11६ (07015४6 5 कारा च ~) १८5६ ५१२८ [क्रीत 1 740. ~> 2२ >=.

अनन्दाश्रमसंस्कृतम्रन्थवियिः

न म (0 भ.) ५. क

र. 0 40

मथाङः ४७ वाचस्पतिमिश्रविराचितर्दीकासवाटितदयासभाष्यसमेतानि

= सू (~. पातञ्जरुपोगमूत्राणि। ततथा भोजदेवविरचितराजमातण्डाभिधद्रात्तिसमेतानि पतञ्जलयागसू्राणे । ( सुत्रपाठसूजरवणानुक्रमसुचीभ्यां च सनायीकृतानि ) एतत्पुस्तकं वे° शा०्रा० रा० “ काशीनाथ शास्ची आगाशे ” इत्येतेः संशोधितम्‌ । तच ह(९ नसयम जपड इत्यनेन पुण्याख्यपत्तने आआनन्दाश्रममुद्रणाल्ये

आयसाष्षरेमद्रयित्वा प्रकाशितम्‌ |

] द्वितीयेय मुद्रणावत्तिः।

1 र

श्ालिबहनककान्दाः १८४० सिप्नब्दाः १९१९

अस्य सर्वऽधिकारा राशासनानुसारेण खायत्तीकृताः ) मरय रूपकच्यम्‌ ( ₹० २ )

आदगशेपुस्तकोष्ेवपनिका ।

अथेतेषा वाचस्पतिकृरीकासंवरितव्यासमाष्यसमेतानां, तथा भोजः

देवविरचितराजमातेण्डाभिधवृत्तिसमेतानां योगसूतराणां पुस्तकानि यैः पर

तैकपरतया संस्करणाथ प्रदत्तानि तेषां नामादीनि पुस्तकानां संननाश्च कृत हृतया प्रदश्यन्त- |

क. इति संितम्‌-पखं सटीकभाष्यपेतं पूण, मोहप्रय्यां मुद्रितम्‌ ।

ख. इति संह्ञितम--मूक सटीकमाष्य पेतं पणम्‌, एततपुस्तकं पुण्यपत्तननि- वासिनां व° शा० रा० रा० ^ मरेन्वरशाख्वी बाकर इत्यतषामर ।

ग. इत सकितम्‌--प्रूखं सम्य पूण, कटिकातामुद्रतम्‌ ।

घ. इति सनितम्‌--मू समाष्यं पूणं, कर्पा मुद्रेतम्‌ ।

ड. इत संरेतम्‌--मूटं सभ्यं पुण, मोहमय्यां मुद्रितं महाराषटूमाषारीको पतम्‌, एतत्पुस्तकं पुण्यपत्तननिवासिनां रा० रा० “ श्रीधर गुडा कुवरेकर ” इत्येतेषाम्‌ ।

च. ६।त सेतम-मृटं सभाष्यं पृणेमू्‌ , एततपुस्तकं पुण्यपत्तननिवासिनां -- श्रो° रा० ““ मरोवादादा फडणीस " इत्येतेषाम्‌ ।

छ. ३/१ सकषितम्‌-- मखं समभाष्यभपूण पददयपयेन्तम्‌ , एतत्पुस्तकं धारवाड ग्रामानिवासिनां विच्ानन्दस्वामेनाम्‌ ।

ज. इति संक्ञितम-मू ठ सरटौकमाप्य।पेतं पूणम्‌, एतत्पुस्तक वे° शा० रा रा० “ सदाशिव गोवरन्द कन्दर ” इत्यतदेत्तम्‌ । =.

स. इति स्ता केवला टीका पूणो, एतप्पुस्तफं वटोदरग्रामनिवाक्षनां रा० २।० “ जयशंकर परमानन्द जोशी » इत्येतेषाम्‌ ।

क. इते संशितम--मटं टत्तिसमतं पण, कटिकाताघ्चुदरितम्‌ ।

ख. इति सं्ञेतमू--प्रटं व्तिसमेतं पूण, बडलीग्रामनिवासिनां वे ज्ञा रा० रा० मातेण्डदीक्षितपुत्राणां “ यक्गश्वरदीक्षित बड- छीकर ” इत्येतेषाम्‌ ।

ग. इति सकषतम्‌--मृलं वृत्तिसमेतं परण, पुण्यपत्तननिवासिनां के° वाश््री° रा० “ मोरोबादादा फडणीस इत्येतेषाम्‌ ।

समाप्ेयमादशपुस्तकोटेखपत्रिका ।

~>

ॐ तः॑पह्ृद्यणे नमः | वा चस्पतिरृतदीक।सवलितव्यासपराष्यसमेतानि

पातञ्जखयोगसु्राणि ।

न ( तत्र समाधिपःदः प्रथमः । ) ( अथ भ्यास्नष्यमर्‌ । ) चैधयस्त्यक्ा रूपमाद्यं परभवति जगतोऽनेकधाभनुग्रहाय प्रक्षीणिशराशि्विषपमविषधरोऽनेकवक्तरः सुभोगी । सव॑ज्ञानपसूतिमजगपरिकरः प्रीतये यस्य नित्यं देवोऽदीन्नः स वोऽव्यात्सितषिमर्तनुयांगदौ योगयुक्तः ॥ १ ॥ ( अथ पातञ्जटसूरवीण । ) अथ समानशात्रनमर्‌ ॥१॥ अथतययमाधकाराथः | ॥ ( अथ वाचस्पतिङ्ता रठ॑द्।) नमामि जगदुतपत्तिहेतवे ब्रषकेतवे । छ्ेशकम॑विप।कादिरहिताय हिताय च ॥ १ ॥ नघा पतञ्जटिमूिं वेदव्यासेन भा धृते | संक्षित्त्यबहुथ भाष्ये व्यास्या विधास्यते ॥ २ ॥ इह हि भगवान्पतज्ञलिः प्रारन्तितस्य शाघ्रस्य सकषेपतस्ताप्याथं प्रेकषावधयनृ यङ्ग श्रोतुश्च सखाववोधा्माचिस्यासुरादाषिदं सूत॑ रच्ांचकार--अथ योगान शासनम्‌ । तत्र प्रथमावयवमयशब्दं व्याच्छे - अथैत्य यमाधिकाराथे; । अथष अ्योति- रितिवत्‌, न लानन्तयाथैः । अनुश्चासनयिति हि शाल्रमाहानुशेष्यतेऽनेनति वयुपस्या । न चास्य शमदमादयनन्तर्‌ प्रवृत्तिरपि तु तचचक्घानरिष्यापपिषनन्तरम्‌ । जिज्ञासाक्षानयोस्तु स्यात्‌ । यथाऽऽप्नायते -““तस्माच्छन्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो मूत्वाऽऽमन्येवाऽऽतानं पद्येत्‌" | बृ ०४।४।२३ ] इति । शिष्यप्रश्चतपश्वरणरसायनायु- पयोगानन्तयंस्य च समवेऽपि नाभिधानं, रिष्यप्रतीतिप्रबरच्योरवुपयेगालमाणिकते | यागानुश्चासनस्य तदभवेऽ्युपेयतवादप्रामाणिक्रस्ये च तद्भषिऽपरि हेयात्‌ | एतेन तचन्ञानचिद्यापयिषयोरानन्तय।भिधानं परास्तम्‌ । अधिकःराथये तु श्ेणाधिक्रि

1 ` 9 क 0 1 श भ ॥ ए त ~~ = =

[1

# अय छ।को व. प्तक नात्त । वासय त।१५तच्छृल)क्रस्य व्यास्यान कता रिग. नभिष्ठुणा तु ध्याख्पानं कृतम्‌ ।

१क, विर्धाय। २. ज, च, ३६१।३।

~ 4.~~ ~न = +न

~न

जकन => == 9 =>

२ वाचस्पतिकृतटीकासंवलितव्यासभाष्यसमेतानि- [ १ समाधिपदे-

योगानुशासनं शास्रमधिकृतं बेदितव्यम्‌ । योगः समापेः । स च सावेभोमधित्तस्य धमेः।

यमाणस्य प्रस्तुयमानस्य योगस्याभिधानात्सकट्शाल्नतात्पयधिव्याए्यानेन शिष्यः सुखेनेव

योधितश्च प्रवर्तितश्च वर्तति | निशश्रयसस्य हेतुः समाधिरिति हि श्रति्पृतीतिहासपुरा-

णेषु प्रसिद्धम्‌ । ननु किं सवेसदभगतोऽथशब्दोऽधिकाराथः, तथा सति ¢ अथातो ब्रहम

जिज्ञासा '› [ त्र° सू° १।१।१ ] इल्यादावपि प्रसङ्ग इयत आह --अयमिति । ननु - 'व्टिरण्यमर्भो योगस्य वक्ता नान्यः पुरातनः "'

इति योगिया्ञयस्वयस्मृतेः कथं पतञ्जठेरफगशाछकर्वतमियाशङ्कष सूत्रकरि- णानु्ञासनभिदुक्तम्‌ । शिष्टस्य शसनमनुश्चासनमियधे; । यदाऽयमथरब्दो ऽ. धिकाराथंस्तदेप वक्पाथः संप्थत इथयाह--योगानुकशासनं शास्म धिकृतमिति । ननु व्यु्पा्यमानतया योगोञ्राधिक्ृेतो न त॒ श्ाघ्नमियत आह--वेदितव्यप्रिति । सव्यं व्युायमानतया योगः प्रस्तुतः, स तु तद्धि परथेण ज्ाघ्रेणं करणन य्यु्पाद्यः । करणगोचरश्च ग्युत्पादकस्य व्यापारो न कमेगोचर्‌ उति कवैग्यापारविवक्षधा योगविप्रयस्य शाघ्रस्याधिङ्ृतलं वेदितम्यम्‌ । शाघ्व्यापारगोचरतया तु यौग एवाधिकृत इति मावः | अपिकाराधस्य चाथक्नम्द्‌- स्यान्या4 नीयमानोदकुम्भदशनभिव श्रवणं मङ्गखयापि कलयत इति मन्तव्यम्‌ । शब्दसंरेह्‌ निमित्तमथसंदेहमपनयति-योगः समाधिरिति । “ युज समाधो ? [ घा० प°] इ्यस्मदवयुयन्नः समध्यर्थो न तु ‹ युजिर्योगे ” [ धा० प्० ७ ] इयसत्सयोग।५ इयथः । ननु समाधिरपि व्यमणस्यङ्गिने येगघयाङ्गम्‌ । न चाङ्गभेवाङ्गघत अआह- सच सवेभौमः। च्वर्धोऽङ्गादङ्गितं भिनति । भमयोऽतरस्या वक्षषमाणा मधु- मती मधुप्रतीका विशोका संस्काररेपाप्तश्चित्तप्व, तासु सवासु विदितः सवभोमधि- तवृत्तिनिरोधरक्षणो योगः । तदङ्गं तु समाधिनवेमृतः । व्युयत्तिनिभित्तमात्राभ- धानं चेतथोगः समाधिरिति । अद्गाङ्धिनोरमेदविवक्षामात्रेण प्रवृत्तिनिमित्त तु याग शब्दस्य चितवृत्तिनिरेध पएपरेति पररमाथैः । वृत्तयो ज्ञानान्याःमाश्रयाण्यतस्तनि- रोषोऽप्यतमाश्रय एतरेति ये पद्धति तन्निरासायाऽऽह--चित्तस्य धमे इति । चित्तशब्देनान्तःकरणं बुद्धिमुपट्तयति । न हि कटष्यनिया पितिशक्तिरपरेणा- मिनी ज्ञानघमा भवितुमर्हति वुद्धिम्तु भेदति मावः | स्यदितत्सावमोमश्नयेगे हन्त भोः क्ितपूटवेक्षिता अपि चितमभूपरपः । अस्ति च प्रस्एवक्षपा दृ्तनि- रोषोऽप्यछिति तत्रापि योग्गं इयशिङ्कय हेयोपदियमूमीरपन्यस्यति--

001

१, ` छ्रव्कत्रः

१० १1 पातञ्जरुयोगसूत्राणि । २

प्रं : दं विक्षिप्मेकाग्रं निरुद्धमिति चित्तभूमर्यं;ः । तत्र क्पे चेतसि विक्षेपोपनेनीमूतः समराधिने योगपक्षे वतेते ।

यस्त्वेकाग्रे चेतसि सद्धूतमथं प्रद्योतयति क्षिणेति च ` शान्कमेवन्धनानि धयति निरोधममियृखं करोति स संम-

धिप्रमिः्यादि । क्षिप्त सदेव रजसा तेषु तेषु विषु क्षिप्यूमाणमयन्तमध्धिरम्‌ । मृदं तु तमःसमुदेकानिद्रवृत्तिमत्‌ । क्षिताद्विशिधं॒विक््तम्‌ । विशेपोऽस्यमवहु- टस्य कादाचेकः स्थेमा । सा चास्यास्थेमबहट्ता सांसिषद्धकौ वा वश्यमाणन्या धिस्यान।यन्त रायजनिता वा । एकाम्रमेकतनम्‌ । निरुद्सकटवृत्ति्ं संस्कारमात्र शेष॒ चित्तं निरुद्रम्‌ । तत्र क्षिप्मढपरेः सलयपि परधरपेक्षया उत्तिनिरोधे पार- मप्येणापरि नि श्रेयसंहेतुभावामावात्तदुपघातकताच योगपक्षाददुरोस्सारितत्वमिति न तयोरयोगःवं निषिद्धम्‌ । विक्षिप्य तु कादाचितसदरूतविपयस्थमकाठिनिः संभव्यित योगलमिति निमेषति । तत्र विक्षिपते चति समाधिः कादाचिकसद्रूतचिपर्थप्य चित्तस्य सेमा त योगप वते । कस्मात्‌ । यतस्तद्विपकषविदैपोपसजनीमूतः । विपक्षवगान्तगै- तस्य हि खरूपमेव दुटेमं प्रागेव काथकरणं न णहु दहनन्त्गतं वाजं त्रिचतुरक्षणः- ध्थितमुप्तमप्यङ्कुराय कल्यत इति भोः |

यटि विक्षेपोपसभन(मितः समाधिर्न योगः कस्तत्यत आह-यस्तयेकाग्रे वेत- सीति । भतमिति समसेपितमर्ं॑निवतेय.ते । नेद्राव़। परप स्वाठम्बने तमस्ति भूते भव्येकाप्रेयत उक्तम्‌ू--सदिति । शेभनं नेतान्ताविभूत स्च तमःसमुद्रकष्वशच।- मनस्तस्य शदेतुवादिति । बोदन हि तच्ङ्ञानमगमादाऽनुमानाद्वा भवदपि परक्षरूप- तया न साक्षात्तारवतीमवियामुच्छिनत्ति दिचन्ददिदम हादिष्वनुच्छेदकलादतःजाह-्रति । धकारो हि प्रक योतयन्साक्षाकारं सूचयति । अविदयममृठलादृक्मितादीनां श्ेश्ना, वियायाश्ाविवेच्छेदरूपतवाद्धियोदये चात्रियादहेशतमुच्छेदो विरोधितं त्कारणविनाश्ञचेः लाह क्षिणोति चेति। अत एव कमेरूपाण बन्धनानि छययति। कमे चान्रपूवममिमतं वाये कारणोपचारात्‌ । छथयति खकाय।द्वस.दयति |(बक्ष्यति दहि-““सति मूढे तद्विपाकः"” ।२।१३ | इति | विः निरोधमभेमुषं करय।भमुखी क्रति | सच सप्रजञतश्वतुष्प्रकार

१ ख, '्तस्यभः1 २. यः । आत्मनश्चत्तवात्ताभिरव विहार कुवन्ति । तं राध विहरद्न्यास्ताभिः सह देरग्येण बरह्माण ठयं गच्छन्ति । नित्यं. साक्षादात्मा कैवटालष्रकारशेषं समाधिना हयं त्वां ब्रह्मणि योगे योगः । स च योगिनां हदि योगे भिनाभावः सावमोम इति ।त° । ३. उ, ण प्रक्षि । ४ज, ध्यश्चित्तथेम्ना न।५क. ज. "यकारः । ६ ल. ज्ञ.प्रब्दो हि '

¢ वाचस्पतिङृतदटीकासंवरितव्यासमभाप्यसमेतानि- [ १ समाधिपदे-~

हातो योग इत्याख्यायते । स॒ च वितकोमुगतो विचाराुगंत आनन्दान॒गतोऽस्मितानुगत इत्यपरिष्ठननिषेदयिष्यामः । सववु-

क क = क

तिनिरोपे त्वसपर्नातः समाधिः ॥ १॥ तस्य टक्षणाभिधित्सयेदं सूच परववृते ' योगधित्त्ृत्तिनिरापः ॥२॥ स्वशब्दाग्रहणात्संपरहातोऽपि योग इत्याख्यायते । चित्तं हि प्रर्याप्रवृत्तिस्थितिश्चीरत्वाञ्चिगुणम्‌ । प्रस्यारूपं हि चित्तससं रजस्तमोभ्यां संसृष्टमेश्वयेविषय-

[क ५ र्ती [कर = _ # इयाह--स चेति । असंप्रह्ञातमाह-सवेद्रत्तीति । रजस्तभौमधौ किर प्रमाणादि वृत्तिः साच्चिकीं वृत्तिमुपदाय संपरकृते निरुद्रा । असंपरहञाते तु सव।सामेव निरोध इयर्थः । तदिह मूमिद्यये समाता या मघुभ्यादथो भृमयस्ताः सरवास्तामु विदितः सवर-

(५, (~

भोम इति सिद्धम्‌ ॥ १॥

द्वितीयं सुत्रमवतारयति--तस्य क्षणेति । तस्येति पवसूत्रोपात्तं दिविध. यागं परामृशति--योगधिचदत्तिनिरोधः । निरष्यन्ते यस्िन्प्रमाणादिङृत्तयोऽवस्थाविशेषे चित्तस्य सोऽवस्थाविशेषो योगः | ननु संप्रज्ञातस्य योगष्याम्यापकवादलक्षणमिदम्‌ । अनिरुद्धा हि तत्र साधिक चित्तदृत्तिरित्यत आह --सवेश्ब्दाग्रहणादिति । यदि स्वै- चित्तवृत्तिनिरोध इययुच्येत भवेदन्यापकं सप्जञातस्य | ऊेशकमविपाकादायपयन्धी चित्त- वृत्तिनिर्‌धस्तु तमपि संगृह्णाति । तत्रपि राजस्ततामसचततवृत्तिनिरोधात्तस्य च तद्भावा- दिसथेः । कुतः पुनरेकस्य चित्तस्य क्षिपतदिभूमिसंवन्धः पिथ चेवमवस्थस्य चित्तस्य वृत्तयो निरोद्धव्या इत्याशङ्कय प्रथमं ताबदवस्थासंबन्पे हेतुपुपन्यस्यति--चित्तं दीति । प्रस्यश्ञीटवात्सच्गुणम्‌ । प्रव॒त्तिशटलाद्रजोगुणम्‌ । स्थितिशीटवात्तमःगुणम्‌ । प्रस्या- ग्रहणमुपटक्षणाथेम्‌ । तेनान्येऽपि साखिकाः प्रसादलाघवप्री्यादयः सूच्यन्ते । प्रवत्या च परितापशोकादया राजसाः । परवृत्तिवेर४। तमेवृत्तिवमेः स्थितिः । स्थि्िप्रहणद्वैखावर- णदेन्यादय उपरक्ष्यन्ते | एतदुक्तं भवति--एकमपि चित्तं त्रिगुणनिभैततया गुणानां च

= ^.

वैषम्येण परस्परविमदमेचि्याद्धिचित्रपरिणामं सदनेकावस्थमुपपद्यत इति ।

क्षिप्ता एव॒ चित्त्य मृमीयेथासमवमवान्तरावःधाभेदवतीरादशयति--प्रख्या- रूपं॑धैति । चित्तरूपेण परेणतं सच ~ चित्तसम्‌ । तदेवं प्रष्या- रूपतया स्प्राधान्यं चित्तस्य दातम्‌ । तत्र चित्ते सचाछिचिदूने २ज-

सा ज ५ ० ००००० ककः

१ग. य, इ, च, 'शलयवै° । २ स. °व्तते ।

स० २1 पातञ्चख्योगसूत्राणि। ` ॥:

परिय भवति । तदेव तमसाऽनुविद्धमधमोङ्गानावैराग्यानेशरयो- पग भवति । तदेव भरक्षीणमोहावरणं सवेत; प्रच्योतमानमनुविदध रजोमात्रया धमेज्ञानवेराग्येशवर्योपगं भवति ।

तदेव रजीटेशमलापेतं सखेरूपपरतिष्ठं सच्वपुरुषान्यदा- ख्यातिमात्रं॑धमेमेघध्यानोपगं भवति । तत्परं॑प्रस॑ख्या-

स्तमसी यदा मिधः समे च मवतस्तदेश्वथ च विषयाश्च रन्दादयस्तान्येव प्रियाभि यस्य॒ तत्तथोक्तम्‌ । सचप्राधान्याप्छल चित्तं ॒तघे प्रणिधित्सदपि तचस्य तमसा पिदहितलादणिमादिकमेश्वयेमेव तत्मभिमन्यमानं तःप्रणिधिःसति प्रणिषत्ते च क्षणम्‌ । अथ रजसा क्षिप्यमाण तत्राप्यटन्धस्थिति तद्ियमात्रे भवति । शब्द्‌ दिषु पुनरस्य स्वरसवाही प्रेमा निरूढ एव । तदनेन विक्षिप्त चिनत्तमुक्तम्‌ । क्षिप्तं चित्तं दशेयन्मुटमपि सृचयति- तदेव तमसेति । यद्‌ हि तमे रजो विजिय प्रसृतं तदा चित्तसचावरकतमःसमुत्सारणेऽशक्तवाद्रनसस्तमःस्थगितं चित्तमधमोदुपगच्छति । अन्ञानं च विपर्ययज्ञानम्‌ । अभवपरत्ययाटम्बनं च निदर्ञानमुक्तम्‌ । ततश्च मृढावस्थाऽपि सूचितेति । अनेश्वयं सवतरच्छापरतवातः । अधमादिव्पापतं चित्तं भवतीलर्थः । यदा तु तदेव चित्तसमाविर्भृतसचछमपगततमःपटं सरजघ्े मवति तदा धमज्ञानमैर येश्वय- प्युपगच्छतीयाह ~~ प्रक्षीणेत्यादि । मोहस्तमस्तदेव चाऽऽवरणं प्रकषण क्षीण यस्य तथोक्तम्‌ । अत एव सवतो विरेषावि्ेषटिद्कमात्राटिङ्गपस्पेषु प्र्योतमानम्‌ । तथाऽपि न घम॑धेश्वयीय च कलपते प्रवयमावादियत आह--अन॒विद्धं रजोमाजरया | रजसः

प्रवतकत्वादस्ति घमोदिग्वृत्तिरेयथैः । तदनेन संप्रजञातसमापिसंपन्योमेधुमूमिकप्ज्ञायो-

भनि (र,

तिप्रामेध्यमयाय।गेनोश्वत्तस्च सगृहतम्‌ ।

सप्रत्यतिक्रान्तभावनीयस्य ध्यायिनशतुथेस्य चित्तावस्यामाह- तदेव चित्तं रजेले- शान्मटाद्पेतमत एव्र स्ख्पप्रतिष्ठम्‌ । अभ्यासवेराग्यपटपाकप्रबन्धविधृतरजस्तमोमट्स्य हि बुद्धिसखतपनीयस्य सख्पप्रतिष्ठस्य विषयेन्धियप्रयाहृतस्यानवस्तिताधिकारतया च काय- कारणो विषेकस्यातिः परं कायमवरिष्यत इयाह-- सच्वपरुषान्यतास्यातिपतरं चित्तं धपरमेघध्यानोपगं भक्ति | धरममेवश्च वक्ष्यते । अत्रैव योगिजनप्रसिद्धिमाह -~ तदिति । सपुरषन्यताख्यातिमात्रं चित्त धमेमेघपय॑न्तं परं प्रसेष्यानमित्याचक्षेते ध्यायिनः । चित्तसामानाधिकरण्यं च धभेघ।पणोरमेदविवक्षया द्रषटम्यम्‌ । विविकस्यति |

© (५.०६

१क, तितिरषात्तविः | २क. ज, च, दरि-।२ ख. ग, पतिष्ठायां वि ।

४ वाचसखतिकृतटीकासंवलितव्यासमभाष्यसमेतानि- [ १ समधिपादे-;

नमित्याचक्षते ध्यायिनः । चितिक्षक्तिरपरिणामिन्यप्रतिसंक्रमा दृदीतविषया शुद्धा चानन्ता च सवगुणात्मिका चेयमत। विपरीता श्िवरेकख्यातिरिति । अतस्तस्यां विरक्तं चत्त तामपि स्याति निरुणद्धि । तदवस्थं संस्कारोपगं भवति । स निर्धन! समाप; । न तत्र किंचित्सपरज्नायत इत्यसंम्ञातः । दविषः स योगधित्तवृत्तिनिरोध इति ॥ २॥

हीनदेतं चितिशक्तशचोपादानहेतुं निरोधस्रमाधिमवतारयेतु चितिरक्तेः साधुतामसाधुतां च विवेकस्यातेशेयति--चितिश्चक्तिरित्यादि । सुखदुःखभाहात्कत्वमरुद्धिः । सुखमो- हावपि हि विवेकिनं दुःखकुरुतः । अतो दुःखवद्धेभ । तथा चातिसुन्द्रमप्यन्तवदनोति । तेन तदपि हेयमेव पिवेकिनः । सेयमशद्धिरनतश्च वितिशचक्तो पुरे न स्त इवयुक्तम्‌-- शद्धा चानन्ता चेति । ननु सुखदुःखमेहामकशब्दादी नियं चेतयमाना तदाकारापनना कथं विघद्धा तदाकारपःपरहपरिविजेने च कुवती कथमनन्तयत., उक्तम्‌-द्रितविष- येति । दषितो विपथः शब्दादियैस्ये सा तथे।क्त¡ । भवेदेतदेवं यदि बुद्धिववितिशक्तेः र्वैषयाकारतामाप्येत, फितु बुद्धिरेव विषयाकरेण परिणता स्यतदाकाराये चितिरक्ये विषयमादरेयति । ततः पुरपश्वतयत इत्युच्यते | ननु विष्रयाकारां बुद्धिमनारूढयाि(तिशक्तः कथं विषयवेदनं विपयारोहे वा कथं न तदाकारपत्निरयत उक्तम्‌-अप्रतिसंक्रमेति । प्रतिसंक्रमः संचारः । स चितेनास्तीत्यथः । स एव कुतोऽस्या नास्त यत उक्तम्‌-अपारि- णापिनीति } न चितेलेधोऽपि धमेरक्षणावस्थारक्षणः परिणामोऽस्ति | येन क्रिया. रूपेण परिणता सत वद्धिसंयोगेन परिणमेत चितिङक्तेः । असंक्रान्ताया अपि विषु; यसंवेदनमुपपादयिष्यते | तप्सिद्धं चितिशक्तिः शोभनेति । वियेकल्यातिस्तु वुद्धि्च्ा- मिकाऽोभनेवयुक्तम्‌-- अतधितिशक्तेर्विपरीतेति । यदा च विविकल्यातिरपि हेया तदा कैव कथा वृ्यन्तराणां दोषव्रहुढानामिति भावः । ततप्द्वते।निरेधसमपेरवतासे युज्यत इयाह--अतस्तस्यामिति | ज्ञनप्रसादमात्रेण हि परेण वरग्येण विवेक तिमपि निरुणद्धीयधः । अथ निरुद्र रेषटृत्ति चित्तं कीट्रग्भियत जाह-तदवस्थ. मित्यादि । स निरोधोऽस्था यस्य तत्तथोक्तम्‌ । निरोधस्य छरख्यमाद--स निर्बीज इति । छेशसहितः कमरयो जत्यायुरभोगर्वाजं तस्माभरगेत इति. निर्बीजः । अस्यैव योगिजनप्रसिद्धामन्वथसन्ञामादरेयति--न तत्रेति | उपरसंहरति- -ष्िषिधः स योग- भित्तदृत्तिनिरोध शति ॥ २ ॥ । | |

भू० २४ | पतिञ्जर्योगसूत्राणि । ७

तदस्य चेतसि विषयःमावादूबुद्धिबोधात्मा पुरुषः किंख- भाव इति- तद्‌ दृष्ठ: स्वरूपेऽवस्थानम्‌ ॥ २ ॥ स्वरूपप्रतिष्ठा तदानीं चितिशक्तियेथा केवस्ये । गयुत्थानचि तते तु सति तथाऽपि भवन्ती न ठया ॥ ३1 कथं तदहि, दरितविषयत्वात्‌- वृत्तिसाहप्यमितरतर ॥ ४ ॥ `

संप्रुत्तरूत्रमवतारयितुं चोदयति-तदवस्थे चेतसीति । किमाक्षेपे । तत्तदाकारप- पिणतवुद्धिवोधा्मा खल्वयं पुरुषः सदाऽनुमूयते न तु वुद्धिबोधरहितोऽतोऽस्य पुरुषस्य बद्धिबोधः स्वभावः सविदररिव प्रकशः 1 न च संछ्छाररैपे चेतसि स)ऽक्ति। नच सखभावमपहाय भावो वतितुमहेत।ति भावः । स्यादेतत्‌ । संछ्कारशेषामपि बुद्धि कस्मा. सपरुषो न बुध्यत इत्यत आह - वरिषयामावादिति । न बुद्धिमत्र पुरपस्य विषयोऽपि तु पुरखाथवती बुद्धिः ! भिमेकघ्यातिविषयमोगौ च एरध। । तो च निरुद्रावस्थायां न स्त इति सिद्धो विष्रयामाव इयः । पुत्रेण परिहरति-तदा द्रष्टः स्वरूपेऽवस्थानम्‌ । स्वरूप दयायोपितं शान्तघोरमृढ्ठरूपं निवतेयति ¦ पुरस्य हि वेतनं खदखूपमनो- पाथिके नतु बुद्धिबरोभः शन्तादिखूय ओपापिको हि स छफटिकस्येव घछमवघच्छधव- ठस्य जप्कुसुमसंनिघारोपापिररुणिमा । न॒चोपाधिनिङ््ावुप्रहिताने्त्तेरतेपरसङ्गादिति भावः । खरूपस्य चमदेऽपि मेद्‌ विकल्पाधिकरणमाव उक्त इति । अयमेवार्थो माष्यङ्ृता योत्यते- स्वरूपपरतिषटेति । तदानीं निरोधावस्यायां न व्युत्यानावस्याया- मिति भावः | स्यदेतद्ग्युव्थानावस्थायामप्रतिष्ठिता सरूपे चितिरशक्तिनिरोधावस्थायां प्रतितिष्ठन्तं परिणामिनी स्यात्‌ । व्यत्यने वा स्वरूयप्रतिष्ठनि व्युःथाननिरोधयोरविशेष इयत आह --व्युत्थानयित्ते लिति । न जतु कूटघ्यनित्या चितिशक्तिः घरूपा- च्चयवते तेन षथा निरोषे तथैव स्युत्थानेऽपि । न खट ञयुक्तिकायाः प्रमाणविपययज्ञान- गोचरेऽपि खरूपोदयत्पयौ भवतः । प्रतिपत्ता तु तथामूतमप्यतथालनामिमन्यते । निरोधसमाधिमपेक्षय संपरज्ञातोऽपि व्युल्यानभवेति ॥ ३ ॥

ूत्रान्तरमवतारयितं प्च्छति--क्थ तहीति । यदि तथा भवन्ती न तथा केन तहिं प्रकारेण प्रकश्चत इत्यधेः । हेतुपदमध्याहय सुतर पठति--द्ितविषयत्वादृत्ति- सारूप्यमितरत्र । ईतरप्र व्युत्याग यश्चित्तदृत्तयः शन्तवोरमृढास्ता एवाविशिष्ट

१ स. ज, शप्यंश्चोर्‌"। २ स, ज. थाऽपिभ।

ट वाचरपतिकतदफासंदशित्तव्यासमाप्यसमेतानि- [ १ समाधिपदे-

व्युत्थाने याशित्तवृत्तयस्तदविरिष्वत्तिः पुरुषः । तथा च सूत्रमू--' एकमेव दशन ख्यातिरेव दशेनम्‌ › इति । चित्तपर- यर्कान्तमणिकर्प संनिधिमात्रोपक।रि टदरश्यस्मेन स्वं भवति

अभिन्ना एत्तयो यस्य पुरुषस्य स तथोक्तः । साख््यमियत्र सदब्द एकप्यःयः | एतदुक्तं भवपि- -नपा्कुमुमछटिकयोखि बद्धिपुरुषयोः संनिधानादमदम्रहे बुद्धिवरत पुरे समारोप्य शान्तोऽपि दुःखितोऽक्षि मृढोऽस्ीसध्यवस्यति । यथा मठिने दष॑णतछे प्रतिबिम्बिते भुं महेनमपरप्य शोचत्यासानं मलिनोऽस्मीति । यदपि पुरुपप्तमारोपोऽपि शब्दादिनिज्ञानघदूवुद्िवृ्तिय्यपि च॒ प्रङ्ृतघ्रेनाचिदरूपतयाऽनुमव्यःतथाऽपि वृद्धः पुरुषवमपादयन्पुरूषवृ। चा्वानुभव इवावभःसतं । तथा चायमविपययोऽप्यासा विपर्थय- वानित्राभोक्ताऽपि भोक्तैव विनकल्यातिरहितोऽपि तसहित इव विवेकल्याव्या प्रकारते । एतच्च ““चितेरप्रिसक्रपायास्तदाकारागत्त स्वबुद्धिसवेदनम्‌" [ ४।२२ ] इयत्र ““सख- पुूषय)रयन्तासंक)भयोः प्रवययाविशेषो भोगः, [३।६५] इत्यत्र चे पपाद्पिष्यते । एतच्च मतान्तरेऽपे सिद्धमिष्याह - सथा चैति । पञ्चशिखःचयध्य सूत्रम्‌ “ एकमेव दशनं ख्यातिरव ददानम्‌ "' इपि । नन कथमेफ दशनं यावता बुद्धः शब्दादिविप्या त्रिक विषया च वृत्तिः प्रकृततया जडवेनानुमाव्या दश्चैनं॑ततेोऽन्यत्प्प्य येतन्यमनुमघो द्रनमियत आह-ख्यातिरेव दशेनमिति । उदयग्ययधर्भिणी विं स्याति टेकिॐ- मभिप्रेयेतदुक्तपू-एकमेवेति | चैतन तु परपद्य घमो न स्यति: । तत्त न लेक- प्रयक्षमौचरोऽपे लागमानुमानगोचर इत्यधेः । तदनेन ब्युध्धान वस्थायां मृटकारणमत्रियां दर्शयता तद्ेतुकः संयोगो भोगहेतुः खसामिमवोऽपि सूचित इति तमपपादथन ह - चित्तं स्वं भवति परुषस्य स्वामिन इति संवन्धः । ननु चित्तजनितमु पक्रं भजमानो हि चेतनधित्तध्येशिता । न च्य तजनितोपकारसंभवस्तदसंबन्धादनुपकार्यवात्तयोम- तदुपक्रारभागिवे प र्पामिप्रसङ्गाव्स्पति अ'ह-अयस्कान्तपाणखं सानाधमान्नपि कारे इयत्येनेति । न पखदयुक्तं चित्तमपि तु त्संनिहितम्‌ । संनिधि परलय न देशतः कारतो वा तदसंयागार्वितु यीग्यताक्षणः | अस्ति च पुरुपल्य भोक्तशक्तिथित्त्य भागशक्तेः । तदुक्तम्‌-टरयत्वेनेति । रग्पाघाकारपरणतस्य मोग्यघेनेयथः । मोग यप रन्दा्याकारा वृत्तिश्वत्त्य धभस्तथाऽपि चत्तचेतन्ययोरमेदतमःरोपाद्‌वृत्तिसाखप्य- रमस्वलुक्तम्‌ । तस्माचित्तेनसयोगेऽपि तञ्जनितेपकारभागिता पुरपल्यापरिणामिता

१ ज. स्यतिर्यत्‌ । त° । क्ल. स्यातः त०।६९घ. पतेः । चेतन्यं तुन।

सू० ५] पातञ्जटयोगसूत्राणि । ९

पुरुषस्य सापिनेः । तस्पालिचव्तिबोधे पुरुषस्यानादिः संबन्धो हेतुः ॥ ४ ॥ साः पनर्मिरोद्न्या षुत सति चित्तश्य-

वृत्तयः प्तस््ः ष्ठाः ॥ ५॥ केशदेतुकाः कमोशयपचये सेत्रीमभताः हिष्ट | ख्यातिविषया गुणाधिकारविरोधिन्योऽशिष्टः

चेति सिद्धम्‌ । नतु स्यघामिसंषन्धो भोगहेतुरवियानिमित्तेऽविय। तु किंनिमित्ता न खसवनिमित्तं फयमुतचते । यथाऽऽहः-- ८८ स्प्रादिवदविायाः प्रवृत्तस्तस्य विकता ! |

इति शङ्कमुपसहारम्याजनोद्ररति--तस्माचित्तवृत्तिबोपे शान्तधोरमूढ,कारचि- तदृस्यपभोमेऽनायविखानिमित्ततरादनादिः संयोगो हेतुरवियात्रास्तनयोश्च संतानो बीज।- ङ्ूरसतानक्दनादेरति भावः ॥ ४ ॥

स्यदेतपुरुपरे हि शक्प उपदिपते । न चं एत्तिनिरोधो वृत्तीरविज्ञाय शक्यः । न प सहश्वेणापि परुपायुषढमिमा : कश्चियरिगणपितुम्‌ । अस्याताश्च कथं निरोद्धव्या इलयाशङ्कय तासामियत्ता्वरप्रतिपाद्नपरं सूत्रमवरतारयति--ताः पुंननिरोद्धन्या वत्वे सति चित्तस्य-एत्तयः पश्चतध्यः दिष्टािष्टाः । पेत्तिरूपोऽय्येकस्तस्य परमाणादयोऽवयवाः पञ्च । ततस्तदवयता प्रथतयी प्रच वयवा वृत्तिभेग्ति | ताश्च वृत्तय- थत्रमेत्मदिचित्तभेदाद्वहय शति बहुवचनमुपपनम्‌ । एतदुक्तं भति-चैत्रो वामेतर वाऽन्यो वा कश्िस्मैपमिव तेपा वृत्तयः पञ्चतय एव नाधिका इति । चित्तेति बेर्व- चनं जाद्यमिप्रायम्‌ । चित्तानमिति तु द्रश्व्यम्‌ । तासामतरान्तरविरेषमनुष्रानोपयोगिनं दशेयति---ङ्धिष्ाक्चिष्रा इति । अङ्के उपादाय क्कि निरोद्धध्यास्ता अपि परेण चेरा्णेति । अस्य न्पार्यन--ङ्केशृरैतुका इति । शा अक्षितादयो हतवः प्रत्त कारणं यासां वत्तीनां त.स्तथोक्ताः । यद्वा परुायप्रघ्रानलय रजस्तमोमथीनां हि दृत्तीनां केशकारणवेन छशयिव प्रद्रतेः । हशः छट तदासामस्वपि शष्ठ इति । यत प केशोपाजनाथमम्‌पां परच्‌ तत्त खं कम) तयप्रचपे कषत्रीमताः । प्रमाणादिना खहवरयं प्रति. पत्ताऽथमवसाय तत्र सक्तो दष्ठो बा कमाद्यमाचिनोतौति भवन्ति धम.धमोप्रचवप्रसत्रम मयो वृत्तयः क्ि्ठा इति ।

अङ्कि्टा च्याचे--ख्यं .तित्रिषया इति । पिधृतरभस्तमसो वुद्धिस्छस्य प्रशञभ्तं पाहिनः पर्ञप्रसादः स्यातिस्तया विषयिण्या तद्विषयं सखपुरग्रिवेकमुपवक्षयति । तेन

य. ड, "ह्य अङ्क" ।

१० वाचस्पतिङृतषीकासंवरितन्यासभाष्यसमेतानि- [ १ समाधिपदे~

छिष्भवाहपतिता अप्यष्धिष्ाः । छिषटच्ि्रेष्वप्यद्धिष्टा भवनि | अद्िष्च्छि्रषु द्िष्ा इति । तथाजातीयक्राः संस्कारा वत्तिभिरेव क्रियन्ते| संस्कारैश्च वृत्तय इति । एवं॑वत्तिसंस्कारचक्रमनिरशमाव

तते। तदे वभूतं चित्तमवसिताधिकारमात्करपेन व्यवतिष्ठते परलयं वा गच्छतीति । ताः हिदष्रतराह्किष्टाश्च पश्चेषा वृत्तयः।॥। ५॥

पमाणकिपर्यविकलनिङास्मृतयः ॥ ६ ॥ ॥ ६॥ नि प्रतयक्षानमानागमाः प्रमाणानि ॥ ७ ॥

स्वपुरुषविवेकविषया यतोऽत एव गुणाधिकारवरिरोधिन्यः | काय।रम्भणं हि गुणानाम- धेकप्ते विवेकस्पातिपयवसानं च तदिति चरताधिकाराणां गणानामधिकारं विरुन्ध- न्तीति । अतस्ता अङ्किष्टः प्रमाणप्रमृतयो वृत्तपः । स्यदेतद्वीतरागजन्मादशना'्ष्वृ ततय एव सव प्राणभतः | न च हषटवृततिप्रवाहं मवेतुमदन्यष्कष्टा वृत्त न॒ चामुपां भवेऽपि काथकारिता विरेधिमध्यपातिवात्तस्माछ्छिानामङ्कि्टामिरनिरेधस्तासां च वेर- ग्यण परेणेति मनोरथमात्रमिःयत आह--छ्िप्रभवाहेति । आगमानुमानःचयपिदेशपरि- शौ टनटन्धजन्मनी अभ्यासयरग्ये ज्विएच्छिद्रमन्तया तत्र प्रपिता: स्वयमङ्किग एव यद्यपि हिषटप्रवाहपतिताः । न खल श्ाठग्राम किरातदतसंर्कार्णे प्रतिवसनपि ब्राह्मणः किरातो मवति । अङ्कष्टच्छद्रेश्वति निदशेनम्‌ । हिछन्दसरतितया च ह्विटाभिरननिभूता शङ्कट: । स्संस्कारपरिपाकक्तमेण ङ्धिठा एव तव्रदमिभवन्तीयाद--तथाजातीयका इति । अष्िटामिरतिभिरञङ्चिशः ससकारा इत्यथः । तदिदं वृत्तिसंस्क।रचक्रमनिशमवरतपे आ निरोवरस्मधेः | तदे्र॑भत चितं निरोधावध्यं संष्काररोषं मव्याऽऽमकलसेनाव।तेष्टत इत्यापाततः प्रटयं वा गच्छतीति पररमाभेतः । फिष्दीकृय सूत्राथमाह-- ता इति । पञ्- धयथक्थनमन्र न तु सन्द्वात्तेग्याल्यानम्‌ । तपः प्रक <ऽस्मप्णत्‌ ॥ "५ ॥

ताः सखसङ्ामिरदेशति-प्रमाण्रिपयेषिकरर पनिदरास्मृतयः । निरो यथाचनं विग्रहश्वर्थे दरद; समास इतरेतरयोगे । यथा-अनिया्युचिदुःखानासपु नियज्ुषिसुखाःम- स्यातिरविया [ २।५ ] इध्युक्तंऽपि न रिव्येहाखातचक्र दिवि्रमा ग्युदस्यन्त एवमिहापि प्मणाद्मेधनिऽपि वृयन्तरसद्भावशङ्का न व्युद्रस्यतेति तन्निरासाय वक्तञ्य पञ्चतय इति । एतावत्य एव वृत्तय नापरः सन्तीति दपं मर्त ॥ ६ ॥

तत्र प्रमाणवृि परिभजन्तामान्यरक्षणमाह-त्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि । अन-

११.घ.&.च. छ. यः॥ ‰॥ तत्र-पः।

सू° ६-७ ] पातञ्जलयोगसूत्राणि । ११

इद्दियपरणाछिकया चित्तस्य बाह्मवस्तूपरागात्तद्विषया सामा- न्ययिरेषात्मनोऽथेस्य विरशेषावधारणपरधाना वृत्तिः भरत्यक्ं प्रमाणम्‌ । फरुमविशिष्टः पोरुषेयधित्तवृत्तिवोधः । प्रतिसंवेदी पुरुष इत्युपरष्टादुपपाद पिष्यामः |

अनुमेयस्य तुल्यजातीयेष्वनुवर्तो भिन्नजातीयेभ्यो ल्यावत्तः संबन्धो यस्तद्िपया सामान्यावधारणप्रधाना दृत्तिरनमानम्‌ ।

--------~-------~

| । {~

धिगततच्वेोधः परेयो व्पवहःरहैतुः प्रमा । तत्करणं प्रमाणम्‌ । विभ।गवचन्‌.च; न्यूनाधिकसंस्याग्यवच्छेदाथम्‌ । तत्र॒ सकरग्रमाणमुटवाप्रथमतः प्रयक्षं रक्षयति-- इन्द्रियेति । अथेस्येति समरेपितलं निपेधति । तद्टिपयेति बाह्यगोचरतया ज्ञाना कारगे चरं निवारयति । चित्तवा्तिनो ज्ञानाकारस्य वदद्गेयबन्धं दशयति-- वाह्यवस्तूपरागादिति । व्यवहितस्य तदुपरगे देतुमाह-इन्द्रियप्रणाछिकयेति । सामान्यमात्रमशथं इयेके | षिशेषा पेयन्ये | सामान्यविेषतद्रत्तेयपरे वादिनः प्रतिप नास्तनिरासायाऽऽह - सामान्यविशेषात्मन इति । न तद्रत्ता किं तु तादात्यमधस्य ।; एतचचैकान्तानम्युपगम इत्यत्र प्रतिपादयिष्यते । अनुमानःगमविषयास्रयक्षविषय भ्यव।च्छ-. नत्ति-विरोषावधारणपरधानेति । स्यपि सामान्यमपि प्रयक्षे प्रतिभासते तथःऽपे. विशेषं प्रयुपसजेनीमूतमित्यथेः । एतच सक्षात्रारोपटक्षणपरम्‌ । तथा च विवेकस्याति- रपि टक्षिता भवति । फलविप्रतिपत्ति निर'करोति-फं पौरुषेयशित्तवृत्तिवोध इति । ननु पुरुपवती बोधः कथं चित्तगताया वत्तः फलम्‌ | न हि खदिरगोचरव्यापारेणं पाना पलशे छिदा क्रियत इत्यत आह-अविशिषट इतिं । न है पुह्पगत। बोधा जन्थतेः अपितु पेतन्यमेव बुद्धिदपेणप्रतिविभ्नितं बुद्धिवृ्याऽथाकार्या तदाक्रारतामापद्यमानं, फलम्‌ । तच्च तथामृतं बुद्धरविरिष्ट बुद्धया वृत्तिश्च वुद्धवाभिकरेते. सामान।"यकर्‌ः प्यायुक्तः प्रमाणफटठमाव इत्यथैः । एतचोपपादयिष्याम इतयाह-प्रतिसेवेदीति ।

~ (^.

प्रयक्षानन्तर प्दृप्यादिटिदङ्धकश्रोतबुद्रवनुमानप्रभवसंबन्धदश्नसतमुत्थतयाऽऽगमस्पानुमा- नजवादनुमितस्य चाऽऽगमेनान्वास्यानादागमात््रागनुमानं रक्षयति--अनमेयस्येति । जिन्नासितधमविशिष्टो धम्बैनुभेयस्तस्य तुल्यजातीया: साष्यधमैसामान्येन. सम्नाथ।: सप- ्ष्तष्वनुबरत्तं इत्यनेन विरुद्धवमसाधारणलं च साधनधमेस्य निराकरेति । भिनजातीया असपक्षरो. च सपक्षादन्ये तद्टिरुद्रास्तदभाववन्तश्च, तेष्यो व्यावृततस्तदनेन साधारणानै- कान्तिकत्वमपाकरोति । संबध्यत इति संबन्धो शिद्धिमनेन पक्षधमतां दश्यन्निदतां निवारयति । तद्विषया तन्निबन्धना, ¢ परन्‌ बन्धने,” [ धारपरर ५] इयस्माद्विषयपद- वयुतपत्तेः । सामान्यावधारणेति प्रयक्षवेषयाद्रयवन्छिनत्ति । सबन्धसवेदनाधनजन्भानुमानै

१२ पाचस्पतिद्वटीकास॑वटितन्यासमभाप्यसमेताने- [ १ समाधिपदे-

यथा देशचान्तरपरपतेगेतिमचन्दरतारकं वेत्रवत्‌, विन्ष्यशरापापरिर गति; । अक्गिन दृष्टोऽनमितो बाऽथेः प्रत्र स्वबोधसंक्रान्तये शब्दे नोपदिश्यते, शब्दात्तदथविषया वत्तिः श्रोतुरागमः । यस्या्र- दवया्थो वक्ता न दृष्टानुमिताथे; स आगमः एषते । पूलवक्तरि तु दृ्टनुमिताथं निविषुवः स्याद्‌ ॥ ७ ॥

विप्यंया मिथ्याज्ञानमतदरपपतिष्ठम्‌ ॥ ८ \

$ रो ् ४.4

विरेयेषु संबन्धम्रहणाभवेन सामान्यमेव सुकरसंबन्धप्रहणं ग चरयतीति । उदाहरणमाह यथेति । चे हत्थे । विन्धयोऽगतियैतस्तस्मात्तसयाप्ा्तिरतो गतिनि़त्ती प्रतिनिवत्तिद- शान्तरप्रातेगंतिमच्चन्दतां चेत्रवदिति सिद्धम्‌ । अगम्य वृत्तेटक्षणमाह --आप्तेनेति । तच्चदरोनकारुण्यकरणपाटवाभिसंबन्य म्निस्तयां वतत हइत्याप्तस्तेन टृषटोऽनुमितो वाऽथैः | रतस्य प्रथगनुपादानं तस्य दृष्टानुमितमृट्सेन ताभ्यामेव चरिताथेत्वादाप्तचित्तवतिञानप- दशस्य ज्ञानस्य श्रोतृचित्ते समुतपादः स्वेोधक्रन्तिस्तस्ये, अथ उपदिद्यते श्रोतहिताहि- तप्राक्षिपरेहरिपायतया प्रज्ञाप्यते । रेष सुगमम्‌ । यस्याऽऽगमस्यश्रद्धेयाथ वक्ता, यथा यान्येव द दाडिमानि तानि षडपुपा मविष्यन्तीति । न द्ृष्टनुमि थँ कथा चेयं वन्देत स्वगेकाम इति । स आगमः पएट्रते । नन्धेवं मन्वादीनामप्यागमः परेत । न हि तेऽपि दृष्ठनुमिताथोः । यथाऽऽहः- |

५८ यः कश्चिकस्यचिंद्धर्मो मनुना परिकातितः | स स््रऽभिहितो वेदे सवेन्नानमयो हि सः ” | इयत आह-मुखवक्तरि त्विति । मूखवत्स हि तत्रो दष्टानुमिताथं इत्यर्थः ॥ ७॥ वपययो मिध्याज्ञानमतद्रपमतिष्ठम्‌ । विपर्यय इति उ्ष्यनिर्देशः । मिष्या- जञानमियादि रक्षणम्‌ । यज््ञानप्रतिमासिरूपं, तदरूपाप्रतिष्ठमेबातदरपप्रतिष्ठम्‌ । यथाऽ- ्द्रभोजीति । अतः संशयोऽपि संगदीतः । एतावांस्तु विशेषः--तत्न ज्ञानाङ्- देवप्रतिषठता द्विचन्ददेप्तु॒ बाधङ्ञानेन । नन्वेव विकल्पोऽपि तदपप्रतिष्ठाना्रिचार्तो विप्ययः प्रसग्येतेयत आह-पिभ्याज्ञानपििति । अनेन हि स्मैजनीनानुमवसिद्धो बाध उक्तः । स चाति विपयेये न तु विकल्ये, तेन व्यवहारात्‌ । पण्डितरूपाणामेव

१९क, ख. च, प्रतिर । २४, ध्या सह बः ।

सू° ८-९ ] पातञ्जख्योगसूत्राणि1 `. १९

स कस्मान्न प्रमाणम्‌ । यतः प्रमाणेन वाध्यते | भूताथविषय- त्वात्रमाणस्य } तत्र प्रमाणेन बाधनमप्रमाणस्य दृष्टम्‌ । तव्था- िचन्दरदरैनं सष्टिषयेणेकचन्दरदशेनेन बाध्यत इति ।

सेयं पश्चपवो भवत्यविद्या, अविद्ास्मितारागद्रेषाभिनिवेशः केशा इति । पत एव स्वसंज्ञाभिस्तमो मोहो महामोदस्तामिस्रोऽ- न्धतामिस्च इति । एते चित्तम्प्रसद्धनाभिधास्यन्ते ॥ ८*॥

शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः ॥ ९ ॥

स न प्रमाणोपारोही | न विपर्ययौपारोदौ च । वस्तुशून्य-

= (म

तु विचारयतां तत्र बाधबुद्धरेति | चोदयति-स कस्मान प्रमाणम्‌ । नोत्तरेणोपज- तविरोधिना ज्ञानेन पुव बःधनीयमपि तु पूर्णेव प्रथममुपजतिनानुपजातव्रिरोधेना पर- मिति भावः । परिहरति--यतः प्रमाणेनेति । यत्र॒ हि पूविक्षा परपत्तिस्तत्रेवमिह तु खकारणादन्योन्यानपेक्े ज्ञ ने जेते । तेनोत्तरस्य पवेमनुपमृदोदयमनासादयतप्तदप- बाधलिगोदयो न तु पूर्हस्यात्तराधात्मा, तस्य॒ तदानीमप्रसक्तेः । तस्मादनुपजातपिरोधितो बाध्यते देतुरुपजातविरोधिता च बाधके । तस्ादुमूताथविपयला्ममाभेनप्रमाण्य वाधनं सिद्धम्‌ | उदाहरणमाह- तत्र प्रपाणेनेति |

अस्य कुसितलं हानाय दशेयति-सेयं परश्चेति । अविदयसामान्यमविदास्मितादिषु पच्चसु पवेियथैः । अव्यक्तमहदर्हकारपञचतन्मत्रेष्वष्टघ्ठनासघ्वातवृद्धिरविदया ठमः । एवं योगिनामषटछणिमादिकेषवशवरयेषश्रयःसु शरयोवुद्धिरष्टविधो मोहः पूषेस्मःजघन्यः । स चास्मितोच्यते । यथा योगेनाषटविधमेश्वयमुपादाय सिद्धो भूवा दृष्टानुश्रविकाञ्शब्दादी- न्द्र विषयान्भोक्षय इवयेवमाभिका प्रतिप्तिर्महमोहो रागः । एवमेतेनैवामिसंधिना प्रवते. मानस्य केनचिपतिब्रद्रतादणिमादौनामनुतपत्तौ तन्निबन्धनस्य दष्टानुश्रविकविषरयोपभाग- स्यासिद्धेः प्रतिबन्धकविषयः क्रोधः स तामिखरास्यो द्वेषः । एवमणिमादिगुणसंपत्तो ृष्टानुश्रविकविषयपलुपस्थाने च कल्पान्ते सकमेतन्नङक्ष्यतीति यल्लासः सोऽभिनिवेशोऽ- न्धतामिल्लः ।

तदुक्तम्‌-- “* भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च दशविधो महामोहः ।

तामिल्लोऽ्दश्चधा तथा भवलयन्धतामिस्ः '” इति ॥ ८ ॥

शब्दङ्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः । ननु शब्दज्ञानानुपाती चेदागमप्मा- णान्तरगतो विकलः प्रसम्येत निवैस्तुकले वा विपयैयः स्यादित आह--स नेति । न प्रमाणविपयेयान्तगेतः । कस्मायतो वस्तुशन्यत्रेऽपीति प्रमाणान्तगतिं निषेधति ।

वििन्कभ्यदनग्किकोभ्काययेधयियागिययातादिियकियोकयाताातनितनसोोनाानण कनाम

१ग. अत। क,ख, च. छ, ण्ही। व०।१ज. °ताज्र बार ।

१४ ` वाचस्पतिकरतटीकासंवलितव्यासभाष्यसमेतानि- { शसमाविपदे-

त्वेऽपि शन्दज्ञानमाहातम्यनिबन्धनो व्यवहारो हर्यते | तद्यथा- चेतन्यं पुरुषस्य स्वरूपमिति । यदा चितिरेव पुरषस्तदा किमत्र केन व्यप्दिङ्षयते ।

भवति च व्यपदेशे वत्तिः । यथा चैत्रस्य गौरेति। तथा. परतिषिद्धवस्तुधरमों निष्कियः पुरुषः, तिष्ठति बाणः स्थास्यति स्थित इति, गतिनिव॒चचौ धात्वथंमात्रं गम्यते । तथापनुत्पत्तिधरमां परुष इति उत्पत्तिथम॑स्याभावमात्रमवरगम्यते न पुरुषान्बयी धर्म; । तस्पादिकस्पितः स धमेस्तेन चासि व्यवहार इति ॥ ९ ॥

(~, (~,

शब्दज्ञानमाहाः्यनिबन्धन इति विपरययान्तमंपिम्‌ । एतदुक्तं भवति-कचिदमेदे भेदमा- तेपयति कचित्पुनधिनानाममेदम्‌ । तत मेदस्यामेदस्य च वस्तुनोऽमवात्तदाभासो विकल्पो न प्रमाणं नपि विपयेयो व्यवहराविसंवादादिति । शाघप्रसिद्धमुदहरणः- माह-त्रयेति | % विशेष्यं केन म्यपदेरईयते विशेष्यते नाभेद विदेष्पविरेषणमावो न हि गवा मौर्वितेष्यते | किंतु भिन्नेव पत्रेण ।

तदिदमाह-भवति च व्यपदेश वृत्ति ‡ | व्यपदेशब्योदस्यमोभावो व्यपदेशः | विश- पणवििष्यभाव इति यावत्‌ । तक्िन्वत्तिवकंस्य यथा चैत्रस्य गौ रति । शाखौयभवेदाह- रणान्तरं समुचिनोति-तथेति । प्रतिषिद्धो वस्तुनः पृथिव्यदिधमेः परखन्दे यस्य स तथो. क्तः । कोऽसौ निष्कियः पुरषः । न खट्‌ सां्यीये राद्धान्तेऽमावों नाम कश्चिदस्ति वस्तु- धर्मो येन पुरुषो विरेष्येतेय्थः } कचिाढः प्रतिषिद्रा वस्तुधमौ इति । तस्यधः- प्रतिपेधन्याप्ताः प्रतिषिद्धा न वस्तधर्माणां तद्रयप्यता मावामव्रयोरसंबन्धादथ च तथा परत तिरिति । छाकिकमुदाहरणमाह--तिष्टति बाण इतिं । यथा हि पचति भिन- तलत्र पतर परीमृतः कर्क्षणपरचप एकफठावच्छित्नः प्रतीयत एवं तिष्रतीयत्रपि । पूत. परमावमेवाऽऽह--स्थास्यति स्थित इति.। नलु त्रतु पाकव्पू्रापरी मृतयाऽवस्थान- कियथा बणद्धिनया बाणस्य व्ययदेश इसत आह-गतिनिवृत्तौ धात्वथेमात्रं गम्यते । गतिनिवृत्तिएव तावक्तद्पिता तस्या अपं भाव्यं तत्रापि वपरौ भाव यदहो कल्प. नापरम्परेयथः । अभावः कल्पितो भाव इव चानुगत इव च सवैपुररेषु गम्यते न पुनः पुरुषन्यातिपक्तो धमः कश्चिदिषयुदाहरणन्तरमाह-तथाऽमुत्पततिर्मेति । प्रमाणविपयै- याभ्यामन्या न भिकल्पवृत्तिरति वादिनो बहवः. प्रतपिदिरे । तप्रतिब्रोधनायोदाहरणप्रपश्च इति मन्तभ्यम्‌ ॥ ९ ॥

[ -पिषयोपषीिणपीपोगिीी पमीरीगणीीणेीिीषयी गी णी 1

१. छ, चिदे । २, 'दूयगदृश्चक५।°

सू० १० | पातञ्जख्योगसूत्राणि । | १५

अभावप्रत्ययालम्बना वरांतिनिंदा ॥.१०॥

सा च संभोये;भत्यवमश्सखत्ययिशेषः । कथं, सुखमह- मस्वाप्सम्‌ । प्रसन्नं मे मनः प्रज्ञा मे विक्षारर्द। करोति । दुःख- महमस्वाप्तं स्त्यानं मे मनो ्रमत्यनवस्थितम्‌ । गादं मूढोऽद्‌- मस्वाप्तम्‌ । गुरूणि मे गात्राणि । क्षान्तं. मे चित्तम्‌ । ,अरसं युषितमिवे तिष्टतीति । सखस्वयं प्रबुद्धस्य परत्यंवमशों न स्याद सतिःभत्ययानुमेवर८तदाश्रिताः स्मृतयश्च तद्विषय .न स्युः| तस्मास्मत्ययविशेषो निद्रा । सा-च .समाधावितरपरत्ययवन्निये- दधग्येति ॥ १० ॥

अमावप्रत्ययालम्बना व॒त्तिनिद्रा | अधिकृतं हि वृततिपदमनुवादकम्‌ । प्रमाण-. विपययग्रिकरपस्मृतीनां वृत्ति प्रपि परी्तकाणामिप्रतिपत्तेः | अतस्तदनुयते विरे. पवेधानाय । निद्रायास्तु द्रति परीक्षकाणामस्ति विप्रतिपत्तिरेति ब्रत्तिवं ररिघेयम्‌ | न चप्रकृतमनुवादकं विधानाय कलत इति पुनवृत्तप्रहणम्‌ । जग्रप्नृत्तनाम- भावस्तस्य प्रखयः कारमं बुद्धिसच्चच्छदकं तमस्तदेवाऽटम्बनं विषयो यद्या: सा तथोक्त वृत्तिनिद्रा । बुद्धिस हि त्रिगुणे यदा सच्छरजस अभिभूय समस्तकरणाव- रकमावरिरस्ति = तमस्तदा चुदधेदिषयाकःरपरेणामामावादुद्रततमेमर्य वुद्धिमववुध्यमानः पुरषः सुपुप्तोऽन्त संज्ञ इययुच्यते । कस्मुनर्नरुदरकेवस्ययोश्ि वृ्यमाव एव न निरेयत आह--सा च संप्रबोधे प्रत्यवमशोतसोपपत्तिकत्सरणघ्यत्ययविशेषः | कथं, यद्‌। हि सच्वसचिव तम आविरक्ि तदेदशः प्रयवमशेः मुप्तोथितस्य भवदि सुखमहमस्वाप्सं प्रसनं मे मनः प्रज्ञां मे विशारदौ कति स्वच्छी करोतीपि । यदा तु रजःसचिवं तम आविशत तदेदृशः प्रयवमश इयाह -दुःखमहमस्वाप्सं स्त्यान - मकरमप्यं मे मनः कस्मःयतो ममत्यनव्रसितम्‌ । नितान्ताभिमतरजःससे तमःसमु- छसे खपे प्रुद्रस् प्रसवमदीमाद--गादं मृदोऽहमस्वाप्सं गुरूणि मे गात्राणि छान्त मे चिनत्तम्रलसं मुभितमिव तिष्टतीति । साध्यग्यतिरेके देत॒न्पतिरेकमाह- न खखयमिति । प्रबुद््य प्रवुद्रमात्रस्य । तदाश्रिताश्चेति बोधकटि, प्रययानुभवे वत्यभावकरणानभवर इत्यधेः । ननु प्रमाणादयो व्युघ्यानवित्ताधिकएणा निरुधन्तां समापिप्रतिपक्षवातिद्रायास्सेकाग्रहतेतुदयायाः कथं पपाधिप्रतिपद्षतेया आह -सा चे समाधाष्रिति । एकप्रतुस्य।ऽपि त्षमसषसेन निद्रा स्र अनिर जतमापिप्रतिपतेति साऽपि निरोदधग्ययधेः ॥ १० ॥

१६ वाचसतिृतदीकासंवलितन्यासभाष्यसमेतानि [ १ समाधिपाद्‌-

अनुभूतविषयासेभमोषः स्मृतिः ॥ १३ ॥ दि प्रत्ययस्य चित्तं स्मरति आहोखिवदरिषयस्येति । प्राह्योप- रक्तः अत्ययो प्राहग्रहणोभयाकारनिभोसस्वैजातीयकं संस्कार मारभते । स संस्कारः सवव्यञ्चकाञ्जनस्तदाकारामेव प्राहग्रद- णोभयातिकास्मतिं जनयति ।

तत्र ग्रहणाकारपुना बुद्धिः । ग्राह्ाकारपुवो स्मृतिः । सा च दयी-भाषितस्मतेन्याचामावितस्मतेव्या च | खमे भावितस्म-

१ णी एक कवक द = ----------“-- ~~न क कहि

अनुम्‌तविषयासेपमोषः स्मरतिः । प्रमणादिभिरनुमूते निषये योऽपप्रमेषोऽसतेय सा स्पतिः । संस्कारमात्रजस्य हि ज्ञानस्य संस्कारकारणानुभवावमापतितो विषय जल्मीय- स्तदभिक्रवरिषयपसिरदस्तु संप्रमोषः स्तेयम्‌ । कप्म.साद््यात्‌ । ‹ मुप स्तेये' [धान्पा०९ | इव्यस्माप््रमाषपदग्यत्पत्ेः । एतदुक्त भवति- र्व प्रमाणादयो ऽनधिगतम्थ सामन्पितः प्रका रते वाऽधिगमयन्ति | स्मतिः पनने पूर युभवमय।दामतिक्रामति । तद्विषयां तदः व्रिषया वा न तु तदधिकविषया । सोऽय वृच्यन्तराद्वशपः स्मृतीति | विमृशति भरत्ययस्थेति । प्राह्प्रबणतवादनुमवघ्य खानुमघाभावात्तजः संसारो प्रद्यमिव स्मार- यतीति प्रतिमाति । अनुभवमात्रजनितताचानुभवमेवेति । बिमुदयोपपत्तिति उभयल्मरण- मवधारय.ते--ग्राह्यप्रवणतया ग्राह्मापरक्तः । परमाधतस्तु प्रद्यप्रहण एवमिय तयारा- कारं खरूपं निभीसयति प्रकाशयति ¦! छब्यञ्कं कारणमज्ञनमाकारे यद्य स तथोक्तः

सखकारणाकार इयथः । व्यज्ञकम॒द्रोधङ्ग तेनाज्ञनं फञभिपुखीकरणं यस्येति वेयं; ।

ननु यदि कारणविचारेण बुद्धि्मरणयोः स.रूप्य कस्तहि भद दयत 1

आह-तत्र ग्रहणेति हणमुपादानं, न च गहीतस्योपत्तस्योपादनं संभ- वति । तदनेनानधिगतनेषनं बुद्धिरियुक्तम्‌ । प्रहणाकरो प्रहणरूपं पूत प्रधानं यस्याः सा तथोक्ता । विकास्पतश्चायममेदऽपे गुणप्रवघनभाव इते । म्राह्य- कारः पूत्ैः प्रथमो ययाः सा तथोक्ता | इदमेव च ग्रह्यकारस्य प्रम वेलं यदवृच्यन्तरतिप्ीकृतलमथस्य । तदनेन वृत्यन्तरिषरयीकृतगेचरा स्मृपि पयुक्तं भवति । सोऽयमसंप्रमोषर इति । नन्वस्ति स्मतेरपि संप्रमोपः । दशयति दि पित्रदिरतीतस्य देशकढन्तरानुमृतस्याननुभूतचरशक छान्तरसंबन्धः घप्र इयत आह-सा च दरयति । मावितः कलितः सपेभ्ये। यय। सा तथक्ता | अभावितो ऽ १४ग.ष. इ. चं. (स्तधाजती। २ ष, 'स्तदुनुमवाने"1 ३ यर, ज, "भः म।५न्ञ,

°व्योपाद्‌ा° । .

, सू १२-१३ 1 पातञ्जलयोगसूत्राणि | १७

तेव्या । जाग्रर्छमये स्वभावितेस्मतग्येति । संबो; स्मृतयः भमा- णविपयेयप्रिकरपनिदरास्मृतीनामनमदारममवन्ति । सबोधेता च॒त्तयः सुखदुःखमोशसिमकराः । सुखदुःखपोहाथ् डकेषु व्या- ख्येयाः } सुखानशयी रागैः | दःखानुशयी द्वेषः । माहः पुन रविघ्येति । एता; सवो वृत्तयो निरोद्धव्याः । आसां निरोधे संप्रज्ञातो वा समाधिभवर्यस॑मह्गातो गेति ॥ ११॥

अथाऽऽसां निरोधे क उपाय इति-- अक्यास्यैराग्माकपां तननियेधः ॥ १२॥

वित्तनदी नामोभयतोवाहिनी वहति कट्याणाय वहि पापायच।या तुं कैवल्यप्रामभारा विवेक्रविषयनिभ्ना सा करयाणवह्‌। । संसारपामाराऽधिषेकापिषयानिस्ना पपवह । तन्न बैराग्येण दिषयस्रोतः खिरी क्रियत । विवकदशेना- भ्यासेन विवेकस्ोत उद्घाव्यतं इत्युमयाधोनित्तवात्तानि- रोधः॥ १२॥ _

तत्र स्थितौ मत्नोऽ्याप्तः ॥ १३॥ चिन्तस्याव्रततिकस्य भशान्तवाहिता स्थितिः । तदथः भ्रयरनो

कलित परमार्थिक इति यित्‌ | नेथ स्यातिरपि तु भिपययस्तटश्चणोपपनलप्सित्या- मासतया तु स्मृपिरक्ता । प्रमाणामसमिव प्रमाणमिति भवः । कस्मल्पुनरन्त स्ूतेहेष, प्रास इयत आह-सवोः स्मृतय इति । अनुमवः प्रप्तिः । प्राप्तिषी रक्त स्मतिस्ततः स्पृतीनामुपजन इष्यः ¦ ननु ये पुस्प छिश्नन्ति ते निरोद्म्याः परकषावता । छशाश्च तथा | न चं वृत्तयः, तात्कमशधपासां ननरध इयत अदह्-सब्‌(अता रति । सुगमम्‌ ॥ ११ ॥

निरोधोपायं प्र्छति-अथेति । सुत्रणेत्तमाह-अभ्यांसवेराग्याभ्यां तन्निरोधः अम्यासयैराग्ययानिरोभे जनयितव्येऽवःन्तरव्पापारभेदेन समुचयो न तु वकद इत्याह चित्तनदीति | प्राग्भारः प्रबन्वः । निम्नता ग्रता, अग।घतति यावत्‌ ॥ १२ ॥

तत्राम्यासघ्यं सखरूपप्रथोजनामभ्यां लक्षणमाह-तत्र स्थित यलनोञभ्यासः । तद्रथ,चषटे -चिनत्तस्यावरज्तिशस्य राजसतामपनत्त(दितस्प प्रशान्तवाहिता त्रिमङता

साधकवत्ति्राहितेकाय्रता दति, । तदये इति । किताविति निमिचपप्तभी

[+ री

~रम ० म -०-५.०१-५. का । प 9 पणी ---------~

"वदाय

१३.६८. अ ढं सपश्रताः स्प्रः |

१८ वाषरपतिढृतरटीकासंवशितव्यासभाष्यंसमेता?- ([ १ समाधिपदे-

वीयमुत्साहः । तत्संपिपादयिषया तत्ताधनानुष्टानमं भ्यासः॥ १३॥ , , , सतु दीवकाटनेरन्तयत्ततकारा- सेवितो दृढभूमिः ॥ १४ ॥ दृिकालासेवितो निरन्तरासेवितः सत्फारासेनितः । तपसा ब्रह्मचर्येण विद्यया श्रद्धया च. संपादितः सत्कारवान्टदभूमि- भेवति । ब्युत्थानसंस्कारेण द्रागित्येवानभिभूतविषय इत्यथैः ॥ १४॥ रष्टानुश्रविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वेराग्यम्‌॥१५॥ पिति 2 1 भ सिधोऽ्पानमेश्वयेमिति दृष्टविषये वितृष्णस्य स्वगेवेदेधम-

पिरि

व्यास्याता । यथा “ चर्मणि द्रौपिनं हन्ति ? इति । प्रयतनमेव 'पयायाम्यां विशदयति- वीयमृत्सद इति । तघयेच्छयोनितामाह- ततरघपिपादयिषया । तदिति स्थितिं परामृशति । प्रयत्नस्य विषयमाह -तत्साधनेति । सितिसाधनान्यन्तरङ्गबहिरङ्गाणि

यमनियमादीनि । साधनगोचरः कनैव्यापारो न फलगेचर इति ॥ १३ ॥

ननु व्यु्यानसंस्करिणानादिना प्रतिपन्ना प्रतिवरदधोऽभ्यासः कथं दे क्प इत्यत आह-स तु दीघेकालनेरन्तयंसत्कारासेवितो हदभरूमिः । सोऽयमम्यःसे विशेषणक्रयत्तपनः सन्टढवस्थे। न सहसा व्पु्यानसंस्करेरमिमूतश्थितिरूपवेषपो भवति । यदि पुनवेभृतमप्यम्धासं इृवोपरमत्ततः काठपशिसिनामिमुपेत । तस्मानेष- रन्तव्यमिति भावः ॥ १४ ॥

वैरागयमाह-दषटानुभ्रविकविषयवितुष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम्‌ । वचेत- नाचेतनेषु दृष्टविषये वितृष्णतामाह-द्िय इति । रेश्वथमाधिपयम्‌ । अमुश्चषो वेदस्ततोऽधिगता आनुश्रषेकाः गादयः । तत्रापि वैतुषण्यमाह -स्वरगेति । देह- रहिता विदेहः: करणेषु ठीनास्तषां भवो वेदेद्यम्‌ । अन्ये तु प्रृतिमेवाऽऽमान ` मभिमन्यमानाः प्रकृ्युपासकाः प्रकृतौ सधिकारायनेत्र लनस्तेणां भवः प्रृति- ख्यतं तत्ाततिविषय, आनुशरविकविषये वरितृष्णस्याऽऽनुशरगिकविषरये वितृष्गो हि

€^ ^

खगादेप्राततितिपे वितष्ण इनयुच्धते । ननु यदि वैतुषण्यमत्र वैराग्यं हन्त॒ त्रिष.

~---~---~----~-------------------~---------------~------- ~ ~--~-~ ~---- ---~~-~-----~-------- ------ ~-- ^ -णकि

१९८. च. ण्याऽने ए | २१, व, इ, पवि | क, त, विगकस्य।

मू० १६ | पातञ्जल्योगसूत्रागि । १९

कृतिरखयत्वपाप्तावानुश्रविकविषये वितुष्णस्य दिव्वादिव्यविषय- संप्रयोगेऽपि विस्य पिषयदोषदशिनः प्रसख्यानबरादनाभोगा त्मिका हेयोपादेयश्ुन्या बहकारसंक्ञा वेरास्यम्‌ ॥ १५॥

तत्परं प्रुषख्यातेर्गृणवेतृष्ण्यम्‌ ॥ १६ ॥ हृषठानश्रविकमिषयदोषदश्षीं विरक्तः. परुषदशेनाभ्यासात्त- च्ुद्धिपकिवेकाप्यायितदुद्धगुणेभ्यो . व्यक्ताव्यक्तधमकेभ्यो

याप्राप्तव्रपि तदस्तीति वैराग्यं स्यादियत आह--दिष्यादिम्येति । न वेतष्ण्यमात्रं वैर्यमपि तु दिव्यादिव्यविषयसप्रयोगेऽपि चित्तस्यानाभोगाभिका । तामेव स्पष्ट यति---हैयोपादे यशून्या. । असद्कद्ेपरहितपे्षबुद्धशचौकारपं्ञा । कुतः पुनरि- यमियत्रा ऽऽह--प्रसख्यानबरादिति । तापत्रयपरौतता विषाणां दोषर्ततपरिमा- वनया तत्साक्षात्कारः प्रसंख्यानं तद्रादियथेः । य॒तमानसंन्ञा, व्यतिरेकसं्ञा, एफे- न्दियसङ्ञा, वशौकारसं्ा चैति चतखः संज्ञा इत्यागमिनः । रागादयः खलु कषाया- थित्तवसिनक्षैरिन्दियाणि यथाघ्ठं॑विषयेषु प्रव॑तन्ते, तन्मा प्रवरतिषतेन्धियाणि तत्त ्वियेधिति तत्श्पाचनायाऽऽरम्भः प्रयः सा यतमानसक्ञा । तदारम्भे सक्ति केषि- त्कप्रायाः पक्ता; पच्यन्ते प्षयन्ते च केचित्‌ । तत्र पक्ष्यमणिम्यः पक्षानां व्यतिरे केणावध।रणं व्यपिरेकसंज्ञा । इन्दियप्रवतेनाप्तमधेतया पक्ानाम॑सुक्यमत्रेण मनसि व्यवष्यानमेकन्दरिथसंज्ञा । ओत्सुक्यमात्रस्य,पि नि्रत्तिरपध्थितेध्वपि दिव्यादिव्यमिषये- ुेक्षाबुद्धिः सङञत्रयात्परा वशौकारसंहञ । एतयैव च पुवसा च^्ताथलान्न ताः प्रथ गुक्ता इति सथमवदातम्‌ ॥ १५ ॥

अपरं वेरग्यमुक्तवा परमाह--तत्परं पुरुषख्यातेभुणवतष्णयम्‌ । अपर^रा- ग्यस्य पर्‌ ५राग्य प्रति करणत्वम्‌ । तत्र च द्वारमादरथत--टृष्ानुश्रावेकावषय- दोषदर्ीं विरक्त इति । अनेनापरं वैराग्य दितम्‌ । पुरषदशेन.भ्यासादागमानु- मानाचाययपरेशसमधिगतस्य पुरस्य दशनं तस्यम्यासः पौनःपुन्पन निषेवणं तस्मात्तस्य दश्नस्य शुद्ध रजस्तमःपरदाण्या सचेकतानता तया यौ गुणपुरुषयोः प्रकर्षण विनकः पुरषः शुद्ोऽनन्तस्तद्विपरता गुणा इति, तेनाऽऽप्यापिता बुद्धि- यस्य योगिनः स तथोक्तः | तदनेन धभ॑मेधास्यः सम।धिक्क्तः । स तथाभूतो योगी गणेभ्यो व्यक्ताग्यक्तथमेकेम्यः सवधा पिरक्तः सपुरुषान्यतास्यातावपि गुणाति- कायां यावद्विरक्त इति । तत्तस्मदद्रयं वैराग्यम्‌ | पूव॑हि पेरग्यं स्समुदेककिधृत- तमसि रजःकणकलङ्कुसेपृक्ते चित्तसत्े । त्च॑तो्टिकानामपि समानम्‌ । ते हि

१ ख, °दत्यन्ते। २क, "तेषु वदि ।

२० वाचरपतिकृतदीकासंवबलितव्यासमापष्यसमेतानि- [ १ समाधिपदे-

्िरक्त इति । तदूद्रयं वैराग्यम्‌ । तत्र यदुत्तरं तन््ञानपसादमात्रम्‌। यस्योदये सति योगी प्रत्युदितख्यातिरेवं मन्यते-प्राप्घ भापणीय, प्ीणाः प्ेतव्याः देशाः, चछिनः श्िषपवा मवसंक्रमः यस्याविच्छेदालनित्वा भ्रियते मत्वा च जायत इति । ्ञानस्येष परा ` कष्टा वराग्यम्‌ । एतस्थव है नान्तरोयक केवस्यपति ॥ १६ ॥ , अथोपायदरयेन निरुद्धचिन्त्रसः कथमुच्यते संमह्ञातः समा- भिति क ९ ® ® ॐ ।१तते। व्‌ चारनन्दास्मितद्पा- न॒गमात्परज्ञातः ॥ १७॥ योभ्॑यं यदुत्तरं तञ्ञानप्रसादमात्रम्‌ । मात्रग्रहणेन निविघपरतां सुचयति । तदेव दहि तादृशं ।चेत्तस्ं॑रनेटेशमटेनाप्यपर्‌मृष्टम्याऽऽश्रपोऽत एत ज्ञानप्रसाद्‌ इत्युच्यते । चत्तयदं॑हि प्रसादस्भावमपे रजस्तमःसपकान्मशिनतामनुभवत्ति । पेराग्याभ्यास- विमट्वारिषराधेतसमस्तरजस्तमोमटं वतिप्रसने ज्ञानप्रसादमात्रपारैरेषं मत्रि । तस्य ॒गुणानुपाद्याय द्शयति-- यस्योदये सति योगी प्रत्युदेतख्याति; स्यातिदेपे सपे वतमानस्याततिमानियथं; । प्रापणीयं मेवं प्रत्तम्‌ । यथा वक्षयति-जीवन्नेव द्रात भवति । संस्कारमात्रस्य श्छिन्मृट्य सिद्धवादिति भावः । कुतः प्राप्त, यतः--क्षणाः क्षेतव्याः इ्धिशा सविदययादयः सवासना: । मन्ति धम।धनसमृहो भवस्य जन्ममरणप्रबन्धस्य संक्रमः प्राणिनाम्‌ | तत्कुतः पव. स्यभियत आह~-चछिनन इति | शिष्टानि निःस्ानि पवाणि यस्य स तथक्तः । धम. धन॑समृहस्य समृहिनः प।णि तानि द्विष्ठानि । न हि जातु जन्तुमेरणजन्मप्रबन्धेन यक्ष्यते । सोऽयं मवसंक्रमः हेशक्षये दिनः । यथा वक्षयति-“्ेशमृछः कमाशयः ” [२।१२] (“सपि मठे तद्विषाकः' [२।१३] इति| ननु प्रसंल्यानप^्पाकं घममेघं च निरो षमन्ता {फ तदस्ति यजञ््ानप्रसादमात्रमियत आदह--ज्ञानस्यबोति । घममेषमेद्‌ एत परं परम्प नान्यत्‌ । यथा व्यति“ प्रसंस्यनेऽप्यकुसीदस्य सवथा विवेकस्यतिधममेवः समा; [४।२९] [इति,] ““तद्‌। सवोबरणमटपितस्य ज्ञानस्याऽऽनन्याउरयमलम्‌' [ ४।२१ ] इति च । तस्मदेतस्य हि नान्तरःयकमधिनाभावि पेवस्यमिति ॥ १६ । उपायमभिधाय सप्रकारोपेयकथनाय पच्छति--अथोपायदरयेनेतति । वितकबि चारानन्दास्मताखूपानुगमात्सप्रङ्गातः; । सप्रज्ञतप्‌+कतरादत प्रज्ञातस्य प्रथम्‌ सप्र

क १ १ 1, 1 का । |

~क ~ -----*=-~ ~~~ ~ ककन ~ ~~“ ~ जकष्ड = -

१ग.व, इ.चर येप छ. प्ये य । २. तिप्रथरम, छ, तानः।४क पष, बु तथा।

प° १८ ] ` पातञ्मर्योगसूजाणि | ५4

वितकंचित्तस्याऽऽटन्बने स्थूल आभोगः । सूक्ष्मो बिचारः । आनन्दो ह्वादः । एकास्पिका संविदस्मिता । तत्र प्रथपथतुष्टया- नुगतः सयाधेः सवितकः । द्वितीयो बितकोदिकलः सविचारः। तुयो विचारविकलः सानन्दः । चतुथेस्तद्विक लोऽस्मितामात्र इति । समे एते साटम्बनाः समाधयः ॥ १७॥ अथासंप्ज्ञातः समाधिः किमपायः किंस्वमावो वेति--

विरामपत्ययाण्यापूवेः सस्कारशेषोऽन्यः'॥ १८ ॥

सवेवृत्िप्रत्यस्तमये संस्काररेषो निरोधश्चित्तस्य समाधिरस- ज्ञातः । तस्य परं बेराग्यभ्ुपायः । साटम्बनो भ्यासस्तत्सा-

= = ~~~

(+ (¢ (^,

्ञ तोपवणनम्‌ । संपरज्ञातसामान्यं वितकंविचारानन्दासितानां ख्यः खल्यैरनुगमायरति- पर्व्यम्‌ । तरित व्रिवृणाति-- चित्तस्येति । खरूपसाक्षा्कारवती प्रह्ाऽऽभोगः । स च स्थृकवरिषयवास्ृटः । यथा हि प्राथमिके धानुष्कः स्पृटभेव रक्ष्यं विध्यत्यथ सुश्- मेवं प्राथमिको योगी स्यूमेव पाञ्चभौतिकं चतुभु जादि ध्ये साक्षात्करोयथ सृष्षममिति । एव॑ चित्तस्याऽऽदटम्बने सृक्ष॒ आभोगः स्थुलकारणमृतसुक्षमपञचतन्मात्रलिङ्गालिङ्ग वेषया विचारः । तदेवं प्राह्यविषयं द्यित प्रहणविषयं दशेयति-- आनन्द इति । इन्धि स्थृट आटम्बने चित्तस्याऽऽभागो हृद आनन्दः । प्रकाशशीक्तया खलु सच्च प्रधानाद- हकर दिन्द्रियाण्युखनानि । सच सुखमिति तान्यपि मुखानीति तस्िनामेगो हृदं इति । ग्रहतृविषयं संप्रज्ञतमाह--पकास्पिक्रा संपिदिति। अस्िताप्रमवानीन्द्ियाणि। तेनेपामसिता सुष्ष्मं रूपम्‌ । सा चाऽऽमना ग्रहीत्रा सह वुद्धिरेकालिका सत्रित्‌ । तस्यां च ग्रह तुरन्तभ।वाद्भवति रही तृधिप्रयः संग्रह्ात इति । चतुणामपरमप्यवान्तर विशेषमाह- तत्र प्रथम इतिं । कर्यं कारणनुप्रविष्टं न कारणं कार्येण तदयं ध्थूढ अभग: स्यृटपू दमन्धियाक्िताकारणचतुष्टयानुगतो भवति । उत्तरे तु दिद्रयेककारणका्ञदरयेकल्परा भवन्ति । असंप्रह्णताद्िनत्ति-- सवं एत इति ॥ १७ ॥

करमप्राप्तमसग्रज्ञातमवटारयितुं प्रच्छति-अथेति । पिरामपरत्ययाभ्यासपुवेः संस्का- रशेषोऽन्यः । पूवेपदेनपायकथनमुत्तराम्पां च खरूपकथनम्‌ । मध्यमं पदं विद्रणोति- सुथैवत्तीति | प्रथम पदर म्यच - तस्य प्रमिति । विरमो वृत्तीनामभावस्तस्य प्रययः कारणं तघ्याभ्यासस्तदनुषठां पौनःपुन्यं तेद पृ यश्य स तथोक्तः । अथापरं वैरग्यं निरौधकारणं कस्मान भवतीलयत आह-साष्टम्बनो हीति | क।यसरूपं कारणं

चम्‌ =

१, च्च, विरति तः।

२२ वाचस्पतिकृतटीकासवलितव्यासमाष्यसमेतानि-[ १ समाधिपदे-

धनाय न कल्यत इति विराममत्ययो, नि्वस्त॒क आम्बनी करियते । स चायेगरन्यः । तदभ्यासपुवेकं दि चित्तं निरारम्बन- मभावप्राप्ठमिव भवतीत्येष नि्वीजः समाधिरसप्रज्नातः ॥ १८ ॥

स खल्वयं दिविधः-उपायप्रस्ययो मवप्रत्ययश । तत्रोपाय- प्रत्ययो योणिनां भवति-

भवप्रत्ययो विदेहमरृपिटयानाम्‌ ॥ १९ ॥

विदेहानां देवानां भवप्रत्ययः । ते हि सखसंस्कारमात्रोचये(- गेन चित्तेन केवरयपदमिवानुभवन्तः खसंस्कारविपाकं तथा-

युस्ते न विख्यम्‌ । विरूपं चापरं वैरग्यं साठम्बनं निराटम्बनसमाधिना कार्ण । तस्माननिराटम्बनदिव ज्ञानप्रसादमात्रा्त्योय्तियुक्ता । धरमेषसमःधिरे हि नितान्तवि- गितरजस्तमोमछद्रद्विसच्वादुपजातस्तत्तद्विषयातिक्रभेण प्रवतेमानोऽनन्तो विषरयावददर्धी समस्तविषयप्यिगाचच खरूपप्रतिष्ठः सन्निराटम्बनः संस्कारमात्ररोषस्य निरारम्बनद्य समाधेः कारणमुपपयते सारूप्यादिपि । आलम्बनीकरणपाश्रयणममावप्रा्तमिव दृत्निरूप- काय।करणानि्धाजो निरालम्बनः । अथवा बीज हशकम।शयास्ते निष्क्रान्ता यस्मत्स तथा ॥ १८ ॥

निरोधसमपेखान्तरमेदं हानोपदानाङ्गमादशेयति- स॒ खलयं गिरोधसमाधिद्धि- विधः-उपायप्रत्ययो मवप्रत्ययश्च । उपायो वक्ष्यमाणः श्रद्रादिः प्रययः कारणं यस्य निरोधसमाधेः स तथक्तः । भवन्ति जायन्तेऽप्यां जन्तव इति भमे।ऽविद्या, मूत नदेषु वा विकारेषु प्रषृतिषु वाऽव्यक्तमहदहकारपश्चतन्मत्रष्वनातमस्वामस्यातिस्तो टि. कानां °राग्यसंपन्नानां, स खस्य भवः प्रययः कारणं यस्य निरोधसमाधेः स भवप्रत्ययः । तत्र तयोमेध्य उपायप्रत्यय योगिनां मेदयमाणानां भवति । विशेषविधानेन शेषस्य मुमु- ुसवन्ध निषेधते । केपां तादे भवप्रयय इत्यत्र सुत्रेणेत्तरमाह--भवप्रत्ययो विदे- हमकृतिरुयानाम्‌ । विदेहाश्च प्रकृतिख्याश्च तेषामित्यर्थः । तद्याच विदेहानां देवानां भवप्रत्ययः । भतेन्धियाणामन्यतमद(मा मवेन प्रतिपन्नास्तदुपासनया तद्रासनादासितान्तःकरणाः पिण्डपातानन्तरमिन्दिेषु मतेषु वा रीना सस्कारमात्रावरेषमनसः षटकोशिकशरीररहिता परदेहाः । ते हि स्वसंस्कारमात्रोपयोगेन चित्तेन वेवस्यपदमिवानुमवन्तः प्रापुवन्तो विदेहाः । अवृत्तिकं च वेव-

©

८ ^~ ©

१ गप, ट, च, ९ चि०।२स.छ, "कं बि०।२ घ, ठ. शतेन।

मू, २०] | ` पातञ्जरयोगसूत्रा । २३

जातीयकमतिवाहयन्ति । तथा प्रकृतिर्या; साधिकारे चेतसि भरकृतिलीने कैवरयपदमिवानुभवन्ति, यावन्न पुनराव्तेतऽधिका- रवज्ञाचचित्तमिति ॥ १९ ॥

श्रद्धावीयस्मातिमाधिप्ज्न- पूथैक इतरेषाम्‌ ॥ २० ॥ उपायप्रत्ययो योगिनां मवति । श्रद्धा चेतसः संपमूसाद्‌ः ।

को, क, छ = (>

येन सारूप्य, साधिकारसस्काररोषता च वेखूप्यम्‌ । सस्कारमात्रोपमोगेनति कचिप्पाठः । तस्याधः - सस्कारमात्रमवोपमेगो यध्यन तु चित्तद्रपिदर्यथः । प्राप्तावधयः खसं. स्कर विपाकं तथाजातीयकमतिवाहयन्यतिक्रामन्ति पुनरपि संसारे विशन्ति | तथा च वायुप्रोक्तम्‌- (४ दश्च मन्वन्तराणीह तिष्ठन्तीन्धियचिन्तकाः । भोतिकास्त शतं पणम्‌ इति | तथा प्रकृतिख्याश्चाव्यक्तमहदहकारपशचतन्मात्रेष्वन्यतमद।(मा) मलेन प्रतिपननास्तदुपा. सनया तद्रासनावासितान्तःकरणाः पिण्डपातानन्तरमव्यक्तादनामन्यतमसिद्टी (मे खी ) नाः साधिकारेऽच।रतर्थे । एवं हि चरितार्थं चेतः स्याद्यदि विवेकस्याति्मापे जनयेद्‌ जनितसचपुरुषान्यतास्यातेस्त चेतसो ऽचरिताथध्यस्ि साधिकारतेति । साधिका चेतसि भ्रकृतिलीने फेवरयपदमिवानुभवन्ति, यावन्न पुनरावतेतेऽधिकारवशा- चित्तमिति । प्रृतिाम्यमुपगतमप्यवधिं प्राप्य पुनरपि प्रादुभेवति ततो ववेविच्यते । यथा वपोतिपते मूद्धवमुपगतो मण्डुकदेहः पुनरम्भोदव।रेषारावसेकान्फण्डकदेहमावम- युभवतीति । तथा च वायुपरोक्तम्‌- | ५८ सहस घाभिमानिकाः । बेद्रा दश्च सहल्लणि तिष्टन्ति विगतञ्राः ॥ प०। शतसह तु तिषन्यव्यक्त चन्तकाः । पुरुषं निगंणं प्राप्य कालसंख्या न विद्यते ' इते ॥ दस्य पुनभेवप्रापतिहेततया हेयत सिद्धम्‌ ॥ १९ ॥ योगिनां तु समयेरपःयक्रममाह --श्रद्धावीयंस्मतिसभापिपहापुवेक एतरेषाम्‌ । ननिन्दियादिचिन्तका अपे श्रदराव्न्त पतरेयत मह~-श्रद्धा चेतसः संभसादः । स॒ चाऽऽगमानुमानाचार्यपदशसमधिगततच्विष्यो भवति हे चेतसः संप्रसा.

निस्‌

१ क. ज, क्ष, (तो टी? ।

२० पाचस्पतिषतरीकासंवलितव्यासमाष्वसमेतानि--" १ समापिपदे-

सा हि जननीव कस्याणी योगिनं पाति । तस्य हि ्रदधांनस्य किवेकाथिनो बीयेमपजायते । समुपजातवीयेस्य स्मतिरुपतिषटते ।

स्मत्युपस्थाने च चित्तमनाकृटं समाधीयते । समाहितचित्तस्य भज्ञाविदेक उपावतेते । येन यथार्थं वस्तु जानाति । तदभ्यासा- नत्तद्िषयाच वेराग्यादसंमरङ्गातः समाधिमेवति ॥ २०॥

ते खलु नव योगिनो मुदुमध्याधिमागरोपाया भवन्ति । तद्यथा--प्रदूपायो मध्योपायोऽधिमात्रोपाय इति । तज मदूषा- यस्तिविधः- मृदुसंवेगो मध्यसवेगस्तीत्रसवेग इति । तथा सध्यापायस्तथाऽपमात्राषाय उति । तत्राधिमात्रापायाना-

त त्रतषवेगानामापसरन्नः ॥ २१ ॥ सपाधिराभः समाधिफलं च भवतीति ॥ २१॥

द्‌ो ऽभिरुचरतीच्छ श्रद्धा नेन्धियादिष्वासामिमानिनामभिरचपतग्रसादो हि स ष्ामोह- मृटलादियथः । दुतोऽसावेव श्रद्वेयत आह--मा हि जननीव करपाणी योगिनं पाति विमार्गपातजन्मनोऽनथात्‌ । स)।ऽयमिच्छविेष इष्यमाणविपयं प्रय प्रसत इयाह- तस्य हि भ्रदधानस्य । त्य विवरणं--विवेक्राधिनो वीयेमपजायते। सपरतिष्यीनमनकुटमविक्षिप्त, समाधीयते यगाङ्गप्तमाधिय्युक्त मवति । यमनियमादिना- न्तरीयकसमाध्युपन्यासेन च यमनेयमाद्योऽपे सूचिताः | तदेवमवेरयोगाद्गसंपननस्य संप्रज्ञातो जायत इयाह-समाहितचित्तस्येति । प्रज्ञाया वितरकः प्रकषं उपजायते | संप्हञतपुवमसंपर्ञतेपादमाह--तद्‌म्यासात्ततैव तत्तद्ूभिप्र्तो तत्तद्विषयाच्च वेरा- रयाद्‌ संप्रज्ञातः सपापमवबात । स 1६ कैवटपहेतु सचपुदन्यतादय।[तपृच। ।ह नेरोधश्त्तमखिकक(करणन चरेताधमाघेकार।दवसादयति ॥ २० ॥

ननु श्रद्रादयश्चदयोगापायास्तषहिं सच्पामविशेपेण समाधितःफटे स्याताम्‌ । दयते तु कंस्यचि्तिद्धेः कस्याचदपिद्धिः कध्यचिश्चैरग सिद्धिः कप्य'चन्चिरतरण कर्यच. श्तिग्रमियत आह--ते खलु नव योगिन इति । उपायाः श्रद्रादनी मृदुमध्ाधि. मात्राः प्रामन्रयतस्काराद्व्रशयेां ते तथाक्ताः । संभेगो वेरण्यं तस्यापि मुदुमध्यतीत्रता प्ागमवीयवासनादृट्ादेपेति तेषु यादशं कषेपीयसी सिद्धिस्तान्दगरयति सूत्रेण -- तीत्रस- बेगानामासन्न इति सूत्रम्‌ । शेषं माष्यम्‌ । समप्रः संप्ननातस्य फएटमपंप्हञतत्तः स्यापि कैवस्यम्‌ ॥ २१ ॥

४१.०१, इ, यस्तु । रल ग.प्, इ, ष्‌, तार! रक. ल, ए. "नोभवन्ति।म^ )

दू, २२-२४| पातञ्जल्योगंसृत्राणि | = २५

सृदुमध्पाधिमाचलात्तताऽपि विशेषः ॥ २२ ॥

मृदुतीव्रो मध्यतीव्रोऽधिमनितीव्र दषे ! सतोऽपि विशेषः! तद्विशेषांद्‌रे .शृदुतीत्रसेबेगप्याऽऽसन्नः, तते मध्यतीव्रसवेग- स्याऽऽसब्रतरः, तस्मादभिपात्रतीव्रसमेगस्प्राभिमातोपायस्याप्या- सन्नतमः समाधिखामः समाधिफटे चेति ॥ २२॥

किमितस्मादेवाऽऽसन्नतमः समाश्रिभेवति । अथास्य समे भव. त्यन्योऽपि कश्चिदुपायो न वेति--

इश्वरभणेधानादा ॥ २३॥

प्रणिधानाद्धक्तिदिसेषादावाभैत ई्वरस्तमनुग्रहात्यमिध्यान- मात्रेण ! तदमिध्यानमा्ादपि योभिन आप्नतमः समाभि- लाभः समाधिफलं च भवतीति ॥ २३॥

अथ प्रधानपुरषनग्यपतिरिक्तः कोऽयमीश्वरो नामेति - कुशकमे विपाकाशयेरपरामृषठः पुरुषविर(प ईश्वरः ॥ २४॥

मृदुमध्याभिमात्रतराचतोऽपि विशेषः । निगदव्यास्यततेन मध्यग भ्यास्पात- मिते ॥ २२॥ ४

सूत्ान्तरं पातयितुं विमृशति -किमेतस्मोदेवेति | न वशब्दः संशयनिवतैकः । श्श्वरमणिधानाद्रा । व्याच्े--पणिधानादधाक्तेविशेषान्मानसादराचिकाका धिकार 55 -

चर्जितोऽभिपुरखं कृतस्तमनुगह्यति । अभिध्यानमनगताथच्छा -दृदुमस्यामिमतमस्विति । तन्मात्रेण न ग्यापरान्तरेण । शेषे मुगमम्‌ ॥ २३ ॥

ननु चेतनासेतनः्यमेवर ब्द नन्येन विश्वम्‌ । श्थस्थेदचेतन्तिं प्रधानं प्रधानमिकाराणःमी प्रभानमध्यपातात्तया चे न तस्याऽऽ्वजेनमचेतनवादथ चतनस्त- याऽपि चितिरक्तौदासीन्यादससारितया चसितादिपिरदाक्कुत आवर्जनम्‌ । कुनशाभि. प्यानमिलारववानाह-अथ पधानेति । अव्र सूत्रणोत्तरमाह--केशचकमेविपाका - शयैरपरागृषटः परूपविशेष ईन्वरः । अभियादयः केशाः हिश्चन्ति खलपरमी परप

१.१. €. षन्मृहु 1 २क ख. च. छ, दध्यासनतरस्तीवाधमरि सगस्याशिमातो- पायस्य वाः ३क.खं च, प्तरः स | ४ख.म व. क्च ड ध्यानाद्‌ ` 1 क, ख धर इ. च, "तः त" । ६ स, गत |

1

२६ ` वाचैस्पतिकृतटकासवलितन्यासेभाष्यसमेतानि- [ १ समाभिपदे-

अविद्यादयः वेशाः । कुश्गङुशानि कमाणि । तत्फलं विपाकः । तदनुगुणा वासना आक्ञयाः | ते च मनसि वतमानाः पुरषे व्यपदिश्यन्ते, स टि तत्फलस्य भोक्तेति । यथा जयः पराजयो वा योद्षु वतमानः स्वामिनि व्यपदिश्यते । यो ह्यनेन भेगेनापरागृष्टः स पुरुपविशेष इश्वरः

फैवर्यं प्राप्तास्तहिं सन्ति च बहवः केवछिनः | ते हि जीणि बन्धनानि च्छिस्वा कैवर्यं प्राप्ता ईश्वरस्य च तत्संबन्धो न मुतो न भावी | यथा मुक्तस्य पूरो बन्धकोटिः परह्नायते नेवपी्व. रस्य । यथा वा प्रकृतिर्टनस्योत्तरा बन्धकोटिः संभाव्यते तैवपीश्वरस्य । स तु सदव मुक्तः संवेश्वर इति ।

यि

ज, अ

सांसा विविधदुःखव्रहारेणेति । कुशकुशङानीति धमधमास्तेयां च कवनलादुपचा- रात्कमेतम्‌ । विपाको जलयुभगाः | वरिपाकानुगुणा वासनास्ताश्चि्तमूमावारोरत इयाद्नयाः । नहि करमजातिनिवतैव के प्रागमवीयकरममोगभापितां भावनां न यावद- मन्यन्ति तावतकरभोचिताय भोगाय कलते । तस्माद्भवति करभजालयनुभवजन्मा भावनां करभभिपाकःनुगणेति । नन्वमी इशादषो बुद्धिधमो न कथचः।प प्रहा परमृश्नन्ति तस्माप्यरुषग्रहणदिव तदपरामश्चसिद्रेः कृतं छ वकभयादिनेयत आह--ते च म्नसि वतमानाः सां पाके पुहपे व्यवदिष्यन्ते । क्त्‌, स॒ हि तत्फलस्य भोक्ता चेतपितेति । तमप्पुरषसादीश्वरप्यापि तत्सवन्वः प्राप्त इति तत्प्तिपिव उपयत्‌ इयाह- य। ह्यनेन बुद्धिष्येनपि पुरपमत्रसधाणेन भोगेनापरागृष्टः स पुरूपापिशेष इन्वरः विशिष्यत इति विषः पुरुपान्तराद्रयवच्छयते ।

श्शिषपदस्य व्यावः! दरोयतुकामः परिचोदनपु\ परिहरति-केवर्यं प्ाप्ठस्त्हीति। परकृतिख्यानां प्राकृतो बन्धः । येकार वन्धो विदेहानाम्‌ । दक्षिणादिविन्धो

^ {५

दिन्यादिग्यैविषयमोगमाजम्‌ । तान्यमूनि त्रीणि बन्धनानि | प्रकृतिभावनातस्कृतमनसो हि देहपातानन्तरमेव प्रकृ(पख्यतामाप्रना ईत।तरेषां पुत्रा बन्धकोटिः प्रज्ञायते, तेनेत्तर- कोटिविधानमात्रमिह तु पूत्रपरकोटिनिषेव इति । संक्षिप्य वरिगेषं दरेयति-ष तु सदेव

भुक्तः सदवेश्वर इति । ्ञनक्रियाशक्तेरपरध +म्‌ |

१ त, णाः {२ज., इति तेषां ।

सृ० २४] पातञ्नरुयोगसूत्राणि । २७

योऽसौ परकृष्टसच्वोपादानादीश्वरस्य श्राश्वतिक इत्कषः घ कि सनिपित्त आदोसिान्नार्निमित्त इति । तस्य शाखं निमित्तम्‌ ।

शासं पुनः निमित्त, पररृष्टसच्वनिमित्तम्‌ ।

अत्र पृच्छति-- योऽसाविति । ज्ञानक्रिये हि न चिच्छक्तरपरिणामेन्याः संभवं इति रजस्तमोरहितविशुद्रचित्तसच्चाश्रये वक्तव्ये । न ॒चश्वरस्य सदा गुक्तघ्यानिदाप्रम- वैचित्तसघ्रसमुतवर्पेण सह॒ सवस्वाभिमावः संबन्धः संभवतीलयत उक्तं प्रकृष्ट सत्वोपादानादिति । नेश्वरस्य पृथग्जनस्येवावियानिनन्धनश्चित्तसचेन खस्ममि- भावः । किं तु तापत्रयपरीताग्प्रूयमावमहाणवाजन्त्नुद्धर्ष्यामि ्ानधर्मोषिदे.- गोन | नच ज्ञानक्रियासामथ्यातिशयसंपत्तिमन्तरेण तदुपदशः। न चेयमपहतरजः स्तमोमख्विुद्धस्लोपादानं विनयाखोच्य सचलप्रकमुपादत्त भगवानपरामृष्टोऽष्य- ्रिद्यया । अविद्याभिमानी चाविद्यायास्तघमवेदरान्मवति न पुनरविद्यामविद्यावेन सेवमानः । न खलु शदो रामल्मारेप्य ताप्ताशवष्टा दशैयन्भ्रन्तो भवति । तदि- दमाहार्यमष्य ह्पं न ता्तिकमिति । स्यदेतत्‌ | उदि्धीषथा भगवता सच्चमुपादेधं तदुपादनिन च तदुदिधीषा, अध्या अपि प्रकृतवात्तथा चान्यीन्याश्रय इयत उक्तम्‌-- शाश्वतिक दति । भभदेतदेवं यदीदप्रथमता सम॑स्य भवेदनादो तुं सग- संहारप्रबन्धे सग न्तरसमु्नसंभिदीपावधिसमये पूर्णे मया सच्चप्रकषे उपदे इपति प्रणिधानं कृत्वा मगवाज्ञगत्संजहार । तदा चेशवचत्तसं प्रणिधानवासेतं प्रषान- साम्यमुपमतमपि परिपणे मह प्रस्यावरधौ प्रणिधानवासनावशात्तयेवेश्वराचित्तसवमा- बेन परिणमते । यथा चैत्रः श्वः प्रातरेवोत्थात्यं मयेति प्रणिधाय सुप्स्तदैवोत्तिष्ठति प्रणिधानसंस्कारात्‌ । तस्मादनादितवादीश्वरपणिधानसच्योपादानयाः शाश्वतिकलतेन नन्यो- न्याश्रयः | न चेश्वरस्य चित्तसच्चं महाप्र्येऽपि न प्रकृतिसाम्यसुपेतीति वाच्यम्‌ | सथ्य हि न कदाचिदपि प्रधानसःम्यं न तद्राधारमकं नापि चितिशाक्तेर्षवादियथ॑न्तरमप्र- माणिकम।पयेत । तचायुक्तं, प्रक़ृतिपुरप्पतिरकेणाधोन्तरामावात्‌ । सोऽयमीदश्र इईश- रस्य शाश्वतिक उत्कषः । स पिं सनिभमित्तः सप्रमाणक आहोखिनिनमेत्तो निष्मा- णक ३।०। उत्तर तस्य शाञ्च निामत्तम्‌ । 2।पस्मृत।तटासपुराणानें राच्म्‌ |

चोदयति-श्चाख्ं पुनः किंनिमित्तम्‌ । प्रयक्षानुमानपर्वं॑हि श्नम्‌ । न चेश्रघ्य सचप्रकर्ं कस्यचसपरयक्षमनुमानं वास्त | न चेश्वरप्रयक्षप्रभवें श्ञाल्मिति युक्तम्‌। कस्प- पिलाऽपि हयं ब्रपादलिश्वप्रकाशनायेति भावः । परिहरति-परृषटस्निगित्तम्‌ }

१ ख. श्च, वशित । २ क. "णदमय्राजजनानु"।

२८. ` वाचस्पतिष़तरीकासबदितव्यासमभाप्यसमेतानि- [ १ समाकिषदे-

एतयोः शास्रोत्कषयोरी्बरसच्े वतेमानयोरनादिः संबन्धः| एतस्मादेतद्धवति सरैवेश्वरः सदेव मुक्त इति । तच्च तस्येश्वर साम्यातिङषयमिनिभुक्तम्‌ । न तावदश्वयोन्तरेण तदतिशय्यते । यदेवातिशषयि स्यात्तदेव तत्स्यात्‌ । तस्मादत्र काषापराधिरेश्येस्य

अयमभिसधिः--मन्तरायुवदषु तावदैश्वरप्रणीतेषुप्वृत्तिसामध्यादथौव्यभिचारविनिश्च- याल्मामण्यं सिद्धम्‌ 1 न चैषयिमेदानां तत्सयोमशिश्ेषणां च मन्त्राणां च तत्तद्रणोवापोद्धरेण सहस्रेणापि पुरखपायुषरछोकिकपमाणवयवहारी शक्तः कतम. न्वयव्यतिो । न चाऽऽगमादन्वयव्यतिरेको तभ्यां चाऽजआम्तत्सतानयोरनादि- त्वादिति प्रतिपादयितुं युक्तम्‌ |! महाव्रटये तःसंतानयोनिच्छेदत्‌ | नच तद्रे प्रमाणामावः । अभिन्न प्रवानविकये जगदिति हि प्रतिणदयिष्यते। सदशपरणा- मष्यं॑च व्रिसदृशषपरेणामता द । यथा क्षीरक्षप्साद्दभिगुडादिकपम्‌ } विसदश- परिणाम्य पूं सदृशपारणामता च दृश । तदिह प्रधनिनापरि महदहेकारादिरूपवि- सदापरणामेन सता मान्यं कदाकिन्सदरपरिणामेनापि । सदकशपरिण्पधस साम्या वस्था । स च महाप्रख्यः । तस्मान्मन्त्रयुर्वेदप्रणयनात्तावद्गणवतो पिग!टेतरजस्त- मामलवरणतया परतः प्रयोतमानं वबुद्धिस्रमस्येयम्‌ । तथा चाग्युदय- निःश्रयसोपदेदापरोऽपि वेदराशिरश्वरप्रणीतस्तदूबुद्धितच्छप्रकष्रदवं मितुमहति । नच सखोत्कपं रज्तमःप्रभवो विभात्रिप्रटम्भौ समवतः । तस्सिद्धं प्रङृटस- च्ानिभित्तं शाल्रमिति ।

स्यदितत्‌ !प्रकषकरायैतया प्रक बोधयच्छान्चं रोषवदनुमाने भयेन ागम इत आह- एतयोरिति } न कायैवेन बोधयल्पि तनादिवाच्यवाचकरमावसंकन्येन बरेधयतीौयथेः । इश्वरस्य रि बुद्धिस्ते प्रकर्षो वतते, जाल्मपि तेद्र.चकलेन तत्र वतैत इति। उपंहरति- एतस्मादीश्वरनुद्धेपचचप्रकषवाचकाच्छ.चदेतद्भषति यते पिपष्येण विषयिणो रक्षणा, त्सदेबेश्वरः सदे मुक्तं इति। तदेवं पुरुपा्तराद्र यवच्छियशवरान्तरादपि व्यवच्छिनत्ति त्च तस्येति। अतिशयविनिमुकतिमाह- न तावदिति । कुतः-यदेवेति । कस्मास्सवातिशयविःने- मुक्त तदैश्व्यमियत आह-तस्मादयत्रेति। अतिदायनिषठामप्रात्तनामोपचारेकमेश्वपमियथः ।

१ज. ते| विषः ।२ख. प्च. स्विः ३ ज. च सः। ४ ज. शस्पक्िः। ५. मपू ६. पव॑त | ७ ज, "पि । विषः ।८ ज, मस्य या प्ताः । ख, स्तस्य छः ।

सू० २५] पातञ्जलयोगसूत्राणि । २९

स ईश्वर इति । न च तत्समानमैश्वयेमस्तिं । कस्मात्‌, द्रयोस्तु- स्ययोरेकस्मिन्युगपत्कामितेऽ्थे नवपिदमस्त॒ पराणमिदमस्ति- त्येकस्य सिद्धाबितरस्य प्राकाम्यव्रिघातादूनलं भसक्तम्‌ । द्रयोश तुरययोयुगपत्कापिताथपरापतिनास्ति । अथस्य विरुद्धत्वात्‌ ।

तस्माद्यस्य साम्यातिशयविनिमक्तमग्वय स एवेश्वरः । स चं पुरुपविशेप रति ॥ २४ ॥

कि च-- ` तत्र निरतिशयं सयक्ञथीजम्‌ ॥ २५॥ यदिदमतीतानागतप्रत्युत्पन्नप्रत्यकसमुच्चयातेीनद्ियग्रहणमखं

¢ (५

वह्ितिं सर्वहवीजमेतद्विधेमानं यत्र निरतिशयं स सवज; । अस्ति काष्ठापाप्षिः सवेत्ञीजस्य सातिशयत्वात्परिमाणवदिति । ` `

"~= ~~~ ~ >

^~ {~

साम्यविनिमुक्तिमाह - न च तत्समानमिति । प्राकाम्यमविहतेच्छता तद्विषातानुनलम- ननवे वा द्वयोरपि प्राकाम्यविवातः कायानुपत्तरूपत्तो वा विरंद्रधमेसमाटिङ्गितमेकदा कायमुपटम्येतेयाशयनःनाह--द्रयोश्वेति । अविरुद्धामिप्रायत्रे वा प्रयेकमश्वरवे कृत. मन्धेरेवेनेवेश्नायाः कृतल्रात्‌ । संमृयकरारेखे वा न काशव श्वरः पशषद्रन्नियशनायो- गिनां च प्रयीयायोगाकल्पनागैःखप्रसङ्ग चेति दर्व्यम्‌ । तस्मात्सवेमवदातम्‌ ॥ २४ ॥

एवमस्य क्रियाज्ञानक्तौ शां प्रमाणमभिधाय ज्ञानशक्तावनुमानं प्रमाणयति-- किच~ तग्र निरतिशयं सबेङ्ञवीजम्‌ । व्यच्--यदिदमिति । वुद्िससरावरकत- मोपगमतारतम्येन यदिदमतीतानागतप्र्यत्पनानां प्रयेकं च समुच्चयेन च वतैमानानामती- न्द्रयाणां ग्रहणं, तस्य विरशेषणमल्पं बहति सवेज्ञब।ज करणम्‌ । कश्चिकिचिदेवाती- तदि गदवाति कश्विदूह कशिहूहतरं कशिद्रहतमामेति ग्राह्यपिक्षया ग्रहण्यां बहलं कृतम्‌ । एतद्विव्धमानं यत्र निष्करान्तमतिशयाप्स सवेन्न इति । तदनेन प्रमेयमात्रे कथि- तम्‌ । अत्र प्रमाणयात-अास्त कष्ुप्रात्रः सवज्नब[जस्वात । साध्यानद्डः | निरतिशयवं काष्ठा । यतः परमतिशयवत्ता नस्ति । तेन नावधिमत्रेण सिद्धसाधनम्‌ । स।तिशयत्वादिति हेतुः । यदयत्ापिशयं तत्तसस+ निरतिशयं, यथा कुव्रलमरकमनिस्वेषु सातिशयं मह्मासनि निरतिशयमिति व्यातं दशर्याति-परिमाणवत्‌ । न च गरिमा-

दिमिरगणैम्यभिचार्‌ इति साप्रतम्‌ । न खस्ववयवगरेमातिरयी गरिमाऽवयवरिनः किं

१, ग, घ, इ, श्वरः । न | २च. "सि । हः । २१, °ति तत्स्व ।

३० ` वाचस्पतिकृतटीकासंबरितव्यासमाष्यसमेतानि- [ १ समाधिप।द्‌-

यत्र काष्ठापरािङ्गनस्य स सर्वः । स॒ च पुरुषविशेष इति ।

3 । सामान्यमाजोपसहारे च एतोपक्षयमनुमानं न विशेषपरति- @ (० 9 (@ क ¢ पत्तो सम्थापिति । तस्य संज्ञादिविशेषपरतिपत्तिरागमतः पयं न्वेष्या । तस्याऽऽत्मानुग्रहाभावेऽपि मूतानुग्रह; प्रयोजनम्‌ ।

त्रा परमाणुम्य आऽन्यावर्यविभ्यो यवन्त; केचन तेषां प्रयेकवतिनो गरिम्णः समाद्य

ॐ (~ ध ८. + ० (~, (^ क गरिमा वर्भमानामिमानः । ज्ञानं तु न प्रतिज्ञेयं समाप्यत ह्येक बहुविषयतया युक्त सातिक्चयमिति न व्यभिचारः । उपसंहरति--यन्र काष्रति ।

र क ष भवः ननु सन्ति बहवस्तीथेकरा वुद्धाहैतकपिलषिप्रमृतयस्तत्कस्मात्त एव्र सवेज्ञा न भवन्य- स्मादनुमनादियतं आह-सामान्येति । कुतस्त तद्िशेषप्रतिपत्तिर्यत आह-तस्येति। बुदधादिप्रणीरतं अगमाभासो न त्वागमः, सतप्रमाणबाधितक्षणिकनैरात्यदिममेपदेशक- खेन विप्रम्भकतवादिति भावः । तेन श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणलक्षणादागमत आगच्छन्ति बुद्धिमायेहन्ति अस्मादभ्युदयनिःश्रयसोपाया इदययागमः, तस्मातसंजञादिविशेषप्रतिपनत्तिः । सं्ञाविरोषः शिवेश्वरादिः श्रुयादिषु प्रसेद्धः । आदिपदेन षडद्भतादस्चान्ययते संगृहीपे । यथेक्तं वायुपुरणे- ¢“ सवज्ञता तृततिरनादिबेधः खतन्त्रता नियमदुपतशक्तेः । \ अनन्तशक्तिश्च विभोवधिज्ञाः षडाद्भरङ्गानि महेश्वरस्य "' ॥ (वायुषु ०१२।३१) तथा--“श्ञानं वैराग्पश्वई तपः सयं क्षमा धृतिः | लषटूवमातमसतेधो हयधेष्टात॒तमेव च ॥ अग्ययानि द्रौतानि निव्यं तिष्ठन्ति शंकरे" (वायुपु० १०।१६०) इति ।

स्यादेतत्‌, नियतुत्त्य भगवतो वराग्यातिरयप्तपनस्य खार्थं॑तुष्णासंमवात्कारणि- कस्य च मुखेकतानजनसजनपरस्य॒दुःखब्रहुखुजीवलकजननानुपपत्तरध्रये जनस्य च ्रक्षावतः प्रवुयनुपपत्तेः करेयाशक्तिश्षालिनोऽपि न जगक्कियेयत आह-तस्याऽऽ- त्मानुग्रहाभावेऽपीति । भूतानां प्राणिनामनुप्रहः प्रयोजन, शब्दादुपमेगविषेकट्याति- रूपकायेकरणाक्किट चरितार्थं चित्त निवतेते । ततः पुरुषः केवटी भवति । अत. स्त्योजनाय कारुणेको क्विकल्यादयुपायं कथयति । तेनाचस्ताधतवाधरि्तस्य जन्तू नीश्वरः पुण्यापुण्यसहायः सुखदुःखे भावयन्पि नाकारणिकः । विवेकल्यायुपायकथ-

१ख.ग.ष, इ. छ. ररे 5०।२ज. द्यवेम्यश्चपापिकेभ्यो। ३ ख. ज. स्च, रवण] ४ ज, यकार । ५. बुदषभ० | ६ क, तश्चाऽ°।

सू० २६] पतञ्चरुयोगसूत्राणि | २१

ज्ञानधर्मोपदेशेन कस्पप्रखयमहप्रखयेषु संसारिणः प्रुषानद्ध- रिष्यामीति । तथा चोक्तम्‌-आदिविद्राननिमाणदित्तपधिष्ठाय कारुण्याद्धगवान्पर्मिरासुरये जिज्ञासमानाय तन्त्रं भ्रोवा- . चेति ॥ २५॥ स एषः- त ~ पुथेपामपि गुरुः काठेनानवच्छदात्‌ ॥ २६ ॥

र्व हि गुरवः कारेनावच्छिश्वन्ते | यत्रावच्छेदार्थेन कालो नेपावतेते स एष पूर्यैपामपि गुरुः । यथाऽस्य सगेस्याऽऽदौ पकपेगत्या सिद्धस्तथा गतिक्रान्तसगोदिष्वपि प्रत्येतव्यः ॥ २६॥

नाय भृतानुप्रदं द्रमाह--ज्ञानधर्मोपिदेशेनेति । ज्ञानं च धमश्च ज्ञानधर्मो तयोरुप- शेन ज्ञानधम्सपुज्रयह्धग्धविवेकल्यातिपरिपाकाच्छद्पप्रस्ये ब्रह्मणो दिनवेसाने यत्र सयटोकवओ जगदस्तमेति ¡ महाप्रस्ये ससलयटोकस्य ब्रह्मणोऽपि निधने संसारिणः स्वकारणग।मिनोऽतत्तदा मरणदुःखभाजः, कदीद्युपटश्रणमन्यद्‌ाऽपि स्वा्जितकमे- पाकवशेन जन्ममरणादिमाजः पृरुषनुद्ररि्पामति केवद्पं प्रप्य पुषा उदवता भवन्तीः | एतच्च करणप्रयुक्तस्य ज्ञानधम।पःशनं कपिखनामपि सिद्धमियाह-- तथा चोक्तं पञ्चरिवचयण-आदिविद्रान्कपिर इति । मरिविद्वानिति पञ्चशि- ख।चाय॑वचनमादिमुक्तस्संतानादिगुरुविषयं न तनादिपुक्तपरमगुरविषपम्‌ । अदि तकतषु कदाचि छकतेषु विद्रु कपिलोऽस्माकमादिविदरानमुक्तः स एव च गुरुरिति । कपिरस्यापि जायमानस्य महेश्वरानुप्रहदिव ज्ञानप्राप्तिः श्रूषत इति । कपिखो नाम ॒विष्णोरवतारविकेषः

प्रलद्धः । स्यु हिरण्यगभैः । तस्यापि सासयपरोगप्रातति्दे श्रूयत इति । स एरश्व आदिशिद्रान्कपिखो वि्णु4 सछयंमूरिति भवः.। खाय पुवानां लीश्वर इति भावः ॥२५॥

सप्रति भगवतो ब्रह्मादिभ्यो विशेपमाद-स एष इति । पातनिश-स एष इति । सत्रम्‌-पूर्मषामपि गुरः काटेनानवच्छेदात्‌ । व्पच्े--पूत्रै दीति । कारु शतवपरदिरवच्छेदाथंनावच्छेदेन प्रयोजनेन नेपात्र्तते न वतते । प्रकषष्य गतिः प्रातिः । प्रत्येतव्य आगमात्‌ ॥ २६ ॥

१. घ. इ. वच्छय?। २ त.ज. "णः प । १. ज. स. ` पमृरहिरः। ४क, विष्णुः सः | ५ क्‌, गवादीनामस्तवीश्बर ।

३२ ` वाचस्पतिकृतदीकासंवटितन्यासभाष्यसमतानि- [ १ समाभिपाद-

त्स्य वाचकः प्रणवः ॥ २७

वाच्य इश्वरः प्रणवस्य । किमस्य संफेतह्तं वाच्यवाचकत-

मथ प्रद पप्रकाङ्चवदवस्थितमिति । स्थितेऽस्य वाच्यस्य वाचकेन संह संबन्धः । संकेतंस्त्वी . शरस्य स्थितमेवाथमाभिनयति । यथाऽवस्थितः पितापुत्रयोः संबन्धः संकेतेनावद्योत्यते, अयमस्य पिता, अयमस्य पुत्र इति । ,सगान्तरेष्वपि वाच्यवाचकश्कतययेक्षस्तथैव संकेतः क्रियते । संपरतिपत्तिनित्यतया नित्यः शब्दाथेसंवन्ध इत्याग-

मिनः प्रतिजानते ॥ २७ ॥

तदनेन प्रबन्धेन भगवानीश्वरो दितः । संप्रति तद्रणिधानं दशयित तस्य वाचकमाह--तस्य दाचकः प्रणवः } व्याच्--वाच्य इति । तत्र परेषां मतं विम. दररिणेपन्यस्यति--किमस्येति । वाचकं प्रतिपादकरवमियथंः । पर हि परयन्ति यदि ामाविकः शब्दाथयोः संबन्यः संकेतनास्माच्छब्दादयमथः प्रयेतग्प इयेव- म्मकेनाभिव्यम्येत ततो यत्र॒ नाप्ि स संबन्धप्तत्र सकेतशतेनापि न व्यज्येत | नहि प्रदीपव्यङ्कयो घटो यत्र नापि तत्र प्रदीपसहस्रेणापि शक्या व्यक्तम्‌ । कृतसंकेतस्तु करभरन्दो बाणे बारणप्रत्तिपादफो बः । ततः सकेतङ्ृतभेत्र॒वाच- कत्वमिति ।

विमृरपाभिमतमवधास्यति--स्थितोऽस्यैति } अयममिप्रायः-सवं एव शब्दाः सत्री. काराथामिधानसमथा इति । स्थित एखेपां सत।कदेरथः स्वामाविकः संवन्धः | इश्वर. सकेतस्तु प्रकाशकश्च नियामकश्च । तद्यश्वप्फतासकरतकृतश्वास्य वाचक्रपरथरशत्रिमागः । तदिदमाह-संकेतस्त्वीन्वरस्येति । निदशेनमाह-यथेति । ननु शब्दस्य प्राधानि. क्य महाप्रस्धसमपे प्रधानमावमपणतघ्य शक्ति प्रटीना, ततो महद।दिक्रम^त्पन्न- „ स्यावाचक्यव माहेश्वरेण संफेतेन न शक्या वाचकशक्तरमिन्पञ्जपितुं विनष्टशक्ति व दियत आह-सगोन्त्रेष्वर्पाति । ययपे सह रकया प्रधानमाम्वमपगतः रब्दस्तथाऽपे धूनराविभवं्तच्छक्तियुक्त एवाऽऽविभवति वपोतिपातसमधिगतम्‌द्वाव इवोद्भिञ्ज मेघवि सष््राध्ारौवसेकात्‌ । तेन पवसेबन्धसकेतानुमरिण संकेतः क्रियते मगपतेति । तस्रान्त- प्रतिपत्तेः सद्रशग्यवहारपरम्पराया नियतया नियः रब्दाथयोः संबन्धो न कृटध्थनिव्य इव्यागमिकाः प्रतिजानते, न पुनरागमनिदेक्षाः सगान्परपि तद एष सकत इपि प्रतपत्तमाशत इतिःसवः ॥ २७॥

ष 2 व +

५त.ज. प्च, सप्रदषण

स्‌० २८-२९ | पतेञ्जलयगसूत्राणि | २३

विक्ातवास्यघाचर्कस्वस्य योगिनः-- तजपस्तदथभ्रावनम्‌ ॥ २८ ॥ प्रणवस्य जपः प्रणवाभिधेयस्य चेश्वरस्य माबनम्‌ | तरदश्य योगिनः प्रणवं जपतः प्रणवार्थं च भावयतश्ित्तमेकाग्रं संपयते | तथा चोक्तम्‌- ^ स्ाध्यायाव्रोगमासीत योगास्सखाध्यायमामनेत्‌ 1 स्वाध्याययोगसंपस्या परमात्मा प्रकाङ्ञप्‌,'› इति ॥ २८ कि चाध्य भवति-- ततः प्रत्यक्चेतनायिगमोऽप्प- न्तरायाादश्च ॥ २९ ॥ ये ताव्दन्तराया ग्याभिप्रभृतयस्ते दावदी्वरमणिधानान्न भवन्ति । सरूपदशेनमप्थस्य भवति । यथवेश्वरः पुरुषः शुद्धः प्रसन्नः केवलोऽनुपसगेसतथाऽयमपि बुद्धेः परतिसंव्ेदी यः पुर- पस्तमधिगच्छति ॥ २९॥

वाचकमार्पाय प्रमिधानमाह--तजपस्तदथभावनम्‌ । व्याचष्टे-- प्रणवस्येति । भाषनं पुनः पुनि निवेश्चनम्‌ । ततः किं सिभ्यतीयत आह---प्रणवैमिति । एक. स्मिन्भगवसारमति चित्तम्‌ । न्नर वेयात्तिकीं गाथामुदाहरति- तथा चेति । तत ह्वरः समाधित्फटलमिन तमनुगृह्ति ॥ २८ ॥

कित्विपरमस्मत्‌ - ततः परत्यक्वेतनाधिममोप्प्यन्तरायाभाविश्च । प्रतीपं पिप. रीतमन्नपि विजानातीति प्रघ्यक्स चासौ चेतनश्वेति प्रयक्चेतनोऽविचावान्पुरुषः । तदनेनेश्वराच्छाश्वतिकसघेत्कपतपनाद्वियावतो निवत॑यति । प्रतीचशथतनस्याकिगमो ज्ञानं स्वरूपतीऽस्य मवरघयन्तराया वक्ष्यमाणास्तदभावश्च । अस्य क्वरणं--पे ताव. दिति । खमाप्मा त्य रूपम्‌ । स्यप्रहणेनाविदासमारेपितान्धममानिेधति । नन्वी- श्प्रणिधानमीश्वरविषयं कथमिव प्रसक्चेतनं सक्षाकरोयतिप्रतङ्गदित्यत आह-- यथवेन्बर इति । अद्ध: कटस्थनियतयोदयन्ययरदितः प्रसन्नः इ्ेशबर्भितः केवट धमीघमपेतः । अत एवानुपसगैः । उपसग जायायुमौगा; । साद्दयस्य [अ चिदर- दश ष्टानवाद्‌शवर/द्वेनति--वुद्धः प्रतिमवेदाति | तदनेन प्रयग्प्ररणं ४्धष्या- तम्‌ । अयन्तविषभिणोरन्यतराथ।नुचिन्तनं न॒ तरितस्य सक्षाकराय कपत ।

नि षीम

"जन नन न

[9

नर

१.१. इ, इत्यतप । २८. ज, इ, भनृश्चेतमति नि » ५

३४ वाचस्पतिकरृतटीकासंवरितन्यासमभाष्यत्तमेतानि- [ १ समाशपदि

अथ ऽन्तराया ये चि्तस्व धिक्षपाः । के पुनस्ते फियन्तो वेति- व्यायिस्त्यानसंशयप्रमादाटस्याविरतिभा- निद्र नाटन्पकानिकलानवस्थिततानि चित्तविक्षेपास्तेऽन्तरायाः ॥ ३० ॥ नवान्तरायाधित्तस्य भिक्षा; । सरैते यित्त्त्तिमिभेवन्ति । एतेपापभावे त्न भवन्ति पूर्वाक्ताधित्तवत्तयः । ग्याधिधातु रसकरणवषभ्यम्‌ । स्त्यानमकमण्यता चित्तस्य । संशय उभय- कोटिस्पगिज्ञन स्यादेदमेवे नेवं स्यादिति । प्रमादः समाधि साधनानामभावनम्‌ । आस्य कायस्य पित्तस्य च गुरुत द्रत्तिः । अगिरतिधित्तस्य विषयसंप्रयोगात्ा गधं; । भ्रान्विदशैनं विपयेयज्ञानम्‌ । अलन्धभूमिकस्वं समाधि- भरमेरलामः । अनवस्थिततं यहष्धायां भूमौ चितस्य तिष्ठा 1 समाधिप्रतिछम्म हि सति तदवस्थितं स्यादिति । एते चित्तविक्षेपा नष योगमा योगप्रतिपक्षा योगान्तराया इत्यभिधीयन्ते ॥ २० ॥ सदशथ) नुचिन्तनं॑तु सदशान्तरता्षाव्कारोपधोगितामनुभवति एकशाल्नाम्पास इब तप्सदश्चाथशाघ्नान्रज्ञानोपयोगिताम्‌ । प्रयासत्तिस्तु खप्मनि साक्षात्करहेतुनं परास- नीति सथम्रदातम्‌ ॥ २९ ॥ पृच्छति--अथ क इति । सामान्येनोत्तरम्‌--य इति । विरेपसंस्ये पृच्छति -- फ इति } उत्तरं व्याधीत्यादिम्‌त्रम्‌ । सन्तराया नव । एता्चित्तवृत्तयो योगान्तराप योगविर्‌षिनधित्तस्य विक्पकाधित्तं खल्परमी वप्राध्यादया योगाद्विक्षिप व्यपनयन्तीति विक्षेपाः । योगप्रतिपक्षवे दहेतुमाह-- सहेत इति । संशयभरानतिदन तावद्‌वृत्ति- तया वृत्तिनिरधप्रतिप्रक्षी । येऽपरिन वृत्तथी भ्पाधिप्रमृतयस्तेऽपि वृत्तिस'हचय।्. ततिपक्षा इयथः । पदाथान््यच्छे - व्याधिरिति । धतत्रो वातपित्तशेप्माण

शरीरधारणात्‌ । अैत्पताहारपरिणामविशेपो रसः । करणा्वन्दियाणि तेषां वैषम्य

न्युनाधिकमाव इति । अक्रमण्यता कमनहता । संज्ञय उभयकोटिस्पृणिक्षानम्‌ । स्यप्यतद्रपप्रतिषटयेन संदरायविपय।सथोरभेदे, उभमयकोटिस्यशसक्चखूपावान्तरविेष

नण १. सि ~

दकि {कि ~~~ [कि क 7 2 श इ 1)

१ग.ग.इ. छ, श्षिपश्मः। के २क.ग.वर, इ, ध्यः | तत्रव्याः | २ ख, छ, °्लं छन्व!° |

सू° ३१-३२]} पातञ्नरयोगसुत्राणि । ३५

दुःखदे मनस्याङ्गभेजयवश्वास- प्रश्वास विकषेपहवः ॥३१॥ दुःखमाध्यालिकमाधिमीतिकपाधिदेविकं च । येनाभि हताः प्राणिनस्तदपयाताय प्रयतन्ते तदुःखमू्‌ । दौ्मनस्यमि च्छाविधाताचेतसः क्षोभः । यदङ्कान्येजयति कम्पयति तद्‌- ङ्ःमेजयत्वम्‌ । प्राणो यद्वाद्चं॑वायुमाचापति स श्वासः | यतक वायुं निःसारयति स प्रश्वासः ॥ एति पिक्तेपसह- भ॒वो पिक्षिप्चित्तस्यते भवन्ति । समािवचित्तस्थेते न भवन्ति ॥ ३१॥ अथेते विक्षेपाः समाधिप्रतिपक्षास्ताभ्यामेवाभ्यासवैर- ग्यार््यां निरोद्धव्याः । तत्राभ्यासस्य विषययपर्सहरनिदमाद्‌-

तसतिषेधाथमेकतचाऽ्यासः ॥ ३२॥

मिपि

विवक्षयाऽत्र मदेनोपन्यासः । अभावनमकरणे तत्रप्रयल इतिं याक्त्‌ । कायस्य गर्तं कफ़ादिना, चित्तस्य गुरतं तमसा । गपसतष्णा । मधरमत्यादयः समाभिममधः | ठन्ध भृमेय।द तावतैव सुस्थितंमन्यस्य समाधिभ्नेषः स्यत्ततस्तस्या अपि भूमेरपायः स्यात्‌ । यस्मात्समाधिप्रतिरम्भे तदवश्तं स्यात्तस्मात्तत्र प्रपतितम्यमिति ॥ ३० ॥

न केवर नवान्तराया दुःखादयऽपल्य॒तत्सहमुषो भवन्तीयाह~--दुःखेतयादि । प्रतिकृलषेदन५ दुःखमाध्यासिक शारीरं व्याधिधश्ान्मानसं च कामादिविशात्‌ । आधि भतिकं व्याघ्ररिजनितम्‌ । आधिदैविकं प्रहपौड।दिजनितम्‌ । तदेदं दुःखं प्राणिमात्रस्य परतिवुखेदनीयतया हेयमि्याह-येनामिहता इति । अनिच्छतः प्राणे यदर्य वायु- माचामति पिबति प्रवेशयति यावतस श्वासः समाच्यद्भरेचकविरोधी । अनिच्छतोऽपि प्राणा यलेषष्टवं वायु नेश्वास्यति निःसरयत्ति स प्रासः समाध्यङ्गपुस्कथिरोधी ॥ ६१ ॥

उक्त्थोपसंहारसूत्रमवतारयपि-अयैत इति । अयोक्ताथानन्तरमुपसंहरनिदं सूतरमा- हेति संबन्धः । निरद्ग्यते हैतुरु्तः- समाधिपरतिपक्षा इति । यदपीश्वपणिधानादि- यभ्यासमात्रमक्तं तथाऽपि वेराग्यमिह ततसहकारितया प्राद्यमियाह-ताभ्यामक्तरक्षणा- भ्यामेवाभ्यासवैराग्याभ्यां निरोद्धव्याः । तत्र तयोरम्यासमैरम्पयरभ्येऽभ्यासस्यान- न्तरोक्तस्येति। तत्मातेषेपाथमित्यादि । एकं तखमश्वरः प्रहृततादिति । वैनाशिकानां

१म.घ. ट. च. 'स्तदुप।

२६ ` वाचस्पतिकृतटीकासवटितव्यासभाप्यसमेतानि- [ १ समाभिपदे-

विक्ेपप्रतिषेधायमेकतसवावछस्बन चित्तमभ्यमत्‌ । यस्य तु परत्यथेनियतं प्रत्ययमात्रं क्षणिकं च चित्तं तस्य सवेमव 1चत्तम- फाग्रं नास्त्येव षिक्िप्म्‌ । यदि पुनारदं समेतः मत्याहृत्यकर- स्मिन्नयं समाधीयते तदा मवत्यकाग्रमित्यतो न त्यथनियतम्‌।

योऽपि सदश्प्रत्ययप्रदाहेन चित्तमेकाग्रं मन्यते तस्यक्राग्रता यद्रि प्रधाहवित्तस्य धभस्तदकं नास्ति परवाहचित्त क्षाणक्र्वात्‌ । अथ प्रवा्ंलञस्येव प्रत्ययस्य धमः, स सदेः सषश्परत्ययभवादी ी वा विसटसपरत्ययपरवाही वा प्रत्यथेनियतत्वादेकाम्र एवे विकिप्रचित्तनपपत्तिः । तस्मादेकमनेकाथमवांस्थत 1चत्तमाते |

ते तदुप्देशानां तदथानां च प्रदत्तीनां

येयर््यमिःयाह- यस्य त्विति । यस्य मते प्रद्यरथऽव्येमाण एकस्मिननेकसिन्वा नियतं

यावदर्थावभासमत्पनं तत्रैव समाप्तमनन्यगामे । अथौन्तर तावद्रधम गृहीत्राऽथान्तरमपि

पशचात्कस्मानन गहातीव्यत अ!द-क्षणिकं च क्षणस्यामेधघेन पवेपश्चद्रावस्याप्यमाक

इति भावः } अघ्मन्मत वक्षणिकं चित्त घविपय एकस्िननेकस्मिन्वाऽनवस्थितं प्रतिक्षण

, तत्तदिषयोपादानपल्त्यागाम्यां विपयानियतं विक्षिप्तमता विक्षेपपरेणाममपनीय शक्थकग ध

प्रताऽऽातुमाति तदुपददयप्रगृचयनानथकतवाम्त्याह- यद्‌ पुनारदापरात । उपत्तहरात- अतो नेति ।

तःसवैमेकाम्रमेव सत्त नास्त ।काचाह।क्षप्त

पैनाक्िकमुष्ापयत्ते-यो ऽपीति । मा भेदेक्िनक्षणिके चित्त एकाग्रताधानप्रयलः। चित्तसंताने वतनादावक्षणिके विक्षिपमपनोयेकम्रताऽऽधास्यत इतथ; । तदेतद्विकस्य दषयति-तस्थ्ति । तस्य दशन एकाग्रता यरि प्रवाहचित्तस्य चित्तसंतानस्य वा धमे: । तत्रैकं कमवदुप्पदषु प्रययष्वनुगतं नापि प्रवाहपित्तम्‌ । कुतः, यद्यावदस्ि तस्य सव्य क्षणिकलादक्षणिकस्य चासक्छाद्ववतां दशेन इते भवः । द्वितीयं कसं गृह्ति- अथेति । सां {तस्य प्रवाहस्यांयः प्रययः परमाथ॑सस्तस्य प्रययद्येकराप्रता प्रयनसाध्यो धमः । दृषयति-स सव॑ सर्वृतपरवाहपक्षया सदृश्मरत्ययप्रवाही वा विसदशपरत्ययपर-

ही वा | अतः पररमायसत्तारूपण प्रत्यथानेयतवाद्यदथमास उत्पनस्तन्‌ समाप्तवद- क्र एति विक्षप्तचित्तानुपपत्तिः, यदपनयेगकाग्रताऽऽर्थीयत इति । उपरसहरप- तस्माद।५ । ज, थुऽथ्यंमानं ए२।२य. ज, स्न, गनु(<ऽनथक्याि० । ३ क, सष, दतस्य । ४ क, क्च, पृत्तप ।

०६२] पात्ररयोगसुत्राणे । ३७

यादि च चित्तेनेकेनानन्विताः स्वभावभिन्नाः प्रत्यया जाये- रत्नथ कथमन्यप्रत्ययदषटस्यान्यः स्मतो भवेत्‌ | अन्यप्रत्ययोपचि- तस्य च कमोशयस्यान्यः प्रत्यय उपभोक्ता भवेत्‌ । कथंचित्स- माणोयमानमप्येतद्रोमयपायसीयन्यायमाक्षिपति ।

ङि च स््रात्मानुभवापहवधित्तस्यान्यत्वे पराप्नोति । कथं,

इतेऽपे चित्तभकमनेकाथमवस्थितं चेयाह -यदि चेति । यथा रहि भत्रणाधीतस्य शाल्ल्य न येत्र: स्मरति । यथा वा मेनेणेपचितस्य पुण्यस्य पाप्य ॒वा कमीश्षयस्य फठं तदसबन्धी यत्रो न भुङ्के, ए। प्रययान्तर्टल्य प्रययान्तरं न रेत्‌ । प्रययान्तरो- पचितस्य वा कमोशयस्य फटं च न प्रययन्तरमुपमुङ्खतेयथंः । ननु नातिप्रस्येते काय॑कारणमवे सतीति विशेषणच्छरद्धश्वानरीयेषटयाद्‌वकरतेमातुपितपुतरादिगामिफव्दशे- नान्मधुररसभावितानां वाऽऽम्रनीजादीनां परम्परया फटमाधुथनियमादियत आह-समा- धायमानयप्येतदिति । अयममिसंधिः-कः खस्ेकसंतानवर्तिनां प्रययानां संताना- न्तरवर्तिम्थः प्रप्ययेमभ्यो विशेषो येनेकसतानवतिना प्रयथेनानुभतस्योपचितस्य च कमी- यद्य तत्ततानवत्यव प्रययः स्मता भाक्ता च स्यान्नान्यसंतानवती । न हि संतानो नाम कश्चिदस्ति वस्तुसन्‌ । य एनं सतन संतानान्तसखतिम्यो मिन्यात्‌ । न च काय- निको भेदः क्रियायामुपपद्यते । न खट कद्पिता्निमावो माणवकः पचति । न च कये- कारणमावसंबन्धोऽपि वास्तवः । सहभ्‌वोः सम्येतरविषाणभारिवाभावादसहमुषोरपि प्रयु- तपननाश्रयलायोगात्‌ । नह्यतीतानागतौ ग्यासञ्च्य प्रघयुपन्नं वतितुमह॑तः 1 तस्मात्स॑तानेन वा का्कारणमयेन वा स्ाभाविकेनानुर्पहिताः परमाथेसन्तः प्रययाः परस्परस तलेन स्संतानवतिभ्यः परसतानवर्पिभ्यो वा प्रययान्तरभ्यो न भिन्ते । स।ऽय गोमथ च पायसं चाधि प्रवृत्तो न्यायो गोमय पायस गव्यत्वादुभयसिद्धपायस्तवदेति । तमा- क्षिपति न्यायामास्षसन ततोऽप्यधिकलतादिति । न चात्र कृतनाशाकृताम्यागमं चोयम्‌ | यतक्चित्तभव कमणां कते तदेव तञ्जनिताभ्यां सुखदुःखाम्यां युते । सुदुःख च पितिच्छयापन्न चित्त मुङ्क इति परे भोगामिमानश्चितिवित्तयोरभेदप्रह।दिते । घछप्रययं प्रतीत्य समुत्पन्नानां स्वमाव एषां तादृशो यत्त एव स्मरन्ति फलं चेपमुञ्जते न घन्ये | न च सभावा नियोगपयतुयोगावहन्ति एवं भवत मेवं भृतेति वा कल्मन्निवमिति चेति ।

यः पूर्वोक्ते न परितुष्यति तं प्रयाह--फिं च स्वार्भ॑ति । उदयन्पयधमणा.

१९८ग्छ. त्‌ । प्रमा । \क. स्ग्येतका । प्र, सन्या । २ ख, ज, क्ष, तानन। ४ क पहताः

३८ ` वादस्पतिकृतरीकासंवरितिव्यासमाप्यसमेतानि- [ १ समापिपदे-

यदहमदराक्षं तत्सज्ञामि यथ्ास्पाक्षं तत्पह्यामीत्यहमिति प्रत्ययः सवस्य प्रत्ययस्य मेदे सति प्रत्ययिन्यमेदे नोपस्थितः । एकप द्ययविषयोऽयमभेदात्माऽहमिति प्रत्ययः कथमत्यन्तमिनेषु चित्तेषु वतमान; सामान्यमेकं पत्ययिनमाश्रयेत्‌ । खानुभवग्रा- हयधायममेकत्पाऽमिति प्रत्ययः } न च प्ररयक्षस्य माहात्म्य प्मागान्तरेणाभिभूयते । प्रमाणान्तरं च प्र्यक्षवलेनेव व्यक हारं छभते । तस्पादेकमनकाथमचस्थितं च चित्तम्‌ ॥ ३२ ॥

यस्य वित्तस्यावस्थितस्येदं शास्रेण पारकम निदिर्य॑ते तत्कयन्रू-

भृतरीकरुगामरितापृक्षाणां सुष- दुःखपुण्याएण्यविषयाणा भाव- नातशित्तप्रस्ादनम्‌ ॥ ३३ ॥

तत्र सवप्राणिषु सुखसंभोगापन्नेषु मंत्रं भावयेत्‌ । दुःखि- तेषु करुणाम्‌ । पुण्यात्मकेषु मुदितम्‌ । अपुण्यशीरेषुपेक्षम्‌ ।

मनुभवानामनुमवस्मृतीनां च नानालेऽपि तदाश्रयमभिनें चित्तमहमिति प्रत्ययः प्रतिसतद्‌- धानः कथमत्यन्तमिनन्प्रययानाटम्बेत । ननु प्रहणक्षरणद्यकारणमेदात्पारक्षयपये. कषयरूपविरुद्रधमेसंसगादया न प्र्यभिङ्ञाने नामकः प्रत्ययो यतः प्रययिनश्वित्तदैकता स्यादित्यत आह--स्ानुभेति । ननु कारणमेदविरद्धवमेसंसगत्ेवात्र बधकवुक्तावि- त्यत आह--न च प्रत्यक्षस्येति । प्रयक्षानुसारत ख सामग्यमेद; परोक्ष्यापातेक्ध- मोविरोधश्चोपपादितो न्यायकणिकायाम्‌ । अक्षणिकल्य चाथक्रिया न्यायकणिकाब्रह्मत- खसम॑क्षाम्यामुपपादितेति सवेमघरद.तम्‌ ॥ ३२ ॥

अपृरिक(भेतमनसोऽपुयादिमतः समाधितदपायसपच्यनपादाच्वित्तप्रपादनोपरायान. सुयादिषिरोषिनः प्रतिपदयितूमुपक्रमते- -यस्य चित्तस्यावस्थितस्येदपरिति । मरत्रीकरुणेत्यादिप्रसादनान्तम्‌ । सखितेषु मत्र सोहा भावयत ईष्यौकाटुष्यं निवतते चित्तस्य । दुःखिपेषु च कर्णामासमन)व्र परक्मिन्दर.खप्रहाणिच्छं भावयत परापकार।चक्र,क.टुष्य चेतसौ निवत्ते । पण्येषु प्राणिषु मदितां ह भावय तोऽसुयाकःटुभ्यं चेतसो निवतंते । अपुण्यज्ञीठेष॒चेपिक्षां माध्य भावयतोऽमधै

१ के. ख, छ. 'दर्याम्प्हः | २ क. ख. च. (त्ययिवि° | ६९क. ठ, मानं ष्ाः। ४ छ, यदिद । ष, इ. च. छ, स्ये । ५ प, छ, °ते । कथः |

सु०:२४-३५ | पातञ्जलयोगसृत्राणि । ३९

एवमस्य भावयतः शुको पमे उपजायते । ततश्च विं भसी- दति । पसन्नमेकः्रं स्थितिपदं कमते ॥ ३२ ॥ प्रच्छदनविधारणाक्यां वा प्राणस्य ॥ ३४ ॥ कष्टस्य वायोनासिकापुगाभ्यां पयत्नविशेषाद्रमनं परच्छ- देने, विधारणे माणायामस्ताभ्यां बा मनसः स्थितिं संपाद- येत्‌ ॥ ३४ ॥ विषयवती वा प्रवृचतिरुत्पन्ना मनसः स्थिपिनि्ंन्पनी ॥ ३५ ॥ नासिकाग्रे धारयतोऽव्य या दिग्यगन्धसंत्रित्सा गन्धप्र- त्तिः । जिह्वाग्रे रसंसपित्‌ । तामि रूपसवित्‌ । निहामध्ये

# हि

स्पश्चसंवित्‌ । जिहामूरे अब्दसंविदिप्येता वृत्तय उत्पन्नाधित्तं

॥ गवि थी

दुष्यं चेतसो निवत्ते । ततश्चास्य राजप्तत्तामसधम॑निवत्ता साखिकः शोङो धमे उपजायते । सखोतकप्रसंपनः समवति ब्ृत्तिनियेघपक्षे । तस्य प्रस.दघ्वाभावग्याचित्तं ग्रसौदति । प्रसमं च वक्ष्चमाणम्य उपयेभ्य एकाग्र स्थितिपदं रभते । असत्यां पुनभ त्यादिभावनायां न त उपायाः प्ये कल्पन्त इति ॥ ३३ ॥

तानिदानीं स्थियुपायानाह--परच्छदेनविधारणाभ्यां वा प्राणस्य । वाशब्दो वक्ष्यमाणेपायान्तरपेक्षो विकलपथः) न मेतयादिमावरनापेक्षया तया सह समुचयात्‌ । ्र्छदैनं वरिवणोति--कोषएयस्येति । प्रयलरिशेषये गशाखविहितायेन कौषठयो वायु - नसिकापुटाम्यां शने रच्यते । विधारणं विवणोति--विधारणं प्राणायापः । रेवितस्य प्राण्य कोष््द्य वायोयेदायामो बहिर स्थापनं न तु सहसा प्रबेश्ञनम्‌ । तदेताभ्यां प्रच्छदनवेघःरणाभ्यां वायोदधुकृतश्चदरस्य मनः स्थितिपदं कमते । अत्र च) तरसूत्रगता ॥ त्व्थपिनिबन्वनीतिपदास्त्ितिग्रहणम।कृष्य संपददथदियथेप्रात्तिन संबन्धनीयम्‌ ॥ ३४ ॥

स्थितयुपायान्तरमाह-- विषयवती वा भवृ्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिर्ब न्धनी । व्याच-- नासिकाग्रे धारयत्त इति । धारणाध्यानसमा्धानवुर्वैतस्तञ्ज- याद्या दिग्पगन्वसंधत्तच्साक्षाव्कारः । एवमन्यस्रपि प्रवृत्तिषु . योञ्यम्‌ । एतचाऽऽग मयेत्य नेपपत्तितः । स्यदेतक्िमतःदमि उत्ति भिः कैटल्यं प्रयनुपयेगिनीभि- र्यत आह--एता इत्तयऽसेमेव कर्ने त्पन्नाधिन्तषीश्वरविषरयायां बा विवेक

१. कप्रध्थिः। २ म. स्विप-३२क. ल, बन्भी।४ ग. घ, ड, च, '्त्यताः परब" । ५ कृ, 'नन्धिनी? ] ६ कृ, "नन्धिनी ।

४० ` वाचस्पतिकतटीकासवरितम्यासभेाष्यसमेतानि--" ९ समधिषदि-

स्थितौ निवध्रन्ति, संशयं विधमन्ति, समाधिष्ठाय च दा भवन्तीति । एतेन चन्द्रादित्यग्रहमणिप्रदीपररभ्यादिष प्रति र्त्पन्ना विषयवत्येव वेदितव्या । यद्यपि हि तत्तस्डाख्ानुमाना- चर्योपदेरेरवगतमथत्ं सद्भूतमेव भवति, एतेषां यथाभूताथे- प्रतिपादनसामथ्यात्‌, तथाऽपि यावदैकदेक्षोऽपि कथिन्न स्वक र्णसंयेद्यो भवति तावत्सवं परोक्षमिव।पवगोदिपु सूष््मेष्वर्थपु न दृढां बृद्धिमत्पादयति । तस्पाच्छास्रानुमानाचार्यापदेशो-

पद्रटनाथमरवावर्यं कवदथावशेषः भरत्यक्षक्रतन्यः । तत्र तदु

पदिष्टाथकदेशरपर्यक्षस्वे सति सय॒॑सूह्मविपयमपि आऽपवगो च्छद्धीयते । एतदथेमेषेदं चित्तपरिकम निर्दिश्यते । अनिय- ` तामु वत्तिषु तद्विषयायां व्कारसङ्गायामुपजातार्यां समथ स्यात्तस्य तस्यास्य प्रत्यक्षीकरणायेति । तथा च सति श्रद्धा वीयेस्मृतिसमाधयोऽस्याप्रतिबन्धेन भविष्यन्तीति ॥ ३५॥

विशोका वा ज्योतिष्मती ॥ ३६ ॥ वत्तिरुत्पम्ा मनसः स्थितिनिबैन्धनीरयनुवतेते। हृदयपुण्डरीके

स्यातिविषयायां वा स्थित निबश्चन्ति । नन्वन्यविषया वृत्तिः कथमन्यत्र स्थितिं निव. घ्राती्यत आह- संक्षयं विधमन्ति अपतारयन्ति अत एव॒ समाधिपर्ञायापिति। वृ्यन्तराणामप्यागमसिद्धाना विषयवमतिदिशति--एतैनेति । नन्वागमादिभिखगते- ्वर्थेषु कुतः संशाय इयत अह~--यद्यपि दीति । श्रदरमूढो हि योग॒ उपदिष्टर्थकरेश- परयक्षीकरणे च श्रद्रातिशशयो जायते | तन्पूटाश्च ध्पानाद्योऽस्यप्रदयुहं भवन्तीव्यधैः॥ ६५॥

विशोका कवा ज्योतिष्मती | विगतश्चका दुःखरहिता अथोतिष्मताौ अयोतिरस्या अस्तीति उयातिष्मती प्रकाशद्या । हृदयपण्डरीक इति । उदरोरसोर्मध्ये यसद्मम- धोमुखं तिष्ठसष्टदटं रेचकप्राणायमेन तदुष्वमुखं कृता तत्र॒ चित्तं धारयेत्‌ । तन्मध्य सूयमण्डलमकारो जागेतघ्यानं तस्योपरि चन्द्रषण्डलपुकरः स्वप्रघ्यानम्‌ ।

तस्योपरि वह्विमण्डछं मकारः मुृपतिष्यनम्‌ । तस्योपरि परमात्मक ब्रह्मनार्‌ं॑तुरीयस्थानमधेमात्रमुद्‌ाहरन्ति = बलवादिनः । तत्र॒ कर्णिक्रायापृध्वमुखी सूय दिमण्डल्म्यगा ब्रह्मनाडौ । ततेऽ््प॑ प्रवृत्ता सुषुम्ना नाम नडी ।

ति

१ख. छ. भवन्ति| २ग. ष, ड. च. ठ. वं सुपू” ।३फ. ख, छ, “बन्धिनी । ४ म, वृतीलम ।

सू० २७-३८ ] ` पतञ्जरु्योगसूत्राणि ! ` १

धारयतो यौ बुद्धिस्‌, बुद्धिसचं॑हि भास्वरमाकाश्कंस, तत्र भ्थितिवशारश्रासवत्तिः सर्येन्द्ग्रहमणिपरभारूपाकारेण पिक- स्पते । तथाऽस्मित्तायां समापन्नं चित्त निस्तरङ्खपोदधिकखपं शान्तमजन्तमस्मितामात्र मदति । यत्रदमुक्तम्‌--"' तमणुमात्र- मातमानमनुविद्यास्थीप्येवं तावरसपजानीते `” इति ¦ एषा द्वयी विशोका तिषयरवती, अस्मितामात्रा च परवचिज्थोतिष्प्ीत्यु- स्परत्‌ | यया याोगिनधित्त स्थितपद्‌ ठमतं इति 1 २६ ॥ वतरामवषमय ग र्पत्तम । ३२७

7तरागविस्ाम्बनेापरक्त वा योगिना चत्त स्थितिपदं कमनं इति ॥ ३७

प्रनिदज्ञानाटम्बन वा ॥ ३८ ॥

स्वृद्य्नार्मारम्बन कवा नद्राज्ञानाटम्बन व॑ तदाक्रार्‌ सामन [श्रत्त (स्थातपद समत उति ॥ २८ ॥

~“ ~ ---*+~---~ ~ ५ ~ --=---+-+ = 1 ह "श “~

तया खदु ब्यान्यपि सू१द।नि ष्ण्डलाने प्रोतानि । सा [दि चित्त्यानम्‌ | तस्यां धारयतो योमिनधित्तसतविदुःजायते । उपपाततपूषकं बुद्धिसीतरेद अकरारमाद्शधयति - वद्धिसत्छं हीति । अकारकपमेति व्यापितामाह । सृयादीनां प्रमास्तासां रूपं तद्‌ाकरेण विकस्यते न.नारूपरा मवति । मनश्चात्र बुद्धिरमेमतं न तु महत्त्वम्‌ | तस्य च सुपुम्नाघ्य्य व्रि ादकारजन्मनः सचब्रहुठतया ज्योतीरूपता विरक्षिता । तत्तद्विषयगोचरतया च व्यापि्मपि सिद्धम्‌ । जशसमताकार्ये मनसि समाप्ते दरीयि. स्वाऽस्मितासमापत्तेः घरूपमाह- तयेति । शन्तमपगतरजप्तमस्तरङ्कम्‌ । अनन्तं व्यापि | असितामात्रं न पुननानाप्रमाूपम्‌ | अगमान्तरण स्मतं समी करोपि-यत्रेदमक्ते पञ्चशिखेन पमणु दुरपिगमलादासमानमहक राघदमनुषियानुचिन्यास्मीयेवं तघत्सज- नीत इति । स्यादेतत्‌ । नानाप्रभारूपा भवतु अ्योतिष्मती कथमस्ितामान्नरूपा ज्योतिष्मतीयत आह-एषा द्रूौति | विधृतरजप्तमोमठ स्मितेव सत्वरम ज्योतिरिति भवः । द्विविधाया अपि जतिष्पयाः फलमाह-- ययेति ॥ २६ ॥

वीतरागविषयं वा चित्तम्‌ । बीतरागाः दृष्णद्वेपायनप्रमृतयस्तेषां चितं तदे. वाऽऽखम्बनं तेनोपरक्त*ति ॥ ३७ |

स्वभ्रानद्राज्ञानालेम्वन बा | यदा खस्य सप्रे ।ववकतवनसानेवेरावातनीमुकी-

# ऋ 7०1०१ 1 ~~~

-----~--- ए ¬ ।

न~~ ----- "~~ =

१ ख. प्रता | २क.ख. छ. प्रतिम | ३. म्‌, घ, ड, च. "> {०। ४ यख. च. छ. ष |

९

४२ वाचस्पतिकृतटीकासंवलितव्यासभा्यसमेतानि- [ १समापिपदे-

यथाभिमतध्यानाद्रा ॥ ६३९ ॥ यदेवाभिपतं तदेव ध्यायेत्‌ । तत्र॒ ठभ्स्थितिकमन्यत्रापि

क्र | (कष्‌ 1,

स्थितिपदं छमत इति ॥ ३९ ॥ पमाणपरममहसान्ताः-

स्य वशीकारः ॥ ४०॥

स्मे निषिशमानस्यं पैरमाण्वन्तं स्थितिपदं रमत इति । स्थूे निविशमानस्य परममहच्वान्तं स्थितिपदं चित्तस्य । एवं तासमयीं कोटिमनुधावतो योऽस्याप्रतीघातः स परो वक्षी- कारः । तद्रशीकारात्परिपणं योगिनशित्तं न पुनरभ्यासकृतं परिकमपेक्षत इति ॥ ४० ॥

अथ छब्धस्थितिकस्य चेतसः स्वरूपा किंविषया वा समाप्तिरिति, तदुच्यते--

णामि चन्द्रमण्डलत्कोमटगृणाटशकलानुकारिभिरङ्गपरयत्तेरंपपनामभिजातचन्द्रकान्तम - णिमयीमरिसुरभिमाटतीमटि फमल हारिणी मनोहरां मगवतो महेश्वरस्य प्रतिमामाराधय- नेव प्रबुद्धः प्रसनमनस्तदा तमेव छपनङ्ञनाटम्बनमूतामनुषिन्तयतस्तस्य तदेकाकारम- नसस्ततरैव चित्तं सिपिपदं ठभते । निद्रा चेह साचिक ग्रहीतव्या । य॑या प्रबुद्धस्य सुखमहमघाप्समिति प्रत्यवमशो भवति । एकप्र हि तस्यां मनो मवति । तावन्मत्रेण चोक्तम्‌-एतदव ब्रह्मविदो ब्रह्मणो शख्पमुदाहरन्ति सुप्तबस्पेपि । ज्ञानं च ज्ञेयरहितं न

(~ {~

शक्यं मच्‌ येतुमिति हेयमपि गौचरी क्रिपते ॥ २८ ॥ यथाभिमतध्यानाद्रा । पि बहुना यदेबाभिमतं तत्तदेवतारूपमिति ॥ ३९ ॥

कथं पुनः सथरतिसात्ीमावोऽवगन्तव्य इव्यत आह-परमाणुपरममहच्यान्तोऽस्य वद्ीकारः । व्याच्-सूष्ष्म इति । उक्तमथ रपिण्डंडत्य वरशीकारपदाथमाह--एवं तामुभयीमिति । वीकारस्यवान्तरफएटमाह-तदरश्चीकारादिति ॥ ४० ॥

तदेवं चिरत ्थतेरपाया दर्चिताः । ठन्वल्थितिकस्य चित्त्य वश्चीकारेऽपि दशितः | संप्रति ख्न्पध्िसिक्ख चेतसः क्षिविपयः रकिपश्च संप्रज्ञातो भवतीति पृच्छति-अथेति । अत्रोत्तरं ॑पूत्रमवतारयति-वदुच्यत इति । सूत्रं पठति-

१ क. ख. प्रपत्पः 1 २ग. षर. क. उ, प्रतिदा ।२३स. नल, 'होतामः।४ख.ज, क्ष. यस्यां। ५क. ज, “न्ति सप्रत्र। ६ ज. “तिता ७ क. प्पदुं सात्मभा। < च्ञ, द्मात्मी।

[1

सू० ४१] पातञ्जलयोगसुत्राणि । ४९

्षीणवृ्तेरभिजातस्थव मणेभर- हीतृग्रहणथरादयेषु तत्स्थतदअ- नृता समपि्तः ॥ ४३ ॥ , क्षीणवृत्तेरिति भत्यस्तमितप्रत्यस्येत्यथः । अभेजातस्येव मणेरिति दृष्टन्तोपादानम्‌ । यथा स्फटिक उपाश्रयमेदात्तत्त- दरूपोपरक्त उपाश्रयरूपाकारेण निमोंसते तथा प्राह्यारम्बनो परक्तं चित्तं ग्राह्मसमापन्नं ्राच्मस्वरूपाकारेण . निभाते । भूतसू्ष्मोपरक्तं मुतसृक्ष्मसमापन्ने भूतसूक्ष्मस्ररूपाभासं भवति । तथा स्थूलाटम्बनोपरक्तं स्थूटरूपसमापनने स्थूलरूपाभास भवति । तथा विश्वभेदोपरक्तं विश्वमेदसमापन्नं पिश्वरूपामासं भवति ।

तथा ग्रहणेष्वपीद्धियेष्वपि द्रष्टव्यम्‌ । ग्रहणाखम्बनापरक्त ्ररणसमापन्नं ग्रहणसवरूपाकारेण निमोसते । तथा ग्ररीतुपुर- पालम्बनोपरक्तं प्रशेतुपुरुषसमापन्नं प्रहीतुपुरुषस्वरूपाकारेण प्ीणवृत्तेरित्यादि समापच्यन्तम्‌ । तद्रधाचे-क्षीणेति | अम्यासवैराग्याम्यां क।ण- राजसतामसप्रमाणादिवृततेशित्तस्य । तस्य व्याख्यानं -प्रत्यस्तमितप्रत्ययस्येति । तद- नेन चित्तसद्छस्य स्वभावखच्छस्य रजस्तमोम्यामनभेभव उक्तः । दृष्टन्तं छपष्टयति- यथेति । उपाश्रय उपाधिजेपकुमुमादिरपरक्तस्तच्छयापन्नः । उपाश्रयस्य यद्‌- तमीयं रूपं रोहितनीखादि तदेवाऽऽकारस्तेन ल्षितो नि्मासति । दा्टीन्तिके योंज- यति--तथा ग्राहयति । ग्रद्यं च तदाटम्बनं च तेनोपस्क्तं॑तदनुविद्ध, तदनेन प्रही- तृप्रहणाम्यां व्यवच्छिनत्ति । आसौयमन्तःकरणखूपमपिधाय प्राह्यसमापन्नं प्राह्यता- मिव प्रा्तमिति यावत्‌ । अते प्रामघरूपाकरिण निभ।सते । ग्राह्योपरागमेव सृक्षस्युट- ताम्पां विभजते--भूतसृष्षमेति । विशवमेदश्चेतनाचेतनस्रमाबे गवादिष॑टादिशच द्र्य: तदनेन वितकंभिचारानुगतौ समाधी. दर्धिती | तथा ग्रहणेष्वपीन्धियेषिति ॥ गयन्त एभिरथौ इति ग्रहणानीद्धियाणि । एत- देव स्पष्टयति-ग्रहणारम्बनेति । ग्रहणं चाऽऽटम्बने च तदिति प्रहणालम्बनं तेनोपरक्तमनुविद्धमातमीयमन्तःकरणरूपमपिधाय प्रहणमिव बहिष्करणामिवाऽऽपन्न-

(~ (५

मिति । तदनेनाऽऽनन्दानुगतमुक्वाऽस्ितानुगतमाह---तथा ग्रहतुपुरुषेति । असि

[भे भभ

\क. ख, च.ढ, ते| तथाभू। २. च. ठ, धेषु द्रः |

ध वाचस्पतिकृतटीकासंबकितव्यासमाप्यसमेतानि [ १ समापिषद्‌-

निभासते । तथा य॒क्तपरुषाखम्बनोषरत्त मुक्त पुरुषसमापन्नं क्त पुरुषस्वरूपाकारेण; निमोस॑त्‌ इति । तदेवमभिजातम- णिकल्पस्य चेतसो ग्रहीतुग्रहणग्रा्येषु पुरुषन्धियमूतेषु या तरस्थतदञ्चनता तेषु स्थितस्य तदाकारापात्तिः सा समापत्तिः रेत्युच्यते ॥ ४१ ॥

[द भ, तत्र शब्दाथज्ञनमिकल्पेः सकर्णा सविता समाप्तिः ॥ ४२॥ त्था गौरितिशब्यो गोरित्य्थो गौरिति ज्ञानमित्य- विभागेन विभक्तानामपि ग्रहणं दृष्टम्‌ । विमज्यमानाशान्ये

ताद हि ग्रहीता पुरुप इति भवः ¦ पुरपलाविशेपादनेनव मुक्तोऽपि पुरू; शक ्रहूटदादिः समाधिविषयतया संप्रहीतम्य इयाह--तथा मुक्तेति । उपसदर॑स्तत्स्यतद- अनतापदं व्याचछ--तदेत्रभिति । तेषु परदीतुप्ररणम्रह्षु पथितद्य धारित प्यानपरि- पाकवश।दपहतरजस्तमोमल्स्य चित्तसचस्य या त्त्स्यतद नता तदाकारा सा समा- पत्तिः संप्रज्ञातरक्षणो यौम उच्यते । तत्र च ग्रहीतग्रहणग्राद्येष्वति सौत्रः प्ाखक्रमोऽ- धक्र्माविरोधानाऽऽदतेन्यः | एं माष्येऽप्रि प्रथमे मतपृष्छोपन्पासोऽप्यरनाद्रणीय इति, सव रमणयम्‌ ॥ ४६९॥

सामान्यतः समापात्तिरकता । सेयमव।न्तरमेद।चतुर्विधा भवति } तद्यथा सव्रेतक! निर्वितक) सविचारा निनिचारा चेति । तत्र सवितकौयाः समापर्तेरटक्षणमाह--तमे- त्यादि । तामु समापत्तिषु मध्ये सवरित। समापत्तिः प्रतिपत्तव्या । कदी शब्द- शवथ ज्ञानं चतेपां व्रिकैलाः । वस्तुतो भिनलानामपि श्नब्दादीनामितरेतराच्यास- द्विकलयोऽप्थकसिन्भेदमादरोयति भिनेषुं चभिदम्‌ । तेन शब्दाधज्ञानविकलयैः सेवा व्यामिशरेयेः । त्था गोरिति शब्द इतिं । गोपिुपत्तषोरज्ञानयो; शब्दाेद- विकल्पो द्रितः । गोरित्यथं इति । मैौच्ुपात्तयोः शब्यज्ञानेरथमिदपिकलः । गोरिति ज्ञानमिति । गौरियुपात्योः रब्दरधयेक्ञानामेदविकंलयः । तदेवमविनिभ- गेन(ण) व्रिमक्तानामपि शब्दाथज्ञानानां ग्रहणं लोकै दे दर््यम्‌ । यचुविभगेन प्रहरणं कुतस्त त्रिभाग इयत्‌ अआह-पिभज्यमानाथान्वयव्यतिरेकाम्यां परी

१ग. वं, ड, छ, "पतं । त ।२ क. छल्ोवः। घ्र, ज्‌, 'कृल्यानां व्‌ ।३ क्ष, लाः कद" ४ ज. फदर" ।५ ष, दृषद्‌ |

सू° ४२ | पातञ्जल्यागसृक्राणि | | ४५

रब्दधमो अन्येऽथप्मां अन्ये विङ्गानधर्मा इत्येतेषां विभक्तः पन्थाः | तत्र समापन्नस्य योगिनो यो गवाद्थैः समाधिप्रज्ञायां समारूढः स चेच्छब्दाथे्नानषिकस्पानविद्ध उपावतेते सा सक्रोणा सभाषत्तिः सवितर्कत्युच्यते ।॥ ४२ ॥

यदा पुनः शब्दसंकेतस्मतिपरिशुद्धो भ्रुतानमानज्ञानविक- सपशरुन्यायां समाधिप्रज्ञायां स्वरूपमात्रेणावस्थितोऽथेस्तत्स्वरू- पाकारमात्रतयंवावच्छख्दकते। सा च नि्वितकों समापत्ति; | तत्पर प्रत्यक्षम्‌ । तच ॒शुतानुमानया्बाजम्‌ । तक्त श्रुतानुमाने प्रभवतः । न च श्रुतानुमानङ्ञानसहथूतं तदशैनम्‌ । तस्मादसं- कीणं प्रमाणान्तरेण योगिनो निर्वितकेसमाधिजं दशेनमिति।

का उगत षकेरन्ये शब्दधमां ध्वनिपरिणाममात्रस्य शब्दस्योद।त्तादयो धम अन्येऽथस्य जडल- मततैतवाद्यः, अन्ये प्रकामूर्तिदिरहादयो इनस्य धमा इति । तस्प्देतेषां विभक्तः

-----------न् ना

पन्था! खरूपे) ्नयममागेः । तत्र विकक्िक्ते गवादर्थे समापन्नस्येति | तदनेन योगिनोऽपरं प्रयक्षम॒क्तम्‌ । रेष सुगमम्‌ ॥ ४२॥

सुत्रं योजयितुं प्रथमतस्तावननिवितव। व्याच््--यदा पनरिति । परञयुद्धिर- पनयः । शब्दसकेतस्मरणपूर्वे खत्वागमानुमाने प्रवर्तते ¢ संकैतश्वायं॑मे,रिति शब्दा ध्ञानानामितरेतराध्यासाप्मा । ततश्चाऽऽगमानुमानङ्खनविकल्यौ मवतः । तेन तप्पुवौ समाधिप्रज्ञा सवितकौ । यदा पुनरथमात्रप्ररणन चेतसाऽथमात्रादतेन तदम्यासाना- न्तरीयकतामुपगता संकेतस्यतिष्यक्ता, त्यागे च श्रुतानुमानक्घनव्रिकलो तन्मूय . यक्तौ, तदा तच्छुन्यायां समाधिप्रज्ञायां स्वरूपमत्रेणावस्थितोऽथस्तन्छरूपमात्रतयेव न तु विक्धितेनाऽऽकरेण परिच्छयते । सा नेतितका समापरत्तिपिति । तद्यो गिनां परं प्रयक्षमसद।रोपगन्धस्याप्यमावात्‌ । स्यादेतत्परेण प्रव्यक्षेणाधतत् गहत योगेन उपदिशन्सयुपपादयन्ति च | कर्थं चतद्विषयाम्यामागमपराथानुमानाम्यां सोऽथ उपदिश्यत उपपाद्यते च । तस्मादागमानुमने तद्रिषये ते च विकस्पावितिं परमपि प्रयक्षं विक एवेयत आह- तच्च श्रुतेति | यदि हि सवितकंमिव श्रता नुमानसदभृतं तदनुप्रक्तं स्याद्धवेतससकीर्णं॑तयेोस्तु बीजमेनेतत्ततो हि श्रदानुमाने प्रभ- वतः । न च यद्यस्य कारणं तत्तद्विषयं भवति । नहि धूमज्ञाने वाहिज्ञानकार. णामति बहिविपयम्‌ । तस्मादविकलयेन प्रदयक्तेण गृहीता विकस्योपदिशमन्ति चोपपादयन्ति च | उपरसंहर्दपि-- तस्मादिति । यस्येयं सूत्रं सोजयति-

"यको पी न णीगगीीणणगिीणीरीीपकगीणिरी

श्नः ककिले। रज. तस्ता निवि 1३ ख. न. 'ङाने विः । ४ ज, व्याल्पाय।

पह ताप्य 68 र| ९६42२८1 {५31111६

> छ क, क + ल्के कर्त १,

४६ . वाचस्पतिकृतटीकासंबलितव्यासभाप्यसमेतानिं- [ १ समापिषदे-

निरवितकायाः समापत्तरस्याः सूत्रेण रक्षणं चोत्यते- स्मतिपरिशुद्धो सरूपशृन्येवाथ- मातरनिभासा निवितका ॥ ४३॥

या शब्द संकेतश्रुतानुमानज्ञानविकल्पस्मृतिपरिजुद्धौ म्राह्म- स्वरूपोपरक्तां प्रहा स्वमिव प्रह्नासरूपं ग्रहणात्मकं त्यक्त्वा पदाथेमाज्स्वरूपा प्रामस्वरूपापन्नेव भवति साँ तदा निर्वितकां समापत्तिः ।.

तथा च व्याख्यातम्‌-- तस्या एकबुद्ध्युपक्रमो ह्यथात्माऽणु- प्रचयविरशेषात्मा गवादिषंयादिवां लोकः ।

स च संस्थानविशेषो मूतमूषष्माणां साधारणो धमं आत्म-

निरवितकौया इति । स्परतिपरिशुदधावित्यादि सूत्रम्‌ । शब्दसंकेतश्च शरुते चानु- मानं च तेषां ज्ञानमेव विकयप्तस्मात्सृतिस्तस्याः पिञ्युदधिरपगमस्तस्याम्‌ | तत्र च सकेतस्मतिपदिद्धर्तुः । श्रतोनुमानस्मतिपश्शद्िश्च हेतुमत । अनुमानश्ब्दश्च कर्म. साधनोऽनमेयवाचकः । स्म्वितीवकारो मिन्नक्रमस्यक्वेतिपदानन्तर द्रष्व्यः ।

विषयविप्रतिपत्ति निराकर।ते- तस्या एते । एकां बुद्धिभुपक्रमत आरमत इत्यकवुद्ध्युपक्रमः । तदनेन परमाणवो नानात्मनो म॒निवितकैविषया इयुक्तं भवति | योग्थत्वेऽपि तेषां परमसृक््माणां नानाभृतानां महच्चैकाधंसमवेतेकत्निभासप्रययविष- यत्वायोगात्‌ । अस्तु तहिं परमाथेसपसु परमाणुषु सैद्तः प्रतिभासधर्मैः स्थोद्यमियत माह--अथात्मेति । नासति बाधके स्थूठमनुभविद्धं शक्यापहधमिति भावः । तत्र ये परयन्ति द्रबणुकादिक्रमेण गोधटाद्य उपजायन्त इति ता्प्रयाह--अणुप्रचयेति । अणूनां प्रचयः स्थूरखूपपरिणामः; स॒ च भिरिष्यतेऽन्यस्मात्परिणामान्तरात्स एवाऽऽमा सरूपं यस्य स तथोक्तः । गवादिर्भोगायतनम्‌ । घटादिव्रंषयः | तच्वैतदुभयमपि खोक्यत इति ठोकः |

नन्धेष भृतसूमेभ्यो भिनोऽभिनो वा स्य द्विनधेतकथं तदाश्रयः कथं च तदा- कारः । न हि धट; पटादन्यस्तदाकारस्तदश्रयो वा । अभिननश्े्तद्देव सृक्षोऽसाधा- रणश्च स्यादत आह--स चेति । अयमभिप्रायः--नैकान्ततः परमाणम्यो मिनो घट दिरमिनो वा; भिन्ने गवाश्ववद्धमेधमिमावानुपपत्तेः । अभिनव धरभिरूपवदेव

णण

११्५ख. कास ।२ग.घ. इ, जरू ।२ग. घ. इ. श्वाः ।४क. न्च, अ। ५क, स. षु, "तादिान । ६ क. ज, सादः । ७ क, श्यं वे त | ज. श्थं चेत

सू ४३ } प्रतञ्जरयोगसूत्राणि । ५७

भरतः फेन व्यक्तेनालुमितः सव्यञ्जकाञ्जनः पराभवति । धमा- न्तरस्य कपारादेरदये च तिरो भवति । स एष धर्मोऽवयवी- त्युच्यते । योऽसावेकश्च महाशराणीरयाश्च स्पर्बाश्च क्रियाधमेक- अनित्यश्च तेनावयविना व्यवहाराः क्रियन्ते ।

यस्य पुनरवस्तुकः स प्रचयविरेषः

=-= छी

| केका मदि

तदनुषपत्तेः । तस्भा्थंचिद्विनः कथचिदभिन्नश्च'ऽऽस्ययस्तथा च सथमुपपद्यते | मृतसूक्ष्म- णामितिषष्ठया कथेचिद्धेदं सुचयति आत्ममूत इति चाभेदम्‌ ] फठेन व्यक्तन तदनुमवल- क्षणेन तद्व्यवहारलक्षणेन च व्यक्तेन विप्रतिपन्ंप्रयनुमापितः। कारणभिदे च कारणाका- रतोपपनेयाह-स्वव्यञ्चकाञ्जन इति। स धि तदातमृतो धमो नियो नेयाह-धमाोन्त्‌- रस्य कपादिरूदय इति । तस्यावयव्रिनः परमाणुभ्य व्यात्तं रूपमादशेयति--

एष्‌ इति । परमाणुसाध्यायाः क्रियाया अन्या क्रिया मधूदकदिधारणलक्षणा तद्धमेक इति | न केवरमनुमवादपि तु व्यवहारतोऽपि तन्निवन्धनवल्टिकयात्राया इयाह--

तेनेति ) स्यदितदसति बाधकेऽनुमपोऽवयविनं म्यव्यापयेत्‌ । अस्ति च बाधकं यत्सत्तःसवरेमन- वयवं यथा विज्नानम्‌ । सच गोघटःद।ति स्मावहेतुः । सच्चं हि विरुद्रधमेतसगंरहिततेन व्याप्त, तदिरुदश्च विरुद्रधभैसेसगेः सावथव उपरभ्यमानो व्यपकविरुद्धौपरन्ध्या सततमपि निवपेयति । अस्ति च्यविनि तदेशवातिदेशत्वावृतत्ानावृतत्वरक्तवास्कवचर्लाचल्ल- रक्षणो विरुद्धधमेसं्तग इयत आह--यस्य परनरिति ! अयमभिप्रायः- अनुभवसिद्ध सतं हेतुः क्रियते यक्किठ पांडुलपादुको हाल्किऽपि प्रतिपद्यते । अन्यद्वाऽनुभवसिद्धःत्‌ । तत्रान्यदसिद्रवादहेतु; । अनुभवसिद्ध तु घटादीनां समथेक्रियाकारिवख्यं॑न स्थुखद्‌- न्यत्‌ । सोऽयं हेतुः द्यूठ्तरमपाकु्॑नासानमेव म्याहन्ति । ननु न स्थूलवभेव समपि तरसतो व्यावृत्तिः । अस्थेद्यम्यावृततिश्च स्थैर्ये, व्यात्रयभेद्‌ च व्यावृत्तयो भयन्ते । अतः स्थौट्पाभवेऽपि न सचण्याहतिः । अन्यलात्‌ । भव्रतु वा व्यावृत्तिमदादवस्तायवि- यभेदः । यतपूषकास्ववसायास्तस्यानुभवस्याविकरयस्य प्रमाणस्य को विषय इति निरू- यतु भवान्ह्पपरमाणवो निरन्तरोत्पादा अगृहीतपरमसुक्ष्मतच्रा इति चेत्‌; हन्तेते गन्धरसस्पश्चपरमाणुभिरन्तरिता न निरन्तराः । तस्मादन्तराढःम्रह एकघनवनप्रययवत्पर- माप्वाढम्बनः सनयं विकलो मिथ्येति तदखमवत्रिकरपा न पारम्पर्यणापि वस्तुप्रतिबद्धा इति कुतस्तदवसितस्य सचघ्यानवयवलमताधकलम्‌ । तस्मादग्रिकदयष्य प्रक्षस्य प्रामा-

१क, ख. धु्ूतो भव”। २. च. छ, ^न्तरोद्‌* । घ, °न्तरोद्यश्च ति ।

४८ ` वाचस्पतिकरतटीकास॑षलितव्यासमाष्यसमेताीनि- [ १ समाधेपदे्‌-

सक्षम च कारणमन॒पटभ्यमविकरपस्य तस्याघयन्यभावादतद् पत्रतिष्ठं पिथ्याङ्गानमिति प्रायेण सवेमेव प्रप्र पिथ्याङ्गानपिति |

तदा च सम्यगत्नानमपि किं स्याद्विषयामावात्‌ । यद्रदुपल- भ्यते तत्तदबयवितयेनांऽऽन्नातम्‌ । तस्पादस्स्यवयवबी यो मह त्वाटिग्यवहारापत्रः समापत्तानावतकाया विषया भवात ।॥०३॥

एतमव सावचार्रय नव्चारा च सूक्ष्मविषया व्यास्पराता | ४४॥ तत्र॒ भूतसृष्पकेष्वभिव्यक्तधमकेषु देश्कानिपिततानुभवाव-

„^~ + ---------~----------- ~ --- ---~---~---~-----~----~~--~--~-~----- --*--~ ~^

ण्पभिच्छता तद नुभूयमानस्पे्य्येव सख्मविकलपःवतेयमफमिनप्यभ्युपेयम्‌ । तथा च तद्र घमानं सम्मानमेवापवाधेत । परमसूद्षमाः परमाणो विजातीयपरमाण्वनन्तप्ता अनुभवपिषया इति व्याहतमद्खकरणम्‌ । तदिदमुक्त --यस्य पनरतवरस्तुकः स प्रचय विङ्षेषो निविकसपविष्यः । सन्त तहिं सृक्षमाः परमाणो निर्विकलत्रिपया इयत आह- सत्प च कारणमनुप र्यमावकटपस्यात्‌ | त््वयव्पभविद्भतरतद्रुपप्रातष् मिथ्याज्ञानमिति टक्षणेन सवमेवं प्राप्त पिध्याज्नानं य््थौलाटम्बनं यच्च तदधिषएठानस- सटम्बनमियथेः | नन्वे्ावताऽपि न ज्ञानमःसमने मिथ्या मव्रति तस्यावयरिवेनाप्रवा- शादेयत आद~--प्रासेणेति ।

ननु किमेतावताऽपीयत भाह-तद्‌ा चेति । ससपादित्ननं चेन्मथ्या तद्रा सख. हेतुकमनवयविलादिज्ञानमपरि मिध्यव तस्यापि हि नितिकटपगोचध्सयुठमेवक्सेयतया प्रिपयः, स च नस्वीति ताययाथः | विपपामव एव्र कुत इयत आह -यद्रदिति। दिरोधश्च परिमाम्यैचित्मेण भेदमदेन चे.क्तेपपच्यनुसरिणे द्र्य इति सर्वं सर्णी- यम्‌ | ५२ ॥

एतयेव सपरिवारा निविचारा च मकष्मविषया व्याख्याता । अभिन्पक्ते घटादि चहो तथोक्ताः । घटदिषमपगृहीता इति यवत्‌ । देश उपवधःपश्चादिः । कष्टो वतमानः | निनित्तं॒पा्धिव्य परमाणेर्गन्यतन्मत्रप्रधनिम्पः पञ्चतन्मत्रिम् उत्पत्तिः । एवमप्यछ् परमाणेगन्धतन्मात्रवजितेम्यो रसतन्मात्प्रधनेम्पश्चतुर्यः । ख तैजसस्य मन्धरसतन्मात्ररहितेम्पो स्यतन्मात्रप्रधनिम्प्रह्िम्यः । एवं यायवीयघ्य गन्धादितन्मःत्ररहित.्पां सयशप्रधान.भ्यां स्पशेशब्दतन्मत्राभ्याम्‌ | एं नाभस्य शब्द

१क.ख.घ. इ, च. छ. ह्यतः | २.१. इ. च. नाऽश्रतः। रग. ष्र, इ शू ४। प्रधा भः |.

सु० ४४ | पातेञ्नयोगसूजआणि । | ४९

च्छिजेषु यां समापत्तिः सा सविचरेस्पुच्यते । तत्राप्येकवुद्धि निग्राह्मेवोदितपर्मविरिष्टं भुतसूस््ममालम्बनीमूतं समाधिमङ्गा- यामुपतिष्टते ।

या पनः स्था सवेतः शन्तोदिताव्यपदेश्यपमोनवच्छि- सेषु सवेधमोनुपातिषु सवेपमारपकेषु समापत्तिः सां निर्विचा- रेत्युंच्यते । एवंस्परूपं हि तद्ूतसूक्ष्पमेतेनेव खरूपेणाऽऽलम्ब- नीभूतमेवःसमाधिप्र्ास्वरूपमुपरज्जंयति ।

प्रज्ञा च स्वरूपश्न्येवाथमात्रा यदा भवति ` तदा निविचा- रेत्यर्यते । तत्र महद्रस्दषिषया समितको निर्वितक्षां च, मृ्ष्पवस्तु यिषया सविचारा गििंचारा अ । एवयुभयोरेतयेवं

क. (0

निर्वितकेया विकरपहानिम्य,ख्यातेति ॥ ४४ ॥

------------~--~------ ~~~ न 3 ~ ~~ ~

(~ *

णामेतेषां दे्षकाछनेमित्तानामतुमषः, तेन. वच्छिनेषरं नाननुमृतविरोषणा भिरेष्ये बुद्धि रुपजायत इयथः । ननु सवितकेया सह कं सारूप्यं सविचाराया प्रव्यतं आह-तजा : पीति | पार्थिवो हि परमाणः पतन्मात्रप्रचयातिकवद्विनिग्र्चः । एवमाप्यादयोऽपि शतु खिद्रयेफतन्मात्राप्मान एकबुद्धिनि््राह्य। वेदयतध्याः । उदितो वततैमानो घमस्तेन पके" टम्‌ । एतावता चत्र संकेतप्मृखागमानुमानधिकसपानुपे५ः सुधितः । नहि परयक्षेण स्ये इृश्यमाने परमाणवः प्रकाशन्ते । अपे खागमानुमानाम्पाम्‌ । तस्सादुपपन्नमध्याः संकीणेवमिति ।

निरविचारामाह--पा पुनरिति । सवैया सर्वैण मीरपीतादिना प्रकरण । सवत इति सवैषिभक्तेकस्तसिः । संवर्दशकाटनिभित्तानमवेरियथः । तदनेन स्वरूपेण काला नवच्छेदः परमाणनामिति द्‌त्तम्‌ । नापि तदारब्धधमद्ररणेयाह~~~शान्ती अतीता उदिता बतेमाना अन्यपदद्या भविष्यन्तो धम।स्तेरनवच्छिनेषु । अनवच्छिना धैः पर्‌- माणवः किमसंबद्धा ए तैरिथत आह---सबेधमोनुपातिष्िति । कतमेन संबन्धेन धमौननुपतनति परमाणव इत्यत माह--सवेधमीत्परफेष । कथंचिद्वेदः कथंचिदभदो धीर्णां परमाणुभ्य इयथः । कस्मस्पुनरिथं समापरत्तितष्टिषथेयत आह-एर्वस्वरूपं हीति । धस्तु तछप्राहिणी नात प्रषतेत इयथः |

विपषरयमभिधायास्याः छस्पमाह---भरह्‌( चेति | सकटय्य धवहूपमेदोपयोगिविषय-

(~ (^~

माह -- तेति | उपसहरमि-- एवमिति । उभयारसनश्च निविंचारायाश्वेति ॥ ४४ ॥

| +

[1 छा क (कक चक १ ^ ~ ~~~ ~ ~~न + ~~ ~~~ ---- ~ ~ ~ ~

१.१. इ, च, क्मवि । २, माहं

५० . वाचसतिकृतटीकासंवरितव्यासमाप्मसमेतानि- [ १ समाथिपदे-

सृक्ष्मविषयतवं चालिङ्कपयवसरानम्‌ ॥ ४५1

पाथिवस्याणागेन्धतन्मात्रं सृष्मो परिषयः } आप्यस्य रस- तन्मात्रम्‌ । तेजसस्य रूपतन्मात्रम्‌ । वायवीयस्य स्पकशषतन्मात्रम्‌ | आकारस्य शब्दतन्मा्रपिति । तेषाम्हकारः । अस्यापि लिङः मात्रं सूक्ष्मो मिषयः । लिङ्खपात्रस्याप्यलिङ्ग सुक्ष्म विषयः । न चाखिद्धतसर सृक्ष्ममस्ति । नन्वस्ति पुरूषः सुक्ष्म इति। सत्यम्‌ ) यथा छिङ्खत्परमष्टङ्कस्य स्षम्य न चे पुरुषस्य । रितु, लिङ्कस्यान्वयिकारणं पुरुषौ न भवति, हतुस्त॒ भवताते। अतः प्रधाने साम्यं निरतिशयं व्याख्यातपर्‌ ॥ ४५॥

ता एव सवाजः समाधः ॥४९॥ ताश्चतक्वः समापत्तयो बहिवेस्सुबीजा इति समाधिरपि

भ (^ , ^^

सबीजः । तत्र स्थूलेऽथं सवितका निवितकंः, सृ्ष्मेऽर्थं सबि- चारो निर्विचार इति चतुर्पोपसस्यातः समाधिरिति ॥ ४६ ॥

तरिं मतसक्म एव प्रह्मविषया समापत्तिः समाप्यते । न | ।केतु--सूष्ष्मविषयत्वं चाछिङ्कपयेवसानम्‌ । पायित्रस्य परमाणोः संबन्धिनी या गन्धतन्मत्रता सा समा- पत्तेः सृक्षमो विपयः | एवमत्तरत्रापि योज्यम्‌ । लिङ्गमात्रं महत्तचं तद्धि ख्यं गच्छति प्रधान इति । अङ्गं प्रधानं ताद्वन करिद्टयं गच्छती; | अटिङ्गपभवसानव- माह--न चाछिङ्कात्परमिति । चेदयति-ननु पुरुषोऽपि सृक्ष्मा नािङ्गमेवेयथः । परहरति-सत्यभिति । उपादानतया सैदम्यमटिङ्ग प्छ ॒नान्यत्रेयधैः 1 तत्र पुरुपाथै. निमित्तवान्महदहंकार देः पररुषोऽपि कारणमटिद्भवदिति | कुत दटक्षणमटिङ्कद्यैव सौम्य मित्याश्चयवन्पृच्छति--फि चिति । उत्तरमाह - लङ्धः स्येति । स+ कारण न तृपा- दानम्‌ । यथा हि प्रधानं महद्‌दिममिन परेणमते न तथा पुरुपक्तद्वेतुर्पप्यथः । उप- संहरति--अतः प्रधान एव सोकं निरतिशयं व्याख्यातम्‌ ॥ ४५ ॥ चतसृणामप्रि समपत्तीनं प्रह्मवेपयणा सप्रहतलमाह--ता एव सबीजः समाधिः । एवक.रो भिनक्रमः सवीन इ्यघ्यानन्तरं दर्यः । ततश्च; समां- पत्तयो प्राह्यविपयाः स्रजतया नियम्पन्ये | सव्रजता तरनियता प्रीतप्रहणगो चरायामपे समपत्तौ विक्द्यविकल्पमेदेनानिप्रिद्रा व्यव्रतिषएते । तेन ग्राह्ये चतक्च

"9

~~~ ~~~ - जकन

१क. ष. चरर, प्यस्यापि२।२क.ख.च. छ, (ति प च९०।३ क, ज एतश्च |

सृ० ४७-४८ | पातञ्चल्यगसूत्राणि । त ५६

(1 नदवचाखशरदशध्यास्पप्रसादः ॥ ४७॥ अङुद्धयावरणमलापतस्य प्रकार्ञात्मनो बुद्धिसच्वस्य रजस्त- मोभ्यामनमिभूतः स्वच्छः स्थितिप्रवाहये यशारवम्‌ । यदा निविचारस्य समापेर्वज्ञारद्ययिदं जायते तदा योगिनो भवत्य-

ध्यात्पप्रसादो भूताथविषयः क्रमाननुरोधी स्फुट प्रज्ञाटोकः । तथा चोक्तम्‌-

^“ परतनापरसादमारदहय अशोच्यः शोचतो जनान | भूष्टानव चटस्थः सवान्पराहोऽनुपहयति ” ॥ ५७ ॥

तभरा तत्र परज्ञा ॥ ४८ ॥

तस्मिन्समादितचित्तस्य या प्रज्ञा जायते तस्या ऋतेभरेति संज्ञा भवति ) अन्वथां च सा, सत्यमेव विभर्षि न च तत्र विपयासहानगन्धोऽप्यस्तीति । तथा चोक्तम्‌- | “« आगमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासरसेन च ।

त्रिधा प्रकरपयन्पज्ञां भते योगमुत्तमम्‌ › इति ॥ ४८ ।

समापत्तयो प्रीतुप्रहणयोधतसर इष्टो सिद्धा मवम्तीति | निगदग्या्यातं भाष्यम्‌ ॥ ४६ ॥

(^

चतसष्वपे समापत्तिषु प्रा्यविषयामु निर्विचारायाः शोभनलमाह-- निषिचारै- शारग्रेऽध्यात्मप्रसाद्‌ः । वेशस्यपदार्थमाद --अुद्धीति । रजस्तमसोरुपचयोऽशुद्धिः सेषाऽऽवरणलक्षणो मरस्तस्मादपेतस्य प्रकाशात्मनः प्रकाशसमावस्य अद्धिसल्चस्यातः एवानाभमूत इति ¡ स्यादतद्ग्रद्यविपय। चेत्समापत्तिः कथमात्मविषयः प्रसाद्‌ इष्यत आह--भूतार्थविषय इतिं । नाऽऽमविपयः वितु तदाधार इयर्थः । क्रमाननुरोधी युगपदियथेः । अत्रैव पारम गाथामुदाहरति-तथा चेति । ज्ञनेकप्रवर्पेणाऽऽमानं सर्वेषामुपरि पदयन्दुःखत्रयपरी ताञ्योचते जनाज्ञानाति ॥ ४५७. ॥

अनैव यागजनप्रपिद्धान्वथसज्ञाकथनेन यागिसमतिमाह-ऋतमरा तत्र भ्रज्ञा। सुगमं भाष्यम्‌ | आगमेनेति वेदविहितं श्रवणमुक्तम्‌ । अनुमनेनेति मननम्‌ ॥ ध्याने चिन्ता । तत्राम्पास्तः पोकपुन्यनानुष्ठानम्‌ | तात्र आदरः / तदनेन निदिष्यासन्‌. युम्‌. ॥ ४८ |

५२. - वायरपतिष्तथकासंबटितव्यासमाम्यसमेतानि- [ १ समाधिपःदे-

सा पुनः शरुतानुमानप्रज्नाप्यामन्यषि- पया विशेषाधतवात्‌ ॥४९॥

भ्रतमागपिज्ञानं तत्सापान्यविषयम्‌ । न द्यागमेन इक्यो ` विशेपे(ऽभिधातु, कस्मात्‌, न हि पिशपण इतस्केतः शरन्द्‌ इति। तथाऽतुमानं सामान्यदिषयमेव । यत्र शाश्निस्तत्न गत्ियत्रापाप्षि सत्त्र न भवति गतिरित्युकूम्‌ । अनुमानेन च सामान्येनोपसं- हरः } तस्माच्टतानमानरिष्यो त्‌ विशेषः कथिदस्तोति ।

तन चास्य सुक्ष्मव्यवहितिमष्ष्टस्य वस्तुनो छ कपत्यक्ेण

~~न नकौ कनल" ~~

स्यदेतत्‌ । आममानुमनगहीताथविष्या भावना प्रकपेटन्धजन्म निर्विकाराऽऽमप- मुमानविषयमेब गोचरयेत्‌ । न॒ खःवस्थुविषूयानुभवजन्भा सस्कारः श्क्तोऽन्यत्र ज्ञानः जनयितुमिप्रसङ्कत्‌ । तस्मानतिविचारा चेटतेभराऽऽगमानुमानयोरपि तय्मसङ्गं इयत आह -शरुतानुमानेत्यादि । गुद्धिसखं हि प्रकाशस्रभवे सवौथदशेनसमथमपि, तमसाऽ्ृते यत्रैव रजसोद्घादषते तत्रैव गृहुति । यद( घमभ्यासतैराग्याम्यामपास्तस्यस्त- मोमलमनबद्यवैशारयमुदे तते तदाऽस्यातिपतितसमस्तमानमयसम्नः प्रकाश्चानन्य सति नाम यन्न गोचर्‌ इति भावः । व्यच्छे--शरुत्रागम [वि [ञान तत्सामानयविषयम्‌ । कस्मात्‌ । न ह्यगभन शस्यो #शेपोऽभधातुम्‌ । कुत यस्ादानन्यद्वयमिचाराचं न धिशेषेण कृतसंकेतः शब्दः । यस्सादस्य दिरेषेण सदं बाच्यवाचकसंबन्धः प्रतीयेत नं च वाङ्यर्थोऽपदशो विशेषः संभवति । अनुमनेऽपि टिद्गलिङ्गेसंबन्धग्रहणाधीन्‌जन्मनिं गतिरेेयाह- तथाऽनुमानपिति । यत्र प्रा्िश्वतर यत्रतत्रशन्दयो; स्थातपृवतनेन भ्याप्यव्यापकमावोऽवगमयितम्यः । अतोऽत्रानुमानेन सामन्येन पसहारः । उपसंहरति तस्मादेत ।

सस्तु तहिं सबन्धग्रहानपेक्षं रेकप्रवक्षं न तत्सासाम्यविषयतनियत आह---तं वास्येत्यादि । मा मृप्सबन्धग्रहाधीनं देकप्यक्षम्‌ | इद्धियाधीनं तु भवत्येव | न चन्द्ियाणामस्मिनस्ति याग्यतेयथः । ननु च यद्यागमानुमानप्रयक्षागे।चपे विशेषः

01 1

खगन. यभा ।२क, दनवाः। ३ क, प्रतीयते। ४ क. गक्यर्थुऽ्पीः। ५ वरह, पुञप्राः।

1 पातञ्चखयोगसूत्राणि | ५३.

ग्रणमस्ति । न चास्य विशेषस्याप्रमाणकस्यामावोऽस्तीति सपा- (= क = [३ पिप्रज्ञानिग्राह्य एव स विज्ञेषो भवति भूतसृषष्मगतो वा पुरुष- गतो बा । तस्पाच्छतानुमानभङ्ञाभ्यामन्यविषया सा परज्ञा रिरे पायत्वादिति ॥ ४९॥ ` समाधिप्रज्ञाप्रतिलम्भे योगिनः भ्रह्ञाृतः संस्कारो नबो नवो जायते- # षो ९ ि प्‌ः सस्र शनयस्स्का- रभरतिबन्धी ॥ ५० ॥ समाधिपरज्ञापरमवः सस्कारो व्युत्थानसंस्काराश्चयं बाधते ।

व्युत्थामसंस्कारामिभवात्तत्मभवाः प्रत्यया न भवन्ति } प्रत्यय निरोधे समाधिरूपतिष्ते । ततः समाधिजा प्रज्ञा, ततः; प्रज्ञा कृताः संस्कारा इति नवो नवः संस्काराशयो जायते । ततथ

--~ ---~-~~-~-~-~----~--~-~-----~---~-------~-~----~--- ~---~--~ ---- ~~~ - ~

स्त हि नास्ति प्रमाणविरहादित्यत आह-न चेति [न हि प्रमाणं व्यापकं कास्णं वा प्रमेयस्य येन तन्निदत्तो निवर्तेत । नो खल कलावतश्वन्धप्य परमामवर्तिहध्णसद्विं परति न संदिहते प्रामाणिका इत्यथैः । इति तस्मत्समाधिपज्गानिग्रोह्य एवेति ॥ अत्र च॒ विवादाध्यासिताः परमाणत्र अआत्मानश्च प्रातििकविशेषश्चाछिनो द्रभ्यवे सति. परस्परं व्यावतेमानत्वाये दरन्यते सति परस्परे व्यावतन्ते ते प्रातिखिकविरोषरादिने यथ। खण्डमुण्डादय इदयनुमनेनाऽऽगमेन च ऋतमरपर्ञोपदेशपरेण ययुपि विशेषो निषरू- प्यते तदनरूपणे सायः स्यान्यायप्राप्तवात्तथाऽप्यदूरविप्रकरषण तत्सं कथंचिद्वोचरयत; ्रुतानुमाने न तु साक्षचाधेमिव समुचचयादिपदानि टिङ्गसंस्यायोगितया । तस्मासिर ्ुतानुमानप्रज्ञाम्यामन्यविष्रयेति ॥ ५९ ॥

स्यादेतत्‌ । भवतु परमाथविषयः संप्रज्ञातो यथोक्तोपायास्यासादनादिना बु ब्युल्था- नसक्करेण निरूढनिबिडतया प्रतिबन्धनीया समाधिप्रज्ञा सा बायावेमध्यवर्तिप्रदीपपर- माणुिति शङ्कामपनेतुं सूत्रमवतारयति--समाधिप्रङञेति | सूत्र पति-तञ्जः संस्कारोऽन्यसंस्कारपरतिवन्धी । तदिति निविचारां समाप्ति परमृक्तति । अन्येति वयुत्थानमाह । भूताथपक्षपातो दहि धियां स्मावस्तावदुबेयमनवस्थिता धाम्यति सं यावत्तं प्रतिकभेत । तद््रतिलभ्भे तत्र ्ितपदा सप संस्कारखदधिः संस्का

ग, स्याप्रामाणिकः । २ स, (याऽनिभेवनीयासा 4२ त, स्थिः । ४. र द्धबुद्धि ' ।

५४ ` वाचस्पतिकृतटीकासंवाटेतन्यासभाप्यसमेतानि- [ १ समाधिपदे-

भजा, ततश्च संस्कारा इति । कथमसौ संस्कारौतिशयतरिततं साभि- कारं स कारप्यतीति | न ते प्नाकृताः सकाराः हेशक्षयहैतु स्वाचित्तमधिकारवििष्टं कुषेन्ति । चित्त हि ते स्वकायौदषसाद- यन्ति । ख्यातिपयेवसानं हि चित्तचेष्ितपिति ॥ ५५ ॥

पि चास्य मवति-

तस्यापि निरोधे स्वनिरौषा- , न्निर्धीजः समापिः ॥ ५१॥

(८ इति रश्ीपत्चहिविरचितेयोगसूरेषु प्रथमः समापिपाद्‌ः ॥ ९ ॥ )

रयुद्धिचक्रकणाऽअवतमानाऽनादिमप्यतच्रसंताखुद्धक्रमं वाधत प्रेति. । तथाः च बाह्या अप्याटः- ५ निर्पद्रवम्‌ताथेखमावस्य विपे; |

न. बाधाऽनादमखेऽपपे बद्रप्ततक्षपाततः ” इति. ॥

प्यदेतत्समािप्रहनातोऽस्तु भ्यु्यानजल्य संछ्कारस्य निरोधः । समाधिजस्त संस्कारा- तिरयः समापिग्ङगापरसवहेत्रस्यविर्षट इति तदवस्थैव चित्त्य साधिक।रतेति चोदयति- कथमसाविति । परिहरति-न त इति । चित्त्य हि कायद्र्यं शब्ददयपमोंगो विवेक- स्यातश्वति | तत्र इशकम।रयस्हेतं शब्दायुपभोगे वतेते । प्रनाप्रभवसस् सेन्मटितनि- ।खट्ृशकम।रयस्य तु चेतसोऽसितप्रायाधिकारमावस्य विवेकस्यातिमात्रमवक्षिष्यते नम्‌ । तस्म्सिमातरसक्कराशत्तस्य, न, भागा।पकारस्तवः. प्रद्युत तत्परिपन्थिन इति | स्वकाय।द्वोगरक्षणादवसादयन्ति जसमरथं॑कु्न्तीयर्थः । कस्मप्त्यातिपर्थवसानं हि ।चेत्तचेष्टत, तावद्विमोगाय चित्तं चेष्टते न. यावद्विविकस्यातिमनमवति । सेजातवितरिकः ए्यातनस्तु ञ्य.नेवृत्त। न. भागाधिक्रार इयथः. ॥ ५० |

तदत्र भागाधिकारपरशान्तिः प्रयोजनं प्रज्ञासंस्वरणामिुक्तम्‌ । पच्छति-- किं चेति| करं चाप्य मवति प्रजञासं्ारवचित्तं प्रक्ासंस्कार प्रबाहजनकतयां तथेव साधकारमयाधकारापुत्तयेऽन्यद्‌पि रिचिदपेक्षणीयमस्तीयथः । पुतरणोत्तरमाह-- तस्यापि निरोधे सवनिरोधानिवीजः समाधिः । पेण वैरग्येण ` ज्ञान प्रताद्मन्ररन्षणन' स्कार परजननद्वारा तस्याध प्रश्ाङृतसंस्वारस्य निरैपे, न केवल

प्रज्ञाया इयपदान्दाथ॑ः. । सवेस्योपदयमानघ्य संस्कारप््ाप्रवाहस्य निरोधाकारणा-

९क. ल. रर । रक. ज. इ, त्व ॥ ३ज, भेणव० | ४क्‌.नो॥५क ५ षस दषखे- । ६ फ. घ्व, स्पे है |

सुर ५१ | ` पातञ्जछयोगसूत्राणि) | पष्‌

सने केवरं समापिप्रज्ञानिरोधी भज्ञाकूतानामपि संस्को. राणां प्रतिबन्धी मवति । कस्मात्‌, निरोषजः संस्कारः समाः पिजान्स्कःसन्वाधतं इति }

निरोधस्थितिकालकरमानमषेन निरोधचिचकृतससकायसि- स्वमनुमेयम्‌ । व्युल्थाननिसेपसमाधिप्रमवेः सह कैदरस्यमागीयः संसकारेधितचं स्वस्या प्रफ़ताववस्थितायां भरविटीयते । सस्मात्ते संस्काराधित्तस्याधिकारवरिरोधिनो न स्थितिेतवो भवन्तीति ।

भवेन का्यानुत्पादत्पिऽयं नि्बजः समाधिभेवति । व्याच स निर्बीजः समाधिः समाधिप्ज्ञावरिरोधिनः परस्मद्विरायादुप्जायमानः स्वक्ररणद्ररेण न केव स्मावि- रज्ञाविरोधी प्रज्ञाकृतानामप्यसो संस्काराणां परिपन्थी मवति । ननु वैराग्यजं विज्ञानं सद्वि्ञानं प्रज्ञामात्रं बाधतां संस्कारं ववे्नानरूपं कथं ्राधते । दृ हि जग्रतोऽपि स्म्दटाधस्मतिरिसासषयवानपृच्छति--ङस्मादिति । उत्तर--निरोधज इति । निर. ष्यतेऽनेन प्रज्ञेति निगेषः परं भेशग्यम्‌ । तते जति निरोधजः संस्कारः । सप्कारदेष दौषकार्नैरन्तयैसत्कार।सेबितपसेराग्यजन्मनः प्रजञ.संस्कासवाधो न तु विद्गानादियथः ।

स्यादेतत्‌ । निरोधजसंछ्तारसद्धवे कि प्रमाणं स हि प्रयक्षेण बाऽनुमूयेत स्मया वा का्णानुमीयेत । न॒ च सव्त्तिनिरोषे प्रयक्षमस्ति योगिनः । नापि स्मृतिः । तस्य वृचिमात्रनिरोधतया स्मृतिजन॑कलासंमवदियतं अह-निरोधेति । निरोधे स्थितिधित्तस् निरुद्ावस्थे्यथः । तस्याः काटक्रमो मुदूत।धेयापयामाहोरा- मदिस्तदनुभयेन । एतदुक्तं भवति--वेराग्याभ्यासप्रकषानुरोधी निरोधप्रकषो मुहू ताभयामादिव्यापितयाऽनुमुयते योगिना । न च वेरागपक्षणा; क्रमनियततया परछरम- सभवन्तस्तत्ततकाख्व्यापितया स!तिश्चयं निरोधं कतुमीञ्चत इति तत्तदेरागयक्षणप्रचय- जन्यः स्थायी सं्कारप्रचय एषितव्य इति भवः । ननृच्छियन्तां प्रजञासस्काराः । निरो- धसस्कारस्तु कुतः समुच्छियन्ते । अनुच्छेदे वा साभिकारप्रमेवेयत आह -व्युत्थानेति । व्युत्थाने च तस्य निरधसमाधिश्च संप्रजञातस्तत्भवाः संस्काराः नेवस्यमागीया निय धजाः संस्कार इयथः । व्युत्थानप्रजञसंस्काराश्चित्ते प्रलीना इति मवति चित्ते व्युस्था- नप्रज्ासंस्कारवत्‌ । निर धसक रस्तु प्रथुदित एाऽऽस्ते चित्ते । निरोधपंस्करे सव्पि चेत्तमनधिकारवत्‌ । पुरुपाथननकं चित्तं हि सधिकारं शष्दायुपभोगविवकष्यात) च तथा पुरषाधैः | सेस्काररेपतायां तु न बुद्धैः प्रतिसर प इति नासौ पुरपथः |

स. ज, नना ।२व.ज. "भा सं ।३ द प्रत्पर्थो।

५६ वाचरपतिषृतदीकासेवलितन्यासभाष्यसमेतानि पातन्नलयोगसूप्राणि ।

यस्मादयसिताधिकारं सहं केवरयमागीयैः संस्कारैधित्तं निब-

देते, तस्मिभिव्ते पुरुषः खरूपमात्रमतिष्ठोऽतः शुद्धः केवलो मुक्त इ्युच्यत इति ॥ ५१ ॥

इति श्रीपातञ्जले सांर्यपरवचने योगशा श्रीमद्रथासमाष्ये. प्रथमः चमाधिपादः ॥ १॥

विदेहप्रकृङ्टियानां न नेरोधमभागितया साधिकारं चित्तम्‌ । अपि तु हश्वापसिततयेय।-

रयवानाह--यस्मादिति । शेषं सुगमम्‌ 1 ५१ ॥

० र ५ भै

योगस्योदेशनिदशौ तदथ वृत्तिरक्षणम्‌ | योगोपायाः प्रमदाश्च पदेऽक्िलप्वर्णिताः ॥ १ ॥ इति श्रौवाचष्पतिमिश्रविरचितायां पातञ्जल्यौगसूत्रमाष्यन्यार् गायां प्रथमः समाधिपादः ॥ १ ॥

वां चर्पतिकृतरीकासवलितैव्यासमाष्य स॑मतानि- पतञजैरमोमसूत्रामि।

{ तत्र द्वितीयः सधिनपादः । ) उदिष्ठः समाहितचित्तस्य योगः । रयं स्थुटिथतवचित्तोऽपि योगयुक्तः स्यादित्येतदारभ्यते-- तपःस्वाध्यायेश्वरपमिषा- नानि कि्यायोगः ॥ १॥ लातपसिवनो योगः सिध्यति } भनादिकमङ्ेशवासनाचित्रा पर्युपस्थितविषयनाला चाशुद्धिनन्तरेण तपः संमेदमापद्रत इति तपस उपादानम्‌ } तच्च चित्तप्रसादनमवाधमानमनेनाऽऽ सेव्यमिति मम्यते |

-.--~-~--^~--------------~--~^~~--~--------~- 4-०००-००

ननु प्रथमपदिनेव सोपायः सा्रा्तरप्रमेदः सफठो योग उक्तक्तक्किमपरमवरिष्यते यदथ हितीयः पादः प्रारभ्येतथतं आह--उद्िष्ट इति | अध्यासवरैरण्ये हि यमी. पायो प्रथम पाद उक्तो । न च तौ व्युधितचित्तध्य द्रामियेव समत्रत इति द्वितीयपदो- पदेदयानुपायानपेक्षते सचदद्धधथम्‌ । तते। हि विरद्रसचः कुतरक्षासविधानोऽभ्यासवै- र्ये प्रयहं भावयति । समाहितत्वमशिक्षिप्तत्रम्‌ । कर्थ व्युल्यानचिततेऽभ्ुपदेकष्यमाभेर्‌- पययक्तः सन्थोगी स्यदिष्यथः । सत्र वक््यमणेषु नियमेध्वाह्ृष्य प्राथमिकं प्रदय॒पयुक्ततर्‌- तया प्रथमतः क्रेयायोगमुपदिशति सूत्रकारः--तपःस्वाध्यायेत्यादि । क्रियैव योगः

{~ क (+

क्रियायोगो योगस्ताधनलात्‌ । अत ए विष्णुपुराणे खेण्डिक्यकेशिध्वजसेवदे-- ४४ योगयुक्रधमं योगी युञ्जमानोऽभिधीयते ”' [वि०पु०६।७३१६] इयुपक्रम्य तपःस्वाध्यायादयो दक्िताः । व्यतिरेकमुखेन(ण) तपस उपायतमाह--

नातपस्विन इति । तपसोऽवाम्तश्व्यापारमुपायतोपयोगिनं दश्चेवति--अनादीति । अनादिभ्यां कम्ेशवासनाभ्यां चित्राऽत एव प्रधुपितपुपनतं विधयजाठं यस्यां सा तथोक्ता । अशुद्धी रजस्तमःसमुद्रेको नेन्तरेण तपैः संमेदमापद्यते । सन्धघ्य निता. न्तनिरकता संभेदः । ननृपादौयमानमपि तपो धारतुवरेषम्यहेतुतया योग व्रतिपक्ष इति कर्थ तदुपाय इत्यत आह---तञचेति । ताप्रम्मात्रमेव तपश्चरणीयं नं यवता धातुतरैषम्पमा- पयत इयथः ।

१क यों प्रति प्रापक्षापति #°।

५८ ` वाचेस्पतिकृतटीकासंबलितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

स्वाध्यायः प्रणवादिपमित्रार्णा नपो मोक्षभाच्लाध्ययनं वा । इन्वरपणिधानं सवैकरियाणां परमगुराबपेणं तत्फलसंन्यासो वा ॥ १॥ सहि करियायोगः- [र १. समाधक्ावनाभः इशः तनूकरणाथश्च ॥ २॥ सं ह्यासेव्यमानः समाधि भावयति शाश्च प्रतनू करोति । तनूरृतान्छेशन्धसंख्यानाभ्रिना दग्धवीजकस्यानप्रसवधर्मिणः करिष्यतीति । तेषां तनूकरणात्पुनः @शेरपरामृष्टा सत्पुरुषा

न्यतामाघ्रख्याति; सुक्ष्म प्रज्ञा समाप्ठाधिकारा प्रतिप्रसवाय कटिपष्यत इति ॥ २ ॥

^~ --~--------~--------~----------------*-~-*--~ ~

प्रणवरादयः पुरुषसृक्तरद्रमण्डलबराह्मणादयो वैदिकाः, पौराणिकाश्च ब्रह्मपार।यणा- ` दयः । परमगुरुभेगवानीश्वरस्तसिन्‌ ।

यतरदपुक्तम्‌-- “‹ कामतोऽकामतो वाऽपि यक्रोमि शुभशुभम्‌ । तत्सव तयि संन्यस्तं व्वत्प्रयुक्तः करेम्यहम्‌ ' इति । तकरसंन्यासो वा फएठानमिक्षधनेन कायकरणम्‌ | यत्रेदमुक्तम्‌ -- “* कमेण्यवाधिकारस्ते मा फटेपु कदाचन । मा कमेफठे पुम ते सद्गोऽस्खकमेणि ' ॥१॥ [भऽ गी ०२।४७] तस्य प्रयोचनामिघानाय सूत्रमतारयति- -स दीति । सूत्र--समाधिभावनाथं छ्शतनकरणाथश्च | नन्‌ क्रियायोग एव चेद्केशन्प्रतन्‌ करोति कृतं तरि प्रसंस्यने- नयत आह-प्रतनूङरृतानिति । क्रययीगस्य प्रतनृक्ररभमने व्यम न तु वन्ध्यं केशानां प्रसस्यानध्य तु तद्रन्धयते | दग्धक्रीजकत्यानिते बन्ध्यतेन दगवकठमर्ब जसाह्प्यम्‌ : क्तम्‌ । स्यदितत्‌ । प्रसंघ्यानभव चेद्केशःनप्रसवधमिणः करिष्यति, छृतमेप्रां प्रतनूकट- णेनेवयत आह-तेषामिति । डेशानामतानवे हि बद्पद्विगोधिग्रप्ता सचपुरुषान्यता- स्यातिरुदेतुमेष नोत्सहते । प्रगेव ॒तद्रन्ध्यभावं करषुं॑प्रतिर्टीकृतेषु तु शेषु दुमेटेषु तद्विरोधिन्यपि वैरप्याम्यस्ताम्यमुपजयते । उपजाता च तेरपरमृष्टाऽनभिमता नेव यव - परामृर्यत इति । सपुर्परान्यतामात्रस्यापिः सूद्षमा प्रजञाऽतन्दियतय। सुक्ष्म।ऽस्य। विषय इति सृक्ष्मा प्रज्ञा प्रतिप्रसत्राय प्रभिख्याय कयिष्यते । कुतः, समाप्ताधिकार। यतः सम तोऽधिकारः कार्यारम्भणं गुणानां यया दतुमूतय। सा तधेक्तेति ॥ २ ॥

१ क, गाद° ।

मू ३-४) पातञ्जटयोगसूत्राणि ¦ ` | ५९

अथ प केशाः कियन्तो बेति- अवियास्मितारागद्रेषाभि- निवेशाः केशाः ॥ ३ ॥ केशा इति पञ्च विपयेया इत्यथः । ते स्पन्दमाना गुणाधि- कारं द्रदयन्ति, परिणाममवस्थापयन्ति, कायेकारणस्नोत उन्नम- यन्ति, परस्परानुग्रहतन्तरी भूत्वा कभधिपाकं चाभिनिरै- रन्तीते ॥ २॥ अविया कषे्रमु्तरेषा प्रसुप्तत- नृषिच्छिन्नोदाराणाम्‌ ॥ ४। अत्राविद्या क्षेत्रं प्रसवभूमिरु्तरेषामस्मितादीनां चतुर्भि |

कपानां प्रसुप्रतन॒विच्छिमोदाराणाम्‌ । तत्र का प्रसक्तिः । चतसि शक्तिमात्रपतिष्ठानां बीजमाबोपगमः । तस्य प्रवोध अ!रम्बने

{+ = (५,

पृच्छति--अथेति | अवियेति सूत्रेण परिहारः । अविद्ास्मितारागदरषाभिनि- पेशाः छश्षाः । व्याचष्टे - पश्च व्रेपयेया इति । अविद्या तावद्विपथय एव | अक्षि. तादयोऽप्यविदयपादानस्तदविनिमौगवतिन इति निपययाः | ततश्वाविदयासमृच्छेदे तेषा- मपि समृच्छेदो युक्त इति भावः । तेषामुच्छेत्तग्यताहेतुं संसारकारणलमाह-ते स्पन्दमाना; समदाचरन्ता गृणानापमरावक्मर्‌ ्रवब्यान्त व्द्वन्त कुतन्यत्‌ पए परिणाममवस्थापयन्ति अध्यक्तमहदहंकारपरम्परया हि कायकारणस्रोत उननमयन्तयु- द्वावयन्ति | यदर्थं सवेमेतततुवैन्ति तदशेयति-- परस्परेति । कमणां विपाको जासा- युभगटक्षणः पुरुषाथेस्तमम) छेदा अभिनिदहरन्ति निष्पादयन्ति| भ. प्रयेकं. नेयाह-~ परसपरानग्रहेति । कमेभिः ञेशाः हेशेश्च कमाणीति ॥ २ ॥

देयानां ङवेशानामव्ियामृख्वं दशेयति--आरि्ा सषेत्रमुत्तरेषां भरसुप्तततुषिच्छिमो. दाराणाम्‌ । तत्न का प्रसुपिरिति । स्ोचितामक्रियामदुवेतां शानां सद्भवे न प्रमाणमस्त।यमिप्रायः पृच्छतः ॥ उत्तरं--चेतसीति । मा नामथोक्रेयां कशः ङेशा विदेहप्रकृतिटयानां बीजमावं प्रा्ास्तु ते शाक्तेमत्रेण सन्ति क्षीर छ दधि। नहि विवेकस्यातेरन्यदस्ति कारणं तदरन्ध्यतायाम्‌ । अतो विदेदप्रक्ृपिठया विवेकस्यातिविर्‌-

१ग.केतेङ्केः।२ग घ. शशाः प्श्चङ्केः।२ग. व. ड..ते स्यन्द्‌ | ४ त. च, 45० । ५ ग, घ, इ, श्धकालितानां ।

६० ` वाचस्पतिकृतदीका्सवशितव्यासमाप्यसमेतामि- [ २ साधनपदे~

संभुखीमावः । प्रसख्यानवतो दग्धहेबबीजस्य संमुखीम्‌- ` तेऽप्याटम्बने नासो पुनरस्ति, दग्धवीजस्य कतः प्ररोह इति । अतः क्षीणङ्केलः कुशलश्चरमदेह इत्युच्यते । तत्रैव सा दग्धवी- जमावा पश्चमी द्धशावस्था नान्यत्रेति } सतां देक्ञानां तदा, वीजसामथ्यं दग्धमिति विषयस्य संपुखीभविऽपि सति न भवस्येषा प्रबोध शत्युक्ता प्रसु्तिदेग्यवीजानामप्ररोहथ । तनुत्वमुच्यते-परतिपक्षभावनोपहताः केसास्तनवो भवन्ति । तथा विच्ग्र विच्छिद्य तेन तेनाऽऽत्मना पुनः पुनः समुदाचर न्तीति विच्छिन्नाः। कथं, रागकाटे कोधस्यादशेनात्‌। न हि राग- काले कोषः समुदराचरति। रागश्च इविददश्यमानो न विषयान्तरे नास्ति । नैकस्यां खियां चैत्रो रक्त इत्यम्यासु श्ीषु विरक्तः

हिणः प्रसुप्ता न यार्॑त्तदवधिकरालठं प्राणुवन्ति । तत्ति। तु पुनरावृत्तः सन्तः ङेशा- स्तेषु तेषु विषयेषु संमुखौ भवन्ति । शक्तेमात्रेण प्रतिष्ठा यपां ते तगरत्पयः । तदनेनेस- त्तिशक्तेरुक्ता । बीजभावोपगम इति च कायशक्तिरेति। ननु विवेकस्यािमतोऽपि डशाः कस्मान प्रसुप्ता इयत आह ~ प्रसंख्यानबरतं इति । चरमदहो न तद्य ॒देहान्तरमुत- स्यते यःपेक्षयाऽछय देहः पूत इलथैः । नान्यत्र विदेहादिष्िय्थः । ननु सतो नायन्त- विनाश्च इति किमिति तदीययोगद्धिवटेन विषयसमखीभवि न इताः प्रवुष्यन्ते दूयत आह-सतामिति । सम्तु छशा दण्धस्वेषा प्रसेष्यानाप्निना बीजमाव इयथैः ।

ह्वा प्रतिपक्षः क्रियायोगस्तस्य॒भाब्रनमनुष्ठ।नं॒तेनोपहतास्तनवः । अथवा सम्पा नमविद्यायाः प्रतिपक्षो मेदद्रोनमक्षिताया माध्य्यं॑रा्दरेपयोरनुबनभबुद्धिनिवृत्ति- रमिनिवेशस्येति । विच्छित्तिमाह-तयेति । छशानासन्यतमेन समुदाचरताऽभिभवा- दा ऽयन्तविषयतेवया वा विच्छद विच्छिय तेन तेनाऽऽ्मना समुदाचरन्साविभेवन्ति वाजीकरणादयुपयोगेन बाऽभिभावकद्‌मल्येन वेति । वीप्सया विच्छेदसमुदाचार्ः पौनःपुन्यं दशेयता यथोक्तत््सुपद्रद उक्तः । रेण बा समुदाचरता विजातीयः कोषोऽभिभूयते सजातीयेन वा विषयान्तसवरतिना रगेणैब विषयान्तं रगोऽभि- भूयत इयाह--रामेति । मविष्पद्कततल्ञयी गतिर्ययायोगं वेदितयेयादइ-

१ख.ग.प इ,च, ठ, "नः प्रः | ९ ख, द्‌ ।

सु ५] परतञ्जल्योगसूत्राणि। - . - ` ६१

किं तु तत्र रागो छन्धवृत्तिरन्यत्र तु भविष्यदत्तिरिति । स हि तदा प्रस॒प्नतनुषिच्छिननो भवति ।

विषये यो रब्धवृत्तिः स उदारः । सवं एवते केशबि- पयत्व नातिक्रामन्ति । कस्तहि विच्छिन्नः प्रसुप्तस्तनुरुदारो वा छश इति, उच्यते--सत्यमेषेतत्‌, किंतु विरिष्टानामेवेतेषां विच्छिन्नादित्वम्‌ । यथव प्रतिपक्षभावनातो निवृत्तस्तथव स्वव्यञ्चकाञ्चनेनाभिय्यक्त इति । सवे एवामी श्चा अवि्ा- भेदाः । कस्मात्‌, सर्पेष्वविद्यवाभिएुवते } यदविद्या वस्त्वा- कायते तदवानुशेते छशा विषयांसप्रत्ययकाल उपलभ्यन्ते ्षीयमाणां चावि्रामनु क्षीयन्त इति ॥ ४॥ त॒त्राविद्यास्वरूपग्रुच्यते-- अनित्याशुविहुःखानात्मसु नित्य- शु चेसुखात्मस्यातिरविया ॥ ५ ॥ अनित्ये कायं नित्यल्यातिः । तद्मथा-- धरुवा पृथिवी,

। गगण पपि

स हीति । भविष्यददृत्त्ेदामात्नपरामरि सवेनाम न चेत्ररागपरामशिं तस्य विच्छिन- वरादेवेति । . उदरमाह-- विषय इति । ननदार ए पुरुषाह्छिश्नात।ति भवतु ज्शोऽन्ये लङ्क नन्तः कथं केशा इत्यत आह -सबे एवैत इति । डेशविषयवं ङेशषदवाच्यवं नाति- क्रामन्युद्‌ारतामापद्यमाना; । अत एव तेऽपि हेया इति भावः । ेशवेनकतां मन्यमान. श्चोदयति- कस्तर्हीति | शवेन समानतरेऽपि यथोक्तावस्थमिदाद्िशेष इपि परेहरति- उच्यते सत्यमिति । स्यदेतत्‌ । अवियातो भवन्तु छेशाः, तथाऽप्यविद्यनिवृत्तो कस्मा- ननिवतैन्ते । न खलु पटः कुविन्दनिवृततै निवतैत इयत आह-सवे एषेति । भेदा इव भेदास्तदविनिभोगवतिंन इति यावत्‌ । प्च्छति-कस्पात्‌ । उत्तरं-संयष्विति । तदेव सफुटयति-यदिति । आकार्यते समारोप्यते । शेषं सुगमम्‌ | | ५५ प्रसुपतास्तचर्टौनानां तन्ववस्थाश्च योगिनाम्‌ | विच्छिनोदररूपाश.ङ्केशा विषयसङ्धिनाम्‌ ” इति संग्रहः ॥ 9 ॥

अनित्याद्ुचिदुःखानात्मसु नित्यञुचिसुखात्पख्यातिरविश्रा ] अनियतोपयी- गिकरेषणं-काये इति । केचिकिक भूतानि नियलेनाभिमन्यमानास्तदूपमभी-

१ क, ख, प्व्यक्तः सवं ६० |

६२ ` वाचस्पतिकृतटीकासंषरितव्यासमाष्यसमेतानि--[ २ साघनषादे-

वा सचन्द्रतारका चयः, अमृता दिवौकस इति । तथाऽशुची प्रमब।भत्से काये,- ^“ स्थानाद्वीनादुपष्टम्भान्निःस्यन्दान्नेधनादपि । कायमापेयशोचत्वात्पण्डिता हश्च विदुः” ॥ इति अश्युचौ शुचिख्यातिदेश्यते । नवेव शशाङ्ग्टेखा कमनी- येयं कन्या मध्वमूतावयवनििंतेव चन्द्र भिखा निःसुतेव ज्ञायते, नीरोत्परपत्रायताक्षी हावगमाभ्यां लोचनाभ्यां जीवरोकमा- श्वासयन्तीवेति कस्य केनाभिसंबन्धः । भवति चेवमहुचौ शुचि- विपयोसपरत्यय इति । एतेनापुण्ये पुण्यपरत्ययस्तयेवानय चायथे- प्रत्ययो व्याख्यातः । तथा दुःखे सुखख्यातिं वक्ष्याति--““परिणामतापसंस्कारदुः- खेगुणवृक्तिविरोधाच दुःखमेव सर्वं विवेकिनः? इति । तत्र सुख- ख्यातिरविद्या । तथाऽनात्मन्यात्मख्यातिवाह्योपकरणेषु चेतनाचे- तनेषु भोगाधेष्ठाने वा शरीरे पुरूषोपकरणे वा मनस्यनात्मन्या- त्मख्यातिरेति । तथेतद्रोक्तम्‌--“व्यक्तमव्यक्तं वा स्मा ` प्तवस्तान्येवोपासते । णं धृमादिमागंनुपासते चनद्रसु्तारकाय॒टोकान्नियानभिमन्य- म.नास्तदप्क्तय | एवं दिवोकसो देवानमृतार्नाभमन्यमानास्तद्धाघाय सोम फरिन्ति । आम्नायते हि-''अपाम सोमममृता अमूम'' [ते ऽसं०३।२।५।४] इति। सेयमनियेवु नियल्यातिर- विया । तथाऽदुचो परमबीभत्से काये | अर्षोक्त एव्र॒कायवमल्सतायां वेयासिका गाथां पठति-स्थानादिति । मातुरुदरं मूत्राुपहतं स्थान, पित्राटाहतरेतस नाजम्‌ । अशितपीताहाररसादिमाव उपष्टम्भस्तन शरं धायते । निःस्यन्दः प्रस्मेदः | निधनं च र त्ियज्ञररमप्यप्वित्रयति तत्स्पे ्ञानमिधानात्‌ । ननु यदि रररीरमशुचि कृतं तर्हि मृलठादिक्ष।रनेनेयत आह-आधेयश्ोचल्वादिति । सखभावनाशुचेरपि शरीरस्य शोचमाधेयं सुगन्धितेव कामिनानामङ्गरागादिभिः । अरधोक्तं परयति-ङ्युकतेम५) हेतुम्योऽ- चो शरीर इति । गुचिएूयातिमाह-- नवेति । हावः शङ्गरजा लीम । कस्य खरी- कायस्य परमबीम.सस्य केन मन्द्तमसाटद्येन शशा ङरेलादिना संबन्धः | एतेना्चौ खकाये जुचिस्यातिप्रदङ्नेन । अपूुष्ये हसादौ संसारमोचकादीनां पुण्यप्रययः । एव- मभनरक्षणादिदु :खबहुटतयाऽनथं धनादावर्थ्रयया व्य्यैताः सवेष जुगुष्तितलेनाञ्- ितवात्‌ | तथा दुःख इति । सुगमम्‌ । तथाऽनात्मनीति । सुगमम्‌ } तेयेतदत्रोक्तं प- १क. ख. घ. €, `ये ज्युषिष्यातिः । उकं द~स्थाः । ग, “ये, उक्र च-र्था° । २९. त्ययो व्याः । ३ न्ष, ल्यातः प९।

स०५] पातञ्जलयोगसूत्राणिं } ६३

र्मस्वेनाभिपतीत्य स्य संपदमनु नन्दत्यात्मसंपदं मन्वानस्तस्य व्यापदमनु शोचत्यात्मग्यापदं भन्वानः स सर््रोपरतितद्धः इति । एषा चतुष्पदा भवत्यविध्रा मूलमस्य कछ@ेशसंतानस्य कमा- रयस्य च सविपाकस्येति ।

तस्याश्चामिनागोष्पद बर्रस्तुसतखं विद्यम्‌ । यथा नामित्रो मित्राभाषो न मित्रमात्रं किं तु तद्विरद्रः सपत्नः ।"यर्था वागोष्पदं न गोष्पदाभावो न गोष्पदमात्रं रितु देश एव ताभ्यामन्यटरस्त्वन्तरम्‌, एवमविद्या ने भमाण नः भमाणामवः कितु विद्याविपरीतं ज्ञानान्तरमविदेति ॥ ५॥ ..

शिखेन | व्यक्तं चेतनं पुतरदारपछादि । अब्यक्तमचेतनं शय्यासनाशनादि । स सर्वोऽ. प्रतिबुद्धो मृढः । चचार पदानि स्थानान्यस्या इति चतुष्पदा । नन्वन्याऽपि दिङ्मोहा- टातचक्रादिव्िपथाऽनन्तपदाऽविद्या तकिमुच्यते चतुष्पदेयत आद--गूढमस्येति । सन्त नामान्या अप्यव्रिद्याः संसारीजं तु चतुष्परैवेति । नन्विति नज्सम।सः पूर्वपदाथप्रधानो वा स्यायथाऽमक्षिकमिति । उत्तरपदारथप्र धानो वा यथाऽराजपुरष इति । अन्यपदाथग्रधानो वा यथाऽमक्षिफो देशा इति | तत्र वपदाथ॑प्रधानतवे वियायाः प्रसग्यप्रतिपेधो म्यत | न चास्याः ्शादिकारणत्म्‌ । उत्तरपदाथप्रधानतये वा विदेव कध्याचेदमावेन विशेष्य गम्न्त । साच ङ्श्चादिपार पन्थिनी न तु तद्धौजम्‌ । नहि प्रधानेपएवाती प्रधानगुणो युक्तः| तदनुपघाताय गे लन्याग्पकल्पना । तस्पद्वियस्वरू पनुपघाताय नजोऽन्यथाकरणमध्याह।रो वो निपरध्य- स्येति । अन्यपदा्प्रषानवे घवियमानपिदया बद्धिवक्तव्या । न च.सौ वियाया अमाव- मत्रेण छहेशादिवीजम्‌ । पिवेकल्यातिपवकनिरोधसपनया अपरि तथावप्रसङ्कत्‌ । तस्मा- त्सवेधैवातियाया न शादिमृरतेयत अ!ह--तस्याश्रेति । वस्तुनो भावो वस्तुसत चस्तुख।मेति यावत्‌ । तदगेन न प्रमञ्यप्रतषेधः | नापि वियेबाविद्या, न तदभाववि. शेष्टा बुद्धिरपि तु वियाविरुद्रं विपययङ्नमविचेयुक्तप्‌ | ोकाधीनावधारणो हि श्ब्दा- धयो; सबन्धः 1 सोके चोत्तरपदाथप्रधानस्यापि नञ उत्तएपरदामिषेयोपमद्कस्य तदशक्षित . तद्विरुद्धपरतया तत्र तत्रोपढ्न्धप्हापि तद्विरुद्धे बरत्तिरेति मावः । द्टन्तं विभजते-- यथा नामित्र इति । न मित्रामाषो नापि मितरमात्रमियस्यानन्तरं वस्वन्तरं कित्‌ तदि रुद्रः सपन इति वक्तव्यम्‌ । तथाऽगोष्पदमिति न गेष्पदामाधो न गोष्पदमात्रं तु देश्च ९ विपुलो गोष्यदविरुद्रस्ताभ्याममावगेष्पदाम्यामन्वद्स्वन्परम्‌ । दाष्टान्तके योज. यति--एवपिति ॥ ५॥

रिप पी

१. ख. च. छ. था चमो! २ज. न्ष, नापि। २३ ज, ईइ, र्थ इत्यथ।दः।

~ ~ = ~ज~र भ नधन म न क [पि

६४ - वाचस्पतिढरतरीकासंवलितग्यासभाष्यसमेतानि- (२ साधनपदे-

हृग्द।नशकत्योरेकत्मतेवास्मिता ॥ ६ ॥

परुषो दकशक्तिवदधिदेशेनशक्तिरितयेषयोरेकखरूपापततिरि- वास्मिता केश उच्यते । भोक्तभोग्यश्क्त्य।रत्यन्तविभक्तयोर- त्यन्तासंकीणेयोरविभागमाप्ताकिवि सत्यां भोगः कर्पते । खसरूप- परति्म्भे तु तयोः कैतरेटयमेव मवति इतो भोग इति । तथा चोक्तम्‌-- ` बुद्धितः परं प्रषमाकारशीलविश्रादिभिर्विभक्तम- प्दयन्कुयार्चत्राऽऽत्मवदधि मोदेन ' इति ॥ ६ ॥ पुखानुशर्य। रागः ॥ ७ ॥

कोण अकाय ~~" ----- 0-0०-०9 ९-9१-५० ००9

वास्मिता । च्व दशनं च ते ए शक्ती तयोरातानातमनोरनामन्यासङ्गानरक्षणाऽ- त्िपरादिता येकासमतेव न तु परमाथत एकात्मता साऽस्मिता । टग्दशनयो ति वक्तभ्य तयमेक्िमोग्ययोयेग्वताटक्षणं संबन्धं दशेपितुं शततिग्रहणम्‌ । सूत्र विवृणोति -पुरुष इवि । नन्वनयोरभेदप्र्ततेरमेद एव कस्मान भ्रति कु शकतं ज्श्रति पुरूपमियत आह-मक्तभोग्येति । मेग्यशक्तलु द्रमन्तृशक्तिः पुदपस्तयारयन्तव्रिभक्तयोः कुतोऽ- यन्तविभक्तवमियत आह--अत्यन्तासंकोणेयोः । अपरणामितादिधम॑कः पुरूषः पणामितवादिषभिका बुद्धिर्यसं णता । तदनेन प्रतीयमानेऽप्यमेदो न पारमार्भिक इत्युक्तम्‌ । अविमभेति हेशघमुक्तम्‌ । अन्वयं दशेयिला व्यतिरेकमाह--सखरूपेति | ्रतिटम्भो विैकल्यातिः । पराष्यतत्समतमियह--तदु ( थाचो)तः प्शिखेन बुद्धि इति । आकारः छखख्पं सदा धिञ्चद्धिः, शौठमोदासीन्प, न्या चैतन, बरदधिर- (विशुद्राऽलुदासीना जडा चेति तत्रऽऽसवुद्धिरविया । महः पूतवतियाजनितः संस्कार स्तम वाऽविद्यायास्तामसयादिति ॥ ६॥ `

वित्िकदशेने र.गरदनां रिनिवृत्तेरियपादिताऽक्िता रागादनां निदानपिय- स्मितानन्तं र गद छकषयति--सुखानुश्र्य राग; । अनमि्गस्य सतेरमावासुखा+ ` भिङ्ग्येयुक्तम्‌ । सम्यमाणे सुते रगः सुखानुसमतिपृचकः । अनुमूयमनि तु सुखे नानुषमतिमपक्षते । तत्साधने तु स्मयमणे दृश्यमाने षा सुखं नुसपृतिपूचै एत्र रागः ।

धरेयमानम।प हि सुखसाधनं तजत।यल्य सुखहतुतां सृता तजःतीयतय। वाऽह

भी 1 जका, $~ र

१क, प्वद्विएमा?| २ न, गरिंणाम।° |

ननन ~~ ^~ क > न

सू° <८-९ ] पोतेञ्चलयोगचत्राणि। ` ६५

संखाभिहस्थं सं खामुस्मृतिपूवेः सुखे तरसाधने बा यो गध- स्तृष्णा लोभः स रागं इति \ ७॥

दुःखनुशयी द्वेषः ॥ ८ ॥

हैःखाभितस्यं दुःखातस्पतिपूर्मो दुःखे तसाधने वीं यैः रतिया मन्युनिर्मासा क्रोधः सद्रेषः॥ ८)

स्वरसशही विदुषोऽपि तथा दढोऽभिनिरेशः ॥९॥

सवस्य प्राणन इथमात्माज्ोनिस्या भवति मा नं भूव भूया- समिति । न चाननुमूतपरणधमेकस्येषा भवत्यात्मा; । एतया च पुवेअन्मानुभवः प्रतीयते । स चायमभिनिवेक्षः इशः खरस- वाही कृमेरापि जातमात्रस्य प्तयक्षानुमानागमेरसंभावितो भरण- जास उच्छेद्यः पुवंजन्मानुभूतं मरणदु!खमनुमापयति ।

सुखरेतुखमनुमयेच्छति । अनुरैयिपदाथंमाह-य इति ॥ ७ ॥ दुःखानुश्षयी द्वेषः । दृःखाभिकञस्येति पएतबदरवास्येयम्‌ । अनुशयिपदार्थमाह-यः

= {५

धरातेघ इति । प्रतेहन्ताति प्रातषः । एतदव पैयायववृणाते मन्येति ॥ ८ ॥ `

स्वरसव्राही विदुषोऽपि तथा रूढोऽभिनिवेशः । अभिनिवेत्तपदाथ व्यच - सवस्य प्राणिन इतिं | दयमासाश्चीरातसति प्राथनां मा न॑ मूत्रं माऽमावी मयं भयारस जीव्यासमिति । नं चामनुंभूतमरणधमकंस्यं, अननुमृता मदणधमा येन जन्तुर्नो ने तस्यषा मव्रव्यालान्नीरभिनेवेततो म॑रणमयम्‌ । प्रसङ्गतो जन्मन्तर प्र्याचश्नाणं ना्तिक निराकरोति-एतंया चेति । प्रथयुदितस्य शरस्य धिपमाणलावजन्मानुमवः प्रतीयते |

(^ भ (५ + __ (+

निकायषिरिष्टाभिरपृवाभिर्दहेद्धिपवद्धिवेदनामिरमिक्षवन्यो जन्म तस्यानुभवः प्रतिः सा

(@ (भ =

प्रतीयते कथमियतं आह--स चायमर्भिनिवरेशन; । अर्धोक्तवेवास्य रशलमाह छश इति । अयमहितकमादिना जन्तुन्छिक्न पि दुःखा करोतीति छतः । वक्तुमुपक्रान्तं परि- समाप्रयति-स्वरसव्राहीति । खभवेन वासनास्येण वहनशीले ` न प्नरागम्तुकः । कृमेरपि जातमात्र्य दुःखवहुर्स्य निक्रष्टतमचतन्यष्यनागन्तकये हेतुमाह - प्रतयक्नानमा- नागमः परत्युदिते जन्मन्यसमवितोऽसंपादितो मरणगत्रास उन्छेददृष््यात्मकः

^ श ^.

पूव्रजन्मानुभूतं मरणद्‌.खमनुमपियात । मपममित््‌।तः-जातमनत्र एव हि बालका

494 =-= ~ ~ कन = क ज 99 = -~---~~~---~ --#-- कि -----~ ---- =-= चे, --------~-- > 0 श,

१क. ना नत्या भति) ण} २... कषान ।२क.ज. नात | ।

६६ ` वाचस्पतिढृतदीकास॑वलितम्यासमाप्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

` यथा चायमतयन्तमूेषु र्यते कैशञस्तथा विदुषोऽपि विज्ञात- ते ^ ५,

पृवापरान्तस्य रूढः । फस्मात्‌ । समाना ।६ तय; कुशखकु्च- ~ ^ ^ #~ ० (न

खयमरणदुःखानुभवापदय-बासनात ॥ ९ ॥

तं प्रतिपरसवेहयाः सक्षमाः ॥ १०॥ ते पश्च क्केशा दग्धवीजकसपा योगिनशथरिताधिकारे चेवा ५ => केः ५ (भ प्रखीने सह तनवास्तं गच्छन्ति १०॥ स्थितानां तु बीजमावोपगतानाम्‌--

मारक्बस्तद्नाद्वेप्ानः कम्पक्िषादनुमितमरणप्रयसत्ति्ततो बिम्पदुपहम्यते । दु.खा- इुःखहेतेश्च भयं दृष्टम्‌ । न चाक्तिञ्जन्मन्यनेन मरणमनुमूतमनुमित श्रुतं वा, प्रगिवास्य दुःखवे तद्धतसं वाऽवगम्येत; तस्मात्तप्य॒तथामृतस्य स्मृतिः परिशिष्यते | न चर्य संस्कारादते । न चाय सस्कारोऽनुभव विना । न चासिञ्जन्मन्यनुभव इति प्राम्भवीयः परिशिष्यत इूयासीपपूवेजन्मसंबन्ध इति ।

-तथापदं यथापदमाकार्क्षतीयथंप्राते यथापदे सति यादृशो वाक्यार्था मवति तादशं दशंयति-यथा चायमरिति । अत्यन्तमूढेषु मन्द्तमपेतन्येषु । विद्रत्तां दरयति- विज्ञातपुवोपरान्तसय । अन्तः कोटिः । पुरस्य हि पवौ केटिः संसार उत्तरा च कैवल्यं सेव विज्ञाता श्र॒तानुमानाभ्यां येन स तथोक्तः । से\ऽयं मरणत्रास आ कृमेए च विदुषो रूढः प्रसिद्ध इति । नन्वविदुषो मतु मरणत्रासो विदुषस्त॒ न संभव्रति त्रिययो- नमूठिततात्‌ । अनुन्मृलने वा स्यदप्यन्तस्पिसाशयवान्ृच्छति-कस्मादिति । उत्तरमाह- समाना हीति | न संपरज्ञतवानिद्रानपि तु श्रुतानुपितविवेक इति मधः ॥ ९ ॥

तदेव छता छक्षेतप्तेषां च हेयानां प्रपुप्ततनुविच्छनेद्‌ारखूपतया चतस्लो ऽस्या दशिताः । कस्मात्पुनः पञ्चमी डश्षावद्या दग्धव्रीजमावतया सुदा न सूत्रकरिण कथितेत्यत आह-ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः । यकिठ पुरषप्रयलगेोचरस्तदुपदिद्यते । न च सृक्षषवस्याहानं प्रयलनगोचरः पितु प्रतिप्रसवेन कार्य्य चित्तध्याित।ठक्षणक।- रणमभावापत्या हातव्येति । व्याच्ट-त इति । सुगमम्‌ ॥ १० ॥

अथ क्रियायोगतः कृतानां केशानां किंविपयासपुर्षप्रयतलनाद्रानमित्यत माह-- स्थितानां तु बीजमभाव्रोपगतानापिति वन्धयेमयो व्यवच्छिनत्ति । सूत्रे पठति-

१. वा मणणनाप्छस्याः। २, परसवरिहद्रः पतिपरतषः पय इत्यथः । प्रति° ।

मू० १११२1 पातञ्चरयोगसूत्राणि ६७

ध्यानहेयास्तदततयः ॥ ११ ॥ कज्ञानां या वृत्तयः स्थास्त्; क्रियायोगेन(ण) तनकृता सत्यः प्रसंख्यानेनं ध्यानेन हातव्या यादत्प॒कष्मीकृता यावद- गधर्वजकरा इति । यथा वल्नाणां स्थूलो पलः पूरं निधृयते पश्चातसृक्ष्मो यलेनोपायेनं चापनीयते तथां स्वस्पपरतिपक्षाः स्थूला वृत्तयः केशारनाः सूक्ष्मास्तु महापतिपक्षा इति ॥ ११॥ कुशमृलः कम।शयो दष्टादष्ट- ` जन्मवेदनीयः ॥ १२ ॥ तत्र॒पुण्यापुण्यकमीश्चयः कामलोभमोहकोधमवः ॥

"ष्मणिः

ध्यानहेयास्तदवत्तयः । व्यच्छे-ङ्कज्ञानामिति । किधायोगतन्‌ङ्ृता अपि हि

{~ (~

तिप्रसवहेतुभावेन का^तः सरूपतश्च शक्या उच्छेततमि।ते स्थुखा उक्ताः । पुरुषप्रयत्नस्य

०, (

प्रसंस्यानमोचरस्यावधिमाह-याविति । सूक्ष्मीकृता इति क्विणोति-दग्धेतिं । अन्रव दृष्टन्तमाह-यथा वद्वाणा्ति । यत्नेन क्षारनादिनोपायेन श्ठारसयोगादिना । स्यटसुक्षमात्रतया दष्टन्तदाष्टन्तिकयो; साम्यं न॒ पुनः प्रयल(पनेयतया प्रतिप्रपवहेयेषु तदसंभवात्‌ । खलयः प्रतिपक्ष उच्छेदरैतुयासां तपमस्तधोक्ताः । महान्प्रतिषक्ष उणच्छेद्हेतु- यासां तास्तथोक्ताः । प्रतिप्रसवस्य चाधस्तापरसंस्यान्प्मियवरतया स्वसतमुक्तम्‌ ॥ ११॥

स्यदेतनायायुभोगहेतवः पुरषं ज्िश्वन्तः शाः कमादायश्च॒ तथा, न तविय दयस्तव्कथमविद्यादयः धेशा इयत आह-ङधेशमूलः कमांशयो रषटाटजन्मवे- दनीयः । हा मृठं यस्योत्पदे च कायकरण च स तथोक्तः | एतदुक्त मवक्ति- अभिदयादिमछो हि कमयो जाव्यायुभेगहेतल्यिकिवादयाऽपि तद्ेतवोऽतः श्चेशा इति । व्याचषटे-तन्रेति । अश्चेरति सांसाकाः पर्षा अश्सनित्याद्ययः कमेणामारैयो धमाधम | कामात्काम्यकमप्रवत्तो छगौदिहेतधर्माो भवति । एवं देभाव्परदब्यापदारदावधमेः । मोहा- दध्म हसादौ धमबुदधेः प्रवतेमानस्याधम ख । न तस्ति गहनो धर्मः ¦ अपति क्रोधजो धमे: । तद्यथा ध्रुवस्य जनकापमानजन्मनः करोधात्तजिमीषया चितेन करमा्च-

येन पुष्येनान्तरिक्षलकवासिनामुपरस्ानम्‌ । अधमश्ु करोघजो ब्रह्मवधादिजन्मा प्रसिद्ध १ख.ग. छ. नह्यः। २क. ख. छ. न बाऽप।३ घ. ज. प्रषः ५४. ज, एत दथः । ५ ख, & , श्यो ध |

६८ - वावस्पतिकृतरीकासंवलितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

स दृषएजन्ममेदनीयशादृषएजन्पवेदनीयश ¦ तत्र तौत्रसंवेमेन मन्त्रत- पःसमाधिभिरनिगेतित इश्वरदेवतामहमिमदानमावानामाराधनाद्रा यः परिनिष्पन्नः स सद्यः परिपच्यते पुण्यकमांश्चयं इति । तथा तीत्रङ्केशेन भीतव्यायितङरपणेषु विश्वासोपगतेषु वा महानुभा- भप वा तपस्विषु कृतः पुनः पुनरपक(रः स चापि पापकमा शयः सथ्य एष परिपच्यते । यथा नन्दीन्बरः कुमारो मनुप्यप- रणाम द्त्वा देवतस्वन परिणतः तथा नहुषोऽपि देवानामिन्द्रः स्वके परिणाम हिसा तियेक्तवेन पारणत ईति । तत्र नारकार्णा नास्ति ््जन्मेदनीयः काश्यः | क्षोणङ्कलशानामाप नास्त्य हृषए्जन्मवेदनीयः कम।शषय इति ॥ १२ ॥

सति मे तद्विपाको जात्यायुागाः ॥ १३ ॥ सत्सु केशेषु कमाशयो विपाकारम्भी भवति नोच्छिगस-

एअर मृतानाम्‌ । तस्य दैतरिध्यमाह- स दृषटजन्मेति । दृ्टजन्मवेदनीयमाह-तीव्रसंवेगेनेति॥ यथासंल्यं दशन्तावाह-यथां नन्दीश्वर इति । तत्र नारकाणापिति । येन कमोशयेनः कुम्भीपाकादयो नरकभेदाः प्राप्यन्ते तक्तारेणो नारकास्तेषां नास्ति दष्टजन्मवरेदनीयः कमोशयः । न हि मनुष्यषरीरेण तःपरिणाममेदेन व सा तादी वत्सरसहखदिनिर्त- रोप्भोम्या वेदना समवर्तत । सपर सुगमम्‌ ॥ १२ ॥

स्यादेतदविद्यामृलत्ये कम।शयस्य बिदोत्पदे सत्यविद्यायिनाशान्मा नाम कमरायान्तरं येषीत्‌ । प्रीचां तु कमोश्यानामनादिमवपरम्परासंचितानामसंस्यातानामनियतविपाकका- लनां भोगेन क्षपयतमरक्यत्वादशक्य। च्छेदः ससारः स्यादित्यत आद-सति गरले तद्विपाको जात्याय॒भागाः । एतदुक्तं भवति-सुखटुःखफलो हि कम॑श्यस्तादर््पेन तननान्तरयकतया जन्मायुषौ अपि प्रसूते । सुखदुःत च रगद्रेषानुपक्ते तदविनिभौगव- दिनी तदभवे न धतः । नचाप्ि समवो न च तत्र यस्तुष्यति बोद्धिकते बा चच तस्य सुखं वा दुःखं वेति तदियमाःमभमिः छश्सदिखव्षिक्ता कमेफटप्रसकषत्रमिव्यल्ति टेशानां

श

कटोपजननेऽपि कमीशयसहफारितेपि शर्थम्‌च्छेदे सहकारिमिकरत्यास्सनप्यनन्तो ऽप्यनियत- विपाककालोऽपि प्रसंस्थानदग्धबीजमवो न फटाय कस्पत्‌ इति । उक्तमथै भाष्यमेव योत-

१९ कर वस्नाता ।२ज. ष. प्राच्नकः । ३ क. स्च, नव । ४ त, क, "इ६ः।

सृ° १३ ] ` पातञ्मख्योगमताणि | ६९

मूलः । यथा तुषावनद्धाः शारितष्ुला अदग्धवीजमावाः

परोहसमथां भवन्ति नापनीततुषा दग्धबीजभात्रा वा, तथाः

हश्ावनद्धः कमोक्षयो विपाकपरोदी भवति नापनीत्ङकेशो न

प्रसख्यानदग्धद्छशवीजभावा बति । स च विपाक्िविधो जाति-

- रायुभोग इति ।

तत्रेदं बिचायते-किमः कर्मेकस्य जन्मनः कारणाय

कमानिकै जन्माऽऽक्षिपतीति । द्वितीया विचारणा किमने

कमोनेकं जन्म निबेतेयति अथानेकं कर्मक जन्म निधतयतीति ।

न तावदेकं कर्मकरस्य जन्मनः कारणम्‌ । कस्मात्‌, अनादिकाल-

परचितस्यासंख्येयस्यावरिष्टस्य कमणः साप्रतिकस्य च फलक्र-

मानियमादनाश्वासो टोकस्य प्रसक्तः, स चानिष्टं इति। न

चैकं कमानेकस्य जन्मनः कारणम्‌ । कस्मात्‌, अनेकेषु

कमसु एकैकमेव कमानेकस्य जन्मनः कारणमित्यवसिषटस्य

वरिपाककाशाभावः प्रसक्तः, स चाप्यनिषट इति । यति-सच्स्विति । अत्रैव दषटन्तमाह--यथा तुपेति । सतुषा अपि दग्धबीजभावा: खेदादिभिः । दाष्टन्तिके योजयति-- तथेति । ननु न ङ्ेशाः शक्या अपनेतुं नहि सतामपनय इयत आह-न प्रसख्यानदग्पङ्केरबीजमाव इति | विपाकस्य त्रविष्यमाह- स चेति | विपच्यते स।ध्यते कमेमिरिति विपाकः । | , करमैकलं ध्रुव छता जन्भेकवनेकत्वगोचरा प्रथमा विचारणा । द्वितीया तु कमेनि- कचं पुर कृता जन्मेकलनेकलगोचरा । तदेवं चवारो विकल्पः; । ततर प्रथमे विक स्यमपाकेति-न तावदेकं कर्मकस्य जन्मनः कारणम्‌ । पएच्ठति-- कस्मादिति । उत्तरम्‌--अनादिकालेकजन्मप्रवितस्यात एवासं ख्येयस्येकेकजन्मक्षपितादेकैकस्म- तमणोऽवशिष्टस्य कमणः सपरतिकस्य च फलक्रमानिगमादनाश्वासो लोकस्य प्रसक्तः स चानिष्टं इति । एतदुक्तं भवति--करमेक्षयस्य विरल्खात्तदुत्पन्त्र.हस्या- चान्योन्यसंपडिताः कम।राया निरन्तरोपत्तय निरच्छरसाः सखविपाकं प्रतीति न फलक्रमः दाक्योऽबधारयितु प्रक्षावतेयनाश्वासः पुण्यानुष्ठानं प्रति, प्रसक्त इति । द्वितीयं विकल्पं निरकरेति--न वेकं कमोनेकस्य जन्मनः कारणम्‌ । पृच्छति--स्मादिति । उत्तरम्‌-भनेकप्म्न्मन्याहितमेकेकयेव कमोनेकस्य जन्मरक्षणस्य विपाकस्य निमि- तमित्यवशिष्टस्य विपाककालामावः प्रसक्तः स चाप्यनिष्टः कफेन तदननु- ्ानप्रसङ्गात्‌ । यदैकजन्मसमुच्छेये कमेभ्यकक्षिन्फट्क्रमानियमादनाश्वासस्तदा केव कथा बहुजन्मसमुच्छेये कमेण्येकरिस्तत्र ह्यवसरामावाद्विपाककाटामाव ए ॒सप्रतिकस्पेति

७० वाचस्यतिकृतटीकासंबलितव्यास माष्यसभतानि- [ र्‌ साधनपादे-

न चाक कमानेकस्य जन्मनः कारणम्‌ । कस्मात्‌, तदनेकं जन्म युगपन्न संभवतीति मेणेव्‌ बाच्यप् ¦ तया च पुवदोपानुषद्क; ।

तस्माजन्पप्रायणान्तरे तः पण्यापुण्यकमरोश्चयप्रचयो विचित्रः परधानोपसजेनभावेनावस्थितः भायणाभिन्यक्त एकम- यकेन मरणं प्रसाध्य संमूदित एकमेव जन्म॒ करोति । तच्च , जन्म, तेनैव कमणा ठन्धायुष्कं भवति । तस्मिननायुपि तेनैव कर्मणा भगः संपव्रत इति ।. असौ कमाशय जन्मायुरभोगरे- तुतवान्चिविफाकोऽमिधपयत इति । अत्‌ एकभविकः कयोश्चय उक्त इति ।

शजन्मवेदनीयस्सवेकविपाकारम्भी भोगरदैतुस्वाद्‌ दिविपाका-

[1 अ

आवः । तूतयं विकल्पं निराकरोलि--न चानेकं कमोनेकस्य जन्मनः कारणम्‌ ॥ तत्र हेदुमाद-तदनेकं जन्म युगपन्न संभवत्ययोगिंन इते क्रपेण बाच्यम्‌ ॥ यदि हि कम॑सहस्ं युणपञ्जन्मसदसं प्रसुधीत तत एव कमैसदस््रक्षयादवश्चिष्टस्म विप ककारः प्टकपनियमश्च स्याताम्‌ । न द्यक्षि जन्मनां योगपयपर्‌ । एवमेव प्रथमपक्षोक्तः दषणमियथ; ।

तदेवं पक्षत्रये निराकृते पा(रोष्यादनेक कनकस्य जन्मनः कारणपरिति पर्चो व्यव- [तेत इधयाह-तस्पाजन्माते । जन्म च प्रायण च जन्मप्रायणे तसरन्तरं मध्यं तसि. (र्वा कत्रसुखद्‌ :खफडपह्‌।९ण चचतः} यद्लसन्तसुतमनन्तर्‌मव फट दास्यति त्वधानं यत्त॒ किचेद्विटम्बेन तदुपस्तजेन, प्रायण. मरण तेनाभिव्यक्तः स्वकाय।रम्भणाभिमरखप्मपनीत एकप्रध्ट्केन युगपत्तम्‌ठता. जन्म्रादेटश्षणे काथ कतव्य एकलोदभावमापन एकमेव, जन्म करति ननिकम्‌ । तच्च जन्म मनुष्या्दिमावस्तेनेव कर्मणा खन्धायुष्कं काठमेदानि- यतजीवितं भवति । तस्मिनायुष्रि तेनैव कम्य भोगः मुखदुःखसाक्षात्कारः सखसंबन्धि- तया संपद्यत इति । तस्नादत्तौ कमशयो जाव्यायुरमोगहेतुवत्रिविपाकोऽमिषीयते । यत्समिंकमुपसंहति--अत एकभविकः कमोशाय उक्त इति । एको भव एकमवः । “'पुवेकाल ०)" [ पर० मृ०२॥।१।४९ ] इसादिना समासः | एकमबोऽ्यास्तीतिः मवर्थीयष्ठन्‌ | कचित्प,ठ रेक्भविक इति । तेत्रकभवश्ब्द इवाथ ठकऋययः. । एकजःमाव. च्छिज्मस्य भवनमियथेः । ।

तदेवभेत्समिकसकमविकस्य ॒त्रिविपरकतमुक्रवाः शृष्टज्मवेदनीयप्येहिकल्य,. कर्म णश्चिविपाकःके , ग्यवच्छिनत्ति--दृषटेति ॥ नन्दीश्वरस्य खल्वष्टवपावच्छिननायुषो;

१ग.,व. ड श्भ्णुः।२म्‌, घ, इ, °. पिदित्वा भ ।

सू° १३} पातेस्नटयोग॑सूत्राणि । ७१

रम्भो वाप्युभोगेतुत्वोजिन्दीव रवसहुपद्रति । केशकमेविपा- नुभवनिवेतिताभिस्तु बासनाभिरनादिकालसंपरडतमिदें चित्त पिचिीकृतमिव सवते मत्स्यजार ग्रन्थिभिरिवाऽऽततभित्येता अनेकमरपूविका वासनाः । यस्त्वयं कपौञ्चय एष एवकमत्रिक उक्त इति। ये संाराः स्परतिहेतवस्ता वासनास्त।चानादि- काना इति | यस्त्वसवेकयविकः कमोश्चयः स निगयतविपाकथानियतवि- पाकश्च | तन्न ष्टजन्मवेदनीयस्य नियतयिपाकस्यवायं नियमो न तएजन्मवेद नीयस्यानियतविपाक्रस्य । कस्मात्‌ । यो ह्दष्टन- नमेद्‌ नीयोऽनियतविपाकस्तस्य चयी गतिः --कुतस्याविपक्षस्यं नँञ्ः, भरधानकमण्यावापगमनं वा, नियतविपाकमधानकमेणाऽ- मिभूतस्य वा चिरमबस्थानमिति । तत्र कृत॑स्यादिपकस्य नाशो यथा रशुङ्कमादयादिहव मनभ्यजनानस्तीव्रसवेमाधिमात्रोपायजन्मा पण्यभेद्‌ आयु्मागहतुलाष्र [ त्रे ] पाकः सड षस्य तु पाष्णिप्रहारकिरोधिनाऽगस्यसयनद्पदप्रातिहेतुनेव कमणाऽऽयुषो त्रिहितत्वा- दपुण्यमेदो भोगमन्रहेतुः । ननु यथेकमरिकः कम।्पस्तथा किं ङ्ेशवप्मना भोगनु- कटाश्च कमेषिपाकानुमववासनास्तथा च मनुष्यस्तियग्योनिमापन्नो न तजातीयोचितं भृङ्जीतेयत आह-केरोति । समूशितमेकलोटी माघमपिन्नम्‌ | धम।धम।म्पां च्य्रच्छेतत वासनायाः छरूपमाह -ये संस्कारा इति । ओतसमिकमेकमवरिकं क्षिदपत्रदितुं भूमिकामारचयति -यस्तपताविति । तुशब्देन वासनातो भ्यवच्छिनत्ति । दृष्टजन्मपरेदनीयस्य नियतविपाकस््वायमेकभवि - कनिषमो न लदृष्टजन्मवेदनीयघ्य । किमृतस्यानियतव्रिपाकस्येति । हतु प्रष्छति- कस्मादिति । देतुमाह-यो हीति । एकां तावद्वतिमाहद- कृतस्येति । द्वितीयमाह - भ्रधानेति । तृतीयामाह - नियतेति । तत्र प्रथमां बिमजते--तत्र कृतस्येति । संन्यातिकमेम्योऽडुहकङ्कष्गेभ्योऽन्यानि त्रप्ये्र कमोणि कष्णङ्कष्णशुङ्कशुह्क नि । तदिह तपःखाग्यायादिसाप्यः शुः कमा. शय उदित एगदत्तफल्स्य कृष्णस्य नान्चकेऽविकेषाच रशबश्द्यःपरि कृष्णमागया-

+ क. ख. छ, पस्तकरेषु श्लवात्रिविपाकारम्भी वा जन्मभो गवुहतुनवानहेति प्रामादिकः पाठः।

१.ष. इ, न्ति ।२क, एर ष, इ, शिपरकस्य।३क. ख, च, विनृशः।

७२ . बाचस्पतिकृत्टीकासंषलितव्यसिमाप्यसमेतानि- [ २ साधने

जातः कृष्णस्य । यत्रुयुक्तम्‌--“ द दर हं बै कमणी वेदितम्ये पापकस्येको रभिः पण्यतोऽपहन्ति तदिच्छसर कमणि सुक्र तानि कतुमिरैव ते कमे कवेयो वेदयन्ते ”

अधानकमेण्यावापगमनम्‌ । यत्रेदमुक्तं ---“ स्यत्स्र्पः # (५ (चे । संकरः सपरिहारः सपत्यथमपेः शलस्य नापकषयाछम्‌ ।

मादिति मन्तव्यम्‌ 1 अत्रव भगवानान्नायमुराहरति~यतरदमिति । दे द्र हं वै कर्मणी ृभ्णहृ्गङुक्के अपहन्त,ति संबन्धः । वप्तया भूयिष्ठा सूचिता । कस्येयत जह - पापस्व पुसः । कोऽसवपहन्तीयत आह --एको राशिः पुण्यकृतः | समृहष्य समृहिखध्यत्रात्‌ । तदनेन शुकः कमोशयस्ततीयं उक्तः । एतदुक्तं मवति ---ईदभो नामायं परपीडादिरहितसाधनसाध्यः शः कमीशयो यदेकोऽपि सन्कृष्णान्कृष्ण्ुक्कंशच -

खन्तविरोधिनः कमशंयान्भुषसोऽयपहन्ति । त्त्॑ादिच्छषेति च्छन्दसघ्वदिाप्रनेपद म्‌ । शेष सुगमम्‌ । अत्र च शुङक फमादयस्येव स केऽपि महिमा यत इतरेषामभवा न तु स्वाध्याय।दिजन्मनो दुःखात्‌ | नहि दुःखमत्रविरोष्यपमेंऽपि तु छकायदुःखव्रिरेध। । नच स्वाध्यायादिजन्थ ईहुःखे तस्य काय तक्का्यवे साध्यायादिविघानानथक्यत्तद्वकदिव तदुत्पत्तेः । अनु्पत्ते वा कुम्भी पाकादि विधीयेत । अभिषने तु तदनु्पत्तरिति सव॑

चतुर्लम्‌ |

द्वितीयां गतिं त्रिमजते-- प्रधाने फमणि भेतिष्ठामादिके तदङ्गघ्य पर्दते. रावापगमनम्‌ । द्रे खट [सदेः का 4 -प्रधनङ्ख वेनं प्रिधानात्तदुपकारः, “न (हघ्यत्सषी मतानि" [ भार -शा० २७८।५] इति हिंसायाः प्रतिपिद्रतादनथश्च । ततर प्रथनाङ्गले- नद््ठानादप्रधनंतेतेयतो न द्रागियेव प्रधननिरपेक्ष। सत सफठमन५ प्रपोतुमरति, गि त्वारग्धविपाके प्रधने साह।यकम।चरन्ती व्यवतिष्ठते । प्रधानसाहायकमाचरन्याश्च वक व| जमात्रतयाऽवस्थानं प्रधने कमण्यावापगमनम्‌ । यत्रेदमुक्तं पञ्चशिखेन घस्पः सक्ते ज्यीतिष्टोमादिजन्मनः प्रधानपु पञुहिसादिजिन्मनाऽनयेहेतुनाऽपूर्ेण सपरिहारः शक्यो हि कियता प्रायश्चितेन पररेदर्तम्‌ । अथ प्रमादतः प्रायश्चित्तमपि नाऽऽचरते प्रधानकमेविपकसमये च त्रिपच्येतं तथाऽपि धवन्तमसावनथं प्रसृते तावन्सप्रयवमप। मृष्यन्ते हि पुण्यतभरोपनीतसुखमुधामह।हदावगाहिनः कुशला: पापमत्रोपपाद्तिं दुःखव्हिकणिकाम्‌ । अतः कुश्ल्य सुमहतः पुष्यस्य मापकक॑य

४के. ज, न्ष, तनव ।

सू° १४ | . पातञ्ञरयोगसूत्राणि। ` ७३

कस्थात्‌ , फुशचरं द मे षहन्यदस्ति यत्रायमावीपं ग॑तः स्वर्गेऽप्य- पकरषेप्रख कार्यात्‌ ” इतिं । ,

नियतािपाकपरधानकमेणाऽमिमूत॑स्य घा चिरम्वस्थानम्‌ |

` कथमिति, अदृष्ट जन्पवेदनीयस्येव नियतविंपाकस्थ कमणः समानं

मरणमभिव्पक्तिकारणमुक्तम्‌) न त्वदषएन.स्रदनीयस्यानियत-

विपाकस्य । य्वदृषएजन्प्रेद नीयं कमोनियतविपाके तन्तदयेदा

वापं वा गच्डेदभिमूत वा चिरमप्युपासात) यावत्सममन कमोधि-

व्यञ्जकं निपित्तपस्य न बिपाकामिमुख करोतीति । तद्विपाक-

स्येव देश्ञकालनिमित्तानवधारणादिय कमेगतिधिता दूषिजञाना

चेति । न चेोत्सगेस्यापवरादाननिवत्तिरित्येकमविकः कमोशयोऽ-

सुङ्गायत इतं ॥ १३॥

ते हादपारैतापफटाः पृण्या- पुण्यहेतु्ात्‌ ॥ १४ ॥

ते जन्पाय्भोगाः पृण्यहेतुकाः सुखफणा यपुण्यकष्तुश दुःखं.

प्रयाय पयौतः । पृच्छति--स्मात्‌ । पुग्धवत उत्तरं -- कुशलं हि मे बहन्य॑दसि प्रधानक ५ परिकरतया व्यवस्थित दीक्षणीयादेदक्षिणान्तम्‌ । यत्रायं संकरः स्प स्वर्गेऽप्यस्य फले संकीणपुण्यन्धजन्मनः स्गात्सवंधा दुःखनपरामष्ादपकफपंमलमलपदु ;- खमेदं करिष्यतीति ।

तृतीयां गति विमजते-- नियतेति । बलीयस्नेह प्राधान्यममिमततत न घद्खितया । बरीयस्यं च नियतविप।कलेनान्यदाऽनवकाशचत्रात्‌ । अनियतविपकस्य तु दवेत - न्यदा सावकाशत्वात्‌ । चिरमवरस्थानं बीजभावमत्रेणं न पुनः प्रवानोपक। रतया तस्य स्वतन्त्रवात्‌ | ननु प्रायणेनकदव कमीश्षयोऽभिनप्यत इन्युक्तमिदानीं चं चिरवष्यान. मुच्यते तत्कथ पर पृत्रण न विरुध्यत इलाशचयवन्पृच्छति --कथपरिति । उत्तरम्‌ -- अषटरेति । जालयभिप्रायमेकयचनम्‌ । तदितरस्य गपिमक्तमवध।रयति --यंखदेति । रषं सुगमम्‌ ॥ १३॥ ` उक्त छशमृल्वं कमेणाम्‌ । कमृ च िपाकान।मथ विपाका कस्य मृतं येनामी यक्तव्या इयत आह-ते हु(दपारतापफला; पुग्यापुण्यहैतुतवात्‌ । व्याच-ते ज॑न्मा- युभोगा इति । ययपि जन्मायुषरख हृ।दपरितापपूवमापितया तकवे न तु भोग्य

५ॐ

€ ॥। $ च 0 १कर.ख. स्यकाय्रः | रक. ज्‌, ज्ञ, मम पिपक्त। ११9

७४ ` वाचस्पतिकरृतरीकासंवररितग्यासभाष्यसमेवानि- | २ संधनपदे फला इति । यथा चेदं दुःखं प्रतिकूरात्मकमेवं विषयसखका- लेऽपि दुःखमस्त्येव प्रतिकृखात्पुकं योगिनः ॥ १४ ॥

कथं, तदुपंपाव्रते- ५. * , न श ®> „ (०. १।९णामतापप्रस्करदुःसर्यूणव्रात्ता१र न @ ® = क धाच्च दुःखमव सवं वेवफरिनः ॥ १५॥ सवेस्यापं रागानुविद्धयेतनाचेतनसाधनाधीनः सुखानुभव

इति तत्रास्ति रागजः कमांशयः । तथा च दष दुःखस।धनानि महति चेति द्वेषमोहकृतोऽध्यसिति कमाज्षयः । तथा चोक्तम्‌--

हर।दपरितापोदयनन्तरभागिनस्तदनुभवासमनस्तथाऽप्यनुमाव्यतया भोग्यतया मोग एमेत मा- त्रेण भोगफडवमिति मन्तव्यम्‌ । नन्वपुण्यहेतुका जायायुर्भोगाः परितापफटया भवन्तु हया तिकूलषेदनीयत्वात्‌ । कस्मात्पुनः पण्यहेतचस्यञ्यन्ते सु खफखा अनुकुखेदनीवःवात्‌ । न चेषां प्रयातपत्रेदनीयानुकढता शक्या सहतेणाप्यनुमानःगभेरप।कतुम्‌ । नच हट!दपरितापौ परस्परविनाम्‌ग यतो हलाद्‌ उपादीयमाने परितापे ऽम्यतरजेनीयतयाऽऽपतेत्‌ । तथे।भन्न- हैतकलराद्धेनखूपतास्वेयत अह -यथा चदपिपि ॥ १४ ॥ यद्यपि न पृथग्जनः प्रतिकूढत्मतया विषयसुखकाठे संवेयत दुःखं तथाऽपि स्े- दते योगिभिरिति परशचपूधकं तदुपपादनाय सूत्रम्रतास्यति--कथं, तदुपप(पा)धत इति । परिणामेत्यादिसूत्रम्‌ । परिणामश्च तपश्च संत्कारशत(्येव दुःखानि तैरिति । परिणामदुःखतपा विपयमुखघ्य दुःख तमाह--सवेस्यायमिति । न खट्‌ सुखं रागा- नवेधमन्तरेण संभवति । न ह्यस्ति संभवो न तत्र तुष्यपि तच्च तस्य सुखमिति । रागस्य च प्रवृत्तिहेतुः! पुण्यापुण्योपचप्हे तृखात्त्रा स्ति रागजः कमोश्चयोऽ- सतोऽतुपजननात्‌ । तदा (था) च स॒खं मुज्ञ.नप्तत्र सक्तोऽप्रि वि्छनवस्थेन द्वेषेण दे दुःखसाधनानि, तानि परेहतीमशक्तो मुष्यति चेति द्रेपमोहकृतोऽप्यसिति कपयः | द्ेषवन्मोहस्यापि विप्रययापरनाप्नः कमाशयंहतुखम।१र्‌द्रम्‌ । ननु कथं रक्तो दे मु्यति वा रागसमपे द्ेपोहयोरदश्नादियत आह--तय। चोक्तं विन्छिनावक्या- ्ेशानुपपादयद्धिरस्माभिः । तदेन वाङ्मनतप्रहृत्ति नन्मनी पुण्यापुण्ये दशते । रागा- दिजन्मनः कतेभ्मिदमिति मानस संरा समि दरषतेन वचनेकसस्थपक्रशेषात्‌ |

(ता म णगि यनि ० 9 ~ ~ ~ ~>

यनु

१क., ख, च, छ, पपय०।२क, (तदुरूपि। २ क, 'दयन्प् ४ न, ब. 'यङरिता।

२६८८ ५९. 1५41111६ ९4» ९, {| ?०१०, 40845 * 4. के ५ स्‌ १५ पातञ्चलयोगसूत्राणि । - ७५

५ नानुपहत्य भूतान्युपभोगः संभवतीति ईहिसाकृतोऽप्यस्ति शारीरः कमांशयः "' इति । विषयसुखं चाविवरेत्यक्तम्‌ ।

या भोगेषिद्धियाणां तुप्तरुपञ्न न्तिस्तत्सखम्‌ । या रौस्या- दनुपश्चान्तिस्तदःखम्‌ । न चेन्द्रियाणां भोगाभ्यासेन वेत्य "करतु शक्यम्‌ । कस्मात्‌, यतो भोगाभ्यासमन्‌ विवर्धन्ते रागा कौशलानि चेन्दियाणामिति । तस्मदनुपायः सखस्य मोगाभ्यास इति । स खसयं वू(कविषभात इवाऽऽशीत्िपिग दष्टो यः सुखार्थं विषयानुबासितो महति दुःखपङ्कः निग इति । एषा परिणामदुःखता नाम प्रतिकूला सुखवस्थायामपि योगिनमेव क्िश्नाति । |

यथाऽभ्हुः--“ साभिराषश्च संङघ्पो वाच्पाथानातिरिच्यते ` इति । शारीरमपि कमश दशेयति--नानुपहत्येति । अत एव धमशाघ्रकाराः “पञ्च सूना गृहस्थस्य!” ( मनु्मृ ० २।६८] इहु: । स्यादेतनन प्रयासवेदनीयस्थ विषरयसुखस्य प्रया- ए्थानम्‌चितं योगिनामनुभवव्िरोषादित्यत आह--विषयसुखं चावियेत्युक्तं चत॒ध्धि- विप्यासरक्षणामविदयां दशेयद्धिरिति । नाऽऽपातमन्रमाद्वियन्ते वृद्धा; । अस्ति खल्वापाततो मधुविषसंपृक्तानेषैमेगेऽपि सुखानुभवः प्रयामवेदनीयः र त्वायलयामसुखम्‌ । इयं च दर्चिता मगवतैवै- ८८ विष्येन्दरियस“ग।यत्तदग्रेऽमृतेपमम्‌ । ए परिणमि विषमिव तत्सुखं राजसं स्पृतम्‌ '” [भ० ग ° १८३८] इति ॥ चोदयति-या भोगेष्विति । न वयं विषयहलदं सुंखमातिष्ठामह कि तु तुप्य(्)- तां पुंसाम्‌ । तततद्विषयप्राथनापरिङ्खि्टचेतसां तृष्णेव महदुःखम्‌ । न चेथमुपमोगमन्तरेण शाम्यति | न चस्याः प्रशमो राग्यनुविद्ध इति नास्य परिणामदुःखतेति भवः । तृपस्तृष्णाक्षयाद्रेतो रेन्द्रिथाणामुपशान्तिरप्रवतेनं विषयेषियथेः । एतदेव व्यतिरेकमुदेन (ण) सषटयपि--या ोस्यादिति । परिहरति--न चेन्दियाणाभिति । हेतावनेोः प्रयोगः । सत्यं तृष्णा्षयः सुखमनवयं तस्य तु न मेगाम्यासो हेतुरपि तु तष्णाया। एव तद्विरोधिन्याः । यथाऽऽहुः- न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवतगव मृय एवामिवधतेः, [भारत आदि० ८५।१२] इति ॥ दोपमतिराहितम्‌ ।

0, ~+ © € ~+ ~

एष. इच. मग्र | \सख.ज, प्यमे ।३.९८. ज, तदति । ४ ज, सुखं नाऽऽतिः।

७६ ` वाचस्पतितदीकासंबरितव्यासभाष्यैसमेतानि- [ २ सधनपादे-

अथ का तापदुःखता, सवेस्य दरेषानुब्िद्ध्ेतनाचेतनसा- धनाधीनस्तापानुभव इति तत्रासति द्रेषजः कमांश्षयः । सुखसा- धनानि च प्राथेयमानः कायेन वाचा पनसा च परिस्पन्दते ततः परमनगहणात्यपहन्ति चेति परानुग्रहपीडाभ्यां धमोधमोवुप- चिनोति । स कपोश्चयो लोभान्मोहाच्च भवतीत्येषा ताषदुःखतो- च्यते का पुनः संस्कारदुःखता, सुखानुभगात्सुखसंस्कारां सयो दुःखानुभवादपि दुःखसंस्कासेश्चय इति । एवं कमेभ्यो विपाकेऽनुभूयमाने सुखे दुःखे दा एनः कमोञ्चयम्रचय इति । एवपिदपनादि दुःखस्रोतो धिप्रसुतं योगिनमेव प्रतिकूला- त्मकत्वादुद्रजयति । कस्मात्‌ › अक्षिपा्रकल्पो हि विद्वानिति । यथोणातन्तुरक्चिपात्रे न्यस्तः स्पर्न दुःखयति न चान्येषु गात्रावयवेषु, एवमतानि दुःखान्यक्षिपाजकरपं योगिनमेव ्किश्नन्ति नेतरं प्रतिपत्तारम्‌ । इतरं ॑त॒॒स्वकर्मोपहृतं दःखमुपा- तम॒पात्तं त्यजन्तं तयक्तं ॑त्यक्तधुपाददानमनादिवासनाविचि- त्रया चिनत्तषस्या समन्ततोभनुविद्धमिवाविग्रया हातव्य एवा- कारमपकारानृपातिनं जातं जातं बाह्नाध्यातमिकोभयनिभित्ता- चिपर्वाणस्तापा अनुपएुबन्ते । तदेबमनादिना दुःखस्रोतसा व्युद्य- पानमात्मानं भूतग्रामं च दृष्ट्वा योगी सबेदुःखक्षयश्ारणं सम्य- ग्दश्चेनं शरणं भरपद्यत इति । तापदुःखतां पृच्छति --अथ केति । उत्तरं - सतरंस्येति । स्ेजनररपिद्वेन तत्छस- पप्रपञ्चमङ्ृव। तापदुःखतताऽपरि परणामदुःखतासमतया प्रपञतेति । संस्कारटुःखतां प्छतपि-केति । उत्तर-सुखेति । सुखानुम। हि संस्कारमाधत्ते । स च सुखल्मरणं तच रागं स च मनःकायवचनचेष्टां सा च पण्यापुण्ये ततो विपाकानुमवस्तती वासनेये- वमनादितेति । अत्र च सुषदुःखसंस्कारातिशयात्तत्छरणं तस्माच रद्वेषो तम्यां कमोणि

कमेभ्थी विपाक इति योजना । तदेवं दुःखल्तनोतः प्रसृतं यगिनमेव ह्िश्नाति नेतरे प्रथग्जनमियाह-एवभिदम-

न (^,

नादीति । इतरं तु तरिपवागस्तापा अनुष्रवन्त इति संबन्धः । अधिभौतिकापिदैविकयो स्तापयोब॑दह्यतेनेकवं विव क्षतम्‌ । चित्ते वृत्तिरस्या इयविदया. चित्तवत्तिप्तया हतव्य ख बुद्रीन्दियश्चर॑रादो दारापत्यादां चाहकारममकारानुपातिनमिति । तदत्र न सम्यब्दशेनाद- न्यत्परितराणमस्तीत्याह-तदेवमिति ।

^~ ~~~ --------*

7 त ` 9... ५

१. ड. 'रातिश। २, ड. च. "पतिश्च । ३ १.८, ड. च, ति नानि ।

¢ ~ ©

४ग.घ. इ, ^दिु

सू® १५ | पातञ्जलयोगसूत्राणि ¦ ७७

गुणव्तियिरोधाच दुःखमेव स विवे फिनः, प्रख्याप्रवृत्तिसिथ- तिरूपा बुद्धिगुणाः परस्परानुग्रहतन्न् भूता शान्तं घोरं मदं वा प्रत्ययं त्रिगुणमेवाऽऽरभन्तं । चरं च गुणवृत्तमिति क्िप्रपरि- णामि चित्तएुक्तम्‌ । रूपातिक्षया वत्यतिशयाश्च परस्परेण विर्‌- ध्यन्ते, सामान्यानि खति्चयेः सह प्रवतन्ते । एवमेते गुणा इतरे तराश्रयेणोपा्जितसुखदुःखगोहप्रत्थयाः स्वे सवरूपा * भर्व न्तीति, गुणपरधानभावनकृतस्त्वेषां विद्यष इति । तस्मादुःखमेव सर्वे विवेकिन इति । । तदस्य महतो दुःखसमुदायस्य भभववीजमविदा । तस्याश्च तवभ पाधिकं विषय खस्य परिणामतः सस्कारतस्तापस्योगाच दुःखल्मभिधाय स्नामाविकमादशयति--गुणवृत्तिविरोधाचेति । व्याच्े-- प्रख्याप्ात्तस्थितिरूपा बुद्धिरूपेण परिणता गुणाः सक्वरजस्तममसि परस्परानुप्रहतन््ाः श्रान्तं सुखात्कं धरं दुःखात्मकं मदं॑व्िषादात्मकमेव प्रय्य॑सुखोपभेगरूपमपरि जिगुणमारमभन्ते । न च सोऽपि तादृशप्रययरूपीऽस्य परेणामः स्थिर इलाह-- चरं च गुणवृत्तमिति क्षिप परिणामि चित्तयुक्तम्‌ । नन्वेकः प्रययः कथं परस्परवेरुद्रशान्तधोरमृढवान्येकदा प्रतिपद्यत इयत आह -- रूपातिरया वृस्यतिशचयाश्र परस्परेण विरुध्यन्ते । ल्पानि भष्टौ माधा धमाद्यौ दत्तः सुखयाह्तादिह धमण पिपच्यमानेनाधमस्तादर विरुध्यते । एवं श्षानवैराग्यश्वयः सुखादिभिथच तादृशन्येव तद्विपरीतागि विरुध्यन्ते | सामान्यानि तवसमुद।चरद्रपण्यतिशयं ‡ समुदाचरद्धिः सहाभिरेधाल्मवतेन्त दाति | ननु गृहम एतत्तथाऽपि विपयसुखस्य कुतः स्वामाभरिकी दु;खतेयत माह~--एवमेत इति । उपादानभिदादुपादानामकलराच्ेपदियस्याव्यमेद इत्यथै; । तकिमिदानीमायन्ति- कमेव तादास् तथा च बुद्धिनयपदेशभेदौ न कल्पेते इलत आह--गुणप्रधानेति । सामान्यात्मना गुणमवोऽतिक्ञयात्मना च प्राधन्यमू । तसमादुपाधित; स्वभावतश्च दुःखमेव सव विवेकिन इति । दुःखं च हेयं परेक्षत । न च तन्निदामहानमन्तरेण तद्धेयं भवितुमर्हति । न चपीरङ्ञतं निदानं शक्यं हातुमिति मृकनिदानमस्य दशेयति--तदस्येति । दुःखसमु. दायघ्य प्रमत्र॒ उयक्तियतस्तद्रौजभियथंः | तदन्फरेदहैतुं दशेयति-तस्याशवेति । इदानीमस्य शालस्य सवीनुप्रहाथ प्रवृत्तस्य तद्विषेनेव शान्ेण साष्दयं दशयति

[9 2

------*------

१ग. ष. इच, छ प्ट्यया इति प्रः । २ ग.प. ङ्‌. च, भवनिि।३ क, पक्षकः ताम्‌ । न्ष, प्रज्ञावताम्‌ ।

७८ . वाचस्पतिकृतटीकासंबलितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-~+

म्यग्दशेनमभावदेतुः । यथा चिकित्सा्चाखचं चतुव्यहम्‌-रोगो रोगदेतुरारोग्यं भ॑षज्यमिति, एवभिदमापे शाद चतुभ्य्‌हमेव । तच्यथा-संसारः संसारहेत्मक्षो मोक्षोपाय इति । तत्र दुःखष-

हृखः संसारो हेयः । ्रधानपुरुषयोः संयोगो हेयहेतुः । संयो- गस्याऽऽत्यन्तिकौ निबर्तिहयनम्‌ । ह्यनोपायः सम्यग्दश्ेनम्‌ ।

तत्र दातुः स्वरूपमुपदेयं बाह्यं वा न मवितुपहै्तति दाने तस्योच्छेदवादप्रसङ्घः उपादाने च दैतुवराद्‌; ¦ उभयप्रत्याख्याने शाम्बतवाद्‌ इत्येतत्सम्यग्दशनम्‌ ॥ १५॥

तदेतच्छाल्खं चतुब्यूहमित्यमिपीयते-

हेयं दःखमनागतम्‌ ॥ १६॥

यथेति । चलाते व्युहाः संक्षिप्तावयवरचना यघ्य तत्तथोक्तम्‌ । ननु दुःखं हेयमुक्वा संसारं हेयमभिदधतः कुः न विरोध इयत मह -- तत्र दुःखरहुट इति । यृत्वाऽविया संसारं करोति तदस्या अवन्तरत्परापारं संसारहेत॒माह--प्रधानपुरूष्‌- योरिति । मोक्षघ्ठरूपमाह-सयोगस्येति । मेक्षापायमह-हानोपाय इति । ककि पपद्यन्ति, हातुः खरूपोच्छेद एव मक्षः |

यथाऽऽहः-- "प्रदी पप्येव निव।णं पिभीक्षस्तष्य चतसः '” इति |

अन्ये तु सवासनङकृशसमुच्छेदाद्विगुद्धविक्ञ नात्मद एव मोक्ष इलयाचक्षते तबन्प्र याह तत्रेति | तत्र हानं तवदृषयति-हाने तस्येति ! न दि प्रेक्षावान्कश्िदा- मोच्छेदाय यतते । नयु दृदयनत तीनगदोनमूठेतप्तकलमुखां दुःखमयीमिव मूरतिमुदहन्तः सवन्छेदाय यतमानाः । सयम्‌ । केचिदेव ते, न वेवं सप्तारणे विपिधविचिन्देवाया. नन्दभोगमागिनस्तेऽपि च मे्षमाणा द्यन्ते तस्मादपुरषाथैलगप्रसक्तेलं हतुः सरूपो. छेदो मोक्षोऽग्युेयः । अप्तु तहिं हातुः खरूपमुपरदेयमिदयत आह--उपादाने च हैतुबादः । उपादाने हि काभवेनानियतवे सति मेोक्षतरदेव च्यवेत | अमृतत्वं हि मोक्षः । नापि विद्युदधो विज्ञानसंताने मवरयमृतः । संतानिम्या भ्यततिःतस्य संतानस्य वस्नुसतोऽभावात्‌ | संतानिनां चानियत्वात्‌ । तस्मात्तथा रयुतितम्यं यथ। शाश्वतवादो भवति । तथाच पुरुषाथताऽपवगस्येयाह-उभयप्रत्याख्यान इति । त्ात्सखूपा- वस्थानभेवाऽऽमनो मोक्ष इति । एतदेव सम्यग्दशनम्‌ ॥ १५ ॥ तदेतच्छाद्धं चतुव्यृहामेत्यामधायत--हेय दुःखमनागतम्‌ । अनागतमियती

|) 1

१३.ख.च.छ एवति।२च.ठ. हठः २ग.व. ड, व्यं हैः । ५ ब, भवितयं॥ `

पु० १७ | पातञ्जख्योगसूत्राभे। ` | ७९

दुःखमतीतमुपभोगेनातिबाहितं न हेयपक्षे वतेते । षतेमानं च स्वक्षणे मोगारूढामिति न तत्षणान्तरे हेयतामापद्यत । तस्मा- दयदेवानागतं दुःखं तदेवाक्षिपात्रकरं योगिनं क्िश्चाति नेतरं ` अतिपत्तारम्‌ । तदेष हेथतामाप्ते ॥ १६ ॥

तस्माद्यदेव हेयमित्यच्यते तस्येव कारणं परतिनिरदिश्यते-

र र 5

दष्श्ययोः संयोगो हयहेतुः ॥ १७ ॥ ्रष् बुद्धः प्रतिसंवेदी पुरुषः । इया बरद्धिस्टीपारूढाः सरवे धमाः । तदेतद्दर्यमयस्कान्तमणिकरपं संनिभिमात्रोपका- रिद्स्यत्ेन खं भवति पुरुषस्यं दरिरूपस्य स्वामिनः, अनुम- वकमेविषयतामापैननं यतः । अरन्यखरूपेण प्तिखब्धात्पकं

~~

तवतेमने भ्यवच्छिने । तत्रोपपत्तिमाह--दुःखमनीतपिति । ननु वत॑मानमुपभूव्यमानं

न भेगेनातिवाहितमिति कस्मान्न हेयमियत आह--वतेभानं चेति । सगमम्‌ ॥ १६ ॥

हेयमुक्त तस्य निद नपुच्यते-दषटस्ययोः संयोगो हेयहेतुः । वरः खरूपमाह-- द्रष्टेति । चितिच्छायापत्तिरेव वुद्धवरद्विप्रतिसंतरेदिवमुदासीनघ्यापि पुंसः । नन्वेतावताऽपि ुद्धिरवानेन दयेत, न दृदयेरज्छब्दादयोऽयन्तव्यतवरहिता इत्यत आह--हृश्या बुद्धिस- स्येति । इन्दियप्रणाछिकया वुद्धौ शब्दाद्य(करिेण परिणतायां दरपायां वन्ति शन्दाद योऽपि धमां द्या इ्यधैः । ननु तद्‌कारापचया बुद्धिः शब्दा्याक.र। भवतु पुंपस्तु वुद्धि. सबन्धे ऽम्युपगम्यमाने परिणा,मेव्रमस्तबन्धे वा कथं तेषां बुद्धिप्तसोपारूढानामपि शब्दा दीनां दृदयत्वम्‌ । नहि दिना ऽसंसृष् टृरयं टृष्टमिप्यत आह - तदेतदूरयमिति | प्रपि. तमिदमस्मामिः प्रथमपाद एव यथा चिव्याऽसपरक्तमपि बुद्धिसचमप्यन्तघ्च्छतया चिति- बिम्बोदुग्रहितया समपनचतन्यमिव शब्दयनुभवतीति । अत ख च शब्दायाकारपरेण- तवुद्धिससापनताज्छन्दादीन्मज्ञानः स्वामी मवति दर तादृशं चास्य वुद्धिसचं छं भवति । तदेतदरुद्धितं शब्दायाकारवदृटृरपमयस्क न्तमणिकः। पुरुषस्य सं भवति दके रूपस्य स्वामिनः । कस्मात्‌, अनुभवकमेविषयतामापनं यतः । सनुभवा भोगः पुर- षस्य कमे क्रिया तद्विषयतां मुज्यमानताम.पनं यस्मादतः घं भवति । ननु स्वयंप्रकाशं बुद्धिं कथमनुमवविषय इयत अह -अन्यस्रूपेणेति । यदि हि चैतन्थरूपं वस्तुतो

१ग.प. ङ. नभः २ग.ष. उ. च.श्स्यसखंदृः|३ग. घ. ड, ग्पन्नमन्य। ४ च. न्यरू । ५, "ण परतिप्पन्स्ररूपप | ए, च, उ, "ण प्रतिएनमन्यस्ःस्पेण पर" ६ सख, “६प्र |

८० - वाचस्पतिकृतदीकरासंवलितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपद

सवतन्त्रमपि पराथतरात्परतन्तरम्‌ । तयोदैग्दशषेनशक्त्योरनादिरथंकतः संयोगो दहेयहैतु९ःखस्य कारणमित्यथेः । तथा चोक्तम्‌--तत्संयोगहेतुषिवजेनात्स्या द्यमास्यन्तिको दुःखप्रतीकारः । फस्मात्‌ , दुःखहेतोः परहा येस्य प्रतीकारदक्षनात्‌ । तद्मथा-पादतलस्य भेद्यता) कण्ट्- कस्य भेत्तृत्व, प।रहारः कण्टकस्य पा(प)दराऽनधिष्टठानं पादत्रा- णव्यवहितेन वाऽपिष्ठानम्‌, एतञ्चयं योषेद रके स तत्र परतीकारमारभमाणो भेदनं दुःखं नाऽऽप्रोति । कस्मात्‌, त्रिसो-

बुद्धसत ध्यद्धेत्छ्यप्रकाशं कितु सं चैतन्यादन्यञ्जडरूयं तेन प्रतिटब्धासकं तस्म तदनुमपिषयः । नन यद्य हि यत्र विचिदोयतते तत्तद्थीनम्‌ । न च बुद्धिसस्रस्य परुषमदासनं प्रति फिचिदयतत इति कथं तत्तन्त्रम्‌ । तथाच न तस्य कर्मत आह- स्वतन्जपाप पराथलवाव्पस्षाथलात्परतन्त्र परतन्त्रम्‌ | नन्वयं एग्दशेनक्क्योः सबन्धः साभाविको वा स्यानैमित्तिको वा | स्वाम।विकतरे संबन्धिनोरनिवयखादशक्योच्छेदः संब्रन्धस्तथ। च सतारनिव्यतम्‌ । नेमित्तिकसे तु कश- कम॑तद्रासनानामन्तःकरणवृत्तितधा सयन्तःकरणे मवादन्तःकरणस्य च तननिमेत्तत प्र- स्पराश्रयप्रसङ्कादनादिवस्य च सग।दावसंभवादनुाद एव संसरस्य ध्यात्‌ । यथोक्तम्‌ - ८ पमानकत पथां तु तेषामपि गुणः क्रिया | कथमादौ भवेत्तत्र कम॑ तावन विद्यते ॥ मिथ्याज्ञानं न तत्रास्ति रगद्रेपादयोऽपि बा | मनोवृत्ति सर्वेषां न चाननं मनस्तद्‌। "' इति शङ्कमपनयति--तयो्दशेनशक्त्योरनादिरथकृतः संयोगो हेयरैतुः । सत्यम्‌ । न स्वाभाविकः संबन्धो नमित्तिकस्तु । न चैवमादिमानन)दिनमित्तप्रभतरतया तस्याप्यनादितात्‌ । शकमतद्रसनसंतानश्चायमनादिः प्रतिसगंव्रस्यायां च सह न्तःकरणेन प्रधानसःम्पमुपगतऽपि सगादौ पुनस्तदेव प्रोदुभवति वपरीपाय इ्रो- द्विञ्जभेदो मद्धावपृपगतोऽपि पनवेषासु पुव्रखूप दइध्यसङृदविदितम्‌ । प्रागभावितय। सयोगस्याविद्या कारणं द्तिहतुतया पुराथः कारणं तद्ररोन तस्य॒ स्थितस्तदिदमु. तमथं्ृत इति । तथाचोक्तं पश्चशिखिन ततसंयेगो बुद्धिकषयेगः स एव हेतुदुः- खस्य, तस्य॒विवजन्सयादयम।यन्तिको दुःखप्रतौक.रः । अथात्तदपरिजेने दुःख - मि्युक्त मवति । ततरैवयन्तप्रसिद्धं निदश्चनम ह-तद्मयेति । प्रदत्राणपुपानत्‌ ।

माणा क-म 9

अ~ ~~~ ~~

धः नथ येक -9-¬ क रन्क्े+ ॥ 9 0) [ ॥ [ष ॥

१ज. स्यतत भ्यतु सयम । ९ ज.तषः। दप्ति । ४ क. दूएत । ५ त, प्रभवति |

९६554 २८11 [45111016 ्रुयोगसू्ागि 91. (२८१. 3 -4, सु १८] पात्‌ ट

पलभ्धिसामथ्योदिति । अधापि तापकस्य रजसः ससयमेष तप्यम्‌ । कस्मात्‌, तपिक्रियाया; कमस्यतात्‌ , सचे फमणि तरि-

दरिया नापरिणामिनि निष्क्रिये प्रे, ददितविषयत्वात्‌। सचे म £ र तु तप्यमाने तदाकारानुरोधी पुरुषोऽप्यनुतप्यत {ति ॥ १७ ॥

` ` रऽयस्वरूपमुच्यते - प्रकाशकिंयास्थितिशीरं भतन्दि-

|>) यात्मकं भोगापवगाथं दर्पम्‌ ॥ १८ ॥ प्रकाश खं सत्तम्‌ । करिया रजः । सिथितिक्गीटं तप्‌ इति । एते गुणाः परस्परोपरक्तपरिमामा, परिणामिनः संयोग-

स्यादेतत्‌ । गुणसयोगस्तापहेतुरेष्यु्यमाने गुणानां ताप्रकखमम्युपेतम्‌ । न चं तपि- क्रियाया अस्यदेरि कतृस्थो भावो येन तप्यमन्यन्नपिक्षत । न च्या्प्यतया पुरूषः कर्मं तस्यपरिणमितया कियाजनितफलशाटितायोगात्‌ । तस्मात्ते्तप्यन्यौप्त्य तनि. वृत्तो निवु्तिमवगच्छमो टनिर्देणेतर धूमामवमियत आह -- अत्रापि तापकस्येति। गुणानामेव तप्यतापकभावस्तत्र मृदुलत्पादतट्वत्सछं तप्यं रजस्तु तीततया तापकम्‌ | पृच्छति--कस्मात्ससमेव तप्यं नतु पुरपः । उत्तरम्‌ तपिक्रियाया इति | तक्ि- मिदान। पुरूषो न तप्यते । तथा चचेतनघ्यस्तु सच्स्य तापः विं नर्छिनमियत आह दरितविपयत्वात्सच्वे तु तप्यमाने तदाकारानुरोधी पुरुषोऽप्यन॒तप्यत इति । दरितविषरपखमनुतापहेतुस्तच प्राण्यार्परातम्‌ ॥ १७ ॥ पफार्क्रियार्थितिशीलं भूतेन्धियालमकं मोगापवमोर्यं दयम्‌ ] व्यत्चरे-- परकाज्ञोति । सस्य हि मागः प्रकाश्स्तामसेन भगेन दैन्येन वा राजसेन वा दुःखेना- युरञ्यते । एवं राजसादिष्वपि दष्यम्‌ । तदिदस््तम्‌ू--परस्परोपर्तमविभागा इति । पुरषेण सह संयोगव्रिधोगघर्माणः । यथाऽऽम्रायते-- ^“ अजामेकां छोहितरुङकृष्णां बहवः प्रजाः सृजमानां सषूपाः | अने द्यको जुषमाणोऽनुरेते जहायेनां मुक्तमोगाम ओोऽम्यः », [ ते० आ० ६। १० ] इति ॥ इतरेतरोपश्रपेणोपाजिता मृतिः पपिव्यादिख्या यैस्ते तथोक्ताः । सयदि. तत्सत््वेन शन्तप्रयये जनयितव्ये रजस्तमसोरपि सखङ्खयेन तत्र॒ दहेतुभावा- दस्ति साध्यमिति यदाऽपि च रजस्तमसोरङ्गिवं तदाऽपे श्षन्त एव॒ प्र्यय

क. ख.ग. षः. इ. छ. पोलनु" | २ग. ष ढ. “ति दस्यते ।॥१५॥ २ ज. प्नयाप्यस्य | ११

२ - वाचस्पतिफृतटीकासवलितव्यासमभाप्यसमेतानि- [ २ साधनपाद-

वियोगधमीण इतरेतरोपाश्रयेणोपाभितमू्तयः परस्परा्गाङ्धितेऽ- प्यसंमिन्नशषक्तिपविभागास्तुर्यजातीयातुट्यनाती यशक्तिभेदा-

नुपातिनः प्रधानवेखायामुपदरितसनिधाना गुणत्वेऽपि चं व्यापारमात्रेण प्रधानान्तणीतानुमितास्तिताः पुरुषाथकतेव्यतया अयुक्तसामथ्याः संनिधिमाजोपकारिणोऽयस्कान्तमणिकरपाः `

उदीयेत न धोरो मृद वा सप्राधन्य इवेयत अह--प्रस्पराङ्गाङ्खःतिऽ प्यसंभिन्नशक्तिप्रविभागाः । मवतु शान्ते प्रयये जनपितभ्ये रजस्तमसोरङ्मा- वस्तथाऽपि नैपां शक्तयः संकीर्यन्ते काय।संकरोनेयो हि शकक्तीनामसंकरः । असं कर्णेन च समुदाचरता स्पेण श्न्तवोरमृढल्याणि कायाणि द्ृदयन्त इति सिद शक्तौनामसंमेद इति । स्यदितत्‌ । अपमेदशवेच्छक्तीनां न ॒संमूयकारिं गुणानाम्‌ । न जातु भिन्शक्तीनं समूयकारिष्वं दृष्टम्‌ । न हि तन्तुम्रविण्डवीरणादीनि घटादी- न्प॑मूय॒वकुवेत इयत अह तुर्यजातीयातुस्यजातीयशक्तेभ॑दानुपातिनः | यद्यपि तुस्परजातौय उपादानश्चक्तिनान्यत्र सहक।शक्तिस्यतुरपजातीये । पटे तु जन- यितव्ये न॒ चीरणानामध्ति सहकारिरक्तिरपीति न तेस्तन्दूनां संमूयका- रितिति भावः । तुसयजतीयातुत्पजातथपु शक्येषु ये च्क्तिभदास्ताननु प्रतितु शीं यपां ते तथोक्ताः । प्रधानवे्ायामिति | दित्पशाररे जनयितव्ये सगुणः प्रधा- नम्‌ । अङ्के रजस्तमसी । एव मनुभ्यश्नरीरे जनयितव्ये रजः प्रधानम सचतमसी | एवं तियेक्शरैरे जनयितव्ये तमः प्रधनमेङ्घे सदच्यरजध्ी । तेनेते गुणाः प्रपान. वेखयमुपदर्रितसंनिधानाः कायेपजननं प्र्ुद्रतवृत्तय इव्यथः । प्रधानश्न् भावप्रधानः । यथा येको द्विवचनेकवचन'' | पा० सू १।४,२२ | इयत द्विवैकये- रिति। अन्यथा द्रधकेष्विति स्यात्‌ ननु तदय प्रधानमुद्रततया श्ञक्यमस्तीति वक्तमनुद्रतानां तु तदङ्गानां सद्भावे कि प्रमाणमियत अ।ह--युणत्वैऽपि चेति । यद्यपि नेद्रता- स्तथाऽपे गुणानामविवकेवासमूयक। वाच्च न्परपारमात्रेण सहकारितया प्रधानेऽन्तर्णति सदनुमितमस्िवं येषां ते त्थेक्ताः । ननु सन्तु गुण।; संभयकारिणः समधौ; कसना पुनः कुवन्ति नहि समधमियेद का जनयति । मा मदस्य कारयोपृरजननं प्रति वरिम इयत अह ~- पुरुपाथकरतेव्यतयेति । ततो निर्मितनिचिरपुर्पार्थनां गु गानमुपएमः कायानारम्भणमिययक्तं मवति । ननु पुद्पघ्यनुपक्रुतः कथं पृरपार्थेन प्रयुज्यत इयत अह -संनिधिमात्रेति । ननु धमीवमेलक्नणमेव्र निमित्तं प्रयोजके

एग. ङ. (विभाग 1 रज. छ्दिः। ३२ क. ख. त्‌ । तदुरः ४ द्ध, (सारत्प । ५ ख, प्ररि । ज, प्रत्यवि ।

सू० १८] पातञ्जलयोगसूत्राणि । ८२

प्रत्ययमन्तरेणेकतमस्य इत्तिमनु वतमानाः प्रधानङब्दबाच्या भवन्ति । एतदृश्यमिःत्युच्यते । तदेतद्धतेन्द्ियात्मकं भूतमावेन पृथिन्यादिना सृक्ष्मस्थूटेन परिणमते । तथेद्धियमावेन भ्रोत्रादिना सक्ष्मस्थटेन परिणमत इति । तत्तु नाप्रयोजनमपि तु प्रयोजनमुररीकृत्य प्रवतेत इति गापवगोथं हि तदृश्य पुरूपस्येति । ततरेष्टानिष्टगुणस्वरूपाव धारणमविभागापन्नं भोगो भोक्तुः स्वरूपावधारणमपवगं इति । दरयोरतिरिक्तमन्यदशेन नास्ति । तथा चोक्तम्‌-अयं तु खलु तरिषु गुणेषु कतष्वकरतेरि च पुरुषे तुरयातुल्यजातीये चतुथ त्करियासाक्षिण्युपनीयमानान्सयेभावानुपपन्नाननुप्यनद शेनम- न्यच्छङ्कत रति । तावितौ भोगापवगों वुद्धिकृतौ वृद्धायेव वतमाने कथं पुरुषे व्यपदिश्येते उति । यथा विजयः पराजयो वा यौोदष पतमान; स्वामिनि व्यपदिश्यते, स॑ हि तत्फछध्य भोक्तेति, एवं बन्ध- मोक्षो वद्धावेव वतेमानां परुषे व्यपदिश्येते, स हि तत्फ-

गुणानां तविसुच्यते पुरुपाथप्रयुक्त इयत आह ~- प्रत्ययमन्तरेणेति । एकतमस्य सच्वप्य रजसस्तमसो वा प्रधानस्य छकार्थे प्रवृत्तस्य दृतत।भतरे प्रयय निमित्त धमादिकं विनैवानुवसैमानाः । यथा च वक्ष्यति“ निभित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणमेदस्तु तत क्षेत्रिकवत्‌ ! [शोऽसू० ४।१| इते । एते गुणाः प्रधानङघ्दवाच्या भवन्तीति कबन्धः । प्रथीयत आधीयते विश्वं काथभभिरिति न्युप्यतदृद्यमुच्यते ।

तदेवं गणानां शीलममिधाय तस्य का्माह-तदेतादिति । सत्कायैवादसिद्धौ यद- दामकं तत्तेन रूपेण प्रणमत इति मूतेन्द्ियामक्य दीपयति-भूतभावेनेत्यादिना । गापवगाधमितिुत्रावयतरमवतास्यति-तत्तु नाप्रयोजनमपि तु प्रयोजनमुररी्रस् प्रवतेते । भोगं विवृ०।ति- तत्रेति । सुखटुःखे हे त्रिगुणाया बद्धैः स्ररूपे तस्यास्तथा तरेत परिणामात्तथाऽपि गुणगतत्तयाञ्चधास्णे न मोग दूयत आह-अविभागापनमिति ।; एतचासङृधिेचितम्‌ । अपवर्गे वरिवृणोति- भ्रति । अपवृज्यतेऽननेयपवगेः ।

{~ „

प्रयोजनान्तरस्यामवमाह-द्रयोरिति । तथा चोक्ते पचरिखेन,-अयं तु खल्िति ।

ननु वस्तुतो भगापवगो बुद्धकृतो बुद्धिवतिनौः च कथं तदक्रारणे तदनधिकरणे च पुरुषे व्यपदिदयेते इयत, आह-तुमरेतापिति । सक्तु च पुरुपस्योपपादितमभ्र

८४ . वाचस्पतिकृतटीकासवरितव्यासभाष्यसमेतानि--[ २ साधनपषदे-

~ (® = ० [९ ¢ © 0 ठस्य भोक्तेति । वुद्धरेव पुरुषाथोपरिसमापनिबेन्धस्तदथाव- सायो मोक्ष इति । एतेन ग्रहणधारणोहापोहतखज्ञानाभिनिषेशा द्धौ वतमानाः पुर्पेऽध्यायेपितसद्धावाः । स॒दि तत्फलस्य

ण 4

भाक्तते ॥ १< ॥ स्यानं गुणानां खरूपभेदावधारणाथमिदमारभ्यते- विशेषाविशपलिङ्गमा्रादि- कानि गुणपर्वाणि ॥ १९ ॥ ताऽऽकाञ्चवाय्वग्नयुदकमभूमयो भूतानि शब्दस्परौरूपरसग- न्धतन्मात्राणामविदेषाणां विशेषाः । तथां भरोत्रत्वक्चक्ुजि- हाघ्ाणानि बुद्धीद्धियाणि, वाक्याणिपादपायुपस्थाः कर्मेदधि- याणि, एकादशं मनः सवौथेम्‌ , इत्येतान्यस्मितारक्षणस्याि- शेषस्य पिशेषाः । गुणानामेष षोडशको विरेषपरिणामः | पडविरेषाः । तद्यथा-शब्दतन्मात्रं स्पशेतन्माजरं रूपतन्मात्रं

----**~“ ---- ~~~ य भनायोेहि

च वक्ष्यते । परमर्थतसतु ुद्धेरव पुरुषाथोपरिसमा्निरिति । एतेन भोगपतर्गयोः पुरपरसंवान्धत्कथनमारगेण प्रहणादयोऽपि पुरषसंबन्धिनो वेदितव्याः । तत्र स्वरूपमत्रेणा- धङ्ञानं प्रहणे, तत्र स्मृतिध॑रणं, तद्रतानां विशेषाणामृहनमूहः) समातेपरितानां च युक्याऽ- पनयोऽपोहः । ताम्यामेवोहभिहाभ्यां तदवधारणं तचक्ञानम्‌ । तक्रावधारणपूवै हानो.

^, क अ

णदनजञानमभिनिवेशः ॥ १८ ॥ दयानां गुणानां सखरूपमेदावधारणाथंमिदमारम्धते-विरशेषाविशेषशिङ्मात्रा-

टिङ्गानि गुणपवोणि । येषामविरेषणां शान्तघेरमूदट्षणविरेषरहितानां ये विशेषा विकारा एव न तु तचान्तरप्रकृतयस्तषां तानाह-तत्राऽऽकाशचेति । उत्पादक्रमानरूप एव पन्याप्तक्रमः । अस्मितारक्षणस्याविगनेपस्य सचप्रधानस्य बुद्ीन्दियाणि विशेष्रः । राजसस्य करमदरयाणि । मनस्तुभयातकमुभयप्रधानस्येति मन्तम्यम्‌ । अत्र॒ च प्च तन्मात्राणि बुद्धिकारणकान्यविशेषत्वादक्षितावदिति । विकर्तुं चाविशेषवं तन्मव्रिषु चास्मितायां चाविशिष्टम्‌ । संकटय्य विरेषन्परिगणयति-गुणानामेष इति । , . अविरोषानपे गणयति-षडिति । संकटब्धोदादरति- तद्यथेति । विरिष्टं दमपर्‌ परेणेति गन्ध आत्मना पञ्चटक्षणो रस आत्मना चतुठंक्षणो रूपमाप्मनु त्रिल-

१क.गर.व. ड. च. नांतुगुः | २क.ख.गन.प, ड, छ, "स्थानि ‰ ॥ ३ अ. क्म, नमः । ४ ज, विषटष्षं | ।

मु० १९] परातञ्चरयोगसूत्राणि । | ८५

रसतन्मात्रं गन्धतन्मात्रं चेति एकद्विभरचतुःपञ्चलक्षणाः शब्दा- दयः पश्चाविशेषाः, षषटश्राविशेषोऽस्मितामात्र इति । एते सत्तामाजस्याऽऽत्मनो महतः षडविशेषपारेणामा; । यत्तत्परम- ` विषषेषेभ्यो छिङ्कमातरं महत्त्वं तास्मननेते सत्तामात्रे महत्यात्म- न्यवस्थाय विदद्धिकाष्टामनुभवन्ति । प्रतिसंसृज्यमानाश तस्मिरेव सत्तामात्रे मह्यात्मन्यवस्थाय यत्तन्निःसत्तासत्तं निःसदसन्निरसदव्यक्तमटिक्गः परधानं तस-

क्षणं खद आम्ना द्विरक्षणः शब्दः शब्दलक्षण पति । कस्य पुनरमी षडविरेषाः कार्यमियत आह --एते सत्तामात्रस्याऽऽत्मन इति । पुरषध्ियक्षमं सत्तस्य भावः सत्ता तन्मात्रं तन्महत्तच्वम्‌ । यावत काचित्पुरुषाथक्रिया शब्दादिभोगलक्षणा सखपुरुषान्यतास्यातिटक्षगा वाऽस्ति सा सव। महति बुद्ध समाप्यत इयर्थः } आत्मन इति खरूपोपदशेनेन तुच्छं निषेधति । प्रकृतेरयमाध्ः परिणामो वाप्तवो न तु तद्द वर्त इति यावत्‌ । यत्तयर्‌ विप्रकृष्टकाटमनिरेषेम्यत्तदपेक्षया संनिकृष्टकाटेभ्यो लिङ्गमत्र महत्त तस्िननेते पडविरेपाः सत्तामात्रे महयात्मन्यवस्थाय सत्काय॑वादसिद्धेनिद्द्धिकाष्ट- मनुभवन्ति प्र्रुवन्ति । ये पुनरविरेषाणां विरेषपरिणामास्तेषां च धमेक्षणावस्थाः पहि-

9 (~

णामा इति । सेयमेषां विब्द्धिकाष्ठा परिणामक्टते ।

तदेवमुखत्तिक्रममाभेधाय प्रट्यक्रममाह- प्रतिस सृज्यमानाः प्रटःयमानाः खा- नि ठीनविरेषा अविरेषास्तस्मिन्नेव सत्तामात्रे महत्यात्मन्यवस्थाय वि्टीय

सहैव महता तेऽविशेषा अग्यक्तमन्यत्र ल्यं न गच्छतीयदिङ्गं प्रतियन्ति | तस्यैव विशेषणं निःसत्तासत्तं ॒सत्ता पुरुषाथेक्रियाक्षमतम्‌ , असत्ता तुच्छता निष्क्रान्तं सत्ताया असत्तायाश्च यत्तत्तथोक्तम्‌ । एतदुक्तं भवति--स्वरजस्तमसां साम्यावस्था न क्चिदपुस्षाथं उपयुज्यत इति न सती नापि गगनकमछिवीव तुच्छघ्ठभावा तेन नासव्यपीति । स्यदेतत्‌ । अव्यक्तावस्थायामप्यस्ति महदादि तदात्मना, न हि सतो विनो विनाशे वा न पुनरुपादो न दह्यप्तत उत्पाद इति महदादिसद्रावादुरुषाथै- क्रिया प्रवर्तेत तत्कथं निःसचमन्यक्तमियत आह-निःसदसदिति । निष्कन्तं कारणं सतः कार्यात्‌ | यद्यपि कारणवध्थायां सदेव शक्यालना कार्थं॑तथाऽपि स्वोचितामधेरियामकुवदसदिवयुक्तम्‌ । न चैतःकारणं शशविषाणायमानकाय॑मियाह-- निरसदिति । निष्कान्तमसतस्तुच्छरूपाकार्यात्तथा सति हि म्योमारविन्दमिवास्मान

८६ . वाचस्पततिकृतटीकासंबलितव्यासभाप्यसमेतानि- [ र साधनपादे-

तियन्ति । एष तेषां रिङ्खमात्रः परिणामो निःसत्तासत्तं चालिङ्कपरिणाम इति । अलिङ्गवस्थाया न पुरुषाथां दैतुनालिङ्गवस्थायमादा पुर- पाता कारणं भवतीति । न तस्याः पुरूषाथेता कारणं भव- तीति । नासा पुरुषाथकरतेति नित्याऽऽख्यायते । अयार्णां त्ववर्थाविदोषाणामादां पुरुपाथता कारणं भवति ! स चार्थो देतुनिपेत्त कारण भवतीत्यनित्याऽऽख्यायते । गुणास्तु सवेधमोनुपातिनो न प्रत्यस्तमयन्ते नोपजायन्ते । व्यक्तिभिरेवा- तीतानागतव्ययागमवतीमिगणान्वायेनीमेरूप्जननापायधमरका इव प्रत्यवभासन्ते । यथा देवदत्तो दरिद्राति । फस्मात्‌ । यतोऽस्य भ्रियन्ते गाष इति, गवामेव मरणात्तस्य दरद्रणं न स्वर पहानादिति समः समाधिः । लिङ्माजमलिङ्कस्य भत्यासन्ने, तत्र तत्संसृष्टं परिषिच्यते क्रमानतिवृत्तेः । तथा षडविशेपा छिङ्खमात्रे संसृष्टा विविच्यन्ते कायमुत्येतेति भवः । प्रतसममक्तपुषसह्‌ रति--एष तेषापिति | एप इयनन्तरो- क्त(पृवेस्य परामशः । टिङ्गमात्रायवस्थाः पुरुपाध॑कृतवादनिया अटिङ्कवस्था तु पुर्पार्धनाकृतवा- ननियेयत्र हेतुमाह-अिद्कावस्थायापिति । कस्मातुननं पुराथ) हैतुरियत अह-नाटिङ्कावस्यायामिति । मवतिना विपयेण विपयिज्ञानमुपरक्षय।प । एत- दुक्तं भवतिं हि पुराधता कारणमटिद्गावस्थायां ज्ञायत । यद्टिद्गावस्था शब्दादपभोगं वा सचपुरपन्यतास्यातिं वा पुरपायं निवैतयत्तननि^तेने हि न साम्पा- व्या स्यत्‌ । तस्पादुरुपाथेकारणल्मस्यां न ज्ञायत इति नास्याः पुरपथता हेतुः । उपसंहरति- नासाविति । इतिस्तस्मादर्थं । अनियामवस्थामाह-- त्रयाणां दद्धं मात्राविदोषविरेपाणीमिति | प्वसख्पं दश्चयिघा गुणखरूपमाह-गुणास्त्विति । निदरौनमाह~-यथा देवदत्त इति । यत्र्न्तभिन्नानां गवामुपचयापचयौ देवदततो- पचयापचयहेत्‌ तत्र केव कथा गुणेभ्य भिन्नामिन्नानां व्यक्तीनामुपजनापाययोए्यधः । ननु सग॑क्रमः किमनियतो नेयाह-लिङ्कमात्रमिति । न खलु न्यप्रोषधाना अहायेव न्यप्रोधशाखिन सान््रशादरस्दटजटिद्दाखाकाण्डनिप तमाकण्डचण्डातपमण्डल-

१ग.घ., ड, च, 'यन्तीति।९०। २. ध्या व्याख्याः । ३ख.भ्‌.व, ड, च, ग्जना० | ४ ज, "णरामवद्थाविरेषणामिः।

म० २०) पातञ्जलपोगसूत्राणिं |: ८७

हि => के

परिणामक्रमनियमात । तथा तैष्वविरेषेषु मुतेन्दियाणि' संघ. ए्टानि विविच्यन्ते । तथा चोक्तं पुरस्तात्‌ । न विषेभ्यः परं तच्ान्तरमस्तीति विशेषाणां नास्ति तचान्तरपरेणामः । तेषां तु धमलक्षणाक्स्थापरिणामा व्वारूपायिप्यन्ते ॥ १९ ॥

व्याख्यातं हदयमथ द्रष्टुः सरूपावधारणाथमिद्मारमभ्यत्‌-- दृष्टा हशिमात्रः शुद्धेऽपि प्रत्ययानुपश्यः ॥ २० ॥

देशिमातर इति दक्छक्तिरेव विेपणापरागृःयथेः । स पुरुषो दधः प्रतिसंवेदी । स बुद्धेन सरूपो नात्यन्तं॑विरूप इति । न

तावत्सरूपः । कस्मात्‌ । श्ञाताङ्ञातविपयत्वात्परिणामिनी हि

मारमन्ते कितु क्षितिसटिल्तेजःसंपफ।परम्परयोपजायमानाद्कुएत्रकाण्डनादयदिक्रभण | एवमिहापि यक्यागमसिद्धः क्रम अधस्थेय इति । कथं मूतेद्धियाण्यविशेषपस्‌ नीयत आह-- तथा चोक्तं पुरस्तादिदमेव मूत्र प्रथमं व्याचक्षाणः | अथ व्िशेपाणां क्मान्न तचान्तरपरिणाम उक्त इयत आह--न विशेपेभ्य इति । तकिमिदयनीमपरिणमिन

{~~ अ

एव वरिदोपस्तथा च निलयाः प्रसञ्पेरनियत आह - तेषां लिति ॥ १९ ॥

व्यस्यातं ददं दरुः स्वरूपावधारणाधमिदमःरम्पते- द्रष्ट दृशिमात्रः शुद्धोऽपि परत्य यानुपरयः | प्याचे-- दषिमा्र इति । विशेषणानि घमा्तेसरामृष्टा । तदनेन मात्नग्रहणस्य तादय दक्चितम्‌ । स्यदेतत्‌ । यदि सवेवरेरेषणरहिता च्कशक्तिने तर्हि शब्दादयो दृदपेरन्‌ । नहि दशि नाऽसंघ्यृट द्यं मवतीयत आह--स पुरूष इति । बुद्धिदपणे पुरुपप्रतिविम्बतक्रन्तिखि बुद्धिप्रतिसपेदिवं पुसः । तथा च दशिच्छाया- पन्या बुद्धया सेपृष्; शब्दादयो भवन्ति दद्या इयथः । स्यदेतत्‌ । पारमार्थिकमेव ुद्धिवेतन्ययोः कस्मदेक्पं नपेयते किमनया तच्छायपरसेयत आह--स वदधेनं॑सरूप इति । तथाऽसरूपघ्य तच्छायापर्तिरपि दुषेटेयत अआह-- नात्यन्तं विरूप इति । तत्र सारूप्यं निेधति-न तावदिति । दैत पृच्छते - कस्मात्‌ । सहैतुक षेरूपये हेतु माह--ज्ातेति । परिणामिनी बुद्धिय्मात्तमाद्विखूपा । यदा खल्वियं शब्दाद्ाकारा भवति. तदा ज्ञातोऽघ्याः शन्द्रादिलक्षणो भवति विषव्तदनाकारतरे घक्ञातस्तथा च

१ ज. तत्थ ।

८८ ` वाचस्पतिकृतटीकासंवङितग्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

बुद्धिः । तस्याश्च विषयो गवादवियेयदि हातश्वाहातशरेति परि णामित्वं दशेयति।

सदाज्ञातविषयत्वं तु परुषस्यापरिणामितं परर्दीपयति । कस्मात्‌ । नहि बुद्धिश नाम पुरुषविषये स्यादग्रहीतौ शीता चेति सिद्धं पुरुषस्य सदाज्ञातविषयत्वं ततश्वापरिणामित्मिति । रि च पराथ वुद्धि; संहत्यकारित्वात्‌, स्वाथेः पुरूष इति । तथा सवाथध्यवसायकत्वाञ्िगुणा बुद्धिस्धिगुणत्वादचेतनेति । गुणानां तूषद्रष्टा परुष इत्यतो न सरूपः ।

40

अस्तु तहिं विरूप इति । नात्यन्त विरूपः। कस्मात्‌ शुद्धोऽप्यसौ

^\ (~

दचिदेव तदाकारतां दधती परेणामिर्नःति । प्रयोगश्च भवति--तुद्धिः परिणामिनी ्ञताज्ञातविषयलाच्छोत्रादिवदिति । तद्वेषर्म्य पुरुषस्य तद्विपरतद्रेतोः सिध्यतीयाद--षदेति । खद्रितत्‌ । सदाक्ञात- विषयश्चःपुरपो न तहिं केटी स्यादियाश्चयवान्पृच्छति -- कस्मादिति । उत्तरम-न हि बुद्धिश्च नामेति । बुद्रवम्रहणयोरश्ति सहस॑भवे। निरोधःवस्थायामत उक्त विरोध - सूचनाय पुरुषविषयश्चेति । तेनाऽऽयश्चकरो वुद्धिं विषपतरेन समुबिनोति । पररि तु विरोधद्योतक चकाराविति । प्रयोगस्तु पुर+ऽपरिणामी सदासंप्रज्ञातव्युत्यानावस्यो- ्ञोतविषयतात्‌ । यस्तु परिणामी नासो सदाज्ञातविपयो यथा श्रोत्रादिरिति व्यतिरेक) हेतुः । अपरमपि वेधरम्यमाह- रि च परार्थेति | वृद्धिः खट इेशकमव्रासनदिमिर्ि- पयेन्धियादिमिश्च संहप्य पुरपाथममिनिवेतयन्ती पराथ । प्रयोगश्च परराथौ बुद्धिः संह- त्यकारिवाच्छयनासनोभ्यङ्गयदिति । पुरुप्तु न तपे याह--स्वाथेः पुरुप इति | स पुरुषाय कटपते । पुरुपस्तु न क्षेचिदियथः । वेधम्पान्तरमाह - सर्वेति । सर्वानथ. ञान्तधोरमृढांस्तदाकारपारेणता वुद्धिरध्यवस्यति ससरजस्तमसां चैते पररेणामा इति सिद्धा त्रिगुणा बुद्धिरिति । न चेवं पुर इत्याह--गुणानामिति । तसतिषिम्वितः परयति न तु तदाकारपर्णत इव्यथः । उपहरति -अत इति । अस्तु तहिं विरूप इति । नात्यन्तं विरूपः कस्माद्रतः शुद्धोऽपि

षणी ग्कवकणक शकक

०० ~ =-= ~ ०-9-०० -भि० ~ णप णीषौ

१ क. ख. दश्च स॒तक्चातवे°। व. ह. च. छ. शदिज्ञत° । २ ग, स्यःए्रहीताश््रहीता न ^) कः (”) © च 1२ ष.ड. तावे | ४ क, नाभिः। ५ स, ज, 'नावङ्कः ।

सू० २१ | पाष्नरयोगेसत्राणि । ८९

परत्थयानुपदयो यतः 1 भरत्ययं बोद्धमनुपदयति, तेमतुपदषश्रतदा- र्माऽपि तदात्मक इव परस्यवभासते । तथा चोक्तम्‌-अपरिणा- मिनी हि भाक्तरशकरपरतिसक्रमा च परिणामिन्यभे प्रतिसक्रा- तेव तदरृच्तिमनु पतति, तस्याश्च प्रप्रचेतन्योपग्रहरूपागा बृद्धवर तेरनुकारमात्रतया बुद्धिवस्यविशिष्टा हि श्ञानव्निरित्यार्या यते ॥ २० ॥

तद्थ्‌ एव दए्शवस्पाऽस्तसा ॥२१॥

दसिरूपरथ पुरुषस्य कमंरूपतामापन्ं द्यामिति तदथं एवं दश्यस्याऽऽ्वा भवाति । स्वरूपं भवतीत्यथैः । स्वरूपं तु परर

परत्ययानुपहयः । यथा चैतत्तथोक्तं 'वृत्तिसार्प्यमितसत्र" [यो ०सू०१।४ | इयत | तथां चोक्ते पअरिखेन परिणामिनी हि मोक्तशक्तिरात्मा । अत एव बुद्धावप्रतिसेक्रमा च परिणामिनि वुद्धिरूपेऽथे पकन्तेव तदुनृत्ति बुद्धिवृत्तिमनु पतति । नन्वसरान्ता कथं संकरान्तेव कथं ॒बा चरति विनाऽनुपततीयत आह- तस्याश्चेति । प्राप्श्चैतभ्योपग्रहं उपरागो येन सूयेण तत्तथा प्राप्तचेतन्योपग्रह रूपं यस्याः सा तथोक्ता | एतदुक्तं भवति यथा नि्॑ठे जठेऽपक्रन्तोऽपि चन्द्रमाः संक्रन्तप्रतित्रिम्बतया संक्रान्त इष, एवमत्राप्य- संक्रन्ताऽपि सक्ान्तप्रतिनिम्त्रा चितिशक्तिः संक्रान्तेव | तेन बुद्धवालमापन्ना बुद्धित्‌

®+ {~

त्तिमनु पततीति । तदनेनानप्य इति व्यास्यातं तामनुकरेण पद्यतीयनुप्य इति॥।२०॥

्रदययोः स्वरू पमक्वा घछस्ामिटक्षणसबन्धङ्गं ददयस्य द्र्रधवमाह~-तंदथे एव हर्यस्याऽश्त्पा । व्यचश्-टश्रूपस्य पुरुषस्य भक्तिः कमेरूपत भ।ग्यताप्रापन्न्‌ दृश्यमिति तस्मा्तदथं एव द्रं एव दृश्यस्याऽऽत्मा भवति न त॒ ष्याः । ननु नाऽऽ्माऽऽताथ इयत अ!ह-स्वरूपं भवतीति । एतदुक्तं भवति -- संखदुःखात्मकं दय भोग्यम्‌ । सुखदुःख चानुकूट्यितप्रतिकटयितणी तेन तदर्थं एव॒ व्यवतिष्ठते | विषया अधप ।हे शब्दादऽस्तादाःम्यदिव चानुकृरयितारः प्रतिकुखयितारश्च | न चाऽऽतेनेषामनु करनीयः प्रतिकृरनविश्च स्वात्मनि वृत्तिधिरोधादतः पारिरेष्याितिशक्तिरवानुरकखनाया प्रतिकठन॑या च । तस्मात्तदथमेव दृश्यं न तु दद्याथेम्‌ । अतश्च तदथं एव देरयस्याऽभ्मा न्‌ द्रया यत्छ्छरूपरमच्य यवद्पुरषथमनुवतत । ।नव्‌। तत च परुपार्थ [नवतत इया स्वरूपमिति । सरूपं त दरयद जड परसख्पेणाऽडमर्येण चेतन्येन प्रतिडम्धात्मक-

१क. ख. वत्याऽवि"। २. ष. ड. छ, म्िष्रयताः 1३ ग, ए. श्त्स स्व क, ख, ग,.ष., इ. छ, शध; | तत्सदः | ॥ १२ |

९० . वाचस्पतिङकतटीकासंवलितग्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे--

पेण प्रतिरन्धातमक्ं भोगापवगोयतायां तायां पुरुषेण न दृरयत इति । स्वरूपहानदस्य नाशः प्राप्नो न.त षिन- श्यति ॥ २१॥

कस्पात्‌- रतां प्रति नष्टमप्यनष्टं तद्‌- ` न्यसाधारणत्वात्‌ ॥ २२ ॥

` फृतायेमेकं पुरुपं॑प्रति दृष्यं नष्टमपि नाशं प्राप्ममप्यनष तदन्यपुरूषसाधारणत्वात्‌ । कुशलं पुरुषं प्रति नाशं प्ाप्रमप्यक्गुश- लान्पुरुषान्मेति न दृतार्थमिति तेषां दृशेः कमेषिषयतामापतरं लभत एव परसूपेणौऽऽत्मरूपमिति । अतथ दृण्दशेनश्षक््यो-

मनुभुतस्रू पं भोगापवगौथतायां कृतायां पुरेण न द्यते । भोगः सुखाद्याकारः रब्दायनुभवोऽपवगेः स्यपुर्षान्यतानुभवस्तचैतदु भयमप्पाजानतो जडया बुद्ैः परुषच्छा- यापत्येति पुरूष्येव । तथा च पुर्षभेगपवगधोः कृतयेो्यस्ष मोगःपवग्ता समाप्यत इति भोग.पवगोधतायां कृ तायामिव्युक्तमू । अत्रान्ते चोदयति-स्वरूपहानादिति। प्ररिहरति-नं तु विनश्यतीति ॥ २१॥

नन्बयन्तानुपटभ्यं कथं न पिनद्यत।यशयवन्युच्छति-ङस्मादिति । सूब्रेणोत्तर माह--कृताथं प्रति नष्टमप्यनष्टं तदन्य साधारणस्वात्‌ । इृतोऽर्थो यस्य पुरस्य स तथा । त प्राति नष्टप्यन्ट तद्द्दयं कुतः सवा्पुरपन्कुशढानकुशखन्प्रति साध।रणलात्‌ । व्यच्े-कृताथेमेकमिति । नशोऽदर्शनम्‌ । अनष्टं तु टरधमन्यपुरुपरसाप्रणत्रात्‌ । तस्मादददयातपरल्याऽऽ्मनध्ेतन्यं रू तन तदिह श्रुतिस्मृती तिहासपरणप्रसिद्रमत्यक्तमनव - यवमेकमनाश्रयं व्यापि नियं विश्वकायेशक्तिमत्‌ । यद्यपि कुशेन तं प्रति कृतक।4 न दररेयते तथाऽप्यकुशठन दृदयमानं न नास्ति । न्‌ हि खपमन्धेन न दृदयत इति चश्चुष्म' ताऽपि ददयमानममावप्राप्तं मवति | न च प्रधानवदेक एव पुर्पप्तननान,ल्य जन्ममरण - सुखदुःखे पभागमुक्तेप्स.रन्पत्रष्यया सिद्धेः | एकलश्रुतीनां च प्रमाणान्तरविसेधातकथं- चेदेश फाटविभागामव्रेन मक्तयास्युपपतेः । प्रकृयेकखपुरपनानालयेश्च श्रुयैव सश्चापतिपादनात्‌ |

११, ड, नदद्‌ ¶ । र्ण, ष, $, न्यतः । क, ष. णानलः ।

मुर २३ | पातञ्चल योगसूत्राणि | ९१

नित्यत्वादनादिः संयोगो म्याख्यात इति । तथा योक्तम्‌- धर्मि णामनादिसंयोगाद्धममात्राणामप्यनादिः संयोग इति ॥ २२॥ संयोगस्वरूपाभिधित्सयेदं सूत्रं मववते- स्वस्वामेशकतयांः स्वहपोपल- न्पिहेतुः योगः ॥ २३ ॥ पुरुषः स्वामी दवयेन स्वेन दक्नार्थ संयुक्तः । तस्मात्सयोगा-

द्दृरयस्योपरन्धिया स भोगः । यातु द्रष्टुः स्वरूपोपरन्धिः सोऽपयगेः । दशेनकायोवसानः संयोग इति दशनं वियो-

कण््----{-----=-- ~~~

* अजामेकां खाहेतद्युञ्ककृष्णां बद्व; प्रजाः सृजमानां सरूपाः ।

सज येको जुषमाणोऽनुयेते जहासयनां म॒क्तमोगामजोऽन्यः ”

[ ते० आ० ६ | १० ] इति श्रुतिः । अस्या एव श्रुतेशवानेन सूत्रेणार्थाऽनृदित इति | यतो दृदयं नष्टमप्यनष्टं पुर- षन्तः प्रव्यप्ि अतो छडशनकशक्तयोनियवादनादिः सयोगो व्यास्यातः । अत्रैवाऽऽग- मिनामनुमतिमाह-- तथा चोक्तमिति । धर्मिणां गुणानामासभिरनादिसंवोगाद्धममा- त्राणां महदादीनामप्यनादिः सयोग इति } एककस्य महदादेः सयोगो ऽन।(दिरप्यानिय एव यद्यपि तथाऽपि सर्वषां महदादीनां नियः पुरान्तरणां साधारणलादत उक्तं धममा- त्राणाप्मिति । मात्रग्रहणेन ग्या गम्यत | अत एतद्भवते-- यद्यप्पकस्य महतः सयीोगोऽतततामपनस्तथाऽपर महदन्तरस्य पुरुषान्तरेण सयोगो नातौत ३१ ।नय

उक्तः ॥ ९२॥

तदेवं तद्य संयोगकारण उक्ते प्रासङ्धिके' प्रधाननित्यते संयोगस्रमान्यनिरये हेत चोक्ते सयागस्य यत्छ्वरूपमताधारणा ।भगेष॒ ३।त“ यवित्तद्‌।भाषेत्सयेद सत्र प्रववण--स्वस्वाम्रश्चक्त्य।; स्वरूपापलन्यदत्‌; सयग; । यता दद्य तद्‌ थमतस्तजनितमुपकारं भजमानः पुरपस्तद्य ` खाभी मवति । मवत्ति च तदृदृभ्यमस्य घस चानय): सथीगः शक्तिमत्रेण व्यर्बाध्तस्तत्छरूपरपरन्यदेतुप्त॑दतद्राध्यमवे- योतयति--पुरुषः; स्वामी येग्यतामत्रेण दृश्येन स्मन येोग्यतयेव ` दशेनार्थं संयक्तः । रोषं सुगमम्‌ । स्यादतत्‌ । द्रष्टः छछरूपोपटम्धिरपवृज्यतेऽनेनेलपवर्ं ' उक्तेन च मोक्षः साधनवांस्तथा सय मोक्षःवादेव च्यवतेयत आह~दश्न- कायावसानो बुद्धिधिरेषरेण सह पुरपकिरेपषस्य सयोग इति दर्षन विग्रोणकारण-

[1

१ स, तादा्म्यहयोगे ४ । \ त, ^त्यत्व०।२ ज. प्ते च देताङुक्े।

९२ - वबायस्पतिकृतटीकासंबटितनग्यासमाष्यसमेतानि- [ २ स्मधनफदे~ `

गस्य कारणमक्तम्‌ । दशंनमदशेनस्य प्रति्रु्ीत्यदशनंः संयोग- निमिततपुक्तम्‌ । नात्र दशेनं॑मोक्षारणमद्‌ शेनाभावादेव बन्धा- भावः स मोक्ष इति । दशेनस्य भावे बन्धकारणस्यादश्नस्प नाञ्च इत्यतो दक्षं ब्ञानं केस्यकारणमुक्तम्‌ ।

क्िवेदमदशेनैःनाम, कि गुणानामधिकार आहोस्िद्दुशिरू- पस्य स्वामिनो दश्चितविषयस्य प्रथानचित्तस्यानुत्पादः । खस्मि- द्ये विद्यमाने यो ददेनाभावः ।

किमथवत्ता गुणानाम्‌ । अथाविच्रा स्वचित्तेन सह निरुद्धा स्वचित्तसयोत्पत्तिदीजम्‌ । # स्थितिसंस्कारक्षये गतिसंस्का-

मुक्तम्‌ । कथं पुनर््दीनका्यौवसानः संथोगस्येयत आह--दशेनमिति । ततः किमि- यत आह--अदशेनमविया संयोगनिमित्तमित्युक्तम्‌ । उक्तम स्प्टपति-नात्रेति । ननु दरनम्ीने विरोधि निवतैयतु बन्धस्य कुतो निवृत्तिरियत आह --दशैनस्येति । वद्ःदिविविक्तध्याऽऽमनः खूपावस्थानं मेक्ष उक्ते न तस्य साधनं दरौनमपि वद ननिवृततेरियथः ।

असाधारणं संयोगहेतुमदसनविरेषं प्रह तुमद रनमात्र विकसपयति-{ चेदमिति | पुरासं गृदवाऽऽह--किं मुणानामधिकारः कायरम्मणसामर््यं तते हि सयोग: ससरहेतुर्प जायत । प्रसञयप्रतिवधं गृहीता द्वितीयं विकल्यमाह ~ आदोसिदिति । दशितो विषयः शब्दादिः सचपुरुष.न्यतां च यन चित्तेन तस्य तद्विपयस्यानुष्य।दः । एतदेव स्फोरयते--स्वस्थिन्दृश्ये शब्दादौ सखपुरपान्यतायां चेति । तावदेव प्रधानं विचेष्टते न यावदुद्विविधं दरेनमभिनिवतेयति । निष्पादितोभयदशनं तु निवतत इति ।

पर्युदास एत्र तृतीयं विकलयमाह--किमथेवत्ता गुणानाम्‌ । सत्कारथवादसिद्ध ६ माप्िनावपि मोगापतरगौधावव्यपदेद्यतया स्त इयथः । पयदास एव॒ चतुध॑ विक. स्पमह-अथाि्ा प्रति्ौकटे सचित्तेन सह निरुद्धा प्रधानसाम्यमागता बसि नल्पेण घछचित्तोपत्तिवीजम्‌ । तेन दशनादन्याऽविदावासनेवादशेनगुक्ता । पयदस एव पञ्चमं विकल्पमाह-रधि ध्थिततसंस्कारस्य प्रधानवर्तिनः सम्पपरिणामपरम्परावा- दिनः क्षये गतिमहदादिविकार।रम्भस्तद्धेतुः संस्कारः प्रधानस्य गत्तिसंस् रस्त.

मी 1

१ख. ज. द्या हि विः।२क, 'ताल्यातिश्रयेः।३व.,वा।

बू २३) पातञ्जर्योगसुत्रामि । ९२

राभिव्यक्तिः। यत्रेदमुक्तं पधानं स्थित्यैव वतमानं विकारा- करणादपधान स्यात्‌ ।

तथा गत्यैव वतमानं विकारनित्यत्वादपरधानं स्यात्‌ } उभ- यथा चास्य वृत्तिः प्रधानव्यवहारं छभते नान्यथा । कारणान्त- ष्वपि कलिपितेष्वेव समानशचेः । दशेनशक्तिरेवादशेनमित्येके ¢ प्रधानस्याऽऽत्मख्यापनाथ प्रवतिः '” इतिश्रुतेः ।

सवेबोध्यबोधसमथेः प्राक्पवृत्तः पुरुषो न पश्यति सवेका५- करणसमथं हयं तदा न दृदयत इति । उभयस्याप्यद्श्ेनं धम इत्येके ।

स्याभिव्यक्तिः कार्यानमुखत्वम्‌ । तदुभयसंस्कारसद्रवि मतान्तरानुमतिमाह--यत्रेदमुक्त- मकान्तिकलं व्यासेधद्भिः, प्रधीयते जन्यते विकारजातमनेनेति प्रधानं तचेस्स्थिस्येव वर्तत न कदाचिद्रया ततो विकाराकरणान्न प्रधीयते तेन किचिदित्यप्रधानं स्याद्‌ ।

अथ गदयैव वर्देत न कदाचिदपि धिया तत्रऽऽह-तथा गत्येवेति । कचि- त्पाठः “८ सिये मये ! इति । तादर्थ्ये चतुर्धा, एवकारश्च द्रषटम्य; । स्थिते चेन्न वर्तेत न क्चिद्धिकारो विनदत । तथा च भवस्य सतोऽविनाशिनो नेोप्पत्तिरपीति तिका- रलवदेव च्परेत | एवं च न प्रधीयतेऽत्र किंचिदियप्रधानं स्यात्तदुभयथा सिया गलया चास्य वत्तिः प्रधानव्यवहार्‌ं छमते नान्यथेकान्ताभ्युपगमे । न केवरं प्रधाने कारणान्तरेष्वपि परब्रहमतेन्मायापरमःण्वादिषरुं कल्पितेषु समानश्वच विच।रः । तान्यपि हि

(> (>

दित्यत वतेमानानि विकाराकरणादकःरणानि स्युः, गदयत्र॒वतमाना।व॑विकारनेध्य. त्वादकारणानि ष्यति च । पयुदास एव षष्ठं विकल्पमाह --दकशनशक्तिरेषेति । यथा प्रजपदित्रते नेक्षेतो्यन्तम'दियमियनक्षणप्रत्यासन्नः संकल्पो गृह्यत एवेहा दरन- निवे तत्रयासन्ना तम्मृढा शक्तिरष्यते । सा च दशे भोगादिरक्षणं प्रसोतुं दशं

द्द्येन प्रजयति | अतैव श्रतिमाह--प्रधानस्येति |

स्यद्रेतत्‌ । अ्मल्यःपनायं प्रधानं प्रवतेत इति श्रतिराह न ॒तवासमदशेनशक्तेः प्रवर सत श्यत आह--सवंवोध्यबोध समथ इति । प्रक्रत; प्रधानस्य नाऽऽमस्यापन- मन्न प्रहत प्रवोजकमतामध्ये तदरयोगात्तसमात्सामय प्रवृत्तेः प्रयोजकमिति श्रुयाऽथौः दुक्तमेयथैः । दश्चन्नक्तिः प्रधानाश्रयेयङ्गीकृय षष्टः कस्पः । इममेवोमयाश्रयामा्यायं सततम वरिकलयमाह उभयस्य पुरुषस्य च दृश्यस्य चादश्षेनं दशनशक्तिधमे इत्येके ।

१क. ष. न्घ, (दकि: प्र ।

९४ ` वाचस्पतिषतदीकासबरितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

` तत्रं दर्य्य स्वात्मभूतमपि पूरुषमरय॑यापकषं द्धनं दद्य धमतमेन भवति । तथा पुरषस्यानात्ममूतपपि दयप्रत्ययपेकषं परुषधर्मस्ेनेवाद्शनमवभासते । दशनं ब्ानमेवादशेनमिति केचि- दभिदधति । इत्येते शागता विकर्पा; । तत्र विकरपबहुत्वभे-

तत्सर्भुरूषाणां णानां संयोगे साधारणश्रिषयम्‌ ॥ २२ ॥ यस्तु प्रत्यक्चेतनस्य स्वबुद्धिसयोगः- तस्य देतुरषिया ॥ २४॥

स्यदेतन्मृष्यामहे दयस्येति, तस्य समेशञक्याश्रयवान्न द्रष्टरि पुतमृष्याम; । न हि तदाधारा ज्ञानश््तेस्तत्र ज्ञानस्यासमवायादन्यथा परिणामापत्तिश्यत आह--तत्रेद्‌- मिति | मवतु द्द्यात्मकं तथाऽपरि तस्य जडसेन तद्रतशकषिकाय दशेनमपि जडमिति न शक्यं तद्धम॑सेन विज्ञातुं जडघ्य स्वयमप्रकाशवादतो दृरेराप्मनः प्रत्ययं चेतन्यच्छाया. पत्ति दशनं तद्धम॑वेन भर्ति ज्ञायते विषयेण प्िधभिणो रक्षणात्‌ | नन्भतावताऽ- पि दृदयधमैलमस्य ज्ञानस्य भवति न तु पुरुपधमैलमपीयत आह--तथा पुरुषस्येति । सदयं पुरूष्यानामभूतमेव तथाऽपि दृबुद्धिसच्चस्य यः प्रययश्वेतन्यच्छायापृत्तिस्तमपेक्षय परुषधमेलेनेव न तु पुरपधमेखेन । एतदुक्तं भवति--चेतन्यविम्बेदप्रहितया वुद्धिचेत- न्ययोरमेदाहूद्धिधमशवैतन्यधम्‌। इव चक्रासतीति । अष्टमं विकल्पमाह--द्शेनं ज्ञानमेव राब्दादौनामदशनं न तु सच्पुरयन्यताया इति केचित्‌ | यथा चक्षु ख्ये प्रमाणमपि रसादवप्रमणमुच्यते | एतदुक्तं भवति-सुखायकारशव्दादिङ्ञनानि स्सिद्धवनुगुणतया द्ध्यसयागमाक्षिपन्त पि । तदेवं विकलस्य चतुथं निकट स्वीकतुमितरेषां विकल्पानां सांस्यशाच्नगतानां सथपस्यसाधारप्येन भगत विव्यामविप्रसङ्गेन दुपयति--इत्यते शासन- गता इति ॥ २२॥

चतु भिक निध।रधितुं सू्रमतास्यति--यस्तु प्रत्यक्चेतनस्य सखबृद्धेस- योग इति । प्रैपीपमश्वति प्रप्रोतीति प्र्यगसाधारणस्तु संयोग एपैकस्य पुर्पस्पमोकया बद्रय। वेचत्पदेतुः । सूत॑ पर्टात--तस्येति | नन्वत्रिया वरिपययज्वानं॑तस्य भगपवगेयोरि घनुद्धूतयगे। हेतुः । असयुक्तायां बुद्धौ तदनुत्पतेस्त.कथमविदय

पोना > त जा = ~ ०-0-०० ` भज

१व. व (्त्यय्पकष्य द्‌ च. "त्थयम्पेकष्याद । २ छ. पक्षम्‌ । २३ घ वच. न््ययमपेक्ष्य पु । ४ ख. सनव । ५ग.म. ड, छ. गगः । ६ ख. "वतीति ज्ञा ॥ ७ $, शति विज्ञा ८ ख, ज, तदतो भः । ९ज. प्रलयश्च | क्ष, प्रति प्रत्यञ्च ।

सू० २४] ` पतिञ्जखयोगसूत्राणि। ९५

ॐ बिपययह्ञानवासनेत्यथेः । विपयेयङ्गानवासनाव।सितौ च न कायनिष्ं पुरुषख्यातिं बुद्धिः प्रामोति साधिकारा पुनराब- सेते । सा तु पुरुषख्यातिपयवसानां कायेनिष्ठं भापरोति, चरिः ताधिकारा निषत्तादशेनय बन्धकारणामावान्न पुनरापतेते | अत्त कश्चित्पण्डकोपास्यानेनोद्धारयति- मुग्धया भायंयाऽ मिधीयते-पण्डकाऽऽयेपत्र, अपत्यवती मे भगिनी किमथ नाम नाहमिति, स तामाह--मृतस्तेऽहमपत्यमुत्यादयिप्यामीति । तथेदं वि्रमानं ज्ञानं चित्तनि्रत्ति न करोति, विनष्टं कंरि- ष्यतीति का भत्याश । तत्राऽऽचायेदेक्षीयो वक्ति- नमु बुद्धि- निषटत्तिरेव मोक्षोऽदशंनकारणाभावादबुद्धिनिव्रतिः । तचादशेनं सेयोगभेदस्य हेतुरियत आह--मिपयेयज्ञानवासनेति । सगौन्तशयाया अक्रियाः स्वचित्तेन सह निरुद्राया अपि प्रधनेऽ्ि वासना तद्रासनावासितं च प्रधाने त्त सुरुपसंयो गिन तादृशीमेव बुद्धं सुजति । एवं पतेपूवेस्गेधियनादिखिाद्दोषः | अत ए प्रतिसरमाबश्थायां न पुरर मुच्यत इयाह-विपयंयज्ञानेति । यदा पुरुषस्यातिं कायनिष्ठा प्राप्ता तदा विपर्थयज्ञानवासनाया बन्धकारणस्यामत्रा्न पुनरवतेत इयाह-सा लिति । अत्र कश्चिन प्तिकः कव्यं पण्डकोपास्यानेनौपहसति । पण्डकापाख्यानमाह --. मुग्धयेति । किमथमियथशचम्दो निमित्मुपटक्षयति प्रयोजनस्यापि निमित्तात्‌ । पण्ड- कोपास्यनेन स.म्यमापादयति- -तथेदं विद्यमानं गुणपुरूषान्यतज्ञानं चित्तनिवृत्ति न करोति, पसैरग्येण ज्ञनप्रसादमत्रेण ससंस्ारं निरुद्रं मिनष्ं करिष्यतीति का ग्रत्थाज्ञा । यस्िन्सथेव यद्भ्रति तत्तस्य कार्यम्‌ | न तु यसषिनसतीति मावः । अत्रै-. कदेश्चिमतेन परिहारमाह - तत्रेति । शषदपर्समप्त अचाये अचयेदेशीयः | आता यस्तु वायपर्ते कृतल्क्षणः-- ८५ आचिनोति च श्याघ्नाथेमाचरे स्थापययपि | खयमाचरते यघ्मादाचाय॑स्तेन चोच्यते? [ वा० पु०९९।३ ] इति ।- भोगविवेकस्यातिषूपपरिणतबुद्धिनिवृत्तिरेव मोक्षः । न च बुद्धिखरूपनित्रात्तेः | सा च ध्मेधान्तविवेकद्यातिप्रपिष्ठ।या अनन्तरमेव भतव्रति सयपि वुद्धेखरूपमात्रा- वस्थान इयर्थः । एतदेव सोरयति-अदशेनस्य बन्धकरणध्यामावादूवुद्धिनिव्तिः ।

# एतस्मालयाक्‌) ड. पुस्त शुद्धिसंग्रोगस्य हेतुः › इति पाठे वियते स ॒प्रामादिशः ।

१ग.घ.उ.च.प्तान।२ इ. र्षान्यतास्या। २५, घ. इ. श्व्राना काः ।.४ त, ज, तत्पु" । ५ क, "पोक्ततदक्ष" ।

९६ ` वाचस्पतिकृतरीकासंवङितन्यासमभाष्यसमेतामि- [ २ साधनपदि-

बन्धकारणं दशेनान्निवतेते । तत्र चित्तनिटत्तिरेव मोक्षः, किम- यमस्थान एवास्य मतिविभ्रमः ॥ २४ ॥ हेयं दुःखं हेयकारणं च संयोगाख्यं सनिमित्तुक्तमतः परं हानं वक्तव्यम्‌-- तदभावास्सयोगाभावा हानं तद्रशेः कैवल्यम्‌ ॥ २५ ॥ तस्यादशेनस्याभावाद्बुद्धिपुरुपसंयोगामाव आत्यन्तिको ब- न्धनोपरम इत्ययेः। एतद्धानम्‌। तद्द्शेः कैपरसयं पुरुषस्यामिश्री- भावः पुनरसरयोगो गुणेरित्यथेः । दुःखकारणनिवत्ती दुःखोप रमो हानं, तदा स्वरूपप्रतिषटुः पुरुष इत्यक्तम्‌ ॥ २५॥ अथ हानस्य कः प्राप्त्युपाय इति- विवेकस्यातिरविषएवा हानोपायः ॥ २६ ॥

तज्चादशेनं बन्धकारणं दरैनानियतेते । दशननिवृत्ि्तु परराग्यसाध्या । स्यपि जद्धिश्वरूपावस्थाने मोक्ष इति भावः । एकदेक्षिमतमुपन्यस्य स्वमतमाह --तज्र चित्त - निवत्तिरेव मोक्षः । ननृक्तं दशने निदृततेऽचिर चित्तछरूपनिवृत्तिभ॑वतीति कथं दशे- नकार्येयत आह--किमथेमस्थाने मतिविभरम इति । अयमभिसंधिः-यदि दर्शनस्य साक्षाचित्तनिवृततौ कारणमावमद्गवुर्बामिहि तत एवमुपाठम्येमहि । क्रं तु विवेकदशेनं पकषकाष्टं प्राप्तं निरोधसमापिभावनाप्रकषेक्रमेण वचित्तनिह्ृत्तिमत्पुरुषध्रूपावस्थानोपयो- गी्यातिष्ठामहे तत्कधमुपारम्ममहदीति ॥ २४ ॥

तदेवं व्यह्यमुक्वा तृरतीयव्यृहामिधानाय सूत्रमवतारयपि-हेयं दुःखमिति । तद्‌- भावात्संयोगाभावो हानं तदद्शेः कैवस्यम्‌ । व्यच्े- तस्येति । अस्ति हि महा- प्रलयेऽपि संयोगभवोऽत उक्तमात्यन्तिकं इति । दुःखेपरम हानमिति पुरुपाधत।

१ (= (भ

दिता । शेषमतिरोहितम्‌ ॥ २५ ॥

हानापायलन्षणं चतु4 व्हमस्यातुं सूत्रमवतारयति--अथेति । व्रिवरेकख्याति- रविषुवा हानोपायः । अगमानुमानाभ्यःमपि भिवेकल्यापिरस्ति । न चासौ ब्युव्यानं तत्सस्कारं वा॒निवतेयति तद्रतोऽपि तद्नुहृततेरिति तनिव्यमवि्परेति । पिद््ो मिथ्याज्ञानं तद्रहिता । एतदुक्तं भवति--श्ुतमयेन ज्ञानेन वेकं गृरीता युक्ति- मयेन च ग्यवध्याप्य दीधेकालनेरन्तथसत्कारासेवरिताया भावनायाः प्रकरषर्यन्तं

[पीपर

ति

999 -जयन जदि जि नक

१ ष. पष, "हिताम्‌ । :

भु० २७ | पातन योसूत्राणि । ९७

सेत्वपुरुषान्यतामत्ययो विवेकरुयातिः । सा त्वनिवृत्तमि- थ्याङ्ञाना पुवते । यदा पिध्याज्ञानं दग्धवीजभावं वर्ध्यपरस्वं संपद्यते सदा विषुतङ्केशरजसः सत्वस्य परे वेश्ारघे परस्यां वशीकारसंज्ञायां वतेमानस्य दिवेफपरर्ययप्रवाहो निभो भवति । "सा पिरे्रूयातिरविषएुवा हसंनोपायः । ततो मिभ्याज्ञानस्य द्ग्यबीजभावोषभमः पुनश्वापसव इत्येष मोक्षस्य मार्गो दान॑स्या- पाय इति ॥ २६ ॥

तस्य सथा प्रान्तपूमिः प्रत्ता ॥ २७॥ तस्येति मत्युदितख्यातेः अरस्यान्नायः । सप्तपेतिं अशयुद्धघावरः णमछापगमाचित्तस्य अत्ययान्तरानुत्पादे सति सक्षपकारैव मा विवेकिनो भवति । तध्रथा- परिज्ञातं हेय नास्य पुमः परिङेषमसिति | क्षीणां हेयदेतवो न पुनरेतेषां स्ेतन्यभस्ति । साक्षात्कृतं निरोधसमा-

समिगा साक्षात्कारवती विषकस्यातिनिवाततसत्रासनमिष्पज्ञाना नि्िप्रुवा हानैोपीय इति । शेषं सुगमं भष्यम्‌ ॥ २६॥

रिेकहयातिनिष्याः खरूपमाह पुत्रेण - त॑स्य सप्ता प्रन्तिममिः ज्ञ | वया चष--तःस्थेति भत्युदितख्यातेषेतेमानस्यतिर्योगिनः प्रत्याम्नायः परामशः । अशुद्धिरेवाऽऽरणं चित्तमघस्यं तदेव मकं तस्यापगमाचित्तयं- प्रययाभ्तरानुध्पदि तामसराजसष्युध्थानप्रसयाुखदे निर्विघरुवधिवेकस्यातिनिष्रामापनस्य सकप्रकरेव प्रज्ञा विवे नो भषति । पिपयभेदादज्ञामेदः । प्रकृष्ठऽन्तो यासां ममीनामधस्थानां तास्त योक्त: | य॑तः पर नास्ति स प्रकषः | प्रान्ता भूमयो यस्याः प्रज्ञाया करि्रकर्यतेः स। तथोक्ता |

ता एवं सकप्रकाराः प्रान्तमूमीरदाहरतपि-तग्रथेति । तेत्र वुषप्रयलनिष्पयाघु चतसृषु भमिषु प्रथमामुदाहरति--परिन्नातं हेयम्‌ । यघक्किक प्राधानिकं त्तस परिणामतपससरेगेणव्रत्तिषिरो बाद ःखमेतरेति हेथ॑तप्परिक्ञातम्‌ । प्रा्ततां द्यति नास्य पुनः पिचिदपरज्ञतं परिज्तेयमस्ि । द्वितीयमाह-क्षीणा इति । प्राम्ततामाह- न पुनरिति । तततीयामा--साक्षाक्कृतं प्रयक्षेण निशितं मया संप्रजञात्स्थायमित

१९ग. ष, इ, अ, हनस्यपाः। २क, ख. छ. (दि सप्तधेदं भः । ११

९८ ` वाचरपतिकृतीकासंवलितव्यासंभाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदि-

धिना हानम्‌ । भावितो विषेकर्यातिरूपो हानोपाय इति । एषा चतुष्टयी काया विमुक्तिः प्रज्ञायाः । यित्तषियुक्तिस्तु त्रयी चरिताधिकारा बुद्धिः । गुणा गिरिशिखरतटच्युता इतर ग्रावाणो निरव॑स्थानाः स्वकारणे प्रख्याभिमुखाः सह तेनास्तं गच्छन्ति | न चैषां भविरीनानां पनरस्त्यत्पाद्‌ः भरयोजनाभावादिति ! एतश्यामवस्थार्यां गुणसंबन्धातीतः स्वरूपमात्रज्योतिरमलः केवी पुरुष इति । एतां सप्रविधां प्रान्तभूमिप्रज्ञामनुपरयन्पु रुषः शट इत्याख्यायते । प्रतिप्रसबरेपे चित्तस्य मुक्तः कुश इत्येव भवति गुणातीतत्वादिति ॥ २७॥

सिद्धा भवति विवेकख्याति्ीनोपीय इति, न च सिद्धि- रन्तरेण साधनपित्येतदारभ्यते--

योगाङ्गानुष्ठानादशुदिक्षये त्ान- दीपिरा विषेकस्यातेः ॥ २८ ॥

निरोधस्तमाधिसाध्यं हानं, न पुनरप्याः परं निश्वेतव्यमस्तीति रोषः । चतुथामाह~~ भावितो निष्।देतो विवेकख्यातिरूप। हान।पायो न्याः परं भावनीयमस्तीत्ि दोषः । एषा चतुष्टयी कायौ विमुक्तिः समाप्तिः, काथतया प्रयलनग्याप्यता दिता । कचि- वाठः कायेविमुक्तिरिति । कायंन्तरेण विमुक्तिः परज्ञया इत्यथः । प्रयननिष्पायनुनि- प्पादनीयामप्रयःनसाध्यां चित्तविमुक्तिमाद-चित्तविगुक्तिस्तु जयी । प्रथमामाह~-चरि- ताधिकारा बुद्धिः | कतभोगपवगंकर्थ्यथैः । द्वितयामाह-गुणा इति । प्रान्तता- माह-न चैषामिति | ततीयामद-एतस्यामवस्थायामिति । एतस्यामवस्थायां जीवने परुषः कुशणो मुक्त इत्युच्यते चरमदेहतादियाह-एतापिति । अने।पचारेक पुक्तमाह- प्रतिप्रसतरे प्रधानट्येऽपि चित्तस्य मुक्तः कुशल हत्येवं भदति गुणातीतत्वा दिति॥ २७॥

तदेवं चतरो व्यहानुकवा तन्मध्यपतितस्य॒हानोपायध्य विवेकस्यातेगदोहना- दिक्प्रागिद्धेरसिद्रप्य चोपायलामवासिद्धयुपायानवक्तुमारमत इलाह--सिद्धेति । तत्रामिषास्यमानानां साधनानां येन प्रकरेग॒वक्विकल्यायुपायलरं तदशेयति पुत्रेण - योगाङ्गानुष्ठानादश्चद्धिक्षये ज्ञानदीध्िरा षिविकख्यतिः । योगाङ्गानि हि यथा-

ट्‌, छ, कवयति ।-२ग. च, शक्‌? | ३१. ध्याप्रःञ न। ४ च. गित्तसदा"।

मृ० २८ ] पातद्चलयोगसूत्राणि । ९९

योगाङ्कान्यष्टावभिधायिष्यमाणानि । तेषामनुष्ठानाप्पश्चप- वेणो विपयेयस्याज्ुदधिरूपस्य क्षयो नाः । तरक्षये सम्यश्ा- नस्याभिव्यक्तेः । यथा यथा च साधनान्यनुष्टीयन्ते तथा तथा तनुत्वमशचुद्धिरापयते । यथा यथा च क्षीयते तथा तथा क्षयक्रमानुरोधिनी ज्ञानस्यापि दी्षिविवधते । सा खखेषा विद्धिः परकषमनुभवत्या मिवेकख्यातेः, आ शण- पुरुषस्वरूपयिङ्गानादित्यथेः । योगाङ्गानु्टानमगुदधेवियोगका- रणम्‌ । यथा परबुरछेदयस्य । विवेकख्यतिस्तु प्राप्तिकारणं यथा धम॑; सुखस्य नान्यथा कारणम्‌ । कति वैतानि कारणानि दासे भवन्ति । नपवेत्याह । तद्यथा--

“८ उत्पत्तिस्थित्यमिनग्यक्तिपिकारमस्ययाप्रयः । भियोगान्यत्वधृतयः कारणं नवधा स्मृतम्‌ ” इति ॥ तत्रोत्पत्तिकारणं मनो भवाति विज्ञानस्य, स्थितिकारणं पनसः पुरुषाथेता, शरीरस्येवाऽऽहार इति । अभिव्यक्तिकारणं

=> = ~~~

¢ >= ® ट

योगं दृषटद््ट्रिणङद्धि क्िणन्ति । पञ्चपण विपथयस्येलयुपलक्षणं, पण्यपुण्ययोरपि जालयायुरभोगहेतुखेनाञ्ुद्धिरूपलारिति । शेषं सुगमम्‌ । नानाबिधघ्य कारणभावस्य दर्श नायोगाद्भानुष्टानस्य कीदशं कारणलमियत अआह--योगाङ्खानूष्ानमिति । अुद्धया वियोजयति बुद्धिसस्रमियज्ुदधेवियीगकारणम्‌ । दष्टन्तमाह--यथा परञुरिति । एर- स्छ्यं वक्षं मूटेन वियोजथत,। अशुद्धा वियोजयदुवुद्धिसद्॑विवेकष्यातिं प्रापयति यथा धर्मः सुखम्‌ । तैथा यगेष्धिनुष्ठानं किवेकल्यतिः प्र्िकारणं नान्येन प्रकरेणे- त्याह--विवेकख्यातेस्त्विति । नान्यथेति. प्रतिपेधश्रवणावच्छति--कति चंता- मीति | उत्तरम्‌ -नतरैवेति । तानि दरीयति कारिकया त्यथा--उत्प्तीति ।

अत्रोदाहरणन्याह--तत्रोत्पसिकारणमिति | मन हि विज्ञानमव्यपदेदयावस्था- तोऽपनीय वतेमानावस्यामापादयदुत्तिकःरणं विन्नानघ्य । स्थितिकारणं मनसः प्रुषाथता । अस्मिताया उपपनं॑मनस्तावदवतिष्ठते न ॒यावदुद्धििधं पुरुषाथेमभिनि, वैतंयति । अथ निवेतितपुरषाधद्रयं ध्यितेखेति । तस्माव्छकारणादुत्पनस्य मनसोऽ-

(ष ष ०, (न

नागतपुरषाधेता स्थितिकारणम्‌ । टृषटन्तमाह--शरीरस्येवेति । प्रयक्षङ्गाननिमित्त-

६क, ष, ध. इ, च. छ, "ति ज्ञा । २ ज, तसनायोगा + `

१०० - बाचस्पति्तरदीकफासवलितव्यासमाप्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

यथा रूपस्याऽऽलोकस्तथा रूपज्ञानं, विकारकारणं मनसा वरिषयान्तरम्‌ । यथाऽग्निः परक्यस्य । प्रत्ययकारण धृमह्नान- पभ्निज्नानस्य } प्रा्चिकारणं योगाङ्ानुष्टानं विवेकख्यातेः । वियोगकारणं तदेदाश्चुद्धेः । अन्यत्वकारणं य॑था सुवणस्य सुवणकारः । एवमेकस्य स्ीपरत्ययस्याविच्रा मूढत्वे द्वेष दुःखत

पिन्दियदारा वा छतो बा विषयस्य सक्िपञभिव्यक्रिस्तध्यःः कारणं यथा रूप १ + स्याऽऽलोकः । विकारकारणं मनसो विषयान्तरम्‌ । यथा हि कण्डे; समा।हेतम-

#» (~

नसा वहटुक्षा+पञच्वमनपञ्चमलवरत्रवणत्तमनन्तरमनम।।टतश्च्स्य सद्पट वण्धयवनत्तपष-

ननामप्सरसे प्रम्टचामीक्षमाणस्य समाधिमपहाय त्यां सक्तं मनो बमूत्रेपं | अन्व निदरनमाह- यथाग्नि; पाक्यस्य तण्डटदेः कठिनावयवसंनितवरेशचद्य प्रशिथिदव- यवसय।गरक्षणघ्य विकार्य क रणम्‌ | सत एव विषयस्य प्रत्ययकारणं धम्गानम- ्रिज्ञानस्येत्ति । इयत इ१ि ज्ञानमग्रिश्च।सौ ज्ञानं चेलश्चज्ा तरय । एतदुक्तं भवति- बतेमानस्येवा्न्यस्य प्रव्ययकारणतय्‌। कारणमिति । आत्समिकी निरपेष्ठाणां कारणानां कायंक्रिया प्राप्तस्य: कुतशविदपत्रदोऽप्र तिः । यथा निश्रोपसरपणस्वमावानामपां प्रति- बन्धः सेतुना तथेहापि बुद्धिस सुखप्रकाङ्ञश्ीट्स्य स्मातरिक सुखविवेकस्यापि- जनकता प्राप्तिः । सा कुतश्विद्धम। तमसो ना प्रतिवन्धप्न भवति | धमायोगाद्गानुष्ठ द्रा तद्पनये तदप्रतिक्वृत्तिषछभावत एव॒ तजनकतया तदाप्नोपि । यथा वक्ष्यति - ‹‹ निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत्‌ '' [यो° सू० ४।३ ] इति ,

तदेवं विवेकल्यातिटक्षणकार्पिक्षया प्ाप्तिकारणमक्तम्‌ । अवान्तरकायवे्षया त॒ तद्व ॒वियोगकरणमियाह--वियोगकारणामिति । ¦माह्‌-चकारणमाह--अन्यत्व- कारणं यथा सुवणकारः सुबणेस्य, कटकदुण्डल्केय्‌९॥ दम्यो भकाभेन्नस्य भेदविव- क्षया कटकादिभिन्नस्यामेदविवक्षया कटकःयभिन्नस्य सुव्णेस्य कुण्डलादन्यलम्‌ । तथा च कटककार्‌। सुवणकारः कुण्डलादभिनाप्मुवणादन्यत्कुचेन्न्यत्वकारणम्‌ । अग्निरपे पाक्य. प्यन्यवकारणं यद्यपि तथाऽपि धर्मिणो धमेयोः पुलाकलतण्डुकप्वयो्भद्‌।किवक्षया धभयोरुपजना्पयिऽपि घस्यनुवतंत इति न ॒तस्यान्यलं शक्यं वक्तुमिति परिकारमत्रका- रणस्मुक्तमेपे तं सेकरः । न च संस्थानमेदो पर्मिणोडन्यवकारणमिति व्या्पयम्‌ । मुवणेकार इयस्यासंगतेः । बह्यमन्यघकारणमुपफतयस्याऽऽध्यामिकमदाहरति--एवभे- फस्येति | अविद्या कमनीयेयं कन्यकेयादिज्ञनम । तन्मोहयोगप्स ख द्लप्रययो

क. ख. ब्ल, हि मुर । २ स. ज. "हिते मनोव । श्त, ज. कंदः।४अ. 'पायभात्रऽपि । ५७, भ्रू । मोह" ।

सू० २९] पातञ्जरयोगसूत्राणि । १०१

रागः सुखत्वे तरवहानं माध्यस्थ्ये । धृतिकारणं शरीरमिन्दरि- याणाम्‌ । तानि च तस्य । महाभूतानि . शरोरार्णा, तानि च परस्पर सर्वेषां तैयेग्योनमानुषदेवतानि च, परस्पराथत्वादित्येवं , नव कारणानि । तानि च यथासंभवं पदाथोन्तरेष्वपि योञ्यानि | - योगाङ्खानुष्ठानं तु द्विधैव कारणत्वं छभत इति ॥ २८ ॥ तत्र योगाङ्खान्यवधायन्ते- यमनियमास्नप्राणापामपत्पाहारषार- ५ क णाध्पनसमवपाश्ड्ज्गात्‌ ॥ ९९ ॥

मृदो विषण्णो मवति चैत्रस्य मेत्रस्य पुण्यवतो बत कटब्ररनमेतन तु मम भग्हीनघ्पति । एवं सपत्नीजनस्य तस्यां द्वेषः च्वौप्रययस्य दुःखे । एवं मेतरस्य तस्या भतू रगस्त- स्व श्लीप्रययस् सुखते । तचज्ञानं व्मांसमेदोध्थिमजनसमृहः ललीकायः स्थानवीज- | दिभिरयचिरिति विवेकिनां माध्यस्थ्ये वैराग्ये कारणमिति । धृतिकारणे शरीरमिन्दियाणां

(~ (~

विधाश्कमिद्धियाणि च ररीरघ्य सम॑न्यां कणर प्राणाद्या वायदः पञ्च॒ तदभावे शरीरपातात्‌ । एवं मांसादिकषयाङ्गानामपि परस्परविधयविधारकवम्‌ । एवं महाभूतानि पृथिव्यादीनि मनुष्यवरुणसुथगन्धवहकरिदोकनिवासिनां शरीरणां, तानि च परस्प, पृथिव्यां हि गन्धरसरूपस्पशेशब्दगुणाथां पञ्च महामूताने परस्प! विधायविधारकभावेना- वक्ितान्यप्सु चखा तेजसि त्रीणि द्वे च मातस्थिनीति । तेययोनमानुषैवतादीनि च विधायविध।रकभवेनावद्ितानि | नन्वाधारापेयभावरहितानां कुतस्तखमियत आह- परस्पराथत्वादिति । मलुष्यशरीरं हि पञ्पक्षिमृगसरीस॒पस्थावरशरीरेपयेगेन भिपते | एवं व्याप्रादिशरीरमपि मनुष्यपद्यमृगादिशषरीरोपयेगेन । एवं पदयमृगादिशरीरमपि स्थाव- रादुपयोगेन । एवं दैवश्नरौरमपि मनुष्ये पहतच्छागमृगकपिञ्जटमांस।ज्यपुरोड शसः त ^ प्रस्तरादिभिरिव्यमानं तदुपयोगेन । एवं देवताऽपि वरदानवृष्टवादिमिमेनुष्यादीनि १।र- यतीयप्ि परस्परथवमियथः । शेष सुगमम्‌ ॥ २८ ॥ । संप्रति न्यृनाधिकसंस्याग्यवन्छेदार्थं येग ्ान्यवधारयति ~ तत्र योगाङ्गन्यव- धान्त इति । यमनियमासनप्राणायामपत्याहारधारणाध्यानसमाधयोऽष्टाव-

१ क, भमान्यक | २ज, नन्यक्ररेण। ३ क. व्ृततर्। ४ वत, ज, "काङ्ः। ५ ज, 'पकृतः ।

१०२ ` वाचस्पतिकृतटीकारसवरितन्यासभाष्यसमेतानि- | २ साधनधादे-

यथाक्रममेषामनुष्ठानं स्वरूपं च वक्ष्यामः ॥ २९॥ त््र-

अरहिसासत्यास्तेयतह्मचय-

परिग्रहा यमाः ॥ ३० ॥

तनाहसा सवथा सवेदा सबेभूतानामनमिद्रोहः । उत्तरे च यमनियमास्तन्पूखास्तत्सिद्धिपरतयेव तत्तिपादनाय प्रतिषा- रन्ते । तदब॑दातरूपकरणायेबोपादीयन्ते । तथा चोक्तम्‌-स खल्वयं ब्राह्मणो यथा यथ। व्रतानि वहूनि समादित्सते तथा तथा प्रमादकृतेभ्यो दिसानिदानेभ्यो निवतेमानस्तामेवाबदा- तरूपामहिसां करोति ।

सत्यं यथार्थे वाखनसे । यथा शृं यथानुमितं तथा वाड- नथेति । प्रत्र स्रबोधसंक्रान्तये वागुक्ता, सा यादि न वञ्चिता

क, क भः

ङ्गानि । अभ्यासवेरग्यशचद्धावीयादयोऽपि ` यथायेगमेतेष्मेव स्वरूपतो नान्तरीयकतया चान्तमावयितव्याः ॥ २९ ॥

ॐ (रि 9

यमनियमायङ्गानयुददय यमनिदेशकं सत्रमवतारथति--तत्रेति । आशहंसासत्यास्ते- यब्रह्मचय परिग्रहा यमाः । येोगाङ्गमदिसामाद-सर्वथेति । ददशीमहिसा स्तेति- उत्तरे चेति । तन्मृद इत्य्हिसामपरिपारय कृता अय्यकृतकस्पा निष्फटतरदियथ; । तस्सिद्विपरतेयेवानुष्ठानम्‌ । अर्दिसा चेन्मृमुत्तमां कथं तेऽदहिंसासिद्विपरा इत्यत आह तत्मतिपादनायेति । सिद्वज्ञानं नोपत्तिश्यथः । स्यदेतत्‌ । अर्हिसाज्ञानाथ। यदुत्तरे कृतं पेरन्यत एव तदवगमादियत अ।ह-तदबदातेति । यदुत्तरे नानुष्रीयर्नहिसा

गदुयदतयादिभितम ‡ | अत्रैवाऽऽगमिकानां संमतिमाह- त्था चेति । सुगमम्‌ ।

सत्यटक्षणमाह-- यथार्थे वाङ्मनसे इति । यथाशब्दं साकाङ्क्ष पूरयति- यथा षटमिति । प्रतिसंवन्धिनं तथाशब्दं प्रतिक्षिपति- तथा वाखनश्च विवक्षायां कतैन्यायामिति । अन्यथा तु न सव्यमेतत्सोपपत्तिकमाह--परत्र पुरुषे स्वबोधसं- कान्तये स्वबोधसदृशबोधजननाय वागुक्तोचारिता, अतः सा यदि न वञ्िता विका यथा द्रोणाच्य॑ण स्तनयश्वत्थाममरणमायुष्पन्सत्यधनाश्वत्थामा हत

इति पृष्टस्य युधिष्ठिरस्य प्रतिवचनं हस्तिनमभित्तधाय सव्यं हतोऽशत्यामेति;

~~~ न

~+

~~~ * ~~~ ~~~

१ ग, मः। अ । २. घ्‌, ढ, (त॒या त ।२ ज, गनिद्चैकं। ४ अ. प्क्चिः।

० ३० | पातञ्ञशटयोगसुत्राणि । १०३

भ्रान्ता वा प्रतिपत्तिवन्ध्या बा भधेदिति । एषा सवेभृतोपका- रां भत्ता न भूतोपधाताय । यदि चैवमप्यमभिधीयमाना भूतोपधातपरेव स्यान्न सत्यं भवेत्पापमेव भवेत्तेन पुण्याभासेन पण्यमरतिरूपकेण वं तमः प्राप्नुयात्‌ । तस्मा्परीश्ष्य सवेभूत- हितं सत्यं व्रूयात्‌ ।

स्तेयमरशास्रपुव्कं द्रव्याणां परतः स्वीकरणं, ततपरतिषेधः पुनरसपृहारूपमस्तेयमिति। ब्रह्मचयं गुह्ेन्ियस्योपस्थस्य संयमः । विषयाणापजनरक्षणक्षयसङ्गदिसादोषदशेनादस्पीकरणमपरिगरह इत्येते यमाः ॥ ३० ॥

न मा 9 नाण कमणो

+ (+

तदिदमुक्तस्योत्तेरे न युधिष्ठिरस्य स्वबोधं संक्रमयति | खवेोधो द्यध्य हस्तिहननविषय इन्द्रियजन्मा, न चसौ संक्रन्तः विं न्य एर तस्य तनयवधबोघो जात इति। शरान्ता वा भ्रान्तिजा वा, भरन्तिश्च विवक्षासमये वा ज्ञेयाथावघ।रणसमये वा | प्रति. पर्या बन्ध्या प्रतिपर्तिवन्ध्या यथाऽथोनति म्डेन्छमाषा प्रतिपत्तिवन्ध्या, निष्प्रयोजना वा स्यादिति यथाऽनयेक्षितामिषाना वाक्तत्र हि पसर स्बोधल्य सक्रान्तिरप्यसक्रान्तिरेव निष्प्रयोजन्रादिति । एवंलक्षणमपि सयं परपपकारफठं सयाम न तु सयामेयाह- एषेति । तदथा सदयतपसस्तस्कैरः सा्थगमने पृषटघ्य सा्थृगमनामिधानमिति । अमिधी- यमानोच्चायमाणा । रेप सुगमम्‌ ।

अमवस्य मावाधीननिरूपणतया स्तेयरक्षणमाह --स्तेयमशासपूैकरमिति । विशे - पेण सामान्यं रक्ष्यत इलयथंः। मानसम्यापर्पूवेकलाद्राचनिककापिकब्यापारयेः प्राधान्या न्मनोन्यापार उक्तोऽस्पृहारूपमिति । वब्रहमचयंखरूपमाह - गुप्ति । संयतोपध्योऽपि हि खगरक्षणतदार।पकन्दपौयतनतदङ्गस्परेनसक्तो न तब्रह्मचयैवानिति तन्निरासायोक्तं गुपतेद्धियस्यति । इन्दरियान्तराप्यपि तत्र रेट्पानि रक्षणीयानीति । अपरि्रहघ्खूयमाह- पिषयाणामिति । तत्र सद्गदोष उक्ते मोगाभ्यास्षमनु विवन्ते रागा; दुशिलनि

(~

चेद्दियाणामिति, िसरक्षणश्च दोषो नानुपह्य भृतान्युपभोगः सेमवतीति । अज्ञाल्नीया-

णामयरनेपैनतानमपि विषयाणां निन्दितप्रतिग्रहदिरूपार्जनरेषद्नच्छाह्लीयाणामप्यु-

पाजितानां च रक्षणादिदोषदशेनादखीकरणमपणिगरहः ॥ २३० ॥

न १ क, “ते रः कोः | २ क, 'पटमभ्परानां ।

१०४ ` वाचरपतिङृतधेकासंबरितग्यासभीष्यसमेतानि- { २ सधनपदे-

ते ठु- जातिदेशकाटसमयानषनच्छिन्नाः

सावंभामा महतितम्‌ ॥ ३१ ॥ तत्राहिंसा जात्यवच्छिमा मर्स्यवधर्कस्य मह्स्येष्येव नान्यत्र, हिसा । सैव देशावच्छिन्ना न तीर्थे हनिष्यामीति। सेव कालाव- च्छिन्ना न चतुरदहयां न पुण्येऽहनि हनिष्यामीति । सैव ॒त्रिभि- रुपरतस्य समयावच्छिन्ना देवत्राह्मणार्थे नान्यथा हनिष्यामीति । यथा च कषत्रियाणां युद्ध एव हिंसा मान्यत्रेति । एभिजांति- देशकारसमयैरनवच्छि्ा अहिंसादयः सवेयैव परिपालनीयाः । स्वैभूमिषु सवेविषयेषु सवेयेवाविदितव्यमिचाराः सावभौमा गहाव्रतमिर्युच्यन्ते ॥ ३१ ॥ शो चरसतोषतपःस्वाध्यायेश्वर- परणधानानि नियमाः ॥३२॥ तत्र शचं पृललादि जनितं मेध्याभ्यवहरणादि च वाम्‌ । अभ्वन्तरं वित्तमलानापाक्षालनम्‌ । संतोषः संनिहितसाधनाद्‌- धिकस्यानुषादित्सा | तपो द्सहनम्‌ । ददश्च जिघत्सापिपासे

सामान्यत उक्ता यादा; पुन्थागिनामुपादेयाप्तादशक्नवक्तं सुपरमवतध्यति~-ते तिति । जातिदेश्कालसमयानवच्छिमाः सावेभोमा महाव्रतम्‌ । स्वमु जात्यादिलक्षणामु मुपिषु विदिताः सवेभोमाः | महिसादय इयन्यत्रप्यवच्छेद्‌ ऊहनीयः । सुगम भाष्यम्‌ ॥ ३१ ॥

शोचादिनियमानाच्छे -शोचसंतोपतपःस्वाभ्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमा; । व्पच्े--श्चोचमिति । आदिशब्देन गोमयादयौ गृहन्ते । गोमूत्रयावकादि मेध्य तस्याम्यवहरणादि । अदिशिन्दाद्प्रासपरिमणसंस्यनियमदय प्राहः; । मेध्याभ्यव- हरणादिजनितमेते वक्तम्ये मेध्याभ्यवहरणादि चेदुक्तं कर्थ करणीपचःरत्‌ । पित्तमला मदमानापूयादयस्तदयनयो मनःशचम्‌ | प्राणत्राणमत्रहेतेरम्य- धिकध्यानुपादितसा संतोषः प्रागेव छीकरणप्रस्यिगादिपि शेप॑ः ।

११.ठ@. च. श्स्यव्रन्यकृ । छ. त्स्यवेध | २१.ष, ए. शस्यरने॥ ३१॥ ३२. ददं च जिः ।म.वर च. दृद्व । ड. दद्रानिचजि?। ४ त, क्ष, (गमागमाः ।५क ख, क्ष, विरोषः।

सृ० २३ | पातञ्नछ्योगसूत्राणि । १०५

9 शीताप्मे स्थानासने काषटमीनाकारमने च॑ । व्रतानि वेषां यथायोगं कृच्छचान््रायणसांतपनादीनि । स्वाध्यायो मोक्षा खाणामध्ययनं प्रणवजपो बा | हेधरभणिधानं तस्मिन्परमगुरौ सवेकमोपणम्‌ ।

शय्यासनस्थोऽथ पथि नन्वा , सस्थः परिक्षीणवितकेनाः; । संसारषीज्षयमीक्षमाणः 0 . । स्यानित्ययुक्तोऽमृतमं ॥' __ यत्रेदमुक्तं ततः त्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावशवेति ॥ ३२ ॥ एतेषां यमनियमानाम्‌-- वितकंवाधने प्रतिपक्षभावनम्‌ ॥ ३३ ॥ यदाऽस्य ब्राह्मणस्य दिसादयो वितको जायेरन्हनिष्याम्य- हमपकारिणमनृतमपि वक्ष्यामि द्रव्यमप्यस्य स्वल करिष्यामि दारेषु चास्य व्यवायी भविष्यामि एरिग्रहेषु चास्य स्वामी भविष्यामीति । एवमुन्मागमवणवरितकेञ्वरेणातिदीपेन बाध्यमा- नस्तत्परतिपक्षान्भावयेत्‌ । घोरेषु संसाराङ्कारेषु पच्यमानेन मया शरणमंपार्गेतः सपैभताभयपरदानेन योगधमेः । स॒ खल्वहं

॥> ९ त्यक्ता वितवान्पुनस्तानाददानस्तुरयः श्व्तेनेति भावयेत्‌ ।

काष्ठमोनमिद्ितेनापि स्वाभि्नोप्रकाश्चनम्‌ । अवचनमात्रमाकारमोनम्‌ । परिक्ीणषि- तकेजाङ इति वितक[ > ,भणः संशयविपथयौ वेति । एतावता शुद्रोऽभिसंधिरक्तः । एतं च यमनियमा विल घण उक्ताः-- ८५ ब्रह्मचयमाहिसां च सयास्तेयापाश्रहान्‌ ।

सेवेत योगी निष्कामो योम्धतां छमनो नयन्‌ ॥

| 2 नियतालवान्‌ |

“कुर्वीत ब्रह्मणि तथा परलिन्प्रवणं मनः ॥

: एते यमाः सनियमाः पञ्च पञ्च प्रकीतिताः ।

विरिष्टफव्दाः काम्पा निष्कामाना(णाँ) विमुक्तिदाः "! [ वि० पु० &। ७ । ३६३८ ] इति ॥२२॥ रया बहुविन्रनि ' इयेषामपतादसंमतरे तघतीकारोपरेशपरं सूत्रम्रतारयति-- हिधमानामिति । सूतर-वितकंवाधने प्रतिपक्षभावनं । वितकंणा

---- - 9 ७७9 ज

१ प्क चेव | २. ग.घ. ड. छ. 'त्यमुक्तोः। २ क, च, "मु । ४१, ड्‌. कू, ङ, "धमाः । स।६अ. "म्‌ । माः ।

१.०६. ` वाचस्पतिकृतरीकासवलितव्यासभाष्यसमेतानि- [ २ साधनपाद्‌~

यथा श्वा वान्ताबेह तथा त्यक्तस्य पुनराददान इति 1 एष- मादि सुत्रान्तरेष्वपि योज्यम्‌ ॥ २३ ॥ वतक (हप्रादयः छतकोर्ताममा दिता लोभकोषमहृपूका मृदुभ- ध्याधिमात्रा दुःखाज्नानानन्तफला दति परतिपक्षपावनम्‌ ॥ ३४ ॥ तत्र सा तावतू-कता कारिवाऽनुमोदितेति भिधा । एकका पुनसिधा छोभेन समांसचमर्थन कयेनापकृतमनेनेति मो धर्मा मे भविष्यतीति । छोभक्रोधमोहाः पनसिविधा म॒दुमध्या- धिमात्रा ईते । एवं सपत््ंशतिर्भेदा भवन्ति ईिसायाः । मदु मध्याधिमात्राः पुनखिधा- मदुमृदुमेभ्यमदुस्तीवमृदुरिति । तथा मृदुमध्यो पध्यमध्यस्तीव्रमध्य इति । तथा मृदुतीव्रो मध्यती- वरऽधेमात्तीव्र इति । एयमेकाश्चीतिमेदा हिंसा भवति । सा पुनानयमविकिरपसमुचचयभदादसंस्येणा, प्राणमृद्धदस्यापरिसं- ख्येयत्वादिति । एवमनृतादिष्वपि योज्यम्‌ । ते खखमी पितकरो दुःखाज्ननानन्तफला इति परतिपक्षमाव- नम्‌ । दुःखमज्ञानं चानन्तं फं यपामिति प्रतिपक्षमावरनम्‌ । तथा च रिसकस्तावसखयमं वध्यस्य बीयेमाक्षष्धति । ततश्च शत्रा दिनिपातेन दुःखयति । ततो जीपितादपि पा ग्रति | ततो पीयाक्षपादस्य चेतनायेतनमुपकरणं क्षीणवीर्यं मक्र । दःला- भष्ये नास्ति तिरोहितमिव किचन ॥ ३३ ॥ ५ तत्र॒ वितकाणां घखरूप्रकारकारणपर्मफटमेदान््रतिपक्षमायनातिपयान््रतिपक्षभा वनाखरूपामिधित्तया सुप्रणाऽऽद--वितक्रं दिंसादयः कृतकरोरितानमोदिता लोभक्रोधमोहपुवरका मृदुमध्याभिपात्रा दुःखाङ्गानानन्तफला इति प्रतिपक्ष- भावनम्‌ । व्यचष्ट--तच्र हिंसेति | प्रणमृद्धदस्यापार्सल्ययतरानियमवेकलपसमुत्रयाः सभमिनो दिस५4-८ । ० पमतस्तमःसपुद्रक्रे सति चतुविधविपथयलश्रण्यङ्गानद्यष्युदय शयत्नान% | वमप्येते . पाति । दुःखज्ञाननन्तफटमव हि प्रनिपक्षमवनं तद्नदेभ्यो नित्तिरेति। तदेव प्रपिपक्षमावनं सोरयति-ध्यस्य पदत्रयं प्रयलं कयन्याप- १. तदू यतत्वानि'। २क, ख, श्च. व्वृत्तिर"

सु° ३५-३६ | पातञ्चलयोगसूत्नाणि । १०७

त्पादान्नरकतियेक्मेषादिषु दुःखमनुभवति, जीवितव्यपरोपणा- त्तिक्षणं च जीवितात्यये वतेानो मरणमिच्छन्नपि दुःखषि- पाकस्य नियतेविपाकमेदनीयत्वात्कथंविदेवोच्छ्रसिति । यदि च ` कथंचित्पुण्यायापगता हिसा भवेत्तत्र सुखप्राप्रा भवेदसपायुरिति। ` पयमनतादिष्वपि य्य यथासमवप्‌ । एे वतका चापुम-

वानुगत्‌ वेधाक्परान भावयन्न पितक्रषु मनः प्राणदत्‌ ।[२४॥ प्रतपक्षभावनाद्धताोहया वतका यदाऽस्य स्युरप्रसवधमण-

ट _ => क

स्तदा तत्कृतम॑श्वयं योगिनः सिद्धिसूचकं भवति । तद्यथा--

अ्हिसाप्रविष्ठायां तस्स- निधो वैरत्यागः ॥ ३५॥ सवप्राभनां भवेति ॥ ३५ ॥

सत्पप्रपिष्ठायां करिमाफटाश्रयतम्‌ ॥ ३६ ॥ धार्मिको भूया इति मवति धारकः , स्वगं प्रालुष्टीति खर्म प्राप्रोति । अमोधाऽस्य वाम्भवाति ॥ ३६ ॥

षयि पी 7 पि णी स ष

च,

रतं प्रथपमाक्षिपरति युपनियोजनेन । तेन॒ दहि पशोरप्रागस्म्यं भवति । रेषमति- प्फटम्‌ ॥ ३४ ॥

उक्ता यमनियमास्तदपत्रादकानां च षितक॑णां प्रतिपक्षमावनाते निरुक्ता, सप्रसप्तयं यमनियमाम्यासात्तत्तिद्विपरिज्ञानसूचकानि चिहान्युपन्यस्यतिं यत्परिज्ञानादयोगी तत्र तत्र कृतयः कतम्मपु प्रवतत इयाह ( ति }--यदप्ति ( प्रतिपक्षेति ) । अहिसाप्र- विष्ठायां तत्संनिधौ यरत्यागः । शाश्चतिकधिरोधा अ प्यश्वमहिषमृपकमाज।रािनकुटा- दयोऽपि भगव्रतः प्रति्टिता(रसस्य संनिधानाचचत्तायुक।रिणे वैरं एरियजरन्तपि ॥३५॥

सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयत्वम्‌ । करियासध्यौ धमाधरमौ करिया तत्फटं च छगेनरकादि ते एवाऽऽश्रयतीयाश्रयस्तस्य भावस्तचं तदस्य भगवतो वाचो भवतीति । करेयात्रपवमाह - धार्मिक इति । फटाश्रयतमःह--स्वगपित्ति । अमाषाऽप्रति- हता ॥ २६ ॥

१ष.म. उ, च. छ. ते! २क.्‌. च, छ. नहते" |

१०८ . वाचस्पतिकृतरीकासंवरितन्यासभाष्यसमेतानि- { २ साधनपदे~

अस्तेयपरतिष्ठायां सर्वरतनोपस्थानम्‌ ॥ ३७॥ सवेदिक्स्थान्यस्योपतिष्टन्ते रत्नानि ॥ ३७॥

बरह्म चयपरतिष्ठायां वीयलाभः ॥ ३८ ॥

क

यस्य लामादप्रतिघान्गुणानुत्कषेयति । सिद्धश्च मिन ज्ञानमाधातुं समथो भवतीति ॥ ३८ ॥

अपरिग्रहस्थें जम्मकथतासबोधः ॥ ३९ ॥

अस्य मवति । कोहमासं कथमहमासं किंसिदिदं कथं सिदिदं के वा भविष्यामः कथं वा भविष्याम इत्येवमस्य पूव म्तपरान्तमध्येष्वात्मभावनजिज्नासा स्वरूपेणापावतते । एता यमस्थर्ये सिद्धयः ॥ ३९ ॥

अस्तेयमतिष्ठायां सवेरत्नोपस्थानम्‌ । सुबोधम्‌ ॥ ३७ ॥

¢ + (^ ¢ ^ € [३ ^3 ब्रह्मचयेप्रतिष्ठायां वीयेखाभः । वी 4 सामथ्यं यस्य॒ ठ।मादप्रतिवानप्रतिघातानगु- णानणिमार्दीनुकषयत्यपचिनोति । सिद्धश्च तारा ( तक ) दिभिरणभिः सिद्धिभिरूदादय-

^

परनामभिस्पेते विनेयेषु रिष्षु ज्ञानं योगतदङ्गविषयमाधातुं समर्थो भवतीति ॥ ३८ ॥

अपरिग्रदस्थर्ये जन्मकथंतासंबोधः । निकायतिरिदहेद्धियादिमिरभिसबन्धो जन्म तस्य कथंता रिप्रकारता तस्याः संवोधः साक्षात्कारः सप्रकरातीन्दरियकान्तो- दिताव्यपदेश्यजन्मपरिक्ञानमिति यावत्‌ । अतीतं जिज्ञासते--कोऽहमाखपिति । तस्येव प्रकारभेदमुत्पदे स्थितौ च जिन्नासते--कथमहमासमिति | वतमानस्य जन्मनः खरूपं जिज्ञासते--ंसिदिति । रारीरं मतिको किं मृतानां समृहमत्रमहचिलितते- भ्योऽन्यदिति । अत्रापि कथछिदियनुपञ्नीयम्‌ । कचित्त पठ्यत एव । अनागतं जिज्ञासते--के बा भविष्याम इति । अत्रापि कथंसिदियनुषह्ूः । शवमरस्येति । ुर्वान्तोऽतीतः फः परान्तो मश्रष्यन्म्यो वर्तमान्तेष्वासनो मावः शरीरार्सिव- ग्धस्तस्िश्जज्नासा ततश्च ज्ञान, यो हि यदिच्छति स तत्करोतीति न्यायात्‌ ॥ ३९ ॥

१. ष्दंके। २क. ख. ववाम्तापः | ग.च, छ. वर्वाप । ३ ज. °तिहता°। ४ ज. श्व भाव्‌ारि०। ५ ज; 'गरिः। ६ कालोऽ ।

सू० ४०-४२ ] पातञ्चल्योगसूत्राणि । `

नियमेषु वक्ष्यामः- शोचात्स्वाङ्गजगप्ा परैरसंसर्गः ॥ ४० ॥ स्वाङ्गे जुगुप्सायां शांचमारभपराणः कायावद्यदश्री कायान- ` भिष्वङ्खगे यतिभेवापि । किं च परेरसंसगेः कायस्वभावावलोकी स्वमपि कायं जिषासुगेलखादिभिराक्षाख्य` { कायज्चद्धिमप- श्यन्कथं परकायंरत्यन्तमेवाप्रयतेः संसग्येत ॥ ४० ॥ करि च- ू सचखशुद्धिसोमनस्येकाग्येन्दिपजया- त्मदशनयाग्यवानि च ॥ ४१॥

भवन्तीति वाक्यशेषः । शुचेः सचशुद्धिस्ततः सोमनस्थं तत एेका्यं तत इन्दियजयस्ततश्राऽऽत्मदशेनयोग्यत्वं बुद्धिस स्वस्य भवतीत्येतच्छाचस्थेयोदपिगम्यत इति ॥ ४१ ॥

संतोषादनत्तमः सुखाः ॥ ४२ ॥ तथा चोक्तम्‌-

“' यञ्च कामसुखं लोके यञ्च दिव्यं महत्सुखम्‌ । तष्णाक्षयसुखस्यते नाहतः षोडशीं कलाम्‌ ?› इति ॥४२॥

३

{~

शाचात्साद्धजुगुप्ता परेरससगंः । अनेन बह्यशोचसिद्धिसुचफ कथितम्‌ || ४ ०॥

अन्त्राचि।सद्धसूचकमाह~-1कचातं । सच्वश्मादसमनस्यकाम्यन्द्रय. यात्मदशनयाग्यलानि च । वित्तमखनामाक्षाटने चित्तसस्ममलं प्रादुभेवति वैम व्याप्सीमनस्य खच्छता स्वच्छ तदेकाग्र ततो मनस्तन्त्राणापिद्धियाणां तजयाजयस्तत

#\ (~

जतसदश्ननयग्यत्व बु'दसचस्य भवत।।तं ॥ ४१ ॥

सतोषादनुत्तमः सुखलाभः । न विद्यतेऽस्मादुत्तम इयनुत्तमः । यथा चोक्तं ययातिना वरी यौवनमर्पयता-- ¦ या दु्यजा दुमेतिमिया न जीय॑ति जीयताम्‌ । तां तृष्णां सयजन्प्रह्नः सुखेनेवामिपूयते'? [मार ०आ ०८५१४] इति ॥

तदेतद्शेयति - यच्च कामसुखं छोक इत्यादिना ॥ ४२ ॥

१क. स. ज. शोचि ।९क, ख. ज, शोच पिः 1 ३ ज. पखे ।

११० ` वाचरपतिदतरीकासंवबलितव्यासमाप्यसमेतानि- [ २ साथनपदे~

कायेन्दियपिदवग्शुदधि- क्षयासप्तः ॥ ४२३॥ निव॑त्यमानमेव तपो हिनस्त्यशुद्धघयावरणमर तदघ्वरणम-

लाप्गमात्कायसिद्भिरणिमा्या । तयेन्द्ियसिद्धिदूराच्छवरणदरे- नाच्पते ॥ ४२

स्वाध्यायादषएदुवतापप्रपगः ॥ ४४॥ देवा ऋषयः सिद्धा स्वाभ्यायशोलस्य दशनं गच्छन्ति, कार्ये चास्य वतन्त इति ॥ ४४ ॥

समायिसिद्िरीश्वरभणिधानात्‌ ॥ ४५ ॥

श्वरापितसमेमावस्य समाधिसिद्धियेया सवमीप्सितमवि- तथं जानाति देशान्तरे दैशन्तरे कारन्तरे च | ततोस्य भ्रह्ना यथामृतं प्रजानातीति ॥ ४५ ॥

उक्ताः सह सिद्धिभियेमनियमाः । आसनादीनि वक्ष्यामः । तत्र-

स्थरसुखमास्नम्‌ ॥ ४६ ॥

तपःसिद्धिमृचकमाह--कायेन्द्रियसिद्धिरशयद्धिक्षयात्तपसः । अञ्ुद्धिरक्षणम।- वरणं तामसमधमीदि । अणेमादया महिमा ठपिमा प्राप्तिश्च । सगमम्‌ ॥ ४३ ॥

स्वाध्यायसिदमूचकमाह-- स्वाध्या यादष्दवतासप्रयगः । युगम्‌ ।॥ ०४ ॥

समाधिसिद्धियैन्वरप्रणिधानात्‌ । न च वाच्यमोश्वरप्रणिघानाद्व चेत्तप्रह्ञ- तदय समाधेरद्धनः सिद्धः कृतं पततमि्ैरितिं । इसपणिधानसिद्धौ दृ्टद््टावान्त- रव्यापरेण तेषापपयेगात्‌ । संप्रज्ञातसिद्धौ च संयोगप्रथक्छेन दध्न इव क्रथता पुर्‌- धाथंता च । न चेवमनन्तरङ्गता धारणाध्यानसमा्धानां सप्रज्ञातसिद्धो । संप्रज्ञातसमाःन- गोचरतयाङ्खान्तरम्योऽतप्रचरेभ्योऽस्यान्तरङ्गतप्रतीतेः । इश्वरप्रणिधानमपि ह्चरमोचरं न सप्रज्ञयगेचरामे।तं ब॑हैरद्रोमे।ते सयमवेदातम्‌। प्रजानातीति प्रज्ञ।पदग्युतात्तरारता ॥४५।

(4 (0 क

उत्तासुत्रमवतारय।०--उक्ता;ः सह सिद्धिभियमनियमाः । आसनादीनि पश्यामः । तत्र -1स्थरसुखमासनम्‌ । स्थिरं निश्वट यःसुखं सुखावहं तदासनमिति

१क.ख. च छ, 'णमन्नाः |

सू० ४७-४८ | पातञ्जख्योगसूत्राणे । १११

तदथा पद्मासनं भद्रासनं स्वस्तिकं दण्डासनं सोपाध्रयं पये क्रोश्चनिषदनं हस्तिनिषदनम॒षएटनिषदन समसंस्थानं स्थिरसुखं यथासख चत्ययमाद(नि ॥ ४६॥

भरयुत्तृशधल्बनिन्तस्षमापित्तिकिषामर्‌ ॥ ४७ ॥

भवतीति वाक्यरषः| प्रयत्नोपरपात्सिध्यत्यासने येन नाङ्क- मेजयो भवेति । अनन्ते वा समापन्नं चित्तमासनं निभतैय- तीति ॥ ४७ ॥

ततो द्द्रानकिधातः ॥ ४८ ॥ ' शीतोष्णादिभिद्रदैरासनजयान्नाभिभूयते ॥ ४८ ॥

=------ -----~---------~--=---^ ~-----------~- ~ --*----५

सृत्राथः । अयत आप्ते व।[ऽनेनेयासनम्‌ । तस्य प्रभेदानाह - तद्यथेति । पद्मासनं प्रसिद्धम्‌ । ।प्थतस्थैकतरः पदो मृन्यस्त एकतरशधाऽऽकु शेतजनरुपरि न्यस्त इत्येतदय - रसनम्‌ । पादतठे वृषणसरमीवे संपुटीकृय तस्योपरि पाणिक्रच्छपिकां कु तद्दर। सनम्‌ । सन्पमाकुञ्चितं चरणं दक्षिणजङ्घोवन्तरे दक्षिणं चाऽऽकुश्चित वामजङ्घोवन्तरे निक्षि-

पेदेता्षसिकम्‌ । उपवेदप शिष्टज्घलिकौ श्िष्टगुलप भूमिशिष्टजङ्वोरपादौ प्रसार्य दण्डासनमम्यसेत्‌ । योगपट्कयोमस्सोपाश्चयम्‌ । जानुप्रस्ासितिबहोः स्षयनं प्रयङ्कः | करे चनेषदनादीनि करज्दीनां निषण्णानां सस्थानदधनाघ्येतन्यानि । पेष्ण्यग्रपाद।भ्यां दयोरःकुन्ितयोरन्योन्यसंपडनं समसंस्थानं, येन संस्थनिनार्वाप्यतघ्य थै सुखं सिध्यति तदासनं स्थिरसुखम्‌ । तंदेतद्भगवतः सूत्रकारस्य समत, तस्य विवरणं यथा- सुखं चेति ॥ ४६ ॥

अ{सनघ्वरूपमुक्वा तत्ताधनमाद्‌ -प्रयत्नशेथिर्यानन्तसमापत्तिभ्याम्‌ । सांसि- द्धिको हि प्रयत्नः शरीरधारको न योगाङ्कघयोपदेष्टम्यासनस्य कारणं तस्य॒ तकरण उपदेशवेयध्य।स्वरसत एव तस्तिद्धेः । तस्पादुपदेषटम्यस्याऽऽसनस्यायमसाधको विरोधौ च स्वाभाविकः प्रयलस्तस्य च॒ याद्टच्छकासनहेतुतयाऽऽसननियमोपहन्ततात्‌ । तस्मादुप- दृष्टनेयमःसनमभ्यद्यता स्वाभाविकप्रयतक्चेधिद्पाय प्रयत आस्थेयो नान्यथोप देष्टमासनं सध्यतीति स्वामानकप्रयतनभश्यमसनसिद्विहतुः । अनन्ते वा नागनायक्रे स्थिरतप्फ- णासहल्लविघृतिश्वमरामण्डङे समपन्न चित्तमासनं निषेतेयर्त पि ॥ ४७ ॥

आसनविजयपृच फमाह-- ततो द्ूदरानभिषातः | निगदत्यास्य.तं भ्यम्‌ | आस- नमप्युक्तं विष्णपृूराणे-

मयो, हम >

`

न ---- ० क ~~ ~ =

९क. क्ष स्परतेऽचाऽऽ६) 1 २अ. प्न्पद्‌ रम्भा | २८. ज. स्थतषु {४ क,

ज. न्घ, < पि | ५ ए. द्य. तप्वमभगः | ज. तवभ) | ६सख., ज, (ल्या १:५७ ख, ज, त्तर ० |

११२ वाचसपतिकृतदीकासंबरितव्यासभाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

तस्मिन्सति श्वासप्रश्वासयोगति- विच्छेदः प्राणायामः ॥ ४९ ॥ त्यासनजये बाह्य वायोराचमनं श्वासः, कोष्टयस्य वायोर्निःसारणं प्रश्वासः, तयोगेतिषिच्छद उभयाभावः; प्राणा- यामः | ४९ || स तु- वा्याश्यन्तरस्तमावृ्तिदशकालमस- ख्याभिः परिष्टो दीषसूष्ष्मः ॥५०॥ यत्र प्रशरासपूष्ैको गत्यभावः स बाह्यः । यत्र श्वासपुत्को गत्यभावः स॒ आभ्यन्तरः । ततीयः स्तम्भवृत्तियत्रोमयामावः सकृत्मयतनाद्धवति । यथा तपने न्यस्तमुपले जर सवेतः सकाच- मापद्यते तथा द्रयोयुगपंद्स्यभाव इति । त्रयोऽप्येते देशेन परि

-~~~~-~

«८ एवं मद्रासनादीनां समास्याय गणेयेतम्‌ ›› इति [ वि °पु° ६।७।२९ ] ॥ ४८॥ आसनानन्तरं तपत्ैकतां प्राणापामस् दशेयंसत्टक्षणमाह- तस्मिन्सति श्वास- प्वासयोगेतिषिच्छेदः प्राणायामः । रेवकप्रकवम्भकेष्वि शध सपर्ासयोगीति- विच्छेद इति प्राणायामसामान्यरश्रणमेतदिति । तथादि--यत्र बाह्यो वायुराचम्यान्तध।- यते पुरे तत्रासि श्वासप्रश्रसयेर्मतिविच्छेदः । यत्रापि कौष्ठयो वायुपरिरेच्य बहिष।यते

रच तत्रास्ति शपिप्रश्चसयागातववच्छदः | ए कृम्भक ऽतं | तदतद्रष्यिण।च्यत--- सत्यास्नात्‌ ॥ ४९ ॥

(~ अ

प्राणायामावदप्रत्रयटक्षणपर्‌ स॒त्रमवतारयत-स लात । बादह्याभ्यन्तरस्तम्भ वृत्तिदेशकाररसख्याभिः परिष्टो दीसूष्ष्मः । इत्तशब्दः प्रक संवध्यते | रेच- कमाह-- यत्र प्रशवासेतिं । पूरकमाह--यन्न श्वासेति । कुम्भकमाह-- तृतीय इति । तदेव स्फुटयति--यन्रभयोः श्वसप्रश्वासयोः सकृदेव विधारकप्प्रयतना- दमावो भवति न पुनः पूत्रैवदापुरणप्रयानौधविधारंकप्रयतनो नापि रेचकप्रयनौवतरि- धारकपर्यने पेक्षते । कितु यथा तत्त उप्ठे निहितं जटं पण्डिभ्यतससच॑तः संको- चमापद्यत एवमयमपि मारतो वहनर्नीखो बखरद्विधारकप्रपननिरद्धक्रियः ररर एव सृक्ष्मामृत)ऽवतिष्ठते नतु परयति थन पुरकः । न तु रेचयति येन स्वकं इति ।

१ग. ध्र धद्धवत्यः। २. ज. (रण्रः। ३. जक्ष. रणः । ४ ख, ज, यत्नः । षि ।

स्‌० ५१ | पातञ्ञकयोगसूत्राणि | ११३

दृषा इयानस्य विषयौ देश इति । कालेन परिदृष्टाः क्षणाना- मियत्तावधारणेनावच्डिना इत्यथः । संख्याभिः परिच्ा एता- वद्धिः श्वासपरशवासेः प्रथम उद्धातस्तदरननिगृहीतस्येतावद्धि- द्वितीय उदुथात एवं तृतीयः । एवं मृदुरेवं मध्य एवं तीव्र इति संख्यापरिदषटः । स खस्वयमेवमभ्यस्तो दीधेसृष््मः ॥ ५०,॥ वे द्यायन्तरविषयाक्षपी चतुथः ॥ ५१ ॥

० $ परल्यां ^ € (~ ^\ ८

देश॒काटसख्यामिवाद्यविषयपरिषष्ट आक्षप्नः । तेथाऽऽभ्य- >्तरषिषयपरिद् आक्षिप्तः । उभयथा दीवैसृकष्मः । तपतो भूमिजयात््मेणोभयोगंत्यमावश्चतुधेः प्राणायामः । तृतीयस्तु

कु,

@ ५ च [कि

इयानस्य देशो विषयः प्रदिशतरितस्तिहस्तादिपरिमितो निषतप्रदेदं इषीकातृलादिक्रिया- न॒मितो बह्म एवमन्तरोऽप्यापादतर्मामस्तकं पिपी ल्कि्पशेसद्शेनानुमितः स्पर्धेन । निमेषत्रिययच्छिनध्य कारस्य चतुर्थो भागः क्षणस्तेपामियत्तावधारणेनावच्छिनः | लज- नुमण्डठ पाणिना त्रिः परामृदय च्छयिकिवच्छिनः कटो मात्रा ताभिः षू्रिशता मात्राभिः पारेमेतः प्रथम उद्घात मृदुः । स एव द्िगुणीकृतो द्वितीये मध्यमः । स एव त्रिगुणीकृतस्ततीयस्तीतरः । तमिमं संह्पापर्टं प्राणायाममाद्‌ --संख्याभिरिति । स्वस्थस्य हि पुसः शवसप्रश्वासक्रियषवच्छिननन कठेन यथाक्तच्छोटिकाकाछः संमानः ।

= {^

प्रथमोद्धातकरमतां नीत उद्वतो विजितो व्ीक्रतौ निगहीतः | क्षणानामियत्ता कारे विवक्षितः । श्वासप्रधसेयत्ता सस्येति कथचिद्वेःः । स खल्यं प्रयहमभ्यस्तो दिवस. पक्षमासादिक्रमेण देशकालप्रचयष्यापितया दीधः । परमनेपुग्यस्तम॑धिगमनीयतया च सूक्ष्मो न तु मन्दतया ॥ ५० ॥

एव त्रयो वरप रक्षिताः । चतुरं रक्षयति -वीह्याभ्यन्तरवरिष पाक्षेपी चतुथः ! व्यच -देश्कारसंख्यामिरितिं । आर्षिप्तोऽम्पासवशकृतद्रुपादवरोपितः सोऽपि दौधपृक्षष ए॒तयूत्रेको बह्यम्यन्तरपिषषत्राणायामो देशकाठतंल्यादरीनपृतरकः । न चासौ चतुधस्तृतीय इव सङ्यःनादह्यय जायते किं सम्यष्यमान॑स्तां तामवध्यामाप- नस्तत्तद्वस्याविजयानुक्रमेग मवतीयह --भूपि नयादिति । ननूभयोणयभावः स्तम्भ- हृतवप्यस्तीति कोऽस्य तरिरोप इयत जह--तृतीयं इति । अनालोचन वैः सङ्-

१वगज. इ मम्दः।२ज. श्वपप्रच गापना त पे! १५

११४ ` चाचस्पतिकृतटीकासंबलितव्यासमाप्यसमेतानि- [ २ साधनपदे-

पिषयानारोचितो गत्यभावः सकृदारब्ध एव देशकार्स- ख्याभेः पारे दीपेसूष्पः । चतुथस्तु श्वासम्रश्वासयोपिष- यावधारणा्रमेण मूमिजयादुभयाक्षेपपूवेको गत्यभावश्चतुथः श्मणायाम त्यय व्रिश्चष इति ॥ ५९१ ॥

ततः क्षौयते प्रकाशावरणम्‌ ॥ ५२॥

प्राणायामानभ्यस्यतोऽस्य योगिनः क्षीयते षिवेकङ्ञाना- वरणीयं कमं । यत्तदाचक्षते- महामोदहमयेनेन्द्रनारेन प्रकाश्- रीटं समावृत्य तदेवाकार्ये नियुद्वत इति । तदस्य प्रकाशा- व्रणं फं संसारनिबन्धनं प्राणायामाभ्यासाहुबेरं भवति प्रति- षणं च क्षीयते । तथाचोक्तम्‌--“^तपो न परं भ्राणायामात्ततो वि्चद्धिमेखानां दीवि ज्ञानस्य ” इति ॥ ५२ ॥

7प्रयत्ननिषतितस्ततीयः । चतथस्वारोचनप वहू प्रयःननिवेतनीय इति विशेषः | तयोः परवरेचकयो्विषयोऽनाटोचतोऽय त॒ देशकारसस्याभिराल।चित इत्यथः ॥ ५१ ॥

प्राणायामस्यावान्तरप्रयोजनमाह--ततः क्षीयते प्रकाशावरणम्‌ । अत्रियतेऽनेन द्धिचप्रकाश इयावरणं हशः पर्या च । न्यनच-- पाणायामानिति । ज्ञायतेऽ- ति ज्ञानं वुद्धिसत्तवप्रकाश्लो विवेकस्य ज्ञान विवेकज्ञानम्‌ । विवेकक्ञानपावृणोतीति विवेकन्ञानावरणीयम्‌ । भन्यगेयप्रवचनीयादीनां ( पाऽसृ०३।४}६८ ) कतार्‌ ।नपातनस्य प्रदरनाथतात्कोपनीयरज्ञनीयवदत्रापि कतरि कृव्यप्रस्ययः । केमब्देन तजन्यमपुष्पं तत्कारणं ङ्ेशं [ च ' टक्षयति । उत्रेत्राऽऽगमिनामनुमतिमाह--यत्तदाचक्षत इति । महामोहो रागः, तदविनिभागव तन्यविदयाऽपे तद्ग्रहणन गृह्यते । अकायमधमः । ननु प्राणायाम एव चत्पप्मान क्षणाते कत ताह तपयत जःह-दुबछ भवतात । न तु सवेथा क्षीयतेऽ तस्तप्क्षयाय तपोऽक्षयत इति । अत्राप्यागमिनामनुमतिमाह--तथा चोक्तमिति । मनुरप्याह--“'प्राणायामेददेदोषान्‌!' ( मनुर ° ६।७२ ) इति । प्रणायामस्य योगाङ्गता विष्णुपुराणेक्त--

किमान ~~~ ---------------------=

१ज. म्‌ | व्याः | २ज. कञ्ञा । ३ज, शज्ञानपावतेऽनेन बद्धिप्तत्पकाश्च इत्यत्रणणं श्नः पारमा हि विप््ञनताः।४क,व, मषु हि किवेकञ्चानमा। ५ज, णपरं च क" |

मृ० ५२३५४ | पातञ्नरुयोगसूत्राणि | ` - ११५

किं च-- धारणासु च योग्यता मनसः ॥ ५३ ॥

पराणायामाभ्यासादेव । « परच्छदेनपिधारणाभ्यां बा प्राण- स्य ” इतिं वचनात्‌ ॥ ५३ ॥ अथ कः प्रत्याह्यरः-- (क 9 अ = ॐ प स्वविषयापपयोगे चिचेखरूपानुकार अ क, 4 दवान्द्रयाणा प्रत्यह्यरः ॥ ५४ ॥ स्वविषयसंप्रयोगामापे चित्तस्वरूपानुकार इवेति, पित्तनि- रोधे चित्तयन्निरुदानीन्धियाणि नेतरेन्दरियजयवदुपायान्तरमपे- पन्ते । यथा मधुकरराजं मक्षिका उत्पतन्तमनूतपतन्ति निविक्ष-

“'प्राणा्यमनिटं वदयमम्यासाक्कुरते तु यः । प्राणायामः स विज्ञेयः सर्वजोऽवीज एवं च ॥ परस्परेणाभिभवं प्राणापानौ यदाऽनिलो | कुरतस्तद्विषानेन तृतीयं सयमत्तयोः "' ( व०पु० ६।७।४०।४ १ ) इति ॥ ५२ ॥ कि च-पारणामु च योग्यता मनसः | प्राणायामो दि मनः स्थिरीवुयै- न्धारणासु योग्य करेति ॥ ५३ ॥ तदेवं यमादभ; संस्छृतः सवमाय प्रयाहारमारभप । तर। ठक्षणसूत्रमवतारयितु प््छति--अथेति । स्वविषयासंप्रयोगे पिक्तस्वरूपानुकार बेद्दियाणां प्रत्या- हारः । चित्तमपि मोहनीयरजनाथको" +; शब्ददिमिभिषयेमं संप्रयुज्यते तदसंप्रेगा- च्चक्षुरादीन्यपि न सप्रयुञ्यन्त इ स।ऽपमिन्दियाणां चित्तष्ठदूपानुकारः । यत्पुनस्वच्चं चित्तमभिनिमिरते न तंदिन्धियाणि बादत्रिषर्थाणीसननुकारोऽपरि ।. अत उक्तमनुकार्‌ इवेति । खविषयसंप्रयेगस्य सापषारणल्य ध्ष्य चित्तानुकारनिमित्तवं सप्तम्या दर्श- यति-- स्वेति । अनुकार विवृणेोपि-चित्तनिरोध इति । दरयेरोधरेतुशच प्रयलस्तुस इति साद्रसयम्‌ । उत्रिव दृषटन्तमाह--यथा मधुकररीजमिति । दा्॑न्तिके

१ क. ग. ध. ड. च. छ, (त्तस्य स्व । २ क. ्सजनंमः । २ क. त्स स्ः। ४ क. ज्ञ. ततरेन्दियाणां बाः । ल. तत्रेन्दियाणामनुकारो भिषाणाम्‌ 1 अ । ५'क. "ह्यवि. घयवि° । ६ कृ. ध्याणामन° । श्च, याणमनु° | ७ क. ण्ये. निषदे च प" । च. °रोधानियेध० ( ८ क, “राजनि ।

११६ ` बाचस्पतिकृतटीकासंवलितग्यासमभाष्यसमेतानि- [ २ साधनपदि~

(के क

मानमनु निविशन्ते तथेन्द्रियाणि चित्तनिरोधे निरुद्धानीत्येष प्रत्याहारः ॥ ५४ ॥ => क ततः प्रमा वश्यताद्दयाणाम्‌ ॥ ५५ ॥ ( इति श्रीपतज्ञाखविरिपितयोगसूत्ेु दितीयः साधनपादः ॥ २॥ ) शब्दादिष्वव्यसनमिन्द्रियजय इति केचित्‌ । सक्तिव्येसनं व्यस्यत्येनं भरेयस इति। अविरुद्धा परतिपत्तिन्योग्या । शब्दादि- संमरयोग्‌ः स्वेच्छ्येत्यन्ये । रागदेषाभावे सुखदुःखशुन्यं श्ष्दादि- (= षे न्दे षक (भ ज्ञानमिद्धियजय इति केचित्‌ । चित्तेकाग्यादपरतिपत्तिरेवेति

(> अ

जेगीषव्यः । ततश्च प्रमा सिं व्यता यचित्तनिरोधे निर- योजयत्ि--तथेति । अघ्रापि विष्णुपुराणवाक्यस्‌-- “'छब्दादिष्वनुपक्तामि निगृह्याक्षाणि योगवित्‌ |

‰\ (~

कुयाच्चितानुकारीण प्रयाहारपरायणः `” ॥ ( वि° पुर ६।७।४३ )

प पी षीणीषणरीणिणणिि

नी

तस्य प्रयोजनं ततैव ददितम्‌-- “व्यता परमा तन जायते निश्चसत्नाम्‌ । रनद्रयाणामवस्थस्तेनं योगी योगसाधकः; ( वि० पु° ६।७।४४ ) इति ॥ ५४ ॥

अघ्याुबादव सुत्रम्‌ ततः प्रमा वरयतेन्द्ियाणाम्‌ । ननु सन्ति मिमन्या मपरमा इन्द्रियाणां वदयत या अपेक्ष पेयषुच्ते, अद्धा ता द््ीथ--शन्दादि-

ष्विति । एतदेव विवृणोति--सक्त रोग};.व्य॒सनम्‌ । कया व्युप्या, व्यस्यति क्षिपति निरस्यधेनं श्रेयस इति । तदभावोऽव्यसने ; बदयता } अएराम्‌।प बद्यतामाह- अविरुद्धा ॒श्रूयायविरुद्रशब्दादिसेवनं तद्िरुद्ष्वप्रवत्तिः, सेव न्याय्या न्याया- दनपेता य॒व्रः । अपरमपि वद्यतामाह--शब्दादिसप्रयोग्‌ इति । ३ब्द्‌ा९।४बद्धि यार्णी संप्रयोगः खेच्छया भोयेषु ख्यं सछतन्त्रो न मोग्यतन््र इत्यथः । अप्रामपि वस्पतामाह~-रागदरेषाभावे सुखदुःखशून्यं माध्यस्थन शब्दादिङ्ञानमिवयेके । सू्रकाराभिमतां वयतां परमर्विसंमतामाह--चिन्स्यैकाएयातसदद्धियेपवृतति रब्दादिष्विति जेगीषत्यः | अस्याः परमतामाह--प्रमा त्विति । तुशब्दो व्य- तान्तरेभ्थो पिरिनि । वद्यतान्तयाणि हि विषयाशविषपप्रयगशाल्ितिया डश. निषसंपकेदाङ्कं नापक्रामन्ति । न हि विषतरिद्रमिलङ्ृष्टोऽपि वस।कृतसुजगमो मुजग. ममे निधाय सिति विक्ष्य; । दयं ठु व्यता चिदूकृतनििठनिपरब्यतिमङगा

मू० ५५ |] पातञ्चरयगसूजाणि । | ११७

द्वानीद्ियाणि नेतरेन्द्रियजयवल्रयत्नकृतयपायान्तरमपेषन्ते योगेन इति ॥ ५५॥ इति श्रीपातञ्जखे सांख्यप्रवचने योगत्रालते भरीमन्दास- भाष्ये द्वितीयः साधनपादः ॥ २॥

निराशङ्कतया परमेत्युच्यते । नेतरेन्द्ियजयवदिति । यथा यतम्परनप््ञायमेके- न्ियजयेऽपीद्धियान्तरञयाय प्रयह्नन्तरमपेक्षन्ते भचेवं चित्तनिरोधे बह्ेन्दियनिरोधाय प्रयलान्तरेकषेव्यथः ॥ ५५ । | क्रियायीगं जम) छेशान्विपाकान्कमणाभिह । तद :खत्वं टथा बव्युहान्पादे गस्य पञ्चकम्‌ ॥ ३१ ॥ १ ॥ इति श्रीवाचस्पतिमिश्रानिरचितायां पातज्ञल्योगसूत्रमाष्यग्यास्यायां द्वितीयः साधनपादः ॥ २॥

६ त, ज, नेषं।

वाचस्पतकृतर्दीकासंबङितव्यासभाष्यसमेतानि पतजजटयेगसूत्रणि ।

( तत्र तृतीयो विभूतिपादः । ) उक्तानि पश्च वरहिरङ्गनि(णि) साधनाने । धारणा वक्तव्या- ' देशवन्धश्ित्तस्य धारणा ॥ १ ॥ नाभिचक्रे हृदयपुण्डरीके मूध्नि ज्योतिषि नासिकाग्रे जिहनाग्र इत्येवमादिषु देशेषु बाहे वा विषये चित्तस्य वृत्तिमात्रेण बन्ध इति धारणा ॥ १ ॥

प्रथमद्ितीयपरदाम्यां समाधेस्तत्सःधनं चेकक्तम्‌ । तुत।यपदे तद्ृचयनुगुणाः ्रद्धत्पदरुतवो विभूतयो वक्तव्याः । ताश्च सयमसाध्याः । सेयमश्च धारणाध्यान- समाधिसमुदाय इति तिम्‌तिसाधनतया पञ्चम्यश्च यौगाङ्गभ्मं वरहिरङगभ्योऽस्याङ्गन- यस्यान्तरङ्गतया विशेष्ञापनाथमत्र त्रयस्योपन्यासः । तत्रापि च धारणाध्यानसमाधीनां कायेकारणमावेन नियतपीव।पयलात्तद नुरेधनोपन्यासे कम इति प्रथमं धारणा सक्षणी. ययाह~--उक्तानपि । देक्ञबन्धधित्तस्य धारणा 1 आध्यामिकदेरमाह-नाभि- चक्र राति | आदिशन्द्न तालादयो प्रह्याः । वन्धः सबन्धः । बह्यदेशमाह-- बाह्य इति । बाल्ये च न सरूपेण चित्तस्य संबन्ध; सभवतंःुक्तं हात्तिपात्रेण ज्ञानमत्रेणेति। अत्रापि पुराणम्‌--“* प्राणायामेन पवनं प्रयाहरेण चद्धिथम्‌ । वरीय ततः कुयचित्तस्थानं ज्युभाश्रये › ॥ [ वि०पु०६।७]४५ ] दुभाश्रया बाह्या दिरण्यगर्भवासवप्रजापतिप्रमृतयः । इदं च तत्रोक्तम्‌--““ मूतं भगवतो रूपं सवापाश्रयनिःसपृहम्‌ । एषा वै धारणा कया यचित्तं तत्र धायते ॥ तच्च मूत हरे रूपं यद्विचिन्यं नराधिप । तच्छूयतामनाधारा षारएणा नोपपद्यते ॥

(७ च

प्रसन्नवदन च।रपग्मपत्रनिमेक्षणम्‌ । सुकपोरं सुिस्तीणेकलाटफठकोञ्जटम्‌ ॥ समकणान्विन्यस्तच।रुकुण्डटमूषणम्‌ । कम्बुग्रीवं सुविस्तीणश्रीवत्साङ्कितवक्षसम्‌ ॥ वटीविभद्खेना मग्ननामिना चोदरेण च| प्रटम््ा्टमुजं विष्णुमथ वाऽपि चतुभजम्‌ ॥

4 | सु २-३ | पातञ्जख्यागसत्राणे । ११९

न तन प्रत्पयकतानता ध्यानम्‌ ॥ २॥

तस्मिन्देशे ध्येयाम्बनस्य प्रत्ययस्यफतानता सटः प्रवाहः परत्ययान्तरणापरामृष्ट ध्यानम्‌ ॥ २॥

तदेवाथमाजनिभासं सखश- पशून्यामिव समाधिः ॥३॥ ध्यानमेव ध्येयाकारनिभांसं प्रत्ययात्मकेन स्वरूपेण शुन्य- मिव यदा भवति ध्येयस्वभावावेश्ात्तदा समाधिरित्युच्यते ॥ २॥

समस्थितोरजड्वं च छसिकाडप्रिवर्बुजम्‌ । चिन्तयेद्नह्यम्‌तं तं पीतनिमर्वाससम्‌ ॥ किरीटचार्केयूरकट ्दिविभूषितम्‌ । गाङ्गचक्रगदाखडगशङ्कक्षवरयोँन्वितम्‌ ॥ चिन्तयेत्तनमयो योगी समःधायाऽ{ममानपतम्‌ । तावदयावहृढीमृता तत्रैव नुप धारणा ॥ एतदातिष्ठतो ऽन्यद्रा स्वेच्छया कमे कुतः । नापयाति यदा चित्ते सिद्धां मन्येत तां तदा "' [वि०पु०६।७।७७-८५] इति ॥ १ ॥ धारणासाध्यं ध्यानं रक्षयति--तत्र प्रत्ययेकतानता ध्यानम्‌ । एकतानै- काग्रता | सुगम माष्यम्‌ । अत्रापि पुराणम्‌- ८४ त॒दरुपप्रययेकाग्रयसंततिश्वन्यनि दृहा । तद्धयानं प्रथमैरङगः पडूमिनिष्पाद्यते नप "' [वि०्ु ०६।७।८९] इति ॥ २ ॥ ध्यानसध्यं समा्िं ठक्षयति-तदेवाथंमा्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिः । व्यच्े--ध्यानमेवेति । ध्येयाकारनिभांसमिति । व्येयाकारस्यैव नि्मीपो न ध्यानाक।रस्येति | अत एवराऽऽह-श्न्यामिति । ननु शून्यं चेकथं ध्येयं॒प्रकरेतेयत आह-इवेति । अत्रव हेतुमाह-ध्येयस्वभावावेश्ादिति । अत्रापि पुराणम्‌-५ तद्यैव कल्यनाहीने घ्रूपग्रहणं हि यत्‌ । मनसा ध्याननिष्पाद्यं समाधिः सोऽभिधीयते “ [वि०पु ०६।७।९० ] इति ॥ प्येयाद्धयनस्य मेदः कटयना तद्धीनमियथंः । अष्ङ्भयोगमस्वा खाण्डिक्याय केशिष्वज उपसजहार--

त = तन कक =

१ ख. च, °ते॥.२ ॥ तेन्रय। २ क. ज, ज्ञ, °स्विकए। २ स, ज, पष, व्याधितम्‌ ।

॥ (क $ क (4 कि कः १२० ` वाचस्पतिकृतटीकासंवलितग्यासमभाष्यसमेतानि- [ ३ निमूतिपद-

यमेक संयमः ॥ 9 ॥

तदेतद्धारणाध्यानसमाधि्यमेकरतर संयमः । एकविषयाणि जीणि साधनानि संयम इत्युच्यते । तदस्य जयस्य तान्निको परिभाषा संयम इति ॥ ४ ॥

तञ्जयासज्नाटोकः ॥ ५॥

तस्य सयमस्य जयात्समाधिप्रज्ञाया भवत्याखाको यथा यथा संयमः स्थिरपदो भवति तथा तथा समाधिप्रह्ा विश्षारदी भवति ॥ ५॥

तस्य भुमिषु विनियोगः ॥ ६ ॥ तस्य संयमस्य जितभूमेयोऽनन्तरा भूमिस्तत्र विनियोगः ।

---------*--~# चन्न ----------------------------------~--~-~-~-~-~~~~~~-~~_~~~~--~~~-~~ ~~~ ~~~ ~~~

५४ क्षतज करणी ज्ञानं करणं तदचेतनम्‌ । निष्पाद्य मुक्तिकार्यं वै कृतङृयं निवतेते ›' [वि ०पु०६।७।९२] इति ॥ २ ॥ घारणाध्यानसमाधिपित्येतत्रयस्य त॒त्र तत्र नियुज्यमानस्य प्रातिखिकपंञेचारणे गोखं स्यादिति काधघवाथ परिमाषासूत्रम+वतःरयति-त्रयमेकत्र संयमः । भ्याचषट-एकविष- याणीति ( तदेतदिति ) । वाचकलशङ्कमपनयति-तदस्येति । तन्यते व्युखादयते योगो येन शाल्नेण तत्तन्त्र तद्भवा तान्तरिकौ । संयमप्रदेशाः ¢ परिणामत्रयसंयमात्‌० ” [ यो° सु०३।१६ ] इमवमादयः | ४ ॥

संयम्रिनयस्याम्याससाघनस्य फरमाह-तजञ्जयात्यह्ञारोक्रः । प्रययान्तरानभिम्‌- तस्य निमलप्रवाहेऽवस्थानमाटोकः प्रज्ञायाः । सुगमं भाष्यम्‌ ॥ ५ ॥

क पुनविनियुक्तस्य संयमस्य फलभेतदित्यत आह-तस्य भूमिषु विनियोगः । मू (वेरोषयति भाष्यकारः- तस्येति । जिताय मूमयौऽनन्तरा भूमिखस्थाऽजिता तत्र विनि- योः । स्युखवेषये सवितर्कं समाधौ वशीकृते संयमेन संयमस्याविजिते निवत विनि- योगः । तस्मिनपि वशीकृते सविचरे विनियोगः । घं निर्विचरि विनियोग इयथः । अत एव स्यृखवरिषयसमापत्तिसिद्धो सयां एर तत्तदायुधमूपगापनयेन सूरम- ्रि्रयः समाधिरवतारतः-

4; ततः शद्भगदाचक्रशाङ्कादिरहितं बुधः । चिन्तयेद्भगवदरूं प्रशान्तं सक्षसुत्रकम्‌ ॥

~~~ न~

+ अवतारयतीन्याधेफे प्रतिभाति ।

जम ॥, म जयो न ० = 99, काका छ> -9 क जकन क~ + > = ~ > -

[1 ^) पी

१. ङ, तथेश्वपप्रदत्पपाः |

सू० ७ | पातञ्जलयोनेसूतराणि । ९१२१

न ह्जितपिरभूमिरनन्तरमूमिं विखड्श्य प्रान्तभूमिषु संयमं लभते । तदभावाच्च कुतस्तस्य मङ्ञारोकः । इष्रप॑ंसादानितोत्तरभूमि- कस्य च नाधरभूमिषु परथिज्ानादिषुं संयमो युक्तः । कस्मात्‌,

£ = ~ ^ तुदथस्यान्येत एवाबगतत्दाद्‌। भूमेरस्या इयमनन्तरा भूमिरित्यन योग एवोपाध्यायः । कथम्‌ ¦ प्व द्क्तम्‌-

^“ योगेनःयोगो रव्य -योभो। सौगास्मवतेते । योऽप्मत्तस्तु रोगेनं सं थमे रते चिरम्‌ "” इति ॥ ६ ॥ वयमन्तरङ्गः पवषयः ॥ ७ ॥

तदेतद्धारणाष्णनसमाधित्रयमन्दरङ्खः संमरक्षातस्य समाधेः

रवेभ्यो यमादिभ्यः पञ्चभ्यः साधनेभ्य इति ॥ ७॥

न ~ ~ न 4 ~-----------~~ ~ ~-------------+-- ^

यदा चं धारणा तस्षिन्नवस्थानवती ततः । विरीटकेयुरमुचैभृषणे रहितं स्मरेत्‌ ॥ तदेकावयवं देवं सोऽहं चेति पुनशृघः | वर्यात्ततो द्यहमिति एभिघानपरो भवेत्‌ ?' [वि ०पु ० ६।७.८६-८८] इति ॥

~ ^.

कस्मालुनरधसं मूर विनिलेत्तरां विजयते वपययः कस्मान्न भवतील्यत आह ~~ न ह्यजिताधरमूमिरिपिं । न हि शिखाददद्ङ्गां प्रति प्रस्यितोऽपराप्य मेषतनं गङ्ख

= (~ ¢ म] ज्ञं भू (3 0 थ ध ज प्रप्रोति । इश्वरभसादजितोच्तरभूपिकिस्य चेति फष्मात्तधुयस्योच्रमूमिविजथंस्य प्रयासन्नस्यन्यत एश्रस्रणिधानादेवावगतत्वात्‌ । निष्पादितक्रिये कमण्यविरोपाघायिनः

{५ (~.

साधनस्य साधनन्यायातिपातादितिं । स्यदेतदागमतंः समाम्यताऽपगतानामप्यवान्तरभू मिमेदानां कुतः पोवोपंयोवगतिश्यित भाह-भूमेरस्यां इति । नितः पूत योग (~ _ (~.

उत्तरस्य योगस्य च्ञानप्वृच्यधिगसदेदुः । जवघ्येवरावस्थावानियमिप्रयेतद्रटग्यम्‌ ॥ ६ ॥

कस्मात्पुनय)गाङ्खघाविरेषेऽ पे संयमस्य तचरं तत्र विनियोगो दतरेषां पन्चनामिदयतं माह-यमन्तरद्घः पूर्वभ्यः | तदिदं साधनत्रध सा्यसमानव्रिषयलनान्तरङगं॑न तेव यमादयप्त्षाच्ते बहिरङ्गा इयथः ॥ ७॥

१ क. ख. ्रमिधानाम्जि 1 ९ क, स, च, (न्यथेवा | ११. उ. एषपुक्तः | ११

कैव

१२२ बाचरपविकृतदीकासंवछ्तिग्यासमाष्यसमेतानि- [ २ भिभूतिपदे-

क (ष ® ® ^ तद्‌।¶ बाहरङ्ग नबजस्य ॥ < ॥ तदप्यन्तरङ्गः साधनत्रयं निर्बीजस्य योगस्य बहिरङ्ग भवति । कस्मात्‌, तदभावे भावादिति ॥ ८ ॥ अथ निरोधचिन्तक्षणेषु चं गुणत्तमिति कीदशस्तदा चित्त, परिणामः- = ¢ =, ५ = , व्युत्थानिरपञ्चस्कारयररा नम. क = धू [१ वप्&१।३। नरवक्षणाचत्ता न ^= न्वय्‌[ (गर्धिप्ास्मामः ॥ ९ ॥ साधनत्रयस्य संप्रज्ञात एवान्तरे न खसंपरक्ञते त्य नि्वँजतय। तेः सह सम- नविषरयल्ाभावत्तेष॒ चिरनिरुदरषु संप्र्नातपरमकाष्टापरनामङ्गानप्रसादरूपपरपेराग्यानन्तर - मुत्पदब्रेयाह-->‹ तदिति । तदपि बहिरङ्गः नि्षीजस्य । समान।वेषयत्मन्तरङ्ग- व्प्रयोजकभिह न तु तदनन्तरभावस्तस्य वहिरद्ध्रप्रणघन्ववितया सब्यमिचारवादिति स्थिते सव्यभिचरमप्यन्तरद्गलक्षणं तदनन्तरभाविवमस्य नास्ति । तस्मादूरापेता<न्तरङ्गता सयमस्यासंप्ज्ञात इति दशयितुं तदभाये मावादिद्युक्तम्‌ ॥ ८ ॥ परिणामत्रयततयमादियत्रेपयोश्षयमाण्परिणामत्रयं प्रतिपिपादयिषुनिंव जप्रसङ्खंन पृच्छति. अथेति । व्युल्थानसंपरज्ञातयीश्चिततस्य स्फुरतरपरिणममेदप्रचयानुमवरान प्रश्ववतारी निरोधे तु नानुभूयते परिणामः । न चननुयूयमानो नास्ति, चित्तघ्य वरिगुणतया चदन गुणानां क्षणमप्यपरिणामस्ासंमवादिखभैः । प्रेतर सत्रम-वयुत्थाननिरधसंस्कार- (^~ ९. (= ^~ ^ (~ । अ * » योरभिमवग्रादुभावा निरोधक्षणविततान्वयो निशेधपरिणामः । असप्र्ञातं समाधिमेक्ष संपरक्ञातो ब्यव्यानम्‌ । निरुष्यतेऽनैन्ति निरोधो ज्ञनप्रसादः परं वैराग्य तयोनधु्थानमिरेषतंस्कारयोरमिमवप्रादुमप्र । तत्र व्युल्यानसंस्करस्यामिमवी निरोध. संप्कःरघ्याऽऽविमावधित्तद्य घभो निरो पक्षणघ निरे घवसरस्य दयोखस्वयीरन्वयः | यहि चित्तं धिं संप्रजञातावस्यायमसंप्ञातावस्थायां च सं्कराभिमवप्रादुभ।वयोः सरूपेण भिद्यत इति । ननु यथोततरे शा अवियमृटा अग्रियानिद्तौ निवरेन्त इति न तु व ‰\ * 9 [कि 9। 9 (~ च तननि परथक्परथतनान्तरमास्यीयत एं व्यु्थानप्रययमृखाः संस्कारा ग्युथानप्रयय। नेता चषं

1 1 त पीपी

>‹ तदे नीत्यथिक्म्‌ ।

कक न~~ -- ~

१. ज, इ, नाने

9

सू° १०-११ ] पातञ्नरयोगसूत्राणि । १२६

वयुत्थानसंस्काराधित्तधमा न ते प्रत्ययात्मका इति प्रत्य- यनिरोधे न निरुद्धा निरोधसंस्कारा अपि चित्तधमौस्तयो- रभिमवपरादुभोबौ व्युत्थानसंस्कारा द्यन्ते निरोधसंस्कारा आधीयन्ते । निरोपक्षणं चित्तमन्वेति तदेकस्य चित्तस्य प्रति- क्षणमिदं संस्कारान्यथाल्ं निरोधपरिणामः । तदा स॑स्कारेषं चित्तमिति निरोधतमाधो व्याख्यातम्‌ ॥ ९ ॥ तस्य प्रशान्तवाहैता संस्कारात्‌ ॥.१०॥ निरोधसंस्कारा भ्यासपटवापेक्य प्रशान्तवाहिता चित्तस्य भवति । तत्स॑स्कारमान्यरे व्यत्यानधर्पिणा संस्कारेण निरोषध- मेसंस्कारोऽभिभुयत इति ॥ १०॥ सरदाधतेकाञ्रतयोः क्षयोदयो चि- तस्य समापेप।रणामः ॥ ११॥ सवाथेता चित्तधमः । एकाग्रताऽपि चित्तधमेः । सवांथ- तायाः क्षयस्तिरोभाव इत्यथः } एकाग्रताया उद्य आगिभोव

निवधेन्त इति तन्निवृत्तौ न निरोधसंस्कारो क्षितव्य इयत आह--व्युत्थानसंस्कारा इति । न कारणमन्ननिवृत्तिः काय॑नि त्तिेतुमौ मृुविन्दानिवृत्तावपि पटस्य निवृत्तिरपि तु यत्करणात्मकं यतक.य तत्कारणनिवृत्तौ तत्कायेनि्रत्तिः । उत्तरे च छशा अवियापान श्य ्तमतस्ताननवृत्तो तेपां गवृत्तिरपना । न वेवं प्रययाप्मानः संस्काराश्विरनिरद्र प्रयये सप्रति स्मरणदशनात्‌ । तस्तायययनिनत्तावपि तज्निवृतते। निरोधसंस्कारप्रचय एवोपासनीय इयथः | सुगममन्यत्‌ ॥ ९ ॥

सवेथा ब्युत्थानसंस्काराभिभवे तु बलवता निरोधसंस्करेण चित्तस्य कीदशः पारे. णाम इयत आह-तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारात्‌ । ब्युत्थानसंस्करमटरहितनिरे- धसस्कारपरम्परामात्रवाहिता प्रशान्तवाहिता । कस्माप्पुनः संस्कारपाटवरमपेक्षते न त

0 {~+ (^ {~ ०

संस्कारमात्रमियत ाह-- तत्संस्कारमान्य दृति । तदिति गिरोधं परामृशति । ये तु

नाभिभूयत इति पठन्ति ते तदा व्युत्थानं परमृशचन्ति ॥ १० ॥ संप्ज्ञातसमाधिप्ररिणामावस्थां चित्तस्य दरयति -- सगोथतकाग्रतयोः प्षयोदयौ

चित्तस्य समाधिपारेणामः | विक्षिततता स्वता | सनन विन्द्यदयति क्षयस्तियेभावो

भ

नासदुत्प्यत इति उदय आविभावः । स्वासभृतयीः सवौयेतेकाग्रतयोधमेयोयौवपायो-

१. ष, र, रानिगेभपस्कारभ्य० । २क. ख्‌. घ. ङ. च श्धभः सं |

१२९ वाचस्पतिकृतटीकासवलितव्यासभाष्यसमेतानि- [ \ वरिमूतिपदे-

¢

इत्यर्थः । तयोधमित्मेनानुगतं चित्त, तदिदं चित्तमपायोपजनयोः स्वात्मभूतयोधम॑योरनुगतं समाधीयते स चित्तस्य समाधिपरि- णामः | ११॥

ततः पुनः शान्तोदितों तुल्यप्रत्ययो

[क ्, +

चचर्स्व्मधवरस्मा्मः ॥ ३२॥

समाहितचित्तस्य पुवे्रत्ययः शान्त उत्तरस्तत्सदश उदितः, समाधिवित्तमुभयोरदुगतं पुनस्तयेवाऽऽसमाधिभ्रेषादिति । सं खसं धमिणधित्तस्येकाग्रतापरिणपः ॥ १२ ॥

एतेन शूतेनिः.येद धर्मलक्षणावस्था- परिणामा प्पास्य्ताः ॥ ३१३॥

एतेन पूेक्तेग चित्तपरिणामेन धमेक्षणावस्थारूपेण भूते- न्दरेषु धमेयरिणामो क्षणपारिणःपोऽवस्थापरिणामश्रोक्तो वेदि- तव्यः । ततर वयुत्थाननिरोधयोरमिभवपरादुभोवो धर्मिणि धमेपरि-

पजनौ सवौयेताया यपाय एकाग्रताया उपजनस्तयोरनुगते चित्तं समाधीयते पत्रौपरी- ( {~

मृतघराध्यमानसमाधिविकषेपग्रं भवतीति ॥ ११ ॥

तदः पुनः शन्तोदिती तुर्यप्रत्ययो चित्तस्येकाग्रतापारिणामः । पुनः समधि एर्कोपमूताया अवस्थायाः समाधिनिषपत्तौ सयां शन्तेदितावतीतवतेमानो, तस्यौ च तो प्रययो चेति तु्यषएययो ! एकग्रतायां तु द्वयोः साद्ययम्‌ । समाहितचित्तप्येति समाधिनिष्पत्तिदशितः। तथधकागरमेद। अवपिमाह-आस्माधिग्रेषाद्‌ भरशादिति।१२॥

प्रसद्धिफं च बक्ष्यमाणोपयेदेः च मूतेन्यपरिणामे निमजते--एतेन भूतेन्द्रि येषु धमेलक्षणावर्शापरिणामा व्याख्याताः । व्यच्छे-- एतेनेति । नन्‌ चित्त- परिणत्तिमत्रुक्तं न तु तदकारा धम॑रक्षपावस्थापारेणामास्तव्छथं तेषामतिदेश इयत आह -- ठक व्यु्थाननिरोधयोपरति । धमेदक्षणवस्थशब्दाः परं नोचारिता न्तु धमदक्षणावस्थापरणामा नेक्ता इति सेक्षपर्थः । तथाहि ब्युत्धाननिरेधसंस्कारयो- रिखनेव सूत्र घभेपरिणाम उक्तः । इमं च धरेपपिणामे दशेयता तेनैव धर्माधिकः-

क. ग, १, इ, 'ननयोः । २ ज, भूतयोखस्थयोः ८० ।

सू० १२] पतञ्नटयोगसूत्राणि । १२५

णामः । लक्षणपरिणामशध । निरोपाचरक्षणसिभिरध्व- भियुक्तः । सं खल्वनागतरक्षणमध्वानं थमं हित्वा धर्भत्वमन- तिक्रान्तो बतेमौनलष्षणं प्रतिपन्नः यत्रास्य सरूपेणाभिव्यक्तिः। एषोऽस्य द्ितीयोभ्ध्वा । न चातीतानागताभ्यां रक्षणाभ्यां वियुक्तः ।

तथा व्युत्थानं विलक्षणं निभिरध्वमियंक्तं वतेमौनरक्षणं हित्वा धमस्वथनतिकान्तमतीतरक्षणं मतिपन्नम्‌ । एषोऽस्य सृती- योऽध्वा | न चाागदतेग्रानाम्य लक्षणाभ्यां वियुक्तम्‌ । एवं पुनव्यस्शानपुपसेपयमानएनाःःतरक्षणं हित्वा धमेत्वमनतिनरान्तं वतमौनश्टणं परतिरन्वम्‌ । यपत्नारय स्वर्पाभिव्यक्तौ सत्यां व्यापारः | एषोऽस्य द्विदसेष्व्या । न चातीतानागताभ्यां लक्षणाभ्यां वियुक्तमिति । ष्व पुनर्निरोध एवं पुनव्येत्थान-

मिति। रणो क्षणपरिणामोऽपि सूचित प्वेव्याह--लक्षण्परिणाम इति । रश्षयतेऽनेनेति

(~

लक्षणं काठमेदः । तेन हि ट्षितं वस्तु वहवन्तरेभ्यः काठन्तरयुक्तेम्थो व्यदच्छिदयत इति । निरोधद्धिलक्षणः । अधेव व्याख्यानं ज्िभिरध्वभियुक्तः । अध्वशब्दः काल- वचनः | स॒ खखनागतटक्षणपध्वानं प्रथषं हिता, तक्किमध्ववद्वमलमप्यतिपतति नेयाह--धमेत्वभनतिक्रान्तो दतेषनलक्षणं पतिपन्नः । य एव॒ निरोधोऽनागत आसीत्स एव संप्रति वतमानो नतु पिरेधोऽनिरोध इव्यथः । वतेमानर्ताछल्पम्यास्या- नमू- यत्रास्य सरूपेण स्मोचिताथक्रियादःरिणौ स्येणाभिव्यच्छिः समदाचारः | एषोऽस्य प्रथमम्नागतगष्वानमपेपप द्रतीयोऽध्वा | खदेतदनागतमध्वानं हिवा चेद्र- तमानतामापनस्तां च रिखा<तीततामापद्छयते हन्त भेरष्वनामुघादविनाश्चौ स्याताम्‌ । न ष्यत , न द्यसत उत्पादो नापि सतो विना इयत अहनं चातीहानागताभ्यं सामन्यासनाऽवधिताभ्यां वियुक्त दरि !

अनागदस्य नितेधप्य बतेमानता्षणं दरचैयिला वतमारग्युत्यानस्यातीततां ततीय- मध्वानमाह-- तथा व्युत्शानमिति । तद्वि निरोध एदानागदो उ व्युत्थानं नेयाह-- एवं पुनव्युत्थानमिति | व्युल्धारजालपेक्षया पुनभावो न व्यक्यपेक्षया | न द्यतीतं पुनभवतीति । सष्पाभिव्यक्तिरथक्रियाक्षमस्याऽऽ््रिमोवः । स चैवंलक्षणपरिणाम उक्त. स्तजञतीयेषु पोनःपुन्येन वसत इयत आद--एवं पुनरिति ।

१ग. घ. €, च, मानं ल | १९. ग. ष. इः. च. मानं टः । २.घ. ड च, मानं ठ । ४ र, (्तासूप । ५क. ख, ज्ञ, "णा सरू" । ६ फ, स. ज, चेष्यते ।

१२६ ` वाचरपतिकृतटीकासंवछितव्यासभाष्यसमेतानि- [ ३ विमृतिपदे-

तथाऽवस्थापरिणामः । तत्र निरोधक्षणेषु निरोधसस्कारा वलबन्तो भवन्ति दुषैटा :व्ुत्थानसंस्कारा इतिं । एष धमा- णामवस्थापरिणामः । तत्र धर्पेणो धर्मैः परिणामो धमोणां उयध्वनां लक्षणे; परिणामो रक्षणानामप्यवस्यामिः परिणामः इति । एवं धमलक्षणावस्थापरिणामः शून्यं न क्षणमपि युण- ुत्तमवतिष्ते । चलं च गुणवृत्तम्‌ । गुणस्वाभाव्यं तु प्वृत्तिका- रणपुक्तं गुणानामिति । एतेन भूतेन्दियेषु धमेधमिभेदाच्चिविधः परिणामो वेदितव्यः ।

परमाथेतस्त्रेक एव परिणामः | धर्थिखरूपमात्रो टि घमो

धमेपरिणमसूचितेमेवावस्यापरिणाममाह-- तथेति । धमाणां वतेमानाध्वनां बल वसाबटवस्रे अवस्था तस्याः प्रतिक्षणं तारतम्य पररणामः । उपर्तहरल--एष्‌ इति । परणाममेदानां संबन्िमेदानिध।रयति--तत्रानुमवुसाराद्धपिंण इति । तकिमेष परिणामो गुणानां कादाचेत्को नेयाह-एवपििति | कस्मापपुनर्स्यं परिणामः सदातन इयत आह- चं चेति । चो हेवथः । वृत्त प्रचारः } एतदेव कृत इत आह-- गुणस्वाभाव्यमिति । उक्तमतरैव परस्तात्‌ । सोऽयं त्रिविधोऽपि चित्तपरिण.मो मूते. न्दरेषु सूत्रकारेण निदि इयाह --एतेनेति | एष वमपरिणाममेदो धर्वतिणेमेदम- रुष्य । तत्र मृतानां पृथिव्यादीनां धर्मिणां गवादिषेदादिवी धमेपरिणामः । धमाणां चातीतानागतवतमानख्पता लक्षणपरेणामः । वर्तैमान॑रक्षणापनस्य गव!देक लपक मार- यौवनवाधक्यमवस्थापरिणामः | घटाद नमपि नत्रपुरातनताञ्ख।परेणामः । एवमिन्धि- याणामपि धमिणां तत्तनौ खद्याटोचनं धमपरिणामो धमेष्य वतेमनतदिरक्षणपाश्णामो वतेमानटक्षणस्य रनाघाटोचनस्य छुटवा्फुटलवादिखस्थापरेणामः । सोऽयमेवविधो मूतेदधियपरिणाम। धिणो धमेठक्षणावस्ानां मेदमेश्रिय वेदितन्यः ।

क्‌ (~ ¢ (= (^ = ^~ ^~ अनदमात्रयाऽऽह-परमाथेतास्त्वाति । तुक्नब्यो मेदपक्षाद्रिनःे | पारमा-

धिकलमस्य ज्ञाप्यते न लन्यस्य परिणा निष्यते | कस्त्‌--धर्पिखरूप-

पात्रा दहति । ननु यदि धर्मिविक्रियैव धर्मः कथमसंकरप्रययो ठोके परिणमेधि-

+= -------->

-~---------------

१कृ.ख. च. भमः! °| २क. ख. ञ्च, भवभेः। २३क, गता | ५ ज, "ता । + ज. नताः | ६ स, क्च, मस्य त्रि

मू० १३; पातञ्चरुयागसूप्राणि | १२७

धर्धिविक्रियेवेषा धमंद्रारा भपञ्च्यत इति । तत्र धमेस्य धरणि वतेमानस्येवाध्वस्वतीतानागतवतेमानेषु भावान्यथात्वं मवति भ तु द्रव्यान्यथात्वम्‌ । यथा सुवरणेभाजनस्य भिच्ाऽन्यथाक्रिय- माणस्य भावान्ययात्वं मवति न सुवर्णान्यथात्वमिति | अपर आह-धमानभ्यधिको परीं पुत्ेतानतिक्रमात्‌ । पूवोपरावस्थाभेदमनु पतितः कांटरथ्येनव परिवर्तेत यद्यन्वयी

स्यादिति । अयम्दोषः । कस्मात्‌ । एकन्ततानभ्युपगमात्‌ । तदेतञरे-

यत आ।ह-- धम्रारेति । धमशब्दन धमलक्षणावस्थाः परियन्ते | तदूद्ररेण धर्मिण एव विक्रेधेत्येका चसकौीमा च । तद्द्रारणाममेदेऽपि श्र धमिणः परछरसकरात्‌। + ननु धम।णामभिनसे > धर्मिणोऽध्वनां च मेदे धर्मिणोऽनन्यलेन धर्मेणापीह धारमिव- दरवितव्यमि्त आह-तत्र पमस्येति । मावः सं्यानमेदः । सुरणा भाज- नस्य रुचकस्नरस्विकम्यपदेशमेदो भवति तन्मात्रमन्यथा मवति न तु दभ्यं सुवणेमसुवण- तामुपैति अखन्तमेद।भाबादिति |

९, वद्ष्यमाणाभिसधिरेकान्तवादिनं बोद्धमप्थापयति- अपर अहिति | षम। एव दहि रुचकादयस्वधोत्पनाः परमाथसन्तो न पुनः सुवणं नाम िचिदरैकनेकेष्वनुमतं द्रव्यमिति । यदि पुनर्निवतंमनिष्वपि घर्म द्रव्यमनुगतं ममेत्ततो न चिति्क्तिप्रप्रेणमेतापि तु कोट, रथेनैव पथवर्दत | परमामाप ह्यं पदाय रूपन्तरेण कौटष्थयेन परिर्तनं पशित्तिः । यथा चितिशक्तिरन्यथान्यधामावं भजमनेष्वपि रणेषु सरूपादप्रचयुता॒कृटस्यनिषवं सुबणोद्पि स्यान चेष्यते । तप्मान्न दन्यमति(रतं धर्मभ्य इति ।

परहरति-अयमदोप इति । कस्मात्‌ । एक न्ततानभ्युपगमात्‌ । यदि 'चेति- शक्तेरव द्रव्यस्येकान्तिकी नियतामम्युपगच्छेम तत॒ शवमुपाटम्यमहि । नसेकान्तिवा नियतामातिष्ठामहे तु तदेतत्रेटोक्थं नतु दभ्या मपक्तेरथक्रियाकारिणो खपादपेते ।

# क. पुस्तके धमिणामिति वर्तते तत्पामादिकिम्‌ । धर्मिण इति पञ्भ्यन्तं पत्रन्वःये । + क. ्ञ. पस्तकयोः । ननु धर्मिणां घमौणाम्‌ › इति विधते तत्र धर्भेणामित्यधिकमच । > इ पञ्चम्यन्तं पून्विथीति पर्ववदधोध्यम्‌ । = कृ. ज. ह्य. पुप्तकेषु वक्षयमणोऽमिषपिरिति पाभ वतेते स प्रामादिकः । १ग.ष. ड. च.नद्रः। २ग.ष. ड. च. 'कन्तान | रस. ज.च। दाराः । ४ ज, (दोपः क! ५ सख, ज, ष, कान्तेन |

१२८ ` वाचस्पतिकृतटीकासंवटितव्यासमाप्यसमेतानि- [ ३ विभूतिपदि-

लोक्यं व्यक्तेरपेति नित्यत्वपतिषेधात्‌ । अपेतमप्यस्ति विना- (= „अ 9 , (^ शमतिपेधात्‌ । संसगाचास्य सौम्यं, सीषम्याचचानुपरग्िरिति ।

कपपपरिणामो -धर्मोऽध्वसु वतमानोऽतीतोऽतीतलक्षणयु- ्तोऽनागतवरमानाभ्यां रक्षणाभ्यामवियुक्तः । तथाऽनागतोऽ- नागतलक्षपयुक्तो वतेमानातीताभ्यां रक्षणाभ्यामनियुक्तः । तथां वतमानो बतेमानलक्षणयुक्तोऽतीतानागताभ्यां टक्षणाभ्याम- वियुक्त इति । यथा पुरुष एकस्यां स्ियां रक्तो न शेषासु पिरिक्तो भ्वेतीति।

अत्र लक्षणपरिणामे सवस्य सवेटक्षणयोगादध्वसंकरः

कस्माननित्वत्वप्रतिरेधासमाणेन । यदि हि घटो व्यक्तेनौपेयातकपारश्कैराचण। दिष्वव - स्थास्रपि व्यक्तो घट इति पवेवदुपटग्ध्यथंक्रेये कुयोत्तप्षादनियं त्रटोक्यम्‌ । असतु तद्यनियमेबोपदग्च्यथपियारहितव्वेन गगनारविन्दवदतितुच्छघरादियत भाह--अपे- तसप्यस्ति, नायन्ततुच्छता यनैकन्ततोऽनियं स्यादियथः । कस्माद्विनाशचप्रतिषेधाघमा- णेन । तथाहि यत्तच्छं न त्दाचेदप्युपङ्ग्ध्यथक्रेये करोति । यथा गगनारकिन्दम्‌ । करोति येतत्रेरोक्यं ददाचिदुपरन्धयथेक्रिये इति । तथोवत्तिमद्‌द्र्यवधमैलक्षणावस्ायो- गिवादयोऽ्यतयन्ततुच्छगगननठिननरविपाणादिष्यावत्ताः सखहेतव उदाहार्याः । तथाच धरम नायन्तं नियो थन चितिद्रक्तिवक्टष्यनियः स्यतु कथंमिनियः | तथाच परिणामीति सिद्धम्‌ । एतेन मृविष्डक्स्थासु कायोणां घदादीनामनागतानां सं वेदितव्यम्‌ । स्यदेतत्‌ । अपेतमपि चेदक्ति कस्मायुरवन्ोपठम्यत दयत आह-- सं्गतछकारणल्पात्सौक्मयं द्रीन न्वं ततश्वानपरभ्धिरिति ।

तदेवं घमेपरिणामं सम्य लक्षणपरेणाममपि रक्षणानां परष्छरानुगमनेन सम्थयते- लक्षणपरिणाम इति । एकैकं लक्षणं टक्षणान्तराभ्यां समनुगतमियथेः । नन्येकटक्ष णये टक्षणान्तरे नानुभूयते तत्कथं तयोग इयत आह--यथा पुरुष इति । नह्युभवामावः प्रमाणसिद्धमपट्पति, तदुत्पाद ए तत्र तसरद प्रमाणमतस्तत उत्पाद" सभवानरभिपाणव।देति |

परोक्तं दोमुत्यापयति-- अत्र टक्षणप्रिणाम इति । यदा धर्मा वतेमानस्तदैव यथयतीतोऽनागतश्च तदा त्र्ोऽप्यध्वानः संकी्रननुक्रमेण चाव्वनां भवेऽ

चकर्मे,

क-म

१ ट, ज, .षद्धेतः ।

सूऽ १९] पातञ्नलयोग॑सूत्राणि । १२९

भरारोतीति पर्दोषश्ोश्रत इति । तस्य परिहारः--धमाणां धमे- त्वमपसाध्यम्‌ | सति च धमते क्षणभेदोऽपि वाच्यो न वते- मानसमय एवास्य धमेत्वम्‌ । एवं रि न चित्तं रागधमेकं -स्यात्करोधक्राले रागस्यासमुदाचारादिति ।

किच चथाणां लक्षणानां युगपदेकस्यां व्यक्तो नासत संभवः | क्रमेण तु खव्यञ्चकाञ्जनस्य भावो भवेदिति । उक्तं च रूपातिशया वृस्यतिशयाश्च विरुध्यन्ते, सामान्यानि त्वति- दायैः सह प्रवतेन्ते । तस्मादसंक€ । यथा रागस्येवं कचित्समु- दाचार इति न तदानीमन्यत्राभावः पितु केष्रछं सामान्येन सम- न्वागत इत्यस्ति तदा तत्र तस्य भावः । तथा लक्षणस्येति |

ुत्पादपरसङ्ग इति भावः । परिदरति--तस्य परिहार इति । बठेमानतैव हि धौ- णामनुभवतिद्धा ततः प्राक्पश्वा्काटसंबन्धमवगमयति | न खल्सदुष्पयते न च सद्र न्यति । तदिदमाह-एवं हि न चित्तमिति । करोधोत्तरकारं हि चित्त रागधभेकम- नुभूयते । यदा च रागः क्रोधसमपेऽनागतसेन नाऽऽसीत्कथमसाबुपय्ेतःनुपनश्च कथ- मनुभूयेतेति ।

भवसेवं तथाऽपि कुतोऽष्वनामसंकर इति प्रच्छते--{चेति । कि कोरणमसं- चरे । चः पुनरथ । उत्तरमाह-त्रयाणां टछक्षणानां युगपन्नास्ति संभवः । कसिनेकस्यां चितवृत्तौ । क्रमेण त॒ ठक्षणानामेकतमघ्य " खबग्यञ्जकाञ्जनस्य भावो भवेत्संमबेद्धकष्याधीननिरूपणतपा छश्षणानां ठर्याकरिण तद्रत्ता । अत्रैव पच्च शिखाचार्थसंमतिमाह--उक्तं चेति । एतच प्रगेव ग्पर्यातम्‌ । उपसंहरति-- तस्मादिति । आविभौवतिरोभावरूयषिरःद्रध्ससगौदसंकरोऽष्वनामिति । दृष्टन्तमाह- यथा रागस्येति । पू क्रोधस्य रागतबन्धावगमो दित इति । इदानीं ठु भिषयान्त- रवर्तिनो रागस्य विषयान्तरमर्तिना रागान्तरेग संबन्वावाम इति । दष्ट न्तिकमाह-- तथा छक्षणस्पेतीति ।

ननु सयप्यनेकान्ताम्युपगमेऽभेदो ६६ धमेलक्षण.वक्यतन्यते तदभिन्नस्य मि.

~~ =

१. घ, &, “श्र परस्परेण पि} ९. ज, ञ्ज, "स्येति। १५

१३०. ` वाचस्पतिकृतदीकासंवरितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ विमृतिपार~

न धर्मी उयध्वा धमोस्तु उयध्वानस्ते रक्षिता अलक्षितांस्तत्र क्षितास्तां तामवस्थां प्राप्नुबन्तोऽन्यत्वेन भ्रतिनिर्दिहयन्तेऽ- स्थान्तरतो न द्रग्यान्तरतः । यथ॑का रेखा शत्थाने शं दश- स्थने दंशका चेकस्थाने । यथा चैकत्वेऽपि स्री माता चोच्यते दुहिता च स्वसा चेति|

अवस्थापरिणामे कौटस्थ्यप्रसङ्गदोषः कंशिदुक्तः । कथम्‌ । अध्वनो व्यापारेण व्यवहितत्वात्‌ । यदा धमः स्वव्यापारं न करोति तदाऽनागतो यदा करोतिं तदा वतेमानो यदा ठृत्वा निवृत्तस्तदाऽतीत इत्येवं धमेधिणोरेक्षणानामवस्थःनं च कोटस्थ्यं प्राप्नोतीति परदोष उच्यते ।

णोऽप्यन्यलप्रसङ्गः । स ए च नेष्यते तदनुगमानुमवविरोध(दियत आह-न धीं य्वा यतस्तदभिन्ना धम।ख्यध्वानः | घमाणामधवत्रययोगमेव फोरयति- ते रक्षिता अभिम्यक्ता वतमाना इति यावत्‌ । अलक्षित अनभिभ्यक्ता अनागता अतीता इ(श्े)ति यावत्‌ । तत्र लक्षितास्तां तामवस्थां बश्मरदुबेरुतरादिकां प्राप्नुवन्तोऽन्यत्वेन्‌ प्रतिनिर्दिर्यन्तेऽवस्थान्तरतौ न द्रव्यान्तरतः । अवस्थ्ब्देन धमेरक्षणावस्था उच्यन्ते । एतदुक्त भवति--अनुमव एव हि धर्मिणो धमादीनां भेदाभेदो व्यवस्थापयति । नदयकान्तिकेऽमेदे धर्मदःनां वर्मिणो धर्भिर्यवद्भमोदितम्‌ | नाघेकम्तिके भेदे गवाश्व- वद्धमोदितम्‌ । स॒ चःनुभरोऽनेकान्तिकल्मवस्थापयनपि धमीदिपपजनापायधभेकेष्वपि धमिणमेकमनुगमयन्धमंश्च परस्परतो व्यावतेयन्प्रयातममनुमूथत इति तदनुसारिणो वयं न तमिव छेष्छया धमानुमवान्ग्पवद्यापयितुभारमह इति | अरव ठँकिकर दृष्टान्तमाह यथेका रेखेति । यथा तदेव रेखास्वरूपं तत्तसस्थानपेक्षया शतादिषेन व्यपदिद्यत पं तदेव धर्मरूप तच्तद्रमटक्षणावस्थामेदेनान्यत्नेन प्रतिनिर्दिद्यत इय; । दा्टान्तिकार्थ चान्तान्तरमःह--यथा चेकत्वेऽ्पीति ।

मवरान्तरे परोक्तं दोपषमुत्ापयति - अवस्थेति । अवस्थापरिणामे धमेरक्षणाव- स्थापरिणमे केटरू्यदोषप्रङ्ग उक्तो धर्मिधग्टक्षणावस्थानाम्‌ । प्च्छपि-कथ- किति । उच्रम--अध्वनो व्यापारेणेति । दध्नः किङ योऽन.गतोऽध्वा तस्य व्यापरः क्षीरस्य वतेमानसं तेन व्यतव्रहितत्वद्रेतेः । यदा धमे दधिलक्षमः घव्या- पर दाधिकायास्मं क्षीरे सन्नपि न करोति तदाऽनागतः | यदा करेति तदा वप

११, ध, इ, च, 'ताधतां ताः । २, द्रेक।

मृ० १३ | पातञ्जख्योगसूत्राणि । १२१

नासौ दोषः । कस्मात्‌ । गुणिनित्यत्वेऽपि गुणानां बिमदे वेचिच्यात्‌ । यथा संस्थानमादिमद्धमेमात्रं शब्दादीनां गुणानां विनारश्यविनारिनामेव छिङ्कमादिमद्धमेपात्रं स्वादीनां गुणानां विनारयविनाशिनां तस्मिन्विकारसंत्नेति ।

तत्रेदमुदाहरणं मद्धमीं प्ण्डाकाराद्धमाद्धमान्तरमुपसंप- मानो धमेतः परिणमते पटाकार इति । घराकारऽनागतं टंक्षणं हिसा वतेमानलक्षणं प्रतिपद्यत इति रक्षणतः परिणमते । घटो नवपराणत्धं॑म्रतिक्षणमनमवन्नवस्थापरिणामं प्रतिपद्यत इति । धरिणोऽपि भमाोन्तरमवस्था धमेस्यापे लक्षणान्तरमव

„~~ --------

य

मानः | यदा कता निकृत्तः सनेव छन्यापारादाधिकादारम्भत्तदाऽतीत इति । प्व तरेकाव्येऽपि सखाद्ध्मघर्मिणोरक्षणानामवस्थानां च केटष्थयं प्राप्रोति । सवेदा सत्ता हि नियतं, चतणीमपि च सदा सचेऽसे वा नोसादः, तावन्मात्रं च रक्षणं कृटस्-

नियतायाः | नहि चितिशक्तेरपि कृटस्थनियायाः कश्चिदन्य विरोष इति भावः |

पारहरति-- नासां दोषः, कस्पाद्राणनित्यत्वेऽपे गणाना विमद्‌।ऽन्योन्य।भ- मान्यामिमावक्ं तस्य वेचित्यात्‌ । एतदुक्तं भवति- यद्यपि सवेदा सं चतुणामपि

(^ {3

शुणिगणानां तथाऽपि गणनिमदैमैचिग्येण तदाकमृततद्धिकाराविभावतिरोमावमेदेन पर- णाम्ाल्तिया न कौटस्थ्यम्‌ | चितिरशक्तेम्व न सखातमभतविक।र।विभावतिरोमत्र इति कौटस्थ्यम्‌ | | यथाऽऽहुः--“*नियं तमाहूविद्रं स यत्छभावो न नयति ' इ।१ ।

विमदैवैचित्रयभेव बिकासेचित्ये दतं प्रकृतौ विकृतौ च दशंयति- यथा संस्थानं परथिन्यादिपरेणामरक्षणमादिमद्धमेमात्रं विना्षि तिरेमावि शब्दादीन शन्दसपश- रूपरसगन्धतन्मात्राणां सकायमपक्षयापिनाक्निनामतरेभाविनाम्‌ } प्रकृते दशयाप-- एवं लिङ्खःमिति । तस्िन्विकारसंज्ञा न वेवं विकारवती चितिक्तिशेति भावः ।

तदेवं परीक्षकसिद्धां विकृति प्रकृतिं चोदाद्य विङ्ृत्तवेव्र खोकसिद्धःयां गुणुविमरदवै- चिव्यं धमरक्षणावस्थापरिणामनेचि्यदेतुमुदाहरकति--तत्रेदयुदाहरणमिति । न चायं नियमो रक्षणानामेवावस्यापारेणाम इति । स्षपमव्र॒ धमेलक्षणावस्यामेदानामवस्थाशय्द्‌- वाच्यत्रदेक एवावस्थपरिणामः सवेसाघ्वारण इयाह--धप्रणोऽपीति । व्यापक, परि-

[ररर [ररी

१ग.घ. ङ. च, भना विः ५२ स, "नत्यतायां क ।२ ज. "प तः (४ ख. गुण. ।

१३०. ` वाचस्यतिकरृतदीकासंवरितव्यासमाष्यसमेतानि- [ ३ विमूृतिपादे-

न धर्मी उयध्वा धमास्तु उयध्वानस्ते लक्षिता अक्षितांस्तत्र क्षितास्तां तामवस्थां प्राप्नुवन्तोऽन्यत्ेन प्रतिनिदिश्यन्तेऽ- स्थान्तरतो न द्रव्यान्तरतः । यथ॑का रेखा शतध्याने श्तं दक्ष- स्थाने दंशका चेकस्थाने । यथा चेकत्थेऽपि स्री माता चोच्यते दुहिता च स्वसा चेति ।

अवस्थापरिणामे कौटस्थ्यपरसङ्गदोषः कंशिदुक्तः । कथम्‌ । अध्वनो व्यापारेण व्यवहितत्वात्‌ । यदा धमेः स्वव्यापारं न करोति तदाऽनागतो यदा कयोतिं तदा वतेमानो यदा कृत्वा निवृत्तस्तदाऽतीत इत्येवं धमेध्िणोटेक्षणानामवस्थानां च कौटस्थ्यं प्राप्नोतीति परेर्दोष उच्यते |

णऽप्यन्यलप्रसङ्गः । स एप च नेष्यते तदनुगमानुमवविरोधदियत आह-न धमीं यध्वा यतस्तदमिना घमा ख्य्वानः | धम।णामध्वत्रययोगमेव छोरयति- ते छष्िता अभिव्यक्त वतमाना इति यावत्‌ । अक्षिता अनमिव्यक्ता अनागता अतीता इ(श्वेोति यावत्‌ । तत्र कक्षितारस्ता तामवस्थां बश्च्रदुबेकतरादिकां प्रापनुबन्तोऽन्यत्वेन प्रतिनिरदिश्यन्तेऽस्थान्तरतो न द्रव्यान्तरतः । अवस्थाब्देन धमेलक्षणावस्था उच्यन्ते एतदुक्तं भवति-- अनुभव एत्र हि धर्मिणो धमीशीनां मेदभेदो व्यवस्थापयति । नदैकान्तिकेऽमेदे धमीदानां धर्मिणो धर्मिह्यवद्धमादितम्‌ | नप्येकन्तिके मेदे गवाश्च- वद्धमौदिघम्‌ । स॒चानुभवोऽनेकान्तिकतवमवस्थापयन्नपिे धमादिपूपजनापायधनेकेष्वपि धर्मिणमेकमनुगमयन्धमीश्च परस्परतो व्यवत॑यन्प्रयासमनुभूथत इति तदनुसारिणो वयं न तमतिवयं सछेच्छया धमानुमवान्ग्यवस्थापयितु "वरमह इति | अनैव ठकि दष्टन्तमाह- यथैका रेखेति | यथा तदेव रेखास्वरूपं तत्तःस्थानपेश्षया शतादिवेन ग्यपदिर्यत प तदेव धर्मरूपं तत्तद्रमटक्षणावस्थामेदेनान्यवेन प्रतिनिर्दिदयत इत्य५: । द्टान्तिकार्थ दटान्तान्तरमःह--यथा चेकत्वेऽपीति ।

मव्रान्ते परोक्तं दोषमुत्धापयति - अवस्थेति । अवस्थापरिणामे धमेक्षणाव. स्थापरिणामे कोटस्यदोषप्रसङ्ग उक्तो धर्मधग्टक्षणावस्थानाम्‌ । पृच्छपि--कथ- [भति । उच्रम्‌--अध्वनो व्यापारेणेति । दध्नः किं योऽन.गतोऽघा तस्य व्यापारः क्षीरस्य वतेमानलं तेन ग्पवरितवद्धितोः । यदा धमे दधिलक्षमः स्भ्या-

=

पर दापिकावास्मं क्षीरे सन्रपि न कटेति तदाऽनागतः | यदा करोति तदा वप-

११. ष, इ. च, तश्रतांताः 1 २, दरक ।

सू० १२] पातञ्चलख्योगसूत्राणि । १२१

नासौ दोषः । कस्मात्‌ । गुणिनित्यत्वेऽपि गुणानां बिमदे- वेचिञ्यात्‌ । यथा संस्थानमादिमद्धमेमात्रे शब्दादीनां गुणानां विनारयविनाशिनमेवं लिङ्कमादिमद्धमेभात्रं सच्ादीनां गणानां विनाश्यविनािनां तस्मिन्विकारसंहेति ।

त्रदमदाहरणं गृद्मीं पिण्डाकाराद्धमाद्धमोन्तरमुपसंपदय- मानो पमेतः परिणमते घराकार इति । घकार) ऽनाणतं लक्षणं हित्वा वतेमानलक्षणं प्रतिपद्यत इति रक्षणतः परिणमते । घटो नवपुराणत्ं॑प्रतिक्षणमनुभवन्नवस्थापरिणामं प्रतिपद्रत इति । धर्मिणोऽपि धमोन्तरमवस्था धमेस्यापि लक्षणान्तरमव-

=

मनः | यदा कृवा निवृत्तः सन्नेव छम्पापारादाधिकाद्यारम्भत्तदाऽतीत इति । ख तरैकाव्येऽपि सचखाद्धर्मधर्मणोरक्षणानामवस्थानां च कौटध््यं प्राप्रोति । सवेदा सत्ता हि नियवं, चतुणौमपि च सदा सचेऽसस्रे वा नोतादः, तावन्मात्रे च रक्षणं कुटस्थ-

(~.

नियतायाः | नहि चितिशक्तेरपि ूटस्थनियाय ; कश्चिदन्यो विशेष इति भवः | पर्दरति-- नासो दोषः, कस्पाद्णिनित्यत्वेऽपे गुणानां विभरदोऽन्येन्यमि- भाग्याभिभावकवं तस्य वेचिव्यात्‌ । एतदुक्तं भवति- ययपि सवदा सचं चतुणाम गुणिगुणानां तथाऽपि गुणत्रिमदैमैच्यिण तदासमृततद्िकाराविभ।वतिरोमावमेदेन पर णामराट्तिया न कौटस्थ्यम्‌ | चितिक्तम्तु न स्ाममभूतमिकारविभावतिरोभव् इति केल्यम्‌ । | यथाऽऽहः--“°नियं तमाटूरविंंसो यत्छमवो न नयति ' ३१ ।

विमदेवेचित्यभेव विकासैचित्रये हेतुं प्रकृतो विकृतो च दरायति-- यथा संस्थानं पृथिव्यादिपरिणामरक्षणमादिमद्धमेमात्रं बिनासि तिरेमावि शब्दादीनां शब्दयशै- रूपरसगन्धतन्मत्राणां स्वकायमप्रे्याविन।क्षिनामतिरोमाविनाम्‌ ॥ प्रकृतौ दशेयपि-- एवं लिङ्कमिति । तस्मिनिकारसंज्ञा न लवं विकारवती चितिशक्तिरति भावः ।

तदेवं पीक्षकसिद्धां विकृतिं प्रकृतिं चोदाहय विकृक्वेर रोकसिद्धःयां गुणुविमदवै- चिव्यं धमेक्षणावस्थापरिणमवेचि्यदेतुमुदाहरति--तत्रेदुदाहरणमिति । न चयं नियमो रक्षणानामेवावस्यापारेणाम इति \ सर्षमेत्र धमेटक्षणावस्थामेदानामवस्थाशब्द- वाच्यत्ादेक एवावस्थापरिणामः स्वेसाधारण इयाह--धर्मेणोऽपीतिः । व्यक, परि-

॥)

~~" -- -- ~~~ -न-----~----- ० ---0- 0 0--ााणाा ााण ााणाणााकनयायाणाकनकाणड्-ने

१ग.प. ऊ. च, शां वि" ॥२ ख, "नत्यतायां क ।३ ज. पेतः (४ खरगुणः ।

१३२ ` वाचरपतिकृतरीकासंबलितव्यासभाष्यसमेतानि- [ ३ विभूतिपदे~

स्थत्येक एव द्रव्यपरिणामो भेदेनोपद कित इति । एवं पदाथाम्त- रेष्वपि योज्यमिति । त एते धमेलक्षणावस्थापरिणामा धर्मि स्वरूपमनतिक्रान्ता इत्येक एव परिणामः सवानमून्िश्चेषान- मिष्ुवते | अथ कोऽयं परिणामः। अवस्थितस्य द्रव्यस्य पूवेधमं- निवृत्तौ धमीन्तरोत्पाः परिणाम इति ॥ १३ ॥ पन शान्तोदिताव्यपदेश्यथमानुपाती धर्मी ॥ १४ ॥ योग्यतावच्छिन्ना धमिणः शक्तिरेव धमः । स च फटपसव- भेदानुमितं एकस्यान्योऽन्येश परिष्टः । त्न वतेमानः सवव्या- पारमनुभवन्धमीं धमन्तरेभ्यः स्ान्तेभ्यश्चान्यपदेश्येभ्यश्च भिद्यते । यदा तु सामान्यन समन्वागतो भवति तदा पर्मिस्वरूपमात्रत्वा- स्कोऽसां केन भिवयेत । णामलक्षणमाह-- अवर्थितस्य द्रव्यस्येति । धमेश्ब्द अश्रितवेन धमटक्षणावस्था- वाचकः ॥ {२३॥ यस्येप न्िविधः परिणामस्तं धर्मिणं सूत्रेण रक्षयति--तज्र-शान्तोदिताव्यपदे- श्यधमोनुपाती धमी । पर्भाऽस्यस्तीति धर्मि नाधज्ञते घर्मे स शक्यो ज्ञातुमिति घम द्शायति--योग्यतेति । धर्मिणो द्रव्यस्य मृदादेः शक्तिरेव वु्णपिण्डघटायु्ततिश- ्तिरेव धमेस्तषां तत्राग्यक्ततेन भाव इति यावत्‌ | नन्धेवमव्यक्ततया सन्तस्ते ततः प्रादु. भवन्तु । उदकाहरणादयस्तु तैः खकारणादनासादिताः कुतः प्राप्ता इयत उक्तं-योग्य- तावच्छिक्नेति | याऽसौ घटादीनामुतपत्तिश्चक्तिः सोदकाहरणादियेग्यतावच्छिना, तेनो- द्कफाहरणादयोऽपि घटादिः छकारणदेव प्राप्ता इति नाऽऽकस्मिका इति भावः| अथवा के धर्मिण इयत्रोत्तर--योग्यतावच्छिन्ना धर्मिण इति । को धमं इदत्रोत्तर दक्तिरेव धमेस्ेषां योग्यतैव धमे इयर्थः । अतस्तदरान्धर्धति सिद्धं भवति । तत्सद्भवि प्रमाणमाह--स च फ़लप्रसवभेदानुमित एकस्य धमिणोञन्यशचान्यश्च चणेपेण्डघट- दिरूप हृथः । कापमेददरनच भिन इति यावत्‌ । परिदट उपटन्धः । तत्रानुमवा- रोहिणो वतेमानस्व मृषिष्डस्य शान्तान्पपदेस्याम्यां मृच्चृणेृदवटाभ्यां भेदमाह-तत्र वते- प्रान हति । यदि न भियेतं पिण्डवच्चूणैवटयोरपि तद्वदेव सखव्यापारव्या्षपरसङ्ग इति भावः | अव्यक्तस्य तु पिण्दस्य नोक्तं मेदसाधनं संमवतीयाह--यदा तिति । कोऽतो केनं मेदसधरनेन भिदेतेति । १क.ग.ष. ड, च. प्तपतद्धाव ए-। २ क, च, °न्यस्यान्यश्च । ३ क. 'यदरीनारद्ा- ममे । ४ ज. नात्ततत्का्ैवुशनाच ।.५ के, ^त [६ प" ।

मु* १४] पातञ्जरग्रोगसूत्राणि .। . १२२.

तत्रं ये खद धर्मिणो धमाः शरान्ता उदिता अग्यपदेश्या- शेति, तत्र शान्ता ये कृत्वा व्यापारानुपरताः सव्यापारा उदितास्ते चानागतस्य रक्षणस्य समनन्तरा वतेमानस्यानन्तरा अतीताः । किमथेमतीतस्यानन्तरा न भवन्ति वतमानाः, पुवप- शिमताया अभावात्‌ । यथाऽनागतवतेमानयोः पूवैपशिमता नैवमतीतस्य । तस्माम्नातीतस्यास्ि सपरनन्तरः । तदनौगत एव समनन्तरो भवति वतमानस्येति ।

अथाग्यपदेश्याः के । सर्वे सवोत्मकमिति। यत्रोक्तम्‌--जल- भूम्यो; पारिणापिकं रसादिवेशसूप्यं स्थावरेषु दृष्टम्‌ । तथा

ज

तदेवं धर्माणां मेदसाधनममिधाय तं मेद्‌ विभजते--तत्र ये खिति । उदेता इति वर्तमाना इयर्थः । अध्वनं पौवोपर्थ नियमयति- ते चेति । बोदयति-- किमर्थमिति । किनिमित्तमतीतस्यानन्तरा न भवन्ति वतमानाः । हेतुमाह सिद्धान्ती- ुमैपश्चिमताया अभावात्‌ | विषयेण विषयिणीमनुपटन्धि सूचयति | अनुपटम्भ- मेवोपटम्भयैधम्पेण दर्ञयति--यथाऽनागतवतेमानयोरिति । उपसंदरति--त्तस्मा- दनागत एव समनन्तरः पूत्रवेन भवति वतैमानस्य नात; । अतीतद्य॒वतेमानः तवेन्‌ समनन्तरो नान्यपदेशयः । तस्ादध्वनां यथिषठोऽतीत इति सिद्धम्‌ ।

स्यदेतदनुमभुयमानानुमूततयोदितातीतो शक्यवुनेतुमन्यपदेस्यासतु पुनम अब्यृष. देद्यतयेवं शक्या नोनेतुमियाशयवानूच्छ--अथाग्यपदेर्याः फे केषु समीक्षामहे । अत्रोत्तरमाह-- सर्वं सवौत्मकमिति । यत्रोक्तमिति । तदेवोपपादयति--जरभू- भ्योरिति । जरस्य दि रसरूपशैशब्दवतो भूमेश्च गन्धरसरूपस्पशेशब्द- वसाः प्रार्णाभिकं वनस्पतिकतागुसादिषु मृटफटग्रसवपछवादिगतप्सादिषश्वरूप्यं टम्‌ । सोऽयमनेवमामिकाया मुमेरनीदशस्य वा जलस्य न परिणामो मवितुमहेति । उपपादितं हि नासदु्पयत इति । तथा स्थावराणां पारिणाभिकं जङ्गमेषु मनुष्पपञ्ु- मृगादिषु रसदितैचि्यं दम्‌ । उपयुजञना हि ते फढदीनि स्पादिभेदसपदमासाद्‌- यन्ति | ए जङ्मानां पारिणाभिकं स्थकेषु दृष्टम्‌ । रषिरावसेकाकिटं दाडिमी.-

११. श्व जयः ख ङ. धवते जयः ख| २क. इ. मिग । २ क, ज. इ, १्-पु । ४ फ, ज, तस्मा । ५ ज, देय इत्युक्तप्‌ । त" । ६ क, ज्ञ, "ति । एतः ।

१३४ . वाचस्पतिष़तटीकासवङितन्याचमापष्यसमेतानि- [ २ बिभूतिपद्‌-

स्थावराणां जङ्कमेषु जङ्गमानां स्थावरेषित्येवं जात्यनुच्छेदेन सर्वे सवोस्मकमिति । देश्चकालाकारनिमित्तापबन्धानन खदु समानकाटमात्मनाप- भिव्यक्तेरिति। य एतेष्वभिव्यक्तानभिव्यक्तेषु धर्मष्वनुपाती सापान्यविशेषात्मा सोऽन्वयी धमीं । यस्य तु धममात्मेवेदं निरत्वयं तस्य भोगाभावः । कस्मात्‌ , अन्येन विज्ञानेन कृतस्य कमेणोऽन्यत्कथं भोक्ततवेनाधिक्रियेत । ततस्मृत्यभावश्च नाभ्य- दृष्टस्य स्परणमन्यस्यास्तीदि । वस्तुप्रत्यभिङ्गानाञ्च स्थितोऽन्वयीं धमी ओ धमौन्यथात्वमभ्युपगतः; प्रत्यभिङ्गायते । तस्मान्ेदं ध्मातं निरन्वयमिति ॥ १४॥ करमान्यलं परिणामान्यत्वे हेतुः ॥ १५ ॥ फलानि ताठफलमात्राणि भवन्ति । उपसंहरति-एवं सर्व जलमूम्पादि सवेरसाच्यास- कम्‌ । तत्र हैतुमाह-जात्युच्छेदेन जद्वभूमिवादिजतिः सवत्र प्रयभिज्ञायमान- तेनानुच्छेदात्‌ ! ननु सर्वं चेत्सवालमकं हन्त भोः स्वेस्य सदा सरभत्र समथा संनिधानाह्समानकौटं

3

० (५ (५

भावानां व्यक्तिः प्रसव्येत, न खलु संनिहिताविकठकारणं कायं विलम्बितुमहैतीयत आह--देक्ञकाछोति । यथपि कारणं स सवौत्मकं तथाऽपि यो य्य कायस्य देशो यथा कुद्कुमस्य काद्पीरः । तेषां सरेऽपि पाञ्चाादिषु न समुदाचार इति न कुडकु- मस्य पाञ्च ठदिष्व।मेव्यक्तिः । एवं निदपे न प्रावृषः समुदाचर इति न तदा शारी. नाम्‌ । एवं न मृगौ मनुष्यं प्रसूते न स्यां मनुष्पाकारसमुदाचार इति । एवं नापुण्य- वान्सुखखूपं भुङ्के न तस्िन्पुण्यनिमित्तस्य समुदाचार इति | त्मादश्काटाकारनिमित्ता- नामपवन्धादपगमान्न समानकाटमात्मनां मावानामभिन्यक्तिरिति । तदेवं धमौविभञ्य तेषु धर्मिणोऽनुगमं दशैयति--य एतेष्विति । सामान्यं धमिरूपं विशेषो धमेस्तदा- मोभयात्मक इयथः | तदेत्रमनुगतं धर्मिणं दशचैयिला तमनिच्छतो वैनारिकस्य क्षणिकं विज्ञानमात्रं चित्तमिच्छतोऽनिष्प्रसङ्गमुक्तं स्मारयति-यस्य तिति । वस्तुपरस्यभिह्नाना- ति । नहि देवदत्तेन दृष्ट यज्ञदत्तः प्रयाभिजनाति । तस्मादश्वानुभविता स एव प्रप्य- मिङ्ञातेति ॥ १४ ॥ क्रमान्यत्वं पारेणामान्यसवे हतु; । किमिकस्य धर्मिण एक एव धमेरक्षणावस्था- रक्षणः परिणाम उत बहवो धभटक्षणावस्थाडक्षणाः परिणामाः । तत्र कि प्राप्तमेकला. १क. सघ. गति-एवपिति। २ क. काटा भा०। ल, न्काटीना भार । २ ज, "हिति सक“ । ४ के, ज, तस्या ।

सू: १५ | पातञ्जख्योगसूत्राणि। १३५

एकस्य धर्मिण एक एव परिणाम इति प्रसक्ते कऋमान्यत्ं परिणामान्यत्वे हेतुभेवतीति । तद्यथा चणेमुरपण्डमद्‌ घटयृत्कपा- लमत्कणमृदिते च क्रमः । यो यस्य धस्य समनन्तरो घमः तस्य कमः । पिण्डः प्रच्यवते घट उपजायत इति धमरपरिणाम क्रमः । लक्षणपरिणामक्रमो घटस्यानागतभावादररैमान मोवः क्रमः | तथा पिण्डस्य वतेमानभावादतीतमौवः क्रमः । नातीत- स्यास्ति क्रमः । कस्मात्‌ । पुत्ेपरतार्यां सत्यां समनन्तरत्व, सा तु नास्त्यततस्यं । तस्माद्द्रयोरेब लक्षणयोः क्रमः । तथाअव- स्थापरेणामक्रमोऽपि घटस्याभिनवस्य प्रान्ते पुराणता दृश्यते | सा च क्षणप्रम्परानुपातिना क्रमेणाभिव्यञ्यमाना परां व्यक्ति- माप्त इति । धमेलक्षणाभ्यां च बिशिष्टोऽयं ततीयः परि- णाम इति ।

द्र्मिण एक एव परिणामः } नहि एकरूपाकारणाःकायमेदो मवेतुमहेति तस्याऽऽक समिकप्रसङ्गादियेव प्रात उच्यतते-करमान्यवायरिणामान्यलम्‌ । एकस्या मूदशुणपिण्ड- धटकपाठकणाकारा पारणतिपरम्परा क्रमवती सोकिकपरीक्षफैरध्यक्षं समीक्षयते । अन्यचेदं चूणेपिण्डथोर नन्तथमन्धच पिण्डवटथोरन्यच्च घटकपाठयोए्यञ्च कपाठफणयेरिकत्र पर- स्यान्वत्र पुत्तात्‌ । सोऽयं क्रमभेदः परिणाम एकसिन्नवकट्पमानः परेणामभेदमापाद्‌- यतत । एकोऽपि च मृद्धं कमोपनिपातिततत्तःसहकारिसमवधानक्रमेण क्रमवती परिणाम- परम्परामुदरहचेनामकस्मिकयतीति मावः । धघमभेपरेणामान्यतव्टक्षणपृरिणमान्यतेऽव- स्थापारणामान्यतवे च समानं क्रमान्यवं हेत्तरिति । तदेतद्धष्येमावयोयते--एकस्य धमण इति | क्रमक्रमवतेरमेदमघ्याय स तस्य क्रम इयुक्तम्‌ । तथाऽ्रस्थापरिणा- मक्रम इति । त्थाहि-कीनारेन कोष्ठागरि प्रसलनरक्षिता अपि हि हयो हायनेरति- बहुभिः पाणिस्पशमत्रविशीयमाणावयवसंश्यनाः परमाणभावमनुमवन्तो द्यन्ते । न॑ चायममिनरवीनामकस्मदेव प्ादुवितुमहैति । तस्मासक्षणपरम्पराक्रमेण सृद्मसुक्मतरपुश्म-

{~ (4 ,

तमनृहदुवहत्तरवृहत्तमादिकमेण प्रातेषु विशचि्टोऽयं ठक्षयत इति ! [र

१. ख. चर ङ, सकतेःक्र | २ख.म. भावकरः | ३त. ग. भयः ४, लदत्त ` । ५ क, “स्थाना १० | ६ क, षवानक° | |

१३६ ` वाचस्पतिकृतशीकासंत्रहित्यासभाष्यसमेतानि- [ २ विभूतिपदे+

त एते क्रमा धमंधमिमेदे सति प्रतिरग्धस्वरूपाः । पर्मरऽपि धमी भवत्यन्यधर्मखरूपपेक्षयेति । यदा तु परमाथेतो धर्मिण्य- मेदोपचार॑स्तदूदरारेण स एवाभिधीयते धमेस्तदाऽयमेकत्वेनैव क्रमः प्रत्यवभासते । |

चित्तस्य द्वये धमो परिदषटाश्वापरिद््राश्च । तत्र प्रत्यया- त्मकाः परिदृष्टा वस्तुमात्रात्मका अर्पर्टष्टा; । ते च सपैव भव- न्त्यनुमानेन प्रापितवस्तुमात्रसद्धावाः ।

¢ निरोधधपसंस्काराः परिणामोऽथ जीवनम्‌ । चेष्ठा शक्ति चित्तस्य पमो दशेनवनिताः” इति ॥ ६५॥

तदिदं कमान्यरं धमेधर्मिमेदैपक्च एरेयाह-त एत इति । आ विकिरिम्य ओं चाटिङ्गादपेक्षिको धमेषर्मिमवो मददिरपि तन्मात्रपिक्षया धमेवरादियाह --धर्पोऽपीति | यदा परमाथधर्भिण्यटिष्घेऽमेदोपचारप्रयोगस्तद्‌ द्रेण स्ामानाधिकरण्द्रारेण धर्म्येव धमे इति यावत्‌ । तदैक एव परणामो धर्मिपरेणाम एेयथेः । धमेरक्षणावष्थानां धर्म

सखरूपामिनिवेशात्‌ । तदनन घ।नणो दरत्सारेत कटश्यनियल.मेव्युक्तप्रायम्‌ ।

धमेपरेणामं प्रतिपादयन््रसङ्गेन चितधमणां प्रकरारभेदमाह--वित्तस्येति | पार- ट्यः प्रयक्षा अपशदः परक्षास्तत्र प्रययःसकाः प्रमाणाक्रदयो रागादयश्च ! वस्तु मात्रा इयप्रकाशरूपतामाह । स्यदेतदपरट्टधेन सन्येत्रेयत आह-अनुमानेन प्रापितो वस्तुमात्रेण सद्धो येषां ते तथोक्ताः । पश्चान्मानसराधम्यादागमोऽप्यनुमानम्‌ । सप्तापशचटन्काःरकया संगृहति--निरोधेति । निरेषो वृत्तनामसपरज्ञतवध्या चित्त- स्याऽऽगमततः संस्काररोपमावोऽनुमानतश्च समधिगम्पते । धमेग्रहणेन पुण्यापुण्ये उपलक्ष- यति | कचिष्क्मति पाठसतत्रापि तजनिते पुष्यापुष्ये एत्र गृह्येते । ते चाऽऽगमतः सुखदुः- खोपभोगदरेनाद्राऽनुमानतो गम्येते । संक्कारस्त॒ समतेरनुप॑यपे | एव्र त्रिगुणताच्चि स्य

चरु च गृणदृत्तमिति प्रतिक्षणं पारणामोऽनुमीयते । एवं जीवनं प्राणधारणं ` प्रयनभेदोऽ सविदितधित्तस्य धमे; शासप्रश्वासाभ्यामनुमीयते । एवं चेतसक्चे् क्रिया यथा यथा

क्न

# क. पुस्तक--श्दयः । निरो धादथस्तु ब इति पाठः वते, पर प्रामादिकः ।

# भी र 3 1 [यिप कि

१, घ, इ, च. °द्रेः। २ व व्द्मीश्चत इत्पा । घ, "दमयत ए०। ३ कः ख. इम. आ च छ ४ ज. श्यी धर | ५ न, धमप ६ स, धर्मस्ठतः | ७क,ज, ज्ञ,

"0 |

२ १६-१७] पातञ्नल्योगरसूत्राणि । १३७

अतो योगिनं उपात्तपवंसाधनस्य बुमस्विताथपरतिपततथे संयमस्य विषय उप्षिप्यते- पारणामन्नयसयमादती- पानागरतज्ञानम्‌ ॥१६॥ धमेलक्षणावस्थापरिणायेषं संयमाय्योगिनां मवत्यतीतपनाग- तज्ञानम्‌ । धारणाध्यानसमाधित्रयमेकत्र संयम उक्तः| तेन परेणापरत्रयं साक्षाक्रियमाणमतीतानागतज्गानं तेषु संपा दयति ॥ १६ ॥ शृब्दाथप्रत्ययनिामितरेतराध्यासास्सकरस्त- सविभागसयमात्सवभूतरुतज्ञानम्‌ ॥ १७ ॥ तत्रं वाग्वणेष्येवाथवती । श्रोत्रं च ध्वनिपरिणाप- तेस्ेशनिः शरीरपदं संप्रयुष्यते । साऽपि तत्संयोगदरवानुर्मायते । एवं शक्तिस्ुदर- तानां कायौणां सृहमावस्था चेतसो घमेष्यठकायोनुभवव्लानुभीयते इति ॥ १५ ॥ अतः परमा पादपरेसम.तैः संयमभिषयप्तदरशीकःरतृचनौ विभूतिश्च वक्तव्या । तन्रोक्तप्रकारं परिणामच्रयमव तावघ्धममपात्तसकृट्योगाङ्गप्य योगेनः संयमविषयतयोष्‌ ` क्षिपति--परिणामत्रयसेयमादतीतानागतेज्ञानम्‌ । नयु यत्र॒ संयमस्तत्रव सक्षत्क- रणं तत्कथं परिणामत्रयसंयमोऽतीतान गतं साक्ष त्कारयेदियत आहतेन परिणामत्रयं साक्षाक्क्रियमाणं तेषु परणमेष्वनुगते य अतीतानागते तद्विपधं ज्ञाने संपादयति | परिणामत्रयसाक्षाव्करणमेव तदन्तम्‌ तादीतानागतसाक्षकरणत्मकमिति न विषयभेदः संधमसाक्ष(त्कारमरियथेः ॥ १६ ॥ अयमपर्‌ः संयमस्य विषय उपद्तष्यते--शब्दाथमरत्ययानामितरेतराध्याात्सं करस्तःपविभागतयमात्सवेभूतरतङ्गानम्‌ । अत्र वाचकं शब्दमातिह्यामुः प्रथमं तवद्ार्ग्यापारविषयमादहं -- तत्र वाभ्वागिन्दियं वणेन्यज्ञकमष्टस्थानम्‌ । यथाऽऽह--* अष्टो स्यानानि वणानमुरः कण्ठः रिरस्तथा । जिहव(मृलं च दन्ताश्च नानिकौष/ च तादु च! ¶ पाणि० ।शे° १२] इति॥ सा धाब्वर्णेऽवं यथाटकप्रदातिसिद्धेष्वधवती नच वाचक इयथः | श्रत्रन्यपीर- त्रिषयं निरूपयति -- श्रोत्र पुनरद्य वानिंद्धियामिधातिनो यः परिणतिमेदो

ज. षठ च॑ । ९ क, दृक्तस्य।

१३८ वाचर्पतिकृतदीकासंवटितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ तिमूतिपदे~

मरात्रविषयम्‌ । पदं पुननादानुसंहारवुद्धिमिग्रा्यमिति । वणां एकततमयाततममिलातयसपरनिरलु्रह्मत्यानस्तं एम सपृहयानुषस्थाप्याऽऽिभूतास्तरोभूताशेति परत्यकमपदस्वरूपा उच्यन्ते | वणः पुनरेके; पदात्मा सवोमिधानशक्तिमचितः सहकारिवणा-

पि क क

न्त्रप्रतियावत्वाद्रन्वरूप्यापवा- प्न; पवद तरेणोत्तरश् पूरण

वणोल्मा तेनाऽऽक्रारेण परणतं तन्मात्रतरिषयं नत वाचक्रमिघयमियधः । यथाटोकप्रती तिसिद्धेम्यो वर्णेभ्यो वाचक भिनत्ति- प पनवोचफं पननादानसंहारषद्धिनिग्र्यं यथाप्रतीतिसिद्ध.नादन्वणन्रयक गुहीताऽनु पश्चाया संहरयक्वमापादयति गायेत देकं पदमिति तया पदं गृश्चो । यपर प्राच्योऽपि बुद्धयो वणाकार्‌ं पदभेव प्रयेकं गोचरयन्ति तथाऽपि न विद्‌ प्रथो । चरमे त॒ वि्ञने तदतिविशदमिति नादानुसंहार- बुद्धिनिग्रहयमुक्तम्‌ ।

यस्तु पेजायदेकपदानुभवमव्रिज्ञाय वर्णानेव वाचक्रानातिष्ठते तं प्रयाह--वण इति । ते खल्वमी वणाः प्रयक वाच्यत्रिषयां धियमादधीरनागदन्तका इष शिक्पावरम्बनं संहता वा प्रवाण इव पिठ.रणम्‌ । न तवदप्रथमः कल्पः । एक- स्मादथप्रतीतेरनुत्पत्तेरुपत्तौ वा धितीयादीनामनु्वारणप्रसङ्खे निष्पादितक्रिये कमणि पिशेषरानाधािनः साधतस्य साधनन्यायाहिपातात्‌ । तस्मद दवितीयः परिश्चिष्यते | सभ- वति हि प्रान्णां संहतानां पिठए्वारणमेकसमयमःत्रितरात्‌ । वणीनां तु योगपयासंभवोऽतः परस्परमनुप्रह्मनुप्राहकवायेगात्समूयापि नाथपियमादधते । ते पदषूपमेकमतेसपशनन्त- स्तादाघ्येनात एवानुप्धापयन्त आगिभूतास्िर मृता अवःशलकाकल्पाः प्रयेकमपदख- रूपा उच्यन्ते |

यदि पुनः पदमेकं तादास्म्येन स्परचयुवण।स्ततो नाक्तदोपप्रसङ्ग इ्याह-दणेः पृनरेककः पदात्मा सवांभिधानशक्तिप्रचितः सवौमिरभिधानशक्तेभरनिवितो गेग ण"}रनगेयादिपु हि गकरो गेलाधर्थामिधापि्ु दृष्ट इति तत्तदभिधानशक्तिः । पपर सामशोचिरेयादिष्वीश्वरयथेमिधायिप्र परष्बोवर्णो ईष्ट इति सोऽपि तत्तदभिधान- कक्तिः । एं सवैत्रोहनीयम्‌ । स चैको वर्णो गकःरादिः सहकारि यद्रण.न्तरमो- करादि तदेव प्रतियोगि प्रतिसव्रन्ि यछ स तधोक्तस्तस्य भावस्तं तस्म रूप्यं नानावमिवाऽऽपने। नतु नानालमापनस्तस्य तच्देव पू वणे! गफ़राग उत- रेणोकरेण गणदिपदेम प व्यवर्यत्तरशैकारो गकरेण शोचिरदिषेम्यो ग्पत्रयं

१ज. द्दादमाङ्धप्रः। २ क्ष. ममो मोदं नेम इत्या । ३ क. ज, नग इत्या । ख. ग्नृयर इयाः! ४ ज, वु प्रेष दृः ५ ङ. ञ्च वृषटःसोःः६व ज, स्य तत्तथोक्तं तस्य।

सू° १७ | पातञ्नल्योगसूत्राणि । १३२९

विशेषेऽवस्थापित इत्येवं बहवो वणाः क्रमानरोधिनोऽथसकेतेना- वाच्छिन्ना इयन्त एपे सवाभिधानक्षक्तिपरेवता गकारोकाराषिस- जेन।याः सास्नादिमन्तमथ द।तयन्तीति |

पिरवे गेत्ववाचफे गोपदं टेऽवस्थापितोऽनुंहाुद्धौ । अयमभिसंधिः --जरभप्र्यो हि वर्णैभियतक्रमतया परस्परमसंभवद्धिरशक्यः कर्तुम्‌ । न च संस्कारं राऽऽेयादी ना- मिव परमपूर्ये वा गे वा जनयितम्येऽनियतक्रमाणामपि साहियमथतुद्धुपजनने वणौ- नामेति स्रत विकद्पासहतात्‌ | स खल्वयं वणीनुभवजन्यः संस्कारः स्मृतिप्रसवहे- तुरन्यो वाऽऽग्ेयादिजन्य इवःपृव।मिधानो न ताव्रदनन्तरः कल्यनमैरापत्तः | स ख तावद्दष्टपुष: कल्प्ःयस्तस्य च क्रमवद्भिधणनुभयेरेकस्य जन्यलं न सेमवर्तीति तजती- यानकावान्तरसंष्कारकत्पनेति गै\रवम्‌ । न चैष ज्ञापकदेखद्धम्गातस्तदङ्गतामनुभवंत ति । न खट्‌ संबन्धे.ऽवप्रयायनाङ्गगन्नात)ऽद्ृतामुपैपि । स्पृतिफटप्रवानुमितस्तु संस्कारः स्वक.रणानुभवविष्रयनियत) न चिषवान्तरे प्रययमाधतुकुःसहते । अन्यथा यकिचिदेवेकै- कमनुमृय सनः स॑ जानौयादिति | न च प्रतयेकवणनुभवजनितसंख्कारपिण्डलन्बजन्म. सपृतिदपेणस्तमरोदहिणो वण।; सम॑धगतसहमावा वाचका इति सांप्रतम्‌ । कमक्रमं पततक्रमानुमृतानां तत्राचरेषरण।५वीजननप्रसङ्गात्‌ । न चतत्स्ररणङ्ञानं पृ+नुभवतर. विन परापरतां गेषचरयतुमहेपि । तमाद्रणम्वोऽप्तमवन्नथेप्रयय एकपद्‌ानुमवमेव खने- मित्तमुपकसपयति | न चैष पदेऽपि प्रसङ्गः । तदभि प्रयेकमेव प्रयलनमेद्‌।भेना ध्वनी. ग्यञ्जयन्तः परस्परधिसदरतत्ततपदग्यज्ञकध्वनमित्तुल्यस्थानकरणनिष्पनाः सदृशाः सन्तऽ- न्योन्यभसद्ध; पदैः पदमेकं सदशमापादयन्तः प्रियाभि मेदेन तत्तत्साद्द्यानां भेदात्त- दुपथानदिकमप्यनवयवमपरि सावयवमिवनिकापममकमिवावमासयन्ति, यथा नियतवणेपरि- माणसंस्थानं मुखमेकमपे मणिकृपाणदधैणाद्यो विभिनवणेपःर्माणसंस्यानमनेकमदशेथन्त न परमा्तः । साद्दयोपधानमेदकश्िता भागा ए निभौगस्य पदस्य वणान तद्द्र. वैणःत्मना पदभेदे स्पोटमभेदमेव निभ।गमेव समभेदमिव सभागमिवाऽऽटयम्ब्रते । अतो गेपदस्फ टमेदप्यैकष्य गका।रभमेो गैरादिपदस्फोटसद्द्ेन न निध।रयति खम्‌।गेनाभ- त्योकारेण विशिष्टो निधौरययेषमोकारे ऽपिं मागः शोचिरादिपदसदशतया न शक्ते] निष।- रथितं स्रमागिनं गोपदस्फोटमिति गकरेण विशिष्टो निधौरयति । अपहम।विनामपि च संख्कारदरेणासि सहमा इति विरोपणिरेष्यभानोपपाततिः । न च भिन्नविषथलं संस्कारयोमागदयविषययोरलुमवोस्तजन्मनोश्च सं्कारयेरिकपदव्रिषयवात्‌ । केव.

निप षरिगगषषी रोया शरीिषषिििययिणि

१ त्र, ज, दरेणाऽऽनेः | २ज. "वति।

१४० वाचस्पतिष्तदीकासंवरितव्यासभाप्यसमेतानि- [ २ धिमृततिपद-

तदेतेषामथसंकेतेनावच्छिक्नानापपसहतध्वनिक्रमाणां य एको वद्धिनिभासस्तत्पदे वाचकं वाय्यस्य सकेत्यते } तदेकं पदमेकबद्धिविषयं एकप्रयत्नाक्िप्रमभागमक्रममव्णं बीद्ध-

ठभाग,नुभमेन पदमव्यक्तमनुमृयपेऽनुसंह।रधिया तु भागानुमय। नैसस्कारटन्धजन्मना व्यक्तमिति विषः । अब्यक्तानुमवाश्च प्राञ्चः सरक्.राधानक्रमेण व्यक्तमनुभवमादधाना दष्टा यथा दराद्नलताबस्तिप्रयय। अभ्यक्ता व्यक्तमनेसतिप्रययदेतवः । न चेयं विधा वणनामरथप्रयायने संमभरिनी । नो खट्‌ वणीः प्रयेकमव्यक्तमधप्रययमादधयन्ते व्यक्त- मिति शक्यं वक्तम्‌ । प्रयक्षन्ञान एव निथमाद्रषक्तागयक्त वस्य । वणाधेयस्वधप्रययो न प्रयक्षप्तदेष वर्णेभ्य जायमानः स्फ़ट एव्र जयित | न वा जाभत न घस्ुटः । स्फोटस्य तु ष्वनिव्यङ्गयध्य प्रयक्षस्य सतः स्फुटार्फुटतवे कस्ते इयस्तमानम्‌ । एवं प्रयेकवणौ- नुभवजनितसंस्करसहितश्रोत्ररन्धजन्मन्यनुसंह.रुद्धौ सहता वण। एकपदस्पटमावमाप्न्नाः प्रयतत सप्रल्यङ्घयतया प्रयत्नव्रिरेपस्य च नियतक्रमापेक्षतया क्रमस्यान्यले तदभेग्यज्ञ- कृप्रयलवेशेपाभवेन तदभिव्यक्यभावप्रङ्करमानुरो धेनोऽथसंकेतनावच्छिनाः सके. तावच्छदभेव छोकिंकं समागपद विषयं दशेयन्ति, इयन्तो द्ितरा्षिचतुराः पञ्चषा वा एते सुव, मिधानशक्तिपखिता गकरेकारषिसजेनीयाः सास्नादिमन्तमथेमवद्ोतयन्तीपि !

तक्िभिदानीं सकेतानुसरेण वणानाभेव वाचकं तथा च न प्रदं नाम र्विचिदेक- मित आह्--तदेतेषामिति । निनिमित्तः करमो ध्वनिक्रमः । उपसंहतो ध्वनि. क्रमो येषु ते तथोक्ताः । बुद्धया निभोस्यते प्रकारयत इति बुद्धिनिभांसः । संकेताव- ष्छिनाः स्थुखदरिदलोकाशयानुरेधेन गकारौकारविसजेनौया इषुक्तम्‌ । गकारादी- नामपि तद्भागतया तादास्येन वचकसाखती्नुसारतस्सरेकमेव पदं वाचकरपरियथैः एतदेव स्पषटयति---तदेकं पद रोकवरुद्धया प्रतीयत्‌ इति संबन्धः । कस्मादेकमियत्‌ आह--एकबद्धिपिषयो गेरियेकं पदमियकाकाराया बुद्धेविषथो यतस्तस्मदेकम्‌ । तस्य व्यञ्जकमाह--एकप्रयत्नाक्षिप्मि । रस॒ इतिपदव्यज्ञक।पयः्नाद्वेरक्षणः सर्‌ इ तिपदव्यज्ञकः प्रयनः । स॒चेपक्रम॑तः सर इतिपदय्यक्तरक्षेणफट.वच्छिनः पूव परभूत एकस्तदाक्षप्त भागानां साद्रदयोपधानमेदकद्पितानां परमाथसतामभाकादभामम्‌ । अत एव पृवंपरौभूतभावादक्रमम्‌ । ननु वण: पृवोपरौभूतस्ते चास्य भागा इति कथमक्रमममःगं चेत्यत आह--अषृणे्रू | न ह्यय वणा भगाः कितु सद्यो

१क.ख. ड, च. यमेक ।२य.ज., प्या व्यक्त] ३२ क, ख, मतो सं इः। ४ क, त, क्षणः फ । ज, शश्षणाष |

सु° १७] . . पातञ्जखयोगसूत्राणि | १४१

मन्त्यवण॑रत्ययव्यापारोपस्थापितं परत्र प्रतिपिपादयिषया वेण रेवाभिधीयमांनः श्रूयमाणेश्च भ्रोतभिरनादिवाग्ब्यवहारवासनानु- विद्धया रोकब्ुद्धया सिद्धवत्संप्रतिपच्या प्रतीयते | तस्य संकेतवुद्धितः प्रविभाग एतावतामेवजातीयकोऽनुसंहार रैकस्याथ॑स्य बाचक इति । संकेतस्तु पदपदायोरिततराध्या- धानभेदात्पदमेव तेन तेनाऽऽकरणापरमाथसता प्रथते | न॒हि मणिकृपाणदपणादिव- तीनि मुखानि मुखस्य परमाथसतोऽवयवा इति । बै द्रमनुसंहारबुद्धौ विदितमन्पवर्णप्रय. यस्य व्यापारः संस्कारः पुवैवणानुभवजनितसंक्काररहितस्तनेपस्यापितं विषयीक्ृतम्‌ | वणौनुमवतत्ततसंस्काराणां च पदविषयतमुपपादितमधस्तात्‌ । स्यदेतदभागमक्रममवर्ण चेत्दतखं कष्मादेवविधं कदाचिन्न प्रथते नहि टखाक्षारसावसेकोपधानापादितारुणमावः स्फटिकमणिस्तदपगमे स्वच्छधवढो नानुभूयते तस्मात्पारमार्थिका एव वण। इयत आह परत्रेति । प्रतिपिपादयिषया वण्लामिधीयमनिरुचायमाणैः श्रयमाणैशच शरे तृभिरनािर्योऽयं वाग्न्यवहारो विभक्तवणेपदनिबन्धनप्तननिता वासना सास्नादि । तदनुविद्धया तदरसितया लोकबुद्धया विभक्तवणेरूपरितपदावगाहिन्था सिद्धवसरमाथेवत्सपरतिष्या संवा- देन बद्धानां पदं प्रतीयते । एतदुक्तं भवति--अस्ति कश्चिदुपाधियं उपेयेन संयुज्यते वियुज्यते च | यथा छक्षादिस्तत्र तद्धियगे स्फटिकः स्वाभाविकेन छच्छधवलेन ह्पेण प्रकाद्चत इति म्यत | पद प्रययस्य तु प्रयलनभेदोपनीतध्वनिभदादन्यतोऽनुव्पादान्तस्य च

र (र ¢

जदा साद्रदोषरूभरिततया वणोतमनेव प्रययजनकतमिति कुतो निरुपाधिनः पदस्य प्रधा ।

मथाऽऽुः --/* ध्वनयः सदृशचातमानो विपय।सस्य हेतवः । उपटम्भकमेतेषां विपृ५सस्य कारणम्‌ | उपायताचच नियतः पदरदाशतद नाम्‌ | (^

ज्ञानस्येव च वधेयं लोके प्रुवमुपष्रवः ” इति |

^ _ अ

यतः पदात्मा विभक्तवणैरूषितः प्रकाशतेऽतः स्थुटदर्शा रोके! वण।नव॒पदमाभम- न्यमानस्तानेव प्रकारभेदमाजोऽथभेदे संकेतयतीयाह-तस्येति । तस्य पदस्याजानत एकस्यापि संकेतबुद्धितः स्थूख्दिटोकहिताय वणोसना विभागः । विभागमाह--एता- वतां न स्युनानामधिकानां वा, एवंजातीयको नैरन्तयक्रमविरेषोऽनुसंहार एकबुदधयु- प्रग्रह एकस्याथस्य गोत्रादर्वाचक इति । ननु ययेकस्याधेस्यायं शब्दो वाचक इति संकेतो हन्त भोः शब्दाधयोरनैतरतरध्यासस्त्दीयत आह-संकेतस्त्विति । स्मृतावासा

वोतनम्तयननवनदुिजिनयर निन कनमन---- > >~ -~-------------------~----------- दोकान शी मी

=, 3

१९. स, 'पानेचायमाः भरः । २ क. घ, इ, च. एतस्या" । २ ख, स्च, "पदप

॥

१४२ ` वाचस्पतिकृतीकासंबरितव्यासभाष्यसमेतानि- [ ३ विमूतिपादे-

सरूपः स्पत्यात्मको योऽयं शब्द्‌; सोऽयमर्थो योऽयमथ; सोऽयं

हाब्द इति । एवमितरेतराध्यासरूपः संकेतो भवतीति । एवमेते

राब्दायेपरत्यया इतरेतराध्यासात्संकीणो गोरिति शब्दो गरि- त्यथों गौरिति ज्ञानम्‌ । य एषां परविभागङ्गः स सवित्‌ ।

सवैपदेषु चास्ति वाक्यशक्तिवृक्ष इत्युक्तेऽस्तीति गम्यते ।

न सत्तां पदार्था व्यभिचरतीति। तथा न ह्यसाधना क्रियाऽस्तीति ।

तथाच पचतीत्युक्ते सवंकारकाणामाक्षेपो नियमार्थोऽनुबादः

छरूपं यस्य स तथोक्तः । न हि कत इवेव संकेतोऽमवधारयतयपि तु स्मधमाणः | एतदुक्तं भवति-अभिनाक।र एव ्केते कथंचिद्धेदं विकस्य पष्ठ प्रयुक्तेति । य॒ एषां प्रविभागङ्गः स तत्र सेयमे भवति सवेवत्सवमूतरतज्ञ इति ।

तदेवं विकद्ितवर्णंभागमेकमनवयवं पदं व्युपा्य कलितपद विभागं वाक्यमेकमन- बयवं ब्युपादयितुमाह--सबेषदेषु चास्ति वाक्यशक्तिः । अयमभिसंधिः--पपरया- यनाय शब्दः प्रयुज्यते तत्र तदेव च परं प्रति प्रतिपादयितः्यं यत; प्रतिपिम्सितं, तदेष तैः प्रतिपित्सिः। यदुपादानादिगःचरः । न च पदाथमात्रं तद्राचरः कितु व.क्या्थं इति वक्यार्थपरा एव सरवे शब्दास्तेन स एव तेषामधेः । अतो यत्रापि केवटध्य पदस्य प्रयो- गस्तत्रापि पदान्तरेण सहैक कृत्य ततोऽथ गम्यते, न तु केवठात्कस्मत्तन्मत्रस्यासामध्यौ- तथा च वाक्यमेव तत्र तत्र वचक्रं न तु पदानि । तद्धागतया तु तेष्रामप्यस्ति वाक्य व्कशक्तिः पदाथ इव पदभागतया वणौनाम्‌ । तेन यथा वर्णं एकैकः स्ैपदा्था- मिधानश्क्तेः प्रचित एवं पदमप्मकौकं सवेवाक्याथाभिधानराक्तिप्रचितम्‌ । तदिदमुक्तम- सवेपदेषु चासि वाक्यशक्तिवेक्ष इत्युकतेऽस्तीति गम्यते । अध्याहतास्िपदसहित वृक्ष इति पदं वाक्यार्थे वतेत इति तद्रगवादृ्क्षपदं तत्र वतैते । कस्मदुनरस्तीति गम्यत इयत आह-न सत्तां पदार्था व्यभिचरतीति । टेक एव हि पदानामर्थात्- धारणोपायः । स च केवरं पदाथम्य्थनाभिसमस्य सवत्र वाक्या करोति सोऽयमव्य- मभिचारः सत्तया पदाथस्यात एव शब्ददृत्तिविदं व्यवहारि यत्रान्यक्कियापदं नास्ति तत्रा स्तिभ॑वन्त परः प्रयोक्तव्य इति ।

क्रेयाभेदान्यभिचारि प्रातिपदिकमुक्वा क्रियामेदं कारकाव्पभिचारिणं दशेयति-~ तरथा च पचतीत्युक्त इति । पचतीयुक्ते हि कारकपात्रस्य॒तदन्वययेोग्पस्यावग- मादन्यव्या्त्तिपरस्तद्वेदानामनुवादः । तदेवं भेद एत्र वाक्यां इति तथाऽनक्ष

१ क. त. "कीर्णाः । तयथा गोर । २ त. श्या प ।३ ज, '्क्यार्थं कर| ४ ख,ज. 'रोऽयं य ।५स्ञ, पवतिवं १०।६ ख. ज, "थाप |

स्‌° १७] पातञ्चलयोगसूत्राणि । १४३

कतेकरणकमणां चैत्रामितण्डुलानामिति । टं च वाक्याथ पदरचनं श्रोतरियश्छन्दोऽधीते, जीवति प्राणान्धारयति । तत्र वावये पदाथभिव्यक्तेस्ततः पदं प्रविभञ्य व्याकरणीयं क्रियावाचकं वा कारकवाचकं वा । अन्यथा भवत्यश्वोऽनापय इत्येवमादिषु नामाख्यातसारूप्यादनिह्ोतं कथं क्रियायां कारके वा व्याक्रियतेति ।

तेषां शब्दाथप्रत्ययानां प्रविभागः । तद्यथा श्वेतते प्रासाद इति क्रियायः, श्वेतः भासाद इति कारकाथः शब्दः,

मपि प्रद्‌ वाक्यार्थे वतमान दृदयत इति सुतरामपि वक्यशक्तिः पदानामियाह--छ चेति । ग चैतावताऽपि श्रोत्रियाद्विपदस्य खतन्त्रस्यैवंवरिधाथेप्रयायनं न॒ यावद्य।दिमि रभिसमासोऽस मवति । तथा चर्घ्यीपि वाक्यवपव्रलत्कासतलमेेति मावः । स्यदित- सदानमिव चेद्रक्यञ्चतिः कृतं तरिं वाकेन तेम्य एव॒ तद्थावत्तायादियत आह-- तत्न वाक्य इति । उक्तमेतन्न केवटापदायदाथेः प्रतिपत्तितः प्रतीयते न यावदेतयदा- न्तरेणाभिसमस्यत इति । तथा च वाक्यापदान्यपद्रूय कस्िनानि वक्पाधाचापोद्धय तदेकदेश कारक वा क्रियां वा ततद प्रकृ्य.देविभागकल्पनया व्याकरणीयमन्वा्ये यम्‌ | किमथ पुनरेतावता गेनान्वाघ्यायत इत्यत आह-अन्यथेति । ध्टौ भवति भवति भिक्षां देहि मेत्रि तिष्ठतीति भरामाष्यातयोश्च साम्पात्‌ । एवमश्वस्वमश्चो यात्तीति। एवमजापयः पित्र, अजापयः शत्रूनिति नामार्यातसारूप्यादनिज्।तं नामलरेनाऽऽ्यात- सेन वाडन्वाह्यानाभपरे निष्कृष्याज्ञातं कथं क्रियायां कारे वा व्धक्रिमेत । तस्माद्रा

^€. = ^,

क्यःत्दान्यपेददूय व्याए्यातव्यानि । न घन्वास्यानादिव पारमािके त्रिमगः पदानामिति ।

तदप शब्दरूपं ब्युत्ाय शब्दाथप्रययानां संफेतापदितसं कराणःमसकरमस्यातुमुप- कमते-तेषां शब्दाथपरत्ययानां भरमिभागस्तद्यथा श्वेतते प्रासाद इति प्रियाथ; शब्द्‌ | सटणरो ह्यत पूतरापरमृतायाः क्रिपायाः साध्यख्पायाः सिद्धरूपः क्रियाय शेत ति भिन्नः शब्दः । यत्रापि श्दथियो; सिद्ररूप्रवं तत्रप्यर्थादस्ति शकदस्यं भेद इयाह - श्वेतः प्रा्राद इति कारकाथेः शब्द; | अ'मे।हैताच कारकविभक्तेरमवः |

१. ध्वृच०।२क.ख.घ ढ.च. प्व्ये पदुपर। ३ ज. वप्रया श्०।४ज, क्रिपापरं | ५३. "णीयं उजस्येः | ६ क. ज. नमनाम्‌ । ७ त. ज. व्यःस्परयेत । त। ज, “वदाथः पिद्धस्पक्तवाप्यप्ति । ९ व, श्यस्य पिः ।

१४४ ` वाचरस्पतिकृतटीकासंवरितन्यासमाष्यसमेतानि- [ २ विमृतिपदे-

क्रियाकारकात्मा तदथः परस्ययश्च । कस्मात्‌ । सोऽयमित्याभि सबन्धादेकाकार एव प्रत्ययः संकेत इति ।

यस्तु श्वेतोऽथेः स शब्दपरत्यययोरारम्बनीभूतः । स टि स्रामिरवस्थाभिरविक्रियमाणो न शब्दसहगताो न बद्धिसहगतः | एवं शब्द एवं प्रत्ययो नेतरेतरसहगत इृद्यन्यथा शब्द्‌ऽन्य- थाऽर्थोऽन्यथा प्रत्यय इति विभागः । एवं तत्मषिभागसंयमा-

योगिनः सबेभूतरुतज्ञानं संपद्यत इति ॥ १७ ॥ सस्कारसाक्ष्करणापपव- जातिज्ञानम्‌ ॥ १८ ॥ रये खस्वमी संस्काराः स्मतिङ्केशहेतवो वासनारूपा विषा-

केतवे धमोधमेरूपाः । ते पूव्भवामिसंस्कृताः परिणामचेष्ठा- निरोधश्क्तिजीवनधमेवदपरिष्ष्ाधित्तपमाः । तेषु संयमः

॥-

अथ विमजते--क्रियाक्रारकात्पा तदथस्तयोः शब्दयोरर्थः क्रियाता कारकात्मा च | प्रययं विमजते-प्रत्ययश्चेति | चरब्देन तदथं इ:यतपदमत्रानुक्ृष्यते | तद्रान्यपद।थ- प्रधानं सव्रध्यतत । स एव क्रियाकारकाप्माऽ्था यस्य स' तथक्तः । नन्वभेदेन प्रतते; शब्दाथप्रप्ययानां संकरा्कुतः प्रविमाग इप्याशयवान्पृच्छति-कस्पादिति । उत्तरमाह- सोऽयपित्यभिसंबन्धादिति । संकेतोपाधिरेकाकेारप्रययो नतु ताच्िक इष्यधैः | सकेतघ्य निमित्तता दर्षिता संकेत इति सप्तम्या ।

परमाथेमाह-यस्तु शेतोऽथं इषि | अपस्या नवपुराणलादयः | सदगतः संर्कौणेः | एवं च प्रविभागत्तयमाद्याणिनः सर्वषां मृतानां पञ्चुमृगसरीसुपव्रयःप्रमृतीनां यानि रुतानि तत्राप्यव्यक्तं॑प्रदंतदथस्तप्ययश्वेति । तदिह मनुष्५वरचनवाच्यप्रययेषु कृतः संयमः समानजातीयतया तेष्यपि कृत पएतरेति | तेषां रं तदथमेदं त्म्यं च योगी जाना.

® (

२।त [संद्रम्‌ ॥ १७ ॥

संस्ारसाक्षात्करणात्पू॑जातिङ्गानम्‌ । ज्ञानजा हि संस्काराः स्ृतेरैतोऽतरिया- संस्कारा अभियाद्‌नां ह्ेशानां हेतवः । विपाको जात्यानुभगह्पक्तस्य हेतवो धरर मरूपाः । पृचपु मेष्वभिसंछछृता निष्पादित; सवकारण 4थासंछ्छृतं ग्यज्ञनं कृतमिति गम्पते। परणामचष्टानेरवगत्तेजीवनान्मय धमाश्ित्तस्य तद्रदपरिद्रशचत्तधमस्तपु श्रतेष्वनुमितेषु

4 © # ~) (५ 9 |

पतञ्नख्योगसूत्राणि) १४५ संस्कारसाक्नाक्कियायै समथः । न च देशकाटनिमिततानुभै- विना तेषामसि साघ्वात्करणम्‌ । तदित्थं संरारसाक्नाकर- णातपवेनातिङञानपुस्पद्यते योगिनः । परव्रप्येमेव ` संस्फार॑सा- क्षात्करणास्परंनातिसवेदनम्‌ । अत्रेदमा्यानं भरूयते--भगवतो जेगीषव्यस्यं सस्कारसाक्ता- त्फरणादशषमु महासर्गेषु जन्पपरिणापक्रममनुपरयतो विर्वेकजं शानं प्रादुरभूत्‌ । अथ भगवानावव्यस्तनुधरस्तम॒वाच- दशसु महासर्गेषु मव्यत्वाद नभिभूतवुद्धिसच्ेन त्वया नरेकतियंगभ- संभवं दुःखं संपश्यता देवमनुष्येषु पुनःपुनरुतपद्यमानेन सुखदुः खयोः किमधिकमुपलब्धमिति। ममवन्तपावय्वं जैगीषव्य उवाच दशसु महासर्गेषु भग्यत्वादनभिमूतबुद्धिसस्मेन मया नरकतिय- रभवं दुःखे संपरयता देवमनुष्येषु पुनःपुनरुत्पद्यमानेन यक्िचि- दनुभूतं ततसथे दुःखमेव प्रत्यवेमि । भगवानावव्य उढाष-- यदिदमायुष्पतः प्रपानवरित्वमनत्तमं च संतोषपुखं क्रिमिदमपि दुःखे निक्िप्तमिति । भगवाञ्जेगीषग्य उवाच - विषयमुखा- पक्षयैवेदमनुक्तमं संतोषसुखमुक्तम्‌ । कैवैरयसुखपिक्षया दुःखमेव । ृद्धिसच्वस्यायं धमंन्चिगुणच्चिगुमश्च त्ययो हेयपपे न्यस्त इति दुःखरूपस्तप्णातेन्तुः । तुष्णादुःखसंतापापगमात्त भरसन्नमवाधं सवा नुकूरं सुखमिदयुक्तमिति ॥ १८ ॥ सपरिकेरेषु संयमः संस्काराणां दरयेषां साक्षाक्कियये समथः । अस्तु तत्र संय॑मात्तत्साक्षात्तारः र्यजातिसाक्ष्कारस्तु कुतं इयत आह--न च देशेति । निमित्त पएूषरशरीरमिन्धियादि च | सानुबन्धसंस्कारसाक्षाव्कार एव नान्तरीयकतया जायादिसाक्षाकारमाक्षिपतीयधः । स्वसंस्कारसंथमं परकौयष्वतिदिश्चति--परत्राप्येवमिति । अत्र श्रद्ोत्पदि हेतुमनुम॑वत अवटयश्य जेगीपन्येण संवादमुपन्यद्यति--अत्रेदमा- ख्यानं श्रूयत इति । महाकल्पो महासगंः । तनुर इति निमौणकायसंपदुक्ता । भव्यः शोमनो मिग॑टितरजस्तमोमठ इलथेः । प्रधानवशितवभेधर्ं तेन हि प्रथनं विक्षोभ्य यसै यादृशी कयिन्दियसपः दिसति तस्स ताद्र् दत्ते | छं॑कौयानि च कयिन्दियतहख्राणि निमायान्तरि्षे दिवि भुवि च यथेच्छं विहरतीति । संपेष हि तृष्णाक्षयो वुद्धिसचछस्यं प्रशान्तता घर्मः ॥ १८ ॥

नन -4 ~ ~~ ^>

॥ "री िषषगी म [था "र म्‌

ग, घ. इ, च, ल्पः । २ इ, शतम्मुदृशयततः । २ स, 'ठस्त्य इ ¦ ४ स. भगव" । म, सत्पदहय । ५ स. फरफश्षि 1

१९

१ ^ प्रादु ६

१४६ वाचस्पतिकृतटीकार्सवरितव्यासभाष्यसमेतानि- [ ३ विभृतिपादे-

प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम्‌ ॥ १९ ॥ प्रत्यये संयमास्स्ययस्य साक्षा्करणात्ततः परचित्ङ्गानम्‌ ॥ १९ ॥

न्‌ चं तस्ाटम्बनं तस्पा- विषयीभूततात्‌ ॥ २० ॥

रक्तं प्रत्ययं जानात्यपरुभ्मिनालम्बने रक्तमिति न जानाति । परप्रत्ययस्य यद्‌।छम्बनं तथ्ोगि चित्तेन नाऽऽटम्बनीषृतं परम- त्ययमात्रं तु योगिचित्तस्याऽऽरम्बनीमूतमिति ॥ २० ॥

कायरूपसषयमातद्राह्यशक्त्स्तिमे चक्षु- प्मकाशत्तभरयोगेऽन्तपानम्‌ ॥ २१॥ कायस्य स्पे सं यमादरूषस्य या ग्राह्मा शक्तिस्तां प्रतिष्टभ्नाति ! ्राह्मशक्तिस्तम्मे सति चक्षुष्मकाशिपरयोगेऽन्तधानमुत्पयते योगिनः । एतेन शब्दारन्तभानमुक्तं वेदितव्यम्‌ ॥ २१ ॥

[का रो 0

प्रत्ययस्य परचित्तङ्ञनप्‌। परपर्ययस्य चित्तमात्रस्य साक्षात्करणादिति ॥ १९ ॥

यथा संस्कारसाक्षाव्कारस्तदनुबन्धपुत्ैजन्मपाक्षात्कारमाक्षिपयेवं परचित्तसाक्षात्क रोऽपि

तदाटम्बनसक्षत्कारमाक्षिपेदिति प्राप्त आह--र्नच तत्सारम्बनं तस्याविषयीभू- त्वात्‌ । सानुवन्धसंस्करविषयोऽसो संयमोऽयं तु परचित्तमत्रविषय इयमिप्रायः ॥२०॥

कायरूपसं यमात्द्गराहमशक्तिस्तम्भे दश्ुष्पकाशासंप्योगेऽन्तधोनप्‌ । पतचा्कः कायः । स च रूपत्रत्तया चा्ुषो मवति । ख्येण हि कायश्च तदरूपं च चक्प्रहणक्मे- शक्तिमनुभपति । तत्र यदा ख्ये संयमविश्षेषो योगिना क्रियते तद। पल्य प्रह्मशक्ती रूपवतकायपर्यक्षतादेतुः स्तम्भयते । तस्मादुप्रा्मशकतिस्तम्भे सयन्तधानं योगिनस्ततः परकीयचक्षुजनितेन प्रकाशेन इनेनासंभ्योगशचक्ु्ञोनाविषयत्वं योगिनः कायस्येति यावत्‌ । तस्िन्कतैष्येऽन्तधानं कारणमियैः । एतेनेति । कायशब्दस्पशैरसगन्धसंयमत्तदमराः दशक्तिस्तममे शरोत्रवप्रसनव्राणपङ्श्ासंप्रपोगेऽन्तधानमिति सूत्रमृहनीयम्‌ ॥ २१ ॥

© .* म (|

१च. °चमाट | २व. च. श्वयो । ३ क, च, श्यो? । ४ ङ. खनन वेति | साः)

सू० २२] पातञ्जटयोगसुत्राणि । १४७.

सोपक्रमं निरुपक्रमं च कमं तसंयमाद- परान्तज्ञानमरिष्टेभ्यां वा ॥ २२॥ आयुरविपाकं कम द्विविधं सोपक्रमं निरुपक्रमं च । तत्र यथाऽ वस्रं वितानितं रुधीयसा काटेन गृष्येत्तथा सोपक्र- मम्‌ । यथा च तदेव सपिण्डितं चिरेण सञ्युष्येदेवं निरुपक्रमम्‌ । यथा वाग्निः शुष्के कक्ष मुक्तो वातेन समन्ततो युक्तःक्षेपीयसा कटेन दहैत्तथा सोपक्रमम्‌ । यथा वा सं एवाप्रिस्तणराशां क्रमशो ऽवयवेषु न्यस्तशिरेण दहत्तथा निरूपक्रमम्‌ । तदेकमभवि- दैमोयष्कर्‌ कमे द्विविधं सोपक्रम निरुपक्रमं च । तत्सयमादप- रान्तस्य परायणस्य ज्ञानम्‌ | अरष्टिभ्यो वेति । जरिपिधपरिष्माध्यात्मिकमायिभांतिकमा- पिदेविकं चेति ! तत्राऽऽ्ध्यात्पिकं घोषं स्वदेहे पिहित कर्णो न शुणोति, व्यातिवों नेत्नेऽवष्भ्धे न पश्यति । तथाऽऽधिमोतिकं यमपुरुषान्प्यति, पितनतीतानकस्मारप-

ह्यति । तथाऽऽधिदैविकं स्वगेमकस्मात्सिद्धान्वा प्यति । विपरीतं वा सवेमिदि। अनेन बा जानात्यपरान्तमुपस्थित- मिति ॥ २२॥ सोपक्रमं निरुपक्रमं च कमे तत्तंयगाद्परान्तङ्गानमरिष्टेभ्यो बा । सायुर्वि- पाकं च क्म द्विविधं सोपक्रमं निरुपक्रमं च । यत्छल्वैकभविकं कम जायायुभोगहे- तुक्तदायुरविपाकम्‌ । तच्च किंचितकारानपेक्षमेव भोगदानाय प्र्ितं दत्तबहुमोगमत्पा- वशिष्टफल प्रवत्त्यापारं केवठ तकरुस्य रुहसा भोक्तुमेकेन शरीरेणाशक्यवाद्विटम्बते तदिदं सोपक्रमम्‌ । उपक्रमो ग्यापारस्तत्सहितमियथ; । तदेत तु दत्तस्तोकफलं तत्काल- मपेक्षय फलदानाय व्याप्रियमाणं क।दाच्चित्कमन्दग्यापारं निरुपक्रमम्‌ । एतदेव ॒निदै- नाभ्यां विशदयति - तत्र यथोति । सत्रेवातिवेशदयाय निददनान्तरं दशंयति-यथा वाऽभ्रिरिति । परन्तं महाप्रहयमपेदेयापरान्तो मरणम्‌ । तस्सिन्कमेणि धमीध्मेभाः संय- मादपरन्तज्ञानम्‌ । ततश्च योगी सेोपक्रममामनः कमे विज्ञाय बहुन्कायानिपीय ,सहसा फल मुक्त्वा घेच्छया प्रियते | परसङ्गिकमाह-अरिष्टभ्यो वा| अशवन्रसयन्तीयरिष्ानि त्रिविधानि मरणचि- इनि । विपरीतं बा सवं महेन्रनाखदिभ्यतिरेकेण प्रामनगरादि स्वरैमभिमन्यते, मनुष्यलोकमेव देवरोकमिति ॥ २२ ॥

१९.ख, च, हूपीयपरा। २ क, स, ण्तानापतान- ।२३१,१. इ.च. °्ति। भिः ।

१९८ ` बाचसपतिङृतटीकासंबरितव्यासमाए्यसमेतानि- [ र तरिमूतिपदे-

भेऽयादिष्‌ बलानि ॥ २३ ॥ मेती करूणा मुदितेति तिस्लो भावनास्तत्र भूतेषु सुखितेषु मजी मावयित्वा मेन्रीवलं ` भते । दुःखितेषु करूणां भाव- यित्वा करूणाप्रलं रभते । पुण्यश्नीरेषु यदितं भावयित्वा मदितावलं छमते । मावनातः समाधियेः स संयमस्ततो बखा- न्यवन्ध्यवीयोणि जायन्ते | पापशीरेषपेक्षा न तु भावना) ततश्च तस्यां नास्ति समाधिरित्यतो न बलयुपक्षातस्तत्र संय- मामावादिति ॥ २३॥ बलेषु हरितबलादनि ॥ २४॥ हूस्तिवछे संयमाद्धस्तिविलो भवति । वेनतेयबठे संयमा नतेयवबछो भवति । वायुबले संयमाद्रायुवो भवतीत्येब- मादि ॥ २४॥ प्व्यालोकन्यासाःसुष्मव्यव्‌- हितविप्ररष्ज्ञानम्‌ ॥ २५॥ ञ्योतिष्मती परवृत्तिरुक्ता मनससतस्या य आोकस्तं यामी सृक्ष्मे वा व्यवहिते वा विप्रकृष्टे वाऽथ विन्यस्य तमथमधि गच्छाते ॥ २५॥ | मंयादिषु बरनि । मेत्यादिषु सयमुन्मेतपादिवरून्यस्य भवन्ति | तत्र मैत्री भावनातो बकं येन्‌ जीवलोकं सुखा करोति ततः सवेहितो भवति । एवं करुणाब्‌ पाणिनो दुःखदुःखहेतोवा समुद्ररति । एवे मुदिताबराजैवलेकस्य माध्यरथ्यमाधत्ते । वक्षयमाणेपयिकं भावनाकारणलं ,समरसह--भावनातः समाधियेः स संयमः । ययपि घारणाध्यानसमाधित्रयमेव संयमो न समापिमात्रं तथाऽपि समाध्यनन्तरं काय प्पादत्समधेः प्राधन्यात्तत्र संयम उपचरितः । कृचेद्धावना समाधिरिति पाठः । तत्र भावनासप्नाधी .समृहस्य संयमस्यावयवौ हेतू मवतः । वरय प्रयः, तेन भेत्रयादिव- छ्वतः पुंसः सुखितादिषु पेषं कतैन्येषु प्रयङ्गोऽवन्ध्यो भवर्तति । उपेक्षोदासीन्यं, नु तत्र भवना नाप सुखा।दव्रद्राव्य ।क।चदस्त्‌।ति | २२ ॥ बलेषु हस्तिबलादीनि | यस्य बटे सेयमस्तस्यं बं ठभत इति ॥ २४ ॥ प्रटस्यारोकन्यासात्सूष्ष्मच्यवदितविप्रकृष्टङ्ञानम्‌ । सूक्ष्मे व्यवहिते विप्र चाऽथ संयमेन विन्यस्य तमभरिौच्छति ॥ २९ ॥

} क, ख, "स्तप्यां य । २ त्‌. "गच्छेतु ॥ २५॥ दक. ख, ज, "गच्छति |

पृ० ३६ | पातञ्जरयोगसूत्राणि । १४९

भुवनज्ञानं सूर्यं संयमात्‌ ॥ २६ ॥

तत्मस्तारः सष्ठ रोकाः । ततरावीचेः प्रभुति मेरुपृष्ठं यावदि- त्येव भूर्लोकः । मेरुपृषठादारमभ्य-आधुवादुग्रहनक्षत्रताराविषि- ओऽन्तरिक्षरोकः । त॑तः परः स्वर्लोकः पञश्चबिधो मदिनद्रस्तृतीयो लोकः । चतुथे; प्राजापत्यो महर्छोकः । त्रिविधो ब्राह्मः त्था-- जनखोकस्तपोलोकः सत्यरोक इति ।

^“ ब्राह्यसिभूमिको रोकः भाजापतयस्तती महान्‌ । महिन्दरश स्वरिप्युक्तो दिषि तारा मुषि प्रजाः ” ॥

इति सग्रह शोकः

तत्रागीयेरुपयुपरि निविष्ठाः षण्पहानरकमभुमयो घनसलिरा- नलानिलाकाडतमःश्रतिष्ठा पदहाकाराम्बरीषरोरवमहारोरवकार- सूत्रान्धतामिस्लाः । यत्र स्वकर्मोपाजितदुःखवेदनाः भाणिनः कृषटमायुर्दीधेमाक्षिप्य जायन्ते । ततो महातररसातटातलसुत टवित्ततखातरपाताखख्यानि सप्र पातालानि । मुमिरियम- टमी सप्त्रीपा षसुमतीं, यस्याः सुमेरमध्ये पवेतराजः काश्चनः। तस्य रानतवैदुयंरफटिकहेममणिमयानि श्द्धाणि । तत्र वैदूयं- प्रभानुरागान्नी रोत्परपत्रह्यामो नभसो दक्षिणो मागः, श्वेतः पूवः, खच्छः; पशिमः, कुष्टकाभ उत्तरः । दक्षिणपार्् चास्य जम्बूयेतोऽर्यं नम्बुद्रीपः । तस्य सयपरचाराद्रात्रिदिवं लम्नामिव वतेते । तस्य नीरश्बेतशुङ्कवन्त उदीचीनास्रयः षवरेतां द्विसा- शस्रायामाः । तदन्तरेषु त्रीणि वषांणि नवं नव योननक्षाहः सराणि रमणकं हिरण्मयमूत्तराः रव शति । निषधहेमकूटदिम- ` शेखा दक्षिणतो दिसाहस्रायामाः । तदन्तरेष॒चीणि वषांणि नव नव॒ योजनसाहृश्ठाणि हरिवर्षं ॒र्रिपुरुषं भारतमिति ।

मण्या जा कन ०००1।०1।11 रिरि णी

भुवनज्ञानं सूये संयमात्‌ । मधरुवादितो मेसुपृष्ठात्‌ । तदेवमनेन संग्रहशटोका- न्तेन सैक्षेपतः सप्त छोकानुपन्यप्य विस्त्णोऽऽह-तन्रावीचेरिति । प्रनशब्देन पथिव्युच्यते । भमिः स्यानमित्यथः । एते महानस्का अनेकोपनरकपारेशरा बोद्धम्याः । एतानेव नामान्तरेणोपसंहरति- मेति । तस्य सर्यप्रचाराद्रातिदिनं ल्प्ममित्र वैत ।

१ग,ध्‌, इ, ततः । २ क, ए, श्वैकालमाः | २.घ्र, इ, कुण्डा । च, १५ ।

१५० वाचस्पतिकृतटीकासंबटितव्यासमाष्यसमेतानि- [ २ विगूतिप्‌दे- `

सुमेरोः प्राचीना भदराशवमायवत्सौमान ¦ प्रतीचीनाः केतुमा गन्धमादनसीमानः । मध्ये वषमिखावृतम्‌ । तदेतद्योजनरत- साहस्रं सुमेरोदि्षिदिषि तदर्धन व्युदम्‌ ।

स खर्वय जतसादस्तायामो जम्बूदरपस्ततो द्विगुणेन खवणो- दधिना वङयाकृतिना वेष्टितः । ततश द्विगुणा द्विगुणाः क्षाकठुर- करौश्वशास्सलेगोमेध(पक्षपष्करद्रीपाः, समुद्राश्च सपेपराशिकलपाः सविचिजररैटायतंसा शुरससुरासपिदेधिगण्डक्षीरस्वादूदकाः । सक्ष समुदरपरिविष्टिना वखयाकृतयो लोकाटोकपवेतपरिवाराः पश्चाशय्योजनकोटिपरिसंख्याताः । तदेतत्सवं स॒प्रतिष्ठितसंस्थान- भण्डमध्ये व्यूढम्‌ । अण्डं च प्रधानस्याणुरवयवो यथाऽऽकाशे खग्रोत इति ।

तत्न पाताले जधौ पवतेष्वेतेषु देवनिकाया असुरगन्धर्रधि- नरर्विपुरुषयक्षराक्षसमभूतपरेतपिश्चाचापस्मारकाप्सरोब्रह्मराक्षसक्‌- प्माण्डविनायक्राः प्रतिवसन्ति । सर्वेषु द्वीपेषु पण्यात्मानो देवमनुष्याः ।

सुमेरुखिदश्षानामुद्यानमूमिः । तत्र मिश्रवनं नन्दनं चैत्ररथं सुमानसमित्युदयानानि । सुधमा देवसमा । सुदंशेनं पुरम्‌ । वैजयन्तः भरासादः । ग्रहनक्षत्रतारकास्तु धवे निबद्धा वायुविक्ष- पनियमेनोपरक्षितपमचाराः सुमररोरुपयुपरे संनिविष्टं दिषि विपरिवतेन्ते।

यमेवास्य भागं सूस्यज ते तत्र रातिः । यमेव भागमटं करोति तत्र दिनमिति । सक- ठज्बुदरौपपरिमाणमाह-तदतद्योजनशतसादसरम्‌ । किमूतं योजनानां ₹तसाहसरमि. वाह --सुमेरोदिषि दिचि तद्धन पश्वशयोजनसहसेण व्युदं संक्षप्म्‌ ।

यताऽस्य मध्यस्थः सुमेरुः समुद्राश्च सपपरारिकट्पा इति द्विगुणा, द्विगुणा इति संबन्धः । यथा सषेपराशिनं त्रीहिराशिरिवे च्छो नापि भूमितमस्तथा समुद्रा अपीत्यथः । विचित्रैः शैरेरवतेसैश्व सह वतेन्त इति सविचित्रहेखवतंसा द्वीपाः । तदेतत्सर्वं सदरीपविपिननगनगरनीरधिमालावल्पं टोकालोकरपखितं विश्वभरामण्डं ब्रह्माण्डमध्ये म्ये सक्षिप्त सुप्रतिष्ठितं संस्थानं संनिवेशो यस्य तत्तथोक्तम्‌ ।

ये य॒त्र, प्रतिवसन्ति तत्र तान्दशेयति--तत्र पाताख इति ।

सुमेरोः संनिवेशमाह--समेररिति । तदेवं भूष सप्रकारमुक्वा सप्रकारमेवान्त- रिक्षलोकमाह-- ग्रहति । विक्षेपो व्यापारः |

१. (लपगध" | ग्‌. च. ड, ज, ष्ट विप ।३ज. श्ल, “टता योन ।४ क. सप्तद |

स्‌०.२६ | पातञ्जख्योगसूत्राणि | १५१

मादेन्द्रनिवासिनः षद्देवनिकायाः- त्रिदशा अग्निष्वात्ता यौम्यास्तुपिता अपरिनिमितवशव्िनः परिनिगितवशवापिन- शेति । स्वे संकल्पसिद्धा अणिमराव्श्वरयोपपन्नाः करपायुषो इन्दारकाः कामभोगिन आपपादिकदेश् उत्तमानुकलाभिरप्स- रमिः ृतपरिचाराः

महति लोके भराजापत्ये पश्चषिधो देवनिकायः-इयदा कऋमवः परतदेना अञ्नामाः भरचिताभा इति । एते महामूतव- शिनो ध्यानाहाराः करपसदायुषः । प्रथमे ब्रह्मणो जनके चतुविधो देवनिकायो ब्रह्मपुरोहिता ब्रह्मकायिका ब्रह्मम- कायिका अमरा इति । ते भूतेद्धियवशिनो द्विगुणद्वियुणोत्त- रायषः।

@ ¢

द्वितीये तपसि रोके जिविधो देवनिकायः-गामाखरा महामास्वराः सत्यमहाभास्वरा इति । ते मुतेद्धियप्ऱृतिवरशिनो (९ (< = ¢ द्विगुणद्विगुणोत्तरायुषः सर्वे ध्यानाहारा उध्वैरेतस उध्वेमपति-

स्वर्लकिमादशेयति--पाहेन्द्रनिगासिन इति । देवनिकाया देवजातयः । षण्णामपि देवनिकायानां रूपोकष॑माह--सर्वे सकरपसिद्धा इति । सकर्पमात्रदेभेषां विष्रया

क क

उपनमन्ति । ब्ृन्दारकाः पृञ्याः । कामभोगिनो मेथुनप्रियाः । अपपादिकदेहाः पितरः ८ (^ =

सेयोगमन्रेण।कस्मादेव दिष्य शरौरमेषां धमविशेषातिसंषछृतेम्पोऽणुम्यो मूतेम्पो भवतीति |

महल।कमाह--महतीति । महाभूतवरशिन; । यददेपेम्भ र॑चते तत्तदेव महाम्‌- तानि प्रयच्छन्त | तदिच्छतश्च महामूतानि तेन तेन सस्थनेनावतष्न्ते । ध्यानाहारा ध्यानमत्रतृप्ताः पुष्टा वन्ति । जनटोकमाह--प्रथम इत्युक्तक्रमेण । यतेन्द्ियवर्िन इति । मतानि प्रथिव्यादीनीद्धियाणि श्रोत्रादीनि यथा निपेोक्तुमिच्छन्ति तथैव नियुज्यन्ते ।

(+ (भ

उक्तक्रमपिक्षया दवितीयं ब्रहमणस्तपोलोकमाह--द्वितीय इति । मृतेन्दरियप्रकृति- यारेन दाति । प्रकृतिः पञ्च तन्मात्राणि तद्ररिनस्तदिच्छतो हि तन्मात्रण्येव काया- कारेण परिणमन्त इयागमिनः । द्विगुणव्यामा्छरेभ्यो दिगुणःयुप्रो महाम स्रास्तेभ्योऽपि द्विगुणायुषः सयमहाभास्वरा इयथः । उध्वमिवयुध्यं सयञकेऽप्रतिहत्गना अर्वीचेसतु

(५ (~

प्रभयातपोलोकं सक््मन्यवहितादि सथ विजनंन्तीव्यथे; । तृतीय ब्रह्मणः सयटोकमाह-

{1

१ क. ख. यामास्तु* । २क. ख. "ति। पस ।३ग.ष.च. ज, खारः। ४. च. अननाः । ५. त, चित्ताभा।

१५२ . वाचस्पतिकृतटीकासंवङितन्यासमाप्यसमेताभि~ [ \ विमृतिपदि~

हतज्गाना अधरमुमिष्वनाटृतङ्गानविषयाः । तृतीये ब्रह्मणः सत्य. कोके चत्वारो देवनिकाया अङृतभवनन्यासाः स्वभ्रतिष्ठ उप- यैपरिस्थिताः प्रधानवरिनो यावतसगायुषः ।

तत्राच्य॒ताः समितकेध्यानसुखाः, शद्धनिषासाः सविचार- ध्यानसुखाः, सत्याभा आनन्दमात्रध्यानष्ुखाः, स्ासंहिनभा- स्मितामाजध्यानसुखाः । तेऽपि जलोक्यमध्ये प्रतितिष्ठन्ति त एते सप्त टोकाः कथे एव ब्रह्मलोकाः । विदेहपतिखयासत मोक्षद वतन्ते इति न लोकमध्ये न्यस्ता इति ; एत्रोगिना साक्षात्करणीयं सूयद्वारे संयमं कृत्वा, ततोऽन्यत्रापि एवं ताव- दभ्यसय्यावदिद स्वे श्ण़रमराते ॥ २६ ॥

तृतीय इति । अतो मवनस्य गृहस्य न्यासो येप्ते तथोक्ताः । आधाराभावरिव घप्र तिष्ठा: । सखेष्र शरासषु प्रतिष्ठा येषां ते तथोक्ताः । प्रधानवश्िनस्तदिच्छतः सखरजस्त- मंसि प्रयतेन्ते यवत्सगौयुषः | `

तथाच श्रृयते--““ ब्रह्मणा सह ते सव॑ संप्र प्रतितचे ।

परस्यन्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम्‌" [ कू० पुण पू ख० १२।२१९ ]कति॥

तदेवं चतुण। देवनिकायानां साधारणघमनुक्ला नामविरेषग्रहणेन घमविकशेषानाह- तत्रेति । अच्यता नाम देवाः स्थठग्रिषयध्यानसुवाप्तेन ते तृप्यन्ति | शद्धनिवासा नाम देदाः सृक्ष्मानिषयध्यानसुखास्तेन ते तप्यन्ति । सयाभा नाम देवा इद्धियविषयध्यानसुा-

र

स्तेन ते तृप्यन्ति । संज्ञासेक्षिनो नाम देवा अस्मितामात्रष्यानपुखास्यन ते तुष्यन्ति । त एत सव संप्रज्ातसमाधिमुपासते । अथासप्रहातसमाधिनिष्ठा विदेहप्रकृतिट्याः कस्मान लोकमध्ये न्यस्यन्त इयत आह--विदेष्यक़ृतिखयास्तवति । बुद्िदिपिमन्तो हि दर्- तविष्या लाकयात्रां वहन्तो छोकेषु वन्ते । नचैवं ॒विदेदप्रकृतिख्याः स्यपि साधि- कारत्व इव्यथः । तदेतदासलयलोकमा चादीचेर्योगिना साक्षत्करणीयं, स॒थद्ररे सुषरम्नायां न्यम्‌ । न चेतावताऽपि तत्साक्षात्कार भवतीत्यत आह --एवं तावटृन्यत्रापि सुषु प्राया अन्यत्रापि यागोपाध्यायेपदिष्ेषु यावदिदं सवं जगदृदृष्टेमिति । बुद्धिस हि स्वभावत एव विश्प्रकाशनसमर्थ तमोमछवुतं यत्रैव रजसोदूघव्यते तदेव प्रकाशयति । मृयदवारसयमोदघाटितं तु सुवनं प्रकाशयति । न चेवमन्यत्रापि प्रसङ्गस्तत्संयमस्य ताबन्मा-

^ (^ ^

दूधाटनसामध्याद्‌तिं सवमवदातम्‌ ॥ २६ ॥

१क,त. ज. ज. फं सवद्मकाः | २. घ्र, इ, ज, श्तन्ते न ।

सु २७२२] पातज्ञखयोगसूत्राणि। ` १५३

चन्व ताराव्युक्नानम्‌ ॥ २७ ॥ चन्द्रे संयमे कृत्वा ताराणां व्यहं विजानीयात्‌ ॥ २७॥ धुषे तद्विज्ञानम्‌ ॥ २८ ॥ सतो धमे सेयम त्वा ताराणां गतिं षिनानीयात्‌ । ऊव विमानेषु तसंयमस्तानि विजानीयात्‌ ॥ २८ ॥ नािचके कायब्युहङ्ञानम्‌ ॥ २९ ॥ | नाभिचक्रे संयमं कृत्या काय्यं विजानीयात्‌ । बातपित- शेष्माणच्लयो दोषाः । धातवः सङ्ग त्वग्डोाहित्मांसस्नाय्वस्थि- मजाश्रुक्राणि । पूवे पुत्रमेषा ब्राह्मपित्येष विन्यासः ॥ २९ ॥ कण्ठकूपे श्ुत्पिपा्तानिवृत्िः ॥ ३० ॥ जिह्वाया . अधस्तात्तन्तुस्तन्तोरधस्तात्कण्डस्ततोऽधस्तात्कूप- स्तन्न संयमात््रुत्पिपासे न बापेते ॥ ३० ॥ कु्मनास्यां स्थेयम्‌ ॥ ३१ ॥ यूपादध उरसि कुमोकारा नाडी, तस्यां कृतसंयमः स्थिर. पदं रमते । यथा सर्पो गोधां वेति ॥ ३१॥ मृधज्योतिषि सिद्धदशनम्‌ ॥ ३२ ॥ रिरःकपालेऽन्तरिचदरं मभौ खरं ज्योतिस्तत्र संधमं ता सिद्धानां च्यवापथिव्योरन्तराख्चारेणां दशनम्‌ ॥ ३२ ॥

चन्द्रे ताराब्दुहृ्ानम्‌ । धवे तद्तिङ्ञानम्‌ । नाभिचक्रे कायव्युहज्नानम्‌ । कण्ठकूपे शषुत्पिपासानिवृत्तिः । कूमेनाञ्यां स्थेयम्‌ । ततर तत्र जिज्ञासायां योगि- नस्तत्र तत्र॒ संपमः । एं क्षयिपासानिवत्तिहेतुः सयम: स्थैषहतुश्च सुत्रपदेरपदिषट भाष्यण च निगदव्यास्यातेन व्यास्यात इति म व्याख्यातः ॥२७॥२८॥ ॥ २९.॥ २० ॥ २३१॥ |

मधेञ्योतिषि सिद्धदश्चनम्‌ । पूर्धश्ब्देन सुम्ना नाडी टक्ष्यते तत्र सयम इ।त ॥ ३९ ॥

१क. ल. प्प द्यमंङ्सातःि। २ ज, श्ण्कुपः।३क. ल, देति । ज, ७ = कन

चिं । ५ ज. शभासुए्तवाञ्खयोति । ९ ग, ष, ङ. च, अ, यमालिद्धा" । २५

१५४ ` बाषस्पतिकृतरीकासंबटितव्यासभाष्यसमेतानि- [ ३ िशृतिपदे-

परातिभाट्ा स्वम्‌ ॥ ३३॥ `

भरातिभं माम तारक तद्विवकजस्य ज्ञानस्य पूरुषम्‌ । यथो- दये परभा भास्करस्य । तेन वा स्मेव जानाति योगी प्राति- भस्य ज्ञानस्योत्पत्ताविति ॥ ३३ ॥ हृद्ये चित्तपवित्‌ ॥ ३४ ॥ | यदिदमस्मिन्ब्रह्मपुरे ददर पुण्डरीकं येप तत्र विज्ञानं सस्मि. न्संयमायित्तसंपित्‌ ॥ ३४॥ | . स्वपुरुषयोरत्यन्तासंकीणयोः प्रत्य- याविशेषो भोगः परा्थात्छार्थ- संयमादुरुषज्ञानम्‌ ॥ ३५ ॥ बुद्धिस्तं प्रख्याश्ीरं समानसच्वोपनिबन्धने रजस्तमसी

परातिभाद्रा सवम्‌ । प्रतिभोहस्तद्भमं प्रातिमम्‌ । प्रसंल्यानहेतुसंयमवतो दि तत्करं प्रसष्यानोदयपूबेटिङ्गं यदृहजं ज्ञानं तेन सवे विजानाति योगी । तच प्रसं- ए्यानसनिधापनेन संसारत्तासयतीति तारकम्‌ ॥ ३३ ॥ `

हृदये चित्तसंवित्‌ ! हदयपदं व्यचष्ट--यदिदमस्मिन्त्रह्मपुरे । बहघादातमा ब्रह्म तस्य पुरं निलःस्तद्धि तत्र विजानाति खमिति । दहरं गतं तदेव पुण्ड्रकैम- धोमुखं वेदम मनसः । चित्तसंवेदगये हेतुमाह- तत्र विह्नानं तत्र संयमाचचित्त

0 0 (+

विजानाति स्छवृत्तिविशिष्टम्‌ ॥ २४ ॥

सच्चपुरुषयोरत्यन्तासंकीणयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः पसेथौत्स्वाथसंयमा- प्ुरुषङ्ानम्‌ । यत्र प्रकादरूयस्यातिष्ठच्छघ्य नितान्ताभिमृतरजस्तमस्तया विवेक- स्यातिरूपेन परेणनस्य बुद्धिसच्स्याऽऽयन्तिकश्वैतन्यादसंकरस्तत्र केव कथा रजस्तमसाजडस्वभावयोरियाशयवानसुत्रकारः सचखपुरुषयोरि्युवाच । इममेवाभिप्राय गृहीता माप्यकरोऽनयाह ~ बुद्धिसच्चं भरख्यारीरमिति । न प्रर्पाशौटमत्रमपि तु विवेकस्यतिख्येण परिणतमंतो नितान्तङ्ुद्धप्रकाश्चतयाऽयन्तसारूप्यं चेतन्येनेति सकर इयत आह- समानेति । सच्वेनोपनिबन्धनमविनाभावः संबन्धः, समानं सप्योपनिवन्धनं यथो रजस्तमसेस्ते तधाक्ते । वक्ीकारोऽमिभवः । अक्तकरमाह--

[ ""मषीषयिषयरकिषिपयययपषषणगरिरररीिरगिििि य पष जयन

१क.ख. ग, घ, इ, छ. ग्दाथत्वात्छा° । २ क, °राथत्वात्छाः । ३ ख, ज, नेत्य ।

११३५] ` पातंञ्श्योगसूजरीणि | | १५५

वशीकृत्य सच्वपुरुषान्यताप्रत्ययेन परिणतम्‌ । तस्माश्च सतवा त्प(रेणामिनोऽत्यन्तविधमां विञयुद्धोऽन्यध्चितिमाभ्ररूपः पुरुषः तयोरत्यन्तासंकौणेयोः प्रत्ययागरिशेणो भोगः पुरुषस्य दरित- विषयत्वात्‌ । स भोगमत्ययः सस्वस्य पराथेत्वाददयः

यस्तु तस्माद्िशिष्टथितिमात्ररूपोऽन्यः पौरुषेयः प्रत्ययस्तत्र संयमात्पुरषविषया प्रज्ञा जायते | न च पुरुषप्रत्ययेन बुद्धिसच्वा- त्मना पुरुषो दृश्य । पुरूष एव ते प्रत्ययं स्वात्मावरम्बनं परयति । तथा श्टुक्तम्‌-““ विज्ञातारमरे केन विजानीयात्‌ [ बृ० २।४। १४ ] इति ॥ ३५॥

शुस्पाञचेति | चकायोकष्यथैः; । न केवरं रजघ्तमेभ्यामित्यथेः । परणाभिन इति पेधम्ध- मपररेणामिनः पुरषादुक्तम्‌ । प्रघ्ययाविरेषः शन्तोरमृढरूपाया बुदधेशतन्यीिम्बेद्प्रहेण चेतम्यस्य शन्ताद्याकारध्यारोपश्न्दमस इष घच्छपटेटप्रतििम्बितस्य तक्कम्पात्कम्पना- रोपः । भोगदेतुमाह-दृक्ितभिषयत्वादिति । असङृद्रधःस्थातम्‌ । ननु बुद्धिसखमस्तु परेषमभिनं मेगस्तु पंप: कुतो भिद्यत इयत आह-स भोगप्रत्ययो भोगद्पः प्रस्यय सच्चस्यातः पराथत्वाहश्यो मेगः । सं हि पराथ संहतलात्दधमश्च भोग इति सोऽपि पराथः । यस्मे चं परस्मा असौ तद्य मक्त्य: । अथवाऽनुकर्प्रतिक्खेद्‌- नयसत सुखदूःखानभवो भोगः । न चायमातमानमेवानुकूड्यति प्रतिकठयत्ति वा, सासनि बृ्तिविचेधादतोऽनुकरनीयप्रातेकृठर्नयाथ। भगः । घ मोक्ताऽऽला तस्य द्य २।।ग्य ३।५ |

यस्तु तस्मात्पराथशद्िशषि्ट इति । प्रथादिति पञचम्पन्यपदःध्याहरेण व्याख्याता । स्य देतव्परषविषया चेयङ्गा हन्त भ; पुरषः प्रज्ञायाः प्रक्षय इति प्र्ञ.न्तसमेव तत्र तत्नत्यनवस्थपात इत्यत अःह-न च पुंहपमत्ययेनेति । अयमामेसंधिः-चित्या जडः प्रकारयपे । न जडेन चितिः । पुरुपप्रययस्वचिद।पमा कथं चिदात्मानं प्रकाशम्‌ । चिदासा लपरधीनप्रकाशो जडं प्रकाशयतीति युक्तम्‌ । बुद्धिस्तरात्मनेयविद्रुपताद।- ल्पेन जडत्माह । बुद्धिसच्चगतपुर्धप्रतितरिम्बाटम्बना्पर्प्ाटम्बनं न तु पुरषप्रकाक्च नादुरूषाटम्बनम्‌ । बुद्ध त्मेव तु तेन प्रन संक्रन्तपुरप्रतिषिम्बं पुरषच्छायाप् पेतन्यमाढम्बत इति पुषाथः । अत्रि श्ुतिमुदराहरते-तथा हयक्तमीश्वरेण विद्गातारमिति। ने फेनपिदिधधंः ॥ ३५

अ. एषां ¦ २क, प्राप्रे । २ क. सनं दुपणवनमुस्कटम्वनं न 1 ¢ ज फणाः | ५ ज, तन्व ।

१५६ ` वाचसपतिकृतरीकासंवष्ितन्यासभाष्यसमेतानि- ( २ विभूतिपदे"-

ततः प्रातिरश्रावणवदनाद्या- स्वादवाता जायन्त ॥ ३६. ॥

प्रातिमास्सृक्षमम्यवहितविप्रकृष्टातीतानागहक्गानम्‌, । श्रावणा- दिव्यब्दश्रवणम्‌ । वेद्नादिव्यस्पसोधिमग्रः । आदग्रोदिव्य- रूपसंवित्‌ । आसरादादिव्यरससंवित्‌ । बातोतो दिव्यगन्धविह्ा- नमित्येतानिं . नित्यं जायन्ते ॥ ३६॥ ते समाधावुपततगा ब्यु- त्थाने सिद्धयः ॥ ३७ ॥ ते भातिभादयः समाहितचित्तस्यात्पधमाना उपसगांस्तदश जप्रतयनीकत्वात्‌ । व्युत्थितचिसस्योत्पध्रमानाः सिद्धयः ॥ ३७॥ बन्धकस्णरयायल्यासचास्सर्वदना चित्तस्य ` परशरीरावेशः ॥ ३८ ॥

वि त

^.

सच ार्थसयमो न यंवग्रधानं खकायं॑परषङ्ञानमभिनि््तयति तावत्तस्य परस्ताया विभत।राधत्ते ताः सवो दश्षयति--ततः प्रातिभश्रावणवेदनादश्नो स्वादवातो जायन्ते । तदनेन योगजधर्मानुगह तानां मनःशरोत्रलक्‌ चश्जहप्राणानां यथासं्यं प्रातिमङ्गानदिव्यशन्दा्यपरोक्षहेतुम।वा उक्ताः | श्रोत्रादीनां पानां दिव्यशन्दा- गुपटम्भकानां तन्तरिक्यः संज्ञाः रावणादयः । सुग माष्यम्‌ ॥ ६६ ॥ कदा चिदामविषयसेयमे प्रबृ्तसतत्मभावादमृरथन्तरसिद्धरविगम्य कृताधुमन्यः संयमा. दिरमदत माह-ते संमाधावुपसगां व्यत्थाने सिद्धयः । व्युधितचित्तो हि ता सिद्धीरमिमन्यते । जन्मदुगेत इवं द्रवेणकणिकामपि द्रविणसंमारम्‌ । योगिना तु सम हितचित्तेनापनताभ्योऽपि ताभ्यो विरन्तव्यम्‌ | अभिसंहिततापत्रयाव्यन्तिकोपर्षमरूपपरम- परषथः स खस्य कथं ततपत्यनःकासु सिद्धिषु स््येतेति सूत्रमाष्ययेर्थः ॥ ३७ ॥ तदेवं ज्ञानरूपफश्वयं -पुरुषदरनान्तं॑ संयमफटमुक्वा॒करिय.र्पुेश्4 संव. " रमाह--बन्धकारणद्रौयेल्यासचारसंदेदनाच्च वित्तस्य परशरीरावेशः ।

=

१. च, ज, मि्ं।२ ख. घ, "भाव उक्तः| भोः ।

-कूऽ.२९]. . `. , परतञ्जरयोममूजाशि 4 , * ` १५७

; छोटीभूतस्प मनसोऽप्रतिषठश्य क्षरीरे फमा्चगवशाद्वम्धः प्रति- ह्यथ; । तस्य कमणो बन्धकारणस्य शेथिरयं ' समाधिवलाद्ध- वति | भरचारसंबेदनं च चित्तस्य समाधिजमेव । कमवन्धक्षया- स्वचित्तस्य प्रचारसंवेदनाचच योगी विततं -खशरीराभिष्टृष्य दारीरीन्तरेषु निक्षिपति । निक्ष ` चित्तं वेद्धियाप्यनु पतनित । यथा मधुकरराजानं मक्षिका 'उत्पतन्तमनृत्पतम्ति निविक्षमा- नमनु निविकन्ते तथेन्द्रियाणि परक्चरीराषेश्चे ` चिसमन्‌ विधी यन्त इति ॥ ३८ ॥

उदानजयाजटपङककणष्टकारि ष्वपङ्क उकक्रान्िश्व ॥.३९ ॥ `

समस्तेन्दियवृत्तिः प्राणादिरक्षणा जीवनं, तस्य क्रिया पश्च- तथी भ्राणो ` मुखनासिकागतिराहृदयवृत्तिः । समं नयनात्समा- नश्चाऽऽनामिवृत्तिः । भपनयनादपान आगाद्तखटत्तिः । उश्न-

समाधिबरादिति । बन्धकारणेगिषयसंयमबरलधन्यत्सिमोषिग्रहणम्‌ । प्रचरममेना- स्िनिति प्रचारः । चित्तस्य गमागमाध्वानो. नाज्चश्तक्षिन्प्रच्ारे संयमत्तदेदनं, तस्माच्च जन्धकारणरयिस्यान्न तेन प्रतिबध्यते । भप्रतिबदवमधयुन्मार्गेण . गच्छन्न. -स्वशरीरादप्तयूहं निष्क्रामति । न च परशरमानिक्षति,। तस्मात्तप्रचरोऽपि ज्ञातव्यः । इद्धियाणि च चित्तानुसारौणि पररशरारे यथाधिष्ठानं निविशन्त इति.॥.३८ ॥ - उदानजयाभ्जलपङ्कण्टकादिष्वसङ्क ` उतकरन्तिश्च । समस्तेन्दियदृततिर्जीनं प्रप्रादिरुक्षप्रा प्राणादयो 'ष्षणं यस्याः सा ' तथोक्ता । दयीन्धियाणां वृत्ति्गाह्याऽऽभ्य- न्तद च } बाह्या हपाशटचनरक्षणा । अभ्थन्तरी तु जीवन, सा हि प्रयत्नमेदः शर. तेपगृहीतमारतक्रियमिदरेतुः समकरणसाधारणः। ` [र यथाऽहुः --““ सामान्यकर्णवृ्तिः प्राणाद्या वायतः पञ्च"! [ सा० का० २९ ] इति । तरस्य सक्षणीयलान्तस्य प्रयनघ् क्रिया कायं पञ्चतयी | प्राण आ नासिकप्रादा च दृदयादवस्ितः । मरित्रताहरदरिणतिभेदं रसं तत्र तत्र स्थने सममनुहूपरं नयन्स. मानः । आ हृदयादा च नभिरस्यवस्यानम्‌ । मूत्रुरषगभार्दानामपनधनहेतुरपानः । आ

१ खञ्च, णप्रय२क. ख. द्य, त।

१५८ - गावस्पतिृतदौकासंबङिन्यासमाण्पसमेतानि- [ ३ तिबूतिपदिःर

यनाटदान आभिरोवरत्तिः ¦. व्यापी न्यान इति । एषां. भधानं प्राणः । उदानजयाज्जरपड्गकण्टकादिष्वसङ्ग उत्कान्तित प्राय- णा भवति । तां वत्वेन परतिपद्यते ॥ ३९॥

समानजयाज्जटनम्‌ ॥ ४०॥ ` नितसमानस्तेजस उपध्मानं त्वा ज्वरयति ॥ ४० ॥ . ` . श्रोत्राकाशयोः. सबन्संयमा-

दिव्पं धोत्रम्‌ ॥ ४१॥ सरवश्ोजाणामाकां प्रतिष्ठा सवेशम्दानां च । यथोक्तम्‌--

"षिषः [क कवकाणककाकककथण ० 7 ्ीितै

8

नामेरा च पादतखदस्य वृत्तेः । उत्रपनादृष्यं नयनेद्रपादनामुदानः । भा नाक्षिकप्राद्‌ा च शिरसो वृपिरस्य । ।। म्यानः । एषःमुकानां प्रभानं प्राणप्तदुक्तमे सर्वो्रमश्रुतेः ५५ प्राणमुक्रमन्तमनु सथ प्राणा उक्रामन्ति' [ बु०४।४।२ ] इति | तदेवं प्राणादीनां करियास्थानमेदेन भेद प्रतिपाच सूज्रथैमतरतारयति -उदानजयादिति | उदाने कृतसंयम- स्तजयाञ्जलादिभिनं प्रतिहन्यते । उक्र निशवर्चिरादिमर्गेण भवति प्रायणकाे | तस्ात्ता-

सुत्कात' वरिसेन प्रतिपयते। प्राणदिसेयमात्तद्विजये मूतजप एताः क्रियाः स्थागविजया- दिभेदाप््रपिपत्तग्गः ॥ ३९ ॥

समानजयाऽऽ्बछनम्‌ । तेजसः शाररप्योपभ्मानमुत्तेजनम्‌ ॥ ४० ॥

स्वाथसंयमादन्बाचयशिषटं श्र वणाद संप्रति श्रावण्‌।यधंदेव संयमच्छ्‌बणदि भवती साह---भ्रोत्राकाञ्षयोः संकन्धस्यमादिष्यं नरोत्रम्‌ । संयमविघरयं श्रोत्राकःशयो संबन्धर्माधःरयेयभावमाह-सवेश्रोत्राणाभीहका दिकाणामध्याकाक्ञं कणरष्छुटीविवरं प्रतिष्ठा तदायतनं श्रेत्रं तदुपकार'पकःराम्यां श्रोत्र्योपकारापकारदयेन,त्‌ 4 शब्दानां च श्रोत्रसह- कारेणा पथिवादिशब्दग्रणे कर्तव्ये कणेशष्ठुटीुिधतिं प्रत्र छाश्रयैनमोगतासाधार-

श्दमपेक्षते । गन्धादेगणसहकाशमिप्राणादिभितर दय पुथिग्यादिवतिं मन्धादयाठेचने कर्ये ष्टम्‌ । आहकारकपप प्रणरसनतकंचक्षुः्रत्र मृताधिष्ठानमेव मृपापकासपकःराम्यां प्राणा दीनापुपकाएपकारदशेनादिःयुक्तम्‌ । तेद श्रोत्रमाहंकारिकमयःप्रतिमभयस्कान्तमणिकसेन वक्तवक्रसमुःपननेन वक्रस्थन शम्देनऽऽकृ्टं छवत्िपरम्परया वक्तयक्रमागतं शम्दमारोचयति ।

वाप कममनयवयररलनय)

१ग.घ. इ, च. ज. प्रधानः २१... ट्ति।३य.ञअ. ह ४ क. ०ये विभनय एक ताः न्वियाह्था ` । ५ ज, नमेदाःएवनेविजपादिष प्रतिर 1; ६. ष, शै

नमः स्वा | ७ ज, यमु? | ८ स, ज, व्रि एः । ९ क, प, काय । ६० ङ्गः भूद्व पायादुमामूपश्चसवं ष । |

सुऽ] ` ` पतिञ्नरयोगसूष्राणि। ` १५९

तुरयदेक्षभरषणानमेकदेशशरुतित्वे सर्वेषां मवतीति | रषेतदा- काशस्य लिङ्कम्‌ ।

अनावरणं चोकम्‌ । तथाऽमतंस्यौनावरणदरशचनाद्विभुत्वमापे पर्यातमाक्राक्ञस्य ! सन्दग्रहणानुमितं भोश्रभ्र |. वधिराबधिर- योरेकः अन्दं धृहात्यपरो न गृातीति. । . तस्माच्छरोज्मेव शब्दवेषयम्‌ । श्रोत्राकाशयोः संत्रन्धे. इतसैयमस्य योगिनी यं श्रोत्रं वतेते ॥ ४१ ॥

“दनि

तथाच दिष्देशवतिशष्दप्रतीतिः प्राणमेन्मत्रस्य नासति बाधकेऽप्मा्णीकृता मविभ्य- तीति | तथाच्च पञ्चक्िखघ्य वक्यम्‌-तु्यदेश्श्वंणंनामेकदेश्श्रुतित्वं सर्वेषा भवतीति । तस्यदेशानि त्रक्णानि श्रोश्राणे येषां चेतादीन।ं ते तथोक्ताः । स्वेषां भ्रवणान्याकारवर्तीनीष्मथे; । त्च चोत्राधिष्ठानमाकाश्ं . शर्शुणतन्मन्रादु्ने शब्द्‌ गुणकं येन शब्देन सहकारिणा पार्थित्रादीञ्शन्दानृह।ति । तस्मात्सर्वेषामेकजातीधा श्रुतिः शब्द इयर्थः । तदनेन श्रोक्रपिष्ठानवमाकश्चलय श्ब्दगुगवं ' च दकचितमिति । तचेकदेश्च श्रति्वमाकाश्षस्प छिङ्गम्‌ । घा ह्यकजतीथा क्ग्दव्यञ्जिका श्रतियेदाश्र्षं तदेवाऽऽकाश- शब्दवाच्यम्‌ | न दीस श्रुतिमन्तरेण शन्दन्याकते{ । नं चटर। श्रुतिः एृथिष्यादिगुण- स्तघ्य खाप्मनि व्यद्ग्यष्यञ्जक वानुपरपतचेति ।

अनावरणं चाऽऽकाश्लिङ्कम्‌ । याकाश, नामविष्यदन्योन्यसंपिण्डितानि मूत्नोनि न सूचीमिरप्यमेव्छन्त । ततश्च सर्वैरेव सवमदृतं स्यात्‌ ¡ न तर मुतेद्रग्यामावमन्रद्ानू- वरणमस्यामावस्म भावराश्रितत्ेन तदभावेऽभावात्‌ । न च चितिज्क्तिस्दःश्रपा मवितुभ हेति । अपरिणामितयाऽच्छेदकलाभावात्‌ । न च दिक्षाादथः पृथिव्यदिद्म्यव्यतिरिक्ता सन्ति । तस्मात्त्टशः परिणतिभेदो नमस एवेति सेमवदातम्‌ । अनावरणे चाऽऽकशि- ठिङ्के सिद्धे यत्र यत्नानाप्ररणं तत्र तत्र सनन्राऽऽकशमिवि समैगतघमप्याकाशस्य सिद्ध- मियाह-तथाऽमृतेस्येति । परोत्रसदधवे प्रमाणमाह -शब्दुगरहणेति । करिया हि करण- साध्या दृष्टा । यथा हिदादिव।स्यादिसाध्या। तदिह शब्दग्रहणकरिययाऽपि करणक्त,ध्यया भवि~ तव्य, यच्च करण तच्च श्रात्रामाते | अथास्यश्वक्षुरादय ए कष्पात्करण वं भवनत।यत आह--बपिराबधिरयोरिति । अन्वयन्पतिरेकाम्यामतधारणम्‌ । उपरक्षणं चेतच्तणा- तयोश्व्ुस्तेजसो रसनोदकयोनौसिकोपुथिन्योः सबन्धसंयमादिग्यलवग दपयहनीधम्‌ ॥ ४१ ॥

१, ख, च, ज, स्पराप्वश्यत्रनाः।

१६० बाचस्पतिकृतदकासंवहितष्यासभाष्यसमेतानि- { ३ विभृतपदि~

कावधाकाशयोः संबम्धस्यमाहषतल- समापतेश्वाऽऽकाशगमनम्‌ ॥ ४२॥

यत्र॒ कापस्तत्राऽपकश्चं तस्थावकारचदानाकायस्य तेन सेबन्धः प्रा्धिस्तत्र कृतसंयमो जित्वा तत्सबन्धं छधुषु वां ूर्छादिष्वा परमाणैभ्यः सपरापतति लब्ध्वा जितसंबन्धो रैधुभे- वति । लघुत्वाच्च जके पादाभ्यां विहरति । ततस्तृणनाभित- नुमात्रे विहस्य रश्मिषु विहरति । ततो यथेषटमाकश्गतिरस्य भवतीति ॥ ४२ ॥

बहिरकल्पिता वृति्महातरिहा ततः प्रकाशाषरणक्षयः॥४ ३॥. `

शरौराद्रहिमिनसो इत्तिलाभो विदेहा नेम धारणा । सा यदि शरीरपतिषठस्यं मनसो बहिषेत्तिमात्रेणम भवति सा करिष- त्युच्यते । या तु करीरनिरपक्षा बहिभूतस्यैव मनसो बहि दत्तिः सा खट्वकरिपता । तत करिषतया साधर्थन्तयकरिपितां महाबिदेहामिति । यया परक्षरीराण्याविश्चन्ति योगिन । ततश्च धारणातः भकाज्ञात्मनो बुद्धिसस्य यदावरणं . केशकमे-

कायाकाशयोः संबन्धसयमा्टपुतखसमापत्तश्वाऽऽकाशचगमनम्‌ । कायाकाश - सेबन्धक्षयमादरा ख्घुनि वा तलदौ कृतसयमात्समापत्ति चेतसस्तस्थतदञ्ननतां न्धति । सिद्धिकममाह--जल इति ॥ ४२ ॥

अपरमाप परशरीराविश्ञहतु स्यम शकमवेपाकक्यहतु चाऽऽह- बाहर लपिता वृत्तिमहाषिदेहा ततः प्रकाश्चावरणक्षयः । विदेहामह-श्रीरादिति | अकलिताया महाविदेहयाया य उपायस्तघदशैनाय कलपतां विदेहामाह-पा यदीति 1 इ्तिमात्रं कल्यनाज्ञानमात्र तेन । महाविदेहामाह--या तिति । उपायो. पेयते ,फसपिताकलिपतयेराह--तत्रेति । किं परशरीरव्िशमात्रमितो ` नेयाह~--तत- रेति । ततो धारणातो महाविदेहाया मनःप्रदृतेः सिद्धिः । छेरश्च कमै च ताभ्यां

१ क" [नि - ।

१९ क. बन्धा | खर बन्वा व्याप | ध, ह, ख बन्धपा | २ क, ख,

णु । ३ ख. गरघ, इ, च, ज, घुः । ठः | ४ स, ग.धर, इ, ज, 'त्यकः| ५ ख ज, ह्य, ®हेतमाह ।

सू० ४४ ] ` पेतंञ्जखयोगसू्राणि। ` १६१

विपाकन्नयं रजस्तमो तस्य च क्षयो भवति ॥ ४३॥ स्थुटस्वरूपसृक्ष्माखयाथव- ससयमाद्रतजयः ॥ ४४॥ तेत्र पाथिवाध्यःः श्ष्दादयो विकेषाः सहाऽऽकारादिभिधरम स्थूरशब्देन परिभाषिताः । एतद्रूतानां परथमं रूपम्‌ । द्वितीयं रूपं ससामान्यं मतिभूमिः स्नेहो जले वहिरुष्णता वायु धिपाकत्रय जायग्रुभागाः । तदेतद्रजस्तमोमटं त्रिगङितरजस्तमसः सखमात्राहिवेकख्या - तिमत्रसमुत्पादात्‌ । तदेतद्विपाकत्रयं रजस्तमोमृरतया तदामकं सदूबुद्धिसछमावृणेति । ततक्षयाच्च निरावरणं योगिचित्तं यथेच्छं विहरति विज नाति चपि ॥ ४३॥ सयूलटसरूपसूक्षमान्वयाय॑वक्वसंयमाद्ूतनयः । स्थृखं च खरूपं च सृकं ्वान्वयशाथवत्तं चेति स्युरघरूपस्‌ष््मान्वयाथैवच्लानि तेषं संयमात्तजयः । स्थुटमाह-- तत्रेति । पार्थिवाः प्राथसीया्तैजसा वायवीया काशीयाः शब्दस्पश्ंरूपरसगन्धा यथासंभवं विशेषाः षड्जगन्धारादयः शीतेष्णादयो नीर्पीतादयः कप्रायमधुरादयः सुरभ्यादयः । एते हि नामरूपप्रयोजनैः परस्परतो भिद्यन्त इति विरोषाः । एतेषां पश्च प्रथेव्यां गन्धवर्जं चलारोऽम्ु गन्धरसव्ज॑त्रयसयेजसि गन्धरसरूपवस द्वौ नभवति शन्द एवाऽऽकारे । त एव इद्ला विशेषाः सहाऽऽकारादिमिषेमः स्थृलशब्देन परभा परिता; शाने । तत्रपि पाथिवास्तावद्धमौः- ५: जक्रारो गौरवं रौक्ष्यं बरणं स्थथमेव च । दृतिर्मेदः क्षमा कारण्यं काठिन्यं सवभोग्यता '" ॥ अपां धमाः--““ खेहः सोक्ष्यं प्रमा शौक्ल्य मादेवं गोरं च यत्‌ । वयं रक्षा पवित्रं सधन सोदका गणाः ' ॥ तेजसा ध्माः--^ उवेमाक्पाचकं दग्ध पवक छ्यु भास्वरम्‌ | ्रस्योजछि वै तेजः पवरोभ्यां भिनलक्षणम्‌ "' ॥ चायव।या धमाः--"* ।तेयग्यान पवेत्रत्माक्षण नोदन वलम्‌ । चटमच्छायता रक्षय वायन्धमाः परथाश्वधाः ` ॥ आकाश्या धम।:--“' सतवतागतिरग्युहाऽविष्टम्भश्चति ते त्रयः | आकराश्चधम। व्यास्याताः पषेधमेत्रिछक्षणाः '' इति ॥ त एत आकारपभतयो धमहम: सहेति । आकरदश्च सामन्यविरेषो गोत्वादिः । दवितीयं रूपमाह--द्वितीयं रूपं सरसामान्यम्‌ । मूः सापिद्धिकं काठिन्यम्‌ । रनेहो जख मृजापुष्टि्रलाधानहैतुः । व हिरुष्णतोदर्यै सेये भौमे च सपरतरैव तेजसि

१. अरा अष्यस्े । २त. ज. घ्व. च। ९९ |

१६२. च वाचस्पतिक्रतरीकासबरितव्यासमभाष्यसमेतानि ~ { २ विभृतिपदे-

प्रणामी सवेतोमतिराकाश्च इत्येतत्सरूपशब्देनोच्यते । अस्य सामान्यस्य शब्दादयो विशेषाः । तथा चोक्तं _ एकजातिसमन्वितानामेषां धमेमातव्यानृत्तिरिति । सामान्यविशेषसयुदायोऽत्र द्रव्यम्‌ । द्विष्ठो हि समहः प्रत्य- . स्तमितमेदावयवानुगतः शरीरं क्षो यूथं वनमिति ।

(~ भ,

समक्रतोष्णतेति । सव चैतद्धमवमिंणोरमेदविवक्षयोऽमिघानम्‌ । वायुः प्रणामी बहनशीटः |

तदाह--“* चरनेन त॒णादीनां इरीरस्याटनेन च । सवेगं वायुप्तामान्यं नामिमनुमीयते ' ॥

=

सवेतोगतिराकाश्ञः सवत्र शब्दोपठन्विदशेनात्‌ । शोत्राश्रयाकाश्ञगुणन दहि शब्देन पार्थिवादिशब्दोपटन्धिदयुपपादितमधस्तात्‌ । एतत्सरूपशब्देनोक्तप्‌ । -

अध्ये मूयादिसामान्यस्य शब्दादयः षड्ज।दय उष्णवादयः शुङ्कःबदयः कपरायवा- दयः सुरभिवादये मृयोदीनां सामान्यानां मेदाः । सामान्यान्यपि मृलादीनि जम्बौरपन- सामल्कफखदीनि रसादिभेदाप्परस्परं व्यावतेन्ते । तेनतेषमते रसादयो विरेषाः । तथा चोक्तम्‌--एकजातिसमन्वितानां प्रयेकं प्रथिव्याद्‌।नमिकेकया जाया मूर्तिल्नेहादिना समन्वितानमिषां षड्जादिषमेमान्नम्यावृत्तिशति । तदेवं सामान्यं मृल्यौयुक्तं विशेषाश्च शब्दादय उक्ताः ।

ये चाऽऽहुः सामन्यविरेषश्रयो द्रग्पमिते तन्प्रयाह--सामान्यविशेषसमुदा- योऽत्र देने द्रव्यम्‌ | यऽपि तद्रो द्रव्यमासिथिपत तैरपि तत्समुद्‌ायोऽनुभूयमानो नाप्होतम्यः। न च तदपे तयेराघारो द्रभ्यभिति मवति । तस्मत्तदेवास्तु दव्यम्‌ | न तु तभ्यां तत्समुदायाच्च तदधारमपर द्रव्यप्ुपठभ।महे । मप्रावम्यो प्रावस्तमुदायादिव च तदाधारमपरं प्रथग्विधं शिखरम्‌ । समूहो द्रव्यमियुक्तं तत्रे समृहमात्रं द्रभ्यमितिभमापनु- तये समृहविरोषो द्रम्यमिति निधौरयितुं समृहप्रकरानाह--द्वष्ठो कीति । यस्मदिपं तस्मान्न समृहमात्रे दव्यमियधेः । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां तिष्तीति द्विष्ठः । एके प्रकारमाह- परत्यस्तमिताते । प्रयस्तमेतो मेदो येधामवयवानां ते तथोक्ताः । प्रयस्तमितमेद। अवयवा यस्य स तथोक्तः । एतदुक्त भवत -- शरी सृक्षयुथवनरब्दभ्यः समूहः प्रतीय- मानोऽप्रतीतावयवमेदस्तद्रा कशब्द प्रयोगःस्समृह एकोऽवगम्पत्त इति । युतायुतिद्धव- यवेन चेतनाचेतनतरेन चोद।हरणचतुष्टयम्‌ । युतयुतसिद्धावियवलं चग्रे वकषपते ।

----~--' = ~ = ~ ल---~- ~ + "गणप ---- =-= = ---- ~~ ----=------*-- ---~- -- ~~ ` „~ --------+- ~~ ~~~ -- ˆ~ -~ ~ ~~नो म ज~ नय वा-क ७००० "न कजम |

१ कृ, ख. गप्र |

सू० ४५] पातञ्चख्योगसूत्रागि। ` “१६३

` शब्देनोपासभदावयवानुगतः सगूह उभये देवमनुष्याः । समू हस्य देषा एको भागो मनुष्या द्वितीयो मागस्ताम्यमेवाभिधी- यते समूहः | स च मेदामेदयिवक्षितः । आम्राणां वनं ब्राह्मणानां संप आम्रवणं ब्राह्यणसय इति | ` स पुनरिविधा युतसिद्धावयवोऽयुतसिद्धावयवश्च । युतसिद्धा- वयवः समूहो बनं संघं रति । अयुतसिद्धावयवः संघातः शरीरं वृक्षः परमाणुरिति । अयुतसिद्धावयवभदानुगतः ` समृहो द्रव्य- मिति पतञ्चालि; । एततस्वरूपमित्यक्तम्‌ । अथ किमेषां सूक्ष्मरूपं, तन्मात्रं भूतकारणं, तस्पैकोऽवयवः परमाणुः सामान्यविरशेषात्माऽयुतसिद्धावयवभेदानुगतः, समुदाय

द्वितयं प्रकारमाह-- शब्देनोपात्तभेदावयवानुगतः समूह उभये देवमनुष्या इति । देवमनुष्या इति हि शब्देनोभयशब्दवाच्यस्य समृहस्य भागे भिन्नावुपात्तो । नन्‌- मयशब्द्त्तिवदवयवमेदो न प्रतीयते तत्कथमुपरत्तमेदावयवानगत इयत आह-- ताभ्य मागम्यामेव समृहोऽभिधीयते } उमयश्ञन्देन भागद्रयवाचिकब्दसाहेतेन समृहो वाच्यः+ वाक्पस्य वाक्याथवाच्‌कवादिति भावः । पुन्ैविष्यमाह-स॒ चेति । मेदेन चामेदेन च विवक्षितः । मेदविवक्षितमाह-- आम्राणां वनं ब्राह्मणानां संप इति । मेद एव पृष्ठशरुतेः, यथा गगोणां गै पते | अभेद्विवक्षितमाह--आम्रवणं ब्राह्मणर्प इति । आम्रश्च ते वनं चेते समृहसम्‌- हिनौरभेदं विवक्षिता सामानधिकरण्पमियधः ¦ विधन्तरम,ह~-स पुनद्नितरिषः । य॒तसिद्धावयवः समहः । युतपिद्धाः पृयक्सदधःः सान्तराटा अवयवा यस्य स तथोक्तः, युथं वनमिति । सान्तरा हि तदवयवा दक्षश्च गावश्च } अयुतसिद्भावयक्ध समृहो व्रक्षो गोः परमाणुरिति । निरन्तरा हि तदवयवा; सामान्यविशेष वा सस्नादयो वेति । तदेतेषु समूहेषु द्रव्यमृतं समृहं निधीस्यति-- अयुतसिद्धेति । तदेवं प्रासङ्गिकं ऋं व्युत्पाच्च प्रकृतमुषसंहति--एतत्छरूपेत्युः तमिति । `` तृतीयं रूपै विवश्चुः प्च्छकत्ति-अयेति । उत्तरमाह-तन्मात्रमिति । तस्थ कोऽवयवेः प्रिमणमेदः धरमाणुः, सामान्यं मूर्तिः, शब्दादयो विरेषास्तदात; जयुतसिद्धा निरन्तरा येऽवयवाः सामान्यतेशेष्तद्वदेष्वनुगतः समुदायः | यथाच

--~~~-~-~-----

न २ व,

~~~ -

१. ज. जर रस्मामभेः | अ, 'तानोभ्यु, ॥

---- ----------=* ~ -----------~~--+

१६४ ` वाचस्पतिकृतटीकासंबलितव्यासभाप्यसमेतानि- [ २ विमृतिपदे-

इत्येवं संव॑तन्मत्राण्येतत्ततीयम्‌। अथ भूतानां चतुर्थं रूपं स्याति- क्रियास्थितिशीखा गुणाः कायेस्वमावानुपातिनोऽन्वयकब्दे नाक्ताः। अथषां पञ्चमं रूपमथेवसं, भोगापवगाथता गुणेष्वेवान्ध- यिनीःगुणास्तन्ात्रभूतमौतिकेष्विति सबेमथवत्‌। तेषिदानीं भूतेषु पशचसु पश्चस्पेषु संयमात्तस्य तस्य रूपस्य स्वरूपदशेनं जयश्च भरादुभव्रति । तत्र पञ्च भूतखरूपाणि मित्वा भूतजयी भवति । तज्याद्रत्सानुसारिण्य इव गावोऽस्य संकल्पानुविधायिन्यो भूत- मकृतयो मवरन्ति ॥ ४४ ॥

तताऽणिमादिपाहुभाविः काप पत्द्धम(नकिघातश् ॥ ४५ ॥

तत्राणिमा भवत्यणु; । रधिमा लधुभ॑वति । महिमा पहान्भ- वति । परपनिरङ्ट्यगरेगापि स्पृशाति चन्द्रमसम्‌ । प्राकाम्य मिच्छानभिधातः । भूमाबुन्मजति निमज्जति यथोदके ।

परमाणुः सक््ं रूपमेषं सवेतन्मात्राणि सूक्षं॑खूयमिति । उपसंहरति--एतदिति । अथ भूतानां चतु रूपं स्यातिक्रेया्थिति्ख गुणा: काय॑छभावमनुपतितुमनुगन्त शीरं येषां ते तथोक्ता: । अत एवान्वयशब्देगोक्ताः | अयेषां पञ्चमं रूपमर्धवत्तं चिद णोते-- भगेति | नन्वेवमपि सन्तु गुणा अथैवन्तस्तक्रायांणां तु कुतोऽभव्मियत अह -- गुणा इति । भौतिका गोघटादयः । तदेवं संयमविषथमुक्वा सेयमं तच्छं चाऽऽह- तेष्विति । मृतप्रहृतये मृतघ्ठमावाः ॥ ४४ ॥

सकल्पनुेषाने भुतानां भ योगिनः सिध्यतीयत आह -ततोऽणिमादिभादु भावः; कायस्पत्तद्धमानामषातश । स्थल्सयमजय।चतलछः सिद्धयो मवन्तीदयाह-- तत्रा।भभरां महानापे भवत्यणु; । ल॑घमा महानपि टघुभूवर्षाकात्‌ठ इवाऽ4काश्ने विहृति ,। महिमाऽत्पोऽपे नागनगगगनपश्मणेो भवति । प्रप्तिः स्वै भावा सेनिदिता भवन्ति येनः । तयथा मूमि्ठ एव्रा्तयपरेण सशि चन्द्रमसम्‌ । खर- पसयमव्िजयस्िद्धिमाह--प्राकाम्यपिच्छानभिघातो नस्य सरूपं मतलस्ये. सादे मेहन्वते । मूपकुमज्ते निमञ्जति च यथोदके । सूक््मविषयसंयमजयास्सि

१३. ख. ६१त०।२ग. घ, इ. ग्गेषन्तर" |

०४६] ` पातञ्चजलयोगसूज्राणे | १६५

पर्ित्वं भूतभोतिकेषु वक्ष भवत्यवरयशरान्येषाम्‌ । रशितत्वं तेषा प्रभवाप्ययब्यहानामष्टे। यत्र कामावसायित्वं सत्यसंकरपता यथा सकरपस्तथा मूतप्रकृतीनामवस्थानम्‌ । नच शक्तोऽपि पटाथविपयांसं करोति । कस्मात्‌ । अन्यस्य यत्र कामावसापिनः युवेसिद्धस्य तथा भूतेषु संकरपादिति । एतान्य्टावैशवयाणि ।

कायसंपदरशष्यमाणा । तद्धमोनभिषादश्च पृथ्वी मत्या न निर. णद्धि योगिनः शरीरादिक्रियां, चिरामप्यनुषिशतीति । नाऽऽपः ल्निग्धाः छेदयन्ति । नाग्निरष्णो दहति । न वायुः प्रणामी वहावि । अनावरणात्मकेऽप्याकाशचे मवत्यावृतकायः सिद्धाना- ्रप्यदृदयो भवति ॥ ४५॥

हपटावण्यवटवजरहनन-

त्वानि कायरपत्‌ ॥ ४६॥ दशेनीयः कान्तिमानतिक्षयबो वजसंहननेति ॥ ४६ ॥

द्विमाद- वशित्वं भूतानि पृथिव्यादीनि भोतिकानि गोषटदीनि तेषु वर्षा छतन्त्र भवति, तेषां तवद्यस्तक्तारणतन्मत्रप्रधिव्यापिपरमाणवश्ौकारात्तकायवक्ञःकरस्तेन यानि

थाऽवस्थापयति तानि तथाइ्वतिष्ठन्त इयथः । अन्वयविषयसंयमजयास्सिद्धिमाई- देशित तेषां भतमौतिकानां विजितमछग्रकृतिः सन्यः प्रभव उत्पादो यश्चाध्ययो विनाशो यश्च व्यहो यथावदवघ्यापनं तेषा । अयेवचखतयमास्िद्धिमाह- यत्र कामावसा- यित्वं सत्यसंकरपता । विजितगुणाथ॑वच्ो हि योगौ यदयदथैतया सेकत्पयति त्तस प्रयोजनाय कल्पते । पिषमप्यमतकारय सकलप्य भोजय वयतीति । स्यदेतयथा शक्तेवि- पासं करोयेवे पदाथेविपयौसमपि कस्मान करेति । तथाच चन्द्रमसमादियं कुयोककु ह च सिनीवाखीमियत आह-नच शक्तोऽपीति । न खस्पेते यत्र कामावक्सायिनस्तन्-

{५ (~

भवतः परमेश्वरस्याऽऽङ्ञामपिक्रमितुमुत्सहन्ते । शक्तयस्तु पदाथानां जातिदेशकारवस्थ-

भदेनानियतखभावा इति युज्यते तासु तदिच्छनुविधानमिति । एतान्यष्टतरैषव्याणि । तद्धमानभिधात इति । अणिमादिप्रादुमौव इयनेनैव तद्धमीनमिषातप्िद्धौ पुर

पादानं कायसिद्विवेदेतःसत्रोपबद्धसकटविषयसंयमफटवखज्ञापनाय । सुगममन्यत्‌ ॥४५॥ कायसपदमाह--रूपरावण्यबरूवज्न<हननत्वानि कायसेषत्‌ । वज््येव. संहन्‌-

अ (५ (५

नम्रवयवष्युहा टदा ने।ब्ड। यस्य स तथक्तः ॥ 9६4

त 1 १ज., ज, श्चेवं। २न, श्चित्वं। २ ष. ज, स्थानं। ४ ज, किद्‌ 1५, भ. क्ष. त्थ)

१६६ . वाचस्यतिकृतठीकासंबलितन्यासमाष्यसमेतानि- [३ रमृतिपदे-

ग्रहणस्वरुषास्मितानवयाभवच-

सयमादन्दुयजयः ॥ ४७॥

(भकः

सामान्यविशेषात्मा शब्दादिग्राह्वः । तेषिद्दियाणां वृत्ति हणम्‌ } न च तत्सामान्यमत्रग्ररणाकारं कथमनालोचितः स विषयविशेष इन्द्रियेण पनसाऽनुव्यवसीयेतेति । स्वरूपं पुनः प्रकाशात्मनो बदधिसचस्य सामान्यविरशेषयोरयुदसिद्धावयवभे- दानुगतः समूहो द्रव्यमिद्धियम्‌ । तेषां तृतीयं रूपमास्मतारक्ष- णो ऽदंकारः । तस्य सामान्यस्येन्दरियाभिःविरेषा। चतुथं रूपं व्य- वसायात्मकाः परकाशक्रियास्थितिशीखा गणा येषामिद्धियाणि साहेकाराणि परिणामः । पश्चमं रूपे गुणेषु यदनुगतं पुरुषाथव- स्वमिति । पश्चस्तेतेखिन्धियरूपेषु यथाक्रमं संयमस्तजन तत्र जयं कृता पश्चरूपजयादिन्द्रियजयः प्रादुभवति गेगेनः।॥४५७॥

ˆ जितमृतस्य योगिन इन्दियजयोपायमाह ~ ग्रहणसवरूपास्मितान्व पाथंवत्वसंय- मादिन्द्रियजयः | ्रहणं च खरूपं चसिमत्ता चान्वयश्चाथवस्यं च तेषु सयमस्तस्मादि

यथैः । गृहीति््रहणं, तच प्राद्याधीननिरूपणमिति ग्राह्यं दरयति सामान्यपिशेषा- स्मेति † आ्रह्ममक्ला ग्रहणमाह --तेष्विति । वृत्तिरःटोचनं विष्रयाक।रा परिणतिर।त

यावत्‌ ¡ र वाहुः--सामान्यमात्रगे चरन्द्ियवृत्तिरति तान्पयाह--न चेति । गृह्यत इति ग्रहणम्‌ | न सामान्यमात्रगोचरं प्रहणम्‌ । गदयद्धियतन्रं हि मनो बहे प्रवतेते | अन्यथाऽन्धवधिरायमावप्रसङ्खात्‌ । तदिह यदि न [भशेषविषयभिन्धियं तेनसावनाट)- चितो किष इति कथे मनसाऽनुग्यवसयेत | तस्मातसामान्यविेषरविषयमिश््रियाटचन- भिति । तदैतदम्रहणमिन्द्रियःणां प्रथमं रूपम्‌ | तीयं रूपमाह-- स्वरूपं पृनारंति । अहंकारो हि सखभगेनाऽऽमीयेनेन्धियःण्यजौ जनत्‌ । अते यत्तत्र करणत्वं सामान्यं यच नियतर्ूपादि विषयं विशेषस्तदुभयमपि प्रका्ञासकमियथेः । तेषा ततीयं रूपमिति । अहकक्ीनियाणां कारणमिति यतरद्धियाणि तत्र तेन मवितव्यपेति सवैन्दियसाधरण्या

त्सामान्यमिन्दियाणामियथः । चतुथं रूपमिति । गुणानां हि धर्प्यं व्यवसेयत्मकतवं ग्यवसायातकत्वे च । तत्र व्यवतेयामार्कतां प्रह्यतामा्याय पं तन्मात्राणि ` मृतभेति- कानिं निर्मिमीते | व्यवसायामश्वं तु ग्रहूणदू्पमास्याय साहकारा्णद्दियाणीययथः.।

रपि सुगमम्‌ ॥ ४७ ॥

“स पणय णी णण णण

© ^~

१क. ख, ददिष! ते| २च्‌. ममाव्रेणप्र}

मू° ४८-४९ | पातञ्जरषोगसूत्राणि | . १६७

ततो मनोजिवं विकरण. पविः प्रधानजप्रच्च ॥ ४८ ॥ कायस्यानुत्तमो गतिलाभो मनोजवित्वम्‌ । विदेहानामिन्धि- ाणाममिेतदेशषकारविषयापेक्षो व्तिखाभो विकरणभावः । सवेपकृतिविकारबशितव प्रधानजय इत्येतासििक्लः सिद्धयो मधु अतीका उच्यन्ते । एताश्च करणपश्चरूपजयादधिगम्यन्ते ॥४८॥ सवपरुषान्यतास्पातिमा- जप्य सभभवापिष्ठातवं सवज्ञातृतं च ॥.४९ ॥ निधूतरजस्तमोमटस्य बुद्धिस्छस्य परे वैशारग्रे परस्यां वशीकारसंज्ञायां बतेमानस्य सच्पुरषान्यताख्यातिमातररूपपर तिष्ठस्य सवेभावाधिष्टातत्वम्‌ । सवात्मानो गुणा व्यवसायव्य-

[णी -------

~-~-~-~---------

पत्चरूपेन्दरिपजयासिद्धराह-तती मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च ) विदेहानामिन्धियाणां करणभावो विकरणभावः । देः कार्मरादिः । काटो ऽतीतादिः | विषयः स॒क्ष्मादेः | सन्वयेन्धिपजयात्सवप्रकृतिविकारपशचिखं प्रघावजयः | ता एताः

सिद्धयो मधुप्रतीका इव्युच्यन्ते योगश्चानिष्णातेः । स्यदेतदिन्ियजयादिद्धियाणि सवि. पयाणि व्यानि भवन्तु, प्रधानादीनां तत्कारणानां किमायातमियत आह--एताश्चेति । ४

करणानामिन्दरियणां पञ्च रूपाणि प्रहणादौीने तेषां जयात्‌ । एतदुक्त भवति - नन्दि यमात्रजयस्यैतःः सिद्धोऽपि त॒ पञ्चष्पस्य तदन्तगतं च प्रधानादीति ॥ ४८ ॥

त एते ज्ञानक्नियाष्येश्वयहेनवः सयमाः साक्षापारम्पर्यग चे स्वसिद्धयपंसहारसपाद- तशद द्रेण सदथोस्तस्याः सपुरुषान्यताख्यातेरवान्तरविमूतीदेशेयति-सक्चपुरूषा-

न्यताख्यातिमातरस्य सवेभावाधिष्ठातत्वं सतब्रहाततं ` च । निधतरजस्तमोमततया वेदार्यं ततः परा बक्नीकारसज्ञा रजत्तमोभ्यामपप्टत हि चित्तस्मवश्यमासीत्तदपशमे

क.

तु तद्र यागमन बदितस्लाह्यनवरय योगिन प््रपुरुवान्यतस्सातमत्रस्वप्रातष्ल्य (५, अ (7

सर्मभावाधिष्ठातूवम्‌ । एतदेव विदृणोति - सबोतमान इतिं । व्यवसायव्यत्रसेयात्मानो

~~ -------~--------- - ----- ----~-~--------- -*-----~- ˆ~ ~ ° ---~-=--~- =-----~~--------------- ~ ~ --=-+ [

१क.ल च; ज. ग्यषसरः ग. च. ड म्रः । २ ज सधनेन्धिः। ३क. पहा? । ज, प्प" |

१६९८ ` वाचस्पतिष्तरीकासंबरितव्यासभाष्यसमेतानि- { ३ विभृतिषदे -

वसेयात्मकाः स्वामिनं कषबरहं॑प्रर्यशचेषष्श्यात्मत्वेनोपस्थिता इत्यथः । सर्वज्गात॒त्वं सवौत्मनां गुणानां शान्तोदिताग्यपदेश्यधमं त्वेन व्यवस्थितानामक्रमोपारूदं विवेकजं ज्ञानमित्यथे; । इत्येषा विज्लोका नाम सिद्धियौ प्राप्य योगी सपः क्षीण्ेशबन्धनो धी विहरति ॥ ४२ ॥

तद्वैराग्यादपि दोषबीज- षये कैवल्यम्‌ ॥ ५० ॥ `

यद्‌ाऽस्यैवं मवति शकमंक्षये सच्वस्यायं विवेकमपरत्ययो धः स्वं च हेयपक्षे न्यस्तं पुरुषश्ापरिणामी शुद्धोऽन्यः सच्वादिति। एवमस्य ततो विरञ्यमानस्य यानि छशषषीजानि दग्धक्नालिषी- जकरपान्यप्रसवसमथानि तानि सह मनसा प्रत्यस्तं गच्छन्ति । तेषु प्ररीनेषु पुरुषः पुनरिदं तापत्रयं न मृङ्क । तदेतेषां गुणानां मनसि कमेष्ठिशषिपा$स्वरूपेणामिग्यक्तानां चरिताथोनां प्रति- प्रसवे प्रुषस्याऽऽस्यन्तिको गुणवियोगः केवस्यं, तदा स्वरूपभ- तिष्ठा चितिकषक्तिरेव पुरुष इति ॥ ५० ॥

स्थान्युपनिमन्तणे सङ्कस्मयाक- रणं पृनरनिष्टपरसङ्गत्‌ ॥ ५३१ ॥

जड्प्रकाशरूपा इयः । तदनेन त्रयश्च मुक्तम्‌ । ज्ञनेशमाह-सवेज्ञातत्वपिति । अस्या अपि द्िविधायाः सिद्ध्राग्याय योगिजनप्रसिद्धां सज्ञामाह--एषा विश्ोक्ेति । हशाश्च बन्धनानि च कमणि तानि क्षीणानि यद्य स तथा ॥ ४९॥ `

संयमान्तराणां पुरूषाथीभासफठ्लाष्ठिविकल्यातिसर्यमार्थतां दशयित ्रिविकख्यातेः पर- वैराग्धोपजननद्वरेण कैवल्यं फल्माह-तदराग्यादपि दोषबीजक्षये केवरयम्‌ । यदाऽस्य योगिनः -्ेशकमेक्षय एवं ज्ञानं भवति । किमतमिः्याह-सच्वस्यायं ..विवेकपत्ययो धमे; | रोषं तत्र तत्र व्यास्यातववासुगमम्‌ ॥ ५० ॥ संप्रति केवल्यस्ताधने प्रवृत्तय योगिनः प्रत्यहसभवे तननिराकरणकारणमपदि- राति--स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्खस्मथाकरणं पुनरनिष्मसङ्खात्‌ 1 स्थानानि ` येषां

@--------~------ णी पि ीीपपषिपपीपोपीणीीणीणणी रिरि णिग णी

१ ग, प्रतिष्टन्त इः । २कृ, यमस्य एरुगथः।३ ख प्न, स्णषर* | ४ ज, रपतह रति । 4 क, ए, प्न, त्‌ | तति स्थाः)

सृ ५१ } ` कातेष्नखयागसूत्राणे। ` १६९

घत्वारः खलेमी योगिनः प्राथपकस्पिको यमृपिकः पर्ञा- उयोतिरतिक्रन्तभावनी यशेति । तजाभ्यासी पवत्तमातरज्योतिः मथमः । ऋतमरपहनो , पतयः । मूतेद्धियजयी तृतीयः सेषु भाव्रितेषु भावनीयेषु कृतरक्तावन्यः कतव्यसाधनादिमान्‌ । चतुर्थो. यस्त्वतिक्रान्तमावनीयस्तस्य पिसप्रतिसगं एकोऽथ; । सप्विधाऽस्य प्रान्तभूमिपरहञ | तत्र मधुमतीं भूमिं साक्षत्कुषैतो ब्राह्मणस्य स्थाभिनो देवे; सत्त्वैविशयुद्धिमनुपर्यन्तः स्थानेरुपनिमन्नयन्ते भो इहाऽऽस्यता- पिह रम्यतां कमनीयोऽयं भोगः कमनीयेयं कन्या रसायन- मिदं जर्र्युं बाधते वेहायसमिदं यानममी कर्दमाः पुण्या मन्दाकिनी सिद्धा महषेय उत्तमा अनुूला अप्सरसो दिभ्य श्रपरचश्ुपी वजोपमः कायः खगुणैः सवेमिदमुपानितमायुष्पता प्रतिपद्यतामिदमक्षयमजरममरस्थानं देवानां भियमिति । एवम मिधीयमानः सङ्कदोषान्भावयेदघोरष संसाराद्गरेषु षच्यमानेन पया जननपरणान्धकारे विपरिवतेमानेन कथंचिदासादितः हशतिभिरबिनाश्ची योगपरदीपस्तस्य चैते तष्णायोनयो विषयवा- सन्ति ते ह्यनिनो महेन्रादथ॑सेरपनिभ-त्रणं तक्षिन्सङ्कशच स्यथ न ॒कतेत्यः पुनरनिषट- परसङ्कात्‌ | तत्र य देवाः स्थानेरयभन्त्रयन्ते तं योगिनमेक निधौरयितुं यवन्त योगिनः संभवन्ति तावत एवाऽऽह- चत्वार इति । तत्र प्राथमकत्पिकस्य सरूपमाह-- ततराभ्यास्चीति । प्रृत्तमात्रे न पुनशीकृतं भ्योतिङ्ञानं परचित्तादिविपये यस्य स तथा | ्वितीयमाह- ऋतभरपह इति । यत्रेदमुक्तम्‌-'‹ ऋतमरा तत्र प्रज्ञा '” इति | स हि मतेन्दियाणि जिगीषुः । तूतीयमाह--भतेद्धियजर्य।ति । पेन हि स्यृटादिसंयमेन ्रहणादितयमन च भतेद्धरिपाणि जितानि । तमेव ऽऽह-- सर्वेषु भावितेषु, निष्पादितेपु मृतद्दियजयतपरचित्तादिक्ञानादिपु कृतरक्षाबन्यौ यतस्म्या न च्यवते मावनीयेषु निष्प्‌- द्नीयेषु विकोक्दिषु पसेराग्यपथन्तेप करतम्यसाधनवान्पुदपप्रयनस्य साधनविपयस्यैव साध्यनिष्पादवातात्‌ । चुरमाह--चतुथे इति । तस्य हि मगवतो जीवन्मुक्तस्य चः - मदेदस्य चिप्रतिसग एकाऽयः । [ तदेतेषु योगिषूनिमन्त्रणविपयं ये।गनमरवार्यति--तत्र पधुपर्तोभिति | प्राथमक- दिपक तावन्महैःद्रदनां तातिङ्कव नान्त | तृतीयोऽधिं तेनेपिनिमन््णीयारमूतन्ि- यवशिवेभेव ततपरः । चतुर्धऽपि परर ग्यसपतेरासङ्गशङ्क। द्रोत्सारतवति पारिशेष्य - तीय एव ऋतंमरपङ्ञस्तदुपानिमन््रणत्रिषप इति | वेहायस्तमाकाशगापि; अक्वयमवरिनाशि । अजर सदाऽभिनषम्‌ | `

१७० ` वाचरपतिकृ तरीक संवहितव्यासभाष्यसमेतानि- [ २ विमृतिपदे-~

यवः प्रतिपक्षाः । स खख रुग्धालोकः कथमनया विषयमु गतष्णया बश्चितस्तस्येव पुनः प्रदीप्तस्य संसारामररात्मानमि न्धनी कुयौमिति । स्वस्ति वः स्वद्नोपमेभ्यः टएृपणजनपाथे- नीयेभ्यो रिपयेभ्य इत्येवं निधितमतिः समाधि भाषयेत्‌ ।

सङ्कमषता स्मयमपि न कुयोदेवमहं देवानामपि पराथनीय इति । स्मयादयं सुस्थितमन्यतया मृत्युना केशेषु गृहीतमिवाऽऽ- समानं न भावयिष्यति । तथा चास्य च्छिनद्रान्तरगरक्षी नित्यं यटनोपचयेः प्रमादो छग्धविवरः ह्वेषानुत्तम्भयिष्यति ततः पुनरनिषमसङ्कः । एवमस्य सङ्कस्मयावकुषेतो भावितोऽ्थो हृदी भविष्यति । भावनीयश्चार्थोऽभिमरखी भविष्यतीति ॥ ५१ ॥

कषणतत्कमपोः सयमाद्वि- वेकजं ज्ञानम्‌ ॥ ५२ ॥

यथाऽपकरषपयन्तं द्रव्यं परमाणरेवं परमापकपेपयेन्तः कालः षणो यावता वा समयेन चरितः परमाण पूेदेशं जह्यादु र देशमपसंपय्येत स काटः क्षणः । तत्मवाहाविच्छेदस्तु क्रमः| क्षण- तत््रमयोनास्ति वस्तुसमादार इति वुद्धिसमाहारो युहृताशे

स्मयकरणे दोषमाह--स्मयादयमिति । स्मयाससुध्यितंमन्यो नानियतां भावयि- ष्याते, न तस्यां प्राणिधाघ्यतायथः । स॒गममन्यत्‌ ॥ ५१ ॥ `

उक्ता कचि्वचित्संयमात्सशङ्ञता, सा च न निशेष्गता । अपरि तु प्रकारमात्रविवै- क्षया यथा सनव्यज्ञनेभृक्तमिति । अत्र हि यवन्त व्यज्जनप्रकारास्त्मक्तपिति गम्यते न तु निःशेषेरिति } अस्ति च निःरोषधचनः सभशब्दो यथोप्नातमनं स्मैम- शितं प्राशकेनति । तत्र हि निःशेषमिति गम्यते । तदिह निःशेषज्ञतालक्रणद्य विव कजज्ञानस्य साधनं स्थममाह-- क्षणतत्क्रमयोः संयमाद्धिषेकजं ज्ञानम्‌ । क्षणदा निदशेनृपवेैकभाह-यथेति । ठेषटस्य हि प्रविमञ्यमानस्य यस्मिनवयतरेऽसघतार्‌- तम्य व्यवरिष्ठते सोऽपकषपयन्तः परमाणुेया तथाऽपकषैपभन्तः काठः क्षणः, पुत्री परभागवेकटकाटर्वटिति यावत्‌ | तमेव क्षणं प्रकारन्तरेण दशेयति--यावता वेति । परमाणुमात्रं दे्मतिक्रमेदियर्थः । क्रमप्दाथमाह - ततमव!हति । ` तत्पदेन क्षणः परामश्यते | न चेटृशः क्रमो वास्तवः पतु काखनिकष्स्य - समाहरख्यस्या- युगपदुप्थितेषु ' वास्तवलेन ` विचःरासहादियाह~--क्षणततक्रमयोरिति ।. अयु

मू० ५३ | परतद्लयोगसुत्राणि | ~ १७१

रात्रादय॒ः । स खल्वयं कालो वस्तुशुन्योऽपि बुद्धिनिमोणः श्ब्द- ज्ञानानुपाती टोकिकानां व्युत्थितदशेनानां वस्तुस्वरूप इवाब्‌- भासते । पणस्तु वस्तुपतितः क्रमावलम्बी । क्रमश्च प्षणानन्तयीत्मा ते कारबिदः काट इत्याचक्षते योगिनः । नच दरौ क्षणो सह भवतः । क्रमश न द्रयोः सहमुषोरसंमवात्‌ । पुस्पादुत्तर॑भा- विनो यदानन्तयं क्षणस्य स क्रमः | तस्मादरतेमान एवेकः क्षणो न पूत्रात्तरक्षणाः सन्तीति । तस्मान्नास्ति तत्समाहारः । ये तु भूतभाविनः क्षणास्ते परिणामान्विता व्याख्येयाः । तेनैकेन षणेन कृत्स्नो कोकः पारणामरमनभवति । ततक्षणोपारूढाः खरवमी स्वं धम; । तयोः क्षणतत्क्रमयोः संयमा्योः साक्षा- त्करणम्‌ । ततश्च विवेकजं बानं परादुभेवति ॥ ५२ ॥ ठस्य विषयविशेष उपक्षिष्यत- जःपिलक्षणदेरेरन्यतानवष्छेदानु- ल्पयास्ततः प्रतिपर्मिः ॥ ५३ ॥

गपद्धाविक्षणधमेवात्रमस्य क्षणसमाहारस्यवास्तवलाक्षणततक्रमयोरष्पवापस्तत्रवं समाहा. रस्य नसर्गिकवरेतण्डिकबुद्रयतिज्षयरहिता टकिकाः प्रतिक्षण एव ब्युधितदर्शना भ्रान्ता ये काटर्मटृश्ं वास्तवमभिमन्यन्त इति ।

तकि क्षणोऽप्यवास्तवो नेयाह--क्षणस्तु वस्तुपतितो वरस्तव इत्यथः । क्रमस्या-

वरम्बनमवटम्बः सोऽस्यास्वति ऋभणवलम्ब्पते वेकाधिकरेनेयथः | क्रमस्य क्षणावरम्ब नते हेतुमाह--क्रमशरेति । क्रमध्यावास्तवते हेतुमाह-न चेति । चो हेर । यस्तु वेजायःत्तहमवमुपेयातत प्रयाह-~-- क्रमश्च न दयो।रेति । कस्मादसंमव इयत अह-- पुवेस्मादिति । उपसंहर त-तस्मादिति । तक्किमिदार्। शशविषाणायमाना एव पर्व. रक्षणा नेयाद-ये चिति । अन्विताः साम्येन समन्वागता इव्यथः । उपसहरति-- तनेति | वपमानल्यवाधक्रियाम॒ छोचितासु सामथ्य। देति ॥ ५२ ॥

यद्यतद्विवकजं ज्ञानं निःरेषमावविषयमिलम्र वक्ष्यते तथाऽष्तिमृक्वाद्मथम तघ्य धिषयपिरेष उपक्षिप्यते - जातिलक्षणदेशैरन्यतानवच्छेदात्तसय सोस्क्तः प्रतिपान्तः। लोकिकानां जातिभेदोऽन्यताया ज्ञापकहेतुः । तुल्या जाति्गालं तुल्व दैक

१क.स. ङ, च, ज, “पस्य भाः। २ख.ज, "ते तकि

१७२ - याचरपतिषतीकासंगलितम्यासभाप्यसमेतानि- [ ३ विपृतिपदि-

तुरययोर्देशटक्षणसारूप्ये जानिमेदोऽन्यतीया हेतुः, गौरयं मद्रेयमिति । तुर्थदेश्षनासीयत्ये लक्षणमन्यलकरं कालाक्षी गाः स्वस्तिमती गौरिति । द्रयोरामलकयोजोतिरक्षणस।रूप्यादेश्च- भेदोऽन्यत्वकर इदं पुवेमिदमुत्तरमिति । यद्रा तु पूवेमामलकम- ग्यव्वग्रस्य ज्ञातुरत्तरदच् उपा्रत्यत तदा तुर्यदशत पुवमरतदु त्तरमतदितिप्रमिभागानुपपिः । असंदिग्धेन च तत्वङ्खानेन भगे तग्य्रमित्यत इदुक्ते ततः परतिपत्तिषिषेकजङ्गानादिति । ` कथं, पूवोपखकसदक्षणो देश उत्तरामलकसदक्षणादे - शाद्धिन्रः । ते चाऽऽटके स्वदुशक्षणानुमवभिन्न । तैवादिः। काटाक्षीस्क्िमतयाटेक्षणमेदः परमिति | दय।रामट्कयेोस्तुव्याऽऽमख्कत जाति तुलदि रक्षणं तुस्य देशमेदः परमिति । यद्‌ा तु योगिज्ञान जिज्ञासुना केनचिप्पृवमरकम- न्यग्यग्रस्य रागेन ज्ञातुरुत्तरदश उपाग्तत उत्तशमामटनौ ततोऽपसाय पिधाय वा तदा स्यदेशत पृतमतदुत्तरमतदितिप्रविभागानुपपात्तेः प्रास्य ठोकिकस्य त्रप्रम०॥नेपुण. स्पासिदग्धन च तेच्चज्ञागन भवितम्य ।ववकजज्ञानवता यागनः सदिग्वतानुपपृत्तः । अत रक्तं सूत्रहृता-- ततः प्रतिपतिः । तत इति व्पाच्े--किवेकजज्ञानादिति । क्षणतत्रमसयमाञ्जातं ज्ञानं कथमामल्के तुत्यजातिटश्चरणदेश।दामटखकान्तयद्विवेवय- तीति पृन्छति-- कथमिति । उत्तरमाह-पुबोमलकसषटषणो देशः पूवौमस्केनैकक्षगो देशस्तेन सह निरन्तरपरेणाम इति यावत्‌ | उत्तरामठर्कपदक्षणदिशादुत्तयामलकनिरत- ९१।१णामाद्न। भवत्‌ दकय।गद! केमायातमामलकमदम्ययत आह - त चा<ऽप्रटकः स्वद- शक्षणानुभवाभेन्न, सछददास।हेतो यः क्षणस्तघ्या ऽऽमट्कल्य काटकल छदेशेन सही. तेराधयद्पप,रणामटश्षता सा स्वदशक्षणस्तस्यानुभवः प्राक्षिव। ज्ञानं वृ तेन भिने अमल्के यय।रमल्कय।: तरत्तराम्यां देशाम्यामात्तराधनपरणामक्षण आसीत्तयोदेशचान्तरोत्तराधयपरै- णामक्षणावरिषटतपानुमृचन्सयम १ ।५न एव प्रयति । संप्रति तदेशपारणमिऽपि पृचशिनदश- परमद ` चेतदेशपिणामक्षणस्य सयमतः सक्षात्वरणात्‌ । तदिदमुक्भ्‌-श

१क. म्व. व्र तयां है ।२के. त. व, बत्ते। २ क. ए, सल. पदता ४ सप. ज, दन, त। ।

सु० ५२ ` पतस्नलयोगसूत्राणि | १७२

अन्यदशक्षणानु भवस्तु तयारन्यत्वे हैतुरेति । एतन रष्टा- न्तेन प्रमाणोस्तुल्यजातिलक्षणदेश्षस्य पूपरैपरमाणुदेशसह्ष- णसाक्षात्करणादुत्तरस्य प्रमाणोस्तदेशानुपपत्तावृत्तरस्य तदे- शानुभवो भिन्नः सदक्षणभदास्योरीश्वरस्य योगिनोऽन्यत्व- भ्रस्ययो भवतीति |

अपरेतु वणयन्ति-येऽन्त्या विक्ेषास्तेऽन्यताधत्यर्यं रब न्तीति । तत्रापि देश्लक्षणमेदो मूिंम्यवधिजातिभेदश्वान्यत्रे हेतुः । क्षणभेदस्तु योगिबुद्धिगम्य एवेति । अत उक्तं पूर्तिम्य वापेजातिभेदाभावानास्त म्रटपृथक्त्वपिति वाषगण्यः॥ ५२ ॥

अन्यदेश्ष्षणानभवस्त॒॒तयोरन्यत्वे हेतुरिति :। अनेनेव निदशेनेन शकरिकप-

रश्च कसवादादना प्रस्माणरदृश्रल्य भदो ग धसुद्धिगम्यः ्रद्धय इत्याह--एतेनेति |

षि

. अपरे तु बणयन्ति । वणेनमुदाहरपि- य इति । पेशेप्रेका हि निव्यद्रन्धव्‌ योऽन्य विद्रेषा इयाहः । तथाहि-यागिनो सुक्तास्तस्यजातिदेशकालन्न्यवधिरहि- तान्परस्परतो भेदेन प्रत्थक तत्सेन च प्रतपन्त । तस्मादास्ति कशिदन्यो व्रिसे१ इति | तथाच स एव्र नेयनां परमाण््रादानां द्रव्याणां भेदक इति | तदत पयति--वत्रापौति | जतिदेशक्षणान्युदराहतानि । मृतिः संस्थानं यथैकं व्रिशुद्धाव- यवरसस्थानोपप्त्रमपसायं तसिनरेव देरोऽन्यग्यग्रघ्य द्रष्टुः कुस्सितावयवसंनिवेश उपाबरयेते तद्रा तद्य सस्थानमेदेन मेदप्रययः, शरीरं बा र्तिस्तस्तबन्धेाऽऽमरना संसारिणां मुक्ता. समनं वा मृतचरेण याद््ताद्शेन मेद्‌ इति सवेत्र मेदप्रययघ्यान्यथासिद्धेनान्यविशेष कष्पना | ग्य्र्रर्मदकारणम्‌ | यथा कुरापुष्करद्रीपयोदशखसरूयय। रेति । यतो जाति- देशादिभेदा खोकबुद्धिगम्या अत उक्त-क्षणमेदस्तु योगिब्ुद्धिगम्य एवेति । ए. कारः क्षणमेदमवधारयति न योगिब्रुद्धेगम्यलं, तेन भृतचरेण देह बन्धेन मक्तामनामपि भेदो यौिवद्धिगम्य उन्रैग्र इति | यस्य तक्ता भदरैतो न सन्ति त्य प्रधानध्य भेदो मनस्वत्यःच्छय। मने | यस्मादुचे "कृता प्राति. नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणलत्‌ः [ या० सऽ २ {२२ ] इति । तद्ाह-भृतिव्यकधीति । उक्तमेदहेतृपटक्षणमेतत्‌ । जगन्मृटस्य

म्र॑धःनस्य एथ भद्‌ नास्ताय५ः ॥ ५२ ॥

= = --.~ --~~------- ~ मि 1 वक ~~~ ~~ ~> ~~ ~ आ क --------~ +न

१९८.ज, भं तथै.

१७४ वाचस्पतिदरतीकासंबटितव्यासमाप्समेतानि- [ ३ पिमृतिद-

न | क > 9 £ | + ९ (| तारकं सुतेदविषय सवथा ३षमर्मक्रम = (~ (~ चत 4वृवक्रज ज्ञानम्‌ ॥ ५९४॥ (५4 ® रै ^¢ 9 तारकमिति खपरतिभोत्थमनौपदेशिकमित्यथेः। सर्वदिषयं नास्य =, (= ८. 6 (> ५८4 ्िचिदगरिषयीभ॒तमित्यथः । सत्रेथाविषयमतीतानागतप्रत्युखन्नं सर्वं परययैः सवथा जानारीत्यथेः । अक्रममित्येकक्षणोपारूदं व अ, 4 ® हि ¢ न सरवे सवथा गृहातीत्यथेः । एतद्विषेकजं हानं एरिपुमेम्‌ । अस्यै. वांश योगपदीपो मधुमतीं भूभिमुषादाय यावदस्य परेसमापि- रिति ॥ ५४॥ पातपिषेकजज्ञानस्यापराप्रविषेकजङ्ञानस्य वा- न ^~ न. सरपुरुषयाः शुदम्ताम्प न तवल्धार्थार्ते ॥ ५य॥ इति श्रीपतञ्जखविरपितयोगसुतेषु तुतीयो मिभूतिषाइः ॥ ` # ) तदेवं विषयैकदेद विेकजज्ञानस्य दर्पितवा विवेकजं ज्ञानं टक्षयति- तारकं सवे. विषयं सवेथाविषयमक्रमं चेति पिवेकजं ज्ञानम्‌ । भवेकजं ज्ञानमिति र्यनिरदेशः। शेषं रक्षणम्‌ । संसारसागरात्तारपते।ति तारकम्‌ । पृवेस्मात्मातिभद्िरोषयति--प्वेथा- विषयमिति } पयौया अव्रान्तरव्रिशषाः । अत एव विवेकजं ज्ञानं प्रपणं नास्य कचे- किचिःकथचिकदाचदगोचर्‌ इयथे. | आतां तावज्ञानान्तरं संपरह्ञातो ऽपि ता्दस्याशः। त्तः परं फ पापपृणेमियाह--अस्येवांशो योगप्रदीपः संप्रज्ञातः । किमुपक्रमः किमवसानश्चासावियाह--मधुमतीभिति । ऋतंभरा प्रज्ञ मधु मोदकारणतरात्‌ । यथोक्तं ्रज्ञप्रसादमारुहयेते । तद्वती मधुमत पियीऽवस्था तामुपादाय यावदस्य परिसमाप्तिः सप्तधा प्रन्तमूमिः प्रज्ञा । अत ए विवेकजं ज्ञनं तारकं भवति । तदश्च योगप्रदी. पस्य ताटरकखादिति ॥ ५४ ॥

तदेवं परम्पए्या कैवल्यस्य दतृन्सविमृतीन्तंयमानुक्वा सत्त्वपुरुषान्यता्ानं साक्षालवेस्यसाधनमियत्र सूतरमवतारयति~- प्राक्तेति । पिवेकजं ज्ञानं मवतु मा वा भूत्सच्चपुरपभ्यतास्यातिस्त॒॒भेवल्यप्रयोजिकेयथैः । सच्वपुरुषयोः दिसाभ्ये कैवस्यमिति | इतिः सूत्रसम्तौ । ईश्वरस्य पूवोक्तैः सयमेञानकरेयाशक्तिमतोऽनी - शरस्य वा समनन्तरक्तेन संयमेन विवेकजज्ञानभागिन इतरस्थ वाऽनु्नज्ञानस्यं ने

8 जनिमन नजा नमक" दोय नक ०-9-०० -9-

१९. ज. स्य वात्य" । म्न, “स्व चानु"

सू० ५९ | पातञ्जरयोगसू राभि । १७५

यदा निधूतरजस्तमोमल ुद्धिसचं पुरुपस्यान्यतापेतीतिमा- चाधकार दग्धक्केश्चबीजं भवति तदा परुषस्य शद्धिसारूम्यपि चाऽऽपन्न भवति, तदा पुरुषस्यापचरितभोगाभावः शुद्धिः । एतस्या- , मवस्थायां केवल्य मवताश्वरस्यानीम्वरस्य वा विवेकजङ्ञानभागिन ' इतरस्य वा । महि दग्धङ्केशशवीजस्य ज्ञाने प्नरपेक्षा काचिदस्ति । सत्वशुदिद्रारेणेतत्समाधिजमेश्वयं ज्ञानं चोपक्रान्तम्‌ । परमायं- तस्तु ज्ञानाददश्ेनं निवतेते तस्मिन्निवृत्ते न सन्तयत्तरे शाः छेशामावात्कमेविपाकाभावः । चरिताधिकाराश्रैतस्यामवस्थार्या गुणा न पुरुषस्य पुनदेश्यतवेनोपतिष्न्ते । तत्पुरुषस्य कंवरयं, तदा पुरुषः स्वरूपमात्रज्योतिरमरः कबरी भवति ॥ ५५ ॥

श्वि श्रीपातघ्छे सांख्यप्रवचने योगशाखे ग्यास- भाष्ये विभूतिपादस्तृतीयः ॥ ३ ॥

--*----~--~~ --~ ~ ~

~ ~ ~जि~ ~ ---+-- ~

विभूतिषु काविदयेक्षाऽस्तयाह--न हीति । ननु यथनपेक्षित्ा भिमूतयः केवहपे व्य स्तर तासामुषदेश्च इयत मह--सच्छ्ुद्धिदरारेणेति । शत्यमृतरक्षणे तृतया । नायन्तमदेतवः कषैवस्ये विभूतयः रितु न सक्षादियथः । ज्ञानं विवेकजमुपक्रन्तं यञ्च पारम्पर्येण कारणं वदौपचारिकि नतु मस्य, परसाथस्तु स्याति मस्ग्रमियथः । ्ञानारिति प्रसख्यानादियथैः ॥ ५५ ॥

५ अत्रन्तरङ्गण्यङ्गानि परिणामाः प्रपञ्चिताः । संयमाद्तसंयोगस्सामु ज्ञाने विवेकजम्‌ '” इति ( शपदाथसंग्रह्छोकः ) ॥ ति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचितायां पातञ्जलभाष्यव्यास्यायां

(^+. _

तच्छवैशःर्यां ।वभूतिपादस्ततायः ॥ २ ॥

|

किकिरा

# एताचह्नन्तगत कन प्रस्न# नाप्त)

तो कि 9 = क न

११,१, द. च, ज, पत्या?

वाचस्पतिकरतर्शकासवषदितव्यासमाष्यसमेतानि प्तज्ञटयागसूत्राणि ।

( तत्र चतुथः कैवल्यपादः । )

ॐ क ~ [+ | जंन्प[दाधमन्नतपः समापर्जाः सद्यः ॥ १ ॥ देदयन्तरिता जन्मना सिद्धिः । ओषधिभिरसुरभवनेषु रसाय-

4 नेनेत्येदमादिः । मन्त्ेराकाङगमनाणिभादिराभः । तपसा संक रपसिद्धिः, कामरूपी यत्र तत्रं कामग इत्येवमादि । समाधिजाः सिद्धयो व्याख्याताः ॥ १॥ तदेवं परथमद्वितीयततीयपादेः समएपितःसाधनतद्विमृतयः प्राधान्येन ब्युपादिताः ।

ॐ (~न,

इतरत् प्रासद्गिकमीपोद्घातिकं चेक्तमिहेदान तद्धेतुकं कव्यं व्युत्पादनीयम्‌ । नये. तत्केवस्यभागीय चित्त परटोकं च परटोकिनं विह्ञानातिै्तं चित्तकरणकमुखाया्मक- रच्दादुपोक्तारमासानं च प्रसस्यानपरमकाठां च तिना ब्युपा्य शक्यं वक्तमिति तदे- तःसवंमत्र पदि व्युपादनीयमितर प्रसङ्गादुपोद्‌ वतिद्रा । ततर प्रथम सिदषःरषतेषु के्ल्य- भागीयं चित्तं निधौरयेतुकामः पञचतथा सिद्धिमाह--जन्मोपधिमन््नतपःसमाधिजाः सिद्धयः । व्यच देहान्तरितेति । घगोपमोगमामीयाकमणो मनुष्यजातीयाचरि . तात्कतशन्निमेत्ताटन्धपरिपाकाक्रचिदेवनिकाये जातमात्रप्येव दिव्यदेहान्त,रता सिद्धिर णिमाया भवतीति । ओषधिसिद्धिमाह--असुरभवनेष्विति । मटुष्यो हि कु-थिन्नि- मिततादसुरमवनवुपसप्र तः कमनीयमिरपुरकन्पाभिरपनीत रसायनमुपयुज्याजरामरणःःम - न्य्व सिद्धरासादयति । इहेव वा रसायनोपयेगेन यथा माण्डव्यो मुव रसोप्रथोगाद्िः न्ध्यवासंति | मन्त्रतिदधिमाह-मन्त्ैरिति | तपःपिद्विमाह-तपसेति । सेकलति- द्वमाह--कामरूपीति | यदेव कामयतेऽणिमादि तदेकपदेऽस्य मवतीति | यत्र काम- यतेश्रातुवामन्तुवातत्रतदेव शृणोति मनुते वेति । अद्िशब्दादशेनादयः संगु- हता इति ॥ १॥ | समाधिजाः सिद्धये म्याख्याता अधस्तन परदे । अथ चतसूषु सिद्धष्षवादि- साधनासु तेषाभव कयिन्धियाणां जायन्तरपरिणतिर्पिते । सा पुनन तवदुपादान- मत्रात्‌ | न हि तवन्मत्रमुपादानं न्युनाधिकदिव्यादि्यभव्ेऽछ्य भव्ति । नो सखेखवि. रक्षणं कारणं कपनेरश्षण्पायाटम्‌ । माऽस्यऽऽकक्षिकः मूदियशङ्कय प्रपि सूत्र 1 १क.ख. ब, ज. नन्प्रिः। २क. स, गदिषिद्धिः तच, ज, "{(रट५पः। त ।२य. स, पिदा | ४३, (स्या अङ" |

९०२९-२. पातञ्नरेयोगसुत्राणि | १७७ तत्र कायेद्धियाणामन्यजोतीये परिणतानाम्‌- जोत्यन्तरपरिणामः प्रधत्यापरात्‌ ॥ २॥

पुथैपरिणामापाय उत्तरपरिणामोपजनस्तेपामू्ायययानुपते- -शाद्धवेति । कायेन्धियमकृतयधं स्वं सं विकारमनुगहन्त्यापुरेग

कि नि कि

धृपाानामत्तपमप्श्रमपाणा इत । २।॥ निमित्तमप्रणोजफ प्रर्ीनां वरणभे- दस्त ततः क्षत्रिक्वत्‌ ॥३॥ `

न हि धमोदि निमित्तं तत्पयोजकं प्र्तीनां मव्रेति | नं कर्येण कारणं परवत्येत शति । कथं तहि, वरणमेदम्तु तत; सेत्रिकवत्‌ । यथा क्षेतरिकः केदारादपां पगीत्रेदारान्तरं; पिष्ठा- वयिषुः समं निघ्नं निञ्नतरं बा नापः पाणिनाऽपकपत्याप्ररणं त्यासां भिनत्ति तस्मिनिभिने स्वयमेवाऽप्पः केदारान्तरमाण्र-

घयन्ति तथा धमे; प्रङृतीनामावरणधमं भिनत्ति तस्मिनिति

पठति - तत्र कायेद्धियाणंमन्यजातीयपरणतारना--मात्यन्तरयरणापरः परह त्यापुरात्‌ । मनुष्यजातिपरिणतानां कयेन्दरय्णां यो देवतिथम्जापिप्रस्णामः स॒ खलु प्रृःपाप्रत्‌। कायस्य हि प्रकृतिः पृथिव्यादीनि भूतानि । इद्धियाणां च प्रङृतिर स्मिता, तदबयवानुप्रम् अप्रम्तष्द्धमति । तदिदमाह --पूपेपरिमामेति । ननु यया - पुरणानुब्रहः कसमालुनरस। न सदातन इत्यत आह--पमार्द।ति | तदनेन तद्व श्षरी- रस्य बास्यफौ मारयोवनवाकादनि च न्यप्नेधधानायां न्यत्रेोपतरभावश्च वदह्िकणिकःया- सतणरारिनिवेशिताया वा प्र द्रवञ्जाटसहम्रसमालङ्कतगगनमण्डलयं च उयास्यातम्‌॥२॥

प्रकृयापूरादिवुक्त तेत्रद सदहते--कमापृरः प्रकृतीनां दयाभाथिकेा यम।दिनिमित्तो वेति | मि प्राप्त सतीष्वपि प्रकृतेषु कद।चिद्‌पृरद्धमादि- निमित्तश्रवणाच्च सन्निमित्तं एति प्राप्तम्‌ | एव॒ प्राप्त अःह~~निपित्तपप्रयोजवैः प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः किज्िकवत्‌ । स्व्यं धमादयो निमित्तं न तु प्रयो जकास्तेषामपि प्ररृत्तिकायस्वात्‌ । न च काय कारणं प्रसञ्जयति तश्य तदधीनो. सपत्तितया कारणपरत्न््रतात्‌ । खनन््रस्य च पए्रयोजक्न्वत्‌ | न खदु कुटम्‌

मिपि पि 1 [का म 1 9 १ य य

॥ 0

९. सअ, ज. नातप । २१. शतं प्रयो ९२ न

१७८ वाचस्पतिटृतटीकासंबङितव्यासभाष्यसमेतानि- [ ४ कवदपपदि-

स्वयमत्र पकृतयः स्वस्व पिकारमापवयन्ति। यथावा स एव कषित्रिकस्तस्मिन्नेव केदारे न प्रभवत्योदकान्मौमान्वा रसा नप्रान्यमूलान्यनुपरतशयितु, कि तदि पयुद्रगतरधुक्यामाकादीस्त- तोऽपकषेति । अपक्रषु तेषु सयमेव रसा धान्यमखान्यनप्रवि- शन्ति, तथा धमां निवृत्तमात्रे कारणमधमेस्य, श्ुद्धयञ्ुद्धधो- रत्यन्तविरोधात्‌, न तु प्रकृतिमवृत्तौ धर्मो हेतुभेवतीति । अत्र नन्दोश्वरादय उदाहायाः । विपयेयेणाप्यधर्मोों धर्म वापे | ततश्वाशुद्धिपारणाम इति । तत्रापि नहृषाजगरादय उदा- हयाः ॥ ३॥

यदातु योगी वहूकायानिरमिमीते तदा किमेकमनस्कास्ते भवन्त्यथानेकमनस्का इति-

निमाणाचेततान्पस्मितामाजत्‌ ॥ ‰ ॥

अस्मितामातरं चित्तकारणमुपादाय निमोणचित्तानि करोति,

ततः सचित्तानि भवन्तीति ॥ ४ ॥

& (1 [ (भ

न्तरेण मृदण्डचक्रसिटःदय उप्पिप्सतेनो्पन्नेन वा घटन प्रयुज्यन्ते । किं तु स्वतन्त्रेण कुडलेन । न च पुरपाथ{ऽपि प्रवतेकः | कि तु तदुदेशनेश्वरः । उदेद्यता- मत्रेण पुरुषाः प्रपतेक इ्यच्धते | उपिससोषवध्य परषायैसयाव्यकत य॒ स्थितिकारर्णतवं युक्तम्‌ । न चैतावता धमादनामनिमित्तता प्रतिवन्धापरनयनमत्रेण कषतर फरवदुपपत्तरश्व- स्यापि घमोधिष्ठनाथं प्रप्िबन्धप्रनय एव ग्पापसो वेदितव्यः । तदेतन्निगदव्यास्यातेन भाष्येणोक्तम्‌ ॥ २ ॥

प्रकयाप्रेण सिद्धीः समध्ये सिद्धेविनिमिंतनानाकायव4 चेत्ते फत्वनानावे विचार यति - यदा त्विति | तत्र चानामनरवे कायानां प्रपि।पत्तममिप्रायमेददिकाभिप्रायानु- नुर॑धश्च परस्परध्रतिसधान च न स्यातां पुरुषान्तरवत्‌ । तस्मादेकमेव चित्त प्रदीपएवद्धिस।- रिपथा बहूनपि निम।णकायःन्व्यप्नोतीति प्राप्त आह--नभाणापत्तान्यस्मितामात्रात्‌। यद्यावज्चच्छ(र तत्सनमेनकासाधःरणचित्तान्वतं दृष्टम्‌ । तद्यथा चैत्रभत्रादिशरीरम्‌ । तथा च ।नमणकराया &।५ ।सद्ध तेषाम प्रातिसिकं मन इयभिप्रयणाऽऽद--अस्मि-

तामात्रमिपि ॥ ४॥

ग. प. ठ. ज. भवनि) २. 'स्वपुः | ज. स्वस्या । ३ क, प्यस्य ब्य"; ४ ज. शत्वमुक्त° |

क. पतञ्जल्योगसुत्राणि। ` ` १७९ कि क, ० वि # (क रत्तिगेदे भरयोजकं चित्त- श मकमर्नकेषाद्रू | “प ॥ बहूनां चित्तानां कथमेकचित्ताभिप्रायपुरःसरा प्रव्तिरिति , सवेचिसानां प्रयोज चिन्तमेके निमिंमीते, ततः प्रवति- भेदः ॥ ५॥ तन व्यानज्गनागशयप्र्‌ ॥ 2६ ॥ पञ्चविधं निमोणचिन्तं जन्मौपधिमन्ब्रतपःसमापिजाः सिद्धय इति । त्र यदेव ध्यानजं चित्तं तदेषानाशयं तस्येव नास्त्या शयो रागादिपवृ्तिनतः पुण्यपापाभिसबन्धः प्षीणङकेशत्वाय्यो- गिन इति । इतरेषां तु विद्यते कमोश्यः ॥ ६ ॥

(+ ॐ

यदुक्तमनेकपित्तव एकाभिप्रायानुरोधश्च प्रतिसंधानं च न स्यातामिति तत्रात सूत्रम्‌-प्रवृत्तिभेदे प्रयोजकं चित्तमेकमनेकेषाम्‌ | अभरिष्यदेष दोषो यदे चित्त मेकं नानाकायवतिं मनोनायकं न निरमास्यत्‌ , तिमा दोषः । न पकं गृहीता कृतं प्रातिखिषेमेनोमिः कृतं वा नायकनिमाणेन निजस्यैव मनसो नायकत्वादिपति वध्यम्‌ | प्रमाणसिद्धस्य नियोगपयनुयोगानुपपत्तरिपि । सेन्र प्राणं भवति- ५८ एकस्तु प्रमुशक्या वे बहुधा मवतीश्वरः । भूत्वा यस्त्तु बहुधा मवव्येकः पुनस्तु सः ॥ तस्माच मनसो भेद] जायन्ते चैत एव. हि । ( बायुपु° ६६। १४३ ) एकधा स द्विधा चैव त्रिधा च बहु पुनः ॥ यागी श्वरः शरराणे करोति विकरोति च । परापनुयाद्विषयान्कैशितकेश्िदुम्र तपश्चरेत्‌ ॥ संहरे पुनस्तानि सुय रर्मिगणानिव'' (वधयुप ° ६६।१५२) ३१ ॥ तदेतेनामिप्रायेणाऽऽह--बहूनां चित्तानामिति ॥ ५॥ तदेवमुदितेषु पञ्चसु सिद्धविततेष्वपवगेभागीयं चित्तं निध।रयति- तत्र॒ ध्यानजम- नाश्चयम्‌ । शेरत इलयाशयाः कभवासनाः छशवासनश्च । त एते न चिन्त यसिस्तदनाशयं चित्तमपवर्गभागीयंभवतीयर्थः | यतो रामादिनिवन्धना * प्ह्त्तिन।- स्यतो नापि पुण्यपापाभिसंबन्धः | कस्माप्पुना रागादिजनिता प्ृत्तिन।स्त\यत माह~ षषीणष्केशर्बादिति । ध्यानजस्यानाशयस्य मने.न्तरेभ्यो विषं दश्यितुभितरेषामाश्षयव- तामाह--दृतरेष्‌[ त्विति ॥ ६॥

[ग

१क, ख, ज, (दाजाय।

१८० ` वाचरयतिकृतरीकासंबरितव्यासभाप्यसमेतानि- [ ४ केवल्यपदेः-

यतः- | कमाशुङ्दरष्ण यागिनाश्र-

विधमितरेषामू्‌ ॥ ७ ॥

तैष्पदी खलियं कम॑जातिः । दृष्णा शु्कृष्णा श्टा$ शुह्धफएष्णा चति । तत्र कृष्णा दुरात्मनाम्‌ । शुधकृष्णा बिः सापनसाध्या । तत्र परधीडानुग्रह्ारेणंव कम।शयप्रचयः | शुद्धा तपःस्वाध्या्यध्यानवताम्‌ | सा हि केवले मनस्यायत्तत्वा- दव्िःसाधनाधीना न परान्पीडायेत्वा भगेति । अक्षङ्ाकृष्णां संन्यासिनां क्षीणानां चस्पदेहानामिति । तत्राञजुके योप्रिन एव फटसंन्यासादक्रष्णं चानुषादानात्‌ । इतरेषां तु भूतानं पुत्रमेव जिषिधमिति ॥ ७॥

ततस्ताद्पाक्ानगणानामेषाभिः व्मक्तिवाप्रनानाम्‌ ॥ ८ ॥

----- ~= -- -=~~+~----=- == -- न्न + =-= ---->> ~~

तथैव च हैतुपरं सूतरमवतार्यते--यत इति । कमाराङ्कादृष्णं योगिनश्चिविष- मतरेषाम । पदं स्थानम्‌ । चतुषु समेत! चतुष्पदी । यदयवद्वहिःसाधनसाध्य तत्र सवेत्रापति कस्यचिर्पडा | न हि क्रद्यादिसाधनेऽपि कमणि परण्ीडा नास्यवघतादिसम- येऽपि पिपीलिकादिवधसंभवात्‌ । अन्तत। बीौजादिवपेन स्तम्ब.दिमेदेत्यत्तिप्रतिबन्धात्‌ । अनुग्रहश्च दाक्षिणादेना ब्रह्मणेति । शक्ना तपःखाध्यायभ्यानवततामसन्यातिनम्‌ । यश्वमुपपादयाप-सा हयात । सशुङ्ककृष्णा सन्यासिनाम्‌ | संन्यासेन दशरयते-- ्षीणेति । द॑समवात्‌ । कमेसन्यासिनो हि न कचिद्वहिःसाधनसाध्ये कमणि प्रवृत्ता इति न चैषामस्ति कृष्णः कम्य: । योगानुष्ठानसाध्यस्य कम॑ शयफलसयेश्वरे समध. णान शुकः कम।शयः । निरूययफलो हि शुद्ध उच्यते । यस्य फलकमेव नास्ति कुतस्तघ्य नित्ययफल्लमिलथः । तदेवं चतुष्टय। कर्मजातिमुक्वा कृतमा कस्येयवधार्यति-- तत्रा्ुक्कपिति ॥ ५ ॥

कमयं विविच्य द्ेशाशययातिमाह--ततस्तष्टिपाकामुगणानपरवाभिव्यक्ति-

वासनानाम्‌ । यलात।यस्य पुण्यजातीयस्यापुष्यल्लातीयस्य वा कमणो यो वरिपको द्न्यो बा नारको वा जायायुर्मायस्तस्य विपाकष्यानुरुणाः । ता एवाऽऽद--

~ ---~ च्छ ० ----~- + ~ ०9 जन -ज््

१क. ग. ङ. च, ज. ` तुष्पात्तलि । २ ख, यवण । ३, षृ, &, '्यतत्वाः। ४ ज. इ. कम॑" \ ५ स. मत्‌ । ६० । ६ ज, ^रदयफ' ! ७ ज, वदफ° ।

१०९. पातञ्चलयोगसूत्राणि | ` १८१

तत इति भरिविधात्कमणः, तद्विपाकानुगुणानामेवेतिं यञ्जा- तयस्य कमणा यो विपाकस्तस्यानगुणा या वासनाः कम पाकमनुशेरते तासामेवामिव्यक्तिः । न हि देवं कमं विपच्यमानं नारकतियेखनुष्यवासनाभिन्यक्तिनिमित्तं संभवति । करतु देवा- सुगुणा एवास्य वासना व्यज्यन्ते | नारकतियेखनुष्येषु चैवं समानशवचैः ॥ ८ ॥ जातिदेशकाटठव्यवहितानापप्पानन्तर्य स्मातिरसंस्कारयोरेकरूपतात्‌ ॥ ९ ॥ वुषदं शविपाफोदयः स्वव्यञ्चकाञ्जनाभिन्यक्तः। स यदि जाति रतेन वा दरदेरूतया वा कट्पशतेन वा व्यादितः पुनश्च स्वव्य- काञ्चन एवोदि यादुद्रागित्येधं पुवोनुभूतवृषदंशविपाकाभिसं- स्कृता वासना उपादाय व्यज्यत । कस्मात्‌ । यतो ग्यवहिता- नामप्यासां सदशं कमोभिन्यञ्जकं निपित्तीभूतमित्यानन्तयमेव । कुतर, स्परतिसंस्कारयोरेकरूपत्वात्‌। यथाऽनुभवास्तथा संस्काराः।

या वासनाः कम॑विपाकमनुशेरतेऽनुवुर्मन्ति । दिव्यभोगजनिता हि दिन्यकर्मतिपका- नुगुणा वासनाः । नहि मनुष्यभोगवासनाभिव्यक्तौ दिव्यकमेफटेपभोगसंभवः । तस्मा- त्वनिपाकानुगुणा एव वास्तनाः कमाभिव्यज्ञनीया इति माष्याथः ॥ ८ ॥

स्यदेतत्‌ । मनुष्यस्य प्रायणानन्तरमधिगतमाजौरमवस्यानन्तरतया मलुष्पवासनाय। एवाभिन्यक्या भवितन्यम्‌ | न खल्वकषि संभवो यदनन्तरदिवतानुमूतं न समयते व्यवहि- तदिवसानुमूतं च स्मयेत इयत अ।ह- जातिदेशकारुग्यवहितानामप्यानन्तयं स्मति- संस्कारयीरेकरूपत्वात्‌ | भवतु इषदंशवासनाया जायादिग्यवधिस्तथाऽपि त्याः एकत आनन्तथ दृषदंशविपाकेन कमणा तस्या एव छविपाकानुगुणाया अभिव्यक्तौ तत्स्ररण- समुत्पाददियाह--वृषदंश॒विपाक्रोदय इति । उदेयस्मादिव्युदयः कम।शयः | पुनश्च स्वव्यज्ञकाञ्जञन एवीदियात्‌ , अभिभ्यञ्येत विपाकारम्भाभिमुखः क्रे तेयथेः । अभिसं- स्कारक्रिया उपादाय गृहीला व्यज्येत । यादे व्यञ्थत स्ववेपाकानुगुणा एव॒ वासन गहीत्वा व्यज्यते । अनन्तमेव फकतः कारणद्रारकमपपादय कायद्रारकमुप्रपादयति- कुतश्च स्मतीति । एकरूपता सायम्‌ | तदेव'ऽऽह-- यथेति । नन्वनुभकसरूपवि-

० १ (~ अ

तस्कारस्तथा सयनुमवा विररोरव इत्यतेऽपं वतररारवः कथ ।चरमाकर्नरनुभवुय

~~~ ---~~

१८. यात्तदाद्रा | २ग. हइ. त्यवपू ।२ज, तदृषद्राभा ॥४ क, सलनम्ञ्च. परतया पाः |

१८२ ` वाचस्पतिङृवटीकासंवङितिव्यासभाष्यसमेतानि- [ ४ केवस्यपदे-

प च कमवासनीानरूपाः । यथा च वास्रनास्तथा स्मतिरिति नातिदेरक्रालन्यवहितेभ्यः संस्करिभ्यः समातिः । स्मतेश्र पुनः संस्कारा इत्येवमेते स्मरतिसंस्काराः कमोश्यवसिलाभवश्ाद्व्य- ञ्यन्ते । अतश्च व्यवहितानामपि निमित्तनेमिसिकभावानस्छेद-

दानन्तयेमेव सिद्धमिति ॥ ९॥

ताप्रामनादितवं चाऽऽरिषो नित्यवात््‌ ॥ १०॥

तासां वासनानामाक्िषो नित्यत्वादनादित्वम्‌।येयमात्माशीरमा न भूवं भूयासमिति संस्य दृश्यते सा न स्वाभाविकी । कस्मात्‌ । जातमात्रस्य जन्तोरननुभूतमरणधमेकस्य द्वषदुःखानुस्मतिनिमिततो मरणत्रासः कथं भवेत्‌। न च स्वामाविकं वस्तु निमित्तमुपादत्ते ।

---~-++~--^० ~

= _ (~ ५, ¢ 9 (~ ^. ^~ कस्पर.नेत्यत साह--ते च कमवासनानुरूपा; । यथास्पूत् स्थायि क्षणिककमनिमि- {. (^

मप्येव क्षाणकानुभवानेमेत्तोऽपें ससारः स्थायी रिचिद्रेदाधिष्ठानं च सारूप्यमन्य- याऽभेदे तेन सादृदयानुपपत्तेशयथैः | सुगममन्यत्‌ ॥ ९ ॥

स्यदेतन्यययेरःपुवेपवेतरर्जनमाभिसंस्छृता वासनाः । यदि पूतैपूैतरजन्मसद्धवि प्रमाणं स्यात्तदेव तु नास्ति । न च जातमात्रस्य जन्तेोषैशे।कदशेनमात्रं प्रमाणं भवितुमर्हति, पग्माप्सिकोचविकासवलस्रामाविकसेन तदुपपततोट्यत माह-तासामनादित्वं चाऽऽशिषो नित्यत्वात्‌ । तासां वासनानामनादिष्वं च न केवठमानन्त्यमिति चाधः | आशिषो

(~,

नियतरात्‌ । आत्मदिषो वासनानामना दिवे नितयवव्यभिचारादिति । नन ख।मागिक- लेना्युपपततरसिद्धमक्िषो नियलमियत आह-येयमिति | नालिकः पृच्छति-कस्मात्‌ । उत्तर-जातमात्रस्य जन्तोरिति । अत एवेतसिञ्जन्न्यननुभृतमरणधर्मकस्य मरणमेव धमे: साऽननुभूता येन स तथोक्तस्तस्य मातुरङकप्पस्वकतः कम्पमानस्य माङ्गस्यचक्रा- ।दलाञ्छत तदुर्‌ःसूत्रमात्तेगाढ पाणेप्राहमवटम्बमानस्य बाक्कस्य कम्पभदानुमिता दवेषानुषक्ते दुःखे या , स्मतिस्ताननमेत्तो मरणत्रासः कथं भबेदिति । ननक्त स्वभावादियत आह-न च स्वाभाविकं वरतु निमित्तमुपादतते गह।ति स्वोत्पत्तौ । एतदुक्तं भवति-बालकस्येदरो द्दय-

मानः कम्पो भयनिवन्धन इदशकम्पव।द्सदादिकम्पवत्‌ । बाक्कस्य मय द्रषटुःखस्मतिनि-

ययक

१क.ख.च.ज, .नाहः । २. प. इ, ल्यते। २ क. च. णुत । वम्रनाः प्छ. आराया इत्ययः ॥ ९॥ ४, ज्ञ, "जन्मभिः सं । ५ क्ल, गधे नः ।

म १० | पातञ्जखयोगमून्राणि । १८२

तस्मादनादिषासनानुविद्धमि‡ चित्तं ॒निमित्तवशात्काधिदेव वासनाः प्रतिलभ्य पुरुषस्य भोगायोपाव्तत इति । घटप्रासादपदीपक्सपं संकोचषिकासि चित्तं शरीरपरिमाणा- कारमान्रमित्यपरे प्रतिपन्ना; । तथा चान्तराभावः संसार य॒क्त इति |

मित्तं भयलादस्मदादिमयवत्‌ । अगामिप्रयवायेसरक्षालक्षणं च भयं न दुःखघ्मतिमात्रा- दवति, अपि तु यतो बिमेति तस्यं भ्रयव्रायहेतुमावमनुमाय संप्रत्यपि प्रयगरायं मयं च विदध्यादिति शङ्कते । तस्म यञ्जातीयादनुमृतचरद्ेषानुधक्तं दुःखरमुपपादितं तस्य स्मर- णात्तञजात्ीयस्युमूयमानस्य तहु; हैतुत्वमनुमाय ततो बिभेति । न च बाठ्केनाि- न्मनि स्वटनस्यान्यत्र दुःखहैतुतवमवगतम्‌ । न च तादृश ॒दुःखमुपटग्धम्‌ । तस्मा- व्राग्भवीयोऽनुभवः परश्षिष्यते | तच्वेतदेवं प्रयोगमारेहति-- जातमात्रस्य वाट्य स्मतिः वानुमवनिबन्धना स्मतिवादस्मदादिसमतिवरदिति । न च पद्मपकोचविकासावपि सखाभा- वको । न हि घछामाविकं कारणान्तरमपेक्षते, वहृरष्ण्यं प्रत्यपि कारणान्तरपक्ष ङ्त । तस्मादागन्तुकमरुणकरसंपरवमात्रमेव कम्रलिनीविकासकारणम्‌ । सकोचकारणं च संस्कारः स्थितिस्थापकः इति । एवं सितायनुमितहपदयोऽपि प्राचि भये हेतवो वेदिः तव्याः । तदास्तां तावस््रकृतमुपसंहरति- तस्मादिति । निमित्तं ल-धविपाककाठ कम॑ | प्रतिटम्भौऽभिव्यक्तिः |

प्रसङ्कतधित्तपरिमाणविप्रतिपति निराचिकीषूरविप्रतिपत्तिमाह--वटपरासादेति } देह-

शव्तिकाथद्यनदिहाद्रहिः सद्धमे चित्तस्य न प्रमाणमपि । न चेतदणुपरसिमणं दीघशष्छुटीमक्षणादावपययेण ज्ञानपश्चकानुत्पदप्रसङ्गत्‌ । न॒ चननुभूयमानक्रमकस- नायां प्रमाणमस्ति | न चैकमणु मनो नानादेरैरेन्देरप्पापिण संव्न्धुमहति । तत्पा- रिपेष्ात्कायपरिमाणं चित्त घटप्रासाद्वरतिप्रदं पवत्‌ । से फोचविकाशौ पुक्तिकाहस्तिदे- हयेरस्योत्यल्ेते । शरौररिमाणमेवराऽऽकारः परिपाणं यस्येयपरे प्रतिपन्नाः । नन्वेवं कथमस्य क्षत्रनौजसंयोगः । न षसेतदनाश्रयं मृतशररानमातुपित्देहवातिन। 2।६- तरेतसी प्राप्रोति परतन्त्रवात्‌ १ न दे स्थाण्वादिष्वगच्छससु तच्छाया गच्छत | न चःमच्छति प्रे तदाश्रयं चित्रे मच्छति | तथाच न संपतारः स्यादेयत आह- तथा चान्तराभा्वः संसार युक्त इति । तथा च शरीरपरेमाणले देहा-

१क. श्तौ यतो बि।२ कृ, शस्य तस्य प्र०।३ क. शस्मात्तज्जाः 1 ४ ज. मृद्‌ पदि तस्पाल्सर | ५ ल. ज, गामि 1 ६ क, इ. वः! अत एवम ।

१८४ वाचरपतिदृतदीकास्षवलितम्यासभाध्यसमेतानि- [ ४ केवस्तरपदे-

वृत्तरेवास्य वरशनात्तस्य सकचवकासनात्याचायः । तच धमादिनिमित्तापक्षम्‌ + निमित्त च द्िविधम्‌--बाह्यमा ध्य्रात्मिकं च । शरीरादेसाधनापक्षं बाह्य स्तुतिदानामिवादनादिः चित्तमात्राधीनं श्रद्धाद्माध्यास्पिक्रम्‌ । तथा चोक्तम्‌--ये चेते

न्तरपरा्तपे पूदेहयगो देहन्तरप्रातिश्वन्तराऽच्याऽऽतिवाहिकशरीर तयागः दरवतस्तेन खल्ययं देदाम्तरे सचरत्‌ ¦ |

तथा च पुराणम्‌--“ अङ्गुष्ठमात्रं पुरपं निश्वफषं यमो वङ्‌ ?!

( मर० ३ | २९७ | {७ ) इति । सो ऽयमन्तराभावः । अत एव ससारश्च युक्त इति ।

तदेतदमृष्यमाणः स्रमतमाह-वृत्तिरवास्य विभुनधित्तस्य संकोचव्रिकासिनी- त्याचायंः सखयंमः प्रतिपद । इदमत्राऽऽ्कृतं--यद्यनाश्रथं चित्तं न देहान्तरसंचारे कथमेतदातिवाहिकमाश्रयते, तत्रापि देहान्तरकल्पनायामनव्रस्था | न चपस्य देहानि ष्फः सातिवाहिकस्य संभवति । निष्टप्य चेतसस्तसव्न्धान्‌ । अप्तु तर्हिं सृक््मश- रीरमेनाऽऽसगादा च महाप्रल्यानियतं पित्तानामाधिष्टानं पःटकेरिकररीरमध्यवततिं | तेन हि चित्तमा सव्यटोकाद्‌ा चर्वी चेस्तत्र तत्र शरीरे संचरति । निष्कप्रशास्योपपननः पाटूकैरिकात्तायात्‌ । तत्न हि तदन्तराभावस्तस्य नियतवात्‌ | न॒ चाध्यापि सद्र प्रमाणमस्ति । न खसतदध्यक्षगोचरः । न च संसारोऽष्यानुमानम्‌ । आचायमतेनःप्युप- पत्तेः । आगमस्तु पुरुपस्य निष्कषमाह । न च चित्तं वा सृकषदैरं वा पुरपः कितु चेतिशल्िरप्रतिसक्रमा । न चास्या निष्कषः संभवतीयौपच(रिको व्यास्येयः । तथाच चितशित्तस्य च तत्र तत्र दृत्यमाव एव निष्कप।4; । यत्र स्मतीतिहासपुराणपु मर- णानन्तरं प्रेतशरीरप्रापिस्तष्ेमोकश्च सपिण्डीकरणादिभिसि्युक्तं तदनुजानीमः । अआ।'त- वाहिकयं तस्य न मुष्यामहे । न चत्रास्ति कश्विदागमः । ठन्धरशरर एव॒ च॒ यमपुम्‌- धैरपि परशबरद्धो नौयते ; न लातिबाहिकशरीरः । त्मःदाहकाश्कलासेतसोऽहंकारस्य च गगनमण्डल्वत्रेखोक्यव्यापिवाद्विमुवं मनसः । एवं चदस्य ब्ृ्तिरमे विम्बीति सबङ्ञता- पततिसि्यत उक्त वृ्तिरेबास्येति ।

स्यदेतत्‌ । चित्तमात्राधीनाया वत्तः संकोचपिकासौ कुतः कादाचिष्का- पियत आह~--तन्च चित्तं ॒धमदिनिमिच्तपक्म्‌ । इतौ निभिततं विभजते-- निमित्तं चेति । अआदिप्रहणेनेद्धियधनादयो . गृहन्ते ।. श्रदरादीतयत्रपि दीय्स्यादयो गृह्यन्ते । अन्तरत संमतिमाचार्याणामाह -- तथा चोक्तम्‌ ।

ग. व. श्चन ज. चयुनःसंः। रण्व. ज. स्न, षषे जिः ।

३६) पेोतेञ्ञेकफमसुत्राभि। ` १८५

याद्‌य। ध्यायिनां विदहासयस्ते बरह्प्ताधननिरनुगरहासपीनः पङ भममभिनिवेवेयन्ति । तयोमामसं बलीयः । कथं, हाने राग्ये केनातिकश्चग्येते, दण्डकारण्यं च चित्तबररृव्यतिरेकेणं क्षारी रेण कमेणा शुन्यं कः कतुमरपहेत पमुदरमस्तयवद्रा पिरेत्‌ ॥१०॥ हेतुरुलाश्राटम्बनेः संथृहीत- तवादेषामकदे तदभावः ॥ ११ ॥ हेतुभमातसुखमधमोदुःखं, सुखद्रोगो दुःखादूद्रेषस्ततशच प्रय रेनस्तेन मनसा वचा केन वा परिस्पन्दमानः परमतुगहा- सयुपहन्ति बाःततः पुनथेमाधमां सुखदुःखे रागदरेपाविति भरव तमिदं षटरं संसारचक्रम्‌ । अस्य चं प्रतिक्षणमावतेभानस्य- बिद्या नेत्री मूकं सकरहश्नानामित्येष हेतुः । फं तु यमाश्रित्य यस्य भ्युत्पन्रेता धमादेः, न शपूर्वोपजनः । मनस्तु! साधिका- रमाश्रयो वासनानाम्‌ । न ्वासेताधिकरि मनसि निराश्रया वासनाः स्थातुयुत्सहन्ते । यदभिधुखीमभूतं वस्त यां वार्सेनां व्यनक्ति तस्यास्तदालम्बनम्‌ । एवं हेतुफटाश्रयालम्बनरेतेः संग्रहीता; संवा वासनाः । एषामभावे तत्सश्रयाणामपि षास- नानाममावः ॥ ११॥

भ्वन्कक्~-~--^ = ~+ = ~ ~~~ ~------------~ ---~ = -~~

बरहारो ग्यापारः । प्रङ़ृष्ट॒शुक्क, तयोबरह्याभ्यन्तरयेमेध्ये । ज्ञानवैराग्ये तउजनिंतो (तो) धमः(मा) केन बह्यप्तध्येन धमेणातिशय्येने अभिभूयेते । नघराग्यजविष षम्‌। तमभिभवतः, बीजमावादपनयत इव्यथः । अत्रव मुपसिद्रमराहरणमाह--दण्डकारण्य- पिति ॥ १०॥

अथैताश्चित्तव्रृतयो षासनाश्चान।दयश्चेकवमासामुच्छेदः । न खट चितिशक्तिरनादिर- च्छियत इयत आह--देतुफलाभ्रयालम्बनंः संगृहीततरदेषामभावे तदभावः | अनदिरपे समुच्छेदो दृष्टः । तथथराऽनागतवघ्य तै सम्यमिच रव।दसाधनम्‌ । चिति. शक्तिस्तु विनाशकारण भावान्न विनदति, नं खनापिवात्‌ । उक्त चै वासनानामनाई)' नामपि समच्छदे कारण सूम्रणेति । अनुप्रहपव(तावपि धंम।धमादिनिमित्तमुपरलक्षयतः । तेन सुरापानादयोऽपि संगृहीता भवत । नेत्री नःपिका । अव हेतुमाह--प्लोमिति । ्ह्ु्नता बतमानता न तु धर्मछछस्पोव्यदः । अत्रैव हेतुमाह-न हीति । यरदभि, मुखीमतं वस्तु कामिनासिपकरौदे । व्यापकराममि उथाष्यस्यामाव इति सूत्रैः ॥ ११ ॥

कन ---- भ निः ग जकन क

१, श्लथय । स, भरूयते। ४९.

१८६ - वाचस्पतिकृतरीकासवलितन्यासमाष्थसमेतानि- [ % केवदयपदे~

नास्त्यसतः संभवः, न चास्ति सतो मिनाश्ञि इति द्रव्यत्वेन सेभवन्त्यः कथं निवतिष्यन्ते वासना इति--

अतीतानागतं सहपताऽस्य- ध्वभेदाद्धममाणाम्‌ ॥ १२ ॥

भविष्यद्रधक्तेकमनागतमनुभूतव्यक्तिकपतीतं -खष्यापारो पारूढं पतमान, जयं चतद्रस्तु क्ञानस्य ज्ञेयम्‌ । यदिः चेततस्व- रूपतो नाभविष्यन्नेदं निर्विषयं ज्ञानघ्ुदपत्स्यत । तस्मादती- तानागतं सररूपतोऽस्त।ति । रिच भोगभागीयस्य वाऽपवगे- भागायस्य वा कमणः फएलगुत्पित्सु यादे निरूपाख्यपिति तदु- देशेन नेन निमित्तेन कुशलानुष्ानं न युज्येत । सतश्च फलस्य निमित्तं वतमानीकरणे समथ तापुवापजनने. | सिद्धं॑निमित्त नेमित्तिकृस्य विशेषानुग्रहणं कुरुते नापुतेमुत्पाद यतीति ।

उत्तसुत्रमवतरयितुं शङ्ते--नास्तीति । असत इति त॒ सेपातायातं निदर्गनाय वा | अतातानायत सखरूपताऽस्त्यध्वभद्‌द्वमाणाम्‌ । नासतामुप्ादा न सते विनश्ं कितु सतामेव धमाणामध्वमेदपरेणाम एोदयग्ययाविति सृत्राथः । अनुमता प्राप्ता येन वयक्तिस्तत्तथा । संप्रति व्यक्तिनां्तीति यावत्‌ । इतश्च त्रकास्येऽपि घमः सन्नियाह- यदि चेति । न द्यसञ्ज्ञानविषय; संभवतीति निरुपाह्यवाद्विषथावभासं हि विन्ञानं नासति विपये भवति । त्रैक.स्यविषयं च विज्ञानं योगिनामस्मदादनां च विज्ञानमस्ति विषये नोन्न स्यात्‌ । उद्यते च | तस्मःदतीतानागते सामान्यस्येण समनुगते स्त इति । एवमनुभवतो ज्ञानं विषरयससे हेतुरुक्तम्‌ | उदैदयत्वादप्यनागतघ्य विष्रयसरेन सत्व मेवेयाह -रकिच भोगमभागीयस्येति । कुशलो निपुणः । अनुष्येऽपि च यद्यन्निमित्त तत्सव नमत्तके सयेव विरेषमाधत्त । यथा कण्डलववेदाध्यायादयः | न खस्परेते काण्ड- छवादय)ऽसन्तमुत्पादयन्ति । मत एव तु तव््ा्तिषिक्रारो ट्बन्ति | एवै कुठःादयेऽपि सत ए घटस्य वत॑नानीभावहेतव इयःह-- सतश्चेति ।

याद तु बतमानतामव्रादतातानगतय.रपच् दहन्तं भौ बवतेमानस्याप्यभविऽती- तानागतव्वाभावात्‌ । अघ्वरिशिष्टतयाः तु सत्तं ॒त्रयणमध्यविश्ेष्टपियभिप्रयि-

ण्म

नलाय

¢

१क.ख. प्रहु 1 २.१. ३, "यति। १. स्न, "मानमा" ४. च्च, "त्‌। स्वाथवि” | ५ क, “धव्या ' | ।

स्‌० १२ पातञ्जलयोगसूत्राणि | १८७

धां चानेकधमेस्वभावस्तस्य चाध्वमेदेन ध्मा; प्रस्यव- स्थिताः | न च यथा बतेमानं व्यक्तेविशेषापन्नं द्रग्यतोऽस्त्ये- वमतीतमनागतं च॑ । कथं तरि, स्वेनेव व्यङ्ख्ेन स्वरूपेणाना- गतमरित । स्पेन चानुभूतुव्यक्तेकेन स्वसूपेणातीतमिति । वतै. मानस्येवाध्वनः स्वरूपव्यक्तिरिति न सा भवत्यतीतानामतयो- रध्वनोः । एकस्य चाध्वनः सप्ये द्रावध्वानी पर्मिसमन्वागतौ भवतं एषेति नामु वा मवेद्धयाणामध्वनामिति ॥ १२॥

ते व्यक्तसूक्ष्मा गुणालमनः ॥ १३.॥

ते खल्वमी उयध्वानो धमां बतेमाना ग्यक्तात्मानोऽतीता- नागताः सूष्मात्ानः षड विशेषरूपाः । सवेपिदं गुणानां संनि- वेशगिशेषमात्रमिति परमाथतो गुणात्मानः । तथा च शा्ला- नशासनम्‌-- "° गुणानां परम्‌ रूपं न दृष्टिपथमृच्छति । यत्त॒ दृष्टिपथं प्राप्त तन्माथव सुतुच्छकम्‌ ” इति ॥ १२३ ॥ णाऽऽह-- धर्मी चेति । प्रयेकमवस्यानं प्रयवर्यितिरेति । द्रव्यत इति द्रवे धर्मिणि सार्व विभक्तिकस्तसिः । यद्यथ,तानःगतात्रतीतानागतते न स्तस्त्िं वत॑मानस्तमये तखा- भावान स्यातामित्यत अह--एकस्य चेति । प्रकृतमुपतटरति--इति नाभूतवा भाव इति ॥ १२॥ स्यादेतत्‌ । अय तु नानाप्रकारो वरभिवमौवस्थापर्णामरूपो विश्वमेदप्रपञचो न प्रघ नादेकस्माद्रवितुमर्ईति । न ह्यविटक्षणत्कारणात्कावमेदसमव इयत आह-ते व्यक्त- सूक्ष्मा गुणात्मानः । ते त्यध्वानो धमा व्यक्तश्च सूमश्च गुणातानो न नेगुण्पाति- रिक्तमेषमस्ति कारणम्‌ । वैचिन्यं तु तदाहितानाद्ङधिशवासनानुगत।दचिन्यात्‌ । यथोक्तं वायुपृरणे--“' वश्वरूप्याद्धानस्य परणामोऽपमद्भतः "' | [ वा° पु० ५३। १२० } इ.॥ व्यक्तानां पृथिव्यादीनामेकादशेन्द्ियाणां च वतेमानौनामतीतानागत्त, डवि शेषा यथायोगं भवन्ति | संप्रति विश्वः नियनियरूपे विभजनियषूपमाद--सवे- मिदमिति । ध्दयमानं संनिवेशः द्स्थानभेदवन्प्रेणाम इयः । अपरैव परशितन्तरलाल्ल-

१ग.बा।२म. इ. न्नः तः दज. इवि ] ४ ज. धयं द्दनगेफिकप । ५.क, धपधम्प | ६ क. "नाती । ७ ज, इ. इति" ।

१८८ . षाचस्पतिकृतटीकासंवशितग्यासभाष्वसंदेतानि- [ ° क॑वद्यपदे-

यदातु स्वे गुणाः कथकः शब्द एकमिद्धियमिति-- परिणामेकलाद्रस्तृतखम्‌ ॥ १४ ॥

प्रख्याक्रियास्थितिश्ीरानां गुणानां ग्रहणात्मकान्पं रण- भावेनेकः परिणामः भ्रोत्रपिद्धिय, ग्राहमात्मकानां शब्दतन्मात्र- भावरनेकः परिप्पापः शब्दो विषय इति, इब्दादीनां मूतिसमान- जापीयानामेकः परेणाम;ः पृथिवीपरमाणुस्तन्पाऋवयवसोष चैकः परिणामः पृथिवी गौवेक्षः प॑त इत्येवमादिभूतान्तरेष्वपि सनेहप्ण्य परणामित्वावकाङदानान्युषाषाय सामान्यमेकरिकारा- पमः समाधयः ।

नास्त्यर्थो: विज्ञानविसहचरः, अस्ति तु ज्ञानमथदिसष्टवरं

[^ विर ----~--==-+---- ---- ~^

स्यानुरिष्टिः । मायेव न तु माया । सुतुच्छद्ः विनाशि । यथा हि मायाऽहग्िन्यथ भवति एव त्रिकारा अध्यानिभावततिरोभावकमाणः; प्रतिक्षणमन्यथा । प्रङकतिनित्यतया माया-

म( (५

विषर्भिणी परमेति ॥ १३॥

=$ £

भवतु तरेगुण्यस्यत्यं परिणाम यिद्रयमेकरतु प्ररिणामः पुथिकति वा तोयमिति वा बुतं आल्मन एकवविरोघद्दित्याशङ्कय सूत्रमवतासयति--यदा तु स्वं गुणा इति । परि- णापरेकत्वादरस्तुतस्वम्‌ । बहनामध्भेकः पर्णामो दृष्टः ! तद्यथा ~ गवाश्वमहिषमात- हना समानिक्षि्तानामेको दख्वणघ्वजातीयलक्षणः परेणामो वर्वितेखनठनां च प्रदीप इति । एत्र बहुतेऽपि गुणानां परिण.भेकःवं, ततस्तन्मात्रमूतमौतिकानां प्रयके त्तमे व्रम्‌ । प्रहणासक्रानां सचप्रधामतया प्रकादालमनामहेक 'रावान्तरकाय। पां करणमभविनेकः परिणामः श्रेज्रभिद्धियम्‌ । तेषामेव गणानां तमःप्रश्नत्‌् जडत्वेन प्रद्यालमकानां दब्दतन्सात्रभतिनेकः पारणामः शब्दो प्रिषयः । शब्द इति शन्दतन्मात्रम्‌ ॥ विधर्‌ इति ७ इत्यमाह न तु तन्मात्रस्य श्रोत्रविषवलरसभव्‌ इते । रेष सुगमम्‌ ।

अथ विह्ञनवादिनं मेनाशिकमुत्धापयति-- नास्त्यर्थो विज्ञानविसहष्र इति । यदि हि मृतमोतिकानि विक्ञानमात्राद्रेनाने भवेयुस्ततस्तदुमक्तिकारणभीद प्रधानं. कपयेत, .न तु तानि विज्ञानाति(्तानि सन्ति प्रमाथेतः । तत्कथं प्र्मनकत्पनं कथं च ग्रहणानामिन्दियाणाभहेकारतरिकाराणां कल्पनेति । तथाहि--जडस्याथेस्य -स्यमप्र- कारात्वान्नास्यर्थो विज्ञानविसहचर; । साहच4 संडन्धः । तदभावो विसहचरलम्‌ ।

---- >~ ७ ~~~ ~~ न्क

१.१, द्‌. च.ज. ब्दुभाः | २ख.प. ईरच्‌. ज. द्दरभूपा | यद. ज. ङ्घ. गरेण प । एज, कुनै ननह्मल। ू ¢ ।

सृ १४] पातञ्जलयोगसूत्रागि | . १८९

स्वम्राद। कर्पतपित्यनया दिक्षा ये वस्तुस्वरूपमपदनुवते हान. परिकल्पनामान्न वस्तु स्त्रम्मविषयोषमं न परमायतोऽस्तीति य॒ आहुस्ते तथेति परत्युपस्थितमिदं स्वमाहाप्म्येन वस्तु कथमभ- माणात्पकेन रिकर्पज्ञानव्ेन वस्तुस्वरूपमुत्सज्य तदे वापटपन्तः श्रदेयवचनाः स्युः \ १४॥

विरमावाथैः } विज्ञानासंबन्धो नासि व्यवहारयोग्य शयर्थः । भस्ति तु 'ज्ञानमभविस- हचरं तस्य स्वय॑प्रकाञ्चतेन खगेचरास्तितान्यवहरे कतैव्ये जडमधै प्रसेक्षाभावात्‌ । तदनेन वेद्यतरसहोपम्भानेयमे सुचिती विज्ञानवादिना । तौ चैवं प्रयोगमरदतः यद्र्यते येन वेदनेन तत्ततो न भियते | यथा ज्ञानस्याऽऽमा । वेदयन्ते च भतभौति- कानपि विरुद्रग्याप्तोपरन्धनिषेध्यमेदविरद्रनाभेदेन व्याप्त वेदधं द्दयमनं खन्यापक-

मुपस्थापयत्तद्विरदरं भेद प्रतिक्षिपर्तीति । तथा ययेन नियतसहोपलम्भं तत्ततो न मियते । यथैकस्माचनद्राद्वितीयश्वन्धः | नियततहोपटम्भश्वारथो ज्ञानेनेति ग्याप्कविरुदध- पटन्धिः | निषेध्यनेदग्यापकानियमेतिरुद। नियमोऽनियमे निवतेयंस्तन्यप्तं भेदं प्रतिक्षि- पतीति | स्यादेतत्‌ । मथश्वन्न भिन्नो ज्ञानत्कथं भिन्नवप्रतिमास्तत इयत अआद-- कटिपतमिति ।

ग्रथाऽऽहूर्नाश्िकाः --"“ सदहौपलम्भनियमादभेदो नील्तद्धियोः ।

भेदश्च भ्रान्तिविज्ञानिदेरय इन्दाविवाद्य '' इति ॥

कलिपतलरं किदादयति--ज्ञानपरिकरखनेति । निराकरोति -त इति । ते फथं ्रदरेयवच्वनाः स्युरिति सबन्धः | प्रतिक्ञानमुपस्थितं प्रुपश्यतम्‌ । कथम्‌- तथेति | यथा यथाऽवम सत इ<कारास्पदलवेन तथा तथा स्वयमुपस्थितं न तु करल्पनेपकल्पितं

क

विज्ञानवरिषयतापन्म्‌ । समाहः््येनेपि विङ्ञानकारणवमथष्य॒ दशयति । यस्मादर्थेन स्वकीयया प्रह्यञक्तया विज्ञानमजनि तस्मादथस्य प्राहकं तदेवंभूतं वस्तु कथमप्रमाणा- पमकेन विकर्पविक्ञानवटेन विकल्पस्यप्रामाणकवात्तह्ल्यापि तदतिनोऽप्रमाणासकतं, तेन वह्तुस्रूपमुतपष्योपष्टुतं कृवा | उपृगृहयेति कचिपपाठः । तत्रापि स प्वार्थः। तदेवापरपन्तः श्रद्धातन्यवचनाः स्युरिति । इदमत्रःऽऽकूतम--सहेषटम्भ- नियमश्च वेद्यंच हेत्‌ सदिग्धम्यतिरेकेतया तेकान्तिद। । तथाहि~- ज्ञानाकारस्य मृतभोतिकदिभदेतष्वाह्यवं स्थुख्वं च भासेते न ते ज्ञाने संभवतः * तथाहि

(~

तानदेश्व्याप्रता स्थोल्य वि'च्छनदेङ्रता च बाह्यम्‌ } न चैक विज्ञानस्य नानदिशच.

च. 'मुपमृज्य ।ज, `मुपगृूह्यत | ६७. ज्ञ. नाम्तीति । ३ ज्ञ. माने सख ।४ न 'मुन-थ'षयेस्तदिः । ५ क, एकरतिः । ६ क, इ, “ति कारणत्वं मिज्ञानं प्रस्थः । ख, "ति कारणतरविशनं प्रत्थः । ७ ज. पपगृदय" । |

१९० वावस्पतिकृतरीकास॑वलितव्यासमाष्यसमेतानि- [ धकेवत्यपद्‌-

कतश्चतदन्याय्यम्‌- | वस्तुमाम्ये वित्तप॑दात्तया- विभक्तः पन्थाः ॥ १५ ॥

व्यापिता विच्छिनदेशता चोपपयते । तेदेशलातदेशवरु्षणविरुद्धपमेसंसर्गस्यैकनरसंम- वात्संभवे व। बैरोक्यस्येकलप्रसङ्गात्‌ । अत एतास्तु विज्ञानमेद इति चेत्‌ । हन्त भो; परमसृक्ष्मगोचराणां प्रययानां परस्सात।नमिज्ञानां स्गोचमात्रजागरूकाणां कुत- स्योऽयं स्थृवभासः | न च विकसगेचरऽभिखपः संसगोभावाद्विशदप्रतिमासघाच्च | न च स्थुल्माोचितं यतस्तदुपधिकस्य विशदता भयेत्तयृष्ठ॑भाविनः । न चाविकल्यव- विकल्पोऽपि खाकारमत्रगो चरक्तस्य चस्थूल्वान स्थृलगोचरो भगितुमहति । तस्मा दय च प्रयये स्थुख्स्य बाह्यस्य चासभवादर्टकमेतदास्थातव्यम्‌ । न चार्टीकं विज्ञानादभिनं वेज्ञानस्य तद्रत्तच्छतप्रसङ्गात्‌ । तथा च वेद्स्यामेदव्पाप्यतामावाक्कुती मेदप्रतिप- षत्वम्‌ ¦ सहोपटम्भनियमनश्च सदसतोधि विज्ञानस्य; सततेरपि सवभावाद्रा कुत- श्िप्रतिबन्धोदरपपत्छते । तस्मादनेकान्तिकलाद्पो हैलाभासै मिकल्यमात्रमेव बाद्यामवि प्रसुवते । न च प्रयक्नमाहाल्यं विकत्पमात्रेणापेयते । तस्मात्साधूक्तं कथमप्रमाणाल- करेन विकल्ञानवबटेनेपि । एतन प्रययत्मपि खप्रादिप्रययदषन्तेन निराटम्बनतसा- धनमपास्तम्‌ । प्रमयपिक्‌स्पस्ववयवेन्यवस्थापनेन प्रयुक्तः । तिस्तरस्तु न्यायकणिका- यामनुसरणीय इते तदिह कत (न\स्तरेण।१ ॥ १४ ॥

तद्वमुतसत्र भाष्यङृष्वज्ञानातिर्तस्थःपने युक्तिमक्या सौत्र यक्तिमवतारयति-- कुतश्ैतदिति । वस्तुसाम्ये चित्तमेदात्तयोविभक्तः पन्थाः । यन्ानासे यस्यैकलं तत्तताऽयन्तं भिद्यत । यथा सत्रस्य ज्ञानमेकं भिननेभ्यो देवदत्तविष्णुमित्रमेत्रप्रययेम्पो मिते | ज्ञाननानावेऽपि चार्था न भिद्यत इति भवाति पिज्ञनेभ्योऽन्यः | अमेदशार्थस्य ्ञानमदे5प प्रमातृणां परस्परप्रतिसंषानादवसीवते । अस्ति हि रक्तद्टवेमृढमध्यस्था- नाभकल्यां यापिते प्रतीयमानायां प्रतिसघनं या तया द्द्यते सेव मयाऽ्पीति | तस्माद्रस्तुसम्म चि्तमेदाज्जञानमेदात्तयोरथङ्ञानयेविभक्तः पन्थाः सर- पेद्‌पायः । सुखज्ञानं कान्तायां कान्तस्य, रुपनीनां दुःखङ्ञानम्‌ । चैत्रस्य त तामविन्दते। मृदहानं विषादः । स्यदेतत्‌ । य॒ एकस्य चित्तेन पर्कशितः

५ज.च।२क, 'षविकतपस्य भा ३ ज, न्धानरोष्‌० |

० १५] पातज्ञख्योगसू्ाणि। १९१

षहुचित्तालम्बनीभूतमेकं वस्तु साधारणं, तत्खल मेकयित्तप रिकलिपिवं नाप्यनेकचित्तपरिकर्पितं किंतु स्वपतिषटम्‌ । कथं, वस्तुसाम्ये चित्तभेदात्‌ । धमोपेक्ष चित्तस्य बस्तुसाम्यऽपि सुख- ज्ञानं भवत्यधमापेक्षं तत पतर दुःखन्नानमविद्यापेक्षं तत एव मद- ज्ञाने पम्यग्दहोनपिष्टे तत एव माध्यस्थ्यज्ञानमिति। कस्य तचि- तन पारेकदिपतम्‌ । न चान्याचिचपरिकरिपतेनार्थनान्प्रस्य चिचोपरागो युक्तः । तस्माद्रस्तङ्गानयोग्रादयग्रहणमेदमिन्नयोर्वि- भक्तः पन्थाः । नानयोः सकरयन्धोऽप्यस्ताति ।

सांख्यपक्षे पुनस्तु त्रिगुणं चरं च गुण्त्तमिति धमा्ेनि- मित्तपेक्षं चित्तेरभिसंबध्यते । निमित्तानुरूपस्य च प्रत्ययस्यो- त्पद्ममानस्य तेन तेनाऽऽत्मना हतुमेवति । केचिदाहुः - ज्ञान-

सहभूरेवाथां भोग्यत्वात्सुखादिवदिति । त एत्तया द्वारा साधा- रणत बाधमानाः पवात्तरक्षणष वस्तुरूपमवपहनवते ॥ १५॥

कामिनीरष्षणोऽथस्तनेवन्येषामपे चि तमुपरग्यत इति साधःरणमुपप्यत इयत जाह-- न चान्येवि । तथा सयेकस्मिननीरन्ञानवति सय एव्र न।र्ञानवन्तः स्युरिति ।

नन्पथवारिनामप्पेको थः कथं सुलादिमेदमिनविन्नानहेपुः । न द्यविरुक्षणत्कारणा त्कायेमेदो युक्त इयत अआह-सख्यपक्ष इति । दकष्मव बाह्यस्य ॒चस्तुनछ्लेगुण्यपर णामस्य त्रशूप्यम॒पपन्नम्‌ । एवमपि स्वैषरामविशेष्रेण सुखदुःखमे.हात्मक विज्ञानं स्यादियत आह-धमोदिनिमित्तापेक्षं रजःसहितं सच्चं घमपेश्चं सुखज्ञाने जनयति । समेव तु वरिर्गखितररस् विपक्षं माध्यद्ध्यज्ञानमिति । ते च धमादयो न सवरं समेत्र पुरषे सन्त किंतु कश्चि कचिदितयुपपन्ना व्यवस्थेति । अत्र केचिदाहुः प्रावदुका ज्ञानसहभूरवा्थो मोग्यघत्पखादिषदिति । एतदुक्तं मवति--मववर्थो ज्ञानाद्रबतिरिक्तस्तथाऽ्यसौ जडलानन ज्ञानमन्तरेण शक्यः प्रतिपत्तुम्‌ । ज्ञानेन तु मासनप्यः । तथाच ज्ञानसमय एवास्ति नन्यदा म्रमापराभागदिति । तदेतदत्सत्र ताबदृष प्रति माष्यकारः-त एतया दारेति । वस्तु खल सर्वचित्तसाधःरणमनेकक्षणपरम्पयेद्यमानं परिणामात्मकमनुमूयते ठोफिकपररक्षकैः । तचेद्िजञ नेन सह भवेन्ननमेवं वेवमेपरं चदिदमंश्रप्योपरे कोऽयमनुरेषो येन सोऽपि नापहनयेतेयधः ॥ १५ ॥

१. घ, ङ. च. ज. न्त्रः | २क. 'स्तुस्रस।२ज. ए४5९०।४द्‌

-पत 1५ ज. विरानष्डितं । कह ९ारग्‌6 भा 5151781

९८५६८ ५९२८॥ 1४451101 ` 1 ०२.34.

१९२ वाचस्पतिक्रतदीकात्तबङितन्यासभाष्यसमेतानि ~ [ ४ केवत्वपदे-

न वेकवितततन्नं वस्त तदप्रमाणकं तदा कफं स्पात्‌ ॥ १६ ॥

एकचित्ततन्त्र वेदस्तु स्यात्तदा चित्ते व्यग्रे निरुद्धे वाऽसखरूप- मेव॒तेनापरामृषटमन्यस्याविषयीमूतमपमाणकमगृहीतस्भावकंः केनचित्तदानीं किं तत्स्यात्‌ । संबध्यमानं चै पुनधित्तेन कत उत्पन्रेतं । ये चास्यानुपस्थिता भागास्ते चास्य न स्युरेवं नासि पृष्मित्युदरमपि न गेत । तस्मात्छतन्त्ोऽथेः सवेपुरुषसाधा- रणः स्वतन्त्राणि च वित्तानि प्रतिपुरुषं परवतेन्ते । तयोः संब- न्धादुपरुन्धिः पुरुषस्य भोग इति ॥ १६ ॥

मा चा मूदिद्मंश्ापहयो श्ञानसदभृरवास्वर्थस्तरप्याह - न ` चैकचित्ततन्त्रं वस्तु तदप्रमाणकं तदा किं स्यात्‌ । यद्वि घटग्राहि चित्तं तथद्‌। पटव्रम्यम्यग्रतया न घटे वतेते । यद्रा व्िकविषयमसौत्तदेव च निरोधं समापयते तदा घटज्ञानघ्य धा विवेकज्ञानस्य वाऽभवाद्विवेको वा॒ घटो वा ज्ञानमदमात्रजौवनस्तननान्चान् एव स्यादि याट-एकचित्तेति ¦ किं तत्स्यान स्यादियथः । संत्रध्यमानं च चित्तेन तद्रस्तत्रिका वा घटो वा कुत उत्पयेत । नियतकारणन्वयग्यतिरेकानुगिधायिमावानि हि कर्याणि न स्रकारणमतिवये करणान्तराद्रवितुमीदते । म। कारणत तेपां काद्‌[चिःकलयग्पावातः | नच तज्जञानकारणैर्वमेव तत्कारणैतमिति युक्तम्‌ । आश्चामोदर्फस्य मोदकस्य चेपयुज्य- मानस्य रसवीयविपाकादिसाम्यप्रसङ्गात्‌ । तस्मत्साधृक्तं संबध्यमानं वा (च) पुनधितत- नेति । अपिचयो योऽवौग्मागः स सर्वो मध्यपरमागग्याप्तः । ज्ञानाधीने सद्वि तस्याननुमूयमानलान्मध्यपरभागौ न स्त इति व्यापकामावादर्वाग्मागोऽपि न स्पादिय- यामवक्ुनो ज्ञानसहमुरथ श्याह-ये चास्येति। अनुपसिता अज्ञाताः । उपसंहरति- तस्मादिति । सुण॑मं शेषम्‌ ॥ १६ ॥

क, ख, चेदस्तु । २३. ख. च. ज. तत्ममाणकं । २क.ख. व. इ, च. ज, वा} ४ कृ, चेदस्तु | ५ कृ, दलप्ाणकं । ६ ज, (तेन ते| ७ श्न, णवे | € त, "तमि ।

^£ __ =

९ क्ष, णिः । १० क, (कस्योपाजितमोः। ११९. ज, “गमम्‌ |

सृ० १७१८ | पातेज्ञलयोगंसूत्रागि | १९९

तदुपरागंपिक्षित्वाचित्तस्य वस्तु ज्ञ(ताज्ञातम्‌ ॥ १५७ ॥ अयश्कान्तमणिकटषा विषया अयःसपमकं चित्तममिषं- , बन्ध्योरञ्च यन्ति) येन च वरिषयेणोपरक्तं चित्तं स॒ विषयो ज्ञातस्ततोऽम्यः पुनरक्ञातः । वस्तुनो ब्ञाताङ्गातस्वरूपात्परि- णामि चित्तम्‌ ॥ १७॥ यस्य तु तदेव चित्तं िपंपर्तंस्य-- सदा ज्ञाताधित्वृत्तथस्तत्मणोः पुरुषस्यापररिणामिलात्‌ ॥ १८ ॥

स्यदेतेद्थशेव्छतन्त्रः, सष च जडस्वमाव इति न कदाचित्कारेत । प्रकशिने षा जडत्मप्यस्यापगतमिति भावोऽ्यपगच्छेन्‌ | न जतु स्वमव॑र्मपहाय भावो वतितुमहति । न चद्धियाद्यणेयो जडषछभावस्याधस्य धमः प्रकराक्षंत इति सांप्रतम्‌ । अवधमेये नीटं- त्व दिवत्सवेपुर्षसाधारणं ईयेकः शातरधं दति स्वै ए विदरः प्रसञजेरन जाव्मः कश्विदस्षि | न चातातानागतयोधेमैः प्रयुषननो युक्तः | तप्पत्सतन्त्रोऽथं उपेरम्मनि- षय इति मनोरथमत्रमेतदियत आह-तदुपरागापेक्षिसखाचित्तस्प वस्तु ज्ञाताङ्ञतपू । जडस्मावोऽपयर्थ इद्धियप्रणाडिकया चित्तबुपरञ्यति । तदेवंभूतं चित्तदपणमु पसक्रान्तप्र- पिवरिम्बा चितिरक्तिश्ित्तमर्थोपरक्तं चेतयमानार्थमनुभवति, न खथ पिचित्ाकठय.दिक- माधत्ते । नाप्यसेबद्धा पित्तेन तेदरतिविम्बसंक्रन्तेरुक्त दिति । ययपि च॑ सवेग॑त्तवाचि- त्स्य चेन्द्रस्य च,ऽऽहक। रेकस्य विपपे नास्ति संबन्धस्वथाऽपि यत्रं शरीरे बृत्तिमचित्त तेन सह संबन्धो व्रिषयाणामिययस्कान्तमणिकला इधयुक्तम्‌ । अयंःसधमेकं पित्तमिति | इन्दियपरणाडिकयाऽभित्बन्भ्योपरज्ञपन्ति । अत एव्र चित्त परिमामीयाह--षस्तुन इति ॥ १७ ॥

{~ > (५

तदेवं चित्तव्यतिरेकिणमथेमवद्याप्य तेभ्य पर्गतिवमनम्यो व्यतिरिक्तमासीानमाद- शयितुं त्वैधम्येमपरिणामितमस्य -वक्तु पृरयिघा सूत्रं पठति -यस्य तु तदेष चित्तं विषयस्तस्य-सदा ज्ञाताधित्तवृ तथस्तत्ममोः पुरुषस्यापरिणीमिस्वात्‌ । क्िप्तमृढधीक्ितेाभ्रताव्र्यितं चित्तमा निरोध त्सवेदा पुखेणानुमूयते दृ ततिमत्तकष्य हेतोथतः पुरपोऽपरिणापी परेणमिते चिरतत्रसुरषी$पि ज्ञातज्ञातैविषरयो भभेत्‌ ।

१ क, स, स, भतत ई" । २ य. ज. क्ष, हन. । ९५

9 ६ नी १९४ - वाचस्पतिकृतटौकासंषरितव्यासभाष्यसमेतानि- [ » केबस्पपदे-

यदि चित्तवसमुरपि परुषः परिणमेत्तस्तद्विषयाधिततव- तयः शब्दादिविषययन्जनाताङ्गाताः स्यः । सदा्नातत्वं त पन॑ सस्वस्रभोः परुवस्यापरिणापित्वमनमापयति ॥ १८ ॥ स्यादाशद्म चिचभेव स्वाभासं विषयाभासं च भविष्यती तयभ्रिवत्‌- न तत्स्वाभासं हश्यवात्‌ ॥ १९ ॥

यथेतराणीन्दरियाणि शब्दादयश्च . इ्यतवाक्ष स्वामासानि तथा मनोऽपि प्रत्येतव्यम्‌ । ` न चाभरिरत्र शान्तः । न ह्प्रिरातस्रूपमप्रकारं प्रका

ज जकन |

्ञातविषय एव वयम्‌ । तस्मादपरणामी । ततश्च परिणामिम्योऽतिरिष्यत इति तदेतदाह- यदि चित्तवदिति । सदा ज्ञातलं त॒ मनसः सदृत्तिकस्य तस्य यः

५

क, ७ (५

प्रभुः स्वामी भोक्तेति यावत्‌ | तस्य प्रमोः पुदस्यापरिणामितमनुमापयपिं | तथाचा- परणामिनप्तस्य पुरषस्य पररिणामिनधित्तद्रेद इति भवः ॥ १८ ॥

अत्र ५नाशेकपु्पापयपि--स्यादाशङ्खमति । अयमधः--स्यदेतदेधं यदि चित्त- मात्मनो विषयः स्यात, अपि तु खप्रकाशमेतद्विषयाभासं पर्बचित्तं प्रतीय सम्पन्न तुतः पुरुषस्य सदाज्ञातविषयत्वं कुतस्तरां बाऽपरिणामितया परिणामिनश्वित्ताद्वेद इति । न तत्स्वाभासं ह्यत्वात्‌ ] मभेदेतदेवं यदि स्कषरेदनं चितं स्यान्न वेतदि । तद्धि परणामितया नीदादिवदनुमवव्यप्यं यचानुभवेव्याप्यं न ततछाभासं भवितुमरति ब्रत्मिनि इृत्तिविरोधात्‌ । न हि तदेष क्रिया च कमेकारकं च | नहि पाकः पच्यते छेदा वा छिद्यते | पररषस्वपरणामी नानुभवकमेति नास्िन्छ प्रकारता न युञ्पते | अपर्‌धीनप्रकादाता हयस्य स्वयप्रकाशता नानुमवरकमेता । तस्मादृर्यत्वादशनकमं चित्तं न

समासम्‌ । आतमप्रकाप्रतिवम्बरयेव चित्तस्य तद्‌तृत्तिविषयाः प्रकाशन्त इति भावः| ननु दर्योऽभ्निः सखपप्रकाराश्च । नहि यथा घटादयोऽग्निना स्यञ्यन्त ` एवमभ्रि.

रम्यन्तरेणेयत आह -न चाभ्रिरत्रेति । कस्मत्‌ | नहीति । मां नामाभ्निरग्यन्त.

राघ्रकाशिष्ट विज्ञाना प्रकाशत इति न स्यं प्रकाशत ` इति न व्यभिचार इयथः ।

१ग. घ ड, भ्मेत त ।२क.ध. च वैरोषिकाणं चिनात्मवादिनां चभ? । &. च वेनारिकनां चित्तत्ादिनां भ! ३ग.व. इ, ष्यव्यः। ज तत्‌+न त्वेमदेसिं । अ" 1५4 ल.्ञ, भै चक. ६ व. तायु" ५ त. न्ष, तिन्तिस्येष। ८ ज. शतयाजी चि।९्ञ, ह्य, श्न इ।

- ©

९०. षातञ्जरटयोगसूत्राणि । १९५

यति । प्रकारशश्चायं:-पक्राध्यपकाश्चकसयोगे शः । न च स्परूपमत्रेऽसि संयोगः । किं च स्वाभासं चित्तमित्यग्रा्मेव करयविदिति शब्दाथेः | -तव्रथा खात्मपरतिष्ठमादौरं न परपति एमित्यथः । स्वबुद्धिप्रचारपतिसषेदनात्सच्चानां प्रसिर॑श्यते- कुद्धो ॐ भीतोऽममुत्र मे रागोऽगुत्र मेः क्रोध इति । एतत्स्वबुदधे- रग्रहणे नदयुक्तमिति ॥ १९ ॥ एक्तमये चोभयानवधारणम्‌ ॥ २० ॥ न चेकस्मिनक्षणे खपररूपावधारणं युक्तं, क्षणिकवादिनो यद्धवनं सेव क्रिया तदेव च फारकमिरयभ्युपगमः ॥ २०॥ प्रकारश्चायमिति । अयमिति पुर्षखछभावात््काशाद्रषग्छिनत्ति, क्रियारूपः प्रकाश इति यावत्‌ । एतदुक्तं भवति--या या क्रिया सा सा सवौ कठुकरणकरमसबन्धेन दष्ट यथा पाको दृष्टश्चत्रा्नितण्डूरसंबन्धेन यथा वा प्रकाशनम्‌ । तथा च प्रकाशोऽपि क्रियेति तयाऽपि तथ। भवितम्यम्‌ । संबन्धश्च मेदाश्रधौ नाभेदे संमवतीयथैः । वि च स्वाभातं चित्तमि्यग्राद्यमेव कस्यचिदिति श्ब्दाथः । स्यादेतत्‌ । मा मृदुग्रह्यं चित्तम्‌ | न दि प्रहणस्याक।रणस्याम्यापकस्य च निद्ृततो `चित्तनिवृप्िरेसत आह--स्वडद्धीति । बुद्धिश्वत्त, प्रचारा व्यापाराः, साः प्राणिनः, चित्त्य दृत्तिमेदाः क्रोधलेमादयः स्वाश्रयेण चित्तन स्वविषयेण च सह प्रयात्ममनुभुयमानाश्चित्तस्यप्रा्यतां विघटयन्ती यः | सखबुद्धिप्रचारप्रतिसंबेदनमेव विशदयति--ङ्रुद्धोऽदमिति ॥ १९ ॥ एकसमये चोभयानवधारणम्‌ । स्वामासं विषयामास्ं चित्तमिति त्रवःणो तावद्यनैव व्यापारणाऽस्मानमवघारयति तनैव विषयमपीति वक्तमहेति । न दह्यविरक्षणो

व्यापारः कायेभेदाय पयत्तस्तस्मादथापारभेदोऽङ्गीकतब्यः । न च वेनाशिकानामत्पत्तिमे दात्िरिकोऽस्ि व्यापारः । न चैकस्या एवोद्पत्तेरवेक्षणायाः कायवेरक्षण्यसमवः | तस्य ऽऽक्तिकःवप्रसङ्घत्‌ | म॒ चैकस्य खत्तिद्रयसंभवः | तस्मादथस्य च ज्ञानरूपस्य चावधारणं नैकस्िन्तमय ` इति । वदेतद्भष्येणेच्यते--न चेकस्मिनक्षण इति| तथा चोक्तं वेनरिकैः- - ५४ भ॒तिरयषां किया सेव कारकं. सेव चोच्यते ›, इति | तस्माुदयतप्रेतचचित्तस्य सदातन. स्वाभासषूमपनयद्ष्टारं च दषटपरणामित

ॐ (+ (५

६२५० त [सद्धम्‌ ॥ २०॥

१क, द्‌. 'कारुफित्यपातिष्ठभरे० । २ क, भरन्निः। ३ अ चित्र" ।

१९६ ` वाचस्पतिकृतरीकासंवरितव्यासमापष्यसमेतानि- [ £ कैवल्यपदे~

[ , क

स्यान्मतिः. सखरसनिरुद्धं चित्तं चित्तान्तरेण समनन्त्रेण गृद्यत ३।त~ चित्तान्तरदृश्ये बुद्धिबु्धरतिप्र- पङ्कः स्मृतिसंकरश्च ॥ २१ ॥ भथ चित्ते चचेत्तान्तरेण गृह्यत बुद्धिबुद्धिः फेन गृहते, साऽप्यन्यया साऽप्यन्ययेत्यतिपरसङ्कः । स्मृतिसंकरश्च, यावन्तो बद्धिबुद्धोनामनुभवास्तावत्यः सृतयः प्रप्नुवन्ति । तत्संकरा- चकस्मृत्यनवधारण च स्यादेत्येवै बद्धरातेसवेदिनं पुरुष्ष रपाद्धवेनाशेकेः सवेभनाऽप्कुरकृतम्‌ । ते तु भाक्तुस्वरूपं

यत्र इचन कट्पयन्तो न न्यायेन संगच्छन्त । {पत्त स्वपाः तमपि पारकल्प्यास्ति स सो य एतान्पश्च सन्धानिक्षिप्या* म्यनि.प्रतिसंदधातीत्यक्स्वा तत एव ॒परमस्स्यन्ति । तथा खन्धानां महन्नेवेदाय विरागायानुत्पादाय प्रज्ञान्तये गुरोरन्तिङे ब्रह्मचय चरिष्यामीत्युक्त्वा सक्छस्य पुनः सत्मेवापनुषते । सांख्ययोमादयस्तु प्रवादाः स्वशब्देन पुरुषमेव सखामिनं चिन्तस्य भोक्तारपरपयन्तीति ॥ २१॥

पुनवनाशिकमुत्थापयति--स्यान्मतिः । मा मदद्यत्वेन खसवेधनम्‌ । एवमप्यात्म न मिध्यति । ससंतानवर्िना चरमयित्तक्षणेन स्रसनिरुद्रस्वजनकचिततक्षणग्रहण।- सथः । समं च तज्ञामलेनानन्तर्‌ चान्यवहितवेन समनन्तरं तेन | चित्तान्तरह्दये बुाद्बुदरातप्रसङ्खः स्मतिसंकरश् । बुद्धिरिति चित्तस्य; । नागता चरमा दः पववुद्धप्रहणस्मथा । नाहे बुदव्याऽसंबद्धा पृवेबुद्धिवेद्धा भवितुमर्हति | न ह्यगही तदण्ड द्‌।पडनमवगन्तुमह्‌।ते | तस्मादनवप्यति । वेज्ञानवेदनासंज्ञारूपसस्कारौ; कन्धा | सस्यियगिादयः प्रवादाः सांस्यश्च यागश्च त एवाऽऽदयो येषां वैदेषिकादिप्रबादानां ५ सस्यय।गादयः प्रवादः । सुगममन्यत्‌ ॥ २१ ॥

स्यत्‌ । यदि चित्तं न सवामासं न.पि चित्तन्तसेयम्मनाऽपि कथं भोक्ष्यते

चेत्तम्‌ | न खंसवासमनः स्वयप्रकाश्चप्याप्यत्ति कायिनिया । न च तामन्तरेण कत्‌।, न चसंबदधशचत्तेन कर्मण तस्य॒ भोक्ताऽतिप्रङ्गादियाशयवान्ृच्छति=¬

१९... "णग" २ग,व. ढ्‌. च. ज, वितल । ३, पदाभि । ४१ दु स्वपरकषोन । ९०।५कं, (णः पच छर" ।

म २२-२३ | पातञ्जरयोगसृत्राणि | १९७ कथम्‌-- चिपेरप्रतिसंकमायास्तदाकारा- पततो स्ववुद्धिसंवेदनम्‌ ॥ २२॥

अपारेणामिनी| हि भोक्तशक्तेरपतिसंक्रमा च परिणामि न्यथं प्रतिसक्रान्तेतर तदृत्तिमनुपतति । तस्याथ प्राप्चैतयो पग्रहस्वरूपाया बद्धवृत्तेरनुकोरिमात्रतया बृद्धिव्यविशिष्ट टि नानहत्तराख्यायते । तथा वोक्तम्‌- “न पाताङंन च विवरं गिरीणां नेवान्धकारं कक्षयो नोदधीनाम्‌ । गुहा यस्या निहितं ब्रह्म शाश्वतं बुद्धिवत्तिमविरिष्टं वयो वेदयन्ते ” ॥ इति ॥ २२॥ अतथैतदभ्युपगम्यते-

्षटदश्योपरर्ते चित्तं सर्वार्थम्‌ ॥ २३ ॥

कथमिति । सूत्रेणोत्तरमाह- वितेरमरतिसंक्रमायास्तदाकारापत्तो स्वबुद्धिसंबेदनम्‌। यत्तद५।चद्रच्िसारूप्यमितसत्रेति तदितः समुत्थितम्‌ । ितेः घछबु्धसंबेदनं बुद्धस्त दाकारापत्तो चितिप्रतिनिम्बाधारतया तद्रुपतापत्त सलाम्‌ | यथा हि चन्द्रमसः क्रेया- मन्तेरणापि संक्रान्तचन्प्रतिविम्बममङं जलमचट चठभिवाऽऽलवमरालमिव चनद्रमसम- वभासयति एवं विनाऽपि चितिन्यापारमुपसंक्रान्तचितिप्रतिनिम्बं चित्तं स्वगतया क्रियया क्रियावतीमसंगतामपि संगतां चितिशक्तिमवभासयद्धेप्यभावमास्ादयद्धोक्तमावमापादयति तस्या इति सूत्राथैः । माष्यम्येतदथेमसङ्ृत्तत्र तत्र व्यास्यातमिति न व्याछ्यातमत्र । बुष वरयविशिष्टवे ज्ञान्ततेरागममुदाहरति- तथा चोक्त-न पातालमिति । शाश्वतस्य शिवस्य ब्रह्मणो विशयुद्धस्वभावस्य वितिच्छया्पैनां मनोव्र्तिमिव चितिच्छयापनत्ाचिते. रप्यवशि्टं गुहां वेदयन्ते । तस्यामेव गुहायां तहं ब्रह्म तदपनये तु ्यप्रकाशमनाव- रणमनुपसर्ग प्रचोतते चरमदेहस्य भगवत इति ॥ २२॥

+ ®

तदेवं दस्यवेन चित्त्य परिणामिनप्तदपिर्क्तिः पमानपरिणतिधम।पपादेतः संप्रा ठोकप्रयक्षमप्त्र प्रमाणयति--अतश्चैतदिति । अवद्यं चैतदिलधः | दरषटदप्योपरक्तं चित्त सवाथेम्‌ । यथा हि नीयनुत्कं वित्तं नालादयरध प्रयक्षेणेवावस्थापयापे एव

"----------*-----------------------------------*- ~“

क,ख. च, ज. कापमाः | २क, व्रा म" । ३.ख, ज. पनम .।

१९८ वाचस्पतितरीकासंबहितव्यासमाप्यसमेतवानि- [:४ केव्रस्पपदे-

मनो हि मन्तव्येनार्थेनोपरक्त,: तत्स्वयं च विषयत्वाद्विष- विणा पुरुषेणाऽऽत्मीयया इत्याऽभिसंबरद्धं, तदेतच्चित्तमेव दष्ट ह्दयोपरक्तं विषयविषयिनिभासं +चेतनाचेतनस्वरूपापन्नं विष- यात्मकपप्यविषयास्मकृमिवाचेतनं चेतनमिव स्फटिकमणिकल्पं सबोमित्युच्यते ।

तदनेन चित्सारूप्येण श्रान्ता; फपित्तदेवः चेतनमित्याहु; । अपरे वित्तमा्रमेबेदं सर्वं नासिि"खस्वयं -गवादिषेयदिश्र सका- रणो खोकर इति } अनुकम्पनीयास्ते । कस्मात्‌, असिति हि तेषा ्रान्तिबीनं सवंरूपाकारनिमासं ८ चित्तमिति ।१ समाधिपरहायां योऽथः प्रतिबिम्बीभूतस्तस्याऽऽरम्बनीमूतत्वादन्यः ।

द्रषटच्छायाप्या तद नुरक्तं चित्त द्र्टारमपि प्रत्यक्षेणवस्थ।पथति | अस्ति हि उ्याकारं ज्ञानं

न न,

नीरमहं संप्रयेमीति । तस्माज्ञेयवत्तञ्ञाताऽपि प्रयक्षप्िद्धोऽपि न वितिच्यवस्थापितो यथा जडे चन्द्रमसो बिम्बम्‌ । न वेतावता तदप्रयक्षम्‌ । न चास्य जख्गतत्वे तदप्रमा

(> [५

णमिति चन्ख्येऽप्यप्रमणं भवितुमहति । तस्माचित्तप्रतिनिम्बतया चैतन्यगोचराऽपि चित्तवृत्ति चतन्यागो चरेति । तदिदं सवाथ चित्तस्येति । तदेतदाह--मनो हीति । न केवरं तदाकारापत्या मन्तव्येनाथनोपरतं मनोऽपि तु पयं चेति । चकारो भिनक्रमः पुरूषेणप्य्यानन्तरं द्रष्टव्यः । तच्छायापत्तिः पुरुषस्य वृत्तिः ।

इयं च चैतन्यच्छयापत्तिश्चित्तस्य गेनारिकररभ्युपेतम्या । कथमन्यथा चिते चैतन्य- मेत अरेपर्याभूवुरियाह-तदनेनेपि । केचिद्रेनाशिका बाद्यार्थवादिनः । अपरे विज्ञा- नमत्नवादिनः । ननु यदि चित्तमेव दरषटकारं दरयाकारं चनुभुयते हन्त ॒चित्चादभित्रा. येवाऽऽस्तां द्रषटसयौ ।

यथःऽऽइः--“‹ अभिन्नोऽपि हि बुद्धयत्मा विप्यासितदशेनैः ।

प्रह्यग्राहकसवित्निमेदवानिव क्ष्यते ? इति ॥ `

तत्कथमेतेऽनुकम्पनीया इयत आह-समांधिप्रज्नायामिति । ते खल्क्तभिरुपष- त्िभिधित्तातिर्कं परषमभ्युपगम्याप्यषटङ्गयोगोपदेरेन समाधिप्रजञायामात्मगोचरायामव- तायं बोधयेतम्याः । तदयथा - समाधिप्रज्ञायां प्र्ेयीऽथं ञाता प्रतिनिभ्बीमतो<्यः कस्मात्तस्याऽऽमन आरुम्बनाभूतत्वोत्‌ । अथ चित्तादमिन्मेव कस्माननाऽऽरम्बन भवतीति

१ग. ततः स्वयं । २ क. प्याकारं ३, ज, सवद्यवि। ४, विमत. । 4 स, (पमुपहम्याण्य ° 1 ६.क, भमरसकमप० ।

सू० २४] पार्तञ्नरयोगसूत्राणि । | १९९

स चेदथशचित्तमानं स्यात्कथं प्रहयैवं परह्ञारूपमवधार्येत । तस्मा- सपतिषिम्बीमूतोऽथेः परहञायां येन वधायैते स पुरुष इति । एर्व {(तग्रहणग्राह्वस्वरूपचित्तमेदाञ्चयमप्येतजातितः प्रथिभजन्ते ते सम्यग्द्िनस्तेरधिगतः परुषः ॥ २३ ॥ कुतथ-- तदसंस्येयवासनाभि्रि्रमपि पराथ सहव्यकारिवात्‌ ॥ २४ ॥ तदेत्चित्तमसस्येयाभिवांसनाभिरेव चिनीकृतमपि परार्थ परस्य भोगापवगाथं न स्वाथं॑संहत्यकारित्वादरहवत्‌ । संहत्य- कारिणा पित्तेन न स्वार्थेन भवितव्यं, न सुखचित्तं सुखाय न ्ञाय ज्ञानाथमुभयमप्येतत्पराथम्‌ । यश्च॒ भागेनापवर्गेण चार्थ

&। यदि युक्तिवे।धितोऽपे वैयायदवदेत्त्र हेतुमाह --स वचेदासरूपोऽथधित्तमातरं स्यन्न

त॒ ततो व्यपिर््तप्ततः कथं प्रज्ञयेव प्रह्ञारूपमवधार्येत स्ापमनि वृत्तिपिरोधात्‌ | उपसंहरते-- तस्मादिति । समीचीनोपदेलेन।नुकम्पिता भवन्त॑याह--एव॑मिति । जातितः समावत इत्यथैः ॥ २३ ॥

चित्ततिरिक्तामसद्धवि हेंतन्तरमवतारयति -- कुतश्चेति । तदरसंख्येयवासना- भिथिचमपि परां संहत्यकारित्वात्‌ । यवप्यसंख्येयाः कम॑वासनाः छेशवासनाश्च चित्तमेवाधिशेरते नतु पुरूषम्‌ । तथा चे वा्षनाधीना विपाकाश्चित्ताश्रयतया चित्त्य भेक्ततामावहन्ति, मोक्तरथ च भेग्यमिति सथ चित्ताथं प्रकत, तथाऽपि तचित्तमसंस्थेय- वास्षनाविचित्रमपि पराथेम । कस्मात्‌ । संहयकारवादिति सूत्राथः । व्याच्े-- तदेतदिति । स्मदेतचित्तं संहय।पि करिष्यति स्वार्थ च मविष्यति कः खट विरोध इति यदि कश्चिदुत्रुयाततं प्रयाह--संहत्यकारिणेति । संखचित्तमिति भोगपुपटक्षयति 1 तेन दँ ;खचित्तमपि द्रष्टव्यम्‌ । ज्ञानमित्यपवगं उक्तः । एतदुक्तं भवति - सुखदुःखे चिते प्रतिवूलनुकूखात्मके नाऽऽमनि संभवतः । स्वानि वृत्तिविरोधात्‌ । न चान्थोऽपि सहयकादी साक्षात्परम्परया वा सुखदुःखे विदधानस्तामगमनुकूढनीयः प्रतिक्खनीयो वा । तस्मयः साक्षरम्पस्या वा न॒ सुखदुःखनीन्याप्रियते स

एवाऽऽम्यामनुकूलनीयः प्रतिकूढनीयो वा । स च नियोदासीनः पुर एव-

[ "0

१ ग. "हृष इति ॥ २२ ॥२क. ख. सुखं चिः) ३. रवधम्यदेनात्या |ज. ङ्च क +

वेजास्या० । ४ ख. ज. क्च, 'कमेतरिति । ५ ल, इतगरेति । ९. छ, सुषं चि" | ७ कं दःस [चः |

वाचस्पतिहृतदी कासंबह्ितव्यासमाष्यसमेतानि- [ ४ केभत्यपदे-

नाथेवान्पुरुषः स एव परो न परः सामान्यमात्रम्‌ । यत्तु किंचि- त्परं सामान्यमात्रं स्वस्पेणोदाहर्रेनाकशिकस्तत्सर्वं संहत्यकारि- त्वात्पराथमेव स्यात्‌ । यस्त्रसा परो विक्ेषः स न संहर्यकारी परुष इतिं ॥ २४॥ |

विरैषदगिन आत्माव भाषनानिवृत्तिः ॥२५॥

यथा प्रापि तृणाङ्कुरस्योद्वदेन तद्वीजसत्ताऽनु्म।यते तथा मोक्षमामेश्रवणेन यस्य रोमहषाश्रुपातौ शदयेते तत्राप्यस्ति विषे पद्शनवीजमपवगेभागीयं कमोभिनिवेतितमित्यनुमौयते । तस्याऽऽत्पमावभावना स्वाभाविकी प्रवतेते | यस्याभावादिद- क्तं स्वमाचं मक्ता दोषागेषां पूषेपक्षे रचिभेवत्यरुचिश्च निणेये भवति । तच्रऽऽत्ममावभावना कोऽहमासं कथमहमासं रंसि दिदं कथस्िदिर्दं के भविष्यामः कथं वा भविष्याम इति । सा

मप्रञ्यते येन ज्ञानेन तद्यपि ज्ञेयतन्नरतात्छतिमि च वृत्तिविरोधान्न ज्ञानायलम्‌ | नं बाह्यविषयादसादपवगंसंमवो विदेहप्रृतिल्यानामपतवरगांसेमवात्‌ । तस्मत्तज्ञानमपि पुरुपाथमेव न तस्वाथं नपि पमातरार्थम्‌ | संहतपराथते चानवस्यप्रसङ्गादसहतपर।थ. सिद्धिरिति ॥ २४ ॥

तदेवं केवदपमृख्बीजं युक्तिमयमतदशनटुक्वा तदुपदेशाधिङ्घतं पुरयमनयिङ्ृतपुरा- न्तरद्वयावृ्तमाह--विशेषद् शिन आत्मभावभावननानित्तिः । यस्पाऽऽममा भाव- नाऽस्ति तस्यष्टङ्गयोगोपदेशादनुतिष्ठतो युञ्ञानस्य॒तत्रिपाकचित्तपसरपुरपोरविशेषदर -

(^ _ ६

नादासमावभावन। निवतेते । यद्याऽऽमभावमावनैवं नस्ति नाप्िकस्य तस्यपदेशान-

@\ , (+ (५ क ७, स क (4 =

धिकृतस्यापःपनिधिताततत्परडोकमवस्य नेप्देशो न विशेषदरोन नाऽऽमभावमावना- निवृत्ति,ते सूत्रथेः । नन्वासभावमावनायाशचित्तवर्तिन्याः कुतेऽवगम इद्त आह--यथा प्राहृषीति । प्रागभनीयं तच्द्च॑नमीजमपवगभागीयं यत्कमाश- दयोगानुष्ठानं तदेकदेशानुष्ठानं वा तदभिनिवेतिंतमस्तीयनुमौयते | तस्य॒ चाऽऽम- मावमावनाऽवस्यमेव सखामाव्रिकी वस्वम्पासं विनाऽपि , प्रवर्तते । अनधिक।रिणमा- गमिनां वचनेन ददोयति--यस्याभावादिदमिति । पत्पक्षो नाकि कमेफर पर- रोकिनोऽभावत्परल)कमिव इति) तत्र रुचिररुचिश्च निणये पञ्चविशतितत्रविषये ।

० .~+^># ~

१ग.च.ज, नाविनिः। २. घ्व, न चान्यः | २ ज, 'नानितैः।

स२६-२८] षतञ्नरपोगसूत्राणि। ९०१

तु विशेवदरिनो निवतते । इतः । विसध्येतैष व्रिचित्रः परि णामः, पुरुषर्त्वसैत्योपत्रि्रायां शुद्धधित्तधर्मरपरामष्ट इतिं । तताऽस्याऽऽप्मभावभाचना कुश्चलस्य निधतेत शति ॥ २५॥

तदा वषकानन्नं केवत्प्‌- प्रागारं चितम्‌ ॥२६॥ तदानीं यदस्य चित्तं विषयप्रारभारमक्षाननिन्नमासीततदस्या- शपथा भवति केव्ररयमाग्भारं धिषेकजक्नाननिम्नमिति ॥ २६ ॥ तच्छिदधेष प्रत्ययान्तराणि सस्करिश्यः ५ २७ ॥ प्रत्ययपियेकनिम्नस्यं॑सत््वपुरुषान्यताशूथातिमात्रभरवहिण- धिक्तस्य तच्छ्रिषु पत्ययान्तराण्यस्मीति बा ममेति धा जाना- पीति वा न जानामीति बा । कृतः, क्षीयमाणबीजेभ्यः पूवेसं- स्फारेभ्य इति ॥ २७॥ हानिमषा क शबदक्तप्‌ ॥ २८ ॥

सामभावमावन प्राग्यस्याता । षिशेषदर्बिनः पतमशमाह-- चित्तस्येति । त (स)स्य विशेषदर्धनकुशरध्याऽडमभावभावनां निषतेत इति ॥ २५ ॥

सथ व्रिरोषदरिनः कीदशं चितमियत अ!ह-तद्‌[ विवेकनिम्नं कैवल्यप्राग्भारं चित्तम्‌ । निगदष्यास्यतम्‌ ॥ २६ ॥

ध्यदेतद्विशेषदशन चेद्विषेकनिह, न जातु चित्तं ब्युधिितं स्यात्‌ । ष्यते चष्ट भिक्षामठतो ब्युत्थितमित्यत आह---तच्छदरेषु प्रत्ययान्तराणि संस्कारेभ्यः. । प्रत्ययेति । प्रतीयते येन सं प्रययशित्तसचं तस्माद्विवेकश्ितेः । तेन निन्नत्य जना- मीति सक्षमक्षो वितरिच्य दैरचितो. न जाना्म॑ति मेदस्तन्मूखावहंकारममकाराघह- मस्मीति वा ममेति या दर्धितो | क्षीयमाणानि च तानि बौजानि चेति समसः । पर्वसंस्कोरम्यो व्युत्थनिसश्करिमयः ॥ २७ ॥

प्यदेतत्सलययपि विवेकविज्ञने व्यत्यानसंछ्काय यदि प्रययान्तराणि , प्रसुवते कस्तं ह नदेतुरतेषां यतः प्रययन्तराणि भ पुनः प्रसुवरीरक्नियत आह--हानभेषां छेरविदुक्तम्‌ । अपरिपकविवेकज्ञानस्याक्षोयमाणा ब्युत्धानस्कारः प्रययान्तरं प्रसु-

१कृ, स्य विनिः।२त. "म्नि ॥ ९ अच. ज, भ्यः ॥ २७ विवेङृभत्वयनिः |

# क, छ, च. ववाह्मरोहि । ५ क,ख, स्च, नना कनि ६क, प, मन्मरोक्े रि" | इ. न्त

+, ^©

सऽ । ७ क, द्रत । २६

२०२ ...` वाचस्पति$ृतदीकासंबरितव्यासभाष्यसमेतांन- [ 9 कबस्पपाद्-

यथा केशा दग्धबीजमावां न प्ररोहसमथां भवन्ति तथा ्ानाभरिना दग्धबीजमावः पूतरसंस्कारो न परत्ययपसूभंवति । कञानसंस्कारास्तु चित्ताधिकारसमाप्षिमनुशेरत इति न चिनषन्ते ॥ २८ ॥ | परसर्पनेऽप्यकृपीदस्य सवथा विवे- कस्यातेषममेषः समाधिः ॥ २९ ॥ यदाऽयं ब्राह्मणः प्रसस्यानेऽप्यकुसीदस्ततोऽपि न रिचि त्माथेयते । तत्रापि विरक्तस्य सवथा बिवेकष्यातिरेव भवतीति संस्कारबीजक्षयान्नास्य प्रत्ययान्तराण्यत्पदयन्ते । तदाऽस्य धमे- मेधो नाम समाधिभेवति ॥ २९॥

ततः -रुशकमनिव्तिः ॥ ३० ॥ तद्वाभादविद्यादयः ङ्क्ष; समटकाषं कषिता भवनि । कक्ष- लाकुशलाश्च कमोशयाः समूहधातं हता भवन्ति । ेशकमेनिवृत्तो

वते न तु प्रिपक्रविषेकन्ञानस्य क्षीण: प्रययान्तराणि प्रसोतुमहन्ति । यथा कितिकाच्छि- द्रसमुःपना अपि हेरा न संस्कारन्तरं प्रसुवते तत्कश्य दैतोस्तदेते शा विवेकज्ञा- नवहिदग्यबीजभावा इति । एवं ब्युत्थानसस्काया अगति । अथ व्युत्थानसस्कारा विवेकज्ञानसंस्कारेनिचेद्ध्या विवेकपतकरश्च निरोधसंस्करेनिरधससकराणां तवा. ह्यविषयतवं दक्ितं निरोधोपायः प्रायशन्तनीय इयत आद-्गानसंस्कारास्विति। परथराग्यसस्कारा इव्यथः ॥ २८ ॥

(०

तदेव सूत्रकारो व्युव्थाननिरोधोपायं प्रस्तह्यानमुक्वा प्रप्स्याननिरोषोप्रयमाह- प्रसंस्यानेऽप्युसीदस्य सवथा िवेकर्यतिधमेमेः समाधिः | ततः प्रसंख्यानान कैमित्सतेमावापिष्ठतुखादि प्रथयते | प्रस्युत तत्रापि हछिश्नाति प्ररिणामिवदोषदरशेनेन

विरक्तः सवेथा वितरैकल्यातिरि मवति । एतदेव विवगोति- तत्रापीति । यदा व्युधा- नप्रसया मवेयुस्तदा नायं ब्रह्मणः सवथा विवेकल्यातिथैतस्तस्य न प्रययान्तराणि भवन्ति ततः सरथा विवेकल्यातिरिति । तदाऽस्य धममेधः समाधिर्भवति । एतदुक्त मवरति- प्रसस्यनि विरक्तप्तनिरोधमिच्छन्धभेमेषे समाविमुपा्त॑त । तदुपासने च सर्वथा विवेकं- स्यातिभेवति | तथा च तं निरोद्ध॒ पारयतीति ॥ २२ ॥

तस्य च प्रयाजनमाह--ततः हे शकभनिवृततिः कल्मासुनर्जातनेष विद्रा

जाण्याकककोनििण

क. ख. च, चिन्त्थते। रख. "्वमु°। ज. क्ष, श विमु°।'

सू° ३१] पातञ्चल्योगसूत्राणि | २०३

` जीवननेष विद्रान्मुक्तो भवति । कस्मात्‌, यस्पा्िपयैयो भवस्य

कारणम्‌ । न हि प्ीणविपययः कथित्केनवित्कचिल्नातो दश्यत इति ॥ ३०॥

तदा सदावरणमटापितस्य ज्ञान- स्याऽऽनन्त्याज्ज्ञयमल्पम्‌ ॥ ३१ ॥

सर्वैः हशकमोवरणेविमुक्तस्य ह्ानस्याऽऽनन्स्ये मवति । आवरकेण तमसाऽभिभूतमाृतमनन्तं क्ञानसखं इविदेब रजसा प्रबतितमुदघाटितं ब्रहणसम्थ॑ भवति । तत्र यद स्वेरावरणमरै- रपगतं भवाति तदा भवत्यस्याऽऽनन्त्यम्‌ । ज्ञानस्याऽऽनन्त्या- रहेयमसपं सपधते । बथाऽऽकाशचे खद्योतः । यतरेदपृक्तम्‌-

सिन जमनम

न्वमक्तो भवति । उत्त--बस्मादितिं । हेशकमेवासनेद्धः किङ कमीशयो जाया- ८ (~

दिनिदानम्‌ । न चासति निदाने निदान भवितुमहेति । यथाऽऽदत्र भगवानक्षपादः- ‹ वीतरागजन्मादशेनात्‌ › [ गो ° सू० ३। १।२५ ] इति ॥ ३०॥

अथेदं धरममेवे सति कीटं चित्तमियत आह-- तदा सवीवरणमरापेतस्य ज्ञानस्याऽऽनन्त्याञ्ङेयमरसषम्‌ । जआत्रियते चित्तस्मेभिरियःवरणानि मठ; इ्ेश- कमणि सवै च त आवरणमट श्वेति सव।वरणमरप्तेभ्योऽपेतस्य चित्तसखस्य ज्ञानस्य ज्ञायतेऽनेनेयनया व्युत्याऽऽनन्यादपमियलाञ्जेयमस्पम्‌ | यथा हि शरदि घनपटछ्मु. त्तस्य चण्डचिषः परितः प्रयोतमानद्य प्रकाशनन्यकाश्या वटादयोऽल्याः प्रकाशन्ते, एवमपगतरजस्तमसधित्तसत्वस्य प्रफाशानन्यादद्यं प्रकाश्यमिति । तदेतदाह-सर्वेरिति | एतदेव व्यतिरेकमुखेन (ण) ोरयत्ति-आवरकेण तमसाऽभिमभूतमिति । ्रयाश्ी- ढेन रजसा प्रवरितमभत एवोदघाठितं प्रदेशादपनीतं तम इयथः । अत एव सवान्धमा- ऽमयन्मेहाति. वर्षति प्रक।रनेनेति धमेष इत्युच्यते । नन्वयमस्तु धमेमेघः समाधिः सवा- सनदवशकमीशयप्रशमहेतुः । अथ सलप्य्िन्कस्मान्न जायते पुनजन्तुरियत अ!ह-यतरे- दमुक्त मिति । कारणसमृच्छेदादपि वेत्कार्थं॒त्रियते हन्त भो मणिरषादणोऽन्ादिभ्यो भवेयुः प्रयक्षाः । तथा चानुपपन्नाथतायामामाणकेो छोकिक उपपन्नथः स्यात्‌--अि-

- १क. च, "्केशषि° । २ ग.प.र. ज. “तमल भ । ९ स.ज, शति । कमा तुनः कीमदिपषयो पुतो न पुमेजनिष्यते । उत्तर प्म.दिि । है" ।

२०४. ` बाचस्पतिषृतदौकासंबरितसम्बासनाप्यसमेतानि- [ * केवस्पपदं-

८“ अन्धो मणिमविध्यत्तमनङ्कछिरावयत्‌ । अग्रवस्तं प्रत्यगुश्चत्तमजिह्णोऽभ्यपूजयत्‌ ” शति ॥ ३१ ॥

ततः छताथानां परिणामक मक्षमातिगुणानाम्‌ ॥ ३२ ॥

तस्य॒ धमेमेवस्योदयार्छृताथौनां गणान्‌ परिणामक्रमः परिसमाप्यते । न हि कृतमोगापवगोः परिसमापतक्टमाः प्षणम्‌- प्यवस्थातुगुत्सहन्ते ॥ ३२ ॥

अथ कोऽयं क्रमो नामति-

क्षणप्रतियोगी परिणामापराम्त- निग्राष्यः कमः ॥ ३३ ॥ क्षणानन्तयोत्मा परिणामस्यापरान्तेनावसानेम गृ्रते क्रमः। न शन

नि 2

ध्यदन्धो मणिमिति । ावयदप्रथितवान्‌ | प्र्मुञ्चयिनद्धवानम्यपूजयत्छुतवानिति ॥ ३ १॥

ननु धमेमेषस्य परा काष्ठा ज्ञानप्रसादमात्रं परं वैराग्यं समृ्घातमपहन्त॒ ब्युत्थानसमा धिसंस्कारैन्सङकशकमांशयान्गुणास्तु खत व विकारकरणक्शीलाः कस्मात्तादशमपि पुरषं प्रति देहद्धिादीनाऽऽरमन्त दूयत आह-ततः कृतार्थानां परिणामक्रमसमाप्ति गणानाम्‌ । रीकामेद॒गुणातां यदमी यं प्रति कृताथाप्तं प्रति न प्रवतेन्त इति भषः ॥ ३२॥

यत्रान्ते परिणामक्रमं पृच्छति- अथ कोऽयमिति । क्षणप्रतियोगी परिणापा- परान्तनिग्राह्नः क्रमः । परिणामकरेमः क्षणप्रतियोगी क्षणः प्रतिसवन्धी यस्य स तथोक्तः। क्षणप्रचयाश्रय इयथः । न जातु क्रमः क्रमवन्तमत्तरेण शक्यो निरूपयितुम्‌ । न चैक- स्येव क्षणस्य क्रमः । तस्माक्षणप्रचैपश्रयः परिकिष्यते । तदिदमाह-्षणानन्तर्योति | परेणामक्रमे प्रमाणमाह-परिणामस्येति । नवस्य हि वल्ठस्य प्रयत्नसंरक्षितस्यापि चिरेण पुरणता दृद्यते । सोऽयं परिणाम्यापरान्त; पयवसानं, तेनं हि परिणामल्य क्रमः (ततः प्रागपि पुराणतायाः सृक्ष्मसृक्षतरम्षमतमस्थूरष्थूलतरस्थुकतमलादीनां पौवपयमनुमीयते ।

एतदव व्य।तरकमुखेन(ग) दशयति-न हाते । अननुभूतो प्रतः क्रमक्षणो यया सप तथोक्ता । नन्वेष क्रमः प्रधानस्य न॒ त्ंभवति तस्य नियवादियतं म्राद--

कन्न अनक

एस. स, "न्ह । २ क, (ककष 1.३ स, ज. ण्वम्‌ जजश्रः |

शं ३३ पातञ्रुयोगसूत्राणि । | २५५

बुभूतक्रमक्षणां पराणता व्स्यान्ते भवति । नित्येषु च क्रमो दृष्टः ।

दयी चेयं नित्यता कूटस्थनित्यता परिणामिनित्यता च । तश्र कूटस्थानत्यता पुरुषस्य । परिणामिनित्यता गुणानाम्‌ । यस्मि- न्परिर्णम्यमाने तच्वं न विहन्यते तभ्ित्यम्‌ । उभयस्य च तस्वानाभघाताभित्यत्वम्‌। तत्र गुणधर्मेषु बुद्ध्यादिषु प्रिणामा- परान्तनिग्रह्ठ; क्रमो रन्धपयेवसानो नित्येषु धर्मिषु गुणेष्व- न्धपयेवसानः । कटस्थनित्येषु सखरूपमात्रमतिष्टेषु ` युक्तपुरुषेषु स्वरूपास्तिता क्रमेणेबानुभुयत इति तत्राप्यकम्पप्यवसानः ्म्द्‌- पृष्टेनसतिक्रियामुपादाय कल्पित इति ।

अथास्य संसारस्य स्थित्या गत्या च गुणेषु वतेमानस्यास्ति

निस्येषु चेति । बहवचनेन सवनित्यव्यापितां क्रमस्य प्रतिजानीते | तत्र निलयानां प्रकारमेद्‌ दके यिवा नियभ्यापितां अमस्योपपादयति-दरयीति । ननु

कूटस्थं स्रभावादपरचयुतमस्तु नित्यं परिणामि संदेव सछरूपास्व्थवमानं कथं नित्यमियत साह - यस्मिन्निति । धभेरक्षणावह्यानामुदयन्ययधर्मं धर्भिणस्तु तच्ादत्रिधात एवेति । सथ पि पएरिण। मापरानतनिप्र ता सवत्र क्रमस्य नेत्याह--तत्र गुणधर्मेषु बुद्धधादि- ष्विति । यतो ठन्धपथवसाना पमीणां विनाशा्रधानस्य तु परिणामक्रमो न ठन्पयव- सानः । नमु प्रबनिश्य घम॑खूपेण परिणामादस्तु परिणामक्रमः । पुरुषघ्य वपरणामिनः कुतः परिणामक्रम इयत माह-- कूटस्थेति । तत्र बद्धानां चित्तम्यतिरेकामिमानात्त- तरेणमेन परिणामाध्यासः । मुक्तानां चास्तिक्रियामुपादायविस्तवोऽपि परिणामो मोहक-

जः

सितः शब्दस्य पुरःसरतया तगपृष्ठो विकदपऽश्िक्रियामुपादत्त इति |

गुणेष्वरग्धपथवसानः प्ररिणामक्रम शत्युक्तम्‌ । तदसहमनः प्च्छति--अथति । स्थित्येति महप्रट्यवस्थायाम्‌ । गत्येति सृष्टो । एतदुक्तं भवति-र्धयानन्यान्न परिणामसमा्तिः संसारस्य हन्त मोः कथं महाप्रट्यत्तमये सरधषामातमनां सहसा समुच्छि येत कथं च सृष्टवदौ सहसोगदेत संक्तारः । तस्मदिककस्याऽऽमनो मुक्तिक्रग्रेण सर्वेषा

च अ

विमोक्षादुष्छेदः सर्वेषां संसारस्य क्रमेणेति प्रधानपरिणामक्रमपरिसमापिः । एवं च प्रधा

कजिन क किनिकिनि

१ क. ख, 'णालवपु* ) न. णा नक्स्य पु 1 २ ख. च. इ. 'भामनिः । २८.घ, हृ. 'णापनि० | ४ क. च, ग्णममा० | १कृ, “त्यं यदिप? ६ क.ह्य, वक्रः | ७ दन्न, मनप । <स, ज. ञ्ज, य्थाऽ्न"}; |

€ ६ वाचस्पतिकृतरीकासंबरितव्यासमाप्यसमेवानि- [ * भेवल्यपदि-

करमसमाश्निने वेति । अवचनीयमेतत्‌ । कथम्‌ । अस्ति परश्च एकान्तवचनीयः सर्वा जातो परिष्यतीति । ॐ भो इति ।

अथ सर्वो मत्वा जनिष्यत इति । विभञ्यवचनीयमेतत्‌ । प्रत्युदितख्यातिः क्षीणतप्णः डुश्षरो न जनिष्यत इतरस्तु जनि-- ष्यते । तथा मनुष्यजातिः भरेयसी न वा भ्रेयसीप्येवं पपे विभज्य वचनीयः भ्रः पशूनधिढृत्य श्रेयसी देवानुषीथाधि- कृत्य नेति । अयं स्ववचनीयः प्रश्रः संसारोऽयमन्तवानथानन्त इति । इशरस्यास्ि संसारक्रमसमा्ि्नेतरस्येति अन्यतरावधा- रणे दोषः । तस्माद्रथाकरणीय एवायं प्रश्न इति ॥ ३३ ॥

नस्याप्यनियलप्रसङ्गः । न चपूवेसचप्राुभोव इष्यते येनाऽऽनं स्यात्‌ । तथा सत्य. नादिवव्याहतेः सकटशाघ्ाथेमङ्ग्रतङ्ग इति भावः । उत्तरमाह - अवचनीयमनुत्तराई मेतत्‌ । एकान्तत रतश्यावचनीयतां ददौयितुमेकान्तवचनीयं प्रन दशंयति-अस्ति प्रश्न- हृति । सवाँ जातो मरिष्यतीतिप्रश्नोत्तरम्‌-ॐ भो इति | सयं भो श्यथैः । अविभेञ्य वचनीयमुक्वा प्रविमेञ्यवचनीयं प्रश्माह--अथ सवं इति । विभग्य वचनीयतामाह - विभज्येति । विभज्य वचनौयमेव प्रश्नन्तरं विदयष्टाथमाह- तथा मनुष्येति । अयं ववचनीय एकान्ततः | न हि सामान्येन कुशलकुशब्पुरुपसंसरस्या- न्तवर्वमनन्तवत्वं वा शक्यमेकान्ततो वक्तुम्‌ । यथा प्राणभृन्मात्रस्य त्रेयश्वम्रेयस्वं वा नैकान्ततः शक्यमवधारयितुम्‌ । यथा जातमात्रस्य मरणमेकान्ततः। विभञ्य पुनः शक्या- वपारणमेयाह-करशलस्येति । अयमभमिसंधिः- क्रमेण मोक्षे सरषां मोक्षाव्॑सये- छेद इूयनुमानं, तचाऽऽगमसिद्धमेक्षाशरयं, तथा चाभ्युपगतपोक्षप्रतिषादकागमधममाण- भावः कथं ठमेवाऽऽगमं प्रधानविकारनियतायामप्रमाणी कुयौत्‌ । तस्मादागमबधितवि- षयमेतदनुमानं न प्रमाणम्‌ । श्रूयते हि श्रृतिर्मतीतिहासपुराणेषु सगप्रतिसगैपरम्पराया अनादिविमनन्तलं चेति । अपि च सदषमेवाऽऽमनां संसारस्य न ताषदयगपदुच्छेदः संभवी | न हि पण्डितरूपाणामप्यनेकजन्मपरम्पराम्यासपरिभमसाध्या विवकस्यातिप्रतिष्ठ किं पुनः प्राणमेन्मात्रस्य स्थावरजङ्गमदरेकदाऽकमस्माद्ववितुमति । न च कारणायोगपये काययौगपयं युज्यते । कमेण तु विकस्यातावसंस्येयानां कऋमेण मुक्तौ न संसरेष्छेदोऽ-

{~ ^

नन्तत्वाजन्तूनामसंस्येयतवादिति सवेमबदातम्‌ ॥ ३२ ॥

. क, स, षर, मपर । २ स. क्च, एठत०।२ज, भमा । ४ ज, तदेकऽ$ ममप्रः | | | |

सू० २४ पातञ्जरुयोगसूत्राणि | २०७

गुणाधभिकारक्रमसमाप्तो केवस्यमुक्तं तत्सरूपमवधार्यते-- परुषार्थशृन्पानां गुणानां प्रतिप्रसवः केवल्यं स्वरूपपतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति ॥ ३४ ॥ ( इति श्री पतअःकेविरएवे योगसूत्रे ए चतथंः केवल्य गदः ॥ ४ ॥ ) कृतमोगापदगांणां पुरुषायेशून्यानां यः प्रतिप्रसवः करय. कारणात्मकानां गुणानां तत्कैवर्यं, स्वरूपमरतिष्ठा पनबुद्धिस- त्वानमिसंवन्धातपुरुषस्य चितिशक्तेरेव केवला, तस्याः सद्‌ा तथेवावस्थानं कैषरबमिति ॥ ३४ ॥ | इति भ्रीपातञ्जठे सांख्यप्रवचने योगश्षास्चे व्यास- भाष्ये केवरयपादश्रतुथः ॥ ४ ॥

कैवस्यरूपावध.रगपरष्य सूत्रस्यवान्तरसंगतिमाह - गुणाधिकारेति । पूुरूषारथ- शून्यानां गुणानां परतिपरसबः केवरपं स्वरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति । छृतकरणीयतया पुरुपाथेञ्ुन्यानां यः प्रतिप्रसवः स्वकारणे प्रधाने छयस्तेषां कयेकारणा- समंकानां गुणानां ग्युधानसमाभिनिरोषसं्कारा मर्नेसि टठीयन्ते मनोऽस्मितायामक्षिता लिङ्गं लिद्गमलिङ्ग इति । योऽयं गणानां कथैकारणात्रकानां प्रतिसगेस्ततकेवस्यम्‌ । यं दौचिष्पुरुषं प्रति प्रधानस्य भेक्षः खल्पप्रतिष्ठ वा पुरुषर्यं मोक्ष इदाह--स्ररूपेति । अस्ति हि महाप्रलयेऽपि घछरूपप्रतिष्ठा चितिशक्तेः । न चतो मोक्ष इत अद-- पुनरिति । सोत्र इतिशब्दः शा्लपरिसमापतौ ॥ ३४ ॥ मुक्यदेचित्ते परटोकमेय्षसिद्ये घभ॑घनः समाधिः । दयी च मुक्तिः प्रतिपादिताऽसिन्पदे प्रसङ्गादपि चान्यदुक्तम्‌ ॥ १॥ निदानं तापानामुदितमथ तापाश्च कथिताः सह द्ैर्ाभिविंहितमिह योगद्वयमपि ॥ कृतो सुक्तरध्वा गुणपुरषभेदः स्फुटतरो

(+ ६५

विविक्तं कैवस्यं परगछिततापा चितिरसौ ॥ २ ॥ कि, (५

` इति श्रीवाचस्पतिमिश्रषिरचितायां पातज्ञटमाष्यन्यास्यायां केवस्यपादश्चतुधंः ॥ ४ ॥

समाप्तमिदं पातञ्जरयोगदशेनं सटीकभाष्ययुतम्‌ ॥

१ क. ख. च. ज, भपप । २१.ष, ङ, च. ज, प्त्मनां। ३ क, ष. क्ष, "त्मनां। ४२. 'सिप्रटी" 1 ५स. पष. ष्ापुः | ६ खर स्ञनस्यदामो | ७ ख. ज्ञ, (द्वयो धर।

याजा ~ यमाणम

(कक (५

समाप्तानि वाचस्पतिमिभविरचितटीकासमेतश्रीव्या सभाष्यसमेतानि पातञ्जखपागसुत्राणि ॥

ॐ तत्सट्ृद्यणे नमः । भोजदेवरृतवुत्तिसषमेतानि

पतञ्जख्योगसृच्राणि ।

1 म कि. > 5", 9 म व

( तच प्रथमः समापिषद्‌ः । ) >< देहाधे "गः शिवयोः स श्रेयांसि तनोत वः | दुष्प्रापमपि यत्सपृया जनः कैवस्पमश्चते ॥ १ ॥ न्रिविधान्यपि दुःखानि यद नुस्मरणानृ गाम्‌ | प्रयान्ति सदयो विख्य तं स्तुमः शिवमव्ययम्‌ ॥ २ ॥ पतञ्जलिमुनेरुक्तिः काऽप्यपू। जयध्यसी | प्रघ)डत्योतरियोगोऽपि योग इच्युदितो भया ॥ ३ ॥ जयन्ति वाचः फ णेभतुरन्टर- र्फु(त्मस्तोामनिद्लाकरयिषः | विमःव्यमानाः सतत मनानि ५): सतां सद्‌।ऽऽनन्दमयानि कुरते, ४ ॥ व्दानामनुशासन विदधता? पातज्जठे कुवरता वःप ,राजमृगाङ्कसङ्ञकमपि व्यातन्वतता चेद्यके । वाकचेतोवपुषरां मर; फणिभतां भैरव येनोद्धत- स्तघ्य श्रःरणरङ्महनपतेत्रोचो जयन्युञचखःः ॥ ५ ॥ दु्बाध यदतीव तद्विजहति स्पष्टा्थामेव्य "क्तभि स्ष्टाथष्रपि चिस्तुति विदधति व्यर्थः समासादिकैः | सस्यानेऽनुपयोगिभिश्च बहुभिजंल भेम तन्वते धरोतगामिति वष्तुवि्ठुवकृतः सर्वेऽपि टाक॑कृतः ॥ ६ ॥ उत्सञ्य | वरह्तरमद् सघ तकटलजाटख फलप्र्क शमवधाये च सम्यगथनि | सन्तः पतज्ञटेमपे विद्ति्मयेय- मतन्धते$बुधजनप्रतिनोधेः | ७ ॥

> इत अ्न्य छ'फद्य न्ति ष्ठ. पुस्त क ।

१ क. यथा। रक. श्मिः | ३ क. भ ४ क. तद्धिजः। ५ क. "थेमल्यु°

६ क. ग. -व्ृ्तिविं" | "ज य. उन्म ८ घ. कारन कृप्रपः | ९7, अन्तः ।

१० ल. कतेगक्तिहे' १

२. , भोजदेवविरचितदत्तिसमेतानि- [ समाज्पा. १्‌० १-२]

अथं योगानुशासनम्‌ ॥ १॥ अनेन सत्रेण चाच्लस्य सबन्वामिधयवयोजन।न्याघ्यायन्ते । अथशब्दो ऽधिकारयो- तको मङ्कलर्थकश्चं | योगो युक्तिः समाधानम्‌ । ' युज समाधौ ' । अनुशिष्यते व्याद्या यते रक्षणमेदोपायफटथेन तदनुशासनम्‌ । याग्यानुक्ञास" योगानुशासनम्‌ । तदु छ्ल- परिसमपिरधिकरतं बेद्धन्यमिप्यधेः । तत्र शाघ्लस्य ब्युपादयतया योगः ससाधनः सफटोऽ- मिपेयः । तदृब्युपादनं च फलम्‌ । व्युत्पादितघ्य योग्य कैवत्यं फठम्‌ । शाह्नामिषे. यथो; प्रतिपायप्रतिपादक्मौवलक्षणः संबन्धः | अभिपरेष् येोगर्घयं तकल्छ च यै स्यक्य साध्यसाधनमावः । रएतदक्तं भवति -य्युपाद्यष्य यौगुष्य साधनानि शान्रेण दस्यन्ते,. तत्साधनसिद्धो योगः वैवद्यास्यं फटमुाद्यति ॥ -{ तत्र को योग इयत आद-- योगधित्तवृत्तिनिरोधः ॥ २॥ चित्तस्य निर्भरुत्परिणामरूपस्य या वत्तये\ऽद्गद्गिमावपरिणामस्प स्तासां निरोधो वहिरमुखपरिणतिविच्छेदादन्तपखतया प्रतिटमरपूर्णिमिन कारणे ख्यो यौग॒इत्या- ए्यायते । स च निरोधः सरसां चित्तमृभीनां स्प्रीणिनां धमः कद्‌ाचित-

(~

स्यांयिद्रमावा्िषैवति । ताश्च क्षिपत मूढं विक्षितभेकप्रं निरुद्रमिति चितस्य भमयः, चित्त्थव्याविशेषाः । तत्र॒ क्षिप्त रजस उदेकादध्थिरं बहि्मखतया सुखटुःखादिनिषयेषु विकास्पतेषु भ्यवषहतेषु सनिहिषु वा रजसा प्रेरेतम्‌ | तच्च सदेव ॒देयदानवादीनाम्‌ । मृदं तमन्त उदेका्छ्थाङृयव्रिभागमगणयत््ोध(- दिमिरविरुदधकृयेष्वेव नियमितम्‌ । तव सदैव रक्षःपिशाचादीनम्‌ । विक्षिप्तं तु सचेद्रकदविशिष्टयेन , परिय दुःखसाधनं सुषसाधनेष्वेव शब्दादिषु प्रदत्तम्‌ । तव सदैव देवानाम्‌ | एतदुक्तं भवति -रजसा प्रवृत्तिरूपं, तमसा परापकचारनिरतं ¦ सच्वेन सुखमये चित्तं भवति । एतास्तिलश्ित्तावश्याः समाघावनुपरयोगिन्यः । एकाप्रनिरुद्र्ये दे च सखोत्कपोयथात्तरमवस्थितत्वात्समाधावुपागं मजेते । सच- दिक्रम्युक्रमे त्यममिप्रायः--द्ये.रपि रजघ्तमसोसयन्तहेयवेऽपयेतः¶ रजसः प्रथ- ममुपादान, यावन्न प्रवृत्तिदैरिता तावन्निव्तिनं शक्यते दशयितमिति ` ्रयोग्य॑स्ययेन प्रदशेनम्‌ । सखस्य वेतदर्थं॑पश्वस्दशेनं पतसोत्वपेभोत्तरे दे ममौ योगोप-

१ ख. “नानि ब्या्या। २ ल. श य॒क्तेयःगः सरग श्व । युक्ते"; । यु? | ३ ग, वों समाघानप्‌ । अः । ४ ख. (कृतपिः | 4 क. पमः सं, ६ क. श्स्यच त०।५७क. कैषल्येन ¡ ८ ख. प्रवृरयन्त । ९ क. इत्याह । १० ल, व्पा्तन्निरोः। १९ क. ण्लग्या प । १२क. `चिद्‌बु्धमुमाः । १२ क. मन्तरेण. कोधा"। १४ ल. हदु: । १५ `य, देवताम्‌ । १६ क, (नियतं । १७ ख. यत्नस्योः ।

[ समा०पा०१स्‌०३-७ ] पातञ्नरयोगसूत्राणि । ३

(+ (4

२।गिन्याविंति | अनय) योरेकाग्रनिरुद्रथेमेम्यायधित्तस्ैकाग्रताल्पः प्रणामः स योग इयुक्तं भवते । एकप्रे बहततिनिरोधः । निरदे च सवातं वृत्तीनां सत्काराणां च

प्रवय इयनयोरेव भम्यःयागस्य संभवः ॥ २ ॥ इदान सत्रकारश्वित्तवत्तिनिरोधपदानि व्यास्पातकामः प्रथमं चित्तपद्‌ं व्याचषे-- । तदा द्रष्टुः स्वरूपञवस्थानम्‌ ॥ ३॥ र्टः पुरुषस्य त।प्मन्काटे सख्ये चिन्मत्नरूपतायामवस्थानं स्ितिभ॑वति } अयम: उत्पन्नविवेकस्याते।्तसक्रमाभिवत्कतवामिमाननिवृत्ते परनपुक्तपरेणामायां बदधा्ासन स्वरूपणावस्थान 1स्धतिभवातं ॥ ३ ॥ वयव्धानदशायां तु त्य कि रूपमिया ( यत भ ) ह वुत्तिसारूप्याम्रतरत्र ॥ ४ ॥ इतरत्र योगादन्यकिन्काठे वृत्तयो या वक््यमाणलक्षणास्ताभि; सरूप्यं॑तद्रुपतम्‌ । यमधः--याद्र्थो वृत्तयः सुखटदूःखमेहामिक।; प्रादुनवन्ति तदमुप एर संवदते

^ (~ ०

व्यवहतोभेः प्रषः तदेवं यास्नेकाप्रतया पारणते विक्त: घवास्मन्ह्पे ५ ते!ेते। भवाते। यास्मश्वेन्द्रयवत्तिद्रारेण विषरयर्के(रण परिणते परषस्तदाकार इ परभाव्यते, यधा जटतरङ्गघु चस्सु चन्द्रश्वक.मेव प्रतिभासते त।चत्तम्‌ ॥ ४ ॥ वृत्िपद्‌ व्यास्यातुमाह- टृत्तयः पएचतय्यः दिष्टिः ॥ ५॥ रत्तयथित्तस्य परिणामविरो १: । त्तिसमुदर्थिरूपस्यावयविनो या अवयतैरूपा वृत्तय" स्वदपक्षया तयप्मययः । एतदुक्तं भवति--प् वृत्यः । कीद्दयः) छिश अदिः; रेवे्यमाणल तणेराक्रन्ताः ष्टः | तद्विपरीता य्धिणः ॥ ५॥ ९ रव १ ११५: स। ्षप्योद्धियन्त-- प्रमाणव्रेपययावेकखानद्रास्पतयः ॥ ६ ॥ आतां क्रमेण रक्षणमाह- प्रत्यक्षानपानागमाः प्रमाणानि ॥ ७॥ अत्रापेप्रसिद्रवात्माणानां ज्षान्नकारेण द्नैरूपणेनव गतलखाक्षणस्य न पृथ.

ए क ०००9 कम जज कोक क-म

५ ख ५, निस्पे। २क. चताः | ३क. ते चित्तः । ४ ख, श्वित्र | ५ क. प्रच्छन्न । ख. प्रोमुलप०। ९ क. वुद्धौ चाऽहत्म° । ७ ख. ९१७० ।८ ग. किं स्व ॥ ९ख सूपं भवतीत्थाः | १० ख.ग. श्यो व| १६५ क. (तयो दुःखमाहसुखावालि' । १२ क. शते चतिशक्तेः स । १३ क. प्रतेष्ठानं । १४ ख. 'कःएपरिणतेः पु" 1 १५. कृ. ष्ट्द्‌ कार एव ।१९६ त. प्े॥४॥ तद्वृत्ति १७क. म. ठा अश्क । १८ क. ग्यहकष्ण या । १९क. प्वमृतावृ" | २०. ग. ता।२१ ए. ग, यः मुरद्य व्वास्याट यन्य । २२ क, “लक्षये । |

¢ ` भोजदेबरविरचितटत्तिसमेतानि- [ समाण्पा० १सू०८-११ |

तश्रण कृतम्‌ । प्रमाणरक्षणं तु अभिसंवािङ्ञानं प्रमणामेति | इन्दियद्ररेण बाह्य- वस्तृपरागाजेत्तस्य तद्विषयसामान्यिोषासनोऽथस्य विरेषावधारणप्रधाना वृत्तः

प्यक्तम्‌ । संगृह"तसबन्वाटिङ्गािद्धन सामन्यासनाऽध्यवसायोऽनुमानम्‌ । भत्तवचन्‌- मगमः ॥ ७ ॥ एव प्रमाणह्यां वृत्तं व्यास्याय रिपयेयरूपामाह-- भपययो मिध्याब्गानपतदूपभ्तिषठम्‌ ॥ ८ ॥ अतथाभृतेऽथं तथेपपद्यमानं हानं विपथ॑यः | यथा शुक्तिकायां रजतज्ञानम्‌ । अत- दूपपरतिष्ठमिति । तद्यस्य यद्रे तक्सिन्र्ये न प्रतितिष्ठति तस्याधेष्य यलारमाधकं रूपं न तघ्मतेभासयतपि यावत्‌ । संशयोऽप्यतद्रपप्रतिष्ठतरानमिध्यज्ञानम्‌ । यथा स्थाणुवां पुरा वेते ॥ ८ | वेकस्पवृर्त व्याल्यातुमाह- शब्दङ्ञानाञुपात। वस्तुशून्यो विकरः ॥ ९ ॥ रव्जानेतं ज्ञानं शब्दज्ञानं, तदनु पतितुं शील यस्य स रब्दज्ञानारुपाती | वस्तु. छ थ अ (~ 5 नस्तथा वमनपृक्षमाणो योऽध्यवसायः स विक्स इवयुच्यते । यथा पुरुषस्य चैतन्यं स्वरूपमत | अत्र देवदत्तस्य दम्ब दपि रब्दजनिते ज्ञाने प्ष्ठवा योऽध्यव्ितो भेदस्तह।वियनःनमपे समाेप्या्यवसायः । बतुतरतु चैतन्यमेव पुरः ॥ ९ ॥ निद्रां ग्यस्यःतुमःह- सभावप्र्ययास्वमा वृत्तिनिद्रा ॥ १० ॥

अभवद्रयय आटम्बनं यस्या वृत्तः सा तथेक्ता । एतदुक्तं मवति-यौ संततमुद्धि्त- स्वत्तमसः समप्तविषयप्रियागेन प्रवतेते वृत्तिः सा निद्रा | अस्याश्च सुखमहमघ्वाप्स- मिरिस्मृत्ेदशेनःत्तेशच.लुमवन्यतिरेकेणा नु पत्ते ततिवम्‌ || १० !|

समप व्या्पातुमाह-

अनुभूतविपयासेप्रमोषः रमिः ॥ ११॥

प्रमाणेनानुमृतस्य विषयस्य योऽयमसंप्रमेपः संस्कारद्ररेण वृद्ध ुपारेहः सा रमति; । तत्र प्रमाणविपययविकल्या जाग्रदवस्या । त एवै तनुभव्बछाशक्षीयमाणं; सप्र; । निद्रः तु सवेयपमानविषया | स्मृतिश्च प्रमाणविपर्ययभिकल्पनिद्रानिमित्ता ॥ ११ ॥

१क. रप्य प्रतेतेऽध्य । २ख. या व्यन्तम्‌* 1३ क, ददवावारो। ४ ग्‌. प्र। ५ख.ग व यदाऽन। ६ग, प्लक्षाय । ७ ख,ग. "णाः सर स |

| समा०्पा० {स्‌०१२-१६] पातञ्जर्योगसूत्राणि । 4

एवं वृतीव्यास्याय सपाय निरोधं ग्यास्यातुमाह- अभ्यासवेराग्याभ्यां तन्निरोषः ॥ १२॥ अमभ्यासवरण्ये वक्ष्यमणलक्षभे, तम्यां प्रकशप्रवत्तिगियमरूपरौ या त्तयस्तासां ` निरोघो मवतीघयुक्त मरति । तासां भिनिवृत्तवाहयाभिनिवेशानामन्तमुखतया सकःरणं एव चित्ते रक्तिरूपरतयाभ्वस्यानम्‌ | तत्र॒ विषयद्‌षदस्चनजेन वेरग्धेण त्ैमुख्यमुखायते । अभ्यसन च सुखजन॑कशान्तप्रवाहषददोनद्ारण दं स्थयैमुत्पादते । ईत्थं ताम्यां भवति चित्तवृत्तिनिरोधः ॥ १२ ॥ अभ्यासं व्यास्यातुमाह- तत्र स्थितां यत्नऽभ्यासः ॥ १२ ॥ ृ्तिदिःस्य चितस्य सरूपनिषठः पररणामः स्थिरतां यन उत्साहः पुनः पुन- स्वयासेन चेतसि निवेशनमम्यास इट्युच्यते ॥ १३ ॥ तस्येव विरोषमाह- स॒ तु दीध॑कौरनेर्तयसत्कारसेवितेो द्दभूमिः ॥ १४॥ वहका रं नेरन्तर्येणाऽऽदरातिशवेन च सेव्यमानो दृटमूमिः स्स मति दाद्नय प्र्बतीयथेः ॥ १४ ॥ देराग्यस्य रक्षणमाद-- दृष्टालश्रविकःवेषयतरितुष्णस्य बही- कारसंहः वैराग्यम्‌ ॥ १५ ॥ द्विविधो हि विषयो दष्ट आुश्रविकश्च | दष्ट इहवोपटम्यमनः शब्दादिः | देव- लोकादावानुश्रविकः । अनुध्रुयते गुरुमुख।दियनुश्रमो वेदस्तेत आगत आनुश्रतरिकः। तयी- द्वयोरपि विषययोः पएरिणामनिरसतदशेनाद्धिगसगधेस्य वशकारस्ञा ममते वद्या नाहमेतेषां वद्य इति योऽयं विमशस्तद्वैरग्पमियच्यते ॥ १५ ॥ तर्येव विरषमाह-- तत्पर पुरुपख्यातिगोणवेतप्यम्‌ ॥ १६ ॥ रागय एर प्रहृष्टं प्रथम वैरग्यं (विषयतपयं द्वितीयं । गुणमिषयमुपन्मुणपुस्षवि- वेकस्यतिये मवति, निरोधसमापेरयन्तारुकृवात्‌ ॥ १६ ॥

[1

[ज

१ ख. म. ध्पाणां चितवृतीनां यतिदं स नित्तियः। ककेमुक्तं। २क. नक शाः । 8 ग. इन्याभ्णं । ४ क. रत्न । ५क, "कालादृते । ६ क, नतश्वदृरतिरयप° । ७ क, -स्टतपमधिण- | ८ ख, (्द्तपस्य ! ९ क. ग्‌. ग्मुच्य° ।

६ भोजदेवविरचितषत्तिसमेतानि- [समाण्पार १सू०१७-१८)

एत योगस्य स्वरूपमुक्ला संप्ज्ञातरूपं भेदमाह -- वितकेविचारानन्दास्मितौर- पानुगमात्सपरज्ञातः ॥ १७॥

समाधिरिति शेषः । सम्थकसंशयविपर्थयरहितवेन प्रज्ञायते प्रकर्षेण ज्ञायते भ्न्यस्य खरूपं येन स॒ संप्रज्ञातः, समापिमावनागिशेषः । स ॒वितकोदिमेदाचतुर्विधः--सवि- तर्कः सविचारः सानन्दः साघ्ितश्च । भावना भव्यस्य व्िषयान्तरपरिदरेण चेतसि पुनः पुनानिवेशनम्‌ । माब्यं च द्िविधम्‌--इरस्तखानि च । तान्यपि द्विविधानि जडाजड- भेदात्‌ । जडानि चतुचिकातेः । अजडः पुरुषः । तत्रे यदा महामूतेन्िधाणि स्थूलानि विषयलेनाऽऽदाय पुवोपरानुसंधनिन शब्द्राथलिसंभेदेन च भावना क्रिपते तदा सवि- तकः समाधिः | असिननत्राऽऽरम्बने पूव॑परालुसंधानशब्दोहेठशुन्यसेन यदा भावना परवतेते तदा निर्वितकः । तन्मन्रान्तःकरणलक्षणं सृक्ष्मविषयमाटम्नय तस्य देशकारुषमो- वच्छेदेन यद्‌। भाव्रना प्रवपते तदा सव्रिचारः । तसि.नेवावरुम्बने देशकारुधमीवच्छेद्‌ विना पमिनत्रावमाप्तिवेन भावना करिप्मगणा नि्रिचःर इ्युययते । एवंपन्तः समाधि. ्राय्तमापरत्तिरति व्यपदिरेयते । यदा तु रजस्तमोखेशानुविद्मन्तःकरणपखं भभ्यते तदा गुणमाव।चितिशक्तेः सुखपरकाशषमयस्य सस्य भाग्यमानस्येदेकाप्सानन्दः समाधि- भवति । असिनेव समाध ये वद्धधृतयस्तचवान्तर प्रवानपुरधरपरं न पयन्ति ते विगत- देहहंकरष्वद्विदेदशब्द्वाच्याः । इयं प्रहणसमापत्तिः । ततः परं रजस्तमोरेशानभिभूतं शुद्रसच््रमाठम्बनीकय या प्र्तेते भावना तस्यां प्राह्म्य सच्वस्य न्यग्भावाद्धितिक्षक्तेष्डे- कात्सत्त.मात्रावरेश्येन समाधिः सा्ित द्युस्यते। न चाहंकाराक्षितयोरमेदः शङ्कनीयः । यतो यत्रन्तःकरणमहमिु्धेखेव विषयान्धेदयते सोऽदंकारः । यत्ा्त्वतया प्रतिलोमप- णमे प्रहतेर्टाने चेतति सत्तामात्रमवभाति साश्िता । असदेव समाधौ ये इतप्‌- गितिषाः परमाघमानं पुरुषं न पद्मन्ति तेवां चेतसि स्वकारणे ठयमुपागते प्रकृतिखया ह्यु ष्यन्ते । ये परं पुरुषं ज्ञखा भावनायां प्रवन्त तेषामियं विकस्यातिग्रहीतृसमापत्तिर युच्यते । ततर सपरजञते समाधौ चतल्तोऽप्यवस्थाः शञक्तरूपतयाऽवतिषठन्ते । दैत पैक- स्यास्याग उत्तरो ्तसरति चतुर्थोऽयं संप्रहातः समाधिः ॥ १७ ॥

असंप्रञञातमाह--

~ र पुवं # ९

विरामरप्रत्ययास्यासपुवः ससारशेषोऽन्यः ॥ १८ ॥ विरम्यपेऽनेनेति विरामो वितकदेचिन्तायागः | व्रिरामधवासो प्रययश्चेति परिराम-

१. तानु । २ ख. वत अत्मस्वरू!३ख.ग. प्रवर्षे, ४ ख. भावयप्ि। ५ ग. मेनप्र } ६. ग्‌, उ इवितक्पु ¦ ७ कः. तवे" | ८ क, न्तरा इति।

[समा०पा०१य्‌०१९-२० ] परतञ्रूयोगसूत्राणि। ` ७

प्रययस्तस्यम्पासः पौनःपुन्येन चेताति निवेशनम्‌ । तत्र या काचिदुवततिरुटसति तस्या नेति नेततीतिनरन्तथण परुदतनं त्वः संप्रजञातसभाधिः(पि)सस्काररोभो ऽन्यस्तद्विरक्षणोऽ- सप्र्ात इयथः । न तत्र किचिदधेय सप्रज्ञायत इयसंप्र्ातो निर्बीजः समाधिः । इह ` चतुविधश्ित्तस्य परिणामः-- व्युव्यानं समधिप्रारम्म एकप्रता निरोधश्च । तत्र क्ि्तम्‌ढे चित्तमृम व्युत्थानं, विक्षित्ता भूमिः सोद्रेकत्समापिप्रारम्मः । एकाम्रलनिरद्ध च पर्थ न्तमूमी । प्रतिपरिणमं च संस्काराः | तत्र ब्युत्थानजनिताः सं्कारा समाधिप्रारममजनैः संस्करिः प्रयाहन्यन्ते | तञ्जाश्वैकाम्रताजेः, निरोधजनितेरेकाग्रताजाः संस्काराः स्वरूपं च हन्यन्ते । यथा सुवरणेसवटितं ध्मायमानं सीसकमासानं सुवर्णमठं च निर्दहति ए्भ- काग्रताजनितान्सेष्कारान्निरोधज।; स्वात्मानं च निर्दहन्ति ॥ १८ ॥

तदेवं योगस्य सरूपं भेदं सक्षपेणोपायं चाभिधाय विस्तरेणोपाय यागाम्या(मा)- सप्रदशनपूव्कं वकतमुपकमते--

भवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिरयानाम्‌ ॥ १९ ॥

पेदेहाः प्रकृतिख्याश्च व्ितकषदिमृमिकासूत्रे व्यस्ताः, तेषां समाधिभवप्रयय भवः संसारः स घ प्रययः कारणं यस्य स मवप्रययः । अयमथैः--आविभूत ख सतारे ते तथाविधसमापिभाजो भवन्ति । तेषं परतखादशेनादोगं।मासोऽयम्‌ । अतः प्रर- त्ने तद्धावनायां च मुक्तिकामेन महन्यनो विधेय इत्येतदथमुपदिष्म्‌ ॥ १९. ॥

तदन्येषां तु--

रद्धावीयेस्पृतिसमाधिप्रहापवेक इतरेषाम्‌ ॥ २०॥

मिदेहपङृतिल्यव्यतिरिक्तवीं योगिनां श्रद्रादिपू्कः श्रद्धादयः पूत्रं उपाया यद्य स श्रद्रादिपूवैकः । ते च श्वद्धादयः करमादुपायेपेयम्रेन पर्रतेमानाः संप्ज्ञातसमाधेर्पायतां प्रतिपयन्ते । तत्र श्रद्धा योग्रिषये चेतसः प्रतादः । वीयमुतसाहः | सयृतिरनुमृतासपरमोषः । समापिरेकाप्रहा । प्रज्ञा प्रज्ञात्यकविकः । तत्र श्रद्राघरतो वर्यं जायते येगविषरय उत्सा-- -हवोन्भवति । सात्साहस्य च पश्चदयामु भामेषु स्मतिरपचते । तत्स्मरणाच् चतः स्मा धीयते । समाहितचित्तश्च भव्यं सम्ग्िवेकेन जनाति । त एते संप्र्ञातसमधेर्पायाः । तस्याम्यासात्पराच वैराग्याद्रवयसंप्रज्ञतः ॥ २० ॥

१ ख. हन्यते । २ कृ. आपिमत्रान्तभूता ९०। ३२ व. गगाभ्याषोः 1४ क. ख. ना रः | ५ कृ, '्यानुभागषु। ६ ख ग. शहणजाधते \

८ , भोजदेवविरचितटततिततमेतानि- [समः०प०१य्‌०२१-२४]

उक्तोपायवतां योगिनामुपायभेदद्रेदानाह-- तीत्रसेगानामासन्नः ॥ २१॥ .

समाधिलाम इवि शेषः । स्रेगः क्रियहितुषृढतरः संस्कारः । स तीतरो येप्रामधि. मात्रोपायानां तेषःमासनः समाधिलामः, समाधिफटं चाऽऽसन भवति शीघ्रमेव संपद्यत इत्यथः ॥ २१ ॥

के ते तीव्रपनणा इयत आह--

म्रृमध्यापपत्रत्वात्तताजप तञ्चषः || २२॥

तेम्य उपयिम्यो मुद्रादिभेदभिननेम्पं उपायवतां विशेषो भति । ` म॒दुमघ्योऽधिमत्र इतयुपायभेदाः ¦ ते प्रयेकं मृदुस्ेगमध्यसंवेगतीतरसत्रेणमेदाश्चिधा । तद्भयेन च नव योगिनो मवन्ति । मदपय मदसंवेगो मध्यसपरेगप्तीत्रपवेणश्च | मध्येपायो मृदुसपेगौ मव्यसंषेमस्तीत्रस्परेगश्च | अशेपात्रो पायो म॒दुसत्रेमो मव्यपत्रेगस्तव्रप्मेगश्च | अधिपत्र- पयि ती्रसयेगे च महान्यत्नः कतेन्य इति भदेपटेशः ॥ २९ ॥

इद्‌ नीमेतदुपायविरक्षा† सुगमपुपायन्तरम,ह-

इन्वरप्रणिभिीध्रं ॥ २२ ॥

इश्वरे वक्यमाणलक्षणः, तत्र प्रणिधा सक्तेविरेषो विशिष्टमुपासन . सनक्रिधाणां तत्रा्पणं „ विषयपुखादिक पफठमनिच्छन्सवर; त्रियस्तासिन्परमगुरावषयपि तव्मणिध, सपेष्तक्तट्छभस्य च प्रज़ृ्ट उपायः ॥ २३ ॥

रस्य प्रणिधानातसमाधिकाम इयक्त, तत्रवरस्य खह्पं प्रमागं प्रभावं वाचकमुपा सनक्रमं तत्फटं च क्रमेण वक्तुमाह--

केशकमेविपाकाशयेरपरागृष्टः =. परुषत्रिरेष इश्वरः ॥ २४॥ ^“ `

विश्न 4ति छेचा अविद्यादयो वक्षमाणाः | विहितप्रतिषि दव्यामिश्रह्पाणि कर्माणि | विपच्यन्त इति विपाकाः कमफठनि जा्यायु्भगाः । अ फखविपाकाधित्तमूत शेश्त इयाराया वासनारूपः संस्कराहतैरपरमृष्न्िष्यपि करि न संखष्टः । पुरूष विशेषः, अन्येभ्प; पुरेभ्य विशिष्यत इति परिशेषः । ईश्वर ईशनशीठ इच्छामन्रेण सकटजगदुद्ररणक्षमः । यद्यपे स्षामालमनां इ्ेशादिस्पश्ष। नाक्ति तथाऽपि चित्तग- तस्पषामपदिर्यते । यथा येोद्रगतो जयपराजयौ छामिनः । अध्य तु त्रिष्वपि कलपु तथाविधोऽपि इश्चादिपरा पशा नासि | अतः स पिटक्षग ए भगवानीश्वरः । तद्य च तथाक्रिधभेयेमनादेः सचेककपात्‌ । स्चोकर्षशाय प्रषृषटक्ञानदेष । न चान- यीकनेदययेोशतरेतराश्रषलं, परस्परानपेक्षवात्‌ । ते दवे ्निदध्य ईश्धए्सद्धे वत-

१क. ख. “न्त दुरशरेतुमा। २ ख. प्रप्मष्ः।

[समा०पा० १्‌०२५-२७] परतंञ्जखयोगसूनाणि | ९

माने सचादिभूे | ठेन च तथात्वेन सखेन तस्यानादियि संबन्धः ] प्रृतिपुर्पसयें गविधोगयोरीश्रेच्छाग्यतिरेकेणानुपषचेः । यथेतरेषां प्राणिनां सुंखदुःखमोहात्मकतया परिणत चित्तं निमठे साचिके पमोपप्र्पे . योगिवर प्रतिसकरान्तं चिच्छायासकरान्ति सवेद भवाते नवमीरबरस्य । तस्य केवटे एव साचिकः परिणाम उत्करभवाननादिस- बन्धेन भोग्यतया व्यवस्थितः । यतः पुरुपन्तशविलक्षणतया स॒ पतरेश्वर्‌; । मक्ता्मनं तु पुनः हैशदियोगतेस्तेः शघ्ोक्तैरपयिर्निवर्धितः । अध्य पनः समदेव तथाविधतवानं मुक्तासतुह्यघम्‌ 1 न चेदराणामनेर्कवं, तेष तस्यते मिनामि प्रायलात्कायश्यैवानर्पपत्तेः । उत्कपापकभेयक्तवे य एरो्ृष्टः स एतरेठरस्ततरेव काष्टाप्राप्तवदिश्चर्यस्य ॥ २४ ॥

एवम।स्वरस्य खरूपमभेधाय प्रमाणमाह--

तत्र निरतिशयं सार्वह्यवीजम्‌ ॥ २५ ॥ तस्मिन्भगवति सवन्ञत्य यद्वौजमतीतानागतादिप्ररणस्वासवं महच च मृ. द्रौ जमिव वीज तत्तत्र निरतिशय काष्ठां प्राप्तम्‌ । दष्टा ह्यसलमहचादानां धमाणां सातिशयानां काषठप्राप्तः । यथा परमाणवलपवघ्याऽऽकागे परममस्य । ए ज्ञाना येऽपि चित्तधम।स्तारतम्पेन परदद्यमानाः क्मिननिरतिशयतामास।दयन्ति । यत्र चैते निरतिशया स इरः । यद्यपि सामन्यमात्रेऽनुमानस्य प्थवस्तितलान विशेपव्रगतिः समति तथाऽपि शाच्रादस्य सक्ज्ञवादयो चिदे अवगन्तन्याः | तष्य सप्रथो जनमिव कथं प्रङृतिपुरपयोः सधगाचयोगावःपादयत) पि नाऽऽशङ्कनीय, तस्य कारणकरत्राद्रन- युप्रह एव प्रयाजनम्‌ । कट प्रट्यमहाप्रलतु ।नःसपानहतसम।स्ण उद्रार्पामारत तस्य ध्यवसायः । यदद्य तत्तस्य प्रयोजनम्‌ ॥ २५ ॥ एवमीश्वरस्य प्रमाणमाभिधाय प्रभावमाह-- स पूर्यैपामपि गुरुः कानानवच्छदात्‌ ॥ २६ ॥ आदानां कद्रणां ब्रह्मादीनमपि स गुररुपदषश्य । यतः स कटेन माबच्छिद्यते, अम॥दसात्‌ | तषा पुनरीदमत्यादास्त काटनावच्छंदः || २६ ॥ एव प्रभावमुक्व।पासनापयोगाय बाचक्रमाह-~ तस्य वाचकः प्रणवः ॥ २७ | ह्थमुक्तस्ररूपस्यश्वरध्य वाचकोऽभिधायकः प्रकरेण नूयते स्त्यतेऽनेतरैति नौति स्तीतःति वा प्रणव अकारस्तगरश्च वाच्यत्राचफमघटक्षणंः संबन्धा नियः सेकेतेन प्रका-

क, मान २क. ख. ष्ट्येप्रः।३व. ग, प्पे: उ ।४घ, ग, बं प्रक्र ` | ५ कृ, नमायस्य | पां ब्रह्मदानं ध | जस. . प्रण । ४:

१० ` भोजदेवविरचितदत्तिसमेतानि- [समा०पा० १स्‌०२८-६१]

यते न तु केनचिक्रियते, यधा पितापुतरपोर्वियमान एव॒ संबन्धोऽध्यायं पिताऽस्यायं पत्र इति केनचे्प्काहपते ॥ २७ ॥ उपासनमाह- तज्लपस्तदथमावनप्‌ ॥२८॥ ` त्य साधेत्रिमात्रस्य प्रणवस्य जपो यथाबदुचारणं तद्वाच्यस्य चेश्वरप्य भावनं पुनः पुनश्चेतसि दिनिवेशनमेकाप्रताया उपायः । अतः समाधिसिद्धे योगिना प्रणवो जप्य- स्तदथे इश्रश्च भावनीय इत्युक्तं मवति ॥ २८ ॥ उपासनायाः पलमाह-- ततः परत्यक्चेतनापिगमोऽप्य- न्त्रायामावश्र ॥ २९ तस्मञ्जपात्तदथमावनाच्च योगिनः प्रयक्चेतनाधिगमो मवति विपयप्रातिवैयेनं स्वान्तःकरणाभिमुखमश्चतते या चेतना द्क्शक्तिः सा प्रयकंवेतना तस्या अधिगमे) ज्ञानं भवते | अन्तराया वक्ष्पमाणस्तेगाममावः शक्तिप्रतिवन्धो ऽपि मवति ॥ २९ ॥ सथ फेऽन्तराया इयाश्ङ्ायामाह-- व्याधिस्स्यानसंशषयप्रमादारस्याविरति- भरान्तिदशषेनारन्धभूमिकत्वानवस्थित- त्वानि चित्तविक्षेपास्तेऽन्तरायाः ॥ ३०॥ नवैते रजस्तमोबलघ्प्वतंमानाधित्तद्य विक्षेप भवन्ति सैरेकाग्रताविरोधिमिधित् वक्षित द्यथः । तत्र व्याधिधौतुैषम्पनिमित्तो अरादिः । स्यानमवेर्मण्यता चित्त्य । उभयकं।टय।टम्बनं ज्ञानं संशयो योगः साध्यो न वेति । प्रमादोऽनवघानत। समाधिसा- धनेष्वेदासीन्यम्‌ । आस्यं कायचित्तयोगरुतं योगविषये प्रहृसयमावदेतः । अपिरति- शित्स्य विषयसंप्रयागात्मा गधः । भ्रान्तिदर्शनं शुक्तिकायां रजतवद्विपययज्ञानम्‌ । मरुन्धमूभकलं कुतशित्निमि्तापसमािभूमेरल .मोऽतं्ातिः । अनवस्थितं ठन्धोषा- धि भूभौ चित्तस्य तत्राप्रतष्ठा । त एते समपिरेकप्रताया यथायोगं प्रतिपक्ष्रादन्तराया दयुभ्यन्ते ॥ २० ॥ चित्त्रक्षेपकारकानन्यानप्यम्तरायान्प्रतिपादपितुमाहई-- दुःखदौमेनस्याङ्मेनयतनश्वासप- श्वासा विक्षेपसहभुवः ॥ ३१ ॥ क. मनिर्स्य। रग. किकषिप्य। २ स, "कलयता । ४ ख. दद्‌ःऽनुन्थानरीटता । ग, `दोऽननुषठानहीटता । ५ सर य, भव्पवस्थाया? । ६ख भ. परि समारिभूः |

[समाण्पा०११्‌०३२-३४ }] पातञ्जख्योगसूत्राणि । १६

कुतधिनमित्तादुयन्ेषु विक्षेषु एते दुःखादयः प्रवतेन्ते । तत्र. दुःख चित्त्य राजसः परिणामो बाधनालक्षणः । यद्ाधा्ाणिनस्तदपघाताय प्रवर्तन्ते । दौमेनध्यं बाह्यभ्वन्तरेः कारणेभैनसो दौरयम्‌ | अङ्कमेजयलरं सवं द्धणो वेपथुरसनमनःस्ैरवघ्य बाधकः | प्रणो यहाष्यं वायुमाचामति स श्वासः । यत्कौष्ठयं वायुं निःशवपिति स प्रश्वासः | त एते विक्षेपः सह्‌ ्रवतेमाना यथोदिताम्पासेरग्याम्यां निरोद्धव्या इयेषमुपदेशः ॥ २१॥

सोपदरवधिक्षिपप्रतिपेधार्भमुपायन्तरमाह-- तत्मतिपेधाथयेकतच्वाभ्यासः ॥ ३२॥ तेषां विक्षेपाणां प्रतिपेधा्मेकसिन्काभिशिदाभिमते तचेऽम्यासश्वेतसः पुनः पुन।न॑१* श्नं ककु यद्रयसदयुदितायमिकग्रतायौं विक्षेपाः प्रणामुपयान्ति ॥ ३२ ॥ इदान चित्तसंस्कारापादकपरिकम॑कधनमुपायान्तरमाह-- मे्रीकरुणामुदितोपेक्षाण सुखदुःखपुण्यापुण्य- विषयाणां भावनातशित्तपरसादनम्‌ ॥ ३३ ॥

मत्री सौहार्दम्‌ । कर्णा कृपा । म॒दिता हषः । उपेक्षदासीन्यम्‌ । एता बधाक्रम सुखित दुःखितेषु पु्यवसु अपुण्यवसु च प्रिमावयेत्‌ । तथा हि-सुखिोुं सपु, एषा सुिवमिति तरं कुयौन त॒ श्यम्‌ । दुःखितेषु कथं वु नमि दुःखनिवत्त स्यादिति कृपमेव कुयौन तार्ध्यम्‌ । पुण्पवस्ु पुण्यानुमोदनेन इषमेव कुयान तु कमत पृषण्य- वन्त इति विदरेषम्‌ । अपुण्यवतसु चोद्‌ संन्यमेव भवयेन्नानुमोदन न वा द्षम्‌ । सूत सुखदुःखदिशब्देस्तदवन्तः प्रतिपापिता; । तदत मैञ्यादिपारकमेणा पितते, प्रह्दति सुखेन समपिरापिभीवो भवति । परैकरमं चैतद्राह्य कम | यथा. गणिते मिश्रक दूस्यवहारा गण तनिष्पत्तये सकरितादिकरमापक्नारकतवेन प्रधानक्धनेष्पत्तये, माते एत द्षरसगाददप्रात" पक्षभतमेत्यादिभावनया समत्पादितप्रसाद चित्तं सप्रज्ञात॥द्समापय'ग्य, सप्र्य | रागद्धे घविव बरस्यतया विक्षेपमखादयतः | तै चैःसमटमन्मट्ता स्यातां, तद्र: प्रर्ननलासमनत्‌।

भूवयेकाग्रता ॥ ३२ ॥ उपाथान्तरमाह- प्रच्छदेनमिधारणाभ्यां वा प्राणस्य ॥ २४ ॥ प्रच्छर्दनं कोष्ठस्य कयो;- प्रयलनविशेषान्मत्राप्रमाणेन बिनिःसारणम्‌ । विषारणंः मातरप्रमणेेव प्राण्य, वरेर्बहितिविच्छेदः | स च द्वाम्धां प्रकारम्वां। ऋष्प्य्यः

१,क. ण्यांते पि०।२ख.ग., प्रशममु। ३ स, "घु स्यरेषा॥ ४,क, पधुतु। ५. एर (पाद्‌ । ६ ख. "तं प्सामिषं पतः । ७ क, स्वान्तं ।

१२ ` भोजदेविराचितदत्तिसमेतानि- [ समा०्पा° १स्‌०३५-३८|

म्तरापृरणेन पुरितस्य क्‌ तेत्रैव निशेधेन । तदेवं रेचकपूरककुम्भकयेदेन्‌ त्रिविधः प्राणा- यामधित्तसय स्थितिमेकभ्रतया निवधाति | सघासामिन्धियवृत्तीनां प्रापवुत्तिपुवैकलात्‌ । मनःप्राणयेश्च स्वव्यापार्‌ परस्परमेकयोगक्षिमलाजीयमान्‌ः प्राणः समस्तेन्दियवृत्तिनिरोध- द्रण चित्तस्थेकामग्रतायां प्रमति । समस्तदोपक्षथकारितं चस्याऽऽगमे श्रूयते । रोष कृताश्च सवां विक्षपवृत्तयः । अतो दपनि्हरणदरेणप्यस्येकःप्रतायां सामध्यम्‌ ॥ ३५ ॥ इदानीमुर्पयान्तसप्द्नोपक्षेपण संप्र्ञतस्य समपरः पवह्गं कथयति-- यिपयपत वा प्रव्॒िरुत्पन्ना स्थितिनिवन्धिनी ॥ ३५ ॥ मनस इति वाक्येषः | विया गन्धरसद्यल्पशशब्दस्ति वियन्ते फल्वेन यस्याः सा पिषयवती प्रवृत्तमेनकतः स्थे करोति । तथा हि--नासम्रे चित्ते धारयतो दिन्यग- स्पसंविदुपजायते । ताद्येव जिद रससंवित्‌ । ताम्रे रूपसंवित्‌ । जिहामध्ये स्पशे- संवित्‌ । जिहाम्‌टे शब्दसवित्‌ । तदेवं तत्तदन्ियदर रेण तरषिप्तसपिर्दिव्ये विषये जाय - माना संवि्चित्तद्धकाग्रताया हेतुभवति । अस्ति योगस्य फठमिति योगिन्‌; सम्वास. त्पाद्नात्‌ ॥ २५ | एव विधमेवापायन्तरमाह- विज्ञा वा ज्योतिष्मती ॥ ३६ ॥ ्रवृततिरुन्ना चित्त्य स्थितिनिबन्धिनीति वाक्यशेषः । अयेतिःशब्देन साचिकः रकश उच्यते । स प्रशप्तो भूयानतिशयवांश्च वियते यसां सा स्येतिष्पती प्रवृत्तिः } वशो विगतः मुखमर्यसाम्थासव्रशाच्छोको रजःपरिणामे यस्याः सा विशोका चेतसः ्ितिनिबन्धिनी । सयमथः--हपममसंपुटमय्ये प्रशान्तकहटोरक्षारोदधिपरस्यं चित्तसचं भावयतः परजञाटोकात्सववृत्तिपरिक्षये चेतसः स्थेयमुप्पयते ॥ ३६ ॥ दपायान्तरप्रदशेनद्ररेण संप्ज्ञातसमापेर्वषयं दर्शयति- वीतरागविषयं वा चित्तम्‌ ॥ ३७ ॥ मनसः स्थितिनिबन्धनं मवतीति शेषः । वीतरागः परियक्तशिषियाभिलष्तस्यं यंनत ` पत्रं तदाटम्बनीकृतं चेतसः ध्ितिरेतुभ॑वत्ति ॥ ३७ ॥ एवनिषसुपायान्त्रमाह-- ` स्वम्रगिदर्ञानाटस्बनं बा ॥ ३८ ॥ प्रतस्तामेतवष्यन्दिधवततेभनेमन्रिणेव यत्र मे्तुवमामनः स॒घछक्नः । निद्रा पूर्वोक्त

। ष

"५०4७

0 ग्रतायां नि । २ क, स्त्वान्षीयमागः प्रा | २ सु, ग, पूकद्भ करोति, ४ ९५ पए, प्रलम्बा ।

[समा०्पा० १ तू, २९४१] प्रतञ्जलयोगसूत्ाणि । १२

क्षणा । तदारम्बनं स्यप्राटम्बनं निद्राटम्बनं वा ज्ञानमाटम्न्यमानं चेतसः स्थिति करोति ॥ ३८ ॥

नानार्चित्वत्प्राणिनां यक्िन्कक्षिशिद्रस्त॒नि योगिनः श्रद्धा भवति तस्य ष्यानेनापी- सिद्धिरिति प्रतिपादयतमाह--

यथामिमतध्यानाद्रा ॥ ३९ ॥

यथाभिमतवस्त॒नि बह्ये चन्द्रादावाभ्यन्तरे नादचक्रदौ वा माग्यमाने चेतः श्री भव्रति ॥ ३९ ॥ एवमुपायान्प्रद्यं फल्दशनायाऽऽह-- परमाणुपरममहचान्तीऽस्य व।कारः ॥ ४० ॥ एभिरपयश्चित्तस्य स्यै4 भावयतो योगिनः सृक्षविषरयभावनाद्ारण प्रमाणन्तो वद्षीकासेऽप्रतिघातशूपो जायते, न क्वित्परमौणुपयन्ते सृक्षमे विषयेऽस्य मनः प्रतिह-

न्त इयर्थः । एवं स्थटम।काद्ादिपरममहपयन्तं भावयते न क्च व॑तसः प्रातघात उयते । सर्वत्र घछातन्त्य भवतीदर्थः || ४० ॥

एवभेमिरपायः संस्कृतस्य चेतसः कटर भवत्या ( यत मा )द-

षीणवृत्तेरभिजातस्येव मणेभ्रदीतुग्रहणग्रा- देषु तत्स्थतदञ्जनता समापत्तिः ॥ ४१ ॥

क्षीणा वृत्तयो यस्य त्षीणवृत्ति तस्य प्रहीतप्रहणग्रद्येषं आन्मेद्द्रयविषधषरु तस्थत्‌- दञ्जनता समापत्तिभेवति । तत्स्थलं तत्रेक ग्रता । तदञ्जनता तन्यत, न्यग्भृते चित्ते विषयस्य भाग्यमानवे्षः । तथाविधा समापत्तिः, तद्रूपः परिणाम मवतीयथैः | दृष्टान्तमाह--अभिजातस्येव मभयेथाऽभिजातस्य निगेर्स्य स्फटिकमणेस्तत्दुपाधिवशा- त्सदरुपापत्तिरेवं निस्य ॒चित्त॑स्य॒ तततद्वावनीयवस्तृपरागात्त्द्रुपापत्तिः । यद्यपि रही तृप्रहणप्र यष इ्युकतं तथाऽपि मृमिकक्रमवशादृग्रा्यप्रहणग्रहीतुषु इति वेध्यम्‌ । यतः

{~

प्रधमं प्राद्यनिष्ठ एव समाधिष्तते म्रहणनिष्ठस्ततोऽस्मितामत्ररूपो ग्रहतनिष्ठः,

केवर्स्य पुरस्य प्रदीुमब्यद्ाम्मवात्‌ । ततश्च स्थुटसृक्षग्रद्यापरक्तं ।चित्त॒तत्र ह्‌ व ९ त्‌ । 8

समापन्नं भवति | एव ग्रहणे प्रहीतारे च समपन्न बोद्धग्पम्‌ ॥ ४१।।

१ क. °माण्वन्ते। २ क, श्वपर्य । ३ ख. 7, सत्कृतस्य । ४ ख. ग, "षु असि. तेच । ५ ख. ग. तदैका । ६ क. क्षीणभूने)७ ख. ^त्कष।त्‌ । त° । < ख. म. (तद्रूपां यव | ९ ख. ग, "त्तपत्तस्य । १० ख. तभावा । ११५ ख. द्टणग्रहीचोरपे प । १२ खं श्नं बो° | १६ ग, श्नं तद्रूप "रिणामलं बो"!

१४ भोजदेवविर चितदत्तिसमेतानि- [समा०फ०१्‌०४२-9श

॥

हदा नीमुक्ताया ए समपत्तेशधतुविध्यमाह--

तत्र शब्दाथेहानविकैः संकीणो सवितको समापत्तिः ॥ ४२.॥. ्रत्रिन्दियग्राह्य; स्फोटरूपो वा शब्दः । अर्था जयादि; । ज्ञानं सत््प्रधाना बद्धिवत्िः | व्रिकलय उक्तटक्षणः। तैः संकौणी यस्यामेते शःद्‌र्दयः फस्पराध्यासेनं प्रतिभासन्ते, गै रयरथो गोरिति ज्ञानमि्नेनाऽअकारेणे सा सपरितको समाप॑क्तच्यते॥५४२॥ उक्तटक्षणविपरीतां निवितकमाह-- स्मतिपरिशयुद्धा स्वरूपरगन्यवाथमा- रनिभासा निवतं ॥ ४३॥ शम्दाथ्मृतिप्रविल्ये सति प्रदयुदितसपष्टग्र्य कासप्रतिभासिर्तय न्यभ्ूतञ्खनारितः खरूपसुमयेव निर्वितका समापत्तिः ॥ ४३ ॥ भेदान्तरं प्रतिपादयितुमाह-- एतयंव सविचारा निर्विचार च, सूक्ष्मविषया व्याख्याता ॥४४ ॥ एतयेव सवितेकया निवितकया च समाधय सविचारा निर््रचारा च व्याूपाता } कटसी, सृक््मतिषया सुष्षस्तन्मतरद्धियादिवषयो यद्या: सा तशमेक्ता । एतेन पुरस्य ्यूटविषयतव प्रतिपादितं भवति । सा हि मह।भृताटम्बना । शन्दाथविषयवेन शब्दाथ- विकर+सहितलेन देशकाठधमाचवच्छिन्नः।सृकषमोऽथः प्रतिभाति यस्यां स सविचारा } देशकाठधमादिरहितो वर्मिमक्रतया पूद्ष्मऽथस्तन्मत्रनधियरूपः प्रतिभाति यस्यां सा निविचारा ॥ ४४] पया एव सूकमविषयाय किपयन्तः सृ्ष्मविषय इयाह-- सृक्ष्मविषयत्रं चाटिङ्कपयेवसानम्‌ ॥ ४५ ॥ सविचारनिविचारयोः समायच्योयत्सुक्ष्मविषयतमुक्तं तदटिद्गपर्यवसानं न कच - यतेःन वा किचि्ङ्गति गमयतीप्यिद्गं प्रधानं ततथैन्तं सृकषमविपयवम्‌ । तथा हि-- गुणानां पारणाम चलारि पवाणि विशिष्टरिङ्गमविरिष्टरिद्धं टिङ्धमात्रमटिद्गं चेति । विशिष्ट

रङ्गं भूतानि) अविरिष्टषटिङ्गं तन्मत्ररयणि, दिङ्मात्रं बुद्धिः, अटिद्गं प्रधानमिति । नातः पर्‌ सूक्ष्मस्त्युक्त भवति ॥ ४५ ॥

१क. द्धच्यः। २क. न किक्ल्यरूपेण प०।३ क. ्णयास्रा। ४ क. °ततया। ५ म, जञानस्सेन । ६ क, “ूतेन्ियाल° । ७ ग, '्लरहि?। ८ क, धर्ममा° । ९ क. मूतेन्विः याणि । १० क. °नाह्वान्तःकरणानि ° ।

समा० पा०१ सं० ४६-५०] पातञ्नरयोगसूत्राणि | १५

एतासां समापत्तीनां प्र प्रयजनमाह- ता एव सवीजः समाधिः ॥ ४६॥ तौ एवोक्तरक्षणाः समपत्तयः सह बीजेन।ऽऽरम्बनेन व्षत इति सबीजः संप्र ज्ञातः सम।पिरिःयुच्यते, सवासां साटम्बनःवात्‌ ॥ ४६ ॥ मथेतरासां समापत्तनां निविचारफट्ानिविचारायाः फठमाह- निर्विचारवंशासरयेऽध्यात्मपरसाद्‌ः ॥ ४७ ॥ निविचारवं व्याख्यातम्‌ । वेशास्यं नेमेल्यमू । सवितक स्थुठविषयामयेकषय निभि. तकाया; प्राधान्यम्‌ । ततोऽपि सृक्ष्मविपयायाः सविचारायाः ] ततोऽपि निर्विकलपरूपाथा निविचरायाः । तय्यास्तु निनिचारायाः प्रजृम्यास्तवशद्रिशासये नैमेस सयध्यासप्र- सादः समुपजायते । चित्तं ङ$ेशवासनारहितं धितिप्रवाहयो"५ भवति । एतदेव चित्त्य वैशारद्यं यस््थितो दादमू्‌ ॥ ४७ ॥ तस्मिन्सति किं मवतीव्याह- ऋतमरा तत्र प्रत्ना ॥ ४८ ॥ ऋतं सयं बिभति कदाचिदपि न विपययणाऽऽच्छादयते सतमरा प्रज्ञा तस्मिन्सति मवतीयथः । तस्माच प्रज्ञाटोकात्सर्थं यथावत्पदयन्योगी प्रहृष्टं योगं प्रप्ोति ॥ ४८ ॥ अध्या प्रह्ञान्तरद्वेरक्षण्यमाह- श्रुतानुमानपर्ञाभ्यां सामान्यवि- पया विशेषायस्वात्‌ ॥ ४९ ॥ ्रतमागमज्ञानम्‌ , अनुमानगृक्तटक्षणम्‌ , ताभ्यां या जायते प्रज्ञा सा सामान्यवि. पया । न हि शब्दार्ङ्कयोरिन्धियवद्टिशञेपप्रतिपत्तो सामथ्यम्‌ । इयं पुनर्विचार दसरशुद्वा प्रज्ञा ताभ्यां विरक्षणा विकशेषविप्रयत्वात्‌ । अस्यां हि प्रज्ञायां मन्यन्त विप्रकृष्टानाम॑पि विशेषः स्फुरेनैव स्पेण मास्ते । अतस्तध्यामेव योगिना परः प्रथः कतेन्य इत्युपदिष्टं भवति ॥ ४९ ॥ अष्याः प्रज्ञायाः फलमाह-- तजः सस्कारोऽन्यसंस्कारपतिबन्धी ॥ ५० ॥ तया प्रज्ञया जनितो यः संस्कारः सोऽन्यान्ब्यु्थानजान्समाधिजांश्च सस्कारा- नप्रतिबघ्ाति स्वकायकरणाक्षमान्करोतीव्यथः | यतस्तचरूपतयाऽनया, जनिताः स्कार बर्बखादतचरूपप्रजञाजनितान्संछारान्वधितुं शक्नुवन्ति । अतस्तमेव प्र्ञा- मभ्यसेदितयुक्तं भवति ॥ ५० ॥

१. पसे यो।२ ख. ग. स्थिरपर।२ त. ्वमावादृन्यप्ज्ञःम्यां 8िः। ४१. "मुपेता पृ ५ख., ग, भिः | ६ खल, रा निराटबतत्वादृ |

१६ भोजदवविरचितवृत्तिसमेतानि- [ समा० पा०.१ सु° ५१ साध | | पा०२२० | एवं संप्ज्ञातं समाधिममिधायसपरज्ञातं वक्तमाह--

तस्यापि निरोषे सवेनिरोधा- निवीजः समाधिः ॥ ५१॥ धस्यापि संग्रह्यतस्य निरोधे प्रवि्परे सति सवासां चित्तवृत्तीनां सकारणे प्रवि- ख्यौया या संस्कारमात्र द्तिरुदेति तस्यास्तप्या नेति नेतीति केवटं पुदसनानि्रीजः समाधिराविरन्रति । यसषिन्सति पुरषः सरूपनिषठः शुद्धो मवति । रतदत्राधिकृतस्य योगस्य रक्षणं चित्तव्र्तिनिरोधपदानां च व्यास्यानमभ्यासवरःग्यलक्षणं तस्योपायद्रयस्य स्वरूप भेदं चामिधाय संप्रज्ञातासंप्रजञातमेदेन योगस्थ मु्यामुल्यमेदमुक्वा योगाः भ्यासप्रद्दीनपू्ववे विस्तरेण पाया्प्रद्थे समुगमोपायप्रदशेनपरतयेखरप्य खरूपप्रमा- पप्रभाववाचकोपासनाने तःफलानि [ च ] निर्णय चित्तविक्षपास्तत्सहभूवश्च दुःखाद. निस्तेण च॒ तरतिपेषोपायानेकतचाम्यासमेन्ध्दन्प्राणायाम।दीन्प्रह्तसंगप्रहञत- ुवाङ्गमृतविषयवर्त प्रतिर ना(दश्वाऽऽोत्यायेपसंहारद्रारेण च समाधत्त; सटक्षणाः सफला स्वसविपयसहिताथोक्वा संपरजञतासंप्रज्ञातयोरुपसंहारमाभेधाय सर्बजपृषैक। निर्वाजः समाधिराभहित इति व्पाङृतौ योगपादः ॥ ५१ ॥ इति श्रीमहाराजापिराजभोजदेवविस्ताया राजमातण्डाभिधायां पातञलभणराच्पूचवृत्त योगपाद्‌ः प्रथमः ॥ १॥

कसक च्योतति

(जि २ भ

अथ भोजदेवविरचिच्वृत्तिसितय)गसूत्रेु हितीयः साधनपादः |

^¢ (~,

तेते दुष्प्रापयगद्धिसिद्धये यन दारिताः | उपायाः स जगनाधश्यक्षोस्तु प्राथितप्तत }) तदेव प्रथमे परदे समाहितावत्तस्य सोपायं योगमभिधाय ब्युधितचितस्यापि कथ- मुपायाम्यास्पृषैको योगः सास्पमुपरयात।ति दतसाधनानुष्रानप्रतिपादनाय क्रिया।ग- मा९- तपःस्वाध्यायेश्वसपरणिधानानि क्रियायोगः ॥ १॥ तपः शशाच्र(न्ततपादष्ट कृच्छचानद्रायणा(द । स्वाध्यायः प्रणवपृवाणां मन्त्रर्णां

किष क-----------

१ख ग. ठस्य । २के, यानमं० ।३क. ध्वा दृष्टि | वच. श्वा वृत्ति | ४क. तत्रा । ५क. क्षगध्या । दख. समभे । ५८ सं. शनाक्रमे त ग. (नाक्रमत | ८ क. प््यदिप्राणार | ९. व्दनांसं। ९०. ग, पूर । ११९ च. त्यादिना 1 १२ क, -पत्तिरक्तणकफरपहितिं स्व । १३ क, हितां (चोक्त्वा । १४ क, शः साष्ध्यमु |

-- ~~~ ----------

= न [1

[ साधश्पाररसु° २-४ ] पतज्ञरयोगसूत्राणि । १७

जपः । इश्वसपणिधानं सथेक्रिपाणां तस्िन्परमगुतौ फङनिरयेक्षाया सम णम्‌ | एतनि करियापेग इध्युष्यते | १ ॥

सं किमथे इत आह --

` समादिभावनायः छेशतनूकरणायेश् ॥ २॥

ह्ेशा वक्षमाणस्तेषां तनृकररणं सकय॑कटप्रपिकन्धः | समापिरक्तटं प्णश्तच्य भावना चेतति पुनःपुननिवश्नं सोऽथः प्रपोजनं यस्य स तथोक्तः । एतदुक्त भवति एते तपःप्रमृतयोऽम्यस्यमानाश्ित्तगताननियाद+न्ेशाञ्शिधिर्टाकुवन्तः समाधे रपक्रारकतां भजन्ते । तस्माद्ध क्रियथिगावधानपरेण योगिना भमितव्यभिषुपदि्म्‌ ॥ २ ॥

ेशतनृकरणाथे इष्यक्तं तत्र के ङ्श इयत आह~--

अविद्रास्मितारागदूपाभिनिवेशाः कशाः ॥ ३ ॥

अविद्यादथी वक्ष्पमाणटक्षणाः प्र । पते च बाधनालक्षणं परितापरमुपजनयन्तः त्र शब्दवाश्या मवन्ति । ते हि चेतसि प्रतेमानाः संप्ारलश्षणं गुगपरिणामं दटयन्त ॥ ३ ॥

स्यपि सर्वषां तुल छशस पृष्मत्ताद्पिदायाः प्राधन्यं प्रतिपादयिनुमाह --

अविद्रा क्षेजमृत्तरेषां पसुप्रतनुषिच्छिन्नोदाराणाम्‌ ॥ ४ ॥

अविद्या मादः, अनासन्यासमामिमान इति यावत्‌ | सा क्षल प्रसव्रनमिननर म ध्मतादीनां प्रयकं प्रसुप्ततन्वादिभेदेन चुविधःनाम्‌ । अतो यकमा विपववज्ञा- नरूपा रिधिर्ट भवति तत्र ब्शानामस्मितादीनां नोद्धया दृदयत । विपर्यपत्तानसद्धतै च तेषामद्धवदशेनष्लितमेव मट्वमव्ि्यायाः । प्रसप्रतनषिच्छिन्नोद्राणापिति। तत्र ये ्शाध्ित्तममो तः: प्रतोधक.मवे छक नाऽऽरभन्ते तं प्रमुत्ता श्य च्यन्ते । यथा ब्ाखवस्यागरां, बाख्य हि बसना सिता अणे कता; प्रबोधक. सहकायमावे नाभिन्यञ्यन्ते । ते तनवो ये सछषछप्रतिपश्चम.वनया स्विधिर्टकृतकाय्ं परादनशक्तयो वासनाठरेषतयथा चतस्यवसिताः प्रभूतां सामर््रमन्तरगं स्यकायमारर्धुप क्षमाः । यथाऽभ्यास्तवत। योगिनः |.त बिच्छिना य केनचद्रयता छषेनभिभूतश्. ्य्तष्ठन्ति । यथा दवेषावस्यायां राग , रागवस्यायां वा द्वेषः, नं ह्यन: परघ्यर- विरद्धयोय॑गपरत्तमयेऽन्ति । ते उदाया ये प्रा्तसदफारेतनधवः सवं सवं कानिमभि. निषेवयन्ति | यथा सदैव यागपरिपन्यिनो ब्युत्यानदलायाम्‌ । णवा प्रयतं चतुर्भि धानामपि मुटमू सेन प्यिताऽप्यियाऽस्रपितेन प्रत्यत | न हि क्वद्परे कछेशःनां

१.म, अथनतःकिः | २२, श्यागाचया [4 क, पसक: | ४ क, (स्पा; स्थिः :

१८ | भोजदेवविरचितदत्तिसमेतानि- [पाध०्पा०२स्‌०५- ९]

विधैर्मयान्वयनियेक्षाणां खरूपमुपठम्यते । स्यां च पिध्यर्पयां सम्यण्ञानेन निवर्ति- तायां दग्धवीजकलपानभिषौं न क्चिप्ररोदोऽप्ि । अगोऽवि्ानिमित्तवमविधान्वयश्वेपषां निश्चीयते । अतः सर्वेऽपि मविययाव्यपदेकमाजः । सर्वषां च ङशानां चित्तविक्षेपकारि- त्राद्योगिना प्रथममेव तदुच्छेदे यलनः कये इति ॥ ४ ॥

अविद्याया रक्षणमाह-

अनित्याञ्ुचिदुःखानात्मसु नित्य- शुचिसुखात्मख्यातिरषिय्या ॥ ५॥

अत्िप्तदिति प्रतिभासोऽवियेयविद्यायाः सामान्यलक्षणम्‌ । तस्या एव भेदप्रति- पादनम्‌-अनियेपु घटादिषु नियलाभिमानोऽवरियेति उच्यते । एवरमञ्ुचेषु कायादिषु दवितवाभिमानः, दुःखेषु च विषयेषु सुखलाभिमानः, अनासनि शरीर अंमतराभिमानः । एतेनापुण्ये पुण्यश्नमोऽनर्थे चाथंभ्रमो व्यास्यातः ॥ ५ ॥

सक्षिता क्षयितुमाद-

रग्दशेनशक्त्योरेकात्पते(तोवास्मिता ॥ ६ ॥

टकशक्तिः पुरुषः, दशेनशक्तौ रजस्तमेम्पामनभिमृतः साधिकः परिणामो ऽन्तःकरण- रूपः, सनयोभेपमेोक्तःवेन जडाजडवेनयन्तभिन्रूपयरकता(भमानोऽक्लितेति उच्यते । यथा प्रकृतिभ॑सतुतः कतुवभोकनुतरहित।ऽपि करदं भोग्यहभियमिमन्यते । सोऽयम्‌. स्ितास्यो विपय।सः केशः ॥ ६ ॥

रागस्य रक्षणमाह-

सुखानुशयी रागः ॥ ७॥

सुखमनुशेत इति सुखानुशयी सुखक्ञस्य सुखानुरमृपपवेकः सुखसाधनेषु तष्णारूपो गर्षो रागसं्ञकः हशः ॥ ७ ॥

द्वेषस्य ठक्षणमाह-

| दुःखानुशयी देषः ॥ ८ ॥

दुःखमुक्तरक्षणं, तदमिकञस्य तदनुस्मृतिपृत्रकं तत्साधनेषु अनभिर्दपतो योऽयं निन्दा- स्कः क्रोधः स द्वेषरक्षणः ङश: ॥ ८ ॥

सअभिनिवेश्चस्य उक्षणमाह--

"स्वरसवाही विदुषोऽपि तन्वनुषन्धोऽभिनिवेश्नः ॥ ९ ॥

पवैजन्मानुमूतमरणदु ःखानुभववासनाबल द्वयरू पः समुपजायमानः रररविषयैदेमेम १ ख.ग, पपयातान्व । २ क. तस्मान्मिथ्याज्ञानरू° | २ग. 'ध्यामूतायां 1 ४ क. -प्रायामव्रियायां ष । ५ तम. कतव्य ।६ क. सुलामि०।७ क. अल्माभि ` । < ख. "ष्यतां योऽयं निरतो दे! ९ग. (कः स १० क, तरूदोऽभमि०। ११ क, ग ग्वादिभि° |

[साध ०१०२ स्‌० १०-१२] पातञ्नख्योगसूत्राणि । १९

¶ {~

वियोगो मा भूदिति अन्वहमनुवन्धरूपः स॑सयैवाऽ5 कृमेनहापरयन्तं निमित्तमन्तरेण प्रव मानोऽभिनिवेशास्यः हशः ॥ ९ ॥

तदेवं व्यु्थानस्य इेशासकलदिकाग्रताम्यासकामेन प्रथमं लला: परिहतम्याः न चज्ञातानां तेषां परिहारः कवु शक्य इति तञ््ञानाय तेषामदशें क्षत्रे विभागं क्षण चाभिधाय स्थृटसक्षममेदमिनानां तेषां प्रहाणोपायविभागमाह-

ते प्रतिप्रसवहेयाः सृष््माः ॥ १० ॥ ते सूक्ष्माः हेश ये वा्तनारूपरेभैव श्विता न वृत्तिरूपं प्रेणाममारमन्ते, ते प्रति- प्रसवेन प्रतिढोमपःरणामेन हेयास्यक्तन्याः । खकारणासितायां कृताथ सवासनं क्त यदा प्रविष्ट भवति तदा कुतस्तेषां निरमंखानां समवः ॥ १० ॥ प्युलानां हानापायमाह - ध्यानहैयास्तद्वत्तयः ॥ ११ ॥

तेषां हेशानामारब्धकायणां याः सुखदुःखमोहामिका दृत्तयस्ता ध्यानेनैव चित्ते- काग्रतारक्षणेन हेया हातव्या इयथः । पित्तपरिकमोम्यासमात्रेणेव स्थुखवात्तासां निवृत्तिभ॑वति । यथा वल्लादौ स्युटो मलः प्रक्षाठनमनत्रेणव निवतेते, यत्तु तत्र सूक्ष्मः

4 (०

स तेस्तरपयिरुत्तापनपरमतिभिरेव निवपयतु सक्यते ॥ ११ ॥ एवं देशानां तच्ममिधाय कमोशर्थष्याभिधातुमाद-- = €^ =, दशमुखः कमाश्यो दृषटाषएन्मवेदनीयः ॥ १२॥

कमौश्य इयनेन तस्य स्वरूपमभमिहितम्‌ । यतो वासन।रूपण्येव कमणि । हश. मृङ इत्यनेन कारणमाभाहितम्‌ । यतः कमणां ज्ुमाञ्चुभानां शा एव ननेमेत्तम्‌। द एजन्मवेदर्न य इयनेन फ़टयमुक्तम्‌ । अस्मिनेव जन्मनि अनुमवनीयो दृष्टजन्मवेदनीयः । जन्मान्तरानुभवनीयो इदृष्टजन्म्रेदनीयः । तथाहि-कानिचिपपुण्यानि कमणि देवतारा- धनादीनि ठत्रस्वेगेन कृतानी्व जन्मनि जात्यायभगटक्षणं फट प्रयच्छन्ति । यथा नन्दीश्वरस्य भगवम्महेश्वराराधनबलादिहैव जन्मनि जयादय विशिष्टाः प्रादुभूताः । एवमन्येषां विशवमित्रादीनां तपःप्रमावाञ्जव्यायुषरौ | केषांचिज्जाप्सि, | य॑था तीत्रप्तपगेन दुष्टकमकृतां नेहषादीनां जश्यन्तरादिपरणामः । उवस्याश्च कातिकेयवने ठतारूपतया । एवं व्यस्तसमस्तरूपप्वेन यथायागं योग्यम्‌ ॥ १२ ॥

ख. न. (मितत किना । रट र! २ क. {थताः स्वव | ४ क, धयस्य तद्‌ । ५ क. तथा |

२० ` भोजदेवविराचेतवृतिसमेतानि- [साध०पा०२स्‌०१३- १९

श्दानी कमौरयस्य खमेदभिन्नं फटमाद-- सति मले तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः ॥ १३॥

मृढमुक्तरक्षणाः छशा: । तेष्वनमिमृतपु सत्सु कमणां कुराखकुशाररूपाणां विपाकः फलं जायायु्मोगा भवन्ति । जातिभनुष्यत्रादिः । आयुश्विरकाल्मेकशररसंक्धः । भोगा विषया इन्दिपाणि सुखसंविदुःखस वि कमंकरणभावसाधनग्युप्पद्या भोगश- ्दस्य । इदमत्र तादयैम्‌--यित्तमूमावनादिकाटसंचिताः कमंवरासना यथा यथा पाक सुपथान्ति तथा तथा गुणप्रधानभवेन स्थिता जायायुर्मोगरक्षणं स्वकायमारमनप ॥१३॥

उक्तानां क्मफय्तन जायादीनां छकारणकम।तुसंरेण कायेकरतमाह--

पे हद्प।तापफलः पुण्याः

पण्यदैतुत्वात्‌ ॥ १४ ॥ हृषदः सुग, परतप दृः, हृदपरितापौ फट धपां ते तथोक्ताः । पुण्यं कुशे ^ „+ ~ ~ 3 क ४ + कभ, तष्पीतमपुणयं, त पुण्यापुण्ये करणं येष्राँते तेषां मवस्तस्मात्‌ । एतदुक्त म्पि पुण्पकमन्रा जौयावुभगा ददद्फटा अपुष्यकमरग्धास्तु प्ररितापफलः ।

^~. = क: एतच प्राणिमत्रापक्षया दव्यम्‌ ॥ १४ ॥

ऋ (५. , ॥॥

।गेनस् सव द: बभिय।द---

परणामतावसंस्कारदुःखेगुणवुत्तिविरो-

पाच दःखमेवं सवे विवेकिनः ॥ १५॥

निवेकिनः पशज्ञातङ्कशा५विधेकस्य पशरयमान सकटमेव भोगसाधनं थि गवादरन्नमव दु.खमेव प्रतिकुख्येदम्धयमेवेयथेः। यस्स.द्यन्ताभिजातो यगं। दुःख- लेशेन्ुद्धिजते | यथारक्षपा्जमृणातन्तुस्पशेमात्रेभैव महत; पडामनुभवतिं नेतरदद्ं तथा विवेकी छसपटःव नुबन्धेनापि उद्विजते । कथमियाह--परिणामतापसंस्कार- दुःखः । विषयाणामुपमज्यमानानां यथायथं गधौभिवृद्रेस्नदपरपतिङृतस्य दुभ्बल्थापार- हाय॑तया दुःखान्तरसावनव्य.चास्येषर दुःखरूपतेति परणामहुःखम्‌ | उपमुञ्य- मनेष्र॒सुखसाधनेषए॒तेपप्रतिपन्थिनं प्रति देषस्य सदेवाबस्थितघ्ाप्सुलानुभवका- टेऽपि तापदुःं दुष्परिहराभति तापदुःखता । संस्कारदुःखधवं च स्वामिमतानभिमलविष- यसंनेधाने सुखसंेहुःखसंविवे।पजायमाना तथाधिधमेव खक्ष संस्कारमारभते । सस्का- रा्च॒ पुनस्तथाविध्तवेदनुभव इयपःरमतसंस्कारोप्पत्तिदरेण ससारानुच्छेदाप्सष-

क. प्य स्वभेटनिक्छखः | २क, व्ठारिणिं काः । ३ ग, कारणे। ४ स श्वपणुत ।

| § १ ज की [2 (9 ॥ फे चनह क = @ 5 ७ न्न

॥५१९० २२५७-4 [साघ०पार२सू० १६-१८) पातश्चलखयोगसूत्राणि । २१

ध्यव दुःखम्‌ । गुणटत्तिविरोधा्चेति । गुणानां सघरजस्तमसां या दृत्तयः सुख्शः- खमादखूपाः परस्परममिभाग्यामिमावकसेन विरुद्धा जायन्ते तासां सवैतरैव दुःखानुत्ेधा- दुःखम्‌ | एतदुक्तं मवति--रेकान्तिकीमात्यन्तिकीं च दुःखनिवत्तिभिच्छतो भिवेकिन उक्तरूपकारणचतुष्टयात्स््रै विषया दुःखरूपतया प्रतिभान्ति । तस्मस्सिवकर्मविपाके। दुःखरूप ` एवरव्युक्तं भ।ते ॥ \५ ॥

तेदवमुक्तस्य दछेशकमाशयविपरःकरशेरविदाप्रभमवचादविद्यायाथ मिध्यज्ञानरूपटया सम्यम््नानन्छेयवात्सम्थनङ्ञानस्य च स।धनहेयोपदियावधारणरूपलात्तदभिधानाया ऽऽह --

हेयं दुःखमनागतम्‌ ॥ १६ ॥

मृतस्यालिक्रान्तलादनुमृयमानस्य च व्यक्तुमनचक्यलादनागतमेव संसारदुःखं हातन्य- मि युक्तं भवन्ते ॥ १६ ॥

देयदेतुमाद--

स $ ~ 0 अ भ ्रष्दश्ययाः सयागा द्यतु: ॥ ४७ ॥

द्रष्ा चिद्रपः पुरुषः, ददथ बुद्धिस, तयोरवियेकस्यातिपुवरको योऽसौ संयोगो भीग्य. भोतसेन संनिधानं स हेयस्य दुःखघ्य गुणपरिणामस्य संसारस्य हेतुः कारण त।नवृद्या २ स)र.्वृत्तम॑वतात्यथः | १७ ॥ |

द्रटदययोः संयोग इलयुक्त, तत्र ददवेस्य छस्यं का^ प्रयोजनं चाऽऽद--

्रकशा्रया(स्थातश्चाट भूतान्द्रयात्मक भोगाप्रवगोयथ च्यम्‌ ॥ १८ ॥

प्रकाशः सभ्य ध्मः, किया प्रबरन्तिखूपा रजसः, स्थितिरनियमषूपा तमसः, ताः

प्रकाश्चकियाध्थितयः शाट स्वाभाविकं रूपं यस्य तत्तथाविधार्भोति स्वरूपमस्य निदष्टम्‌ |

भृतेन्दरियात्मकमिति | भूतानि स्थृटसूक्ष्मन्देन द्विविधानि पृथिष्यादीनि गन्धम {~ (५

त्रादीनि च | रद्धियाणि बुद्धीन्दियकभन्दियान्तःकरणमदेन त्रिविधानि । उभयपमेतदुग्रा्य- प्रहणरूपमात। छरूपाभिन्नः परिणामो यस्य तत्तथाविधामेयनेनास्य कायमुक्तम्‌ । भाग कथितटक्षणः, अपवर्गो वरिवेकर्गपिपूर्वकरा संसारनिवृत्तिः, तो मोग.पवगवथ+ प्रय जनं यश्य तत्तथाविधं द्रयमियथः ॥ १८ ॥

१, ग, "ष्यं सत्न | २ ख, “निति रात्र । २ घ, (लप । ४ क, शस्पश्य। ५ घ. 71, "इयस्वः | |

२२ ` भोजदेवविरचितवत्तिसमेताने- [साधन्पा०२म्‌०१९-२२]

तस्य च दद्यस्य नानावध्यारूपपरणामासमकदय देयतसेन ज्ञातम्यतात्तदवस्थाः कथयि तमाह । विशषेषाविरेषलिङद्गमात्रालिङ्कानि गुणपवाणि ॥ १९ ॥

गणानां पवण्यवस्थाविशेषशवतवारो ज्ञातम्या इल्यपदिष्टं मवति । तत्र विशेषा महामते- न्द्रियाणि, अविरेष,स्तन्मात्रान्तःकरणानि, लिङ्गमात्रं बुद्धिः, अटिद्धमन्यक्तमिवयक्तम्‌ । सत्र त्रेगजरूपल्पान्यक्तस्यान्वयितेन प्रयभिङ्ञानादवद्य ज्ञातव्यसेन योगकरे चारि

{~ ¶९ {~

प१०।१ ।न्‌।दशाने ॥ १९ ॥ क एवं हेयतेन दृदयस्य प्रथमं ज्ञातव्यवाचदवध्यासदहितं व्यास्यायोपादेयं द्रष्यर्‌ ्य।ष्या- तमाह - द्रष्टा हशिमात्ः शुद्धोऽपि प्रत्ययानुपश्यः ॥ २० ॥ र्ठ पुरुषो दरशिमात्रश्वेतनामतनः । मात्रग्रहणं धमैधमिनिरासार्थम्‌ | केचिद्धि चेतना- मानो धमेमिच्छन्ति । स शुद्रोऽपि प्ररेणमिलाद्यमयिनै सखप्रतिष्टठोऽपि प्रययानुप्श्यः प्रयया विषयोपर्तानि ज्ञानानि, तानि अनु अव्यवधानेन प्रतिसक्रमायमवेन परयति ।

(~ ¢. {> (५

एतदुक्त भवति-जतवरेषयोपरागायामेत्र बुद्ध यनिधिमन्रेणेव पुरूषस्य दरषवमिति॥ २०॥ स एव भोक्तेयाह-

तदये एव ददयस्याऽत्मा ॥ २१॥

दसयस्य प्रागुक्तरक्षणस्याऽऽमा यत्छरूपं स तदथस्तस्य परपस्य भोक्ततसंपादनं नाम ।५प,९हरेण प्रयोजनम्‌ । न हि प्रधानं प्रवतमानमालमनः [कि चित््योजनमपेकय प्रवक्षते कतु पुरपस्य भाग सपादयामीपिं ॥ २१ ॥

(+ =

यदवे पुरुषस्य भोगसंपादनमेव प्रयोजनं तदा संप्दिते त्िस्ततिष्प्रयो जनं (१२त- ग्यापार्‌ स्यात्‌ । तश्च प्रेणामरून्यं जुद्धत्रासस्वे द्रे बन्धरहिता; द्यु; । ततश्च ससारच्छेद्‌ इपयाशङ्कयाःऽऽह-

कृतां प्रति नषएमप्यनषटं तदन्य- साधारणत्वात्‌ ॥ २२ ॥

यद्ये भियकट्यातिपयन्ताद्गसंपादनातकमपि कृताथु॑पर॑ प्रतत . तनष्टं विरत- व्यापारं तथाऽपि सवेपुरुषस्तःधारणलादन्य। प्रयनष्टव्यापारमवातेषएतं । अतः प्रधनस्य

~^ = न क

१क, र कक्तमा । रम. व्याक्तुः | रक. ग सुप।४ क, °नि किङ्ग ।१५ क. भाक्तत्वं सपाद्‌यितुिपि । ६ क, ततः ।

[साव०पा०२प्‌०२३-२६] पातञ्जखयोगसूत्रागि । २३

सकरुभाक्साधारणत्वानै कद्‌। चेदपि विनाशः । एकस्य मुक्तौ वा न सव॑मृ्तिप्रसङग इ्युक्तं भवति ॥ २२॥

दवयद्र्टसे न्पास्याय सेयोगे भ्परस्यातुमाह--

` स्वस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपलब्िरैतुः संयोगः ॥ २३ ॥

कावेद्रारेणस्य रक्षणं करि, सशक्तिदपस्य स्वमावः, सामिगक्तद्रषटुः सर्प, तयोद्रेयरपि संमेद्यसंव्रेदकतेन स्यतव्रस्ितपोयां सखह्ूप्ोपटभ्धिस्तस्याः कारणं यः स संयोगः । स च सह्जमेग्यभोक्तमावस्यरूपानन्यः । न हि तयोनिंययेग्यौपकयोश्च स्वरूपादर्तितः कशित्सथोगः । यदेव मोग्यस्य भोग्यं मोकुश्च भोक्तुखमनादिसिद्धं स एव संयामः ॥ २३ ॥

तद्यपि कारणमाह-

तस्य दैतुरविद्या ॥ २४ ॥

या पूर्वै विप्यासामिका मेहदूगऽविदया व्यास्याता सा तस्य त्रिेकाष्यातिरू* पद्य सयागस्य कारणम्‌ ॥ २४ ॥ | हेयं हानक्जियाकर्मास्यते । कि पन्तदवान॑मियत > धि तदभवि संयोगाभावो हानं तद्दृशेः कैवरयम्‌ ॥ २५॥ तस्या अवियायाः शखरूपविरुद्रन सम्यन्ञनेनोन्मृिताया योऽयममावरस्तस्मिन्सति ततकाथस्य संयोगस्याप्यमवर्तद्धानमियुच्यते । अयमधैः--रेतेस्य मूतद्रन्यवत्परियामो युज्यते तु जातायां विवेकघ्यातावविवेकनिमित्तः संयोगः वयमेव नितवतत इति तस्य हानम्‌ | यद्र च संयगध्य ह।नं तदेव नियं केवर्ल्यपि पुष्य कैवल्य व्यप. दिश्यते ॥ २५॥ तदेव संयोगघ्य खरूपं कारणे काय चाभिहितम्‌ । अथ हानोपायकथनद्ररेणोषा- देयकारणमाह-- विषेकख्यातिरविषएवा हानोपायः ॥ २६ ॥ अन्ये गुणा अन्यः पुरूष इयेवंविधघ्य विवेकस्य या स्यति; प्रष्या साऽस्य हानस्य द्दयपध्यागद्योपायः करणम्‌ । कौषी, अविप्र न विद्यते विद्र पिच्छेदोऽन्तराऽन्तरा ब्युत्यानरूपो यस्थाः साऽविद्वा । इदमत्र ता्पयम्‌--प्रतिपक्ष-

१ग. ण्न कृताथता नापि । २ क, 'हजो भो?! ३ क. म. मित्याह । ४ खर्म, "वात्सयः । ५ क. प्तस्यामूर्वस्तुन विभागो । ६९, वृं एरय = क. ` स्यदु-सप ।

२४ ` भोजदेषविरथितव्रत्तिसमेतानि- [साधःपा०२स्‌०२७-२९]

भावनाबछदग्रियप्रविकमे विनिद्तैकतूषवमक्तत्राभिमानाया रजस्तम।मानमिभृताया बुद्ध रन्तमखाये। या चिस्छायासक्रान्तिः सा व्ितरिकद्यातिरुच्यते । तघ्यां च संततलेन प्रर तायां सधां दृश्यस्याधिकारनिनव्रतभवयेव्र कैवल्यम्‌ ॥ २६ ॥

रपन्विवैकट्यतिः पर्य यद्र प्रज्ञा मवति तां कथयनितकल्पातेसव खछरू- पमाह --

।॥

तस्य सप्तधा प्रान्तभमी परज्ञा ॥ २७॥ तैष्यह्यसषितकङ्गानष्य ज्ञतन्यविवेकरूपा प्रज्ञा प्रान्तममो सकलसारम्बनसमा-

धिभमिपयन्ते सप्तप्रकारा भवति । तत्र कीयविमुक्तेरूपा चतुष्प्रकारा ज्ञातं मया ज्ञेय न ज्ञातञ् ।केचिद्‌ास्ति, क्षीणा मे ङ्केता न किचित्तेतन्यमस्ति) अवगतं मया ज्ञनं, प्रष्ठा मया विवेकद्यातिर्रेत । प्रययान्तरपरिह।रण तस्यमव्रह्थायामीददयव्र प्रज्ञ जायते | दश्च प्रज्ञा कावमिषयं निनं ज्ञानं काय॑विमुक्तिरेयुच्यते । चित्तवेपुक्तिन्ञिधा- चरिता मे बुद्धणा हृतापिकारा निःरकनिखरनिपतिता दव प्रवाणो न पुनः धिप यास्यन्ति, स्वकारणे प्रविटयाभिमुलानां गुणानां मोहाभिघानमूछकारणामावानिष्परय।- जनवाच्चामषा कुतः प्ररोहो मवेत्‌, सा्पभश्च मे समापिप्तलिन्तति सस्पप्रनि- ऽहमिति । इदशी त्रिप्रकारा चित्तविपुक्तः । तदेवम ट्यां सप्तविषप्रान्तमूमिप्जञ- यामुपजातःयां पुरषः कवठ दन्युष्यते ॥ २७ ॥ धिवेकर्यातिः संयोगामावरेतुरिपुक्तं, तस्यस्तूयत्तौ किं निभित्तमेयत आह -- योगाद्गनुष्ठानादशद्धिक्षये ज्ञान- दीप्िरा विवेकख्यातेः ॥ २८ ॥ योगाङ्गानि षेष्षयमाणानि तेषामनुघ्रनाञ्ानप्‌+कादम्पामाद्‌ं प्रिविकल्यातरशुद्धिक्षये चेद्पच्स्य प्रकाश्चावरणलक्षणङ्केशदपाद्युद्धेतये या ज्ञानी प्तिस्तरतम्यन ससिकर परिणामे क्ििकस्यतिपयन्तः स तस्याः ख्यातिर्दतर्यः ॥ २८ ॥

® {~

योगद्धानुष्रनादश क्षय इध्य॒क्त, कन पुनस्तात य मद्भन।।त तवः मदशमाह्‌-- यमनियमास्नपराणायापप्रत्याहारधारं णाध्यानसमाधयोष्ावङ्कानि ॥ २९ ॥

हह ॒फानिचित्समाधेः साक्षादुपकारकयेनान्तङ्गणि, यथा धारणादति | कानि. । प्तेपक्षमृताहसादिवितक(न्मृटनद् रग समाधिनुपक्रुवन्ति | यथा यमनियम्दनि |

| ४

~ ~~ भ ~

ख. ग. तज्ञतूत्वकतुता । २कर यरि रक भत्र | ४ क, गुपेपरयन्तं प०।५ ख, कुशल ।

[साध ०पा०२स्‌०२०-३३] प्ञ्जरयोगसूत्राणि । २५

तत्रोऽऽसनादीनामुत्तरोत्तरमुपकारकवम्‌ । तयथा--सलयासनजये प्राणायामस्यर्यम्‌ ] एष- मुत्तरत्रपि योञ्यम्‌ ॥ २९ ॥

फछरमेणेषां छखरूपमाह-~ अहिंसासत्यास्तेयब्रह्मचयोपरिग्रहा यमाः ॥ ३० ॥

,

^ १०.

तत्र प्राणविोगप्रयोजनेव्यापरो हिसा । सा च सक्रौनथेहेतुः । तदभाभोऽहिसा ।

हिस्ायाः सवप्रकरिभैव परिहा्यलायथमं तदभवश्पाया अंसाया 'निर्दशः | स्य चाङ्मनसयोयेथायैत्म्‌ । स्तेये परस्वापहरणं तदभाोऽस्तेयम्‌ । ब्रह्मचधमुपस्यसयमः । अपरिप्रहो मोगसाधनामामन्गीकारः । त एतेऽहिंसादयः पञ्च॒ यमशब्दवाय्या योगङ्ग- सेन निर्दिष्टः ॥ ३०॥ | एषां विशेषमाह- | एते जातिदेशषंकाटमयानवच्छिन्नाः सवेभोमा महाव्रतम्‌ ॥ ३१

जातित्राह्मणवादिः । देस्तीथोदिः । कालश्चतुर्दश्यादिः । समयो ब्राह्मणप्रयोज- नादिः । एतैश्वतुभिरनवच्छिनाः परवोक्ता अहिंसादयो यमाः सवासु क्षपतादिषु चित्त- भूमिषु भवा महात्रतमियुच्धते | तयथा--ज्रह्णं न हनिष्यामि तरथे न कंचन हनि- ष्यामि चतुदेश्यां न हनिष्यामि देवत्राह्मणप्रयजनव्यतिरेकेण कमपि न हनिष्यापीति । एवं चतुर्विधःवच्छेदभ्यतिरेकेण किचि्कचितकदाचित्काक्मधिदथं न हनिष्यामीयनवच्छिन । एब सलयादिषुं यथायोगं योजयनू । इत्यमनियतीङ्ृताः सामान्येनेव प्रवृत्ता महात्रतमिः्युच्यते न पुनः पारेच्छिनन.वधारणम्‌ ॥ ३१ ॥

नियमानाह--

सोचसंतोषतपःस्वाध्यायेरवरपणिधानानि नियमाः ॥ २३२॥

शोचं द्विविधं बह्ममाम्यन्तर च । बाह्य मृजठादिमिः कायादिक्षाछ्नम्‌ आभ्यन्तरं मेऽयादिमिधित्तमषानां प्रक्षालनम्‌ । सतोष्तुषटिः । रेषा; प्रगेव ॒कृतम्या यानाः । एते चादयो नियमरशष्दवाच्याः ॥ ३२ ॥

कथमेषां योगाङ्खलमियत आह--

वितकरबाधने पतिषक्षभावनम्‌ ॥ ३३ ॥ वितकषैन्त इति वितकौ योगपशिन्थिनो हिसादयस्तेषां प्रतिपक्षभावने सति षः

र

भाघ मवति तदा योगः सकरो भवतीति भवत्येव यमनियमानां यागाङ्खतम्‌ ॥ ३३ ॥

~

------~ --+-*------=---- -~ ~ ~~~ ~+ ~~ - ~--~----~~-~-~ ~ ~ न = 8 ज

ए 1

१ ख. "योज" । २ घ, व्वकाठं ¶१०॥ग, शैकालमेष । २ ख, “ध्यन्ते । त° । ्

२६. ` भोजदेवविरचितहत्तिसमेतानि- [साधभ०पा०२स्‌०६४ -३६]

इदानीं वितकोणां घरूपं मेदप्रकारं कारणं फं च क्रमेणाऽऽह-- वितको हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता रोभ- कोधमोहपुषेका मृदुमध्याधिमात्रा दुःखाङ्ञा नानन्तफलछा इति प्रतिपक्षभावनम्‌ ॥ २३४ एते पूर्वोक्ता [बितकी] दिसादयः प्रमं त्रिध मियन्ते कृतकःरितानुभोदिता ( त ) भेदेन । तत्र खयं निष्पादिताः कृताः । कुर्‌ कुविति प्रयाजकन्यापारण समुखादताः कारिताः । अन्येन क्रियमाणाः साधिलङ्खकृता अनुमोदिताः । एतच त्रेवेध्यं परस्पर ग्यामोहनिवारणायेध्यते | अन्यथा मन्दमतिरेवं मन्येत न मया खयं हिसा कृतेति नापि मे दोष इति । एतेषां कारणप्रतिपादनाय छोभक्राधमोहपवका इति । यद्ये छामः थम निदिष्टस्तथाऽपि सवेङ्ेशानां मोहस्यानाःमनि आत्मामिमानलक्षणस्य निदानला- त्सिन्सति स्परविभागपूतकलेन लोभक्रोधादीनामुद्भवान्मृखवमवसेयम्‌ । माह- पथिका सवां दोषजातिरियथेः । ठोभस्तृष्णा । क्रोधः कृयाङ्ृयवितरकोन्मृखकः प्रजव- लनासकशित्तधमेः । प्रयेकं छृतादिभेदेन त्रिप्रकारा अपरि ईिसादयो मोहादेकारणः सवेन त्रिधा भिद्यन्ते | एषामेव पुनरवस्यामेदेन त्रेतिप्यमाह--पृदुमध्याधिमात्राः | मृदवो मन्दा न तीत्रा नापि मध्या मध्या नापि मन्दा नापि तीत्राः । अधिमात्रा सतीत्राः । पाश्वाच्या नव मेदाः इतथं त्रपिध्ये सति सपतविरतिर्भवति । मृद्रादीन।- मपि प्रयेकं मदुमध्याधिमात्रमेदत्रविष्यं संभवति । तद्यथायोगं योञ्यम्‌ । तद्यथा -- मदुमृदुगदुमध्यो मृदुतीव्र इति । एषां फलमाह नेन्तफलाः । दुः्खं प्रतिकूरुतयाऽवभाप्तमानो राजपश्ित्तधनः । अज्ञानं मिथ्याज्ञानं सशयविपभयरूप, ते :खज्ञाने अनन्तमपरिच्छनं फठं येषां ते तथोक्ताः । इथं तेषां सछरूपकारणादिभदेन क्तानां प्रातिपक्षमवनया योगिना परिहारः कतेग्य इ्युपदिष्ं मवति ॥ ३४ ॥ एषामम्थासकव्शायकषमागच्छतामनुनिष्पादिन्यः सिद्धया यथा भवन्ति तथा कमेण प्रतिपादयितुमाह - अदिसाप्रतिष्ठायां तत्संनिधौ वैरत्यागः ॥ ३५ ॥ त्याहिसां भावयतः संनिधौ सहजविरोधिनामप्यहिनकुख दीनां पेरयागो निम॑त्- रतया ऽवस्थानं भवति । दिला अपि हंलवं परेयजन्दस्थैः ॥ ६५ ॥ सलयःम्पासवतः कि भवतीयाह- सतयप्रातष्ाया क्रयाफखाश्रयत्वम्‌ ॥ ३६ ॥ क्रियप्रणा हि क्रेया यागादिकाः फडं स्रगौदिकं प्रच्छन्ति । त्य तु सया

नीषि

न न ि (ाा-जान-अभि ~~

क.ग. मादनमे । २. छोभकोष। ¦ ३ ख. र्दद तथाऽ | ४ ल. ग. न्नत्े। त्रा । 4 म. तत्रा न | ६. रातः । म | ७ [एफ ।'८ घ, च्छति । त

[सिष०पा०२स्‌०३७- ४१, पातञ्खलयोगसूत्राणि । - २७.

म्यासवेती याोगिनरतष्ग सव्य प्रकृष्यते यथा क्रियायामकृतायामपि योगी ल्मप्रोति } तद चनायस्य कस्यचिच्कियामकुवेतोऽपि क्रियाफठं भवतीय्थः |. ३६ ॥

अस्तयाम्बासवतः फटमाह-

= €~ ४ अस्तेयपरातेष्ठायां सवेरत्नोपस्थानम्‌ ॥ २३७ ॥

अस्तेयं यदाऽभ्यश्यति तदाऽस्य त्मकपानिरभिखप्रस्यापि सर्वतो दिव्यानि रनानि उपतिष्ठन्ते ॥ ३७ ॥

ब्रह्मचय।म्यासस्य एटमाह---

® $ (१५ ब्रह्मचयेप्रतिष्ठायां वीथलामः ॥ ३८ ॥

यः किट ब्रह्मचथ॑मभ्यस्यति तस्य तत्मकषनिरतिशयं वीर्यं सामध्पमाविर्भवति \ वीयनिरेधो हि ब्रह्मचय तस्य प्रकपषाच्छरैरेन््यमनःसु वी प्रकपमागच्छति ॥ ३८ ॥

अपरिग्रहाम्यासस्य परटमाह-

ज 0 जुन्प अ अपारग्रहस्थय जन्मकथतास्वोधः ॥ ३९ ॥

कौथमियस्य भावः कथता जन्मनः कथंता जन्मकथंता त्याः संबोधः सम्यग्ानं जन्मान्तरे कोऽहमासं कीदशः पिंक।4क।यति जिज्ञात्ायां सवमेव सम्यग्जानातीयथेः । न केवरं भोगसाधनपपमरह एव परेग्रह। यावदत्मिनः शरीस्परिग्रहोऽपि, परिग्रहः, मग. साधनघाच्छररस्य । तस्षिन्सति रगानुबन्धद्रहिमवायमेव प्रत्ते न ताचिकज्ञानप्रादु- भावः । यदा पुनः शरद रादिपार्रहनेरपेक्यण माध्य््रमवरम्बते तदा मध्यस्थस्य रगा- दियागात्सम्य्ञानहेतुभवयेव पव।परजन्मसंबोधः ॥ ३९ ॥

उक्ता यमानां ।सद्धयः | भथ ।नेयमानाम)ह -

शोचात्सखाङ्कजुगुप्सा पररसंसगेः ॥ ४० ॥

य शौचं भावयति तस्य श्वद्खेष्वपि कारणणए्वरूपपय।लोचनद्रेण, जगुष्सा घणः समुपजायतेऽश्चुचिरयं कायो नात्राऽऽग्रहः कायं इति । अमुग्व देतुना परेए्येश्च काय- वद्धिरससर्मः संसगामावः संसगंपरविजनमियथंः । यः किट स्वमेव कायं जुगुप्तते तत्त- दवद्यदशेनात्स कथ परकयेतथामूतेः कायः संसगेमनुमवति.॥ ४० ॥

रौ चस्यैव फएलन्तरमाह-

सच्छक्द्धि सेपनस्यकगयेन्दियजया- त्मदशैनयोग्यत्वानि च ॥ ४१ ॥

भवनम्ताति वाक्यशेषः । सचं प्रकाश्सुखादयात्मक तस्य डुद्धी रजस्तमोभ्यामनभिभवः |

नममक ७० ++ ~ - "~ म -----

१. कथमो । रख. ग, कतव्य । २ क, "काग्रतेदधि" ।

२८. . भोजदेगनिरवितहत्तिसमेतामि- [ साधण्पा०२सृ०४२-४६।]

¶ 7 ४ (^. @ _ ० (~, (र ६ त्‌ ९ सौमनस्यं वेदाननुभवेन मानसी प्रीतिः । एकाग्रता नियतेन्दियँविषये चेतसः स्थथम्‌ । इन्द्रियजयो विषयपराङ्मुखाणामिन्धियाणामालनि अवस्थानम्‌ ॥ अगमदशेने विकस्य।- तिखूये चित्तय योग्यत्वं समर्थम्‌ । स्ौच,भ्यासवत एते सचचद्युद्रयादयः क्रमेण प्रादु- भवन्ति | तथा हि--सखश्ुद्धः सौमनस्यं सौमनस्यादैकाग्यमेकाम्यादिद्धियजय इ द्ध्य जयादातदैनयोम्यतेति ॥ ४१ ॥ संतोषाभ्यासंस्य फटमाह-- „ _ संतोषादनुत्तमः सुखलामः॥ ४२॥ , _ . संतोधप्रकर्षेण योगिनस्तथाविधमान्तरं सुखमाबिभवति । यस्य॒ बह्यक्ियसुखं र्ता देनापि न समम्‌ ॥ ५२॥ तपसः फटमादह- कायेन्दियसिद्धिरगुद्धिक्षयात्तपसः ॥ ४३ ॥ तपः समभ्यस्यमानं चेतसः डेशादिरक्षणाञुद्धिक्षयदरेण क्ययेन्दियाणां सिद्धमुकक- मादधाति । जयमथैः--चान्द्रायणादिना चित्तहरक्षयस्तत्षयादिन्दियाणां सूक्षमव्यव- हितातिप्रहृषटदर्थनादिसामथ्यमािर्भवति । कायस्य यथेच्छमणुत्वमहस्वादीनि ॥ ४२ ॥ स्वाध्यायस्य फल्माह--

स्वाध्यायादिष्टदेवतासंप्रयोगः ॥ ४४ ॥ अभिप्रेतमन्त्रजपादिरक्षणे स्वाध्याये प्रकृष्यमणे योमिन्‌ इष्टयाऽमिप्रेवया देवतया संप्रयोग भवति । सा देवता प्रयक्षा मेबतीयधः ६ ४४ ॥ इशवरप्रणिधानस्य फटमाह- समाधिसिंदिरीश्वरपणिधानात्‌ ।॥ ४५॥ इश्वरे यत्रणिधानं भक्तिविरेषस्तस्मात्समवेरुक्तरक्षणस्याऽऽविभौवो भवति । यस्मात्स भगवान ्वरः प्रसनः सनन्तरायरूपान््ेशन्परेहय समाधिं सबोधयति ॥ ४५ ॥ यमनेयमानुक्वाऽऽसनमाह- स्थिरसुखमासनम्‌ ॥:४६ ॥

आस्यतेऽनेनेयासनं पग्मासनदण्डासनख्वस्तिकासनादि । तद्यदा शिरं निष्कम्पे सुखम गुदरेजनीयं च भवति तद योगाङ्कतां मजः ॥ ४६ ॥ |

१ ख. निरूपिता । इ° । २ क, “यतद । ३ ल. सवतः फण । ४ कर व यो° । त.

“वं तथा । ५ स, बाह्य सुतं ठे२०। ६ स, ग, णद्‌ तवोगा ।

[साध ०पा०र्‌सु०४७-९०] पातञ्जखयोगसूत्राणि । | २९

तस्येव ध्थिरसुखल्प्राप्यर्पमपायमाह-- परयत्नर्थिरयानन्त्यसमापत्तिभ्याम्‌ ॥ ४७ ॥

तद।सन प्रयत्नशेथिस्येनाऽऽनन्यसमाप्या च स्थिरं सुखं भवतति संबन्धः । यद्‌। यदाऽऽपन बघरमीतीच्छां करोति प्रयनशैथिव्येऽपि अङ्केशेनैव तदा तदाऽऽसनं संपद्यते । यदा चाऽऽकाश।दिगत आनन्ये चेतसः समापत्तिः क्रियतेऽवधानेन तादास्मुमापद्यते तद्‌] देहाहकाराभावान्ाऽऽसनं दुःखजनक मवति । अक्षिषाऽऽसनजये सति समाध्यन्तराय- भृता न प्रमवान्त अङ्कमेजयत्ादयः ॥ ४७ ॥

तघ्येवानुनिष्पादि फल्माह-- ततो द्दानमभिषातः ॥ ४८ ॥ तस्मिनासनजये सति द्वदे; शीतोष्णक्षुत्ष्णादेमियागी नामिहन्यत इयथः ॥ ४८ ॥ आसनजयीनन्तर प्राणायाममाह-- तस्मिन्सति श्वासप्र्वासयोगेतिविच्छेदः प्राणायामः ॥ ४९ ॥

आपनस्थरयं सति तन्निमित्तक; प्राप्रायामटक्षणो योगाङ्गविशेषोऽनुेयो भवति | कीटः, श्वासप्रसवासयोगतिविच्छेदरक्षणः । वासप्रस्वासौो निरतौ । तयो्चिधा रेचेनप्तम्भनपृरणद्रारेण बाह्ाम्यम्तरेषु स्थनेषृ गतेः प्राहस्य विच्छेदो धारणं प्राणायाम उच्यते ॥ ४९ ॥

तस्थैव सुखावगमाय विभज्य सद्पं कथयति--

सतु बाह्याम्यन्तरस्तम्भटत्िर्देशकाणसं [+ जस ख्यामिः परिष्टो दीधसृक्ष्मः ॥ ५० ॥

ब्यृत्तिः खासो रेचकः । अन्तदत्तिः प्रस्ासः पृरकः । अन्तस्तम्भदृत्तिः कुम्भाः | तस्षिञ्धलभिव कुम्भे निश्वङ्तया प्राणा अवस्थापयन्त इति कुम्भकः । त्रिविषोऽयं प्राणायामो देशेन कठेन सं्यया चोपरक्षितो दीषसुक्ष्मसंज्ञो भवति । देशेनोपलक्षित यथा-नसाद्वादशान्त।द। । काठेनोपलक्षेते यथा-षटुज्रशन्मात्रादिप्रमाणः । संस्ययोपट- क्षितो यथा-इयतो वारन्कृत एतावद्भिः उवासपरखासैः प्रथम उदातो भवतीति | एतञ््ञानाय संख्याग्रहणमुपात्तम्‌ । उद्धात नाम नाभमूलाप्मेरितस्य वायो शिरसि सभिहननम्‌ ॥ ५० ॥

१ क, "तेऽव्यव० । २ क, गदितं फ० । ३ क. म. श्याद्‌न° । ४ ख. ग, कृतलक्षणो ५ ख, ग. (चनाक्षेपणपू । ६ क, `आन्वरस्तम्भकवृत्तिः । ७ ग, (दा । नासामारम्य दद्रा. ट्‌ गटपएवन्तमित्यर्थः । का° |

३५ . भोजदेवविराचतद्ततिसमेतानि- [सधषन्पा०रमूर +१-१५५]

्ीनराणायामानमिधाय चतुथममिधातुमाह-- | बाह्माभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुथः ॥ ५१ ॥ प्राण्य बाह्यो विषयो नास्ाद्रादशान्तादिः । आभ्यन्तरो विषयो हृदयनाभिचकरादिः । तै द्रौ विषयावाक्षप्य पयःलेच्य यः स्तम्भरूपो गतिविच्छेदः स॒ चतुः प्राणायामः । ततीयस्माकुम्भकास्यादयमस्य विशेषः--स ब्यम्यन्तरव पयावपंय्‌।छोच्थेव ' सहसा तक्तोपठनिपतितजटढन्यायेन युगपस्तम्भनर्या निष्पद्यते । अस्य तु विर्ैयदर्य्षिपको निरोधः । अयमपि प्वधेदेशकारसंस्याभिरपरक्षितो द्र्टन्यः ॥ ५१ ॥ चतुविषस्यस्य फलमाह-- ततः क्षीयते प्रकाज्ञावरणम्‌ ॥ ५२ ॥ ततस्तस्मात्माणायायाव्परकाश्स्य चिच्तसगतस्य यदावरणं छेशरूपं ता्षीयते विनर१- तीयथः ॥ ५२ ॥ फलान्तरमाह-- धारणासु च योग्यता मनसः ॥ ५३ ॥ धारणा वक्यमाणरक्षणास्तासु प्राणायामे; क्षौणदोप्र मनो यत्र यत्र धायते तत्रतत्र स्थिरौ मवत्ति न विक्षेपं भजते ॥ ५२ ॥ प्रयाहारस्य रक्षणमाह-- स्वपिषयासप्रयागे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः ॥ ५४ ॥ टद्दियाणि विषयेम्पः प्रतीपमाहियन्तेऽस्मिननिति प्रयाहारः । स॒ च कथं निष्पयत इयाह--चक्षरादीनामिन्दियाणां स्वविषयो रूपादिस्तेन संप्रथोगस्तदाभिमुस्येन वतेनं -तदभावस्तदाभिमस्यं पश्यिव्य स्वरूपमत्रेऽवस्थानं, तस्मिन्सति वित्तस्वरूपमात्रानुकारी- णीन्दियाणि भवन्ति । यतशित्तमनु वतमानानि मधुकरराजमिवै मक्षिकाः सव।णीन्दि- याणि प्रतीयन्तेऽतश्ित्तनिरोधे तानि प्रयाहतानि मवन्ति | तेषां तत्छरूपनुकारः प्रत्या हार्‌ उक्तः ॥ ५९ ॥ प्रयाह्यरफलमाह- ¢ ततः परमा वदयतेन्दियाणाम्‌ ॥ ५५॥ अभ्यस्यमाने ॥है प्रयाह।र तथा वद्यानि आयत्तानीन्दियाणि सपन्ते यथा बाह्यविषयाभिमुखतां नीयमानान्यपि न ॒यन्तीयर्थः । तदेवं॑प्रथमपादोर्चरक्षणद्य,

१ ग "लोचयतः स्त" । २ क. निष्पायते । ३ ल. शयपिक्षको । ४ क, 'यपिक्चको ‡ ५. "व मधुमः | म्‌, व मृषुकरम" | ६ कृ. "कयो ।

[विम्‌०पा०२१्‌०१] पातञ्नलयोगसूजाणि | २१

योगघ्य्गमूतङकेशतनूकरणफठ त्रियायोगममिधाय हशञानामुदेशं खरूपं कारणं क्त्र फर चक्वा कमणामपि भेदं करणं छठरूपं फलं चमिधाय व्रिपाकल्य खरूपं कारणं चामि- हितम्‌ । ततसू्याज्यव ङ्का दीना ज्ञनव्यतिरेफेण लयागस्याशक्यताञ्ञानल्य च शच्राय- त्त्वाच्छाह्लस्य च हेयहानकारणोपदेयोपादानकारणतरोधकलेन चतु््यहवाद्धेध्य च हान. व्यतिरेकेण खरपानिष्तेहनसदितं चतुव खखकारणसटितममिषायेर्देयकारणमू ताया विवेकल्यातेः कारणमूतानामन्तरङगवदिरङ्गमावेन स्थितानां योगाङ्गानीं यमादीनां स्वरूपं फएठस।हत म्यषृत्याऽऽसनादीनां धारणपरयन्तानां परस्रमुपकार्योपकारकमवेना- वस्थितानामुदशममिधाय प्रयेकं ठक्षणकरणपूतकं फटमभिहितम्‌ । तदयं योगो यमनिय- मदिभिः प्र््ीजमाव आसनप्राणायदिरङ्कुरितः प्रयाहरेण पुष्यितो ध्यानधारणासमा- धिभिः फरिष्यतीति ग्यास्यातः साधनपादः ॥ ५५ | इाप श्रामहाराजाधिराजभोजदेवकिराचितायं राजमातण्डामिधायां पात. जखय।गञ्ञाच्रसुतरवृत्ता साधनपादा दितीयः ॥ २॥

अथ भोजदेववरिरचितद्त्तिसितयोगसूत्रपु तृत(यो विभूतिपादः ।

यत्पद्प्रद्म्षरणादणिमादिविभूतयः । भवन्ति भविनामस्तु भूतनाथः स भृतये ॥ २ ॥

तद्वं पुवादिष्ट षरणायद्गतरयं निर्णेतुं संयमतर।मिघानपूचकं बह्यम्पर्तरादिसिद्धिष- तिपादनाय खक्षयितुपुपक्रमते । तत्र धारणायाः खरूपमाद--

(~

श, देशे नाभिचक्रनासाप्रादो चित्त्य बन्धो विषयान्तरपरिहरेण यद्ििरकरणं सा चित्त्य षारणोच्यते । अयमथः मेव्यादिचित्तपशकिमेवासितान्तःसएणेन यमनियमवता जिता- सनेन -परिहृतप्राणविक्ेपेण प्रयहृतन्दियप्रामेण निवे प्रदेश ऋञुकायेन जित्वरे योगिना नाराद सपरज्ञातस्य समापेरम्यासाय चित्तस्य स्थिरीकरणं कव्यमिति ॥ १ ॥

देशेबन्धधित्तस्य धारणा ॥ १॥ भ १२९

0 +->~ 9

१ ग. देयहियका० । २ ख. “यकार । ३ ख. ग, गलः । ४ ग. 'पदूनका* ५ ग. कुसुमितो । ६ ख. गन्ति भाविः | ७ ठ, ्तागिपा । ८ घ. स्वरपि । ° ल, °ङा४५व° | १० ख, “ष्य षः |

३२ ` भोजदेवविरचिव्त्तिसमेतानि- [ विभ्‌० पा० २ सृ° २-७|

धारणामभिधाय ध्यानमभिधातुमाद-- । तत्र प्रत्ययेकतानता ध्यानम्‌ ॥ २ ॥ तत्र तद्षिन््रदेशे यत्र चित्तं धृतं तत्र प्रययस्य ज्ञानस्य येकतानता वितदशषपरिणाम- पारदाररिण यदेव घाशणायामारम्बनीङृतं तदाटम्बनतयेव निरन्तरमदत्तिः सा ध्यानम- ष्यते | २ ॥ चरमं याङ्ग समाधिमाह-~ तदेवाथमात्रनिभांसं स्वरूपशून्यमिव समाधिः ॥ ३ ॥ तदेवोक्तरक्षणं ध्यानं येत्राथमा ्रनिमीसमथीकारसमविश दत्थ न्यभृतज्ञानछ- रूपेन खरूपशन्यतामिवाऽऽपद्यते स समाधिरिदयुच्यते । सम्यगाधीयत एकाग्र क्रियते विक्षेपन्परिद्यय मनो यत्र स समाधिः ॥ ३॥ रक्तटक्षणस्य योगाङ्गत्रयस्य व्यवहाराय छशाह्ले तानरिरक संञा क्मा्ई- त्रयमेकत्र संयमः; ॥ ४॥ एकस्िन्विष्रये घारणाध्यानसमःधित्रयं प्रवतेमानं संयमसंज्ञया शाले भ्यवदहिपते ॥ ४ ॥ तस्य फटमाह- तज्लयात्मह्नाखोकः ॥ ५॥ तस्य संयमस्य जयादभ्यासेन साव्म्यो्यादनावज्ञायं विरकैष्यातेरा रोकः परैस भवति। प्रज्ञा ज्ञेय सम्यगवभासय्तयथः ॥ ५ ॥ तस्योपयोगमाह- तस्य भूमिषु विनियोगः ॥ ६ ॥ तस्य संयमस्य भूमिषु स्यृलसुक्ष्माटम्बनमेदेन स्थितासु चित्तदरत्तिषु विनियोगः कतेव्यः, अधरामधगां चित्तमृमिं जितां जितां ज्ञालोत्तरस्यां ममो संयमः कये: । न दनामीकृता- धरभूमिरुत्तरस्ां मम संथमं कुत्रणः फलभाग्भव्रति ॥ ६ ॥ साधनपादे योगाङ्गान्यष्टबुदिदय पञ्चानां लक्षणं विधाय त्रयाणां कथं न कृतमिय शङ्याऽऽह- त्रयमन्तरङ्ग पूर्वेभ्यः ॥ ७॥ पू्वम्यो यमादिम्यो योगङ्खेम्यः पारम्पयैण समधेरपकारकेभ्पो धारणादियोगाङ्खत् संप्रज्ञातत्य समधिरन्तरङ्ग समाधिष्रूपनिष्पादनात्‌ ॥ ७ ॥

१ख. ग. यथायं । २. °ह्पमधरुनं ज्ञा । ३ ख, ° शृन्यक्ञार | ४ ल, ग. € तत्य । ५ प, ध्या ध्यातव्यक्गिः। ग, या ज्ञात्व" । ६ ल. 'करूयाया अलो । 1 -कस्वरूपाया अष्ट) । ७ ल, विकासो । ग, परो। < व, द्यप्प्ात्मीर । ग, ह्यसाषालसाऽङृत धार । ९ ख, 'य॒ममङु° |

[ विभू०पा०२ त्‌ऽ ८-११] पातज्ञङयोगसुत्राणि । रे

तघ्यापि समरध्यन्तरपिक्षय। बहिरङ्गवमाह- दपि परहिरद्गः निर्बीजस्य ॥ ८ ॥

निवौजस्य निराटम्बनस्य शुव्यभवनापरपयौयस्य समापेरेतदपि योगाङ्गं बहिरङ्ग पारम्पणोप्रकारकघात्‌ ॥ ८ ॥

इदान! धोगसिद्धीरास्पातुकामः सयमस्य किपयपरेदुदधि करु क्रमेण पहिणामत्रयमाह- व्युत्थाननिरोधसस्कारयारमिभवपमरादुभावां निरो क्षणाचत्तान्वधो नरोपपारणामः ॥ ९ ॥ ्युलथान क्षप्तमुदविक्षिप्ता्यं मृमित्रयम्‌ । निरोधः प्ृष्ठतत्त्याङ्गितया चेतसः परिणामः । ताभ्यां व्युव्धाननिरोधाम्पां यो जनितो संस्कारौ तयेोथथाक्रमममिमवप्रा- दुमावे यदा भवतः । अभिभो न्यैगृततया का्करणासामर्यनावस्थानम्‌ । प्रादु भव्रा वतमानेऽष्वनि अभिन्यक्तरूपत्याऽऽविभ.वः । तदा निरो्षक्षणे चिर॑स्योभ्व- त्तितादन््रयो यः स निरोधपरिमाम उच्यते । अयमधः-यदा ब्युत्थानसंस्काररूो धभस्तिरोमूतो मवति, निरोधसंश्कारष्पश्चाऽऽविभव्रति, घनिरूपरतया च चित्तमु. भयान्वयिवेऽपि निरोध सनाञवध्ितं प्रतीये, तदा स निरोधपरिणामशन्देन व्यव- हियते | चख्वादरणत्रत्तस्य यद्यपि चत निश्चयं नाकि तथाऽपि एवेभनः पश्णाम स्धर्यमच्यत्तं | ९ ॥ तदेव फएलमाह- तस्य प्रशान्तवाहिता संस्कारात्‌ ॥ १० ॥ तस्य चस उक्तानितेधर्तस्कारयशान्तवाहिता भवति । परेहतविक्षेपतया सश्च. परवाहपरेणामि चित्त मव्रतीयथंः ॥ १: ॥

निरोधपरणाममभिधाय समाविपरिणाममाह--. = ५ रहै, (१५ ® (@\ सवोथतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य सपापिपरिणामः॥ ११॥

सवाथेता चख्लानानाविधां्रहणं चितघ्य विक्षेप धः | एकसिनेवाऽऽच-

म्बने सदशपरिणाभितेकाग्रता, साऽपि चित्तय धमः | त्ेर्यधाक्रमं क्षयो-

दयो सवाथतारक्षणद्य घर्मधय क्षयोञयन्ताभिमव एकोप्रतारक्षणस्य धर्म्य

१ ख. ग. योगाङ्कप्तिः। २क. ख, ध्यलक्ष। ३ ग, न्य॒नतया।४ ख. ग. रभवष्य

करणप! ऽप्ामस्त्पना । ५तर. ग. मजविध्यामप्र्‌ । त । ६क, सं, धटक्ष | ७ ख,

तत्र" 1८ क, शयलक्षणवृ^ । ९ स, ग, भभयत्रासरपिलसेनाव । १० त. १, अस्यत । ११ क. तपो निरक्ा |

५

३४ ` भोजदेवविरचितवृत्तिसमेतानि- [ विमृ०पा०२स्‌०१२-१४)

प्रादुरमावोऽमिव्यक्तिशित्तस्योद्रिक्तपच्चस्यान्वयितया अस्थानं समाधिपरिणाम इदयुच्यते । £ ५ + ^+ = 9 ॐ, 7 (^ अ, (५ ¢ पु्सात्पप्णिमादस्यायं विरेषः-तत्र॒संछकारलक्षणपोधभैयोरमिमवप्रदुमवो पूवर् वयुत्थानसंस्कारखूयस्य न्यग्भावः । उत्तरस्य निरोधसक्काररू पस्येद्ध बीऽनमिमूतलेनवस्था- नम्‌ । इह त॒ क्षयेोदथाविंति सवार्धतारूपस्य विक्षेपघ्या्न्ततिरक्कारादनुत्पत्तिरतीतेऽष्वाने परमेशः क्षय एकम्रताटक्षणस्य धमस्येद्धवो वतमनेऽध्वनि प्रकटलम्‌ ॥ ११ ॥ तृतीयमेकौप्रतापरिणाममाह- >= न ण सान्तादता तुरयप्रत्यया चत्त भ स्यंकग्रतापरिणामः॥ १२ ॥ समाहितस्येव चित्तश्येकप्रययो वृत्तिषरिरोष; शान्तोऽतीतमध्वानं प्रविष्टः | अपरस्तुदितो वतेमानेऽध्वनि छ्ुरतः | द्वावपि समहितपित्ततरेन तुर्पविकरूपाठम्बनसेन सदृशो प्रययवुभयत्रापि समाहितस्येव चित्त्यन्वयिसेनावस्थानं, स एकाग्रतापरिणाम इत्युच्यते ॥ १२ ॥

चित्तपरणामेक्तं रूपमन्यत्राप्यतिदिशनःह-

एतेन भूतेन्द्रियेषु धमेलक्षणावस्था-

परेणामा व्याख्याताः ॥ १३ ॥ एतेन त्रिविधेनोक्तेन चित्तपरिणामेन मृतेषु स्थुसुक्षेष इद्धियेषु वुद्धिकमरक्षणमेदे- नावर्ितेषु घमेरक्षणावस्यामेदेन त्रिविधः परिणामो व्यार्पातोऽवगन्तव्यः | अव- लितस्य घर्मिणः पूवैषरममनिदृत्तौ धमान्तरप्तिः प्णामः । यथा - मृ्छश्नणस्य धर्मिणः पिण्डल्पधमैपरियागेन घटरूपधमान्तरस्ीक.से धर्मैपरिणाम इलयुच्यते । ठक्नणप्रेणामो यथा-तस्येवर घटस्यानागताध्यपदियगेन वतेमानाधस्ीकारः | तश्यिगेन चातीताध- परिग्रहः । अवष्यापरिणामो यथा- तस्येव घटस्य प्रथमद्वितीययोः सदशये; क्षणयेोद्त

यिघेन । यतश्च गुणद्रत्तिनोपरिणममाना क्षगमप्यस्ि ॥ १३ ॥

ननु कोऽयं घर्मयाङ्चङ्कष धमिणा ठक्षणमाह- शान्तोदिताग्यपदेश्यधमोनुपाती धर्मी ॥ १४ ॥

शान्ता ये कृतखष्छम्यापःरा अतीतेऽध्रनि अनुप्रवेष्ः, उदिता येऽनागतमध्वानं

पर्य्य वतमनिऽववनि सव्यापारं वु्न्ति, अग्यपदेरा ये शक्तेरूपेण लिता

१ क. कृमान्तःकरण । २ क, °पततिर्थमप० । ३क. ण्यः कल्डप्रः । ४ ख, ^ञ्यव्याः। ग, शल्य स्ना |

[विभ्‌ऽपा०३१्‌०१५-१६ | पातञ्जरयोगसूत्राणि । ३५

व्यपदेष्ट न शक्यन्ते तषां यथासं सवकसकंलवमियेवमादयो नियतकाय॑कारणूपोग्यत- याऽव।च्छना शाक्तिरेषेह धमेशब्देनामिधीयते । तं त्रिविधमपि धन॑ योऽनुपतति अनुवत- तेऽन्वयितेन सी करोति स शान्तोदिताव्यपदेदयधम।नुपात धर्लुच्यते । यथा सुव॑ रुचकरूपधमेपल्यगेन सस्तिकरूपधमान्तरपरेगरहे सुवरणैरूपतयाऽनुवतेमानं तेषु धरु कथचिद्धिनेषु ध्रूपतया सामान्यासना धमेखूपतय। विदे ष्ामना छितमन्वपिलेनावभा- सते ॥ १४ ॥ |

एकस्य घभिणः कथमनेक परिणामा इलाशङ्कमपनेतुमाह-

क्रमान्यत्य परिणामान्यत्वे हतुः ॥ १५॥ `

धम।णामुक्तरक्षणानां यः क्रमस्टस्प यततिक्षणमन्यतवं परददयमानं [ तत्‌] परिणाम- स्याक्तरक्षणस्यान्यतरे नानाविधघवे हेतुरटिह्ं ज्ञ।पकं भवति ¦ अथमथः-याऽयं नियतः क्रमो मच्चण।न्मयेण्डष्ततः कपालाने तेम्यश्च घट इप्येवह्पः परिषटद्यमानः परणामघ्यान्य- तमविदयति, त्षिन्नेव घभिणि यो लक्षणपरिणामस्यावस्धापरेणामस्य वां क्रमः सोऽपि अनेनैव न्यायेन परिणामान्धसे गमकोऽवगन्तव्यः । सतव ए भावा नियतेग॑व क्रभेण प्रतिक्षणं परिभममानाः परिद्यन्ते । अतः सिद्धं क्रपान्यव्र्णामान्यलम्‌. | सर्वषां चित्तादीनां पर्ठममानानां केचिद्धमौः प्रयक्षेणेवोपदभ्यन्ते । यथा सुखादयः संस्थाना- दयश्च | केचिचेकान्तेनानुमानगम्य; । यर्थो-षभसस्कारशक्तिपरमृतयः । धर्मिणश्च भिना मिनरूपतया सवत्रानुगमः ॥ १५ ॥

इदानीमुक्तस्य संयमस्य विषयप्रदशेनद्ररण सिद्धी: प्रतिघादयितुमाद--

परिणामत्रयसेयमादतीतानागतङ्गानम्‌ ॥ १६ ॥

धमैरक्षणावल्यामेदेन यत्परिणामन्रयमुक्तं तत्र संयमात्तक्षिन्विषय, पूवेक्तसंयमस्य क।र- णादतीतानागतज्ञानं योगिनः समापिराविभेवति ! इदमत्र तात्थम्‌---अस्िन्धमिणि भयं धरम इदं टक्षणमियमवस्य चानागतादघनः समेय वतैमानेऽध्वनि छं व्यापारं विधयाती- तमध्वानं प्रविशती्येवं परिहतपिक्षेपतया यद्‌ संयमं करोति तदा यर्विचिदनुत्पन्नमतिः काम्तं क तस्व योगी दानति । यतश्ित्तध्य जुद्रसचखप्रकाशरूपत्वा्सव।थप्रहणसामध्य- सविद्यादिमिर्विक्षरभक्रियते । यदा तु तैस्तेरुपायेविक्षेपाः परेष्यन्ते तदा निवृत्तमलस्येवाऽऽ. दशस्य स्बार्ग्रहणसाम्यमेकम्रताबलादाविभ॑वति ॥ १६ ॥

१क.म. "कपिर । २ ख. 'मनुपारित्वेः । म. "मनुयायित्वे । ३ क. धमा । ४ क. य, व | ५ क. "णम्थमा० | ६ क. '्णम्यमा? । ७ ख. '्टक्षयन्ते । ८ क. ण्या परतप" | क. य, माधि्मः | १०. श्स्था दाऽना* । ११ ख. ग, (रजसं परिह्धियते ।

(५

३8६ , भोजदेवविरचितष्टत्तिसमेतानि- [विभ्‌०पा०३स्‌०१७- १९

[सिद्धवन्तरमाद-

शब्दाथेपरत्ययानामितरेतराध्यासात्संकरस्तः तविभागसंयमात्सवेभृतसुतज्ञानम्‌ ॥ १७ ॥ शब्दः श्रेत्रेन्दरयग्राह्यो नियतक्रमवणोता नियतेकाथैप्रतिपचयवच्छिनः । यदि वा क्रमरहितः क्फोट^त्मं चाघ्रसंस्छृतबु्चिग्राह्मः । उभयथाऽपि पदूपो वाक्यरूपश्च तयेरेकार्प्रतिपत्तो साम्य।त्‌ । अर्थो जातिगुणक्रियादिः । प्रययो ज्ञान विषयाकारा बुद्धिपृत्तिः । एषां शब्दाथज्ञानानां म्यवहार इतरेतराध्यासाद्विनानामपि बुद्धयेकषूपता- सपादनात्संकौणेःवम्‌ | तथा हि--गामानयेघयुक्ते कश्च्रोरक्षणमध गे्वजायवच्छिनन सास्नदिमवििण्डरूपं शब्दं च तद्रा चकं ज्ञानं च तद्ग्राहकममेदेमेवाध्यवस्याते) न ववस्य गोशब्दो वाचकोऽयं गोक्ञब्दस्य वाच्यस्तयोरिदं ग्र.हकं ज्ञाना भेदेन व्यवहरति । तथा हि--कोऽयमधः कोऽयं शब्दः किमिदं ज्ञानमिति पृष्ट सवैतरैकरूपमेवोत्तरं ददाति गौ रिति | स ययेकर्ूपतां न प्रतिपद्यते कथमेकरूपम॒त्तर प्रयच्छति । एकस्षिन्िते योऽयं प्रविभाग इदं शब्दस्य तचं यद्वाचकत्वै नाम, इदमधस्य यद्राच्यवामिद्‌ं ज्ञानस्य यद्मकश- कत्वमिति प्रविभागं विधाय तस्िन््रविभागे यः सेयम करेति तस्य सर्वषां मृतानां मृग- परुपक्षिस सृादीनां यदत यः शब्दस्तत्र ज्ञानमुपदयतेऽनेनेवामिप्रयेणेतेन प्राभनाऽय शब्दः समुारेत इति सवं जानाति ॥ १७ ॥ सिद्धयन्तरमाह- संस्कारसाक्षात्करणात्प्ेनातिङ्गानम्‌ ॥ १८ ॥ (2

दववेधाश्वत्तस्य वासनारूपः संच्कराः । केचत्सृपिमत्रोादनफठाः; केचिज्जा. यायुभगरक्षणविपाकंदेतवः, यथा धमोघमःस्याः । तेषु संकारे यदा संयमं करोति एवं मया सोऽर्योऽनुमूत एवं मया सा क्रिया निष्यादितेति पूत्वत्तमनुस॑दधानो मान॑य- नेव प्रबोधकमन्तरेणोदुद्रसंस्कारः सवेमततं एमरति । क्रमेण साक्षाकृतेपृदुयुद्ेषु संस्का- सषु पूषेजन्मानुमूृतानपि जाव्यादीन्प्रक्षेण पति ॥ १८ ॥

सिद्धवन्तरमाह-- प्रत्ययस्य परचित्तज्ञानम्‌ ॥ १९ ॥

परययस्य पराचेत्तस्य केनचिन्मुखरागादिना शटिङ्गेन गृहीतस्य यदा संयमं करोति

[०

१क. प्त्मा घनिष । २ क. एवं तस्मिनवस्थिः । ग, एतसि० । ३, म, °वनयेव।

[विभू०पा०३स्‌०२०-२२] पातञ्चर्योगसूत्रागि । ३७

तदा परक।यचित्तस्य ज्ञानमुत्पदयते सरागमस्य चित्तं विरागं वेति । परयिच्तगतानपि धमोज्ञानातीयर्थः ॥ १९ ॥

(+ अ,

अस्थेव परचिचङ्ञानस्य विरोषंमाह-

ˆ , ने तत्सालम्बनं तस्याविषयीमूतत्वात्‌ ॥ २० ॥ तस्य परस्य यत्तं तत्सारम्बनं स्वकीयेनाऽऽरम्बनेन सहितं न शक्यते ज्ञतमाट- म्बनस्य वेनचििदनेनाविषयीृततवात्‌ | दिद्ग बित्तमात्र परस्यावगतं नतु प्रीठव्िषयमस्य चित्त पीतेविषयाभति वा । यच्च न गृहीतं तत्र संयमस्य कतुमशक्यवान भवति परचि- त्स्य यो विषयस्तत्र ज्ञानम्‌ । तस्मायरकीयचित्तं नाऽऽटम्बनसहितं - गृह्यते, तस्याऽऽल- म्बनस्यागृहीतत्ात्‌ | चित्तधमोः पुनगेद्यन्त एर । यदा तु किमननाऽऽटम्बितमिति प्रणिधानं करोति तदा तत्संयमात्द्विषयमपि ज्ञानमुत्पयत एव ॥ २० ॥ सिद्धन्तरमाह- कायरूपसयमात्तद्रादयलक्तेस्तम्भे चकु ष्पकाशासंयोगेऽन्तधानम्‌ ॥ २१ ॥ कायः शरीरं तस्य रूपं चक्षुग्राह्यो गुणप्तसषिनस्यसमिम्काये रूपमिति संयमात्तस्य रूपस्य चक्ग्रह्यलखूपा या शक्तस्तस्याः स्तम्भे मावनावशाघ्रतिबन्धे चश्षुष्पकाशासं- योग चक्षुषः प्रकाशः सप्वधम्॑तस्यातयोगे तदुग्रहणव्यापाराभवि योगि ोऽन्तधानं भवति, न केनचिदसौ द्यत इयथः । एतेनैव रूपायन्तघानोपायप्रदशनेन शब्दादीनां श्रीत्रा- दिग्राह्याणामन्तधौनमुक्तं वेदितव्यम्‌ ॥ २१ ॥ ।सेद्धयन्तरमाह- सोपक्रमं निरुपक्रमं च कमं तत्सयमा- दपरान्तज्ञानमारेष्ेभ्यो वा ॥ २२॥ आदुविपाकं यत्पुेक्ृतं कमं तद्धप्रकार्‌ सोपक्रमं निरुपक्रमं च । तत्र सोपक्रमं यत्फ- लजननायोपक्रमेण का्॑करणापभिमुस्येन सह वतते । यथोष्णप्रदेशे प्रसारितमद्रेवासः शीघ्रमेव शुष्यति । उक्तरूपविपरीतं निरुपक्रमं यथा तदेवाऽऽद्रवासः संव्ितमनुष्णदेशे चिरेण शुष्यति । तस्मिन्दिषिषे कमेणि यः संयमं करोति कि कर्म शीघ्रविपाकं चिरविपाकं वा, एवं ध्यानदाढ्यौदपरान्तज्ञानमस्योतपदयते । अपरान्तः शरौरवियोगस्त-

१ क, पन्ञानमा° । २ ख, “द्धि चित्त ।३क.ग. ध्थः॥ २१॥ एतेन रब्द्‌ यन्तपानमुक्तम्‌ ॥ २२॥ ९०। ४ छ, ग. यकारः | ५ कृ, किं मम क९।

४.१ , क

३८ , भोजदेवविरचितदत्तिसमेतानि- [विम्‌०पा०३म्‌०२३-२६]

स्मिञ्ज्ञानममुभिन्कलेऽमुष्मन्देो मम शरीर वेयाशो भविष्यतीति निःसंशयं जानाति | अष्टभ्यो वा| अरिष्टानि त्रिविधानि आध्यामणिकाषिभोतिकाधिदेविकमेदेन । तत्राऽ5- ध्यास्मिकानि पिहितकणै; कोष्टबस्य वायोघेषं न श्णोतीयेवमारीनि । आधिभोतिकामि अकस्मद्िकृतपुरषदशेनादीनि । आधिदैविकानि अकाण्ड एव द्रषटुमरक्यस्वगोदिपदाथ- दरानादानि । तेभ्यः शररवियोगकराट जानाति । यद्यपि अयोगिनामप्यरिष्टम्यः ' प्रायेण तञ््ञानमुतपयते, तथाऽपि तेषां सामान्याकरिण तत्संशयरूपं, योगेनां पुननयतदेशका.

टतय। प्रयक्षवदम्यभिचारि ॥ २२॥ ¢ (~, 2 + ¢ (५ (४ पृरिकमेनेष्पादेताः सेद्ध: प्रतिपादयितुमाह- मेञयादिषु वटानि ॥ २३॥

गः = & (

।करणामदितपेक्षासु यो विहितसंयमस्तघ्य बलानि मेत्यादोनां संबन्धीनि प्रादु-

{~ (५ म

बन्ति । मेत्रीकरुणामुदितोपेक्षास्तथाऽस्य प्रक गच्छन्ति यथा सवस्य भित्रलादिकमयं प्रतपद्यत ॥ २२ ॥ सिद्धयन्तरमाह -- वरेषु हसितिबिखादीनिं ॥ २४॥ हस््यादिसंबन्धिषु वटेष॒॒कृतसंयमस्य॒तद्लानि दस्यादिबटानि. माविभेवन्ति । तदयमथः--यक्लिन्हस्ठिबले वायुवेगे हवं वा तन्मयीम्ेनायं सेयमं करोति त॑त्त त्सामध्यदुक्त स्म्य प्रादुभवतव्यधः ॥ २४ ॥ सिद्धयन्तरमाह- पवृस्यारोकन्यासात्सुकष्मव्यव- हितविपरकृषटज्नानम्‌ ॥ २५ ॥ ्रवृत्तिवेषयवती उ्यातिष्मत। च प्रागुक्ता तस्या योऽसावाटोकः स।च्िकप्रकाश्- प्रसरस्तस्य निखिटेषु विषयेषु न्यासाततद्रासितानां विषयाणां मावनत्सान्तःकरणेषु इन्दि येषु परकृषटरक्तिमापत्ेषु सृक््मस्य प्रमाण्वदग्यैवहितस्य भृम्यन्तगैतस्य निधानदेरविङृषटस्य मेवेपरपाखवपिनो रसायनदगीनमुप्पद्यत ॥ २५ ॥ एतत्समानवृत्तान्त सेद्धयन्तरम।ह- | मुवनज्ञानं सूय॑सयमात्‌ ॥ २६ ॥ य प्रकारामये यः सेयमं करोति तस्य सप्तसु मूरभुवःस्वःप्रभृतिषु छेोकेषु यानि

~ ।

१ ख. गनिष्यन्दभतां पिरदधिप्र निरपन्दभूताः । ९ ख. ववस्यापि मिः । २ ख. दिकं पप । ग. "दिकं संप ४ ख. ग. ष्वेन सं । ५ ल. तत्पर्वं सामर्ययुक्तत्वात्सच्तस्य । ग, तत्सर्व पामथ्ययुक्ततात्सव॑मस्य । ६ ख. सूर्पकाराएमये ।

[बिमू०पा०दस्‌०२७-३१] पातञ्चलपोगमूत्राणि । ३९

£ १ त्तः ५ (> ० (^ २ क = ति दनान तत्तत्सनवशमाज्च पुराण तेषु यथावदस्य ज्ञानमु्यते । पुप्र्मिनपत्रे सचि-

कप्रकाश आटम्ब्रनतयोक्तं इह तु भौतिक इति विरेषः ॥ २६ ॥

भोतिकप्रकाशारम्बनदरेणव सिद्धवन्तरमाह--

। चन्द्रे तराव्यूहङ्नानम्‌ ॥ २७ ॥

ताराणां ज्योतिषां यो व्यूहो विशिष्टः संनिवेशस्तस्य चन्र कतसंयमस्य ,ज्ञानमुत्पयते । सुयप्रकाशेन हततेजस्कवात्तराणां सृपसंयमत्तज्नानं न शक्रंति भव्रितुपिति पूर्धगुपायोऽ भिहितः ॥ २७ ॥

सद्धयन्तरमाह-

भुवे तद्वतिङ्गानम्‌ ॥ २८ ॥

धरे निश्वटे ज्योतिषां प्रवाने कृतस्तयमस्य तासां ताराणां या गति; प्रत्येकं नियत- काला नियतदेशा च तस्या ज्ञानमुययते । इपं ताराऽ प्रह इयता कनाम रानिधिदं नक्षत्र यास्यतीति सथ जानति । इदं कालङ्ञानमसय फएटमिद्युक्तं भवति ॥ २८ ॥

बाह्याः सिद्धौ; प्रतिपायाऽरन्तराः सिद्धीः प्रतिपादयितुमुपक्रमते-

नाभिचक्रे कायग्युहङ्नानम्‌ ॥ २९ ॥

शरीरमध्यवतिं नामिसं्ञफ यसरोडशरं चक्र॒तसिन्कृतसंयमस्य योगिनः कायगतो योऽसौ व्यष्ये विशिष्टरसमर्वतुनाञ्यादीनामवस्यानं ततर ज्ञानमुययते । इदपुक्तं भवति- नामिचक्रं शरौरमध्यवतिं सवेत; प्रसृतानां ना्यादीनां मृढभूतमतस्तत्र ृतावधानस्य समप्रसनिवेशो यथावदामाति ॥ २९ ॥

सिद्धबन्तरमाह--

कण्ठकूपे क्षुतिपपासानिवृत्तिः ॥ ३० ॥

कण्ठे गले कुपः कण्ठवुपः, जिह जिहतन्तोरधस्तासकूप इव कूपो गताकारः प्रदेशः प्राणदिर्वतसंसशौष्चुपिपासादयः प्रादुर्भवन्ति तस्षिन्छृतसंयमस्य योगिनः क्षुधिपासादयी निवतन्ते । घण्टिकाधस्तात्तोतसा धायमाणे तस्षिन्भापिते मवयेवेविधा सिद्धिः ॥३०॥

सिद्धयन्तसमाद-

कुमेनाल्यां स्थेयम्‌ ॥ ३१॥ | कण्ठकुपस्याधस्तदया कूमा्था नाडी तस्यां कतसंयमध्य चेतसः स्थयमुयदते । १ ख. ग. तत्प । २ क, स्थानानि । २ ख. ग. 'स्तसिश्वन्द्रे। ४१. `थगयमुपा° |

५ ग. नातीति सूत्रथः । ₹०। ६ क. ख, “नस्य! ७ क, ख. (टमुक्तं । ८ ख. (हःतीऽधः । ९ खम, स्ताददृढा कू"

४० ` भोजदेवविरचितद्टत्तिसमेतानि- [ विम्‌°पा०३सु०२२-३५ |

त्थानमनुप्रविष्टस्य चञ्चर्ता न मवतीयथैः | यदि वा कायस्य स्थेयमुतपद्यते न केन चित्छ्न्दयेतुं शक्यत इयथः ॥ ३१ ॥

सद्यन्तरमाह-

मूथेञ्योतिपि सिद्धदशनम्‌ ॥ ३२ ॥

शिरःकपाठे ब्रह्मर्धास्यं छिद्रं प्रकाशधारतवनञ्ज्थोतिः । यथा गृहामभ्पन्तरस्थस्य मणे प्रसरन्ती प्रभा कुञ्चताकारेव सवेप्रदेशे संघटते तथा हृदयस्थः सािकः प्रकाशः प्रसृ तत्तत्र सपिषण्डितद भजते । तत्र कृतसंयमस्य ये दावापरथिव्योरन्तराल्वतिनः सिद्धा दिव्याः पुरुषास्तेषामितरप्राणिभिरद्द्यानां तस्य दर्चनं मवति । तान्पद्यति तैश्च स समौ. षत इयर्थः ॥ ६२ ॥

सथ्ञपव उर्पायमाह--

प्रातिभाद्रा सवेम्‌ ॥ ३३ ॥

` नि.मेत्तानपक्षं मनोमात्रजन्यमविसंवादकं द्रागुः्प्यमानं ज्ञानं प्रतिमा | तस्यां सयमे क्रियमाणे प्रातिभं विवेकलष्यतिः पूत्रेभावि तारकं ज्ञानमुरेति । यथे देष्यति सवितरि पू प्रमा प्रादुभेवति तद्रद्वैवेकस्यपेः पू तारकं सवविषयं ज्ञःनमुश्चते । तक्िन्सति सय- मान्तरानपेक्षः सवं जानातीयथः ॥ ३३ ॥

सिद्धवन्तरमह--

हदये चित्तसंवित्‌ ॥ ३४ ॥

हदय शरःरस्य प्रदेशावितपरस्त्सिनधोमुखस्छस्पपुण्डयीकाभ्यन्तरेऽन्तःकरणसचस्य स्थानं तत्र कृतसंयमस्य स्वपर चेत्तङ्ञानमुत्पयते । स्रचित्तगता; सां वासनाः परचित्तग- तांश्च रागादीञ्ञनततीयधः ॥ ३४ ॥

सिद्ववन्तरमाह--

सत्छपुरुषयोरत्यन्तासंकीणेयोः प्रत्ययाविरेषा- दधोगः पराथोन्यस्वाथसंयमात्पुरुषन्ञानम्‌ ॥२५॥

सच प्रकाशसुखात्मकः प्राधानिकः परिणामविरेषः । पुरुषो मोक्ताऽधिष्ठतुरूयः । तयोरयन्ताक्तंकीणेयोभाग्यमेक्तख्यघाच्चेतनचेतनत्रा्च भिन्नयोयैः प्रययद्यवरिशेषो भेदेनाप्रतिमासनं तस्मत्सस्यैव कतताप्रसयन या सुखदुःखपतवित्स भोगः । सख्य स्वाथनैरेश्येण पराः पुरषाथनिमित्तस्तस्मादन्यो यः स्वाः पुरपसखूपमत्राढम्बनः

वो

१ख.ग. कामे । २ ख. जजिकराकिखरेयेः संवते । ग, भजिरकिप्पदेशे संवदते । ३ ग, "माग्रत। ४ सख, ग, "पायान्तरमा।

[विभरू०पा०२प्‌०२६-३८) पञ्रयोगसूनाणि । ४१

पतयक्ताहकारसस्रे या चिच्छायासंक्रान्तिप्तत्रे कतसंयमघ्य पुर्षविषरयं क्ञानमुःपथते । त्र तदेव॑लूपे खारभ्बनं ज्ञानं सखनिपरः परपर जानति न पुनः परुषो ज्ञाता कान्य विषध्रभावमापयते । ज्ेयवप पेज्ञतृङञेययोधत्यन्तमिरोधात्‌ ॥ ६३५ ॥

अस्येव संयमस्य फटमाह--

ततः मातिमशरावणवेदनादशौस्वादवाती नायम्ते॥ ३६॥

ततः पुरुपसंयमादभ्यस्यमानाद्व्युधितस्यापि ज्ञानानि जायन्ते । तत्र प्रातिभं पर्वक्तं ज्ञानं तस्याऽऽविमावात्सक्ष्मादिकमर्थं पदपति | श्रवणं प्रेत्रन्दियजं वानं तपा प्रशा. शव्यं दिवि भवं शब्दं जानाति। वेदना घ्यशँन्दियजं ज्ञानं वेतेऽनयेतिं कृत्वा तान्निकंया संज्ञया व्यवहियते । तस्मारिव्यस्पशेविष्रयं हानं समुपजायते । आदरेशक्षुरिश््रयजं ज्ञानम्‌ । अ। समन्तादषटरयतेऽनुमूयते रूपमनेनेति कृता, तद्य प्रक्ष दिव्य रूपङ्ञनमुपप- यते । स स््रादो रसनेन्दियजं ज्ञानम्‌ । सस््राद्यतेऽनेनेति कृष्वा, तक्िन्प्रकृष्ट द्ये रे संषरिदु पजायते । वत्‌। गन्धसंवित्‌ | वृतेगब्देन तान्तिकया परिभाषया प्राणेन्दयमुच्यते । वतते गन्धविषय इति कृतवा, वत्तेप्रणेन्दियाऽजाता बाति गन्धवत्‌ | तस्यां प्रकृष्य- माणायां द्व्यिगन्धेऽनुभूयते ॥ ३६ ॥

एतेषां फटवेरोषाणं {तिषव्रिमागमाह-- |

ते समाधावुपसगौ ब्युत्थाने सिद्धयः ॥ ३७ ॥

ते प्रक्प्रतिपादिताः फढविशेषाः समाधेः प्रकषं गच्छत उपसगा उपद्रव विन्नकारिणिः। तत्र हर्पतिसमयादिकरणेन समामिः रिपिद्ी मवति । ब्युम्थाने तु पुनन्५वहारदश्चायां विशिष्टफर्दायकलास्सिद्धयो भवन्ति ॥ ३७ ॥

सिद्धयन्तरमाह-

बन्धकारंणजे धेस्यासचारसंपेद नाञ्च चित्तस्य परशर।राबेशः ॥ ३८ ॥

ग्यापकल्रादासचित्योरनियतकमेव्रशद्वि शररान्तगेतवोमक्तमेग्यमावेन वत्सतेदनमु- पजायते स एव॒ श्ञरैरे बन्य इच्यते । तद्यदा समाधिव्रशद्वन्धकारणं धमाध न।ख्यं शिथिरं मवति तानवमापयते । चितघ्य च॑ योऽसौ प्रचर द्यप्रदेशार्‌(दियदरेण विषयाभिमुख्येन प्रसरस्तस्य संवेदनं ज्ञानमियं चिक्तवहा नाडी, अनया चित्त वहत;

त णण

१. तदे" ।२क. निष्ठं पु" 1३ क. (नारीत्यरथः।न४क. ख. "कृष्टे दिन्यि। ५ ख. दिव्यरसष॑ । ६ ख. ग. गष । इ । ४ क, ति इ" 1 ८ छ. ग, वित्तिः । त" । ९ क. पिरोषविः |

क क्क

8

४२ ` .भोजदेवविरचितष्टत्तिसमेतानि- [ विम्‌०पा०२सू०३९-४२]

ध्यं चै रसप्राणादिषहम्यो नाडीम्यो जश्रिरक्षणेति, स्परशर्दसपोयदा संचारं जानाति . तदा परकीयं रशरं मृत जीवच्छरीरं वा चित्तसंचःरद्ररिण. प्रविशति | वितं परशरैरे . प्रविशदिन्धियाण्यपरि अनु्रणन्ते मधरुकरराजमिवि भध्रमक्षकाः | अथ परशदरप्रविष्ठ , योगी सशसंखनत्तपं व्यवहरति । यतो व्यापरकयोश्चत्तपुरषयोरभोगसंकोचे कारणं कैम तसत्समाधिना क्षेप्त तदा स्वातन पत्सवत्रव भागनष्पतत्तः ॥ ३८ ॥ सिद्धन्तरणह उदानजयाजरुपङ्ग्कण्ट 7ादिष्व- सङ्गः उत्कान्तिश्रिः॥ ३९ ॥ समस्तानमिन्दिपाणां तुषज्याखवक्षा युएपदुधिता ` कृत्तिः सा जीवनश्म्दवाच्या । तस्याः क्रियामेदास्माणापानादिसङ्ञाभिव्यप्देशः । तंत्र हदयन्तुखेनानिकादरेण वायोः प्रणयनाव्राण इत्युच्यते । नभिदेशाप्पादाज्ञुषठपयन्तमपनयनादपानः-। नाभिदेशं पथिष्टय समन्तानयनात्समानः । कृकाटिका देशाद्‌ शिरोवृत्तर्नयनदुद्रानः । व्याप्य नयनात्सव- ररीरव्यापी व्यानः | तत्रोदानस्य संयमदररिण जादेतरेतरं वयुनां निरोघादध्वगातेखेन जले महानयादो महति वा कषे त्यु कण्टकेषु वा न सजतेऽतिर्षुवात्‌ । तृपि- ¦ ण्डव्जर्ख दौ मानिगोध्युद्रच्छतीयथः ॥ २३९ ॥ सिद्धयन्तरमाह- | समानजयाल्रञ्वलनम्‌ ॥ ४० ॥ सग्निमावे्टव व्यवध्ितस्य समानाल्य्य॒वायोर्जयास्यमेन वर्चीकारामिरवरग- स्यमरुदरतत्रात्तेजतता प्रजटनिप योगौ प्रतिभाति ॥ ४० ॥ सिद्धवन्तरषाद-- भ्रोतराकाश्चयोः संबन्धसयमादहदिव्यं श्रोत्रम्‌ ॥ ४१ ॥ प्रे शब्द्म्रदकमाहकार्किमिनदरयम्‌ \ सकाशं स्यम चा्दूतन्मातरकाथम्‌ । तयोः सबन्धो देशदेधिमावर प्रणप्तसिन्कृतसेयमस्य योगिने द्व्य श्रेत प्रवतेते) युगप्रृक्म- व्यत्रहितविंपकृषटशब्दप्रहणसमर्थं भवत।यथः । ४१ ॥ सिद्धयन्तरमाद- कायाकाशयोः संबन्धसंयमात्‌ ˆ `` ठसमापततेशाऽऽकाक्षगमनम्‌ ॥ ४२ ॥ कायः पाञ्चभौतिकं शौरं तस्याऽऽकशिनावरकाशदयिकेन यः स्रन्धप्तत्र

१षं.ग.चप्राः।२क.ध्यम्र।३क.प्तचपः 1 ४ क. मक्नषिः।प५ त्र, ग, वतः । ६९. शन प व्य | ७ ग, क्मीमृततदे" । < त, श्टारावनिऽ्ज्न्तदुपटिःः ` तरन गच्छ | ` ए. देराद्मिगहः । १० ख, ग, व्दानायः सः ।

[ रिमूपा०सू०४३-४४] पातञ्नलयोगसूत्राणि । ५२

संयमं विधाय रुन तृखाद्‌ समापृश्ि तन्मयःमावरक्षणां च विधाय प्रप्तातिल्धुमवि योगी प्रथमं यथारचि जले सचरक्रमेणेणेनामतन्तुजाेन संचरमाण आदिव्यररेमभिश्व विहन्यथेष्टमाकश्िन गच्छति ॥ ४२ ॥

सिद्धयन्तरमह-

बाहरकालपता वृात्तनहयवकवदहा

ततः प्रकाशवरमक्षयः॥ ४२॥ शरीराद्वहिय। मनसः शारमर्षयेण वृक्तिः सा महायिदेहा नाम 0िरतशरःराकार दा्द्ररेणोच्यते । ततस्तस्यां कृतातसंयमाप्रकाशावरणक्षयः सा चिक्य चित्तस्य यः प्रका र्तस्य यदावरणं छश्रकमदि तस्य क्षयः प्रयि भवते । अयमभः--ररर हकर सति या मनसो बहतः सा कदिितेवयुच्यते | यदा पुन: । ररर हकारमावं पर५अ्य स्ातन्नयेण मनसो इत्तिः साऽकल्यिता, लया संयमाक्मिनः स चित्तमः क्षीयने॥४३॥ तदेवं पुतरोन्तबेषयाः परन्तीवेषया मध्यभवाश्च [सदः प्रतेपयनन्तर्‌ मुवनज्ञानाद- रूपा बष्याः कयव्यृहदिरूप। अ.भ्यन्तराः परिकमनिष्पुनमृताश्च भैतरयादिषु वलनीलव-

>+ (~

मायाः; समाध्युपय। मन श्वान्तः करणव; कर्णक ८।नद्रवमवाः प्राणा द्वायमवश्चं ।सडइ।-

=

श्चित्तद.ठ्यसम। ५ समादखासोतत्तये प्रतपयेदान) खदशनोपयोगेसव्रजनमिन्जसम)धि- सिद्धय भिविषपायप्रदोनायाऽऽह-

के = क =,

स्थरखटस्परूपसश्मात्वच।सवदवसयपम्दत्जय; ॥ ५५ ॥

४

पञ्चानां प्र येव्याद्मनां भृतानां य पञचव्रस्थावशेषख्पा धम; स्थुर्वादयस्तत्र कृतसयमस्य मृतजयी भ्वति | भृतानि अस्य दद्यानि भवन्त व्यधः । तंथाहि-- मृतानां परिद्द्यमान्‌ सिशेष्टकारतचत्थटरूपं, सूर्यं चैषां यथःक्रमं॑ कायं गन्धन्ञिहेष्णतप्र रणावकाशदानरक्षणं, सृक््म च यथाक्रमं भृतानां कर “लेन व्यव प्थित।7 गन्धादि. तन्मात्राणि । अन्वथिनो गणाः प्रकाशप्वृ्ति(प्थपिरूपतया सतत्रेवान्वयेयेन "समुप. टम्यन्ते । अथवचं तेष्व गुणेषु भागापवगैततपादनास्या शक्तः । तदेवं भूर 'ृ्चसू- तटक्षणावर्थ।भिनेषु प्रसव्यं सयम कुधनयेर्म) भूत्जयी मवत्ति। तथधा-- प्रथमं

१7. न्द तिस्तन्मयोमादटष्णातांच.। २क. ०्मताहुकारक्स्ठेगोप्य। ३ क. °रादृह० । ४ ख, 'ष्यन्दुभ्‌ । ग, "प्पन्दृण ५० । ५ ख. कारं र्थूटरूपं चै । ६ ग. दद्र पथु २३० | ७ क. "0गदेन । ८ स. ग, "नि त०। ९ ख, (टक्ष्यन्ते। १० क. "कषम । ११. स्थवष्ठिनेः | १२ ग. भूत्मय।

४४ ` भोजदेवधिरवितवृत्तिसमेतानि- [५भू०पा०३स्‌०४५-४८)

० + (~ इय ० » ४ ल्प र ्थूटखूपे संयमं विधाय तदनु शवसूप इयेवं क्रमेण तस्य॒ कृतसेयमस्य सेकल्पनुविधाः यिन्यो व्सानुसारेण्य हव गावो भूतप्रकृतयो भवन्ति ॥ ४४ ॥ `

तस्येव भूतजयस्य फल्माह- = _ (न < ¢ 9 0 (= तताऽणमादप्रादृमावः कायस्षपत्तद्धमानामघातन ॥ ° ५ ॥ णिमा परम।णुरूपतापक्तिः । महिमा महत्वम्‌ । ठधिमा तृलपिण्डवलघुतप्रा्िः | गरिमा गुरुलम्‌ । प्रा्िरङ्सयग्रेण चन्द्रादिस्पशेनशक्तेः । प्राकाम्पमिच्छानभिघातः । शर रान्तःकरणेशरत्मीशचिवम्‌ । सवैत्र प्रभदष्णुता वरिववं, स।ण्यव भूतानि अनु- गामितवात्तदुक्तं नातिक्रामन्ति । यत्र कामावसतायो यक्षिग्विषयेऽस्य काम इच्छा भवति त्‌ ( य )पसन्वषये यो गेनो ब्यवस्लायो भवति तं विषयं स्वकारद्रारणामिलाषसमा्तिपयन्त

क (~

नयन्तौ यथः । त एतेऽणिमायाः समाध्युप्रयोगिनो मृतजयायोगिनः प्रादुभवन्ति । यथा परभाणुतव प्राप्तो वज्ादीनामष्यन्तः प्रविशति । एवं सवत्र योज्यम्‌ । त एतेऽणिमादयोऽे गुणा मह।सिद्धय उच्यन्ते । कायसेपदक्यमाणा तां प्रप्रेति | तद्धमोनभिघातश्च तस्य कायस्य ये धमी खूपादयस्तभामनभिघातो नाशो न कुतधिद्धवति । नास्य ल्यमग्निदहति त वायुः शोषयःीया'दे योञ्यम्‌ ॥ ४५ ॥

कायसपदमाह -

रूपलावण्यवरवज्रसंहननत्वानि कायसेपत्‌ ।॥ ४६ ॥

रूपलाबण्यबलानि प्रसिद्धानि | वज्ञसंहरननलं वजवत्कठिना सह्‌।तरस्य शरे मव त्यथः । इति कायस्याऽऽतिभृतगुणपतपत्‌ ॥ ४६ ॥

एवं भतजयममिषाय प्र ्ममिपामिरेषसेनिदियजयमाह--

ग्ररणस्वरूपास्मितान्वयाथेवस्वसेयमादिन्द्रियजयः ॥ ४७ ॥

प्रहणभिन्दियाणां विषयाभिरख। वृत्तिः । खरूपं सामान्येन प्रकारकत्वम्‌ । अस्षिताऽ. हंकारानुगमः । उन्वयाथवते पवत्‌ । एतेषभिन्द्रयाणामवस्यापञपे पू्ववत्सयमं कलते- द्दियजयी भवति ॥ ५७ ॥

तस्य फल्माह-

(

ततो पनोजवित्वे विकरणमावः प्धारजयश ॥ ४८] शरीरस्य मनो वदमुत्तमगत्लिभो मनेजवितम्‌ । कायनिरपेक्षाणामिन्धियाणां

क. सृक्षमरूप। २क. त्पाथविः। ९ क. भवन्तीत्स्थः। ४ के. गनोऽध्यव। ५ €. , ©

क, स्‌, "्यत।त्य९ } ६ ग. “मिभः । ८ ख, नत्वादीनि। य. ननामि।< सख, भ, "ननं ३९ ९ ग, गमिकस्पेः) १० क, 'कायामिन्दिः। ११ ख. ग. “शत्व

वेभू०पा०३स्‌०४९५१ ] पातञ्जर्योगसूत्राणि । ४५

त्तिटामो विकरणमावः | सवेवशितं प्रधानजयः | एताः सिद्धयो जतेद्धियस्य प्राद- [वन्ति | ताश्वास्िञ्जाल्े मधृप्रतीका इल्युच्यन्पे | यथा मधुन एकदे? ऽपि छदत एवं त्येकमेताः ।सेद्धयः सदन्त इति मधप्रतकाः ॥ ४८ ॥

इन्दि जयममिधायान्तःकरणजयमाह--

सच्पुरुषान्यताख्यातिमात्रस्य सवेभावा- [षष्टात॒त्वं सवङ्गात्त्ष च ॥ ४९ ॥

तष्षमञ्जुद्धे साखिके परिणामे कृतसयमस्य या सचपुरुषयोरुतद्यते विवेकस्या।।त- णानां कतेत्वाभिमानशिधि्टी मावरूप तन्माहास्मयात्तत्रैव स्थितस्य योगिनः सवेभा- पाधिष्ठातवं सवेज्ञातत्वं च सरमीपेभेवति । सर्वेषां गुणपरिणामानां भावानां सामिवद्‌- क्रमणं सवेमवाधिष्ठातलं, तेषामेव च जशान्तेदिताव्यपदेदयधमैवेनावध्थतानां यथा- दविवेकज्ञानं सवज्नातृवम्‌ । एषां च।लिज्जञाच्चे परस्यां वशौकारस्ञायां प्राप्तायां विशोका नाम सिद्धिरेतयुच्यते ॥ ४९ ॥

करमेण भूभैकान्तरमाह--

तदैराग्यादपि दोषवीजक्षये केवर्यम्‌ ॥ ५० ॥

एतस्यामपि विन्लोकायां सिद्धो यदा पेर.्यमुप्पद्यते योगिनस्तदा तस्मादेषाणां रगा- दीनां यद्वीजमवे्यादयप्तस्य क्षयं निमृठने वैवलत्यमत्य(-तकौ दुःखनिवृत्तिः पुरुषस्य गुणानामपिकारपरेसमाते स्र्पप्ररिष्टवम्‌ ॥ ५० ॥

अ्षिनेव समाध स्थियुपायमाह-

स्वाम्युपनिमन््रणे सङ्कस्मयाकरणं पनर निषटमसङ्गात्‌ ॥ ५१ ॥

चलारो योगिनी भवन्ति | तत्राम्यासवान्धव चतमत्र्यतिः प्रधः । ऋतभरप्रज्ञो वितीयः | मतेन्दियजय। तृतीयः | अतिक्रान्तमावर्मयश्वतु५: । तत्र चतुधस्य(श्) समाधेः प्रात्तसप्तवेध॑प्रान्तभूमिप्ररो मवति | ऋतमरपरहस्य द्वितीयां मध॒मतसंज्यं भूमिकां साक्षाक्कुवतः स्वामिनो देवा उपनिमन्त्रयिताये भवन्ति । दिग्धर्ररसायनादिकं टक- यानत । तक्िजुपनिमन्त्रणे नानेन सङ्गः कतव्य | नापि स्मयः । सङ्गकरणे पुनमिषय- भागे प्रतते | स्मयकरणे कृतकृत्यमात्मानं मन्यमानो न समाधावुःसहते । अतः सङ्गस्मय- यस्तेन वजेनं कतव्यम्‌ ॥ ५१ ॥ १ क, 'स्मिन्बुदधेः प्रा । २ क. ते साऽन्यताट्यातिः | गुण । ३ क. पात्तन्मा । ख. °पात्तत्तादाल्म्यार । ४ ग, माधिम॑ | ५ कृ. 'पानिष्ठ | ६ क. ग, भमः । कृतान्तर° । ५ क, धभूमिप्रत्ययस्यान्त्यां मर। ग, ग्वभग्प्जञस्यानयां म | ८ ख. (तिर । नत्र क| ९ क, ्नीव्तना

४६ ` भोजदेवविरचितषटन्तिसमेतानि- [विम्‌०पा०२म्‌०५२-५४)

अस्यामेव फलभूताय विग्कस्यातो पूत्रक्तसंयमन्पपिरिक्तमुपायान्तरमाह -- न्त्र गो: सयमासमिङजं पषणेततकरमयोः संयगाद्रिवेकेजं ज्ञानम्‌ ॥ ५२ ॥ क्षणः सवान्य: कालयचयवे। यस्य कठाः प्रमु न शक्यन्ते । तथाविषानां काठ- क्षणानां यः क्रमः परवापथण परिणामस्तत्र संयमात््रागुक्तं विवे्जं.ज्ञानए्यद्यते । अय- € ° = = = १, _ * मधः--अयं कालक्षणोऽमुष्मात्कारक्षणादुत्तरोऽयमस्मापपूत् इव्येतरनिधे कमे कृतसंयमध्या- सन्तसुक्ष्मेऽप क्षणक्रमे यदा भवक्ति साक्षाकारस्तदाऽन्यद्‌धि सक्षम महदादि साक्ष्य तीति कििक्ञानोत्पत्तिः ॥ ५२ ॥ अस्यैव संयमस्य त्रिपयविरकोर्पपतपणायाऽऽह-- (~ भ)। न्यतात 2 जातलक्नमद्‌ र रन्पतानक्चडद- तर्ययोसततः प्रतिपत्तिः ।॥ ५२॥

{अ

पदाथानां भदहेतवौ जातिलक्षणद्ा भन्ति । कयिद्वेदहेतुज। पतिः, यथा गधं महि ऽयमिति । जया तुस्ययोटक्षणं भददेतुः, इयं कवुरेयमरणेति । जाला रक्षणेन चाभिनयेर्मेदहेतु्द्ो दृष्टः, यथा तुर~परसमाणयारःमटकय। भिन्द ध्यितयेः । यत्र पुन. भदोऽवधारपितुं न शक्यते यथेकदेशप्थितय।; शुष्य; पार्थिवौ: परमाप्वोस्तथायिपै विषये भेदाय कृतसेयमस्य ` भेदन ज्ञानशुतयते तदा तदम्यासाल्ृक्ष्पपे तानि भदेन्‌ प्रतिपर्ते । एतदक्तं भवति-- यत्र केनचदुपयेन भेदो नाव्धःरयेतु शक्यस्तत्र॒ संयमा.

(+ _ (५

द्रवसव „द५।तेपाततेः ॥ ५३ ॥ $ 9८ कि ६9 (~. ५२ ¢ सुक्मापां तच्चानामुषसय (वनकजन्यह्ानस्य सड।१५यख।भ,व् ग्यास्यातुमाह -- $ € ^. य॑ ष ध्‌ ^. र ॥ तारक दत।तपर्य सकव्योषलववनकऋम्‌ सैति निवेदनं ब्रान्‌ ॥ ५४ ॥ १ उक्तसयमव्छादन्यायां मुभेकायामयर्नं ज्ञानं तार्ययगघाससंसारसागराद्यीगेन- (~. * _ (~ ~ (> ९ ^~ मित्यान्वःरक्या सज्ञया तारकंभिप्यन्यते | अस्य तप्रयमाह--सवविपयभिति । +|. ^ @ {~ _ = = (-, ५ भू सवणि तत्वानि महदानने चिपयो यप्येति सपम्‌ | खभावश्वास्य सम- थाविपयत्म्‌ । सव।भैर्वप्थाभः -्यृटसूदमादिमदेन रेः परणनिः सर्वेण प्रकारणा- वश्यतानि ताने किप्यो वप्यते सवेधातिप्यम्‌ | स्भावान्तरमाह-- अक्र

१ ख. म. 'णक्रम | २क. ग. (कृज्ञा 1२८७. ग. वला भ्रगिभक्ुन राक्यते त" । ४ क. "फटा । ५ ग. पयोमाह। ६ क, ^त्यप्रमा। ५ ख, पुएजायते । ग. मुपजायते तद । < क. ख. यन्ते । ए०। ९. धपतीतिः ॥ ५३२ ॥१० ख. "क्त्वि! ११क. संवि । १२ ए. ग. 'षयं छाः । १३. ग. पमित्यनु* । ९४ य्‌, य, प । ११।०।

वण्पा०४१०१] पातञ्जर्योगसूत्राणि । ४७

ते । निःशेषनानावस्याप्णततयासदभावप्रहणे ना कमो विदत इति अक्रमम्‌ । [ करतलमटकबदयुमपःपदयतीलयथः ॥ ५४ ॥

अस्माच विवेकजात्तारकास्याञ्ञः नाकि भवतीयाह-

स्पुरुषयोः जुद्धिसाभ्ये केवरयम्‌ ॥ ५५ |

स्पुरुषुक्तलक्षगी तयोः शुद्धित म्ये कैवल्यं स्तस्य स्रकर्तृामिमाननिद््या कारणेऽनुप्रवश्चः शुद्धिः, पुरुषस्य शुद्धिस्पर्चार्तभोगाभव इति दयोः समानार्था शुद्धौ ठ्पस्य कैवस्यमप्पद्ते मोक्षो मवतीयथः । तदेवमन्तरङ्कं योमाङ्खत्रधममिधाय तस्य च यमसंजञां ङ! संयमस्य च विषयप्रदशनार्थं प्ररिणिमत्रयमुपपाय संयमवलोयच्मानाः पुत्रो तपरान्तमध्यभवाः सिरद्धरपदय्ये समोध्णश्चस.त्पत्तये ब्य मुवनज्ञानादेरूपा आभ्य ताश्च कायव्यह्ञानादिरूपाः प्रदयं सम्युपयोगवेन्द्िधप्राणजयादिप्काः परमपुर- सिद्धे यथक्रममवस्यासहितमृतजयद्धियजयत्तचजयोद्धव।श्च ग्यस्याय विेकङञनो - तये ताप्तानुपायानुपन्यस्य तारकस्य सपसमाध्यवस्थापर्वन्तमवर्छं छरूपममिधाय तत्स- पत्तेः कताधिकारस्य चित्तस्य खकःरःेऽनुप्रमशासैवल्यमुखधत इयभिहितमिति नण।त्‌। ।वमूतिपादस्तृततयः ॥ ५५ ॥

५ _

इति श्रीभोजदेकनिरर्तिःयां राजमादण्डाभिवायां पत- सट्वृषा विभरूदपाद्स्तर्वःयः ५ १॥

अथ भोजदेविरयितवृचिसदहितयोगसूतेषु चतुथे; कवरयपाद; ।

भ-/ --दनमनिलवमसरर रि यद्‌ज्ञयैव कैदं पिनोपायेः प्रजायते । तमेकमजम॑ शानं चिदानन्दमयं स्तुमः ॥ १ ॥ = ^ (~ _ ^~ ध (~ _ ^~ ् ४२ वरः श) ध च इदान) विपरतिपत्तिसमुयश्रन्तिनिराकरणेन युक्या केवरहपसखसपङ्षोनाय कैवह्यपादोऽ- यमारभ्यते | १७, तदिञ५क० ९. प. ध्वान्तप 1 २ क, प्माध्यभ्याकोपपत्तय ] टंक. व्क पवय प । ५ ख. बाश्वाईऽल्यार । ग, वा व्याग ६ क. ग्नेपपत्त। ७ ग. प्ये तारामपा। छग. स्यू ९, 'ल्यव्सथाप्ना । १०7, शङञापना*।

७८ भोजदेवविरचितद््तिसमेतानि- [ केव> पा० ४ सू० १-२ ]

तत्र याः पूवुक्ताः शिद्धयस्तासां नानाविधैजन्मादिकारणप्रतिपादनद्व रणेवं बोधयति | यदि वा यौ एताः सिद्धथस्ताः सवः पूतैजन्ाम्पस्तसमाधिवडाञ्जन्मादिनि,मेत्तमात्रतेनऽ ्रिय प्रवर्तन्ते | ततश्चानेकमवसाध्यस्य समिन क्षतिरदीीयाश्वासोत्पादनाय समाधिसि. देश प्राधान्यस्यापनाथ केगरस्छयोगार्थं चाऽऽह--

जन्मोषधभिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धयः ॥ १॥

काश्चन जन्मनिमित्ता ए सिद्धयः । यथा प्क्यादानामाकाश्षगमनादयः } यथा वां कपिङमहर्प्मतीनां जन्मसमनन्तरमेवेपजायमाना ज्ञानादयः सांसिद्धिक गुणाः । जष-

{~ ^

धिसिद्धमो यथा-पारदादिरसायनादुपथीगात्‌ | मन्तरसिद्धियंधा--मन्त्रजपात्केषांचिदाकाश्च- गमनादि । तपःसिद्धियेधा-विश्वामित्रादीनाम्‌ । समाधिसिद्धिः प्राक्प्रतिपादिता । एताः सिद्धयः पूषेजर्नमक्षपितङ्केशनामेवोपजायन्ते । त्मत्समाधिसिद्धविवान्यासां सिद्धौनां सम धिरेष जन्मान्तरभ्यस्तः कारणे, मन्त्रादीनि निमित्तमत्राणि ॥ १ ॥ तनु नन्दीश्वरदिकानां जलयादिपरिणामोऽसिनेव जन्मनि दृस्यते तत्कथं जन्मन्त- राभ्यस्तस्य समरे; कारणत्वमुष्यत इयाशङ्कय5ऽह - जात्यन्तरपारणामः प्रकृत्यापुरात्‌ ॥ २ ॥ योऽयमिहैव जन्मनि नन्दीश्वरादीनां जघ्यादिपरिणामः स प्रकृष्यापुरात्‌, पाश्वाया एत हि प्रहृतथोऽमुष्मञ्लनमनि विकरानपृरयन्तिः जव्यन्तराकरिण पीरेणामयन्ति ॥ २ ॥ ९ < ¢ लम ५ ५ ^ 5. ननु धमावमोदयस्तत्र क्रियमाणा उपलभ्यन्ते तत्कथं प्रकृतीनामपृल्वलमियाह-- निमित्तमप्रयोजकं भकृतीनां वरण- दस्तु ततः क्षेभिकवत्‌ ॥ ३ ॥ निमित्तं धमादि तदप्रहृतीनापथाम्तप्परिणामे न प्रयोजकम्‌ । नहि कर्येण कारणं प्रवतेते । कुत्र तर्हि तस्य धम॑देव्यापार इ्याह--वरणमेदस्तु ततः ेत्रिकवत्‌ । ततस्तस्मादनुष्ठायमनाद्भमाद्रणमावरकमधम।दि तस्यैव विरोधिवद्ेदः क्षयः क्रियते |

[क

१ ख, "धजात्यादिˆ। २ ख. यद्त्यःिः। ३ ख. स्ति शश्व । ४क, "वली. पयोगाथमाह । ५ क. “नादिः | त । ६ ख, ग. ण््िद्धिर्यथा प्रा | ७ ख, ग, श्मनि क्न | ८ क. श्थं जन्मनि न° । ९ ख. "योऽस्िज्जः । १० क. 'रिणाऽप्ू* । ११ ख. नन्ति नाम रूपजात्यादिदिरिण परिगयन्ति । १२ ज, जःत्पादिद्रिे"। १३ फ. पणिमन्ति । १४ ग, भ्त च धर्मा १० । १५ स. “रारणत्व° ¦ ग, ° कारणत्व" । १६ ग, वल्यते ।

[ेवेण्पा०४सू०४-८} पतिन्नखयोगसूत्राणि । ४९

तस्िन््तिवन्धके क्षीणे प्रहरतः खयममिमतकायाय प्रमवन्ति | दृष्टान्तमाह भिक - चत्‌ । पथा क्ेत्रिकः इपीवटः केदारपवेद्‌रान्तरं जठ निनीपूमेपरतिबन्धकपरणमे दमात्रं करेति, तस्मिन्न जठ स्वयमेव प्रसरदरूपं परणामं गृहणाति न तु जलप्रसरणे तस्य कश्चिघ्रयलन एषं धमीदमद्धव्यम्‌ ॥ ३ ॥

यश॒ साक्षा्ृततच्ल्य यौगिमो भुगपत्कदठमोगायाऽऽमीयनिरतिशयषिमययै. भावाद्यगपदनेकररःर।ने।भस्सा जायते तदा कतस्तानि पित्तानि प्रभव्न्तयह--

नेमोणचिचन्यस्मितापात्रात्‌ ॥ ४ ॥

यमिनः स्वथ निभितेषु कयिषु यानि चित्तानि तानि मृरुकारणादस्मितामात्रदि

तदिच्छया प्रसरन्ति अप्नविस्फुखङ् इय यगप्पपरिणमन्ति ॥ 9 ॥

ननु बना चित्तानां भिन्ाभिप्रायवासेककायकर्तैवं स्यादित्यत आदह- र्॒तिभेदे प्रयोजकं वित्तमेकमनेकेषाम्‌ ॥ ५॥ ते्रामनेकेषां चतसां प्रषृत्तिभेदे व्यापारनानाव एक यागिनश्चित्तं प्रयोजकं प्रेरक. मधिषातृघेन । तेन न भिन्नमतघम्‌ | अयमथः--यथाऽऽमीयरैरे मनशचक्षुःपाष्या- दीनि यथेच्छ प्रेरयति अधेष्ठतुष्वेन तथा कयान्तरेष्वपीति ॥ ५ ॥ जन्मादिप्रभवलास्िद्धौनां चित्तमपि तत्प्रभवं पञ्चमिधमेवं । त जन्नादिप्रमव।- चित्तसमाधिप्रभमवस्य चित्त्य वेरक्षण्यमाई-- तंत्रं ध्यानजमनाशयम्‌ ॥ £ ॥ ध्यानजं समाधिजं यच्चित्तं तत्पञ्चमु मध्येऽनारययं काम॑व।सन,रहितमि्यवथैः ॥ ६ ॥ यथेतरचित्तम्थ मोगिनधित्तं विलक्षणं ञरादिरहितं तथा कपौपि विरक्षणमियाह- कमाशङ्धाष्णं योगिनसिविधमितरेषाम्‌ ॥ ७॥ शुभफठ्दं कमं यगादि शुञ्षम्‌ । अशयुभफव्दं ब्रह्महयादि कृष्णम्‌ । उमयसंकौणं कृष्णम्‌ । तप्र शुकं कमे व्रिचस्षणानां दानतपः स्ध्यायादिमेतां पुरुषाणाम्‌ । श्ण क५ नरकिणाम्‌ । रृष्णकष्ण मनुष्याणाम्‌ । यःगिनाँ तु संन्यासवतां त्रिविधकमेविपरीतं यत्फटयागानुसंधनेनेवानुष्ठानान प्रिचिफटम।रमते ॥ ७ ॥ सस्येव कमणः फस्माह- ततस्तद्िपाकानुगणानामवाभि- व्यक्षिवांसनानाम्‌ ॥ ८ ॥ श हि द्विविधाः केमेवासनाः स्मतिमात्रफठा जालायुमेगकट.शच । तेत्र जायायुभौ.

५७. ग. -दिद्यापार ए । २स.ग. "फलोपभोः। क. न्नुमवाः | ४.

तस्त्यानि । ५ क. पदित्याई । ९स.ग. म्म्‌ | चे | ७क. अतो। ८ क. दानप्रानाम्‌ । ९ ष, कराणा? |

५२ ` भोजदेवविरचितदत्तिसमेतानि- [केष ०पा०४्‌०९-१०|

गफला एकानेकजन्ममेवा इत्यनेन पमेव कृतनिरणेयाः । यास्तु स्मतिमात्रफसेस्तौमु ततः कर्मणो येन कर्मणा यादकशारीरमारब्धं देवमनुष्यतियेगादिभेदेन तस्य विपाकस्य या अनुगुणा अनुरूपा वेसनास्तासामेवाभिव्यक्तेर्वासनानां भवति । अयमथेः--येन कर्मणा पूवं देवतादिशरीरमारन्धं जा्यन्तरशतव्यवधानेन पुनस्तथाविधस्यैव शरीरस्याऽऽ- रम्भे तदनुखूपा एव स्मतिफटडा वासनाः प्रकटी भवन्ति । ठकोत्तरेष्येवारथ॑षू॑तस्य स्मध्यादयो जायन्ते । इतरासु सत्योऽपि अव्यक्तंज्ञप्तिष्ठन्ति न तद्यां दश्चायां नारका-

दिशरीरोद्भवा वासना व्यक्तिमायान्ति ॥ ८ ॥ भासामेव वासनानां का्थकराणमावानुपपत्तिमाशङ्कय समथयितुमाह- जातिदेश्चकारुग्यवहितानामप्यानन्तयं स्थृषिसंस्कारयोरेकरूपत्वात्‌ ॥ ९ ॥ इह नानायोनिषु भ्रमतां संसारिणां कांचिदयोनिमनुमय यदा योन्यन्तरसहस्रम्यवधा- नेन पुनस्तामेव योतिं प्रतिपद्यते तदा तस्यां पुवानुभूतायां योनो तथविधशरीरादिव्य- स्कापक्षया वासना याः प्रकटौमता आसस्तास्तथाविधग्यज्ञकाभावात्तरहिताः पुनस्तथा- विधन्यज्ञकरारीरादेखामे प्रकटी भवन्त । जातिदेश्ञकट्न्यवधानेऽपि तासां स्वानखूपस्मय- दिफरसाधन आनन्तर्य नैरन्त॑थ॑म्‌, कुतः, स्मतिसंस्कारयोरकरूपलात्‌ । तथा हयनुष्रीय- मानाक्मेणधित्तसच्वे वासन।खूपः संस्कारः समुःपयते । स च सखगनरक'दीनां फडानामः ङ्कुरौभावः कमणां वा यागादीनां शक्तिरूपतयाऽवस्थानम्‌ । कलुवा तथाविध. भोमग्यभोक्तवरूपं सामथ्यम्‌ | सस्कारास्स्मतिः स्मपश्च सुखदुःखेपभेगस्तदनुभवाच्च पुनरपि संस्कारस्मसयादयः । एं च यस्य स्मतिसंस्कारादयो भिन्नास्तयाऽऽनन्तयःमवि दुखेम कायकारणभावः | अस्माकं तु यदाऽनुभव एव संस्कारी भवति संस्कारश्च स्मतिरूपतया परिणमते तदेकस्येव चित्तस्यानुसंधातत्येन स्थितत्वाप्कायेकारणमभावो न दष्टः ॥ ९ ॥ भवत्वानन्तय कायेकारणमावश्च वासनानां यदा तु प्रथममेवानुभवः प्रवतते तदा किं वासनानिमित्त उत निनिमित्त इति शङ्कां व्यपनेतुमाह- तासामनादित्वमा्षेषो निस्यत्वात्‌ ॥ १० ॥ तासां ब्र्तनानामनादिषं न वियत आदिर्यस्य तस्य भावस्तच्ं तासामादिनौ-

१ ख. -लास्ततः । २ क. “स्तास्ततः। २ ख. ग, 'मेव तस्मादाभिर । ४ क. क्तिर्भदण ५ क. रोकऊन्तरे° ६ क. श्तु ताम्यो न्यग्भूता । ७ ग, श्दौरस्योपमोगभक्रा । ८ ख, ग, एणानु । ९ ख. ग. रोमूताः । १० क. भनुभतस्म° । ११ त. ग. न्तमेव । ० । १२ त. ` नानु । १३ खर ग, भगमोः । १४ ग, च ति य, । १५ ग. णत्वनाचित° ।

[कैव °पा०४त्‌० ११-१२] पातञ्जलयोगसूत्रामि । ५१

स्तीयथेः । कुत इयत आह --आशिषो नियतवात्‌ । ययमाशार्महामोहखूया सदैव सुख .

साधनानि मे भूयासुमा कदाचन तेम वियोगो मृदिति यः संकल्पविशेषो वासनानां कार्ण

तस्य नित्यवादनादवादिर्ः । एतदुक्तं भवति--कारणस्य सनिहिततल्रादनुभवसस्क(-

रादीनां कार्याणां प्दृत्तिः केन वार्यते, अनुभवसंस्क रै यनुविद्धं संकोचविकाशधाभिं चिन्त

तत्तदमिव्यञ्पविपाकलामात्तत्तफररूपतया परिणमत इयथः ॥ १० ॥ तासामानन्याद्धान कथ समवतीयाशङ्कय हनोपायमाह-

हेतफलाश्रयारम्बने; संगहीसत्वा- देषामभावे तदभावः॥ ११ ॥ यासनानामनन्तरानुभवो हेतुस्तस्याप्यनुभवस्य रागादयस्तेप्रामवियेति साक्षात्पारम्पथण हेतुः । फटं शरीरादि समदि च । आश्रयो बुद्धिसखम्‌ । अआटम्बनं यदेवानुभवस्य तदेव वासनानामतहस्ैतुफटाश्रयाटम्बनेरनन्तानामपि वासनानां संगृहीतवात्ते(दे) षां हेता. दीनाममवरे ज्ञानयोगाभ्यां दग्धवीजैवे विहिते निगख्वान्न वासनाः प्रचेहन्ति न कायेमा- रभन्त इति तासाममावः ॥ ११ ॥ ननु प्रतिक्षणं चित्तस्य नशवलैत्तरतमत्रोषटन्धर्वासनानां तकानां च कायैकारण- भावेन युर्गपदभाविलाद्वेदे कथमेकतरमियाशङ्कयेकत्वसमथेनायाऽऽद-

अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्व- भेदोदरमोणाम्‌ ॥ १२ ॥ इहापयन्तमसतां भावानामुयत्तिे युक्तिमती तेषां सच्छसंबन्धायोगात्‌ । न, हि. शशव.

पाणादीनां कपिदपि सक््सबन्धो दष्टः । निर्पास्ये च कर्ये किमुदिद्य कारणानि प्रवतं. एन्‌ । न हि विषयमनाखोच्प कशितप्रवतेते । सतामपि विरोधान्नाभावसंबन्धोऽप्ति । यत्छ- ख्पेण ठन्धतत्ताकं तत्कथं निरपास्यैतामभविख्यतां वा भजते न विरुद ख्पं छी करो- तीयथैः । तस्मासतामभावासमवादसतां चेपखसंमवतेसतेधेृरविपरिणममयने धर्मी संदेमैक- रूपतयाऽवतिष्ठते । धमु ऽपधिकवेन तकाटिकवेन व्यत्रस्थिताः सक्सिन्छस्मिन्न ध्वनि व्यवसिता न खरूपं यजन्ति । वतैमानेऽध्वनि व्यवहिताः केवटं भोग्यतां १ क, °दित्वमित्य । २ क. °रान°। १ क, कटाः । ४ ग, ^त्यादुयश्च । आ । ५ क, °जकटलयतरे । ख. ° जवदल्यत्रे । ६ क. सत्वो । ७ ख, न्त्वःदे° | ८ क. 'पद्धातरि०। ९ ख, 7, सूपं नास्त्य । १० ख. ग. °दात्तद्ध-। ११ ख, 'ख्यतां भ. । १२ ग, पप्र, रूपतां भ" । १२ क, “स्तु अपि" । स, सस्तु तत्रैव अप । १४ क, “न तज भ्य ।

५२ ` भोजदेबविरवितवृत्तिसमेताने- [केव ०पा०९स्‌०१२-१५]

प भजन्ते । तस्मद्भमीणमतरातीतानागतायध्वभदस्तेनेव सूयेण कार्यकारणमावोऽसिन्दशेने प्रतिपायते । तस्मादपत्रगीपरैम्तमेकमेव चित्तं धर्मितयाऽनुवतेमानं न शिद्ोतुं पायते ॥ १२॥ त एते धमेधर्मिणः किंरूपा इयत आह -- ते व्यक्तसृक्ष्मा गुणात्मानः ॥ १२ ॥

य एते धग्र्मिणः प्रोक्तास्ते व्यक्तुकषमेदेन व्यवस्थिता गुणाः सच्रजस्तमोरूपा- स्तदात्मानस्ततघ्मावास्तपरिणामरूपा इयथः । यतः सच्चरजस्तमोमिः सुखदुःखमोः दर्पैः सर्वास) बाह्यभ्यन्तरमेदभिन्रानां मावग्परक बामन्वयानु्ैम ददते । ययदन्वरि तत्तसरिर्णीमस्य दृष्टं यथा घटादयो मृदचिता मृष्परेणामस्पाः ॥ १३ ॥

^ (+

यदेते त्रये गुणाः सवत्र मृटकारणं कथमेको धमति व्यपदेश इयाश्द्ुवाऽऽह -

पारणामकत्व्रस्त॒तच्छम्‌ ॥ १४॥ युपि त्रये गणास्तथाऽपे तेषमङ्गाद्धिमावगमनरक्षणो यः परिणामः क्छचेसमद्खि काचिद्रजः काचिच तम इत्यव॑रूपप्तद्येकलाद्ररसतुनस्तचमेक्तवमुच्यत्‌ । यथेथं पृथिवी, अयं बायुत्यादि ॥ १४॥ ततु च ज्ञानन्यतिरिक्ते सयर्थं वहू्भकमनेकं वा वक्तु युञ्यते । यदां विज्ञानमेव वासः. नावशत्काय॑कारणमवेनाब्ितं तथा तथा प्रतिमाति तदा कथमेतच्छच््यते वततु.मेय(- शङ्कय।ऽ5ऽह---

घस्तुसाम्ये चित्तभेदात्तया। पन्थाः ॥ १५॥

तयेश्ीनार्थयोिवि्तः पन्था विविक्तो म ।ते यावत्‌ । -कथं, वस्तुक्ताम्धे चित्त- भेदात्‌ । समाने वस्तुनि यादावुपरुभ्यमाने नानाप्रमातृणां चित्तस्य भेदः मुखदुःखमो- हश्पतया समुपटम्यते । तथाहि--एकस्यां रूपटावण्यवत्यां योधति उपटभ्यमानायां सरागस्य सुखमुपपयते सपल्या्तु द्वेषः परित्रिजकदिषेणेयेकस्िन्वस्त॒नि नादविध- चेत्तोदयाःकथं चित्तकाववं वस्तुन एकचित्तकायते वस्वेकरूपतयेदावभासेत ! किं च चित्तकायेवे बस्तुनौ यदीयस्य चित्तस्य तद्रस्तु काय तस्िन्नर्थान्तरव्भसक्त{-

अ~, (> (५,

तदस्तु न शिचित्स्यात्‌ | भविति चेत्न तदेव कथमन्यत्रहभिरुपरभ्येत, उपलभ्यते चं |

१क. भेदति | रग, ताये ग । ३ ग. शमा दृष्यन्ते । यद्‌"! ४ क. ग्णामि- सः । ५ ख. "पद्रेयत इ“ । ६ क, 'स्ततत्ष° । ७ ग, श्ज्ञानेतेययो?। ८ ख, परग भेद्‌ इ" । ९क. देश हः | १० क, भे लवण्यादौो मार। ११. तास | १२. गर. यदायु १३ ष, व्यपृते चित्ततः | १४. पेत" । १५ व. ग, तद्व।

[कैव०पा०४ ६०१६ पातञ्जलयोगसूत्राणि ] ५२

तस्मान्न चित्तकार्थम्‌ । जथ यगपद्रहभिः सोऽथैः क्रियते, तदा बहमिनिपतस्वायस्मक- निभितद्वरक्षण्यं स्यात्‌ । यदा तु वैरक्षण्यं नेष्यते तदा कारणमेदे सति कायमेदल्ा- भवर निर्हतुकमेकरूपं वा जगत्स्यात्‌ । एतदुक्तं भवति-- ससपि भिने कारणे यादे कायंस्यामेदस्तदा समग्रं जगनानाविधकारणजन्यमेकरूपरं स्यात्‌ । कारणमेदाननगमा पछातन्येण नरदतुकं वा स्यात्‌ । ययेवं कथं॑तेन त्रिगुणासरनऽथनेकस्येव प्रमतुः सुखदुःखमोहमयानि ञानानि न जन्यन्ते । मवम्‌ । यथास्थेचिगुणप्तथा चित्तमपि त्रिगुणं तस्य चारथप्रतिभासो्पत्तौ धमौदयः सहकारिकारणं तदुद्धवाभिभववशत्कद।चिच्वित्तस्य तेन तेन स्येणाभिग्यक्तिः । तथा च कामुकल्य संनिहितायां योषिति पभेसदकृतं चित्त सच्याङ्घितया परणममानं सुखमयं भवति । तदेवाधमेसहक॥र रजसोऽद्ितया दुःख- खूपं सपलनीमात्र्य भवति । त॑त्राधम्सहकारत्यौ परिणममानं तमसोऽङ्गवेन कोपनायाः सपल्या मोहमयं मवति । तस्मद्िञनव्यतिलोऽप्ति ब्योऽैः | तदेवं न विन. योस्तादरस्यं विरोधान कर्यकारणभावः + कौणोभेदे सयपि का्मेदप्रसङ्गादिति ज्ञना- दथतिरिक्तवमथस्य व्यवस्थापितम्‌ ॥ १५ ॥

ययेवं ज्ञानं चेखकाशकतादप्रहणस्ठमावभयश्च प्रकाद्यवःदूप्राह्यस्वमावस्तकथं युग. पतस्वानथान्न गृहणाति न स्मरति चेयाशङ्कय परिहारं वक्तुमाह-

तदुपरागापेक्षित्वाचित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम्‌ ॥ १६ ॥

तस्यारथस्योपरागादाकारसमपंणाधिपे बाह्यं वस्तु ज्ञातमक्ञातं च भवति { अयमथः- स्वः प अलम समप्रमेक्षते । नयदिज्ञनं चोपजायम$मिन्दिप्रणाठिकय। समागतमथोपरागं सहकारिकारणयेनपेक्षते । व्यतित्क्तस्याथष्य संबन्धामावाद्प्रहीतुमश- क्तात्‌ । ततश्च येनेवार्थेनास्य ज्ञानस्य स॑रूपेपरगः कतस्तमेवार्ु र व्यवहारयोगयतां संपति । ततश्च सोऽर्थो ज्ञात द्युच्यते । पन चाऽऽकरो न समर्पितं; स न ज्ञातवेन व्यवहेयते । य सिाुभृतेऽय सदश।दिर्थः संस्कारमुद्रोधयन्तहका-

१, न्तन्व्यं निः।२ग. "न्ग । ९३. कस्याः | ४क. ना चित्तेन ।

५ क. ख. शनिं ज ६क.ग, ध्या त? । ७ कृ, (तिरकेणास्ि। < क. धवं विः । ९ त, ग. शश्ञानवरसतुनोस्ता° । १० क, 'दाल्म्यि । ११५ ख. ग. ^रणभेदेऽम° । १२ क, “श्न परिहतंम° । १३ ख, पदाथः स्वात्म । १४ गर ध्सज्नातप्ताः । १५ क. भ्मे चित्तं सार । १६ ख. भनमिन्द्ियकतया । १७ ग. स्वह । १८ क. यं तज्ज्ञानं । १९ स, जञानव्यः । ९१ $. जनयति । २१ ग. प्तः सोऽ्ञाः | २२ क, थं सादया" ।

५४ भोजदेवधिरायितद्त्तिसमेतानि- [कव ०्पा०४्‌०१७- १९}

¶ कारणतां प्रतिपद्यते तस्षिन्नेवा्थे स्मतिरुपजायत इति न सत्र ज्ञानं नापि सवत्र स्मतिरिति न कथिद्रेरषः॥ १५६॥

ययेवं प्रमाताऽपि पुरूषो यक्षिन्कारे न)ठं वेदयते न तस्िन्कारे पीतमतस्तस्याप फादाचेतकःई, प्रह।तरूपतवादाकारप्रहणे परिणामि प्राप्तमयाशङ्कां परिहपुमाह-~

सदा ज्ञाताधित्तदृत्तयस्तत्ममोः पुरुषस्यापरिणामित्वात्‌ ॥ १७॥

या एताश्चित्त्य प्रमाणविपभ॑वादिरूपा वृत्तयप्तास्तप्परभोशित्तस्य ग्रहीतुः पुरुषस्य सदा सवैकाठमेव ज्ञेयाः, तस्य चिद्रपतयाऽपरिणामः( मित्वा )परिणामिवाभावादिथः । यद्यसौ परिणामी स्यत्तदा परिणामस्य कादाचितकलात्ममतुस्तासां चित्त्त्तनां सद्‌ा ततं नेपपयेत । भयमथेः-पुरस्य चिदरप् संदेवाधि्ठतूचेन व्यवध्यितस्य यदन्तरङ्गं नि५कं सच तस्यापि सदेवावध्थितवायेन येनार्थनोपरक्तं भवति तथाविरधद्या- थ्य सदैव चिच्छायासंक्रान्तिसद्भावस्तध्यां सदां सिद्धं सदा ज्ञातमिति नं कदाितमर णामिताश्ङ्क। ॥ १७ ॥

ननु चित्तमेव यटि सचखोतकष।प्काश्कं तदा खपरप्रका२।कवादासानमध च प्रकाश यतीति तावतैव व्यवहारसम।तैः कि प्रहीत्रन्तरणेयाशङ्कमपनेतुमाह--

ग तत्स्वामान्न द्य्यत्वातू ॥ १८ ॥

तच्चेत्त खछाभासं घ्प्रकशकं न भवति पुरुपेयं मधतीति याव्रत्‌ । कुतः, दरयतवात्‌ ॥

यत्कि दृश्यं तदद्रषट्वेयं दृष्टं यथा घटादि | द्भ्य च चित्तं तस्मान स्वामासम्‌ ॥ १८ ॥

(+ ^

ननु साध्याविशष्टोऽयं हेतुः, ददपमेव वचित्तप्यासिद्म्‌ । कैच स्वभुद्धिस्रेदनद्रा- रणं ' पुरुषाणां हिताहितप्रप्िपरिहारल्पा इत्तयो ददयन्ते । तथाहि -करदधोऽहं भीतोऽह-

ॐ 3.9 _ अ अ

मतर मे राग इयेवमरया संविदब॒द्धरसंवेदने नोयेतेयार्धङ्कामपनेतुमाह- एकसमये चोभयानवधारणम्‌ ॥ १९ ॥ अथस्य संवित्तिरिदतया व्यवहारयोग्यतापदनमयमधैः सुखदेतुदःखहेतुरवैति

१ क, °रितां । २ ख. ग. 'टसषेद्‌यति । २ क, पीतादिमतभथित्तपत्तस्या० । ४ $, शि कवाविद्गहीतई ` । ५ ख, ग. 'णामात्‌ । ६ ग, ङ्ग केयं गिः । ७ ग, स्तत्वं तथे० । ८ ख. ग, धस्य दृश्यस्य । ९ ख. न कावित्पारणामारा° । १० क, °चित्करचित्परिणामाश्च° । १४क. ष, “शरूपत्व।° । १२ क, "मापः कि । १२ ग. पतेः छृतं प्र । १४ ग. वेवं । १५क. भ हि" । १६ ग, "मायाः पिद दददे" । १७ ख. भन्नेत्या । ग, पन्ना इत्या १८ ख. ग ° निरपितु° । १९ क, भ्णात्‌ ॥ १९॥

[किव °पा०४्‌०२०-२१] पातज्ञषटयोगसूत्राणि । ५५

बुद्धेश्च संविदहमियेवमाकरेण सुखदुःखरूपतया भ्यवहारक्षमतापादनम्‌ । एवंविधं च ग्यापाद्रयमर्धप्रयक्षैताके न युगपदु शक्यं विरोधात्‌ । न हि विरुद्रयोन्यौपारयोये गपत्सतभवोऽस्ति । अत एकक्षिन्काट उभयस्य सरूपस्याथेस्य . चधारयितुमशक्यतान्न चित्तं स्वप्रकाक्षमितयक्तं भवति । किं चैवविधव्यापारद्रयनिष्पायस्य फलदयस्यापुतरेदनाद्र- हिभुखतैयेवाथनिष्वेन चित्तस्य संवेदनादर्थनिष्ठमेव फलं न खनिष्ठमियधः ॥ १९ ॥

ननु मा मूद्बुदधेः खयं प्रहणे बुद्रधन्तरण भविष्यतीयाशङ्कयाऽऽह--

चित्तान्तरदृश्ये वुद्धिबुद्धेरतिपर- सङ्क; स्मतिसंकरथ ॥ २० ॥

यदि हि बुद्धिवुदवयन्तरेण वेते तदा साऽपि बुद्धिः सर्थमनुद्धा बुद्धयन्तः प्रकशपि- तुमसमर्थेति तस्या ग्राहकं बुद्धन्तरं करपनीयं तस्याप्यन्यदियनवस्यानाप्पुरुषायुषेणाप्यथै- प्रतीतिने स्यात्‌ । न हि प्रतीरतवप्रतीतायामथैः प्रतीतो भवति । स्मतिसंकरश्च प्राप्रोति रूपे रसे वा समुदनना्यां वुद्धौ तदुप्राहिकाणामनन्तानां वद्रीनां समुतपत्तेुद्धिजनितैः संस्कारिय॑दा युगपदरहषः स्मृतयः करियन्ते तदा बुद्धरपर्थवसानादूनदधस्पत नौ च बहनां य॒गपदुतपत्तेः कस्मिन्नर्थे रमृति्यमुतननेति ज्ञातुमशक्पवात्सृतीनां सेरः स्यात्‌ । इयं रूपस्मतिरियं रसस्मृतिरिति न क्ञँयेत ॥ २० ॥

ननु वद्धः स्वप्रकाशलाभावे बुद्रधन्तरेण चासवेदने कथमयं विषयसंवेदनरूपो भ्यव इयाशङ्कय स्वसिद्धान्तमाह~-

चितेरपतिसंक्रमायास्तदाकारापत्तो खबुद्धिसंबेदनम्‌ ॥ २१ ॥

पुरुष ेदुपत्वावितिः साऽप्रतिसक्रमा न विद्यते प्रतिसक्रमोऽन्यत्र गमनं यस्याः सा तथोक्ता, अन्येनासंकीर्णेति यावत्‌ । यथा गुणा अङ्गङ्धिम्रिरक्षणे परिणमेऽद्धिनं गुणं संक्रामन्ति तदरूपतामिवाऽऽपदन्ते, यथा वा ठेके परमाणवः प्रसरन्तो विषय- मरूषयन्ति नैवं चितिशक्तिस्तस्याः सवदैकखूपतया खप्रतिष्ठिततेन व्यवस्थिततात्‌ । सतस्तत्सनिधने यदा बुद्धिस्तदाकारतामाप्र्यते चेतनवोपजायते, वुद्धदत्तिप्रतिसं-

१ग. श्वदियमि।२खन्णव। सु*। ३ क. क्षिका । ४ ग. द्धयायत्तश्य । ५ क. ०येव सनि । ६ क, “स्य स्वयं ३०।७ ग, स्वयं युद्धय । ८ क, “यमेव रवी पभविरूपमन्ञात्वाऽ ` धुद्ध्वा बुद्धय० । ९ ख. बोधकं ! १० ख. (ताया । १९ ख. ग. नांयु । १२ ग, 'करादियं।

३ क. शायते । १४ कृ, दमदमा । १५ म, वगमनलः । १६ ख, ग, गणमप । १५७ ई भाराप ।

५६ - भोजदेबविरवितष्त्तिसमेतानि- [कैव ०पा९४स्‌०२२-

~ ॐ रन्ता च यदा चिच्छकतिुद्धिेत्तिविशिष्टतया सत्रेयते तदा बुद्धेः छस्याछमनो वेदन भवरतयथः ॥ २१॥

इथं स्सपिदितं चित्तं स्ी्ग्रहणसतामर््यन सकर्ैन्यवहारनित्रदक्षमे मैवतीयाह-- = $ 9 ¢ ¢ ्रषट्योपरक्तं चित्तं सवोथम्‌ ॥ २२ ॥

द्रा पुपतिनोपरतं ततसनिधनेन तदरपताम प्रं दोर विषयोपरं गृह।त तरिषयाकारपरिणामं यदा भवति तदा तदेक चित्तं सवथग्रहणसमर्थं मवति । यथा नरम साटिकदपणाय ्रतिविम्बप्रहणसमथमेवं रजस्तमोम्यामनमिमुतं सखं शुद्र विच्छायाग्रहणौसमथ भवति, न पुनरञुद्धवाद्रजस्तमसी । तैन्यग्मूतरजस्तमोूपङ्गितया सत्तं निथलटप्रदीपशिखाकारं सदयवरूपतया परिणममानं चिच्छायाग्रहणस्तामथ्योदा मेक्ष- प्रातिरवतिष्ठते । यथाऽयस्कान्तसंनिधाने दोहस्य चरनमाविभेवति एवं चिदरुपपुरुषसमिधाने सचस्याभिव्यद्यमभिष्यज्यते चैतन्यम्‌ । अत एवासिन्दशने दे चिच्छक्ती नेयो।दताऽ. भिव््गया च । निव्योदिता चिच्छक्तिः पूुषस्ततसंनिधानादमिर्क्तमभिव्यङ्गषचैतन्यं सख - मभिन्ज्गया चिच्छक्तेः । तदयन्तसनिहितवादन्तरङ्गं पुरुषल्य भोग्यतां प्रतिपद्यते । तदेवे शान्तत्रहमवदिभिः संस्थैः पुरप्य परमामनोऽधिषठेयं कमौनुख्यं' सुखदुःखभोकत तया व्यपदिदपते । य्नुदरिक्तवदिकस्यापरि गुणस्य कराचितक्यचिद द्गेवात्रिगुणं प्रति- क्षणं परिणममानं सुखदुःखमोहा सकमनिमंर त॑त्तसषिन्क॑मानुख्ये दधे सते सखाकारसम- पणद्ररेण संव्े्यतामपादयति | ैध्चद्रमायं चित्तसश्रमकतःपरतिसंक्रन्त- चिच्छयमन्यतेोगृहीतविषयाकरेण चिततेनोपदैक्रितस्ाकारं ` चित्संकराम्तिबलवेतेा- यमानं वास्तवचेतन्यामवेऽपि सुखदुःखंमोगमनुमवति । स एव॒ मेोगोऽयननिधा नेन॒विवकाम्रहणादमभोक्तरपि पुरुपल्य मोग इति ग्यपद्दिथते । अनेनेवाभिप्रयेण

१ लर -कन्ततया चिच्छक्तियुद्धचन्तरवृ" । २ ख, ग. 'वृत्यावेरात्तथा संपयते । २ क. नं सेदु भः । ४ क. ववानुप्रः। ५ क. 'लनैः। ६ ख, जनकं भ । ७ क, भविष्यती | ८ख, पतेति । ९ग. क्तं गः | १० ख. ग. "वप | १९१९. ग. जायते । १२ग. ^्ठं स्फाण्कि द्‌,५१२ ख. ग. येवंप्र | १४ त. तदा न्यग्मू | ग. तद्‌ऽनभिभू१" । १५ ग. ` मसद्भि" । १९ क. चित्तवृत्ती । १७ क. स्पे २८५२ । १८ ख, ग, °ग्यनक्त्यमि?। १९ ल. ग. व्यङ्गय चिच्छर्फिं त° | २० ख. " सांस्यव° २१ ख. ग. तकि २२ ख. "न्कर्मणाऽधलम' ग. नन्कालरू° । २३ क, तत्पत्तमा° । २४ क, नसेति प्र । २५ ग, तय" । २६ $. "स्ररूपभो° । ख. 'लस्पमो° । २.४ ख. ग. न्त्नानिष्येन ।

[ केवण्पा०४ स्‌०२२] परतिञ्जख्योगसुत्राणि। ५७

विनध्यव्रःसिनोक्तं “ ससैतप्यतमेव पुरपतप्यखम्‌ इति । अन्यत्रापि प्रतिनिन्ने प्रति बिम्बमनच्छयासदश्चच्छायोदरमः प्रतिभिम्बशब्देनोग्यते । एं सऽपि पोरुषेयचिष्छाया- सदे चदभिव्यक्तिः प्रतिसेकान्तिरा्दरथः | |

(~ _ * ¢ = * नलु प्रतेतरिम्बनं नाम निमेटस्य नियतपर्णामध्य निभेठे दृ, यथा मुख्य दषे । अलयन्तनिमेरुप्य व्यपरस्यापरिणामिनः पुरषस्य तस्मार््यन्तनि्मर.युरुषादनिमेठे ससे

(+ (~.

कथं प्रतिविम्बनेमुपिपद्यते | उच्यते-परतिबिम्बनस्य सरूपमनवगच्छता भवतेदमभ्यघायि । येव सखगताया अमिनव्यङ्गययाधच्छक्तेः पुरुषध्य सानिध्यादमिव्यक्तिः सेव प्रतितिम्बन . मुच्यते | यष्शी पुरुषगता चिच्छक्तिस्तच्छाया तथ।ऽऽव्रिभेवति । यदय्युक्तमव्यन्तनिमेरः पुरुषः कथमनिमेटे सचे प्रतिसंक्रामतीति तदप्यनैकान्तिक, नेभेद्ादपह्ृषटे ऽपिं जदयदावा- दियादयः प्रतिसक्रान्ताः समुपलभ्यन्ते । यदप्युक्तमनवच्छिननस्य नास्ति प्रतिसक्रान्तिरति तदप्ययुक्त, व्यापकस्याप्याकाशस्य दपेणादो प्रपिसक्रान्तिदशंनात्‌ । एं सति न कपिद- नपपत्तिः प्रतिबिम्बदरेनस्य | ननु साचिकपरेणाभस्ये बुद्धिस पुरसनिधानादभिन्य- ङथायाश्िच्छक्तबाह्यथ।कारसक्रान्यो पुरषध्य सुखदुःखखूपो भोग ॒इष्युक्तं तदनुपपन्नम्‌ । *तेदेय॒चित्तस्छं प्रकृतावपारेणतायां कथं संभवति किमश्च तस्याः परणामः। अधोच्येत पुरमैस्ययोपभोगसंपादनं तया कतंव्यम्‌ । अतः पुरषाधकतेव्यतया त्या युक्त एव परिणामः । तवानुपप्नं, पुरपाथकतैव्यताया एवानुपपत्तेः । पुरुषार्थो मया कतमय

9६ 5 श््येवंविधोऽध्यवसायः पुरुपा्थकतेग्यतोच्यते । जडायाशच प्रकृतेः कथं प्रथमभवेयविध्रोऽध्य

वसायः । अस्ति चेदध्यवसायः कथं जडत्वम्‌ । सत्राच्यते--अनुखोमप्रतेख मर्षण. परणामद्रये सहज श्याक्तद्रयमास्तं तद्धि पूरषाथकःन्पतीच्यतं । सा च श्।कतेरपेतनाथ। अपि प्रकृतेः सहजे । तत्र. महदादिमह।मू नपयन्तोऽघ्या बहिमुषतयाऽनढोमः परिणामः पुनः स्कारणानुधरवेशद्व।रेणास्मितन्तः पारणामः प्रतिलोमः । इत्थ पुरषल्याऽ5. भोगपशसमातेः सहजन्तक्तेद्रयक्षयाक्ताथा प्रफ़तिने पुनः परणाममाए्मते । एववि- धायां च पुरुषाधकतेव्यतायां जडया अपि प्रकृतेन काचिदनुपपत्तिः । ननु यदी. दशी शक्तेः सहजेव प्रधानस्या तिम मोक्षा्थिभिमोक्षय सतनः क्रियते,

१ ख. ग, प्सतथात्व । २ ख. (हषीयम्‌ | ग, (भयत | २ क. “पि बि ।४ ख "विम्ब? } ५ अ. ग. शदसरकःयपिच्छायान्तराभिग्यकिः प्रतिविम्बः । ६ क, “टाथ इति न । ७ख.ग. "कष्य च. प | ८ ख. ग. 'दृनिमले । ९. श्नम्‌ 1 तस्य । १० ग, “मत्पय १९१९ ख. ग. ग्िध्येऽपिः। १२ व. ग. प्प्यनुपणन् वथ । १२ ग. नदरेवं। १४ ख. ग. योच्यते पु । १५. ग. प्पपर्थोः। १६. कथें | १८ फ. भेर । १८ च. व्यत.

योच्य | &

५८ ` भोजदेवविरचितदत्तिसमेतानि- [वैवण०्पा०४स्‌०२३]

मोक्षस्य चानथनीयतसे तदुपद्शकरशाल्रध्याऽऽनथकयं स्यात्‌ । उच्यते -- योऽयं प्रकति- परुषयोरनादिमग्यभोक्तेवक्षणः संबन्धस्तस्षिन्सति व्यक्तचेतनायाः प्रकृतेः कर्ता- भिमानादुःखानुभव्रे सति कथमियं दु खनित्रत्तिरायन्तिकी मम स्यादिति भवयेवाध्यव- सायः । अतो दुःखनिरृयुपायोपदेशकशाच् पदेश क्षाऽसयेव प्रधानस्य । तथाभूतमेत्र च कर्मानुख्पं बुद्धिसखं शाच्नापदेशस्य विषयः । दशनान्तरेष्वप्येवंविव एव्राविदास्भाव शा्लेऽधिक्रियते । स च मोक्षाय प्रयतमान पएरिधपेव शघ्लोप्देशं सहकारेणमपेक्षय मोक्षाख्यं फएठमासादयति । सवाण्येतर कायोणि प्राप्तायां सामग्रपामालानं मन्ते । मस्य च प्रतिरोमपरिणामदरिणवेत्पा्य्य मोक्षास्यस्य कायेष्यदद्येव सामग्री प्रमाणेन निश्चिता प्रकारान्तरेणानुपपत्तेः । अतस्तां विना कथं मवितुमहति | अतः ध्ितमेतत्‌ , संक्रान्त विषयोपरागमभिग्यक्तचिच्छायं बुद्धिं विषयनिश्चपद्ररेण समग्रं टोकयत्रां निवोहय- तीति । एवंवरिधमेव चित्तं पदधन्तो भ्रान्ताः स्वसंवेदनं ।चत्तं॑चित्तमात्रं च जगदियेवं नूबाणाः प्रतिबोधिता भवन्ति ॥ २२ ॥

ननु यदेवंविधादेव चित्तत्सकटग्यवहारनिष्पत्तिः कथं प्रमाण द्र्टऽम्युपगम्यत इलयाशङ्कव दष्टः प्रमाणमाह-

तदसख्येयवासनाभेनित्रमपि पराथ संहत्यकारित्वात्‌ ॥ २३ ॥

तदेव चित्तं संस्यातुमशक्याभिव।सनाभिशित्रमपि नानाद्पमपमि पराथ परस्य छौमिनौ भो्तर्मोगापवर्गखक्षणम 4 साधयतीति । कुतः, संहयकारिवत्‌ , सह्य सूप मिरिताऽथक्रियाकारि्ात्‌ । यच्च॒ संहयाथेक्रियाकाप तत्राथ दृष्ट, यथा दयनासनादि । सखरजस्तमांि च चित्तरश्रणपरिणममाञ्चि यहयकारणि चतः पराथानि । -धः परः स पुरषः | ननु याद्योन शयगरदिना पेण शरीखता पाराध्प- मुपटब्धं तद्दृष्टान्तेन ताद एव परः सिध्यति । यद्राश्च भवता पररोऽसहत- ख्पोऽभिप्रेतस्तद्विपरीतस्य सिद्धेरयमिष्टविषातङ्ृद्धेतुः । उच्यते-- यथपि सामान्येन परारथमत्रे व्यक्तिगृहीता तथाऽपि सच्ादिविरक्षणधर्मपर्ौगेचनया तद्विलक्षण श भोक्ता परः सिध्यति । यथा चन्द्नघ्रनावृते शिखरेणि विरक्षणादरूमाद्रहिरनुमीयमान

0

न (नि [9।

१ ख. ग, प्तभवछ । २. ग. शछेऽभिवीयः | २ क. (दनचितेम्रं जः ।.ग. द्नवि° ४ त. चित्त । ५ग. दग । ६ षर. द्दूतित्तं। ७ ग. स्थायिनो । < ख. नोऽ थक्रिप्रभोः। ९ख.ग. अतः। १. तरम, पथ। ११ क, श्नापनादीनां प१०॥ १२क. भता । १२३. समाचतेनं म्या |

कैवन्पा०४सू०२४-२७ ] पातञ्नक्योगसूत्राणि । ९५९

तरवहिविटक्षणश्चन्दनप्रमव एव प्रतीयते, एवंमिहपि विरक्षणस्य सच्वास्यध्य भोग्यस्य रार्थतलेऽनमीयमनि तथव्रिध एव्र भेक्ताऽधिष्ठाता प्रशचिनमात्ररूपो ऽसंहतः िभ्यति । दि च॑ त्य परतरं स्ीकृष्टलमेव प्रतीयते तैथाऽपे तामसेभ्यो विषमेम्यः प्रङृष्यते शरं, प्रकाशख्येन्दियाश्रयलात्‌ , तस्मादपि प्रकृष्यन्त इन्द्रियाणि, ततोऽपे प्रकृष्ट सत्व काशर्पं, तस्यापि यः प्रकाशकः प्रकादयविर्क्षणः स चिद्रूप एव भवतति कुतस्तस्य पहतघम्‌ ॥ २३ ॥ इदान शाल्रफलं कैवल्यं निर्णेतुं दामे; सूतररक्रमते-- विरशेषदशिन आत्मभावभावनानिवृच्चिः ॥ २४॥

एवं सत्छपुरुषयोरःयतर साधिते यस्तयोरविशेषं परयति जहमस्मादन्य इस॑१९।) तस्य च्ञातचित्तछरूपस्य चित्ते याऽऽममावभावना सा निवतेते चित्तमेव कतं ज्ञातृ भाक्त मिमानो निवत्ते ॥ २४ ॥

तसिन्तति किं भवतयाह -

तदा विवेकनिम्नं कैवल्यप्राग्भारं चित्तम्‌ ॥ २५॥

[ # यदस्यज्ञाननिम्नपथं बहिर्मुखं विषयेपभेगफलं चित्तमात्तदिदानी विेकनि- म्नमार्ममन्तमैखं पेवल्यप्राभारं केवर्स्यफलं केवल्यप्रारम्मं वा सपद्यत इति ] ॥ २९ ॥

सिश्च विवेकवाहिनि चित्ते येऽन्तरायाः प्रादुभवन्ति तेषां हेतुप्रतिपादनद्ररेण यागोपायमाद-

तच्छिद्रष प्रत्ययान्तराणि संस्कारेभ्यः ॥ २६ ॥

तसिन्समाधौ स्थितस्य च्छ्रेष्वन्तरदेषु यानि प्रययान्तराणि व्यत्थानखूपाणि ज्ञानानि तानि प्रगृतेभ्ये व्युल्धानानुभवनेभ्यः सेस्करेभ्योऽहं ममेतयव॑रूपाणि क्षयमणे- म्योऽपि प्रभवन्ति अन्तःकरणीच्छित्तिदरेण तेषां हानं कपव्यभियुक्तं भवति ॥ २६ ॥

हने पायश्च पूवमेवाक्त इयाह--

हानमेषां छेशवदृक्तम्‌ ॥ २७॥

यथा छेशानामविदयादनां हानं पृतमुक्तं तथा संछछकाराणामपि कपेम्यम्‌ । यथा ते ञानाभ्निना ष्टुष्टा दण्धवीजकल्पा न पुनधित्तमूम प्ररोहं लभन्ते तथा संस्कारा अपे ॥ २७ ॥

* धनुश्विह्वान्तगतग्रन्थस्थाने ख, पुस्तके “ तदान यदस्य चित्तं विषयप्रागभारज्ञाननिग्न- मारखीत्तदन्यथा भवाति केवल्यप्रःगभारं भवति ›› इत पाटो वियते । । १८स.वा। २ख. तथाहि! र क. (माः । ४ क. शल्यव्म्मं ६ । ५. प्रक्तनेभ्यो ।

६० ` भोजदेवविरवितदृत्तिसमेतानि- [कैव ०पा०४सू०२८-२२]

एवं प्रययान्तरामुदेन धिशैमृते समाधौ याद ( ज्ञाऽ ) स्य योगिनः सम्धपिप्रकपर प्रापिमवति तथाविषमुपायमाह-- प्रधख्यागम्प्यकरसदस्य सच्था वर्क ख्यातेधममपः समाधः ॥ २८ ॥ प्रसस्यानं यावतां तत्वानां यथाक्रमं म्यवस्ितानां परस्परबेटक्षणद्वरूपविभाषनं तक्षिन्तयप्युसीदस्य फएलमस्म्सोः प्रययान्तराणामनुःे समप्रकारविवेकत्यातेः परिशे- षद्धममेघः समापिभवति । प्र्ृ्टशु्कृष्णं धम परमपुरषाथसाघकं मेहति सि्चतीति धमेमेषः । यनेन प्रकृष्टधमस्मव ज्ञानहेतुलमिद्युपपादितं भवपि ॥ २८ ॥ तस्माद्रनमेव।वा भवत्यत आह-- ततः कशकमेनिषत्तिः ॥ २९॥ ह्ेशानामतिवा्धनाममिनिमेश्यान्तानां कमणां च जुङ्गादिभेदेन तिवेधानां ज्ञानोदया- तयतपुत्रकारणगनि ब्रा नित्रृत्तिभेवति ॥ २९ ॥ तेषु [नवत्तषु (पा भवतीयत आह तदा सवक्रिरणमपछपतस्य जन स्याऽऽनन्त्याञ््ेयमस्पम्‌ ॥२०॥ आव्रियते पित्तमेभिश्यावरगानि शास्त एव॒ मङलाप्तम्योऽेतस्य तद्विरहितस्य ञानस्य शरद्रगननिभघ्याऽऽनन्यादनवच्छेदःेयपट। गणनाघ्छद्‌ न॒ मक्सयङ्केशेनेतर सरथ शेय जानातीसथः ॥ ३० ॥ ततः किमियत भआह-

ततः कृताथानां परिणापक्रम- समाक्षिगेणानाम्‌ ॥ ३१ कृतो निष्पादितो भोगापवगेरक्षणः पुरूषाथैः प्रभोजनं यस्ते कृताथ गुणाः सर. जस्तमांसि तेषां परेणाम आ पुषाथसम्तिरानुखेम्येन प्रातिलोम्येन चाद्वाद्धिमाषः ।्धातरक्षणस्तस्य य)ऽस। क्रमो वक्ष्यमाणस्य परिसमात्तिनिष्ठा न पनरद्रव इयथः॥२१॥ क्रमस्य क्तस्य रक्षणमाह-- षणप्रतियोगी परिणंमापरा- न्तनिग्राह्मः क्रमः ॥ ३२ क्षणोऽस्पीयान्कारप्तस्य योऽपो प्रतियोग क्षणविरक्षणः परिणोमापरान्तनिभ्र-

१ स, (दु्त्सिव । २४. तीत्याह 1 दग. पूरका । ४ क. तीत्याह । ५ क, वं भ. ।६क. घ्‌, गमत्यहः। ७ क, "णामेऽप० |< ख,ग, प्येग्येकक्षः। ९ फ, ग, -भागोऽ१० |

[कव०्पा०४ू०२३] पातञ्जलख्योगसूत्राणि । ६१

होऽनुमृतेु णेषु पश्चासंवटनवुद्धयैव यो गृहते स क्षणानां करम उच्यते | न न- नुभेपेषु क्षणेषु क्रमः परिङ्गातु शक्यः ॥ ३२॥ इद.न। फएठमृतस्य भैवस्यस्यासाधारणं खरूपमाह-- परुपाथश्न्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैबरस्यं स्वरूपप्रतिष्ठा बा वचितिदचक्तेरिति ॥ २३ ॥ समाप्तभोमापवगढक्षणपुरषाथानां गुणानां यः प्रतिप्रसवः प्रतिछोमण्य॒ पशेणामस्य समाप्तौ विकारानुद्धः, यदि वा ितिशक्तवत्तिसारूष्यनिवृ्त ख्पमारवस्ा तत~

९

वल्यमच्यत । न केवठमसद्धने पनः पवस्यावस्थायमिनपिधशचिदूो यावदशेनान्तरे. ष्वपि विमृष्यमाण एवरूपोखतेष्ठते | तथाहि--संसारदशायामासा कपतभोक्तवानु सधाहखमयः प्रतीयतेऽन्यथा यद्ययमेकः क्षत्ङ्गस्तथावेधो न स्त्तदा ज्ञानक्षणानाम॑व पवपरानुसधं।तदृन्यानामाममभावे नियतः कमेफटसंबन्धो न स्यक्कृतहानाकृताभ्यागमप्र- सङ्गश्च । यदि येनैव शाघ्मोपदिषटमनुष्रितं कमं तस्यैव मोक्तुलं भवेत्तदा हितादितप्राप्तिपर- हाराय सर्व्य प्रषत्तधटेत स्वद्व व्यवहरप्य हानोपादानरक्षणस्यानुसंवामेनैव व्याष्ठघाज्ञानक्षणानां परछसदेननुसषानशुलयधत्तदनुसधानामवि कस्यचिदपि व्यवहार- स्य नुपपत्तेः कत भोक्ताऽनसेधाता यः स॒ ममेति व्यवस्थाप्यते । मोक्षदशायां तु सकटग्राहयप्र हकटक्षणन्यवह।रामवाद्धेतन्यमात्रमेव तस्यावश्निष्यते । तचैतन्यं चितिमाक्रेवे- नेवेप्रपद्यते न पुनरात्मसवेदनेन । यसम िपयपरहणसम्पीलमेव चते रूप नाऽऽमग्राहक- तम्‌ | तथा।द६-- अधशवद्या गृद्यमाणेऽयानते गृह्यते पष्प गद्यमाणमहाम॑पि न पुनय गप्रहूहिमखतान्तमखताटक्षणन्याप्रारदरयं प्रखरपिरद्धं क्वं शक्यम्‌ ¦ मत॒ एक।समन्समये व्योपारदयस्य कतुमद्धक्यसाविद्रपतेवावशिष्यवे । अतो मीक्षवध्ायां निद्रत्ताधिकरिषु गुणेषु ।चन्मात्रहप एवाऽन्माऽव।तष्त इयेवं युक्तम्‌ । ससारदशायां तेवभूतस्येव मं भोत्तवमनुकतधातुतं च सवमुपप्ते । तथाहि--योऽयं प्रकृ! सहानादिभ॑समिकोऽस्य भाग्यभेन्तवटक्षणः संवन्ध ऽनवेकष्यातिमृरस्तक्लिन्तति परुषथकतन्यतारूपक्तिदयस- द्वे या मृहदादिभावेन प्ररणतिक्तघ्यां संयमे सति यदामनोऽधिष्ठतृं चिच्छापासम्प-

1 ।# भी न मि 1) 11111011 कक -----------------*~-- न णित न मकि

~=

, © 9

१ ख. य. (छनाबः | २ क. छकिरि०।३ क, गवः क्षणेषु । य| ४ क. ख. चिच्छफ ५. प्चेणाव० ६ ल. ग, ० केव | ७, ग, ते। पुनयद्धषच्वानयिमम सपति सरूपरमप्र तिरस्थानं न। ८ ख. “व॑स्वकूपं । म, "वमत दद्यः 1 ९ख.ग, रूप एवाव । १० ग, "धानम । १९ य, स्यातः 1 १२ ख. धनाभावे । १२३ त. ५. 'तनाश्कः। १४ क. व प्रतः । १५ ख. १, "त्वाद्‌ । १६ ख, वेन क. १४ स, 'पत्चिरिते क१। १९८ क. .यनमेः। ११ $. स, परतेयवा | ९० ख, कवत्वा

६२ , भोजदेवविरचितवात्तेसमेतानि- [क॑व०्पा०४ू्‌०३३]

णसामध्यं बुद्धिसचचस्य च संक्रान्तचिच्छायग्रहणसम्य॑चिदवष्न्धायाश्च बुद्धयो ऽयं कत॑त्वमोक्तवाध्यवसायस्तत एव स्वेस्यानुसंधानपवेकश्य व्यवहारस्य निष्पत्तेः किम>५; फल्गुभिः कटपन।जलयैः । यदि पुनरव॑मृतमागव्यतिरेकेण पारमार्थिकमासनः कतुलायद्ग ्रियेत तदाऽस्य परिणामिवप्रसङ्गः | परिणापिखाच्चानियतरे तस्याऽऽमसमेव न स्यात्‌ । ॐ

न द्येकसिनेव समय एकेनैव स्येण परस्परविरद्धावस्थानुमवः संभवति । तथाहि-- यस्यामवस्यायामाह्मसमवेते सुते समुः्पने तस्यानुम॑वेतुतवं न तस्याभेवावस्थायां दुःखानु- भवितवम्‌ | अतोऽवस्थश्नां नानालात्तदभिन्स्यावस्थवितोऽपे नानाल, नानाव्वेन च परिणामिलान्नाऽऽमप्वम्‌ । नापि नियलम्‌ | भत एव शान्तत्रह्मवादभिः सां्"रानः सदेव संसारदशायां मोक्षदशायां चकरूपत्वम् क्रियते ।

ये तु वेदान्तवादिनश्वदानन्दमयतमात्नो मक्ष मन्यन्पे तेषां न युक्तः पक्षः| तथाहि--आनम्दस्य सुशरूपताप्सुखस्य च सदैव संवेयमानतयेव प्रतिभासाप्समेयमा- १३ नव च संवेदनन्यतिरेणानुप्पनमिति संवेधसंवेदनस।रभ्युपगमादद्रैतहानि;ः । सथ सुखाप्मकयमेव तस्ये च्येत तद्विरुद्वधम॑ध्यासादनुपपनम्‌ । न हि स्वेदन संवेद्यं चरक ४ त सप ^ [# 9 भवितुमहति | रिचद्वैतवादिमिः कमाप्मपरमातमेदेनाऽभ्मा द्विविधः स्वीकृतः । इत्थं च तत्र येनैव रूपेण सुखदुःखमभोक्तलं कमाप्मनस्तेनव सूयेण यदि परमात्मनः स्यात्तदा कम।ततरत्परमःतसनः परिणाभिखमविद्याछमवतं च स्यात्‌ । अथ न तस्य साक्षाद्धक्तत पितु तदपटैौकितमदासीनतयाऽधिष्टातघ्रेन स्वी करोति तदाऽस्मदशेनानप्रवेशः । आनन्द. रूपता च पत्रमे निराकृता । विः चाविद्यास्वम।वले निःस्रभावलाकममनः कः शाघ्रा- धिकारी | नतावन्नियनिगृक्तवःत्परमासा,नापि अविदयाघ्ठमावतरात्कम। सा | ततश्च सकट्शा- र (~ > ^~ (७ छरवेयध्यप्रसङ्कः । अविद्यामयतरे च जगतोञङ्गक्रियमणे कस्यावियेति विचा्ते । न १८ ५५ तावत्परमासनो नियमुक्तवाद्वियारूपतराच । कम।कनऽप परमार्थतो निःसखभावतया शश्च विषाणप्र्यतरे कथमविदयासंबन्धः | अथोच्यते, एतदेवाविदयाया अविद्यत यद्विचाररमर्णःयतवं =, (~ (^ ० ^ ¢ (^. (~ (4 ६६ 9 नाम । ५व हि पिचारण दिनकरघ्ष्टनीहाखद्िटयमुपयाति साऽवेय्यच्यते । भवं, यद्वस्तु

१ ख. “क्रान्तेश्विच्छाः । २ ख. (नाजातिः। यर । ग. गनाजष्ठेः । य| ३ ख. 1. तभङ्खीव्य° । ४ क. यथा 1 ५क. णन पः ६ क, गति । यथा य| ७ क, शस्थानाः। ग, रस्थायां नाः । < ख. स्थत° । ९ क. "नात्वाच्च पर| १० क, येकं रूपम । ११ क. मोक्षं । १२ क. (रू? । १२ क. धयोदयोरः । १४ क. द्तीति। १५ ष. ग, पिष इष्यते । त° । १६ ख. "दहत्क* । १७ ग. विरा्यताम्‌। १८ ल. भ्नो निः) १९, श्वे निः । ९० त, ग. नैवं ।

किवर्पा०्स्‌३ ३३] पातञ्जङयोगसूत्राणि । ६३

विचिता करेति तदयं कुतशिद्धिनमभिन्नं बा वक्तम्यम्‌ । अव्रिवायाश्च संसाररुक्षौ- कार्यकर्तत्वमव्यमङ्खकतन्यम्‌ । तस्िन्सयपरि यद्यनि्वाच्पवमुच्यते तदा कस्यचिदपि वाच्यत्वं न स्पात्‌ । ब्रह्मणोऽप्यवाच्यखप्रसक्तिः । तस्मादपिष्रतिताख्पभ्यतिरकेण नान्य- दात्मनो रूपमुपपयते । अधिष्ठातुतं च चिद्पमेव तद्रषतिरिक्तप्य धमेस्य कस्यचि्रमा-

णानुपपत्तेः ।' (~ त = £ ० ॐ (= ® ^~ येरपि नैयापिकादिभिरास्ा चेतनायोगचेतन दव्युच्यते । चेतना$पि तस्य मनः- ८ १ ॥ संयोगजा । तथा हि-च्छाज्ञनप्रयनाद गुणास्तस्य म्यवहारदशायामात्ममनःसयोगादु- तपयनते । तैय च गः सवयं ज्ञाता कतो भोक्तेति ग्यपदिरयते । मोक्षदशायां तु मिथ्या जञानतिवत्तौ तन्मृलनां दोपाणामपि निवृत्तेस्तेषां वुद्रवादीनां विशेषगुणानामयन्तो- च्छित्तेः सह्पमनिप्रतिष्ठलमातमनो ऽ्वीकृतं तेषमयक्तः पक्षः । यतस्तस्यां दशायां निय- खन्यापकतादयो गुणा आकाक्ञादीनामपि सन्ति अतप्तदरैलक्षण्येनाऽऽरम॑नशिदरधमवद्य- 2०

महकार्थम्‌ । आपर्यटक्षणजातियोगण इति चेत्‌ | न, सवेस्येव हि तजातियोगः संभ-

३१ (+ ० ^ र वति । अतो जंतिम्यो वेवक्षण्यमासनोऽवडयमङ्गीकतैन्यम्‌ । तेाधिष्ठातुतं, तच चिद्रू पतषव घटते नान्यथा ।

येरपि मीमांसकैः कमेकथरूप मामाऽङ्गी क्रैपते तेषामपि न युक्तः पक्षः | तथा हि- अहंपरययप्र्य आलेति तेषां प्रतिज्ञा । अहंपयये च कुत्वं कमलं चाऽऽमन एव । न चैतद्विरुदरव दुपपदयते । कतव प्रमातुं, कमेतं च प्रमेयतम्‌ । न चेतद्विरुद्रधम - यसे युगपदेकस्य घटते । यद्विरुदरधमीध्यस्तं न तदेकं, यथा मव।भवो, विरुद्धे च कतुतकमे । भथोच्यते--न कवृ्कमघवयोविरधः रितु कतखकरणव्रयोः । केन. तदुक्तं विरुद्रधमोष्यासस्य तुल्यघात्कत॑चकरणतयैरेव विरोधो न कतृघकमलयोः । तस्मा दहेप््ययग्राह्यवं परद्याऽऽमनोऽपिष्ठातखमेवोपप नम्‌ । तच्च चेतनघ्मेव |

यरपि द्रव्यवाधपयोयमेदेनाऽऽमनोऽग्यापकस्य शर्दरपमाणद्य परिणामिव-

१ ख. भ. 'णपरपचशाः । २ ख. प्पक्तिवा | त०।३ त. म. ततुरूपताव्यः | ४ ख. म. पल्मे° | ५ म. धम।धर्मविज्नानानु" । ६ ख. श्तनयाऽन्ित इष्यते । ७ म, इष्यते! < म, हि ्ञाः। ९ ख. "च्छद्वेषपर | १२ क. ्योये मु" ११ क. °वृ्तिस्ते"। १२८क. 'च्छि्तिः स° । १२३ ख. ०्त्यं स्वप्र । १४ ख. ग. तेषांनयु°। १५ ख. भ्यां किमालमनो °| ग, यां किमान अत्मनि" । १६६ म, (त्मनः फिचिद्रूयमम* । १७ ख. प्म । १८. शत्वज* । १९ त. तत्‌ तदा प" । २०ख.ग. हि जाति"ः। २१६ ख. णि । तततो वे°। ९२ ग. जदेभ्यो । २३ क. तस्यापि | २४१.ग. त्वे चि २५ ग. पपत । २६. °ध्यापादे" । ग, शव्या एक° । २७ ल. "यपर । २८ ख. भेदद्‌।त्म° । म, °भेङृत्मः ।

६४ भोजदेवनिरवितषृतिसमेतानि- [कव . पा०४पृ० ३३

मिष्यते तेषामुत्थानपराह र एव्र पक्षः । परिणामि विद्रूपता नि्िद्रतामवि क्तिमाह्मन मलम्‌ । तस्मादामन आतलमिच्छता चिद्रूपलमेवङ्ग कतेन्यम्‌ । तंधिष्ठतखमेव ।

केचिवर्वरपमेवाऽऽत्मानमिच्छन्ति । तथा हि--विषयसांनिष्ये या ज्ञानरक्षगा करिया समतपमा तस्या विषयसंवित्तिः फटे, तस्यां च एष्या सवित्तो छदखूपं प्रकाशर्प- तया प्रतिभासते । विषयश्च ग्राह्यतया, आत्मा च प्राहकैतया, घटमहं ` जानामीयाकरेणं तस्याः समु्न्तेः । क्रियायाश्च कारणे कर्व भवतोलतः कर्तं भोक्त च।ऽऽगनो रूप- मिति । तदनुपपन्नं, य्मात्तासां संवित्तीनां स किं कतेववं युगपतरतिप्यते क्रमेण वा | युगफकवेषवे क्षणान्तरे तस्य कवरं न स्यात्‌ । मथ क्रमेण कतं पिदकरूपस्य न घटते । एकेन रूपेण चेत्त्य कतघं तदेकस्य रूपस्य सदैव संनिहितवप्सव फठभेकरूपं

स्यात्‌ | अथ नानाह्पतया तस्म कतेघं तदा परिणामित्वं, परिणामिता न पिद्रपःवम्‌।

अतशिदु पतरमेवाऽक्सन इच्छदि साक्षाकनवमङ्गीकतैव्यम्‌ । याद्रमस्माभिः कतमा

सनः प्रतिपादितं कृट्वस्य निस्य चिदवुप्य तदेगोप्पन्म्‌ । ९पन स्वप्रकाशस्याऽऽमनो विषयपतवित्तिद्‌।रेण प्राहकत्मभिव्यजत ईप ये वदान्त

तेऽपि श्रजनेनैव निराकृताः ।

केविद्विशमकसेनःऽभभनधिन्मयलमिन्छनत | ते ह्याहुनं भिमशेग्यतिरेकैण चिद्रप- वमास्मनो निरूपयितुं शक्यम्‌ । जंरडदिटक्षण्पमेव विदरुपघमुच्यते । तच्च विभरन्पतिरेकेण निरूप्यमाणं नान्यथाऽवतिष्ठते । तदनुपपन्नम्‌ } इदमिव्थमेवंख्पमिति यो परिचारः स विमशे इल्युच्पते । स च्िताग्यतिरेकेण नेत्थानभेव कमते । तयाहि--असन्युपजा- यमाने विमर्शोऽहमेवमूत इयनेनाऽऽकारेण संवर्ते । ततश्वादशन्भतंमिन्नस्याऽऽभलक्षण- स्याथस्य तत्र स्फुरणानें विकद्पहपतापिकिमः । िकसश्वःष्पवसायःता बुद्धिधर्म न चिद्धमेः । कूटघ्यनियतरन मितेः सदैकद्प्वानाहंकारानुप्रवेशः । तदनेन सविमसरमा- समनः प्रतिपादयता बुद्धिखाऽऽमवेन भ्रान्या प्रपिपादिता न प्रक्र्ञासनः परस्य पुर्पघ्य छङूपमवगतमिति |

अ ष श्वत + #* अन्‌ग॑३त्य।चकप्र्‌ |

१ क. हानेधि २ ग, प्पत्वाभा०। ३ ख. तथाऽ । ४ ग. गवित्रन्तरः । ५ ख. ग, "कत्वेन घ । ६ ग. ्मील्यमेन प्रकरेण 1 ७ ख. च। फ. तदक । ९क. सस्य स°। १० ग. (हपण १०} ११ग. (त्वान्न सि । १२ क, ग. 'त्वनात्म । १३ ख.ग. -च्छतानसा । १४ ख. ग. शस्था १५ ग. (व्यचि १६ ग, शन्त । तथाहि न .विः) १७ क. जगद" । १८ ख. “डा ° । ग, ग्डाकिल 3८० | १९क. ग, प्न्दूमिः । २० क, ज तच षिः । २१ क, 'लष्ररूः ।

केवरन्पा०शटसू०३३] पतञ्जल्योगसूत्राणि) ६५

इत्थं सव॑ष्वपिं दशनेष्वपिष्ठतुषवं विहाय नान्यदामनो रूपमपपयते । अधिश्ठावषं

वे चिद्रपत्वम्‌ । तच जडद्विटक्षण्यमेव । चिद्रपतया यदधितिष्ठति तदेव भोग्यतां नयति।

धच चेतनाधिष्ठेतं तदेव सकरूभ्यापारयोभ्यं भवति । एवं च स।त कतकृयत्वत्प्रधानस्य व्यापारनिवत्तौ. यदात्मनः कैवस्यमस्माभिरुक्तं तदटिहाय दशेनान्तराणामपि नान्या गति; । तक्ष।दिदभेव युक्तमुक्त दृत्तिारूप्यपरिदरिण खल्ये प्रतिष्ठा ।पतिशक्तंः केवस्यम्‌ । तदेवं सिद्धबन्तरेम्यो विक्षणां सवसिद्धिमृखम्‌तां समापिक्तद्धिममिधाय जायन्तरप- रिणामलक्षणस्य च सिद्धिविरेषस्य प्रकव्यापुरणमेव कारणमितयुपपा्य धमादीनां प्रतिबन्ध- कमिदृत्तिमात्र एव सामथ्यैमिति प्रददयं निमाणचित्तानामाक्षितामात्रादुद्धव इयुक्वा तेषां च योगिचित्तमेवाधिष्ठापकमिति प्रददे योगिचित्तप्य चित्ताम्तररक्षण्यममिधाय तत्कमे- णामटोकिकतं चोपपाद्य विपाकानुगुणानां च षासनानामभिन्यक्तिसामर्ध्यं काय॑कारणयो- शक्यप्रतिपादनेन व्यवहितानामपि वासनानामानन्तयमुपपायय तासामानन्येऽपि हेतुफडा- दिद्रेण हानमुपदयातीतादिष्वध्वसु धमाणां सद्भावमुपपाद्यं िक्ञानवादं निर।त्य साकारवादं च प्रतिष्ठाप्य पुरुषस्य ज्ञातवमुक्छा चित्तद रेण सकरभ्यवहारनिष्पाततमुपपा्

१ (न

पुरुषसत्े प्रमाणमुपदद्यं कैवल्यनिणेयाय दशभिः सूत्रैः क्रमेणोपयोगिनोऽथोनमिधाय दाल्नान्तरेऽप्येतदेव केवल्थमिदयुपपायय कैव्यष्रूपं निणीतमिति प्याङ्ृतः कैवल्यपादः ॥ २२ ॥

सर्वै यस्य वकाः प्रतापवसतेः पादान्तसेवानति-

्रत्रयन्मुकुटेषु मूषेमु दधलाहां घरितरीमृतः ॥

यद्रक्त्राम्बुजमाप्य गवेमसमं वाब्दिवर्तऽपि भिता

स श्रमोजपतिः फणाधिपतिङ्ृससूत्रषु एति व्यधात्‌ ॥ १ ॥

दइ भ्रीरिन्वरभोजदुपकििवितायां राजमार्तण्डामिधायां पातजछ- योगसूतरवत्तो फवरपावृचतुर्थः ॥ ४ ॥

सपाप्न्ाय ग्रन्थः ।

४,

१ख., ग, टव्यवष्र । २ क, "तिं | ३ खरग, ` श्पप्रः। ४. ग "राक्तिः क । ५. गे. व्वतिद्रो पः | ६ तं, गि्राणावं | ७ ख, श्ट्यमपपन्मिण ८ ङ, ^ता सश्रि"।

अथ पातञ्जरयोगसुत्रपाठः।

तत्र प्रथमः पाटर्‌ः।

ॐ | अथ योगानुञ्ञासनम्‌ ॥ १ ॥ योगधित्तवृत्तिनिरोधः ॥ २ ॥ तद द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम्‌ ॥ ३ ॥ वृत्तिसारूप्यमितरत्र ॥ ४ ॥ वृत्तयः पञ्चतय्यः हिष्ट्िष्टाः ॥ ५ ॥ प्रमाणविपयेयविकरपनिद्रास्मृतयः ॥ ६ ॥ प्रत्यक्षानमा- नागमाः प्रमाणानि ॥ ७ ॥ विपयेयो मिध्याङ्ञानमतदूपभतिष्ठम्‌ ॥ < '॥ शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशुन्यो विकरपः ॥ ९ ॥ अभावपत्ययाम्बना वृत्तिर्निद्रा ॥ १० ॥ अनुभूतविषयासंपरमोषः स्मृतिः ॥ ११ ॥ अभ्यास्ैराग्याभ्यां तन्निरोधः ॥ १२ ॥ तत्र स्थितौ यत्नोऽभ्यासः ॥-१३ ॥ स तु दीधेकारनैर- न्तयेसत्कारासेितो दमूमिः ॥ १४॥ दृषटाुभिकविपयवितृष्णस्य वकी- कारसंञा वराग्यम्‌ ॥ १५ ॥ ततप रं॑पुरुषख्यातेगुणवेतृष्ण्यम्‌ ॥ १६. ॥ वितकेविचारानन्दास्मितारूपानुममात्संमन्ञातः ॥ १७ ॥ विरामप्रत्ययाभ्यास्- पवः संस्काररेषोऽन्यः ॥ १८ ॥ भवप्रत्ययो बिदेदपरकृतियानाम्‌ ॥ १९ ॥ भद्धावीयंस्मृतिसमाधिपरहापए्ेक इतरेषाम्‌ ॥ २० ॥ तीव्रसंबेगानामासन्नः ॥ २१ ॥ मृदूमध्याधिमात्रत्वात्ततोऽपि विशेषः ॥ २२ ॥ ईश्वरपणिधानाद्रा ॥ २३ ॥ केशकमैविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष इश्वरः ॥ २४ ॥ तत्र निरतिशयं सवेक्वीणम्‌ ॥ २५ ॥ पूर्वैषामपि गुरुः काठेनानवच्छेदात्‌ ॥ २६ ॥ तस्य वाचकः प्रणवः ॥ २७ ॥ तज्नपस्तदथेभावनम्‌ ॥ २८ ॥ ततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावश्च ॥ २९ ॥ व्याधिस्त्यानसंशय- ममादारस्याविरतिभ्रान्तिदशेनाखन्धभूमिकत्वानवस्थितत्वानि चित्तविकेपा- स्तेऽन्तरायाः ॥ ३० ॥ दुःखदोमेनस्याङ्गमेनयत्वश्वासमश्वासा विक्ेपसह- भुवः ॥ ३१.॥ तत्पतिषेधायमेकत्वाभ्यासः ॥ ३२ ॥ मेत्रीकरुणामुदितोपे- षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्यव्रिषयाणां भावनातधितपरसादनम्‌ ॥ ३३ ॥ प्च्छदेनविधारणाभ्यां वा पराणस्य ॥ २४ ॥ विषयवती वा प्वत्तिरत्पन्ना मनसः; स्थितिनिबन्धनी ॥ ३५ ॥ विश्लोका वा ज्योतिष्मती ॥ ३६ ॥ बौत- रागविषयं वां चित्तम्‌ ॥ ३७ ।॥\ स्वञरनिद्राज्ञानारम्बनं वा ॥ ३८ ॥ यथाभिमतध्यानाद्रा ॥ ३९ ॥ परमाणुपरममदत्वान्तोऽस्य वक्षीकारः ॥ ४० ॥ पीणवृत्तेरभिजातस्येव मणेग्रहीतग्रहणग्राहयषु तत्स्थतदञ्जनता समापा; ॥ ४१ ॥ तत्र शब्दाथे्नानविकल्पै; संकीणो सवितकौ समापत्तिः ॥ ४२ ॥

२ पातञ्जलयोगसूत्रपादः |

स्मृतिपरिकुद्धौ स्वरूपशून्येवायेमात्निभारा निर्वितकां ॥ ४३ ॥ एतथ॑व सविचारा निर्विचारा च सुक्ष्यत्रेषया व्याख्याता ॥ ४४ ॥ सृष्ष्मतरेषयल्व चालिङ्कपयंवसानम्‌ ॥ ४५ ॥ ता एव सवीजः समाधिः ॥ ४६ ॥ निर्विचार- यैशारयेऽध्यात्मप्रसादः ॥ ४७ ॥ ऋतंभरा तत्र प्रह्वा ॥ ४८ ॥ भुताजरम्प- नपर्ञाभ्यामन्यविषया विकेषाथेत्वात्‌ ॥ ४९ ॥ तजः स॑खारोऽन्यसंस्कारण- तिबन्धी ॥ ५०॥ तस्यापि निरोषे सवेनिरोधानिर्बीजः समाधिः ॥ ५१ ॥

इति पातञटणेगसूत्तपा> प्रथम. पाद; ॥ ५५

अथ पातङ्जल्योगसूत्रपाठ द्वितीयः पादः |

तपःस्वाध्यायेश्वरपणिधानानि क्रियायोगः ॥ १ ॥ समाधिभावनाथः हशतनूकरणायेश्च ॥ २ ॥ अविद्यास्मितारागदरेपाभिनिवेशाः छहेशाः ॥ ३॥ अविद्या धेत्रमृत्तरेषा प्रसुप्ततनुषिच्छिनोदारणाम्र्‌ ॥ 9 ॥ अनित्याश्ुचिदु खानात्मसु नित्यशुचिसुखात्मख्यातिरि्या ॥ ५॥ दग्दशेनशक्त्योरेकात्म- तेवास्मिता ॥ ६ ॥ सुखानुशयी रागः ॥ ७ ॥ दुःखानुशयी प्रषः ॥ < ॥ स्वरसवा् व्रिदुषाऽपि तथा रूदोऽभिनिवेशः ॥ ९ ॥ ते प्रतिप्रसवहेयाः; सूक्ष्माः ॥ १० ॥ ध्यानषेयास्तदवृत्तयः ॥ ११ ॥ छेशगूखः कमाशयो दृष्टा दृष्टजन्मवेदंनीयः ॥ १२ ॥ सति पे तद्विपाको जात्यायुर्भोगाः ॥ १३ ॥ ते दृखादपरितापफलाः पण्यापुण्यहेतुत्वात्‌ ॥ १४ ॥ परिणामतापसस्कारद्‌ सगंणवृत्तिविरोधाच दुःखमेव सवै विवेकिनः ॥ १५ ॥ हेयं दुःखमनागतम्‌ ॥ १६ ॥ द्षटृदश्ययोः संयोगो हेयहेतुः ॥ १७ ॥ प्रकाशक्रियास्थितिशीटं भूतेन्दियात्मकं भोगापवगोथ॑ दुद्यम्‌ ॥ १८ ॥ विशेषाविरेषणिङ्गमात्राणि गनि गुणपवबानि ॥ १९ ॥ दरष्टा दरिमात्रः शुद्धोऽपि प्रल्ययानुपहयः ॥२०॥ तदथं एव दुश्यस्याऽऽत्मा 1; २१ ॥ कृतार्थं भरति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारण- त्वात्‌ ॥ २२ ॥ सखस्वामिशक्त्योः स्वरूपोपटबव्धिहेतु; संयोगः ॥ २२ ॥ तस्य हेतुरविद्या ॥ २४ ॥ तदमावात्संयोगाभावो हानं तदुशेः कैवल्यम्‌ ॥ २५ ॥ किविकख्यातिरविषवा हानोपायः ॥ २६ ॥ तस्य सप्पा प्रान्त- भूमिः भ्रह्मा ॥ २७ ॥ योगाङ्कानुष्ठानादशद्धिक्षये ज्ञानदीश्चिरा विवेकख्यातेः ॥ २८ ॥ यमनियमासनप्राणायामप्रत्यहारधारणाध्यानसंमाधयौराबङ्नि ॥ २९ ॥ अर्दिसासस्यास्तेयत्रह्मचयांपरिग्रदा यमाः ॥ ३० ॥ नातिदेक्ष- कारसमयानवच्छिनाः सावेभामा पहाघ्रतम्‌ ॥ ३१ ॥ श्षोचसंक्तैष्तपः स्वाध्यायेश्वरमणिधानानि नियमाः ॥ ३२ ॥ षितकबाधने प्रतिपक्षभार्व्प्‌ ॥ २३ ॥ वितको रहिसादयः कृतकारितामुमोदिता कीमभक्रोधमोदपुवेका भरद

पातद्धलयोगसूजपाः । २

प््याधिमात्रा दुःखाज्ञानानन्तफटा इति प्रतिपक्षभावनम्‌ ॥ ३४ ॥ अर्दिषा- प्रतिष्ठायां तत्संनिधो वैरत्यागः ॥ ३५ ॥ सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रय- त्वम्‌ ॥ ३६ ॥ अस्तेयपरतिष्ठायां सबेरत्नोपस्थानम्‌ ॥ . ३७ ॥ ब्रह्मचय॑परति-. षायां वीयंलाभः ॥ ३८ ॥ अपरिग्रहस्थरये जन्मकर्थेतासंबोधः ॥ ३९ ॥ श्ीचा- त्सवाङ्जुगुप्सा परैरसंसगेः ॥ ४० ॥ सत्वश्ुद्धिसोमनस्येका्येन्दियजयात्म- द्शेनयोग्यत्वानि च ॥ ४१ ॥ संतोषादनुत्तमः सुखलाभः ॥.४२ ॥ काये- द्ियसिद्धिरश्चद्धिक्षयात्तपसः ॥ ४३ ॥ स्वाध्यायादिष्देवतासंप्रयोगः ॥ ४४॥ समाधिसिद्धिरीश्वरमणिधानात्‌ ॥ ४५ ॥ स्थिरसुखमासनम्‌ ॥ ४६ ॥ प्रयत्न- दोयिर्यानन्तसमापत्तिभ्याम्‌ ॥ ४७ ॥ ततो द्दरानभिधात; ॥ ४८ ॥ तस्मि- न्सति श्वासमश्वास्योगेतिषिच्छेद्‌ः प्राणायामः ॥ ४९ ॥ बाह्राभ्यन्तरस्तम्भ- वृ्तिदेशकालसंख्याभिः परिदष्टो दीधेसृक््मः ॥ ५०॥ बाह्मभ्यन्तरविषयाक्षेपी चतुथः ॥ ५१ ॥ ततः क्षीयते प्रकाशावरणम्‌ ॥ ५२ ॥ धारणासु च योग्यता मनसः ॥ ५३ ॥ खविषयासंपरयोगे चित्तस्वरूपानुकार इवेद्धियाणां भरत्या- हारः ॥ ५४ ॥ ततः परमा वर्यतेन्दियाणाम्‌ ॥ ५५ ॥

इति पातज्जटयोगसूत्रपठे द्वितायः पाडः ॥ २॥

अथ पातञ्जख्योगसूत्रपठे ततीयः पादः ।

देश्वन्धधित्तस्य धारणा ॥ १ ॥ तत्र परत्ययेकतानता ध्यानम्‌ ॥ २ ॥ तेदेवाथमात्रनिभोसं स्वरूपश्न्यमिव समाधिः ॥ ३ ॥ त्रयमेकत्र संयमः ॥ ४॥ तञ्जयालह्ञाछोकः ॥ ५ ॥ तस्य भुपरषु विनियोगः ॥ 8 ॥ जयमन्तरङ्खः पुर्वभ्यः ॥ ७ ॥ तदपि बहिरङ्ग निर्बीजस्य ॥ ८ ॥ व्युत्थाननिरोधसंस्कारयोः रमिमवप्रादुमोवी निरोधक्षणवित्तान्वयो निरोधपरिणामः ॥ ९ ॥ तस्य प्रशा- न्तवाहिवा संस्कारात्‌ ॥ १० ॥ सोथतैकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य समा- धिपरिणामः ॥ ११ ॥ ततः पुनः श्ान्तोदितो तुस्यप्रत्ययी चि्तस्येकाग्रताप- रिणामः॥ १२॥ एतेन भूतेन्द्रियेषु धमेलक्षणावस्थापरिणामा व्याख्याताः ॥ १३॥ शान्तोदिताग्यपदेश्यधमोनुपाती धर्मी ॥ १४ ॥ क्रमान्यत्वं परिणामान्यत्वे हेतुः ॥ १५ ॥ परिणामत्रयसंयमादतीतानागतङ्गानम्‌ ॥ १६ ॥ शब्दाथेप्रत्य- यौनामिसरेतराध्यासात्संकरस्तस्मविभागसंयमात्सवेभूतर्तङ्गानम्‌ ॥ १७ ॥ संस्कारसाक्षात्करणात्पुवेजातिङ्ञानम्‌ ॥ १८ ॥ प्रत्ययस्य परचित्तहञानम्‌॥ १९॥ न.च तत्सालम्बनं तस्याविषयीमृतत्वात््‌ ॥ २० ॥ कायसरूपसयमात्तद्राह्यरक्ति-

४ | पातञ्जलयोगसूत्रपाटः |

स्तम्मे चक्ुष्पकाज्ञासंभयोगेऽन्तधीनम्‌ ॥ २१ ॥ सोपक्रमं निरुयक्रमं च कमं तत्संयमादपरान्तङ्ञानमरिषटेभ्यो वा ॥ २२ ॥ मेञ्यादिषु बलानि ॥ २३ ॥ वरेषु हस्तिबलादीनि ॥ २४ ॥ प्रवृच्यारोकन्यासात्सुक्ष्मम्यवहितविपरकृषटज्ञा- नम्‌ ॥ २५ ॥ भुवनङ्गान सूयं संयमात्‌ ॥ २६॥ चन्द्रे ताराव्यूहज्ञानम्‌ ॥ २७॥ धरुवे तद्रतिज्ञानम्‌ ॥ २८ ॥ नाभिकचक्रं कायव्यूहज्ञानम्‌ ॥ २९ ॥ कण्डकुपे ्ुरिपपासानिवत्तिः ॥ ३० ॥ कूमना्या स्थयेम्‌ ॥ ३५ ॥ मूधेञ्योतिषि सिद्ध दशनम्‌ ॥ ३२ ॥ प्रातिभाद्रा सवम्‌ ॥ ३३॥ हृदये चित्तसंवित्‌ ॥ ३४॥ स्छ- पुरुषयोरत्यन्तासंकोणेयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः पराथोत्स्वाथसंयमास्पुरुषह्ञा- नम्‌ ॥ ३५ ॥ ततः प्रातिभश्रावणवेदनादज्ञोस्वादवातां जायन्ते ॥ ३६ ॥ ते समाधावुपसगा व्युत्थाने सिद्धयः ॥ २७ ॥ बन्धकारणरेथिर्यालचारसंबेद- नास्च चित्तस्य प्रणरारावेशः ॥ ३८ ॥ उदाननयाजटपडङ्ःकण्टकादिष्वसङः उत्क्रान्तिश्च ॥ ३९. ॥ समानजयाज्ज्वलनम्‌ ॥ ७० ॥ भ्रात्राकाशयोः सब्‌- न्पसयमाद्न्य श्रत्रम्‌ ॥ ४१ ॥ कायाकाशयोः; सबन्धस्यमाह्टघत्‌ठटसमाप- तेथाऽऽकाशचगमनम्‌ ॥ ४२ ॥ वहिरकल्पिता वत्निमहाविदेहा ततः प्रकाश्चावर- णक्षयः ॥ ४३ ॥ स्थूलस्वरूपसृष्ष्मान्वयाथेवच्चसेयमाद्भतजयः ॥ ४४ ॥ ततोऽणिपादिप्रादुभावः कायसंपत्तद्धमानमिघातश्च ॥ ४५ ॥ रूपरावण्यवख्व- जसहननत्वानि कायसंपत्‌ ॥ ४६ ॥ ग्रहणस्वरूपास्मितान्वयाथवच्वसंयमादि न्द्ियजयः ॥ ४७ ॥ ततो मनोजपित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च ॥ ४८ ॥ सच्वपुरुषान्यताख्यातिमातरस्य सवेभावाधिष्ठातत्वं सवेज्गातत्वं च ॥ ४९ ॥ तदरराग्याद्‌ दोषबीजक्षये केवस्यम्‌ ॥ ५० ॥ स्थान्युपनिमन््रणे सङ्स्मया- करणं ॒पुनरनिष्टमसङ्खात्‌ ॥ ५१ ॥ क्षणतत्क्रमयोः; संयमाद्विवेकजं ज्ञानम्‌ ॥ ५२ ॥ जातिटक्षणदेश्ञरन्यतानवच्छेदान्तुस्ययोस्ततः प्रतिपत्तिः ॥ ५३ ॥ तार सवेविषयं सवेथाविषयमक्रमं चेति विवेकजं ज्ञानम्‌ ॥ ५४ ॥ सच्छपुर पयो; शुद्धिसाम्ये केवरयमिति ॥ ५५॥ इति पातज्ञछयोगसूत्रपाठ तृतीयः पाद्‌; ॥२॥

अथ पातञ्जल्योगपुत्रपाठे चतुथः पदः | जन्मोषधिमन्त्रतपःसमाधिनाः सिद्धयः ॥ १॥ जात्यन्तरपरिणामः भरकर त्यापुरात्‌ ॥ २ ॥ निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत्‌ ॥ ३ ॥ निमोणचित्तान्यस्मितामात्रात्‌ ॥ ४ ॥ प्रवृत्तिभेदे भ्रयोजफं चित्तमेकम- नेकेषाम्‌ ॥ ५॥ तेत्र ध्यानजमनाक्षयम्‌ ॥ ६ ॥ कमोश्द्वाकृष्णं योगिनि. विध्रितरिषाम्‌ ॥ ७ ॥ ततस्तद्विपाकानुगुणानामेवाभिन्यक्तिवासनानाम्‌ ॥ <.॥

पातेञ्जलयागसूष्रपाटः | ५

जातिदेश्षकालव्यवाहितानामप्यानन्तयं स्पृतिसस्कारयोरेकरूपत्वात्‌ ॥ ९ ॥ तासामनादितं चाऽऽश्षिषो नित्यत्वात्‌ ॥ १०॥ हैतुफलाश्रयालम्बनेः सगृहातत्वादषामभावे दभाः ॥ ११ ॥ अत।तानागत स्वरूपताऽ- स्त्यध्वभद्‌द्धमाणाम्‌ ॥ १२॥ ते व्यक्तसूक्ष्मा गुणात्मानः ॥ १३॥ पर णामकत्वाद्रस्तुतच्चम्‌ ॥ १४. ॥ वस्तुसाम्य पत्त मदत्तयावभक्तः पन्थाः

१५ ॥ न चकाचत्ततन्त्र वस्तु तदप्रमाणक तदा क स्यत्‌ ॥ १६ ॥ तदुपरागापेक्षित्वाचित्तस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम्‌ ॥ १७॥ सदा त्ाताशित्तवत्त यस्तत्मभोः पुरुषस्यापारेणामितात्‌ ॥ १८॥ न तत्सामासं दृश्यत्वात्‌ ॥ १९॥. एकसमये चोभयानवधारणम्‌ ॥ २० ॥ चित्तान्तरदश्ये बुद्धिवुद्धेरतिपरसङ् स्मरतिसकरथं ॥ २९१९ ॥ वितरभरातेसक्रमायास्तदाकारापत्ता स्वबुद्धसवेद नम्‌ ॥ २२ ॥ दरष्टरयोपरक्त चित्तं सवोथेम्‌ ॥ २२ ॥ तदसंख्येयवासना- मिश्ित्रमपि पराथ संहत्यकारित्वात्‌ ॥ २४॥ विशेषदिन आत्मभावभा वनानिवृचिः ॥ २५ ॥ तदा विवेकनिन्नं केवस्यपराग्मारं चित्तम्‌ ॥ २६ ॥ तेच्दद्रेषु प्रत्ययान्तराणि सस्करिभ्यः ॥ २७ ॥ हानमेषां केशषदुक्तम्‌ ॥ २८ ॥ प्रसख्यानेश्प्यकुसीदस्य सवेथा विवेकर्यतेधमेमेघः समाधिः ॥ २९ ॥ ततः कशकमेनिव॒त्तिः ॥ ३० ॥ तदा सवोवरणमलापेतस्य ज्ञान स्याऽऽनन्त्याञ्ज्ेयमरपम्‌ ॥ ३१ ॥ ततः कृताथानां परिणामक्रमसमाक्षिगणा नाम ॥ ३२ ॥ क्षणप्रतियोगी परिणामापरान्तनिग्राह्मः क्रमः ॥ ३३ ॥ पुरु

पाथेशून्यानां गुणानां प्रतिप्रसवः कैवल्यं सरूपमतिष्ठा वा वितिशृक्ति- रिति ॥ ३४॥

इति पातञ ठय) गसू्रपादे चनु५ः पाठः ॥ ४॥

समाप्यं श्रीमसतञ्जटिप्रणीतो योगसूत्रपाठः ॥

अथ पतिज्ञरयोगरुत्रा्ण- वणानुकमसूची ।

० मराति नक । | | अ पादाङ्ःपुा्षृष्द्राः अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वमेदाद्धमाणाम्‌ --. .... ४ १२ १८६

अथ योगानुक्षासन्‌ १ अनित्याशुचिदुःखानात्मसु नित्यश्चुविसुखास्मस्यातिरविद्ा २ अनुभूताविषयासंममोषः स्मृति 4 4 अपरिग्रहस्थेरये जन्पफथ॑तासंबोधः . -- २ अभावप्रस्ययाषछटम्बना हत्तिनिद्रा ... १ अभ्यासवेराग्या्भ्यां तन्निरोषः .... ~ „~ „. १ १२ १७ अविद्यास्मितारागद्रेषामिनिवेशाः ह्ञेशाः .... ... २ अविद्या कषत्रमुत्तरेषां भसुप्तनुविच्छिनोदाराणाम्‌.... २ अस्तेयपरतिष्ठाय स्रत्नोपस्थानम्‌ २ अर्हिसापरतिष्ठायां तत्संनिधो वैरत्यागः २ २

अदिसासत्यास्तेयत्रह्मचयोपरिग्रहम यमाः .... ३० १०२ ई,

श्वरपमणिधानाद्रा ~. = ... „~ „~ १२३ २५ उ,

उदानजयाजलपड्कण्टकादिष्वसङ्ग उत्करान्तिश्च... „~ ३ ३९ १५७ र.

ऋतभरा तत्र प्रज्ञा... ८... ~ ~ १४८ प

एकसमये चोभयानवधारणम्‌ .... .... ४२० १९६

पएतयव सविचारा निविचारा च सूृष्ष्मविषया व्था-

ख्याता छ „= १९ ४४ 9८

एतेन मुतेद्धियेषु धमेलक्षणावस्थापरिणापा व्याख्याताः... ३ १३ १२४ क. ।

कण्ठकूपे क्षुत्पिपासानिृत्तिः „^ ^ ~ „ ३३० १५३

कमायुाृष्णं योगिनक्षिषिपमितरेषाम्‌ „ ... „^ ४ ७ १८०

२ पातञ्नरयोगसूत्रा्णा-

पादाः सत्राह्यःपृष्टङ्ः

कायरूपसंयमातद्राहमशक्तिस्तम्मे चंकषुष्भकाशासमयोगेऽन्त- धनम्‌... ..... - ।

कायाकाशयोः संबन्धसयमाद्ठपुतृरसमापत्तेशवाऽऽकाशषगम-

कायेन्द्ियसिद्धिरसुद्धिक्षयात्तपसः

कृमनाल्यां स्यैयम्‌... „~ “न

कृतार्थं धरति नष्टमप्यनष्टं तदन्यसाधारणत्वात्‌ =... क्रमान्यत्वं प्रिणामान्पत्षे हेतुः ५ हेशकमविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषिशेष ह्वरः ... केशमूलः कपमोशयो शृष्टाषनन्पवेदनीयः ....

प्षणतत््रमयोः सयमाद्विषेकन ज्ञानम्‌

क्षणप्रतियोगी परिणामापरान्तनिग्रोद्यः क्रमः ५ षीणटसेरभिजातस्येव मणेगरदीतग्रहणग्राहेषु तत्स्थतद ञ्जनता-

समापत्तिः, ... „^ = 1 ग

्रहणस्वरूपास्मितान्वयाथवच्वसंयमादि न्दियजयः.... ^“ प्‌.

चन्द्रे ताराव्युहङ्ञानम्‌ . चित्तान्तरदध्ये बुद्धिवुद्धेरतिपरसङ्ः स्मृतिसंकरश्च चितेरमतिर्क्रमायास्तदाकारापत्तौ ख्वुद्धिसंबेदनम्‌

ज्‌, जन्मोषधिमन्त्रतपःसमाधिजाः सिद्धयः ... ... जातिदेश्कारन्यवहितानामप्यानन्तयं स्मृतिसस्कारयोरे

करूपत्वात्‌ जातिदेशसारसमयानवच्छिनाः सावेभोमा महाव्रतम्‌ जातिलक्षणदेशेरन्यतानवच्छेदात्तुस्ययोस्ततः प्रतिपत्तिः; -.““ जात्यन्तरपरिणामः प्रकृत्यापूरात्‌ ...

. भे तच्द्रषु प्रत्ययान्तराणि संखरिभ्यः ,., „^

२२९ {४६

४२.१६० ४२ ११५० २१ १५२ २२ .९० १५ १२४ २४ ५५ १२ . ६७ ५२ ९७० २२ २०४

< ७ ९१ ~© ९ >£) ६५४ €+ छ

१४१ ४२

<< 29 ^© ~ ~© न १॥,

८ प ।

© 99

बणोनुक्रमसूची ।

तञ्जपस्तदथेभावनम्‌

तञ्जयादन्नालाकः ... ध तज्जः संर्कारोऽन्यसस्कारप्रतिबन्धीं

सतः कृताथानां परिणामक्रमसमाप्तिगणानाम्‌ ततः डेरकमेनित्तिः

ततः प्रमा वत्यतेद्धियाणाम्‌

ततः पुनः शन्तोदितीं तुर्यमत्यया चित्तस्यैकाग्रतापरिणामः

ततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायामावश्च ...

तशः प्रातिभश्रावणवेदनादशंस्वादवातां जायन्ते ... ततस्तद्िपाकानुगुणानामेवाभिन्यक्तेवा सनानाम्‌ .. ततः क्षीयते प्रकाशावरणम्‌ ६ ततोऽणिमादिपरादुभावः कायसंपत्तद्धमोनभिघातश्च ततो द्रदरानमिघातः ... ॥

ततो मनोजवित्वं विकरणभावः प्रधानजयश्च

तत्परं पुरुषण्यतिगणवेतष्ण्यम्‌ तत्मतिपेधाथमेकतच्छाभ्यासः ,..

ततर परत्ययंकतानता ध्यानम्‌

तत्र ध्यानजमनाशयम्‌

तजर निरतिशय सवेह्वीजम्‌

तत्र शब्दाथेज्ञानविकस्पैः संकीणां सवितका समापत्ति तत्र स्थिती यत्नोऽभ्यासः ....

तदथे एव इयस्याऽऽत्मा

तदपि बहिरङ्गः निर्बीजस्य । तदभावात्सयोगाभावो हानं तदृदशे; केवरयम्‌ तदसख्येयवसनाभिधित्रमपि परां संहत्यकारित्वात्‌ तदा दष्टः स्वरूपेऽवस्थानम्‌ तदा विवेकनिश्नं केवरयप्रागभारं चित्तम्‌

तदा सवांवरणमटापेतस्य ज्ञानस्याऽऽनन्त्याञ्ञेयपर्पम्‌ ...

तदुपरागापेक्षित्वादस्य वस्तु ज्ञाताज्ञातम्‌ तदेवाथेमा्रनिभासं स्वरूपतून्यमिव समाधिः

२

पाठ्‌ङ्ाःसुजाङ्षृषटाक्षः

१

< ° << छ < ^> ७ => न र < ~ छ „< ८५ ९ < „५ © < ९» ८ न =< ९५

५ न ^< ०

२८

य ५९० २९ २9

३३२ १२९०५ ' ५२ २०४ २०९ ११६ १२४

३२ १५६ १८० ११४ १६४ १११ १६९७

१९

२५

११९ ९१७९

9 | पातञ्जटयोगसूत्राणा-

तद्वैराग्यादपि दोषवीजक्षये केवस्यम्‌ तपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि क्रियायोगः ... तस्मिन्सति श्वासपरवास्योगेतिषिच्छेदः प्राणायामः तस्य भरश्ान्तवाहिता संस्कारात्‌ १ तस्य भूमिषु विनियोगः .... ... ^ ~ तस्य वाचकः प्रणवः

तस्य सप्रधा प्रान्तभूमिः भरना तस्य हैतुरविश्रा 4 तस्यापि निसेधे सवेनिरोधाननिवीजः समाधिः ता एव सबीजः समाधिः

[^ 1, न

तारक सवेपिषयं सव्वाठववमक्रम चात.ववकज ज्ञानम्‌...

तासामनादित्वं चाऽऽशिषो नित्यत्वात्‌ तीत्रस्वेगानामासन्नः ^

ते प्रतिप्रसवहेयाः सूक्ष्माः .... | ते ह्ादपरतापफलाः पुण्या पुण्येतुत्वात्‌ ... ते व्यक्तसुक्ष्मा गुणात्मनः

ते समराधावुपसग। व्युत्थाने सिद्धयः त्रयमन्तरङ्ग पूर्वभ्यः... ... + „~

अयमेकत् संयमः =... न „न द्‌, खदौमेनस्याङ्गमेजयत्वश्वासमश्वासा विक्षेपसहभुवः दुःखानुशयी द्वेषः ५ 0 हृ्दशेनशक्त्योरेकात्मतेवास्मिता

टृषटाुश्रविकविषयरिनृष्णस्य वज्ञीकारसंज्ञा षेरःग्यम्‌ देश्चबन्धश्ित्तस्य धारणा (1 द्रष्टा हरिमात्रः शुद्धोऽपि प्रस्ययानुपदय; .... ्ष्टदश्ययोः ्ष॑योगो देयहैतु ्रषदश्योपरक्तं चित्तं सवयम्‌

धारणासु च योग्यता मनसः ध्यानहयास्तदटृत्तय १ 9७०७ 9999 ति

पद्‌ ङ्सूत्राह्ःपृष्ठाङ्ः ३ ५० १६८

ष्ट द) रद) 44 =^ रद) € ते

९

4 ५ ८५ ® ~< ~<) ~< न्ट < ~= 2 द; द 2 ~ = ~<

१ ४९, १०

१.७ १२२ १२२ १२०

२९

९७

९४

"धे

५ 9 ९४७ १८

९४

९६९

७२ १८७ १५६. ९९९ १२०

वणानुक्रमसूची |

५

पादाडःसुगह्ापृषाह्ः

धरुवे तद्रतिङ्गानम्‌ .... + „ल ~ + ५ गम्‌. न च तत्सालम्बनं तस्यावरिषयीमूतत्वात्‌ .... न सकचिततन्तरं वस्तु तदपममाणकं तदा किं स्यात्‌ „^^ न तत्सछाभाक्ष ह्यत्वात्‌ क नाभिचक्रे कायव्युहृ्ञानम्‌ | ॥ निमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां बरणमेदस्तु ततः कषत्रिकवत्‌ निमाणचित्तान्यस्मितामात्रात्‌ निर्विचारवेशारदयेऽध्यात्मभसादः १, परमाणुपरममहस्ान्तोऽस्य वक्षीकारः १, परिणामतापरससक्कारदुःखगुणद्टत्तिविरोधाच दुःखमेव सवं विवेकिनः 9 0 परिणापत्रयसंयमादतीतानागतङ्गानम्‌ = .... .... = परिणामकतवाद्रस्तुतच्चम्‌ | पुरुपाथरून्यानां गुणाना प्रतिप्रसवः केवल्य सखरूपप्रतिष्ठा वा चितिशक्तिरिति त पर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात्‌ ॥ प्रकाञ्चक्रयास्थितिश्ीटं मूतेन्दियालसकं भोगापवगोथं दयम्‌ मच्छदेनप्रिधारणाभ्यां बा प्राणस्य प्ररयक्षानुमानागमाः प्रमाणानि अत्ययस्य परचित्तज्ञानम्‌ भमाणव्रिपयेयग्कसपनिद्रास्पतयः ... अयत्नशेधेस्यानन्तसमापत्तिभ्याम्‌ प्रवृत्तिभेदे भयोजकं चित्तमेकमनेकेषाम्‌ न प्रवृत्यारोकन्यासात्सृ्ष्मव्यवदहितविपटरष्ज्ञानम्‌ ५ प्रसंख्यानेऽप्यङसीदस्य सवेथा विवेकख्यतिधममेषः समाधिः .... 4 ~ „~ भ्ाततिमाद्रा सवेम्‌ .

| । क | ।

व. | वन्धकारणश्रेयिरयासरचार संबेदनाच चित्तस्य प्रशरीरेशः

० ~ ~ ~~~ ~ ~ ~

6८ ९१ „~> „~ ६9 5 न ^९<# ,.> => ~^ 9

| 9 „~© =© ८ ८ ~» „५ ©

९५१ „4 £) द) ($ ~ ~

५५.

न +

[ + = ~ ४9 => @

३ २८ १५३

१४६ १९२ १९५ १५२ १७७ १७८

५१

४२९ ७४

१२७ १८८

१ (# ^ © 39 +> @

"> ९५) © „^^

१४६

| +, >

१११ १७९ १४८

२५२ १५५

१५६

६ पातद्धलयोगसूत्रा्ण-

बरह्मचर्यपतिष्ठायां वीयराभः

बठेषु हस्तिबरादीनि बहिरकल्पिता वत्तिभहाविदेहया ततः प्रकाञ्चवेरणक्षयः बाह्याभ्यन्तरविषया्षेपी चतुथे ति वाह्याभ्यन्तरस्तम्भवत्तिर्दशकालसंख्याभिः परिषष्ट दीष-

सृकष्मः ..: | भ. भवप्रत्यया विदेहमरकृतिख यानाम्‌ .... मुबनङ्ञानं सूर्यं संयमात्‌ „~ ---

म्‌,

मैज्योतिषि सिद्धदशेनम्‌ भटमध्याधिपात्रत्वात्ततोऽपिं विष

मेत्रीकरूणापुदितेपेक्षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां

भावनाताध्त्तप्रसादनप्‌ मेञयादिषु बलानि ॥ यथाभिमरतध्यानाद्रा त यम्र।नयग्रासनप्राणायामपरत्याहारारणाध्यानसमाधय।ऽ- एटावङ्ानि योगधित्तवृत्तिनिरोधः । ५ योगाद्ननुष्ठानादश्ुद्धिक्षये ज्ञानदीप्षिरा विवेकख्यातेः 8 रूपलावण्यवरुवज्रसंहननत्वानि कायसंपत्‌ व्‌,

वस्तुसाम्ये वित्तमेदात्तयोर्विभक्तः पन्थाः ... वितकेवाधने प्रतिपक्षमावनम्‌ | वितकेविचारानन्दास्मितारूपानगमात्संपर्ात

वितको हिंसादयः कृतकारितानुमोदिता लोभक्रोधमोहपुवका

मृदुमध्याधिमात्ना दुःखाज्ञानानन्तफला शति परतिपक्षमा- व्नमरू ..*

पाद्‌हःपुगङ्ःपृष्ाह्षः

२ ३८ १०५८ ३ २४ १४८ ३ ४२३ १६५ २ ५६१ ११३

२ ५० ११३

१ १९ २२

२ २६ ९४९ ‡

३ ३२ १५३

१९२२ २५

१३२३ ३८ २ २२३ १४८

१२९ ०२

चणानुकरमसूची । ७ पारङ्ाःसुतराङ्श्ष्ठाङः विपर्ययो पिथ्याज्ञानमतदरपषतिष्टम .. „~ . १ ८ श२ विरामपत्ययाभ्यासपुवेः संस्कारशेषोऽन्यः ११८ २१ विवेकख्यातिरविपुवा हानोपायः २ २६ ९६ विशेषद्चिन आत्मभावमाबनानिषन्तिः ४ २५ २०० विशिषाविक्षेषरिङ्कमात्रालिङ्गानि गुणपवाणि २ १९ ८४ विशोका गा ज्योतिष्मता ध ..„ ५३६ ४० विषेयदती वा भवृत्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिबन्धमी १३५ ३९ वीतरागविषयं वा चित्तम्‌ १३७ ४१ वृत्तयः पश्चतध्यः ष्कटाक्ष्ट १ ५ ९ व्‌।त्सारूप्यामतरत्र .... .... , १ ° ७ व्याधिर्त्यानसंशयप्रमादारस्याषिरतिश्रान्तिदकशेनारुग्धभ्‌- पिकत्वानवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपास्तऽन्तरायाः . १३० ३४ व्युरथाननिरोषसंस्कारयोरमिभवपादभावौ निरोधक्षणवि- तान्वयो निरोधपारेणामः ३ ९ १२२ न्‌], शब्द ङ्गानानुपाती वस्तु्ून्यो विकल्पः „~ ~ १ ९. १३ श्ब्दाथेपत्ययानापमितरेतराध्यासात्संकरस्तत्मविभागसंयमा- | त्सवेमूतरतन्नानम्‌ , ३ १७ १३७ शान्तोदितान्यपदेश्यधमानुपाती धमी १ २ १४ १२२ शोचरसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरमणिधानानि नियमाः २ ३२ १०४ दरोचात्स्ाङ्गनुगुप्सा परेरसंसगे ` २४० १०९ श्रद्धावीयस्मतिसमाधिमरज्ञापुवेकर इतरेषाम्‌ १२० २३ रुतानुमानमङ्ञाभ्यामन्यविषया विशेषार्थत्वात्‌ १४९ ५२ भोत्राकराशयोः संबन्धसंयमादिव्यं भरोत्रम्‌ २ ४१ १५८ सु, सति भूरे तद्विपाको जात्यायु्मोगाः २१३ ६८ स तु दीपेकालनैरन्तय॑सत्कारासेवितो शदभूमि १ १४ १८ सत्यप्रतिष्ठायां क्रियाफलाश्रयसरम्‌ २ ३६ १०७

वपुरुषयोरत्यन्तासंकीणेयोः प्रत्ययाविशेषो भोगः पराथौ त्सायसंयमादपुरुषङ्ञानम्‌ =... ^

२ ३५ १५४

८ - परतञ्जलयोगसूत्राणं णोनुक्रमसृची |

पदाद्ाःसुतराङकःपग्राह्ञः

सखयपुरुषयोः शुद्धिसाम्ये केवरयमिति , ३ ५५ १७४ स्चपुरुषान्यताखूयातिमाबरस्य सवैभावाधिष्ठातृतवं सबेजञा- तुत च „^. „„ २ ४९ १६७ स्व्द्धिसौमनस्यैकाग्येन्दरियजयात्मदशेनयोग्यत्वानि च॒ २४१ १८. सदा हाताधित्तटत्तयस्तत्थभोः पुरुषस्यापरिणामात्‌ ४ १८ १९५ समाधिभावनाथैः छेदतनृक्ररणायंश् २ २ ५८ सम्राधिसिद्धिरीश्वरभणिधानात्‌ ... २ ४५ ११० समानजयाञ्ञ्वलनम्‌ „^. „८, ^ ^ „~ ३ ४० १५८ संतोषादनुत्तमः सुखलाभः , ` २ ४२ १०९ संस्कारसाक्षात्करणाप्पुवेजातिङ्नानम्‌ , ,.. ३ १८ १४४ सवोथेतेकाग्रतयोः क्षयोदयौ चित्तस्य समाधिपरिणामः .. ३ ११ १२३ सुखानुश्षयी रागः .... न ,, „~ ^ २ ७ ६४ सृष्मविषयत्वं चारिङ्गपयेवसानम्‌ ... ० १ ४५ ५० सोपक्रमं निरुपक्रमे च कमं तत्संयमादपरान्त्षानमरि हेभ्योवा „.. च, ० २ २२ १४७ स्थान्युपनिमन्त्रणे सङ्कस्मयाकरण पुनरनिष्मसङ्ात्‌ २ ५१ १६८ स्थिरसुखमासनम्‌ अ - १ ४६ ११० स्थलस्वरूपसृक्ष्मान्वयायथेवत्वसयमाद्ूतजयः ,„ ~ ३ ४४ १६१ समतिपरिशद्धौ स्वरूपशून्येवाथेमात्रानेमांसा निवितेकों „~ १ ४२ ४६ स्वमनिद्राह्नानाटम्बनं वा 0 (9 1 9 स्वरसवाही विदुषोऽपि तथा: रूढोऽभिनिषेश्षः २ ९ ६५ स्वविषयासप्रयगे चित्तस्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः २ ५४ ११५ खस्वामिशक्त्योः खरूपोपरुन्धिहैतुः संयोगः २२३ ९१ स्वाध्यायादिष्टेवतासंमयोगः „+ „~ „^^ २ ४४ ११० ह, ` हानमेषां केशवदुक्तम्‌ ,... + ४ अ. 9 2८.3० हृदये चित्तसथित्‌ ३ ३४ १५४ हेतुफलाश्रयालम्बनेः संग्रहीतत्वादेषामभावे तदभावः ... ४ ११. १८५ हय दुःखमनागतम्‌ ,„.„ २ १६ ७८

समापतेयं पातञ्नटयोगसूत्राणां वणानुक्रभसूची ।