति संप्राप्य बुद्धिपोक्षम्यमैनुत्तमम् । एतासां धारणानां तु पतपतानां सोक्षम्यमाक्तवान् ॥
१ क.घ. स्वस्तिशचै २ क, “जितवान ३ छ. 'वचेस्ते। ४ क, "णा 1 ७० ५ क. यदि। ६ क, "मनन्तरम् । एः । १२९
१०२६ अपराकापराभिधापरादिलयबिरवितदीकासमेता- [ ३ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् * ) दष्टा ष्टा ततः िद्धि त्यकत्वा त्यकत्वा धरां मेत् । एतान्येव च स्थाय पत्त सुक्ष्माणि पार्थव ॥ भूराहीनां विरागोऽत्र सद्धावज्ञस्य मुक्तये "।
विष्णुपुराणे “प्राणायामेन पवनैः प्रल्ाहारेण वेन्वरिथः । वशीकृते ततः कुयास्स्थितं चेतः हमाश्रये ॥ तद्रूषप्रत्ययायेकपंततिः प्ताऽन्यनिःसपरहा । तध्चानं प्रथमेरङ्ेः षट्मिरनिष्पाद्ते नुप » ॥
अयप्थः-- ब्रह्मरूपपरययास्मिका संतति; प्रवाहः, सा विषयान्तरासं- स्पृश सती ध्यानमिस्युस्यत इति ।
तथा-- तस्यैव कल्पनाहीनं स्वरूपग्रहणं हि यत् । मन्ता ध्याननिष्षायं प्षमायिः सोऽमिधीयते '' ॥
तस्य ब्रह्मणः कटपनाह।नं ध्येयं ध्यानं ध्यातेतिमेदप्रल्य यरहितं ध्यानन- नितसस्कारसहितेन मनसा निविकरपकमहं ब्रह्मास्मीति परत्यक्षसपापिः। धियमाणक्षरीरस्य ब्रह्मसाक्षात्कारोऽपि मानस इत्यभिप्रायेण पनपेप्युक्तम् । मुक्तावेव स्वयंपरकाश्चो ब्रह्मीभावः । शरीरपातोत्तरकाखा च मृक्तिरिदयतो वाक्याद्रम्यते ।
पिष्णुः--“ उरुस्थोत्तानचरणः प्ये करे करं न्यस्य तादुस्था. चरनिह्वो दन्तेदेन्तानपसपशन्छं नप्तारं पश्य- ` न्दिश्िस्त्वनवछोकयन्विभीः प्रशान्तात्मा वचतुर्व- शत्यात्मतक्चैम्येतीतं चिन्तयेन्निल्यमतीन्द्ियमगुणं शाब्दस्यर्शरपरूपगन्धातीतं सवैस्थमतिस्य॒रं सवैग- मतिपृक््मं॑सवेतःपाणिपादान्तं सवेतेक्षिशिरोमूलं सवेतःशक्तिमेवं ध्यायेत् । ध्याननिरतस्य संव- त्रेण योगाविमवि मवति । अय निराकार टक्ष्यबन्धं कतुं न शक्रोति, तदा पृथिव्यप्तेना- वायाकाशादिमनेवरद्धचात्माग्यक्तपुरुषाणां पुवं पूत ध्यत्वा तन्न ठञ्वशृक्ष्यस्तंपरित्यजेदपरमपरं ध्यायेत् । एवं पुरुषो ध्यानमारोहेत् । तत्राप्यस-
१क परं।२क, मूतादीः।३क. वस्यचमु1 ४ क, मनस ।५क. पो योगमा'।
प्रायश्षिसाध्यायः ] याञ्नवरक्यस्मतिः। १०२७ ( यतिप्रकरणम् * )
मर्थो हृदयपद्मप्य मध्ये दीपवत्पुरुषं ध्यायत् । एवं पुरुषध्यानमपोहेत् । तश्राप्यप्तमर्थो मगवन्तं बापु देवं कुण्डदिनमङ्ग दिनं वनमाडाविमूषितोरस्कं स्वरूपं चतुभुनं शाङ्खचक्रगदापद्मषरं चरणमध्यगतवघुषं ध्यायेत् । यद्यध्यायति तत्तदामेतीति ध्यानगृष्यम् । तस्मात्सवेमेव क्षरं त्यकंत्वाऽक्षरमेव ध्यायेत् । न पुरुषं विना िचिदप्यक्षरमस्ि तं प्राप्य मुक्तो मवति "|
मनुः-- ““पुरमाक्रम्य प्तकङं शेते यस्मान्महाप्रमुः । तस्मात्पुरुष इत्येव प्रोच्यते तत्वचिन्तकेः ॥ प्राग्रात्रापररत्रेषु यागी नित्यमतन्दितः। ध्यायते पुरषं नित्यं निगुणं पञ्चविंशकम् ॥ एतद्वो ऽमिहितं पव निःश्रयप्तकरं परम् । सस्मादरप्र्य॒तो विप्रः प्राप्रोति परमां गतिम् ॥ एवं स मगवान्देवा छोकानां हितकाम्यया । धर्मस्य परमं गुद्धे ममेदं सषमुक्तवान् ॥ सवमात्मनि सेपदयेत्छच्चपच समाहितः । सर्वमात्मनि सपरयन्नाधर्मे कुरुते मनः ॥ शातमैव देवताः सवी: सवैमात्मन्यवस्थितम् । आत्मा हि जनयत्येषां कमेयोगं क्षरीरिणाम् ॥ रवं पनिवेशयत्सषे तु चेष्टनस्पश्नेऽनिलम् । पद्क्तिद्धयोः परं तेनः सोहोऽ(हिऽ)पो गां च मूर्तिषु ॥ मनतीन्द्रं दिशः श्रोत्रे कान्ते विष्णं बले हरम् । वाच्य मित्रमृत्सरगे प्रजने च प्रजापतिम् ॥ परशापतितारमेतेषामणीयां पमणोरपि । रुक्माभं स्वप्रधीगम्यं विद्यात्तं पुरुषं परम् ॥ एतमेके वद्न्त्यभ्नि मनुमन्ये प्रजापतिम् । इन्द्रमेके परे प्राणमपरे ब्रह्म शाश्वतम् ॥ एष स्तवौणि मृतानि प्श्चमिन्यौप्य मूर्तिमिः। जन्मव्रद्धिक्षये निलयं संप्तारयति चक्रवत् ॥
१ क, ध्यानं गु*। २क, ष्टो; प । 3 क, “सीन्रदि')
१०२८ अपराकापरामिधापरादिल्यनिरचितदीकासमेता- [ ३ तृतीयः-- [र ( यतिग्रकरणम् * ) य एव रसवमतष परदयत्यात्पानमात्मना । स स्वेप्तमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम् " ॥ १९८ ॥ | १९९ ॥ २०० ॥ २०१ ॥ गसिद्धेलक्षणमाह- €+ » [ ऋऋ कि, ९ ® कष र अन्तधन स्प्रतः कान्तदष्टः श्रव्रन्नता तथा ॥ निजं शगीरमर्मृञ्य परकायप्रवेशनम् ॥ २०२॥ अर्थानां छन्दतः मृशियागसिदधेस्तु रक्षणम् ॥ भिदे योगे व्यजन्देहममरतसाय कल्पते ॥ २०३॥ अन्तधांनमदटयशरीरत्वम् । तच्चाणुपरिमाणत्वे तस्य मवति । ताभि. माख्यगुणप्राप्टया, स्पतिजेन्मान्तरानभताथविषया । कान्तिः कमनी यस्व, ष्ट रतौ तानागतव्यवहितविप्रर(कृ)ए्ाथ(थ)विषया । भ्रात्रज्नता भ्रोत्रेनद्रियसाक्षा- त्कारितम् । अनेन चाऽऽत्मन्यतिरिक्ताव्यक्तवुद्दकारपञच्चतन्मात्रकाद शे न्दियपश्चभूतानां साक्षात्कारित्वपरपटक््यते। निजं स्वकाय शरोर पूवकमारन्ध- मृत्सृज्य परकायं प्रविश्य तदन्तगततया तद्विषयोपमोकतृतवम्। अथानां पृथिव्या. दीनां स्रष्टग्यानां स्वेच्छया स्वातन्त्येणात्पादनमिलयतव्ागासिद्धटक्षण लिङ्गम् । एतच्च सक्षणमेव योगसिद्धनं प्रयोजनम् । प्रयोजनं त्वमतीभाव एव, तदाद-सिद्ध् योगे त्यजन्देहममरृतस्राय कल्पत इति । त्यजन्देहमितिवचनसामथ्या च्छरीरं नास्ति मुक्तिरिति दशयति । युक्तं चेतत् । मुक्तिं बन्धाभावः । वन्धशोपा- पिभतान्तःकरणसबन्धः । शरीरं च बध्यतेऽन्तःकरणेन, शरीरी तेनापाषी- यत इति व्याहृतम् । रागदेषमोदादीनां भक्षयोऽन्तधानादिगुणोदयश् न माक्तः; प्रत्यत मोक्षान्तरायः । अत एव च तत्राऽऽसक्तियागिना परिहरणीयेोति यत्नतः दाद्चकारेर स्यते ॥ २०२ ॥ २०३ ॥
एतत्सर्वं यति प्रयभिदितम् । वानपस्यं मतीदानीमाह- अथवाऽप्यमभ्यस्न्वेद्ं न्यस्तकमां वने वसन् ॥ अयाचिताशी मितभुक्परां (संद्धिमवाप्नुयाठ ॥२०९ ॥ चतुण। वेदानामेकं बेदमेकां श्राखामरण्पे विजने । अयाचिताशी स्वयग्रपनता- न्नारी, मितमुक्प्राणधारणायेव युञ्जानो न्यस्तकमां लयक्तकाम्यनिषिद्ध-
१ क, (्टृदश्चः। २ कृ, 'तालमवि। 3 छ, ननां द्रः । ४ छ, अचक्षः । ५ क, शरणयैः।
प्रायक्ित्ताध्यायः ] याज्ञवर्क्यस्मृतिः । १०२९ ( यतिप्रकरणम् ४)
क्रियः । अथवा ब्रह्माणि नि्षिप्तावहयकक्रिथः। परां सिद्धि पक्तिमवाप्तु-
यात्र ॥ ~^०४॥
इदानीं ग्रहस्थं प्र्याह- न्यायानितधनस्तचनज्नाननिष्रोऽतिधिप्रियः ॥ श्राद्कृरसप्यवादी च ग्रहस्थाऽपि विमुच्यते ॥२०९५॥
|
न्यायनानिषिद्धन कमणाऽनितं स्वीकृतं धन येन स न्यायानितधनः। तथा तखज्ञाने निष्ठा तास्पयं यस्य स तचखज्ञाननिष्ठः । अतिथयः प्रिया यस्य सोऽतिथिमियः । तलियलरेन च तत्पनकत्वं लक्ष्यते । राद्धमावहयकं पार णादिकं करोतीति श्राद्धकृत् । भूतहिताय वाक्यं सलं तद्रदतीद्येवंशी लः सत्यवादी । एवंविधो गरहस्थांऽपि विपच्यतेऽपटज्यते । अपिक्षब्देनान्येऽप्यान्न- मिणो ग्र्यन्ते । अनर च न्यायाजितधनस्वादिभि्वेणीश्रमधमी निलयसैमित्ति- काश्चापरक्षिता ज्ञानसाहिता पक्तये विधीयन्ते, तदेतन्याख्यानं केचिननानम- न्यन्ते, यत एतदथांयाः स्परतेरस्याः धुतिविराधः स्यात् । तथा हि-
“न कर्मणा न प्रनया धनेन त्यागेनके अप्रतत्वमानशुः | परेण नाकं निहितं गहायां विभ्राजते यद्यतया विदहानिति इत्यनेन गरहस्थधप्राणां यागादेकपप्रजापादनादांनापपरततवप्राप्रेहतमाव प्राताषध्य यतानामेव तत्पाप्चावध्रायते । तेनात्र त्यागरब्देन ब्रह्मचयाद्याभ्रम- जयक्रमेणां लयागादयरतोमाव इति प्रतिपाद्यते । तथा यतिग्यतिरिक्ताभ्रमिणां
® ®
दण्यरकमाप्तसतरवापृतप्राप्तारातव च्छान्दार्यापानषत्-
सवं एते पुण्यलोका मवन्ति ब्रहमपस्थोऽमतत्वमेति ” इति ॥
कि
बरह्मसंस्थो भिक्षुः । तथाऽग्रिहोत्रादीन्यावश्यकानि कर्माणि दुरितक्षयाय श्रुल्या विहितानि । तानि मुक्तये विदधाना स्मरतिः श्रुटया विरुध्यत एव | यदुच्यते श्चलेव- (( कि कि क
वेकेदेषान्त यतन दानेन तपप्ता न चे(ऽनङ्)केन " ६९
इत्यादिकया वण।श्रमकमाणगि मुक्तां विनियुक्तानीति, तन्न ब्ह्मवानेच्छा चै
यापेव ह्येषा श्रतिः कमणां विनियाक्ती, न मक्ता नापि तत्सापनेज्ञाने। इच्छाऽपि च विधेयप्रतियागिनी भवति। यथा मेषजविश्चेषस्य बय॒क्षा। ननु च
१ डः, "्यागत< । > छ, ययुच्यः । ३ छ, विधीय ।
१०३० अपराकोपराभिधापरादिदयविरवितदीकासमेता- [६ तृतीयः-
( यतिप्रकरणम् *) पधानेऽन्यत्मपीयते न गुणे, विविदिषन्तीलयत्र च बेदनपिच्छां प्रति प्रधानम् । तेन विद्यायामेवमाचेच्छां परति क्मीभूतायां कमणां विनियोगो नेच्छायाम् । यथाञग्वेन जिगमिषतीर्यश्वस्य गती, न पुनस्तदिच्छायापित्यसच्यते । सलं प्रथानेऽन्यदिनियुज्यते । प्रधानं तु द्विषिषम्- शाब्दपा्थं च । तत्र श्ाब्दम- न्वय उपयुञ्यते नाऽऽथेम् । अत एव राजपुरषभानयेति पुरुष आनयनेन सेबध्यते, न राजाऽयेतः प्रधानमृतोऽपि। स हि शब्देन विक्षेष(ष्य)तया परधान- भूतं पुरूपं भरति बिशेषणतां नीयते । सन्नन्तेषु च शब्देषु इच्छैव प्रत्ययाथत्वा- त्परधानम् । तेन तत्रैव यज्ञादिविनियोगः । अश्वस्य तु गस्यन्वथः प्रमाणान्तर- वक्षाश्न शब्दतः भरसिद्धहेतुकायामपि विषेदिषायां, वैदिको यन्नादिरूपायः पश्चुपाप्नाविव वित्रादि “चित्रया यनेत पशुकामः" इत्यत्र । कि च क्मांगि ुवेताऽहं कती कपेणां फलभोक्ता चेतिप्र्ययदाद्येपवलम्बनी. यमू 1 तक्वज्ञाननिषटठेन पुनरस्येव प्रत्ययस्य मिथ्यार्वमापाधम् । ततश्च बवान. कपेणोधिरोधाद समुच्चयः षोडशिन इव प्रहणाग्रहणयोः। फ च परमकार्या- मेदेऽवान्तरब्यापारभेदे तु कारकं कारकान्तरेण सपच्चीयते । यथा “५ जरण- येकहायन्या पिङ्काक्ष्या सोमं कीणाति ” इदयत्राऽऽरण्यमेकहायन्या न पुनरवान्त- रव्यापारैक्ये, न हि व्रीहयो यवैः समुच्चीयन्ते । तुरयं च ज्ञानकमंणोवैरितक्ष- पणमवान्तरकारयम् । न च ज्ञानस्याविद्यानिषत्तिरेव काथ नतु कमक्षय इति वाच्यम् । न हि कमेजन्याया अविद्यायाः कपाण्यक्षपयता ज्ञानेन नित्ति, शक्या कतम् । तस्मान्यायविरुद्धमपि समचचयस्मरणं स्म्रतयन्तरषिरुद्धं च । तत्र पहाभारते-
शुक उवाच-- “ यदिदं वेदवचनं कुरु कमे सयजेति च । कां दिशं विद्यया याति कां च गच्छति कर्मणा ॥ ८वे चान्योन्यैरूप्य वतते प्रतिकृरता(तः) । र््युक्तः प्रत्युवाचेदं पराशरघुतः सुतम् ॥ कमवि्य।मयावेतो व्याख्यास्यामि क्षराक्षरौ । यां दिशं विद्यया याति यां च गच्छति कर्मणा ॥ गृणुषवकमनाः पत्र गहरं ह्येतदन्तरम् । कमेणा बध्यते जन्तुविद्यया च प्रमुच्यते ॥
१ क, “न्यद्विधी। २ क, तेनावि ह क. प्पारामेः। * छ. ^रेक्योन । ५ क. एदय चान्योः न्यसूपे वतेते प्रतिकूतः । ६० । ९ छ. युक्त्वा प्र" ।
प्रायश्चित्ताष्यायः ] याद्वरकयस्मृतिः। १०३१ ( यतिप्रकण्णम् * ) तस्मात्कमे न कुवन्ति यतयः पारदरीनः कमेणा मायते प्रय मूतिमान्ोडशात्मकः ॥ विद्यया जायते निल्मग्ययो ह्यग्ययात्मकः । कम त्वेके प्रशेप्तन्ति स्वल्पबुद्धितरा नराः ॥ ` तेन ते देहजातानि रमयन्त उपाप्ते । ये तु बुद्धिपथं प्राप्ता धमैनेपुणदा्रीनः ॥ नते कमे प्रशञेपन्ति कूपं नद्यां पिबन्निव । कमेणा फलमाप्नोति मुखद्ुःखे मवामवो ॥ विद्यया तद्वामरोति यत्र गत्वा न शोचति । यत्न गत्वा न म्रियते यत्र गत्वा न जायते ॥ न हीयते यन्न गत्वा यत्न गत्वा न वैते” इति। पाकष्डेयपुराणे पितापु्रसंवादे- ४ एवं पपतारवकरेऽसमिनश्रमता तात प्रकटे । ज्ञानमेतन्मया भोक्तं मोक्षपप्रा्िकारणम् ॥ विज्ञाते यत्र प्र्वोऽयमुग्यजुःप्ामपज्ञितः । “ क्रियाकटापो विगुणो न सम्यक्प्रतिभाति मे॥ तस्मादुतपन्नबोधस्य वेरदमे कं प्रयोजनम् "| ृहस्पतिः-- “पवये ज्ञानं तपो दानभेतद्धभंस्य साधनम् ॥ धमोत्मुखं च ज्ञानं च ज्ञानान्मोक्षोऽधिगम्यते ” इति । तस्मादुक्तपिरोधपरिहाराय स्पृतिरियमेवे व्याख्यातव्या। ग्रहस्थोऽपि विधि विहितकमेकारी मुक्स्यनर्हाऽपि तछहताननिष्त्वाद्विमुच्यते किं पनभिक्षः कमे त्यागी त्सङ्गानेकनिष्र इति । तदेतदन्ये नानुमन्यन्ते । न हि समुच्चयविधाय- कस्मृतेः ध॒तिविरोधादपरापराण्यपस्ति । यतः समुचवयविधायकं प्रत्यक्षमेव श्रुतिवाक्यमस्या पृटमस्ति । तथथा-
“५ विद्यां चाविधां च यस्तद्वेदोभयं पतह । अविच्या मत्युं तीत्वी विद्ययाऽमृतमश्ते * इति।
विधा ब्रह्महनानम् । अविधा कमे । तदुभयं सह समृषयं यो वेदानुष्ठान पयेन्ततया जानाति स कमणा मृत्युं मृत्युफलदं दुरितं तीत्वाऽतिक्रम्य
१क. प्राप्तं । २४, विषिधविः। ३ क, "ति स्वक ।
क~ ¢)
१०३२ अपराकोपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता- [९ तृतीयः- ( यतिप्रकरणम् ४ ) विधययाऽग्तमश्चुत इति भसिद्धाथम् । अत्र च विद्याश्षब्दं देवताज्ञानपरत्वेन केचन व्याचक्षते, तदयुक्तम् । परृतहान्यपरकृतपक्रियाभसङ्गात् । “ईशा वास्य- म्" इल्यादिना परमेश्वरस्यैव प्रकृतत्वात् । एवमत्र मत्रे विद्याकमेणोरमृती- भावे समुच्चयः । तद्पपाद्कतया चीवान्तरव्यापारमेदो वचया मृत्यु तीत्वेति कथितः । क्त्वाप्रत्ययेन च विद्यां परति कमणोऽङ्गभावः। एतदेव स्पषएटयति- ८८ विविदिषन्ति यज्ञेन ” इत्यादिश्रुतिः । यद्यप्यत्र विविदिषा भत्ययाथत्रा- च्छब्दतः परधानं तथाऽपि न तत्र यज्ञान्वयो वाक्यप्रमेोऽथसिद्धस्वात् । तथा हि-न हि विविदिषासंबन्धमन्तरेण विदाथंता यज्ञादीनामास्ति। न ह्यनि- प्यमाणे प्रधानं भवति, तेन य्नादीन्पति विद्यायाः; प्राधान्यादतेदिषान्व- यस्तेषां गम्यमाना न विधेयः) कि तु विच्यान्वय एवाप्रापघत्वात् । यथा “एतयाऽ- न्ा्यकामं यानयेत् „ इत्यत्र याजनान्वयमरृच यागान्वय एव प्राप्तोऽन्ना्यका- मस्य विधीयते । अत एव चाश्वेन निगमिषतीत्यत्राश्वेन गत्यन्वयः शाब्द एव ।
® _ ® @> नटः, [&.
अस्तु वा चिविदिषेव यज्ञादीन्मति भधानं किं तु विविदिषाप्रयोजनीभूतया
५2 ~ ® कि क रं
च विद्यया विरिष्टेच्छा विविदिषोच्यते। यच्च प्रयोजनवतोऽङ्ग तत्मयाजन- स्यापि । यथा “अनि चित्वा पतौ्नामण्या यजेत'' इति । अत्र सोत्रापण्यनचि प्रत्यङ्ग भवन्ती तत्मयोजनं यागं भरति चाङ्गता याति । विद्याऽपि चापवर्गेण फटेन फटवती सतीच्छायाः प्रयोजनं भवति, न केवला । ततश्च विद्योङ्गमावं भज- न्तोऽप्यविदयादयोऽपवर्गेऽङ्गतां यान्ति। विच्यायाञ्चपवगंः फटे “ ब्रह्मविदा. मति परम् । ब्रह्म वेद बह्म भवतिं ” इत्यादिवाक्यप्रसिद्धः । न च वाच्यं यथाऽऽधानमाहवनीयादिस्वरूपोत्पच्यङ्गं न तु तत्कायोत्तिरक्रत्वथं तथा यज्ञादयोऽपि विद्याखरूपमुत्पादयन्ति न तु तत्कायेमपवर्म ङुेन्तीति । युक्तं ह्यापानस्याऽऽहवनी यादिस्वरूपोत्पत्तिमात्रशेषत्वम् । न द्याधानवि- नियोगदश्चायां “५ यदाहवनीये जुहति ” इत्यादिभिराहयनी पादीनां प्रयोजन- वतामवगमोऽस्ति । भ्रस्तिद्धे ह्याहवनीयादो तत्मयोजनावगमो भवति । तत्प्रसिद्धिश्वाऽऽधान विनियोगायत्ता । तेन पमेमाधानमभ्निषु विनियोज्य पश्चारकतुष्वभ्रयः । तेनागदया विनियोक्ष्यमाणातीन्धरियाहवन(यादिस्वरू- पदोषताऽऽधानस्याऽऽश्रयते, न तु गतिस्रंभवे ) संभवति चात्र गतिः) यज्ञा दिषिनियोगाल्ागेव विदाया अपवेता्गानात् । विध्यस्वरूपस्य वेन्धिय-
किणि रि पगम्य
१ छ. चाऽऽवतेनव्याः । २ क, ्योऽ्यसिः।३ क.म्ते । तच्च । ४ छ. 'तीच्छया भर । ५ क, 'याङ्गाभावं.भजन्तोऽपि पि" । ६ छ. कषद । न ।
प्रायश्ित्ताध्यायः } याहवबस्वयस्मृतिः। १०३१ ( यतिप्रकरणम् *)
कत्वात् । नच यथा पश्वादीनां प्रमाणान्तराद्िदितपुरुषाथभावानां श्ाल्ञेण चित्रादिरूपाया विधीयते तथा विधायां य्गादिरिति वाच्यम् । तस्य भरमा- णान्तरतः पुरुषायेत्वव्रेदनात् । तस्माच्छास्ावगम्यापवर्महेतुभूतायां विधायां सा्षादिच्छादारेण वा यत्ञादयो विनियुज्यन्त इति सिद्धम् । ततश्च सर्वा- ण्येवाऽऽवहयकानि वणश्रमकमीणि बैक्षे साध्ये ब्रह्मज्ञानेन समुच्चीयन्ते । न कमणा इदादयस्तु कमणां मोक्षोपायत्वनिषेधाञ्ब्ञानरदितकमविषयाः ।
न्यथा समुचचयतव्रिधिनिरोधः स्यात् । अत एव मत्रेणाविद्याश्चब्दबाच्यं कमं केवलं निन्दित्वा वि्ययाऽपि केवखा निन्दते “ अन्धं तमः प्रविशन्ति ये विद्याः मृपाप्तते । ततो भूय इव ते तम यद्रवरिदयायां रताः ”› इति । यदपि च ^“ एवे एते पृण्योका मवन्ति ›› इति वाक्यं तदपि केवलक्रमेविषयम् । ““ ब्रह्मपस्थाऽ- मतत्वमेति ”' इयस्यायमथेः-प्रकृतानापाश्रमिणां मध्ये यो ब्रह्मसंस्थो ब्रह्म प्रणो ब्रह्महानाङ्गमृतं कथ करोतीति यावत्, सोऽगृतसमेतीति । न पुनब्र- ह्मसंस्थशन्देन भिक्षराख्यायते । तस्य तरसंज्ञत्वे प्रमाणाभावात् । योऽपि विद्याकमेणोर्भिरोध उक्तः सोऽपि नोपास्नार््िकया विद्या रितु साक्षा त्कारारिमक्रया।
तथा चोक्तम्रू--““ मिते हृदयग्रन्थिरिछयन्ते सवेपश्याः ।
क्षीयन्ते चास्य कमोणि तस्मिन््टे परावरे "” इति ॥
तस्माद्रहस्थोऽपि व्रिपुच्यत इति स्पृतिनं भङ्गेन व्याख्येया । गृहस्थस्य तु य॒क्तेरुक्ता छान्दोग्ये ““ कुटुम्बी शुचो देशे वेदमधीयानो घार्पिकाचिदधदात्मनि सर्वन्दरियाणि संप्रतिष्ठाप्यारिततन्तवेमृतानि अन्यत्र तीभ्यः स॒ खस्तेवं वतैयन्यावदायुपं नह्मलोकममिपंपद्यते न पुनरावतैते ” इति । विहिता हिसा तीर्थानिरयष) । ब्रह्मैव रोको ब्रह्मलोकः । युक्त ज्ञानकमेसपुचचयं स्मृतिकाराश्चाऽऽहुः ।
तत्र मनुः -““ सुखाभ्युदयिकं चेतजनःश्रेयप्तिकमेव च । प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कमं वैदिकम् ॥ इह वाऽमुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं कभ कील्यते । ज्ञानपुवे तु विद्वद्िरनिवृत्तमुपदिश्यते ॥ प्रवृत्तं कमे द्तव्य देवानामेति प्तात्म्यताम् । निवृत्तं सेवमानस्तु मूृतान्पश्यति पश्च ३" ॥
१ क. शाष्नादिरः । २ छ. प्तुभावायां वि'। ३ क. मोक्षसा९। ४ क "स्मिङकाया विद्यायाः कितु साक्षत्कारात्मिकायाः । तः । १३०
१०३४ अपराकोपराभिषापरादिल्यबिरचितदीकासमेता-[ \तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
वपिष्रुः-““ यथाऽन्नं मपुप्तय॒क्तं मधु चान्नेन सयुतम् । एवे तपश्च विद्या च पयुक्तं मेषनं महत् ” ॥ योगयाहनवरकंयः--““ परिज्ञानाद्वेन्मुक्तिरेतद।टस्यरक्षणम् । कायद्कशमयाचचैव कम नेच्छन्ति पण्डिताः ॥ ज्ञानकरमप्तमायोगाप्परमाभोति पुरुषः । पृथगमावो न सिष्येतं उमे तस्मात्समाश्रयत् " ॥
9 इत्यादि । तच्च न्यायाजितधन शल्यादिस्पृतिमुंखयतयेव व्याख्यातष्येति । तद्रनयोभैतयोयेक्षयाय्यं तद्धाष्वम् ॥ २०५ ॥
एति श्रीविद्याधरवंशप्रमवश्रीशिलाहारनरेन््रजीमूतवाहनान्वयप्रसृतश्रीमदपरादि- त्यदेवविरचिते याञ्ञवल्कीयधमंशान्ननिबन्पेऽपराके मोक्ष(यति)प्रकरणम् ॥ * ॥
अथ सरीकया्वस्व्यस्मृती
प्रायञ्चित्तप्रकरणम् (4),
पापक्षयाय प्रायधित्तानि विधास्यन्ते, दुःखफर्त्वेन च प्रापस्य ततक्षया- थेता प्रायधित्तानुष्ठानस्य प्रयुज्यत इति तत्फङत्वं पापस्य तावदाद-
॥ 9 2 ^~ मह [पातकजान्वाराचरकन्प्राप्य गाहतान् ॥ र क ह् [९ [^> केमक्षयास्मजायन्तं महापाताकनास्वह् ॥ २०६ ॥ ब्रह्महद्यादिपहापातकपभतिपापनिपित्तान्नरकां स्तामिसादीन्पोरान्सदःस- हान्गितानलन्तहेयान्पाप्यानुमूय नरफदेश्रोपमोग्यदुःखविक्षेषफटस्य कमणः क्षयान्पहापातकशेषवन्त इह लक दरुरिषतयोनिषु वक्ष्यपाणासु जायन्ते । नरकमोगती व्रतरवःखप्रदानरूपेण कमणः क्षयः स्वरपद्ःखप्रदानाकारेणाव- स्थानमिति कमेणः क्षयो महापातकितवं चेति दयमविरुद्धम् ॥ २०६ ॥
सामान्यत उक्तमथ विशेषत आह-
भज् पा-क क-म ना ननानि
9 छ. " तमु्य' । २ डः दारुणान् । ३ छ, “णः स्वः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्वरक्षस्परतिः। १०३५ ( प्रायथित्तप्रकरणम् ५)
मृगरतगाश्वसुकरोष्ाणां ब्रह्महा योनिमृच्छति ॥ खरपुद्धपवेनानां सुरापोऽपि न पेशः ॥ २०७ ॥
पृगादिजातीयं शरीरं ब्रह्महा, खरादिनातीयं सुरापः पासोति । पकस- वेनो प्रतिरोमजविश्षेषो ॥ २०७ ॥
कि च- | भक्रिमिकीटपतङ्गतं ख्णहारी समाप्नयात ॥ तृणगलमलतालं च क्रमशो गररतल्पगः ॥ २०८॥
क्रिमिकीटादिरविप्रहेपहारी) गुरुतरपगस्तु तणगरमादि क्रमश्च स्यात् ॥ २०८ ॥
कुयोनिपापकत्वं पापस्याभिषाय कुशरीरपापकस्वामिदानीमाह- ब्रह्महा क्षयरोगी स्यात्सुरापः श्यावदन्तकः ॥ स्वणहारी तु कुनखी दश्चमां गुरुतल्पगः ॥ यो येन प्षवस्येषां स तदिद ऽभिजायते ॥ २०९ ॥ क्षयरोगी राजयक्ष्मी कुघ्री वा, इयावदन्तकः स्वभावात्ङरष्णदन्तः। कनखी छृष्णनखः । दुश्वमां कुरिपततचपर पण्यो षा, ब्रह्महादिसंपगीं पापसे- गादिषिङ्गः ॥ २०९ ॥ क्िच- अन्नहताऽऽमयावीं स्यान्प्को वागपहारकः ॥२१०॥ धान्यमिश्रोऽतिरिक्ताङ्गः पिश्चुनः पूतिनापिकंः ॥ तिरृटूत्तेरूपायी स्यासप्रतिवक््श्च सूचकः ॥ २११ ॥ अमहतृपभृतिरामयाव्यापि(दि)मंवति । आमयाग्यत्र मन्दानः । पृको षाग्घीनः । वागपहारोऽननुङ्ञात्मध्ययनं पस्तकचोपं परकृतग्रन्थस्याऽऽस्मीय- तया ख्यापनं वा । धान्यमिघ्रो व्रीह्यादेः कोद्रवादिना भिश्रकारी। अतिरि. साङ्गः षरङ्गङिकः स्थृरेकचरण इत्यादि । पिकिनः पररन्धमकाशकः । पति-
भकृमिक)रपतङ्भुस्वमिति पाये ङ. पुस्तके ।
[मी
ण ० क अ 9 ~ > म अन 081१ क क क १
१ ड, ररपुत्कस्० । ३ क, छ, सेपिबये । ३ घ. छ. पाण्डो +.
१०३६ अपराकोपराभिधापरादिल्यषिरवितरीकासमेता-- [रतृवीयः- { प्रायधित्तप्रकरणम् ५) नासिको दुगन्धि(न्ध)घ्र।णः । तेकपायी भाणिविक्षेषः। सृचकः परदोषवादी । पिशुनस्तु नेत्रवक्त्रादि चेष्टया परदोषरूयापक इत्यपौनरक्त्यम्॥२१०।२११॥ अरिच- परस्य योषितं गला ब्रह्मस्वमपहृत्य च ॥ अरण्ये निर्जने देशे मवति ब्रह्मराक्षप्तः ॥ २१२॥ निगदव्याख्यातापिदम् ॥ २१२॥ हीनजातो प्रजायन्ते रलनानामपहारकाः ॥ पत्रशाकं शिख हता गन्धाज्द्ुच्छन्द्रीः श्ुभाव्।॥२१३॥ मूषकं धान्यहारी स्याद्यानसृष्रः फर् कपिः ॥ जरं एवः पयः कके गरहकारीं द्यपस्करम् ॥२१४॥ मधु दृक्घः पर ग्रप्रो गां गोधाऽ्िं बकस्तथा ॥ धित्रीवघ्रंश्वासं तु चीर खवणहारकः॥ २१५ ॥
हीनजातिः शद्रादियानिः। तत्र रस्नानापपहारका जायन्ते । रत्नानि पञ्रा- गादीनि ) पन्नज्ञाकह।रिमश्रतिः शिख्यादिः स्यात् । च्छन्द रिगेन्धमूषकः । यानपनश्वादिः । पुवः पक्षिविशेषः । गृहकारी प्राणिविशेषः । उपस्करो गो. पकरणमर् । पटं मांसं, गोधा बिलेशयः शिष्ुमारसद्शञः प्राणिविशेषः । न्वि्नी श्वेतचमां, रसः प्रादिः । चीरी प्राणिविशेषः । मरसिद्धमन्यत् ॥ >२१२॥ >२१४॥ २१५ ॥
उक्तस्य तात्पयं स्रयमेवाऽऽद- प्रदरनार्थमेतत्त मयोक्तं स्तेयकमीणि ॥ द्रव्यप्रक।रा हि यथा तथैव प्राणिजातयः ॥ २१६ ॥
यदुक्तमेतदपहारक एवंविधो भवतीति तन्न नियमार्थ किं तु ्रदश्रना- थेम् । यतो यथाऽपहायंद्रग्याण्यनन्तानि तथा तदपहारकस्य प्राप्तव्यजातिवि- शेषा अप्यनन्ताः । अतो नेते कारस्येन शक्या वकम् ॥ २१६ ॥
१६, इत्वा । २ ड निजेके। ३ ड. "जायेत पररत्नापहारकः । प । * क, छ. कारो हि ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याङ्गवससयस्प्रतिः। १०३७ ( प्रायश्िसप्रकरणम् ५ )
पापस्य नरक्कयोनिकुशरीरपाप्निः फलमुक्तं, तस्य सपुचितस्य फलपिदाः नीपाह-
यथाकमं फट प्राप्य तिर्थक्सं काङूपर्थयात् ॥ जायन्ते सक्षणच्रणण दरिद्राः पुरुषाधमाः ॥ २१७॥
यथाकप कमीनतिक्रपेण फं नरक प्रप्य तदनु तियेक्त्वं पृगत्वादि
कालपययास्काटक्रमेणानुभूय शरष््मरक्षणा दारिच्ादिदोषोपेता अधमाः परुषा जायन्ते ॥ २१७॥
ततो निष्कल्मषीमृताः कुरे महति भोगिनः ॥ जायन्ते विदयापेता धनधन्यसमनिताः ॥ २१८ ॥ तत उक्तफटोपभोगास्सीणपापा धमेशेषेण गुणवति कुले विद्यया पृराण- न्याययीपांसादिकया ध्प(पी)विुदधेश्च विषयोपभोगेस्तरसाधनेश्र धनधान्या- दिभिरपेता जायन्ते ॥ २१८ ॥ पापस्य काययक्तमिदानीं कारणमाद-
विहितस्याननुष्ठानाभिन्दितिस्य च सवनाद् ॥ जअनिग्रहाच्चन्द्रयाणां नरः पतनमरर्छाते॥ २१९ ॥ विहितस्याऽऽवशयकस्यानन्ष्ानात्तदन्यानुष्ठानात् । निन्दितस्य निषिद्धस्य
सेवनादनुष्टानात् । अनिषिद्धेष्वपि विषयोपभोगेष्विद्धियप्रसङ्गनिबारणात् । नर उपनीतोऽनुपनीतो वा पतनं षापमृच्छति प्रामोति। अस्मादेव वाक्यान्नित्य- कमेणामकरणे प्रत्यवायोदय इति गम्यते । तस्रलवायमागमावां चाऽऽवहय- केष कमस पंसां प्रहत्तिः । अनत्पाधोऽपि परल्यबायपरागमावः शङ्कितनिदटत्तिभ- वति। प्रयोजनं({) यथाङ्ङ्कितनिटत्तिव्योधिप्रागमावो भेषजक्रियायाः। अथवा पात्तदुरितक्षय एवाऽऽवश्यकानां कमणामस्तु भाव्यश्च प्रयोजनं च । अत्रच पक्षे ““ विहितस्याननष्ठानान्नरः पतनमच्छति " इतिवाक्येऽनुपात्तदुरितस्याबिनाश्च एव पातकोदयतवेन कथं चिद्धक्ष्यते । एवं च सति नेमित्तिकानां कमणामक- रणनिपित्तप्रत्यवायपरिहार उपात्तदुरितक्तयां बा प्रयोजनमिति सिद्धम् । तदुक्तं भविष्यत्पुराणे-
१ छ. पत्वभिः । २ क नपि विष्येष्वपिवि"ः।३ क, श्वङ्गानि। * क, भनपायोः। ५ क, "तिग्या" । ६ क, भावश्च । ७ छ. 'विद्रशष्यः ।
१०३८ अपराकांपराभिधापरादिल्यविरविषरीकासमेता-- [ दतृतीयः- ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५)
फं विनाऽष्यनुष्ठानं निल्यानामिष्यते स्फुटम् ।
काम्यानां स्वफटार्थं तु दोषधातार्थमेव तत् ॥
नैमित्तिकानां करणं तविं कर्मणां फलम् ।
क्षयं केचिदुपात्तस्य दुरितस्य प्रचक्षते ॥
अनुत्पति तथा चान्ये प्रत्यवायस्य मन्वते !
निस्यक्रियां तथा चान्ये जनुषङ्गफश्रुतिम् ॥
> क (ति
॥:
अस्यार्थः-निल्यनमित्तिककाम्यानि तिविधानि काणि । तज कदाचित्करपैणां रागभिषयीटतं फरपुदिदय काम्यानामनुष्ठानं न तु नित्यानाम् । नैमित्तिकानां तु ब्रह्मवधादी निमित्ते विदितानां दोपोपघातः फर्म । निलयानां तहि फ फरमित्यु(त्य)पेक्षिते तदुक्त मुपात्तदुरितक्षयः प्रत्यवायानुदयो वा ततफरमिति । यत्त॒ निरयकमंणामानुषद्गिकः स्वगैः फलमिति तदानुषङ्गिकत्वादेव प्रयो जनपिति ॥ २१९ ॥
तस्मात्तेनेह कतग्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये ॥
एवमस्यान्तरात्मा च रोकश्वेव प्रषीदति ॥ २२० ॥
यस्माहःखफकं पापं तस्मात्तस्य विश्ुद्धये । विगतामयन विदिताकर
णादिपता एसा वक्ष्यमाणे प्रायथित्तं कायम् । ठते हि तसिपन्पापकारिणोऽन्त- रात्मा लोकश्च प्रसीदति न बीमस्सते दःखोपभोगमयं लोकासंव्यवहारश्च निषतेत इयथः । उक्तपायशित्तस्य विदुद्धर्था(यता) । वरिषुदधिः पापक्षयो व्यवहारयोग्यता च ॥ २२० ॥
व्यवस्थामाह + चरितिनव्यमती निस्यं प्रायधित्तं विशुद्धये ॥ एवमस्यान्तरात्मा च छोकश्वेव प्रपीद्ति ॥ 1 प्रायधित्तेरपेस्येनो यदज्ञानङृतं भवेद् ॥ कामतो व्यवहायस्त॒ वचनादिह जायते ॥ २२१ ॥ अजानता यत्छतं पापं यथा सुतेन पयंङ्ात्यतता ककिद्धतः । यथाः
+ एतचिहान्तगेतश्रेकः कं. पुस्तक एव । भयिकश्च ।
१ छ. क्षये केः । २ छ, भ्मैरा । ३ क, “कलिव ङ्त ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यात्तवरक्यस्प्रतिः। १०३९ ( प्रायद्ित्तप्रकरणम् ५) ।
जरबुद्धा सुरा पीता, तत्मायभिततैरपेति नह्यति । यस्तु कामतो गानर्या- पकासी स्यान्न तस्य परायशधितैः पापक्षयः कितु वचनालायधित्तवचनात्स- व्यवहा्यैततया जनयोग्यता भवति । एतच महापातकेष्येव । उपपातकादिकं तु पापं कामङृतमपि भरायशचिततैः क्षीयते । यदाह च्छागखेयः - प्रायश्ित्तमकामानां कामावापठो न विद्यते |
उपपातक एव स्यात्तथा चाऽऽस्मोपघातिने ॥
अयमयेः-कापावाप्तो कामपूषेके पापे परायथित्तं पापक्षयपयन्ततयान विधते । उपपातकात्पहत्ययोस्तु कापपृषेके विश्चत इति। यानि पुनर्भरणान्तिक- परायधित्तानि तैः पापक्षयो भवत्येव । तथा वचाऽऽपस्तम्बः--““ गुरं हत्वा श्रोत्रियं वा कम समाप्तमेतेनेव विधिनोच्छरामांश्वरेत् । नास्यास्पिछठोके प्रत्यापततिाकष॑यते कर्मं तु निहन्यते ' इति। यमोऽपि--“ महापातककतारश्चत्वारोऽप्यविरेषतः ।
अभि प्रविहय शुध्यन्ति स्नात्वा महति वा क्रतो ” इति ॥
युक्तं चेतत् । अन्यथा भाणान्तिकत्रतविधिरनर्थकः स्यात् । गौतमः- अथ॒ खल्वत्नौ पुरुषोऽयाच्येन कर्मणा दिप्थते । यथेतद्याञ्ययामनमम- ह्यमक्षणमवद्यवद्नं शिष्टस्याक्रिया प्रतिषिद्धपेवनमिति । तश्र प्रायश्चित्तं कुर्यान्न कुय)दिति मीमास्यते। न कुय।दित्यहुः। न हि कम॑ क्षीयत इति। कु्यादिलपरे । पुनः. स्तोमेनेषटर पूनः सैमवायन्तीति विज्ञायते । नाल्यस्तोमशचेषटटय तरति सर्वंपाप्मानं तरति तरति ब्रह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते "| #अ्रिष्टमा(पिष्टाऽ)भिक्षस्यमानं याजये- दितिच। नहि कमे क्षीयते । फलमदस्सेति शेषः । फुर्यादिलयपरं मतम् । सिद्धान्त इद्यथेः। तम्र प्रायधित्तस्य संव्यवहारपापक्षयोऽ(यो) फमिस्यश्र भतेः (तति) प्रपाणतयोदाहृरति- पनस्तोमनेलयादि । यः पुनःस्तोपः प्रायशत्तक्रतुस्तं त्वा पुनः सर्वै पुनयहञक्रियामायान्तीति। अनेनायाग्ययत्वरक्षणं(?) संम्यवहा- येतां पराप्तुबन्तीति दश्चंयति। बात्यस्तोमैः स्वकालानुपनीतं भरति विहितैः पराय- धित्तक्रतुमिः सवं पाप्मानं व्रास्यतारक्षणं तरतीति बदतोपपातकपायश्चित्तानां पापक्षयफलता निदिता । न केवरं व्रायतादिकमुपपातेकमेव भायश्ित्तेः ्षोयते। अपितु मृहापातकमपीति बक्त्रदाहरणान्तरमाह--“^तरति ब्ह्महलां
कक भा अ= ०००७-०
# इत आरभ्थ यो ऽश्वमेधेन यजत इयन्तं न विद्यते क. पुस्तके ।
णी कक म क
नन न ~ ~----------~ --------~ - -- न जज० ज जन्म 9 = ~> ~ न न> [क त पि । यि ग
१ छ, रागप्रल्यापः । २ छ. "ते । अथः । ३ क, सत्रेमाय'।
१०४० अपराकापराभिषापरादियविरचितयीकासमेता-[ १ तृतीयः-- ( प्रायश्ित्तश्रकरणम् ५)
योऽशमेवेन यजते" शति । अत्र च रात्रिसन्नन्यायेनाऽऽयवादिकयोः संव्यवहा- रपापक्षययोः स्वीकारः । अत्र च प्रायधित्तेरपेस्येन इत्युपक्रान्तं वाक्यं, ब्रानतो ठयवहार्यस्त्विस्युपसंहतंग्यम् । तद्पक्रमवशाञ्नानत इति मत्वा कामत इत्यु क्तवान् । ततश्चायमर्थो भवति-- क्नानतः कामतश्रैनस्वी प्रायधिक्तैव्यंवहायेः क्रियते । यस्तु ानतो न कामतः पापकारी स्याटस भरा ,चित्तेरपापो भवत्येव। यथा म्लेच्छेदगस्स॒रां पायितः। कामाधद्धवति तद्भान्तिपूत्ेकात्पमाणपूरकाष्च भवति । तत्र कापतो व्यवहायं इत्यनेन प्रमाणपृवेकात्कापत इत्येवंपरं वेदितम्यम् । शरान्तिपूवंककामछेतं पापं प्रायश्चित्तापनेयमेव । यथा द्रस्य ब्राह्मणे स्थाणुश्रान्त्या हते । यत एव ्नाम्तिपूवंकरागदृतं पापं प्राय- थित्तहेयम् , अत एवाऽऽह मनुः- ८८ अकामतः कृतं पाप वेदाम्यापेन नयति । कामतस्तु कृतं पापं प्रायश्चित्ते; प्रथन्विधैः ' इति ॥ अह्नां संक्षयो विपययश्च पोहः ॥ २२१॥ पहापातकनान्धोरानित्य्न नरकः(क)दःखोापमागः पापफलतयोक्तः । तम. नृ तामिस्लादिसंज्ञकानकविश्तिनरकानाद - क । रि क प्रायाश्चत्तमङक।णाः पापष [नरता नराः ॥ अपश्चात्तापिनो यान्ति नरकानतिद्ारुणान् ॥२२२॥ ® 9 किष ग ८ १ ^, व तारमस् छहशङ्ड च महर रवशालमादम् ॥ स्ट, 9 > ८ _ @ % सू ररव कुडमट पूतिमात्तके काटपसूत्रकम् ॥ २२३ ॥ संघातं छोहतादं चं ऋबीपं संप्रतापनम् ॥ महानरककाकोलं संजा वननदीपथम् ॥ २२९ ॥ क क क ७ [१ ( णद अव्वचमन्वतामज्ञ कृम्भमपाक तथव च ॥ [ (कद 9 च्द | | @०+ (ये असिपत्रवनं चेव तापनं चेकरविंशतिम् ॥ २२५ ॥ निगदव्याख्याताः छोकाः ॥ २२२ ॥ २२३ ॥ २२४ ॥ २२५ ॥ न केवलं महापातकिनो नरक यायिनः । अपि तृषपातकिनोऽपत्याह-
१ छ. भ्ततु प्राः । २ ड. "विनः कष्टन्नरकान्यान्ति दाः। ३ ड, “हानिरथक्षात्मली । रीर ४, ठ।दितो'। ५४, च सविषं संप्रः। ६ क, ऋमीमं संप्र । ७ इं, नमहाप।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याहवदययस्पृतिः। १०१ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
महापातकजेषोरेरुपपातकजेस्तथा ॥ अन्विता यान्त्यचरितप्रायधित्ता नराधमाः ॥२२६॥ यथा पहापातक्रैरन्विता अडृतप्रायधित्ताः कापुरूषा नरकान्यान्ति एवं वक्यमाणोपपातकरापुवान्विता अपि नराधमा नरकान्यान्ति ॥ २२६ ॥ अधुना महापातकिस्गापाद-
ब्रह्महा मघयपः स्तेनस्तथैव गुरुतल्पगः ॥
एते महापातकिनो यश्च तैः संपिवेत्माम् ॥ २२७ ॥ ब्रह्महा, सुरापो, ब्राह्मणसुवणेस्तेयी, पितृदारगामी, एते भरयेकं महापा- तकिसंह्ञा ्ेयाः । यश्रैषामन्यतमेन सह समां संबत्सरं यावत्संपिबेत्संब्यव- हरेत्सोऽपि महापातकी । यो ब्राह्मणपराणवियोगफर्व्यापारकतां स ब्रह्महा । कता च स्वतच्नस्तत्मयोजकश्च । तत्र स्वतच्रो नाम द्वारभरतं क. स्तरमनपेक्ष्य क्रियाप्रवतेकः । यस्तु स्वतश्रस्य कर्ैरनुक्लमाचरंस्तरसाध्यां क्रियां साधयति स प्रयोजकः । तत्र स्वातन्त्येण व्रह्मवधकतारं ब्रह्महेति शब्दोऽ- स्तरङगत्वादेवाऽऽचष्टे न तु प्रयोजकं वदिरङ्त्वादिति न वाच्यम् । यदाहाऽपप- स्तम्ब॑ः- (प्रभो जयिताऽनुमन्ता कतां चेति स्वगेनरकफट्पु कसु फङमागिनः । यो सूय आरभते तसििन्फटव्शेषः" इति । न चानुमनतुः कथं कठेतवमकलुशच कथं स्वगे. नरकफलयोग इति वाच्यम् । प्रयोजकतया तस्यापि कत्वात् । प्रवरे हि दण्डप्रणेतरि राजादौ तेनानुमतः सत्यपि ब्रह्मवधरागे न तं शृक्ुयाकथि त्कतुरम् । गोवष्टीवदन्यायेन परयोनककतुरतुमतस्तु शक्तुयादिति । वादौ भवलयनुमन्तुः पभयोजककतेता । गोबरीवदेन्यायेन प्रयोजककतुः पृथगनुमन्तो- पत्तः । प्रदशेनाथं चेतत् । ततश्च येन विना हन्ता स्वक्रियामपि न शक्तथात्करत स सर्वाऽपि हननसिद्धये व्याप्रियमाणोऽपि भवति घातकः । अत पएवाऽऽदह पेदीनतिः- “ हन्ताऽनुमन्ताऽप्युपदेश्कता प्रोत्साहकः संप्रतिपादकश्च । भारम्मकृत्सहायश्च तथा मागीनुरेशशकः ॥
#त उत्तरं ड. पुस्तके ““प्राय्िततैरैलेनो यदज्ञानकृतं मवेत् । कामतो व्यवहायह्तु षषनादिह जयते ” हतिस्मृतिरधिकोषटभ्यते । तग्याष्याऽप्यादज्ञपुस्तकयोनं वियते ।
--- =
१क. भथ । २. तैः सह् संवसेत् । ३ छ. भम्बः--योप्रयो। * छ. ध्याजिताः । ५ क, %दत्वम् । प्र* । ६ छ, पू । अन्" । ७ क. "पातुः प्र ।
१०४१ अपराकांपरामिधापरादित्यविरवितटीकासमेता- [ १ ततीयः- 9 ८ प्रायदित्तप्रकरणम् ५) आश्रयः शक्ता च मक्तदाता विकर्मिणाम् । युद्धोपदेशकन्वैव तद्धिनाशप्रदशंकः॥ उपेषाकारकशेव दोषवक्ताऽनुमोदकंः । अनिषेद्धा क्षमो यश्च सव तत्का्यकरिणः ॥ यथाशक्लयनुरूपं वै दण्डमेषां प्ररूपयेत् ” ।
भक्तदायकायः परमरणपभिसंधाय यदि भक्तादि प्रयच्छन्ति तदा बष- हेतवो न भक्तादिदानमात्रेण । यदि तम्पात्रेणपि हेतुता स्यात्तदा पिश. रपि प्रं जनयतोस्तत्करैकासु ुशराङशलक्रियोपु हेतुता स्यात् । षाय. निपितकूपादौ च भमादपातिप्राह्मणमूद्युहेतुता कूपकतुरापयेत । नचैवपस्ति कारणक्रारणत्वेनाकारणत्वात् । व्मनुदिहयापि परेण कृतो व्यापारो यदि वधमाचरता कतृविशेषविशिष्टत्वेनापेकष्यते तदा भवल्येव तस्य हेतुयथाऽहम- नेनाऽऽकघठस्ताडितो निधनो वा कृत इत्यात्मानं हन्मीलयभिसंधायाऽऽस्मनि ख्पापादिते भवलयाक्रोक्चादिकतैस्तव्यापत्तौ हेतुता न पुनः फुपादविवं, न हि तत्र मवति यस्मादहेवदत्तेनायं कूपो निमितस्तस्मादहमन्न पतामीस्यभिपंपिः। नापि यस्मादाभ्यां पितुभ्यामहमत्पादितस्तस्मादिमां क्रियां करोमीति पृत्रस्य। आक्रोश्चादिकतुब्रह्यवधनिमित्ततापाह विष्णुः- “ ाक्रुष्टस्ताडितो वाऽपि धमेव विप्रयोजितः। यमुदिश्य लमेत्प्राणांसतमाहुतक्षधातकम् ॥ # यत्र त्वाक्रोक्षताडनादिसंबन्धमन्तरेण चान्ल्यादिवशेन परपुदिशष्य ब्राह्मण आर्पानै हन्ति तत्र हन्तुरेव दोषो नाहेश(द्य)स्येयाह सुमनतुः- अप्तबन्धेन यः कश्चिद्रिजः प्राणान्पमुत्मृजेत् । तस्येव तद्धवेत्पापं न तु यं परिकीतयेत्॥ अतितायिनं तु ब्राह्मणमपि हतवता न ब्रह्महृत्वमिति व्यास आह- आततायिनमायान्तमपि वेदान्तपारगम् । जिघां तन्तं जिघां पेत न तेन ब्रह्महा भवेत् ॥ श्ूणहेयपि पाठः । तत्र भूणहा ब्रह्महेत्यथः।
# इतः परं क. पुस्तके-- "अन्यायेन पदीतस्तु प्रायन्यायद्शेनाम् । यमुषि्य द्यजेश्राणा. स्तमाहुत्रद्यधातकम्” इति ।
[ ^), प ीाणाणणणणणगीिपिपिषिििष णी णगि णगि
१ छ, विकमेणाम् । २ क. ध्यास्वहे" । ३ क, “धमृरहिः।
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याङवस्कयस्पृतिः। १०४३ ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५)
मनुः-- गुरं वा बष्बृद्धौ षा बराह्मणं वा बहुश्चतम् । जततायिनमायान्तं हन्यदेवाविचारयन् ॥ वसिष्ठुः--स्वाधायिनं कुठे जाते यो हन्यादाततायिनम् । न तेन ब्रह्महा मवति मन्युस्तं पन्युमृच्छति ॥ बृहसपतिः- भकरुषटस्तु समाकोशंस्ताडितः प्रतिताडयन् । विनाशायिनमायान्तं घात्रयक्नापराघ्रयात् ॥ विष्णाः--परदाररताश्वोरा दोषप्राप्ताश्च वे दविजाः । अन्योन्यं वा हता युद्धे न तेन ब्रह्महा मवेत् ॥ पनुः -- शल द्विजातिमिग्रीष्यं धर्मो यत्रोपरुभ्यते । आत्मनश्च परित्राणे दक्षिणानां च पगरे ॥ कोषायनः--“ षट्स्वनमिचरन्पतति '” । षटस्वाततापिष् । तानाह बसिप्रः-- अग्निदो गरदश्चैव दच्रपाणिर्षनापहः | ेघ्रदारहरश्चैव षडेते ह्याततायिनः ॥ गरो विषदः । मर्स्यपुराणम्- गहक्षे्रादिहतीरं तथा पल्यभिगामिनम् । अभिदं गरदं चेन तथा चाप्युदयतायुधम् ॥ अभिचारं च कुवौणं राजगामि च पदान् । एते हि कपिता रोके षर्मज्ञराततायिनः ॥ वयाप्तः--““ उद्यतापिविषा््नि च शापोद्यतकरं तथा | आयवेणेन हन्तारं पिशुनं चेव राजनि ॥ मार्यापहारिणं चेव षडाहुद्याततायिनः " ।
अत्र च वतैपानागिदानादिय्यापार एवाऽऽततापिन उच्यन्ते । तथापार- निबारणं च यम्र बधमन्तरेण न संभवति ततव तद्रधानुह्ा । यत्र तुदण्ड- श्रा(श)क्ञादिपरहारमातरेणेव शक्यो निवारयिषुं सत्र तु तद्रधो दोषनिमित्तमेव । अत एवोक्तं बृहसपतिना-
५ भाक्रष्टस्तु प्तमाक्रोशंस्ताडितः प्रतिताडयन् इलयादि । एतदेव मत्वा सुमन्तुनाऽ्पयक्तम्- ¢ नाऽऽततायिवषे दृोषोऽन्यश्र गो्रा्षणात् ” इति । एवं च सति यत्र गोग्राह्मणवधाश्ते तत्पहारमात्रादिना
न्क
१ छ, (हम्तारं ।
कि
१०७७ अपराकोपराभिषापरादिलयविरचितटीकासमेता- [६ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
शक्य भदा जातुं तन्न तद्रधकारी बह्महत्यादिपातकवान्मवलयेव । ततश्च या आततापिवपे दोषस्मृतयः परायधित्तस्मृतयशथ ताः सवः पूरयोक्तविषया ब्ेयाः। तस्मादेवंषिपो ब्रह्महा । पवक्षब्दोऽत्र स॒रावचनाो ग्रा; ।
तथा च परनुः--“ ब्रह्महत्या सुरापानं सेयं गुवेङ्गनागमम् ।
महानि पातकान्याहुः परं्तगं चेव तैः पतह › ॥
मरा च पेष्येव ।
यदाह पनुः--“ गोड पेष्टो च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा । यथा चेका तथा स्तवो न पातव्या द्विजोत्तमैः » ॥
एकां पेषं द्ान्तीटृत्य सर्वस्या ब्राह्मणं भति पाननिषेधं कुवन्ेका मुख्या गौणीतरेति दश्चंयति । एवं च ब्राह्मणस्य तिसरोऽप्यपेयाः, क्षत्रियवैश्ययोस्तु पेष्येव । यदाह स एव--““ सुरा वे मलमन्नानां पाप्मा च मटमुच्यते । तस्माद्रह्यणरानन्यो वैदयश्च न सुरां पिबेत्" ॥
अन्नपलत्वं च व्रीह्यादि पिष्टमय्याः । एवं च न संमवति गोदडीमाध्व्योः। न हि गुडमधुनी अन्नम् । अन्नं तु व्रीह्याचेव । ततश पेष्ठीपानं द्विजानां परति षिद्धम् । पृष्टया इतरयोश् ब्राह्मणस्येति मन्तग्यम् । अत एवाऽऽह विश्वामित्रः- 4' ब्राह्मणो न च हन्तव्यः सुरा पेया न च द्विजैः | त्राह्मणस्वणैहरणं कतेव्यं न कदाचन ॥ गुरुपत्नीं न गच्छेच सेसर्ग तैश्च नाऽऽचरेत् । महापातकित्ता तु निर्दिष्टेषा मनीषिमिः"॥ स्तेनश्चब्दोऽत्र ब्राह्मणसुत्रणंस्तेयवचनो द्रष्टव्यः । पश्च महापातकान्याचक्षते- “गुरुतस्पं, सुरापानं, ब्रह्महत्या, ब्राह्मणसुवणंहरणं, पतितपंयोगं च इतिं । स्वयमपि चेति(च) वक्ष्यति- ब्राह्मणस्वणहारी तिति । गरः पिता तस्य तरपो भाया, तद्रामी गुरुतरपगः । एतेरि(त इरतिनिर्दश्षाच्चतणामेवान्यतमेन संसर्गी महापा तकी; नतु तेनापि यः संसगीं। महस्वेन च विक्षेषणं पतितान्तरेभ्य एषां दोषमहश्चख्यापनायथमर् । तेन पतितस्यादकं काय मित्यादिकमेषामेव पतितान्त- राणामिति गम्यते । अत एवाऽऽह् देवः ^पश्चेतानि महापातकानि कृत्वा ब्रा्षण
१ क्, द्विजातिः । > छ. “पिण्डम०।
प्राय्चित्ताध्यायः ] याह्तवरक्यस्पतिः। १०४५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
सद्धिनीभिमाभ्यो नानुप्राह्मोऽमिश्ञस्तः सवेक्मेपरिवर्जितः पतितप्तमो भवति ” $ति । ब्राह्मणग्रहणमुपटक्षणायेम् । अन्येऽपि च पतिताः सन्ति । यदाह गौतपः- ५ ब्रह्महपुरापगुरुतर्पगमातृपितयोनिपतबद्धागस्तननाल्तिकनिन्दितकभम्यास्यपतितत्या- गिपतित (ता)त्यागिनः पतिताः पातकप्तयोनकाश्च तेशाज्यं पमाचरन् ” । अस्याथः- मातृसंबन्पा (दधा) मातृभगिनी तदुदिादिस्तद्वामी । पितृसंवद्धा पिदभगिनी तहुहिजादिस्तद्वामी । योनिसवद्धा भगिनी तदहित्रादिस्तद्वामी । स्तेनो ब्राह्मणसुवणैस्य । नास्तिको बोद्धादिसिद्धान्ताबष्टम्भेन भ्रौतस्मार्वविध्यति- कामी । निन्दितिकर्माभ्यासी चिरकालं निषिद्धकरमकारी । अपतितलयागी पत्रा दीनापपतितानां लागी, तेषामेव पुत्रादीनां पतितानापलयागी । एते पतिताः। ये च पातकेषु तत्कतृन्भयोजयन्ति तेऽपि पतिताः । बह्महादिशब्दैरेवोपादातं शक्यानां पातकसंयोजकानां पृथगुपादानं प्रायचित्तान्यत्वप्रतिपादनार्थम् । न चेद्मतराऽऽगहनीये पातकसेयोजकवद्धुमस्तयोजकानामृत्विजां यागफलावा- प्षिरपि स्थादिति । यतो यो विधिप्रतियोगी सन्विधितिषये प्रयुङ्के स वै पभ फरभागी । न चात्विजो यागविपिप्रतियोगिनः । अतो न ते ततफछभागिनः। भरत्यवायरूपं तु फं रागतः क्रियायां कतेत्तायां सत्यां शासरेणाववोध्यतत इति युक्तं पातकसंयोजकाश्च पतिता इति वचनम् । किं पुनः प्रतितत्वमिल्यपेक्षित आहू--“द्विनातिकमंम्यो हानिः पतनम् । परत्र चाप्निद्धिः "इति । द्विजातीनां स्वकरमस्वध्ययनादिष्वनधिकारः पतनम् । अत्र च द्विनातिग्रहणं दशनाथम् । तेन यस्य यत्कं विहितं तस्य त्रानधिकारः पतनमिति सूत्राथंः । अन्यथा स्रीणां न पतितस्वमुच्येताद्विजस्वात्। न चोपनयनस्थानीयो विवाहस्तासां दविजत्वसपादक इति वाच्यम् । तथा दि सति बेदाध्ययनपपिताः द्युः । न चैवे तस्पादद्विजानामपि शृद्रादीनामस्ति पतनम् । पराच पातिलाल्टरतानां श भकमेणां परत्र ठोकान्तरे फरे भोगासिद्धिः पातिलयम् । कि च-- “तमेके नरकं घरुवते ”। एक आचाय; परत्रासिद्धिरूपं दुःखोपभोगविशेषं नरकमाहुः । गौतमस्तु नैवं मन्यते । पतितस्य हि नरकभोगो न पुनः स एव पतनपिवि हि तदभिप्रायः । पात्रादिसबद्धागः पतित उक्तः । तत्र पाक्षिकमपवादमाह- “न क्रीष्वगुरुतस्पं पततीतमके" । सद्ृदबुद्धिविषयं चेतत्परमतम् । अगुरुतरपमिति पितृभायीपयेदासः । चण्डाखादि स्ीणामप्यत्र पयुदासो द्रष्टव्यः ।
१ क. गामस्ते° । २ छ, °माम्यस्व । ३ छ. पातिताः 1 ४ क. श्योगका* । ५ क, ध्यो- पिनः प्रतियोगे स" । ६ छ, “क्ते सैव घ । ७ क, "वफ । ८ छ, "केऽ" । ९ क, फएलभोगसि ।
१०४६ अपराङोपराभिधापरादित्यविरवितटीकासमेता-[ १ तृतीयः- ( प्रायद्धित्तप्रकरणम् ५) अत एवाऽऽह पनुः- ५५ चण्डाड्न्त्यज्जियो गत्वा मुक्त्वा च प्रतिगृह्य च । पतत्यन्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साभ्यं त॒ गच्छति "' ॥ ततश्च पितृपरन्यादिषनितास गच्छन्न पतति भतस्मातेकममसखनधिकारी न भवति । ““अयाजनानध्यापनादत्विगाचारयौ पतमीयसेवायां हेयावन्यश्र हानात्पतति" । [*लिगयाजनात् । आचार्योऽनध्यापनात् । तथोभावपि पतनीयकमेका- रिणो हेयो । अन्यथा हानात्पतति] । “ तस्य च परित्यजत इत्येके "' | तस्य चिना श्ाद्नीयं कारणमूत्विगाचायों परिलयजत इत्यथः ।; पतिता- द्यागी पततीत्युक्त, तदपवाद्माह--^ न करहिचिन्मतापित्रोरृत्तिः ” । न कर्दिचित्कदाचित्पतितस्वद शायापप्यदत्तिः, अशुभूषणपपोषणं वा । वसि. स्तु पतितस्य पितुस्लयागमाह-““पतितः पिता परित्याज्यो माता तु पुत्रं प्रतिन पतति » इति । तत्र पितुमेहापतिकिनस्लयागो न तु प्रकारान्तरेण परतितस्पे- त्यविराधः। अप्राप्यपबाद्ान्तरमाह--“ दायं तु न मनेरन् '” इति। दयं पिभ्रोषनम् । पाण्डुं विड्वराहं च छत्राकं म्रीमङुकुटम् । लशुनं गृञ्जनं चेव मतया जग्ध्वा पतेहिजः ॥ वसिष्ठः--““ पएरतितेनात्पन्न पतितो मवतीत्याहुरन्यत्र न्ियाः” । साहि परगामिनी ।
तथा-- पतथः पतति मांपिन छक्षया छवणेन च। इधहेण श्रो मवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात् ॥
षोपायनः-“ पमुद्रयानव्राह्मणन्याप्तापहरणमिति परतनीये " ॥
आपस्तम्बः--““ न दोषं बुद्धा ऽपि पर्व परेभ्यः पमारूयापयेत् । समाख्याता हि पतितः स्यात् "॥
देवङः--“ गोमतविन्वतितान्दप्रतनितनन्धुमित्रषातका मात्पितृपश्रकषारत्यागिनो यज्ञोपहते। वृषष्टीपतिः पोमविक्रयी तात्यो निण्कियश्चेति पतिताः" ।
# एतचिहान्तगतं क. पुस्तक एव वतत ।
१ क. "यां व" । २ क, (त्तिः । आशश्रषणमुपोः। ३ क, प्राभ्य ` ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 यात्गवरक्यस्प्रतिः | १०७५७ ( प्रायदिक्तप्रकरणम् ५)
यान्यत्नोपपातकमध्यपतितानि निर्दिश्यन्ते तपापनुबन्धपलययाभ्पाप्तवकेन पातित्यहेतुत्वपविरुदधम् ॥ २९७ ॥ गुरूणामभ्यपिक्षेपो वेदनिन्दा सुहूहधः ॥ ब्रह्महर्थासषमं ज्नेयमधीतस्य च नाशनम् ॥ २२८ ॥ गुरूणां पुख्यापुख्यानायुपयुपयाक्षेपोऽदृतेन पापाभिश्चंसनम् । वेदानां निन्दनमप्रामाण्यामिधानम् । सृष्टदो भित्रस्य व्राह्मणस्यतिरिक्त[स्य] वधः । अषीतस्य षेदस्य बोद्धादिषिदान्तावष्म्मेन नाशनं) त्यागोऽनभ्यासः। एतस्मत्येकं ब्रह्महत्यासमं षेदितग्यम् । पुना-““ ब्रह्मो जञे(उप्त)वेदनिन्दा च कूटसक्ष्यं सुदृदषः । महिताना्ययोजेग्षिः सुरापानप्तमानि षट् » ॥ ति भुरापनसमत्वेन वेदस्य लयागनिन्दे सृदुद्रधथ निर्दिष्टः । भायशित- विकरपार्थं समत्वाभिषानाङ्यूनतेत्यदुसेषेयमूषिसमो ब्राह्मण रति यावत् । गाहते प्रसिद्धम् । अनाद्यं दुगेन्धतवादिना मक्तणान्ष् । मनुः- अनतं च प्मूत्कर्थै राजगामि च पेञयुनम् । गुरोश्वारीकनिनेन्धः समानि त्रह्महत्यया ॥ सर् कर्ये गुणवत्तायां स्पधां गुणवत्तापरीक्षा वा । तत्रोभयत्र परीप्षकस्या- तरतव चनं व्रह्महत्यासमम् । अरीकनिबेन्धोऽदताभिशंसनम्। तथा च गौतमः- ८५ कौटपतक्ष्यं राजगामि पेङ्नं गुरोरनृतामिशंसनं पातकक्तमानि "” हृति । प्रचैताः--““ गोगपिणीबाछ्वधो ब्रह्महत्यासमानि च " | २२८ ॥ निषिद्धमक्षणं जेहयमुरकषे च वचोऽरृतम् ॥ रजस्वलमुखास्वाद्ः पुरापनक्तमान त ॥ २२९ ॥ निषिद्धस्य ठन्ुनादे भक्षण, नेयं वाङ्पनःकायकमेणामनाजेवम् । उत्क- ऽनृतवचनं व्याख्यातम् । रजस्वखामुखचुम्बनपिलयेतानि प्रलये सरापान. सुखयानि । अभक्ष्यभक्षणमिति पठे, अभक््यश्ब्देनाज्रालयन्तगरितं पश- एद् ादि श्यते ॥ २२९ ॥ अश्वरमतुष्यल्ीभधेनुहरणं तथा ॥ निक्षेपस्य च सवे हि सुवणस्तेयपंमितम् ॥ २३०॥
१ छ, "निर्देशे सु" । २ क, “त्कर्षो गुणवतायां स्पधौगुणवतोपरी* ।
१०४८ अपराकोपरामिधापरादित्यविरवितटीकासमेता- [६ तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) व्राह्मणसंबन्धिनामन्वादीनां प्रत्येकमपहारः सुवणस्तेयसंमितः । मनुष्य पुरुषः । सी पुरुषी) मतुष्यसाहचयोत् । गोबलीवर्दन्यायेन च पौनरुक्त्यप- रिहारः+ । पेनुनेवपरसूता गीः । निक्षः स्रणेव्यातिरिक्तः । विष्णुः- ¢‹ ब्राह्मणस्य मूमिहरणे निक्षेपहरणं च सुवणस्तेयतमम् ' ॥ पनुः-- निक्षेपस्यापहरणं नराश्वरजतस्य च । मूमिवज्मणीनां च रक्मस्तेयस्मं स्मृतम् ॥ २३० ॥ सखिभायुमारी षं स्वयोनिषवन्त्यजासु च ॥ सगोत्रासु सतश्चीषु गुरुतलपसम स्मरतम् ॥ २३१ ॥ सखिभायादिषु रेतःसेचनं गुरुतस्पसममूषिभिः स्मृतम् । सगोध्रत्वेनेव सतद्धीनिषेषे सिद्धे तस्याः पृथगुपादानं तद्रमिनो दोषगीरवख्यापनायम् । तथा च हारीतः--“ मातद्हितस्नुषागमनमित्यतिपातकानि । अतिपातकिनस्त्वेते प्रविशेयुेताश्षनम् ॥ न ह्यन्या निष्करृतिस्तेषां विद्यते हि कदाचन '' | स्वयोनिभगिनी, अन्ना प्रतिलोमोत्पन्ना । मनुः--““ रेतःसेकः खयीनीषु कुमारीष्वन्त्यजामु च | सख्युः पुत्रस्य च ख्रीषु गुरुतल्पप्तमं विदु; "' ॥ रतःसकग्रदणात्माक्ततो निषत्ता न ततो गुरुतस्पसमत्वम्् । गातमः-- ८ सखिप्तयोनिप्तगोत्नरिष्यमायासलुषायां च गवि च तस्पप्तमोऽवक।(क)र इत्येके १ । तरपा गुरुतरपः । अवकरो रेतःसेकः ॥ २३१ ॥ गुरुतरपनिर्दशमाद- पिठः खपतारं मातुश्च मातुलानीं स्तुषामपि ॥ (क्ेर+ ~ (कदि ।श (4 मातुः पसपला भविनामाचार्यतनया तथा ॥२३९॥ जआचा्यपला स्वसुता गच्छश्च गुरुतल्पगः ॥ लिङ्ग दिचवा वधस्तस्य सकामायाः शियास्तथा॥२३३ पित्तमगिन्यादीनापन्यतमां गच्छनुरतदर्पगो भवति । गुरतसपगपायधित्त-
भागभवतीदययेः । तस्य च ब्राह्मणन्यतिरिक्तस्य लिङ्ग प्रजननं छिखा र्गा । त + ॐ श क, ५. वधः कायः । उक्तानां योषितां मध्ये या योषिदुत्कटकामा सती पुरुष प्रव
„ १ छ. "रवाद्याः । २ क. “योनिषु । ३ छ, -निर्चिः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1] याह्वल्क्यस्पतिः। १०४९ ( प्रायच्ि्तप्रकरणम् ५)
तेयति, तस्या अपि शिषङ्गच्छेदः पूर्वोक्तो वध एत्र दण्डः । एषं दण्डितस्य पापक्षया मवति । यदाह वत्िष्ठः--“ राजभिर्धृतदण्डा करत्वा पापानि मानवाः | निमेखाः स्वगेमायानिति पन्त सुकृतिनो यथा ' ॥ नारद; - ¢ माता मतृप्वप्ता शश्च मातुखानी पितृष्वप्ता । पितृग्यप्तखिज्िप्यच्ली भगिनी तत्पखी स्ञषा ॥ दुहिताऽऽचायमाय। च स्मोत्रा शरणागता । राज्ञी प्रत्रजिता धात्री साध्वीं वर्णोत्तमाऽपि ब ॥ आप्तामन्यतमां गच्छन्गृरुतस्पग उच्यते । शि श्नप्योत्कतेनात्ततर नान्यो दण्डो विधीयते, ॥ अत्र प्ातुरूपादानं पावृबद्रितरासां गमने दोषगोरवख्यापनाथंम् । नतु दोषसाम्यप्रतिपादनाय । अत एव संवतेः-- मातरं योऽमिगच्छेत्त स्वपतारं पुरुषाधमः । न तस्य निष्कृतिं विदयात्स्वां चैव तनयां तथा ॥ तथा--“ मातरं गुरुपत्नीं च स्वप्तारं तनयां तथा । भूत्वा तु प्रविशेद्चि नान्या शुद्धिविधीयते ' ॥ गुरुपत्नी पितृभाया, आचायंभायां वा । मरीचः“ ययते नोपनेतारः पितव्यभ्रातमात॒र्खछाः । गुरुतस्पत्रतं चरेत् '! । पितव्यादीनामनुपनेतणां यो भायागामी न तस्य गुरुतट्पगत्वमिति मरीचि- वाक्याद्भम्यत । अत एवोक्तं वसिषैन-““ बोद्धव्यं गुरुतर्पस्य मतो ह्यापत्सु देवरः ' इति । ५ मातृष्वप्ता मातृप्तखी दुहिता च पितुष्वत्ता । मातुखानी स्वप्ता श्वश्रगेत्वा प्यः पतद्भिः" ॥ २३२॥ २३१॥
उपपातक न्याह-
गोवधो त्रायता स्तेयमृणानां चानप(पा)क्रिया ॥ अनाहिताभिताऽपण्यविक्रयः परिवेदनम् ॥ २२५ ॥
€ £. 9 € ©
क. भवेत । २८७. ज्ञत्वा ।३ क. छाः । ˆ“ ग~ । १३३
१०५० अपराांपराभिधापरादिलबिरिवितदीकासमेता-- [ २ तृतीयः- ( प्रायधिततप्रकरणम् ५ )
मृतादध्ययनादानं मृतकाध्यापनं तथा ॥ पारदायं पारिविच्यं वाधरष्यं खुवणक्रिथा ॥ २३९५ ॥ स्ीशदरविटकत्रवधो निन्दिताथापजीवनम् ॥ नास्तिक्यं व्रतरोपश्च सुतानां चेव विक्रयः॥ २३६॥ धान्यकरूप्यपश्ुस्तयमयाञ्यानां च याजनम् ॥ पितमात्सतयागस्तडागारामक्करियः ॥ २२७ ॥ न्यापदूषणं चव परिविन्दकयाजनम् ॥ न्याप्रदानं तस्येव [दिलं व्रतलोपनम्।। २३८ ॥ आरमनोंऽ५ क्रेयारम्मा मदयपद्चा निषेवणम् ॥ स्वाध्यायागरुतयागो बान्धवरयाग एव च ॥२३९॥ इन्धनायं द्र मच्छेदः स्रीरहिसोपधिजीवनम् ॥ दिसरयन्धविधानं च व्यसनान्यारमविक्रयः।। २४० ॥ शरदरप्रष्यं हीनप्रस्यं हीनय।निनिषेवणम् ॥ तथवानाश्चमे वातः परान्नपारेपुषएटता ॥ २५१ ॥ असच्छाघ्चराधिगमनमाकरेष्वपिकारिता ॥ भायाया विक्रयश्चषामेकेक्मुपपातकम् ।॥ २५२ ॥ एषां गावधादीनापेककमुपपातक्रसन्ञं वेदितव्यम् | व्रात्यता साविर्र।पति तत्वं, स्तय चायम् । तच्च सुब्रणेचायतःसमव्यातिरिक्तम् । कणानामनप(षा) क्रिया यज्ञप्रज्पदनस्वाः पायाव्कवयननापकरणम् । अथवात्तमवणादहीतानां धनानामप्रतिपादनम् । सल्याधकारेऽनादहिताधिता । अपण्यानां प्रतिषिद्धवि क्रयाणा द्रव्याणा व्यः । दारा््रपारग्रहयाग्य उ्यषुपातक्रम्य का्न्ए्स्य
परग्रहः पारवदनम् । मतात्छाध्यायस्य ग्रहणम् । तस्य चाध्यापनम् । पार दाय गुरूदारतत्समार्यापन्यत् । पारवत्तमविः पाराकव्ययम् ।
क्वः रि, कि
परिषित्तिमाह् मनः --““ इ।राथिहाव्रप्तयागं करते योऽग्रे स्थिते | परिपेत्ता स विज्ञयः परिवित्तिस्त पवनः “ इति ॥
""~न~---------=----- ~= "~ ~ ~~~
~~ ० ज 0०
----“-डकन्छ-- ~
ज ०--भणकनेक --- ७०8
१८७. परवि?। २८. 'रिवेद्कः। ३८छ. पधजीः। * क, छ. श्वेव एकै ।
प्रायधित्ताध्यायः] याहुवरस्वयसपृ तिः । १०५१
( प्रायचित्तप्रकरणम् ५)
वाप्यं निषिद्धदध्युपजीवनम् । लवणक्रिया लव्रणोत्पादनम् । एतच वानपरस्थञ्यतिरिक्तविषयम् । तस्य च केव स्वयेटरतपिति खणक्रिया विहिता मनुना । आत्रेयीन्यतिरिक्तायाः; सयाः सवनस्यक्षज्ियवैश्ययोः श्रुद्रस्य च वधः । अनिपिद्धविक्रयस्यापि पण्यस्य प्रतिषिद्धा्थोपजीवनम् । नास्ति दव पिति मतिमान्नास्तिकः। तस्य भावो नास्तिक्यम् । त्रतं व्रह्म चयम् । ब्रह्महला- दिप्रायाधत्त वा, तस्य प्रक्रान्तस्य कछोपस्त्यागः । सुतानामपत्यानां विक्रयः । धान्यं व्रीहिः । कप्य तपसीसादि, पर्चगेवादिः । व्रात्यता स्तेयप्रियनेनेव स्तेयस्योपपातकसिद्ध्। धान्यादि स्तेयग्रहणमन्प्स्तेयस्य पाक्षिकोपपातकतव ्ञापनायेम् । अथत्रा धान्यादिस्तेयस्य मोरबख्यापनायमू् । तस्य भ्राय- धित्तगारवत्िद्धिः । त्यागक्रारणं विना पित्रादित्यागः । त्यागक्रारणं गोतमेनाक्तम्-- ““ त्यजसिितरं राजघातकं शृद्रयानकं शद्राथयानकं वेद्वि्ठावकं भ्रणहनम् । थचचानतयावप्तायिनिः सह सवत्तत् " इत्ति । तडागादिविक्रयस्तडागा- दिषमंविक्रयः। कन्याया दृ षणपङ्कटयादिना क्षतयोनिकरणम् । तदो पर्यापनं वा । परिविन्दकयाजनं परिवेत्ततवनिपित्तं विवाहे ब्रह्मत्वं तस्य परिवेदनप्रह- त्स्य कन्यादानम् । कारिस्यमनाजवम् । व्रतस्य संकट्पस्य स्ञातकरवतादिः रूपस्य छोपनं मिध्याकरणम् । क्रियारम्भः पाकक्रियारम्भः ।
“ अध स केव मृङ् यः प्चत्यामक्ारणात्
इत्यादौ तननिन्दाश्रवणात् । स्वकीयाया अपरि मद्यपस्ियाः सेवनं निषेवणं; स्वाध्यायस्य कायान्तरव्यग्रतया त्यागः । नतु तदपरापाण्याध्यव्रस्ायितया । स हि ब्रह्मदत्यासाम्येनोक्तः। अग्नेः श्रौतस्य स्मातेस्प वा त्यागः । सुतस्पार- घ्षणमन्र यागः । स्वाध्यायाप्िलागसाहचयात् । पित्तमातृसुतलयाग इत्यत्र तु जातकमादिसंस्काराकरणं सुतस्य तयागः । बान्धवानां पित्न्यमातलादीनां शाद्वीयस्यागकारणाभवे संभाजनसंभाषणादिग्यतव्रहारत्यागः । पाकादिप्रयो जनािप्तमिन्धनायपशष्करक्षभड्वनं दमच्छदः। सौ जीवनं भायाया वेहयात्वक- रणेन जीवनम् । हिसा्ज।वनं प्राणिवधेन जवनम् । दिस्यत्रं तिरेक्षुप्रभति पीडनयत्रं, व्यसनानि मृगयादान्यष्टादश, आत्मविक्रयो द्रव्यं ग्हीसखाऽऽत्मनो दासत्वकरणम् । शद्रमेष्यामिति भवप्रधाना निदेश्चः। तेन श्रद्रं प्रलयात्मनः ्ष्यत्वकरणमित्यथः । हीनससख्यं जातितो गुणतश्च हीनमेनम् । दहीनयोनिः
किन जयि जा त-क भण ण यद ---ाान
१ छ, ततश्च प्राः २क, ०कत्वादि। ३. छ, वेद्यत ।
१०५९ अपराकापराभिधापरादिदलविरवितटीकासमेता-- [ ९ तृतीयः- € प्राय्ित्तप्रकरणम् ५)
शद्रा, तज्निषेवणं तदेकभायेत्वम् । अनाश्रमे वासो ब्रह्मचयाचाश्रमराहित्यप् । परान्नपरिपषटता बाहटयेन परानोपजीवनम् । असच्छाह्लाणां बेदविरोधिनाम- धिगमनं श्रवणचिन्तनादिकम् । असच्छाज्ञाणां चानुत्तमयुगधमेहासाविष्कर- णविकीषेयेवेश्वरेणोक्तानापृत्पत्तिः शासेष्वेवमेव भरसिद्धेः । तथा च वराहपु- राणे पूवं इतिहातेऽगस्त्यं भरति खद्रः-
५८ कृते नारायणः शुद्धः सृक््ममूपिरुपास्यते । त्रेतायां यज्ञरूपेण पञ्चरात्रेस्तु दवापरे ॥ कट सत्कृतैमार्गेण बहुख्येण तमैः । इयते द्वेषबुद्याऽपो परमात्मा जनादेनः ॥ न तस्मात्परमो देवे मविता न मविष्यति ” ॥ भूयश तत्रैव-
८८ एवमुक्तस्ततो देवो मामुवाच जनादृनः । युगानि त्रीणि बहवो मामुपेष्यन्ति जन्तवः ॥ अन्त्ये युगे प्रविरडा मविष्यन्ति मदाश्रयाः | एष माहं स॒नाम्ाश्ु यो जनं माहप्थति ॥ त्वं च रुद्र महानाहा माहशाख्राणि कारय । अल्यायाप्तान्दश्षैयिला फलं दीरषं प्रदश्चय ॥ कुहकानि(नी)न्द्रनाखानि विरुद्धाचरणानि च । द्शंयित्वा जनं प्व मोहयाऽऽद्ा महेश्वर ॥ एवमुक्तस्तदा तेन देवेन परमेष्ठिना । आत्माऽनुचोदितः स्यः प्रकाशोऽरहंकृतस्ततः ॥ तस्मादारम्य काछात्तु मतप्रणीतेषु सत्तम । शाखप्वभिरतो छाको बाहुल्येन न वेद पा(मामम् "” इति ॥
एवं ताये(परभृतिपरणीतान्नायादीनामनु तषे यम् । सर्वेष्वाकरेषु हेपरतनाधु- त्पत्तिस्थानेष्वधिकारिता राजनियोगादाधिपस्यम् । भायौया विक्रयः । चक्च- ब्दादनुक्तानां दिसौषधीनां हयाजीवोऽभिचारो मूके चेति मन्वादिश्षा- लेषु वक्ीकरणमश्तीनां समुचयाथंः ॥ २३४ ॥ २३५ ॥ २३६ ॥ २३७ ॥ ॥ २३८ ॥ २३९ ॥ २४० ॥ २४१ ॥ २४२ ॥
१ कृ, पसेद्धिः। त९।२क, तापसैः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याज्गवस्क्यस्मूतिः। १०५१ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
तहेशक्रपानुरोपेन ब्रह्महत्याप्रायधित्तानि तावदाह- शिरःकपाङी ध्वजवान्मिक्षाशी कर्म वेदयन् ॥ ्रह्महा हाद्श्चाब्दानि [मतमर्श्चुदमाप्नुयाद् ॥ २५३ ॥ ब्रह्महा ब्रह्मवधकारी द्रादश्च वषांणि शिरःक्पाडी शिरोस्थ्येकदेशषारी, ध्वजवान्खद्राङ्गी, भिक्षाश्ची भिक्षाभोजननियमवान्। कमे स्वकृतं ब्रह्मवधा- ख्व वेद्यन्कथयद्धाकानां शुध्यति ब्रह्मवधपापान्मुच्यते । शिरमकपारे च स्वयंहतस्य ब्राह्मणस्य ग्राह्यम् । यदाह श्चातातपः-- “(ब्राह्मणो बराह्मणं घातयित्वा वा तस्य शिरःकपालमादाय तीर्थान्यनुपंचरेत् "† इति । कपारं च पाणिना धार्य, यदाह गोतमः--““लट्वाङ्गकपाठपाणिः ” इति । खद्वा चात्र शावनिरैरणा्था, तदङ्कमेव ध्वजशब्देन विवक्षितम् । ध्वजाप्रारोपिततकपारेन भवितव्यं, तथाऽऽह मनुः- “५ ब्रह्महा दादशाब्दानि कुट कृत्वा वने वेत् । भेक्षादयात्माविश्ध्य्ं कृत्वा शवशिरोष्वनम् " इति ॥ भेक्षाशने विशेषषाह संवतेः-- “ ब्रह्महा तु वनं गत्वा वाखवास्रा जटीं ध्वनी । वन्यान्येव फटान्यश्नन््वेकामविवर्भितः ॥ मिक्षाश्षी विचरेदेव वन्येय॑दि न जीवति । चातुर्यं चरेद्धक्षं खटाङ्गी नियतः पुमान् ॥ भिक्षास्तवेवं समादाय वनं गच्छेत्ततः पुनः "| वाला गोपुच्छवतिनः केशाः । अज्रेव विक्षेषमाह वसिष्ठः-
५८ सप्तागाराण्यसंकसितानि चरेद्धेक्षम् " इति । अलम्धोपवास इत्यापस्त-
म्बीयोऽजापरो विशेषः । जटाधारणं च वपनादध्वं कायम् । ५“ कृतवापो वपेद्रेष्ठि मामान्ते गोनजेऽपि वा । आश्चमे दृक्षमृे वा सवेभूतहिते रतः * ॥
इति मलुवचनात् । अन्र चाऽऽरण्यङुव्यंमवे निवापान्तरविषिद्रव्यः ।
ग्रामान्ता प्रामारण्ययाः सपि; । आश्रमो मदहषीणां निवासः । अत्र च सवे. ० $ 8 र् ष € ०
शाखाप्रययमेके कमतिन्यायेन स्पृल्यन्तराक्ता अविर्द्धा धमाः पपृचयन
¢ क कतेव्या; । विरुद्धस्तु विकसपेन ।
अग्न शृङ्कः-- “५ नित्यं जिषवणस्नायी कृत्वा पणकुर्ट। वने । भषःशायी नटापारी पणमृलफलशनः ॥
१०५४ अपराकापरामिधापरादिदयविरधितरीकासमेता- [ ६ ततीय
( प्रायचित्तश्रकरणम् ५ १ ग्रामं विशे भिक्षार्यी सकम् परिकीर्तयन् ।
एककाटं समश्नानो वर्षे तु द्वादक्ते गते ॥ सकमस्तेयी सुरापश्च ब्रह्महा गरुतस्पगः । ब्रतेनेतेन शुध्यनिति महापातकिनस्त्विे ५ ॥ गौतमः--“ सदटृज्कपाटपाणिद्धादशच संवत्सरान्त्रह्मचारी भैक्षाय भ्रामं प्रविशे- त्कमाऽऽचक्षाणः पथोऽपक्रभित्पंदरनादाय॑स्य॑स्थानाप्तनाम्यां विहरन्वनेपूदको- पस्पर्श किङध्येत्› । त्रह्मचारिपदं चात्र वजेयेन्पघुपांसगन्धपारयदिवास्व- आञ्ञनाभ्यञ्ञनोपानच्छ्रकापक्रोधरोभमोहहषेन॒त्तगीतपरिवाद भयानी यविर- द्धानां ब्रह्मचारिधमांणां पराप्त्यथेम् । पथोऽपक्रमेत्सदश्चनादायस्येति । आयस्य जेवणिकस्य सम्यग्दशनपयो मागादपक्रामेदिलयथः। वसिष्रुः-- ^“ द्वादश वषाण्यात्मनोदिर्य न ग्रामे नाऽऽरण्ये वततेत्कपाट्पाणेः खटाङ्गी सप्तागाराण्यप्रकस्पितानि चेद्ध भ्रूणहनं भिक्षां देहीति स्वकमीऽेद
9, @ क
यमाने विज्ञाय(ये)तेति निरुक्तमेनः कनीयो मवति ,! इति! आत्मनोदिरयाऽऽत्मना थ
छ्ाञ्ञाय निवा(ध)य प्रायधित्तएदिश्य संकर्प्य न ग्रामे न वाऽऽरण्ये वसेक्कित् तयोः संधौ । असंकरटिपतानि अत्र परवेष्न्यमत्र नेति भिक्षालोमेनारसपरधारि- तानि । निरुक्तमेनः कनीयो भवति । आख्यातं पापं प्तीणं भवतीत्यर्थः । यपर--"“ अथ वा ब्रह्महलयायां वसित्वा गद॑भाजिनम् ।
मुम्भयेन कपाठेन स्वकमांऽऽर्यापयेश्वरेत् ॥
गोहे वपेत्तपाय॒क्तो ग्रामान्ते स्थण्डिरेऽपि वा |
वृ्षमृे इमशाने वा इभश्चलोमनली नदी ॥
क्ट कृत्वा वपेत्तत्र गोब्राह्मणाहिते रतः ।
अम्मप्तः पतनादगचेश्रव्याध्याद्रितो भयात् ॥
गोत्राह्मणं मोचयित्वा ब्रह्महत्यां व्यपोहति ।
ब्राह्मणावप्तथान्तव।नग्न्यागारांश्च वजेयेत् ॥
शोच्निन्दस्तथाऽऽत्मानं पस्मरन्बाह्मणं च तम् |
एवं टदढत्रतो नित्य सत्यवादी नितेन्दियः ॥
सक्तागाराण्यपृवांणि यान्यप्तकलिपतानि च ।
संस्मरेत्तानि शनकेविधुमे भुक्तवज्नने ॥
१ छ. (क्रमन्संद" । २छ. शत्य स्नानस । ३ क. 'नारथमाचाय॑१। ४ क, आचायर" ॥ ५क. ध्यप्राः। ६ छ, कुटि ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याद्वरक्वस्पृतिः। १०९९ ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५ ) भ्रूणघ्ने देहि मे भिक्षामेनो विज्ञाप्य पचरेत् । एककाठं चरद्धेक्षमरग्धावुदकं पित् ॥ एवं सचरमाणस्तु बह्महत्यां ब्रवन्सदा । पणं तु द्वादशे वर्ष ब्रह्महत्यां व्यपोहति "” ॥
ब्राह्मणावसथान्वजयन्न भविशेदूरे स्थित्वा भिक्षां याचेत देवां तद्गा- रेभ्या दुरे स्थित्वा नप्रस्कुयात् । नह्यचारी मदुदान्तो घमारामः शचिः क्षमी । स्नानव्रतपरा नित्यं चीरवख्रोऽनिनी जटी ॥ कुतपक्षोमश्ाणीयवस्कवाप्ता मढाचितः । कृशा ज्ञो छोमश्षः श्रान्तः मखदःखविवर्जितः ॥ दयतेरक्षरस्वादूसङ्धवर्ज। जितेन्दियः ॥ दवागारगुहाकुञ्चचेत्यवृक्षादिकं ततः । चरेद्रद्यहणः सवं चते द्रादश्वार्पिकम् । समाप्ति तु रतं दयाद्ववामस्िन्धते रमे ॥ शता वा तदर्धं वा द वा भेक्षप्तभूताः। विप्राणां माजनं वसे यथाशक्ति निवेदयेत् ॥ मृदुरकठोरः । दान्तः शीतादिसदिप्णः । धर्पीरामः स्वभायधित्तरतः चार् वस्रखण्डम् । कुतपः कम्बलः । क्षा(लु)पाऽतसा, शाणः प्रसिद्धः । तयो- चेर्को वर्कं त्वगिति यावत् । तन्मयवस्रचीरादीनि वस्ाणि विक्रप्यन्ते । कुञ। गहर, चेत्यटक्षः उमशानटदक्षः । मेप्षपभता गा भेक्षटन्धाः | एवमाद्ा विरुद्धधमा; स्मृलन्तरेभ्यो वोद्धन्याः । विरुदधास्तु विषयव्यवस्थयाऽनुष्ठेयाः । तत्र दादशाब्दिकं व्रतमकामतो ब्राह्मणवघे द्रव्यम् । एतद्िषयमेव मानकं वासिष्ठ च । अत एवोक्तं भविष्यत्पुराणे गुहं भतीन्रेण-- “ पापानां महतां वीर् प्राथम्यं मुनिभिगुह् | तेषां च ब्रह्महत्यायाः प्रथमं रहण कृतम् ॥ ततापि ब्राह्मणवघे प्रायश्चित्तानि सुव्रत । मनुना कः तितानीह त्रषादरश यथाक्रमम् ॥ स्यवस्थाप्यानि स्तव॑णि तानि वै विषयेण तु| अन्यथा तु छघरनां हि उपदेशान्महार्बह ॥
१ क. न्तः सेदुः । २ कृ, (्लक्षरस्वाषसः । ३ क. चयेन त॒ । ४ कृ, बला । गु" |
१०५६ अपराकापराभिधापरादित्यविरचितरीकासमेता- [६ तृतीयः ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५) गृरूणामुपदेशस्य न योग्यत्वं भवेदिह । स्मृत्यन्तराण्यथाऽऽलोङ्य पुराणानि च कृत्स्नशः ॥ एवं निरूप्यो विषयो गुरुहल्याययेक्षया ।
तत्र--“ सामान्यतो यदा हत्वा ब्राह्मणं सुरप्त्तम ॥
प्रायश्चित्तं तु वे कृत्वा विधिवद् द्वादश्ान्दिकम् । ` प्राभोति शुद्धिं जीवन्ते स्वर्गत्वं स्वजनैः प्रह " इति ॥
यतपुनरापस्तम्बनोक्तम्- अरण्ये कुटि(टीं) कृत्वा वाग्यतः शवरिरोध्व- जोऽधशाणीपक्षमधो नाभ्युपरि जान्वाच्छादय तस्य पन्थाश्चान्तरा वत्मेणी(नी) रष चान्य. मुःकामेत् । खण्डन छोहितेन शरविण प्राम प्रतिष्ठत । कोऽभिश्ष॑प्ताय भिक्षां ददातीति प्तता- गाराणि चरेत्मा वृत्तिरखन्धोपव।पेन विधिना आ उत्तमादुच्छरप्।चरेना्यासिमछठाके प्रत्या- पत्तिविद्यते कल्पषं त॒ निहन्यते " ॥ इति तन्मातापितृयुरपशतीनां वधे द्रष्टव्यम् । अत एव भविष्यत्पुरागे-- ५ मातरं पितरं हत्वा सोदयं भ्रतरं तथा ।
गुरुं हत्वा श्रोत्रियं वा आदहिताभिमथापि वा ॥
अनेन विधिना पापी कौतेयन्पापमात्मनः ।
पथिवीमटते तवा शुणुप्व गदतो पिधिम् " ॥
श्व,
श््यर्चत्वा “ अरण्ये तु कुट कृत्वा » इत्यादिकमापस्तम्बीयमेवीक्तम् । अङ्गिराः" एककं तु मृञ्नानश्वरेद्ैक्षं खकमणा | कपाठ्पाणेः खटाङ्गी ब्रह्मचारी सदोत्थितः ॥ अनपरयुरधःशायी कमं लोके प्रकाशयन् । गते तु द्वादशे वधै ब्रह्महा पूयते नरः " ॥ युगपत्कामतो बाऽकामतो वाऽनेक्राह्मणवपे विक्षेष उक्ता भविष्यत्पुराग- ° एककाट यदा हन्याद्युगपत्सुरनन्दन ।
क, = क
निभित्तमेकमाध्चित्य हन्त्यनेकेन वा क्रिमो ॥
तकन
१ छ, -सजालयाः । २ क, यथा ३ क, श्स्ताय) ४ छ. 'वासोऽनेन । ५ कृ. "खात् । नास्या । ६ छं. सवं ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याह्वर्क्थस्मृतिः। १०५५७ ( प्रायधित्तश्रकरणम् ५१
ब्राह्मणं ब्राह्मणो वीर ब्राह्मणान्मुबहूनपि । निहत्य युगपदौर एकं प्राणान्तिकं चरेत् ॥ कंत्वत्र सुरशाद्ख विशेषं गदतः श्ण । वद्धिपुव।बुद्धिपृव विकेषे शणु पुत्रक ॥ अकामतो यदा हन्याह्ूह्मणान्मानवो गुह् । चरेद्रने तदा घोरे यावत्प्राणपरिक्षयः ॥ कामतशथच यद् हन्याद्राद्मणान्पुरपत्तम । तदाऽऽत्मान दहेद्ने। विधिना येन तच्छण ॥ भृत्वा निष्कारुका वार् वेष्टयित्वा च वाप्तप्ता । घताक्तंन महानाह्। दत्वा पव॑स्वमेव हि ॥ हित्वा पादो करीषाभ्नो दहेदात्मानमादरात्। आ उत्तमाङ्ग]वि(द्वि)धिवदन्रस्यन्ुरसत्तम ॥ सवमत्र महावाहो निर्देशः परिकीर्तितः '' इति ॥
ततश्चायमथः सिद्धः-यद्यकापतो युगपदनेकव्राह्मणवधस्तत्र यदादशषा. स्दिकिं तप उक्तं, तदेव यावन्नीवं कायम् । यदि तु कामतस्तदोक्तप्रकारेणा- भिपरवेश इति ॥ २४३ ॥
किच- ब्राह्यणस्य पथिणाद्रवां हादशकस्य वा ॥ तथाञशमेपावमृथस्नानाद्या श्ुदधिमाप्नयाद् ॥२५५॥
सपव्याघ्रादिना हन्यमानस्य ब्राह्मणस्य परिरक्षणाद्रह्महदयारद्धिमाभोति । (. [| 0 ॐ च (| प्रक्रान्तं तरतं कायाभावात्तदेवोर्सष्टव्यम् । अथवा गवां दवादश्रसख्यानां वधपरिज्राणाचच शुध्यति । यद्वाऽश्वमेधावभथसतानात् । अश्वमेधावभय च. विशेषमाह मनुः- ध्शिषट वा भूमिदेवानां नरदेवत्तमागमे ।
क ९
स्वमेनाऽवभुथे सनात्वा हयमेषे विमुच्यत ॥
भमिदेवा ब्राह्मणाः । अभिषिक्तः क्षत्रियो नरदेषः । तेषामन्योन्यसपागमे स्वमेनो ब्रह्महत्यां शिष्ट विर्याप्यावभृथसलतः शुध्यतीत्यथः । एतच प्रकरा- न्तदरादश्नाभ्दिकस्येव । यदाह् शङ्खः “अन्तरा वा ब्राह्मणं मरणान्मोचयित्वा
गवां द्वादक्नानां परित्राणास्छच्च एवावद्रयस्लनेन पूतो मवति" । अन्तरा द्रादश्षाग्दि- १३३
१०५८ अपराकापराभिषापरादिदयविरचितदीकासमेता- [ ६ तृतीयः- ( प्रायश्ि्तप्रकरणम् ५)
कव्रतमध्य इत्ययः । अत्र च गोब्राह्मणपरित्राणमश्वमेधावय्रयस्लानं च पाप- षयदेतुत्वेन विधीयते, न पुनतरेतकतुरमरणमप्यभ्रवणात् । मक्रान्तव्रतमध्ये मरणं यदि स्यात्तदा तावतैव पापक्षयः । यदाह यपः-- ५ प्रायश्चित्ते उ्यवसतिते कता यदि विपदे । शुद्धस्तदहरेवाप्ताविह रोके परत्र च इति ॥ अङ्गिरा्च- “यो यदर्थं चरेद्धममप्राप्य त्रियते तु तत् । पत तत्पुण्यफछ प्रत्य प्रामुयान्मनुर्रवीत्, ॥ स्वैधमेविषयं चेतत् । यत्तु मनुनाक्तम्-“ ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा प्म्यक्प्राणान्परित्यमेत्। मुच्यते बह्महत्याया गोप्ता गो्राह्मणस्य च
इति; तदुपक्रान्ते दादश्षाग्दिके द्रषट्यम्। गोव्राह्मणस्थापरित्राणेऽपि प्राणार्यं प्राणपरिल्मगाच्छुध्यति । यत्तू(स्तु) प्राणपरित्यागपयन्तः(न्त) प्रयत्नः सगो. ब्राह्मणगाप्ता स जीवन्नपीति तस्यार्थः ॥ २४४ ॥
ब्राह्मणस्य परि्राणादिति यदुक्तं तदेव प्रपवयन्नाह-
दीधतीतरमयग्रस्त बराह्मणं गामथापि वा ॥ दृष पथि निरातङ्कं कृता वा ब्रह्महा श्रुचिः॥२९५॥
द्ीयकालेन तीव्वेदनेनाऽऽमयेन व्याधिना ग्रस्तमत्यन्तपीटितं ब्राह्मणं गावा पयि मागे दषा निरातङमरोगं कृत्वा ब्रह्महा शुचिरपापः स्यात् । पयि दृद्ेस्येतदनाथतासूचनाथप् । गवां द्रादक्षकस्येत्यक्तत्वाद्रामिस्येक्त्वम- तरिषेक्चिवम् । आमयग्रहणं चात्र प्रदशेनाथम् ।
अत एव्राऽऽह यमरः--अम्मप्तः प्तनदमनश्चौरम्याघ्ादितो मयात् ।
| गोब्राह्मणं मोचयित्वा ब्रह्महत्यां भ्यषोहति ॥२४५॥ अमरपपि प्रक्रान्तस्य पापक्षयोपायपाह-
जनीय विप्रपतवस्ं हृतं पातित एव वा ॥ तत्निमित्त क्षतः शघ्रेजौवन्नपि विशुध्यति ॥ २४६ ॥ यो विप्रस्वं चौराप्हूतं तत्स्वामिने दातु स्वमानयति, यो वा तन्निमित्त सीरेहैन्यते व्यापयते, य तद्रशाचोरे्ा शसः षतो मृतकरप; परित्यज्यते, स सर्वा ब्रह्महत्याया पच्यते । एतच्च निगरणं ब्राह्मणममतिपूर्वकपकापतश्च हतवतः क्षज्रियस्य गुणवतो दरष्रव्यम् ॥ २४६ ॥
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याद्ववरक्यस्परतिः। १०५९ ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५)
उक्तपकामता ब्राह्मणवपे प्रायथित्तए् । कापत हदानीपाह- 9 रोमम्यः स्वाहेति हि वा रोमप्रभृति वे तनुम् ॥ मज्जान्तं जुहुयादाऽपि मन्तररेभिर्यथाक्रमम् ॥ २९७ ॥ कोपभ्यः स्वाहा, त्वचे स्वाहा, लोहिताः स्वाहा, मांसाय स्वाहा, ज्लयु- भ्यः स्वाहा, मेदसे स्वाहा, अस्थिभ्यः स्वाहा, मञ्जाभ्पः स्वाहा, एभिप- तरेयंथाक्रमं वाजसनेयपाटक्रमानतिक्रमेण रोपपरभृति मरजान्तं यथा. भषति तथा तच्छरीरं जुहुयात् । अत्र खोमादीनां मन्रसाम्यादेवतातवं, तेषामेष लोपपरभृति वै तज ज॒हुयादितिवचनसापथ्यांद्धविषटूमपि । प्रथमोऽत्र वाक्गब्दो वासिष्ठशासरोक्तेनेषां मन्राणां विकखायेः । द्वितीयस्तु द्रादकषवापिकेण तत्र हामस्य । अत्रैव मानवो षिशेषः--प्रास्येदात्मानमन्नो वा समिद्धे त्रिरवाक्शिराः” इति। कृतोपवासेनेतत्कायम् । यदाह गोतमः“ प्रायथित्तमभ्रौ सक्तिष्यघत- जिरवच्छातस्य इति । अवच्छातो बुभुक्षितः । तथा च काठकश्रुतिः--““ अन- शनेन कभि(रि)तोऽभ्निमारोहेत्" इति। इदं च काभकारविषयं, मरणान्तिकत्वात्। तथा चाङ्गिराः-- “प्राणान्तिकं च यत्प्रोक्तं प्रायथित्तं मनीषिभिः तत्क।मकारविषयमेतन्नाप्त्यत्र पश्यः,” ॥ तथा--““ यः कामतो महापापं नरः कुयोत्कथंचन } न तस्य शुद्धिनिरिष्टा भगवश्निपतनादपं ” इति ॥ परणान्तिकं च प्रायशधित्तं प्षजियस्य। तथा च भविष्यत्पृराणम्- ५ हत्वा तु क्षत्रियो किरं गुणाठ्यमपि कमतः । प्रायश्चित्तं चरेद्धौरो विधिवत्वात्महद्धये ॥ रक्ष्ये शरभतां वा स्याद्धिदुषामिच्छयाऽऽत्मनः । प्राखदात्मानमभ्नो वा समिद्धे त्रिरवाविशराः ॥ यजेत वाऽश्वमेधेन क्षत्रियो विप्रचातकः। प्रायश्चित्तत्रयं दह्यतत्त्रियस्य प्रकीर्तितम् ” इति ॥ विप्रस्य तु कापतो ब्रह्मवधे द्विगुण व्रतम्- “८ विहिते यद्कामानां कामात्त द्विगुणं मवेत् " इति देषलस्मरणात्॥ २५७॥
"जभ म २1 रिकथं
१ ङ, देदयेवं दिले २ क्र, क्ीशक्तिम
१०६० अपराकोपराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता- [ ९ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५ ) अपरमपि मरणान्तिकं भायधित्तपाह-
सङ्ग्रामे वा हतो रक्ष्यमूतः शुदधिमवाप्नुयात् ॥ मतकल्पः प्रहारातां जीवन्नपि विश्चुभ्यति ॥ २९८ ॥ अथ वा राज्नामन्योन्यसङ्मे सनाद्रयपेरितबाणसंपातदेशे रक्ष्यभताो हतः परटोकगतो मृतकरपो वा प्रहारपीडितो जीवन्नपि विद्बुध्यति । मनुः--““ लक्षयं शखश्ठतां वा स्याद्विदुषामिच्छयाऽऽतमनः !' । विदुषां भायधित्तोपदेशकतैणामिच्छया तदभावे स्वेच्छया युध्यमानानां लक्ष्यं भवेदिलय्थः । अस्य च विषयः पवैमेव व्यवस्थापितः ॥ २४८ ॥ 9 २४ 9 क जरण्ये नियतो जप्ां तिर्व वेदस्य संहिताम् ॥ युध्य्यथ मिताश्ची वा प्रतिोतः सरस्वतीम्॥२४९॥ अरण्ये वने नियतो नियताहारः । अत एवाऽऽह मनुः- ५ जेद्धा नियताहारं वेदस्य संहिताम् " इति । आहारस्य नियतत्वं हविष्यत्वमदपस्वं वा । वेदस्य संहितां धिजेपिता शुध्यति । अथवा पवेवन्मिताशी भूता सरस्वतीं प्रतिसोतोऽन्तादारम्योद्रमं यावदपि गत्वा शुध्यति । मनुः--““ हविष्यमृम्बाऽनुपरेत्प्रतिस्रोतः सरस्वतीम् । सुमन्तुनोक्तमथ व। प्रायश्चित्तं निबा मे ॥ अत्र भविष्यत्पराणम्- ५५ हन्ता यदा वेद्हीनो धनेन च मवेहूह् | तदेतत्कल्पयेत्तस्य प्रायश्चित्तं निबोध भे" ॥ ब्रह्महा संवत्सरं इच्छं चरेदधःशायी तिषवणी भेक्षाहयासे दिन्पनदीपु- छिनसतगमाश्रमगोषपवेतपरक्चचणतपोवनविहारीं स्यात् । स्थानवीरासनी संब- त्सरे पूर्णं दिरण्यमणिगोरषाननतिटम्रसपीषि ब्राह्मणेभ्यो दवात्पूतो मवति । अश्वमेधावभ्रथस्नानेन वा ॥ २४९ ॥ अपि च-
पत्रि धनं वा पया दा शुदधिमवाप्तुयाद ॥ जाद्वश्च विशुध्वर्थमिष्ठिश्वानरी स्पृता ॥ २५० ॥
१ &, त्वा त्रित्व वेदसं । २ इ, ध्यते वा मिताशीत्वा प्र ।
प्रायश्रित्ताध्यायः ] याङ्गवरक्यस्पृतिः । १०६१ { प्रायबित्तप्रकरणम् ५) अथवा विद्यातपोत्रतवते कुलीनाय यावललीव निवाहक्षमं धनं दसा ्ुद्धिमामोति । यजचैतद्धनं परतिषह्वाति तेनाऽऽत्मजुदधये वैश्वानरीष्टिः कायां । मनुः--““ सवस्वं वा वेदविदे ब्राह्मणायेपपादयेत् । धन वा जौवनायार गृहं वा प्परिच्छदम् "| जीवनपयाप्तधनदानासमर्थो शद सपरिच्छदं; तदसम्थ; सर्वं दयात् । परिच्छदो ग्रहपकरणनातम् । अत्राह्किराः--“पाशीतिपणप्ताहस्रादूष्वं सवेखमुच्यते । निर्धनो ह्यह मुच्येत्सुखाधिक्यान्नरेधर'' ॥ भविष्यत्पुराणे ब्राह्मणस्याप्येतद्धवतीत्युक्तम्-- ८८ जातिमात्रं यदा हन्याद्रह्यणो ब्राह्मणं गुह । वेदाम्याप्तविहीनो वै धनवान्निवाज्ितः ॥ प्रायश्चित्तं तदा कुयादिदं पापविदुद्धये । धने वा जीवनायाछ गृहं वा प्रपरिच्छदम् ॥ यद्वा पराशरोक्तेन प्रायच्धित्तेन शुध्यति "। तद्यथा--““ चातुरविदयोपपन्ने तु विधने ब्रह्मघातके । पपुद्रपेतुगमनं प्रायश्चित्तं विनिर्दसेत् ॥ सेतुबन्धं तु पंपरयहङ्धामागं महोदपेः । द शयोजनविसतीणं शतयोजनमायतम् ॥ सेतुबन्धपये भिक्षां चातुवण्यत्माहसत् । वनैयित्वा विकम॑स्थांदछत्नोपानद्धिवजितः ॥ अहं दुष्कृतकमा च महापातककारकः । वेदमद्वारेषु तिष्ठामि भिक्षार्थी ब्रह्मघातकः ॥ गोकुरेषु च गोष्ठेषु प्रामेषु नगरेषु च । तपोवनेषु तीर्थेषु नदीप्रस्तवणेषु च ॥ एतेषु स्यापयन्नेनः पुण्यं गत्वा तु प्तागरम् । ब्रह्महा विप्रमुच्येत स्नात्वा तन्न महोदयो ॥ ततः पूतो गृहं प्राप्य कृत्वा बराह्मणमोजनम् । जप्त्वा च सपवित्राणि पूतात्मा प्रविरेदहम् ॥ गवां वाऽपि कतं द्या्तुरि्याय दक्षिणाम् । एवं शुद्धिमवाभ्रोति चातुविच्यानुभोदितः ॥
१ छ, 'याच्तुर्विदयाः ।
१०६२ अपराकोपराभिधापरादिलविरचितदीकासमेता- (देतृतीयः- ( प्रायश्िततप्रकरणम् ५) विन्ध्यादुत्तरतो यस्य निवापः प्रिकीतितः।
पराश्रमतं तस्य पेतुबन्धस्य दशनम् ॥ राममद्रप्मादेक्ञान्रपंचयप्तचितम् । पेतु दृष्रा महापुण्यं ब्रह्महा परिमुच्यते ” इति ॥ भविष्यस्पशणे--“जातिमात्रे हते विप्रे हन्तर्व निर्धनस्य च । प्रायश्चित्तं त्वङ्किरपं तरवार्षिकमुदाहतम्" ॥ तधथा--“ अत् ऊध्वं प्रवक्ष्यामि कृच्छर शक्रादिपुनितम् । यद्यधीतं श्रते वाऽपि पापान्मोचयते नरम् ॥ युक्तन्निषवणस्नायी स्नायान्मोनरते स्थितः । प्रातः स्नात्वा पतमारम्भं कुय। जप्यस्य यत्नतः ॥ पवित्री व्याहतीस्षिस्रो जपेद्टपहस्तकृत् । अ।कारमादितः कृत्वा रूपे खपे तथाऽन्ततः ॥ दाट्यविद्ध इवाऽऽपीनः पिनेद्रव्यं पयः शङ् । गव्यस्य पयप्तोऽछामे गग्यमेवं परं दयि ॥ तद मावे पिबेत्तक्रं तक्रामावे तु यावकम् । एषामन्यतमं यद्यद्पपयेत तद्धवेत् ॥ गोमूत्रेण प्तमायुक्तं यावकं वाऽपि योजयेत् । कुच्छमेकान्तिकं चेदं दष्टमाद्किरपता स्वयम् ॥ पवेपापहरं दिव्यं नाम्ना वज इति स्मतम् । कारस्य तु यथोक्तस्य ब्राह्मणा एव कारणम् "› इति ॥ २५०॥ ब्रह्महदययात्रवादशपाहट-
यागस्थक्षत्रविङ्टन्ता चरद्रह्महणि व्रतम् ॥ गभहा च यथवण तथाऽजत्रयानषृद्कः ॥ २५१ ॥
यागस्थयोयागेऽपिकारपुवेककतत्वेन स्थतयोः प्षज्रियवेशपयोहैन्ता यद्रह्म- हणि नानाप्रकारं व्रतं विहितं तचचरेव् । यागोऽत्र सोप्रयागो विवक्षितः । “तत्क्षत्रं निधाय स्वान्यायुधानि ्बह्यण एवाऽऽयु- धेत्रीह्मणो रूपेण ब्रह्म भूत्वा यज्ञमुपा्ैतते "' इति श्रुतिवाक्येन क्षत्रियस्य यजमानस्य सोपथागं प्रति ब्राह्मणत्व मिल्यभिधानात् । एवं च दीक्षणीयाया उध्वं परागवभरथान्तादतेमानयोः क्षत्रि
१ क, वणाम् । २७. स्नातः। ३ ह, विद्घाती बः । * क, ब्रह्मण । ५ क, .गीययो- रध्वे ।
प्रायश्चित्तध्यायः ] याह्वरक्यस्मरतिः। १०६३ ( प्रायधि्तप्रकरणम् ५ )
यविशोहैनतुव्रेतमेतद तिदिश्यत इति मन्तव्यम् । यदपि च वतिषेनोक्तम्- “ब्राह्मणीं वाऽजय जियं हत्वा भरणहत्याप्राय्चित्तं, सवनगतो राजन्यैवेरयौ?? इति, तत्रापि कृतदीक्षणीयावेव सबनगताविति विवक्षितम् । यश्च यस्य वण॑स्य गभमात्रेयी वहति, स तद्रणवधपायधित्तं कुयात् । मनुस्तु निमित्तान्त- रष्वपि ब्रह्महत्याव्रतातिदेश्षमाह-
८५ हत्वा गरभमविज्ञातमेतदेव तरतं चरेत् । राजन्यवेदयावीजानावत्रेयामेव च लयम् ॥ उक्त्वा चैवानृतं साक्ष्ये प्रतिरम्य गुरं तथा । अपहत्य च निक्षपं कृत्वा च स्ीपुहद्रधम् ” इति ॥ गभमविह्नातं सखरीपरुषमात्रेनेदययथः । गभथायं ब्राह्मणस्येव । तथा चाऽऽष- स्तम्बः--“ गर्भं च तस्याविन्ञातम् ” इति । तस्य ब्राह्मणस्पेल्य्थः! । विङ्ति तु गभे यथालिङ्गं ्रायधित्तम् । स्रीखिषङ्गं गर्भे हत उपपातक्रपायश्ित्तम् । इत- रत्रतु ब्रह्महणं वतम् । एतदेव वतमित्यनन्तरोक्तं नानाप्रकारं ब्रह्महवतं परागृक्षति) नतु द्रादश्ञाब्दिकमेव विरोषहेत्वभावात् । यचखापस्तम्बन बाह्म- णस्य गभेमात्रेयीं च घ्रतो द्रादश्चाग्िकपुक्तं, तलसद्ैनाय, नं नियमाथम् । तथा हि सति सकृदभ्यासेन प्रल्ययाप्रल्ययानुबन्धतारतम्यादिषेते हनने दाद- श्वापिकमेव वतं कायंमिति विषमसमीकरणमन्याययमापचेत । व्रतग्रहणाच प्रायधित्तातिदेश्ः । तेनातिदिष्टपरायधित्ताऽपतिततादह्िजातिकपभिर(स्व)धि- क्रियत एव । प्रतिरम्भः प्रातिक्ूरयम् । कृत्वा तु स्रीसुहद्रधमिलयत्र न सीमानं विवक्षितम्। आत्रेयी ग्रहणस्याऽऽनथक्यप्रसङ्गात्। अत एव तद्विशेषमाहाङ्गिणः ५ आहिताभ्नेद्धिजाग्यस्य हत्वा पत्नीमनिनिदिताम् । बह्महत्याततं कु्यादात्रेयीघ्प्तथेव च ॥ परारस्त्वन्यं विशेषमाह- ५८ सवनस्थां लियं हत्वा नरेद्रह्महणि त्तम् ' इति । विष्णः--“ एतन्महाततं ब्राह्मणं हत्वा द्वादश संवत्सरान्कुयोदत्रिभोत्रां वा नार् वा मत्न वा: । अनेन चात्रिगात्रवाऽऽजेयात्युक्त भवते । वासष्ठः पन रन्यदाहथेव)-- “ रजस्वलामतुस्नातामात्रेयीमाहः ” इति वदन्रनोदशनप्रभृति षाडश्नाहारात्राणे यावदात्रयी भवतीति गमयति । अत्र दह्येष(त)दपत्य भव.
[1 --~----------- ~= माज 9-99-0 ताय क अजिन क.
१ छ. (त्यन्त । २ छ. नहिनि ३ क. "परितः ४्छ. गोत्रवा । ५४७९, तराना । ६ छ. `माहूरजष्वरलापृतुस्नातामत्रे यीमाहुशितेवचनं र ।
१०६४ अपराकोपराभिषापरादिल्यषिरचितटीकासमेता-[ २ तृतीवः- ( प्रायधित्तपघ्रकरणम् ५ )
तीति व्युत्पत्तिप्रदश्चेनं वन्ध्याव्युदासायेम् । अन्यथाऽनर्थकं स्यादिति केचित् । व्युत्पत्तिमात्रपरमेतदिलयपरे । अनात्रेयीवधे वतान्तरातिदेशमाह स एव~“ अनात्रेय। ब्राह्मणा हत्वा राजन्यर्हिप्तायां राजन्यां वइयहिपतार्या वेदयां शद्र- हिप्रायां दद्रा हत्वा संवत्सरम् "' इति । अयमपथः-अनात्रेयीं ब्राह्मणीं हत्वा संवत्सरं राजन्यदिसायां यद्व्रतमुक्तं तत्कुयादिति 1 एवयपुत्तरन्रापि ।
शद्रा हत्वा संवत्सरं प्रायधित्तं कायम् । यच्च॒ स्ीगभस्योपपातकत्वव- चन तद्भिव्यक्तक्नीत्वस्य गभेस्य वधे द्रष्टव्यम् ।
विष्णः--““ समृत्कषानृते गुरोश्वाटीकनिनेन्ये तदाक्तौरणे माप्तं पयप्ता वाति ” । अस्पापराधविषयमेतत् । महापरापे ब्रह्मह्यापरायधित्तमेव । अत एवः भगवा- न्याज्ञवर्क्यो ब्रह्महत्यादि समतस्वेनामिदहितानां गर्वधिक्षेपादीनां पथक्पायधित्तं नोक्तवान् ॥ २५१ ॥
कि च-
चरेद्त्रतमहत्वाऽपि घाताय चेतसमागतः॥
यादि ब्रह्मवे प्रत्ता विघ्रवश्नान्न हन्ति, न तु श्ास्रवलात्तदाऽपि ब्रह्मह- त्याप्रायधित्तं चरेत् । न च बधं कृतवतोऽडतवत्नैकमेव त्रतं युक्तम् । तेना- प्रतः पादानं करप्यम् । एव क्षन्न याद्वधेऽपि । यत्त॒ गातिपनाक्तमू-“"लष्टत्च- दरकह्मणवध हत्वाऽ१ / इत्ति) तत्र ब्राह्मणग्रहण प्रदञ्चेनाथम् ।
आपस्तम्बः पाथ्तनिपातेऽथेम्राहिण एतदेव प्रायश्चित्तम् ›, । बरह्महव्रतमेबेलययेः । किं च-
हिगुणं सवनस्थे च ब्राह्मणे व्रतम।चरद् ॥ २५२॥ सोमयागाय कृतदीक्षस्य बराह्मणस्य वधे ब्रह्महत्याव्रतं द्विगुणमा चरेत् । एवं तद्रषे ्रहृत्तस्याघ्रताऽपि द्विरणमेव पादोनम् । एवं तावद्धगवता याज्ञवल्क्येन कानिचिद्रह्यवधत्तान्यक्तानि । अन्यान्यपि कानिचेन्महृषय आहुः तत्र जपदभिः-“ यद्धा वाराणपतीं गच्छेत्पेतं श्रीपवेतादि वा । अन्यान्यपि च तीथानि गायर््री च जपत्तथा ”' ॥
# श्र हत्वा संवत्सरं ब्रह्मदयाप्रायधित्तं कायंमिति क. पुस्तके वतेते तूर्वोकम्रायशि- तक्र मापेक्षयाऽचिकमिति भाति ।
ग ममम,
१ क, °रं ब्रह्महदयाप्रा । २ छ, क्षिरिण माः । ३ छ, १ एष्ट । * ह, मदिश्चेत्.
प्रायश्चित्ताध्यायः |] याङ्वरश्वस्पृतिः। १०६५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
अश्रिः-- "(ब्रह्महा ऽब्दत्रयं विप्रो गायन्नीमम्यतेत्तदा । प्राणायामशतं कुयात्प्रत्यहं नियतः चिः ॥ एतदेव व्रतं स्तेनः पादन्य॒नं प्तमाचरेत् । गत्वैतदेव कुर्वीत गुरुतर्पमकामतः ॥ ब्रह्महत्यादि समेष्वेतत्मयोजककवेष वाऽरपत्वात् । षट्भिवेर्षेः कृच्छूवारी ब्रह्महा पुयते नरः ॥ मामे मापे पराकेण त्रिभिषर्षेऽ५पोहति । पेवत्सरेण मापताश्ञी पूयते नात्र संशयः ॥ गवां सहस्रं विधिवत्पात्रेभ्यः प्रतिपादयेत् । ब्रह्महा विप्रमुच्येत प्तवेपपिम्य एव च, ॥ मासे व्यतीतेऽन्न(तीति मासाक्षी । देवः --““ तीर्थेषु पुण्यतमेषु यथावदेहषन्यापराद्राह्मणो महापात. कालमुच्यते । धमयुद्धे गोग्रहणग्रामघातादिषु प्राण- त्यागात्पूयते क्षत्रियः ” । विष्ण॒ः--“ अश्वमेवेन शुध्येयुमेहापातकि नसत्वह् । पृथिव्यां सवेतीथौनां तथांऽनपरणेन वा "१ ॥ महापातकानुदत्तां कर्यपः- ^“ वत्परत्रितयं कुयान्नरः कृच्छ्रं विशुद्धये । आत्मतुस्यं सुवणं वै दद्याद्वा विप्रतुष्टिदम् " ॥ भविष्यत्पराणम्-““मतिपृव यदा हन्याद्भाह्यणं जातिमात्रकम् । गोप्रहस्रं तदा दद्या [क्रदथवा स्वर्जिता यजेत् ” ॥ अङ्किराः--“ परिषद्या बराह्मणानां सरारन्ञां द्विगुणा मवे । वेश्यानां त्रिगुणा चेव पर्षद्र्च त्तं स्मृतम् ५ ॥ अत्र भविष्यत्पुराणम्-- ^“ क्षात्रेयो ब्राह्मणं हत्वा प्रायश्चित्तद्यं चरेत् । यजेत वाऽश्वमधेन वैदये तद्विगुणं स्मृतम् ”॥ प्रायित्तद्रयं द्रादश्षवा्भिकमिलयथेः । पतितस्य वैतानाभिल्यागो नास्ती. त्यन्वमेधादेक्रतुविधानाद्रम्यते ।
* एतन्न विद्यते छ. पुस्तक ।
$ क. घु यावे" । २ छ. ्यात्सरा । ३ क. 'गणंभ'। ४ छ. तत् । वर्षाणां ्रि।५ क. "गुणं चेः । ६ क. चरेत् । १३५
१०६६ अपराकोपरामिधाषरादिलयषिरचितटीकासमेता-[ २ तृतीयः-~ ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) अत एवाऽऽह काल्यायनः-““ पहापातकपयुक्तो देवातस्याद्निमान्यदि । पुत्रादिः पालयेदग्रीन्युक्त आ दोषपतक्षयात् ॥ प्रायश्चित्तं न कुयाज्ेत्कुवन्वा भ्रियते यदि । गृहं निवापयेत्प्वेमुदस्येत्पारच्छदम् ॥ शामयेदुमयं वाऽद्धिरदम्याऽञ्चिरमवदतः। पात्रानि दद्याद्विप्राय दहेदप्स्वथवा क्षिपेत् ” ॥ आ दोषसक्षयादा प्रायश्चिलापवरगादिलययेः एवं च सति-- “वैतानं प्रकिपेदप्सु यन्ञपा्राणि निईहेत् " इत्यादिकं वचनं भरायधित्तमकुबोणे द्रष्टव्यम् । भविष्यत्पराणमू्-- प्रायश्चित्तत्रयं वेदयो हत्वा विप्रं सुराधिप । चत्वारे द्वादशाब्दानि भिक्षा्ञी वनगोचरः ॥ जपन्नन्यतमं वेदं योजनानां श्तं व्रजत् । मह्महत्यापनांदाय मितमृङ्नियतेन्द्ियः ॥ कृतवापनो वा निवसेद्कामान्ते गोव्रजेऽपि वा । आश्रमे वृक्षमृटे वा गोब्राह्मणहिते रतः ॥ शद्धो वा ब्राह्मणं हत्वा प्रायश्चित्तचतुष्टयम् । कुयादात्मविश्रुष्यथं यथावच्छणु सूत्रत ॥ दत्वा विप्रे वेदविदि प्वेस्वं प्रथमं गृह । हविष्यमुक्चरत्पश्चात्प्रतिल्ातः परस्वतीम् ॥ सेतुन्धं ततो गच्छेद्धिक्षाशी कृतवापनः । गवार्थं ब्राह्मणार्थ वा प्तम्यक्प्राणान्परेलनेत् " ॥ शङ्खः--“ अकामक्रते नह्मह। परिषदो ऽनुमते खट्वाङ्ग गद॑भा. जिनी मुन्मयपोत्नपतितरिष्टान्नमोजी कपाठचिह- ध्वजी स्वकमे ख्यापयंश्वरेदधक्षमेककालाहारः शरन्या- गरपवेतगुहानर्दवृक्षमनिकेतनः। प एवं गोपत दत्वा द्वादशवर्षं हद्धिमाभोति। अन्तरा वा ब्रह्मणं मरणान्मोचयित्वा गवां द्वादक्ञानां परित्राणात््तद्य एवाश्वमेषावभूये ल्नात्वा पुतो मवति ” ।
वि
१ क, गृह्यं निः। २ छ, च्यादुप्रा। 3 कर्व्वपोनवा। जड. "तः शृद्धोवा।५ छ. पात्राप ।
प्राय्ित्ताध्यायः | याह्गवत्व्यस्परतिः। १०६७ ( प्रायलिक्तभ्रकरणम् ५)
अथ भविष्यत्पुराणे विषय उक्तः । तद्यथा--"' शङ्खुनाक्तं तु यद्वीर प्रायश्चित्तं महात्मना । तदयक्ञगतविप्रस्य विनाशे परिकीतितम् ” इति ॥ वसिष्ठः--“ अथापरं भरणहलयाया द्वादशरात्रमग्मक्षो द्वादश्रात्रमेवोपवपेत् ” । अस्यापि बिषयो भविष्यपुराण एवाक्तः- “ यदाऽत्यर्थ गुेहीनो गायन्याऽपि विवाजितः | निहतः कामतश्वेव तदा स्यात्तन्निबोध मे ॥ हन्ता दनाप्तमथेश्च तदेवं परिकस्पयेत् । वपिष्ठेन माख्यातं बह्महलयाग्यपाहनम् ॥ दवादशरान्रमन्मक्षो द्वादशराश्रमुपवपेत् '' इति ॥ शर्खखिखितौ --“"पतितशिष्टान्नमोजी द्वादश वषीणि गवां पहखं इचा द्वादश्चे वर्षे शुद्धिमाप्नोति * । पतितशिष्टः पतितव्यतिरिक्तः । एतदपि सवनस्थव्राह्मणवधविषयम् । बृहस्पतिः-“ गङ्गायमुनयोव।ऽपि सगमे ठोकविश्चुते । शुध्येत्रिषवणन्ञायी त्रिरात्रोपोषितो द्विजः " ॥ एवमादीनि गुरूणि रधूनि च मायथित्तानि सन्ति तेषां देक्षकारसापथ्य- वयाजातिगुणाद्यपेक्षया मिषयन्यवस्था कल्पनीया । अन्यथा गुरुकरपोपदे- कोऽन्थकः स्यात् । भविष्यत्पुराणे- ` (गुह उवाच--यमुद्िश््य द्विनं हन्याद्ाह्मणः स्वयमेव हि । अत्मानं सहपा क्रोषात्तस्य किं नु मवेद्धिमो॥ ईश्वर उवाच --केहारमश्रुनखादीनां कृत्वा व वपने गृह । ह्मचर्यं चरेद्वीर वर्धणकेन तदतः ॥ संबन्धं यद विभो हत्वेऽऽत्मानं तरपो गुह । निगणः सहता क्रोषादूहकषेश्रादितो विभो ॥ त्रैवार्षिकं ब्रतं कुय। द्रद्यहलयां चरन्वने । एवं शुद्धिमवाभ्रोति हत्वाऽऽत्मानं मृतो यदि ॥
१छ, द्विजो । २क, शृत्वा ।
१०६८ अपराकोपराभिषापरादित्यविरचितदीकासमेता-। ९ तृतायः~~
छवो ऽनश्चनः
( प्रायधित्तश्रकरणम् ५) तिरस्छृतो यदा विप्रो निगुणो श्रियतेऽनघ । सनिमित्तं तथा पुत्र तदेव सुविद्ुद्धये ॥ त्रेवार्षिकं ब्रह्मचयं कृत्वा हध्येत विप्रहा ।
प्रतिलोम च गच्छेद्रा नियताक्षी सरस्वतीम् ॥
9
कि = क, +
अलय्थं नि्ुणो विप्रो ह्यथ गुणिनेपरि(९) ।
संबन्धेन विना पुत्र त्रियते परिमर्िप्ितः ॥
| ®
प्रायचित्तामिदं कृयात्तदा पापविशुद्धये ।
वत्प्रत्रितयं कुयान्नरः कृच्छं विदद्धय ॥ आत्मतुल्यं सुवर्णं वा ददयद्वे विप्रतुष्टिदम् ।
वा] चोक्त्या चा्पिते शख हत्वा विप्रः क्षयं गतः ॥ य एवं प्रियमाणं त॒ ब्राह्मणं प्मुपेक्षते ।
तस्य ते निष्कृतिं वच्मि निगरणस्य विशेषतः ॥ सक्िखं वपनं कृत्वा छाताऽम्पक्तस्तथा गुह । आत्मान निर्ैहेदञ्नावापादतटमस्तकम् ॥
यद्येक बहवो विप्रा घ्नन्ति विप्रमनागप्तम् । तैषां निष्कि वच्मि शरुणुष्वैकमना गुह ॥ तेषां यस्य प्रहारेण प्त विप्रो निनं गतः। सरस्वतीं ्रतिल्लोतः पत चरेत्पापशुद्धये ॥ अन्ये कुयरिदं पत्र प्रायश्रित्तं विशुद्धय । कुर्युः कृच्छर द्विषण्मापंशवातुियपते गुह ॥ विहादयस्तथा सपा राजा विप्रकदम्बकम् । नैते दोषेण रिप्यन्ते घ्रन्ताऽपि प्रकटं जगत् ॥ गुरुख्ैतां प्रति यदाऽ त्मतुष्टिने जायते । प्रतिपूरणं वै तन्न जपादिभिरुदाहृतम् ॥ जपादीनां च सर्वेषां धर्मशाल्ेषु प्वशः | प्रायश्चित्तविशेषेण सर्वेषामिदमुच्यते ॥ शोधनं देवश।दुंट अपहोमादिकं महत् । जपस्तपस्तथा होम उपवापोऽधमषणम् ॥
~ ~ ---------------~- ~~~
१ क. “नोरपि । घ । ३ छ. “यमते । ३ क. "लगृतां ।
प्रायभित्ताध्यायः ] याङ्गवरक्यस्पृतिः। १०६९. ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) ज्तानाज्ञानकृतानां च पापानां शोधनं परम् ॥ अन्यकाच्रोदितानां च निष्कृतीनां स॒राधिष । उ्प्रक्ष्यो विषयो ह्येवं पतततं गृरुखाघवे " ॥ २५२ ॥ इति ब्रह्महत्यापायित्तप्रकरणम् ॥ उदेशक्रमप्राप्तानि सुरापानप्रायधित्तान्याह-
सुराम्बुष्टतगेोमूजपयसामयिसंनिभम् ॥ सुरापो ऽन्यतमं पीला मरणाच्छुद्विमाप्तुयाव्॥२५२॥
सुरादीनापमन्यतममेके सतापनाद्रिसंनिभपुष्णत्वेनाभ्रितुर्यं, यस्िन्पीते पातुगसयुर्भवति, तथागरिधं सुरापः पीला मरणाच्छद्धो भवति । मति पषैकसुरापानविषयमेतत् । तथा च मनुः--“ मतिपृवमनिर्देदयं प्राणान्तिकमिति स्थितिः '' इति । मतिपूर्ममिति कामपूरवम् । अनिर्द्यमिति बरुबन्पराणान्तिकपरायश्चित्तं पषै- दाऽनक्तं स्वयमेव शास्ता विदित्वा कुयांदिति गपयति । अन्न मविष्यत्पराणप्-“ ग।६ पष्ठी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा| यथेवैका तथा सवा न पात्या द्विनोत्तमेः ॥ परा हि पैष्टी मृख्योक्ता न तस्यासिवितरे पमे » । नेतरयोपुख्यः सुराशब्द इयथः । अत्र च द्विजोत्तमग्रहणं विवक्षितं, तेन पषञ्जियवैहययोः पैष्टयेव प्रतिषिद्धा नेतरे, म्रान्तराण्यापि ब्राह्मणस्येव परति. षिद्धानि नेतरयोः । यदाह पनुः--“ यक्षरक्षःपिश्चाचननं मदं माप्तं सुरा ऽऽप्तवम् । तद्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नता हविः ”” इति ॥ तत्ोपनयनालसागपि द्विजातिभिः सुरा वजञ्या, ब्राह्मणेन तु गोडीमाध्व्या- दिम्मपि । राजन्यवेहयाभ्यां तु ब्रह्मचारिभ्यामेव । यत्तु गोतमेनोक्तम्- श्रागुपनयनात्कं मचारवादमक्षः'' इति; तदुपविष्टेनाऽऽचम्य भक्षणीयमिदया- दिनियमनिदस्यय, न पुनरभ्यमक्षणानुग्रहायम् । अत एव जातुक्ण्येः- ५ अनुपेतस्तु यो बाख मद्यं मोहात्पिने्यदि । । तस्य कृच्छरत्रयं कुयान्माता भ्रात्रा तथा पिता" इति॥
१ छ, "प । तस्र" । २ ड, "द्विमच्छति । ३ क. शतं पाषैः।४क्, व्वानांमः।॥ ५ क त्कामाचारो बा न भक्ष्य ईः।
क
१०७० अपराकांपराभिधापरादि यविरचितटीकासमेता-[ ६ तृतीयः-- ( प्रायक्ित्तम्रकरणम् ५)
सुरापाने तु षट् छृर्छराः करप्या इति । मच्यपानात्सुरापानमायथित्तस्य दगृण्यद्श्नाव् । एतच्च पच्चमदद्ल्वः १३१३ दषामावः 1 यदाह कृप्रारः-“ मद्यमून्रपुराषाणां मन्षणे नास्त कथन । दोषस्त्वा पश्चमाद्रषादृष्वं पित्रोः सुदृ्ुरोः इति ॥
(> ॐ, ॐ = भ
एवं च पश्चमवधषैपरभृलेव द्विजानां सुरापानभरतिषेधो वेदितव्यः । बारस्य च कापतोऽपि न मरणान्तिकम्। यतो मरणान्तिकं पायश्ित्तं न पषदादेश्यम् । किसु स्वयमेव विदित्वा कायम् । तत्र बारोऽपि व्युतपन्नधरत्ति परणान्तिक- घ्व भरायश्ित्तम् । तद्विषयाणि चानुग्रहवचनानि । यदाह विष्णुः-- “ अश्ञीतियेस्य वषाणि बा वाऽप्यूनषोडशः । प्रायश्चित्ताधेमहन्ति नियो रोगिण एव च ” इति ॥ पुलस्त्यः --“* ज्ञीणामषं प्रदातव्यं वृद्धानां रोगिणां तथा । पादो बेषु दात्य: सवेप्पिष्वयं विधिः ॥ तथा--““ अपतस्कृतो निरुत्साहो रोगी नवतिजीवकः । यथाश्षाक्ते प्रयुज्ञीत नत ह्यषु न लुप्यते * ॥ अङ्गिराः“ उनेकादशवपेस्य पश्चवष।त्परस्य च । चरेद रः सुदा ऽपि प्रायश्चित्तं विशुद्धये ” ॥ न च मरणान्तिकस्या्धपादकटपना युज्यते । मधं पनर्गोदीमाष्यीभ्यामप्य- न्यदासि, तद्धेदानाह ब्हैदिष्णः-- माष्वीकभेक्षवं भरं ताठं खाञजुरपानप्तम् । मधूत्थं चेव मार्द्वीकं भेरेयं नारिकेडजम् ॥ अमेध्यानि दशैतानि मयानि ब्राह्मणस्य तु ” । अगस्तयः पृनरेकादश्षदिधं तदाह- ५८ पानं द्रा्षमाधूकं खाजञरं तारमेक्षवम् । मधूत्थं मेरमारिष्टं मेरेयं नारिकेडजम् ॥ समानानि विजानीयान्मद्यान्यकादशेव तु । द्वादशं तु स॒रामद्यं सर्वेषामधमं स्मतम् ॥ [यत एव व्यतिरिक्तमनेकविधं म्य, स॒रात्मकं तु तदन्यं सिषम्] अत एवाऽऽह वतिष्ठः-
# न विद्यत एत्चिहान्तगंतं छ. पुस्तके ।
१७. तं पः । २ छ, 'जेन्मर। ३ क, स्पतिः । मा ।
प्रायश्िच्ताध्यायः ] या्नवस्क्यस्मृतिः। १०७९१ ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५),
“ मद्यपाने त्वसुरायाः सुरायाश्वज्ञनि कृच्छर तिकृच्छरो प्रतप्राञः पुनः संस्कारश्च '' ॥ इदमल्यन्ताश्क्तस्य बारतरस्याविद्यमानपित्रादिकस्य प्रतिषिद्धमेतत्पानभि- त्यविदुषां हटत्कारितपानस्य द्रष्ट्यम् । भिष्यत्पराणे-““ वेष्टीपाने तु तताप भ्रायधचित्तं निबोध मे । मनुनाक्तं महाबाहो समापतम्याप्तयोगतः ! ॥ एतासामिति सुराणामिल्यथंः। यपृः--““ सुरां पीत्वा द्विनो मोहादश्चिवर्णा सुरां पित् । तयाऽस्य काये निदेग्पे मुच्यते किंल्िषात्ततः ॥ गोमूत्रमधिवण। वा कितेदुकमेव वा । पयो घतं सुवणं वा गोशक्रद्प्तमेव वा ॥ अपक्रञज्ञानतः पीत्वा व।रुणा पतति द्विनः। मरणं पूर्वनिर्दिष्टं प्रायश्चित्तं विधौयते ॥ आयम भाजने तत्तां ब्राह्मणा वारण पिबेत् | अश्चिवणौ पापहरां ततः पापाद्धिुच्यते ॥ जीव(वि)तस्यान्तकले तु इमशाने विहितो विधिः " । गो दीमाध्वी विषयपेतत् । दक्षना--““ गोवाखचीरवाप्ताः परापरः स॒रामभ्चिवणा पीत्वा पृते मवति " | बहस्पतिः --“ सुरापाने कामकृते ज्वरन्तीमिव तां मख । क्षिप्त्वा तया स्त निरेग्धो मृतः इाद्धिमवाप्नयात् ॥ कयाद्वाऽनश्नं तावद्यावत्प्राणेवियज्यते ,' | देवरः--““ सुरापाने ब्राह्मणो रूप्यताम्रत्रपुपीस्रानामन्यत- ममञ्चिकदं पीत्वा शरीरपरित्यागात्पूयते "! । हारीतः“ सुरापोऽभ्निव्णा सुरां पीत्वा वृतमपः प्रयो वा हिरण्यं वा विछाप्य मृत्युना पूतो मवति "' । सुरापानं सष््छृत्वेत्यनुषत्तावङ्किराः ८८ भगप्रपाते पतनं ज्वलनं वा पसपाविदयेत् । महाप्रस्थानमातिषठन्मुच्यते सवेकिस्विपेः '' ॥ २५३ ॥ भायवित्तान्तरमाद-
१क. नेतु सुरायााः) २ क. “न्तासक्रतः।३ छ, धित्तेवि।
१०७२ अपराकोपराभिधापरादिलयबिरवितटीकासमेता- [रतृतीयः-- ( भायथित्तप्रकरणम् ५)
वार्वा जट[ वजप चरद्रह्महाण व्रतम् ॥
पिण्याकं वा कणान्वाऽपि मक्षयेत्च समां निशि ॥ २८५५४ ॥ वाखाधिष्ठाः केशास्तन्पयं वसनं जटाश्च बिभ्राणो ब्रह्महणि यवक पदश्ाब्दिक व्रत तद्रा चरेत् । अत्रच वालवासा इत्यादि्रहणं दादश्रागिदि- कब्रह्महव्तमाप्निनियमायेम् । अन्यथा व्रतान्तरमपि तदीयं स्यात् । यदि तु वाखवसनजटिर्वरूपधमद्रयं नियमाथपिदं स्यान्न तदहि मन॒रत्र ध्वजितवग्रहणं कुयात् । कृतं च तत्तन- “ कणान्वा मक्षयदन्द्ं पिण्याकं वा पकृनिक्ि । सुरापानापनुत्यथ वावाप्ता जटी घजी " इति ॥ पिण्याकमुद वस्नहं तिककर्क, कणां स्तण्डलान्वा सषद्रात्री वत्षर याव- द भीयात् । केचिदत्र समाश्ब्दं बहुवचनान्तं वपेत्रयपरल्रेन व्याचक्षते, तेष कणान्वा मक्षयदब्दमिति मनुवराक्यव्रिरोधः। अस्मादेव च सरापानापनस्य- यमिति वचनात्छृतसरापानस्येतदूव्रतमिति गम्यते, न प्नस्तालमात्रह्वयक्तसर- स्याते। तादशसयोगफर्ग्यापार पानक्षम्दाभयोगात् । ब्रह्महवतमातिदिष्टमपि द्ादश्ान्दिकमेव सुरापः कुयात् । यदाह दद्धहारीतः-- “द्वाद शमिवेरपमहापातक्रिनः पुयन्ते ” इति। पिण्याक्रादिभक्षणं च तपस्त्वाद्धोजनान्तरनिवतेकम् । ब्रह्महत्यात्रतादेर्ं श्ाकामतः सकृत्पीतायां समनन्तरमेव प्रच्छन्दि(दि)तायां वेदितव्यः । अत एव ब्रह्महत्यानुषटत्तां व्यासः ५ एतदेव वतं कुयान्मद्यच्छरने कृते । पञ्चगव्यं तु तस्याक्तं प्रत्यहं कायशोधनम् '' इति ॥ पिण्याकादिभक्षणेन च संव्यवहायेतेव भवति न पनः पापक्षयः ! अत एव हारौतः-“ बाह्मणानुमताद्वा सवत्र गोमुत्रपुरीषभक्षो गा अनु गच्छन्पुनः पस्कृतः प्ंव्यवहार्यो मवति " | यद्रा द्रादश्षवार्भिकासमयं प्रति पिण्याकादिमक्षणं पापक्षयक्ररमपि भवतीति सुरापानापनुरपयेमित्यविरेषव्रचनाच्छक्यं कटपयितुम् । सुरापाने सहृत्कृतेलयनुदत्ताब्कराः
~> ८० -क क
१ ह. "पि ब्रह्महयात्रतं चरेत् । पिः। २ ड. येल्तिसमानि"।३छ. द्ूयनि?ः । * छ, °व्याकन्वा सः । ५ क (कामिभः। ६ कृ, श्शश्च काः । ७ क. “पच्छन्दवे। ८ क, १ुद्कस'। ९ छ, “ति पिण्याकासमथ प्रति पि ।
प्रायश्चित्ताभ्यायः ] यात्तबरकयस्पृतिः। १०७३ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५१ |
«८ बहस्पतिप्तवेनेषट सरापो ब्राह्मणः पनः। समत्वं ब्रह्मणे गच्डेदिल्येषा वैदिकी शरुतिः ॥ भूमिप्रदानं यः कुयात्सुरां षीत्वा द्विजोत्तमः । पुनने च पिनेज्ञातु संस्कृतः प्त विशुध्यति " ॥ सस्त उपनीतः । विष्णः--““ सुरापाने हि विज्ञानापममादात्सङ्गतोऽपि वा । शक्लय। कृच्छरद्यं कायं वत्र संमितं तया ॥ प्रथमे त्करच्छरं तु पुनःसस्कारक्मं च द्वितीयं जन्म तस्य स्यात्समितं तदनन्तरम् ॥ प्राजापत्यं ततः कार्यं पराकस्तु समापने । चान्द्रायणे त्रिरभ्यस्य ततो मुच्येत किस्निषात् ॥ शक्या हिरण्यं रजतं गाश्च भूरिं च दापयेत् "| सुमन्तुः -“ ब्राह्मणस्य सुरापस्य षण्माप्तानुदधृतपतमद्रोदकस्नानम् । सावित्यष्ट सहं जह यात्प्रत्यहं त्रिरात्रपपवापरास्तक्त- कृच्रेण च पृता मवत्यश्वमेधावभथरननिन वा "! | बृहस्पतिः-““ गोडीं पष्ट तथा माध्वी पीत्वा विप्रः समाचरेत् । तप्तकृच्छ्र पराकं च चन्द्रायणमनुक्रमात् ' ॥ सकृदमत्याऽकामतः पीतासु भच्छ्दितासु ्रतान्तरासम्थस्येतत्। एवमादीनि गुरुटध्रनि वरतानि निमिक्ताभ्यासानमभ्यसिानुप्तारेण कतुरनुबन्धतारतम्पवशेन देश्षकालरणजातिसापथ्येवश्ेन च परिषदा व्यवस्थापनीयानि ॥ २५४ ॥ कि च~ अज्नानादारुणीं पीता रेतो विष्मूत्रमेव वा ॥ पुनः संस्कारमर्हन्ति जयो वर्णा हिजातयः ॥ २५५ ॥ अन्गानादकापतः सुरां सष्ृत्पीत्वा रेतो विष्पृत्रं वा भ्राह्य पुनः सस्कार पुपनयनं दिजातयो ब्राह्मणक्षज्नियते ५7; कतैपदैन्ति । अनेन च सुरापान-
निमित्तं प्रायधितं कृत्वा पनः सस्काराद्रा शदिः । न बु सस्कारुद्धिपात्रा- त्पायशचित्तनिमित्ता शद्धिरिष्यते ।
अनेनेवाभिमायेण मनुनाऽ्प्युक्तम्-
१ कृ, प्तवं ब्रह्मणेगेच्छे । २७. न्त् । उपः । 3 क, "मित्तस्यान। »* इ, "नात सुरां षा १३५
१०७४ अपराकोपरामिषापरादित्यविरचितटीकासमेता-- [६ तृतीयः-- ( प्रायधित्तश्रकरणम् ५) ५ अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा पुनः सेस्कारमरहति । मतिपुवेमनिर्दश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः ” ॥ मतिपूव॑सुरापानमनिदेश्यप्रायश्चित्तं पषदाऽनिरदिष्टमपि निमित्तवता तत्स यमेव कायम् । अन्यथा तदुपदेशोऽनथंकः स्यात् । तथा--“ अज्ञानात्प्रारय विष्मृत्रं सुराप्त्॑ृष्टमेव वा । पुनः सेस्कारमहनिति त्रयो वणां द्विजातयः” ॥
सरासंस्पृष्टं तिराहितसुररसमिति विह्नेयम्। यथा शष्कसुराभाण्डस्थितमुद- कमितरस्य त॒ भाश सुरापानमेव । तत्रापि च प्रायधित्तपूवकमेव पुनः संस्कारः । तसायधित्तमाह शातातषः- ^ सुरामाण्डोदकपानि छर्दनं प्रत्य प्राश्चनमहोरात्रोपवाप्तश्च इति । सुराभाण्डपयुषितजरपाने बौधायन आह- ५५ सुरापानस्य यो माण्डेष्वपः पर्युषिता पिबेत् । शङ्सपुष्पीविपक्तं तु क्षीरं प्त तु पिबेत््यहम् ' ॥ तषीरं च स्तोकमेव पातव्यं तपस्त्वात् । पतिपृवेके मयमाण्डोदकपाना- भ्याते चामतिपुवैके मनुराइ- ८ अपः सुरामाजनस्था मद्यमाण्डस्थितास्तथा । पञ्चरात्रं पिनत्पीत्वा शङ्कपुष्पीशतं पयः " ॥ पयोऽत्र क्षीरम् । अदबुद्धिपूषेके तु सुराभाण्डोदकपाने विष्णुः- ५ अपः सुरामाजनस्याः पीत्वा सप्तरात्रं शङ्कपुष्पीशुतं पयः पिबेत् '' । अस्मिम्ेव विषये साभ्यासे बृहद्म आद- ८ सुरामाण्डस्थितं तोयं यदि कश्चित्ििबेद्िजः । प द्वादशाहं क्षीरेण पिबेद्राक्षीं स॒वचखाम् " ॥ ब्राह्मी सुषच॑रा, ङषणिका ब्राह्मी । यसु(स्त) सुरापा[ना]तुत्तो गोतमेन- ^“ अमल्या परनि पयो धूतमुदकं वायुः भतित्यहं तप्तानि पङ्च्चरस्ततोऽस्य संस्कारो मूत्रपुरीषरेतपां प्राशने च " इति तपरषच्ष्पर्वकत्वेन संस्कारो विहितस्तत्रापि तपच्छरोऽस्पापराध- विषय एव, विषयान्तरे तु प्रायधित्तान्तरं द्रष्टव्यम् । अत एव बोधायनः “अमला पुरापने ङृच्छरन्दषपदम्' । इृच्छेणाग्दपादं तरीन्मासानिल्यः।
१ क, प्रायशः ।२क. भापः। 3 क, प्रयषु।ग्क, परू | त्रीः।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यादवरक्यस्मृतिः। १०७९ ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५) वसिष्ठः--“ मयमाण्डस्थिताश्वापो यदि कश्चिद्धिजः पित् । पदमोड(दु)म्बरपो बिल्वपराशकुशानामुदकं पीत्वा त्रिराभरेणैव श॒ध्यति, ततः पनरूपनयनं, वपनादीनां च निवृत्तिः ” | भानव चात्र छोकयुदाहरति- ८८ वपनं मेख दण्डो येक्षचयौ व्रतानि च । निवतेन्ते द्विजातीनां पुनः संस्कारकर्मणि ” इति ॥
म्यं च सुराया अन्यत् । तदाह पुरस्लयः- ८ पानपु द्राक्षमधुकं खजर कौलमेक्षवम् । मधृत्थमेरमारिष्ठभेरेयं नारिकेढजम् ॥ समानानि विजानीयान्मदान्यकद्रौव तु । द्वादशं तु सुरामयं पर्वषामधमं स्तम् ॥ ्रक्षिक्षुटङ्कखजुरपनप्तादेस्त॒ यो रसतः । स्योनतस्तु तं षीत्वा उयहाच्छुध्येद्धिजोत्तमः ' ॥ भविष्यत्पुराणमू-“प्रायेण धमेशान्ञेषु सर्वेष्वेव सुराधिप । मतिषु सुरापाने प्राणान्तिकमुदाहतम् ॥ पेष्टीपाने तु मुनिमिर्नेतरस्यां कदाचन । वततिष्ठेन तथोक्तं वै प्रायाधित्तं सराधिष ॥ कामतो मद्यपाने तु न सुरायाः कदाचन । परथपाने त्वसरायाः सुरायाशाङ्घाने ङृच्छातिङृच्छ धृतपाक्षः पनः संस्कारश्च । अभ्यासे तु सुराया अश्रिवर्णा सुरां पिवेत् । कामतो गोडीमा- ध्वीपान एतत् । कामतो मद्यपानं तु पकृत्कृत्वा सुराधिप । कृच्छातिङ्च्छो कृत्वा वे पुनः संस्कारतः हविः ॥ भय सराष्यतिरिक्तम् । अकामतः सुरां पीत्वा वेष्ट सत्बुटनन्दन । कच्छरतिङृच्छरौ कत्वा वे पुनःसंस्कारतः शुचिः ॥ अल्यन्ताशक्तबालतरविषयमेतत् । चतुथकारं मृज्ञानः सुरापो ब्राह्मणो गुह । वष्रयं हि विधिवत्तिष्ठेदात्मविशद्धये ॥
तिातिसनिनतनम - -म ुननजयकननकयन
१ क, "लाश्चा। छ, माद्कं । छ, जतं तुतत)
१०७६ अपराकोपराभिपापरादियविरनित्ीकासमता- (६ तृतीयः- ( प्रायधि्तप्रकरणपू ५)
पषठीपानेऽकामतः सहृत्कामतो वाऽभ्यासे गोडीमाध्वीपान एतत् । प्रमादान्म॑दमपुरं पकृत्षीत्वा द्विजोत्तमः । ॥ गोमूत्रयावकाहारो दशरात्रेण इ्रुभ्यति ॥ अन्ञानान्मद्यपानं तु पङृत्कृत्वा द्विजात्तमः । तपतकृच्द समातिषठद्धत प्रादय ततः ह॒विः ॥ अश्रापि सराग्यतिरिक्तमेव पथं विवक्षितम् ।
प्रतिषेधः सुरापाने मद्यस्य च पुराधिप ॥ द्विजोत्तमानमिवोक्तः प्तततं गोतमादिमिः। तपङ्च्छरमिषानं हि यदुक्तं गोतमादिभिः ॥ अबुद्धिपर्वे पाने तु गोडीमाध्वयोस्तदुच्यते । गौडीमाध्व्योस्तथा पाने मतिपूर्व कृते गृह ॥ वातिष्ठ तत्र विज्ञेयं सर्वपापहरं शुमम् । धासिष्ठं म्पाने तु अयुराया इदयादिक्षम् । अुरामद्यपाने तु कृते विप्रस्तु कामतः ॥ चान्द्रायणं सममभ्यस्येच्छद्धिकामः सुशुद्धये । यद्वाऽस्मिन्नेव विषये मानवीयं प्रकल्पयेत् ॥ कणान्वा मक्षयेदब्दमिल्यादिकम् । गोडीमाष्म्योस्तथाऽम्याति प्राणान्तिकमुदाहतम् । मा्वीं पीत्वा प्रमादेन प्कृद्धिप्रः सुराधिप ॥ गोमूत्रयावकाहारो दशरात्रेण शुध्यति । कृत्पीत्वा तथा गौडीमज्ञानात्सुरसत्तम ॥ कच्चरातिकृच्रौ विहितो धतपानकमेव च | गोडीमन्ञानतः षीत्वा ब्रह्मणो ब्राह्मणप्रिय ॥ तपङृच्ं तु वै कृता पुनःतस्कारतः इाचिः। मतिपु्वं यदा गौडं पिनेद्धिपः पुराधिप ॥ तद। चान्द्रायणं कुयाद्रां च दघाहहिजोत्तम *। प्रणान्तिकपायथित्तानुदटत्तौ पुनभ विष्यत्पुराणषू । « एतानि पै्याः पने तु कार्मेतः संप्रवकते । प्रायश्चित्तानि चोक्तानि गोडीपानि निनोधमे ॥
१ छ. रन्मध्यब्र । २ छ. शसिषठिवमर। ३ क, च्छो चृतमुगयावपाः। ४ क. भत श्रभतितः । श्र । |
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याहवरकयस्प्रतिः। १०७७ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
बुहस्पतिप्तवेनेष्ट्. मद्यपो ब्राह्मणः पुनः । समत्वं ब्राह्मणेरच्छेदित्येषा वैदिकी श्रतिः " ॥ २५५ ॥ किच- पतिरोकं न सा याति ब्राह्मणी या सुरं पिबेद् ॥ इष सा शुनी गधी सूकरी चोपजायते ॥ २५६ ॥
सत्कमांजितमपि पतिलोकं सवगोदिकं सुरापी ब्राह्मणी न याति । द॑पलोः सहाधिकाराधो यागाधिकारिणः परत्यखाकः स एव पर्या अपीलयभिपरये- णोक्तम्-- पतिक न सा यातीति । न केवलं सखगादिरोक सान यातिर्फि तु कुत्सितां श्वादियोनि पामराति । तस्माह्ाह्मण्याऽपि सुरा न पेया, पीता चेलमायथित्तं कायेमिलययेः। ८५ तस्मा द्राह्मणराजन्यो वेदयश्च न सरां पिनेत् "
इतिवाश्यगतं लिङ्गं विवक्षितं मन्यमानः स्रीणां सुरापानप्रतिषेषं पृथगाह । स्मरतिकाराथातुपादेयस्यापि विशेषणं विवक्षितं मन्यन्ते । अत एव ब्राह्मणो न हन्त्य इत्येष प्रतिषेधो ब्राह्मणीवधविषयो न भवति। अत एवाऽऽ- त्ेय्यादिवधकारिणो ब्रह्महल्यापायशित्तातिदेशः । एवं सति ब्राह्मणसुबणे- हरणं पहापातकमिव्य॒क्तं ब्राह्मणीसुवणहरणं न महापातकमिति सिध्यति । अत्र ब्राह्मणीग्रहणं प्षन्ियादिषद्लीणां ग्यारृस्यथम् । अत एव वसिष्ठः-“ या बराह्मणी सुरापी नतां देवाः पतिरोकं नयनिि | शृदैव पता भ्रमति द्षीणुण्याऽप्पु लुमति । शक्तिका वेति ब्राह्मणी वा '' इत्युक्तवान् । दाङ्ाऽपि--"“ सुराख्श्नपराण्डुगृज्ञनकमापान्यमक्ष्याण्याह रप. मयं हि शरीरं तन्मयत्वाद्राह्यणः संकीयते, मातु रशितपीताद्धि गभेः संमति "” इति॥ २५६ ॥
इति स॒रापानप्रायथित्तप्रकरणम् ॥ उदेक्षक्रमानु्तारेण सवणेस्तेयपाय्िलान्यपुनाऽऽह-- ब्राह्मणस्वणहारी ठ राज्ञे मुसरमपयेद ॥ स्वरकेमं ख्यापयस्तेन हतो मुक्तोऽपि वा शुचिः) २५७॥
१ छ, “कं नाऽऽया* | २ क, छ, मृसुल इ. छ, (करम।ऽऽख्याः ।
१०७८ अपरारकापराभिषापरादिलयविरवितदीकासमेता- [ ३ तृतीयः-
( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५)
ाह्मणस्वभूतं सुवर्णं हत्वा येन केनापि प्रकारेणाऽऽच्छिद्याभिषिक्ताय षत्रियाय स्वकीयं ब्राह्मणसुबणस्तेयाख्यं कमे ख्यापयन्युसलमर्पयेत्। तेन रान्ना तेन युसरेनै हतः शविरभवति, श्यदि राजा न हन्ति किं तु युश्वति, तदाऽपौ तेन(ना) हतः भुचिभेवति। यश्चपि सुवणशब्दोऽ् हेमजातिवचन एव, तथाऽप्यत्र परिमाणविदोषविशिष्टस्येव रेन्नोऽप्ारे भायथित्तमिदं द्रष्टव्यम् । मरणा-
न्तिकत्वात् ।
अत एवोक्तं षट्त्रिशन्मते- ८५ सुवणेस्यापहरणे माषकेणापि पातकम् ।
पतुः- ८८
निष्कमान्नापह।रेण न विद्मः किं भविष्यति | वाटाग्रमाजरेऽपहते प्राणायामं प्तमाचरेत् । दिक्षामात्रेऽपि च तयथा प्राणायामन्नय बुधः ॥ राजप्तपपमत्रे तु प्राणायामचतुष्टयम् । गायञ्यष्टसहसरं तु जपेत्पापविडद्धये ॥
गौरसर्षपमातरे तु गायत्रीं वै दिनं जपेत् ।
यवमातरे सुवर्णस्य प्रायश्चित्तं दिनद्वयम् ॥ सुवणेकृष्णलं दहयेकमपट्टय द्विजोत्तमः ।
कुयात्त्ातपनं कृच्छं तत्पापस्यापनुत्तये ॥
अपहृत्य सुवणेस्य माषमात्ं द्विनाषमः । गोमूत्रयावकाहरज्जिभिमापिर्वशुध्यति ॥ सुवणस्यापहारेण वत्रं यावक मवेत् ।
ऊर्ध्वे प्राणान्तिकं ज्ञयमथवा ब्रह्महनतम् ” इति ॥ राजा सनेन गन्तम्यो मुक्तकेशेन धावता । स्कन्धेनाऽऽदाय मुपु(प)ठं ख्गुडं वाऽपि खादिरम् ॥ अधि वोमयतस्तीक्ष्णमायप्तं दण्डमेव वा । शासनाद्वाऽपि माोक्षाद्रा स्तेनः स्तेयाद्विमृच्यते ॥ अश्चाप्तित्वा तु तें राजा चीरस्याऽऽपनोति किंर्निषम् "' ।
आाह्मणोऽपि च बथमषतीलयाह स एव- ८८ वधेन शुध्यति स्तेनो जाह्मणस्तपतेव वा ” इति ॥
# इत॒ आरभ्य भवतीलयन्तं न विधते क, पुस्तके ।
क. नवाह २छ. भ्मात्रं सु ।
प्रायश्ित्ताध्यायः 1 याहवरखयस्मतिः | १०७९ ( प्रायवित्तप्रकरणम् ५)
ठ्यवस्थापनमेतद्वाक्यमिति व्यषस्था[न] युज्यते । वाश्चड्दानर्थक्यपसङ्गाव् । यकु पनुनेबोक्तम्-“ न जातु बाक्चणं हन्यात्परवैपपिष्ववस्थितम् " इति, तदण्ड विषयम् । इदं तु प्रायश्ित्तविषयम् । अत एव भायश्धित्तप्रकरणे स एवाऽऽह- ¢ पुवणस्तेयकृद्िप्रो राजानमभिगम्य तु । गृहीत्वा मुसु(प)छं ब्रूयान्मां मवाननुशास्त्विति ॥ गृहीत्वा मुमू(ष)र राजा सकृद्धन्यात्त॒ तं स्वयम् | अत्रच विप्ग्रहणं न वणोन्तरव्युदासार्थम् । क्रि तु ब्राह्मणो न हन्तव्य इतिनिषेधनिरासाथम् । ब्राह्मणो न हन्तव्य इति निषेधो रागपाप्ब्राह्म- णवधविषयः । सवर्णांपहतैस्तु ब्राह्मणस्य खधाताय राजानं प्रलयागतस्य वधः। “५ गृहीत्वा मुपु(प)ख राजा प्क्रद्धन्यात्तु ते स्वयम् इति विहितत्वाद्राज्लो धमे एव । तदकरणे च प्रत्यवायः । अत एवाऽऽह गोतमः--“ अप्तत्ेनस्वी राजा " इति । यदा तु हतोऽपि जीवति तदा ताव- तेष शुध्यति । यदाह संबतैः-- “तते ृपषु(स)कमादाय सकृदधन्यात्त तं स्वयम् । यदि जीवति प्त स्तेनस्तदा स्तेयाद्धिमुच्यते " ॥ वसिष्ठोऽन्यथाऽऽद- ५८ ब्राह्मणपुवर्णहरगे प्रकीणेकेशो राजानमभिधवेत् । सतनोऽसि भोः शास्तु मां मवानिति । तस्मै रोनोड(दु)म्बरं शं द दयात्तेनाऽऽत्मानं प्रमापयेन्मरणात्पूतो मवति "” इति । दृ प्रहारासमर्थे राजन्पेतत् । ओड(क)म्बरं ताम्रमयप् । ^“ निष्कालको वा धरृताक्तो गोमयामिना पदप्रभूला- त्मानं दाहयेत् । मरणात्पूतो मवतीति विज्ञायते! । निगेतं कालं कृष्णवर्णं केक्षादिकं यस्मात्स निष्ालकः । एवमादीनि मरणान्तिकप्रायथित्तानि कापक्रारद्कते स्तेये बेदितन्यानि । तदाहाङ्किराः-“ मरणान्तं हि तस्प्ोक्तं प्रायश्चित्तं मनीषिमिः। तत्तु कामकृते पापे विज्ञेयं नात्र सशयः "' इति ॥ २५७ ॥ प्रायत्रिततान्तरमाह-
१ क. "स्य स्वधा । २ छं, राजद ।
१०८० अपशकांपराभिधापरादिल्यबिराचितरीकसिमेता -- [ १ तृतीयः-~ ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५)
क ५, क कन जनकद्य नूप यष्वत्सुरापत्रतमाचरर् ॥ 9 [१ । (न क जात्मतुलयं सुवणं वा ददाह विप्रतुषटिद्म् ॥ २५८॥ राज्ञे स्वकीयं स्तेयमनिवे्यापि सुरापव्रतमाचरजञ्छध्येत् । स बहुधनश्च- दुपहता तदा स्वश्षरीरगोरबतुर्यगुरुत्वं सुवणं विभाय दयात् । अल्पधनधे- धावज्ीवै कुटुम्बनिवोदक्षमतया तुष्टिकरे सुवण विप्राय दात् । पनुः--“ तपप्ाऽपनुनुतुसतु पुवर्णस्तेयजं मलम् । चीरषापा द्विजोऽरण्ये चरे द्रह्महणो व्रतम् "! ॥ अन्न च कपारधारणादि निवतेते । अनेनेवाभिप्रायेण भगवता यावर. नोक्तम्-““ सुरापत्रतपाचरन् '” इति । एतश्च निगंणव्राह्मणसंबन्धिनः सुवण. स्यापहरण आपत्काङे कटुम्बां गुणवद्र।हगकतैके द्रष्टव्यम् । निगुंणस्य तु गुणवत्संबन्धि बहुतरं चूताद्ययेमपहरतः पराणान्तिकमेव भायधित्तम् स्तेन श्त्यनुदत्ताबापस्तम्बः- ५ अग्निं वा प्रविशेततीक्ष्णं वा तप आयच्छेद्धक्तापचये- नाऽऽत्मानं वा पतमापयेत्कृच्छरं संवत्छरं वा चरेत् "' ॥ भक्तापचयाऽनश्नम् । मुपन्तुः--““ सुवणेसतेयी मातं गाययष्टशतमान्याहुतीजंहु- यात्प्रयहं त्रिरात्रमुपवाप्तः । तप्तकृचण च पूतां मवति । अश्वमेषावमृथस्नानेन वा * । धुविष्णः-““ स्तेये बरह्मस्वम्ते तु सुवणंहरणे कृते । | तस्मात्तेनैव दातव्यं तस्मा एकादशाधिकम् ॥ ऋणसेशद्धिमावाय ततशथन्द्रायणत्रयम् । पवत्षरेण कतेव्यं निपुणां शुद्धिमिच्छता ॥ अमवे काञ्चनस्य स्यादून्रतमेतच्चतुगंणम् । चरे्तात्मा निःपङ्गः पूर्णं वर्षचतुष्टयम् ॥ समाप्त काश्चनं गाश्च(वो) रजतं चापि शक्तितः । देयमन्नं द्विजाम्येभ्यः शुम पापापनुत्तये ” ॥
एकाद शाधिकमेकादकगुणम् । दानस्य चर्ण॑सशुद्धये विहितत्वादपूषंमाय- धित्तकट्पशषषमूतचान्द्रायणत्रयं यवपध्यपिपीलिकामध्ययतिचान्द्रायणात्मक
+^ न 9
१ इ, 'द्यात्सद्िप्रतुष्िङ्ृत् । २ क, `लीवकुः । ३ कं, ते । पधात्ते । * छ, रेष भूः ।
प्रायश्चित्ताध्वायः | याह्ृवरक्यस्पएतिः । १०८१ ( प्रायकित्तप्रकरणम् ५) तत्संबर्सरं तावदभ्यसेत् । निधैनतया सेकादश्चगुणदानास्मथेस्तदेव वषेचतु छ यमभ्यसत् । ब्रह्महत्याप्रायधित्तानुदत्त व्यासः ^ एतदेव चतं स्तेनः १।दन्य॒नं प्तमाचरेत् ” । अत्रिः--“ षडब्दं वा चरेत्कृच्छ्रं यजेद्धा क्रतुना द्विनः। तीथानि च अमचििद्भासततस्तेयाद्विमुच्यते ” ॥ भतुत्रेह्महत्यापमायश्चित्तपभरकरणे द्रष्टव्यः । एकवचनं जालयभिप्रायम् । सृपन्तुः--“ सुवणेस्तेयी द्वादशरात्रं वायुमक्षो मवति ” इति । एवं गुरूणि ठधूनि च प्रायथित्तानि शाख्ेषु विहितानि पयांोच्य यथा- पराधं परिषदा व्यवश्थापनीयानि तत्सामान्याधमायश्ित्तानि । स्वीबारट- द्धातुराणां विहितमेषां चा्धप्राययित्तम् । चतुर्विंशतिमतम्-“ हत्वा दशगुणं दत्तवा प्रायश्चित्तं समाचरेत् । रूप्यं हत्वा द्विजो मोहाचरेचान्द्रायणं रतम् ॥ व(ग)द्यान(ण)दशकाद्ष्वेमा श्ताद्धिगुणं चरेत् । आ पहता त्रिगुणमृष्वं हेमविधिः स्मतः ॥ सर्वेषां पात॒खहानां पराकं त॒ प्तमाचरेत् ५। द् त्रशन्पतात्ू-“ बलये कामकारण हरान्त तु नराधमाः । तेषा त बरहूतणा प्राणाान्तकामह्। च्यत ॥
भविष्वत्पुराणम्- ^“ महापार्पकनिर्देशे तृतीयं स्तेयमुच्यते । न चाप्यनुद्धि पूवं तत्क्रियते केनचित्कचित् ॥ पातकत्वे चाविद्िष्टं वदन्ति मुनयो गुह । ्षत्रियादियदा हती दूतायेन प्रयोजनम् ॥ सानुबन्धोपहारथ तदैवं शुद्धये चरेत् । निष्कालको वा घृताक्तो गोमयाभिना पन्यां प्रभ- त्यात्मानं नि्दहेन्मरणास्पूत। मवतीति विज्ञायते । हत्वा सुवणं राजन्यो ब्राह्मणस्या्चिहोत्रिणः ॥ रोमहीनो घताक्तस्तु आत्मानं पावके दहेत् | विरिष्टव्राह्मणद्रम्यहरणे पएरतनापते ॥ दोषो बहुतरः स्यद्धे कषत्रियादिषु हतेषु |
१ क. "मान्य्धः। २ छ, ण्दवानां वि । ३, रूपं हित्वा । * क, "तकिनिः। १३६
१०८२ अपरारकापराभिधापरादिलयविराचेतयीकासमेता- [६ तृतीयः-~ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५ ) तथाऽस्मिन्नेव विषये चौर्ये याति द्विजोत्तमः ॥ अल्पानुबन्धे हि कृते क्षत्रियेणेतरेण वा । मूथमिषिक्तो राजा स्याहुणवान्त्रियस्तथा ॥ हतविप्रसुव्णश्च प्रायश्चित्तमिदं चरेत् ¬ । ५५ ब्राह्मणपुवणेहरणे प्रकीयं केशात्राजानममिगच्छेत् । सतेनोऽसि मोः शास्तु मां भवानिति । तस्मे र।नोड(दु)म्बरं शच दद्यात्ते- नाऽऽत्मानं प्रमापयेत् । मरणात्पतो मवतीति विज्ञायते ” । तथाऽस्मन्नेव विषय इल्यादेरयमर्थः- अमनिहोतिब्राद्मणस॒वर्णापहारे ब्राह्म णोऽलन्तसानुबन्धचुतादिसिद्धये हतां क्षत्रियादिवांऽल्पानुबन्धः । तन्न यच्- भिेकादिगुणवान्धषत्रियो नृपतिरस्ति, तदा वसिष्टोक्तं ब्राह्मणसुवणेहरणे परकीयं केशा वाजानमभिगच्छेदिल्याद्यक्तं कुयादिति । ५ अपष्टल सुवण च ब्राह्मणस्य नराषिप । पश्चाज्निष्कप्रमाणं तु राजानं क्षत्रियो ्रनेत् ॥ तस्मादोड(दु)म्बरं शच प्राप्याऽऽत्मानं हरेहुह । प्रयात्यवे न पंदेहो यदि जीवति सत्त ॥ यदेतद्व चनं वीर ब्राह्मणस्तपपरैव वा | तत्रैव कारणाद्विद्रान््राह्मणस्य सुराधिप " ॥
तपसैबेलयनेनैवकारणेन(रेण) विदुषो ब्राह्मणस्य प्राणान्तिकं निषिध्यते। अवि- वुषस्त्वन्न विषये प्राणान्तिक्रमेच । अन्यथा “ सुवणेलतेयङ्ृद्धिभः " इलयादिमनु- वाक्यविरोपः स्यात् ॥ २५८ ॥। इति सुवणेस्तेयपरायधित्तमफरणम् ॥ अथ गुरुतरपप्रायधित्तान्पाद- तप्तेऽयःशयने सु(स्व)प्यादयिस्या योषिता सह ॥ गरहीखोष्कृय दषण। न्यां बोस्छजेत्तनुम् ॥२५९॥ प्राजापयं चरेच्छृच्छ्रं समां वा गुरुतल्पगः ॥ चान्द्रायणं वा ब्रीन्मासानम्यपेदेद्पहिताम् ॥ २६०॥
[1
१ क. चये । २ छ. राजोड०। ३ छ, प एवेत्य । * क, न्नेन का । ५ छ. "ने साथेमा- यस्या योष्रिता स्वयम् । गर
प्रायश्चित्ताष्यायः 1 याह्नवल्क्यस्मृतिः। १०८३ ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
उक्तलक्षणो गरुतद्पगस्तपऽभिवर्भे छोहमये शयने मृदवे स(ख)प्यात्सं- विशेत् । न केवरमेकाकी, आयस्या योषिता सहेति यावत् । यद्रा दषणौ खकीयौ ख यमेबोत्छय च्छिचाऽञ्जरटिना ग्रहीत्वा नैऋलयां दिश्चि गत्वा तत्र तनुं शरीरमुव्छजेव । आ श्ररीरनिपाताद्रच्छेदित्यथंः । एवमादीनि भराय- धित्तान्यकापतो मातरपरतमव्र्णां च तत्सप्नीं तदन्यां पु कापतो गच्छतो द्रष्टव्यानि ।
उक्तं च षटूत्रिशन्मते-“ वितुमायां तु विज्ञाय सवर्मा योऽधिगच्छति । जनर्न। वाऽप्यविज्ञाय नासतः शुद्धिमाप्नुयात्, " एति ॥
अपतिपूवासमानवर्णपुश्रलीगुरुखीगमने भाग्रेतोविसर्गाभिहत्तौ च समां सवत्सरमेकं वा प्राजापलयं कृच्छर चरेद्भ्यसेत् । यद्रा वक्ष्यपाणलक्षणं चान्द्रायणं स्वाध्यायसंदहितामभ्यसन्मासत्नयं तावद्ाचरेत् । परणान्तिकं. च परायधित्तं तन्न स्वटतं गुरुतस्पगमनमभिभाष्य कायम् । यदाह मनुः--“ गुरुतसपोऽभिमाप्येनस्तपते सु(ख)प्याद्योमये । सू ज्वलन्त वा ्िप्येन्मत्युना सत विशुध्यति ॥ स्वयं वा शिन्नव्रषणावुच्कृलयाऽऽदाय चाञ्जटो । नेत दिशमातिष्ठेदा निपातादजिद्यगः " ॥ गुरुख्जीगमनं नियमेनामिभाष्य कथयित्वेयथेः । सृमीं लोहादिमयी स्ीपरतिषृतिः। हारीतः- ^“ मुरुतरपगो मृन्मयीमायर्त। वा ज्ियाः प्रतिकृति- मधिवण। कृत्वा तामाखिङ्कय पूतो मवति !!। 1
बास; ।नत्काखक। धताम्यक्तस्तता स॒मा पारष्वञ्य
मरणात्पृतो भवतीति विज्ञायते ,› ॥ निष्कालकोऽङृतलोपदपश्चेकेशवपनः । प्राजापरलयङृच्छाभ्यासे च विक्तेषमाह-
खट्वाङ्गो चीरवाप्ता वा इमश्रुल विजने वने |
प्रयश्चित्तं चरे^्छृच्छरमन्दमेकं समाहितः ॥
चान्द्रायणं च त्रीन्माप्तानम्यपेननियतनतः ।
हविष्येण यवासा वा गुरुतल्पापनुत्तये ” ॥
[वा गिरिर गीरा
१ छ, तु तत्सपत्नीं काः । २ क, भ्रुवः । ३ छ, प्राजापयं च ।
१०८४ अपराकांपराभिधापरादिल्यनिरचितदीकासमेता-- [ र त्तीयः- ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५)
यपः--““ अथ वा जिश्नवृषणावुत्करत्य प्रतिगृह्य च | गुरोरमिमुखस्तिष्ठन्पुतो मवति किल्निषात् ॥ काठेऽष्टमे वा भ॒ञ्ञानो ब्रह्मचारी पदा त्रवी | स्थानापननाम्यां विहरंखिरहोऽम्युपयन्नपः ॥ अधःशायी तरिमिवर्षैतदपोहत पातकम् । अङ्गिराः--““ गुरूतस्पी शिलां तप्तामायप्तीमाश्चु संविशेत् । उत्कृत्य वृषणो वाऽपि धारयेदज्ञो स्वयम् ॥ भरणायाथ वा पभ्धां प्रतरजेदिश्षमुत्तराम् । शरीरस्य विमोक्षेण कमेणो मुच्यतेऽश्चमात् ॥ महाव्रतं चरेद्राऽपि ददयात्सवेस्वमेव वा । गुवेथं वा हते। युद्धे मुच्यते गुरुतरूपगः " ॥
पहाव्रतं दादशाष्दिकं ब्रह्महव्रतम् ।
वाङ्नाप्युक्तम्-“ अधःशायी जटाधारी पणमूढफलाश्चनः । एककं समश्नन्वे वर्षे तु द्वादशे गते ॥ सक्मस्तेयी सुरापश्च ब्रह्महा गुरुतससगः। नतेन।नेन शुध्यन्ति महापातकिनस्तिविमे " एति, तथ।मतिपवेसवणेगुरुदारगमनविषयम् । यत्तु-“मातुः सपत्मी मगिनीम् * इत्यादिना गुरूतरपतरतपतिदिष्टत्वात्पादो नपुक्तं तदसवणेगुरुतस्पगमनवरिषयम् । तत्रापि ब्राह्मणीपुत्रस्य क्षज्जियां पिवृभाया गच्छतो नववािकं) वेश्यां षडवापिकं, श्रां जवाषिकं, गुरुतर. व्रतं भवतीत्येके मन्यन्ते । अन्ये स्वातिदेशिकं सव संपृणेमेव काय॑पिल्याहुः । अखण्डपरापतत्वादतिदेशस्य पादोनस्वादिकस्पनायां च प्रमाणाभावात् । ततश्च याङ्गवरकीयाङ्गिरसवाक्ययोः; समविषयतव । तत्समप्रायधित्तानां स्वन्युनरते सप्रशम्दप्रयोग एव प्रमाणम् । राजसमो मन्रील्यादावन्युनविषयस्य समश ग्दभयोगस्य दशनात् । बरह्म हलयानुष्त्तौ व्यास -“गतवैतदेव कुर्वीत गुरुतद्पमकामतः । कामतो दिगुणं प्रोक्तं पूर्वेषु तु युच्यते ?› ॥ र्वेषु ब्रह्महत्यादिषु द्वादश्वा{िकं त्रतपच्यते, तदपि कापतः छते पापे द्विगुणं भवतीदयथेः
१कृ, सत्रे स ।
प्रायचित्ताध्यायः } यात्नवस्कयस्मृतिः 1 १०८५ ( प्रायवित्तप्रकरणम् ५)
मुमन्तुः--““ गुरुद।रगामी पतवत्रं कण्टकिर्ाखां परेष्वज्या- धःशायी त्रिषवणो स्वकमोऽऽचक्षाणो भिक्षा हारः पुतो मवत्यश्वमेधावभुयस्नानेन वा "| ब्राह्मणीपुत्रस्य वैशयात्पकेष्वगरुदरेष्वेतत् । आपस्तम्ब --““ गुरुदारव्यतिक्रामी खराजिनं बहिर्छोम परिधाय गुरुदारव्यतिक्रामिभे मे भिन्नां देहीति पक्ता. गाराणि चरेत्पा वृत्तिः षण्माप्तान् ?। ्ाह्मणीपुत्रस्य शूद्रार्मकेषु गुरुदारेष्वेतत् । विष्णुः--““मातृगमनं दुहितृगमनं स्नुषागमनमित्यतिपातकानि । अतिपातकिनस्तवेते प्रविश्ेयुहेताशनम् । न यन्या निष्कृतिस्तषां विद्यते तु कदाचन ”” ॥ संवपैः--* मातरं यदि गच्छेत्तु ख्षां वा पुरुषाधमः । न तस्य निष्कृतिं विद्यात्स्वकां दुहितरं तथा ! ॥ जीवतो निष्टृतिनौस्तीय्थः । उहाना--““ गुरतस्पाभिगामी सवत्र बरह्महनतं षण्माप्ान्वा तप्तङृच्च चरेत् ५। एतच प्त्रियापुत्रस्य श्द्रारिमिकां गरुखियं गच्छतः । हृद्धमनुः-- ^ गमने गुरुमायया गुरमायौगमे तथा । अन्द्रयमकामात्त् कृच्छर नित्यं समाचरेत् " ॥ सैवतैः--“ शुदरस्तु विप्रागमने गुरुतरपनतं चरेत् । अज्ञानाज्ज्ञानतो गत्वा प्राणान्तिकमिति स्थितिः " ॥ वसिष्रः--““ शूद्रशद्राह्मणीममिगच्छेद्वीरद्धिर्वेष्टायेत्वा शूद्रमभो प्रा्ये- द्राह्मण्याः शिर ति वपनं कारयित्वा प्तपिषाऽम्यज्य नम्रां कृष्णखरमारोप्य महापथगमनं ब्राजयेत् । पूता मवतीति विज्ञायते!” ।
अनेकशिखावपनपराप्तये श्िरसीप्युक्तम् ।
८५ वेद्यै द्राह्मणी मभिगच्छेष्ठो हितदर्वे्टयित्वा वैरयममो प्रास्येत् । ्राह्यण्याः रिरति वपनं कारयित्वा सर्विषाऽम्यन्य नश्नां गोरख- रमारोप्य महापथं व्राजयेत्पूता भवतीति विज्ञायते । राजन्यश्द्रा- ह्मणीममिगच्छेच्छरपतररवष्टयित्वा राजन्यमञ्नौ प्रास्यद्राहमण्याः
१ कृ, सत्वेन स< ।
१०८६ अपराकोपराभिधापरादिल्यनिरवितरीकासमेता- [ रतृतीयः- ( प्रायधिततप्रकरणमू ५ ) शिरपि वपनं कारयित्वा पर्बिषाऽम्यन्य ननां शेतखरमारोप्य
महापथगमनं नाजयेष्पूता भवतीति विज्ञायते ५ । पहापथो राजपथः । पता भवति भायधित्तयोग्या मवतीलयथः । यम--““ रेतःसेक कुमारीषु वाण्डङीष्वन्यजाघ्ु च । सपिण्डपत्यदारेषु प्राणत्यागो विधीयते ” ॥ कुप्रायादिषु कापतोऽभ्यासेऽपत्यदारेष्वरकामत; -सङृद्रमन एतत् । गुरुतरपप्रायधित्तानुत्तो हारीतः- ५ एवमेव गुरुपितुग्य्ञीगेमनकन्याप्तगोत्रास्लीयागमने चान्द्रायणं व पराम्याते मतिपुेके च पितृव्यादिच्ीगमने गृरुतस्पगप्रायश्चित्तम् । अन्यथा तु चान्द्रायणम् ' । गुरूतर्पगप्रायवधित्तमभिधायाऽऽह वसिष्रः- ८ आचयेपुत्रशिष्यमार्याघु चैवम् १ | कतुः-“ रेतःसेकः स्वयोन्यासु गोषु दिष्याङ्गनासु च। पसिभायासुतल्ीषु गमनाह्ुरतस्पगः ॥ २५९ ॥ २६० ॥ इति गुरुतरपगप्रायधित्तम् । अथोदेशक्रपपाप्तब्रह्महादि पतितचतुष्टयसंस्गिणः प्रायधित्तविधिपाह- | (दप @ @ ॐ जत, 9 क „क एभस्त सवपा वं वत्सर साअर्प तत्छमः॥ एषां तु ब्रह्महादीनां मध्ये यः संवत्सरं याबर्संवसेत्संब्यवहरेरसोऽपि प्ायित्ततस्तत्समो यः भायधित्तविशेषस्तस्य स एव तत्संसगिणोऽपि मवति । पातितयेन तत्समत्वं भरागेवाक्तम् । जानतश्च संवत्सरं यावद लयन्तसरंसगे तता- यधित्तमातिः । यथाऽऽह देवखः- «५ पत्तितेन सहोषित्वा जानन्परवत्रं नरः। मिधितस्तन सोऽब्दान्ते स्वयं च पतितो मवेत् ' ॥ संसगेहेतूनाह बृहस्पतिः- +““एकशाय्यासनं पङ्क्ति माण्डपक्तान्मिश्रणम् । याजनाध्यापने यानं तथा च सह् मोजनम् ॥
+ बिताक्षरायां तु--एकश्चग्यासनं पङ्क्तिभोण्डपद्क्दयन्नसिश्रणम् ) याजनाध्यापने योनि्त. था च सहमोअजनमिति पाठः ।
१ छ. शव पिः। २ छ, गमः क । ३ छ, वाऽभ्याः । ४क, व्वेकात्स्वयोः। ५७. °पि पा । ६ क. 'तित्यं तुतः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] या्नवस्क्यस्पतिः । १०८७ ( प्रायधिन्तप्रकरणम् ५)
नवधा संकरः प्रोक्तो न करतेव्योऽधमेः सह १ । देवः-“ पंरापस्परशनिःशधापप्तहयानाप्तनाश्चनात्। याजनाध्यापनाचोनात्पापं संक्रमते नृणाम् ॥ याजनं योनिष्नन्धं स्वाध्यायं पहमाजनम् । करत्वा पद्यः पतदेव पतितेन न संहायः ›› | अत्र याजना्येकेकं पातित्यदेतुरसमासनिरदेशाव् । संराषादि तु सथुदितम् । अत एव संङापसंस्पदीनिःश्वाससदहयानासनाशनादिति द्दनिर्देशः । याजन- पत्र सोपरयागविषयम् । पतिताय कन्यादानं तस्माञ्च कन्याया आदानं योनिसंबन्धः । स्वाध्यायग्रहणेन पतितस्याध्ययनमध्यापैकत्वं चाज विवक्षितम् । तथा सहभोजनम् [ एकस्पिन्नमत्रे य॒गपद्धोजनम् ] । एतत्मलयेकं सय एव संसर्गिणः पातिदे हेतः । मनुः--“* संवत्परेण पतति पतितेन सह1ऽऽचरन् । याजनाध्यापनायोनान्न तु वानाप्तनाश्चनात् " ॥ अस्याथः- पतितेन ज्ञातेन संबत्सरं यावर्करियां सद कुमेन्पतति । तत्समो भवतील्यथंः । तत्र का क्रिया क्रियान्तरनिरपेक्षा पातिस्यहैतुः का वा सापेक्ष ल्यपेक्षायायुक्तमू-““ याजनाध्यापनाचोनात् ›› इति । याजनादयः प्रल्येकमन्यो- न्यनिरपेक्षाः पातित्यदहेतवः । न तु यानासनाशनात् । यानादयः परस्परनिर- पक्षाः पातित्यहेतबो न भवन्ति किं तु सापेक्षा एत्ति । यौनस्य च संवत्सरं यावक्करिया तत्स॑बन्धनिमित्तमोजनादिरूपा; । अनेनैवाभिप्रायेण बहस्पतिराह- “५ घाण्मास्तिके तु संयोगे याजनाध्यापनादिना । एकत्रासनशय्यामिः प्रायश्चित्ताधमाचरेत् " ॥ अपतिपूवेक एव स्वल्पतरे पतितसंयोगे च वसिष्ठ आह- ८ पतितप्तंयोगेन ब्रह्मण वा स्लोवेण योनेन वा यास्तेम्यः सकाश्ान्मात्रा उपर्न्धास्तापां च परित्यागः । तेश्च न संवपदुदीची गत्वाऽनन्नन्पंहिताध्ययनमधी- यानः पृतो मवतीति विज्ञायते "|
- नमि
1 क `
#* एत्चिहन्तगतं क. पुस्तक एव ।
~--~--~-----~----*~
१ क, नाध्ययनाः। २ क. पनं चा" । ३ क, “मित्ता मोः।
१०८८ अपराकोपराभिषापरादिदयषिरधितटीकासमेता-- [ ९ तृतीयः-- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
बराह्मोऽध्ययनाध्यापनात्मा, सौवो याजनं, भात्रा धनप्र । अमतिपूर्वक एव संप पराशर आह- ८ सेप्तममाचरन्िप्रः पतितादिष्वकामतः। पञ्चाहं वा दक्षाह वा द्वादश्षाहमथापिवा॥ अब्दार्भमन्दमेकं वा भवेदूरध्यं तु तत्मः। त्रिरात्रं प्रथमे पक्षे द्वितीये कच्छमाचरेत् ॥ चरेत्सांतपनं ङृच्छरं तृतीये प्क्ष एव तु । चतुर्थे द्ारात्रं स्यात्पराकः पश्चमे मतः ॥ षष्ठे चान्द्रायणं कुर्यत्सप्तमे चेन्दवद्वयम् । अष्टमे तु तथा पक्षे षणमापतान्ङृच्छरूमाचरेत् ” ॥ मतिपुवंकसंस्गविषये तु स्पृल्यन्तरम्- ८“ पश्चाहे तु चरेत्लृच्छरं दशाहे तक्तङृच्छरकम् । पराकस्त्वथेमाते स्यान्मातते चान्द्रायणं चरेत् ॥ मापतत्रये तु कुर्षीत कृच्छं चान्द्रयणोत्तरम् । पाप्मापतिके तु सप्तगे कच्छं तवन्दाधमाचरेत् ॥ सगे त्वाञ्दिके कुयादब्दं चान्द्रायणं नरः ” । सेवतैः--“ एभिः पपर्गमायाति यः कशचित्पापपूरूषः। पण्मापतानन्दमेकं वा पूर्वोक्तानां नतं चरेत् ” ॥ पभित्राह्मणहन्वमभृतिभिगरुतस्पगान्तमतिपवकं षण्मासान्ससर्म य आयाति यशामतिपूरवेमब्दमायाति स तेषमिव व्रतं चरेदित्यथः। यस व्यासेनोक्तम्- ८ यो येन संपिबेद्रषं प्ाऽपि तत्पमतामियात् । पादन्य॒नं चरेत्सोऽपि तस्य तस्य त्तं द्विजः ” षति, तन्महापातकिन्यतिरिक्तन यः सस्पृष्टस्तद्दिषयम् । बृहस्पतिः--“ तथा वत्तरप्ंसरगे यानियुक्तं विशेषतः । पुरवोक्तेन विधानेन परतितनतमाचरेत् ' ॥ योनिः प्रजननम् । तयक्तं पातित्ये पतितया वा मेथुनयक्त हत्यर्थः । यसु सुमन्तुनाक्तम्-- “क्ाहचय वा पवत्तरं प्राजापत्यं चरेत् " इति, तन्पष्टपातकिसमेन संस्पृष्ठस्य वेदितन्यमर् । साहचयं सगः । विष्णः--““ स्त।कपतपरगप्वन्नपानादिर्वानितेषु विश।धनं तप्त- करच्छं चरेत्वा रिश्युचान्द्रायणं चरेत् ' ।
-न ण =-= ~ ज ककन ^~ ~ स मकि हिक ण + ५.० अने,
१ छ. सष्ट 1 २ @. तद्र ।
प्रायश्चित्ताध्यायः] याह्वरकयस्परतिः। १०८९ ८ प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
शातातपः-- “पतितेन पहाषित्वा तप्तकृच्छरेण शुध्यति "| एतद मतिपुवेकाटपतरसंसगेकिषयम् । परचरसंसर्गविषमे शङ आह- परतितप्रस्यृष्टा ह्या्मानम्द्रन्॑वत्सरं तप्तङ्ृच्छं चरत् । तथा पतितप्तव्यवहारी मित्रधुक्शरणा- गतघातीं प्रतिरूपकवृत्तिनटश्षयनपश्चतपोया वकाश्चाना(श्न) आतिष्ठद्धमन्तम्रीष्मवष।घु' | अत्र माम्ञीषमासादिपासचतुष्टयं हेमन्तः । चैत्रादिमासचतष्टयं ग्रीष्मः भावणादिमास्तचतुष्टय वषाः । प्रतिरूपक त्तिरनाभ्रमी सन्नाश्रमलिङ्गधारी ।
तथा मासं गोमूत्रयावकं पिबेत् । एव बुध्यति । किच-
कन्यां समुदहेदैषां सोपवाप्तामर्किचनाम् ॥ २६१ ॥ एषां ब्रह्महादीनां पतितानां सबन्धिनीं कन्यां तदीयधनरहितां कृतोप- वासापृद्रहेव्, विवहेत् । पतितोत्पन्नाऽपि सा न पतिता यदाह वतिषएठः- ५ पतितेनोत्पन्नः पतित इत्याहुरन्यत्न लिया: ” | सा हि परगामिनां तामतिरिक्तामुपाद्यादिति बदस्तनादत्तां स्वयमुपनतां परिणयेदिति गपयति । तथा च हारीतः- “४ पतितस्य तु कुमारीं विवल्ञामहोरात्रमुपोपितें प्रातः शुद्धेनाहतेन वापरप्ताऽऽच्छादितां नाहमेतेषां मम॒ नैत इति त्रिरुबेरमिधानां तीय्तकट्हेत।रुदरेत् " इति । कस्यायाश्च पतितेनासन्नायाः पभरायधित्तमाह ब।धायनः “५ अद्गाचिहक्र।त्पत्नानामिच्छतां प्रायश्चित्तानि पतनो यानां तृतायश्चः ख्राणामश्चात्त॥यम् ' इाते । अयमथे;ः- जनकस्य पतितस्य यानि पतनीप्रानि कमाणि ततस्ायश्धित्तानां तती यंशः पतितोत्पन्नानां पसां प्रायश्चित्तम् । तस्यापि दृतीया भागः पति तोत्पन्नानां स्लीणापिति ॥ २६१॥ कि च- चान्द्रायण चरत्छवनवहृएण््रहय सवीनेव वर्णेभ्योऽङृषटान्वणेबाह्लानन्त्यजान्परुषाभनिदय प्रत्येकं चान्द्रा यणं चरेत् । यत्तरङ्गरसाक्तम्-
--------- -~ = ~ -----------~---~--->~ ~ ~----------- ~ "~ -----~-न --~---~--~- +~ ---* «~ ~~ => ~----~ --- ~~~ - ०
१८, पोञ्त्रावकश्चिनाति । २क. तां शु।
त -~----“+--~ =^ ^~ = 0 = निषीद
१३५
क
१०९० अपराकांपराभिधापरादिलयविरवितदीकासमेता-- [ प्तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५, )
८५ स्वन्त्यजानां गमने भाजने सेप्रमापण । पराक्रेण विशुद्धिः स्यादित्याङ्गेरपतमाषितम् इति, तदमतिपुवंकावकरष्टवधविषयम् । चान्द्रायणं तु मतिपूवंकावकृष्ठध- विषयापिद्यविरोधः ॥ नु चान्द्रायणपराकादितपो गायत्यादिमन्रजपयुक्तं कथं तत्र शुद्रादेरनधी- तषेदस्याधिकार इत्या(लत आ)ह- अ , ® क्वि क ( क क (क्र श्रो ऽअपेकारहीना पे काटेननेन शृध्याति ॥२६२॥ जपहोमाद्ययिकारदीनोऽपि श्रो यथोक्तशारीरकमंकारी कालेनानेनोक्तेन माससंवत्सरादिना श्ध्यति, विपापो भवति । नन्वेवं सति प्ङोविष्णक्रपरषिते शृद्रस्य च मच्रादिहीने दरेपूणपासादिकमण्यपधिकारः स्यात् । मेवं वादीः।न हि तत्र साप्षाच्छ्द्रः कतृखेन कचिद्राक्येन निदिष्टोऽस्ति, येन तस्य पत्रादि रहति दशादिकमण्यधिकारः पारेकटप्येत । सन्ति च मत्रादिषकलाङ्गोपेतक- मप्रयोगसमथां द्विजातयोऽपिकारिण इति तत्रैव स्वगकामादिश्चतेरूपसं हारः । प्रायचित्ते तु यथा स्थपतीष्टं मन्रादिरहितोऽपि साघ्षाच्छरया निषादः; कव्
तया ्दातस्तथा शद्रः प्रायश्धित्तेषु । तथा चाङ्गिरा 4 तस्माच्छ समाप्रा्य पदा धर्मपथे स्थितम् । प्रायश्चित्तं प्रदातम्यं जपहोमविवामितम् " ॥ तथा--““ शद्रः कालेन शुध्येत्तु गोब्राह्मणरिते रतः । दानेवीऽप्युपवापेवां द्विजश्श्रुपया तथा ' ॥ जाबारोऽप्याह-“५ अकामक्रृतपापानां वदनित ब्राह्मणा त्तम् । कामकारकरतेऽप्यके द्विजानां बृषटस्य च ॥ शूद्रं कृतेनसं प्राप्य सद्या धर्मपुरःप्रम् । प्रायधित्तं प्रदातव्यं वेद्मनच्रविवमितम् '' ॥ यदुक्तं माकण्डेयेन- ^“ कृच्छराण्येतानि कायौणि स्तदा वर्णत्रयेण तु । कृच्छेष्वेतेषु शुद्रस्य नाधिकार विधीयते ” इति, तद्विरिष्कृर्छरमतिषेधकं मच्रवजं इच्छं कुयोदेव । यत्त पनुनोक्तम्-- ५ न शद्राय मतिं दद्यानाच्छिष्ठं न हविष्कृतम् | न चास्योपदिशेद्धमे न चास्य व्रतमादिशेत् '॥
द ` ~ ~ - ~~~ -------- ---~-~-*~--------
१ छ, -बकवध इयः । २ क, तारटामः 1 ३ क, "प्रः
[०
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याज्ञबरस्कयस्मरातेः | १०९ १ ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५) इति, तदन्तरा ब्राह्मणगरकुबेतां प्रायतित्तारमकवरतातिदेशषनिषेधपरम् । अत एव शङ्णोऽन्तरा ब्राह्मणं छत्वा व्रतादेशः काय॑ इदयाह- ४ न्यायतो मार्गतः प्षिप्रं क्षत्रिधदेः कृतैनपः। अन्तरा ब्राह्मणं कृत्वा व्रतं सव समादिशेत् ॥ आयता ब्रह्मणाना या ब्ात्त यथ प्रयच्छति । ब्रह्मणानां च यो मक्तः प्र तायः सतरेयत्नतः ” इति ॥ इति महापातकप्रायाधित्तानि । अथ सरमेमहापातकपरायथित्तान्युच्यन्ते, तत्र विष्णः-- ८ अश्वमेये हापातकिनस्त्विमे | प्रिथिव्यां पवतीोथानां तथाञनप्तरणेन वा"! ॥ अश्वमेधादिकरतुरूपं॒प्रायधित्तमाहिताभिमिष्टमथमयज्ञं प्रति विधीयते । आधानादेद्िजातिकर्मत्वेन पतिताननुषेयत्वात्। एवमधी तवेद स्येव संहितानपादि विधीयते । अश्वमेध राजक्रतुः । तेन यदि राजाऽकरामतो गुणवन्तं ब्राह्मण हन्ति) तथेव पेषं सुरां वा पिवति, गुणवतो वचाह्यणस्य सुवर्णं ॒वाऽपहरति, कामत एव वा गुरुदारानाच्छति तदाऽसां प्रतिमहापातकं यजेत् । आप- स्तम्बः
1 < ४
८“ स्तेय कृत्वा सुरां पत्वा गरदारांश्च गत्वा ब्रह्महत्याम-
# 1 ४
कृत्वा चतुथकारमितमाजिनेऽपोऽम्पुपेयुः । सवनानुकल्मं स्थानापनाम्यां विहरन्त एते त्रिभिवेर्षैः पाप नदन्ति, | पञानां महापातकानां मध्ये ब्रह्मदलयाया नतत्पायश्चित्तमिति वक्तपक्त ब्रह्महयामकरत्वेति । चतुर्थे भोजनकाठे भोजनं येषां ते चत्थकौलाः । मित. भोनिनोऽवृक्षिरननस्य व्रतं येषां ते, तथाऽपोऽभ्युपेयुभूमिगताखप्सु स्रान- माचरेयः । सवनानकस्पं॒प्रातमेध्यंदिने सायमिति । स्थानासनाभ्यां दिवा स्थाने रात्रावासने युक्ता मतरेयः। विहरन्तो षिहरेयुः । यथा शक्लयहरदरम्यमन्यं देशं गच्छेयः । एतद्रणवतः कतनिगंणविप्रस्वणापहारे गोडीमाष्व्योश्चाम- तिपूवकं सठृत्पानं गुवेङ्गनागमे प्रल्ययरदिते सढृद्धमने च वेदितव्यप्र् । यचा. ्किरसा वज्ाख्यं व्रतयुक्तम्- ८५ युक्तन्िषवणस्रायी संयतो मौनमास्थितः । प्रातः स्लात्वा पतमारम्मं कुर्याज्जापस्य नश्वरः ॥
[पणणं ज क-म ~ ~ ० =~+ ~ ~~ ~= => ----=--- -~~ ~न ~~ ~~~ - ~~
१७. रा ब्रह्मणं । २ क. यत दूति। जा । ३ क. काठमि'।
क्ष = कि
१०९२ अपराकापरामिधापरादिदयविरवितरीकासमेता- [३ त्तीयः- | ( प्रायशिततप्रकरणम् ५) सावि ग्याहूतीश्चैव जपेदष्टपहस्रकृत् । आंक।रमादितः कृत्वा रूपे रूपे तथाङन्ततः ॥ ममो वीराप्तने युक्तः कुथ।उनप्यं सु॑यतः । तन्नाऽऽप्रीनः कांस्यपात्रे पित्रेद्रव्यं पयः सकृत् ॥ गव्यस्य पयपोऽछमे गस्यमेव पिबेहपि । दध्यपायि पिबेत्तक्रं तक्रामावे तु यावकम् ॥ [एषामन्यतमं यद्यदुपपययेत तत्ििबेत् । गोमूत्रेण समायुक्तं यावकं व।पयोजयेत् ॥ एक हेनेव कच्छरोऽयमुक्तस्त्वज्गिरपा स्वयम् । सवेपापहरो दिग्यो नान्ना वज्र इति स्मतः॥ एतत्पातकयुक्तानामुपपातकिनां तथा । महद्धिश्वामियुक्तानां प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् ॥ महापातकसेयुक्ता वैः शुध्यनिति पै त्रिभिः "| हृदमपि प्रहापातकेषु । आपस्तम्बीयेन समानविषयं तुर्यपरायज्कश्चस्षात् । पातकयुक्ते मासिकः प्रयोगः । उपपातयुक्ते तु चरपासिकः) जावालः--“ अपहारे सुवणप्य कृच्छरड्देन विशुध्यति । गुङ्गनागमे चैव सुरापाने तथेव च ” ॥ बहुधननिगुंणदीनवणंसुबणंमरपतरपापदि गुणवतो ऽपहरतो गुरोश्च हौनव- णोमकामतः सकृद ङ्गनां गच्छतः स॒रां चापुरूयां सहृदमलया पीला छदित- घतश्चेतत् ॥ २६२ ॥ षति साधारणानि प्रायधित्तानि । +(कफि च- मिथ्यामिरंमिनो दोषा दिः समो भूतवादिनः ॥ मिथ्याभेशस्तदोषं च समादत्ते मृषा वदन् ॥२६३॥ मिथ्याभिङ्घंसिनाो निर्दोषिं सदाषतया प्रतिपादयता द्िदषो भवाति, मिथ्यावयक्यप्रयागाच्यामिश्चापाच्च । यस्तु भृतं सन्तमेव दोषं वदति, तस्य समः कीत्यमानदोषतुरयो दोषो भवति । फं च मिथ्यामिरशप्तस्य यः कि. दोषस्तं परिथ्याभिक्षंसी समादत्ते । अभिकश्षस्तपुरुषसमवेतदोषेण तुल्यं दोषं
# एतनिहान्तगेतग्रन्थः क, पुस्तके न विद्यते । + एतसिद्यान्तमेतप्रन्थ उपरिष्टादक्ष्यमाणाव् ^ क्रियप्रागोप्रक्ृरे तु मृते वित्रे न पातकम् ” इदेतस्मासरं वेदितन्यः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] या्वरक्यस्भृतिः। १०९३ ( प्राय्चित्तप्रकरणम् ५)
प्राम्नातीटयस्य तालपयम् । न पनः परषान्तरदोषस्य परुषान्तरसंक्रपरणे प्रपा- णप्रस्ति । अपेक्षितव्यं च परपाणान्तरं परुषवचतसा । न चैवदिपेऽ्यं अतिः प्रपाण कितु कार्ये ।
मनुः- ^“ प्रतितं पतितेत्युक्त्वा चोरं चरेति वा पनः।
व चनात्तृस्यदोषः स्यान्मिथ्य। दिदोषितां त्रनेत् " ॥ आपस्तम्बः--! दोपे बुद्ध्वा न पृव परस्य समाख्याता स्थात्परिहरेचेनं धर्मेषु" | स्वयं विदितमपिं दोप परेणाविज्गातं न मरकाशयेदिलयथः ॥ २६३ ॥ )
समरत्यवसरपाप्रान्य॒पपातकपमायधित्तानि वक्ष्यंस्तदुदेशक्रमवशेन गोवधमा- यधित्तानि तावदाद-
पञ्चगव्यं पिबम्गोघ्रो मासमापीत संयतः ॥ गोएशयां गानुगामा गोप्रदानेन शुध्यति ॥ २६१ ॥ प्राजापत्यं वाऽतिहृच्छर चरेहाऽपि समाहितः ॥ द्दयात्रिरात्रे वापोष्य ठषभेकादश्चास्तु गाः ॥ २६५॥
गाघ्रो गोवधकरारीं गोः क्षीरं दपि सापश्च शदन्पज्रमिति पञ्चगव्यं पिबन्ना हारान्तरं वजयच्रात्रां गोष्ठं गोस्थानके शयानः स्वपन्दिवा गोनुगामी निय मन गच्छन्ताशानुगच्छन्संयतो मासं यावदासीत, कायान्तरं प्रस्यदारसानो भवेत् । व्रतान्ते गां दक्वा शुध्यति । अथ वा च्छं प्राजापत्यं चरेत् । कियन्तं कालं किनु कुवेन्नित्यपेक्षायां पुत्रश्टोकोक्तानि पदान्यत्नानुषञ्यन्ते । पञ्चगव्यं पिबनि््येकं दृच्छरविधानविरोधान्निवतेते, ततश्च गो्श्षयो गोत गाम। मासं यावल्ाजापत्यं कृच्छर चरेत् । व्रतान्ते गोप्रदानेन शरुध्यत्ताति वाक्याथ; सिद्धा भवति । अथवा मासं यावदतिङृच्छं एवेवच्चरेत् । अथवा तरिरात्तपपोष्य हषम एकादशं यासां ता दषभकादश्ा गाश्च दथात्। अत्र जाबालः
^“ प्राजापत्यं चरेन्माघ गाहन्ता चेदकामतः | गोहिता गानुगामी च गोप्रदानेन शुध्यति ' ॥
एतत्साहचययाव् “ पञ्चगव्यं पिवन्मासमू(नगोघ्रः) '” इत्यादीन्यपि यादव सक्योक्तान्यकापवरधविषयाणि । एषां च मोरबलाघवं देशकालवयःसापथ्यो-
= न नरवाना तातान थी यज पा णाना णन तम
१७. पिबेदरोप्रो । २४. "ति इच्छं चेवातिङ्ृच्छं च च ।
१०९४ अपराकापराभिषापरादिल्यविरचितदीकासमेता-- [ \ तृतीयः- ( प्रायाशत्तप्रकरणम् ५) पेक्षया व्यवस्थापनीयम् । सर्वै्न गोस्वामिनो द्रव्येण परितुष्टिः काया। यदाह मनुः- ५ हिस्याद्ून्याणि यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा ।
प (७
स॒ तस्योतपादयेततुष्टि राज्ञे दद्याच्च तत्मम् '' इति ॥
एषां प्रथमेन पायथित्तकस्पेन त॒स्यविषयं प्रायधित्तकर्पान्तरं श्ाता- तप आद ८८ पञ्चगव्येन गोघाती मासेनैकेन श्युध्यति । गोमती च जपेद्धियां गवां गोष्ठे च संविशेत् ” ॥ कि(के) चिद्यथा पठन्ति-“ गोघसीन्ङृच्छृ(प्रानापव्यान्ुर्यात् । गोमतीं च ज्पद्धि्याम् ” इति ॥ अस्सिन्नेव विषये हन्ता चेदुगवांस्तदा संवर्तोक्तम्- ५ गोघ्नः कुर्वीत संस्थानं गोष गोरूपप्तनिधौ । तत्रैव शयनं चास्य सापराधं क्षितिश्षायिनः ॥ सक्तयावकमक्ष्यागि पयो दपि शरः शरत् । शरः प्षीरादेरूपरितना भागः । | एतानि क्रमशो ऽश्नीयान्नरस्तत्पापमोक्ष(च)कः ॥ दुध्येत सोऽपेमातेन नखरोमविवर्जितः । सानं त्रिषवणं तस्य पर भवेत्नियतेन्दरियः॥ एतत्तमाहितः कुयान्नरो विगतमत््तरः । गायत्र च जपेन्निलयं पवित्राणि च शक्तितः । र्णे चेवा्थमाप्ते तु प्त विप्रानमोजयेद्धिनः ॥ भ॒क्तवत्सु च विप्रेषु गाश्च दद्याद्विचक्षणः ॥ गवामछामे दातव्यं गोमूस्पं नतु संशयः। अनेन च विधानेन गोघ्नो मुच्येत किस्निषात् " इति ॥ अस्मिन्नेव विषये शङ्गोऽप्याद-- ८८ गोघ्नः प्श्चगव्याह्।रः पश्चविंशतिरात्रमुपवपे- त्सरिखं वपनं कृत्वा गोचमप्रावृतो गा अनुगच्छद्राष्ठे वपद्रोप्रदानं च ” इति। पेदीनािः-“ यवागुप्रसतिं तष्डुहमिधितां माप मृज्ञनो गोम्यः प्रियं कुवोणौ गोचरः शुध्यति |
प्रायक्चित्ताध्यायः ] याज्नवस्क्यस्मरतिः । १०९५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५ )
पञ्चगव्यं पिबेन्मास्रमित्यनेन समानविषयमिदम् !
व्याधिवश्चादासन्नपरणापवद्धिपूतं उयापादितवन्तं प्रति सुपन्तुराह- ८८ गोघ्वस्य गोप्रदानं द्वाह्ञरात्रं पश्चगव्यप्राश्नमु- दकतपंणोपस्परने गवामनुगमनं च › इति । अथवा जसादिवखादुत्पन्नग्याधिवलाद्रोमरणनिवांसनादिकतंः सौम. न्तव द्रष्टव्यम् । पराश्चरः--“ गवां बन्धनयोक्त्रम्तु मवेन्पत्युरकामतः। अकामतः कृते पापं ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् ॥ वेद्वेदाङ्धविद्विपो धमेशाच्रबहुश्रुतः । अकामक्रतपापस्य प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत् ॥ धुर्येषु वाह्यमानेषु दण्डनामिहतेषु च । काष्ठेन रो(े)्रुना वाऽपि पाषाणेन च ताडितः ॥ मितः पतितश्चैव मृतो वा पर्य एव च । एवं गतानां धुयोणां प्रवक्ष्यामि यथा विधिम् ॥ उत्थितस्तु पदं गच्छेत्पश्च पक्त दक्षापि वा। ग्रासं वा यदि गृह्णाति तीयं वा पिति स्वयम् ॥ सवव्यायिविनष्टानां प्रायधधित्तं न विद्यते । अन्यत्र प्रायधित्तं भवत्येव । रोधने तु भवेत्पादं बन्धने चाधमेव तु योजने पादहीनं स्यात्प्रानापत्यं च घातने ॥ शीतानठहता चेव उहन्धनमृताऽपि वा । शून्यागारादुपेक्षायां प्राजापलयं विनिर्दिशेत् ॥ तथा--"“ अपानात्प्रणदयेत्त गोश्वरन्ती कथचन । जटपस्वरमस्ना वा मेचविद्यद्धताऽपि वा ॥ श्रे वा पतिताऽकस्माच्छरपदेभक्षिताऽपि वा । प्राजापत्यं चरेत्कृच्छ्रं गोस्वामी व्रतमुत्तमम् ॥ परिखं वपनं कायं त्रिपध्यमवगाहनम् ¦ शङ्गेवाऽपि सरेयुक्तं छाङ्रश्रवणादिमिः ॥ आद्रैमेव हि तच्च परिधाय पमं त्रनेत् । ताप्तां मध्ये वपेदरात्रो दिवा ताभिः प्रमं तनेत् ॥
१०९६ अपराकौपराभिषापरादिस्यविरवितरीकासपेता-[ ९ तृतीयः-- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
बराह्मणस्य विशेषेण तथा राजन्यवैश्ययोः ॥ प्रायश्चित्ते ततश्चीर्णे कुया द्राक्मणमोजनम् ।
जनडुत्सहितां गां च ददयद्धिपाय दक्षिणाम् '' इति ॥ अस्यास्मादेव विषयोऽवगतः। अनेनाभिनविषयपाहाङ्कियः-
५८ अङ्ष्ठमात्रः स्थोच्येन बाहुमत्रः प्रमाणतः । आद्रश्च सपटाशश्च दण्ड इत्यमिधीयते ॥ जस्माद््वं प्रमाणेन यदि गां विनिपातयेत् । द्विगुणं तु चरेत्तत्र प्रायश्चित्तामिति स्थितिः ॥ रोधने बन्धने वाऽपि योजने षा गवां हनाम् । उत्पाद्य मरणं वाऽपि निमित्ती तन्न रिप्यते ॥ पादमेकं चरेद्रोे द्वौ पादौ बन्धने चरेत् । याजने पादहीनं स्याचरेत्वं निपातने ॥ शङ्गमङ्गेऽस्थिमङ्गे च वनिर्मोचनेऽपि वा । दशरात्रं पिनिद्वजे स्वस्था सा यदि गौभेवेत् ॥ अन्यत्राङ्कनलक्ष्पम्यां बहिमिर्मोचनेऽपि वा ।
(क
सायं गोपनाय वा न दुष्वरेद्रोधबन्धयोः ' इति ॥
यदाऽनुबन्धनादिनिमित्तोऽकामतो बिनाज्ञस्तदा पाराशयप्
आस्मन्ेव विषये दानशक्तौ कार्यपोक्तम् । तद्था-
$ अ, (०
क्तं वेदितव्यम् ।
५५ गोबीवदेवये कामतः प्रायश्चित्तम् । कामकारकृते ऽ- प्येके । दोग्ीदमनबन्धनवहनदामपाश्ञपसवहनवण्टाम-
र ® ~
रणयोजनमो ननतेरपानोषयिविकरिये( क्रय )विनियोगेषु विपत्तो प्रायश्चित्तम् । ब्राह्मणेभ्यो निवेद्य प्तरिखं नपनं करत्वा प्राजापत्ये कृच्छरूमाचरेत् । चीर्णान्ते दक्षिणां गां विप्राय इयात् । तिनं च " इति ।
एतद्ानादरणोपधदानादिकमनिमित्तायां विपत्तौ सत्यां आह् पंवतेः- क क कि © ¢ अ
५ यनरणे गोचिकित्सरथे मृढगमेविमोचने । क,
ध (4
द्रव्यम् । यत
यत्ने कृते विपत्तिः स्यात्प्रायश्चित्तं न विद्यते "' इति ॥
। +
~~~ ----- + ~= ० क-^--
१ क. इत्यक्मा।२क. मात्रं प्रः । ३ छ. म् । गोवटीवदंकाः। ५ कृ, "दधद् । ६ क, यच्रेणगो)
[कवक क = प 1 प त
"जनकानि
४ छ. "विङादिः।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यात्रवरसयस्मरतिः। १०९७ ( प्रायध्ित्तप्रकरणम् ५)
गृढगर्भोऽन्तमृतगभैः । यद्रा गूढगमेः। यत्त तेनैवोक्तम्- ८“ व्यापन्नानां बहूनां त रोधने बन्धनेऽपिं वा । मिषमिथ्योपचारे तु द्विगृणं गोते चरेत् ” इति) ततमतिनिपित्तं नेमित्तिकादत्तिनिवारणाय । अत्र च पमरलयमलयादिवक्षेन यतपराप्न तस्य द्रगण्य विधीयते । यच्च तेनबाक्तम्-
क,
८ एका चेद्धहूभिः काविदेवाद्यापादिता कचित् ।
द्रं पादं त॒ हत्यायाश्वरेयु्ते एथत्रपए्थक् ", इति, तदपि व्यापादकं न्यायतो व्रतस्ाकरयपराप्तौ वतपादविधानार्थम् । अमतिपवेकव्यापादन एतत् । दैवादिति वचनात् । मतिपृत्रेके तु प्रस्येके संपुर्ण चतयोागः भरत्यकं हन्तुतदात् । वचनस्य चापवादकस्याभावात् । अत एव च - ५ एकां घ्नतां बहूनां तु ययोक्ताद्रिगुणा दमः“ एति दण्डद्रगुण्यपपपन्नं भवति । आपस्तम्बः-“ न नािकेरेण न वारञ्ज्वा न चापि मौऽजेन न गाच्रबन्पैः। एतेस्तु गावो न हि बन्धनीया बद्धु। तु तिषेत्परहं गृदीत्वा ॥ कुशकारोस्त॒ वघ्ीयात्स्थानेऽपायविवार्भते । कगृहटम्ना्निदाहेषु प्रायश्चित्तं न वियते ॥ खदायां पतने कृच्छर पाषणेतु द्वयं चरेत् । अधकृच्छं तु वाप्यां स्यात्पादहीनं तु कूपके " ॥ फाहयपः--"“ चरेत्सांतपनं काष्ठैः प्राजापत्यं त॒ लोष्टके: । तपकृच्छ तु पाषागेरतिकृच्छरं तथाञऽऽयपेः " ॥ काष्ठादिभिः प्रहत्य सांतपनं कायमित्यथः । पहारमात्र एतत् । न त॒ मारण । ५ श्ाटायामवरद्धानामिदाह विपत्तिषु । वषमारुतपपाते मरणाद्भोवधो भरेत् ॥ कान्तारष्वथवा दुर्गे गेहदाहे खलेषु च । यदि तत्र विपत्तिः स्यात्पाद एको विधीयते ' ॥ पादशतुर्था भागः । स चात्र प्रायधित्तस्य, न भराजापत्यस्य तस्याप्र- कृतत्वात् ।
-~~~~~~~--
# एतदयं न वियते छ, पुस्तके ।
१ कृ, °दिव्< । २ क, "बन्धनैः । एः । १३८
१०९८ अपराकीपराभिषापरादिल्यबिराचिताकासमेता-[ ३ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
५‹ कृच्छत्रयं शख्रधाती यष्टिधाती द्यं चरत् । मपिण्डं चातिकृच्टरेण प्राजापलेन गोमये ॥ योजने पादहीनं स्यात्घ्नापने मरुनलेन च । तपतकृच्छेण गोधतां पराकेण नदीतरात् ॥ अर्घकृच्छेण मृष्ठा स्यात्स्रशेने पादकृच्छरतः । शकटेन त कृच्छेण अधकृच्छरेण वारिणा ॥ गवां निपातने चेव गम॑नाो मवे्यदि । एकैकस्य चरेत्कृस्चं यथा पूर्वं तथा परम् ॥ पादमत्पन्नमात्रे त॒ द्धो पादो दृढतां गते । पाद्।न् त्रवमादष्ट हत्वा गभमचतनम् ॥ अङ्गप्रलङ्गपंमूते गर्भे चेतःपमन्विते । द्विगुणे मोतं कुयादेषा ग्नस्य निष्कृतिः १ ॥
हृद्धपरचेताः-- ५ एकवर्षे हते वत्ते कृच्छ्रपादो विधीयते । जबुद्धपूर्वे पुंसः स्याद्िपदस्तु द्विहायने ॥ त्िहायने तरिपादः स्यात्प्राजापत्यमतः परम् ” । बृहस्पतिः-“ अतिवृद्धामतिकृशामतिबालां च रोगिणीम् । हत्वा पूवैविधानेन चरेदन्दन्तं द्विजः ॥ बराह्मणान्मोजयेच्छक्त्या दयाद्धम तिखांस्तथा । हेमान्नतिखदानेन नरः पापस्प्रमुच्यते ' ॥ पराश्चरः--“ क्षतमत्पादितं येन कयात व्रणरोपणम् । मत्यभवति चत्तेन गोवध्या तस्य निष्कला ॥ शाङ्गभेदे त्रिरात्रं त द्विगुणं पादमेदने । चत॒थकाठे मज्ञीत गवामृता्य श्ाणितम् ॥ पादेन हत्वा मूञ्जीत रात्रो द्रा गवाहिकम् ,› । स्यवनः--*“ गोघ्नः सोम्यत्रयं कुयात्कृच्छरं वा नवमापिकम् । गोमूत्रयावकाशी वा त्रिमिमीपिर्षिशुष्यति " ॥ गुणवतीं गुणवरस्वामिकाममतिपुवेकं निगरणस्य हतवतं एतत् । सोम्यः छुरविशेषः संबतैः--“ गाणी कविछिं दोगीं हेमघेनुं च सुत्रताम् । रोधादिना घातयित्वा द्विगुणे ततमाचरेत् " ॥
००८८००७० ~
१ के, प्त इति । सौ ।
प्रायश्चित्ताध्यायः | याहृषरक्यस्परतिः। १०९९ ( प्रायचित्तप्रकरणम् ५१)
यसु बृहस्पतिनाक्तम्- «५ द्वादश्हिनि गोघाती तस्मात्पापात्प्मुच्यते । गायज्याः शतप्ताहछतं जपेद्वा यावकाशनः ॥ निमुण्डं वपनं कृत्वा मोज्ञीकोपीनवज्धुत् । गवां मध्ये वेदे दिवा चैना अनुव्रजेत् ॥ चत्व चतं द्विजाग्येम्यो दद्याद्वा: खणेमेव च इति, तत््ाणहारिणो रोगोत्पादकभीषणादिकारिणो बेदितव्यष्र् । गाय- श्रीजपसमयेस्य शातसाहसिको जपोऽपराधातिशये सति द्रष्टव्यः । अस्मिन्नेव 9 ०५ नै, विषये यदुक्तं तनव- «“ क्षीराहारो मवेद्वाऽपि क्षीरदध्यक्शन)ऽपि वा ^ इति, तद्रादश्चाहभोजनासमथंविषयम् । यदपि ब्ृदस्पतिमतं केवित्परन्ति- ^ द्वादशरात्रं प््चगम्याहारः षड्रात्रं यावकाहारो गोष्ठे वपदेशकाटशरीरानुरूपं केशदमश्रुनखादीनां वपने कृत्व। बाह्मणान््रगिपलयानुन्ञातश्वी्णान्ते मां दचा- द्राह्मणान्माजयित्वा श्ुद्धिरिप्याह बृहस्पतिः” । तदपि पर्देण सपानविषयम् ।
आपस्तम्बः--“ कान्तारेष्वथ दुर्गेषु गृहदाहेऽवयेपु च । यदि तत्न विपत्तिः स्यात्पाद् एको विधीयते ॥ घण्टाभरणदे षेण गोस्तु यत्र विपद्यते । चरेदेव् व्रतं तत्र मृषणा्थं कृतं हि तत् ॥ दमने दामने चेव योजनेऽलन्तपरङरम् । पासुमिश्च विपन्ने वा गवि पादोनमाचरेत् ॥ अतिदोद्यातिवाष्येषु नाप्तिकाभेदनेन वा । नदीपवैतरोषे र्ते पादोनमाचरेत् ॥ ३खे च शकटे चैव दुबे यो नियोजयेत् । परत्यवाये समुत्पन्ने तत्र प्राप्नाति गोवघम् ॥ अस्थिमङ्कं गवां कृत्वा छङ्कूटस्य च च्छेदनम् । पातनं चेव शृङ्गाणां माप्तापे यावकं पित् ॥
१क, पंवाकेः) २४७, एठे।
११०० अपराकापराभिषापरादिदविरचेतरीकासमेता-[ ६ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) दातव्यो यवक्तस्तावद्यावद्रोहेत तदत्रणम् । तद्र्णां दक्षिणां द्ता ततः पापात्प्रमुच्यते ' ॥
एवं याङ्ञवस्कीयेन समानविषयागि सप्रासङ्किकानि स्मृयन्तरोक्तपाय- श्चि्ान्यशेषतः परदर्षितानि । यत्न पनरहन्ता निशुणो गुणवतीं गां गुणवतो ब्राह्मणस्य स्मृतां कामतो पतिपुव्रकं च खडगादिना व्यापादयति तत्र गातम आह-
५ गां च वैरयवत् ” इति । बेहयवद्रेरयहत्याप्रायधित्तवद्रां हत्वा प्रायधितत कुयादित्यथेः । वैरयहलयायां वतत्रयं तेनेवोपदिष्म्-““ वेदय हत्वा त्रेवार्षिकं ्रह्महव्याप्रायशित्तात्कं बह्म चर्यं चरेत् '› इ्येकं वतयुपादिशह्यते । (वृषभेकादशा गा दयात् ” इत्यपरम् । जेवा{षिकं गोशतदानसहितं तृतीयम् । अत्रेव गाघ्ेगां चेति चकारेणापरं प्रायश्ित्तत्रयमतिदिशयते । यदि दहि वेहयव्रतातिदेश्च एवाभिमतः स्यात्त वैश्यं गां वा हत्वेत्येकमेव सत्रं स्यात् । सूत्रान्तरमारभमाणो क्षापयति व्रतान्तरमप्यत्रातिदिश्यत इति । तदतिदेश््षेत्थं व्याकरणीयः । गां वेदप- वशेति क्रमान्यत्वेन चकारो योजनीयः । ततश्च शरुद्रबदिति चक।राह्लभ्यते। अनन्तरं हि श्द्रहत्यायां परकृतं ब्रह्म चयं सावत्परिकमूषमेकादशानां गवां च दानम् । तस्य च पृरर्ननेविध्यम् । तदेष षड्त्रतान्यनेनातिदिश्यन्ते । त्र ब्राह्मणस्य कुटुम्बिन आदितामरेरगोरभिदहोज्ादिकेऽङगमुता दुभिक्ते कुटुम्बिनि- बीहिक्रा बहुक्षीरा बालापत्या कपिला स॒क्षीटा हता, हन्ता तु धनबान्निगुणः कृतानेकनिषेधातिक्रमस्तस्य दानसदहितै तपः । निधनस्य तु तप एव । धन बतस्तपस्यसमथस्य दानमेव । अस्मिन्नेव विषये यदि हन्ताऽध्ययनादिगुण- बानयमेव च प्रथमो व्यतिक्रमः । तदा तस्य श्द्रहत्याव्रतं दानसदहित, तपस्य- समयस्य दानमेव ।
यदा तक्तलक्षणापुक्तलक्षणस्य स्वामिनो गाप््नानादकापतो हन्ति तत्र विप्र आद-
५८ गां चेद्धन्यात्तस्याश्रमणाऽरद्रण परिषितः षण्माप्ताङरच् तक् च्छ चाऽऽतिषठेत । वृषमत्रेहतो दद्याताम् इति ॥
द्विचननिर्दशाहयोहश्नोः भायधित्तोपदेश्चोऽयमिति गस्यते । तत्र बलीव- देहन्तुः पाजापरत्यह्ृच्छ्ानुष्ठानं षाण्मासिकं हषभदानसदहितं बिधीयते । ब्ग. नीहन्तुस्तु तद्रताहृच्छानुष्ठानं वेहशानं च, हषमः सेक्ता गो्गोरेव गभैधातिनी बेहत् । यद् तृक्तगणरहितस्य स्वामिन उक्तगणरहितां गां कापताो हसति तत्र पनुरा्-
प्रायाशित्ताध्यायः] याह्रव्ररक्यस्मरतिः। ११०९१ { प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५)
५ उपपातकपेय॒क्तो गोघ्नो माप्तं यवान्पिबेत् । कृतवापो वपेद्रोष्ठे चमंणा तेन संवृतः ॥ चतुथकाटमश्षीयादक्षारलवणं मितम् । गोमूत्रेणाऽऽचरेत्तरानं द्वो मापो नि्तेद्धियः ॥ दिवाऽनुगच्छेत्ता गास्तु तिष्ठध्वं रनः पितरेत् । शुश्रूषित्वा नमस्कृत्य रात्रो वीरा्तनं वपेत् ॥ तिष्ठन्तीप्वनतिष्ततु ब्जन्तीप्वप्यनुत्रनेत् । आप्तीनामु तथाऽऽघ्ीत नियतो वीतमत्सरः ॥ अतुराममिषक्तां वा चरम्याघादिमिमेयेः। पतितां पङ्कटप्रां वा परवप्राणेर्विमोक्षयेत ॥ तथा वषति शीते वा मारते वाति वा भृशम्। न कुर्वीताऽऽत्मनच्ञाणं गोरकृत्वा तु शक्तितः ॥ आत्मनो यदि वाङन्येषां गृहे क्षेत्रे खटेऽथ वा | मक्षयन्ती न कथयेतिपिबन्तं नेव वत्सकम् ॥ अनेन विधिना यस्तु ग्नो गा अनुगच्छति । पस गोहत्याकृतं पापं त्रिमिमापिग्यपोहति ॥ वृषभेकादशा गाश्च दद्यात्सुचरितनतः । अव्रिद्यमाने सवस्वं वेदविग्ये। निवेदयेत् ” इति ॥ यवान्यवागष्ृतान्पिवेत् । चतुथकारमन्नीयादित्युपोषितो शत्रौ पारणं कुया दित्यथः । भितमवृ्षिपयन्तम् । एतच्च प्रथममासे प्र्यहं यावकं पीत्वा परासद्रयं कायम् । धमान्तराणि तु सर्वाणि तरेमासिकानि । स्तम्भभिश्याव- हम्भरहितमुपवेशनं वीरासनम् । स्थानयानासनानां मध्ये यद्धहीभिः क्रियते तदनुकु षात् । परसमूृभ्सहनं मत्सरः । आतुरा व्याधिता । अभिषक्ता संबद्धा, चौरादिभिभेयेः। एवेविधां गां सकभाणेिमोक्षयेत् । स्रपाणाननपेक्ष- माण इयथः । अत्रैव यमेन षष्ठान्नकाले भोजनं प्रत्यहं दश्षाधिकसदसस- ख्याको गायन्रीजपो वेदजपः प्रणवजपो गोमतीजपश्चेति विशेष उक्तः ।
.&
[# गावः सुरभयो नित्यपित्यादिश्च गोपती तेनबोक्ता। तथाहि] -
न
# न विद्यत एतच्छ, पुस्तकं ।
ए 2 1 += == ~ -- कि पन सा 9 5 क
[8 1 पी
१ क, व्यतत्रतः । दिः। २४७. येः प्त" 1२३७. "दमः त्र ।
११०२ अपराकापराभिषापरादिल्यविरवितरीकासमेता-- [देतृीयः-- ( भरायधिश्चप्रकरणम् ५) ५ गावः सुरमयो निलयं गावो गुगटुगन्विकाः । गावः प्रतिष्ठा मतानां गावः स्वस्त्ययनं महत् ॥ अन्नमेव परं गवो देवानां परमं हविः । पावनं सवेमूतानां रक्षन्ति च वहन्ति च ॥ हविषा मश्छपूतेन तपयन्त्यमरान्दिवि । ऋषीणामभिहोत्रेषु गावो होमप्रवतिकाः ॥ सर्वेषामेव मृतानां गावः शरणमुत्तमम् । गावः पवित्रं परमं गावो मङ्गटमुत्तमम् ॥ गावः स्वगेस्य सोपानं गावो धन्याः सनातनाः । नमो गोम्यः श्रीमतीभ्यः सोरमेयीम्य एव च ॥ नमा ब्रह्मसुताम्यश्च परवित्राम्यो नमो नमः" इति ।
एष च विकशषेषो मानेऽपि तते कायः सवैशाखाप्रययन्यायेन । शवं स्पृत्यन्तरोक्ता अप्य॒विरुदधा विक्षेषा ग्राह्याः । विरुद्धास्त॒ पापानुबन्धभूयस्ते गुरवः कल्पाः कायाः । तह्टाषवे तु रपवः । अङ्गिरसा च सानाध्ाचमन- क्रिया जलेनैव कार्यत्युक्तम् । [+पादश्नोचग्रहणं तत्रत्यसकरजटसाध्यक्रियो- पठक्षणाथम् । ] तथा च ब्रह्मचारिवदण्डधारणं विेष उक्तः । यत्तु शङ नाक्तम्- ५ पादोनं शुद्रहत्यायागुदक्याग्रहणे तथा । गोवधे तु तथा कूयोत्परस्लीगमने तथा!” इति, तखमयाजयितुरनुमन्तुश्च द्रष्टग्यम् । बोधायनः“ शृद्रवपेन स्रीवयो गोवधश्च व्यास्यातः । अन्यत्रा ऽऽत्रय्याः । घेन्वनड्होश्च । पेन्वन- इुहोरन चान्द्रायणं चरेत् "' । अन्ते भ्रायथित्तान्ते । पेनुनेवभसूता गोः । विश्वामित्रः-“ इच्छस्तु चतुरः कुर्ादरोवपे बुद्धिपू्के । अमत्या तु द्वयं कायं तदर्ध वृद्धबाख्योः ॥ जीष्ाद्रयोरवमेव तद्वषे च न संशयः। चान्द्रायणं वा सर्वषु निमित्तेषु विधीयते " ॥
# इत जारभ्य न्यायेनेयन्तं न वियते क, पृस्तके । + एतविहान्तगतं छ, पुस्तके न ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याब्वदकषयस्पृतिः। ११०३ ( प्रायधिन्तप्रकरणम् ५)
छृस्छराशच प्राजापत्यया वक्ष्यमाणलक्षणाः । न पुनः प्राजापत्य एवा- भ्यसनीयः । संख्ययाऽभिन्नविषयत्वात् । एतश्च मानववतासमर्थविषयम् । च्यवन -““ प्राजापदयद्रयं गोहलयाप्रायश्चित्तं रोधननन्धनयोक््र-
वधे पादवृद्धिः । नखानि रोमाणि श्िखावज वपनं सशिखं त्रिषवणं गवामनुगमनं सह शायनं सुमह तणानि च रथ्या चारयेदत्रतानते बाह्मणमोजनं दश गा वृषभेकादक्षा दद्यात् । रोधने विकर्तन, बन्धने रोमवपनं, वधे सशिखं वपनम् " । यमः--““ यथया उर्व प्रहारेण यदि गा विनिपातयेत् ।
® क
दगुण तु चरेत्तत्र प्रायाच्रत्तमेति । स्यातः '' ॥
पृराक्गर१~-“ अदाक्षण त्त नास्त ।हपाया च विहेषतः। न स्रीणां केश्चवपनं न दृराच्छयनं तथा ॥ न च गोहे वदरो न दिवा समनुव्रजेत् । नदीषु संगमे चेव पवेतेषु विशेषतः ॥ न खीणां विजने वाप्तो तरतमेवं ममादिशेत् । सवान्केशान्मृडूल च्छेदयेदङ्कटद्वयम् ॥ एवमेव तु नारीणां रिरपो मुण्डनं स्मतम् । ”
स॑ब्प$--“ पदे ऽङ्गरोमवपनं द्विपदे रमश्रुकर्वनम् । त्निषादेतु शिखा षायां प्तक्िखं त॒ निपातः ॥ पादे वचद्रयं दयाहिपाद् कास्यमाजनम् | पादनि तु गामेकां मिथुनं तु निपातने ॥ मुक्तवत्सु च विप्रेषु गां प्रदयाद्धिचक्षणः। गोरमावे तु दातव्यं गोमृस्यं नात्र संशयः ॥ नप गोवृषमं दत्वा केशां प्राथयेद्िनान् । रोपे गोमिथुनं दचयाह्न्धे गोवृषं तथा ॥ वखागि योजने दद्याद्षमेकादश्चा वे । गावः स्तांतपने पश्च प्राजापत्ये तु गोत्रयम् ॥ तप्तकृच्के तेथेवाष्टावतिङृच्छर त्रयोदशम ›' ।
१क., सद्यायामाभेः । २क नंत्रिः।
११०४ अपराकापराभिधापरादिदलयविरचितदीकासमेता- [९ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
वङ्खः--“ ओषधं सष्टमाहारं दद्याद्र नाह्मणेषु च । प्राणिनां प्राणवृच्यथं प्रायश्चित्तं न विद्यते” ॥ [ + समन्तुः-“ स्नेहाहारा(र)भिषकूक्रियात्येषु प्वप्राणिनां सरोषः ? । व्यास्ः--“ ओषधं लवणे स्नेहं पिण्याकं भोजनं तथा | अतिरिक्तं न दातन्यं केशे तस्यं तु दापयेत् ॥ अतिरिक्तविपन्नानां कच्छपे विधीयते | । स्नेहमष्टपरं ददात्सीरं ददातत षाडश् ॥ द त्रिशचचेव पानीयं तेषा मान्ता विधीयते | मात्रोपेतं तु दातव्यं नातिरिक्तं कदाचन ॥ अतिरिक्तप्रदानेन प्रायश्चित्तं विधीयते ›› । यमः--“ निशि बन्धनिरुद्धषु ग्थाघप्तपहतेषु च । अभ्रिविद्युद्धिपननेषु प्रायश्चित्तं न विद्यते ॥ एतञ्च यथाज्ञासरवन्धनादो द्रष्टव्यम् । अथ तत्र मवेच्छङ्का पतायं स्षमोपिते मते । गोमूत्रेण तु पमिश्रं तिरात्रं यावकं पिबेत् ॥ अस्थिमङ्गं गवां कृत्वा कटिमङ्गं तथेव च | यदि जीवति षण्माप्तान्प्रायधित्तं न विद्यते ॥ [ #अस्थिभङ्गादिनिपित्तं प्रायभित्तं भवदेव ।न गोबधपरायशित्तमिल्यधः | यन्त्रण गोचिकित्सार्थे गुढगमेविमे चने ॥ यत्ने कृते विपत्तिः स्यात्प्रायश्चित्तं न विद्यते । दाहच्छेदरिरामेदप्रयतनेरूपकर्वताम् ॥ द्विजानां गोहितार्थाय प्रायश्चित्तं न विद्यते । +कूपखति भरमन्नेव गृहदाहे विपद्यते ॥ ्ामखाते तथा चौरैः प्रायश्चित्तं न विद्यते । जोषधे तु न दोषोऽस्ति स्वेच्छया यदि तत्पिबेत् ॥ अन्यथा दीयमाने तु प्रायश्चित्तं विधीयते * । असम्यग्बे् इत्यथः ।
+ एतश्चिहन्तगतं न वियते छ, पृस्तके । # एतच्िहान्तगतं न व्रते छ. पुस्तके 1 + अयं क. पुस्तक एव ।
१४. गोपिताथाः।
प्रायाश्चत्ताध्यायः ] यात्नवल्क्यस्परतिः। ११०५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
पराश्षरः--“ तैटमेषनपानेन भोजनेन द्विजन्मनाम् । विशयस्येन च गमाणां विपन्ने नाकि पातकम् "॥
बृहस्पतिः- “८ शत्रादिना तु हत्वा गां मानवं व्रतमाचरेत् । रोघादिना चाऽऽङ्गिरपमापस्तम्बोक्तमेव वा ॥ पादं चंरद्रोधवधे कृच्छराषं बन्धघातने । अतिवाद्येषु पादोनं कृच्छरमन्ञ।नत।डने ” ॥ २६४ ॥ २६५ ॥ इति गोवधप्रायधित्तानि ॥ अन्येषपपातकेषु प्रायधित्तान्युपदेशातिदेज्ञाभ्यामाद- उपपातकशद्धिः स्यद्वे चाद््रायणेन वा ॥ | (ऋषय की किय पयसा वाऽपि मापन पराकेणथ वा पनः ॥२६६॥ उपपातकानां व्रादययतादीनापेवं गोवधुद्धिभकारण शद्धः स्यात् । यद्र नद्रायणेन मासपरिमितेन पयोत्रतेन वा । अथवा पराकेण। चान्द्रायण राकयोः स्वरूपं वक्ष्यते । पञश्चगव्यपानदेः प्रायधित्तचतुष््यस्य गोवध्ुद्धा वेव वोपरेरो नोपपातकान्तरशद्धा कितु तत्रातिदेशः। यदि हि सवत्राप देशः स्यात्तदा गोचमेसंबरणगो्शयनगवानुगमनादयो धमा न बाध्येरन् । न ह्यपदिष्ट बाध्यते । अतिदिष्टते गोवधशुद्धिस्वरूपयुक्तानामन्यत्र बाधः । यथा पाषेणहेमयोदंशेपणेपाससरूपयुक्त यास्तद्विकृतिषु च बाधः । भय चक्राम करत उपपातके प्रायधित्तातिदेशो द्रष्टव्यः । कापकृते तु मानवः -एतद्रेव व्रतं कुयुरूपपाताकिना दिनाः । अवकीशिवर्ज शुध्यथं चान्द्रायणमथापि वा ” ईति ॥ तश्चेमासिकं हजातिदे(दि)श्यते। येष्वपि चोपपातकेषु परायशित्तविशेष उपदि इयते तेष्वपि ““उपपातक्शद्धिः स्यादेवं चान्द्रायणेन बा इया दना सामान्यप्र- टृत्तनापि वाक्येन गोवधप्रायधित्तादिव्रतगणः प्राप्यते । तत्र सामान्यिशष्- न्यायेन बाध्यवाधकमाो प्राह्मः । तथा सतिं तेषामुपपातक्रगण पाठोऽनयं स्यात् । तस्मात्सामान्यविहितानि विशेषविहितानि च करप्यन्ते । एत पशथगन्यपानादयः प्रायश्चित्तकसपा;ः कतुसामान्यानुसास्ण व्यवस्थाप न्[या; ॥ >६६ ॥ उक्तं साधारणपपपातकपायशचित्तम् । इद्ानामुपपातकवि प्तन्रियवै.
१ क, °तकहा । २ क, त्वमा । २ छ. नव्यः-ए । १३९
११०६ अपराकापरामिषापरादिदयविरचितदीकासपेता- [ ६ तृतीयः- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
शयश्दरस्ीवधाटपकेषु प्रायधित्तविशेषानाह- हषभेकसहस्ञा गा दासकषत्रवधे एमान् ॥ ब्रह्महयात्रते वाऽपि वरसरत्रितयं चरेव् ॥ २६७ ॥ वेश्यहाऽन्दं चेरेदेतददयाहेकशतं गवाम् ॥ षण्मासाञ्जयुद्रहाऽप्येतदेनूदवयादश्चपि वा ॥ २६८ ॥ एकमधिकं यदरिमन्पदसे तदेकसदसरम् । एकसदस्रस्य परण एकसदस्तः । षभ एकसदस्रो यासां ता दषमेकसहस्रा गावः । ताः प्षा्नयवधे पमान्द- यात् । ब्रहमहत्यात्रते वा ताम्बत्सरान्कुयात् । वैश्यवातकः पनरबदं ब्रह्मह- त्याव्रतं चरेत् । गवामेकशतं वा दयात् । श्ुद्रस्य तु हन्ता षण्मासान्त्रह्महृत्रतं कयात् । दश वा पेनूटेधात् । एतद कामतो ब्राह्मणस्य हत्तस्थमात्रकषत्नियव- धकारिणो द्रष्टव्यम् । तथा च पनुः- “तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियस्य वधे स्मतः । वैर्येऽष्टमऽशो वृत्तस्थे शद्रे ज्ञेयस्तु षोडशः ॥ अकामतस्तु राजन्यं विनिपात्य द्विजोत्तमः । प्रमाप्य वेदयं वृत्तस्थं दयाद्वैकश्तं गवाम् ॥ एतदेव वरतं कृत्स्नं षण्माप्ताञ्जाद्रहा चरेत् । वृषभेकादशा वाऽपि ददयद्िप्राय गाः पिताः " इति ॥ तुरीयश्चतुथंः । हत्तस्थ इति क्षत्रियादिना सवेण सवध्यते । हत्तं च स्थृत्यन्तर उक्तम्ू- ५८ गुरुपूना घ्रणा शचं सलयमिन्द्रियनिमरहः । प्रवतेनं हितानां च तस्र त्रत(वृत्त)मुच्यते " ॥ कामषृतप्तत्रियादिवधविषये गोतम आह- “८ राजन्यवघे षड्वार्षिकं भ्राकरतं बह्मचयं वुषमेकप्रहखा गा दद्यात् › इति । यचखाहतुः शड्धखिखिता-- ४ अमतिपूरवं चतुषु वर्णेषु प्रमाप्य द्वादशपतवत्सरान्षट्- घनेकं च बतान्यादिशेत्तेषामन्ते गोप्तहखं ततोऽथ तस्याधेमर्धं च दयात् । सरवैषामानुपर््येण "'
इति, तदुणवृत्तरवणेवधे द्रष्टव्यम् । यतु दृद्धहारीतेनोक्तम्--
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्नवर्वयस्परतिः। ११०७ ८ प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
«५ तुरीयोनं क्षत्रियस्य वषे ब्ह्यहाणि ततम् । अर्धं वैद्यवपे कुयात्तुरीयं वृषर्स्य तु " इति, तट्ाह्यणस्यातिगुणवत्सन्ि यादि विषयम् । एतस्मिन्नेव विषये वसि- प्रोऽप्याह- ४ एवै राजन्यं हत्वाऽष्टौ वर्षाणि, पड्तयं ज्रीणि शुद्रम् ' इति। एवमिति ब्रह्महवतातिदेशायथम् । क्षत्रियवर्णे हन्तुगुणवसं चात्र करप्यम् । यद्रा जातिमात्रक्षत्रियादिविषयमेतरदं हारीतवसिष्टोक्तं दननिरपेकषं ्रद्रयम् । विष्णः--““ नूपतिवधे महाव्रतमेताटैगुणं कायम् । पादोन क्षत्रिय- वधे, अध वैदरयवधे, सर्वैष॒॒श्वरिरोध्वजी स्यात् "” । चृपतिजनपदगोप्ता क्षत्रियः । महाव्रतं द्रादशवापिकं बरह्महवतम् । संवतेः--“ प्रमाप्य क्षत्रियं त्वेव तरिभिः कच्छैरविडध्यति । कुय।चेवाऽऽनपृर्व्यण त्रीन्कृच्छरान्मुप्तमाहितः ॥ वैरयहत्यां तु संप्राप्यं कथंचित्काममोहितः । कच्छ्रतिङृच्छरो करवीत स नरो वेदयघातकः ॥ कुयाच्छूद्रवषे प्राप्य तप्तकृच्छ्रं समाहितः !! ॥
आनुपएव्यं तु कृच्छ्रोऽतिकृच्छस्तप्कृ च्छ इति । एतच्च गुणवत्तरे हन्तं यमति. पेके च वधे द्रष्टव्यम् । जातिपात्रक्षज्ियादिर्वेषे तूपपातकसामान्यप्रायथितं कायम् । उपपातकान्तरेष्वपि वैरेषिकपरायधित्ताने सृलयन्तरोक्तानि प्रदहयन्ते । तत्र मनुः- ८ यषां द्विजानां सावित्री नानुंच्यत यथाविधि । तांश्चारयित्वा जीन्कृच्छरन्यथाविध्युपनाययेत् '' ॥ जीन्छच्छ्वानिति भाजापलङच्छ्रातिङृच्छानिलय्थः । प्रायश्चित्तं विकीैनित विकमेस्यश्च ये द्विजाः ॥ बरह्मणा च परिव्यक्तास्तेषामप्येतरा दिशेत् › । यपः-“ प्तावित्री पतिता यस्य दश्च वषाणि पश्च च। सशिखं वपनं कृत्वा चतं कुयात्माहितः ॥ एकरविंशतिर्रीत्रं च पिबेत्प्रसृतियावकम् । हविषा भोनयेचेव बाह्यमणान्पश्च तप्त वा ॥
~ "न~ --~ “~~
~~न ~~~
१ छ. जातु क्षत्रियादिमात्रविः । २ क, भ्य यत्किचि । ३ क, नन्तरि म) ४ क, वध- रूप* । ५ क. "नयेत । ६ छ. रात्रे च।
११०८ अपरकापरामिधापरादिस्यविरचितरीकासमेता- [३ ततीयः-- ( प्रायघित्तप्रकरणम् ५) ततो यावकंडद्धस्य तस्ये।पनयनं स्मरतम् ' ॥ एतदुभयपपि समानविषयम् । यत्त॒ वसिष्ठेनाक्तम्- ८५ पतितसराविन्नीक उद्।खकन्रतं चरेत् । दरो मापो यावकेन वतयेत् । माप्तं पयप्ता । अर्माप्तमा- मिक्षयाऽष्टरत्नं वृतेन, षड्रात्रमयाचितेनः तिरात्रमल्मक्षोऽहोरात्रमुपवसेदश्वमेधावभरथं वा गच्छेद्रात्यस्तमेन वा यजेत्) इति, तद नापदि बुद्धिपूैकं चिरकारं व्राल्यतयाऽवस्थितस्य द्रष्टव्यम् । अना- प्यनुपनीतस्य षोडशवषादध्यं चिरकाङावस्थानरहितस्य मानवं जेमासिकपुप- पातकसामान्यव्रतम् । तदसपथस्य साम्यं यावकाशनम्। प्राजापलयादिकृच्छ- जय मानवम् । तत्राप्यसमथस्य चान्द्रायणं सर्वोपपातकसाधारणम् । अनुश्षा- सकपित्रादकविरहे स्वपतिपुत्क सात्रित्रयातिक्रमे पराकः मासिके पयाव्रत बा । आपस्तम्बः“ अतिक्रान्ते सावित्याः काड ऋतुं तरेविद्यकं ब्रह्म- चर्यं चरेदथोपनयनं ततः सेवत्रमदकोपस्पशन- मथाध्याप्यः । अथ यस्य [पितृ]पितामेहावनुपनीतो स्यातां ते ब्रह्महसंस्तुतास्तपाममिगमनं भोजनं विवा- हमत्िवजयेततेषामिच्छतां प्रायश्चित्तम् | यथा प्रथ- मेऽतिक्रम ऋतुरेव संवत्रेणोपनयनम् । तत्नोद- कं पर्पशेनं प्रतिपुरुषं षख्याय सवत्रान्यावतोऽनु पनीताः स्युः सप्तमिः पावमानीमियेदनिति यच्च दूरक
इत्यता। त्पावत्रण स्तामपावन्रणाऽजङ्खरतनत्यपि
व्याहूतिभिरेवाथाध्याप्यः । यस्य प्रपितामहदेना- नुस्मयंत उपनयनं ते दमशानपेमृतासतेषािम्याग- मने मोजनं विवाहंमतिवजेयेत्तेषामिच्छत प्रायश्चित्त द्वादश वर्षाणि ब्रह्मचर्य चरेत् । अथोपनयनम् । तत्रोदकोपस्परोनं पावमान्यादिमिरथ गृहमेषो-
रान तस्माद्यो निवतेते तस्य संस्कारो यथा प्रथमे साविन्न।कालातक्4 तत ऊध्व प्रक्रतिवत् "|
यिप ०
$ छ. 0कशूद्रस्य । २ छ. "महौउप" । ३ क. रे चोप । * छ. "वेणा" । ५ क. संस्तुता" ।
६ क. "मभिग° । ७ छ, 'टभित्ति । ८ छ, गहे मठोपदेश्ेन नाध्यापनं ततो यो निः। ५ छ, मऽतिकः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याज्ञवरक्यस्परतिः। ११०९. ( प्रायश्ि्तप्रकरणम् ५ )
अस्याथेः-- अतिक्रान्ते सावित्याः काल उपनयनकारे विप्रादीनां षोड शद्राविक्षतिवषारमक ऋतं मासदरयं यातरत्रेविद्यकरं वेदजयसबन्धि ब्रह्मचर्यं भक्षाश्नगुरुटश्रूषादिकं चरेत् । वेद जरयाथमृतुत्रयं बह्यचय चरोदिति। अथ
तुरयव्रह्मचयानन्तरमुपनयनम् । ततः संवत्सरं यावदुदकोपस्पश्नम् । प्रह लान तदनन्तरमध्याप्यः । यस्य तु व्रात्यस्य | पित्|पितामहां स्यातां ब्रालयो नरयाअपि ब्रह्महशब्द्बास्याः । तेषां गपन तान्प्रति ज्ञातिकायेमिद्धयय गमनं भोजनविवाहां च वजयत् । तेषां शुद्धिमिच्छतां वक्ष्यमाण प्रायध्ित्तम् | ऋतोः स्थाने संवत्सरः । तेन प्रतिपुरुषं वत्सरत्रयं ब्रह्मचयं कायम् । गथोप- नयनं ततः संवत्सरयुदकोपस्पशनं, तत्र मश्राः--“ यदन्ति यच्च दूरके ” इति
८ येन देवाः पवित्रेण " इति यज्ञष्पत्रिज्रप् । ^“ कया नश्ित्र आभुवत् ”
इति सामपपित्रम् । “हत्त: श॒ चपत्'' इल्याङ्गिरसम्, एतः प्रत्यह सवर्सर् यावदु- दरकापस्पशेन व्याहूतिभिवां । एते च म्रा प्रायावित्ताथमध्यतव्याः। कृतपरा यशित्तोऽध्याप्यः । यस्य त॒ प्रपितापदादेरुपनयनं न स्मयते, तत्राधादेतषा- पपि परूषाणापनुपनीतत्वे ते स्वे इपश्ानवदश्रुचयः । तेष्वागतेष्वभ्युत्थान भोजनं च वजयेदापद्यपिं न कुयादिलयथेः । तेषां स्वयमेव शुद्धिमिच्छतां प्रायवित्तपपदहय द्रादकवाषक जविध्यय) ब्ह्मचयामात। मरायवत्तानन्तरमु- पनयन तदनन्तरं संवरसरमुदकोपस्पशेन पूर्वाक्तेमत्रेस्ततो नाध्यापनं कितु गाहस्थ्योपदे शनं) तत॒ उपदिष्टगाहस््यात्पुरषाचयो निवेतेते जायते तस्य संस्कारो यथा प्रथमे सावित्रीकालातिक्रपे । तत ऊध्वं प्रकृ।तबदनातेक्रान्त- सावित्रीकालवत्संव्यवहायंता ।
अह्िराः--“ वत्यस्तोमेर्याजयित्वा द्विजातीन्ै एव हि ।
निप्कृत्यथमिदं कृत्वा यथाविध्युपनाययेत् * ॥ अथ स्तेयापपातके विज्ञेषप्रायधित्तानि, तत्र पनुः- ५४ धन्यान्नधनचोयाणि कृत्वा कामादि नोत्तमः। स्वजातीयगृह।२ेव कृच्छाञ्देन विद्राध्यति ” ॥
टिजात्तमां विप्रस्तस्य विप्र एव स्वजातांयः । ततश्च विप्रस्य विप्रसबान्ध. धान्याद्यपहतैः दृच्छराब्दः । तत्र च धनश्ब्द्न सुवणादन्यत्सारद्रव्यपुस्यत, धान्य च दश्ङ्कम्मपरिमत ज्ञेयम् | प्रायधित्तगदचवात् । कुम्भः पञ्चसदस्षप- रुपरिमाणः । क्षत्रियादेरपि स्वजातिसंबन्पिधान्याचपहारे नवषट्त्रिमास्तषपारे-
9 क. दचायं। २क. शह्मचा्यं। 3 क. पवित्रे काः ।
१११० अपराकापरामिधापरादित्यविरचितदीकासपेता-- [ ३ ततीयः ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) मिता ृच्छ्चया विधेया । अशक्तस्यानुबन्धायपेक्षया त्पपातकसाधारणत्रमा- पिकाधपि केरप्यम्् । तथा--“ मनुष्याणां च हरणे ल्लीणां क्षत्रगृहस्य च | कूपवापीजखानां च इुद्धिखन्द्रायणेन तु ” ॥ नुष्याणापरिति ग्रहणे सत्यपि स्लीणापित्ति पृथगुपादानं परूषहरणेन ख्रीहरणस्य तुर्यदोषत्वख्यापनायम् । +अन्यथा हि हिसाबद्धसगेऽपि वैषम्यं स्यात् । कपवापीभ्यां जकविशेषणं घटादेजर्व्याहच्यथम् । तेन सकलवापी कूपापहारे भरायश्ित्तमिदम् । क्षत्रियादिसंबन्धिमनुष्या्यपहार पएतद्रष्व्यम् । ब्राह्मणसंबन्धिनश्च पनुष्यादेरपह्ारो रुक्पस्तेयसपत्वनाक्तः- ८८ निक्षपस्यापहरणं नराश्वरजतस्य च । भूमिवज्नमणीनां च र्क्मस्तेयप्तमं स्मरतम् ” इत्यत्र ॥ तथा--“८ द्रभ्याणामस्पप्ताराणां स्तेयं कृत्वाऽन्यवेडमनः । चरेत्ांतपनं कृच्छर तन्नियात्याऽऽत्मशुद्धये ” ॥ निर्यातनं प्रतिदानम् । तथा--“८ पञ्च मोज्यापहरणे यानशय्याप्तनस्व च । पुष्पमूटफटानां च पञ्चगव्यं विशोधनम् ? ॥ | #पचगव्यमाहारान्तरपकुवतो विकश्षोपनम् । | पेदीनाभिः-- ¢ मक्ष्यमोज्यान्नस्योदरप्रणमीत्रहरणे तरिरात्रमकरात्रं वा पञ्चगव्याह्ारता "| हरणी यद्रग्यारपत्व्रयस्त्वाञ्यामेकरात्रतिरात्रविषयः पश्चगव्याहारविषि- ्र्टव्यः । रातरिशब्दथाहीरात्ोपलक्षणाथेः । धान्यान्नधनचौर्याणीलयत्रान्नश्वब्दो बहुतरान्नविषयः प्रायधित्तबहुत्वात् । मनः-““ तणकाष्ठदुमाणां च शुष्कान्नस्य गुडस्य च तेट्चमामिषाणां च तिरात्रं स्यादभोजनम् ५ ॥ परुषाहारत्रयेपररिपितमखलम्यतृणाद्यपहार एतत् । तथा--““ मणिमुक्ताप्रवाडानां ताम्रस्य रजतस्य च । अयस्कांस्योपछानां च द्वादशाहं कणान्नता ” ॥
+ इत आरभ्य व्यावृत्यथेमिलयन्तं न क, पुस्तके. । * एतञ्चिहान्तगतं क. पुस्तक एव ।
गणि
१ छ, च 1 पञ्चम् 1 २ छ. "मनत्रेहरणं च्रे । ३ छ. (यमित ।
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याहवसकयस्मृतिः। ११११ ( प्रायचिततप्रकरणम् ५) मण्यादीनां त्राह्मणसंबन्धिनामरपमूटयानापपहारे द्वादशाहं तण्डुलान. त्वविधिः । तथां-“ कापाप्तकीटजीर्णानां द्विशफेकशफस्य च । पक्षिगन्धौषधीनां च रज्ज्वाश्चैव ज्यं पयः "' | विष्णाः--“ पक्िगन्धोषधिरज्जुविदरानामपहौरे दिनमुप्वतेत् ” । जाबाङः-- ^“ अश्वगोमूमिकन्याश्च हत्वा चान्द्रायणं >चरेत् । पक्रान्नमोषधं तें शय्यां वाप्त उपानहौ ॥ कांस्यायस्ताम्रपीप्तं वा अनं कृच्छरर्थमाचरेत् । उदके फलमृठे च पृष्पपणपुगन्धिषु ॥ मृद्धाण्डमधुमांपरेषु कृच्छ्रपादो विधीयते ” | अब्जं शङ्खश्क्त्यादि । शङ्ख;ः-- ^ यस्य यस्य तु वर्णस्य वृत्तिच्छेदं पमाचरत् । तस्य तस्य वधे प्रोक्तं प्रायश्चित्तं प्माचरेत् ॥ अपहृत्य तु वणानां मूं विप्रः प्रमादतः । प्रायश्चित्तं वधः प्रोक्तं बाह्यणानुमते चरेत् ॥ गजाश्वस्यापहरणे मणीनां रजतस्य च । धनापहरणे चेव कुयोत्संवत्परत्रतम् ॥ तिरघान्यान्नवख्राणां श्ाय्यानामामिषस्य च । संवत्सरा कुवीत रतमेतत्समाहितः# ॥ +-ुद्रान्पशुशवापह् प्राजापलयं समाचरेत् । गडकाप।सधान्यानि सर्िङ्वणमेव च ” ॥
सवेन शङ्कवाक्येन व्रतक्षब्दो गोपूजयावकाहारवचनः । हारीत“ रजतप्तैन्ये चान्द्रायणमतिङ च्छं ताम्रे काष्णोयते प्राापत्यम् ” । सवेमेव स्तेयप्रायथित्तपपहतं द्रव्य तर्स्वामिने प्रदायव कायंमिलयाह विष्णः
न ~~~
# ुदरान्परशवेत्युपरिष्टादरक्ष्यमाण शाङ्खोक्तं वचनमत्र स्थले वतेते क. पुस्तकं । + इतः परं परेकद्यमधिके वतते क, प्तके--तुगेक्षुक्टतक्राणांमरनामपदहारकः । मामेकं त्रतं कुयादर्धानां सपिषां तथा । ठवणानां गुहानां च स॒खानां कुङ्कुमस्य च । मासा तु तरतं कुय।देतदेव समाहित इति । * न विद्यत एतद्र चनं क, पुस्तङ़ ।
"णन न= = ~ च््-- -
१ क, ्दानामन्राः । २ क, श्था- कपाः । ३ क, 'दारदि * क. वपे।
१११२ अपराकांपराभिधापरादित्यविरवितरयीकासमेता- [ इतृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) ८‹ द त्पैवा पहतं द्रव्यं घनिकस्याम्युपायतः । प्रायश्चित्तं ततः कुयात्कंरमटस्यापनुत्तये ॥ सीसकं द्विगुणं वाऽपि शक्त्या वाऽपि चतुगुणम् । दत्वा स्तेयी चरत्कृच्छ प्राजापत्यं विशुद्धये ' ॥ प्ाजापलयग्रदणमक्तप्रायधित्तोपरक्षणायथम् । ८५ यद्वा तद्वा परद्रन्यमपहत्याथ किच्िषी | ऋ णा्िगुणमुत्छज्य कृच्छरर्ाच्छुद्धिमाप्तुयात् ॥ अजाविबादःकापौपताम्रपान्यतिखादिकम् । चतुगुणं घने दत्वा प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ गोहतुस्त्कृच्छरं स्यादथ हस्त्यश्वहारके । पुवणैरनते दानं शक्तस्थेकादशोत्तरम् ॥ चान्द्रायणं च श॒ध्यथ दानं देयं च शक्तितः कास्यरीत्याऽऽयपे ताम्रे द्विगुणं स्तेयमोक्षणम् | प्राजापत्यार्भमागश्च प्रायश्चित्तं विेषनम् › । इति स्तेयप्रायच्धित्तानि । अथ ऋणानप(पा)क्रियाप्रायधित्तानि । तत्र ऋणप्रस्तृतयज्प्रजःध्ययनानाप- करणे तथा 'पूुत्रपौतर्रणं देयम्" इत्यादि पमंश्ञाक्लविहितमृणाप(पा)करणं, तस्य चानपाकरणे शक्त्यनुसारेण गोवधप्रायधित्तचान्द्रायणादीनां साधारणोपपा- तकपायधित्तानामेकं कायैम् । तत्र॒ व्यतिक्रमकारादपलग्रयस्त्वाच्पेक्षया तद्विरेषोऽध्यवसेयः । एवमाधानाधिकारे सति तदकरणे साधारणपुपपातक- प्रायधितचं कार्भम् । तत्राधिकारित्े सलयरन्याघेयमङुवेतः संवत्सरादध्व॑मुपपा- तक्रम् । अपू वत्सरे काष्णानिर्निविरेषमाह-- ५८ के त्वाधाय कर्माणि कुयाद्धिप्रो विधानतः । तदकुवन्चिराजरेण मापि माति विशुध्यति ॥ अनाहिताभ्चौ पित्रादौ यक्ष्यमाणः सुतो यदि । स हि व्रात्येन विधिना यजेत्तन्निष्कयाय तु(प्कियार्कः) "” ॥ आवसथ्यानाधानेऽपि स एवाऽऽद- ५ कृतदारो गृहं ज्येष्ठो यो नाऽऽदयादधुताश्शनम् । चान्द्रायणं चरेदरष प्रतिमास्तमहो+ऽपि वा ? ॥
----------=-~
+ न इुमतेतिनिषेधस्यानिदयद्रत्वाभावः ।
जा ~ क --9--
~~----^ 9
१ कृ, ^त्कत्मरस्या" । २ क, "षी । धनाद्धि" ३७.योन द् ।
प्रायश्ित्ताध्यायः 1
[
याह्वल्व्यस्मृतिः।
( प्रायशिक्तप्रकरणम् ५)
च ०५ [कत वषातिक्रमे चाद्द्रायणम् । मासातिक्रमेऽदरुपवासः । अथापण्यविक्रयपायचिचानि । तत्र हारौतः-
५ गुडतिलमृरफटपक्रा ज्विक्रये सोमायनम् । रक्षाख्वण-
मधुमां पतेरक्षीरदपिधृततक्रगन्धचन्दनकुवाप्तप्तामेकतम- विक्रये चान्द्रायणम् । तथोणिकेशिकेपरिभूषेन्वनइद- दमशखरिक्रये च । मक्ष्यमांपतस्नाखस्थशुङ्गनखश्च- क्तिविक्रये तप्तकृच्छरः । हिङ्गुगुरुप्तज्जरसहरिताल- मनःहिखाज्ञनगेरिकक्षारख्वणमणिमोक्तिकप्रवाख्दन्त- शङ्कुवेश्रवेणवस्न्मयविक्रयेषु च । आरामतङगोदषा- नपुष्करिणीपूतेस्वकृतविक्रयेषु च त्रिषवणस्नाय्यधः- शायी चतुथेकाठमुकपवत्सरेण पतो मवति । हीनमा- नोन्मानमापने परंकीणविक्रये च ' इति ।
९११३
सोमायनस्वरूपं वक्ष्यते । उऊणिना मेषाथयाः । केिनश्पराद्याः । केसरिः ] | [ (भ्य ॥१२। ®= ® * णोऽश्वा्याः । मानं भरस्थादि । उन्मानं तुङादि । तेषौन्यादिसंकीर्णं मिभितम्। # शे द ® 3 न्त प्राजापलयं चरेदि यनुना शङ्रिखिता-
[प
८८ शखनन्धनमृम्येकशफविक्रये चैतदेव । गृहपतिश्रयोचाना-
रामप्तमाप्रपातडाकपृज्यतेतुविक्रयं कृत्वा तक्तकृच्चूमाचरेत् "। बन्धनं निगडादि । उद्यानागमेति पाठ आगमो वेदादिः । तथा--“ न विकरीणीयाद् विक्रेयाणि । तिलतैखदपिक्षो द्रह्वणद्रा-
्ाप्रचमांपतकृतान््लीपुरुषहस्तयश्वगोवृष मगन्धरपक्षोम - कृष्णाजिनपतोमोदकनीरीविक्रयात्सद्यः पतति ब्राह्मणः! तत्र प्रायश्धित्तमकामावाक्ती । कामकरतेऽप्येके, पतितो ह्यात्मानम् द्वरेत्पवत्सरं तपकृच्छमा।चरेत् । करतवपनः शुचिरपोऽभ्युपेयाश्ेः । एकाद्रेवापताः का्ट- मोनी वीराप्तममापीत रात्नो । दिवा तिषठे्यक्तोऽभ्नि. क।यपरः सावि प्वनानुगां जपेत् । स्वयं त्रतम- म्युपगम्य कृश चीरवासा मोज्ञी मेखडी दण्डो प्वित्र- पाणिहविष्यं वा श्रपयेच्चरं भेक्षमदुष्टं वा यात्रिकम- यात् । द्वादशरात्रं चोपवात्तः । नाह्मणतपणं गवा-
~~~ -------
= ------~ ~
१ क. "गमौ? । २ छ, "डाकोद्?। ३ क तौ-लाक्न'। ४ क, मधुमां" । ५ क, जेत् ।
१.४०
१११४ अपराकीपराभिषापरादिलयबिरविषदीकासपेता- [ ६ तृतीयः ( प्रायश्िक्तप्रकरणम् ५) हविकमिष्येवं व्यवहायः। अन्यथा पतितः शिषटेरतंमाष्यः श्रमी काष्टमोनी हस्तपेक्ञामिरपि वाक्षायं न कुयात्
तथा-“ आददरौषयिपुष्पमूहफटशाकचमेवेत्रविदलतुषकपा. ठकेशमस्मास्थिकिछादकृधिकाक्षीरविकाराविशेषाः "|
चतुविश्तिमतात्-
¢ पराया विक्रये कृत्वा चरेत्पोम्यवतुष्टयम् 1
टाक्षाछवणमांपानां चरेकान्द्रायणद्वयम् ॥ पयःपायप्तपृपानां चरेचान्द्रायणं व्रतम् । दध्शवक्षरप्तस्येव गुडतक्रादिविक्रये ॥ पेषं सहपक्रानां पराकं तु विनिर्दिशेत् । कदं नारिकेटं च नागरं बीनपुरकम् ॥ एतेषां पादकृच्चं स्याञजम्बीरदेस्तथेव च ¦ केस्त्रिकादिगन्धानां विक्रये कृच्छ्रमाचरेत् ॥ कूर षे(दे)सतदरथं स्यादिनं हिङ्गवादिविक्रये । तिखानां विक्रयं कृत्वा प्राजापत्यं प्तमाषरेत् ॥ धमार्थ कृमिजातांश्च यज्ञार्थं विक्रयं स्यजेत्। रक्तपीतादिर्वल्राणि कृष्णादीनि तथेव च ॥ विक्रये उयहमेतेषां गगेस्य वचनं यथा | गोविक्रय नरः कृत्वा छामाथं धनमोहितः ॥ प्राजापल्यं प्रकुर्वीत गजानपन्दवं स्मृतम् । तराश्चाश्चतराणां च करमाणां च विक्रये ॥ पराकं तत्र कुर्वीत सुतानां दहिगुणं चरेत् । नारीणां विक्रयं कृत्वा चरेशवन्द्रायणं व्रतम् ॥ दविगृणं पुरुषस्येव व्रतमाहुेनीषिणः । चान्द्रायणं प्रकुर्वीत एकाहद्विदविक्रये ॥ अङ्गानां तु पराकं स्यात्स्मतीनां कच्छृभाचरेत् । इतिहाप्तपुराणानां चरेत्सांतपनं द्विजः ॥ रहस्यपाश्चरात्राणां कृच्छरमेवं समाचरेत् । गाथानां नीतिशाक्ञाणां प्राकृतानां तथेव च ॥
$ @. (रविशे? । २ क, कस्थूरादिकगः । ३ क, °रादिस्त* । * क, शवणोनि क" । ५ क, <स्यपञ्चः । .
प्रायञ्िस्तध्यायः ] याह्रवर्कवस्परतिः। १११९५ ( प्रायद्िततप्रकरणम् ५)
सर्वाप्तामिव विद्यानां पणङृच्छरं पमाचरेत् ४ ॥ विष्णुः“ प्रानिमूपुण्यपतोमविक्रयी तङृच्छरं कु्यात्। आद्र - पथिमृफटधषैयेत्राविदलतृषकपालकेशमस्मस्िगो- रप्तपिण्याकंतिलतैटविक्रयी प्राजापत्यम् । शछेष्मज- तुमधृच््छिष्टशङ्खरक्तिप्रपुपीप्तकृष्णरोहोड(दु)म्ब. रखड्गपात्नविक्रये महासांतपनम् " । शष्पा चरषविकारः, लोके ददक् इति प्रसिद्धः । ५८ माप्तटवणदाक्षाक्षीरविक्रये चान्द्रायणं कुयात् । तं च मृयश्नोपनयेत् ' ॥ शङ्कुः --““ धारयित्वा तुखां वक्रां विषमं कारयन्वणिक् । सुराख्वणमद्यानां कृत्वा क्चोरस्य विक्रयम् ॥ टक्षायाशैव मांप्तस्य कृयादर्षं महानतम् । विक्रेता प्रागिनामढ्दं तिल्घ्य च तथा चरेत् " ॥ भूयोभ्यासदिषयमेतत् । पहाव्रतं द्वादशवार्षिकम् । एतानि विशेषपायधित्तानि सर्वोपपातकसाधारणप्रायधितेधिकर्यमा- नानि जातिगुणानुबन्धाधपेक्षया व्यवस्थापनीयानि। अथ परिषेदनपायशित्तानि) तत्र वसिष्ः- ५८ परिवित्तिः कृच्छर द्वादशरात्रं चरित्वा निर्बिशचेत तां चोपयच्छेत् *। अटृतबिवाहयऽप्रजोऽनुजेन प्रागात्मनो विवाहं कुवेताऽतिक्रान्तः स॒ षरि. वित्तिः । सच डृच्छरं दादश्चरात्रं प्राजापलयं चरित्वा नि्भिकतोदहेत, वां ब कनीयसा पषेपरिणीतां तेन दत्तामुपयच्छेत, स्वी कुर्यादिति यावत् । वस्यैव सा भायां नानुजस्य । अश्चाक्लीयत्वात्तद्विवाहस्य, भायात च शाद्वीय- विबाहजन्यम् । किं च--“ परिविदानः कृच्छ्तिङ्च्टरौ चरित्वा तस्मै दत्तवा पुननिविशेष " ॥ अयमयथेः-- अनुजो व्युत्क्रमेण विवाहमाचरन्परिषिदान उच्यते, स टृच्छरातिष्स्छ् प्ष्यमाणलक्षणौ चरित्वा उयेष्ठाय तस्मे व्यु्रमोढां दशा पुननिविशेतान्यापुद्रहेदिति । एतश्च देश्चान्तरव्यवस्थिते श्ये कृतबिबा- होऽसाविति चान्या इते परिषेदनेऽतिनिगुभे वा उपेषे द्रष्टव्यम् । अरपस्वासायधित्तस्य । यत्र गुणवति(ता) उयेष्ेन वायंमामः करोति) तत्राऽऽह हारीतः-
१ कृ, "कते ।
१११६ अपराकोपराभिधापरादित्यषिरचितीकासमेता-- [ १ तृतीयः-- ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५१ ५५ उयेष्ठेऽनिरविष्ठे कनीयाल्नि्विशषमानः परिवेत्ता, परिवित्तो ज्येष्ठः, परिवेदनी कन्या, परिदायी दाता, परिकतां याजकः, सर्वे ते पतिताः घवत्रं प्राजापलयेन कृच्छेण पारयेयुः । समाततिऽब्दे तां कन्यां उ्येष्ठायोपपादययुः । तामनुपनयन्कनीयानन्या निर्विरेत, एवं धर्मो न दुप्यते › इति । निगुण ज्येष्ठे बुद्धि एृषेके परिवेदने शङ्ख आह- ५ परिवित्तिः परिवित्ता यया च परिविद्यते । +तदाता यानकथैव कुयाखन्द्रायणे ततम् ?” इति ॥ यपः--“" दे कृष्ट परिवित्तेस्तु कन्याया; कृच्छूमेव तत् । अतिकृच्छं चरेदाता होता चान्द्रायणं चरेत् '' ॥ यत्त शङ्खेनोक्तमू--““ परिवित्तिः परिवेत्ता च संवत्सरं ब्राह्मण- गृहेषु भेक्षं चरेयाताम् # । इति, तदहारपिविदनेऽभिपरिषेदने च सति द्रष्टव्यम् । येक्षाश्नं च तृक्षिपयंन्तं न कार्यम् । तपस्त्वात्। यज्ञ स॒मन्तुनोक्तम्- (८ पारिवित्तिपरिवेत्तृकन्यादातृयाजकनां दादश्षराननं सक्तपानं बाह्मणतपणं च तां पनयुवमित्याचक्षते, मूयश्चेनामभिगच्छेत् " इति, तस्श्रियाथलयन्तबाटकविषयम् । प्रचेताः - ५ परिवित्तिः परिवेत्तपयाहितपर्याघात्रम्रेदिषिषूपतीनां प्रकतं सेवत्सरं ब्रह्मचर्यं ह्महवतम् » । बसिष्ठः--“ दिधिषूपतिः कृच्छं दादश्रात्रं चरित्वा नि्विशेत।द्हेत् " । कथपिलयपेक्षित आह-“^तां चैवोपयच्छेत ” इति। तां कनिष्ठापगरेदिषिष्ं ङितां तत्पतिना दत्तापपयस्छेत परिणयेदिति । अग्रेदिपिषृपतिः उच्छ्रि स्री चरित्वा तस्मै द्वा पुननि्विशेतान्यां परिणयेदिदयथेः । अलयन्ता- सम्थस्याङ्गानादिनिमित्तेऽपराध एतत् । ॥ अथ भतादप्ययनादेः भायथित्तम् । तत्र ब्रह्मस॒वर्च॑ङां पिवेदित्यनुष्टसौ व्णुः--
+ इत भारभ्य कृच्छ्रमेव तदिदयन्तं न विशते छ. पुस्तके ।
१ क 0मपनवेत्कनी" । २ छ. "यन्त" । ३ क. ववेत्रपयीरितथा । ४ क, पतिः ॥ ५ क, छेत तस्मै दिधिष्पतये तां कनीयसीं दरवा पुरनीनर्धिशेता" ।
प्रायश्धित्ताध्यायः ] याह्नवल्वयस्सिः । १११७ ( प्रायधिक्तप्रकरणम् ५)
८५ भृतकाध्यापनं कृत्वा मृतकाध्यापितिस्तथा । अनुयोगप्रदानेन त्रीन्पक्षाज्नियतः पिबेत् ” ॥ अनुयोगो यशो धनाथ वा सम्यगपीयानस्य न सम्यगधीषं शटयापतेपः। तथा च स्मृत्यन्तरम्- ५“ कुत्वाऽनुयोगानध्येतुः पतिताम्मनुरत्रवीत् " इदि । तात्ातपः-- बरह्मविक्रयानुयोगनियगेषु चतुर्विशति ब्रह्मरूपागि दधात् "।
ब्रह्मरूपं बेदपारायणम् । अस्यापि सापान्यप्रायधित्ेः शक्तयाधपे्ो विकल्पः । प्रसङ्गादन्यदपि कथ्यते । तत्र वसिष्ठुः- ५ पतितचण्डाष्टशवश्रवणे तरिराघ्रं वाग्यतां अन भरन्त आप्तीरन् । सहखपरम वा तदम्यस्यन्तः पृता मवन्तीति विज्ञायते ५ । शषवंश्रवणं चवसंनिधावध्ययनप् । यावद्रह्म पतितमदिसंनिषावधीतं ताव त्सहस्रपरमं सदसरसंख्या परमा यथा मवति तथाऽम्यस्यन्तः पूयन्त इत्यथः । अथ महापातकतद तिदेश्षकतस्सपव्यतिरिक्तपरदारगमनप्रायधित्तान्युच्यन्त- तत्र शङ्खः“ वैश्यायामवकीणैः संवत्सरं ब्रह्मचयं जिषवणमनुतिष्ठेत्, ्ष्रियायां दवि वर्षे, प्रीणि बराह्मण्यां, वेदयावच्छूद्रायाम् "
अत्र ब्रह्मचर्यं ब्रह्महलयाव्रतारमकम् । तथा चाऽऽपस्तम्बः- ८ सवणायामनन्यपू्वायां घकृननिपते पादः पततीलयप- दिशन्त्येवमम्यापते पादश्वतुर्थे प्वेम् '” इति । अत्र च व्रह्महवतं प्रकृतम् । अतिदेश्षादेब ज्रिषवणपराप्ती पुनल्िषवणबि- धानमरण्यवासादिधर्मान्तरनिषस्यरथम् । नेवाधिकं च भोप्रियत्राह्मणकंबन्धि- पल्यमभिगमने द्रष्टव्यम् । यदाह गातमः- ५ दव प्रदारे, त्रीणि शोत्रियस्य, द्रव्यषामे चोत्सर्मो यथास्थानं गमयेत् ” इति । वथा --““ दत्तं द्रग्यमुरछष्टग्यम् । यदीयं तत्र गमयितन्यम् । एवंविधमेव क्षत्रियां क्षत्रियस्य गच्छतक्लीणि ब्राह्मणस्य द्वे, वेद्यां वेद्यस्य त्रीणि, स्षत्रियस्य दे, ब्राह्मणस्य त्वेकं कर्प्यम् › ।
१ क, 'वघ्नाष्- । २ क. वक्नाव ।
१११८ अपरार्ापराभिधापरादितलयविरमितरीकासमेता- [६ तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
संवर्तः --“ मातृष्वतेयीं मिनी खल्लीयां पितुरेव च । मातुरुस्य सुतां गत्वा चरेचन्द्रायणं व्रतम् › ॥ मतिषूकाभ्यास एतत् । अमतिपृवेके सु सषृदमने पनुः- ५८ पैतृष्वसेयीं मगिनीं खसीयां मातुरेव च । मातुश्च भतुरातां च गत्वा बान्द्रायणं चरेत् ” इति ॥ भगिनीश्वष्द्ः पेत्ष्वसेय्यादिसमानाधिकरणः । यतोऽनन्तरमाह- ५८ एताल्िन्ञस्तु मायंर्थं नोपयच्छेत बुद्धिमान् । ज्ञातित्वेनानुपेयास्ताः पतति ह्युपयन्नधः ” इति ॥ हातिसवं सापिण्ड्यं तच्च पेतृष्वसेयीपशृतीनां यथा भवति तयोक्तं विवा- हपकरणे । संवः--“ मतुटानीं तनाम च स्नुषां मातुः प्नाभिकीम् । एता गत्वा जियो मोहात्पर।केण विह्यति ” ॥ एतदपतिपवंकपत्यन्तगुणवतस्तद्रमने वीरयोत्सगांस्मारनिषटतौ द्रष्टव्यम् । सनाभिभगिनी । विषयान्तरे तु गुरतरपवतं मनुरा्- ८८ गुरुतल्पव्रतं कुयोद्रेतः पक्त्वा खयोनिषु । पतख्युः पुत्रस्य च जीषु कुमारीष्वन्यनामु च " इति ॥ यपोऽपि--“ पितृष्वसा स्मुषा माता ससी मातुष्वत्ता सुता । मातुछानीघुता श्वभ्रर्गत्वा पत्यः पतेद्िनः ॥ एताशान्याश्च पतततं नियतः परिवज॑येत् । एतैरगम्यागमनैः सदः पतति तै द्विजः ॥ तया स्कन्दति यो मोहाद्ुरुतद्पेन युज्यते । शिश्नस्योस्कतैनं कृत्वा प्राणलयागेन शुध्यति "” ॥ [ शगुरवरपानुदती च शर्वरेखिती- ५ मातुदखानीमातृष्वचपितष्वसस्नुषदुहितग - मेन । आचार्यमायोदुहितरि च ” | गुरुतरपानुवत्तौ --] बसिष्ठः--““ आचायपुत्रशिप्यमार्यापु चैवं स्वयोनिषु च " । तथा--““ गुध सरस गुरुपखी नवपाश्रां पतितां च गत्वा कृच्छरान्दपादं चरेत् ,' ।
# एतशिहन्तग॑तं न छ. पुस्तके ।
१. स्वता ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याहवरकयस्प्रतिः । १११९ { प्राय्धित्तप्रकरणम् ५)
टृच्छराम्दपाद बिधिरमतिपुवंके हीनवणेपुंधटीत्वादिवष्टङ्जीगपने दरषष्यः । गुर्वी गुरुभाय । नवपात्रा कुमारी । बोधायनः ““ मातृष्वसा पितृष्व्ता मगिनी मागिनेवी स्नुषा मातुष्ानी ससील्यगम्याः। अगम्यागमने कृच्छतिङ्च्डो षान्द्रा- यणमिति प्वेप्रायश्चित्तिः । अगम्थागमने महावतवि- धनेनान्दं चीरवापा षने प्राजापयं वा चरेत् । ्वै- प्रायश्चित्तिरमतिपुवैके पङद्रमने, मतिपुवेके तु पकृ दमने कच्छरान्दं तस्मिन्नेव साम्ये मरगान्िकं वचनान्तरविहितं महानत्ं बक्षहुत्यात्रतम् " | सय्ः--“ गरोर्दुहितरं गत्वा स्वपतारं पितुरेव च । मातुटस्य सुतां चेव चरेखान्द्रायणं त्रतम् ॥ गुररभ्रौपचारिक उपाध्यायादिः । पितृष्वसा हीनबणो । तथा--'“ पितृम्यमा्यागमने भातृमायागमे तया । गुरुतस्पत्रतं कुयान्नान्या निष्कृतिरूच्यते › ॥ एततिपतृव्यश्राग्रोरुपनेतत्वे सति दरषटव्यम् । ““ यद्येते चोपनेतारः '' इति सृतयन्तरात् । । बसिष्ठः--“ बह्मणश्ेद्राह्मणदासनमि्रेक्षापुवैकममिगच्छेलनिवृत्तष्- कर्मणः कच्छः । अनिवृत्तषमेकर्मेणोऽतिकच्छूः ' । निदसतं ध्मकमापिहोत्ं यस्मात्स ॒निदृत्तधपकमां तस्य दारानिस्वर्थः। संवपैः--“ प्तलिमार्या स्मारय श्वभ्र व। इयाठिकां तथा । अहोरा्रोषितो मृत्वा तक्ठकृच्चं समाचरेत् "' ॥ अबुद्धिप् वकसकृद्धमन एतत् । इयालिकां भार्याभगिनीम् । “८ पितृमायौ प्तमारुद्य मातृवज द्विनाषमः । भगिर्मा मातुराप्तां च स्वप्तारं चान्यमात॒नाम् ॥ एता्तिस्लः क्जियो गत्वा तप्तर्ृच्छरं माचरेत् । कुमारीगमने चेव व्रतमेतद्धिनिरदिरेत् "” ॥
अदुद्धिपभेकं सकृदमन एतत् । पिवभा्या वैरहीनवणां विद्टुता च । आप्ता प्रलयासन्ना । स्वसारं चान्यमातृजां हीनवर्णां चेति द्रष्टव्यम् । आइ- ह्येति षचनात् । वीर्योर्सगांलाङ्निषत्तावेतत् ।
१ क, मणो ऽतिङ्च्छः । अ । २ क. 'वक्मषः। ३ क, माता दही ।
११९० अप्राकोपराभिधापरादित्यविरचितशकासमेता-- [ ६ वृतीवः-- ( भ्रायचिश्तप्रकरणम् ५} स॒पन्तुः--““ समानर्पैयीगमने कृष्पाण्डेरहोमः । त्रिरान्नमुपवाप्श्च * । दौषायनः--“ स्वनस्थां तमारुह्य भरातृजायां स्नुषामपि । अश्र सांतपनं कत्वा चरेचान्द्रायणं त्तम् " इति ॥ [शद् |पषबत्सषनस्थव्यतिरिक्तासु कापकारे द्रष्टव्यम् । तथा- “८ पितृव्यभ्तृमायाश्च मगिनीं मातुरेव च । शवधरूमारुह्य पात्री च तपतकच्दूद्वयं चरेत् "१ ॥ निरनुबन्धस्यैतत् । तथा--““ भ्रतुरेव कनिष्ठस्य माया गत्वा तु कामतः । कुर्यात्सांतपनं कच्छं चान्द्रायणमथापि वा " ॥ हषी विषयमेतत् । तथा--“ गत्वा तु मातुः स्वन्नेयीं पितृव्यतनयां तथा । तप्तकृच्छ्र प्रकुर्वीत षड्रात्रं तत्पुतापु च॥ गुरोदुंहितरं गत्वा पराकं तु समाचरेत् । मागिनेयीं द्विजो ग्वा चरेचान्द्रायणद्वयम् ' ॥ गुरर्राऽऽचायेः । हारीतः--“ चण्डा्टी पृक्षीं व्याधी स्नुषां तद्धगिनीं प्लीम् । मातुः पितुः स्व्तारं च निक्षिप्तां शरणागताम् ॥ मातुानीं स्वपतारं च सगो त्रामप्यनिच्छतीम् । शिष्यमार्या गुरोमार्य गत्वा चान्द्रायणं चरेत् '” ॥ सङृदमतिपूवके निरनुबन्धक क्रियायामनित्तायामेतत् । शातातपः--““कन्यादूषी प्राजापलयं चरेत् "| कन्यादुष्यङ्कट्यादिना कन्यायोनिक्षतकारां । संवतैः-- श्रां तु ब्राह्मणो मत्वा मामं मापा्रमेव वा । गोमूत्रयावकाहारसिष्ठत्तत्पापमोत्त(च)कः ?' ॥ मतिपूर्व तु गमने गोपूत्रयाषकाहारो भासं तिष्व । अपतिपृत्रके त॒ पासाधम् । ५ क्त्रियामथ वेश्यां वा गच्छेद्यः काममोहितः । तश्य सांतपनं कृच्छ्रं मवरेत्तत्पापमोचनम् ॥ विप्रामस्वजनां गत्वा प्राजापत्यं समाचरेत् " |
~--~-~--^~---- > ् =-= ~~
एका ककव
१ क, नन्धनस्यः | २. च सः।
भ्रायश्ितताध्यायः ] या्वरक्यस्प्रतिः। ११२१ ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५ ) अस्वजनां मा्पिदपप्तासंबन्धाप् । एतक्ाश्रोत्रियभायायामगर्भपर्यन्ते सङ- दमने द्रष्टव्यम् । ५ गोगमे तु नरः कुयात्कृच्छरं चान्द्रायणं तथा ५ । विष्णुः--“ बराह्मणस्य क्षत्रियागमने पानुबन्पेऽनिच्छन्त्यां गोच्न- व्रायश्चित्तम् । वेश्यागमने चान्दधायणं शद्रागमने सतिपनं गोघप्रायधित्तं तु अमाप्तिकम् ” ॥ यप--“' ब्राह्मणो बाह्यर्णी गत्वा दिने दद्यान्मगाजिनम् । क्षत्रियायां घनुददद्विदयायामायक्तीं शिखाम् ॥ रुद्रां गतेन विप्रेण उदकुम्भ प्रदीयते । त्रिरात्रोपोषितः स्रत्वा दद्यत्तमानेनीं तथा " ॥ इदमरल्यन्तानियतानां ब्राह्मण्यादीनां गमने । हुङ्कः-- ^“ तियेग्योनिषु गोवजं सचे सरत्वोषधिमारं दादरोम्यः " | भरायथित्तान्तरासमथेविषयमेतत् । शरङ्कः--““ ग।प्ववके[णेः पतवत्रं प्राजापल्य चरत् ›' । गोष्विति बहुवचनात्साभ्यासे गमन एतत् । हारीतः--““ अमिषटुतानुपेत्य परदारानधोवणन्वेदमापः प्रवहतेत्य- न्तजेडेऽष्टश्चतं जप्त्वा तिलाढकं ब्राह्मणाय दद्यात् | अभिरता विष्रुताः। आपस्तम्बः-““ द्।रभ्यातिक्रमे खराजिनं बरिर्छोम परिधाय दारभ्यति. क्रमणे मिक्षाशिने भिक्षां देहीति प्तप्तागाराणि चरेत्सा वृत्तिः षण्पाप्तान् "
सियासत भवेव्यतिक्रमे इच्द्रदरादशराज्ाभ्यासस्तावन्तं कारं सानुबन्धे सति पूर्वेऽभ्यासे प्रायश्ित्तद्रयमिदम् । चतुर्विशतिमतात्- वृषस्याममिजातस्ञीणि वणि चतुथेप्तमये नक्तं चरेत् ›१। इषरयामभिजातो इषस्यां जनितापलयः । इषली चात्र परिणीता शद्रा । मनुः-- ^“ चण्डाान्त्यञ्ियो गत्वा मुक्त्वा च प्रतिगृह्य च । पतत्यन्ञानत। विप्रो ज्ञानात्स्ाम्यं तु गच्छति ' ॥
साम्पे च सति प्राणान्तिकमेव प्रायश्चित्तम् । आह चोश्षना-
~ -----~~-~ --~~~ ~ ~~“ --- 9 -- न
==. ----- ~ ~~ ~~~ --~ 9 ---~~------ ~~ ~~ क ---------------- ~~ ~
~~~ ------+~~- ---*- ~ ~~ ~
9१९. धाचय। १४१
११२२ अपराकांपराभिभापरादिद्यविरचितटीकासमेता- [ ३ तृतीयः-- ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५) ५ अन्त्यजेन तु पपरक मोजने मेथुने कृते । परविशेत्तप्रदीतिऽग्नौ मृत्युना प्त विशुध्यति " इति ॥ यकु तेनेषोक्तम्- ०“ यत्करोद्येकरात्रेण वृषडीषिवनाहिजः ॥ तदवस्षमुग्जपननित्ं त्रिमिरकैवंपोहति " ॥ तञ््ञानादेकरात्रिपरिपितेऽभ्यासे ततश ज्ञानास्साम्यं तु गख्छतीत्यनेकरा- त्रिपरिष्छिजाभ्यासविषयम् । हषटयन्न चण्डी । असिनेव विषये गोत- मोऽष्याह- ८५ अन्त्यावमायिनीगमने कृष्छराग्द्ः › | यतु ^“ अमत्या द्वादशरात्नः ” इति तेनैवोक्तं तदनिष्ते भियाफरे द्रष्ट- ष्यम् । अङ्ञानतः सटढृनिष्त्ता बु षपिष्ठः- ^“ द्वादक्षरात्रमग्मक्षो ददशराश्रमुपवपि- दश्वमेषावश्थं वा गच्छेत् । एतेनेव चण्डाङीविवाहो व्याख्यातः » । विष्णुः-““ चण्डाीगमने तत्साम्यमाप्नुयात् । अज्ञानतश्वान्द्रायणं कुयात् ” ॥ एर्वेण सपानविषयम् । अत्रैव विषये संवते भआद-- ५५ चण्डी तु द्विनो गच्छेत्कथचित्काममोहितः । त्रिभिः कृच्छर्िहध्यत्त प्राजापत्यानुपूतैकैः ॥ पुकपीगमने श्रेष्ठः कामतोऽकामतोऽपि व। कृच्छर चान्द्रायणं चैव प्रकयोत्पापमोचनम् "! ॥ अकामतः च्छः । कामतशान्द्रायणम् । ठच्छ्रातिटृष्छरवान्द्रायणानुषसौ बोधायनः ५ एतेन चण्डाीव्यवायो व्यास्यातः " | अबुद्धिषत्रंकाभ्यासविषयमेतव् । संवतैः--“ नटीं शैटूषिकीं चेव रजकी वेणजीविनीम् 1 गत्वा चान्द्रायणं कयात्तथा चर्मोपजीविनीम् " ॥ अकामतोऽभ्यासमिषयमेतत् ।
9 क, (हो द्रष्टव्यः| विः २७, काः।
प्रायश्चिताध्यायः } याहवरक्यस्पूतिः । ११२३ { प्रायश्िततप्रकरणम् ५) । ^“ रजकव्याषशेट्षवेणुवर्मोपजीविनीम् ।
फामतस्तु या गच्छेत्कुयाचद्रायणद्रयम् " ॥
अत्रिः“ नटनतेकगान्धषेगायनगान्धिकासूतमननचुपमद्ववेनकशी- टवानद्रमिद शककाम्मोजतुक्लारवा़ कखशो्रगेघ्रा- दीनाममोज्यानामप्रतिप्राह्याणां भुक्त्वा प्रतिगृह्य च ज्ञीगमने रहस्ये रहस्यं प्रकाशे प्रकाशं षरेत् । रहस्ये तप्तकृच्चं तु चरेद्धिपभरः समाहितः । प्रकारो चैन्दवं कुयोत्सकृद्रत्वा द्विजोत्तमः ॥ रहःपपि त्वविज्ञाते चरेर्ंतपनं नरः । विज्ञाते तप्तकृच्छ्रं वा एष एव विधिः पदा ॥ ग्म कृत्वाडन्लयजातानां चरेखान्द्रायणं त्तम् । चण्डाल्यां गमैमारोप्य गुरुतल्पत्रतं चरेत् "” ॥
अद्वातदिषयमेवत् ।
८ रजकश्चर्मकारश्च नटो बुरुड एव च | केषतेमेदभिग्वा(छा)चाः प्ततैते अन्यजाः स्मृताः ॥ एषां मुक्त्वा ज्चियो गत्वा पीत्वाऽपः प्रतिगृह्य च । जञानार्छृच्छरौषमुदिष्टमन्ञानादेन्दवद्वयम् "॥
संबरसरालमागलयन्ताभ्यास एतत् । आपस्तम्बः --“"्टेच्छी नटी वमक रजकी बुरूडी तथा । एतां गमनं कृत्वा चरेखान्द्रायणव्रतम् ? ॥ कामतोऽभ्यास एतत् ।
हारीतः-- कैवतीं ध्वजिनी चेव याश्चान्या अन्त्यसंमवा; | कामतस्तु वस्तन्विप्र एतानेव समाचरेत् ॥ द्रौ मापो भेक्षमक्ष्येण द्वौ माक्ती यवयावकैः। द्रौ मापतौ पञ्चगव्येन षण्माप्तश्वरितव्रतः ॥ एवं शद्धिमवाभ्रोति प्रायश्चित्तातुरोषतः "* ।
संबत्सरात्मागलयन्ताभ्यासत एतत् । उध्वं तु मरणान्तिकम् ।
१ क. 'नगन्धिकरामूतमयुथपसद्व। २ क. 'वान्द्रमिढश. । ञ क, जगुक्खाराका । ५ क. “शोद्गो? । ५ र, "तिग्ृह्या । ६ क, “भं गत्वा । ५ छ, "च्रम्दमु ।
११२४ अपराकापरामिधापराद्विस्यविरविददयीकासमेता-{ ६ तृत्तीयः-- € प्रायद्ितुप्रकरणम् ५) आपस्तम्बः--"“ चण्डालमेदश्वपचकरपाख्तवारिणाम् । अकामतः ज्जियो गत्वा पराकव्रतमाचरेत् ॥ कामतस्तु प्रसूतौ वा तत्समो नात्र सशयः "» | अकामतः प्रसबात्काप्रतो गमनात्ाभ्यासात्तत्समः । ५५ कामत .योऽभिगच्छेत्त॒ ह्मी शुद्रस॑मताम् ॥ प्रायश्चित्तं कथं तस्य कृचं श्रेवाधिकं स्मृतम् " । भरयोभ्याते गमने चेतत् । ५५ हीनवणगतां विप्रां ब्राह्मणो योऽभिगच्छति । प कुर्यात्तु विशष्यर्थं कृच्च त्वत्परं द्विजः " ॥ इदं कामतोऽभ्यासे । उशना--“ गमने तु तरतं कुय। दर्भे तद्गुणं चरेत् '" । अय सीणां व्यभिचारप्रायधित्तानि । तत्र पनुः- ¢“ विप्रदुष्टां ज्ियं मतां निरुन्ध्यादेकवेदमनि । यत्पंसः परदारेषु तञ्चनां चारयेद्नतम् " ॥ अन्न च~--“प्रायश्चित्तार्धमरन्ति जियो रोगिण एव च !! | [इति] परिभाषा नाऽऽदरणीया तस्याः स्रीपुरुषसाधारणव्रतोपदेशषविषयः त्वात् । अयं पुनरसाधारणातिदेक्षः.। अत एवाऽऽह कृहस्पतिः- ५‹ यत्पुप्ः परदारेषु समानेषु व्रतं चरत् । स्यमिचारात्त॒ मतः ज्ञी तदशेषं समाचरेत् † इति ॥ समानेषु सवर्णेषु । इच्छापुवंकव्यभिचार एतत् । .अनिच्छापू्वके तु स एवाऽऽह- . ^“ अनिच्छन्तीं तु यो मतां गुप्तां तां धारयेद्रहे । मिनाङ्गीमधःशय्यां पिण्डमा्नोपजीविनीम् ॥ कारयेतिष्करतिं कृच्छं पराकं वा ममागताम् "` | सापथ्यपिक्षो विकरः । समेन सवर्भनाऽऽगतां समागतामिदयथः। ^ हीनवोपमुक्ता या त्याञ्या वाऽप्य(वध्यय वा भवेत् " । बुद्धिपूवेके ठु गभेपयेन्ते प्षत्रियवेश्यगमने ल्याज्या । एवं शद्रगमने वध्या
|) षी मी
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्नवरक्यस्मृति!। ११२५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
विष्णुः--““ सकृष्ुष्टा ज्ञी यत्पुरुषस्य परदारे तरतं तत्कुर्यात् ५ ॥ मनु--“ ता चेत्पुनः प्रदुष्येत सटशेनोपमन्नितम् । कृच्छं चान्द्रायणं चेव तदस्याः पावनं स्मृतम् › ॥ षण्परासानुदत्ताबापस्तम्बः-- | ¢ ज्ियास्तु मतुम्येतिक्रमे ङच्ददवादशरात्राम्याप्तसतावन्तं काठम् ” \ कामतोऽलयन्तान्यास्विषयमेतत् । उश्चना-““ म्यमिचारिणीं मायं कुचेखवृत्तां निवृत्ता- धिकारां चान्द्रायण प्राजापलयं वा चारयेत् ? । पनूक्तछृच्टरसहितचान्द्रायणासापर्थ्ये चान्द्रायणपात्रमर् । बलात्कार [त] उपभृक्ताविषयः प्राजापलयः । तथा च संवतेः- “५ बटत्प्रमथ्य मुक्ता चेदष्यमानेन चेतप्ता । प्राजापल्येन शुद्धिः स्यान्न तस्याः पावनं परम् ' ॥ अत्रासापथ्यं ष्यश्चुङ्ग आद- ५ बलेन कामिता नारी प्तवर्भेन कथचन | प्रायश्चित्त त्रिरात्रं वै तस्याः शुद्धि पतमादिक्तेत् ” ॥ प्रारतं ब्रह्मचयं षतं चरेदिलयधिकारे गोतमः- ५ सनी चामिचारिणी गुप्ता पिण्डं तु ठटभत | सा चेत्न, प्रदुष्येदिलयनेन मानवेन समानविषयमेतत् । संवरः“ यदि वै बाह्मणी गच्छेतसत्रियं वैदयमेव वा । गोमूप्रयावकेर्मापात्तदधाच विङुध्यति * ॥ वेऽयगमने पमासा्स्श्रियगमने मासात् । ¢‹ ब्राह्मण्याः शुद्रपपकें कथंचितसमुपागते । चान्द्रायणेन शद्धिः स्यात्तदस्याः पावनं १२५ * ॥ बलात्कारविषयमेतत् । बृहत्मचेताः- ५५ विप्रा द्रेण संगम्य वतत्तस्मास्प्रपूयते । प्रायश्चित्त स्मृतं तस्याः कृच्छर चान्द्रायणन्नयम् ॥ चान्द्रायणे द्वे कृच्छर च विप्रायां वैदयपंगमे । कृच्छं चान्द्रायणं चैव विप्रायाः क्षत्रप्गमे ॥ दद्र गत्वा क्षत्रिया तु कृच्छ्रं चाद्रायणद्वयम् । चान्द्रायणं पक्ृच्छरं च चरेदवरयेन संगमे ॥
११२६ अपशाकांपराभिपापरादिद्यषिरचितदीकासमेता- [ शेतृतीयः- ( भ्रायश्विततप्रकरणमर् ५, ) शूं गत्वा चरेदेश्या कृचं चान्द्रायणोत्तरम् । अआनुोम्येन विहितं कृच्छं पादावरोपितिम् " ॥
पादावरोपणं पादहासः । ततश्च प्षन्नियाया विपरगमने डच्छः । वैद्याय, पादद्रयम् । वद्रायाः पादः । वैहयायाः क्षत्नियगमने च्छः । एवं शृद्रायाः त्षज्रियगमने वैहयगमने च करप्यम् । « चान्द्रायणं सजातीये पोनःपुन्ये सङच्टरकम् । अङ्कष्ठगमने कर्प्यं तथेवाज्ञानतंगमे '' ॥
पौनःपुन्यमभ्यासः । तन्न बुद्धिपुषके सदच्छ्रषू । अङ्ुषटनाभिवारिणीं प्रस्यषुद्िपर्ङे गमने करप्य॑परिषदा प्रायश्धि्तमिलययेः । ऋष्यशयङ्ः--““ कामिता स्यादथान्लैया सा ङृच्छन्दं समाचरेत् । अन्तवैत्नी च युवतिः कामिता चान्त्ययोनिना ॥ प्रायश्चित्तं नेव कु्याद्यावद्र्मो न निःसृतः न प्रषारं गृहे कुर्यान्न चाङ्गादिप्रसाधनम् ॥ न शयीत् पमं मध्र न वां मृज्ञीत बान्धवैः । प्रायश्चित्तं सते गभ वर्धि कच्छाब्दिकं चरेत् ॥ हिरण्यमथवा घेन दथादिप्राय दक्षिणाम् › ॥ बसिष्ठुः--“ शूद्रे द्राह्मणी ममिगन्छेदरे(द्वी)रणेवैष्टयित्वा शद्रमभरो प्रास्येत् । ब्रह्मण्यश्च शिरसि वपनं कारयित्वा सर्विषाऽप्यज्य नम्रां खरमारोप्य महापथमनुरपत्रानयेत्। पता मवतीति विज्ञायते । वेश्यशरेद्राष्मणीममिगच्छेष्ठोहितदभैर्वे्- यित्वा वैश्यमभो प्र्येत् । बाह्मण्याः शिरसि वपनं कारयित्वा सर्पिषाऽभ्यज्य नग्नां मौरलरमासेप्य महा- पथमनुप॑वराजयेत् । पूता मवतीति विज्ञायते । राजन्य- ओ द्राक्मणीममिगच्छेच्छरपतरर्वेष्टयित्वा राजन्यमन्नौ प्रास्येत् । ब्राह्मण्याः शिरपि वपनं कारयित्वा सषि. वाऽभ्यन्य नभ्नां कृष्णखरमारोप्य महापथमनुपंत्राजये. पूता मवतीति विज्ञायते ” । एवं वेश्यो राजन्यां श्रद्रशच वैयराजन्ययोः । एता भषति, पायश्चि्योग्या भवतीत्यथेः ।
णाध पीमीीीीीणीीणणषीषणीणीणणिणरमीीीिाणिििीििििििििि प ० अ म 9 9 ० ० ०० ०9 99 9 9 99 ००० ममन
१ क, 'रछापं घ॒" ।
प्रायजित्ताभ्यायः ] याहषरस्वयस्यतिः। ११२. ( भ्रायकित्तप्रकरणम् ५)
८ मनप्ता मतैर्मिखरे त्रिरध्रं यावकं क्षीरौदनं वा मज्ञानाऽघः शयीत । ऊर्व त्रिरात्रदप्सु निमन्नायाः साविऽ्यष्टश्तेन रिरोमिनंहुयात्पूता मवतीति वित्ता यते । वाक्पबन्षे चेतदेव माप्तं ॒वरिष्वाध्वं मासा. द्प्सु निमभ्नायाः पराविश्यष्टप्तहक्तेण शिरोमिर्जहुयात् । पूता मवतीति विज्ञायते । व्यवाये तु सेवसे पृतं धारयेत् । गमयते कुशप्रसतरे वा मृञ्ञानाऽषः शयीत । ऊध्वं पेवत्सरादप्सु निमन्नायाः पाक्ित्यष्ट- सहल्रेण रिरोभिजु्ुय।त्पूता मवतीति विन्ञायते । स्यवयि तीयेगमने परमम्यश्च निवतैते । »
धर्मेभ्यो धपोधिकारेभ्यः ह्ली निवतेते, चकारात्मायश्रि्ाद्पि ! संबतेः--“ चण्डां पएृक्कपं म्टेच्छं श्वपाकं पतितं तथा । एतानगत्वा जियः श्रेष्ठाः कुयुश्ान्द्रायणत्रयम् "” ॥ भेष्ठा षणख्ियः । चतुर्विशतिपतात्-“ कृच्छ्रं ब्राह्मणी कुयाद्विप्रस्य गमने पतति । कषत्रियस्य चरे्टृच्छरं विशः प्त॑तपनं स्मृतम् ॥ दद्स्य गमने चेव पराकं च प्तमाचरेत् । अपं त्वेषु समातषु पपेषृक्तं मनीषिभिः "" ॥ वीततेपासरागरटत्तो सलयां शूद्रादिसंगतानां ब्राह्मण्यादीनां हृस्तूरषादि- भ्रायधित्तचतुष्टयादर्पं पायशित्तमिल्ययः । तथा--““ विप्रग्मे पराकः स्यात्कषत्रियस्य तथेन्दवम् । विशस्तदेव कतैव्यं पराकेण समन्वितम् ॥ शूद्रगमे मवेत््यागस्तत्र चण्डाङ्दशेनात् " । वारपुष्यलवणक्रिययोस्तु साधारणोपपातकपायधिततान्येव, विकषेषविहि- तानामभावात् ॥ २६७ ॥ २६८ ॥ इदानीं लीवधे वेशषेषिकं परायभित्तपाह-
दतत बरहमनृपरिट्श्रयोषाः प्रमाप्य त ॥ हति धनुवस्तमविं क्रमाद दादिश्चुद्ये ॥ २६९ ॥
मज ज पयत ० ० धक च 9
मु त भ माना न न 9
१८छ, 'रभीचार भिः २ इ, "वस्र ३ छ, समाप्य ।
११२८ अपराकोपरामिधापरादिल्यविरषितदीकासमेता- [६ तृतीवः-- ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५)
दर्छत्ताः स्मैरिणीब्राह्मणादियोषितो हस्वा यथावणक्रमं दत्यादिकं ब्राह्म- णाय दात् । हतिश्वमांदिमयं जलभाण्डम् । धनुः प्रसिद्धम् । वस्तश्छागः । दत्यादिदात्रा दक्षिणात्वेन .स॒वणपमपि देयम । तत्परिमाणं चालुबन्धाधपे. क्षया करप्यम् । पनुरप्याह- ८८ जीणेकार्मुकवस्तावीः एरयग्दद्याद्वश्द्धये । चतुणीमपि वीनां नारीहत्वाऽनवस्थिताः '” ॥
8 कि क
अनवस्थिता मतेय॑नवस्थिताः । भदेव्यभिचारिणीरिति याषत् । अङ्गिराः--“ कोशं कूपेऽथ विप्र वा ब्राह्मण्याः प्रतिपादयेत् । वधे धनुः क्षत्रियाया बस्तो वद्यावधे स्मतः ॥ शद्राया आविकं चैव वेदां हत्वा जछं सएशेत् ”।
अस्यार्थः-- ब्राह्मण्या वपे कोश्चं चमेमयं जलपात्र कूपे परोपकारार्थं ब्राह्म णाय वा दधात् । वेश्याथां तु ब्राह्मणा(ण्या)दिकायां हतायां न रिचि दयात् । कितु जलं स्पृशत् ॥ २६९ ॥
अप्रदुष्टां रिय हत्वा शृद्रहयत्रतं चरत् ॥ प्रकर्षण दुष्टा प्रदुष्टा[सा] न भवता लयप्रदुष्टा ईषदष्टेतति यावत् । तां ब्राह्मणा- दियं हत्वा शद्रहलयावतं षाण्मासिकं व्रतं कुयात् । दश्च भेनूबो दयात् । अदुषटावपे च क्ातातप आह- ८ षृण्माप्तान्ल्लीघाते प्राजापत्यं चरेत् । अमतिपूवके तु चान्द्रायणम् " । , व्यास“ अकामतः जिय हत्वा ब्राह्मणीं वैरयवशवरेत् । कामतो दविगुणं प्रोक्तं प्रदुष्टायां न किंचन ॥ पृण्याहोकानवाम्नोति शुद्रगां यस्तु पातयेत् । पतिघ्नीमथ ग््नी ता हि सकरकारिकाः " ॥ यसु प्राचेतसम्रू- ^ अनतुमतीं ब्राह्मणीं हत्वा कृच्छ्राब्द षृण्माप्ान्वा) स्त्रियां हत्वा षण्मापानमापत्रये वा, वेद्यां हत्वा मापतत्रयं परर्षमासं वा, शुद्धां हत्वा पार्धमापं द्वाविंशतिदिनानि षा "| इति, तन्निगुंगहन्त्विषयम् । अत्र च सर्वेषु वरिकरपेषु पूवेवरस्पः काप- कारविषये । उत्तरस्तद्विपरीतविषयः । यच वसिषनाक्तम्-
१क, ध्यांह्"\२क, त्त् । जट्घेः ३ छ. "य मासाधेमा।
प्रायक्चित्तध्यायः ] याञ्वरक्यस्परतिः। ११२९ ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५) ८ अनत्रयीं राजन्यायां, राजन्यां वेरयर्हिसायां वैदयां बूदरहिपाया, शूद्रं सेवत््रम् "' ।
तौ ® ¢)
इति, तत्सहधरमचारिणीविषयम् । अत्र च शद्रा हत्वा संवत्सरपिल्यस्य श्रुणहदयाप्रायधित्तमिति विज्ञेषः । अत्रैव चिषये दहारीनोऽप्पाहद- ८4 पडूवषणि राजन्ये प्रातं ब्रह्मचर्य, तरीणि वैद्ये, सार्थं शद्रे कषत्रियवद्रद्यणीपु । वेद्यवत्षत्रि- यायां, शुद्रवचच वैदयायां, श्रं हत्वा नव माप्तान्" इति । अङ्गिरास्त् विषयविशेषे व्रतातिरेकपाद - ८८ आहितापेद्विजाग्यस्य हत्वा पत्नीमनिनिदिताम् । ब्रह्महत्याव्रतं कु्यादात्रेयीन्नस्तथेव च ' ॥ उपपातक्रप्रायधित्तविषयमिद]प् । स्ीवपपरिशेषे स एवाऽऽह- ८५ अनाहिताञ्चिपषत्नीनां तथा विरजद्रयोपिताम् । गो्ातक्व्रतं कुयाच्छ्टरायां चैव निलयश्च; » ॥ पेदीनसिः-- तिव स्थानाप्तनाम्ां नक्तमीयादरा- घातकः शुध्यति स्वत्परं प्राजापत्येन वा ' ॥ प्रासङ्गिकं दिसान्तरेऽपि प्रायध्ित्तमाद- अस्थिमतां सदस्चं वा तथाऽनस्थिमतामनः ॥२७०॥ ह्वा श्द्रहत्यात्रतं चरेदिलयनुतरतेते । अस्थिपतां सदस्रषनस्थिमतामनः शकटं हत्वा शद्रहत्याव्रतं चरेत् । अनध्रात्र परिणामत्ेन किविक्षितम् । तेन शकटपरिपतिपरिमितानां वध एतत् । उक्तपरिमाणातिरिक्तवधे भायवित्ता- तिरेकः कर्प्यः । अल्पवये तु वक्ष्यति । यत्त मन॒नाक्तम्- ५८ क्रिमिकोटयोहत्या मद्यानुगतभोजनम् । फटेधःकुपूमस्तेयमधेयं च मटावहम् ॥ महिनीकरंणीयेषु तक्षः स्यादयावकष्यहम् » ॥ तदक्तपरिमाणापेक्षया न्यूनपरिमाणेषु क्रिमिप्रभ्रतिष्वनस्थिकषु द्रष्टव्यम् । अस्थिमन्तश्च विश्चेपविहितपरायधित्तरहिता अत्र ग्राह्याः । शद्रहलयात्रतं च षाण्मासिकं ब्रह्महत्रतम् । दशरधेनुदानं बा । अनस्थिकानां च केषांचित्स हस्रसख्याकानां वपे द्रवधप्रायधित्तमाह यमः--
~~ ------ 0 म 9 > ०-9०-9 न ~ ००
[कक व व 1 = पा त 1
१ क, छ. अस्थन्वतां सः । २८छ. शरणयेनतः । १ द्
११३० अपराकापराभिधापरादियवषिरवितटीकासमेता- [६ तृतीयः-- ( प्रायधिक्तप्रकरणम् ५) ५ अत ऊध्वं क्रिमिक)टपतङ्गपिपीटिकञ्चमरदंश्षमश्चकमक्षि- काणां सहस्रं हत्वा शूद्रषः । कोकिटश्रुककपातकपिज्ञ- लकुक्ुटरिद्टिमखनरलञजरीटाद्दीनां पुरुषमारवपे श द्रवधः »। वैश्यवदिलयनुदत्तां गोतमः- ४ अस्थिमतां सहस्र हत्वाऽनस्थिमतामनडद्धारे च "। सप्रययसानुबन्धविषयमेतत् । वसिष्ठः--“ अनस्थिमतां च पस्सानां गात्रं रारि) हत्वा कृच्छं द्वादशरात्रं चरेत् । किचिच्च दययत् ” । [अस्थिमतां चेकेकम् ॥ २७० ॥ | अस्थिमतामेकेकस्य वपे क्गेचिदेयमिति वक्ष्यति, तस्यापवादमाई- मार्जारमोधानङ्करमण्ड्कां श्च पतत्रिणः ॥ हरा अयहं पिबेत्क्षीरं कृच्छर वा पादिकं चरेत् ॥२७१॥ माजोरादीनामन्यतपवे त्रिरात्रं प्षीरं पिबेत् । वक्ष्यमाणं पादच्छं बा चरेत् । पतत्रिणांऽतर काकोटकादय एव वक्ष्यमाणमनुवाक्यवश्नात् । अमति- पवेफे सङृद्धनन एतत् । यत्तु विष्णक्तम्- ८८ श्वानं हत्वा चरिरात्रमुपवतेत् । हत्वा मान।र- नकरुहमण्ड्कङ्ण्डुमाजगराणामन्यतममुपोषितः करं भाजयित्वा खोहदण्डं च दक्षिणां दद्यात् । गोपो टूककाकचाषवधे त्रिरात्रमुपबपेत् "' इति, तत्सखल्पापराधनिधेनपुरुषविषयम् । यत्त मानवम्- ८“ माजौरनकुछो हत्वा चाषं मण्ड्कमेव च । श्वमोषाठ्ककाकांश्च शूद्रहत्याव्रतं चरेत् " इत्ति, तत्कामतोऽलयन्ताभ्यासविषयम् । यमः--“" श्वनकुटपपमा जारमण्डुकविम्बक किकी दिवि कगोधागधरोटूकवायत्तमयूरग्रामचरकेकरप्- गाटमूषकान्दत्वेकेकस्य वये शुद्रवधः » ।
# एताञ्चष्ठान्तगेतं न वियते छ. पुस्तके ।
क कि 9 जकन > 09 =
१ क, 'िस्बिक ।
प्रायञित्ताध्यायः ] यात्वसक्यस्मरतिः। ११३१ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
वैदीनसिः--५ काकोटूकङ्कटापतकङ्कवृकखरशगाटशशबर्दिण- मूषकचक्रवाकहेपप्रवेणी नक्रुलमण्डुकबिडालश्ववध एतेषामेकेकसििञ्छरद्रवद्विहितः कद: " । उमयमप्येतन्मानग्रेन सपानविषयम् । यत्त वाचिष्म्- ८८ शवमा्नरमण्डुकनकरप्तपैरहर मूषकान्हत्वा कृच्छं दादशरात्रं चरेत् । किंचिच्च दयात् "” इति, तदमतिपुवकाम्यासविषयम् । दहरः शद्रः । यत्त माजार एव पनुनाक्तम्- ५ पयः पिनेत्रिरात्र वा योजनं वाऽध्वनो त्रञेत् । उपस्फगेरछवन्त्यां वा सूक्तं वाऽब्दैवतं जपेत् "” इति, तद्याहवस्कीयेन समानविषयम् । त्रिरात्रमिति[सवेत्र] संबध्यते । लधुविष्णः--“ मान।रप्तष॑नकृटश्वशुगाठमृगेषु च । प्रमादाद्धनने कायैः कृच्छरपाद् विशुद्धये " ॥ कहयपः-- “५ श्वबिडाटना्यन्तस्थावरे गदेमोष्ट(शधस्जीवये प्रायश्चित्तं ब्राह्म- णेभ्यो निवेद्य षड्राघ्रोपोषितश्वीणोनते तिदन्दयात् "१ । हारीतः-- मकटश्वमाप्तमाज।रजारुपादबरणामेकतम- वधं गां ब्राह्मणाय दद्यात् ” । अङ्गिराः-“ काके मपि च मगृघ्रे च टिषदटिम खज्ञरीटके । यथ। गवि तथा हत्यां मगवान्मनुरनवीत् ” ॥ मतिपूवेकाभ्यास्र एतत् । लपुविष्णु;ः--“ हयच्छागाविकोषटेषु गदैभेषु च मारणात् । प्रानापल्याधेमेवेह प्रायश्चित्ते विधीयते ” ॥ सछरद मतिपुवेके नन एतत् ॥ २७१ ॥
गजे नीखुदरषाः पञ्च श्युे वरो हिहायनः॥ खराजमेषेष हषा देयः क्रञ्च परिहायनः ॥ २७२ ॥ गजे हत्वा नीर्वणां षाः शौण्डाः पञ्च ब्राह्मणेभ्यो देयाः, श्रुके पक्षिविशेषे हते द्विवषों वत्सो देयः । गदेभच्छागमेषाणामन्यतमवषे षोऽनदुन्देयः । क्रोश्चवधे तु वर्षो हषः । अनड्ञ्शकटस्य वोढा गोः ॥ >७२॥
११३२ अपराकापराभिधापरादियविरवितरीकासपेता-- [३ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५ ) ® हिर (क (द् ® ह सरर्यनकापकरन्याजर्स्यङराखाण्डनः ॥ भां च हता दद्याद्वा मक्रव्याद तु वस्सिकाम्॥२७२॥ हंसादीन्हत्वा गां विप्राय दयात् । क्रव्यमपकं मासं तद्ोऽ्ति स कन्याद्याघ्रगारखादिः । जलस्थलकाब्दाभ्यां तच्चारिणः; पक्षिणो रक््यन्ते । विखण्डां मयरः । मनुः-“ हत्वा हं बलाकां च बकं बर्हिणमेव च | वानरं इयेनभापतौ च स्पशचयेद्भाद्मणाय गाम् ॥ करम्य।द्प्तु मृगान्हत्वा येनुं दद्यात्पय्सिनीम् । अक्रभ्याद् वत्पतरीमुषटं हत्वा तु टृप्णटाम् » ॥ चतुचशचतिपतात्- ८८ विहव्याघ्रतरृक। दश्च दुष्टार्हत्वा च दंष्ट्रिणः । हत्वा सरीखपाद्श्च दिनभकममाजनम् ॥ मत्स्यै च कृकि(कोलाप्र च हत्वा मण्डूकमेव च | उपोष्य सप्तरात्रं च पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ हप बकं बलाकां च क्षारिकां डकतित्तिरम् । सारसं चाषर्मापरादि हत्वा कृच्छं समाचरेत् ॥ केपोतनककाकानां गृध्राणां हनने द्विजः | सर्वेपां पक्षिणां चेव दिनमेकममोजनम् " ॥ २७३ ॥ उरगेष्वायसा दण्डः पण्डके अ्रपुसीसकम् ॥ कोर तवा देय उषे गृज्ञा हय॑ऽश्ुकम् ॥२७४॥ उरगेषु सरी पपु हतेष्वायसां रोहमयः खननसमर्थो दण्डो देय पण्डके नपुसके चपु सासक च माषपरिमाणं देयम् । कोठे बरहि धृतपर्णा पय दयः । उष्रकतु गज्ञपरमाण सवरणं द्यम् । हयं बन्धू कवस्ञम् । मनुः--“ अश्न। काप्णाय्त। ददात्पर्प हत्वा द्विजोत्तमः । खाटमारके रण्ड मापकं चव पाप्तकम् ' ॥ पलारमधतधान्यं तृणम् ॥ २७४ ॥ ® ® श्त, क = @ क तात्तरा च तटढ्द्रणि मजादानामशक्नवन् ॥ दानं दातु चरेच्छमेकैकस्य विशुद्धये ॥ २७५ ॥
१ ह. 'व्य्ादांस्तु वः । २ क. “व्यादास्तु। ३ क. वत्सलम् । * क, (भासौ चदह'।
प्रायश्धित्ताध्यायः 1 याश्वस्कयस्प्रतिः | ११३३ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
क के
तित्तिरौ पक्षिविशेषे हते तिख्द्रोणं दध्रात् ।
पष्कडानि च चत्वारे आटकः परिकीर्तितः ॥ चतुरा दका भद्रोणः खारी द्रोणास्तु षोडश ”” | कथितं द्रणस्य लक्षणमिति । यस्तु निधेनत्वेन गजादिवधशध्यर्थं दानं न दक पात्कतु स गजादिवधपापक्षयायं प्रतिनिमित्तं ठरच्छरं कुर्यात् । ढृच्छरपं् कशब्द) थ प्राजापत्यसङ्गके तपाविरोषे रूढः । तत्र गजादीनापधिकदानसाध्यो वधपापक्षय इति प्राजापल्याभ्यासः कसप्यः । न त्वेक एव प्राजापल्यः। विषमसमीकरणापत्तेः । अथ घा कृच्छशब्दस्तपोमातरे वतेते, तच निपित्तस्य गुरुखघभावानुारेण गुर रघु वा करपनीयम् । अत एव चतु्धिशतिपते- ““ हस्तिने तुरगं खड्गे महिषाषटलरं मृगम् । रोह्यं च प(श)म्बरं हत्वा चरेत्सांतपनं द्विजः ” ॥ संबतेः-- ^“ हस्तिनं तुरगं हत्वा महिषोष्रं कपिं तथा । एपु सर्वेषु कुर्व।त सकप्तरात्रमभोजनम् ॥ ग्यां श्वानं खरं पिहं राद्यं सुकरमेव च | एतान्हत्वा द्विनः कुयाद्राद्यणानां च मोजनम् ॥ | सव।प्तामेव जातीनां मृगाणां वनचारिणाम् । अहोरा ब्रोपितसितिष्ठेजपन्वे जातवेदप्तम् ॥ हत्वा हप बछाकां च श्ाविकारण्डबहिणः। वानरं इयेनभासो च हत्वा तिष्ठेयं द्विनः ॥ टिष्धिमं जालपादं च मह्त् कुकटमेव च । एतान्हत्वा द्विजः कृय।त्पक्तरात्रममाजनम् " ॥ जाबालः“ हस्तिनं तुरगं हत्वा हिरण्यं गां तथेव च | मह् परातपनं कुय।द्रोमूकन्यान्ते तथा ॥ हिरण्यं गां चेति दद्यादिति शेषः । पराश्ञरः--“ कोश्चपतारसहंसानां वक्रकुकृटयांस्तया । मयूरमेषयोधोते एकभक्तन शुध्यति ॥ मरूनां टिद्टिमानां च शुकपारावतस्य च । आटीव(ब)कस्य धति तु शुध्ये नक्तमोजनात् ॥ चाषकाककपातानां शारीतित्तिरिधातकः । अन्तम उमे संध्ये प्राणायामेन शध्यति ॥
११३४ अपराकापरामिषापरादिलयबिरवित्टीकासमेता- (२ तृतीयः- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) गृध्ररयेनिहंगानामुटूकानां च घातने । अपक्ताशी दिनं तिष्ठद्िकाडे मारुताशनः " ॥ दविकाटः सायेकारभोजनकारः । हारीत;--““ वाजिरापतमवधे कृच्च चान्द्रायणं चरेत् । वृथा पशु- वधे प्राजापत्यं नरिरत्रोपोषितः । मकंटमाजारजालपा- दबर्हिणानामेकतमवषे बह्मणाय गां दद्यात् › । विष्ण$--““ लनुक्तमगवधे चरिरात्रमुपवेत् '” । शङ्ः--“ पटन्हत्वा तथा प्राम्यान्माप्ं कुया द्विचक्षणः । अदत्तानां तथा दाने तदर्धं तु विधीयते॥ हत्वा द्विजस्तथा सपं जलेश्यनिचेशयम् ” । पासं कर्याहूाह्यणो व्रतमित्यन्वयः ॥ २७५ ॥ अपि च किचिरसास्थिवधे देयं प्राणायामस्वनस्थिके ॥ दक्षगुलमरतानां च च्छेदने जप्यमृङ्शतम्+ ॥२७६॥ अनुक्तनिष्कृतिकस्य सास्थिकस्य वपे रिचित्कार्षापणादि देयम् । निर स्थिक्वपे तु प्राणायापः काये; ।.अत्र युमन्तुः- ^“ युकामष(कश)कमकिकामत्दुणपूतिकीटमातृवाहकजोकगण्ड्- पद्ादीनामन्येषां वाऽनस्थिमतां वधे प्राणायामः। अस्थिमतां वषे पणो देयः । वृक्षादीनां छेदन ऋचां शतं जप्यम्" । गुरमाः कुब्जनादयः । छता अतिपुक्तकादयः । अत्र पन्ः- ^“ फट्दानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक शच तम् । गुर्मवह्छीरतानां च पुषितानां च वर्धाम् ॥ पुष्पितानामिति गुरमादिभिः संबध्यते । अपरिग्रदीतेष इक्तादिष्वेतत् । “तृणं वा यदिवा कष्टं पुष्पं वा यदिवा फलम् । अप्रष्ठा परिगृहवीता(हंस्त्) दस्तच्छेदनमहंति ”
# इतः परं मिताक्षरायां ““ फलपृष्पान्नएसजस्वघाते घुताशनम् ”” इदयं टई्यते । + इत उत्तर “स्यादोषधिश्याच्छेदे क्षीराशी गोनुगो दिनम् ” इति पाठे ई. पुस्तके । एतदर्धं त्याख्या च कृ. छ. पृस्तकयोने विद्यते ।
0 1
१ क, 'टजञाः ।
प्रायधित्ताध्यायः 1 यात्नवरक्यस्मरविः। १११३९
( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) ॥ इति दण्डाधिक्यदशंनात् । परिगीते परायशित्तातिरेकः करप्यते । कष-
णाददक्षच्छेदने न दोषः । यथाऽऽह वसिष्ठः- ५ पुप्पफटोपगान्पादपान्न रहिस्यात् । कषणकारणार्थं चोपहन्यात् # इति । यपः--“' वक्षतागुरमतृणच्छेदने वृद्धकृच्छरकः फटवतां प्राजापलयम् "| ८८ नीटीवस्नं परिषाय मुक्त्वा स्नानाहं एव च । चचिरा्नं तु तरतं कयाच्छित्वा वृक्षं फलप्रदम् " ॥ गुटखटतास्तथा८) । दाङ्कः--“ क्षत्रियस्तु रणे नष्टः ग्रोढः प्राणपरायणः । सवत्र बतं कुयाच्छिच्वा वृक्षं फट्प्रदम् "” ॥ नष्टः पलायितः । व्रतमन्र गोपरू्रयावकं, शङ्काक्तखात् । छिखा वृक्षमिति सातिशयोपभोगवक्षच्छदनविषयम् ॥ २७६ ॥ व ५ ०६, ९ क | (ककि क ९। पुश्च वानरखर्षश्र राद गायः ॥ प्राणायामं जरे कृतवा ते प्राश्य विशुध्यति।॥२७७॥ पुचस्यादिभिर्द्॑टः स्नात्वा ज एव स्थित्वा प्राणायामं डत्वा घृतं प्रादय विश्यति । ध्रतपराश्चस्त्वाहारान्तरनिवतेक; । तपस्त्वात् । आदिग्रहणार्छ- गालादयो गृह्णन्ते । यथाऽऽह मनुः- ८५ उस्गारखरेद्टो म्रःम्पेः कठ्याद्धिरेव च । नरश्वोष्टवराहेश्च प्राणायामेन शुध्यति » ॥ अत्र सुमन्तुः--““्धघगारमगमहिषाजाविकखरकरमनकृमाजोरमूषकष- वबकपुरुषदष्टानामपोहि्टीयामिः स्नानं प्राणायामत्रयं च । एत्चोपवासासपथंविषयम् । अद्किराः--“ ब्रह्मचारी शुना दष्टकयहं +पताध पिबेत्पयः । गरहस्यश्चद्रिरात्रं च एकाहं द्यग्निहोघ्रवान् ॥ नामेषर्वं तु दष्टस्य तदेव द्विगुणं भवेत् । स्यदितन्रिगुणं वक्त मस्तके तु चतुगुणम् '' ॥ वसिष्ठः--““ नाह्मणस्तु शना दष्टो नद॑। गत्वा प्तमुद्रगाम् । प्राणायामशतं कृत्वा घृतं प्रार्य विशुध्यति ” ॥
न ०-~ ~ ------------------- ------~~ =^
1
+ सायमिति पाठो मिताक्षरायाम्
१ रीरि
१ छ. प्रोढप्राः ।
११३६ अपराकापराभिधापरादियनिरचितरीकासमेता-- [६ तृतीयः- ( प्रायदित्तप्रकरणम् ५) शिरसि दषएस्येतत् । पराश्रः--“ ब्राह्मणी तु शना दष्टा जम्बुकेन वृकरेणवा। उदितं अहनकषत्रं दृष्ट प्यः शुचिभेवेत् ” ॥ जम्बुकः खगारः । तस्यां सत्रतायां स एवाऽऽह- “५ त्रिरात्रमवोपवपेच्छना दष्टा तु सव्रता | सुतं यावकं भुक्त्वा वरतरेषं समापयत् ५ ॥ पुलस्त्यः--““ रजस्वछा यदा दष्टा शुना जम्बुकरापभेः। पश्चरात्रं निराहारा पश्चगग्यन हष्यति " ॥ प्राणायापाप्तमयं प्रलयाह मरीचिः- ८ तरक्षेण यदा दष्टः खरोष्टूनरवानरैः । अग्नीन्टष्रा हूयमानान्प्रय एत्र रुचिभवेत् "” ॥ तरक्षो व्याघ्रविशेषः। एवं च दिवादष्टस्याऽऽ सायंकारादभाोजनम् । परातष्टामकारं यावद्राजिदष्टस्येति गम्यते । शङ्खः--““ त्रिरा तु व्रतं कुयात्पंत्रङीदरानक्षतः ' ॥ परस्त्यः--“ व्रतस्थं तु डना दष्टं तरिरात्रमुपवाप्तयेत् । सघृतं यावकं भुक्त्वा व्रतशेषं समापयेत् ॥ अत्रतः सव्रता वाऽपि श्रना दष्टो द्विनोत्तमः। गवां शज्ञ।दकख्रातो महानद्याश्च पगमे ॥ समुद्रस्सशनाद्वाऽपि शुना दष्टः शुचिभपेत्। तर क्यणे रहिते आमे हाना दष्टस्तु ब्राह्मणः ॥ वृषं प्रदक्षिणीकृ प्राणायामेन शुध्यति | शसुगा्खरेदष्ट मराम्धेगोवायतैस्तथा ॥ प्रवहेम्यो महानद्याः प्राणायामद्ाते भवेत्| घतं प्रार्य विशुध्ये्ञ त्रिरात्रोपौपणन वा ॥ पुवणेरनताम्यां वा गवां शुङ्धादकेन वा । नवेव कल्यैः स्नाता चलुपिप्तु विशुध्यति ॥ ब्रह्मणी तु हाना दष्टा तोम दष्ट निपातयेत् । येद्विद्यात्रतस्लातः शुना दष्टस्तु ब्राह्मणः ॥ शतपयायम। व्ये गायत्रीं शद्धिमाप्ुयात् । हिरण्यादकमिश्रं वा धरत प्रादय विद्युध्यति ' ॥
भ्न म ~ ~ ~~ -- -----~~--------~------ ~ «~=
9 क. शरद्दो?। २ क. भाव्य गा?।
प्रायञ्ित्ताध्यायः ] याह्ञवल्क्यस्प्रतिः। ११३७ ( प्रायित्तप्रकरणम् ५ )
शङ्क+--““ नीटीकाष्ठक्षतो विप्रः इना दष्टस्तथेव च । त्रिरचं तु त्तं कुयांस्पुशरीदश्नक्षतः " ॥ यमः--““ सृगाल्रूकरखर्द्टः श्वनरकुञ्वरः । एतेस्त॒ ब्राह्मणो दृष्टलिरहः पमुध्यशेत् ॥ हविष्यं भोनयेदन्नं ब्रह्मणानपश्च प्त वा "| बरह्मचायधिकारे दारीतः-
« शाना दष्टद्यहमकाहारः प्मृद्रगां नदीं गत्वा प्राणायामशतं कृत्वा घृते प्रादय ततः द्विः । एवमेव गोमायुमानौरपषैनकुटमूषकैरदटानाम् " ।
देवटः ब्रह्मणस्त शुना दषो गायञ्यष्टप्हस्राभिमन्निते कृत्वा तीर्थोदकेन नवमिश्चतुभवी कलशैः ख्रातः शुध्यति। नदीस्तगमे वा बाटकस्यान्ञस्याश्चक्त्य वा तन्न॒ पिताऽस्यानुध्यायन्मनप्ता पवेका- यीणि कुर्वीत, पितुरमवे स्त्याचायैः "|
अभिपत्रितं कृत्वा, दंशस्थानमिति शेषः । अनुध्यायन्दोषनिषतिं न्तयन् । वैटीनसिः-- ५ शाना दष्टस्य तरिरात्रोपवाप्तः । विप्रगृहे वाप्तश्च ” ॥ भायुः--“" विप्रस्य चेद्रणद्धारे पुयशशाणितप्तंमवे । क्रि मिरुत्पयते सोम्य निष्करति वच्मि तस्यतु | गवां मूत्रपुरीषेण त्रि्षध्यं ज्ञानमाचरेत् । दपिक्षीरघरृतं पीत्वा क्रिमिदष्टो विङ्ाध्यति ॥ जघो नाम्यां तु दष्टस्य ज पादाद्धिनतात्मन। एतद्विनिर्दिशेत्प्रायः प्रायश्चित्तं खमापिप ॥ नाभिकण्ठान्तरे वीर् यदा चोत्पद्यते क्रिमिः । षड्त्रं तु तदा प्राक्त प्रायश्चित्त मनीषिभिः ॥ यदा दशन्ति शिरसि क्रिमयो विनतात्मज । कृच्छर तदाऽऽचरेत्प्राज्ञः श॒द्धये विनतात्मज " ॥ पराश्रः-““ गोमृं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशाकदम्। उयह्ं स्नात्वा च पीत्वा च क्रिमिदष्टो। विद्काध्यति ” ॥
सासा पीत्वा हुत्वा चेति केचिरपरन्त । १४३
११३८ अपराकोपराभिषापरादिदयविरवितीकाप्मेता-- [ ३ तृतीयः- ( प्रायध्ित्तप्रकरणम् ५) ८८ क्रिमिमिवरणम्तऽङ्ञे मक्षिकाभिस्तु घातिते । ङच्छरार्थ संप्रकुवीत शक्लया दाच्च दक्षिणाम् » | अङ्गिरः“ क्रिमिव्रणदरोने पतांतपनम् । वृषो दक्षिणा । शद्राणां चोपवासेन शद्धिदनेन चैव हि । गां प्रद्यादुषं चैकं तथा विपरषु दक्षिणाम् ॥ २७७ ॥ फरपुष्पात्ररसजसकच्वधाते एताशनः ॥ स्यादोीषधिष्रथारेद् क्षीराशी गनुगंगो) दिनम्॥२७८ यानि फटेषदम्बरपभरतिष, पृष्येष मधुकादिषु, अनने चोदनादौ जायन्ते वानि तेषां घाते वधे दिनमेकं घूताशनः स्यात् । घृतान्न चतद्भाजनकार्ये तपस्त्वात् । तथोषधीनां प्राम्यारण्यानां बथा शाद्ीयपरयोजनमन्तरेण च्छेदने दिनमेकं गवापनुगतः पयोव्रतः स्यात् । मनुः--“ अन्ना्यनानां सत्वानां रप्रनानां च सवशः | फरपुष्पेद्धवानां च घृते प्रार्य विशुध्यति '! ॥ धाति इत्यनुवतेते । तथा--““ कृष्टजानामोपधीनां जातानां च सयं चने | वृथारम्भेऽनुगच्छेद्ं दिनमेकं पयोव्रतः ' ॥ वुथारम्भो निष्प्रयोजनं छदनम् ॥ २७८ ॥ किं च-
यन्मेऽद्य रेत एताभ्यां सकते रेताऽनुमन््रयेत् ॥ ॐ ० र, ® री ( (ऋ क, स्तनान्तरं भ्रुवाव।७प तथाऽ(तना)नामेकया स्पशे २७९ ल्रीसमागमन्तरेण स्कन्नं रता यन्मेऽद रेत इल्याभ्यां मश्राभ्यामनपमश्रयत् । ततोऽनामिकयोपकनिष्ठिकया तेन रेतसा स्तनयो श्रुवोवाऽन्तरं स्पृशेत् । ततः शोचा स्नानादि कुयात् । विदितत्वाद्रा ना्नुचित्वमस्तीति करप्यम् । एतद्र दस्थविषयम् । अन्याश्रमिणां प्रायधित्तान्तरविधानात् । कामतस्तु रेतस्कन्दने यप आह- ¢ गृहस्थः कामतः कुय।द्रेतपतः स्कन्दनं भूवि । सहसत तु जपेदेभ्याः प्राणायामेचखिभिः पह " इति ॥ २७९ ॥
भा णजो योक म 9 जजकाका ७०१००७ ०००.. + = --- जजन जि -०-के >-ज-क --मक्।
१ क्. ड, नताऽभेमः ।
प्राथश्चित्ताध्यायः ] याज्ञषस्वयस्प्रतिः | ११३९ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
कि च- मयि तेज इति च्छायां खां दृक्षाऽम्बुनि वे जयेद् ॥ सावित्रीमशरुचा दृष्टे चपर वाऽनृतेऽपि च ॥ २८० ॥ आत्मीयां छायां प्रतिविम्बपम्ब॒नि जटे श्रा “ मयि तेजः" इल्यादिकं मश्रं वाजसनेये प्रसिद्धं जपेत् । अशुचौ तु मत्रपरीपादौ दे पाणिपादादि- चापटेऽनृतभाषणे वा ठरते, सावित्रीं सविददे(देऽवलयां प्रसिद्धापृचं जपेत् । मनुरसलयवचने सल्याचमनमाह- ८८ सुप्त्वा मुक्त्वा च क्षुत्वा च निष्टोव्यक्त्वाऽनृतानि च । पीत्वाऽपेऽध्येष्यमाणश्च आचामेत्परयतोऽपि सन् ' इति ॥ एतद्वायज्रीजपेन सयुचीयते कायभेदात् । आचमनस्य हि श॒चितवं कार्ष गायनरीजपस्य च पापक्षयः । यत्त संवतनोक्तम्- ८८ क्षुते निष्ठीविते चैव दन्तोच्छिषटे तथाऽनृते 1 पतितानां च संमापे दक्षिणं श्रवणं स्पृशेत् ” | इति, तदसामथ्यांजलामावाद्राऽऽचमनासंभवे सति द्रव्यम् । एवं तावत्खीशद्रविरृक्षज्रलक्षणेषपपातकविशेषेपु प्रायधित्ता[नि| उक्ताः(क्तानि)। तत्र प्रसङ्ग दविध्यन्तरेष्वरपि तदन्तरम् । टक्षादिच्छेदनेऽपि तत्मसङ्गासरायधिता- न्तराण्युक्तानि निन्दितियोपजीवनलक्षण उपपातके सामान्योपदिष्टमेव प्रायधित्तम्। नास्तिके तु ययपि प्रायशधित्तविशेषो नोक्तस्तथाऽपि शाल्नान्तरोक्तः संमदश्यते । तत्र वसिषएठः-- ८ नान्तिकः कृच्छं द्वादश्षरात्रं चरित्वा व्िरमन्नास्िक्यात् । तथा नाह्तिकेयवृत्तस्त्वतिकृच्छः ›' । नास्तिक्येन हत्तिजींवन यस्य स नास्तिक्यट ततिः । ८८ कृतघ्नः कूटग्यवहार्। भय्यारे ६।८ते पञ्च सेव- त्तरं ब्राह्मणगृहे भेक्तं चरेयुः "' इति । पच नास्तिकादयः सत्रं याबदविह भैक्षं चरेयरिय थः । नास्तिको नास्िक्यवत्तिरित्यनुषटत्ता हारौतः- ¢: पृञ्चतपोभ्र।वकराशनङश्यनान्यनुतिष्ठेयुः । मरीप्मवपष्।हमन्तेष॒ > इति । छतुतरयात्पकं सेवरसरामिप्रायेणेततसां बत्सरिकपेष वतम् ॥ २८० ॥
१ ड, पमवुगतां जः । > ङ. चापल्ये । ३ क, प्ताः । ४ छ, , "तन्वोप" । ५ छ. "प्ति कवु? । ६ छ. 'स्तिकेन । ७ छ. -स्तिक्वु ।
११४० अपराकोपराभिषापरादिद्यविरचवितदीकासमेता-- [ ९ तृतीयः- ( प्रायध्िततप्रकरणम् ५१)
संप्रति ततलोपाख्यावकी गितानिरूपणपवकं तस्रायधित्तमाह- अवकीर्णी भवेद्रला ब्रह्मचारी त् योषितम् ॥ ९, + न्द, € [कष्य ४ (4९ गदभ पञ्युमाडङभ्य नक्त स विश्चुभध्यति ॥ २८१ ॥ ब्रह्मचारी नेष्ठिक इतरो वा योषितं स्िय॑गत्वाऽवर्कीरणिसंज्ञो भवति । तत्र च गत्वेति क्तवाप्रल्ययार्क्रियानिष्टत्तावेव सल्यामवकीणींति गमयति । सोऽवकीर्णी नैक्रतदेवताकं गदभ पश्मारमभ्य शुध्यति पापान्मुच्यते । गदंभेन मृस्युमिष्टा धरध्यतीलथः । पशुशब्दपरयोगो शयोक्तपशुकद्पपाप्लयथेः । अग्र च मनुः ५ अव्रकी्णीं तु काणेन गर्दभेन चतुष्पपे । पाकयत्तविधानेन नेत्रतं यजते निति ॥ हुत्वाऽप्नो विधिवद्धोमानन्ततश्च प्मित्यृचा । वतन्द्रगुरुवहमीनां जुहुयात्सापषाऽऽहुतीः ॥ कामतो रेतप्तः सेकं त्रतस्थस्य द्विजन्मनः । अतिक्रमं ्रतस्याऽऽदु्धंभन्ञा बरह्मवादिनः" ॥ अन्न गदभस्य काण्वं विशेष उक्तः । तथा पाकयह्नविषानाख्या(ख्य). गष्णोक्तेतिकतंव्यताप्रयोगः परधानाहूतयश । पुत्रं वाताय स्वाहेयादिभिशतुभिमे- तरेराञ्यहोमः । राजि कालः स चामावास्यायाम् । उक्तं दि तेत्तिरीयके- ५५ यो ब्रह्मचा्यवकिरिदमावास्यायां रा्रावश्चि प्रणीयोपप्तमाधाय '' इत्यादि ।
७, ® (9 ५
कामतो रेतसः सेकं योषितीति व्याख्येयम् । याज्ञवस्क्यवचनात् । सर्ष चेतत्कमारण्यचतुष्पये छोकिके चाग्रं कायम् । यदाह वसिष् ^" ब्रह्मचारी वचेत्लियमुपेयादरण्ये चतुष्पथे डोकिकभचो रक्षोदैवतं गर्दभं पशमाठमेत, नकत वा चरं निर पेत्तप्य जुहुयात् । कामाय स्वाहा, कामकामाय स्वाहा, निर्य स्वाहा, रक्षोदेवताभ्यः स्वाहा ” इति । पश्चोरभावे चरूः कायः । तस्य चरारकदेशं कामाय स्वाहेलययादिभिश्वतुभि- भन्ने; परत्येकं जुहुयात् । तदेवातिदिरति- ८ एतदेव रेतकः प्रयत्नोर रगे दिवा स्वप्ने नतान्तरेषु वाऽऽ समावतेनात् ” इति । एतदेवेलेवकारो होमेन समुचचीयमानस्य सांवत्सरिकस्य निवारणार्थः । ततश्च योषिति रेतोऽवकिरतो ब्रह्मचारिणः सांवत्सरिकं तपोऽपि प्रायधित्तं भवति । तदाह पनुः-
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याब्नबरक्यस्प्रतिः। ( प्रायश्ित्तप्रटरणम् ५)
५ एतसिमिननेनपि प्राति वद्तित्वा गईमाभिनम् । सप्तागारं चरेद्धक्षं स्वकमं परिकीतयन् ॥ तेभ्यो छन्धेन भक्षेण वतयेन्नेककाटिकम् । उपस्टृशंखिषवणमन्देन प्त विशुध्यति ” ॥
स्वम तु रेतःसेक्तन्मतुरेवाऽऽद--
ॐ [
५५ स्वग्रे पिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः । सनात्वाऽकंमचैयित्वा तिः पुनमामित्युचं जपेत् ' ॥ यम}--“ प्रकीयं रेतः स्वम तु ब्रह्मचायेप्यकामतः । स्नात्वाऽकमीक्ष्य प्रयत गायत्यष्टश्तं जपेत् " ॥ तथा--““ बरह्मचारी तु या गच्छेत्ल्ियं कामप्रपीडितः। प्राजापल्यं चरेत्छृच्छरमन्दमेकं सुयन्नितः " ॥ भूयोभ्यासविषयमेतत् । व्यास्रः--“' बरह्मचारी तु यः स्कन्देत्कामतः हकरमारमनः। अवकीणिवते क्यात्ल्ात्वा इाध्येदकामतः " ॥ गौतमः“ रेतःस्कन्दने भये रोगे स्मनेऽप्नीन्प॑नमैतत. चरणानि परप्तरात्रमकरत्वाऽ5ज्यहामः समिषो वा रेत्य॑त्वं( स्याम्याम् ?' )
भवदमीक(पुनमोमेतु पुनमेन) इति दरे कचो रेतस्य ॥ २८१ ॥ ॐ
भरसङ्गा दह्यचारिण प्रति प्रायथित्तान्तरमाद- भेक्षािकयिं यक्ता तु सप्ररा्रमनाठरः ॥
११४१
कामावकीणं इयाम्यीं हता चाऽऽन्याहुतिदयम्॥२८२॥
उपस्थानदयं इुयारसमापिञ्चसनेन तु ॥
अनातुरो व्याधिरदितो ब्रह्मचारी सप्ताहोरात्राणि यावद्यदि भेक्षादन्यद्- आति, अधिकाय वा न करोति, तदा कामावकीर्णोऽस्म्यवकीर्णोऽस्मि कामाय खाट, कामावपननोऽस्म्यवरपननोऽस्ि कापकामाय स्वाहेलयताभ्यां पत्राभ्या- माहुतिद्रय हुत्वा सं मा सिञ्चन्तु पर्त इतयननाग्निमुपतिष्त । एतच गुरुुश्चषादि-
कायान्तरव्यग्रत्वे सति द्रष्टव्यम् । तदभि तु मनुराद-
१ क, ^न्धने भः । २ क, (स्यतं भ< । ३ क. "ति त्रतान्तः। ४ ड. भ्यां जुहुयादाहु' ।
५, ड, त्थान ततः कुः ।
११४२ अपराकोपराभिधापरादिलयविरवितदटीकासमेता- [ ६ तृतीयः- ( भआयधित्तप्रकरणम् ५) ८५ अक्त्वा भेक्षचरणमप्तमिध्य च पावकम् ।
अनतुरः प्तरात्रमवकीर्णिनतं चरेत् ” इति ॥ अत्रैव बृहस्पातः“ सध्यापाप्तनमुदिषटं प्रथमं ब्रह्मचारिणः । अभ्मीन्धनं भेक्षचया चेति कुर्वीत प्र्यहम् ॥ जस्य ज्यस्याकरणाद्रती रोगविवर्जतः । अवकौणित्तं कुयात्सक्रात्रं न संशयः " ॥ हारीतः--“ ब्रह्मचारी संध्यामुपास्योत्थितः सावित्याः पदन णाऽऽदित्यमुपतिष्ठेत, उत्कम्याथिकार्यं बाद॑पलया- हूयाऽतीतं संपाद्यप्थितं कुयात् । अहन्यतीति पुनमनोनातपतीम्यां मेखखादण्डाजिनयज्ञ।पवात. कमण्डलुनान्ञे च त्रय्याऽऽहूलया यथायं प्रतीयात् । प्रणवो व्याहूतयः सावित्रीति त्रयी । अदुद्ध्षमोजनाभ्युदितनिपुक्तवान्तदिवास्वप्रस्कन्दि- तन्ल्लीदरेनेषु इमश्चानमाक्रम्य हयादीश्वाऽ5ऽ- रुत्य पुज्यातिक्रमे बेताभिरेव जहयात् । अन्य- पमिन्धने स्थाषरपरीपतपादीनां वधे यद्वा देवहे- डनमिति कृष्माण्डीभिराञ्यं जुहुयात् । मणिवापो- गवार्दूनां प्रतिग्रहे साकिच्यष्टपहस्रं जपेत् इति। नमन पूनरायुमे आग।दिलादिरेको मन्नः। अग्रे व्रतपते व्रते चरि व्यापीति व्रातपतीं । पेटीनसि-“ नषे दण्डकाष्े भक्षं दत्वा ब्राह्मणाय तद- ईरपवपेत्। कमण्डलावप्येवमेव नष्टायां मेख- छायां दवे ऋचावुद्धरेदियं दुरुक्तंति ” । संवतेः--“ मिक्षाटनमङृत्वा यः खस्थो द्येकोऽन्नमश्ुते । अस्नात्वा चैव यो भुङ्के गायत्यष्टशतं जपेत् ॥ उपाप्तीत न चे्पभ्यामभिका्यं न चत्करतम् । स्नात्वा सूर्यं समम्यच्यं प्राणायामेन इष्यति ॥
१ क, (तमन्या । २ छ. ` दृत्वाऽतीतसं' । 3 क. नोत्रत° । »* क, (सङृद्धोज. । ५ क. भिमह € = 9 "मिसः । ६ क, "हरेवोप' ।
भ्रायश्चित्ताध्यायः ] याज्ञवल्क्यस्प्रतिः | ११४३ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५. )
दिवा स्वपिति चत्स्वस्था बक्षचारी कथंचन । स्नात्वा पयं समम्यच्य गायत्यष्टशतं जपेत् ॥ ब्रह्मसूत्रं विना येन संध्योपास्तियेदा कृता । गायञग्रएटपतहस्रं तु जपेत्स्नात्वा समाहितः ॥ रह्यपूत्रं विना यस्तु भोजनं कुरते द्विजः । गायञ्यष्टशतेनेव प्राणायामेन शुध्यति "” ॥ यपः-- ^“ सूर्योदये तु यः हते प्त सूर्यादित उच्यते। अस्तंगते तु यः रेते पूयनिमुक्त एव षः ॥ ह्मस्तेनावुमो पम्यगहोरात्रोपितो शुची । गायत्या दशपाहखं कुयातामाहिक एथ "! ॥ सूर्योदितोऽदरूपोपितः । सूयनिमुक्तो रात्रिमुपोषितः। एवपभावहोराभ्रो- पोषितो गायत्या दश्चापिकं सा(स)दस्रजपमहनि कुयाताम् । वतिष्ठः--“ पुयाम्युदितः सत्नदप्तटत्पावित्रीं जपेत् । एवं सृयामिनिमृक्तो रात्रावाप्तीत ” ॥ विष्णुः--“ मूधाम्युदितो निमुक्तः परचैरस्नातः साविन्यष्टशतमावतेयेत् » । संध्याधिकारे बोधायनः-- ८५ तत्र सायमातक्रमे राञ्युपवाप्तः, प्रातरतिक्रमेऽहरुपवाप्तः "” । आपस्तम्बः -- ¢ स्वपत्नभिनिमुक्तोऽनन्न्वाग्यतो रात्रिमापीत, श्वोभूत उदकमुपस्पररय वाचं विपनेत् । स्वयमभ्युदितोऽन-
५ॐ क, क्ष = क केर,
पन्वाग्यतोऽहस्तिष्ठेदातमितः प्राणानायच्छेदित्येके ”” । अनन्न्नयञ्ञानः । आतपित आछ्ृन्तः । अस्तगमनाभिप्रायं वा ॥२८२॥ कि च-
मधुमांपाश्चने कायः कच्छः शेषो व्रतानि च ॥२८२॥
व्रह्मचारिणा मधुभक्षणे शिषएटभोजनीयमांसमक्षणे च प्राजापलयः इच्छ कायः । उपक्रान्तस्य ब्रह्मचर्यस्य वेद्व्रतानां वाऽन्यतमस्य शेषः कायः । पुनत्र- हाचयोरम्भशङ्कानिवृ्यर्थोऽय व्रतशेषकर्तव्यताविषिः । तदाशङ्का च पुन- रुपनयनवरिधानात् । तथा च संवतेः-
५५ ब्रह्मचारी तु योऽश्रीयान्मधुमांपे कथंचन । प कृता प्राङ्ृतं कृच्छं मोज्ञीहोमेन शुध्यति " इति ॥
पांसस्य च शिष्टभाजनीयस्य भक्षण एतत् । यदाह वसिष्ठः-
[1
9 ठ. शेषन? । २ क, “धमां सभक्षणे रिष्टे भोजनीयमधमांसभक्षणे च ।
११४४ अपराकांपराभिधापरादित्यविरचितटकासमेता- [ ६ तृषीयः- ( प्रायधित्तप्रकदणम् ५)
“५ ब्रह्मचारी चेन्मांपमश्नीयाच््छिष्टमोजनीयं कृच्छर द्वादशरात्रं चरित्वा व्रतशेषं समापयेत् ? इति । एतच्चाव्याधितस्य । व्याधितस्य तु मधुपांसमक्षणेऽपिन दोष श्लाह पएव-- , ५८ त॒ वेद्याधीयीत (पितः) कामं गुरोरुच्छिष्टं मषनार्थं सर्वं प्राक्रीयत् " इति । मध॒मांसाघविप्रतिषिद्धम् । अकरामोपनते च परधुमन्षणेऽपिन दोष शत्या सपव- ५ सकामोपनतं मधु बाजनेयके न दुष्यतीति विज्ञायते ” । वाजपंनेयं यज्ञःगाखान्तरम् । ब्रह्मचाययिकारि पेटीनसिः- “ मधुमांसप्राशने त्रिरात्रं पुनरुपनयनं च " । भराजापलयासरमथंविषयमेतत् । मनुः--“ मापिकान्नं तु योऽश्रीयादप्तमावृत्तको द्विजः । प प्रीण्यहान्युपवपेदेकाहं चोदके वपेत् " ॥ पासिकमनत्र प्रतिपासं पृतादनिमित्तं यद्िहितं तद्धा, न पनरापाषास्यष्् । €^ सूतिकान्नं नवश्राद्धं माप्िकान्नं तथेव च । बरह्मचारी त योऽश्नीयात्रिराघ्रेण प्त शुभ्यति इति संवतेवाक्येन नवभ्राद्धसाषह्चयात् ।
बाधायनः-““ प्त चेद्याधीयीत (पितः) कामं गुरोरुच्छिष्ठं मेषृ- जाथ प्तवेमश्रीयात् । येनेच्छेत्तन विचिकिन्सत् । स॒ यदाऽगदो मवति तरोत्थायाऽऽदि्यमुप- तिष्ठेत, हमः शचिषदित्येतयचां "| अगदो रोगरहितः । एृद्धया ज्ञवर्कयः - “बरह्मचारी चरती चेव ब्राह्मणी विधवा च चा अशित्वा मघुमांप्तानि त्रिरात्रेणेव शुध्यति › इति ॥ यमः-- ^“ मधु मप च योऽभीयच्छरंद्धं सूतकमेव ष । प्राजापल्ये चरेत्कृच्छ्रं तरतशेषं प्मापयेत् › ॥ छदेनाभाव एतत् । शातातपः “तके तु यदा विप्रो बह्मचारी विशेषतः । पिबेत्पानीयमन्ञानात्समश्चीयास्छयशेत वा ॥
१ कं, श्धीयते काः ।२ क, "सनीयके। ३ क, 'सनीयं। * क, धीयतेका।५ क, -च्छाद्धसू" । ६ छ, छन्दानुभा।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याङ्ञवरक्यस्प्रतिः। ११५५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
पानीयपनि कुर्वीति पञ्चगन्यस्य मक्षणम् । त्रिरात्रं भोजने प्रोक्तं दृष्टा लानं विधीयते ” ॥ विष्णः--“ बरह्मचायोमश्राद्धाश्ने त्रिरात्नमुपवपेत् ' ॥ हासैतः--“ ब्रह्मचारी तु यो मुके शृदरात्ं ज्ञानदुबेलः । पराकेण विशुद्धिः स्या्निष्करुतिन।न्यथा मवत् ॥ उच्छिष्टं क्षज्रियविशोः शुद्राच्छिष्टमथापि वा। ब्रह्मचारी यद्ाऽश्रीयात्तस्य द्धिः कथं भवेत् ॥ सानं तथेव कृत्वा तु गायत्यष्टशतें जपेत् । उपोप्य द्वादक्दिनमेवं शद्धः एथक्प्रथक् ॥ एवमेव गृहस्थस्य पारोनमिति निश्चयः ” ॥
ब्राह्मणक्षत्रियविका यथाक्रमं क्षत्रियवेर्यशदरो च्छिष्टिपाशन एतत् । एतच बराह्मणस्य वैश्यश््रोच्छि् क्षत्रियस्य च पूद्रोच्छिष्टमश्चतः शिचिदधिक करप्यम् । देवलः--““ सूतां मधु माप्तं च यदश्नाति ब्रती कचित् । त्रिरातोपोषितः सम्यग्राननिमेकां जले वसेत् '' ॥ अनेन रा्नौ जषटवासो विहितः । मनुना त्वहानि, ततो विकसपः। दोषभर- यस्त्वे तु सपएच्चयः ॥ २८३ ॥
व्रह्मचारिभसङ्गाहरवरेषयं {₹चिदाद-- 9
कुच्छर्रयं गरुः कय।पप्रहितां- म्यते यदि ॥ व्रह्मचारी गरणा प्रहितः प्रेषितः शक्यमानाथविषये यदि मरियते तदा गरः प्राजापलयभमुखां सीन्डृच्छाना चरेत् । अतर पूतवाक्याद्रह्यचारीति शब्दोऽनवतेते । अत एव ब्रह्मचारिपायथत्ते प्रकते भरसङ्गाहुरा भरायाच- तमपदिश्यते ॥
परतिकर गरेः कृता प्रसाययेव बिशुध्यति ॥ २८४ ॥
गरोः प्रतिकलं दखकरं कृत्वा ते प्रसादय व्यपगतदुःखमकषच कृता विश्चध्यलयपाषो भवति । अत्र वसिष्ठः ८८ गुरोश्वाटीकनिर्न्ये पभैरन्नातो गुरं
कि
परपादयत्पूतो भवतीति विज्ञायते ›› ।
------------~-~---------------- ~
१क, श्त्यवैः।
१४
११४६ अपराकापराभिधापरादिलयविरचितटीकासमेता ~ [ ९ ततीयः- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
एतद मतिपूरषकं सकृदस्पापराधविषयम् । अलयन्तसान॒बन्धमतिपूवंकमहा पराये त गरुप्रातिकूर्ये द्रादश्षवा पिकब्रह्महव्रतप्राप्त्यथेमक्तं मन॒ना-'“ परिरम्य गरं तथा " इति । यदा पितृविषयं मानवं वासिष्ठं बा, याङ्गवरकीयं चोपचा- रिकगुरुविषयम् ।
विष्णः--“ समुत्कषानृते गुरोश्वारीकनिबेन्पे तदा- ्षारणे च माप्तं पयप्ता वर्तेत ” । स्वरपाभ्यासविषयमिदम् ॥ २८४ ॥ सामान्यतः भाप प्रायश्धित्तनिीपित्तते कविद्धिशेषे तदपवादमाद-
क्रियमाणोपकारे ठ मरते विप्रे न पतिकम्+ ॥
उपकारमहिश्य चिकित्सादौ वा क्रियमाणे यदथुपकतेव्यो विपरादिः प्राणी भनियते, तदोषधादिकर्ु्िसानिमित्ते न पातकं भवतीति चिकित्सादि च सम्ययक्ञात्वा यत्नेन च कृवेतां पातकाभावः। अह्गानादनादराद्रा तत्करिया- निपित्ते प्राणिमरणे भवदेव तत्कतेः पापयोगः; । अत एव यलनग्रहण संवते करोति - ८८ यत्नेन च चिकित्सार्थं गुढगभविमोचने | यत्ने करते विपत्तिः स्यात्प्रायश्चित्तं न विद्यते ' इति ॥
विप्रग्रहणं प्राणिमात्रमदशेनायम् ॥ पिथ्याभिश्नापकतेः प्रायथित्माह-
महापपापषपपाम्या वजि [ परम् ॥९८५॥ अन्पक्षो मासमासीत मस जापी नियतेन्धरियः॥ महापापेन ब्रह्महद्यादिनोपपापेन गोवधादिनावा यो मरृषा पिथ्या परम
भिशषृसेदननेदं पापं तमिति संन्यवहतेन्परति वयात्, असां पासपुदक- भक्षः सयतेन्धिया जपन्नासीत । महापातकं सने सद्धत्कृते, उपपातकशंसने चासङ्ृत्कृते पायतित्तपिदं द्रष्टव्यम् । महापापोपपापाभ्यामिति `विश्रेषणे तृतीया । यजपनीय तदाह वसिष्ठः-
+ इत उत्तरं ड, पुस्तके“ मिथ्याभिशंतिनो दोषो द्विः समो भतवादिनः । भिध्याभिन् स्तदोषं च समादत्ते मपा वदन् ˆ“ इदयपिका स्मृतिसपभ्यते । अयं छ्ेकस्तहीका चात्र पर्वमेव गता १०९२ पृषे ।
=
१ कृ, "तत्रे । २ छ. "नसि
0 म ज माना ककमा
प्रायधित्ताध्यायः ] याञ्ञवस्वयस्प्रतिः। ११४५७
( प्रायधित्तप्रकरणम् ५ ) «५ ब्रह्महल्यामनृतेनामिक्ञस्य पतनीयेनोपपतनीयेन षा
मापतमव्मक्षः शद्धः शुद्धवतीरावतयेदश्चमेधावभरथं वा गच्छेदेतेनेवाभिशस्तो व्याख्यातः " । मिथ्याभिक्षस्तोऽप्येवमेव प्रायशित्ते कुयांदिदर्थः। शृङ्टिखितौ -- “नास्तिकः कृतघ्नः कृंटग्यवह्।री ब्र ह्मणवृक्तिघ्नो मिथ्याभिकेपी चेत्यते षड्वषाणि ब्राह्मणगृहेषु भैक्षं चरेयुः । संवत्सरं वा पोतमेक्षमश्नीयुः । षष्मापान्वा गा अनुगच्छयुः ” इति । एतदलयन्ताभ्यासे सानुबन्धे तदमिरशंसननिमित्ते च ब्राह्मणस्याङ्ननिर्बा- सनादिदण्डभाप्तौ सलयां वेदितव्यम् । ब्राह्मणममिश्ंसतो यान्युक्तानि प्राय- धित्तानि तजाऽऽनुरोम्ये तु बणोनापभिक्चावे परायित्तहासः) भातिलोम्पे वु तवृद्धिः करप्या । अत एव-- ¢ प्रातिरोम्यापवादे तु द्विगुणन्रिगुणा दमाः । वणोन।मानुखोम्पेन तस्मादधौपेहानितः ” इति प्रातिरोम्यानुलोम्यवणांभिक्चापे हदधिहासौं दण्डस्योक्ती । यपः--“ कोषादुक्त्व। त्वगम्यात्वं मायायां हि नरः कचित् । प्रायश्ित्तं चरेत्कृच्छ्रं तस्य पापस्य शुद्धये ॥ प्राजापत्यं चरद्धिपरः क्षत्रिये दिवप्तान्नव । षड्रात्रं तु चरेदेदयसिरात्र शद्र आचरेत् '” ॥ सुवचैराधिकारे दारीतः- ८८ अनुतामिशषप्तनाक्रोशे गुरूणां पेश्युनेषु च । एकर्विरातिरात्रं त॒ पिनेत्तामेव यत्नतः ” ॥ तामेष सवचैरामिलयेः । शातातपः-““ देवगस्राह्मणातिक्रमे त्रिप्ाहस्रो जपो गायज्याः " । आपस्तम्बः--““ अनाक्ररयमाक्रोरयानतं चाक्त्वा तिरात्रमक्षारख्वणं मौजनं शरद्रस्य सक्तरात्रममोननं स्लीणां चेतत् ,› । विष्णः--“' विप्रस्य वधप्तयुक्तं कृत्वा तु शपथं खषा । ब्राह्यणो यावकानेन तीत्रं चान्द्रायणे चरेत् ॥ कषत्रियस्य पराकं स्यास्माजापलयं तथा विशः । वृषटस्य त्रिरात्रं तु ततं बराह्मणवच्चरत् " ॥
१७, षिः शुद्धः २छ."क्त्वातुगः।
११४८ अपराकोपराभिधापरादियविरचितटीकासमेता- { ३ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
शङ्ख; -- ^“ आक्रोश्चानृतवादेषु एकरात्रमुपवाप्तः '' ॥ २८५ ॥ अभिङ्घसकप्रायधित्तप्रसङ्गनाभिश्चस्तपायथित्तपाह-
अमिशस्तो मषा कृच्छर चरेदाग्नेयमेव च ॥ २८६ ॥
निवपेत पुरोडाशं वायग्यं चरमेव वा ॥ मिथ्यामिश्नस्तः भ्रायधित्त चरेत् । आप्रेयमभिदे(दे)वदयं चरु पुराडाश वा यद्रा वायन्यं चरु पुरांडाशं निवरेपेत । एते च पक्षा येन पापेनाभिशस्तास्त- द्रोरवलाघववश्चेन रक्ट्यनुबन्धादेवशेन वा व्यवस्थाप्या; । यत्तु बािष्ठेन मिथ्याभिन्रापेन मासं यावदन्भक्षतायां शुद्धवतीजपं च विधायोक्तम्-"एतेनेवा- भिक्षस्तो व्याख्यातः! । इति) तन्महापापेनाभिज्चस्तस्य द्रष्टव्यम् । अभिशस्तस्य चानपराधिनोऽपि परिवित्तेरि वचनात्मायधित्तम् । यच्च पेदीनसिनारूम्- ५ अनुतेनामिशस्यमानः कृच्छर चरेन्मासं पातकेष द्विमापम् " । इति, तद्वहुभिः पात्कैरभिश्चस्तस्य वेदितव्यम् । पातकेषु प्रहापातके ष्विति यावत् । बौधायनः-- “ पातकामिशा्ने कच्छः । तदर्धममिशस्ते अरंपतरदाषाभिक्नापविषयमेतत् ॥ २८६ ॥ कि च- [ (कय क . 8 ध कर जनयुक्ता भ्रात्जाया गच्छश्वाद्रायण चर्।॥२९८५॥ शषाद्लीयविनियोगमन्तरेण जयेष्ठस्य कनिष्ठस्य वा च्रातुर्जायां गच्छथान्द्रा- यणं वक््यमाणमाचरेत् । एतच सङृदमतिपुतेके गमने पतिपूत्रके वा माक्क्रिया- सिद्धेनिषटतो विष्ुतचातजाया विषयं बा । अभ्यासे स्रपतिपूत्रके शह आद- ५ परिवित्तिः परिवेत्ता च संवत्रं ब्राह्मणगृहेषु भेक्षं चरेयाताम् । उयेष्ठमायायामनियुक्तो गच्छंस्तदेव कनिष्ठमायां वा! इति । मतिपूर्वके साभ्यासे तु गुरुतल्पगवरतातिदेश्ः ॥ २८७ ॥ कि च-
तरिरा्ान्ते तं प्राश्य गलोदक्यां व्ुभ्यति* ॥
# पुरस्तात्-११५१ पुष्टे विद्यमानन्ञान्डृ च्छरानिति शको क. पृ्तक इतः परं दयते ।
9 ड. "पेत पु" । २ छ. तेचाभिः। ३क. तं महापा । ४ छ. ^ति वचनात् । बो ई ५ छ, ^त्पत्रतारिनिदेः ।.
प्रायशित्ताध्यायः ] यान्नवटक्यस्मरतिः। ११४९ € प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
उदक्यां रजस्वलां स्वभाया गत्वा तरिरात्रपुपोष्य तदन्ते घृतं प्राश्य विश्- ध्यति, पापादस्माद्रषुरयते । एतच स्वभायांयां मतिपूर्वके सषृद्रमने । अपरति- पृवेके तु सह्रद्रमने श्रातातप आद- ८“ अनुद्कमृत्रपुरीषकरणात्पचेरप्नानं महान्याहतिभिर्हो- मश्च, रजस्वटामिगमने चैतदेव । अमानुषीषु गोवर्जम् ”› इति । परदारेषु मतिपूर्वके सह्द्मने वसिष्ठ आह- “4 रजस्वछाग्यवाये कृपणं वृषमं दयच्छृ्टिङ्गम् " इति । व्यवायो पेयुनं, लिङ्गं लाञ्छनम् । यत्त मतुनोक्तम्- ५ अमानुषीषु पुरुष उदक्यायामयोनिषु । रेतः पक्त्वा जले चैव कृच्छं सांतपनं चरेत् ” इति, तन्परतिपुवके साभ्यासे च परस्मीगमने । अस्मिन्नेव विषयेऽनिच्छन्तीं गच्छन्तं भति संवतेः- ८“ रजस्वलां तु यो गच्छेद्रमिर्ण। पतितां तथा तस्य पापविरध्यथमतिकरच्छरं विशोधनम् ” ॥
1 #
शङङिखितो-- “८ रजस्वलावधूताभिगमने त्रिरात्रमुपवाप्तो घुतप्राशानं च ५ । अवधृता बन्धकी । तद्मने च पृथङानिमित्तम् । कामतोऽलन्ताभ्यासे ्ोतरियभायीयां गरभपर्न्ते गमने द्रादक्षवाषिकं भक रङ्ग आह- ५ पादं तु ग्रृद्रहत्यायामुदक्यागमने तथा | ददरहत्यायामुदक्यागमने च निमित्ते दादश्वापिकस्य पादं जेवाधिकरं व्रतं कुर्यादिल्थः । अस्मिन्नेव गमामावरे श्रोत्रियपत्नीत्वामावे वा ब्हस्पतिराद- «५ जकामाप्पुक्क्ी गत्वा कामा द्रत्वा रजस्वखाम् । शिष्ययाय। नरो गत्वा पराकेण विङ्ध्यति ' ॥ श्नातातपः-- ^“ रजस्वखागमने सप्तरात्रम् "। मानवेन समानविषय [मिदम् । इह सर्वत्र प्रभायांरनस्वरागमने पारदायं- प्रायशध्ित्ते पृथक्तायेमन्योन्यनिरपेप्तनिमित्तमेदात् । यत्र तु निमित्तान्दराविना भतं तत्रैकमेव नेमित्तिकं प्रायधित्तम् । यथा गुरुतरपगमने । पारदायोविनाभावि हि गुरुतरपगमरनम् । तत्र हि रजस्वलागमनं पृथङ्निमित्तम् । अकिनामाव- विरहात् । एवं दिवागमनं पेगमनं च । ब्रह्महत्यां च कुवेतः शस्रोधमना- दिनिमित्तं पृथकायेमेव, तेन विनाऽपि हिसा भवलेव । यथा वल्ञादिना
भखनासिकापिधानाद्विषदानाद्धगुपातनादिति ॥
११५० अपराकापराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता-- [ ९ तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) असत्मतिग्रहमायधित्तमाह- गोष्ठे वसन्ब्रह्मचारी मासमेकं पयोव्रतः ॥ २८८ ॥ गायत्रीजप्यनिरतो सुच्यतेऽपत्पाशग्रहार् ॥ गोष्ठे गोनिषासस्थान एव वसन्ब्रह्मचारी स्ियमनुगच्छन्पय एव व्रतथन्पि- घन्सानित्रीजपोधतः । एवं मासमेकं सतयन वतंमानोऽसस्परिग्रहान्मुच्यते । असतो निन्दितास्मतिग्रहोऽसत्मतिग्रहः । न पनरसतः प्रतिषिद्धपातिग्रहस्य प्रतिग्रहोऽसस्मतिग्रहः । न हि तदुपपातकेषु परितम । निन्दितेभ्यो धनादानं तु भनुनोपपातकगुक्तम् । गोष्ठे वासाचप्येतस्मायाश्चेत्तत्वेन स एवाऽऽह-- ५ जपित्वा त्रीणि स्ाकिव्याः सहस्राणि समाहितः । माप्त गोष्ठे पयः पीत्वा मुच्यतेऽपत्प्रतिग्रहात् " इति ॥ प्रतिशतं पनं लक्त्वैव पायथित्तं कायम् । यदाह मनुः- ८८ यदुईतेनाजेयन्ति कर्मणा ब्राह्मणा घनम् । तदुत्सर्गेण द्वाध्यान्ति जेन तपसैव च " इति ॥ कडयप‡-“ अपतत्प्रतिग्रहे मामं वप्तन्गष्ठे पयः पिबेत्| चान्द्रायणं वा गोघ्रस्य यथोक्तं वतम चरेत् "' ॥ चान्द्रायणपाचरेद् । गोघ्रस्य वा तरेमासिकं वा बतमाचरेदित्यथः। चतुविश्चतिमतात्- ८ भिन्षामात्रे गृहीति तु पुण्यं मन्रमुदरियेत् । प्रतिग्रहेषु सर्वषु षष्ठांशं परिकल्पयेत् ॥ जपहोमादिकं कु्याज्ज्ञात्वा यज्ञप्रतिम्रहौ । +पवित्रष्या विशुध्यन्ति स्व घोराः प्रतिग्रहा: ॥ एन्दवेन मुगारेष्या कदानिन्मित्रविन्दया । दभ्या ठक्षजपेनेव मुच्यन्ते दुष्प्रतिग्रहात् ,' ॥ परिकल्पयेद्विमेभ्यो दधादित्यथः । देवी गायत्री । उश्चना--^“ पतिताद्रव्यमादत्ते भृङ्के वा ब्राह्मणो यदि । कृत्वा तस्य पमुत्गेमतिङच्छं चरेह्धिजः "" ॥
+ भत्रयपाठप्तु मिताक्षेरास्थ एव परिगृद्ीतः । क. पुस्तके तु “ पविने्टधा विद्युध्यन्ति मच्यन्तेऽसत्पतिश्रहात् । देन्दवेन सगा मोष्टा कद्ाचिन्मित्रविक्रयात् ”” इति । छ, पुस्तके शकोऽय तुटितः । |
१ क, -यमाग । २ क, 'मादिरेत् । चा?। ३ छ. “न्ति मुच्यते दुष््रतिप्रह्यत् । प \
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यात्वस्कयर्प्रतिः। ११५१ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
हारीतः --“ मणिवाप्तोगवादीनां प्रतिग्रहे पताविश्याः हस्तं जपेत् । पश्च मध्यमे दशोत्तमे द्वादश्षरात्रं पयोत्रतः। शतप सरमतिप्रतिग्रहेषु " । मध्यमपरतिग्रहेषु पश्च सहस्राणि जपेत् । परतिग्राह्द्रज्यमध्यपरवेन च प्रति ग्रहस्य मध्यपत्वम् । एवयत्तपप्रतिग्रहे दश सदस्रागि । अन्न देवरः“ नवोत्तमानि चत्वारि मध्यमानि विधानतः । अधमानीवि षाणि त्रिविधत्वमिद्ं विदुः ॥ अन्नं दधि मधु त्राणे गोमृरुकमाश्वहाक्िनः । दानान्युत्तमदानानि उत्तमद्रग्यदानतः ॥ विद्यादाच्छादनावाप्तपरिमोगोषधानि च। दानानि मध्यमानीति मध्यमद्रग्यद्रानतः ॥ उपान्परङ्खयानानि चछत्रपात्राप्तनानि च। द्) पकाष्ठफडाद्मनि चरमे बह्वारषिकम् ॥ बहुत्वादथेजातानां पूया शेषेषु नेष्यते । जधमान्यवशिष्टानि सवेदानान्यतो विदुः" ॥ अतिदानं छान्दोग्येऽभिितम् - ८ णयाहुरतिदानानि गावः पृथ्वी सरस्वती " इति ॥ अग्र गाव इति बहुवचनम[पि |विबाक्षितम् । तेन तद् वहुस्वपुत्तमः प्रतिग्रहः । तथा--“ राज्ञः प्रतिग्रहं कृत्वा माप्तमप्प प्रदा वततेत् । षष्ठ कले पयेऽभंस्तु पृण मापे प्रमुच्यते ॥ तप॑यित्वा द्विनान्करमेः पतततं नियतबतः । तपसेवेज्यया वाऽपि राजपापात्मुच्यते " ॥ सुमन्तुः--“ शद्रयानकः प्वेद्रव्यपरिल्यागासपूती मवति " । बौधायनः-““ बहुप्रतिमाह्यस्य वा प्रतिगह्यानाहयस्य वाऽननमाशचे. त्वाऽवाज्यं वा याजयित्वा प्रतिग्रःह्यस्य वाऽतिप्रति- गृह्य तरतसमन्दीयं जपेत् › ॥ २८८ ॥ किच- तन्कृच्छानाचरेदूत्रास्ययाजकोऽमिचरन्रापै॥ २८९ ॥
वेदृ्टावी यवाश्यब्दं स्यक्ल। च शरणागतम् ॥ बरालानां सावित्रीपतितानां याजक ऋतििक्माजापत्यपमूर्खाह्नीनष्य-
११५२ अपराकोपराभिधापरादिदयविरचित्यीकासमेता- [ ९ तृतीयः- € प्रायधित्तप्रकरणम् ५}
णान्छच्छानाचर् । एतदे वाभिचारमपि कुवेन्नाचरेत् । अभिचारथ बोधा- यनेन “ षटस्वभिचरन्पतति "” श्भ्निदप्रभृतिष्वाततायिषु षटसु विंहितः। तदन्य एव प्रायश्ित्तनिमित्तम् । मनुः-- ८ ब्रात्यानां याजनं कृत्वा परेषामन्त्यकमे च । अभिचारमहीनं च तरिभिः कच््वशुध्यति › ॥ अन्लकर्मान्तयष्टिः । मूख्याय कुर्वत एतन्न धमीय । क्षत्रियादीनापन्त्यकै कुतो ब्राह्मणस्वैवैतत् । दिरात्रादिदीद शरात्रान्तोऽह्गणोऽहीनः । करातातपः--“ पतितप्तावित्रीकान्नोपनयन्नाध्यापयेद्य एतानुपनये- दध्यापयेद्भा स उद्ाटकनतं चरेत् "” । कामतोऽभ्यासविषयमेतत् । उदालकवतमुक्तम् । शृद्रपुरोदितयाजकाध्या
क ८ तेषामपि च सर्वषां प्रल्यापत्ति च याचताम् ।
भक्षान्नमुपयुज्ञाना द्विनश्चान्द्रायणे चरेत् ॥ फलं नागहरे ताये पवयेद विचारितम् । अर्थोत्िगेण यत्नान्ते तस्मात्पापात्ममुच्यते ॥ अक्षारख्वणां रूक्ां पीत्वा बह्मुवर्चटाम् । तस्योपनयनं करत्वा व्यवहा्यस्ततो भवेत् ' ॥ फलं दद्रादवाप्तोऽथः । यत्नः भायधित्तम् । «५ त्रिरात्रं वाग्यता अनश्नन्त आपतीरन्पहखपरमं व्। तदम्यस्यन्तः पूता भवन्तीति विज्ञायते "” इत्यनुषटत्तो वसिषए्ः- ४ एतेनेव गाहिताध्यापका व्याख्याताः । दक्षिणा. त्यागाच्च पूता मवन्तीति विज्ञायते ” । तथा-वेदण्ठावी वेद्विष्ठावकः । प्रतिषिद्धे देके काडेवा स्वयमगुचिश्व योऽधीते यच्च) प्रतिषिद्धपध्यापयति परतिषिद्धादर्धीते चेदयेवमादिर्वेदविश- वकः । तथा च हारणागतमयं मे प्राणांस्ञस्यत इति परिभाव्याऽऽगतं परित्राण- समर्थोऽपि यः परियजति ताबुमो संवत्सरं तावद्यावारिनो स्याताम् । तथा च मनुः- ८ क्॒रणागतं परित्यज्य वेदं विषव्य वा द्विजः । संवत्रं यवाहारस्तत्पापमपकषेति ” ॥
` १ क. "चारं कु} > छ, (ति 1 अन्निदप्रद्तीति । भत्निः।३ क, श्च प्रः » कृ, ज्ञायत ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याङ्चवल्क्यस्मृतिः। ११५४ { प्रायशित्तप्रकरणम् ५) पिवृपावृत्यागिनोऽपाङ्क्हय(क्त)पध्यवतितया प्रायध्वित्तविशेषा पनुनाक्तः- ५ षष्ठान्नकाड्ता माप्त प्ंहिताजप एव वा । होमाश्च शाका निल्यमपाङ्क्ल्या(क्ता)नां विश्चोषनम् ' ॥ अपाद्व्त्या(क्ता) थ भाद्धकरपे तेनेव दरिताः- ५ ये स्तेनपतितङ्कीबा ये च नाप्तिकवृत्तयः " इत्यादिना । सतत्यागादिष साधारणान्येवापपातकप्रायधित्तानि यथा शक्ति यथानुबंन्धमभ्यासप्रत्ययाप्रत्ययपूवेकं चापेक्ष्य करप्यानि । अत्र द।२०१- ५ कन्यादूपी सोमविक्रयी वृषटीपतिः कोमारदार- त्यागी सुरामचयपः श्ुद्रयाजको गुरोः प्रतिकतं नास्तिका नास्तिकवृत्तिः कृतघ्नः कुटत्यवहारी ब्राह्मण- वृत्तिघ्नो मिध्यामिरेपी पतितप्तव्यवहारी मित्र घरुक्दारणागतचाती प्रतिरूपकवृत्तिरियेते पश्चतपो - आवकाशनलश्चयनान्यनुतिषठेयुः । भ्रीष्मवषोहे- मन्तेषु माप्तं गोमृन्नयावक्रमश्चीयुः ` इति । अत्र च कन्यादुर्षातिश्चन्देन कन्पादूपक्रत्वमात्रं न विवक्षितं कितु भराति ोम्येन यः कन्यादूपकः स एव, प्रायथित्तभ्रूयस्त्वात् । अन्नैव विहितं दण्ड भूयस्त्वं स्मराते- ५ सकामाखानुखोम्यन न द्ापस्त्वन्यथा वधः '› इतति ) । र्देतस्तत्र सव्णकन्यादषणे तेमासिकरं चान्द्रायणं वा दोषानुसारेण करप्यमूं । प्रातिलोम्यदुपणे तु कृच्छयतिन्च्छचयां मासं पञ्चगव्याशनमिलयादि करप्यम् । यत्त॒ शङ्खनाक्तम्- ८८ कन्यादृपी पतोमविक्रयी कृच्छमव्दं चरेताम् ५ दति, तदपि प्रतिखोपकन्यादूषणावेपयम् । प्रातिलाम्यऽपि श्ुद्रस्य वष एवः दुषणे तु करच्छेदः) “उत्तमायां वधस्तथा इते दण्डद् शनात् । स्वाध्यायलत्यागे प्रायधित्तविद्पमाह वतिष्ठः ५५ ब्रहमोज्ः कृच्छं द्रादश्चरात्रे चरित्वा पुनरुपयुज्गीत वेदमाचायात् » । अन्न च यावन्तो द्वादशषरात्रसाध्याः छृच्छ्ास्ते स्व विधीयन्ते विशेषवच नात् 1 तत्रात्यन्तापदि स्वरपकाटे च वेदल्यागे पाजापत्यः । जधिककाटे
------~ ~~~ ~ श्न "~
~ नममक .--~ ^~ -------- ---~-------- +~ ~~~ ~~------------------~“
# वदत इदयसंब्रद्धमिव भाति ।
१ क, श्याणिष् । २, "बन्धं साभ्याः। ३ @, “मू । अनुलोम्येन द् । १४५
११५९ अपराकोपरामिधापरादिदयषिरवचितदीकासमेता- (६ तृतीयः- ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५)
त्वविदृर्ष्ठ । ततोऽपि काषटगयस्त्वे पराक शत्यनथा दिशा करप्यम् । यदा तु पनाजैनव्यग्रतया चिरकालं वेदाध्ययनं स्यजति, तदा साधाराणानापुषपा- तकपायधिलानामेकं प्रायधितत करप्यम् । तैव मन्दतरायापापदि प्रह्मोऽक्नस्य त्रमासिकं गोघ्रपायश्चित्तं करष्यम् । मन्दायां चान््रायणमित्पेष करपनापर- कारः । यदि नास्तिक्याट्रह्मोऽनो भवति; तस्य ब्रह्महरयासमं हेयम् । “अधीतस्य च नाशनम् '» इति तत्समत्वविषेः। अभिल्यागेऽपि बसिष्ठेनाक्तम्- ५ यो ऽभ्नीनपविष्येत्स कृच्छं द्वादशराश्र चरित्वा पुनराधानं कारयेत् "' इवि। अभ्रापि पूरवद्रादशरात्रसाध्यानेकटृच्टरपभाप्तावग्निल्यागकारणं तस्पागकाश- रपत्षं भरयस्त्वं चापेक्ष्य खघुगुरुषस्द्द्राद शरात्रतवं करप्यम् । पनुः--“ अ्निहोऽ्यपविष्याम्मीन््राह्मणः कामकारतः । चान्द्रायणं चरेन्माप्तं वीरहलयाप्तमं हि तत् "” ॥ मासमग्रीनपविध्येल्यन्वयः । वीरो यजमानः । अधिककषे तु त्यागे मेमासिकं गोघ्रमायधित्तम् । यच हारीतेनोक्तम्- ¢ सवस्परोत्नेऽप्निहत्रे चान्द्रायणं कृतवा पुनरादयात् । द्विवर्षोत्सने सोमायनचान्द्रायणे कुयात् । त्रिवर्षो- ततने संवत्सरं ङृच्छरमम्यस्य पुनरादधात् ” इति, तदकामतोऽग्न्युस्सादे । सोमायनं च्रे वक्ष्यते । शङ्ख ः--““ अन्न्युस्पादी संवत्सरं चान्द्रायणं चरेद्रां च दद्यात् "!। संवत्सर त्रयोत्सम्नविषयमेतत् । संवत्सरं भाढृतं ब्रह्मच चरेदित्यनुदसौ गौतमः- “4 अग्नयुत्ादिनिराङृप्युपपातकेषु "१ | च्छन्द नोध्वं तुस्यमेतत्(१) । पैठीनसिः--“ अग्न्ुत्ादी तप्तकृच्छ्रेण ” प्राहमाप्तादाधानस्येतत् । शङ्टिखिती- ¢“ अम्न्युत्प्रादी मिथ्याधीती च सवत्सरं बाह्मणगृहेषु भैक्षं चरेताम् " । भ्राषतव्रह्मचयोत्मीयेन तुर्यमेतत् । मिथ्याधीती वेद्विष्ठावकः । अत्रव विष्णुनोक्तो विकशेषः- ५" बेदाग्नयुत््ादी त्रिषवणल्नायी अधःशायी सेवत्सरं भक्षेण वतयेत् ” इति । भरदराजेन तु यदुक्तम्- १७, तव्रामन्दताराः । २ क, श्ट्वादने सो । ३ छ, प्ेन न° ।
प्रायश्ित्ताध्यायः ] याब्गवदरक्यस्मृतिः। ११५८५ { प्रायित्तप्रकरणम् ५ )
८५ प्राणायामश्चतुविकषतिराश्रादुषवापश्च तिशद्राप्रात्तिन्ञो रात्रीः षष्टिराश्रादत उध्वैमां पवर्रास्प्राजापत्यमत ऊर्ध्वं काडबहूत्वे दोषबहुत्वे दोषगुरु्वम् "१ इति, तद्गद्याग्युत्सादि विषयम् । ५५ ददश्चातिक्षमे उवहमुपवापो माप्ातिकरमे दादा पवत्रातिक्रमे माप्तोपवाप्तः पयोभन्षणं वा
हृति, तदापि कामतो यृष्षागन्युस्सादिविषयमेव । सतत्यागो यदि विक्रया. त्पकस्तत्मायक्ित्तमाह प्रचेताः- ५ अनृतवाक्तस्करो रानश्यो वृक्षारोषकवृत्तिग- रदोऽभ्निरोऽश्धगजरयारोहवृत्ती रङ्कापजीवी श्वाग- निकः श्द्रोपाप्यायो माण्डिको नक्षत्रोपजीवी शवृत्तिब्रह्यनीवी निकित्पको देवख्कः पुरोहितः कितवा मद्यपः कुटकारकोऽपल्यविकरयी मनुष्यप- विक्रेता चेति । तानुद्रेषः समेत्य न्यायतो नाक्षणा व्यवस्थया प्वैत्यागकष्टे चतुथेकार- हाराः पंवत्सरं त्रिषवणमुपसशेयुः। तस्यान्ते देव- पिततपणे गवाहिकं वेल्येवं म्यवह।यीः › इति । एतश कापतोऽस्यन्ताम्यासषिषयम् । अत्र च धाद्धुपरकरणोदिषट अपाङ्गा उक्तास्तषामिदं वा मनृक्तं वा ' षष्ठा्नकारता मापरम् ' इत्यादिनोक्तं पायधिततं भवति । ये चात्रोपपातकिनः केचिद्धशेषतो न सवेितास्तेषां सामा- न्यविहितानामूपपातकप्रायशित्तानामन्यतमं भराभोति । तस्मिन्नेव विषये बोधा- यनाऽप्याह- “ अथाश्रुचिकराणि शतममिचारमनाहिताभरुञ्खवृत्तिः समावृ्तस्य भेक्षचयो तस्य गुर वाप्त ऊर्ध्व चतुर्यो मापेम्यो य्च(अ) तमध्यापयति नघतप्रनिरद- शकथेति । दादशमाप्तन््ादश्चाषमापनन्द्ादश्च द्वाद शाहन्द्रादर॒षडहन्द्ादश अयहान्द्राद्याहं षडहं ऽयहमेकाहमित्यश्चिकरनिरवैशः ” इति ।
+ क, माससंव* । २ छ, "त्वे दोषगु?। २ छ, श्वङ्वु । ४ क, नेका । ५ ९, "निशा ई ।
११५६ अपराकोपराभिधापरादियविरचितरीकासमेता- [३ तृतीयः- ( पायधित्तप्रकरणम् ५) श्वागणिको यः चगणेन जीवति । भाण्डिकोऽसंमाैवाक्यः । निवेशः प्रायधित्तम् । तथा--““ सरमुद्रयानं बराह्मणन्याप्तापहरणं सवैपण्येव्य॑वह- रणं भूम्यनृते शुद्रपेवा यश्च॒ शुद्रायामपि जायते तदपत्यश्च मवति तेषां तु निर्वेशः । चतु्॑कारामितमोनिनः स्युरपोऽभ्युपेयुः ्तव- नानुकल्पम् । स्थानाप्तनाम्यां विहरन्त एते ्रिभिवे्पैः स्वकीयं पापं प्रनिति " इति । एतच्च भूयोभ्याप्तविषयम् । हीनयोनिनिषेवणे शातातपः प्रायधित्तवि. तरषपाह- ५ ब्राह्मणो राजन्यापू्वं च्छ द्वादशरात्रं चरित्वा निविशेत तां चोपयच्छेत । वेदयपृर्वौ तप्तकृच्छ्रं शुद्रा- पुर्व कच्छरतिकच्छं राजन्यशचदैश्यापू्वीं कृच्छ्रं द्वाद्- हारात्नं चरित्वा निर्विंशेत तां चोपयच्छेत ' इति । राजन्येव पूवा प्रथममायां यस्य स राजन्यापुवीं स सवणामुद्रहेत। तांच राजकन्यामुपयच्छेत; स्वी कुयात् । एवमन्यजापि ) एतदसमथविपयम् । समथस्य त॒ साधारणं त्रैपासिकं चान्द्रायणादे भवति । हीनयानिनिषेवणेन हीनवणेस्रीगमनं विवक्षितम् । तच्च यथावणेक्रपेण परिणीताया गमने नोषपपा- तकं, नापि परदारे सति शक्यं वक्तम् । तस्य पारदायशब्दनेव गृहीतत्वात् । तस्माद्व्युत््रपपारेणीतवागपन विषयो वेहयागमनविषयो वा हानयोनिनिषेवण- शब्दो व्याख्येयः । यद्राऽन्तयजातिष्धीगपमनविषयः । तत्र संवतनोक्तो वेश्या. गमने प्रायधित्तविश्चेषः ““ प्वेदयागमने प्राजापत्यो विधेयः ” इति । सटदम- तिषूर्वकगमनविषयं चेतत् । यत्त॒ यमेनोक्तम्- ८८ वेदयागमनजं पापं व्यपोहनित द्विजातयः । पीत्वा सकृत्तकृत्तप्त सप्तरात्रं कुशोदकम्
इति, तदकामतो द्विखिरभ्यासे कामतो वा सषृद्रमने द्रष्टव्यम् । यत्तु यमे- नेव वेशयागमने गुरुतसपवरतादिकयुक्तं, यथा-
१ क. (सलवा ! २ क. निवेशः प्राः । 3 क, नुकासम् । स्थाः। ४ क.पूर्वीप्र। ५ छ. -न्यामुप ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याक्तवरक्यस्म्रतिः। ११५७ ( प्रायध्ित्तप्रकरणम् ५)
८४ गुरुतस्पत्रतं के चित्केचिचान्द्रायणे व्रतम् । गोघ्त्येच्छनिति केचिच्च केचिदप्यवङ्गीर्णिनः " इति, तन्पतिपूेकाभ्यास्विपयतया योज्यम् । अनाश्रमवाते हारीत आद- ‹ अनाश्रमी संवत्सरं प्राजापत्यं चरित्वाऽऽश्रममुपेयात् | द्वितीये कृच्छ्रं तृती कच्छरतिकृच्छरमत उधं चान्द्रायणम् ¬ इति । आपद्विपयभतत् । अनापदि नेमासिकं साधारणपुपपातकपायथित्तम् । निन्दितान्नादनं पनुनोपपातकरपरक्तम् । अन्नस्य च निन्दितत्वं स्वभावकाड- संपकक्रियाभावपरिग्रहैः पोटा भवति । तत्र स्वमावाह्वश्ुनदेः । राटतः शुक्तादेः । संपकाच्छृषपृष्टादेः । क्रियातो दस्तदत्तव्यज्नादेः । भावादिश्च- रसादेः । भवति हि कस्यचिदिक्षुरसे स॒रेयमिति भाव; । परिग्रहाच पतितान्नादेः । अभक्ष्यभक्षणप्रायधित्ते व्यवस्थामाह विष्णः- ८ विप्रे तु पकं देयं पादोनं क्षत्रिये मतम् | वैदयेऽ पादमेकं वा श्ृद्रजातिषु शस्यते " इति ॥ अन्न मनुः- ५ छघ्नाकं विड्वराहं च लानं प्रामकुकटम् । पटाण्डु गृञ्जने चेव मत्या जग्ध्वा पतेद्धिनः ॥ समल्येतानि षदटूनण््वा कृच्छ्रं पतांतपनं चरेत् । यतिचान्द्रायणं वाऽपि शेषेपुपकवपेदहः " ॥ मतिपूैके छत्राकादिमप्रणे पाति द्िनातिकमदानिरक्षणम् । भायश्चितत तत्र सुरापत्रतार्मकमेव । “५ ब्रह्मोऽन्ं वेदनिन्दा च कृटतताक्ष्यं सुद्द्रधः । गरहितान्ना्ययोजेभ्पिः पुरापानक्तमानि षट्" इति सुरापानसमसवं मनुनेवोक्तम् । अमला साभ्यासभक्षणे यतिचान्द्रायणम् । शेषष्वभध्येषु भक्षितेष्वहस- पास; । चतु[वि्तिपताव्- ^“ छशुनं गृज्ञनं चेव तृणराजफठं तथा । नीटीं चैव द्विजो मुक्त्वा चरेचान्द्रायणं चतम् ॥ अकामतोऽभ्यासे कामतो वा सङृद्धक्षण एतत् । वृणराजस्ताखः ।
१ छ, 'क] लिनः ।
११५८ अपराक्रोपराभिषापरादिद्यविरवितरीकासमेता- [ ६ ततीयः- ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५)
अछान क्षुद्रवृन्ताकं कुपुम्भकमकण्टकम् ।
नाखिक।शणयपुष्पं च जग्ध्वा दिनममोजनम् ॥
कन्दमृटफडदीनि संश्रान्तानि न भक्षयेत् ।
उपवासो भवेत्तत्र शातातपवचो यथा " ॥
सथ्रान्तानि भ्याभ््त्वेन सदिग्धानि । ५५ शणपुष्पं शास्मटं च करनिर्मयितं दधि ।
बहिर्वेदि पुरोडाशं जग्ध्वा नाद्यादहर्मिश्म् ॥
छदानादिषु ये तुल्या गन्धवणेरप्तादिमिः ।
अमक्ष्यास्ते द्विजातीनां मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ”” ॥
शाङ्खः--““ ठडुनपराण्डुगूज्ञनच्छत्राकनालिङ्गविद्वराहग्रामङु- छुटनखरेममांप्तमक्षगे चान्द्रायणं द्ुयोत् + । शुञ्जन खशुनानुकारि । ८ विषदिग्धेन शल्ञेण यो मृगः पारहन्यते । अमक्षयं तस्य त्मा तद्धि गञ्जनमिष्यते " शति केचित्पठन्ति । कातातप+--“ उशुनपराण्डुगञ्जनकमक्षणे तप्तकृच्तरः । मतिपृवंकाभ्याप्तमोमां मक्षे च | चान््रायणानुद्रततो विष्णुः-
८4 छश्युनपडण्डुगृज्ञनपिच्छगन्धिर्विडुराहमामकुद्ुट- नरगोमांप्तमक्षणे च सर्वष्वेतेषु द्विजातीनां प्राय. धित्तान्ते पुनःसंस्कारं कुयात् ” ।
मुपन्तुः--““ ठश्नपराण्डुगञ्जनकुम्मीकश्राद्धपतिकामोज्यान्न. मधुमांपमृत्ररेतोमेध्यामक्ष्यमन्षणे साविन्यष्टस- हस्तं मून पंपातानवनयेत् । उपवाप्तश्च । एतान्येव व्याधितस्य मिष्क्क्रियायामप्रतिषिद्धानि मवन्ति । यानि चेवेप्रकारागि तेष्वप्यदोषः » । संपाताबनयोपवासावलुपनीतबाखुविषयो । भचेताः--““ पीयुषं शेतटश्ुनं वृन्ताकफटगृज्ञनम् । पाण्डु वृक्षनिर्याप्ं देवखं कवकानि ध ॥
१ क.- काज्ञाण ।
प्रायश्धित्ताध्यायः ] यात्रवस्श्यस्तिः | ११५९
( प्रायल्चित्तप्रकरणम् ५) उष्रीक्तीरमविक्षीरं यस्स्न्ञानात्पिबेषिजः । त्रिरात्नमुपवाप्तश्च पञ्चगव्येन शुध्यति "| पीयुषं नवमसूताया गोः प्ीरम् । असमर्थस्य तदानीमेव प्रच्छि. तवत पएतत्। यपः--““ तण्डूडीयककुम्मीकव्रश्चनप्रमवांस्वथा । नाटिका नाचिकेरी च शेष्मातकफछानि च ॥ मस्तृणं टिग्युकं चैव +सुखुडं स्वकं तथा । एतेषां मक्षणं त्वा प्राजापत्यं चरेदतम् " ॥ नाङिकिरी शाकविशेषः । क्वकं राजसर्षपः । आपस्तम्बः--““मक्षयेघधदि नीट तु प्रमादाद्राक्षणः कचित् । चान्द्रायणेन इद्धिः स्यादापस्तम्मोऽ(म्बोऽोव्रवीन्मुनिः " ॥ संषतेः--“ अवत्तैकशफाञ्मीणां क्षीरं प्राश्य द्विजोत्तमः । अनिष्ंशाया गोश्ेव त्रिरप्रे यावकं पिनेत् " ॥ यावकस्य च पानपात्रं काय, नतु तेन वप्येत् । तथा--“ च्ीक्तीरमाविकं चेव संबिन्याशेव गोः पयः | प्राहय हध्येश्रिरात्रेण विजनां मन्षणे तथा ” ॥ एतद्मतिपवेके सठृदक्षणे । विष्छु\--“उद्रीलरीमानुषीतीरमक्तग तप्तकृच्छरम् '” । एतदमतिपुके सढृद्धक्षणे च | शङ्कः-- ““ माहिष्यं गम्यमानं च मक्ष्यं क्षीरेषु निर्दिशत् । भुकंस्वा परस्य तु क्षीरं मामं कुयोद््रतं बुषः ॥ अनिरदैशादं गोक्षोरं माहिषं चाऽ$ऽजमेव च । गोश क्षीरं विवत्सायाः संपिन्याशथ तथा पयः ॥ पवषिन्यमेध्यमक्षाया मुक्त्वा पक्षत्रतं चरेत् । क्षीराणि यान्यमक्ष्यानि तद्धिकाराङने बुषः ॥ पप्तरात्रं तं कया्यदेतत्परिकीपितम् * ।
घतं गोपूत्रयाषकम् । अन्यक्नापि शङ्खवाक्ये व्रतश्देनेदमेवाभिषीयते । चतुविदातिमतात्-
# मिताक्षरायां खटा्यं कवक तथेति पाठः ।
१ क. खसकं ।२क. णे हा । ह क, ^रष्वनिन्दितम् । भु ।
११६० अपराकपिराभिधापरादिदयविरचितरीकासमेता- [९ तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
५4 ज्ियाः क्षीरं द्विजः पीत्वा कथेचित्काममोहितः । पुनः संस्कृत्य चाऽऽत्मानं प्राजापल्यं चरेत्ततः ॥ अब्युष्रीप्तधिनीक्षीरं मृगाणां वनचारिणाम् । जनिईशाया गोशचैव षीत्वा दिनममोजनम् ५ ॥ अमत्या सद्ृत्सपनन्तरमच्छदने स्लीवाटासमथविषयमेतत् । स्मृत्यन्तरम् --“' त्वङ्मांपमृणया साभेमाविकं त्रितयं इचि । पुरीषमूत्रे सक्षीरे अपवित्र घ्रयं पुनः ॥ प्रमादादश्ने तस्य दिनमेकं वतं चरेत् " । तस्यापवित्रत्रयस्य व्रतमभाोजनमर् । पाक्त विषपयमेतव् । शातातपः--“ उष्टीक्षीरमविक्षीरमन्नं मृतकसूतके । चोरस्यान्नं नवश्राद्धं मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् " ॥ कामतोऽभ्यासपिषयमेतत् । वैठीनसिः--“ अविखर्यष्ठीमानुषीदुग्धप्राशने पुनरुपनयनं प्राजापत्यं च ” | जाबाङछः--““ अनिदैशाया गोः क्षीरं मानुपं चेष्टमेव च । मदिरां च नवश्राद्धं मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् " ॥ अन्नानतः सटृद्धाजन एतत् । प्रदिरा मच सृराग्यतिरिक्तं द्रव्यान्तरति. राहितरसरूपम् । अङ्गेराः--““ माहिष्य(षं) गव्यमाजं च भक्ष्यं क्षीरेष॒ निर्दिशेत् । मक्त्वा परमतः क्षीरं कच्छपां समाचरेत् " ॥ ‰(हारीतः--“ अपरामद्यपानेऽस्पके चौय -छष्मातकप्राक्नने मास(ष)मसुरकवमने मरिचमन्षणेऽमेध्यावपन्ना नामपां पाने च सरंतपनमेव चरेत् "१ |) छृच््वातिकृच्छरो धतमाशः पुनः संस्कारथेलनुवृत्तौ वसिष्ठः- ८८ मूत्रश्ङ्च्छुक्राम्यवहरिषु चेवम् # । बहस्पतिः-“ पीत्वा प्रमादतो मयमतिकृच्छरं चरेद्िनः। संस्कार तु पनः कुयाच्छक्त्या विप्रांश्च भोजयेत् › ॥ मधं खाज्ञरपानसादि नतु सुरा। द्विजो विपरः। मनु;ः--^“ अपः सुरामाजनस्था मद्यमाण्डल्थितास्तथा | पश्चरात्रं पिबेत्पीत्वा शद्खुपुष्पीश्ुत षयः ' ॥ # धनुधि्ान्तगतमधिकम् ।
१ क, सातपमं । २क. कृच्छर पाः)
प्रायश्चित्ताध््रायः } याङ्बरंक्यस्पृतिः । ॥ ११९६१ ( प्रायधित्तत्रकूरणम् ५)
पयः क्षीरम् । अपरिशष्कसुराभाजन आद्र च पद्भाण्डे चानुपभ्यमान- मधरसोदके पानान्तरप्रच्छदेने च सति सवाछदैरेतत् । शङ्करिखिता--“ सुरामाण्डोदकपाने घट्राश्रममोजनं चान्द्रायणं कामतः "| आद्रराभाण्डादकञे पीते जीर्णे चैतत् । शङ्क -- ^“ अपः सुराभाजनस्था: पीत्वा पक्षं व्रती मवेत् । मद्यमाण्डध्थिताः पीत्वा सप्तरात्रं वती मवेत् * ॥ त्रिरात्रोपवासघतपाश्नानुदत्तो शडलिखितौी- ८ मध्वाप्तवदुष्टमाण्डेदकपाने लिया स्ह भजने चेतेव ? । विष्णुः-““ सुरापस्परष्टमाण्डे तु रेतामत्रादिदूषिते । नलक्षारादिके पीते तप्तकृच्छ्रं समाचरेत् * ॥ सडत्पाने छरेने च सति द्विरात्रसाध्यस्तपतदच्छ्ः । छर्दैनाभावे सप्तरात्र साध्यः। | करयपः-- ^“ प्रमादान्मयमसुरं सकृत्पीत्वा द्विजात्तमः । गृ।मूत्रयावकाहारो दश्षरत्रेण शुध्यति” | बुद्धिविरहः प्रमादः । "प्रमादो ऽनवधानता › इत्यमरः । असुरं सराव्यतिरिक्तम् । वसिष्ठः--““ मद्यमाण्डाध्यतं तेय यदि कथित्विबेदिजः । पद्मोड(दु)म्बर- बिल्वपलाश्चकुशानामुदकं पीत्वा त्रिरत्रेणेव हरुध्यति ^ स॒राव्यतिरिक्तमद्यमाण्डस्थितादक्पानविषयमेतत् । जाबाः- ^“ सुराभाण्डोदकं पीत्वा सप्तरात्ने यवान्पिबेत् ?! | सुरा पैष्टी । निर्छेपस्य तद्धाण्डस्य सकृदमतिप्ूरके च पान एतत् । शातातपः“ मद्यमाण्डोदरकपने छदनं घ्रतप्राश्चनमहोरात्रं च ?› । शरृतपाशनादाहौरान्तरनिदत्तिः। अहोरात्रोपवासश्वापरः। समथेविषयमेतत् । यमः--““ शनोच्च्ष्टाः स्थिता जपो यदि कञ्चिद्धिनः पिबेत् । शाङ्ग पष्पीविपक्रेन ञ्यहं क्षीरेण शचध्यति ॥ भद्यमाण्डस्थिता अगो यदि किह जः पिबेत् । द्वादशाहं तु पयपा पिभरद्रह्मपुषचेखाम् ॥ गायत्यष्प्दसख वा जप्य कुर्वीत मानप्तम् " । ब्रह्मसव चैखां भल पिबेत् 1 तज्जप्यं वा प्र्हं कुर्शतेलयथः । #* अत्र यास्ता हइयध्याहारः ।
१, "नंवाचाः।२छ. (दके छ" । ३ छ. शहारनिवृत्तिः। यमः। १४६
११६२ अपराकांपराभिधापरादित्यविरषितटीकासमेता-- [ १ वतीयः- ( प्रायशितप्रकरणम् ५)
हारीतः-““ ज्ञियेच्छिष्टाः स्थिता आपो यदि कश्चित्पिबेहि नः । शाङ्कपुष्पीविपक्तेन ष्यं क्षीरण शुध्यति ॥ शरदरोच्छिष्टाः स्थिता आपो यदि कश्चितपबेद्धिनः। कुशमृटविपकरेन ऽयं क्षारेम बतैयेत् " ॥ पराश्नरः--“ भाण्डे स्थितममोज्य) ज्ञमपः पीत्वा परयो दधि । ब्राह्मणः क्षत्रियो वेश्यः श ्रशरवोपतज्जति ॥ बरह्मकुर्चोपवाप्तश्च योज्यं कमास्य निष्डततः । द्रस्य नोपवापतश्चं दानिनेकेन शुध्यति " ॥ उपसज्जति मायधितता्थमागच्छति । ब्रह्म चैसरवरूपं वक्ष्यते । छृद्धक्षातातपः--““ पिबतः पतितं तायं माजने मुखनिःसृतम् । अमोज्यं तद्चपेदननं मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् " ॥ शङ्कः--““ पीत्वाऽवश्येषितं पीत्वा पानीय ब्राह्मणः कचित् | त्रिरात्रं तु बतं कुयाद्वामहस्तेन वा पुनः # ॥ राश्चरः--““ कूपे तु पतितं दषट् श्वशुगाछं च मकंटम् । अस्थिचमीदिपतनात्पीत्वाऽमेध्या ह्यपो द्विनः ॥ नारं तु कूणपं काकं विड्राहं खरो्टयोः। गावयं पोप्रतीकं च वाग्गुदं त्वाखुनं तथा ॥ वेयाघ्रं मा सेहं वा के यद्यत्यि मञजति । तडौकस्येव दुष्टस्य पीतं स्यादुदकं यदि ॥ प्रायश्चित्तं मवेत्तस्य क्रमेभेतेन वैशः । विप्रः शुध्येत्रिरात्रेण क्षत्रियश्च दिनद्वयात् ॥ एकाहेन च वयस्तु शरद्रो नक्तेन शुष्यति " ॥ सुमतीकोऽत्र गजः । तस्येदं सोपतीकम् । तडाकोदकोप[योग]विषयमे- तत् । कूपोदकोपयोगे त्वधिकं कल्प्यम् । विष्णु-““ मृतपश्चनखात्कूपादत्यन्तापहतद्वेदक पीत्वा बाह्मणाक्न- राश्रमुपवततेत् । यहे राजन्यः । एकाहं वेश्यः । शूद्रो नक्तं, सर्वं च त्रतस्यान्ते पञ्चगव्यं पिबेयुः " । आपस्तम्बः-"“ अन्तः स्थितेषु दिनेषु पवेपश्चनतेषु च । पिनेदपो यस््वन्ञानात्षड्रत्रेण विद्ुध्यति ॥
9 छ, (ञ्यानामः । २ छ, “श ध्याने । ३ क, “डागस्यै ।
प्रायञ्नित्ताध्यायः } याद्वस्क्यस्पृतिः। ( प्रायधित्तप्रङरणम् ५)
शद्धिनेषु त्रिरात्रं स्यण्छुद्राणां दिनमेष तु + । अङ्गिरः“ वण्डाषटपरिगृष्ीते तु योऽज्ञानादुष्टकं पिनेत् । त्य श॒द्धि विजानीयास्प्राजापल्येन निलश्चः ॥ कूपेकपानदुष्टानां कुयास्तंपककदूषणम् । सष ए।पवापेन पश्चगध्येन शुध्यति ॥ यस्स चण्डारपंलृष्टं पिनेत्किचिदकामतः । पत तु प्तातपनं च्छं चरे च्छुष्यथंमात्मनः * ॥ र्षुषिष्णुः-- ५ अपो मृत्रपुरीषायेदूषिताः प्राशयेधदि । तदा सांतपनं प्रोक्तं तरतं कायविशुद्धय १ ॥ रषुष्ारीवः- “५ यस्तु कपातििेत्तोयं ब्राह्मणः शवदूषितात् । उपवापतत्रयं कृष्वा प्च्चगग्येन शुध्यति ॥ छिन भिन्ने शवे चैव तत्रस्ये यदि तपिनेत् । शध्यै बान्द्रायणे कुयात्त्तृष्टरूमथापि षा "” ॥ शक्तितो विष्रो इ्ञानाद्नानठृतो षा । ५ यदि कश्चित्ततः खरायास््मादेन द्विजेत्तमः। जप्वा त्रिषवणज्नायी अहोरात्रेण श्रध्यति ” ॥ पानरहितं सानं तवत एतत् । देषरुः-““ छ्िश्नो मिन्ञः शवश्चैव कूपस्थो यदि ददयते । पयः पिबंद्धिरात्रं च मानुषे दिगुणं मवेत् " ॥ दविगुणं षड्राभ्रमिलयथंः । उश्नना--“ विण्मृतरोत्सरमकूपस्या अपः प्राश्य द्विजोत्तमः । त्रिरात्रेण विशयुध्येत्तु कुम्भात्सातपनं स्मतम् ” ॥ आपस्तस्श!--““ चण्डारखातवापीषु अन्ञानाघयः पिनेजजलम् । उपोष्य रजनीमेकां पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ चण्डाठमाण्डतोयं तु दविजः पीवा विमोहितः। कृच्रश्रयं प्रङरवांणस्ततः पापात्प्रमुच्यते ॥ चण्डाटेन तु स्पृष्टा अपो यः पिवति द्विजः । कृच्छ्रपादेन शुध्येत्तु पुनःसंस्कारमहेति " ॥ अत्र यः पुनःसंस्कारः; स पृवेत्रापि द्रष्टव्यः ।
9 कृ, ^षितम् । उ" ।
९११६१
११६४ अपराकोपराभिषापरादिल्यबिरचिषरीकासमेता-- { ३ तृतीयः ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) अश्रिः--“ म्छेच्छादीनां छं पीत्वा पुष्करिण्यां हृदेऽपि वा| जानुदधरं शुचि ज्ञेयमधस्त।दश्ुचि स्मृतम् ॥ तत्तोयं यः षिबेद्धिभरः कामतोऽकामतोऽपि वा। अकामान्नकतभोजी स्यादहोरत्र तु कामतः " ॥ शातातपः“ चण्डारोदकमाण्डेषु यः पिनेत्तृषितो जलम् । तत्क्षणा स्पते तचचेतप्राजापत्येन शुष्यति ॥ यदि न क्षिपते तोयं चिरेणेवास्य जभते । प्राजापत्यं तु कतेभ्यं कच्छरं सांतपनं चरेत् ” ॥ मनुः--““ शष्ठ दत्वा तु मदिरां विधिवत्प्रतिगृद्य च । गुद्रच्छि्टस्तु पीत्वाऽपः कुशवारि िबेग्यहम् ॥ अज्ञानत्प्रारय विण्मूत्रं सुरापतस्पृष्टमेव च। पुनःसंस्कारमहन्ति त्रयो वणो द्विनातयः ॥ ` ब्राह्मणस्तु सुरापस्य गन्धमाघ्राय सोमपः | प्राणानप्पु तिरायम्य घतं प्राय त्रिशुध्यति ” ॥ सुपन्तु;ः-“* सुरापस्याऽऽप्राय गन्धं सोमप उदकमभ- , च्िरवमषेणं जप्त्वा घृतप्राशनमाचरेत् *। बृहस्पतिः--“ सुरापराण्डलशुनस्पर्थे कामकृते दवेजः । यहं पिवेत्छुश नरं गायत्रीं च जपेत्तथा ॥ पटाण्डुलश्युनस्पर्े स्नात्वा नक्तं स्तमाचरत् । कताचारस्त्वहोरात्रमुच्छष्टो व्यहमेव च " ॥ अकामत एतत् । मनुः--“* विड्वराहखरष्ाणां गोमायोः कपिक।कयेः । पररय मूत्रपुरीषाणि द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् " ॥ अङ्गिराः-“ प्राजापत्यं चरदैर्योऽतिङृच्ं क्षत्रियश्वरेत् । कृच्छरातिङ्च्चं कुर्वीत विप्रो विष्मृच्रमक्षणे ॥ शद्रस्य तु कथं कुयाद्वि्ूत्रस्य तु मक्षे । त्रिरात्रोपोषितः स्नात्वा तपैयेतितृदेवताः › ॥ बृहस्पतिः- “अर्द्यानामपेयानामम।उ्यानां च भक्षणे । रेतोमूत्रपुरीषणां शुद्धिशवानद्रायणं स्मृतम् ” ॥
१ क, ` णातिबते। २8, "टा पर|
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याह्ववर्क्यस्मरतिः। ११६५ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
कामकार एतत्। देवलः“ शङ्कपुष्पी घृतं वारं पञ्मनारं सकेपतरम् । पीत्वा पुष्करपणं च मुच्यते वारिपकरात् ” ॥ शङ्णिखितो--“ केशमक्षिकरुषिरप्राशन आममांपतमूमिभक्षणे
रुपिरच्छदैने रमस्वरावधृतामिगमने ज्रिरा-
घ्रोपवापतं प्रतप्रारनं च वुर्यात् ५। सुमन्तुः--““नखकेशरुपिरप्राशने सचः स्नानं वृतकुशदिरण्योदकप्राशनं च ५ | गोतमः --^“ अमोज्यमोजने निष्पुरीषीमावख्िरात्रावप्तरममोजनं सप्त
रात्रं वा स्वयंशीणान्युषयुज्ञ(नः फडान्यनतिक्रामन् '” ।
स्वय॑श्ीणानि स्वयं पतितानि । अनतिक्रापन्नप(न्प)थपरुग्धानि फटानि निशणान्पपि अपरित्यजन्िलयथंः । संवपैः--“ जमोज्यमोजनं कृत्वा ब्रह्मक्षज्रविश्ां भण; । गोमूत्रयावकाहारः प्प्तरत्रेण शुध्यति ” ॥ बृहस्पतिः-“ पीत्वा शुक्तकषायाणि मुक्त्वा चान्न विगहितम् । मवेदभ्रयतो विप्रः कमेण्यः स्यादधोगते › ॥ अधोगते तसिन्नन्ने निष्पुरीषतायां सल्यामिखयेः । अथ मांसमक्षणपरायथित्तानि । तत्र संवततेः-- ५४ गोमाँ मानुषं चेव सूनिहस्तात्समाहृतम् । अभक्ष्य तद्धवेत्स् भुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् " ॥ शङरिखितौ--“ बकबलाकाहंपष्टवखञ्जनककारण्डवचक्रवाकक- टमारगृहकपोतचटकपारावतरुकशचारिकापार- सरिष्टिमोट्कक।कोठरक्तपादजाटपादवागगुद्- चाषमापतवायप्तकोकिटश्चादचिकुक्षरहारीतम- क्षणे दश्चरान्नमनाहारः षिनेद्रा गोमूत्रयावकम् "।
काकोलः श्येनः । एषापमन्यतमस्यालयन्तमक्षणाभ्यासे प्रयेकं भर्षणसमु- दाये बेतत् । शृङ्कः--““ मदं बकं काकं कोकिरं खञ्जरीटकम् । मत्स्थादांश्च तथा मत्स्यान्नखकाः हकक्षारिके ॥
१ क, "रभो । २ छ. 'देत्पुवं । ३ छ, (तपाण्डबशु- । ४ छ, (क्षणं स. ।
११६६ अपराङीपरामिषापरादिल्यरिरविषदीकासमेवा-- [ १ तृतीयः- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
चक्रवाकं व्रं चेव मण्डूकं मुजगं तथा| माप्तेकं तरते हगुया्यश्चेव न मक्षयेत् ” ॥ परह जेरुबायसः । ८८ जेषरश्च जटजान्प्रतुदान्नलविष्किरान् । रक्तपादाज्ञाठपादान्पक्तरात्नं रतं चरेत् ॥ प्रतु प्राणिनं भक्षयन्पीति भरतुदा; । नसैविकीये भक्षयन्तीति नखबि- ष्किराः। जाङाकाराः पादा येषां ते जारपादाः । त एष रक्तवर्णा; पादा येषां ते रक्तपादाः । भुक्त्वा चोमयतोदन्तांस्तथा चैकश्फानपि । हहिणश्च तया मुक्त्वा षण्मापरान्तरतमाचरेत् ॥ सनामा शाष्कमांपतमासमनोऽर्थे तथा कृतम् । मुकंत्वा माप्तं तरतं कुयांस्रयतः पुप्तमाहितः ॥ यत्र फरूके पापं खण्ड्यते सा सना ।
८ ऋमोकपकं मसिं च पत यतेन वजेयेत् । पवत्सरं तरतं कुयात्सप्राह्याज्ञानतस्तु तत् "' ॥ ऋभीकं नाम मंसपाकस्थानविपोषः। तत्र पकं स्वं रिष्टं भोजनीयमापि प्रासं न भक्षणीयम् । तप्रृच्छरं चान्द्रायणं चरेदित्यनुत्ती मनुः- «५ कुष्काणि मुक्त्वा मापतानि भोमानि कषकानि च| अज्ञातं चेव मूनास्थं मांपतमेतद्रतं चरेत् ५ ॥ कवकानि च्छत्राकाणि तेषां भूपिरूढानां मक्षण एतसायधित्तं न दक्तादि- रूढानाप् । ५ कम्यादिटसूकरोष्टाणां कुक्कुटानां च मक्षणे | नरकाकखराणां च तप्तकृच्छ्र विशोधनम् " | सङृदमत्या भक्षण एतत् । करन्पपपह पांस तददन्तीति फ़ष्यादा ष्याघ्रा- द्यः । षङ्रिसिती- ५ श्वदगाछकाककुक्टःरंषटिकव्यादनखरोषगजवानिगोमांप्तमक्षणे चान्द्रायणम् "! | कापकार एतत् । वसिष्ठः- ८ शुक्य्माम्यपूकरकङ्कगृपमापवायप्तपाराषतमा- नुषकाकोलूककानां मांप्ताद्ने सप्तरात्रमुपवापो
१७, रराश्चाजः ॥ छ. मीखपः। > छ. “भीष नाः।
प्रायश्धित्ताध्यायः ] याहवरक्यस्प्तिः । ११६७ ( प्रायद्ित्तप्रकरणम् ५१,
निष्पुरौषीमावो वतप्राश्ञः पुनःपकारश "| विष्णुः--“ कटविङ्हंपतवक्रवाफरज्नुराछकपारपदाव्यृहश्कशारिका- धटाकाकोकिटखञ्ञरीटादाने चरिराश्रमुपवपेत् । एकश - फोमयतोदन्ताश्ञने च तित्तिरिकपिज्ञटखावकवरतिकामयृर्- वर्ज॒सवेपक्िमांप्ताश्चने त्वहोरात्रम् । कीटाश्चने दिनमेकं प्राह सुषचंरां पिबेत् । एष्ठमांपाश्चने सूनामापताशने च ”। करविङ्ो गृहवटकः । सवेमेतदपतिपुतके सष्ृदक्षणे षा द्रष्य । छागरेवः--““ वृथामापं न मोक्तव्यं मोक्तव्यं श्राद्धकमेणि । अन्यथा मक्षयचिप्रः प्राजापलयं समाचरेत् " ॥ शरिषटभोजनीयपां सविषयमेतव् । शङ्घ!--“ मक्ष्याः पश्चनखाशेव गोधाकच्छपश्ाल्यकाः । खड्श्च शाशकश्चैव तान्मुक्त्वा नाऽऽचरेद्वतम् ,” ॥ तथा - ““ तित्तिर च मयूरं च छावकं च कपिञ्ञलम् । वाधीणपतं वतेकं च मक्ष्यानाह सदा यमः " ॥ तथा-“ माहिषं त्वाजमोरभ्र रोरवं मागेमेव च। म्यं मांस प्मुदिष्टं यश्चिव पातं मवेत् "” ॥ रुर्बहुश्चाखद्यङो एगिदोषः । विष्णः--““ शदाकश्चस्यकगोधाखद्गकूमेवज पश्चनखमा- पा्ञने सक्तरात्नमुपवपेत् "१ । पराश्चरः-“ अगम्यागमने चेव मयगेोमांप्तमक्षणे । दुध्ये चान्द्रायणे कु्यान्नदीं गत्वा स्मुद्रगाम् ॥ चन्द्रायगे ततश्वर्गे कुयाद्राक्षणमोजनम् । जनडत्पहितां गां च ददयाद्धिपेषु दक्षिणाम् "' ॥ पनु;ः--“ अमोज्यानां तु मुक्त्वाऽननं खीश्ुद्रोच्छिष्टमेव च । जग्ध्वा मांप्तममक्ष्यं च पप्तरात्रं यवान्िवेत् ॥ निडाटकाकालूच्छष्टं जग्ध्वा श्चनकुङस्य च । केशकीटावपन्नं च पिनेद्रह्मप॒वचंखाम् › ॥ आखुपुषकः ।
१ छ, 'रीषभा-ः । २ क, जुशाल' । २ छ, बरबडा ।
११६८ अपराकोपराभिधापरादिलयविरमितरीकासमेवा-- { १ ततीयः-- ( आयश्ित्तप्रकरणम् ५)
विष्णाः--“ गोरच्छिष्टाश्चने दिनमेकमुपोषितः पश्चगव्यं पिबेत् ४ । संवतेः--““ वि्मूत्रमक्षणे विप्रः प्राजापत्यं समाचरत् ।
` शवकाकगोभिरुच्छिष्टमक्षणे तु दिनन्रयम् " ॥
वसिष्रः--“ श्वकाकवरीदङराद्रोठेषणसषमोजनेष्वतिङृच्छरः कृच्छर इतरेष्वन्यत्र मधुमांपतफट्विकरिषु '' । मतिपुवंकाभ्यास एतत् । शङ्खः --““ हानाच्छिष्टं तु मुक्त्वाऽन्नं माप्तमेकं तरतं चरेत् । काकोच्छिष्टं गवाघातं मुक्त्वा पक्षं त्ती भवेत् ॥ दूषितं केशकीटेश्च माजेरिदृषिकेस्तथा । मक्िकामष(श)केञेव च्रिरात्रं त॒ तरते चरेत् ॥ वृथा कृपरप्तयावपायपतापुष्षष्कुटीः । मुक्त्वा त्रिरान्न कुर्वीत बतमेतत्त्माहितः "' ॥ एतदमतिपवांभ्यासे वोदेवव्यम् । श्वकाकगवात्राते भोजने कामतः साभ्यास एतत् । व्रतं गोमूत्रयावकाशनम् । कापतः सद्द्धाजनविषये त्वाहं भरचेताः-
५ पक्षिगोधाऽथ खद्योतः शत्प््टोऽय लष्टकृत् । पट्बिन्दुरथ दुगेश्च सेते दुष्टकीटकाः ॥ एतैः काकादिमिन्वैव यदन्नं दूषितं मवेत् । तदन्नं कामतो मुक्त्वा कृच्छ्रं सांतपनं चरेत् " ॥
अबुद्धिपएवं तु सकृद्धक्षणे जाबाल आद-
५ पयषितं पुनः तिद्धममो्यं लङनादिकम् । शूद्रकाकगवेच्छिष्ठं भुक्त्वा तु उयहमाचरेत् ॥ केशकीटावपन्नं च खीभिः खातं तथेव च ।
शोदक्याशुद्रसेस्ष्टं पश्चगम्येन शुध्यति "' ॥ दाङ्डिखिता-- “वृथा कृप्तरपायप्तापुपमांप्तमक्षणमारि- तामः कृत्वा प्राजापद्य चरेत् ”॥ यमः--““ माक्षिकं काणिते शाकं गोरप्तं छवणं धतम् । हस्तदत्तानि भुक्त्वा तु मोक्ता सांतपनं चरेत् "' |
अभ्यासविषयमेतत् । फाणितमिष्ुरसविकार विशेषः ।
~~ ~+ 9 क (यिभ ग +^ ~ ~न -~ ० ~ ~ ~ ~~~ ~क ० न्न, ह
१ फ, व्रत चरत्)
प्रायथित्ताघ्यायः 1
यात्रवस्क्यस्पृविः।
( प्रायशित्तप्रकरणम् ५) पराश्चरः-“ एकपङ्क्त्युपविष्टानां विप्राणां सहमोनने ।
समन्त + क, ( 6 युप् $ अ &
ययेकोऽपि लयजेत्पात्रं शेषमन्नं न मोनवेत् ॥ हामादृञ्जीत यस्त्वन्नं पङ्कयामुच्छिष्टमाजनः। प्रायश्चित्तं चरेद्धिपरः कृच्छं सांतपनं तथा " ॥ शृद्रोच्छिष्टमोजने त्रिरात्रमघमषेणे जपेत्" ॥ विप्रेण स्ह मुक्त्वाऽन्नं प्रानाप्येन शुध्यति । म॒मुज। सह म॒क्त्वाऽन्नं तप्तङृच्छूण शुध्यति ॥
शद्रेण सह मृक्स्वाऽन्नं चान्द्रायणमथाऽऽचरेत्।
2 ॐ ॐ,
9 बस्िकमनिरूरे च प्रच्छ नविरेचनैः ॥
हिशुक्च्छेण शुध्यानिि तस्मात्पापन्न संशयः ' ॥
कापकारविषयपेतत् । शृङ्खिखिती - ५ ब्राह्मणोच्छिष्टमोजने महाव्याहृतिमिरमिमषयापः पिबेत् ।
विष्णु $ ये 7,
कषत्रियाच्छिष्टमोजने बराह्मीरपविपक्रेन यहं वतयेत् । वेदयो च्छिष्टमोजने त्रिरात्रोपोषितो
११६९
क्षरण ्रह्मसु-
वचेखां पिरेत् । शरुद्रोच्छिष्टमोनने सुरामाण्डेदकपानि
च पप्तरात्रममोजनं चाद्दधायणं वा "| आमश्राद्धाश्षने तिरत्रं पयप्ता वर्तेत बराह्मणः । शुद्रोच्छिष्टाक्षने वमनं कृत्वा सप्तराघ्रं [-वैरयोच्छिष्टाहन पश्चरात्र, राजन्योच्छिष्टाश्ने त्रिरात्रं] राजन्यः नुद्रो- च्छिष्टाशी पश्चरात्रम् । वेदयोच्छिष्टाश्ी त्रिरात्रं वैरयः शुद्रोच्छिष्टाक्षी च। शुद्ोच्छिष्टाशने माप्तं पक्षमेकं तथा विश्ञः । क्षत्रियस्य तु सप्ताहं ब्राह्मणस्य तथा दिनम् ॥ आमश्राद्धाक्षने विद्रान्माप्तमेकं चते चरेत् !!।
नवश्राद्ध विषयमेतत् ।
दरातातपः-“"
82.
उच्छिष्टमगुरोरभाग्यं स्वमुच्छिष्टमुच्छि- ्टोपहतं चं तद्धोजने कच्छम् ›› ।
# एतचिहन्तगेतं न वियते छ. पुस्तकं ।
= ~+
१ क, °निगृहै' । २ छ, च्छन्दनः । ३ क, चरेद्धोः।
११७० अपराकांपराभिषापरादिल्यविरवितटीकासमेता- [ ६ तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
शङ्क!-- "1 अमेध्यपतितचण्डाष्पुक्रपरजस्वराकृणिकुठि-
कनलिपदष्टं च मुक्त्वा कृच्चमाचरेत् ” । कुणिः कुणपम् ।
यपः--“ मसूरमाषमांपतानि मुक्त्वा यो वमति द्विजः त्रिरात्रमुपवाप्ोऽस्य प्रायश्चित्तं विधीयते ॥ प्राणायामेन्ञिभिः स्नात्वा धतं प्रार्य विदयुभ्यति "' ।
विष्णः--““ शूद्नुष्टं शना व।ऽपि सष्ठ वाऽपि मोजनम् | तप्तकृच्छ्रेण शुध्यत्ञ प्राजापलेन वा पुनः ॥ दाक्लया पराको दातम्य इति धममस्य निश्चयः । षत्रवेश्यादिमिरजष्ट गदैभेः सूकरेस्तथा ॥ पादंहान्या मवेत्छृच्छ शक्त्या पर्वं चरेद्िनः " ॥ जष्टं भुक्तम् । शङ्क; --“ वाग्दुष्टं मावदुष्ठं च मानने मावदूषिते । म॒क्त्वाऽनन ब्राह्मणः पश्चात्रिरात्रं तु वती मवेत् *॥ पराश्षरः-““ भिन्नमाण्डे तु भञ्ञानो ह्यज्ञानेन द्विजोत्तमः । सुवर्णोदकपस्ृषठं घृतं प्राय विश्युभ्यति ” ॥ धुतप्राशनादाहारान्तरनिवृत्तिः । आपस्तम्बः--““ विच्छदेने द्विजातीनां भिन्नमाण्डे च मोजने । पञ्चगव्येन शुद्धिः स्यादिति शातातपोऽत्रवीत् "' ॥ संवपः--“ शूद्राणां भाजने भुक्त्वा मुक्त्वा वा मिन्नमाजने । अहोरात्रोषितो मृत्वा प्श्चगव्येन हुध्यति , ॥ भिन्नभाण्डदोषः कांस्यस्येव, यदाह बोधायनः- ५ मिन्नकास्ये तु यो भुङ्के नयां गत्वा जपन्बुधः | गायञ्यष्टप्तहस्लं त॒ एकमक्तस्ततः डचिः " इति ॥ संब्रतेः-- ^ अनाचान्तः पिबेयस्तु भक्षयेद्राऽपि किंचन । गायञयष्ट पहतं तु जपं कृत्वा विशुध्यति ॥ अ(आपेोज्ञा(श्)नमकृत्वा तु यो मुङ्केऽनापदि द्विनः। भृज्ञानस्त॒ यदा ब्रुयादरयञ्यष्टशतं जपेत् › ॥
१५०००.
१ क, ददरोच्छिष्टं । २8. ं प्रार्य भोः । ३ क, दद्लयाभः ।
प्रायश्धित्ताध्यायः ] याद्नवरक्यस्म्रातिः। ११७१ ( प्राय्ित्तप्रकरणम् ५)
छषुहारीतः-- “५ विना यज्ञोपवीतेन भुङ्के तु ब्राह्मणो यदि । स्नानं कृत्वा जपं चेव उपवापेन शुध्यति " ॥ बद्धज्ञातातपः-'“ यदा मोजनकाठे च अशुचिभेवति द्विजः । ममो निक्षिप्य ते प्रास्तं स्नात्वा विप्रो विदरुध्यति ॥ मक्षयित्वा तु तं माप्तमहोरान्रेण शुध्यति। अशित्वा प्थैमेवान्नं चिरत्रेण विशुध्यति ॥ मत्रो्रे शक्रत्सर्गे मोहादुङ्केऽथ वा पित् । त्रिरात्रे तत्न कुर्वीत इति शातातपोऽत्रवीत् ॥ पूथोघारे यञ्जानस्य पुरीषोत्सर्गं च पिबत एतत् । मूत्रयित्वा व्रनन्ममे स्मृतिभरंशाजं पिबेत् ॥ अहोरात्रोषितः स्नात्वा पश्चगव्येन शुष्यति । निगिरन्यदि मेहेत मुङ्क वा मेहने १ ॥ अहोरात्रोषितः स्नात्वा जहृयात्तापिषाऽऽहुतीः " । न्वाहूतिभिरिति शेषः । बृहटभरचेता;- “ आरनाढङृते शोचे प्रमादाद्धोजने कृते । षड्रात्रं यावकं पीत्वा श्रुध्येद्धिप्रः समाहितः ॥ त्रिरत्रण विश्ुध्ये्ञ द्विजश्चाऽऽचमने कते । विधाय शुद्धि नीरे च यश्चाऽऽचामति काञ्जिकम् ॥ उपोष्य रजनीमेकां पञ्चगव्येन शुध्यति । आरनारं कालिकम् । समुत्पन्ने द्विजः सने मूञ्जीताथ पिबेत वा । गायज्यष्टपहसखरं तु जपेत्स्नात्वा समाहितः " ॥ पतितादिस्पशनिमित्तात्स्नानान्तर एतत् । तक्भिमित्ते तु पेठीनसिराद- ५“ महापातकिस्परषे स्नानमेव विधीयते । पस्ष्टस्तु यदा भद्ध तप्तङृच्छं तद्155ऽचरेत् » ॥ वद्धयाह्नवरकय+-“ अस्नात्वा यदि वाऽश्नीयाचण्डाटस्पशेने द्विनः । व्यहं चोपवपेत्स्नात्वा पीत्वा चोपवप्तेदहः " ॥ अकरामकारविषयमेतत् । म॒ज्ञानस्य तु विप्रस्य विष्ठा चेन्मस्तके पतेत् । अन्नं त्यक्त्वा नरीस्नातः प्राणायामं त्रिरभ्यतेत् ॥
१ क, नदी गत्वा प्राः ।
११७२ अपराकांपराभिधापरादिलविरचितटीकासमेता-- [ ३ तृतीयः-~ ( प्रायदित्तग्रकरणम् ५ 3
आनारूढपादे यो वद्ञस्यार्षपटीकृतम् ] मुखेन धमितं कृत्वा कच्छ सांतपनं चरेत् ” ॥ अपैषेटीषतं परिधानैकदैशीढृतमिल्ः । धमितं छृलेत्यभादि भृङ यदीति शेषः । ^“ केशकटनखं प्राय मत्स्यकण्टकमेव च । हेमतपतं धृतं प्रार्य तत्स्षणादेव शुध्यति ॥ अस्थिकण्टकरशाटृकशङ्गशुक्तिक१।ईकाः | पीत्वा नवोदकं चेव पञ्चगव्येन शुध्यति ” ॥ शाटकः कीटभेदः । कपदिका वराटिका । प्रामेऽस्पङस्या दिगतौधवारि अविहितञ्चुद्धिकाभिनवकूपादिवारि वा नवोदकम् ।
«५ श्ुद्रहस्तेन योऽीयात्पानीयं वा पिबेत्कचित् । अहोरात्रोषितो मृत्वा पश्चगग्येन शुध्यति ॥ मायेया सोद्रेवीऽपि मुक्त्वा तूपवपेदिनम् । ज्ञातिभिः स्यादहोरात्रं तिराघ्रमितंरेः पह ! ॥
तथा-- ^“ पिबतो ग्रप्तो मूत्रं निगंच्छेच्छदिकर्मणि | बहिरन्तमुंले ठेपान्भक्षास्य ख।नमाचरेत् * ॥ पत्रनिगेमे छदो च समनन्तरमेव भोजनल्याग एतत् ।
८५ अश्नतोऽनातुरस्याथ विप्रस्य स्यादूदखवः। उच््छिष्टमशुचित्वं च प्रायथित्तं कथं मवेत् ॥ आदा तु कृत्वा शौचं वै पथत्तप्त उपष्पररोत् । अहोर।घ्ोषितो मृत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ कैकतुमूमि तु यः प्राप्तो द्विजो मुङ्कः प्रमादतः ।
क, क
गोमूत्रयावकाहारः पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ मत्रे ्ारं नरः कृत्वा ह्यकृत्वा शोचमात्मनि । माहात्पीत्वा तिरात्ं स्याद्यवान्पीत्वा विदुष्यति ॥ लानाहस्तु च यः कथित्िवेत्खदेत वा द्विजः । गायत्या्जिषहस्तेण शुष्यते नात्र संश्षयः " ॥
भरायशिरसपबमेबेतत् । कामङारविषयमेतत् ।
# न विद्यतेऽ शोकः क. पुस्तके ।
9१७. पटे हः । २ छ, "पटे क" 1 ३ छ, दशे ९० । ४ कृ, मेवैतत् । हा ।
प्रायथित्ताध्यायः ] यात्नवरक्यस् तिः । ११७३ ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५) हारीतः--““ ठोन्नां खादने हस्तदत्तमोननेऽप्रक्षाछितिपाणिषारेस्य
मोजने त्वविकमोनने पङ्किगतदूषणे पङ्कयग्रतो मानने लक्तमूत्रपुरीषकरणे मृतकसूतकशद्राननमोजने शैः स्वप्रे त्रिरात्रममोजनम् । ठोष्टमृत्तिकादनेऽ- होरात्रामोननच्छुद्धिः ” ।
संवर्तः--^“ भनाचान्तः पिेचस्तु अपि वा मक्षयद्िनः। गायञ्यष्टशञतं तस्य प्रायश्चित्तं विनिर्दिशेत् "! ॥
शृद्रादिस्पशेनिमित्तस्नानविषयमेतत् । चण्डारादिस्प्शनिपि्तस्नानाति- क्रमे प्रायव्धित्तातिरेकः । ५ विना यज्ञोपवीतेन मङ्कु तु ब्राह्मणो यदि । स्नानं कृत्वा जपं कुवेन्ुपवासेन शुष्यति ” ॥ हारीतः--“चण्डाखदीन्दिनोऽभंस्तु षट मासं परियनेत् । अन्तनाह्यान्युसंलेपान्पक्षास्य स्नानमाचरेत् ॥ मुक्त्वा त्रिरात्रं नानीयात्पीत्वा तोयमहर्मिशम् । श्वानं दृटा तथाऽऽचामेद् मक्त्वा पीत्वा तदर्धकम् ॥
शानं दृष्ट्रा तथाऽऽचामेदेर्े, न तु स्नायात् । यदि भुक्त्वा त्व्ोरान्रमुपोष्य नक्तमश्नीयात् । पिवेचेन्नक्तमेव भुञ्गौत(?) । चतुधिश्षतिमतात्-'“ उषिते छदिते चेष भिन्नमाजनमोजने । , अहोराघ्रोषितः स्नात्वा पश्चगव्येन शध्यति " ॥
उषिते छदिते पूर्वेधभक्तस्य वमन श्त्यथः।
[बद
“४ धुतहीनं तु यो मृङ्के नरस्त्वाहुतिपश्चकम् । पश्चादूधृतेन यो भङ्के मक्त्वा चान्द्रायणं चरेत ॥ मुञ्ञानस्तु यदा पदयेच्छकानमन्त्यजगदेभम् । आचम्य प्रयतो मृत्वा प्राणायामं त्रिरायमेत् ॥ टषटराचैवतु यो मूङ्के डोदुपत्वाद्िजोत्तमः। अहोरात्रोषितो मृत्वा पश्चगव्येन शुध्यति ॥ एकपड्क्लयां तु मञ्जाना बाक्मणं तु यदा शशचेत् । तदन्नशिष्टं मक्त्वा वे गायत्यष्टश्चते जपेत् ” ॥
9 क, दन्तभो" । २ क, दद्भोः । ३ छ, -लन्गिपाः । ४ छ, च नाश्नी"
११७४ अपराकोपराभिषापरादियविरचितर्दीकासमेता- [ ९ ततीयः- , ८ प्रायधित्तप्रकरणम् ५) पट्भिशन्मतात्-“ समुच्छिष्स्तु यो मृङके ङ्के वा मुक्तमोजनः । एवं वेवस्वतः प्राह मुक्त्वा प्तांतपनं चरेत् ” ॥ ्ानतोऽभ्यासविषयमेतत् । व्यासः--“ सृत्तिकायेस्तु यद्धाण्डं सृष्टं ततसष्टिना तथा । तत्स्थं भुक्त्वा द्विजे मोहात्रिरात्रेण विद्ुध्यति ॥ कृतमूत्रप्रीषस्य यदा नेवोदकं भवेत् । जाने तोच च दक्षभिः प्राणायामेविशुध्यति ॥ लानं श्नौचं चेत्र त्वेति शेषः । तैलाम्यक्तस्तथा वान्तः इमश्रुकमेणि भेथुने । मत्रोचारं यदा कुयात्रिरत्रेणेव शुध्यति "' ॥ पराश्नरः-“ दीपेच्छिषठं तु यत्तेढं रत्नो रथ्याहते च यत् । अम्यङ्गाचचैव यच्छिष्टं जशष्वा नक्तेन शुध्यति १ ॥ अभ परिग्रहदष्टान्नभाजने तत्रभवता याङ्गवद्वंयेनाधिदीनस्य नानमभी- यादनापदीद्यादिना ्रन्थन स्वापिदोषवक्ाहृषए्टमन्न प्रतिपादितम् । तत्र पन् «५ नाश्रोत्रियतते यज्ञे मामयानिहुते तथा । लिया इ्ीमेन च हूते मज्ञीत ब्राह्मणः कचित् ॥ अरटीटमेतत्साधृनां यत्र जुहुत्यमी हविः । प्रतीपमेतदेवानां तस्मात्तत्परिवजेयेत् ॥ अशहलीटे ठज्जाकरं, प्रतीपं प्रतिकूलम् । मत्तकुद्धातुराणां च न मूज्ञीत कदाचन । केश्षकीटावपन्नं च पदा स्पृष्टं च कामतः ॥ भ्रणघ्ाञेितं चेव सैयृष्ठं चाप्युदक्यया । पतन्रिणाऽवदीढं च शुना सेखपष्टमेव च ॥ गवा चान्नमुपघ्रातं घुष्टान्नं च विह्ेषतः । गणान्नं गणिकान्न च विदुषां च जुगप्ितम् ॥ सेनगायनयेोशैव तक्ष्णो वापषिकस्य च । अभिशस्तस्य शण्डस्य पुंश्चल्या दाम्भिकस्य च ॥ शुक्तं पुषितं चेव शरूद्रस्योच्छिष्टमेव च । चिकित््तकस्य सगयोः कूरस्याचछिष्टमोजिनः ॥
१ क, तो भूयोभ्याः । २ क, तद्धाण्डिना । ३ क. "णदविः।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 यातवल्वयस्प्रतिः। ११७५ ( प्रायश्ित्तप्ररूरणम् ५१)
उग्रां पतिकालं च पर्यायान्तमनिईशषम् । अनचितं वृथामांप्तमवीरायाश्च योषितः ॥ द्विषदन्नं नगयेन्नं पतितान्नमवक्षतम्। पिश्ुनानतिनाश्वान्नं कतुविक्रयिणस्तथा ॥ हेट्षतन्तवायान्नं कृतघ्नस्यान्नमेव च । कम।रस्य निषादस्य रङ्गावतरकस्य च ॥ सुवणैकतैरवेनस्य शसखरविक्रयिणस्तथा । श्ववतां शौण्डिकानां च चैरनिर्णेनकस्य च ॥ रजकस्य नृहंसस्य यस्य चोपपतिगृहे । मृष्यन्ति ये चोपपतिं स्रीजितानां च परवशः ॥ अनिर्दशं च प्रेतान्नमतुष्टिकरमेव च। अमक्ष्यप्रकरणे पदाथा व्याख्याताः ।
भुकत्वाऽतोऽन्यतमस्यान्नममत्या क्षपणं यहम् । म्या मुक्त्वा चरेत्कृच्छ्रं रेतो विण्मूत्रमेव च ॥ अमोञ्यान्नं च भुक्त्वाऽन्नं ल्ीशद्रोच्छिष्टमेव च । जग्ध्वा मांपतमभक्ष्यं च परप्तरात्रं यवानिनेत् ” ॥
पदीनभिः-““ कुनखी श्यावदन्तः पित्रा विवदमानः सरीनितः कुष्ठी पिङ्ानः सोमविक्रयी वाणिजको ग्रामयानकोऽमिश्स्तो वुषल्याममिनातः परिवित्तिः शपरिविविदानो दिधि- पुपतिः पुनभृपुत्रशचोरः काण्डपृष्ठः सेवकश्वेल्मोज्यान्ना अपाञ्क्लया(क्ता) अश्रद्धाहा एषां मुक्त्वा द्त्वा चाविज्ञानात्रिरात्रम् |
शङ; --““ भमिशस्तरनकपतितचाक्रिकतैटिकयामयाजकंशु- द्रपांवत्सरिककृटिक्रपुव्णकारकर्मकारकमीरचित्र- वृत्तिधोषकतन्तवायरङ्गावतारिकिकटमानङ्च्छो ण्डिकवधनीविनुश्ं सात्मविक्रयिवापषिकतारिकमग- वृत्तिनालयतस्करगणान्नमोननेष्वतिक्च्छरं कुयात्" ।
# मिताक्षरायां परिविन्दान इति पाठः ।
१ छ, °या । स्वव । २ क, ग्वेविदाः । ३ क, (कसा । ४ छ, 'रमास्करण 1
११७६ अपराकीपराभिधापरादिदयविरचितयीकासमेता- [ ९ तृतीयः-- ( प्रायलित्तप्रकरणम् ५)
कुछिको देषरकः । पोषको भूरयेन पाठकः । तारिको नघादिसंतारण- जीवी । अभ्यासविषयमेतत् । षिष्णुः--^“ गणगणिसतेनगायनकान्नानि मुक्त्वा सप्तरात्रं पयप्ता वर्तेत "” । सुमन्त॒+--“ अमिशस्तपतितपौनमवक्रणहपुंशरयशुचिशज्ञकारतेि कचाक्रिकध्वनिकसुवणंकारारेर्यकपण्डकवन्धकीगण- गणिकान्नानि वामोज्यानि । सोकरिव्याधनिषादवर्- ट(उ)चम॑कारा अमोज्यान्ना अप्रतिग्रह्यस्तदश्ननप्रतिम्र- हयोशवान्द्रायणं चरेत् " । सकरेण दीव्यति जीवति वेति वक्तव्यादिणी (ग्?) । वर्यो(ड) बवेण- जीवी । बुद्धिपएूवकभूयोभ्यासविषयमेतत् । हारीतः--“ चाक्रिकठाहकारामक्ष्यान्नमोजने त्रिरात्रमुपवपित् । गोमूत्रं गोमयं च प्राञमीयात् । ध्वजिवणिक्किरािवा- यैषिकान्नमोजने पञ्चरात्रं ङृच्रं चरत् । अभ्यासविषयमेतत् । पुंशचटीवेह्यासमोजने सप्तरानम् । दीधितप्रनजित- गणीद्धावरुद्धान्नमोजने चान्द्रायणम् । मृतके सूतके दशरात्रम् । ब्राह्मणोच्छिष्टान्नमृतकपूतकेको दिष्ट मोजने त्रिरात्रमेकरात्रं वा । क्षत्रियोचछिष्टान्नमतपूतकेकोदि - ्टमोनने ङृच्छरम् । वेरयोच्छिष्टान्नमूतकमृतकेकोदिष्ट- भोजने इच्छरतिङृच्र, श द्रोच्छिष्टान्नपूतकमृतकेको दि- ्टमोजने चान्द्रायणं) म्टेच्छान्नमोजने च ताम्रकाध्यसी- सकारन्याधिततस्करान्नमोनने च तप्तङृच्छरम् । ्रह्मणवृत्तिघ्रवधबन्धोपधातवृच्यन्नभोजने पौन्भवपीख- संकीणा्नमोजने च " । एङोदिषटं नवश्राद्धादन्यत् । किरादी बणिभ्विशेषः । अङ्गिराः“ अभोज्यानां च पर्वेषां मुक्त्वा चान्नमुपस्कृतम् । अन्त्यावप्तायिनो मुक्त्वा कृच्छरूपादेन शुध्यति ' ॥ सददमतिपेके सापथ्याभावे च सलयेतत् ।
१ छ. श्व्यात्करः । व । २क, रत्वा दीः। ३ क, 'णोदष्मवः। * छ, च पौः। ५ कृ, “सौ शस॑° ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] यान्नवरक्यस्पृतिः। ११७७ ( प्रावधित्तप्रकरणम् ५)
शातातपः“ यत्न नाश्ननिति देवाश्च पितरश्च तथाऽतिथिः। वृथापाकः स विज्ञेयस्तत्र नाद्यात्क्थचन ॥ यो गृहीत्वा विहाया गृहस्थ इति मन्यते । अन्नं तस्य न मोक्तन्यं वृथापाको हि प्त स्मतः॥ वृथापाकस्य भूज्ञानः प्रायधित्तं चरेषहट्िनः । प्राणायामं चरिरम्यस्य धृतं प्रारय विशुध्यति "| तथा- "८ परपाकनिवृत्तस्य परपाकरतस्य च । अपचस्य च मुक्त्वाऽन्नं द्विनश्चान्द्रायणं चरेत् ' ॥ अनिन्दितपाकादपि नित्त! । अपचो भिक्षुः । पराश्नरः--“ भपत्कटे तु विप्रेण भुक्तं श्रमे यदि। मनस्तपिन शुध्येत्त द्रपद्रानां शत जपेत् "” ॥ ब्रह्मपुराणे-““ यश्चोपनयने(नं) चक्रे बहूनां वहुयाजकः । यज्ञाय क्रीतप्तामस्य दीक्षितस्य महाध्वरे ॥ यत्र चाश्रोत्रियस््वन्यस्त्वथ वा ग्रामयाजकः । होता छीबोऽथय नारी वा नाश्नीयाद्यत्र कुत्रचित् ॥ तपोयन्नफटानां च यः क्रेता यश्च विक्रयी । पुरः पृरोहितं काटमृदिश्य उपतेर्हितम् ॥ करोति यः प्त कथितस्त्वमोज्यान्नः पुरोहितः । मृगभ्याधो भ्याठनीवी म्यपः शोण्डिको ध्वजी ॥ तिटनिष्पीडकश्वक्री रजको वखश्ोचकत् । चेनिर्णेजको नीररक्तपीतोपरागङ्त् ॥ नृशेसस्तु भवेदद्री नृणां क्षेप्तं करोति यः। निग्रहाधिकृतो यस्तु विज्ञेयः स हि दाण्डिकः ॥ बद्धानां रक्षिता यस्तु स॒ च बन्धनको भतेत् । अविज्ञातकुलाचारो विज्ञेयोऽथ विदेशगः ॥ कितवो दयूतकारश्च हेमचौरः सुवणेकृत् । दाराः पण्यं च यस्येह प्त च दारोपजीवकः ॥ भवेदथोपपतिका जायाजारपरस्त॒ यः । माण्डकर्ता कुलटस्तु चिध्रकृचित्रकमकृत् ॥ वृद्धि पण्येषु यो मङ्ग प्त तु वाधुषिकोऽधमः।
चमेकृश्चमेणां छेत्ता पोनिकः प्शुमारकः ॥ १.५८
११७८ अपराकापराभिधापरादिलयविरविवदीकासमेता- [ ६ तृतीयः- ( भायवितप्रकरणम् ५) रोगभत्युपजीवी च शखाकी च भिषष्नरः।
सूची स्यात्त्॒नवायस्तु बज्ञकृत्तन्तुवायकः ॥ वृर्यथं विकारस्तु रङ्गावतरको नटः । वृत्यन्वेषी नटानां तु स्त तु शोटृषकः स्मतः ॥ शण्डो मूखेमगश्चाथ दुर्छोमा दुष्टरमवान् । धेनो धनुदण्डकती कमारः शरघाटकः ॥ निषादो मत्स्यजीवी च तथाऽन्यो कुण्डगोकौ । आबस्या्यस्त्वदशनस्त्वनद्शः पस उच्यत ॥ शय्यायां व्याधिना क्षीणस्त्ववसतन्नश्च तादृशः । स्वजातिविहिताद्धम॥सप्रच्युतः पतितो मवेत् ॥ यस्योपनयनात्काशे गतः प्त ब्राल्य एव हि । बहूनां दीक्षिमानेकः प तु रजा महायशाः ॥ उग्रं दण्डं पातयते प्त तु तीदणोभ्र उच्यते । जहाति मित्रं यश्चान्यं स कृतघ्नस्तु कील्यते ॥ रवा परान्यस्तु जवेद्वघजीवी प कीतितः। प्रकशधर्मो गुप्ताषः स्तु दाम्मिकं एव हि॥ धर्म त्वधरमरूपेण यः करोति प्त चाक्रिकः । परेषां मरणा्थाय शक्कृच्छद्विकरयी ॥ एतेषां च न मोक्तव्यं दीनस्य रदतस्तथा । कर्णाक्रन्दितस्याय च्छद्मना गरदस्य च ॥ -यतीनां दिङ्गिनां चेव तथा पाषाण्डिनामपि । स्ीजितस्य च नाश्नीयादन्नमखामिकस्य च ॥ दुहितुश्वाप्रसृतायास्तथाऽकरपस्य वा कचित् | अप्तमानं तु गणिनां संमानं पापकर्मिणाम् ॥ समं वा कुरूते यस्तु तदन्नं नेव भक्षयेत् । शुद्रानुमनिते यच्च ब्राह्मणान्न च वा कचित् ॥ न भक्षयत शुदराज्नं ब्राह्मणेनानुमन्मितम् । म्तोन्मत्तातुराणां च मूमूर्षोवां कदाचन ॥ निगडेरथ बद्धस्य चोरस्य वृजिनस्य च । अभिशस्तस्य तक्ष्णश्च कदयस्य च जादस्मिनः ॥
[गी मिरी
१ क. (कामधः |
प्रायज्धित्ताष्यायः ] याहव्रस्यस्पृरतिः। | ११७९ ( प्रायलिततप्रररणम् ५)
चिक्कित््तकप्य बद्धस्य क्ररस्योच्छिष्टमोजिनः। पुश्रमतृविरोधिन्याः जिया: पण्यज्ियास्तथा ॥ नगराधिपतेः शत्रोः पिडनानृतिनोस्तथा । सावज्ञस्याय मूसैस्यापतत्कारस्याय दुरमेतेः ॥ अतस्कृतमवित्नातं प्तरोषं विस्मयाचितम् । मक्ष्यं त्वमक्ष्यवाक्येन(ण) यो दद्याद्रोषमानसः ॥ गुरोरपि न मोक्तव्यं वाग्रुषठं तन्महाघदम् । भपतच्छद्राच्च पक्त्र नाद्यद्श्रद्धयाऽच्वितम् ॥ यस्या्चिकायं न गृहे ना्रमुग््राह्मणस्तथा । तदहे नाजञम्भीयात्मम्तिन्यभ्निहोत्निणि ॥ कः क्ष॒धातेश्च के भुङ्ख मामकं त्वन्नमेव हि। शशो यस्तु कथयेत्तदरागुष्ं न मक्षयेत् ॥ एतेषां तु गृहे मुक्व। वने चान्द्रायणं चरेत् " । कामतो भूयाभ्पासविषयमेतत् । तथा--“ योगो मघात्रयोदरयोः कञ्रच्छायसंज्ञकः । भवेन्मघायां पस्पेन्दो हंपे चैव करे स्थिते ॥ मृतके सूतके चाय ग्रस्योश्वन्द्रसूयेयोः । छायायां कृञ्जरस्याथ मुक्त्वा तु नरकं ्रनेत् ॥ मुक्त्वा प्रमादाद्धिप्रस्तु सम्यक्चान्द्रायणं चरेत् । बोधायनः“ बरह्मोदने च सोभे च पीमन्तोज्नयने तथा । जातश्राद्धे नवश्राद्धे मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् ” ॥ भरद्राजः--“ पक्षेवा यदिवा माते न यस्याश्नाति वै दिनः। मरेत्वा वुरात्मनस्ञस्य द्विनकश्रान्द्रायणं चरेत् "' ॥ द्ध याह्नवस्कंय‡--““ यतिश्च ब्रह्मचारी च पक्तान्नस्वामिनावुमो । तयोरत्र न भोक्तभ्यं मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेत् " ॥ चुर्बिशतिपताद-“ निराचारस्य विप्रस्य निषिद्धाचरणस्य च । अन्नं मुक्त्वा नरः कुयोदिनमेकममोननम् ॥ आचा्याश्िगुरुढेषटषमंशशाख्दिषस्तथा । गोबराह्मणद्विषश्चैव तदेव व्रतमाचरेत् ॥
१ क, यक्षोथां यः |
११८० अपराकापराभिधापरादित्यविरचितटीकासमेता- { ६ तृतीयः-- ( भ्रायधित्तप्ररूरणम् ५)
उपपातकयुक्तस्य चान्दमेकं निरन्तरम् । अन्नं भुक्त्वा नरः कुयोत्पराकं तु विशोधनम् " ॥
यः सपरं बर्षमुपपातकयुक्तस्तस्यानमभ्यासतो मला वासृदुक्तवत एतत् ।
हारीव--“ पतितान्नं यदा मुद्ध विप्रश्वण्डाख्वेदमनि । मापार्ष तु पिबेद्वारि मासं कामकृते तथा " ॥
चष्डारवेश्मनीति चण्डालान्नोपरक्षणमप् ।
छागरेयः--“ अज्ञानाद्रञ्चते विप्राः सूतके मृतकेऽपि वा । प्राणायामशतं कृत्वा शुष्यन्ते शद्रमुतके ॥ दये षष्टिमैवेद्रा्ति विशषतिर्नाह्मगे दश । एकाहं च उयहं पश्च सप्तराञ्जममाजनम् ॥ ततः शचिभेवेद्धिप्रः पञ्चगम्यं पित्ततः " ।
ब्ाह्मणादिक्रमेगेकाहादयः प्राणायापेः सपदिता ज्ञेयाः । आपदि सष द्ोजन एतत् । मार्कण्डेयः“ मुक्त्वा त॒ क्षत्रियाशोचे तकतकृच्छरौ विधीयते ।
वैरथारोचे तथा भक्त्वा महापतांतपनं चरेत् ॥ शूदरस्येव तथा मक्त्वा द्विनशवान्द्रायणं चरेत् # ।
सङढृत्कामकारविषयमेतत् ।
कङ्ः--““ शाद्वस्य सूतके मुक्त्वा पण्मापतान््रतमाचरेत् ।
वैरयाशोचे तथ मक्त्वा जीनमाप्ता्तमाचरेत् ॥ बराह्मणस्य तथाऽशोचे माप्तभेकं त्ती मवेत् ›! ।
कामतो भूयोभ्यासविषयमेतत् । वतं गोपूत्रयावकाश्षनम् ।
प्राश्षरः-“ अज्ञानाद्धज्ञते विप्राः सूतके मृतकेऽपि वा ।
® @ ^ =
प्रायश्चित्तं कथं तेषां वर्ने वर्णे विनिर्दिशेत् ॥
कि रिभ
गायञ्यष्टप्हस्रेण शुद्धिः स्याच्छुदरसूतके । विशः पश्चशतेनेव क्षत्रियस्य शतेन तु ॥
ाह्मणस्य यदा भुङ्के प्राणायामेन शध्यति । +अथवा वामदेव्येन स्तान्ना चैकेन शुध्यति " ॥
+ एतदधं न क, पुस्तके ।
१कृ. द्विजः। २ क, "चे मुक्त्वा मासं तर ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याद्बर्यस्मतिः। ११८१ ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) उपषासाथसमयथेस्याऽऽपदि सञ्कदब्नानाञ्ञजत एतत् । श्रातातपः-- “८ बह्म्श्रविशां भुक्त्व। न दोषश्वभ्निहोत्रिणाम् | पूतके शावश्चोचे तु अस्थिप॑चयनात्परम् " ॥ आपदि ब्राह्मणादीनामभिहोत्रिणां सूतके शावश्चाचेऽननस्य भोकरूरदोष।। तथेव तेषां पृतकमूतकेऽस्थिसचयनादुध्वम् । “ अनपनत्रप्रवृत्तानामाममन्नमगहतम्। मुक्त्वा पकाज्ञमेतेषां त्रिरात्रं तु पयः पिबेत् ? ॥ अशरोचान्नमोक्तभिरषीचन्यपगमे वा परायशित्तं का्॑िलाह विष्णुः- ¢‹ ब्राह्मणादीनां यः सङ्ृदेवान्नमश्नाति तस्य तावदे वाऽऽशोचं यावत्तेषामश्ो चम्यपगमे प्रायश्चित्त कुयीत् । पवणस्याऽऽशोचे द्विजो मुक्त्वा सव. न्तीमाप्ता्च तज्निमस्मखिरघमषणं जप्तवोत्तीयं गाय- जयषटह्ं जपत् । पत्रियाशोचे त्ाहमणक्जिरात्रोः पोषितः कृत्वा शुध्यति । वैदयाङ्ोचे बाह्मणन्िरा- घरोपोपितश्व, ब्ा्मणाशोचे राजन्यः क्षत्रियाश्च वेश्यः सवन्तामाप्ताघ गायत्रीशतपश्चकं नपेत् । वैरयश्च ब्राह्मणाहौचे गायत्यष्टश्चतं जपेत् । शुद्राशौचे द्विजो मुक्त्वा प्राजापत्यं समाचरेत् ॥ शूद्रश्च द्विनाशोचे स्नानमाचरेत् । शृद्राशोचे शदः स्नात्वा पञ्चगव्यं पिवेत् '! । अषसहस्रपष्टाभिरपिक सहस्रम् । संबतेः--“ विप्रान सूतके विप्रो मुक्त्वा ना्ादिनघयम् । पीत्वा पानीयमन्ञानातश्चगव्येन शुध्यति ” ॥ वसिष्ठः--““ अनिदशाहे मरणे नियोगाद्धक्तवान्दिनः । ्रिमिभूत्वा सर देहान्ते तां विष्ठां समुपाशरुते ॥ द्वादश माप्तान्द्रादशाषमाप्तन्वाऽनश्नन्पंहिताध्य- यनमघीयानः पुतो मवतीति विज्ञायते " |
कामतो द्वादश्च मासा अकामतस्तदधम् 1 उभयं चेतदलन्ताभ्यासे । अन- भ्रन्भागभोजनादिलययेः
१ छ, “कत्वाऽप्नदो` । २ छ. "णस्तेतदेवोपो" । ६ छ. वैरयस्याशौवे क्षञजियश्न वेद्या ।
११८२ अपराकोपराभिषापरादिलयनिरवितटीकासमेता- [१ ततीयः- ( प्रायथित्तप्रकरणम् ५) दङ्ः--“ चान्द्रायणं नवश्राद्धे पराको मात्तिके स्मतः ॥ पक्षत्रयेऽतिक्च्छरः स्यात्षण्मापे कृच्छर एव तु । आब्दिके पादङृच्छरः स्यादेकाहः पनरान्दिके ॥ | अत उर्ध्वे न दोषः स्यच्छङ्कस्य वचनं यथा | कापत एतत् । वतुर्विशतिमतात्-५ प्राजापत्ये नवश्राद्धे पादोन मापतिके तथा । पादोनं इच्छरमदिष्टं षण्मापेऽय तथाऽऽन्दिके ॥ त्रिरात्रं चान्यमापतेषु प्रलयब्दं चेदहः स्मृतम् * । अमतिपूषेके सटृद्धोजन एतत् । पतिपुषकेऽप्यापदि बा । तथा--^ शरुद्रस्य तु नवश्राद्धे चरेचान्द्रायणत्रयम् । चान्द्रायणद्रयं माते न्निप्े त्वेन्दवं स्मृतम् ॥ जामश्रद्धे मवेदर्षं प्रानापलयं तु प्तवदा । सटत्कापत एतत् । दटूभ्िशन्मताव्-- ¢ प्राजापल्यं नवश्राद्धे पादहीनं तु मिश्रके । त्रैपक्षिके तदधं तु प्श्वगव्यं द्विमातिके ” ॥ असम्थस्याऽऽपदि सङृदामश्रादधं श्दीतवत एतत् । मिश्रकं भथपसंव- त्सरान्तगेतशराद्धम् । विष्णः-““ लामश्राद्धाश्ने त्रिरात्रं पयप्ता वर्तेत *। प्रतिषिद्धश्राद्धपिषयमेतत् । शृद्रश्राद्धविषयं वा । भरदराज--““ अप ङ्ेयान्समुदिदय श्राद्धमेकादशेऽहनि । ब्राह्मणस्त्वत्न यक्त्वाऽन्नं रिश्चान्द्रायणं चरेत् "” ॥ अपाङ्ेयाः भाद्धपकरण उक्ताः । देवते तथेकादशादहिके श्राद्धे मुक्त्वा चान्द्रायणं चरेदित्यथः। पाकण्डेयः-- ५ आमश्राद्धे तथा मक्त्वा तपङृच्रेण शुध्यति । सकलिप तथा मुक्त्वा त्रिरात्रं क्षपणं मवेत् › ॥ शुद्रा्नविषयमेतत् । अङ्किराः-“ दशङृत्वा(त्वः)पिबेदा(खा)पे गायज्या बामिमन्निताः । पेध्यात्रयमुपाप्तीत जपे जहूुयात्ततः '" ॥
9 क, °वस्येतः ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याहवस्क्यस्म्रतिः। ११८ ( प्रायश्ितप्रकरणम् ५)
दश्चकृतव इति जल्पानाभ्यासो व्याख्येयः । सपभिन्याहूतक्रियाभ्याह- त्तिगणने कृत्वसुचख्लययविधानात् । गायत्र्यपि सष्देव वाच्या । एकदरव्यसा- म्यासपानप्रयोगाङ्गत्वात् । छिखितः-- “८ यस्य चाप्र न क्रियते यस्य चान्नं न दीयते । न तद्धोज्यं द्विजातीनां मुक्त्वा चोपवपेदह; ” ॥ भरद्राजः--"“ शिष्टा नान्नन्ति यत्किचिदन्नं मूठफलादिकम् । तबुक्त्वा ब्राह्मणः कुर्यातप्रायशचित्तममोजनम् " ॥ हत्य पपातकपायशित्तानि । अथ जातिरंश्षकरादिपायधित्तानि वयन्ते) तत्र मनुः-- ५५ ब्राह्मणस्य रजः कृत्यं घातिरघेयमद्ययाः । जेहम्यं पुति च मेयुन्यं जातिभ्रशकरं स्मतम् ॥ सुज; कृत्यं रोगोत्पादनम् । अपरेयं एतिगन्धि लश्रुनपभति । जातिभ्रंशकरं क्म कृत्वाऽन्यतमामिच्छया । चरेत्पांतपन कृच्छर प्राजापलयमनिच्छया ॥ खरूमृगबाणानामजाविकवधस्तथा । सकरीकरणं ज्ञेयं मीनाहिमहिषस्य च ' ॥ तथा--“ निन्दितेम्यो धनादानं वाणिज्यं श द्रपवनम् । अपात्रीकरणं ज्ञेयमप्तम्यस्य च माषणम् ॥ असभ्यं समान मैथनतत्कारकादिवचनम् । तकरापाघ्रकृलयाघ्ु माप्तः शोधनमेन्दवः " ॥ तथा--“ कृमिकीटवयोहत्या मघानुगतमो ननम् । फटेधकपुमस्तयमघेयं च मरावहम् ॥ मलिनीकरणीयेषु तपतः स्याद्यावकद्यहम् । शीतक्च्छेण वा शुद्धिर्मोहात्सांतिपनेन वा ॥ महिनीकरणीयेषु त्तक्ृच्छरं विशोधनम् । सकरीकरणं कृत्वा माप्तमश्रीत यावकम् । कृच्छरातिकृच्छरमथ वा प्राजापल्यमथापि वा ॥ अपात्नीकरणं कृत्वा तप्तकृच्छ्रेण शुष्यति "' ॥ अभ्यासानुबन्धतारतम्पापेक्षया मतिपूवेकेषु संकरीकरणापाज्रीकरणपदि-
नि जका
१छ. चप्रंन। कं, भुनंतः। ३ क, ^तकारिका।
११८४ अपराकोपराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता- [६ ततीयः- ( प्रायश्चित्तप्रक्ररणम् ५) नीकरणीयेषु सर्वेषु वा इृतेष्वेतानि । मानवं तु सहृदमल्या रलेककरणे । अत्र बाहंसपत्यो विरेषः- ५५ ब्राह्मणस्य रजः कत्वा गदेमादिप्रमापणम् । निन्दितेम्यो धनादानं कच्छा त्रतमाचरेत् ५ ॥ जाति्श्षकरादिगणपध्यपरितानां पापानां यानि मन॒नेव प्रायधितान्त- राण्यक्तानि तरेषां विकल्पः । तस्य च यथासापरथ्यं व्यवस्था ॥ २८९ ॥ अथान्यानि प्रायभित्तान्याहद- प्राणायामे जरे कता सरयानोष्रयानग्ः ॥ २९० ॥ नग्नः स्नाला च मुरकत्वाच गला चव दिवा धियम् ॥ खरयुक्तं यानं खरयानम् । एवयुष्यानं, तद्स्तदारोदी नमो विवक्तन स्नात्वा भुक्त्वा वाऽह्नि सखद्ारानुपेल्य वा भमिष्ठा नले स्नात्वा प्राणाय भाचरेत् । कामत एतत् । यदाह पनुः- « उष्रयान समारुह्य खरयानं च कामतः । विवाप्ता जढ्माष्ठुत्य प्राणायामेन शुध्यति "* | कामत इति वचनादकामतः सानमात्रम् । विष्णः-- ^“ उष्ट्रेण खरेण वा गत्वा न्नः क्षात्वा सुप्त्वा मुक्त्वा वा प्राणायामत्रयं कुयात् '' । अभ्यासविषयमेतत्। अल्यन्ताभ्यासे त्वाह यपः- ८८ खरयानमुष्टयानं योऽधिरोहेषिजोत्तमः । अपो वा निविशेन्नम्मल्िरात्रे क्षपणं मवेत् " ॥ शङ्गः--“ दिवा तु मेनं कृत्वा नञः जात्वा तथाऽम्भ्ति । नभ्मां परक्ञियं रा दिनमेकं चतं चरेत् “ ॥ २९० ॥ गुरं स्वकृय हृङृय विप्रं निजिंख वादतः ॥ बद्ध्वा वा वाससा क्षिप्रं प्रप्ता्योपवसेदिनम्॥२९१॥ गुरं गरीयासं तंय मत्सेना त्वमादैशष्दे गुर प्रति प्रयुज्य हंकारथ
यो हौनपुरुषं प्रति भत्सनाय प्रयज्यते तंवा कृत्वा विप्रं वादादिकथया
निनि बाससांऽपि बदु क्षिपं शीघ्रं प्रसा बिगतकरोषं ढृत्वा नक्तं भञ्नीतेलयथः
~~ -- > ~ ~ भ-का 9 नन 9 य् कि = जनिय
१३. १्यमौजः। क. शा वाञ्पि।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्नवल्क्यस्पूतिः। ` ११८५ ( प्राबश्वित्तप्रकरणम् ५) पनुः--““ हुकारं ब्राह्मणप्योक्तवा त्वंकारं च गरीयपः । स्नात्वाऽन्न्नहःशषममि्वाद्य प्रादयेत् ॥ तारयित्वा तृणेनापि कण्ठे वाऽऽबध्य वाप्तपता । विवादे वा विनिभिदय प्रणिपल्य प्रपादयेत् " ॥ यप;--““ पदेन ब्राह्मण स्पृष्टा प्रायश्चित्तं विधीयते । दिवसतोपोषितः जात्वा अमिवाद् प्रप्नादयेत् " ॥ सानुबन्ध एतत् । तथा--“ अवाच्यं ब्राह्मणस्यक्त्वा प्रायश्चित्तं विधीयते । कृच्छरातिङृच्छरं कृत्वा तु प्रणिपत्य प्रपादयेत् ॥ विष्ट ब्राह्मणं कण्ठे प्रायश्चित्तं विधीयते । त्रिरात्रोपोषितः स्नाता प्रणिपद्य प्रपादयेत् ॥ पीडातिायेऽनुबन्धातिश्चये चेतत् । आाक्रोशामनृतं ईिसामनुरूपां समाचरेत् । एकरत्र त्रिरात्र वा षड्रात्रं वा विधीयते | २९१॥ ङि ष- विप्रदण्डोधमे हच्छरस्त्वतिङ्च्छो निपातने ॥ कृच्छातिकृच्छो ऽसृकपाते कृच्छोऽभ्यन्तरशोणिते॥२९२ धिप प्रति प्रहारेच्छया दण्डोद्यमे डृर्षः प्रायधित्तं, दण्डनिपातने तवति. कुरः, परहवाद्विपशरीरादषजा रुधिरस्य पाते सवे कृष्छातिृस्ष्; । स्बचोऽभ्यन्तरे श्राणितोत्पादने भाजापलः इृच्छः । स्पतिः“ काष्टादिना ताडयित्वा त्वमे कच्छरमाचरेत् । जस्थिमेदे तु कृच्छर तु पराकं चाङ्गकतने ' ॥ यपः--““ भवगूये चरेत्कृच्छरमतिङृच्छर निपातने । छुच्कातिकृच्ं कुर्वीति चान्द्रायणमथापि षा ॥ दृशतख्याश्च गा दचयादङ्गच्छेदो वदा मवेत् ११ | विष्णुः--““ विप्रस्य वपतयुक्तं शपथं कारयन्मृषा । ब्रह्महा यावकेन तीतरं चान्द्रायणं चरेत् ॥ क्षत्रियस्य पराकं स्यात्प्राजापत्यं तथा विश्चः। वृषरुस्य त्रिराच्रं तु वते शरुद्रहणश्चरेत् ' ॥
१ कः, इषं सः | १४५
११८६ अपराकांपरामिधापरादिदबिरथितटीकासमेता-- [६ वृतीषः- ( प्रायित्तप्रकएणम् ५)
अन्यान्यपि पकीणेमायथितानि(लतोषिषायकानि स्मृत्यन्तरागि कानि. तद्श्येन्ते । तन्न भविष्यस्पुराणम्-
५ नीष्ीमध्ये यद् गच्छेसप्मादाद्राह्मणः कचित्। अहोरात्रोषितो मुस्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ कुयदज्ञानतो धस्तु नीषीजं दन्तधावनम् । एकरात्रं निराष्टारः पश्चगग्येन शुष्यति ॥ रोमकूपे यदा गच्छेद्रनो नीश्यास्तु कस्यचित् । त्रिषु वर्णेषु सामान्यं तप्तकृष्टर विशोषनम् ॥
, पाठनं तु व्ययभ्चैव तदूवृ द्धेरुपजीवनम् । पातिद्यं त भवेद्धर त्रिभिः इृर्विशोषनम् ॥ नी्ठीडार यदा मिन्धाह्नाक्षणस्य शरीरतः । शोणितं ह्यते तत्र द्विजश्वान्द्रायणं चरेत् ” ॥ करीरत हति द्वितीयां ततिः ।
, शङ्कः--"“ अध्यास्य शयनं यानमाप्तनं पादुके तथा | पलाशस्य द्विजश्रेष्ठचिरात्रं तु व्रती मवत् ॥ क्िप्त्वाऽम्मावद्ाचिद्रभ्यं तदेवाम्मपि मानवः। माप्तमेकं त्तं कृयदुपक्लक्य तथा गुरुम् ॥
उपाक्रोऽपेतिपाठे, आधिक्यनाऽऽक्रम्य । द्धौ वित्रौ बराह्मणाश्री च देपती तो द्विनेत्तमौ। अन्तरेण यद्। गच्छेस्छृच्छरं सांतपनं चरेत् ॥ होमकाठे तथा दहे खाध्याये द्ारप्ग्रहे । अन्तरेण यदा गच्छेष्िजश्वान्द्रायणं चरेत् ॥ दैरा्नधनराभानां बुदधू विघ्नं समाचरेत् । + प्रत्येकं प्राकृतं कुया द्रक्मचयं तु वार्षिकम् , ॥ भूपिकन्यादतेषु गोपूजयावकं समश्नीयात् । दुःस्वभारिष्टदशैने च पतं हिरण्यं च दधात् । अत्रिः--““ आहिताश्निरुपस्थानं न कुया धस्तु पर्वणि । प्रतो न गच्छेद्यो मार्या सोऽपि कृच्छाधमाचरेत् ” ]॥
# एतच्िहान्तगेते न विधते छ. पुस्तके ।
१ छ, ध्याद्पाक्रम्य तथा. गुरुम् । उपश्रुश्ये* । २ छ. द्ानान्न" ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याहषल्क्यस्पतिः। ११८७ ( भ्रायधित्तप्रकरणप् ५)
उपस्थानपप्रिसमीपे स्थानम् । मनुः--““ षिनाऽ्धिर्पपु वाऽप्यन्तः शारीरं संनिवेश्य तु । सचे बहिराष्टय गामाङम्य विशरुष्यति ” ॥ शारीरं पएृतराचस्सगेः | यप{-- ^“ अटन्यामटमानस्य क्षणस्य विशेषतः । प्नष्टपटिष्ठे देश कथं शुद्धिर्धधीयते ॥ अमो षेव विप्रस कुयाच्छोजं प्तचैकम् । गायत्यष्टश्चतं जप्ये छानमेततत्परं भवेत् ॥ देशं कां प्तमाप्ताद्य अवस्थामास्मनस्तया । धर्मशोवेऽषतिष्ठेत न कृयद्धिगधारणम् " ॥ वेगो पषटषेगः । घसिष्ठः--“ दण्डयोस्परगे रानेकरात्रमुपवतेत् । त्रिरात्रं पुरोहितः । कृच्छटमद्ण्डघदण्डने पुरोशितः । त्रिरात्रं राजा | हारीतः--““ प्रभ्योपयोगे वानप्रस्थानां चान्द्रायणम् । स्वधम चारनियमातिकमे फटचान्द्रायणम् १ । वसिष्ठः“ वानप्रस्थो दीक्षामेदे हृच्छ द्रादश- राश्रं चरित्वा महाकक्षं वधेयेत् ” |
दीक्षामेदो व्रह्मचयैव्यतिरिक्तनिनषमेव्यतिक्रभः । व्रह्मवयातिक्रमे बु भिक्षोः षाण्मासिकं एच्छाचरणे पक्ष्यते । षानमस्थस्यापि तदेष, भिशतृरय- स्वात् । महाकक्षं पहाषनम् । तस्य हदिजेकतेकादिना । स पएगाऽऽह-
^“ मिक्षवीनप्रस्यवस्ोमवृद्धि वनेयेत् " ।
मिष््यतिः । स्वपमातिकरमे षानमस्यवह्तं कयात् । सोपधि क्त-
दृशि षेयेत् । | शडक!--“‹ पाद्प्रताप॑नं कृत्वा कृत्वा वहं तथाऽप्वधः | कुशः प्रमाग्यं पादो तु दिनमेकं मवेषूतरती " ॥ लातकवताधिकारे क्रवुः-
५ एतेषामाचाराणामेकेकस्य व्यभिघारे गाय्य क्षतं जप्यं क्वा पृतो पवति " ।
१ छ, 'ृद्धिषजं भिः ।
११८८ अपराकौपराभिधापरादिल्यमिरवितरीकासमेता- ( १ तृतीयः--
( प्रायशित्तप्ररणम् ५) भनु“ वेदोदितानां निलयानां कमणां पमतिक्रमे ।
सातकनरतरेपे च प्रायश्चित्तममोजनम् "” ॥ अभोजनपुपवासः । अनुक्तपायधित्तविश्चषातिक्रम एतत् । हारीता--#““शय्यारूदपादुकोपानदरोपितपादाच्छिष्टान्धकारस्या- शुद्धप्रापङच्चररेवपुजानिरतेत्येवमादीनाममिवादने द्विरा- त्रमुपवासः । निमन्धिते तदन्यत्र मोजने त्रिरात्रम् »। क्रतुः--“ शुध्यत्याह्िकविच्छदे तरिराश्रमुपवाप्ततः । बहुदैवत्तिकभरंशे तदेव द्विगुणं मवेत् ” ॥ षहुदिवसिको भ्॑शो बहुदेवसिकः ।
हारीतः--““ उच्छिष्टस्य गमन एकाहमुपवाप्तः । न गरही नियमातिक्रमेऽश्नीयात् " ।
अङ्गिरा“ भनापदि चरेत्तु पिद्धमिक्षां गृहे वपन् । दशराश्रं पिनेद्रज्रमापत्काठे ऽयं द्विजः ॥ प्रतिमाप्तमिदं प्रोक्तममक्ष्ं प्रतिशङ्कया । प्रतिप्तवत्तरं चैवं श्रो्नियस्य विधीयते ॥ वहन्कमण्डलुं रेक्तमस्नातो भभ भोजनम् । अहोरात्रेण शुद्धिः स्यादिनजप्येन वा शविः ” ॥
्रषि(ष्योयङ्कः-““ इन्द्रचापं च शाटा्नि यद्यन्यस्य प्रदशयत् ।
प्रायशित्तमहोरान्ं धनुदेण्डश्च दक्षिणा " ॥
. यमः--““ केतनं कारयित्वा तु योऽतिपातयते द्विजः । ब्ह्महत्यामवाभोति शूद्रयोनो च जायते ॥ एतस्मिनेनपि प्रापि बाह्मणो नियतव्रतः । यतिचान्द्रायणं धीत्वा तस्मात्पापात्ममुच्यते "” ॥
केतनं निमच्रणम् । अतिपातनमतिक्रमः । निमन्निताय मोजनाप्रदान- पिति यावत् । तथा-“ नदीप्तगमहतुश्च कन्याविघ्नकरस्य च । पमे विषमकतुं निष्कृतिनोपपद्यते ॥
[
# मिताक्षरायां तु भिन्नः पाटः--शय्यारूढे पादुकोपानहारोपितपादोच्छिष्टान्धकारस्थ- प्राद्कृजपदेवपूजानिरताभिवादने त्रिराश्रमुपवास्ः”” इति ।
१ छ, हृच्छृादे ` ।
प्रायनित्ताध्यायः ] याह्रषर्क्यस्परतिः। ११८९ { ज्रयशित्तप्रकरणम् ५)
त्रयाणामपि बेतेषां प्रत्यापर्ति तु मार्गताम् । भक्षेण च तरतं मासं शुद्धयै चान्द्रायणं स्मृतम् ”॥ बृहस्पति!-- ^“ अनित्ये महायज्ञान्यो मुङ्क प्रसह गृही । अनातुरः प्तति धने पत तु कृच्छषमाचरेत् ॥ हुङ्कः-- ५ प्रेतस्य प्रेतकार्याणि भक्त्वा धनहारकः । वणोनां यद्रपे प्रोक्तं तदर्धं प्रयतश्रेत् ॥ अतिमानादतिकोषाद्धयादनज्ञानतोऽपि षा | तद्वभीयात्छली पुमान्वा गतिर्येषां न विधते ॥ पुयशोणिततपूर्णे तमस्यन्धे सुदारुणे । पष्ट वरषपहस्राणि नरकं पर्युपाप्तते ॥ गोमिरहैतं तथोद-द्धं बाह्मणेन च धातितम् । संस्प्रशन्तितुये विप्रा जश्निदा गरदाश्चये॥ अनुयातारोऽपि चान्ये ये चान्ये पाशरेदकाः | स्वे ते पापसंयुक्तास्तेषां वक्ष्यामि निष्कृतिम् ॥ तघङ्ृच्छरेण शुष्येत कुयाद्राह्मणमोजनम् । अनडुत्पहितां गां च दद्याद्विप्राय दक्षिणाम् " ॥ संबषः--““ गोमिहैते तथा वित्रे तथा चैवऽऽत्मधातिनि । नेवाश्चुपावनं कार्यं सद्धिः भरेयोमिकाङ्क्षिमिः॥ एषामन्यतमं प्रेतं यो वहेत दहेत वा । कटोदकक्रियां कृत्वा तप्ङ्च्छं प्तमाचरेत् ॥ तच्छवं केवट सृष्टम वा प्रतितं यदि । पूर्वोक्तानामकतो बेदेकराश्रममोजनम् ॥ य आात्मत्यागिनः कुयात्तिहात्परेतक्रियां नरः । पत तप्तङृच्छरपहितं चरेखान्द्रायणं व्रतम् ” ॥ बुद्धि पुवेकमेतत् । यप“ नाऽऽशोचं नोदकं नाज्ञु नापवादानुकम्पने । बरह्मदण्डहतानां च न कार्यं कटषारणम् ॥ लेहकायमयादिभ्यो यस्त्वेतानि समाचरेत्। गोमूघ्रयावकाहारः स तु कृच्रेण शृष्यति ॥ एतत्समुदितानां च कमणां मतिपुवेके ” ।
११९९ अपराकोपराभिधापरादिलविरवितदीकासमेता- [ १ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्ररणप्र ५ } संवैः-- वेदृणामभ्निदतृणां संविघानविषायिनाम् । तप्कृच्चूद्रयाच्छुद्धिरेकमेवानुयायिनाम् " ॥ एतदपि समूदितकरणे । उश्ना-५ प्रायानाशकशस्ञाभिविषोहन्धभृगुदकेः । काष्ठाधेश्वाऽऽत्मनो हन्तुनृपन्र्षप्तरीपुपैः ॥ शङ्धिदंष्िनसिम्याटविच्युतामिहतस्य च । तथा सकरजातस्य नाशोचोदकषहयः ॥ तत्पक्षे यदि वाऽऽक्रोशे दिनमेकममोभनम् । ` अज्ञानाद्हनादो तु कच्छं सांतपनं स्मृतम् ॥ बुद्धि पर्वे पुनसस्मिन्छृच्छरं गोमूत्रयावकः । तपरकृच्छरोऽप्यशक्तो तु मारं मिक्षाशनोऽपि वा ॥ कृत्वा च वहनादीनि प्रायश्चित्तमकुवेताम् । तपकृच्छूदयाच्छुद्धिरेकमेवानुयायिनाम् ॥ यस्तु शेषाः क्रियाः कूर्यात्त्ेहान्मृख्येन वा पुनः । भवेत्तस्य पुनस्तप्तकृच्छचान्द्रायणोत्तरः ” ॥ बहरपतिः-“ विषोहन्धनशसरेण यस्त्वासमानं प्रमापयेत् । मृतो मेध्येन ठेषग्यो नान्यं संस्कारमहति ॥ पाशच्छेत्ता तु यस्तस्य वोढा वहिपरदस्तथा । सोऽपि कृच्छेण शुध्येत घातकोऽपि नराधमः ”॥ दृक्षः--“ आरूढपतिते विप्रं चण्डार्छोश्वविनिःपृतम् । उदह्ृन्धनमृतं चेव स्पष्ट बान्द्रायणे चरत् " ॥ सृमन्तुः--“ उद्बन्धनपाशच्छेदनवहनेषु माप्त भेक्षमक्षणं त्रिषवणं स्यात् * । रथवनः--““ आत्म्तिकस्य स्पश्चंनवहनदहने तपरङ्च्ं चरेत् । विशतिगावो दक्षिणा ब्राह्मणेषु " । आदिषराणम्-“ शृ्जिदंष्िनसिव्यारुविषवह्विमहाजैः । पुदूरात्परिहतेग्यः कुबन्क्रीडां मृतस्तु यः॥ नागानां विप्रियं द्ुवन्दग्षश्वाप्यय विद्युता । निगृहीतास्तु ये राज्ञा षोयदोषेण कुत्रचित् ॥
१ क. “नहृष्छगोमृत्रयावकैः । त । २ छ, शच्छरोऽपिशः। ३ क, "तरैः। बु । * क्, "लुश्चवि° ।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याह्ववरक्यस्यतिः । ११९१ ( भरायचित्तप्रकरणम् ५)
परदारान्हरन्तश्च रोषात्तत्पतिपिहंताः । अपतमानिस्तु पंकीर्णेश्वण्डाछायेस्तया हताः ॥ चोरा्निविषदश्चैव पाषाण्डाः फरबुद्धयः। क्रोषात्प्रायं विषं बहि श्रमुद्बन्धनं नशम् ॥ गिरियृक्षप्रपातान्वा ये कुवन्ति नराधमाः । क्रिल्पभीविनो ये च ये चकारकारिणः ॥ मुषेमगाप्तु ये केचित्छीबप्राया नपुंपकाः । मह्मदण्डहताये चये च वा ब्राह्मगेहेताः ॥ महापातकिनो ये च परतितास्ते प्रकीर्तिताः । पतितानां न दाहः स्यामनान्लेष्टिनसिप्षंचयः ॥ न चा्ुपातः पिण्डो वा कार्ये श्राद्धिकं कचित् | एतानि पतितानां तु यः करोति विमोहितः ॥ तपतङृच्रदयेनेव तस्य शुद्धिनै चान्यथा "|
परात्र! “ चण्डाहेन श्वपाकेन गोमिधिप्रो हतो यदि । आहिताभिम॑तो विप्रो विषेणाऽऽत्महतोऽपि षा ॥ टोकाभनिना प्र दग्धव्यो मश्रप्तस्कारवनितः। स्पष्टा दग्धा च वोढा च प्पिण्डेषु च परवशः ॥ प्राजापलयं चरत्पश्वाद्धिभाणामनुशापतनम् । दण्ध्वाऽस्थीनि पुनगृह्य क्षीरे क्षाव्येहुषः ॥ खेनाभ्निना पुनर्दाहः खमन्रेण प्रथक्एयक् ”। वषिष्ठ -- ५ जीवन्नात्मत्यागास्कृच्छर दादशारात्रं चरेत्रिरात्रं चोपवपेननिस्य्धि- छेन वापतपता प्राणानात्मनि चाऽऽयम्य जिः पठेदधमषणम् ।
| । अथवेतेन फट्पेन गायनी परिवतेयेत् । अपि वाऽन समाधाय कृष्माण्डेजुषहुयाद्भृतम् । पद्न्यन्महापतकेम्यः सवैमेतेन पयते । भयाऽऽचामेत्। जभ्चिश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृ- तेम्यः। पविभ्यो रक्षन्ताम् । यदह पापमकाषम्। पनपता वाचा हस्ताभ्याम् । पन्यामुदरेण ्िभा । अश्सदवल्-
१ क. 0षिर्नोदकक्रिया । न । २क, गपर्हतो।३ क. श्ण क्षा । * छ, भयेवंते'। ५ क, "द्न्मः ।
११९२ अपराकोपरामिषापरादिद्यषिरवितशीकासमेता-- [ १ तृतीयः--
( आयश्ित्प्रकरणम् ५) म्पतु | यतिकिच दुरितं मधि । इदमहं माममृतयोनौ । पत्ये श्योतिषि जुहोमि खहा । पूर्य मा मन्युश्च मन्यु पतयश्च पन्युकृतेम्यः । पपेम्यो रक्षन्ताम् । यद्रात्रिया पापमकाषेम् । मन्ता वाचा हस्ताभ्याम् । पच्यामुदरेण शिश्ना । रात्रिस्तदवटभ्पतु। यत्किच दुरितं मयि । इदमहं भाममृतयोनो । सूरये ऽयोतिषि जुहोमि साहा" इति ।
विष्णुः--“ उदबन्धनमृतस्य यः पाशं॑िन्वात्स तपतङृच्रेण हष्यति । भात्मनस्स्यागिनां च पंस्कती तदनु पातकारी च पव्येव प्रेतस्य तदूबान्धवैः प्तहा- सुपातनं कृत्वा जानेन वा कृतेऽस्थिप्तचये सवेल- लानात् । द्विजः शुद्रपरेतानुगमनं कृत्वा च्वन्ती- माप्ता्य गायण्यष्टपसहघं जपेत् । दिजप्रेतस्याष्टशच तम् । शरदः प्रेतानुगमनं कृत्वा स्नानमाबरेत् " ।
अयानाश्चकादि परच्युतपायशित्तानि । तत्र माकंष्ठेयः--
«५ ये प्रत्यवतिता विप्राः प्रत्भ्याञ्निजटादितः। अनाशकान्निवृत्ता ये वाञ्छन्ति गृहमेधिताम् ॥ तांथारयित्वा त्रीन्कृच्छरंल्रीणि चन्द्ायणानि वा| नातकमादिस्करिः संस्कृताः इद्धिमाजनाः " ॥
वराश्षरः--“ अनाशकाशिवृत्तस्तु चातुवेण्य व्यवस्थितः । चण्डाः प्त तु विज्ञेयो वजनीयः प्रयत्नतः ? ॥ धंवतैः--“ पन्यस्य दुमेतिः कशितप्रत्यापत्ति मजेत यः । पत कुयोत्कृच्छरमश्रान्तः पण्मापतान्परत्यनन्तरम् " ॥ पराश्र$- जटाभ्निपतने चैव प्रनज्यानशने तथा । अध्यवस्य निवृत्तानां प्रायश्चित्तं कथं मवेत् ॥ ब्रह्मणानां प्रपदन तीथानुगमनेन च । गवां शतप्रदानेन वणौः शुध्यन्ति वै रयः ” ॥ धपः---“ जराग्न्युहन्वनय्रष्टाः प्रत्रज्यानाक्षकच्युताः । विषप्रपतनप्रायश्शख्वाताश्च(च) ये च्युताः ॥
जयिने क-म ------------------------*-------------- कामक १८. नेना । २ छ, प्रावः । ३ छ, भकामका निब" ।
प्रायचित्ताध्यायः 1 याहवस्वयस्मतिः। ११९६ ( भ्रायाित्तप्रक्ररणप्र् ५ ) र्वे ते प्रत्यवापिताः सषरोकविर्गह्ताः ।
चान्द्रायणेन इूध्ययस्तप्तक्च्चूदयेन वा " ॥ असपथंविषयमेतत् । अङ्किरा-- ५ यः प्रत्यव्तितो विप्रः प्रनन्याभ्चिजरादितः | सनाशननिवृत्तस्त गृहस्थत्वं चिकीषति ॥ चारयेत्रोणि कृच्छ्राणि त्रीणि बान्द्रायणानि वा | जातकमादितः प्राक्त पृनःपस्कारमहति '' ॥ चिरकाल पभरायश्धित्तमकुवेताऽवस्थान एतत् । आपस्तम्बः--““ चितिश्रष्टातु या नारी मेहाद्धिचिता ततः । प्राजापयेन शु्यत्तु तस्माद्धि पापकर्मणः "१ भविष्यत्पुराणमू-“ आरूढ) निके धम प्रत्यापत्ति ब्रनेत्तु यः | चान्द्रायणं चरेन्म।प्तमिति विद्धि खगाधिप †॥ भानस्यां प्रलय।पत्ताबेतत् । अथ स्पदमायध्ित्तानि, दक्षः- ५ पाने मेथुनपंपर्गे तथा मूत्रपुरीषयोः । संम यदि गच्छेत शवोद्क्यान्ज्ैः सह ॥ दिनमेकं चरेन्मूत्रे पुरीषे तु दिनद्वयम् । दिनत्रयं मेथुने स्यात्पाने च स्याच्चतुष्टयम् '॥ आपस्तम्ब; --““ मुक्त्वोच्छिष्टर्त्वनाचान्तश्वण्डाहेः श्वपचेन वा | प्रमादार्स्श्चैनं गच्छेत्तत्र कुयादिशोषनम् ॥ गायन्यष्टप्तदस्त तु द्ुपदानां शतं तथा । त्रिरात्रोपोषितो मृत्वा पञ्चग्थेन शुध्यति "” ॥ दातातप--"“ उच्छिष्टस्तु सपृशेद्धिपरश्चण्डारं चेत्कथचन। उष्वरोच्छिष्टस्तु पंस्प्ररय द्विजः सांतपनं चरेत् ॥ जधोच्छिष्टलिरात्रान्ते पञ्चगव्येन शुध्यति " । भुक्तोच््छिषठ उर्ध्वाच्छिष्टः । उत्छष्टमूजपरी षोऽधरच्छष्टः । उश्ना--“ चण्डाटश्चपचस्पृष्ट वि्मृतरे तु कप द्विनः | निराशे विहुव्येत्तु म॒क्तोच्छिष्टः षडाचरेत् "› ॥
१ छ. "शकानि" । २ ऊ. ग्दिभिः ओः । ३ क. "्यावृत्ताः । ४ क. ससश । १५०
११९४ अपराकापिराभिषापरादिल्यविरवितदीकासमेता-- [ ९ तृतीयः-- ( भ्रायश्चिततभ्रकरणम् ५) ब्यापघ्;ः--““ चण्डारोदकपस्एष्टः स्नानेन स विशुध्यते । उच््छिष्टस्तेन -पंस्पृष्टज्ञिरात्रेण विशुध्यति ” ॥ सुमन्तुः--५“ बण्डालान्पतितोश्चिव तथा नाशं रनसछाम् । उच््छिष्टस्तु द्विजः स्पष्च प्राजयपत्येन शुध्यति ” ॥ कश्यपः--““ शप्रकरान्लय चण्डारुमद्यमाण्डरनस्वराः । यद्यच्छष्टः स्पशचेत्तत्र कृच्छं सांतपनं चरेत् ” ॥ आषस्तम्बः-"“ मुक्तोच्छिष्टोऽन्तयनेः सृष्टः प्राजापल्वं समाचरेत् । अर्पोचछिष्टे स्मृतः पादः पाद ाचमने तथा ॥ अर्षोष््िषटो बतेमानमोजन, । ८ एकवृक्षे समारूढौ चण्डालबराह्मणो यदि । फं मक्षयतस्त् प्रायश्चित्तं कथं मवेत् । बराह्मणान््मनुन्ञाप्य प्वाप्ताः सानपाचरेत् ॥ अहोरात्रोषितो मृत्वा पश्चगव्येन शुध्यति । एकश्चाखां समारूढः फठान्यश्नालयपतो यदा ॥ प्रायश्चित्तं त्रिरात्रं स्यात्पश्चगव्येन शुध्यति । चण्डाेन गृहीतं यस्त्वज्ञानादुदकं पिबेत् ॥ त्र शुद्धि विजानीयत्प्राजापत्येन नित्यशाः भुक्तोच्च्छि्टस्त्वनाचान्तो ह्यमेध्यं यदि संसएशेत् ॥ अहोरात्रोषितो मृत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ” । बृहस्पतिः-“ उच्छिष्टोच्छिष्ठसंस्टष्टः शुना शुद्रेण वा द्विनः। कृत्वोपवाप्तं नक्तं च पश्चगव्येन शुध्यति ” ॥ कामकारविषयमिदम् । अकापतस्तु च्छगर्योदितम्-
५५ उच्छिष्टदिचष्टपस्ण्ष्टः लानं येषु विधीयते । तेनैवोचिछिष्टपस्पृष्टः प्राजापत्यं पतमाचरेत् ॥ कमरिरजकं वेने(नोधीवरं नटमे(ए)व च । एमिः स्प्ष्टस्तथाच््छिष्ट एकरात्रं षयः पिबेत् ॥ तैरुच्छिष्टेखिरात्रं स्यादधृतं प्राइ्य विशुध्यति । मुञ्ञानेन तु विप्रेण छष्टा यदि रनस्वखा ॥
शिशुङृच्छेण शरुध्यत्त प्राणायामकतेन च ! । आपस्तम्ब; -- ^“ उच्छिष्टेन तु संसपरटो विशोचस्तु द्विजोत्तमः । उपोभ्य रजनीमेकां पश्चगन्येन शुध्यति ! ॥
प्रायञ्चित्ताध्यायः ] याह्वखयस्एतिः। ( प्रायथित्तप्रकरणम् ५ )
चण्डाखादि विषयपिदम् । हारीतवः--““ महापातकिपंस्परे ानमेव विधीर्यवे । पस्पष्टस्तु यदा खृषटो ब्रह्मकूर्थेन शुध्यति ॥ त्रिरात्तमेकरात्र वा योऽन(प्य)नन्पश्चगम्यकम् । जपंच(अ) प्रणवं प्तम्यगेवं श्ुद्धिमषाप्तुयात् ॥ कृते मूत्रे पुरीषे वा भृक्तोच्छिष्टोऽथ वा द्विनः। शवादिख्ष्टो जपेदेव्याः सहसत स्नानपृषेकम् "” ॥ आपस्तम्ब;--““ विप्रो विप्रेण स्पष्ट उच्छिष्टेन कथचन | आचम्येव तु शुद्धः स्यादिल्याङ्गिरपमाितम् ॥ उदकयास्एष्ट उच्छिष्टो विड्वराहश्च कृकटेः । काकमाजोरक्रम्याद्धिङ्पवापेन शुध्यति ॥ येन केनचिदुच्छष्टो ह्यमेध्यं यदि संसपरेत् । अहोरात्रोषितो मृत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ” ॥ छागणयः--"“ उच्छिष्टः सेस्परशेदिप्रो मचयशुद्रश्ुनो शुचीन् । भहोरात्रोषितः स्नात्वा पञ्चगव्येन शुष्यति ॥ उच्छिष्टः शष्ट आचमेदुच्छिष्टेन खजातिना । नक्तेन चोपवापेन क्ष्रविदृ्वशैने कमात् " ॥ त्नातातपः --“ यस्तु च्छायां श्वपाकस्य ब्राक्षणोऽप्यधिगच्छति । तत्र स्नानं तु तस्योक्तं घृतप्राशो विक्षोषनम् १ ॥ तथा--^“ अन्यनेहेस्तकाषठेन वाप्तप्ता खष्ट एव वा । प्रषास्याङ्गं समाचमदुच्छिष्टस्तु निशां क्षिपेत् " ॥ ओपकायनः--““ सस्रयेन पहैकौन्ती तरनोपकमादिभिः ।
निदध्यादप्मु पाण्यारि न् दुष्येत्तेन वाष्परन् १९]; *
दातातपः--“ कापाछिकानां सेस्परषं स्नानं कृत्वा यथाविषि । प्राणायामशतं कृत्वा घृतं प्राईय विश्युध्यति * ॥ हदक्षातातपा-“ चण्डां पतितं व्यङ्गमुन्मत्ते शवमन्त्यजम् । सतिका सूयिकानारीं रजता च परेयुताम् ॥ श्वकृ्कटवराहांश्च प्राम्यान्संस्पृहय मानवः । सचेरः सिरः स्नात्वा तदानीमेव शुष्यति ॥
9 क. "कन्ते त ।
११९५
११९६ अपराङंपराभिषापरादिदविरचितटीकासमेता- [ ९ तृतीयः-~ ( प्रायदिततप्रकरणम् ५ ) प्रस्तं कारयति या सा सूथिका। अशुद्धान्प्वममप्येतानश्युद्धो यदि संस्पृशेत् ॥ किशराध्यत्युपवापेन भिरत्रेणात्तरेण च "|
उत्तरेण भुक्तो च्छिष्टेनेतयथंः ।
गाग्ये--““ कन्यादश्चखरोषैश्च स्पशे व्यवहिते द्विजः । भचेरे वा सचेरं वा स्नानं कृत्वा विशुध्यति " ॥ सचे प्रतिपूर्ैके । अचैरमन्यत्र । “शुद्र स्पृष्टा निषादं च शुष्यदाचमनादनः। तद्धीनसपरशनात्लानप्राणायामेस्तपोबखात् ” ॥ लानास्पथेस्य शरद्रस्पशिन आचमनं, समथेस्य तु स्नानमेव । अत एव समृयन्तरम्- ५ एडकं कुद्ुटं काकं शधशृद्रान्यावप्तायिनः ¦ दषैतानाचरेत्करम स्पष्ेतान्लानमाचरेत् , ॥ यद्रा सच्छु्रस्पशे आचमनपरसच्छरस्पे लानम् । एृद्धयाब्नवर्कयः -““ चण्डाठ्पुकपम्डेच्छमिहुकापाचिदारफान् । उपपातक्रिनं चैव स्पृष्टा स्नानं त्तमाचरेत् " ॥ संवतैः- “८ कैवर्ममृगयुव्याषपैनिक्ाकुनिकानपि । रजकं च तथा स्पृष्टा स्नात्वेवाकश्षनमाचरेत् "१ ॥ खलातवैव भुञ्जीतेलययथेः। एवं च यद्रजकादिसपर्शेऽशनं तथाधितादिः विषयं द्रष्व्पम् । षटूत्रिशनतात्-“चण्डार्शवस्पशने कृच्छ्रं कुयात् । यानक्षय्याप्तनेषु तिरा" 1 चण्डाङ[शव]स्परैन इति । चण्डालस्य शवत्वमापन्नस्य स्पशच॑न शर्थः । जीवता चण्डारेन सह यानादिषु ्रिराचपिति । तथा- ८ व्रणनन्धनाम्यज्जनविन्लावणरूधिरो त्पादनेषु कृच्छ्रं द्वादशरात्रं चरेत् ?' । व्रगवबन्धादीनां चण्डालं प्रति करणे चण्डारेन बाऽऽतमनि करण . एतत् | आपस्तस्बः- ५ येन केनचिदम्क्तश्वण्डाटठ यदि सेष्एशेत् । उपवापेन चैकेन पश्चगम्येन शुध्यति ॥ तेखाम्यक्तस्तथ।ऽऽचान्तः इमश्रुकर्ममि मैथुने । मूतोचारं यदम कुयादहोरात्रेण शुध्यति ' ॥
प्राय्ित्ताध्यायः ] याहृवरक्यस्प्रतिः। , ` ११९७ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५१
प्रचेताः--“' स्वकये वण्डाहादिकायामिस्पशेने द्विरात्रामोननच्छुद्धिः "। इदः परिष्वङ्गविषयम् । ५ चण्डाष्टो यदि कायस्य रक्तमुत्पादयेत्कचित् । त्रिरात्रेण विशुद्धिः स्यदेकरात्रेण चोत्तरे ” ॥ उत्तरे क्षत्रियादा । तरिरात्रादेकेकस्याहोरात्रस्य हासः । क्रतुः-““ चण्डारस्योचिछिष्टदाने चण्डानृत्तदशेने गीतवादित्रश्रषणे भेषज्यक्रियायां द्विरात्रामोजनेन शुद्धिः। अशुचि दष्ट(ऽ5- दित्यमीक्षेत, प्राणायामं कृत्वा पश्चदश्मात्रिकम् ? । अश्ुचिधण्टारादिः। पराश्चरः--““ श्वपाकडेोम्बचण्डाखान्मिथः संमाषते यदि । द्विजपंमाषणं कुयोत्साविन्नीं वा सकृल्पेत् ॥ चण्डटेन पमं सुप्त्वा त्रिरात्रेण विशुध्यति । चण्डाछेकमर्यां गत्वा पतावित्रास्मरणाच्छुविः " ॥ मिथो ब्राह्मणे! सह संमावेतेयथंः । प्रचेताः--““ चण्डाटगृहप्रवेश्ने चण्डाटेनेव गृहे वृक्षच्छा- यायां वा सहावस्थाने चण्डा एव॒ स्यात् । ब्राह्मणानुदिष्टं षाण्मासिकं प्रायश्चित्तं च्च वा ब्राह्मणस्य चतुखिद्येकमापाः शेषाणाम् "| रोषा! क्षत्रियो वैरयः शद्रः कैवतादिश्च। एषां यथासंख्यं चतुञ्धियेक- भासाः कृच्छ्रा, । उश्नना--“अनिष्टगन्धोपघ्राणश्रवणदकैनेदाहरणेप्वादिव्यदशंनाच्छौचम् "|
अनिष्टानां गन्धश्ञब्दरूपवाक्याना(गा)पुपप्राणश्रवणदश्चंनोदाहरणेष आदि त्यद्शेनाच्छद्धिरिलयेः । ८ चण्डाठ्यर्मपयोगे प्राजापत्यं समाचरेत् । चरे त्रिरात्रं चण्डाछकू पतीयेनिषेवणात् " ॥ धमेस्य संयोग उपदेशः । आपस्तम्बः--““ दृष्ट चण्डाल्पतितो पेध्याकाल उपध्थिते । इक्षेताऽऽदित्यमुद्यन्तं तथोदक्यां मडानि च ” ॥
१ छ. चच्छरं व्राः ।
११९८ अपराकोपराभिधापरादिदविरवितरीकासमेता-- [ ९ पृतीयः-- ( भायधित्तप्रकरणम् ५) परनुः--“ आचम्य प्रयतो नित्यं जपेदशरुचिदशेने | पोराम्मश्रान्ययोत्पाहं पावमानीश्च शक्तितः ” ॥
परान्नर--“ अविज्ञातस्तु चण्डा निवतेद्यस्य वेदमनि । विन्ञाते(तु) रू(रु)पम(स)न्नस्य द्विजाः कर्यरनुग्रहम् ॥ प्रपिवक्रच्य॒तान्धर्मानगायन्तो षमंपाठकाः । पतन्तमुद्धरेयुतं शाज्रद्ष्टेन कर्मणा ॥ दघरा पुतेन क्षीरेण कृच्छं गोमूत्रयावकम् । मञ्ञीत पत्हितो भृत्येखिपष्यमवगाहनम् ॥ यहं तु दघरा भृञ्जीत प्तपिषा तु ध्यहं ततः। क्षीरेण तु ध्यं मोज्यमेकेकेन पुनङ्यहम् ॥ मावदुष्टं न भुञ्जीत मोक्तव्यं गोरस्श्ुतम् । तिष्ठेदिनानि यावन्ति तावन्त्येव समाचरेत् ॥ त्रिपटें तु दभि क्षीरं परमेकं मु पतौपषः। माकर तु मवेच्छुद्धिरारकृटे पकांस्यके " ॥ आकर उत्पसिस्यानम् । आरश्टो रीतिकम् । ५ जटशशोकेन वल्ञाणि परिलयागेन मन्मयम् । कुपम्मगुडकपीप्तडवणं मधुपर्षिषी ॥ हारि कुवीत धान्यानि दचाद्वेहमनि पावकम् । हुताश्चज्वारापतस्पृष्टं शुचि तन्मनुरब्रवीत् ॥ सपुत्रः पहभ्लेश्च कुयाद्राक्षणमोभनम् । गोर्विश्तिं वृषं चैकं ददाद्धिपषु दक्षिणाम् ॥ पुनटैपेन सतिन होमजप्येन वैव हि । अवधारणेन विभ्राणां तत्र दोषो न वियते '” ॥ सखरपकारसंपकं एतत् । संबपैः--“ अन्त्यजः पतितो वाऽपि निगृढो यत्र तिष्ठति । प्म्यम्त्ात्वा तु काठेन ततः कुयांद्विशोधनम् ॥ चान्द्रायणं पराको वा द्विजातीनां विशोधनम् । प्राजापत्यं तु शूद्राणां शेषाणामिदमुच्यते ॥ येखन्न मुक्तं पक्तान्नं तेषामुक्तो विधिक्रमः ” ॥
१ क, "पपन्नः ।
प्रायश्चिक्ताध्यायः 1
याद्बस्क्यस्पृतिः।
८ प्रायकित्तप्रकरणम् ५) भराजाषलय इद्यथंः ।
6८
तेषामपि तु येतं छृच्छरपादो विधीयते | कूपैकपानदुशा य तथा संप्तगेद्षिताः ॥ सर्वीनेवोपवातिन पश्चगभ्येन रो धयेत् । नाछापत्या तथा रोमी मर्मिणी ब्ृद्धण्व वा॥ तेषां नक्तं प्रदातव्यं बाडानां प्रहरद्वयम् । अथवा क्रियमाणेषु येषामार्तिः प्रररथते ॥ शेष पंपादयेत्तेषां विपत्तिने मवेद्यथा ' |
अन्तययनोऽत्र चण्डाङः |
चपि १--- (4
चण्डा निवपतेवत्र गृहे त्वन्त एव वा ।
तस्य त्वन्नं द्विनो मुक्त्वा प्राजापत्यं प्तमाचरेत् ॥ अकामतः सङ्बुक्त्वा कुयादेतद्िनोत्तमः । कामाच्छुद्धिः पराकेण महासांतपनेन वा ॥ चान्द्रायणं पराको वा द्विजातीनां विश्षोषनम् । प्राजापत्यं तु शुद्राणां शेषाणामिदमुस्यते ॥ योऽन्योऽपि यद्धे पक्तान्नं कृच्छर स्यात्तस्य शोधनम् दाष्कान्नमोजने पादमित्याह मगवान्मनुः "” ॥
तथा- ५ तैः स्पृष्टो यदि गङ्कऽननमस्नात्वा विषिवज्टे । विहितो भोजने कच्छः पाने तत्पाद एव तु ॥ चण्डलेन तु संसृष्टं कांस्यभाण्ड पतमन्मयम् । अज्ञानात्कास्यभोजी च मृन्मये जङपानङ्घत् ॥ कांभ्ये मुक्त्वा चरेस्कृच्टरं जछ्पाने तु ङृच्टकम् " ।
कुच्छक; इच्छरपादः ।
स्यवनः--“ चण्डारप्तंकरे स्वमनदहनम् । पवेमृद्धाण्डभेदनम् ।
दारवाणां तु तक्षणम् । शङ्कदाक्तिपुवणेरजतवैददखा- नामद्धिः क्षानम् । कांस्यतास्राणामाकरे शुद्धिः । सोवीरपयोदधितक्राणां परित्यागः । शेषरप्तवधव- सद्वभ्यरक्षणं गोमूव्रयावकाहारो माप्तं॒क्िषेत् ।
` बाख्वृद्धल्लीणामषेप्रायश्चित्तम् ” ।
११९९
१छ@.स्वंनवो"। क, गौरी । 3 क, श्रव |
१२०० अपराकापराभिषापरादित्यविरचितटीकासमेता- { ९ तृतीयः-- ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५)
आ षोडशाद्वाखः । सप्तत्यध्यं इद्धः । चीर्णे भायधित्ते ब्राह्मणभोजनं गोशतं दधात् । तदभावे सवेखप्र्। ` बौधायनः“ चण्डाल्ददीने ज्योतिषां दरीनम् । संमाषणे बाह्मण- पंमाषणम् । स्पशैने स्नानम् । उच्छ्ष्टदश्न एक- रात्रमुपवतेत्। संमाषणे द्विरात्रम् । सशेने तरिरात्रम्। चण्डाठेन पहाध्वगमने सचेठं सानम् ” | आपस्तम्बः--“ बलाद् घीकृता ये तु म्डच्छचण्डालदस्युमिः । अश्रमं कारिताः कमे गवाद्विप्राणिर्हिसनम् ॥ उच्च्ष्टिमाजनं चैव तथा तस्येव मोजनम् । खरोष्टविड्वराहाणामामिषस्य च मक्षणम् ॥ तत्ल्लीणां च तथा सङ्कस्तामिश्च सह भाजनम् | मासोषिते द्विनातो तु प्राजापत्यं विशोधनम् ॥ चान्द्रायणं त्वाहिताभ्नेः पराकस्प्वथ वा भवेत् । चान्द्रायणं पराकं च चरेत्वत्परोषितः। संवत््रोषितः शूद्रो माप्ताधं यावकं पिबेत् ॥ माप्तमात्रोषितः शुद्रः कृच्छ्रपादेन शुध्यति । ८ ऊर्व प्तवत्सरात्कर्प्यं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः । निमिः पेवतसरेश्वापि तद्धावं प्त निगच्छति , ॥ सवाण्येतानि भायधित्तानि यथाशक्ति यथानुबन्धं भलयाभ्याप्तपिक्तया व्य॒वस्थापनीयानि । ५५ हीनवणेस्तु यः कश्चिदन्यनेः स॒ह संवपेत् । परिखं वपनं कृत्वा माप्तमेकं यवा निपत् ॥ रजकी चमेकारी च टुब्धकी पृक्कप्ती तथा । ातुण्यस्य गहे तु अज्ञानाद्यदि तिष्ठति ॥ ज्ञत्वा त॒ निष्कृतिं कुयातपू्ोक्तस्याधरमेव च । गरहदानं न कुर्वति शेषं स्वं तु कारयत् ॥ गृहस्याम्यन्तरं गच्छेच्ण्डाो यंदि कस्यचित् । तस्मद्वेहाद्विनिःपायं मृद्धण्डं तु विवजेयेत् ॥
१ क, भनि । वणेदीनस्तु। २ क. यस्य।
प्रायश्चित्ताध्यायः ] याब्नवरक्यस्प्रतिः। ८ प्रायल्िततप्रकरणम् ५)
रपतपृण तु मद्धाण्डं न यजेत्तु कदाचन । ` गोमयोदकक्मिश्रः प्रोक्षयेत्तु गृहं तथा ॥ चण्डाङश्चपचानां च संकरे समुपस्थिते । जहोरात्रं द्विरात्रे स्यात्रिरात्रं षडहः स्मृतम् ॥ अविज्ञातस्त॒ चण्डाः प्प्ताहं निवपेयदि । तस्माजज्ञास्वोपप्तन्नस्य विप्राः कुयुरनग्रहम् ॥ दचिक्तीरपृतेयुक्तं कृच्छ्रं गोमूत्रयावकम् । प्राश्येत्सह भत्येस्तु माप्तमेकं निरन्तरम् "” ॥ अथ रजस्वलास्पश्षेमायधित्तानि । इदशातातपः-““ उदक्या सृतिका वाऽपि शवान्तयो ्पशेयदि । दिर त्रेणेव शुध्येत्तु इति शातातपोऽतरवीत् ' ॥ शातातपः--““ चण्डालः श्वपचैवाऽपि आत्रयी स्पृहयते यद्वि । त्रिरात्रोपोषिता मृत्वा पश्चगव्येन शुध्यति " ॥ आत्रेयी रजस्वला ।
कश्यप‡-- ^“ चण्डखेन तु संखष्टा कदाचित्ली रजस्वला । तान्यहानि व्यतिक्रम्य प्रयथित्तं समाचरेत् ॥ त्रिरात्रमुपवापतः स्यात्पश्चगन्येन शोधनम् । तां निशां तु ग्यत्िक्रम्य अनाव्रतिां तु कारयेत् ”॥ बृहस्पतिः ““पतितेन शवपाकेन पेष्पष्टा वेद्रजस्वडा । अहोरात्रं ततीयेऽद्वि परता नक्तमाचरेत् " ॥ हृदशाता्पः-“ रजस्वला यदि ष्णृष्टा चण्डाछन्त्यश्चवायपेः । तावत्तिष्ठेननिराह।रा स्नात्वा कारेन शुध्यति "” ॥ असामर्थ्ये सल्येतत् । पराश्चरः-“ एकवृक्षपतमाङ्दो चण्डारोऽय रजनस्वडा । अहोरात्रोषिता मृत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ रनस्वखा तु मञ्ञाना चण्डारदीन्प्णशेयरिं । गोमूञ्जयावकाहारा षड्रा्रेणेव शुध्यति ॥ शक्ता काश्चनं दद्याद्िप्रम्यो वाऽपि मोजनम् » । माङ$ण्दय!- “ उदक्या तु वणी या सृष्टा वेत्स्याहुदक्यया ।
तस्मिनेव।हनि स्नात्वा द्द्धिमाप्रो्परश्चयम् " ॥ ५१
१२०१
१२०२ अपराकोपराभिभापरादिलनिरचितटीकासमेता- [ \ तृतीयः-- ( अयलित्तप्रकृरणम् ५) एतत्सगोत्राविषयम् । तथा च हृद्वसिष्ठः-
"‹ स्पृष्टे भरजस्वछेऽन्यान्यं प्गोत्र त्वेकपूतके । , कामतोऽकामतो वाऽपि सथः स्नानेन शुध्यतः ” ॥ कदयपः--““ रजस्वला तु संषृष्टा ब्राह्मण्य। ब्राह्मणी यदि । एकरात्रं निराहारा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ रजस्वहछा तु संषृष्टा क्ष्रनात्या द्विजोत्तमा । त्रिराग्रेण विश्रुध्येत्तु व्याघ्रस्य वचनं यथा ॥ रजस्वा तु सैसपृष्टा वेश्यय। ब्राह्मणी यदि । पश्चरात्रं निराहारा पश्चगम्येन शुध्यति ॥ रजस्वला तु पेष्पष्ठा शुद्रया बाक्षणी यदि । षड्रात्रेण विशुध्येत्त बाह्मणी कामकारतः ॥ अकामतश्वरेदेव बाक्षणी प्तवेजातिषु ” । विष्णुः--“ रजटा हीनवर्णा रजस्वलां छष्टाऽननं न तावदश्नीयाावत् शद्धा । सवणामधिकवर्णां च सृ स्नात्वाऽश्नीयात् ५। अत्रि; --““ रजस्वछे तु ये नायावन्योन्यं स्पृशतो यदि । पवर प्श्चग्यं स्याभ्रिरात्रमक्तवणेके ” ॥ असवर्णे हीनवणं । ८“ स्पृष्टे रनखलेऽन्योन्यं शूद्रा च ब्राह्मणी तया । कृच्छेण शुध्यते विप्रा शद्रा दनिन श्रोष्यति " ॥ दानेन निष्कचतुर्थाशदानेनेद्थंः । पाकण्डेयपराणे-“ उच्छिष्टेन तु पंशष्टा कदाचित्ज्ली रनख्वढा । यवन्न शुद्धिमाम्रोति नाश्मीयात्तवदेव त्” | रजोनिमिाश्षो चनिषटत्तिः शुद्धः । “ उच्छिषटांश्च द्विजार्तीस्तु रजःली यदि पषरेत् । लवोच्छिष्टे त्वहाराघ्रमूधवोच्छिषटे श्यहं क्षिपेत् "' ॥ साबो पृत्रा्त्सगेः । तत्छृतमाज्चोच तदुच्छिष्म् । व्याघ्रः--^“ रज्वा तु पंसा श्वनम्बुकसरेः कचित् । निराहारा भवेत्ताषद्यावत्स्नानेन शुध्यति " ॥
_ वु समयदिषयम् । अत्राप्यसामरये बोषावन आह-- __ समथविषयम् । अत्राप्वसापर्थ्ये बोधायन आह-
#* भत्र संधिराष्रः।
~----र----~----------------~-~-~-----~~--~~-~~-~---~--~~-~------
न्डदेदासािमसिनदनमी
१ क. मूत्रस्लावः। २ छ. हदमस' ।
प्रायश्चि्ताध्यायः } याहवरक्यस्पृतिः। १२०३ ( प्रायित्तप्रकरणम् ५)
““ रजस्वला तु पशष मभ्यक्रुक्घरपुकरेः । शभिः स्नात्वा क्तिपेत्तावद्यावचन्द्रस्य दशनम् " इति ॥ धरचेताः--“ रजस्वला स्पशेच्छरानं प्रमादा्दि किचित् । उपोष्य रजनीमेकां पञ्चगव्येन शुध्यति ॥ दौपायनः--“ रघा तु सशष्टा शुना चण्डाटराप्ततरः । पश्चरात्रं निराहारा पञ्चगभ्येन शुध्यति " ॥
बृस्पतिः- "“ शुद्योच्छिष्टया खृष्टा दाना वा दयहमाचरेत् । अहोरात्रं तृतीयेऽद्धि परतो नक्तमाचरेत् "” ॥ २९२ ॥
बिरुद्धपायश्धि्तसंनिपातपरसङ्गे तद्विरोधपरिहरार्थं यत्करप्यं यशानु्तनि- ष्कृतिकेषु पापेषु करपनीयं, वव मयमाह-
देशं कां वयः शक्तिं पपं चपिक्ष्य यनतः ॥ प्रायश्चित्तं प्रकल्प्य स्याद्यत्र नोक्ता च निष्कृतिः २९३॥ एकस्मिभ्िपित्ते गरुलघुरूपानेक्वेकरिपिकपायश्िसपाप्तौ देश्ादिकमवेक्ष्ष परिषदा तयवस्थाः करप्याः । यः प्रायधित्तविशेषो यत्र देषे कारे षा परयु- ल्यपानः कतारं नाशयतीति शेद्कंयते स तत्र नोपदेश्यः। यथा-जण्टोपषासो दिषदेशषे परहाश्षिशचिरे च काठे । तथा वेयोऽप्यपेक्ष्यम् । अन्यथा यथना शक्यं तद्वाश्डृद्धयोः करप्यपानं तो निपातयेत् । तथा क्तः शक्तिरपि व्यषस्थापिका, यतो यृषाऽपि कश्चिषिपत्तोद्रेकादिना परतिबद्धतपःश्क्तिः पराकाचनुतिषटन्व्या- पथते । अत एवाऽऽह दारीतः- «५ यथावयो यथाकां यथाप्राणं च ब्राह्मणैः | प्रायश्चित्तं प्रदातव्यं वृद्धानां रोगिणां तथा ॥ न तेन शुद्धिमाभनोति येन प्रागेर्वयुज्यते । आर्तिं वा महतीं याति नवै तद्रतर्मदिक्ेत् ॥ तस्मात्कृच्छमथाप्यर्थं पादं वाऽपि विधानतः । ज्ञात्वा बाब कां प्रायश्चित्तं विधीयते " ॥ विष्णुः--“ अश्षीतियस्य वर्षाणि बाख वाऽप्यूनपोडशः । प्रायञ्ित्तारपमरैन्ति जियो रोगिण एव च "|
१७. हा व्राः ।२ ड. बावेश्य । १६ क. शक्यते । “छ. रकाः । ५७, वय्ोऽप्य । ६ क, भाषरेठ् । त ।
१२०४ अपराकापराभिषापरदिदययनिरचितरीकासमेता- [ ३ तृतीयः- ( प्रायधित्तग्रकुरणम् ५) अङ्गिराः“ उनेकादशवषंस्य पश्चवषीत्परस्य च । चरेद्गृरः सुषदराऽपि प्रायनित्तं विशद्धये '" इति ॥ प्रायधित्तपापं छषु गुरु वेत्यवे्ष्य तदनुसारेण पभरायधित्तमपि रधु गुर वा करष्यम् । तथोक्तं गौतमेन- ५ एनति गुरुणि गुरूणि छभुनि छधृनि " हति । पापस्य च गुरुत्वं कामतः सप्र्ययं साभ्यास्मनुष्ठितस्य नायते, तद् दण्- गौरवास्सातिश्चयाश्च निन्दाथवादाट्धोकगहोतिश्चयाच्च । एतच्च यनव आवा- रातद्विषयसकरस्पृतिशान्ञावधारणरूपात्करप्यम् । तथा यत्न विषये निष्कृति; पायधित्तं शाह्काररनोक्तं तदपि देशकाराधपेक्षया करटप्यम् । तन्न निमि. ससंबन्धितेन करपयितव्यस्य निष्छतिशेषस्य स्वरूपं सामान्यतः प्रदृश्यते । तत्र गौतमः-- ५ तस्य निष्क्रयणानि जपस्तपो हाम उपवापो दानम् " शति | नप्यं च तेनेवोक्तम्- ५५ उपनिषदो वेदादयो वेदान्ताः सक्च्छन्दःसु संहिता मधू- न्यघमषेणमथवंशिरोरुद्रा पुरुषसूक्तं रार्जनरोहिणे पतामनी बहद्रथंतरं पुरुषगतिमेहानाम्न्यो महविरानी(न) महादि- ना(ाेकील ज्येषठपतान्नामन्यतमं बहिष्पवमानं कृष्माण्डानि पावमान्यः प्ताविन्नी चेति पावनानि "| तथा-““ पयाततता शाकमक्षता फठमक्षता प्रयृतियावको हिर- ण्यप्राश्नं सोमपानमिति मेध्यानि पवित्राणि » | तथा--“ सर्वै शिरोच्चयाः पवी: क्लवन्त्यः पण्यहदास्तीथीनि चिनिवासा गोष्ठपरिस्कन्धा इति दक्षः, । गोष्ठं गोस्थानं) तद्रमनमागेः परिस्कन्धः । तथा--“ प्त्यवचनं बरह्मचयै स्तवनेषुदकोपस्पशेनमार््रव- खताऽनाशक इति तपाति, हिरण्यं गौर्वाप्रो मूमिरश्वस्तिा धरतमन्नमिति देयानि । तथा--““ सवत्परः षण्मासाश्चत्वारल्यो द्रावेकश्वतुर्विशत्यहो द्वादशाहः षडह ह्यहो ऽहारात्र इति काः । एतान्येवानादेश्े विक. -१@. "ति । तथाप्राः) २ क. (लकृत। ३ छ. "कृतेरशे'। ४ क. निष्करियमाणा।
५ क. वेद्वेदान्ताः। ६ छ. "जरौ? । ७ छ. येषं षा । ८ क, वरहिष्पाष । ९ क, (वमाना । १० क्, त्कन्द्ः। त । ११क, "त्राः षः
प्रायथित्ताध्यायः ] ` याङ्ञेषस्क्यस्प्रतिः। १२०५ ( प्रायधिक्तप्रकरणम् ५) स्पेन क्रियेरमेनति गुराणि गुरूणि धुनि ठधूनि कृच्छराति- कृच्छ्चान्द्रायणमिति प्रायश्चित्तम् " इति ॥ २९३॥
उक्तानि पतितानां पायथित्तानि, संप्रति तत्पबन्धिभिस्तान्पति यत्कार्यं तदाह-
दापी कम्मं बहिग्रामानिनयेयुः स्वबान्धवाः॥ पतितस्य वहिः कयः सवेकार्येषु चेव तम् ॥ २९५९ ॥
दासी बन्धवाश्च पतितस्य कुम्भं नट्पृणं ग्रमादहिननयेयः । तत प्रशेति तं पतितं सर्वकार्येव छौकिकवेदिकेषु षिः युः । तेन सह न संष्य- वहरेयुः । बान्धबग्रहणं संबन्धिमात्रपरिग्रहायम् । तेन विद्यायोनिसंबन्धाष स्व निनयेयुः । तथा च गोतमः ५५ तुस्य विद्या[गर]योनिपबन्याश्च संनिपत्य प्तवण्युदका- [दी]निप्रेतकार्याणि कु्ैः। प्नं चास्य विपयस्ययुः । दः कर्मकरो वाऽवकरात्पात्रमानीय दाप्रीषयसपुरपित्वा दक्षिणामुखः पद विन्य(पय)स्यदमुमनुदकं करोमीति नाम- ग्राहं ते सरव॑ऽन्वारभेरन्प्राचीनावीतिनो मक्तरशिखा विद्यागुरवो योनिपंबन्धाश्च वीक्षेरन् । अप उपस्पृश्य ग्रामं प्रविशन्ति । अत उर्व तेन प्ंमाष्य तिष्ठदेक- रात्रं जपेत्साविश्र ज्ञानपव चेत्रिरात्रम् " इति । अस्यार्भः-पो राजघातकस्वादिना हेतुना लयाञ्य रक्तस्तस्य विघाग् ङनाचायीदीन्योनिसंबद्धान्मातापष्मातुरादींश्च पुत्रादयः संनिपलय पेल- यित्वा तेभ्यस्स्यागकारणमावेय तेरन॒पताः पुत्रादयः सपिण्डाः सवांणि पिण्टोदकश्राद्धारीनि जीवन्तमेव तमुदिहय छृत्वा पात्रे चास्य याज्यस्य छते विपर्यस्येयुः परास्येयः । कथमिलपेक्षित आह-दाप्तः कमकरो वेदादि । दास उक्तलक्षणः । कमकरो भरलयः। तयोयः संभवति सोऽवकरात्पुराषस्था- नादश्विपाज्रमानींय दासषटात्ततपात्रपदकेन परयति । तदितर; पादन
क (ष क
दक्षिणापरखोऽगरं देवदत्तमनुदकं करोमीति पथस्येत् । तं पयस्यन्तं लयाञ्यस्य
% प्रविशेयुरिति मिताक्षरायाम् ।
१ क, "यणादीनि प्राः । २ ङ. "यरन्स्वनाः । ३ क, विष्क्यः । » छ, अद्धाव । ५७, "निपा । ६ छ. संनिपात्य । जछ तेविप।
१२०६ अपराकापरामिषापरादिदयबिरविवरीकासमेता- [६ तृतीयः-- ( प्रायश्चि्तप्रकरणम् ५) सपिण्डाः पृग्रादयः प्राचीनावीतिनो पुक्त्षिखा अन्वारभेरन् । विचगुरषा योनिसषन्पाधान्यी तरन् । ततः स्नाला प्राप परविशति । अत ऊध्वैमदहाना- तेन सह संभाष्य सावित्रीं जपल्दोरान्र तिष्टत । जानातु निरात्रमिति । वतिष्ठ- ५ वेदविष्धावकरद्धयानको त्तमबणेवगेपतितास्तेषा पात्रनि-
नयनमपाघ्रपतकरादङृरस्नं पात्रमादाय दापोऽप्तवर्णापुत्रो
वा बन्धुरपदशो वा गुणहीनः पतम्येन पदिनापवृत्ताग्रा-
न्द्ीछठोहितानुपस्ती्यपतिपूणपदाऽसमे पात्रं निनयेत् ।
निनेतारं चास्य प्रकीये केशाञ्त्तातयोऽन्वाठभेरन्नप-
प्तम्यं कृत्वा गृहेषु सवेरमापयेरन् " ।
अस्याथः-अयथाविपि यो बेदमधीतेऽध्यापयति बा स वेदविष्ठाषकः; । शद्रयाजकः भरसिद्धः। उत्तमवणा ब्राह्मणास्तेषां वगः समूृहस्ततः पतिका शरह्महाद यस्तेषां तानद्य पात्रस्य निनयनं न्युनीकरणं कायम् । अपात्रसंक- रात्कुरिसितपाप्रसमृहाद त्स्नं खण्डं पाजमादाय दासोऽसवणीयाः शृद्रायाः पुत्रो वाऽन्यो षा बन्धुरसद्शोऽपवर्णो गुणदीनोऽपवृत्ताग्रांरिछिमाग्रा्दीहितान्षा- त्वादिरक्तान्दभीनास्तीयं सव्येन पादेन जकपूर्ण पाघ्रमस्मे पतिताय निन- येत् । निनेतारं च पतितङ्नातयः ृतापसन्या निनयनक्रारे स्पृशेयुः । ततः स्वगुहस्थिताः स्वैरं यथेच्छं धमादिकार्यं परतिपधेरन्निति । शरेषु सैरमाप्ये- रभितिषचनसापथ्यार्पात्रनिनयास्पुरा पति[त]हातीनां पर्मादिष स्वैरापसि- नौस्तीति गम्यते । मनुः--““ पतितस्योदकं कायं सपिण्डैनान्धवेनेहिः । निन्दितेऽहनि सायाहे ज्ञातर्िविग्गरुप्तनिषौ " ॥
श्ङरिखितौ--““ पतितामिशस्तदुषटातमकुठक्षयकरस्य वा तस्य गुरो- बान्धवानां राज्ञश्च पम्षं दोषमनुषूयाप्य तममिमाष्य पनः पुनरवस्थां छमस्वेति । पत॒ यथेवमप्यनवध्थित- मतिः स्यात्ततो भिन्नपात्रमादाय पूर्णमपां पामूनाम- पप्तव्यं कृत्वा वामपादेन दक्षिणां दिशमभिमुखं न्युढजयेत्पाघ्रमपपरव्यं इत्वा पवित्रोदकं शौच- माप्तीरन् । अपपाश्नितस्य रिक्थपिण्डोदकानि व्याव- तने । पंमाषणपतहापनम्यवहारान तेन सह कुयात् । कृत्वां वप्तनानुगां गायश्चं जेत् ॥ २९४ ॥
१ क, "संस्कारा" । ९ कृ, पुनरः । ३ क, (त्वा सवनानुगोः।
प्रायञ्जि्ताध्यायः 1 याह्नषरक्य्पृतिः। १२०७ ( प्रायसित्तब्रकरणम् ५)
कि च~ चसितत्रत जायते निनयेरत्रवं षटम् ॥
जुगप्सेरत्र वाऽप्येनं संपिबेयुश्च सवशः ॥ २९५ ॥ तरिमश्वरितप्रते कृतपायथित्ते समागते सर्वे सपिण्डा नवं धरदमद्धिः एणं कुमे जदादये निनयेरन्मक्षिपेयुः । अत उर्ध्वं न जुगुष्तेयुने गर्हेरन् । पस्युव सर्वशः सर्वेषु कार्येषु पंपिषेयुः संव्यवहरेयुः । वसिष्ठुः--““ पतितानां तु चरितानां प्रत्युद्धारोऽषाप्युदाहरम्ि- अग्रे ऽभ्युद्धरतां गच्छेत्क्रीडश्निव हप्तजनिव । पश्चात्पातयिता गच्छेच्छे चाजनिष रुदज्निव ॥ जआचार्यमातृहन्तारस्तत्परपादादपयाव्या एतेषां प्रत्यापत्तिः पृणोदघदत्मवृत्ताद्वा काश्चन पप्र म(मा)हेय षाऽद्धिः प्रयित्वाऽऽपहिष्ठीयामिक्ष- , मर भिपिश्चेयुः। सवे एवामिविक्तस्याम्युद्धारः पुत्रजन्मना व्याख्यातः °` । अयमधः- पतितानां तु श्दादपतितानां च तपायथितानां पत्युखारः परिग्रहः । तत्र चोद्धरतामग्र॑पये हषेवांधोद्धता स्यात् । पातयिता तु जघन्यो भवेद्विषादवांश्च । आचायोदीनां हन्तारः पीटौकतरस्तेषां प्ेसादादेबाष- गतयाञ्वा भवन्ति । यायं पापम् । तत तेषां पतितवस्म्यद्धारो न कायैः । असति पुनराचार्यादिमसादे चीणेवतानां परिभावमस्युद्धारः कायं एव । एतेषां पतितादीनां प्राप्ति; प्रयानयनं नट्पृणाध्दालवत्तस्लोतसो षा काश्चनपात्रपपि षां मानिति(ति)कपद्धिः पूरयित्वा “जपो हि ठा इयेवमादि- भिकररिमिरेनमुद्धरणीयममिषिश्चेुः। तथाऽभिरिक्तस्य परत्युद्धारः पृत्रजन्मना व्याख्यातः । जनातकमीदयः संस्कारा यथा पुत्रस्य क्रियन्ते तथाऽस्य बन्धुभि। कार्यास्ते चैकदेशर्फठे द श्यत्वात्तन्बेण स्युरिति । गौतपः--“ यस्तु प्रायश्चित्तेन शष्येत्तपतिज्जुदधे शातकौम्ममयं पात्र पण्यतमाष्द्रदात्प्ज्लवन्तीम्यो वा पूरयित्वा ततः परमेतं खपयेयुः । भयास तत्पात्रं दचुप्तत्पतिगूह्य जकेच्छान्ता द्योः शान्ता एथिषी शान्तमन्तरिकषं शिवमन्तर्तं यो
१ क. ्दापवित्राद्रा कथंचन पात्रं यवाः। २ क. (डपीडाकतरस्ते तेः। ३७. प्रमादा । चक, रिमिव०।५९, वा शानतः । ९४७. "कालतन्नः ।
१२०८ अपराकापराभिषापरादियविरवितयीकासमेता- [३ तृतीयः-- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५) रेतसतमिह गृह्णीय मिलयेतेयजरभस्तरत्समन्दीभिः पावमा- नीमिः कृष्माण्डेधाऽऽञ्यं जुहुयात् । रहिरण्यं ब्राह्मणाय दद्यात् । गां चाऽऽवार्याय । यस्व तु प्राणान्तिकं प्रायश्चित्तं प्त मृतः शुध्येत् । पर्वण्येव तस्िञ्चुदकादिप्रेतकर्माणि रयः । एतदेव शान्त्युदकं ` पर्वेषुपपातकेषु"" इति ॥ २९५ ॥ पसामुक्तं विधि स्रीष्वतिदिशमाद- क क कन ५4 (® करर पतितानामेष एव विधिः घ्वीणां प्रकीतितः ॥ वासो ग्रहान्तिके देयमन्ने वासः सरक्षणम् ॥ २९६ ॥ सीगापपि पतितानामेष एव पर्वोक्तं एव परिल्यागपत्युद्धारविधिः । विधीयत इति विधिः क्रियाकलापः कायः । इयांस्तु विशेषः-- परिलयक्ता- नामपि स्लीणां शहसंनिधी निवास आख्यो देयः । तथा ताभ्यो जीवनायानं परिधानं च रेक्षणसाहितम् । अत्रापत्रादमाह वसिष्ठः- “ चतक्लस्तु परित्याज्याः रिष्यगा गुषूगा च या | पतिघ्नी च विशेषेण जुङ्धितेपगता च या ॥ भतेकषिष्यगा गृरुगा पितरगा श्वश्रुरगा । जुङ्गितः परतिरोपनः ॥ २९६ ॥ उक्ता ब्रह्महत्यादयः पुंसां क्लीणां च ये पातिलयहेतवः । संप्रति ब्ीणामेष ये पातिल्यहेतवस्तानाह-
नीचाभिगमनं गभेपातनं मतर्हिंसनम् ॥ विशीषपतनीयानि ्ीणामेतान्यपि धुवम् ॥२९५७॥ नीचो हीनवणः शद्रः । तस्याऽऽभमिमुख्येन कामतो ब्राह्मण्यादीनां गपनं नीचाभिगमनं) स्वस्य च गभेस्य ब्राह्मणस्यापि रागात्पातनं स्वभर्श्च ब्राह्म- णस्यापि दसनम् । इ्येतानि स्रीणां विशेषतः पतनायानि | स्रीणामेषेतानि पातिल्यकरारणानीलयथः । न चेतान्येव रितु ब्रह्महयादीन्यंपि [इति ]गक्म- पीत्युक्तम् । धुवं भामाणिकमेतदित्यथेः । यत्त बसिहठनोक्तम्- ५ त्रीणि ल्ियाः पातकानि रोके धर्मविदो विदुः । मतुंवंधो भ्रूणहत्य। स्वस्य गर्भस्य पतनम् " इति; तत्र श्रुणहलयाशम्दः सकरुपातित्यकारणोपलक्षणाथः ॥ २९७ ॥
१ छ, -यादि्येः । २ छ. रक्षिणः ३ क. “स्याप्यरा० । * क, “न्यपील्यु।
प्रायधित्ताध्यायः] याब्नवस्कयस्प्रतिः। १२०९ ( प्रायित्तप्रकरणम् ५)
५५ जुगप्पेयुनं चाप्येनं संपिबेयुश्च पर्वशः ! । इत्यस्यापवादमाह- रारणागतवारुघ्रीरहिसकान्संपिवेत्न तु ॥ चीणत्रतानपि संदा कृतघ्रपहितानिमान्॥ २९८ ॥ शरणागतादीनां दन्त॒न्यातकान्कृतघ्नंश्च दतपायश्वित्तानपि न संपिबेम संव्यवहरेव् । न॒ चासंव्यवहारे परायधित्तानथक्यम् । पापक्षयकरत्वेन तस्यायवस्वात् । यत्च कामतो व्यवहायेस्तु षचनादिह जायत इटयुक्तं तदेत- अतिरिक्तविषयम् | मनु--“ नटघ्राश्च कृतघ्नांश्च विशुद्धानपि धर्मतः । रारणागतहन्तशच खहन्तं्च न संवपतत् ' ॥ ‹ विद्ुद्धानपि धमेतः " इति वचनात्पापक्षयप्रयोजनतां द्खीवधादिपायषि- तस्य दरयति ॥ २९८ ॥ एवं परासङ्गिकपभिधाय प्रकृतस्य ‹ जगुप्पेरत्त च।प्येनम् › इत्यादेवेचन" स्यायेश्ेषमाहइ- घटेऽपवजिते ज्ञातिमध्यस्थो यवपं गवाम् ॥ प्रदु्यासथमं गोभिः सच्छतस्यं सह करिया ॥ २९९ ॥ ‹ चरितव्रत आयाति ' इत्यत्र घट ।पवजेनमुक्तम् । तसिमिञ्मपवजेने ते चरित- व्रतो ज्ञातिमध्यस्थो गवां यवसं प्रासं प्रदद्यात् । पद्यवरसं चरितव्रतदत्तं यदि गाबोऽश्न्ति ततोाऽसो गोभिः सत्कृतः प्षीणपापतया प्रतिपादितो भवति । तस्येवं गोभिः सत्छरृतस्य बन्धुभिः सह क्रिंयासंब्यवहारो युज्यते । अन्यथा तु प्राय्ित्तक्रियव पनः काय । अत एव हारीतः- ८ स्वशिरपा यवप्तमादाय गोम्पो दद्याद्यदि ताः प्रतिगृह्णीयुरयेनं प्रवतेयेयुः ›› इति । इतरेषां नेदयथाद्रम्यते ॥ २९९ ॥ यान्युक्तानि ब्रह्महलयादिष प्रायश्चित्तानि तानि परिषदनुमतानि सनित कायीणि नान्ययेत्याह- (कः १
विख्यातदोषः कुर्वीत पषदोऽनुमतं व्रतम् ॥
१ ड. 'न्संवयेभ्र।२ द. सतः। ३ क, संपिषेत् । वि" । * ह, शत्य दि खक्तिया। 9५५
१२१० अप्राकोपराभिषापरादिलविरचितटीकासमेता- [ १तृतीयः- ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५ १ विषयातोऽनेकसिद्धो दोषो यस्य स विख्यावदोषः; । स उक्तरक्षणाया, परिषदो यदनुमतं संमतं चतं भायथित्तं तत्कुवींत, न पनः श्ाक्लार्भनिणैयनि- पणतया स्वातनू्पेण । अत्र च येनाविदितोऽपि यो दोषः सिध्यति, सतेन विङ्गातो व्याख्यात इस्युच्यते । ततश्च ॒वबिदुषाऽपि विख्यातदोषेण परिषवु- पस्थानं काय, यस्य तु प्रायधित्तस्य निर्दृशः परिषदा प्रतिषिद्धो यथा ^^ ब्रीणि प्रथमान्यनिर्द्हयानि 7? इति 1 तथा पनुरपि- ८८ मतिपुवेमनिरदहयं प्राणान्तिकमिति स्थितिः "” इति, तन्न विखू्यातदोषेणापि विदुषा स्वातश्रयेणं व्रतमस्यू(त्युष् कायम्। यदाह ‹ पतितो ह्यात्मानमृद्धरिष्यन् ` इति प्रकम्प शङ्खः- ५५ स्वयँ व्रतमसभ्युपगम्य चीरवस्कख्वाप्ता अघःश्ायी ” इत्यादि । यत्र वरतादेशो न प्रतिषिद्धः) तत्र विषुषाऽपि परिषदुपस्थानं कायभेव । अक्राङ्किराः- ५ कृते निःसेश्ये पपि न मृञ्जीतानुपस्थितः । मृञ्ञानो वधेयेत्पापे यावन्नाऽऽख्याति पषदि ॥ पचै वाग्यतः स्नात्वा ह्िन्नवाप्ताः स्तमाहितः । पषद्ाऽनुमतस्तत्त्वं सर्वे विस्यापयन्नरः ॥ उपस्थाय ततः श्चीघ्रमातिमान्धरणी ब्रनेत् । गृव्रिश्च हिरप्ता चैव न च किंचिदुदाहरेत् ॥ ततस्ते प्रणिपातेन दष्ट ते समुपस्थितम् । विप्राः च्छन्ति किं कायमुपविरर्याम्रतः स्थितम् ॥ किंते कायं किमथवा शं मगयपे द्विन। तत्वतो ब्रूहि तत्सवं पलं हि गतिरात्मनि ॥ यदि वक्ष्यति सलं त्वं नियतं प्राप्स्यपते श्रुमम् । यद्यागतोऽस्यप्तत्येन न ते हद्धिस्तु कर्हिचित् ॥ तस्मान्न वाच्यमनरतं सद्धिषमेविचक्षणेः | तसिननिवेदिते कायं उत्तार्य हि प्त कार्यवान् ॥ तसिमनुत््ारिते विप्रे येऽपि स्युर्षमपाठकाः | ते तथा तत्न जस्पेयुविमशेन्तः परस्परम् ॥ यथा शालेषु यच्चोक्तं यच्च सानु्रहं भवेत् । विमृरय परेषत्सवं प्रायश्चित्त प्रकल्पयेत् ॥
१ छ. “त्ायतो । ३ कृ, "ण न त्रतमभ्युह्य । 3 क, द्देशेन । ४ क, धूयागतः । ५ छ, वं कमः }
प्रायशित्ताध्यायः 1 याहवस्क्यस्पृतिः। १२११ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
यथाकारं यथादेशं यथाकायोन्तरं मवेत् | पषेदोऽनुमते चेव कार्थिणश्च बलनम् ॥ भरतं पापमाप्ता दैवात्पूर्वकृतेन वा । तरविद्यमुपपर्ेते चतुर्विद्यमथापि षा ॥ न दीयते जतं यावत्कभेणा मनप्ता गिरा । गोत्राह्मणरितिे युक्तो त्तं तदव$येस्तद। ॥ कृत्वा पाप न सूञ्ञोत त्रिरात्रमहुरेव वा । कुयाद्राह्मणदुशरूषापाप्रदानादू्तस्य तु ॥ उत्थाय पषदामेकः भधावयेत्त्यथाविपि । सर्वेषां निधित्तं यच्च यच्च प्राणान्न पातयेत् "!॥ कायान्तरं हद्धमातापितुशरुभरुषादि । देव!--““ पापकृतखक़ृते पापं कृत्स्नमाख्याय पंषदि । ततः स्नात्वैव याचेत् निष्ठि तस्य कर्मेण: ! ॥ तच पपेदोऽनुमतं व्रते यथा ग्राहं तयोपरिष्ादक्ष्यते। यप; ~^“ गवाह्विकं देवपूजा वेदाम्याप्तः पतरित्छुवः ॥ नाश्यन्त्या् पापानि महापातकजान्यपि । शृदाणां पापिनां चेव प्वादं नेव कारयेत् ॥ पवादस्तु न कतव्य ल्लीमिवां तैः कदाचन । ब्राह्मणेनैव कतेम्य उत्पन्ने प्श्ये सति » | सवादः संभाषणम् । परीचिः-“ मस्मगोमयगेष्ठषु शायने प्तिकतासु च । पतितत्रात्यचण्डाटल्ञीश्रद्रानमिमाषणम् | त्रिः स्नानं कारयेत्निलयं ध्यानं जप्यं पुराचैनम् । या यस्याभिमता छोके देवता तां स्तमचेयेत् ” ॥ र्ह्स्यत्रतपाद-
जविस्यापितदोषस्तु रहस्यत्रतमाचरेव् ॥ ३००॥ अविख्यापितोऽपरकाशितः स्वदोषो येन सोऽविख्यापितदोषः । स स्वथ.
न
# न विद्यतेऽय शोकः क. पुस्तके ।
१ क, प्रकादो। २३क, "त चतुः । ३ छ. णवधे युक्तो। * छ, चेत्तदा । ५७, भन भिद्यात- ।
१२१२ अपराकरौपरामिषापरादिल्यविरचितरीकासमेता- [ १ तृतीषः--' ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) मेव बिद्र्तया रहस्यप्रायित्ताधिकारविषितं वतं रिचित्संभधायाऽऽचरेत् । परिषदुपस्थानमिह नास्ति, विर्यातदोषविषयत्वेन तस्य विहितत्वात् । दोषोत्पादकसापग्रीवबहिभूतेनापरिङ्गातत्वमविर्यातस्वं यत्र रहस्यप्रायधित्- विषिः। तेत्र च विदुष एवाधिकारः। तदुक्तं चतुर्बिरतिमते- ५ आहिताप्ने्िनीतस्य वृद्धस्य विदुषोऽपि वा| प्रायश्चित्त रहस्याक्तं पू्वीक्तमितरस्य तु ” इति ॥ ३०० ॥
इदानीं रहस्यपायधित्तविशेषानाद- त्रिरात्रोपोषितो जप्ता ब्रह्महा त्वघमषणम् ॥ अन्तजरे विश्ुभ्येत्न द्वा गां च पयस्िनीम्॥ ३०१) भरात्रं यावत्कृतोपवासथतुर्येऽह्वि अघमपणनं दृष्टं सक्तृतं वेदे. तदानुष्टुभृचां तयं भावदत्तदेवताकं जके निपप्रसकरश्ररीरषिजैपेत्। अन- न्तरं गां पयस्तिनीं बहुक्षीरा विभाय प्रदाय ब्रह्महा कुष्यति ॥ २३०१॥ अपरमप्याह- रोमम्यः स्वाहेति हि वा दिवसं मारताशनः ॥ जरे स्थित्वाऽमिज॒हयाचसारश्शिदृष्टताहु तीः ॥२०२॥ अथवा दिवसं समग्रं पारुताश्नो निरक्ना भृत्वा रात्रि समग्रां जके स्थित्वोदित आदिले जनखदत्तीयं लोमभ्यः स्वाहेदयष्टानां मन्राणामेकेकेन मघ्रेण पञ पथाऽऽहुतीत्रह्महत्याशुद्धिकामो जुहुयात् । एतत्मायधित्तनिमित्ते ब्रह्मवपे ॥ ३०२ ॥ त्रिरात्रोपोषितो हसा कृष्माण्डीभिर्टेतं शुचिः ॥ सुरापः स्वणहार च रद्रज।पी जरे स्थितः ॥ ३०३ ॥ सह ख२।१अ१ त मुच्यत गररतलपगः ॥ गदया कमण।ऽस्यान्ते एथगभः पयस्वन ॥ २०५ ॥ रहसि सरां ष्टं यः पिबति स निरात्रोपोषितः सलानानन्तरं कुष्माण्डा भिक्रंम्िः “ यदेवा देवहेडनम् ” इत्येवमादिभिराञ्यं लौकिकेऽप्रां हुत्वा १. त् । तत्रर । २ ड, ध्येतगांदहवाच। ३ क. "न पुरष्रस्"। *कृ. छ. ले
सुच्ताऽभि । ५ क. छ. भुत्वा। ६ इ, कूदुमाण्डः | ७ क, “मःप्ये ज । छ, जापे जः। ८ छ, “जपे तु ।
प्रायथित्ताध्यायः ] याह्नवर्क्यस्परतिः। १२१३ ( प्रायशित्तप्रकरणम् ५ )
दुविरपापो भवति । ब्राह्मणखणेहारी पनच्िरात्रोपोषितोऽन्तजेके स्थित्वा सुद्राम् "नमस्ते रुद्र मन्यवे! इलयेवपादिकानेकादशानुवाकाञ्ञपित्वा शचि; स्यात् । तथा गुतरपग्िरात्रोपवासान्ते सातः सदस्सश्ीर्षेति सूक्तस्य नपीरः स गुरुतसपगमनपापान्पच्यते । जापीति ता्स्छारयप्रययावुद्राणां पुरुषसूक्तस्य च जपो मरनःपरितोषं यावदभ्यसनीयः। अस्य च कृष्पाण्डहोमादेः कमणोऽन्ते सुरापादिना पयस्विनी गोर्दैया ॥ ३०३ ॥ ३०४ ॥
श्दानीं मपहापातकेभ्यो यान्यरपपातक्रविषय।णि रहस्य॑मायथित्तवतानि तान्याह-
प्राणायामशतं कायं सर्वपापापनुत्तये ॥ उपपातकजातानामनाद्षटस्य चव हि ॥ २०९ ॥ उक्तलक्षणानां प्राणायामानां शतं सर्वेषां पापानामपपातकजातानापुपपाव- कस्रकानामनादिष्स्य च स्वक्ञास्चे प्रायधित्तविधिष्न्यस्य च पापस्यापनुस्षये क्षयाय कायम् । प्रतिपापं च प्राणायापश्षतस्याऽऽदटत्तिः कायां ॥ १०५ ॥ मि च- जाकाराभिष्टतं सोमस्ङिरं पावनं पिबेद् ॥ कृत्वा तु रेतोविण्मूत्रप्रशनं च दिजोत्तमः॥ ३०६ ॥ रेतोविष्पूत्राणापन्यतमं भक्षयित्वा शतदृतवः प्णवेनाभिष्ूतपभिमचितं सोमस सोमरसं पाचन शुद्धिकरं पिबेत् । सछरदमतिभक्षण एतत् । काम. तोऽम्यासे वा स्पृत्यन्तरोक्तं द्रष्टव्यम् । तदुपरिषटादरप््यते ॥ १०६ ॥ अपरमप्याह-
क त १ ॐ
निशायां वा दिवा वाऽपि यदज्ञानकृतं भवेद ॥
त्रिकारुसंध्याकरणात्तससव संप्रणश्यति ॥ २०७ ॥
यद्मतिपुतरैकमरपकं पापं राज्ञावहनि वा छृतं स्यात्तत्सवं मध्यंदिनादिशा- लज्नयविहिततध्यानुष्ानासणरयति । अनर च संध्याश्ब्देन प्रकरणान्तरविहितं सेध्याकमे प्रतिनिदिश्य तस्य पापक्षयकरत्वं विधीयते, न पनः सध्याकप- कस्य कमान्तरस्य । तथा सति संध्याशब्दस्य स्वाथहानिः स्यात् । न चैवं सति सध्याकमणो नियत्हानिः शङ्कनीया । सस्य सवेदा
~--~-+------- -- -- - --- “~~ ~~ ~ ~~~ --*= ~~~
१ छ. द्रा नम । २ छ, "स्यत्रः। ३ ट, ^त् । त्रैकाल्यं" ।
१२९५ अपराकोपराभिषापरादिल्यनिरचितरीकासमेता- [ ३ तृतीयः- ( भ्रायधित्तप्रकरणम् ५)
पापक्षयकापमनाया; सभवात् । यद्वा सयोगप्थक्सेन निदलयकाम्यत्वयो; सेमबात् ॥ २०७॥ एवं प्रतिपापं प्रायश्ित्तविकशेषा उक्ताः । संप्रति सषारणान्यपा(न्पा)पक्ष- योपायानाद- शुङ्गियारण्यकजपो गायत्र्याश्च विरोषतः ॥ स्वेपापहरा एते रद्रकाद्शिनी तथा ॥ ३०८ ॥ ¢ विश्वानि देव प्तवितः इत्याधा ऋचः शुक्रिया वाजसनेयकपरसिद्धा। अर. ण्याध्येयं ब्रह्माऽऽरण्यकरं तयोजंपो गायन्रीजपश्च चिशेषतः पापविेषपपेक्ष्य सेरुयारपत्वभूयस्त्वयुक्ता एते जपाः प्रयेकं सवेपापक्षयकराः । तथा खकाद्- शिनीं रद्रसंक्नकानामेकादशानामनुबाकानां समाहारो जप्यमानः सषेपापक्षय- करो वेदितव्यः । शुक्रियादिजपश्च प्रतिपापं भेदन कार्यो न हु सदत् ॥ १०८ ॥ अपि च~ यत्र यत्रतु संकीणमारमानं मन्यते हिजः॥ [ ष्य के ; ट, ® तत्र तत्र तिरहोमो गायन्यावतनं तथा ॥ ३०९ ॥ यत्र॒ यत्न विषये सरकीणेपतितादिसंकरवन्तमात्मानं दिनो मन्यते,
€
तत्र तत्र ॒तिकेदोमः काये; । गायत्याश्चाऽअवर्पनपभ्यासः । तिरुहेमे व्याहृतयो पत्राः ।
५ न गायज्या पमे जप्यं न म्याहतिप्तमं ईतम् " । इति शाख्रान्तरदशेनात् । तथा च संवर्षः- ५ महाग्याह्टतिमिर्होमस्तिचेः कार्यो द्विजन्मना । उपपातकशुच्यथं प्तहस्रपरिपंख्यया "! ॥ अतश्चोपपातकसंकरविषयताऽस्य गम्यते ॥ ३०९ ॥ किंच-
वेदाभ्याप्तरतं क्षान्तं महायज्ञक्रियापरम् ॥ न स्ष्ञ्चन्त।ह पापानि महापातकजान्यपि ॥ २१०॥
१ ह, (हरः प्रोक्तो ' । २७. श्या वाचनंतः ।शछ.जप्ये। च्छ. हुते । ५ ड. "यारतम् ।
भ्रायश्चित्ताध्यायः 1 याब्नवस्क्यस्मृतिः। १२१५ ( प्राय्िततप्रकरणम् ५१
वेदस्य अहणाप्ययनायेविचारगुणनजनपरूयापनरूपेऽभ्यासे रत॑ सवदा वतेमानं क्षान्तं छृतापराधं प्रल्यप्यनपकारिणं, पश्चमहायज्ञानष्ठानं परं परयो. जलनं यस्य सत॒ पहायञ्गक्रियापर एनं पहापातकजान्यपि पापानि न स्पृशन्ति न तत्र घतेन्ते, कि पुनरन्यानि । तस्मान्पहापातकव्यतिरिक्तं पाप- क्षयं संकरप्य बेदाभ्यासरतेन भवितव्यमिति तास्पयांयेः ॥ ३१० ॥ क च- वायुभक्षो दिवा तिष्ठद नीताऽप्पु सूयद्छ् ॥ जप्ता सदस्तं गायज्याः शयुद्धित्रह्यवधाहते ॥ ३११ ॥ वायुभक्षो वायोरन्यतिकिमप्यमक्नयन्दिवा तिष्ठिन्नापविशेत् । राज्निषप्सु नीत्वा सृयदक्सर्योदये सति गायत्रीसहख्लजपं योऽनुतिष्ठति तस्य ब्रह्मच धव्यतिरिक्तस्य पापस्य शुद्धिभेवेत् । अथ स्मृखन्तसोक्तानि रहस्यपायधि- तान्यनुक्रमिष्यन्ते । तत्र यमः- ८८ रहस्यक्रुते रहस्यमेव कतेग्यम् ” | विष्वापित्रः-““ प्रकाश उक्तं यत्किचिर््िशो भागो रहस्यके | त्रिरद्धागः पष्टिमागः कल्प्यो जात्यादयपेक्षया ॥ अविद्यापितदीषराणां पापानां महतां तथा । सर्वेषां चोपपापानां शुद्धि वक्ष्याम्यशेषतः ॥ प्राणायामेः पवित्रश्च दानैहोमेजपैसथा | विनियुक्तेः प्रमुच्यन्ते पातकेभ्यो न सशयः ॥ पवित्राणि सृक्तानि। प्राणायामाः पवित्राणि व्याद्तीः प्रणवं तया | पविन्नपाणिरापतीनो क्म्यतेद्रदय नेल्यकम् ॥ अवतेयेत्सदा धुक्तः प्राणायामान्पुनः पुनः| जारामाग्रान्नाम्रांश्च तपस्तप्यत उत्तमम् ' ॥ बाषायन!-- “८ विधिना शालेन प्राणायामान्प्माचरेत् । यदुपस्यकृतं पापं पभ्द्यां वा यत्कृतं मवेत् ॥ बाहुभ्यां मनप्ता वाचा श्रोत्रत्वश्ाणचक्षुषा "| तरसवं नाश्षयेदिति हेषः।
१क. छ. ०्वा नीता रा्धि। २७. भिसो भागः)
१२१६ अपराकोपराभिधापरादिल्यविरचितटीकासमेता-- [ १ तृतीयः-- ( प्रायश्चित्तप्रकरणम् ५) तथा- ५ श्रोधत्वखराणमनोव्यतिक्रमेषु त्रिभिः प्राणायः शराध्यति । दराद्रासक्ीगमनमोजनेषु केवटेषु पएयकए्थक्तपताहं सप्त पपत प्राणायामान्ारयेत् । तथाऽमक्ष्यामोञ्यापेयानाद्यप्राञनेषु। तथेवापण्यविक्रयेषु मधुमांपृतद्वाद शतेरडाक्षाङ्वणर- पानवर्जेषु यक्चान्यद्प्येवं युक्तं स्यादर्षमापं द्वादश दवादश प्राणायामान्धारयेत् । अथ पातकेषु पतनीयवर्नषु यथान्यदप्येवं स्यात् । द्वादशचाषमाप्तान््ादश द्वादश प्राणायामान्धारयेत् "१ । मनुः--““ प्म्याहृतिकाः प्प्रणवाः प्राणायामास्तु षोडश । अपि भूणहनं मापतात्पुनन्त्यहरहः कृताः ” ॥ सबेभहापातकापनोदनमेतद् । अश्र च तत्कार्यापरया तद्ध्मरछोमि इति न्यायात्यकाशपायधित्तधमां प्रह्म चयं सत्यवरचनाधाश्रयनहषिष्य द्य! भाप्नुवन्ति । ५ कोत्पं जप्त्वाऽप इदयेतद्वातिष्ठं च तृनं प्रति । पारहित्यं इद्धवत्यश्च सुरापोऽपि विद्कुध्यति "” ॥
कौत्सं इत्तेन श्म्ू-“ अप नः शोडाचदधम् » इद्येतदषट्ैमापरेयं गायत्रं “५ प्रतिस्तोमेभिरषप्तम् '' इत्यादिकं वसिष्ट तृचमोषस्यं त्रेष्रम॑ जपित्वा, तथा “ महित्रीणाम् " इति तृचं सलयधृतिवारुणिदृष्टमादिलयं गायत्रम् “ एता न्विन्द्रम् '' इति शुद्धवत्यस्तित्र रपेन्योऽनुष्रम आङ्किरसतिरधिष््टाः । एतानि जपित्वा सृरापो विद्ुध्यति । षोडकश्षसरख्याकशात्र जपः कायः ।
८५ प्क्रजप्त्वाऽस्यवामीयं शिवसंकस्पमेव च | अप्त्य सुवण तु क्षणाद्धवति निमेङः " ॥
८८ अस्य वामस्य परितस्य होतुः" इति सृुक्तमोषस्यं दीधतपोरष्ठं द्विपयाश्रकं अष्टमम् । ‹ पञ्चपादं पितरम् ' ' साकंजानां सप्तथम् " ‹ यद्रायत्रे जि › ‹ सक्त धगमा; › ‹ गौरीर्मिमाय › इति जगत्यः । ' तस्याः समुद्राः ' इति विष्टरपङ्कि- वैश्वदेवम् ” ‹ यजञम्रतः › इत्यादिकं षडुचं मनोदे (देवलं अष्टमम् ।
तथा-““ हविष्पान्तोयमम्यस्य नतमंह इतीति च । जप्त्वा च पौरुषं सूक्तं मुच्यते गुरुतल्पगः ॥ क हविष्पान्तमजनरं खर्षिदि » इ्येकोनर्विश्तिल्िष्रमो वामदेवपृधन्वग्ष््टाः
१ छ. भमनोमो। २क, चं स्यादृद्रादशा्धमासान्द्राद्शद्राद्शम्रा'। ३ छ, तकप" । ४ क. राभा ई ।
प्रायश्चितताध्यायः ] याह्वट्क्यस्प्रतिः। १२१७ ( प्रायश्चित्तश्रकरणम् ५)
सूयेदेश्वानरदै दे)बल्याः। “न तमंहो न दुरितम्” इत्यट्च सृक्तं पाभदेवमं(पत्रा)हो- भचा षटं वेश्वदेवं तस्याऽऽचयाः सप्तोपरिष्टादबृहत्योऽन्त्या ्रिषुप् । “इति वा इति मे मनः, घ्रयोदशचेमेनद्रं रेन दृष्टं तदै(हे)वलयं गायत्र सूक्तं सहस्रशीषा पुरुषः, शति पुरुषसूक्तं षोडशचे साध्यनाडायनदृषटं पुरुषदै (दे प्रलयं तस्यान्लया बिष! अनुष्टभाऽन्याः । हविष्पाङ्गायादीनां जपः षोडश्तवः कायैः ।
तथा--““ एनतां स्थृढमक्ष्माणां चिकरषन्नपनोदनम् ।
अवेत्यचं जपेदब्दं यिकचेदमि्तीति च "! ॥
^“ अवते हेडो वरुण नमोभिः" इति वारुणी । आनजीगर्वि्नशेपष्ा त्रिष्टूष् । ‹ यत्किचेदं वरुण › इति वसिष्ठा वारुण निर् “ इति व। हृति मे मनः " इति पूर्वोक्तमृष्यादि।
तथा--“ प्रतिगृष्य प्रतिग्राह्यं भुक्त्वा चान्नं विगार्हेतम् ।
जपस्तरत््मन्दीयं मानवो मुच्यते उयहात् " ॥
अप्रतिग्राह्यं प्रतिषिद्धपतिग्रहं सुरादिपतिषादिसंवन्धि गवाद्यपि। विग. तमभ्नं लक्षुनादि । ^ तरत्मन्दी धावति ' इति चतुश्च सूृक्तमवस्सारच््ं पवपमानसोमदे(दे)वलयं गायत्रम् ।
तथा-“ सौमारोदर त॒ बह्मना माप्तमम्यस्य श्ष्यति ।
खवन्त्यामाचरन्स्नानमयम्यमपि वऽप्य॒चम् » ॥
« पोमारद्रा घारयेथाम्?” इति चतुद शमाङ्गिरसं भारद्रानष्टं सौमासैद्रदैदे)- वलयं र्भम् । “८अयेम्यं वरुणं मित्थं व» इति चिष्प्पा(प्पोजन्याजत्रिष््टा बारुणी ।
तथा --“ अन्दाषमिन्द्रमियेतदेनस्ी सप्तकं नयेत् ।
अप्रशस्तं तु कृत्वाऽप्सु माप्तमाप्रीत भेन्नमुक् › ॥
५८ इन्द्रं मित्रं वरुणमश्िमृतये ” इति सप्नचं सूक्तं कत्सं वैश्वदेवं जागतं त्िष्टबन्तम् । अप्रशस्तं मूत्रपुरीषरेतसापुतसगमप्पु कत्वा मासं मेक्षमुगासीत । कायान्तराणि परित्यज्य वर्तेतेत्य्थः ।
८ मचः श।कठहोमीयेरञदं हुत्वा प्रतं दिनः । पुगवप्यपहन्तयेनो जप्त्वा वा नम इत्युचम् ”' ॥
५५ देवङ्कतस्थनपः ” इत्याद्याः श्ाकलहोमीयाः षण्पन्नाः । ^ नम इदुमं नम आविवाप्त '” इति वैश्वदेवी भिष्वाङ्गिरसमारद्राजष्ष्टा । यत्र परणान्तिकं भायश्चित्तं बर्स॒गर ।
ह ^)
१ क. वामे । २छ, णीति । ३ क, 'रौरेणद्रः। ठक, वा ह्च । १५३ .
१२१८ अपराकापराभिपापरादिलविरचितटीकासमेता-- [ १ तृतीयः-- ( प्रायश्धित्तप्रकरणम् ५, ) ५ महापातकपंयुक्तोऽनुगच्छेदराः समाहितः । अभ्यस्याब्दं पावमानीभेक्षाहारे विध्यति " ॥ पाषमान्यः; “सादिष्ठया'' इत्यादयो “ यत्ते राजन्कृतं हविः ” इत्पेतदन्ता! । अस्यन्तगुखतरमहापातक विषयं चेतत् । तथा--“ अरण्ये वा त्रिरभ्यस्य प्रपन्नो वेदपंहिताम् । मुच्यते पातकैः सवैः पराकेः शोधितन्जिभिः # ॥ इदमपि पूर्वेण सपानविषयम् । ५ ऽयं तुपवसेद्युक्तन्जिरहऽम्युपयन्नपः । म्यते पातकैः सरवैजैप्त्वा त्रिरघमर्षणम् "! ॥ अन्न पके परतिसानं भिरघपरषणजपः । ५ कऋहकप्ताहितां त्रिरभ्यस्य यनुषां वा परमाहितः। साज्नां वा सरहस्यानां सवेपपिः प्रमृच्यते ॥ यथा महाहृद प्राप्य पर टाष्टो विनश्यति । तथा दुश्चरितं सव वेदे त्रिवृति मजति ॥ ऋचो यजूषि चाग्याणि सामानि विविधानि च। एष ्ेयन्जिवृद्धेरो यो वेदैनं पत्त वेदवित् " ॥ आदं यञ्रयक्षरं ब्रह्मेति प्रणवाभिपरायम् । शङ्कि सिता--'“ ह्महा तरिरश्नोपोपितोऽन्तजैटेऽवमरषग त्रिरावर्तयेत् । गुरुतरपगः पवित्रमृषमं सुवणस्तेयी रुद्राध्यायी सुरापो मध्यह कूष्माण्डेषेतहोमे कुयात् । हिरण्यसतेनश्चतसमि- हिरण्यवणाभिरात्मानमम्युक्षय हिरण्यमप्सु निदध्यात्१\ यमः“ जय सुरापः कण्ठमातरमुदकमवतीयं सुतप्तोमस्य प्रसतिमादायो- करेणामिमचय पिवेत् । ततोऽप्मु निमज्य मानस्तोक्यां पठेत्। तस्मत्पूता मवति * । ५८ मा नस्तोके तनये मा न आयौ” इति मानस्तोक्या कृत्सष््ठा राद्री जगती । ब्ाह्मणघ्ुवणेस्तेयं कृत्वा हिरण्यं शाखायां प्रकिप्य म्रीवामान्र- गुदकमवतीयाप्पु निमञम्य चतपमिर्हिरण्यव्णामिरात्मानम- भ्युक्ष्य मानस्तोक्यया श्रीन्प्राणायामान्कृत्वा तदेतस्मात्पषा. पूतो भवति । अथ गुरुतस्पगमनं कृत्वाऽघमषणमन्तनेे
१छ, त्रिवृति । २ क, ^ति-। दश्च य“ । ३ क, यी सु । ४ क. ण्यं रिलाश्ायां ।
प्रायथिताध्यायः 1 याह्वट्क्यस्प्रतिः । १२१९ € प्रायशित्तप्रकरणम् ५१
त्रिरावल्यं तदेतस्पात्पापात्पूतो भवति । जय ब्रह्महत्यां कृत्वा प्राची वोदीचीं वा दिशमुपनिष्करम्य प्रमूतेनेन्धनेना्िं प्रज्वा स्याघमषेणेना्टपहक्तमाहुतीरजहुयात् । तदेतस्मात्पापालपूतो मवति । आ्यमत्र हविः । पातकोपपातकमह।पातकौभि(तिपातकानामन्य. तमप्तनिपातेऽघमषेणमेव जपेत् ” । बोधायनः“ अथातः प्वित्रातिपवित्रस्याघमर्षणस्य कल्पं व्याष्या- स्यामः-- ग्रामात्प्राचीं वोदीची वा दिश्ञमूपनिष्कम्य ल्नातः शचः शुचिवाप्ता उदकान्ते स्थण्डिलमुपरिप्य सकृत्छि नेन वाप्तप्ता प््पपुतेन पराणिनाऽषमषणं स्वाध्यायमधीयीत । प्रातः शतं मध्याहवे शतमपरिमितं चोदितेषु . नक्षत्रेषु प्रसतियावकं प्राश्नीयोदज्ञानकृ- तेभ्यो ज्तानङ्तम्यश्चोपपातकेभ्यः पक्ठरात्रात्परमु- च्यते । द्वादशरात्राद्भणहननम् । गुरुतस्पं सुव्ण- स्तेयं ुरापानमिति वजेयितवैकार्वहातिरात्ात्तान्यपि तरति स जयति, प्षैक्रतुफटमाभोति, सवेषु वेदेषु चीणैत्रतो मवति, स्वेषु तीर्थेषु स्नातो मवति, सथैवेदेषु ज्ञातो भवति आ चक्षुषः प्क पुनाति, कमारम्मा अस्य तिष्यन्ति ! इति । दौधायन\-- “ उपपातकेभ्यो यानि महानिति महापातकेभ्यश्च यानि न्यूनानि तानि सर्वाण्यपि द्वादशरात्रा द्प।हति । एकरिक्ञातिरात्रान्मह।पातकानि ”। अङ्गिराः--““ एकादशगुणान्वाऽपि रुद्रानावत्यं धर्मवित् । मह पपेरूपस्फृष्टो मुच्यते नात्र पंश्ञयः ॥ सुरापो यदि वा चोरो भ्रूणहा गुरुतसपगः । मुच्यते सवेपापेस्तु रुद्रस्तु सततं जपन् "' ॥ शातातपः“ मदं पीत्वा गुरुदारां शच गत्वा स्तेयं कृत्वा ब्रह्महत्यां विधाय । मस्मच्छन्नो मस्मशय्यां शयाने रुद्राध्यायी मुच्यते सवेपपैः " ॥
9 कं, ्कानाः। २ क, ध्यात् । ज्ञानहृतेभ्य" । ३ क, "रात्यन्तराण्यपि ।
१९२० अपराकापिराभिधापरादिलयबिरवितदीकासमेता-~- [ ६ तृतीयः-- ( प्रायद्धित्तप्रकरणम् ५) यप“ मण्डं पावमानं च जपन्पक्षमुपापितः। नाङ्येद्रद्यहत्यां च वसिष्ठवचनं यथा ॥ इन्द्रं मित्रमिदं पृक्तं समित्रं म(माधुच्छन्दपम् । पुरापान्प्रमुच्येत पावमानजपेन वा ॥ ५ अञ्चिमीे पुरोहितम् '” इत्याम् “ इन्द्रं विधा अवीवृधन् " ह्येव गैसहितं सप्च पापुच्छन्दसम्। हो ना(नः)शेपं नाप्तदस्यं कौत्सं स्तेयविनाश्षनम् । जपेद्वाऽप्यस्यवामीयं पावमानमथापि वा ॥ कुन्तापं वाटलिल्यांश्च निवित्परषान्धुषाकपीन् । होतन्रदरांस्तथा जप्त्वा मुच्यते सवेषातकेः ॥ दशप्रणवगायज्याः प्राणायामश्चतैनिभिः। मुच्यते ब्रह्महत्यायाः किं पुनः शेषपातकेः ॥ धृतं तिखान्वा समिषो हत्वा देवक्ृतारिभिः । अप्सु वा नियतो जप्त्वा तद्हेव विशुध्यति ॥ यर्त्किचेति वारुणीमन्त्े जपन्रवेपपेः प्रमृच्यते * । वसिष्रुः--“ सर्वेषामेव पापानां संकरे समुपस्थिते । अमभ्याप्तो दङ्प्तादस्रो गायञ्याः शोधनं परम् ” ॥ गायश्यनुरृत्तौ शङ्खः“ सुवर्णस्तेयकद्धिप्रा ब्रह्महा गुरुतसपगः । सुरापश्च विश्यध्यान्त रक्षजापान्न स्यः ॥ हता देवी विशेषेण स्वेकर्मषनाशिनी । सवैकामप्रदा देवी वरदा मक्तवत्टा ॥ पुतयुक्तेसिछवेदं हुत्वा तु सुसमाहितः ॥ पापात्मा लक्षहामेन पातकेभ्यः प्रमुच्यते । अभीष्टं छोकमाम्नोति तथा पापविवनितः '” ॥ मनुः-““ सहस्नङृत्वस्त्वम्यस्य बहिरेतत्रिकं द्विजः । महतोऽप्येनतो मापाच्वचेवाहिर्विमुच्यते ” ॥
विग्ामात् । त्रिकं सव्याहूतिसावित्रयात्पकम् । हारीतः--“ प्रणवो व्याहृतयः पतावित्री वेति पतावित्रं पवित्र येन संमैपपिभ्यो विमुच्यते । शतं जप्त्वा
१ कृ, "तं विल्वान्वां समिः । २ छ, सप्तपाः ।
प्रायचित्ताध्यायः ] यात्नवल्क्यस्पृतिः। ( प्रायश्िक्तप्रकरणम् ५)
तथा --
तथा- यपः-- ^ तथा--^
अश्िः-- ^“
माप्तासपूतो मवति । दश सहस्राणि जप्त्वा
्वपृतात्मा मवतील्याहुः # । हंसः दुचिषदिति विमं पवित्रं यन सकैपापेभ्यः प्रमु- च्यते । अप्तु जपेदूघृतं तिखन्मिधो वा जहूुयात् । आदित्यं वोपतिष्ठेत पुतो मवति ' । आ कृष्णेनेत्यादित्यमपतिष्ठन्पवपूतात्मा भवति "” । ओकारायुतमभ्यस्य तदैव विदुध्यति "१ । अथ चण्डालक्रुले नटकठे मो्टिककुले दाभ्मिकामिशस्तप- तितकुऽन्यदिमिन्वाऽमोज्यपापकमकृटे प्रतिगृद्य क्षुधितो मुक्त्वा वा म्रामात्प्राचीमुदीर्च। वा दिज्चमभिनिष्करम्य एथिव्यां श्च देशेऽप्पु परिष्ठवमानस्तरसछमन्दौजेपेत् । ओंकारपुर्विका व्याहृतीगो तस्मास्पापाप्पूतो मवति । मातरं मगिन। गत्वा मातृस्व्तारं स्नुषां पखीं वाऽन्यद्रा$- गम्य(म्या)गमनं कृत्वाऽघमषणमन्तजछे तरिरावत्यं तदेतस्मा- त्पापा्पूतो मवति । गोहत्यां खरीहत्यां राजन्यवैदयहत्यां न्याप्तापहारं कन्यादूषणे कत्वा ग्रामात्प्राचीं वोदीचीं वा दिश्ममिनिष्कम्य प्रमूतेनेन्धनेनाधिं प्रज्वाल्य गव्येन घ॒तन व्याहतिमिराहुतिप्तहस्तं ज॒हयात् । गायन्य्टप्हस- मावत्याऽऽदित्यं प्रक्षमाणश्चतखमिरिरण्यवणामिरास्ानं प्रोक्ष्य वामदेव्ये त्रिरावर्त्य तदेतस्मात्पापात्पूतो मवति । चण्डाटी पृक्ष मित्रकछठत्रं वा गत्वोपस्प्ररय वामद्व(ग्योन वा त्रीन्प्राणायामान्ृत्वा तदेतस्मात्पापात्पूतो मवति । रेतोमूत्रपुरीषप्राशनं कृत्वा र्ङनपलण्डुमञ्जनकलुम्मी- कादानाममक्ष्याणां मक्षणं कृत्वा हसम्ामङ्क्षटश्वपकरसगा. छमा ्तमक्षणं कृत्वा ततः कण्ठमात्रमुदकमवती्यं शुद्धव- तीभिः प्राणायामं कत्वा व्याह्तिमिरूरोगमुदकं षीत्वा तदेतस्मा[त्पापा |तपूतो भवति " | रजनीपादं ध्यानमेव समाचरेत् । तसरं तदपरं ब्रहम तवितुः। समक्ष्यमक्षणादपेयपानादकार्यकरणादशेषतो मुच्यते । वामदेवे(व्य) त्रिरावल्यं मुच्यते बरह्महत्यया ।
१२३२१
१ क, "कर्मिकु"। २ क, भमातरतीचीं बो*। ३क, "ह संवितः। भ. ।
१२२२ अपराकोपराभिषापरादिल्यविरचितटीकासमेता- { ९ तृतीयः- ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
अय॑ त इन्द्रसोमेति जपित्वा कन्यादुषी च शुष्यति । सोमे राजानं वरुणमिति जपित्वा विषद्गरदाभिदाश्च मुच्यन्ते । उदु स्यं जातवेदक्षमिति पप्तङृत्व आदित्योष- स्थानादिह कृतैः पूर्वक श्च पिधच्यते "|
यप?--““ अपेयं पीत्वाऽमक्ष्य॑मक्षयित्वा स्नात्वोपस्पहयपमेण त्रीन्प्रा- णायामान्कृत्वा गायत्यष्ट शतमावत्ये तदेतस्मात्पुतो मवति ” ।
अषमः सापविश्षषः
चतृिशतिपतात्-“ महाग्याहृतिभिरहोमसितढेः कायं द्विजन्मना । उपपातकश्चुध्यय सहस्रपरिपख्यया ॥ न तथा वेद्जापेनं सवेपापान्यपोहति । एेहिकामुष्मिकं पापं प्व निरवरोषतः ॥ पञ्चरात्रेण गायत्रीं जपमानो व्यपोहति " । विष्ठः--“ पतवेवेदपवित्राणि वक्ष्याम्यहमतः परम् । येषां जपश्च होमश्च पृयन्ते नात्र संशयः ॥ जघमभपणदेवकृतं शद्धवल्यस्तरत्माः । वुष्माण्ड्यः पावमान्य।ऽपि विराजं मृत्युखाङ्गलम् ॥ मद्रा म्याहृतयो दुगा महादोषविनाशशिनी । प्रायश्चित्तानि वक्ष्यामि विख्यातानि विशेषतः ॥ समाहितानां युक्तानां प्रमद्विषु कथं मवेत् " । भतं च सत्यं चा(चे)त्यघमर्षणं त्रिरन्तर्मठे जपन्पर्वस्मा- त्पापात्परमुच्यते । आऽयं गोः पभिरक्रमीरिदयेतामचं त्रिरन्तजैले जपन्पवेस्मात्पापास्प्रमृच्यते । हप: शुचि. षदित्येताम्चं त्रिरन्तजले जपन्पवेस्मा[साषा]स्पम्- च्यते । अपि वा गायत्रीं पच्डोऽधरच॑शः प्तमस्तामिति न्निरन्तजैटे जपन्पवस्मात्पापात्परमुच्यते "” |
विष्णुः-“८ अथातः सवैवेदपवित्राणि मवन्ति । येषां जपेश्च होमेश्च द्विजातयः परपिभ्यः पृयन्ते । अधघमरष॑णं देवक्कतः । शुद्धव- त्यस्तरत्समन्दी धावति । कष्माण्ड्यः पावमान्यो दुगाप्ता-
१ क. “न पापानि दहति द्विजः । यथा सावित्रजपेन सवेपापान्ग्यपोदहति । वसि' १३ छ. क्ष्यामो विः।३फ, "ते। द्रपदादिषेन्मुमुचान दयेः।
प्रायश्धित्ताध्यायः ] यात्तवरक्यग्भरतिः। १२२३ ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) 9
विन्नी अमिषङ्गाः पदस्तोमा व्याहृतयो मारुण्डानि रेन्- साम पुरुषतरतं मा(मा)प्तमच्छिङ्गा बाहस्पत्यं वाक्पृक्तं गोपू- कमश्वपूक्तं मध्वृचः सामनी चन्दरशुद्धेः शतरद्वियमथवै- हिरल्जिसुपणे महात्रतं नारायणीयं परुषसुक्तं प्रीण्या्थ- दोहानि रथतरं चा्चिततं वामदेन्यं बृहच्चेतानि गीतानि पुनन्ति जन्तुं जातिस्मरत्वं ङमते य इच्छेत् ,› | हारीतः-““ दत्वा ठोकानपीमांखरींलिः पठेदघमर्षणम् । यथाऽश्मेषावभूथस्तथा तन्मेिरन्रवीत् ॥ रदरैकादशिनीं जप्त्वा तदैव विदाध्यति । घृतं तिखान््मिघो वा जुहुयादेषङ्ृतस्य वै ॥ अप्प वा नियतो जप्त्वा तदहेव विध्यति । विरे विमं शुद्धं त्रिमधु च्येष्ठप्ताम च ॥ अप्रतिरथमशस्तोमीयं कयाङ्मीयं मनोमापूक्तमेव च। त्रिमुपणं सुपर्णं च प्रलङ्गं मत्युखाङ्गटम् ॥ अथवेरिरोऽथ भोमं वा वामदेव्यमथापि वा। आदित्यपक्तं वाक्पूक्तं भरीपृक्तं सवसंमितम् ॥ वाकरपूक्तं विविधं चेव सवंपापप्रणाशनमिति । अथ शारीरं पवित्रम् । यदह रव्या पर्दा पापमकार्षं विष्णुमां तस्मादेनपो विश्वान्पश्चत्वंहप्तः । यदह राच्या वोपस्थेन पापमकार्ष प्रनापतिमा तस्माद्रेनतो विश्वान्मुच- त्वहः । यदह्ना राज्या वा पायुना पापमकार्षं मित्रोमा तस्मादेनपतो विश्वान्मुश्चत्वहमः । यदह राञ्या वा पाणि. म्यां पापमकाषिमिन्द्रो मा तस्मादेनसो विशवान्मु्वत्वंहसः। यद्वा राज्या वा वाचा पापमकार्ष्गिभी तस्मदेनपतो विश्वान्मुशचत्वंहप्तः । यदह रात्या वा जिहूया पापम. काषेमापो मा तस्मदरिनपतो विश्वान्मश्वन्त्वहप्तः । यद्वा राज्या वा प्राणिन पापमकाषं ए्थिवी मा तस्माद. नपतो विश्वानमुश्चत्वंहप्तः। यदह्का राज्या चक्षुषा पापमकार्षं
१७. नि चन्दर । २ क, चन्द्रंशुद्धकर। ३ छ. विराजं। * छ. कन्याञ्युः। ५ क, मृडलाः।
१२२४ अपराकोपराभिधापरादियबिरचितदीकासमेता -- [ ६ तृतीयः- ८ प्रायथित्तप्रटरणम् ५} सूर्यो मा तस्मादेनसो विश्वानमुश्वत्वहप्तः । यदा राभ्या वा श्रोज्ञाभ्यां पापमकाष पजन्यो मा तस्मादेनसो विश्वा- ममुशचत्वंह्ः । यदङ्का राज्या वा त्वचा पापमकार्षं वायुमा त्मदेनपो विश्वान्मृश्चत्वंहप्ः । यदह राञ्या वा मनप्ता पापमकार्ष चन्द्रो मा तस्मदेनपो विश्वान्मुश्त्वेहप्तः। यदह राध्या वा बुध्या पापमकाषं ब्रह्मा मा तस्मादेनपो विश्वान्म॒श्चत्वहस्रः । यदह राच्या वाऽहंकरेण पापम. काष रुद्रो मा वस्मादेनप्तो विश्वान्मुशचत्वंहप्तः । यन्मे केशेषु दौमाग्यं सीमन्ते यच मूर्धनि । काटे कणेयोरक्ष्ोरभ्चेलन्मे व्यपोहतु ॥ य उदगान्महतोऽणेवाद्िभ्राजमानः प्रिरस्य मध्यात् । स माषो राहितक्षः सूर्यो विपश्चिन्मन्ता पुनातु । अवध्रूतो वा छङ्ूवितोऽप्ु जपेत्पूतो भवति । शचिमर्धमादा- योदितमात्राय नमस्तेऽस्त्वश्शीतरदमये तमोनुदे जहि मे दोमाग्यं सोमाग्यायोदयस्व म इति ! उदु लयं चित्रं देवाना- मित्यताम्यां हस्ताम्यामवनीया्ध्याज्ञटिं हंसः शुचिष. दित्यारिलयमुपतिष्ठेततद्नतं पतावैकामिकम् । अक्ताह्िको गवे यवप्तं दयात् । भद्राम्यो नमो बहूखाम्पो नमो घेनुभ्यो नमः प्वहोकदेवमातृम्यो नमः । यदि गां न विन्दन परिवदेन्नाऽऽक्रोशेत्तद्नतं सावेकामिकम् । उपष्टतम- हानं पहप्ताऽऽगताय बराह्मणाय दद्यात् । नमो बरह्मभ्यो तरह्मविभ््यो ब्राह्मणेभ्यो नम इति । यदि ब्राह्मणं न विन्देन्न परिवदेन्नाऽऽकरोशेत्द्त्रतं सावेकामिकम् › इति । अत्रिः--“ न वेदबलमाभ्चित्य पापकमेरतिमेेत् । अन्ञानाञ्च प्रमाद्।च दह्यते कमं नेतरत् ” ॥ हरिः-“ सुवणदानं गोदानं एथिवीदानमेव च । एतत्प्रयच्छमानो वे सवेपापेः प्रमुच्यते » ॥ एराणाद्-- “ अतिपापमहापापापपापारीन्यश्ेषतः। मोदहाद्विषाय वितरेत्स्वण तदनुप्तारतः ॥
१ छ. शृतैवो ल । २ क. त्त् । सदाः ।
प्रायश्चिसाध्यायः 1 याह्नबदक्यस्पृतिः। ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५१
तराह्मणं प्राथंयित्वाऽऽदो श्रोत्रियं वेदपारगम् । पपुञ्य पुष्पवस्रायमेन्नेणानेन दापयेत् ॥ अनितं सवैदे(दे)वत्यं सुवर्णं च हुताशनः । धारण्यं पितृदै(दे)वत्यमाज्यं तेजो दिवोकषाम् ॥ तिखांश्च दद्याद्विधिवन्मश्नेणानेन सुत्त । महषेगोत्रतः चष्टाः कदयपस्य तिलाः स्मृताः ॥ तस्मादेषां प्रसतदेन पापक्तघातपञ्चरम् । विचयं यातु मे स्वेमामपात्रमिवाम्मपि ॥ तथा दद्याद्विधानेन द्विजाय मधुपर्षिषी । तारयत्यलिान्पुवनात्मानं च नराधिप ॥ गोभिश्वतस्रमियुंक्तं तथा मुमिप्तमनिवितम् । प्रतिग्रहप्तमर्थाय विदुषे त्वाहिताभ्रये ॥ दत्वाऽनजिनं तु कातिक्यां वैशाख्यां वा विशेषतः विषुवल्ययने चेव प्रहणे चन्द्रमूथयोः ॥ कृच्छरात्तु तमो घोरन्मुच्यते स्वैतो मयात् । अतीतान्तप्त पुरुषां सथा चान्याननागतान् ॥ उद्धृत्य प्त नरो याति नह्यछाकं प्तनातनम् " | धसिष्रबरहरपती--““ यत्किचिल्द्रुते पापं पुरुषो रोममोहितः। तवं तद्धूमिदानेन क्षिप्रमेव प्रणाशयेत् ॥ आंदिपुराणे--“ यस्तु गोचर्ममात्रां वै प्रयच्छति वसुंधराम् । विमुक्तः सवेपपिम्ये। विष्णुरोकं प गच्छति " ॥ दध वसिष्ठः-- ¢ गवां शते वृषश्चैको यत्र तिष्ेदयन्नितः । एतद्रोचमेमात्रं तु प्राहुषमविदो जनाः " ॥ शृहस्पतिः-- “ दशहस्तेन वंशेन दशववंशाः समन्ततः । पञ्च चाभ्यधिकास्तद्वदेतद्धेचमरक्षणम् " ॥
भारस्पे--““ दण्डेन परप्तहस्तेन त्रिशदण्डा निवतेनम् । त्रिमागहीनं गोषमंमानमाह् प्रजापतिः " ॥
वतिष्ठुः--“ अथ कमेमिरात्मकृतेगुरुमात्मानं मन्येताऽऽत्मार्थे प्रपरतियाककं श्रपयेन्न ततोऽग्नौ जुहुयात् । न चात्र
१ 8, भदिलप्* । > छ, पश्चाशाभ्यधिकस्तस्मदे. । १५४
१२२९
१२२६ अपराक्।पराभिपापरादित्यबिरवितटीकासमेता-- { ९ तृतीय!-- ( आय्िततप्रकरणम् ५) निकमे । अदतं श्रप्यमाणं शुत वाऽमिमश्रयेत । यवोऽति घान्यराभोऽति वारणो मधुंयुतः ॥ निर्णोदः प्वैपापानां पवित्रमषिमिः षु(स्ट)तम् । धृतं यवा मधु यषा जापो वा भमृतं यवाः॥ वं पुनीत मे पापं यन्मे किचन दुष्कृतम् । वाचा कते कमेकृतं दुःखम्न दुर्धिविन्ितम् ॥ अरुदेमीं नाक्षयत यवाः सवै पुनीत मे यवाः| गणां गणिका च भूदानं शुद्रयामनम् ॥ चोरस्यान्नं नवश्राद्धं सरवे पुनीत मे यवाः । नाटवृत्तमधघभ्यं यद्राजद्वारकृतं च यत् ॥ सुषणैस्तेयमात्रा(ज)लयमयाज्यस्य च याजनम् । नाह्मणानां परीवादं सव पुनीत मे यवाः ॥
इति श्रप्यमाणे रक्षां कुषात् । ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामिति नुतं च रषश्नीयात् । प्रयतः पात्रे निक्िच्यि ये देवा मनोजाता भनो- युजः सुदक्षा दक्षपितरस्ते नः पन्त॒ तै नोऽवन्तु तेभ्यो नमः खाहित्यासमनि नृषु यात् । जय नामिमारुमेत शान्ताः पीता मवत य॒यमापोऽस्माकमन्तरदरे सुदेवाः । ता भस्म- म्यमयक्ष्मा भनमीवा अनागप्तः । स्वदन्त देषी- रमता ऋतावृध इति त्रिरात्र मेषार्थी षदतं पापकृत्पप्तरात्र षीत्वा ब्रह्महस्यामुरापानसपतव- णेस्तेयगुरुतह्पान्पुनाति । एकादशरात्रं पीत्वा पर्वपूरषकृतमपि पापं निर्णुदति । द्वादशरात्रं पीत्वा ताडनोद्धाटना्ञनवशीकरणानि करोति । गोनिहारमुक्तानां यवानामेकर्विशतिरात्रं पीत्वा विद्याः प्यति । विद्याधिपतीन्पहयति । गणान्प- इयति । गणायिपतीन्पह्यति, इत्याह मगवान्वपिष्ठः ११।
अनष परद्धबसिष्ठोक्ता विक्तेषाः-
१ छ, "निहार ।
प्राबज्ित्ताध्यायः ] याह्वर्वयस्पृतिः। ११२७ ( प्रामदित्तप्रकरनप् ५)
“५ यवानां प्रपृतिमज्ञटिं वा श्रप्यमाणं शृतं वाऽमिमश्र- येत । योऽति पान्यराजोऽत्ति वारणो मधुसंयुतः । निर्गोदः प्वैपापानां पविश्रमृषिमिः ससुत इलयनेन । तथा घतं यवा मधु यवाः प्विन्नममृतं यवाः । प पुनन्तु मे पाप वाश्यनःकायसमवमिल्यनेन वा ।
अब्निक्यं न कुर्वीत तेन मृतनरि तथा | नात्रं न भिक्षां नाङऽतिध्यं न षोचष्टं परिलयनेत् 4 ये देवा मनेजता मनेयुनः पुद्षा दक्ष क्रतवः | तेनोऽवन्तु ते नः पन्त॒तेम्यः खाहेत्या- त्मनि जुहयात् । त्रिरात्रं मेषावृद्धये । पापकृ. द्राप्र, ब्रह्महलयादिषु द्वादशरात्रं पतितोत्पन्न इति। अश्रीयाथ्ावकं पकं गोमूत्रे ५ शक्ृद्रते । पक्षीरदषिपर्विष्कं मृश्यते किरिबिषास्षणात् " इति ॥ डोगाक्िा-““ कृष्माण्डेजहुयायोऽपूत इव मन्येत यदवीचीनमेनो भरृग- हत्यायास्तस्मान्मुच्येतायोनो वा रेतः चिक्स्वाऽन्यत्र खमरद्रेषा वा पवित्रकामः पोणेमश्यामपावास्यायां वा दुद्धपक्षस्थ रोहिण्यां वा छतः शुचिः शुचिवाप्ता वा कुष्णाजिनवाप्ता वा बह्मचारिकिल्पेन त्रतमुपैति, वत्सरं भाप दादशरात्रं षडत्र वा। न मापतमशभीयात्। न ॒ज्ियमुपेयान्नो पयोीत जुगुप्पेतानृतास्पयोमन्त इति प्रधानकरपो थावकं वापमञ्ञानः कृच्छं दादश- रात्रंवा भक्षं वा तद्विपेषु पयो बरक्षणस्य तरतं, यवागू राजन्यस्याऽऽमिक्षा वेश्यस्य, पूर्वाहिऽभ्निमूपसतमाधाय चरं श्रपयित्वा यदेवा देवहेडनं यदब्न्यज्नण- महमायुष्टे विश्वतो दषद्िेतेः सूक्तैः प्रत्यु चमाज्यं जुहुयात् । यदेवा देवहेढनमिति तिसृभिः । भद्र कर्णेमिरिति चतपूमिः । पुनन्तु मा कतिर इति नवभिः । पुनमीभलिद्धियमिति तिमिः ॥ स्पे जेषु इति चतसमिः । हिरण्यवणा इति तिसृभिः ।
१ छ, श्रं सप्तरात्रं अ । १ क, च सहः ।
१२२८ अपराकांपराभिषापरादिलबिरचितटीकासमेता- { ६ तृतीयः-~ ( प्रायजित्तप्रकरणम् ५) अश्ये वायवे पूर्याय ब्रह्मणे प्रजापतये कूष्मूरवम्य
इति व्रतहोमः । अग्ने त्वं पारयेति सिष्टङृतं वैशवा-
नरीयेण सूक्तेन प्रा्यलः प्राज्जडिरपतिषठेत । जपेत्प
राधि सूक्तानि वैश्वानरय च जयेत् " । बपिष्ठः-“ जात्वा शतेन गाय्याः शतमन्तज॑छे जपेत् ।
अपः शतेन वे पीत्वा मुच्यते प्वेपातकैः " इति ॥ रहस्यमायथितान्यपि गुरूणि गुरुषु लघूनि हषुषु पापेषु व्यवस्थापनी- यानि गुरुकरपविधानस्य बेयथ्येपरिहाराय । ति रषस्यप्रायधित्तानि ॥ ३११॥
उक्तानां प्रकादात्रतानां वह््यमाणानां इृच्छ्ादितपसामपायश्धित्तात्मकाना- पपि साधारणान्यङ्गानि यमनियंमाख्यानि छोकदयेनाऽऽह-
ब्रह्मच दया क्षान्तिद्नं सयमकल्कता ॥ अर्हिसाऽस्तेयमाधुयदमाश्रेति यमाः स्परताः ॥३१२॥ स्ञानमोनोपवासेञ्यास्वाध्यायोपस्थनिप्रहाः ॥ ७, प 3 ® नियमा गुरुशुश्रूषा शांचक्रोधाप्रमादिताः ॥ २१३॥ ब्रह्मचयीदयो यमसंन्नकाः पायधित्तानां ठृच्छदीनां चाङ्गतया कार्याः । पृरुषा्थतया विदितानापरप्येषां व्रताधङ्गत्वेन विधानं प्रयुञ्यते । अन्न च अहमचर्यशब्देन ब्रह्मचारिधमां पुमां सवजेनादयो श्यन्ते । शकोर्सगेबैभरर्यं तृपस्थनिग्रदश्म्देनोरयते । अकट्कता दम्भरदहितता, परसिद्धमन्यत् । ्रसङ्गादन्येऽपि साधारणतव्रतधमविषयो टिख्यन्ते । तत्र विष्णः- ५ सर्वव्नेषु सर्वेषां व्रतानां विधिपुत्रकम् । ` अहं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तचिकीषेयां ॥ दिनान्ते नखरोमादीन्प्रवाप्य स्नानमाचरेत् । मस्मगोमयमृदधारिपश्चगव्यादिकस्ितैः ॥ मडापकर्षणं कार्यं बाह्यशोचोपतिद्धये । दन्तधावनपूर्वेण पञ्चगत्येन संयुतम् ॥
१ क्, "ऽमष्मिभ्यः। २ छ, यमश्च । 3 ह, प्ादता। * कर ब्रादया्नां।॥ ५ क, "या । शिरोन्ते । -
प्रायजितताध्यायः 1 याद्गदरक्यस्पतिः। १२२९
( श्रयित्तप्रकरणम् ५) त्तं निश्नागुते ब्राष्यं बहिस्तारकदशने । आश्रम्यातः परं मोनी ध्यायन्दुष्कुतमात्मनः ॥ मनःपतापनं तीनमृद्रहच्छोकमात्मनः । निष्कामो निल्प्तकस्पः शीघ्रे मूच्येत किसिनिषात् ॥ निल्स्नायी निराहारो गुरुदेवद्धिजावेकः । पूजयेदतिथीनित्यं त्रतस्थान्धमेमिक्षुकान् ॥ शाखन्ञत्वे च विदुषो धमेनिभ्वयपारगान् । केवद्यन्ञानिनो ये चये च ैन्याप्तकारिणः॥ तेभ्यो दानानि देयानि पूजितानि श्रुमानि च” ॥
संन्यासिनोऽत्र ब्रह्मापेणन्यायेन कमेकारिणो शृहस्था उच्यन्ते, न तु
भिक्षकाः । तेभ्यो दानस्य प्रतिषिद्धत्वात् । दाङः--“ न्युप्य केशनखान्पू्वं नद्यां स्ना बहिमिरि ।
प्र्यकं नियतं कारमात्मनो तमादिशेत् ॥ प्रायश्चित्तमुपाप्तीनो वाग्यतल्िरुपशशेत् । एकवाप्ता भद्ैवाप्ता टधाज्ञी स्यण्डिठेशयः ॥ स्थानं वीराप्तने मोनं मौज्ञौ दण्डकमण्डलू् । भेक्षचयोऽथिका्यं च कृष्माण्डेनूहुयादूषृतम् ॥
उपस्पर्शनं स्नानं) स्थण्डिठं भः । मोञ्जीलयादिषु पारयितव्येत्यध्याशरः
कायः ।
लमका प्रातराहारं स्नात्वा चास्य प्तमाहितः। पूयोय देवताम्यश्च निवे व्रतमाचरेत् » ॥
. व्रतनिबेदनं सपद्रं व्रतारुम्धर(म्भ)विपोचने।
८ शङ्गे व्रतपते तमाछमे तत्ते प्रवीमि तच्छकेयमेवं ` वायो व्रतपते सूं बतपते इति तरतमाटमेत, अन्ने तरत- पते ब्रतमचारिषं तदशकं तत्ते प्रनूमस्तज्नो गोपाय । एवं वायो व्रतपत इल्यादिन। ततं विमुश्वेत्" इत्यादिश्रवणात् ।
मनुः--““ न धमस्याप्देशेन पापं कृत्वा त्रवं चरेत् । त्रतेन पपं प्रच्छाय कंवन्ज्ञगाद्रङम्भनम् ॥ मृण्डलिषवणस्नायी अषभ्शायी भितेन्ियः । खीशूद्रपतितानां च वजेयेदमिमाषणम् ॥
१ छ, ननिषेवणं मर त्रताकम्मषि'। २३ छ, "त प्रति।
१२१० अपराकापराभिषापरादिद्यविरयितरीरासमेता-- [ ६ तृतीयः- ( प्रायश्िततप्रङ्रपम् ५) पवित्राणि जपेच्छक्लया जुहुयाव शक्तितः । लयं विभिश्च वित्तेयः पसवङ्ष्टरेषु पदा " ॥ गायष्यादिजप्यामि परित्रागि।
वतिष्ठः--“ कष्छाणां दमश्रुकेश्चान्वापयेदतिरोमातिखावर्जम् । महाव्याहतिमिहोमः पाविष्या वाडन्वहं स्वयम् ॥ कतेन्यः पवनः पम्यक््पिस्तिङयवास्तथा ›' |
सर्पिरार्दीनि होमद्रव्याणि परस्परं विकरप्यन्ते साविच्या च व्याहृतयः ।
हारीतः--““ भाषमसूरमधुपरा्नमेथुनानि प्रयहं वजयेत् । व्रतेपेतो नाकाले वाचं विसजेत् । ज्ञीशूद्रो- चिदिष्टामिमाषण जचामेत् " |
सुपन्तुः--“ क्षारलोद्ररपख्वणमधुमां पवन॑मन्नं कृच्छ्रादिषु "” । कौषायनः-“ त्रिषवणमुदको पर्पर्शनमषःशयनमेकवजता केशश्मशुनखलो- मवापनं चन्द्रायणादिषु । एतदेव जिया केशवपनवजेम् ।
रजा वा राजपुत्रो वा ब्राह्मणो वा बहुश्रुतः| केशानां वपनं कृत्वा प्रायश्चित्तं तमाचरेत् ॥ केशानां रक्षणार्थं तु दविगुणव्रतमाचरेत् । दिगुणे त्रत भचीर्णे द्विगुणा दक्षिणा मवेत् " ॥
जागडः ““भारम्मे प्वक्च्छराणां पमापतौ च विरोषतः । साज्येनेव हि श।रप्नो ज॒हुयाद्याहृतीः एयक ॥ श्राद्धं कुयोद्व्रतान्ते तु गोहिरण्यं च दक्षिणा । गही गृहे नमच्छुवेन्नष्मरोके महीयते ॥ सीणां होमो न दिव्यः पश्चगम्यं तथेव च "|
मनुः--“ महाव्याहतिमिहोमः कतैव्यः स्वयमन्वहम् । अर्दिता पस्थमक्रोधमाजेवं च प्माचरेत् ॥ व्रिरहधि त्रिनिश्चायां च पवाप्ता जटमाविकश्ेत् । सीशद्रपतितांभेव नामिमाषेत कर्हिवित् ॥ स्थानाप्तनाम्यां विहरेदशक्तोऽधः शयीत वा | नह्मवारी ब्रती च स्याहूरुदेवद्धिजाचेकः ॥
१ ङ्, "गां पाणि म" । २७, शकेऽपनो । ३ क, यदे ।
प्रायिष्ताश्यायः 1 याज्गवबर्क्यस्पविः! 1 १९३१ { आयचित्तप्रकरणम् ५) सावित्रीं च जपेन्नित्यं पवित्रानि ब शक्तितः | वष्वेष ब्रतेष्वेवं प्रायश्ित्ताथमाहतः › इवि ॥ वचनादभायधितार्येषु कृच्छ्रादिषु स्थानासनाभ्पापिव्यक्तर्थयाश्क्ति कुांदिति गम्यते({) । ८५ ह्यापननानुतापेन तपस्ताऽध्ययनेन च । पापङृन्मुच्यते पापात्तया दानेन चाऽडपदि ॥ यथा यथा नरोऽघर्मं खयं कृत्वाऽनुमाषते । तथा तथा त्वचेवारिस्तेनाघर्मेण मुच्यते ॥ यथा यथा पुनस्तस्य दुष्कृतं कमे निन्दति । तथा तथा शरीरं तत्तेनाधर्मेण मुष्यते ॥ कृत्वा पापं हि संतप्य तस्मास्पापस्प्रमुष्यते | नैतत्कूर्यो पुनरिति प्रवृच्या पयते हि पतः ” ॥ पयते पापनिषारणे जाते प्रायशित्तेऽधिक्रियत इयथः । चतपशरतिमतात्-““ भज्ञानाघदि वा ज्ञानार्कृत्वा कमे विगर्हितम् । तस्माद्विमृक्तिमनिविच्छेट्ितीये न समाचरेत् "” ॥ ुतपापदिषयं वैराग्यमप्रङृतिपरयन्तपायथिचापिकारे हेतुरिति सपमदायाथः। शङ्कः--“ तस्करश्चापदाकीर्णे बहुव्यारमृगे वने । न बतं ब्राह्मणः कुयोस्प्राणनाधामयात्सदा ॥ पमैतो जीवितं रसेजीवन्पापं व्यपोहति | रतेः कृच्छैस्तथा दनिरित्याह मगवान्यमः। दारीरं धमेपयुक्तं रक्षणीयं प्रयत्नतः ॥ हारीरातछललवते धमः पवैतात्सरिं यथा "१ । पपः--“ पश्चात्तापो निवृत्तिश्च जाने बाङ्गतयोदितम् । | नेमित्तिकानां स्वातन्ञये तद्धिषिः स्यादनर्थकः "” ॥ पथात्तापादिकं नैमित्तिकानां प्रायश्चित्तानामक्रत्वेनाक्तम् । स्वातन्तयेऽङ्गमा. घरहिततषे तद्विधिः प्रायध्ित्तविषिनिष्फरो ऽनुष्ठानरुक्षणफरवुन्य! स्यात् । महाङ्केशसाध्यं हि परायधिसम् । अस्प्कश्चा हि पथात्तापादयः। ते! पाय- ित्तफले छते प्रायश्धित्तविषिरफट इति स्पष्ट । विष्ण॒पराणम्--““ कृते पपिऽनुतापो वै यस्य पुषः प्रनायते । प्रायश्चित्तं तु त्याक्तं हरिसंस्मरणं परम् ॥
१ छ, दिकानां नैः। २४, “वित्तो निष्फः |
१२३२ अपराकौपराभिधापरादिलयविरचितदीकासमेता-- { १ ततीयः- (८ प्राय्ित्तप्रकरणम् ५)
प्रातर्निशि तथा पंथ्यामध्याहादिषु संस्मरन् । नारायणमवाप्नोति पथः पपक्षयं नरः” ॥
^. येपरः--“ अवबोधः परित्यागस्तपो दनानुकीतने । वि्याम्यापतो ह्यपां स्पशः सप्ताङ्गं पापनाशनम् "१ ॥
अवबोध! पापस्य दुःखहेतुत्विषयः । परित्यागो न पनः पापक्िया। तपोदाने भसिद्धे । अनुवनं पापस्य । विया वेदः । अपां स्पशचः सानम् ।
पराहारः-- “५ प्रायश्चित्तेषु सवेषु कुया द्राह्मणमोजनम् । शक्त्या वित्तानुपारेण प्रायश्चित्तानुरूपतः ॥ आ पहस्राद। शतादवा दशान्तमपे वा जपेत् । आकारां तथा जप्त्वा गायत्रीमथ वाऽयुतम् ”” ॥ ब्रह्मा--““ गात्राभ्यङ्खं िरोम्यङ्गं ताम्बृमनुखपेनम् । त्रतस्थो वर्जयेत्परवं यद्वा ऽन्यद्ठरागक्ृत् " ॥
पुराणात्--“ उत्थितस्तु दिवा तिषठदुपविष्टस्तथा निशि । एतद्रीराप्तनं प्रोक्तं महापातकनाशनम् ॥ जपो हि ्ेति सूक्तं तु शुद्धवत्योऽघमषणम् । शंवत्यः स्वस्िमलयश्च पावमान्यस्तथेव च ॥ सर्वत्रैव प्रयोक्तम्याः कृच्छरादिनतमाचरेत् "' ।
भरीविः --“ मस्मगोमयगो्ेषु शयनं पिकताघु च । पतिततरात्यचण्डाठज्लीशद्रानमिमाषणम् ॥ त्रिः जानं वापस पां ज्ञाने जप्यं सुराचनम् । या यस्यामिमता रोके देवता तां पतमचेयेत् › ॥
कौपायनः-- ^ अहतं वात्तो वीत सावित्र ग्याहतीश्ेव जपेदष्टपहसकृतवः । ॐकारमादितः कृत्वा रूपे रूपे तथाऽन्ततः । मुमो वराते युक्तः कुथज्िप्यं तमाहितः ॥ आप्तीनः श्स्यविद्धे. वा पिबेद्रव्यं षयः पक्ृत् । गव्यस्य पयपोऽछामे गन्यमेव मवेद्षि ॥ द्नोऽमावे मवेत्तक्र तक्रामवि तु यावकम् । एषामन्यतमं थद्यदुपपयेत ततििनेत् ” ॥
१ छ, °विपवंयः । २ क, शनोऽठामे भवेत्तकं तक्राखमे तु ।
प्रायश्चित्ताध्यायः 1 याङ्जवरक्यस्प्रतिः। १२३१ ( प्रायक्ित्तप्रकरणम् ५ )
वरयविद्धो वेति वाश्षब्द् उपमाथः ॥ ३१२ ॥ ३१३ ॥ सांतपनादिषदृच्छ्राणां परायश्धित्ततया विनियुक्तानां स्वरूपाण्याह--
+कुरोदकं तु गक्षीरं दधिमू्रशङदृष्टतम ॥
प्रार्यापरेऽहन्युपवपेच च्छ सांतपनं चरेद ॥ २१४ ॥ कुशोदकादि द्रस्यषट्कमेकीकृत्य प्रारयापरेदयरुपरसेत् । एष द्दिरात्र- साध्यः सांतपनः । कुशोदकादिभाश्चनमाहारान्तरनिदस्यथम् । अत्र परा- तराक्तो चिक्ेषः- ४ गमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि पर्प कुशेदकम् । निर्दिष्टं पश्चगम्यं तु प्रायश्चित्तं विक्चोधनम् ॥ गोमूत्रं तास्रवणोयाः श्ेतायाश्चापि गोमयम् । पयः काश्चनवणीया नीडायाश्च तथा दधि ॥ घृते च कृष्णवणोयाः सर्वं कापिछमेव वा । अलाभे सवैवणानां पश्चगस्येष्वयं विधिः ॥ गोमूत्रमाषकास्त्वष्टो गोमयस्य च षोड़श । क्षीरस्य द्वादश प्रोक्ता दध्नस्तु दश्च कीतिताः ॥ गोमूत्रवद्धृतस्याक्तस्तदर्थे तु कुशोदकम् " । पश्वगग्यानुषत्ती शङ्क: -“ एतदेव भयहा्यस्तं यतिप्तांतपने स्मृतम् '' ॥ ३१४ ॥ पहारसातपनमाहद- एथक्मांतपनद्रग्येः षडहः सोपवाप्तकः ॥ सप्राहेन त् कृच्छोऽयं महासांतपनः स्मृतः॥ ३१५ ॥ कशोदकाधीनां षण्णां सांतपनद्रग्याणापेकेकमेकरिमन्न्नि माश्य सप्त पेऽहन्युपवसेत् । जनावाछः-““ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दपि पाः कुश्चोदकम् । एककं करमशोऽश्रीयादहोरात्रममोननम् ॥ कच्छः सातपनो नाम प्तवेपापप्रणाश्नः " ॥ एतान्यपि भाश्चनान्याहारान्तरनिवतकानि । यमस्त्वन्यथा सातिपनपाहर- ५ यहं पिबेन्न गोमूत्रं यहं वे गोमयं पिबेत् । यहं दधि उयहं क्षीरं ्यहं पर्पिस्ततः शुचिः ॥
+ ड. पुस्तके मिताक्षरायां च पाठान्तरम्“ गोमूष्रं गोमयं क्षीरं दधि घपिः कुशोदङम् । जग्ध्वा परे ऽहन्युपवसेक्छृच्ं सां तपनं चरेत्” इति । १५५
१२३४ अपराकापरामिधापरादिलययविरवितटीकासमेता- [१ तृतीयः-- ( आयधिक्तप्रकरणम् ५)
महापातं हयेतस््तवेपापप्रणाशनम् " इति । जाबा; पनरेकर्विक्तिरान्रसाध्यं महासांतपनमाह- «५ षण्णामेकेकमेतेषां त्रिरा्नमुपयोजयेत् । अयं चोपवसेद्न्त्यं महाप्तांतपनं विदुः ”” इति ॥ यदा कुशोदकादीनां सांतपनद्रन्याणामेकेकं यहमुपयुज्यते, तदा[ऽति]- सांतपनाख्यं भवति । यदाह यमः- ५ एतान्येव तु पेयानि एकेकं तु व्यहं यहम् । अतिस्तांतपनं नाम श्वपाकमपि शोषयेत् " इति ॥ एवं पश्च सातपनप्रकारा भवन्ति। तत्र दिरा्रसाध्यः भमरथमः । सपरा असाध्यो द्वितीयः । द्रादश्षराजिकस्तृतीयः । पञ्चदशरात्रसाध्यशतु्यः । एक- विशतिरात्रसाध्यः पमः ॥ ३१५ ॥ पेच्टषाह- पर्णोदुम्बरराजीवविलयपत्रङ्शो द्केः ॥ प्रयेकं प्रयहाभ्यस्तः पणङृच्छ्र उदाटतः ॥ २१६ ॥ पणादिपत्रांणां कक्षानां चेकेकस्य फाथोदकमेकेकस्मिन्नहनि पीयत इयेष पश्चरात्रसाध्यः पणेच्छः । अनापि प्राक्चनमाहारान्तरनिवतेकम् । पणेः पलाशः । राजीवं पञ्ममर् । प्रसिद्धमन्यत् । विष्णस्तु पणकृच्छरषाह- ८५ कुश्षपलाज्ञोदुम्बरप१द्मशङ्कुपुष्पीवटन्रह्मपुवचंरपत्रैः कथि तस्याम्मप्तः प्रत्यहं पान पणङ्च्छः › इति । जाबाहिस्त्वन्यथाऽऽह- ८ पटाज्ािस्वपत्राणां पत्राण्योदुम्बराणि च । अश्वत्थस्य च पजाणि अशेदेकेकशस्तथ। ॥ अहोरात्रोपवापतश्च पणेक्च्छर उदृहतः। अन्यजन्मक्रतं पापं कृतो नाश्यते तु सः " इति ॥ शङ्कङिखितौ-“ प१अनिखपलारोदुम्बरकुशोदकान्येकैकमभ्य- स्तानि पणक्च्छः+ समस्तान्येतानि चिरन्रे- णापयुक्तानि च पणेङृच्छरः », ।
+ समस्तानीदयारभ्य पणेकृच्छ् इयन्तं न वियते क. पुस्तके 1
१ क. ष्दात्रिसांतपनगम्यं भ । २ ङ, ध्यं पीतैः प" । ३ छ. "भ्रान्तान्तानां कु' ।
प्रायच्धित्ता्यायः ] याह्नवस्क्यस्पृतिः। १२३५ ( प्रायाधिततप्रकरणम् ५ ) यपः--““ पलाशनिरवपणोनि कुशपद्मानि वाग्यतः |
एकेकं उयहमभायात्पणङ्ृच्छो विधीयते ” ॥ ३ १६ ॥ तप््कच्छ्रमाह- तपक्षीरष्टताम्बूनमिकेकं प्रयहं पिवेत् ॥ एकरातरपकाप्तच्च तत्रह च्टरस्तु पावनः ॥ २१७ ॥ उष्णानां क्षीरादीनामेकेकस्य मरलयह पानं चतु्ऽदन्युपवास इति तपतरच्छः । रघुपापविषये विदितस्तप्कृच्छाऽयम् । गुरुपापविषये विहितस्य]
स्वरूपमाह मनुः- ५८ तकृच्छरं चरनिभ्रो नलक्षीरघतानिखन् ।
प्रतिन्यहं पिबेदुष्णान्पङ्ृत्ल्लायी प्माहितः ” ॥ उष्णोर काननिगेच्छता बाष्पोदकस्य पानपुष्णानिटं पानम् । ५५ षट्पटं तु मिबेदरम्मान्नेपटं तु पयः पिबेत् । पटमेकं पिबेतपविसतप्तकृच्छरं विधीयते ' ॥ विष्णः--“ उयहमुष्णाः पिनेद्पः । यहमुष्णं पूतम् । उयहमुष्णं पयः । उयहं नाभीयादेष तप्तकृच्छ्र: ' ॥ ३१७ ॥ पादटृच्दषाह- | क न्ट, ( (जकर एकमक्तेन नक्तेन तथवायाचितेन च ॥
उपवासेन चैकेन प।दङृच्छर उदाहतः ॥ ३१८ ॥ अष्योरात्रमध्ये दिषेकेकं भोजनमेकभक्त मू । एवं रात्राबेकेकं भोजनं नक्त । अप्रायितं दिवा रात्र वेकरात्रो वेकं भोजनम् । अयाचिते दिवारात्रष्। न राज्री न दिवा भोजनपूपतासः। एवं चतुरहःसाध्यः पादकृच्छ्र; । एकभक्त नेत्यादे विशेषणे वतीया । एकभक्तादां प्रास्तसंख्यानियमपाह पराश्चरः- “ प्रायत् द्वदश अरपाः प्रातः पञ्चदश्च स्मताः। +चतुरविशतिरयाच्याः परं निरशनं स्मतम् ' इति ॥ हदधपराशरस्त्वन्यथाऽऽह- ¢ सयं द्वाविकतिग्रा्ाः प्रातः षड्विंशतिः स्पृताः । #चतुविरातिरायाच्या इति पाठो भिताक्षरायाम् ।
१ ङ. “छच्छर उदाहतः । २ छ. बाष्पस्य । ३ क. “निलापा । ४ ङ, “देवाय पादह्ष्टः प्रकीतितः। ५ छ. “धितदिवारन्नेवेकरात्रावेकं भो) ६ क. तेन नना ।
१२१६ अपराकापराभिधापरादित्यनिरवितरटीकासमेता- [दतृतीयः- ( प्रायचित्तप्रकरणम् ५) चतुविशतिरयाच्याः परं भिरशनं स्मतम् ॥ कुहुटाण्डप्रमाणाः स्युयेथा चाऽऽस्ये विरेत्सुखम् ” इति । अनयोश्च प्राससंख्याप्रमाणविकररपयोः शक्त्यपेक्षा व्यवस्था । आपस. सेन तु पादष्च्छरोऽन्यथा विकरिपतः । यदाह- ५ इयं निरशशनं पादः पादशथायाचितद्यष्म् । | पायं उषं तथा पादः पादः प्रातस्तथा उम् » इति ॥ ` एतेषां चत्वारः षादाः प्रतिवर्णं व्यवस्थापितासेनेव- ८‹ प्रातः पदं चरेष्टः सायं पैकयस्य दापयेत् । अयाचिते तु राजन्ये त्रिरात्रं ब्राह्मणे स्मृतम् " इति ॥ रातः पाद एकभक्तत्रयं सायं पादो नक्तत्रयम् । अयाचितमरयाचितत्र- यमू । त्रिराभ्रमुपवासत्रयमि्य्थः । अयाचितपादोपवासपादां ठच्छर्षम् । अधषच्छमिल्यथः । नक्तपादरहितं पादभ्रयं पादोनं छस्शूमिति । भरकारान्त- रेण नक्तट्ृष्छ स एवाऽऽह-- «५ सायै प्रातस्तथेकेकं दिनद्वयमयाचितम् । दिनद्वयं च नाश्नीयास्करच्छरं तदरद्विषीयते " ॥ सायं प्रातस्तयेकैकभोजनमिति कृच्छाधेयोश्च शक्लयपेक्षो विकरस्पः । चतुर- हामकस्मु पादडच्छः स्ीबालद्द्धातुरविषयो द्रष्टव्यः । यदाह वसिष्ठः- ५ अहः प्रातरहनेक्तमहरेकमयाचितम् । अहः परं च नाञीयादथ चतुरहः परम् ॥ अनुग्रहार्थं विप्राणां मनुधेभ॑मनां वरः । नालवृद्धातुरेष्वैवं रिशुङृच्छरमुवाच ह ' ॥ ११८ ॥ प्राजापयमाद- यथाकथंवित्रेगृणः प्राजापयीऽयमुच्यते ॥ अयमेव पूर्वाक्तथतुरहात्मकः पादष्च्छरा येन केनाचेसखकारेण तिरतः प्राजापल इत्युच्यते । मनुः--*“ अयहं प्रातरूपहं राय॑ उयहमद्यादयाचितम् । यहं परं च नाश्ीयास्प्राजापत्य चरन्धिजः ॥ अत्र गोतमोक्तो विचेषः-
# दिनद्रयं च नाश्रीयाछृच्छाय तद्विधीयत दृव्येवं पाठो मिताक्षरायाम् ।
१ क, ददन्नरयरदितं पादोनङ्ृच्छरमिति सर एः । > छ, तद्द्वि" ।
प्रायश्नित्ताध्यायः 1 पाह्षस्क्यस्पृतिः। १२३७ ( प्रायधित्तप्रकरणम् ५)
“ अथातः कृच्छरान्व्यास्यामः-हविष्यान्प्रातराश्चान्भृक्तवा तिखो रत्रीनोश्नीयात् । अथापरं अवह नक्तं मृञ्जीत, परं उयहमयाचितमथापरं उयहमुपवपेोततिष्ेदहनि राघ्रावा- पीत किप्रकामः स्तलं वदेदनर्यिन संमापेत# जये नित्यं प्रयश्जीत, अनुपतषनमुदकेपस्पशनमापो हि ेति तिखमिः पविन्नवतीमिमीजेयेत् । हिरण्यवणोः शुचयः पावका इति चतसृभिः । अथोदकतपणम्। नमो ऽहमाय(१) नम) हमायो- ध्यरेतते तापप्ताय पुनर्वप्तवे नमो मोञ्ज्यायोन्माय वु विन्दाय नमः पराय सुपाराय महपाराय पारयिष्णे नमो रुद्राय पृश्ुपतये महते देवाय धयम्बकायेकचराया- धिपरतये हराय शवायेशानायो्राय वन्निणे धृणिने कप- दिनि नमः सूयोयाऽऽदित्याय नमो नीट्प्रीवाय रितिकण्ठाय नमः कृष्णाय पिङ्गलाय नमो उयेष्ठाय भ्रष्ठाय वृद्धा न्द्राय हरिकेक्चायोध््रेतसे नमः प्तत्याय पावकाय पावक- वणय कामाय कामपि नमो दीप्ताय दीप्तरूषिणे नम- स्तीक्ष्णाय तीक्ष्णरूपिणे नमः तौम्याय पुरुषाय महा- पुरुषाय मध्यमपुरुषायोत्तमपृरुषाय ब्रह्मचारिणे नमश्च- नद्रर्छाराय कृत्तिवाप्तते नम इति । एतदेवाऽऽदित्योप- स्थानमेता एवाऽऽज्याहूतयो द्वाद शरात्तप्यान्ते चरं श्चप-
यित्वा जुहुयात् । अप्नये स्वाहा, अभ्मीषोमाम्याभिन्द्राय
विश्वेभ्यो देवेभ्यो ब्रह्मणे प्रजापतयेऽग्नये स्िष्टक्ृत इति । अथ ब्राह्मणभोजनम् । एतेनवातिङच्ो व्याख्यातः "” इति । एवं समन्रका अपि कृच्छ्रा श्ुद्रस्यापनच्रका भवन्ति । आङ्गेराः- ^“ तस्माच्छ स्मापाद्य सदा षप स्थितम् । प्रायशित्तं प्रदातव्यं जपहोमविवनितम् ' इति ॥ अत एवाऽऽह- ५ चान्द्रायणं चरेद्विप्रलप्ङ्ृच्छ तु क्षत्रियः । चरेत्ताततिपने वैरथः प्राजापल्यं तु शद्रकः "' इति ॥
४ क द ।
# इतः परं भिताक्षरायां रौरवयोधां जयेन्निः्यामिति पाठे दह्यते ।
१ छ. "त रौरवयोधाज' । > छ, 'मोऽदेलमाय नमोऽदमायोध्वं' । ३ क. सोमाय. \
१२३८ अपराकौपराभिषापरादिलयविरचितदीकासमेता- { ६ तृतीयः- ( प्रायशित्तप्रकरणमप् ५१ हङ्ग्राहितया शूद्रस्य इृच्छाधेविधिभेवति । ततश्च निषादस्येष श्द्रस्याप्य- मच्रकं कमे भदति । खियोऽप्यमच्रकमेष कुः । यतस्तासां च्छविपिरश्यते । ५ प्रतिवर्णं चरेयुस्ताः कृच्छं चान्द्रायणोत्तरम् " इति ॥ अतिटृच्छमाह- अयमेवातिहृच्छः स्यात्पाणिपृरात्रभोजनः ॥ ३१९॥ अयमेव प्राजापत्य एवैकमक्तनक्तायाचितेषु पाणिपूरणपरिमाणान्नभोजन- विशिष्टठोपवासन्रयवानतिङच्टरसंश्ना भवति । मनुः-““ एकैकं आ्तमश्नीयाभ्यहाणि प्रीणि पूर्ववत् | यहं चोपवपेदन्त्यमतिङ्च्छरं चरन्द्रिनः " ॥ पाणिपुरप्रासयोर्विकरपः शाक्स्यपेक्ष; पापापेप्नो वा ॥ ३१९ ॥ कृच््ातिष्धच्छषराकावाह- कृच्छर तिक च्छः पयसा दिविसनिकर्विशयतिम् ॥ दाद्शाहोपवासेन पराकः परिकीतिंतः ॥ ३२० ॥ एफविश्तिरात्रं पयोव्रतं छच्ततिङच्छ्ः । दादश्चरात्रमभाजन पराकः। गोत- मस्तु इस््रातिङ्ृच्छ्स्य लक्षणान्तर [+मतिषच्छन्तर ]पाद--““अन्मक्षप्तृतीयः प्त कृच्चरातिङ्् च्छः '१ इति । अतिष्रच्छ एव दिगुणः कच्च्।तिडृच्छ् इत्याह यमः- ४ एकेकं पिण्डमश्नीयाश्यहं कास्यं उयहं निहि । सयाचितश्यहं पिण्डं वायुमक्षर्यहं परम् ॥ जतिङच्छरं चरेदेतत्सवपापप्रणाक्षनम् । चतुविशातिरात्नं तु नियतात्मा जितेन्द्रियः ॥ कृच्छरातिक् च्छं बुर्व।त एकस्थाने द्विजोत्तमः” इति ॥ एकस्थानवचनाश्चतुविश्षतिरात्रसाध्य एक एव छृच्छ इति गपयति।॥ १२०॥ सौम्यमाद- पिण्याकाचामतक्राम्बुसकतूनां प्रतिवापतरम् ॥ एकरात्रोपवासश्च साम्यः कृच्छर ऽयमुच्यते ॥३२१॥ पिण्याकादीनां पनां द्रष्याणापेकेकेन द्रव्पेणेकेकमहरतिवाद्न षषठेऽहन्यु- पवासः क्रियत इत्येष सोम्यसंहकः छर्छ्र; । पावन इत्यनुवतंते । तेनात्रेव + पएतशिहान्ततमपिकम् ।
1 1
१ कृ, '्रस्याधंङ्च्छविधिरेति।
प्रायधि्ताध्यायः ] याहवस्क्यस्पृतिः। १२३९ ( भ्रायकिन्चप्रकरणम् ५)
घाक्ये ङृच्छस्सरूपं विधीयते । तमेव पापक्षयाथत्वेन विनियोञ्यत इति पन्त- ख्यम् । पिण्याकं पिण्डी । आचाम ओदनास्रावः । पम्रसिद्धमन्यत् । जाबा- रस्त्वन्यथाऽऽह- “५८ पिण्याकं तक्तवस्तक्रं चतुर्थऽहन्यमोजनम् । वापो वै दक्षिणां ददयार्सौम्योऽये च्छ् उच्यते ,› इति ॥ २२१ ॥ तुखपरुषमाह-
एषां तिरात्रमम्यापादेकंकस्य यथाक्रमम् ॥
तुखपुरुष इयेष ज्नेयः पञ्चदशाहिकः ॥ ३२२ ॥ एषां पिण्याकादीनामेकेकस्य त्रिरात्नोपयोगाभ्यासे पशदशाहि- कस्तुखापुरुषाख्यः दृच्छ्रो भवति । यमः पनरेकर्वश्तिरात्रसाध्यं तुखा- पुरुषमाह-- ५ आचाममथ पिण्याक तक्रं चोदकप्क्तवः । यहं उयहं प्रयुञ्ञ(नो वायुमक्षः परं उयहम् ॥
भ
एकविशशतिरात्रस्तु तुखापुरुष उच्यते “ इति ॥ आचामादीनां पज्चानामेकंकस्य त्रिरात्राभ्यासे पश्चदश्नाहानि भवन्ति, जिरात्रिकस्य वायुभक्षस्य द्विरभ्यासेऽदानील्येवमेकर्विशतिरात्रिकरस्तुखापरषः षटूरात्रेणापि दृश्यते । ¢ प्रथमेऽहनि नाश्नीयात्सम्यक्ुच्छरेषु सर्ैदा ! अतु; परानि चत्वारिं पिण्याकस्य तु भक्षयेत् ॥ नीवारतण्डुलाचामं तुतीयेऽहनि तत्तमम् । पिबेत्तक्रं चतुर्थे तु प्रञ्चमे तु जलं क्रमात् ॥ गोमून्नयावकोदूतात्प्ाह्य सक्तस्तु तत्समान् " । एति स्मृत्यन्धरानुसाराव् । अत्र हारीताक्तो विशषेषः- ५ अथातल्ञिनयनोक्तस्य तुापुरूपस्य कल्पं व्याख्यास्यामः । अथ च- प्रतिबन्धादिमिधभः प्रसूतानां वियोनिषु । अयाज्ययाजनं कृत्वा प्राकय मूत्रपूरीषयोः ॥ अप्रतिम्रहमादाय याजायेत्वा तु निन्दितान् । विनायक)।पष्ट्य महाव्याधिहतस्य च ॥
१ छ, भावमातद*। २ क द्विरज्नाभ्या" । 3 क. अथायं सवते; । प्रः।
१२४० अपराकोपराभिधापरादिलयविरधितरीकासमेता-- [ ९ तृतीयः- ( आयश्ित्तप्रकरणम् ५) तुखापुरुषकं कच्छ महापातकनाशनम् । स्वगृ्रारमिदं पुण्यं महादेवेन निर्मितम् ॥ आचाममथ पिण्याकं तक्रं चोदकपक्तुकान् । उयहं अयं प्रयुज्ञानो वायुभक्षः परं उयहम् ॥ वाक्पैद्तैङरजोमिहतानि निवृत्तानि च। आचामस्तानि निहन्ति नवश्राद्धं च सूतकम् ॥ तैरस्य धरणं िचित्केश्चकीटहतं च यत् । प्राय मूत्रपुरीषे च बरह्महस्यृष्टमेव च ॥ पिण्याकं तानि निहन्ति अस्थि भिचा च यत्स्थितम् । आकरेषु च ये दोषाः जेहरोषश्च ये कचित् ॥ खरोष्मखप्तस्ष्ठं मदयप्तस्पृष्टमेव च । तक्रेण तानि निहन्ति यश्वाद्याच्छरषलोकितम् ॥ कनकं च तिला गावो मृमिराच्छादनं जियः । स्वं पुनाति धमीत्मा मृढं चोदकप्तक्तुमिः ॥ ` रह्महल्यां भ्रूणहत्यां सुबणेस्तेयं सुरापानं गुरुदारामिगमनं कन्यादूषणं छीबामिगमनं षा वायुमक्षः पुनाति तत् । गत्वोकशीरसमो काय पुरूषो पणेपतमिते । नदीम॒त्तिकया वाऽपि पुरुषो द्वो तु कारयत् ॥ महापश्र्येन शरेण विद्धो यश्चा(च्ोपि शक्ञमुमयोरन्धर्क्ष्यम् । तेनाऽ सुदं कारयित्वा प्रदेशमात्रमुमयोः कृत्तशीरषाम् ॥ सोव्णौं राजतीं वाऽपि तुखदेवीं तु कारयेत् ।
अपि चन्द्नवृक्षस्य बद्रस्यापि कारयेत् ॥
तस्यालामे तुदा कायो यथा वा ह्यपपद्यते । यः पुरुषः पिङ्गलो बशरुैरमुपलशयूखवजपागिस्तमरं पुरुषं पिङ्गं बश्रुदटमुप्ठवजशुटपाणिमावाहयिष्यापि सवत एव सृच्रेत एव हि स्वधाम एहि कृष्णानिन एहि खागत- मनुस्वागतं मवते तुखपुरुषाय महदिवायेदमध्येमिदं पाधमि- द्माचमनीयं च प्रप्तीद गन्धमास्यधूपदीपनप्यं
9 क. “कृपाणितेलरजोमिहेतानि निवतौनि च । २ छ, भाक्ररि? । ३ छ, °्यसी सुष्डे क“ । ४ छ, जिताः । ५ छ, जी यमिदमाचमनें च ।
प्रायश्चित्ताध्यायः } यात्नवत्ययस्मरतिः। ( भायश्ित्तप्रकरणम् ५)
प्रतिगृहाण, यदेनोम्यो मम क्रुद्धः सुमना मव । भथ तुडा- ममिमन््रथेत् | कऋषिप्त्यं देवपत्यं ब्रह्मघतत्यं यत्त्थं तेन सत्येन प्तस्यवादिनि देशानां संपदं ब्रूहि फं बीजं वर्धयिष्धति।
राज्ञां च संपदं श्रहि कं नपं वर्धयिष्यति ।
भप्माकं संपदं ब्रूहि किमस्माकं भविष्यति ॥
यद् च गुरुमात्मानमपङ्कन्नख्य। धतम् ।
परं रघुं च मन्येत तदा कम पमारमेत् ॥ ज्य प्रयिव्यथिपरतये स्वाहा । वायवेऽन्तरिक्षायिपतयं स्वाह्। । सूयौय दिवोऽपिपतये स्वाहा । सोमाय नक्षत्राधि- पतये स्वाह्। । वामुक्राय नागाधिपतये स्वा । तक्षकाय सपाधिपतये स्वाहा । कुबेराय यक्षापिपतये स्वाहा। इन्द्राय देवाधिपतये स्वाह । स्कन्दाय सेनाधिपतये स्वाह।। नरह्मणे त्रेोक्यायिपतये स्वाहा । देभ्थे मगाधिपतये स्वाहा । भ्ालकटेकटाय कृष्माण्डराजपत्राय स्वाहा । महाविनायकाय वक्रतुण्डाय गणाधिपतये स्वाहा । धमाय स्वाह । तुछापुरुषाय स्वाहा । प्रनादिषवे(ऽयं मरुद्धिः सदेव पुनरागमनाय स्वाहा । सकरचरित्वा शुचिः कमण्य भवति | द्विः कृत्वा गाणपल्यमवामरोति। त्रिः कृत्वा मह।दे- वस्याऽऽवप्तथ्यं प्राप्रोति । आषाद्या काक्या फ।दगुन्यां पण्ये वा नक्षत्र एप विहितो धमः” इति ।
अन्येऽपि च्छा लिख्यन्ते । वन्न जाबाछिः-
८ अनन्नज्ञष्टमध्यस्थयस्त्वहोर।च्रं क्षिपेहूुधः । संवत्सर कृतं पापं जदकृच्छ्रो ग्यपोहति "” ॥
विष्णुः--““ उदकप्तक्तूनां माप्ताम्यवहारेणोदकङ्च्छरः ।
विक्ाम्यवह्ारेण शीतकृच्छरः " ॥
शङ्ः--"“ शङ्ाटाद्वीनि निप्तान्युदकपिद्धानि माप्तमश्नीत पयतः ।
क्. वदा
सरद्रापतोदकं माप्तं कृच्छ्रो वारुण उच्यते ॥
0 न ममन
चात॒रमाः । र्षछ.ष्दा वाः ।३क. षहा त च्छ. षहा) ५. हादे") ६ क. व्न्य मोगा ७ क, तालकटष्टाः । ८छ, दहा । प्रः ९ क, "च्छः । रः ।
१० क. कृत्वा सादशटम्माघं ।
१५६
१२४२ अपराकोपराभिषापरादित्यनिरवितदीकासमेषा- ( \तुतीषः- । , ( प्रायश्ित्तप्रकरणम् ५) निस्वैरामशकैरवाऽपि पद्मतिरय वा शुभैः ।
मापेन रोके भ्रीकृष्टः कथ्यते द्विनप्त्तमैः "” ॥ ३२२ ॥ उक्ताः इच्छाः । चान्यणादीनीदानीमाह-
तिथिद्रध्या चरेखिण्डाञ्शुह्ठ शिख्यण्डसंमितान् ॥ एकैकं ह पयेकष्णे पिण्डं चान्द्रायणं चैत् ॥ ३२३ ॥ चान्द्रायणाख्यं तपः कुर्वाणो मयुराण्डपरिमिता[न्पिण्डा]न्शक्कपे तिथिषदौ चरेदक्षयेत् । तिथिषु प्रतिपदह्टितीयादिषु चन्द्रकानां सख्याटृद्धिस्ििथिषदि- शब्देन विवक्षिता । तस्याश्च तुर्यां प्राससंख्यामापाहयन्टयाः पिण्डचरणे कारणत्वं पौरुषेयवाकयानां(णां) मानान्तरतोऽवसिताथानां पदेषु सापक्षसमा- सासम्थसमासत्वाशिकं चोदधयमाचोथम् । तथा पौणमास्यां पञ्चदश ग्रसित्वा ृष्णपन्षपरतिपतयभरलयेकेकं ग्रासं हा सयेत् । कृष्णचुदे हयामेकं प्रासं प्रसित्वाऽ- बावास्यायामूपवसेत् । एतद्रवमध्यं चान्द्रायणम् । वसिष्ुः--““ माप्तस्य कृष्णपक्षादौ म्राप्तानदाद्तुदश्च । म्राप्तापचयमेोजी च पक्षमेकं समापयेत् ॥ तथेव शह्ृपल्तादो आप्तं मूज्ञीत चापरम् । आप्तोपचयमोनी स्न्पक्षश्चेषं प्तमापयेत् " ॥ गोतमः पुनयेवमध्यं चाद््रायणपन्यथाऽऽह--
८ जयातश्चन्द्रायणं तस्याक्तो विभिः कष्टे वपनं व्रतं चरेत् । श्वोमृतां पू(पौणमासीमपत्रपेत् । सप्यायस्व सतं ते पयांति नवो नव हव्येतामिस्तपणमार्यहोमो हविषश्वानुमश्नणमुपस्थानं चन्द्रम यदेवा देवहेडन- मिति चतस्तभिराञ्यं जुदूयादेषकृतस्येति चान्ते पमिद्धिः। ॐ भुः ॐ मुवः ॐ सव ॐ महुः ॐ जनः ॐ तपः ॐ पत्यम् । ॐ यक्ः ॐ श्रीः ॐ उक ॐ दृढा ॐ भजः ॐ तेनः ॐ पुरपः ॐ धमः ॐ शिव इदेतैग्रोपानुमश्रणं प्रतिमं मन्ता नमः स्वाहेति वा पवान् । प्राप्तप्रमाणमस्याविकारेण ।
| कै
चरुमेक्षप्तक्तकणयावकशाकपयोदधिधृतमूढफलोदकानि
1 1 1 11
न~~ --------- ~~ -----~----~--- ~~ ~~~ ~~~ ~-- -----+~ ---*- ~
णीीरणीौ
‰: १ कृ. ङ, चरेत् । २ क: कयानामानन्त' । ३ छ. कृष्छरेणवः | * कृ, जि सः।
प्रायजित्ताप्यायः ] याहृषर्क्यस्पृतिः। १२४४ € प्रायाबित्तप्रकरणम् ५)
हर्वप्युत्तरोत्तरप्रशस्ताति । पोणेमास्यां पञ्चदश अरपत- नमुकस्वेक।पचयेनापरपक्षमश्नीयात् । अपावास्यायामु- पोष्येकोपचयेन पूपक्षविपरीतमेकेषामेष बान्द्रायणा माप्त: । एतददाप्स्वा विपाप्मा प्वमेनो हनति । दितीय- माप्त्वा दश्च पूर्वन्दश्चापरानात्मानं चेकरविशं षड्कं च पुनाति । तुतीयमाप्त्वा चन्द्रमप्तः प्डोकतामा्नोति ” । अस्या्थः-- अस्य चान्द्रायणस्योक्तो विधिरितिकतैब्यता दृष्फरेण षप वरतं चरेत् । प्रायधित्तं चरेत् । श्वोभूतां पीणमासीमृपवसेत् । शुञचतुदंश्याप्रप- बसेदित्युक्तं भवतीति षरुददयामूपवासः । पौणमास्यां पञचदशरप्रासप्रसनं प्रायिकमन्यथा चान्द्रायणश्षष्दो न स्यात् । प्रासथन््रोदये प्रसनीय+ । यदाह हदारीवः- | “ तृतीयसवने चान्द्रमपतं चरं श्रपयित्वा नवो नव इति हुत्वा ज्योत्स्नायां चङ्शेषानि- ण्डान्साविश्यमिमन्ितान्प्राभीयात् '' इति । प्रासग्रसनसमये या तिथिस्तदनुरूपा प्राससंख्योपादेया । ्योस्लाश्चब्देन वन्द्रोदयो क्षितः । तेन रात्रो दिवा षा चन्द्रोदय एव प्रासा प्रसनीयाः। अमाबास्यायां चन्द्रोदयाभावादभोाजनप् । यमः- ¢ वर्धमाने यथा सोमे आप्ता वर्षन वे प्तमाः। | हीयमाने तु हीयन्ते तत्क्षये त् न मृज्यते , इति ॥ शङ्कटिखित-“ एकव।पाश्वरेदीक्षां जात्वा वाप्तो न पीडयेत् । गायञ्या दश्पाहस्रमाहिकं सवदा चरेत् " ॥ यवमध्यपुक्तं पिपीलिकामध्यमपि भवति यदि इृष्णप्रतिप्यारम्भः, वद्ाह मनुः- “८ एकेकं ह!पयेतिण्डं शङ्के कृष्णे च वर्धयेत् । उपस्एशं जिषवणमेतचान्दरायणं स्मृतम् , ॥ तथा--“ मष्टावष्टो समश्नीयातिपिण्डान्मध्यंदिने स्थिते । नियतात्मा हविष्यस्य यतिचान्द्रायणं चरन् ॥ चतुरः प्रातरशभीयात्िपण्डानिप्रः समाहितः । चतुरोऽस्तमिते सूर्ये शिशुचान्द्रायणं स्मृतम् "१ ॥ ब्दिष्णः-
पि
१ छ, वजये? । २ छ. गमतश्ान््रायणं व्रतम् । तया ।
१३४४ अपराङकोपराभिधापसदिल्यविरवितीकासमेता- { ६तृतीयः- ( प्रायाश्चिशप्रशरणम् ५)
^ भीजोन्िण्डान्पमननीयाक्नियतात्मा इदत्रतः । +हविष्यान्नस्यार्षमापस्तमृषिचान्दरायणं स्मृतम् + ॥ धाक; --“ आद्रीम्कमात्रास्तु प्राप्ता इन्दुत्रते स्थिताः । तथेवाऽऽहूतयसतत्रे ग्रप्तारये चेव मृत्तिकाः ,' ॥ ३२३ ॥ चान्द्रायणान्तरमाह- । ्रथाकथंचििण्डानां चलारिंशच्छतहयम् ॥ मापेनेवोप॑य॒ज्ञीत चान्द्रायणमथापरम् ॥ ३२९ ॥ यथाकथं चिदहिवसं प्रल्यनियततया ग्राससंख्या मासेनैव भरिशतैव तिथि प्रीसानां शतदयं चत्वारिशदधिकमपयुज्जीताचात् । एतदपरं पर्बोक्ताचान्द्राय- णात् । अग्र च चान्द्रायणे पृषेभक्रान्तमेकादश्युपवासादिव्रतं न हृष्यते संख्याविशेषो हि पाससंपाद्रतयाऽत्र विधीयते, न चान्द्रायणान्तरवललेक- दिवससपाचतया। शक्रोति चेकादश्ीपुपवसन्नपि पाससपाघां चत्वाररिश्च्छत- द्रयासििकां संख्यां संपादयितुं चान्द्रायणान्तरषु यद्ेकादशीमुपवसेत्तनिमित्तां प्रासाभितामेकादश्संख्यां नेव संपादयेदेव कितु विनिपातयेदेव। यदपि प्रासग्र- सनमषिधेयं रागतः पराप्रलासथाऽपि तदाभितां सख्यां चान्द्रायणविधिविषयी करोलयेव। यथा-~दक्षपणंमासविधिव्यापारतः परप्त्याञनुष्ठानं गोदोहनं पशुकाम- मिधिः। तत्र यदि दर्शपूर्णमासपयुक्तमपां प्रणयनं नास्ति, तदा-“गेोदोहनेन प्श कामस्य प्रणयेत्" इयेष शाच्ार्थो न सिध्यति । तयेकाददयादौ प्रासाग्रसने तदा- भितसख्याविशेषविषयश्वान्द्रायणविधिक्रने सिध्यत्येव । अत्रापि हि रागप्राप्ठ भोजनाभितग्राससरूयाविशेषरक्षणो गुणः पापक्षयादिफरायेत्वेन विधीयते । तेन चाद्द्रायणपरथापरपिलयेतस्मादन्येषु चान्द्रायणेषु यदेकादश्युपवासाचाद्रि- यतेन तदा चान्द्रायणविधिसिद्धिरिति। यदा पथ ग्रासा ग्रस्यम्ते तदा भाणाय खाहा, अपानाय स्वाहेत्यादि पच मन्रा नित्यवद्धिश्रविषयत्वेन क्रियन्ते । यदा पञ्चप॑रूयातो न्युनसंसख्यका प्रासास्तदा कथमिद्यपे्षिते बौधायन आह- ५५ प्रान्नीयात्प्राणायति प्रथमम् । भपानायेति हितीयम्। स्यानायेति तृतीयम् । उदानायेति चतुयेम् । समाना-
[णी
+ हविष्वान्नश्य वै मामिति पाये भिताक्षरायाम् । #* न सिध्यत्वेवेदयारभ्य अन्द्मयणवि. धिरिद्यन्तं न वियते छ. पस्तके ।
१ छ. प्धेमामाक्तः । २ क. श्र रोचार्थं । ६ ङ. "पभुश्गी । ४ छ, संख्यया मा । ५ क्. प्राप्तु” । ६ क, “ने पः,
प्रायश्चिताध्यायः 1 याह ्रक्यस्पतिः । १२४५ ( प्राय्ित्चप्रकएणम् ५)
येति पञ्चमम् । यद। चत्वारस्तदा द्वाभ्यां एवं यदा व्रयस्तदा दवाम्यां पूर्वो यदा द्वौ तदा द्राभ्पमेषो.- त्रमेकं पर्वे; », इति । अध्यायः यदा चतुर्रासपक्षस्तदांऽऽदद्वितीयाभ्यां पत्राभ्यां परथमं ग्रासं ग्रसेत् । प्रासत्रयप् आयाभ्वां प्रथमं तृतीयचतुर्थाभ्यां द्वितीयं पशचमेन तृतीयं, ग्रासद्रयेतु त्रिभिः प्रथममन्तिमाभ्पां दाभ्यं दितीयमेकस्मिन्प्रासे सर्पैरेकमिति ॥ ३२४ ॥ कृच्छूचाद्रर्येणसाधारणामितिकतैव्यतापाद- कुयात्रिषवणस्नायी इच्छं चन्द्रायण तथा ॥ पवित्राणि जपेसिण्डानायत्या चामिमन््येद ॥२३२५ त्रिषवणस्नायी परातमेध्यंदिनापराहषु स्नानान्याचरन्डच्छाणि सातप. नादीनि चान्द्रायणं च इयत् । पवित्राणि गायत्यादीनि कऋग्यञुःसामस्र व्यवस्थितानि यथास्वशाखं जपेत् । गायत्र्या च पिण्डान्य्रासानभिमत्रयेत् । गौतपोकतैश प्रासामिपत्रणमक्धेगायत्री विक्रसप्यते । यद्रा “ जाप्यायस्व पमे तु ते'” इत्यादिकं मच्नत्रयं गायत्रीं तु(च) ्रासानुमन्रणविषया,) तेन(ना)भिन्नवि- षयत्वाचक्तः सपुखयः । ्रासानुमन्रणे च विक्षेष उक्ता यमेन- ५५ अङ्कषट्यग्रस्थिते पिण्डं गायञ्या चामिमन्नितम् । प्राइयाऽऽचम्य पुनः कुयादन्यस्य।प्यमिमश्रणम् '” इति ॥ «५ प्कृत्स्नायी जितेद्धियः '” इतिपनुवचनेन तप्तदच्छरत्रिषवणस्नापितवं धाध्यते । यत्तु इृच्छान्तरष- ८८ त्रिर्हन्ञिर्मश्षायां तु सवाप्ता जछपाविखेत् " इति, तन्त भिषद्रणस्नानेन विकरप्यते । तत्र शक्तं फरातिरेककाम षा भरति जानषट्कषिधिः । अन्यं भ्रति तु त्रिषवणविधिः। निषबणेऽप्यसमयेस्प सखानद्रयमाह वेक्च॑पायनः- ५“ लानं द्विकाटमेव स्यात्का वा द्विजन्मनः " इति । साने तु हारीताक्तो विशेषः- ५ ञ्यवरं शुद्धवतीभिः जात्वा ऽघमर्षेणं जङे जपित्वा धोतमहतं वातः परिधाय साम्नां पोम्पेनाऽऽदित्यमृपतिषठेतं "? इति ।
१ छ. हाभ्यमि०। २ छ. दाद्धिः। ३ क, पक्ञेऽन्याभ्यां भ्र । * क, "यणानां साः । ५ छ, मन्त्रितमिति । ६ छ. 'रहन्य जिः ।
१२४६ अपराकापरानिधापरादियविरयितदीकासमेता- [ १ तृतीयः-- € प्रायजित्तप्रकरणम् ५) यत्त गोतमेनोक्तम्-““ रोरवयोधा भपेननिस्यं प्रयुञ्जीत ” इति, तस्सामगविषयमर्। न हि भायशित्तायेबदष्ययनमस्ति। न च साप्रमेदिन एव चान्द्रायणेऽधिकार शति षक्तव्यम् । ऋग्वेद यजुर्वदवंतिपविग्रजप्यस्यापि चान्द्रायणाङ्कसवेन दशनाद । येऽपि गोतमेन होमे नमोऽहमायेदयेषमादयो भ्रा विहितासतेऽपि न निलयाः कि तु पाक्षिका!। यतो मनुः- ५ महाव्याहतिमिहमः कतंग्यः स्वयमन्वहम् › इति पन्रान्तराण्याह । महान्याहूतयथ भूराचास्िक्षस्तदाह मनुरेष- ५ ॐकारपूर्विकासिि्तो महाव्याहृतयो ऽव्ययाः "” इति । महाव्याहृतीनां च जित्व जप एव, द्मे तु व्यस्ताः प्रयोभ्याः । समस्ता अपि भयोञ्याः शाख्न्तरदशंनात् । चान्धरायणे च द्ृस्शरक्तेतिकर्ेष्यता सर्वैव ग्राहा । तदाह गोतमः ५ अथ वाद्द्रायणे तस्वाक्तो विषिः 1 कुरकेऽतिजपे च संख्यां वैशंपायन आह- ५८ क्षमे च विराजं च तथा चेवावमषणम् । गायन्त वा जपेहृषी पवित्रां वेदमातरम् ॥ शतमष्टशतं वाऽपि प्तहस्रमपि वा परम् "› इति ॥ चान््रायणान्ते च तदङ्गत्वेन च पेनुदरेया विपाश मोऽयाः, यदाह वमः- “८ एवं चान्द्रायणे चीर्णे धनुं दद्यात्पयशछिनीम् । नाह्मणान्मानयेच्छक्त्या तेम्ये ददा दक्षिणाम् ” ॥३२५॥ चान्द्रायणविनियागमाह- अनाद्ष्टिषु पपेषु शुद्िश्वान््रायणेन अनादिषटेष्वनुपदिष्टमायथित्तेष पापेष चान्द्रायणेन श्रद्धिः। न केषलं चान्द्रायणदरयेनेव इच्दातिच्भ्यामपि, यदाह वसिष्ठः ५ कृच्छरतिङ्च्छरौ चान्दरायणमिति सरवप्रायश्चित्तिः ” इति । पापगोरषे इष्छातिच्छरतहितं चान्दरायणमन्यश्र केवकप् । सवैप्रायधित- त्वेऽपि प्रतिपपिं भेदेन इच्छादीनां अयोगः । निमित्तमेदस्य नेपित्तिकपयो- गभेदहेतृत्वात् । नेमित्तिकृतया तु डच्छरादिष्वनुषठेयेषु भकन्तेष कठरसापर्ध्यो पनिपातेऽनुग्रहान्स्यृतिकारा आहुः-
१ छ. अपे नियं । २छ. वन्तिपः। १क.ष्तेद्'1*क. त । यज्तुगीः। ५४. णेऽतिङ्?। ६ छ, “च्छे नेति । ७ क, “गान्तरे च तदुङ्गतेन बे । ८ क, मनुः-
प्रायश्नि्ताध्यायः ] याहवल्वयस्पतिः। १२४७ ( प्रायदिततप्रकरणम् ५)
८ भधातोऽनुग्रहान्वक्षये दुबेरस्याऽऽत्मश्चीरिनः । यत्कृत्वा मुच्यते पापादुरगः कश्ुकराचया ॥ दवादरेव सहक्लाणि जपेदेवीमुोषितः । नान्ते विपिवन्मोनी प्रानापल्योऽयमुच्यते ॥ समिदुपरतं हविधान्यं तिलान्वा माह्ताशानः । हुत्वा दादश्चपतादल्तं गायज्याः कृच्छरमाप्रुयात् ॥
दादश्चभिरथिकं साहस दाद शसादस्तम् ) स्टसमेव सादक्तम् । अन्नदानहिरण्येन द्वादश्च बाक्षणाञ्डचीन् । तपयेन्मारताश्ी च ्रो्रियान्ृच्च् उच्यते ॥ उपोष्य श्रद्धया युक्तप्तिरपात्राणि षमेतः । दरदशाब्रह्मवादिभ्यः प्राजापत्येन तत्समम् ॥ स्वयमाहृत्य यो मूध्ना तृणमारनुपोषितः । ददाद्रामण्डे कच्छे द्वादशेव न पंशयः ॥ प्राणायामङतं कृत्वा द्वात्रिशोत्तरमार्तिषु । अहरात्रोषितक्षिषठत्प्राङ्मृखः. कृच्छर उच्यते ॥ ` नमस्कारपतहस्राणि द्वादशैव ददनतः ॥ गोविप्रमितृदरेवेषु कयात्कृच्टरत्रयं मवेत्"! |
बतिष्ुः--““ अथ चेत्वरते कतुं दिवप्तं मारुताशनः रात्रौ स्थित्वा ज्ये भ्युष्टः प्राजापल्येन तत्समम् ॥ गोमूत्रेण समायुक्तं यावकं चोपयोजयेत् | छ च्परमैका हिं प्रोक्तं दृष्टमङ्गिरपा खयम् ॥ निदयाप्रीनो दिवा तिषठेत्रिरात्रं मारुताशनः । प्राजापत्यं विजानीयाक्कृष्माण्डेजुहुयाद्षृतम् ॥ प्रयञ्दं य दृमन्कुयोद्पन्तेऽनुप्रहान्परान् । स याति बह्मपतदनं तेनेमूतिः प्रयुनेनः ॥ चान्द्रायणे त्रयः कृच्छ्राक्नशत्साहल्लिको जपः ? |
पराश्ररः--““ कृच्छरोऽय॒ते त॒ गायञ्या उपवाप्तस्तयेव च । धेनुप्रदानं विप्राय सममेतचचतुष्टयम् ॥
[रीरि
१९. प्रायधित्तोऽय० । २ छ. त्रिय कृच्छर । ३ क. प्च्त्मेवाहिः। * क. माः दुर्वार । ५ छ, "मृतं यथाऽजन । चा" ।
११७८ अप॑राकांपराभिषापरादियविरचितदीकासमेता-- [ ९ तृतीयः--~ ( प्रायशित्तप्र्करणपर् ५) पंहिताध्ययनं दिष्ट प्राणायामपहखकम्। गोमूत्रयावकाहारः सममेतश्चतुष्टयम् ” ] एतषतुष्टयं समं भ्राजापलेनेलयथंः | प्रचेताः -““ प्ंहिताष्ययनं यावन्तं कां गायश्री जपेत् * ! चतु्बिशषतिमतात्- विप्रा द्वादक्च वै मोज्याः पावकरेष्टिस्तथेव च। अन्या वा पावनी काचित्सममाहर्भनीषिगः. ^ ॥ तथा--"“ चान्द्रायणं मगारी(रे)ष्टिः पवित्रष्टिस्तथेव च । मित्रविन्दा पश्वेव कृच्छं माप्तद्रयं तथा ॥ नित्यनेमित्तिकानां च काम्यानां चेव कर्मणाम् । इष्टीनां पदाषन्धानाममवि चरवः स्मता: ॥ चान्द्रायणं त्रिभिः कृच्छ्रैः पराकस्तु द्येन च एतत्कृच्छरप्रमाणे च विद्भद्धिः परिकीतितम् ॥ चान्द्रायणमङ्र्वांणाः कुर्युः कृच्छरचतुष्टयम् । तथा--“ चान्द्रायणपराकाम्यां (नेष्कृतं य ऽनुश्चरकनुषात् । स कुयदात्मश्युघ्यथ प्राजापत्य तु पश्चेमम् '॥ पाकेण्डेयः-- ^“ प्राजापत्यक्रियाराक्तो धनु ददा नात्तमः। घेनारमावे दतिग्यं तुल्यं मूल्यं न संशयः ›! ॥ तथा--““ प्राजापत्यस्तमा घेनुस्तद्रयं तक्तकृच्छके । पराके तु सुवणं स्याद्धेमद््गी तथन्दवे * ॥ तपद्रस्छो महातप्नद्चच्द्रः । पराके सवणे पेनुद्रय्य पृर्यं समम् । हेम. हही ग्रहणेन सक्रखकांस्पदादाद्युपंस्कररवर्त। धनु लक्षयति ।
५५ अष्टौ चान्द्रायणे देयाः प्रत्याञ्नायविधौ प्तदा "' ॥ धेनव इति श्रेषः । इृच्छाषकसंपाद्यचान्द्रायणविषयमेतत् । चतु1षशतिमतात्-
८५ प्राजापत्ये तु गामेकां दयात्सातपने द्वयम् ।
पराके तप्ङच्छरे च तिस्स्तिघ्स्तु गास्तथा " ॥ पृट्(नरन्मतात्-"पराकतपतातिङृच्छस्थाने कृच्छरत्रय चरत् । सांतपनस्य चाध्यधेमश्क्ती त्रतमाचरेत् ॥
~~~
"नि क
०-००-०
व व त 1
# न विदयतेऽय शोकः क, पस्तके ।
१ क. प्सत्रयं । २८७. च नवः। ३ छ. शम् । * छ. "यमुल्यस- । ५ क, पर्कारः ।
प्रायशित्ताघ्यायः 1 याहवरषयस्पतिः। १२४९ ( प्रायञ्ित्तप्रकरणम् ५)
उपवापश्च गायग्याः सहलरं विप्रमोजनम् । प्राणायामा दश द्वो च पममेतश्चतुष्टयम् ॥ कृच्छं देव्ययुतं चैव प्राणायामशवदयम् । विप्रा द्वदश वा भोञया मृक्ष(गृगा)रेष्टिसथेव च ॥ अन्या वा पावनी काचित्तमान्याहुमनीषिणः। तिलहेमायुतं चैव पराकद्कयमेव च ॥ गायञः छक्षभकं च पमान्याह बृहस्पतिः । अतिकृच्छ्र पराके च तपतङृच्छे तयेव च ॥ प्रानापल्यत्रयं कुर्याल्कृच्छरे गोमियनं मवेत्" ॥ चान्द्रायणस्य फलान्तरमाद- ९ ०८ = क, अह, क क धमाध यश्ररदृतचन्द्रस्यात पकताम् ॥ २९६ ॥ ध पाथमभ्युद् याथततचान्दरायणं यथरेवनुतिष्ेत्स चन्द्रस्य सरोकतां समा- नलोकतामति ॥ २२६ ॥ कर च्छ्रङ़डमकामस्तु महता ज्रयमाप्न॒याद् ॥
यथागुरं क्रतुफटं प्राप्रोति च समाहितः ॥ ३२७ ॥ धर्मा पे मृयादित्येवं कामयमानो यः कृच्छरपांतपनादिद्च्छरकारी
स्यात्स महता सकटलाकस्पृहण।यां भियं सपद् प्राप्नुषात् । यस्तु गरुकरच्छ स्याद्यो गरुः युदुष्करटृच्छ्स्तं तमादरा्थाशाखं समाहितस्तात्पयेवान्कुषात् स क्रत॒नां ज्पातिष्टामादीनां फलं स्वगादिकमाप्राति लभते । विन्वापिजः-“ कृच्छर चान्द्रायणादीनि शरुध्यत्यु(नत्यु)भयकारिणाम्(?) ।
प्रफारो च रहस्ये च अनुक्तं पेश्ये स्फुटे ॥
प्राजापत्यः प्ांतपनः दिश्ुङृच्छरः पराककः ।
अतिकृच्छ्र पर्णङ्ृच्टरः सोम्यः कच्छरतिक्ृच्छरूकः ॥
महाप्तांतपनः शरुख्ये तक्कृच्छरस्त॒ पावनः ।
जरोपवाप्तङृच्छष्त बह्महृच्छस्तु शोधकः ॥
फल्कच्छो मु्कृच्चरः प्रत्येकमेकर।ऽपि च ।
पातका[रष पवपामपपापध यलनतः॥
काय।शान्द्रायणेयुक्ताः केषा वा विद्ुद्धमे ।
शिशुचान्द्रायणं प्रोक्तं यतिचान्दरायणे तथा ॥
१ छ. 'चित्सामा" । २ छ. प्युतां चै? १ इ, "ति सुम । ४ छ. °दककृ° । १५५
१२९५० अपराकांपराभिधापरादिलयविरयितदीकासमेता- [ १ तृतीयः-- ( प्राय्धितप्रकरणम् ५ ) धवमध्यं तथा प्रोक्तं तथा पिपीटकाकृति । उपवाप्तस्तद्र्धं वा मापः पन्षस्तदर्थकम् ॥ षडहो द्वादश्ाहादि कायंपतिद्धिः(द्धिः) फलािनी(नि?) । उपपातकयुक्तानामनादिष्टेषु चैव हि ॥ प्रकाश्चे च रहस्ये च अभिपरप्याद्यपेक्षया । शाक्तं जातिं गुणं द्रा कहु द्धिकृतं तथा ॥ अनुबन्धादिकं द्रा कर्प्यं प्व यथागमम् ५ । अथ ब्रह्मकूचेस्वरूपं कथ्यते, तन्न पराशरः-
५ उपवाप्तमहोरात्र ब्रह्मकूचं विनिरररेत् । प१अ्रगव्यं च वर्णेभ्यो विहितं रिव्यवक्षषा ॥ पवित्रं त्रिषु छाकेषु देवताभिर्पिष्टितम् । वरणश्चैव गोमूत्रे गोमये हव्यवाहनः ॥ दध्र वायुः समुदष्टः सामः क्छ।रे घते रविः। पयः काश्चनवणोयाः श्चेतायाश्चैव गोमयम् ॥ गोमूत्रं ताञ्नवणाया नीछायाश्च तथा घृतम् । दधि वे कृष्णवणोया इवयतत्पश्चगम्यकम् ॥ गोमृत्रमाषकास्त्वष्टो गोमयस्य तु षोडश । ह्षीरस्य द्वादश प्रोक्ता दध्नस्तु दश कीर्तिताः ॥ गामूतरवेदूघतस्याक्तासदधं तु कुशेदकम् । एतद्रव्यपरी(रि)माणं शध्यते कायशोधनम् ॥ गायच्याऽऽगृ्य गोमूत्रं गन्धद्वरिति गोमयम् । आप्यायस्वेति च क्षीरं दधिक्राग्णक्रचा दपि ॥ तेजोऽ शुक्रमिद्याज्यं देवस्य त्वा कुशोदकम् । आपो हि ति बाऽऽखोड्य प्रणवेन ततः पिबेत् ॥ मध्यमेन पटाङ्स्य पद्मपत्रेण वा पिबत् । अथ वा ता्नपत्रेण बह्मपाघ्राणि तानिवे॥ यत्वगस्थिगतं पापं देहे तिष्ठति मानवे । नह्मदूर्ौ दहेत्सर्वं इाष्कमञ्चिरिवेन्धनम् ” इति ॥
अथ सोपायनम् । तत्र माकष्डेयः--
१ क, °रनुष्ठि० । २ क, ददुरभेन कु" । ३ छ. "तद्ध ।
प्रायश्ित्ताध्यायः ] यान्नबस्क्यस्मृतिः। १२५१ ( प्रायश्निल्तप्रकरणम् ५)
“ गोक्षीरं प््तरात्रे तु पिबेत्सनषतृष्टयात् ।
स्तनत्रयात्सक्तरा्रं सक्तरात्रं स्तनद्वयात् ॥
स्तनात्तथेव प्राशनं चिरात्रं वायुमुमवेत् ।
एतत्सोमायनं नाम तरतं कल्मषनाशनम् " ॥ व्यासः--“ श्रीकामः पुष्टिकामश्च ्वगकामस्तथेव च ।
देवताराघनपरस्तथा रच्छं समाचरेत् ॥
रपायनानि मश््राश्च तथा वेवोषधानि च।
तस्य सत्रीणि पतिष्यन्ति यो नरः कच्छमुग्भवेत् ॥
वैदिकानि च प्तवाणि यानि काम्धानि कानिचित् |
सिध्यन्ति वेदा तानि कच्छरकरतुनं संशयः ॥
पापात्मानस्तु पपिम्यः कृच्छ्रे संतापिता नराः ।
गतपाषा दिवं यान्ति नाघ्र कायौ विचारणा? ॥
माकेण्डेयः--““ अज्ञाते यदिवा स्नातं कच्छः पापं विशोधयेत् । कृच्रेण शद्धपापानां नरको न विधीयते " ॥ ३२७ ॥ एर्वोक्तसकलशाल्नार्थीभरतान्वणौ भमादिषमोनाकण्यं यदाहुपेहषेयस्तदिदा- नोमाह-
शसेतानूषयो पमान्यान्नवलकृयैन भाषितान् ॥ हदमृदमहारमानं योगीद्रममिताजसम् ॥ ३२८ ॥ य इदं धारयिष्यन्ति धृमशाघ्चमतन्धिताः ॥ इृह कके यशः प्राप्य ते यास्यन्ति त्रिविष्टपम् ॥३२९॥ विद्धा प्राप्तयादहिदयां धनकामो धनं तथा ॥
जय॒ष्कामस्तथेवाऽऽयुः श्रीकामो महतीं भयम् ॥३३०॥
याज्ञवल्क्येन संसिद्धयोगबलक्चाशिना सकटश्चलयादिविधास्थानतस्वाथेबे- दिना सकरलोकानुग्रहमवणविशद्धाभिसंधिना भाषितान्विविषान्धमोऽश्चुत्वा ्न्थतोऽयेतश्चावधाये वक्ष्यमाणे वचो महात्मानं रागदरेषादिसकलदोषविनि- भक्तं योगीन्द्रं योगीश्वरंसंमितसामथ्यंमूषय उचुः । तथथा-ये द्विजा अत- द्दिता अनरसा इदं सवता प्रणीतं धमेक्नाक्ञं धारविष्यन्ति गुणनादिव्या- पारेण रिष्यन्ति तेऽतैव रोके प्रहदनर्धं यषः भाष्य देहत्यागोस्तरकारं
१ क, "च्छकुद्धवेः । १ इ, सुखं । ३ क, "रममितेन तेजा युक्तमू* ।
१२५२ अपराकापराभिधापरादिलयविरचिवयीक(समेता याज्ञवरक्यस्मृतिः । ( भरायधि्तप्रकरणम् ५)
तििष्टपं यास्यन्तीति तथाऽनुमन्यताम् । तथेदं श्राल्ञमधीयानो यदा विध्यादि कापस्तदा विद्यादीन्पा्ुयात् । धनं सृवणांदि । भीः पृनरनेकृषिधा । ब्रह्म- चं सात्पिकरा ब्राह्मी । अपरिभवपाटवलशक्षणा तु क्ात्री । पनलक्षणा तु वेद्यभ्रीः। तेन धनपदोपादानात्वृथक्धियमिच्युपाचम् ॥ ३२८ ॥ ३२९ ॥ ३२० ॥ एतदेव विटृणाति- छोके्रयमपि ्यस्मादयः श्रादे श्रावयिष्यति ॥ पितृणां तस्य त्तिः स्यादक्षया नात्र संशयः ॥२२३१॥ ब्राह्मणः पत्रता याति क्षत्रियो विजयी भवेत् ॥ पर्यस्तु धन्यधनवानस्य शालस्य धरणाद् ॥ २६९ य इदे श्रावयेरसववाण्डिजान्पवेपु पर्वसु ॥ अश्वमेधफरु तस्य तद्धवाननुमन्यताम् ॥ ३३३ ॥ पये पञ्चदश, परसिद्धमन्यत् ॥ १३१ ३३२॥ ३३१॥ श्रखेतयाज्ञवल्कयोऽपि प्रीतारमा मनिभाषितम् ॥ एवमस्तिति होवाच नमस्य स्वयंमवे ॥ ३३५ ॥ स्वयं भवे ब्रह्मणे । अतिरोितमन्यत् ॥ ३३४॥ अखण्डभरमण्डरीनमाविं निषाये षदुक्पतिरोधकृचमः | दोषोद्धवाद्विमङ्कातं परां गतं पएषैव रोकं नयति प्रकाङ्ताम् ॥ १॥ राष्र यस्य निरङ्कुशा वसुमती कोशः समृद्धः सह् च्छक्तो दुगमनागमं क्षतपरा सेना हिता मन््िणः | दास्ायौगतचवेणापितपतिर्विन्वेकनाथोऽप्यसौ हीयोदायेयश्षोधनोऽगुमपरादिलयो निबन्धं व्यधात् ॥ २॥ इति प्रीविश्ाधरबंरप्रमवध्रीशिलाहारनरेखजीमृतवाह्नान्वयप्रसृतश्रीमदपरादित्यदेतर- विरचिते याकवतकीयधमंशान्ननितन्पेऽपरादें प्रायधित्तप्रकरणम् ॥ ५॥ सपाप्नाऽयं प्रायश्धित्ताध्यायस्तृतीयः ॥ ३॥
समाक्यं टाका यान्नवल्कयस्मतिः।
जवि जनयक किदेव
जकर वि क 09 9० 9 ०0००
१८, घनोपत्राना २ इ, प्येद्धिप्रो नरः पवेसु संवतः \ अ ।
याज्ञवल्कयस्पयन्तगतश्छोकानां व्णानुक्रमणी ।
न-पा --(----------- क्मोकायचरणानि पृष्ठाह्कः शोकाय चरणानि अ. | अनिवेद्य नृपे दृध्येत् सकूटं कटक तरुते < २४ | अनुगम्याम्भति स्नात्वा अकृटेरायुपेर्यात ५८१ | अनृते तु प्रथग्दण्ड्या
सक्षता चक्षता चेव अक्षतायां क्षतायां वा मक्षयोऽ्य निधी राज्ञा अक्षिवत्मचतुष्कं च भभिदानां चये लोकाः अभ्रीन्वाऽप्यात्मसात्करृता भप्नेः सकाडाद्धिप्राम्रौ अग्नी करिष्य आदाय अमरौ सुवणेमक्षणं अग्र्यः सर्वेषु वेदेष अजाश्व मुखतो मध्यं अज्ञानाद्रारर्णा पीत्वा अत ऊर्वं त्रयोऽप्येते भति श्रोत्रियं ठप्त- अतो यतेत तत्प्राप्तो
९६ |अनेन विधिना देहं ७३४ अन्तरा जन्ममरण ५७८ |अन्तजानु शुची देश
६५७३ अन्दयपक्षिस्थावरतां ९५ अन्दयाभिगमने त्वाडूय ५७८ अश्रमिष्रं हविष्यं च ५८९ अन्नं परयषितं भोज्यं ७८४ | अन्नं पिदमनुप्य भ्यो
२७६ अन्यहस्ते च तरक्रातं १०७३ अन्येऽपि दाद्या प्राह्या ६८ | अन्योदर्यस्तु संसुष्टी १,५६ [अन्योन्यापहृतं दरव्यं ५८८ | अपरान्तिकमृष्टप्यं
अथवाऽ्प्यभ्यसन्वेदं १०२८ | अपराहे समभ्यच्यं
[> | अदत्तादाननिरताः ९९८ ' अपदग्रता कायवश्ञात् अधिविन्नल्निये देयं ७५६ | अपसव्यं ततः कृत्वा
अधिविन्ना तु भतैव्या १०१,अपुत्रा योपितघ्रेषां
|
भधीतवेदो जपकृत् ९४६ |अपृत्रां गुनुज्ञातो अध्यायानामुपाकमं १८५ |अपत्रेण परक्षेत्र अध्वनीनोऽतिभिर्घयः १५५ |अपोशननोपरिष्टा-
अनन्ता रदमयस्तस्य १००९ अप्रजघ्रीनं भतः
अनन्ता हि यथा भावाः ५९६ |अप्रवुष्टां लियं हत्वा अनन्यविषयं कृत्वा ९८८ । अप्रमत्तशवेरद्रक्ष
९५५ | अप्रयच्छन्समाप्रोति ९९१ |अफाटकृष्ेनार्प्रीश्च ९,९* | अवध्यं यश्च बधघ्राति
१०१६ | अर्भक्षो मासमासीत १२५६ अब्लिङ्गानि जपेचेव
अनाद्याय दददाषं अनादिरात्मा कथितः अनादिरत्मा संभपि अनादिरादिमांश्वैव
अनादेषटेष्र पापु
*३७ | अन्नमादाय तुप्राः स्थ `
९८३ अन्तान स्मृतिः कान्तिः १०२८ | मेध्याक्तस्य मृत्तोयैः
ृष्टाहवाः| श्योकायचरणानि ृष्ाहाः १०८० |अव्ुवन्हि नरः साक्ष्यं ६५७६ ९१७ अभिगन्तास्मि भगिनीं ८०७ ७६३ अभिधाषे तथा चदे ८१७ ७१ | अभियोगमनिस्तीयं ६१७ ८९८ | अभिटख्याऽऽत्मनो वेद्या ५७९ ३७, अमावस्याऽ्रकाब्द्धि ५१७ २.७०
९९६ अयं म वच्र इयेवं १८१ <६१ | अय्राचिताहृतं प्रह्म ४०७ ८०० | अयोनौ गच्छतो योषां <६१ २७५ अरण्ये नियतो जप्ता १०६० १४५ अराजदेविकान्नष्ट ७९९ ५०३ अरोगिर्ण। भ्रात्तमतीं ७९ ८३० अयाक्रशा(तक्रमक्रृत् <२१ ८३९ ¦ अथानां छन्दतः सष्टिः १०२८ ७.७ अर्थप्रक्षेपणाद्विशं ८३३ ७३२ | अधौऽधमेष द्विगणः < ०७ ९९० |अव्रक्चतुदगादद् ७१४ ५६३ | भवाक्सपिण्डाकरणं २१२ ६०२ अच्कृता द्रन्कन्या ८ ५८ ४८१ | अवक्रार्णी भवेद्रत्ला ११५० ७५० | अवरृद्धानु दासीषु < ६० ९७ |अविज्ञातहतस्या ्ष्घा <५२ ७३३ | अविप्टुत बह्मचर्या ७७ १८७ | आतमक्तः कुट-वाथ ६४९७
| अ३। चिपन्थ तामेष १०५०
११२८ | अत्रीरखीस्वणकार- २३७ ९६० | अवेक्ष्या गम ्रासश्च ९६५७ ९६ | अन्यक्त आत्मा क्षत्रज्ञः १०१४ ९.9 अररक्तस्तु वदेवं ८०९ ८२४ |अर्ीिभागो वृद्धिः स्यात् ६१२ ११.५६ |अश्वरत्नमनुष्यन्नी- १०४७ ९२१ अश्वस्थानाद्रजस्थाना- ५६९५
र्
श्गरेकयचरणानि पृष्टाङ्काः अशटश्ीतिसदस्राणि १०१७ असच्छाख्राधिगमनं १०५० असत्कायरतोऽ्धीर १००० अतसंस्कृताश्च संस्कायः ७३१ अप्ताक्षिकहते चिहैः ८११ अहंकारः स्यतिर्मधा १०१३ भदहंकारेण मनसा १००९ अहन्येकादशे नाम २४ अहिंसा सदयमस्तेयं १६३
अहा मासस्य षण्णां वा
आ आकाशमेकं हि यथा
९.४१
१००२
आकाशाह्लाघवं सौक्ष्म्यं ९७७ आगमस्तु कृतो यन ६३५ आगमेनोपभोगेन ७५८६ आगमोऽयधिको भोगात् ६३. आगभसभवाद्रच्छेत् ९७ आगामिभद्रनृपति ५७१ आचम्याथात्निमुदकरं <<
आचार्यलवं श्रोतियश्च आचायपत्नीं स्वसुतां भाचार्य पिनच्रुपध्यायान् आचार्योपासनं वेद- भाजीवन्स्ेच्छया दण्ड्यः ६६३ आज्ञासंपादिर्ना दक्षां १०२ आत्मज्ञः शोचवान्दान्त ९९९
५६३ ९१०८
८८ ग
१९०५७
आत्मनोऽथ क्रियारम्भः १०५० आदिमध्यावसानेषु ५९ भाधिः प्रणद्यद्द्विगणे ६५८ आधिसीमोपनिक्षेप- ६३१ आधेः स्वीक्रणात्तिद्धिः ६५९ आध्यादीनां निहन्तारं ६३३
भनीय विप्रसवैस्वं १०५८
अपद्भतः संप्रगृहन् ९३५ भाग्रश्चपि हि कष्टायां ९१८ आमाशयोऽ्थ हृदयं ९८२ आयः प्रजां धनं विय ५६१
अ.र.माय्रतनग्राम- ७६
क्राथः पाणिक्रादक्ष
याज्ञवसकयस्परत्यन्तगतश्छोकानां-
श्गरेकादयचरणानि पृष्टङ्काः आवाह्य तदनुज्ञातो ४८१ आषोडशाच्चाऽष्ट्राव्िक्ा- ६७ आसुरो द्रविणादानात् ८९ आहुत्याऽऽप्यायते सूयः ९७५ आहूतश्चाप्यधीयीत ५५ ० दइज्याचारदमार्देसा २० दज्याध्ययनदानानि १६० इतरेण निधौ लव्य ६५० इति संश्रय गच्छेयुः ८८२ इत्युक्त्वा तु प्रिया वाचः ५११ इन्द्रियाणि मनः प्राण ९५७६ इन्धनाथं द्रुमच्छेदः १०५० इष्टं स्याक्रतुभिस्तेन ५९० ख. उक्तेऽपि साक्षिभिः साक्ष्ये ६७ उत्स्षेपकम्रन्िमेदौ ८४५ उदहूणं दस्तपादे तु ८१४ उद्वध्यस्वेति च ऋचो ५७३ उत्सष्टा गृह्यते यस्तु ७३४ उदुम्बरः शमी दुवा ८५७ उप्रति वरताभेदक्षस्य ५२१ उपनीय गुरः दिष्य ३२ उपपातकशुद्धिः स्यात् ११०५ उपस्थानद्रयं कुयात् १५४१ उपस्थितस्य माक्तव्यः ६६० उपास्य पश्चिमां स्घ्यां १५७ उपेयादीश्वरं चैव १२७ उभयानुमतः पक्षी ६७० उभयाभ्यारथतेनतत् ६८५ उरगेष्वायसों दण्डः ११३२ ऊर, ऊनद्विवपं निखनेत् ८६९ ऊनं वास्प्यधिक्र वाऽपि <६१ उरुप्थात्तानर्रणः १०२१ ऊध्वभेकः स्िप्रतस्तेषां १०१० म.
९९०
श्कायचरणानि
४ पष्ठाङ्गाः ऋणं टख्यकृतं देर ६८५७ ऋत्विकपुरोहिताचार्येः ५८३ ऋतिविक्पुरोहितामाय- २३३
[९ 4 एकदे शमपाध्यायः ६५ एकभक्तेन नक्तन १२३५ ए# घ्रतां बहूनां तु ८१६ एकोदिषटे ९वहीन- ५२१ एकानार्मशष्टक्षाणे ९८४ एतदो न विजानाति १०२१ एतरेव गुणेगुक्त न <५ एभिस्त् संवसेयो वै १०८६ एवं गच्छान्खरयं क्षामां १०५ एवं पुरषकारण ५८ एवे प्रदक्षिणं कृत्वा ५१४ एवं मातामहाचाय- ८७३ एवमुक्त्वा विषं श्राद्गं ७११ एवमेनः शमं याति २४ एवंवृत्तो ऽविर्न) तात्मा १००६
एषां चिरा्रमम्याप्तात् १२३९
एप्रामन्नं न भोक्तय्यं २३७ एषामभवरे प्रवेष ७४० एषामसमभवे कयौ- ६६ प्. देणरीरववाराद- ५५१ अ।. अक्राराभिष्रत सम-- १२१३ आओ. अरमा; कषित्रजास्तरेषां ५७५० भौरसो धमपलनीनः ५३५ कं. कटू्वारो यथाऽपक्ते १००१ कथमेतद्विमह्यामः ९९१ कदयवद्ध चौराणां २३७ कनिष्रादेशिन्यडगष्ट- ३९ कनीनिके चाक्षिकूटे ९८६३ कन्यां कन्यावेदिनश्च ५.८
4;
वणानुक्रषणी ।
श्गरेकायचरणानि
कन्य संदूषणं चेव करणेरन्वितस्यापि करपाददन्तभङ्गे करी विमदितव्रीदी कर्तव्यं वचनं स्वः कतेव्या मन्रवन्तश्च कतेग्याऽऽशयङ्गाद्धस्तु कमणां फलपाप्राति कमणा मनमा वाचा कर्म स्मार्तं विवादा कलविङ्क सकाकोय कान्तारगास्तु दरक कारणान्येवमादाय कामिके रोमवद्र च कालकमीत्मवी जानां काषायवासपथव फिचित्ास्थिवधे देये कुयात्रिषवणन्नायी कुयात्रयभियोगं च कुयोद्यथाम्स्य न विदुः कुशाः शाकं पयो मत्स्या कशोदकं तु गोक्षीरं कसूखकुम्भीधान्यो वा कटस्वप्॑व्या(व्य)व्रहारी कृच्टरकृ द्रमकामस्त
कृच्छ्रत्रयं गुहः कुयात् कृच्छरातिङृच्छरः पयसा कृ तज्ञद्रोहिमेधावि- कृतरिल्पो ऽपि निवसेत् कृत् तांस्तण्डलांश्च कृताभिकार्यो भुञ्जीत कृत्तिकादिभरण्यन्तं कृतदकान्समत्ताणान् कृषिः रित्पं भतिर्वेया कृष्णलः पश्च ते माषः कृष्णा गौरायसं छाग- कोयष्टिपए़वचक्राह- कोरोयनीर्याखवण-
पटाः
१०५० ९.५
८ १५ \9 ०4 \७९९५ ५७३ ९६६ ९५६५ २२. १२१ २.४८ ६५३ १००५ ५७८ ्ग १००८ ५६२ ११२३ १२५५ ६१७ ९ ८ + ४०९ १२३३ १६८ ८६२ १२.५९ ११.४५ १२३८ ८५ ६ \१९, 9 ५६६ ६० ५६० ८८6 ९५२६ ५५९१ ५ २४१५ ९३१
--~-~~------~
श्गरेकादययचरण.निं
ऋमशो मण्डलं चिन्दं क्रमात्ते सभवन्यर्धि- क्रमादभ्यागतं द्रव्यं
क्रव्यादपाक्षदात्यद- क्रिमिकमटपतङ्कल क्रियमाणोपकारेतु त्र डालरोरसस्कारं
त्रेतश्च ताभ्यां भिक्तः
नेःतलच्धाश्चना म्म छ्ीबो ऽथ पतित, तजः क्षत्रिया मागं चर्या क्षयं वृद्धि च वणिना क्षात्रेण कमणा जावित् ्षद्रमध्यमदाद्रग्य- ्षत्रवदमवनग्राभ-
„ ख. खद्गामिपं मदाराल्क खरोशयानदस्यश्च-
ग. गजे नालवृपाः पश्च गणद्रव्यं हरे्यस्त् गत्र वसमती नाद गन्धषपरसष्षथे- गन्धोदरकतिशयुक्तं गभोधानयरतौ पसः ग्भाष्टमेऽ्टम वाऽ्ब्दे गायर्त्राजप्यनिरतः गावी शिरसा साध गीतज्ञो यदि ग।तन गीतनुचैश्च भुन्गीत गर्वे त॒ वरं द्वा गरूणामध्यपिक्षेपः गुकेन्तेवास्यनूचान- गुल्मगच्छक्षुपलता- गृहधान्याभयोपान- ग्रहतमुल्थं यः पण्यं ग्रही तवेतनः कम गहीतः शङ्या चयं
परट्रङ्खाः
११५६
५८६ गृही तरिश्चश्वत्थाय १०१९ | गृही तानुक्रमादाप्यो
७२४ | गृहे प्रच्छन्न उत्पन्नः
२४० |गोघ्रातेऽत्ने तथा केदा- ११ गोपशौण्डिकरैलटृष-
गोप्याधिभोर नो वृद्धिः
गोत्राह्मणानलान्नानि ५१२ | गोव्राद्मणा्थं सङ्कार << ४ .गांभतिरखादृरण्यादि ०५९ |गोत्रधो व्रात्यता स्तेयं ११८ ग्रामादाहय वा प्रासान् ग्रामेच्छया गोप्रचारो ग्राहकंगृष्यते चारो अ श्वाभिमध्यत्थो ८५२ | ग्लदे शतिकवृद्धेस्तु
१५ १ र् च. ` ` ` | घटे ऽप्रवाजिते ज्ञाति- 0 घातितेऽपहृते दोषो च्. चण्डालो जायते यज्ञ- ` | चतप्पादकृतो दोषो च तच्निद्योकभागाः स्यः ५२८ | चत्वारो वेदधर्मजञा „| चरितव्यमतां निलयं + चर्तित्रत अयाते चरित्रवन्धककरृतं | चरेदूत्रतमहत्वाऽपि चाःद्रायण चरेत्सवीन् -३ चान्द्र यणनेयेत्कालं चाषाश्च रफपादांश्च १०.०७ | चेकित्तकातुरकद्् ९०७ | चष्टाभो जनवाग्रोषे ८१८ | चयदमडानतीमास् ३८० | चरं प्रदाप्यापहृतं ८२८ <. छलं निरस्य भूतेन छिन्ननस्येन यामेन
१०८
८39 ५२८
| | | ११३१
५9
११५०
७९७
८४२
र
श्शकाद्यचरणानि पृष्टाह्ाः
३५ ६५५ ७३४ २६६ ६४९ ६५८ २३१ ९१५ २८५
9.१.५५
९४५ ७७३ ८ २० ९४३
८०6२
१२९५९ ८४२
१९८ ८६२ \ॐ | १ २१ १०३८ १२०५७ ६९० १०६४ १०८९ ९१्द् २.५८ २२३५७ < १५ ८ १८
८२
६९४ ८६३
ठ
याज्ञवस्क्यस्परलयन्तगेतश्ोकानां-
श्रेकायचरणानि प्रष्ठा
ज. जगदानन्दयेत्वं ५८९ जपः प्रच्छन्नपापानां ९२७ जल पिबेन्नाञ्जलिना १८२ जलमेक्राहमाकाश्चे ८८१ ज।तिरूपवय वित्त- १००५ जात्युत्कर्षो युगे ज्ञेयः ११९ जार चौरेयभिवदन् ८६४ जिह्यं यजेयुर्निलभं ८३६ ज्ञात्वाऽपराधं देशं च॒ ५९२ ज्ञाननिष्टास्तपोनिष्ठाः ४३७ ज्ञेयं चाऽऽरणप्यकमहं ५८६ ज्ञेये च प्रकृतौ चैव॒ १००६
त. ततस्तान्पुर्रोऽभ्येदय १०२०
ततो ध्येयः स्थितो योऽसा १०२१
ततो निष्कत्मषीभूताः १०३७ ततोऽभिवादयेदवद्धा- ५२ तत्कालङ़ृतम्स्यो वा ६६० तत्सिद्धौ सिद्धिमाप्रोति ६१५ तत्वस्मतेरवस्थाना- १००८
तत्र दुगाोणे कुर्वीत तत्र दैवमभिव्यक्तं तत्राऽ्स्त्मा हि स्वयं किगचत् ९७३ तथा पाटीनराजीव- २५५० तथैव परिपाल्यो ऽसौ ५८५ तदर्धं मध्यमः प्रोक्तः ५९२
९९ € ©
५ ८ \9
तन्मण्डलमसौ सू्ैः ९९३ तन्मूले द्व ल्लाटाक्षि- ५८० तपसा ब्रह्मचय॑ण १०१७ तपस्तप्त्वाऽसृजद्रह्या २८१ तपस्विनो दानशालाः ६६५ तप्तक्ष।रघ॒ताम्बृनां १२३५
तपेऽयःशयने सुप्यात् १०८२
तमेव कृच्छमाप्रोति ५८ तरिकः स्थलजं दत्र ८३४
तस्मात्त नपतेरथं
५८५
श्गरेकादयचरणानि
प्रह्वाः शोकायचरणानि पृष्टाङ्काः
तस्मात्तेनेह कतैग्यं १०३८ | दण्डाजिनेपिवा ताम ५७ तस्मादन्नात्पुन्यज्ञः ९९३ | दत्वर्णं पाटयेषेष्यं ६९३ तस्य वृत्तं कुलं शीकं ५३८ |दत्वा कन्यां दरन्दण्डथो ७५ तस्य षोढा शरीराणि ९७९ | द्रा तु दक्षिणां शक्त्या ५०८ तस्येत्युक्तवतो लोहं ७०६ | दच्वाऽन्नं प्रथिवीपाश्र ४९२ तामेललोहशङ्कुं च॒ १०४० | दस्वाऽ्यै संखवांस्तेषां ४८४ तारानक्षत्रस्चरः १०११ | दध्यन्न पायसं चैव ५६६ ताङ्ृदरं बस्तिञ्षीषे ९८३ | दध्योदनं धृतान्नं च॒ ५७४ तित्तिरो च तिल्द्रौणे ११३२ दन्तोकूखलिक्रः काढ ९४२ तिथिवृध्या चरेतििण्डान् १२०२ | दशनप्रतिमूर्त् ६५६ तिखो वणानपूर्व्यग ८७ | दने प्रत्यये दाने ६५५ तुलाग्न्यापो विषं कोरो ६९३ दङपरुषविष्याता 7, तुकधारणाक्राद्धेः 0.9 दकतैकपयसघाह- ७८३ तुलाशासनमानानां ८२९४ | दाक्षायणी ब्रह्मसूत्री १७६ पुखल्ञ'वालवुद्धान्ध- ९५८ | दातग्य प्रदं पात्रे २९१ ते तृप्तास्तपयन्त्येन ७० | दातारो नोऽभिवधेन्तां ५११ तनापसृष्टा यस्तस्य ५६२ दाता सदयः क्षमी प्राज्ञः १००९ तेनोपसुष्मे लभते ५६२ | दाताऽस्याः स्वगमाप्रोति २७१ तेऽष्टौ लिक्षातु तामिखो ५९१ |दान्तल्िषवणस्नायी ९४२ तेः साधे चिन्तयेद्राज्यं ५५७५ | दाप्यस्तदृशमं भागं ७९८ त्रपुसीस्तकताम्राणां २६८ | दासी कुम्भं बदिग्रीमात् १२०५ त्रयो लक्षाश्च विज्ञेयाः ९८४ |दाहूयित्वाऽतनिषत्रेण ११४ निरात्रान्ते घृतं प्राङ्य ११४८ | दिवा संध्यासु कर्णस्य. ३४ न्निरात्रोषोषितो जप्त्वा १२१२ | दीयमानं न गृहात ६८७ त्रिरात्रोपोषितो हत्वा १२१२ | दीधतीत्रामयग्रस्तं १०५८ त्रिरात्रं दशरात्रं वा ८९३ | दु :खमुत्पादयेयत्त ८१६ जिः प्रारयापो द्िरन्ष्रज्य ३९ | दुःखऽ्थ शोणितोत्पादे ८१७ त्रिशदिनानि शूद्रस्य ९०५ द् ःखोत्पादि गृ द्रव्यं ८१७ निवित्तणभिवी- ०० |दुरिक्षे धर्मकायं च ७५९५ नैवारिकापिकन्नीं यः १६५ द्वतता ब्रहमनुपविद्- ११२७ मैवियनृषदेवानां . = १० [दूराद्च्छिष्टवि्मूत्र- = १९४ न्यवराः साक्षिणा क्षेयाः ६६५ | दरवासरषैप]ष्पाणां ५६५७ त्यं प्रेतेष्वनध्यायः १८७ | देयं चौरहृतं द्रव्यं ६४१ त्वं तुले सदयधामाऽ्सि \७०१ देवतां हविः शिग्र २४९७ त्वमप्े सवभूतानां ७०५ | देवरदिवक्रस्नातकाचा्य- १९३ त्वं विप ब्रह्मणः पुत्रः ७११ | देवातिथ्य्चनकृते ५०९ द. देवानुप्रान्समभ्यच्धे ७१३
दण्डनीद्यां च कुशल- ५७० देवेभ्यश्च हृतादन्ा- १५२
वणीनुक्रमणी । ५
श्ोकायचरणानि पृषडाः| शरोकायचरणानि पृष्टाद्राः| शोकायचरणानि परष्राहः देशं कालं चभोगच ७८५ |न संशयं प्रपदयेत १७३ | पतितानामेष एव १२०८ देश्षं कालं च योऽतीयात् ५९५८ |न स्वाध्यायविरोध्यथं १६२ |पतिताप्ताथसंबन्धि- ६६८ देशं कालं वयः शाक्तं १२०३ |न हन्याद्विनिवृत्तं च ५८२ | पतिप्रियदिते युक्ता १०९ देशादेशान्तर याति ६२० | नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति ५९० |पातेलोकं न सखा याति १०७५ देशान्तरगते प्रेते ८३५ |नाभिरोजो गुदं दुक ९८२ | पतनी दुदितरधैव ७४० देशान्तरस्थे दुर्केद्ये ६<७ |नामभिबैलिमन्रैश्व ५६६ | पथि प्रामविवीतान्ते ७७० देदो काल उपायेन ८ |नाऽऽश्रमः कारणं धर्मे ९५७१ | परद्व्यगृहाणां च ८४० देशेऽङचावात्मनि च १९१ |नाऽऽसटघ(द्वरेत्फाठ ६९९, परद्रव्याण्यभिमृशन् ९९७ दोदहदस्याप्रदानेन ९.७८ निजधमां विरभरेन ७९३ | परपाकर्चिनं स्या- १५६ दुतमकमुखं कायं ८ ०४ | निमण््रयेत ूर्ेदु ॥# 91 परशग्यासनोद्यान- २२३ द्रष्टारो व्यवहाराणां < ०४ | निभित्तमक्षरः कतौ ९७४ परश्च हीन आत्माच ५८६ द्रासप्ततिसदखाणि ९८५ | निर्मलिताक्षः सतवस्थो १०२१ | परस्य योषितं गत्वा १०३६ द्विजं प्रदृष्याभक्ष्यण ८६२ | निद्रालुः कूरङृ्टव्ध १०००, पराशरव्यासश्क- ७ द्विनेत्रभदिना राज- ८६५ | निवपेत पुरोडाशे ११.४८ | परिदृष्तस्बलद्राक्यो ६२० दे कृष्णले र॑प्यमापो ५९१ निवासराजनि तथा ९१५ पणेदुम्बरराओव- १२३४ दे दरे जानुक्पोटीर- ९<० [निशायां वा दिवा वाऽपि१२१३ पठाण्डं विड्वराहं च॒ २५९ द्रेधीभावं गणानेतान् < ६ | निषिद्ध भक्षणं जट्म्यं १०४७ परामण्डुकनकुल- १९० दे वहूनां वचनं ६७७ | निष्कः सुवर्णाश्वत्वारो ५९२ | पवात्तापो निराहारः ९२७ रो दवे प्राक्तु पित्र प्रीन् ५६३ |निःसरन्ति यथा लोह- ९५३ [प्यतोऽत्रवतो भमेः ६३१ दो शके] कपालानि ५८० | निवे भाव्रितो दद्यात् ६१८ | पद्यन्रारांस्ततो दूतान् ५८२ ध. निवे यिखितेऽनेकर ६२५ पाणिग्रहः सवणोसु ९२
धनं विद्यां भिपकिर्साद्धि ५६० | नीचाभिगमनं गभे १२०८ | पाणिप्रक्षालन द्वा ४५७८ धनुः गतं परीहारो ७.७४ |र्नःरजःस्तमत। सच- १००५७ | प्राणां चमसानां च २५३ धर्मो हि दण्डरूपेण ५८९ नीवास्तनप्रावरण- ८५४ | पा त्र धन वा पर्याप्त १०६० धान्यक्प्यपरृस्तेय = १०५० | नृपेणाधिकृताः पगा; ९२८ | पादकेशरककरा < १४ धान्यभिध्रोऽपिरिक्ताङ्गः १०३५ | नरांसराजरजक- २३० पारुदोपविनारो तु ७७२ धार्मिको ऽव्यसनश्चव ५७६ [नक्षताकं न नम्रां ञी ४ । पायितं वधयेन्नीत्या ५७< न. भवेशिकानि च तथा +< |पाषाण्डानाप्निताःस्तेना <७६
नम्रः स्नात्वा च भुक्त्वा च११८ न्टको नह्मचारी ल | पांसुवर्षे दिशां दाहे १९१ न ददाति हि यः साक्ष्यं ६०५ व पिण्डांस्तु गोजविप्रेभ्यो ५५० न दाप्य्रोऽपहतं तत्त ६६२ प. पिण्याकाचामतक्राम्ब् १२३८ न निषेध्यो ऽल्पबाधस्तु ७६९ । पञ्चगव्यं पिवन्मोध्नः १०९३ | पितरि प्रोषिते प्रेत ६9 न मेहेत नदीछाया- १७९ |पञ्वद्यां चतुर्दद्यां १८९ पिता पितामहो भ्राता ९२ नययुरेते सीमानं ७५८ पञ्चधा संभृतः कायः ८८१ पितापुत्रविरोधे तु <२३ न योषित्पतिपुत्राभ्यां ६५८ | प्रश्षपिण्डाननुद्धय २३५ | पितापुत्रस्वरभ्रात- ८२२ नवमे दशमे मासि ९७८ | पणानेकराफे दयात् ७५८ |पितुः स्वसारं मातश्च १०४८ न सिदययया केवलया २८२ | पण्यस्यापरि संस्थाप्य ८२५७ | पितुद्रव्याविरोधेन ७२३ नष्टापहूतमापाय ७७५५ | पतनीयकृते क्षिपे < १० | पिदरभ्यां यस्य यदृतं ७३०
६ कैरेकायचरणानि षष्राङ्काः पितुमाठसुतश्रातु- १०९ 9 र ५७५१ पितुयानोऽजवीभ्याश्च १०१६ पितृलोकं चन्द्रमसं १०२० पित्रोस्तु स॒तकरं मातुः <९६ पित्तात्त दशने पक्ति ५७५७ पिदानागरेतिनोध्वैव २१० पीडयमानाः प्रजा रक्षेत् ५८४ पंश्वलीवानरखरेः ११३५ पुत्रान्देहि धनं देदि ५६७ पुनगर्भ पुनधात्री ९७८ पुमान्सेग्रहणे ग्राह्यः ८५३ पराणन्यायमीमांसा ६ पुरुषोऽनुतवादी चं ९९७ पुष्पं चित्रं सुगन्धं च ५६६ पृथकपृ वग्दण्डनीयाः ६७० पृथक्सांतपनद्रव्धेः १२३३ पराथेवी पादतप्तस्य ९९५ पौषमासस्य रोहिण्यां १८६ म्रकृयादायकमान्त- ५८० प्रक्रान्ते सप्तम भागं ७९९ प्रतिग्रहः प्रकाशः स्यात् ७८३ ग्रतिग्रहसम्थांऽपि "०६ म्रतिग्रहे सुनिचक्े- १८४ अतिपद्प्मभृतिष्वेकां ५५८ प्रतिपन्नं त्रिया देयं ६४९ प्रतिभूदौपितो यत्र ६५७ प्रतिलोमापवादेषु ८०८ प्रतिवेदं ब्रह्म चयं ६७ प्रतिषिद्ध मनादिष्ट ८३१ प्रतिसंवत्सरं त्वघ्याः १५५ प्रतिसंवत्सरं सोमः १६६ प्रत्यथनोऽग्रतो लेद्यं ६०८ थमे माति सङ्कद्- ९७६ प्रदाक्षिणमनुत्रज्य ५१२ प्रदशनाथमेतत्त १०३६ प्रधानं क्षत्रिये कमं १६१ म्नष्टाधिगतं देयं ६३९
याज्ञवस्कयस्म्रल्यन्तगतश्छेकानां-
श्प्रकायचरणानि
प्रपन्नं साधयन्नर्थं प्रमाणं लिखितं भुक्तिः
प्रयलन आक्रतिर्वणः प्ररो्िराखिनां शाखा
प्रवृत्तचक्रतां पुत्रान् प्रवेशनादिकं कमं पर्रज्यावसितो रज्ञः प्रसह्य दास्यभिगमे प्राजापत्यं चरेत्च्छर प्राजापत्यं वाऽतिक्रच्छर
प्राणादयये तथा श्राद्धे प्राणानायम्य संप्रोक्ष्य प्राणायामशतं कायं प्राप्ते भागे च त्रपतिः प्रायधित्तमकरुबोणाः न
फल ष्पा नरसज-
फटोपलक्षौमसोम-
फालाहतमपि क्षेत्रं व्
बनिदिम्रादास्तया वाजि-
बन्धुदत्तं तथा दत्फे व्रसादासीकृतधीरेः वलानां दशनं कृत्वा वलिक स्वधाहोम- वलोपाधिविनिवृत्तान् बह्वः स्ययदि स्वांरैः बारस्ववासिनीवृद्र- वाहूग्रीवानेत्रसक्थ- वद्धीन्ियाणि साथानि वद्धेरुत्पात्तेरव्यक्तात् वुभृक्षितच्रयहं स्थला ब्रहमक्षत्रियविर् शूद्र ब्रह्मचर्य दया क्षान्तिः ब्रह्मचर्य स्थितो नक ब्रह्मणेषां वरो दत्तः ब्रह्मव चोन पुत्रान् ब्रह्मस्वानिटतेजांसि
एषटाङ्लाः
६ ॥ 8 ६५२९८ ९.६ ८ १८ ४. << २ \4 & 9 ८ ६० १०८२ १०९६३ २१५१
४८ १२१३ ८०३ १०.४० १०२८
११३८ ९२० ७६५७ ८४५५ 94 ३ ७८६ ५८२ १४२ ९९८ ९५१५६ १.४६ ८ ०२९,
१०१
१०१५ ९३८
९२ १२२८ ६१ ५७१
९4 ५4 (4
१००३ । मधुमांसाञ्गनो च्छिष्ट
शये द्यचरणानि
षादः; ब्रह्महा क्षयरोगी स्या- १०३५ ब्रह्महा मयपः स्तेनः १०५१ ब्राह्मगः पात्रतां याति १२५२ ब्राह्मणस्य परित्राणात् १०५७ ब्राह्मणस्वणेहारी तु १०७५ ब्राह्मणान्भोजयदृया- ५६७ बरह्मण्यां क्षत्रियाल्भूतो ११८ ब्राह्मे मदत चोत्थाय १५८ ब्रा विवाद आद्य ८८ मरयुरस्तु स्वधेत्य॒क्ते ५०९
भ्, भक्तावकाराग्न्युदक- <*९ भक्षयित्वोपयिष्टानां ७६९ भक्ष्याः पञ्चनखाः सेधा- २५० भगंते वरुणो राजा ५६५ भगास्थ्येकं तथा प्ष् ९८० भतृभ्रात॒मितनज्ञाति- १०६ भवो जातिसह्षु ९६७ भस्मपदुरजःस्पर्शो ८१३ भायारतिः शचिर्भृेय १६३ भावाभावौ च जगतः ५७६ भिन्ने पणे तु पञ्चादत् <२६ भिर्षाख्थ्याऽऽचरन्दाप्य; <२४ भदापात्ताश्ववच्रम्भ- ३६५ भूमेगेन्धं तथा प्राणं ९७७ भूयां पितामदोपात्ता ५२ भृशुद्धिम।जेनादादा. २६४ भ्रतकाध्यापकः क्रीबः ग्ण भतादध्ययनाद्ानं १०५० भषजस्नेहल्वण- <२५ भैक्षाभिकार्यँ क्त्वा तु ११४१ भ्रातणामथ द्पदयोः ६५५ म.
मण्डर तस्य मध्यस्थ- ९८५ मत्तान्मत्तातव्यसनि- ६३८ मधुदंशः पलं एध्रो १०३६ मधुना पयक्षा चैव ६९
६१
वणानक्रपणी | ७
श्गरेकायचरणानि मनश्च तन्ययक्तोऽपौ
पृष्टाः गैगरकादयचरणानि ९७८ | मते जीवति वा पद्यौ
मनसश्चन्द्रमा जातः ९९. | मृते पितरि कुयुस्तं मन्वात्रे विष्णुहारीत- मेदसा तपययेंहूवा- मन्वन्तरयुगप्राप्या १०११ | मोहजालमपास्येद
मम दाराः सुतामात्याः १००६ मयि तेज इति च्छायां ११३९ म्ादायाः प्रभेदे तु
मलिनो हि यथाऽभदर्ो १
य्. य आद्टताद्यकव्णः *६५|य इदं धारयिष्यन्ति ००)|य इदं श्रावयेत्सर्वान्
महागणपतेश्चेव ५६५ = र य एवमेनं विन्दन्ति महापातकजान्धोरान्
न १०२१ | यज्ञस्य ऋत्विजे दैवः महापातकजेषारः ४ यज्ञानां तपसां चतवं
महा भतानि सत्यानि ५1 यज्ञाश्वव प्रकरर्वोत मटक वा मटाज वा ४ १९. यज्ञन तपसा दान
१९७०
माक्ष त्सृष्परवः ५५७१ यत् एतानि चिह्नि मात पित्रागुरोस्त्यागी 99. | यतिपा्ाण मठेण- मातामदानामप्येवं ४६४ =
६ । यत्ते केदोपु दाभाग्यं मातुयदग्रे जायन्ते ९८, यतो वेदाः पुराणानि मातृपिच्रतिधिध्रातु- २३३ यत्र यतचरत संकरर्ण
मानघ्ये कदर्खप्तम्म-
6 १ << १ यथाकथंरित्रिगण मानेन तखया वाऽपरि
, | यथाकथंचिद्खा गां
पृष्ाह्राः| श्रकायचरणानि प्ृष्ठाङ्ाः १०१ | यवैरन्ववकोयीथ ५५७९ ७४० | रस्योचः साक्षिणः सयां ६५८ ६९ | यः कधिद्र्था निष्णातः ६८२ ९९२ । ९४ यः साक्ष्यं श्रावितो ऽन्येभ्यो ६८०
५६५ यः साहसं कारयति , ५२ १२५१ | यल्मि्ते संवाः पव ५१२ १२५२ | यागस्पक्ष्रविडढन्ता १०६२ १०१९ |या दिव्या इति १ ८९ [यावद्वत्सस्य हवो पादो २९९
| यावत्सस्यं विनदयेत ७७०
¢ युग्मान्देवे दाचौ देशे *६
ये च दानपरा: सम्यक् १०१६
१०२१ प्रेनेकरूपाश्चाधस्त
त तात् १०१० ह । ग्र सप्राना इतद्राभ्या 5 न | [र| श्रर् यज्ञवच्फय २
५०१८ योज्या व्यस्ताः समस्ता वा५९२
ध यरा द्रव्यदेवनादयागात् ५९३
५२३८ याऽभियुक्त परेतः स्यात् ६३७
=
॥ 4{ मन्यताजगताङत्माति ६९
मार्जनं यज्ञपात्राणां २६१ |यथाकथंितिपण्डानां = १२८४ ब च क प माजारगोध्रानकृल- ११३० यरथाकमफटं प्राप्य १०३७ ९.
मापानटौ तु मपी ५६८ यथाकामी भयद्राऽ्मि १०६ रक्षेत्कन्यां पिनाकिनं १०८ मासक्षीरोदनमध- ५० | यथाऽऽ्मानं सृजल्यात्मा १०१५ | रजतादयसः सीसात् = ५६९ मादिष्येण करण्यां च ११५ । यथा ऽवतान्पदन्पपः ५२ , रजसा तममा चव १००० मितश्च समितश्चव ५६६ | यथावर्ण प्रदेयानि ५८७३ ¦ रथ्याक्द्मतोयानि २८० मित्राण्येताः प्रकृतयो ५८८ ¦ यथा विधनिन पयन् ९९० | रदिमरभिगजरया- २७४ मिथिलास्थःस यो्गान्रः >» यथाहि भरतो वर्ण १००८ रसस्य नव विज्ञेयाः ९८५ मिध्यामिदांसिनो दोपः १०९२ | यदृत्यान्यददिमद्चत- १०१० रागाद्रानाद्रयाद्राऽपि ६०३ मिथ्या वद्न्परीमाणं ८३४ यहदाति गयास्थश्च ५५२ | राजदैवोपघातेन ८२९
मुक्त्वाऽ्नि म॒दितव्रीहिः ५०८ मुखजा विष्टुषो मेध्या २७६ मृषको धान्यहारी स्यात् १०३६ मृग(गा)श्वसूकरोषटरणां १०३५
यदातु द्विगुणीभूत यदि कृयात्समानशान् यदुच्यते दिजातानां यदस्मि पापकरन्मातः
मृज्ञममाणसूत्रायः <२६ | यये स कथं ब्रह्मन् मृदृण्डचक्रसंयोगात् १००४ यन्मेऽग्र रेत एताभ्यां मृताद्गलमविक्रेतुः <६५ यममृक्तं तथा गाथा मताहनि तु कत॑व्यं ८५३ ` यतपि शक्तितो ऽर्भरातें
६९१ | राजभिः स्थापितो योऽधः <२७ ७१९ [राजा कृत्वा पुरे स्थानं
९२ ८५ | राजान्तवासियाज्येभ्यः १७०
७०१ गजा लब्ध्वा निधि दयात् ६४०
९९१५ | राजा सुकृतमादत्ते ५८२ ११३८ | राज्ञाऽधमणिको दाप्यः ६६ ८६९ | राज्ञारन्यायेन यो दण्डः ८६६
६९ राज्ञो ऽनिष्टप्वक्तारं
[4 ६ ह #
त्यः त ८ याज्ञवस्क्यस्पृयन्तगेतशछछाकानां- श्रोकाद्यचरणानि प्रष्ठाङ्काः| शरेकायचरणानि पएष्ठाङ्काः| शोकायचरणानि पृष्ठाङ्ाः राज्ञः भियं कुं प्राणान् ५८५ | विपाकः कमणां प्रेत्य ९९७ | शक्तितो वा यथालाभं ५७४
रिक्थग्राह ऋणं दाप्यो
६५१ | विप्रगोनृपहतानां
रुच्या वाऽन्यतरः कुयोत् ६९५ | विग्रदण्डोधमे कृच्छर
रोगी हानातिरिक्ताङ्गः
४४ | विप्रदुष्टां लियं भ्रुण-
रोम्णां काय्यस्तु पश्वाशत् ९८ | विप्रपीडाकरं छेयं
छाक्षाल्वणमांसानि खिङ्गष्य च्छेदने मृदौ क्यस्य प्रष्ेऽभिकलिखित् लाकानन्यदिवः प्राप्तिः
लामभ्यः स्वाहेमि दिवा १०५९
99 99
च. दक्षणौ वृषणो वृक्षो वनाद्गृदाद्रा कववेरट यपा वसाऽवहननं वयोबुध्यथंवाग्वेश चाणनां हि वधो यत्र वद्याधारलेहयोगात् वसानन्नीन्पणान्दाप्यः वसुशुद्रादितिस॒ताः वसेत्स नरके ध्मोरे वाको वाक्यं पुराणं च वाचं वाको विजानाति वानपरस्थयतिब्रह्म- वाय्वीयैर्विगण्यन्ते वायुभक्षो दिवा तिष्ठत् वालवासा जटी वाऽपि वासनस्थमनाद्याय विक्रीतमपि विक्रयं विक्रतुदंशनाच्छुदधिः विख्यातदोषः कुर्वीत विद्याकमेवयोबन्धु- विद्यातपोभ्यां ईनिन विदार्थी प्राप्रयाद्रियां विनाऽपि साक्षिभिर्ठेख्यं विनायकः कमविघ्र- विनीतः सस्वसपन्नः विनीतस्त्वथ वातौयां
विग्रान्मुधोवसिक्तो हि विप्रा हि क्षश्रियात्मानो विप्रभ्यो दीयते दानं विभक्तेषु सुतो जातः विभनेरन्सुताः पित्रोः विभागं चेतपिता कुयात् विभागनिहतरे ज्ञाति- विरुद्धं वज्रेत्कमं विष्रयेद्धियसंरोध पिष्राभिदां प्रतिगर विहितस्याननृष्ानात् वीणावादनतच्वज्ञः वृद्ध भारिनुपस्नात- वृषु ःपरनां च ५६० |वृषमक्सदखा गा २५१ | वृष्यायुः पृषटिकामोवा ७० वेदज्ञाः राचयो ऽद्वा; ५००४ | वेदण़ावी यवारयब्दं ७४५७ वेदाथवेपुराणानि ९८» | वेदानुवचनं यज्ञो १२१५ वेदाभ्यासरतं क्षान्तं १०७२ वेदैः शा्ैः सविज्ञानेः ६६१ | ैरवृत्याऽग्रि जीवन्तो ८२९ | वेद्यहाऽब्दं चरेदेतत् ७७६ | वैदयाशू्ोस्तु राजन्या- १२०९ (व्यतीपातो गजच्छाया १५९ म्यभिचार कती दद्धि २९१ | व्यवहारस्ता दृष्ट १२५१ | व्यवहारात्रपः पयत् ६८६ व्यवहारान्स्वयं पयत् ५५ ९ र ५ ५9 ६
५५५७६
९२४ < १९१
६९२ १०२
१२१२
९८3 ९४६ ४. १६५ ६८१ १००९ ८२ ३
ता. राक्त स्यानीहमानस्य
व्रजन्तं च तथाऽऽ्त्मानं
९०१ | शक्तोऽप्यमोक्षयन्स्वामी ८६ ११८५ | रातं ख्रीदुष्णे दयात् <५९ ८५१ | हाते दशपला वृद्धिः ७८५ < १३ |दानोदेवीस्तथा काण्डा- ५७३ ११७ | दाब्दः स्पदोश्च रूपं च १०१५ १९४, शरणागतवालघ्री- १२०९ ५८१ | शरीरचिन्तां नवै १२३ ७२५ | दारारसंक्षये यस्य १००८ ७२० | दाघ्रावपाते गर्भस्य ८५० ७१७ | रस्रासव्रमधूच्िष्ट- ९३१ ७५६ | शाघ्नणि चिन्तयेद्बृदध्वा ५८३ १८२ |शिरःकपाटी धवजवान् १०५३ १००५ रिराः शतानि सप्तैव ९८३ <५२ | दुक्तं पगु्रितोच्छिष्ठं २५० १०३५ | दक्र दानंश्वरो राः ५६८ ९९१ | उाक्रियारण्यकजपः १२१४ १६० टाक्राम्बरधरो नीच- १५७३ ८२२ | दचिगोतुप्निकृत्तोय २७२ ९१०६ दाचिभूमो स्वपेद्रात्र ९ ५६८ | द्रप्रत्रजितानां च ८२२ ७९६ | द्रप्रष्यं टीनस्यं १०५० ११५१ शद्रस्य द्विजशुश्रूषा १६१ १३६ दृद्रप्ं दासगापाल- २३ १०१८ | शोणितेन विना पाडां ८१५ १२१४ | रोध्यस्य मच्च तोय च॒ ९२७ १०११ | शौत्करिकैः स्थानपारुवौ ५७७८ ९३१ | श्रान्तसंवाहनं रोगी ३६५ ११०६ |श्रुताध्ययनसंपन्ना ६०१ ११७ | श्रताथस्योत्तरं लेख्यं ६१२ *१५ [श्रुतिस्मृतिसदाचाराः ९ ९८ | शरृत्वेतदयाज्ञवस्कयोऽपि १२५२ ५८२ | श्रत्वैतानुषयां धमोन् १२५५१ ५९५ |प्रेणिनेगमपापाण्ड- ७९६ ५९० [प्रियता सुखदुःखान्यां १०११ ५६२ | छष्माश्रु वान्धवर्मक्तं ८८२ शेष्मो जसस्तावदेव ९८५ ७१९ | शगरोकन्नयमपि ह्यस्मात् १२५२
वणोनुक्रपणी । ९
श्ोकायचरणानि पृष्ह्काः| श्येकायचसर्णानि प्रष्ठः श्मकायचरणानि पृरष्ठद्ाः
श्वक्रोुगदभोलक- १९१ | संनिरष्येन्दियग्रामं ९६६ |सहख्रत्मा मया यो व॒ ९९५५
षू, सपणशेद्विवादः स्यात् ६२४ |सहाभो चरतां धम- ८९ पटशेष्मा पञ्च पित्तं च ५८५ | सप्तमादशमद्राऽपि ८७३ | स ह्याप्रमैविजिज्ञास्यः १०१९ पथ्यद्गुखीनां द्रे पाष्ण्याः ९५७२ | सप्तर्षिनागवीध्यन्ते १०१७ | साक्षिणश्च स्वहस्तेन ६८५ षोटशतुर्मशाः ल्ीणां १०३ सभय कुर्वतामर्ध ८२६ (साक्षिणः श्राव्येद्रादि- ६७३ शरवनातृकशकरन्मृघ्र- १८१ | संमूय वणिजां पण्यं ८२७ | साक्षिषूभयतः सत्सु ६२३
स. समकालमिषु, मुक्तं ७०९ | पाधृन्समानयेद्राजा ५८४ स आत्मा चेव यज्ञश्च ९९२ समवायेन वणिजां ८३१ | सामन्तकुलिकादीनां ८२१ सकामास्वनुखोमामु ८५८ | समापतेऽ्थं ऋणी नाम ६८५ | सामन्ता वा समाप्रामाः ७६१ सकरपरदीयते कन्या ९५. समामासतदधाद् ६८४ सामान्यद्रव्यग्रसभ- ८१९ सकृतप्रसिश्वन्त्यद्कं <७* .समुद्रपरिवर्तं च ८२६ सामान्यायंसमृत्थाने ७२६ सखिभायाकुमारीपु १०४८ | समृष्टकायं आयातान् ७९५ पाहसप्तेयपार्ष्य- ६१८ स गुखयः तिया: कृत्वा ६५. समृहकराय प्रहितो ,, ` िष्यन्यथा मनुष्याणां ५८७ सगारमपधै. क्षौम २९१ ¦ समवेवं पर्प ८१३ ` सीम्नो विवादे क्षेत्रस्य ५५८
1; [| चे कि क ॐ | ड 4 [4 सेघातं उेदितोद् च॒ १०८० सम्यक्रत दण्डनं राज्ञः ५८९ सुकरृतं यत्तया क्रचित् ६७३
सद्ग्रामे वा हनो लक्ष्य- १०६० ` सम्यग्दष्र्वा त दुष्टान् ८६५ ` मुतविन्यस्तपत्नीक ९३९ सचटस्नानमादूय ६९७ सम्यरक््रयुक्ताः सिध्येयुः, ५८६ ¦ सुराकामय॒तक्ृतं ६४८ सजातावृत्तमो दण्डः <५६ .सयतोपस्करा दक्षा १०७; मूरापी व्याधिता धृता ५९ सजातीयेष्वयं प्रोक्तः ५३९ संयाज्य वायुना सोमं ९९३ स॒राम्बुघृतगोमत्र- १०६१ स तमादाय सपैव ७०७ सगदो स यथाऽऽकराशं ५०८ ` सोऽचिराद्विगतध्रीको ५८५ सतु सोमत्दवा ६९ | सवदानाधिकं यस्मात् ५८४ सामः शाचं ददी ल्रीणां ^< सत्कृ भिक्षवे भिक्षा १५२ | सवधममयं ब्रह्म ३८९ : सोपरुदकगोमूर्रः २६१ सत्रित्रतिव्रह्मचारि- ९१८ सवभतदितः शान्त- ९५१ . संव्रणराजतान्जाना- २५३ स्वं रजस्तमश्चैव १०१६ सुवेमन्नमुपादाय ५०५. खीद्रव्यवृत्तिकामो वा ८५२ सल्यपस्तेयमक्रोधो ९७२ ' सर्वस्य प्रभवो विप्राः २८१ छरी निवेपे रुतं दयात् <५५ सत्यसंप्रेन गुचिना ५८९ | सवान्कामानवप्रोति = २५२ |खीपुंसयोश्व सेयोगे ९७५
सव्यामन्यां सवणायां ११२ | सवाश्रयां निजं देहे १००२ | घ्र व्रालवृद्धकितव- ६६७ सत्यासत्यान्यधास्तोत्रैः ८०६ सां वत्मरे पूर्णे ९०४ स्रीभिभर्तवचः करार्य- १०२ सदेन माऽभिरक्षम्व ७०९ | सर्वेष्वेव विवाद्पु ६३० स्ीशद्रविटूपश्रवध १०५० सदानमानसत्कार- ५८ ८ | सर्वपरधेः सवंगन्धेः ५६ छ्यालोक्रालम्भव्रिगमः १००७ संदिग्धरेद्ये शुद्धिः स्यात् ८८८ | सवत्सारोमतुल्यानि २९८ | त्थालः सह चतःपष्टिः ९७९ संदिग्धाथ स्वतश्रो यः ६२१ | सवर्भेभ्यः सवर्णास् स्यं चतुर्य लानां = ५७८ संततिप्तु पशच्रीणां ६३ | सव्याहृतिक्रां गायत्री *९६ | खातस्य साप्रपरं तलं ५.६६ संततिः ल्लीपश्प्वेव ६५५ | स संदिग्मतिः कर्म १००५ |स्रात्वा भत्वा क्षुते सुप्ते २५७ सेयन्यनिर्दशावत्सा, २५७ |स सम्यक्पाटितो भागं <०२ |ल्लनमव्दवतेभन्रै- ण्म सेध्यागज्ितनिघाता १८८ | संसृष्टिनस्तु संसृष्टी ७४७ |स्नानमोनोपवासेज्या- १२२८ संध्यां प्राक्प्रातरेवं *९ | सहखकहो्पाजापीतु १२१२ ज्ञापनं तस्य कतेव्यं ५६९३ सनिश्दधेन्ियभप्रामो १०२१ | सदस्राक्षं शतधार ५६५ स्पयरापालिनथान्याना २५९
ब्.
१० याह्ञषरक्यसप्रलयन्वगेत श्लोकानां
वणोनुक्रपणी ।
#कायचरणानि पष्टाङ्ाः| श्रेकाद्यचरणानि पृषाङ्काः| शरकादय्यचरणानि
स्प्रयाचारभ्यपेतेन ६०५ | स्वग ह्यपलयमोजश्व स्मयोर्विरोधे न्यायस्तु ६२६ | स्वर्णहारी तु कुनखी १ स्याद्राजा भृयवर्गे च॒ ५८३ | स्वस्ीयकरविग्जामात-
स्वं कुटुम्बाविरोधेन ७७९ | स्वसीम्नि ददाद्रामस्तु
स्वं लभेतान्यविक्रीतं ७७* | स्वदस्तकालसंपन्न स्वच्छन्दविधवागामी ८२२ | स्वाभिनेऽविनिवेैव स्वदेशपण्ये तु शतं ८२७ हु,
५५९ | हीनजातिं परिक्षीणं ०३५ | हीनजातौ प्रजायन्ते ४३५ | हतरोष प्रदयात्तु ८४४ | हत्वाऽगरीन्सवैदैवया- ५७९ | हतकण्ठताटुगाभिस्तु ७६६ | हृताधिकारां मलिनां हूतं प्रन यो द्रव्यं
स्वधमोच्चटितात्राजा ५९१ | दंसञ्येनकपिक्रव्यात् ११३२ |हेममात्रामृपाराय
स्वभावाद्विकति गच्छेत् ६२० | हविष्याक्नेन वै मापं स्वगेः स्वप्नश्च भावानां १०१३ । हस्तौ पायुरुपस्थश्च
५५० | हेमरृङ्गीशफै रोप्यैः ९८० | होतव्या मधृसर्पिभ्या
सपाप्तेयं याह्नवर्कयस्मृलयन्तगेतश्चो कानां
* © ^ वंणोनुक्रमणी ॥
--~~~ ~ -- -=-~ ------- ---~~--~------
नामानि
अगल्त्यः
भङ्गिराः ३६ ११२ २५६ २९६ # 8.74 ८ ९८ ९०६ ९१३
१०८५६ १०५६९ १०६३ १०७०
१०५७२
१०८५
१०९०
१०९६ ११२८ ११३१ ११३८ ११६१ ११७६ १५१८८ १२०६ १२१९
ट।का्यां प्रमाणतया ग्रहीतान्यग्रन्थतकत्- नाभ्रां वणानुक्रमन्नूची ।
अ,
भत्रिः ५५
२७५७
४८८ ५०५ ५६९ १०८१
जर् ५94 ५१८ ९.७ १
ृषठाष्राः | नामानि
पृष्रा्काः नामानि
~ = ~ न न कक
राका नामान
पष्ठाङ्गाः १५ ९० "६८ ४९२ ११६५ ११८६| ६२६९ ६२४ ६५४ ४ न १२२१ ७२० € <७७| ५२ ५३१ ५ १०७०| १२०२ ९०६ ९२३ ९२५| ५४० ६.८८ ६७१ 1 81 91 ९५६१। ९२६ ९१२ ९३३ ७१० ७७० ५७७१ (१ ९५८ १०४८१ ८१० <५4० ९१९४ २.४ आ, १०.५६ १०८५६ | १०७१ १०८५५ त नः १०६३ १०६ ११२१ ११२४ ४५०६ 283 ३७० ५ ध १०८९ । ११२५ ११७५० ८७७ ३७८ ५५४ ११९० 8 १०९५३। ११६३ ११९७ व १२२५ व १०९९ ध ११९७ ५११ भादिपुराणम् ५ १११७। ऋ. <^ © ‰९,.अ , ॥ | ९२५| २५८६ २६ | ११२१ 0 १०५८ | <७० <७५ ८७७ ५ ` ्ष्यश् १५१२ छि ४ । ५ ४२९ ३६ १०५६१ च १२ ३२ ११५३ ११.५७. ए प ॥ ११५९ ११६२. ७२४. ८८९ ९१२ प 0 ११६३ ११७०¦ ९२५ ११२५ १०५९ ५१५ ९५९ €& ० 1 १ ८३ 0, ध ११२६ ११८८ १०८९ ६१ ६३ [4 | ४ १०४ ११. १ ओ १०९१ १०० वि १२०० | (| ११०९ १०५ ११३ १३५७. ती न ६ ११२९ | १४२ १४३ १५८ | १ ५० १५२ १५५ , बा शचलखायनः ९६ कृ. १ १३ [| १ [१ 4 | ८४ ८९ १२१५ । क्यपः ४४८ ४६२ १५७ १६० १४ रक 3 ११६० ९ १५४२ १६६ १८० ९०५ ९१० ९१७ ११६४ १८० १८२ १८४ क न | <८२| १८७ १८८ ५९२ ॥ र २२० २२२९ २२७ | आश्रलायननगुत्यम् +| ११३१ ११५० भव कतव शम् +२० | १२०१ १२०२ ५ (अ ५९९ काठकगृह्यम् ५.४८ न 1 काठकश्रतिः १०५९ >. ८ ् | ५ ५८ ७ | २७३ २७६ 1 अकि ५९९ २९१ »*२० "५३ | उदाना 0 १ १३८४ १५८ न ४ | ॥ २५५ २६३ | ९४ ९५ ११३ १२१ ४ \ १०६५। ४९४ ५०१ ५१३ )८ ५६ ५० १२२ १२३ १२५ ११२द्/ पष्द धम ५५७
॥:
नामानि १२६ १४२ १८१
टीकायां प्रमाणतया गरहीतान्यग्रन्थतत्कतेनाश्ना-
पृष्टाङ्काः | नामानि
१३८ १५६ २५.७१
पृष्ठाङ्काः | नामानि पृष्राङ्काः ७२. ७५५८ ७३२ ११८८ ११९७ ७३३ ७५० ७५१ [क्रियाश्रयः ८७२ ७५२ ७५३ ७८५५ ग ७५७ ५७५९ ७६० ७६२ ७६३ ७६५ गभस्तिः ५.१८ ७६५ ७६६ ७६७ गमैः १२.४५ १९० १९६ ७७० ७७२ ७७६।३६८ ग्य ५४५७ ७७७ ७७९ ७८१।५५९ १०१६ १०१५ ७८२ ७८३ ७८७ गभोप।नषत् ९,अ५ ७८८ ७८९ ७९० |गाग्ये; २१५ २३६ ७९३ ७९५ ७९९५ ठठ६ ४७६ ४८ 9 <०० ८०१ ८०३।४८१ ५३६ ५.४१ < ० <०५ <११।११९६ <१२ <१३ ८१६ |गीता ५७६ ५८९ ८१८ <२० ८२१| भस १०२० <२२ ८३२ <३८ गह्यकृच्छोनकः १५४ ८६१ < < ५५| २४१ २० ६३ ८४९ ८६० ८६२ |गृष्यपरिश्चे्टम् २६ ८७२ ७४ ८८० | ५४९ ८८७ स. ८९७ ९०९ ९१९ [गोभिः ३२ ३८ १०६६ १३२ १३३ ५५८ काव्यायनवाकयम् ८| ४६२ ५०४ ५४० काष्णाजिनिः १३१ गौतमः ७ ३२ ३७ १३२ १३३ १३८| ५५ ५८ ६२ <° ४१९ भरे३ भर ८१ ८८ ९४ १०५ ४३५ भ४० ४९१| ११७ १२७ १२५ ५९९ ८०१ ५४४ १८५३ १८५६ १५९ १११२ १६१ १५७३ १८० कालिकापुराणम् १५| १८२ १८३ १८४ २२६ 5७७ ९२५ १८७ १८९ १९५ कृ]बपुपः ९३ २५५ १९२ २३८ २४६ २५९ २६२ १०९६) २५२ २६२ २७७ १०९७ २९४ ४२२ ४२३ कुथुमिः ५४८ | ५२५ २५ »*२९ कुमारः १०७०| ज+*२ ४५३ ६३ कुमपुराणम् २०१ ४६६ ४८१ ५३३ २०४ २०५७ ५९९ ६०३ ६३१ ऋतुः ४८७ ९२० | ६३३ ६४० ६४१ १०८६ ११८७ ६४२ ६८२ ७२०
नामानि
५२१
५१२ १०८१ ११२१ ११३२ ११९५० १११५९ ११.७२ १२२२ १२४८
च्यवनः
१०९८ ११९५
७२२ ०२९ ७७३ ८ ०९ ८ ५ © ८७९७ < ९९ ९५०४ ९२१ ९३६ ९५१
च.
ई" @
२९९
एषाः ७२६ ५७४२ \७\७ ८ ८२ ८ ८ ॐ ८८५ ९०० ९१ ॐ ९२७ ९३५७ १०१९ १ © "४५9 १०५१ १०५४ १०६ १०५७४ ११०० १११७ ११२५ ११.४५१ ११६५ १९०५ १२३६ १२.५६
चतुयिश्चतिमतम् २८०
५५१५ १११ ११२७ ११३३ ५ १९५७ ११७३ १२१२ १२३१
९२२ ११०२ ११९५९
नामानि = शङ्गः नामामि ` ङ्कः ननन `` प्रह्लन्नः पृष्ठाङ्काः |नामानिं प्ृषठा्काः | नामानि छ १४२ १५७ १७्| १०८७ ११३७ ६८७ ६८८ छागखेयः ४४२ ५३३ 38, +< २८४५ ११५५ ११५१ ६९० ६९१ ९६२ ९१९ १०६९| २८१ ३६८ ३७८| ११६३ ११६५ ६९३ ६९४ ११६७ ११८०, ४०४ ४८ ५९० | १२११ ६९८ ६९९ ११९४ ११९५ | ८७ ८८८ ८९४ देवीपुराणम् १६| ७०४ ७०५ छन्दोग्यम् १०३३ ८९५८५ ९८८ ९३९ १७४ ३६३ ३७२] ७०८ ७०९ ११५१ १५२ ९७० ९५८६| ३८९ *२८ ५५५] ७११ ७१२ छान्दोग्योपनि ० १०२९ | ११९० ११९३ | ५५९ ५७० ७१४ ७१५ ज. दत्तात्रेयः ९७१ १०२१ ध. ७१८ ७३० जमदमिः २६७ *६८ च ४ ष ३६ भर +७६| ५२५ ०* ५०१ ५१० <<० ४; २ ६५ ८९१ ७३३ ७४८१ १०६५ ७२ € <स% १०५ ७४५ ७९ जातुकण्यंः २४५ ५२३ 9 १ 1 न^ १1044 9 ४२८ ४२५ ४९१ १५९ 98. १ नन्दिपुराणम् २९६ | ७५० ७६१ ध: द. जट १५७६ १५७९ १८१ ३६५ ३५७९ ३८५ ७६३ ७६४ ५२१ ५४३ ५४६८ १ 1 ३९९ ०६ 68८ ७६ ७६८ ८९२ १०६९ २१५ २२२ २२३. नारदः ८१ €५4 ९२| ७७०५ ७७१ जाबा १३५ २९६| 2) २१९ २५३| ९३ ९४ ९५ ९६|| ७७३ ७५७५ ३५९ ४१९ ७३६| †*4 ९4० रेष | ९८ स्प २९०| ७८१ ७८. ८९२ ९२० १०९० | *९१ ९६४ २७०| *१६ ५९७ ५९९| ७८६ ७८७ १०९२ १०९३ २.७१ २७२ २७५ ६०० ६०२ ६०३| ४८९ ७९० ११११ ११३३ | *> २८४ २८७| ६०४ ६०६ ६०७| ५९४ ७९७ ११६० ११६१ २१९१ ४१९ ५२० ६१० ६११ ६१२ ७९९ ८०० ११६८ १२३३| ४ ३६ ४१ ६१३ ६१६९ {१७|| ८०९२ ८०३ १२३४ १२३९ ठम् कष ४४ ६१८ ६२१ ६२२१| ८०५ ८०९ जावालघ्रेतिः ९१६ | ४४९ ५५० ५१|| ६२५ ६२५ ६२९| ८१२ ८१७ जाबालिः १३३ ५६५ ४4५९ ४५५ ४4७ | ६३० ६३१ ६३२९| ८२० धरर ५३९ ९१४ १२३०| १६० ४७९ ४०१ ६३१ ६३४ ६३६| ८२९ ८३० १२.३.४५ १२४१ ४८५4 ५८६ "९७ ६३७ ६३८ ६३९ ८३२ ८३५ जैमिनि २०६ 4१० ५१३ ५२६| ६१ ६१३ ६४६| ८४० ८५३ ज्योतिःशाह्नम् २६| १ ०९५ ७१|| ६४७ ६८ ६४९| <८९ ८५० स्योतिषम् ५५८ र्ठ ६७५५९८५ < ३ ६५० ६५१ ६५२ ८५९५ ८५७ ५१४ ९५०५ ९१६ | ६५२ ६५४ ६५५| ८६० <६६ तिरी त. ९२३ ९२५ ९२७] ६५७ ६५९ ६६२ ९३० ९३१
यकम् ११४०| ९६४ ६८६ १०१०| ६६५ ६६६ ६६८| १०५५ द्. १०२३ १०२५| ६७० ६७३ ६७५|नारायणः १३५ दक्षः २८ ३६ *०| १०२ १०.५६ | ६७५ ६७६ ६७४७| ५०० ५०८ 4१७३ ११३ १२३ १०५९ १०६५ ६७८ ६७९ ६८ ० | निगमः २३६
१२९६९ १९८ १३३। १०७१ १०८६। ६८१ ६८४५ ६८५ ४९९
बणानुक्रमसूची ।
;
पृष्टाङ्खाः ६८९ ६९२ ६९७ #०१ ७०६ ५१७ ५७१ ७१५ ५२१ । 8 8। ५४४ डे ७५ र ५७५८ ५७६२ ५६६ ५६९ ७७२ ५८ 0 ॥ 4 ९५५ ५८ ८ ५७९ १ ५७९ € € ० १ ८०९ <११ ८१९ ८२८ <३१ ८३६ ८ ४६ < ५१ ८ ५९ ९२९ ९३१
१४५६
"४.७८
¢ टीकायां प्रमाणतया यृहीतान्यग्रन्तत्कवेनान्नां- नामानि पृष्ठाङ्काः पृष्ठाङ्काः पृष्ठाः | नामानि प्रष्ठाङ्काः नुर्सिदपुराणम् ७९|| ७०८ ७०९ ७१५ ११६८ ११९७ | ६१९ ६२२ ६२५ १२५ १३१ १४१ | ७१२ ७१३ ७१४ १२०३ १२५८ | ६२९८ ६१९ ६३२ १५३ १६२ १८९ | ७१५ प्रजापतिः २८० *<०| ६३५ ६३६ ६१५७ ९५१ ९६५ पुलस्त्यः ५० १७१ ५३८ ५्य ६६६ | €&२ ६४४ ६४६ ४२६ ५५५ ८९३ | ६५९० ८९८ ९१४ ६४७ ६४८ ६५० प. ९०८ ९५६१ ९७०| ५५२ १५५५ ६५६९ ६५८ पतञ्जलिः ९८८ | १०७० १०७५ ६५९ ६६२ ६६३ पश्रपुराणम् १९८ | ११३६ १९ ६४६४५ ६६६ ६५ १११ २१२. २७९ |वदीनसि; ५८ | बहूवुचगृह्यपरिशिष्टम् ६७३ ६७५ ६७६ ७५१७० ६9 ८२ १०५ १३ ५८४ ४६७ ६५७८ ६८ ६८६ पराशरः २६७ २९८ | ११२ १७४ १८९| परग परभु ५६८| ६९२ ६९९ ७०४ २८० *६९ ५४९ | १९७ २२७ २३९ | बहूतरचब्राह्मणम् १५४ ७११ ७१३ ७१४ << ८९४ ५९०५ २५४८ २५९ २६३ [बादस्पयम् ३१ ७१६ ७१७ ७१९ ९१७ ९१९ ५र्र| २७८ ४६० ४९१ ११८ ७२० ७२१ ७२६१ ५२३ ५२६ १०६३ ५२२ ५२३ ५३१ [बृहत्प्रचेताः ९१० | ७२७ ७३८ ७२९ १०८८ १००५५ | ८५३२ ५.८० ५५४१ ११९५ ११७१ | ७३२ ७६५ ७४० १०९९८ ११०३ ५१५५ ७४४ ७५६ ष् दारण्यकम् १०१३ ७.१ ७ -ष्दै जटं ११०५ ११३३ ७८५४ ८७ ८८० १०१८ ७४५ ७५६ ७४७ ११३६ ११३७ <<२ ८८१५ ८९२ |षृट्यमः १०७४ ७४८ ७५४ ७५७ ११६२ ११६० ९०५ ९०८ ९१९ बृहन्मनुः ९१० | ७५९ ७६१ ७६२ ११६९ ११७०| ९२१ ९२ १०.४१ बह द्विष्णुः ९०९ १०७० | ७६४ ७६५ ७७५ ११.७४ ११७. १९९५ १११० १२८३ ५७.७७ ७५७९ ७८९ ११८१ ११९१ ११२९ ११३१ | बहस्पतिः ५* ७९१ ७९२ ५७९ ११९२ ११९७ ११३७ ११.४५२ ९७ १०६ १०५ ७९४ ७९५ ७९६ ११९८ १२०१ ११ ११.५८ | १०९ १११ १९६ | ७९७ ७९८ ७९९ १२.३० १२३३ ११५५४ ११६०| १३७ १५० १६५| ८०० ८०२ ८०8३ १३१५ १२५७ ११.७१ ११७५ | १६५ २२६ २७२| ८०५ ८०५ ८०६ १२५० प्रचेताः ३९ ४२ १४६| २७६ २८७ २९७ | ८०७ ८०८ ८०९ पाचचरात्रसंहिता = १६| २५७ २७८ १७|| ३६७ ३७४ ३८४| ८१० ८११ ८१२ पारस्करः २५ ५७ ४३५ ५१९ ४५६ ४५९ २३८६ २३८९ ४५६४ <१३ ८१४ ८१५ ५०६ ५१० ८७| ४६१ ६२ ६८|| »७६ ४७८ ४७९ ८१६ ८२० धर्ष ८८८ ८९० <९२| #७७ ५७८ ५८० ५०१ ५०४५ ५०६ ८२५ ८२६ <३१ ९१२ ४८३ ४८४ ४९६ | ५०८ ५१२ ५२५७ ८३१ ८३२ ८३१ पितामहः ६०१ ६२५ | ४९७ ५२४५ ५२८| ५३८ ५२ ५्य| -३* -३६ < ६३० ६९३ ६९४ ॥ 8 ३ ८ ७१ ८७४ | ८५४९ ८५५० ५५१५ <ण्ै ८४५५ ८५१ ४९५ ६५६ ६९७| ८७५ ८८७ ९१३ ५७९ ५९९ ६००| ८५१९ ८५४ ८५५ ६५८ ६९५९ ७००| ९१६ १०४७ ६०२ ६०४ ६०५| ८५७ ८५ <९२ ७०१ ७०२ ७०३| १११६ ११२८ | ६१० ६११ ६१२| <-९५४५ ९०५ «१३ ७०५ ७०६ ७०७। ११५५ ११५८ ६१ ६१५ ६१६ ९१४ ९१७ ९२२
नामानि ९२६ ०२८ १०३१ १०६९७ १०.७३ १ © ॐ १०९८ ११०५ ११.४२ ११६०५ ११६५ ११६८९ ११९४ १२०३
येजवापः २७ २२९ ५३३
बै जवापगृह्यम् २५ ५६५५
पृष्टाः | नामानि
९३७ १०.५३ १०७१ १०८६ १०८८ १०९९ ११२८ ११.५९ ११६५ ११८५ ११९०९ १२०१ १२२५
५५१
८५७४
५६२
बोधायनः १९ ०१ ८१
५८ ८२ ९३ ११३ १२.१ १८५२ १६०
१८४
१०४
११८
१,११५५ २३४ २९५ २५५९ २६.१ २.१६ ४१९ ५६१ ४९२ ५११ ७५५ ० ८ ५५० ९३२ ९६२
१८ ४३६ ७९ ५०२ ५३१ ८३३ २१८ ९६२ १०५६ २
१९० ११५ १२३८ १५५ १.७ १९२ २१६ २४६ ५ २६५ २६५८ २७८ ५२३ 6 ६ 8 ४९९ ५२८ ५७१५४ < ९८ ९८9
१०.४३
१९५७
१०८९ १११९ ११२२ ११६ ११५१ ११.७० १२०० १२.०३ १२१९ १२१३२
८ € ©
६
वणोनुकरमम्ची ।
बोधायनस्मरतिः बौधायनीयः ब्रह्मगभैः
॥ १९
ब्रह्मनिसुक्तम् ब्रह्मपुराणम् ६
२८ ९,
१५.१०
नामानि
५
पृष्ठाः पृष्ठाङ्ाः | नामानि पृष्टाङ्भाः ११०२ | ब्रह्माण्डपुराणप् ४२ ११२० | १२३ १२६ १४३ १. ११४३ २६९ २७९ *१६ | मत्स्यपुराणम् १६ ११.५८ | जरेव 0 ४८ | १३९ १५५ २०१ ११५५ | ज*५९ न्द्र् ज्७र् | २०७ २०२४ २९५ ११७९| -*७३ ७८ ५८६| ३०१ ३०३ ३१३ १२०२ ४८८ १८९ ४९९ | 3 ३५४ ३७० १२१५ | ५०६ ५०७ ५०९| २९८२ ४*०३ ५०५९ १२३०| ५१२ ४१) 9 १५ १२४५ भ. ४१) ५२ ती | ६८२ |भद्द्राजः ५१९६९ | ४५९ ६९ ७५ | 1१.41 ११.७९ | ४८० ८८ ५८८ ५३६ ११८२ ११८३ | ४९१ ५०७ ५५११ भविष्यत्पुराणम् १५| ५१२ ५१४५ ५१५ *७५| २९ ३९ ४१ ५१ ५२३ ५४९ ५५० २३ ५२ ६० ८५ १६२| ५५० ५५७ ५६४ ३७| २११ २१५ २३९ ५६९५ ५७२ ५७४ १११ २४१ २४७ २८३| ५७4 &द४ ८००९ १५३। ४७१ ५२० ५२२| ८३५ <५६ ८८९ २१५५ | ५२५ ५२८ ५३८| ८५० ५५४ १०४३ २४९ | ५६३ ५६५ ६२६| १२२५ २६२ १०३८ ॑ ५ £& ७ २७१५ | १०५६ १०५९ १२ १७ १९ २९५ ४२३ १०६० १०६१| २१ २२ २७ 3९ ५३५ १०६२ १०६५] ३१ ३३ 3४ ३६ ५५५. १०६६ १०६७ ० ४४ ० ९२ ७३ १०६९ १०७१ ५ ५२४ ५७५ ५७ "८ १ १९.१८५ १०.७६५ ५५८ ५५९ ६० ६१ +< ८ | १०८१ ११८६ | &२ ६* ६५ ६६ ५०९| ११९२ ६७ ६८ ६९ ७२ ५१५ | भविष्योत्तरम् ३०६ | ७५, ७६ ७७ ७८ ५२९| ३२९५ ३६० ३५५ ७९ <° ८१ <र ८५५९ | ३७९ ३८७ ३८९ | <* ८७ ८९ ९१ << < | भानुः ११३७ ९२ ९३3 ९४ ९५ ८१५९ ।भारतम् १०१ ९६ ९७ ९८ ९९ ९०५७।भ्रद्ाजः ३५ ३८|| १०० १०१ पणर ९१९ | भास्करः ५१५ | १०३ १०४ १०७ ११.७७ | भृगुः ५< ४६१| १०८ १०९ ११६ १२३२। ५५७ ६९६ ११९ १२५ १२७
#।
नामानि १३५ १४२ १.८६ १५५ १५५८ १६१ १६७ १.७९ १७९ १८२ १८५ १८८ १९३ २२०
टीकायां प्रमाणतया शृहीतान्यग्रन्थतत्कवेनाश्नां-
|
१३५७ १.४५ १५२ १५६ १६० १६५ १६१९ १७६ १८१ १८४ १८. १९१ २१५ २२५ २३२ ४०
५५५५५ ५९२ ६०१ ६० ६११ ९६३२ ६०
५६० ५५९६
९०५ ६२० ६२२ ६४१ ६.५ ९६५३ ६४४ ९६०) ९६७६ ६८ ७१९ ७२२
पृष्ठाः | नामानि
५८१ ६०० ६०२ ६१० ६२. ५२५ ६४२ ६६ ६५९ ६६५ ६७२ ६८० ५ \७ २० ७२३ \७ २.३ ५७३३ ५३६ ५७६० ७ -“८ ७५२ ७५८ ७६४ ७६९ ७७२ \७\७८ ७८६ \७ ९७ ८० ८१३ ८ १८ ८२१ ८२६५७ ८१ ८ ८ ५९ ८५३ ८५६ ८ ५९
<६२ <
८६२
€ ५9 © € ५9 \ॐ ८८५ ८९२ ९०४ ९0 9 ९११ ९१५ ९१९ ९२४ ९३१ ९२४ ९२८ ९४ ९५.२३ ९६४ ९.२ ९९६ ९९.९
परषटाङ्ाः ८६४ ८७१ ८८३ ८८९ ८९१३ ९०५ ९०८ ९१२ ९१६ ९२१ ९२६ ९३२ ९३५ + १, ९.४५ ९६५० ९६८ ९८२९ ४ प१०००९ १०२७ १९. ९ १०९४ १०.४५७ १०५० १०५७ १०५९ १०६५१ १०६९ १०.७४ १०५७८ १०८० १०८३ १०५९० १०९४ ११०५ ११०. १११० ११२१
नामानि पृष्ठाङ्खाः ११२ ११२९. ११२८ ११२९ ११३० ११३१ ११३२ ११३५ ११३५ ११३ ११३९ ११.४० ११८६१ ११० ११.५६ ११.५९ ११.५० ११५द् ११५३ ११५. ११५७ ११६० ११६४ ११६६ ११६७ ११७ ११८३ ११८ ११८५ ११८. ११८८ ११९८ १२०६ १२०९ १२१९० १२१६ १२२० १२२९, १२३० १२२३५ १२३९ १२३८ १२ १२५५ १२४५६
मनुनारदौ ८४१
मनुबदस्पतीं ८३५७
मनुविष्णू ६७७
मरीचिः *२ १२१ १३२ २३५ २६६ ४२६ ८ ८५०८५ ५०६ ५०७ ५२४ ५५९ ५६१ ७७५ ८८, ८८९ ९०१ ९०८ ९१४ १०४९ ११२६ १२११ १२६३२
महाभारतम् १७ २४५ १५३ १६२ १७३
१०५ २१५२९ २८९ २९४ २९६
२९०
वणानुक्रमसूची ।
नामानि पृष्ठा | नामानि २९८ ३०३ ३५९ १३२ १७ ३७० ३७२ ३७५७| १७६ १७९ ३८५ ३८६ ३८५४ १८८ १९२ ४२७ ४८ ९ | २०८ २२० ५४५८ ८८१ ९०३ २५८ २५१ ९५१ १०२२. १०३० २५५ २५७ मातर्: ५१५७ | २६१ २६ माध्यंदिन श्रुतिः ९५९ | २६९ २७३ माकंण्डेय; २८ १६०| २७६ २८१ ४३ १२२ १८९| २९१ ३५९ १७६ १९७ २०६| ३९६५ २६५ २०९ २१२ २१३। ३८९ “०४ २१५ २२. २२८ "०७ ५०८ २३३ २२९ २२६ *३५ ४३९ ४२. ६२९ ४4५ ज८२ ३ ५६३ ४८५ ४८६ | ७ ४८ ९० ८४ ५०५| ५६ ४५५७ ५१० ५१३ ५ग्२| "७१ ७६ ५५१ ८<५ ८<९७| ८९१ ५९२ १०९० ११८०| ४६९४ ४९७ ११८२ ११९२} ५०० ५०१ १९०१ १२५८८ ५२३ ५३३ १२५० १२५१ ५५१ माकरण्डेयपुराणम् २ ३९| <२२ <९० १८६९ १८५ १.७३ ५७१ ८७७ २७९ ३८५ -ध्३५| ९०८ ९११ ५४१ ८५५४ ९२३ ५२२९ ५२६ ९६० ५६८ १०२२ 6४० ५४१ १०२३ १०२५ ५६७ १०३१ १२.०२ १०५ १०७१ प. १०८६ यज्ञपाशै, "८० ५३७| ११०५ यमः २९ २७ २८[ १११६ २९ ६४ 3१ ४०| ११२१ ५१ ४२ ५६ ५० ११३९ ५१ ५२ ५५७ ५८ ११३०७ ६० ६२ ६७ ८५|| ११४१ < € १२४. १२५ ११४
पृष्राङ्काः | नामानि पृष्राङ्काः
११५५ ११५.२ ११५५६
१८१ | ११५९ ११६१
१९३ | ११६८ ११६९
२३९ | ११७० ११८५१
२५२ | ११८५ ११८७
२५.५८ | ११८८ ११८९
२६६५| ११९२ १२११
२७४ | १२९१५ १२१८
२८६ | १२२० १२२१
३६२; १२२१ १२३१
३८७ १२६९१ १२३३
४6८ | १२२ १२३३५
| १२९३८ १२३९
"1 १२५६ १२४५ ४४५ | १२४६
८५९ | योगयाज्ञवत्क्यः १६
५५८ ३९ ५३ ठठ ६
४८८ | ज*७ ५८ ४९ १२८
४९२ १३१ १३ १३.
व| १३८ १३९ १.४१
५१४ २३५ २३६ ५४६
| ५६१ ४६२ ४६३
५९९ | »८० ९६० १०२२
र १०२
ज ।
ध । रामायणम् ३८५ ८५७८
५६१३ ट्छ.
०३९ | कद्रयमः ४५६ १०५८ ठघ्रुविष्णुः १०८० १०८४ ११३१ ११६२ ११०३ | लघुहार।तः १.४५ ११०७ ५३९ ५४१ ५४३ १११८ | ५५७ ८५४८ ५४९ ११२९ ११६३ ११७१ ११३५ |छिखेतः ३८ १३८ ११३८ ११८३ ११४३ | लिङ्गपुराणम् २१२
११्द.७। "२८
४२०
नो म् जा ०-०-०० >
[111 षिण
॥ ५, नामानि पृष्ज्काः रीगक्षिः २८ २९
३० ३३ १२२ १४५ १६६ १७६ २५९ २६९ ५१८ ० ११९ ९2 ५२३० ५५५ 9 ५४२ <७० ९५२ १२२७ व्. वराहपुराणम् १२६ २०२९ ३०१ ५२६ ४५६ ४९७ ४९८ ५२५ १०५२ वसिष्रुः ३ २० २१ ३६ ३९ ५० ५३ ५८ ६१ ७२ ७५ ९.4 ९ ९८ ९९ १०४ १०५ १०६ ११३ 9० 9३५ १“ १७० १७९ १८३ १८४ १८९ १९१ १९२ १९७ २२३ २० २४८२ 2४४ २५६९ २५० २६३ २७६९ २७८ २५७९ २८२ २८५ २८६ २५१ ९५२ ३०५ २३०८ ३०९ ३७८ ४०७ २९ ४४५ ्ठ९ गदर ४९८ ८५०४५ ५१६ ५५१ 9“. 484. 42 ६४० ६४२ ६५३ ६८३ ७२१ ७३४ ०२५ ७३६ ७३७ ७.४४ ७४९ ७५० ७५१ ८३४५ <१६ ८ \9-४* ० ८८
टीकायां प्रमाणतया गृहीतान्यग्रन्थतत्कवेनान्ना-
1 नामानि पृष्ठाङ्ः | नामानि प्रह्राः | नामानि ८८५ < ९५ < ९६ |वाजसनेयम् ११४५१ *८९ *९३ ९०१ ९०४ ९०६ वामनपुराणम् ३६४ ५०० ५०७ ९०७ ९१८ ९२५ | वायुपुराणम् ८१ २०२। ५२७ ५३० ९५२८ ९२९५ ९३० | २५८ ३८७ ४८|| ५४० ५५ ९३१ ९३२ ९४०| र्५ुरट ४६७ म७३| ६०३२ ६ ९५२ ९६२ १०३ ४७५ ८७ ४*९०| ६५९ ६७७ १०४ १०४६ | ४९१ ५९३ ५०२ ६२ ६९६ १०४८९ १०५३ | ५०६ ५३२ ५२५ ७०३ ७१२ १०५ १०६२ ५५१ ५१५ ५८५४ | ७१८ ७२८ १०६७ १०७० | ५५९ ५६० ९२४ ७८१ ७६९ १०.१५५ १०६५७१५9 ९.८९ १०२२ ७९८ <ण्् १०७९ १०८३ |विराद् ११२| ८०९ ८११ १०८५ १०८६ | विवस्वान् ३५ ५३६| <१६ <१८ १०८७ १०८९ | ८७९ ८२१ ८२२ ११०० ११०७ | विश्रामिघ्रः १०४४ <२५ ८२९ ११०८ १११९५ ११०२ १२१५ <३५ ८९ १११६ १११७ १२४९ ८७२ ८७४ १११८ १११९ विष्णुः ५ ४२ »३| ५०४५ ५०८ ११२२ ११२६ ७२ ८१ <२ ९२ ५१४८ ९१६ ११२८ ११३०| ९९३ ९६९ १०७ ०२१ ९५२५ ११३१ ११३५ १११ ११४५ ११७ ५६८ ११३९ ११.४० | १२५ १२५ १३३ १०५२ ११४३ ११.४५५ | १४८ १५२ १५३ १०५८ ११४६ ११.४९ | १५७ १६६ १७ १०६४ ११५२ ११५५३ | १७९ १८० १८१ १०७० ११५५ ११६० | १८२ १८२ १८|| १०७४ ११६१ ११६६ १९३ २०८ २१२ १०८८ ११६८ ११८१ | २२२ २२७ २३१ ११०५७ ११८७ ११९१ २३२ २३८ २५५ | १११५ ११९९ १२०६| २५६ २५८ २५९ ११२१ १२०५७ १२०८ | २६२ २७३ २५७८ ११२३५ १२२० १२२२ ३५. ३५७ ३६०| ११३४ १२२५ १२२८ | ३६३ ३८५ ३८६ | ११५५ १२३० १२३६ ३८५७ ४०८ ४१५ ११४७ १२४२ १२.५६ "१८ ४२२ ५२६ ११५५७ १२४७ ५२७ ४३१ "२३३ ११५९ व्तिष्टबुहस्पती १२२५| भण ४५८ ५५९| ११६२ वाग्द्रस्परतिसग्रहः "६१ ४७६ -*७७| ११६८ ५२६ ५१८५ ४८६ ५८८ ११७०
पष्ठङ्काः ४९ ५०८ ५५३१ ५८१ ६४६ ६८० \9© 6 १५५ \9 3 9 ७८ ९ & © ॐ ८१५ ८ १९ ८२ ८३५ < ६२ ८८९ ९१३ ९२० ९६१ १०२६ १०४३ १०६३ 4०६५
१९७८ ९ वृद्धः
१०९१ |वुद्धगाग्य;
११११ | वृद्धगोतमः
नामानि पष्ाङ्ाः ११८१ ११८२ ११८५ ११८५ ११९२ १२०२ १२०३ १२२२ १२२८ १२३४ १२३५ १२.४१ | ३६८ ३७० विष्णुधर्मोत्तरम् २९ २०१ २१४ २३५७ ३८५ ३८६ ५०७ विष्णुपुराणम् ६ ० ५० ७९ १२६ १३९ १४८९ १५१ १७९ १७३ १७४५ २२७ 4 8.4 ॥ 4 © # 4 २५९ ४२३ ५०२ ५१४ ५१५ ५43० ८८३ ८९२ ५८६ १०१ १०२५ १०२६ १२३१ विष्णुरहस्यम् २१० विष्णुवचनम् १०१ ११३ १०७३ | वरिष्णुसमुश्चयः १३ ७०८५ ८ © ५१० १२३
१११६ | वृद्धपराशरः
११३२
१२३५
११३० |ब्रृद्धपाराङ्ञरः ३६ ३७ ११४२ | ब्रद्रप्रचेताः ८८८ ८९७
११.४६ १०९८ ११५ | वद् बृहस्पतिः ११५८ -& ९ र
११६१ | वृद्धमनुः १५८ ११६५| ५२६ ५३ ११६९| ४८६ ५५६ ११७६| ७४२ ७६६
नामानि ५७९८ ७९९ ८०96 ८०१ ८७६ ९०४ ९०८ ९१० १०८५ युद्रयाश्चवल्क्यः ५३३ <५७ ३ ८७६ <९६ ९१४ ९२३ ११.८५ ११.७१ ११७९ ११९६
बृद्धवसिष्ठः १९५८ ४२० ४.४६ ४९१ ४७७ ५१६ ५२३ ५२५ ५३८ ५० ५४९ ५८४ ९०१ १२० १२२५. १२२६
वु द्रग्यसः ७१५१
वृद्रश्षातातपः २७ १०५ १.४. २.७० 2८५ २२ ४८५७ ४५९ 9४ ६८ ५५ ४८८ ४९७ ५०१ ५१६ ५४, ११६२ ११७१ ११९९ १२०१
वुद्रहारीतः १०७२ ११०६
्ैयाघ्रपद्यः ४१
वैशंपायनः १२५५ १२.५६.
व्पाप्रः १३२ १५१ १५५ ०४७४ ५०८
५२१ ५२४ ११९ १२०५२ वयाप्रपत् ११२ *&७
८९२
व्यक्ठिः ९ २९ ४५१ 2 ५६ ६५4 ६७ ४ १6५८ ११० १२४ १३३ १३४ १३८ १८३ १४२४ १५१ १५८ १६४
पष्ठङ्काः [नामानि
वणोनुकपसूची ।
१९५ १९७ २१३ २२५ २३५ २३६ २.५.७ २७८ २८१ २८२ २८६ २८७ २९२ १७ ग्रे २७ ४२ ५६२ ४६५ ७० ४७१ ५७३ ४८५ ४९६ ५०७ ८५२४ ५२५ ५२७ रे ५८४ ५८० &०२ ६०५ ९१३ ५१६९ ५२९ ६३० ५३२ ६३५ ६३६ ६५१ ६५६ ६५८ ६५९ ६७२ ६७९ ६८५ ६८८ ६९० ६९१ ६९२ ७०२ ७१९ \७२५५ ७२८ ७३० ७२१ ५७५५२ ७६. ५७.१२ ७४५ ७.७६ ८०१ ८१० रेट ८३२ ८५ ८५२ < ८५५ ८६० < ८० ८९५७ ९२३ «६५१ १०.५२ १०.४३ १०७२ १५८१ १०८५ १०८८ ११०४५ ११२८ ११.५८१ ११.७.४ १२५५१ च. शङ्ुः ८ २८ ३२ ३६ ४, १०८ ११८ ११९ १२३ १२७ १५० १५६ १६७ २.० २४३ र्ट २४९ २४९ २५४ २५५ २५६ २६०
पृष्ठाङ्काः | नामानि
पुषा:
२६२ २६३ रण २६९९ २५४ २.७७ २८१ 2१ ४५८ ४६४ "७२ ४८६ ४९१ ४*९२ ५०० ५०४ ५२३ ५ ५५२ ६९४ ७१४७ ७१८ ७५१ € ५२ ७५4 ८८2 ८ ८९८ ९००५ ९०७ ९१० «५२५ ९ ९.१० १०२५१५९ ५५१ १०६५७ १०६६ १¶ 6७9 १०८४५ १०८९ १७५९५ ११०२ ११०५ ११११. १११५ १११६५ १११५७ ११२१ ११द१ ११३६५ ११३६ ५ 1३५७ ११४८ ११.८९ ११५६ ११५५४ ११५८ ११५५९ ११६१ ११६९२. ११६५ ११९७ ११६८ ११.७० ११७९५ ११८० ११८२ ११८ ११८६ ११८. ११८९ १२१० १२२० १२२९ १२३१ १२३१३ १२.५१ १२४५ शङ्कलिखिती २५७ २९ १०४ १०८ १६० १८० १९४ २२०९ २२४ २२८ २४५९ २४३ २५८ ४५३
९ पष्ठाद्राः ९.७ ५6० ५५०५ ५७१८ ७२६ ५७५४ ७६९ ८०७ ८२३ ८२५ < १ € ४ ८4५ <५९ ८६२ ८९६९ ९१४ ९२७ ९३० «५३३ ९३४ ९४० ९४७ ९६५ ९६८ १०९७ ११०६ १११३ १११८ ११४. ११.६९ ११६५१ ११६५ ११६५० ११६८ ११६९ १२०६ १२१८ १२३ १२.४३ शास्यायनः४२३ ४२५ ५.४ 9 शाय्य'यनिः ५६२ शातातपः ३५ ५० ५२ ८४ १२८ १५६ १८४९, १५१ १८९ १९८ >२२९ २५६ २६६ २६७ २७० २.७३ २८० २८३ २८६ २९१ ४०४ ४०६ *"2० *९१ ४४८५ ४४६ ४६१ ४६८ ५७९ ४८६ ८७ ४९८ ४९९ ५०९ ५१४ ५१५ ५१६ ५२१ पर ५५३० ५३८ ५८१ ५५२ ५५.४३ ५४ ५.४८ 1 4 -8 4 ८९५ ००६ ५१६ ५२६ १०५३ १०५७४ १०८९ १०९ १११७ ११२०
१० नामानि ११२८ ११.१७ ११५२ ११९५८ ११६१ ११६९ ११८१ ११९९५ १२१९
टीकायां प्रमाणतया शदीतान्यग्रन्थतत्कवृनाश्नां बणासुक्रमसूची ।
रिवधर्मोत्तरम् शुनःपुच्छः ८८७ ९०२ शोनक: ८९ ९० १२९
१३० १३६\ १५५ १८६ १८७ १८९ ५७९ ४८१ ५९२ 4०३. ~> ५७३ दौनकवचनम् १२५ दोनकगृह्यपरिशिध्म् ५२५ दाभुः ५७५ श्रीनारदः ७०३ श्रीरामायणम् ८८१ च्गरककाद्यायनः "८५ करोकगीतमः ४८३ षृ, वटूत्रिशन्मतम् २२९ २६० २६२ २५७८ २७९ ५२९ ४७१ ५३७ ५३८ ५५५ ५६१ ५९२३ १९.७८ १९५८१ १०८३ ११७४
समातयं टीकायां प्रमाणतया गृहीतान्यग्रन्थतक्कतरेनामनं
११.४.४५ ११.४९ ११५६
११६० ११६४५ ११.७७ ११९३ १२०१
2७.
पृष्ाङ्काः | नामानि
११८२ ११९६ ११.६८ स. तयः ५.42 सत्यव्रतः १३४ ५२७ ५.५८ ५.४९ सद्यप्रादः ११ सारावलिः ८७२ साख्यायनः ५ सुमन्तुः ८० ९५ २.४४ ४५१८ ४२ ५५६ ५६९ ५०६ ५३१ ५३२ ५३९ ५.४१ ९०४ ९१५७ १०.५२ १९४२ १०.७३ १९८० १०८१ १०८५ १०८८ ` १०९५ ११०२ १११६ ११२० ११३५ ११३५ ११५५१ ११५५८ ११६४ ११६५५ ११६९ ११.७६ ११९० ११९३ १२३० सेवतः च *९ ६१ ९३ २६५ >< २९२ २९७ ३५९ ३६७ 99 २५७२ ३७५ ३८५ ३८६ ५६८ ६९१ ८१०२ ९२१ ९२५ ९६३ १०४९ १०५३ १०५९ १०८९५
पृष्ठाङ्ाः) नामानि
१५८८ १०९५ १०९६ १०९८ ११०३ ११०५७ १११८ १११९ ११२० ११२२ ११२५ ११२५७ ११३३ ११३९ ११२ ११.५३ ११४ ११५६ ११.४९ ११५६ ११५५९ ११६५ ११६८ ११९७० ११.७३ ११८१ ११८९ ११९० ११९२ ११९६ ११९८ १२१४ स्कन्दः ५२६ स्कन्दपुराणम् १५. २०४ २०५} २९५ ३६० ३७२ ५४१ ४५4 ९०३ स्ष्टत्यन्तरप् ४१ &० ह. हिः १२१४ हारीतः २५ २६ ३६ ३८ ३९ ६९ ६५ ७१ < ११० १२२ १३३ १५८ १८० १८८ १९० १५२९ २०७ २२१ २२५ २२६ २४१ २५३ २५४. २४६ 2.४८ २५६ २५५७ २५८ २६२ २६५७
वणोनुक्रमसचो ।
या वि
पृष्ठाङ्काः | नामानि
२७२ ४१९ ्ठ६ ०५५
९१०
१२२
९५६२
५९८
१०५४५८८ १०५७२ १०८६ ११११ १११५ ११२१ ११२९ ११३५ ११३९ ११.५५ ११५१ ११९. ११९० ११७१ ११८० ११८८ १२.०३ १२३२० १२३० १२.४१
२७९. ४२६ ६ #.9९ ४५९ ४९३ ५३९ ६१६ ७ ०५. ८ ७ @ ८८ ॐ १,१२. ९१७ ९९६ द
पृष्टाङ्काः; ४१८ 993 ५१३ ५६८ ४९५७ ५.४० ६८५७ ७२२ ८७१ ८९८ ९१५५ ९३८ ९६४ १०द५९ १०७१ १०८९ १०८९ १११६ ११२० ११२१३ ११३१ ११३७ ११६२ ११.४७ ११५६ ११५७ ११६२ ११.७६ ११८५७ ११९५ १२०९ १२२३ १२१९ १२.४५