आनन्दाश्रमसस्छवग्रन्था्वा + ग्रन्थाङ्ग ५१ । श्रीमन्माधवा चाय प्रणीतः

सवेद ९। नसयरहः ।

पथस॒द्नसरस्वतीरूतः ्स्थानमेदृ्

एतत्पुस्तकद्यं आपटे, कृटोघनेन बी. ए. इत्युपपदधारेणा

गणेरात्मजेन विनाधकेन ॥

आनन्द्‌ाभमस्थपण्डितानां साहाय्येन

सं शोधितम्‌ ।

तच्च आनन्दाभ्रमन्यवस्थाप्कैः

रावबहादुर “ गगाधर बापूराव काटे `

ककः इत्येतैः पुण्याख्यपत्तने

श्रीमन्‌ “ महादेव चिमणाजी आपटे '

इत्थभिधेयमहामागप्रविष्ठापिति

भ आनन्दाश्रमस॒द्रणाय्ये आयसाक्षरषुदयितवा प्रकाशितम्‌ । तृतीषेयमदहूकनावृत्तिः । कालिन राकाष्दाः १८७२ ।

खिस्ताभ्दाः ५ व ( भ्य सवेऽविकारा राजशासनानुसारेगर' स्वापलीकताः ) ।

र्थ 4 १०1

आदर पुस्तकोष्टेखष्निका ।

ज च,

अस्य सवेद्रौन संग्रहस्य पुस्तकानि येः परहितेक परतया संस्कर- णसाहाय्याथं प्रदत्तानि तेषां नामादीनि पस्तकानां संज्ञाश्च छत- क्षतया प्रकादयन्भे- क. च. इति सक्ञिे-पुस्तके कारीस्थ वे. शा, सं. रा. सदारिषव गोविन्द्‌ कान्हरे इत्यतेषाप्‌ । ख. इवि सं्ितम्‌-का “स्थवे. शा. सं. रा. दामोदरसाश्ी सह- खवुद्धे इत्येतेषाम्‌ । ग. शति संक्िव{-पुण्यपत्तनस्थडेकनकालेज।धिकारिभिर्दत्तम । घ. इवि से्नितम्‌-द्राविडछिप्या लिखितं देभूरपृस्तकरसंयहालय- स्थष्‌ । तत््यहालटयस्य व्यवस्थापरैः पण्डित- वर्थेः ए. महादेवराधिमिः प्रहित । असि. न्पुस्तके शांकरद्रानमपि वियते । छ. इति स्ितम्‌-कालिकातामद्रगाटये यद्धितम्‌ । क. इति संज्ञिवम्‌-काीस्थपण्डितवर्य गोविन्ददास इत्येतेषां के वल रांकरदशोनम्‌ । € हांकरद्‌नस्व पुस्तकद्रयमेव ठब्धप्‌ । तस्य संसोधने फग्य भनक लेजस्थसंस्छताध्यापक्ेः पण्डितवरयरभ्यंक रोपाष्वास॒देव शालिभिः साहा- थ्यं दत््वोपकारभारेणर्णित्वं नीतोऽस्य पुस्तक स्य प्रकाराकः।

अथ सर्वदर्तनसंअहान्तगेतदशरेनानामनृक्रमः ।

चावांकद्रानभ्‌ ... ५ (0 ,,, १-५

बोद्ध॒द्रेनम्‌ ... [ि ५ ,,. ५-१९ आरहैतदृरानम्‌ ... क ध ,,, १९-३५ रामान॒जदशेनम्‌ ... त त ,,. ३५-४९ पुणैप्रज्ञद्र्‌ानम्‌ ... क 1 ... ४९-५९ नकुटीङापारुपतदशेनम्‌ ... 9 ,,, ६०-~-६५ होवदहौनम्‌ र ध ॥ ,.. ६५-७२ प्रत्यभिज्ञादरेनम्‌ ... भ 9 ... ७२-७८ रसेश्वरद्रानम्‌ ... ५ न ,.. ७८-८इ ओौटक्यद्‌रानम्‌ ... ८ ४ ,,. <द-< ९ अक्षपाददक्षनम्‌ ... त ,,. ९०-९६ जैमिनिदरीनप्‌ ... [ि त ,,„ ९७१०७ पाणिनिदरोनम्‌ ... ॥ ,.. १०७-११६ सां ख्यदरहनम॒ ^“. ध 9 ,.. ११७ १२१ पातञ्रलदर्रानम्‌ ...- ५ 1 .... १२२-१४२

दांकरदरानम्‌ ... न क ,... १४६-१७१

, द्वितो यावतिसंबाध्ि निवेद्नपूं ।

सोऽयं सवद२नसमरह।भिध। मन्थः प्रा वसृदचषेन्दु ( १८२८ ) परिमिते ज्ञा) ५ संवत्सरेऽ स॑स्थायां मृद्रि्ाऽभूत्‌ । पचन केवटमत्र नापि केवर महाराष्ट कतु १६१५।१६।१६।१ण्द८ऽपि प्रथममेव मुतो ऽभूत्‌ । वङ्ग (बगाच)- देशे यथा कृथसिदत। मृद्धिति इति केवरं श्रूषते स्म । वदरा च संशोधन्‌- कमभ यवद्पकत।ने साधनानि नाऽऽसुन्‌ । किचत ओ वदृष्ययनाध्यप्नप्‌- च[र्‌।ऽपि खयं गत इ 4155सी व । एतादशपवस्थ। न्तरे वृटितानि अतिजीर्भवषा स्थे स्थ निश।क्षरणि सुवकाज्ञानादा तत्ढनप।ठनम वारामावादू। विषयात गवन्यप्यत्य शद्धान्यामि कपि चित्तत्पत्यन्वरा५ महता परयटनेन सपा्यानि रहा. यमूतन्यमूवन्‌ । तदश्च ठेखकद।१।त्। रय।जक९।१।द्‌ ह ध्रोवाच्रापि स्थरे स्थे म=५। वा १।८न्‌।मध्व्‌।६९ मवे) व्‌ पेप्रत्यं जुषे समपि मन्त । अथ द्विवाथमृदण।वृतचित ५१ ६५१ प्रथमव्‌।प्ास्थत॥न स्खटितानि १२१ 9१०य। नापि मनस्यकृरवम्‌ । च. स्तत्तह्‌ नपबन्धी(ने दच्छतपृस्तकनि शर रकेमाध्वरामानुजमाभ्यादूतन तथा वततदैयनानामाङ्न्टायमषान्वरामे पहर मावान्तर्‌ाणि चान्यान्यपि तद्पयुक्त।।4 पृर्तक।ने सपा संवत्तरपयन्तमस्थार पक पनः १नद।चनमकाषैम्‌ । भथ च व०२।०५० अचयमक्तपदृिमूविव- ब।१२।१ह्पिण्ण ९। सभां सेवय प्रत्यहं गत्वा सवित्वत्तरपवन्वमामृढ(दृस्य न्थ्य तन्मृख। च्छ्‌ ३ण५प्यक।१म। एवमवरयपिक्षितां पूर्वभाविनः सधिनसामर्जी सिं इतेतत६३) धने परवृत्ता ऽमूवमरम्‌। तत प्रथमवृत्तित्यिवानि प्रषद्स्थर- म स३।०५६ ५४५।१ि विच सददतां उन्मिव।(न। तथा १६।अ्र/१ि १अब४. स्थिपनाग्या अप्य्‌ष्व गत्‌। आद्पं स्वस्थाने निशा; । तत्तसुचनभ्‌ च तदभ्र-रता्क पथस विद्रे प्रदृत्तमप्वि । १ च पढ ऊष्वत्थिवि* प६०५।ऽय्‌ः पपितास्त उपरे याग्यस्थटं प्रावा; सन्वि ।

अने परसद्गागतम्‌पक्षानहमिति फिविनिेधते--वे ° शा०्स० महामिहेषान्ा.

५१६१०द१२्५करोप१ा दवदव जि भिरभिनबां द यनाङ्करानिधां दीका पिर च्य तत्सिवहितः सवेद ध्नसमह (५३।रफर१न्दटटशरसस्थाय)) पदिक; । तै

२) धातीव सुपरिश्रद्ः। दीकाऽपि सु\वेरद्‌। च सरभाथौवबोधा च दृरनकारदत्त- डावगाहिनी वेत्यतीव हद्यगमा । प्रथये च सवेदृरनसं्रहमन्थरहस्याभज्ञास्‌- नेकवारमपि सा मवद्धिः मेक्षणयेति। अनेन च पृस्तकैनेतदुरन्यसं सो षनेऽनुप्म॑ साहाव्यमाचरितमिति स्मरामि गुरुषयांगां महामहोषाव्यायवसुदेवशाकषिर्णा गृहुमुहुरुपकारमारम्‌ । वथा वे द° ६० आवायमक्तरिष्णुशाक्तिभिरषि स्वकीयं बहुमूल्य कां मद्यं व्यय) रुष्य बहू रुतमिति सममोदमभिनन्दये । ` नन्‌ येवमन्यत्र मृतितेऽय निबन्व्रन्थस्त।हं किमथभय पूनर्मुदणे भयास ति केखथमावृततौ समाप्तायां प्नस्वदवृत्तिः प्रकाशन १।१ सामान्धत एतत्त- थासमयस्वदनस्रेणेवि त": । पिण्व पथेवत्सदीकं पृष्वकं महतथा वन्मूल्थ- [पि महदशरूपकपरिभिवमिपि छता न सवषां स)रुभ्पेन प्रन्पम्‌ । अरि वाधीमिषृणां छत्राणां न टका त(व्युपपो मिन मवति । किलभ्ापमितृरव ह्यखविरेे कमिद्धिरेषं द्रष्टमिति महन्महव पएवोपकृषत्‌ । एषद्नृतं ।येव देयमावतिः पूरका वरिचास्मे न तदनुसरिण तन्मूल्यं वितं फितृ पदर पकदषमेवावस्थापितम्‌ । वस्मा्यथेव च सुस्नापितं सररप निमम॑रे सुन्दरं च धाठकं म कस्या ` जिवृक्षेभ।रमावहति प्व्यव स्वङ।भकेगटगवर तस्य रत्स- श्यत पि सर्वजरनम्‌, वयेदमपि पृस्तकं सुतस्छव सुरि स्वल्ममूल्यं विषयसन्दरं चाष्ययन।घ्यापनाथं स्वहस्तवारण न कष्या भारभूवं भवेदपि च. रञ्जयेदेव वाचकमानसमेति परवार्मततदच पिस्तरिम ॥

पृण्यपत्तने- वी ए० इयृपपदधारी फत्गनरुक्लद्वितीयायां आपटे-इत्युपाह्-ग + जारजो ग्ररुवास्तरे इकं १८४९ विनाथकञ्चम ।

उपोद्घातः |

अपि भोः सर्वदृशनसप्रहमधमिन आनन्दान्नमस्यसंस्छतम्नन्यतरदपकाचि- तन्थग्राहकमाननीयमहाग पः-- ।

ननु रमतां तत्रभवतां मवतामासेचनकतां वराय तन्वानस्ारः हस्य च सर्वदरोनसंग्रहनाम्नो यन्थस्याऽऽसद रनाय वासो भवत्सु प्रदम्‌ नञ्च; षण्ना- स्तिकद्शनषडासिकः सनमध्वमाष्वभामाऽ्यादि पोढनिबन्यैः साङ परसर्धीति ` भवतां मतिः |

अथं हि निवन्धस्ततहरनकाराणां निबन्धोवानुद्पेशिव पयःूरानाडोड् भगवता माधेवेनेव मधवाचभण पीयुूषकठश इवोदधूनः सर्वदशंनसंग्रहनाम्ना परसैवितश्च ।

ददीनपदार्थस्वेताद वस्थने दृयते ज्ञायत आलाऽजनेनेति व्युसच्या ज्ञान सामान्याथकद्दरिषातोः करणरयुटा निष्पचदृशंन शब्देन वेतनवस्तुविषयवि- चारपवणमागमालसके कच्चमुच्यते ।

द रनगतरेख्पापिषये तैथकानां विविधानि मतान्वुपखभ्यन्ते । केनित्वद परवात्तरमीमां पाद्यं सेशवरनिरीधरसाख्यदयं सप्वपदार्थपोडरपदार्थाभिधापिन्या- यद्ये चेति षड्र्रनन्याहुः । वदृकम्‌--

कपिरस्य कणादृ्य गौतमस्य पतञ्जटेः । , व्यासस्य जेमिनेश्वापि शाक्लण्धाहुः षडेव हि ॥ इवि ।

अपरे ॥ मीमांसकतांख्यनेयायिक्वोदनेन१। णां इदनानि षदर्शनीं प्राहुः । अन्ये तु पनः सचान्तिरदेमाविकय)ः) २. पाष्यपिकेपि मेदिनो

‰ ५ कन

देन नेनटौकायतिका्यां च सहिःपाद्यदृशन ८. ददशदुरनीति रगिरन्ते । अनेन तु निबन्धकत।ऽनोऽ्यधिकानीपि मिदि षोडश दशनानि सगृही तानि । अत एव च सवेदशनसंयहनम्ना परथपत्यमृम्‌ । दशनानां नमात गृ एव स्फुटानीति न पुनरिदोचि्यन्ते ।

तानि च दशनानि द्विविधानि । अमेदग्रहिणि मेश्महीणि द । त्र. दाकरदर्थनममेदव प्रीति सपसिद्धो हिण्डमः स्वेनेति न ततर विचारङेशवकार द्मोऽपि | प्णिनिदशेनमप्यभेदभेव वृदुताति तत्रस्थ" ६ वगर्पते । तथा हि अभ्युपगताद्वितीयत्वनिवाहाय वाच्पवाचकपोरविभ।गः “ पत शयुपक्रम्यन+

बाच्या सा सर्व्रब्दानां शब्दाच्च न पथः .;।

भपुकतेऽपि संबन्धस्योर्जीव(मनोरि ॥

1

वा ्यवाचकभोरमदेऽपि तयोः संवन्धः कवं कल्पनावशाद्धासते ने तुं ब स्तवः । प्रमार्थतस्वमेद्‌ एवत्यथंः । तत दृष्टान्तो यथा जीवात्मपरमासनोवा- स्तवमिदेऽपि कसनावशाद्ष्यावहारिकस्तये; संबन्धोऽवभासते तद्दित्युक्म्‌ । ` एवं वेतहदनममेदवादीति सष्टमेवोक्तम्‌ । एवमेव मीमासाद्‌शनमपीति बेद्धन्पम्‌ । दथा च दरनत्रयममेद्मपरम्बत इति स्पष्टमेषेत्ति ! तदन्यानि भेदवादीनि ।

अमेद्वादीन्येव श्रोदानीत्युच्यने } मदर दीनि च ताफिकमीति | पराषा- गयेन श्वित्रो मुखतचछप्रतिपादकानि भौतः । मु्पततणा तेण मूरतचान्वेष- काणि च ताकरिकाणि । प्रकान्तेरेण पुनरदविधानि । नालस्तिकान्यासिकानि चेति । प्ररोकादिनासित्वभ्राह काणि नासिकरानि । पररोकाचयस्तितयाहीमभि चाऽऽस्तिकानि । चा्वाकदर्थनं मेदवतुष्टययुतं बोद्धदृरानमाहतदशंनं वेवि ना- स्तिकटर्दनानि । तदन्यानि योद गाऽऽस्तिकद्‌ शन।नि ।

अस्य च सवदशनसेयहनाम्मो निबन्धस्य प्रणेता सुगृहीवनामवेयः भरीसा पणमापवार।यं इप्ि--

भ्रमत्तायणडग्वानवन्छसतुमन पहनसा। क्रियते माधवापण सवेदशनग्रहः ॥

इदि मन्थारम्मे स्वथमेवोक्तत्वानिश्वीपरते ।

अयं हि माधवावार्या दक्षिणदेशे तुङ्कमद्रानदीतीरे पमासरःसविधे सपति ^ गोदटक।डा › इति नाम्ना पर्ति गमे विजयनगर परिकमार्मपवतकस्य ख- भरतापमार्तण्डपरिशोविताहितपस्चष ५ वस्य वीरवनाम्नो पनुजेन्द्रस्य देवेन्द्रस्य बहसतिरिव कुरगृरमन्वी निखिटराजङयंपुरधर आसीत्‌! तथा शकीये त्रयो- हरा शतकोत्तर।५ सयवं रीयस्य यजःशखिनो मायणाचायस्य मारयां श्री मत्यां परादुसास्तीदितीतिहासकोविडः कथन्ति ।

अर्नेन च राजकयधुरधरेण जगीतख्वर्विनिविदविद्रत्पकाण्डमण्डठपण्ड- नायमनेन मन्िपवरेण पूर्वंसिन्वपत्ि वीरनृक्रमूषतेस्वलुरस्य इरिहशख्यस्व चं परधानममात्यपरमुररीरत्य' समीरचीनवया राजकायंभरं निर्वाह्नोचरसिन्वयति जगवतृन्यपादभी शंकरा पाणां रारर्पीहि दरदङ्कषेर (दगेरी) परे वत्काववर्विपी- दामि हिवशीशकरानन्दगृरूणां सकाराज्तुर्थाभ्नप सीत्य वतदृरारिकार+ लमग्राहि + तव आरम्येव विद्यारण्य हति समारूपा पथिताऽमूत्‌ । अवं शराऽ४. धरोकराचमत्दवंशो व्िद्रण्पमारतीतवि परमरया वमरसपवकतुपृश,ष्छृषवे ।

अनेन हि भाधवाचार्मण नैकशो ग्रन्थाः प्रणीताः 1 तेदश्वर्मव एषायं पडत दवेदु्नसप्रहूनाभा निषरन्धः।

{३1 | . अत्रायं पभ पुरतः प्रदुमेवति । किमयं अन्थथतुथापस्वीकरणला धणीोऽयका वद्नन्तरमिरि । ततर चरमाश्रषदीक्षाम्रहणव्प्रमे गयं निबन्धो निर्‌ भायीत्यनुभीयते । कुव इति वेच्छरथताम्‌ । योऽयं माधवाचार्यः स्वयमेव ्न्थारम्मे श्रीमत्सायणदग्धाम्धीति शोके माधवेपिस्वनामरनिरदरपुरःसर सः स्मिञ्जनकृतय। सायणवैशसैबन्धमवगमयति । यदि चायं निबन्धो जगद्गुरुषी- उाधिष्ठानादर््वं कृतः स्यात्तर्हि सन्थासाभमस्वीकारमिम्नेव वत्पाग्माविखवे शगो- धरेनन्ध दिनिवृत्तसामन्थनिर्पाणसतमये वाद्रगतेबन्धस्यःविद्यमानतवेनासत्संबन्ध- कीर्तनस्प चानुचिवतेन कथमये सुधीमाभिवः सदवेदितुं प्रवृत्तोऽसत्संबन्धं निर्दिशेत्‌ । वथा चोक्तं विधेश्वरसरस्वनीध्रणते पतिधमतग्रहे-- | नाममेत्रादि चरणं दरे वि शरनं कुम्‌ । वथो वृत्तं बं शीरं ख्यपपमेनेव मयति; ॥ इति । माधवेति नामपि व चतुर्थाश्र-ग्रहुणात्पाक्तनमेव । तादटृशान्ववाधान्वयतवि- शि्टवेमेवाऽऽत्मनो. माधेति नाम्नो करम्‌ । विद्यारण्य इति सपाख्यायाः सेन्यासदीक्षाग्रहणतपनन्तरभाव्रिनीतिन प्वेकषःकोविद्परम्परवेदानीपपि श्रुय- भाणलत्राच्च । | पदशीप्रन्धस्तु शारदारीटाक्रमणादृष्यं दिरजित इति प्रतीयेते । यतस्तव सेन्यासाश्रमम्रहणातूरवमाविने वं दानामसबन्धस्य कस्यचिदपि निर्दशमन्तरेव केवलं जगदृगुहणीठाधिकारथाहकरंकरानन्दगुरपाराम्बुरुहनमनं विप्राय यन्थारम्भः क्रियमाणो दृश्येते । यद्यपि ततव न अन्थःतुनाम्न उदेष्स्तथाऽपि नमस्कार्यतेन शंकरानन्दगुरोरुपाद्‌नानमध्कारकतर पच्छिष्यणे भवितव्यम्‌ । स इ शिष्यो विधारण्य एव । ममनकरमन्थकर््ीरल(ठाभान्‌ , एं च ¶शवदश्यां दीपकपरि- भमाप्तयवसेरे “ विद्यारण्यमुनिविर्रचितार्थां › इत्येषः प्ञ्चटृपाः रेन्परास्दी- क्षासमनन्तरभाविनीवतवं सचति । यदि चायं निनन्धः पीटाधिरोहण्रानन्तरं छवः स्यात्तं पश्चद्श्यामिवात्रापि सायणवेगसंवन्धादिकं किमपि नोठिचेत्‌ । यवश्चाव् वंरारबन्पं कीर्तयति ततः सन्यासस्वीकारलाग्भवत्वपस्य निबन्धस्य सिध्यति। अथ पश्वदृश्यपि शरङ्पीठपवेकास्गेव प्रभीवेति ब्रूषे चेत्‌, कथय किमिति वव माधदनामेहसं न करोति.। किमिति च तदानमविद्यमानं रंकरान- ्दगुरुसंबन्धमृद्धारथति । आधुनिका : सन्यासिनोऽपि दीक्षोचरं तत्मागर्विनामव- दसै बन्धितेन तेवाऽऽ््ानं कथयन्ति । नामगोत्रादि चरणे देशं वासं शरुतं कुटः मिति निषेधाद्‌ । कित्वाश्रभपतिष्ठापिवन।म्नैव व्यवहुरन्वि । अन्यत्सर्वं नाराय- णस्मरणभिवि बदन्दश् सांसारिकसंबन्धदेनिवृि एकान । वहस,

[ ४] रम्भे केवलं नमस्काय रन श्रीसंकरानन्दगरूलेवनं भन्थकवस्तदानीं चतथाभ- मवर्तितवं सष्टमेवावगमयति । एवं वेदभाष्यपराररमाधवक।ठमाधवजैमिनीयन्यायमाटावैयापकन्यायमाखा- धमतिभन्थष्वपि कततेन माधवनागोहखनं तत्तदयन्थपणयनसमये मन्थकः सन्यासदीक्षानधिष्ठितत्वं सचयतीति बोध्यम्‌ | द्यपि मुदितरकरदिग्विजययन्थे शिरोभागे ° विद्यारण्यरिरवितः ' इत्यु- छेखो द्यते, तथाऽपि तथो रतुथापममरहणो त्तरं १ द्िरवितते च न ख: तरं पमाणं पश्यामः । प्रत्युः १. समाप्तौ ' इति श्रीमाधवीये ' इत्युक्ततेन संन्यासस्वीकरणत्पागमावि५ः- ` माख्यारक्षितस्येव तत्र कमीविन परतिषाद्ना- त्सवदर॑नसग्रह्वच्छकरदिग्िजिः न्योऽपि मगव्धङ्गन्धारणस्थातः प्रागेव निरमायीति निश्चीयते । युक्तं चेतत्‌ । यतो जेमिनीयन्याभमाछाविस्तये माधवाचार्य दृण्डस्वीकर- णामेव पणीत इति तादनि्विवद्म्‌ । त्र तस्य बरीरवुकसंवन्विविनाभिधा- त्‌ । वीरवृक्कसंबन्धश्च चरमाश्नमसीक(रपयंन मेव । न वदुत्तरमनुवर्धितुमुत्सहृषे । तदानीं मनःसंकल्पपृवकं तस्य प्रित्यक्तव्यत्वात्‌ । तथा च जेभिनीयन्पायमाडा

विस्तरथन्थारम्भ-- [वात प्रणम्य प्रमासानं श्रीविधधातीथरूपिणम्‌ । इति यसखणम्यत्वेन गुरोरमिधानं न वदीक्षायाहकगुरूुविषथकम्‌ । तदानीं दीक्षाया एवाभावात्‌ । कितु विद्यायाहकमुरुिषयकर्पवे पि वक्तव्यम्‌ । तदेव च पद्या शंकरदिगिजययमन्थारम्भे दृश्यते । वद्यथ(-- पणम्य परमात्मानं श्रीविद्यातीधहपिणम्‌ । पाचीनशंकरजये सारः सेगृद्यते स्फृटम्‌ ॥ इति । एवं च गरूदेखनस्य विद्यग्राहकगुरविषयत्येनन्पथासिदेनात्र पअद्श्या- मिव पारित्रञ्प.ङ्गीकरणानन्वरं विरचितत्व फिचिरनन्पथापतिदं रिङ्कं दि पथं समाराहाः | एवे च शंकरदिगिजयोऽपि मधुव्राचा्ण मगवहङ्न्सीक रणाल्ममिः ~ (दत इतिमे मतिः । एतद्विषयं द्तिहासपंसोधकैर्युकापुकत दिचार्थम्‌ . ५7दृषेतक्षन्तव्यम्‌ | इह स.; जमति हिरण्यगमप्रमतिस्तम्बपचंनः सर्वासप्युखयावचः प्राणमरूर्मौ निसर्गत एवः; एजि सरमधिप्वश्च मवतीत्यन्‌मरसाक्षकपेतनाव्र पवादः कश्य. चिदपि दशल ्स्य्‌ ¦ अभीष्टं चास्य सुखविरेषे एव मेक्षरपर्यापः। चच सुखविशेष। ज्ञनेकसाध्थः । जेनदेव तु कैवस्थर्मिस्युकततवात्‌ । नहि शमन सदृशं पविवमिह विदे, ईपि गीदासु भगवता जानमाहाल्पापिशयस्पपिभीतिः

५ |

प्वाच्च । यद्यपि ठेके यक्िविरि्ं वस्त प्रथल्नसंहयेणापि ` ज्ञानिनाऽपिः नं पयते संपदि तत्पभूतेधर्थतपनः कोऽपि दष्यवछ दूनी यासेनैव ससाधयर्तीपि ज्षानपिक्षया दभ्यस्येवाधिकः प्रमां दक्षते तथाऽपि भसय प्रमावास्सदुर्दमपपि रपिषाईयिषसि पदद्वयं बृदधिपमविणेद ठम्थं नान्येन केनापीति ज्ञनवेमवमेव सर्वत्कषंण सव॑न विजयते । अत एव भ्र्टराज्पेरपि तथोद्‌ गवर्षपरयन्तं वनादू- नान्तरं परिभ्रमद्धिरपि पाण्डयेः केवटे मगवत्ताहय्पेनेव कष्दीरुतसकरटसा- मन्तपण्डरस्येश्र्षरिखरारूढश्प सव॑भोभवकरवतिनोऽष्टाद्‌ शक्षोहिणी नायकस्य भ(त॒रातपरिवारितस्य दर्थोवनस्याणि रज्ञः पराजयः समपादि । इष्यं तु केव ताद रवृद्धो सहय्थकारि भवति नतु तस्य परापरान्यमिति स्वजनीनमेतत्‌ । तच्च ज्ञानं तस्वविषयकमेष । तं च तस्य वस्तुनो मवस्तच्ापिति व्यु्च्या वस्तनो मटस्वकूपमुच्यते । मटस्वरू्पन्ञ(नमेव हि मोक्षोपयोगि भवति । एवं च थस्य ज्ञानं मोक्षोपथोभि मवति तत्तखपिति स(मान्यतस्तखलक्षणं पयंवस्यति । तदशतचन्ञानोपजीष्योऽभीष्टः मृखविगेषे। हि तत्तद यनकारमतिषैवित्याद्य- तिदयन भिनः । तदनुसारण चभीष्यमागसुखविरेपसाधनीमूतन्ञानपयोजक- वान्थपि भिजान्येवेत्यथाह गनानामपि भेदः सिध्पतीत्यवः संप्रति तेषांकोवा विषयः कीदशं च तश्य स्वहपमित्याहि सक्षिप्य रकिविजिहप्यते । तत्र परथ- मोपस्थितस्थोपेक्षानहंतेन प्रथमतशार्वाकदुगनमेप्रवटम्न्पते ।

नास्तिकिरिरो पणिना चार्वाकेण प्रतिपादितं दशनं चराः तनप्रष्युच्यते | यसय मते यतस्रशन्धियेण मृदुकटोरशीतोष्णाद्थः सरणा उगपखम्पन्ते, यद्रसने- न्दियेण कटूषम्डधुराद्यो रसा अनुमृषन्ते, यदू णिन्द्ियेण मृगमदुकङ्कमपभति- सुरमिवस्तुपरिमरोद्रारा आष्रायन्ते, यच्चक्षरिन्दिपेण षटपरस्तम्भाम्भोरुहा- दयः पदार्थाः स्थावरजगमाः परिचीयन्ते, यच्च भेतरिन्दिपिण तन्वीगीतादयः सीगीतादयश्च पधरथ्वनयः शोश्रयन्ते तदेवैकं परत्यक्षं पमाणम्‌ । अन्यरनमाना- दिक त्वपाणमेव । अतो न पररोकी न देदोदधितो ध्मानं पृरण्यं न पपं नापि ऽनुमानादविम्यमी धरा्िकमन्यत्‌ । किंतु खोकपसिष्वो राजेव परमेश्वरः । देह एवाऽस्य । मरणमेव मोक्षः ।' कन्तादचिङ्घनादििजन्यं सुखेेव पुरुषार्थः । केण्टकादिन्थथाजन्थं दुःखमेव निरपः । तस्मात्ताच्याखाधयादविविचाराभैरप्षं यावष्छक्थं यथेच्छं सुखं संपादनी षमिति निष्कः । पदेतन्मतं भवणसमये मनोहरमपि परिणमिऽ्त्यन्तं मयावहताच्ठिेषिमहिततास्व नुपदेषमेत |

वदां देवमनुसरन्तो बोदासेषां दर्छनं गौद्धदर्शनम्‌। त च वौदा माभ्प- परिकथोगषारसौजानिकवैमारिकनामभिश्तूर्विमोः परसिद्धाः । पथां हि-मग- ` षतः बुद्धेन परथनपः स्वरिष्येभ्यः सर्वे पून्िधयपदेशे छते ये िप्िस्वेव

वेथारथरिन प्रिमृहीतं ३ शवृर्वातिपः षो वस्ते भ्यगदु रित्वाम्भार्वपिकेतवाहपां धपु । इथं हि वेषावषठषः- सरं क्षणिकं, सर्व दुःखं, हप स्वरक्षणं सरव शन्यम्‌ , इति भावन्‌ यतृष्टयोपृे शेन कमे तदंस्थापित्वागुकृउदेद्नीपतलसवा- नुगवतवतवैरत्यत्शानां निराकरणेन सवंदन्पत्वमेव गुरुणा बोधिता वयमिति । भतः सावरान्यरदवदिन ¶ते । अपरे रिष्याः पृनः कथं सवस्य शन्यतवमवगम्बुं राक्यम्‌ । तथा सवि ज्ञान स्यापि शृन्यत्वेन जगदान्ध्यं प्रसज्येत । अतो व।द्याथस्थ दान्यत्वमस्तु नमे- ष्युः | शिष्येण हि द्यं करणीयं योग आवचारणश्ेति । तत्राज्ञातार्थस्य ज्ञना- थाऽऽकेपो योगः । गुरूकथंस्याङ्कीकिरणमाचारः । परश्च वैः रिष्यगुकतं भावनाचतषटयं बाह्यथशरन्यत्वं चङ्गरूत्य सरवैस्म नरन्पत्वं आक्षिषः कतसे योगचारा इति. पथां जम्पुः। अव एमं बाघयारलन्धनादिनो विज्ञानात्‌ सतित्ववादिनोच्यन्ते । एतेद्मयममिपायः-अनादिवासनावकादुर्बाद्धरेषनेका- करेण भासत इति पगुक्तगुषूपदिष्टमावनाचतुष्टयपरिवयगञात्स्वासनो ण्डे विविधविषयाकारोपद्रवानुरमाि दादङ्ञ नोदयो मोक्षः सपद्यत इति । अन्ये तु -न उदिबाद्पथंस्प्र सखे विज्ञानमाज्रा्तित्वं वक्तमरक्यम्‌ । ततो बाघयर्थोऽप्य्गीकरणी र, एवेति प्राहुः, } दतो गुरुणा मवतु नाम बाद्याथः धरतु न स प्रत्यक्षः किं्वनुमेय इत्यक , कियत्प्न्ं सुं मेत पृष्टवते सोतान्तिकरंज्ञया प्रसिखाः । -सूचान्ते पृच्छन्तिति शदः दद्ः } £ पद, ~ सुलावादिम्यः › इति पागबदूवीय्ठक्पत्पषःः । अव एते याद्या नुमे + इत्युच्यन्ते । ॥ि नि , परे च केविच्छिष्या एवपृचुः-यथा वानुभववछादृवाद्यार्थो वदटपदादिरररी क्रियते तथा प्रत्यक्षवठात्तस्यार्थस्य पत्यक्षत्वमप्यङ्गीकरणीयम्‌ ! एं च बाच. ष्व॑न्तरेषु चार्थेषु पत्यक्षेषु सत्सु यत्काित्पथः सर्व दन्पपित्युपरदिटवान्गुरूः । ¦ तदनन्तरं काश्िद्वज्ञानमेवः सादिति । ततः काथिस्पोभयं बाह्यमान्तरं च | सदित्यमिपेत्यावस्थितावि्ञेयमनुमेयं वेति । सेय: गुरोविरुद्धा भविति षाणा वेमाविकार्यया ख्याताः । अत एवैते बादयार्थपत्यक्षत्ववादिनः सर्वास्ति्ववा- दिनिश्चोच्यन्ते । | ` व एते जगनूखकारणवेन. पथिवाप्धतेजसवायवीा्तुपिधानरमागूनरि- कतप्य तेषु चिरस्थायि सुखं समन्धुखक्षणं शयं. .वाऽनिमाठषन्तः सूर्म क्षणिकं सः दुः सव स्वदक्षणे सं दन्यः बेदि मावनावरृटमं खी कुर्न । वेवम पे सपंपत्माल्पं दुगलसमुदायतार्गनिरोपमरेदज तुर्वि तम्‌ । व पयय दमतापपप+ ॥वजनेवनात्ाससकरमसश्चदिषम्‌ । (ष्ये

। (५

पस्कन्ीत्युच्यते । दुःखकारणं स्थिरत्वादिभानिः समुदायः । दुःवेतक्रारणे- तदुभयनिवृस्युपायः सरपं क्षणिकमिति भावनाखूपो मार्गः । सवनेरारम्थवासनाहपो निरोधः । स एव मोक्ष इत्यभिधीयते | पञ्चस्कन्धानां लक्षणं भावनाचतुष्टय- मित्येवमादिविस्तरे मृतोऽवमतन्व्यः । प्रत्यक्षमनुमानं देति पमाणद्रयद। न्वते ।

अहैन्वं परेश्वरं मन्यमाना आर्हितास्तेषां दर्शनमाहैपदर्शनम्‌ । अत्र जीवा- जीवौ पृण्यपयपि आश्रपसंवरो बन्थनिजरामोक्षःशनेति नव तच्छानि । एतन्मते घटपटादयः सन्ति न निशवेतुं शक्ते । नापि न सन्तीति छता सवै पदाथ भावामावालका; । सम्यगददनसम्पग्नानसुम्यक्ारििश मेक्षः सिध्यति । सं च देहस्वरूपावरणापगमे. जीबस्य --सततोधग्रमनम्‌. । ..जीवादिनिवसेख्पाकानां तत्वानां सम्प. दनयाणीं. च-ठक्षवि मृ एव -स्शटानीति विस्वरभिया.

| क

नोच्यन्ते 1, वपुषं वाः षट्‌ -केद्विरोषिकान्न सिका शत्युभ्यन्वे. वेद्विरोधित व ना्विकतवमित्कयः +; दवि षवम्णार्िकर्ीनस्वह्पसेक्षेषः ।= : / `

अथाञस्तिकदर्यनानि । तत -समानृरनवषभेते भृरयतस्वच्ववयम्‌ । विद्- विदीशधरमेदात्‌ । वत्र चिन्जीश्रि मतौ अविन्लैडमेगों मोग्धम्‌ |: विष्ने- पेरन्वथामी सँस्तनियामकेषरः । "त हि, सविशेषः सगुमश्च । अथं हीर धिम्जडो व्यप्नोवीत्याल्शमनीच्यपे । ` यौ येदव्यान्नोति स तस्याऽ्ता | तच्च(स्थ शरीरमिति भिज्जढे परमात्मनः दपम्‌ । तत्रापि जीवः पालनः दररीरं मूता जडश्याञ्सम भमि । एततदाथत्रितियं परमाथत; परसरस्मा- द्वि सत्संबद्धं च म्वा । अनोभ्यै परमाला सजातीयविजातीयस्वगतेवदेर- न्यसित एवेति राम्‌।नृनाचायौ मन्धन्पे । भेदेऽपि ररीरमिशिष्टस्येकलाद्विशिश- द्रेवषाद्भाश्रथन्ते । मायावादुमसहमान। श विषर्ववादं भविक्षिपन्ति । परिणामवाद स्व कु्न्प् सत्यापि समर्थनन्ते । रतां मवे जीवन्मूकिनास्ति । गेकषेऽि जीवबसमणोभद्‌ एव । याथातथ्येन प्रमासस्वरूपावनेषपूरवंकवत्केकयेमेव मेक इति बोध्यम्‌ । | [

भथ पूमेपञ्ञदृशोनस्वहपं निहप्वपे 1 पृण। आतलदरपविषादकशासे प्रह मतिर्यस्य त पृणमह्धः । पथा शत्प्थः । तेन वद्वि द्वन पूरणपदर्थ- न । अत एूतदु्ने बध्यदृदनवित्वस्युर्पते । अस्थिषु बष्वमतृन्द्रि शति भान वीर्यं इति वप्रं भाष । भत्व पूणेमक्तावायंस्य अन्म शङ तसमुभूमिते

गेहारूथाधितुः सका शद । एवस्य विघाभ्वापको युररष्ुचोक्वाचाः ।

॥। तदुनुवा्थिन्‌

अं हिमवां वायोदपतीयोऽतार्‌ शि वृध भ वुक्‌

8, गभे क भ ऋ ककु की ॥ 0, +. क्ति कछ 0 > यन भज

[< 1 प्रथमस्तु हनृमान्स्यादद्वैतीयो भीम एव च । पणं पर्ञस्ततीयश्च भगवत्कायसाथकः ॥ इति । अनेन च महाभारततात्मयनिणयनामा मन्थो विरचितः } वदृ्न्थसमाप्त्य-

वस॒रे चायं श्टोको हश्यते--

मध्वो यत्त ततीयमेतदममा मन्थः छतः केशवं } इति

वायोइवस्प यत्ततीय छप मध्वराख्यं तेनामुना मच्ाचाथमण दशवापभचु- याये महामारततातर्यनिणंयाख्णो मन्थः छव इति वदथः । अस्प मर्त दैतवादः । द्विधा दृतं द्वीतम्‌ । तस्य भावो दतम्‌ । मेद्‌ ईपि याबत्‌ । सर्ब भेदः पश्चविधः--जीवेश्वरमेदो जडे्वरमेदो जीवजडभदो जीवानां भिधो मेदो जडानां मिथो मेदश्चेति । तदिदं मेदपञ्चकें सत्यमनादि च । यरि च सादि स्यात्त नदमाप्नुयात्‌ । न च कदाऽपि नाशमुपैति । तथा यदि मेद्पश्चकृमसत्यं स्यात्तहि तस्य भ्रान्तिकिलिततवं स्वीकापं स्यात्‌ | न भ्रान्तिकल्ित्तमिवि मन्तथ्यम्‌ । कलसिपतस्य -निवच्यवशपभावात्‌ ।! नैव निववेवे । त्स्मात्सत्योऽनाद्वे्ायं मेदपपञ्चः। एवंच द्रवं न विधत इति यन्मते तदृज्ञानिनां मतमिति ब्रोद्धन्छम्‌ । श्रतिरप्यत्राथं प्रमाणम्‌ । तथा हि- ८ सत्य आत्मा सत्यो जीवः सत्यं भिदा सत्थं भिदा सत्थं भिदा भेवार्वण्यो मेवारवण्यो मेवारुवण्यः › इति । अस्पार्थः। आतमा प्ररमा सत्यः । तिका साब धित इत्यर्थः । तथा जीवः सत्यः । तयोर्जीविधरयोमदश्वापि सत्यः मेवा- रुवण्य इत्यत्र मा एव आरुण्य इति पदत्रयम्‌ । तत मा इति निरेधार्थक- मध्ययम्‌ । एवेति निश्वपद्योतको निपातः । आरुमिरधरन्यो भजनीय अ।सु- वण्यः | एवं च परमात्मा दृष्ट्जनेपव्यो नेव मवपी.यथः | सतयं भिरेति भेष स्वरण्य इति च तचरिरचन भेद्सत्यखदाढय प्ररयायित्‌म्‌ । अस्यां श्रवतो सषटमेष मेदोऽभिहितः । नकवभ सति मेददाढयं सेग्पसे्वकमावो वाऽन्नष संगच्छते | अनुमानेनापि मेदोऽ्वस्तीयते । परमेश्वरं पक्षीरुप्य वच जीवादभेदः सध्ये । जीव पतीश्वरस्य सेष्यतात्‌ । का वँ धति सेष्यो मवति स तस्माद्भिः) पथा मध्या. द्राज्नेति । अत्र म॒प्यः सेवको राजा च सेभ्यः । वस्मल्तिविशातेष्नो रजा निनो टृ इति । अपश्रारयः +. परमृते धनं मे स्यादरिद्ं ठेशवोऽपरि मा भूरिदि पाथवमान्‌ः पुरुष, राज्ञ गुणोत्क कतयेयुशेत्पीवो सजा तेषाममिरितं पूर- येत्‌ । प्रतु यदि ते सवाङ्कीप.लदाग्याद्रुमेव देदीत्यभिकादृकषियुतरि १११ टढामो भबेसयुत कोषासाद्नेननथावापिः स्यात्‌ । वदुकम्‌-- | वातियन्ति हि राजानो राजाऽ्मिति वादिनः ¦ ददुस लिधि्ं च 'स्वगृणोत्कषवादिनाम्‌ ॥ इति '

-4;* 21. 0 जकन ०१5 -ज्मर

[९]

तथा च महद्भिः सह प्वसाम्थोद्धावनमपि महतामपीतिकरं भवति किमुत तैः साकं खमेदपदनमित्यर्थः । एवं च जीवेधरयोरमेदः सवथा दुर्वटः । न च नह वेद्‌ बह्लेव भवरदीतिश्रतिषलान्नीवेधरयोरमेद; रक्यरङ्कः इति वाच्यम्‌ । ` पञ्य ब्राह्मणं भक्त्या शद्रोऽपि ब्राह्मणो मवेत्‌ । इतिवत शं त्ापरताद्मेदश्रतेः। नहि ब्राह्मणपृजया दूद्रौ ब्रा्लणजातितां उमते, कतु बज्ञणवत्पशंसनीयो मदवीत्यर्थः । त्वमसीति मह्‌। वाक्यमपि मेदपतिपादकमेव । तस्थ तं तच- मिति षष्टीसमासपङ्गरुत्य तस्येश्वप्स्य तवं दृसोऽपीव्यर्थात्‌ । अथवा ° सं आत्मा वखमसि भरेवकेतो › इत्यु टकस्य स्वपुत्र धेतकेतुं पत्यु देशपरे वापर आत्मा अतत्‌ तम्‌ इति प्रच्छदः । अतदित्यत्र च नजथा मेदः । तथाच थः स्व।तन्त्याद्विगुणोपेतः स एव परमात्मा । तवं (-अतत्‌, तस्मादालनो भिनः परतन्नो जीवोऽसीत्यर्थात्‌ । एवं च जीवेश्वरयोः सेव्यतेवकमाग्रात्तयोरभदः सिद्‌ः। सेवा च-अङ्कननामकरणमजनमेद्‌ात्रिविंधा । ततर ङ्कृनं नाम रङ्तचकर(दि- नारायणायुधराल्छितमदधारणम्‌ । पदपि “ अतपतनुनं तदूमो अश्रुते › इति तेत्तिरीयकोपनिषच्छरतेस्तपमुदर। (रणं मुख्यम्‌ । योऽतप्तवनुरत एवाऽऽमः स तद्वि 6णुपद्‌ नाश्चुव इति तदथं मन्यन्वे मध्वानुषायिनः । तथा चोक्तं ब््नण्डपुराणे- छता धातुम्थीं मृदां तापिता स्वकां तनुम्‌ । क(दिचिह्धितां भू५ धारयेद्र्णवो नरः ॥ इति । पुतादनां केशवादिनाम्ना वपवहारो नामकरणमुच्पपे । तेन चे निरन्तरं मारायणस्परणं भवतिं । भजनं तु काथिकवाविकमानिकमेदोन दृशविधम्‌ । ठत सुत्यं हितं पियं स्वाध्यायश्वेति रतुर्विधं वाचिकम्‌ | दानं प़सिाणं परिरक्षणं चेति भिविषं कायिकम्‌ । दया स्पृहा भदा चेपि निवि मनसिङम्‌ । सवस्य मज^ नस्य रिष्णुपस्तद्त्तपाद्नं पणोजनम्‌ । जीवाञ्णुपरिमाणः | च मधथ्पमपरिमाभो नापि बिभुः। स व मेोक्षावस्यायामी परसेशवरस्य इस एष । अगस्मेयो मेदो नित्यश्च । स्य च सवतः प्रापराण्यमित्यादि मध्वाचाया मन्यन्ते । प्रत्यक्षमनुमानं शब्दश्ेति पमाणतयवादिनधेते । एतेषां मते जगत्कवतादिरहितं दःखामिभिरं परिपूर्णं सखमेव मोक्षः । स च विष्णपस्दरदवि ठम्पः। पिष्णुपस्तदश्च वद्‌~ गुणोष्कर्षज्ञानदिवि मवविं । नामेदज्ञानात्‌ । तदुक्‌-- पस्मिन+सने किमिहास्तयररम्यं धममाधकमिररमस्पकास्ले | समाभ्भिताद्भक्षतरोरनन्तानिःैशयं मृुक्तिफठं पयान्ि ॥ `

हति मध्व्दर॑नसतेष

[ 1° | नकु शपा दापतदशने पदरापतिना महेश्वरेण जीवानां पाशनिरासकत्वेन काय॑ कारणमोगविधिदुःखान्वह्पं तच्वपश्वकं प्रतिपादितम्‌ । पदापतिराम्दार्थ्ेवं म्वाख्पातोऽभियुकेः-- मक्षा स्तम्बपर्वन्ताः पशवः परिकीर्विताः। तेषां हि नायको यस्माच्छिवः पदपतिः स्मृतः ॥ इवि | अज जगतीतेखवर्पिचेवनावेतननिलिखपदा्थजातं कायं रन्दरेने ध्यते । कर- शराभेने्षरः ; स च स्वतन्त्रः जपध्यानादिकं योगशगदेनामि यते । रिष बणे भस्मस्नानादिके वतं विभरुष्पते । दुःखनिराचपूर्वकमीश्वरम्‌।गो दुःवान्व- शब्दन क्तः । स एव परमपुरुषार्थ पेक्ष इति । शेवद्रने पाशविगोक्षणार्थं षट्‌ वसानि परिविधयाविचापिदपाशकारणा- छयान्युपादे्टानि । ततर पतिः शिवः । विद्या वच्वन्ञानम्‌ । अगरिया मिथ्या- नम्‌ । पशो मखकर्ममायारोधशकत्याख्यश्वतुर्ष्वः । पदर्जोवः । पाशनिवृतौ कारणे जपष्यानचयादिकामिवि । वदुक्तम्‌-~ .. प्रतिवि तथाऽविधा पदः पाशश्च कारणम्‌ । तन्निवृचाविवि पोकाः पदार्थाः षट्‌ समासतः ॥ इति । एतेषां त्वाना सागारचीन्येन ज्ञनाताङविमोचने संजाते शिवत्वपापिरूपो मोक्षः सिध्यतीति रेव नां मतम्‌ । मोक्षपाौ परत्यमिक्ेव मृं सावनपिति मन्यमाना महिशवरस्तेवं प्रतिपा- द्यन्ति -पृणस्वतन्त ईरो जगनिर्माणकरणविषये न किपपि करमादिकं साध- गमेक्षते । फितु स्थेच्छयेव सवं निर्भिमीते। जीवाः परस्परं मिना अपिन वरोश्वराद्धेदमहंन्ति । जीवेशररयोश्वेतन्यस्वमावाविरेषात्‌ । परसेश्वरे जीववाद्ा- हयस्य स्वानुमवसिद्धतवाच्च । अपो जीवेस्तत्तादात्मवहपच्यर्थं परत्यमिहञेवाऽऽ- भयणीया । परत्यमिज्ञ। च अहमीश्वर एव न्‌ तद्धिन इत्येतादसः साक्षात्छारः ! वादेन केवडेन सक्षात्करिणेवाम्पुदयो मोक्षश्च संपशते । न वद्धं प्रामाषा- भदिरपेश्चा । नापि काषिशोषणस्य मस्मस्नानदिर्जपपरिचयरिश्वपिक्ेत । एप. शवरवण्जीव साऽपि चेतन्यस्वकपणेव पकारते वथ।ऽपि मायावशादरनैव प्रका- क्षते । परिपूर्णं देतन्यसवमेण पकारानारथं तु प्यमिन्ञ(ऽअरपकीति पूर्णासवा रभ एव मेल्ञ हति पत्यमिज्ञद्शनानुसारिणां मतम्‌ । भरते षरद शनस्वप सकषेपतो विबियते-पारशदिषदवाग्यो पो रक्ष रौ र्दः सोऽयं रेभः सेम्यमानः फरीरदादृय॑सेपादनदारा गकहेतरिति मे

[११] भहिशवरा मन्यन्ते पेऽणयुपचाराद्तेश्वरशमेनामिषीयन्ते । पैरी रेश्वयदवाचयः भवरितं दशनं रसेशवरद्शंनमित्युश्यते । एतेऽपि न परेश्वराम्जीवानां पर्थं सहन्ते, कितु चेतन्पस्वरूपाव्विरेषादीश्वरस्वरूपभूता एव जीवासमान इत्यवग- ष्ठन्ति | मोक्षो हि पारद्रससेवनेन शरीरस्थे्॑संपादनाज्जीषन्मुकिरेवेव्येषां मतम्‌ । जीवतः सत एव या मुक्तिः सा जीवन्मुकिरित्यर्थः । अयमाशबः- भक्तिनाम मृखाज्ञाननिवृत्तिपूरवकस्वस्वहूपयाथाल्यावापिः । सा च जञनिक- शाभ्या । तमेव विदितेति भूतेः । ज्ञानं चाऽऽ्मतखविषयकमेव । त्मस्पा- दिवाक्योत्थं ज्ञानं मोक्षस्य साधनम्‌ । इति स्मृतेः । तच्च ज्ञानं तद्भ्यासावि- शयात्‌ । अम्पासातिश्चयश्च रादीरस्थेरये सत्येव । पद्कं भगवद्रेषिन्दप- दृचर्विः-- इति धनशरीरभोगान्पत्वाऽनित्यान्सदृव यतनीयम्‌ । मकतौ सा च ज्ञानात्तश्वाम्यासास्त च स्थिरे देहे ॥ इति । शरीरस्थं च प्रारदादिपदवोण्यस्य रसस्य सेवनात्‌ । रसस्य पारदृषं च सैस(रपरपारभापगहेतृत्वेन । तदुक्तम्‌-- संसारस्य परं एरर दतेऽसो पारदः स्मृतः ॥ इति । पारद गदितो यस्मातरार्थं साधकोत्तमैः ॥ इति च । यस्मात्ताधकोत्तमेरयं परार्थं परो वेक्षस्तदर्थं मेक्षसाधनतेन गदिवस्तस्मा- दतो पारदः स्मृव इति शेषः प्रारदस्य पोक्षाथतवं तु न साक्षात्‌ कितु मृकतिपि- योजफज्ञानसपाद्कात्मव्वाम्पाससाधनदारीरदादृंसैपानद्ररिवेति वदाशयः। वथा भ जीवन्युककिं समीहमानेन पृर्षधेरियिणाऽश्रौ पारदरससेवनेन रशरस्या- पित्वं संपाद्नीयम्‌ । संपदिति च शरीरस्थेये करमेण आात्मतत्वाभ्यासातिकरष- म्मिथ्याज्ञाननिवृत्तौ जायमानायां या पृक्तिः सा जीवम एव मृकिर्म॑ववीति वातर्यम्‌ | नन्वन्येदृदौनकौरिः भवणमननादिपरकारान्तरेणैव जीवन्मक्तिरुक्ता न तवदृक- प्रकारेणेति कथमियं तद्भिमता जीवन्मुक्ति ध्तनीया। भवेत्‌ । अप एष तस्य दादेव चिरं यावन विमोक्ष्ये अथ सपर्य । धूर २।नऽपि मृकिस्तु दशिता पिण्डपादने । करामठकवत्साऽपि परतयक्षा नोपदम्पते ॥ इवि श्रतिस्मत्योरदृहपातानन्तरं मुक्ति; पदृटीता । कंच निष्पधमानमिषं शरीरं हि पद्भिः कोशेर्निष्मद्यत इति श्तिस्मृत्पादिषु प्रसिद्धम्‌ । वत्र त्वगसु- इमतिहूपालयः कोशा मातुः रारीरादनुवरषन्ते । मेदोस्थिमन्याह्पाश्च तयः करा [१ ; सकाराद्वम्यन्वे । तदेवे; वदमि; कोरेषंदमानं शरीरं दिनक

[ १२ हतया परसयक्षतो दृश्यते । तथा च जीवत एव मुक्तिरिति कथंकारं संजाषरीति । इति चेदुच्यते । षाट्कोरिकस्य देहस्था स्थिरत्वमस्तु नाम । तथाऽपि पारदाभर कपदामिरप्यमाना या हरगोरीसिस्तत्संयोगजनितस्प शरीरस्य नित्यत्वमेव । हरस॒षटिः पारदः । गोरीसिस्तवभरकः । तदुक्तं रसर्णवे-- अभ्रकस्तव बीजं तु मम वीजंतु शरदः | इति। शिवगीरीसंवादोऽयम्‌ । अत एव वेश्वरदारीरसेमृतवेन पारदो रतो रसेश्वर इत्य॒ष्यते । तादृशस्य रसेशवरस्य सेवनेन तत्तेयोगजन्यस्य नित्यशरीरस्य प्रा सत्यां षाट्कोरिकस्यास्थिरस्यापि देहस्य न परित्यागो भवति । प्रत्यत हरगो- री सृष्टिज शरीरसंषन्धेन तत्र दिष्यत्वं दृषूर्थं च संपद्यते । पथा पारद (परिस) हेबन्धेन छोहमपि सुवर्ण भवति तदत्‌ । तदुक्तं रसहदये- - ये चात्यक्तररीरा हरगोरीसष्टिजां तनं परपाः मुक्तास्ते रससिद्धा मन्रगणः करो येषाम्‌ ॥ इवि । एवं च प्रद्रससंवन्धेन षाट्‌रोरिकस्य शरीस्य टोहस्येव सुवर्णे दिष्यते स्थिरत्वे च संपाद्यमानि जीवत एव मुक्तिरिव्युक्तिः सामीचीन्येन संगण्ठते । तथा च ददनकरिः पदशिता जीवन्मुक्तिः करामङकवतपत्यक्षा पारद्पदभिषे- परसेशवरसेवनेन भवतीति जीवन्मुक्तिमनङ्गीकुषौणा रामानृजपमृतयोऽन्ञानिन एवेति मन्तव्यम्‌ । अत्त एव विद्यारण्यैरास्तिकदर्यनसमये सर्वतो जघन्यतये- नाऽऽदो रामानुजददोनं निर्दिष्टम्‌ । वदुपेक्षया वैतदृरनस्य भेष्ठचाद्रामानुजर्श- नोत्तरं दृरनवतुष्टयम्यवधानेन रसेश्वरदश॑नं निर्दिष्टमिति मन्ये । इति रसेश्वरद्‌ गनस्वहूपसंक्षपः । ओक्यदशंनमेव वेराषिकदरानं कणाद रनमिति चोच्यते । अक्षपाद्द्नं घ नेयापिकद्रनमित्यमिधीयते । पतिज्ञहेतुदाहरणोपनयनिगमनारूपपवावयवं धाक्यं न्यायः । तं विदन ते नेयायिकरस्तिषां दरशनमित्य्थः । दनदपेऽपि वज्ञानालिःभेयस्तापिगम इत्युक्तम्‌ ! निःभेसे पेक्षः । तस्याभिगमः पािरि- त्यथः । मेक्ष्वाऽऽत्यनिकी दुःखनिवत्तिः । सा च तचज्ञानादनन्तरमेद न जाय- वे, किंतु तखज्ञानेन दुःखजन्मप्रव्तिदोषमिध्याज्ञानानां मध्य उत्तरोत्तरस्य नाश्च -सति तत्पृवमाषिदोषाडानां नाशात्करमेणपवरगः (तिष्पति । तदुक्तम्‌ -द्‌ःखजन्मपवृ्ति- कोक्मिधथ्याज्ञान नामुततरोचरापयि तद्नन्तरापायाद्पवमं इति । मोक्षसाधनीमूतज्ञा- कविकयाणि तानि च परमागपमेयसेदयेत्यादीनि मौतमेन वेोदश्तोकानि। हदति तु सपेवाक्तानि । तेषु सप्स्ेव गौतगोकतनां गोदरपदार्थानां पथापथ चैनम; सिथ्यति । आदतशवायमन्तम्‌वि नेयायिकैः । अमुमेव किदिषृमनुदक्ष

[ १९ वोडरापदार्थवारिनो नैयायिकाः सप्तपदाथेवादिनश्च वेरेपिका इति व्यवहारः । भतो वेशषिकसंमतान्येव सपर तद्यानि सबान्तरमेदानि निरप्यन्ते-द्रष्यगुणक मैसामाग्यविरेषसमवायाभावाः सप पदाथः: । पथिष्यतेजोवाथ्वाकारकाउदिगा- प्ममर्नासीति नव दब्याणि । हपरमगन्धस्पर्शसंख्पापरिमाण पथक्तवसंयोगवि ~ भागप्रताप्रत्वगुरुत्वदवतवस्नेह रष्दबुदिसुखदुःखे्छ द्िषपयरनधमाधमसंस्कारा- शवतर्विरातिगंणाः । चटनात्मकं प्श्वविधं कर्म । परमपरं वेति द्विविधं सामन्यम्‌ । नित्य द्रव्यवुत्तयो विशेषारूवनन्ता एव । पागमावः प्रध्व॑सामावोऽत्यन्ताभावौ- ऽन्योन्याभावश्वेति चत्वारोऽभावा इति । एतेषां टक्षणानि, अनुमानव्पप्त्या- दिखक्षणानि चेति सर्वे मृर एव स्पष्टम्‌ । इति काणाद्द्शनम्‌ । जेपिनिमनिना प्रणीतं दर्शनं जेमिनिदृशंनम्‌ । तदनुवरपमाना जैमिनीयाः । ते ष ब्योपिष्टोमेन स्वगकामो यजेतेत्यादिकं हि यद्वचनवेन परमाणपदवीमवगाहेते- तादृशाः सर्वज्ञतादिविरेषणविरिष्टः को ऽपीश्चरो नास्ति । मानुषदेहवत्वाविरेषेण विपठम्भकत्वादिदोषावश्यंमावात्‌ । यपि ब्रसमविष्णुमहेशवराः पेष्टा देवाः सन्ति दश्यते च तेष्वतिशाथिनी संपत्‌ । यदाह कथित्‌-- अथापि वेदहतुतवा््क्षविष्णमहेश्चराः । कामं भवन्तु सेश्वयौः सार्वं पुरुषेषु किम्‌ ॥ इति । तथाऽपि न तेषु साव्यं सेमावयेतुमखम्‌ । भ्रान्तेः पृरुषधर्मतादरागद्रेषादि- भलकनिग्रहानुग्रहय्रस्तत्वाच्च । न च पत्यक्षं सर्व्ञसाधकं भवेदिति वाच्यम्‌ । संबद्धं वतमानं गृह्यते चक्षुर दिनौ । हत्यमियुक्तवचनात्‌ । तस्मात्सर्वस्य पामाणिकपुरुषस्याभावादेवापीस्वेयो वेदोऽतो भ्रन्त्यादिदोषानास्पदत्वात्स एव सर्वज्ञो भगवान्‌ । तत एव च वक्षरि- न्दियागोचरयथावस्थितपदा्थधरमादिस्वह्पपरिचयो याथातथ्परेन भवति । षेदो- दितो यागादिर्षमं एव च स्वनृष्टिवोऽपर्वोतादनद्वारा स्वर्गादि फं जनयति । म तान्यस्य कस्यवित्साख्यनेयायिकादिपरिकल्पितस्येशवरस्यपिक्षा । एवे च मीमांसका द्विविधाः । अभिदहिवान्वयवादिनो भाषः अन्वितामिधनवादिनः परामाकराः । दिविधानापप्येतेषां मते शब्दा नित्याः । वेदानां धर्म स्वतः सिद प्रामाण्यं स्वर्गदः भारिश्च मोक्ष इवि । [ इति नैमिनिद्श्चनम्‌ ] । सप्तं सांरूयदशनस्वषूपं निरूप्यते । ते च सांख्या द्विविधाः । सेश्वरा निरीश्वराश्च । पेतु जीवतिरिक्तं षदूर्धिशमीश्वरं मन्यन्ते ते मैश्वराः। अन्पे निरीश्वराः । त एत उमयेऽपि निराहुः-परृत्युपरमे पुरुषस्य स्वस्वरूपेण वस्थानं

मोक्षः! स च प्रषटपिपुरुषगोर्भदस्ननात्‌ । मेदञञानं च वचङ्गानास्जायते । हच्वानि

[ १४)

$ पचपिदातिसंस्याकानि | वत्र फिचित्तं पतिरेव । किंविद्विरुतिय । किंसिदभयासकम्‌ । किविच्वानमयातकम्‌ । याणां सच्चरजस्तमअ।ख्यानां गुणानां साम्यावस्था प्रकृतिरुच्यते । प्रकरोति कायं जनयतीति प्रङतिः। ता ं पतिरेव न कस्यचिदपि विरतिः । अवो मृखप्रङुतिरिव्युग्यते । वस्थाः शका शान्महदहंकरो शब्दृतन्माअ सरोतन्पा्ं हपतन्पाधं रसतन्पावं गन्धतन्माङर लेति महदादीनि सप्र वानि कमेण समपद्यन्त । वत्रान्तःकरण पिरपय महं वत्वमहंकारस्य प्रुतिमृटप्ररृतेस्त वितिः । एवममिमानाप्रनामपेषमहुकारत खं महतचश्वस्य विरतिः । पदेवाहकारतचं तापसे सत्तजतन्पतराणा, तद साधिकं पन्जनेन्दियाणां चक्चःमोवधाणरतनात्वगाहपानां, कमन्दियाणां वाक्पाणि. हृपायुपस्थाख्यानां सकस्सविकलयैतदुभयाल्मकस्य मनसश्च प्रुतिः । अयं भाव यृहचक्व।ज्जायमानोऽहंकारश्चि विधः-साखिको राजसस्वाभसश्रेति । सासिके बरेकारिकं इति व्यवठियते । राजससेजस इत्यपिधीयते । तामसश्च मृताविरि- वयुच्यते । तत. तामसादृहंकारादूर्वोचरकमेण शब्दूतन्मात्रादिपश्चकं समृषय्यते । एवं च पृवस्योत्तरं विरुतिरुत्तरस्य च पूर्व प्ररतिरित्युभयात्कानि महदादीनि सर तैव नीयर्थः। दाब्दस्पशचरूपसरगन्धाख्यानां गणानां विशेषरहितानामाभ्रप- भृतानि सक्ष्माणि पश्च मतानि तन्माव्रशब्देनोच्यन्ते । तम्माचपश्चकासत्येकस्मा- तूरवोपर्ताच्छन्दतन्मा्ाराकाशः सरतन्मावदायुरिवयेवं कमेण वियदादीभि पश्च पहामृतानि जायन्ते । अत एव च तामसोऽहंकारो मतददिरिति भण्यते | नतेभ्यः िंवित्तखान्तरं समुद्यत इतीमानि पञ्च महामतानि विषु्पासकन्येष । वथा साचिकादहकारालश्च जनेन्व्िाणि पञ्च कर्मेन्दिथाणि तदमयपेरकं भनशवेतयेकादशेन्दियगणः प्रदुमेवति । अयमिन्दिपगणोऽपि केवटे विष्ठत्यालक एव । अत एवेतदुपादानमूतः साखिकोऽहंकारो धेकारिक इति नि्पते | परुषस्तु न कस्यवितछतिनापि वा॒विरृतिरित्यनुमयासकः । एवंच प्रति रत्यालिकेका । उभयातकानि महदादीनि सप । पच महामृदानि एकाषृे- नवपाणि च कव खवित्यात्मकानःति । अनुमयालकः पुरुमशव़ हति पित्वा पचर्दिशविस्तखानि ।

वदु सांष्पकारिकायाम्‌--

मृटप्ररतिरिरूतिर्महदायाः प्रतिरिखतयः सप । षाडशकश्च कारो न प्रुतिनं विरतिः परूः ॥ १8ि।

हमान च वानि मेक्षपाधनीमूतपररतिपुरुषविवेकक्ञने हेयतयोपयकानीति सख्विनामभिपरायः । अन्यश्च विस्तरः पृसुषस्तकतां मोका नित्यबवृषः प्रर. ` रवपुपरतवन्धः परतनिवृतिशेत्यादिस्तव एवाव्गन्दव्य इ ।

( १५1 पेञ्ञटिपरमृतिमुनिमतमनुव्धमानानां दर्चनँ पातज्ञठदर्शनम्‌ 1 एतन्मते विति- शक्तेनिरुपाधिकस्वरूपेणावस्थानं मक्षः । तथ साधनतया यमनियमासनपाणा- धामप्रत्याहरध्यानधारणासमाधीत्येवदशङ्खनिवंवनपरञसरं परमाण विपर्थयादिनि- तवृत्तिनिरोधख्यो योगः सविस्तरं प्रतिपादितः । तर योगे पत्याहु,रपयेन्ताति पश्च षहिरङ्गणि साधनानि । ततः प्राणि त्रीणि सयमपदृवाच्पान्यन्तरक्घन्ता- धाननीपि विवेक्तेव्यमिति । । अधुना सवद्शंनमूदन्यभूतं शाकरद् शनं रेक्षेपतः किंचिनिषूप्यते । साख्य- द्रने मुख्यतः प्रुतिपुरुषहूपं तचद्थं प्रतिपादितम्‌ । तत्र प्ररुतिरपि नित्या । सेव प्रधनशन्दैनेच्यते । तच्च पधानं जडमपि घटस्य मृदिव महददिः कारण- भि्युक्तम्‌ । वथा कैरपि सांख्थेर्जीातिरिकः परश्वरः स्वीकतः । त एव ब्ञासेत्यादिशबदेव्यंवहिभते । ततश्च जडजीवभेदो जीवेश्वरभेद्‌ः परिणाभवाद्श्च स्वीकृतः । स च भेदः सत्य इति स्पष्टमेव प्रतीयेते । तद्देतत्स्व भीकर षा- याणामतसंमम्‌ । यतः श्रते-- ` सजातीये नमे किंविद्विजावीयं नमे भवेत्‌ । स्वगतं चने कंचिन्न मे मेद्यं भवेत्‌ ॥

इति जह्मणि सजातीयद्विज(तीयत्सगताच्च भेदः प्रतिषिध्यते | पदिचं सांरूपमतानुसारेण मेदो वास्तमरिकः स्यात्त चेतनत्वेन सनजापीपानीवादृकेत- नतेन विजादीषाज्जइ।द्रामानुजभपे बरह्मणः सगुणत्वेन स्वगताद्गुग च ब्रह्मभि भेदस्य दुर्वारतया मेदेवसनिेषप्रतिपादिका श्रतिः पीडयेत । जीवव्रज्षणोर्वास्त विकतवेनेककिज्ञानेन सवैविज्ञानप्रविज्ञापि न सगच्छेत । नेह नानाऽस्ति, नेवि नेवि इत्याचाः श्रवये(ऽन्यमुभवामेदं भरं सन्ति । सव॑ खस्विदं नक्ष, एेवदाल्म्य- मिद९ सर्वम्‌, एवमादश्चतयश्च तं वढथन्ति । तवश्च मेद्वयनिरेधान्यथानुषप- त्या परिदृश्यमानस्य सचराचरस्य सचेतनावेतनस्य सवस्य जगतः प्रविभाति कृल्कत्पनं विना गत्यमावाचदुपपादूकमनादिभावर्प ज्ञनं प्रिकस्मनीयम्‌ । यथेव हि रज्ज्वां तिमिरादिदेषवरात्सपम्‌रखनाम्बुषाराः प१रिकर्प्यन्त एवं विन्पाप्र*. भपुषि परे ब्रलणि प्रिकलिपिवमिद्मनेकमेर्‌मिनं सकं जगन्भिथ्याभूषम्‌ | मथावस्थितनससयरूपवयोधवाष्यं च । मिथ्यात्वं नाम पतीयमानलपृ्कपथा- धरिथतवस्तृ्चाननिवत्यत्वम्‌ । यथा भ्रपाधिष्ठानभूतरज्जुतच्वज्ञाने परतीयमानसप= हरनेवृत्तिः । देपश्वाज स्वरूपतिरोधानविविधविविजविक्षेपकरं सदृसद्म्पामनिर्व॑- च्रनीयमनाद्चविद्यपरपपायं मवकपाज्ञानमेव । इद्भव स्वस्य जगतो पृक! शणमिति मृखज्ञाननित्युख्पे । तच्च त्िगुणासकमपि न्‌ सांख्यमतमानृषनिं*

म्‌ । मोक्षावस्थायां दस्‌ निना रानृरषमावातू। भतो न्‌ कथमि दरषतङकः |

4

815

एतादशन्ञानकस्मने परमाणं देवाश स्वगुणेरनिगूढाम्‌ , मूयश्चानते विश्वमाया- निवृत्तिः, पराऽस्य शक्तििविधेव श्रूयत्त इत्याचाः श्तयः । अन स्वगृणेनिमृढां मायानिवृ्तिः पराऽस्य राक्तिपिकिपिवेतयाद्रपैः पूर्वोक्तरोषगश्रिशि्टस्य वार्‌ शाज्ञानस्य सष्टमवप१ढाकतत्वात्‌ । ।कचोक्तज्ञनि तच्वमरसाति जीततरहेक्थप- पिपाद्कश्चतिरपे प्रमाणम्‌ । यदि च जीवनल्लणोमदस्ताचिकः स्याद्वा तपो- स्तादत्मय कुशमाधेषणेन सुरगुरुणाऽपि सुदवंचभित्यवसाट शाज्ञानद्लसनमानि- च्छद्धिस्तभमवद्धमवद्धिः सर्वरप्यगत्या खीका्यम्‌ । पेन चाज्ञनेनायं जीवज इादिः सकठः पश्वः परमात्मनि ˆ पकेसिित इति तिथ्यैपेति वेकमेव दसं १९- मथितः । तच्च परमालन्यद्‌ सकर मातत इत्ययं विपर्ववाद्‌ः | नत ष्रि गामवाद्‌। नाप॑ रमनुजायामाष्ट सत्छ्यातिः फितवनिद॑वनीयखूपा्िः । अनि- ववन।यतव नाम क५स्य सत्वेनासतवेन च निवेकतुमदाक्यस्य ख्यातिः प्रतीतिः पथा दुकतिकायां मासमानं रजतम्‌ । तदि न सत्यम्‌ । ने रजवमिति बाषा- पत्तेः । नाप्यसत्यम्‌ । सपतद रजवभिपि पृतीत्यनुपपतेः । वदुकम्‌-- सत्थ न भान्तिबाधा स्तो नासच्वे ख्पातिबाषने । सद्सदूभ्याम।गव।च्याऽवेधाऽऽविद्यः सह भ्रमः ॥ इरि । पपश्चस्पाप्यन।।रभावरूपाज्ञानमूखङत्व(दूनि चनी यत्वमेव । तथा हि-प्रती- पानं सव जगन सत्‌ । ज्ञानेदृष्टया बाधानुपपततेः । नाप्य तत्‌ । ज्ञानावस्थातः भाक छेऽसमद्‌।द।नाम१ परत।त्यनुपपततेः । भतः सतः छपा तिव॑र्वचा । एतत्स मनुसंधायेव माण्डुक्य।पनिषदक्तम्‌- मायमनिमिद्‌ द्ैतदवं परमाथत; । इति । ` एतन्मे मूलाज्ञानववुतत। स्वस्वरपामिगमो मोक्षः । एं चानवरततन्तन्पभ(- नम्‌ ।दमवह्पन्ञिनिरत सवे सस्‌।५चक्र तस्मिन्परस्मिनेव कालित भिध्पामतम्‌ | एण्जा भूजगवत्‌ । (नरस्वत्तमस्वदपनिधूवासिखविरेेकरसकूटश्थशुदधवुदभुक(- प्पतननिन्दस्वयज्प तरप [चन्मतिमेकमेव बरह्तक्वमित्यदैतपरति पादकं रार्‌ ईरानमेव विजयतेतराम्‌ । ` व वभाव दब सपद्रनस्वरूप सकषेपतो निरूप्य श्रीमस्सलिदृनन्द्चरण- कृमडयोः समर्पयति-- पुण्यपत्तने | मार्ककरोपाखश्यः रकरशाजी- शके १८४९ फा. द. ११ भगृवासेर मारदराजः।

भक्नभविकनावगकावि १ |

॥ „90 न्नं 9 कक्कर क ह

ॐ तत्सदरह्मणे नमः।

। ॥ सवेदशेनसंग्रहः । तत्र चावाकदरोनभ ॥ १ ॥ नित्यज्ञानाभयं वन्दे निःभेयसनिर्धिं शिवम्‌ । येनैव जतं मह्य(दि तेनेषेदं सकपंकम्‌ ॥ ¶ ॥: पारं गतं सकटदर्यानस्तागराणा- म।मोचिताथचरिताथितसवंरोकम्‌ । भ्रीराङ्कपाणिवनर्यं निखिठागमन्न सवज्ञविष्णगरुमन्वहमाश्रपे ऽहम्‌ ॥ २ ॥ भ्रीमरतापणदुग्धाभिकोस्तभेन पहोजसा । करियते माषवार्थण सवेद्शनरसयहः ॥ ३ ॥ एषामतिवु्तराणि सृतरामारेडचय शाख्ाण्यौ ओपर्सायणमाधवः पमरुपन्यास्यत्सतां पीति । दरोत्तारिवमत्सरेण मन! राण्यन्तु तत्सन्जना माल्यं कस्य विदिवपुष्परवितं प्रीते न संजायते ॥४॥ * भथ कथं परमेश्वरस्य निःमेयसपृतममिधीयते । बहस्तिमता्॑तारिनीं मालिकृिरोमणिना वा्वाकण तस्य दृरोत्तारिततात्‌ ; दृरु्ेदं हि चाष कस्य चेष्टितम्‌ । पपेण सवंपाणिन्तावह्‌-- यविर्जवं सुखं जीषेनास्ति मुत्योरगोचरः | भस्मामूतस्य देहस्य पृनरागमनं कनः ॥ श्वि छोकगाथामनृरन्धानां नीतिक१ःखनुतसरेणार्थकामविव पृरुषार्यौ मन्यमानाः पटक पह्‌१नन्वाद 114," प्वानुभूषन्ते ! अः एवे चस्य चवक्रिमतस्य छकयतामत्यन्तथम)र ना११4। 1 तैर श वन्यद्‌ान भूतानि चत्वार दाने | "भ्व एवं देहाकारपरिष. तेभ्यः किण्वादिम्यो मर शकिपवैतन्यमूपनायते । तेषु विनष ततु, स्वय वन्यत । वराहुः-विज्ञावन एपेतेम्पे। मूते; समुत्थाय दान्येवानुबिन-

¶ ॐ नििनेाकेवयनाे) चयः भके

१ च. “दि कार्यजातं स । २ परदितपुध्नक-भत्माचिताचरितमार्थेतसर्बरोकमिति । दब. णिचा ४ सङ. णदू ५व. ननः का.1९ च, अत्र । ७ “निंद।८ च. नतेभ्यस्तेभ्यः। ९ क.-ड. विष्वं १० क.-ङ. तदिह । ११ क. ` नमेव"

2 सव॑दरानसंमह--

यति न प्रेत्य रक्ञाऽस्ति [वृ० २।१४। ५२] इति। वचैतन्पविशिष्टदेह एवाऽ्ऽमा । देहातिरिक्त आत्मनि प्रमाणामावात्‌ । प्रतयकषेकपमाणवाद्तियाऽनु- मानदिरनङ्कीकारेण प्रामाण्यामावात्‌ । अङ्गनचारिङ्कनादिजन्पं सुखमेव पुर- पथैः । न चास्य दुःखतमिलतया पृरूषाथतमेतर नास्तीति मन्तम्यम्‌ 1 अर्ज नीयतया परास्य दुःखस्य परिहरिण रुखमाबध्यैव भोक्तव्पत्वात्‌ । तद्या म- तस्यार्थ सरस्कान्पकण्टकान्मल्स्यानुपदत्ते स यावदयं तावदराङय निवर्तते । यथा वा धान्यार्थी सपटाडानि धान्पान्याहरति स यावददेष्‌ तावद्द्‌ निष्‌- तते । तस्माद्दुःखभयाचानुकूखपेदनीथं सुखं स्यक्तुपृवितम्‌ । न हि मगाः सन्तीति साल्यो नोप्यने । न हि मिक्षुक्ाः सन्वीति स्थाल्यो नाविश्रीपने | यदि कथिद्धीरुदर सुसं त्यजेच।ई स १३षन्ूा मवेत्‌ । वदुक्तम्‌-- त्याज्यं सुखं विषयस्ंगमजन्म पसां दःखोपसष्टमिति मूसविचारणेषा । नीहीखह(सति सितोचमवण्डुखाढयान्‌ को नाम मोस्तुषकणोपहिताशदितार्थी ॥ इति । नन्‌ शारछीठिकसुलामवे बहुविच्तव्ययशरीरायासमाष्येऽभिहोत्रादौ" विधा- वृदाः कथं पेकपिष्यन्त इति चेत्तदपि न प्रमाणकोटं परेष्टी । अनृतन्याषा- तपुनरुकतदोवैदपिततया पेदिकिमन्धेरव पूर्ववकेः परस्परं कमकाण्ड पामाण्यवा- दिभिक्ञानकाण्डध्य ज्ञानकाण्डपामाण्यवादिभिः कर्मकाण्डस्य च परतिक्षिपतेने थ्या पूरवभ॑डापमात्तेनाञचिहोवदेजपकामाज्रपयोजनतम्‌ । तथा चाऽऽा- णकः-- अनिहतं बो वेदाख्िरण्डं मसमगुण्डनम्‌ । पुद्धिरुपहीननां जीषिकेपि बृहुस्तिः ॥ इतति । अत एतं केण्टकादिजन्पं दुःखमेव नरकः । ठोकसिद्धो राजा पृसश्ररः । दैधेच्छेदो पेक्षः । देहासवदि च स्थूरोऽहं रणेऽहं रष्नोऽहमित्यादिसामान।- विकण्योपपत्तिः 1 मम शरीरमिति व्यवहारो राहोः शिर दृष्यारिवरोषवा- रिकः । वदेततसवं समग्राहि- „ १.क.-द. नारि । २च. ईिजनितं स॒“ । २ न. “न्ते । भीर । ४, शु त्रैषिः;। १ च. प्रवर्तन्त) द च, श वया" । ७ न. श्तवव्रुमा"। ८ क, ऊ, श फ" | ९ चः होऽ '

तावकिदर्सनप्‌ | ६

भङ्कनाटिङ्कनाञ्जन्यसुखमेव पुमथता ।

कृण्टकादिग्यिथाजम्यं दुःखं निरय उच्यते ॥

लोकसिद्ध भवेद्राजा परेयो नापरः स्मृवः |

देहस्य नाशो मुक्तिस्तु न ज्ञानान्मुक्तिरिष्थते ॥

अत्र चत्वारि मृतानि भूमिवा्यनखानिखाः |

चतुम्थंः खल मूतेभ्यश्चेतन्यमपजायते ॥

किण्वादिभ्यः समेतेभ्यो द्रभ्येभ्यो मदशक्तिवत्‌ ।

भह स्थः रशोऽस्मीतिं सामानाधिकरण्यतः ॥

देहः स्थोत्यादेयोगाज्च स एवाऽऽत्रा न चापरः।

मम देहोऽयमिल्यक्तिः सेमवेदोपचारिकी ॥ इति ।

स्यदेरवत्‌ । स्पदिषं मनोरथो यथनुमानदरिः प्रामाण्यं न स्थात्‌ । अस्तिच प्रामाण्यम्‌ । कथमन्यथा धूमोपलम्भानन्तरं धूमध्वने पक्षवता परव्तिरुपपयेत । नद्यास्तीरे फठानि सन्तीति दवनश्रवणसपनन्तरं फद्ाथिनां नदीतीरे प्रवुि- रिति । वदेतन्मनोराज्यविजम्मणम्‌ । व्यापिपक्षधरमतागाडि हि चङ्ग गभकृ- मभ्युपगतमनुमानपामाण्यवादिभिः । भ्यारिश्वोमयरषोपाधिरिपुरः सबन्धः; । स च सत्तया चक्ष॒रादिविलाङ्कभावं भजते । कितु ज्ञततया । कः खद ज्ञानी पायो मवेत्‌ । न वावत्पयक्ष्‌ । तच्च बा्यभान्तरं वाऽभिम्तम्‌ । न प्रथमः। तस्य सेपयक्तविषयन्नानजनकलेन भवति प्रसरसेमवेऽपि मृतमविष्यतोस्तदसंम- वेन सर्वोपसह।रवत्या व्यदिदुज्ञनलात्‌ । न च व्याशिज्ञनं समान्यगोचरामिति मन्तव्यम्‌ । व्पक्तयोरविना्मावामावपसङ्गात्‌ । नामि चरमः । अन्वःकरणस्य बहिरिन्धिपेतनवेन बदऽ्थं स्वतन्त्रेण प्रव्यनुपपतेः । वदुक्तम्‌-- वक्षराधुकविषयं परतन्वं बहिर्मनः ( त° वि० २०) इवि । नाप्यनुमानं व्याचिज्ञानेपाथः । तत्र पतरष्येवमित्यनवस्यादोःर्यपरसङ्गत्‌ ।

नारि शमृस्वदुपार्यः । कणाद्मतानुसररेणानुमान एवान्त । अनन्तम॑वि वा पृद्धव्यवहारहपटिङ्गवगतिपपिक्षतया प्रागृक्तदृषणटङ्षनाजह्ष।रलात्‌ । पूपधुम्यजयेोरविनामवोऽसीति वदनेमातरे मन्वदिवदिश्वासामावाच्च्‌ । अनुप-

7 1 1111 |

१, प्ते ।२ च. हि विभागं गमकमद्गीङ्तः। २ कर. श्व. तज्।.४ क, भावः । ५ ब्‌, यपत ९ न. ण प्रवृत्तर्रवृक्तः त ।७ च. पम्‌ &च्‌.' यु कणाः । ९ च, ननतिम" |

् सर्वेदरानसंगरहे- ` दि्टादिनाभाषस्य पुरुषस्पाथौम्तरद्दोनेनार्थान्तरानुमित्यभवि स्वार्थानूषानक- धाय; कथारेषवपररङ्काष्वं । केव कथा परार्थानुमानस्य । उपमानादिं तु द्र।पसलम्‌ । तेषां संजञासेततिसेयन्धदिमोधकतेनानेपाधिकसेवम्पवोषकष- संभवात्‌ । किंच-उपाष्यभावोऽपि दुरवगमः । उपाधीनां परसपक्षत्वनियमासंमवेने पस्य क्षोणामभावरय पर्यक्षवेऽप्यप्त्यक्षाणाममावस्याप्रतयक्षवयाऽनमानाचपिक्षायामुक- दृषणानतिवृत्तेः । अपि च साधनाग्यापकते सति साष्यसमव्पािरिषि ददक्षणं कक्षीकरष्पम्‌ । हदुकम्‌-- लग्याप्तसाधनो यः साभ्यसमम्याप्तिरुन्पवे स उषपांषिः। दाग्देऽनिति साध्ये सकर्तृकत्वं षटत्वमशवर्तां च ॥ व्यावर्तेपितुमुपाचाभ्यतर कमतो विद्ेवणानि त्रीमि । | तस्मादिद्पनवद्यं सपासमेत्यादिनोक्तमाचर्यैश्च ॥ इति । # ध्र विध्यध्यवस्तायपर्वकत्वानिषेषाप्यवसापस्योपाधिज्ञनि जति वदमाववि- शिष्टसंबन्धस्पं उपाप्विज्ञानं ध्वाम्तज्ञानाधीने चोपायिज्ञानमिवि परस्सरान्रयवम्र- . बहारदोषो वडदेपायते । तस्माद्विनामाव य दुरवोधतया नानुमानोधषकाश । , -धुपादिज्ञानानन्तरमगन्यादिज्ञाने परवृत्तिः प्रतयक्षमूठतणा भ्रान्त्या का युज्यते | ` इचित्कटपरतिखम्मस्त्‌ मणिमन्बोधादिवयादच्छिकः । अतस्तत्ताप्पमरथदि- कमपि नास्ति । ननयदृ्टोनिष्टौ जगद विर्यमाकल्मकं स्यादिति वेर्न बङ्दबर्‌ । स्वभावादेव तदुपपत्तेः । तदुक्त१-- अथिरष्णो मलं शीते ` समस रंसथाऽनिखः । केनेदं चितितं तस्मात्छभावात्द्रयवस्थितिः ॥ इवि । तदेतत्सर्वं बहस्पतिनाऽ्प्युक्तम्‌-- न स्वगो नाप्वगौ वा नेवाऽऽमा णरटोकिकः । जेव वर्णाश्रमादीनां क्रियाश्च फठदापिकाः ॥ # समासमाविनाभावावक्च स्तो यद्‌ तदा| ` ` ` ` समेन यदि नो व्याप्तस्तयोर्हनोऽधयोजकः ॥ इति घ. ॐ. पस्तकरिष्पण्याप्र | १ क.-छ. "व्व , उॐ०।२च॥ उरस्या" इच पकः (पङ न, ५ क, "वस्याप्रत्यक्षतयाऽनु ` । ६ च प्र्‌ । अः । ७ क.-कङ. "पारिरिति श 1 ८ क. ॐ. नित्यत्वे चा । ९ च. "्तांव्याः। १० च. श्र व्यप्र ११ अ. विष्व} १२ - च, -रूपमश्ा । १३ च. जपातस्ते । त° । १५ च. 'धधवयाः । ११५ च, "हनङ्कमी- | १ ज. । १६ कद, पततम । १५ कूच नतं शीतस्य । १६ च. गो वावि तरेऽ ` -बषपर!

वौद्धद्शनप्‌ । प

भधिहोतरं त्रयो वेदाखिदण्डं भस्मगुण्ठनम्‌ ।

बुदिपोरूषहीनानां जीविका धातनिर्धिता ॥

१दुवेननिहृवः स्वग स्योपिशेमे गमिष्यति ।

स्वपिता यजमानेन तच कस्मान हिंध्यते ॥

मृतानामपि जन्तूनां भरादधं वचेत्तप्तिकारणम्‌ ।

निर्वाणस्य प्रदीपस्य लेहः सेवधयेच्छिखाम्‌ ॥

गञ्छपामिह जन्तुनां व्यर्थं पथेयकल्पनम्‌ ।

गेहस्थरतशभाद्धेन पथि तृप्तिरवारिता ॥

स्वगस्थिता यद्‌ तृप्ति गच्छेयुस्त्र दानतः ।

पासादस्योपरिस्थानामत कस्मान दीयते ॥

य वज्जीवेत्सुचं जं वेदणं त्वा घृतं पिवेत्‌ ।

म्मीमृतस्य देहस्य पृनरागमनं कुतः ॥

यदि गच्छेत्परं टोकं देहादेष विनिगेवः ।

कस्म.दरुषो न च।ऽऽयाति बन्पुल्तेहसमङरः ॥

वश्च जीवनोरायो ब्राक्षणेर्विहि्न्तिह ।

मृतानां परेतकार्याणि न तन्दते कचित्‌ ॥

नयो वेदस्य कृ परो मण्डधूतानि याचराः ।

जफर्रीतुफरीत्यादि प्र्डितानां वचः स्मृतम्‌ ॥

अश्वस्यति हि रिश्रं तु पलीभाघ्ं प्रकीर्तितम्‌ ।

मण्डेस्तदतपरं चैव म्ाह्लजविं प्ऱीरितम्‌ ॥

मासानां खादनं दनि राचरसमीरितम्‌ ॥ इति । त्माङ्धहनां पाणिनामनु्रहा्थं चावाकमतमाभयभी यमिति रमणीयम्‌ ॥

इति भीमत्तापणमाधवीये स्वश शंनसंयहे चवाकदुर्शानम्‌ ॥ १ ॥ अथ बोद्धदरनम्‌ ॥ २॥ अद्र बोदेरमिषीये । यद्भ्पधापि-अविनामायो दुर्बोध ¶वि वदसाषीपः |. तादातम्पवदुतत्तिम्यामविनामावस्य सूज्ञानत्वात्‌ । तदृक्तम्‌-- ।

कार्थकारणमाबदा स्वभावाहूां नियामकत्‌ ।

अदिनामावनिपमोऽदंशंनान न दशनात्‌ (न्या. बि. )॥ ¶वि। द, ° युनिमण्डनिः। २ च. अन्न। ३ क. ग. ददुद्यनाचददृषोना । ख, वुक्

नावान्तरदर्शनात्‌ । 2, च. ददीनान्तर्शोनाव्‌ ।

६ सर्वददीनसंयहे- अन्वयव्यतिरेकावदिनामावनिश्वंयकादितिं पके साष्यसधनयोर्पभिचरो

दरषभारणो भवेत्‌ । भृते मविष्यति वतमाने वानुपठम्यमनिभ्थं स्पभिषारश~

हूमया अनिवारणात्‌ । ननु तथादिषस्थड वावकेऽपे मते व्यभिचारशङ्का

क = कै किः

इष्रिषरोति वेमे बोः । विनाऽपि कारणं कार्यमुपथ्तामित्यवविधायाः शाङ्काया व्यापातावधिकतया निवचतात्‌ । पदेव धाशङ्कयत य्िमनाश- क््थमाने व्यापाताद्यो नावतरेयः । वदुक्तम्‌-म्याघातावपिराशङ्का ८ न्या, करु, ३ । ७ ) इति । तस्मात्तदुत्तिनिश्वयेनाविनाभावो निश्चीयते । तदुत्त्ति- निभ्रयभ कायहेषोः परत्यक्षोपटम्भानुपटम्मप्चकनिवन्धनः । कार्यस्पोधततेः पागनुषटम्भः कारणोपरम्भे सत्युपरब्धस्य पश्वाकारणानुपरम्भादनुपरम्म इति पवकारण्या पृमधुमष्वजयोः कार्यकारणभावो निश्चीयते । वथा वदरात्यनि- श्रयेनाप्यविनाभावो निश्ीयते । यदि ईिशपा वक्षत्वमतिपतेष्स्वातमानमेव जदा दिवि विपक्षे बाधकपवत्तेः । अपवृत्ते तु बाधके भूपः सहमावोपरम्मेऽपि व्यमिचारशङ्कथाः को निवारयिता । रिहपवृक्षथोश्च तादाल्यनिश्वयो ृक्षोऽयं शिश्पेति सामानाधिकरण्यवटादुपपद्यते । न दयत्यन्तमिदे तत्तंभकति । पर्यायत्वेन युगपत्पयोगयोगात्‌ । नाप्यत्यन्तभदे। गदाशयोरनुषटम्भान्‌ । तस्मा तकायात्मानो कररेणात्मानावनुमापयत इति सिद्धम्‌ । यदि कशितमामाण्यमनुमानस्य नाङ्खो कुर्यात्तं परति ब्रुयात्‌ । अनुमानं परमाणं न मवर्तीपयेतावन्मायमृच्यते तत्र न फिंचन साथनमुपन्यस्थत उपन्यस्यते षा । न पथमः । अशिरस्कवचनस्योपन्यासे साध्यासिदेः | एकाकिनी परतिज्ञा हि प्रतिन्ञातं न साधयत्‌ । इति न्यायात्‌ । नापि चरमः । अनुमानं पमाणे न भवतीति जुवाणिभं वच- नपमाणमनम्युपगच्छता तया स्वप्रङीयशसि प्रमाण्येनोपगृहीतस्य वचनस्यो- पन्यासे मम माता वन्ध्येतिवद्ष्याघातापातात्‌ । किच प्माणतदामासम्यवस्था- पनं वत्समानजातीयत्वादिति वदता भवतेव स्वीरते" स्वभावानुमानम । पर.

णी 0, वि ता त । च की ॥

१ ख, नियामकाः ।२च.घ. "तिननु पः । ३ क. नेऽपि व्यः ग, न्ते ष्य च~च, नेच न्य ।४क. रहारः ५च. 'हुरवेति।६च. "वम प्रि ७. -न्धनस्तादृत्म्यनिश्चयोऽनाविनामावो निश्चीयते तार । ८ शयोशनाद्‌ा। ९ च, ० । यह्मा) १० ष. च. रणमात्मानमनु- । स. “रग्न । ११ स.~च, शस्यते वा।१२क. न्न्‌ त्वया पारस्छरवचध्यो" । ख. “न त्वया स्ववचनस्ये" इति पाठः, ख, ` पुस्तकध्य स्थात वतेते । ग, “न त्वाच्छिर्कव । उ. च. श्न त्वथाऽङिरस्कवचनस्यौ 1 १३२ ध, श्तं प्रमाणाभासन्‌ ` ।

बोद्धदरहनेम्‌ । ७

> 9 (

गीता विप्रतिप्तिस्तु वचनचिङ्कनेति तवता काय॑टिङ्ककमनुमनम्‌ । अनुष- टम्ध्या कंचिदर्थं ॒परतिषेधयताऽनुषटन्िलिङ्गकनुभानम्‌ । वथा चोकं तथा- गतैः-

प्माणान्तरसामान्यस्थितेरन्परियो गतेः ।

¦ +»

परमाणान्तरसतद्धावः प्रतिषेधाच्च केस्पवित्‌ ॥ इति । पराकान्ते बाच सूरिभिरिति मन्थम्‌यस्वभयादुषरम्पते । ते च बदधाश्चपुविधया मवनय्ा परमपृरुष्थ कथयन्वि | ते च माध्यपि- कयोमाचोरसोव।न्िकवैमाषिकसन्नापरिः परिद्धा बौद्धा यथाक् सरवशन्यतब^- दा्थंदन्यत्ववाद्वाथानुभेयत्ववाद्य(थपलयक्षत्ववारनातिष्न्ते । यद्यपि भगवान्द्‌ एक एव बोधयिता तथाऽपि बोद्व्यानां वृद्धभेद्‌।चातुर्विष्म्‌ । यथा गतोऽस्व- मकं इ्यकते जार्वोरानूबानाईेयः स्वेषटानुसररेणाभिसरणपरघहरणसदावरणा- दितभयं वध्यन्ते । सम॑ क्षणिकं क्षणिकं दुःखं दुभतं स्वरक्षणं स्वरक्षणं रुनं शून्यमिति मावनाचदुषट्यमुपदिधं द्रशटव्यम्‌ । तप्र क्षणिकत्वं 'नाटादिक्षणानां सचेनानृमातम्यं यत्स्तक्षणिकं यथा जख्प॑रप्टछं सन्तश्च भावा इति । न चायमतिद्धो हेतुः । अथक्रिपाकारितवरक्षणस्य सखस्य नीखादिक्षणानां पत्य- क्षतसिद्धत्वात्‌ । व्यापकव्यावृरया व्याप्यन्यावृत्तिते न्यायेन व्यापककमाक् ध्यावुत्तवक्षाणिकात्सखभ्यावृततेः सिद्धता । तच्वार्थक्रिपाक।रितवं कभक भाम्यं व्याप्तम्‌ । न द कमाक्रमाम्वमिन्यः प्रकरः समवपि। परस्परविरोधे हि न पकरान्तरस्थितिः । नेकताऽपि विरुद्धानामकिमावविरोधवः ( न्या० कु° ६।८ ) ॥

इति स्पपिन भ्पावातस्याद्धटलवात्‌ । तो च केमाक्मौ स्थापिनः सक्ाश्षा+ ्थाव्मानावरथकरियाभपि भ्पावतैयन्तो क्षणिकतपक्ष एव सं व्यवश्थ . पयत इवि सिद्धम्‌ | ४

१ क. घ. ङ. स्थितिरन्यपियां ग* । २ च. रच्यते" । ३ क. ग, “ति गूढभूयत्तव- भ. ।. ख. "तिं गृढभूयस्ताभावावु" ¦ ४ घ. "विधाः । चतु्दि५०। ५ च. "्वाराहतसीत्रा & च. "कसं" 1 ७ घ. (बाह्मह्" । € च. भनूतादाद्‌रयोबाद्धध्याः स्वाश्चयानु" । ९ च. गव स्वयं । १०. कवु; ११ च. न्तं य | १९ क, गद्वत" । १३ च. परः सं"। १६ ध. "टः घ" । १५ क.-. °त्तिन्या । १६ च, "ध्व करिः । १७ कु.~ग. इ. च, ह करि! प: (गि | |

# 1) 000

€ सर्वद्रनसंमहे- ` नन्वक्षणिकस्याथंरिपाकारतिं फ न स्यादिति वेत्तदयुकम्‌ । विकलारह- त्वात्‌ । तथा हि--वतमानार्थक्रियाकरणकठेऽतीतानागतयोः किपर्थक्रिपपोः स्थापिनः सामध्यमलति नो वा । आग्चे तयोरनिराकरणपरसक्कः । समथ॑स्व ेपायोगात्‌ । यदद्‌ यत्करणसमर्थं तत्तद्‌ तैत्करोयेव यथा सामी स्वकार्यं समथंायं मात इति प्रसङ्कानुमानाच्च । द्िपीये"कदाभपि न क्यात्‌ । साम्यमावानुनन्धितादथंक्रिपकारिखस्य । यद्यदा यन केरोति रेच तवातंमर्थं यथा हि रिखारकटमङ्करे । न वैष वर्तमानार्थक्रिषाकरणकाञे ृ्तिष्यमाणे अर्क्य करोतीति वद्विपयंया च । ननु कमवत्सहकारिर- माहस्थापिनोऽतीवानागतयोः कमेण करणमुपपदचव इति वेत्ते$ मबागृो व्पचषटाम्‌ । सहकारिणः रं मवस्योपकृवंन्ति न वा । न वेनपेक्षणीयासे | भ्ित्कतां तेषां वथ्पायोगात्‌ । अथ मावस्तैः सहकारिभिः स्हेष कौर्पं करोतीति समाव इति वेत्‌ । अङ्ग पि सहकारिणो न जघ्त्‌ । पर्युव १. मानानि गते परेन बदष्वाछयं कर्थं कुर्यात्‌ । स भाश्यानपायात्‌ | उप्कारकतवपे सोऽपमुपकारेः फं माबाद्धियते न वा । भेदपक्ष अ।गन्तुक+ स्येव तस्य कारणतं स्पा मवस्याक्षणिकस्य । भगन्तङातिरयान्वयम्बि- रेकामुविधापिष्वाता॑स्य । पदुक्तम्‌-- वपतपाम्यां क व्योमनश्चमण्यसि वयोः एठम्‌ | चरमोपमभेत्तोऽनितयः सतुल्यथेदसत्फटः ॥ हति । किच सहकारिणन्योअपिशयः किमातिशयान्वरमारते ग वा ¦ डम १४1४ पयुदूणपाषभिवरंणपतङ्गः । भपिशयाभरारम्भक्े बहपृसानवस्थादौ परि स्यात्‌ । अतिरपे ननपितञे सहकार्वनरपिक्षायां वतरम्परापात इत्येक।ऽनवस्थ।ऽऽस्येया । तथ म [रभः सठिपवनारिभिः पदाथा. रुधीयमाने सीजस्यातिशये धजूत(दकमम्योयम्‌ । अपरथा तदभविऽन्यवि" शवः परदुभवेत्‌ । बीजं ३। ८११६५; सहकारि तमेवाज्धवते । अन्वा -------------- , १ च. शत्यान्पपत्तेः। त° । क, स, तवा करोः १२च. मवतिद।४य्‌ वे $ ५ क, (तत्न स । स. ततरन स । ग, तदान रतम ष. ग. क, कमेण करमणमु" । ७ क. त. ५. तादृ्म्याथोर, ८ च. षि योऽय ९ ब. ग्द ।, १० क, सेत न। ११च. ण" । १२ स. ग्न्त मनेत्पके । ११ हङ्गन्ना । १४ स, पिज" । १५ क, "दिप" । |

बौद्धदरीनम्‌ | ९ सर्वदोपकोरापततावङ्कुरस्यापे सदोदेथः प्रसज्येत । तस्मादृतिशयार्थेक्ष्य- मणेः सहकरिभिरतिशयान्तरमापेयं बीजे । तत्िनप्युपकरे पूैन्ययिन सह- कारिसपक्षस्य बीजस्य जनकते श्रहकरिसंपाच्वीजगपापिशयानवस्था प्रथमा व्यवस्थिता । अथोपकारः काथथभपेकयम,गोऽपि बी जादिनिसेकषं कार्यं जन- यति तत्सापिक्षं वा । प्रथमे बीजः.रद {समापतेत्‌ । द्विीयेेक्ष्यमणेन बीजा- दिनोषकरिऽतिशय आधेयः । एय तम्र तत्रापीति बीजःदिजन्ातिरयनिष्ठपि- शयपरम्परापात इति द्वितीयाऽ दभ्था स्थिरा भवेत्‌ । एवमपेक्ष्यमाणेनोपकरिणं बीजादो धर्पिण्युपकारान्तरमापरे १पित्पुपकार पेयदीजास्रपावि शयपरम्परापावि इति तृतीयाऽनवस्थ। दुरवस्था स्थात्‌ । अथ मावादृमिनीऽतिरयः सहुकारिभिरा- धीयत इत्यभ्युषगम्यते बहि प्राचः; मावोऽनतिशयाला गिवुत्तोऽन्यश्चतिश- बाता कुर्वदूपादिपदेद्नीयो जिय हति फलितं ममापि मनोरथद्ुभेण । वसरो- त्रमेणाक्षणिकस्यारथ॑क्रिषा दुष? ।

नाप्यक्रमेण घटते । विकरपसहतात्‌ । तथा हि--पुगपत्सकृखकार्यकरणस. मथः स्वमावस्तदुत्तरकारमनुवत न षा । प्रथम तत्काठव्ाठान्तरेऽपि वव- तकायंकरणमापतेत्‌ । द्विर्त स्था ५लवृ्पाशा मूषिकभक्षितबीजाद्षङ्कुर- दिजननपार्थनाभनुह्रेत्‌ । यद्विरुद्धवभाभ्यसतं ताना यथ। रीवीष्णे । विरुद- धरमाध्यस्तश्चायमिति जटषर प्रतिभन्धसिद्धिः। न चायमसिद्धो हेतु; । स्थापिनिं फारमेदेन तापथ्यासामधयोः प्रसङ्कतद्वि+1यंपसिद्धत्वात्‌ । तत्रासमध्पंसा- धो परसङ्कतदिपयमौ परागत । सामथ्यंसाथश्वमिर्षयेते । यद्यद्‌ पनन- नासम त्तदा तन करोति । यथा भिटारकख + ङनुसम्‌ । असमथंश्रायं

धर्तमानाथंक्रियाकरणकटे # ऽ्वीतानागतवयोर कै्योरिति प्रसङ्गः । पड यछकरोति तत्तदा वभ समध यथा सामयी खक । फरोतिं चायमतीतानार

2011, । भानान्न = भभम भमनम कोति = भैः % भमि ॥ + भन कैः = सवे 177 चमन

+ हेत्वभाविपर्ययः सामथ्योसाम््ययोरिति शेष र च. पृ. चिप्पण्याम्‌ । > इतं उत्तरमयं अन्थो घ. पुस्तके । सं यथा-भसमर्थत्वेऽपि यद्ययं वतमानङृके क्रिंथां करोति तदाऽीतानामतयोरथक्रिये कयादित्थप्रसङ्कः इति ।

य नम ापनर्ा सयति नय ननन

१ च. "कृारवद्‌ङकः । २ च. दयं प्रस्=ञ । २१. ^स्मिद्चपः । ४१. पाया, धकारवन्यतिः , ५ क, च्छ रल जत्रत्पतिः |स. ध, "थ बजवृस्यति | & क. पपक्ष; का । ७ग. प्द्विमि) ८ ध. जत। ९ ख. स्मलक्ष । रु. ध.-च. स्मार्दक्ष 1 १० फ, स, "त्काहाः । ११. (ध्ययोरप्रसद्रात्‌ । तद्वि । ६२ च, श्धकाप्रः। १६३ग. ददर । भः । १५ छ. ्यारतिप्रः । १५ ख. घ, "सत्यपरः । १६ ग. सस्त । १७ क, मध्‌ गार्य क" । स, "करयषू । क" ।

५

१9 सवदरनसंयहे-- गतकाठे व्काखवतिन्याव्थेक्रिये माद इरि प्रसड्गेऽयत्ययो विष्यः | तस्तादविपक्षे कमयोगपद्यव्यावृ्या व्यपकानुपटम्भेनाभिगतम्पतिरेकः्पा परसङ्मतदिपयंयबखाद्गृहीतान्वयन्पातिकं च स॑ क्षगिकपृक्ष एष व्यदस्था- स्यतावि सिदम्‌ । तदुक्तं ज्ञानभिषा-- यत्सत्तस्षणिक्‌ं यथा जठधरः सन्तश्च भावा अमी तत्ता शकिरिहार्थकमणि मितेः सिद्धेषु सिद्धा +भ सा| नप्यकेव विषाऽन्षथा परतेनापि क्रियादि ^ देषाऽपि कणमङ्गसंगतिरतः सप्यि च विश्ाभ्यति ॥ इति। न च कृणमक्षक्षचरणादिपक्षकक्षाकरिण सततासामान्धयोमितमेव स्वपति मनतभ्यम्‌ । सामन्यविरोषतमवायानामतखपतङ्गात्‌ । न च तत्र सरूपसता- | निबन्धनः सटृव्यवहारः । पयोजेकगोरषापतेः । अनुगतलवाननुगदलविकलप- राहतेशच । सपेपमहीषरादिषु विरक्षणेषु क्षगेष्वनगतस्पाऽऽकारस्य मभिदु सू्र- ` मदमूर्गणेषु गुणवच्चापमतिमासनाच्च । पिच सामान्यं सगतं खाभयह्यगवं वा । प्रथमे तर्ववततृ्ंकरपरसङ्गः । अपतिद्धन्वापतिश्च । यतः मक्त प्रश- स्तेपदेन-सरिषयसवंगतमिति । क्ष विधमानि धटे वमानं तामान्यमन्यव्र जायमानेन सेबभ्यमानं तस्मादृगच्छत्तंवध्यतेऽनागच्छ द । आये दष्यत्वापततिः। दवौ सेवन्यनुपपतिः । कच विने षे सामान्यमतिकषे विनेरपति त्थामन्तिरं गच्छति वा । पथमे निराधारतापपिः । दितीपे नित्यासो. कत्ययुक्तिः । तृतीये दृष्यत्परसक्रिः | इत्यादिदृषणयहयस्ततास्साान्यमपामा- णिकम्‌ । वदुक्तप-- भन्यप्र वेतमनस्य ततोऽम्पस्थानजननि | वमद्षतः स्थानदृवृत्तिरियप्युकत। ॥ पासी वर्तते माव्तेन बध्यते न तु । वहेरिनं च व्यपति क्िपप्यितनहाद्धवम्‌ ॥ ने यातिन च तत्राऽऽरीदृति पश्रान रिवत्‌ । जहाति पूवं नाऽ्ारहो व्य्नरनतिः ॥ इति । + स्थिरेषु स्थिरा इति घ. पु. रिष्पण्याम्‌ । भ्नानातन' स्थर एकत्र | इति घ. दिष्पण्यम्र । १ ग. ष. द्तदवत्ययो वि" । २ ब. कतिः, ३ द्‌ उर ----- जकोमोः। ४क,श्, ष्‌, कणे । ५२, (तपे ।६क.ख.ग्‌, प. -णप्रत्तः । ७ प, प्रपनोति।

बोद्धदसंनम्‌ ¦ ` १) क. $ शनुवुत्तभत्ययः किमाखम्बन इति वेशृङ्ग, अन्पापोह रम्बनं एवेद क्तो. ऽ्थमायुष्पतेःय रमतिष पद्धेन । ` सर्व॑स्य रसारस्य दुः्खात्मकत्वं॒॑सर्वैतीर्थकरसेमतम्‌ । अन्यथा तनिकिवु- धनां तेषां तनिवृस्युपये प्रवृच्यनुपपतेः । तस्मात्तव दुःखं दुःखमिति माव नीयम्‌ । ननु वदिति प्रे इ्ट॑न्तः कथनीय इति वचेन्मेवम्‌ । स्वरक्षणानां क्षणानां क्षणिकवयो सारक्षण्यामाकौदेतेन सदृशभपरमिति वक्तु¶शक्तात्‌ । ततः स्वरक्षणे स्वक्षणमिति भावनीयम्‌ । एवं दृन्यं दु्यमित्यपि मावनीयम्‌। स्यप्ने जागरणे च न मया दृष्टमिदं रजतादीति विशिष्टनिषेस्पोपडम्भात्‌ । थद दृष्टं चदा वद्विशिष्टत्य दृ शनस्येदंताया अधिष्ठानस्य च तस्मिनध्यस्तस्प रजतत्वास्तत्तंबन्धस्य च समवापादेः स॑ स्थात्‌ । न वेवदिषटं कस्यवि- वादिनः । न चार्धजरतीपमचितम्‌ । न हि कृक्कूटचा एको भागः गकायापरो भागः पसवाय कलप्यवापिति कल्प्यते । - तस्मादण्यस्ताधिष्ठानतत्संबन्धदशंन- ्ष्टूणां मध्य एकस्यानेकस्य वाऽ्तचे निेधविषयतेन सर्वस्थासचवं बदा. पतेदिति भगववोपरिटि माध्यमिकास्तावदुत्तमपरज्ञा इत्यमकीकथन्‌--मिक्षपद्‌- परसारणन्थायेन क्षणमङ्गाधमिधामुतेन स्थायितानृकूखवेदनीपत्वानुगतेतस- ईदसत्यतवभ्मव्यावर्वनेन सवदून्यतायामिव पर्थवसानम्‌ । अतस्वचं सद्सदुभया- नुभयातमकचरुष्कोरिषिनिमुक्तं शन्यमेव । वथा--यदि षटदिः सं स्वभाद- स्वह कारकव्यापारौषथपम्‌ । असें स्वभाव इति पक्षे पाठीन शव दोषः प्रादुःष्याव्‌ । वधोक१्‌-- न सतः कारणपिक्षा म्योमदेरिव युश्पते । कार्यस्यासंभशी हतुः खपृष्पदेरिवासतः ॥ इति । विरोधादिरो पक्षावनुपपनो । तुकं ममता उड्ुमवतरि-~ बुद्धा विविथ्यमानानां स्वभेवो नावधयते । अतो निरमिखप्यास्ते निःस्वमावाश्च दर्खिताः ॥ इति । इई वस्पुबखैयातं यद्देन्ति विषथितः। यथा यथाऽथाशिन्त्पन्ते विरीयन्ते तथा चथा ॥ इवि च । १ ख. डय. °विवर्तयिषणां ते" । २ ध. इुःखमिः । ३ क.--घ, किं तदि । ४ ग, "हन्तेः कः । ५ ख-च. 'य। स्वार" , ६ गढ. च. वात्‌ । नेते । ७ स्त, हक, च. श््य्रभवि। < च स््रीस । ९ क.--ग, ङ. च. तसं” । १० च. "मस्या<ऽः । ११ क. ख. ग, न्तुष्कोणवि° । च. ततुष्कवि" । १२ क. सत्स्व । घ. स्॑भाः। च. न्ततं सहाय ३० । १६ ग. तदुक्तम्‌ । १४ घ. ढ. "भवो हे । १५ च. "वदृ" । १६ क. ज्ञ. ग, ग्ताऽ्लङ्कछारावः । १७.क. “दध्यादिवाच्य- । १८ च, "ध्य द्र्टम्यः स्व । १९. श्वो नैष्र। २० ख. घ. भिटयास्ते । ग, -भिकपास्ते । २१ च, (काधीतं। २२ क, स, "दस्ति दि" ।

१३ सषद्रोमसंग्रहे- न्‌ कृविद्पि पक्षे व्यवपिष्ठत ह्यथ । दृष्ायन्पवहरश्वं खण्नभ्यषद्‌। रवत. वृत्या संगच्छते । अप्त एगोकप्‌-- . १२ टूकामुकदानपिकस्यां पमदृत्तना । कुणपः कामिनी भक्ष्य इति विसो विकसनाः ॥ इति । तदेवं भावनाचतुषटयवशानिंतिटवासनानिवृत्तौ पैरनितराणं गृन्यद्छपं सेतस्प- तीति वयं छतार्था नास्माकमुपशयं पिविदस्तीति । शिष्येसावद्योगश्वाऽऽचार- ति दयं करणीयम्‌ । ततप्र््यायंरय प्र्तये पयेनृयोगो पोगः । मुषकस्पध- स्याङ्गीकरणमाचारः। गृरूक्स्य ङ्गीकरणादु चनाः पयंनुयोगस्याकरणाद्षमाश्र। सतस्तेषां पाण्यमिका इति प्रभिद्धिः। गुरकमावनाचतुषटयं ब ह्याथस्य रृन्यत्वं च।डेगीरत्याऽज्तरस्प शन्त चाङ्गीवं कथमिति पर्यनुयोगस्य करणाेपावि्योगाचापथा । एषा हि देषां परिमाषा-वयेवेदयं॑कावदङ्गीकार्यम्‌ । अन्परथा जगदान्ध्यं भसग्येत । पत्कीर्विवं धम॑कीर्विन-- ` अप्रत्यक्षोपरम्भस्य नाथः प्रमिभ्यति ॥ इति| ब्य भ्रां नोपशश्यत एव | विकरल्सानुपप नैः | अर्थो ज्ञानासि भवन्नृघनो भवत्यनुखनो वा । न पूरैः । उसनस्य (4 भावात्‌ । नप्रः । अनुत्‌ न्यासात्‌ । अथ मन्धेथाः, अतीत ए ज्ञानग्राद्वस्तम्जनकतवादिति | तदपि बाङभावितम्‌ । वतमानतावमापिविरोधा्‌ । इन्दिपादृरपरि ज्ञानजनकतेन आह्यतवपसङ्गाच्व । किव परह्यः फं ¶रमाणद्सोऽर्थोऽयविह्मोवा | न चरमः । छत्ेकेशविकलयाद्दैना तनिशङन्य त्‌ । न प्रथपः । अक्ीनदि- त्वात्‌ । षटूकन युगप्योगस्य वाधकत्वाच्च | पथे फकम्‌ू-- # षट्केन युमपद्योगातराधौः प्रह शत | वेषानप्येकरेशत्वे पिण्डः स्पारणमात्रकः ॥ इति । तस्मात्छब्पतिरिक्तया्विरहा तदातमिक, बुद्धिः स्वमेव स्वा्पश्पपपका-

|

0. 2 1 त 7) ५॥ # |

* मनःसहितन्नानिन्द्रियेणेति घ. प विप्पण्यम्‌ ।

१ च. 'हरोऽव्यवहारश्च स्व 1२ क.सल. व.-न. श्व न स्वि ३ब्‌ व्‌! बद्धिकल्थितमातरेण न सत्यविषयं व्रिना द्न्यव्ठारी ऽपि सस्यविषयक्को न स्वपनव्रन्ुधस्या संगच्छत इत्यथः । ज" । ४ घ. "देतद्रेवं । ५ घ. परं नि° । ६ क, ग. ग्क्त मा ।७ब ° इति प्रः ८ च. स्वम | ९च. प्रसञ्ञेष्‌ । १० ४. श्या भवितु" । ११ क, स्र. ग. घृ. .रूपार्थो- । "रपोऽथः किवाऽवयविहपः । न ।

पोद्धदरानम्‌ । १६ शिकृप्रकारषदिति सिद्धम्‌ । पदुक्तम्‌-- नान्योऽनुभाऽ्रो बद्धचाऽस्ति तस्या नानुमकोऽपरः । | यासप्राहकवेधुपात्सयं सैव पकाशते ॥ इति ।

ग्र थराहकयोरमेदृश्चानुभातम्पः। यद्रेयते येन वेदनेन तत्ततो न मिधे । यथा ज्ञनेनाऽछमा । वेवैन्तेतैश्व नीखःदधः । मदे सत्यधुनाऽनेनाथस्य सर्ब न्धित्वं न स्यात्‌ । तादृालम्पस्य नियमहेतोरभारात्‌ । वदृतचेरनियामकतात्‌ । यश्चाये प्राह्पराहकसंविततीनां पृथगवमासः स एकरस्मिशवन्द्रमति द्ित्वौवभासं हष भ्रमः । अनाप्यनादिरपिच्छिनपवाह मेद्वासनेव निनित्तम्‌ । यथोक्तम्‌-

सहोपरम्भनियमाद्मेदो नीखवद्धोः ।

मेदश्च भ्रान्तिविज्ञनिश्चयेतेन्दा वादये ॥ इति । अविभागोऽपि बद्धच(प्मा पिपर्यासितद्‌शनैः प्ाद्यय्राहकर्च वि त्तिभेदवानिव रक्ष्यते ॥ इत्ति च ।

न च रसवीयविपाकादि समानमांरामद्धेकोपार्जतमोद्‌कानां स्यादिति वेदिव व्यम्‌ । वस्तुत वेधवेदकक्रारदिधुराया अपि बुद्धभ्यवहृतृपरिज्ञानानुरोषेन विभिं- ` नमाघयाहकाकारद्यवत्तैया तिमिराद्युपहताक्ष्णां केशण्डुकनादीननमेदवदना- युपएववासनासामथ्पाद्ग्यवस्थोपपत्तेः पयैनुये ¶ौयोगात्‌ । यथोक्तम्‌--

अथद्यवेदकाकारा यथा भरन्तेनिरीक्ष्ते । विमक्तरक्षणप्राद्यमराहकाक)रविष्टवा ॥

तथ। छतन्यवस्थेयं केशाद्िज्ञानमेदृवत्‌ ।

यदा तद्‌ न सचोधा भाद्वयाहकरक्षणा ॥ षति ।

तस्माद वुद्धिरेवानादिवासनावरादनेकाकाराअमासत हति सिद्धम्‌ | ततशथ् प्ागुकमावनापचगवरानिखिखवासनेच्छेदविगलिवविविधविषयाकारोपषषविश्- विन्नानेादयो महद्य हृति ।

अन्धे तु मन्यन्ते यथोक्तं बाह्यं वस्तुजातं नास्तीति । तद्युक्तम्‌ । पमाणा- भाषात्‌ | ने च सहोपठम्भनियमः परभाणमिति वक्तत्यम्‌ । वेद्यवेदकयोरमेद्‌-

पगननपयानोभनः सिकननेणयेननियोनयनधिग कनेमिनभषयनोेनवानोमिन्धनभयमनोनोिनवयनििनििजनेनदोनननिका (नोना

[भ

१ क. ख. शिप्रः। २ ग. प्रकाशिता ३ क. ख. ग. घ. वेयते । ४ घ. संबन्धत्वं 1 क. ग. श्राह । ६ च. प्वाभाः | ७ क. हावाः | सख. ववाहे मेर. । 7. ग्वाहमे"। ८.च. श्रय इन्दोरवि द्र । ९ क. ग. "गो विवः । १० घ. भानं विमान जडस्य चैतन्या त्मावमासनमित्याशाः } १९ ध.' "कानां स्या । १२ च. "पत्रप्डवेगत्तः । १३४. "्वतायास्तिमिः । १४ ग. घ. फेरोन््ना" च. केशोण्डूकादिजा। १५७. च. -ज्ञानामेः। १६ च. "वचना" । १७ घ, ङ. "गात्‌ । १८ घ. "च्छेदो वि ।

१५ पर्वदरनर््रहे-

शाधकतेनामिमतस्य तस्यापयोजकतवेन लंदिग्धविपक्षभ्यायुततिकतात्‌ । नरु भेदे सहोपटेम्ममियमा्कृ साधनं न स्यादिति बेन । ज्ञानस्पान्तमखतयो देयस्य बहि॑खतया च भेदेन पतिभातमानेतात्‌ । एकदे शतवेककारतकक्षम- सहतनियमासंमवास्यं । नीला्यथंस्य ज्ञानाकारतेऽहामिति प्रतिभासः स्पात्‌ ! श लिवद्भिति प्रतिपत्तिः ) प्रत्ययादग्पपिरेकान्‌ । अथोश्यते ्ञानष्ह्मोऽपि नीखकौरो भ्रान्ःग बहिरवद्धेदेन पततिभासव इति न च रत्राहुभृ्ेष्ठ ¶ति। तथोक्तम्‌-- परिच्छेदान्तराद्योऽयं भागो बहिरिव स्थिवः। ज्ञानस्यामेदिनो मेदपतिमासेाऽप्युपष्वः ॥ इति । यदन्तरयतच्वं धदहिवंद्वभासते ॥ इति ब । वदयुक्तम्‌ । बाक्षाथाभवि ैद्पत्पततिरहितवया बहिवंदित्युपमानोकेरयुक्ः । न हि वसुमित्रो वन्ध्यापुत्रवद्वमासत इति पक्षावानाचक्षीत ! मेद्पदिमारस्प भ्रान्ततवेऽमेदप्रतिमासस्य प्रामाण्यं तत्पामोण्ये च मेदपतिमासस्प भान्ततपिति प्रस्पराभरयपसङ्गाच । अविसंबादानीरेतादिकमेव संविशेना बाघमेवोपाद्शते जगत्युश्॑नते चाऽस्तरमिति व्यवस्थादशंनास्च । एवं चायममेदताषको हेनुर्ग- मर्थपर्येतीयन्यायवदामाप्तां भजेम्‌ । अतो बहिवीदेति वदता बां" भाखमे. वेवि ˆ मावनीयमिति मवदीय एव बाणो भवन्तं पहुरेत्‌ । ननु ज्ञानाद्धिनफाटस्याथस्य या्त्वमनुपपलमिति वेत्द्नुप्पनम्‌ ¡ इन्द पतेमिकृष्टे्य विषयस्य तये ज्ञनि स्वाकारसमपकतया समिन अाऽऽकरिण वस्याथंस्थानुमेयतोपपततेः । अत एव प्यंनुयोगपरिहारो सपयाहिषतिप्-- भिनकारं कथं ग्र्यमिति वेदृगराक्लतां षिदुः | हेतुत्वे च व्कतेज्ञानाकारापैणक्षपम्‌ ॥ इति ।

0 1 1 जोत नतः मतै ५७ पिना मकप 6ना + नोना (न (जनि पिति पि (9 गमिता भौ) भनक

श्म. छम्मालः २ रू, घ. ध्यायस्य । ३क. ख.ग. ष, ननतयेष्ट०।४१्‌ स्व किचनी।५च. "भाः दक. काग ७ स. श्यामा" । ८ ड, च. तदृ । ९ ख. सपुत्रो । १० क.स.ग.घ. यभ! १११ ग्टन्वाद्धि"। १२ ब. दानो वा । १३ च ते महत्युः। १४. श्वतेक्रान्तः । स, क. च, नन्तदवाम्त । १६ क. ख. यवाय" । १७ च. ्यपन्याः । १८ कृ. स, म, प. न्नेन । अग, ११ ५, ः बाह । २० च. ति गणनीयनियमतो गणनीयमव । २१ भ. ग्ध्व" ९२१ वि । २२ च. श्वे स्वाः) २४ म. "व स्यक्तितं शाना । क, अ युक्तिश्च शा" |

बोद्धवरानप्‌ । १५ तेथा च येथा पृष्ट भोजननुमीवपे तथा माषया देरौ यया षा सभर- मेण सहस्तथौ ज्ञानाकारेण ज्ञेयमर्ममेयम्‌ । तदुकम्‌-- अथन घटेयत्येनां नहि मृक्त्वाऽ्थ्पताम्‌ । तस्मात्पमेयाधिगतेः पमाणे मेयषूपता ॥ इति । नहि विचविसभेव वदेदना युका । तस्याः सर्व्ाविरोषाई । तां तु सारूप्य- माविरत्वरूपयितुं षटपेदिति च । तथा बाद्यार्थसद्धाबे प्रथोगः-ये यसिन्त- त्यपि कादाचित्कास्ते सर्वं॑तद्तिरिकसपिक्षाः । यथा-आगिवक्षवि अजिगमि- धृति मयि वदनगमनपरतिमासा विर्वक्षुजिगमिषुपुरुषान्तरसंतानसपिक्षाः । तथा च विवादाण्याप्तिवाः प्रवृत्तिभत्ययाः सत्यप्पारयविज्ञनि कद्विदेव नीर देखन इति । तजराऽऽखयविज्ञानं नामाहृमास्पदं विज्ञानम्‌ । नीरद्यटेखि च विज्ञानं परवृत्ति विज्ञानम्‌ ! यथोकम्‌-- तत्स्य।दाखयविज्ञान यद्रषेरहमास्पद्म्‌ । तसस्यात्पवृतिविज्ञानं यनीलदिकमदधिखेत्‌ ॥ इवि । तस्मादाटयविशैनसंतानातिरिकः कादावित्कपवत्तिविज्नानहेतुर्बासोऽथां भ्राह्म एव न वासनौपरिपाकपत्थषकार्‌ा वित्कत्वाकदा विदुला इति वेदितन्पू । विज्ञानवादे हि वासना नमिकततानवर्तिनामादधयविज्ञानानां तचतवृर्च- विज्ञानजननदक्तिः । तस्याश्च स्वर्कमित्पादुं प्रत्यामिमृख्यं परिपाकः । वस्य ब प्रत्ययः कारणं सरसतानवर्विपुवक्षणः कक्षी कथते । संतानन्तरनिबन्धन-

तव नङ्खकारात्‌ । तश्च परृत्तिविज्ञ(नजनकाठयविज्ञानवतिवासनापरिषाक्‌ प्रति सरवैऽप्याखयनिज्ञनिवर्विनः क्षणाः समर्थौ एवेति वक्तव्यम्‌ । न वेदेकोभपै न समर्थः स्यात्‌ । आटपविज्ञःनकतानवरपितवाद्रिसेषात्‌ । सवं समथा ईति प्के कटक्षेपानुपपतिः । तदश्च काटवित्फठनिवाहाय दम्प शंरूपरसगन्धविषयाः सुखादिविषयाः षडपि प्रत्ययाश्वपुरः परत्पयान्पतीत्योपधयन्त इति चतुरेणानि- ष्छताऽप्यश्छमतिना स्वानुमवमनाच्छाश्च परिष्ठेत्तम्यम्‌ ।

1, क 111, 8, 1। | श्रि

१ ख. यथायथा रख. ^तेतथा। ख. श्थाचज्ञाः। ४ घ, "नुज्ञेयः।५ च, "टधमेण नहि सुख्या्रू° । & घ. ^त्‌ । तत्तत्सारूप्यमवरित। तत्तत्सरूपतां षठ" । ७ स. विविष्चुः । ८ क, “सन्तान ।' ष. रसाः । ९ ख. नीरोदे" । १० क. ग.-च, 'दद्धेलनां इ । ११ च, टस श प्रबत्तिषिज्ञनि त । १२ग. "ज्ञानासं। १३च. (नप्र । १४ क. घ.--च, श्त्ययः क!° । १५७. म्‌ । दिन्यक्ञानवाविनं ये । १६ सख. "ठयं .वि। १७ क. ग.~च, "तिज. । १८ ख. च, 'कामप्रः । १९६. चः स्व ।२८स. ग, त्वाद्ग । २१ क, ङ, शसिज्ञानजननाङः । २२ च. "नङ्ातिसतानक्च" ¦ २३ स्र, “को

षु | २४ ग, "नवर । रप्‌ क, स, च~च, "कारये" । २६ च्‌, °< मः ।

॥६ सव॑दर्रनसथहे- ते चल्ारः प्रत्ययाः प्रसिद्धा आम्बनसमनन्तरतहकायैधिपतिरूपाः । ११ ्ञनपदवेद्नीयस्य नीरोद्यवमासस्य वित्तस्य नीखदिारम्बनपव्यवान।खाकारता मवति । समनन्वरमत्ययास्मचीनज्ञानौद्रेष्पता सहकारि ¶त्ययाद रा कात्स्टता । चक्षपोऽधिपतिपत्ययाद्विषययहणप्रतिनियमः । उद्वितस्य ज्ञानस्य रसाद््ताषा- इये पामे निपाक वक्षरधिपतिमवितुमरति ¦ रोके नियाभक्पाभनिपतिचो छम्भात्‌ । एवं वितवेच(सकानां सुखादीनां चारि कारणानि वषटन्वानि । सोऽयं चित्तपैतातकः स्कन्धः प्श्चविधो हपविज्ञा(नपेदनससतस्कारसरक्रः त्र रूप्यः एमिर्धििया इति रूप्यन्त ईति च गव्या स्िष्‌- याणीन्दिषाणि हूपरकन्धः । आखयविज्ञानपवृ्िति्ञानपव।ह्‌। पि्तानस्कन्धः। प्ागकस्छन्धदयसबन्धजन्यः सुखदुःखादिपत्ययप्वाहे वेदुनास्कन्वः । गे र- तय दशमो ठेखिवित्मवाहः स रकन्थः । वेद्नास्कन्धनिषन्धना रमंदेषादुषः शा उष्डेशाश् मदमानादयो धमाधमो च सेस्कारस्कन्धः । | ईं स दःखं तायनं दुःखसाधनं देति भावयित्वा विरषोपायें "-व्चज्ञानं सगादयेत्‌ । अत एवोक्तं द्ःखतमृदायनिरोधममश्रलार नधदुदस्या- भिमतानि तख।(न॑ । तव दुःखं प्रसिद्धम्‌ । पेमूदया दुःखकारणम्‌ । तद्दमिष भत्ययोपनिबन्धनो हेतूपनिबन्यनश्च । दव प्रधपयोपनिषन्धनस्व सम्राहकं सू्रम्‌- ८ हृदं परत्ययफलम्‌ ) इति । ३६ २५ यंञ्थे हेतवः प्र्र्यान्त गच्छनि तेषामयमानानां हेतूनां मावः परययत्वं॑कारणस्तमवायः, त्मात्रत्य फलते नं चेतनस्थं कस्यविदि, सूताः । वथा जीजहेत्रङ्कृरो धतूनां षण्मां सेम बायाज्जायवे । वतर पृथिववापुरड्कृरय कठिनः मन्थं च जनप्रति अन्म लेहं रसं च जनपति । पेजोधातू स4मष्थथ च । वायुधातुः सनं चनं च। भाकाराधातुरवका चखब्द्‌ च । क) वातु ५५५) पथिन्वाकिम्‌ । देन्पमिब-

कै न्वनस्य सम्राहुकं सतम्‌-उयादृद्रा वसमनानामनुग दृद शिवतकिनां अर्ण

१क,ख.गनघ. (कारिमा" ९. (लान 1 ५, "नाद्वाध" । ४ क, "चक्ष" । ५ क.-इः, वि" | ६ + 74 ५५ | ७ कृ, स, म्‌. घ, "वत्वम्‌" । ८ क.~ङ, नि । एवं मि" 1 ९ ख. "दन्ञानसज्ञनसंस्छा" । १० ध. (ज्ञानस" । १९ अ °य ए । १९ च, "दिप्रत्ययेष्ठे । १३ क.-व, च. ' सिस्य" १४ तकी नस्क् | १५ स, "त्वा वृत्तिरोधापाः 1 १९६ ५१. छ, ५ याय वु" । १७ क. ढ्‌. "बि १८ घ. दिषा। १९ ग. य अन्यं । ९० ४, स्याच्‌" | २१ ख. एपमुदूायास्जाः । ९२१ श्त्पय । २३ ग, स्थिते चकं |

बोद्धदर्शनम्‌ । | 1 णां धर्मता परमस्थितिता धम॑निामकता च परतीत्थस्षमृतदानुखोमता › इति । तथागतानां बद्धानां मते धर्माणां कायंकारणरू्पाणें या धमता कर्यंकारण- मावा श्षोतादादनत्वादद्वा स्थिता । यस्मिन्सति पदुत््चते यस्मिनसतरि यन्ोतद्यते तत्तस्य॑ कारणस्य काययंमिति । धमतेध्यस्य विवरणं परममंस्थितिते- त्थाहि । धर्मस्य कारस्य कारणानतिक्रमेण स्थितिः । स्वार्थिकस्तदपत्ययः । धर्मस्य कारणस्व कार्म परति निथामकता । जन्यं कोर्यकारणभावश्रेवनमन्तरेण न समवतीत्यत उक्तं प्रतीत्येति ¦ कारणे सति प्रत्पतीत्य प्राप्य समु्दिऽनृरो- सताऽनुसारिता या सेव पर्मतोतदरादनुत्ादाद्वा धर्माणां स्थिता । न चात्र कृश्चि- चेतनेअधिष्ठातोपरदम्पत इति सूवार्थः । प्रगीत्यसमुतादस्य हेतूपनि्ेन्धो यथा- बीजादङ्कुरो ऽङ्कुरात्काण्डं काण्डःनः र नालाद्र^ स्ततः टके तवः पुष्यं ततः फृटम्‌ । न चात्र बाच समुदाये उगरणं बीजादि कावमङ्कुरादि वा चेतयते अहमङ्कुरं निर्वर्वय।मि अहं बीजेन निवर्मिति दति । एवमाध्यालिकेषपि कृ[रणद्यमवगन्तव्यम्‌ ।

परःस्थिते पमेदार्यो अन्थविस्तरमी रभिः । हति न्ययिनोपरम्पते । तद्ग ःनिसेधः, तदनन्तरं विमलन्ञाने दमो ष1 मृक्तिः। पलियोषेपायो मामः | सच दचखज्ञानम्‌ । तच्च प्राचीनमावनावरद्धवतीति बरमं रहस्यग्‌ । सूत्रस्यान्तं प्रच्छतां कथितं मवन्तेश्च सूत्रस्यान्धं पृष्टवन्तः सौजान्तिका भवन्त्विति । भगवताऽमेहिवतया सौतरान्तिकरसज्ञा संजविति । केचन बैदध(ः-ब दयेषु गन्धः रिजान्दरेषु ह परिस्कन्पेषु सत्स्वपि तचना- स्थामुसाद्धितुं सर्वं शन्यमिति पराथमिकन्विनेधानचीकथद्धगवान्‌ । दितीयांस्तु विज्ञाविमावयहाविष्टचिवन्ञानभपकं एति । ततीयानुभयं सत्यमित्यस्थितानि- ेयमनुमेथमिति । सेयं विरु! ` +त वणेयन्ा पेमापिकृख्यया ख्याताः । एषा हि कां परिमषा सम. पी । विज्ञेषानुमेवत्ववादे प्रात्यक्षिकस्प फस्यविदप्य्थंस्यामेन व्याधिं ` नल्थानामविनानुनानपवत्यनपषततिः सकृढ- छोकनुमववियेधश्च । ततश्वाथः पेषः--प्राद्योऽभ्यवसेयश्य । तत्र अहर्णं निर्विकलपकल्पं -पमाणम्‌ । ९ "^ उल्ात्‌ । अध्यवसायः सविकलकषूपोऽ- ख. ग. ण्णां ध | ५. \नील्पाः। ३ घ. “स्य कार्य" । ४ स. नन्नियं । ५ ध. "कार ।& क. ग्लभ्य इ'। ७्व. बन्धनः । भीः। ८ क. ग. ऊ.-च. चेतीयते । ल, चेतयन्ते । ९ क. स. ग. ^तकपे। १० क~ -स.ग, ङ. च. `भिर्प । १९ स, "सविते । ६९ च. "दया मु" । ९२ य. "नच" । १४ स्‌. नंग्र । १५ क. त्याह" पल्थिः | 4, त्याह स्थिः । च. "व्यास्याय स्थिः | १६ क, च.~ व्‌, पपत्तेः स" । १५ वः नप्र" । ब्‌, 'नादूर प्तत्वात्‌ । |

4८ सर्वद्रीनसंगरहे- धरवाणब्‌ । कतल्वनाज्ञानलात्‌ । ददुकम्‌-- कृलनागोढमभरान्तं परत्यक्षं निर्विकल्पकम्‌ । विकल्पो वस्तुनिमांसादरसंवाददुपष्रवः ॥ इति । प्राहं वस्तु प्रमाणं हि अरहणं यदितोऽन्यथा ! न तदृस्तु न तन्मानं रन्दटिङ्गेन्वियादिजम्‌ ॥ इति च । मनू हविकसपकस्यापामाण्ये कथं ततः परवृत्तस्याथपापिः संबाद्शोपपये- धातामिति बेन तद्धदरम्‌ । मणिपमादिषयमणिविकलसन्यापेन पारम्पर्येणाथपरति- , छम्भेमवेन तदुपपत्तेः । अवरिष्ट सोवानिकपरतवि प्रपञ्छितमिति नेह पत- ष्यते । न च विनेयाशयानुरोषेनोपदेरमेदः साप्ररयिको न मवतीवि भणि- म्यम्‌ । थतो भणितं बोषि वेत्तविवरणे-- देशना ोडनाथानां सचखवाशयव शानुगाः । मिधन्ते बहधा रोक उपाेबेहुभिः पनः ॥ मम्भीरोत्तानमेदेन कविच्ोभयरक्षणा । भिना हि देशनाऽभिना दृन्यता्दपरक्षणा ॥ इवि । ह्यदशापतनपूजा भेयस्करीति ब।दनये परसिद्‌म-

क

अर्थानुपाञ्यं बहुशो दर दशायतनानि वै !

ष की के

परितः ¶ृजनीयानि किमन्येरिह पूजितैः ॥ जञानेन्वियाणि पञ्चेव तथा कर्मन्दि्यामि च | मनो बुद्धिरिति परोक्तं दवादशायतनं वुधैः ॥ इति । विवेकविठासे बौदमवमित्थमभ्यधापे - बद्धानां सुगतो देबो विश्वं च क्षणमङ्गृरम्‌ । आर॑त्याख्यया तत्वचतुष्टयमिदं कमात्‌ ॥ दुःखमायतनं वैव तवः समुदयो मतः । मागृशेत्यस्य च व्याख्या करमेण -भरयतामतंः । दुःखं ससारणः स्कन्धास्ते च पञ्च प्रकीविताः। विज्ञानं वेदना सेक्ञा संस्कारो हमेव २ ॥ पशेम्वियाणि शब्दाच्या मिषयाः प मानसम्‌ | „ वि्मयतनमेतानि दद्शापतनानि तु ॥

ण्न ।> [जभति १ ॥ नभि

१४, 'द्मव।२क. दिष्टाः । २३ग. नुगा। मिः। ४ग, भिश्ते। ५, ध.-ड. किल 1 ६ मठपु क्षणाः । भि । ७ घ. परीतः *।

पिनाक ककुरणकण्निर . छ नि

"षर करिष्यादिभिरिति दषः

¢

आहंतदशनम्‌ । )९ रागादीनां गणो यस्मात्समुदेति नृणां इदि । आसमात्मीयस्वमावाखूयः स स्यात्समुर्यः पनः ॥ क्षणिकाः सवसेस्कारा इति या बासना स्थिरा ।

त मृगं इति विज्ञेयः सच मेक्षोऽभिषीपते ॥ प्रत्यक्षमनुमानं च प्रमाणदिवयें तथा । चतुष्पस्थानिका गोद्धाः ख्याता वेभाविकादृयः ॥ अर्थो ज्ञानान्वितो वेभाषिकेण बह मन्पते | सोत्रान्तिकेन परतयक्षथ्र्योऽथों न हिषतः ॥ आकारसहिता वृद्धियांगाचारस्य समवा । केवखां संविदं स्वस्यां मन्यन्ते मध्यमाः पुनः ॥ रागादिज्ञानरसतानवासनोच्छेदसमवा । बतुणामपि गदानां मुक्तिरेषा परकीर्पिता ॥ ततिः कमण्डटुर्मोण्डषं चीरं पक मोजनम्‌ । तषो रक्ताम्बरतवं च रिध बोद्धाभिक्षाभः ( विर विर ८ । २६५-२७५ ) इति ।

इति भीमत्सायणमाधवीये सवदन रहे बोंदधवर्शनभ्‌ ॥ २५

अथाऽऽहंतदशनम्‌ ॥ ६ ॥

तदित्थं मुकतकच्छानां पतमतहमाना विवतन।: क्थविरस्थायितमास्थाष्‌ शणिकत्वपक्षं पतिक्षिपन्वि । यद्यात्मा कथिंनाऽऽस्थीरयते स्थायी तदैदडोकिक- व्रजोकिकफटसाषनसंपादनं विफठं भवेत्‌ । नचेतल्तंमवत्थन्पः करोत्थन्यो मष्क ₹ति । तस्माधोऽहं प्राामौकरवं सोऽहं॑सपति तकरं भुञ्ज इति परवा प्रकाडानुषायिनः स्थापयिनस्वस्य स्पष्ट प्रमाणावततिततया पैवापरमागविकडक़- छकटाबसिथिंतिरक्षणक्षणिकता परीक्षङकेररहद्धिनं परिपरहाहा ।

अथ मन्पेथाः-पमाणेव च्वादायातः परवाह; केन वारयते |

१ कै, ग~च. "णोऽयं स्यात्‌ । २ च. "सनाच्छेः । २ क, शश्चित्स्यायी नाऽऽ्वीःः येत त° । ख. “धिन्नास्थीयीत । ग. शश्रिन्नस्थीयेत प्यायी स्थायीमेत त-ः।५४ च. त तदा येऽपि छो । ~ क.--ढ. संमविष्यति । ६ क. ग. पूवप" । ७ चर, . स्थित । 4 च, “हद्धि; प । ९ क. "णबरदा" ।

१३ सर्वदहनसंग्रहे- ` रिं ्पायेम यत्सचक्षणिकपित्यादिना प्रमान क्षणिकतायाः प्रमितत॑या तदनुसारेण समानरेतानव्िनमेव प्र चीनः ५स्पयः कमकत तदुत्तर; प्रत्ययः फठमोक्ता.। न चातिप्रसङ्गः । कायंकारणमस्य निदामकत्वात्‌ । यथा ्रधुररसमावितानामाम्मीजानां परिकर्वितायां म्‌ गवुषानापङ्दरकाण्डस्कन्धशा- तपठवादिषु पद्दवारा परम्परष। फठे माधु निरपः । यथावा उक्षारसाव- सिकतानां कर्पासिवीजादीनामङ्कुरादिपारमर्पेण कृप॑सतादो रक्तिमानियमः। यथोक्तम्‌-~ । धरिमनेव हि संतान आहितः फमवासना । फट ततेव बध्नाति कापसे रक्तता य॑था ॥ कुसुमे बीजपुरादेय॑हक्षाध च्यते । दाक्तिराघीयते तत्र कारितां रि न पश्यतति ॥ इति। तद्रि कारकृकशादरम्बनकलयम्‌ । विकलपसिहलात्‌ । जर्षरदौ दृषन्ते क्षणिकत्वमनेन प्रमाणेन प्रमितं पमाणान्तरेण वा } नाऽश्यः । भवदभिमतस्य क्षणिकत्वस्य कविदप्यदृष्टचःतवेन दृ्टान्तासिद्धावस्यानमानस्यानत्थानात । न दिवीयः । तेनेव न्ययेन स्वथ क्षणिकलसिदो सचवानमानवैफर्थापततेः । अथक्रियाकारितवं स्मित्यङ्ोकरर मिथ्यासपैदं एदिरप्यर्थक्रिय कारिते सखा- परतास्द । अत एवोक्तम्‌-उतादन्ययपोग्यषृक्तं साति । अथोच्यते-ताम- ध्ासुापथ्यरक्षणविरुदधरमाष्यासातत्तिद्धिरिपि ¡ सदसापै । स्थाद्वादिनामने कृन्तत्ावादस्ये्टतया विरोधापिदेः । यदुक्तं कपातादिद्ृशन्त इति तदुफि- मतर्‌ । युकरनुकतेः । तत्रापि निरन्व्येनारस्थानङ्ीकाराच्च । न च र्ति व्यतिरेकेण सेतानः परमाणपदवीमुषारेदुमेहति तेदुकम-- | सजातीयाः कमोतनाः प्र्यास्तनाः प्रसरम्‌ । | व्यक्तयस्तास्‌ सेतोनः स वेके इति गीयते | इति ! न च काणकारणमावनियमोऽतिपरसङ्गः मङुन्ुम्ति। पथ्‌ दपाध्यायवुदच- नुमूतस्य शिष्यवुषदवेः स्मरेतदुपवितकरमफटमनुमवेदा तथा छतपमाशाछताम्पा- गमपसङ्खः । तदुक्तं सिद्धसेनवाक्यकरण-- ४

५ च भ्‌ = 1 सिणकलनो # पत नितिवभभ्यकनो

१ ख. "ततया । २ कड. नता उत्तः) २. तथा।ुन. छस्य। ५ पृत्वाहया' । ६ च. युक्तेः । घ. "रनुपण्तेः । त° । ७ क, ग. च, ग्यविना" | ८ च - तान्यति ¡९ ग. "हति इनि । तु" १५ ग. यदुक्तम्‌ । ११ ध संतनी । १२ च इग भाक्त प्रभवते ।

आहनद्रोन । ` ६१. छतपणाज्षाषतकममो * गमवपमेक्षस्मृतिभङ्कदोषान्‌ । उपशय सक्षास्षणमद्गमिच्छनह। पह।साहसिङृः परोऽतो ॥ । [ वी. स्तु, १८ ) इति ।. रिच क्षणिकत्वपक्षे ज्ञानकये जञेयस्यापचेन जेथकाटे ज्ञनस्यासचेन च्‌ प्रा्यमराहकमावानुपपत्तो सकटरोकयात्राऽस्तमिषात्‌ । न च॒ समसमयवर्विता, दड्कनीया । सभ्येतरविपाणवत्काय॑कारणमावःसंमवेन माह्वश्याऽऽछम्बनपत्यय- त्ानुपप्तेः । अथ मिनकारस्यापि तस्थाऽऽकारार्पकतवेन याद्वं तद्ये शम्‌ । क्षणिकृ्य ज्ञानस्याऽऽकारि करा प्रयताय दैवतेन साकारज्ञानवंद्‌- प्रश्यदेशात्‌ । निराकरज्ञानवदेऽपि योग्यतावशेन > प्रतिकर्मव्यवस्थायाः स्थितत्वात्‌ । वथा हि-प्यक्षेण विषथाकृररहितमेव ज्ञानं प्रतिपुरुषमहगहमि* कया षटादि्मोहिकमनमयते । न त॒ द्पणादिविततिबिभ्बाक्रान्तम्‌ । विषयाकार्‌- धासि च ज्ञानस्यार्थे द्रनिकटादिन्यवहाराय जलाञ्जलिर्विषेतं । न वेद मष्टापादृनमष्टव्यम्‌ । द्वीयान्महीधरो नेदीयान्दीरप बाहूरिति व्यवहारस्य निरा- बां जागरूकत्वात्‌ । न चाऽऽकीराघायकृस्य तस्य ददीयस्वादिशाठितया तथा व्यवहार इति कथनीयम्‌ । दर्पणादौ तथाऽनुपखम्मात्‌ । किचाथदुपजा- यमानं ज्ञानं यथा तस्य नीराकारतामनुकरोति वथा. यदि जइतामपि वदर्थव-

१७ तद्पि जडं स्थात्‌ । तथा च वृद्धिमिष्टवतो ममपि ते नष्टं स्थादिति महत्त- मापनम्‌ । अथेतहोषपरिनिरहीर्षया ज्ञानं जडतां नानुकरोतीपि बरुवे इन्व तर्हि + तस्था प्रहणं न स्यादित्येकमनुंधित्सतोऽपरं प्रच्यवत इति न्याया-

च @ भे

पवः । नन्‌ पा मृन्जहताया यअरहणम्‌ । फ नरिछनम्‌ । [] तद््रहणप नीटाकौरेगरहणे :: तयर्मेदोऽने 0) कान्तो वा भवेत्‌ । नीछाकारपरहणे चगृहीवा

*# भवभडगः परलोकाभावप्रसट्गः । प्रमोक्षमङ्धगः । अन्यः क्षणो बद्धः क्षणान्तरस्य मुक्तिरिति मोक्षाभावः स्मतिभ दगदोषः । नह्यन्यदषटाऽ्था<न्येन स्मयंत इति । > घ, प्रति- दिषयम्यवस्थाया अयुक्तत्वात्‌ । + जडतायाः च. प्तक ¦ [] तदगरहण इत्यत्र जडताया, इति व्याख्या ग. पस्तफ़े ! ?: नोङाकारजडतयोः । () ग्रहणाग्रहणरूपः । ग, पुस्तकं ।

|. । 0)

९१९ च. अष्क्ष्य।२ख. ज्ञयस्था ।३च. प्तःस ।४ग. व्नम्रा 1 च कामार्पर। & च. "कामाश्रः। ७ ख.--7. ङ. च. वादे प्रत्ययेन नि । ८ च्‌, °्नमेदे* । ९ घ. 'स्थाया आथ? । च, 'स्थायाः सिद्धत्वातत । १० क -ङ, दिज्ञानमः। ११ क, ख. घ.-च. °निम्बक्रा" । १२ क.-. “रत्वेन च ¦ १३ च. विकीर्यत । १५ ख. घ. °मिष्टमापा?। ९५ ग, कारेपधाः । १६ ख कस्य । १७ मू. पु. ङ. ते नें । १८ च, "ग नीडाकारस्था महणं न स्यादित्यप्र दोषः तदु्रहणेऽपि निराकृारस्यापि।-?

१९ ग्‌. रस्य २०. न्तोभ।

रः स्वैदशेनरग्रह-

भदवा कथं वैश्य सवलपं स्यात्‌ । अपरथा गृहीतस्य खम्भस्यागृहीवं तरेडो. कपये हं मेदेत्‌ । वदेतत्यमेयजादं पभाचम्वपभतिभिरहंन्मतानुतारिमि : पमे- वक्मर्मारेष्डादो पयन्वे प्रपञ्चितमिति प्न्थभूयस्वमयनोपन्पस्तम्‌ । वस्मातु- हषाांमिखापुकेः पुर्षे: सोगती गतिनानुगन्तम्था । अपि घार्हतेवहिणीया । भटस्य च हेभवन्धसूरिभिरानिभयाठंकारे निर्टाङ्-

स्ेशञो जिवरागादिदोश्सेटोक्यपूजितः ।

पथास्थिता्थंवादी च देषोऽहनयरमेश्वरः ॥ इति ।

नृनु म कञथितुरुषविशेषः सर्दङपद्वेदनीयः पमाणपद्धतिभध्यीस्ते । तत्त

ाश्थाहकस्य परपाणपश्चकस्य तक्ानुपडम्भात्‌ । वथा चाक तीवाितैः ।

श्वो दृश्येते तावनेदानीमस्मदािभिः ।

टो ज वेकदेशऽर्ति ठिक वा योऽनुम।पयेत्‌ ॥

म चाऽऽगपविषिः कृशिनित्यसर्वज्ञगोधकः ।

न च्‌ त्रा्थत्रादानां वासर्थ॑मवि कर्प्पते ॥

म्‌ चान्धार्थप्रधनेसेस्तदसवित्वं विधीयते ।

ने चानुवदितुं शक्यः पूरवमन्धेरगोधितः ॥

अनेदेरागमस्यार्थो न च सर्व॑ आविमान्‌ ।

* छृत्रिमेण त्वसिन स कृथं प्रतिपाद्ये ॥

पकरप्येत कथं सिद्धिरन्योन्याभययोस्वयोः ॥

सवजञोक्ततया वाक्यं सत्यं पेन तदस्तिता ।

कथं तदुभयं सिथ्येत्तिद्धमृखन्तराहते ॥

असर्व॑ञपणीतातु वचनान्मूखवभजितात्‌ ।

सव॑ज्ञमवगच्छन्तः स्ववाक्या तकि न जौ ॥

^

* ग. पुस्तक एतत्पङ्कक्तिजयं नासि ।

न

क १ क. ख.- च. तत्यानुरू" । २ ख. 'तस्यागृहीतं...मपि अनुरू । 3 ध. मध्य,

गुरू" । च. रस्मन्म" 1 ५ च्‌. "भिः सूरिभिः प्र०। ६ च, ग्टश्यमा० । ७ ष, "तमवि। < च. बाऽऽरयणी । ९ घ. “या । आहे । १० क. स. "ूपमहंच्चन्द्" । घ, रूपमर्ह चन्द्र | ११च. पंहे०।१२ क्‌. ख. र क" । १३क.-ग. ङ. च. गले । सद्धाः।

॥ १४ स. तौमातितेः । स” । क. ग.-तौताति्धः । स ।च. "ततः + १५ क, ख, भ; इषणत. । १६ कृ. ` नादिरा । १७ च, जार्यते । |

आहतदशंनम्‌ । ९१ सरव्॑ञसदटशं कं वि्यदि पश्येम सप्रति । उपमानेन सवजञं जानीयाम ततो वयम्‌ ॥ उपदेशोऽपि बुद्धस्य धमौषमौदिगोचरः । अन्थथा नोपपद्येत साव्यं यद्वि नामेवत्‌ ॥ एवमर्थापत्तिरपि प्रमाणं नात्र युन्यते। उपदे शस्य सत्यत्वं यतो नाच्यक्षमीक्ष्थते ॥ इत्यादि । अवर प्रतिविधीयते । यद्म्ययापि वत्सदद्धावथाहकस्य प्रपाणपञ्चकस्य तकशा. नुपछम्भादिति तदयुक्तम्‌ । पत्तद्ाव।वेद्कस्यानुमानदिः सद्धावात्‌ । बथाहि- कथिद्त्मा सकठपद्ाथसाक्षत्कारी वदृयहणस्वम।वपे सति प्रक्षीणपतिकन्- पत्ययतवात्‌ । यद्यदूरहेणस्वमावते सवि प्क्षीणप्रतिबन्धपत्ययं वत्तत्साक्षत्करि। यथ ऽपगततिभिरादिपतिर्भन्५ ठ। चनविज्ञानं रूपसान्षात्क)रि । तद्गरहंणस्वमा- बत्वे सति परक्षणपरतिमन्धपरत्ययश्र कश्चिदासा । वस्मात्सकठपदा्थसाक्षाका- रीति । न तवद्शपाथंग्रहणस्वमावत्वमालनोअतिद्धम्‌ । चेद्नाबङनिङिडा- धते नोत स्यन्धथानुपपस्या समनेकाम्ता मक सावे ग्पारिज्ञानोसतेश्च । चोदना हि मूतं मरन्तं मपिष्पन्तं सूक्ष्मं न्पवहितं बिपङृष्टमित्पेवजादवीवकमरव- भवगमयततपर्वजा 7 पररेष्वरभी भातगुरुमििथिपतिपेषविचारणानिबन्धनं तक> छाथेविषयज्ञानं परतिपद्यमनेः सकठाथग्रहणस्वमावकल्वमात्मनेऽम्युपगतम्‌ । बै चालिखाथपपिनन्धकवरणप्क्षयानुपपातेः । सम्पग्द्दीनादिनियलक्षणस्यांभअं* रणपक्षपहेतुमूतस्य सामग्रीविशेषस्य पतीवत्वात्‌ । अनया मुदयाऽपरे क्वो पुषा विद्रान्याः। नन्वावरणपक्षपवशदृशेषविषयं विज्ञानं विदादं मुखूपपरत्यक्षं पमवतीत्युक् वद्युक्तम्‌ । वस्य ॒सर्वज्ञःयानादिगूकषिनाऽऽवरणस्येवासंभवारिति चेत्न । अनादिमुक्वस्येवासिद्धेः । न सर्वोऽनादिमुक्तः । भुक्तवा दितरमुकषत्‌ । बद्धुपक्षया च मुक्तभ्यपदशः । तद्रहिते चास्याध्यमावः स्यदाकारावत्‌ । भम्ब. मदेः कित्यादिकाषप्रम्परायाः करतुंखेन वस्तिदधिः । वथाहि-षित्य।दिकं सरक- १ च. "भवेत्‌" । २ क.उ, ग. च. “पि सद्धा । ष. ष्वदवैक। क. च, "वादेक ४ च, "हस्वः । ५च, ति सक्षित्करिय, । ६ च, त्कार । य०।५७क, "याऽवगः ॥ ८ घ. "बन्धोः । ९ घ. ^त्कारी । त । १० क. “ज्ञानात्‌ । नोत्पर्न्य° । श्व. “ज्ञानात्‌ । नोत्पत्योन्यः । &. च, ज्ञानात्‌ । नाप्यन्य 1 घ. शज्ञानात्‌ । न च व्याति. चरक प्रतिबन्धके प्र्षणता ग्रहीतुं क्था, उत्यश्यन्य- । १६. "ति, भनुप्रनिन्‌ ग्या | १२ स, "मव १६ग. 'तीयेर'

तीयेरः । ब, तीयकमष्व° |

६४ सव॑दररनसंयरहे-- तुकं कायतादूषटवदिति । वदप्यसदीर्यानम्‌ । कारवतसये सिद्धेः । ने च सवै यवृत्वेन तत्सापनमित्पमिषातव्यम्‌ । यरमाद्दं विकंल्पजारमवतरति । स।वयवृघं किमवयवस्तपागिलम्‌, अवयवसमव। पेत्‌) अवयतरजन्धत) समवेतद्भ्यतं, स।वयववुद्धिविषयतवं वा । न प्रथमः । अ,कारादावनेश्ठान्त्यात्‌ ¦ न द्विवीयः। सामान्यादौ व्यभिचारात्‌ । न तृदीषः । साध्यादिरिष्त्वात्‌ । न चतुर्थः विकखयुगडार्गरहगरततात्‌ । समवायसंबन्धमाजयदृद्व्यत्यं समवेत द्र्यत्वमन्पुत् समपेतदरत्यतवं वा विवक्षितं हेतू कथि । अधे मगन व्यभिचारः । वस्पापि गुणा दिसमवायवत्तदृव्यत्य।; पभदात्‌ । द्िदीये साव्याविरिष्टता । अन्यश्-

` द्दाथेषु समवायकारणमूेष्वदयवेषु समव।यस्य साधनत्वात्‌ । अभ्युपगम्यत

` भायि । वत्तुतस्तु समदाय एव न्‌ समति । पमाणामपित्‌ । नापि १अमः। आलसादिनाजेकान्त्यात्‌ । चस्य सावयववुद्धिविष५तिऽपि कार्यतामावात्‌ । न्‌ च निरवयवतेऽप्यस्य सवयवाथैरबन्धे सावयववुदधिविषयवमौपचारकमित्येश- भ्यम्‌ । निरवयवत्वे व्यािखिविरोधातरमाणवत्‌ । किंच किमेकः क्वा साध्यते

, किंवाऽनेके । पथमे पसाद व्यामिचारः । स्थपत्यादीनां बहूनां परुषाणां तत्र कतुत्वोपडम्भात्‌ । द्िपीये बहूनां विश्वनिमातिते तेषु भियो वेमतयसंमाव-

. नाप अनिवाव॑त्(देकेकष्य वस्तुनो ऽन्वान्यदूपृतया निमाने सव॑म ०्मज्ञक्षमा-

, पृेव । सर्वषां साम््य॑साम्येनेकेनैव सकटजगदत्त्ति सिदाविवसयर्थ्यं इ~ तदुक्त वीतरागतुत--

कृतेऽपि कथ्िज्जगतः स पैकः स॒ सवगः स स्ववशः स नित्यः । इमाः कुहेवाकविडम्बनाः स्यु- स्तेषां न येषामनुरास्कस्तवम्‌ ॥ ( ६ ) इति । `

‡

अन्यवागि--~ | कतां न तावदिह कोऽपि यथेच्छया श दृशोऽन्यथा कटषतावपि तत्सङ्ः । ` कर्यं किमव मववाऽपि च तक्षकाय राहत्य च तिमुषनं पुरषः करोति ॥ इवि । , पैसमलयागृककरणनितयवराङृदरणेक्षये स्यं युक्तम्‌ । न वास्मीपै- १. त्सम्थगशनारि तमन नारतिवपतुनिरिवि मगनीपम्‌ । परण यमय ४५१ पम्प्ररनादववपनुपपत्तिरिति मगनीयम । पूथसवैनञभर्णं वागभप-

१ ङ, णक्ष

आहतम्‌ | ९५ भवतादुष्वारोराथसानस्य । च चान्योन्पाधेवादिदोदः । भगषतवहपरम- राथा बीज्‌।ङ्दुरवनादिताङ्गीकारादित्वरष्‌ ।

रत्नतदपदपेदकीयदया परसिदं सम्ब्दरनारितिवयमरपवचनसंगहरे १२. मागषतार्‌ परितं उम्यम्‌ कनज्ञानच,रिः पि गेक्षपाम इवि । दिवृतं च पोग- देवेन { धेन केण जीदाधरथो व्पवस्थिनसेन सेषाहुता प्रतिपदि वच्य रिप्रीतमिनिरेदरहिरत्वाधपरपयिं अड. रम्वनद्दनय्‌ । दथा ब तसार्थ- ए्दम्‌-तसाथं धद सम्बग्र्शनपिति । अन्वदृषि-=

रमिरिनोफवयेषु सम-कश्रस्‌ावमृच्प । जाते तनिसभ॑म मुनेरपि शो ॥ दहि । परोपटसनिरेक्षमातपसलः निर्म; । = स्थानादिह्छपपरोपदेयननितं कान मथिगमः६

पेन स्वमरिने जीरदयः परीं स्ववस्थिवास्तेन स्वमविन मोहदाय

तस्वेनाव्गपः सम्यम्नानम्‌ । यथोकप्‌=~ पथबस्थितेतश्वनां सकषपारि्तणं श । भोऽंवोदस्तपताऽऽहः सेम्यरञानं भरनीरपिंणः ॥ इति ।

वज्जने पद्वविषं मतिशरतावधिमनःपथ यकेवखभेरदेन { वदुकम्‌-मदिश्रता- वविपनभयपकेवडानि हानमिति । अस्वौ्थः-कामादरणक्षपोपरमे तीनि यमनती पुरस्हत्य भ्यः सेन्य्यायं मनुते ता भविः । जानादरधक्षपोपशये सति भिजनितं सथ्टं जानं शृतम्‌ । सम्यग रनादगणजनिरक्षयोपशपनिमित्त पवल्छिजबिषयं ज्ञानमवधिः । रेष्यान्वरायज्ञानाबरणैक्षपोप्षमे सति "परमनो - गवस्पाथस्प सफुदं परिष्ठेदकं कनं पनर र्ीयः । वैपः किपारिरेषोन्पररथं सेषन्ते तपलिनस्.ज्तीन "नः क्ञानासंदुं केवकं । वीऽश्पं प्रों पक्त पन्यत्‌ । वदुक{-- |

मि ज्ञाय र.१२माति पणं वर्थवजितम्‌ ।

परत्यक्षं च उगोक्षं च दिवा ेयविनिश्ववात्‌ ॥ इति 1. ` १क.-ङ. श्रवणादि ।र२ब. हसक रन. ह रपद ना च््न दि ।२घ. हदवः रग. पह परः| धक. ग, षै.न्ण बीजाय" । ५ ग. ईतमावनार' । ६ ख घ -रोपरत्वहि" । ७ स, ततवार्यसु्ाणां श्र । ८ क. ग, जानन्ते । ९ ग. च.। १० ग, पशत । ११ ॐ. न वीज्‌" ।१२ स. ग, "पर्यय । १३ ग, "पर्ययः । १४, „+. 1. ष. "यः-अतिश्ञी । १५7. प्रणीयः । १६ क. शग, तिः । श्तं ज्ञाः ' च, तिः। ्रुतज्ञ" । १७ गे. “एवीयो° ( १८ क. ॥,-इ. “घ्‌ । अप" | १९ ग, "त आवरण" । २० ज्ञ, ग, "पर्यव, । २१४,ग्‌, "शष्‌ । २९ च, “जानं दं । २६ $. 'अः$&प `|

९६* ` ` ` सर्वषु रनसंग्रहे- अन्तर्गणिकमेदस्तं सविस्तरस्तशेवाऽऽगमेऽवगन्तत्यः | .“ सशरणकरमोच्ितारवतस्यं ` -आदृधनिस्य ज्ञानवतः पपममनकारणक्ियानि- ततिः सम्धक्वासिम्‌ । तदेतत्सपपश्वयृक्तमहत-- ` सु्वथा्व्ययोमानां स्यागध्रारिनिमच्यते | कीर्वितं श्वदहिसादिनपमेदेनं प््वधा ॥ अर्हिसासूनृतास्तियनक्षचय।परिमहाः । न यत्प्रयोगे जीविदन्यपरोपणम्‌ ॥ चरणा स्थावराणा च तद्‌ाहसान्त मतम्‌ ॥ पियं १४ वपसथ्यं सना त्रसम॒च्येते । -तसश्यमपि, नो. तथ्यमप्रियं चाहितं च यत्‌ ॥ अनादानमदत्तस्यास्तेयत्रतमुदीरितम्‌ । बाह्याः पाणा, नणाम्थ।' हता तं हताहिते॥ व्योदरिकका(मानां छतानुमतकारिषैः । मनेोवादायतस्त्थागो ब्ञ्ादृशधा मतम्‌ ॥ च चं्मदिष्‌ मृछाय।स्त्वागः स्याद्परिय्ः । यदृप्स्वपि ज।येत मृछया वित्तवि्ः ॥ . मवनामिभाविवान पञामः पञ्चषा कमात्‌ । - मह नतानि छखोकश्य स्‌।पयन्त्वभ्यथं पद्म ॥ इति ॥ भावनापश्वकपपश्वनं च पह्पितम्‌-- .हास्यछोमभयक्रोवपत्वाख्पनि निरन्तरम्‌ । आलोच्य मापणेनापिं मावधेत्सुनुतं वतम्‌ ॥ इत्यादिना । एवानि सम्पग्दग्नज्ञ(नवार्ामि भिटितानि गेक्षकारणं न प्रत्येकम्‌ । यथा रसायनम्‌ । वथा चनि बनश्नद्धानचरण।ने समव फं साधयन्ति न परयिकम । + घ. पु. टि.-सवभावविषयकडृद्धेस्त्यागः । मूर्छितं तम इत्यदौ मूर्वाशब्वस्न उ ध्यथकत्वद्रान त्ति ।

~ “घ, पु. द्-हरणाताहेताहितः ताहतानां तृणा सत।नवमुत्रत्रापि कायत इति व्रती धाबहूवचनाभ तसिप्तत्सहितस्त्यागः ६ तथा .च बाह्यदित्यागगता अदश अङ्घचर्या रह चर्या । |

क = क ॥

॥ त ए.) नचनयत 1, 1 [1 ॥)) भै ककरः ॥

` १ च. समाक । रग. समस्तः । ६५. (तम्पाप ।४ यच, र्था हासितातं हिता, । ५ न्व. रणातहिःहितिः) दि" € कग स्वाभा) ७ यख हः । सदु | ८ "न, अनस्य निरू ।.९ क, त, धङ्‌, (नोक ।

आहतकैर्चनपू । ` २५ भत्र संशेपतसवज्जीवाजीवाख्ये द तये सवः | तंत्र बोधात्मको जीवः | अबोपालमकस्वजोवः । पदुक्तं पद्मनन्दिना-- बिदचिदृदे परे एचे विवेकक्षदविषेचनम्‌ । उपदियमूदेय हेयं हषं ब कर्वतः ॥ हेयं हि क्तरागादि तत्कायभविवेक्गिता । उपदि परं ज्योतिशपयेगेकरक्षणम्‌-॥ हति । । सहजविदुपपरिणतिं स्वीकुवणि ज्ञानद्श्ने उपयोगः । स परसरपदे ` दानां परदेशबन्पात्कमेणेकीमूतस्याऽऽनोऽन्यतं प्रतिपततिकारणं मति › सकृड- `: जीवसाधारणं वैतन्यमुपरामक्षयक्षयोपजमवगादोपसषमिकक्षयातकक्षापोपरामि- कृभविन कर्मोदयवशात्ट्षान्थाकरिण च परिणतजीकपर्यायगिवक्षायां जीव ` स्वहपं मवति । यद्वोचदहाचकाचायः--ओपदमिकक्षौतिकौ . पवो मिथश्च जीवस्य सतचमोदायिकपरिणमिकै। देति ८ त० सू० २1१२) । * अनुद्य- प्रिह) कर्मण उपशमे संति जीवस्योदद्मानो माव ओपशमिकः । यथा ङ्कः कट्षतां कुर्वति कदकादिद्रग्यसेबन्धादधःपतिते जटस्य स्वच्छतां । आर्ह- तत्वानुसंधानव शादायारिपङ्कक्षाखनेन. निमखतापदिकः शक्षायिको भावः । कर्मणः क्षये सति जयने मोवः क्षौयिकः } थथौ पङ्कातथग्मृतस्य निर्म ` टस्य स्फरकादिमाजमान्तगतस्थ जटस्य खंच्छता । यथा मोक्षः उभयत भाषो मिन" । यथा जटस्थौरधस्वच्छपा । कर्मोदये सति भवन्भाव ओंदपिकः। करमापरामाचनेक्षः सहजाः भावश्वेतनतव।दिः पारिणामिक । तरेवद्यथासंमवं ` भव्यस्यामग्यस्य वा जीवस्य स्वरूपमिति सधाधः | तदुक्त -खरूपरंबोधने- ज्ञानाद्धिनो नः नामिनो मिनामिनःन्कथंषन । | ज्ञानं पुरवापरीमृनं सोऽ्यमोलेति कीर्वितः 1“हति 4 ` ननु मेदामिदयोः परस्परपरिहारेण वस्थानाद्स्यतरस्मेव -वास्तवावादुभयासकल-

कै,

मुक्तमिति बे्दयुकम्‌ । बधि प्रमाणामावान्‌ † अनुपरम्भो हि बाधके प्रमा-

भ#ध. ध. 2 -तसरपादिस्पे [ `

१ख.ग. ध. गः प०। २ कृ.-ग. च. णंलटक्षणं म ।३ख. वविः। ५ च.

५ क्षाथिकौ.। ५ ख, पड्कटुषान्तां । ६ च. “ता । अनुद्यप्रात्िकर्मणीऽर्धक्षः । ७ ख. रणो परमक्ष" । ८ च. उत्पयभानो । ९ ख. घ. भवो मि"। ११ ढः. क्षयिकंः। ११च. था कर्मणः क्षयोपशमे सति जायमानो भा? -१२ ख. स्वार्थ स्व । १३ ख, “हजश्चेतत्वा- वि*। १९ क, ग, “म्‌ वाऽभि.। ङ. च.~-चामिन्नो । पस. मू) बोषप्र।

३4 ` सवंदरोनसंमहे- णम्‌ । गे सोऽत । तमसतेषु वस्ष्दनेकान्तासकलतवस्य स्याद्वादिनो मवे सुप सिद्ध्वादित्पखप्‌ । | अपरे पनर्णविजीवयोरपरं पपश्यमावक्षवे । जीबाकाशध्पावमपुद्रकासि- फायमेदात्‌ । एतेषु पशचतु दवेषु काठतपसजन्धितरयाऽ्तीति स्थििन्पपदेसः। अनेकपदेरात्ेन शरीरवत्कापभ्यपदेशः । दशर जीवा द्विविषाः संसारिणो मृकताश्ं । भवाद्मवान्तरपािपसः संसारिणः । ते च दिविषाः समनस्का अम्‌- मल्क । वत्र सिमः समनस्कः शिक्षाकिधाराप्रहणल्ग संज्ञा । तद्विपुरा सवमनस्काः । ते रापन्रस्का द्विविषाः । भतेश्थावरभेदात्‌ । तव दरीन्दिषाइपः शङ्लगण्डोखकप्रभव्शवतुर्दिष सताः । एथिन्पतेजोवायुवनसतयः स्थावराः । तत मागधः प्रथिवी । वृष्टकादिः प्रथिवीकायः । पृथिवी कायतवेन पेन गृहीता स एथिक्ीकायिकः। पृथित्रीं कायतत पो यहीष्यरति स पथिवीजीवः। र्वमवादिष्वरि मद्यं पोज्यम्‌ । वत्र परथिव्पादि कम्रत्वेन गृहीववन्तो अहीष्यन्तश्च स्थावरा महन्ते न्‌ पृथित्पादिप्रथिवीकयाद्यः । वेर्षीपजीबत्वात्‌ । ते च स्थावराः सर्शनेकेन्दियोः । मवान्तरधातिदिपुरा युक्ताः । पर्माषमाका- शास्तिकाव्रास्त एकलशदिने निष्कियाश्च दरध्यस्पं देशान्तरपतिहेवेषः।

` श्र घरमा्मो प्रियो । भखोहेनाविष्छिने नभति रोशाकारपदयेदनापि तथोः सव्रवस्थितिः : गदिरिथत्युपद्रहो धर्ण्धिर्वयोरुप्रकारः ¦ अद एव वेमोस्दिकायः परवर्यनुपेयः । अयर्मस्तिकायः स्थियनुभपः ¡ अन्य्श्तपदे- चमध्येऽन्यस्प वस्तुनः पवेकोऽेगर्हः । पदाकाशदटत्यम्‌ । स्रदैरसमन्यवर्ण- धन्त पृद्रखाः (तर्च ५1४) । ते ङ हिविधा यणवः कष्ाश्वं | नि अणवः । दचगुकदयः स्कन्धाः । द्र दयपकादिस्कन्धमेदरा- दण्वरिरुसधे । अण्वादितपतेादः पएुकारिरवथः । एविद्रमेदसंषासा्या स्कन्धोतत्तिः ( व° न° ५। २६) । अव एव परयन्ति मरम्तीवि पद्रः। कालस्पनिकपद शतवानोहेना्तिरायत्वायविऽपि प्रव्यखमस्वि ! पश्कषमयोगाद्‌ । वदुककप--गृणप्ववद्रन्पप्ति (० तु० ५। ३८ › । पु्याभरषा ` ˆ ' १5. ग.-ङ. “नुरस्ात्म । छन“ तात २ घ. ग्या्िथ्य ¦ फ.-म. छ. ग्या , स्थिः ३. शश्व । ला ४ ¢ च, सकाः भिक्षा । ५ च. श्प । ६ ङ. जयस्य । च. ब्श्त्था । ७ च शरताः। पु" । ८ क, तेषां जः । स. तषां जीवाद- स्तषा जी । च. तेधामनेहत्त्रा+ ९ च, `याश्वमावा १०५. ण्त्य प्रदरे ११ ख, ड, --त्र, "हेतुः ॥ त" । १२ ए, मोवपप्तिदधगरः स्थितयनुमेयः । अन्यघर्मास्तिकायः स्थित्यनुबेयः । १३ च. शो विमागः। त १४. “वकष्चः त" ११ स, न्ते + क° | १६ क, शातन च॑ णुकादि्छन्दभेदादुण्वादि" । १७ स, घ, पयन्ि । १८ ब, श्नि प्रसन्ती° ॥

आहतद्रानप्‌ । ` ६९ निगुंणा गृणाः (व° पृ० ५। ४९) यथा जीवस्य ज्ञानलवदिषरर्पांः द्रस्य स्यवादिसान्धसवमौताः धर्पाधपकिंरकालटानां यथासंभवं गति- स्थित्यवगाहेवतनदहितुत्पादिशिणान्पानि गुणाः । तस्थ दवष्यस्योककल्मेण मवनं पर्थायः । उतादस्तरफादः परिणामः पथय इति पाणाः । यथा जीवस्य. वटादिक्तानसृखङ्क मापः । पृद्गरस्य मर्तिण्डवटादयः । धर्मादीनां गत्यादिषि- कशाः । अव एव षदुद्रभ्पाणीति परसिदिः ।

.केचनं सश्र तानीति वरणयान्त । वदाह-जीवाजीवास्वबन्धसपरनिजरमो- क्ष्तिस्पनीति (वण सू० ५। १) पत्र जीवाजीवो निहितो । आस्ते ,. निरप्यते-भदरिकदिकायारदिददमदरेणाऽत्सनश्वदमं योगपद्ेद्तीयमासवः। पथाः सङिटावगाहि दरं जराध्ास्वेणकारणतादुसषव इति निगद्यते, वथा योगथणारिकथा कर्माऽसवतीति स योग आसवः। यथाऽऽ वसं समन्ताद तानीते रेणु जातमुपादत्ते तथा कषापनलद्रं आसा पोमानीतं कृप॒ स्वपदेशे- _ गृहणाति । यथौ वा निष्टप्दाधभ्पिण्डो जे क्षिपोऽम्मः समन्ताद्गृहगाति वथा कषायोष्णो जीवो योगानीतं कमं समन्तारदित्ते ! कषति हिनस्त्यातमानं कुगतिपपणादिवि एषायः कोषो पानो माया डोभथ । स द्विविधः | शभा- काममेदात्‌ । अताहिादिः रभः काययोगः । सत्यमितहितमाषणादिः रभो वाग्यागेः । अहंत्िद्धाचार्थोषाध्यायसधनाएयेयपश्चपरेषटिमक्तितपोरुचिधरतवि- नेयादिः दभो मनोयोगः । एतद्विपरीवश्वशमक्षितिणो योगः । वदेवदास्चवमे- दैपमेदजातं यवाङ्मनःस्मयोगः त आद्धधः । जमः पण्यस्य । अदुभः पापस्य (वण सृ* ६। --४ ) ह्यादिनः सुतरसदर्भरणं सर्तरम्मममौमि । भपरे वेवं मनिर---यासधयति पृषं विषयेबिन्दियपवत्तिरास्वः । शन्विय- ` हारा हि पोरुषं स्योविरिषपान्धृरतूपादिज्ञानर्पेण परिणमत शति ।

मिध्यदिशनाविरतिपरमाकषापदशाधेगवदाच्चाऽऽत्मा सृक्षमैकष्ोवावगेहि- नामनवष्देशानां पुद्रानां कर्मषन्धपयोग्णनामादानमुपश्छेषणे यत्करोति स

१ क.~डः. -दिसामान्यरू० । २ घ. प्पाः स्वभावाः । तथापु । ३ खल. म. ष, २. प्पाःस्वमावाः । तथापुः । ३ ख. म. घ, "मावः ¦ च" । ४ क.-ङ, “कायानां । ५ क.-ढ. "गाहहेतुत्वसा" । £ च. “स्योत्तरर" । ७ ध. ्यायार्थः । य° ! ८ च. त्िण्डाद्‌" । ९ क. "णाऽऽत्मनश्रनदरिणाऽल््म' । १० सं, च~च, ° .नया । ११ च. व्व्णं काः! १२. तति संयो) श्श्ण, थानि १४ घ. कर्षति । १५ क.-ङ. गः । त ' १६ ख. वुजा१७च. स्यषा ।१८कछ. णे सं ।१९ ग ममाभाः। २० ग, परः >> घ. वुषिक्षेपव 1 २२ च. 'हिनां भवा, न्तर । ९३ क, न्ततत्पदे' इ, "नन्तान्त । च. नन्तानन्त॒ ।

ह ` सवदरानसंभदे- | बन्धः । तदक्तम्‌-सकषायतवान्जीवः कपरवयोग्यानपररानादत्त स बेन्धः (त° सु० ८।२.) इति । स्र कषायग्रहणं स॒वबन्धहेतृपरक्षणारथम्‌ । बन्धहेतेनयपाद वावकाचायस्=मिथ्यादरानाविरतिपमादकषाययोगा वन्धहतवः (त° भ० € । १) इति । मिध्यादलनं द्रिविधम्‌ । मिथ्गकमादुयास्ररोषडे शानोकषं हतवौभदानं नेसर्गिकमेकम्‌ । अपर परपेरानम्‌ । परथिव्यादिवैटका- पादानं षडिन्दरयासंयमनं चाविरतिः : पशचसमरितेगुपिष्वनत्साहः ~ पमादः कषायः कोधादिः । तत्न कषायान्ताः स्थित्य्भवनम्धहेतवः प्रकतिपदेगमन्ध- हेतुथाग हति विमागः } बग्धश्वतुरविष इत्यक-प्रकुतिस्थियनमवपदेशास्तदिपेथः (वण्सू० €} ३ । इति । यथा निम्बगुडाद्रसिकतत्वमधुरत्वादिस्वभाव एवमावरणीयस्य जञानदर्शनादरणवयादिषपरमोच्छादकाम्मोधसययदीपपमापि- राधायककृम्भवश्च । सदसंददनीयस्य सुखटुःसातादकवमासधारापधदेहन- षत्‌ । दृरन माहनीयस्य तत्वाथा्रद्धानकारिवव द्जनसंङ्कवत्‌ । चोर मोहनी- पस्पासेयभहेतुतवं मेधमदवत्‌ । आयुषो देहमम्धकेततं जलत ! नाम्नो विविष- नाभकारितवं चिविकेवत्‌ | गेत्रस्योच्चनीचकारिसं कुम्मकारयत्‌ । दानादीनां निप्र जिदानत्वमन्तरायस्यं स्वमावः काशाध्यक्षवन्‌ । सोऽ्ये प्रतिबन्धो ऽषटविधो दभ्य-~ केमोवन्तरमेदमपरतिवेदनीयः । तथाऽ्वोचदमास्वोनिवाचकावायः--आो नद्दानाव्रणषेदनीयमोहनीयायनापगोासराया; (त०म्‌०८। ४) इति। वद्धेदं च ॒तंमगृहणासश्नवद्चषटाविं निवरा {वधेर गटूदपश्चमदा यथाक्रम- पिति (० स्‌० ८।५)। एतश्च सर्वं विदयानन्दादिमिरवव्षामिति विस्त. रमया प्रस्तूयते । यथाऽ गोमाहष्यादिक्षीराणामितावन्तमनेहसं मक्षपस्वभा- वदिमच्युतिस्थितिस्तथा ज्ञानावरणादरीनां मदटपङतोनामादितस्तिसणामन्तरायस्य च विंशत्तागरोषमकोटिकोट्थः परा श्यः (व° स० ८ । १४ )

ग. बद्धः। र च. नन्धनार्थं प ३ 2. पवार । ९ क.-ग. ङ, च, गरका-~ पादानङ् ष । ५क. 'समित्रिगुः। ख. घ. "सेवनृगातः। ६ च नित्रिगृपतिपमतिष्ः । च. नभव।८धघ. शगः! सष ९ षयः ¦ १० च. दित्याच्छाप्रभोच्छाः | ११ स. घ. 'भातिरोषायका । १२ ग. 'प्रशचः, १३ च. च्छाय" , १४ च. एरनमोः १५ ग, ` मनहे" । १६ ग. मद्व" । १७ ख तृत्वजह्त्वात्‌ । जिनाम्ने ) १८ क. श्वर्ति-

` नेम्निाः। १९ डः. चित्रक । २० 1. श्यस्वः । २ ग. मान्त २२ च तिपद्व । २९२. प्वामिवा। २४ ग. ज्ञानं द्‌०।१्५्‌ क. स. शणं वे" । २९ ख समाग" । २७ त. श्वा भे । २८ स. "मिनि" । २९ स. व्याऽनगो । ३० ष धुयमाधूर्यः

भाहतदरसनम्‌ । ६१ तयाद्कतं कोठदुरान्ववरलीपस्तमावदुपच्युतिंसेयतिः । यथाऽजगिमहिष्या- दिक्षीर्णौ तीवन्ददिमविन स्वदार्थकरमे सामध्परविरेपोऽनेमवस्तथा कमै पुदरडानां स्वकार्यकरणे सलथ्यति दप प्नुमवः । कपमावपरिणतपद्ररस्छन्धाना- ` मनन्वान्तपदेशानामालपदे सामरे तः परदैराबन्धेः । आस्वनिरोधः सत्ररः । येगाऽऽसनि प्रवि रत्य प्रतिषिध्येते स गमिकमि.

व

व्यादिः सेवरः । सचारकारणाद्यौगासनो गोर गुषिः । सा तिव्रिधा | काय-

भ

वाह्मनोनिरहमेशत्‌ । पमि परिह रेभ सम्पगनं समितिः । सेरयामषां मेदातश्वषा । प्रपञ्चिपं च हेणचन्दाचाः--, लोकातिवाहिते 4५ चुम्विपे भास्वदशभिः। जन्तुरक्षाथेमारोक्य गिरिरयं मता सताम्‌ ॥ अनवद्यमतं स्वजनीनं पितमाषणम्‌ । प्रिया वाचंपमानां सा भषासमितिरुच्यते ॥ दिवता रिता भिक्षदेपेतरत्यमदूितम्‌ । मुनि्दन्नमाते सेषणासमितिभैतः ॥ आनानि सषीद्य पिदङ्ष्य च यत्नतः । गृहीयानिकिपिदेययेत्ताऽऽ्ानसमितिः स्पे ॥ कफम्‌प्रपटपापैनिजंन्तजगतीतले । यलाध्दृतपनत्साधृः सोत्सगं ्रमिविमवेत्‌ । अव एव--आाकसषवः सोत हरं संवृणोतीति संवर इति निराहुः । वदृक- ममियुक्तेः-- आस्षवो भवहेतुः स्यात्सिवरो मे्षकारणम्‌ । इती यमाहृती सषटिरन्यदस्याः प्रपञ्चनं ॥ # घ. पु. टि.-द्रुद्धरगमस्रभात्‌ । + च, पु टि-दिचतारिशत्तस्य।यक्ता आसम्‌ः न्ता इश्चषाद्‌ षार 1 लव्र्चः ` १. इत्यक्त) रग कालाद्रद) । ३ स. दुधरस्येकगमस्व' । च, 'दुषौवगमः । कवी ) ४ क, थव स्थीय) घ. `वस्वंगमघ्वण । ५ क. घ, पत्िपर्‌।स्थ" । ६ क. ग, णां तावदिष्यते ती" । उ.-. "६८ ध. घ. शेषान्‌ । ९ख. ग. ध, 'नुभवः +*१७ क. स. धः श्टोषान । ११ ख. ग. घ `नुनतः ` १२२. “कशानुप्वे । १३. नुबन्धः। ध्र । १५क. ख. ग. =. संर" | १ च. "तिः। सा संसारस्य" । १६ ग. भास्क रंज । १७ ग. ङ. च, सपमा" । १८ 4, अपधपगतपार्वे । क "तासवै" । १९ च, शनीनामितमत्यणा ! परिः । २० ५, ५विङ' ¦ २१ 5. ग, घ. "पे

पे ध्यायन्ा-ः । २२ चं नता । निजम्‌ । २३ ग. साध्वः घः | 4 घ, ङ, मंहका । प कन ती । पषटि" । १.क, स, ष, भ्‌ । ज |

` ३१ सवंदरोनर्रहे- अ्ितस्य कमंणस्तप्रपमतिमिनिज॑रणं निजराह्यं १ खम्‌ । विरफारप्ु- तकषायकटापं पुण्यं जुखदुःले च देहेन जरयति नारपवीति कंयोल्ुंखनारिरं तप उच्यते । सा निजैरा दिविध , यथकाङपकरीकमेदात्‌ । तत्र प्रथमा यस्मिन्काठे यत्कम फचपदतवेनामिमतं वसने ठे फटदानाद्धकन्पी निर्न ` कमादपाकेजेतिं च जेगीयते । यत्क तपोवरास्स्वकामनयोरय वादं प्रवेश्य प्प चते सोप्करमिकनिजेरः ! यदाई--~ संसारबीजभूतानां कणां जरणादिह निधा रमतारटरेषा सकामाकेमनिजरा ४ स्मृता सक्षणा पमिनाप्कमा तन्यदेहिनाम्‌ ॥ ६३ । मिथ्यादस्नादीनां बन्वहेदूयं निरोपेऽभिनवकमामोवानिर्जरहेतु्सीनिषामे" नार्जिवस्य मगो निरसनादातवन्विक ह षोक्षणं भक्षैः । तद्‌ाह-बन्धहेवमा- बहेतुनि्जराभ्यां ठत्लकनपिपमोक्षणं पेक्ष; ( त० सु०१०।२९) §वि। तद्नन्तरमुभ्पं गच्छत्यारोकान्वात्‌ (त ° सू० १०५५ ) यथ। हसतेदण्डादित्रमि. प्रेरितं कुडाटचकरमुपरपेऽपि त्सिततदठदेवाऽऽतंस्कारक्षथं प्रति, यथा भव्ये. नाऽऽत्मनाऽपवगेम्‌ प्ये बहुश यत्छृतं प्रणिधानं मुक्तस्य तद्मादेऽपि एूर्वसंस्का- रादछोकन्वं गमनमुपपद्यते । यथ। वा मृततिकटिपषतगौ खमटाबुद्र्यं जेऽप्यधः पतति पुनरेतमृत्तिकाबन्धमूध्वं गच्छति, तथा कर्मरहिव भला, असङ्गतां गथ्छति । वन्य च्छेद्‌(्रण्डवीनवच्योरध्ं गतिस्यमाच्चाधिशिखावत्‌ । अनयोनय ` पदेशानुपवेशे सत्यविमागेनविस्थै(तं बन्धः । परतरपातिमा्ं सेङ्कः । ववृक पषपयोगाद्सङ्गलाद्बन्पच्छेदाततश्। गपिपरिणामा् (१० सु° १० । ६ )| आविर्यकृठाछचकदद््यपतरेपालावुषदेरण्डम सउ दतिः खावस्च (त? पूर. १०। ७ इति । अव- एव एएन्ति-- गत्वा गत्वा निवतन्ते बन्दरसुषाद्य) ब्धः ` भधपि न निवतने वरकाकारमाग्वःः ।} (१० न° ) दृ भन्ये तु गतसमस्तद्केशतद।सनस्यानावरणन्ञानस्य सृतैफतानस्व(ऽपृ इपरिदेशावस्थानं पुक्तेरेत्यास्थिषत । पएवमृक्तःनि सुखदुःखसाधनाभ्पा १क.स.धःच. ्यति। २, ल्लुश्यनाः। रक. स. बः न्ति निः {ब त तत्कर्म पक्मनि°। ५ च. "दा द्वितीया । यः । ९ क. ल, ग, ध, ॐ. संमता । ५ इ, ल, ग. 'भारान्नि' । ८ ग, संघाः । ९ क. इ, श्वः । बन्वहेतभवनि । १० ग. स्तत्र" । ११ग. स्पदशादे" । १२ ग. श्था प्रः । १३ क.-ड. "तम । १४ ख. नन्यदरण्वादे" ।

१५१; भ्येन्यप्र। १६, मैप । १७, शङ्कत तः । १८ च "दिरदङ्क } १९३, च, न्ते तलो"! र

आ्तदनम्‌ । ` ६९ पयपाषम्था सहितानि नव पदा्थन्किवनाङ्खी बकः । वेदकं सिदाने जीवो जीवी पण्यप पियुवावाज्लवः संवरो निजेरणं बन्धो पोक्षभ्र. नव वानीर ब्रह पवृ वैयमुपरताः स्मः

अधर सूत्र स्मङ्किनयाख्यं न्यायमवत।रयन्ति जेनाः। स्यादति. स्वान. सि, स्यादसिं च नास्ति च, स्याद्षक्तत्यः, स्यादति चावक्तत्यः, स्थानोस्ि चवक्तभ्यः, स्यादस्ति च नस्ति चावक्तभ्य इति । तत्तव॑मनन्तवीय; भत्यः पीपदत्‌-~ `“ तद्विधानविवक्षायां स्यादस्तीति गतिर्‌ । स्यान्नास्तीषि पयोगः स्याततनिेषे विवक्षिते ॥ फमेणोमयवाञ्छाषां परवोगः तमृदायमाक्‌ ; युगचद्विवक्षायां स्वादवाच्यमश्षक्तिः ॥ = आद्यावास्यदिवक्षायां पञ्चमे महकः इष्यते | भन्त्यावाच्यतरिवक्षागर पृ्ठमङ्कसमभुद्धबः ॥ लमुभ्ययेन्‌ युकश्च सयो भङ्गा उश्यते ॥ शति । | श्याच्छम्‌ः सर्वे निपावहितहन्तपतिल्यको अकर्त । यथोकम्‌- वा्षयेष्वनेकोन्तधोती मम्प पति विशेषणम्‌ । स्यानिपतोऽ्थंयोभितवातिङन्तयति्छपक्ः | ¶ति । थदि पृनंरान्तधोतङः स्पाश्न्रोऽयं स्वासद्ा यदस्तीति वाक्ये स्याघ्- मनर्थकं स्यात्‌ । अनेकान्तथोषकले त्‌ स्यादति कर्थनिष्स्तीति स्यातवत्छै शंविदित्ययमय। ठम्थतं दति नाऽऽनथक्यम्‌ । वदह-- स्थादुदः सर्वथेकाम्तप्यागादिवितनिदिषेः । सपतम्किनयपिक्षो हेयदिषविशेवकन्‌ ¦ एति 1

[8

१ ख. पपन्नः।२ ६. "पता । च, वर्यं विषरवदाद्पः । ४ च.-ङ, स्म ५ च. थाथ न्याः 1९ च. पर्यपी। ७ क. ल. ध. अन्यधा । ८ क, ख. 'पतिऽ्थं 11 च्‌, पाती । ९ ६ः-दि अभिमतस्वेान्तवावुः सर्वथा । १० क, स. ग. “नरना । ११.कः सः ग्ध. चदा नस्या । ११ भ. दानय ।4देक. ख. ग. ङ्द १५क. ख,ग. मथ उपल । १५ दढ. 'एूनदप्र रु. ग. तसदिधे । च, "श्त,

नन 0

[युः । स ।.१७ग. यह्व ।

९४ सर्वद्हानसं्रहे- यदि .वश्छरतयेकानततः सर्वथा सर्वदा सर्वत्र सवातमनाऽस्तीति नोषादित्तावि हंसाभ्यां छसिकदावित्केनदित्पवर्तत निधर्तेत षा । प्रापप्र(पणीयस्वोहियंह नानुग्पतेथ' । अनेकान्तपकषे तु कर्थवि'कवित्केनवित्सस्वन हानोपाड्ने पेश बताशुपपयेते +. किख वस्तुनः स्य स्वभादोऽसर्वं ३व्यादि पष््यम्‌ + म्‌ हाद इस्वितं वस्तनः स्वभाव इति # समासत । धटाऽस्तात्यनयेह पयाया बकार ह्पयोगायोगाद्‌ ¦ नास्वीति पयोगविरोधाच्च । एवमन्यजापिं पोञ्थप्‌ । यथो. तम्‌ - ~: : षटोऽ्छीति न इक्तभ्यं सनेव हि थप घटः। नास्तीत्यपि न तरक्तभ्यं वरिरोषात्तदसक्लयोः ॥ इत्यादि । : तस्मारित्थं बक्तग्यं सदसत्सदसदनिव॑बनीयंवादमेदेनं २तिषादिनिश्वतुर्षिषाः। पुनरप्यनिरववनीयमवेने भिशितानि सदसंददिमतानीति भिविषाः । वान्पदि कि उस्त्वस्वीत्याद्पियंनयोगे कथवविद्स्तीर्थार्पितिवचनेसंभवेन ते बाद्धिनिः शं निरदिरिणाः सम्तस्त्ष्णीमासत इति दपृणर्थिविनिश्रापिनः स्याददमक्रीकु्दंर- हत्त विजय इति सव॑मुपपन्नम्‌ । पर्वो वद्‌ चाय॑ः स्याददमञजर्याय्‌-- अनेकयन्तात्मकं वस्तु गोचरः सव॑संविदाम्‌ । एकदे शावरिशे।ऽथो नयस्य विषयो मतः ॥ न्यायानपिकनिषठानां प्तौ श्रतवर्सनि । संपू्णाथविनिश्वायि स्य!दस्तु भतमुच्यते ॥ ईति । अन्योम्यपञ्षपतिपक्षमावद्यथा परे पत्तरिणः प्रवादाः ।

कनः क [0

नयानशचेषानविरेषभिच्छनन पक्षपाती समवस्तथानऽऽ्ंवः ॥

( देमवन्दरपवितयदुातरिका वी० स्तुर शवे* ३० )। जिनदृचसृरिणां भेन परतमित्थमुक--

वखनोमोपयोगानम्‌ पयोद्निखाभमोः ।

अन्तरायस्तथा निम मीरज्ञनं युगपत्‌ ॥

४ घ, यु. टि.-तमवतत्यथप्‌ । + स्यद्वदमञ्जय। + तथा ते " इति पाठः । 1 ष, पादनिजे ।२क.स.ग. घ. वत्वे | २ स. ग्यमानाः । ४.१, चित्तः 1५ क, छ.ग. ध. समीय वापदर ।&. नना प्र ४ कै.ड.=तेनारक. पि। ८ च, रवषिण्णाः सन्तीतिदर्ध्णः ¦ ९स.घ, `रिर्य, १०८, "नहोबः | ११५. श्न, दुनि । घ, ` द्वानमःश्ो.ज: ४ |

कि

आहतम्‌ ¦ ,

हिता रत्यरवी रापदरषावविरविः खरः । शोको पिथ्यालमेतेऽष्टदश्च रोषा न यस्थः सुः ॥ जिनो देवो गुरः सम्यकतख्ञानोपदे शकः भानदश्चनचारित्राण्यपवरगश्य वर्तनी ॥ स्थाद्रादस्य प्रमाणे दे प्रत्यक्षमा ऽपि ष। नित्यानित्यासकं संव नव त्वानि सप वा ॥ भीवाजीवो पण्यप चाऽऽ्लवः संवरोऽपि च । अन्धो निजेरणे मुक्तिरषां व्पारुपाऽधुनोच्ये ॥ सेतनारक्षभो जीवः स्याद्जीवर्तदन्यकः

तकर्मपृद्गटाः पण्यं "एषं तस्य विपर्ययः ॥ असवः स्ोवतो दरं संवणोतीति पवर । पेशः कणां बन्धो निजैरस्तद्ियोजनम्‌ ॥ भष्टक्क्षपन्मोक्षोऽथान्तमेविश्च कैश्चन । पण्यस्य सेवर प्पश्याऽशस्पे क्रियते पनः ॥ छम्बानन्तचतुष्कस्य छोकागृढस्य च।ऽऽलसनः | कषीणोष्टकमेणो मृकिरिर्पावृत्तिभिनोदिता ॥ # सरजोहरणा मेक्षमृगो टृश्वितर्षजाः । न॑ ब्रेताम्बराः क्षपासीठा भित जनसायवः ॥ दश्विताः पिच्छिकाहस्ताः एणिपाज्रा दिगम्बराः. | ङष्वारिनो गुहे इतुर्धितीय(: स्युजिनरष॑पः ॥ गृहक न फेवटीन श्ल मेक्षेति दिगम्बरः

` पाहरवामयं परेरो पहाञ्भेवाभ्बरैः- सह ॥ ९8 - इति भरीमत्सायणमाध्मीये सर्वदरोनभंभह . भाहतदङनष्‌ ॥ .

अथ समानुजदुक्षंनम्‌ ॥ ४॥ वदैतदाष्टंवपतं परामणिकगहण महति । न हेकसिन्वसतुनि परमाये सति प्र- # घ, यु. टि-हणा्यग्याः सरजा मीनन्चा हत्यर्थः । +. पु, टि-ररिकाहिना ` इञ्जनीवर्जिता इत्यर्थः । ` ११. जीनो।२क. ख. स. ग. गुरुं! क. स. ग. “शकम्‌ । ४ घ. "पापादाच्च" । ५, "टः षु। ६ च. आस्रवः ७ ग. जरा तद्वि" ।८ग., ठीकगूः। ९ स. गाव कर्मणा मर । ११ ग, पिञ्छिकाः । `

६१ भवेदहीनरसपहे-

भाथ॑तां युगपत्सदसश्वादिषमाणां समविशाः सेमवति । न च स्नच्वप; परसरदिहदयोः रपुर्दयासंमवे विकरः कं न स्य दिति बदिःव्यम । किप्‌ हि विकरप्पेते न दस्ति न्यायात्‌ । न च ‹ अनेकान्तं जगत्सर्व हेर्न. सिंहवत्‌ । हति दृशन्तादण्डम्मदसदिष्टग्पम्‌ । पएकश्मन्देरे गजस सिहं दाऽरत्मिलरतव भिति देशभेदेन विरोध मवेन रस्वेकस्मिन्देश एव स पोचत्ता- दिनाऽनेकान्तत्वाभिधनि दृष्ट न्तानुप्तेः । ननु दष्पासन सखं * पर्यायासना तरभाव हत्युमयमपयुपपलमिति रेनमेकम्‌ । -काठमेदेन ` हि कस्यवित्ससमहशं व स्वभाव इति न कशिषोषः । ने वेकस्य हष्वतदीर्षत्वववनेकान्तत्वं जगह स्यादिति वाभ्यम्‌ । > परतिवमिभेदेन विरोषामदद । तस्माल्ममाणमिवृद्ु- गपत्तत्वातसे परस्वरविरुवे. नेकसकिनवस्तुति वक्तु युक्ते । एवमन्यासामपि भङ्गानां मङ्गोऽवगन्दन्यः किव सैर्वस्यास्य ृखमुतः सप्मङ्गिनयः स्वयमे काम्तोऽनेकान्तो वा । अधिं सेव॑पनेकान्तिमिति परतिक्ञ्यादातः । द्िवीये मिष. क्षिताथातिदिः। अरिकरान्ततेनाक्ाधकतवात्‌ 1 तथा सेयमृमयतःपाशा रण्जुर ्याद्ारिनः स्थात्‌ । अपिं च नर्ततादिनिीरणस्प फटस्य वनिर्ारपितुः पमादृभ तेतकरणस्य भशिं केकय च नवधदेरनियमे सपु स्मितम्‌ मनस्तीर्थकरतं देवानारिपेणाऽऽहतमतपरवतकेन । तथा. जीवस्य रेहानृहपरि. माणतवाङ्गोकरि योगबलादनेकेदेहपरिमाहेकषोगिरोरीरेषु भरतिशरीरं जीवक. ष्ठेदः प्रसज्येते । भनुजररीरपरिमाणो जीव कतङ्गनेहं र्लं पेषं न प्रभ वेत्‌ । एच गजादिशदीरं परित्यज्य पिपीचिकाशरीरं रिदातः मर्चनशरीरसंमि- वेशविनाशोऽि परोभ्वुयात्‌ । ने चं यथा पदीग्पमीपिेक्ष; नपपापासादांसषर- वरिसंकोचविकाशवीस्तथा भवोऽपि भृज्ज दिवारीरेषु स्पादित्येषिवभ्पम्‌। मदीप्षदेवे सैविकरतेनानितयत्वपरतिी स्तण शरतोम्पागमप्शङ्गभत्‌ । पव मषनमहनिबहणन्पयेन जीवेद दूषणामिषानदिशास्यवापि दषणमृलक्षिणी-

------------------ कन ~~~

कि. क ५.4 क ० ४.००. किष, गनि नि

धुः छिन्परिगत नात्मा पर्योतमा अनुयोग्यातमना तद्भाव कृत्यः प प डि. निहपकभतरेन ~ निसपकमेे । ४ शरषा पानीये # रपा पनीयेशालिकेस्यभरः !

©

क र त्रः ---------------- ति (क ५ 1.2. 1 ५ ४ > _..१ ग. वक्तव्यम्‌ । 2? ग. “लादि ।२३ च. शन्तत्वानˆ । ४ क्र. "सिन्यस्तु । ५;

तकार" । ऋ तत्दरारणश्य प्मत्च तत्करणैत्य प्रमा । ९६ स. घ्‌, स्यातद्धिषयद्यं र श, स्व ततपरमेः 4 ७ अ, “वहस्य । ८ स. माणद्गी" । ९क.ख. ड. चः “कपः (ध ल. हयमा" । ११ क.-ङ..“गिजीवेषु । १२ ष, पसृज्जत्‌। १३ स. ष्वः प्रा) १४ ज, सवाक + १५ क, ग, षृ, गये दू" । ^ च |

मानुजवरशनपर । ६४ धय । वस्मानित्यनिद्षिश्चविषिरुदुविदमुपदेयं न मवति । वदुक्तं भगववा व्यलिन~>ेकस्मिधसेमवात्‌ (भण स्‌०२)२)। ३६१ } हति । रानानुजेने च गेनमतनिराकरणपरवेन (दिं सूं ध्पाकारि । ए हि तस्य तिदाम बिद्विदीभरभेदेन मेो्ुभोगयनियामकमदनं च ग्प्स्थिताल्लयः पदार्था इति.1 दकम्‌ , ,

इईश्वरश्चिदृदिचेति पश्थतनितयं हरिः इ्रश्चिदिति पोको जीरो दृश्यमवितुनः ॥ इति । अपरे पुनरशपदिरेषपत्यनीकं विभातं जहे परमार्थः । तश्च नित्यया बुद्धमुकत भावम पिं ‹ तमसि + ( छा० ६।-८ । ७ ) कइत्पादिखामानारपि- करेण्यापिगतजीवेकयं वध्यते पच्यते च । तद्पिरिकनानाविधभौक्तभोक्त्पारि मेदपपश्चः सर्वोऽपि तस्मिनिविध्यया परिकलिवः “ संदेव .सोप्येश्ष्प.भकीदः

कमेवाद्वितीयम्‌ ! ( छः० ६।२। १) इत्यादिर्वरननिचयगापाण्यादिति ब्रुवाणाः ° तरति रोकमरासवित्‌ › ( छा० ७।१। ३) इत्यादिश्रतिशिरः- शतवशेन मिविरोषत्रज्मासेकतवेविधययाऽनाधविधानिवृ्तिमङ्गीकूबाणा;-' मृर्था तै मृत्युमःप्नोति य दृह ननिव परवति !(का० ९।१) इति मेद्निन्दारं भ्रवणेनं पारमार्थिकं मेदं मिराचक्षाणा विचक्षणंसन्यस्तमिनं विभागे कःतहम्ते 1. तथायं. समाधिरभेशरीये 1 -पिवेदेषदवं यथदियागा- परमाणं ` दिेः। नन्विद्मनाि मावर ताननिवर्थम्ञनेमहमततो मामन्यं प न .जानामीषि प्रतक्षप्रमाणसिदधम्‌ ।.तदुक्तम्‌-~ | अनादि मावपं यद्िज्ञानेन विरये । तदश्चानमिति प्रज्ञा रक्षणं -सपरवक्षते ॥ (चित्तु १।९) ¶ति + वेतन्जान्‌भावविषयमित्याशङ्नीपम्‌ । को -सें जमकर - बडी मष्दतहस्तो बा । नाऽऽ्ः-- स्वहपपरहपाभ्यां निधं सदसदाधके । वस्तूनि हययते विकेश कदाचन ॥ चन्द्‌ रक. अच. न्न न्यः ।३क.स. ष. शप ४ ल. एद्याग० । च. '्यावण० । ५ घ, वध्यते । ६ ग. 'वतभोग्यादिः ! ७ च. -तीयं बऋयत्या। ८ श्र, क्ि्चतिवि" । ९ ग. (रषिया । १० क. ख, ध-च नवेवम" । ११ ग, नपज्ञो । १२. ग. 'न्योञ्लप्ः । १२ च. ?न्यच्च न ।.१४ स. को हिकमेवंनरू । ब. कोश्क्रश्च्‌ । १५९, सल.ग.च, प्रभा ।

१ सर्दवदीनसंप्रह- भावाश्तरमषमावो हि कयारितत व्यपक्षपा ! मदन्तरादभायोऽन्यो न कष्विदनिहपणात्‌ ॥

` शति वद्वा मावन्यतिरिकस्याभावस्पौनम्भुपगमापं । न दितीषः । अभावस्य धृहममाणगोचरतेन. पानस्य नित्यानुमेपतेन च वदमावस्य- परत्यकष्रिपयत्ानु पपत्तेः । यदि पुनः परप्यक्षामाव्बादी कष्िदेवमासक्षीतं तं पत्यविक्षीत । अह भन्च रत्यस्मिननमयेऽहमित्यात्मनोऽभावधं्ितया ज्ञानस्य प्रतियोगितया कवग विरस्ति न बा । अस्ति बेद्िरोधदेवं म॒त्ञानाभावानुभवतंभदः। न सेर्िप हियोगिह्ञानसपिक्षो शौनामावानुबवः सुवरां न मभववि । तस्पा्ानस्पं भाव करत्वे पागुकतदुणामावादयमनुभवो भागहयाज्ञानगेो चर एवाभ्पुपगन्वम्प हवि । तदेव््गनरोमन्यापिवम्‌ । भावह्पस्यान्ञानस्य ज्ञानामोदेन समानयोगक्षेष त्वात्‌ । वथा हि-~विषयतेमाऽऽशभरयत्वम बाहवनंस्य भ्यादर्तकतया प्स्पगर्थ॑ः ,पदिपनो न बा । परतिपनमभेश्स्वहपञ्चाननिषर्यं वदज्ञानमिति वस्मिन्पधिपने कृंकारमवतिषठते । अपतिपलव्येद्‌ पावरतकाभयविषधंदान्यमङ्ञानं कथमनुभैयेव । अथ दिराद्‌ः स्वरूपाकभास एवकतानविरोधी मानेन सह॒ भासव शत्याभव- दिषयज्ञामे त्पेपि नत्तानानुमवदिरोभ इवि हन्त हाई शौनाभावेपि समागमे- वत्‌ । + अस्बत्रामिनिवेशात्‌ । व्मादुमयान्युप्गतज्ञानामाव शवाहमन्ञो मामस्य श न ननामीःथनुमेवगोचर इत्यम्युपगम्दभ्बम्‌ | ४ ` भस्तु वैहेनुनेनि भनं- विवदुल्दं पमाभङ्घानं स्वपागमेवस्पतिरिकस्व षे. वेवावरगस्वनितपत्वरेशगतवस्वन्तरपुकमपकारितापीपका यकत्वादृन्वकारे भथ गोललमदीपनाददिति । दद्मि न कोदक्षमम्‌ ! अज्घमिशप्वनमिमवाश्चानाग्दः रहादनेभतिदङधान्वापातात्‌ । + वदसाधनेऽकान्तिकत्वात दृ्ा्तस्थ साधन , ¶* ष. पु. टि.--विशवस्वरूपायभाकर्यःलःन दिर ेनवं 7 -बदस्वरूपाबमासस्यैति ` शेज्लानामविऽपि विरशद्प्वरपाबभास एव विरो वाऽ? -; रहपःबभास इति तुस्पतो जाबरूपाज्ञानस्य ज्ानाना्रसमानयेोमक्षेमतं तहिं भादि्रतिवादिनेरेकमत्ये छ विराष शति

चेयन्यत्ाजञानपदापलेनाभिमतयोरमावरूप्लाभावरूपत्योरनेकमतणायदरातरंसतौल्विऽपि न वाबरृविच्छिधिरिति मावः । + च पु. टि.-तस्मिनुजानविषयक र यात/ साच्यस्थासाधने ।

१ ख, ` एल. न्स्यलुप र क-गड्‌ नन द्वत्न + र क~, छ, म्‌।भ। दमे. >", ¢ सख. ध्मत्येन ज्ञाः ५. व ्ताः। ६ च. चेत्थं तत्पति"।७ ख, ज्ञानभा० । ८ ¬, गनोन्पथितं । ९ क.-ड, ` भावस । १० च. "नस्याव्या° । ११ ग. यद्०। १२ न "रार १३ ख. भुयते ४ खग, नेन भाः । क, छ. च. '्नेन।$ऽनासित ! १५ फ, पि ज्ञाः । १६ ख. "वि चेत ह° । १७ च, जञानभा० । १८१7 च जा. । १९ च, तर्हि तेजान्‌ । २० कृ.नग, इ, वि । २१ ज्ञ, "भावातिः। १२ ल, भेदति", `

रौमागुजदकनय्‌ । ६९ विकटत्वं । न हि प्टुदपमापा अयकारितार्थषकाशङूयं समति । शान. स्येव प्रकाशकतया + उपि प्रदीपे जनेन विषपपराशसेमवात्‌ । पदीपपमा- यास्तु दश्ुरिन्दियश्च सयं सपुत्वादृयो विरोपिततमसनिरतनदररेणोपकारक- तपानरमवत्यद १:14 ॥

परतिपरपोग २३1९; . सितमज्ञानं न ज्ञानमात्बस्लाभिवम्‌ । अश्ननताग्ड- किकाद्यक्तानदि0 । ११ उ तकथिज्ञानस्वाऽऽभयस्य भत्यगथस्य अनिमात्रश्व- भार्वस्वेवेति ३५६ "ङ्क्स" । अनुपूमिईं स्वसयदिनेव कश्षदिदश्नो ध्ववहारागुगुणत्व(५(दनस्वम।ब रे नावयिसंिर्यपरनामा सकं कोभनुभदिदुरा लनो रविरेष अनुमवितृराततलमातमरतिगुण्रिरेषस्प जानलकि्याभषणाव्‌ ॥

भनु जानह्पस्याऽ्छमनः "य सेनमृणशृत्वनिति केपत्रम्‌ । पया हि षभिश्च- गणपभति तेजोहवष्यं ५५. ,५गवदिषएटमनि पमाहपगणाभयः | साश्रवादन्व- वामि पतमानत्वन पद्येन च॒ भमा वष्यह्पाऽपि वच्छेषत्वनिबन्वनेगुणभ्व- वहारा । एवमयमासा सपक शविदरप एव वचेतन्यगुणः। तथा च भ्रविः- ८ स यथा सैन्ववधनोऽनन्तरोऽबाह्मः छतो रक्षन प्रेव बा अरेऽवेपलाञ्‌- म्तरोऽवालः छृत्सलः प्रज्ञानघन एव ' (बृ०.४।५।१६३)। ˆ अशा परुषः स्वयंज्योतिभवति › [ बृ ४।३।९]।'*न हि विज्ञतुङ्डार तेर्विप्रिरोषो विद्यते । [बु ४।३।३० || ° अथ पो वेदेदं जिवा- णीवि स्त आतमा › [छ० ८ । १२।४ || ' योऽयं विज्ञानमयः एवेषु इचन्तऽ्यतिः पुरुषः › [ १० ४।३।७.|।' एष ह दश स्पश भाता धाता रचयता मन्वा दा कवा पिरच [सिः [१० ४। ९] इष्यादिकं। ।

ने च अनन. हि भ्यू: [छ ६।१ | १६ . भुविरदि द्धा प्मार्णमियाभयितुं क्यम्‌) १३२५१ चनव सष्दः । ऋवशब्द्श्र कर्मवपनः) ८ ऋं पिबन्तो › [कुः १।१ ] इहि वर्धनात्‌ । कतं कम ` षष. नहला! र स. गनि १ १. शताः १२ ख. ग{निरासद्।* ! ४ &, त्व" ¦ ४ 7, "अमित्यः ।५ च, गिप्रपयेन प्र । ६९ फ. "दियो । ४ य, शाश्रयर्‌ ! < <, उ ॥ ९ स, च,--द, नमावान्ञा 4 १० फ, भ.-&, =. “तिदयन 1 ९१ फ, ८, (न्कानुः । ब. "कर्षि । १२४९.ग., ङ, च, मातं ॐ" \, १६३. स. दद्‌") ५४ ५,- य . य॑दा 1 २५ .~ग, हिमम" । १६. !, स्पे १८२. "मरू 1 १८००८. घ. श्रवद्‌ 1 ११ श, शगु , ९० ८, "दना. वरक्ियायाः श्रतिः प्रमा । २१ ग. ` "दोऽ । २१

वि, श्द्ुभ् क ;

४१ सर्वदृर्षनसंश्रह~- फडामिसंविरहितिं परमपृरूपाराधनपेषं तल्पा धिफठम्‌ । -अत्र॒पदुचविरिकं ता्ारिक्यल्यपटं कमानृतं बह्मपापि। परोप । * य एतं नह्मखोकं न विन्द अनुवेनं हि पत्य॒ढ।: › ( छा० ८।३।२)। ६पे वचनात्‌ । ‹ मायां तु परति विचत्‌ ? [भरे ४।१०। ] इत्यादौ म।य.धब्दो विवि्ार्थसक- रश्िणातसमकपरुत्यभिधयिंक नानिवचनीयज्ञानव चनः । =, _- तेन मायासषसं तच्छम्बरस्पाऽऽडमगाभिना। ~. ,‹ मादस्य रक्तता दृहमकेकारेन सुाद्तम्‌ः। (4 ८१०१।१९।२०) इत्यादो विविनाथेसमंसमथेस्य पारमाय॑कस्येव। सराचखविशेषस्येव माश व्दामिवेषतवोषलम्भात्‌ । अतो न कदाचिदपि शरत्याऽनिवंचनीयाज्ञानपाविषाद्नम्‌ । नाव्येक्योपरिदधेन्यथानुपपच्या । त स॑पदयोः सविरोषबरह्ामिषेपवसेन वि~ उर्जा कपर योः स्वरूपेकथस्य परतिपतपराक्पतम्रा ऽथ पचेरनुद्यदेषदुतिवल्ात्‌ तथाः हितलद्‌ निर्वसमस्तदे भमनववि%,त य| संव्येयैकत्यागगण। ससद जम. ` दुक्कनिभभतथखीटं ब्रह्म प्रतिपादयति । " दरेक्षत बह स्यां प्रजपिष 3 {० ६।२। ३1} त्यात रषु तस्व प्रकत + प्‌ ‹ तर्समानाभिकणं ई-चाषविश्ििष्टन।व ^ रीर बहलाऽऽवटे । प्रकारद१ पिरदे फरस्ुपरताव्या- माना करण्थस्र । । नेन प्रोऽ५ देववत्त शतिवत्तखमिपे पदेषे।परयं + "त्वागदक्षणया तिद्ध शवस्वर्पभात्यकव सामनावकरण्याथः क न प्‌ । यथा सोरिस्पत्र वन्छन्देन दखान्तरकाठान्तरत्बन्ध। पर; १६।५ निहि कद्मकपरनकाररवन्) । तयोः सामाना०कृरणपकप१म्यः ! तेक्व युमपा्िश्वदेरकाठपपी विनं संभवति इर १२५; भव ९१६३ सवमः स्य चक्यःपूकिषत्तं रक्पुम्‌ | एवमता१ [च+ २५१, रुङ्गां समह नाव्ण्डतवरप रत्यव ईाप १त्‌-1११५अर्मृषन्५सः। दृष्न्वेऽति भिम. ` भग उङणमन्वपरभवात्‌ । एकत्य तवद्धूतवर्तमानकवद्सन्यो नं

[ +) ब भभी मभि भम म मोम (० चकम [1

षग ङ. च, नतयवत । घर ननवते। २१. „ज 4, श्वर्यं फुर | ३

, 0५, % । & ध.~च, विदन्त ख पिन्दति | ५ + ने हि प

$" । & स, गनि" । ७ क, च. "केकयेन धतम्‌ 1८ ५ स्रा । ९ च, श्राह्लर। १०. स, घर &. श्रतवनिः । ११ क, स, १.4. ०६।न" | १८२९्क. कथपास्प्र.। 4९ ; क्ति । १२ न. गु । ६५4 क. ग, -मद ' १६ क~, त्वत्पिम ११६. ग, च, दे च्च । १८टच., (4 ध्यान , + ल सथकरस्तुविष्रय््रास्पापी 4 २० छ, इत्यादिवत्‌ । २१ ख. न \ २५ ७, रह \ । ९३ ग, त्वं स्वः!

{क्र हप । ५

नो 901 11 प | नजोनमोनक भनोनिकने भ १" (1) |

रमानुजेदरौनपूं | ४१ विरुदः । देशान्तरस्थितिभरैत। सैनिहिपदेशस्थितिरव्वव इति देशमेकृसंषैन्धिरो - धथ काठटभेदेन परिहरणीयः । उक्षगापक्षेऽ्येकल्येव पदस्य उक्षेणताभरयणेन विरोष॑परिहरि पद्यस्य उक्षणिकर्वखीकारो न सगच्छते । इतर्थेकस्य वस्तु- नस्तचेदृतातिशिष्टत्वादगाहनेन परत्यभिज्ञायाः प्रमाण्यानङ्खःकरि स्यायिता- तिद्ध क्षणमङ्कवाद। बद्धो रिजयेत । एवमत्रापि जीवषरमात्मनोः शरीराम- भावेन तदल्पं न्‌ विरुद्धमिति पतिपादितम्‌ । जीव।सा हि बज्ञणः शरीरव्या परकारत्वादृनज्ञात्मकः । ° य आसनि विष्ठन।सनोऽन्तरो यमास्‌। न वेद्‌ पयस्पा. ऽमा शारीरम्‌) ( व मा०पा० ३।७।२२) इति श्रत्यन्तरात्‌।

अत्यलपमिद्मुच्यते सर्पं शाब्द; परमत दव वावकाः | न च पय पंतवम्‌ । द रमेदसतमवात्‌ । तथा हि~-जीवस्य सरीत्वया प्रकारमूतानि देवमनु ध्यारिसंस्थरनानीव सर्वाणि वतुनीति ब्रज्ञत्मकाने तानि स्वणि । अतव देवो मनुष्यो यक्षो वा पिशावचोर" क्षसा; । रक्ष वृक्षो ठता कृष्टि शिला पणं वटः पट; ॥ दतयाक््यः. सवै राव्‌: परुतिपत्यययोभेन,मिषायकतया परिदा लोके वद श्वतया प्रतीयमानवतत्सत्नवदस्तमवेतं तमि मानिजीववरन्तणामिररमाधपर यत्ततेद(तस्प वाचक; । दव।रिशब्द्‌नां परमलसपयन्तत्वमुकतं तखमुकताकस्पा

चतुथस

जीवं देषादिशब्दो बदति तरप्थकितिद्धमामिकना- निष्कम युक्तो बहुरिह चः दो रे कवेदभयोगः । आलतबन्धकलि स्थितिरनवगत। देवमत्यौदिमुत- जीपिलानुपवे राञ्जगति विभुरपि व्याकृरो नाभू ॥ ( त्षमृ० ४।८२ ) इति अनेन देवादिशम्दनीं शरीरविदिषटजी वपर्थन्ततं ५तिपाद्य संस्थनिक्थार्य- भवि ( वचम्‌ ° ४। ८३ ) इत्यादिना. शदीरवक्षणं दशंयिवा. र्सन्‌

[री थो

©. ^ 0

१ क. “वन्धाविः।२ ख. क्षणनश्रः। ३क, रोधेप । ५ ख. त्वपक्षीकाः }भ, ` ध; ^त्वकक्षाका० | १ ध, ्दुत्म्यमविर | &ग. रथः ।७.घ. शस्थानीनि व ।८ क °नानि सः । ख, '्नानि व । ग. नानि सवणि च वः ।९ क. “नि इति ताः । ख, श्नि स^ 1.१०: ग. -गरक्षसः । ११ ४. तृणव" । १२ स. "ले" त" । १३.क.--ङः संस्थानस्य । -ह४“क. ग, "वीये -च° । ख. "वल्याजी" १५ क. ग. चतुरुत्तरे ख. ङ; चतुरन्तरे शरः -ब चतुरे । च. चतुर्थं सगे. जी` । १९ कृ,~ङ्‌ः -ष"कूतयु । १७ सं, प्रसाब “\

४२ सर्वदानं ग्रहे- शारूएप्रमातमिः [ तचम्‌ ० ४८९ | इत्यादद्ना विन्रस्यश्वरद्पथारक्सद्त मुपपाद्य निष्केष।केत [ ठखम्‌०° ४। ८५] इत्यादिना प्न सवषां शब्दानां ` प्रमालमपय॑न्तत्वं प्रतिपादितं तत्सर्व वत एवावधार्यम्‌ । अयमवाथः समाधी ` वेदाथ॑संग्रह नामद्पश्चतिश्धाकरणस्षमये रामानुजेन ।

सच स्वेपमाणस्य समि रषविषयतय। निरोषवस्तने न किमपि प्रमणं समसि । निकटा कपतयक्षेऽपि सवि धषमेव वस्तु प्रतीणते । अन्यथ सवि- कल्पे सोऽयमिति पुवैपरातपिनपकारविशिष्टम पी व्यनपपत्तेः ।

कच पेत्वमस्यादिवाकं न परपचस्थ बाधकम्‌ । भान्िमूखकलात्‌ । भ्रान्ति भयुक्तरज्ज॒सपेव(क्थवत्‌ । नापि बह्ञत्मिक्यज्ञानं निवतंकम्‌ । तत्र पभमाणामाबस पामेवोपपाइनात्‌ । न च प्र५ञ्चस्य सत्पत्वपातिष्ठपनाक्च एकविज्ञानेन सरव॑विज्ञा- नप्रतिज्ञव्याकोपः । पछ(तपुरुषमहद ह रतन्मात्रमतेन्दियचतदंशमवनातस्मकब- ताण्डपदन्तव।१दबा१५ङ्‌ 'नष्यस्थवर्‌(द्‌स्वभक)रसत्यानतसंस्थितं कानी स१ मरहपति करणभूप्न्ञ(स्न्ञानादेव स्वपिज्ञानं मवीत्येकविज्ञानेन र्व चित्तानस्योपपनतरत्वात्‌ । जपि च बरक्षग्यतिरिक्त्य स्वस्यः मिथ्याति सर्वस्या पवदवकविजञनेन स्ववि्त।नपपिक्ञा वध्येत । नामरूपातिमा्नरहतृमदश- बत्मरृ(तिप्‌र१२९।६ नल कारणारवत्थम्‌ । जगत स्तद्‌पतिरेव परयः । माष ₹१।१५ग।वमक्तव्यूखाप द पदस्तृ ररर ब्रज कायविस्थम्‌ । बक्षणस्वथातिष.

स्थुूखभावश्च स।६।रत्य।भवपतं। ९ च कवक (रणप(रनन्यतमन्यारम्भणाि कर्ण प्रातपाददतमुपपयतर्‌ भवात ।

।नमवद्च्रि पररतहयगुगनिकेधमिषषतया भ्ववस्थिताः । नानालनिवेष. वाद्‌ अकृस्यव्‌ बरह्मणः दयररतया पकारमूतं स्वं पेतन्‌चेतनात्मकं वह्विति समस्य ऽ्मतया ९१९ बजववरिथितामिि सवांलकनज्तपृथग्म्‌ववस्तसद्धाव- निषेधप्रत्वाम्युपगमेन ५६१ दिताः किमव त्वं मेदोऽभेद्‌ उभयास वा । स तम । तत्रे सर्व शदीरवषा तवक र जज्ञ वद स्थता मत्य म९)ऽम्पपयपे । एकमेव ब्रह्न ननिब्रूवाषद.

वचत्मकारननल्वैनावात्यतामति भःमद्‌। । ।षद्वचिद्ाश्रराणां खरक. त

1, 1 ए हि १ 1 ॥ रि = 1 |) 0

| घ. पु. टे बह्यापाततः +~-------------+^---~--+--~ माननेन

१ क. खं. ग, घ. । "कृतिः । €, प्रतिकृति । २ ग कूतरीतावित्या° । ३ ग,

धा ।४च, श्ृत्य ।५च. गतिक्षेपपक्ष ए्०।६क.ग, घ्‌. किच । ७ कृ, छ,

धनच. कानवा"! ८ ग. "गासहसृकषमदश पजक ।९कन्ख, ग, रकाः ११ स्वस्वरू । ११ क, पप्रभा।

रमानजदर्हनप्‌ । ४६: ्रीववेउक्षण्याद्सकराञ्च भद्‌: । ततर विद्रपाणां जीवालमनामसंङवितापारच्छन्न, निमरज्ञानहपाणामनादिकमरूपावि यविष्टितानां वत्तत्कमनह्पक्ञानपफोचतिक) श्रो भोग्थमूतावित्संसर्गस्वदनुगणसुखदुःखोपभोगदयष्पा मोक्ता मगवलतिप- सिभगवत्दपाधिरित्याद्थः स्वभावाः । अविद्र्तनां त मोगपमतानाभवेतनत- बष्रुषथत्व विकरकछदल्ामत्यदयः । परमश्वरस्य भाक्तमोग्- वोरन्तयपिरूपृणवस्थानपपरिच्छेयक्तानिश्र्थवीर्यराक्ततजःपमत्यनकेपि कति ~ धातख्येयकत्पाणगुणगणता स्वसंकत्प पवृत्तस्वतरसमस्विरविद्रस्तजाता। साभि- भतस्वानरमेकरूपदिग्यहपनिरतिशयविविधानन्तमषणतेयादय वेनाथेन वित्थं निररोङ्िः प्दार्थविभागः--

रभ्याद्रव्यप्रमेदान्मितमभयविधं तद्विुस्तचमाह

रव्यं दधा विभक्तं जइमजऽपिति "च्यमग्यक्ताटौ | अन्त्यं प्रत्यक्पराक्व प्रथममुमयथा तत्र जविशमे$- नित्या मृतिमतिश्त्यपरमिह जेंडामादिमां केचराहः ॥

( तत्वम्‌ ० १।६)। कन्य नानाद्शावत्मरृतारह गणः सत्यपधस्पता का्ठाऽ्न्दाद्यषितिः स्पादणरवगतिमाञ्जाव इ योऽन्य आसा । सपाक्ता नत्यभूतिख्िगुणसमधिका सच्चयुक्ता तथेव जञतुजञेयावभासा मतिरिति कथितं सयरहटदरष्यटक्ष ॥

( तमु ° १। ७ ) इत्यादिना । वर विच्छन्द्वाच्या जीवात्मानः प्रमालसनः सक्राशाद्धिना नित्याश्च | व्याच श्रविः“ द्रा सुपणा सयुजा सखाया ! (म०३।१।१।र० । ६ ) | श्तपारिका। अत एवोक्तम्‌-नानास्मानो ग्पवेस्थातः (वै० प9 १।३।२० ) इति | तनित्यत्वपपि श्रतिपरसिदष-

न जायते म्रियते के विपशिन्ना्यं भला मथिता वा न मयः।

अजो नित्यः शाश्रषोऽयं प्राणो न हन्यते हन्यभनि रररे ॥

( कृ० २,। १८ ) इति । १ग. -क्मावि। २९. ख. ग. च. भोज्यः । २ क. "त्वपः । ४ सख. घ, ग्ययोा- इमयोर* । ग, योभयोर । ५ क. ख. घ.-च. ग्वस्थितिका° ¦ ६ 7. "कनति" । ७ क, इृत्यघ्वे । स, ध. वृत्या स्वे । ८ सल. शह्प्येक० ग. सरूपद्विः । ९ क. ख. घ.-च, निराट' । १० क, प्दामिमत° । ख. ध. ्दामितः । ग. व्दामिमतमभयधं । ङ. ण्दायित° । १ ष, अन्ते। १२९. सख. ध. धडा वाद्िनःकेः। ग. प्टामादिक्ां केः । १३२३ घ, णण । १४. हादिव्यः। १५ ग. वा कदाचिन्न । ष, वाऽपि कश्च" ।

(४ ` स्वदहनरैहे-

अपरथा छतपरणाराकृताम्यागमपरसङ्गः । अत एवोक्तम्‌-वीतरागजम्मादश॑ना, दिति (न्या° सु ३।१।२५) वदणुत्वमपि श्रतिप्रसिद्धप्-- वाठाग्रशतमागस्य शतधा कस्तस्य च । | भागो जीवः स विज्ञेयः स चाऽनन्याय कृर्पते ॥ (घ ०५।९)इप्र। आराग्रपात्ः पुरुषः › (शे° ५।८ ) “ अणुरात्मा रेतसा वेदि, तव्यः (म०३।१।९) इति च।

अचिच्छब्द्वाच्यं दृश्ये जडं जगच्रिविं मोग्यभोगोपकरणमो गाथतनमेदत्‌। तस्य जगतः कषापदानं चेश्वरण्दाथः प्रुषोत्तमो वासुदेवादिपिद्षेद्नीयः । वववृ _

वासुदेवः परे ब्रह्न कल्याण गुणसंयुतः । भुवनानामुपादानं कतां जीवनिषामकः ॥ शति ।

स एब वासुदेवः परमकारुणिको मक्तवत्सछः परमपृरुषस्तदुपासकानुगुणत- स्तटप्रदानाय सटीखवरादचांविमवव्यहसृष्ष्मान्यामिभेदेन पञ्चधाऽवविष्ठते | ततार्चा नाम परतिमादयः ¦ रामाद्यवतारो विमवः । ब्यूह्तु्दिधो वासुदेवस. कषण पचस्नानिरुद्धसं शकः । सृष्पं सदणषदगुणं वासुदेवाख्यं प्रं बह । गणा अपहतपाप्मत्वादयः । ‹ सोऽपहतपाप्पा विजरो विमृत्यर्विरोको विजिषत्सो ऽपिपासः सत्यकामः सत्यसकृत्पः ( छा० ८ । ७ । ३ ) इंति श्रतेः। अन्तयाबी सकखजीवनियामकः । ‹ य आसमान तिष्टन,लानमन्तरो पमयति › (मृ मा० पर ३। ७। २२ ) इति श्रुतेः । तत्र पूवप पासनया पूरुष थपरिपन्थिदुरिवंनिचयक्षपे स्यु्तरो्तरम्‌त्यंपास्तय धिकारः । तद्कम्‌--

वसुदेवः स्वभक्तेषु वात्सल्प।चत्तदीहितम्‌ । अधिकायानूगृण्येन प्रयच्छति फे बह ॥ तदर्थं खीखया खीयाः पश्च मर्तः इतेति चै | पतिमाद्िकमचा स्यादवतारास्तु वेभवाः ॥ सकषणो वासुद्वः प्दम्नश्चानिरुदकेः ्यूहशचतरविमो जेषः सृकं हैपृणेषद्गु्णम्‌ ॥ १ ल. अन्यथा । २ क. ख. ग. घ. (रुष एषोऽण । ३ उच. शमं सुरी व° । ४

क. स, ग. संप ष" । ५ म. ति । अन्तरात्मा सु०। ६ ध. च मी अन्तराध्मा म“ । ५ ग. वक्ष" । < च, शत्यो । प्रः |

रामानुजदरंन्‌ । ४५ वदेव वासुदेवाय परं ब्रह्म निगद्यते । । अन्त॑मा जीदसेम्धो जीकंपेरक ईसि: ॥

य ओलसनीति पेदनगाक्यजारेर्तिहपितः । अर्चोपासनेया क्षिपे कलममेऽधिरतो भेत्‌ ॥ विभपरोपासने पश्वाद््युहोपस्तो ततः परम्‌ । सक्षम तदनु शक्तः स्थारन्तयांमिणमीक्षितुम्‌ ॥ इति । तदुपासनं च पञ्चविधममिगमनमुपादानमिन्या स्वाध्यायो योग इति श्रीपश्च- रावेऽभिदहितम्‌ । ततः भिगमनं नापर देवताश्थानमागद्य संमार्जेनोपठेपनाहि । उपादानं गन्धपुष्पादि {जा सधनसंपादनम्‌ ' इज्या नाम देवतापुजनम्‌ । स्वाध्यायो नमार्थानुसेधानपूवैको मन्वजपो वेष्णवसूक्तस्तोत्रपाठो नामकीर्तनं वच्वपरिषा- दुकशख(भ्पासश्व । योगो नाम देवतानुशधानम्‌ | ४ एवमुपासनाकम॑समुचितेन विज्ञानेन ब्षटर शने ने भगवद्धक्तस्य वजिष्ठस्य भक्तवत्सरः प्रणक्रारुणिकः पुरूषोत्तमः स्वयाथाल्पानुमवानुगणनिरवाषिकनि- दशप पृनरावुत्तिराहिवे स्वपदं पयख्छति । तथाच स्मृतिः-- मामुपेत्य पनजन्म दुःखारयमश्याश्वतम्‌ । नाऽऽपनुवन्ति पहु(स्ानः संसिद्धि परमां गताः ॥ (भ०.गी० ८ । १५) इवि। स्वभक्तं व। सुदेवोऽपि सेप्राप्याऽऽनन्दुमक्षयम्‌ । पृनरावत्तिरहिं स्वीयं धाम परप्छति ॥ इति च । तदेवत्सर्व हदि निध'य महोपनिषन्मतावटम्बनेन मगवद्धोधायनावा्वां बरह्मसू्व॒तिं विंस्तीणमिटक्षय रामानुजः शारीरकमीमांसामाष्यमकार्षीत्‌ । वत्रा - धातो बह्लजिज्ञासा (ब्र ०-स्‌० १।१।५) इति पथमसू्रस्यायमर्थः- भवाथशब्दः पूवैपेदतकमाभिगभनानन्तयरथः । तदुक्तं -व्तिररिण-~वृत्ताककमा भिगमाद्नन्तरं ब्रह्म॑ विविदिषतीति । अतःशम्रो हेषथंः । अभीतसाद्खेदस्या- विगततद्थ॑स्य विनश्वरफरत्कपणो विरक्वद्धेतोः स्थिरोक्षामिरावृकश्य ददुपायभृतनब्रह्मजिन्ञासा भवति ; ब्रह्मणम्‌ स्वादवो . निरस्वसमस्तदोषा- नवभिकातिशयातैख्येयकल्पा^ गुणः पुरूपोतमोऽमिषीयते । एवं च कर्म्ञा- नश्य तदनुष्ठानस्य व धरराग्पोलादनदारा विशकरमषा्नयहारा च बहज्ञानं बर जन्यत कन्पतिऽवि*। २ग. स्थि सं", ल.य. वदु ४ ग. -च््मजिक्षासा भक्ती. ।

४६ सवंदनसंथहे- प्रति शा्प॑नत्वेन वयोः क यंकारणत्वेन पर्वो्तरमीमांसपेरिकशाश्चतवम्‌ । अ शव वृत्तिकारा एकमेवेदं शां जमिनीयेन षोडशरक्षणेनत्नाहुः । कम॑फरस्य क्षयितं त्रहमज्ञानफरस्य चाक्षयितं “ परीक्ष्य रोकान्कर्मचिवा- श्ाह्वणो निर्वदषायानस्यहतः रुतेन › ( मृ० १।२। १२) हत्यादिश्र- तिमिरनुमानार्थापस्युपंहिताभिः. प्रसयैपादि । एकेकनिन्द्या कमंविशिषटस्य हानस्य पेक्षसाषनतवं दशयति श्रतिः-~ अम्धं तमः प्रविशन्ति पेऽविद्यामुपाप्षवे । ततो भृय इव ते तमो य उ विद्यायां स(॥ ( बृ० ४।५। १० ।ई०९)। विधां चाबेधां च यस्तद्वेदोभयं सह । अविद्यया मृत्युं तीतवा विध्याऽमृतमश्नृते ।॥ १० ११ ) इत्यादि दुक पाश्चराषरहस्ये-- त एव कृरुणासिन्धमगवाम्भक्तवत्सरः । उपासकानुरोषेन भजते मर्तिप्चकम्‌ ॥ तद््चाविमवन्य॒हसृक््मान्तर्यामिरसेज्ञकम्‌ । यैदाभिग्येव चिद्रगस्तचज्जेयं परपद्यते ॥ पवेपर्वादितोपास्तिविरेषक्षीणकल्मपः उत्तरोत्तरमूर्तीनिामुपास्स्यधिषवो भवेत्‌ ॥ एवं दयहरहः भोतस्मा्तधमनिषारतः । उक्तोपासनया पुंसां वासूदेवः प्रसीदति ॥ परसनलतमा हरिभक्त्या निदिष्यासनखूप्या । अविद्यां क्॑तंघातहपां सयो निवर्तेत्‌ ॥ ततः स्वाभाविकाः पंसां ते ससारतिरोहिताः आविर्भवन्ति कत्पाणाः सदज्त्वाद्यो गुणाः ॥ एवं गुणाः समनाः स्यर्मक्तानापीश्चरम्य च । सर्वकतृत्वेमदेक तमो देवे विरिष्यते ॥ मुक्तस्तु शेषि ल्लण्यशेरे रेषरूगिणः | सवानश्नुवते दामान्सह वेन ६१, 1 4 इति । तसात्तपितथादरमूतत्वाय पृरुपोत्तमादिपदवेदनीयं वरह जिज्ञासिवम्यमित्युकं मवति । प्रविपत्यंयो पत्ययार्थपापान्येन सह ब्रुव इवः सनोऽन्यत्रेति वचन-

१. धक़ृत्वे । २ क्षणमित्या। ३. (त्ययादिति।ए.,४ ङ्ग. च तद्‌ । ५ ध्र, 'हपुर्मका । ६ ङ, श्त्वयैः प्र °

शमानजेदश॑नम्‌ | ¢ वजारिच्छाव। (्वमामपवानताकिप्पपाणं समह पिम्‌ । इद्ध प्वानो- पतनादिशम्यषाच्पं वेदम नत दावथमन्य" . ङ । वदृतदभभारिभो ग्यवनस्य विषानमन्तरेण।पि पातात्‌ । * =, त वा भरे दृ्टव्यः भोतन्पो मन्तः निदेष्पापिषः+१ ( व० २,।४।५) ° अलिसवोगाद्रीव ज ( बर -१।४।७ ) |“ पिज्ञाय प्रज्ञां कदति +(ब० ४।४।२१)१। अनुविध विजनापि (छार ८ । १५ । ६) ईत्यारिश्षरिम्यः । भव भरोतम्प इत्मनुवादः । अध्ययनेरिनिन्‌। तस्य छान्यायस्य पहमऽदतदस् परुषस्य पपोजनवरथर सन चनिर्णयय स्वरसत एव भवमे पदमेव + देह्य भाषतवात्‌ । भृन्वभ्य २) चनुमदः । भवगपपिष्ा्थसेन मनन्ति पाषतवात्‌ । अपति श।सभयवरिपि न्वयात्‌ । ४५ च पेठवारावद्यष्छ- भस्मृपिलदानहमम्‌ । ह्वा स्मृषिः स्मुपिमतिटम्मे सप॑यन्थीनां विपक्ष १ भवाय स्पृवेरेष मतोषायवश्नवणात्‌ । सा च सूपिर्शनसमानाकारा + मिधपे इदुपमर(^थरिछचन्ते स्पशवः । षा न्वे चास्य कभ तलिन प्रद्र ॥ म्‌० २।२।८ ) एत्यनेनेककाक्पतात्‌ । तथा च ' भाला वा अः द्यः (उ, २। % । ५.) हत्यनेनास्था दृरनह्पता ५।५१ । मवति चं मावनापरकष्सवे- दनह्यतम्‌ । वक्थकर५प८०१ भपवितं वेनत स्यादित्यादिना । वदेव ध्यानं रशन भ्रपिः नायमरत पवचनेन उम न भवेथा न बहना श्रे । य५११ वृणुपं तन रभ्प्तस्यष आता ।वृवेणप तने स्वाम्‌ ॥ ( कए० २।२३ ) 8॥। मियतम्‌ एव हि वरणो मवति । पथाञ्थं पियतम आलानं प्रान्नोष वथा स्वकमेव मगवान्यतवप ईपि मगवेपदाभिाह्वम्‌-- | तेषां सतपयुक्तानां मजतां ५ पिपूरवकम्‌ । | दद्मि वुद्धिोगं प भन मामूषन्िते 4 । (भ० मी° १०। १०) इवि। `. भ.पु. द्वित्व श्रवणस्य प्रातरत ।

[ गरणी म पि

भि ------

१ ख. "ज्ञानाः । २क. 4. तस्याः ३. इत्यनुादमान्रंश्रः । ४ क, ° अपाः । ५क. सख. ग, घ, “रूपा भ्रुवा । ६ स, मोश्षद्ैतुत्व । ७ क, स. ष,~द्‌, "कत्वा ८ स, गरष, साव ।

४८ सवेदरोनसंथरै - ॥ परुषः स प्रः पर्थं भक्तया उम्पश््वनन्पया ॥ नि ( मन गी०८। २२) इतिच। -भक्तिस्तु निरतिशंनानेन्दमियानन्यप पौजनसकटेतरतृषण्यवन्जा न वेरेष ९व । ठततिदधिष्वः विवेकादिम्यो वतीति वाक्यकास्णोकतम्‌-रछन्िधिवेकपिमोक्लम्या- सक्रिप्राृस्याणानवसादानुदुषम्यः सेमवानि+चनाच्वैनि । तव दिको नामा दुष नात्तच दद्धि: । अतर निरचनम्‌-अहरददः ८५ दधेः सचखञ्चद्धधा दा सफविरिति । विमोकः कामानेभिषवङ्गः शा, उभासीपेति नि्वैचनम्‌ । पनः पूनः संश उनमम्यात्तः । निवचनं च स्माविदुदाहतं माष्यकरेण--सदू तद्धवमावितः (मी ८। ९ ) इति । भ्रोतसव॑कमनुषठान सकितिः क्रिया । किथावनिष बरहषिदां वरिष ६६* निषचनम्‌ । सत५।अ१६ब५1न,दौनि कलथा- भानि । सत्भन ठम्पत इत्यारि निर्वचनम्‌ । देन्थवि५ये५)ऽनवसाद;ः । ‹ नाप भाला बृहनेन छम्य) ( मु० ३।२।४) ६ गि१चनम्‌ ।. तद्वि- परयंयना तृष्िरुदषैः । तद्विपर्ययेऽनुदधषः । शान्तो दान्त इत नि वनम्‌ । तदेहमव्रकिधिलियमविरेषसमासादिपपरपोतमपतारपिष्वत्ततनःलवान्तस्पानन्य- परपेजवालवरतनिरति रयमिर्वमि गर्‌ा तपलवयायम( परपन्ना भक्त्या कोत्र उम्यत इ सिद्धम्‌ । तदुक्त भ।ननेन--: भवपरिकिनत्‌र स्वात्तस्येकान्विकात्मन्तिकमक्रिपोमो ठभ्प ति । ज्ञानकमयोगतस्छतान्तश्कर्‌* गस्पेत्यथः । ॥ क पृनब्रल निक्त सितव्यमित्यपक्षयां खक्षगमृक्तम्‌ ' जसमा्यस्यं यततः ( ऋ म्‌०. $।१।२) इति । जन्दीपि सशेस्थितिप्रदपम्‌ | तद्गु- णतत्रि्तनो सदुः । अस्याविनयमिविधमिविजरवनस्थः नियतदे रकाठमोग गह्दिश्तम्वपयत्ेवन्ञभिभप्य जगते। यता यस्मात्सः धर। निसिढेवपत्यनीक- सवल्मातसतपतकलाधनवधिके। पिया रपेयकत्पागगु गत्वा ततव शक्तः पंत हषटिस्थितिपरयाः परत॑नत इतिः पूयः , `

भणमा

मकि

५ ------------ पु दि वपदिप यन) ॥ * घ. पु..हि.--दैन्यदिपचयजा । खं 9 । © 9 [१ वक भि स ~ खः शंभर । रकः. ग, प्रि । ३ न, मनामभिं । ४ व "तिच नि ॥ च, स्त्वन्त' । % क, इ, पत्म । ७ च, त्मकमासतापन्स्य ध्य ८ कै ° ¶, १, त्तिन्त्यकाः । ९ ग. 'हकलमो" । १० ग. श्ननतिः ।

पण पर्ञदरनप्‌ । ४९

। शस्षयोनित्वात्‌ › ( न° सू० १।१।३) इति। शासं योनिः कारणं प्रमाणे यस्य तच्छासख्चयोनि । तस्य मावस्तखं तस्मात्‌ । ब्र््ञानकारणता* ष्छकस्य तद्योनितवं ब्रह्मण इत्यथः । न च ब्रज्मणः प्रमाणान्तरगम्यतं शद्भि शक्यम्‌ । अतीन्दियत्येन प्रत्यक्षस्य ततर प्रव्यनुपपत्तेः । नापि महागबादिकिं कतकं कार्यत्वादूषटरित्यनुमानम्‌ । तस्य पूतिकृभ्माण्डायमानतात्‌ । वहकषणं बहन “ यवो वा इमानि भवानि ' (तै २।१।१) इत्यादिवाक्यं परि. पद्पतवीति स्थितम्‌ |

यथपि ब्रह्न पमाणान्तरगोचरतां नावतरति तथाऽपि प्रवृत्तिनिवृति।रत्वर भवि सिद्धह्पं ब्रह्न न शासं प्रतिपादयितुं प्रभवतीत्येततयनुपोगपरिहारापोकं । वत्तु समन्वयात्‌ ! (बण सू० १।१।४)इति। तुशब्दः परसकारक्ृका- भ्पदृस्यर्थः । तच्छाखपभाणकतवं ब्रह्मणः संभवत्येव । कृतः । सपन्धयात्‌ । परमपुरुषरथमृतस्येव बरललगोऽभिेयतरप।ऽन्वय दित्यथैः । न च परवृत्तिनिदस्वो- र्थतरविरहिणः पथो जनक "यतवम्‌ । खरूपपरेष्मपि पृचस्ते जपो नयं ह इत्यादिषु दैषपाहिमियनिव्‌ चिषूपधयोजनवचं इष्टमेवेति न रकिविदनुपपनम्‌ | दिह्माशरमत् परद्ितम्‌ । विस्तरस्वाकंरादेवावगन्तव्य इति विस्तरमीरुणोदस्थव इति स्वमनाकृतम्‌ । |

हृति श्रीमत्सायणमापवीे सवेदशनरसम्रहे रामानुज {शनम्‌ । अथ पूणेप्रज्ञद्रोनभ्‌ ॥ ५ ॥

पकक्रीनजपतं जीवाण तदा तसवेद पि हपेयततिद्‌ाथनोधकवस्वव परमा भतवप्रमामतित्वरजरतोपजीष्यतवपप अमेद्सत्यतादिसम्येऽपि परसरविरकमे. ददिपक्षभयकक्षीकरिण क्षपणकपक्षनिक्षिपमित्युेक्षमणः ‹ स आता वच्वमलि ॥ [ छा० ६।८।७ ] इत्यदिर्दान्तवक्थजातस्य भङ्गवन्तरेणार्थान्वरपर+" तवमुभपाद्य ` ब्रहलभीमांसाविवरणम्यजेनाऽऽनन्दतीयः प्रस्थानान्वरमोध्यिषत ॥ तन्मते हि द्विविधं तसम्‌ । स्वत॑न्यपरतन्वमेदत्‌ । तदुक्तं तचखक्िके-~

१कृ. ख. ग. घ. च. नहि। २च. पक्षेऽपि। २ क, ख, घव. षभ ।६९्‌; ल. ग, घे. "कर एवा । ५ क. "सत्वे वे" । ९ क. ग. "च्व । ७ ग, त्यादिवेका* । ८ २ साध्या" । ९ च. "मकार्षीत्‌ । अश्न्म । {० क, स, व~व. ` तुन्रारवत |

छ

र भ

५6 -सवेद्रोनमभहं - ४ , स्वतंन्वं प्रतन्बं च द्विविधं तच्वमिष्थते | €6२ “£ [6

स्वतन्ता भमगवाव्वष्णा। न।१ऽदवक्तदूगुणः ॥ इरति ।

^ 1

नन्‌ सजातीयविजा्ीयस्वगतननावररन्पं बक्षतच्छमिि पतिपाद्केषु वेद्‌

नेषु जागूकेषु कथमशेपसद्गु गवं तस्य कथ्यत्त इति चेन्मैवम्‌ । मेद्पमा-

पक्बहपमाणविरोषेन तेषां वत्र प्रामाण्यानुपपततेः । तथाहि-पलयक्षं तावदिद्म्‌- स्माद्धिमिति नीखफीतदेनद्मध्यक्षयति ।

थ मन्येथाः-फिं परत्यक्षं मेदमेवावगाहेते वा धरमिपतियोणेषटिषप्‌ ।

नः पथमः । धर्मितियोगिपरपिपत्तिमन्तरेण दत्सिक्षस्य भेदस्याराक्याध्यवसा-

यतवात्‌ । द्िवीयेऽपि धिपतियोमियहणपुरःपरं॑मेदर्रहणमथवा युगपत्स

५

वेम्रहणम्‌ । न पवः! वृद्ध।१रस्य्‌ व्पपिरमकवत्‌ । अन्यन्पि्वयप्रसङ्खगच।

क

नापिः चरमः । कयकारणबद्धयोपे।गपद्यमावात्‌ । धमिभतीतिहि मेद्प्रत्ययस्य करणम्‌ । एवं प्रतियोभिपर्ती पिरि । पनिहिपिऽ्मि वर्मणि व्पवहितप्रतियोभिज्ञा- नमन्तरेण नदस्याज्ञादतेनान्वयम्यतिरेकःम्यां कायकारणमावावगमत । तस्मान मेद्भत्यक्ष सुपसराभिति चेक वस्तुस्वूपभद्व। दिनं परतीभानि दृषणान्युदंषु- ध्यन्ते करवा धमभेद्वादििनिं ५पि । प्रथमे चोरपराघान्भाण्डव्यतिग्रहन्या- यापावः । मवदमिधीयमानदूषणानां त,मिषयत्व।प्‌ । ननु वस्तुखहपंरीवं मेदते प्रतियोगिसपेक्षत्यं॑न पटे षटपत्‌ । प्रतियोगिसपिक्ष एव सव॑

प्रथत इति वेयं । प्रथमं सर्वतो विखक्षगतया वस्तुस्वल्मे % ज्ञापने >८ परिषग्यपेक्षया विशिषटऽपवह्‌।रोपपत्तेः । चथाहि--रसिःणषरिं वस्तु. स्वरूपं पथममवमम्यते । पश्चपतियोगिपिरेषेक्षपा हस्ं॑दीरषमिति वदेव विशिष्य ग्यवहूरभान्नं मवति । तदुक्तं विष्ण॒तचनिर्णये--न च विशे. वैणविरेष्यतया भेरपिद्धिः । दिरेषगविशेष्यमवश्च मेदिक्षः धर्मिषु वियीम्यपेक्षषा मेद्तद्धिः | मेदपिक्षं च धरिपरतियोमितमित्यन्योन्थाश्रपतय। भदैसवभुकिः। पदोथखर्पतवरेदस्य- -इत्यारिना । + अत एव मवाथिनो

# धं टि.~ज्ञ[नविषये । > च. पु. टि.-जतत सत्यनन्तरपिति शेषः { ‡ यत; सर्वतो विठक्षणतत्दरस्त॒च्वरूपन्ञानं तत्द्स्तुनो विरिश्व्यवहरि कारणमत पत्र मवार्विनों छक्षणपव॒थति वस्तन्ञानप्तच्वेऽपि न गोविषयकविरिटव्यरवहाररूपप्रवत्यादिः संभवतीत्यर्थः ।

प पाम पकम, मकि भन.

१ कखः घ.~च, तन्नमस्वत । २१. प्दषारेः। ३ क, ख धषटगः । £ ख, जा) ¶ च~च. तीयोऽपि।!& च, “धतियोगिप्रतिपत्तिमिः । ४ क.~भ, ङ, श,

स्णस ।८घ. तव । ९ क. चेन्ोतत्तारं स १० च, मेदाक्षेः। ११ ङ, चै, दस्यू घ, दुस्यथुक्तत्वप्‌ |

ह & य, ॥ पणप्रजञदशनम्‌ | | ५ वाधनो गृवयद्शनान प्रवततन्ते गो राड चन्‌ सरन्ति बच भीरक्षीरादी छले गृहमाणे भेदपतिमासोऽपि स्यादिति मणनीयम्‌ । समानामिहारोदिषाि- भन्धकबछाद्धेदमानव्यवहारामावोपपततेः । तदुक्तम्‌- ~ ` अतिदूरात्स मीप्याद्विन्दियषनान्पनोनरस्थानात्‌ । हि

"सोक्ष्याद्व्यवधानाद्मिमवरा्तपानामिहाराच्च । ( साधका ०७ ) इति |

अतिद्राद्विरिशिखरपरतित्वारो, अतिसामीप्याहेषनाञ्जनदौ, इन्ियषाता- हिुदादो, मनोनवस्थानात्कामाघरपण्ठृतमनस्कस्य स्फताटोविनि घटादौ,

इ्यतरमाण्वादो, व्यवधानातुडयायन्वहिते, अभिमवाषिवा पदीपपमादौ, शमनामिहारानीरक्षीरदो, -यथावदुयहणं नास्तीत्यर्थः | | ` भवतु वा ध्ममेदवादस्तथाऽपि न कथिहोषः। पप्रिपतिपोगियहणे सति पथा. दृषदितमेद्रहणपपतेः । न च परस्पराश्रयपरसङ्खः । पराननयक्ष्य परमेदशा- दिनो वस्तुनो प्रहणे सति पर्ममेदभानसमवान्‌ । न च धर्ममेईैवदि तस्य तस्य मदस्य मेदान्वरमेचयतवेनानवस्था दुरवस्था स्यादित्यास्थियम्‌ । मेदानसभसक्तौ खाभावात्‌ । मेद्भेदिनो भिनाविति उथवहारादृर्गनोत्‌ । नै' वैकमेद्वठेनान्य- मेरानुमानम्‌ । + दृदान्तमेदाविषिनोत्थनि दोषाभावात्‌ । सोऽयं पिष्याकेयाष- नार्थं गृहस्थं खारिकतिखदातृत्वम्यपगम इव दृष्न्तमदविमदे सनुत्थानमेव न हि वरविषोताय कन्योद्राहः । तस्मान्मूरुक्षयाभावाईनवस्था नै दोषाय । अनुमानेनापि मेदोऽवस्तीयते । परमेश्वरो जीवाद्धिनः । तं परति सेव्यत्वात्‌ । पो य॑ प्रति सेव्यः स तस्माद्धिनः। यथा मनयाप्राजा। न हि पृषं मे स्याद्दुः- लम न मनिषीतिपुरषा्थमथयमानाः परुषाः स्थपरपिषदं कामयमोनाः सका- रभाजो भवेयुः । प्रत्युत स्वानर्थमजिनं मवन्ति । यः सैवस्याऽऽमनो हीनत्व प्रस्य गुणोत्कर्षे च कथयति सर स्तव्यः प्रीतः स्तावफ़ष्य तस्यामीष्टं परथ. ष्ठति । वदाह--

# ध्मरभेदवति धर्मिणि धर्मभेदसिद्धिबरेन सेद्न्तरानुमानं विभतो धर्ममेदो मेडान्तर- भेयो भेवत्वाद्धरमिषिरेषणीभतमेदवर्दित्यतु शनं दष्टान्तमेदाविधातकरं विषातर॑वेति विक- श्यां निराचष--दषटान्तति ॥ दवितीयं निराचषट-उषठान्तभेदविमरद ल्विति ।

१ पेशः ।२ नू. ग. ध. यान्तः ३ स. मेवा । ए क.-ङ, तिषः। प श, नप्रसट्रगात्‌ । & च. द्दभानवाः । ७ ग. "रतप । ८ ख. मूरभाः । ९ घ. नाच्च । न्‌ चैतवृबलेनान्यमेद्‌न्तरानु* । १० क. ग. न चमेः। १९ क. ख.ग. घ. "कपाच | १२ द्‌, “स्य भौतिकस्य सा! १३ च. न तेधामावहति। १४ क. ग. मे म।च.मे नाभृदिति" १५ ख. ग, भावि पुर । १६. च. ररषास्स्य स्थविष्टप" 1 १७ च. घ. “माना मानस । १८ च. दूनमानमाजो । १९ ध, -जना भवेयुः । यः ॥ २० ग्‌, स्वस्थः ५" ।

५९ सर्वद्रौनसंयहे- घोतथन्ति हि राजानो राजाऽहिवि वादिनः । ददत्यसिरमिष्टं च स्वगुणोत्कषवादिनाम्‌ ॥ इति । | ` एवं च प्रमेश्वरामेदतष्णया विष्णोगुणोत्कषस्य मृगतृध्णिकासमतवाभिषानं . पपखकदटीफरिप्तया जिह च्छे {पनुहेरति । एताद शविष्णुविदेषणादन्धत- बसपेशपरलङ्खयत्‌ । वदेवततिपारि मध्यमन्द्रिण महामारततातयनिर्णेपे- अनादिहैषिणो दत्य विणो द्वेषो विवर्धितः । तमस्यन्धे पियति दैत्यानन्ते विनिश्वपात्‌ । (१ । १११) इति। ता च सेवा-अङ्कननामकृरणमजनमेदात्रिविधा । त्ाङ्कनं नारायभायुधा- ` दीनां तदूपस्सरणारथमपेक्षिता्थसिद्धयं च । तथा च राफस्पततहितापरिरिष्टम्‌-+ . चकं बिम पुरूषोऽमितषं बरं रवानाममृतस्य विष्णोः । स पाति नाकं दुरितावधृषथ विशन्ति यद्वयो दीतरागाः ॥ देवौसो येन विधृतेन बाहुना सुदशनेन प्रथातास्तमायन्‌ । येनाह्किकिता मनवो ठोकरषटिं वितन्वन्ति नाह्मणास्द्रहनि ॥ तद्विष्णोः षरमं १द यनं गच्छन्ति राञ्छित।४ । उरुक्रमस्य विद्विर्िकिता छोके सुमगा भवामः ॥ इति । ¢ भतपवनु्े तदामो अनृते भित।स इदहनस्तत्तमासत › (ते आ ` ५} ९१) इति पैचिरीयकोपमिषच् । स्थानविशषश्वाऽऽ्ेषपुराणे दृर्धिवः- दक्षिणे तु करे विषो बिभया सुद्देन्‌ । स्येन शङ्खं विमृयादिति बर्षविदो विदुः ॥ इति । अन्यते चक्रषारणे पन्नविशेषश्च दरगितः-- सुदरोन पहाज्वार कोरिसुयंसमपम । अज्ञानान्धस्य मे निव्ये विष्णेोर्माग पद्य ॥ तवं पुरा सागरोषनो विष्णुना विधृतः करे । नैमिवः सर्वदेवेश प्ाशचजन्य नमोऽस्त ते ॥ इति । नामकरणं पृजदीनां केशवादिनाम्ना वपवहारः सवेदा वलामानुस्मरणार्थम्‌ । धनं दृशविधम्‌--पाचा सत्यं हितं पियं साध्यापः । कयेन रागं १ ष. यातयन्ति । च. विघातयन्ति । २घ. ण्देनम्‌ + द्‌" । ६. ण्विन्‌ । इ" । ४ च, विफल । ५ घ. "सरति! ६ ख. ^तं मेध्य । ७ घ. विष्णेदिषविवृद्धितः । ८ क. श, भ. पातयन्ति । ९ ग, "नन्धविनिश्वया इ” । १० ण. श्यै त । ११ छ. श्वश्च ये०। १२. दर्हेन। १२३ च, याताः स्गमाः । १६ घ. यनाऽभगः। १५ च. श्ज मद्धारण । १९. ष, भ्र, निितः।

पुणप्रजञदरानम्‌ } ५६ रिवाणं परिरक्षणम्‌ । भनसा दयः स्पृहा धदा केति । अकरकेकं निभा राणे समूपणं मजनम्‌ । तदुक्तम्‌-~ |

अङ्कनं नामकरणं भजनं दशधा च तैत ॥ इति । , . एवं जेपत्वारिनाऽपि मेद्‌ऽनुपातव्यः । वथा प्रत्पाऽि मेशेऽगन्वब्यः | हयमेनमन्‌ विने परन्ति रातिं देवस्य गृणतो पोनः । सत्यः सो अस्व बहि भा गृणे शको यज्ञेषु पिपराज्ये । सन्य आत्मा सत्यो जीवः सत्यं मि शत्व भिरा हत्पं भिदा भेवास्वण्पो भवासुवण्पो मेवासवण्य इति पेक्षानैनदमेदपति- पदकशुतिम्यः । , | ॑ इदं ज्ानमुपाभिःप मम साधम्थंमागताः। सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रख्ये न व्यथतनि च ॥ (मन्गी°१४।२) जगद्व्यापारयैजैम्‌ ‹ पेकरणादरनिहितत्वाच्च › ( बण सू० ४ । ४। -१७-१८ ) इत्यादिभ्यश्च । न च ' त्रत वेद्‌ ब्रहैव मवति + (मु ३। २।९ } हति श्रतिवखाज्जीवस्य परमर्धय गक्य शङ्कुम्‌ । संपू्य ब्रसर्णं भक्त्य शूद्रोऽपि रा्षणो भेत्‌ । इतिवद्बेहितो भववीत्य्धपरत्वात्‌ । नु~-प्रपञ्चो यदि विधेत निवतत न सशयः! मापामाचमिदं देतमदेतं परमार्थतः ॥ ( मा० का १। १७) हति वचनादृहैतस्य कलिपत्वमवमम्पत इति वेतसत्यम्‌ । मावमनमि्षाया- मिभानात्‌ । वथा हि~पद्ययमुंयेत तर्हि; निवर्तेत न संशयः । वादना" रेवं पृष्टः पञ्चविधो मेद्पपश्चः । न चायमविद्यमानः । मायामात्रत्वात्‌ \ भापेवि भगवदिष्छोच्यते-- न महामायेत्पषिधेति निपति्मोहिनति च । ¶4 पषटति्ासिनेत्येव तवे ष्छाऽनन्त कथ्यते ॥ प्रतिः पशटष्टकरणाद्रासना वास्ेधतः । अ ह्युक्तो हरिस्तस्थ मायाऽदिधेति संज्ञिता ॥ प्रयेश्युक्ता प्रृ्टत्वत्यषृष्टे हि मयामिषा । विष्णोः प्र्ञपिरेषका शम्दूरेतैरुदीयते ॥ पजञपिषपो हि हरिः सा च स्वानन्दटक्षणा। १. ग. घ. परित्रिणनं | २क. स.ग. सा।इः।२च. “नन्तरमेः।४ श,

"वजयम्‌ परभुहितो भ । ५ ड. च. प्रभुकरणासंः । घ. ्वर्ययशक्यः । ७ क, ग, "त्वषते त'। ८ क. ल. ग. मानमा । ९ क. स, ग. वत्सज्ञोञ्य" । च. वत्यजञोज्य" । ११.

ध्न, त्वदिश्टा" ।

ध ` सर्वद्नसंगरहे- | हरपिरवननिवयपामोण्यवछत्‌ । सेव पता पौनदागकरव च यस्य तन्पाणु* ' राप | हतश्च परपश्रण ज्ञतत्वद्ुन्तितत्वच्चि न दते त्रानकलतम्‌ | ज दष् स॑ष्प (जे) भ्रानि: समवति । विठपादृजनःनदन्प्रनतादू भ्रा); हिः कषप रः कथमित्य्ोत्तरमैतं पराथन 501 ' परमाथत इति परार. पिका 4 तेन सवैसमदतमस्य दिष्णतचस्य समाम्य 7न्यत्वमृक्तं मवति । वधौ द रषा श्रतिः-- जीवेश्वरमिदा वेव जहेश्वरमिदा वथा , जीवमेदो मिथश्रेव जहजीवमिनो नधा ॥ मिथश्च जहमेदो यः प्पश्चो मेदपश्वशः तेऽयं सत्योऽप्यनादिश्च भादिश्चनातमाप्मयान्‌ | न च नाज प्रथालेष न चासं भरानिकः ५६ । करिपतश्वेनिवर्तेत न चासो विनिवः ॥ हतं न विद्यत इति तस्मादज्ञानिनां नप मतं हि ज्ञानिनामर्तन्मितं बतं हि प्रष्णत। ॥ तस्मान्माचमिति परोक्तं परमो हर्मि 4 ५ शत्माटि | ,हिथदिन्णोः स्वोत्कषं एव तात्य सर्वागमानाम्‌ । ९१ रवाभितषावाभिरव द्विभ पृर्भे ठोके क्षरशवाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि मृतानि कृटस्थोश्षर उच्यम ॥ उत्तमः पुरुषरवन्यः प्रमासेत्युदराहवः यो ठोकतरयमाविषय विभत्यैव्यय पृशरः ॥ यस्मल्षरमतीतोऽमक्षरादपि चतभ: | भतोऽसि छोके वेदे च पथितः परुषात्तथः | यो माभेवमरमूढो जानाति पुरुषे तमम्‌ | स सवविद्धजाते मां स्वभावेन भारत ॥ ईति गृद्यतम शास्मिदमृक्तं माऽ | एवदबुद्धवा पुद्धिमान्स्यच्छतरुत्यश्च भारत ॥

७ | (भ०रग° १५ १६.२० ) इवि सि

। ^

ध १ सं, विरिक्षणव"। २ स. शाण्यात्‌। १९, मारं रा" % च्‌, "तन्मर्त

प्णप्र्ञदशनप्‌ । ५५ पहावराहेऽभि-- | मुख्य च सपवेदानां तातर्थं भ्रीपतौ परे । उत्क तु तदन्यत्र ताद्य स्याद्वान्तरम्‌ ॥ इति । युक्तं च विष्णोः स्रा पहातात्थम्‌ । मेक्षो हि सरवपुर्षौरथोतक। - धममाथकामाः सर्वेऽपि न नित्या मोक्ष एव हि । नित्यस्तस्माचद्थ।य यतेत मतिमानरः ॥ इति माह्षेयशरुतेः। पेक्षश् विष्णपरसादुमन्परेण न टमभ्पते । यस्य प्रत।द्‌त्परमार्विरू१स्मीत्संसार न्ृच्येते नोपरेण । नारायणोऽत प्रमां विचिन्यो मुमृक्षभिः क्मपाशद्मुष्नात्‌ ॥ इहि नारापणश्चेः | तसिमिन्प : ने िमिहास्तयट्प' स्वार्थकपिरठमसपकास्ते । समा शिप दूतरह्मतरोरनन्तानिः्सेशयं मुक्तिफलं प्रयानि ॥ (१।१७।९१ ), इति विष्णप्राणोक्तेय । प्रसाद गुणोत्कषेज्ञानदेव्‌ नामेदज्ञानाक्जिकब्‌ । . न च तत्मस्यादिदादस्मवव्पाकोपः । श्ुतिताप्ीपरिज्ानविजुम्बणत्‌ | आहु नि्पपरोक्षं तु तच्छन्दो हवविशेषतः | तव शब्दृश्वापरोक्षा्थं तयेरक्यं कथं मवेत्‌ ॥ आदित्यौ यूप इति वत्साद्रयाथांत सा श्ररिः ॥ इति। घथाच प्ररमा भ्रतिः-- . जीवस्य प्रमक्वं तु बृद्धितारूप्यमेव वृ ¦: एकस्थानतिवेशो वा व्यक्तिस्थानमकक्ष्य सः ॥ म स्वह्पेफृता, पस्य मुक्तस्य।पि विरूपतः । स्तावन्त्यपृणतेऽसत्वपारवनतपे विपे ॥ इवि । अथवा वरवमसीव्यज स एवा<ऽला सादन्त्पाद्िगुणेपितत्वाद्‌ 1 ` अवख भसि वं तज भवसि दहि दित्येकल्वमति शयेन निहतम्‌ । तककः

[व , , |, र 1 किमेति तति कानेन ति नं भक = किन =

[क्वि ।

| | 4 श्त ४ तवक

१-च. प्धृत्त ।२च. मास्व । ३४, "(न्पृक्तस्तस्मा । ४ चमर, साततं

न्म, । ५ क.-ड, नावरे सुरानारधयन्तोऽसत। । ६ च. भयं धमथ 1७ कष्गम८कभु षितः । क. ग, तुतः स, °त्‌। तत्रः ।

५६ सर्वद्र नसं्रहे- अतस्वमिति वा ठेदस्तेनेक्यं सुनिरारुतम्‌ ॥ इवि । स्मादृदषटान्तनवकेऽपि स पथा शकुनिः सूत्रेण परबद्ः(छा ०६। ८ । १) इत्यादिना भेद एव दृष्टान्ताभिषानौ नायममेदोप्देश इदि दक्त- वाद्रहश्यम्‌ । तथव पहोपनिषत्‌-- थथा पक्षी च सूत्रं च नानावृक्षरसा यथा। थथा नद्यः समुद्राश्च पथा जीवमहीरुहो ॥ थथाऽभिमा च धाना च शुद्धोदखवणे थथा । ोरपहा्यं च यथा येधा पंविषयावपि ॥ , यथाञज्ञो जीवसंघश्च परणादेश्च नियामकः । तथा जीवेधरो भिनी सर्वदेव विरक्षणो ॥ तथाऽपि सूक्षमह्पत्वान जीवातरमो हरिः । मदेन मन्ददृ्टीनां दृश्यते पेरकांऽपे सन्‌ ॥ वेरक्षण्यं वयोज्ञातवा मुच्यते वध्यतेऽन्यथा ॥ इति । शह्ला रिषः सुराधाश्च ररौ रक्षरणाक्षराः । . दक््मीरक्षरदेहत क्षरा तसरो हरिः ॥ , स्वातन्यशक्तिविज्ञ(नसुखायैरखिदैर्गणेः । निभ्सीमत्वेन ते सष तद्रा: सदेव च ॥ एति विष्णं स्वगणेः पूरणं ज्ञत्वा ससारव्जितः । . निदःबानन्दमङ्नेत्यं तमीप स मोदते ॥ मृतानां चाऽऽभरयो दिष्णारधिकऽपिपतिस्वथा । तदश! एव १ सर्वे सवदैव स॒ ईरः ॥ इति च । ९कविज्ञानेन सवैविज्ञानं च पधनतवङरभतव।द्ना युज्येन वु स्॑मि- यातेन । न हि सत्यज्ञनेन शिथ्पज्ञानं संमवति । पथा परधानपुरुषार्णा हानाज्ानाम्यां ममो ज्ञतेञज्ञात इत्येवमादव्यपरेसो दृष्ट एव ! यथा च काएणे शिरि. शवे जनेततयस्् पत्रमिति । यथा दा साद्मयदेकरख्तानादन्यसीश्- भूमिति 1 वदेव साहयमभापि विवक्षितं यथा सोम्यैकेन मूृतिण्डेन स्यं मून््र विदां स्वैदित्यादिना । अन्यथा सोन्धेकेन मूतिण्डेन सं मून्ययं बिज्ञाव- नि्वेक्पिण्डशब्दो वृधा परभ्येपाताम्‌ । मृदा विज्ञतयेततावतैव वाक्य ' : "१ ठ; तस्मा" 1 २ कग. ङ. च. ५ ब. दक. षच, ग्नायायः। ५ जञ,

“न भेदः । ५ स, च्वदेववा। इ । क.ग. ड च देवताः । ₹* । ६ च्च, ज्ञात ४ च.. नुम्यस्य <स्तमषरब्दरो न ्युज्येया" | ति आत

पृणप्रज्ञद्रनप्‌ । ५७

प्षैलात्‌ । न च वाचारम्भणं पिकारो नमृधेर्यं मतिकेतिव सत्य।पत्यवत्कायस्य भिथ्पालमा वष्ट इत्ये्टम्यम्‌ । व।च।रम्मणं विर भस्य तर्पितं नित्यं नम- पेयं म्तिकेत्यादिकभित्येतद्े वनं सत्यमत्यथस्य स्।करत्‌। अपरथा नमषिय- विश्दयेरिपर््यं परसज्येत । अतो न कवारिः जगतो भिथ्पालपिदिः। कि प्रपञ्चो मिध्पेत्यन भिथ्वात्वं तथ्यमवध्य वा । प्रथमे" संपयद्िवमङ्ग- रङ्गः । चरमे भरपश्चसत्यतपरावः । ननवनित्वलवे नित्यमनित्यं वा । उभव- धाऽप्यनुपपत्तिरित्थक्षे१ब९१ ¶।५ ।नत्५क्षमज।0द; स्थात्‌ । तदुक्त न्य्‌(य्नि* परणवेषस्‌[--नलवमानत्यभवि( 4८५१ । लिप वल्लर्ततः ( ग ° सू० ५ । १।३५ ) इ । त(ककृ(लाया च~- पर॑स्य दवद 4कलानुप्ष।पपः। पर्मिगस्तद्विखिषतवभङ्क) नित्यस्तम भवेत्‌ ॥ इति । अस्याः सज्ञया उपरक्षणतमाभपेत्यामिहित पेध। पेद्धवन्व।यतात्तपरज्ञ-

क, (कि

कृषष॑समेपि । तस्^सदत्त९५१द१ि बेदसिक्षिपतरःसनतेवत्‌ । दृथतमूलानिरू- णात्‌ । ददि सधारणमतावार५ च । दऽ सव्याषदकमू । दिप ५ पिकं यक्ताङ्कहीमतमयुक ग ।परलनपिषथवृ चिल चेति । तव साधारणम्‌+ - सभावितमेव । उकश्याऽश्ास्य सालव्यपिनानुपरम्मत्‌ । एषमतापारणमे | ष्ट्य नासती नात कवरिततत्मपेऽवयु पतेः । ननु भपञ्चस्य भिथ्पालमभ्युमेणते नासस्सामिपि पेत्तदेतत्सोऽ विरप्शम शतं न ददति पिशपिपश्चफ तु परदच्छपीपि गकटिष्वृतन्तननुहरेत्‌ । मिथ्पतासचखगोः पथायत्वादित्यरमतिभ।सेन ।

त्राथातो ब्रह्म जि्तसेपिं न०मृ०१।१।१) प्रथनपूचल्वाभम मः । तत्राथ.

0 0) | (क, 0 ष्क

# घं पु, रि.~अग्रमपि मिथ्यात्वरूपधम।ऽपि।

| 7771; ए 1 11) [| [ , त १1 == च~ =

१ क. ख, ग, वाचननार ।२ घ, चविचचनमरम्मम रम्भण विकारो न रम्भणभर- म्मणं तथा च विकारः अ" । ३८, ग. "ऽवि" । ४ क, ख. ग. घ. 'कमेपेत्येः । ४ ल, पि मि०।६ घ, ग्वे पक्षि सत्पादतभङ्भाः। ७ क. सत्यदुतमङ्णः। ८ ग. त्यम $ ९, नित्यं माः । १० क. ल. घनच. "निव्यने। १९ घ.~च, 'स्मात्सदु । १२ ई, ख, ग, घ. क्षिते जा । १३ फ. ख. 'विधनसा" । १४ ग, “नम । १५ ङ, "पितो" । १६ क. ख. ग, घ, ताया नाः । १७ च. प्रसङ्केन ।

९

५ सर्वदरोनसंप्रह- शब्दो मङ्कार्थोऽपिकारानन्वयाथश्च स्वी कि थते । अतःशब्दौ हेवथ; | दुक्तं गारुडे-- अथातःशब्दपवौणि सूत्राणि निल्खन्यपि । प्ररभ्यन्ते नियत्थेव तत्किमत्र नियामकम्‌ ॥ कश्वास्तु तयोविदरेकथमुत्तमता तयोः । एतद्‌ख्पाषहि मे ब्रह्मन्यथा ज्ञास्यामि तचखवः ॥ एबमक्ते नारदेन ब्रह्न परोद सत्तमः । भानन्तयाभिकरि च मङ्कखाथ तथेव च ॥ अथशब्धस्वतःरब्दो हेत्वथ समुदीरितः ॥ इति । यतो नारायणपर्ादमन्वरेण न मोक्षो भ्यते प्रहादृश्च [न] ज्ञानमन्तरेणातो बह्म जिज्ञासा कर्तम्येति सिद्धम्‌ । जिन्नास्यत्रह्मण) रक्षणमुक्तम्‌-जन्भद्यस्य यतः ( अ० सू० १।१।२) इति । सष्टिस्थित्यादिं यतो मवति तदूत्रहेति वाक्याथंः। वथा च स्कान्द वचः उतत्तिस्थितिसंहारा नियतिज्ञानमावृतिः । मन्धमेोक्षो च पुरुषाध्यस्मत्त हरिरेकराट्‌ 1 इत ¦ यतो वा इमानीत्यारिश्रतिम्यश्च । तच प्रमाणमप्युक्¶-शस्लषोनितात्‌ ( ब० सृ° १\।1। ३) §ति। नवेश्विन्मनुते तं बहन्तम्‌ (तेण त्रा० ३।१२।५। ७) तं त्ौपनिष्‌- दम्‌ (ब॒० १।९। २६) इत्यादिश्रतिभ्यस्तस्याऽञनुभानिकृतं निराक्रियते । न चनुभानस्य स्वतन्त्येण प्रामण्यस्वि | बदुक्तं कोभ-- भरति्ताहास्परहितमनुमानं न कृचित्‌ । निश्वषत्ताधयेदूर्थं पमाणान्वरमेव च ॥ धरतिस्मृतिसहायं यत्ममाणान्तरमुत्तमम्‌ ।

पमाणंपद््वी गंच्छेनातर कार्या विचारणा ॥ इमि । श।सस्वहपमक्त स्कान--

कर्यजः सामाथवां च भारतं पाश्चरावकम्‌ | मृखरामायणं चैव राख्लमिध्मि्धीयते ॥ यच्च नुकूरभेतत्य तच्च शास्रं प्रकीर्वितम्‌ | अतोऽन्पो अन्थवि्वारो नेव शालं कुवम त॑त्‌ ॥ श्वि । १ कण. क, च. र्भत।९क., कृ, च्‌, ° विहान्कः | रव, °रतः।

पर्णपरदरानप | ५६ तदनेनानन्पटभ्यः राश्चाथं इति न्यायेन मेद्य प्राप्रवेन तवे न तावर यैव श्व वेदवाक्यानां तासयंमित्यदैतवादिनां प्रत्याशा पविक्षप्ा | अनु- ्रनादीश्ररस्य सिद्धघमविन तद्धेदृस्यापि ततः सिद्धयभावात्‌ । वसमानं मेदानु- वरकतवपितिन्वत्मरतमवगम्पते । अत एवोक्तम्‌-- तदागमेकविज्ञेयं समीतक्षराक्षरम्‌ । नारायणं सदा वनदे निदौपरङेष्दुगुणम्‌ ॥ (व ०१५१) इति । शास्रस्य तश्र पामाण्यमुप्पादितम्‌-तत्न समन्वयात्‌ (न° सू० १।१।४) इति । तृमन्वय उपक्रमारिलिङ्कम्‌ । तदुक्त बहत्संहितायाम-- उपक्रमोपसंहारवभ्थासोऽपुवता फलम्‌ । अथवारेपपत्ती च विङ्कं तातपनिणैये ॥ इति । एवं वेदान्नतात्य॑वगानदेव तरह शाखगम्थमित्युकतं भवति । प्ि्मा्मत प्रणि । शिष्टम्‌ नन्दनीर्थमाष्यव्यारूयानादौ दुषटव्यम्‌ । प्रन्थवहृवमिगो- रम्यते । एतश्च रहस्यं एणप्ञन मध्यमन्दिरेण दापोस्तृतौयावनारभन्येन निहपितम्‌ मस्तु हनृमान्स्यादृद्ितीयो मीम एष च । ूर्णप्गस्तुतीषश्च मगवत्कायंसाधकः ॥ इति । एतदेगाभिपेत्य तत्र तत्र मन्थसमाप्ाविदं पयं दिस्पते-- धस्य व्रीण्रितानि वेदवचने दिन्थानि हषाण्यटं बट्‌ वहृदंवपित्थमेव निहितं वेदस्य भर्गा पहत्‌ । वायो रामवचोनयं प्रथमकं पृक्षो द्वितीय वप मभ्वो यस्तु ततीयमेतदमुना म्रन्थः छवः केशवे ॥ (म० भा० ता ३२।१८१)। इृतसद्याथस्तु ‹ बङित्था, तद्वपुषे पायि दशतं देवस्य भगः सहसे यतोऽ- भनि › (क० सं० भ० ५ सू० १४१) इत्यादिश्रुतिमपाडोचनयाऽगम्पत इति । तस्मात्सर्वस्य शाखस्य विषयात स्वोचममितेयत्र तासयैमिति सव निरवश्म्‌ । इति श्रीमत्लायणभाधवीये सवद शंनसगरहे पृणप्ज्ञरंन१्‌ ॥ भष.पु. टि--शान्नस्य !

1 ए 1 1

- १ग. श्रता । २ क.-ड. "तप्र । ३ ख. शक्न तद्धेवा'। ४ क. ख. घ. गेध्य 1 ५ घ. “न्विरभटूटपुत्रेण । ६ ख. 'स्य मार्गे म? । ग. -स्य गो म । क, घ.ङ. स्य गभ मेहः । ७ कह. वक्षो । < च. केदार । ९ च, "मिति निच्युदृष्‌ ।

६९. सवदरानसं्रहं -

अथ नकुटीहापाश्ुपतदरानम्‌ ॥ & ॥ तदेैष्णवमतं दासत्वादिपदवेदनीयं परतन्रषवं दुःख वहतवान दुःखानदी. प्वितास्दमित्यरोचयमानोः पारमेश्वमं कामयमानाः पराभिर्मेता मुक्ता न मवनिति परतन्वत्वात्‌, पारधर्थरहिवतवादस्मद।दिवत्‌ , मुक्तासानश्च परमेशवरगुणसंबश्विनः पुरुषत्ये सति समस्वदुःलबीज विधृरतवातरमशवरवत्‌-इत्याचनुमानं प्रमाणं प्रति. पद्यमानाः केचन मंहिधराः परमपुरूषाथसार्धनं पञ्चाथप्रप्चनपरं पाडपवश्चा" खमाभरयन्ते । ततेदमादिसूचम्‌-अथातः पदुपतेः प्रदपतयोगविधिं व्याख्यास्याम इति | अस्पार्थः-अतराथराम्ःः पृवेपरूतपिक्षः । पवपपश्च गुहं परति शिष्यस्य परशः । गुरुस्वस्ं गणकारिकायां निरूपितम्‌-- पश्चकास्तष्ट विज्ञेणा गणश्चेकखिकात्पकः ) वेत्ता नवंगणस्यास्य संस्कर्ता गुरुरुच्यते ॥ इति । छामा मरा उपायाश्च देशावस्थाविव्राद्धपः । दीक्षाकारिवान्यष्टो पश्चका्लीणि वृत्तयः ॥ इति । विलो वृत्तय इति परयोक्तभ्ये शीणि वृत्तय इति च्छान्दुसः पयोगः । त्र दिधीयमानमुपायफरं ठाभः । ज्ञानतपोनित्यतस्थितिङ्दिमेदातश्चिषः । तदाह हरदचाचर्थः-- ञानं तगोऽथ नित्यत्वं स्थितिः इद्धिश्च पृश्वमम्‌ ॥ इति । आलाभितो दुष्टमावो मलः । स मिथ्याज्ञानादिमेदातसश्चविषः । तदण्याई- मिथ्याज्ञानपधमश्र सक्तेहेतु्च्यु तस्तथा । पदतवमूखं पञ्चते तै हेया विविक्तः ॥ इति ! साधकस्य दुदधिहेतुरुपयो वासचर्यादििदातश्चविधः । तदप्याह-- वाचयां जो ध्याने सदा सद्रस्मृतिस्तथा ।

१ च. `मतरीत्या द्‌ । २ ग. नीयपरतन्त्ं दुः" । ३ क डः. -स्त्रहुः । ४ च. "हत्वं न दुःखन्तादिपदास्पदपि । ५ कं ग. घ. शाः पर । ९ घ. भिका मु" । ङ. °भिहता। ७.क, ग. महेष्वरः । ८ क. ग~-च. "वनय ¦ ९ ड. न्तप्राग , १० ग. ग्र गुणः । ११ क.-ड, 'कत्रिरात्म । १२ ख. "वगुण । १२ क. ङ.-च, णवोदेवनि° । ग, ण्योऽथ निं । १४ च. ह-जञानं घर्मे नित्यत्वं स्थितिः सिद्धि पश्चभमिति । प०। १५ च, तन्त्रभेदा वरिवाजता इति । १६ च. "घनस्य इुद्धिवृद्धिहे" |

नक्टीरपा्पतदरनम्‌ । ६१ पथतिश्वेति उामानामुपायाः पञ्च निशिताः ॥ इति । पेनाथानुसंधानपुव्ढं ज्ञःननपवृद्धी प्राप्नोति स देशो गुरुजनादिः । यदाहु~ गुरुजमो गृहारशः श्रशानं सुद एव च ॥ इवि । आ। ठामपाेरेकमयौद्रस्थितस्य यदवस्थानं सावस्था गकादिविरेषेण विशिष्टा । तदुकम-- प॒ क्त(ऽ्यक्ता जधा दृनिं निष्ठा चेव हि पञ्चमम्‌ ॥ इति। मिथ्याज्ञानादीनापत्यन्तन्धरपोहो विद्धिः । सा प्रतियोगिमेदालज्वविधा । षदुकम्‌-- अज्ञानस्याप्पधर्मस्य हानिः सृङ्खकरस्य च। च्युतेहानिः परत्वस्य गद्धिः प्श्चविधा स्मृता ॥ इति । दीक्षाकारिश्कं चोक्तम्‌-- दभ्यं काटः क्रिया पूर्विगुरुषवेव हि पमः ॥ इति । वरपश्चके च~गुरुभक्तिः परसादृश्च मतेददनयस्तथा । धमशेवापमादृश्च बं पअविधं स्मृतम्‌ ॥ इति । पञ्चमटरपुकर्णाथंमागािरोषिनेऽनार्जनोपाया वृत्तयो मेश्योतसु्टयथाट- व्पामिधा इति । रेषमदरेपपाकर एवावगन्तभ्यम्‌ । अतःशब्देन दुःखान्तस्य प्रतिपादनम्‌ । आध्यालिकादिदुःखं्रयव्यषे- हृपश्रारथतवा्स्य । पद्ारा्देन कायेस्य । परतन्धवचनलातस्यं । पविशम्दैन कारणस्य । ईश्वरः पतिरीरितेति नमत्कारणीमूतेश्वरवचनतात्तस्प । योग- विषी तु प्रिदौ। | तत्र दुःखान्तो द्विविधः-भनालकः सासकश्चेति । ततानालकः सव॑दुः सानापत्वन्तोच्छेदृष्मः । सात्मकसतु दकक्रिपचक्तिरक्षणमेश्वय॑म्‌ । तेत टक्दाक्तिरेकाऽपि विषयमेदातश्चविधोपचरयते । दशन शरवणे मनने विज्ञानं सर्वज्ञत्वं वेति । तथ सृकषमव्यवहिवविपरृषटारेषवाकषुषसरादिविषयं जञानं दश- नम्‌ । अशेषरान्दरदिषयं सिद्धिज्ञानं भरदणम्‌ । समस्तचिन्ताविषयं सिदि ञानं मननम्‌ । निरषरेषशाख्चविषयं अरन्थतोऽथतश्च सिद्धिज्ञानं विज्ञानम्‌ ।

कयत १ ॐ कमाने भि

९ क.--. &. च. प्रतिपत्तिश्च का" । २ च. “नार्थेन साधकः दधित । २ क.-ड कतमादौ यः । ५ ड च, जपाद्राः 1 ५ च. त॒ पश्वमीति। ६ क.-ड यसङ्गस्य । ७ ग, इ.-च. च्यतिह° । ८ क.-ढः, “णार मानामानश्रि" । ९ क.-ग.-ङ, च. ' तराथ : । १० क.-छ. श्वव्यः । १९१ च, पस्य तत्र पः। १२च. स्तु. कुःसलक्रि. ११, कक्ष" । च, "क्तिगटरक्ष । १४ घ.-ड, यत्र ।

६१ मर्यददानमंभ्र- छ्शचासं पेनोष्पते । उकानुक्तारोषारथेवु समासवि्तरविभायविरेषतश्च वख पपाएतदोदितवतिदिज्ानं तषजतवमितयषा धीराक्तिः । करिया शक्तिरिकाऽपि जिि- दोपवते ; *मनोजविलं कामहपिलं॑बिकरणघर्भतवं चेति । वतर निरति. शायशीघकारितं मनोजावित्वम्‌ । कमोदिनिसोक्षस्य सेग्छयेवानन्तसरक्षणवि- उक्षणसहपकरणाविष्ठातृपवं कामहपितवम्‌ । उपरंहतंकरणस्यापि निरतिशये- -रतयन्धितवं विकैरणध्ितमिष्येषा क्रियाशक्तिः । भसखतन्धे सव कायम्‌ । वञ्चिविरं विद्या कला परश्चेति । एतेषां ज्ञानात्तै- शयादिमिवृत्तिः । वष परगुणो विदा । साऽपि दिविधा-गोधमे रस्वभावमे- हात्‌ । बोधस्वभावा विवेकाविवेकपवृत्तिमेदाद्दविविषा । सा चित्तमित्युभ्यते | पित्तेन हि सवः धाणी गोधासकपकाशानगृहीतं सामान्येन विवेचितमविे- वितं चार्थं ेतयत इति । ततर विवेकपवृत्तिः प्रमाणमावभ्षदर्या । पश्चथषर्मा- धर्पिका पनरयोध।सिका विध्या । चेतनपरतन्वत्वे सत्यवेतना कला । साऽपि दिविधा-कायछ्या कारणाल्यः देति । तत्र कार्याणा ददारिषा-प्रथिभा- दीनि पञ त्वानि, हपादयः पञ्च गुणाश्वेति । कारणाछ्या अयोद्‌शषि- धा-निन्दरियपञ्चकं कर्मन्दियपञ्वकम्‌, अभ्यवसायामिमानसकलसाभिषवृ्ि- मेदाद्बुदधबहंकारमनोक्षणमन्तःकरणतयं वेवि । प्दातर्सबन्वी परः । सोऽपि दविविधः-ताञ्चनो निरञ्जनश्रेति । तच साञ्जनः शरीरेन्दियतबन्धी । निरञ्ज- नस्तु व्रहिवः । तत्परपर्चर्त एञ्वाथमाष्यदीपिकदो दष्टभ्यः । तमसस्िसंहारानुगहकारि कारणम्‌ । वस्येकस्यापि गुणकैमपृपक्षपा विमाम उकः पतिः तद्य इत्याहन | तत्र पतितं निरतिर्ैयदक्क्रिया दक्ष. मत्वं तेनेशरयंण नित्परबन्पितवम्‌ । आद्यतमनागन्तुकेशपसमन्विवमित्यादृर्श- कारादिमिस्तीथंकरेर्निहपितम्‌ ।

१. ^.) 17. 8 १7१) ह

* ध पुस्तके मनोजयितमित्यपि ।

= @ (वनने । = ननी

१ च, विस्तार" । २ क.-डः, विक्रमणः। > च, “तक्र” । ४ क.-डः. विक्रमण” !. ५ च, "क्तिः शबम्दस्वरूपं तत्‌ । यदस्व" ! ९& क.-ड. गति । त । ७ घ, शद्राद्रद्विषा । ८ च. “न सवसंमतं वि" । ९ छ. चितशवार्थ । १० च “लक्ष्यम । ११ च, ततपंबन्धहीनः । १२ च, "मवि" । १३ च सान्नाइ।१४क' "शयिह' । ग, शजञायेकक्रि° । १५ घ; :शकतिः सच । क, ग. शशाक्तिसखं । १६ च, र्यविभवरसुपन्नं तत्सं ।

` नकुरीश्पाडपतवरनपू । ६६

वित्तदवरिणाऽऽत्ेश्वरसंबन्वहेतु्योगः । स च द्विविधः-क्रियारक्षणेः करिये परमरक्षणश्वेति । तच जपभ्यानादिहूपः क्रियारक्षणः । करियोपरमरक्षणस्तं निष्ठासैविदरत्पादिसंज्ञिवः

धरमाथसाषकम्यापारो विधिः । सच द्वविघः-पधानंभूतो गुणमूतश्च । तत्र परधानमतः साक्षादमहेतश्र्या । सा दिविषा-तैतं हराणि वेति । तत्र मस्प- शं(नरयनोपहारजपपरदक्षिणानि व्रतम्‌ । तदुक्तं भगवता नकृडीशेन-मस्मना त्रिषवणं लाथीतं भस्मनि र्यीपेति । अत्रोपहारो निषमः | स च षडङ्गः । वदुकतं सूतरकरिण-हस्तितमी नरह ुक(रनमस्कारजप्यषटङ्घेपहारेणोप तिति 1 त हसितं नाम कण्ठोष्डपरविस्प्‌ जनपृरःसरमहं हहेत्यदृहासः । गीतं गान्धर्ष- शालसमयान्‌सरिण महेश्वरसंबन्धिगुणधर्मादिनिमित्तानां चिन्तनम्‌ । नाटथचममि नटय रौखानुतरिण हस्तपाद्दीनैमृत्सेपणादिकमङ्गपत्यङ्खपाङ्गसाहपं भावा. भावसषमेतं च परयोक्प्यम्‌ । हृडुक!रो नाम जिह्वावादसंयोगानिष्पा्यमानः पृण्यो वृषनादसदरो नादः । हृहुभिति शन्दानुकारो वषृडितिवत्‌ । यत्र छोकिका मपन्ति ततवत गृहं प्रयोक्तष्यम्‌ । शिष्टं प्रसिद्धम्‌ । द्वारणि पु काथनश्ष- ्दनेमन्द्नवाङ्कारणािदेकरणाकितिद्धव णनि । ततासुपस्येव सुषलिङ्गंवह शनं कराथनम्‌ । वाय्तरमिमूतस्येव शरीरावयवानां कम्पनं खन्दनम्‌ । उपहतपदेनि- यस्येव गमनं मेन्ेनम्‌ । रू पौवनसंपन्नां कामिनीमवरोक्याऽऽसानं कामुकमिव रिटिः पेद शयति तच्छरङ्घगरणम्‌ । का्याकार्याविवेकविकटरस्येव ॐोकनिन्दि- तकमकरणमवितवत्करणम्‌ । ग्याहतापाथकादिशन्दोभ्चारणमवितद्धाषणमिषि | गुणभूतस्तु विधिश्भौनुभाहकोऽनुस्नानादिनेकष्योष्छिषटादिनिरितायोग्यताप्रतयय- निवृत्पर्थः । त्युक्तं सूकरिण-~अनृस्नाननिमत्यिशिङ्गवारीति ।

तत्र समासो नाम ध्पिमात्रामिधानम्‌ । तच्च प्रथमसूत्र एव कतम्‌ । पञ्चानां पदाथानां प्रमाणतः; पञ्वाभिषानं विस्तरः । स खदु राश्ीकृरमाष्ये दषटम्यः | शच. णः! नित्यः क्रिः । द्‌ क. जन्यध्या । ग. इ -जप्यष्याः । ३च. णः आज्नणाचेरनुष्ठीयमानः फलप्रदः । क्रि" । ४ क.-ड. त्सं ।५घ. तु च ।६. तं पारायणं चे । ७ ग. स्महमक्ञानक्ष । ८ क. ॐ. “राय्यों ˆ । ९ ख. त्ण्द्धद्भक। । ग. त्यहुदका° । १० ख. हहे" । १९१ क. ख, ब. ङ. च, म्‌ । तृत्यम । १२ चे. शाश्जसमयानु° । १३ स्‌. च. "दनां संक्षेप । १४ च. तु कायस्पश्चनमादानश्च" । १५ धं, °्नमादन? । १९ च. तस्करः । १७ च. णादि । तः । १८ च, शद्रगप्रवर्शनं कायक्रार । १९ च, मादुनम्‌ । २० च, प्रकाङयति। २१ कब, च, भक्षोच्टिः | ३२ स्रा रणभा |

६५ सरवदरौनस॑है-

एतेषां यथासतमवं रक्षणेतोऽपकरेणाभिषानं विभागः । स तु विहितं ए ।

# 1 @

शास(रररेम्योऽमीषां ,गातिश्चषेनं कथनं विशेषः । वथाहि-अन+नं दुःखन- वतिरेव इःखान्तः । इह त पारेशपरािश्च । अन्यतामूता भावि कायम्‌ | इह तु नित्यं पश्चाद । अन्यत्र सापेक्षं कारणम्‌ । इह तु (नरका भगवानेव । अन्यत्र ैवल्यादिफच्छो वेगः । इह तु परम॑शरयदुःखान्वकृरकः । अन्प्र पनरावतिहपस्वगादिफठके पिधिः। इह पृनरपुनरव्‌।पेपारगाप्वार्‌फरकः |

ननु भह्ेतदिन्द्रन।खं पःनसेक्षः परेधरः क(रण।१त । तथाते कमवे- फत्यं सद॑कामाणां समसमनतमवदृशेपि दोषद्वयं पद्यात्‌ । भवं मन्येथाः | व्यधिकरणत्वाद्‌ । यटि निसेक्षप्य भगवत; कारणवतवं स्यात्तह करण। वेफल्पे किपायादम्‌ । प्रथोजनाभ।ष इति वेत्कस्य प्रभोजनामावः कभवफर्थं कृर्‌- णम्‌ । फ कर्मिणः कवा भगवः । नाऽ । दैशवरच्छानुगृहीतश्य कमणः सुफखत पपत्तेः । तद्ननुगहवस्थ ययापिपमूपिक 44 त्कद्‌(३।नष्करुत।संभवा- शच । न्‌ चेताददा कम॑स्वपवतिः । क१क(द्विदुपपतते; । ईधरच्छयत्तत्वाच्च्‌ प्राना प्रवृत्तेः | नापि दरषीयः । १२१२1 ९य।प्कमितेन कम ताध्धपपाज्‌- भवेक्षाया अभावात्‌ । यदुक्तं समसमयस्मुत(र्‌ ३।१ वर्प्ययुक्तम्‌ । आपिन्त- द किकस्य प्रेश्वरस्यच्छानुविवाभिरम। व्याह ककय शक का कर्थकारित्ु- यगमात्‌ । वदुकं सपदयविाद्ः

क१।द्भिरक्षस्त स्च्८।वःद यतो हवथम्‌ ।

तप; कृरणतः शाखं सवका\नकारण१ ॥ इति ।

भमु द्दानन्दरेऽपीधरज्ञनान्भाक्षो उम्पत एवेति कुतोऽस्य पिशेष्‌ इवि बेन्भेयं वादी: । पिकसानुपपत्तेः । फनी मरिषयज्ञानभान निवाणकारणं [कवा साक्षात्कारः, अथवा पथवत्तत्सनिश्यः। नाऽध्यः । शसभन्दरेणापि प्राछत- जनवदेवानामधिपो महारवः ११ सनत त्िभातेण भक्षप्षिदे। चअ।खाम्पास

त 1 8

जायया = णिः

१ 8 । | क सनको) © ^,

१ फ. स, ध. तोअमेधानमसकरण १ 1 २. "हितः । शला । क~. ई, हिताः । २ क. स. ग ङ, च, न्तरकपद्‌र्थं गुः । ५ च. धयेनामिधानं।५ स, गुणनि * 1६ क. ख. ग, करणम्‌ । च, कारकम्‌ । ७ क.~ढ, “द । इ । ८ क. ख. 9, घ, यमु ।९ स, वेकल्य। १० स. वेक्रत्ये। ११ ख. श्वरानु" १२ च. दनुः । १३ क, कृत्वभिवा । ग. च. छत्वभावा ।१ घत. नाकड्क्षाभरा। १५ अख. न्याह । १६ च. "च्छाकारी यथाचितमर्‌ । ततः कर्ये स्पृतः हा । १७ क. नातः ) १८ 8,

' मकरा । १९ क, णकामता ग, णता मता ।

रोवददीनमं ! ६५

वैपोल्यपसद्कत्‌ । नापि द्वितीयः | अनिकरठगप्रचपोषवित्तौनां पिशितडवनानां पनां परसेश्वरपाक्षत्कारानुपपततेः ¦ एपीमेऽलन्पतापतः ) पराद्ापतशाक्मन्त- रेण पथावत्तचनिश्वयानुपपततः । :दुकमाच५:-- ्ञानमनि' वधा सां साधादृहधिस्त्‌ दर्भा | ॑। पञ्चा्थाद्न्यतो नास्ति यथावत्तच्निश्वयः ॥ इति | तसातुरुषाथंकमिः पृरूपपेरियेः पञ्चारथपरतिपाद्नपरं पादापतसाखमाभ्रय- णीयम्‌ । हवि भीभत्सायणमाधवीये सवं (धनसंग्रहे नकु रपादापतद्‌ धनम्‌ । अथ रह्ठद्रोनम्‌ ॥ ७ ॥ तमित परमेश्वरः कमारिनिसेक्षः करणमिति पक्षं वेषम्यौश्ुण्यदोषदूषिव- वा्पविक्षिपन्तः केचन माहेधराः रेवाममरिद्धान्तचं यथावदीक्षमाणाः कर्मा- दिसपिक्षः परमेश्वरः कारममिति पक्षं कक्षीकुर्वाणाः पक्षान्तरमुपक्षिपन्ति पति- परापारामेदत्रथः पदाथा इति । तदुक्तं वन्वपचरेः-- निपदार्थं चतुणां महान्न जगद्गुरुः । सूरणेकेन संक्षिप्य प्राह विस्तरतः पनः ॥ इति । ` अस्यार्थः-उकताल्लयः पदाथः यहिमिन्सन्ति तत्रिपदार्धं विधाक्रियामोगव्थ- व्याश्चतारः प्रादा यमर्ःच्चतुश्च णं महू तिन्त मिति । तवर पदौनामस्ववनरत्रा- ताशानामवेतन्याचद्धिरक्षणस्य पयु; प्रथममृहेरः । वेतनृ्ाधरम्यासदनां तदानन्तयेम्‌ । अंवदिकानां पराञानानन्तः विनिपेय इति कँमनिधमः । दीक्षाः ` परपपुरषार्थहेतुत्वा्स्याश्च पकुभारश्रसरूपनिर्णोपायमूतेन म्नवफ्मशवरा- दिमहास्यनिश्वायकेन्‌ ज्ञानेन भिव; तेष्पद्पितूम यक्वलात्तदववोधस्य वि्या- पदस्य प्राथम्यम्‌ । अनेकविधा कषापिपिपदर्यकसम क्रियापदस्य पर्‌ - ननरथम्‌ । योगेन विना नाभिमतप्रधिरिषि'' साङ्नोगक्कस्य योगपा- ष्य तदुतच्तरत्वम्‌ । विहिताचरणनिषिद्धवजनश्पां चर्मा विना योगेऽपि न नि्हतीति वत्पतिपादकस्य चर्थीपदृस्य दररतपिति विवेकः ।

[नी

मत पे 0 ्यर्न्ययोनधययमणयिद

[हि 1 1 1 8 |

१ ख, कदल्य । २षघ. गतानामपि री । १ क.~-ड, श्र यथाशा) ४च, "यमिति रमणीयम्‌ । ५ ग. शनरनां स्व । ६ १. अविरि । ७ से. न्तेनिः1८क. स, रमं नियमदी° । घ. क्रमं नियमयन्दीक्षा" । ९ च. न्त्रतन्त्रः। १० च, “थस्यादुने

११ च. गति सांख्यो । १२ च. योगनापिं।

1 स्वदरनसंयहे- तज ११९५२ सिवोऽमिमतः । मुक्तानां वि च्वरदीनां च यथपि रिष तमस्ति वथाऽपि परेश्रसारवन््यात्स्वावन्त्यं नासि । ततश्च तनुकरणमुव- नादीनां मादानां सनिरे व| श्त्वेन काथत्वमवमम्यते । पेन च कयतेनेषा ेमतू्वैकतवमनुभ षव इत्यनुमानव शापतरमेशररमत्ििरपषद्यप । नन्‌ देहस्यैव तारत्काथ॑त्वमस्िद्धम्‌ । न हि केदित्केचत्कद्‌ विहः कय. माभो टृष्टवरः । सत्यम्‌ । तथाऽपि न कैनचि।त्करयमाणतवं देहस्य दृषटभिरि कृपैद्नापह्वप" न॒ युञ्पपते । तस्यानुभयत्वेनाप्युपपतेः । तथाहि~-रेहाकिकं कं मवति सनिवे धमििष्टवाद्विनभरत्वाद। पटद्वित्‌ । तेवं च का्ष- सेन्‌ बद्धिमतव॑कतमन्‌५ सुकरभव । पिमं सकत + क यंत्वादवटवत्‌ । यद्‌- साधम तदक्तपध्य पथाऽथ।द। न यदेवं न तदेवं यथाञऽमादु । परमश्वरा- नमानपामाप्यस्वावनमन्यत्राक्‌। स त्युपरम्पते । अज्ञो जन्पुरनी सोऽपमालनः सुखदुःख: 1 ९ धरमेदित" गच्छेत्स 4 श्वभ्रमेव वा ॥ इते ब्प्‌पेन १।भछतकमपक्षपा. परेशवरस्य कपत्वीपपत्तेः । न ३ सवात यकिहुतिरिवि भादधम्‌ । करणप क्षया कए; स्वातन्त्प्‌वेहुतेरनुपठम्भात्‌ | क] ष्‌ ष्यक्षापक्षस्य रज्ञः प्रसदाद्ना दृचवत्‌ । ययक । सद्ग चलतन्वस्य प्५।ज्दत कृरम्‌।(द११। क्ता । करतः स्वातरूपमेताद्धे 4 कम॑चनपेक्षता ॥ इति । तथा च दत्तक" यवसा दग त्ताधनतदुपादनादिपिर पः कव(ऽनमान- दिसेद इति सिद्धम्‌ । वदिदमुकं व्मवद्धिगदसतिभिः इह भयम) गतावनतदुषादन। द यो पिजनिपि | तमृते भयेन दद्‌ पुस्कमशमरिपकृज्ञम्‌ ॥ ईति । अन्यत्रापि--

प क णा पा का नः पकक मका |

* घ, पु, दि.~अप्रयोज्यत्वमाकिषातकत्वभ्‌ ।

१ख. 'द्धिपुव।२क. ख. “वो य॒। ३ क. नतेः दे०। ४ क. ख, "न काः। ध्‌ च, मत्कार्यत्वानुमान स॒ ।९& ख. ग. मान सुः घ. मनि सः । ७ क, सानं , यः । ८ घ. ^तो आच्छत्स्वः । ९ च. वा दुःभे* । १० च, मन्तव्यम्र । ११ ऊ.-तथोः। १२ क, न कायोधनपेक्षिता । १३ ख. "यनपेक्षया । १४ ख. भमौतिश्चः । १५ क, श, घ, "धतः ईः |

रोवदरनम्‌ । ६५ विगादा्यासितं सदं बुद्धिमैतकरतपर्वकम्‌ । कर्थत्वादावयोः सिद्धं कार्थं कृम्भादिकं पथा ॥ इति । स4करदत्वदेवास्य सर्वज्ञं सिदम्‌ । अंज्ञश्य कृरणासैमवात्‌ । उक्तं च कोन, |, ~ सर्वज्ञः सर्वकतुतात्साधनाङ्घफठेः सह । यो यजञ्जानाति कुरते स्त पैदेवेति सुस्थितम्‌ ॥ इति । भस्तु सरं स्वतन्व इश्वरः कता । सतु नाश्ररीरः । षटादिकाषंस्य वरीरता कृखाखादिना क्रियरमाणत्वङ्शंनात्‌ । शरीरके चास्मदादिवदीश्वरः केशयुकोऽसर्वजञः परिमितरेंक्ति प्राप्नुपादिति वेन्मेवे मंस्था अ शरीरस्याप्या- धनः स्वशरीरस्पन्दादौ कर्तद्‌ शनात्‌ । अभ्युपगम्यापि बरुमहे । शरीरवचेऽपि भगवतो न प्ागुक्तदोषानुषद्ः । प्रेश्वरस्य हि पचकभोदिपारजालवेन प्राहं सरीरं न भवति । किंतु राकतम्‌ । रकि्येरीशानादिमिः पथचमिरम- ्ररस्तकादिकलमनायाभी शानमस्तकष्वतुरुषवक्तोऽषोरहरयो वाभद्वगुहः सयो - जातपाद ईश्वर इति प्रसिदया यथाकरमानुथरहमिरोमावाङ्नरक्षणा्यतिलक्षणो- प्रषरक्षणरुत्यपश्चककार्णं सवेच्छानिर्ितं तच्छरीरं न चासच्छरीरसदशम्‌ । पदुकं भीमन्धरगेन्वेः-- । मेछादसेभवाच्छाकतं वपूरनतादशं पमोः॥ इति । भन्यवागि-- तदप पथमिर्मनैः पश्चरृत्योपथोगिभिः । ईशतत्परुषावोरव माचेपेस्तकादिर्त्‌ ॥ इति । ननु प्ञ्चवक्त सिपञ्वट्गित्यादिनाऽऽगमेषु प्रेश्वर्य मुख्यत एव शररेन्वि- यादियोगः श्रुथत इति वेत्सःयम्‌ । निराकरे ध्थानपृजादय तभवेन मकनु्रइ- करणाय तत्तद्‌कारम्रहणाविरोषात्‌ । पदुकं भीमतोषरे-- साधकस्य तु रक्षार्थं वस्य हमि स्मृवम्‌ ॥ ति । अन्पत्रागि-- आकारां नियभादुपास्यो न वस्तनाकारपृषेति वृद्धिः ॥ इति ।

क. ग. क. च. ममत्पर्वकर्तकम्‌ । २ क.-ड. सवीत्मकत्वा" । ३ ल. अन्य्य कारा । ४ ङ, गोन्दे। ५ क.ग.घ. यो यै जाना०।६ क. ग. तदेवेति । ७ च. ती न स ताषद्हा ! ८ क. °माण्क्वृत्व । ९ च. "वदुनीश्चं । १० क, ख. ग. घ. साकरः । १९१ ख. शैव । १२ ख. गपीशयजा० । १३ घ. शेन्द्रे। १४५. ग. मूरा ।१५ च्‌ "पपादिभिः । १६ च. "द्िभिरिति ।

६८ सबेद्शानसंथहे-

॥

छत्यपञ्यकं प्रपज्चितं माजरजन-- पञ्वविधं तत्त्वं सष्टिस्थितिसंहारतिरोभावः । तद्रनुयरहकरणे प्रोक्तं स्ततोदितस्यास्प ॥ इति । एतच्च रुत्यपर्यक राद्धाच्यविषये साक्षाच्छिवकरतुकं रच्छाष्वविषये खन्‌- न्तादिदरिणेति विवेकः । तदक्ते भीमत्करणे-- दद्धेऽध्वनि शिवः करः प्रोक्तोऽनन्तोऽदहिते प्रभोः ॥ इति । एवं च रिवरब्येन रिवत्वयोगिनां मै. तदेश्वरमहेश्वरमुक्तसदिषानां सवा. चानां शिवलपारिसापनेन दीक्षादिनोपायर्छ पेन सह पतिपदर्थ संग्रहः ख्व इति बोदव्यम्‌ । तदित्थं परतिपद्राथां निष्टपतिः सपति प्दषदारथो निरूप्यते-अंनणुः केजज्ञादिषदवदैनीयो जीवासा पदः न च वावीकादिषेह।दिूपः । नान्यद स्मरव्यन्य इति न्यायेन परविसंधाना~ नुपपतेः । नापि नेयापिकरादिवत्पकश्यः } अनवस्थापसङ्कात्‌ । तदुक्तम्‌- आतमा यदि मकेन्मेयस्तस्य माता भवतर, । पर आत्मा तदानीं स्यत्सि शं पदि इश्यते ॥ इति । न च जैनवदव्यापकः । नापि बोद्धवह्षणिकः । देशकालाम्पामनवच्छिच- वात्‌ । वदप्युक्तम्‌-- अनवच्छिनसद्धावं वस्तु यटेशकारतः । तित्यै विभु चेच्छन्तीत्यातनो विभुनित्यता ॥ इति । नूप्दरैतवादिनामिवेकः । मोगप्रतिनियमस्य पुरुषबहुलवन्ञापकस्य संभवात्‌ । नापि सांस्थार्नापिवाकर्ता । पजनाटापोहने नित्पनिरतिश्यथदक्‌क्रियाहूपचेत- न्यालकशिवत्श्रवणात्‌ । तदुक्तं ्रीमन्मृगेन््ेः-प शन्ते विवताश्रृतेः ॥ ¶ति। चेतन्यं टकृकियारूपे तदृस्त्यास्मनि सर्वदा । स्ेतश्च यतो मुक्तो रूथ सर्थोमृलम्‌ ॥ इति । तचवप्रकाशेऽपि-- मुक्तात्मन्‌ ऽपिं शिवाः कितेते पत्पस्दृतो मुक्ताः स्‌।ऽनाटिमुकतं एको विज्ञेधः प्चमन्वतनुः ॥ इति ।

१. कृष्णाध्व" । २च. मन्त्रे । दर. ध्केन ४. द्दर्थसेः।५क.स. अणक्षे % © ~ म. घ. अपुक्षे" ६ क. ख, घ. तिबन्धाल" । ७ :3. शयिक्रमतव° । < ग. नमेव" । ९. ध. च्‌, "गेन्दरे।

#

रोवदर्नम्‌ । ६९ पशखिविधः । विज्ञनाकल्पठयाकठसकर्मेदात्‌ । तत्र परथमो विज्ञानयो- गसेन्यासेमगेन वौ कमैक्षये सति करमक्षया्थस्य कटादिमेोगबन्धस्य।मावाक्रेव- छेमटमा्रथैक्ता विज्ञानाकर इति व्यपदिश्यते । द्वितीयस्‌ प्रयेरनं कखदेरूपरत- हारान्मलकर्मयुकतः परखयाकछ इवि व्यवहित । तुपीयस्तु मपायाकमीत्पकव- न्ध्रयसाहितः सकट इति ~+ सरुप्परेते । तत्र परथमो हिपकारो मवति समाप्तकटुषासमासकदुषमेदात्‌ । वत्ाऽऽ्यान्का- टृष्यपरिपाकवतः पुरूपपररियानधिकारयोगयाननुमृञ्चानन्तारिविचश्वराष्टपद्‌ पाप- पति । तदियेश्वरा्टकं निर्ह बहेदेवते-- अनन्तश्चैव सूक्ष्मश्च तथेव च शिवोत्तमः । एकनेवस्तथेवेकषद्रश्वापि बिमूर्विकः ॥ श्रीकण्डश्च पिखण्डी च प्रोक्ता विधेश्वरा इमे ॥ इति । अन्त्यान्सु्तकोटिसंख्यातान्मन्वाननुप्रहुकरणान्विधतते । तदुक्तं वचप्रकारे- परावखिषिधाः पोक्ता विज्ञौनपयकेवछो सकटः । मखयुक्तस्तर्नाऽऽधो मलकर्मधुनो द्वितीयः स्यात्‌ ॥ मखमायाकमैयैतः सकरस्तेषु द्विधा भवेद्यः | आदधः समाप्कटषोऽसमाघ्रकट्षो द्ैतीयः स्थात्‌ ॥ आश्चाननगद्च शिवो विधये शते नियोजयल्य्टौ । मन्ांश्च करोत्यपररास्ते चोक्ताः कोटयः सप्त ॥ इति । सोमहभुनाऽप्यमिहितम्‌-- विक्ञौनाकटनमिको दवितीयः प्रखयाकटः तृतीयः सकः सासेऽनुमर।द्यखिविधो मतः ॥ तत्राऽश््यो मटमतरेण युक्तोऽन्या मखकममिः कृरादिभमिषरयन्तवचखेस्तु सकरा युषः ॥ इति । पठयाकञोऽपिं द्िविधः-पकषाशदथस्वद्िसक्षणश्च । तत्र प्रथमो मोक्षं पराप्नोति । द्विवीयस्तु पयंकयुतः कर्मव शानानाविधजन्मभागमवति । तदप्युक्तं

-वुश्पकाशे-- स + घ. पु. टि.-- सम्यगुच्यते । १, दयेगि* । २ ग. वा. कर्मक्षया"।२क.ख.ग. छमा ।४क. ख,ग, न काराः । ५ ख. प्य त०।६ ख. (ज्ञानाप्रः। ७ व- शरान्यों मः ।.<८क, सुम, यक्तो दि । ९ ख. युक्त । १ क.“ घ. च. सनक ॥

भष

५५ सवदरं नथहे- प्रडयाकषटेषु येषामष्छमउकणी व्रजन्त्यते । पकदेहयुता योनिषु निखिासु कमेव शात्‌ ॥ इति । टकमपि केव निरिमू-- स्यासुर्यष्ठकमन्तःकरंणं षीकेमं करणानि ॥ ईति । विवृतं बापोररिवाचरिण-ुपष्टकं नाम परपिपुरुष नियतः सगादारम्य कृलपानत मेक्षानवं वँ स्थितः पृथिष्यादिषरापयंन्वचि रचचालकः समो देहः । वथा वोक्तं वचसंग्रहे-- वसुधाधस्तखगणः प्रतिपुंनियेः कखान्तोऽम्‌ । रटति कपमैवशाद्भृवनजदेदेष्पयं च सर्वेषु ॥ इति । तथा चायमथ; समपद्यत-अन्तःकरणशब्देन मनेोबुदधयहंकारंवि्वाचि- नाऽ्यान्थपि पसो मोगक्रियायामन्वरङ्गाणि कंडाकारनिर्थतिविध्ारागपररुति- गुणाख्यानि स त्वानयुषरेक्षयन्ते । घीकमैशब्दे ज्ञेयानि पञ्च मूतानि तत रणानि च तन्मात्राणि विवकयते । करणश््देन ज्ञानकरमन्दिपद शकं सेगूसते । ननु भ्रीमत्काटो्तरे-~ शथ्दः स्पर्शस्तथा रपं रसो गन्धश्च पञ्चकम्‌ । वुद्धिर्मनस्वहकारः पुयष्टकमुदाहवम्‌ ॥ हति श्रुयते । तत्कथपन्पथा कथ्यते । अद्धा । अत एवं च त्रभवता रभ काण्डेन ततम त्िरतच्वपरतया व्याख्या यीत्यठमतिपरपञ्चेन । तथा कथं परस्य पूयंश्कतम्‌ । मूवतन्माज्युदीन्वियकमेन्दिान्तःकरणरज्ञेः पञ्चमि- शैसत्कारगेन पथानेन कखादिपञ्यैकासना वैण चाऽऽरन्पत्वाित्यविरोधः । हतर पूर्ष्टठकयुतान्विशिष्टपण्यसंपनान्कांधिद्नुगृद्य मुवनपतिर्ठमत्र महेश्वरोऽनन्तः परयच्छति । दुक्तम्‌--~ कैश्िदनुगृद्य वितरतिमुवनपतितं महेश्वरस्तेषाम्‌ ॥ इति । सकटोऽपि द्विविधः । पक्कट्षापक्कटुषमेदात्‌ । त्त्राऽऽ्यनिरेश्वरस्त- सरिशकपरिपाटया तदनुगुण शक्रिपतिन मण्डल्यादयष्टादईशोचरशेतं मन्तेश्वरपदं १, “पक्ते मङकर्मणी । करणविवशा जन्मत पुनर््नन्त्यन्ये । पुर । २ क, ख, ग. "मणि पुनर्बजन्त्यन्ये । पु । ३ घ. 'रणधीकमकार' 1 ४ च. कटान्तं । ५ क. ग, च, श्ाऽस्थि" । ६ ष. "रवा । ७ क, ख. ग. घ. "कलनि? । ८ क. "यतवि" । ९ च, "हभ्यैन्ते ११० स, ष. "कारण । ११क. ख, ग. घ. न्ते | छर । १२ ख. सप्राद्यः -१३.घ. रूपरसौ ग । १९ क. ल, ग, ष. ड. रामकष्डेन । च. रामकर्भेन । १५ घ. ° ससत्वप" । 4, त त्रंरचववाकत" । १६ घ.~च. "कर" । १७ क. ख. ग, ष. "अक

| कञ्च का । १८ क, ग, रत्वमन्त्रम. । १९ ग. का्िः । २० स्र, (महे्वर० । ९१७. 7 रतम्‌ । | |

रोवदरशनप्‌ । ७ पषयति । बदुकम-- रेषा भवन्ति सकलाः कठादिषोगादृहमते काठ । रतमष्टादृश पेषां कृस्ते स्वयमेव मन्वरेशान्‌ ॥ तबा! मण्डाठिनः कोषाधास्वत्समाश्च वीरेशः । कण्ठः सतसद्राः शतमितयष्ट द्‌ साम्यधिकम्‌ ॥ इति । ततरिपाकापिक्य निरोधेन रक्तयुपसंहूरेण दक्षाकरयेन मेक्षपरो मवत्या- वयेमूरमिमास्थाप परमेश्वरः । दद्प्युकतम्‌-- परिपक्रपटनेवानत्सादनेहेतु सफिपतिन । य।जयति परे तचे स दृक्षयाऽऽचायमूर्धस्थः ॥ इति । पीमन्मृगेन्देऽपि- ११ व्यत्य तितस्याणोः पाश्जाटमपोहपि ॥ इति । व्याहृतं च नरसणकण्टेन । तत्सवं तत एवावधार्यम्‌ । असामि दिस- र्भिया न्‌ परस्तपर । अ कृफटुष।न्वद्धानणुन्मोगभाजो विधते प्सेश्रः कपै- वशात्‌ । वदप्यक्तम्‌-- | बद्धाञशेष्‌ानपरान्विनियुङकै मोगमृक्तये पृः । तत्करमणामनुगमादित्भव कंपिताः प्रषः ॥ इति । अथ पारप थः कथ्यते । पाशश्वतुरिधः । मरकमैमापारोधरक्तिि- दत्‌ । ननु--.. [ताः रेवागभेषु मृख्यं शृिपृदपाशा इति कमाज्रिवयम्‌ । तत्रं पतिः रिष उक्तः पशवे हगवे(ऽथपञ््कं पाशाः ॥ एति पाशः १अ्विधः कथ्यते । तत्कथ वतुर्विष इति गण्यते । उच्यते- निन्दोमायालनः रिवपस्वपद्वेदनी भस्य शिवपदपाशिरक्षणपरममुक्तयेक्षपा पश्च विऽपि चचोगस्य पिधश्ररदि4२५।0ितेुतेनापरम्‌ केता साशपवेनानुपादननि- दिरष। अव एवोक्तं पसप्रकारे--पाराथत्‌गिधाः स्युरिवि । श्रीमन्मूर गेन्देि-- प्रवति भं कम मयकय कतुम्‌ । ` पाश्ज;ठं समासेन धर्मौ नान्नेष कतिः ॥ इति । अस्यार्थः-प वृणोति पकर्पणाऽऽच्छादयत्यालनः सामाविक्था दृङक्रिे. „, १. शतस्द्रः। २ ठ. “नशः । दक, गष, कत्यते।४ ग, पवुपरा ।५ क, स, गतीो ब" । च, "ती सवर क^।६ क, बरे । ७ ग. जल्प । 4 ्ुः तितम्‌ ।

६. सर्वदशनसंथहे-

इति प्रावतिरशविम॑ठः । स च ईष्टे स्वातन्त्येणेति ईरः । पदुक्तम्‌-- क क

एको दनेकशक्तिरैकृक्रिथयोश्छा दको पलः पसः । तृषतण्डुटवम्जञेयस्वाम्राभभितकाटिकवद्व ॥ इति ।

बड रोधश्किः । अस्याः रशिषशक्तैः पारापिष्ठनिन पुरुषतिरोधायकतवा- दुपचरेण पारम्‌ । तदुक्त१्‌-- तासाम वरा शकिः संवानुम्राहिका रिवा। धर्मानुर्वन दिव पाञ्च इत्युपचयते ॥ इति । करियते फडार्थमिरिति कमै धमेधर्मासकं वीजाङ्करल्पवाहस्मेणानादि । यथोक्त भ्रीमंक्किरणे-- यथाऽनादि॑टस्तस्य कमासपकमनारिकम्‌ । यद्यनादि न संसिद्धं वैचित्यं केन हेतुना ५ इति । मर््दसवां शक्त्यासना पये सथ जगत्ृष्टो म्यक्तिमायावीति माया यथोक्तं भरीमत्तोरेये-- ` शक्तिषपेण कर्याणि हीनानि महाक्षये । विषतो व्यक्तिमायाति स्ता कर्येण कलारिना ४ इति । यथप्यव वहु वक्तव्यमस्ति तथाऽपरे अरन्थमुयस्त्वमयादुपरम्यते । तारित्यं पतिपदपारापद्ाथ। सयः पदास्ताः |

क्म, कनि, क

पतिविधे तथाविद्या पदः पशश्च कारणम्‌ । तन्निषृत्ताविति पोकाः पदाथः षट्‌ समासतः ॥

इत्यादिना प्रकारान्तरं ज्ञानरत्नावल्यादौ प्रसिद्धम्‌ । सर्पं वव एव।वगन्तम्य- भिति सवं समञ्जसम्‌ ।

इवि भरीमत्तायणमाधवीये सवददनर्हे देवदर॑नम्‌ । अथ प्रत्याभिज्ञादरौनप्‌ ॥ < ॥

| , 0. 9 "ग | त 1

अवपिक्ाविहीनानां जडानां कारणत्वं दृष्यरीत्यपरितुष्यन्तौ मतान्वरम- न्वष्यन्तः पर, शरेच्छ व शेष जगनिरमाणं परिवुष्यन्तः स्वरवेदनोपपच्पाऽऽ "<+----------------------------------------------------

च. वृत्तिर ।२क., ख. घ.-च. "याच्छाद्‌। ३च. म्र । तस्मान्पाहष्वयै. शक्तिः । ४ स. घ. ^क्रियाफ । ५ घ. "मसिः ¦ ६ कृ. ख. मत्करः । ७ क. दिस ्षिः।८ च, त्यस्य स" । ९ घ. घ. "यान्ति सा। १० क. ल. ग, प्राद्गषतं |.

५

प्रत्यभिज्ञादरोनम्‌ । ७४ करहिदपत्यगातमतादास्ये नानाविधमानभयादिमेदामिदशाटिपसेश्नरोऽनन्यमुख- िवरक्षणस्वावन्त्पमाह्‌ स्दातमदुपंये भावे न्पतिनिम्बवद्वमासयतीति भणन्तो बहाम्यन्तरवपाप्राणायामादिङ्किशपया सकर प१ेधु५ग सवंसुटमममिनरवे प्रत नमां प्रापरसिदयुपायम्युपगच्छन्तः परे महेश्वराः परल्यमिज्ञाशाक्तमन्य- ह्नि । वस्येयत्त।ऽपि न्यस परीक्षक

सूतं वृचतििवतिरुष्वी वुहतीतयुभे विमनो । प्रकरणविवरणपश्चकमितिं शाखं प्रत्यभिज्ञया: ॥ इति । तरेद्‌ पथमे सूत्रम्‌ू-- ` कथविदासाच् महेशररः स्यादृस्यं जनध्याप्युपकरमिच्छन्‌ | सुमस्वसंपत्त१३। पहृतं तत्मस्यभिज्ञामपपाद्यामि ॥ इवि । कथविदिति । पसेशराभिभगुरुवरणरविन्दयुगटस्माराधनन परश. एवेत्यर्थः । आसयति । आ समन्तातासपुभतया सद्‌।५ता ष्वालमोपभा- पतां निरंडां गमयित्वा । वदनेन विदतेधतेन १२।५ रख करणे ऽधेकारो विवः । अन्पथा प्रतारणमेव भसनेप्‌ । मादोत्तीण। अभि महामावाधिता किष्मविरिज्ष्याया पदीयेश्वषटेरनेश्वरीमूताः स मगवाननवच्छनपकाशन- दृश्वावन्त्पपरमार्थो मदेशवर्‌ः । तस्य द्‌ ध्यम्‌ । दु।यतेऽसे खपना स्व यथ भिटमिवमिति दासः । पररश्वरस्व्पस्वातन्न्यपरामव्यथः । जनशम्देनाषक~ रिविषणनियमामवः प्रद । यस्य यस् हीदं स्वहकथनं व्य तश्च पह- ठं मवति । प्रजञान्येव परमा्थकरलात्‌ । तथ१६९४ सिवद परममर ।१- मभवत्सोमानन्दनाथपदे-- एकवारं प्रमाणेन राख(दु( गृहव(क्पः । ज्ञपि दवति सथ॑ष्ये पतिपत्वा टद त्मना ॥ कृरगेन नास्ति छत्य॑ कपि मावन्‌५।ऽपर दा । ज्ञदे सरणं करणं >।३८ा वा \रियजेत्‌ ॥ इति । जपिशम्देन स्वात्मनस्तवमिनव।मादिष्कृप॑ता पृणैतेन खात्मनिं पस्थ परपतिरिकपपोजनान्तरावका सश्च प्रातः । प्राथश्च प्रयोजनं भवत्येव । १ क. न्ते नान्यः । ९ क.-ड. ' वाल्मति । ३क. ग. ङ, च. "छवि । ४६. मम्यते । ५ कु, ग, स्यन्त । स. स्स्यन्ततः । ६ ग. -मिन्नागु" । ७ क. स्व्ात्मीयमो- ८ क, ग, प्रसज्येत । ९ क, ख. दा्याद्ीय । १० च. म॑ट्टसा । ११ कूड. या पङृत्‌ । १२ च. ्णेमाक०। १२ स. वनाऽपि व्रजेत्‌ । ई घ, "नाऽपि व्रजेदिति । . १४ च. नां बजे | ११

७४ सवंदरानरस धरहे- तहक्षणयोगात्‌ । न श्यं देवशाप्ः स्वार्थं एव प्रमोजनं न पराथ इति । अ एषो कमक्षपदिन-यमर्थमधिष्य प्रवते वत्मयोजनम्‌ ( गो० सू० १ | $ २.४ ) इति । उपशब्दः स.मीप्याथः । तेन जनस्य प्रमेश्वरसमीपताकरणमात्र फलम्‌ । अत्‌ एब।ऽऽह समस्तेति । परमेश्वरताछामे हि सवाः संप्दस्तनिष्यन्द्‌- मय्य; -प्ना एव रोहणाचरलभे रलनसं१द इवं । एवं परेश्ररताटामे किम. न्यतपार्थीयम्‌ । तदुक्तमूतलाचयिः- मक्तिरक्ष्मसम्ृद्धानां किमन्पदुपयाचितम्‌ । तया वा दरिद्राणां किमन्यद्पयाकितम्‌ ॥ इति । इत्थ १६गसपे प्रयोजनं निर्द्टम्‌ । वहुनीहिपकषे तृपपाद्यामई । सम- स्तस्य बाद्य।म्यन्तरस्य नि.यसुखादेथां सपत्सिदिस्पथातपका यस्तस्याः सम्प गव्‌। यस्याः पर भिन्ञाया हेतुः सा तथोक्ता 1 तस्य महेश्वरस्य प्रत्यभिज्ञा पर्या मिमख्येन ज्ञानम्‌ । ठोकं हि स एवायं वेन इति परतिसंध।नेनाभिमूखीमृते वस्तनि ज्ञान प्रत्याभन्ञेपं व्यवहृतं । इहा प।रद्धवृराणासद्धागमानुमाना- दिङ्घतपरिपृणंशफके प्रेशर सवि सातसमन्यमिमुख मुपे तच्छक्तेपतितसषा-

४ नेन ज्ञनम्‌द्‌।व नून स. एव्र 3५४ । वनता प्रत्याम्ञमुपपदवापि |

उपपत्तिः समवः । समरतीति # वत्सभथ।चरणेन प्रैषोजनन्या।रिण रष द्याम त्ययः ।

यद्‌ श्वरस्वमवि एवाऽऽ्त्या प्रकृ[श१ ताह केमनन्‌ प्रत्यामङ्ञाप्रदशनप्रथार सेनेति रेत्तत्रायं सम।धि{-स्वपकाशरवया सततमवमासमानेऽप्यातमनि मागा. व्दाद्धाभेन पकं पृणत।वम।घ।सेद्धपं दकृक्रियात्केश कत्याविष्करणेनं भरत्यभिज्ञा पद्रते । तथा च भयोगः-अयमासा प्रश्रो मवितुमहंति।

जञानक्रियाराक्तिम्वाप्‌ । ये( यावति ज्ञा करवां च स ताव्ीर्ध॑रः प्रसिद्धे

स्न क्ति कच कके मनम 0 0

# घ्‌, प, टि.~तत्समथ)चरणेनेत्यस्य विवरणं प्रयोजनेति । प्रयोजनयक्तो व्यापारः प्रयोजनव्यापारः । सफठानु्ानेनेत्ययः

गयी वो वन

१ च. “रघमस्मीपः श्रः ।२क.ग, "पदः । ए" दघ. व! प०।९६क.ख.घ. ङ. एनया । च, अनया । ५ कन~ग, ङ, च, तूपायः स° । ६ क. न॑ तिसु° १ ऊढ. नित्यापरु" । ग. नीतस्ु । ७ ख. घ. “स्वभ । ८ क. ग. ड. गतिमाभिः । च. गतिपाभि । ९ च, द्वान्तागमानारिपस्ता । १० क. ख, ग्दिपर्लिा" । ग, 'दिपस्ति।+ प । घ. दिपिरि, ज्ञाते प । ११ क. ग.~-च, भोनां भ” । १२ क. ग. "वन्तीति । १३ च, प्रत्य्िज्ञाम्या" । १४ क. 7 ~च. “रागे! १५ क. ख. “सनमिः । १६ ख, त्मदाः । १७ स, एषः म॑ ।

प्रत्यभिज्चादुरनम्‌ । ५५

धरखद्राजवद्वा । आसा च विधज्ञाता कतां २ । तस्मादश्ररोऽयभिति । अव- पदप्चकस्याऽऽमयणं मायावदेव नेपायिकृमतस्य # कक्षीकृरणात्‌ । वदुक्त- युदिकरसूनुना- कतरि ज्ञातरि स्वासन्यादिषिद्धे महेश्वरे । अंजडत्मा निषेषे वा + सिद्धि वा विदधीत कः ॥ कितु मोहवशादस्मन्टृटेऽ्यनुपडक्षिते । कक्त्याविष्करणेर्नेयं परत्यभिकञिपद्थते ॥ तथाहि-सवषामिह मृतानां प्रतिष्ठा >< जीवद्‌श्नया । ज्ञनं क्रिया च मृतानां जीवतां जीवनं मतम्‌ ॥ तत्र ज्ञानं स्वतःसिद्धं किवं (कार्याभिता सवी ... पेरप्युपलक्ष्येत तथोऽन्यज्ञानमुच्यते ॥ इति । था चेषां प्रतिमा तत्ततदार्थकरमहपिता | अकरमानन्द्चिद्षः प्रमाता स महेश्वरः ॥ इति च । तोमानन्दनाथपदिरपि-- सद्‌! रिबात्मना वेत्ति सदा वेत्ति मदालसना ॥ इत्यादि ¦ जान्‌ाशिकारपरेखमाप्रावरि-- तदैक्येन विना नास्ति रंविदां खोशपदधतिः । प्रक शेक्यात्तदेकत्वं पतिकः स इति सि्थतिः॥ खं एषं विमृशत्वेन नियतेन पहेश्वरः विपश शव देवस्य दाद्धे ज्ञानक्रिभे यतः \। इति । विदृतं चाभिनवगुप्तोवर्थिः । “ तमेव मान्तमनुभाति सव तश्य भासा सर्वमिदं दिभरावि (का २।२) इति श्रत्या प्रकाशविद्रूपमाहिम्ना सवस्य भाव-

[शि |

# घ्‌. पु. टि-तस्य पञ्चावयवानुपानस्य कक्षीकग्णादङ्गीकरत्‌ । + घ. पु. टि- नटता सिद्धिम्‌ । >< घ. पु. टि-जीवतामाश्रयो जीवदाश्रयः। () घ. पु. रि-काङयाश्रिता ्काक्ञाप्रिता सती वतेते । ... भ. प. ठि-तयाऽपरेण्यात्मोपरक््येत्‌ तस्याः ।

१ ऊ. ग. "वत्र ज्ञा ख. घ. श्वस्य ज्ञाः | २ ग.-च. "्यावदिन नेः । ३ ख. कवत्तस्य । च. "पदस्य ! ५ घ. श््षीकारात । ५ क. ख. ग. -दयाक” । ६ च. अय- ' म्रा ।७स, घ. गभिज्ञा प्रदः । ८ घ. शश्रयः। ९ च. "निर्मित । १० क.-ड.~ या कायाग्निः । क. ग.-च. तया<न्यज्ज्ञाः । १२ क. ख.थ. रूषिता । १३ घ महात्मना । १४ क. ग.-च. स्थितः १५क. ख. घ. एकथमरा । ग. एवावभशः | द.-एवार्थम्रक्ञ" । १९ इः.-~-च, "तार्थः । १७ क, ख. ग, तत्याचप्रः।

७६ सर्वदरोनसंयहे- भातस्य भ(सकतवमम्युपेयते । ततश्च विषयप्रकारस्य नीखपकारः पीतप्काश्च इति विषयोपरागमेदाद्धेदः । वस्तुतस्तु देशकाछाकारसंको चवेकस्याद्भेद एष । स॒ एव वेवन्यरूपः प्रकाशाः प्रपतित्युच्यते । तथा च परितं हिवस्तेषु-वेतन्य- मातेति । तस्ये विदपलवमनच्छिलविमशतवमनन्योन्पुखत्वेमानन्देकषनतं माहे- र्यमिति पयायः । स दैव रख भवात्मा विमर्शः इद्ध पारमाधिक्यो ज्ञान- क्रिये । तप्र परकाशहपता ज्ञानम्‌ । स्वपो जगनिमीतृठं कथा । व निह्न- षि कियाधिकरि-- _ - एष चाऽऽनन्दृशक्तितदिविमाभासयत्यम्‌न्‌ । भावानिच्छावशदिषां क्रिथा निमातिताञ्स्य सा ॥ इति । उपसंहारेऽपि-- | | हत्थं तथा षटषटाद्याकारजगदात्मना । तिष्टासोरेवमिच्छेव हेतुक्रूवा करिया ॥ इति । तधिमन्सतीदमस्तीति कायकारणताऽपि या । साऽष्यपेक्षाव्रिहीनानां जडानां नोपपद्यते ॥ इति न्यायेन यतो जडस्य न कारणता न वाऽनीश्वरस्य चेतनस्यापि वसा- तेनं पेन जगद्रतजन्मस्थित्य दिमावव्िकारतत्तद्धदक्रियासहक्षरूपेण स्थातुमिष्छोः स्वतन्वस्य भगवतो महेशरस्पेच्छैवोचरोत्तरणुच्छरनसर्मावा क्रिया विश्रकतृतवं बोच्यत इति । इच्छामात्रेण जगमिमाणमित्यत दृष्टान्तोऽपि सष्ठ निरः योगिनामपि मृष्टीजे विनैवेच्छाषरेन यत्‌ | घटादि जायते व्तस्स्थरस्वाथकरियाकरम्‌ ॥ इति । याई घटादिकं परति सृदाधेव परमार्थतः कारणं स्यात्तं कथं योगीच्छा- मत्रेण घटादिजन्म स्यात्‌ । अथोच्येतान्य एव पदीजा््नन्ा षराङ्कुरादपो योगीच्छाजन्यास्तेन्य एवेति तताम बेष्यसे-सामभीमेदात्तावत्का्मेद इवि सर्वजनपसिद्धम्‌ । ये तु वर्णयन्ति नोपरानं विना षर्तततिरिति पोमी विध्छया परा- शयापारयन्तवदयतीति तेऽपि बोधनीयाः । यदि परिषटकार्थकारणमाद- पयय न ठभ्येत तहि षरे मृदण्डवक्रादि देहे लीपरुषरयोगारि सरव.

१ च. स्य विभर्चंरूप। २ च. 'त्वसुत्वमा०। ३ख. एवाहं भा-।४ क. ग, भ. दयहमा । ५ स. -तोऽघ्य, + च. पतृताऽस्य ते । उ०। ६ ख, ग्न ज० । ७ च. '्भाव. क्रिण । ८ च. 'स्वात्मक्रियात्मकमिति । ९ ङ.~ न्यास्त्वन्या ए” । च. न्यास्तदन्या ए" । ११ स. "वि छाप ¦ ११ च, शर्यका" । |

‡

प्र्यभित्तादरनप्‌ । ५५

भकषयेव । वथा च योगीच्छासमनन्तररेजातषटेहारिसंमवो दुःसमर्थं एव स्यात्‌ । चेतन एव तु तथां माति मगवान्भूरिमंगो महदिव नियत्यनुर्वतनोलङ्- घनषनपरस्वावन्त्य इति पृक्ष न काचिदनुपपत्तिः । अत एवोक्तं वसुगुषाचर्विः- निकपादानसमारपैमिततविव तम्वते । जगच्चित्रं नमस्तस्मे कडौनाथाय शूखिने ॥ इति । ननु प्रत्यगातनः परमेश्वराभिनत्वे सेसारसवन्धः कथं भवेदिति वेचतवोक- प्राणषाषिकरे- एष प्रमाता मायान्धः संसारी कर्मबन्धनः । विरयादिज्ञापितैशर्श्चिद्षनो मुक्त उच्यते ॥ इवि , ननु प्रमेयस्य पमाअभिनषे येद्धमूक्तयोः प्रमेयं परति के विशेषः । अरा प्युत्तरमृकतं तत्वाथसंप्रहाधिकरि-- भेयं साधारणं म॒क्तः स्वासमिदेन भ्यते । महेश्वरो यथा बद्धः पृनरत्यन्तमेद्वत्‌ ॥ इति । मन्वानः परेश्वरत्वं स्वामाविकं वेलार्थः प्रत्यमिज्ञाप्राथनया। नदि पीजमपत्यमिश्चोतं सति सहकारिसाकत्येऽङ्कुरं नोलादयति । तस्माकस्मादाऽ$ मपत्पभिज्ञाने निर्बन्धं इति बेदुच्यते । इणु तावदिदं रहस्यम्‌ । दिषिषा हर्थक्रिया वाद्याऽङ्कुरादिका प्रमातुविश्रान्तिचमत्कारसारा प्ीत्यादिरपा च ! तत्राऽऽ्या प्रत्यभिज्ञानं निक्षे । हितीया तु वदपेक्षत एव । शहाप्यहमीश्वर इत्येवंमृतयमत्कारतारा परपरसिदधिरक्षणजीव सिकल शके षिमूपिहूपाथंकिेति स्वपपत्यमिज्ञानमपेक्षणीयम्‌ । ननु पमातुिश्रान्विसाराऽ्थंफेया परत्यमिश्गा- नेन विनां सती तसिमन्दरेति क ॒टष्टम्‌ । अत्रोच्यते । नायकगुण्- भसेभवणपवद्धानुरागा कचन कामिनी मदनविह्वटा विरहे श्मसहमाना मद्‌- भेसवावम्बनेन स्वावस्थानिवेदनानि विधत्ते । तथा वेगात्तनिकटमटन्त्यपि हस्मिनवडोकितेऽपि तदवजोकनं तदीयगुणपराम्शाभवि जनसाधारणत्वं प्रहि

[याका ीीीणरीथरगणरषिषीौीीििषेषं कि ।

१. ण्ति भर्गो भूसिग इति भर्गो मः।२ ख, “भागो। ख. यन्त्यानुः । ४. ध. 'तनमुदङ्कघ्य घ । ५ घ. ररस्वामि" । ६ ख, "मसितवियत । ७ क.-च. ` साश्का- ध्याय । ८ च. विज्ञानज्ञा° । ९ क. ग.~-च. बन्धु?! १० ख. योः को । ११ स, मुच्यते । १२ ख. श्ञाप्थमयाः । १३ ल. श्ञति सः । १४ क. भवेन्धन इ" । ग. निबन्धन इ. । १५ ख. शटा सा त। १६ ख. "णसं । १७ ख. ग. इ.-च. टत्यपिं । १८ क. "पि तदी° । ख. “पि ते तद्‌: \ घ. “पि तमो ।

७८ मेदनम हे-

हदयैगपमौवं न॒ ठभते । यद तु वचनासैदीयगृणपरामर्य करोषि तदं क्षणमेव पर्णमवमधभ्येति । एवं सातनि विश्वश्वरात्मना भासमान तनि. माहिनं तदीयगणपरामदविरहसमये पृणमावं न पपदयति । यदा तु गु चनादिना सव्ैवसर्वकरवतारिटक्षणपरेश्वरोत्कषपरामश्चा जायते तदा तत््ष- हमेव रणासर्तरामः । तदुक्तं चतुथं विमश-- तेसैरप्यपयावितेर्पर्नतस्तस्याः स्थितोऽप्यन्तिके कान्तो लोकसमान एवमपरिज्ञातो न रन्तुं यथा । रोकसयेव तथाऽनवक्षितगृणः स्वालाऽपि विधेश्वरो नेवौयं निजवैभवाय तदि वतस्मत्यभिज्ञोदित ॥ इतिं । अमिनवगपादिमिराचप्रहितपतानोऽप्ययमेरधः सेग्रहमुपक्रममाणेरप्माभिरद- स्तराभेया न प्रतानित इति सवं रिषम्‌ ।

हति श्रीमत्तायणपराधदीये सर्वदशनसंयह्‌ प्रत्यभिज्ञार्‌शनम्‌ ॥ अथ रसेश्वरदरानप्‌ ॥ ९॥

अपरे माहिशराः परेश्चरतादाल्यवादिनोऽपि पिण्डस्थेयं स्वाभिमत जीव- ग्मक्तिः सेत्स्यवीत्यस्थाय पिण्डस्थर्पियं परदादिपदवदेनीयं रसमेव संमि- रन्ते । रशस्य प्रदतं ससारपरपारमापणहेततेन । तद्कम्‌-~ संसारस्य परं पारं दततेऽसो पारदः स्मृतः ॥ इति । रपाणवेऽपि-- पारदो गदितो यस्मातरा्धं साधरोत्तैः | सुषोऽपं मत्समो देवि मम परत्यङ्कमवः ॥ मप देहृरसो यस्माद्॑तस्तेनायमुच्यते ॥ इति । नन्‌ प्रकारान्तरेणापि जीषन्मुक्तियुक्तौ नेयं वाचीयुक्तिधुक्तिमतीवि बेन ।

। भष ममरिण णि मा क ०४ कनकोमनन

ध. पु, 'ट.-नकटवतिसख्याद्भिवचनाद्रा ।

न= | ॥ 1, ता , |

१ख.च. वल ।२क.-ङड. तु पूर्तिवः। ३क.ख.ग.घ. नादिना तदी

©. भ क च

४ कग ड. मत्यति।५क.स.ग.घ. रसः । ६ प. पूर्णताः।७च. न्ताभावः

त 1८ ख, नते तस्याः।.९ ठ.-च. मेव्राः। १८० च. द्रं त।११ क. भर्थसं। १२ क, धृ. भिज्ञनद्‌ । १३ घ. "्पाथपाः |

रसेश्वरदरीनपू | ५९

पृस्वपि दीनेषु देहपातानन्तरं मुकतेक्तवया तत्र विश्वसानुपप्या निधिषि कित्सपवततेरनुपपतेः । तदप्युक्तं तैव-- पड्दयनेऽपि मृक्तिसतु दर्ता षिण्डाहने । कृरपट तवत्साऽपि प्रत्यक्षा नोपरभ्यते । तसातं रक्षयेपिण्डं रसैश्चैव रसायनः ॥ इति । गोविन्दभगवसाद्वापरमि-- इति धनररीरमोगानतवा नित्ान्सरेव पतनीषम्‌ । मक्ता पा च ज्ञानात्तच्वाम्थाप् च स्थिरे दहे ॥ इरि । नन्‌ विनश्वरतपा द्षमानस्य देह्य कथं नित्यत्वमवस्तीयत इति वेनं मस्याः । षाटूकोशिकष्य शरीरस्थानित्यतेऽपि रसामरकषदामिरप्पहरमौरीत- एिजातस्य नित्यत्रो (पत्तः । तथा च रसहदये- थे चाव्यक्तगरीरा हृरगोरीसिजां तनं पराप; । मक्तास्पं रपक्तिद्धा मन्तगणः ककरो पेषम्‌ ॥ ( १।७ ) इति । तस्माज्जीदन्मुकतं सदाहूमनिन योना परथमं दि्यतनुिषेया । हरगोरीरू हयो गजनितत्वं च रस्य हरजतेनाभ्रकष्य गो रीरमवतेन वततव - गृक्त१्‌-- अभकस्तव गीं तु मम्‌र्बाजं तु १२द्‌;। भनयो भदन देवि मू्युदारिदयना म्‌ ॥ इवि । अ्यत्पमिदमुच्यमे । दवरैत्यमूुनिमानवादिषु वहषो रससाभथ्याहिन्पं देह- पाभित्य जीवन्मृक्तिमाभिताः श्रयन्ते रपेभरसिद्न्त-- देवाः केविन्महे णच देत्याः काव्यपुरःसराः । मुने ब।ठचित्याद्य नृषाः सोमेश्ररद्यः ॥ गो विन्द्भगवतादाचायं गोदिन्द्नायकः । धर्व॑टिः कपिडो व्याः केपाठिः कन्दछायनः ॥ एतेऽन्ये बहवः सिद्धा जीवन्भुकश्वरति हि । तनुं रपमयीं पाप्य वैदात्ककयवचणाः ॥ इति । अयमेव वः परमेश्वरेण पसेश्वरीं परति प्रपञ्चितः

म भ, (४

वेरमधोेण दैरेकचि प्रप्पते पिण्डधारणम्‌ । जिमि ~ १ क, £, च, "ताः । वन्यान्ते। च. प्ताः । तान्धास्ते। २ ध. “शिजान्तरत्वं

' हरगौरीसंयोगजनिततम र । ३ च, शयोऽ५ वसिष्टाया । ४ च, पपटिः । ५ च, कपाडि; | (५ ५५ य, तपात्मानोऽथ चारणाः । इ" 1 ७ क.-7, ङ, च.नवास्याथः |

८४ सर्वद्रीनसंभरहे- रसश्च पएवनशेति कषयोगो द्विषा स्मृतः ॥ मूछठिषो हरति भ्याधीन्मृपो जीवयति स्वयम्‌ । बद्धः खेचरतां कृथाद्सो वायुश्च भैरवि ॥ इति । छवस्वरूपमक्तम्‌-- नानावणां मवेत्स॒तो विहाय षनचपदम्‌ | क्षणे दृश्यते यस्य मृते तं वदन्ति हि ॥ आदतवं च घनं च वेजो गोरवचापखम्‌ । यस्थेतानि न दृश्यन्ते तं विश्रान्मृतसूतकम्‌ ॥ इति । अन्यत्र बद्धस्वहूपमण्यम्पधायि-- अक्षतश्च ठषुद्रादी तेजस्वी निलो गुरः । स्फोटनं पुनरावृत्तौ बद्धसूवस्य रक्षणम्‌ ॥ ननु हरगौरीसटिसिद्धौ पिण्डस्थेयमस्थातुं पथते । तत्सिद्दिरेव कथित बेन । अष्टदशसंस्कारवशाच्दुपपततेः । तदुक्तमाचथः--

कि

तस्य परसाथनविधो सुधिया पतिकमनि्रटाः प्रथमम्‌ ।

1 [ >

अष्टादश सृस्कारा विज्ञातव्याः प्रयत्नेन ॥ इति । ते च सैस्कारा निरूपिदाः-- स्ेद्नमदेनमूछनस्थपनपातननिरोधनियम। च । द्‌।पनमगनमरःसपमागमथ जारग परिधानम्‌ ॥ गेनदुतिबाचद् तिक्षारणसंराग॑स्‌।रगागरेव । कमणेषो मक्षणम्टदृ्येति रस ॥ इति । व्मपरश्चस्तु गोविन्द्भगवतादाचायवज्ञरमेशवरमहारकपर्मृतिमिः प्राचीमै- राबामनिरूपित ९0 भन्थमूपस्वमपादुदास्पते। न च रतशासं पातुवादाथमेवेवि मन्तभ्यम्‌ । देहपेधद्वारा मृफरेव प्रमपरयोजनत्वात्‌ । तदुकं रसार्णे-- ोदवेधस्त्वया देष पद्थमुपव। तः । त देहृवेधमाचक्षव येन स्यात््ैवरी मतिः ॥ यथा रोहे तथा देहे कतब्पः सूतकः तता । समानं कर्वे ९वे प्रत्यप देहडोहयोः _____ ५ हे परकैव पथदहे परमोजेव्‌ ॥ इति । क. सं. तस्य ।२च्‌. "मा ख्यातुं। \घ. श्वल प्रथमः। ज । ४ क. ्ताः। तडुक्तमाचायः । तथाहि-षवे । ५क, गर्भे द्रः ६ क, ख. घ. शाक्षार। ७ घ यदुक्त रमाः । कग. ढः यूते प" ! < क. सताम्‌! ९ स. स्ह द" |

‰-

रसैश्वरदरनम्‌ । ८4 ननु सन्विदानन्दालमकपरतचस्फुरणदिव मृकतिसिंदो किमनेन दिष्य परदनपयासतेनेषि वेदत्वम्‌ । अवातसरीराखमि तद्वाताया अयोगात्‌ । तदुक्तं रसहदये-- गटिवानलसपविकसः सवाध्वविवक्षितधिद्‌।नन्द्ः सफुरितोऽप्यस्फुरिततनोः करोति स जन्तुवगस्य ॥(१।२०) इति । यज्जरथा जजंरिषं कािश्वास्ादिदुभ्खविरद्‌ च । योग्यं तन समाधौ प्रविहववद्धीन्दियपसरम्‌ ॥ ( १।२९ )। बाटः मरोडश्व्षो विषयरसाघ्वादखम्पटः परतः । यातविवेको वद्धो मत्यः कथमान्नुयान्मुक्तिम्‌ ॥ इति । ननु जीवत्वं नाम संसारिवम्‌ । तद्विपरीतं मुक्तम्‌ । कथा च प्रसर- पिरुदयोः कथमकछायतनतमुपपनं स्पारिति चेत्तनुपपलम्‌ । विकत्पानुपपततेः । मकि्वावत्सकती यकर समता । सा फं जेषे निविरपे न वा । चरमे शश

¢

विषाणकल्पा स्पात्‌ । प्रथमे न जीवन वभ्नाधम्‌ । अर्जावता ज्ञतृलवानुपपतेः। तदुक्तं रसेश्वर।सदन-- _ रसाङ्न्मेयमाग्‌। को जीवमक्षास्न्यथा तु न। प्रमाणान्तरवादेषु युकिभेदविरन्विषु ॥ ज्ञातङेथमिः प॑ दे सवैतेननेषु संपतन्‌ । नाजी पन्त स्म॑पि धै पद्पोऽस्त्येव जीवनम्‌ ॥ इति । त्‌ बेद्मदृष्टवरमिति मन्दव्यम्‌ । वि नित्यतोप्पादनात्‌ । वदुकतं साकारि्। स॒च्चिनित्यनिजाविन्यपृण।नन्दक(वम्रहम्‌ । नुपथ्वास्थमहं वन्दे श्रविष्णुस्वामितेमवम्‌ ॥ इति ।

# 1

नन्वेतत्सावयवं छपयद्वभासमान्‌ नकण्रवा्ग सदत च समच्छत हत्य. दिनाऽश्षेपपुरभ्र सुनकाद्प्रि्यक्ष-~षद्ल ५।१। परषः (० ३।१४) दत्पादृश्ति-

1 | ) त मने मतय भ तनक [1 ता क, न

#\ ^ _ 0

एस्वामिमवानृसारिमिनृप्ास्धशदीरस्य

[1 पि

१ ख, अङ्ाभात्‌ । २ क.-ग. ङ्च. ॥त॥।य जर ।२के. सख.ग. कायन । घ.ग.घ.म्मेजी०। चग. न्नन वर्ननोयजीविनोक्ञ, ।६क.ग. वनोन्ञा । सख. बने ज्ञा । ७ ङ, च. श्षोऽस्त्यधोपन।ः । १० । ख. श्षोऽस्त्यवननः प्र । क. ग. `क्षोऽ- स्त्यधो मनः । प्र । ८ च. `घु क्तिः । ९ ख. सिद्धि । १० क.-ग. ङ.* रमन्ते । ११ व, भ्म! नजीः। १२ध. 'स्यसिज्ञेः । १३ ग. क्षय । १४ स, पद्‌ । {कः ल. बिद्यस्वा° । १९ ध. 'स्यनित्य' । १७ क. स. तिमत्तम । भ" च त । तम' | ध, °तिसंमर्त~त्‌ ।

१९

८२ | सर्वदर्ञनसंग्रहै-

तभद्धतं बाठकमम्बुजेक्षणं चतुमृजं रङ्खगदाद्युदायुम्‌ । (मा०द्‌० पू* ३।९) इत्यादिप्राणरक्षणेन प्रमणव्रयेण सिद्धं नुपश्वाननाङ्कः कथमसत्स्यादषि

सदादीनि विशेषणानि मरभश्ीकन्तमिभर्िष्णुस्वामिदरणपारेणतान्तःकरणेः

हितानि । तस्माद्स्मदिष्टदेहनित्यत्वमत्यन्तादृष्टं न भवतीति पृरुषार्थकोमू-

आयतनं विद्यानां मखं घमाथकाममोक्षाणाम्‌ । मेयः प्रं किमन्यच्छरीरमजरामरं विहायकम्‌ ॥ इति ।

अजरामरर,करण समथश्च रसेन्द्र एव । वद्ाह~-~ एकोऽपो रसराज शरीरमजरामरं कुरूते ॥ इति । कि वणते रसस्य माहात्म्यम्‌ । दृदनस्शनादिनाऽपिं महत्फंडं भबवि। तदुक्तं रसाण्ये-- | दृदनात्छसनत्तस्य मक्षणात्स्मरणादपि । च्पजनादुसद्‌ नाच्च दृश्यत १६।१ एखम्‌ ॥ केद्‌ार्‌।९नि चिङ्कानि प्रथिथ्यां याने काने।चत्‌। ताति दृष्ट्वा तु यतृण्यं ततुण्यं रसदृश्नात्‌ ॥ शइृत्यादिनिा ।

अन्यत्र पि-- कएय।दिसव(टिङ्खेम्यो रसारुङ्क। चन।च्छवः। प्राप्यते येन तिङ्क मोगयेग्पार्मृतपरदम्‌ ॥ इति ।

रसनिन्दायाः प्र्थवायो ऽपि दृशति पमादद्रसनिन्द्‌ थाः श्रतवेर्न स्मरेत्सुधीः । दाक्त्यजेनिन्दकं नित्यं निन्दया प्रिताशुभम्‌ ॥ इति ।

४4 १

तस्मादसदृक्तया रीत्या दिष्य देहं संय योगाम्बासवश्ातरवन्ते दे प्र- ह [^| पाथपाततिमवति । तदा-- ्रयुगमध्य गतं ५च्छसिविदयतसूर्यवेऽ्जगद्धासि । केषवितण्यहृशम्‌न्मी छति चिन्मयं ज्योषिः ॥ “ ४ घ. पु. 2ि, पूजनाद्धारणाच्चास्य । ` १. माणेन च सि" ।९ ख. कमिः पु । २ घ. 'हत्पृजितज्योतिरदिंद्गाविं मादिफं ।४क.ख.ग. निच। १ घ. शडूगोचना वरा। इति प्रा} & क.~-ग, ड, च, चनं शिवम्‌ । इति । प्रा" 1 ७ च, तनत्यं बोधारोः । < क. ्यतामरम्‌ 1 ३ । $ क. ग, न्दुर्याश्चः ! १० सघ, निरयाः |

1 [क

रसेश्वृरद्शनम्‌ । + परमानन्देकरसं क्रमं ज्योतिःस्वमावमविकस्पम्‌ । विगङितसरकैरुङ्कुशं ज्ञेयं शान्ते प्वकवेधम्‌ ॥ तस्मिलाधाय मनः स्फुरदखिदं चिन्मयं जगत्पश्न्‌ । उत्सनकर्प्यन्धो नक्षत मिहैव चाऽऽपोति ॥

( रसद ० १। २१-२३ ) रविश्च रतो वे सः । रसं सयेवायें उञ्ध्वाऽऽनन्दी मवति ( त° २-७-१ ) हि । वदिच्थं पवदेन्यदुःखमेरतरणेोपायो रस एवेति सिद्धम्‌ । वथा च रसस्य परतरह्षणा स,म्यमिति प्रतिपादकः छाकः-- यः स्पात्पावरणाविमोचनधियां साध्यः प्रत्या पूनः संपन्नः सह तेन दीव्यति परं वेश्वानरे जाग्रति । ज्ञातो यद्यपरं न वेदयति च स्वस्मात्स्वयं घोतते यो ब्रहैव स देन्यसंसतिभयात्यादसौ पारदः ॥ §ति । इति शरीमत्सायणमाधवीये सवेदशनसंग्रहे रसेश्वरदशंनम्‌ ॥ अथोट्कयदरंनपर ॥ १० ॥ षह खड निखिखपेक्षौवानिस्षगपरतिकूखवेदनीयतयं निखिटालसवेदनसिदं दुभ्लं जिहांसृस्वदानोणयं जिज्गासः परमश्वरसाक्षाक्क(रमुपायमेोकरयति । यडा चर्पवदाकारं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः | तदा शिवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो मविष्यति ॥ हत्यादिवचननिचय प्रापाण्यात्‌। परमेश्वरस्षात्कारश्च भवणमननभावनामिर्मा- वनीधेः । पदाह-~ अभिमेनानुमानेन ध्यानाभ्यासतचलेन च । तरिधा विक्यन्प्ञां मते योगमुत्तमम्‌ ॥ इति । वत्र मनममनुमानाणीनप्‌ । अनुमानं च व्यातिज्ञानाधीनम्‌ । न्य पिज्ञानं च पदा- धविवेकसपिक्षम्‌ । अतः पदार्थवटूकम्‌-अथातो धर्मं व्याख्यास्यामः (क० सू

१. ण्यभज्ये । २ ख. स्व्येवेः। ३ क. ख, "बद्धो । ४ ग. ड.-च. भ्व. इत्य थै. भवे दै ¦ सख. भवेदन्यभवदु* । ५ घ. “भवत । & ख. ङ.-च. क्षावन्निः ¦ ७ श, न्या पर । ८ क. ग. णद्ध जि। ९ क. ग. घ. “हासतस्त । ङ.-च. हास्त । ९ क. ज्ञ ।सोः ८० । १९१ ङ.-च. "माकरति । ख. 'माकणीयति । १२ क. ग. “नीयम्‌ । य०। १२ क. ग. शमो नाः । १४ ध. त्पपरेत्पज्ञां।

५, सवेदरानसंग्रहे- प] १} इत्यादिकायां दशरक्षण्यां कणमक्षहि भर्गकता व्यवस्थापितम्‌ पताऽऽ्िकद्यास्यके प्रथमेऽध्याये समवेतारोषपदाथंकथनमकारि । तत्रापर प्थमाहनिके जातिमचिरूपणम्‌ । द्विती पाहूनिके जातिविरेषयो्िरूपणम्‌ । साहनिकदययुकतं द्ितीयेऽध्याये दरध्यनिरूपणम्‌ । तजापि प्रथमाहूनिके मृत- विरेषरक्षणम्‌ ¦ द्वितीये दिक्ाटप्रतिषादनम्‌ । आहूनिङदययुक्ते ततीय आला- स्तःकरणटक्षणम्‌ । पत्राप्यालसरक्षणं प्रथमे । ्वितीयेऽन्तःकरणलक्षणम्‌ । आहूनिकष्ययुक्तं चतुर्थे शरीरतदुपयोगिविः चनम्‌ । ततापि प्रथमे तदुषयोगिवि- शेचनम्‌ । द्वितीये ररीरविषेचनम्‌ । आहनिकदुयवति पञ्चमे कर्मपतिपादनम्‌ । तापि प्रथमे शरीरसवन्धिकमंचिन्तनम्‌ । द्वितीये ' मारनसकर्मेचिन्गम्‌ । आह्‌. निकदरयशशाटिनि षषे श्रोतपर्भोनिरूपणम्‌ । तत्रापि प्रथमे द्‌नपरति्रहधमविवेकः। दितीये चातुराश्रम्पोचितधमनिरूपणम्‌ । तथाविधे सप्तमे गुणसमवायपतिपाद्‌- नम्‌ । ततापि परथमे बुद्धिनिरपक्षगुणप्रतिपादनम्‌ । द्वितीये तत्सपिक्षगुणपति- पादनं समवायप्रतिपादनं च । अष्टम निषिकत्पकसविकस्पकपरत्यक्षप्रमाणादिन्व- नम्‌ । नवमे वुद्धिविरेषप्रतिपाद्नम्‌ । द गमऽनुमानमेदपतिषाद्नप्‌ । तरेशो रक्षणं परीक्षा चति रिविधराऽस्य शाखस्य पत्तिः । ननु विमा- गपक्षया चातुरषिध्ये वक्तव्ये कथे वरेविध्यमुक्तमिति चेन्धेवं मंस्थाः । विभागस्य विशेषोदेशरू त दुरा एवान्तमौवात्‌ । तत्र दरव्यगुणकपेस।मान्यविशेषसमवा- या इति षडेव ते पदार्था इत्युहेशः । किमत्र क्रमनियमे कारणम्‌ । उच्यते. समस्तपदार्थायतनत्वेन प्रधानस्य वरष्यस्य प्रथममुदृशः । अनन्तरं गुणतवोपायिना सकठद्रवयरेगुणस्य । तदनु सामान्यवचवर्साम्यकत्कर्मणः । पश्वात्त्रितमाभि- तस्य सामान्यस्य । तदनन्तरं समवायाधिकृरणस्य विशेषस्य । अन्तेऽवाशिष्स्य समवायस्येति । ननु षडेष पदाथां इति कथं कथ्यते । अभावस्यापि सद्भावादिति वेनेवं

वोचः । नजर्थानुलिखिदधीविषयतय माव्पततया पंडेवेति विवक्षिरत्वात्‌ ।

वथाऽपि कथं षडेवेति नियम उपपद्यते । विकल्पानुपपत्तेः । तथाऽपि-नियमष्यं- वच्छे प्रमितं न वा । पमितते कथं निभेघः । अपरमिततवे कथ॑तराम्‌ । न हि धः ये परतव्िषदिक्ःरपमतिपाद्नम्‌ । तः ¦ २ ङ. तथाऽपि, ३ व. न्तका णक. । ४ क. ग. "नसदिक* । ५ क. ख. ग. देशरूपत्वोहेशच" । डश ए । च, दैशरू पत्वेनोदेश ए । ६ घ. ड. “याभावा इ" ¦ ७ कृ, व्दाथोपपतनत्वेः । ख. ग्दार्था- यतत्वे" । ८ स. "साधम्यांत्क ¦ ९ क. ग~-च. †ति क्रमनियमः । न° । १० कृ. श्वः । तत्रार्था" । घ्‌. "चः । तत्राथो्ठि" । ११ डच. श्या षः ।

भालृक्यदर्नम्‌ । ८५

फथिवेक्षावान्पूषिकविषाणं प्रतिषेदं यैतते । ,ततश्वानुपपत्तेनों नियम इति वेनं भषिष्ठाः। सप्तमतया प्रमितिऽन^न्वक)रादर भावत्वंस्य माववया प्रमिते रकतिसार- पदो सप्ठमत्वस्य च निषिधादरेति छतं विस्वरेण ।

तज दव्यादितरितथस्प द्रव्यत्वादिजातिटक्षणम्‌ | इष्यलं नाम॒ गगनारावै- षमवेतत्वे सति नित्यत्व सति गन्धा समवेतत्वम्‌ ! गुणत्वे नाप समवायिका- {णासमवेतासमवायिकारणमिनसमवेतसत्तासाक्षादृव्याप्यजातिः । कमेतं नम मर्यासमवतत्वसहितसत्तासाक्षाष्रयाप्यजातिः । सामान्यं त पध्वंसपरतियोगिव- गहितमनेकस्समवेतम्‌ । विशापो नामान्योन्पाभावविरोधिसामान्परहिवः समवेतः । समवायस्तु समवायरहितः संयन्ध इति षण्णां क्षणानि ्यषस्थितानि ।

द्भ्य नवविधम्‌ । प्रथिन्पोजोवाय्वाकारकारटदिगात्यमनांसोति । तत परथि. व्यादिषतृष्टयस्य परथिवोत्रादिजादिटक्षणम्‌ । प्रथिवीत्वं नाम पाकजर्पसमा- नाधिकरणद्रव्पत्वसाक्षादृचाप्यजातिः । अप्ठं नाम सरित्सागरसमेेततवे सेति न्वटनासमवेतं सामान्यम्‌ । तेजस्यं नाम चन्द्रचामीकरसपवेतत्वे संति सयि- छासमवेतं सामान्यम्‌ } वायु्वं नाम तभिन्दियसमवेते्रव्यतसक्षादवाप्यजापिः ! भाकाशकाट्विरापेकेकल्वादृपरजात्यभवि पारिमाविक्यास्तसः सज्ञा मवन्वि भाकाशः कारो दिगिति । सपेोगाजंन्यजन्यवि्ेषगणसमानायिकरणार्वरेषाषि- करणमाकाशम्‌ । विभृत्वे सति दिगसमवेतपरतासमवायिकारणाधिकरणः काठः । भकाछत्वे सत्यविरेष.णा रहती दिक्‌ । आलसमनसोरातमत्व॑मनस्ते । आसमलं नामामूर्ंसमवेतद्र्यत्वापरजापिः । मन्तं नाम द्रव्पस्मवाविकारणतराहवाणु- सपवेतद्रव्यत्वापरजातिः । =

एपरसगन्धस्पशसंख्यापरिमाणप्रथक्तवसेयोगविमागपरत्वापरतबुदिमुखदुःवे- ष्ठा द्ेषपयतनग्थ्य कण्ठोक्ताः सद्वा चरन्दसमुचिता गुरुत्व दरवत्वसेहसंस्कारा- + टष्टशब्दाः सोपव्येतं चतूर्विशातिंगुणाः । तथ छपारिशग्दा न्तानां हपतादि- जातिरक्षणम्‌ । सृपत्वं नाम ॒नीखक्तमवेतेगुणलापरजात्िः । अनया दिश शिष्टानां उक्षणानि द्ट्यानि । `

+ सप्तममावपदार्थमाशड़क्य निराकरोति-अन्धकाराद्‌वित्यादि । +अदृष्ठं धमोधर्मो ।

१ख.ग. यतेत ।२घ. ण्त्रस्याभा ३क.-ग. ङ. च. "क्तिसंख्यादो।४च, "णस । ५ क. ग्रणास° । च. ग. शरणस- । ६ च. नापा ७ क. ख. ऊ. च, नित्यस । ८ च. '्त्वरहि^ । ९ ख. °ति द्रव्यस । १० क. तिज्ञानसः।ख. तिं ज्ञानास° । घ. °ति ज्वाास । ११ ग. तत्वे सति द्र । १२ ग. -जन्मज । १३ क, ” = शनण्य० । १४ स्‌, ग, भमूर्तासि" । १५ क, ग, घ, तद्रव्यत्वा' । -

८६ सरवद्रोनसंहे- कमै पशचदिधम्‌ । उक्तेपणपकेपणाकुश्चनपसारणगमनमेदात्‌ । भषण नादीनां गमन एवान्तर्भावः । उतषपणादीनामुष्षेपणत्वादिजातिरंक्षणम्‌ । वषो हे पणलं नामोष्वदेशसंपीगासमवापिकारणं समवेतकरमत्वापरजातिः! एवमपक्षषंण = त्वादीनां रक्षणं कव्यम्‌ । सामान्यं द्विविधं परमपरं च परं सत्ता दव्यगुणेसमवेता । अप्रं कन्यतादि तहक्षणं प्रागेवोक्तम्‌ । विरेषाणामनन्ततवात्समवायस्य चेकवादिमागो न संभवति । वदक्षणं च परगिवाबादि । विते च प़कजोलक्तौ विभागे च विमागजे । यस्य न स्वटिता वृद्धिस्तं वे वेदेषिकं विदुः ॥ इत्यामाणकस्य सद्धावादुदविताद्लततिधकारः परदश्यते । तव प्रथममिन्वि पायसनिकषैः । वस्मदिकतवसामान्यन्ञानम्‌। ततो भेक्षाबु्धिः। तपो दित्वोसािः। हतो द्विवतसामान्यज्ञानम्‌ । वस्मादूदवितवगुणज्ञानम्‌ । ततो द वभ्ये इति धीः। तवः संस्कारः । तदाह- - आदाविम्दियसनिककपटनादकतवसामान्यधी- रेकलोमयगोचरा मतिरतो द्वितं ततो जायते । द्विवस्वपरमितिस्वतो नु प्रतो दित्वपमाऽनन्तरं ह द्रव्ये इति धीरियं निगदिता द्वित्वोदयपरकरिया ॥ इवि । दिलदेरेक्षाबुदिजन्यते फं प्रमाणम्‌ । अत्राऽऽहुरचा्ाः-भेक्षा बुक ्िवदिरुतादिका भवितुमहंति । वथञ्चकतवानुपपतो तेनानुविधीयमानलात्‌ । द प्रति सैर्योगवदिति । वपं तु बरमः-द्वित्वादिकमेकवद्वयविषपानित्युि- वङ्क्ं न मवति । अनिकाभितगुणतवाप्थक्छादिषदिति । ` निरतिकंमो निरप्यते-अपेकषावुदधित एकतवसामान्यज्ञनस्य दित्वोपतितम- कठं निवृत्तिः । अक्षाबदधषिवतसामान्यक्ञानादृद्रिवगुणवृदिसमरैभयम्‌ । सिवस्यपिक्ष बुद्िनिवृततद्रष्यबुदधिसमकारमगु 7बृदेद्पबुद्धितः संस्कारीतति- संमकाठम्‌ । दष्यभुदेस्तदनन्बरं संस्करषिति । तया च समहश्षेकाः--. ` ९ ड. च. 'णावक्षे । २ ख. द्ध च. ग्णावक्षः। २ स. ग्योगसः। ३ क. ख. 'णप्रत्ययस" 1 ऊ. च. णपमे- यस" 1 इ घ.-च. “मवक्षे । ५ स.ग. घ. "्णकर्मसः । € ख. ग. ग्ताततद्धिः । ७ ै. कदीत । ८ क. ख, ग, "तो द्वित्वसा° । ९ घ. दित्वसामान्यज्ञानमुत्पते । ततो हित्वनि विंल्पकन्ञानं तस्मा" । १० च. °ते । एकतवपर । १९ क. “रतौद्िः । १२ ठ; ख, "पततः ते" । १३ क. ख. इवं प्र" । १४ च. "कत्वासा" । १५ घ, "काठम्‌ । द । १९ क. ङ.-“काठगु" । १७ ध. शुद्धितो गुणवद्धिसं" । १८ च. “बुद्धितः, व्रव्यबुद्धेल 1 ९९ घ, (रादीति।.

ओ लृक्यद्रँनम्‌ । ८७ आदवपक्षाबुद्धचा हि नश्पेदेकत्वजातिषीः । दिलवोकयस्तमं १अत्ता च पज्जातिबुद्धितः ॥ दित्वाख्यगुणधीकलठि तरो द्विलं निवे । अपेक्षाबुद्धिनाशेन दव्यधीजन्मकाखवः ॥ गुणव दिद्ब्यवुदधचा संस्कारोत्तिकख्वः | दन्थनृद्धिश्च सस्कारादिति नाशक्रमो मतः ॥ $पि । मदेरैःदयन्तरविनाश्यते संस्क(रमिनाश्पते च पमाणम्‌-विवादाध्यातितानि ्ानान्युत्तरोत्तरकारमपिनाश्यानि । कषणिकक्विमुपेशेषेगुगत्वात्‌ । शब्दवत्‌ । कचिद्दरन्यारम्भकसंमोगपतिद दिवि भागजनरफकमसमकारमेकतवसामान्यािन्वया- $ऽभयनिवृत्तरेव दविंखनिवृ्तिः । क्मसमकारमपेक्षावुदि बिन्वनादुमाभ्यापरषि क्षेपः । अपेक्षानद्धि१ा१ पिनाक विना शपति भोगिनी बुदधिरिपि बोदन्पम्‌ ।

अथ दचणकना शम।रम् किमिः क्षणैः पुनरन्यद्वचणकमुत्ं हपाद्िप ववी जिज्ञासायामुलत्तिमक।रः कथ्यते--नेद्नारिकिमेण दचणुकन्‌[चः १ गृहे दयणके प्रमाणारभितयोग।च्छयामादीनां गविः । निवततेषु श्यामा पुनरन्यस्मादभमितयोषाद्क्तादी ना मुत्ति; । उतनेषु रक्त(दिृद्वद्ससंयोगा- सरभाणौ द्भ्यारम्भणाय क्रिषा। तथा पूदेशाद्विमागः । विभगि पृषदेशपयो- गनिव॒त्तिः । तत्मिनिवृतते परमाण्वन्तरेण संयोगोतपततिः । सेयुक्ताम्यां परमाणुभ्यां एथणङारम्भः । आरन्पे चणक कारणगृणादिम्यः कायगुर्णादीनां सपादन मूतततिरिवि यथाकमं नव क्षणाः । दशक्षणाद्िपकारान्तरं विस्लरभयानेह्‌ पवन्थते । इत्थं पीद्पाकपरकरिया । पिठसाक क्रिया तु नेयापिकषीरभृवा । विमागजक्िममेों दिविधञ-करणमात्रमिभागजः कारणाकारणाकेभगजश्र | श्र पथमः कथ्यते-कायष्यपति कारणे कमत येद्‌ाऽयवन्तरगद्ैमामं विषे न वद्राऽऽकाराहिदेशाद्ठेमागः । यदा त्वाकशादिदिशद्विमागो न ्ाअवपवान्तरादिति स्थितिनियमः । कमैणो गगनविमेगक्रतृत्वस्य दरष्पार- भ्ङ्कतयोगविरोधिविमागारम्भकतवेन धूमस्य धूमध्वजेदगेणेव म्षमिवार-

1,

| कि

१ च, नामकः । २ क, "णग 1 ३ च. °न्यज्ञानपि° । ४ घ. नादेकत्वसमान्यचि- सतायास्ति परस्परं सन्दोपस्न्वन्यायेनोमा° । ५ क, ^भ्य पुरः क“ । ६ स. “य क्रियादि १ चर. श्य पाकादि । ७ चं. प्रद्तते। ८ क. ध. (णानांरू।९क. ख, ग, यदु" | पर, यद्बयध्यन्तराविभा? । १० घ. तद्वयभ्यन्तरा दस्थि ०।११ क. भागः क ।ख, ग र, भागक° । १२ च. "कत्वे" । १३ क, स, घ. ववर्गव्यः । च, श्वग्न्बभि° । .

८८ सर्वद्रोनसंप्रहे- नुपठम्मात्‌ । वतश्वावयवकर्मावयवान्तरदिवि विभा करोति नाऽऽक।रा दिदे धाव्‌ । तसमाद्िमागाद्द्व्पारम्भकेसंयोगनिवृत्तिः । ततः कारणमावल्कायामाव इवि न्यायाद्वयपिनिवृत्तिः । निवुेऽवयदिमि रत्कारणयारवयवयीवततमानो विभागः कायंविनाश्चषिरिधं कां तन्वं वाऽवयवपपे्ष्य सकेयस्थव(वयवस्य कृष्‌- सुयक्तादाक(दद्‌शा।ई्भागमारमतवे न ।नान्कयस्य । का{ममिवित्‌ । त।यस्त हस्वे करमोतनमवयवान्तरादिमागं' कृदाका शारदे यम्या विभायानारमवे । कृरणाक(रणपिमागाः कम यां दिदं प्रविं कृप।रम्भामिनुखं वाप्य केषा- कृय॑विभागमारभन्पेः । यथा हस्ताक्(रविभागव्छरीराकाशपेमागः । न चासौ शरारक्रिषकार्य; । वदा तस्यं निश्करियत्वाप्‌ । नापि हस्तकरियाकार्थः । ३१ धकृरणस्य ५४ वि भागकेवत्वनुपपचः । अवः पा रुष्मक्कारमाकरम- विभाभस्तस्य कारणमङ्गकरण।षम्‌ ।

यद्वारि-अन्धकारारौ भावत्वं निमिध्यव इपि । वगत । तत्र चतुर्धा पिवादसंमवात्‌ । रथाहि-दृष्यं दम इति भादा वेदन्तिनत्र भणन्ति । अचे पिव नीरष्पमिपि भधर चयः । जछोकक्ञ।नामाव ईति परानाकेरकरशेनः। आर कामाव इति नेयापिकादृय इ ते वेत्त दभ्यतवपक्ष। न षटपे । विकसा- मप्पत्तेः दव्य मवद्न्धकार।ठ्यं एयिव्याच्यन्पतमभन्पदा । नाऽऽथः । यत्रान्त- भोवोऽस्य पश्य यावन्तो गृणास्तादद्गुभकत र सङ्गात्‌ । न द्वितीयः । निर्ग णस्य तस्य द्ुव्यल्वसंभपेन दभ्यान्परतस्य सुपेरमध्तमवत्‌ । ननु तमाखपषाम- तेनो परम्यमानं तमः कथं निगुण स्पा दपि ` पेत्तदपतारम्‌ । मन्धादिव्यास्प

क्वः भ च ^~ # तृ 1; ४ ¢ क ^ # नीरहपस्य निवृत्तो निवत्ते । अथ नख वन इति गवे का गिर चनी

नृम ईतिषद्‌ भ्रान्दिसेत्यट पृददीवधया । भव एव नाऽऽ्तेपिषह्पं तमः । अ- भिष्ठानपत्ययमन्वरेणाऽऽरोपयोगात्‌ । बाह्याटकषहकारिर(हेतस्व चक्षषो हप* रोपे सामथ्पनपरम्माच्च । न च।यमदाक्षषः प्रत्ययः । तद्न॒विधानस्यानन्प-

धासिद्धतत्‌ । अतत एव नाऽऽटोकन्चान। भावः । अभावस्य पपियोगिश्राहफे+

प 2 १ 1 "त क ए 1

, १, कष्द्धनि।२घ. काशादमागद्‌ः । २. "ते । कारणाकारणविभागः घः. । ४ कृच. च. मृल्ठत।' ५. कारणाकारणविं 1 ६घ. नन्ते। तां दिद प्रति जाय।क्‌(यविभागमारमते । यः । ७ च, गस्य! ८<च. ति प्रभाः । ९ क, ग. ~व,

कार द्रन्याः । १० च, तच । ११ क.-ड. (तिनं न“ । १२ च. श्द्धपीडया। १३ , तनीङरू । १४ क, गिनि मर" |

भटृकथद्‌ नप्‌ । + शथ्हलनियमेने मानदपङ्गत्‌ । तसमा दालोमवि एव्र तषः। नच शविविपरययवेद्तनाम (दत्वा ई. सातम । प्रटयविनाश्यतनाक्विषु पििषारात्‌ । ठ चामा + (ददवा द5 प्रदः । दुःमवे सुखत्दसि- ष योगाय त विमागत्वा पानस्य च ईधतात्‌ । न चऽऽछाकामावृरछ ५६ माषवदयवद्म।वसनाऽध्द्ा क व जनाज्ञानतिषषत्वं स्थादिेवितन्यम्‌ 1 यदह य्दा चश्षस्तदथ अहमि ०२२कत ईपि न्यपिनाऽऽटोकम्रह आदो- कक्षाया अमतिम्‌ ददन र०पे दारा अनवत ।न चधिकरणप्रहम।- वभावः । अमावपती 41 पिकरणयद्‌ दमवविनङ्गीकारात्‌ ।॥ अपरथा निवपः पो 5 इ आन्दभन्प॑सः परत्व 4 तयादिवपमाणिकं पृरवषनम्‌। तसदममिसथ।य मग -दथलः चजिनाय व रयच्यग्‌ गकरवनिमापरेषम्पीद्‌- भरविस्तमः ( क० ० ५।२।१९) $€ । अभावस्त निरगेधमृखधमाजमम्यः सत्तमा नह्म्यऽ~म ~वरसिमव।वते

सत्यसमवायः । सक्षपतो द्विपिवः । ससम मावानयेलवामषव दत्‌ । सतगाभा- गोभी निविथः । पक्मष्वसात्यन्तामवमे द्द्‌ । तकानित्कौऽनारितिमः पराग- भवः । उद्सिमाननिना भवैः | परति वर्यमिनोऽमकरोऽ यामाः - । अत्यन्वामविव्यतिरिकते समयनवमिरमानोऽनवान्याभजिः । नयन्यं ए्वत्यनवामाव हति चदृह राजमार्गं त्व भरतः । अनपान्यामव [हि वादृल्प- प्रतिक: परमिगेषः । पथा बहः परसा न भवि । ततममपपोगिकः पपिमेषोऽयन्तामावः । यथा बायी छपस्वन्पो नापि । य चास्य पृरुषा- थे(पयिकतः नास्वःतपाकङ्कनोपम्‌ । दःतात "उदपरर्यायनिःभेषसूपतेन परमपृरुषार्थत्वान्‌ । ट्ति आरीमत्सापणमापवीमे सथन अद्‌ न्यसनम्‌ ॥

व, प, 2.-विमपं त. भावा भवितेति नं ज नहिसितप्रत्पय्वे्यवाव्‌ वदिति ।

एवि -पमवःयादसंवन्धद्ञान्यतवे सति धत्न्ववःनिव्ययः। = प. पु. इ~ माव.

निरूपितः

~ क्वः क

[भ 178. 1, 1 कषम 9 [गी क 1, 1 1, ए 1 , त 1

कन । क्तं गिनि पिः च {| 6 ^= + क

१य. पनास । २ क. श्य्वंन । अकरोगानायं इ । ग, "अत्वं यो भाव इ ।

ध, शद्यल्थेन सालका इ° । ४ .~-न०्रत्वायोभो भाव इ° । च. श्यत न चत्र प्रयोगमत्रि-

दिति। ख. घ. विष । ङ, ववान।। ४ घ, (हेऽपे य । ५4 च, -णंगट्वरसदङ्ग-

स्वानः । ६ क,ख, ध, (कलव । ७ क, ग. ध. काणंद्‌ः । दक खण्ग. ^ भत्र

पव ।९ क. ख, गन्थः | । १२.

५ सवंदोनसंथे ~ अथाक्षपादद्शोनम्‌ ॥ १३ ॥ तचज्ञानादृटुःखात्यन्तेच्छेदैरक्षणं निःमेयसं भवर्तति ^ स्मानन्वेऽपि परतिपादितम्‌ । शह सुषकरः--प्रमाणपमेयेत्यादिवचज्ञानानिःभेयसाधियम इति । इदं न्थावदाल्स्पाऽऽदिमं सूतम्‌ । न्यायशाच्च ष पश्वाध्यायात्कम्‌ । तत्र परत्यध्यायंनाहतिकद्रयम्‌ । तेतर प्रथमाध्यायस्य प्रथाहूनिके मगवता गोतमेन प्रमाणादिषदाथनवकटक्षणनिरूपणं बधाय द्वितीये वद्दिसप्पदाये- टक्षणनिषूपणै" छतम्‌ । द्वितीयस्य पथमे सशयपरीक्षणं पमाणवचतुष्टपापामाण्य- कद्मनिराकरणं च । द्वितीयेऽयापचयदिरसर्मावनिहूरणम्‌ । तृतीयस्य प्रथम आतस्शरीरेन्दिथाथपरीक्षणम्‌ । दितीपे बुद्धिपनःपरीक्षणम्‌ । चतर्थस् प्रथ प्रवृ्तिदोषपेत्यभावफखदुःखाषवेपरीक्षणम्‌ । द्वितीये दोषनिमित्तकृलनिहूपण- मवयव्पादिनिहपणं च । पश्चस्य पथमे जातिमेद्निहमणम्‌ । द्वितीये निगरहु- स्थानमेश्निरूपणम्‌ । मानाधीना मेपर्िदिरित न्यायेन पताणस्य पथममुदेशे तदनुसारेण रक्ष-

णस्य कृयनीयतथा परथमीहिटस्प प्रमाणस्य प्रये उक्षे कथ्यते-(१) साध- नाभ्रयाध्पतिरिक्तति सति प्रमाभ्यापं प्रमाणम्‌ । एवं च प्रतितन्वसिदान्वरसिन्ं परश्वरपाभाण्यं सैगृहीते भवति । यदवकेयत्सू्कारः-पन्वरायुरदपामाण्यवच्व ततापाण्यमापपामाण्याक्षपि (गोन सु० २। १। ६७) । तथा चम्पा भेनयपाराचारपारदवा विशरविर्यातकीर्विहदयनाचार्योऽपिः न्यायकृसुमाञ्जरी तुभ स्तष$े-- | । मितिः सम्पकष्परिच्छिपिसद्तां इ परमरपषा |

तदयोगव्यवच्छेदः प्रमाण्यं गौतमे मवे ॥(४।५) इपि।

साक्षक्कारिणि नित्यपोगिनि परदराराशेक्षस्थिो |

भूताथनुमवे निविष्टनिसिखपस्तविवस्तुकमः ।

क, (र > १५ क क

ठे रादृष्टिनिमिरतदु्टिविगमपभर्ट श ्खगतुषः

_-_---------पः पुः ट-न्यायतन्तर।

१ खः; ` दकः । २ ग. माणाप्रः। ३ कृ. ङ. च.ण्यस्यऽऽहनिः । ए क. शै, च. णमे । दि। ५. यप्र ।९ स. शं प्रत्यः। ५७ ख, ्प्रथः। ८सख,च, माणन । ५ च, ^रमप्राः । १० ड. -च. 'यपाः। १९१. तस्ति । १२७. “वि कु । १६ ष. स्तानिके वस्तुनि । ठे" । १४ क. ९६ कर्म । टेः । ल. श्तुनिः ठैः ¶7. "स्वुकरे । ठे । १५ ष. तदि" । १९ क~. १त्‌। प्रमेयं द्वा" | |

अक्षपादुरदरनप्‌ । ९१

(रि. @ किः

हमेयम्‌ । व्च दृदशपकारम्‌ । आल्परारीरेन्दियार्थघदिमनःमवतिरोषप्पः- भावकङ्डुःखपिवगमेदात्‌ । (३) अनरधांरणासकं ज्ञानं सेशः । स तिदिधः। साकारणधमास्तधारणधमोविषातिपातिलक्षणेमेडात्‌ । ( ४ ) यमथिद्धतय प्रवपन्ति परुषास्तत्ममोजनम्‌ । तद्दिबियम्‌ । दृष्ादृष्टमेदात्‌ । ( ५ ) व्यापिसंवेद्नमूमि टृ्टान्वः । स॒ द्विविधः। साधम्पेवेधम्यंमेदात्‌ । ८६ प्रापागिकविनाभ्युपग- वोऽथः सिद्धान्तः । स चतुर्विधः । सरवेबन्वपरतितन्वािकरणाम्युपगममेदात्‌ ॥ ( ७ ) प्रारथानुमानवक्येकदेशोऽवयपः । स पञ्चविधः । प्रतिज्ञहिनृदाहरणो- पनपनिममनभेृष्‌ । ( ८ > ष्यप्यरेषेण भ्पापकारोपस्तकः । स चंकाद्श्च बषः । -व्यावातासमाश्रयतेरतराश्न गवककाभषामवस्थारप्ाचिबन्धिकल्मनां उावव= कृस्पनागोरवोत्सगोपवाद्वैजात्यमेदत्‌ । ८९) वथार्थानुमवपर्याया प्रभिति- ्गिणंयः। स वतुर्षधः । साक्षर्कृत्यनुपित्युमितिशाग्दूमेदात्‌ । ( १०) तत्वनिर्णयकठः कथाविशेषो वादः । ( ११ ) उमयसाधनवरी विजिगीषु- फथु जल्पः । ( १२ ) स्वपक्षस्थार्पनहीनः कथाविशेषो वितण्डा । कथा नाम वादिप्रतिवादिनोः पक्षपविपक्षपरि्रहः। ( १३ ) असाधक हेतृेना- भिमतो हतामासः । स॒ प्श्चषिधः। सब्पमिचारविरुद्पकरणसपसाभ्यसमाती- तकाङमेदात्‌ । ( १४ ) रशंग्दूवृ्तिव्यत्थयेन प्रविषेधहेतृर्छखम्‌ । तत्रिविधम्‌ । अभिधानतासर्योपषारवततिष्यत्ययमेदात्‌ । (१५) स्वन्पाघातफमत्तरं जातिः । सा चतुरवंशंतिविधा । साधरम्यवेधरम्योत्कषपिकषवैण्यावण्यंविकस्पसाध्यपा्च- पामि प्रसङ्गपविदष्ान्दानुत्तिसेशयप्रक्रमहेत्वथापत्यविरेषोपपस्युपरभ्ध्पनुपड- न्धिनिर्पानित्यके यसममेदात्‌ । ( १६ ) प्राजयनिमिं निभ्रहस्थानम्‌ । तदृदार्विंशविप्रकारम्‌ । प्रतिज्ञाहानिपतिज्गान्तरप्रतिज्नविरोधपरतिज्ञासेन्या सहेत न्तराथान्तरनिरथकविज्ञावाथौपाथंकापापतकारन्युनाधिकपुनरुकाननुमाषग ज्ञा नापतिभाविक्षिपमवानन्ञापयैनयोन्योपेक्षणनिरनषोज्यानुयोगापसिद(न्तहैत्वामास्‌- भेदात्‌ । अत्र सर्वान्तगणिकस्तु विशेषस्तत्र शच विस्प्टऽपि विस्तरभिया- न प्रस्तूयते ।

ननु॒प्रमाणादिरदर्थषोडरके प्रतिपाद्यमाने कथमिदं न्यायश्चाच्चमिति उपदिश्यते । सत्यम्‌ । वथाऽप्यत्ताघारण्येभ व्यपदेशाः भवन्तीति न्यायेन

द च. ग्णकारणमिर । २ क. डच. ग्य व्या ३ स. गनाः । ५ क-म. ङ, च. ° पनाही° । ५ घ. '्हीनच्छ° । ६ क.-ग. ड. च. सबद" । ७ क. “शतिधा । ख. ग, ध. “फति, सा ८घ. वणार्वर्णवि। पक! पर्व, ररणाहु । १ घ, "यभ" ११स, त्यो ॥

९९ सर्वदरनसथहे- श्यायस्य पराथारमानापरपयांयस्य सकरविधानुम्ाहकतया स्व॑कर्मनुष्ान- हाधनवया प्रधानेन दथा व्यपदेशो युज्यते । वथाऽमाणि सर्जन सोऽयं परमो न्यायो विपरिपनःसपं प्रतिपादकत्वात्‌ । तथा प्रवृत्तिहेततवाभ्वेति (मो०स्वा० १1 १.१) । पृक्षिदस्वामिना च सेयमान्वीक्षिकी विधया प्रमाणादिभिः पदाथः परविमज्यमाना- प्रदीपः सर्द॑विध्यःनामपायः सर्वकमणाम्‌ | आश्रयः सरवध्णां वदेशे पदीक्षिता ३ (वा ०सूमा०१।१।१)8ति) नन तखज्ञानानिःमेवदं भवतीत्युक्तम्‌ । त्र कि तचन्ञानादनन्तरमेष निःभेयसं रपद्यते । नेयुच्यत्‌ । किमु वच्वज्ञानाद्दुःखजन्मपवृततदाषामथ्या- ज्ञानानामतसरे तरापे वदुमन्तरापाएादपव्े इति । तत मिथ्याज्ञानं नमना- मनि देहादाबासबुदिः । तद्नुक्टेषु रागः । ततरतिकूरेषु देषः । वस्तुतस्तवात्मनः परतिकूटमनुकृं वा न रिंबिदैष्ठसिति । परस्परानुबन्धताच्च रागादिना मठो -ईज्थति रक्तो म॒ह्यति मढः कुप्यति कृतो गुदतीति । ततस्ते; भरितः प्राणी प्रतिषिद्धानि शरीरेण हिसास्तेयादीन्यावरति । वाचाऽनुतार। न । मन्ता परदरोहादीनि । सेय प्रपर प्रवृत्तिरधंमः । शरीरेण प्रशस्तानि दनपर- प्रि्ाणादीनिं । वाचा हिवसत्यादीनि । मनसऽजिर्घासादीनि । सेयं पुण्यरूपा प्रवलिथमैः । सेयममथी प्रवतिः । ततः स्वानुरूपं परशस्तं निन्दितं वा जन्म पुनः दाशद: प्रादुभीवः । पसिन्सति पहिकख्वदर्नीयतया बाधनात्मकं दुःखं मदति । न भवत्तस्य दुःखं प्रराप्यत इति कश्चित्ते । प इमे मिथ्या- ज्ञानादयो दुःखान्ता अदि छदन पददेमानाः सेसारखन्द्थ। परचकवनि- रवधिरनवरते ¦ यदा कथि.पुषोरेयः पएराङूदसुतपरिपाकव शद चायां पदेशेन सर्मिदं दुःखयेतनं दुःखानु्कं चे पश्यति तदा तत्सव हेयत्वेन वध्यते । वतस्वन्निवैतंकमविधादि निदनदितुमिच्छति । तानवुत्युपायश्च तचज्ञा- नभिप्ति | देस्यविचरसमिर्विधामिर्विम धे माययवः सम्थर्दशोनपद्वेद्नी-

॥ कि

१. घ. श्या च. स२घ्‌. या निरूपितः विर ख. रुष ५, तपा क. ग. ङ. च, “स्बरप्रतिपार । ५ ख. विया” ५ क. ग. “चित्स्वमाभित । ख. चिनत्त्वमस्ति । ड.-च चित्स॒श्चस्ति । & क. स. ग, च. ' रञ्जति । ७ घ. धमाञ्नुकूरुरागाद्‌ भस्त प्रेरितो धघमेमा- वहति । श ¦ ८ ऊ.-च. 'साऽहिसा । ९ क. ग. ङ.-च. "यी वु" । १० ख. घ. "वृति

स्वा । ब. पुत्ति" । स्वाः । ११च न्म सृपायति पः । १२ व. “रादेजन्म प्राः। १३ क -ङ. "या वासनाः 1 १४ क. ख. घ. ` सत्याप । १५ च, टयन्त्रष । १६ क. ग, # १७, वा । ९८ क. ख. ग, ष. कच्चिच्च

भक्षपादवरन्‌ । ९६ थतया तज्ञानं जायते । तज्ञानान्मिध्याज्ञानममैति । मिथ्याज्ञानापयि दोषा भपयान्ति । दोषापाये प्रवुसिरपैति । परव्यपयि जन्मपिति । जन्मापि दुःख- भत्यम्ते निवर्ते । साऽस्त्यन्तिकी दुःखनिवु्तिरपवगेः । निवृततेरत्यन्विकलं नाम निवेत्यसजातीयस्य पनस्तवानुत्पाई इति । तथा च परमे सूत्रम्‌-दुःख- जन्परवृततिदोषमिथ्याज्ञानानामृत्तरोत्तरापाये तद्नन्तरौपायैदुपवगैः ( गो° सू° १।१।२) इति ।

ननु दुःखात्यन्तोच्छेदोऽवगे इत्येतदेधापि * कफोणिगुडायिवं वरते । तत्कथं सिद्धवत्छत्य व्यवहियव इति वेमेवेभ्‌ । सवेषां मोक्षवादिनामपव्ं- दशायाभात्यनिकी दभ्खनिवृत्तिरसवीत्यस्यारथस्य स्वेतन्वरसिवान्तसिद्धतया चण्टापथत्वात्‌ । तथाहि-आसमोच्छेदो मोक्ष इति माध्यमिकमते दुःखोच्छेदोऽ- स्तीतयेतावत्तावदधिवादम्‌ । अथ मन्येथाः-शररादिवदात्माऽपि दुःखहैतुला- दुष्छे् इति तल गच्छे । पिकल्पानुपचेः । किमात्मा ज्ञानसंतानो षिव- क्षितस्तदपिरिक्तो वा । परथमे न विप्रतिपत्तिः । कः खत्वनुकखमाचरतिं परवि- कूखमाचरेत्‌ । द्वितीये तस्य नित्थते निवृत्तिरशक्यविधानिव । अनित्यते पवृत्पनुपपाति: । व्यवहारानुपपचिशाधिकं दूषणम्‌ । न खट कश्चिमक्षावा- नालमनस्तु कामाय सवै मियं मवतीपि सवतः प्रियतमस्याऽऽ्मनः समृच्छेदाय प्रयतते । सर्गो हि पराणी सति धर्मिणि युक्त इति व्यवहरति यनु । धर्मिनिवृत्तौ निैटज्ञानोदयो महोदय इपि विज्ञानषादिवदे + सामर्यभावः सामानाधि करण्यानुपपाततिश्च । भावनाचतुष्टयं हि तस्य कारणममीष्टम्‌ । तच्च क्षणभङ्कपकष स्थिरैकाधारासंमवाछङ्षनाम्पासादिवदनासादिवपकरम न ॒सफुटममिज्ञानमभि- जनयितुं प्रभवति । सोपषस्य ज्ञनद॑तानस्य बद्धे निरपष्टवस्य च मुक्ते यो बद्धः स एव मुक्त इति सामानाधिकरण्यं न संगच्छते । आत्ररणयु- कि्कतिरिवि जेनजनाभिमतोऽपि भैरगो न निरग॑तो निरगडः । अङ्ग भवान्पृ्टो व्यधिंटां किमावरणम्‌ । धमांधर्भरन्तय इति वेदिष्टमेव । अथ देह्मवाऽऽरणम्‌ । तथा च तनिवुत्तो पञ्चरान्मुक्तस्य दक्स्थेवाऽऽ्नः सत- ` तेव्व॑ममनं मृकतिरिति वेत्तदा वक्तव्यम्‌ । किपयमाता मूतेऽशृत। वा । ` सच.पु.रि-श्यायुः पु. रिया युक्त्या । अल्यन्तगूढणथेतम्‌ । + घ. पु. टि.= सामगम्यभवे ।

(>

श

१९ क.-र. "की नि” । २ ख. भिवृत्यस? । २ क.-ङ. राभवाद्‌ 1 ४ स. गःच,

"यादिति दुः" । ५ घ. ्दमिघायिकपोणगु । & स. कपोणायितं- प्रव ॥ ७ च, वं

` शङ्किष्ठाः । स" । ८ क.-डः. "त्िश्वा । ९ क.-ङ. णी मु । १९० ख. "तये व्यः ।

५ ११ क. ख. ग. घ. नतु । १२ घ.;'वन्ञा । १२६ गो निसर्गतो न निः । १९ कृ, गन्‌. निः | १५ स, | -न्च्टा कि र ह, छः ~

भ

५२. सर्वददीनसैभ्रहे-~

धथमे निरवयवः सावयधो वाँ । निरयदवे निरवयवो पूर्वैः प्रमाणुरिवि १६. माणटक्षणापस्या प्रषाणधमेवदाल्मपमौणानतीन्दियतं पसजेत्‌ । सावयवं त्सावयवं तदृनित्यामिति # व्या पिबयेनानित्यतापतौ छदपणाशरृताभ्यागमो निष्पविबन्धो प्रसरेताम्‌ ¦ अमूर्ते गमनमनुषपनमेव । चठनातिकायाः क्रियाया ~+ मूरत॑वपतिबन्धात्‌ । पारतन्न्यं बन्धः स्वातन्ध्पं मोक्ष इवि चावाकपक्षऽपि स्वातन्व्यं दुःखनिवृत्तिश्ेदविवादः । दश्चयं बेत्सातिरयया तक्षवया च पेक्षरवेतां नाभिमतम्‌ । प्रछठतिपुरुषाम्यतवखूपावौ प्रहत्युपरमे परुषस्य स्वरूपेणावस्थानं मुकिरिति साख्यासूपतिशपे पक्षे दुःखोष्ठेद।ऽस्ेष । विवेकज्ञानं पुरुषाभरयं प्रत्याश्रयं वेव्येषावद्वरशिष्यते । तव पुरूषाभ्नयमितिं न दिष्यते । परुषस्य कोटरथ्यौदस्थानमिरोधापावात्‌ । नापि पररत्याभ्षः। अचतनतवारस्याः । किच प्रतिः परव॒त्तिस्वमावा विवृत्तिस्वमावा वा। आधेऽनिमेक्षि; । स्वभावस्यानपायात्‌ । द्वितीये रंपरपि ससारोऽससमियात्‌ । नित्यनिरविशयसुखामिव्यकिमृकि रिति मटसवन्नाद्यभिमतेऽपि दुःखमिवृत्ति- रमिमतेव । परंतु नित्यसुखं न पभाणपद्धतिमध्यास्ते । श्रविस्ततर पमाणभिवि वेन । योग्यानुपरन्धिवाधिते पद्नधकाश्ात्‌ । अवकाये वा प्रावेषवेऽपि वैथा- भावप्रसङ्गात्‌ । ननु सुखाभिव्यक्रिमृक्तिरिवि पक्षं परित्यज्य दुःखनिवृत्तिरव मृक्तिरिषि स्वीकारः क्षीरं विहायारोचकथस्तस्य सोवीररुविमनुभावयतीति रेत्तदेवना- दकपक्षपतितं त्वह च इत्युपेकष्यते । सुखस्य सातिशयवयीं सदृक्षतया बहुपत्यनी- काक्रन्ततयाः साधनपार्थनौपरिङ्कि्ट्वया च दुःखाविनामततेन विषानषक- मधुवददःखपक्षनिक्षेपात्‌ । नन्वेकमनसंधित्सतोऽपरं प्रच्यवप् इति न्थयेनं ुःखवत्सुरखमप्युच्छि्यव हइत्यकाम्योऽयं पक्ष इति बेमेदं॑म॑स्थाः । सुखरस॑पा- दने दुःखसाधनबाहुत्यानुषङ्कनियमेन वपायःपिण्डे तपनीयवुद्धच। पतमाने सुम्यापावात्‌ । तथाहि~्पायोपा्जिवेष विषयेष कियन्तः चखखषषोताः कियन्ति दुःखटर्दिनानि । अन्यायोपार्जितेष त॒ यद्भविष्यति वन्मनसाऽपि भ्व. पु. टि--मूर्तसंबन्धात्‌ । + च. पु. टिः--आरन।लकसौवीरतिस्यमरः। ` १ ख. वा निरवयवो । २ ख. प्रसजेत । घ. प्रसज्येत । ३ घ श्हरातः। ४ च, वद्विकल्पासहतया मुक्तडुर्मिरूपत्वापत्तेः । प्र च. °दनुपादेयतयेव स्यात्‌ । प्र । ५ क, तामभिः । & क. घ. च. `दोऽभ्युपेयते । वि । ७ क.--ग. ङ. च. “स्थ्यात्स्था । ८ क. “ति भावस । ख. ग, ति भासः । घ. "ति भगवत्सर्वः । ९ कु.-ग. ङ, च, ` °वषटुवे" । १०.घ. तथोपठम्भावकशिप्र ११ क.-ग. ङ. शनुभवती° । च. “नुसरती° ॥ १२ ङ, "या ्वयक्ष । १२ स, ग, “धनप । १४ क, ग, इ~व. "सद्नियन्छि"

भअक्षिपाददरनप्‌ं । ६५ दिवि न शक्यमित्येतस्छानुमवःपच्छाइयन्तः सन्तौ विदाकृन्तु विदावरा भवन्तः । वस्तरिशेषात्सेश्वरानुम्रहवशाच्छवणादिकमेणाऽऽसतचसाश्चत्क- रवः पृर्षधैरेथस्य दुःखनिवृतिरात्यन्विी निःप्रेयसमिवि निरधम्‌ ।

नन्वीश्ररकद्धाषे $ पमाणं प्रत्यक्षमनुमानमागमो वा । न ाषदृत्र प्रत्यषठ मते । रूपदिरहिततयेनादीन्दियछात्‌ । नाप्यनुमानम्‌ । वदुयाधठिङ्कामावात्‌ । नाऽऽगमः । विकृलातष्टतवात्‌ । फ नित्योऽवगमयत्यनित्यो वा । अधिभिदा- न्तापातः । द्विवीये परस्रा्रपापावः । उपमानादिकमश्कपशद्ध्‌ । निपव- विषयत्वात्‌ । तस्माद श्वरः श श्विपाणायत इपि चेत्तदेव वतुरचेवसां भेव चमत्कारमारिष्करोति । विषाशसरं नगस्ागर। दक सकवैकं काय॑त्रत्कुम्मवव्‌ । न चायमतिद्धो हेतुः । सादयदतवेन वस्त॑ सुसाधनतात्‌ । नन्‌ किमिदं सवय वत्वम्‌ । अवयरसयेगित्वमवयवसमवामितं वा । नाऽभ्यः । गगनादौ व्यभि- चारात्‌ । न द्विवीयः । तन्ुत्वादवमेकान्यात्‌ । वस्पादनुपपन पवि बेनभैव वाद्‌ । समदेतद्रध्यत सावयवतपिषि निरुक्तं रक्यताव्‌ । अपान्वर- महच्वेन व कृर्यतानुमनस्य सुकरत्वाव्‌ । नापि विरुदो हवः 1 साध्य- विपव्॑यव्यापेरमावात्‌ । नाभ्यनेकान्विकः । पक्षाएत्यत्र वृतेरद्द्ेनात्‌ । नापि काठात्वयापररि्ः । वाधङानुपठम्भात्‌ । नापि सत्पक्षः । प्रतिमा. दृशंनात्‌ । ननु नग।दिकमकतुके शररजन्यत्वाद्‌गगनवरति देनेवसवीक्षक्ष- मरमीक्ष्यते । न हिं केरकण्ठीरवस्य करङ्खश(चः प्रपिमदो मवति । अनन्यव. तपे समथंतया द्रमिरेषणयेयथ्पाद्‌ । तदैजन्यतेव साधनमिति वेन । आदेः । नापि सोपारिकतवशङ्काकरड्क, ङकरः संमवी । अनकूठवरकतंम- वात्‌ । यद्ययमकरतकः स्यात्कर्थेमपि न स्पात्‌ । इहं जगति नास्येव तक्र

११५ & क, क

नाम यत्कारकचकमवै ीयौऽऽानमासादेदित्येवद्‌ वादम्‌ । प्च सर्वं कतु विशे. भोपहितमयादम्‌ । कतं चेतरकारकापपज्यत्वे सपि सकठकारक पोकतृख- छक्षणं ज्ञानविकीोपरयलाधारलम्‌ । एवं च कंवृष्यावुतेस्तद्पहिसमस्तक २ ्यावुत्तावकारणककाफेःसाद्भसङ्ग इति स्थूः पसाद्ः । वथौ निरद्ि ककरकिकरेण-

१ स. `मवच्छा । २ ख. "स्मात्परमे"। ३ क. '्वयिलि" । ४ व. (शङ्कनीयमतद्विष्‌ । ५ सख, शद्कुमि"। & स, घ. शस्य क्षी । ७ क.~ग. ङ. च. °त्ययोप^ । ८ कं, स. ग, 8: साधः । घ. हः साध्यामीदसाः । ९ च. “ङ्गभावः । १० क. स. “सिद्धे नाः ।म्‌। णङदधेना" । ११ च श्वसतेयमात्मा । १२ स, घ, देषा" । ३ स. "यहि नि" }.

९६ स्वदरोनसंमहे- ` भनुकूडेन वकण सनाथे सवि साधने । साध्व्यापकतामङ्कातक्षे नोपापेसंमवः ॥ इति । यदीश्वरः कत स्थातां ररीरी स्पादित्यादिपपिषरुपकेन ति नागरी पि बे शर्‌ सेदधवसिदिभ्यां व्याघातः । तदुपितमृद्पनेन-- अममः परमाणवे बाधनादृनिषेषनम्‌ । आभासत्वे तु सेव स्यादृश्रपासिद्धिरुचष। ॥ (न्या ०कु ° ९।५) इति । न्‌ च विरेषरिरोधः शक्यशङ्कः । ज्ञातताज्ञातलविकसपराहषल।त्‌ । स्थ तत्‌ । परमेश्वरस्य जगनिमांणे परवृत्तिः किमथ । सार्था पराथ वा । अधे पषटपरप््यथ।उनिषटपरिहाराथा वा । न।ऽन्यः । अश्ाप्सकृटकामस्य पनु षेः अत एव न द्वितीयः । द्तीये प्वत्यनुपपत्तिः । कः खल परार्थं परवर्षमानं परक्षवानित्याचक्ञात । अय करुणया प्रवच्युपपतिरित्णावक्षाच कथेर्तं पत्या- वक्षीत । तहि स्वान्माणिनः सुखिन एव सूणेरीश्वरः । न दुःख शबढान्‌। करुणा वेरोधा्‌ । साथमनपेक्षय परदुः कणेच्छा हि कारण्वम्‌ । तस्मादी- श्ररस्य जगत्सजने न युज्यते ! तद्कं महचा्ैः पथोजनमनुदिश्प न मन्दोऽपि प्रव जगच स॒जतस्तस्य फ नमन छतं भेत्‌ ॥ इति। अप्रोच्यते | सस्तिकशिरोमणे तावदीष्याकयायितवे चश्चपी ` निमील्य १९. भावयतु भवान्‌ । करुगयः परवृतिरसत्येव । न च नित्तम॑तः सुखमयसगेभसङ्कः | सृज्यपराणिषवसुखुवद्ष्छतपरिपिकविरेषद्िषम्पोपपतेः । न च सतन्न्वभक्त दाङ्कु्नयः । स्वाङ्गं स्वभ्यपधायकं न मवर्वीति न्येन प्रसयुत तनिर्षाहात्‌ | एक एवरष्रौ न दतीयोऽपस्थः (तै च १।८।६) इलयाईि- रागमस्तच प्रमाणम्‌ । यद्येवं तर्हि परसरश्रपबाधष्याधि समाधतछखेति रेत. त्यानुत्थानात्‌ । किमृष्तो प्रस्मराभरयः शड्न्ये ज्ञे वा । नाऽध्यः । भग- मस्ये ` पनोतात्तिकवेऽपि परमेश्वरस्य नित्यत्वेनोतचेरनपपचेः । नापि श्रै | परमश्वरस्य।ऽऽगमाधनङ्ञपिकतेऽपि वस्यान्यत) वगमात्‌ । नापि वद्नित्रध- पर । आगमानित्यत्वस्य तीब्रादिषमप्चित्ाषिना शगमत्वाप । तस्पाजिव- तकेषमानृष्ठानदशाद्‌।्रपस।द्सिद्धावाभेपवेषटविद्धिरिवि सष॑मवदातम्‌ | इवि श्रीमलत्तायणमापदीमे स१द्‌शनर्सथहेऽ्षशादद्दनम्‌ ॥

सिरर

१क,ख. ध. रस्यते1 इ । २ कग. च. हतः स्यात्‌ । तदे । घ. “हृते: । स्याः | च. हभद्गाया। ४ ड. प्रहरणे । ५ ङ्ध. न्दांहिप्र।६कृ.ग. च. गान्चामं | ७ सः | एवं। ८ सः व, मनुषी" । म्‌, शनावावी । ९ य, स्यामः |

जेमि निदर्शनम्‌ ९९ अथ जेमिनिदुरहनम्‌ ॥ १२॥ ननु धर्मानुष्ठानवरशदृमिमवंवम.सादेरिति जेगीयते मवता । तव धर्म किरक्षणकः किंपमाणक्‌ इति वचेद्च्यते | श्रथतामपधानिन । अस्य प्रश्चस्य पतिवचनं पराच्या मीर्मासयां परद्र जैमिनिना मृनिना१सा मीमा दद्‌ शलक्षणी । तव प्रथमेऽध्याये विध्य्थवादनन्तस्मृविनामधेयाथकस्य शब्दराशेः प्रामाण्यम्‌ । द्र्वये कमभेदोपद्वतिपमाणपत्रादुपयोगमेदहूपोऽथ; । तृत्तीये भति खङ्घ्वाक्यादिविरेधमतिपत्तिकमानारम्पाधीवबहपधानपिकारकपयजािपा- जम(नचिन्तनम्‌ । चतुथं ॒प्रघानपरयोजकतवापरधानपयोजकतनर्हेपर्णतादिफड- राजसुषगतजवघन्याङ्घक्षदतारिसिन्ता । पश्चमे अत्यादिक्रमतद्विरेषवद्दयवध- नप्राबत्थद्‌ बल्यावेन्ता । षेऽधेकारिवद्धमदृभ्यप्रातिनिष्यथरोपनपाययिचसन- देयवह्विविचारः । सप्तमे परत्यक्षवचनातिरेशशषनामाञिङ्खनापिर शचारः । अष्टमे स्यष्टा्षष्टपबरलिङ्गनापेदेशपवाद्षिचारः । नवम्‌ ऊहपि ष रारम्भसामोरहभन्धो- हतत्पसङ्कागतवि चारः । दरम घाधहेतुद्ररेपविस्तारवाधकारण काकल्सम्‌- चयग्रह(दसामप्रकौणंनजयथविचारः | एकाद्ये तन्वोपे।द्षाततन्बावापतखपष- श्वनवापपपश्चनविन्तनाने । दाद२ प्रसङ्कन्तनिनिर्गयसमच्वयविकलसविच।रः । तत्राथाता धमाजज्ञातति (जं० सृ० १।१३।१) प्रथममविकृरणं पव॑ म मासिरम्भोपपादृनपरम्‌ । अधिकरणं च पश्चवयवमाचक्षपे परीक्षाः । वे च्‌ १ञ्चवयवा पिषयसतशयपूवपक्षपिद्धान्तसगविष्माः ।

तताऽऽ्चायमतानु तारणाधिकरय निरूप्यपे । खाप्पावोऽष्येवन्य इृत्येतद्वाकं [षयः । च।द्नाउकन्न भज्था धकः ( जं० सू० १।१।२ ) इत्यारभ्यान्बाहाथ च द्रानात्‌ ( जे० सू० १२।४।४० ) इ. ~तद्न्तं जेमिनीयं घम॑राक्लमना- रभ्यमारम्यं वेति संदेहः । अध्यमनपिपेरदृशथंतदृ्टयंताम्याम्‌ । तवानारम्य- मिवि पव पक्षः । अभ्ययनविषेर्थावनोधलक्षणद्ष्टफठकतवानपपतेः । अर्था.

चवे धथिमन्ययन्‌रवाव्‌ तत दईन्वदि। पन्थः कमत्यर्तमपरपिमध्वूयून [५ सते ।फवा पाक्षिकमरघातवनियम्यत इति । न वरघः । सिद्पदं वेदाध्-

न न {~ ण

१ स, तसि ।२क. ग. `तिमन््ना"। दस, "नानं चि ४च, हूपुर्णः। ५ से. “ल्यचि । ६ क. ग.~-चे, शत्यक्षःच । ७ स, सहतः! ८ च, म्बोऽन्यत्‌ः । ९ ०९.60

र. नापरः । ९५ ॐ, थह । १११. वरदास्पदं । १६

९८ सवंदरोनसगरहे- यनमर्थाववोधदेतुरध्यथनत्ाद्धारवाध्ययनवादररथनुमानेन विध्यनपेक्षतया परप त्वात्‌ । अस्तु वाह द्विषीयो यथ, नखपिदखनाद्ना वण्डुलनिष्पचिरसंमवा- ताक्षिकोऽवषापो ऽवथं कतैष्य इति विधिना नियम्यते । तथा टिखितपटे- नाथज्ञानसमवालाक्षिकमध्ययनं विधिना नियम्यत इति वचेनेतचतुरस्षम्‌ । इश- नवदाष्ठ॑न्विकयोरेधन्पसंमवात्‌ । अववातनिष्पनेरेव तण्डुठेः पिष्टप्रोडाशा- दिकरणेऽवान्तरापुरहयारा दशपू्णेमासो परमापूर्वमृत्वादयतो नापरथा । अतोऽुष- मवघातस्य नियमहेतुः । प्रृते ठिखितपाठजन्पेनाघ्ययनज^पेन व(ऽथावगोधेन्‌ कत्वेनृष्ठानसिदधेरध्ययनस्य नियमहेतु्नास्तयेव । तस्मादथावबोधहेतुविचारश- सखस्य पेधत्वं न्‌।स्वौपि । वाटं भ्रूषमाणस्य पिषेः का गपिरिति चेत्सगेफल- कोऽक्षरयहणमात्रिधिरिपि मवान्परितृष्यतु । विश्वजिन््यायेनाश्रवस्पामि ख- गस्य कत्पयित्‌ शक्यत्वात्‌ । यथा स॒ स्वैः सवान्पत्याविरिष्टत्वात्‌ ( भे° सू० ४।३।१३ ) इति विश्वनित्यश्रुतमप्यविकारिणं पपाद्यता तद श्षणं स्वग; फट युकया निरणायि तददष्ययनस्ण्पस्तु । वदुक्त्‌-- पनाऽपि विधिना इष्टरामान हि वद्थवा । कृरप्यस्तु विधिसामथ्प। स्वर्गो विश्वजिदादिवत्‌ ॥ इ पि ।

एवं च सति वेदमधीत्य लायादिति स्मृतिरनुगराता मवति । अतर हि वेदा- ध्ययनसमवतंनयोरयदध(नमवगम्थते । तविके मपे त्दोपथपि वेदे पमवि- वाराय गृरुकठे वस्लम्पम्‌ । वथा सत्यभ्यवधाग ३।४-त । तस्मादविचारश- खस्य पेषतामवाताहमानेण खर्गसिद्धेः समादतनशास। च्च धमविवारशल्ल- मनारम्मणीयमिति पूवपक्षसेरष; |

सिदान्धस्वन्यतः प्रपत।देषापतिधिलं म१ाऽस्त॒ । नियमविधित्वपक्षस्त वजहस्तेनापि नापहस्तभितं पायते । तथाहि--सवाध्यायोऽध्येतव्य इति तन्यपत्ययः प्रेरणप्रपयायां परषप्रवतिर्पा५मवन।मत्यममिधामवनाौ प्रत्माषयति । सा हथमा मान्यमकङ्क्षपि । न तवत्समानपदोपत्तमध्प- यन मोज्पत्वेन्‌ १९२११ । अध्ययनराग्दाथंस्य साधने च्वारणक्षभतस्य वाङ्म" नद्ष्यापारस्य ङराथकस्थ भेव्यत्वासमवात्‌ । नापि समानवाक्धोपत्तः

* घ. प, टि.--~शा्द भावनाम्‌ । ` गष. प, दि--रान्दी भावनम्‌,

१ घ. “हेत्यध्यः । २ क.-ॐ. वात्‌ । अ । ३ स. शरमपु" । ४ स, नास्त्येव 1 ५ क, त, ग, "णवि? । & ग, वाध्यते । ७ कृ, वनां साऽपि भाः। ग. बना साऽपि भाः। & ध, नाभा । ९ क.. ङ, च. यनमाव्यं पः । १० सग, च, न्नं भासय

तं १.।११ स ग्‌, भुष्यभावास । च, भान्पास !

1, गें

नैमिनीद्न५ । ९९

त्वाध्यायः। स्वाध्यायशम्द्‌थंस्य वणंराशेर्नित्यत्वेन विभत्वेन चोतस्यादीनां पतण। क्रिवफृटानामसंभवात्‌ । तस्मारसमथ्यपाङ्तोऽवबोधो भाव्यलेनादति किषटते । अर्थी समर्थौ विद्ानधिकरियव इति न्ययिन दरपुणमसादिविधयः स्व विषय वबेधमोक्षमौणाः स्वाथवोपे स्वाध्यायं विनियु लते । अध्ययनविषिश्च छिखितपाठादिग्यावच्थाऽध्ययनसंस्छृदलं स्वाध्यायस्यावगमयति । तथा भ यथा द्‌ शपृणमास्तादंजन्यं प्रमापृवमववातादिजिन्यस्यावान्तरापवेस्य कलसकं तथा- समस्तक्रतुजन्यमपवजातं कतुज्ञान साधनाभ्ययननियमजन्यमपवं कृस्पपिष्यवि । नियमाद्ृ्टानिष्टो विधिश्नषणवेफल्यमापद्येव । न च वश्वाजिन्न्यायेन फरकलस- नाअकरम्यत । अथव्बृधि दृष्ट एदं सति कृखन्तरकल्मनृा अपाम्‌ | ५ ठभ्यमने फे इष्टे नादृ्टफठकल्पना । विधेस्तु नियमार्थत्ानाऽऽनथंक्थं भविष्यति ॥ इति । ननु वेद्मावाध्यायिनोऽौववोधानुदयेऽपि साङ्गवेदाभ्याधिनः पृरपरसाथवि- वोपसंमवाद्िवारशचाल्स्य वेफल्थपिति वेचदसमञ्जसम्‌ । बोधमात्रसेमवेऽपर निणयस्व विचाराधीनत्वात्‌ । तद्यथा-अकताः शकरा उपदधाति (ते० क्र° ३-१२-५) हत्यत्र पूतेनेव न तैखादिनित्धयं निर्णयो व्याकरणेन निगमेन निकेन वा न उभ्यते । विचारश्ञेण तु वैजो वे पृतमिति वाक्यशेषवश- दर्थनिर्णयो ठभ्यते । तस्माद्विवारशाल्लस्य वेधत्वं सिद्धम । न च वेदमधीत्य स्नायादति शाखं गुरुकुडनिवृत्तिप्रं व्यवधानप्रतिबन्धकं बाध्येतेति मन्तम्पम्‌ । स्नात्वा मृङ्क्त इतिवतुव।परीमावसमानकेतकत्वमात्र प्रतिपरत्याऽध्ययनसमावर्वं- नयोनरन्तयापातपचेः । तस्मादिषिसामथ्यादेवाधिकरणसषहटस्ामकं पवेमीांसा दासमारम्भणीयम्‌ । इदं चाधिकरणं शाज्ेणोपोदषातत्ेन संवध्यते । त्‌।ह-- चिन्तां परृवसिद्धवयथंमुपोद्षातं परचक्षते ॥ इवि । हदमेवाधिकरणं गृरुभतमनुसृत्योपन्यस्यते-अष्टवर्षं॒तब्राह्मणमृपमयीव तमध्या- पयीतेत्यनाध्यापनं नियोगविषयः प्रतिभासते । नियोगश्च नियोज्यमीेक्षते । -कश्वाज नियोज्य हति वेदाचायकक म एव । संमानन ० (पा० सु १।३।३६) ९ क.-डः, "विष" । २ ख. °षयस्वविषयाः । घ, "षयः स्वविषया? ३ ध. "माणाः स्वावबो? । ड.-च, °माणस्त्॑छेवी" । ४ ख. च द्‌" । ५ क, ख. "वणं वे । ६ व.~-ड,

द्याव" | ५ कृश, ढ़, च, ^त्यथनि" ! € इ, न्तयुप्र । ९ स, 'पुनविनिः ।

६०४ सर्वद्रोनसहे--

त्यादिना पणिन्यनु त्ासनेन ऽऽवायंके मर्मन नयतेधातोरासनेपदस्य पिधा नात्‌ । उपनये रेः निरोज्यः स एवाध्याप्नेऽपि । तयोरेकपयोजनतात्‌ । अत एवोक्तं मनौ मुनिका-~ | उपनय तु यः दिःष्यं वेद्मध्णपदेदू द्विजः | सङ्घः च सरहस्यं च तमाचार्यं प्रवक्षते ॥

(म० स्मृ० २।१४० ) इवि। ववश्वाऽऽ्चायंकतुकथध्यापनं माणवककर्वकेण।ध्येवनेन विना न सिष्यतीत्यर ध्यापनत्रिधिप्रयुक्त्येवाध्पथनानष्ठनि सेत्स्यति । प्रथोज्यव्यायारमन्तरेण प्रयोज- कव्यापारस्यानिवौहात्‌ ! तद्मध्येतव्य (त° आ ०२।१५ } इत्यस्य विधित सिष्यतीति चेन्मा सेत्सीत्का नो हनिः | पथगध्ययनवियिरभ्युपगमे प्रयोजना- भावात्‌ । विधिवाक्यस्य नित्यानुवागत्वेनाप्युपपततेः । तस्मद्ष्ययनविधिमुपनीष्य ूर्मुपन्यस्तो पर्वोत्तरपक्षौ प्रकारान्तरेण पदृशंनीयोौ । विचारशाच्लमवेधल्वेनानारब्म्यमिति पूर्वपक्षो वैधत्वेनाऽऽरन्धव्यमि्ि द्धान्दः । तत्र वैधत्वं वदता वदितव्य किमध्यापनविधिमौणवकस्या्थावबोधै- 2 युङ्क्ते किंवा पाठमत्रम्‌ । नाऽऽ्यः | विनाऽप्यथोववोषेनोध्पापनसिद्धेः।

हितीयः । पाठमाते विचारस्य विषयप्रयोजनयोरसंभवात्‌ । आपाततः परति- भतः संदिग्धोऽर्था विचारश्चैस्य विषयो भवति । वथा सति यत्र्थावगति- रेव नासि तत्र संदेहस्य का कृथा । विचारफरस्य निर्णयस्य प्रत्याशा दूरत ण्व । तथा च यद्संदिग्धेमपथोजनं न च तवेक्षाव्यतिपित्सागोचरः । समन- स्कोद्धियसनिरुष्टः सपष्टाटोकपध्यमघ्यासीनो घट इति न्यायेन बिषयपरयोज- नयोरसमवेन वेचारशास्मनारम्यमिति पूर्वः पक्षः । जध्यापनविधिनाय्थंववोधो मा प्रयोजि । तथाऽपि साङ्कवेदाध्यापिनो गहीतपदपद्थतगतिकस्य पृरूप्स्य पोरुषेपेधिव परवन्येष्वाम्नयेऽप्यथौवबोधः प्रामोत्थेव ; ननु यथा विषे मृङुक््ेयत्र प्रतीयमानोऽप्य्थौ न विवक्ष्यते माऽस्य गृहे भक्था इति भोजनपरतिमेधस्य मातुवाक्थतातर्यविषयतरात्‌। तथाऽऽ्नाया- थस्याषिवक्षायां मिषयायमव्दोषः पचीनः पादुःष्पादिवि वेन्मैव । शच. श्ना1उ*।२ च. “जः। सकल्पं स । २ घ. श्युकतेवाः च. न प्रसिः। ‡ कंः-ङ पित्वस्य ¦ ६ च. पृ्पक्षसिद्धान्ती । ७ च. धनम ८क. ग. ध. प्रयञ्चते ।

0.0

स- च. प्रय॒ज्यन्त्‌ । ९ च. ,नाध्ययन । १० क.-ड. `खबिः। १९१ च. “वः १२ <== ङ च [दुरथप्र । १३. इच. रः । यथासः । १५, अध्ययन

ध्व

जेमिनिदर्षनप्‌ । १०४ पचः । दृष्न्तदार्टान्तिकयेरवषम्यसेमवात्‌ । दिषभोजनेवाक्यस्थाऽश्रणीतत- तेन मृख्यार्थपरिग्रहे बाधः स्यादिति विवक्षा नाऽऽश्रीषते { अपोरुषेये तु वेदे प्रतीयमानोऽथः कुषो न विवक्ष्यते । विवक्षिते च वेदार्थे यत्र यत्र पुरूषस्य सुदेहः स सर्वोऽपि दिषारशाच्स्य विषयो भविष्यति ! तजि्णयश्च पयोजनम्‌। तस्माद्ध्याएनविधिप्रयुकेनाध्ययनेनावगम्यमानस्याथैस्य विचाराहतवाद्विवारंण- सरस्य वेधवेन विचारशाखमारम्भणीयमिति राद्धान्तसमरहः ।

` स्यादेतत्‌ । वेदस्य कथमपोरुषेथत्वममिधीयते । तत्पतिपादकप्रमाणामार वातु । अंथ मन्येथा अगौस्षेया वेदाः सपरदायाविच्छेदे सत्यस्मयभाणकतृ- कत्वाद्‌ालवदिति । तदेषन्मन्दम्‌ । विशेषणासिद्धेः । पौर्पेयवेदवादिभिः प्रवय संपदायविच्छेस्य क्षीकरणात्‌ । किंच किमिद्मसर्यमाणकतुकतवं नामा मीयमाणकतृकत्वमस्मरणगोचरकर्तुकत्वं॑वा । न॒ प्रथमः कल्पः । परमेश्वरस्य कतुः प्रमितेरम्युपगमात्‌ । न द्वितीयः । विकस्पौसहतवात्‌ । वथा~-किमेके- नास्मरणममिपेयते सर्वैव । नाऽधयः। यो धर्मशीरो जितमानरोष इत्यादिषु मुक्तकोक्तिषु व्यभिचारात्‌ । न द्वितीयः । सर्वास्मरणस्यासर्वज्ञदुज्ञानत्वात्‌ । पोरुषेयते प्रमाण समवाच्व । वेदवाक्यानि पोरुषेयाणि वाक्यतात्काविदासा- ` दविवाक्यवत्‌ । वेद्वाक्यौन्यापरपरणीतानि भरमाणते सति वाक्पतान्मन्वादिषा केयवदिति । नन्‌

वेदस्याण्ययनं सर्वं गुरवध्ययनपुर्वकम ।

वेदाध्ययर्नसामान्याद्धुनाध्ययनं यथा ५

इत्यनुमानं प्रतिताधनं पेगल्भत इति चेत्तदपि न प्रमाणकोटिं पवे्टमी्े । भारताध्ययनं सर्वे गृर्वध्ययनपृवेकम्‌ । | मारताध्ययनत्वेन सांप्रताध्पयनं यथा ॥ इत्यामाससमानयोगक्षमत्वात्‌ । नन्‌ तन्न व्यासः करवत स्रत ।

को दन्यः पएृण्डरीकाक्षान्महाभारतकृद्धवेत्‌ । इत्योदािति वेत्तदसारम्‌ । “ कव सामानि जज्ञिरे । छन्दांसि जाक्ञेरे तस्माघयजुस्तस्मादजायत ' ( तै०आ ० ३।१२ ) इति पुरुषसूक्ते वेदस्य सक्त , केताप्रविपादनात्‌) फिचामित्यः राब्द्‌ः सापान्यवचते सत्यस्मदादिवाद्यन्दियाम्राद्य- रवाद्षटवत्‌ । नन्विद्मनुमानं स एवे गकार इवि प्रत्यभिज्ञापमाण प्रविहत-

९ ख. ग्नस्याप्यप्र। २ क.-ग. ङ. च. कथ॑। ३. शक्षीकारात्‌ । ४ क.~-ङ.

। (पतीय' \ ५ व. "त्‌ । नापिदि" ६ ख भ | छ 1 ७ च, पवृयान्यप्र । & त्रः नवाच्यत्वाद्‌* ¡ ९ च, प्रतिप्रगः ११ घ. ^त्यादिविचनेनेति ।

१५३ सव॑दरानसंभे - । मिति बेतदातिफस्ं । दूनपुनजातकेशेदटितकृन्दादावव प्रत्यभिज्ञाया; सामा“ न्य विषयत्वेन पाधकत(भावात्‌ । नैन्वशरीरस्य परमेश्वरस्य वाखािस्थानामार बेन व्णान्वारणासंमवात्कथं तथ्णीततं वेदस्य स्पादिवि रेन वद्धदरम्‌ । श्वमावतोऽगरीरस्यापि तस्य भक्तानुयहाथं रीखाविप्रहयहंणसंमवात्‌ । वसा देदस्यपोरुपेयेतव॑ब चोयुकतिनं युक्तेति देत समाधानममिषीयते । किमिदं पौरुषेयत्वं सिषाधयिषितम्‌ । पृरुषादुषपन्तर्मतं यथाऽलसदादिमिरहरहरुष्वा- माणस्य वेदस्य । प्रमाणान्तरेणार्थ॑मुषरम्य तत्मकौशनाय रवितं ग मथाऽस्मदारिभिरेव निबध्यमानस्य प्रयन्धस्य । प्रथमे न व्रिपतिपाषिः। परमे किमनुमानबलाततंसाधनमागमवलद्रा । नाश्यः । पाटतीमाधवादिवाक्येषु सष्यमिचारतात्‌ । अथ प्रमाणते सतीति विशिष्यत इति वेत्तद्पि न विप भितो मनिः वेशमाप्यते । पमाणान्तरागोचरार्थपरतिपादकं हि "वाक्यं वेद्‌. धक्यम्‌ | तत्माणान्तरगोवरा्थपतिपादुकषिति साध्यमाने मम माता बन्ध्येवि- वदृग्यापावापतिात्‌ !

किच परोश्रस्य छीटाविग्रहाम्पुपगमेऽप्यतीन्दिषाथंद्‌ शनं न रंजाषटीति । देशकाठस्वमादविपहृष्टाथं्रहगोपायामावात्‌ । न च ॒तच्चधरुरादिकमेव रौद. कंपरतीविर्जेननक्षमामिति मन्तव्यम्‌ । दृष्टानुसरेणेव कल्पनाया आश्रयणीयत्वात्‌ | दुक्तं गुरुभिः सर्व॑ज्ञनिराकरणेरायाम्‌--

यत्ाप्यतिरायो दृष्टः स॒ खा्थानतिरङ्धनात्‌ । द्रमृक्षमादिदृष्टो स्यान ह्मे भरोत्रव्तिवा ॥ इवि । अत एव नाऽऽगमवखान्त्साधनम्‌ । यथा-तेन पोकमिति ( श ० सू ४।३। १०१) प़णिन्यनुशासने जाम्रत्यमि काठककाठापतैततिरीयपित्यादि- रमाख्याऽध्ययनसतपदायपवतंकविषयत्वेनोपपधयते । वदामि सेपदायमवतंक- विषयतवेनाप्युपपद्यवे ।

न चानुमानवबखच्छब्दस्यानित्यवतिदधिः । प्रतयभिज्ञाविरोधात्‌ । न रास स्प्येकत्वे सामान्यनिबन्धनं तदिति सांप्रतम्‌ । सामान्थनिबन्धनत्वमस्य वखव- द्वाधकपनिपातदास्थीयते कविद्रचमिषारद नाहा । वन कविदृ्मिवारदरशने वदुक्षायामृक्तं स्वतःपामाण्यवादिमिः--

११. बग पुः। २ च. ग्हकािकाण्ठदाक्रि रच.न ल्द म्प

ग, "यत्वं सिः 1 ६ घ. “त्वचो । ७ क, ख. घ. चेद । ८ घ. "मात्रम्‌ । अथवाऽ" ॥ ९ ग, 'काशाय-। १० स. ग. घ. "शिष्ट इ°। ११ क. स. घ. वेषम्य०। १२ घ, हि वे" । १२१. "हम्नतानक्ष। १४क. ख, -ति्ञानक्षः । १५ क, भव्यम्‌ । न्यायात्‌ । ह" | १९६ अ क्तं भद्रदरानार्यैः। सु"।

जेमिनिदर्शानप्‌ । १०६ उपयेक्षेव हि यो मेोहादज्ञावमपि बाधनम्‌ । स॒ सर्वव्यवहारेषु संशयात्मा पिन्वति ॥ इति । नन्विदं प्रत्यभिज्ञानं गत्वारिजातिपिषयं न गादिन्पक्रिविषयम्‌ । वासां प्रतिपुरुषं मेदोपम्भात्‌ । अन्यथा स.मद्यमाऽधात इति विभागो न स्यापि चेत्तदपि शोभां न विभवं । गा दव्मक्तिमिद्‌ प्रमामाभवेन मत्वारेजातिनिषय- कट्पनायां प्रमाणाभावात्‌ । यथौ गोतवमजानव एकमेव भिनदेशपरि"गप्त- स्थानव्यक्तयुपधानवशा द्धि नदेशमिवात्मामेव महद्व दर्वमिय वमननिव परथते वथा गव्यरिंमजानत ९क।ऽि व्यञ्जकमेदाचत्तद्धम।नुबन्धरना पपिभास्तै । एवेन विरुद्ध माध्यास्ादृमेद्‌ तिद्धिरिपि भत्युक्तम्‌ । तथ किं स्वाभाविको विरुद्धमोध्यात्तो मेदसाधकतवनाभिमरः प्र्तविषो का । परथेअकैदधिः। अपरथा स्वामाविकमेद्‌ाम्यपगभे दरा गकर।द्चारयच्वैव इति प्रतिपतिः स्यान्न त्‌ दशतो गकर इति । द्वितीये तुन स्वामाविकमेद्िदिः। नहि परोपाधिमेदेन स्वामाविकमक्पं उहन्यते । + मनभसाऽपि कृम्भाधुपाधि- भेदात्स्वामाविको मे; । वत व्याव्तव्यवहारो नादृनिदनः । वदुकप्राचभिः- प्रयोजन तु यज्जतिस्तद्ण।देव ~+- रण्स्यते' ` । म्यक्तिडम्य तु नदेभ्य इति गतवाद्धवंथा ॥ इवि । . वथा च~ . । प्रत्यभिज्ञा यद्‌ २य्दे जागव निरवर््रहा | अनित्यत्वानमानानि सव सवांणि बधते । एतेनेद्मपास्तं यद्वदि वागीश्वरेण मालमनोहरे---अनिंयः शब्द्‌ इन्दि भ्राद्यवि शेषगणत्वास्चक्षरूपवदिति । शम्ददृब्यत्ववा दिनं प्प्यसिद्ः । धन्ये सिद्धसाधनाच्च । अश्नावणलतवोपाधिवाधिवत्व।च्च। उद्यनस्तु आभयापत्यक्ष- त्वेऽप्यमावस्य प्रत्यक्षतां महता प्रवन्धेन प्रतिपादयनिःव चः कोहड उतन्यः * इत आरमभ्थ यज्ज तरेत्यन्तो ग्रन्थो घ. पुस्तकं न विदयते । ~+ ध. पु. हि.-ततः स्थाभाविकमेक्यं बणदेव । वाभाविकमेक्यं बणदेव । १ग.न गोदि । २. “यां गादिव्यक्तिविषयता संभवति । तासां प्रतिपुरुषं भेदे प्रः । ३ क. ग्या गोध्रत्वभः । इ.~च. श्या गत्व । ४ घ. °रिणामस॑°. । ५ च.---ण्वाक. ल्पः 1६ क, ख, ग. "क्तेराजाः 1४ च, प्रञ्॒तम्‌ । ८ ड, च. "दसमधि" 1 ९ ध. “तः प्रती । १० ग. मेऽरसेद्धः । अ ) ११ ग. नुच्वार । १२कृ. गः ^विकोमेः। ख. “विषा मेः । १३क.ख. ग, तेप्रः । १४ च. दुः । तेन तत्र व्याबृत्तनिनदो ना" । १५ च “तै । तेर धमिन्यक्तेत्तु ना । १९ क, ग^--च, दनां प्रत्यक्षसि । १७ घ+ शना श्वे विेषराणत्वासिद्धेः । पर्यक्षसिद्धष्व | |

नमति

१०४ सर्वद्च॑नस॑थरहे-- शद्‌ इति व्ववहाराचरणे कारणं प्त्धक्षं शब्दानित्यते प्रमाणयति स्म | सोऽपि विरुदधधर्मससगस्थोपाधिकत्वोपपादनन्यायेन दतरक्तवद्ताठसमः । योहि नित्थते सवेदे१खब्ध्यनुपरुन्धिपसेङ्खो न्यायमूषणकारोक्तः सोऽपि ध्वनिर्तर्छत- स्योपटम्भाम्युपगमाल्तिरिप्तः । यतं य॒गपदिन्दियरंबन्धित्वेन प्रतिनियत्रसै- दकारंकसंस्कायैत्वामावानुमानं तदासन्यनेकाम्तिकेमित्यटप्रतिकटहेन । , वतश्च वेद्श्यकिस्षेयतया निरस्त स्मसतर गकरङ्ग इकुरतेन सतःसिद्धं धम प्रामा- ण्यपिति सुस्थितम्‌ । स्यदितत्‌ । |

प्रमाणत्वापमाणत्वे स्वतः सांख्याः समाधिताः।

नेयायिकास्ते परतः से।गताश्वरमं खवः ।

प्रथमं परतः पराहुः प्रामाण्यं वेदवादिनः ।

प्रमाणत खतः पराहुः प्रतश्वापमाणवाम्‌ ॥ |

इति वादिविवाददश्नात्कथकारं स्वतःसिद्धं धर्म प्रामाण्यमिति सिं्वर्छत्य स्वी क्रियते । | किंच किमिदं स्वतः पमाण्यं नाम । क स्वत एव प्रामाण्यस्य जन्म्‌।

आहोसिर्खाभ्रयज्ञानजन्धम्‌ । किमुत सा्रयज्ञानसामभ्रीजन्यत्वम्‌ । उवाह तान स्ामर्थाजन्यज्ञान विशेषाध्नितत्वम्‌ । किंवा ज्ञानक्षामान्यसाममीमात्रजन्यज्ञान- विशेषाभिवत्म्‌ । तवाऽभ्यः । सवद्यः । कायकारणमावस्य मेदसमानाि- करण तेनेकस्मिनसमवात्‌ । नापि द्विदीयः । गणस्य सतो ज्ञानस्य प्राम णयं परति समबायिकारणतया दव्य पतित्‌ । नापि तुतायः। परामाण्यस्पोपाविल जातित्वे वा जन्मायोगात्‌ । स्मृतित्वानधिकृरणस्य ज्ञानस्य . बाधात्यन्वामावः मामाण्योपाधिः । न च तस्योलत्तित्तभवः। अत्यन्ताभावस्य नित्यत्वाभ्युषग- मात्‌ ॥ अत एव न जतिरपि जनि्युञ्पें । नापि चतुर्थः । सानो दयप । विक्षिपसामभ्यां च॒ सामान्यसामभ्यनुपरविशति पि दपासामग्यामिव

क

१क. म. 'हारवारणे काः । ख. हारका । घ. हारः क° । २ घ. स्तयक्षदा" । 2 च. “ङहिरेब मताः । ४ क. ख. °बेताङमयोऽपि नि ग. “बेताङसमयो हि । घ. °ेता- ठमय एतेनापि नि । ५ व. “सङ्गति न्या । & घ. `रोक्तपक्षः सो°। ७.ब. "निङ्कततवोप ` ग, शु यदि।९ख. ध्र. शसं । १० च. "कमसंति कलकठे त° । घ. क॑मित्यल- मतिकलकलेन + ततो बे" ११ स. “स्तक १२ उ. वत्वस्य । १३ ६, °भिकल्वे" । १४ १7, च, “भवी 1 अ १५ ष. रहेषे हि प्रामाण्यम्‌ । प्रामाण्यवि १६ क. त. (माणि

जामि निरो । , १०५ ` पृकषत्तामथी । . +अरया नतत्वाऽऽकसिकतं पर्ज्येव । तस्मात्‌ > परतस्त्वेन स्वीरपापाभाण्यं विज्नार पागन्थसःमथोजन्दाभितनित्विव्याद्िराप दयेत । प्शचमविदलं विकृसयामः । फ दोषा नादतदछपेकानसमग्रीजन्वत्वमेव ज्ञानसामग्री मा्रजन्यतवं वा दोषा व[सहनङ्ञा नसामर्थ जन्यत्वम्‌ न्‌।ऽऽदं; । दोषामावततहस्वज्ञानसतारमीजन्येव्वमेव परयः प्रनिण्पमिवि परवमपमण्यवा भिरूररीकरमात्‌ । नापि दिवीव । रपामावसहरपतन ताननां सहत सिद्ेऽनन्यथासिदध(न्वपन्यतिर द्वया दषामावं्य कृ(रमवावा वजखेााव- मानलाष्‌ । भमावः कारममेव न भवीति चेत्तदा वक्तभ्यभमावत्य काभत्‌- मस्विनवा। पदि सासि तद पठ्यते पटस्य नियताप्रसङ्कः | अथास्ति किमपराद्धं करणलनेतं सेधमुनयतस्पाशा रज्जः । वद्दितनदवनेन- भावा यथा तथाञ्मावः कार्‌ कवन: ६ ( स्यान्क०१।१०) इति| पथति प्रयग वमत प्रणव जनहताप(रकेहृतधान क म॑त्वं सपि तद्िश- प१्‌।अत८।दपमि।ण्वरत्‌ । परमणनि प्रपा सेपपजनम्पास्तद्सायां सारपिक- ताद्पामाण्यवत्‌ । वस्मदुतते ज्ञप द प्रप्य प्रभागसंमवत्सवः सिं परामाण्पमिसततूविकृष्माण०३।यत. इति वेच्तदृपदाकारम्‌(्हनन।यते । पिज्ञानस।- मय॑ जन्यत्वं त्‌।५ |] पर।प।१कहुत्वजन्यतव परमभयाः सखतश््वा+प (वरक. पेमवात्‌ । आसति चेजानुमानम्‌ । पिमवा प्रता पिशनतानर््रजनपत्त सति वद. वि(रक्तजन्पा न मवति ` अपरमातनिपिकरणत्वात्‌ । वटार्पिभादत्‌ । न वै सनमनुमुि परतस्तवक्षावकषप सङ्केतम्‌ । भमा ई उन्यावारक्ज्ञनहेलपिं ।रेकजन्या न भप ज्ञनृतवाद्पना4॥ पवसाधनग्रह्मसलवात्‌ ज्ञनतताम*

[णण 117 1

* च. पु. ट.- अपरथा विरेषसामगपनडग. ६६६६ + व पृ. 2ि.~ तत्य विर्वा नस्य । > घ. पृ. दि.-सामत्यसपग्रतिर्कविरेषताभग्रजन्यश्रितत्वं परतस्त्वम्‌ | [ ]इत आरभ्य सति इत्यन्तो मन्थः च. प्त्रे नावि ।

५ क = ~ कमन येज

क छ = ध चै

° सन्त्‌ । ख, “सन्नत । घ.-च, 'सजेत्‌ । स, ग. घ. -माण्यवि | ३ क. ख, `श्रितति' । घ. श्रित इति व्याः । ४ घ. ` “पयते 1"प । ५ ग. न्तसा?। च, तताम. ग्रयाभावजं ।६ क. ग. न्थ्वन्ञा 1७फ.ख, ग, नमनम्‌ ।८फक, ङ, चं ब्‌ । < सच, भविस । १०. तकि । ११ ख. ग. "भगा. दोषाभाव । घ, मर्या दुषाभावसिदङ्कततवातिद्धः । अ । १२क. ऽन्ध । १३. ग्‌. व्वकृ!:। १५ कऽसःग. णता । १५, पू 1 जथ । {६ घ. दा बढ" । १७ घ. ननु्प्स्या। १८ सख. च्या वट । १९ घ. “द्धन । २० क~. ड. च. "मता प्राज्ञ । २१८; गम्य, त्वादुत्रनाचर ^ ९९ संग, घ. "पप, २२ब. शते प्रामाण्यसंः | २९ त्र, "ण्डायितातिति । ९५ घ. `ति ४५*। =

१४ `

१०६ सर्वदरानसं्हे- अीमाादेव पमो्त्तिसंमे तदतिरिक्तस्य गुणस्य दोषाभावस्य ॒षा कारणत - कल्पनायां कलयनागोरवपरसङ्खगच्च । ननु दोष्याप्रमहतुत्ेन तदभावस्य तेमां परति हेतुं दुनिवारमिति देन । दोषामावस्य।पमापतिबन्धकतेनान्यथा - दत्वात्‌ । तस्मदृगुणेभ्पो देाणाममावस्तद्भावतः अप्रा१(प्यद्रय)सच्वं तेनोत्सम नोदितः ॥ इति । तथ। पमाज्ञमििरपि ज्ञनक्ञपकमामग्रीत एव जायते । न च संरायानुदृथप सङ्क वाधक इपि" युक्तं वक्तम्‌ । सत्यपि पतिमासपृष्कठकारणे परतिबन्धङ्ृदो - षादिसमवध।नाचदुपपत्तेः । फिच तावकमनुमानं स्वतः प्रपणं न वा । आचेऽ- नैकानतिकता ¦ द्वितीपे तस्यापि प्रतः प्रामाण्यमेवं तस्य तस्यापीत्यनक्श्या दुरवस्थ। स्थात्‌ । यद्र कृसुमाञ्जर वुद्यनेन क्षटिति पचरपवृत्तेः प्रपाण्यनिश्वयाकनलाभ- बमापादयता प्ण्यगारि । ्वृपिच्छाममक्षते । ततमार्यं -चेच्छापराचु्षम्‌ । इच्छ। वेष्टसाधनवाज्ञनम्‌ । तचेष्टजापीय वदिङ्गनुरभवम्‌ । सोऽपीन्दिफर्थसं-

क्ष च ९

निकेप॑म्‌। प्रामाण्यग्रहणं " त॒ न क्रविदुपयुज्यत ईति । तपि वश्छरस्य प्रसा- १५ व ॥ क @, २१ ^ [) त्ककषे सुवणं मृत्य सवं ङके(द्वाटनमिव पति५।ते । यतः समीहितसतवाज्ञान- मेवं परमाध्वयाऽ्वगम्पमाननिच्छा जनयतीत्पनेव स्फृट एष प्रामाण्यग्रहस्य. पयोगः । कच कविदमिं वेनििविङित्सा परवत्तिः 'संशयादुतप्रेत तीस्व तैथामावसमवात्पामाण्यनिश्वयो निरथ॑कः स्पात्‌ । तथोक्तम्‌--अनिभ्विवस्य ¢ ५ ९ ® = ® ® ५५, । । @ क स्वमेव इठम-वि । पदि सत्त सुमं भवेत्तदा प्रापाण्पं दतनटाज्जाठिकं भेवेदित्यखमतिप्पञ्चन यसमादुक्तम्‌-- तस्मात्सद्धोधकतवेन पराप्त, बद्धः प्रपांणत। | जथान्थथातवहेतूत्थदो षज्ञानार्फ्यते ॥ इप । ~ यासा १ स. दषभा-। र ख. प्रमाहैः । रख. "स्यावतिः। ४१. "माण्यासच्छं तेनोत्सर्गत्य प्रामाण्यस्यानयोदितत्वादिति । ५4 ख, “तचे ते । ६ क, स्््गेन।७कृ, ख,ग, ष्‌ °्ति च यः । ८ च. "धवानवश्ादनुपः । < क. सख. ग. ध. स्था तदुवस्था स्या? । १७ नव, प्रक्ुतप्रः । ११क. स. घ. "दिति प्र । १२ घ. हनिच्छाः । १३. नते । क तत्माञ्च्च्छा । १४ क. 'चथच्छ' । ख चु इच्छा । "र्ये के १५ च. "ङण, भावस्न्‌ । १९ घ. "भवः सोऽ । १७. (कषप्रा । १८ व. णं विना. १९ च, नणमपडपतः स । २० घ. पेत स 1 ९१ 5.-इ. "मावः । अतः । २२ क, . घ. °्नन्ञ्‌ | इत्‌. 31. "नमज्ञा | २२ च, ` णयतोऽव | २४ घ्‌ तदभाः 1 २५ करन्‌, + ह्म, "त्‌ । ज | स्त क.-ग्‌. ङ्क. च. ति प्राः । २७ ष. जधान्य। कन [म ४ ) श ब

पाणनिदर्दनम्‌ १.०७ तसमु खतःसिदपमानमवे' ज्योतिषटमेन स्वगकमो पजेते.य।ददिध्य- थंवादुमन्वनामवेयात्मके वेदे यजेतेत्यत्र वैधत्ययः प्रृत्यर्थोपरकतां मवनामभिषत्त इति सिदे व्यु्त्तिमभ्युपगच्छपाममिहितामयवा दनां मदटा चार्पणं सिदानः । यागविष॑थं नियोगमिति कृषं व्युदमिमनू -रतामविवितामिवानवाङिनिं पभक्- रगृरूणां सिद्धान्त हि सर्वमवदातम्‌ । इति श्रीमत्सायणमाधवीये सर्वदृनपगरहे जैमिनिः रनम्‌ ॥ अथ पाणिनिदरनय्‌ ॥ १६॥

षो

नन्व्ं परुतिमौगोऽयं परत्ययमाग इति पविपरत्ययविभागः कथमवरन्यवं हति चेतीतपातज्ञरजछानमितस्चोदधयं चमत्कारं न करोति । व्याकरणराकतस्य प्रृतिपरत्थवविमगेपतिपारनप्रतायाः परसिद्धलात्‌ । तथाहि-पतञ्चठरभगवको महामाष्यकररस्यद्पादमिं वाक्पम्‌-अथ दाम्दानु शासनमिति ( प्रात म० भा० १।१।१ } । अस्याथः-अथेत्ययं शब्दो ऽधिकारार्थः प्रयुज्यते । अविकः प्रस्तावः । प्रारम्भ इति यावत्‌ । शब्दानु शासनशब्दरेन च पाणिनिपणीवं ्याकर- ण शाच्ञं विवक्ष्यते । शब्दानुशासनभित्येव वत्पामिधीयमने सदेहः स्प्रात्‌ । रब्दानुशास्नं प्रस्तुयते ` न वेति । तथा मा पसाङक्षीदित्यथशदं पौयुङ्क्त । अर्धैदाब्दपयोगवटेनाथान्तरब्युद्‌सिन प्रस्तूयत इत्यस्यारथस्यामि्ीयमानत्वात्‌ । अनेन हि वैदिकाः शब्दाः “शे नो देषीरमिष्टये, ( भ ० सु ° १।१ ) इत्याद्‌- यस्तदुपकारिणो ठोकिकाः शब्दा गोरः पुरुषो हस्ती शकृनिरित्पाद्य- शरानुशिष्यन्ते व्यु्पाद्य संस्क्रियन्ते पष्तिपर्ययविभागवत्तया वध्यन्तं श्वि शब्दानुशासनम्‌ ।

अक केवितय॑नय॒ञ्ते-अनुशासिक्रिथायाः सकृमकतवात्कममतस्य चन्द्रस्य करमृतस्याऽऽचायंस्य प्रातो सत्यायमयपाप्ो कमणि ( पा० सू० २।३। ६६ ) इत्यनुश्षासनवछात्कर्पण्येषा षष्ठी विधातव्या । तथाच कर्मणि चेति

१ च. “वेन ज्यो ।२ घ. तद्र । ३ घ. भावाना । ५ क.-ग. ड. च. श्वयो

नियोग इतिं । ५ “णां रद्धार। ६& च. व्मोवोंऽय 1 ७च. -थकासमः। ८क. स. ग, ञ्जलानाः । च. “ञ्जल्िज० । ९ ख. ड.-च. -गप. । १० च. ददेहो जायते । ४ । ११

©^, > 0

क. ^्तेवे।ख. म. घ, ते स्त्यतेवे। १२ ष्‌. च प्रयुक्ते ! १२९. ण्य्‌ भर" १६ कन्ट, इत्य्‌ ।

१९८ मृदुर्‌ नसश्रहे-- (पा० प्ष०२।२। १४) समासपरदिपेषपंमवच्छम्द्‌।नुरोसनशफडो नं परमार्णपथमवतरतीपि । अत्रायं तमाविरमिधीयत-स्मिन्कललये कपक्मणा- भयाः पाधिरस्ति त्र कमण्येव्‌ षष्ठो विभक्तिभवतिः .न करवसति ` बहुत्राह~ : विज्ञानबङानियम्यते ! त्यथाऽभ्धर्णो गष दोहोऽशिक्षितेनः गेोपाछकेनेति । , कतैरयपि षष्ठी मवतीति फेविद्वरुवते । अर वोक्तं , कथिक्षवृ्तो-केविदवि- शेषेणेव विभाषामिच्छन्ति र्दा नामनृशासनमारर्विणाऽऽचायस्य वेति । शब्दा नुशासनमित्यव तु शञ्डनामनुश। नं नार्थानामित्येतावतो विवक्षितस्याथ- स्याऽऽचायंस्य करपृरुपादनिन विनाऽपि सुपतिपादध्द्चायपिादानमकाचत्क. रम्‌ । पस्मादमयपरपेरमवादमयपाश कममीत्येष षष्ठा न मवति । [कतु केतुकृमणोः छवीति ( पण सु०.२।३! ६५) छाग कषर्‌ कमपि च पष्ठी विभक्तिभवतीति छथोगरक्षणा पष्ठी भविष्यति । तथा चेधप्तरश्च- नपद्ार्ातनादिवित्समासो मविष्यति । अथवा शेषरक्षणेय पी । तत किमपि: वों नावतरत्येव । ययेवं ता रेषरक्षमाया षष्ठयाः ` सवव `सुरचतालष्ठी समास्प्रतिषेधसवाणामानथक्यं प्राप्नयादिति वेतसत्यमं । तेषां खरविन्ताया- ` मपयोगो वाक्यपदीये हरिणा प्पदर्रि । तदाह रहोपाष्वाथववमानं -~

टोकिंकव्यवहरिषु यथेष्टं चेष्टतां जनः! ` ` `

्दिकेष त माष विरेषोक्तिः प्रवतताम्‌ ॥

इति पणिनिसत्राणामधवचमसौ यतः ।

जनिकतेरिति तरते तत्पणोलक इत्यपि ॥ इषे 1 । तथा च शब्दानुदासिनापरनामधेयं याकरण शछख्भारब्पं वेदितव्यमिति वाक्यार्थः सेपदयने । |

तस्याथ॑स्य सरिति परतिपत्तयेऽथ व्याकरणमित्येवाभिधीयताम्‌ । अथ शन्दा- `

नशासनमिध्यधिकाक्षर मधो+^ऽभिधीयत इति ` । मेवम्‌ । रशब्दनुखसन- ` मितन्व्थ॑समाख्योपादाने तदीयवेद्‌ङ्गत्वप्रतिपाद्कपयोजेनान्वा्यानसिद्धः. । अन्यथा प्रयोजनानमिधाने व्याकरणाघ्ययनेऽष्मरेतणाः पवृत्तिरेद, न तजत्‌ । ननन निष्कारणो धमः ष१दङ्गमे वेदरोऽष्येतथ्य इत्यष्येतन्यत्वविधानादेव प्रवृत्तिः `

पन न्न + पी 8 ति मी # |, 7 क 1 शिः जत ज भमिति निनि

५

इत आरभ्य प्रयोजनानपमिषानं इत्यन्तो मन्थो घ. पुस्तके न विधते ।

शच. गति चेद्नाः । २ घ, यस्मात्‌ ¦ ३. श्स॒रुभत्वाः । ४ क.-ङ. ग्ये.प्राः । ५. त्राणां स्वरमायमिद्‌ यतः । & क.-ग- ड. . थप्र्भ्यधायतः । ७ च. म्‌ । ननु | क.ग. क्षरापद्ानेष्या ।स्ख. घान व्या । {९क० तिं चन्म । ११ कृ, प्रसज्येत । १२ कृ,डः, उयवि ।

पाणिमनिदहानम्‌ । १०९ सतस्यतीति देनभेवम । दथा दिधानेऽपि तदीयवेदङ्कत्पतिषादकमयोननान- भिधनि तेषां प्रृततेरनुपपतत; । तथहिपुरा शिर वेदमधीत्याष्येतारस्छरि `

भै,

वक्तारो भवन्ति । | वेदानो वैदिका; शब्डाः सिद्धा रोका टोकिकाः ।

तस्मादनधके म्याङरणभिति । वसदिदाद्गम्वं मन्यमानास्तदृण्ययने परवचिम- कुः । ततश्रेदानीतिनानामपि तत्र प्रवृ्तिम सिथ्येत्‌। सामा प्रघाङ्क्षीरिति तदीयवेद्‌ दकत्व प्रतिपार्‌कं प्रथोजनमन्वाख्येयमेव । य्यन्वाष्यतिऽपि प्रयोज न परवृतरस्ताई रोकिकरब्दसंर्छारज्ञानरहितस्ति यज्ञे कमणि पत्यवायभाजेो भवेयुः । धमद्धीयेरन्‌ ! अत एव याज्ञिका; पढन्ति-अहिताथिरपशब्दं परयुन्य परायधित्तीयां सारस्वतीभिष्टि निषिपेदिति । अतस्तदीयवेदङ्कतप्रतिषाद्कप्रयो- जनान्वाख्यानाथमथ शब्दानु जासनमित्येव कथ्यते नाथ व्याकरणमिति । मवति च राब्दृसस्कारो व्याकृरणसाच्चस्य प्रयोजनम्‌ । तस्य तंदृदेशेन भवत्तेः । यथा स्वगादृशेन प्रवृत्तस्य य।गस्य खगः प्रयोजनम्‌ । तस्माच्छब्दानुशिष्टि संस्कारपद्षेद्नीया शब्दानुशासनस्य पथोजनम्‌ ।

नन्वेवमप्यामिमतं प्रयोजनं न रम्यते । तदृपायामावात्‌ । अथ परतिपद्षादं एवाम्युपाय इति मन्येथास्तहिं स हनम्यु्पायः शब्दानां ` परतिपर्तो प्रतिपद्पे भवेत्‌ । शब्दापराब्दमेदेनाऽऽनन्त्याच्छब्दानाम्‌ । एवं हि समान पते-वृहस्पति- रिन्द्राय दित्यं वषसह्चं प्रतिपदपाठविहितानां शब्दानां शब्दपारायणं पबा . नान्पं जगाम । बृहस्पतिश्च पवक्ता इन्द्र ऽध्येता दिव्ये व्षसहस्रमध्ययनकाठः । न ,च प्रारावापिरमृत्‌ । किमुताद्य यश्चिरं जीवि स वदतं जीवति । अधी- तिभोधावरणपचारणेश्तुर्मिरुपयेधिद्योपय॒कता मवति । तवाध्ययनकाठेनेव सर्व मायुरुपयुक्तं स्थात्‌ । तस्मादुनम्युपायः रब्दानां प्रतिपत्तौ प्रतिपदपाढ इवि प्रयोजनं न सिध्येदिति वेन्ेवेम्‌ । छब्द पततिपत्तेः प्रतिपद्पाठसाध्यत्वानङ्गीकत्‌। प्ररृत्यादिविभागकल्पनावत्स टक्षयेषु॒सामान्यविरषरूणणां ठक्षणानां पर्जन्य- वत्सरूदेव प्रवृत्तो बहूनां शब्दानामनुशासनोपरम्मास्च } तथाहि-कमेण्यण्‌ (पा० सू० ३।२।१) इत्थकृन सामान्यद्पण छक्षणनं कमापपदाद्धात्‌- मन्राद्ण्प्रत्ये छते कुम्भकारः काण्डटाव इत्यादीनां बहूनां शब्दराननुशास-

१ च. जनत्वान । २घ. वृत्तिं मारकाः । ३ च. "ति । रब्दानुकश्चासनन्या. |. © = ज

४-घ. 'पायश्च । ५ च. पारपा । & क.-ङ. । °ति । अधीतनो ७ ग. °तिबोध्याच। “ध, ` मायुः पुरषस्योप" । ९ च. "वं वोचः । श" ।

५१५ स्दरनसंग्रहे-~

नमुप॑डभ्यते । एवमातोऽनपसगं कः (प° भृ०६।९। ३) इष्पेकेनं विदेषटक्षणेनाऽऽकारान्ताद्धातोः कप्रत्यये छते धान्यदो धनद इत्यादीनां बहूनां रब्दानामनुशासनमुपछम्यते । बृहस्सतिरिन्द्रायिति प्रतिषद्पाहृस्याशक्यत्वपवि- पादन॑रोऽथवादः ।

नन्वन्पेष्वप्यङ्खषु सत्सु किमिव्यतदेवाऽऽद्धैयते । उच्यते । प्रधानं च षट्‌- स्वङ्कपु व्यकरणम्‌ । प्रथने च छतो यनः फटवान्मवति । वदुक्तम्‌-

आसनं ब्रह्मणस्तस्य तपसायत्तमं तपः !

पथमं छन्दसामङ्माहु्याकरणं बुधाः ॥ (वाक्यप० १।११)३ि ।

तस्माद्थ।करणराच्स्य शब्दानुशासनं भवति साक्षात्पयोजनम्‌ ¦ पारम्पर्येण तु वेदरक्षादीनि । अत एवोक्ते मगवता भाष्यकरण-रक्षोहागणरषसंदेहा; प्रयो- जनमिति (पा० १०भा०१।१।१)।

साधुशब्द्पयोगवशद्भ्युदयोऽपरि मवति । वथा च कथिते कात्थायनेन~ शाज्लपृवके पयेगेऽभ्युदयस्तत्स्यं वेदशब्देनेति । अन्धेरप्युकतम्‌-एकः शब्द्‌ सम्यग्ातः सृष्ट पयुक्तः स्वगे ठोके कामधुगभवतीति । तथा-

नाकमिष्टसुखं यान्ति सूयक्तवद्धवाग्रथेः । अथ पत्काषिणो यान्ति ये चिष्कमितमाषिणः॥

नन्ववेतनस्य शग्दस्य कथमीटशं सामथ्यमुपपद्यत दति वेन्भेवं मन्येथाः । महता द्वेन साम्यश्चवणात्‌ । वदाह श्रविः

चतवारि राङ्क षयो अस्य पादा दरे शीं सप्र हस्तासो अस्य ।

त्रिधा बद्धो वृषमो रोरवीति पहो देवो मत्यां आविशेश ॥(म०ना०१०।१) व्याचकार च माध्यकारः~चत्वारि शृङ्गाणि चत्वारि पदजातानि नामाख्या- तोपत्गनिपरवाः । चयो अस्य प्रादा ठडाद्विषया्यो मूतमविष्यदुर्वमान- काराः । दरे शीर दौ ` शब्दातानौ नित्यः काश्व । पद़न्यव्यञ्जकमेदात्‌ ! स हस्तासो अस्य विड सह सुब्विमक्तयः । तरिधा बद्धलिषु स्थानेषु उरसि कण्ठे शिरसि च बद्धः । वृषम इति प्रसिद्धवुषभवेनं रूपणं करते । वर्ष- णात्‌ । वर्षणं च ज्ञानपू्वकानुष्ठानेन फटपदत्वम्‌ । रोरवीति । दाग्दं करोति । रषिः. शब्दृकमौ । इह शष्द्शब्देन प्रपश्चो विवक्षितः । महो देवो मरा आविवेश । महन्दिवः शब्दो मत्यां मरणधमांणो मनुष्यास्तानाविवेशेति ।

शब वप्छौ(र२द-- क---द र--------<- १ च. पपद्यते । २ क.-डः. । गे इ । ३ ध. परार्थ । क, पात॒न्न । ५4 कृ. द्रौ नित्यानित्यात्मा । & ष, “न्‌ रेरूयणं । ७ क.गृणश्च ।

पाणिनिदशंनषू । ४११ पहता देवेन परेण ब्रह्मणा साम्यमुक्तं स्यादेति (पाव ०म०भा ०१०३१०१७) । जगनिदानं स्फोटाख्पो निरवयवो नित्यः शब्दो बहयवेति हरिणाऽमाषिं नल्कण्ड- अनादिनिधनं बह्म शब्दत पंदृक्षरम्‌ । विवर्वतेऽ्थमविन #4 क्रिया जगतो यतः॥ (वाक्थप्‌ ° १।१)३ि । नन नापाख्यातमेदेन पद विष्यमर्ीतिः कथं चातुिध्यमुक्तमिति चेन्भेवम्‌ । प्रकारान्तरस्य प्रसिद्धत्वात्‌ । पदुकते प्रकणक- द्विधा फकित्परं भिन्न चतुर्धा पृञधाऽपि वा। अपोदधत्येव वाक)म्यः पररतिपत्ययादिवत्‌ ॥ इवि “1 कमप्रवचनीयेन प पश्चमेन सह पदस्य पश्चविधतमिपि हैखारजो व्यायत. वान्‌ । कृमभवचन) यास्तु किथाविरेपोपजनितसबन्ध वच्छेदहेतव इति सबन्ध- विशष्योवनदहरिण क्िथाविशेषद्योतनाद्‌ ।समप्मेवान्तमवन्तीत्यामिसेधाय पृद्‌- चातुधिष्यं माष्यकरेणोक्तं युक्तमि।प पिवेकत्पम्‌ । नन भवता स्फोटा नित्यः इञ इति निजागद्यते । तन ष्याम । तज प्रम.णामाव।।3।व क चत्‌ । अ।च्यप- प्रत्यक्तम्‌ पर्भमिम्‌। मरिष्पेकं पदमिति नानावण। पि रिक्तेकप्दावगेः स्वजर्ननतवात्‌ । न हस्ति बधङ् पदा. नूभवः रक्या 1५ ४५१।त वक्तन्‌ । पद्प्रच्त्यन्वृयनुत्ष्च्वाञष सकट सम्ब पगन्तम्यः । न च वणभ्य एव तत्त्ययः परदभवत। विं पराक्षक्षमम्‌ । विक. त्पासहत्वात्‌ । [# वणा सेनस्ता न्यस्ता च(उवततवय जनष्‌। प -। ऽः | वणानां क्षणिकानां समहासभव।१ । न्त्यः । अष्‌ तवणेम्पाऽथपत्ययाह्म- नात्‌ । न च व्यास्स्तभासाम१।मन्यः प्रकरः सरत । तस्मदरणानां वचर कि

०००८ ~ ~> ~

* घ, प, रि.~स्वरिषयमसत्तके स्वभावे न मायया

इ दर = ~ ~ [का = । 1 क

2

१ ष. "णां क्षरनः। २ क.~उ. यदक्षरम्‌ । ३. म्‌ । निकेते ! च५ब्‌। विवक्षते । ४ च. °ध्यप्रसिद्धः क । ५.घ. निगथतं । & च. वुभकपरीक्षाक्षमो वि" । ७ च, कि व्यस्ता ब्णी अर्यं प्रतिपद्यन्ति समस्ता वा । नाऽध्यः । इतरणवेयश्प्र॑ु रात्‌ । पएरेकस्मादणादयेपरतिपनत्तशन । नापि दत।यः । उत्पननप्र्वस्तणानां स्मस्तत्वाभात्‌, म च भ्या € घ. (मस्तवणां व्यस्त्वण। वा । ना$ऽयः ! रणानां स।९ ख. वा। नाः। १४ क. ग. “न्तिसमस्ताब्ा।ना । ११क. ग. धः। ततोऽचप्रत््यनुपरन्पेः। न द्वितीयः । क्ष । १२ कः ग. समु यासं । १३२३ क. ग, त्‌ न च ।:१९१ ६. श्र॑त्याय्‌ ह्ृत्वासं° । १५ क. “मसिम्याम । १६ ग, भ्यत्तमि |

# ५५. (

११६ सवंदरोनभप्रहे--

कत्वानुपपती यदृषदादर्थयतिपतिः स स्फः । वमातिरिक्तौ वर्णामिष्य-

द्ग्योऽथपत्यायके। नित्यः इन्दः स्फोट इति तद्विदो वदन्ति । अत एव

दफ़टथते व्यज्यते वरति रटे वणोभिन्पद्कम्यः रफकुटति स्फृटी भव्रत्य- स्माद्थं इति रफोटोऽथप्रतयायक इति ्फोटशब्द्‌। थमुमयथा निदहः । तथा चोक्तं भगवता पतञ्जहिना महामाष्ये-अथ मोरित्यत्र कः शब्दो येनोचार्तिन सास्नाडाङ्गृडककुरखरविषाणानां सप्रत्ययो मवति स शष्ट; (पातन्मन्मा० प०१ प॑ ६) इति । विवृतं च फयटन- वैयाकरणा वभव्यतिरिक्तस्य पदस्य वाचकृखमिच्छन्ति । वणौनां वाचकत्वे द्वितीवादिवणाच्वारणानथक्यप्रसङ्गगदि- त्यादिना तद्व्यतिरिक्तः स्फोटे नादामिन्यङ्क्ये) वाचको विस्तरेण वाक्यपदीये ग्यवस्थ [पव इत्यन्तेन प्रवन्धेन |

नम॑ स्फोटश्याप्यर्थपत्यायकत्यं न पठते । पिकलसातहतात्‌ । फिममिभ्यक्तः रफोरोऽ्थं भ्रत्साययत्यनमिग्यक्ते वा । न चरमः । सवद्‌।ऽथपरत्ययरक्षणकार्मो- साद्परङ्कत्‌ । स्फोटप्य नित्यत्वाम्युषममेन निरक्षव्य हेतोः सा स्वेन कायस्य विरम्बयिःगात्‌ 1 अथेतहोपपरिनिरीषवाऽभिव्यक्तः स्फोटोऽधं पत्या ययदीविं क क्रिथपे तथास्प्यामम्पञ्चनन्तो वम।; {क पपेकममिन्यज्ञपनिं समथ वा | पक्षद्रयेऽपि वणानां वाचकत्वपक्षे मवता ये दोषा भावितास्वं एवं सोटाभिग्पञ्जफतपक्षे व्यावर्तन याः । वदक्ते मद्र वदिर्मामांसाश्चोकवाकि-

यस्यानवय्‌वः स्फ।ट। व्यज्यत वमब्।द्ार्भः | सोऽपि पयेनुयोभेन नेनापि विमृच्यपे ॥ इ ।

विभक्त न्विभमरव पण १ ' सुपिडन्वं पदम्‌ * (¶म्‌०१।४। १९४ ) इत पाणानेना “पे विमरक्यन्तार प्रदम्‌ । ५८०२।२२।६०) इति गोत मेन च प्दृरश्षाया पिदिततात्सकित्थहणनान्‌यवशाद्र्णप्वेव पद्बद्धिमविष्यति । तर्हि सर्‌ श्ेतसिमि-पदे यावन्तो वण।स्तावन्त एव रस इत्यत्रापि । एवे वनं नवं

, नदौ दीना रमा मार रजा जारेव्यापदेष्वथभेदुपरपतिन स्थादिति कन ।

कर्मभेदन अद्द्‌ । पदक्तं पतातत युविन्त। यादृशा यं च यदृधभावपद्‌न। तृणा; प्रज्ञातसामथ्ास्सि तसवाववोधक्राः ॥ इपिं |

| [3 ~ "कि

१ ल. डच, ट इति व° । २ स. ड.~ च. 'छग्यः स्फटा" | २ ख. न्द ति यख, ग्‌, स्फोटः 1 4 एग. ङ, चं, धाभ । ६ क.-;, ष पा ७ च. 'क्त्यन्तं प०।८ व, भहेणानुः ९ स. ग. चेत कामः ¦ ६० च, मवतामेव वर्णानां वचृतसा- भथ्यीभ्यपन्‌कत । त" { ११ क, त्‌ । त्तस |

णिनि

दुरनप्‌ | ११६ तस्माद्यभ्मोभयोः समो दषो न तेनेकशोद्यो मवपीति न्यायाद्रणानमिव वाच-

कत्वोपपत्तौ नापिरिक्तस्फोटकर्पनाऽवकृलपत इति वेत्तदेततकाशकृ शावरम्बन- - करपम्‌ । विकस्पानपपत्तेः क वणमा पद्भत्ययावदछम्बनं व्णैसमृहो वा । नाऽऽ्यः । पःस्परविलक्षणवणंमारागाममिनं निनिततं पुष्पषु विना सूं माखा- प्रत्थयवदित्ये पदमिति पपिपत्तेरनुपपत्तेः । नापि द्िपीयः । उच्चरितप्रध्व- स्तानां वर्णानां चमृहमवासभवात्‌ । तज हि समृहृव्यपदेगो ये पदार्था एक- सिमन्पदेरे सहावस्थिपवया वहरोऽनुमृषन्ते । यथकसमिन्परेरे सहावस्थितेव- याऽनुमूयमानेषु धवसरदिरपलाशारिषु समूहव्यपदेशो य॒था वा गजनरतुरगादिषु । न चते वण।स्तथाञनुमूयन्ते । उत्पनपध्वस्तत्वात्‌ । अमिन्पक्तिपक्षेऽपि कमे ०वाभिग्प॑(क्तः । समहासमदातू । नापि १५ कालयनिकः समूहः कृत्यनीयः प्रसराश्रयपसङ्कात्‌ । एकारथपत्यायकंपवसिद्धो पदुपाभिना वर्ष्‌ पृदृतपवी. पिस्तत्सिद्धावेकाथमत्यायकतवत्िःद्धरिति । तस्पाद््णानां । वाचंकलासमवार्सभ- वातस्फोरोऽभ्युपगन्त्य ननु स्फ।टन्यज्ञकतापक्षेऽपे परगृक्तविकलमसरेण वषहकेटीपमात।पितमिति चेत्देतन्मनोराञ्यविजम्भणम्‌ । वेषम्थस्मव त्‌ । तथ।हि--अमिव्यञ्चकोऽपि पथमो प्वनिः स्फ<शर्फुटमभिन्यनक्ति । उत्रेचर'मिव्यञ्ञककरमेण स्फ स्फुटतरं स्फटतमम्‌ । पथा घवाध्पायः सषृतठचमानो नावधार्यते । अभ्यासेन तु स्फुट वन्नायः । पथा वा रतनवच्ं पथमपपीतो स्रं न चकात्ति । चर चेव यथावदमिन्धन्पवे। | ` भनरिदितिवीजाय।ृन्तयेन ध्वनिना सह । जव्‌।पपासपकया वुख। उ्द्‌ऽध।५पे ॥ (तवार्पं ०३।८५) ६।१ पमाक। कर. । तस्माद्स्नाच्छन्द्द्व परपपद्यानह्‌ इते भ्यवह रव दाद्रणनिमिथवचकृत्वानुपपचेः पथम्‌ कण्डं वनमद। द्‌ मपह र।नरभिह्विवानिं- ्वधवमथपत्यायकर शब्दत €रि(दष्यमन्पुपगन्तरप्‌। + प ॥ एतत्स, परम ध

घ. पु, ।८2.~-~नदद्धातजन्या । न

४ ध 0 1 1

शस, व. डच. सूह वा १ क. ख. ग. च. समूहामाः । इख. म्मबसं (बर भ्तेया ॥ ५ घ. "तया \ ६ घ, “व्यक्तस्य स । ७ ध. गीयस्य प।८ घ्‌. "कसि 1 ९ ` श, (नां साचनात्मकत्वसं' । १० "कुटुटेध । ११ क. ख.ग. घ. दः स्फु" । १२ घ, ` "शहत- । १६ कं. ख. ग. घ. "मन्येन । १४ च. 'तिव्य। ९५ घ्‌. म इ" । १६ क्‌+ छर-ग, स्फेोदभावम ।

१

१९ सवद हनसंयहे- थसंविछक्षणसचाजातिरेव सर्वेषां शब्दानामथं इति परतिपादृनपरे जातिमृदेशे परपिपादितम्‌ | यदि सत्तेव सर्वषां शाञ्द्‌(नापर्थस्तटि सर्वषां शब्दानां पर्यायता स्थात्‌ । तथा च क्रचिद्पि युगःत्रि १तुरपद्परयोगायोग इति महच्वातुयंमायुष्मतः । तद्क्तम्‌- पययार्णां पयोगो हि ४।गपद्येन नेष्यते । पयायेणेव्‌ १ यस्माद्रदृन्त्यथ न सहताः ॥ इति । तस्मादयं पक्षो न क्षोकक्षम इति वेत्तदेतदुगगनरोमन्थङ़ल्पम्‌ । नीखरोहिवपी ताद्यरञ्चद्रग्पभेदेनं सफटिकमणेरिव सवन्धिभेद,त्सत्तायासतदात्मना भेदेन परतिपतिसिद्धो गोसचादिरूपगेोत्वादिमेदनिबन्धनव्यवहायेरक्षण्योपपतेः । वथ ११ _ \ स्फटिकं पिमं दव्यं यथा युक्तं पृथक्पृथक्‌ । र रोहितषीताचेस्तद्रभंमृपरम्पते ॥ इति । वथा हरिणा ऽप्वक्म्‌-- सबन्धिमेदात्सत्तेव भिंधमाना गवादिषु । जातिरित्युच्यते तस्यां सवं राष्ट्रा व्यवस्थिताः ॥ र्ता प्रातिपरिकर्थं च धावथ च परचक्षते । सा नित्या सा महनासा वामाहृस्वतलाईयः ॥ इति । ` आनयेभतेः संवव्विभिर्भि्यमाना कलिपतमेदां गशाश्वादिष्‌ संत्तेव महासामा- न्धमेव जातिः । गोत्वादिकमपरं सामान्यं परमाथतस्ततो भिं न मवति । गोस- तैव गोत्वं नापरमन्वपि प्रपिमास्तते । एवमश्वसतचाऽधत्वमित्याद्वि वाच्यम्‌ । एषं च तस्यमिव गवादिभेदमिनायां सत्तायां जातौ स्वै गोशब्डरकयो वाचकतेनं दयवस्थिताः । पापिपदिकार्थश्च सत्तेति प्रसिद्धम्‌ । भावषचनो धतुरिषि प्क्ष

५

भावः सत्तेति धाघर्थ॑ः सत्ता भवत्येव । क्रियावचनो षातुरिति पक्षेऽपि । ज्‌ातरिन्ये करियामाहृनेकभ्यक्तिवर्विनीम्‌ । ह हप करिथासमुदेशे क्रिपाया जातिरूपतपतिपादनादातथंः सत्ता मत्येव 4 तस्थ भावस्त्वतखाविति (पा सू० ५।१। ११९) मतां छवडदीनीं पिधानात्सत्तावावितं युकम्‌ । साच सत्तौद्यव्ययेेधुर्ीनित्यां |` सर्व॑स्य क. “तिरेव सर्वेषां शब्डनामथं इति प्र । २ क. “न प्रतिपत्तिसिद्ध स्फ ' । ३ घ. था चोक्तं महद्धिष्िं वाः ।५सख. वियमाना।.५कं. प्सेदो ग ।६.ष्‌, गिकं प । ७ क. ख.ग. घ. ड, "तिं । जातिपदृाथनयानुसरिणानेकन्यक्तिके" । ८ च, र्या नित्ा।

पामिनिदर्हनप्‌ । १५

धपश्चस्य तद्विवैवया देशतः कारतो वस्तुतश्च सरिच्छे्राहित्यातता स्ता महनासेवि व्यपदिश्यत इवि कारिकादयाथः । |

दरधपदथेवादिनोऽपि नये संविद्क्षणं त्तमेप सर्वशब्द थ इति सेवन्धसम्‌- हरे समथितम्‌-

सुर्यं वस्तु तदाकरिरसल्येरवधार्थते ।

असत्योपधिभिः शेः सत्थमेवामिषीयते ॥

अभ्ट्वेण निपिसेन देवदचगृहं थथा ।

गृहीतं गृहशब्देन शुद्धमेवाभिधीयते ॥ इध । भाष्यकरिणापि सिद्ध शब्दाथसेवन्य इयेतदुर्विकव्याख्यानावतरे दभ्यं हि नित्यमित्यनेन भन्धेनासयोगपराभ्यवच्छिनं ब्रह्मवे दव्य शब्दुवाच्यं सर्वगभ्युथि इवि. निषपिवम्‌ ।

जातिशब्दाथंवाविनो वाजप्थायनस्य पते गवादयः शब्द्‌ भिनद्ुभ्यसम्‌.

वेतजातिममिदधति । वस्यापवगाह्वमानायां तत्पबन्धाददरभ्यपवगम्पते । राङ्क देयः शब्दा गुणसमवेतां जातिमाचक्षते । गृणे तत्सेबन्धालत्यथः । भ्ये संव- न्धिसंबन्धात्‌ । र॑ज्ञब्दायमुयतिपमत्या विनाराच्छे शवकोमारयोवनाधवस्था- दिषेदेऽपि स एवायित्यभिनपरतययवरात्तिदा देवदत्तल(रिजाविरम्युपगन्तश्या । क्रियास्वपि जातिरदक्ष्यते । सेव धातुवाच्या रैचतीत्यादावनुवृत्तपत्ययस्य पराद्‌- भवात । दग्यपदाथक्मदिर्परंडिनये ₹ब्दस्य व्पिरवामिधेयतया प्रतिभासते । जातिस्तूपटक्षणतयेति नाऽऽननयाददोषावकायः । पाणिन्याचयंस्योमयं समतम्‌ । यतो जातिपदाथमम्युपगम्य जत्याख्यायमेकसिन्बहुव चनमन्यतर- स्थाम्‌ (-पा० सू० १।२। ५८) इत्यादिन्यवहारः। व्रष्यपदाथमङ्गीरुत्य त्सणिमिकदोष एकविभक्तौ (१० सू० १।२1 ६४) इत्यादिः ह्थाकरणस्य सीरव॑पार्षदत्वान्पतद्वयाभ्युपयमे न कशिद्विरोधः । तस्माद्द्वयं सतयं ¦ ष्र्‌ बेह्मवर्वं सर्वहषडाथे इति स्थितम्‌ । वदुकम्‌- वस्माच्छाकिविभागेन सत्यः सवः सदालक्ः । शुभः शब्धवच्यतवे वहषूपः पकाशते ॥ इति ।

१ च, श्दच्चद्यढ्दं द्र । २ क.-ग. ड, च, “भिप्र । ३ क. ग. 'सिद्धत्वाः । ख. “सिद्वादिजा" । ध. “सिद्धा जाः । ४ ड.-च. पठती ।५क.ख. त्‌) न्द्र ।ग "त्‌ \ ` सद्र । & ध. %4्यारिनेः । ७ क. ख. ग. पदिः । इत्यादिन्या । < क, सवं पा*।९ध, “ ` बरह्म 1 ९१ सु, एकाथेर्‌" ११ कः गः ष्‌, कृ" ।

११६ सव॑दरीनसंअहे-- सत्यस्वहूपमपि हरिणोक्तं संबन्धसमृहृशे- यथ दरष्टा च दृश्यं च दृशान चाविकल्पितम्‌ । तस्थेवाथस्य सत्यत्वमाहुञ्चयन्तवेदिनिः ॥ इति + दव्य समुद रऽ | विकारापगमे सत्यं सुवर्णं कण्डठे यथा । विकारापगेमो यत्र वामाहुः प्रतिं पराम्‌ ॥ इति । अभ्युपगताह्वितीयत्वनिवांहाय वाच्यवाचकयोरविभागः पदर्शितः- वाच्या सा सवंशब्दानां श्डदाच न प्रथक्ततः। अप्रथक्तवेऽपि संबन्धस्तयोर्जीवासनोरिव ॥ इति । ` तत्तदुपाधि्परिकल्पितमेदबहूुखतया व्यवहरस्याविदयामांकलििततेन प्रति नियतवाकारोपधीयमानरूपमेदं बह्मतच्वं सर्व॑शाब्दविषयः । अमेदे व परमार्थे रवव शाद्यवहारदशा्ां स्वप्नावस्थावदुच्ादचः प्रषश्चो विवर्तत हइति-कारि- काथः । तदाहरवदान्तवाद्निपुणाः ॥ यथा स्वप्नःपञ्चोऽयं माये मायाविनुम्मिवः। एवं जाम्रत्पपथ्चोऽपि मपि पायाविजुम्भितःः॥ इति । वदित्थं कूटस्थे परस्मिन्ब्रह्मणि सच्विदानन्दरू्पे परत्यगभिनेऽवगतेऽनायवि- दयानिवृत्तौ तारहवरज्ञासनाअस्थानरक्षणं निःभेषसं सेत्स्यति । राञ्दत्रह्मणि निष्णातः परं ब्रक्षाधिगच्छति । इत्यभिगुरोकेः । तथा च शब्दनुशासनजाच्लस्य निःभेयससाधनतवं . सिद्धम्‌ । तदुकतम्‌- । तदद्ुरमपवरमस्य वाङ्मछानां चिकित्सितम्‌ । पवितं सवंविद्यानामधिविदं परचक्षते ॥ (वाक्यप ० १।१४)१बि । तथा~इद्माद्यं प६९स्थानं सिद्धिसोपा्नपर्वणाम्‌ । इये सा मेक्षर्माणानामनिज्ञा रोजपद्धविः ॥ (वाक्यप० .१।१६)१ि । तेत्मादचाकरण शाखं परमपुरुषाथेताधनताऽध्येतव्यमिति सिद्धम्‌ । इति शीधत्सायणमापवीये स्दशनेग्रहे पाणिनिदरानम्‌ ॥

१ घ. गमेऽथाऽश्हुः प्रकृतिं च प । च. “गमे सत्यां ता । २ घ. "गतद्ितीयत्व- निवाहाथं वाचकयोरविभा ।.३ ख. त्रपरिक । ४स.न।५घ. "वादिनिः।६ क, ख, हण्रह्या । ७ घ, शपार्वे . | ८ क. ड, च. 'मारगंगाम्‌ । ९ घ. राज्ययुवुति । १० घ. तद्या । `

सांख्यदर्शनम्‌ । १११ अथ सांख्यदृर्ंनम्‌ ॥ १४ ॥

भथ सास्थिराख्यति परिणामवादे परिपन्थिनि जागरूके कथंकारं विवर्त

वाद्‌ आद्रणीयो मवेत्‌ । एष हि तेषामाघोषः । रेक्षिपेण हि सार्य त्तो विषा; रंमागपन्ते । कंविदुथः पतिरेव कथिद्रिटपिः पूति कि दविृतिरेव कशिद्नुमय इति । , घषर फेवडा प्रतिः प्रथ.नपदेन वेदनया मृखप्ररुतिः । नसावन्धस्य कस्य रिषिपिः । परकरोतीपि परकुपिरिति व्युत्तचया सचरजस्तमोगुणानां ताम्पा-ˆ वस्थाथा अमिधानात्‌ । तदुक्तं-मृठपरृतिरविछतिरिषि ( सां० कृ० ३)। मं चासो प्रतिश्च मृखपररतिः । महदादेः कायंकरापस्यासो मूखं न तस्य पनस्य पृखान्तरमस्ति । अनवस्थापातात्‌ । न च बीजाङ्कुरषद्नवस्थादोषो नृ भवतीति वाच्यम्‌ | प्रपाणामावादिति मावः। „ विूवयश्च प्ररतयश्च पहद्हुंकारवन्मात्राणि । वर्ष्य कं--पह्दाचाः प्र तिविहृतयः सेति ( सां० का ३) । अस्याथः--प्ररतथश्च ता बिष वयश्चेति प्रकतिविकतयः सप महादार्दीनि त्वानि । वतरान्तःकरणादिपदबे- द्नीयं महत चमहंकारस्य प्रतिः । मृखप्ररतेस्तु विरतिः । एवमहंकारवचच- मभिमानापरनामधेयं महतो विरतिः । परतश्च तदेवाहंकारतचं तामसं सत तन्त्राणां सूक््मामिधानाम्‌ । तदेव साखिकं सत्पछृतिरेकादशेन्दियारणा ` बुद्ीन्द्रियाणां वक्षःश्रो्रधाणरसनत्वगाख्यानां कमन्दियाणां व(क्पाणिपाद्‌- पायूपस्थाख्यानामुमयातकस्य मनसश्च । रजसस्तूमयत्र क्रियोतादनद्वरिण कारणत्वमस्तीति न वेयर््यम्‌ । तदुक्तमीश्वररुष्णेन- |

अभिमानोऽहंकारस्तस्पाद्‌ द्विविधः परव्ेते सगः ।

एकादशकैरण गणस्तन्मात्रापश्चकं चेव ॥

साचिकं एकाद्‌ शकः पयते वेरताद्हंक।रात्‌ ।

मूतदिश्वन्मात्रः स तामसतस्तेज साद्‌ मयम्‌ ॥

बुद्धीन्दियाणि चक्षुःभोकवाणरसनलगाहधानि ।

वाक्पाद्पाणिपायुपस्थांनि कर्मन्दियाण्याहुः ॥

.

पा नमयन

१ च.~क्चिद्‌- । २ ग. `द््ितिः। ३ग. 'द्विवृतिः। ४. मूला चाः।५ध, "वं नाम ताः । ६ ख. ग. णमः ! ७ कग. ऊ.च. कृश्चगः) ८ का. ङः. "कमेकदशकः प्र । ९ क, ख, ग. घ. शस्थास्यानि ।

फ | ११५ सर्वदर्शनसं रहे उभयालकमव मनः सेकलकमिन्दिं च॒ साधम्पादिपि ( सां० का £ । २७ ) विवृते च तचखकोमृद्यामाचायवाचसतिभेः । कैवरा विदतिस्तु वियदादीनि प्श्वं पहामृतानि एकादजेन्दिषाणि ब । पदूकं--षोडशकस्तु विकारः ( सां० का० ३) इति । . षोडशसख्यावर च्छिनो गणः वोडशको विकार एव न प्रङृतिरित्यर्थः। यथपि पृथिव्यादयो ग्रोघटादीनां प्रूतिस्वथाऽपि न ते प्रथिषव्यादिम्पम्तचन्तरामेवि न प्र्विः। तत्वान्तरोपादानतवं वेह परछृतित्वमभिमतम्‌ । गोषटादीनां स्थुरखवेन्दियभ्राह्य- त्वयोः समानत्वेन तचान्तरतवामाव्रः वत्र शब्दृस्पशरूपरसगन्धतन्मानेम्पः पूैपव॑सृक्षपमृतसतितिम्थः पश्च महामृतानि वियदादीनि कमेणेकदित्रिचतुष्प- आगुणानि जायन्ते । इन्द्ियस्िस्तु पगेवोक्ता । तदृक्तम्‌-~ परूवैर्पहांस्तते ऽहंकारस्वस्माद्णश्च षोडशकः । तस्मादपि षोडरकासश्वम्यः प्च मृतानि ॥ (सां गका ० २२११1 “ अनुभयासकः पुरुषः । तदुक्तं-न प्रतिनं विषतिः परुषः ८ सां० का० ३ ) इति । पुरुषस्तु कूटस्थनित्योऽपरिभामी न कृस्पविलकृतिनापि विरतिः केस्यविदित्यथः एतत्पश्च्पिरावितच्वसाधकतवेन प्रमाणतरयममिमतम्‌ । वद्ष्युक्तम्‌-- टृष्टमनुमानमाप्वचनं च स्॑पमाणसिद्लात्‌ । त्रिविधं प्रमाणमिष्टं प्रमेयसिद्धिः प्भाणाद्वि ॥(सां का ०४)इति॥ , इह कार्यकारणभवि चतुर्धां विप्रतिपत्तिः पसरति । असतः सज्जायत इति सौगताः *तैगिरन्ते । नेयायिकादयः सोऽसज्जायत इति । वेदान्तिनः सतो विवतंः कृ्थजातं न वन्तु सदिति । सास्पाः पुनः सतः सज्जायत इति । त्रासतः सज्जायत इति न प्रामाणिकः पक्षः । अप्ततो निरुपाख्थस्य दाशविषाणवत्कारगलानुपपचेः । तुच्छातुच्छयोस्तःद्त्म्पानुपपचेश्च । नापि सतोऽसन्जायते । कारकष्यापारास्ागसवः रार्विषाणवत्सत्तासं- बन्धटक्षणोतच्पनुपपततेः । न हि नीरं निपृणत्तमेनापि पीतं कदं पाते । ननु सत्वासखे घटस्य धर्माविति वेततदृचारु । असति धर्मिणि तद्धमं इति व्यप- देश्ानपपत्या धरणः साप्त; ।

+ ५ +

* घ. पु. रि.--संप्रतिपघन्ते । `

१ घ. "यं चेति । उभयसाधम्यात्‌ । वि । रख, ग. इच, मू ।. २.ङ, नव, शक्र भूः । ९ घ, त्पत्तरसंभवत्‌ । न। ` |

सां ख्यदस्ञ॑नप्‌ं | ४१६ तैस्मा्कारकव्यापारास्ागपि कार्यं सदेव । सतश्वामिभ्यंकरिरं पते । यथा पीडनेन विरेष्‌ तैरस्य दोहनेन सौरमेयीष पयसः । असतः कारणे किमपि

निःश॑नं न दृश्यते । रिच कर्थण कारणं बद्धे तज्जनकमसंबदधं वा । पथे कार्यस्य सखमायातम्‌ । सतोरेव संबन्ध इति निषमात्‌ । चरमे सवं कायज सर्वसमान्जपित । अरवदताविरेषात्‌ । तदाछ्यायि सांष्यावयः-- असक्वानास्ति सबन्धः कारणेः सच्साङ्घभिः असबद्धस्य चोतात्तिमिच्छतो न व्यवस्थितिः ॥ इवि ।

अथेवमुच्येत बद्धम पि तत्तदेव जनयति यत्र यच्छक्तम्‌ । शकश कायं दृश्छनो नेयेति । वन संगच्छते । विडेषु पडजननशक्तिरित्यत्र पैखस्पात्तसे सबद्धत्वासबद्दत्वविकल्येन तच्छक्तिरेति निरूपणश्रोमात्‌' । कयकृरणयोर्‌- मेद्‌ कौरणालृथक्छाय॑स्थ सत्वं न भवि । पस्ठन्ुम्पो न भिद्यते । तदम वात्‌ । न यदेवं न तदेवं यथा गोर्रः । तद्धमेशच पठः । तस्मानार्ानतरम्‌ । तहि पयेकं त एव प्रादरणकार्थं कुर्युरिति वेन । पस्थनमेदेन(ऽअविरमूतपट- - भावाना -पावरणाथंक्रियाकारिषो पपत्तेः । यथा हि दूमत्याङ्गानि कृमशरीरे निविशमानानि तिरो भवन्ति निःसरन्ति चाऽऽविभवन्त्येवं कारणस्य तन्वा पररदेयो विशेषा निःसर्त आविमैवन्प उतधन्त इत्युच्यन्ते । निविश्चमना- ` स्तिरो भवन्तो विनश्यन्तीव्युच्यन्ते । न पुनरसतामुतिः सतां षा विनाशः

पथोक्तं भगवद्ीतायाम्‌-~

। नासतो विद्यते मावो नाभावो विते सतः । (६१६) इतिं

दशः कायनिमानात्तत्धानाभादेः । वदुक्म्‌~-

देरणादुपादानम्रहुणत्सवसमकामावात्‌ । शस्य शक्यकरणात्कारणभावाच सत्कायथम्‌ ॥ (सां °क५९)१ति।

नापि सतो बक्षतस्वस्य विवर्तः पपश्चः। बाधानुपरम्भात्‌ । आंधिष्ठानयि

ध्यय भिन्जहोः कठयोत शुक्त्या दवत्सार्ल्पामविऽऽरोपासेमवाच्च ।

~ ~~~ ~ 1 1 क 9.1 रु

, १४. श्वास 1२७. नह । ३ स" द्धं सत्तज्ज । ४ स.. उनध्यते। अ ।

५ श्च. 'बन्धत्वौ° । & क.-ग. च. वन्यम । ७ क. ख, गः व. "पितदैः.। ८ इन्व, नत । पृथङ न । ९क. का्स्यासंशचं न । गं. कार्यस्य सत्वं न° । अर करयेस्य सं कारणात्पथ । १४ घ. `स्थामे । ११ च सदृपकरणादुपादनाग्र । १२९ कग, ध. हकारणत्वादु" 1:१३ ख. ग. “्णामाˆ । १४ क.-7. इः च. तर््येदि' ` । १५ क. ` शः. "रूप्यमिदेनापि सं । ग. 'हप्यमिदेनारोपासं । च~ रुप्यभा ` 1 ४६ धः नीप पमबाभावा" ।

१६४ सर्वदरोनसंग्रे-- | वदं भुंवदुःखमोहात्मकस्ये पपञ्वस्य तथाविधकारणववधारणीयम्‌ । पथां ष पयोगः--विमतं भावजातं सुखदुःखमोहासककारणकं वदन्विवतात्‌ । यद्येनन्वीयते तत्तत्कारणकं यथा सुचकादिकं सुवर्णान्विवं सूेणंकारणकम्‌ । वथा चेदं [तस्मात्तथेति । तत्र जगत्कारणे येयं सुखासकवा तत्सं या दुःत्रात्मकता तद्रजो या च मोहातमकता तत्तम इति तिगृणात्ककारणसिद्धिः। वथाहि-परतयेकं भावास्वयेगुण्यवन्पोऽनुमूयन्ते । यथा भेवदुरिषुः सत्यवत्यां मे्र॑स्य सुखमािरस्ति ।तं परति सच्गुणपरादुभीवात्‌ । पत्तपत्नीनां दुःखम्‌ । वाः परि रजोगुणपरादुभावात्‌ । तमरभमानस्य चैपस्य मोहो मवति तं परति तमोगुणसमृद्धवात्‌ । एवमन्यदपि षटादिकं रम्थमानं सुखं करोति । रैर- हिषमामं दुःखा करोति । उशासीनस्योपेक्षाविषयत्वेनोपतिष्ठपे । उपेक्षाविष- ` यत्वं नाम मोहः । मुह वैचित्ये, ईइत्थस्मद्धातोमाहशम्द्‌नेऽपत्तेः । उेक्षणीयेषु ` दित्तवच्पनुद्यात्‌ । तस्मात्सर्वं भावजातं सखदःसमोहासकं मिगण प्रषानका- रणकमदगम्यते । तथा च शेतश्वतरोपनिषदि भूषते- अजामेकां टोर्हित गुङ्ककभ्णां बह्वीः *पजाः सनजनानां सरूपाः । अजौ घेको जषमाणोऽनुशेते जहावयेनां मक्तमोगामनोऽन्पः ॥ ( ४।५ ) इति । ७त्र खोहितश्ङ्करुष्णरम्द्‌ा/ रञज्ञेकत प्रका शकत वरकदसाधम्पौदज :सखं- हमोगुणत्रयप्रतिपाद्नपराः . | ` ` नेन्ववेतनं पधानं पेवनानविषटितं पहेरादिकर्ये न व्यापियते । अवः फेन. विश्वेवनेनाधिष्ठाता भर्विवन्यम्‌ । वथा च सवथदर्ी परमेशरः स्वीकरत॑भ्यः स्यादिवि वेचद्सेगतम्‌ । अचेनस्यामि पथस्य प्रयोजनवशेन पवत्युपपततेः दृष्टं चेतनं चेतनानापिष्ठिवं पुरषूर्थाय परवरतभानं पथा वत्सविवदध्यर्थमवेतनं क्षीरं पवते यथ। च जछमवेतनं टोकोपाराप प्रवते तथा प्रकतिरषेवनाऽपि पुरुषविमोक्षाय पवत्ति 1 वदुक्तम्‌~~ ॥ ` वपस्विवृ द्धिनिमिचं क्षीरस्य यथा प्रवत्तिरजस्थं । परुषविमोक्षनिमिरतं पथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य ॥ (तसां °का ०५.) धस्तु प्रमेशरः करुणया परवतंक इति पसेश्वरस्तित्वादिनां डिण्डिमः स गभ्षविण गतः । विकल्पानुपपत्तेः । स रं सुटः प्राक्यषरैते सृष्टचत्तरकाछं षी । # सर्वद शनसंगरहपुस्तके त॒ प्रजा जनयन्तीमिति पाठः । | | १ कङ्‌, “स्य तः । २ क~ वर्णकाः । ३ क. तत्पत्नी । ग, तत्व्तीनां । ५ श, ^त्वेन ब्यवति। ५ ख, "पि प्रयो ६ कृ, स,ग,ध्‌, श्वार्थे प्रः |७क, चग, द्र्य क्षी" । < कः, स प्रयण |

साख्यदर्शनध्‌ । १९१

आये ररीरा्यमावेन दुःखानुत्पत्तौ जीवानां दुःखपरहमणेच्छःनुषगत्तः । द्वितीये परसपरा्यप्रसङ्कः । करुणया सिः सध्या व कृरूण्यिति । तस्माद्चेत- नस्यापि वेतनानविष्ठितस्य प्रधानस्य महद्दिह्येण परिणामः पृरषाथपयुंकः प्रधानपृरुषसंयोगनिमित्तः । यथा नि्व्यापारस्पाप्ययस्कान्तस्य संनिधनेन खोहस्य ग्यपारस्तथा निव्यापारस्य पुरुषस्य संनिधानेन परधानन्यापारे युज्यते । प्रतिपुरुष सबन्धश्च पङ्न्धवत्परस्परपिक्षानिवन्वनः । प्रपि मोग्यतयः भोक्तारं पृरूषमपेक्षते 1 पृरुषोऽपि मेदृयरहादृवद्िच्छायापचया वदरं दुःखत्रयं वारयमाणः केवत्यमपेक्षते । तव्यरुपिपुरुषविमेकनिषन्धैनं न॒ च तदन्तरेण युक्तमिति कैवल्यार्थं पुरुषः प्रधानम्ेक्षपे । यथा खद के वित- ङ्ग्न्धौ पथि सार्थैन गच्छन्त देवछवदुपष्टवातरिलयकसार्थो मन्ुमन्द्भिव- स्ततः परिभमन्तौ मयाकृठो देववशात्तंयोगमुपमच्छेवाम्‌ । तत्र चान्धेन पङ्गुः स्कन्धमारोपितः । सतश्च पङ्गुदृशिपेन मागणान्वः सम्‌।हितं स्थानं प्राप्नोमि पड्गरपि स्कन्धाधिषूढः। तथा प्रस्परपिक्षपधानेपृहपनिवन्धनः सर्मः। यथोकम्‌- परुषस्य दनां केवस्यारथं तथा प्रधानस्य । पङ्ग्बन्धवद्भयोरपि सबन्धस्वकछृतः स; ॥ (सां ०क। ० २१)१११॥ ननु पुरुषाथेनिबन्धना मवतु, परपेः प्रवृत्तिः । निवृत्तिस्तु कथमुपपद्यं इति चेदच्यते । यथा म्वा दृष्टदोषा सवेरिमा मतार्‌ पृननपोते यथा वा छप. प्रयोजना नकी निवतषे तथा प्ररविरपि । यथेक्तम्‌-- | रङ्गस्य दशयित, निववेते नव॑की यथा न्याव । परुषस्य तथ।ऽऽलमानं प्रकाश्य वितिवरतते प्रतिः ॥ ( साभ क[० ५९ ) ) इति । एतं निरीधरसांख्यराखपपतककपिरादिमवानंस्ारिणां मेवमुपन्वक्षम्‌ ।

दते प्रीमसाथणमापवीये सवदरनसंयहे साख्पदशनम्‌ ॥ अ न वि १ सं. सषटेः कार । २. ्छ्याकाः। इक. सं. ¶. ध, ध्थुक्तप्रः । ५ च ग्ूनिवन्ध । ५ क, ख, श्न्धनो न।& गं, ङ, तेत धः । ८७ च. `नदंशनसंबन्धनिः । टधे. क नतनर्त । सं, कां मुध्यार्निवं ।९क. तृत्तात्‌ । १० स च याऽन प्र १११. तदथः । १२. ङ.~च, ठकनु |

९९

१२२ सर्वदरनसंग्रहे-

अथ पातञ्जेलद रनम्‌ ॥ १५ ॥ सपरत सेश्रसांख्यपवतकपतञ्जटिपमुतिमुनिमतमनुवतमानानां मतमुषन्यस्यते । ततर सास्थप्रवचनपरनामधेय य।गशास्ं पतञ्चटिपर्णातं प्ादचतृष्टयाल- कृम्‌ | तच परथमे पदे-अथ योगानुशासनम्‌ (प° यो० सू०१।१) इति योगशास्लारम्भपतिजञां विधाय “ योगधित्तवृत्तिनिरोधः › ( प° यो सृ १।२) इत्यादिना योगरक्षणमभिधाय समार्धिं सपरपचवं निरदिक्षद्ध- गृवान्पतञ्च्ः । द्ितीम ° तपःखाध्ययेश्वरपामिधानानि किथायोगः › ( परा यो०सू० २।१) इत्यादिना व्युल्थितित्त्य किथाषोभं यनादीनिः च.पृश्च बहिरङ्धमणि स.धनानि । तवीय ° देरवेन्धशित्तक्च पारणा › प° यो० सू° ३। १) इत्यादिना धारणाध्यानत्तमाविषयमन्तङ्क सव्दषाच्यं ५दषा- न्वरफडं विमूतिजातमू । चतुथं ‹ जन्मोषधिमन्मेतपः समाधिजाः सिद्धषः (प° यो०सू० ४।१) इत्यादिना सिद्धिपश्चफपपञ्चनपुरःसरं परं प्रयोजनं कैवल्यम्‌ । पधानादीनि प््चयिरातिवानि पा्ीनान्येव संमतानि । षडविशस्तु परमेश्वरः ेरकमविपाकाशये<परामृषटः पृरषः सेच्छया निर्माण यमिष्ठाय छोकिकेवेरिकसंपशयपवरवकः रप्ताराङ्करि वप्यमानानां प्ाणमृता- मनुग्राहकश ।

लमु पृष्करपठाशवनिपस्य वस्य तव्यम: कथमुपपद्यते यैनं पसेश्वरौऽ- नु्रहिफरया कक्ष क्रिपत इति वचेदुच्थपे । तपकश्य रजसः समेव त्य बुद्धधाल्नना परिणमत इति सखे परितम्यमाने तदारोप्षरेन तद्मेदावगाि-

पुरुषोऽपि तप्यत इत्युच्यते । तदुक्तमावर्थिः-

सच्चं तथ्यं बृद्धिभविन वृत्तं भाव} मे व॑। रानसास्तापक।स ।

पप्पाभेदुप्राहिणी तामसी या वृततिसतस्यां तप्य इट्य आला ॥ इति । प्चरिचेनाग्युक्तमू--अपरिणाभिनी हि मोकृशक्तिरमतिसंक्रमा च प्रि-

। , (गी 09 8 `, ~ | (नी

१क. सं. ध. ख्यप्राभ्रः । २7. अथो यो"! ३ेक ~ग. ङ. य. नि पर।५ फ. ग, "बन्धं चित्त । ५ क. ग. नन्तरं सं ।६ घ. भमा ¦ ७ क.--ग, ड च, ततरावा”। < क. "फटवि" । ९ क. ख. ग, “त्कत्पः प° । १० उ.--तापः। ११ क श. सत्ये त । १२ क.--ड, तमोव्र" । १३ ऊ.--पवात्ते ध । १४ क. धा मानसा* । १५क, 7, द्युक्तमाल्मा |

"~

पातञ्नटद॑शनप्‌ । १६ णमिन्यथं परतिसंकान्तेव वेदृवृ्तमनुपततीति । भोकशक्तिरिति विच्छ. रुध्यते । सा चाऽऽमवं । परिणामिन्यथ वुद्धितघे प्रतिसंकरन्तिप परतिविम्बि- वेव तेद्वृत्तिमनपततीपि वुद्धौ परतिविम्विता सा विच्छाकवुंदच्छायपच्था ुद्धवृच्यनुकारवतीपि भावः । वथा दाद्धोऽरि परुषः परत्यं" बोद्धमनुपश्यि तेमनुपश्यनवदासाऽपि दासक इष प्रतिभासत इति । इत्थं तप्यमानस्य परपस्याऽऽ््रनरन्वयंदीघेकाटानुवन्धियमानेयमाधष्ाङ्कयोगानष्ानेन पसेशवर- प्रणिधानेन च॒ सच्वपुरुषार्न्थताख्यावावनुपष्वाणां जातायामविद्याद्यः १ हशः समृखकाषं कषत्ता भवन्ति | कुशाकृशटाश्च क्माशपाः समृखषातं इता भवन्ति । ततश्च पुरुषस्य निेपस्य केवस्येनावस्थानं केवस्थमिति सिद्धम्‌ ।

तत्थ योगानुशासनम्‌ (पा० यो० सु० १।१) इति पथमसूरेण प्रक्ष वत्पवृस्थङ्खः विषयप्रयोजनसंबन्धाधिकारिरूपमनुबन्धवतुष्टयं प्रपिपते ।

अत्राथशब्दोऽधिकाराथः स्वौ क्रियते । अथरब्दस्यनिकष्थते संभवति करथ॑- मरम्भाथत्वपक्ष पक्षपातः सेमेत्‌। अथशब्दस्य मङ्कटाधनेकार्थववं नामरिङ्गानु- शासनेनानुशिष्टम्‌-मङ्कःलानन्तरारम्भप्र्नकात्छ्यष्वथो अथ (अपर ° ३।३।२४६) श्त । अत्र परश्षकत्स्ययारसमवञ्ण्यानन्वयमङ्खन्टपुवप्ररुतापिक्षारम्भरक्षमणानां चतृणमथानां सेभवादारम्भाथत्वानुषपात्तरिति चेन्मेवं मंस्थाः । विकसासह- त्वात्‌ । आनन्त्यमथरब्दाथं इति पञ्चे यतः कुतथिदानन्तयं पृषैवुचरमाद्य- साधारणात्कारणादानन्तर्थे वा । न प्रथमः । न हि कृषिष्षणमपि जातु विष्ठ- त्यकमछत्‌ । (भ० मी० ३। ५) इति न्यायेन सर्वो भन्तुरव्यं #किवि- त्करोच्येवोति तस्थामिधानमन्तरणापि प्राप्ततया वदर्थाथशब्दुपयोगवेयथ्यंपसक्तेः । न चरमः । शमाद्यनन्तरं योगस्य प्रवृत्तावपि रस्यानशासनप्वच्यनुबन्यत्वेनो- पात्ततया शब्दतः पाधन्याभावात्‌ । न च दाब्दः प्रधानमृतश्यानशासनस्य रमाधयानन्तयमथशन्दार्थः किं न स्यादिति वदितन्यम्‌ । अनुशसिनमिति हि शाख्माह । अनुशिष्यते व्याख्यायते रक्षणभेदोपायफररहितो यगो येनं तदनुशासनािति व्युतततेः । अनुशासनस्य च तचज्ञनचिरूपापयिषानन्तरमा- वित्वन शमदमाघ्यानन्तयनियमामावात्‌ । जिज्ञासान्नानयोस्तु शमाद्यानन्तर्थमा-

त

१ ड.च. न्तेचत।२ग, तद्ति। ३ ड.-च. नन्तेचप्र। ५ ङ-च., त तः । ५ कृ. प्रख्य । ६ च. “यं बीजम । ७घ. द्व्य नेः ८ घ~च, नन्यथ्ाख्याः | ९ घ. "व्यद्गवि" । १० ख. 'थमधिकाराथत्वप" । ११ क.-ड, जन्तुः किं" ।

मध ने नमने

१२५ सर्वद्रीनसैअ्रहे+~ म्नायते-तस्माच्छान्तो दान्त उपरतसितिक्षः समाहितो भूतवाऽध्मन्येवाऽऽपानं पश्येत्‌ । (व° ४।४।२६ ) इत्यदिना । नामि पचज्ञानविषटयापयिषा- नस्तर्यमथशब्दाथेः । वस्य समेऽपि भोतृपतिपत्तिपवत्योरनुषयोगेनानमिषय - त्वात्‌ । तवापि निभेयसहेतृतया योगानुशासनं पमितं न वा । आधे वद्मा- मऽप्युपाहेयत्वं भवेत्‌ । द्वि्ीये तद्धविऽपि हेयत्वं स्थात्‌ । प्रमिते चास्य निशे यसनिदानतवम्‌ । अध्यालयोगाधिगमेन दें मता धीरो हषशोकौ जहवि (का० २। १२) एति श्रतेः । समाधावचखा बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यास्‌ (भन गी २।५३ ) इति स्मृतेश्च । अत एव रिष्यपरश्रतपश्वरणरसायन- छपयोगानन्तर्ये प्रातम्‌ । अथापो बह्मजिज्ञासा ( भ० सू०१।१।१) इत्यत्र तु बक्षभिज्ञासाया अनधिकांतवेनाधिकाराथंतवं परियन्य साधनचतु- एयसेपतिविशिश्ाधिकारिसमपंणाय रामदमार्िवाक्यपिहिताच्छमादेरानन्तयमथ- र्दा इति शंकरावविर्िररङ्किः । अथ मा नाम मृदानन्तयौर्थोऽथशब्दुः | मङ्गखाथंः फ न स्यात्‌| नं स्यात्‌ । पङ्कस्य वाक्यार्थे समन्वयाभावात्‌ । अगर्हिताभीष्टावापिभङ्गसम्‌ । अभी च सृखावाणिदुःखपरिहाररूपतयेष्टम्‌ । योगानुशासनस्य च रुखटदुः- निवृच्योरन्यतरतवामावान भङ्गा । वथा च योगानुशासनं मङ्कखमिति न सपनीपद्यते । सृदद्कध्वनेरिवाथरब्दृभवणस्य कार्यतया मङ्कटस्य वाच्यवल- क्यतयोरसंभवाच । यथाऽअथकाथा वाक्थथं न निविशते तथा कायमपरि न निविशचेत । अपदाथलवावि शेषात्‌ । पदाथ एव हि वाक्याथ समन्वीयते । अन्यथा शब्दुपमाणकनां श ब्दी ह्लाकाङ्क्षा शब्देनेव पूयत इति पुद्राभङ्गः छतो मवेत्‌ । ननु पारिप्सितपवन्धपरिसमातिपरिषन्यिपत्यूहृषयुहप शमनाय रिष्ट - चाररिपाठनाय च राल्लारम्भे मङ्न्छाचरणमनष्ेयम्‌ । मङन्बादीनि मङ्गलट- मध्यानि मङ्गलान्तानि च श्ाच्लाणि प्रथन्ते, आयुष्मदृरुषकाणि वीरपरुष- काणिं च भवन्ति (पर मर मा० पृ ७४० ) इत्यभियुकतोकेः | भवति च मङ्धन्टा्थाऽथरब्द्‌ः-- ओंकारश्चाथश्ब्दश्च दविषो बरह्मणः पुरा ।

कष्टं भिचा विनियतं वस्मानमाङ्कचिकावुभो ।४

म ययक

योन +>

१ क. ग.-च. कायार्थ । २क. "त्‌ | स्याः । ३ ड. सपयते। ५ ख. 'क्यार्थ

नि । ५ क्~-ग, ड. च्‌. थनिं ६ क. स. घ्‌, पि। अः । ७ क. गनच. पूर्यति।

पातञ्नलदुरान्‌ | १५

इति स्मृतिंभवात्‌ । तथा च वुद्धिरदच्‌ ( पा० सू० 4 ।१।१) इत्यादो वददधादिशब्द्वद्थशन्द्‌ मङ्कङ थः स्यादिति वेन्मैवं पापिष्ठाः । अर्थान्तरा- भिधानाय प्युकस्याथरब्दस्य वीणविण्वादिध्वनिवच्छ्रवैणमत्रेण मङ्खटफट. त्वोपपत्तेः । अंथाथान्तरारम्भवाक्थाथषीफठकस्याथशब्दस्य कथमन्धफटकतेति चेन । भन्यार्थ नीयमनोरकुत्मोपरम्भवतत्तमवात्‌ । न ब स्मृविष्यकेपः। माङ्गखिकाविति मद्धन्टपयोज॑नलविवक्षथा प्रवृत्तेः ।

नापि पृवेपरुतपिक्षोऽथशब्द्‌ः । फठत आनन्वयौव्यतिरेकेण पागुक्तदृषणा- मुषद्कात्‌ । किमयमथराब्दोऽधिकाराथीऽथाऽऽनन्तयाथं इत्यादितिमशेवाक्ये पक्षान्तरोपन्यसि तस्संमवेऽपि पते तदर्ेभवान्च । वस्मातारिशेष्यादधिकांस- दयेदनीयपारम्भारथोऽ्थशब्द्‌ इति विरेषो भाष्यते । यथाऽ्येष ज्योतिरथैष विर्वज्योतिरित्यनाथशब्द्‌ः कतुषिरेषपारम्भाथः १२िगहषीतो यथा चाथ रब्द्‌- नुशासनम्‌ (पव म०्मा० १।१) इत्यत्रथशब्दो व्याकरणशाल्ञाधिका- राथस्तद्रत्‌ । वदभामि व्यासमाष्ये योगसुवविवरणपरे-अथेत्ययमधिकाराथैः प्रयुज्यत इति । तद्वाचख्यो वाचस्पतिः । तरित्थम्‌-अमुष्याथशब्दृस्याधिका- राथत्वपक्षे शाल्चेण पस्तृयमानस्य योगस्योपवर्तैनात्तमस्तशाख्लतातंयौ्थव्याख्पा-

+भ %‰56©

नेन शिष्यस्य सुख।वबोधपवत्तिभवतीत्यथ शग्दस्थाधिकारार्थत्मुपपनम्‌ ।

ननु "हिरण्यगभों योगस्य वक्ता नान्यः पुरातनः, इति याज्ञवल्क्यस्मृतेः पत- ज्ञाठिः कथं योगस्य शासितेति ेदद्धा । अव एव ततर तत्र पराणाद धिशिष्य योगस्य विपकर्णतयां दुह्य थेत्वं मन्यमानेन मगवता ऊषासिन्धुना फणिष- तिना सार संजिधुक्षुणाऽनुशासनमारन्ध न तु साक्षाच्छासनम्‌ | यदाऽपमथश- व्दोऽधिकारारथस्तदेवं वक्थार्थः सपधते-योगानुश्चासनं याच्रमधिषवं वेरिवव्य- मिति । तस्माद्यमथशब्दोअषिक्लरद्योदको मङ्कगटा्थशेति सिद्धम्‌ ।

तथ शाखे व्युताद्यमानतया योगः साधनः सफलो विषयः । -वदृ्चतरादन- मवान्तरफलम्‌ । ब्युस्ादितस्य योगस्य कैवस्थं परमपयोजनम्‌ । शाख्रयोगयोः प्रतिपाद्यप्रतिपाद्कमावटक्षणः संबन्धः| योगस्य कैवल्यस्य च साध्यस्ताधनमाव-

९ क, ख. ग. घ. वणम । इ-वणे मद्धशछूकार्यैतयोपपततेः। २ घ. अर्थाः । ३ ख,

नानार्थ । ४ क.-ग. “जकम्‌ } ना" । ड. च. 'जकत्ववि। ५ क.-ग. च. "वक्तिः । ना ६& ख. “सेन त° ! ७ घ. %कप । ८ क.~-ग. च. विष्वग्ज्योः । ९ उन च, स्पर्यव्या । १० क,~ग्‌, इः, च. "रत्तिरास्तामित्युपः । १९१ घ, 'याग्राह्याः |

५६४ सर्वद रोनसभरहे-

रक्षणः सबन्धः । स च भरत्यादिप्रसिद्‌ इति पगेवाबादिषम्‌ । ोक्षमोक्षपौणां एवाधिकारिण इत्यथसिद्धम्‌ । न चाथातो ब्रह्मजिज्ञासा (ब > सू० १।१।१ ) इत्यादावधिकारिणोऽधतः सिद्िराशङ्कनीया । तथाथराब्देनाऽऽनन्यामिधंन- पणाहिकयाऽधिकारिसमपंणसिद्धावार्थिकतरङ्कानुदथात्‌ । अत एवोक्तं श्रुति- प्रपि प्रकरणादीनामनवकाशच इति । अस्यार्थः-पत् हि श्रत्यार्भ्थो न उभ्पते ततैव परकरणाद्योऽ्थं समर्पयन्ति नेतरत्र । यत्र तु रब्द्दिवाथस्योपरम्भ्तव्र नेतरस्य समवः । शीष्योधिन्या श्रुत्या दिनिषोगस्य योधनेन निरकाङ्क्षतये- परेषमनवकाशात्‌ । किंच श्त्या बोधितेऽये तद्विरुदार्थं पकरणादि समपयत्थ- विरुद्धं वा । न प्रथमः । षिरुद्धाथबोधकस्य तस्प बाधितत्वात्‌ । न चरमः। पेयथ्पौत्‌ । वदाह-्रविदिङ्कवाक्यथकरणस्थानसमाछ्यानां समवाये पारदोबल्य- मथविपकर्षात्‌ ( जे० सू्‌० ३।३।१४.) इति । बाधिकेव श्रतिनिस्यं समाख्या बाध्यते सदा । मध्यमानां तु बाध्यत्वं बाधकत्वमपेक्षा ॥ इति च । तस्ाद्िषयादिमत्वाद्ब्रह्मावचारकसाखवद्योगानुशासंनं शसखिमारम्भर्गायमिति स्थितम्‌ । ननु ्युत्पाद्यमानतया योग॒ एवात्र प्रस्तो न साक्लमिति वेत्सत्थम्‌ । प्रतिपाद्यतया योगः प्राधन्येन प्रस्तुतः । स च तद्विषयेण शाञ्ेण पतिपाद्यतं ति तलसतिपादने करणं शाखम्‌ । करणमोषर् कर्ैव्यापारो न कर्मगोचर- तामाचरति 1 यथा छतुरदवदत्तस्य व्यापारमूतमुघमननिपावनादि कमं करण- भूवपरशगोचरं न कमभुतवृक्षाःदगोचरम्‌ । तथा च वक्तुः पतञ्चटेः प्रवचनव्यापा- रपिक्षया योगावेषपस्याधिषतता करणस्य शास्तस्य । अमिधानव्यापारपिक्षणा तु योगस्यवेति विभागः ! तदश्च पोगरशाचस्याऽम्मः संभावनां भजेते । अव चानुशास्नीयो योगश्चित्वृत्तिनिरोध इत्युच्यते । नन्‌ युजिर्थोग इति सयोगारथ- तया परिपषितादयुजेरनिष्पसो योगशब्दः सैयोगवचन एव स्थान तु निरोधवचनः। अत एवोक्तं याज्ञवच्क्येन-- सयोगो योग इ्यक्तो जीवात्मप्रमासनोः ॥ इति । १ क. ख. ग. दिष्टम्‌ ।मा ।ष पदिष्टमो । २ क.-ङ. माणा श्रबणाधिः 1 ३

ङइ.-च. धनप्र । थ क.ख.ग. च. प्रमाणा । के. ख, सनका ।€& कृ. रकः ५७ ध. स्यव प्रतिपायतेति ।

पातस्चठदुरनप्‌ | १२५७ तद्ािम्‌ । जीवेपरयोः संयोगे क(रणस्यान्यतरकमाद्रसंमवात्‌ । अजयो. गस्य कृणमक्षाक्षचरणादिनिः प्रतिक्षपाच्च । मीमांसकमवानुत्तरिण वद्ङ्गीका- रेऽप नित्यसिद्धस्य तस्य ॒साध्यत्वाभमविन शाख्वेफस्यापततेश्च । धातनामने- क[थत्वेन युजेः समाध्यथत्मोपपत्तेश्च । तदक्तम्‌-- निपताश्योपसग।श् धातवश्वोति ते चयः । अनेकाथाः स्मृताः सप पाटस्तेषां निदशंनम्‌ ॥ इति । अत एव केचन युजं समाधावपि पठि युज समाधाविति । नापि याज्ञवस्क्य- वचनव्पाकोपः । तत्स्थस्यापि योगशब्दस्य समाध्यर्थतात्‌ । समाधिः समतावस्था जवात्पपरमामनोः | ब्रह्मण्येव स्थितिष। सा समािः प्रत्यगालनः ॥ इति तेनेवोकततवाच्च । तदक्तं मगवता व्पासेन-यौगः समापिः ( योगभा० पज २।१ इवि । नन्वेवमष्टङ्कथ्‌। चरमस्याङ्खस्य समाधितवमक्तं पतञ्जटिना-पमतनियमासन- पाणायागपरत्याहारषारणाध्यानसमाधयोऽ् ङ्गानि योगस्य ( प्रात° यो० सु २। २९) इति न चाङ्कन्येवाङ्कतां गन्तुमुत्हपे । उपकार्योपकारकमावस्य दशंपृणमासपरयानादौ भिनायतनतेनातयन्तमेदूत्‌ । अवः समाधिरपि" न यागदराष््‌।थ। युज्यत इति वेत्त युज्यते । व्युताततमानामिवत्सया तद्वार्थ-

मत्रानेम (त सह्परुन्यामव समाधेः ( प्तिन्योन्सू० ३।३) इति ।

[9५ वोन

निरूपितचरमाद्गवाचकेन समाधिशब्देनाङ्किनो पोगत्यामेद्विवक्षपा व्यपदेशो. पपत्तेः । न च भ्युपातेवखदृव स्व॒ शब्द्‌ पवते । तथाते गच्छतीति गोरिति स्युखत्ेस्विष्टन्गोनं स्यात्‌ । गच्छन्देवदत्तश्च गोः स्यात्‌ ।: पवत्तिनिमितं च प्रागुक्तमेव ।चत्तवृातान्‌र्‌।ध इतिं । तदुक्त याग।भत्तवत्तिनिरोधः ( परति* या०्सु० १।२, इति।

ननु वृत्तीनां निरोधरेधोगेऽभिमवस्तासां ज्ञानतेनाऽऽध्ाभतया वनि. राधाअपे प्रध्वसपद्वेद्नायस्तद्ाश्रय। मवेत्‌ । प्रागभावप्वंस्योः पतिथोगिस्‌- भानाभयत्वनियमात्‌ । ततश्च

उपयन्तपयन्धम विकरोति हि षिणम्‌ | शतिं भ्ययिनाऽऽलनः कोद विहन्येतेति वैत्तद्पि न धदते । निराधध. १ घ. "तदातं। २ क. ग. युजिस्त । ३ क.~ग. ङ, च. “ति । यथेव) ख, "वि

५, ` भासस्व। दघ. "पितं च । ७स, कक्षाया । स, घ, निवर्ततेति ।९ घ, १ नानि

१९८ सवंदरनरसहे-- तियोभिमतानां परमाणविपथयविकस्पनिद्रोस्मृतिस्वरूपाणां वृचीनामन्तःकरणा- दयपरपर्याय वित्तधमताङ्खीकारात्‌ । कूटस्थनित्या विच्छक्ििरपरिण।मिनी विज्ञा- नधर्माभयो भवित नाहैत्येव । न च वित्तिशक्तेरपरिणामित्वमसिद्धमिति मन्त व्यम्‌ । चिविशाकिरपरिणामिनी सद्‌ ज्ञातत्वात्‌ । न यदेवं न तदेवं यथा चि- तोदि-इत्य.्यनमानसंमवात्‌ । तथा यद्सो पुरूषः परिणामी स्यात्तदा परिणा- मस्य कादाचित्कत्वात्तासां चित्तवसतीनां सदा ज्ञातुं नोपपयेत । चिद्रूपस्य पर- पूरय संदेवाधिष्टतुत्वेनावस्थिवस्य पद्न्वरङ्गः निम सं पस्यापि सदेव स्थित- लवात्‌ । येन येनाथनोपर्तं भवतति तस्य दृश्यस्य सदेव चिच्छाया१्य। मानोप्पच्या पुरुषस्य निःसङ्कवं संमवाति । ततश्च सिद्धं तस्थ सदाज्ञतृत्वमिति ध कदावित्रिणामितवशङ्काऽवतरति । चित्तं पुनय॑न विषपेणोप्रक्तं मवति स विषयो रातः, येनोपरक्तं न मवति तदज्ञातमिति वरसुनोऽयस्कन्तमाणै- कलस्य ज्ञोनान्ञानकारणमृतोपररागानुपरागधार्पतवादयःसधमके चित्तं प्रिणामी- धुच्य॑प।

नन्‌ चित्तस्येन्धियाणां चाऽऽहंकारिकाणां स्ैभेवलात्सर्वविषेरस्ति सद्‌ा सबन्धः । वथा च सवषां सवेदा सवच ज्ञानं प्रसन्येतेपि वेन । सर्वेगत्रतवेऽपि चित्तं यत्र शरीरे वत्तिमत्तेन शरीरेण सह सवन्धो येषां विषयाणां तेष्वेवे(ध्य ज्ञानं मवति नेतरेष्वित्यातपरसङ्ामावात्‌ । अत एवायस्कान्त्मणिकरम( विषया अयःसघम्कं चित्तमिन्दियप्रणाटिकयाऽमिसंवन्ध्य।परञ्जयन्तात्युक्तम्‌ । तस्माचि - तस्थ धर्मा वचयो न।ऽऽलसनः । तथा च भुपिः-' कमः सकलो विचिकित्सा

^,

प्रद्धाऽ्रद्धा धतिरधृतिरह वीरभ रेसेतत्सवं मन एव ? ( व° १।५।३ ) इति ।

वेच्छकतेरपारणापिवं पश्वरिलाचायरख्यापि-भगरिमामिनी मोक्त शक्तिरिति । पतञ्ञटिनाऽपि-स्दं ज्ञाताशत्तवृत्यस्तत्ममोः पृरुषस्यप्रिणाभित्वात्‌ ( पातं यो० स्‌ृ० ४।१८ ) इति । चिचपरिणामितवेऽन्‌ {नमृच्यते-चिचं परिणा

[क

ताताज्ञापविषयतच्छात्रादिरविरिति । . परिणा जिविधः प्रसिद्धो धम॑यक्षणावस्थामेदात्‌ । धर्मिणश्िल्धस्य

नीटाधारेचनं धमपारेणमः । यथा कनकस्य कदकमृकढकेमरारि । धर्मस्य

` ११. द््रास्वः।२ घ, न्तायर। घ. न्स्या निः । ४ क.-ग.~च, न काचि । ष

© ^~

क.~-1.-ड. च, "मिता 1 &क. "तः, यदुपरक्त भ ग, "तः, नामुपर्कं भ । ख. ङ.< श्व, "तः, यदुधरक्तं ने भ । ७. "स्मतोऽय। दघ क्ञीन॥ श्क.ग, गत्वा १७५. शवाज्ञ

५ (५५ (>

११७ चिच्छाक्ेरयतो चै" १९. “तं च १५ १३ वे, पृत्तिरपयेतत्प' |

2

वातञ्चठष्टरोनप्‌ । १२९

तमानत्व(दिलक्षणपरिणामः । नीखाद्यालोचनसय रस्फृटत्वादिरवस्थापरिगामः । कटकदेस्तु नेवपुरागतादिरवस्यापररेगलः । एवमन्यत्रापि यथादीमवं परि- णामन्नितयमूहनीयम्‌ । तथा च प्रमामादिवृत्तीनां चित्तधमत्वात्तनिरोधोऽपि

तदाश्रय एवेति न किंविदन॒पपनम्‌ |

ॐ क न क,

ननु वृत्तिनरोधा योग इत्यङ्कीकर सुषृष्त्यादा कषिप्मृढादिवित्तवृचीनां प क क

नरघस्मवद्यागतर््रसङ्गःः । च चतद्यन्यत । स्पद्वस्थमसि इ वप्रह्यभा

(>

सभवायन््वत्तृपारपन्थत्च्च । तथाह न्द्र नमि तवृ तबु व्षर्यषु त्तप्य्‌-

#

कि क

णमास्थरं चित्तमुच्यते । तपरःसमुदरे मघं निद्वावुत्तिमापिते मृढमिति मीयते |

क्षिपराद्विक्िष्टं चित्तं विक्षिप्ठमिपि गीयते । विशेषो नम-- चश्वरं हि मनः छृष्ण प्रमाथि बख्वदृटृढम्‌ । ( भत गी० ६। ३४)

इति न्याभनास्थिरस्थापि मनस्तः कादावित्कपमुद्धूवविषयस्यै प॑संमवेन स्थर्थम्‌। अस्थिरत्वं च स्वमाविकं व्याध्पाद्यनुरुयजानितं वा । तद्‌ाह-अ्वाधिस््यानसं- रायप्रमादारस्पाविरतिभ्रान्तिद शंनाखन्धम्‌पिकर््वानवस्थितत्वानि वित्तविक्षे- पस्तेऽन्तराथाः (पातन यो० सू १।३० ) इतिं । ततर दोषवयवेष- म्थनिमित्तो ज्वरादिव्य।५ः। वित्तस्याकमण्यतं स्त्यानम्‌ । विरुद्धकोटिद्रया- वगाहि ज्ञानं संखयः । समाधिसाधनानाममावनं पमार; । इरी रवकृचितच्-

(क)

गृहत्वदृपरवात्तराटस्यम्‌ । वकषेयामटषाअवरार्चः । अवरसस्तद्ब।द्भ्र(न्ति

बरी

दृशंनम्‌ । कृतशिनिमित्तात्समाधिमूमेरख भोऽखन्धभुभिकत्वम्‌ । उब्धायामपि तस्यां वित्तस्यापरविष्ठाऽनवाध्थितलमितयर्थः । तस्मान वत्तिनिरोधो योमक्ष- निक्षपपहंवीपि चेन्मेवं वोचः । हेयमूवक्षिप्ता्वस्थात्रये वृत्तिगिरोधस्थ॑योग- त्वासभवेऽप्युपादेययोरेकाथनेरुद्धावस्थयो व तिनिरोधस्य योगत्वसमवात्‌ । एक- तानं वित्तमेकायमुच्यते । निरुदसकख्व॒त्तिकं संस्कारमाभशेष॑चित्तं रिरद्‌- मिति भण्यते।

स॒ च समापिधिपिधः | सपन्गतासमज्ञातमेदात्‌ | तनकग्रंवेतसि यः प१(- णाददुर्वचाना बद्धार्वषयाभां नरोधः स सप्रन्ञादक्तमाषेः | सम्पक्प्रज्नायतेऽ सिमिन्परछतेविविक्तवयः। ध्येयमिति ब्युतत्तेः । स चतुव; । सवितर्कादि- भेदात्‌ । समाधिनाम भावना । साच माभ्यस्य विषथान्तरपरिहरिणं चेवसि

क. ख.ग.न च पु" |. ग. °न्यच्चापि। ३ ष. "त्तनिरो"।४ घ. शशक्षिप्तादि.

चित््तेमूढ।° । ५ ष. न त्वेत" । ६ क. ख. ग. श्वुवि। ७ ङ.-च. त्ति मन्चितं मू"!

८ घ. त्व्रास्थिरत्यविक्षेपयीगान्तः । ९ क, ग. °तत्वविक्षेपग्रोगान्त । १० च. श्पा योगान्तः।

११ ग. दः । चि । १२ क. ग, घ. "मत्व्‌ । १६३ "पक्षे नि" । १६ क.~ङ, श्य हेयत्वसं" । १५ घ, रे चे" | ४

१३० सवंद्र।नरग्रहे-~ पुनः पननिवेशनम्‌ । भाग्यं च द्विविधम्‌ । ईशधरस्तानि व । तान्यपि द्विषि- धाने । जडाजइभेदात्‌ । जडानि प्रुतिमहदहंकाराीनि चत्‌तरतिः । अजड परुषः । त्र यदा प्रयव्यादीनि स्थूलानि विषयत्वेनाऽऽ्दाय पूर्वापरानसं- धानेन शब्दाथा तमदेन च भावना परवपेते स समाधिः सवितकंः। यदा तन्मात्रान्वःकरणलक्षणं सूक्ष्मं विषयमारुम्भ्य दे गाद्यषच्छेदेन भावना प्रवर्त तद्‌[ सविचारः । यदा रजस्वमोखेशानाविद्धं वित्तं माभ्यते वद्‌ सखपरकाशम- यस्य सत्वस्थाद्रेकात्सानन्दः ) यदा रजस्तमाटेशानभिमतं शद्धं सत्वमारम्बनी- छृत्य या प्रवतते मावना तदा परस्यां स्वस्य न्यग्मावाचितिशकेरुद्रेकाच्च सेत्तामत्रावश्ेषत्वेन सासमितः समाधिः । तदुक्तं पतञ्जटिना-वितकेविचारान- द्‌।सिमितार्पानुगमात्सपज्ञावः (तण यो० मृ० १।१७) इति । सर्ववत्ति- निरोधे तवसंपज्ञातः समाधिः । ननु सषवत्तिनिरोधो योम इध्यक्ते सेपन्ञाते व्यािनं स्थात्‌ । तत्र सच्वप्रधानायाः सचपरुषान्यत।ख्पातिटक्षणाया वत्ते- रनिरोधा!६प पदतेम्‌ । करकभ॑विपाक शयपरिपन्थिचित्तवृ्तिनिरोषो योग इत्थ ङ्ख।कारत्‌ । हराः पनः पथ्चया प्रतिद्धाः-जगिद्यासिितारागद्रेषा- मानवेश्ाः इशः ( पतिन्याच्स्‌० २।३) इति।

नन्वावेधेत्यत्न किमारश्र।यते । पृनपदाथप्राधान्यममक्षिकं वर्तत इतिवत्‌ । उत्तरपदाथप्राधान्थ वा राजपुरुष इविवत्‌ । अन्यपदार्थपाधान्धं वाऽपक्षिको देश हतिवत्‌ । ततर न पूरः | पृचपद्ाथपरथानवेऽविर्धाां प्रसन्यपतिषेधोपपत्तौ दै शा्कारकत्वानुपपतेः। अविद्यारब्दस्य सी।टङ्खतामावापततेश्च । न द्विवीयः। कर्प विद्मावेन विशाय दयायाः ङ्के सादिपरिषन्थितेन तद्धीजतवानुषपतेः। न तयः । ननेोऽत्यथानां बह्व बोचरपदरोपश्ेति वत्तिकारवचनान्‌- सरेणापद्यमाना विद्या यस्याः साअेधा बुद्धिरिति समासार्थसिद्धौ वस्था

9 क कनेः क

अविद्यायाः छे शादिवीजलानुपपत्तेः । विवेकल्यातिपूषैकसथवत्तिनिरोधस्पना- यासतस्यास्तथात्वपरतङ्काच्व । उक्तं च।।स्मतादरनां डकशानामविद्यानिदानत्वम्‌-~ जवद्य दैतिमुत्तरषा प्रसुप्रतनुव। च्छनाद्(राणाम्‌ (पातण्यो०् स॒ु० मे । ४) ह।त६ । तत्र प्रसुषत प्रवोधसहकायमावेनानाभिज्पक्तिः । वनतं प्रतिपक्षभावनया शिथिटाकरणम्‌ । विच्छिनल्वं बङवता ह्ेरनामिमवः । उद्‌।रत्वं॑सहक(रि-

१क.सन्ग, नमा-।२च.ष्दासः।३क.ख, गध. तष्य । च, श्ध्यं प्रत्यभाः । ५ उ.-सत्वमाः । ६ क. नन्दात्मिास्मिः । ७ ध. स्तदार्तष्‌ । ८ घ. ्यायाः भरः । ९. श्य वृतीयपत्तो तङि 1 १०५ क, सख. शवपरव" । ११ क,-ड, ग्तिसं" । १९ ध्‌, 'दूरवमि" । ङ, -दरणमि" ¦ |

पातञ्चटदर्हनिप्‌ ६१

[निप [ [क

धवश्चात्कायकारषम्‌ । तदुक्तं वाचस्पतिमिभ्ण भ्पासमाप्यञ्पाह्पापाम्‌-

प्रसुपास्तच दीनानां तन्ववस्थाश्च योगिनाम्‌ ।

विच्छिनोदारल्पाश्च छशा विषयसङ्किनाम्‌ ॥ इति । ्रदुवत्सतन्पदार्थद्रयानवगमादुमयपद्ाथंमधानैलं नाऽऽकङ्धितम्‌ । तस्मा वयेऽपि क्रु शादिनिशानत्वमिद्यायाः प्रसिद्धं हीयेतेति वेत्तद्पि न शोमनं विभाति । परयदसशक्तिपाभ्नित्यावरिधाश्नग्धेन वि्याविरुद्धस्य विपर्थयज्ञानस्यामिधानमिवि वदेरङ्गमेकारात्‌ । तदाह~--

नामधालथयोगे तु नैव नञ्‌ प्रतिषेधकः !

पदुत्यजाज्ञणाधर्मावन्यमावविरोषरिनौ ॥ इति ।

वृद्धपयोग्भ्पो हि शब्दाथः स्वं एव नः।

तेन यत्र प्रयुक्ती यो न तस्माद्पनीयते ॥ इति । वाचस्पविमिभेरप्यक्तम्‌-रोकाथीनावधारणो हि रब्दराथयोः बन्धः । रोके चोत्तरपदाथप्रधानस्यापि नञ उत्तरपद्‌मिषघेयोपमद्कृस्य तदविरुद्धतया त्त्र

कभ 9 क

तथोपरन्धेरेहापि पद्विरुद्धे पव्तिरिवि । एतदेवाभिपरेयोक्तम्‌--अनित्याशुचिदुःखानातलमसु निव्यदाविसुखातंख्यापिर-

विद्या (पवन यो० सू० २।५ इति ) ¦ अर्तासित्तद्बुदधिर्विपर्थथ इत्युक्त भवति । वद्यथा--अनिव्ये घरादौ निव्यलामिमानः । अदाव कपादौ दाचि. त्वप्रत्ययः--

स्थानाद्धवाजादुषषम्भानिष्यन्दालिधनाद्पि ।

कायमाधेयरोचत्वात्रण्डिवा श्वं विदुः ॥ इति । परिणामतापसस्कारदुःतेगणिवच्यविरोधौच दुःखमेव सप॑विवेकिनः ( प्रात यो० सू० २।१५) इति न्यायेन दुःखे सक्चन्द्नदितादो स॒खत्वारोषः । अनातनि देहादावासवबद्धिः । तदक्तम्‌--

अनातनि च देहादावासवृद्धिस्त 3हिनाम्‌ ।

अविद्या तच्छतो बन्धस्तनाशो मोक्ष उच्यते ॥ इति ।

१६, "म्‌ । अत उक्तं। २घ. -सुत्ततनुषीः ।३ग. "नत्वेना । ४ क~. ड. च. शक्चदरयेः । ५ च. शधङ्कत्‌ । व । € ग. “दन्त्यबाˆ । ७ ङ.-च. “गम्या हि शब्दार्थाः स“ । ८ च. (क्तोऽयं न। ९ क. ग. "कत्वस्य । १० घ. ` त्मन्ञत्तिर' । १९ क. ग. `गणाव्‌" । १२ घ. धाय दु" । १३ ख. ड.~-च. “नारो मो ।

१३२ सर्वदशंनसंथहे- एवमियमवि्यः चतुभदा मददि । ननवेतेष्ववियाविरेषेषु किविद्नगतं साभा- न्थटक्षणं वर्णनीयम्‌ । अन्यथा विरेषस्ासिद्धेः । वथा चोक्तं मू चरथः सामान्यलक्षणं त्यक्ला विषस्येव उक्षणम्‌ । न राक्थं केवरं वक्तमतोऽप्यस्य न वाच्यता ॥ इति | वद्‌षरिन वाच्यम्‌ । अतर्धिपस्तदवुद्धिरिति सामान्यरक्षणामभिधानेन दत्तोचर- त्वात्‌ । सत्वपुरुषयोरहमस्मीव्येकतामिमानोऽसिता । तदप्युक--दकद्‌ संन श~ कत्योरेक ल्मतेवास्मिता ( पात ० यो >सू०२। ६) इति । सुखाभिज्ञस्य सृखा- ुर्मृतिपुवंकः सुखताधनेषु तुष्णारूपो गधो रागः । ईुःखाभिह्गस्य वद्नुस्मृ- तिपुरःसर तत्साधनेषु निविदः । तदुक्त--सुखानुशथी रागः ( पत० यो० स्‌०२,।७) दुभ्खनुशयी दवेषः ( पत यो सू० २। ८) §ति। किमचानुंशयिरब्दे ताच्छीस्यार्थे गिनिरिनिवा मववर्थीयोऽभिमतः । नाऽऽ्धः | सुष्पनातो गिनिस्ताच्छीर्ये (पा ०स्‌ ० ३।२।७८) इत्यत्र सुपीति व्॑माने पुनः

ष ने + न

सुबमहणस्येपसरगनिवृच्य्थविन सोपसर्गाद्धातोणिनेरनुसत्तेः । यथाकथंविचद- ज्गकारेऽ०५चोऽज्णिति ( पा० सू* ७।२। ११५.) इवि वृदधिपसक्तावपिश- य्थादिपद्वदनुसाधिपद्स्य पयोगप्रसद्धगत्‌ । न द्वितीयः ¦ एकक्षरार्छतो जतिः सपम्यां च नतौ स्मृतो । ति ततपतिषेधात्‌ \ अत्र चानु शय रब्दस्याजन्ततन रूदन्पत्ात्‌ । तस्मादनु- रांयिशब्दरो दुरुपपाद इतिं वेनैतद्धद्म्‌ । भोवानवबोधात्‌ । प्राधिकमिपाय- मेर वचनम्‌ । अत एवोक्तं वृत्तिकरिणं-तिकरणो विवक्षार्थः सर्व्रामिस- ध्यते इति । तेन कविद्धवति कार्थ! काथिंकस्तण्डुटी वण्डुलिक इति । तथा च छदन्ताज्जावेशच प्रतिषेधस्य पाथिकत्वम्‌ । अनुशय सब्दस्य छदन्पतयेनेरुप- पत्तिरिते सिद्धम्‌ । पृतजन्मानुमूषमरणदुःखानुमवव।सनावखात्सवंस्य प्राणमृन्मा्स्याऽऽछमेरीं च विदुषः संजायमानः दरीरविषथदिभैम वियोगो मा मूदधिति प्रत्यहं निमित्तं विना प्वतंमानो भयरूपोऽभिनिवेशः षृश्चमः छेः । मा न मूं हि भूथासमिवि पाथनायाः पल्यासमनुभवक्िद्धलात्‌ } वदाह--खरसशही विदुषोऽपि तथा

तनयम्‌ त. मन वव ग

१ खं. घ.-च. तुष्पादा । २ क. शक्षणां मुक्त्वा । ग. क्षण. मुक्त्वा । ३ घ. -स्मितेति । त” । ४ कड. दुःखज्ञ" ¦ ५ क.-ग ड. च. निन्दद्ेषः । ६ च, गनुणदश" ७ क.-ग. ङ च. "चिद्‌" । € क.-ग. ड. च. तिाय्या । ९ घ. श्यक्ञ । १० घ. भावनानं । ११. "बोध्रायि १२ च. "गेतिकरणेन । ° । १३ व. कार्थं का" च. कर्यं

कायां कायकस्तण्डुलिरण्डलि १४ क.“ वि। १५ घ. मवरू०। १६ घ, भूत्वा संतिष्ठामीति।

पतिन्नलदर्रनिप्‌ । १६६ रूढोऽभिनिवेशः ( पाप० यो० मू० २।९) इति । ते चाविधाद्यः पं

कक, [क

सांसारिकाविविधदुःखोपह।रहेतुसेन परुषं द्धिश्वन्तीति शाः परसिद्धाः ।

1

कर्माणि विहितप्रविषिद्धरूपाणि च्योतिष्टोमब्रह्नत्यादनि । विपाकाः कमस डानि जात्यायुमौगाः । आ फखविपाकाचिन्मूमौ शेरत इत्याशया षमाधमं- सैस्काराः । वैतरिपन्थिचित्तवृत्तिनिरोषो योगः । निरोधो नोमावमात्रममिम- तेम्‌ । तस्य तुच्छसेन मारव॑रू्पाक्षात्कारजननक्षमत्वासंमवात्‌ । किंतु वदाभयो मधुमतीमर्पुमवीकाविशोकासंस्कारंशेषाव्यपदेश्यित्तस्यावस्थाविशेषः । निरुष्य सतिऽस्मिन्पमाणाद्य!शित्तवृत्तय इति व्युत्पततेरुपपत्तेः । अभ्पासराग्याभ्यां वृत्तिनिरोधः । तेत्र स्थितो यत्नोऽभ्यासः ( परव० यो° सू० १। १२१३) । वृक्तिरहितस्य वित्तस्य खलह्पानिष्ठः परशन्तवाहिता- हप: परिणामविशेषः स्थितिः › तं निमिततीरुत्य यत्नः पनः पुनस्तथावेनं चेतसि निवेशनमभ्यासः । चर्मणि द्वीपिनं इन्तीतिवन्निमित्तर्थें सपषमीत्युक्तं भवति । इृष्टतभविकविर्षैथवित्‌ष्णस्य व शीकारसेज्ञा वेराग्यम्‌ ( पातन्यो०सू° १ । १५ ) । ररेहिकपारात्ैकविषयादौ दोषदरोनानिरमिटाषस्य ममते विषयों वश्या नाहमेतेषां वश्य इति विमर्शो वेराग्मित्युक्ं भवति । समाधिष- रिपन्थिङ्केशतनकरणार्थं समाधिलामाथं च प्रथं क्रिथायोगविधानपरेण योगिना भवितव्यम्‌ । किंथायोगसंपादनेऽभ्ासवेराग्यथोः संभवात्‌ । वदुक्तं भगवता आरुरक्षोरभनेर्थोगं कमं कारणमुच्यते । योगारूढस्य तस्येव रामः कारणमुच्यते (भ ०गी 2 ६।३) इवि । कियायोगश्वोपदिष्टः पत्ञ्चटिना-वप्ःस्वाध्यायेश्वरपणिधानीनि क्रियायोगः ( प्रात० यो० सू० २। १) इति । तपःखरूपं निरूपितं याज्तवल्क्येन-- विधिनोक्तेन मर्गेण रच्छ चान्द्रायणादिमिः । दारीरशोषणं पाहुस्वपसां तप उत्तमम्‌ ॥ इति । परणवगायकीभमीनामष्ययनं स्वाध्यायः । ते च मन्वा दिविधाः | वेदिक स्ताम्विकाश्च | वैदिकाश्च द्विविधाः) पमीता अपगीताश्च | तेत्र प्रगीताः सामानि। टच हवनः । र क. "फठजा० । ३ च. तत्वप। ४ क. ख. च. नाम माः प्‌

ख. घ. "तम्‌ । न त्वभावमाचम्‌ । त \ & ख. "वसाक्षात्कारजः । ७ ख, ग. ङः.-च., "पसं,

स्कारजः। ८ ख. धुरप्र 1९ घ. "रविशेषाव्य ` । १० ख. श मिवेहोनमभ्या । १९१ क, क |, क © {~ 9 # ख. स्थिती । १२ क. ग्नुश्रावि° । १३ घ. श्वर्थवि'। १४. ध्या न व एच ।क,

स्र. च. "नादः । १६ ख. °तीनां मन्त्राणाम' 1 १५ घ. ्काश्चावेदि" !

५६४ सर्वरदरोनसंपहे- भपरमीताश द्विविधाः । छम्दोबदास्तद्विटक्षणाश्च ! तते प्रथमा कचो द्विषीया यजुषि । तदुक्तं जमिनिना-तेषासृग्पतार्थव रेन पादव्यवस्था । गीतिषु सामा- ह्या । रेषे यजुःरब्द्‌ः ( जे ० सू०२.।१ । ३३-३५ ) इति । तन्षेषु कामिककारणपपश्चादयागमेषु ये ये व्णितास्ते वान्िका; । ते पूनमेन्व लिविधाः। त्रीपुनपुसकमेदात्‌ । वदाह-- खीपुनपुंसकत्वेन जिविधा मन्जातयः | सरीमन्वा वह्विजायान्ता नमोन्ताः स्युनपुंसकाः ॥ शेषाः पुमांसस्ते शस्ताः सिद्धा वश्यादिकिमंणि । इति । जननादिसंस्कारामावेऽपि निरस्तसमस्तदषसेन सिद्धिहेतुतवात्तिदतवम्‌ । स च संस्कारो द्रविधः कथितः चशारदापिचके-- मन्वाणां इदा कथ्यन्ते संस्काराः सिद्धिद्‌ायिनः। निदोषितां प्रयान्त्या ते मन्ाः सधु सररताः ॥ जननं जीवनं वेव ताडनं बोधनं था | अभिषेकोऽथ विमटीकरणाप्यायने पनः ॥ पणं दीपनं गृनिरदशेता मन्संस्कियाः । मन्त्राणां मातुकोयन्वरदुद्धारो जननं स्मृतम्‌ ॥ पणवान्तरितान्छता मन्वव्गाञ्पेत्स॒धीः । मन्ताणंसंख्यया तद्धि जीषनं सैपचक्षते ॥ मन्वव्णान्समारिख्य ताडपेचन्दनाम्भस्ता । प्रत्येकं वायुबीजेन ताडनं तदुद्‌ाहतम्‌ ॥ विखिख्य मन्ववर्णास्ति पूनः करवीरैः । मन्वा्षरेण सेख्यतिर्हन्या्द्वोषनं मतम्‌ ॥ स्वतन्ोक्तविधानेन मन्त मन्ना संख्यया । अश्वत्थपछे्न्नममिषिशेद्विशुद्धये ॥ संचिन्स्य मनसा मन्व ज्योतिमन्नेण निर्दहेत्‌ । मन्त्रे मटत्रथ मन्त्री विमीकृरणं हि वत्‌ ॥ १ क. घ. शेषं य 1२ क. °्ति। ताडनाः। ख. घ. °ति। ्ञानाः।ग, ङ. च.

“ति । न्नापना । ३ घ. भने चेव बन्धनम्‌ । अ ।४ग. दर्पणं । ५4 क.सख, ग. च्‌, "क वगादु" । क.-च, 'कवर्णादु" । ६ क, °रेणास" |

च्छ 4

पातञ्नंलदरानमू । १६५ तार्यमाेमनुयग्नो रमन उदाहतः । कुशोदकेन जपेन प्रत्पर्णं प्रोक्षणं मनोः ॥ वारिवीजेन विधिवदेतदाप्यायनं मतम्‌ । मन्वेण वारिणा मन्ते वर्षणं तषमे स्मृतम्‌ ॥ परमायारमायोमो मनोक्पनमृच्यते । जेप्थमानस्य मन्वस्य गोपनं वपरकशनम्‌ ॥ संस्कारा दृश मन्राणां सर्वतन्नेषु गोषिताः । यत्छता संप्रदाचन मन्त्री वाल्छितमरनुते ॥ रुद्धक दितवि च्छन्नसुप्तशक्ादयोऽपि च मन्धदोषाः प्रणश्यन्ति सस्करिरेभिरुचमेः इति । तदष्टमकाण्डताण्डवकल्पेन मन्व शखरहस्योद्घोषणेन । ` ईश्वरपणिधानं नामामिहिवानामनमिहितानां च सर्वासां क्रियाणां पसेश्वरे परमगुरौ कछनपेक्षया समप॑णम्‌ । यत्रेदमुक्तम्‌- कामतोऽकामतो वाऽपि यत्करोमि दुमादभम्‌। तत्स त्वयि विन्यस्तं तत्पयुक्तः करोम्यहम्‌ ॥ इति । क्रियाफडसेन्यासेऽपि मक्तिविशेषाप्रपयायं प्रणिधानेमेव । फलामिर्षा- नेन कमकरणात्‌ । वथा च गीयते गीतासु मगवता- कभृण्येवाधिकारस्ते मा फटेषु कदाचन । मा कमफृरहेतुमृमां ते तङ्केःऽस्वकम॑णि ॥ (२।४७) इति । फृठामिरपेसपवातकलमाभिहितं मगवद्धिनाखिकण्डमार्वीभीवरणेः- अपि भरयतलनर्सपर्यं कभनोपहतं तपः । न्‌ तुष्टये महेशस्य श्वटीढमिव १।यत्ञम्‌ ॥ इति । सा च तप्ःस्वाध्यायेश्वरपणिधानात्मिका क्रिया योगसाधनत्वाद्योग इति कद्‌- सारोपरक्षणावस्याभयणेन निरूप्य यथाऽध्यु्धृतमिति । राद्धसारोपरक्षणा नाम ठक्षणाप्रमेदः । मृख्यार्थवाधवधोगाम्यामर्थान्तरपतिपाद्नं रक्षणा । सा द्विविधा । रूढिमृखा प्रयोजभमृखा च । वदुक्तं काव्यप्काशे-

१क, ख, घ, "मानि नियुतं ज्योः। २ स, घ. "णं तदिति स" । ३ क. तारया मारयोयोगों । ख. तारया माययोय।गो। ग. तारयोमौरया योगो ४. °रव्यामारयोर्योभो । ५ घ. जाप्य" । € कग. ढ्‌. च, ^म्‌* अत्रे" । ७ च. “नेनाक° । ८ घ, 'वेर्पकारक° ५ क, यदकेषर्‌ । घ, परवकद्‌ ।

१२६ सवंदरोनसेप्रहे- मुख्याथेवापे तद्योगे हटहितोऽथ पयोजनात्‌ । अन्पोऽथां रक्ष्यते यत्सा सक्षणाऽऽरोपिवा क्रिया ॥ (२।९) इति । च्छन्देन ठक्ष्यत इत्याख्याते गुणी मूं परतिपाद्नमावं परामृश्यते । सा ठक्ष- णेति परतिनिद्ियपानपिक्षषा तच्छब्दस्य स्ीटिद्धगवोपपत्तिः । तदुक्तं केयटैः- निद्थमानप्रतिनि्दिश्यमानये।रेक्यमापादयान्ति सव॑नामानि परथायिण तचिङ्ख- मुपाद्रत इति । वव कमणि कृश्ठ इष्यादि हूढिरक्षणाया उदाहरणम्‌ । कुशा तीति व्युषच्या दमीदानकर्॑रि योगिकं कुशटपदं॑विवेचकत्वसाषूप्या- त्मवीणे प्रवर्तमानमनादिवृद्धव्यवहारपरम्परानुषातित्वेनामिधानवल्मयोजनमनपेक्षय धवतैते । तदाह- निरूढा क्षणाः काश्चित्सामथ्याद्मिपानवत्‌ ( वण्वा° ) इति । वस्म दूढिलक्षणायाः प्रयोजनापेक्षा नास्ति । यद्यपि प्रयुक्तः रब्द्‌ः प्रथमं मपां प्रतिपादयति तेना्थनाथन्तरं र्यत दतथथंधरमोभ्यं रक्षणा तथाऽपि तस्विपादके शब्दे समारोपितः सञ्छब्द्व्यापार इति प्यपदिश्यते । एतदेवाभि- प्रत्योक्तं उक्षणाऽऽरोपिता क्रियेति । प्योजनरक्षणा तु षड्विधा । उपादानरक्षणा रक्षणलक्षणा गौणसरोषा गोणसनाध्यवसाना शद्धसारोष शद्धसाध्यवप्ताना चेति । कुन्ताः प्रविशन्ति । मञ्चाः कोशन्ति । गोीहीकः । गोरयम्‌ । अयुतम्‌ । आयुरेवेदपिति यथा- कममुदाह्रणानि द्रष्टव्यानि । तदुकतम्‌-- स्वसषिद्धये प्रक्षेपः परार्थं ससमपंणम्‌। उपादूने रक्षणं वेत्यक्ता शद्धेव सा द्विधा ॥ सारोपाञ्था तु यत्रोक्तौ विषयी विषयस्तथा । विषभ्यन्तःरषेऽन्यस्िन्सा स्यत्तसाध्यवसानिका ॥ मेद्‌विमो च साहश्यात्संबन्धान्तरतस्तथा । गणो द्धौ च विजञेपौ लक्षणा तेन षडुविधा ॥ (क ०प०२।१०-१२) इति । पठं काव्यमीमांसामधनिमन्नेनं । | स॒ च योगो यमादिभेद्षश।द्ङ्ग इति निरि । तभं यमां अहिंसाद्वः । वाह पञ्ञाञिः-~आर्हिसासत्यास्तेयत्रह्मचर्याप्रिप्रहा यमाः ( परत० , योग षक. स.ग. ष, रो यस्य ल०।र क. स. घ. 'णसमारोः। इच, गति । कणा; श्र । ४ कृ, ख, वाहिकः ! ५ स. क्षणा चे" । ६ क, "थने" ।

पातञ्जल्दरोनप्‌ । १६७ सृ ° २।३० ) इति । नियमाः रोचाद्यः । वदप्याह-रोचसंतोपरतपःसवाध्या- येश्वरपणिघानानि निपमाः ( पर्त० यो० सू० २।३२ ) इति । एते चं यम- नियमा विष्णप्रणे दर्दिता--

नह्यचयंमहिसां च सत्थास्तेयापरिथहन्‌ ।

सेवेव यागी निष्कामो योग्यतां खं मनी नयन्‌ ॥ स्वाध्याय शोचसंपोषतषांसि नियवास्मवान्‌ । कुर्यति बक्ञाणि प्ररं परस्मिन्प्वणं मनः ॥

एते यमाः सनियमाः पश्च पश प्रकीर्तिताः । विशि्टफरदाः कामे निष्कमाणां विमुक्तिदाः ॥

( विं° १० ६।७।३६-३८ ) इति । स्थिरसखमासम पद्यासनमद्रासनर्वीरासनखस्तिकासनदण्डकासनसोपाश्रयपर्य- ङ्के खख निषदनो ्ूनिषद्नसमतस्थानमेदाहश वेधम्‌ । |

पद्‌ ङ्गृष्टो निवध्नीयाद्धस्ताम्यां व्युत्कमेण तु । ऊर्वोरुपरिशविभेन्द छता पारवडे उमे ॥ पश्चासनं मवेदेतत्सवेषाममिपृजितम्‌ ।

इत्यादिना यौक्ञषल्क्यः पैदांसिनदिस्वहूपं निहूपितवान्‌ । सत्स तव एवाव मन्तव्यम्‌ । तस्मिनासनस्थेर् सवि प्राणायामः प्रविष्ठितो मवति । उ च धस पश्वासयोर्गतिविच्छेद्स्वरूपः । सेव धासो नाम वाहस्य वायोरन्तरानयनम्‌ । प्रासः पुनः केोषटवस्य बहिर्नःपारणम्‌ । तयोरुभयोरपि संवारणाभावः पराणायःवः । ननु नेदं प्राणायामसामान्यटक्षणन्‌ । तद्विशेषेषु रेवकुरक्कुम्भ- कभकरेषु तदनुगेरयोगा।६पि चेलेष दोषः । सर्वत्रापि ्रासपश्वासगातिविच्डेद्‌- संभवात्‌ । तथ।हि~-रोषटचस्य वायोबं हिनः रणं रेचकः प्राणायामो यः प्रशा सत्वेन पागृक्तः । बंवाय। र्वधारणं पूरको यः श्रासरूपः । अन्त्म्मवृिः कुम्भकः । यसिञ्ञरमिव कम्मे निश्ररुवया प्राणाख्यो दायुरवस्थाप्यते । त्र सर्वत्र श्वासपश्वाकद्रयगतिपिच्छेदोऽ्त्येवेति नास्ति शङ्कावकाशाः । वदुक्तम्‌~

तस्मिन्सति श्वासपरश्वासयोगतिबिच्छेदः प्राणायामः (पात ०यो०सू०२।४९)६ि)।

मजपयय

१ क, ख. घ. “यमः २घ. हिंसा च । ३ष, (ग्रहाः) से\ ४ क.ख.ग. घ. च. मानां चिः ५घ, "निषाद €च. यान्ञवल्क्येन । ७. ˆ पितं तत्स ८ घ, स चोच्छवासप्र + ९<व. तत्रो. छटवासो । १० घ. (टस्य ब्रा ११ घ. “ण पुरक उच्छवास” । १२ घ, सयोद्रयो्गति

१८

1 ६& सवंद्समरसग्रह-- स च वायुः सुदममारम्म सार्धवरिष्ादयं वरीयन्स्थितवटभ्रमणन्ययेने- कदस्य नायां भवति । एवं सत्यहर्निशं ध सपरशासयोः पट्‌शताधिकेका्िंर- तिसहस्ाणि जायन्ते । अत एवोक्तं मन्तसमप॑णरहस्यनेदिभिरजपामन्वसमपंणे- १२ शतालनि गणेशाय षटसहखं सयमवे । वेष्णवे षटसहसं च षटसहस्रं पिनाकिनि ॥ सहश्षमेकं गरे सहश परमासने । सहस्तमासने चेवमपैयापि -छृतं जपम्‌ ॥ इति । तथा नाडीसेचारणदसा्यां वायोः सचरणे प्रथिग्यादीनि त्वानि वणैविशेषभ-

शे का ।

दादृरुषाथक्निटामुकेः परुषर्‌व गन्तव्या । तदुक्तमानयुक्तः `

र । क

सार्धं घदीदयं नाडचोरेकेकांऽकदपाद्रहेत्‌ । अरषषटषरभ्रान्तिन्यायो नाडयो; पनः पुनः ॥ दछतानि पैत्र जायन्ते निःधासोच्छवासयोनैवं । खखषट्रदविकेः रैख्याऽहोरात्रे सकृटे पृनः ॥ पटुतरिशद्रुवर्णानां या वा मर्णने भवेत्‌ । सा वेा मरुतो नाडयन्तरे संचरतो भवेत्‌ ॥ प्रत्येकं पञ तत्वानि नाडयोश्च बहुमानयोः। वृहुन्यह नमं वानि ज्ञावव्यानि यतालसमिः ॥ ऊध्वं वहूनिर्वस्वोयं पिरशवीनः समीरणः । भूमिमवपटे व्योम सूर्वगं प्रवहेतनः ॥ वायोर्वहनेरां प्ध्म्या ग्योभ्नस्तचं वहेकमात्‌ । वहृन्त्योरुमयोन।इ ये ज्ञतन्पोऽयं क्रमः सद। ॥ पथ्याः पानि पश्चाराचत्व(रिशत्तथाऽम्भसंः | अभेश्िशतमदपोतिरपिर्नमसो दश्च ॥ प्रशाहकारसंहपेथं हेतुस्तत्र प्रदश्यते |

पथ्वी पञ्चगुभा तोयं चतुगंगमथानडछः॥

1) [1 णि) ४ भ्य ~+ ~ ॥ क, 2 ,8।

कनननमोननसिमत नकन

॥ 9

१ कः. योश्च" । ख, घ. “योः पृथिग्यादिनिःसंचारणं चित्तावस्थावर्णविकेषकरणेऽ वशा ।२ घ. घ. 'काचोद्‌" । २३ ङ.-च. तस्य । ४ च, "व स्वस्वषटकरैः सं । ५, ग्करकैः ! & क.-ड. "दगुण ७ च. तो नाड्यां नार्यां सं" ८ क. ख. नाश्यां संच- रतो गलत्‌ । ष. नाडा प्रस्येकं च ९ ध, ग्तः। १०. र्थो वारि तिः १११. सगः। शृर्क् त ४ सषाकपष्र। प । १३ क, स, ग ङ्‌, च, "तुनिदरवङ्कग्ोरभ । प" |

28 ~ न । +

५

पातश्नतदरनप्‌ ! १६ नरिगुणो द्विगुणो वायुर्वियदेकगुमं भवेन्‌ ।

गुणं पति दश पडठान्ुर््यो पश्वासदन््हः ॥ एकेकहानिस्तोयदेस्तथा पश्च गुणा: क्षितेः ।

गन्धो रसश्च ह्पं च सः दाम्दः क्रमादमी ॥ वत्वाम्थां भूजखाम्यां स्यच्छान्तिः कार्ये फटोनतिः । दीपास्थिराग्यृहवचिस्तेजोवासपम्धरेषु च ॥ पृथ॒म्यप्रजोपरुद घेोमवचखानां चिद्धमृच्यते ।

भदे स्थैर्यं स्ववित्तध्य शैत्ये कमोद्धवो भवे ॥ तृतीये कोपसंतापो चतं चश्चरास्यता |

१अबे वान्यतेव स्याद्थवाऽधमेवास्तना ॥ ्रत्योरङ््को मध्याङ्गुस्यो नासापृरद्वये ।

सुङ्िण्योः प्रान्त्यकोपन्त्याङ्गृखी शेषे टगन्तयोः ।\ न्यस्यान्तःस्थप्रथिन्पादिवचन्ञानं भवेत्कमात्‌ । पीतश्रेतारुणस्यमिबिन्दुमिनिरुपाधि खम्‌ ।॥ इत्याद्ना.।

# श कि

यथावहायतच्वमवगम्य तन्नियमने विधीयमाने विवेकन्ञानावरणकृमक्षया भवत्ति.। तपो न्‌ परं प्रणायपामादिति ।

दृह्यन्ते ध्मायमानानां धतिनां हि यथा पटाः

पाणायमिस्त इदन्ते तददिग्दिथ॑जा मखाः ॥ इति च ।

तदेवं यमादिभिः संस्छवमनस्कस्य योगिनः सयमाय प्रत्याहारः कतव्यः ।

चक्षरादीनापिन्दियाणां प्रतिनियतरञ्जनीयकोपनी यमाहनीयपवणत्व प्रहपणेना्विः कतस्वस्पप्रवणावैत्तानकारः प्रत्याहारः । इन्द्रियाणि विषपेम्यः प्र्तपमाहिय- न्तेऽस्मिनि ति व्युत्पत्तेः । ननु तदा चिचमभिनिविशते नेन्दियाणे । तेषा ब्ल विषयत्वेन ततर सामथ्यामावात्‌ । अतः कथं चितानुकारः । अद्धा ¢ अवत, एव वस्तुतरस्तस्यासंमवमामिरसधाय सादृश्याथमिवशम्द्‌ चकार सू्रफर्ः-स्वविषधा- सैभयोगे चित्तस्वह्सानुकार शवेन्दरियाणां पर्याहारः । ( पात० या० सू° २1 ५.४ ) । सादृश्यं च चित्तानुकारनिमित्तं विषयसंपयोगः । यदा वित्त निष्यते तदा रक्षरादीनां निरेवे परलान्तर नपिक्षणीवम्‌, | पथा

१ क. ख..ग. घः 'णोऽथ भवेदाय रक, ख. ग, घ, °तिपट्ददा न्या । ३. °स्थिता- डिथि।.४ क,ख. च. भम्बर भृवः। ड.-च 'म्बरे तु च। ५ ख. “विकाम्‌ 1 इद चने भवेत्‌ । सच्छा" ७क.-ग. ड. च. ग्रपन्नगणाः । इ १ ८क.~ग. ङ. च ` यम 1

१४९ स्ंदरौनसंभ्रहे-=

९ @ ॐ,

मधुकरराजं धुमाकषेका भनुवंनते वथेन्दिपाणि चित्तमिति । वदुकं विष्जुप्राणे~

श दादिष्वनुरकत नि निगृह्याक्षाणि योगविव्‌ । कृयच्िच्तानुकारीणि प्रत्याहारपरायणः ॥ वश्यता परमा तेन जायतेऽतिचरालसनाम्‌ | इृन्दियाणमवश्येस्तेनं योगी योगस्ताधकः ॥ ( ६ । ७ । ४३-४४ ) इवि । नामिचक्रहदयपृण्डरीकनासाग्रादावाध्यालिके हिरण्यमभवासवप्रजापतिपरम्‌- विके बाह्ये वा दृशे चित्तस्य विषयान्तरपरिहरेण स्थिरीकरणं धारणा । वदाह- देशबन्धधित्तस्य धारणा (पावण०्या० प्‌०३।१) इति । पोराभिकश्च- पाणायामेन पवनं प्रत्याहारेण वेन्दियम्‌ | वीरय ततः कृयौचित्तस्थानं दमाभषे ( वि०्पु० ६।७। १४५ ) इवि। तस्िन्दशे ध्येयावरम्बनस्थ प्रत्ययस्य विसदटशप्रत्ययप्रहाणेन प्रवाहो ध्या नष्‌ । तदुक्तं-तत प्त्यभेकतानता ध्यानम्‌ ( पात यो° सू° ३।२ ) इति । भन्येरप्युक्तम्‌-- तदृपम्पयेकोम्था संसतिश्ान्यनिःसृहा । तद्ध्यानं परथेरद्खेः १ इमिर्निष्पाचते नुप ॥ (वि पु० ६।७।८९ ) इति। परसङ्काज्चरममङ्कः मागेव ( प° १२८ ) पत्यपीपदाम । तदनेन योगाङ्कानष्टानेनाऽध्द्रनेरन्वयंदीषैकौरसेवितेन समाधिप्रतिपक्षक्टेश- पक्षयेऽभ्यासवेराग्यवशान्मधुमत्यादिसिद्धिटामो भवति । अथ किमेवभकस्माद्स्मानतिविकटाेरत्यन्तापाकदाभिः कर्णाटगोडखारभा- धामिर्भीषियते मवान्‌ । नहि वयं मवन्तं मीषयामहे । कितु मधुमव्यादिपदार्थ- युत्पादनेन तोषयामः । ततश्वाकृतोभयेन वता भ्रूयतामवधानेन । तत्र पधु- भती नामाम्पासवेरीरयादिवसाद्पस्तरनस्तमोटेशसखपकाशमयसचखमावनयाऽ- नबदयवेशारद्यविधोवनहपक्रिभेरपन्ञाख्या समाधिभिदिः । तदुक्तम्‌ १ ख. ग, "दिषु प्रसक्ता । २ घ.-च. “श्रयम्‌ । इˆ। ३ घ. स्य धिप्रः। ४ क. ग.

"काग््यसंः । ५ च. गनिष्प्रमा 1६ स. "द्रं नैः । ७ घ. "कालामः । ८ ख. °राग्यवः। ९ क, भरातते प्र |

वातञ्नलदरोनप्‌ । १५१

करतंमरा ध्र प्रज्ञा (पात यो° सू० १।४८ ) इवि । कतं सत्यं भरि कदाचिदपि न विषयपेणाऽऽच्छाधधते । दव स्थितो दाढ्चै सति हतीयस्प योगिनः सा परज्ञा भवतीत्यथः । चतारः खट योगिनः प्रसिद्धाः प्राथमक- स्पिको मधुममिकः पर्ञाञ्योतिरतिक्रानतमावनोयश्वेति । वत्ाभ्यासी पवत्तमत्र- श्योतिः प्रथमः । न त्वनेन परदित्तादिगोचरक्तानस्पं ष्योतिर्वशीरूतापि्यक भवति । इतमरपक्ञो द्वितीयः 1 मूतेन्दियजयी तृतीयः । परवेराग्यरेपनश्तुर्थः । मनोजवित्वादयो मधुपर्तीकृसिद्यः । पदुक्तं-मनोजवितवं विकरणभवः परधान- जयश्च ( प्रततण्यो० सू० ६ ४८ ) इति । मनोजवित्वं नाम कायस्य मनो- वदनुत्तमो गतिराभः । विकरणभावः कायनिरेक्षाणामिन्दियाणाममिमतदेशका- टविषयपिक्षवत्तिखाभः 1 पधानजयः परुतिषिकारेषु सर्वेषु वरितवम । एता सिद्धयः करणपश्चकृलपजयात्ततीयस्य योगिनः पादुभवन्ति । यथा मधुन एक- देशोऽपि स्वदते चथा प्रत्येकमेव ताः सिद्धयः स्वदन्त हति मधुपरतीकाः । स्॒- भार्वाधिष्ठातृत्वादिरूणं विश्चोका सिद्धिः । तदाह-सखपुरुषान्थताख्यातिपावस्य सर्वभावाधिष्ठात्त्वं सवेजञत्वं च ( पात० यो० सु० ३। ४९) इति । सवेषां व्यवसायाब्यवेतायासकानां गुणपरिणामहपा्णां भावानां स्वामिवदाक्रमणं स्वं मावाधिष्ठातृत्वम्‌ । तेषामेवं शान्तोदिवाव्यपदेश्यधर्मितवेन स्थितानां विवेकन्ञानं सरवज्ञातृत्वम्‌ । तदुक्तम्‌-विशोका वा ज्योतिष्मपि ( पत्त० यो० मू १। ३६ ) इति । सरववुत्तिपत्यस्त॑मेये परं वेराम्यमाभितस्य जात्यादिबौजानां ङ्ेणानां निरोधसमर्थो निर्बीजः समाधिरसंपज्ञातपद्वेदनीयः सैस्कारेशेषताव्यपदेरेयश्ि्त- स्यावस्थाविशेषः । तदुक्तम्‌-विरमप्रत्ययाम्यासपू्वः संस्कारशेषोऽन्यः ( पाव ° यो० सू० १।१८ ) इति । एवं च स्वतो विरज्यमानस्य तस्य पृरषधो- रेषस्य कशबीजानि निरदश्धशायिबीजकस्पानि प्रसवसामथ्परविधराणि भनसा सार्धं प्रत्यस्तं गच्छन्ति ¦ तदेतेषु प्ररीनेषु निरुपृषटवविवेकख्यातिपरिपाकवशत्कयकारणासकानां पधाने खयः वितिशकिः स्वरूपपतिष्ठ पृनवुंद्धसखामिसेवन्यदिधुरौ वा कैवल्यं ठमत इति सिद्धम्‌ । दरथी च मुक्तिरक्ता पञ्चटिना--पृरुषार्थ- १ क. “रूप्यं वे ज्योः । २ ङ.-च. रणामाः । २ ख. मनुवद्नातमेः । ४ क. घ. वदुनुत्तमों । ङ.-च. "वढुत्तभो ! ५ ड--च, रणाभाः । & ख. प्रघानवि? । ७ च. भ्‌ । श्रताश्च । ८ ङ. "वाघयधि । ९ क.-ग, ड. च. "पादिरूपा विः । १० कृ, ध. °सेयाः । ११ घ. (तकु । १२ घ. "मयपः 1 १३ ख. -रताः।१५४क. ख. ^रामः प्रः । १५ .घ, भरधबीजनिर्द्ग्धश्चा° । ९६ स, घ.-च. 'सत्ताभि" । १७ क.-ग. ङ, च, "त कै° ।

१४२ सवंदरोनसग्रे- नथानां गुणानां प्रतिपसवः केकत्यं सह्पधरतिष्ठा वा विपिशक्रिः ( परत० यो °. स्‌० ४।९४) इति । न चासिन्तस्यपि कस्मान. जयते जन्तुरिति वदितव्यम्‌ । कारणाभावत्कर्यामाव इवि पमाणतिददारथे निपोगानुयोगयोरयोगात्‌ । अपरथा कारणभवेऽपि कपेततेभवे मणिवेधाद्योऽन्धादिम्यो भवेयुः । तथा चानु- पपलार्थतायामाभाणको ठोकिक उपपनार्थो मवेत्‌ । तथा च भुतिः-अन्धो मणिमविन्दत्‌ । तमनङ्गटिरषयत्‌ । अगौवः प्रत्यमुञ्जत्‌ | तमजिद्वा अतश्रत (तै° आ० १।११। ५) अविन्ददविष्यत्‌ । अवयदृगृहीतवान्‌ । परत्पमु- सिनद्धबान्‌ । अस्सश्चताम्पपृजय्सतुतवानिति यावत्‌ । एवं च रिङित्ताशाख-. वद्योगशाख्ं चत्यम्‌ । यथा विकित्साशासखं रोगो रोगहेतुरारोग्यं मेषजमिति-. तथेदमपि सतोः ससारहेतमोक्षो मोक्षोपाय इति । तप्र दुःखमयः संसारो हेयः । प्रधानपुरुषयोः संयोगो हेयमोगहेतुः । तस्पाऽऽत्यन्तिकी ` निवृत्तिहानम्‌ । पदुर्पायः रम्धग्दशानम्‌ ' । एवमन्यदपि शाक्तं पथासंमवं पपुवयृहमूहनीयभिति तेम्वद्‌(तम्‌+- ।

क (५

इति श्रीमत्तायममाववीये स्वदशंनतग्रहे पातञ्जरदशंनम्‌ ॥

~ + इतः परं सरवव्ीनशिरोमणिभूतं शांकरदशीनमन्यत्र डि्ितमित्यनोपेक्षितामिति › 1. ध्यं पट क्तिः केषुचित्पुस्तङकेषुः वर्तते ।

, १. "ति। नाह्गास्मि" ।'र घ. जयति । ३ घ. "या आभा? । ४ ल. उमयनार्थोः । ©, ® , १ भद, [| @ पि [4 ग ® ,, # ५ घ, ग्यं तदुपाणे भे" । ६ इः--च, "पिं सं" । स, पं संसारासं° ।

अथ शांकरद्रानम्‌ ॥ १६ ॥

सोऽयं प्ररणामवाद्‌ः परामाणिकगहणमहति । न द्य मतनं परधानं वचेतनान- धिष्ठितं प्रषतैवे । स॒वंदो' रुचकाद्यपादनि हेमकारादिचेतनाधिष्ठानोपडम्भेन नित्यतसाधकरुतकत्ववत्सुखदुःखमोहासनाऽन्विवत्दिः साधनस्य साष्यविप- ्ययव्याप्रतया विरुद्धत्वात्‌ । स्वहूपास्सिदताच्च । आन्तरः छत्व सुखदः मोहा बासेम्यश्वन्द्न।हिम्यो विभिचमत्ययेशृनीपेम्यो व्यपिरिका। अष्यक्ष- मीक्ष्यन्ते । यद्यमी सुखादिखमावा भयेयुश्वद्‌ा हेमन्तेऽपि चन्दनः सखः स्पात्‌ । न हि चन्दनः कदाचिद्चन्दनः । तथा निद्षेष्वपि कुङ्कपड्ः ससो भवेत्‌ । न यसो कदाविद्कृङ्कणपङ्क इति । एवं कण्टकः कमेखकस्येव मनु-

ष्पादीनामपि प्राणभृतां सखः स्यात्‌ । न हसो कांभित्पत्येवे कण्टक इति । तस्माच्चन्द्नकृड्कभाद्यो विरेषाः काडविशेषाधपेक्षया सुखादिहेतवो न तु सुखादिस्वमावा इति रमभ।पम्‌ । तस्माद्धेतुरक्षिद्ध इवि सिद्धम्‌ )

नापि श्रुतिः पधानकारणत्वः३ें प्रमाणम्‌ । यतः---पृदूे रोहित सूपं तेजशस्तदरूषं यच्छ्कं तदपां यत्छृष्भं॑तदनस्य (@छ० ६ । ४ । १) इति छनन्दोम्यशाखायां वेजोननालिकायाः षर्तेरखाहिवशहृषष्यरूपाभि समाम्नातानि बान्पेवत्र प्रतयभिन्ञायन्वे । तत भोतधत्याभिज्ञाषाः पाबस्णा- छोहिवादिशम्दानां मृख्याथसमवाच्व तेजोबन।तििका जरायजाण्डजस्रे- दजोद्धिज्जवचतुषटयस्य मृत्रामरस्य प्ररूतिरवस्तीथते । यद्यपि तेजोबनानां - परू- तेजातत्वेन योगवृच्या न जायत इत्यजलतवं न ष्यति तथाऽपि रडिवत्पाअ- गवमजात्मृक्तपररुतो सृखावबोधाय भकर्प्यते । यथाऽ्तो ब्राऽऽङत्मो देव- मधु (छा० ३।१।१,) हत्यादिवाक्येनाऽऽदित्यस्य मधुतवं परिकल्प्यते तथा तेजोकन्नालिका परुविरवाजेति अवोऽजमिकामित्यादिका श्रुतिरपि न्‌

क | # १

प्रषानमतिपारिका ) (^ ऋ ^| है + +.4 ५ & ११... क क, ० [0 यद्गादि निङ्शानं पृषवादिना क्षीरादिकमचेतनं . चेतमीनमिषहितमेव वत्ति दध परदतंत इवि । नेतदरमणीपम्‌ । बुदिविशेषृदाडिनः परेशरस्य वजा प्यविष्ठातृ्वाम्युपगमात्‌ । न च परमेश्वरस्य करुणया प्रवृच्यङ्कोकरि भागृक-

१ग. “दो कटकाः । २क. ^त्यता०। ३ स. 7. दुःखावि? । ४ क. ग, विच्छिन्नः । ` ५ ख. "न्ते । विचन्द्नः कषव्‌ा विचनम्दनः स्पत्तदा निः । & ख. शज्ञायां प्रा" । ७ ख, -कात्मकज । ८ क- तद्‌ ऽपि । ९ स, प्रिकत्म्यते । १९ क, 'दिसिक्षी-। ११ शनि" |

१४४ सर्वदरानसंथहे-

विकलयादसरः । सृष्टेः प्राक्‌ प्राणिनां दुःखसेबन्धासंमवेऽपि वनिदानादृष्टसंन- न्धसंमवेन तत्महणिच्छया पवृच्युपपततेः । किंच पृरुषाथप्रयुक्ता प्रधानपव्‌- चिरिव्युक्त तद्विवकतथ्यम्‌ । फ पधानं केवरं मोगाथं भवते वा केवठ-

मोक्षाथमाहोसिदुमपार्थम्‌ । न तावद्द्यः कल्पोऽवकस्ते । अनाषेयाशयस्य कुटस्थनित्यस्य पुरुषस्य ताचिकमोग।संमवात्‌ । अनिमक्षपरसङद्ख{च्च । येन हि

॥ न

भयोजनेन प्रधानं पवितं तदनेन विधातव्यम्‌ । मोगेन पेतत्पमवातमिति वमेव विदध्या मेक्षभिति । नापि दिघीयः । चिद्द्‌तोनित्यदादधबद्धमुक्तघ्वमावतया कमः नुमववासनानामसमवेन परधानपवृत्तेः प्रागपि मृक्ततया तदथ प्वृत्यनूधपरेः । अन्दाद्यपमोगाथमपवत्ततवेन प्रधानस्य तदननकलपसङ्खाच्च । नापि तृ्वीयः । पागुक्तद्षणरडघनाखङ्वतत्वात्‌ । परवनिस्वभावायाः पर्वेरोद्‌सीन्यायो- गाच । नन सचवपुरुषान्यताख्पापेः पुरुषार्थः । तस्यां जातायां सा निव दते छतकायत्वािवि चेचद्समज्जसम्‌ । भवेतनायाः प्रते पिचायं कार्यका- रित्वायोगात्‌ । पथ्यं तेऽपि शब्दृचुपलम्म तदर्धं पुनः प्रवतत एवमत्रापि पुनः प्रवतत । स्वमावस्यानपायात्‌ । फच सा पररृतिपिवेकख्पापिव शद्‌च्छि- यपे न वा । उच्छदै सर्व॑स्ष सपि ससाराऽस्तामियात्‌ । अन्‌च्छेद्‌ न कस्य चिन्मोक्षः। ननु परधानभिदेऽपि तत्ततुरुषाविविकख्यातेखक्षण।बचयासदसचाने- बन्ने) न्धमक्षावुपपयेषावाभिपि दन्त वर छप १७८५। । अव्रिधोतद्‌- सद्धवोम्पाभेव तदुपपत्तेः । नन्व विधय(पलेऽ्प्येष देषः प्रादुरष्पादिति वचेत्तदेत- तत्यवस्थानभस्थान । न हि दयं प्रधौनवद्पिधां सवषु जिष्यकामावक्षमहे मेनेवपपादभ्पमार । अमि लियं भदिजीवे मिदयवे । पेन यस्यैव जीवस्य विद्योदये तस्थेवापेधा समृच्छिश्चप नान्यस्य । भिनायतनयोस्तयो दथा मादात्‌ । अप न सभस्वससारोच्छेद्पसङ्कदषः । तवमातरिणमः "^ य- तम्य; । स्वाकपव्यश्च पिवववाद्‌ः | नन्‌ गीवजेडयोः साद्प्यामवेन विहि वेत्य पपञ्चस्य न सदरपिपदयत इयि प्रागवादिणमति सेनेतत्साध । न हि साषू- प्यनिनन्धनःः स्व॑ विभ्रमा इवि व्याप्तिरस्ति । असह्पादृपि कामाद; कान्व- टङ्खना ष्विव स्वपविप्नमस्योपठम्भातू । ऊच कदाचित्ते विश्रमे साह- प्यपेक्षा नानचविद्ानिवन्ध) पे । तद्षेपद्चयाचस्यप्र-~ ` ` ` १. "ठङ्घ।तˆ । २ ख, -कुतेः कादाचित्कत्वायो 1३ क, अतनु । ४ क, °त्यामविः । ५ ख, "धानाव. । & क. टम्भेम" । ७ स॒, "पयः । ८ स. 'दिध्वस्वः । कर, नानि । १९ स, -चयद्‌।. ।

शांकरदरशंनम्‌ । ९४५ विवर्तस्तु प्रपश्चोऽयं बरह्मणोऽपरिणामिनः अनादिवासनो दूतो न सार्ूप्यमपेक्षवे ॥ इति ।

तदेतत्तर्व बेदान्तशाखपरिभपशाटिनां सुगमं च ।

त्च वेदान्तश्ाल्चं चतुरक्षणम्‌ । ममवता वादुरायणेन प्रणीतस्थ वेदन्त- शाखस्य प्रत्यग््रलेक्यं विषय हति शकरावार्याः प्रतपेपीपदन्‌ । तव पथमे समन्वथाच्याये सर्वेषां वेदान्तानां बक्षणि तातर्येण पैवसानम्‌ । द्वितीयेऽविरो- धाध्याये सांख्यादितकविरोधनिराकरणम्‌ । त्तीये साधनाध्ययि ब्रह्मत्रिधास्ाध- नम्‌ । चतुथे फडाध्यपि विधयाकृखम्‌ । वव प्रत्यध्यायं पादचतुष्टयम्‌ ! तत पथमस्याध्यायस्य प्रथमे पदे सष्टबह्लखिद्कः वाक्पजति मीरमास्यते । दितीरऽ- स्पष्टव्रह्मटिङ्गमुपास्यवेषयम्‌ तृतीये तादश जेपश्षियम्‌ । चतुर्थेऽ्यं काजा१२१ संदिग्धं पदजावमिति । अवरोधस्य द्वितीयस्य प्रथमे साख्ययोगकणद्टा्ि. स्मृतितिरोधप्रिहारः । द्विवीये सांख्यादिमतानां दुष्टत्वम्‌ । तृतीये पश्चमहामृपत- श्तीनां जीवशरुतीनां च प्रस्परविरोषपरिहारः । वतुर्थे लिङ्खकर्रभृवीतः विरोधपरिहारः । वृीयस्य प्रथमे जीवस्य पररोकगमनाममनीषष।र१ग६सरं वैराग्यम्‌ । द्वितीये तवंपदृवत्द्‌ परि शोधनम्‌ । तृतीये सगृमविद्यास्न गृणोपत- हारः । चतुथं निगुणनह्नविधाया बहिरङ्गान्वरङ्गाभमयज्ञरमादिसिवनजातम्‌ ! चतुर्थस्य पथमे त्रह्साक्षात्कारेण जीवतः पापपुण्यङ्केशवेभुयैटक्षभ- क्तिः । द्वितीये मरणोत्मणप्रकारः । ततीये सगृणन्रहलोपासकस्थोतरभागंः ¦ चते निर्गणसगणब्मविदो विदेहकेवल्यनक्षछोकावस्थानानि । रदित्थं अस्षविचा९- शाखाध्यार्यपदा्थंसंग्रहः

तत प्रथममधिकरणमथातो ब्॑ह्जिह्ासता (० सू० १।१।१) ¶ति ब्रह्मम. भसिारम्मोपपद्नप्रम्‌ । अधिकरणं च पश्वावयवं प्रसिद्धम्‌ । ते ब विषयादयः पृञ्चवषवा निरूप्यन्ते । भामा वा भरे दषटष्यः (२। ४! ५) र्येतद्राक्यं विषयः । ब्रहम जिशारितम्यं न वेति सदेहः । जिज्ञास्यख्यपृकयोः सदेह प्रपोजनपोः सेमवासंमवाभ्याम्‌ । |

तत्र कस्येदं जिह्ञास्पत्वमवगभ्यते । अहमनुभवगम्पस्य श्रविगम्पश्य वा) नाऽऽ; । स्वजनीनेनाहमनुभवेनेद्भासददेहादिम्यो विवेकेनाऽऽमङ्घः स्प्ं प्रदि-

1 गीर

१ क, -रिजिम- । २ कृ, त्यक्षदं त । ३ छ. “म्यक्तर्सः । ४ क.-ड, शनपु° । ५ क, "श्रययज्ञादि".। & क, ण्यपदाः । ७ क, इत्यत्रेत" । ८ छ, चेन द° । ११

१४४ सवंद्रौनभग्रदे-- मवाद्ध्यस्वासमभावदेह।म्बनोऽयमहंकार इति देन । बात्पाधवस्थासु मिन- परिमाणतया बदरामखकादिवत्परस्परमेदेन सरीरस्य प्रत्यमिन्ञानानुपपरत्तः । अथेच्येत पथा पीटपाकपक्षे पिढरपाकपक्षे वा कारमेदेनेकसिन्वस्तुनं ¶क- जपेदो युज्यते तथेकस्मिञ्शरीराभिषे वस्तनि क(उमेदेन परिमाणमेद्‌ः । अव एव्‌ रोकिकाः ररारमालनः सकाशादभिनं प्रतिपद्यमानाः प्रत्याभिजानंत चेति। न तद्धदम्‌ । मणिमन्वोषधाधुपायमेदेन मूमिकाधानवनानाविधान्देहान्पतिपच - पानस्याहमारम्बनस्य भिनस्याऽऽ्लनः ररीराद्धेदेन मासमानतवात्‌ । अत एव्‌ चक्षरादीनामप्यहमाठम्बनत्वमदयक्यरद्कम्‌ । नान्यद स्मरत्यन्यः (न्या ०कु०१। १५ इति न्यायेन चक्षरादौ नष्टेऽपि हपादिपतिसधानानुपपत्तेः । नाप्यन्तःकर- णस्याहमाछम्बनत्वमास्येयम्‌ । अयमेव मेदो मेदहेतुवा यद्विरुदधमघ्यासः कारणमेदश्वेति न्थायेन ककरणमृतयोरासरान्वःकरणयोस्तक्षवासिवत्समेदासेम- ` बात्‌ । यदमेदं एव नाऽऽद्वियते तहिं स्थूटोऽहं करऽहं॑रृष्णोऽहमित्या सख्यानमृत्सनसंकथं स्थात्‌ न स्थात्‌ । एवं ठाके शाच्चे चोमयथा्रब्दुप्रया- गद््द॑निन मृख्याथतवानुपपचो मञ्धाः कोरान्तीव्यादेवदैपचारिकतवेनोपपतचः । न द्विदीयः । अहमनुभवमम्ध्यैव श्रतिगम्यतवात्‌ । सत्यं ज्ञानभनम्वं जक्ष (तै २।१॥।१) इत्यादिश्चतिम्थों हि बरह्मविगम्यते । तज्ममावश्चाहमासा बर्न ( बृ ° २।५।१९ ) तमि ( छ!° ६।८।७ ) ईत्पार्श्रावष्वहमरत्ययगम्य- स्येव े।ध्यते । तथा चेद्मनुयानं समसावै । विमतमजेन्ञास्यमक्द्ग्धतवातक्तरत- छामरकवत्‌ |

तथां फलं न फटमावभीक्षते । पृरुषेरथ्यंत इति व्यु्पस्या नेःरेषदुःखोपश भक्षितं परमाननदैकरस्यं च पृरुषारथरब्दस्या्थः सकरपुरुषषेरेष भ्ये

नेतरत्सां तारकं सखजातम्‌ । तस्थेहिकस्य पारलाकिकस्य च सातिशयतया च सरक्षपया च पेक्षावद्धिरथ्यमानलानुपपततेः । यत्तसिन्थि दुःखजातं तञ्जि- हशर्स्यते। पस्चविद्यापरपयायरसेसर एव। कर्ृताद्स्तकरानथकृरतवाद्बिधायाः। सपित्येकीकरण वते । संमेदादौ तथा चोपठम्भात्‌ । वथा चाऽऽसानं देने कीकृत्य स्वर्गनरकमा गयोः सरति मेन पुरषः स ससारोऽविधाशब्डार्थः। दनि वृत्तिः फं फरवताममिमतम्‌ । वथा केथितम्‌-- .

अश्रिधास्तमयो मोक्षः सा च बन्धं. उद्‌हितः ॥ इति । तच्च काशकशादटम्बनकसम्‌ । आलसयाथास्पानेमवेन सह वतमानं

सा न भमनम [ग

पष [9 भकु

१ख्‌, दपर नाऽइद्रयत त।ह। २. भाचफ । ईस. शम्ररक्षतठप | ¢ ल, ते नेतन्प्रता" 1५ स. "रपः प |

,

रोक रद्रानमं । ४४ ससारस्य रपरसवदिरोधाभदिन निवर्त्यनिवऽकमावामावात्‌ । नन्‌ सहानवर्व- मानो वेधः संप्तारं मा वादिष्ट । सहावतमानस्तु बोधः पकाशस्तमोबद्धाधे- यत इति वेदेति वचः । अहमनुभवादन्वस्याऽऽमज्ञानस्य मूषिकविषाणा- यमानत्वात्‌ । नन्वन्योऽयमनुभवः पामराणां मा स मवनाम । वेद्न्तवचननि- चयपयाखोचनक्षमाणां परीक्षकाणां सँमवत्यवेत्यपि न वक्तत्यम्‌ । अवाविवानुम- वविरोधेन वेदान्तवाक्थानां षिष्टवनादिवाकयकल्पतात्‌ । न (ममा; परःशतं घटं पटयितुमुत्सहन्वे । न चाध्ययनविधिष्याकोपः । गुरूमतानुप्तरेण हेफडादि- वाक्यवज्जपमा्रोपयोगित्वेनाऽऽचायमतानुसरेण वा यजमानः प्रस्तर इत्यादि वाक्यवेत्स्वावकतेन वेदान्तसिदधान्तस्यःध्येतव्यखसंमवात्‌ । वथा च प्रयोगः विवोद्ासदं नर्न विचाथेपदं न भवत्यफठतात्काकदन्तवदिति ! वद्ाहुराचायाः-

अर्हधियाऽऽ्म॑नः सिद्धेस्तस्येव बद्यभावतः । तज्तानान्मुक्त्यमावाच्च जिज्ञासता नावकस्पते ॥ इति । न च मेदेनाध्यस्वदेहादिनिवच्चिः फटमित्थफटववहेतुरसिद््‌ इति वेदितव्पम्‌ । ` मेद्यहो हि व्यापकनिवत्या व्याप्यनिवत्तिरिति न्ययेन मेदायरहपरिषन्थिनै मे६-

॥

` सैस्कारमपक्षते । अनाकखितकलपौवस्य क्ति शकटे तत्समारोपानुपलम्मात्‌ । ` सस्कारश्च परमितिमाकाङ्क्षति । अननुमते सस्कारानुदृयात्‌ | न च भ्गान्िर- पोऽनुमवस्तत्करण पिति भणितव्यम्‌ । भ्रान्तरम्रःन्तिपूर्वंकसेन कवितमितेरष- = श्याम्युषगम मितव्यतवत्‌ । परयोग्च-विमतावासानास्मानौ भेदेन पमिवावमेदायो- ग्यत्वात्‌ । तमःपरकाशवत्‌ । न चाऽऽत्मानालनेरमेदायोग्थतवरक्षणो हैतुरसिद्ध इति राङ्कनीयम्‌ । विकसासहतवात्‌ । तथाहि-अनात्माऽभमपरिशेषः स्यादा- साऽनास्मपरिदेषो वा । आये मुक्तिदशायामिव परिदृश्यमानं जगदस्तमियात्‌ । ` द्विवीये जगदान्ध्यं पर्ञ्येव । तमःपकाशवद्विरुदस्वमावतवाच दण्डशपयोरामा- नासनोरमेदायोग्यत्वमवपघेयम्‌। ततश्वा्थप्पासानुपपतो तसू्वैकस्य ज्ञानाध्पास्‌-

स्यास्तमवेन ब्रह्मणो विचायत्वासंभवाद्विचारासिका चतुखुक्षणश्षारीरकमीमांसाऽ- नारम्परणीयेति पुकपक्षे पत्ति सिद्धान्ोऽभेधीयते-अरहपद्‌विगम्यादन्यद्‌- त्पत्तच्वं नास्तीति न॒ वक्तय्म्‌ । निरस्तस्षमस्तोपाधिकस्याऽऽधचचस्थ ` श्रु्यादिषु प्रसिद्धत्वात्‌ । न च तेषामुपचरिताथता । उपक्रमोपसंहाराषद्वि-

१ ख, “वत्स्यानकः । २ ख. "वादृपदं। २ क. ^त्मना सिः। ४ ख. प्ेकष्यत। ५ ख, (रूपानु..1.& सर. ` यिष्यत्वात्‌ । षिः । ७ ख. "सेत्‌ । € ख, 'पतेस्तत्पु° ।

१४६ सर्वदरहनसंभहे-

ध्ासयसिङ्कवत्तया ववं वोषयदामुपचरितिथत्वानुपपते;ः । विङ्गवद्कं च पटा वायदुर्थिवम्‌=-+

उपकमोपसंहारावेभ्पासोऽपू्ववा कम्‌ । अथंवादोपपत्ती च टिङ्खं तत्वनिर्णये ॥ इति । तथ सदेव सोम्यदमग्र आदीदित्युपकमः । रेतदालम्यमिदं सर्वे सस्सत्यं स आशा तत्वमसि श्वेतकेतो हइत्यपसंहारः । षयोतरह्लपिषयवेनेक्यरूप्यमेकलि ङ्गम्‌ । असंृ्त्वमसीत्यक्तिरम्यासः । मनान्वरागम्पत्वमपुवत्वम्‌ । एकविज्ञानेन सवं- विज्ञाने फलम्‌ ! सिसिथतिप्रयपरवेशनियमनोनि पञ्ाथवादाः। मृदादिद््टान्ता उपपत्तयः । तस्मदितिष्ङकर्वदन्तानां नित्य शदधनुद्धमृकस्वमावनक्षासपरत्वं निधेतस्फम्‌ ; तदित्थमोपनिषदस्याऽऽलदखस्याहमनुमेऽनवम।समानलाचस्यान्‌- भवस्याथ्यस्ारपविषयतवं सिद्धम्‌। कृणभक्षाक्षचरणदिकिरकषारुतस्याऽऽसमनो भानाभावादृहमन्‌मभस्यपाष्यस्वाल- विषेयत्वमेरिदव्यम्‌ । न तावदहमनुभवः सर्वगतत्वमात्मनोऽवगमयितुमीष्े । अह- मिहास्मि सदन जानाने इति प्रदेशिकवग्रहणात्‌ । न चेदं देहस्य प्राेिकतवं एतिभ पृते इति वेदितव्यम्‌ । भहपि्युछेखायोगात्‌ । ननु पथा राज्ञः सर्वपयो- जनंवियःति भृत्ये ममाऽऽता भद्रसेन इ्युपचारस्तदंदासवचनस्याहंशब्द्स्य दष्ट उण्यर इति वेन्भेवं वोचः । उपचरितासमावस्य देहिः स्वसमानारुति- शिदादुवकादिविज्जाबुत्वायोगात्‌ । न च ज्ञातृत्वमप्युषचरितम्‌ । प्रयोक्तुः स्वप. निपत्तिभरकाशके प्रयोगे पिपत्तत्वोपचारानुपपत्तेः । अथ देहर्षमः पादेशिकत्क नूत्मन्यपर्रयेत तदा देहात्मनोमेदेन भवितव्यम्‌ । प्रसिद्धमेदे माणवके िंहश- मदवासाप्रतिकगेोगत्वे तिरोहितमेदेन सार्षपादौ रसे वेखशम्दवनिरूढगौणते वा गोणमुख्ययेर्भैदाध्यवस्ायस्य नियतत्वात्‌ । अथ मम शरीरमिति मेदभान- संभवाद्रोणत्वं मन्येथास्तदयक्तम्‌ । जहंराब्दार्थस्य देहादिभ्यो निष्कष्यासाधार- णधमवस्वेन प्रतिमासमानतवामावात्‌ । अपरथा टोकायतिकमतं नेद्यमासा- दयेत्‌ । मम शरीरमित्धुकिस्तु राहोः शिर शतिवदोपवारिकी । मम शरीरमिति वृवाणेनापि कस्त्वमिति पेन वक्षस्यटन्यस्तहस्तेन शङ्कभाहिकयाऽ्पमह- मिति मरतिवचनस्य दीयमानत्वेन देहात्मपत्ययस्य सकटानुमवसिद्धत्वात्‌ । तदुकम्‌-- १ ख. नादिपः । २ कृ. प.-च. 'वेनाव* । २ ख. ग. °नोऽनवमासाद। ४ ख,

न तदाहुः । ५ ख. नयिति । ६ कर ग. "इवनात- । ७ ल, "धर्मपरा । ८ ख, *खर्यते ।

शा करदैर्घनघर . १६९

देहात्मप्रत्यपो यदत्पमाणत्वेन कलितः । ठोकिकं वदुदेवेदं पमाणं तास्रनिश्चरयाव्‌ ॥ इवि ।

वथा च॒ व्पाप्कस्य मेदमानस्य निवृततेन्याप्पस्य गोणत्वस्य निवुत्तिरिविं निरवद्यम्‌ ।

नन्वभिज्ञया मेदतिद्धिमां संभृ । प्रत्यभिज्ञया वु सोऽहमित्यषहपणा वत्तिद्धिः संमविष्यतीति वेन । विकल्पासहत्वात्‌ । किमिथ पन्थमिज्ञा पाभ राणां स्याह्षरीक्षका्णां वा । नाऽऽ्यः । देहव्यतिरिकतासिक्यमवगाहमानायाः प्रत्यभिज्ञाया अनुदयात्‌ । पत्यत श्यामस्य दोहित्यवत्कारणविशेषादल्पस्यापि महापरिमाणत्वमिरुदमनुभवतां वेदेह एव तस्थाः संभवाच्च । न द्वितीयः । व्यवहारस्मये पामरसाम्यानतिरेकांत्‌ । अषरोक्षभ्रमस्य परोक्षज्ञानविनाश्यतलानु- पपतेश्च । यदुक्तं भगवता भाष्यकरेण-प््वादिभिश्वाविशेषात्‌ (बण सूर भा १। १। 4) इति । भामतीकरिरप्युकम्‌-शाखविन्तकाः खल्येवं विचारय न्ति न परविपचार इवि । वथा चाऽऽत्मगोचरस्याध्यास्तासरूपतवं सुस्थम्‌ ।

न॒ चाऽऽर्हवमतानुसरेणाहंपत्ययप्रामाण्यायाऽऽत्मनो देहपरिमागत्वमङ्खीकर- मीयमिति सपितम्‌ । मध्यमपरिभाणस्य सावयवत्वेन देहादिवदनित्पत्वे रुवहा- नारृताम्पागभपसङ्खतू । अयेतदोषपरिजिहीषयाऽवयवसमुद्‌ष असेस्यम्युपम- भ्थेत वदा बकष्यम्‌ । फ परत्येकमवथवानां चैतन्यं संवातस्य वा | नाऽऽ्यः। बहूनां चेतानानामहमहमिकया पघनमावमनुमवतमिकमत्याभविन समसमं विरुद्धक्िकक्रियतया शरीरस्यापि विश्रणनिष्कियत्वयोरन्यतरापतात्‌ । दिवीयेऽपि रंषावापत्तिः किं शरीरोपाधिकी स्वामाविकी यादच्छिकी वा। नाऽथ्यः । एकस्मिजवयवे छिने चिद्ात्मनोऽप्यवयंव रिछ न इत्यवेवनत्वापावात्‌। न दवीयः । अनेकेवामवयवानामन्योन्यसाहित्पनियमादशंनात्‌ । न तृतीयः । रेष्छेषवद्िष्धेषस्यापि यारच्छिकतवेन सुखेन वसतामकस्माद्वेतनत्वपरसङ्खयत्‌ ।

न चाएुपरिमाणत्वमालमनः शड्न्नीयम्‌ । स्थृोऽहं दीर्बोऽहमिति भत्यथानुप- पत्तेः । न च विन्ञानात्माविभां नेष दोषः । विद्ाद्धसावयवत्वाभावादिति गण- नीयम्‌ । यः सषु: सोऽहं जागर्भीति स्थिरगोचरस्याहमृद्ेवस्य क्षणभङ्धिविन्ञा- नगोचरतेऽतस्मिस्तद्बुद्धिरूपमिथ्याध्यासस्य तद्वस्थानात्‌. । वदनेन छ शोऽह

| १ ख, तदाह । २ “रकापर । ३ ख. “यवो भिन्न इति चेः। ४ ख. श्त्वे सुः | प्‌ ख, स्थत. ।

१.५५ पषदशनसभहे-~ कष्णोऽहमित्थादीनां पण्यानानां बुद्धया सर्पताख्यनिनोपचारिकलं प्रत्या ख्यातम्‌ । द्रथापकमेदभानासैमवस्य प्रगिव प्रपश्चितलात्‌ । तथा च प्रयोगः , विमवं शख दिषयपरयोजनसहितम्विद्यकवन्धनिवतकतवात्सुषोत्थितबोधवत्‌ । यथा खपरवस्थायां मायापरिकरिपदयोषारिरवबन्धनिकतैकस्य सुपोत्थिव- बोधस्य मन्द्रिमभ्ये सुरसेन शय्थायामवतिष्ठमनो देही विषयः । तस्य सुषयोधेनानिश्वयाव्‌ । स्वपमायाविजम्मितानथनिवृत्ति; प्रयोजनम्‌ । एवं , मननादिजन्यपरोकषज्ञानंदरेणाऽऽध्यासिककतुत्वभोकतृत्वा ्यनथनिषेधकस्य यास- स्थ सचचिदानन्देकरसं परत्यगाल्ममूतं ज्ञ विषयः । वस्थाहमनुभवेनानिश्वषात्‌ । ` अध्पास्तनिवृततिः प्रयोजनम्‌ । तथा चाफटलादिति हतुरपिद्धं॒इति सिद्धम्‌ । तदुक्तम्‌-~ ्रुतिगम्पालतचं तु नाहबुद्धच।ऽवगम्यते । अपि चे कामतो मोहा नौऽऽत्मन्धस्तविपर्यये ॥ इति । इतोऽयमसदिग्धत्वादिति हेतुरप्यसिद्ध इति सिद्धम्‌ । यद्यपि सवः प्राणी परत्यागामाक्तितं परत्येति अहमस्मीति । न हि कथिद्पि ` नाहमस्मीति विप्रतिपद्यते । प्रतथगासेव बक्ञ । त्वमति ( @०.६। ८ । ७ ) इति सामानाधिकरण्यात्‌ । तस्मा ्सतचखमरसंदिग्यं सिद्धम्‌ । वथाऽपि धर्मं भति विपतिपना बहुधा इति न्थायेन विशेषपतिपचिरूपपधु एव । तथाहि~-वैतन्थविशिषठं देहमातसेति खोकायता मन्यन्ते ¦ इन्दियाण्पातमत्यन्ये । ` अन्व; कृरणमासेत्यपरे । क्षणमङ्खरं संतन्थमानं विज्ञानमातेति बोद्धा वुद्धयन्वे । देहषरिमाण आलेति जेना जिनाः प्रतिजानते । कतैतादिषिशिष्ट; पसेश्वरा- द्धिनो जीवापमेति नेयापिकादयो वणैयन्ति | दव्यवोधस्वमावमालेत्यावारथाः परिचक्षते । भोक्तैव केवं न कर्तेति सांख्याः संगिरम्ते । विद्षः कवृखाि- रहितः एरक्मादमिनः प्रत्यगासेत्योपनिषदा मान्ते । एवं प्रसिद्धे घथिणि विशे पतो विप्रतिपत्तौ तद्विशेषसंशयो युज्यते । वथा च रेदेहसंभवान्जिज्तस्पतं ` ब्रह्मणः सिद्धम्‌ । पदित्थं बक्षणो विचार्थुखसंमवेन तद्विचारालकं बह्षमीमांसा- शसखमारम्मणीयमिति युक्तम्‌ । जन्माद्यस्य यतः (ब्र°सू० १।१।२) इत्यादिसर्वस्य शालरस्थेवद्विवारपिक्षतवाच्छाखपथमाष्यायसंगतमिदमधिकरणम्‌ । ` नेन्वित्थंमूते ब्रह्मणि किं प्रमाणं परत्यक्षमनुमानमागमो वा । न कश्चित्तत्र

„> ~~-----------------~---------------~--~----------------------------------------------------~

“ १ स्र. श्थोगांवि° । २ ख. शाञ्वि?। २ ख. ण्होन वि०। ४ ख. नन्यापरि। ५ स्र, "स्वं ना" । ६ ख, नान्य्त' । ७ ख, श्वाय प । ८ ख, "यत्वेन त्त" 1 ¦

शाकरदरानम्‌ । १५१ परत्यक्षं करमते । अतीद्धियत्वात्‌ । नाप्यनुमानम्‌ । व्याघ्रस्य चिष्घनस्यामाबात्‌ । नाप्यागमः । यतो वाचो निव्न्ते ( तै० २।४।१) इति श्रतेवाऽऽगम- गम्यत्वनिेधात्‌ । उपमानादिकमशक्यशङ्कम्‌ । नियतविषयत्वात्‌ । वस्मादृव्र-

®, @= म च्रे, @ क,

सणि प्रमाणं न संमवतीति चेन्भेवे वोचः । प्र्यक्षादयसमवेऽप्यागमस्य सात्‌ ।

यता वाचा नवतन्त ३।त कागवचरत्वानषवक्कथमतदति चच्छ वरव निषधा

वेदान्तक्यलं ब्रज्षणः श्रतिरेव विधत्ते । न हि वेद्पतिपादितिऽ्थैऽनुपपने वैदि- कानां वद्धिः चि्यते । अपितु तदुपपादनमागैमेव िचारथवि । तस्मादुभयमपि प्रतिपादनीयम्‌ । विषयतनिगेधकानि वाक्यानि - वाक्यजन्यवृत्तिव्यक्तस्फूरणरक्ष- णफठासंमवविवक्षय। पवृत्तानि | विषयत्वबोधकानि तु वृ्तिजन्यावरणभङ्गन्टक्ष. णस्तंमवविवक्षया । तदुक्तं भगवद्धिः-

अनाधेयफरतवेन श्रतेत्ज्ञ न गोचर; ।

पर्थं प्रमितो तु स्यादालाकारसमपंणात्‌ ॥ इति ।

न प्रकाश्यं प्रमाणेन प्रकाशो बक्लषणः स्वयम्‌ ।

तज्जन्यावृतिभङ्धन्तात्यमेयमिपि गीयते ॥ इति च ।

नन्‌ स्यादेष मनोरथो यदि सिद्धेऽथ वेदस्य प्रामाण्यं सिध्येत्‌ । संगति्रह-

णायत्ततदु्मामाण्यनिश्वयस्य । सेगतिग्रहणस्य च वृदधव्यवहारायत्त्वात्‌ । ृद्धव्यवहारस्थ च रोके कथिकनियतत्वात्‌ । न ॒सह्ति समवः शब्दाना कर्ये संगतिग्रहः सिदधा्थामिषायकतं तत्र वा प्रमाण्यमिति। न हि तुर क्ते गृहीतसंगतिकं तुरङ्गपदं गोत्वमाचषटे ततर वा प्रामाण्यं भजते । तस्मा त्कार्थगहीतसंगतिकानां शब्दानां कार्यं एव प्रामाण्यम्‌ । ननं मखविकासाडि- ` छेङ्गमद्पहं फ प्रसिद्धा्थमनुमाय यथ शब्दस्य ॒सेंगति्रहो यथा पुरस्ते जत ` इत्यारिपु तत्रावश्यं काय॑मन्तरेणेव शब्दस्य सिद्धेभ्ये परामाण्यमाभ्रीयत इति चेच । पजजन्भवदेव प्रियासुखप्रसव दिरनेकस्य हषहेतोरूपस्थीयमानत्वेन परि. देषावधारणानुपपत्तेः । पुरस्ते जात इत्यादिषु सिदधार्थपरेषु पयोगेषु दारं दवार- मिह्पादिवित्कायाध्याहरेण प्रयोगोपपत्ेश्च । शाखंत्वपरसिद्धधया च न वेद्न्वानां सिदार्थपरत्वम्‌ । पवृत्तिनिवृत्तिपराणपिव वाक्यानां साल्लतपसिदधेः । पदुकरं भ्ाचायःः

परवत्तिवा निवृततिवां नित्येन छतकेन वा ।

पंसां येनोपदिश्येत तब्छाञ्चमभिधीयते ॥ ३।१ ।

4 2 क १ कोन कक [कप

१ स. ग्यक" । २ ल. बुद्धिरमि्य । ३ स. ररवितुमस्म" । ४ स. श्यविः। प णरा यित्वं । दस, वामपा} ७ क्र र्ते 4 स, "मु खत भु} ९ सुः -नप्वे।

९५ सवैदरोनसंयहे- न्‌ चेतेवां स्वरूपपरते परथोजनमस्ति । भ्रतेदान्तार्थस्य।पि पुंसः सांतारिक- धर्माणामनिवृत्तेः । तस्मद्विद न्तानामप्यातममा ज्ञातन्य इति समाम्नातेन विधि. नेकवाक्यतामाभित्य कार्यपरतेवाऽऽश्रयणीयेति सिद्धम्‌ । ततश्च केवटतिद्धल्पे बक्षणि वेदान्तानां प्रामाण्यं न सिध्यतीति चेत्‌ । अजर परतिविधीयते-न तावल्सिद्धे व्युत्च्यिदिः । प्रागुलीतया नीत्या पुत्रस्ते जात इति वाक्यात्तिद्दपरादपि व्युखततिसिद्धेः । न च प्रिशेषावधारणानुपपाततैः परियासुखप सवदिरपि संमवादिति भगितन्यम्‌ । पुत्रपदाङ्कि्तिपटपदृनवतिया- सुख प्रसवादिसृचकामावात्‌ । पृत्रजन्मेव तत्सूचकमिति वेत्मथमप्रतीतपत्रजन्भपरि- त्पागे कारणामावात्‌ । पु्रजननस्येवाधिकनन्दहेतृखाज्च । पुत्ोत्रतििपरत्तिभ्यां नापरं सुखदुःखयोः ।

इति विद्यमानत्वात्‌ । तथा च।चकथच्चत्सखावार्य॑ः दटचैवसुतोततेस्तसदाङ्कन्वासैसा ।

वाषहिरेण यातस्य परिरेषविनिध्चतेः ॥ (चित्स °प ०८८)इि । यदुक्तं सिद्धाभपरेषु कार्याभ्याहार ईति तदयुक्तम्‌ । मृर्थार्थविषयतया सिद्धेऽपि परयोगसिद्धावध्याहारानुपपततेः । यदुक्तं शास्चत्वपरसिद्धया च न॒स्वक्पपरत्वमिति तदुप्ययुक्तम्‌ । हितश्चास्तनादइपि शाखत्वोपपतेः न॒ च प्रयोजनामावः भ्रतमतवेदन्तजन्याद्विवीयासविज्ञानाम्यासेन विद्योदये ससारनिदानादिद्यानिवुच्युपरक्षितवज्ञासताखक्षणपरमपृरुषाथतिद्धेः । न चात्र विधिः संभवपि । विकल्पासहत्वात्‌ । वथाहि-किं शब्दज्ञानं विधेयं वा भावनात्कमाहोचित्ताक्षत्कारल्पम्‌ । नाऽऽद्यः । पिदितपदार्थसंगतिकस्ौ- धीतशष्द्न्यायतत्वस्यन्तरेणापे विधिं शब्दरदेवोपपत्तेः । नापि द्विवीयः मावनाया ज्ञालपरकषहेतुभावस्यान्वयन्यापिरेकसिद्धतया प्रा्तवेनाविषेयत्ति । अप्राप्तपपिकस्येव वि धतवाङ्गकारात्‌ । तृतीये साक्षात्कारः कं नल्लस्वल्पः किवाञन्तःकरणपरिणाममेदः । नाऽऽद्व; । तस्य नित्यत्वेनादिषेयत्वात्‌ । नापि दिवीयः.। अनन्दृक्ाक्षात्कारल्पतया फएटत्वेनाविधेयत्वात । वस्माज्नावन्य हत्युदलनिमि।ववायक्वादह्‌ रुत्थतुचश्च ( ¶०स्‌०३।६।१६९ ) ३।१ कत्पप- प्थयानामहार्थे विधानादहौथतेव व्याख्येया । तथा च सूर्यां वेदान्ववाक्याना-

मुपक्रमापरतहारादिषहविधतातम पितत्वानित्यशचदवंद््मक्तस्वमावग्रक्षात्मपरत्मम्‌ा- स्थेयम्‌ ।

१ ख. तसम्‌ ।२ख,.ग 0 प्रवत्तिपराणापे व हाखत्वमिति ` १. न्तम्‌ रस. ग. न्द प्रातकननन रयवन्त 7 तम । हि । | ३ स+ एयाभिगतङ्षान्द्‌ १.१ ष, "तयेव |

साकरदरानप्‌ । १५३ निष्पेशे प्रमाणो प्ेशवत्तित्वेनाभिमतस्य योगस्य दुरुप्पाद्नवया तन्निबन्धनस्य दयणुकस्यास्तिदो दुचणुकादिकिमेणऽऽरम्भव द्ासमवाद्चेतनायाः पतेमहदारिह्पेण परिणामवादासेमवास्व ख्यातिवाधान्यथानुपपत्याऽनिर्दव- नीयः पपश्चधिद्धिवंतं इति । सिद्धम्‌ । स्वरूपापरित्यागिन हपान्तरापततिर्विवत इति सत्यमिथ्याख्यावमास इति । अवभासोऽष्यास्‌ इति पर्यायः । स चाभ्यासो दिविधः। अथंभ्यासो ज्ञानाध्यासश्चेति | वदुक्तम्‌- पमाणदोषसंस्कारजन्माऽन्स्थ प्राघ्मता | तद्धीश्वाष्यास्त इति हि दयमिष मर्नाभिभिः ॥ इति । पुनरपि दविविधोऽध्यासः । निर्पाधिकपोपाधिकमेदात्‌ । द्ष्युक्तम्‌- दोषेण कमणा वाऽपि क्षोभितराज्ञानसंमवः | तचवविद्याविरेधी च भ्रमोऽयं निरुपाधिकः ॥ उपाधिसनिधिप्रापक्षोमा्ेधाविजम्मितम्‌ । उपध्यपगभापाद्यमाहुः सोपाधिकं भ्रमम्‌ ॥ इति । तत्र स्व्मेण कसिताहमाच्यासो निरुपाधिकः । तदप्युक्तम्‌- नीटिमेव दियत्येषा भान्त्या बह्लणि संसृतिः घटव्योमेव भीकताऽ्यं भ्रान्तो मेदेनं न स्वतः ॥ इति । अत एव माष्यकारः दक्तिंका रजतवदवभासत एकश्वन्द्‌ः सद्वितीयवङति निदशयेनदयमयुदाजहार । शिष्ट शाख एव स्पष्टमिति विस्तरभियोपरम्पते । णवं . च दृष््रश्यो दषिव पद्थाविति वेदान्तिनां सिद्धान्त इति स्ैमवदातम्‌ । अव्र प्रभाकरः-दाक्तिका रजतवद्वभासत इति दृष्टान्तो नेष्टः । ` रजदप्रत्य- यस्य दक्तिकाम्बनत्वानुपपतेः । तथाहि-इदं रजत पिति पतीरौ दाकेरारम्ब- मेवे पुरोदेशसत्तामातेणावलम्ग्यते कारणतेन मासमानसेन बां । नाऽऽ्यः । परोवर्षिनां टोशदीनामप्याङम्बनतपपङ्गत्‌ । अथ कटोतबोधकारणन्रक्छ- रोद्धोषघकारणत्वेन तद्दारा रजतज्ञानकारणतवादाटम्बनत्वं मन्यत्ते । क्विन्‌ सेगच्छते । चक्ष्रादीनाममि करणत्वेन विषयलक्षाचाव्‌ । अथ मातततरतपा मिषथवमिष्ये तदष्यशि्म्‌ । रजति शुकिंफारस्वनव्रानुषष्ः ञ्िन्विज्ञाने यद्वभासते धसद्म्बनम्‌ । अभर च कंडषोतानुधवः शकतिका- छम्बनल्कल्पनोयां विरुष्यवे । वथा इचकथन््यः कवीथ्यां ठिकाना. १ ख, "दिपक । २ ख. बतः स ।.३ क, भित्तक्ञा । ४ ख. प.ध्युप-। प ख, र+प्रह-ड* । ९ स. वा । न प्रथमः । पु" 1 ७ स, 'तबोविकरणं सं ' । <-ख, “ददर

तजज्ञाः । ९ ख, (नाऽयं नाविः । 9

१५४ सवद्रानसंग्रहे- अच ब्रूमो य एवाथा यस्यां संविदि मासते । द्यः स एव नान्यद्धि वेधविद्यलरक्षणम्‌ ॥ इदं रजतमित्यत्र रजतं तवमासंते । पदेव तेन्‌ वेधं स्थान तु दक्तिरषेदनात्‌ ॥ तेनान्यस्थान्यथा मासः प्रवीत्येव पराहतः । अन्धस्मिन्भासमाने हि न प्रं भासते यतः | (परक ०१०४।२६-२५) इति । किच मिथ्पराज्ञानोतततो समथ्री न समस्ति । फं केवरनीन्दिथादीनि कार. णानि दोषदूभितानि वा । नाऽयः। तेषां समीचीनज्ञानजननतामथ्पोपडम्भात्‌। अन्यथा समीचीनं रजतज्ञानं न करादिदुरयमासाद्येत्‌ । न तीयः । देषा- णमेत्सिककातपवश्यकिपरतिवन्धमवप्रमवतात्‌ । न हि दृष्टं कुटजबीजं वटाङ्कुरं जनथितुमीटे । म वा पटक पतं शाठिर्बीजमरस्यङ्कुरजननाया- ठम्‌ । कितु स्वकार्यं न करोति । ननु इ३।वदृहनद्ग्यस्य वेषवीजस्य कदटी- कृण्डजनकृलवं दृष्टमिति वेतन स्थाने । दग्यस्यविनबीजतेन दोषणां विपरी- वकाथंकारितवं प्रत्यनुदाह्रणात्‌ । न च मस्मकदोषद्‌ तस्ये कोक्षेयकस्याऽऽ्दु- यक्षणेर्बह्लपचनसमध्यं दृ्टमिव्ये्टव्यम्‌ । अरितपीताधाहारपरिणतो जाह. रस्य जतिवेद्सः श कतात्‌ । पदुक्तम्‌- अवथाथस्य बेधस्य नोपत्त(वसि करणम्‌ । दषेन हि दोषाणां कायंशक्िविधावता ॥ | मस्छकादिषु कायस्य विषातदेव दोषता । , अपनो रसनिषपाचैः का जठरव्िनः ॥(धक ०१ ०४।७३-७४)इति । अपि चासत्यप्यथं ज्ञानपादुभोवाभ्युपगमे सम।चीनस्थठेऽपि ज्ञानानां सगो पृरष्यभिच।रशङ्काङ्कुरसंमवेन निरङ्करो व्यवह्‌।रो दप्यते वैदाह- यदि चार्थं परित्यज्य काविदृबद्धिः पकारते। ; . ठेयभिवारवति स्वाथ कथ विश्वासकारणम्‌ ॥ (अक ०१०४।६६) इति । तनु. रजतगोषरेकविरिषटज्ञानानङ्गकरे विरिष्टव्पवहारो न स्िष्येत्‌ . । अतस्तलिद्धयेऽपे विप्यपोऽङ्कीकषि हि चेन । इं रजतपिति म्रह्ण- स्मरणा मिधस्य बेधद्यस्य व्यदहारङारणलताङ्खकारात्‌ ।. यथेव मिदं. शक्तिकृरकरं .तृदूजतमित्यतोऽपि , विशिष्टव्यवहारः . स्पारिति ।

“‡ सख," (रहत्‌ । २ स. तथाऽ$ह ।

शांकरदरन्‌ 1 . ` १५५ . वैनं । तरेदमिति पृरोवतिदव्यमवयहणस्यं दोषदुपिपतदकषर्जन्यतेनानाफरिवा- , किलवादिविशेषितस्य सामान्यमत्रप्रहणरपतादजतापिति ज्ञनस्पानिहितङि- प्यस्य सपयोगदिङ्मधपसृतवय। सदशषयोधितरसस्कारमात्पमवतेन -परिशे- प्रपस्मृतिभावस्य दोषहृतुकवया गृहीपेवतां रपमोषाद्यरहणमाजतोपप चेः । तद्प्युक्तम्‌-~

गन्धे रजताभासः कृथमे¶ षरिष्पते | उच्यते गकिशकरं गृहीतं मेदबशिवम्‌ ॥ दकिकाया विरेषा ये-रजताद्धेदहेतवः । ते न ज्ञाता अमिमवाज्ज्ावा सामान्यहएता ॥ अनन्तर च रजतस्मृतिजाता तथाऽपि द । ˆ भनोदोषातदित्यंशपरामशं विवर्जितम्‌ ५ रजतं विषयीकृत्य न त दाकेधिवेदितम्‌ । समृत्याऽतो रजवामासञ उपपलो भविष्यति ॥(पक्‌ ०१ ०४।२९६-२९)इति | न ह्संनिहितं ावतमतयक्षं रजतं भवेत्‌ ॥ दिङ्काच्मावाचन्पस्य प्रमाणस्य न गोचरः । पररेरोपस्समतिरिति निश्चयो जायते पुनः॥ (पफ ०१०४।११-६२) इति । ननु किगिद्ेकेकं व्यवहारकारणमुव समप । न प्रथः । देशभेदेन व तिपरङ्गत्‌ । न चरमः । पयलायोगपययास्जनायोगपचात्‌ । (चैण स्‌० ३। २। ३) इत्यादि । ज्ञानयोगप्यनिषेधात्‌ । अपो ज्ञनद्रयं हेतृरियक्तं इच `

इति वेनमेवं वोचः । अविनश्यतोः सहावस्थाननिपेषेऽपि विनश्द्िनश्यतोः सहावस्थनेश्यानिंषिदतेन निरन्तरोषनयेोस्तदुपपत्तेः । नन ॒रनतक्तानाद्न- तार्थी रजते पवतां नाप । पोरस्ये वस्तनि कथं पतैः स्थादिति वेन | स्वपतो विषयतशागृहतमेदयोभरंहणसरणयो; रनिहिवरजतगोचरक्ञानसाष्ट- पयेण स्तुतः प्रसरं विभिननयोरप्पमेदोषितसामानाधिकरण्यग्यषदेश्हेतुतोप- परेः । ग्रहणसरणयोः सेनिहिपरजपङ्नानतारप्यं कथम्‌ । यथा वैततथा निशम्यताम्‌ । सेनिहितरजवगोचरं हि विज्ञानमिदमंशरजतांशयोररसर्मं नाव- गाहे । तयोः संसृष्टवेनाससगंस्येवाभावात्‌ । नारि खगत मेकम्‌ । एकन्तान- त्वात्‌ । एवं ग्रहणस्मरणे अपि दोष ्द्विदमानमपीदमैशरजतांरयोरतसर्ग ` मेद नावगाहृत इति । मेदाग्रहणमव साह्प्यम्‌ । तदुक्तं गुरुमतानुसारिभिः---

१, धेरि

१५६ सव॑द्नसंग्रहे-~ ्हणस्मरणे रेमे विषेकानवभाविनी । तुम्यप्रजतयोधाचच भिने यथपि ततः ॥ दथाऽपि भिने नाऽऽवे मेद्‌ ग्रहसमतवः। तम्य्मजतदोषस्त समकषैका्थमोषरः ॥ वो भिने अबुद्ध्वा ३ ग्रहणस्मरणे पे । समामेनैव हेण केवरं मन्यते जनः ॥ अपरोक्षावमातेन समानांथ्॑रहेण च । अवैरक्षण्यसंदिचिरिषि वावत्सम्थिता । व्यवहारोऽपि पतुत्यस्तत एव प्रवते ॥ (धक ०१०४।३३-३७) इति । `

एवमगुहीतविवेकमापनसनिहिवहप्यक्नानसारूप्यं महणस्मरणद्यमयथाग्यवहार-

हेप्रिति सिद्धम्‌ । यथेमयथाभ्यवहारो परहणस्मरणजन्यस्ताहं पीतः शङ्ख इत्यादौ स न सिद्धस्तत्र तयोरमावादिति चेन । अगृहीतपिवेकयोः प्रापसमी-

चीनरसमै्ानसाहप्यते हणे व्वहारतंपादकत्योपपतेः 1 नयनरस्मिष- तनः पित्र्यस्य पीतिमा दोषवदरादृदव्यराहषो गृह्ये । `रङ्खोऽप्यकटितवु- हृगृणः स्वकूपतो गते । तदनयोगुणगंणिनोः संसगयोग्ययोरससग ग्रह साह प्यात्पततपनीयपिण्डपत्ययारेरक्षण्याद्ष्यवहार उपष््यते। यथोक्तम्‌--

प्रििश ङ्खावयोषे हि पित्तस्पेन्द्ियवर्तिनः

पीतिमा गृहते दव्यरहितो दोषतस्वथा ॥

शङ्खस्येन्दियदोषेण दुष्किमा न चे गृह्वते ।

कैवं द्रष्यमातं तु परथते हपवर्जि्म्‌ ॥

गुणे द्य्यपेक्षे च द्रव्ये च गुणकाङ्क्षिणि ।

मासिगने पयोबदधिरसंबन्धं न बुध्यते ॥

सर््थपीतावमासेन समे माते मती इमे ।

व्यवहारोऽपि त्तस्य एदमनापि युज्यते ॥ (पक ०१०४।४८-५१) इति ।

नन्विदं रजतमिति भ्रान्तिज्गानानम्युपगमे रजपप्रसक्तेरसचखानेदं रजतमिति

निमेषः कथं कटपोवामावं बोषयतीति वेनेष दोषः । मेदाग्रहपरसाञ्जतस्य दा्तौ रजतन्दहुरस्य निपेधस्वीकारेण कृलनाटावपसद्धावात्‌ । वदु प्ञश्चिकापकरणे--

, १ स. नार्थे रः । २.ख. "तेः। विर्नाय नः । २ ख. "गुणितोऽसं। ४ स, "नः। पित्तमा । ५ ल्ल, प्रथिते । ६ स, “वस्य पक्षे । ७ स, “दक्षिणे । ८ ^त्यपिचाव ।

हाकिरदरदनिष्‌ ` १५५.

मिथ्प्‌भावोऽवि तततुयञ्यवह(रपवषैनात्‌ । रेजतव्यवहारशि विसैवादथतो नरात्‌ ॥ घाधकृप्रत्ययस्यापि बधिकत्वमतो मतम्‌ । प्रसञ्यमानरजतवयवहरनिव।रणात्‌ ॥ (पक ०१०४।३८-६९) इति । तदनेन प्राचीनयोक्ञानयोः सत्पते कथं भ्रषवप्रभिदधिशिति शङ्क प्राकता । अयथाभ्यवहारपवतैकतवेन पदुषपत्तेः-- रिच नेदं रजतमिति बाधकावबोधो नामावमवगाहवे । मावव्यतिरेकेणा. भावस्य दुभ्रंहणलात्‌ 1 ययेवमङ्खः नास्तीति प्रत्ययस्य किमारम्बनम्‌ । अपरथा माहामानिकपक्षानुपवेश्च इति वेन्येवं भाषिष्ठाः । अमावस्य धर्िपरतियोगिविरू- पणाधीननिरूप्यतेनावर्याम्युपगमनीये दृश्ये प्रतियोगिन्यदश्ये वा स्पर्पमाणेऽतै- करणमावरबुद्धेख नास्तीवि व्यवहारापप्तावंविरिक(भमावकल्षनायां पमाणाम- वात्‌ । तदुक्तममृतकायाम्‌-- , अनोच्यते दयी संविद्रस्तुनो मृतटाद्निः । एका ससष्टविषया तन्मा्विषया प्रा ॥ तन्मातविंषया वाऽपि हयी साऽथ निगद्यते । पतियोभिन्यद्ये च दृश्ये च प्रतियोगिनि | तत्र तन्पात्रधीर्फयं स्मृते च प्रतियोगिनि नासितवं सेव मूमागे षटादिपतियोभिनः॥(धक्‌ ०१० ६।३७-३९) इपि। अत एव च प्रामाकृरमतानुस्षारिमिः पममाणपारायणे परतयक्षादीनि पञैव पमा- णानि परपञ्चितानि । नन्वेवमभावस्याभावे मकरस्य पथ्यम । अनुशा- सनषरोधश्चाऽपतेदिति वेत्तदेतदतंम्‌ । एकोनपश्दुशदर्णाना मध्ये कस्यारि वणस्यामवाथेत्व दशनेन वर्णस्य सतो नकारस्य पद्थंतानुपपत्तेः । न चेवमनु- दासनविरोधः । वद्न्यतद्भाववदिरदेष्व्थष्वनुश्ासनस्येवमर्थः स्यात्‌ । तथा- हि-वेतनानां मण्पे कश्चन कस्यविच्छन्नः कश्चन कस्यचिन्मत कश्चन कष्य चिदुदासीनस्तथंवाषेवनानामपि । तदन्यपदेन तदुद्सीनी नकरः । विरुद्‌. पदेन शवुर्मकाराथंः । तद्मावपदेन मित्र नकारार्थः; । तथा चान्ःल्णपद्‌ एवै- तत्रयं प्रतीयते शद इत्युदासीनो यवन दति श्रुः क्षत्रिय इति मितम्‌! एवं सवत्र नञ्पयोगस्थले व््टञ्यमिति न कश्िमाको मवष्यतिरिकः सेमवति ।

तस्मादुक्तया रीत्या भमवाधप्रसिद्धचा विषाद्ध्यासिता;ः पत्था यथार्थाः

मत्ययत्वादृण्दीति प्र्थयवदिति सिद्धम्‌ ।

{1

१. र ।२ख.रसितंध्य । रख. १ आसः ¦ १. "वव्यतिः। पस,

“सि द्धत्वाद्धिवा° ।

१५८६ सर्वदरोमसंरहे- तदपे न क्षमन्ते | श्ट खट्‌ निखिखेक्षावान्समीहिततत्साधनयोरन्यतरपवे- दने प्रवतत । न च रजतमथंयमानस्थय दक्तिकाशकटन्ञानं तदूपमनुभावयितं परभवति । शक्िकाशकटस्य समीहितततसाधनयोरन्यतरमावाभावात्‌ । नापर रजतस्मरणं परोधारीन प्रवत्तिकारणम्‌ । तस्यानुभेवपारतन्त्यतयाऽनुभवदेश एष प्रवतकलात्‌ । नोपि मेदगरहो व्यवहारकारणम्‌ । ग्रहणानिबन्धनत्वचचेतनव्य-. वहारस्य । ननु न वयमेकेकष्य कारणत ब्रूमहे येनेवमुषाटभ्येमहि । फिवगृह- दविवेकस्य ज्ञानद्वयस्य प्रपरसमीचीनपुरःस्थितरजतज्ञानसारूष्यस्येत्यनुक्तोगणट- म्मोऽयमिति वेचदप्ययुक्तम्‌ । विकलासहतात्‌ । तथाहि-समी्चीनरजतावमा-. ससारूप्यं भासमानं प्रतकं सत्तामात्रेण वा । अधे विकस्ये मेदा्रहप्रपर्या- यश्य साहूप्यस्य समीचीनसंनिमे इमे जनि इति विरेषाकरेण गृ्माणस्य. प्ृतिकारणलं कंषौऽनयेोरेव स्वपतो विषयतश्च मिथ मेदाहो विधत इवि सामान्याकारेण गृहमपाणस्य सारूप्यस्य । नाऽऽ्यः । समीचीनज्ञानवततत्सनिभ- ानस्य तदुवितष्यक्षहारपवतकत्वानुपप्तेः। न खदु गोसेनिभो गवय इत्यव- भासो गाथिनं गवये प्रवर्तयति । न द्वितीयः । व्याहृदत्वात्‌ । न सखल्वनाक- हितमेदस्यानयोरित्यनयोरिति यहे मेशय्रह इति च परतिपत्तिभेवति । अतः परिशेषत्सत्तामक्रिण मेद प्रहर्पस्य साूप्यस्य व्यवहारकारणत्मङ्गकत- व्यम्‌ । एवमेवाश्तिति वे्हीदमिह रेप्धा्यम्‌--किभयं भेदाग्रहः समारोपो- तयाद्नक्रमेण व्यवहारकारणमस्तृतानुतादितारोप एव स्वयमिति । न च दितीयः क्ष एव भयान्‌ । तावतैव ग्यहारोपत्तावारोपस्य गौरवदोषदुष्टलादिति मन्त- यम्‌ । विरिष्टव्यवहारस्य विरशिष्धानपुरवकत्वनिषमेनाज्ञानपुवकतवानु पपत्तेः । नन्वयं व्यवहारो ना्ञानपुवक इत्यनाकटितपराभिसंपिः स्वरिदान्तसि- द्रार्थाच्यदि किच्छ स प्रतिवक्तव्यः । दक्तिकाविषयस्य भ्रहणस्यसमीहि- विषयत्वेन रजताथिपरवृततिहेतुत्वसेमवाद्न्ययम्यतिरेकाम्यां रजतज्ञानस्य समी- हितविषयतेन प्रवत्तिहेतुतसमवाबेक्मथौमिर्तमिनमहिविक्तस्यापरि रजतस्मर- णस्य कारणत्वं वक्तयम्‌ । तच्च वक्तु न शक्यते । जानाति, इच्छति वतः प्रव्वैव इवि न्धयेन .तनेच्छपिवृच्छनां समानविषियत्वेन मान्यम्‌ । तथा केदकाराखदामिमृखपवत्तस्य रजदाथिनस्तदिच्छानिवन्धनम्‌ । अन्यथुऽ-

भयत भणे आ कोक भ र गतिक कोच मनति ७११० अन्यन जेना प व कमय

१ ख. "भवेपः। २ स, श्प्रेव्यः। ३क. णवा तथोः। ५ ख. ्रसार्यप्र्‌ । ५. क, “मुख्य । ख, “मुखरः ।

| ठांकरदर्शनम्‌ । ` १५. न्थदिच्छनन्यद्रयवहरवीति व्याहन्येत वथा च यदीदकाराश्दं रजवोवमास- गोचरतां नाऽऽचरेतकथं रजतार्था तदिष्छेत्‌ । यद्यरनतत्व्रहणादिति बरुषाद्‌- णतत्वाग्रहात्कसमादयं नेपेक्ेतेति । यर्गपत्तद्धवमेदग्रहमिदाय्रहनिषन्धनाम्याप. पादनेोपेक्षाम्यां परतः पष्ठतश्चारृभ्यमाणः परुषो दोडायपरानवया हृप्पारोप- मन्तरेणोपादानपक्ष एव न व्यत्रस्थाप्यत इत्यनिच्छताऽप्यच्छपतिना समारोपः समाश्रयणीयः । यथाऽऽह मेद्‌ ग्रहादिदकारास्सदे रजपतवमारोप्य तच्जातीय- स्योपकारहेतुमावमनुस्मृत्य तज्जतीयतेनास्यापि तष्नुमाय तदर्थी प्रवतेव इषि प्रथमः पक्षः प्रशस्यः । |

न च तटस्थरजतस्मरणपक्षेऽपि हेतोगंहीवत्वेनायं मागे; समान इति वाच्यम्‌ । रजतत्वस्य हेतोः पक्षधमेतःभःवात्‌ । न च पक्षधर्मतया अमविऽि व्यासिष- ख द्रमकलं शंङ्चम्‌ । व्याधिपक्षरमवाषिङ्कस्येव गमकताङ्खीकासत्‌ । तदाहुः शबरस्वामिनः-ज्ञातसंबन्धस्येव पसो दिङ्गविरिषटधम्येकदे शद शंनालछि ङ्कविशि" एधर्म्धेकरेरावदिरनुमानपिति । आचायांऽप्यवोचत्‌--

सं एषे चोभयामा यो गम्ये गमकं इष्यते । असिद्धेनेकरेशेन गम्यासिद्धेनं बोधकः ॥ इति ।

ननु भववकषेऽपि पुरःस्थितस्येद्मथंस्य परमाथतो रजतं नास्तीति न रन- त्वं धम्पकेदेश इति चेन । यक्षानुरूपो गादरिति न्यायेनानुमित्याभास्तानग- णस्येकदेशस्य विद्यमानत्वात्‌ । तथा च प्रयोगः~विषदाष्यासितं रजतज्ञानं पुरोवतिंविषयं रजतार्थिनग्तज् निथमेनःप्वर्तकतात्‌ । यदुक्तसाधनं वदुक्तसाध्य यथोभयवादिसेमतं सत्यरजतज्ञानम्‌ । विवादपदं शकिशकटं रजतन्ञानविषयोऽ.“ व्यवधानेन रजताथिपवृत्तिविषयत्वादजतपेदसमानाधिकरणपदान्वरवाश्यलाद्रा वस्तुरजतवत्‌ । | ` यदुक्तं रजतज्ञानस्य दाक्तेकारम्बनतेऽनुभवविरोध इतिं तदप्ययुक्तम्‌ । विकल्पासहवात्‌ । तथाहि--वतर कि रजताकारमतीपं परति रकेरारम्बन. तवऽनुमवविरोध उद्धाम्यतः इदर्मशस्य. वा । नाऽऽ्ः । अनङ्खीकारपराहतलात्‌ |

हियः । इदंतानियतदेशाधिकरए्स्य च[कचक्यविशिष्टस्य वस्तुनो रजत ना रम्बनत्वमनवछम्बमानस्य मवत एवनुमवविरोधात्‌ .# इदं रजतमिषि सामानाश्विकरण्येन पुरोवर्िन्यङ्कटिनदं शपूवकपृपादानादिरवहारदर्नाज्च । '

१ ख, 'दिष्छेद्न्य। २ क.-'ताभाः। ३ ख. ्रहणात्‌कः। १ ख, गतद्ध। प्‌ स्र, 'णीयस्तथाहि भे" । ६ क. "पि. धम॑हेतवोग " । स. “पे हैत्वागृही । ७ सख, शश्र" दकम्‌ व्याः € स्र, सएव चोः] ९ स्‌, "पदं प ।

१६०. सर्वद्रोनर्पथहे- यच्चोक्तं--देषाणामोत्सगिककायैप्रसवशक्ति पपिषन्धकतया विपरीतकारितं नास्तीति । तदप्ययुक्तम्‌ । द्विद्ग्धवेववीजदै तथा दर्शनात्‌ | न च दग्धस्य वेतरवीजतं नास्तीति मन्तन्यम्‌ । श्यामस्य पटस्य रक्ततामत्रेण परल्निवत्ति- प्रसङ्खात्‌ । ननु घटोऽ्यं षटोऽयमित्यनुवत्तयोः प्र्पयप्रथोगयोः सदावाइव- ` टव सद्भाव इति चेन । अतरापीदं वेषबीजामिति तयोः समानत्वात्‌ । तथा भस्मकदोषदृषितस्य ज्‌ाठराभ्बहननपचनसामर्थ्यं दृश्यते न॒ च बहनपचनसा- मथ्यं जाहरस्येव जातवेदसो न भस्मकन्याधेरिति वक्तुं युक्तम्‌ । तस्य मन्दम- ल्पपचनसामरथ्यऽ्पि सहृप्ता महतचनस्य भस्कभ्याधिसाहायकमन्तरेणान्‌- पपत्तेः । अन्यथा सवेषां तथांऽपपत्तेः । छिव ज्ञानानां यथाथैव्यवहारकारण- तेऽपि रोषवशाद्यथाथग्पवहारकारगतवमङ्कीकुर्शणो भवानेव पयनुयोज्यो मदति । तदुक्तं भाष्ये-यश्रोभयोः समानो देषो चयोतते तत्र कश्वोद्यो मवीपि । अवष्युक्तम्‌-- _ _ _ . -यश्चोमयोः समो दोषः परिहारोऽपि वा समः । नकः पथंनुयो कञ्थस्ताद्गथविचारणे ॥ इति । तथाऽपि मामकस्यानुमानस्य कि. दषणं दत्तमासीत्‌ । य्नुमानेदृषणं विना न परितुष्यति हन्त कङत्ययापदिषटता । कृष्णवतानुष्णत्वानुमानवत्‌ । एतावन्तं काठं यदिदं रजतमित्यमादसो इक्तेरिति पत्यक्षेण प्राचीनपत्ययस्थायथारथतवं धरवेदयता यथाथत्वानुमानस्यापहपविषयव्वाद्धाध्यत्वपंमवात्‌ । यच्चोक्तं स्वगोचरब्याभिवारे सवान।्सपरसेङ्गः इति । तदपां पतम्‌ । सेविदां . क्ृविरेसंवादिष्यवहारजनकतेऽपि न सर्वव तच्छङ्कपा परवृच्यच्छेई इति यथा. तावके मवे तथा मामकेऽप्यसो पन्था न वारिव इति समानयेोगक्षेमतात्‌ । तोतातिवमतमवदम्म्य विधिविवेकं व्याकृवामराचार्यवाचसतिमिभे्षोधिकतवेन स्वतः प्रामाण्यं नाव्यभिचरिणेति न्यायकणिकाां प्रत्यपादि । तस्माद्विश्वास्‌- शडऽनवकारदा भते | ननु माभ्यमिकरमतावरम्बनेन रजतादिषिभ्रमाम्बनमसरिवि चेत्तदुक्तम्‌ । अस्तोऽरोक्षपरतिमासायोग्पतात्‌ । तदुपादित्तया परव्यनुपपत्ते् । मनु विज्ञानमेव वातनारिस्कारणताप्पातादिवदृ्टान्तसिद्धस्वभाविरेषमससंक(- छानततमर्थनमुपजतम्‌ । असत्पकाशनशक्तेराषिधा सवृविरिति पर्यायाः । तस्मा. हरिदयादशादसन्तो मन्तीति वेतदि वक्तभशक्यम्‌ । शाक्यस्य दुर्निरूप्यतात्‌। १ ख, था तथाऽऽपः ।२ क. ्नानामज्ञानतो य । स. नानामज्ञानायथाः द्रु । स, नानामज्ञानायथा' ३ ख, छ. । ४ स. सड्गयति । ५ स. ' चेत््नादिः । ६ स, "दिता" । ७ स, भामिति \

शांकरद्रौनम्‌ । १९१ किमत्र शक्यं कार्यं ज्ञाप्यं दा । नाऽऽ; । अत्तः कार्वलनुपपतेः । न हितीयः । शक्यस्य कारणतवेनाङ्खरवत्वात्‌ । ज्ञानादन्यस्य ज्ञानस्पानुपरन्ेश्च । उपृटग्धौ वा वस्यापि ज्ञाप्यत्वेन ज्ञापान्तरपिक्षायग्मनवस्थापतेश्च । अथेत- हेषपरिजिही्या विज्ञाने सद्रूपमेवासतः प्रकाशकमिति कृक्षी किथत इति चेद देवानांप्रियः प्ष्टम्यः पुनः । असो सद्र्तोः रेबन्धो निरूप्यनिरूपकम- वोऽविनामाबो वा. । नाऽ्चः । भसत उपकाराधारत्वायोगेनानुपृततया निरूप्यतानुपपत्तेः । न चरमः | धूमधृमध्वजयोरिव तदु्त्तिटक्षणस्य शिश्च- पवक्षयोरिव वादात्म्यरक्षणस्य बाऽविनामवनिदानस्य सदसतोरज्ंमदात्‌ । तस्मादिज्ञानमेवासिपकाशकामित्य सद्‌दिनियमसत्पडाप इत्यारोप्यमाणं नासत्‌ । ननु विज्ञानवादिनयानसरेण प्रतीयमानं रजतं ज्ञानात्मकम्‌ । तत्र च युक्ति दमिधीयते-यद्थाऽनुम्‌षते तस्था । अन्यथातं तु बठवद्धाधकोपनिपावादा- स्थीयत दृत्युमयवादिसंमतोऽर्थः । तथ. च नेदं रजतमिति निषिददभावं रज- तमर्थादान्वरज्ञानहपमवक्िष्ठते । न वेदतया निषेधे सत्यनिदंतया च बहिरपि ग्यवस्थोपपततेः कुतः संषिद्ाकारतेति वाच्यम्‌ । भ्यवहितस्यपरोक्षत्वानुपपत्त- वपरोक्षस्य विज्ञानस्य कक्षीकर्तग्यत्वात्‌ । तथा ब प्रयोगः-दिवाद्पदं दिल्ना- नाकारः संपयोगमन्वरेणापरोक्चादि्ञनवदिति । वदनुपपनम्‌ । विकलासहु- त्वात्‌ । बाथकोऽवबोधः किं साक्षाज्जानाकारवां ओवयत्पथाद्रा । नाऽश्चः। नेदं रजतमिति प्रत्ययस्य रजवविवेकमात्रगोचरस्य ज्ञानाभेदगोचरतापामनुमवि-~ , रोधात्‌ । नेदं स्नतमिति रनतस्थ पुरोवर्तिखपतिषेधो ज्ञ नाकारतां कलयतीति चेचदेवदात॑म्‌ । प्रसक्तपतिषेधासनो बाधकादगोधस्य तत्रैव सरवादतिषेधोप- परेः । विज्ञानाक(रतताधनमण्यदिज्ञानाकरि बहिषठे सकषिप्रलक्षे भाषहपाङञनि षतत इति सव्यभिचार । भ्वन्यथार्पातिवदलिनुसारेण रजतस्य देशान्वरसखेन भ(म्‌ । अन्पर्था धस्य प्रविमेषपरतियोगित्वानुषपसेः । भ हि कभषितक्षवाञ्शराविषा्मं पतिक पमववि । वदुकम्‌--, | म्यावत्यमाववसेवं भाविकी हि विशेष्यता । भमापविरहाततवं वस्तुनः प्रवियोगिवा ॥ (नपा ०कृ ० ३।२) हि ! वेथ। घ तस्य देशान्तरसत्वमाश्यमीयापिति चेत्तदपि न प्रषाणपद्वविमप्पास्ते | कषसतः ससभस्येष कृरधोतस्प निषेधपवियोगित्वोपपसेः ।

[मि

४)

१ व 2,

9 9 1 9 ०(ि# , ` "ल १ क, शकानरू” । ख, शजानस्वरूप° । २ क,- "तिम" | |

१६२ सर्वद््ीनर॑म्रह-- नन्विदु रजतापिति ज्ञानमेकमनेकं ग । न तावद्ाधः । भपरसिदान्तापततेर- सभषाचं । तथाहि--दकतीदमशेन्दियसपयोगादिदिमाकारान्तःपरिणामकपमेकं ज्ञानं जायते । न च तत्र कपोतं विषयमावमाकत्पथिपुमत्सहते । असं पयुक्त- त्वात्तस्य । विषयलाङ्गोकारे पव॑ज्ञखापत्तेः। न च चश्षुरन्वयग्यतिरेकानुषि- धायितया तज्ज्ञानस्य तञ्जन्यतवं वाच्यम्‌ । इदमंरान्ञानोत्तो रदुपक्षयोपपततेः। न चापि ंस्कारादनतन्ञानस्य जन्म । स्मृपित्वापतेः । अथन्दियशेषस्य वत्क- रणतम्‌ । द्म्ययुक्तम्‌ । स्व तन्त्येण तस्य ॒ज्ञानहेतुत्वानुप्पतेः । न॒ हि यह- णस्मरणाम्पामन्यः प्रकारः समस्ति । तसमादिद्म॑करजतवादास्थाविभ यमेकं विज्ञानं न्‌ घटते । नाप्यनेकमख्यातिमतापतेरिति चेदनव्यते-- परथमं दोषकटपितेन वक्षपेदेतामाजविषयान्तःकरणवृ्तिरुखद्यते । अनन्तरं तया वृत्या वेतन्यावरणाभिमवे सति तचेतन्यमाभेभ्यन्यते । प्श्वादिदरमशषै- तन्पनिष्ठ.ऽविद्या रागाद्िदो षकडरिता कृरपोताकारेण परिणमते । इद्माक(- रान्तकरणप्रिणामावच्छिन्नचेतन्यनिष्टा = कटषोतगोचरपरिणामसंस्कारसविवा कटपेज्ञानामाप्ताकरेण परिणमते । तो च रजतवृत्तिपरिणामो स्वाधिष्ठानेन साक्षिपेतन्भनम्यवधानेन मस्पेपे । तथा च सवृत्तिकाया अेधाया; साक्षि- भास्यलाम्युपगमे वृत्यन्तरवेधत्वामावानलानवस्या । यद्यप्यन्तःकरणवृक्तिरवि- धावृतिषप षै इम ज्ञनि तथाऽपि विषयाधीनं फम्‌ । ज्ञो षट इति ` विषयावच्छन्मतेया फदपर्पीपिः । तद्धिषयश्च सत्यमिथ्यामूतयोरिद्भशरज्ा- योरन्योन्यासकतयेकत्वमापिनः । तस्मा दविषयावच्छिनफटस्याप्येकलाम्ञनि- ` कयमुपपयते । तदुक्तम्‌-- ` दा पद्मं शचेवन्यस्थिताअवैधा विजुम्भते रामादिदोषरसस्कारसचिवा रजतात्ना ॥ हृदमाकारवत्युक्तवेतन्यस्था तथ।विधा | विवते तद्रेजतशनामासासनाऽप्यततौ ॥ सत्यभिश्यत्नोंरेक्य देक खद्विषियो मतः । तदायन्तफटठेकतवाञ्ज्निकंयमुपवर्यते ॥ इति । पश्चपादिकायामपि फटेक्याज्जनिकयमुप्चथ॑त इत्यमिपरपिण सा वेकमेव ज्ञाम- भेकफरं जनपतीतयुक्तम्‌ । | „ १. ऋ ङः । ९ घ, (रूपत्मकं। ३ स्‌. चक्षुः । स, तदपेक्षया उप्‌०। पु ख. द्यामिति ।

यानेन

ताकेरदरोनप्‌ | ९६३ ननु शुकतिकापस्तके भाव्यमानस्य करटधौवस्य तैव सत्थलाभ्युपमे नेदं श्जतमिंति निषेधः कथं प्रभवेदिति चेनत पातिमाकिकसत्यत्वेऽपि व्यावहरिक- सत्यत्वामाकेन प्रतिषनोपाधौ प्रपियोगिलसमवात्‌ । दुक्तं पञ्वपादिक। विवरणे निविधं सत्वम्‌ । परमार्थसन्तं ब्रह्मणः । अर्थुक्रियासामर्थ्यं सत्वं सपोगातिक- माकाशदिः । अश्िद्योपाधिकं स्वं रजनतादेरेति } अन्यत्राप्युक्तम्‌ - , काठभरये ज्ञातकाठे पतीतिस्तमये वथा । बाधामावापदाथौनां सच्छरैविष्यपिष्यते । ताखिकं नह्मणः स्वं त्योमदिव्यंवहारिकम्‌ ॥ हप्यादेर्थजातस्य प्राति मासिकमिष्यते ॥ इति । लौकिकेन पमाणेन यद्वाध्यं लौकिकेऽवधो । तत्ापिभासिकं स्व बध्यं सत्येव मातरि ॥ वेदिषठेन प्रमाणेन यद्ाध्यं वेद्विकिऽवधो । तद्ष्यावहारिकं श्रं बध्यं मावा सहैव तत्‌॥ इति च । ततः खृपातिवाधन्यथानुपपस्था भ्रान्तिगो वरस्य मायामयस्य रजतादेः सदसद्वि- टक्षणत्वलक्षणमनिर्वचनीयतवं सिद्धम्‌ । तमवोचचित्सवाचाय॑ः- प्रत्येके सदसच्वाम्थां विवारपद्वीं न यत्‌| गाहसे तदनिर्बाच्यमाहूर्वदान्तवादिनः ॥ (चित्स ०प ०७९) इवि । ननु मायाविधयोः खाश्नयव्यामेहहेतुतवतदमावाभ्यां मेदस्य जागरूकत्वना- विद्यायते वक्तव्ये मायामयतोक्तिरारोप्यस्यायुक्तेति वेचदयुक्तम्‌ | अनिवचनी.- यस्वतच्वाभासपतिबन्पकैतादिरक्षणज(तस्य मायाविद्ययोः समानता । किचा- ऽऽभ्रयरब्देन द्रशोच्यते कर्ता वा । नाऽऽ्यः । मन्त्रोषधादिनिमित्तमायादर्थिन- स्तस्य व्यामोहदशनात्‌ । न द्वितीयः । विष्णोः स्वाभ्मितमाययेव रामावतार मोहिततवेन तर मायावित्वस्यापमोजकलतात्‌ । बाधनिथयमन्वादिपतीकारवोधयो- रेव प्रयोजकात्‌ । अपरथा प्ङ्गन्धवत्कतौऽपि व्यामृदचेतं ! न चेच्छानुवि- धानाननुपिधानाम्यां तोद इति भणितव्यम्‌ । मायास्थठे मणिमन्तोषधादि- पयोगवद्वि्यास्थटेऽपि दिचन््रकेशोण्डकादिविभ्रमनिभित्त दुगु्यवष्टम्भादावपि स्वतन्त्थोपटम्भात्‌ । अत एव तत्र तत श्रतिस्मृतिमाभ्यादिषु मायाविधयौर- भेदेन व्यवह।रः सेगच्छते । कविद्विक्षपपाधान्येनाऽऽदरणपराधान्येन च माया- विद्ययोभदे तद्रयवहारो न विरुध्यते । तदुक्तम्‌-- ` ए जर. क । र स. "णमः । ३ स. "कत्वविकः । ४ क.-तिसूजमाः ।

€ १४

१६४ सवदरानरसंमहै-

मषा विकिपदक्ञनमीरोष्छावशषपिं शं ।

भविद्याच्छादयत खं स्वातन्न्याचुदिधाये वा ॥ इति । नेन्वविधासद्धावे किं परमारणम्‌ । अहमो मामन्यं न जानामीति परतयक्षपरति- भास र । ननु सानामावविषयोभ्यं सफपेषमर्थं गमयतीति देन तावदनुपर- ग्धिवादिनिधोध्मेवत्‌ । परोक्षपविमासहेषुषाचस्याः । अयमपि प्रोक्षपरविभातं एवेति बेन तावदिङ्कशब्दानुपेपमानार्थजन्य; । ज्ञातकरणतवात्तेषाम्‌ । न वेवत्ताभ्रफाठे इनमस्ति । अनुभूयते षा । अनुषरम्भ्या जन्यत शति बे ताबीदुयमन्ञाता करणम्‌ । परत्यक्षेतरस्य ज्ञातकरणतवनियमात्‌ । मापि शञतिष्‌ करणम्‌ । अनुपरभ्भ्यनवस्थानत्‌ । न च पथा पेरेषेनावग्रहणे पोग्धानुप- रन्धिः शहकारिणी वरथो नः करणमिति श्कम्यम्‌ । ज्ञनकरण इव सहटकारिणि ज्ततेत्वनियमामावात्‌ । अस्तु वा वथा जेयाभावम्रहणें करणम्‌ ज्ञानामाष्रह्णे

करणं न भवत्येवेति वहते । ` प्रत्यक्षामाववहे ` तु प्रयक्षेण वाषदार्षिपवियोगिन्ञात्रयोः ससोरातनि ज्ञाममा-

वामावगरहणं म बरूयात । षटवा मतरे घराभावस्येव श्ञानमागरमावस्य बरही तुमराक्यत्वात्‌ । तोरसतोस्तु सुतराम्‌ । कारणाभावात्‌ । अतोऽपि योग्यानुष्‌- छम्भ्या वा फरटिङ्काधभवेने वाऽऽसनि ज्ञानमाांभावमरहणं दुटममिति १२- भतेऽप्ययं न्यायः समानः । तदेषमात्रनि प्रत्यक्षेण वाज्येन वा क्ञानमात्रामावस्प ग्रहणमदाक्पमिति स्थितम्‌ ।

ननु ज्ञनविशेषामावः प्रत्यक्षेण गृह्यताम्‌ । न तावत्सरणामवः । भमाव- गहणे प्रतियोगि्रहणस्य कारणत्वात्‌ । शरप्यनुमद्मभावः । तस्यावर्जनीयलात्‌ । नन्वास्रनि षटानुमवामाषः प्यक्षविषयस्तुहमृज्त हति ज्ञानसाषान्यवचैनो भा-

नातिज्ञानविशेषेऽनुमवे रक्षणया वर्तनयः । उक्षणा ब संबन्धेऽनुपपत्तौ घ स॒त्यां वर्तेते । संबन्धस्तावद्नुमवतज्ञनत्वयो रेकव्यकिचमवे सो व्याप्यव्यप१क- भावो दा दित एव । अनुपपर्ति तु न पश्यं । नन्वनुमवामावे प्रत्यक्षस्य पमेषलामस्तेनेव तस्याथवा सिध्यति । सत्यम्‌ । दयपोभनपेतनानप्पातः । अन्पोन्पाभयात्‌ । नन्व्मक्त इत्यत्र गञ्ञ, आलमनि क्ञानमात्रार्भाविं

१ ख. मामाचिक्षिपति ज्ञाः। २ ख. मयेदिति । ३ ख, 'महारग्रः। ४ श्या क०। ५ ख, ` तत्तवं नेमाः । € ख. "वदिति । ७ ख. '्वावभौः। ८ क~-"काभा- । ९ स

अविभा । १९६ ख. 'गिस्मरण. । ११ ख, “चने ज्मा । १२ स. 'टषानु* ! १३ ख. नीय । १४ ख, “वाम्य म । ११ ख. शप्र । १६ स, "पत्ेरन्यो"

| शाष्रदर्शनप्‌ । १६५ भे ठते । ज्ञानवति तिमसेदमावात्‌ । नाप्यनुमवामावम्‌ । ज्ञनेोकत्तदर्नमि- धायकलात्‌ । नेर्थद्यं च न ॒युक्ित्यनयेवष्कापस्या उक्षणेवि वेदुकरक्त- गेषारिधा पदथौऽु । ददेह इवि बे । अक्तमलत्कोरिद्यस्य । अन्यतर हि

परतियोगिपिवत्तिरनजर्थः । अत्र तु प्तिप्परगिः्याप्यनिवत्तिरिवि । जानातिस्म मिम्यश््वस्यर नः कषिदृकटक्षणाविधाविषयत्वकिदिमन्वरेण न देदह इत्प- वेरयंभविन रैव नानातिसममिञ्याहवस्यं नछः स्व॑र तद्विषयलेमवगमयति वि्म्पति ज्ञानाम््रवकोटथन्तरापपे क सेदेहावकाश्चः । तैदेवं उक्षणाहेतभा-

वेऽनुभवामावोऽन्यास्मनि न प्रत्यक्षेण गृह्यत इति परिशरेषादुकटक्षणाऽविधवा्ग इवि प्रतिभासस्य विषय ईति स्थितम्‌ ।

असु दा ज्ञानामाक्यापिषासः । अयमभावथ् प्रतियोगी यत्र निषिध्यते नं ततस्वश्वान्तरमन्यदािकरणमावात्‌ । मा मुदन्यमावतवमन्यामावतवं वु स्थात्‌ । मम्‌ तदपि विरुद्धम्‌ । सत्यं सति भेदे । सच प्रमाणात्‌ । तच्च सति प्रतियौ ग्थमावांभिकरणवस्तच्वानतैरे । ननु घटवति मूतठे षराभावमितिन्यवहती स्यवा- मिति चेन्मा मूतमिते प्रतियोभिना सहनुमूयमनिऽधिकृरणे । प्रतियोमिस्रणे सत्यनुमूयमनिऽषिकरणे ठु ` स्यावाम्‌ । एवमप्युपपत्तौ न तवचवान्तरविषयवं कल्प्यम्‌ । काऽनुप्पातिरिति वेद्धाषकामावस्तावदुक्त एव । बाधकं बु कलना-

गौरकमेव । तथाहि-वत्वान्तरत्वं तावदेकं कत्प्यम्‌ । तत्यापरोक्षतवयिन्विरत-

निकषः करप्यः । स च संयोगादिनं भवतीति सैयुकविशेषणलादिः कृहप्प्‌ इत्नतो वरमृक्तटक्षणस्याभिकरणस्य भ्यवहारविधयेऽङगीकारः । अति वेषं ज्ञानाभविनापि प्रतिणोभिस्थृतौ सत्यामनुमृयमानमविकरणं ज्ञतिव । स चनं केव खमन्वःकरणम्‌ । जडत्वात्‌ । नापि केव आसव । अपरिणागिखाइगुण- त्वाच्च । अत उमयोरमभेकाध्यासः। भसाग्यास्रोक्तरक्षणाऽविधाऽऽत्यापाद- मविद्यायमिवाहमन्न इति प्रतिमासः प्रमाणमिति ।

अनमान च~--विवाद्पदं प्रमाणक्ञानं स्वप्रागभादव्यतिरिकस्वविषय॑वरण~ स्वनिवत्यस्वदे्वमतवस्तन्तरपू्व॑कम१कारिताथपक।रकतवाव्‌ । अन्करि परथ- मोच्नपदीपपरमावदिति । वस्तुपृवकमित्युककत आमवस्तुपूवकत्वनाचन्तरषा ।

~

१ श. 'दस्तदाभा० । २ स, °निषत्या नार्थः । २ ख. निवर््याऽनर्थहइति । ४ ख. -श्यं भवति सै । ५ ख. शस्य नमित ५ ख # देब ठः । ७ ख. (द्बि" । ८ स. स्वं । ९ ख, ग्वात्वाबिः । १० ख, "न्तरत्वेनास्य । घ । १९१ ख. ` प्युत्पत्ता नत्वान्त । १२ ख

शेषेण । १६ ख. 'षयाङ्गीकारः सति ज्ञा । १४ स, सत्वान । १५ स, सात्माध्या ।

१६ श, °ति षाऽनुः । १७ ख. डके ग

१६६ सवदरौनसंधहे--

तदर्थं कैरवन्तरेति । तथाऽपि विषयभूते वस्वन्परेऽथान्वरता । तदर्थं खदेशे- गतेषि । अटृष्टादिकं परत्यदेषठ खनिवर््येति । उत्तरज्ञाननिर््य पथम्ञानं निव तितु स्वविषयाव्रणेति । प्रागभावं प्रतिक्षेप्तुं स्व मागमावव्यतिरिकतेति । स्वप्राग< भावन्यतिरिकपूवकमिप्युक्तं विषयेणार्थान्तरता । ददर विषथावरणेति । वादश्च - मन्धकारं व्यासेदधं स्वनिवत्यति । विषयगतामन्ञाततां निराक{ स्वदेशमतेति । मिथ्याज्ञानमपोहितु वस्तन्तरेति । धारवाहिकविज्नने व्यभिचारं व्यासेद्धमप- कारितेति । मध्यवर्विपदीपपमाां स'व्यसाधनरेधु्यपपिरोषाय प्रथमोतन- विशेषणम्‌ । तीरारोकम्यापेशस्थपदीपपमापरतिक्षपयान्धकारेति न च ज्ञान साधके पमाणे व्यभिचारः शङ्कनीयः । विपरतिपनं परत्यसच्वनिवृत्तिमाधस्य परमाणरृत्यतवात्‌ । तदुक्तं देवताधिकरणे कस्पवरूकरिः-भनुमानादिभिरसंखनि" वृत्तिः क्रियत इति । ननु साधनकिकिषो दृष्टान्त इति चेन । प्रकाशशाब्देन वमोविरोध्याकारस्य विवक्षितत्वात्‌ । तदुक्तं विवरणविषरणे सहलसर्वजतषिष्णु- भो णध्ययेः-न चत पक्षद्टन्तयोरेकपकाशहपानन्वयः शङ्कनीयः । तमो- दिरोभ्याकारो हि प्रारशेब्दवाच्यः | वेनाऽऽकारेणेक्यमुभयत्रास्तीतिं । मैरे" दगिरिभीवरणेस्वित्थक्तम्‌-भप्रकारितैभकारापवहारहेतुतवं हेल्थ; । तस्य चोभयत्रानुगतत्वाचािदधच.दिरिति । तेश्च । मुयश्वानते विश्वमायानिवृत्तिः ( धे १। १० इत्यादिक श्रतिः । तरत्यविद्यां विततां हदि यिमिनिवेशिते । योगी मायाममेयाय तस्मे विधास्मने नमः ॥ इति च | एतेनैतधत्यक्तं यदुक्तं भास्करेण--क्षपणकचरणं पभाणशरणे मेदामिद्वादिनं मावह्पमङ्ञानं नासि कितु ज्ञानाभाव इति । वथा च मास्कारपणीतशारीरक- मीरमासामाष्ययरन्थः-यदेव परस्पदर्थनं सेवावियेति । भावरूपाज्ञनानभ्युपगमे जविश्वरादिविभागानुपपततेः । न ३ भाविकः प्रमासनोऽशो जीव इवि वाच्यम्‌ | निष्कं ‹ निभ्कियं शन्तं निरध्ं निरञ्नम्‌ › ( घे० ६। १९ )¶त्या- दिश्रविविरोधात्‌ । केचन शाक्ताः-राकि मायाशब्दाथमूतां नगत्कारणतेनाङ्खीरुषां सत्था- मम्युपेत्य मातुरिङ्घगदासेदविधारिणी महाठक्षमीस्तस्थाः प्रथभृवतार इति १, भत इति।२ किति । प्रा । ३ क.---णतत्वाः। ४.ख. प्मरक्तैपार ५ सल. “शब्दो ब्राच्यते साका । ६ ख. 'रेश्रागिः । ७ ख. तव्यः । ८ ख. स्त्वर्थोऽस्य । $. रतिश्च ।तः। १० ख, "्तंभाः। ११ ख. नेनेवा। १९ शान्तम्‌ । ३०।

शांकरदशंनम्‌ | † ७ बणंयन्ति | स च काटरातरैः सरस्वतीति द्रे शक्ती उता बरह्माणं पृरूषं भियं च सियमृतादयामास्त । खयं मिथन जनयिता स्वसुबे अप्याह-अहपिव युवामापे मिथनमत्पादयतमिवि । ततः काठरातिमंहारेवं पुरषं सरां लिथं चं जनयाम । सरस्वती ब विष्णुं पुरूपं गो. च िथमूदपारयत्‌ । ततश्वाऽ०दि- विवाहमकरोदकारयच्च । एवं जल्णे स्वरां विष्णमे भियं रिषाय गों दा राक्तियुक्तानां केषां सुषिस्थितिसेहाराख्थानि कमाणि प्रत्यपाद्यरिति । तदेतन्मतं रत्यादिमूढपमाणविधुएतया स्वोदेक्षामाचपरिकालिषतमिति सरू )भ्याक्रियेव नि- राक्रियेत्युपेक्षणीयम्‌ । ततश्वानिवदनीयानाधविद्याडसितः प्रत्यगासति भतीय- मानः परमादृतवादिमप -इत्यउमति सङ्गेन ।

ननु किमर्थं षरमातृतादीनामा विधकत्व निगदे । बहमज्ञनेन निववनाथ जीवस्य ब्रह्मभावाय वा | न प्रथमः । शल्लिपरामाण्यारेव सत्यस्यापि ज्ञानेन निवत्ते रुप्पचेः । उपटछम्भाज् । तथाहि- सेतु दृष्टवा विमुच्येत ब्रह्महा ब्रह्य इत्यादिना पापं सनीसस्यवे । विषयदोषदश्नन रागो ददहयते । ता्ष्प्यनेनं विषे चम्थते । एवं कतृतलादिबन्धः पारमाथिकोऽपि तखज्ञानेन निवर्त । न चरमः । ओपाधिकस्य जीवभावस्योपाधिनिवच्या निवृत्तो नल्ममावसेमवात्‌ । ` तस्माद्न्धस्याऽअविधकतववाचोयुकिः सावयति वेनैतद्नवद्यम्‌ । सत्यस्याऽऽम- व्जज्ञाननिवत्यतवानुपपचेः । बन्धस्य मिथ्यालमन्तरषण सासलपरामाण्यादरि तद~ सिद्धेश्च । शाखमपि- टोकावगतसामथ्यः शब्दो वेदेऽ बोधकः । हति न्यायेन डोकावदोर्कितां एदशक पदाथयोग्यतां चोररीरुत्य पचरतीवि । अपरथा, आदित्यो युषः” ( तै ० ब्रा ०२।१।५) ‹ यजमानः प्रस्तरः * (प° १।७।४)इत्यादिविक्पर्रमस्य यथाश्रुते पामाण्यापसेः । वेदिक्पाः कियायाः समक्षक्षयितया पारतिकफठकरणलन्यथानुपपत्षाऽपृ्बाङ्ककरणानुपपत्तिश्च । छोके च दाक्िष्येकितचखाभिप्यक्तावपनीयमानस्याऽऽरो पिस्य भिथ्पावदृष्टे वद्दृशन्तावष्टम्भेनाऽऽमतच्वसाक्षाकारे्यपनो्यस्याऽऽविधकस्य बन्धस्य मिथ्यात्वानुमानसंमवाव्‌ । विमतं मिथ्याऽषिष्ठानतचन्ञाननिवत्यताच्छक्ति- केक्रप्यवदिति । न च विमतं सत भा्तमानत्वादिति प्रतिपरयोगे समानषरतय १ ख. -भुपपाः । २ स॑, "पठ्यतिय।वनिराभ्रिये !* ३ से, प्रतिभास्तमानप्र । ४ ख, प्रपेन ¦ ५4 सख. -हममवनाः । & स, दह्यते । ७ ख, स्तोम्या य । ८ स, "पत्तेश्च । ९ प्र, 'ना$कत्यन्तिक 4" ।

१६८ स्व॑दरोनसंग्रहे-- बाधपपिरोधः । प्रतिरोधमियाऽन्यतरदेषितवसंमवािति वदितव्यम्‌ । मर्मरीडि- कोदकादो सव्यभिचारात्‌ । अबाधितत्ेन विशेषणान दोष इति वेन्ेव भादिष्ठाः । विशेषणासिद्धेः । तमेदं मवागृष्टो व्याचष्टाम्‌ । कतिपयपुरुषकति- पेयकाडाबाधितत्वं हेतुविशेषणं क्रियते सरथा बाधेधु्ये वा | न प्रथमः । यतनेनानुमितोऽप्यर्थः कश्डेरनुमातमिः । अमियुक्तपरैरन्येरन्पथेवोपपाद्यते ॥ ( वाक्षयप० १।३४ ) इति न्यायेन विचतुरपतिपत्तप्रतिपादितस्यापि पतिप्रन्तरेण प्रकरान्तरमररीशत्य प्रतिपादनात्‌ । नापि चरमः । सर्वथा बाधवपर्वस्यासवञदुपत्वात्‌ । ययेवं हन्त द ज्ञानासनेऽपि सत्यं नोवगम्यव ` १ि वेन्भेवं भेस्थाः । ` " तत्तत स आला › ( छा० ६।८। ७) इत्यागमरतेवाद्गवे$। न च प्रषद्धेऽप्ययं न्पाय इति मन्तव्यम्‌ । तादशस्याऽऽगमस्यानुपरम्मात्‌ । प्रत्यवाद्िची्वं भरादयरन्या; भरुतेः प्रपश्चमिथ्यात एव पकषदीतात्‌ । ननु करनामात्रशरीरस्य पषपसपक्षधिपक्षादिः स्व॑सुखमत्वेन जयपराजयम्यवस्थया कथं कथा प्रथेत । काऽ कथंता ।

८ एवं तरचतुरज्ञानजन्मनो नाधिक। मतिः ? । (श्चो०वा० १।१।२ सूते ) हा? न्यायेन त्रिचतुरकक्ष्य।8भान्तस्य वच्दामासयक्षणानाशेङ्खतस्य ` दुषणमूषण दस्त कथाङ्गवाङ्खकाराप्‌ । अत एवोक्तं खण्डनकरेण--भ्याबहा- रि पमाणसत्तामाङृय विच।रारम्भः ( ख० पृ* ४४) इति । न षमेद्‌- अहिभिः पमणिसैवपरदणैषन्पेतति शङ्क्यम्‌ । नक्षि पारमाथकसस्पत्ये तिदबेदिकायास्त्वविद्नखक्षणपामाण्यायाः शवे््पावहारिकपरमाण मावानां परत्य- कष।दनां च विमिनविषयतया परस्परं ाष्यनाधकश्र्संमवात्‌ । वदुष्युकं वैनव-~

पदेतशवेस्ताद्वापे पथयक्षमक्षमम्‌ ।

नानुमानािकं केषु तवापि क्षमते मवे ॥ (च ० १२०) | धीषना बाधनायास्यास्तद्‌ा भर्व प्रयण्डथ । पपं सिन्तमार्णं पाणिन्धमन्पो यदीच्छथ ॥ (ल ०१।२४) नन ----------------------------*-------------------------~-------ध-------- १ ख, 'दोषितत्व" । २ स. नपणः । ३ स. नप्र । ४ ख, नन्त्याघ्रावयन्त्या श्र ५

क,~"तुरो्ा" । £ ख, "कामि्तिरि'.। ७ ख. शश्रुतिजन्यत इति। ८ ख. तवे ९ खु, क्षा- दिना च। १० ख, तथे । ११ ङ्‌ कमं मानाकितिं क" । १९ ज, तै । स्ाप्र" |

कषाकरद्रानमू । १६९. तस्मात्तचन्ञानेन निषतैनायास्य बअन्धस्याज्ञानकलिवत्वभङ्खीकवंग्यम्‌ । पत उक्तम्‌--यतो ज्ञनमन्ञानस्य निवर्तकमिति ।

यदुकं--सत्थस्यापि दुरितस्य सेतुद्शेनेन निवृत्तिह्पटम्यत इति । तयु क्तम्‌ । विहिपक्रिथानुष्टानेन जनितस्य धर्मस्याधमैनिवर्वकृवधोव्यात्‌ ! ‹ धमण पप्मपनुद्ति › (म०्ना० २२। १) इति भुतेः। पमाणवस्तुपरतन्वशा- डिन्या दृशनक्रियायाश्चोदितपरूषपयत्नतन्वत्व(ाषिन विधानासंमवात्‌ ¦ नह्लह्यां पमृच्येत तस्मिन्लातवा महोदयो । इत्यादिस्मृतिविहिवब्रह्न वङ्ग सहितदूरवरदे सणमनसाध्यनल्ञहनननिव्‌।तेफटकते- तुलानपशंसार्थत्वात्‌ । यस्य हि दशंनमनेणेव दरितोपृशमः किमत स्नानेन । अन्यथा दूरगमैनानथक्यं प्रसजेत्‌ । तत्र॒ खरारीनामप्यनथ॑निदिरापतेत्‌ । अन्धस्य न स्याच्च । नन- अभिवित्कपिा राजौ सती भिक्षुमहोद्धिः ! दृष्टमाताः पृनन्त्यते वस्मात्येव नित्यशः ॥ इति कविदृशनक्रिथाया अपि विधानं द्रीदश्त इति वेन्भेवं वोचः । तत्राप्य्‌. नेथेवानुपपर्याऽभिविदाच्षपरिचययादाशि तासावधारणात्‌ । यद्ोकं-विष- यदोषद्‌ शनाद्रगि। दन्दह्यत इति । वत्र विषयदेषदंनेन विरोधमृतानाभिरति- संज्ञकवेरग्येकपादुमावाद्वागनिवत्तौ पद्दशंनमात्रमिति न उषभिचारः। येदपि तक्ष्यध्यानाद्निा विषाहि सत्यं विनश्यतीति । तन शिष्यते । ततापि मन्व परयोगादिक्नियाया एव विषाद्यपनोदकतात्‌ । ष्यानस्य ममात्वामावान्च । यद्वा्योपाधिकस्य जीवमास्योपाषिनिवस्या निवृत्तो ब्रज्मभवोपपत्तेनं तर्‌ थेमयेदेपथ्यकथनपिति । तदपि काशकुशावदम्बनकृत्पम्‌ । विकस्॑। 45८,.1 । किमुपायः सत्यतममिपेत्य निथ्यातवं वा । न पयः; प्रमाणातवात्‌ । प२ः। इष्टापत्तेः । तस्मदूविधयषो मेद्‌ ईति भरंववद्विवीपत्येपप्तपेऽभिषीयते न तु व्यसनितया । थर वस्तुतः सद।पदवरहितमासतचवं वहि कथंकारं देहादिरपं कारागारं कशकारं पुनः पुनस्तषर धरविशति । तदतिफल्ग । अविद्याया अनादिवेन $तोत्तरत्वातू । अतो निवृस्युपाय शवन्वेषणीयः पेक्षाबवा । न तु विस्मयः . कृत्यः । ततश्च त्वमस्यादिवि दया वदृविद्यानिवुपौ निरपिशयानन्दालख- १ क, ठभ्येत । २ ख, विधिनाः । २ ख, मनर्थक प्र । ४ ख. "जा भिश्चुगहो*। ५ धि. ४५ । £ स, 'त्यानुपपततेः । ७ स, श्रुतो दि । ८ स, व्यपनीत वं वतु" ।

कत वयक

१५० मवदरोनसम्रहे-- भरूपपरमपुरषाथः सेत्स्यापे । तथा चाऽभस्तम्बस्मृतिः--आसलाभानन प्रं विद्यत इति । नन्वसौ नित्यख्न्धः। नहि स्वयमेव सखस्याठन्धो भवति| सत्यम्‌ । [कतनाद्मायसबन्धल्क्षीरोद्कवत्समर चारपवृत्तितां न संम तथा च यथा शवराद्िभिबाल्पात्ससुतेः सह वर्धितो राजप्रसन्जारीयमा- त्ानमवगच्छन्वन्धुभियं एवैमृतो राजा स॒ तखमसीतिं बोधिते खल्पे छम्धस- रूप इव भवति वथा वेश्वास्थानौसयाऽनाद्विद्यया स्वभावन्तरं नीत आला. मातस्थानीयया तखमसीत्यादिकणा श्रुत्या स्वमव नीयेते । एतद्‌हुतैवि- द्यवृद््‌[(---~

नीचानां वसतौ वदीथतनयेः सार्धं चिरं वर्धित-

स्तज्जातीयमपेति राजतनयः सालानपप्ञ्चप्ता |

सवदि महद्‌दिभिः सह वतेर्तद्द्धपेदुरुषः

स्वात्मानं सुखदःखजाटकटितं मिथ्मेव विङ्मन्यते ॥

द्‌ात भोणपरः समथपिभवो पः सासिता दण्टृतां

राजा स समक्ीति रक्षितमख।च्छता यथावत्स वृ |

राजीभूय जयाथभेव यतते पदुतुमन्योधिषः

भरत्या तत्वमसीतपपस्य इुरिवं ब्रहैव सपद्यत । एतेनैवसपप्यक्तं यदुक्तं ष; फं दयोस्तद्।रम्यमेकस्य वा । नाऽऽ्धः । अद्वैत भङ्गपरसङ्कगत्‌ । न दित।यः। अरसमवादिति । तन्न । अविदयपरिकलसितमेद- ` निवृत्तिपरतेन्‌ त्वमस्य दताद्‌त्ववादपपराण्यापपत्तेः । तो च पयनुपोगप- रिहारवप्राहिषतां मनमि।भः।

न द्योरस्ति वादस्य न चैकस्याहुय्वतः ।

अप्रामाण्यं भरुपरेवं नाऽऽरोपध्वंत्मातः ॥ इवि । हतश्च तखछमसीति वत्त वद्थश्रवणमननमविनानदमवा साक्षाकरिणानाधवियः- नितो सच्चिद्‌ नन्दकरसव्रस्षाविमविः सपत्त्यव इति नक्षणो जिन्ञास्यतं परथमसूनोक्तं युक्त ।

अज्ञातं विषां ब्रज ज्ञतिं वञ्च पयोजन ।

ममृक्षर।५क।६॥ स्यात्संबन्यः शक्तितः श्रते; ॥ इ ।

[षि

१. म्म्बश्चतिः।२क, यासा क्षी । ख, ग्यासंहारात््षी°। ३ ख. ठमभ्थते। ४ घ. षर्तितो । ५ ख. ध्यते त" 1६ ख, द्धा निचाः। ७ स्त. नयोः सार्थ चैः। ८ स. | प्द्त्पूः 1 ९ ख. “ङिठं मि । १० ख. पिता श्रः । ११ क.~-~-भे । येने" । १२,

नादृ" । १३. स, न्वः दयक्ततचतिरिति । ध = ष

दपंकरदुरनपू । १.४१

जन्मयस्य यतः ( भर० सु०१।१।२) इति द्वितीयसत्रे ब्रह्न खष्प- छक्षणतटस्थलक्षणाम्यां न्यरूपि । तत्र स्वहूपन्तगततवे सति उ्पावतकं स्वरूप रक्षणं “ सस्यं ज्ञानमनन्तं बरह्ञ ज (ते० २१) इत्यादिवद्न्तेः पषि- पादितम्‌ । तस्य सत्यज्ञानाद्यासकस्वरूपान्तर्मनत्वे सति व्यावतकतात्‌ । तटस्थ छक्षणं “ यतो वा इमानि ° (त° ३।१) इत्याटीनि वाक्णानि निरूप- धन्ति जगजन्मादिकारणत्वेन । तदुक्तं विवरणे- जगन्जेन्मस्थितिष्वंसा यतः सिध्यन्वि कारणात्‌ । तरसरूपतटस्थामभ्यां रक्षणाम्थां परदश्यते ॥ इति । ‹ शा्लयोनिलात्‌ + ( ब० सू० १।१। ३) इति तृतीयसूत्रे प्रथमव्ण- केन षष्टीसम,समाभित्य सवज पत्यपारि । पिवीयवणेकेन बहुवीहिसमासम- म्युपगम्य व्रक्षणो वेदृान्तप्रमाणकतवं प्रत्यज्ञायि । ` ° तत्तु समन्वयात्‌ › (ब्र सू०१।१)।९) इति चतुथं सूते प्रथम णकेन वेडृन्तानां बरह्मणि ताये प्रत्यपादि । दितीयवणंकेन वेदान्तासां प्रति पर्ति विधिद्षेषतया बह्मपरतिपादकल्वं प्यक्षेपि । दिङ्मातमव परदृरितम्‌ । रिष्ट दश्च एव समिति सकट समञ्जसम्‌ । श्रीरस्तु ।

कनि (+

इति श्रीमःसायणमाधवीये सवदुर्चनसेग्रहे सकखदरनलिसै . ठकाररतं श्रामच्छांकरद्‌ श्न समाप्तम्‌ ॥ समातोऽयं सर्वददानपेमहः ¦

१९ ख. प्रादुर्तिं \! षिः)

॥ ॐ तत्तदअहलणे नमः ॥ अथ मधुसदन सरस्वतीरूतः प्रस्थानभेदः । अथ सर्वेषां शाल्राणां भगवत्येव वातर्थं साक्षातरम्परया वेति समासेन तेषां परस्थानमेदोऽबिरयते । वथाहि--क्रग्बेदो यजर्वेदः सामवेदोऽथववेद्‌ इति वेदाश्वत्व।रः । शिक्षा कपो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति वेदा. ङ्गानि षट्‌ । प्राणन्यायभीमांसा घमशास्ाणि चेति चतायुपाङ्कानि । अ्ो- पपुराणानामपि परणिऽ्तमौवः । वेशेषिकशाखस्य न्याये । वेदान्तशाखस्य मीपांसायाम्‌ । पहामारतरामायणयोः सांख्यपावञ्जरपादपतयेष्ववादीनां च धरमशानज्ञे । मिदित्वा चतुदश विद्याः । तथा दोक्तं याज्ञवल्केषन (१. ३. ) प्राणन्यायमीमासाषमशाल्ाङ्कमिभधिताः । वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुर्दश ॥ इति । एता एद चतुर्िरपवेदैः सहिता अष्टादश विद्या मवन्ति । अयुरवेदो धनुर्वैदो

गृन्धववेदोऽथंशास्चं वेति चत्वार उपवेदः । स्वेषां चाऽऽस्तिकानमितावन्त्येव रशाञ्चपस्थानानि । अन्येषामप्येकदेशिनमितेष्वेवान्तभावात्‌ ।

ननु नासतिकानामपि प्रस्थानान्तराणि सन्ति तान्येतेष्वनन्तमाववथग्गण- पितुरृबिवानि । वथाहि~रन्यवदेनेकं प्रस्थानं माध्यमिकानाम्‌ । क्षणिकवि- ज्ञानमानवदिनान्यद्योगाचाराणाम्‌ । ज्ञानाङ़ारानुपयक्षणिकबा्ार्थवहिनापरं सौ आन्तिकानाम्‌ ¦ प्रत्यक्षं सरक्षणक्षणिकनाह्याथवदिनापरं वेभाषिकाणाम्‌ । पव सोगतानां पस्यानचतृषटयम्‌ । वथा देहाल्वदिनेकं प्रस्थानं चाक॑काणाम्‌ । एवं देहातिरिकरेहपरिमाणातवदेन द्वितीयं पस्थाने दिगम्बराणाम्‌ । एवं भिटिता नाक्िकानां षट्‌ प्रस्थानानि वानि कस्मानोच्यन्ते । सत्यम्‌ । वेद्बाद्ताचेषां म्देच्छादिपस्थानवसरम्परणाऽपि पृरूषार्थानुपयोगितदुपिक्षणीयेतवभेव । इह तु साक्षाद्वा परम्परया वा पुमर्थोपयोगिनां वेदोकरणानामरव प्रस्थानानां भेदो दशितः । तपो न न्यूनतशडूगवकाशः । अथ सक्षपेणेषां पत्यानानां खरूप- मेदहेतुपयोजनमेद उच्यते बालानां व्यत्तये ।

तत धबहमपपिपादकपपोरषेयं प्पाणवाक्यं वेदः । स च मन्बबराह्मण(- तमकः । तत मन्व अनृष्ठानकारकमृतद्रव्यदेवताप्रकारकाः । तेऽपि जिविधाः |

१ स. णेष्वन्त । २ ख. 'क्षस्वर । ३ ग. हायति" । ४ सख. ररिणाप्रात्म° । ५ क.- यमे" ! ६ ग. "पकार! ७ ग, "मेदे हे । < स. हेतुः प्र ।

पधुशूदनसरस्वतीख्तौ- ६ करग्यजःसाममेदात्‌ । तच परादबदगायन्यादिच्छन्दोविशिष्ा क्षः ‹ अिभीने पुरोहिवम्‌ › इत्याद्या; । वा एव गीतिविशिष्टाः सामानि । वदुभवविरक्षगानिं यजंपि । अध्रीर्थीनिविहरेत्यादितंबोधनह्पा निगद्भन््रा अपि यनुरन्तमूता एव । तदेवे निरूपिता भन््राः ।

नाह्लणमपि भिविधम्‌ | बिधिषपमर्थवादूपं वदुभयविटक्षणह्पं च । तथ शब्द्भावनाविमिरिति भ॑हाः । नियोगो विधिरिति परामाकराः । इष्टसाधनता विधिरिति तार्फिकादयः स्वै । विधिरपि चतुर्विधः । उत्च्यधिकाराविनियोगप- योगमेदात्‌ । तव कर्मस्वूपमाजकोधशो विधिरुतत्तिषिधिराभेयोऽ्टकषाो भवतीत्यादिः । सेतिकरम्यताकस्य करणस्य .यागदेः फठरबन्धबोधको विधि रथिकारविभिःशापु्णपासाम्थां सर्गकामो यजेतेत्यादिः । अङ्खतैवन्धवोधको विधि विनिणोगविधिवीहिभि्यनेत समिधो यजवीत्यादिः । साङ्खमैवानकरमपरयोभे- क्थयोघकः पूर्वो कविधितवषमेखनरूपः प्रयोगविधिः । स॒ च श्रौत इत्येकं । करप्य इत्यपरे । कर्मस्वरूपं च द्विषम्‌ । गुणकमौर्थकमं च । तत्र॒ कतुकृम- कारकाण्याभभित्य विहितं गुणकम । बद्पि चतुर्विधम्‌ । उंलत्याप्यवितिसं-- स्ठतिभेद्‌त्‌ । तत्र वसन्ते बह णोऽद्रीनाद्धीत युपं तक्षतीत्यादावाधानतक्षणा- दिना सस्कारविरेषविशिष्टाभचियुपदिरुषत्िः । सवाभ्यायोऽध्येतव्यो गां पयो दोग्धीत्यादावभ्ययनदोहनादिना विद्यमानस्यैव स्वाध्यायपयःपभृतेः पिः । सोपमभिषुणोति बीहीनवहन्त्याज्यं विख [पयर्तत्यादावामिषवावघातविरापनेः सोमा- दीनां विकारः । ब्रीहीन्पोक्षति पर्पवेक्षत इत्यदौ पोक्षणविक्षणा- दिभिर््रीहदिदव्याणां सैस्कारः । एतच्चतुष्टयं वाङ्गमेव । तथा कतुकारकाण्या- धत्य विहितमथकमं च द्विविधम्‌ । अङ्कं पधानं च । अन्यार्थेमङ्कम्‌ | अन- न्यर्थं पानम्‌ । अङ्गमपि द्विविधम्‌ । सनिपत्योपकारकंमार दुपकारकं च । ततर पधानसखलूपनिरवाहकं प्रथमम्‌ । फडोपकारि द्वितीयम्‌ । एवं संपूर्णाङ्ग- सहिषो विधिः प्रतिः । विकडाङ्कनसंय॒कतो वििर्वितिः । वदुभयविखक्षणो विषिदीर्विहोमः। एवमन्यदष्यूम्‌ । पेषं निरूपितो विधिभागः । प्राशसय- निन्दान्यतररक्षणर्थी विधिविशेषमूतं वाक्यमथेवाईः । स च जिविधः। गुण- वादोऽनुवादो मूता्थवाद्ष्वेति । तत्र प्रमाणान्तरविरुद्धाथबोधको गुणवाद

1 "४ 'यरणगीरिषषषषयषःयोषषषयणगिगणीणीयणणरीाणि गीं

१ग. भाट्धाः। २ ग. "ति प्रभा ।३ ख. प्रस्थानप्रः। ४ ख. उत्पायाऽऽप्यः | ५ ख. “रम तदृद्धिवि । & ख. °"कमेदमा° । ७ ख. "कारकं दि" । ८ ख. “इगसंयुक्तो वि" । ९ ख. °धिविभाः । १० ग, “याया "वि । ११ सं, ग. `धिंहोष" ।

1

६ प्रस्थानभेदः । सादित्यो युप इत्यादिः । प्माणान्तरपाप्यथंबोधकोञनुवादोऽभिरहिमस्य भेष नमित्यादिः । प्रमाणान्वरविरोषदत्पापिरहिताथमेधको मृताथवाद्‌ रो वुभ्राय वर्रमुद्यच्छदित्यदिः । वदुक्तम्‌-- विरोषे गुणवादः स्थाद्नुषादोऽवधारिे । भृताथंबादस्तद्धानादर्थवाद्‌ाञ्चधा मतः ॥ इति । त्च ति विधानामप्य्थवादानौ विधिस्तुतिपरवे समनिऽपि मृताथवादानां खार्थेऽपि प्रामाण्यं देवताधिकरणन्यायात्‌ । अवाधिताज्ञावज्ञापकतं हि प्रामाण्यम्‌ । तंचा- भाधितविषयलवाज्जातन्ञापकलाच्च न गुणवादानुवादयोः । मुवाथस्य त॒ स्वार्थे तातयेरहितस्याप्योत्तर्थिकं परामाण्यं विहन्यते । तदेवं निरूपितोऽथ॑वादभागः विध्यथवादोभयविटक्षणं तु वेदान्तवाक्यम्‌ । व्वाज्ञवज्ञापकतेऽप्यनुष्ठानाप्रवि- पाद्कःवान विधिः । स्वतः परुषार्थपरमानन्दज्ञनासकबल्मणि खा्थं उपकमो- पसंहारादिषद्विधतापयरिङ्कवत्तया स्वतः प्रमाणम सर्वानपि विधीनन्तःकरण- शाद्धिदारा स्वंविशेषतामापादयद्न्थरेषत्वाम वाचं । पस्मादुभयविरक्षणमेव वेदान्तवाक्यम्‌ । तच्च फचिरृज्ञतज्ञापकत्वमत्रेण विधिरिति व्यपदिश्यते | क्वविद्विधिपद्रहितप माणवाक्यत्वेन भृताथेवाद्‌ इति व्यवहित ईपि न देष

क ॐ क्र

वद्वं निरूपिते भिविधं बाक्षणम्‌ । एवं च कमकाण्डव्रह्मकाण्डात्मके वेदो धमा्थकाममोक्षहेतुः । स च पयोग. येण यज्ञनिषौहाथमृग्यजःसामेदेन मिन: । तत्र होनपयोग करमरेदेन, आष्व= ्यवपरयोगो यजुर्वेदेन, ओद्राव पयोगः सामवेदेन । ब्राह्मयाजमानपथोगो तै. वान्तभतो । अथववेदस्तु यज्ञानुपयुक्तः शान्तिकपी्टिकामिचारादिकमेमतिषाद्‌- कृत्वेनात्यन्वाकिरक्षण एव । एवं प्रवचनमेद्‌त्मतिवेदं भिना मूथस्यः रणखाः | एवं च कमकाण्डे व्यापाणेऽपि सर्वास्तां वेदशालानामेकर्ूपैतभेव -बह्मकाण्डे । इति चतुर्णा वेशनां पयोजनमदेन मेद उकः । अथाङ्खनामुच्यते । तष रिक्षाथा उदात्तानुदातस्वरिवहस्वदषप्टतादिवि(शिषटस्वर्यञ्चनालकवर्गो चार विदेषज्ञानं प्रयोजनम्‌ । तदभावे मन्ाणामनथैकलात्‌ ! वथा चोक्तम्‌-- मन्त्रो हीनः स्वररो व्णेतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह |

स॒ वाग्वन्ो पजमानं हिनस्ति यथेन्द्रः स्वरतो पराधात्‌(रि ०५२) इति +

शो तेन

१ग. न्द्रो वर्दहस्तः प्रदरः ।त ।२ वख नां धत र । २ क. त्ववा ।४यख "थवादस्य । ५ ख' स्वरे" । ६ स. “च्च नाश्रवाद्‌ः । त । ७. ग्मवेवैर्भिनः। ८ स, ग गाथा; । ९ स, "पमेव ब्रह्मकाए्डमिति । १० स, ङ्गानां प्रयोजनम"

भधुमुदनसरस्वतीरतो- ४

त्र सर्ववेदुसाधारणी रिक्षा । अथ शिक्षां परवक्ष्यापीत्यादिपश्चखण्डात्मिका पाणिनिना पङ़ारिता । प्रतिदा च भिनहूपा प्रातिशाख्परंज्ञिताञ्येरेव मुनिभिः पश्वा । एवं वेदिकृपदस्ापुवन्ञनेनोहोदिकं उ्याकरणस्थ प्रयोज - नम्‌ । तच वद्धिरदेजियाधभ्यायाटकात्मकं महेश्वरपसदेन मगवता पराणिनि- नेव विरचितम्‌ । पएाणिनीयसुतरेषु कात्यायनेन मुनिना वाधिकं विरचितम्‌ । वद्रा- पिंकस्योपरि च भगवता पतञ्जद्िना महामाष्यमारा । वदेतश्धिमूनि व्याकरणं

क [1

वेद्‌ ङ्कः माहेश्वरनित्याख्यायते । केभारादिव्यकर्णानि तुन वेदाङ्खाने कितु , लोक्िकिपयोगमाघज्ञनाथानीत्यवगन्तभ्म्‌ । न क, क

एवं [राक्षाव्याङरणाम्पां वण।च्चवारणपद्साधते ज्ञाति वेदिकमन्तरपदानामथ- ज्ञनाकाङ्क्षायां षद्थं भगववा यास्केन समान्नायः समान्नविः, स व्यख्यातम्य ईत्यादिवियोद्शध्यायासक्‌ निरुकमारचितम्‌ । तत्र च नामाष्यातनिपतोपस- गृमेदन चतुरधधं पदात निरूप्य १दिकमन्व१दथनामथंः प्रकारितः । म न्र।णां चानष्ठया्थप्रकाशनहूरेणव करणतातद्‌ाथन्ञानधीनताच्च वाक्थाथ- ज्ञानस्य मन्वध्थपदाथन्ञानाय निरुकमदश्यमपेक्षिपवम्‌ । अन्यथाऽनष्ानासभ- वतू । सण्येव जगदी तुरी तु इत्यादिदृषहणां शब्दानां ( निरु १३-५) प्रकारान्वरेणथंन्नानस्यासंभवनीवतवाच्द। एवं निषेण्टवोऽपि वेदिकद्रब्यद्वतालम- कप्दाथव्यायराब्दालका निरुकन्तभूता एव । करमपि निषण्टुसज्नकः ¶अाघ्पा- पालको मन्थो भगवता यास्केनवं छतः ।

९९११५ पदबद्‌च्छन्द्‌विदका्व ।९त्वात्तदज्ञनि च निन्द्‌ भवणाच्छ- न्दो परे रेषनिमिचानष्ट।नविरदेषविधानाच्च । छन्द ज्ञानाकाङ्क्षयां तल्कदानय्‌ धीः श्रीः च्ीमित्याद्य्टाभ्यायल्िका छन्दोविवृतिभगवता पिङ्कटेन विरा । ताप्य किकमित्यन्तेनाध्वाय्रयेय गायत्युष्मिगनुषटुब्ब हती १ङक्रि्िष्टभ्नग- ताति सघ च्छन्दांसि सादान्तरमेदानि निदपिवानि । अथ सोकिकमित्यार- म्याध्यायप्श्चफेन प्राणेतिहसादवुपयोगानि र।किकानिं च्छन्दसि प्रसङ्गा न्निषपितानि व्याकरणे ठकि +पदृनिहपणवेत्‌ ।

एवं वेदिककर्मङ्ग्दयादिकारज्ञनाप ज्यौतिषं मगवताऽऽदित्थेन गर्गादिभिश् प्रणी बहविधमेव ।

शाखान्रीयगुणोपसंहरेण वेदिकानुष्टानेक्रमविरोषश्चानाय `कलपहूत्राणि । तानि च प्योमत्रयमेदाजिरिधाति । ततर होत्रपरयोगपरविपदकन्याश्वरायन-.

१ ख. 'हपोहादि'। २ ख. "सद्वादेवभ।र३स. शुत्वज्ञनि वे" ४ ख. इत्यष्टव्‌ । ५ ख, शज्ञनश्य । & ग. ण्वण्टुरपि । ७ ख. “णां परः । ८ स. चयेणेति । ९ ख. व । एव शा" । १० लः “न सारमय । ग 'मरास्याय । ष न्र्‌, !, ===

५५ परस्थानमेदः |

दाङ्छायनादिपणीतानि । आध्वयंदप्रयोगपतिपाद्कानि वोधायनापर्तम्बका- त्यायनादिपिणीदानि । ओद्रात्रपयोगप्िषद्कानि उारचायनद्राह्लायणारि प्रणीता | एवं निरूपितः षण्णापङ्खनां प्रयोजनमेद्‌ः । चहर्णामुपाङ्ानापधुनोच्पते ।

तत्र स॒पतिसगेवेशमन्वन्तरवं शानुचरितपरतिपाद्काति भगदता बादरायणेन छतानि पुराणानि । तानि च बाहं पाच वेष्णवं शेव भागवतं नारदीयं मकृण्डेय- मरामेयं भविष्यं बहेव्त वेङ्कः वाराहं स्कन्दं वामनं कौपं मात्स्यं गारं ब्रह्ञाण्डं रेत्य्टाइश ।

आद्यं सनत्कुमारेण पोकं वेदविदां वराः ।

दवितीयं नारिहारूपं तृती नान्दमेव च ॥

चतुर्थं शिवधमौख्यं दोसे पच्च विदुः ।

षष्ठं तु न।रदीयाख्यं कपिं सप्तमं विदुः ॥

अष्टमं मानवे परोक्तं वतो शनसेरितम्‌ ¦

ततो नहमण्डसज्ञं तु वारुणाख्यं ततः प्रम ॥

वतः काटीपुराणाख्यं वासिष्ठं पुनिपुगषाः

ततो ३।िष् रुद्ध भाक्त महेश्वरं परम ॥

ततः साम्बपुराणाख्यं पतः सोरं महाद्धतम्‌ ।

पराशरं ततः प्रोक्तं मारीचासूयं ततः प्रम्‌ ॥

भागेवाल्यं ततः पोक्ते सर्वधरमाथ॑साधकृम । एवमुपपुराणान्धनेकपक्राणि दष्टव्पानि ।

न्प आ्वाकषिके। पञ्चाध्याया गोतमेन पणौ । पमाणपमेयसं शयपयोन-

नदृटानवसिदधन्तावयवतकं नर्ण यपारजल विवण्डहितामासच्छउज तिनिगहस्या- नाख्यानां ड शपदाथनामृहेशरक्षणपरक्षानिस्तचज्ञनं तस्या; प्रयोजनम्‌ । एवे दृशाच्वार्थ वरा१के शले केणादून प्॑णततम्‌ | दुः्पगुणकमसामान्यवि- शेषरमवायान। पण्णा पद्‌ यनिममविततमानां साषम्प॑वैषम्यभ्थां ब्युतादुनं पस्य पयोजनम्‌ । एतदपि न्य।यपदेनोकम्‌ ।

एषं मामसि(ऽि द्विरिवा । कथमीमाता शरीकवीमांसा च । तत्र इद 9... १क. द्हू््याय ।२ग, यन्मे । ३ स्छतष्‌।५क, वाशिष्ठं।१६क, ध, धारिषठं । ६ स. वारिष्टलेङ्ास्यं । ७ ग, परार । ८ स, न्तं ततो भागवतं परम्‌ । ए. । ९ सु, निर्ितम्‌।

मधुसूद्मसरस्वतीरतौ- ६ दाध्यायी कर्ममीमांसा ˆ अथातो वम॑जिज्ञासा ” इत्याहि ' अन्वाहये च ( १६) दृदनात्‌ ? इत्यन्ता मगङ्ता जनिना प्रमति | तव धररपमाभम्‌ | धममेदामेदो । रोषरेषिमावः । कत्वथपुरुषाथमेदेन प्रयुक्ति विरोषः । भरत्यर्थप- ठनादिभिः कममेदः । अधिकारविरेषः । सामान्याविदृराः । विशेषातिङ्ष्शः | ऊहः । बाधः । तन्वम्‌ । प्रसङ्धनश्वति करण दद्काध्यायानामर्याः । वथा रुक. पणकण्डमप्यध्यायचतुषटयालकं जेमिनिप्रभीत । तच्च देवताकाण्डज्ञया परसि- द्मप्युपासनाख्यकमपतिपादृकलतवात्कममीमांसान्तर्मतमेव । तथा चतुरध्पापी शारी- - रकमीमांसा ` अथातो ब्रह्मजन्ञासा › इत्यादिरनावृत्तिः उब्दादित्यना जीवब्- सैकलताक्षाककारहेतुः -भव यार्पविचारमतिषा कान्या पानुषद्‌ कथन्त ममवता बद्रायणेन छता । वत सर्वेषामपि वेदान्तदा कपानां ताक्षाचरमनरमा वा प्रत्यम- भिनाद्ितवीये ब्र्ञणि तातयंमिति समन्वभः पथमाध्पमेर पदिन: } वत्र च

१५ ^

प्रथमे पादे स्पएब्रह्मरिङ्घनयु कानि वाक्यानि विचारितानि । द्वितीये वष्ट टिष्कन्युषास्यव्रह्नवैयाणि } तृवीये पटस्छष्टबरह्मखिङद्धानि फायशे ज्ेयत्र- हविषयाणि । एवं ५दूवभेण वक्पव्रिचरिः समापितः! चतुथैपदे- तु प्रधा नविषयत्वेन सद्ंमानान्यन्पक्ताज।दिरद्‌ान विनता । एवं [न्तृनामर

पे पर्षणि समन्धमे सिद्धे तते समावितस्पृतितक। देपयुकत संकरो पमाशद्कन्य परिहारः क्रियत इन्यविरोके द्वितीयाप्पायेन गितः | त्राऽऽ्चपट्व स†स्थयोगकाणाद्‌।दप्सतिभिः सां्यादिमियुकेसतकेथ वरोवा पे२नसमन- यस्थ परिहतः | भवी षदे सांख्यादिमतानां दृष्टत्वं प्रविपादिनष ३ स्वपक्ष - स्थापनपरपक्षनिषरणरूपपवेदयालकताद्व रस्य । तृतीये पदि महामूपस

एय।दिश्नतीनां प्रस्परविरोधः पूर्वभागेण परिहतः । उत्तरमागेणतं जीव्‌- विषयाणाम्‌ । चतुंपदे व्विन्दियविषप्रतीनां विरीवेः परिहन; | तृतीयेऽ ध्याये साधननिरूपणम्‌ । ततर प्रथमे १द्‌ जीबस्य प्रटेकगमनागमननिहूव्‌- णेन वैराग्यं निहपितम्‌ । द्वितयं १९३ पएृवमनिण तपदाथ; गोतः । उचर- भग्रेण ततदाथः !. तीये पादे निगु ब्रह्मणि नानारखापटटिवपनशुकतपो

पहारः छवः । प्रसङ्ग समुणनिगमविधसु शदन्तरीयगृणोपसंह- शमेपसहारो निहमिती-। कुश्च परे निगेगवज्ञदिद्यवा बहिरङ्गमतावनान्पाभ- मयज्ञादीम्थन्तरङ्गःतापनाने रमदमनि०{ सनदनि च्‌ निरूपितानि ॥ च९यऽध्याये सगुणविगुंणविच्रयोः कखविरेषनिण१ः छतः | तत्र प्रथमे एवि

© , च ©

| १ ह्च. ¦ २ख. दना । २. ठंङ्गय । ४ खः; इबह्मङि । ५ ख. णि ।& ^ द्य सामान्य्‌ । ७ सत. कश्च विराषी | त्मन्पद्भ | 3 सु+ “रोधंपरिहरः । तृ" । १०१. हप 1.

९९

७ प्रस्थानभेदः ।

भरवणाद्यावृत्छा निगुण बल्ल साक्षात्कत्य जीवतः पापपुण्यादेपरक्षमा जीवं. नमुक्तिरामिहिता । .दितीभं पदे न्स्विमाणस्योकरान्तिरकरश्चिनतितः। तूरतीये पदे सगुणव्रल्लपिद मृरस्थोत्तरमारमोऽतिितः । चतुर्थे पदे पूर्मागेण निगंण-

ॐ

बरह्म विदो विदेहर्दैवल्यपापिरुकता । उतप्रभागेण सगुणव्र्ञविदो ब्रह्मोकश्यति- रुक्तेति । इदयेव स्वशाख्ाणां मूर्धन्यम्‌ । दाच्रान्तर' सथमस्थेष रेषमूतमिती- दमेव मुमुश्चभिराद्रमीय श्रीशकरभमवतादृादितिपरकारेणेति रहस्यम्‌ ।

एवं घमंराखाणि मनुपाज्ञवरकवपिष्णयमाङ्किरोदासिष्ठदक्षमवतगातातिपपराश- रगोतपच ङखसिछितह रीवापस्तम्बो रनेऽ्यासकात्याययवृहुस्पिदेवखनारदपेढी - नसिपमतिमिः छतानि वर्णौश्नमधर्मविशेषाणां विभागेन -परतिषादकानि । एषं व्यासकृतं महाभ।रवं व।स्मीकिषतं रामायणं च धर्मदास एवान्तमतं स्यमिति-.

हा सत्वेन प्रसिद्धम्‌ । सार पादीनां परमशषाख(न्तभावेऽपीह स्वशब्देनेव निरदैशाप्र- थमेव संगतिव।च्या । . -

अथ वेदचदुष्टस्य क्रमेण रत्वार उपवेदा; । तवाऽऽ्यकदस्याो स्थानानि मवेन्ति सत सारमेन्दियं चिकित्सा निद्राति विप्रान विकलः सिद्धिश्चेति । नक्ञप्रजापव्यश्धिधन्वन्तरैन्द्‌ भरदा जामे यादे 4 मिहपदिषटश्वरकेण संक्षिप्रः । तत्रैव सुभरतेन्‌ परच॑स्थानातमकं प्रस्थानान्तरं छतम्‌ । एवं वाम्मटादिनाऽवि वहु पेति न शाद्भेद्‌ः । कारालमप्याुरवद्‌ स्तमेतेमेव । ततैव सुश्रुभेन वाजीक- रणाख्पयकामश।खामिगानात्‌ । वेव ब्रा्स्यायनेन पशाध्यायालङ्‌ केमशाचं प्रणीतम्‌ । तस्य च विषयवैर्‌ गमेव प्रयोजनम्‌ । साखोहीपितमर्गेणामि मिष यभोगे दुःखमाजपयवसानात्‌ । विकफित्तागखतय रोगततसाधनरोगनिवत्तितत्ा- धनज्ञानं प्रयोजनम्‌ ।

एवं धनुपद्‌ः १द्चतुष्टत्पको विधाभिजप्रभवः। तत्र प्रथमो दक्षापाद्‌ः। दरीतीयः स्यहपाद्‌ः । ततीयः सिद्धिपादः । चरथः प्रयोगपादः | तत्र प्रथमे परदे धनुरक्षणमधिकारेनिषपणं च छतम्‌ । अवर धनुःखबुश्चपि रढोऽरि' धन. विधायुषे प्रपते । तचतु१धम्‌-मकतममुक्तं मुक्तामुक्तं यन्त्रभंकतम्‌। मुक्तं चकरादि। अमुक्तं खड्गा । मुक्तामुक्तं स्त्यावान्तरमेदि । यन्त्रमुक्ते शरादि । तच मृक्तमच्च च्यते । अमुक्तं शसमिष्युच्यते । वदि बाह्मरष्यवषाद्मःवपाजापत्या- मेयादिभेदादनेकवधम्‌ । एवं साधिदेवतेषे समन्वकेष चतर्पिधायंधेष पेषाप्‌-

+>

धिकारः क्त्रियकृनराणां तदनुयायिनां च ते सवं चतुर्थाः पदापि.

|. 0

११ 2. क, 1 7 ए। [ति (न

१. रच्स । ९ स, क्ुणा<्द्‌ ।२ख. घछनध्यएः ४५ स. चं क्षरीः। (ख, व्वत्रस्था ।५ सं. इवाप ७. ननिः। ८ च, "धनंज्ञमप्रः। ९ स प्रि चत॒वि । १०, पृक्तच मु) ११7, शवत्यादाः।

पध॒म्‌दनसरस्वतीशटता- ८ रथगजतस्गाहढाः ! दीक्षामपकराकूनमङ्गन्ट एरणाद्रे इ सवमपि प्रथमे पदि निरूपितम्‌ । स्वेषां शस्लवरषाणामाचापस्व च रक्षणपूषक सग्रहणप- कारा द्वा दितीयपाद्‌ । गुरुपपदायसदातां शकविरोषाणां पुनः पृनर्‌- भ्यासो मन्बरवनासाद्धकरसमापि इनह्पन ननोपपाद्‌ । एवं दृवना यनाभ्यासा- दिभिः सद्धानापञवरषणां प्रपाण जअपद निश्ापतः ! क्षत्रियाणां खध- माचर्ण युद्धम्‌ । दष्टस्य दण्श्वारादभ्यः परज॒पायनं च धच्वदश्य प्रथाजं- स॒म्‌ । एवं च ब्रह्मपरजापत्याद्करमण दवश्वामवप्रणति धनदेदशाखम्‌ |

एव गान्धववदा भगवता भरतेन परगातः स गोतवाच्नत्यमदेन बहुविधः | देवताराधनं नििकसकसमाध्यारासाद्श्च गन्धववदस्य प्रयोजनम्‌ |

एवमथशाचमपि बदरिधमं । नोनिराखरपश्चनाच्र शलयदाच्े मपगाच् चतःषटेकटाशाखं चति । तत्सवं नानाणनभिः प्रणोनम्‌ । अभ्य द सुषस्य छाकिकवत्मयाजनपर द्रष्य

एवमष्टादश विद्याञ्चयागमनाक्ताः । अन्यथा न्पनताप्रसद्कात्‌ } कंथा * साख्यराख्च भगत कण्टिन प्रगानप) ठच्च अथ तवरविधन'दत्पन्न्‌निषात्. पत्यन्तपृरुषाथः › इत्यादि षडष्यायम्‌ । तत्र प्रथमऽध्यायि पवषया निषटपिताः। द्रितोयेऽध्ययि प्रधानकाथाण । तृतायरघ्याय विषपभ्या वराग्यम्‌ । चतुथऽ- ध्याय विरक्तानां पिद्घटाकुरवादोनामाख्यायिकाः। पमऽध्याय प्रपक्षनिणयः। पष्टऽष्ययि सवाथसक्षपः । पङािपुरुपदिवकज्ञान साख्य चस्य प्रथाजनप्‌।

तथा योगशच्ख मगव्रता पएरतञ्चरिना प्रणोतम्‌ । अथ यागानशासनामन्यारि पादचनष्टयात्मकम्‌ । हव प्रथम परद्र चितवत्िनराधात्यकः समाधिरम्यासवरा- ग्यद्पं च पत्साधन निरूपय । दितीय पदे विक्षिणचत्तस्थापि समाधिसि- दवय यमनियमासनप्राणायामपत्याहारधारणाध्यानसमाषय इत्यषठङ्गगानि नि- हितानि । तीय पदे ोगिषिमूतयः । चनु एद केवलयमिति ¦ तस्थ च विजातीयप्रस्ययनिरोधद्रारेण निदिध्यासनार्द्धः प्रयाजनम्‌ ।

तथा पदापतिमतं पादापतं शाखं ˆ परापपिना पपाशविमेक्चषणाय ‹ अथातः

पारापतं योगविधि व्याष्टपास्यामः इत्यादि पश्वाध्पाये विरचय | तवाध्या यपश्चंकनापि कायम जीवः ! पतरः कारण पतिरीश्वरः । यगः पापतो वित्तश्षमाधानप ¦ विधिमस्मना विषबणस्लानादिश्च निहपिवः । दःखात

०२०७००२

[1

कम न्त =-= ~~ =-=,

१ ख. नरूपणप्र्‌ २ ख. नाज्ञख ग. नपु, रग. णह ।४अ.ग शदुस्यचोराः । ५ ख. "व गन्ध" 1 £ स. व्यवाश । ७ छ.ग. रराद" । ८स. "तमिव ° । ९ ख. योगवित । १० ख, "घ्रं भगवता परः । १९ स, कन काः । १२ तर, श्वः काः । १६३ ख, योगप । १५४ ग, न्तरसं' | |

९ प्रस्थानभेदः ।

मक्ष प्रयोजनम्‌ ! एत एय कायकारप्रयोगविपिदुःखान्ता इत्यास्यापनदे ।

एवं वैष्णवं नारदादिभिः छृतं ।अराजरम्‌ । इथ रास्रेषशकरनीषयुव्रान- रक्षाश्वतदारः पदाथ। निषपिताः । भगवन््ुसुदवः सवकारण ¶रमेश्वरः ! तस्मा- हृतश्चते संकषेणास्यो जीवः । तद्मानन्; पम्नः । दस्पादनिरुद्धे ऽहक।रः । सदं चेते भगवतो वासुदेसयेवां मूक । वद्क्निजा स्वेवि भगवतो वासुदेवस्य मनोवाक्ाषवृ्तिभिरारायनं हत्वा कृतषृतयो भवतीत्यादि च निरूपितम्‌ ।

तदेवं दरिः पस्थानमेदः । सवषां च भक्षेण तत्रि एव परस्यामः तवाऽऽम्भवाद्‌ एकः } परिणामवदो द्ितीषः । दिववबदसूतीषः । एथि- बाप्यतेजस्‌ पवीयश्वतुर्िधाः परमाणवो द्रचणुकादिकमेण बरह्ञाण्डर्यन्तं जग- दृरभन्ते | तसदेव काथं कारकव्पापरदुतद्यत इति प्रथमस्तार्किकार्णा, मीमां सकानां य्‌ सददपऊस्नमःगोन तक्‌ प्रधानमेव महदहृकारादिक्रमेण जगदाकरिणं परिणमते । पुर्ण सकन्द तरेव कर्यं करणन्यापरिणापिन्यन्जव इवि दवितीयः पक्षः सांष्ययोगरफतञ्चटपादपतनाम्‌ । बह्लणः परिणाम) जगदिरि वेष्वानाम ¦ सवरकादपरमानन्दृद्ितीयं जक्ष समायावश्षनिध्येव जगड- कारेम कृत हंति तृपीयः पृक्षो ्रह्षवादिनिम्‌ । सवषां प्यानकृणां मुनीनां विवतैवाद्पयंवसानेनद्विरीये पश्र एव प्रतिषे तत्षंत । न हिते मुनयो भ्रान्ताः सरव्ञल तेषाम्‌ । मतु पंहिषिषयप्रवणानामापाततः पुरुषार्थं प्रवेरो न सैमवतीति नासिक्एवारणायतैः प्रकासेदाः प्रदधिताः । तच तेषां तातरथ- मवुद्टूवा दद्तिर्दवेऽप्य् त त्थमुेकयमाणास्तन्पतयेदोपादेयत्वेन गृहन्तो जना नान(पथजुषो भवन्तीति सवंमनवध्म्‌ ।

(6 (६

इति श्रीवधुपूरनप्तरस्वतीविरवितः प्रस्थानभद्‌ः ॥

|, |, ति

{00 0 कि ष षि 1 ॥ ))। का = त्वन ॥ वि

द लः पान्यरानम्‌ 1 ८५. गर्मी जज. म्‌ । मायत्रच्छिननब्रह्मपणिमो जगदिति ज्ञाक्तानां स्व" । ४ सख. तषां ता" ¦

अभ्र इददरेवसंहनतगंतन्ठोफपुतिसूथमाप्यायंवौक्प-

अन्धना्श्नन्यक्रनामानुक्कभपिका ।

पणि न कक्कर |

एङः | शचेकाधाः

श्छकायाः

| अ, अक्षतश्च उषुदरर्वीं अधिचिःकपिख राज्‌ शपिरुष्णो जटं सीवम्‌ अभनिष्ोभं पे वे; अङ्कनं नापङ्रश्म्‌

अंङ्गनाचिङूभनार्जन्वं -

अज्ञात विषमो ब्रह्न सज्ञानस्याप्यपमेस्य अज्ञो जन्नुरनीशोऽय्‌ अधत्मिति वादः अपिद्‌ गत्सार्भप्यात्‌ . अत्र चत्वारि भूगानि अर नब्रुमो म एवा अगोच्यते द्री सवित्‌ भथ तदु चनेनैव अथशब्पृस्वतः शमः अथातः कब्दपूर्वापि अधरुवेण निमित्तेन अनवद्यमृतं सवं- अनन्तश्वैव सुक्ष्म अनन्तरं च रजत- अनवच्छिनसद्धविम्‌ नात्मनि च देहादौ अनादानमदत्तस्या- अनाद्विषिणो दत्य:

अनारिनिभनं ब्रह्म

८० | अनादि मावह यत्‌ १९ | अनदेरामपस्यार्थो ¢ | भापेथफदतेन

२५ ५ | अनुकु्ेन वकेण ५३ | अनेकान्तं लगरछ्म्‌

३

१७० . अन्योन्यवक्षप्रतिपक्ष मादात्‌

६१ ६६ ५५६ १

। अनकन्तात्मकं वस्नु अररोक्षावभासेन

अगि प्रयत्नसपजभ्‌ अप्रत्यक्षापरम्भ्य अभिमानोाऽहंकारः अभ्रकर्व बीजं तु जथांनुपाज्यं बहुशो अर्थो ज्ञानान्वितो वेभा- अथेन घटयत्येनाम्‌ अविद्यास्तमयो मोक्षः अविभागोऽपि वुद्धचाला अवे्यवेदकाकाराः अन्पाप्तभधनो यः अश्वस्यात्र हि शिश्चंतु अष्टकभक्षानपीक्षो

असदूकरणादुपाङनम्रहणात्‌

असचवानास्ति सबन्धः भपवज्ञपरणीतात्

अहुधिय(ऽऽत्मनः सिद्धः

पष्टाङ्कः

१११. ३ \9 २२

१५१ ९६ ३६ ३४

३४

१५६ १६५

११७

[ २ |

धाका्ाः

आ, भकारवास्वं नियमादषास्या भाकारसाहवा बुः आगपादः प्रपाणत्व आगमनानमानन ,. घ्मात्मा याद भवन्मयः ` आदावपेक्षाबुद्ध्या 1ह

आदाविन्दिथसनिकषघटनात्‌

आद्याननगृद्य रवा जाद्यवाच्याववक्षायाम्‌ आयतन विधाना आरुरुक्षामुनेयागम्‌

- आद्रत्वं च घनत्वं च असनादान संवीक्ष्य आसन बह्मणस्तस्य आस्रवो भवहतुः स्थात्‌ आसवः स्रतत्ता द्वारम्‌ आह नित्यपराक्ष तु

| इ, इत्थं वथा घटपटा- हति गुद्यतम राख्म्‌ इमि षनरररारभागान्‌ इति पाणिनिसत्राणाम्‌ इद्भोकारव॒च्युक्त-

इदमाद्यं पदस्थानम्‌

इदं ज्ञानमुपाधित्य

हृदं रजतमित्यत्र

इद्‌ वस्तुबरायातम्‌

इह मोगभोगताषन-

पष्टठट्नः | छाकादधाः

द, ६७ इश्वराश्चदुचच्चति १९ उ. ९६ | उत्तमः पृरुषस्तवन्धः ८ ३ | उत्पात्तस्थातसहाराः

६८ | उत्पक्षत हह या माहात्‌

८७ | उपक्कपोपसेहरा ८६ | उपद शाऽप बुद्धस्य

६९ | उपनाय न्‌ यः {दाष्यमु

३३ | उपयश्नपयन्धर्मा ८ २ | उपाधसानधपाप्र- ३३१ |उमयात्मकमतर मनः

८ @ ॐ, ,.

३१ [ऊष्म वहानरधस्तायम्‌ ११० ऋ. २१ | कण्यजः सामाथवा च २५ ` ष. ५५ | एकवार परमाणन एकाकनो प्रतिज्ञा हि ७६ | एकाक्षरात्छतो जतिः ५४ | एकेकहानिस्तोयदः ७९ | एकोऽसो रसराजः ११८ | एको नेकृशाक्तटक्‌ १६२ | एतेऽन्ये बहवः सिद्धाः ११६ एते यमाः सनियमाः ५३ | एवमथापत्तिरपि १५४ | एवमुक्तौ नारदन

११ एवं गुणाः समानाः स्युः

६६। एषं हहरहः भोष-

प्रषङ्काः

३५७

५४ ५५८ १०६३

५९, १५८

९३

4०० २२७ १५३ ११८

१३८

५५८

काद्य;

एष च[ऽऽनन्द्रक्तितात्‌

एष्‌ भमाता मायान्धः ओ.

आओकारश्चाथरब्द्श्च क्‌.

कफृ सु समप।यैः

करणेन नासि छृत्यम्‌

कपर ज्ञातरि स्वासन्यारिसदध

[ इ ]

48४

"१

७७ १२४ ३१ न

५७१५

कृत्‌। न तावदिह कोऽ) यथेच्छया व{२५

कृतीऽस्वि कश्िज्जमवः स वैकः

कमण्येवाऽपिकृरस्ते केमयेगेण देवि कृभदिनिरपेक्षस्तु कृतपन्‌(पिढमधरान्तम्‌ कश्च स्तु तयोरिदन्‌ काश्रिदुनुगुद्च विरति कामवोऽकमतो वाऽपि कथकरणमाबद्वा काखत्थे ज्ञातुक्रारे काष्यारिसवलिङ्गम्यः तु मोहव सादस्िन्‌ किण्वाटिम्ः समेतेभ्पः कुसुमे बीजपृरादै-

छत प्रणाशारुतकममोग~ छततिः कषण्डदुभोण्डयम्‌

केदरादीनि सि्द्गगानि

कों ह्यन्यः पृण्डराकाक्षणत्‌

क्रमेणो भयवाज्छायाम्‌ क्षणिकाः तर्काः

२४ १३५ ७५ ६४ १८ ५८

१०१

शोकाधाः गाष्टक्मगो मुक्तिः ग्‌.

। गच्छतापिह्‌ जन्तूनाम्‌

गृत्वा गत्वा निवरन्ते गम्भीरोत्तानमेदेन गमंदुत्रिबाद्हति- गहिशनल्यविकलषः गृणवुद्धदन्यदद्धया गुरुमतः प्रसादश्च गृरुजंनो गृहदिशः गुणे दुव्यभ्यपेक्षे च गोरिन्दममवसाद।- ग्रहणक्मरणे चेमे ग्राह्यं वस्तु पमाणं "हि घ्‌. धरोऽस्तीति न वक्तव्यम्‌ घ(तयन्वि हि राजानो च, चक्षराद्युकविषयम्‌ चश्च हि मनः छृष्ण विविद परे पश्वे विन्ता प्ररतसिद्धचथांम्‌ चेवनोखक्षणो जीवः चेतन्पं टक्‌ किथायुक्तम्‌ ज्‌, जननं जीवनं चैव जातिमन्ये कियामाहुः जीवाजीवौ पृण्यपपि जीवं देवादिश्ब्द

पष्ठ ङ्कः

३५

. १५६

१५६

१३४ ११४

सोक: ्ञातकेयमिदं विद्धि त्ानमतरे वृथा शाघ्चम्‌ ज्ञनाद्धिनो न नामिनो ज्ञनिन्दिपाणि पञ्चैव ज्ञानं तपोऽथ नित्यम्‌ त. ततश्च जीवनोपायः ततो भिने अबुदृध्वा च ततो स्वामाविकाः पुंसाम्‌ तत जानं स्वतःसिद्धम्‌ तत्रे तन्मा्रधीर्येषम्‌ तत्राऽ्धो परमत्िण वतरा्टौ मण्डदिनः

प्वाभ्यां भूजटार्म्ा स्थात्‌ :

तास्यादाखयविन्ञानम्‌ पथा छरद्यवस्थेषम्‌ हयाअपिं भिने न[ऽऽभावि तद्हतशरतेस्तावत्‌ तदकपेन विना नासि तदूपभत्यथेकाग्या तद्रारमपवगंस्य

वद्पृः पशमिर्मने- तद्िधनिविवक्षायाम्‌ ैदूचाविभर्व्वूह-

तदुर्थं डीड्यी स्वीयः पदेव शषुदेषा४१य्‌ तम्मत्िदिषिया काभ तम्दुतं बाटकमम्बुजेक्षणम्‌ ररा विव

[ ४ |

पष्ठाङ्काः | शोकाः

८ ¶ [तपण दीपनं गृकषिऽ

६५ |तस्पादृगुणेम्यो दोषाणाम्‌

२५७ | नस्माच्छक्तिविमामेनं १८ | तस्मात्संदोधकतेन ६० | तसिमिनाधाय मनः

तस्मन्पततने किमिहासयरम्यम्‌

५ | तस्मिन्सुतीद्मस्तीति

१५६ | तस्य परसाषनविषौ | ४६ | ताचिकं बल्ंणः सखम्‌

७५ [तां पातिपदिकार्थं च १५. | तारमायारमायोगो ६९. तारव्योमाधिमनुयक्‌ ७१

१३९ | तृतीये केपर्वापो १५ | पेन मायाश्च तष

१ पैनान्यस्यान्यथा भासः

१५६ |पेभं सततयक्तनाम्‌

१६८ |पतेरप्युपशरापिवेहपनतः

दृस॑गात्छरनाचस्व

तासामहं वरा शक्तिः

ददने प्मायवानानीम्‌ ८२ | दाता मोगपरः समथ्रविभो १६६ | दिमयोदरिकिकृम्‌नाम्‌

ए४। ङ्क;

१३४ १०६ ११५ ११९ ८३ ५ ५

१३१ ६५ ५९

कियो यिय थ (न्न

शोकाः दुःखम(यवनं चैव

दुःखं ससारणः सन्धाः द्टचे्रस॒तोतततः टृ्टमनमानमाघ-

देवाः केचिन्महेणायाः

देवो मनुष्यो यक्षोषा

दशन्‌ छोकनाथानाम्‌

देहः स्थोस्यािणोगा्

देहात्मपत्ययो यद्रत्‌

हषेण कर्षणा वाऽपि

दरव्यं काटः करिणा मूर

द्रष्य नानद्क्षावत्‌ दरन्थादन्यपरमेदामितमुमयविधम्‌

द्वाविमौ पुरूषो छोके हिवलवारिरता भिक्षा-

दिताख्यगृणधीकाचे

द्वित्वे च ए।कृजोत्तौ

द्विषा कैथित्दं भिनम्‌

| ४

धममस्य तदवदर१-

धीघन्‌। बाधनायास्षा-

। ए

भ्‌ भ्[ऽऽगमविधिः किव

मृ वंन्यार्थ॑पधनिसतेः

न्‌ हुयोरस्ि वादातम्पम्‌ नन्वत्र रजतामासः

न्‌ प्रकाश्यं प्रमाणेन

भ यतमाइयोगेन

नृ घातिन च वत्राऽऽ्सीत्‌

॥

पष्ठाङ्काः | शछोकाघ्याः

१८ १८ १५्‌ ५१८ ७९

न सतः कृरणपिक्षा न स्वगा नापवर्गो न ह्वतेनिहितं वा३त्‌ न्‌ हि कृदि्षणमपि नाकमिष्टसुखं यान्ति ¢ १ | नदराहितबीनायाम्‌ १८ |नानावण। भरेत्सूवो ३ | नान्यदृष्टं स्मरत्यन्थः १४६ | नन्योऽनुमाभ्यो बुद्धया ३५३ |नापघःत्वर्थोगे तु ६१ नासतो विद्यते भवो ४३ | नितयज्ञानाभ्रथं वन्दे ४३ | निपावाश्योपसगश्च ५१ । निरूपादानसंमार- ३१ | निरूढा लक्षणाः काधित्‌ ८७ नीचानां वसतो तद थवनयैः ८६ मीखिमिव विमयेषा १९१ न्यस्यान्तःस्थपुथिन्यादि- न्यायानमेकनिष्ठानाम्‌ ५५७ ष्‌, १६८ | १शवकास्तवष्ट विज्ञेया पश्चविषं दच्छत्यम्‌ २२ | प्वेन्दिषाणे शष्डायाः २२, पतिविधे तथाऽविधा १७० & १५५ परस्परविरोधे हि

= ककः अथा

५५१ [प्रिच्छेदन्तरादयोऽपम्‌

२६ | १रिपक्रमखनेवान्‌ १० | परत्र दूकामुकडनाम्‌

^

पङ्काः ११

छोकाद्याः

प्रिरेषास्स्मृ विरिति पयाथाणां प्रयोगो हि परावल्िविधाः परीका पुशचेनिहतः ख्वर्भम्‌ प्रदाङ्गृषठो निबध्नीयात्‌ पारदो गदितो वसात्‌

पारं गतं सकटद्दानसागराणाम्‌

पान्ति शिवताश्रतेः पीतशङ्खावबोषे हि पुतरोतततिदिष्त्तिभ्पाम्‌ पुरःस्थिते भरभेयान्धो परुषः स परः प्रार्थ परुषस्य दशनाथम्‌ वैुरवोदिपोषाल्ति- ११ व्यत्यासितस्याणोः पूषषामतिदृक्तराभि एृथ॒ष्यपेजोमरुद्ष्योम पथ्व्याः १७३।नि पञ्चाशत्‌ प्रवे प्रृ्टकरणात्‌ परछतेम्हास्वऽ्हकारः प्रणवान्तरिवान्छृता धत्यक्षमनृमानं च भर्यभिञ्चा थद्‌ शब परत्पके पञ्च तानि परतयेकं सद्सखाभ्याम्‌ प्रथमस्तु हनुमान्प्यत्‌ प्रथं परतः प्राहुः प्रदीपः सवविध.नाम्‌ * पद्य यदि विवेत

[९ |

पष्ठाङ्काः | शोकाघाः १५५ | प्माणत्वाप्रपाणकव

११४ | पमाणद्‌षसस्छार- ६९ | पपापरवच्वद्िपिः ५ | प्रपाणान्तरक्मान्य - १३७ | पमाद्‌द्रसनिन्द्ायाः ७८ | पयोज नमनुदिश्य ; | प्रभोजनं तु यज्जतिः ६८ परयकष येषाम्‌ १५६ | पवाहकाररष्येयम्‌ १५९ | पवृततिवां निवृचिषा १७ | परतनाला हरि्िक्तया ४८ | पसुपासचर्टछाननाम्‌ १२१ | पाणायमिन प्नम्‌ ४६ | पवु्वीशो बरं क्म

७१ १ १६९

भियं १४१ व्चस्तथ्थम्‌ ब्‌ बद्द्‌[ऊपषान्‌परान्‌

१३८ | बरुमगोप्मोगान्तम्‌ ५३ | बधकप्रत्यषस्याषि ११८ | बाविकेव श्ुतिरनित्यम्‌ १३४ | वाखः पड शवरषो १९ बरददान्दिपाणि इकः १९३ [वृद्धया पिवच्यमनानाम्‌ १३८ [बद्धानां सुगतो देषो १६३ | ब्मचर्यमदसां च ५९ | ब्रह हृत्थां पमुच्थेत १०४ भ, ९२ | मकिटक्षमीसमृद्धानाम्‌ ५३ | भसकािषु कर्यश्य

१५५७ १२६

११७

१३० १६९

१५१

सराण

भारताध्ययनं सवम्‌ भावनामिमावितानि भावान्तरममाशे हि भावो यथा वथाऽभावः भिनकार कथे भराह्यम्‌ भृङ्के न केवट न खो भदाविमा च सद्श्यात्‌ भनय॒गमध्यगवं यत्‌

| म. पङ्कःटानन्वरारम्म- पन्ववणान्तमाटिख्य मरन्वार्णां ईश्च कथ्यन्ते पटमायाकमयुवः पखाद्यसेमवाच्छाक्तम्‌ पहामायेर्यप्वेचति मामुपेत्य पएनजन्म

माया विक्षिर्दज्ञानम्‌ पायेत्युक्ता पृष्टत्वात्‌ पिनिः संम्यवषरिच्छत्िः पिथ्याज्ञनमधरममश्च मिथ्याभावोऽपि तचुस्थ- पुकरात्मानोऽपि रिषाः मक्तास्त शेषिणि ब्रह्न मुख्यं च सववेदानाम्‌ मृख्याथेबषे तथे मुषितो हरति व्याधीन्‌ मृखुपरुपिरविरूतिः मृतानामपि जन्तूनाम्‌ मेयं साधारणं मुः

७

1 प्रियक

प्श द्काः

५०१ २

भ्रषयः

य आत्मनीति वदान्त यच्चानुकुममतस्य य्जरया जजारतम्‌ यत्ननानुमितोऽप्यर्थः थन द्टणाच दृश्यं च यत्राप्यविरायो दष्टः यत्रासो विद्यवे भावः यत्तत्ततक्षणिके यथा जदधरः यथाऽनादिमदस्तस्य यथा उोहि वथा इह यथावस्थिवतचवानाम्‌ यथा स्वपपपश्ोऽयम्‌ यद्न्तर्ञेयत्वं तत्‌ यदा चपवदाकाशम्‌ यड गच्छतरं खक्‌ यदि चार्थं १२त्यञ्य यश्योमयोः समो दोषः यस्पत्क्षरमतीतोऽृम्‌ यास्मिेव हि रतने यस्य शीण्युदिवानि वेदबचने यस्यानदयवः स्फोटो

५६ ११२

यः स्यातावरणाविमोचनधिषाम्‌ ८३९

या चेषां प्रतिभा वत्तु यावज्जीवेत्सुखं जीवेत्‌ यावज्जीवं सुखं जीवेत्‌ यावन्तो यादशाये च ये चात्वक्तदारीरा योगिनामपि मृद्बीजे

७५

[८1

श्रुतयः पृष्ठाङ्काः | श्रुतयः पङ्काः मो भभिदमसंमृहो ५४ | वासया जपो ध्यानम्‌ ६० र. वासुदेवः प्रं ब्रह्म ` ४४ रङ्कस्य दशयिषा १२१ | वासुदेवः स्वमक्तेषु ४४ रजतं विषयीरृत्य १५५ | विक।रापगे सत्यम्‌ ११६ रसाङकमेयमामकत ८३ विज्ञ(नाकटनमिकों ६९ रागादिज्ञानसेतन- १९ | विज्ञानं स्वपराभासि ५ रागादीनां गणो यस्मात्‌ ९ | विधिनोक्तेन मर्गेण १३१ रुविर्जिनोकतचेषु २५ | विनाऽपि विधिना द ९८ रुकी दिववि्ठिन- १३५ | विमवो <1स्ने पृशवत्‌ ४५ # ल. विरिरूय मन्त्रवर्णा स्तु १३४ रभ्धानन्पचतुष्कस्य ३५ | पिवतस्तु प्पश्चोऽयम्‌ १४५ छम्पमाने फे दृ ९९ | विवादाध्यासितं सर्वम्‌ ६७ ठाभा मखा उपायाश ६० | वृद्धपयोगगम्थो हि १३१ दशिता; पिच्छिकाहस्ताः ३५ | वेदस्याध्ययनं सर्वम्‌ १०१ खोकसिद्धो मवेदराजा ३ | वेशो वेदिका १०९ ठोकापिवादिते मागे ३१ | वेदिकेन प्रमाणेन १६१ छो खविगतसापध्य- १६५७ | व्यक ऽ्यक्त[ जया दूनिम्‌ ६१ छोहवेधस्त्वया देव < ° | ्यवहारोऽपिं तत्तुल्यः १५६ लोकिकम्यवहरिष १०८ | उ्थावावावधिरारङ्खम ६ टोकिकेन प्रमाणेन १६३ | व्यवत्यामववतेव १६१ व्‌, व्याववधितुमुपाचा- ¢ त्सविवृद्धिनिमित्तम्‌ १२० रा. वष[तपाम्यां किं व्योम्न ८ | शक्तिरूपेण कार्याणि ७२ वृर्यता प्रमा तैन १४० | शङ्खष्येन्द्ियशेषेण १५५६ वसधाद्यस्तत्वगणः ७० | दातानि त जायन्वे १३८ वाक्येष्वनेकान्तयोती ३३ | राब्द बरह्मणि निष्णातः ११६ वाच्या स्‌ सूव॑रब्दरानाम्‌ ११६ | शठः; स्परस्तथा रूपम्‌ ७० वापेरवहूनरां पथ्या १३८ | दन्द दिष्वनुरक्तानि १४० बरिषीनन विधिवत्‌ १३५ | दुक्तीद्मंशवेतन्य- १६१

दाक्तिकया विरोषा ये वरदधेऽध्वनि रिषः कृतां शेषा मदन्ति कटाः. शेवागमेषु पृष्पम्‌ भमत्सायणदुगानि- ्रतिगम्पालदचं तु श्रुतिकतहिग्परहितम्‌ ्रतिस्मृतिसहायं यत्‌ श्रत्योरह्गष्ठको मध्या | ष्‌ षट्केन युगपथोगात्‌ वटूर्विशदृगृरुवणानम्‌ वट्रतानिं गणेशाय षट्दुरनेऽपि मुक्तिस्तु

भर. र एव करुणासिन्धुः स॒ एष चोभयामा यो -स्‌ एव्‌ विमुशतेन , स॒चिन्नित्यनिजाचिन्त्य - स॒जावीयाः कमोतननाः -सूत्यपीतावभासेन सर्था५ध्पसनोरेक्यात्‌ सुत्यं वस्त वदाकरिः सुत्व तप्यं बुद्धिमादेन वृत्तम्‌ सद्‌ गकशरेयम्‌ सद्‌ा किषालना वेत्ति समाधादचटा बदिः समाधिः समतवस्थ सरजोहरणा मेक्ष-

पृष्ठा ह््काः

१.५८ ६८

५

१२४ १९७

श्काधाः सर्वहतदरं कवित्‌ स्तः सर्वकतृतात्‌ तर्वजञोकततया वाक्पम्‌ सव॑जञो जिषरागादि- सर्वजनो इशपते तावत्‌ सर्वथाअद्ययोगानाम्‌ सर्वभविषु मायाः

सर्वेषां मृतानाम्‌

सहसमेकं गुरवे

सहे पटम्भनियमात्‌ संकर्षणो वासुदेवः संविनेथ मनसा मन्तम्‌ संपूज्य ब्राह्मणं मक्ता सवन्विभेदात्तचैव

| संयोगे षोग्‌ इत्युको

संसारषीजमूतानाम्‌ संसारस्य परं पारम्‌ संस्कारा दच्च मन्वाणाम्‌ साक्षात्कारिणि नित्ययोमिनि साच्िकं एकृदृश्यकः साधकस्य तु रक्षाथम्‌ सामान्यलक्षणं त्यक्तवा सारोषाऽ्या तु धतरोकौ सार्ध धरीद्रयं नाइचो सुदुश्रान महाज्वःल

सवं वत्तिरविवृक्ति-

सेत दृष्ट्वा विमृच्धेत स्पुनपुंकत्वेन

३५। स्थानद्कीजादुपषटम्भातू

पङ्शः „ २६

£ २२ २२ य्‌ २६ ५५ १३८ १३ ६९ १३१४ ५३ ११४ ११९६ ३२ \9८८ १३५ ९० ११७ &अ १३२ १३६ १३८ ५२ ७३ १६७ १३४

१६१

भरेतयः पृष्टा ङ्का; फिदिकं विमं दष्यम्‌ ३९ र्मृत्याऽता रजताभासः ४६ स्या्पय्टकमन्तः- ७० | अन्धौ मणिमविन्दत्‌ १४२ स्याद्वादस्य प्रमाणे द ३५ |असो वा आप्यो देवमधु १४३ स्याद्राद्‌ः स्वंथकान्त- ३१ [अहमात्मा ब्रघ् १४६

स्वतन्त्रं परवन्वं च ५० आ. खतम्यस्यापरयोग्यतम्‌ ६६ | आलमनस्तु कामाय सर्वे पियं भवति श ४ स्वतन्वोकविधानिन १३१ |आल्खामान १्रं विदयते १७० ` स्वभक्त वासुदेवोऽपि ५५ |अत्पावा अरे ष्टव्यः ४ ७,४७.१४५ सखषपवरहपाम्पाम्‌ ३७ | आरेत्यवापासीत ४७ स्यगस्थिता यदा तिम्‌ ५ | आदित्यो युषः १६७ स्वसिद्धये पराक्षपः ९३६ आरःअमात्रः पुरुषः ४४

स्वा्याथशोचसेषोष- १३७ ऋ, सेदनपदनमृषेन- ८० | कषः सापाभि नकिर १०१ हु. ऋतं पिबन्ती | ४०

` हस्याभभयकोध- २६ ए. हिरण्यगमों योगस्य १२५ एक्‌ एव रूदो न द्वितीयेऽववस्थे ९६ हिला रत्यरपी राग- ३५ | एकमेवाद्वितीणम्‌ ३७ हेयं हि कतरागादि २७ | एष हि दष्टा स्पष्टा श्रोता ३९

त ते. श्तयः | एेतदासम्पपिद्‌ं सर्वर १४८

अक्ताः शफरा उपदधाति ९९ क. अजामेकां लोहिवगृह्ठरु्णाम्‌ १य्‌ ° |कामः सेकटपो विविकित्ता = १२८

अणरातमा चेवसा वेदितन्यः ५४ चच.

अत्ततनूनं तदामो ५१ | चक्रं विभतिं पुरुषाऽभितप्रम्‌ ५२ ` अवायं पुरुषः स्वय॑न्योदिमवति ३९ | चन्वारि राद्धा तरयो अस्य प्रदाः११०

अथ योवेदैदं जिप,णीति ३९ | दोरापहारयो च यथा ५६ अध्यातमयोगादिगमेन दैवम्‌ १२४ ज. अनुतरि्य विजानाति ४७ | जीवस्य प्रमेक्यं च ५५

[११ |

भ्रुवयः ृष्ठाङ्काः श्तयः पष्टाङ्नः जीवेश्धरभिदा चैव , ५४ प,

ज्योविष्टोमेन स्वर्गकामो पजेव १०७ [परीक्ष्य टोकान्कर्मदिवान्‌ ४६ त, | व्‌,

तत्त्वमपि ३७.५५.१४ ६.१ ४८,१५० |वदछित्था वद्ुपुषे धायि ५९

१७० |वालःअरशतमागस्य ४४

तत्सत्यं प आला १४८, १६८ | वृहस्पविरिन्ाय दिव्यं वषसहक्त११०९

वथाऽपि सूकष्मरूपत्वात्‌ ५६ | भ्‌. वदैस्षत बहु स्थां पजयिय ४० | भिद्यते हद्यथन्थि ४५ पद्विष्णोः परमं पद्म्‌ २.।मृयश्चान्ते विश्वमायानिषां १६६

= + | तमेव भान्तमनुभाति सर्वम्‌

तरपि सोकमालसवित्‌ पार्थां तु परति विधात ४० तद्यध्थेतम्य- १०० | मिथश्च जमर यः ५४ वस्माच्छान्ते दन्त उपरतस्तितिक्षुः4 २३ | मृक्तारां चाञश्रवो विष्णुः प्५६्‌ ते तोपनिषदम्‌ ५८ | मृत्योः स पृत्युमामोति ३७ ठ्‌» गरु. देवासो येन पिधुवेन बाहुना ५२ य आसनि तिष्ठन्‌ ४१, ५४ दा सुपणा सयुजा सखाषा ४३।य एतं बरहोकम्‌ ४१ दतं न विधव इवि ५.४ | यजमानः परसतरः १६९७ धर्माथकमाः सर्वेऽपि ५५५ (यतो वा इमानि भूतानि ४९, ५८ धमण पपिभवनुदति १६९ | यतो वाचो निवर्तन्ते १५१, १५१ न्‌, यथा पक्षौ चसच ५६ मृष नाद्र पयत्येष. ५४ | यदत रोहितर् ल्पम्‌ , १४१ न्‌ जायते म्िपिवे वा ४३ | यस्य परस्ादासरमार्षिह्पाव्‌ ५५ न स्वरूपेकता वस्य ५५ | योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु ३९ न हि विज्ञातुर्विततोपपरिखपे वि- र्‌. यते ३९ |रसो वे सः । रतं हेायम्‌ ८३ नथमासा प्रवचनेन उभ्पः ४८ वु, नविद्विन्मनते दं बृहन्तम्‌ ५८ | विज्ञानघन दवेतेम्धो मूदेम्थः १

निष्कं निभ्किं सान्तम्‌ १६६ | विज्ञाय प्रज्ञां कति ४५

भि

[ १२.

रै

रूण पष्टाङ्काः | सूत्राणिः पङ्काः विधां चाविधां च ४६ | अनित्यादविदुश्खानात्सु १३१ विष्णुं सरवगुणेः पूर्णम्‌ ५६ | अनुस्नाननिमास्पलिङ्खधारी ६३ हा. अपरिणामिनि हि भोक्तशक्रिः १२२ श नो दवीरमिषटये १०७ | अप्रकारितपरकशव्यवहारः १६६ | स. अभ्पासवैराग्याम्याम्‌ १३१ त॒ आतमा तवमसि ` ४९ | अहं छृत्यत॒चश्च १५२ सत्थ आला सत्यो जीवः सत्यं भिद्‌ ५३ | अविधा कषेत्रमुत्तरेषाम्‌ १६० सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह - १४६, १७१ |अविदयास्मितारागदेषामिनिवेशाः १३० स॒त्यमेनमनु विश्वे मदन्ति ५३ | अदराभः पापस्य २९. सत्यः सो अभ्य महिमा गृणे ५३ [अश्वे बराह्मणमुपनयीप ९९ तेव सोम्येदमग्र असीत्‌ ६७, १४८ | भहहंासत्यास्तेयजलवर्या- १३६ स॒ यथा सेन्धदघनेऽनन्तरोऽबाद्यः ३९| _ _ आ, सहसतशाषां पूरुषः ` | मन सोऽहवषाप्मा विजरः १ | जच सनद्‌ शनाबरण- ३९ स्वातनतपशकिविज्ञान- ५६ | भाविदकुखाखपकरवत्‌ ९१ लाभ्यायोऽधयेतम्यः ९८ | आदहिताभिरप् 0 १०९ ह. = ~ हिरण्यमभों योगस्य (स्मृ, ) १२५ 7 #॥ + । [त्‌ उत्पदादा तथ~ १६ सूनाण ) उत।दव्यय०९।ग्पयुक्तं सत्‌ २० „ उभयपरिकपरितखान्तस्य ४८ ह १६१ |उमयपापो कमणि १०७ अथ योगानुशासनम्‌ १२२, १२३, ऋ + „ 2९" | ऋतंभरा ततर पर्ञा १४१ अथातो बह्ञजिन्न सा ४५,५७,१ २४ ए, १२६; १४५ एवं निचतुरन्ञानजन्म- १६८ अथो धर्मजिज्ञाषा ९७ ओ, भयतो धर्म ग्याख्पास्यामः ८३ |ओदारिकादिकाय६ि- २९ -लुथातः पृदुपतेः पादुपतपोगविषिम्‌६० |ओपरमिकक्षायिको भवौ २७

गवा तनपकनियः

६.५ ृष्ठाङ्काः सुचाभि पष्ठाङ्काः क. तसिन्सति शधासवश्वापरयाः १३७ कथचिदसाध् महेश्वरः स्यात्‌ ७३ तस्थ मवस्ववटो ११४ कटक नोः कृति १०८ तेन प्रोक्तम्‌ १०२ स्मणे च ` १०४७, द्‌ रपण्पण्‌ १०९: दुःतजन्पपवृतिदोषमिथ्पज्ञिनानाम्‌ ३ कटे -कविपाकाशयपरिःन्थि १६० दुःखाशयी दषः १३२. सदवदसंवाताम्यां स्कन्धोतनत्तेः २८ ' हृण्शन्‌ रकयोरेकास- १३२ | ग. दृटनुभंविकविषयवितृष्णस्य १३३ गुप ववदुदव्पम्‌ ९८ देरावन्धश्चिततस्य पारणा १२२, १४० बा, दपगृणकमनिष्पत्ति ८९ 1 १० द्रव्यमय निरमणा गणाः चेतन्थमाला ६ %। ॥ ॥ ीदनारक्षणोऽ्थां धर्मः | ^ ज ननासानौ व्यवस्थातः ४६ _ | नित्यमनित्यमावात्‌ ५४ जन्माद्यस्य यतः ४८, ५८, १५०, ५ ५ "9 । छ तेकलिनरमवात | १७ (न (+ 4 प्‌ जन्मोषधिमन्ततपुःसमाधिजाः ससि त | परिणामतापरस्कारदुः १३६१ = दराश्चत्‌(॥ २४ स्थुः , जात्यास्यायमिकसिन्‌ ११५१।९९।१४. 4 ~ परुषाथदून्यानां गुणानां पतिध- जीवारजीवों पृण्यपृपियुतो ३३ सुवः १४१ जीवा +^ ` २९ [पृषयोगःदङ्कतात्‌ ३२ | ` |प्रकरणादुसंनिहितताच्चं ५६ न्वध \9 \9 वत तम्वा ४९१ ५० ५०१०१ |प्जतिस्थित्यनुमव- ३० त्वार्य भ्रदान सम्यग्दृरनम्‌ २५ प्रमाणप्रमेथ- ९० 9 | = „० ॐ ॥ व स्थिता यलऽ्पासः १३६ | परयलानगपदयान्हनयोगपधात्‌ १५५ तत प्रत्ययकतानता ध्यानम्‌ १४० व्‌. तथा प्रव्तिहितुत्वाच्च ९२ | बन्धहेवमव- ३९ ` तद्नन्तरमू्वेम्‌ , ` ३२ „ भ. बद्धेदं च समगृहणात्‌ ` ३० | भर्न। तिषृणवुं स्नायीत ९३ तप्ःस्वाध्यायेश्वरपाणेवानानि १२२, म, । ५३६ | मतिश्रुतावधिभः २५

7 इ(म्धवकेकविभोकाम्पाम्‌ १८ । एर नृवत विकरममाद्‌ः १६१३

ध

[१४].

सूत्राणि पृष्ठाङ्काः | माष्पाणि प्टङ्काः मन्वाय्वेद्पामाण्यवच्च ९० | स्पदीरसगन्धवर्ण॑वन्तः पृदरटाः २८ मिध्याद्रनािरति- ३० | स्वरसवाही विदृषोऽपि १३२ य. स्वविषिथासंपपोगे वित्तस्व- १३९ यथाऽजागोमहिष्यारि- ३० | स्यादस्ति स्थालास्व ६३ युश स स्वगेः सर्वान्यस्यदि- ९८ ह. यमनियमासनपाणायाम- १२५ | इसितमीतनुव्यहुकार- ६१ यमथंमधिरूत्य प्रवतेते ७४ ---- योगिच्ववुत्तिनिरोधः १२१, १२७ भाष्याणि. व, अ, वितकैविचारानन्दास्मिवा- १३० | अथ गोरित्यत्र कः शुः ११२ विरामपत्थयाभ्पासपूवेः १४१ अथ शन्दरानुशाप्तनम्‌ १०७, १०८ विशोका बा ज्पोविष्मषी १४१ १०९, १२५ बीतरागजन्भादृशंसाव्‌ ४४ | अयेत्थयमिकोराथः प्रयुज्यते १२५ वुद्दर[दच्‌ १२ इ म्याधिर्त्यानसंदायपमाशरस्य- १२९ | इविकरणो विषक्ताः सववामि- व्यु तिभ।षामिपित्स्था १२५७ | संबध्यते १३५ | | ष, ताद्चपुवके पयोगेऽभ्युद्यः ११० | एकः शब्दः सम्यग्न्ातः सुष्टु प्र शल्रयोनितात्‌ ४९; ५८, १७१ | यक्त; ३१० सोचरंतोषवपःस्ाध्ययिश्ररप्रणि- १३७. च, "नन चत्वारि शृङ्गि चतवारि पद्जा- श्‌ । तने ११० तङ्षायत्वाज्जीवः $ ॥ सर्वतुरूषाम्यताखूपािमतरप्रति ` सवम ष चक्गवि~ १५९ प{ ज्ञाताधित्तवत्तथः १२८ {अन ११६ ` दषूपाणामेकशेष एका

7 । 9 निष्ारण) परः बहक करोऽ मुखाशयी रागः ५११. | ए. ९ सुप्यनाती णिनिस्लाच्छीर्ये २| प्‌

सृिडन्तं ¶१दम्‌ | १९२ पभाद्मिशवाविरेषृत्‌ १४९ होऽ प्रमो नायो विभ्तिपुल ९२ | प्यके नाम पृतिपुरुषम्‌ ४.

[4५1

गणय जअजअ क क थ कयकक भन्यलापानि एट्काः | मन्थवमिनि पृष्ठकः

म. छण्डनलण्डलाधम्‌ १६८,१६८,१६८ वङ्कः दीनि भ्ठमण्वादिे १२४ ग,

_ य, (गषुकृरकि ६० धथोमयोः समनो दोषः १६० गाहम्‌ ५८ यदेव प्रह्पादशने तवाक १६६ |गौषवहषृम्‌ ५“, ७४, ९०; ९३, योगः समाधि १९ ११२ पोगानुशासने शा देव्यस्‌ १२५ | गोदमूववादि कप्‌ ५२

र च्‌,

रिती ३७, १५२) १६३ छ.

छन्दोग्यम्‌ ३७, ३५७) १७, ३९

१९, ४०, ४०, ४४, ४७,

रक्ोहागमखध्वरैवेहा प्रयोजनम्‌ ११० 2 व्‌ व्यावहारिकीं परमाणसतापहाब १६८

पन्या ये

एक भ

अन्थनामानि ४९, ५६ १६८ । थ्‌, । अज. अजपापन्वसमपणः १३८ | जाषिसमृदेशः १३४ शथर्वणसंहित १०७ । निमिनीयसूषम्‌ ९७, ९७, ९७, ९८ अमरकोशः ११६ १२६, १३४ । भा, जञानापिक्रपरि्पािः ७४

आगमाधिष्छारः ९९ ५७। ह. भ्धियपुसणम्‌ ५२ ¦ खकोपुदी ११८ भाषएनिश्वया्टकारः २९ [षखपकाराः ६८) ६९१ ६९ ~ ह्‌ प्ठमुकावधिः ' ४१, ४१, ४२) ४२ 1 | ६, ४ ; ४३, ४२ इदाबास्पम्‌ ॥ ४६, ४६ र ३४९ कृक्तंहिता ५९ [ववदः . कं, साथतेगहाविकारः ७७ कृणाद्सत्रम्‌ ५. ८९ |व्ाधाषिगमसूत्म्‌ २८, १८, २८

काकम्‌ १५, ४०, ४३, ४७१२४ |०९) २९ २९१ ६०, ६०, ९० काष्यप्रकश्नः १३५. ११६।३०१ ६० ३०, १२) ३१; ३१ कैर्मप्राणम्‌ ५८ ३१ किापिकारः ७६ |वन्नार्कप्‌ १३६

| वाङ्गक ५७

( १६]

किसे समदय मकमा,

अन्धनामानि ृष्ठाङ्काः | मन्थानं ृष्ठाङ्काः तैत्तिशियकम्‌ ४९, १४६. १५१, ५६२, १३२, १३२, १३२ १७१, १७१ | ` १६३) १३६, १३३, १३३ तेत्तरायारण्यकम्‌ ५२, १००,१०१| . . १३६, १६३५७, १३७, १३९ १४२, १६७। १४०, १४०, १४१, १४१. तेततिरीयन्राह्लणम्‌ ५८, ५९, १६० ` १४१, १४१, १४१, १४२ तेतिरीयसंहिता , ९६, ९६७ | पकरणपञ्चिका १५४, १५४, १५९४ _ दु. १५५, १५५, १५६, १५६ दरर्यसमृदृशः ११६ १५७ १५७ _ न, | परकीणंकः | १११ नारायणश्चुतिः ५५ | प्रोधाभेादः ५५७ न्यायकणिका १६० ¦ प्रमाणपारायणम्‌ १५७ न्यायकुसुमाञ्जलिः ७ ९०, ९६, | परमेथकमदटमारवण्ड; २२ १०५, १०६, ५४६९, ५६ घ, न्धय॒िन्द$ 1 | बहुदवत्यः ६९ न्यायवीथीं ' १५३ , बहत्तहिता \९ पन्नम्‌ =. ४४ | बुहद्रण्यकम्‌ २; ३९; ३९, ३९) पवितूनमश्यमू्‌ ५, | २९, ४१, ५५, ४६, ४७ ू प्‌. | ४७, ४७, ४७, ५८, १५४ पश्चपारिका १६२। १२८, १४५, १४६ प्चपादिका विवरणम्‌ १९१ | सोधिचचधिनृरःम्‌ १८ पथ्चिकाप्रकृरणम्‌ १५६ बैद्धनयः १८ पद्मनन्दी ३२ | ब्रह्मकाण्डम्‌ १११ पशचरात्रहश्यम्‌ ४६ ४९

@ 4२1... ~ 4

१णानस्‌चम्‌ ९९, १०२, १०५ ‹ , २५६, १२६. १४५, १ ©

१०८ ५५८, १०९, ११३०

१३२, ११४, ११५, ११५। १७१. १७१, १७१ १२५, १६२, १३२. १५२ | बल्लसूतम्म्‌ ,४९ परातज्ञयोगसूवम्‌ १२२, १२२, | ` .. भ.

१२२, ,२२, १२२, १२३ | भगवद्ता . ४५ ४०, ~<, ४८) १२५७. १२७, १२७, १.७ ५३) ५४) ११९) ५२३ १२४ १२८, १२९) १३०, १३० । १९९) १३३ १३०, १३५, १३१, १३२ | भगवम्‌ | य्‌

"+ | १७

पिरि २ कायक

ह रन | कन्यय | व ९ द्गः प्रन्थनापानि पष्टाद्क्यः भद्धियश्रुतिः ५५४५। व्यासभाष्यम्‌ १२५. भाव्यम्‌ १६० व्यासभाष्पव्याख्यां १३१ मनस्मृतिः हौ १ । ५७

स दाकल्यराहतापाराश्चष्टम महानाराययणापानेषत्‌ ११०,१६९ शारदातिखक क महामारदततयंनिणयः = ५२, ५९ दरिः ` सि

महाभाष्यम्‌ १०७) ११०) १११,

११२, १२४, १२५ | म्‌ ध महावराहः ५५ | धरपृश्वरात्म्‌ ४५ महोपनिषत्‌ ५६ | भीमत्करणः ६८ माण्डूकथकारिका | ५३ | भितकटित्तिरः ९७० मानमनोहरः १०३ ` धीपाक्तरणः जब मीमासा्लोकवारषिकम ११२, १६८ | भाग्रलप्किरः ६७ गुण्डकप्‌ ४३, ४४; ४६, ४3, ४८ | ननवृमन्छः ७१, ७१ ५३ | भ्रामत्सारमयः ५७ र. धतश्वतरपनिषत्‌ ४०, ४३, ४४.८१ रसहद्यम्‌ ७९, ८१, ८३। १२०, १६६, १६६ रसार्णवः ७८, ८०, ८२ । स. रसेश्वरसिद्दान्तः ७९, ८ १ | समानतन्तः ९० ५ व्‌. सबन्धसण्गः ११५, ११६ वाक्यपदीथम्‌ १०८, ११०. १११, |साकारसिद्धः ८१ )1२9११३१११६१११६,१६८ | सा्यकारिका ५१, ११७, ११७, {व्रणम्‌ १७} ११८, ११८, ११८, १२८, , विवरणविवरणम्‌ १६६ |` ११८, ११९, १२०, १२९१, विवेकविलासः १८ १२१ विष्णुतत्छनिर्णयः ५०) ५९ |सिद्धन्तः ` ३३ दिष्णुपुराणम्‌ १४०, १४० स्कान्द. ५८ वीतरागस्तुतिः . २१, २४, ३१४ | स्याद्राद्भञ्चरी ३४ वेदथसश्रह ४२ | स्वरूपसंबोधनम्‌ २५७

वे रेषिकसूषम्‌ ४३, १५५ प्र

[ १८

कसात ` प्न ` ` ` एङ

्नीवययययययवयस्वयनततमनितेयष्यनमेरननिेय धश्यकारनानानिं प्ठाङ्मः | पन्यकारनामानिं

भन्थकारनामानि । कृतपतरुक।रः

अ. कात्पायनः भक्तषाद्‌ः ७४ |केथटः भषोरदिगदार्षः " ` ७५ श. छनन्तषी्ः ३ ३ | खण्डनकारः स्मिनगृहाचायैः ७५, ७८ ग. अमिपूकः . ३१, ११६, १३८ |ग्भीकान्तिभः महत्‌ २६ गुरूः

आ गृरुमतानसारिणः

अवायंः३४, ६५, ८०, ८६, १८३ | गोविन्दमगवताड वाः १२२, १४७, १५०, १५० गोतमः

५५९, १५९ च. पवाच्राेवाचश्वतिः ११८, १४४ |चषौकः आवचा्यदाचसततिमिधः १६० | चित्सखाच्थः आनन्द्रीथः ४९ ज. आभ्राणकः २ |जिमदृत्तस॒रिः

इ, जैनः ई्वररूष्णः ११५७ | जेमिनिः

, उ. जञानभीः उत्तठाचार्ः ७४ त. उद्यफरतुनुः ` “ ७५ | तथागतः उदयनः ९६, १०३, १०५, १०६ = उदृपनाचावः ` ९० ||तातिवः उपास्वातिषाचकाचार्थः ३० [वैविध्वद्धः

आओ, धु. ओपनिषदाः १५० |धर्मकीरषिः

क, न्‌. कणादः ८९ |नकुटीशः कृपि दयः १२१ | नरेन््गिरिश्रीचरणाः

पङ्क १६६

११०

११२९, १३६९

१६८

<८र्‌ १०२ १५५ ७९, € 9 ९०, ११३

॥ १५२, १६३

२४ ३३, १५० ९७, १६४ १०

च्छ

६५ ९२, ११२ १७०

१३

६३ १६६

(१९.

अन्थकारनाभानिं पृशङ्काः | अन्थकारनामानि नारायणकण्डः ७१ | वहसषिः

नीटकण्डमारतीधीचरणाः

१३५.। नेयायिकाद्यः ८८, ११८, १५० मगवान्‌ न्यायनिमाणवेशः ५७। न्यायभूषणकरः प्‌. ¦ पकषिर्वामी ९ हारकः पञ्चशिखः १२२ | मादः प्चशिखाचायः ९२८ (मामत क्रः पञ्जाः

१२५, १२७) १२८) १३६०,

पठकाः

४, ९९ म.

११, ४७, ५४, १३१ | १३४, ११५, १५१ १०४ महचायंः ९६) १०५७) ११३,१३२

१५५

१०७, ११२, १२२ | भाष्यकारः ४८) ११०, ११०,१११, ११५, १४९, १५३

१३३१ १३९६५ १४१ भारकरः १६६ पद्मननदः २५ | मोजराजः क. परक , ` ७ म, । प्णिनिः ११२, ११५ मध्यमन्द्रिः ५२, ५९ पव।चपिः १४८ मनुः १०२ पोर।भिकः १४० | महोपाध्ययवधमानः १०८ बृभाकरः १५३ | पाध्यमिकः ११ प्रमाचन्द्रः २९ य. ि प्रशस्तपाद १० |यगिवल्क्वः १९६ १६३, १३७ प्ामाकरमवानचारिमः १५० | वाहिकः १०६ प्रामक्रकदृ रनः ८८ | म्नः ४८ प्रामाणिकः ११३ गगः २५

क, ब्‌, फमिपरिः १२५ |रामकष्डः ७४ ब रापानुजः ३५७, ४३, ४५ बाद्य्ः १४५ | रमेधरः * € पौदधः ५, ७) १७) १५० | ©,

प्रन्थकारनामानि

टोकायतः

वसुगषाचायेः वाक्यकारः वागीश्वरः. बाचकाचार्थः वाचस्पतिः वाचस्पतिमिश्रः विधानन्ददयः वृत्तिक।र४ चेङ्कटनाथः वेद्‌।न्ती

वेदन्तवाद्निपुणः

व्यासः

कयरस्वामी दकराक्िकरः दकराचार्यंः च्ालिकनाथः श्रीषरचायेः ओीमन्यृगेनदरः

[२० |

पृष्ठा ङ्काः | भन्थकारन्‌।मानि पृष्ठा ङ्का ३५० स्‌. व. सर्वज्ञः ८०, ९४ ७७ | सव॑तीर्थकरः ११ ४८ | सहनस्वज्ञविष्णुमहोपाण्थायः ५५६ ०३ | तपदापदिद्ः ६४ २७, ३० | साख्पः ११४) ११८; १५० १.५५ | सांख्यव्वःय॑ः ११९ १३१; १६५ | सिद्धगुरः ६६ | + | सिद्धेन पफवकःरः २० ४४६2 १३१. | भवनरः ६३, ६३; ०; ९०) १६३९ ४६ | ह्मशमुः ६९ <<? ११८ | स्ोमानन्दनाथपादः ˆ ७३, ७५ ११९ | सागवः ११८ - ३ १९ | स्वतःपाभाण्यवादिनिः १०२, दा. ह. १५९ | हरर चाचार्यः ६० ९५ | हरिः १०८) ११); ११३, १३४, १२४, १४५ | ११६ १५३ | हेमचन्द्रस्रिः २२्‌ । << | हेनचन्दचायंः ३१ ६७, ६९७, ६८ देखारानः १११.

दति सवद्रोनरश्रहान्तगतनश्छोकश्ुतिसनमाष्यायवाक्य-

अन्थनामश्नन्थकारनामानकमाणेका ।

नििवेनोयः नियमि पनििन्वििनकनिणे