याभ्येकरोपाहवासुदेवशाितिराचेतपरकाश।-
ख्याव्पार्यासमेता
श्रीनिवासदासविरचिता

यवीन्द्रमतदीपिका ।

श्चत्याद्वण।चुकरमादरभिः सनाथा ।

थ नन

एतत्पष्हक ।
महामहोपाध्यापाभ्यंकरोपाहवासुदेवशाशि कीः संशोधितम्‌ ।

तञ्च । |
बी, ए, इत्युपवदधारिभिः
विनायकं गणेश आपरे
इत्येते;
शुण्यास्यपत्तमे
` श्रीमन्‌ महादेव चिमणाजी अपटै › इत्यभिषेय.
४ महाभागप्रतिष्ठापिते
आनन्दाश्रमपुद्रणाद्ये
आयक्ाक्षरयुद्रयत्वा
प्रकारेतम्‌।
दितीयेयपङ्कनाद तेः ।

धालिवाहनश्काब्ाः १८५६ | =" `
लिस्ताब्दाः १९.६४ ।

श्य पवैऽधिकारा राजशाप्तमानूपारृयुवमत्तीक्ताः ) ।

ध

एतदस्तकम्‌-
त ~> © "~ ` (1
भ्रीमदुदवर्यपरमप्ञ्यव्याकरणन्यागवेदान्दाचनेकषास्ञाक ड वभार्वीकत
दरन्मान्यपरभवेर।ग्यसंपनविद्यादानेकपवणरामशक्ञिचरणपु
` तच्छाज्रान्तगतेन कृपामिखाषिणा सकरादतवा
परमादरनस्न तापकं समाततम्‌ ॥

आदशपुस्तकाटखपाजका ।

----;*---
अयेतस्या यती्द्रमतदीपिकायाः पुस्तकानि येः परहितेकपरतया संस्कर
णार्थ भदचानि देषां नामादौनि पूस्वकाना सना दृतत्रतया द्वन्द ,
छ. इति संक्ञितम्‌--मृं सेपूणमानन्दा्रमस्यम्‌ ।
ख. इति संज्ितम्‌- -मुरं भरथमपृष्राहित दकनकःल जरंद्गकपाटशकास्थ- `

पुस्तकसंग्रहाल यान्धप्‌ ।

ग. इति सक्ञितम्‌- मृं संपुर्ण तेढङ्कखप्यां युद्रिव ड" मण्डर
| इत्येतेभ्यो रुञ्बम्‌। ८

घ. इति सेन्ञितम्‌--पूं सपण कषां श्रेत इ! ण्ड।रकर्‌ ऽ इत्ये

4 छष्धुमर्‌ । अ 4 1

१
अरमा ३
अव्याप्त्यादिस्वरूपप ४.
करणरक्षणप्‌ ४
्रत्यक्षरक्षणम्‌ ... „~ ४
`: नि्विकरपकस्यापि सविशेष
दिषयत्वम्‌ 9
“इृान्द्रणणां सबद्धवस्तध्का-
` "श्कत्वप्र्‌ ~न... ५
विषयेन्द्रियसनिकषेः .. &
इपरतेः परत्वसेऽन्तमावः .... ७
पररोद्धोघकारणानि, ७
.भत्यमिङ्गावाः भरत्यक्षऽन्तमाचः<८
` -अनुपरन्पेः भरत्य्षेऽन्मोव; ८
-ऊहादीनां अत्यजेऽन्तमावः ८
सवै विज्ञानं यथायम्‌ 1
` -अत्त्ख्यात्िः -* ९
तत्खण्डनम्‌ ९
-असत्छ्यातिः ... ^ ९
तस्खण्डनमर्‌ ... ~ ९
॥ अख्यातिः. „^ . १०
तस्खण्डनम्‌ . .... „ १०
` -अन्वथार्यातिः.... ..- १०

=" र १०
५ ११ ४ हेतामासनरपण१्‌ „^

तत्खण्डनभ्रू 4 . १९ {२
१.| सत्ख्यातिनिरूपणम्‌ १२ १.
७ | शुक्तिरजल्षदिज्ञानस्व सत्य०१२ २
१२३ | स्वाभङ्गानस्य. सत्यत्वम्‌ .... १२ ५
२ |` पित्तजन्यज्ञानस्य सत्यत्व १२ ७
६ .ओपाधिकन्नानस्प सर्यत्वम्‌ १२३२ ई
१८ | पररीविकाज्ञानस्य सरयत्वम्‌ १२ २
दिर्थचपर ज्ञानस्य सत्यत्वष्‌ १३ ३
९ | अात्तचक्रादिज्नानस्य सत्यं |
स्वषु ,.. `: „= == १९३ 9
६ | प्रहिविम्बज्ञानस्य सत्यत्वम्‌ १३ ६
| द्िचन्द्रङ्गानस्य सत्यत्वम्‌ १२ <
` ३ | छब्दस्य न मत्क्षजनकत्वप्‌ १४ ७
६ | जातिरेव भेदः ....१४ १७
५ | परोक्तनि्विंकट्पकनिरा्तः १६ १
२ | वेदस्यापोरूषयत्वप्‌ ... १९ १७
छ | ई्वशानुपानखण्डनम्‌ ... १७ १०
॥ दिवीयोऽवतारः ।
८ | अनुमानानिरूपणम्‌ १८ २
२५ | उपाधिनैरूपगम्‌ १८ ११
न कु ६.
२९ | उवाधदर(उभ्पष्‌ 9६. (र. -९
७ | पश्चरूपङ्थनम्‌ .-- १९ ९
९ | पक्षादिलक्षणम्‌ „~ १९ १०
२१ | केवरुग्यतिरकिनिराषः १९ २१
२६ | पश्चादयवा; = ~ २० ७
४९4

७

३. | किषयानुक्रषः |

` (का न

पूण
उपमानस्यानमानाद्‌चन्त्‌-

भावः „० २२
अथापत्तरनमपानेऽन्धभाष$ २३
तकंनिश्चयवादजदपविदण्डाच्छ
"ठंजातिनिग्रदस्थानलक्षणाने २२
, ` ततीयाऽवतारः ।

$ग्दभमाणलक्षणम्‌

1.8.11

= चेदस्य मामाण्पम्‌ स्थ
{४ त्प्गाष्द्‌मदाः १०९९ धि १००० २७

न्‌

पओ

9

0 र
| अमावनिरातः ~. „~ ३६
| षदुद्रन्पाणि ..~ -- ३६
भृककतिनिरूपणम्‌ „=“ ३६ १।
महचत्वनिरूपणप्‌ « --- ३७
। अरहेकारनिरूषणम्‌ =... २७.
अहैकारमेदाः .... ... ३७
इन्दिडक्षणम्‌ .... .. ३७. |
ज्ञानेन्दियरक्षणम्‌ ३७ `
| पनोनिरूपणप्‌ ,.. ३७

रासः `

इनद्रणणा मातक्त्वान

विषयन्द्रिथसबन्धः # हि)

9.७ ॥

99 ३

परमाणशारणत्वाभरास
ब्रह्माण्डद्यनिवेशः

| ` ` पश्चमाऽवतारः।
कीटरत्तणम्‌
कीरस्य निर्य
सगपरिमाणम्‌

| षष्ठोऽवतारः
यविशतिनिरूपणप
शुद्धसखरस्वस्वाजडलवम्‌ ४
शद्धसरवंस्य नित्यत्वम्‌

। देश्चरीसणि `...
सष्ठमोञऽवहारः।.
भतञ्ज[ननस्पमम्‌
ज्ञानस्य 1नत्यत्द्म्‌
ज्ञानस्य स्ववःप्रापाण्यम्‌
ज्ञान्य परोक्तन्ञ'गकखा

` क्(नस्य गुणत्व द्रव्यत्वं च ५
` ज्ञानस्येव्र सुखा द्रूषस्वभू
बहूनां जौवगुणानां ज्ञाना.
` बस्थयाविशेषत्वम्‌ ... ५९
: ज्ञानशकत्यादिलक्तणम्‌ „...
. भक्तेभ्यो; स्वरूपम्‌ .... ६१
कंमोङ्कक्नानस्य मोक्षोपाय.

५ ~ त्वपर रर

8289

, ४९
य॑ च ४९ १

„ ५०.

६०.

१.

६६.१६ पृक्तस्यं व्र्मकाम्यम्‌

ज्ञानयोगनिरूपणम्‌

५ पि

कभेयोगनिस्प्रषरस्‌ ^^
भक्तियोगनिरूपणम्‌ =...
यपानेयपादिनिरूपणम््‌...
विवेकादिसाधनसपकम्‌ ...

पाघनभक्तिर मक्तिनिरू-
पणम्‌

नम्‌.

सष्ठ भङ्गः .-- ` ..
जीवेन्वरसामान्यरक्षणप्‌
| ज(वरृन्नषणम्‌

^ शष ® ०४

। त्वम्‌
| मीबस्याणुस्वम्‌ ....
ज वस्य निस्यत्वमू
जीवभेदाः ०
ग बस्य क०त्वभाकछत्दाद्‌
पकाराद्रतप्‌
पकरायद्रतम्‌ ्
जीवविषये बे द्वादिमतनि-

०००9

6.५.99

छिन्द 1111,

। 10 0

रसः ० ००
बदध्ुक्तादिमेदएि „^
भक्तदविध्यम्‌ „~ „^+
पपन्नरक्षगप्‌ „~
पपन्नमेदा „^
धुक्तस्वरूपुप्रू ,., „^“

वेदान्तेषु ष्पानिस्येव विषा-
<~ $

अषटमोऽवतारः। `

जीवस्य देहादिभ्यो भिन्नः

६२ १
६२ ५
६२..<&
६२.१९
8९...
९२ ९
१५ £
६५ -१६
व
` ६७-.५.
&७ ४. ।
६९ ३
७० २
७१ १
७२ ३
७२ ५
७२ १५
७३ ३
७५ ७
७७ २
७७ ५
७७ १२
७७ १८

ज ^

(२ इ °
नित्यजीवछक्षणव्‌ „~+ ७८
नवमोऽवतारः।
इवरलक्षणम्‌ „. .... ७९
इश्वरस्य जगदुपाद्‌नत्वादि ७९
उपादानादिरक्षणानि ... ८१
नार।यणे कारणत्वपयेच-
सानम्‌ „^ ... ८१
मायावादिमतनिरासः .... ८२
इश्वरस्य. विभुत्वम्‌ ... 4२
` परष्युहाद्भदाः ८३३
परछक्षणम्‌ .... ... ८३
` ज्यृहछक्षणम्‌ ८४
.बिभरवरक्षणम्‌ ८&

विषयादुक्तमः ।

२| कत्त्ुगाश्रवाक्ः
` ५ (्वक्यादिनिरूपणम्‌ .*.

प्र
१७ दशमोऽवतारः |
अद्रन्यनिरूपणम्‌ =. ९० `
७ | सत्वरक्तणप्‌ .... -- ९० |
रजोगुगछक्षणम्‌
॥ | तमोगुणक्षण१....
` | शब्दछक्षणम्‌ प
स्पशेरक्षणम्‌, ... ... ९
५ | रूपलक्षणम्‌ .... .. ९:
१३ | रसर्षणम्‌ .. ~ ९४
< | गनषलक्षणप्‌ .... ..~ ९४
१९ | घ्योगलक्षणम्‌ ... ~
२० | विभागखण्डनम्‌...
७ | णरक्तरक्तषणम्‌ ... .-- ९9

७ | इतरयुणानापन्तम(वः

11 ष ९
171 क

ॐ तस्मे नमः ।
अथं यतीन्द्रमतदीपिका
प्रकाशसहिता ।

भ
श्रीवेङ्कटेसे करिथैनायं श्रीदेवराजं घटिक द्विसिहम्‌ ।
छष्णेने साकं यतिरारजमीडे खमेऽ दृष्टान्मप देचिकेन्रान्‌ ॥ १ ॥ `
यत्तीन्वरं प्रणम्याहं वेदान्तार्यं महागुरम्‌ । |
करोमि बाढबोधाधं चतीन््रमतदीपिकाभू्‌ ॥ २॥ ऋ ५
यतीन्द्रमतदीपिकापभकाशः
परणम्य परमात्मानं विशे परवप्ताक्षिणम्‌ ।
संयुनञ्म प्रकाशेन यतीन्द्रमतदीपिकाम्‌ ॥ १ ॥
दीपिकाऽपि विषयान नेषयेनमन्दनुद्धितिमिरवगुणठितान्‌ ।
तद्ुनाप्तरणाय कतऽ यसन एष तिमिरं विनाशयेत्‌ ॥ २ ॥
न तक्णिषणो न च प्रथितगृहशाल्ञार्पवि.
तथाऽपि मुहुरुसुको गुरुकपावखम्बी परम्‌ |
अरोषजगद््‌श्रयं परमपुरुषं चिन्तय.
न्यतान्द्रमतद पकं विवृणुयानिति प्रचये ॥ ३॥
मत्छृतिरियभिति नाहंति संग्रहमेषेति पण्डत्मान्धै; ।

(> 0

त स्वान्त करणाद्‌ नत्तापूव वदिष्यते किंचित्‌ ॥ £ ॥

0. _ (५

अमाप्यादिनिवन्धान्दद्ा प्रायस्तदीयक्नद्वान्तान्‌ ।
तत्तत्मसङ्गवशत्‌। विरादकरतुं यथामति प्रयते ॥ ९ .॥
= तापि यदि भवेयवषाशवेतोवधानवधुर्ीत्‌ ।

आकम्न्यद्‌न्य स्वा कुन्तु प्रकाशममुमायाः ॥ * ॥

न

५.१.१

मन्यारम्म कृतं मञ्गटं ॒शिष्यरिक्षायं॑निजध्नाति--भीवेङ्कटेशपरतवि ।

~^ १७, शे द्‌" ।

१ यतीद्रमतदीपिका-

शरीपन्नारायण एव विदविष्धिरिषटदैदतसं सक्तिप्रपत्तिभ्यां" मसन्नः सु
एयोपायोऽप्राछतदेशविशिष्टः स एव पराप्य इति वेदान्तवाक्यैः प्रविपाद्‌- ˆ
यतां -व्यासवोधायनगुहदेव मारचिट्रद्यानन्दिद्रविडायभीपरङ्कुगनाथवमु-
. नमुनियततीश्वरमृतीनां मतानुसारेण बाख्वोषायं वेदान्तानुस्लारिणी यति.
पतिपरतद? पर्या शारीरकपरिभाषा महा चायदपावरुम्बिना मया यथा-
मति संग्रहेण भकाश्यते |

सरै पदायनातें भमाणममेयमेदेन्‌ द्विषा भिन्नम्‌ | परमागाने चिण्येव | पेयं
द्विविधम्‌ । द्रभ्याद्रन्यमेदाद्‌ | द्रव्यं द्वििधप्‌ । जडपनड(पिति । जडं च प्रधा।
अदिः कारुशेति। भक तिशतुर्बिशतितचास्मिका । कारस्त्पाधिमेदाल्जिविषः।

अ~~ -------~----*-----------~~~------------*----~---~---~------

अपराटृतेति । अपा्ृतदेश वैकुण्ठडोक; । पारयतं इति ।
द्शावत्‌।रा प्रनधेऽसिन्प्रमपकारेण निर्भिताः 1
ममाणात्रेतयद्रव्यषदूकद्रव्यातरिभागतः ॥.१ ॥ `
प्रमाणे प्रथमे प्रोक्त प्रत्यक्षं स्मरणं तथा ।
द्विदयेऽनमितिग्ािहेवामास्ता निरूमिताः ॥ २ ॥
तृतीये प्रमितिः शाब्द चतुथं द्रभ्यदक्षणम्‌ |
चतुर्िशतितत्तानानुत्प्तिशवेव वणिता ॥ ३ ॥
पश्चमे छक्ितः काङस्तद्धेदा अप्युपाधैतः ।
नित्या विमृतिः षष्ठे ठ सप्तम बुद्धिलक्षणम्‌ ॥ ४ ॥
सष्ठ वित जीव्वप तद्रमा अपि |
अवतारे घु नवमे परमात्मनिदणम्‌ ॥ ९ ॥
अद्रय द्रथा प्राक्तमवतारे तथाऽन्तिमे |
एवं दशाततारेषु पदाथ वितः कमात्‌ ॥ ६ ॥
्ीण्येवेति । प्रलक्षानुमानश्चञ्दरूपणि वीण्येवेलय्थैः | इतरषतिषेवान्तमीवं
बकष्यति । चदुविचतितचेति । भङतिमहदहंकारमनःश्रो्रत्वक्चक्र्निहाघ्राणवा-
कपाणिपद्पायूपस्यरन्दतन्मानस्पशेतन्म जरूपतन्मावरततन्माजगन्यतन्मात्राकारावायु-
तेजोष्डथिवीरूपागि चतु॑रतितचखामि । उपाधिभेदात्‌ । वतैमानमूतभविष्य-

` सपोषाभिमेदात्‌ ।

8 म, धकाशुसदिहा | ३

अनं तु द्िबिधभ्‌ । परक्मत्यगितते । अजडं परगपि तथा । निर्यविभूति-
धेमेमृतज्नानं चेति । परत्वगपि द्विविषः । जीवेश्वरभेदात्‌ । जावच्ञ बधः ।
बद्धयुक्तनित्थ मदात्‌ । बद्धो द्विविषः } बुुक्षुष्चुभेदात्‌ । बुये्चद्ववेधः ।
अथकामपरो धम्रपरथेति । धमप द्विविधः । देवतान्तरपरा भगवत्परथति ।
“ मुधुक्षुद्राविधः । केवर्यपर्‌। माक्षपरथति । बाक्षिपरा द्रव्य | भक्तः प्रप
न्ते । पपन द्विदिधः । एकान्ती परमकान्ती चेति । परमकान्ती द्वि-
विषः । दृपातेमदति । पश्चधाऽवस्थित ईश्वरः | परव्यूहविभवान्तवाम्यचौ
वतारमेदातु । पर एकधा । व्युहथतुषां । वाघदवसंकषेणमद्यम्नानेरुद
भेदत । केशवादि व्यृहन्तरष्‌ । मतस्यादयो विभवाः पुनर्नन्ताच । अन्त.
योमी प्रतिशरीरमवस्थितः । अचोवतारस्तु भ्ीरङ्खशङ्क्टाद्रहस्तिारयादवा-
द्विपटिकाचलादिषु सकरमनुजनयनविषयतां गतो मूतिविश्ेष; । अद्रन्य
तु सखवरनस्तमःचब्दस्पश्ैरूपरसगन्धसयोगशक्तिमेद इ रेव ।
एवध्ुपदिष्टानासुदेशचक्रमेण लक्षणापरीक्षे क्रियेते । ततर प्रमाकरण प्रमाण ।
प्रमाणं क्यष्‌ । परमाकरणत्वं लक्षणम । यथावस्थितन्यवहारवुगुणङ्ग नं भरमा ।
भमा ठक्ष्यमू । ययावस्त्तन्यव्हारादुगुणज्ञानसवं कक्षणम्‌ । ज्ञान भमत्युक्त
शुक्तिकायामिदं रजतमिति ज्ञनेऽदिग्यािरत उक्तं व्यदहरादुगुणमिते।
एवापि तनैवातिव्या्ति्रःन्तिदक्तायामपीद्‌ं रजतमिते ग्यवदहियमाणत्वात्‌ ।
अत उक्तं यथावरस्थिवामिति। वथावहियतपदेन संश्चयान्यथाज्ञानावेपसतन्नान-
व्यादत्तिः । षर्भिग्रहणे मिथोविर्द्धानेकविशेषस्परणं सशयः । यथाध्वंता-
विशिष्टे स्थाणुव। पुरुषो वेति त्नानम्र्‌ । अन्यथाङ्गान नम धर्मविप्याप्त, ।

[>

यथा करतुतवेन सासमान आत्मनि कुुक्तिपमैः कत्वस्य चान्वत्वोपपाद्‌-

तथा द्विविधम्‌ ।
उदेश्करमेणेति । नाश्ना षदाभप्रकीरमेनपदेशः । क्षणेति । अन्याप्त्यतिव्या-
प््तसभवरूपदोषत्नयरहितधर्मवचनं ठक्षणम्‌ | यथारक्षितस्येतछन्णमुपपद्यते न वेति
विचारः परीक्षा । यथावस्थितेति । अवस्थितं वस्त्वनतिक्रम्य यो व्यवह्‌(र ‹ इदम-
मुकं वस्तु › इत्यादिस्तदनुगुणं तदुपयोगि ज्ञानमिंल्यथै; । यथावस्थितेति ज्ञ(नविशेषणं
वा। धमेविपयोघ इति ¦ पीतः शङ्ख इतिवत्‌ । कपस्वेन भासमान इति । स्वपापवमं
साथनानुष्ठानविधानशाख्राण।मर्थवत्वाय कतवा ऽऽत्मेति मन्तम्यम्‌ ¦ प्रकृते; कतत मोक्ष-
पाधनमूतस्माध्यमावश्च स्यात्‌ । प्रह्तेरन्यो ऽस्मीति समाधा प्रकृतेः कतेत्वायोगात्‌ ।
„~ १ग. "न्ताः । अर ।२ग. °रद्गादिषु।३ग. श्युभं ज्ञाः! ४ ख, घ, ^स्थितेतिप्‌*\ ५,
कृ, छू ग, विदोषे स्थाः ।

ट । यती दधुपतदीपिका--

ष्‌ | पिपरीतजनानं नाम षिविषयासः । यथा वस्तुना व्त्वन्तरङगारः।
क्षणस्य ्रीणि दूषणानि सन्ति । अवच्याप्त्याहिव्याप्त्यसंभवभदाबु ।
ठष्ैकदेश्े रक्षणस्यावरतनमग्वाप्िः । कपिरवणेवस्व गोकंश्षणःमति रक्षणे
ते श्रुद्धायामन्या्निः । ठक््यादन्यत्र वतेमानत्वमतिव्या्िः । रक्ष्ये कप्य
बिद्मानलवमसंमवः । यथां चक्षुर्विषयो जीव ईइतयुक्तऽसमव एव | अन
ददूषणजयामावासमपौ रक्षणं स्वस्थम्‌ । साघक्वमं करणम्‌ + अतिकपिहं
सधक साघकतमम्‌ । यसिमन्सत्यविदम्बेन ज्ञानष्स्प्यते तदति्यितापित्यु,
सये । तेन प्रमाकरणं भमाणापैते सिद्धम्‌ । अनविमवायेगन्तु ममापि
ल्फादिकं तु तत्तद्रादिभिरेव निरस्तत्वादनाद्रणायम्‌।

तानि प्रमाणानि भत्यक्ञालुमानशब्दार्यानि चीण्येव । अज साक्तस्कंरिः

ग~~ ण

स्वतः परिशुद्धस्वमावस्य पुवैप्वैकर्ममूपङ्गनिमित्तं विविधकमेसु कतुम्‌. ^ ( गी>
१४ । १९ ) इति । धांविपयास इति । यथा इक्ताविदें रजति । अति-
"व्यातिरिति । यथ शुङ्गित्वे गोटेक्षणमिति लक्षणे इते मदहिष्यादावतिभ्याक्षिः ।
अल्ल च दक्षये विं्यमानत्वे सतीत्यपि बोध्यम्‌ । अन्यथाऽसेमवेन संकरः स्यात्‌ ।
तत्रापि रक्ष्यद्न्यन्न उक्षणस्य विद्यमानत्वात्‌ । निरस्तत्वादिति । मायावादिनां
उक्तणम्‌ । ‹ जनविगताथैगनतु 2 इत्यनेन पमूतेर्गर सः । तस्या अधिगतायगन्तृसवात्‌।
एतच दक्षणं नैयायिकैः खण्डितम्‌ । घारावाहिकनुद्धिस्थरे दवितीयादिज्ञानानामनविम्‌
ताथैगनतुत्वाम्‌विन तदक्षणस्वान्याशिग्रसतत्वात्‌ । न चेदानीं घट इत्यादिप्रतीत्या नीर
.पस्यापि कारस्य षडिन्दरियवेचत्वाभ्युपगमेन द्वितीयादिन्ञानानां पूवैपूवैज्ञानाविश्नयतत्तः
-त्तगविरेषविषयत्वेन न ततरान्याप्तिसिति काच्यम्‌ । इदानीं षट इत्यादौः षटदरकेः
द्दिये्यत्वात्‌ । काढस्य तच्छाम्युपगमे चु ‹ आकाशे बलाकाः › इत्याद्रितीस्याऽऽ
-काशस्यापि चाक्षुषपरत्यक्षविषयतापत्तेः | न चेष्टापत्तिः । मायावादिमतर साका्चस्या-
च्षषत्वात्‌ । रामादुनमते धारावाहिकन्नानस्येकत्वमाकाशस्य प्रतयक्षविषयत्व॑ चाश्वः
त्न्यदेतत्‌ । |
साक्षात्कारिभमेति । साक्षात्कारिणी या प्रमेत्यथंः । जत्र वोतरित्‌-इच्ियजनभ्या
= भ्रमाः सा्षत्कारिणीत्युच्यते । एतेन प्रत्यकषन्ञने नाते साक्ष चवज्ञानं जति च तसिन्परः
` खकुममाज्ञनमिखन्यल्याश्रय इत्यपर्तम्‌ | इन्द्रियत्वेन तञ्नन्यत्वस्य विवश्निव्रल्ए

ग्मन(जल्य$चुमत्यादा नातिन्यापः इद्कनासात्‌ वदान्त । ताचन्त्यभ्‌. | मृकनित्येश्वरः

व

~ -४ष्. “लम । २ व. "था चाञ्षो ली*। ३ क. ग, °माणल। भ क, गृ, ्रीणि ५ ष,
त्कारप्र । : च

1 {

पकाकसादेतः। ` | "क

प्माकरणः त्यक्तम्‌ । अनुमःनादिन्याहत्यय सा क्ात्कास्ात । दुषटन्द्ररनः
स्यास्ययै भमेति । तस्व प्रत्यकं द्विविध । निर्विंकट्पकसदिकल्पकमंदावु।
नि्विंकस्पकं नाम गुणसंस्थानादिविशिष्प्रथमपिष्डग्रहणध्र । सवकस्पक्र दु
सभल्यक्पद मुणसंस्यानादिविशिष्द्टितीयादिपिण्डज्ञानग्र्‌ । उभयव
मप्येवद्विशिष्टविषयमेव । अविशिष््रहिणो ज्ञानश्यादुपस्पादचुपपच् ।
अरहणतक।रस्तु-आ!तमा मनसा स्ेयुञ्यते मन इन्द्रियमोन्रेयप्न। इन्द्रियाणां
भाप्युभ्काक्चकारित्वनियमात्‌ । अतो घटादिरूपायंस्य चकषुरूपन्दरियस्य च

ज्ञनेऽब्यापतेः । तस्येन्धियनिरपक्षत्वातु । साक्ाच््ढक्षणं दु डेद्धिकत्वशाब्दत्वस्टति"
त्वरितं ज्ञानत्वमिति बोध्यम्‌ । न च वेश्चयमात्रं पक्ा्वमिते वच्यम्‌ । युडुप्ता-
दावविश्चदात्मस्वरूपश्य मानात्‌ । प्रकाश्ांशवेशचस्य परोक्षन्ञ(नऽ१ सत्वचं । दुष्ट
ह्द्ियेति । दुष्टेन्दियजन्येऽम्यथाज्ञानादौ यथावेस्िहन्यवहारनुगुणज्ञनत्वरूपपरमाछ~
्षणस्यामावाततिषां प्रमाकरणत्वामाव(च प्रमाणत्वमिति बोध्यम्‌ । निविकस्पकं ना
बरेति। केचित्त जातिगणद्रव्यादीनामस्योन्यपबन्धं विना पृथक्एथमुपछस्मा नानक
केमतयक्षम्‌ । विशिष्टप्रत्यक्षे विशेषणज्ञानस्य कारणत्वात्‌ । दण्डां दवदत्त इतिवदि-
त्याहुः | तन्न । दण्डदेवदत्तयो; पएथग््रहणस्य विरेषणविशेष्यमवपरयुक्तत्वामाकृत्‌ ।
दृण्ड्देवद्त्तयोः सबन्धत्पू्वै यत्तयोः एरथग्प्रहणं तत्तयोः सब्रन्धासवःद्व । सबन्धत्तर्‌
तु 'प्रथग्परहणमेव नास्ति । तदानीं विशेषणविरशेष्यमावनव तयो; प्रतीतत्वात्‌ ।
जातिव्यकत्योस्व॒ नियमेन संबन्वादेकप्ताम्रीवे्यत्वाचच. तयो; प्थम्रहण नैव
सैमवति ) तस्मानिर्विकदपकेऽपि सक्स्थानमेव वस््वित्यमिति प्रतायते । ताया
दविपस्ययेषु तस्यैव सेस्थानविरेषश्यनेकवस्तुनेष्ठतामाच्र प्रतीयतं । सस्थानस्पप्रकाराः
ख्यस्य पद्‌ाथेस्यानेकवस्तुनिष्ठतयाऽनेकवस्तुविशचेषणत्व दवितीयादिपरत्ययावगस्यमिति
द्वितीयाद्धिपरत्ययाः सविक्र्पक। इच्युच्यन्ते । यद्यपि भरथमपिण्डग्रहभेऽनुव्तिनं प्रती-
युते तथाऽपि जातिः परत्रीयतत एव । नद्यनुवृत्तिजीतिरपि त्वनुदत्त सस्थानमेवेति
वेदरथ्रहे. स्पष्टम्‌ । नन्‌ प्रथमपिण्डग्रहणजन्यपरस्कारनाशोत्तरं जायमानस्य दवितीय
पिण्डमरहणस्य निविकद्पकत्वं स्यात्‌ । तदानीमनुवृत्तरग्रणादिति चेदिष्टमेव । द्विती-
यादित्विन यद्वितीयादिपिण्डग्रहणं तदेव सविकदपकमित्यथस्य विव्तितत्वात्‌ । इन्दः
याणामिति | तन्न तगिन्धियं रसनेन्दिय॑च स्वसबद्धवस्तुप्रकाशकमित्यनुभवादेकः
सिद्धम्‌ । द्रस्यमन्धोऽपि वायुवश्चात्समापगत्‌ एव घ्रणिद्धियेण गृह्यत इहि
तदपि प्राप्यप्रकाशकायैव । चक्षुः श्रो्तविषये त्वनुमानसुच्यते । चक्ुरेन्दियं श्रते

१क. रिष्टं भ्र ।२ख. तुजु०।३ ष, °्णां वस्तुप्राप्यकारि"\ ४ ग. ^प्यकारि" 1५ के,
ख. घ, श्व्षुरादिर" । | ।

८ ` यतीन्द्रमतदीपिका-

निक सरययं घटः एट दति चाश्षषन्नान जायते | एवमत रपाश्नमरत्यश्ता-~
योऽपि । द्रग्यग्रहणे संयोगः संबन्धः| द्रन्यगतरूपादग्रहण समवायानङ्ञ
करारात्संयक्ताभयणं दैषन्धः । निर्विकसपकसावेकरपकाभन्ने भत्यल्ञ ददवव
घप्र । अवाचीनममवाचान चति। अवचनं पुनष्रिवेषम्‌ । इद््रयसपक्ष
दनेश चेति । तदनपेक्षं च द्विविधम्‌ । स्वयसिद्ध दिव्यं चति । स्ववासद्ध
योगजन्यभर्‌ । दिम्यं भगचसस्ताद्‌जन्यम्‌ । अनवौचीन चिविद्दियनिरपेक्ष बुक्त-
नित्यिश्वरज्ञानम्‌ । अनवा्ची्न तु भसङ्गादुक्तभ्‌ । एषं साक्षात्कारिपपा.
करणे परत्य्तापीवि षिद्धम्‌। _______ __------ ।
न |
द्वयं च प्रप्यप्रकाश्चकारि, इन्दरियत्वाच्वगादीन्ियवत्‌ । दरस्थवटाद्‌नश्चनुषः
संबन्धतु वृत्तिदरारा बोध्यः । इद्दरियाणां याग्यदशे वृत्तप्रप्तरणात्‌ ॥ स्वाद्‌-
तत्‌ । उन्मिषितमात्ं चकषुश्वन्ं बधयते । न चैकसम््ेण तवन्द्शा वृत्त्या
दृदस्तिं क्षमः । क्रमे तु प्रतिपरमाण्ववेच्छेद्‌ विरभ्न्य गमनालसतीतिरपि
विन्नेत | दरासग्रहणक।टत।रतस्य॑च स्यात्‌ । वृत्तिप्रस्रणाभावि तु प्रप्य
प्रकादाकारित्वं न सिध्यति । मेवम्‌ ।. पूर्यादये सकराङ्गन्यापन्याः प्रभाया
चवेनदरयवचेरपि तादशवेगातिशयाङ्गक। रणाद्‌ षात्‌ । तन सत्‌।ञ¶्‌ करमध्य दुर्य
तया पदमपत्रशतवेधरीत्या यौगपद्यमिमानात्‌ । तां च वृत्तमाङाका्यनुप्रवेशानु
गुणसंनिवेशवानम्बुकाचदिः स्वभावादेव न॒ सवथा प्रतिबध्नातीति तद्वयवहि
तस्य यथाययथमविरादं परत्यक्षं भवत्येव । वस्तुस्वभाववेचञ्य चावरय त्वयाऽप्यभ्यु
पेयम्‌ । अन्यथा इप्राप्यग्रहूणेऽपि कुंडचादिव्यवहित न ग्र्य काचादिग्यवहितं बु
गह्मित्यत्र नियामकामावः | अज्ञनादिसस्कतनयनप्रमायाः पृथिम्याद्‌वनुपरेशात्त-
दत्तचसषषं निधिप्रमतेरपरम्मः । अथ भ्रेधन्द्रिय्य दुरस्यशब्देन कथं सबन्धः |
तस्यास्तु चश्चरिन्दियस्येव श्रोत्न्द्रियस्यापि वृत्तदधरेव संबन्धः । न तु वायुवशच-
दुत्प्नस्य शब्दस्येन्दियदेश एव त्बन्धः। अत एव भेरीशब्दो मया श्रत इति
कदिशि शब्दो नात इति च षीः संगच्छत्‌ इत्याहुः । तन्न । तथा सति कि
भेरीक्नब्द्‌ वि छम्बेन शुणोति वाद्काप्तदाप्त्नाश्चाविङगम्बेनति वेषभ्य निनीज स्यात्‌ |
तस्माद्वायुवदार्समीपमागच्छन्नेव शब्दो गृह्यत दत्यम्युपेयम्‌ । एवमपि भेरीशब्दो
मया श्रत इति धीरपपद्यते । अमुकाकषिथे शब्दो जात इति स्वनुमनिनापि _ गभ्यते
इति बेभ्यम्‌ । द्रभ्यग्रहणमिति । त्वकूचक्ुमेनांति र्या द्रभ्यग्राहकाणि । भोत्रनि
इघ्रणान्यद्रन्यग्राहकाणे । सेयोग इति । तदुक्तं तत्त्वरल्नाकर--
तत्र बद्धा विदामापुः सयोगं संनिकरषणम्‌ ।
सयुक्ताश्रयणं चेति यथाततमवमूद्यताम्‌ ॥ इति ।

1 पज गहनः रद्द ब. न्यप्र

0

पक्सि | +.

ननु यथावस्थितन्यवहारानुगुगज्ञानं मषेत्युक्तम्‌ । एवं च स्पृतरपि चया
ब्रस्थितग्यवहाराचुगुणलेन प्रापाण्यात्स्मृतेरापे भमाणत्वेन पारगणनव

ण्येव प्रमाणानीति कथं प्रहिपाधत इति चेदुच्यते-स्मृतः प्रापाण्याङ्ञक'
ऽपि संस्कारसापेक्षतवात्तस्याः परसयक्षमृरमूततवान्पूल पते भत्यकषेऽन्तभ।व इति
न पृथक्ममाणकरपनम्‌ । अतद्खीण्येव मरमामानि समवन्ति | स्मृतिने पूवतु
भवनुर्वसंस्कारपात्रजन्यं ज्ञानम्‌ । तत्र च।दूबुद्ध; सर्कर। श्तु । तदुद्ध(धथ

‹ सदशादृषटचिन्तााः स्मृतिबीजस्य बाधका

इत्युक्तमकारेण कचित्सदशदशेनाद्धवाति क चि ददटत्क(चचन्तय्‌[ । अद
शब्देन साहवर्यस्यापि ग्रहणाततेनापि भवति । साद्धयजा यथा--देबदत्तयन्न-
दत्तया सदशयोर्ेवदत्तदृशेनन य्नदत्तस्पृतिः । दित(या यथा-- याद्या च्छ।
कालान्तरायुभृतश्रीर ङ्गमादेदिव्यदेशस्मृतिः । ततया यथा-चन्त्वमानं सापि
भीवेङ््टेशस्य कमनीय दिन्यमङ्गरविग्रहस्यृविः । चतुथा तु सहचारतयाद्‌-
चदत्तयज्नदत्तयोमेध्येऽन्यतरदशेनेन तदन्यतरस्म्रतिः । सम्यक्पूपनुभरूवस्व
सबैस्य स्मृतिविषयत्व नियमः । कचित्कारदेष्याद्रयाध्यादेना वा संस्कार.
भरमोषार्स्पृत्यमावः

त. ०

=

समृतेरेति । सदशादछाचेन्तायः सैस्कारानुप्रहे ततः सस्कारोद्नषे या परेण-
भति मतिः प्ता स्मृतिः । त्ता च स्वकारणमूतपमितिभन्तप्तेशयारोषेन स्वयमपि
तास्मपा सती जिभरकरिति स्वा तिद्धावुक्तम्‌ । केचित्त पवौऽपि स्ठतिरयथार्थवाये
क्म्यतवात्‌ । नहि पाकरक्ते घटे इयामतामति्यैयायां । तद्न्निनुत्तपवास्थे वस्तुनि
तत्तामाडिखन्ती स्खृतिरयभाथवेत्याहु; । तन्न | स्मतन्यस्यापे विषयस्य स्वकाङं कयमान-
त्वात्‌ । नहि स्छतिनिवृत्तामपि पृ्वावस्थां वतेमानत्वेनो\ लति । तथा चेदिदमित्येवो
छिखेत्‌ । अपि तु निहत्तत्वेव । अन्यथा तत्ताङलामवप्रतङ्गात्‌ । पकर तु
दयामताप्रस्ययो निवृत्तमपि इषामस्वे वतैमानत्वेनोडिखतीति विषमां दशन्तः । एव-
मेवातीतानागतानुमानायमयोगिप्रलक्ेषु नष्टरिषयत्वेऽपि यायाथ्यै द्वशम्यम्‌. । नन्वेव
एपतेथयाधैतेऽपि प्रमाणत्वै कुतः । कणादेन तेष्वपशििणनादिति चेदत स्तवाति-
द्विकाराः--न ह्यक्षपादः कणादः कपिल इत्याद्यः; प्रामाणेकलेन परम्रद्याः |
युक्तियुक्तं ठ गर्णमः । न पनस्तदव(क्यग।(रवा।द्‌ति । तथा च्‌ तरडुक्तम(५ चु क्रयुकत
चेदुग्राह्यमेन । तेरुक्तमपि युक्तिविरुद्धं चेतयाज्यमेव । दरयते च स्ते; प्रमाणत्वन्‌
परिणनम्‌-- `

स्मृतिः प्रयक्षभेतिष्यमनुमानं चतुष्टयम्‌ । इत्यादा |

=-~-~------------~----------“-----------------------""-~----~-----~----~----~------~

~ १7, "गन्ञानत्रेः । २.ग, घ, 9येवेति श्ंभवैति । ध्मः । ११. प्प्य स्म|

च यहौन्द्रमतदीपिका--

यथा स्मतः मत्वसेऽन्वभौवसपया स)।ऽयं देवदत्त ६५ व्रस्यमिज्ञाया अपि
्रत्सतेऽन्तीवः । अस्पन्परेऽमावस्य भवरान्वर ूपतवातत नस्यापि एव `
= क्षेऽ्तभवः। मूरे घटात्यन्दाम द, अतरपेव । घटप्राममावां नाम मृदव 1
यटध्वंसश्च कपाङमेव । भायः पुरषेणएनेन भवदन्यम तदः । पुरः किसंज्ञः
कोऽप दत इत्यनध्ववसायो नानं संशय उक्तः । पतयस भरत्यस्ेऽन्त भवः।
ण्यदुदेषनिष्ठा प्रतिभाऽपि परतयज्तऽन्ठभता । स चिन्नानं यथायोपिति वेद्‌(*
पिद महतिक । जपादतात व पतमिसुक्त स्वाद्‌ । खमादिप्यशङ्ानं ययायनव्‌ । अर्यार्यास
ध न

द

अथानुपर्म्िमाणय प्तयजञेऽन्तम।वनाह्‌ असनम्‌ इदि । अन्त्रम्‌ाव इते ।
त्या च पयोगः-अमच्तनमिद्ियजन्यति नियन्ववम्यतिरकावुषिषामितवद्धटादि र
ज्ञानवदिति । नु गजःमाववति कचिः १९ मानम्‌ गजामावं कारणामावाद्नबू-
मयान्यन्न गतशचत्न नैमेण ^ वस्िन्मरेे गने दः कम्‌ ` ६।५ €: सुस्तत्रदैशे
काजामावि निथिनेोदीति तदयैभनुपहन्िप्रसाणमज्घा कषम व्‌ । नलम्‌ प्रत्यक्षं क्रमते |
तत्मदेशस्येदानीनिन्दिवापं निकष देत चेततत्यप्‌ । ततय शे गनामावः स्मतेन्यस्य
स्मरणामवद्नुमीयते । तवा च प्रयागः नः प्रदेशो गजवत्तया मयऽननु-
मूतः, स्म्य सति तदव्तद्‌नीमस्नथन्‌ण ९१९५ । तथा च स्मरणामावादुनु-
` माभावः | अनुमवामावाच्च किषवामाव &प तसद्धय न प्रमाणान्तरेति मावः।
पंतयोरपीति 1 ननु सेशयस्याययभज्ञनलन्‌ कमुत परतिषादनात्कषे प्रामाण्य
प्ति चेन । स्वणुशर पुरषो बेन एरोकतिवसज्ञ स्थाणुलदमतवातषपक स्‌"
ववमिति क्तं न शकथते । पुरोविवस्वुनः स्थ.णुत्वावचछतया भन पुरुष्व
व्िरिष्टतया मनिसंभ॑वात्‌ । एषं पुरषत्व।१च्तवा भाग स्थाणतवा्िह्टतया मानसं
मवात्‌ | तथा च तत्र ज्ञानद्वयमवश्य बचवम्‌ | तत्न चोघ्वद्रमानमनुमवः ।
न्थाणपृरूषमानं इ स्मरणम्‌ । तत्राप पृदमनुमवरः । तन को टिदवथसतिदेपुपंकरि-
दोषे पशचासदिदववससणं जायते | यथावत ठु दुरम १।५१।६११ । ऊह
वरिभयेऽप्येकमेय बोध्यम्‌ । परपिम्‌ञत्ि । मतम विवस्ठुपाक्षातकरपाया
अप्यस्या यधा्त्वमेव । स्ठुपाक्षात्कारस्य वस्ुसदशवस्युसाक्ष(त्क।रह्पत्वति. |
स्तदये वेतुनि खध्या्ते भिवमानलत्‌ 1 तदहं ~ सव वङ्ग न (भतत ।
` अख्यत क
| | | अतखयातिरपत्ख्यातिरर्या(तिः ख्यात्रम्यय। | "न
तथाऽनिकैचनख्यातिरियेतत्स्यातिपच्चकम्‌ ॥ १ ॥

पकारासारिता । ९

श्थास्यनिवचनायख्यास्वन्यथार्यात्यसत्सवातिवादिनो निरस्य सत्ख्याव्र-
त्रस्वीकारात्‌ । |
योगाचारा माध्यभिकास्तया मौमांप्तका अपि ।
= ` नेयायिका मायिनश्च प्रायः ख्याती; कमाज्नयुः ॥ २ ॥
तत्राऽऽ्मरूयातिनौ माऽऽत्मन बुद्धेः ख्यातिविषयद्पेण भतिमात्तः । इदं रजतमिति
बुद्धिर रजतस्पेणावमाप्ते | न तत्र विषयान्तरपक्षा । अयं बट इत्यादिषु प्त
द्धिरेव विषयाकारोडेष्षमवेनात्रापि तथेवौचि्यात्‌ । प्रयोगश्च-विमतं रजतं बुद्धि.
रूप चश्चराक्षसंप्रयोगमन्तरणापरोक्षलवार्तेमतवुद्धिवदिति विज्ञानवादिन। बद्धाः ।
तचिन्त्यम्‌ । चदुविधान्देतुन्भतीत्य चित्तैत्ता उत्पचन्त इति हि तेषां मतम्‌ । ततर
न तावत्सहुक।रिभत्ययारूयादाछकदे रजताकारोद्यः संभवति । तस्य स्पष्टतामन्न- `
हेतुत्वात्‌ । नाप्थयिपतिरत्ययारूयच्चक्षरदिः । तस्य विषयनियममात्रहेदुत्वात्‌ | नापि
समनन्तरम्र्ययारूषात्पूवज्ञानात्‌ । विजातीयघटन्ञनानन्तर्‌ं विनतीयरनतथ्रमीद्या-
दुशचेनात्‌ । नाप्याम्बनप्रत्ययाख्याह्भाद्यात्‌ । विज्ञानवादिन। तदनङ्गाकारात्‌ । ततः
कथं रनताद्यप्त्चे विज्ञानस्य रजताकारप्तमंणम्‌ । न च संस्कारपमर््यन तत्कसपन~
मिति वाच्यम्‌ । ।वेकस।सहत्वात्‌ । तया हि-पत स्कारः [कं स्थाय स्षाणक्रा वा|
भाघ क्षणिकं स्वमिति त्वदुय्तद्धान्तहनिः । अन्तथे तस्य . दवितीधक्षणावृ तित्वेन
स्नताकरकरपनाहेतुत्वायेगात्‌ । प््षद्वयेऽपि तस्य संस्कारस्य ज्ञेयत्वेन विज्ञानमा-
जवादृह्निश्च । परिच स रजताकारः कथमुतरयते | बाह्यायोऽजायत इति इ वक्तुम.
हषयम्‌ । त्वया बाह्यार्थस्यानङ्खीकारात्‌ । ज्ञानमपि विद्धं तावच्च तञ्जनकम्‌ । तस्य
मोक्षद्पत्वात्‌ । दुटकारणजन्यज्ञानं तज्ञनकभिति चैत्तजापि जनकीमुतज्ञानमेव रनत-
म्ाहकमन्यद्वा । नाऽऽ; { प्षणिकयोजेन्यननकयो्मिच्नकाखछीनत्वेनापरेक्षरनतप्रती-
त्यभावप्रप्तङ्गात्‌ । नान्यः । अन्य्य ज्ञानस्य रजतजन्पत्वे रजत।दिबाद्याऽ१। ऽङ्ग
कराय; स्यात्‌ | रजतानन्यत्वे तु रनत। न तद्धिषथः स्यात्‌ | ज्ञानाकारपकरा हेन.
प्रय इल्गीकारात्‌ । तस्मादृत्मख्यातिपक्षे रजतमेव न तीयेत । किच वुद्धिनौध्य.
योरभेदं चरुवता विरुद्धषमष्यापेन मेदः कश्चि ङ्गीृतो न वा | न चेत््ममद्‌-
दयतिद्धिमङ्गः । अङ्गीहृतशच्छेतपीतायने क ररम दिण्येकष ज्ञाने कथं मिवोविरद्भ-
शवेतपीत्ादित।दात्स्रपेभत्र इते बोध्यम्‌ ।
सप्तत्यातिनामासतो रजतादेः ख्यातिः प्रतीतिरिति च्रुन्यवादिनो बद्धाः | वच.
स्पतिनिश्रा अगि शुक्तानिद्‌ रनतपिति ज्ञनि प्रतिद्धयोः शुक्तिरनतत्वयोरटीक एव
समवायो माप्त सत्यप्त्ख्यातिमङ्गी चक्रुः । तच्चिन्त्यम्‌ । अप्ततो मानासंमवात्‌ ।
अयशा 'रसशुज्ञादेरपि मानं स्यात्‌ । नद दात्य ससं न सिभ्यतीत्यपततस्या-

~ ब

१० यतीन्द्रमतद्‌ी षिका ~

तिरवरयतेष्व्या । पदार्थश्च प्रमाणप्रमेयेभेदेन द्विषा भिः । तज परवता परभ“
णार्थाना | प्रमाणतिद्धि्च तस्मदिव प्रमाणादन्यतो वा । आच जल्माश्रयः । दविषी
येऽनवस्या } तथा च प्रमाणातिद्धौ ्रमेयमपि न सिष्यतीति प्वैत्राप्तट्यातिरेवेति
चेन्न | त्वदुक्तोऽयं प्रमणप्तिषेवः प्रमाणतिद्धा न वा | मच्‌ चवहतः। अन्त्ये.
प्रमाणप्रतिमेधं स्वीकुर्वता त्वथा प्रमाणे कुतो न स्। [करयते । प्रमाण्राततवत्य
प्रमाणस्य च प्रमाणातिद्धत्वविशेषादित्यद्मनन ।

मीमांप्तकास्त्वरूथातिमाहुः-- अर पतिन।भ न रूपातिररूपातिरमतातिः । | तर
तस्य इदं रनतमित्यतरदमंश एव प्रत्यक्षप्रतचतिनिष्यः । न रजतः | तस्य चु
राधनिकरषात्‌ । रजतमिति त॒ स्छत्याकारद्शनाभत्याहुः । तद।१ ।चन्त्यम्‌ |
रजतस्य भरत्यक्षतवेनानुमुयमानत्वात्‌ । स्मथमाणस्याप्रवतेकत्वाचच । न च यथा दुष्क
पर्तिष्यामीति वाखादिवशात्कदमे पतति तथवत्रावशागतप्रदत्तन्यायेन रनतप्रतात्व-
मविऽपि प्रवत्तिसिति वाच्यम्‌ । इदं रजतमित्यनेद्मयम्‌1म्वरदरम्यनिचरत्तथव पवू.
तेरूपदभ्यमानत्व,त्‌ । न चारनतेऽपि रजतमेदभ्रहात्पवृत्तिर ए।त वाच्यप्‌ । अप्रइस्य
कवचिदपि प्रवत्तिहेदत्वाद्शनात्‌ । किच यथा निवृत्तिकारणमूतमेदप्रहमवात्परवतते
तथा प्रवत्तिकारणमतमेदरहा मावा न नवतत । यथा भेदुप्रहस्य निवृत्ति करणत्व
ने रजतभित्यत्र दरयत एवमभेदप्रहष्य प्रवृत्तिक।रगत्वामेद्‌ रजतामेत्यन्न न्तनुद्धो
दृष्टमेव । ततश्वभिग्रमहख्पभवत्तिकारणामावसप्रव्‌ प्रतिपक्षता गवृ; कथंन
स्यात्‌ । न च सत्यरजते प्रवृष्तरपि स्जनतमेदाम्रहदेवेपि वाच्यम्‌ | तथाऽपि
रजताधिनः कद्‌ाचिद्रनत।निवत्तिरपे रनतभद्‌्रहा रिति इरथत इत शक्तिरनतस्थटे .
निवत्तिकारणमतरनतमेदाप्रहद्धावाचेवु तेरा नवाथ रत्यवघवम्‌ |

अन्थिथार्यापिनामःन्यस्यान्धङ्पण प्रतीतिः } देरकालान्तरगतं रजतमेव शुक्तिस-
प्रयुक्तेन दोषोपहतेनेन्धियेण जुक्त्यात्मना गृह्यते । न पेवमननुमूतस्यापि म्रहणं
स्यादिति वाच्यम्‌ | स्ताददवादे।नय।मकत्येत्‌ । प्रथ।गश्च 1कवाद््‌पद्‌ दुक्तिशकठं
रनतजञानापिषधो रनतेपायन्पत सि रनताधिधरृत्तिनिषधत्वृत्त्यरजतवत्‌ । रनः
तस्यीपायः कारणे लन्थ। दि? । तस्व रजते चिनवृत्तिरषयस्येऽपि रजतन्ञानमिषयत्वा-
मवाद्वचभिचारः । तद्वारणाय त्यन्त धिरेषमुपात्तमेति नैयायिकाः । ततरान्य्‌-
यात्वं र ज्ञानेऽधवा फ उत वसुनि । नाऽऽ; । रनताकारं ज्ञानं शुक्तिषाल-
म्बत इ।त ज्ञानंऽन्यथात्व काच्यम्‌ | तत्र रतत्ाकारस्त्‌ ज्ञानं प्रतं शक्तः स्वाकारतम-
पणाप्तमवः | न दवितवः । फरुस्य स्फुरणस्य भ।>। सम्यनन्ञान्‌ वा स्वद्पत। वेष
म्याद्द्धनात्‌ | ने।१ तृत्॑यः | वस्तुन्यन्यधात्वे [ह द।ककायां रजतताद्‌्म्य- किंवा

रनताकारण परणमः । जचेऽल्यन्तभिन्नयोवास्तवतादाम्यसिमवः । द्वितीय तु बाध
एष न स्यात्‌ | रजपाकषारमवाध्यं पूरिणाम्ामस्वास्तीपपरिणामदु्वन्ञानवत्‌ 1 शुक्रि;

५

[

प्रकाश्चसरहिता | । ११

पुनः -ीरवदेव बाध्येत । तथा चान्यथाख्यातिदवंचा । प्रयोगश्च-विमता शक्ती
रजतज्ञानाविषय; शक्कित्वादितरदकिवत्‌ । न च प्रागुक्तहेतुना सत्प्तिपक्त इति
वाच्यम्‌ । तस्य सवश्चषणत्वन दुबरत्वात्‌ |

~ मायिनस्त्वनिवचनीयरूयातिमाहुः-अनिवचनीयस्यातिनाम सच्वेनसत्वेन चानिरवेच-
नीयस्य रजतादेः ख्यातिः प्रतीतिः । शक्तिरनतस्थरे च रजतं न पत्‌ । भरान्तनाध-
योरक्ंभवात्‌ | नाप्यप्तत्‌ । ख्यातिब।षयोरपंभवात्‌ । बाध्यस्य प्रतियोगि पुवेकत्वेना*
सतस्तदसमवात्‌ । कंतु शुक्तयज्ञानपरिणाममूतं सदद्धयामनिवेचनीयमपृषै रमत
मुत्प्ते । तदेव च तत्र रजतज्ञानविषयः | तदुक्तम्‌ -- `

सत्वे न भ्रान्तिबाधौ स्तो न्त्व रूयातिनाघने ।
सदसद्धया मनिर्वाच्यावियाऽऽवि; पतह भमः ॥ इति ।
आवियिरविद्यापरिणाममृतैः रजतादिभिः । प्रपश्चस्याप्यना्यविद्यापरिगाममतत्वाव्‌-

निवैचनीयत्वमेवेति । तदपि चिन्त्यम्‌ । अनिर्वचनीयत्वं वाच्यत्वराहित्य चेत्सवैन्यव
हारविरोघः । ब्रह्मण्यपि त्वया वास्यत्वराहित्याम्युपगमेन तस्यापि प्रचतुस्यत्वाप-
त्ति | पत्वासत्वरहितत्वनिति चेच्छरकतिरजतादावपि प्रातिमासिकपत्तस्य त्वयाऽङ्गी.
कारेण तननानिवेचनीयत्वानापत्तिः | न च स्वपदेन परमाथिकमेव सत्त॑गृह्यत
इति वाच्यम्‌ । तथाऽपि बह्मण्यातिप्रङ्गात्‌ । न हि ब्रह्मण्यपि पारमार्थिकं सतत
नाम कशचिद्धमेसत्वयेष्यते | तस्य ॒नि्रभैकत्वेन त्वयाऽङ्गीकारात्‌ | जथ सदपसद्धिक.
णृत्वमेवानिवेचनीयत्वमिति चेन | तथाविषस्य वस्तुनः भ्रमाणशचुन्यलात्‌ । सवै हि
वस्ठुनातं प्रतीतिव्यवस्थाप्यम्‌ । प्रीतिश्च काचित्सदाकारा घटारिविषया । काविदप्तदा-
कारा च शशदृज्ञादिषिषया । न तत्र तृतीया विवा काचिदुपठम्यते | प्रतीतिषि-
रुद्धस्यापि प्रतीतितिषयत्वेऽङ्गीक्रियमणे सर्वं ्मैप्रतीतेरविषयः स्यात्‌ । सतोऽपि
धटद्रप्तत्प्रतातावषयत्व स्यात्‌ । अप्तताऽपि शशरशङ्गादेः सत्प्रतीतिविषयत्व स्यात्‌।
केच प्रपञ्चस्य प्रतौतिनाषाम्यां सच्वाप्त्वयोः सिद्धौ तयोः समुच्चयो वकद्पो वा
स्यान्न तद्धिलक्षणत्वम्‌ । विंचेतदनिषैचनीयत्वे स्वयं सदसद्वा । सत्वे कथं तस्यास
त्यभ्रपञ्चद्र तेता । गप्तत्वे तु किं तेन कृतं स्यात्‌ । किंचानिवेचनीयरजतादत्पत्तौ
1क कारणम्‌ । न तवत्पर्तीतिः । उत्पत्तेः प्राक्तस्या अस॒मवात्‌ । नापाद्धयाणे ।
तेषा ज्ञानकारणत्वात्‌ | नापि तद्वतो दोषः ! तस्य पुरुषाश्रयत्वेन शक्तावनिभैचनी-
यरजतत्पाद्केत्वायागात्‌ । नापि दुष्टानीन्ियाणे । तेषारपि स्वकायैमने ज्ञान एव
।वदापकेरत्वात्‌ | अथ वेषयगतो दाषः कारणमिति चेत्स क्ष विषयमा्ननिषठो विष-
यपुरुष।भयनष्ठा व। । आधे पुरुषस्य स्वेथा निरदूषत्वेन अमासमवः | अन्त्ये तूम-
यानेषटद्‌पस्य केवछविषये कायात्पिद्कत्वापतंम इति बेध्यम्‌ |

९२ . चतीन्रपतदीपिक्षा--
संरर्यातिनम ज्ञानविषयस्य सश्वस्वन्‌ । तहिं चरं कथमिति चेदिः

विधमानत्वाञ्न्रानविषयस्य सत्यरवभ्‌ । त॒ रजहांशस्व स्वरपत्वात्त्र न
व्यवहार §ति तज्जानं जमः । शुक्स्यंश्रभूयस्तवज्ञाना द्मनिहत्तिः । स्वभरादे-
ज्ञाने तु सत्यमेव । तत्तत्पुरुषादुमान्यतया तत्तत्काखावसानाद्रथादीन्वरभ-
पुरषः सजतीत श्रुत्याऽवगम्यते । पीतः खङ्ग इत्यादो नयनवतिपित्तदरन्य-
संयुक्ता नायनरक्पयः शङ्गादिभिः सह संयुज्यन्ते । तत्र पित्तगतपीतिमाभे
भूतः शङ्खगतश्ष्छिमा न शृते । अतः स्वणाजुिप्न्ङ्खवरपीतः शङ्ख
इति पर्तीयते । सू््मत्वात्पीतिमा स्वनयननिष्कान्ततयाः: स्वेनेव गृह्यते न

विषंयग्यवहारेति । र्ञवां दूरतः सर्जञाने ततः समीपं गतः सपैज्ञानं भम इति
रस्येति । तत्र यद्यपि रवां सपाशानां विद्यमानत्वेन विषयस्य सत्यत्वं तथाऽपि
तदैशानामश्पत्वेन तक्नायं सप इति व्यवहारो न मवति । अत शएवं तस्य भ्रमत्वम्‌ ।
न तु विषयाप्तत्यत्वात्‌ । रज्ज्वां पीनां विचमानेत्वं वु-
तदेव सदशं तस्य यत्तदद्रभ्यैकदेशभाक्‌ ।
इत्युक्तरत्या सिद्धम्‌ । अत एव-
सोमामावे च पूतीकमरहणं श्रुतिचोदितम्‌ ।
| सोमावयवप्तद्धवादिति न्यायविदो विदुः ॥
शुक्तिकादाविति । रजतस्य तेजस्त्वेन तदशचानां पृश्चीकरणम्रक्रियया शुकतिकादि.
एथिम्यां विद्यमानत्वादित्ययेः । शरुस्योतिः । तथा च श्रुत्तिः-- (न. तत्र रथा. न.
रथयोगा न पन्थानो मवन्त्यथ रथान्रथयोगान्पथः खनते-- स हि क्ता (रु,
४।६।१० ) इति । रथे युज्यन्त ईति रथयोगा अश्वा; । एते च षदायीस्तत्त्पुरुष
नुमान्या एवेत्यन्येषां न तदुपरुन्षिः । तत्ततकाठावत्ताना ` ९वेति तस्येव स्वश्द्ष्टुनौ-
गतो न तदुपठान्बिः । एतादशविषवि्पद येक तूतवं सत्येकदपरयाऽऽश्वयंशकतेरीशवरस्य
सैमवत्येवेति न काचिदनुपपत्तिः । ्रवरीयत इति । ननु दरस्थशङ्खस्व सार्मप्याः
मावात्ततनस्थपित्तद्रम्यं पित्तोपहतेनापि पुरषेण कथं गृह्यत इति चेच । . पित्तपहतेन ;
परुषेण स्वनयनेनिप्कान्तपितद्रभ्यज्ञानजनितपस्कारसदायेन शङ्खस्य पित्तद्र्य
दृरस्थमपि स्वचाक्षुषररिममिन्ञायते । यथाऽऽकाशेऽतिदूरगतः पक्षी न ब्रह श
कयते; प्रं तु. स्वसमीपदेशात्पतनकाहादारम्य पततं ददवमानस्तत्सस्कारपह-

1)

॥))

१ ध्‌, श्संभिन्ना नम्‌ । । भ

भकाषतदिता । १३

सबन्दैः । जपाङ्सुमसमीपवतिसफटिकमगिरापि रक्त इतिः शते । तञ्ानै
सत्यमेव । मरीचिकायां जलञ्ञानमपि पञ्ीकरणपक्रियया पृवक्तवदुपप्ते ।
प्श्वीकरणभक्रिथा तूत्तरत्र वश्ये । दिग्धरभोऽपि तथेव । दिशि दिगन्तरस्व
विद्यमानत्वात्‌ । अवच्छद्‌कमन्तरेण दिगितिद्रग्यान्वरानङ्खकाराच । -अड्ञा-
चक्राद्‌ तु पवातच्तदन्तराकाग्रहणात्तत्तदेशसयुक्तठत्तद्रस्तुन एव चक्राकारेण
ग्रहभब्ू । तदाप- सत्यमवे । द्पणादेषु निजमखादिपरतातिरपि यथाथां ।
दपणादिपरतिहतगतयो नायनरहपरयो द्पैणादिग्रहणपूरव्षं निजमुखादि
गरह्णान्त । तत्राप्यतिशेप्रयादन्हराराग्रहगत्तथा प्रतीतिः । द्विचन्द्र्नानाद्‌ा*
च्यद्न्गुरयवशटम्भतिमिरादिभिना यनचेजोगतिभेदेन सापग्रीमेदत्सामग्रीदय-

तन चश्षुषा दूरगत्‌।5।१ ज्ञायते तद्त्‌ । रक्त इतति | नपकुसुमप्रभामिमूतत्वात्‌ |
तत्र जपकुपुमप्रमा विततं ताऽपि स्फटिका दिस्वच्छद्न्यततयुक्ता स्फुटतरमुषडम्यते । तञ
एव. च तत्र्मापवतिनोऽन्ये घटादयः पदाथा न रक्ता उपछम्यन्ते | पश्वीकरण-
भक्रिययाति । तथा च तनप्षिव्योरप्यम्बुनो विच्यमानत्वात्तञ्ज्ञानं प्त्यमेव ।
तनेन्द्रियदोषेण तेनःष्थिन्योरप्रहणम्‌ । जदष्टवश्ाच्चाम्बुन एव॒ अ्रहणम्‌ ।
अयथायंज्ञानवादिभिरपि कविदेव भमस्य स्वीकृतत्वेन तनियामकत्वमदस्याङ्गाक-
तेभ्यमेव । विद्यमानत्वादिति । तथा च पूषैदिशः १िमदिक्तवेन ज्ञानं यथां
मेव । पूव्यां दिशि पश्चिमदिगेशस्य वस्तुतः सत्वात्‌ । वस्तुतो दिश - एकत्वात्‌ ।
किमेदस्योपाषिकत्वात्‌ । यो प्रामस्तत्पश्चिमदिकस्यै; पूर्वदिक्स्य इति व्यवहियते स
एव तत्पूैदिकस्ेः पञ्चिमदिवस्य इति व्यवहियते । द्रभ्यान्तरानङ्कीक(र।दिति ।
एतच्च चत 4ञवतार्‌ जकश्ानरूपण वक्ष्यते । अछातेत्ति । मदयतमुदपुकम्‌ ।
तेचदा चक्तवद्च।म्यते तद्‌ वर्तुतस्तत्परतिक्षणमेकेकदिक्संयुकमपि सषैदिकपयक्तमिव
वतुखकार इश्यते । तक्रान्तराखप्रणाद्रदुखाकारम्रतीति्मेवति । वास्तविकचक्रेऽपि
व्ुढाकरप्‌त।तावन्तराग्रहणमेव मूढम्‌ । इयांस्तु षिरेषः--वस्तविकवक्रेऽन्तरादय-
मावादेवं तद््रहणम्‌ । जत्र त्वन्पराठक्तत्तेऽपि शघ्यात्तदग्रहणमिति । गरह्न्वीति ।
ननुं स्वमुखस्येव ग्रहणे स्वमुखस्य स्वाभिमुलत्वाभावेन तस्य स्वाभिमद्तवेन कथं
भत।तिरत्यत आह्‌-तत्रापीति । अन्तराङ ग्रहणा । दपेणमुखयोयैदन्तराढं तदप्र-
हणात्‌ । अङ्गुरयवषटम्म, । अङ्गुर्या ने्निरोषः । तिमिर; । नेत्ररोगः

तेजोगतीति । तेनागतिरेव चन्द्रमहणप्तमग्री । पा च द्विषा | एका स्वामाविकी
चनुः । द्वितीया त्वङ्गुटीनिरोषादिमूठिका वक्रमूता । त्तका सामग्री स्वदेशषि-

१६, “दो द्षुष्यादं"।२ष.ग्यो नेय ।२३क्‌.ख.ग, “दि चिद््नं गु" ।

१४ यतीनरमतदीपिका--

च

अन्वोन्यनिरपेकषं चन्द्रहयग्रहणे हेतुम॑वति । सामग्रीं पारमा तेन॑ __
चन्दरदयज्नानं मवति ।

अतः सर्व ञानं सत्यं सविशेपविषयं च । नि विशचेषवस्तुनोऽग्रहणाद्‌ |,
एवमत मत्यकषं मेदविरि्ठमेव भयतो गरहति । मेद्‌ इति व्यवहरे तु मतिः
योग्यता न तु स्वरूपे | ठेनानवस्थान्योन्याश्रयद ऽपि नासि । उपप.
पेकषाऽनवस्था । परस्परपज्ञाऽन्योन्याश्रयः । ननु द शमर॑त्वमसीत्येवदपि
भत्यक्ञ करं न स्यादीति चेन्न । त्वपित्येतस्य परसयक्षसवेऽपि दश्चमोऽहमित्यस्य
वाकंयजन्यत्वात्‌। यादि दपोऽहमितयस्य पत्यक्षविषयतवं तिं धर्मवास्त्वमसी-

4

शिं चन्द्रं गृहणाति । द्वितीया तु किचिद्रकगतिश्वन्समीपदेशमहणपूषैके चन्द्रं
स्वदेशियुक्तं गृह्णाति । न च चन्द्रसमीपदेे चन्द्रामावात्कथं तत्र चन्द्र्रहणमिति
वास्यम्‌ । चग्द्रा्धिंकरणदेशतत्पर्मीपदेशयोरन्तराछ्रहमेन द्वितीयप्तमम्धा चन्द्रस्य
स्वाधिकरणदेशस्यतवेनागहणास्च तथा प्रतीतेः । ततश्च महणमेदेन ्रह्याकारभेदा-
देकतवग्रहणामावाच्च द्वौ चन्द्राविति मवति प्रतीतिरिति बोध्यम्‌ | `
अग्रहणादिति । विरपरहितस्य वस्तुनो रूपा्यमावाच तन्न परत्यक्षं रमते
निविंकरपकपरत्यक्षमपि युणसंस्थानादिविशिष्टविषयकमेवेति प्रागुक्तमेव । मेद वितिष्ट-
मेवेति । सस्थानरूपजतिरेव मेद्श्वरूपत्मेन तादमेदािशिष्टमेव गृहातीययैः । यदि
भेदो नाम जात्येक्षया कथिदन्योऽन्येन्यामावस्ूपः स्यत्तहिं तत्स्वरूपे प्रतियोग्य+
पे स्वद्धटः पटाद्धत् इति । तत्र च धटगष्ठो मेदो घटश्वङ्प एव वा धटाद्धिभौ
व्‌ । आये षटल्वरूपे गृहीति सवरूपन्यवहारवत्सवेसम ्ेदन्पवह्‌।रपपर्तेः । स्वरू.
पमात्तमेद्वादिनो मद्स्य परतियोग्पपे्षायाः करपयितुमराकयत्वात्‌ । हस्तः कर्‌ इति-
वद्धये भिन्न इति प्रयौयत्वं च स्यात्‌ । अन्तये घटनिष्ठे प्रथमे मेदे घटपतियोगिको
द्वितीयो मेदः करप्यः | तमश्च द्वितीये भेदे प्थममेदप्रतियोगिकसतृतीयो भेदः
` केटप्य इत्यनवस्था स्यात्‌ । कंच नात्यादिषमेविशिषटवस्तुपरहणे सति मेदप्रहणं मेद्‌-
अ्रहणे सति जात्यादिषमतिरिष्ठवस्ुमरणम्‌ | अगृहीते हि पटस्य पटद्धदेऽयं घट-
` जात्तीय इति ज्ञातुमशक्यत्वादित्यन्योन्याश्रय; स्यात्‌ । अत जातिरेव मेद्‌ इत्यङ्गी-
. कामिति मेद्विशिष्टस्यैव प्रयक्षमिति िद्धम्‌ । नद यदि जातिरेव मेदस्तहिं तस्य मरति.
` येभ्यपे्ञा न स्यादिति वेदिषत्‌ । कयं ताहि पा कोके दयत इत्यत आह-भेद्‌ इति
` ज्यबहार इति । धमेवानिति । न च पर्स्यतीन्दिषत्वाज्न पत्वक्षभिति वाच्यम्‌ |
क „ बदिन रद दन्न व्क न न दवचन" । २ ग, "वै विज्ञा" । ३ ग. शं प्रथमतो: उदन गरः । क,

॥

भक शेसाहितां । | २५

त्येतस्यापि भत्यक्षत्वं स्याव । अङ्गकारेऽतिषरसङ्गाव्‌ । अत एव वक्छमती
तिवाक्यस्य नापरोक्षन्नानननकत्वधर ।

एतेन परत्यक्तममाकरणं प्रमाणप्रू । भर्मं चाऽऽतमचैतन्यमेव । चन्यं च
“जिविधम्र--अन्तःकरणावच्छिन्नं चेतन्यम्‌ । अन्तःकरणव्ररयवच्छ्र
तन्वम्‌ । विषय वच्छन्नं चेतन्यं चेति । यदा चयाणामेक्यं वदा साक्षा.
त्क; । सऽप्रि लनेविशेषविषय एवामेद्पेव गृह तीत्यादिङुदषटिकरपन।
निरस्ता। | |
--`--------~--~_~~~____~~~~~~---~--~----------~- ~~
तथाऽप्यय पवतः परमे वह्धिमानित्युपदेशजनयज्ञ(नस्य वहन्यशे प्रत्यततत्वपपङ्गात्‌ |
न चे वदूनिमच्तेन पवस्य परस्यक्षविषयत्वमतिद्धमिति वाच्यम्‌ । अत्रि दशमत्व.
(व चष्टकार्‌ण प्रत्यक्षभिषियत्वापतिद्धेः । एतेन तत््मप्तीति वक्यं खार्थपत्यकषन्नान-
जनक. स्वतः प्रत्यक्षायविषयत्वादृशमस्त्वम प्त्यादिव।क्यवदि्यवुमानं निप्स्तम्‌ ।
तदेवाऽऽह--अत एवेति ।
` भत्यक्ञमात। मायावादिनां मतमेतत्‌ । आत्मचेतन्यमेवोति । भवर प्रमाणं "यता
ताद्परक्षद्भह्न ` ( धृ° ३।४। १) इतिं श्चतिः। अपरोक्षाह्त्यस्यापरोक्षपि-
त्यथः । बरह्मणः प्रमाणव्यापारदमरकं प्रत्यक्षत्वं व्यवतंयितुं॑श्रतो स्तादिति वि्चेष-
म्‌ । अन्तःकरणाच्छन्नमिति । इद प्रमतुचैतन्यमिति व्थवाह्धयते । अन्तः
कर णवुत्यवाच्छल्नामेति । इद्‌ प्रमाणचैतत्यित्ति व्यवद्िथते । विषयावच्छिन्
मिति । इदे विषयचैतन्यतिति व्यवहियते । भ्रयाममिकयमिति | यथा तडगोदर्क.
।छािगत्य कुरवत्िना केद्‌रन्मरविहष तद्वदेव चतुष्कोणाचाकारं मवति तथा तैन.
पमन्तःकरणमा चश्ुराददारा घटःदिविषयदेशे गत्वा घटादिविषयायाकररेण परिण.
मते । स एव परिणामो द तरिचयुच्यते। तत्र च घटदेस्तद्‌ाकारटततेश्च बहिरेकतर देन
प्मवधानात्तदुभयावच्छिननं चैतन्यमेकमेव । विमाजङ्योरप्यन्तःकरणवृ्तिवटविषययो-
रकदरत्थत्तन्‌ भदजनकलात्‌ । अत एव॒ मठन्ततिवयावच्छिन्नकाशो न मव.
च्छिननाकाराद्धिदते । तथा चायं घट हृत्याद्ियक्षस्यछे धटकारदतेषैटक्तयोगरितया
वटाव च्छन्न चतन्यादुवृत्यवच्छिनचेतन्यस्यामि्नतया षरज्ञानस्य परत्क्षत्वामिति वे-
दन्त१रमाायामुक्तस्‌ | नि वशेषविषय ईति । षटोऽस्तीयत्।ित्व तद्दश व्यव-
दियते । त दयोरपि व्यवहारयोः अरत्वक्षूढत्वं न मवति 1 अस्ित्वन्यवहारप्रयोन-
नि

१ क्षे, श्रातं चा० ,

8 ` यतौन््रमतदौविश--

निरिकल्यक तु नाभनाल्यादियोननाहीनं वस्तुपात्राबगाहि .किविदिदभिरषा- ,
दि नैयायिकमतमपि निरस्त । नद |

‹ काणादं पाणिनीयं च सबैशाख्लोपकारकम्‌ '

इतयुक्तप्वात्कयं मोतमपवनिरास इति वचेदुच्यते-नास्माभि; कार्रूथेन
तन्पतनिरासः क्रियते । यावदिह युक्तियुक्तं तावल्स्वी क्रियवे | परकसि-
तरटाकोपजीयनवत्‌ । न च वटकस्य; पड्ोऽंपे स्वौ क्रियते । अवः
कथरस्वहूपप्रत्यक्षानन्तरं॑षटेतरस्यृतो सव्या तादशेतरभतियेगिकमेद परत्यक्प्नमवेन
तये िज्काठन्तानफकत्वात्‌ । प्रतयकषज्ञानस्येकक्षणवतित्वात्‌ । तत्र प्रत्यक्षस्य भाय
निक सरूपिषयकत्वमवरदा्रयणीयमिति न भेदः प्रयत्तेण गृह्ये । किंड नि्विशे-
सन्मात्रमेवेति तदाशयः ।
निरस्तमिति । निर्विकस्पकमपि सविशेषविषयमेव । तस्य सविकल्पके स्वसमिन्त-

नुमूतपदभिविरि्तिततषानहेतुसवत्‌ । निर्िक्दपके न सपैविदचिषरहितस्य ग्रहणम्‌ ।
तथामूतस्य कद्‌चिद्पि अरहुणायोमात्‌ । .जनुषपतते्च । केनचि द्विशेषणदमित्थमिति हि
सयौ शरतीतिर्पनायते । ‰ गुणपसथानादिविरिष्परथमपिण्डगरणमेव निनिकदपकरम्‌।
तथेत श्रुतम्‌ । परषाणुकारणत्वेवि। इदमे चयेऽवतरे कते । वेदपोखडय-
स्वेति । नलु वेदवाक्यं सकतैर्ं व।कयत्वाद्स्मद्‌। काकं ववदित्यनुमानेन तस्य पेस्ेः
बतं {ष्यतीति चेच | अनुभ्राहकतकौ मविनास्प हेतोरमयोनकत्वात्‌ । वाचा विरूप
अनिल्ययेति श्रुतिविरोधेन काल्त्ययापदिशत्वचच । कतु्मरणाभावाच तस्यापेरषेय-
लम्‌ । न च ज॑पनूपरामादिष म्यमिच्ार्‌ इति वाच्यम्‌ । उपे पारमबयेण स्मतै-
ग्यते सल्यसमरणस्य क्मावनियतत्वात्‌ । वेद्याकतुत्वमिति परम्‌ प्रवाद्‌ ।
नयु सपद्कपैरि मगवति वियमानेऽपि मन्वाद्यस्तदूनुविधायिनश्च वेदवक्तारम प्प
न्तीति काच्यम्‌ । तेषां तद्पदपे प्रयोजनाभावात्‌ । न हि सत्यनिष्ठस्तादशा मह" .
समानो मगवन्तमप्यपचन्तीति सेमवति । न च नित्यस्य वेदस्य स्फथकपह्याकेमि-
` रतित्यैः कथं योग इति वाच्यम्‌ । स्फथकपा्पुरोडाज्ञादीनामपि सानात्यनानादि-
त्वात्‌. न चैवं |

| ८ प्रतिमन्वन्तरं चेषा श्चतिर्या विषीयते ' ॥
इत्युिरकमतेति ` वाच्यम्‌ । अनादितिद्धानां बेदाशानामवन्तस्वातक्भ-
.िन्पन्वन्तरे काथिद्ठदोश्ठः प्रवपेत इति तदमिप्रायात्‌ । ऋच; सघत

१ भर. “येनास्य मत्स्व नि" 1 २ घ, °न्‌ खड त* ।

*अकेशसोहिता । १७

परमाणु रणत्वयेदपौरपेयतेशरामानिकत्वनीवविमूतवान, सामन्यस्तम्‌-

` वेयविेषा्गां पदा$तवेन स्वीकारः, उपमानादेः ` पृथक्ममाणत्वकल्पनं,
संख्यापरिमाणपृयक्त्वपरत्वापरत्वयुरत्वद्रवसवादौ ना पृथग्गुणत्वकर्पनं, वि.

<~ शोऽपि ्रव्यत्वकरपनमित्यादिपूत्रकारादिविरुदधभकरिया नास्माभिः द्वी
म्रियत इति न विरोधः । | ।

` पते शीवाूरडलापिककम्र पर्महावावसप भधमदासेनःशरी निवासशासेन
विरचितायां यतीन््रपवदीपिकायां भत्यस्चनिर्ं
` नामः क्थमोऽवतारः ॥ १:॥ |
जाकर इति तिस्तु भादुमावमात्रपरा | ह्रानुमानिकत्वेवि । ननु क्ित्यङ्कुरादि
सकते कायतवाद्धटवदित्नुमानाततितद्धिरिति चेन । तथा प्ति तपते याहकंपराध्य.
- -भवगतं तादगेव परे स्यात । नहि पैतेऽनुभीयमानो वहूनिरृष्णत्वमपह्‌(य; सिध्येत्‌ ।
तया च पत कतो कतृ्यापककरायैकरणकमा दिमान््त | स चानिष्टः | अधिकं तत्व
मुकय ( ३। १८ ) द्रश्न्यम्‌ | नन्ववमीशवरानुमानदूषगे --

० 2, च

विच्चाचारो गुरुद्रोही -वेदेधवरविदूषकः |
ध त एते बहुपप्मानः ,सचो दण्ड्या इति श्रतिः ॥
इति शसविरोषः स्यादिति चेन्न । भनुमानदूषणेऽप्यागमाचति दधः । अन्यथाऽ.
स्मद्‌ादिभ्यक्षवेदयत्वनिपेधेन तव।पि तदुदुषकत्वप्रसङ्क ; |
आगमेनानुमानेन भ्यानाम्या्तरसेन च |
्रिषा प्रकलमयमज्ञा कमते योगमुत्तमम्‌ ॥
ऋतयाश्ा्तवनुमापदंः मननपरमिति मोभ्यम्‌ । जीव विभुतवोति 1: हदये जीवानि
सकणे व्यते -सामान्केति । इदमपि ममेयनिरपणारम्मे :व्ष्वतेः। उपपानद्‌-
रिति । इदमनुमानानिरूपणे `वक्ष्यते | सखेति । इद्‌ ,-गुभरिरूपणे -वक्ष्वते |
“दिशोऽपीति,। इदमाकाश्चनिरूपगे वक्ष्यते 1 |

` इति भीयतीन्रमतदीपिकापारो पथमोऽवतारः ॥ १ ॥

१८ यततीन््रमतदीपिका ~

अथ द्विषीयोऽदतारः | ` ध

=~~२० (>) ; ० अनिः
अथाइुमानं निरूप्यते । व्याप्यस्य ग्याप्य्वानुसंघानाद्रयपरवि शेष ११.
तिरयुमितिः । तत्करणमनु पानम्‌ । लप्यस्य परूपस्वामिन्याप्यत्वातुषवान(-
= ्ापकविशेषपरमितिवह्िपमिपिः। अनधिकदेश्क्ञाठनियंतं वाप्यम्‌ । अन्यु.
नदेशकारंटत्ति ज्पापकभ्‌ । तदिदपविनाभूषं व्याप्यमू । ततमतिसंबन्धि
व्यापकापरिति । तेन निरुपाधिकृतया नियततंबन्पो उ्पातिरिसयुर्यते । सेयं
यतन धूमस्तत्र वह्िरति उप्िध्रयो दथेनाहू्ये । व्याहििरिषा । अन्वष-
व्यतिरेफभेदाद्‌ । साधनविषो साधदविविरूपेग रट ता व्पापिरन्वयन्पाप्र
यथायो यो धूपवान्त सोऽप्निमानिति । साघ्यनिषेपे साघननिषधरूपरेण
~ चा स्यपतिवयोविरकस्याक्निः । यथः योऽनभिः स निधू इति ।
सेयञ्ुभयव्रिषा व्यापिरुपाधितमवे दुप्पति । साध्पव्यापकत्पे सति
साधनान्यापक उपा; । यया वह्धिना धूमे साध्यमान अद्रैन्धनतवन्ध
उपाधिः । भेजीतन यत्वेन इयामत््े साध्यमाने च(कपाकजतध्रुपाधिः । ष

क्र

अथ द्वितीवोऽवत।रः ।

साधनावेषाविति । देदपडेवे प्ाधवपद्धनोऽन्यवः । साध्यामति त्ापनामावो

ध्यतिरेकः । न पुनः साघनामवे प्राध्याम।व; |

व्याप्थन्यापकरमाकरी हि मावयोयहगिष्यते ।
तयोर मावयोस्तस्मादविपरीतः प्रतीयते ॥ इच्यते ।

पथा वह्विनेति । यत्र यत्र पूपस्तप्र तत्राऽनसंयोगो वर्तत इति त्य
साध्वन्यपकतवम्‌ | यत्र यत्र बहूनित्तत्र ततऽ दवनपरेयोगो नारित, भयेोगोफे
प्यभिचारादिति तस्य स(षनाग्पापकप्वप्‌ | ए्भगरेऽपि । स्वन्यापक्रत्वेनाभिनतस्य यो
` ध्यापकः स यदि स्वभ्यापको न भवति तहिं स्वर्यापक्रतेनामिमते खम्यापक्रलं
: नास्त्येव । पवतो पूमबानिव्यवुमने बहनिग्यापकलेनाभिमतघ्य धूमस्य व्धापको य
, अर्ि्बनपतयोगः स्र वहूनिन्यापकरो न भवतं तयुपाधिढ्तणाद्वगते वहयापकसं धूमस्य
नास्तीति निश्चयो मवति । एतदेवोपापेदषकताबीनम्‌ | तदु चम्‌ -निरपाविकपतबन्धस्य
भयाहिसवरूपतवात्तदमविन भ्यात्िमवपत।द्यनुपािःषणमिति । उपाविन्यमिचरेण हेत
साध्यन्यमिचारानुमानमपि भवति [ यथा बह्‌निधूमव्यभिचारी, धुभव्यापकरदरन्वनप्यो.

५४

१ कखः “मुम स्या"! र प. "रवति मया"

प्रकाशसहिता | १९

चोपपधद्िविधः । नितः भङ्कितश्ेति } निश्चितो यथा-- विप्रतिपन्ना सेवा
दुःखहतुः, सबात्वाद्राजकषवाबदेति । अत्र पापारब्धत्वमुपाषेः । अयं चन्वर.
सवायां नास्तीति निश्वयादयं निश्चितोपाषेः । श्रङ्कितो यथा--विषाते-
पन्नं जीव णएतच्छरौरावसाने मुक्तिमाज्निष्पन्नसमाधित्वार्छुकादिवारति ।
अननं कपौत्यन्तपरिक्षय रपाविः । स च निष्पन्नसमाधौ विभरतिपन्ने जीबेऽसव
नास्तीति संदिग्धत्वाच्छद्कितोपाधिः । अहो निरूपाभिकपंवन्धवद्‌व्याप्य-
पिति सिद्धम्‌|

व्याप्ये साधनं रिङ्गमित्यनथीन्तरभ्‌ । तस्य द्वे रूपे अनुमित्यङ्कभूवे- `
स्याति; पल्षवमता चेवं । पश्च रूपाण्यपिं सन्ति । तानि च पक्षसक्वं सपक्ष. :
सत्त्वं विपक्षादुव्याद्रत्तिरबाधितविषयत्वप्रसत्पतिपक्षत्वं चेति । सिसापयि-
` पितघमेविशेष्टो षमी पक्ष; । यथाऽप्रिपच्वादि साधने पवेतादिः । सिप्ताषवि.`
षितसनातायधमवान्सपक्ष! । यथा महान्नादः । साध्येरजाचीयन्यून्यो `
विपक्ष; । यथा महद्‌; । प्रवहेन भरमाणेन पके निधितसाध्याभाववच्ं
बाधिद्विषयत्वम्‌ । यथा महाददोऽभ्िमानित्यादि । तदभावस्त्वबाधिति-
षयत्वम्र्‌ । समवरत्रया परतीयपानममाणे।परोप(भावोऽसतरविपश्तत्वभ्‌ ।

एवमत व्य।प्यं द्विविधम्‌--अन्वयन्यतिरेकिकेवरान्वाभेमेद्‌।त । पूर्वो
त्तपश्चरूपोपपन्नं व्याप्यन्वयन्यतिरेकि । यथा पेतोऽशनिमान्धूषवखाव्‌ । `
यो या धूमवान्स सोऽ्निमान्यथा बहानर्भेष्‌ ! योऽनधिः स निधरषो यथा
महाहद इति । तादृशमेव विपक्षरहितं व्याप्यं केवङान्वापि । यथा ब्रह्म
श्न्दवारयं वस्तुत्वाद्धटवत्‌ । विपक्षा मावत्केवछान्वयी चतूखूपोपपन्नः ।
केवरुव्यतिरेकिणि साध्याप्रसिद्धेस्तद्रयतिरेकन्यािदुभरक्ष । अतः केवरुन्ष-
गव्याभचारत्वात्‌ । व्वपिकव्वामचारमा व्याप्यग्यामचारावररयकत्वादति।

पवत दिरिति । तथा च तादसतपवतादिषषपक्षवृत्तित्वं धूमादेरस्तीति प्रथमरूप-
संगतिः । सिसाधयि षितसजार्तीयोति । पिपत(षयिरितो धमेः पवेतादिवृत्तिवह्निश्तत्.
नातीयो महानप्त दिवृ्ति्वंहूनिस्तादशवहनिरूपधरमवानित्यषैः । महानसादिररिति ।
तथा च ताटसमहनत्तादद्पनप्तपन्षवुत्तत्व धुमादेरस्तात दितीयरूपर्षगति । महाहृद
इति । तथा च तादहशमहाहृदरूपनिपक्षावृततित्वं धृमस्यास्तीति ततीयरूपपषगतिः ।
चतुय दशयति-- भवचेनेति } पञ्चमं दशेयति--सपबङतेति ।

[ध्याप्रसिद्धेरिति । यथा परथिवी गन्धवती पथिवीत्वादित्यत्र गन्धो न प्रतिद्धः।
पक्ष एव परिद्धशेत्पिद्धसाधनम्‌ । सपक चेत्केवर्त्यतिरकित्वहानिः । विपक्षे चेदग्या.
१. ध्यं लश्च" । २ ज. "त्वत्तेदिगरोषा" । ३ घ. (तज्जती" । ४ घ. "नसः । यो" ५

२३१ प्रतीन्द्रमतदीपिका--

तिरिनिरासः । केवान्वयिन्यम्वयन्यविरेकिणि' चात्यन्तानीद्धियाधैः - `

गोचर्तामिरंसन 1

तदेतदलुमानेः स्वा पराय चेति द्विषा विभञ्य केविदाहुः । स्वैषामनुमा-
नानां स्वधरिसंवानादि बेन मचय स्वव्यवहारमात्रहेतुस्वामिति -स्वायो-
लमानमेबेसथेषरे। तदलुमानबोधकथाक्यं भलिजगाहतूद्‌हरणोपन यानिभमनरूपं `
पञ्चचथवसधुक्तप्‌ः। तत्र पक्षवचनं भतिज्ञा । यथा पवतोऽभिमानिति १
लिङ्गस्य वचनं हेतुः 1 यथा धूमस्वादाते । व्या्िनिरदशपूवेकं दन्त

वचनयुदेदिरणंू। तदुद्िधाः । अन्वयिन्यतिरेक्िभेदात्‌. । चथा योयो

पूमन्सि ` सोऽगरिणान्यथा महान समिस्यन्वयोदाहरणम्‌, । योऽन; स

निमय महाहृद हाप व्यतिरेकोद्‌ाद्रणम्‌ ' । इ्टान्वनिदयैनेन व्वा
= ठया पक्षे" रेतृपसंहाश्वाक्यह्ुपनयः । सोऽपि द्विविधः । अन्वयञ्पतिरेकमभे-
दा" तथा पूमवानित्यंन्वयोपनयः । अयं च न तथा निधू इति ग्यति-

रेकौषेनेथा । हतुशूषैवं पक्षे साध्योपसंहारवाक्यं निगमनशूः। इदमपि द्विविधं
तथे, । यथा तस्पादभिमानिस्यन्वयेन ` निगमनम्‌ । तस्पाद्यं निर्न भव~

तीति व्य॑हिरकेणः। एवः पञ्चावदववादिनो नेयायिकःः।

विनाऽपि एिद्धसवात्त्वयािः सुपरहेवेति चेद्धान्तोऽति । व्यतिरेकस्य. भावात्मत्वेऽपि
स्यतिरेकम्यपिकथनावस्थायं - साघ्यामावरूपतया कथनमवदवमावि । यदितिरेम्ो. न
भिचते तङम्धवचचे मवतीति हि ग्यतिरेकव्यािकथनम्‌ । अन्यथा सता्यप्रतिमस्त्वा-
मवे ्यतिरेकन्यवहरादुपपत्तेः। ननु शब्दः एथिन्बाचदरन्पातिरिक्तदरव्याश्रितः) चन्द्‌-
त्वाद्िलतर-साध्यस्य,द्रम्याश्रितत्वरूपसतामान्यर्ूपेण प्रसिद्धिरस्त्येव । शब्दः काचै-
दाक्चतो- गुणत्वादित्य नुमानेन तस्पिद्धेरिति चेन्न । सामान्यरूपेण परिद्धिसततेऽि
साध्यवावच्ेदकर्मेण प्रतिद््भावात्‌ | पूमवहनितेनन्धप्रतिपत्तो पदार्थत्वेन तयोः
भतीतेरलन््रच्वात्‌ ।

नैयायिक। हति । अय हि तेषामाययः । प्रतिक्ञवाक्थमन्तरेण न हेतुवाक्यपर-
योगः. कतेवयः अन्यथा हेतुत्वाभरती तेः. नापि . देषुध्रयेःभन्तरेमोद्हिरणमरङ्गः ।

उदाहरणकाक्वस्व हेतुप्ाध्थयोन्धतिमददेनात्मकत्वात्‌ । उदाह्रणमन्तरेण च नोष-

घातः । जमसिद्धेःच. साये तद्मावव्यािदमैहा । परतियोगिभतिति विनाऽमावप्रमिते-
रयोमात्‌ । -नन्वसतयेवं मावसताध्यकस्यडे । शृथिरवातरेम्थो मिते गन्धुत्रित्याद्य^ः
माकसष्यकस्यठे त्वमावामावर्य ` मावद्पत्वेन तस्य च मावस्य प्रतियापिप्रमिर्बिः

नन

पकाच्चसदहिता | | २१

-परतिगादेनदाहरणरूपरयवयववादिनो मीमां सकाः । उदाहरणेपनयरूषाब- `
यवदरयवादिनः सीगताः। अस्पाकं त्वनियमः । कचित्पश्चावयवः। फचितत्यः
यवः । कचिद्रयवयवः। उदाहरगोपनयाभ्यापिव व्थाप्धिपक्तषषमयोः सिद्धः
त्वीत्‌ः। तावतेवानुपिस्युपपततेधः । मृदुपध्यमकटोर्षियां विस्तरतेग्रद््ा `
व्यवह!र उपपद्यत इत्यानिंयम एव । एवं पश्चावयवरसेयुक्तः सद्धेदय बह्वय~ `
नुमापकः 1 सद्धेतुरित्युकतत्वादू भसदश्धुरीपटलानन बह्वयनुभितिः

अर्ये हेतुवद्छधसमाना हेत्वाभासाः । ते चासिद्धविरुद्धानेकान्तिकपकरण.
समकाटात्वयापदिषटेमेदन पश्वपकाराः । तत्रासिदद्धिविधः-सवरूषसिद्'
आश्रयासिद्धो व्वाप्यत्वािद्धशेतिं ¦ स्वरूपासिद्धो यथा--अनि्यो
जीवंधाघषत्वाद्घटब्दिति । आश्रयासिद्धस्तु व्योमारविन्दं सुरभि, अरब
न्दत्वात्सरोजार विन्द वदिति । व्योमारविन्दमाश्रयः। स चासिद्धः। व्याप्षत्वालः
सिद्धो. दविविषः-एको व्याह्प्रहकमरभाणामवद्परस्तूषाधि सद्धाचात्‌ । अध्ये:
यथा--यत्सत्तरक्षणिकमिति । क्षणिकत्वसत्छयेव्यापनिप्राइकममाणािद्ध+।
द्वितीयो - यथा--अप्नीषोपीया दिंषाऽषपरवायिका, रदिसत्वात्कबुबाह्महिं 6"
वदिति 1 अक्र निरेध्यत्वमुपाधिः । अतो हिंसास्वहेतु; सोपाधिकः । स्ट `

[^

विपरीतव्याघ्रो हेहुरविष्ड्‌ः । तद्यथा-- नित्या प्रति; कृतकत्वात्काङबरद्‌ 1.

नयः । उदाहरणेन गृहीतव्यातिकप्य हेतोस्तेनैवाऽऽकरिेण पक्षधमैतप्रदशेनायैतवादुर-
नयस्य । प्षषमेतामात्रं हेदुवाक्यार्थो. व्यापस्य॒पक्षप्ैतवमुपनयवाक्यामं इतिं
हेतृपनययोरभेदः; । ततो निंगमनम्‌ । तच्चाऽऽवर्‌ यकमेव । तघ्य विषक्ते बषकपरपाणा-
भावद्योतनायमञचिमानेनेति प्तावधारणतताघ्यनिरदेशत्वात्‌ । ततश्च पश्वावयवयुक्तं व।कंथ~
मेव परपूणापदेश इति ।

व्थवयच इति । यद्यप्यये पल्ल: सध्यन्यवस्थापन।(मवाद्नाद्रणीव एव तथाऽपि `
बुद्धिमतः साध्यन्यवस्थापनस्य सुङमत्वाद््रोक्त इति बोध्यम्‌ ।

हेत्वाभास: इति । व्यातिः पक्षषमेता चेति द्वयमनुमानाङ्गम्‌ । तत्र व्याप्त्यमावेन
ग्याप्यत्वासिंद्वविरुद्धानैकान्तिका हेत्वामान्ाः.। साधारणानेकान्तिके देतोरविप्तगा"
मित्वेन व्याधिषिरहः । अघाषारणनिकान्तिके तु सपति मियमानेऽपि हेतोः पक्षपात `
वृत्तित्वेन व्याधितदशेनामावान्ारिविरहः । पक्षधमेताथा जभविनः स्वरूपासिद्धाश्र-
य।तिद्धौ. हेत्वामातोः । प्रकरणत्तमे ` तु पे सारनिश्चवावततदनेन व्यातिमङ्क^इति `

१ क. °नयनांस्या^। २. "न्ये वु हे“ । ३.घ. निषिद्ध ,
(|

~

11 | यतीन््रपतदीपिका--

कृतकत्वं॑चतुः साध्याभावभ्याकैः । सन्वमिचारोऽनेकान्तिकः । स च ~.
दविविधः। साधारणोऽपाधारणश्चोति । पक्षप्पक्षिपक्षदराकेः साभारणः । सथा
न्दो नित्य; मरमेयत्वात्कारवत्‌ । अनाधारभन्तु विपक्ष पपक्षव्यादत्तः ।
यथा-भूमिनित्या गन्धवरगादिति । परकरणसमस्तु साध्यदिपरी तसाधकहेत्व-~
स्तरवान्‌ । यथेग्वरोऽनित्यो निस्यधपैरहितत्वात्‌ ¦ ईश्वरो नित्योऽनितपध-

्रदित्वादिति । अयमेव संखतिपक्षः । काछात्ययापदिष्ठो सथा--ख्स्य
हेतोः साध्याभादवान्पल्षः स छाङात्ययापदिष्ः । यथाऽचिरनुष्णः; पदार्थ-
साज्ञकवत्‌ । अर्यं च रस्यक्षेणोष्णत्वावध।रणाद्भ(षि हः ।

एवमनुमाने निरूपित उपपानादेरलुपानाद वन्द मोवः! यथाऽविदेश्चवाक्या-

` भरमरणसहतगोसादश्यविरिषटपिण्ड्ञानुपमानष्‌ । गवयमपजानन्नपि यथा

केचित्‌ । स्वारपिकपेदेहापवादिनाऽपि विपरीतनिश्चयप्रसङ्खेन बाघतुस्यत्वमापाद्य पल्ल
(५ न (~ ९ = 6 6 श 6 ॥ प
घमेताभङ्ग इत्यन्ये । स्यप्िपक्षघमेत्वयाद्वयारपि वमद मयदोषापादनमितीतरे ।

काठाल्यापदिषे तु साष्यशन्ये प्ताधनवृर्या ग्यादिभङ्ग इति केचित्‌ । सिद्धसाधन
वत्ताभयरदेहा मावालक्षषमेत्वमङ्ग इत्यपरे । भकरणसमारिरवति ! जयं च सदिः ।
साध्यविपरीतसाधकदेष््तरद्शैनेनायं हेः स्वसाध्यं साधयितु न वेति संदेशेव-
यात्‌ । अत एवाथ प्रकरणम इत्युच्यते । प्रकरणेन पक्षेण समर्तुश्यः । पक्षो हि
साध्यवान्न येति संदिह्यत इति तदै प्रयुक्तो हेत्रप्यत् स्वमस्य साधयितुमी्े न
रेति संदिह्यत एवेत्युमगोः समत्वं बोध्यम्‌ । नतु सिदेदस्यानुमानाङ्गतवात्तदुत्थापक-
स्यास्य कथं हस्वामासत्वमिति वेदु्न्तोऽपि । द्विविधा सढु सेदेदभवृत्तिः । एक
स्वारसिकी सवानुमानसाधारणी । दितीया पुनः प्रतिकूलानुमानद्योनननिता । तत्र
प्थमैवानुमानाङ्गम्‌ । न तु द्वितीया । शाङ्कापनोदनपरवृत्तपवानुमानपरिपन्थरूपेणानुमा.
नान्तरेण प्रवतिंतत्वात्तस्या इति बोध्यम्‌ । काङत्ययापदिष्ट इद्वि । क्ष्य `
साषनकारस्यालयेऽमविऽपदिष्टः प्रयुक्तो हेतुः काङाल्ययापदिषटः । अकररभ्रयक्त
इति यावत्‌ | अयमेव बाधिंतपराध्यक इत्युच्यते । |
अविदेशवाकयेति । अपिदेशव,क्यं च निभकारम्‌ । तन प्रथम गोसदृशो गवय
इति साधर्योपमाने । तत््मरणप्द्ते यद्रो सा दश्यविशिष्टपिण्डन्ञानं तदेवोपभितिकर-
णम्‌ । द्वितीय च गवादिवदूष्िशपो न वस्यश्च इति वेधरस्योपमनि | तत्न च गोवि-
सदृशपिण्डज्ञनमुपमितिकरणम्‌ । तृतीय ५च दौर्ग्रीवः प्रहम्बोष्ठः कटोरकण्ठकारी
श 0 0 कमेक इत्यपाधारणधर्मोपादानि । तत्र च तादशाप्ताषारणनेविरिष्टदिण्डज्ञा-

~~~"

[न

| ११. प्ः\ साष्यामावव्याप्तो देर्िष्डः ) स" 1. `
५. का

ध ˆ प्रकारकत्व `

गौरथ गय इवि इततिद्ारण्यङ् क्यं श्रता वन गतो वाक्वार्घं सर
न्यदे। गोसादश्यषििषटपिण्डं परपाति तद्‌ तद्राकयार्थसपरण पदङ्वी सादश.
विशिष्टपिण्ड्ानं जायते तदुपपरानपित्युरयत्े । स्परणरूपत्वात्तस्य प्रत्वक्षेऽ-
-न्तमावः । व्पाश्ि्रहणपेक्षत्वादनुपानेऽन्वरमाव; । वाक्यजन्यत्वाच्छदैर
चान्तर्मावः |

अथोपत्तिनौम्‌ दिषऽपृञ्धानस्व पुरुषश्य पीनत्वदछनाद्रश्रौ भोजनं
करप्यते । एतस्याचुमानेऽन्तमौवः । वको नाम ज्याप्याङ्कीकारेण व्वापकप्‌-
सज्जन । तंयथा पवेतोऽग्िमा्धू पवा दित्यनुषाने धू भोऽप्तु बद्धि्माऽस्त्वि-
स्धुक्तं याहि बह्ने स्यात्त पुभोभपे न स्यादित्येतस्य पमाणादुग्राहकतवम्‌ ।
| नमुपमितिकरणम्‌ । शदे चान्तमौव इति । यथाऽयं गौरिति व्यक्तिविशेषे मोश्च-

५ ४

ब्व्युत्पादनेऽपि वकत्रमिपरायमाटोच्य न्यायानुप्तरेण सतक गोशन्दव्युतपति

भ्तिपयन्ते बाला; । न हि वृद्धिमन्तो यवदुकमेर गृह्णानि | तथा ऽतिदेश षक्येऽपि
बुद्धिमन्तः श्रोते न्यायानुषरेण गोपराद्रं पादैविहो्ीते गवयत्वादौ वयुत्पथन्ते |

(4 क म

नन्वातिदेशवाक्यप्रवणङ्गाटे गवयत्वादेरप्रतयक्नलात्कषं गब्दज्ञनाभेतति चेत्न । अष
लक्षस्य शन्दज्ञाेऽनन््त्वात्‌ | अन्यया तततर्तगेरिनदेपेनादिशन्दानां व्युल-
तिनं स्यात्‌ । तदमवि वदिकवकगरथप्रप्ित्तवनुष्ठानं न स्वादिति बहुव्याकुदी
„स्यात्‌ । मायावादनस्तु नगरेषु दष्टगो पिण्डस्य पुरुषश्य गवयद्धियपनिकर्षे स्ति
` भृति प्रतीतिरथं पिण्डो गोसदय इति । तदनन्तरं च मवत्यनेन सदशी मदीया
` गौरिति नियः । स्यमेनोषितिसितयाहुः । तन्न । अनुमानेऽन्तमवात्‌ । तथा च
प्रयोगः--गौगैवयतदो गव धस्थप्रहरयप्र तियोगत्वात्‌ । यो यद्वतप्तादरयप्रतियोगी
पत ततपहशः । यथा. वमहस्तो दक्षिण हक्तेनेति ।

एतस्येति । तथा च प्रयोगः-देवदत्तो २।अमोजी दिव(अमुन्।नत्वे पति प्न.
त्वात्‌ । जीवी देवदत्तो यूहे नेत्यत्र बहिः सत्वमप्यनुमानदिव तिष्यति । जीवन्दे ~
वदतो बिरति विथमानसते प्रति गृडेऽतत््ादिति । एवमेव सक्ष बाध्यम्‌ |

तदुक्त र।अनियम्यस्य नायुकिननियन्तोपपादकः इति ।

अनियम्धस्याभ्याप्यस्व नाघुक्तिनादुपपयमानता । अनियन्ताऽन्धापको नोपपाद्‌क
इत्यर्थः। तथा च व्य।रिरे नामन्तेरणानुपपत्तिरित्युच्यत इति नाथापत्ति; प्माणान्तर्‌-

मिति भवः । भमाणाबुप्राहकस्वमित्ि । यदि वन्‌नि्ं स्यात्तं धूमोऽपि न स्यात्‌|

३

"क,ख. बाक्म्ङुवा । २३.ष, "गोश्रहृनपि० । ३ ष, ब्द वाऽन्त" | ४.्‌. ^तो वद्धिः
भान्धुमादिति स्यते पूमो* । |

£ क क
४ यदौन्द्रपतदीपिका-- ~

हक सुशदीकमा मपूरकर्वाचधारग निश्चयः । वी तरागकथा' कादं; । प्षद्रय
$सधनकतीः विनि्गाडुकथा नलः; स्वपक्षस्थापनदीना तु वितण्डा । अविबक्षि
तेण दन उष्‌ । सन नन दूषणं टमू । स्वभ्यापि दूषण जातिरसदुचरं जातिरिति

` स्यचिसकाकारणमावमज्गः स्यादिति तकः । प च यत्न धुभस्तत्र वहनिरिति म्यप्ती
कथितायां ‹ धुमोऽस्तु नाम्‌ पर तन वदनन कथमवदयं सवितम्यम्‌ ! इति यदि
शङ्का समागच्छतस्तादशशङ्कपपारणदवाराऽनुभानमतुगृह त ^ बोध्यम्‌ ।* तकश्च
` पृ्चविघः । आत्माश्रयान्योमयाश्रयचक्रकानवस्यकेवकानिषभसङ दात । प्रतिबन्दीति
` ठु केवलोनिष्टभसङ्कप्ेवावान्तर भदः । तवन्तरमिति केचित्‌ । दुस्तकेष्वु त्याज्य एव |
-दुस्तकौवेम्बिनः कथायामनकारत्‌ | दी त्रागकथाति । परपरविरुद्धवादिनो्येव-
हारःकमेति. कथासामान्यकक्षणम्‌ । स। च क तिविधा---वादजदपवितण्डाभद्मत्‌।
वदि शरपातङ्ौ -साधन्‌म्‌ । वीतरग।७¶क। । तज्ञानं प्रयाजनम्‌ ।
तत्र प्रमाणतकौम्यां हाघन्प्तयुत्‌ ।
| द तरागकषथा वादस्तर्फडं तच्वनिणेयः |} इति ।
जयाथ जदपायिकारी । अत्‌ एव स्त न वीतरागः | उभ्नाति वादिनोः प्राघन.
वंस जदपः । अन्यतरस्य स्वपक्षतताघनवत्त पर्व दूषणमातरशरणत्वे वितण्डा |
` केचितु वीतरागतितण्डा विनिग §,त०६।त वितण्डष्धैविध्यमाहुः } तस्यायमाशयः
` स्वपक्षसाधनं परपक्षदृषणं॑सताधिनसमथन दूषणम्तमथेनं शम्द्दोषवनंनामिति पश्चा्ग
वाद्‌; । एकसिम्बदे वादिपरतिवादिनावच।९॥। । द तरागकठैकवादद्र यतुरचयेन
्षातरागकथारूगो वदः प्रवते । विनिर्गपुकतृक्गादद्ववपमुचन विनिगौषुकयारूपो
। ज्यः परते । तत्र यथा जद्पा्यनेेनैव वादेन विनि०।९१८०७। त व दूधिनेके
प्रैव कहदेन वीतरागवितण्डे।ते । वितण्डा ५।५।५ व।दिभतिवादिव्यवस्थानुपाठनं कत्य;
मेव । सक्रैव प्रमाणज्तेः स्वपक्प्ताषनादि कष्च्थतवेन - १९११ । उरनातिनिग्रह-
स्थानादि त्वकत्यत्वेन- केःपतम्‌ । ©> च्छटम।ई-अनिबाप्षेताते । यथ। नवकम्ब्‌-
जवं देवदत्त इति नूतनक्बहामिपरायेण प्यके वावथे तञ।१सत। ` नवल
स्थाविर ऽयैरतमारोप्य कश्चिदृदुयति । नास्य चकवा पन्ति दित्वात्‌ ।
नशस, दविल्वमपि संमन्यते -कुत। नवेति । स्वग्यापीति । यत्परस्य दषम दयत
, -तरखस्याम्यायत्लनः । असदुत्तरमिति। उत्तरस्यां स्वम्यावातिकतवम । यधा-
षहो वहूनिमारपूमारमदानप्तवदिस्त्न ययय पचत धूभव्वेन मह्‌ा।नपपाषम्याद्वहिमा*
सयातां द्रयसववन्तेनहदसःवम्बदहू-यम(ववानेव वा ४# न स्थापिति । अध
चं कहुयमावसाधनेऽनयैव रीत्या महान परयेणे वदिकलमति

1 +)

मिव = १५

`: वै ।.परानयहेुनिगहस्यानमित्येषामलुभानाङ्कत्वाद्‌वुमानेऽन्वमौवः । कवि-
` कविभनेयायिकमनानुसरेणोक्तमिवि न विरोषः । इत्वनुमनं निरूपितम्‌ । `
~ शति थीवाधूजङुलाविल्कभ्रषन्पहा वावसष भयमदासेन भीनिवासदासेन
॑ विरचितायां यतीनदरपतदीपिङयाषनुभानानिरूपणं
नाम द्वितीयोऽवतारः ॥ २॥

[1

अथ तृतीयोऽवतारः ।

अयुमाननिरूपणानन्वरं शब्दो निरुप्वते --अनापाबुक्तवाक्वजनिततद्॑-
विद्नानं श्राब्दङ्गानम्‌ । सैत्करणं अन्दपमाणम्‌ । जनाप्ताजुक्त इत्धुक्तत्वादवदस्य
पो रुषेयत्वमतनिरासः । करणदोपबाधकपत्ययाभाववद्वक्यं वा| सगोदौ
भगवांथतु्ख(य पू्पूथैक्रमविरिषान्वेदन्स्वृत्वा सषृत्वोपदि शील्युक््या बेद्स्व
नित्यत्वमपरपेयत्वं च सिद्धमिति करणगदेषामाचो बाधक्व्रत्ययामावश्च |

छवब्यापितवं स्वव्यवातकत्वं च बोध्यम्‌ । स। च पाषम्बप्तमादिमेदेन चदुरदिशति- `
भकारेति गौतमपूत्रे (९।१।१) स्यश््‌ । दूषगप्तमथेम्याकद्धं जल,
क्षिद्धमवि दृषणाप्तमथं जातिरिति च्छढनात्योभेद्‌ः । निग्रहस्थानमिति । निर्य

` खद्धीकारस्य स्याने ज्ञपक्रपित्यपै; । यथा -राञ्दोऽनित्यः भत्यन्नुणत्वादित्युकते प्रेण
सोऽयं गकार इत्यादिप्रतथमिन्ञावङाहघ उदक वितेऽपतु तहिं नित्यः शब्द्‌ इति
नियत्वे स्वीदुकन्वादी भतिज्ञां जहाति । तच निग्रहस्थानं प्रतिज्ञाहान्यादिभिदेन द्वि.
शतिविषम्‌ । तत्त्क्षणानि वु गौतमपूे (९। १।२) ज्ञेधाति।

{०

इति श्ीयतीन्द्रमतदूपिकापरकाि द्वितीयोऽवतारः ॥ २ ॥

अथ तृतीयोऽवतारः | |
अन्नेति । नलु परित्य्याऽऽपोखवाक॑यन निततदभे तानपि वु
वेदस्याऽऽघोकतततिद्धये तस्य पौरेयत्वं सवी स्यत्‌ । करणेवि । करणदोषो . .
नापक्र्रवयश्चेलेतदुमयामावािरिष्टपित्यरथः । अवराय भयोगः-ेद्‌ः प्रमाणे) करण.
दोषवाषकप्रत्ययरहितत्वे सति वाकंथत्वात्तशरतिपन्नव(क्यवत्‌ । अगसवेयत्वाकररणं-
दपर हित्यम्‌ । बाघकपरत्ययोऽपि नास्ति । स ह्युमानद्भ। श्रुतेवां स्रव डौ केड-

॥ गमिप

4 षः तत्करि° ¦

` यत्तन्रपतदौपिका ~

ननु वेदर्वकयानां माषांसकेः कपर यय्‌ प्रापाण्यस्व।क।रात्तद्ध ब्रह्मपरः
वाक्यानां व्युत्पर्यसमवाच कथे परासाण्ापे।ते चन्न । ।सद्धब्रह्मपरवाक्षा-
नामप्युपासनान्वयस्वौकारातु । पिता ते सुखमास्त ईत छाकसद्धपरवाक्य
स्थापि वोधकत्वःशनाद्भाखानां कोके मात्पितुमभ्रातिभिरम्बातातमातुर-^

वाक्याद्भा | नऽऽचः। तादशानुमानस्यैवाञऽगमबाधितत्वेनाप्रमागल्वात्‌ । न द्वितीयः
तथा सति वेदप्रामाण्यं गरे परतित्तमेव स्यात्‌ । न तृतीयः । तस्यावेदमुछकत्वेन तद्‌-
नाधकर्वात्‌ । नापि चतु; | तस्याडोकिकविषये प्रवृच्यभावात्‌ । तथा च वेदप्रा-
मृण्यं िद्धम्‌। न च सेदिग्बाभनोधकत्वषूपं ज्ञननुत्पाद्कतख्ये वाऽग्रामाण्यं शङ्क
नीयम्‌ । स॒क्षषस्यां तथाऽनुपछ्ब्धः | न च वेदृष्ट्धुत्‌।क्त।नमिग्रामाण्यमवेत वाच्यम्‌ |
न हि वेदं एवाद्धतदृष्टिः । किष 'टोकेऽपि । यथोट्कादौनामन्धकारेऽषिं खषदशेनम्‌ |
` मान्यादादोनामाहारतैहरकरणयोरेकष्यानवरतित्वम्‌ । म्याङानां चश्षुःश्रवस्त्वम्‌ |
पिष च पेष्विदङ्गाराहारवत्वम्‌ । मत्स्यकृभै वेहङ्ान।मीक्षणध्यानपस्पथैः पज
पोषणम्‌ । ना छिवेरद्वीपवातिनामथक्तवरेनेव देह्ररणनिय। दि । ि
का परतथैतेति । वृद्धयोव्येवह्रतोरेकपरवृद्धप्रयुकशाठ्दधवणप्तमनन्तरज निता
न्यतरवद्धसमयेतचेशं दष्टाञन्यथाअनुपपर्युच्ीयमाना शब्दश्क्तिस्तदुपपादकका यूपेव .

प।।चन्येवावत।यत । तदुक्तम्‌-

कथि मानान्त्रपूर्वे समस्तं भेदकं वचः |
+; = प्रमाणामिति हि प्राज्ञा मन्यन्ते मान्यवुद्धयः । इ
~, “ ", ` ` पृदूनां तत्परत्वेन व्यु्त्तरवघारणत्त्‌ | ` 1 ८
` न सस्वन्यपरे शब्दे व्युत्पत्तिं समवः ॥ इति।
उपासनान्वयेपि 1 ` यदपि ब्य िद्धरूपे तथाञप्युगाप्रनायाः ` कार्यत्वेन
तस्याश्चाऽऽच्प्ा वाऽर . इत्याद्वेदान्तवाक्येषु प्रतिपादितित्वेन तेशां प्रामाण्यमन्तत-
मेवेति मावः | अधिकं प्षमापोत्तो भथमसुत्रशेषेऽनसंवेयम्‌ । पितेति । केनविप्पुह-
षेण इस्तवेष्टादिना * पित ते सक्षमा ? ईप देवदत्ताय ज्ञापयति प्रेषितो यज्ञद
्स्तर्ापने .भदृत्तः \ पिता. ते सुखमास ` इति चन्द्‌ प्रघुङ्कते । पश्ैष्योऽन्यो
व्यवितसुभूकवेच्चेष्टवेरपज्ञतज्जञ।११, प्रवृत्त यज्ञदत्तमनुगतस्तज्जञापनाय भयु
1 ९94 "कान्द धुत्वाऽ्यं , शब्द्स्तंदवुद्रहदुरिप निश्चिनोति कायौये
शक्तैरिः ग्रह निभृ इति , वोध्यम्‌ | ३4 ` यार च्छकग्युत्पत्ता

स प

चनदरादिषवङ्कवा निदिश्य तदभिधायिनः चन्दान्बयुज्ञानः कमण भूयः
कविकषिठानां तचदयैबुद्ध्युत्पदिदशेनद्वेदेऽपि परेनिष्पन्नऽप्वय शब्दस्य चि"
कत्वं संमवतीते नाभामाण्यज्ङ्कावकाशः । तद्च॑भिचारादिभरतिपादक्वद-
स्य कथं भापाण्यदिहि न अङ्कनीयम्‌ । तस्य दष्टफकदशेनेनादृषटस्वगाद्‌-
फरसाधनादौ भरदृत्तिमयोजक्षत्वाद्‌ । यु पादित्यवाक्यं लादित्यवचूपमक् श
तकरम्‌ । अदः. छत्र वेदस्य प्रामाण्यम्‌ ।

स वेदः कमैव्रह्यपरतिपादकपर्वोत्तरमाभाभ्यां द्विषा \मन्नः । अआरावनक१"
मतिपादकं पूैकाण्डम्‌ । आ!राध्यप्रतिपाद्कषुत्तरकाण्डब्‌ । उभयामामाप्तवा'
देकला यम्‌ । मागद्रयास्मक) बरेद ऋग्यजुःखामाथचरूपण चतुघ।(उवास्यत
पनरनन्तपरकारशच । ऋगादि वहुपकारदान्वेदौ मन्ायवादविधिरूपेण चरिवषः ।
-अर्ष्ठेयायैपरकाञ्चको मन्त्र; । विध्यधीनपवुच्युत्तस्भकवाक्याविरोषाऽयवाद्‌ः 1 ~

वाकयं प्रय॒ङ्के । एवं बहुशः शिक्षितो ब्युश्पत्सुबांलयो यद्‌! गोकषब्दं शृणाति तदा
स गोश्चब्द्‌ एव स्वस्वरूपेण श्रे तुस्तस्य तादशपडुब्ुद्धिुत्पाद्याते । तताऽस्य पशो
गोम्द्स्य च कश्चन सेवन्धोऽस्तीति सोऽववारयति । तत्र च जन्यजनकम्‌वाद। ना.
पितरसबन्धानाममव।त्स्वा माविको बोध्यबोधक्रमाव एव संवन्ध इति शन्दाथस्बन्ध -
ग्रहणप्रकारो छोके प्रापिद्ध एव । जभिचारादातं । अभिचर्‌। म।रणम्‌ । शन्युवध्‌
इभः तत्पदिपादके वेदश्च “ दयनेनाभिचरन्यनेत › इत्या; । ।

स वेद इति । वेदप्ताभान्यलक्षणं त्वरकिकोपायनेषकत्वम्‌ । इष्टप(प्तयनिष्टष्‌-
रिदहरयोरखौकिकमुपायं यो प्रम्थो वेदयति स वेद इति तद्थात्‌ । पृव्‌ात्तरात्‌ । पृच-
भागः ५. अ्चिमीठे ' ५ इषे त्वोर्जे त्वा इत्यादिः । उत्तरमाग उपानेषद्रषः । एक
शारयामिति | उभयत्रामि पू्मस्धैव प्रतिपाद्यमानत्वात्‌ । अङीकरिक भ्रयःस्राघन 1हे
वर्मः स च साध्यरूपः क्रियादिः पूभागेन परतिषायते। सिद्धस्तु ब्रहमह्ूपो षम उत्त-
` रमगिन.प्रतिपा्ते । सिद्धरूप षस्ठ॒नि धमशब्दप्रयोगो महामारते दृश्यते । वथा-
द, ये च वेदविदो विप्रा ये चभ्यात्मविदो जना; । `
त ते वदन्ति महात्मानं कृष्णं घर्म सनातनम्‌ ॥ इति ।

ऋभ्यजुरिवि । पदेना्थेन चेषेता चत्तद्धः मन्वा ऋचः वत्तगी(तिव॑-
तत्वेन रश्िष्टभठिता मन्त्रा यजूषि । गौ पिङूषा मन्त्रः सामनि | एतन्मिधितोऽथत्ै-
` वेदः । एवं चादुर्विध्येऽप्यथवेवेदस्य वेष्वन्तमूतत्वेन वस्तुतखेविव्यमवति जयीशन्दे
एषि तस्य प्रपिद्धिरिति बोध्यम्‌ 1 मन्त्रत । प्रयागत्तमचताव्मारक्य बन्वः । चथा

भिमक › इत्यादिः । विष्य्थौनपवृत्तीति । परवरत्तिषद्‌ निवृत्तरप्युपरक्षणम्‌ ।
4 च. गवायकदः ॥२ ख. "फलाद्‌" । ।

र अतीश्मतदौपिका--

हिरालुश्चासनवाक्यमिह विषिः। स च निविथः-- अपर्वपारखंह्यानियमभे- -
दात्‌। ते पुनभिव्यनेमितिककाम्यादिमेदाद्नहूुविधाः । वरीहीन्पोक्षवीत्य.
पूवैविधिः | मनोमयत्वाल्युपासनविधिविशिष्टविषिः । इमामग्रर्णमन्नित्यश्वर-
नावियिः परिसंख्याविधिः । युैमिगसेनविधिर्निवमविधेः । संध्योषास~
नादिविभिनित्वविधेः । नतिष्टयादिविधिनमित्तिकविैः । ञ्योतिष्टोमादि-
विधिः काम्बविधिः । . #
एवं विष्यरथवाद्भन््रास्मकस्य वेदस्य च्छन्दः करप शिक्षा निरुक्त ज्योतिष
व्याकरणमित्पेवान्यद्धगाने । छम्दोऽचुष्टपतरष्टवादि । श्रो तस्पातेभरतिषादनपरः
कृरपः । रिक्षा बणीतििका । निक्त पुवयैिपादकफ़म्‌ । व्योतिषम्ययन-
तदथौनुष्ठानकाढनिरणेयाल्पकप्‌ 1 व्याकरणं दु शरब्दस्वरादि समर्थनपरम्‌ ।
एवं साङ्गस्य वेदस्य प्रामाण्यं सिद्धम्‌ । | 1

2
उत्तम्मकः साधकः । अये च विधिनिषेधान्यतरशेषूतः । माशस्त्यानन्दानयतस्पर्‌ `

वाकंयमभैवाद्‌ इति यावत्‌ । यथा-- वायु क्षेपिष्ठा देवता * ( १० स० २।१।१)
इत्यादि । “तोऽरोदीवः (तै० सं° १।१।१) इत्यादि च । आदे ‹ वायम्य९ श्ेतमालभेत
मूतिकामः इति विहितशेतपश्चाङम्भनस्य प्रसा । अन्त्ये ‹ ऋत्विर्म्यो रजतं न,
देयम्‌ › इति निषिद्धस्य रनतदस्तिणादानस्य निन्द्‌ । प्रकारान्तेरण पृनज्ञिविषः--

` गुणवादोऽनुवादो मूताभेवादश्चति । तदुक्तम्‌-- 9 |
| विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारते ।
मूतायैवादस्द्धानाद्थेवादज्िधा मतः ॥ इति । = .. „
आदित्यो यूप इति गुणवादः । भरनहिमस्य भेषजमित्यनुवाद्‌; । वज्ञहस्तः
` पुरेदर इति मूताथेवादः । परङृतिपुराकस्पावप्यथवाद्विशेषविव । जन्यकरैकस्य `
र

॥ [^> { [^ प क, क 6 क क
= ल्याहत्स्य विषेवादः परकृतिः । रेतिद्यस्माचरितो विधिः पुराकरप्‌ः। पृराकंट१ ह्यव

मासी दित्यादिः । अपूर्वेति | काटश्नयेऽपि कथमप्यप्रा स्य प्रारिफखको विधिरपूवैविधिः।

क

कथमपीत्यस्य द्टायैतेनादृष्ाधैतेन वेत्य्ैः । यया बीहीेक्षतीति । नाज ब्रीहीणां
` प्रोक्षणस्य संस्कारकरमणो विनियोगं विना मानान्तरेण कथमपि प्रा्िरस्ति । विशि्ट-
` विभिरपयपषैविभिरेव । कचिद्िरिष्टनिषो सामन्यरूण प्राप्तावपि विदेष्परेण

कयमप्यपराप्तिरव । परिसर्येति । सवै प्राप्त्य कचि्धिधिरितरनिवुत्तिफक्कः'
` परिसंस्याविधिः । इमामगृम्णनिति मन्त्रो र्नाम्रहृणप्रकाश्चनङूपादिङ्ग देवः प्राप्नो
अशामिषानीमादततः इति न ततप्रापतयर्थो विषैः । कितु गदैमरशनाम्रहगेऽपि
यादिति तिय पैः । नियमविधिरिति"। प्परास्याप्राश्षपरिपूरण-'

अय श्रत्पेविरद्धाचारव्यवहारभायधित्तादि मािपादकपप्रणीता स्पतिः
भरपोणम्‌ । दिरण्यगभीदीनामाशवत्वेऽपि तेषां गुणज यावहयकस्वसैभवात्तत्कतेक-
योगकपिरादिस्मृतीनां मन्वादिस्पृस्यविरुद्ां शच एव प्रपाणम्‌ । तच्वावपय“
साद्रा सोऽपभमाणम्‌ । वेदोपवेहणरूपतिदहासपुरागयारापं प्रामाण्य स्वतः ।
सिद्धम्‌ । तन्न भारतरापायणयोः कचिद्विरोधभनेऽपिं तत्वा वदान्तच्प.
वदद्गिरोधो ज्ञेयः.। सगोदिपश्चपतिपादकपुराणेष्वपि साच्िकराजसतामस-

~~ ~ =
वदापवृहणावे । तदुक्तम्‌-
इतिहासपुराणाम्यां वेद्‌ समुषनुहयत्‌ ।
` निभेत्यसपश्चताद्वेदो मामयं प्रत[ह्‌ |रेष्यतिं ॥ इति ।

उपबृंहणं नाम॒ विदितस्तकख्वेदतदथानां स्वयोगमहिमसरक्षात्कतवेदतक्छा.
यानां वाक्यै; स्वावगतवेदवाक्याथैव्यक्तीकरणम्‌ । सकटशाखानुगतस्य वेद्वाक्याथ-
स्यादषभागश्रवणाद्‌ दुरवगमत्वेन तेन विना. निश्चयायोगादुपचहण 1हं क)येमेवेति श्रीमा-
ष्यङ्द्धिः प्रतिपादितम्‌ । स्वतः सिद्धमिति । मूङमूतश्चुत्यनुमानदेवत्यथः । सगा
दीति । तदुक्तम-- ।
| सरथ प्रतिसगश्च वशो मन्वन्तराणे च।
व॑दयानचार्तं वैव प्राणं पञ्चरक्षणम्‌ । इति ।
` क्च भिविषम्‌- स्ाक्लिकराजपततामप्भेवत्‌ । तदुक्तं पदमपुराणे
वैष्णवे नारदीयं च तथा भागवतं दमम्‌ ।
गारुड च तथा पादं वाराहं द्भदैने ॥
सात्विकानि पुराणानि विज्ञेयानि शुमानि वे ॥
नह्यण्डं ब्रह्मवैवती मार्कण्डेये तथेव च ।
मविष्यं वामनं ब्राह्यं राजक्तानि निनांघत ॥
मात्स्यं कौम तथा हेज्ग शेवं स्कान्दं तथेव च ।
८ आभ्नेय च षडताने तामसान ननाघत्‌ ॥ इत्‌ ।
सा्तिकादिविमागे कारणं मात्स्ये प्रद्चितम्‌-
| अग्नेः शिवस्य माहात्म्यं तामसेषु प्रकीत्यते ॥

राजसेषु च माहात्म्यमधिकं ब्रह्मणो विदुः ।

क,

सरकीर्भेषु सरस्वत्याः पितृणां च नगते ॥

१ ख धृ. शश्रयवदयतव' ।

३ ` यतान्द्रमतदापर--

$ ने

भदभिननेषु च॑च्वांरे विरोधामपवःद्वरुद्ा शोऽपाणमन्यत्सव पर्माणम्‌ 1 फाञु-
परताधाममा अपि तयैव । आगपदिन्यतन्नतन्त्ान्तरसिद्धान्तभेदामेन्नस्य
शीपञश्चराजागमस्य चिदपि वेदविगोधामावात्क^्स्येन माषाण्यम्‌ ।

कः

साच्तिकेष्वथ कस्पेषु माहात्म्यमधिकं हरेः ।
तेष्वेव योग॑िद्धा गमिष्यन्ति परां गतिम्‌ ॥ इति । |
अर्यस्स्मिति । अन्ये ठु श्रुत्यविरोचिनां साचिकानामेव पुराणाना-
म॒पदेयत्वं न पनः श्चतिविरोधिनां राजस्यनां तापसानां च पुराणानामुपरदियत्वम्‌ ।
तेषां ससारवधरनाय मगवत्प्रव्तितैः पित्तामहादिभिः भव्ितत्वान्न सताच्तिक्पारग्ाह्
तवम्‌ । यतः श्तयुक्तमेवानुसररन्ति सत्ोत्तराणि पुराणानि । ताम्तानि पुनरप्रमाणान्यय-
सयाः । पाञुपतादीति । अत्र च श्ुतिविरोषमूय्त्वातत्सच्ाततरस्छतिषुराणादतुर्यत्व
नास्ति । तथा च कचित्प्तोत्तरां ससद्धावेऽपि न सावेत्रिकविश्वास्ास्पदत्वामेते भवः ॥
तदुक्तं सूतहितायाम्‌-- ।
` ^ तथाऽपि ्योऽञ्चो मगोणां वेदेन न विरुभ्यते |
व सौऽशः प्रमाणमित्युक्तः केषांचिद्धिकारिणाम्‌ ॥ इति । ` 1
आदिना कापिरकग्रहः । यथपि सांख्यस्य ‹ सख्य॑ योगः पाश्चरा्म्‌ ›
इति वेदैः सह कथनं तथाऽपि श्रुतिविरोधे तस्य बाध्यत्वतेव । न हि प्ताषम्थेमत्रेण
श्ैषम्धं निवायैते | अपामभिना। सह द्रभ्यत्वस्ाघर्म्य॑ण स्पशेकृतरधम्यामवपरपज्गात्‌ |
बेदविरोधामावादिति। _ ¢.
८ पश्चराचस्य कृत्लञश्य वक्ता नारायणः स्वयम्‌ ›
इति भगवदमिंहितत्वेन कतुदोष्तंमावनाया अप्यमावाच्च |
पाञ्चरात्न मागवते तन्त्र वैखानसामिषम्‌ ।
वेदभष्टान्समदिरय कमखपतिरुक्तवान्‌ ॥ -
इत्यत्र वेदश्रष्टानित्यस्यासंदिग्वेदाथज्ञाना माववत ईत्यथां बोध्यः । अत्‌ एव १
. अलामे वेदभन्त्राणां पश्चरा्रोदितेन हि।
अचरेण प्रवतेन्ते ते मां प्राप्स्यन्ति मानवाः ॥
ब्रह्मणक्षत्रियविशां पञ्चरात्रं विधीयते ।

८

श्ाद्रादाना न तच्छत्रपद्वासुषयास्यात ॥

शरक्षाश्सदिता । "५. {

एवं वेखनक्ागमस्यापि । ४
धर्मश्ा्चाणामपि तथेव । ्ाण्डिल्यपाराश्चरथरद्राजवसिषटह।रीतादषो धष.
चचखषणेवारः । सिस्पायुर्वेदगान्धवभर वादिकमप्युपयुक्तांशे तथेव । शरपा
जाम करषेणादिगोपुरमाकारनिमागादिभतिपादकः । आयुरवेदां बकम्‌ ।
गान्धर्वो नाप गानादिनिरूपकः । भरतागषो नत्यादिनिरूपङ; । पूनवतुः-
पष्टिकलास्पृष शासेषु वत्सरोपायपुरषार्थोपयुक्तानि भमाणातने । बडलामर-

त्वे हि रुद्‌ महाबाहो माहश्चाल्ञाणि कारय

इत्यादौ क्िपाम्यनखमशयुमानिस्याद्‌ चेति चेन्न | द्विषा खदु मगवत्‌ प्रवृत्तिः-
अभुरमोहनाथमाधिततंरक्षगाये च । प्रचरा सर्वत्तरननप्तरतगाचमव प्रद्रा 1,
अत एव पत्ोत्तराः चाण्डिरस्यादय एव तच्छाल्लप्रवक्तारः । अता ततच्छच् वव्र
टिप्पामुल्कम्‌ । न च सङ्ेषु वेदेषु निष्ठामखममनः क्चाण्डरयः प््चरत्रतन्तमध।-
तवानिति वेदाच्छै्टयवचनं पञ्चरात्रस्य वेद्विरोधस्यापकामेति वच्यम्‌ । शाण्ड- |
लयस्य पश्चरात्रराल्लाम्याप्तपयन्तं वेदवाक्याद्यपरातिपात्तावशद्‌ा नामूदि।ते तत्तत्पयत्‌ ।
यथा भमेविधोपक्रमे तद्धियाप्रेप्तेमं खेद भगवोऽध्येमात्यादेना कृत्लस्यापि वद्‌-
स्यानाद्रेन ज्ञानहेतुत्वा मामुक्त्वा मुमवियाया एव ज्ञानत्व ९ ।ऋधृत । नेता-
वता ममन्यतिर्तवेदयानिन्दा। अपि तु भुमव्रि्याप्ररेपतेव। तद्वद्ापीति, बोध्यम्‌ । न

८.वासुदेवास्सकणो नाम जीवो जायते ? इति पश्चरात्रो्ता जीवात्यत्ति्वैदविर-
द्धिति वाच्यम्‌ । शरीरा्भिप्रायेण तथोक्तेः । “ यतो वा इमामि मृतान जायन्ते !
(ते, उ, ३।१।१ ) इतिवत्‌ । एवित । वलन क्तागमस्यात प्न्ञाद्धगवडुक्ततवा
त्कात्छर्थन प्रामाण्यामिति मावः ।
;; चतुःषष्टकङतति। चतुरषष्टिकखाश्च रवतन्त्रोक्ताः श्रीमद्ध(गवतरटीकायां ( द्‌, पर
अ, ४१.२६) श्रीधरस्वामिमिनिर्दिष्टाः । तथा हि-गीतम्‌ १ वाद्यम्‌ २ नृत्यम्‌
ई नास्यम्‌ ४ आह्यम्‌ ५ विशेषकच्छच्म्‌ ६ तण्डुलकवुमनणिप्रकराः ७, पृष्व
` स्तरणम्‌ ८ दशनवस्तनाङ्गरागाः ९ मणिमूनिकाकमं १० शयनरचनम्‌ ११ उद्कबा्यमू
१२ उद्कव।तः १६ चित्रयोगाः १६ मदट्यग्रयनविकलाः १९ रसखर्‌५।डयान-
नम्‌ \६ नेपथ्ययोगाः १७ कणेृत्रमङ्गाः १८ सुगन्धयुक्तेः १९ मूषणयाजनम्‌
२० रेन्दनाम्‌ २१ कोतुमारयोगाः २२ हस्तविवम्‌ २२ चि्रशाकापुपमक्षवि-
कारक्रिया २४ पानकरसर्गाप्तवयाननम्‌ २१९ सूचक २६९ स॒त्रक्ीडा २७ प्रहे-

चक्रा २८ प्रतिमाहा.२९ दर्वचकयोयाः २०. पृस्तकव।चनम्‌ ३१ नाटक र्याथिका-

३२ यतौन््रमतदौपिका-- |
णादिसूरिचूक्तयः करस्येन रपाणवराः । श्रीमदरामातुनाचा्यभूतिमिः
ताः भ्रीमाष्यादेमवन्धाः पमाणतमाः। पुरषस्वातन्डयाषीनरचनात्िष-

क

भ्र

विशिषं पोरूषेयम्‌ । एतेन काम्यनाटकरंकारदीनामपि लक्षणषुक्तं स्वात्‌ ।
एवम।कै दक्ायोग्यतासंनिषिमहधोकेकव।क्यान्यति प्रमाणाने । यथा नघार
स्तरे पञ्च फलानि सन्तीत्वादीनि ।

क

क, , न, प

एषं , वेदिकलोकिकसाधारणं द्विविधम्‌-पुरदटततिगौ गहत्तिभेदाव्‌ ।

गुरूषदत्तिरभिषादततिः । यथा--सदशन्दस्व मगेन््रे। साऽभिषादततिर्यागङ-
£

दथादिमेदवश्चाद्वहुषिध।। युरूषाथंबापे सि तद्‌।सन्नेऽय इतिरौपचारिङी ।

सा द्विव(-लक्षणागोमीमेदात्‌ । मेयमा वथा-गङ्खयां घोष इत्यन्न घोषा-

द्शेनम्‌ ३२ काव्यप्तमस्यादूरणम्‌ ३३ पद्धिकवेभनणविकटपाः ६४ तककरमाणिं
३१ तक्षणम्‌ ३१ वास्तुविद्या २७ रूप्यरत्नपरीक्षा ३८ षादुवाद्‌‡ ३९ मभिराग-
ज्ञानम्‌ ४० जकरज्ञानम्‌ ४१ दृक्षायुरवैदथोगाः ४२ मेषकुक्कृटहावकयुद्धाविषि
४६ शुकारकिप्रापनम्‌ ४४ उत्सादनम्‌ ४५ केशमाजनकोशदम्‌ ४६ अक्षर.
मु्टिकाकथनम्‌ ४७ म्टेच्छितकुतकेविकसपाः ४८ देशमषाज्ञानम्‌ ४९ पुष्पश्चक.
टिकानिभित्ज्ञानम्‌ ९० यत्त्रनातुकाधवारणमातृका ९१ संवाच्यम्‌ ९२ मनी
कान्यक्रिया ९३ अभिघानकोशः ९४ छन्द्‌ज्ञानम्‌ ९९ करियाविकरपा; ५९१ छह
तकंयोगाः ९७ वख्रगोपनानि ९८ दूताविरेषः ५९ अकपषक्रीडा १० बाङ्क्रडन-
कानि ६१ वेनापेकानाम्‌ ६१ वेजयिकानाम्‌ ६३ वेतलिकानां च पिद्यानां ज्ञानमू
१४ इति । एवमाकाङ्क्षेति । अकराङ्क्षा चैकपद्यन्ञने तवथान्वययोग्वार्थ्य
यज्ज्ञान तद्धिषथेच्छा । सा च पुरुषनिष्ठाऽपि विषयमृतेऽयं आरोप्यते । तादश्का-
उलारह्ताथनोधकं वाक्यमप्रमाणम्‌ | यथा गौरः पुरुषो हस्तीत्यादि । योग्यता च
-परस्पराम्बयप्रयःजकधमवत्वम्‌ । पेनाक्चिन। पिञ्चतीति वाक्यमप्रमाणम्‌ । अन्न सेका
स्वयप्रयोजकद्रवदववयत्वयग्यताया जभावात्‌ । प्रङृतन्वयनोषानुकूढपदाव्यवषानं सै
गनिषिः | तेन गिरिमुक्तमन्निमान्देवदत्तनेति वाक्यनभ्रमाणम्‌ । तथैव प्रहरे भ्रहरेऽ
सहोच्चारितानि गामानयेत्यादिवदानि न प्रमणानीते बोध्यम्‌ |
` योगरूदचादीति । जदिना योगददितगरहः । तत राल्ञकृलितावयवार्थतिहपित।
;। यथा-पाचकाद्‌। । रा छञकल्पितावयवायेमनमवे स्मुदायाथनिरूपितशक्ती

क

नूपुरादौ । शाखकरिपतावयवाथ न्विततिरेष्

३९ . सततद्धमतदीषिका--

[+ + ।

` णादिसूरिसृक्तथः कत्स्येन पपाणतरः । भौमद्रामानुनाचायपभूति

प्रणताः भ्रामाष्यादूपरबन्धाः पमाणतपाः। पुदषस्वातन्टवाषानरचनां
(वाश पारषयम्‌ । एतन काच्यनाटकाङंकारादीनामपि लक्षणमुक्तं स्व
पवमार्काङ्क्षायग्यतासानावमह्धककवकियः्याव्‌ अरतामानच । यथा .
स्तर पश्च फला सन्तत्विदान ।

एव बेदिकरोक्किसपारणं द्िदिषभू-गुरूपदत्तिग गततिमेदात्‌ ।
गुरूषटत्तिरभिषादृततिः । वथा--चिदशचन्द्स्ष मृगेन्द्रे । साऽभिषाहचिर्योगर-
दथ दिमेदवशाद्धहुविध।। भरूषाथवधे सति तद्‌ (सजेऽयं इचिरोपचारि
सा द्विव(-रक्षणागो्भीमेदात्‌ । भयमा षथा-गङ्गयां घोष इत्यत्र षं

दशनम्‌ ३९ काम्यप्मस्यापूरणम्‌ ३२ पदिकवितवाणविकद्पाः ३४ तकम
६९ तक्षणम्‌ ३९ वातुकया ३७ रुप्यरतनपःक्षा ३८ षादुवाद्‌; ३९ मिदर
ज्ञानम्‌. ४० ाकाज्नानम्‌ ४१ वृ्युर्वदोगा; ४२ मेषकुक्कुटखावकयुदधिै
४९ शकप्तारेकाप्रकापनम्‌ ४४ उत्सादनम्‌ ४५ केशमानेनकौशछम्‌ ४६१ अकषर
मु्टिकाकथनम्‌ ४७ म्टेच्छतकुतकंविकसपाः ४८ देशमाषाज्ञानम्‌ ४९ पष्प.
दिकानिभितत्तानम्‌ ९० यन्त्रमतृकापारणमातृका ९१ संवाच्यम्‌ ५२ मान
काव्यकरिया ९३ जभिधरानकोशः ९४ छनदोज्ञानम्‌ ९९ कियाविकरपा; ५१ षट
तर्कयागाः $७ वेचेगापनान १८ चूतानरषः ५९ ज।कषक्रडा ९६० बाछ्तर
कानि ११ केनाभेकानाम्‌ ६२ वेजयिकनाम्‌ ६३ वेतलिकानां च निचाना ज्ञानपर
१४ इते। एवमाकङ्न्षेति । अकारक्षा चकपद्‌थ॑न्ञ(ने तद्र्थान्वययोग्वार्थप
यज्ञान तेष्िषथच्छा । सा च पुरुषनिष्ठाऽपिं विषयमृतेऽयं आरोप्यते । तादश्च
राहिताथब्‌।घके वाक्यमप्रमाणम्‌ | यथा गौस्धः पुरषो हस्तीत्यादि । योग्य
-परस्परान्वयप्रय।जकषम॑वत्वम्‌ । पेनाभ्निना पि्चतीति वाक्थमप्रमाणम्‌ । अग्नौ सेका,
सवयप्रयोनवद्रवदरव्यत्वयोग्धताया अभावात्‌ | ्रहृतान्वयनाानुकूकपद्‌भ्यव धानं
"निधिः । तेन गिरिमुक्तमन्निमा्देवदततेनेति वाक्यममाणम्‌ । तथैव प्रहरे रही
सहोचारितानि गामानयेघ्यादिपदानि न प्रमाणानीति बोध्यम्‌ ।
| २।गरूढयद्‌त । आदददना यगङ्ादततग्रहः । तत्न राञ्जकासपतावयवाथ। ह त
` शकतियोगः। यथा-पाचकाद | स।सकसिपितावयनार्थमानामवे समदायार्थनिङकित ची

| (०0

रूडिः। यथा~मणिनूपरादो । शाखकद्पतवयवाथ।न्वितविशेष्यम्‌ताथौनिदपित

भका शरसारिता । ` ^

[+

(धृकर्णस्य बाधात्तीरे टक्षणा । द्विमया यथा-1सदा दब्दत्त इत्यत्र द्व्‌.
= र 0

दत्ते शायादिगुणयमः।

एवं पेदिकरौकि रूप स्वै वाकंवनतं सबिशघेषविषयकं भदविषयकं च ।
रीरबाचकशम्दानां यथा श्षशेरिमि पयवक्षान प्‌, एवं भगवच्छरौरमूतत्रह्म
सद्रा्ीनद्रादिविद्वाचकशब्दानां वथा बरोरमूवनरति काकाकवपाणायचिद्रच
कन्दानां शदैरिणि परमात्मनि श्रीनारायणे पथवसनहुपपादयन्त्याच(य।; ।
बेद्‌न्तज्ञानाद्‌न्युत्पत्तिः पूषेव इत्युक्त । नार(वणस्प स्थशब्द ब[चषस्वं

~~~

~

सगदः | यथा पङ्कन।दौ । यौगिकरषदिरपि चङ ृत्तिरस्तीत्येके । महायोग
सूयाऽपि क्चिद्रततिरस्तीत्यन्ये ।

सविशेषेति । शब्दस्य हे द्विषा पवृत्तिः । परूपण वाकषद्पेग च । ततं
रहतित्यथयेगेन पदत्वम्‌ । यथ. पाचक्र इति | जत्र %च्‌' ईति प्रहतः पचनम्थेः ।
प्बुट्घ्त्ययस्य च कषप थ; । तथ; स्चन्वन पाचकरन्दात्पवनकतुत्वं यदनु
प्यते स्र एव विशेष इति प्रथमतः पदमेव तावत्त्विशपवस्कुत्रत्षिक्कि म१०।े
तत्समद(यरूपस्य तत्तत्पदाथत्गं हपवक्थायप्रतिपाद्कस्य॒वाकं4६९ष पनर चरथ-
्रतिपाद्कत्वमवर्जनी वनेव | अत एष च वाकंषस्य मेद्यपथकत्वम।प ।द़ ५१५ ।
सप्र विचेषतद्यक्तवष्वुनोषमवभिोरमेदेतय प्रतीधमानत्वात्‌ । एतन " तस्व +
(छ*६।८ । ७ ) ईइ्याषदवाकवान निव रषा द्विताथत्र्यहपवस्वुप्रातिषाद्का
नीति मायावाच्चकमपास्तम्‌ | नन्वेवं तच्छमतत्वत्र तत्तेपदा५य।ः सतमनातकृरण्य
कथनृपपथे | तथा ^इद्‌ ५३ वद यमात्म। ' (जु. ९।४।९) रसन५।१ चत्तत्र।55हं
श्ररवाच २३ । जथ देऽथ मनुर५ ईइयाद। ९१।।९सन्द्‌ न केवरजी ववा चका; ।
करि शरी रवाचक्ञाः । शरररदताना जना स्थेन तषु दृवतवादुप्रधाजकभवक्-
= धृ्मिवतत्‌ । तत्रारि न केवटश्चरै वाचकाः । {+ ते१ २९।९५। पथेवस्‌।नम्‌ |
` मन्यथा देवो मदुष्धः सुखं दुरखीत्यदिप्रगात्तगतः | श९स्त्व सुतादिथि््यम्‌.
वात्‌ | वैल शन्दयेनिणमरे -प्रकेग एव शरन्‌ । १९०५ भश्चदशराना देवत्वं
„ गच्छन्ति) इत्यादिप्रथाणा ददेपन्वे । न 'ह यज्ञन द्ारीरव्वभ्रा्तिः 1 तदुक्तं
सतिद्धौ-जष्यकितिद्धविरेषृगत्वभेव व्यवड।रनि्थमे तन्न्‌ । जतत चा्यकू-
` सिद्धत्वं शरीरिणा क्रीरत्येति । एवाभि । तथा च ज। ववचन जडव चकाना

३... ` य्॒नधमतदीपिकि-

सक्चयरीरखमित्यादिक दूपरीशपनेशूपगे भविशदयिप्यामः । ` इवि शब्दो
निरूपितः ।
इवि भ्रीवाृरकु तिरक मन्महावार्यसव प्रथप्रदातेन श्रोत्रा
दक्षन [बराचत्राया यतन्द्रुपतद्‌ वथा ड्द्‌[मरूपण
नाप तृत्तयोऽवहारः ॥ २ ॥

अथ चतुर्थोऽवतारः ।

[4

भमाणनिरूरणानन्तर भेयं निरूप्वते--परकरेण मेथ॒भपरवम्‌ । तच
द्विविषध्‌-दरव्याद्रन्यमेदात्‌ द्रन्यमुपादनम्‌ । अवस्था ५युपादानम्‌ ।

नन द्र्यगुगकरमंकामान्यविरेषघपवायामाव्रः सप्त प्रथा ईत पताः
न्तरस्यै; सक्ता परिगणना द्रव्ाद्रन्यभदेन दधा स्थनाप्ति चट
च्यते--उत्स्षपणपप्षपमाङ्ख्नमसारणगपनमेर र्कम पच्च याऽरिथतमिति
सपने मौरवाचटनारमकं करमेटथकषवो उपत्त्तस्या प = सपागमाद्‌५२्‌'
च शब्दाना तत्तद्विसेषगविश्चिष्टपरास्मपयेन्तायमतिवाद्कतेन नाक्तश्चतयुक्त तामान*
बिकरण्यानुपपत्तिरिति १।ध्वम्‌.।

इति श्रीयवरन्द्रमतद्‌।पकप्ररशं तृ 11व।ऽरतारः ॥
| भय चदुर्ाख्वतारः। र.

्रव्याद्रन्यतिं । ननु द्रव्यसिदधविवाद्रष्पिद्धिः । अद्रभ्य्य द्भ्धप्रतियोगित्वेनं
द्न्यासद्धवात्रद्न | तथा द्रः्पमप्यद्रभयात्त। कमव | अवप्यच्रषत्व द्रःयत्वर्षवत

हि द्रभ्यलक्षणं वाच्यम्‌ । तच न प्रसवति । अरस्याया उदरन्यलवनद्रमवातिद्वात्‌१'

स्याया अनिषपणात्‌ । तथा चान्पन्यप्तपिन्तत्वादृद्न्यमद्रधानाते दव्सपि न सिञ्व-

तीति चेनौवम्‌ | किं द्र्याद्रव्ययेररम्मानुपपाततरनयान्यापेतत ५१५ व्यवह्‌।र।य-

पपत्तिवां | न तावदुपटम्मातुपपात्तेः । एकरिमि्ेव क्षण वेरभणविश्य ५4 र्‌कज्ञान
क +

अरहणोर्पयोपिंरेषणविरष्यनविनोषदम्मात्‌ | नापि व्यवरह।रानुपपततः | व्पवहरो
हि ग्युत्पस्यषीनः । व्युलपाश्च द्रभ्यद्वर शन्दप वुंग+उन471 ९१ । युप१द९१।१८-

प्रकाशसदिता । 9.

पतेः -सस्थानमेव जातिरिति सैस्थानारिरिकिसामान्यानङ्खगेकारतितयर्वविस्व
समव।यान्तराङ्कीकारेऽनवस्थानात्तस्यापि सयुक्तविरापणतयवापपत्तज। "व

रयोरणुस्ववि युल्वादिीविभाजकधममन्तरेण ¶वश्ष इच किवचिसदाथाङ्खाकारे
व

पुगतैः प्रयत्नादृष्टादिमिनज॑न्यताम्‌ । न तु मध्ये कमं । गेरवात्‌ । न ह मध्व क्रिमि `
विक्वदमपछम्यते । येन भैरवपरिहारः स्यात्‌ । तथा च संयाग एव कम । ननु

तथात्वे मतट्वट्योः सयोगो यावदुपरम्यते तावद्घटश्चछततीति व्यवहार; कुता न
भवतीति चेन्न । योगसंताननरन्तय्रतीतेश्चछती ति व्यवह।२द तत्वा! क।११९।१त्‌.।
अथा भ्रमणे सत्यवि प्रतिक्षणं न भ्रमतीति व्यवहारः कितु निरन्तरतवाऽनुत।य-
मनिष्वेव क्षणेषु तथैवत्रिति बेभ्यम्‌ । न च कमणा सयुज्यत इति परभर्यपदयान्-
दपि द्धिरिति वाच्यम्‌ | तत्र कमेशब्द्स्य पूवं्तयागविन्छष भिक्त सस्थानमेषेति ।
तदक्तं श्रौमाप्ये-संस्थानातिरेकिभोऽनेकेष्वेकाकारवु द्धनोध्यस्यादसचनात्त।वतेव गत्वा
दिजातिम्यवहारेपपत्तरतिरेकवादेऽपि संस्थानस्य संप्रतिपन्नत्वाच्चे प्षस्याननव नातः

इति । सेस्थानमवयवरसेनिवेशाः । किचानुवृत्तवीरेव स्वेत न।पपद५ प्रमाणमिति
वदद्धिः स$्रीरेषु श्रीरत्वजातिः कुतो न स्वीक्रियते । पृथिव॑त्वाद्ना, साका
दिति चेद्घटस्वमपिं तयेवाम्तु । तस्यापि पथिवी्नादिना सकरयात्‌ । सुवणस्य तैन-
सत्वेन परथिवीत्वामाववति सुव५घटे घटत्वस्य िद्यमानत्वात्‌ । समव्‌यस्यात ।
समवायो हि न प्रत्यक्षः | अध्रथकिद्धमोनस्तुनोः स्वरूपाद्धश्नस्य प्तमवायास्यप्तब-
सधप्यानुषडम्यमानस्वात्‌ । ननु घटत्वविश्चे्ट॒इ्यादिन्यवहारानु पपत्त्या त करप्थत
ईति वेत्समवायविशिष्न्यवहारानुपपतत्या पनरपि प्तमवायान्त्र केरप्यमित्यनवश्था
स्यात्‌ \ अयेतदनवस्थापरिह।रायं घटघटत्वाम्यामेष समवायः स्वभाव।द्व॒सुनध्यत्‌
इत्यच्यते तं घटधटत्वे एव स्वभावान्मियः संबध्येताम्‌ । ।केच॑व ज्ञानायेयोरपि
विषयविषयेभावादिकं स्वमावातिरेकेण समवायवद्म्वदेव सबन्धान्तर्‌ कृरप्य स्यात्‌ ।
तथा च प्यक्तविरोषणतेव समवाया नान्यत्पदूाथान्तर्‌नोते भावः जीवेश्वर्या.
रिति । अणादयो घमा एव विदेषा नान्यत्पदाथान्तर्‌मू । गवात्‌ । यद्यपि
` समेषु जीवेषु भियो विभानकषमः; स्वामाविक्रा न पनन्त ताञ देशकाढजनातिगु

णाकार।दिमेदेनौषाधिकाः सन्त्येव । मुक्तानामाप मूतपलरमूक्तद्शाया विधधमनिरूषल-
क्षणतयाऽवस्थतिभदो ज्ञातु शक्यते । सागिनश्चामु भः जानन्त्येव । ननु समानन।-
, तयत्वादिविशेषणविशिष्टा मुक्तात्मानः षरमाणवश्च परस्परन्यावतकधमैवन्तो द्र्य
त्वाद्धटादिवदित्यनुमानेन्‌ विरेष्िद्धिरिति वास्यम्‌ । धरयक्त्यन ।द्ताधनात्‌ । च।९

` : पृथर्वस्वत्वर५कज।त्वा ऋ{ड। कृत्‌ प्रथक्त्वेतेद्तनाभितरतरन्श्रावतेन न स्याद््युच्यत्‌
तहि तेवा१पि विष्व कापा कोडीडङृतत्वात्‌ । शच

६ ` यतीन्रमतदौपिका-

भौरषादतः कमसापान्यविशेषसमवायानां पृथद्धन्यस्वेनानङ्गोकाराक्च द्रब्य
द्रव्यमिति द्विविधो विभाग उपपद्यते । |
एतेनामावः सक्चपपदायं इत्यपि निरस्तम्‌ । अभावस्य मावान्तररूपत्वात्‌ ।
गमाचो नाम पूर्वावस्थपरभ्परा । मध्वंसामावो नामोत्तरावस्थपरण्परा 1
अत्वन्तामावान्योन्याभानौ तु षम्यन्तरस्वरूपावेव । एतस्य भतयकषेऽन्तर्मावः
पुक्तः । उपादानं दरभ्यमितयुक्तम्‌ । गुणा्रयो द्रन्वामिदि सामान्यकक्षणं
संभवति ।
तानि च द्रग्याणे षट्‌-परकृतिकाकशचुद्धसत्वधमेभूतज्गानज॑वेन्वरमेदाव्‌ । तत्र
-जडाजडरूपयोविंभक्तयोभष्ये जडलक्षणघुच्यते-अमिभसक्वरहित.जडम्‌। ठद्‌-
द्विविधम्‌ -पद्तिकाठ मेदात्‌। तत्र सत्वरजस्तमोरूपथुणत्रयाश्रयरूपा र्तिः

~ ------------------~

द्यन्ति द्गः । तद्धिमो नित्यत्वात्‌ । नाप्यस्माकम्‌ । विरेषाणामस्मद्हडवत्वामा-
वात्‌ | नापि योगिनाम्‌ । तेषां सवज्ञतवेन तततदूमण सवैवस्तुपभरकासोऽस्त्येवेति विंशे
पानुपयोगात्‌ । एथक्त्वेन सिद्धेति ।
अभरावस्षेति । यो देशकालादिभेदो वस्तुस्वभ(वनियामकः प्र एव छाघवाद्‌माव्‌-
व्यवहारस्यापि नियामकोऽसतु । किमतिरिक्ताभावकपनेन । अनुपरन्धेशच ६ न च
खपादीनामप्याश्रयम्यतिरेकेणानुपटम्मत्त्यागप्रपङ्गं इति वाच्यम्‌ । तेषामनन्यथािद्ध.
ुदधि्िदधत्वात्‌ । अभावस्य तु मावविरोषरेवान्यथातिद्धत्वेन स्यागः समुचित एष ।
अथ मावस्य कथममावत्वमिति चेद्धवतोऽपि कथममावाभावस्य मावत्वमिति विभा.
वय । प्रागभाव इति । भतिरिक्तप्रागभाववादिनाऽपि कचित्परागमावस्य भावद्ूपत्व.
मावदयकमेव । धट्व॑प्स्य यः प्रागभाव; स षटरूपो घटभ्रागमावहूपश्चेति द्विप्रकार
इति ततैवोक्तत्वात्‌ । एवमेव परध्वसामविऽपि । घटप्रागमावस्य यो ष्वसः प्त घटह्पो
धटध्वंसङ्पश्चेति । घम्यन्तरस्वरूपो । अधिकरणस्वरगा ।
भ्रहतीति । एकस्यापि काढस्यावस्थमिदेन क्षणादिभेद्‌ इत्यवस्थाश्रयत्वरूपद्रम्य-
ठक्षणस्य नाव्यातिः । अवस्याश्चात्रोपधिष्बन्धमान्नरूपा इत्यन्यत्‌ । ज्ञानस्यापि
सकोचविकासरूपावस्थाश्रयत्वमस्त्येव । जीवस्यापि श्चरीरद्वारा -बार्याद्यवश्था-
श्रयत्वं प्रपिद्धमेव । परमात्मनोऽपि पृ्ष्मोऽव्यक्तादिदेहः स्थुरखूपण परणम-
तीति तदद्वाराऽवस्थाश्रयत्वमस्त्येवेति. न दोषः । जडाजडति । जडत्वं च
प्रत एव मा्मानत्वम्‌ । प्रकृतिरिति । बद्धचेतनानां ज्ञानानन्द्योस्तिरो षाय.
कत्वे विपरीतज्ञानजनकत्वं चास्या एव । इयमेवेश्वरस्य कीडाप्ताषनमूता देशमेदेन

भ्रकाशसहिवा । २७

सा मित्याऽक्तराविच्ामायाश्नन्दवाच्या च । तस्यां मगवत्संकरखाघौनगुण-
वैषम्यात्कायोन्युखावस्थाऽव्यक्तशब्देनोच्यते । तस्मान्मा तुत्प्यते । स
महान्सात्तविकराज सतापसभेदाचिधाऽवस्थितः । महतोऽहंकार उत्पयते ।
सोऽपि साच्तविकाहंकारो रजसाहंकारस्तापसाहंकारथेति तव्रिं मतः।
एतेषां चरयाणां वेकारिकस्पेजसो भूतादिरिति नामान्तरण्याप सभवन्त ।
तेषु वैकारिक इति परसिद्धाद्राजर्साहिकारसदङृतात्सातविकाईकारादकादशचे-
द्दियाणि जायन्ते ।

साच्तिकाहंकारोपादानकं द्रन्यमिद्धियमितीन्दियठक्तणम्‌ । इन्द्रिये द्विविधः
मू-्नेन्द्रियं कमेन्दरियं चेति ज्ञानप्रसरणगक्तमिन्दिय ्ञानेन्द्रियष्र्‌ । तत्वा
` मनःोज्रचक्घ्रोणरसनात्वग्मेदात्‌ स्छत्यादिकरणंमिन्धियं मनः। तच हृद्‌
यदेश बुद्धयदंकारचित्तादिरब्द वाच्यं बन्बमोक्हेतुभूतं च । शब्दादिंपञचं क
शब्दमानरग्रदणचक्तापिन्द्ियं श्रोजमू्‌। बन्पजुष्यादीनां कणेखष्कुटववच्छिनपदे-
दृचि । द्िजिह्वानां नयन्ति । एवं रूपमात्र्रहणशक्तमिद्धिवं चक्षुः । तत्स.

"~

विपरीतन्ञानमनवधानमाढक््यं निद्रां च जनयतीति तच्वच्रय उक्तम्‌ । अक्षरेति ।
नित्यत्वं ज्ञानविरोतित्वं विचित्रस्िकरत्वे च यथाक्रममक्षरादिशब्द्वाच्यत्वे हेदुः

तस्पान्हानिति । अन्यक्तावस्थाऽव्यवहितोत्तरावस्था विदिष्टमहकारावस्थाऽन्यव हित-
पवीवस्थावििष्ठं दर्यं महान्‌ । एवमुत्तरत्रापि । त्रिधेति । गुणत्रयाश्रयाद्व्यक्तातस-

, त्वादिगणोन्मेषमेदेन भिधा महानुत्पद्यत इति भावः । अहंकार इति । अयमेव
देहात्मामिमानादिननकः । राजसादंकारसहकृदादिति । अस्य सहकारित्वं नामे
न्दियहेतोः सत्त्वांशस्य चढनस्वमावेन रजसा प्रेरकेण प्रवतेनम्‌ ।

इद्िररक्षणमिति । शरीरसयुक्तं ज्ञानकरणमतीद्धियािन्रियमिति परोक्तरक्षणं

` कर्मान््रयेष्वव्याघ्म्‌ । पनःभ्रात्रतिं । मनत्तः कमान्द्रयत्व तु न । तस्य ज्ञान
दवरिव कर्महेतुत्वात्‌ । तावतैव करम नद्ियते चक्षुरादावप्यतिपरसङ्गः । मानपत कर्मेति
` व्यवहारे तु कमशब्दः शमादम्कसपादिरूप््ञानवाचीति बोध्यम्‌ । हृदय-
` देण््त्तीति। इन्ियान्तराणामपि हदे एव॒ कन्द्स्यानम्‌, । स्थानान्तरेष्वपि
तेषां यथाततमवै वृत्तिः । तदुक्तं माप्ये-हृदयस्थानां चेग्द्ियाणां तत्त्नाडीमिदै
` स्तत्तररदेकविरिषप्रसपात्तत्न-तत्न काथकरत्वमिति । आत्मनोऽपि हृत्पदेये भूयत वृत्तिः।
यहं | त्था च माष्यम्‌-=मश्यवतायामिमानचन्तारूपवृत्तिमदान्मन

.३८ | घतीनद्रमतदीपिका-

शषा नयनषटत्ति । गन्ध॑माग्रहणशक्तमिन्दरियं घ्राणप्‌ । नाघाग्रहृत्त । रसमा-
अग्रहणशक्तमिन्दियं रसनेन्द्ियम्‌ । जिहाग्र्ातते । स्पशेमत्रग्रहणशक्तमि
दियं त्वगिन्द्रियम्‌ ¦ सवैशरीरत्ति ¦ नखदन्तकेशादिषु पराणमान्तारतम्या.
स्पश्बुपटम्मः । श्रोत्रादीन्दरिबाणां भोविकखपतिपाद्नं भूरप्यापतृत-
नौपचारिकम्‌ ¦ एतेषां विषयसंबन्धः. कचित्संयोगः कवित्सयुक्ता्रयणापरति
इृद्धसंपरदायः

उक्चारणादिष्वन्यतमक्रिया्क्तत्वै कमहदरियसामान्यलक्षणम्‌। तच्च वाक्षा-
णिपादपायुपस्थभदात्पञ्चवाऽव स्थतम्‌ । वर्णो चारणकरणमिन्द्ियं वाक्‌ । तच
हस्कण्ठानहागूकताछदन्तोठनासापूषेरूपस्पान ष्टकटत्ति ' मृगादिष्वदष्टविर-

==
एव बुद्धयहंकारच॑त्तशाब्दग्यपददयत इति । मोविकत्वोति । यत्तु वेशाषक्रा अनु
मतिन मौपिकत्वं साधयन्ति । तथा हि~ त्वगिद्धियं वायवीयम्‌ । रूपादिषु मध्य
सपशमात्रामिल्य्ज्वकत्वात्‌ । स्वेदशेत्यामिव्यञ्चकपवनवत्‌ । चश्चुरिन्द्ियं तजतम्‌ ।
रूपादिषु मध्ये रूपमात्राभिन्यज्ञकत्वात्‌ । दपप्रमावत्‌ । रप्तनेन्दिषमाप्यम्‌ । रूपा
+-दिषु मध्ये र्तमात्रामिन्यज्चकत्वात्‌ । द्म्तान्तगेततोयवत्‌ । वराणोन्ियं प॥भवद्‌-]
` छूपादिष्‌ मध्ये गन्धमात्रामिव्यज्ञकत्व।त्‌ । कुङ्कुभगन्वामभ्यज्ञकधृ तव।दति । त।च-
त्यम्‌ । व्यज्चकत्वं % स्यि प्रति करणत्वं हेतुल्वमात्रं वा । नाऽऽ; । स्वरूपापिद्धेः।
यस्मिन्सत्याविषटम्बेन कार्येत्पत्तिस्ठस्य करणत्वेनेन्द्रियक्तयागस्यं करणत्वेऽप।न्दियी-
णामकरणत्वात्‌ । नान्त्यः । इद्धि.भषिष्ठानतत्संस्कारादिभिग्ध.भच)रेतत्वात्‌ ।
` भूताप्याधेतुसेनेति । पोषकववेनेत्य्थैः । शरीरविनाये च तत्स्थानीद्धियाणीन्धिः
याप्यायकमूतरंरतो दीयन्ते शरीरान्तरे पूनरपुयन्त इति मावः । भत एव--

>

आप्यायन्ते च ते नित्यं तद्वस्थस्तु पश्चभि; ।
इति मोक्षषमं उक्तम्‌ । एतेषामिति । तदुक्तं तत्वरत्नाकरे-
| तत्र वृद्धा विद्‌मासुः संयोगं सनिकषेणम्‌ ।

सेयुक्ताश्रयणं चेति यथासुमवमद्चताम्‌ ॥ इति ।

अ वायव दिचतुष्ट यथायोग्य सेवीगमबन्पेन गुह्यते । स्पशोद्यपतु सयुक्ताश्

पकाशसदिवा । ३९.
हततर्दृभावः । शिस्पादिकरणपिद्दियं पाणिः । स च पदुष्यादीनापङ्कनदवा-
दिवृत्तिः । बारणादीनां नासाषत्तिः । संचरणकरणमिन्दियं पाद्‌; । ख
च पनुष्यादौनां चरणष्त्तिः । युजगपतगादीनामुरःपक्षादिद्टचिः । पटा-
दित्यागकरणमिन्दियं पायु; ¦ स च तत्तदव्‌षवदत्तिः | आनन्दविच्चेषकरणः
पिन्दरयमुप्स्थः; स च बेहनादिद्रतच्तः । पएतानोन्द्रियाण्धणुनि । परकायमप्र-
वेशे छक न्तरगमनादिषु च जीवेन सह्‌ गमनादि वाणाभ्‌ । पक्तिदश्चावम-
भराछृतदेतगमनासतमवाददव यवसं स्थितिः । करणविधुररन्थः परि-
ग्रहमं वा । केभन्दिकाणां श्रारनाशान्नाय इति पक्षस्तु भष्यविरोधेन नेयः।

| (किमि

अङ्खन्टयादेह। तरति । ननु तद्पारादिप्ेरमि भ.क्तकमथनदहिपिकरणाक्ेश्ि-
क्पद्‌स्नात्त्राप्यत।दन्द्रयवुत्तिर ज्च।क(थति चेत्सत्यम्‌ । ततरां शते वत्तिरस्त्येव । न
हे।न्द्रधाणा ।५५। ।वर्‌।घः । इनद्रयान्तरव्याप्त देर इन्दिवान्तरावध्य।नस्य चक्ष

स्ना ६२ नत्‌ । तत्तद्‌ व येपि | मन्याछृर्दृनां वु मुखादिवृत्तेः | तेषामास्ये.
गवे वेण्पूज्वित्तग।व्‌ । अण नति | जणत्वं चेषामुपरक्त्यधोग्यपिच्छन्तपसिमाणत्व-
मातरम्‌ । सह गमनान।त । अणुवदेतपपयत हते सपः । ^ त एते तवे एव
समाः सवञनन्ताः' ( बृ० १।९।१६ ) इत्यनन्त्वश्रुतिस्तु ‹ अथ वा ह्‌ केतानन.
न्तानुप।स्ते ' (जु १।९।१३) इत्युगाप्तनावेवानादुपातिनफ ङ बाहुरपाकिषय। । इद्दि.
याभा । ननु कनद्धिवाणां रररण पहोत्पत्तिमिनशा । न तु ररीर्‌।न्तर-
गमनम चेन्न । ^ प्रणमनूत्कामन्तं सच प्राणा अनृत्कामन्ति " ( ब्रु° ४।४।२ ).
इति श्रतः 1 स्नरब्देन कमन्द्रयाणःमपि तमहत्‌ | मिना प्रमां संकोचे मानामा-
वात्‌ । ‹ यत्तात्य पृरषस्य मृतस्या वगप्धपि ' ( बृ° ३।२।१३ ) इति श्रत
शर्‌।रना रऽ) केषगानद्रयस्यापं वाचश्वक्षुरदे। च्‌यवद्‌ेनाशद्सनाच्च । अत एव
भा८५ तप्तगत्याधकरणं (ब ० सू° २।४।४) हस्ता द्‌नां जवेन सह्‌ गमनामावाद्‌-
निन्द्रियत्वमाक्चङ्कंथ तेषा मिन्द्ियत्वं॑सषिद्धानिततम्‌ । हस्ताद्तनि करमेद्धिवाण्यपि
जपन तुकं गच्छन्त्थवे न तु वेनदवन्तीति तदाशयः । इदहं१े(च । मक्तपरिल्यक्ता-
न दवि4॥णि केनानत्करणरहिपिन जवेन न गृह्तानि चेत्तेषाभिंहेव जीवबन्धं वि.
नाऽपि प्रटयपयन्ते [स्वितिः । गर्दतानि चेत्तेन साकमेव * भाष्यविरोषेनेदि ।
ईइदमनुपद्मेषो कम । ‹ माभ्वानिरोषेन ज्ञेय; ` इति पठे ययि कपद्धियानि जी
वेन पताके न गच्छन्त तथ{ऽपि चक्षरदनामिव तेषामपि जीवोपकरणत्वाविरोषा-
दिन्द्ियत्वमप्त्यवेति न तद्धाष्यविरोव इत्यथः । जत एव वेद्‌/न्तदीमे कर्मन्दि-
भि जीवेन साकं न गच्छन्तीत्युकम्‌ । पुरुषेन्द्रियमिति । जीवभदेनेन्धिय- .

१.१, "सोष्याभि" ८२३ क, "न हयः

¢ ` ` यतीन््रपतदीपिका-

एतेन पुचयेनदियम्‌ , सीन्दियम्‌, एकेन्द्ियवाद्‌;, त्वा गेन्दिपेकत्वस्वीकारं `
इत्यादिविमतयक्ना निरस्ताः । |
राजसाहंकारसदहकृताद्तादिसन्नकतामसादहक रा च्छन्दा देप चन्मातराण्वा-
कारादि मक्षूानि चोत्पन्ते । मूतानामन्यवदहितसृ्मावस्थाच्ट
द्रव्यं उन्मानम्‌ । तदेव भृततोपादानम्‌ । विसिष्टशन्दादेवषयात्चकरण सतुम । ।
तन्मात्राणि शब्ददन्माय स्पदयीतन्मात्रं रूपतन्मात्रं रसतन्मात्रं गन्धवन्मात्रातेति
पश्च | मतानि च वथा--आकाश्चवापुतेनोप्ृयिवी मदात्‌ । तत्र तामसाहंकार-
कायोमैस्यमावस्थारिशिष्ट दरव्यं सब्दतन्मात्रमू । प्ीरदध्नोरन्तराकपरिणा- `
मवत्‌ । तस्मादाकाशो जायते । अस्पशवरे सति विधिष्टशन्दाधारत्वं भो
जाप्यापितत्व चाऽऽक्राश्चरक्षणम्‌ । स च॑ मत्यक्षः रब्दमात्रगुगकाञवकाराहतुः
नड नम इवि मदिः पञ्चकरणपक्रिवया रूपवां । एतेनाऽऽकाभ्स्वाजन्य-
त्वनिरासः । सद्षपरिस्पन्दादिभिराकाशस्येव पराखयादिन्यवह।रोपपत। दिगिति

न 9
मेदस्यात्राविवेसितत्वात्‌ । तातते चेन्धियानन्ल्यस्मैव वक्त्धत्वात्‌ । एके नद्रय।प । |
नन्‌ यथैकस्येव मन वृततिमिदस्तमे कस्थवेगनदिभप्य पच्च वृत्तः | तचेन्धिवनन्यदर
करम त्वागिन्दियमेव वाऽरित्वति चेन्न । तथ। सति रूभाद्रकाश्चनश्चाक्तनेयमा न
स्यात्‌ । स्त्र शन्द्‌ध॒पलञ्वमङ्गात्‌ । |

सै

[,4

मृतानानिति । द्भिर्पेण भरगममनस्व पयत मध्यमवित्थद्दधूतर्पण्‌ परस्न
ममानस्य द्वभ्यस्य ततः १व। या कचद्वस्था ताद्रायष्ट द्र4 तन्मनिशच दनो च्यत्‌
` इत्यभः। अस्प७ब१ सत।।त । ईद धा चव्वा वातिन्याक्िवारणाय । कठेऽतिन्या्-
, वारणाय विरिष्टशञ्द्‌।षार त्वामेति । प्रत्यक्ष हविं । यद्‌। छन चलुष्तद्वा $$
का्ीऽयमिति प्रतेः । नच नीद्पध्य कथं चर्ुपतरत्व्षथारवतत वाच्यम्‌. | तैत
नीरूपस्य सत्वात्‌ । ।कच तन्मते रप१०८५.५ तदच पलवपर्ङ्ञः तज्ानुभकनु-
सरेण योम्यता करप्थत हति चेत्तस्वमाकारेऽपि । नीरूपा रूप्य प्रतवक्षत्वदक्‌-
शेनाच्च।नच "सपरूपिरूपेकराथसमेवते? एतेद्न्यतमरव प्रत्यन्षपयानकोमे(ते वाच्यै.।
समवायानङ्गीकारेण रूेकाथेतमतेतत्वर५ नसग । रूपकमयरसनद्तम कलवनिति
वेदाकारेऽपि पश्चीकरणप्राकरिथया तदरयवेति बोध्यम्‌ । अजन्वत्वनिर्‌! स -श्ते।

भरकाच्चसहिता ।, ¦ ४१
न -पृय्रभ्यकरयनम्‌ । दिक्छषटिस्तवन्रिक्षादिखष्टिवदुपपयते ।
आकाशसत्स्पशतन्मात्रम्‌ । आकाकवायस्वोभव्यमावस्याविशिष्टे द्रन्व स्पशे
सन्मात्रम्‌ । तस्माद्रायुः । विचरि्टस्पशेवच्छे सति खवशुन्यरवभू, अस्मदाद्‌-
स्पथेनेकेन्दियग्रादद्रग्यत्वप्‌ , अदुष्णाश्ची तवि शिष्टस्पशेवत्तवे सति गन्धशून्यत्व
मिस्मादिकं बवायोडेक्षभम्‌ । तस्मिन्नानासिरातपकुसुमाचवयवयागाच्छा-
}ष्णसौरमादिमतीतिः । सच त्वगिद्दियाप्वायकत्वेनोपकरो(ते । तस्व
श्न्दस्पश्चा गुणां । ततर सरीरष।रणादिदेतुव।यु वेषः १।णसज्ञकः प्वभकरः
भ्राणापानन्यानोदानसमानमेदात्‌ । हृदि प्राणः, युदेऽपानः; सवेश्रारगा

व्यानः) कण्ठ उदानः; नाद्ये समान इतत नयमः । जगमाष्वव स्थाव्‌-
रेषु प्राणसबन्धस्तुरय एव |स च स्पतनमत्यक्षः। एतेनानुमयवबादानरासः।

स
वयवत्वहेतुरपि स्वखूपाक्िद्ध एव । प्चकरगप्र क्रियया पताव यवत्वात्‌ । न पृयार्थत्‌ |
ननु सयुक्तप्योगमुयस्त्वासपत्व निबन्धने परत्वापरत्वे व्यापकद्रम्ययोगमन्तरण कथ
स्यातामिति नेच । ज।काशपबन्धेनैव तत्िद्धेः । करप्यमानमपिं दिक्तत्वमुपावि-
योगेैव परत्वापरत्वे जनयत्तीति तादसोपाधियोगेनाऽऽकरास्थव परत्वा९।६ ८५

प(पत्वात्‌ ।

विशिष्टस्पचेति । इदं स्पादावातिव्यातिवरारणाय । पए्रथिव्यामतिः्या्िवरणाय
विरेष्यद्छ्म्‌ । वायुरयेष हाते । न ठु. वायुमात्रम्‌ । ' एतस्माजायत भरणा मनः
सवन्द्ियाणे च । सं तरायुज्योतिरापः ' (मुं० २।१। ६) इति छषिवाकथ वायु
प्राणयोः सह्षाठात्‌ । नापि बायुक्रिया । प्राणः स्पन्दत इति प्रयायात्‌ । अते प्राम.
` क्रियये मदेन व्यपदेननात्‌ । स्थावरेषु । ठतावृकषादिडु । मूडनिषिक्तपरक्देह१।५-
वधातूनामस्वाद्‌ नादिति मावः नखरोमद्न्तकिणदीन।मपिं मन्दप्राणश्च वत्वं न्यायतस्ते
प्रतिपादितम्‌ । सपध्नभस्यक्ष इवि । स्पर्थनपरत्यक्षे रपवस्वप्या्रथोज कत्वात्‌ ।
` एतेन पञ्चीकरणप्राक्रेयया वायौ रवपस्वेऽपि त्याबुद्धतत्वान् तत्यत्यक्ष(नेत्यपस्तम्‌ ।
उत्रेद्‌ बोध्यम्‌-वायोः स्वभा वादद्लकेश्वरतकद्वाद्य सवरत पववव्रपतरणम्‌ ।
पायिवदिद्रन्धेणम वास्उन्तरेण वाञमिवात्तवश्चद्धिमगे(ष्वगननाद्यः च दुरस्थेन
` (तृणरज्युप्रम्तीनां अभगोध्वनमन।दभरनुमेयाः | तत्रथेन तु स्पश्चनम्राह्याः । एतेन
. बायोनानात्वमवि द्धम्‌ । अध्य च पतेत पथिप्मोपरोषे पषति स्तम्भो मवर्तीति
` ` म्यायतनिद्धःज्ञने स्पष्टम्‌ ।

च, तिज" । ईक. खग, नेषु स्वाः । क. ख.ग, शुन" ।

४६ यतीन््रपदीपिकां--

वायतेजसो्मैध्यमावस्थाविरिर दरभ्यं रूपतन्मात्रम्‌ । तस्तः 1 उण.
सपरचदत्वम।स्वररूपव्छादिकं तेजप्तो लक्षणम्‌ ' तस्प बदः प्रचनाददहतुत्व्‌"
मञनिसर्यारमना । अन्तवैनवानरसंन्नकनाठराधैरूपेण । प्देवामात्ताद्ग्वातार्‌-
क्तानां चाक्षवन्गान आखोकादिरूपेण सदहकारा भवात । तचतुधां -मोपदि-
व्यौदर्याकरनमेदाद्‌ । वत्र पायिवमाजेन्धनं तेजो भामपू । तद्।पाद्‌ । जर १
माजेन्धनं दिन्यम्‌ । तत्सूय।दि । पाथंवजहेन्धनमादयप्‌ । वञजाठरव्‌ । श
निरिन्धन तज अकरजमू । तत्सबणाद्‌ । सुवण्बस्य द्रभ्यान्वरसत्तगादुष्ण-
स्पश्चौभावः । पनः सामन्पन ममापमावविति पवैमक्तः। आवरणस्दसद्धा-
वाधानसंकोचविकासः परसारिततेजोधिरेषः भमा । सा च मभावाद्ः सह
तपते । सद नदैयति । दरवपरूपा गुणभूता सावयवा च । अनेन अ्रमायाः

केवलगणत्वमतानेरासः ! भमावाद्ष्ट तजः परभावत्‌ । तच्चतुर्ववामात प्राच
पादतम्‌ । तत्तजः इ ञ्दस्पश्ररूप्युणवकच्च।
वेजःसलिर योभस्वपावस्यावे शष्ट द्रव्यं रसतन्पात्रभ्र । तस्मादापः । शीत ५
स्पसत्र स्व (नगन्धत्वं कात पिजिष्टरसचचापित्यद्यपां रक्तम्‌ । न्तासा चद ॥
परश तकस्वमावानमिाश्रया, दत त्गेगदाद्रुवरसस्स्थवाचन्यास्पः । ता;

स॒रुद्रसरिदादिरूरेण बहुभकार।: । शडरस्पररूप्र सव्यश्च सेवनपिण्डीकर- .
णादेहेववः। र
अपपूपिर्योभ्यमावस्यादिशष्टं दर्यं गन्धतन्मात्षू । वस्मात्पूथेरी ।
मिरिष्टगन्धवत्य रसवचे सति विदिष्टस्पश्वसवमित्यादि एविवकक्षणष्‌ 0
सा सुरभिभधरा एृष्णादिरूपा चाष्णाशौतस्पञ्चैवत। । प्रन भद द्वचत. |
ज~ __ ---------------------

~~~

्वानरसद्गफेति । वैषानरो नभ चरीरन्तेत प्रणादितयोगादुक्चितपीतपाका"
दससेनोरिरेमः। ्रव्पान्दरसं गौ दि३ । वथोहतमूतरनगन्पिपपन्े पवणो"
{दि पयवाशसय भ्मूततवात्‌ । रेनसतवोकेरितवतरपाचारणं स्वतःशुद्धत स्र
त्वादि चान्वय इतेति बेध्यम्‌ । द्रव्यरूपेति । प्रमाया न सपापवत्कवुण्‌"

प्रकारसतादहित। हु

वणा विचित्ररसा च। अस्याश्च मनाघ्रणप्यायकत्वनापकारक्त्वष्‌ । प्रत्पाः
पाणान्नोषरथादिबहुपकारवती शब्दस्पशेरूप्रसगन्धयुगका धारगरदतुत्र ॥
तमसः पृथिर्यामन्तमोव्‌ः । तहुणत्वा्तदवस्यान्तरत्व द्वा । अत एव(९२द
फामावपात्र द्रव्यान्तर बेत्यादिपनक्षा निरस्तराः।

भवेषु सत्र पञ्चीकरणपक्रियया बन्दादीनां गुणाना्ुपम्भः । पञ्चीक
रणपरैक्रिया तु भगवान्‌ भृतानि खषट्, एफेकमेव भूतं द्विबात्य दयो भोगयोः

स्वभागमेकं निधाय भागान्वरं चतुधांदरत्य तांथतुमामान्ूरन्तरषु चतु
न -च्--------------------

सटिद्ातपादियोगादेव । तदु गत्वादिति । तस्याः प्रथिना गुणा न।चवणर्तरा्यः
हत्वात्‌ । ठदबस्थोते । तमसः प्रङृतिविदोषावश्यत्वेन वायुपयेन्ेु पराङृतुपदा्थषु --
रूपामावेन्‌ .तोयतेजसोर्नीङ्प।मावेन च पारिरोष्यात्पाथैवत्वं सिद्धम्‌ । प्रयागश्च.
तमो द्रव्ये पाथिवं च | अबाधितनीखादिित्यय॒विषयत्वात्‌ । घटाद्वत्‌ । न च सप्र.
प्रक्ष आ्धोकृसहङृतचक्षषः कारणत्वदश्॑नात्तमःपरत्यक्षे तद मावान्न तमप्ना रप्र
द्रव्यत्वप्नित्ति वाच्यम्‌ । न ह यत्करचिद्यदपेकषं तत्समेत्र तदपक्तामिति निवमः । स्वकु.
द्रत्यग्रहू कायुप्तापक्षस्य , स्पश्चनस्यष्णवश्मह तदभावप्तापन्षत्वात्‌ । आकम्‌
माज्रपिति । कार्यषयानामयं पक्षः परंतु सन समवि | तथा प्त्यन्वस्याटूः
कादीनां चाऽऽढोकरसत्त एवाम्धकारप्रतीतिजयते प्रा न स्यात्‌ । अभावस्य भर्ने
रस्ततवान्च । भमावस्वूपत्वे गाढत्वविरत्वाचनुषपत्तश्च । ‹ तमः सप्तजं भगवान्‌ ›
इिश्ुतिविरोषश्च । एतेन रूपददौनामावमान्नं तम इत्यपि निरस्तम्‌ 1 दरव्वान्तर पिति ।
कोमा!रटरङ्गाक्ृत्राञअ्य पक्षः | सच गर्वादूव नर्तः इत्षादातं । जादुर्ना
नीठयुणमात्रं तम इति पक्षतग्रहः । अथं च पक्षो नीखमिति घाभतय। स्फुरणान्ेरा- |
घारौस्वोपडम्म।योगास्व निरस्तः । न च तमतः पाथिवत्वे तस्य तेजोगत्यगत्यनु- `
` विधानं कथमिति वास्यम्‌ । यथादृष्टि स्वम्‌।वन्यवस्थापनात्‌ । यथाऽयस्कान्ता्वात ।
गत्यनुविषानं एथ््रन्यस्याप्ययपरो ददयते तद्वत्‌ । न च तमतः पार्थिवत्वे तन्वहि
तस्य प्रकाशस्यस्य घटदिः कथं प्रयक्षमिति वच्यम्‌, । जरदेखि तमप्तः स्वम्‌व।दव
दृमतेर्‌ विरुद्धत्वात्‌ ।

पञ्चीकरणेति । तत्र. मृतेष्वकाशोऽवकः शदेदुः । वायुषहन।दिइतुः। तेजः १च्‌-
नां देष । जदं सेैचनपिण्डीकरण।दिहेतुः । प्रयिवी षारणादिहेतुरिति तच्छत्रय
उक्ूषर। चतुशद्रेयात्‌ । तङ्क त॒च्वमु काकञपे--
0 देषा, मूलानि भिचा. पुनरपि च भमिनर्यघेक चदुष ।

1, ०

। कैरकैकस्य सगिः परमनुकतयमंमचे चतुः ॥ इति ।

४४ ` ४ यदीन्ुमवदीपिका-~ |

जयति } एवं सर्वेषु भूषु करियपमाणष्वकेकस्य मूतस्याव स्वभगेतोऽघ
न्तरं चतुर्णी भरतानां मागसमुश्चय इत्ति भवात । तथा च रवमागस्व भूव" `
सत्वात्परभागस्याऽऽस्पीयस्स्वाच्च पृथिव्यादिव्यपदेश्चः। वेदे तरिवृत्करगा-

क ४

पदेशस्तु पञ्चीकरणस्यापयुपटस्षणम्‌ । भ्रवेः साकं मदददकारा भित्वा
सक्तीकरणाभिर्थप्याहुः । एतेषु चतुरविंशतिखंस्याकेषु पञ्च भूतानि परङातम-
इदकाराथ श्रीरोपादानानि । एकादशेन्द्रियाणि परत्येकमसंरूयातानि प्रति
पुरुषं भिन्नाने । अभरणापिंदरत्नानीव अरारमक्रम्य चत्‌ ।

- शरीरं नाप चेतनं परस्यापेत्वविषेयत्वश्ेषरवनियषरपृथक्‌(सद््‌ द्रर्बाव्राष |
इत्येकं छक्षणम्‌ । नियमेन यदाधेयं नियमेन यद्विधेयं नियमन यच्छषापरति

एतेन पश्चधा विभक्तानां भागानां पञ्चस्वघन्तरेषु योजनमित्यपास्तम्‌ । द्‌ ।
(तासां निवृतं तिवतमेकैकां करवाणि) (छ, ६। ६ । ३) इत्यादो । चतुर्विंशतिं
ख्याकेषु । प्रकृतिमहदहकरिकादरेन्द्रियपच्चतन्मात्रपञ्चमहामूताख्येषु ।
शरीरमिति । आवेयत्वमाश्रितत्वम्‌ । विधेयत्वं नियाम्यत्वम्‌ । दषत्वमङ्गत्वम्‌ ।
अपृथविसद्ध इति । यावत्सत्तमसबन्धानहस्वमष्थकिद्धत्वम्‌ । नेयमेना$ऽघेयत्व
नियमेन विषयत्वं नियमेन दोषत्वमित्येतेऽप्रथविपद्धेरवान्तरमदाः । एक छक्षणामात |
अस्मिम्पक्च आधेयत्वविषेयत्वशेषत्वेष्वन्यतमेनेव पद्ध इतरद्वयचारण व्यथान।त्‌ं
` व्यवच्छेद्यपरिष्िशः । इत॒एव वाऽस्वेराह -- नियमेनेति । अत्रायं निष्कषेः-यस्य
चेतनस्य यदवस्थं द्रव्यं यावत्सत्तमसबन्धानहं स्वक्षक्ये नियन्तव्यस्वभवि तदवस्थं
तस्य शरीरमिति प्रथमङ्क्षणम्‌ । चेतनस्येयस्य चैतन्पविशि्टस्येतयथैः । तेन चेतः
म्यस्य तत्तद्‌श्रय्‌ मरति शरीरतवन्बवच्छेदः । यदवस्यित्यन्ािपरिहारः । तस्यव |
द्रम्यस्यावस्थान्तरे वियोगात्‌ । द्रव्यमिति क्रियादिभ्यवच्छेद्‌ः । यावत्सत्तभित्यादिनि
जीवे प्रति परकायप्रागेद्दियक्‌टारादिग्यवच्छेद्‌; । प्राणादीनां हि पृथगेव सष्टानां
श्षरीरनिर्माणात्पुवेमावात्‌ । तथा मेोक्षात्पश्चाद्पि तेषामाप्रखयावस्थानात्‌ । स्वश्चक्य `
हत्यप्तमवपरिहारः । न हि विहङ्गमसाध्यं विह'योगमनं मानुष्गप्तरीघुपादरीरस्य
शक्यम्‌ । न च तावता तेषाम रीरस्वम्‌ । नियन्तन्येत्यनिवन्तन्यग्याध्यादिन्यवच्छे
व्याप्यादीनां उ्वराद्यातिकानां तदीयत्वात्‌ , स्वकश्षक्ये प्रवतेमानत्वाच्च । एव पुत्रश-
रादीनामपि स्वमावश्चब्देनाव्याश्तिपरिहारः | व्याध्यादिद्श्चायां स्वशक्येऽप्यशक्यानेय-
मनानां मादुषद्चरीरादी नामपि शरीरत्वात्तदानीमेतस्या्षक्यनियमनत्वस्यापाधिकत्वात्‌ | `
। यस्य चेतनस्य यदवस्थं द्रन्यं यावत्सत्तं धाय तदवस्थं तस्य॒ शरीरमिति द्वितीयं
लक्षणम्‌ । पत्रश्चरीरादेकं न यावत्सत्त धायैमिति म्यवच्छिद्यते । शेषं प्राग्वत्‌ । यस्य `

० १.

तसत्तमशेषतानहं तदवस्थं तस्य शरीरमिति तृतीयं ठक्ष-

|)

प्काश्चसदिता । ४५ |

सषणत्रयं वा योज्यम्‌ । ईश्वरतस्ञानम्यतिरिक्तं द्रव्ये शर्सरापोति वा
तरटस्थरक्षणम्‌ । एतेन चेष्टाभ्रवं श्चरीरम्‌ , इन्द्रियाभ्रयं शरीरम्‌, भागाय
तन शरीरम्‌ , शिरःपाणिपादादिमयं, शरीरम्‌ › इत्यादीनि परोक्तानि शरी-
रटक्षणानि निरस्तानि ।

णम्‌ । अरोषतानहैमिति पूववदेव पूत्रादिष्यबच्छेद्‌; । दानादिना तेषां स्वशेषत्व-
निवर्नस्य शक्यत्वात्‌ । शारीरस्य तु दाकत्वाद्यापादनेन परशेषत्वेऽपि परतिद्धिकस्य
स्वस्वेषत्वस्य निवयिदुमश्षक्यत्वादिति न्यामचिद्ध।ज्ञने स्पष्टम्‌ । न च शिढाका“
छदिष्वन्यािः । तत्रपि स्वरपतरवैतन्यसत््रात्‌ । शिादिशरीरिणोऽपरि जीवा
विन्त इत्यहरया दिवृत्तान्तश्रवणास्तिभ्यात्ने | अत एव वेद्‌थंसंमरहे रिदाकाष्ठादि-
शब्दानामपि तदन्तयौमिजीवतद्न्तयाभिपरमात्मपयन्ताथवाचक्गत्वमुक्तम्‌ । कक्षण-
त्रयेऽपि शरीरत्वस्य पुतरत्वादिवत्सपरतियो त्वमेव । तटस्यलक्षणमाह-ङ्वरेति ।
दृशरतञ्ज्ञानन्यतिरिक्तं दन्य / जावानल्यावमूतिप्रक्ातकाड › एतच्चवुष्टयम्‌ ।
असिम्ठक्षणे शिलाकाष्टादिष्वन्या्तिशाङ्क। ऽपि नेति बोध्यम्‌ । नयायिकायुक्तं सखण्ड
ति--एतेनेति । इरतञ्ज्ञानन्यतिरिक्तपवेद्रव्येषु श्रीरत्वस्यष्टत्वनत्ययः | किच
चेष्टाशब्देन क्रियामाजविवक्षायां घटादष्वाक्ति्यािः । प्रयत्नवदृत्मसतयोगापतमवायि-
कारणकाक्रियाविवक्षायां प्रयत्नवदीश्वरसरयोगाप्तमवायिकारणकाकरेयाश्रयेषु मुषरदिष्वति-
म्याति; । त्र तैः शरीरत्वस्यानम्युपगमात्‌ । प्रयत्नव्जीवेतिं (वैदाषणे प्राणादि-
प्वतिव्या्तिः । बुद्धिपूकप्रयत्नेति विशेषणेऽपि बुद्धिपूतकाकुश्नप्रसारणादिद्शचायां
तेष्वेवातिन्याधिः । तथेन्द्ियाश्रयत्वापिद्धिबप्तमवायित्वमिन्दरिय॑प्तयागित्वं वा | ना$ऽद्ः |
शरीरेद्धिययेः समवायामावात्‌ । इन्द्ियावयवानां तन्मते चरीरत्वप्रसङ्गाच ।
नान्यः । घटादिष्वपि तत्संभवात्‌ । न च यावतसत्तमिन्दियप्तयोगो विवक्षित
इति वाच्यम्‌ | अनिमेषचश्चुषि प्ेक्षमणि पुरुषे तत्काटिकोतपन्नविनष्टनुद्‌बुदधरमृति,
ष्वतिग्याते; । तथा मोगायतनत्व॑मोगस्थानत्वमात्रं चेत्तदा गृहादिष्वतिन्यापतिः ।
न च यदाघ्रिल्यैवाऽऽत्मा मोगवार्मवति तद्धोगायनमिति विवक्षितमिति वाच्यम्‌ ।
अप्त॑मवात | अशचरीरस्यापि सूक्तस्य मोगाविरषाम्युप्गमात्‌ | न च दुःखात्मक

मो विवक्षित इति वाच्यम्‌ । तथाऽ्पीन्दरयेष्वतिन्याघ्चः । इधरमुक्तादिभिरिच्छ-
गृहीतशरीरेष्वन्या्तेश्च.। तथा शविरःपाणिषादादिमयं सरीरमित्यपि न दक्षणम्‌ ।
शिद्धपत्रकादिष्वपि तत्संमश्त्‌ । न च भ्राणादिमस्वे सतीति निवेशात्न दोष इति
वाच्यम्‌ । सृतशरीरेऽभ्याप्तः । न च यदा कदाचित्प्राणादिसन्मात्रं विवक्षित-
. पिति वाच्यम्‌ । तथाऽपि स्थावरादित्तरीरष्वन्याः । तेषु प्राणादेपर्वेऽपि पाभे-
स्थानामावादिति गोम्यम्‌ ।

॥द्पतदीप्का तः

रर्‌ द्िविषप्ू- निस्वमनिस्वमिति । तत्र (नतय निगुणद्रव्यकारजीवहयु;, `

द्‌

अाश्रयादिकमीश्वरशरीरम्‌ । नित्यसूर्णा च स्वापापक गरुडथजगादरूपम्‌ ।
आलनित्यं द्विविधम्‌ । अकमद्त कमव चति । प्रथममीश्वरस्य महदाादर्‌-
पम्‌ । तथाऽनन्तगरुडादीनां चेच्छत तत्तदरपभू । कभकृतपपि दरविषम्रू~
सवरकर्पसदद तकमेङृतं केवककमङरत चात । पव महतां सभारप्रमृता-
नाम॒त्तरं चान्येषाग्‌ । पुनः सामान्यतो द्ववच । स्थाबरजयममद्‌ात्‌ ।
स्थावराः शिङाषक्षयुखरखतादयः । जममा्तु। | देवमनुष्वादयङ्नाराक-
मदात्‌ । उद्धि्जस्वेदनजरयुजाण्डज नदा जपि वि मागजधमाः । असानन-.
चरीरण्यापि पान्त ।

पव पश्ठीटठृषनां मूतानाषवाण्डत्वाद्‌ कलवर । अण्डोत्पादनात्पवखष्टि

समष्टिः । अनन्तरखष्टि्धष्िसषटिः । सददादीनायुतपचनाम तावप
छाश्चताटङ्कन्यायेनावस्थान्दरापत्तिरव । सेनावनरारहयादिः्यवह्‌ारवतु ।
पदीप्रावस्याविशषसंबन्धमानेण कायकारणभदन्पबहारः । तत्र पृवा-

्ुमा्रयेति । ६ आदित्यवणेम्‌ › ( इवे० ३।८ ) इत्यादिश्चतप्रातपाद्तमाश्चर.
शारीरं श्चमाश्रयसतन्ञकम्‌ । गरड(दनामाते । आदेषद्न मुक्तसग्रहुः । दवमचु-
येति । असुरयक्षराक्ष्ाद्योऽपि ; देवयोनयः । मठोकवर्तिनह्यकषत्रियनिदृूद्रादया .
नष्ययोनयः । मृगपक्ि्तरीसपाद्यसतियम्योनयः । नारकिणस्तु ररा दः
श्रयद्स्त्यनविग्रहाः । अयोनिजग्रोराण्वपात । एतान च देवादिषु त्रिष्वपि समभ |
वन्ति । परजापतिमपुकेटमधृश्चुम्नेरावतच्ेदनादिद्शनात्‌ । अत्रे व्याव
गामी भति शरीरलं सद्ाखमदरकं जत्य । सदारं जवदवरक। तनुम्‌
विद्धम्‌ । अस्मदादिहस्तपादादाना जावद्वरेशवरनियाम्यत्वदुशेनात्‌ । रिद, पुडुधि“ -
मृचयवृस्थासु स्वामाविकमीश्चरनियाम्यत्वमेव दहदाहना€र१त्‌. । इृदमद्वारकनियमन्‌ #
सदरारकमा्रस्वे न स्यात्‌ । अताऽद्वारकत्वमा¶ त्व स्वाकृयम्‌, । न चद्भारकत्व्‌,
एकस्य युगपूदनेकं प्रति शारीरत्वमनुषपन्नमिति वाच्यम्‌ | तछ्क्षणयागन . तदुपवत्तः ॥
सनेकं भ्रति शेषरवादिवत्‌ । सद्रारकमेवेत्यन्ये । सुषुरप्याद्घु ज।वश्य्‌ ज्ञनेच्छारहि-
भप तत्छमनरेण्‌ तदू्व देहनियमनात्‌ । विवयमङलल्हेु तु र~

„ ` परका्चस्ताहिता। | 1

वस्थामरहाणेन विजादीयावस्थान्तरमाक्नौ वखान्वरम्यपदेश्चः पृथिवीपरैन्त
एव । इत्थ प्रकृतिपददहकारेकादशेन्दरियतन्मात्रपज्च भूतप श्चकवि मागन
चतु, वञचातेतच्वान वाणताने । एतेन न्य॒नाधिकर्ंरूवाकतरखवादैनो
बाह्याः पाशपताश्च नरस्ताः । परमाणक्ारणगत्ववादि नोऽपि निरस्वाः।

-प्रकृत्यादय ईश्वरस्य जावस्य च भोग्यभोगोपकरणभागस्यानानि च
भवान्त । मग्य विषयाः । भोगोपकरण चक्षुरादिकरणानिं । भोगस्था-
नाने चतुदश्चयुवनान्तवत्यण्डजातानि । अण्डं नाम कपित्यफखाकारं परजा
कृतपश्चभूतारन्य प्राटृतद्रव्यम्‌ । तद्यथा--पद्माकारा मूः । कणिकाक्रासो
भर; । भरदाक्षणता भारतारकपुरुषहारेवषोणे जण । उत्तरता रम्यका.
रण्यककु ङ्वषाण अणे । पुरता मद्राग्ववषम्‌ । पश्वात्केतुमाङार्यं वषम्‌ ।
मध्यं ।त्वङृाष्तम्‌ ।

नना्वाय।ः प्रथगमूतास्ततप्ति सहति विना । `
नाशचवनुवन्भनाः सष्ुमप्तम।भम्य कृत्स्रः {} इति ।
ततश्च यथा कश्चिन्परउनछदानमछ्यिलेक द्रव्यं कृत्वा मिति करोति
तयश्वर एतत्सव मेखयित्वा तैरेकमण्डे सनतीति मावः । न्युनारकाति । शून्यमेव
तच्वमिति शन्यवादिन) बीद्धाः । अशेषविेषप्रलयनीकं चिन्मात्रं बहमैकपेव तत्वमिति
मायवादेनः । स्वतन्त्राख्वतन्त्रमेदेन दविनिषं तत्वमिति पणेग्रन्ताचायीः । प्रयिग्या-
द्‌। ने चत्वार मृतानि तच्वानीतिं चावाकाः । प्रकृत्यादीनि चतरिरातितख्याकानि
तत्वानि जीवेन सह्‌ पश्चिाति।रति निरीश्वरसांख्याः । स्घेरेण सह षड्विंशतिरिति
श्वरता्याः । एते यै निरस्ता हत्यर्थः । पाङ्पतमतं च समैद्रनपप्रहाद्वते
यम्‌ । परमाणुारणस्वेति | नेयापिकाः परमणुनामुपाद्ानकारणत्वं वदन्ति | तत्र
क्रि परमाणवः स[वयवा निरवयवा वा । आघ तेष(मप्यवयवानां तावयवत्वमित्यनवस्था
अन्त्य परमाणुनां मिथः स्वाम एव न संभवति । संयोगो )ह रिचि ःशावच्छेदेनैव
मवति । इतरथा वषु परम।णुष्वेकपरमोाणपदेशमान्नवत्थिते३ स्वापिक्देशव्यापिक।-
यरम्भा न स्यात्‌ । अवयवास्प्े प्रदेशेऽवयविनः स्थितेरदसैनात्‌ | न च।वयवना.
शाद्वयविनाने क्षणमनापार्‌।ऽवयव।(ते वाच्यम्‌ । तथा करपनायामपि १4 तन्दुसं-
धानव। च्छन्तप्रद्‌२) पटस्य वृत्तरकरपनात्‌ । तथा च न्यण॒क्रा्यारम्मानुपपत्तौ मेरु११-
पापाचाचेनमेद्‌। पद्ध; । कच दिगमेरेन परमाणूनां सावयवत्ववरय॑मवेन निरवय-
वत्वे दुवचामिति बोध्यम्‌ |
प्माकारेति । तदुक्तं विष्णुषुरागे-

४८ वहौन्रभबदौपिका--

< *

एवै नववपथुक्त. जम्बदरपं छक्ञयाजना वस्त समपरिमाणेन छवगा
गरेणःऽ भवतम्‌ । स दिघुद्विगुगन सप्तवपत्मकून युकषद्रीषेन वेष्टितः; । स।5-

वीश्ुसघुद्रेण । स्ेऽन्धि; शारान्‌ । च पुनः सुरासषटरेन । स इषवः |
पेन । स सप्रेम । सोऽपि कोशवद्रीपेन । स दध्वणवेन । सोऽपि .
ज्ाकदरपेन वेष्टितः । स क्षौराणवेन । स वदयविभाजकवरयाकारमान- `

सोत्तरपर्वतसदिेन पुष्करद्र॑पेन । स छुद्धनङ।णवच । पत्‌ दरीपानामुत्तरोचर-

युण्यं द्र्टञ्पम्‌ । क्द्रीषादिपय्वसक्चवषोत्पकः सद््रीपात्मकोऽयं द्वियुणी-
छवया काञ्चनभूम्या वृतः । कञ्चन भूाभस्तु लोकारोकपवैतेन । पवेतस्त्व-
न्घवमसा । तदन्यतमो गतोदकेन । तद्ण्डकटाहन ।

एव भमेरधे।ऽतरुविवछरसाद्रतक(वपदावरपवपाताक भदा सत्‌ को-
क्‌] अधो नारकास्ते च पापकमेणां पापादुमवभूमयः । ररवा मुरूषतयेक

` [विशतिभमेदा$ । ततस्तमः । ततो गतदकर । अनन्तरषण्डकट। ह; ।.

एवं भूमेरपरि छक्षयोजनार्सूथषण्डटप्‌ । तद्व , भवर: । तदुपरि
चन््रमण्डङ१। तस्मादुपारे नक्षत्रबुवशचक्राङ्ग (रकबहस्पतिशनेसपिपण्डखानि।

तदुप१ार शवः । सथमण्डलमारन्य प्रषरोकपमन्तं सरकः । चतु्कक्नदुपार्‌

म॒पद्मप्यास्य २८।५६॥ ------ मद्र इकज्तो कपिककसस्वतः (९।२।९) । , ` (२।२।९) ।
मार प्रवम्‌ वसं ततः ।क4२१ स्छतम्‌ ।
हरिवत त५व(थर१र।५।तगता दन ॥
रम्थकं चोत्तरं वैष तेषवायु 1हेरण्म्‌ |
उत्तराः कुरवन्धव यथा १ मारत तथा ( २।२,१२-१३ )
द्रीपपण्डपरान्तवतित्वाद्करतवपवद्धनुरा कार्‌ कुवषापत्यनः ।
‹ भद्रश्च पृक्तो भरः कमार च पच्र्ष॥ .
द्रे उ मुनिरेष्ठ तथेरमष्य इददृतम्‌ ` (२।२.२३१ ।
नववेषे बरु चभेय जग्ब्धीपामिद्‌ं मया ।
क्षयोजन विस्तारं सृन्तिपात्कायतं तव ॥
जम्बुद्वीप प्तमावृत्य ठशक्षयाजन।चस्तरः।
. : ` प्रमेय वङ्याकारं स्थितः क्षार द पेनाहंः (२।६।२७ २८) |
, ` इत्यादिविष्णुपुरा५ ताया ९१६।१।त तत एवावघ्‌ायताम्‌ । #
इहि श्वःयतोन्द्रमवदापेकाकाय चतुष।ऽवतः ॥४॥ `

` .कोटिधोजनेच्छ्य। महङ।कः। तस्माद्‌द्विगुणा जनरोकः। ततथतुयुणस्तप्‌(-

भक्ाशसदितां । ४९
राकः । तस्माद्द्रादशकारचुच्छायः सस्यकांकः । ततस्तमां मरतोद्कमण्डक-
याह । एवं तियगृध्वप्रमाणेन पञ्चाशरत्कोटियोजनस्वं भूमेरक्तं मबति ।
शतकोटियोजनविस्हीणवादो मान मेदेन । अण्डकटादस्तु कोटिवोजनोच्छायः
तदण्ड द्शात्तरावरणाषृतमरू । एवाह्चान्यण्डन्यनन्तानि जख्बुदाबुदवत्‌ । युग-
एदाश्वरषष्टाने । इश्वरस्य चतुमुखपयन्ता सृष्टिरदरका । तदनन्तरं सद्रौर₹-
केति. विवेकः । विस्तरस्तु पुराणरत्नादिषु दरष्व्वः । इति मङातिर्निरूपिता ।

इति भरीवाधूरङ्कट तिरकथीमन्पहाचा्यंस्य मथरम॑दासेन श्रीनिवासदा- :
सन विराचताया यत्तान्द्रमतदापिकायां भरहृतिनिरूषणं : 5;
नाम चतुर्थाऽवतारः 1 ४॥

अथ पञ्चपोऽवतारः । क +

अथयायिद्विशेषः काको निरूप्यते-काङो नाम गुणन्रवरितो जडद्रभ्यवि

शेषः । स च नित्या विभुश्च । मृतभविष्यद्रवपानमेदेन जिषिषः । यगपल्ति

ॐ

भचिरादिन्यपदेशदेतुः । निपषकाष्टौकङाम॒हूदिवसपक्षमासऋत्वयनसं वत्स.
अथ प्श्मोऽवतारः | ` | `

निस्य इति । ‹ सदेव सेोन्धेदमग्र आसीत्‌ ' ( छ, ६ । २ | १) इति श्रता ,
वप्रराब्द्न्‌ ‹ नाप्तदासतान्ना सदसत्तदानाम्‌ ' (ते, त्रा. २।८।९। द्‌ ) इत्यत्र
तदान[शब्दन च कारुस्ववाभवानात्सृष्टः प्राग काङुल्यातित्वं त्तिष्यति । तदुक्तं
पराशरेणावि-- ` |
त ` अनादि्ेगवान्काटो नान्तोऽस्य द्विज विधते ॥ इतिं । ।
` कैचितु “ विद्या काटो मवल्छृती " इप्यादिकालोत्पत्तिवचनात्क।स्यानित्यत्व `
माहुः । तच । भागुक्तपराशरव्चनायुप्तरेणतदुत्पत्तिवचनस्ये पाध्युत्पस्यमिभ्रायकल्वात्‌
किंचोत्पत्तेः पूप नाशः प्धाच्च काटो नास्तीति तैरङ्गी कियते न वा | जन्त्येऽ.
समन्मते न निषिद्धमिति नास्माभिस्तत्र क्रंचिदुत्तरं दीयते । आये पूवेपश्वाच्छब्दयो-
निरधेकत्व साथेकत्वे वा । प्रथमे निरभैकनिमहस्थानापतिः । द्वितीये काडस्यैव
तद्यत्वात्त्र काकनिषेषे स्ववचनव्ररोषः । तथा चोक्तम्‌-- ` | ।
१ यतः कुताश्चत्कालछांच्चत्परतः पृवतोऽपि वा| +.
4 कठो न चेत्वदुकतिस्थ पाव।प्य न सिध्यति ॥ इति | ` ` "†"

[क , इ „प

विरिति । पर्वत कालरिशेषणतया परतीतेरीति मावः । निपेषेति | निमेषः

१
श्रै ' [५

४५९ | धदीन्द्रमतदापपका--

५.

रदिक्यषदकदतशच । पनुष्यपानेन बतः पित॒मां दिनम्‌ । तेषामसि

` तु पध्वाह्कभरू । सनुष्यमानन वरस्य देवाना ॥ईनम्‌. । तेषाघ्रु्रावणगमहः +;

दङ्खिणायन सात्ः। एव द्‌वम्‌ार्यन द्वदसवषषदख वैरूयाक्रं चतुषुगमिदयुरस्त।
तज चतुःसदल्ववषसरूषाक कृतयुगप्‌ । तज पणा षषः । तरि षदखबषसरु प्क

तरिपाद्धप्सरेतायुगम्‌ । दविसदसवपप।रा५० सारपादघभवद्द्रापरम्‌ । सदस
बरसख्वाकमेकयाद्घसेधुः कङियुगम्‌ । एतप्‌। संधिद्धिसदखसंरूयाक) ।
एवं चतुगसदस्ञाणि ब्रह्मणो दिवसमाणयुरधत इतयु करीस्वा चतुग
स्ञाणि बरह्मभो दिवसपात्रभमाणक्भव । एवं रात्रैरपे ।

बरह्मणोऽह्न चतुर्दश मनवो जायन्ते । इन्द्र अ।1 चब । तथा सप्तषेयश्च ।
एकैकमनोरेकसक्ातिचतुशूगपरिमाणः काकः । एवे अद्यमानेन ब्रह्मणः; इत
धरजीवितमू । एतवे काठ ५(नम्‌ , । ९१ निरयनेभित्तिकपावप्रकष,
अपि काङा्ीनाः । . काकस्य स्वकाय १९ स्वस्यापाद्‌।नत्वम्‌ । अखण्ड-.
को नित्वः । काथः पुनरनित्यः । एवभ्रपः कड ईश्वरस्य कौडापरि
रो घवति । छटाविभूतावप्वरः काकवध एव स करोति चिल्य^-
नरिभतौ तु काकस्य विद्यमानत्वेऽ१ तस्य न स्वातन््यम्‌। केचित्तु तत्र काढा
नासि दनि । चनम हु भवपमहन्र ९ बदन्ति । भन्ये तु तामस्महन्कि।क ६। । उमयेषामागमबावरः

न

भिदः 4 व॑द निमेषाः काष्ठा । निश्त्काष्ठाः कडा । पिशत्कठा मुहतेमू 1
मौनि मिरादिवपतः । जिशदिवाः प६य९१। माप्त; । द्वौ भासवुतुः । अत
ज्ञरोऽयनम्‌ । अथने द्व सेवत्तरः । एतेषां स(प। र । कृतयुगस्य पूवैसंबिश्वत्वारि
क्तानि वुषागि । अध्रसपिरपि तथेव । चेतायुमस्य पृवतमिदद्खीणि क्षताने । जब.
रसुमिरपि तथेव । द्वापरस्य पृषैरिद्धं शते । अपवर्त तव्‌ । कडियुपस्य प९
सेः शातम्‌ । जपरतथिरपि तभर्नेपि सकिङनतषा द्विसदखपंख्या त्यते ।

कामैः । निमेषरिद्पर; । बषड।प।रकर इत । निलिलनमगदुत्पात्ति्षातेरक
हस्व. सवरस्यायं काटो दढेपकरणमिलयः । सहकापतिन कर ीकोपक-

सम्‌ । ईश्रेण सष्ट्यादिनिवहपतमये पलयततकखन स्व कृत्य काटकविभ-

. स्यानप्रारेण तत्त्काङागमन १६१ निर्हणात्‌ । जयं च निमेप्रकाछाद्हषण

रणामात्विविषयोऽपे भवतत = । ङीङाविभवादित्ि 1 कुण्डा"
रिक कदास । कुद 1 न । धैकण्ठद्चष्टिनित्यविभूतिः । न स्वातन्तयर्भितिः.।

` शकाशरसाहित्ा । ध.

अ्यक्षवाधक थ । केचितु पटिन्दियवेधः काक इत्वप्वाहुः ¦ तेनषेकच्छद्‌.
चिरालः} हति कठो निरूपितः । क

इति भीबापूर्डुरखविरकश्रीमन्पहाचायस्य भथमदासेन शीनिवासदासचं
विरचितायां यतीन्द्रमतदीपिकायां काठनिरूपण
नाप पञ्चपाऽवरारः ॥ ५॥

अथ षष्ठोऽवतारः ।

अथ नित्वविभूतिनिरूप्यते- शुद्ध सच्वधमेम॒तक्नानजीवेश्वरसाधारणं कक्ष

णमजडत्वम्‌ । अजरत्वं नाम स्वयप्रकाशत्वम्‌ । तत्र शुद्ध सस्वधमेभूतन्नानसाः

धारणटक्षणं पराक्त्वे सत्यजडत्वम्‌ । तत्त॒ स्वर्यभ्रकाश्चतवे सति परस्मा एब
भाप्तमानत्वम्‌ । =

काटः संपच्यते तत्र न काङप्तत्र वे भ्मुरित्युकत्वात्‌ । षडिन्दरियेति । क्षणमयं
= तिष्ठतीत्यादिप्रकरेण तत्तदथेविशेषणतया प्रतीतेः | नीरूपस्यापि रूपादेसिव प्रत्यक्ष
-विषयत्वमिष्टमेव | अनुमीयमानस्तु न विशेषणम्‌ । न हि वहुनिमनुमाय वहूनिमान्पवैत
इति भ्र्क्षं मवति । विच प्रलकषपरतीतौ विरेषणतया दश्यमानस्य काङृप्यानुमेयत्व
प्तयक्ज्ञानविषयीमूतानां घटादिपदा्ानामप्यानुभानिकस्वं॑परस्तज्येतेति सौचान्तिक
वहुभसङ्ग इति बोध्यम्‌ ।

इति श्रीयतीन्द्रमतदीपिका्रकाशचे पश्चमोऽवतारः ॥

॥॥

् -
अथ षष्मऽवतार्‌ः |

` निस्यविभूतिरिति । श्वभेव शुदधसत्त्वरब्दिन व्यवहियते । शुद्धं सत्त यत्रेत्य
थत्‌ । परराक्त्वे सदीति । षमैमृतज्ञानघ्येव दरुद्धपत्स्यापि परस्मे मासमानस्वात्व-
राक्त्वम्‌ । बन्धक तु शुद्धसत्वं न प्रकाशते | सुषु धमभूतन्नानवत्‌ । अजडत्व्‌-
प्रति । ननु प्रतिद्धशालञेषु तावदजडत्व॑शरद्धस्य सत्वस्य न ॒पर्यामः । जय
` रहस्यागमवाक्यविरेवेस्तदिप्येत तहिं षा गुण्यमयत्वमपि तस्य्ठव्यम्‌ । तथा च
शैतनत्वप्रसङ्गः । अत्िगुणविभूतेिवास्या नित्यविमुतेरपि जडत्वमेवेति चेद्च्र
कैवित्‌- ति शिषावियानिवृ्तिहेदुतया निरूपाधिकज्ञानविकासस्थानत्तया वा जायु
प्रतनिवस्नडेऽप्यजरत्वे।षचार्‌ इति । व्ठेततु किमात्मकेषा भगवत्‌ न्यक्तं

५३ | :4 चत्तान्दरमतद्‌ धका ~>

रुद्धसस्वे नाम विशुणदरभ्यव्यतिरिक्तसवे सति सछवच्वं निःरेषाविया-
निद्चिदेशबिजाती यान्यस्वम्‌ । सा विभूतिरूधवपरेशेऽनन्ता । अधः

त
भरश्े यदात्मको मगवानिति प्रतिवचनात्किमात्मको मगवानिति पनः भरकषे ज्ञानात्मक्‌
इष्युक्तत्वाञज्ञानात्मकत्वेन मुरूयमेवाजडत्वमश्याः ।

स्वसत्तामाप्तकं सत्वं गुणसतवाद्विरक्षणम्‌ ।

इत्युपनहणस्वारस्याच्च । नम्विये नित्यविमूतिः प्राृतत्रिगुणमस्यवेयनित्यव ।
नित्यत्व त्वपिक्षिकम्‌ । अत एव ‹ सदेव सोम्येदमग्र आप्रीदेकमेवादवि्तीयम्‌ † इति `
कारणवाक्य एकत्वावधारणमुषपदयते | नित्यविभूतेनित्यत्वे तु जगत्कारणस्य सदधि
तीथत्वापतिः । शद्धपक्छन्यवहारस्तु रजस्तमसोरभिभूततयाऽप्युपपद्यत इ।त चन्म
वमू । श्रतविकल्वावघारणं सक्ष्यमाणञ्यपक्षम्‌ । सृष्टिकाठपक्षया सक्ष्यमाणस्य
जगत ` उपदेशक खपेक्षयेदंकारगोचरस्य प्रखयद्शायामविमक्तनामरूप तथकत्वमवधा-
यते । तया चोक्तं सेवित्सिद्धौ -- .

~~

.: ` यथा चोटनृपः सम्राडद्वितीयोऽच मूतठे ।
` ` `: इति तततुट्थनपरतिनिव।रणपरं वचः ॥
> न तुरदधत्यतसयु्रकलत्नादिनिषेषकम्‌ ॥ इति ।* ` ` '

~ सव्ये चैततसरम्युपेयम्‌ । अन्यथा मायावादिमतेऽप्यकत्वाकचारणेन पर्ये
मायाया विङ्यापत्तिः । ओपाधिकमेद्वादिमते चोपरध्यशप्र्व्॑तः स्यात्‌ । यदि माय.
पाधिविकयस्तैरम्यपगम्येत ताह ब्रह्मणस्तद्पदहितत्वामविन विश्वप्रसूत्यमवाददुपहि-

तस्य जगत्कारणत्वानम्युपगमात्कारणवाक्य दत्तजरज्ञ।ङ स्याद्त्यववयम्‌ ।

छुद्धसच्वं नामेति । तमोरहितत्वे सति सत्तववत्त्वामित्यपि रक्षणं बोध्यम्‌ ।
शुद्धसवे भरमाणं तु ! जादित्यवणे तमप्तः परस्तात्‌ ' ( ध ० ३।८ ) ^ अश्या
श्यः पमे व्योमन्‌ › (त° ्रा० २।८।९) (दस्तस्थूणे विभिते चद उपरे यत्च देवा- `

नामुत्र देव आस्ते ‹ तद्विष्णोः परमे पदं सदा परयन्ति परयः † ( नु° पूर

4 । १० ) इत्यादिश्रतयः । तद्विष्णोरित्यत्र व्यततिरेकनिर्देशबरात्स्वङूगद्धेदे पिद्ध

पदृश््दस्वारस्यात््दा हर्यत्वबछाच्च सद्‌] परयदनेकद्षटविशिष्टस्यानाकेशेषिवै
शिति विरिष्टविधिबध्यः । तच्चाऽऽकाशं सनातनमिति रामायणं , दिभ्य स्थानमनर्‌
` च्रापरमेयमिति, मह।म।रत चान्न भ्रमाणम्‌ । अनन्ताते । श्रुतो नित्यविमूतेरानन्त्यस्य
वरमूमरस्वस्य च प्रतिपाद्नेनाऽऽनन्त्यतमःपरत्वयो।परुद्येरकत्र समविश्चाय केनत;

गणस ` = भर

` परिच्छिन्ना अचेतना रस्वयभकाशा च । आनन्दावहस्वादानन्दनामिका ।
, -पञ्चोपनिषन्मन्त्भतिपाधतया प्श्चोपनिषदात्मिका । अपराक़तपश्वश्क्तिय॑त्तया

= क क

` पञ्चश्ाक्तमयति नगद्यत ।

सा विभूतिरीश्वरस्य नित्यानां मुक्तानां चेश्वरसकस्पद्धाग्यभागापकरण

` भोगर्थानरूपा च भवति माग्यपीन्वरश्चरीरादि। भागे।पकरणं चन्दनङ्कसम.
भूषणायुधदीते । भोगस्थानं तु गोपुरपुरमाकारमण्डपाषेमानोच्ानप-
्रन्यादकम्‌ । तच्रश्वरस्य नत्यानां च चरा{राण मगवान्नत्यच्छासद्धान।
मुक्तानां शर।राण तेषां पित्रादिषृष्टियुगपदनेकश्चरोरपरिग्रहा ईइत्यादानं
भगवत्संकस्पादेव भवन्ति । भगवतो च्य॒हविमवा च(वतारशरोरण्यप्यषा$-
तमयानि । अचोवतरेषु प्रतिष्ठानन्तरं प्रसादोन्ुखेन्वससकर्पाधीनममाछत-
हरीरमाज्नमापिभवाति । पादरतापाढृतसंसगः कथमिति न श्रद्कन्न(यभ्‌ |
.श्रीरापटृष्णाद्यवतारश्सरवादेति . प्रपाणानुसारेण परिहारो द्रष्ट्व्यः ध

स्देशेनाऽऽनम्तयं केनित्पदेशेन च तमःपरत्वमगत्वा कदप्यतं ` इत्याशयः । स्वं
प्रकाश्चेति । केचित्त निरतिश्षयदीपियोगादस्याः स्वयपकोशत्वन्यपदेशः । एवमेवात्य-
न्तानुकूपरप्तगन्धादियागदानन्दन्यपद्श इत्याहुः ।
भोग्पेति । इयं च नित्यमुक्तेशराणामिच्छाबुरूपशषरीरेन्दियप्राणविषयङ्पेणाव-
ततष्ठते । | ।
हनद्रयष्च्छद्रषधुरा चोतमानाश्च सवशः ।
इति वचनन ॑तु कभैङृतेन्दियामावपरम्‌ । ^ अशरीरं वाव सन्तम्‌ › ( छा <।१२
१ ) इत्यादिषु कर्मकृतशंरीरादिपरतिषेषवत्‌ । तत्र॒ कानिचिच्छरीराणि नित्यादाना.
मीश्चरस्य च निवेच्छपसिगहा शनिव्यानि । कानि विदनित्येच्छापरिग्रहादनित्यानि
मक्ताश्च कदाद्शरीराः कदाचिच्च सशरीरा इति भाष्यम्‌ । इन्द्रियाणे तु ततरत्याने
सर्वाण्यपि नित्यानि । तत्र -व्योमादिवदेवोपादाननिरपेकषत्वात्‌ । तत्र॒ कानिचितननित्थे-
रीश्वरेण च नित्यप्रिगृहीतानि । मुक्तानां तु तत्परिग्रहः शर रवस्कादाचित्क एवेति
बेोभ्यम्‌ | नित्यविमूतिरमि ` तरिगुणवच्वटर्विरतितत्तात्मिका । पित्वेषां तस्वानां न

| ^, „११ ®, भ क.

प्रकृतिविङ्कतिभावः । दिम्यमङ्गरविग्रहादर्नित्यवश्रवणादिति केचित्‌ ।

चै । अखतान्द्रमतद्पापक(न

क्तानां छरीरपरिगरस्तु वसन्तोस्सववेषपरिग्रहादिवरंस्वामिरनः कैकवैतेव।
-$रडरौरस्व षाद्युष्यपिति व्यवहारः । षाड्गुण्यप्रक।रकत्व द } नित्वाति-
रवयनिरति्षयोञयरवसोन्दथसोगन्भ्यसोडमायेकावण्य यौवनमदे काजेकाद,
यो दिष्यङ्कढविररहशुणाः । बस्य व्यापकरवं गीतादिषु भसिद्धमूः । घक्तस्व
शरीरं नास्तीति वचनं तु कमेषव्रौरामावपरम्‌ । तत्रत्येद्धियाणां निस्व..
रु । अत एव काथकारणमाव।मावसाृहवन्न तत्वान्तरन्वपद््ग.- ।.
एडेन ठर इरीरादिकं नास्तीति मतनिरासः । तमसः परस्तापत्युकलडा

अह्त्यकदेश्रवादिमवनिरासः। अपराछतकब्दस्पशरूपरसगन्धा्रयत्वादाकाश्चः
दिभ्याडचिः । द्वानात्पकलप्ररिपादनाल्नड मिति. पतानराघः ।

` -अभवेतीऽ्राछताः न्यमङ्खटविग्रदस्त्वखमूषणाध्यायाक्तसवापान्नयः । तचः
या~पुसषस्य वभस्तुभाकारत्वप्‌ । बरकत) भीवस्सरूषत्वप्‌ । दता गदारूषत्व1

दक्मेवेहि । नित्युक्तानं श्वरीरदिषरिहयो सयवद्मिषततत्ककयरूपगोयःय्‌
भवतोऽपि खमोगाय स्वरेषमूतनित्यमुक्तानन्दनाय ुमकुपस्यत्वतिद्धये चेत्युक्त
स्‌ । द्र भगवतः सवक्पदेव शरीरदिषरिम्ः । निचुला ठ कदलः
रमपुरमानकसपाकदाचित्परमपुरषपंकरपाल्विषायिस्विकस्पाचेति भावः । बगाना.
त्मकत्वेति । ज्ञानात्मकत्वे चाज स्वथप्रकाशत्वमेेति न्यायतिद्धाज्ञनम्‌ ।

अह्ञमूषणाध्वायात । तत्न ह्यतद्क्तम्‌- ` क

आत्मानमस्य जगतो निर्ढेपमगुणामरद ।

निमिं कौस्ममगिस्वरूपं मगवान्हरिः ॥ ,
श्चीबत्सपरस्थानधरमनन्ते च सुमाधितम्‌ ।

परषानं बुद्धिरप्यास्ते गद्‌ूपेण माषवे ५
मूतादिमिद्धिषादिं च द्विषाऽहंकारमीश्वरः ।
बिभर्ति एङ्खरूपेण शाङ्गरूपेण पस्थितम्‌ ॥
चटस्वरूपमत्यन्तजवेनान्तरितानिखम्‌ ।

चकरस्वरूपं च मनो घतते विष्णुः करे स्थितम्‌ ॥
पञ्चरूपा दु या मादा वैजयन्ती गदामृतः।

सा भतहपुसघात्‌। भतमाखा च व द्वन ॥

ख. अरह्यदिस्तु* + > खः श्यनिद्धोधनिर" । ३ के. ख. 'प्रहा-शु* ५.४ षः रदिन्दियादि ।
ध, "इत्यम", \ & महृत्तो इलारभ्य चक्लमि दन्तः प्राठः कः युस्तके न इरबते ॥

अकषाचचरिवा। ५५ ।

प्ाखिकार्दकारस्य शङ्खरूपत्वप्रच । तामसादकरस्य शाङ्गत्व्‌ । ज्ञानस्व
` खदगरूपत्वभ्र्‌ । अज्गानस्य तदावर्‌ृत्वम्‌ । पनसशवक्रतवम । नानेन्द्रियाणां
कर्मन्दियाणां चररूपत्वष्‌ । स्थुरसुष्पभूतारना वनमाङत्कमू ।

चतश्चक्रति चतनासरमातिस्तरस्वतम्टका

„ भूतानि स्व्रगुभरददृतिषुगं शङ्खन शाङ्ग यते |
बाणाः खानि दशापि कोस्तुभमणिजीवः भधनं पुनः
भरीवरसं कमङापते तव गदामाहुमहान्तं बुषा; ॥
शि संग्र्यो(्रहो) र पथमदुसंषेयम्‌ ।
सा विभूविरामोदममोदसतमोद्‌षङ्ण्डाख्यरूपेण चतुनव पनरनन्वा च । तष ॥
द्विभूषिपरमपदपरमन्योमपरमाकााम नाक माटृतकोकानन्दरोकवैकुण्डायो ।
ध्यादिश्वम्द्वाच्चा । एतस्यां विभूता द्रादशछादरणापेतमनेकगोपुरपाकारराटत
ष्ठं नाम नगरम्‌ । तत्राऽऽनन्दनाभक दिव्याख्यमू । दन्तः रत्नमयाचेक-
श्वम्भसदसैविंराचिता मदामाणिमण्डपारूया समा । तस्यां सदल्फणमाभ-
तैनोबिरानितोऽनन्तः । तस्मिन्धमदिमयदिन्यायह(सनघ्‌ । तदुपरि चाप्रर- `
इ्टोबपरादेभिः सेविदमष्टदलात्मकं पडमभू । त्दुपारे अृष्टव्गनघामा
` देषः । तदपरि वाचः परषद्धुतम्‌ । एवं नित्यविभूति(नरूपता।

इवि श्रीवाधूककुरातिरुकभौमन्महाचायस्य मयपदाचेन निवासः
दासेन विरवि्षयां यदद्रमतदीपिफायां निस्यिभूतै-
निरूपणं नाष षष्टऽवतारः ॥ &॥

ककः भक ००००११५. -**०
नि कि कया "कन

धः 5 । |, १, ५ ^) +

यानौद्धियाण्येषाणि बुद्धिकमोत्मकानि वै । |
क्रस्पाण्यरोषाणि तानि षते जनार्देनः ॥ ++ ज.
निमिं यच्च।तिरत्नमच्धुतोऽत्यन्तंनिर्मछम्‌ ।
क््यामयं तु तज्ज्ञानमविया चभ॑पस्ितम्‌ ॥ इत्यादि|
विमादिभिरेति । विमद्यद्यश्च नित्यपारिष्या इत्याहुः ।
इति शीयतन्द्रिमतदीपिकाभ्रकाे षष्ठोऽरत्तार; ॥

क्‌ क्के

ज ष्च ग्ण रहः, "णो च । २ च. तिद । ३ क. "मणिं आन ४.
हि 1 लभः पको विभयः) तं' } ९ शः "णिति" ! ७ क, गः ततनिर्वि

५८ यतौ्रमतदौप्कि-

ह

[9

तपोदिरषसंनिषानासंनिघानाभ्यां स्वापादिसिद्धिः। युस्सवादवच । इस्ता" , १
दिकं बाल्ये तिरोहितं यौवन आविभवति ¦ यो यद्ाभरह्स्वभावः स तस्ष `
गुण इति लक्तणङक्षितत्वाज्जञानं गुण; । वषणाच्‌ । यतः संकोचवि- `
कशचावस्थावत्‌, अतो द्रव्यमपि भवति । आस्रगुणभरतक्नानस्व दन्यस्य कथ.
-मिति न शङ्कनीयम्‌ । भरभावद्करतव रव्यत्वगुणस्वयोविरोधाभावात्‌ । `
अवस्थाय द्रव्यमिति दरव्यरक्षणम्‌ । स्वाञ्चयादन्यत्न वतेमानत्वमाप भन-
बदेवोषपदयते । मयोगथ--गुणमूता बुद्दर्यं मसारणतद्भत्तृतिमादु ।
बानं द्रव्यं संयोगष्टन्यत्वे सपि मावनाकरगत्वाद्त्मव दत्त । मुक्त"

नस्य य॒गपदनन्तदेहसंगोगो नयनसू ।षदेतेज।वर्संमब(त ।
त
प्रतिबन्धारमोक्षायेनयं ज्ञामै हिं नायतं ।
चिरमग्रतिवन्येन चिरं तिष्ठति मापतकम ॥ इति । |
अन्ये त घारावारिकविज्ञान स्नेहद्चदेमवायप्ततन्यमानद्‌।पवत्त्त)तर्ूपानसाहूः ॥ |
सवापारं । यत्तु परयति २२।५।५हकम्‌-- पतः सिदद्धिरेय सवित्षुषुप्-
वेमि स्फुरत्येव । स्वाश्रथाच्व हि पता = मात । अन्धह्‌ रनियमस्तु करणापर।तानेय्‌-

, कादिति । विवरणेऽप्येकोनोक्त्‌ । ततय ५।।देबाद्‌ ईत शयम्‌, अन्धा + पुस्त्वा*
दिव्य सतोऽभिः्यक्तेयोगात्‌ › ( ब्र, सू.२।६। १ १) इति सूत्रण तड
ष्येण च मिरोधात्‌ । तद्ष्वनयवाह-पु्त्व(द्‌।।१ । केच चा सनविषयप्रकार्ं
नश खयाः संविदः समस्तबाह्यविषथयेमुल्यं तथाऽऽन्तरचिषयनगुरवम्‌।व=स्थापनत्‌
बोध्यम्‌ । द्रव्यमपि । न तावद्स्माकमद्रन्यभन गुण ईति ते क्द्वाननन्वः ।
वरिरेषमाद्वित्‌ । यो यदान्नितस्वनाथः स तस्थ गुण इत ।हे युणङत्तमम्‌ | न
इ पारिभ।विकमृ । .पयन्यवदह्‌ रपिर षात्‌ । अत एवक्त यानुनाचाचः

आश्रयादन्यतो वृ्तेर्रयेण समन्वधात्‌ ।
द्रम्यत्वं च गणत्वं च ज्ञानस्यैवोषपद्यते ॥ इति ।

एवं च केविदुरवयालमकगुणाः केचित्केगुणा इति द्विविषा गुणाः । पू ज्ञन।

् । दथः. | उत्तरे सत्वरजःप्रमृतय. इति बीघ्थम्‌ । अनन्ते । अत्र च ज्ञान्‌।६।
` वेगातिशयः कारणम्‌ । इषं च विचित्रवेगत्वै नायनतपनाद्मिहतम्‌ { तच्च का
` प्रा युगपत्तिचतुरक्षणेन वा विश्मा्कन्दते ।

| ५ अअका्रसदिता। पश्‌

, जञानं, मतिः, भङ्गा, सेविद्‌ , धिषणा, धीः, मनीषाः शेपुषी, मेषा, शुद्धिरि
त्येवमष्दयः शन्डा ज्ञानपर्यायाः ' बुद्धिरेबोपाधिभेदान्सुखदुःखेच्छद्रेषपयर्न-
रूपा । सुखादिजनकंनया ज्गानातिरेके प्रमाणाभावात्‌ । ‹ इच्छापि द्ेष्मि '
`इति व्यवहारस्य स्वरामीत्यादिवञ्ज्ञानमिगेचेणेवोपपततेः। नञ कामः संकरपो
विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धतिर्धु(तहीर्ध।मीरेत्यतत्सवे मन पएवत्युक्तम्‌ ।
्गानरूपत्वं कथमिति चेन्न ¦ ज्ञानस्य मनःसहकारित्वनि वमान्पन एवेत्युपचा-
रादुक्तापिति न विरोषः।

` एवं प्रत्यक्षानपानागमस्मृतस्शयिपयेयस्चरपाविवकस्यवप्रायमाह्यागद्रष-
मदमात्सयधेस्चार्दरवदम्मरोभकोधदप्स्तम्मद्रोहाभिनिवेरनिवदानन्दा- ,
व
सखादीति । सखादिननकतया सखादिन्यतिरिक्तज्ञानाङ्गीकारे प्रमाणामावादि

ॐ
4 [>

त्यर्थः | एतदुक्तं भवति-निषयन्ञानानि शषियाघीनविंशेषाणि सुखदुखमष्यस्थप्ताधा.

हन ®

रणानि भवन्ति । तत्र येन ॒विषयविरेषेण विशेषितं ज्ञानं सुखस्य जनकरमित्यामिमतं
` वद्विषयन्ञानमेव सखम्‌ । तदतिरेक्रिपदाथान्तरं नोपङम्थते { तेनैव च सुल्ित्वग्यव-
हारोपपत्तरिति । उपपत्तारेति । वैषयपिकयुखदुःखस्वरूपत्वं॑च ज्ञानस्य विषयाधीन.
मिति विषयस्यापि सुखदुःखशाब्दवाच्यत्वमरत्थवति सुखं स्वगं इत्या दिभ्यवहरोपपत्िः।
अत एव वेदार्थम्रहे--! दिषयायत्ततव।जज्ञानस्य सुखरूपतया ब्रह्मैव सखम्‌ ›
इत्युक्तम्‌ ।
एवं प्रत्यक्षेति । स्मतिनांम पवौ नुभवजन्यसंस्कारमात्रनन्यं ज्ञानम्‌ । अनध्यव-
यो ज्ञानं संक्षयः । विपर्ययोऽन्ययान्ञानम्‌ | तच्च धम॑विपय।सरूपम्‌ । रमो षर्मि-
विषयासिः । संदेहानन्तरं जायमान उहो विवेकः । व्यवसाय उद्यमः । भयादिनन्यं
वस्तुतवानवधारणं मोहः । रागो विषयाचुुभुषा । द्वेषो विषयनिहाप्ता । विषयानु
मवनन्यो ज्ञानविेषो मदः । स्वभ्रयोजनप्रतिसषानं विना पराभिमतनिवारणेच्छा
मात्सर्यम्‌ । आरन्धायाः क्रियाया विन्नोपनिपातेऽपि तत्समापनप्तामथ्यै वैरम्‌ । तद्‌.
मावोऽवेयेम्‌ । चापल्ये चश्चरता । धाकत्वल्यापनाय घर्मानुष्ठानं द्म्मः । ष्म
विरोषेन पर्रम्येच्छा छोमः । तदुक्तं पद्मपुरणे --
परवित्तादिकं दृष्टा नेतं यो डदि जायते |
५ अमिखाषो द्विनभ्रेष्ठ सर ठोभः परिकीर्तितः ॥ इति ॥
प्रपीडःफट्कश्चित्तविकारः के धः । कत्याकृत्याविेककरो विषयानुमवनिमित्तो

क

हरषे दैः । स्तन्मोऽनारम्मश्ीकतवम्‌ । पेषु स्वच्छन्ददृत्तिनिरोघो द्रोहः । ममि.

“-~--------------~ ~~~ ~

का" 4 २. ऋ, ग, प, -त्वयना" 1.३ ष, "पल्व्‌* । „ ~ ~

“६१, पतरीनदमतदीपिका--- | ^

दवः सुमतिदर्मतिसिभीतिुष्टयुन्ातिशान्तििरक्तिरतिभेजीदयपुपुक्षारञ्जाति" र
- तिक्षाविचारणानिगीषामुदिवाक्षमाविकीर्षालुगुप्तामावनङ्खहनासू वाजिां- `
। सोतुष्णादुरोश्नावासनाचचाभदधा भक्तिः उपत्तिरिव्येवपादयथ जीवगुणा
अनन्ता धर्मभूत्ञानावस्याविशेषा एष । एवं ज्ञानशक्तिवेश्वयेवीतेनः- ।
दौसीरयवारस्यमाईवाभवसोदादपैशसाम्यकारण्यमापुषेगाम्पीयो दचैस्यै-
श्पराक्रमादयो भगवतोऽनम्तकस्वाणगु ज्ञानर्धक्तिविततिभूताः ।

= तेत्र बानं नाम सर्षसाक्तास्काररूपम्‌ । शक्तिरटितटनासामध्यभू । बढं

पारणसामध्यम्‌ । रेशवयं नियमनसामथम्‌ । वीयमविकारित्वम्‌ । तेजः
- दरामिभवैसापर्थयमू । महतो मन्दे; सह नीरन्प्ेण सं-छेषस्वमावच्ं सौरीः

लू । बारसरय दोषेऽपि गुणत्वदुद्धिदौषादञचितवं बा । आभ्रितविरहासहतव
मादैवम्‌ । मनोवाक्षायेकरूपमाजेवमू । स्वसत्तानपेक्षतद्रपतापरस्व सौदा्दैष्‌ ।

` निविशच मग्रहः । आकरोशनावज्ञादिजनितो विषयद्वषारूयश्चित्तविकारो निर्वेदः |

््ाप्त्यादिनन्मा सुखविशेष आनन्दः । सुमति; समीचीना मतिः । तद्विपरीता
, \ मतिदमेतिः । सुप्तिः प्रियत्वम्‌ । सवषु देषु तोपस्वमावतवं तुष्टिः । पराकमदाना-
'दिश्शृतिनन्यं उत्साह उन्नतिः । इन्द्रियाणां विषयप्रावण्यनिरोपंशाङनं शान्तिः |
दोषद्चेनाद्विषयत्यागेच्छा विरक्तिः । प्रेमाखूयशित्तविकारो रतिः । भे मित्रत्वम्‌ ।
-मृतेषु स्वैषु दुःखासहिष्णुत्वं दया । मुमुल्ा मोक्षेच्छा । अक्रायकरणादिजन्यो
क्ञीनिविशेषो ठजा । प्रपीडानुमवेऽपि तत्सहनेच्छा तितिक्षा । विचारणा पद्विवार्‌-
भरदृचतिः । निगीषा जयेच्छा । मोभ्यवस्वुद्शेनजश्चित्तविकारो मुदिता । परनिमित्त-
पीनुभवेऽपि चिन्तविकाररादित्यं क्षमा । विकीषौ कियाविषयेच्छा | कदयवस्तुविषो-
केनोदिनन्यग्ित्तविकारविरेषो जुगुप्सा गोप्नेच्छा वा । मावना ससहारविशेषः ।
कुहना विस्मापना वश्चना वा । गुणेषु दोषाविष्करणमसूया | जिघांसा इननेच्छा |
तुष्णाऽभिरषविरेषो घमविरेभेन परदरन्येच्छरूपः । दुराशा दुरिच्छ। । वास्तना
संस्कारविशेषः । चचौ पूना । शरद्धा विश्वाः । मक्तिप्रपत्योः स्वरूपमनुपद वक्ष्यते ।
ज्ञानावस्थावैशचेषा इति । तेषु च ज्ञानजम्यत्वादिना कविद्धेदपरतिम १४१ ज्ञना-
तिरिकतदङ्गीकारे प्रनाणामवाद्ीरवाचेत्यारायः । पराक्रभादय इति । मादिना

भरकाश्चसदहिता । ६४

शनङ्गानदत्गुणानपेक्षया स्ैराभवणीवत्वे स्वम्‌ । अभितदोषगोपनं
` चतुम्‌ । अकम्पनीयत्वं स्थेधेमू । अमग्परतिङ्गसवं धेयम्‌ । परवकभवेश-
नसामभ्यं शयम्‌ । तन्निराकरणं पराकभः। स्वभयोजनमनपेकष्ष परदुःख-
निराविकीषों दया । परदुःखदुःखिखं वा । प्षीरवदुपाध्यभादेऽपि स्वादुत्वं
माधुयेम्‌ । भक्तानुग्रहवदन्यत्वादेरमूखतो दुरवगाहत्वं गाम्मीयमर्‌ । भभूतं
देवाऽप्यतृशषस्वमोदायेम्‌ । एवं वदान्य इत्यादावप्यृहचप्‌ ।

ब्वानविशेषभूतयोभेक्तभपत्यो; स्वरूपं कवचेदुच्यते-- मक्तिपरपत्तिभ्यां
असन्न ईश्वर एव मोक्षं ददाति । अतस्तयोरेष पोक्षोपावत्वप्‌ । सोक्षोपायत्वेः

` भक्तिमप्तभ्यामिति । अत एव ^मक्त्या त्वनन्यया कम्यः › (गी, ११।९४)
इति संगच्छते । महनीयविषये प्रीति्क्तिः । सेवावस्थामेदात्परमभक्तयादिरूपतां
मनते । सा चान्तरिघ्षान्तरादित्यदहरमूम्तम्मधूषको पकशाण्डिस्योःथपुरषप्रतरन.
्रशवानरादिविद्यामेद्‌। हुषा । नन्वेवं मक्तर्मक्षपाधनत्वे ^ तमेवं विदित्वाऽतिमृन्युभेति
नान्य पन्था विद्यतेऽयनाय › ( श्वे, ६।८ ) इति श्रुतिविरोष इति चेन्न । एतां
, विद्यानां बद्धिविशेषरूपत्वात्‌ । तयोरेवेति । तथा च भंक्तिरूपापन्नोपाप्ननध्यानवेद्‌-
नादिश्चन्दवाच्योऽसङ्दावृत्त आप्रायणादन्वहमनुवतेमानो ज्ञानविशेषो मोक्षदेुररति,
कमाङ्ककस्य ज्ञानस्य मेक्षहेदुत्वं सिद्धम्‌ । न केवरस्य कभणः । नापि ज्ञानधमु्े-
त्यं । श्रतो वेदनमेव विधायोपायान्तरनिषेषेन तद्विरोधात्‌ । वेदनाङ्गतया कभानु-
प्रवेशे बु न विरोधः । तथा सति -तस्वेपायान्तरत्वामावात्‌ । न च कमानुपरवेश॒रहि-
तस्य केवङृस्यैव ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वमस्त्विति वाच्यम्‌ । तस्याध्ययनविधिपिद्धताज्ग-
सतिरस्काध्ययनगृहीताक्षरराश्चिविरेषापातप्रतीतनिरातिशयपुरूषायप्ताघनाथनणेयराग्‌-
्राप्तश्रवणमत्रिण निष्पन्नस्याविधेयत्वात्‌ | तावति सिद्धेऽपि मोक्षादशेनाच्च । तदुक्त
= मापस्तम्बेन-- बुद्धे तेमपापणम्‌ । तच्छजविं्रतिषिद्धम्‌ । बुद्धे वेनेमपरापणमि-

न दुःखमुपढमेत › (जा, घ. सू. २।९ । २१ \ १४-११ ) । अस्याः
१ आत्मनि बुद्धे ज्ञते सति तज्ज्ञानमेव कषेमे मोक्षं प्रापयति ' इति यद्‌ड्लो-
` मिनोक्त तच्छारविपरतिषिद्धम्‌ । रा्चेषु हि वाक्याथज्ञानोत्तरं ध्यानविधिरगेष्यते |
+ यावंदायुषम्‌ ‡ इति मरणपयेन्तं ष्यानानुच्तिश्च भतिपाद्चते । ८ यावन्न
विमेक्षये ( छ,६। १४ । २) ईति शरीरपातावर्िश्च मोक्षस्य क्रिते |

[+ >» शेप

ध ‹ तयोध्वैपायन्नसतत्वमेति › (छं.८।६।१९) इति नाडीविरेषनिष्करमणं

~ १,ख, “दत्ते घु! 3 ख,.“सार ामभ्यम्‌ धम्‌. ३ च, ^तवादिमत्ं दु" १४. प्सतं द्‌* ।

६२ तदीपिका--

चोक्तानां कर्योगङ्नानयोगमवीनां भक्तिद्रारेव साधनसभ्र्‌ । कथयोगो
नामोपदेश्षाञ्जीदपरयाथात्म्यन्नानवंता शक्त्यनुसारेण फरसङ्करदितानिषिद्ध-
काम्यनिस्यते मित्तिकरूपपरिथहीतकमविक्ेषः । स तु देबचनतपस्तीथेदानः
यज्नादिभेदाभिन्नः । अयं तु जीवगतकर्पषापनयनदारा ज्ञानयोगमुत्पा् तद्‌-
दारा साक्षा मक्सयुस्पादको भवति । ज्ञानयोगो नाम कमेयोगान्निमेकान्त्र.

करणस्येश्वरशेषत्वेन भदृातिवियुक्तस्वा्पाचन्ताविशेषः । एतस्य साक्षाद

बरस्युषयोगित्व । एवं साघनान्तराणामापि भक॑लयुपयोगेत्वमृह्यप्‌ ।
भक्तियोगो नापर यमनियमासनाणायामप्रत्वाहारैधारणाध्यानसमािरू-

पाष्ठाङ्गवांरदेरधारावद्विष्छिन्नस्मृहिसेतानरूपः । स च विवेकविमोकाभ्यास.

(५

च मोक्षङ्गत्वेन कथ्यते । अचिरादिमर्गिण गतिश्च मोक्ष्पू§ श्रयते । दोषन्तरमाह-
` बुद्धे वेदिति। न दुःखमिति । न हि ज्ञानिनां मूधो भषिक्तोऽपि क्षुषादुःखमेव तावत्स्-
णमा सोद प्रमवतीति । भक्तिद्ररेवेति । तदुक्तं न्याय्िद्धाञ्जने-“ मक्तियोगः
परमप्राप्तयुपायमृतः । तद्शक्तस्य॒तद्धक्तियोगपिदृध्यथेमात्मावलोकनमपेक्षितम्‌ ।
तस्य च ज्ञानयोगकमयेोगे दवौ पृथगुपायेो । तत्र ज्ञानयोगः स्वात्मावोकनेऽन्तरङ्गः |
तथाऽपि प्रथम स दुष्कर; | तद्नधिकारिणस्तुरेयफलः कमेयोग एव कायैः
तदधिकारिणोऽपि व्यपदेदयस्य टोकसेग्रहा्थं करमैयोग एव कायैः । अशक्तस्य
जञानयोगराकतिं कमयोग एवोत्पादस्ति । तद्‌। कभैयोगं परित्यज्य ज्ञानयोगमनुति-
हतोऽपि न दोष; › इति ।

यमनिचमेति । यमादीनां स्वरूपं योगसूत्रे प्रतिपादितम्‌ । तथा हि-“अहित्ताप्त-
त्यास्तयत्रह्मचय(१।रग्रहा यमः › (या० सु० २।३०) । ‹ श्।चस्तताषतपःस्वाध्या-
येश्वरपभिषानानि नियमः › ( यो०सू० २। ३२९ ) । ‹ स्थिरमुल्लमास्ननम्‌ ‡ ( यो°
सु० २।४६१) । आस्यतेऽनेनेत्यासतनं पद्मास्तनादि । तचद्‌ स्थिरं निष्कम्पं सुखमु
जनीयं च मवति तद्‌ा तदयोगाङ्गतां मजत इत्यर्थ; । ‹ तस्मिन्सति श्वास्प्रशवासयोभै.
तिविच्छेदः प्राणायामः ( सो० सू» २। ४९ )। तसिन्सति, ज्तनस्यैयं सती-
त्यथः | “ स्वस्वविषयपप्योगामावे चित्तस्य स्वरूपानुकार इवेन्द्रियाणां प्रत्याहारः
( यो० सू० २। १४ )। इन्द्रयाणि स्वस्वावषयम्यः प्रत्याहूु१ते प्रतिकूढतया

यन्ते यस्मिन्निति प्रत्याहर: | चक्षरादीन्धियाणां रूपादिविषयप्वृत्थमवे सते, इ्धि-

^

याणि चित्तस्वरूपमातरानुकारीणि यद्धवम्ति स प्रत्याहार हईइत्यर्थः । ' देराबन्धाधर-

। पका्चसहितां | ६३.
क्रियाक्गटाणानेवसाद्‌नुद्धषेरपसाधनसप्तकजन्यः । तेत्र विविको नाम

` नात्याश्रयनिपिततादुष्दन्नत्कापञुद्धिः । विभोकः कामानमिषवङ्कः । अ.
भ्यास्तः पुनः पुनराङम्बनक्शीखनय्‌ । शक्तितः पश्वमहायन्नायनुष्ठानं करिया।
फर्याणानि सल्याजेवदयादानादहिंसादीनि । अनवसादो देन्याभावः । अदु
द्ैस्तुष्टव भवः । अतिसतोपश्च विरोधीस्यपैः ।

एवं साधनपप्तकानुश्रदीता मक्तिदंशनसभानाकाराऽन्तिपप्रत्ययावधिक।
च भवाति । स चान्तिपप्रस्यय एतच्छरीरवसाने शरीरान्वरावक्षाने वा
भवाति । वेदनध्यानोपासनादिश्ब्दवाच्या भक्तिः परभक्तिपन्नानपरम-
क्तिरूपक्रभवत परपत््यङ्गका च । स द्विविधा-साघनभक्तिफरभाक्तिमेद्‌त्‌ ।
उक्तसाषननन्षा साधनमक्षिः । फरमक्तिस्त्वीश्वरङ़पाजन्य। श्रीपराङ्कु-
शनाथादिनिष्ठा । परद्धक्तजनवात्सरयमित्यादिषु स्तुविनमस्कारादिषु च

त्तस्य धारणा › ( यो° ० ६ । १) | ध्येयस्वख्पे देशो चित्तस्य बन्धो विषया.
न्तरपारहारेण यत्स्पिरौकरणं 6 चित्तत्व धारेत्ययैः । ततर पत्थयैकतानत्ता ष्यानम्‌?
( यो सू०. ३। २) । ततर ध्येयस्वरूप प्रत्ययस्य ज्ञनद्थकतानता तदाढम्बन-
-तयैव रिरन्तरमुत्पसिष्यौनतिषयैः । (्तदेवा्माज्निमीते स्व्पदयन्यपरिव समाधिः" `
(यो०प्‌०३।३)। सम्थगाध्ौथत एकाम्री क्रिषते यत्र मनः स समाविरिति।
सप्धनसघ्ठरेति । अव्र पिवेकाद्िषु कारणत्वं व्याप्तञ्य्रति न तु प्रत्येकपय(-
एम्‌ । जत्रीतिं । नातिदु्ट कञ्ज्गृज्ञनाडि । आश्रयदह् पतितादिखामिकम्‌ |
निभित्दुष्टमुच्छिष्टादि । दतल्तिविषरोषरहितादनत्कायशाद्धकिषेक इत्यर्थः
अष्म्बनात । जस्र हुमान्रवस्तप्य सरन पुन; पुनः पारयोषनम्‌।
सत्येति । सत्यं मृतहितम्‌ | अजेव वाक्षायानमैकल्प्यम्‌ | दया स्व(भनिरेक्षप-
रदुःखम्तारष्णुत्वम्‌ । दानं ढोमर्‌ाहित्यम्‌ । अहता कायेन वाचा मन्ता च परपाडा-
निदृत्तिः । ज।दपदृद्ननिष्यापत्रहः | अभिध्या परकीये खनद्भिः । यदू निष्कड-
चिन्ता । अथवा पर्‌ङृत।पराघविन्त। । द्राहित्यमनमिष्या । दैन्येपि । दैन्य
` ' चामीषटकायपरवृत्यषमत्वम्‌ । तच देशकोाङमैषम्याच्छो कृवस्वाध नुसरतेश्च मवति ।

परयङ्ककेति । प्पस्यज्मूेतय्थः । साधनमिति । सा च व्य्तदि-
` मिष्टा । शरपर्‌ङ्कुशनायादोति । पराङ्कुरनायश्चायं श्ररामादुनाचायात्चीन -

६४ = यतीन््रपदीपिका-

[१

भक्तिक्षब्दभरयोग आपचारकः । नयु वेदान्तेषु भरवगमननयारपि विधाना .
सकय ध्यानमेव विधीयत इति चेदुच्यते-अधीतसाङ्वेदः पुरुषः प्रयजन ५
बदर्थीबवोधषिखदशैनात्ाजिभैयाय स्वयमेव श्रवणे भवतेव इतै अवणस्प |
भाप्ततवादलुबादः । भवणमतिष्ठायत्वान्मननस्याप्यनुबाद्‌; । तस्माद्धवानमव्‌ ॥।
विधीयत इति न प्वरोषः। ४.
ध्यानरब्दबाच्या मक्तितियामेदाद्वहुरिघ। । काथन धिदा उच्यन्ध--

अन्तरिक्षबिया, अन्तर दित्यरिच्, दहरवा) ब्रूमः सध्या) मृष
विद्या, उपकखरविच्य।) श्य्‌ च उरद्धःथपिदया, पुरुषविद्या, पमरतदन-
विदा, यैन्वानरविय), सत्वादिका ब्रह्माचया । न्यास्त्चा भपप; ।

भषाच्नमम्‌-
| + आदुङस्वस्य संकस्पः भावतिद्रथस्व वजन ।

` ` रक्षिष्यते व्वा गोप्तत्वबरणं तथा । आत्मानक्षषकपिण्यम्‌
इत्याधङ्गपन्चकधुक्ता । एषदेदावसाने मोक्ञमदा । सञृकतन्या न्वः ।
श्वरणागदिरित्यादेश्च्स्चय। ज्ञानावशेषरू्पा । एवा म्पत्तिगे खय खाद्रहस्वश्चा.
द्धेष संभद्ायदया वेद्तिन्पत।ह ब,ठबाधना् भवृत्त ग्रन्ये न भरकारवोति
रिरम्यवे। _____ _ --------------- ।
तमर्ता4०॥ त रानेवा्त॥त ब्रात । बेद्‌ान्तष्बापे । † आत्मा वा अर्‌ इव्यथः
रतयो मन्तव्यः › ( ब्‌०.२।४।९) इति क्रु श्रवगमननयोक्परस्ति
शह्धासयः । भरयोजनवाद्‌। त. । स्वास्वायस्य स्वेभावत्‌ एव प्रयोजन वद्‌५।वब्‌।च-
त्वदचनादित्वथः । भवणस्य ब्रात | नन्‌ पुस्तकानरक्षणाद्हवावुत््यम
प्नोतव्य इति विधेः 1 न स्वादते चन्न । वेद्‌(न्तवाक्यानामपि पुस्तक नेसस्षणा-
दिव्य॒द्‌(स्याध्यवन्‌।३। पात दत्व | 1वरेखन 18 न।(दभ।त 41१६२ ह्य + नात्तावामः
चि ९३ | न च गुरूपतत्थयमय विरधेरासतवाते वाच्यम्‌ । युहप्ततत। श्रवमञ्चब्द्स्य
सृस्याधत्वामाव।त्‌ । तस्याश्वानाविडि त८२5।१ ' गुरनवाभष्च्छय्‌ ( मुं* १।.
२। १२) ६१ ववंषन्तर। द्त्वा च | अदणमातिष्ुयेत्वाद्‌तं । ज.चषय.प३-
स्यास्य स्वात्मन्येवमेव युकमिपि देउतः पतिष्ठपनभव मननातिते मावः । एतेन्‌,
मन्तभ्य इत्यारम्मणसरीङनरूपमननवोकिरथाभत्वपास्तमू. । श्रवण्‌ शरस्य न्यवेपि.
तवाकयजन्यन्ञान इव मननसनब्दत्थ तत्प्रतिडापनेऽष प्रापि द्धपराचुषात्‌ ।
` एतदेदावसान इति| नच आ्ारम्धकसमोऽप्तमापवे देहान्तरस्यापि. भसङ्ग इति `
बाच्यम्‌ । प्रपत्तौ प्रारन्वस्यापि नाशाज्ञाकारात्‌ । यथाॐऽहुः-- ;

५. नव च 4 चश =" 3 व षरि ४

न्तन

. भक्तिभप्रयोरेव मोक्षसाधनत्वेन स्वीकारात्यरोक्तोपायनिरासखः । यथा
` वेदबंष्ठानां मध्ये केषांचिन्मते देदातिरिक्तास्मनोऽनङ्कीकारान्पोषे ्चिरेव
` न संमवाति। अन्येषां मते ज्ञानस्प क्षणिकत्वात्तिस्थैवाऽऽत्मत्वात्कस्य परहृत्तिः ।
-संतानस्येति चेन्न । अन्यं प्रतयन्येन यनो न करैव्य इति न पत्तिः । अप-
रेषां मते घमाधममादिसप्षमङ्ीरी्यांऽभैकान्तवाद्‌ाज भर्त्तः । वेविकादिपसत

। सघनं मगवस््ा्ठो स एवेति स्थिरा मतिः ।
पाध्यमक्तेस्तथा सेव प्रपत्तिरिति गीयते ॥
उपायो मक्तिरेवेति तस्प्ात्तै या तु स्ता मतिः।
उपायभक्तिरेतस्याः पूर्वोक्तेव गरीयसी (॥
#

उपायमकतेः प्रारन्धव्यति्काधनाश्चिनी । ए
` साष्यमाक्तस्तु स। हन्त्री भरारञ्धस्य(पि मूयप्ती ॥ इति । |
` यद्यप्येवं प्रपत्तिः प्रारन्धमपि निःयेष विनाशयितुं शक्ता तथाऽपि निःदषतैरा-
स्थाभवि रागविषयमंशं तद्नुबन्वि दुः च स्यप्यति | निः्चेषवैरण्ये तु निभ्चेषं

भ पेते ५

निवतेयति । अयमेव परमेकान्तिनीरप्ातैयोरभेद इत्याहः ।

केषांचिन्मते । चवोकर्णा मते |` अन्येषाम्‌ । विज्ञनवाद्िनां बौद्धानम्‌ ।
अपरेषाम्‌ । जनानाम्‌ । सप्तमङ्गीरीतपेति । पष्मङ्घाश्च स्याद्वादमज्ञयौ प्रतिपा.
दिताः । तथा हि--एकन जवादू। व्तुनयेगैकक्तवादिषमेविषयप्र्नवश दूिरोषेन
भरलक्षादिनापापरिहरेण एृरथम्मूतयेः पमुदितयेशच तरिभिनिवेषयोः पयोठोचनया कृत्वा
| स्याच्छन्द्‌ शज्छितो वक्ष्यमामे; सरप्मि; प्रकरिषैचनविन्यास्रः सप्मङ्गाति गीयते |
त्यथा--स्य।द्स्त्येव समिति विधिकृट्पनया प्रथमो मङ्ग । स्यान्नास्त्येव सवेमिति
निषेषक्रपनया द्वितीयः । स्यद्त्येव स्यान्न तयेमति कमते विविनिेवरुसनधा
तृतीयः । स्याद्व कन्यमेभेति युगपरूविमिनिमिषकसनया चतुः । स्यद्ष्त्येव स्याद्व-
क्येवेति विधिकर नया युगपदियिनिपेधकृसनय। च पञ्चमः । स्य्रतेथव स्याद्व्‌.
क््थमेवेति निषेषरदपनय। युगपद्विमिनिमेषकरखनय। च पृष्ठः । स्यदृस्त्येव स्या्न(हयेव
स्याद्वक्त्थमेवेति कमतो विधिनिपेषकद्यनया युगपद्विमिनिेषकरदपनया च पप्तपः |
. स्द्रन्यलेत्रकाटमावरूपेणासतयेव प्र कुम्मादि । न पुनः परद््यसेत्रकाकमावरूपेण । |
` तथा हि-दुम्मो द्रव्यतः परथिवत्वेनास्ति नाबादिरूपत्वेन । सेत्रतः पटद्िपुजकत्वेन,
। . न कान्यकुडनादित्वेन | काटतः शि्िरत्वेन, न व्िन्ति कृतेन | मावतः दंवामत्वेन

न रक्तादितवेन । अन्यपेतरर्प।पच्य। स्वरूपहानिभ पञ्च इति । अव वारणं चत्र

1.३ क, *्लात्क *। ३१, "्या यनै" ।

| १ कः श्रतषि

&६ ` ` यतीन्द्रमतदौपिका--

पावाणक्षसपे मे रहृततिः कस्यापि न संभवति । सांरूपादिपकषष्वौश््रान-
्गाकारासपुरषस्य भ्कृतेषा मोक्ष इति संश्चयान्न त्तिः । मायिपते व्वावहा-
रिक्षिवाक्यस्य पारमायिकामेदज्ञानाजनकस्वात्न पतिः । मस्करयार्दवया-
तु कज्नानसष्ुचयवादोऽपयुक्तादेव निरस्तः । कैवपते तु पशुपतेः प्राप्यस्व
सीकारद्रदविरद्धभस्पमधारणदिः साधनत्वेन स्वकाराच तन्निरासः । एव
मतिनिरूपिता । । ॥

इति भ्रीवाधृरकुरुतिरकश्रीमन्पहाचायस्य भयमदासन भ्रौनिवाप्
दासेन विरचितायां यसदरमतदीपकायां बुद्ध-
निरूपणं नाम सपुमोऽवतारः ॥ ७॥

क य १०००४८०५,
ज ण का

~
मङ्गऽनमिमताभव्यावृत्यथमुपात्तम्‌ । इतरथाऽनमिमततुर्षतेवास्य प्रप्तञ्यत । प्रातान्‌-
यतस्वाथीनाभेषानात्‌ । तदुक्तम्‌
। वाक्येऽवधारणं तावदनि्टाधनिवृत्तये ।
कर्न्यपन्यथाऽनक्त पमत्वात्तस्य कुत्रचित्‌ ॥ इति ।
तथा ऽप्यर्येव कुम्भ इत्येतावन्मात्नोपादाने कुम्भस्य स्तम्मादयत्तित्वेनापि प्वप्रकारे
णासितित्वभासेः भतिनियतसद्पानुपपत्तिः स्यात्‌ । तत््रतिपत्तथ॒॑स्यादिति शब्दः
प्रय॒ञ्यते । स्यात्कथ।चत्‌ । स्वद्रव्यादानसायमस्ति न परद्र।दिमिरपील्थंः ।
रावि चासौ न प्रयज्थते तत्रापि व्यव्च्छे एफष्ेवर।रवदूबुद्धिमंद्धिः प्रतीयत एव ^
यथाक्तम्‌- |
सोऽपरयुक्तोऽपि वा तञ्जैः सपैत्राथौतप्रतीयते ।

निनि ४

यपैवकारोऽयोगादिव्यवच्छेदप्योजनः | इति ।

तथा वैतन्मतेऽभैकान्तवाद्‌त्सवत्रानिश्वयाच , कामि प्रवृत्तिः स्यादित्याशयः |
मायिमते । शकर चयमते ! व्यादहारिकवक्यस्य । ग्पावहारकपरत्य्य ववेय-
स्य 1 मापिभते हि बह्मण एव पारमाथिकत्तत्यत्वं नान्यस्य क्यापीति तस्वमश्यादि
वुकेय्य।पि 'व्यावहःरिकत्यत्वमेव । तथा च यथा प्रतिमाततिकस पदेम्य। वह्‌ रिकवि
धा्ननकत्व तथा व्याबहार्किवाक्व्यापि पारमायिकन्नानाजनकत्वभेव स्यादिति
भवि | ।

इति श्रीयतीन्दमतदीविकाभरकारे पप्तभोऽवतारः ॥ ७॥

काश्रसहितर | ६७.

अथाष्टमोऽवतारः; |

` अथ जावो निरूप्यते - परत्यकत्वचेतनत्वात्मत्वकर्वत्वादीनीश्वरजीवसाधा- `
रणानि लक्षणानि । परत्वक्तवं नाप स्वयमेव स्वस्मै भासमानम्‌ । चेव-

नत्व ज्ञाना्रयत्वम्‌ । आलमत्वं श्षरौरपरतिसंबन्धित्वभ्‌ । कुत्वं सकल्पन्ना-
नाभ्रयत्वम्‌ । एव सापान्यलक्षणलक्षितस्यं विशेषरक्षणान्यच्यन्ते- अणवे
` साते चतनत्वप्र ¦ स्वतः शेषत्वे सति चेतनत्वम्‌ । एवमापेयत्वविधेवत्व-
पराधानकतत्वपरतन्वत्वादिकमूह्यमू ।
सच देदहेद्धयमनःप्राणादिभ्यां विरक्षणः4 यथा मप शरीरमिति पती-
त्था देदाग्याष्रत्तः।
------------------~-
सथष्टमो ऽवतारः |

शेषत्वे सतीति । रेषस्वं च ययेष्टविनियोगार्हत्वम्‌ । चेतनत्वमानोक्तावीश्वरेऽति-
व्यिः । शेषत्वमत्नोक्तावचित्पदारयष्वतिभ्याततिरत उभयोपादानम्‌ । जीवश्चायं प्रः
मतत्मना स्वेच्छानुप्ररेण विनियुज्यत एवेति ठक्षणप्मन्वयः । आषेयसति । अवे.
यत्वमाधितत्वम्‌ । विधेयत्वं नियाम्यत्वम्‌ |,
` देदहान्ात्त इतति । चावीकास्तु देह ॒एवाऽऽतमेति वदन्ति । अत एव स देहाः
वाधेकः । न तु देहात्पत्तः पूव देहनाश्चानन्तरं वा तस्य स्थितिः । देह।त्मवादे प्रमाणं
त्वहं जानामीति प्रत्ययः । ज्ञता ह्यत्मा अहमिति चकास्ति । देहश्चाहंकारगोचरः ।
स्थूलोऽहं ङशोऽहमिति दश्चनाव । देहस्य हि स्थौस्यादियोगः । अतस्तत्समानाबि-
करणतयाऽयमहकारः शरीराछम्बन इत्यवर्याश्चयणीयम्‌ । यद्यपि मौतिकेष काष्ठ-
छोष्टादिषु चेतन्यं नोपट्म्यते तथाऽपि मृतचुष्टयपतघातात्मकदेहे चैतन्या विभावो
नानुपपन्नः । यथा क्रमुकफङताम्बरदलादिष्ववयवेषु प्रत्येकमविचयमानोऽपि रागः स्यो.
गिशेषादवयविन्यािम॑वति तदत्‌ । १६ स्वेतद्रमणीयम्‌ । इदं शरीरमिति शरीरविष-
यिणी मतिः परागतिः । अहं जानामीति प्रत्यगत्तिरहमिति मतिः । स। बेदंकारगो
चराद्िन्मेव स्वविषयमुपस्थापयति । तदुक्तम्‌- |

न खख्वहमिदंकारावेकस्येकतर वस्तुनि । इति |

स्थूढोऽहमित्यादिस्तु छक्षणिकः प्रयोगः । अत एव ममेदं गृहमिततिवन्ममेदं शरीर-

* धं भ" । ९ क “स्म्‌ जीवस्य वि" ।

&८ चतीन्दरमतदीपिका--

चक्षुषा परयामि भोतरेण शृणोपि वाचा बदामीत्यादिमत्ययाद्वावेः
द्दरिेभ्यो व्याषटत्ः । मनसा जानामीति मनसो ज्ञानकरणत्वमतीवेः, `

र
मिति मेदप्रतिभासः । किंच चैतन्यमपि देहे नोपपद्यते । कायेद्व्यगतविरोषगुणानां* ,
कारणगुणपृषैकत्वात्‌ ] ताम्बढाद्‌वपि चवंगजनितहुतवहेयोगसंपाद्तिपाटमभिः पर `
माणुमिद्रयैणुकादिक्षमेण कारणगुणपूवैक एव रागोद्यः। किंचानुमानेनापि देहस्यानप-
त्त्वं सिध्यति । तथा चोक्तम्‌-

उत्पत्तिभक्वात्पाराथ्यौत्सेनिवेशविशेषतः ।

रूपादिमक्तवाद्ुतत्वादेहो नाऽऽत्मा घटादिवत्‌ ॥

सच्छिद्रतवाद्देहितवीदेहत्वानतदेहवत्‌ । इति ।
विच देहात्मवादे जन्माम्तराभावेनाकृताम्यागमङृतविप्रणारदोषग्रपङ्गः । सन्ति
हि देहान्तरानुमाग्यस्वमैरवाराज्यादिसाधनविधायिन्यः श्रुतयः । किंच जातमाश्रो ह
जन्तुः स्तन्यादिवा्छायुक्तस्तदयेपरवृर्या निश्चीयते । तदवस्थस्य च रागादयो
लन्मान्तरीयसेस्कारोद्धो घमन्तरेण न युज्यन्त इति बध्यम्‌ । |
चद्ुदेतति । इन्दियात्मवादिनामयममिप्रायः -- ज्ञाने हीन्दियन्यापारफलम्‌ । जत.
सतदिग्द्ियसमवाय्येव भविदुमरहति । ज्ञाना्रयत्वमेव च चेतनत्वमिति । तवेतदयुः
कम्‌, । चक्षषा पञ्यामीत्यादिमतीतिविरोधात्‌ । त्र हि द्रष्ट दिश्कषरादिम्यो भिन्न
एव प्रतीयते । किचेन्धियाणां प्रत्येकं चेतनत्वं सेभूय गा । नाऽऽ्यः । इन्दरियान्तर-
इषट्येनदियन्तरेण परतिसेषानामावप्रपङ्गात्‌ ¦ असि च तत्‌ ‹ यमहमद्रक्षं तमहं
स्मि › इति । नान्त्यः । न हि पश्चमिरिन्दरः संमूयैकं वस्त्वनुमूयतेऽनुतेषीयते
वा | क्विचकेन्दियविगमे मरणम्रप्गः । तततदिन्दियापयि तदिन्द्रियाथस्मरणानुपपत्तिश्च ।
तथा चान्धो रूप न रुूरेत्‌ । बधिरः शब्दं न स्रेत्‌ । ज्ञानस्यनदियव्यापारजन्यत्वेऽपि
्ष्ञदिम्यापारनम्मनः पापदेरिव परस्मवायित्वे नानुपपन्नम्‌ । मनसेति ।
किच बह्धन्दरयषु यथायथं स्वस्ववियसेनद्धष्वपि यतो न युगपत्स विषयाः प्रती.
यन्ते ततोऽवगच्छमः, अस्ति किंचिदपरमभपि साधनं यत्साहाय्यकविरहान्न सव
्रिषया युगपर्प्काशन्ते दु कश्चिदेकः प्रतीयत इति मनस्तः करणत्वसिद्धिः ।
५ सुखादिरंवेदनानि करणवन्ति क्रियात्वात्‌ › खूषादिज्ञनवत्‌ ' इत्यनुमानमप्त्
प्रमाणम्‌ । तदेवं ज्ञानकरणतयाऽवगतस्य मनप्तः कथमिव ज्ञाने कवत्वम्‌ ।
` करवै हि स्वातन्धयनियतम्‌ । स्ातन्व्य॑च स्वच्छन्दानुरोवेन पाभ्य्ति-
` दुष्यनुगुणोप्करणपतपाद्नपतामथ्यम्‌ । करणत्वं बु पारतन्त्यनियतम्‌ । पारत-

र्व्ये च पराचिष्ठानाधीनन्यापारत्वम्‌ । ननु भ्राण एवाऽत्मा । प्राणान्व

भकाश्चसादिता । ६९ `

प्राणा इति ग्यत्िरेकोक्तेः, जानाम्यहीति ज्ञाना पनःपाण्नानभ्यो
`घ्याडृचः

। चाणुपारमाणः । उत्कान्त्वाद्‌ः श्रबणासखपाणाचुसाराच्च । अणुत्वं यम.

पदेनेकविषयानुभवः कथपराकवन शङ्कना(यसरू । धपयतङ्गानन्याप्त्यापपत्तेः !

मरमप्राणा इति । रच प्राणो नाऽऽत्मा वायुत्वाह्ाह्यवायुवत्‌ । देहधारण. `
५ ` योभ्यतादूपोकवशषमापन्नां वाय॒रेव प्राणः । (आपामयः प्राणः ? (खं ० १९।९। 9)
. इते श्चातस्त्वाप्यायनपरा. । तजमिसा वाभितवत्‌ । सुषु वृत्तहानेऽ
च्यात्माने प्राणस्य वुत्तमत्वदरानाच्च ने तेस्याऽऽत्पत्वेम्‌ । प्राणवत्यव दयाशतणत.
रम्यस्य सुषुप्तावपि सप्धादुमावेन परिणामः श्वापप्रश्चात्तो च मवतः | ननु सविदेवाऽऽ.
त्मा, अनडत्वादत आह्‌-जानाश्रोत । अजडत्वहतुस्तु नाऽऽत्पत्व्ताधक इत्यग्रे
` बैद्धमतखण्डने स्पुटी मविष्यति ।
ननु जीवात्मा विभुः । शरीरव्यापिपुखाद्युपरन्धेः । देशान्तरेऽपि तद्धेग्यवस्तृत्प-
तेश्च | तत्र हि जीवादृष्टं कारणमिति तस्य तत्र स॒निघानमपक्ष्यते ! कार्यकारणयोः

सामानाधिकरण्यनियमात्‌ । तचचादृष्टमाश्रयमन्तरेण न पमवतीत्यगत्या जीवात्मनो
` विभत्वमङ्गकायोामाते चत्ता ऽ5ऽह्‌ ~ सर चति | उत्कान्त्यादारति । तथा च ८ उ.
क्रोन्तिगत्यागतीनाम्‌ ` (ब्र, सू, २।२।२०) इति सूत्रे भाष्यम्‌--उत्करान्तिस्ताव.
` च्छेयते | पतेन प्रयोतेनेष अत्मा निष्क्रामति चक्चुषो वा मूर्ध्नां वा अन्येभ्यो व। शच.
= रीरदेशेभ्यः › (बृ. ४।४।२) इति । गतिरपि ^ ये वै के चास्माछछोकात्प्यन्ति चन्द्र-
मप्तमेव ते सरवे गच्छन्ति ` ( क. १।२ ) इति । अगतिरपि ‹ तस्ाह्ठोकात्पुनरे
त्यि रोकाय कमणे ! ( वृ, ४।४।६ ) इति । तिमुत्वे ह्येता उक्करन्त्याद्यो नो- |
` पयेरन्निति । तथा-- ह
। नाराग्रशषतमागस्य शतधा कोसितस्य च। ।

मागो जीवः स विज्ञेयः स्र चाञऽनन्त्याय कर्पते ( श्वे. ९।९ ) । `
५ आरामात्नो ह्यवरोऽपि दष्टः † ( च. ९।८ ) |
स्वरूपमणुमात्र स्याज्ज्ञानानन्देकरक्षणम्‌ ।

, वरसरेणुप्रमाणास्ते ररिमकोदिविमूषिताः ॥
इत्यािश्तिस्रतयोऽप्यत्र प्रमाणतयाऽनुषेयाः । प्रमाणेति । हत्प्रदेशावच्छिन्नो
` पछम्मस्वारस्येन तादृश्चपरमाणानुसारादित्ययथः । युगपादावे । उरारादिवापितस्वादु-
, छीतनल्पानादौ युगपद्वन्धरसस्पर्लो पदम्भेन युगपदनेकेद्धियसंनिधानमत्मनो ऽव्य
` वाच्यम्‌ । तच्च विमुत्वमन्तरेण न संभवतीति रङ्काशयः । धर्मेति । यद्यपि जीवा-
रेभनो न सर्ैरारीरन्यािस्तथाऽपि तद्धमस्य ज्ञानस्य सवशररीरभ्याप्त्या युगपदनेक
` विषयानुमवः सेत्स्यति । तथा च श्रुतिः रज्ञा घ्राणे समाद्य घ्राणेन सर्वान्गन्धा-
नोति । प्रज्ञया चक्षुः समारुह्य चक्षुषा वाणि रूपाणि परयति ' ( कौ. ६।६ ).

पदिः । सूत्रकारपि ^ गुणादवाः दोकवत्‌ ' ( न. पू, २।३।२६ ) इति सूष्

७० ` चकीन््रमतदीपिका-
एतेनैव सौमरिषमतीयीं युक्तानां च युगपदनेकश्चरारपरग्रहञप समृबार्‌।
सच नित्वः। पवौनभरता्थप्रतिसंधानां । नित्यशरेज्जाव उत्पन्ना जावो
नष्टो जीव इवि भदीतिः कथमिति चेन्न | जीवस्व देहसेबन्ध उत्पत्तिस्तदि

योगो नाश्च इति प्रतिपादनाल्जावस्वेङष्‌ नरवमव |
अन

एवमेबोक्म्‌ । सर्वंशरीरव्यापिपुलादयुषटन्धिरपि ज्ञनदवरेव बोध्या । प चाऽऽनम्त्या-
यकद्पते' ८ श्च. १,९ ] इत्यत्रोक्तमानन्त्यमपि घमभृतज्ञानद्ररष बोध्यम्‌ । ¶नेत्यः
सुगेगतः स्थाण॒ः ( गी, २।२४ ) इत्यत्रो क्तं सवेगतत्वमप्यवमव । धममूतज्ञानहारा
जीवात्मनः सृक्ष्मानुप्रवेशक्षमत्वात्‌ ।
हेद्धियमनःप्राणधघीम्योऽन्योऽनन्यस्ताधनः ।
नित्यो व्यापी प्रतिकषत्रमात्मा भिन्नः स्वतः सुखी ॥ (ज. सि. प्र, ९)
इत्यक्त भ्यापित्वमपि तथैव । यत्तु विष्णुपुराणे ! तस्याऽऽत्मपरदेहेषु_ सतोऽपि
(२।१४ । ३१ ) इत्यत्र जीवात्मनोऽनेक्दहषु स्द्धावप्रतिपादूनेन विभृत |
सृच्यत इति । तन्न । नातिद्वारा तथा प्रतिपादनात्‌ । एकस्य जविात्मनोऽम्यसिमिन्दे
हेऽसचेऽपि तञ्जातीयस्यान्यस्य सच्ात्‌ । देशान्तरं भ।ग्यवस्तूत्पाततषचु जावात्मन।ऽ-
णेऽपि न विरुद्धा । जीवात्मक्ृतकमोनिमितेश्वरप्रीतिको पात्मकनुदेरवादशब्दाय-
त्वात्‌ । इश्वरस्य च तदनद्धेः पथका्यसामानाधिकरण्यमव्याहतमेव | एतच
मठ एवानुपदं स्फृटी मविष्यति । न चाऽऽ्मनोऽणुत्व एथिन्या्यणुवत्तस्य प्रत्यक्षत्व
न स्यादिति वाच्यम्‌ । विमत्वेऽपि तवाऽऽकाशादिविम्वन्तरवद्प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गात्‌ ।
८ य॒थानभवं स्वीकार्यमेव † इति चेन्ममापि दुर्यम्‌ । प्रयिव्यादिपरमाणुनामप्रत्यक्ष्व्‌-
स्यास्मामिरनङ्गाकारा च । एतेनैवेति । योगिनां नानादेहाधिष्ठानमपि ज्ञानद्वासेत्या-
श्रायः | भुक्तानां चेति। एतच्च श्रदीपवद्वशस्तथाहि दशयति! । (ब. सू,४।४।१९)
इति सूत्रे माष्ये स्पष्टम्‌ । एतेन % संसारदशायां स्वख्पज्ञ नयाः प्काचाद्णुपारमाणः
मात्मस्वख्पम्‌ । मोक्षदशायां तु सवेशतं सवन्यापि स्वर्यं ज्ञानं च विस्ताणतया
प्रकारते } एतच्च ‹ सत चाऽऽनम्त्याय कल्पते! (शे ९।९.) इति श्रुत्याऽवगम्यते |
पराशरेणापि--
वेष्णशक्तिः परा प्रोक्ता कषेत्रज्ञाष्या तथा परा ' (व° प° ६।७।१९१)

इत्यादिना सकोचविकासयोगित्वमुक्तम्‌ ” इति वरदविष्णुमिश्रोक्तमपास्तम्‌ । षमे~
मृतनज्ञानद्वारा तदुपपत्तरुक्तत्वात्‌ । |

पृवोनुभूतेति । । न जायतते च्रियते ' ( का, २।१८ ) ! ज्ञज्ञा द्वावजावी-
शानीशौ ' (धे १।९) इत्यादिश्चतयोऽप्यत्र धरमाणम्‌ । किंच जीवानित्यत्वेऽङ-
ताम्यागमक्ृतविप्रणाशरूपदोषद्वयप्रसङ्गः । जीवस्येति । ‹ प्रजापतिः प्रना अघ्‌-
जत्‌ › ( ते, सं, ९।७।९ ) (सन्मूखाः सोम्येमाः सवौः भरना › (छा.६।८1४) ध्यतो

ण -- न -----~-~

पारपा ७१

स च प्रतिशरीरं भिन्नः | एकपरिपागेष्वनेकेषु संवणैघटेष्वेको घट इति
0

वा इमान मृताने जयन्ते (ते०३।१।१ ) -(जीवान्विप्तस्तनं भूम्याम्‌ › (मगना,१। ४)
` इत्या।दश्रूतयाऽप्यतद्‌मप्रायभव योज्याः | ननु नित्यत्वे जीवात्मनां ‹ सदेव सोभ्ये-
मग्र जाप्ताद्कमवा्धतायम्‌, ˆ ( छं. ६।२।१ ) ` इति श्चतिप्रतिपादितं घष्टः प्रगे- .
केत्वावधारणें विरुध्यत इति चेच । नामद्पविमागाभाव एवैकत्वमिति तदाश्चयात्‌ ।
एतेन{ऽऽत्मानित्यत्ववादिनश्वत्वारोऽपि पक्ता निरस्ता वेदितभ्याः | तथा हि- क्षणिक
आत्मेति विज्ञानात्मवादिनः । आशरीरस्थायीति प्रगेद्ियात्मवादिनः । प्ररयान्त
इति प।राणिकरकदे शिनः । मोक्षाव्धिकं इत्योपनिषदामास।ः । तत्र प्रथम आत्मानमुत्त-
रकाषानवस्थायनं मन्वमाना न किंचिदु दिरथ प्रवर्तेत । प्वृत्तिहिं खटूृत्तरकाठे पुषं
दुःखनिवत्ति वाऽभिपतघायेव । पाऽत्र कथ घटेत | फल्काठे स्वामावात्छकाठे फ-
मावात्‌ । द्वितीये तु पारलाकिकं फक्मभिपंवाय यज्ञादौ प्रवृत्ते स्यात्‌ । स्ता च
सावेतनिकी दरयते । तृतीय मोक्षमागोपदेचानथक्यम्‌ । चदुर्ैऽप्यानयेक्यमेव | तदुक्तमू-
अह्मथविनाश्चन्मोक्ष इयष्यवस्यति । `
अपसपद्प। माक्षकयाप्रस्तावगन्धतः ॥ इति ।

नु ^ विज्ञानघन एवेतेम्यां मूतेम्यः समुत्थाय तन्यिवानु विनरेयति,(बु ° २।४।१२ )
इति जीव्रविनाशः श्रयते । भेवम्‌ । अस्याः ्रुते्छोकधीरूढानुवादमात्रत्वात्‌ ।

भतेन्चरारामेति । स।मयादिक्षेत्ज्ञव्यातरेक्तस्थट इति शेषः । मिन इति।
भत एव कस्यचित्मुखित्वकरालेऽन्यस्य दुःलित्ये इरथत । देहमेदस्तु न तन्निया-
मक; । प।मरिराररं तददशनात्‌ | न च देहमेदस्यानेयामङत्वे जन्मान्त्रानुमतष्य
कुतो न स्मृतिरिति वाच्यम्‌ । संस्कारनाथेन तदुपपत्तेः । न च चैत्रेणानुमते मत्र
स्यास्मरणमात्मक्येऽपि संस्क।रनाशादेवेति वाच्यम्‌ | तथा सति चैत्रस्याप्यक्षरणप्रप्त-
्ञात्‌ । किच सुलदुःखयरेकश्रयत्व उमयप्रति्तषानमेक्रस्यैव स्यात्‌ । कथिद्धद्
कश्चिन्मुक्तः कश्चिच््छिष्यः कश्चिदाचायं इत्यादिव्यवस्था च न स्तिष्येत्‌ । देवमनुभ्यति
येगादिमेदेन विषमसटिश्च नोपपद्यत | कमभदन तु न विषमा सृष्टिः । जीकक्यपक्े
हि क्य कम॑ कसाद्धि्नमुच्यते । इदं कभीमुकश्येति व्यवस्थाया अघ्तमवात्‌ । एव -
मेवान्तःकरणमेदस्याप्यनियामकत्व॑द्रव्यम्‌ । प्रयोगश्च -चैवात्मा भैत्रताद््‌त्म्पर-
हितः । तदयु मवजस्मत्यनाध।रकत्वात्कदा निदि तद्वतपुखादिप्रतितषानरहितत्वाद्रा
^ नित्यो नित्यानां चेतनश्चतन(नानेको बहूना यो विदधाति कामान्‌ › (का.९।१३)
इत्यादिश्चतिरपि जीवानेकत्वे प्रमाणम्‌ | नचि श्च॒तिरोपाधिकमेदापिधापिनी | अत
एव ^ मोक्ता भोगम्‌ * ( शधे०१। १२) इत्यारिमिरजीविकत्वप्रतिपादिकामिः श्चुति-
मिरिरोध उति चेत्ताऽऽह-एकपरिमाणेष्विति । पक व्रीदिरिति । एको ब्रीहिः

७२ | वतीन््रमतदीपिका-
तिदूर हिरसावेको व्री दिरितिवच ज्ञानकाकारतयेकत्वन्यवहारः । न
तु स्वरूपैक्यम्‌ । प्रमाणविरोधात्‌ ।

स्ववः सखी । उपाधिवश्ात्धसारः। अयं च कत। भोक्ता शरीरी शरीरं च
भवाति । परढत्यपेक्षया छरीर । ई्वरपेक्षया शरीरम्‌ । तस्य परत्यक्षश्रुविभ्यां

सुनिष्पच्चः सुपुष्टं कुरते जनमित्यादं यथा । रमसुप्रीवयोखयातित्यत्राप्येवमेव । तयोः
्रकार्धयक्यात्‌ । ज्ञानेकाकार वयेति । इदेवहि जीवद्ठितम्‌.। जीवद्धेतश्चग्ड्स्व
प्रकारादवैते तास्रयौत्‌ । जीवानामनेकत्वेऽमि तेषां प्रकारप्येक्थात्‌ । “नानात्मानो च्यव.
स्थातः' इति न्यायपूजेऽपि ज(वानेकत्वमेव स्थापितम्‌ । सतंख्यरप्युक्तम्‌-

जननमननकरणानां प्रतिनियमदयुगपलपडत्तेश्च ।

पुरुषबहु्वं सिद्ध न॑गुण्यविपयय।च्ैव › ( सां०्कां १८ ) इति।
तथा च जीवमेद्निषेधवचनानि भामाभिकघ्वषपमेदन्यातिरिकतदेहात्माभिमाननिन्र-
म्घनदेवत्वादिभिदनिषेषपराणौत्युक्तं न्यायपिद्धाज्जने । एव जीवानां परस्परं भेदे तिदे
जीवब्रह्मेदोऽपिं पिष्यति | ८ नेह नना) (बृ० ४।४। १९ ) इत्यादिश्.
तयस्तु सर्वस्य ब्मशररत्वेन ब्रह्मश ररब्थ।तिरिकंवस्त्वन्तरनिरेप्ाथिक्ाः । एतदेव
हि जह्य ्वैतम्‌ । तप्य प्रकयदवेते तात्पयात्‌ । ज्ह्यशरीरमूतान। प्रकाराणां जीवाना.
मनेकत्वेऽपि तेषां सवेषामात्ममृतस्य प्रकारिणो ब्रह्मण एक्यात्‌ । म॒क्तावपि न जीव-
बरह्मणोर्क्यम्‌ । (तद्‌ परयन्ति सरथः" (न्‌ ०पृ०५।१०) इत्युक्तेः । कषु साम्बमा.
मू + ‹ मम पाघम्नागताः | ( ० १४ । २ ) इ।त मगवत॑वाक्तत्वात्‌ ।

सरतः सरसीति । तदुक्तमात्मतिदध- =

+]

नेत्या व्यापा प्रातक्षनमत्मा ।मन्नः स्वतः पला ॥ इते 1

क

उपाबिवश्चादेत्रि । अनादिकमरूपावियाकतारत्सं सगा दित्यथः | उपाििङ्ध
देहः भकृतयात्मकोऽन।दिरिति मान्या; । कर्तति । तथ। च श्रतिः“ कती विज्ञ(-
नात्मा पुषः › (भ, ४ । ९ ) इति । अत एव ^ यनेत स्वगकामः › ' बह्ने
त्युपाप्तीत ' (छं, ६1 १८। १) इ्यादिशान्चाणामृथवत्तवम्‌ । बेद्धुरेव हि
शाप्त नाचेतनस्य अषानादः | इदंच ‹ क| शास्थवत्वत्‌ ' (न, सू, २1
६.। ६३ ) इत्यधिकर५ स्पष्टम्‌ । यत्त्‌--

॑ प्रकृतेः कियमाणानि गुणे; कम।णि सवशः ।

। अकार वमढ(त्मा कताऽह्‌माते मन्यते ॥ । 9
( गी. । २७ ,) इति गुणानामेव कतृत्वं स्मयेत इति । तत्सांसारेकभवृत
शरस्य कतुता सत्तरजस्तमागुणकतप्गक्ृता न स्वहपप्रयुक्तत्या शयेन । एवमात्मनः कर्तृत्व

क भ क

विद्धे तन्मृख्कं मो्तुत्वमपि तस्यवेत्याह-भोक्तेति । प्रृत्यपेप्षयेति । प्रकृतिविकार
तिा्वभोतिकशारीरपिततभेतयः । श्रेत । ‹ ससयाऽऽत्मः रीर ' ई, शैष)

प्रकाशसहिता । ७३
स्वयमक्ाश्चत्व च द्धम्‌ । पयागश्च-आल्पा स्वयप्रकाशः, ज्ानत्बाद्धम.

“ भूतज्ञानवादति | ज्ानाणुत्वापरत्वादय एतस्य स्वरूपानेरूपक्धमाः
.. एतेन ज्ञानस्य क्षणिकत्वं क्षणिक॑तानरूप्‌ आ्मेति बोद्धपक्षः, भूतचतुषट-
यात्पकत्वादरस्य दहाबाधक अस्मत चावरक्िपक्षः; गजदह गजपास्माणः

इति श्रतेः । सिद्धामित । स्वस्य चास्य स्वयेप्रकाशत्वम्‌ । परस्य तु तज्ज्ञानाविषय-
` ; तथेव प्रकाशते । स्वस्यापि प्रमणान्तरावप्तेयाणुत्वशेषत्वनियाम्यत्वनित्यत्वादिवि
| | शिष्टर्पेण ज्ञानविषयत्वमस्त्येव । अहमिति प्रत्यक्त्वैकत्वविक्ि्तया दु स्वपकाशता
सदा । योगदश्ायां तु यथावल्यितापुवाकारतिशिष्ठतख योगिकमप्रत्यक्तेण साक्षा
। कियते । तदुक्तमात्मसषिद्धो -
क ‹ योगाम्याप्तमुवा स्प प्रत्यक्षेण प्रकारयते । इति ।
‹ अत्रायं पुरूषः स्वयऽयोतिभेवति ( बृ, ४ ।३।९ ) ८ कतम्‌ आत्मा योऽय
विज्ञानमयः प्राणिषु हृन्तज्योतिः पुरषः › ( बृ° ४ । ३ । ७ ) हइत्यादिशरुतिभै-
श्चाऽत्मनः स्वयंप्रकाशत्वं पिष्यति । यद्यपि ‹ हृन्त्ज्योतिः पुरुषः › इत्यत्र
उयोतिःशब्दो माक्तस्तथाऽपि स्वप्रकाशप्रदीपादिवह्ोकदष्ट याऽन्यनिरपेक्षत्वं स्वरसा.
वगते न बाध्यम्‌ । स्वयेप्रकाशचत्वमनन्याधीनभ्रकाशत्वम्‌ । इदमेवाजडउत्वम्‌ ।
ज्ञानस्येति । इत्थं हि बोद्धमतम्‌-- विदः स्वयप्रकारत्वात्तस्या एवाऽऽत्मत्वम्‌ ।
क्रिच यः सविदो$न्यं सवाद्‌तारमम्युपगच्छाते) अभ्युपगच्छव्यवास्ा ्तावद्म्‌ । नद्य-
सत्यामेव संविदि स्वे्तीत्युपप्यते । एव चेदुमथवादिं्रतिपन्नतया तैव परं
वेदिनी ङाघवाद्धववु किमन्येन करिप्तेन । तस्मदना्विधावश्चात्समासेषितावास्तवम्र(-
{दघ्राहकविकरपोटेसिनी स्यभकाशा सेविदेव परमाथेपतती सैव चऽऽतमेति । परं
त्वेतदयुक्तम्‌. । स्व्यभका शत्वं हि नऽऽत्मत्वस्य व्याप्यम्‌ । किंतु व्यापकम्‌ ।
हाघवमप्यप्रयोजकम्‌ । ‹ न विन्ञातुविज्ञातेरविपरिढपो व्यते ' [ बृ ४।३।
६० ) इति श्रुतौ सविततद्रतो; पृथग्दशेनात्‌ । तदुक्तं तच्छमुक्ताकठपि--

५ निलया सा यस्य तद्वानपि निगममितो गोरवं नास्य मौर; ' ( २।४) इति ।
च संविद्‌ आत्मत्व पष॑ुटै््मपरुरहमिदमदशेमिति कथमिव प्रयभिजारनीयात्‌ ।
न च सुवित्संतानाश्रयणेन प्र्यभिनज्ञोपपद्यत इति वास्यम्‌ | सविन्थतिरिकतस्य
. स्यायिनोऽनुत्तवायिनः सतानस्याम्युपगमे स्वतिद्धान्तत्यागः । अनभ्युपगमे प्रस्य
मिज्ञदुपपतति्तद्वस्था | न हन्येनानुमृतेऽन्यस्य प्रतिस्तघानप्ंमवः ।

. ` भूतोति । परागुपपादितम्‌ । गजदैह इवि । एतदपि मतमयुक्तम्‌ । बृहतः शरीरा"
दरपीयामि शरीरे प्रविशतोऽपरिपभत्वप्रपङ्गात्‌ । विकारत्वप्रयुक्तानेत्यत्वादिद्‌षपरप्त-

७ यतीौन्रमतदौपिका-

: पिपीलिका वल्परिभागोऽता देहपरिषाग आत्मेति जनपक्षः, कर्तत्वभाक्त.
त्वादिकं भकृतेरेव न तु पु रुषस्योति स।रपपक्षः, ब्रह्मां श जीव ईति याद वपन्त)
सोपाधिक खण्डो जीव इ मास्करपक्षः) अ।व्यापारकासत एकजवर `

क्थ । िचैककाटेऽनेकरेहान्पदेगृहुता पर मारभमुीना सवस्वरूपभनेकवा कृत्वा
ततदेहपरिग्रहप्रसङ्गः । शिच परकायभ्वेशद्वाराऽनेकररीराण पशगृहणतां योगिनां
स्वरूपस्य स्थुटशचरौरं स्यक्त्वा ततः सृष्ष्मशरीरपरिमरदस्मय तप्य सनस्यावकाश्चामा. -
वाच्छैयेस्यं स्यात्‌ । एतच्च ‹ नेकसिन्नप्तमत्‌ › ( बर पू०२।२।३२्‌)
इत्यभिकरणे स्पष्ट । कवत्वेति । एतचानुपद्मव।पप।देतम्‌ ५ ७२ १०२३) | `
बरह्मांश्र॒हाति । याद्वमते मास्करमते च ब्रह्मणः सगुणत्वाङ्गकारस्तुप्य एव| `
तथेव भ्र्चचप्य सत्यत्वमपि | जत एव बन्धम।सन्धवस्या ष्यति । इवास्तु पिरेषः |
मास्करमते तच्वमसीति शरुतेनःपन्रमणौ मेदः स्वामिक; । मदस्त्ेपाधिको देवमनु- `
प्याद्कतः । अचिद्रह्णोस्तु मेदः स्वामाविकः 1 ! (ननम्‌ ? (बन ०२१) `
इप्यादश्तेः । अभेदोऽति च तयोः स्वामाकेके एव | ‹ इद्‌ स्पे यद्यमात्मा
(बृ० २।४। ९) इत्यादिशुतेः। न च।चिद्ध्मण।मद्‌ =१ामिक इति वाच्यम्‌|
उपापेरचित्तवन्तमाकात्‌। उपपि बरह्म › एतदुभवमद्त्याप्योवाचि-त्वेनोपध्यन्तरा"
पेक्ष।यामनवस्थ्रसङ्गात्‌ । याद्वमते तु, अचिद्भह्मभोरिव नवनद्यण९पि भेदाभेदौ
स्वामेव | मक्तवपि भेदश्नतेस्तत्वम॑संत्व५१द चत | १२ त्वतने युक्तम्‌ |
तन्न ˆ मास्करमतत उप।पिनरह्व्यतिरिककसवन्तरानम्युपथमद्रह्य०५ य ५ पसं पतगा.
` धिकाः सनं दोषा ब्रह्मण्येव स्युः । ततश्च ‹ अपहतपाप्मा ' (छ०.८।७।१).
इत्यादिश्रतिविरोषः । याद्वमतेऽपि ज॑वब्रह्य।भ॑द्वद्‌भद्स्याप्थम्युषगमाद्भन्च सख `
पेभव सुरनरापिथेक्ध्यावरदिमेदेनावायितनिति ब्रह्मणो जावमामेन तम जानगत। दोषा
ब्रह्मण एव स्युः । विस्तरस्तु वेद्‌ाथक्रह्‌द्वत्तेयः । अधवेदये( । अयं शचाकरपक्षः |
तत्र ह्यविारबटं अदैव नवः । प च स्शथदुरेषमेकः । मेवानुमते भैत्र्यानन्‌- `
प्घानं त्ववेचयावेतचिञ्थात्‌ | जत एव जवकपवाद्‌ उपपचते | तथ। श्ञानिनो भित्रा `
मि्रकथा कुतः! व्यचन्य।अस्त परः वयप" (वि० प° २।१३।८९) एक एवहि _
भूतात्मा (ब० ।१० १२) शवटस्वत घटाकार। न (भेत्ता नमत्त। चया" इत्यादि हग. `
च्छत्‌ इति । एतदपि न प्तभ्यक्‌ | । प्रथगात्मानपू › इत्याप्त जीवब्रह्मणी
नरुपावेकमदुपरतिपाद्नात्‌ । जाश्नवानुपपत्यादुप्तनिषानुषपत्प्त्वेनान्दिया
निंहपवितुमरक्यतवाच । सपविषानुपपत्तयस्तु श्रामष्यादौ द्रटन्याः | जीर
वदु तनत्ये । ^ पण्डिताः समृद्धेन › (०१ | १८]

षादपकषः, अन्तःकरणावच्छन्नानेकजीचवादपक्ष हत्येवमादेयो विरुद्धपक्ता
. निरस्ताः । विथुत्ववादपक्षोऽपि ।

, नलु जीवस्य विमुत्वानङ्खकारेऽदृननितदेश्चान्तरफरेपलब्धिः कथमिति
चेन्न । जीवस्य संवन्धामवेऽप्यदषटवशादेवोपपचेः । अं नाम मगवत्थीत्य-
भ्रीहिजनकजीवकतृककमे(वशेषजन्पों ज्ञानाविक्चेषः | स विशेषो भगवत्संकल
एष विभुस्वरूपं .भगवन्तमाश्चितः । अवः फलोषपरन्धिरिति न विरोधः

स नीवद्धिविषः--बद्धयुक्तनित्यभेदात्‌ । ततर बद्धा नामानिदृत्तसंसाराः ।
ते चतुदश्षभुवनात्पकाण्डकराहइवर्तिनो ब्रह्मादिकीटपयंन्ताश्चतनतिेगाः । भीम.
` न्नारायणनाभिकमलादुत्पन्ना बह्मा । ब्रह्मणो रुद्रः । पुनब्रंहयणः सनकादयो
योगिनां नारदाहदिदेवषेयां विष्ठुमृग्बादिब्रह्मषयः पुखरूू्यमरीचिदक्षकरय -
पादयो नव भरजापतयो बभुवुः । तेभ्यो देवा दिक्पाङाश्तुदेषेन्द्रा्तुदश्च
मनवोऽसुराः पितरः सिद्धगन्धवोकेनरक्घिपुरुषवे्ाधराद्यो वसवो दद्रा
आदित्या आश्वनो च द्‌नर्धयक्षराक्षस्पिक्ञाचगुद्यकादवः | एवं देवयोनयः

अदुष्या आपे ब्राह्मणक्षन्चिषवेश्यदुद्रादेजातिमेदाद्भहुविधाः । तियश्चोऽपि
पशुमृगपक्षिसरीषटपपतङ्ककोरादिमेदाद्वहुषिधाः । स्थावरा अपि टृक्षगुट-

छतावीस्ततुणादमेदाद्वहुविषाः । दृक्तादीनां जलाहरणोपयुक्तरकिचिन्ज्ानसंब-

जीविक्याभिप्रायम्‌ । किंतु रागद्वेषामावामिप्रायम्‌ । व्यचन्योऽच्ति' ( वि० पु०२।
१३। ८९ ) हत्यत्ान्यश्चब्दोऽन्यादश इत्यथकः | “एक एव हं भूतात्मा? ( ्र°
निं० १२) इत्थैक्यमपि मूतपतपरगंशङ्कितवृद्धिहसनिषेषाभिप्रायम्‌ । ‹ घटष्वसे ?
इत्यादिकं त्वौ पाविकयैषम्थनिवत्तावत्यन्तसराम्यं व्यनक्ति | न हि घटध्वंत्े घटवच्छिन्न
आकाशांश)ऽशानःरेणेकी मवति । अन्तःकरणति । अयं पन्नः शांकरमतानुयायिनः ।
` तदुक्तं वेदान्तपरिमाषायाम्‌ -- जीवो नामान्तःकरणावच्छिननं चेतन्यत्रिति । तस्य
नानात्वमपि तमरैव स्पष्टम्‌ । अयमपि पक्षो न रमणीयः । कल्पान्तरे ऽनुमूतस्य
` क्रल्पान्तरेऽनुधधानानापततेः । अन्तःकरणावच्छिन्नचैतन्यस्य जीवत्वे जीवत्वस्यान्त
` करणचैतन्य--एतदुभयतसमुदायृत्तित्वनान्तःकरणमेदे जीवभेदस्य दुवोरत्वात्‌ । अस्ति
हि कटपमेदे वेतोमेदः । सन्ति च कलपादौ नतिस्मराः स्वथमागताविज्ञाना इति
` बोध्यम्‌ । |
नम्विति ) एतचोपपादितं परागणुत्वप्म्ने ( पृ* ६९ ५० १२ )
: शुस्मेति । गुष्मा अनतिदीघंनिनिडरता माख्यादयः । ठक दीवेवापिन्यो द्र
तेमक्तापरमनयः । वीरुश्छित्ा अपि या तिविवं प्ररोहन्ति ता गुहुवीपमनयः

५

कदियेगि" ¦ 3 घु, “स्कदय" \ ई कृ, "वरा

^ ५

७६ | तीन््रपतदी पिका

श्घोऽस्त्येव । अप्राणिमस्स स्वपा सत्युक्तरवाद्‌ । अता देवमनुभ्यातयक्स्था-+ \
वरमेदभिन्ना बद्धाः । जरायुनाण्डजोद्धिज्जस्वेदजाश्च भवन्ति । देवरमुष्या
जरायुजाः । तेषु व्रह्मख्रादयः सनकादयशं सीताद्रोपदीधृष्न्नादयो भूतवे- ,
ताङादयाश्चायोनिजाः। ति्यगादयश्च जर युजा अण्डजाः स्वेदनश्च भवान्ति! .
स्थावरादय उद्धिन्जाः। एवमता बद्धा बीजाद्ुरन्यायेन विषपप्रबाहतयाऽ- `
नादिकाठम्तावियाक्मवा सनारविषङृतिसेबन्येधक्रवत्परिवतमानेगे भेन
न्मव।रययोवनजो गरःस्वमसुषुरिमच्छांनरामरणस्वगनरकगमनादिविविधविवि. `
जावस्थावन्तोऽनायनन्तप्रकारातिदुःसहतापज्रयाभितप्ताः स्वतःप्राप्नमगवदनु-
भवविच्छेद्‌बन्तथेति ।

ते द्विविधाः श्ाख्चवक््यास्तदवहवाश्चेति । तयामेध्यं करणायत्तङ्नानानां
बद्धानां शद्खवश्यर्ताऽसिति । तियेकस्थावरादीनां तन्नास्ति । शरास्नवरया द्विवि

०

धाः । बुभृक्षवो मुमृक्षवयेति । तत बुभुक्षवसेवर्मिकपुरुषायनिष्ठाः पुरषाः । ते
दिविधा{-अथेकामपरा ध्भपराथेति। केवरायंकामपरा देहारमाभिमानवन्तः।
घमेपराथ् ‹ अडोकिकभेयःसाधनं धर्मैः ` ' चोदनालक्षणोऽर्थो घमं
कक्षणरक्ितयज्ञदानतपस्तीथयाजादिनिष्ठाः । ते च देहातिरिक्तात्मनः पर-
कोकोऽस्वीति ्रानवन्तः । षर्थपरा द्िविधाः-देवतान्तरपरा भगवत्पगश्रेति ।
-देववान्तरपरा बह्म देदरन््रागन्वा्याराघनपराः । भगवत्पराश्वाऽऽता जिङ्गासुरथा.
यीशक्तरीस्वाऽथिकारिणः। आतो घटवपरकामः । अथो त्वपरवेवयकापः ।
ममक्षवो द्विविधाः-कैवटयपरा मोक्षपराश्चेति । केवरये नाम ज्ञान योगास्‌-
कृतिवियुक्तस्वात्मायंमवरूपोऽसुमवः । अर्चिरादिमार्भिग परमपदं गव एव
कृचित्कोणे पतित्क्तपत्नीन्यायेन भगवदनुभवव्यतिरिक्तस्वात्मावुभव इत्या-
हुः । केचिदचिरादिमा्भेण गतस्य पुनरत्यश्रवणाटमदृतिमण्डक एव
कचिदेरे स्वारमानुभव इत्यप्याहुः । मोक्षपरअ द्विविधाः-मक्ताः भपननशेदि।
भक्ताः पुनरधीतसाङ्कसशचिरस्कवेदाः पूवोंत्तरमीभांसापरिचयाचदद्िदि-
ठक्षणमनवपिकातिञ्चयानन्दस्वरूपं निविरहेयमत्यन।क समस्तकटयाणयुगा-
श्मकं ब्रह्मावधावं ततपराप्त्युपायभूतां साङ्ग मक्त स्वीङृत्य तया मोक पराप्त
कामाः। भक्तावधिक(रन्नैवणिकनामेव । देवादीन(मप्धरसिति। अचित्वसमथ्वयोः

अथव। वृक्षेभ्यो न्यूनपरिमाणा उद्धिऽ्ना गुखः कुरक्रादयः । ठता वह्यः ।

क बीजकाण्डपरोहिण्यो वरुः । स्व्रपा सेति । अत्र त्यनेन सेवित्परा्रयते ।

१.क. गिभ स्वत्पांरेत्यु" । २ घ. शध द्रो" । ३घ. द्धा जीवा बी । ४ व. “जागरस्वम । `
` ५ ध्‌. नन्तश्चं । तेः । ६ घ. न्ता ति*1 जग. श्तेच द्धिः । ८ क. 'तिधमेल।९ व. "डा

श

द्राधिकारः । अपूद्राषिकरणेसोधातु । भक्तिरूपं तु
द प्रति

1दतब्र्‌ । भक्ता द्ववथा--साषनमाक्तानेष्ट स्य
कषादयः साधनभाक्तनेष्ठाः | चऋपरङ्कुश्द्यः साध्य...

` भक्तिनिष्टठाः।

, आरिचन्यानन्वगतिकलधर्मविचिष्ठो मगवन्तमातरितः परपन्ः । सोप `

द्विविधः तरवगिकपरो मोक्षपरथेवि । तरवगिंकपरो नाम भगवत एव घर्मा

` कमाभिलापी । मोक्षपरस्तु सस्सङ्गानित्यानित्यविवेे सति संसारे निवेद

_ दवरग्य उत्पन्ने मोक्िच्छायां जवायां ततिसद्धचर्थम चार्यो वेदसंपन्न इत्याया- 1

चायेढक्षणलक्षितं युरं संभित्व तद्द्रार पुरुषकारमृतां भियं प्रतिप भ.

क्त्यायुपायान्तरेऽशक्तोऽत एवाफिचनानन्वमतिः श्रीभन्नारायणचरणावेवो-

पायत्वेन यः स्वी करोति स भपन्नः । प्रपत्तिः सर्वाधिकार | |
सच प्रपन्नां दिविधः- एकान्ती प्रमेकान्दी चेति। यो पोक्षफटेन साकं

` फढान्तराण्यपि भगवत्त एवेच्छति स एकान्ती । देबतान्तरश्यूल्य इत्यै; ।

भक्तिज्गानाभ्यामन्यत्फठं भगवतोऽपि यो नेच्छति स परमैकान्ती । स

` दिविधः--दघ आत्तेथति भेदातु । अवदयपुरीक्तव्यमिति भारन्धरकर्मालु-

`. भवकनेतदेहावसान्तमयमीक्षपाणो हप्तः । जाज्वल्यमानाभिमध्यास्थतस्येव `

. संसारावस्थितेरतिदुःसदत्वासपस्युत्तरक्षगमोक्षकाम आः ।

भक्तो नामोपायपरिग्रहनन्वरं निल्यनेमित्तिकभगवदाज्ञाके कर्याणि स्वय

प्रषोजनतया कु्वेन्मगवद्धागवतापरांश्च वभेयन्देवसानक।ले सुडृतदुष्डत
मे्रामित्र्योनक्षिषन्वाङ्मनसौत्वादिभकरेण ददद; परमात्मात्र विश्रम्य

` पुक्तिदरारभूतसुपषुन्न'ख्यन। ख्यां पविदय : बह्मरन्धाननिष्कम्य हदिन साकं

` सू्थकिरणद्वाराऽपनिरकं गत्वा दिनपूरैपक्षोत्तरायणसंवस्सराभि पानिदेवत।-

` भिवोयुना च पयि सतछत्रः सूथमण्डष भिचा नमोरन्धद्रारा सर्य॑छोकः

गत्वाऽनन्तर्‌ चन्दरविद्यदरणेन्द्रभजपतिभिमागेपदाशचभिरातिवाहिकगनैः सोप- `

, चारः सह तत्तद्धोकानतीत्य मङ़तिवकुण्ठ त्ीपापरिच्छदिकां विरजां तीस्व
` सु्ष्मशरीरं॒विहायामानवङ्रस्पशच।द्भक़ृतदिन्वविग्रहयुक्तश्तुं भरनो बह्मा

ध

.. सवाोषेकाराति । अत्र ूदादानामप्याषेकरः |

=
१ क. “अकिश्चनान° । २ के. घ. ^रेणाश” ! ३ ग. घ. °ति । अ । ४ घ. ,ण्ट्यसेव भो
च, "प्रहणन" । ६ क. “नाब्या भ्र" । ७ घ. "गेद्‌०। ८ ख. व. ण्मय । ९ घ. न्ति
कृनम्युकृज्ञप्यश्नी" 4 , ,, ह १

^ ५ `

७८ ` यतीन्दरमतदीपिका-

श

दिन्नं भविरय गरडानम्तश्क्तपाकारंडतदीथेाकारसहितगो पुरमतीत्े-
रेमद्‌।रूवामृतससोमसवनाख्याबस्थं च दृष्टा एतं माराहस्ततयुक्त पञ्चशताद्‌-
स्याप्सरोगणे$पचारितो ब्रह्मगन्धादिभिरङ्ठरेत्स्थाननन्तगरुडविष्वकंमे-
नादीन्मणम्य तैहुमततो महामणिरुण्डपमासाद् प्ङसमीपे स्वाचा्यान्मणः
य्य प्यैङ्समीपं मत्वा घमोदिपीगेपरिकमलेऽनन्ते विपलादिमिशापररदस्ताभिः
सेव्यमानं श्रीथीटासमेतं शङ्खचक्रादि दिव्यायुषेःपतं जाज्वर्यमान।करीट-
मकरकण्डक्गरदेयहारकषयूरकटक प्रीवत्सकेस्तु सपु क्तादामोद्रबन्ध नपीताम्बर
काञ्ःगुणनूप्रायपरिमिरादेन्यमूषणभूषितमपरिमितोदरकरयाणगुणसागरं
भगवन्तं इष्टवा ठत्पादारविन्दयुगुरे ्चिरसा प्रणम्य पादेन पयद्कनपारुह्य तेन
स्वाङ्क स्थापितः कोऽसीति पृष्ठो वह्मपङ।रोऽस्मातयुक्त्वा पेन कटा्ितस्त- ^
दनुमवजनितहष॑भकषीत्सवैदेशसयैकङसवावस्थोचिऽसवेविधकेकथरतिरा-
विथैतगणाष्टक उत्तरावधिरदितजद्यानुमववान्यः स शक्त इत्युच्यते । युक्तस्य
बह्मसाम्यापानिम्त भोगसाम्यभाह । जगन्दापारदजेनस्य अतिपाद्नात्‌ ।
तस्य नानात्वं सवैरोकसंधैरणं च संभवति । ननु घुक्तस्यानाद्रत्तितवप्रति-
पादनादरिण्डीके संचारः कथामिति न $ङ्कनीवम्‌ । कमकतृत्वस्येव निषे.
धास्सवेच्छया संचरणोपपततेः। अतो मुक्तो पगवस्पकरपायत्तस्वेच्छया सर्वत्र
संचरावि । |
नित्या नाम कदाचिदपि भगव्दनपभिपदविरुद्धचरणामावेन ज्ञानसंकोच.
ङ्कराहिता अनन्तगरुडविष्वक्सेनादयः । तेषामधिकारतरिषोषा इन्वरस्य

साम्यापत्तिश्चतिरिति । (निरञ्जनः परमं साम्यमुपेति › (मु° ६।१।३)

` इति श्चतिरित्यथेः } ‹ मम स्ाधम्यमागताः ' ( गी० १४ । २ ) इत्वत्राप्येवमव।

मोक्षो हि सायञ्यमेव । न वु सारक्य सामीप्यं प्रारूप्य वा । तेषां स्वगादिवत्फडा-

न्तरत्वात्‌ । सयुग्भावं हि सायुज्य मोगस्रम्यमिति यावत्‌ । सयुक्शव्दश्च मेन्नयार-

कतरे स्ाघारणयोगे दशेयति । ‹ ब्रह्म वेद्‌ ब्रह्मेव मवति (मु०३।२।९)
इति श्रतेरपि सताभ्य एव तत्पयम्‌ । तदुक्तम्‌--

टाकेष॒ विष्णा क्वसरान्त काचत्पमापमच्छन्त च कचद्न्य |
ये व॒ पं सदृशे भजन्ते सायुज्यमम्ये प्र तु मोक्ष उक्तः ॥ इति

9 क. ख. “सरसः सो , २ घ. ^त्युक्तप* , ३ क. "दते दि । ४ घ. "पचरि१।५ष
तस्तन्नद्यानन्त । ६ घ. "दत्तैः से". ७ घ. "रो म । ८ ख. डयपरिकरो° । ९ घ. °कदोऽ* ,
रे, १९ कृ, "रण्वं च ११ क, "भृते"! १२ इ, "दुभि" । १२ ख, “ङ्गाः `

॑ धकृाञ्चसदिता । ५९

`. नित्येच्छयेवानादित्वेन ध्यवस्थाप्तिः । एतेषापवर्ारास्तु भगवदवतारव.
~ त्सवेच्छया । एवं बद्धमुक्तनित्यमेदभिननो जीवो निरूपितः ॥

: , इति शीवाधूर्डुकतिकश्रौषन्पहाचःवंस्य भयमदासेन श्रीनिवसदातेन
शि वरचतायां यतीन्रमत्तदापिकायां जीवनिरूप्णो

9 | नामाष्टमोऽवतारः ॥ ८ ॥

१

अथ नवमोऽवतारः।

अयेश्वरो भिरूप्यते--सरवेनवरत्वं समेदचेषित्वं सवेकमौर।ध्यत्वं सर्मफएक-

` अदत्वं सवौषारत्वं सवक योत्पाद्कत्वं स्वज्ञानस्वेवरसमस्तद्रन्यशरीरतवामि-
त्यादीनाश्वररक्तणानि । अवमीन्वरः सृष्मविदवचद्विशिष्टवेषेण जग-

मोक्षं सारोक्यताङप्य प्राये न कदचन ।

इचच्छाम्यह्‌ मह्‌ाब्‌ह्‌। सायञ्च तव सुत्रत-॥

इत्यत्र माक्षमित्यस्य माक्लत्वेन माततमानं सटोक्यं सारूप्यं च न प्रार्थये किंतु

। वस्ता मा्लद्प सायुञ्यतवच्छम। त्यथः 1 एत्न स्टक््वाद्मईन मृद्धं तारतम्य
मस्ते।त्यपा्तम्‌ । सादल्पक्याङषु क चन्त रन्दप्रधागस्त्‌ मक्कः | म्‌।क्ततारतम्य

वुद्ाद्स्तु भूकर ।सक्षणया। सवकम।नतृता स्वतःप्राप्रनह्यनमय त[रतभ्यायागत्‌ ॥

इत्‌ %।यतनद्रमतद। पक्का ऽष्टमञवितारः ॥ < ॥

अथ नवमोऽवत्‌।र; ।

- . शङ्गानेति । खज्ञानात्छस्माचेतरथत्तमपतं दभ्यं तच्छरीरकत्वमित्यथैः । ज्ञानस्य
द्रभ्यतेऽपि शरीरत्वामावात्सज्ञ।नपदमुपात्तम्‌ । अत शकवेधरतज्जानञय(तीर्कि दरव्यं
` शररमिति रदीरव्क्षणमुक्तं न्यायतिद्ध ज्ञ । इत्यदीनि । आदषदेन व्याकरे
प्ति चेतनत्वे सत्यक्तकस्पत्वं च प्रह्मम्‌ । अयमिति । अथमेवेत्य्ैः । * पतदेव
< ताम्यद्मय्र जपत।त्‌ ' ( छं ९।२।१ ) 1 ब्रह्म वा हृदभकनवाग्र आशीत्‌ ? ( बु
,१।४।१० ) ^ अत्मा वा इकभेक एवाग्र आपतत्‌ › ( रे० १।१ ) इत्यादि श्रुतिषु
तथेवाभिषानात्‌ | विचिषठवेषेण । वरिशिषस्पेण । नु बौद्धा अईत(श्च परमा
-शूनानेव जगत्कारणत्वं वदन्ति । परेषिकाश्च परमाणुनामुपादानकारणत्वमीश्वर्य

सुः ! ३ स, "त सवंकायो" ! * क, "हरित" ।

८० यतीन्द्रमतदीपिका- ।
दुपादानकारणे भवाति । संकर्पिशिषवेषेण निपित्तकारणं मवाति काराचन्त-; "
निमित्तकारणत्वं वदरत । तत्र बौद्धा वेरेषिकाश्च (म (त फो वेपिकाश्च पारथिवाप्यतेनसवायवीया्तुि, ;
धान्परमाणनम्युपगच्छन्वि, आहताः पुनरेकंरूपानतत्यन्यत्‌ । तत्कथपत्रेश्वरस्येव
कारणत्वमच्यत इति चेन्न । परमाणौ प्रमाणाभावात्‌ । तथाहि--न ताव्समत्यक्ञम्‌ | 1
महस्वामावात्‌ । नाप्यनुमानम्‌ । सदवेतयाचकश्ुतिविरोषात्‌ । न चाऽऽगमः । अलप, |
ठम्मात्‌ । प्रत्यताऽऽगमादाश्वरस्थव जगत्कारणत्वं सष्यातं । अन्यषा च प्रमणना |
्पवेवान्तमविः । यतत (सांख्याः प्रधानमेव गत्क।रणम्‌ । यथा मेवविनुक्तत्यकरप्य
जडस्य नरिकिङताङ्च्‌तकपित्थादिविचत्रर पतरूपण परिणामपवृ्तिद्हयते तथा पाश्णाम- `
स्वमावस्य पधानस्यानन्यािष्ठितस्यैव गुणवैषभ्यनिनित्तो विचि्परेणामः मवति
इत्याहुः । तन । प्रथानस्याचेतनत्वा्‌ । चेतनमेव हि "एवं विचित्रजगदाकरण परिणामः ५
इति सेकसपहेतुः । यदि समावत एव परृ्तिसतह भ्रयानुपपततः । जीवविशेषोऽपि `
न कारणम्‌ । तस्य कर्मैपरतन््त्वात्‌ । ब्रहमरुदरादयोऽपि चञ्यतप्तहयत्वरूपरकमवश्य-
त्वश्रवणाउजीवविशेषा एव । उपादानकारणामात । कारण विविधम्‌--उपादानं

। निमित्तं सहकारि च । तत्न काथैरूपेण परिणामयोभ्यं वत्तुपादानकारणम्‌ । यथा घट

`प्रति चृ्िका । उपादानवसतुनः कथेरूपण परिणाम यः करत प क्तैव निमित्त-

` कारणमच्यते । यथा कुढाङः । कार्येतपच्युपकरंणं वस्तु सहकारकारणम्‌ । यथा
दण्डचक्राद्यः । जगतस्तु िविधमपि कारणम(धर्‌ शव । सृक्ष्मचिदचिद्विशिष्ट उषा-
` दानम्‌ । बहु स्यातिति सेकशपविथष्टो निमित्तम्‌ । ज्ञानशवत्यारिषिशिष्टः सहका.
त्याशयः ! नन्वीशवरसपैवोपाद्‌ानत्वे तस्य स्तविकारत्वात्‌ “ अक्किराय शुद्धाय !
( पि० ¶० २।२।१ ) इत्युक्त निविकारत्वं विरुध्यत इति चेन्न । चिदाविद्रूपविशे- `
वणवििष्टस्यशरस्य जगदूमेण परिणमिऽपि विशेष्यस्य स्वरूपस्य विक(रामाात्‌ | ।
पुरिणामस्त्‌ विरेषणद्वरिव । यथोणेनाभिः स्वह्पविकारामविऽपि स्वश्षरारमूतकेर-
भणद्वारा तन्तन।छपकायं प्रतयुपादानं तद्वत्‌ । विशिष्टस्वख्पेण विकराराश्र पत्वमीश्वर्‌- ¦
समेव । मलुष्याकर्‌रिशिंड स्वरूपतो निपिकारे पृष्ठि बारपयुवतवस्थ करतवय ।
` छत्वादिवत्‌ । निमित्तकारणापरिति । एकस्पवोपादानत्वं न्तत च न विरोषा-
वहम्‌ । यथैक एव जीवात्मा तेप्तेरुपायः स्वसुलाद।नुत्पाद्याति स्वयम्‌ च तेषा
समवायिकारणं मवति तद्वत्‌ । कालादि । तदुक्तं तच्छ्यमस्य --‹ चष्ट
` प्रकाया चतुरदशमुबनसष्टुः मष्टिपुरुषस्य ब्रह्मणः, तेन सूष्टानां नित्यसृष्टिकतृणां

` {दानो परनापतीना खश्यपेितस्य काय परसपरमुत्पाक्कना सवजन्तूना च

= स्व न्ति तथाऽन्तरात्मा सन्पवृतिहेतुरनेगुण

:` यामिवेषेण सहकारिकारणं च. । काचरूपेण विकारयोग्यं वस्तु, उपादानम्‌ ।
. कोयेतया परिणामंयितृ, निमित्त । कायात्पस्युपकरणं वस्तु, सहकारि ।
यद्वोत्तरोत्तर(वस्याविशिष्टस्वरूपापेक्षया तद्युगुणनियतपूवे भाव्यवस्थाविि-
` एुपादानम्‌ । यथा वटत्वादस्यावि्िषमृदद्रव्यापेक्षया पिण्डत्वावस्थानि
` षष्टं तदेव द्रभ्यम्‌ । परिणामौन्पुस्यातिरिक्ेनाऽऽकारेणपपेक्षिवं कारणं
निेत्तम््‌ । अ।स्मन्पत्ते सहकारिकारणस्य निपित्तेऽन्तमावः । एवं भिषिध.
कारणपन्तं क।रणद्रयपन्ते च कारणलक्षणक्नितत्वादखिङजगत्कारणतवं भग- `
बतो नारायणस्यव समवि ।

नयु कथ नारायणे कारणत्वपयवसानामित् चेदच्यते-न्यायर्सहितवेदान्त-
वाक्यविचरेणेवं पयैवस्यति । तथया-आदौ ताबसङतेर्गगत्कारणसं नोप-

पते । ई(लेतृत्वायमावावू । उछन्दोग्ये तावत्सदाकार्धमाणज्रन्दवास्यानां
जगत्कारणस्वं मतयते । वाजसनेयकं बह्म शब्द्‌ वाच्यस्य कारणत्वं दीयते ।
समे्ाखामत्ययन्यायेन कारणवाङ्यानापेकविषयसे भतिपादा्तम्ये छागप-
छन्यायन सामान्यवाचकानां सदादेश्न्दानां विशेषे ब्रह्माभे पयवसा्च वक्त.
व्यभ । एवगुक्तन्यायन ब्रह्मञनन्द्वाच्यस्य पे्तिरीयोक्त आत्मश्नन्दबाच्चे
पयवसान आसश्चन्दवाच्यः क इत्याकाङ्क्षायां श्रतिपसिद्ध द्रो चतथा
मिद्धाअध ग(पास्यत्वेन भसिद्धः सूय( वा कारणस्वेनोक्तः सोमो वाऽभीष्ट-

फटप्रद्त्वनाकूः कृषेरावायमां वा बर्ण वात्र विशय एतेषां कमव.
श्यतव पारे चछभेन्वयवत्वसहायत्वश्रवणान्नते जगत्कारणमृताः किंतु नेता-

गबबररे शिवस्य कारणत्वं मास्त स्ते म।ति । एवमयवंगशाखायं। भभशम्द्‌-
` वाच्यस्य ध्येयत्वं कारणत्वं भात्रे । तयेवाथवेरिरस्ि सद्रश्ब्दव्‌। चपस्य
सवात्मत्राच्यत । १।२।ये !दैरण्यगभस्य जगत्कारणत्वं भीयते । अत्रापि
सामान्वधरषन्यायाच्छिवयमरद्रादेशन्दानां दिरण्यमभेश्रब्दवास्वाेमेषे
पयवसान युज्यत 1 रिबच्चब्द्स्य शिवमस्तु सवेनगतां, शिवं कास्तु) पन्था,
नः सन्तु ते सिवा इत्यादिभिनङ्गःख्वाचकत्वमू । रुद्रशन्दस्याक्निवाचकतभर ।
एवं भदेन्यर् भ्वादिसामान्यश्चन्द। अप्यवयवश्चक्त्या चतुमुखे पय॑वस्वन्ति ।

` सव्च्खेप । स्वसालासु भत्ययेो ज्ञानभेकरूपानिति न्यायश्चरीरम्‌ ।

~ _-_-___~-______--__```_____-~~-_-~--~-~~-~~-----

` १८. -मयत्तानोमे" । २क, घ. शिष्टं तदपा 1३. “रिणो निः। य ध. 'सदकृत ° ।-
५ ध, "चर्‌ एर्व" ६कृ. "ते । सकसपज्ञानादमवा० ७ ग, घ. दक्षाय ८ ध, श्शप्रणषदा ९ क,
„शठेन म्र ५ १० ध. “ब्दस्य । ११ घ. "सानम्‌ । भाः । १२ क. वाऽभिः । १३ ध, शेत ° ।

[; 1.9} [|

भकर्सहिता। ८ `

८२ यतीन्रमतदीपिका--

कारणवाविक्तिषादिशब्दानां यख्यदत्या दखदरपश्त्व वा किन स्यादोतिनं
शङ्कनीयम्‌ । रुद्रस्य चतुमुखांदुतपततिश्रवणादंपहतपाप्मत्वश्रवणाच्च न उदरस्य

कारणत्वम्‌ । अतो दिरण्वगमेमनपतिस्व ५भ्बादिशब्द्‌ वास्य चतुषंखे शवाद्‌-
शब्दा; पयवस्यन्वि । एवमापि महापानेषनारायणापानेषर्सु बाकोपनिषन्मे
जीव कणीय पुरुषसुक्तनारायणानुबाकान्त यांमिन्राद्यणादेषु नारायणस्यव पर्‌-
मकफारणस्व सर्व्॑गब्द वास्यत्वमोक्षप्रदत्वनगच्छरौरत्वादेः परदिपादमात्स्वयभू-
हिरण्यमभेप्रनापतिहृन्दानां नारायणे पयबसानें युक्तपिति नारायण एवा-
खिढजगत्कारणं सवेविधावे्श्च ।

न>वन्तरादित्यविधा शदरपरेति शङ्कं न कतन्या । तस्या दिष्णुपरत्वस्यंव
बहषु भमाणेषु सिद्धत्वात्‌ । मगशब्दस्य सकारान्तत्वमतिपादनाच्च । वई
द्हरविद्यायामाकान्नशब्द बास्यनाराथणान्तयांमितया रुद्रस्य प्रतिपादनाददहर
बिद्या खद्रप्रेति न शङ्ु्न+यम्‌ । नारायणान्तवेतिगु गजास्ये पास्पस्वेन
तन्राभिधानात्‌ । एषं सथवि्यास्वप्युहयभ्र । अवः समस्तकर्वाणयुणातमकः
भकृतिपुरषाभ्थां भिन्नस्त।भ्यां विशिष्टः परब्रह्म जगक्कारण नारयण एव।
नन्वद्रतशरुत्या भरद्यक्यमव सत्य निगुण च । वद्न्ञ्ज्ातृ्गे यादकं तास्मननव्‌
परिक्षि स१ मिथ्या । बरह्यप्रवेयया संसरति । तत्तवपसात्यभदन्ञान
तन्िवतैकम्‌ । तस्पान्निविरेषचिन्मान्रे . ब्रह्मणि वेदान्तानां तात्पयमिति
मतान्वरस्थेः प्रतिपादनाय नारायणे ताप्पय वस्य समस्तकस्वाणगुणा-

करत्वादिकथनं चेति चेदुच्यदे-कारणत्वप्रतिपादकश्चुतिमभिन।रावणस्व कार”
गत्य सिद्धे भेदामेदश्ुस्योधटकश्चत्वा विषयमेदेनाविरोषे प्रतिपादिते निय

तैपादकश्चतीनां हेयगुगनिषेधकतवाज्ज्तङ्गेयादिकरपकावेयाया एवापा-

भैग्याद्रह्मकायस्य सत्यतवाद्विद्यया ससार जीवगतदोषाणां ब्रह्मण्या
सभवात्तन्निवतंकान्तरस्य वक्तमशचक्यत्वातु । ` अताड्रेतवादस्यासमभवान्न
निदिशेषविन्मातरबरह्मसि दधः । अते नारायणस्य जगत्कारणत्वमोक्षमद्‌-
त्कादिशुणयोमः संभवतीति सविभरेषभेव ब्रह्म । सृकष्मचदाचाद्रोशष्ट ब्रह्म
कारणं स्थुरचिद विद्विष्टं बह्म कायमिति कारगादनन्यत्कायामेति विशि
छा्तवेदान्तिना स्प्रदायः

नन्वस्य । मायावादिनां मतमेतत्‌ ।

धकाश्सदित्रा । । ३

एवमान्वराङ्गकारान्निरोन्वरसांस्यमीमां सकादिमतनिरासः) वस्यैवोपादानं
स्वस्व कारायागपाञयुपतनेयायिकानां सतानरासः-। तेनिमित्तमतेनवराङ्गे-
कारातु । इन्परस्य कां मर्युपादानत्वनिमिच्तयबत्कत्वमेरकतवनियन्तत्व-
मशरासतृत्वसहकारित्वोदासीनत्वादिकषमप्युपपदयते । बाटययौवनावस्थादबो
द्षि यथा श्ररगतान तु श्राराण जाव एव चदाचच्छरारणः पर
मात्मनोऽपीतर न निविकार्तिविरोषः। नियमेनाऽऽपेयवपियेयत्वशेषस्वदिः
शररीरछक्षणस्य जगति विधमानताल्गच्छरसैर इश्वरस्वद्रतदोषैर संस्पृष्ट ।

स चेश्वरो विसुस्वरूपः । विभुत्वं नाप्र व्यापकत्वम्‌ । त्चेश्वरस्य त्रिष]
प्वरूपतो धम॑भरतन्नानतो विग्रहतथ । स॒घानन्त इत्यस्यते । अनन्तो नाम
निविष्रपरिच्छेद्रदितः । तरिनिधपरिच्छेदस्तु देशतः कारतो वस्तुतः पार-
ष्छदः | सत्यतवज्ञानतवानन्द्स्वापङत्वाद्य इ्वरस्व ` स्वरूपनिरूपकषर्मः ।
` ज्ञानशक्त्यादय निरूपितस्वरूपैषमांः । स्वेज्गतवसर्व्क्तिस्य।दयः खष्टयप
युक्ता धमाः । वात्सल्यसोशीटयसौटस्यादय आश्रयणोपधुक्ता परमा; ।
कारुण्यादयो रक्षणोपयुक्ता धमाः । एतेषां स्वरूपं बुद्धिषरिच्छेदे निरूपितं-
मितीह न भपञ्च्यते । अयमीन्वरोऽण्डस््टचनन्तरं चतुुखदक्षकाटादिष्वन्ते-
`यौमिचया स्थित्वा ष्टं करोति । विष्ण्वबताररूपेण मनुकालाचन्तयामिसव-
^रूपण च स्थित्वा रक्षको मवति । ररकारान्तकादीसामन्वयीमितया
सहास्मि करोति । अतः सृष्टस्थितिसंहारकर्ता च मवति । ।

पएव्॑रकार इश्वरः परव्यूहविभवान्तवाम्यचौवदाररूयेण ` पश्चपरकारः । तजर
परो नाम जिपद्विभूतो इदङ्घदाकषपुण्डरीकवामनश्चङ्छुकणसर्भेने्सुयुख-
सभाविष्ठितादि भिरदिव्याञुषमूषणपरिजनपरिच्छदाण्वितरदिन्वनगरपारकैः परि

परग्य॒हेति । तदुक्तं विष्क्वततेनसहितायाम्‌-- `

` मम प्रकाराः पञ्चेति प्राुवैदान्तपारमाः ।

परो व्युह्श्च विमवो नियन्ता सवेदेहिनाम्‌ ॥ `
अच।वतास्थ तथा दय्धः पुरूषाकृतिः ।

इत्थवे पञ्चधा प्राहुमौ रहस्यविदो जनाः ! इति ।

ख. “नत्वादिस्वी.। २ ख. “वकत + ३. ग, “अकारयितुत्व" ! घ. शक्राशचितृत्° । * खं

४

४ यतीन््मत्दीपिका--

#॥

| सक्ते भवैङुण्ठाख्ये पुरं चण्डप्रचण्डम्रचण्डमद्रभद्रसुभद्रजयावजयवचातुचष्ः |

तुभमृतिंमिद्ीरपार्कैरुेतश्रीमदिव्याङये आीमहामणिरण्डपे घमायषटपादविर-
` वितसिहासने देषप्यद्ध दिभ्यमङ्गगविग्रहविरिष्टचतुेनः भीमूनीढासाहित
. श्ङ्कचक्रादिदिव्यायुघापतः श्रीपत्किरीटादिदिम्यभूषणमूषितोऽनन्तगर्ड वि

ष्वकेनादिमिनिस्यैः सामगानपरेरन्येयुक्तश्चानुमूयमानो ज्ञानश्चक्त्याचनन्त.

- कृटयाणगुणावबाच्रट परब्रह्मपरवाडइुदबाद्श्रब्दवास्या नारायणः |

हो नाम पर एवोपासनार्यं जगर्छष्टयार्थयं च बासुदेबसंकषणप्रसु्नान

सद्धभेदेन चतुषौऽवस्थितः । तज धद्गुणपूणेः भ्रीवासुदेवः । ज्ञानवकाभ्यां

भीविकुष्टास्ये पुर हाति। पुरं चेतन्निरवधिकानन्दयुक्तं कारङतपरिणामङ्न्यं च|
०्यात्रैन जातु पारेणामपदास्पदं सा कालातिगा तव परां महती विमतिः

इत्युकत्वात्‌ । भ्रीभूनीरेति । तदुक्तम्‌-

वैकृष्टे त॒ परे डके भिया सरां जगत्पतिः ।
उमाभ्यां भमिनीडाम्यां सवितः परमेश्वरः ॥ इते।

.८ इीश्च ते ठष्मीशच पल्पौ ` (वि०उ०१२) इति तु नीलया अप्युपठक्षणम्‌ |

ॐ

हीयूमि; । तत्र ठकष्मीः प्रधानमदिषी । श्रीभूनीलयनामनन्तगरुडा्दानां च देहः शुद्ध-
. सत््वमयः । नैङत्यत्र डखीडेत्यपि प्राठः । अनन्तगरूटेति । ‹ यत्र पुव साध्याः
सन्ति देवाः › (चि०उ० ११) ८ यत्रभयः प्रथमजा ये पुराणाः › (ते०सं०९।७]७)

इत्वु्त्वा्ित्यासंकुचितज्ञानानामनन्तादीनामनुमवविषयीमूतोऽयम्‌ । तदुक्तम्‌-- °?
वैकुण्ठे दु प्रे रोके नित्यत्वेन व्यवध्थिताः ।
- प्रयन्ति च सद्‌ा देवं नेतरेज्ञोनेन चामरा; ॥ इति ।
अयमेव मुक्तप्राप्यः ।
| ‹ सूयेकोरिपरतीक्षाशाः पूर्णन्युतसनिमाः
यस्मिन्पदे विराजन्ते मुक्ता; ससारबन्धनैः ॥ इत्युक्तत्वात्‌ |
तदाह-क्तेभेवि ।
उपासनाथेमिति । तथा चोपासकायुपरहः पृष्टयादयश्च व्यूहकृत्यमिति सिद्धम्‌ ।
सपतारिसरक्षणमस्येव शत्यम्‌ ।
उपाप्तकानुप्रहाथं जगतो रक्षणाय च । इत्युक्तत्वात्‌ । |
षड्गुणेति । ज्ञानबशुश्चयवीयंशक्तेतनां पि षड्गुणाः । तत्र ज्ञानं नामः

~ सवेदा प्वैविषयप्रकाशकः स्वप्रकाशो गुणविरेषः । शक्तिनेगत्मह्ृतिमावोऽव्‌"

ब. “कितपरमैक" 1 २ ग, "्डमदरसुमदन" । ष. "ण पुभदरल" । ३ क. ग. शेते न्नी" 1.
ब “ये श्रौमणि" । ५ ख. "मानह्ञा । ६ घ. थं च! ७ ख. "डेशवयेगुणः १

॥,

„ भकाशसाह्वा। ` ८५

#,

संकषणः। ए श्वयवीयाम्यां प्रद्यन्नः। रकतिदेजोभ्यामनिरुदध इति गुणविभागः।
एतेषु चतुवु परत्यक जयन्नयोऽवद्रीणाः केशवादयो व्यृहन्तराणि द्वादश्पाषानां
दादश्चादित्यानां चाधिदेवताने ऊध्वैपण्डेषु तेषामेव स्थानं विषीयते । वज्र

=~---------------------------------- ~~ ए
| टितघटनासामस्यं वा । बढ़ जगत्कारणत्वप्रयुक्तश्रमामावः समस्तवत्तुधारणसाम्थ्यं

वा-। रेवं कतृत्वरक्षणं साबरनतये पतमस्तवस्त॒नियमनतामथ्य व। | वौं जगदपादा-

.नत्वेऽपि स्वरूपकिकारामावः । तेनः सरहकारिनैरपेशष्यं॑षराभिमवन्तामथ्यै॑ वेति

क्यम्‌ । संकषण इव । ज्ञाननहाम्यां पृण इत्यथः । संकर्षण देश्वयाकगुणचतु्ट-

-यपद्धावेऽपि ज्ञा(नबटरूपं गुणद्धयमेव प्रका्चते । तस्याचिक तकायानुगुगत्वात्‌ । एव-
ब््रेऽपि | तदुक्म्‌-

नेगृहन चदुऽकाणां द्धानां च प्रकाञ्चनम्‌ ॥ इति ।
एतेन मोहनश्चक्त्या मनुष्यादिप्तनातीयरङ्कास्पदेष॒विभवरेष्वपि हि सिद्धं; षाङ्गुण्यं

क्रमत व्युह्यप्वातं सवषां व्यृहयानां षड्गणाश्चयत्वन गुणद्वयोक्तिरथक्तेत्यपास्तम 1
गृणद्वयाक्तः प्रकाशतयुमानप्रायकत्वात्‌ । त्कषणादीनां कायं च तत्वज्रये प्रति
.पादतम्‌-' तत्र कषणा ज्ञानषलम्यां अक्तो नवितच्वमाबरष्टाय तल्प्रकृतावाकेच्य

्रचुन्नावस्थां प्राप्य ्ञाक्ञमवतेन जगत्संहारं च करोति । प्रद्यस्न देशरथवीरयम्यां
युक्तो मनस्तत््वमधिष्ठाय पर्मोपदेचचं मनुचदुषटयप्रसतिदयुद्धव॑गखटटं चः करोति । अनि
रुद्धः साक्ततनास्यां युक्तो र्तणस्व व्रच्वज्ञानध्रदानस्य काद्खषे्मि्रसरेशच निव
हकः › इति । स्यरतवपि-- |

बङ्न हृरत्रीद्‌ स गुणेन निषि मने ।
ज्ञानेन तनुते न्नं सवैसिद्धान्तगोचरम्‌ ॥
एशरथग गुणेनापनो खमते तच्चराचरम्‌ ।
वरिण स्वैषप्रीणि प्रवतेयति सर्वशः ॥
क्त्या जगदिदं स्वेमनन्ताण्डं निरन्तरम्‌ ।
विमतिं पाति च इरिमंेसानुरिवाणकम्‌ ॥

~ ` ˆ तेनक्ता निलिं त्तं ज्ञापयत्यात्मनो मने .॥ इति ।

सं पकषेण; । असो प्रदयन्नः । हरिरनिरुद्धः । तथा च सकषणस्य कार्यं श्ाख्प्र-

` षतेनं संहारश्च । प्रदस्य घर्मैनयनं ष्िश्च । अनिरुद्धस्य तत्वगमनं रक्षणं चेति ।
` .अनाऽऽधवयूहस्य वापुदेवस्ष षडगुणतंयाऽवुसं मेषत्वात्तस्य परत्मादभेदं विवक्षित्वा कति
्रि्यहो देव इत्युक्तमिति .न तद्विरोध इति बोध्यम्‌ .। भरतयेकमिति । केशचवनारा.

माधवङ्पं भ्ये वासुदेवा दविभाज्यते । गो विन्दविप्णुम धु्द्महूपं॑ श्यं कर्णात्‌ ।

८६ चर्ताद्रमततदीपिका-

४ ~

| नकमभ के9वचतुथक्रपरः ; श्यामो नारसयणथतुःशङ्गधरः । मणिप्रैभो
माधवथतुगेदाधरः । चन्द्राभा गोविन्दश्तुःच्ाङ्कधरः । पय्मकिञ्चरसकर्सनिभोः
विष्णुश्च त्कधरः । अज्जामो मधुसदनथतुमुश्चरपरः । अध्रिवणसिविक्रमश्-
तःखदगधरः । बाछसूयाभो वापमनयतुदेजधरः । दुण्डरीकाभः भीधरथतुरष्प-
द्श्चधरः । तडिसमो हषीकेशतुम्‌दरधरः । सूयाभः पञ्मनाभः पञ्चायुब-
धरः । इन्द्रगोपनिभो दाभोदरथतुष्पाशधरः । |

` विभवो नाम तत्ततस्सजातीयरूपेणाऽऽविमोवः । स दशधा-तें च मत्स्याद-
योऽवतारविशेषां; । तत्र वेद्‌ पदारिदेत्यनिरसनद्वारा बरह्मणे प्रमाणर्पदत्वार्थो
मरस्यावतारं; । देवानामनश्चमृतिदेत्वमृतोत्पादने मन्दराधारत्वेनाव्ीर्णं
कूमोववारः । संसारसागरोन्श्नननोद्धतुकामः स्वमहिषौभूम्युद्धरगाथपवती
णो वराहः । आिपसरक्षणा , महास॒रग्रदस्तम्भेऽवतीर्गो न॒रसिहावतारः
ज्रिविक्रमो भत्वा स्वपादारविम्दोद्धषेन जङेन जगरपपरापदरणेन तद्रक्षणाय.
:मवर्तीर्णो वापनः । दुष्टक्षल्ियनिरसनाथं परशुरामः । शररणागतरक्षंणायों

` घर्मस्थापनिः. थीरामः भरम्बादिनिरसनाय बकमभद्रः । मोक्षोपाषदश्चनारथं

श्रीडर्ष्णः । अधर्थिष्ान्निरस्य पृणव्ात्पादनाथ कटिनिमांचनायं कर्क्यव-
तार । एवमेकेकावतारेष्वनन्तपकाराः ` सन्ति । षट्चिश्देदभिक्राः पञ्मना-

त्िविक्रमवामनश्रीषरद्पं त्रयं भ्रस्त । हषीकेशपद्मनाभदामोद्ररूपं त्रयमनिख-
द्धादिति मावः । मणिप्रभः । इन्द्रनीठनिमः। ` ` नि
इन्द्नीङनिमरयामं चदुहततेगैदाधरम्‌ । इत्युक्तत्वात्‌ ~ `` ~
चतुःराङ्गधर इति । चुःपद्मधर इत्यपपाठः । . |
चतुमैनधनुष्मन्तं चन्द्रमःसदश्चदयतिम्‌ । इत्युक्तत्वात्‌ +
विभव हात । विभवश्च मुर्यगोणमेदाद्‌द्रिविषः । तत्र मुख्यः. साक्षाद्वतारः |
गौणस्त्ववेशावतारः । जविशश्च स्वरूपवेशः शक्तयवृश्च इति द्विविधः । तत्र
स्वरूपवशः स्वेन रूपेण सहाऽ्वेश्षः । स च परद्रामद्वीनां चेतनानां शरीरेषु
स्वाप्ताषारणविगरहेण सहाऽध्वेशचः । शक्तयावेशः काथैकारे वि्िशिव।दिचितनेषु
शक्तिमात्रेण स्फुरणम्‌ । अन्न गौणत्वमिच्छयाऽऽगतं न स्वद्पेण । यथा राम
ष्णादिमनुष्यत्वं पर्स्यादितियकत्वं वेच्छयाऽऽगतं तद्वत्‌ । षट्मिश्रद्धेदेवि ।

9 ग, घ. ग्रभाभोः। २ ख. "तुः पश्यथ! ३ ध. शंस । ४.क. श्प्पदधर 1 ५ घु,
मपा । ६ घ. वाः । ब्र, ७ग “निरासपूरवेकं ब । ८ ग. श्व्रदानाथेमवतीणो म । ९ वर
1 १० घ, “रामरणदे । ११ घ. रः 1 भूमेश्ध* । १२ ग. “तर ५ १३... “त्पाप्ह" ।
पायो" । १५ ब्र, घ. 'सणथ० । १६ घ. “नाथेश्री° 4 १७ ख. रामचन्द्रः {१८ ग्र

[त ५५५

पका्सहिताः। ` | च्छ

भद्वपे पुनदधिभक्तहय्रीवनरनारायणादयोऽपि । एवं युरूवगोणपृणी.
-कपिजाचवतारा बहुमकाराः । तेपूपास्परालुपास्यविभागो ष्टव्यः । अवता- |
रएणामिच्छव देतुनं कम । भयाजनं तु दुष्कृतमिनाश्चपूषैकं साधुपरित्राणमेव |

प

नन्वहिवुर्नयसेहितायामिकोनचत्वारिशदुक्ताः । तथा (हि.
| विभवाः पदमनामाया्चेशच्च नव चैव हि।

` पद्मनाभो धुवोऽनन्तः शक्त्यात्मा मघूषदन; ॥
विधाविदेवकविो विधरूपो विहंगमः | `

` करधात्मा वडवावक्त्रो धर्मौ वार्गाश्वरस्तथा ॥
एकाम्मोनिधिशायी च मगवान्कमेठश्वर्‌; ।
वराहो नरसिंहश्च पीयुदहरणस्तथा ॥
श्रीपतिभेगवान्देवः कान्तात्माऽषतघारकः ।
राहुजित्काठनेभिघनः पारिनतहस्तथा ॥
लोकनामसतु शान्तातना दत्तनरियो महाभ्रमुः ।
न्यगरोषशचायी मगवनिकदृङ्गतनुस्तथा ॥
देके वामनदेहस्तु सपैव्यापा भिविक्रमः ।
नरो नरायणव्येव हरिः कृष्णस्तभैव च ॥
उवछत्परदधमामो रावाश्चान्यश्चवुगंति ।
वेद्विद्धगवान्कर्की पाताठ्शयितः भरभः ॥

(4

। तश्च नव चवते प्द्मनामाद्यो मताः ॥ इति ।
तत्कथमन पटूतरशदिद्ुक्तमिति चेल । कपिददततत्रियपरङ्रामाणामविदावतार-
ववत्तान्वहायान पटूनशद्त्युक्तः । दधिभक्तातति । तत्रामृतप्रदाना्मङ्गीकृतो
द्षिभक्तावतारः । वद्पदानाया हयम्रीवावतारः | शिष्याचारयषपे एसयत्वा शरमन्-

प्रकाशङ्कल्रनारावणावतारः । तेष्विति । तदुक्तं तत्स्य, ततर प्राङृतविग्रहा भनह्‌-
त्वमानतमवा दपदुतन्नदीपवतियता मुसूयप्रादुमोवाः पव मुमुलुणामुषास्याः । विधि-

क्षिवपावकव्यासनामद्श्याजनवित्तशादिद्धपा गागप्रादुमावाः सर्वेऽहकारयक्तनीवा.
-धिषठातृत्वान्मुमुक्षणामदुप।स्याः › इति । अत्राऽजदशन्दन ककुत्स्यमुचकृन्दृक्तयहः ।

१ क, “हयम

€< | यवीन्दरमतद्पिका-

अन्तर्यामित्वं नाम स्वरीनरकाच्ुभबदश्रायापपि जौचोसमनः सुदखेन.
योनिभिदष्न्यवया हृदयमदेश्चावस्िथन्नं रुपम्‌ । जीबेन साकं विच्यमनोऽपि.
तद्कवदोैरसंस्पृ्ो बते ।

अचीवतारो नाम देश्चकाख्विप्रकषरदित आश्िताभिमतद्रन्वादेकं शरी. .
रतया श्वीृत्य तस्मिलमाठृतशरीरषेशिष्ठः सश्चचैकपराघीनसानमोजना
सनश्चयनस्थि्िः सथैसहिष्णुः परिपूर्णो गृहग्रामनगरभेदेशलेरादिषु वतै.
मानो मृतिविश्चषः। स ष स्वयष्यक्तदेवसेद्धपाडुषमेदाष्चतुर्बिषः । एवयुक्तासु

विविशिवादयश्च बुमुध्ुणंमेवोपास्या इति बोध्यम्‌ । इच्छेति । (सेमवाभ्यात्ममाययाः
(ग ० ४।६ ) इत्यनाऽऽस्ममययेत्य्याऽऽपतेच्छयेत्यषैः । न कर्मेति ।
न च-- पतिता धभ॑परा हता येन मम प्रिया |

1.

ह बु प्रियामिरहितशिस्काटं भविष्यति ॥

इत्यताद्शमृगुह्ापादाननति ईत कथमुक्ताम।प वाच्वद्‌ । तत्र शप ग्यालना.
जनमवतारस्सिच्छाप्रयक्त एवेस्थाशवात्‌ । भयोजनं लिति । भत एवाक्तम्‌--
वरित्राणाय साधुनां विनाज्ञाय च दुष्छृताम्‌ ।
घमे्स्यापनाथय समवाप युगे वुगे ॥ ( मौ० ४।८) इति।
अन्तयीविस्वमिति । ' य जास्मानमन्तरो चमयति ' ( मृ०३.| ७।६)
इति श्रतिरघर प्रमाणम्‌ । जस्य चन्तयांमिगः सिपिद्धिषा--ततरैका सखगेनरकभवरे-
शचादिसर्वावस्थास्वपि स्कठ्चेतनानां सरहायमृत्य तांस््यक्तुमघ्नमथेरय स्थितिः ।
अप्रा ब ज्ञमभ्रयेण विग्रहेण सहितस्व बेषां ध्येवस्वाय तन्गन्िदुं च बन्धुमृतश्व
हद्यकमके स्थितिः।
अचावह्ार; । प्रतिमावतारः । देसेति । रामङ्ष्णाद्यवतारेष्वयोध्यामथुर। दिदेश.
नियम इवार्वावतरिषु देशनियमो नस्तात्यथैः । एवं काठनियमोऽपि । आशरितराभि.
मतद्रन्ादिकपू । पुवणैरजतरिलदिकम्‌ । अचौतास्यापि षड्गुणाश्रयलम्‌ ।
तदुक्तम्‌- _ | "
:.. ` , प्वीतिशयष।ड्गण्यं संस्थितं मन्त्रनिम्बयोः |
मन्त्रे वाच्वालना नित्यं निम्बे तु कृपया स्थितम्‌ ॥ इति ।
निम्बं प्रतिमा } स चेति | देवाट्यारिष्वयं विदधमानो मृतिविशषः कवित्स्व,
भवति । कचिदेनः स्यापितः । कविरिद्धः | कविन्मनुष्येः । तश्राऽऽद्यत्रय-

द्िताभि" (८६ भः -प्रसतदे" | #. ष्य चै" ` ए

भरका्सदितां । ६९

। & ५
पश्चावस्थास्वपि भ्रीविकिष्ट एव भगवान्वतेत हति श्त्या पमाणंसिद्धोऽथंः ।
तनेकायनाक्तनिःभ्रीकबादो निरस्तः । एवमीश्वरो निरूपितः ।

इति भवाधूरकुरतिरकर्थन्महाचःयंस्य भयमद्भासेन श्रीनिवासदासेन

#।

विरचताया यतन्द्रमत्तदापिकयामनश्वरानेरूपण `
नाप नवमजवितार्‌ः ॥ ९ ॥

मतेह्यादवगन्तन्यम्‌ | चतुथ॑स्तुः प्रासेद्ध एव । सपिस्तृक्तान्तम्‌त एव । भावश्च

स्थातं | जत

एवोक्तम्‌ -- ~
नियेवेषा जगन्माता विष्णोः श्रीरनपायिनी ।
© अ 9 त
यथा स्वेगतो, विष्णुस्तयेवेवं द्विनोत्तम ॥
देवत्वे देवदेहेयं मनुष्यत्वे च मानुषी ।
विष्णोरेवानुषशां वे करोयेषाऽऽत्मनस्तनम्‌ ॥ इति ।

भोपासकस्य प्रथमतोऽचौवतारस्योपासनेऽधिकारः | ततो विभवस्य । तती
भ्युहस्य । ततः परस्य । तताऽन्तयामणः । तद्ुक्तम्‌-

उष(सकानुरो घेन मनते मूर्तिपश्चकम्‌ ।
तद्चौविमवन्युहपूक्षमान्तयौ ज्ञम्‌ ॥
यदाधिस्येव निद्व्गस्तत्तज्तेयं प्रप्ते ।
परवपृवोद्ितोपास्तिविशपक्षीणकलपषः ॥
उत्तरोत्तरमूपन।मुषास्यषिक्रतो मवेत्‌ ॥ इति ।
वासुदेवः स्वभक्तेषु वात्सस्यात्तत्तदौीतम्‌ ।
अधिकायानुगुण्येन प्रयच्छति फं बहु ॥
तद्व॑ छाड्या स्वीयः पच्च मूती; करोति वै |
परतिमादिकमचा स्यादवताराप्वु वैमवाः ॥
सकषणो वासुदेवः प्रयुभ्न्वानिरुद्धक; |
्यूहशचतुरविधो ज्ञेयः पूष्मं संपृणेषड्गुणम्‌ ॥
तदेव वामुदेवार्यं परं ब्रह्म निगद्यते ।
अन्तयार्म जीवस्तस्य जीवघरेरक इोश्तः ॥

य सात्मनीति वेदान्तवाकषन'ठेनिखपितः ।
अर्चोपासरनया सिप करमपेऽधिक्ृतो भवेत्‌ ॥

न ----------- = ~ न
^ ॥

१ द. "पिव । १. "गमिविद्वः ३ ग. व्यैः एतेः, ,

९३ यतीन्रपतदीपिका-

अथ दक्षमोऽवतारः।

एव द्रभ्यानरूपणानन्तर्‌ क्रमधाप्ठमद्रव्य ननरूप्यत-सयागरादेदमद्रगन्यम्‌ |
तदद्रन्यं च सत्वरजस्तमांसि चब्दस्पशेरूपरसगन्धाः संयोगः शक्तिरिति `
दशपरकारमव | तत्र प्रकाक्चसखलखघवाद्‌नदानपताद््रय शरक्त्याद्यारक्तमद्रन्य
सर्वम्‌ । तद्‌द्विवेषग्र-शदसस्व मेश्रसतत्व चात । रजस्तमःशुन्यद्रव्यवरति
सरव श्ुद्धसंच्वम्‌ । तनित्यावभूतावुपचारात्तत्मवतकश्वरं च । रजस्तमः-

विमवोपासने, पश्चादुम्यहो प्तौ ततः परम्‌ ।
क्षमे, तदनु शक्तः स्थाद्न्तयोमिणमीक्ितुम्‌ | इति च ।

इति श्रीयतीन्द्रमत्तदीपिक प्रकाशे नवमोऽवतार; ॥ ९ ॥

[1

अथ दृशमोऽवतारः |

[ति

सयोगरहिवामिति । द्म्ययोरेव सयोग इति नियमात्‌ । सत्वेति । ननु सत्वरज-
स्तमसां दरभ्यामेदेन द्रभ्यरवमवेति चेन्न ।* रचनानुपपत्तेश्च ' ( ० सू० २।२।१ )
इतिपूस्यभ।प्यविरोधात्‌ । तत हि चकाराद्न्वयस्यनिकान्त्य समुचिनोतीत्युपक्रम्य
सत्त्वादयो द्न्यधमो न तु द्रव्यस्वद्पम्‌ । स्वादयो हि प्रथिन्याददरम्यगतदषुत्व-"
प्रकाद्चादिहेतुमतास्तत्स्वमवेविदेषा एव न तु श॒द्धिरण्यादिवदद्रग्यतया कार्याचिता
उपटछभ्यन्ते । गुणा इत्येव च सत्त्वादीनां प्रपिद्धिरित्यक्तम्‌ । पत्तवादीनां द्रव्यत्वत्या"
भ्रामाणिकतया गुणशव्दस्याप्वारस्यमयुक्तमिति श्रुतप्रकाशिकायामुक्तम्‌ । वेदान्तदी-
पेऽति चकारात्च्वादना दरम्धगुणत्वेन रोक्दयादेपिोपादानक)रणत्वाप्तमवं प्मु्ध-
नोति । सत्वाद्यो हि कायगतलधवधकाशादिरेतमताः कारणम्‌तप्थिन्यादिगतास्त.
तत्वमावविशषा इत्युक्तम्‌ । सचवरजस्तमप्तां शन्दादिपञ्चानां च म॒ताच्नुषाद्‌ानानां
गुणत्वम्‌ । तेदुपादानानां तन्म्त्वादद्रभयत्वतिति तु कृष्णावधृतपण्डितेरुक्तमू । प्रक[~
शसुखेति । अनेन रनप्तमपतोव्यावृपतिः । अतीद्धियमित्यनेन शब्दादीनां व्यावृत्तिः
शक्त्याचयतिरिक्तमिस्यनेन शक्त्यादिव्यावृतिः । प्रकशाश्च वस्तुयायात्म्यावनोधः |

#
| >

दिपदन ज्ञानह्ुलतन्नपतमदः । तदुक्तं गीतामाप्ये-(१४।६) ज्ञानसुल्जननं सत्त

भकाश्रसदिता । | ९१

सद॑वविसस्वं गिश्रसस्छम्‌ । तत्रिगुणे तत्सवन्धिने जीर चोपच।रादेति.
जेयम्‌ । |
काभपरस्यादिनिदानमतीन्दरियं शक्त्या्यतिरिक्तमद्रव्षं रनः ।
भमादमोहादिनिमित्तमतीन्द्रियं शक्त्या्ातिरिक्तमद्रन्यं वमः । जीण्ष्वे-
ताने चावतमटृतिन्याप्तानि पङ्तिवरयपुरुषंबद्धान्यनिस्यानि । नित्यसंवा-
` नानि भर्यद्ञायां समानि छष्टवादो विषमाणि खष्टिस्थितिसंह रोपयुक्तानि,
इ्वरसकरपाद्सहकारिभेदात्परस्पराभिमवोद्धवकरांणीत्येवानि साधारणा-
नि । सस्वगुणस्तु स्षम्यन््नानरूपस्नं खादिदेतुमोशषप्रदथ । रजोगणस्तु रागा -
चया्यकः कमसंङ्गदुःखादिहेतुः सवगाधामुष्पिकपद्‌ः । तमेगुणस्तवज्ञानरूप
आषस्यादिहेतुनरकषरद् । अतः स्वादयो गुणा न द्रन्यरूपाः
अस्मदादेथोत्ग्राह्यः प्ञ्चमृतव्वीं शब्दः | स द्विविधः वणौत्पकोऽव-

पुनराप तयाः सङ्गननन चेति | पिश्रसच्वमिति । इदमेवाश्चद्धसत्त्वमिति भ्यव.
दियते | ।
खोमप्रहस्यादीति । दीम; स्वकीयद्रन्यस्यात्यागसीरता । प्रवृत्तिस्ु प्रयोजन-
मनुदिर्यापि चङष्वमावता । आदिपदेनाऽऽरम्मारामस्परहासं्रहः । आरम्मश्च फर.
साधनमूतकमौरम्मः । इन्दियानुपरतिरशमः । .विषयेच्छा स्पृहा |
भमादमोहादीति । जकायरृत्तिफछमनवधानं प्रमादः । विपरीतज्ञानं मोहः 1.
जादिपदेनाप्रकाशापवृत्तिषंग्रहः । ज्ञानानुदयोऽप्रका्षः | अप्रवृतिश्च स्तन्धता।; `
पश्चभूतवततीति । मेधो गर्जति शङ्खो नदति मेरी ्वनतीत्यादिष्यवहारदर्शनात्‌ ।
¢ नमस्ते वायो त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मा्ि त्वमिव प्रत्यक्षं ब्रह्य वदिष्यामि ' ( ते १॥
१। १) इति श्रुतौ च वायोरेव वेद्‌त्मन। परिणतिरुपछम्यते । तत्त वायोः शब्द्‌ा-
धारत्वमन्तरेण न सजाघरीति । तस्य ह वा एतस्य महतो मृतस्य मिः श्वतितमेत-
दण्दः ! ( लृ० २। ४ । १०) इत्यदिश्चुतिरप्यतर प्रमाणम्‌ । विष्णुपुराणे च
(२।१४।३२)-
वेणुर्विभेदेन मेदः षड्न।दिसंज्ञितः ।
जमेदभ्याषिनो वायोस्तथाऽसतौ परमात्मनः ॥ इत्युक्तम्‌ ।
एवं नािरे्ादेव मिगेतप्य वायोस्ताख्वादिस्थानसंबन्धेन तत्तच्छब्द्‌-
परिणतिदेदुतवं भतिद्धमेव । जन्रदं॑बोध्यम्‌-- खीदाविमूताविव नितयविमूतावपि

९ > > 1

(राण्येता" । ६ ख, सज्ञान । घ. सम्यक्लक्ञानं* । ७ घ. “सुखदे । म, ८ 'त्मक्करमग
दुःखदे" । ख, 'सब्गीदुः* । १० ग, स्वगेवरग्र्या । ` |

९२ यतीन््रमवदीपिका- ह
णीतपकंश्ेति । अकचटतपवादेषिशेषटपश्चारदक्तरात्पको बणीत्मकः । दैवैः
मुष्षादीनां ताल्वादिव्यङ्ग्ः । मेयादिजन्योऽवर्णामकः । एवंभूतः अब्दः
शरोतरेन्दरियेण गृहयते। भोषेन्द्रिवगमनाद्रयज्रवाय्वगमनाद्रा सब्दग्रहः । मेतु
शर्या शब्दस्य द्रव्यत्व पतीषते । द्रव्यत्वे कथमिति चेन्न । अकरादैः
मणवोत्पादकत्वं बाच्यद्वारा संभवतीति परिदहारादद्रन्यत्वमुषप्ते |.
इति शाब्द; |
भमृतिषुं गन्धताभ्ये तस्यपि सौरमविदेषस्तत् ततोपरम्यते, तथा रीलारेभुतो नित्य-
वरि्भेतौ च शब्दादितद्धवेऽपि प्रमाणतिद्धं वेषम्बमनतिङ्वनायमेव । न हि वीणा-
वेणुप्रमृतीनामेकरूप्येण स्वरनियम इति । `
पश्वो दिति । स्वराः षोडश | कादयः स्पशः पञ्चविंशतिः, यरख्वश्चषपतह इत्ये-
तेऽष्टौ । क्षवेश्चैकः | तस्य सयुक्तत्वेऽपिं मातुकापठे पथममनात्‌ । ठकारेस्ु न
पृथगणितः । मातृकोपहे ठलयोरमेदात्‌ । नन्‌ ` दरस्थशब्दस्य कथं भोतरेन्दरियसनि-
कषे इति चेत्त्राऽऽह--भोत्रन्धियेति ¦ तदक्तं वरदनारायणमङ्कारकरैः
द्रे शब्द्‌; समीपे च प्राच्यां चेत्यादिदर्थनात्‌ ।
गत्वा श्रोत्रेन्द्रियं तन्न ततः राब्दग्रहुक्षमम्‌ | इति ।
स्वञ्जफेति । शन्दापारमेयांथवयवागमेन राज्दावारवास्वागमनेन वा दृरस्थशब्द
शह हत्थि केचित्‌ । ननु श्चत्योति । मूरित्येव चस्मेदादमायत मव हति यनव -
` दात््वरितिं परामवेदात्तानि दुक्रण्यभ्यतप्तेम्योऽभितघेम्यस्नयो वणा जनायन्त,
जकार उकारो मकार इतिं तनेकषा समभरत्तरेतदोमिति (द० ब्रा०अ० २५ल्ञ०७)
इति हि धतिः । सूृतिरपषि- |
जकारं च।प्यकारं च मकारं च प्रजापतिः ।
वेद््रयान्निरदुद्धूभुवः स्वरितीति च । इति ।
सत्राकारादिविणानां प्रणवेपादानकास्णत्वपातिपादनेन द्रन्यत्वमन्तरेणेपादानकारण-
त्वापभवेनं दवगयत्वं पतिष्यति | यस्ये वेदाः शरीरमिति श्तौ च . शब्दात्मकवेदस्य
शरीरत्वभ्रतिपादनेन क्षरीरत्वस्य च द्रन्यत्वन्याप्यत्वेन शब्दश्य द्रग्यत्वं॑सिष्यती-

` त्याशयः । प्रयापश्च--यखन्द्‌ा द्रव्यम्‌, पताक्षादिद््रयस्तबन्षेन गृह्यमाणत्वाद्धटव-

द्व्यत्वे मानामावः | / यस्य वेदाः शरीरम्‌ (बृ०३।७।६)
ड ` द्वताविशषविषयत्वेनापपद्यते । सरक्षादिन्दरियपतंबन्धेन गृष्यमाणत्वापिति `

प्रकारतस्तहिता। ९६.

भसदादित्पशनेन्द्रिय्ं ्विनातीयव्यारृतद्रष्यं स्प; । स च भिविध+-
श्रीरोष्णानुभयासकमेदाव्‌ । अष शतस्पश्चः । तेजस्युष्णस्पर्च; । क्षितिष-
बनेयोरनुष्णा्रीतसपश्ैः । स च धुन्िविष --पाकजोऽपाकज्ेति । पृथिव्यां
पूवैः । इतरेषु त्रिधितरः | वतागरृतमरलतूखापरगोब्रह्यणवाण्डाङादिस्पष-
पवता अपाकजमेदांः । इति स्पशः

जस्मदाप्दचश्चारेन्द्रयकग्राह्मविनातीयन्याद्ततमद्रज्यं रूपम्‌ । तचतुविंघम्‌-
चेतरक्तपीपङृष्णमेदात्‌ । तत्र सडिरकरधोवशङ्ख्॒क्तिशजाङ्गदौनां रूप
विशेषाः श्वेतमेदाः । हेतवहनपादाडपवबन्धुजीवविहुमपन्च गादीनां तु रूप-
विशेषा रक्तभेद्‌ । कच्वनहारतार्द्रद्रादीनां रूपविशेषः पीतमेराः।
मरकतमयुकरजरुधरतिमिरतमाङदू वादीनां ृष्णमेदाः । पौतमपि स्काव(-
न्तर मंदं केचिदिच्छन्ति । श्त्यनुसारातु । परकार।न्रेभ | कतयतारात्‌ । मकारान्वरेण सूपं दिषिषबू--
त नगवयत्या5ऽकरारास्वरूपत्वात्तिन सक्षदेव श्षञ्दस्य निकर इतति वाच्यम्‌ ।
भत्न्दियस्याऽऽकाश्चत्वामोगात्‌ |

अस्मद्‌ादाते । जस्मदादिष्पशनेन्धियग्राह्मो यः स्परीस्ताद्विनातीयाः शब्दादय.
स्तद्वयावृत्त तद्धिन्नमित्यभे;ः । ।चनातायन्यावृत्तपदानुपादानेऽनुद्धत्षरोऽम्याति
स्त । तत्यास्मदादपपरनेन्धिवग्रहयत्वामावात्‌ | घटादिग्यावृततयेऽप्रनयामिति । एव- .
मगम्रप्युद्चम्‌ । तेजस्युप्ण इति ।
„+ धुत पतन्त प्रप्भीक्ष्य पावे न बोषायामास पतिं पक्तनिता ।
_ पतनताशापमयन पीडिता इुताशनश्चन्दनिनदु्शीतछः ॥ = `
शक्त्यय त्वेयमाशयः--हुताशनस्य न शीतत्वं नायते । अपि तु पतिवतासंक-
` दपविशेषेण तस्य दाहकत्वमेवोपरुष्यत ईति । अदुष्णाज्ञीतत इति । अनष्णा्चीतोऽ.
६ पि स्पश्चंएव | न ख र ताष्णाकरहमन्तिम्‌ | जकोशषदावपरि तथोपटम्मपरपङ्गात |
` वायुष्टधन्योः स्पशेवस्वस्व शुत्यादिपिद्धत्वाच । न च स्प्शसामान्यं तदिति व।च्यम्‌ |
निर्विषं न सामान्यातिति न्यायात्‌ | चाण्डाछाद।ति । आदिना काफिच्छूयहः |
गात्राह्मणचण्डालादविषु स्पश्मेदस्तु तत्तत्स्पराधानञ्द्धयशद्धिमेदेन बोध्यः ] मद.
त्वकठिनत्वादयोऽपि स्पदविशेषा एव । प्पशननैव तदपन्ये; । चकुषा तनतु
पञ्चः । किंदु त्र मूदुत्वादिव्याष्पविरेषग्रहणिन तदनुमानमेव । केचित्तु मूदु- .
स्वादयः तयोगविशेषा एवेत्याहुः ।
चष्चारन्द्रयकग्राह्यति । चक्ुरिदियमाघम्रह्यमित्य्थः । रत्यु सारद ।
मे रहितं सूपं तेनपस्तद्रू। यच्छं तदपां यत्वं तदन्न६५' (छा» ६।४।१)
(म आ्ाजत्व्न्न्तस् पन यव्यावृततोऽन्यं । ५. -्ह्ममद्रन्यं । २ घ. "पद इते ३ग.

म व, “दुध ५ क, 1,

¢

९४. यतीन्द्रमचदीपिका- `

भास्वराभास्वरमदात्‌ । तजामत भाखरम्‌ । कषादसारखटमतर चाभास्वरम्‌ |
एव्‌ चत्वायव सपाण । तन्‌ [चन चाप पञ्चमं ख्पम्राततं मतानेरासः । अत

एव चिन्नगन्धस्पश्चरसानापपि निरासः । इति रूपप्‌ । ध.

अस्मदादिनिहकग्राह्मविजातीयेतरो रसः ¦ स पोटा मधुराम्डरूवंणः
कट्कषायवक्तभद्‌ाव । तच्रश्चुक्षारगडादरसा पधुरभदाः। चूताचच्वापङ्का-
दिरसा आम्डाः | सेन्धवाषरविकारा कवणबेद्‌ाः । किंपाकनिम्बादिरस्म
कटुमदाः । दरीत्कीविमीतकचूताङ्ङरादिरसाः कषायमेद्‌ाः । बुण्णमसीवे-
सर्षपादिरसास्तिक्तमेरदाः । इति रसः ।

अस्पदादिधाणग्राह्यविनातीयेतरोःद्रन्वविश्चेषो गन्धः; । स च द्विविधः-- |
सुरभिरसुराभेशचति । पाटीरमगमदघुखणचम्पकादिगन्धाः सुरमिभेदाः ।

अथं च गन्ध; पृथिव्यकवतीं पाकमेदाद्धिनः । पवनसलिलादिषु गन्धो
म्भः पाथिवंसङ्गाद्यो दहइतीतिवदोपचारिकः । पञ्चीकरणमरक्रियया सर्व.

भूतेषु सबेभूतगुणानां विद्यमानत्वेऽपि प्राषान्याभिपरायेणोक्तमित्रि न

विरोधः} पाकादुणान्वसोत्पत्तिः स्वाश्रयनाशाभावादेषोपपतेः पीट्पौकवा+
दिमतनिरासः । इति गन्धः ।
इति शती ्रयाणमिव रूपाणां प्रतिपादनादिति माव; । तेजोगतमिति । तेनप् ्ं रूपं
रक्तमास्वरम्‌ । सार्र तु श्ुङ्धमस्विरम्‌ । एाथन्यां बहुविधममास्वरम्‌ । यद्यपि मत्र“
शालते पोता भूमिः श्वतमभ्भो विषवन रक्तूम्रो द्यनीडेति पञ्चानामपि भूतानां रूष्‌ `
वस्वं र्यते तथाऽपि तत्केवङं ध्यानाथैमेव । यथा तत्र ` मन््रवणीनामपि खं
ध्यानार्थं वारणं तदत्‌ । अन्यथा ‹ यदग्रे › इस्ुक्तश्रुतिविरोषः | जनुभवविरोधश्च |
चदुविंषस्यापि रप्स्य पृरथिव्यामुष्ठम्मात्‌ । श्तौ एषिन्या; छष्णरूपोक्तस्ु न.
रूपान्तरविरहपरा । कटुषनछादो व्णैमेदस्तु पएरथिवंपपर्मविशेषादेव । चेत्रापीत । #
यत॒ गयापिकाश्चित्रमिति किमपि खूपान्तरमश्षि । अन्यथा श्चेतपीताचमेकतन्त्वारन्ध- `
पटस्य न।रूपतवनप्रत्यकषपरसङ्गादित्याहुः । तन्न । जवयवःतिरिक्तस्यावयविनोऽम।*
वात्‌ । अवयवेषु च श्चतादेरेकेकस्येवोपटम्मात्‌ । ॥
सरभभद्‌ इत । एतदुत्तर पूतिचखाद्गन्ा असुराममदा इति पाठः । पटु
` पाकेवि । पीलवः परमाणवद्त्वेव पाको न त्ववयविनीति पैरेषिकाः । अवय

५41 ख. सः । अस्म ।२ ध. चित्ररस्गन्धादिस्पश्चनामपि° । २ ग दिरसनेन्ियभा

भकारसाहता । == चय्‌ `

सयुक्तपत्ययानेमिचं संयोगः । स च सापान्वगुणः षटद्रन्यद्िः । अस्थ
च स्वामाव्ादश्यमुप्रभ्यमानमंमेदभयुक्ततया न विराधावदम्‌ । सं काया.
कायमेदादूद्विविषः । पूवैः वसयततानामुभयमेरणातु । यथा मेषयोर्मूहयोकी ।
क चदन्यत्रपरणात्‌ । यथा स्याणष्येनयोः संयोगः । केवित्संयोगजर्षयो-
गमपि वर्णयन्ति । दस्तपुस्तकसयागात्कायपुस्तकसंयोग इति । वन्न । हस्दै-
सदवयादव कायत्तयागस्य जातत्वात्‌ । एतेन विमागजविभागो निरस्तः

किन्यपि पाक इति पिठ्पाकवाष्टिनो नैयायिकाः । तदु मयमपि नास्माकं सम-
म्‌ । परमाणूना प्रागा नर्तत्वाद्वयवातिरिक्तावयविनोऽस्वाच्च । किदु विम
` फष्वरवावयवश पाक उत सयुक्तेष्वपीत्येव चिन्ता | तत्न चस्माभियेथापंमवमुमयमवि
स्वी क्रियत इति बोध्यम्‌ ।

|

सयुक्तात । यत्त॒ द्रग्यस्वषपमेव सयोगो न पदाधान्तरमलत्याहुः | तन्न । तथा पतति
वियुक्तयोर्‌पि स्वरूपानपायात्संयक्तप्रत्ययः स्यात्‌ । बद्धश्च नेरन्तयमान्नमेव सयोग
` शयह्ः । तत्र नरन्तय नमान्तराहमावः । स चाऽऽप्तच्देशचक्तयोग एव । अभावस्य
मवान्तररूपत्वात्‌ । तथा च -तयोगोऽवदयं स्वीका्य॑एव । कंच स्यागस्य स्वं
.श्निकोपलीवनेन सवरनपव।धत्वमेव । यतः प्ङ्ातपुरषल्लयागाद्धधसृष्िः । तादशैरेव
` संयोगविरशेषैनह्यदिस्तम्बपर्यन्तं नद्धवन्यम्‌ । इन्द्रियायत्तयागाद्धिविषा मतिः । नल.
"दिद्वयोगाद्धीजेऽडकुरोत्पत्तिः । पावत्रवस्ुस्यागास्सुखम्‌ । जप[ननवस्तु्तयागादूदुःख-
॥१।त सयामक्र॑य।ण सतेत्रनुमुयन्ते | स्वाभावेति । स्वस्य त्योगत्य याऽभावस्तेन
` पहं पत्यागस्य स्ाद्रयम्‌ । पतमानो देशो चस्य स॒ सदेश्चस्तस्य भाव; पादंश्यम्‌ ।
सामानाधिकरण्यमिति यावत्‌ । यसिन्वकषे 1१ सयागस्तास्भन्नेव वृक्षे तदभावो
` यद्प्युपलरम्यते तथापि न । वसवः । सयमस्याग्रावच्छेदेन तदमावस्य च मद्यव-
च्छेदन सत्वात्‌ । एकदरावच्छदन द्वयायुगपत्प्रतीतो हि विरोधः । नात्र तथति
मावः । कार्याकायेति 1 कोाय।अनेत्यः । अकायां नित्यः | इस्तसंयोगादेवेति ।
हस्तसंयोग एव॒ कायत्तयानः । ६्१।।दन्धात।रक्तस्यावयावेनोऽभावात्‌ । किंच
| ०य।त।रक्तावय।वस्ते।कार्‌ऽपे हुस्तत्तयोगद्धिनः कायसंयोगो न त्यते । यन हत॒ना
'यदेवावयवः सयुभ्यते तेनैव हेतुना तदैवावयन्यपि प्रयुज्यताम्‌ । न हि हस्तपस्तकद.-
योगान्तरं दवद्त्तपुत्तकत्तयागस्यापरम्यते ।

८0 क, "भेदेनेवप्र" । २ क.ख.सफा्यभे! ग. सनका । ३ ग, “त्तपु्तकसंयोगादे
४ । एते" । ४.घ, “योगो द्तस्व कायत्वात्‌ । एते* । ५ ग, न्योऽपि ति?

९६ यवीन्द्रमतदीपिका-

^

विभागोऽपि संयोगाभाव एव न पृथग्गुणः |

अक्वा्मयोगस्तु विभुद्रव्ययोः । अनद्रभ्यस्तयोगः श्चुत्याऽङ्ी क्रियेते | 4
अनुमानाद्प्यजसयोगसिद्धिः । यथा विमद्रन्यं वि्द्रन्यसंयोगवदूद्रभ्यत्वाद-
ठवद्‌ । विभुद्रन्यमीन्वरसंयुक्त द्रव्यत्वाद्धवत्‌ । ईश्वरः काटादिसबृक्तः।

„_ -------------------------------------~-------------------- ~~

विमागोऽपीति । परस्वरस॑युक्ते दर्यद्वये विद्यमाने सति समुपनतो यः सयो.
गनाश्च; स॒ एव विभागस्यवदहा।रविषयः ! न तु नेयायकाम्युपगतो विभागो नाप
कश्चिद्रभोऽस्ि। न च सेयोगविनाशकत्वेन विभागः स्वकाय इति वाच्यम्‌ |
| व्रिमागकारणव्वेन कसितात्कमण. एव स्यागनाश्च।पपत्त; । न च सुयागनाश्च जतस्य ,
स्योगनाशस्या विना ीत्वेन पुनः संयोगेऽपि विभक्तप्रत्ययः स्यादिति बच्म्‌ ||
वन्मते विमागामवेन विमक्तप्रत्ययामवेऽपि पयागनाशस्य सत्वेनाप्तयुक्रत्यय.
रस्गात्‌ । अथ पुनजौतः योगोऽस्य कंपरस्ययप्रतनन्धके इति चेत्स एष॒ विभक्त
रत्ययस्यापि प्रतिबन्धकोऽस्तु । न च स्॑यागज्ञनकस्य कमणः स्तयगनाशचजनकत्व.
मुदुपपच्चमिति वाच्धम्‌, । रूषादिजनकतयाऽम्बुपगतस्याश्ेूलयगस्य रूपा दिनाक,
वुम्य॒पगमात्‌ । ननु ।तद्धान्तञमावह्य मूवान्त्ररूपत्वेम स्षयोगनाक्ञ; क्वद्प्‌
इति चेदुच्यते--उत्तरदेरपयोग एव पृनदेशततय। वनाशः [ उत्तरदेशसंयागस्य पूव
देशसंयोगेन सह॒ धिरोधादुततरदेशषसंथीग ९१ पृ१दशप्तयमपिरुद्धत्वनाऽऽढोचितः
पूदेखक्तयोगनाय ईपि पररस्रत । न्‌ चोत्तरदेशततयागस्य भ॥वर्षेण॒भरत्‌ त
कुषापरिति वाच्यम्‌ । दविनिषा घयुत्तरद्शसथगपरत्र तः । ज्ञातपृवेदृशद्पय।गह्य त्रि
शुद्धत्वका । खर्पेण च।पर। । तत्न ये घ्व्पेण भपेपद्न्ते ते भावसरूपगामिमन्वते |
ये पुनः पृवदरास्तथगविरद्धत्वेन प्रातेषचन्तं त त्वमविस्पणात बाध्यम्‌, | नः
विभद्रम्ययो रिति । तथोरसंयुक्ततमे ठु सान्तरत्वभसङक; । न॒च निरवयवस्य
विमृद्रम्यस्य कथं संयोगः । प्रयमस्वकेदेशवततत्वत्तामथ१। [दते वाच्यम्‌ । अपाव
करथमेदवकप्त्या तनिव॑हात्‌ । नयु सृयेयप्यान्यतरकर्भोमयकभ वा हेतुः । तद्मबेन
विभद्रव्ययोम सयोग ३0 चेन्न । विमुद्रव्यक्तयागस्यु नेत्यत्वन कारणस्तकेक्षलवाम
दात्‌ | श्रस्येवरि । ‹ सकव्यापी च मगवान्‌ ' (धेर ६। ११) अन्तबहिश्
तत्रै व्याप्य नारायणः स्थितः (ना० ११।.६ ) इत्याद्श्रृतयो ऋष्यः ।
- कारष्ठदेसंयुक्त इति । न. च कठक्थागे काटकायत्वपरसङ्ख. इति वाच्यम्‌|
तस्यापि तदथीनविकारत्वात्‌ । तदुक्तम्‌-~~ . -
। कालः सेपच्यते तत्र न काठस्तत्र कै प्रभुः | इति । =

परकारसरवा| ` | ९७

. कैन्पत्वाद्धरदिस्यादिभिवियुसेयोगसिद्धिः । अथ शक्ति; -सर्वकारणानां
ऋास्णत्वनिवाहकः कचिददरम्वाविरोषः शक्तिः । वक्रगमाभ्यां तत्सिद्धेः ।
अतिषन्धकपणिमन्ादिसोनिष स्वरूपसहकारिमैकरया माबेऽपि यदुपरोध।द्‌-
हनो न दहति सा इन्दा शक्तिः । अयस्का्तादिषु तत्मतिद्धेः । सा
शक्तिः द्द्रवयदृत्तिः । मगवन्निष्ठत्वं पुरागरलादिपु पतिद्धक्‌ । एवं सवे
जपीति धरक्तिनीम धर्मविशेषः सिद्धः । | |
ननु चतुर्विराततिमकारा गुणा इतयुक्तत्वात्कथं द्शरवेति निशत इवि
चेदुर्वते- जीवास्पविश्चेषगुणानां बुद्धिसुखदुःखस्छद्रषमयस्नानां षण्णां
कि यपा मूगतमिकारविरपतिदधययं विमुरपीप उक्तस कन्त मतेगतविकारविदषतिद्धयथ विमुरतयोग॒ उक्त्तयेव कखदधिित-
विकररतिद्ध्यमपीशरपंयोगोऽवरयाम्युेयः । अन्येशवर शरीरत्वमपि कालदिनं स्थात्‌।
वकोगमाभ्यामिति । ततर तकमह--्रतिबन्ङेति । जगनसतु-- `
| श्तयः सवेमावान(माविन्त्या अष्थकिस्यलः ।
( अहः से, ) इत्वदिदरटन्यः । अयस्कान्वादिष्विपि । अ।दिना दुदुभिघ्नः-
क्यः । ननु शक्तिः सक्तिविरिष्टा न वा | नाऽऽ्यः | तस्या अपि शक्तः शकि-
विशिषटश्वेनानवस्थापातात्‌ । नान्त्यः | तथा स्ति तस्याः कारणत न ष्यात्‌ |
अशकत्वात्‌ । अन्यथा प्िकताम्योऽपि तोढमृत्पयेतेति चेन्मैवम्‌ । शक्त्वन्तराम्‌(.
स्णानां कायनुगुण्यरूपतया तस्याः पिद्धतवात्‌ । अन्वपोम्णत्वपुष्णं न वा |
अिंऽनवस्थ। | अन्तये कायं न जनयेच्छीतवदित्यादिश्ङ्गात्‌ । षड्द्रगयष्टतिरिपि । .
तदुक्तमास्मिद्धो (प ११ ) सर्वद्रभयेषु ` तल्कयेप्तमविगम्पस्तत्मतिव) पिश.
क््यारूवो गुणः साधारण इति । न चाद्रे रूपरतादिषु शकयमविन कथं तेषा
कारणत्वमिति वाच्यम्‌ | रूपरपाद्यमिकरभीमृतद्रन्निष्ठेव शक्या ख्पादिपिमान-
धिकरणयः तेषां राक्तत्वात्‌ । केचित्त रूपादिष्वपि शक्तिमिच्छनित । पुराणरलना-
दिष्किति । तदुक्तं विष्णुरे ( १।६। २ )-
सक्तयः सवेभावानामनचिन्त्ज्ञानमोचराः |
यतोऽतो ब्रह्मणस्त।स्दु सगा मावदरक्तयः ॥
। मवन्ति तपतां शष्ठ पावकस्य यथोष्णता ॥ इति ।
` कतुविश्रतिमकारा इति । यथपि ‹ स्प १ रस गन्ध ६ सरश; ४ सस्या
` $ प्ररिमाभानि द एक्तवं ७ सयोग ८ विमाग ९ पर्वा १० परं १ १ बुद्धयः
९२ छल १३ दुमे १४ इच्छा १९ दवेषो १६ प्रयता १७ श्च गुणा (क,
भू -‰.१।१९.) ६ पूते समश यणा उकातयाऽपि ततमतस्चकरेण तुक्तपमुचषा १।१६९ ) इतिः त्र सप्वश्च युणा उक्तास्वथाऽपि ततसूतरस्मचकरेणनुक्तपमुचा

हि १ =
१८ यत्तन््रमतदीपिकि-

^

द्वानविततिरूपत्वेन ज्ानान्तमौवस्ोक्तत्वाव्‌, धमावर्मयोर्पाग्वरमीत्वमीतिः `
पत्वेनेश्वरत्नानेऽन्वभावात्‌, भावनास्यसंस्कारस्य ज्ञानविशचेषरूपतात्‌ ; वेगो

~~~

केन गुरुत्व १८ द्रवत्व १९ लेह २० संस्कार २१ घमौ २३ धमं २३ शव्छाः

२४ नां संग्रह इत्युपस्कारविदृत्योरुक्तत्वाचतविशतिपकारा इत्यक्तम्‌ । ज्ञानान्त

भावस्याते । अत्त एवाऽऽहुः- | ४
इच्छद्वेषपरयत्नादिशव्दैर्धीरमिषीयते | ` = “`

>

अथैमेदादुविद्धास्ते. ध।विशेषाः प्रकीतिताः | इति । ,

ि
4; १ 1
॥ 1.

[

इच्छादिरैतुम्‌तानुकूखादिविष या बुद्धिरवेच्छादिन्यवहारमातनोति । तदतिरि्तक-
सपने न कोऽपि छामः. । गोरवदोष एव ङम्यते । न च ज्ञानेच्छदुीनां पयोयत्वे
स्यादिति वाच्यम्‌ | यथा स्ञानत्वािशेषेऽपि प्रत्याभिज्ञास्टत्यनुमित्यनुभकादिभेदेषु न
पर्यायत्वं तद्वदत्रापि वक्तं शक्यत्वात्‌ । अन्ययेप्यम्यसूयमयधुतिकरुणाशान्तितु्टया.
दिष्यवहाराणामपि विषयलामाथेमथी न्तरं करप्यं स्यात्‌ ¦ यपि पादय दुःखमित्या-
दिभ्यवहारात्सुखदुःखये; शरीरधभत्वं प्रतीयते तथाऽपि तदौपचारिकम्‌ । रतश्चरी-
` रेभ्नुपटम्भात्‌ । तथा च तयार।त्मधमत्वेन धीविरेषत्वमुपपच्म्‌ । घमषाधघमेयोरिवि।
विरध्वस्तस्य कमणः काडन्तरमाकिफडनगुणं किमपि .द्वारमदश्चारपम॒पादेयम्‌ । तच।-
न्तःकरणपरिणतिरिति संख्याः । चेततो वाप्तनेति स्ौगताः। एमे इति न्यायव।दिनः।
` विभषूपं करमपि त््वान्तरमिति जनिकदेशिनः । पृङद्पमिति तत्पयुथ्याः । एतशः
त्यम्‌ | प्रमागामावात्‌ । ग।रवाच्च । ठ तत्तत्कमाचरणपरिणतेधरबुद्धिविेष `
एवादृ्टम्‌ । अत एव ' प्त एवैनं मू गमयति ! (तेन प° २।१।१) ' सरन.
प्रतः प्रीणाति ' (तेर प° ९।७।४ ) (एष ह्येव साधु कमं कारयति तम्‌ ' (कौ
३ । ८ ) ^ क्षिपाम्यजल्लमदमान्‌. ` (५ग० १६। १९ ) इव्यादिष्वीश्वरप्रीति- `
कोपाम्यां फल्परातिरामिषीयते । एतेन्‌ शरीर।पिकं मोक्तकिशेषुणररितमूतपूतैकं `
तद्चोगत्ताधनत्वात्ज्ञगादिवदिति सिद्धे ज्ञानाचनुपपत्तेः परिशेषाजीवसमवेतादषपिद्धि- `
रिति वेशेषिकायुक्तमास्तम्‌ | अस्मदुक्तादष्टदेव नियमे।षपत्तर्िपकषे बाधक्राभावात्‌ | `
ङ्ानविरेषेति । प॑प्कारो ` ह षममृतक्ञानस्याचस्याविरेष; । स््रत्यादिवत्‌ ।
` क्ञानस्य द्रव्यत्वेन तस्यावस्थावत््वमुपपद्ते । तत्राऽऽत्मा निर्विकारः | पर्मेभूत-
. सविकारम्‌ । तेच्चाऽऽत्मन। नित्धाप्ताघारणघमंः । तेन षमेमृतज्ञानगरताः `

` ९

स्याद्कहतारेव ` केगारयसंस्कारोप्यत्त, सैयोगमादाय स्थितिस्थापकस्यादि
` ` भवात्‌» भम्दादगन्धान्बानां पत्यक्षासिद्धस्वेनाङ्खीकारात्‌) विभागृथक्त्व-
यारपि सयसिमावमादायापपचेः | परत्वापरत्वयोर्देश्चकारसंवोगविशेषमा
दूायापपत्तः, सख्यापरिमाणद्रबलस्लेशनां तत्तद्दरभ्यस्वरूपमाद्एयोपपत्तः
9
हेगमद्‌ः परिकरप्यते स एव कर्मभदो वेग इत्युच्यतामिति मावः । संयोग मिति ।
नतु शाखाक्तदण्डचभप्रमूतिष्वक्षणाद। सति कुतश्चित्कारणविरेषादभूयः स्वस्यानाव-
स्थान; भवात स॒ कारणविशचेषः स्थितिस्थापक हृयज्गीकतेभ्य इति . चे । नियतप॑स्थान.
विशषस्यव तत्न कारणत्वात्‌ | न च स्थितेस्थापकविद्चेषामावे परावर्तने द्रौत्यविड-
` स्बादिकं कथामिति वार्यम्‌ | तच्चत्स्थत्निस्थापकविश्चेषनियामकेन तत्त्सं्थानषिशे.
षणव तत्समवात्‌ । स्वेदा क्रियोत्पात्िपसङ्ग; । कषणमोक्षणादिप्तहकारिप्ताहत्येन
पारहारश्चामयास्तुर्य एव । विभागेति । ` उपपादितमेतत्तयोगनिरूपणे । पृथ--
` कत्वोति । घवाथिपिद्धिकारास्तु * व्यवहारं एष सद्वयेतत्वविभागे निदानम्‌ । यद्धि.

1

स्वं च भदः ` इत्याहुः । परत्वापरत्वयोरिति ।
रसवापरत्वयोरदिकठपयेगदिशेषस्वूपत्वे तयोः परलयक्षविषयत्वं न स्वादि
कोटयोरप्रयतेत्वादिति वाच्यम्‌ । आकाशचस्वरूपाया दिशः काठस्य च प्रत्यक्ष
स्वस्य प्रागुपषादित्वात्‌ । संख्येति । ताकिंकास्तु-एकन्द्ादितीतिम्यवहारविषषो यो
` गुणः प्ता सेख्या । सा पुनः परमाण्वादौ नित्वा | ग्यणुकञ्यणकादौ तु तत्तत्कारणगतैरेक
त्वेमन्यते । द्वित्वतित्वा दिकं त्वनेकावगतिसहङ्रतेकैकनिषठेकत्वजन्यम्‌ | सा चावगति-
रपश्षाबद्धिरित्युच्यत । प्ता चेक्षाबद्धिस्तततत्पुरषमाघनिष्ठेति तउजन्यद्वित्व्ित्वा्कं
तच्ततपर्पेरेवादुमृयते । क्षणिके च तत्‌ । तत्काङमातरमावित्वादित्याहुः । तत्रेदमुच्यते-
यादश्चपिक्षाबुद्धिविंषयादद्ितवादचत्पत्तिस्तादसपेक्षाबद्धिविषयवस्त॒विशिषोपलम्म एव
दवित्वादिन्यवहारमातनोु । करिम॑तिरिकतिद्धित्वादिकस्पनेन । न हयेक्षाबद्धिरनिरविषया ।
अज्ञानत्वप्रघङ्गात्‌ । नापि प्रकृतानुपयोगिवस्तुविषया । प्रङृतासंगतिप्रघङ्गात्‌ । तथा च
| प भरकृततेगतत्वे च पिद्धे योऽय विषयवरशेषः प्त एव द्वित्वािव्यवहारमात-
नीद । अवयं चैतदेवं विज्ञेयम्‌ | इतरथाऽतिर्किपंस्याकलपनेऽपि संख्याया गणत्वेन

ए 18 | < + 4

१ ख, °ब्दस्पररूपरसगन्धानां पञ्चानां अ° ।.२ ब्र घ. "पपादयितुं क्यतवात्संस्या।

१०० ` यतीन््रतदीप्कि-

शुरत्वस्य शक्यन्त मावस्य वक्तगुचिवस्वाच दशेषोति सुधक्तय्‌ ।

सत्त्वरजस्तमां स प्रृहिगणास्तत्सबन्धिजीवगुणाइच । सस्वरूपं त्न
सास्विकः काट इत्यादिपरतीतिर्पाधिवश्ादोपचारिकी । शब्दादयः पञ
अकुतिकार्यपश्चमहाभूतगुणस्वेन भसिद्धाः । शुद्धसक्छं॑तु जिपादिमूस्यां व॑त्थः
वरसैकेन्वरे च .। संयोगशचक्तिरूपो गुणौ षद्दन्यसाधारणाविति विवेकः ।
इस्थद्रणयं निरूपितम्‌ ॥ ` । ॥ि
इवि भीवाधृककुरुतिरकभीमन्पहावार्यस्य भथमदासेन भनिवास

दासेन विरचितायां यर्तीन्दरुमतदीपिकायां जीव-
निरूपणो नाप दश्रमोऽवतारः ॥१०॥

कलामः नि) ज भ
(न

गणस्य च द्रग्यमातनवात्तित्वेन गुणगतायाश्चतुर्विचतिप्तख्यायाः कर्मगतायाः पञ्चत्वं -
सयायाश्चानुपपततेः । तश्राऽऽश्रयद्वारा सरूयाकलपनेऽपि गुणाश्रयाणां चतुर्वि्तित्वमेव
कमोश्रयाणां पश्चत्वमेवेत्यश्न नियामक्रामावः । प्रथिव्यप्ेनोवायुमनसां पश्चानामेव कर्मा
अयत्वेऽपि न तत्पश्चत्वमुत््ेपणादिभेदेन पच्च कर्माणीति वदादिः कटाक्षीकृतम्‌ ।
` एकत्वं च कायैभृतं नास्येव । अवयवातिरिकस्यावयव्रिनः कार्यस्यामावात्‌ । सषतिकयं
राश्चिवदरो पचारिकमेव । नित्यमप्येकत्वं मदामावहपं नातिरिक्तमिति केचित्‌ ।
अत एतैकत्वविवरणे प्रवृत्ता मेदामावूपतयैवेकत्वं विवृण्वमति । एकत्वभमो मेदादश्च, .
नाद्मूदिति च भान्तिविषये व्यवहरम्ति । स्वपर्मेवैकत्वं॑तचेतरसद्धविऽपि वर्तेत `
इत्यन्य । पारमाणमपि नातिरिक्तम्‌ । किंतु देशम्यापतिविशेष एव तत्तत्प्रतित्तबन्वि- `
निषितस्वसपेण तत्तत्परिमाणमिति वदन्ति । द्रवत्वमपि तत्तद्रस्त॒संस्थानाविश्चेषस्वस्- `
पमेव नातिरक्तम्‌ । तावतैव स्यन्दनोपपत्तेः । जनेहोऽपिं नातिरिक्तः । किंतु सङि- ¦
ठस्वरूपमेव चृणीदिपिण्डीमावमातनोति । यदि पिण्डी मावसाषनत्वात्सदिछे जेहास्यी `
गुणः स्वी क्रियते तहि विष्छेषप्ताषनत्वादातपादौ रोक्ष्याख्यं गुणान्तरं क्षिं न कर्ष्यते |
खष्एयादिभिरेव विन्छेषश्वेतवण्ड मावोऽपि रैत्यादिभिरेव स्यात्‌ । किच त्ंखिक- `
, स्यापि कवितिण्डौमवाप्ताधनत्वं दृदयते । शुष्कमृतििण्डादीनां पङिकतेकेन विदय `
दृशेनात्‌ । तसपा त्तटिर्वरूपमेव सहकारिविशेषमाप्ताय रिण्डीमावप्ताधनं विछेषत्ता-
धने. च मवतीति यथोपलम्भमङ्गीकार्यमू | चेतननिषठः सेइस्दु बुद्धिविशेषखरूपष्वेति `
१ । गुरत्वस्येति । गुरुत्वं हि पतनहैतुतया नयाधेकौः कर्प्यते । तदसत्‌ सेम

परित्राण; परपेयततग्रहः. म्वायङुलिक्च, न्वायसुदतन॑ने, मानवायाक्तवनिरभेय,

न्यायसार, तत््वदीपन, स्वनिणेय, सर्वाथसिद्धि, न्यावपंरिशदि, ज्यायसि
द्वाञ्जन, परपतमङ्क, तरववयचुटुक, तत्व जयानिरूपेणे, क
वेदान्तविजय, पाराश्यविजयादिपू्वाचायपरबन्धासुख्ारेण कतम्या यानसं

, बालबोषायं यततन्द्रपतदीपिकारूयशारौरकपरि भावायामरथा वे भविपादिताः।
अध्यात्मश्चाह्लाणां वच्छ हितयुरुषायप्रतिपादकत्वा चरसारेऽस्मिन्ञपि प्रडृतिजीः
बेश्वर परिच्छेद स्वरवस्य तिरूपितत्वाद्‌ बृद्धिपारेच्छद्‌ उप्मयस्य विरूक्यानि
स्यविभूतिपरेच्छेद्‌ ईश्वर परच्छेदे च पृरुषायेस्य निरूपणा वच्ोपायपु-
दषाथा निरूपिता इरि निरबधमर्‌ । एकं ठस्वमिवि भरतिपादयन्ति सूरयः ।

‹ आत्माऽनात्मा ` इति विभज्य द्वेष नरूपयन्विं ऋषयः । श्रुस्यनुसारा-
दधो भोग्यनियरतुरूपत स्वजयामिति भतिपादयन्त्वाचायाः। हेयम्‌ › तस्य निव-
तकम्‌ , उपादेयम्‌ , तस्यच इति चतुर्धा विभञ्यालुसंदधते केचिदाचायौः।
भौप्यम्‌ , भ्राप्रा, उपायः, फर, विरोधीति पञ्चधा निरूपयेन्त्यपरदेशिकाः

पश्चकमेव संबन्धेन सकं षोढा परिगणय्य वणस्वन्ये गुरवः । एतेषां
तत्तद्विभाजषपंमादायानुसं धानषुपपद्यते । बस्तुतस्तु वेदान्तानां चिदवि-
दिशिष्ठदेदमेकमेव बरह्मोवि तात्पथम्‌ । अत एव विदचिद्िशिष्टं हये कमेबेति

६५4

कानता न~~

~~~"

हेतुत्वनिर्वाहकतया$म्युपगतायाः श्कतेरेवाजापि स्वीकतुमुचितत्वात्‌ ॥
इति श्रीयतीन्द्रमतदी पिकाप्रकाशे दश्चमोऽवत।रः॥ १० ॥

इति श्रीमदविद्रनमङ्कटरत्नमास्करशाशूयान्तेवातिप्रकडविद्य परंगतरामशाजिच्छत्रेण
त्चरणप्रप्ताद्रब्वज्ञानलपरोत्ता हितेनाम्बकरे पाहवासुदेवशा्ञिणा
विरचितो यतीन्द्रमतदीपिकाप्रकाशः समापिमगमत्‌ ` ॥

१ ख, प्रा *।२ग. श्न, द्शैनया° । घ. "न, नामया° 1 ३ क, ररिसिद्धि* ।४.ष्‌.
"यच । ५ क, ख, °न्संप्राह्य । ६ क, न्ति द्विधा । ग. ^ति द्वेधा विभज्य नि, ७ ष, शन्ति ।
ˆ । ८ ग. नतुङ्पं त“ । घ, "न्तलङ* । ९ घ, "यन्ताचा" । १० घ. "पा" । ११.
-्राप्यप्राप्तापरप्ट्युपाय । ध. प्राप्य आघ्ता्रष्ट्युपायः ! १२ क. घ. गयन्ति व१.भर्े*। १३ क,

१० यतीद््रमवदीषिका--

लि

भत्वा भगवान्बादरायणः, ‹ अथातो बह्मनित्रासा ` इत्युपक्रम्य तमेव
भक।रं निरूपिवबान्‌ । अवथिद्विहिशचिष्टो बह्मश्चब्दवाच्या - विष्ण्वार्वः
परबासृदेबो नारायण, एवैकं तत्तवापिति विशिष्दवैतवादिनां द्धन

सिद्धम्‌ ॥

हवि विविषविचित्रं मानमेयथकादौ = ॐ
घनगुरुबरदासेनोक्तमादाय श्रह्ाद्‌ । . .. ,. न
„ 2 यतिपतिमतदीपं बेदबेदान्तसारं ` ;
~“. -स.भवति मतिमान्यः सत्कटात्तैकशक्ष्यः ॥ |

इवि भीमद पूरडरतिरुकभीमन्महाचार्स्य भयमद।सेन ङ्न्ट- `
“ ` गिरिनायपदकमङतसेवापरायणस्वापिुष्देरेण भीगोविन्दाचाय- ` `

"` सूना भनिवासदासेन विरचितं यतीन्द्रमतदीपि- ` `
` कार्या ारीरक्परिमाषा क्माप्ना ॥ 1

क ,

अथ यतीनदरेपतदौपिकोदधतानां भकाशोदधृवानां च श्रविसवरश्वौका- -
| दीनां बणानुक्रमेणं सृचींपत्रम्‌ ।

न [~`

अ.

अकार

अचेः शिवस्य ,...
संचीवंतारं
त्राय पु .
अथ यों ह 4.
अध्यवसाय .॥ ति [# | प
७ [8 2)
न्ड ०
आ.
आगमेनाः ....
आम्यति ,,५ = ०
आष्मनः स्वत्‌; 5, ५५००
अपस्मारनेफं ,..
जष्त्माःकां इद्‌ `: ,,.
आत्मा वां अरे ^. ^
जित्व ,.. २०.

१.१९.
७१ १४
१९
र्‌ १९।

< २८

ट ११ | गर्वः साषा --,...

२९३
;. १७
४६९ १४.
९ ९९.

६४. १। ( हव

इन्दनीहधः
{न्द्रियच्छिद्र „.,
। ग

|

< कि (५

| आपोमयः

आप्यायन्ते

£
8 2।

ध, ४
" ७०००

` आराग्रमात्रो ..:..

आश्रयाद्‌

इच्छाद्रष
| इति विविध

इतिहा.
॥ि न्ट.
ईद्‌ पय॑

ष

उरकरान्तग

। उत्तर्‌।त्
उत्पातम्‌
। उग्कमक्तः `...

उषाया मक्त

उपाक्तकानुप्र `
उपाप्क्रानये "`,

एक एष

७99४

„ ०७०४

एकाम्भ)नि।े ५१०४

श्को त्रीहि २
ए तस्माञ्ना

29 ‰

000 : 9)
१५० ४१

॥ 111

४४४

= #
| ^ 00

५५५२
१९ ६
२३८ २९
६९ र
५८५२
0
€.€ \
१९२.०..६
२९-.५८
६२ १९

७8

८ १९.
५६ १८
२८. २७

६९ १५
८९.१९
६१९ १०
६९ ८
८8 २८

-“ „८.१९
«^ ` १६.२७

_ दे. ` त्वमपि ८ „~ १९ १
रथम ए ८4 २1 १ २६ १९
४ ~र कु, - . |तत्र प्रत्य ६२३ १३
क्रतम नात्मा .,. „न ७६.११ | तत्न प्रमाण ९४. १३
कतां विज्ञाना „... „.. ७२ २६ तत्रवृद्धा २८ २४
कतीशास्रा „^ „^ ७९२६९ » % ९ ६८
कणादेषा „ „^ १६ रे त्रापिय ^. १ २९
करयं माना ,, २९ १८ तथाऽपि यौऽशो २०.१६
कटः संप ९६ ३० तथाहेय ५६ २५
जिगम्पन „... ९८ २३ तद्य छी ८९ दद
ग, । | तदव वासु ८९ २६
गणद्वा क .... „“ १९ ३३ तदेष पशं ... २२ १९
गुखेा ... „^ ६४ २४। तदेवा ९३ १९
=, घ. ` तद्विष्णोः पर... ९२ २४
षधयो `. ` „^ ७४ २७ तमः सपने .... ५ १८
१. च. , . नमे; भिदि .. र १२.
शटुयून ० + | तयाध्वेमा .. ६१.२८
चछर . ,. ५४ २४ नस्क ६९ १९
बेतश्चक् ..- ..~ ११ ३ तक्षन्ति ६२ २६
6, ज, [तस्यहवा .... ९१.२२
भनेनमरण „^ .. ७२ १८ तस्यान्मषर ^. ७० ११
जब्ुदरव ,.. . ४८ २७ तांच ४४ ...९
` जीवान्बि्तत्त . ^ ७१ र्‌ [तृतयेप्रमि २.१९
। ञ्ञ दषा ,,, .,. ७० २६ तनपा. नि । ८ श २९.
` ज्ञानम „^ ५६ १७ तेजोमधि वाक्‌ ,,. ९६९ „७.
,., ७४ २९ तेनप्रयः .... ६९. १७
~ ^ ८७ ६ व्वंहिद् |
तर. '. : [भ्रिश्चन
॥ ३९ १४

” दीपिकाडऽपि
दूर शब्दः

पश्चदश रत्रा...

देक्त्व दृव पश्चमे छक्षि ,..
दवा वाम्‌ [ति पञ्चर।ज्रस्य ५९०७
देहेन्दरियमनः ७० ९ पण्डिताः स ,..,
५.२ न ५ न, र । । † पात्रता । धृ ७७४
1 | पदार्नात ,.,
न खल्व ० ६७ २५. ४
#: र्‌ (५.५ परावित्ता ५
न नायुत ७० १८...
019 त्‌ । =>. ४ १.१ ति © ^ १
८ । ५ , श्चरन्रि
न.तेष्ष्णाघ ... १ १४ तत
नतद .. 10
ध कं ‡" १ ० ९१ 9 र्‌ । वृथगलत्मा ७०५
॥ ॥ म [ + ॥ ॥ ॥ि ००४ ७०४ © | क न क
4 ० छ
९ ०८ २५ अजपतिः प्रन...
उ .... ७६ २९ बज्ञथा घ्राण '५;.
* ४ ७९ ८ [प्रणश्य पर 44
नानावीयाः ४७ | १२ प्रतिबन्धं ...
नास्दासी ४९ १६ | प्रतिमन्वन्तरं ..
+ १. ८५ १० | प्रदीपवद्‌ा
नित्यः. सवगतः ,.. ७० € | प्रमाणं प्रजने ,..,
नित्यासाय ... ७३६ २४ प्राणमनं ` „^
नि ॐ ओ ध
नित्येवेषा ८९ ९
। नित्यो नित्या... ७१ २९ छेन हर ०००५
| नित्योव्यापी „... ७२ २१ | बप्रइत ...,
निरंजनः ~ ७८ १९ [वेम्तिय |...
निर्मलम्‌ ... ७४ १३ [वुद्धेक्षिम
५६ .. "७२ १४ [बुद्धे चेतसे ...
५० ४४ ७ ।क्ह्यवा इद्‌

९ ९९

् 1 सूचीपवबर्‌।

व =

ब्रह्मवेद „... „^ ७८ २६ | परव्रा्यपु ,. ०
ब्ह्मण्डुं ,, .*- ३९.२३१. यत्साक्षादुष .
ज्देत्युपापती ,... ... ७२.२४ यत्तवनुमृतेः ~
बहमणृहुः ,... ~ ३० २६ | यथावचोट ..
म ४ „भर, , |यथान क्रिय ,...
क्यः दुवन „+ ५. ६१ ९ | वथादपान „^

मद्राश्च 8 „०००५ १००० । 1 (4 त ब्‌ ३ । थद्भ्े त [प ०००८

मतं प्रथ... “~ ४८ १८ | यदाश्रित्ये ,... ^
शूहादिमिः .. ~ ५४ २२ यद्यन्योऽपि „^.
ष्या, -. ~ ४८ १८| +

भूरिव्यूवः ... = र्म १८ | वत्याऽऽत्मा ,..
भोक्ता.मोगयं ,,, ,.. ॐ१.३१ | पस्यवेदाः „~
छह 4 म, . | यानीद्धिवा ~
शति -- = 5 । (त. अ,
श्प प्ु्यराः „< २३ वातेन नतु... +.
ष पपृम्य .... = ७२ १८ ॥ च वद 6 4
ल. क „~ ५८ ९० 9 कथो -
त्स्य काम... „^ १९ २३ | वा अश्वाच्य्तः ०००*
त्राम्‌ ॑ धोगाचारा ,,
| योगाम्बाप्त | ,९,

। र.
रचनानुप „^
| रम्यकं चोत्तरं ,..
„| राजपषु च ,,. `

टोकेषु वि ... ...
9 ॥ । । ( क । व्र ।
७ | वक्पेऽवश्ारणे १५ ~ 8

॥ छोकनाम 9००० † ७००

प०. प
६९ १९ `
११.११
५११
५म्‌ १३

१ ७

विज्ञानघन
विद्या कालो
` -विद्यचोरो
कियाधिदे
विभवाः प्‌
पिभवोषासने

श्िरोषे गुण

विष्णुशक्तिः -...

वणुरध्र

-वुण्डे तु
` कङ्कुण्ठ ठ
वैष्णव ना

व्याप्यन्यापक

999

इयेनेनाभि ...

` श्रीपतिमं
भीमष्यादि
-श्रीवत्समर
श्रीवेडूटेशं

सम प्रीतः ...;

॥ स एवैनं
कमो
संमवामि
सस्थानाति

५
कक
0001

: स चानन्त्याय ,,.

1 001

, १००९

"क्ख"

4
२८

४
. १४

१५
२
२०
१६

पच्छिद्रत्वा

सते न भरन्ति...

प्स परन्ति
पदशारष्

| प्र देवष

७००९
०००,

पन्ड; सोम्य

सरश्च श्र
सर्वव्यापी

सर्वातिश्चय
पहखस्थणे

पाच्िकानि
| साचिङेष्वथ
| म।घने मगवत्प्रातरौ

२४
२६१.

१;
५

१ 8 स्त॒म्नः स्तम्भ्‌
\ म्थरपुष

०००9

॥ 0000

88

+. त; प्रव्यक्त ,...

९३६्‌।।वद्ष्‌
१ रूपमण्‌
म्वमृत्ताभस्त
स्व प्वाकवषय

टयस्थानां

18।
(88)
(१71) [8
क ॥॥ च
७१०४
= ® ४ 9 ठ
र (
७४ ७०७
व 7, ।
[8 । [कु]
[र 1)
र ५
111) ०००
[11) ७००४
ध
9००७ 18,
ध ५५
००० ०००७
व) ५८

^ ५
11 1। कः
0, 9९११

॥ 0 कष ५४ ५८,

“ ~~~ (न 1
£ 1 ५ ¦ 1.7 1," 1, 4 ^+ ४

९९१८.
ई; २३ `
,.६९-.१९.`
१३ १५.
२८ १६
१.७ ३,
७ २९
५९ ११
१९ २४.
व
१२२५

1 ५ ६

अभासिन्रन्येऽमिदितायानां विरेषराब्दानां बणानुक्रमेण `
५, ° सृचीपन्रषू | = | ` "`.

+ ~ भ. अधयक्िद्धत्व ,.. -. ४४. १३
मख्याति „^ „^ १० ७ | अप्रकाश्च `

द
अनरत्व ^ = ५१ < | अग्रदत्ति ,.. „.. ९१ १९
ॐ ७१ {९ | अनाधितविषयत्व „., १९ १४
म "३९ १९ | अभिध्या .. „. ९६२२६

अतिव्या्ति :... ^ £ 9

५ | अमिनिवश्च ... . ६० १२
सतिश्चयित ७००७ ७७०४ 9 4

अम्पाप्त „^ --- १६९

क 9००७ 1१8। ध ष \ अयन्‌ व 9 ता ९० १८
व अचौवतार „~ „.. ३ १५
भये. „न . १९२६ # # व
भत "द द ह. = २७ ११
भनमिष्या „~ „^ ६३ २९ ४१ अ
सनवोचीन ..~ „= १९ ६ | जान्‌ ..- ~ ७६ १८
अनवतताद्‌ „न . १६ 8 | अव्याप्त १ ° ~
सनिति ~" ११ 9 |. ~ ~ ९१ १९
अनुद्धषै | 9 ध १ ष ् 1 ए ०००७ ०००७५ † ॥
सनुमान 9०० [82। १ ८ ३ १ १६ ॥ ९ ॑ # ९ १

५.८3 + „ ` २ । अप्तत्प्रतिपक्षत्व.... ,.. १९ १९.
भन्‌ ह 1 1 । 99०9 ` ॥ ^ ।
। ५. | क अप्ताघारण ... = २२ ३.

| अपिद्ध... .. .„. २१ ८
मन्तयौपित्व ०० ०७० ८८ र्‌ अप्या „^, ,. । ४ ६ ४ २२

जन्वथास्याति ~ ~, १० २१ अर्हा... ,..
ीन्यपाज्ञान , ,. ६२० आ

= = १८ ११ | भकरन न
१९ १७ | जकाङ्क्ला ,.. `.
१८ < | आकाश ५ .... ... ४०
४२ १६ | आत्मरूपराति । ए.

जवरेयत्व,
(८ न 1]

अनन्द्‌ ४
आय्तर
आरम्भ

आर्जव "
भातं ...

व
आदटम्बन
भासन: - `.

प्दह्रण ,..
देश 1
ग्रति , ,.,
पन्य
पपबहण
पमान
रस्य
पादन.

::. १9
पादानकारण ,...

= "५.
०.११. 9१4

घु9

६१

८५ नेष

१४
११
€

कभेयोग

कर्मैन्दिय ... `

कट्टा

कृ प 1 111
करयाग
क [ ट 9००

कालात्ययापदि्
काष्ठा .

का
कवछान्वयन्‌ ,,.
करेवस्य
क्रया

चे

आद्यं ५ ~
द ॥

अदय ०९ 188.
8 7

आओपचारिकि „+

४ $ = मर. ` || ज्ञनन्दिय „^ „~ ३७. ९,
भ ^ 4 द; | ऊ५ोतिष <
गन्धतन्मान्न ,. ... ४२ १८. स „+

गान्धेः =. 2 दे ९ | तन्मात्र... ^ ~ ४० ४
गाम्मा, „ण „~ १५१ ९ तमत्‌... ~ „~ ९१ ४
गुस्म (8 1 ७९ २८ तके .. „~ = २६ ६
(न घ. । । तितिक्षा व, "(4 -१८.
प्रण =. र ० ३८ १; वृष्टि ... .- == १९० १४
५" ल (तृषा = = = $> ६.
मष... .. ३७ १३ नम्‌ „^ :-“ “^ ४९
चतुषटिकखा „5 ~ ६१ २१
चचौ ् ् । ७७१० ००० ६० र्ध

ॐ
~
4

9. द द त ९३ २९

। दुष + +. 9 १९:4८
दान ,.. „~ „~ ६६ २२
क्कि, "~ „~. ५०१८
1 2 4

५

म ^
क. -
। न
क

कैः) सनि

।

॥ ।

1

2

- ~

॥ ॥ 4
॥ 1

ए,

9

। 1

९४

9 ,.

दे ॐ ^
>
>
£
१)
0८

८ ९७ ~< ~

9१ `
दुराशा...

मृचौपनेय्‌ । ९.
| , । । ष्र० . । | प9 प०.
& ~ “ १९ २९ परक्रम . .. ११ ३
वेष ^ =" १९. २१ | पराखत्ति ,,, ६७ २२

ध. | परितरूयाविि ... २८ २९१
वभ, "न = २७.२१ |परील्ला ., . इग
पमेमूाज्ञान .. ... ५९ २ षाणि. ^ „~ ३९ १
का 1
वैय न ९९ २३ | पायु + 4९ द

६१ | परत्य .. .. १८२८
९६ १६ पएराक्ल . .. -- २८ २१
न+ पर्वकाण्ड .. ... २७ ७
.... २० १३ | ध्रथिवी = .. ४१९ १८.
त २९ १ | प्रक्रणप्तम „~ ~ २२ ४
७८ १७ प्कादद्वित ... ~ ७२ ७.
९१ ७ | प्रकद्रेत ... ... ७२ १९
.... ८१ २ डति ० „~ ६९ १०

„८१ ५ | तत्ता = = ९०
,, ` ८० १५ | पल्क्तव , .. + ६७ ३
१२ २० | प्रस्यन्न व. + 9 2
२८ २९ | प्त्पगृत्ति „~ ,.. ६७ २६
२८ ८ प्रत्याहार ० + ६२ ११
९ ६ | पष्प्तामाव , = ३१ ४
६० १२ प्रपत्ति = ^ 8.8 ९
२४. १ | प्रषत् ० „० ७७. कष
९.१९ १३१५ ` अ 4...

प्रमा (4 3: १९
१९ १८ | भाण 4; = ३ १४
४३ ६| प्रमादं ध. 9८ ९८.१५.
८२ २०| भमेय ~ अ.
२८ २० | परवृत्ति ० अ" 0 -19
०७ १३ धमव न इश. ४

९ | वीप = „ "

#।

वि प्र प ॥ । , धर क
प्राण ` „+ = ४१ ७ मुदिता ‹. =. 94
भाणायाम - „~ १२ २३ [मुमुला „~
„_ _ फ, |
फल्मक्ति क
“वः |
बद्ध ` ` ..; ~ ७९ ७
ष्ठ ` ` .. „~ ६० ७| ५» ` ` ९१ १७.

2) ष „ ^
भधितविषयत्व ... ... १९ १६ [यन्‌
बहमदित ` ... „~ ७र्‌ १९१
ऋ 6 यम व
+ योग ~~ + ३२.२६१.

मर्त ˆ ... ७६२४ |~ श
| क ^ स न यागद्ाद + ०००० ०७.००. ५ [4 ॥

मक्तियोग ०००४ 11 (१ म्‌ ८ ५. । = । ध ९ ९
{८ ५4 | ७; = । २ २.१ ॥

मरतागम्‌ ५. {८.4
सावना ७ अ १? २२ अ । ध

मूत. | । १.
मप्र . == ४२ ५ रते -. „~“ ६. १९
भ्रप. . | ^ „~ १९ {९ रष ~ नन र र्ट ४
„` ~ रपतन्मात्रं ~ - ४२ १६
रपनद्धिय .* = १८ १
। रग .,.. ~ ५९ २१.
५ | र्दि =» ०४; ३२ २७ ५
०५१. ० ३७ | . ५

| रप्‌ “ ७४४ ` १०७० ९३ | । ।
॑ | छषतम्मात्र १.

श
वासना ,.. `
विचारणा

वितण्डा
कि

वि 0 |
। विपक्ष 2
' 99०

ग्यतिरेक ०

ग्यतिरेकम्याि ,...
पटुवप्ताय ^

१९९९

५९

। | व्याकरण
व्यापक
ग्थाि
याप्य

(न्न 11 ॥ ह
ए ह्‌ ® 5 @ 1.01 1

क्र
शक्त १९००
2).
` #.

| शब्द्‌ ,...

शन्दतन्माक्च

| शब्दप्रमाण
शरीर ..

अ,
शानिति
शब्दज्ञानं
शिक्षा 1. ध

9)
रौ य 9००९

श्र द्धा ०७४
ब्र

सख्या „,.

सनि षि ॥ १00 ।

पयोग “ ११११

क ° ५ प्रु १०
संवत्पर ~, ९० १९ पामन्‌
सशय, „= ३ १९ | साम्य

| ८ 9 | मायुल्य
%# ९९ १८ सूप्रीति
संश्यान „~ „~ ३९ १३ पुमाति
सत्स्यति . . १२ १ | सौशील्य
सच ~ ~ ९० ३ पोहा
सत्प्रतिपशि . .. २२ ६ स्तम्भ ,..
पत्य , ~ „~ ६३ २१ स्वयै ,.
सप्त... ~ „^ १९ १९ सकं
समङ्ग -- „^ ६९ १७ [स्पक्घतन्माच्

स्वीकरण = „ ४४ २ ब्धहा ,..
समाषि „^ „. ६३ १५

'सकिकिदपक .... „ल ९ ३ ४
सहकारिकारण .... „~ ८० ६ प्वयप्रकारात्व ,.,
सहकारिन्‌... .... ८१९ २ ्वयसिद्ध
'सक्षात्च। 1. ~ ९ ८ [म्वात््न्य
श
८.
९

9१

[3

साषनमक्ति ..„. .... ६३
पाषारण „~ ~ २२
स्यमक्ति ,.. „~ ६९

" इतरान्तसूपरा थानं वणानुक्रपेण सृचौषत्म्‌ | = `

नावा | "इ" " ० १० पृ पं*

र भत्वन्तामावः „न: “५ ८. ३ | षक्त्वम्‌ „ „न ९९ इ
2 = ०.“ ७९ प्रतिभा ,... ॥ ८
क ८ र्‌ व्र्यमिन्ञा क

परत्वम्‌

ˆ“ ** ५९ ३ प्रयत्नः = ,. ५९

१ ०० = २१३ € पगमावः

: कच्छा .. „~ ९९ ९ क

५ कनम्‌ „ बह ३

अ ("ट #

| २

॥ 1 == ९८

र्‌
(१
१
द्‌
३
॥-
0 क ~ - ८ ३
चरमः .. „^ ^ ८ ७
एतिमात्पर्याद्यः ९९ €
-“ -“ == २६ १
विनेण्ड। ० -- २६ ६
विभागः छ - ९ £
३

१

४

्

द्‌

१

\

१

४

६

१

९

६

९ न

२ विशेषः २ > ३9
२९ ई व... ४. ९.९

र्‌

र

%

^ पक 4 + 2 २ ~. = दद्‌
दुःखम्‌ ध. "0 22 सशयः... „^ „^ ८
द्रवत्वम्‌ ऽ ` =. 2

देषः व - + तरमन्यम्‌ ,.. ,.. ६९
त 1 , ८ 4/8 = = "ल ९
नम्रहत्यानम्‌ „~ ,.. ३ ६ स्थितिस्थापकः... ... ९९
११ म्‌, "4 8

परिमिणम्‌ ... „.. ९९ ४