अन्यादूकः
( ५५२)

-नीटकःडपिरिवितदीकाममेत

भीमद्रणेर्गीता ।

भरल्य-रुपकजयः, ( ६)

आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावरि;।

गरन्थादः ५२
नीटकण्ठविरवितटीकासमेता

श्रीमद्रणेशमीता ।

एतत्पुस्तकम्‌
आनन्दाश्रमस्थपाण्डितेः संशोधितम्‌ ।

जीतने न

तच
हरि नारायण आपटे
इत्यनेन
पुण्याख्यपत्तने

आनन्दाश्रमयुद्रणाल्ये
आयसाक्षरैभुदरायित्वा
प्रकाशितम्‌ ।

शाठिवाहनशकाब्दाः १८२८

खिस्ताब्दाः १९०६
( भस्य सर्वेऽपिकारा रानश्चाप्तनानुप्तारेण स्वायत्तीहृताः । )

मूल्वं रूपकद्रयम्‌ ( २)

आदशेपुस्तकोद्ेखपन्रिका । ..

क 9

अथास्या नीलकण्ठविरवितदीकासमेतायाः भ्रीमद्रणे्षगीतायाः

पुस्तकानि वेः परहितेकपरतया संस्करणार्थं प्रदत्तानि तेषां नामादीनि

पुस्तकानां संज्ञाश्च प्रकाश्यन्ते--

(क.) इति परतितम्‌-पुण्यपत्तनस्थानां वे० शा०सं०रा. रा. शंड्ये इव्यु-
पाहवासृद्वशाशिणाम्‌ ।

(ख.) इति पर्तितम्‌-पुण्यपत्तनस्थानां रा. रा. क्रप्णाजीं गणे पारणकर
इत्येतेषाम्‌ ।

(ग.) इति पर्तिनम्‌-ज्ुितं पुण्यपत्तनस्यानां वे०श्ञा०रा. रा, मोरेश्वर
राप्रजी दीक्षित इत्यतेषाम्‌ ।

(व.) उति परिनम्‌-श्रीससिहवाडीस्थानां वे० श्ञा० रा. रा. गणेशक्ञाखी
कर्वश्वर हत्येतेषाम ।

समापेयमादर्भपुस्तकोदेखपातिका ।

अथ गणेशमीताश्लोकान्तर्गतविषयाणामध्याय-
कमेणामुक्रमः

~ न छ्-न्र

विषयाः कैकः

सिकं

विधया; शरेकाद्ूः

कर्मसाधनप्रधाना चतुरध्यायी ॥ | शखरसंघातादिभिरातेमप्वरूषेत्य विका-

प्रथमोऽध्यायः,

व्यासं प्रति सृतकृतप्रघ्नः -.. ~ १-र्‌

व्यासघ्य सूतकृतप्रश्नोत्तरारम्भः --. ३
उ्थासमृतसेवादे वरेण्यगजाननसंवादः ।
चिघ्रेशवरं प्रति वरेण्यस्य योगश्रवण-
परिषयकप्रा्थना ... ...
वरेण्यं प्रति श्रीगजाननस्योक्तिः ... ५
वैरग्योस्गदनाय पराभिमतयोगार्ना
निषेधप्रतिपादनम्‌ । ..~ ~ £
कैवल्यस्य साधकं कुल जन्तन्नतस्य
निपेषाभिधानम्‌ ,.. ~ ^ ७
पिद्धाभियोणनिरासकथनम्‌ ..* .- ८
इन्द्रपदाद्यवासिरूपयोप्स्य यागत्वा-

॥:

भावनिषूपणम्‌ ... =. .-. ९-११

ज्ञानयोगामिवानम्‌ ... ... ,.. १२
ज्ञानवतां प्रशंसा ... -.. °= १३

योषस्य नानाविवत्ववेवरणम्‌ ... १४-१५

परैरुद्रजतामां योगिना मनसो पिके
याराददिलयनिरू'णम्‌ ... ... १६

ज्ञानिनां मनोविकाराभावे हेत्वःभधानम्‌ १७ -१८

योगध्रव्रणफल स्थनम्‌ ५ अ १९
अनुत्तमयोगनिरूग्णभ्‌ -- = २०
निष्रल।नन्दस्प्रूपस्थेवा ऽऽत्मनो ज।-
ऊनन्मस्थिपिलये कारणत्दाभि तानम्‌ २१
देवतादिभदप्रद्िकामायञ्पे स्वश
यप्तदिताऽदमेत्रेयादिकथनम्‌ ... २२
मन्दमातिप्रवेधायाऽऽत्मनो प्रायाशब-
लकूपनिरूपणम्‌ 4 ' ^

आत्मनःसकाश्ादेगन्य।दिदेवतानामुत्त्तिः २०-२६

आत्मस्परूपकथनम्‌ ... .-+ .. २४
श्रे्ठादीनामपि मायातो मोह भ्यादिक-

थनम्‌ १11 ००१ ००५ ००५ २८-

राभावप्रतिपादनम्‌ ,.. ..* ३०-३४
वासनाया उच्छेदे कारमाभिधानम्‌ ... ३५
मवयि कमीण्ययेग्रतः पूमषस्य कर्मणा

चिस्दगुद्धित्तता विज्ञानप्राप्तिरिति-

निरूपणम्‌. ,,, -- = ३4
मिहितक्र्मणस्यागाभावकथनम्‌ ... ३७
स्वरक्रभदयाणिनां सिध्यभावादिनिरूपणम्‌ ३८
स्वधमौनुषएरनेन शोधितहदयस्येकण्ठ्य-

शनावाप्तिोधनम्‌ ... ... ३९
एेकारस्ममाव्रनारूपद्धितीय्यो निकूप्रणम्‌ ४०-४५
सेयमकूपयोगस्याभिधानम्‌ ... .. »१२-*७

असंप्रज्ञातयोगनिरूषगन्‌ ... ... *८
पूर्बोक्तयोगस्य फल थनम्‌ = --- *५ ५०
भवणादिना ज्ञानप्यानुषपमदाग्रोग्य
निखूपणन्‌... ,.„ ..+ ... ५१
स्थिरवुद्रलक्षणम्‌ ... - - ५२५
इ्दरियजयोपायामिवानम्‌ ... ... ५५

यतमानस्य पिपश्चतोऽपीन्ियाणि
मनौ हरन्तीति ख्यनम्‌ ... ... ५६
रद्छि्राणि सेयम्य यो युक्त अस्तिस
कृतधीरितिनिरूपरणष्‌ =... न ५७
पिषयव्यनेनवङ्कादिद्रारा प्रणाशकथनम्‌ ५८-५२
जितेन्त्रियस्य सुखावािपितिनिरूपणम्‌ ६०-६३
सर्वैभतगन्यां परमाथतत्वलक्षणायां

यो जागर्तीतिकथनम्‌ ... ६१
सलयकामस्य सर्य कामाः प्रापरुवन्तीति

निरूपणम्‌... -. = -" ६५
ृद्धिल्यये प्रयोजनाभिवानम्‌ .-. ६६

समकामलागपूतैप नित्त नरतस्य
मक्तिपाप्तिङ्थनम्‌ ...

१1
॥ 1

[२]

विषयाः श्रकाङ्काः
ब्रह्मविद्याया ज्ञानि ॐवल्यपदावाप्तिरिति"
बोधनम्‌ ... १५ ६८

द्वितीयोऽध्यायः ।
श्रीगजाननं प्रति ज्ञाननिष्ठा अथच कर्म-
निषा, उभयोमेध्ये यन्नि प्रयसकरे
तद्वदेति षरेण्यभ्नाथना,.. ... १
कमेनिष्ाज्ञाननिष्योर्भिनधिकारकत्व-
कथनम्‌ ... डः द
निच्यनेमित्तिककर्मदयागे परुषस्य मकषय-
भवनिर्पणम्‌

००७ 18।

3.2 ३-५
कमैणा यथा चित्तदद्धिस्तत्प्रक्मराभि-

धनम ग 5. च. ~
अनिच्छाकृतकेणः ध्रष्टतमत्वकथनम्‌ = ७-८

देश्वरपौपतं कम पुरुप न बध्नाति सवासनं
कमे देहिन वध्रातीयादिकथनम्‌... ९
अनात्मज्ञस्य चित्तशुदधयर्थं कभेयोगाव-

द्यकत्वप्रतिपादनम्‌ ,,„ ,.. १०-१
निद्याकरणास्पुरुषस्य प्रयवायोत्पत्तिः १९
हृतावरिष्टमोकत॒णां सयेपातक्रेभ्यो

मुक्तिरियादिनिरूपणम्‌ .-~ .. १३-१४
तत्तच्रारणपरम्परया यज्ञस्य सवैकारण-

त्वम्‌ ... . +, ,
आख्यायिकापूर्वं व्यत्पादितधमभेप्राधा-

न्यस्य फलाभिधानम्‌ ..-. .-.. १६

आत्मतृप्तस्य कर्मेयोगानावदयकत्व प्रतिपाद.
नम्‌ ००, १७-१८
रण्यस्य फठासक्ति स्य॑स्व स्वधर्मे प्रव-
नम्‌ 9 ५९
अ्मज्ञेनापि लोकसंग्रहटथ कम कतव्यमि.
व्यभिधानम्‌ ... .. २०-२३
विदहितक्रमेदयागे दोषरनिरूपणम्‌ २४-२५
भविदरषां मतिभदं विद्वान्न कुर्वतिदयादिप्रति-
पादनम्‌ .. २६.३६
गणविमोदहितानामज्ञानिनां कमम सङ्ग इया.
दिनिरूपणम्‌ ... ..~ ,-.. २९
दशरवुद्रथा कमे कुर्वतो मोक्षावाप्निनि-
रूपणम्‌...

००७ ००० 9००

७०० ००७ ००७

००० १०५ 1१7)

५०-३५ | क्रियादितस्वप्रदशेनम्‌

विषयाः गैग्रक्काः
पुंसः स्वातन्श्यमस्वातन्त्रथे वेति संदिदान-

स्य वरेण्यस्य श्रीगजाननं प्रति प्रश्रः ३६
धरेण्यं प्रति श्रीगजाननस्योक्तिः ,.. १
कामक्रोधगोः पापेतुत्वनिकूपणम्‌ ... ८-३९
कामस्यानथेहेतु्वाभिधानम्‌,.. ... ४०-*१
कामजये पुरुषस्य सरवैफलावा्तिकधनम्‌ ४२-*>

तुतीयोऽध्यायः ।

पृवोकयोगे वरेण्यस्य श्रदधामुत्पादयितु योग.
स्यनादित्वनिर्पणम्‌ ,.. „~ १
ज्ञनयोणस्याऽऽधुनिकत्वशङ्कानिवृत्तये वंशकथ-

नपूविका स्तुतिः... -. न र्ग
अणेरो लोकस्यानीश्वरत्वशङ्कं निवत्तयितु
वेरण्यप्रश्नरः ,,„ ..~ = ५

स्वधिप्रहस्यानायनन्तध्वं ददैयतो गजानन.
स्थ वरेण्यं प्रति षचनम्‌... ... ६
मत्त एव विषण्वादिदेवतामामाविभवि ध्यदि
कथनम्‌ ,..
विष्ण्वाद्।नां
नम्‌
भगवतो जन्मस्वर्पत प्रथोजनयोर्निरूप-
णम्‌ .,. १८-१२
ग जाननफ़तदिव्यजन्मक्मेवेदमेन भक्तस्य
पुनभन्माभावकथनम्‌ ... .-~ १३
पूर्वेषां ब्रह्मविरामप्येतन्मोक्षमागीश्रयणे-

०७१ = ००० ०००

स्वप्रभवत्वारस्वाभिन्नतवषोध.
८-९

००० ००५ ००७

नैव प्राप्तकरैवल्यत्वनिरूपणम्‌ ... १४
गज्ञाननकृतं स्वघ्य कामनानुसरेण फ-
लदातुःवक्थनम्‌ ... ... १५-१६
क्मेजसिद्धेः शघ्रभावित्येन प्देषां कमे-
प्रततिप्रोधनम्‌ ,.. .. ~ १७-१<
चातु\ण्यसृथिकतौ पि मगवतस्तदकतै-
लनिङ्ूपणम्‌ =... = *= १९

गजाननष्तं स्वस्य कतृंतवज्ञानेनपि ज्ञातुः

कर्मबन्धाभावाभिधानम्‌ ,.. ... २०

कमैविभागवोधस्य फलनिरूपणम्‌ ... २१
कमौक्मेकथनप्रतिज्ञा... „~ ..+ २२-२३
99 1.8.91 र

[२]

विषयाः कयकाङ्ञः
निदैग्धक्रियस्य लक्षणादिकथनम्‌ ,.. २५
वेतृष्ण्यप्रकाराणां निरूपणम्‌ ...
योगमनुतिष्ठतो वितृष्णस्य कभ्पष्वा-
मावप्रतिपादनम्‌ ... ... ... २१
धज्ञसेपादनार्थं कमौ चस्णप्रकाराभिधा-
नम्‌ ५० ०० ०९ ३०
हैतदशेनप्राबल्यादद्रैतमःवनायामनधे-
कारिणां मतनिरूषणम्‌ ... ...
श्राणयज्ञपुरःखरं ज्ञानयज्ञस्य स्यज्ञेभ्यः
्रष्ठत्वप्रतिपादनम्‌ ... ,.. ३९

उक्तज्ञानस्य गुरुडश्रूषया प्राक्तिकथनम्‌ *०-*१

सत्सङ्गाकरणदोषकथनपूवैकं सत्सङ्गगुभ-
वर्णनम्‌ „< न "न ^

२६-२८ | आत्मनः

३१-३८

विषयाः श्गकाद्काः
योगिनः सुखेन देहरिथतिकथनम्‌ ... १२
प्रभोः कारयितत्वायभाव-
पुरःसरं शक्तः कारयितृत्वाप्र-
तिपादनम्‌ -.. १३-१५

ज्ञानिनां ज्ञानेन ब्रह्मघ्राप्निनिरूपणम्‌... १६

ज्ञानिनौ द्वेजादी समेक्षणलकथनम्‌ १७
ज्ञानस्य दृष्टफलाभिधानम्‌ ... ,.. १८
्रह्ङ्नानां भ्रियाभ्रियप्राप्तावपि हदषद्रेषर.
दित्त्वबोधनम्‌ ... ... ... १९
श्रीगजाननं प्रति वरेणप्रस्य ज्ञानयोग-
मा्गयोमेध्ये कस्य सुःखसाधनत्वमि-
येतद्विषयकः प्रश्नः ,.. ... २०

५३
श्रीगजाननस्य वरेण्यङ्ृतप्रश्नष्यत्तिरा

श्ञानफलनिङ्फणम्‌ =. -- «न ठ४-४५,
न २१
अब्धज्ानस्य सेशयादयो नशयन्तीया- विषयोत्थसौष्यस्य दु.खकरत्वायभि-
दिकयनम्‌ „~ 4 „< *९ धानम्‌ ... २२
ज्ञानादपि ब्रह्मापणंयोगस्य भ्ेष्टवनिर- कामकोधयोः कारणसद्धवि ती जतु
क समथैस्य सुखित्वकथनम्‌ = ~. २३
५ व अन्तःसुखादि विशिष्टस्य ब्रह्मप्राप्िबाध-
नम्‌ ..4 = -.~ .-.. २४२५
चतुर्थोऽध्यायः । | चित्तनिग्रहासमर्थस्य हठ्योगाभिधानम्‌ २६
सन्यस्तिकमैयोगयोमेष्ये यच्छूयस्कदं णायामलक्षणम्‌ ‰.. ,.. ... २७

तद्देति वरेण्यप्राथ॑ना ... ... 9
वियोगाक्कियायोगस्य हेतुयुते प्रश्श्यत-
रत्वकथनम्‌ ,.. ..“ .. २३
कमैयोगयोमेध्ये पुरुषेणान्यतरत्सम्यरमन्‌-
छेयभियभिधान पूवकं कमणि योगा-
न्तभोवनिरूपणम्‌... -.~ ..+ *
सन्यस्तिकमेयोगयोः परतो ऽभेदत्वक-
भनम्‌ 3: .= ५
वैरग्यरहितस्य कमैन्यासस्य निन्दाय-
भिधानम्‌... ,,“ ..“ ,. ६
आत्मज्ञाने वतैमानस्य लोकसंग्रहाय क्म
कुतोऽपि तत्फलालेपत्वोपपाद्‌-
नम्‌ ,., ..५ ५
योगिनस्तत्फ रकिपत्वे हेतुकथनम्‌
फलेहया कमं कुवैत यो"हीनत्य दुःख-
प्रापिनिरूपणस्‌ ... ०, ,,, ११

रघुमध्यमोत्तमप्राणायामानां ठक्षणानि २८<-३०
भ्राणजये गृणकथनम्‌... „~ -- 3१-३३
प्राणायाममभ्यस्यतः फलनिङ्पणम्‌ 83
प्राणायामस्य वुद्धिक्रमकथनम्‌ =. ३४
प्राणायामसाध्यफटलनिरूपणम्‌ „ ३५-३७

भक्तिमार्गप्रधाना मध्यमा
चतुरध्यायी ।
पथ्चमोऽध्यायः।
वरेण्यं प्राति श्रीगजाननप्रतिपादेतं क्म-
योगिनः प्रष्ठत्वामिधानम्‌ .- 9

<-१० | निष्कामकममंणोऽवधित्वकथनम्‌ ... २

शमदमायभपरवे दोषनिरूपणम्‌ =...
मनेनास्िषायामिधानम्‌ ..+ °

[५]

निषयाः ग्गकाङ्कः
योमस्य प्रतिकृलावप्थाकाल्देशादागां
निरूपगम्‌... ४
्विरिधयो गस्य मनश्च ्चत्येन सुदृष्कर
त्वप्रतिपादक्रप्रश्नः

७-१८

००५

9.४ 0 ति १ ५

विषयः: `
सप्तमोऽध्यायः।

। प्रपि वरेण्यत्य शुङ्कहृष्मग.
तिविषयकः प्रश्नः

००० ०५९

विस्तरेण मनसो दौश्चनिल्पणम्‌ ,.. २०-२३ [देवयानगिि पराणमागेद्यङथनम्‌ } शक्ना

असिद्धमनोजयस्य योगभ्रष्टघ्य को लोक-
इति वरण्यप्रश्चः ५. द
योगश्रष्टस्योत्तमगतिप्राप्निप्रतिपादनम्‌ २५-२५
षष्ठोऽध्यायः।
भगवद्ध्यानयोगं कुवैतः समस्तैश्वयीदि-
गणसंपन्रमवज्तानप्रप्तिप्रकारो-

पद्शप्रतिज्ञा ,. =“ ,.“ १-२
विज्ञानसपत्तेः प्रकृतिज्ञानस्यापेक्षशत्वक

वन्‌, अ "9
जदगप्ऱृतेरेकादश्चधात्वेन निङ्षणम्‌... >
जीवरूफयाः परकृतेरमिधानम्‌ ... ५
उक्त प्रकृतिद्रयद्वारेगेश्वरस्य जगत्कार-
णत्वप्रदरनम्‌ ... „~ ^ ६
ज्ञानदलभत्वप्रकटनम्‌ ... .-~ ७-<
देश्वरापिगमे,पायविश्रतीनां सक्षिषेण
कथनम्‌ ,.. „~ र ... ९१९
निविकाराया म प्रक्ृतेजगन्मोदकत-
त्वबोधन्म्‌ ,.. ,^ ~~ ११
मायानेवृद्युपय कथनम्‌ -.~ „^+ १३
अन्यदेवतोपासकानां तत्तदेवतोपाऽन-
श्रद्धादाढयैकरणेन तत्तदेगत"स्व-
रूपिणो मन्त एव कामप्रा्िरिति

कथनम्‌ ... ,.+ „~ ... १३-१४
अन्लयभावनानुसरेण देदान्तर प्रा्तिक-

थनम्‌ ,.. ,. ~ „~. १५-१६
स्षामष्यदं गम्य इति निरूपण ... १७,
अन्यदेवताभक्तानां पा्तकथनपृदेकं म-

द्रक्तानां क्रचिदपि कालि पाताभा-
वनिरूपणम्‌ =... .* ^~ 9८
निष्काममक्त नां सम्यग्दशिनां भग-

वते योगक्षेमप्रापफ़त्वक्रथनम्‌ ,.. १९
योगिज्ञनदीनयोग॑तिनिरूपणम्‌ ... २*

न्व्कण्न--

गतिब्रेह्यावाततेः कारणं कृष्णा गतिः
संमृद्य गतेः कारणीमीत जिरूःणम्‌.
शङ्क ति प्राप्यव्रह्मासियानम्‌ ...
कृ "णगि प्राप्रतमुतिकथनम्‌ |
म॑स॒तिनिराकरणार्थं भगवतः पूजाप्रशा-
रक्थमम्‌ व
श्ििरचित्तस्य मानसपूजाप्रक्ारः । त.
एप्‌ नायाश श्रेटत्वकथनम्‌ =...
चतु्णामाश्नमिणां मध्यऽन्यक्तमप्य प
वैक्तपूजा प्रकृ्ौगल्य सोपानारो-
हकमेण सिदधिफञनेरूपणम्‌
मदन्यदेवतासक्तस्य मां द्विषतऽ्पि
माभेव यज्ञत इयादिबोधनम्‌ ...

तानित्रिकपूनाकथनपूवेकं तदकरणे प्र
लयवायामिधानम्‌... श
अन्तरङ्गकमववद्धात्मोपासनकथनपृषै-
कमैङरम्यज्ञानफ ग्रवा्षिप्रतिपाद `
नम्‌
मयि सवैकमाभणे कपत योषितादी-
नामपि सूक्तिकथनम्‌
मदग क्तस्याविनाश्यलेकाभिधानम्‌ ...
साधारण्येन विभूतितहनक्षणयोनिरूप.
णम्‌

1771

०५०

००५

१५१४ ०१ ०० ०

~
०००

०१५ १1 ००० ००५

अटमोऽध्यायः।
विश्वक््पदिटक्षया वरेण्यकृता गणेश-
प्रार्थना ,,. इः
एकस्मिन्मथि प्य त्वभित्यादिग जानन.
भाषणम्‌ ... ४
वरेण्यस्य गजाननकृ तविशवक्ूपदशंनम्‌

००५ न ०.१

श्रीगजाननदशितविश्वक्ूपस्य स्वनुभ-

वश्रक्रदीङ्रणाथै वरेण्यवाकथम्‌

क्कः

॥।

९-१०

११

१२-१३

१४--१७५.

१८-र्द्‌

२३
१,

र्ण

८->प

[५]

विषयाः च्रकण्डकाः
वरेण्यं प्राते गजाननट़तं बिश्वरूपदजञ-

नस्य वुङमत्वेन निरूपणम्‌ ... २३-२५
वरेण्यं भ्रति भक्तिभावत एवाहं प्राप्य

इत्याद्याभेधानपूवंकं गज(ननकृतं
सैम्यसूपप्रदशैनम्‌ ... ... ... २५
मद्यं कमं कुततो मद्धकस्य सवैसङ्ग-

हीनादिगृणवििष्ठस्य मत्पदावापि-

कनम्‌ = - 34
ज्तानकाण्डार्थप्रधानाऽन्तिमा
उयध्यायी ।
नवमोऽध्यायः ।

स्यक्तोप'सकाव्यक्तापासक्योमध्ये क.

तरः प्रेयानिति वरेण्यप्रश्नः ... १
भस्य स॑श्रयक्य च्छेत्त/ त्वदन्यो नास्ती-
ल्याक्रारिका वरेण्यकृता श्रीगजानन-
स्वति." 3
स्यक्ताग्यक्तोपासकयोस्तारतम्यप्रति-
पादनम्‌ ... .- .~ ,.„ ३-\
भियोगे वरेण्यस्य प्ीगजाननटकृतं
तरवत्‌ =, (० 99 ` ज
भक्तमाहाल्म्यक्यनम्‌ ... ... <-१०
पृवोक्तमक्तियोगेऽसमयेप्याभ्यासयोगा-
दिसाधननिरूपणम्‌ ,.. ... ११
अभ्यासादावशक्तस्येश्वरापंणवुद्धथा स्व.
धमौचरणमेव श्रेय इत्यभिधानम्‌ १२
स्वधमाचरणमप्यनृष्ट तुमसमथेस्य प्रय-
त्नतल्िविघश्भफ खयागक्ोपाया-
न्तरकथनम्‌ „~ . “०३
अकतुतायनुसंधानपिक्षयाऽकतेवादमि-
व्यादिचेतोवृत्तैः प्राशस्यादित्र-
की ८ ~ 9 98
निरदहंममतेय, दि वल्यसाधनधमेनिन्-
पणम्‌ ०.५ ११ ०० ०० १५-१७

उक्तधमोपदेशं सशीखयतो जनस्य
लोकेषु वन्धतेनाऽऽःमनः प्रियत्वेन
चाभिधनम्‌ ...

111)

.,, १८-१९ । सातिकादितपसां लक्षणम्‌ ,.. ,.*

विषयाः गैगरेकाङ्काः
श्रीग नाननं प्रति ‰ क्षितं कश्च तद्रेत्तीति
वेरेण्यग्रश्नः ,,.

०० ००० 2०
क्षेत्रस्वरूपकथनम्‌ ... २१-र्
के त्रजञस्वरूपाभिधानम्‌ ... ,. २३
भोक्तभोगेश्वरप्रक'रकतुरीयज्ञानाधिग-
मसाधनोपायनिरूपणम्‌ = „., ,,. २४-र्ष्‌
क्ित्रलयाथात्म्यकथनम्‌ =... ,.. २६-३०

भविद्यामुपजीम्य प्रकृतिः पुरुषं कर्थ
बध्नातीति प्रतिपादनम्‌... .-. ३१
सत्वारिगुणत्रपाणां कायो भधानम्‌ ... ३२
सत्वादीनां मुख का्यकथनपूरवैकं तत्करा.
यैविभा।गस्य फलनिरूपगम्‌ ,., ३३-३४
सत्वविवृद् चथ भक्तियोगे वरेण्यस्य प्रव.
तनम्‌ ... ... ३५
भक्तेः प्रक!रान्तरनिकूपणम्‌... --. १६-३८
विष्ण्वादिदेवताभिः सखद स्वात्मनो ऽ-
भेदबोधनम्‌
यदेव क्यं येन भश्योपास्यते तेन स्वक.
वेण तस्मै स्वमारमानं दश॑यामी-

३९

स्या्िनिकूपरणम्‌ ... ... ~ »०-*१
दङमोऽध्यायः ।

देवसंपद आसुरराक्षसश्पदोश्च संक्षेपतः

फलकथनम्‌ ,.. ..~ ... १२

बिस्तरेणाऽऽसुरराक्षससंपदोछक्षणाभि-

धानपूवंकं तयोस्त्याज्यत्वेन निर-

पणम्‌... ,.. + „~ ३-१७

निश्रेयः प्राप्तये हवी संपदमवकम्ब्य टद
चेतसा मद्रक्तिकुविति कथनम्‌

भक्ते्विध्य कथनपुवंकं तद्क्षणनिरू-
पणम्‌... ,.. १९-२१

कामलोभादीनां निरयप्रदत्वमतस्तेषां
द्याज्यत्वेनाभिधानम्‌

एकादशोऽध्यायः ।
कापिकादिश्रभेदेन तपन्नैविध्यनिरूपणम्‌ १-*
५-६

१८

००० (7१)

००० २२

[६]

विषयाः शशकाः विषयाः करोः
गणभेदेन दानन्नैविध्यकथनम्‌ .,. ७-९ | एतयोगगो कन्य फखनिङ्पणम्‌ .-. ३६
सालिकादिमेरेन जानङयकर्तगां प्ेदि- श्रीगण्ेशेन यथोरित तत्सर्वं वरेण्यश्चका-

रेतिव्यासवचनम्‌ अ" 2

ध्य्रतिपादनम्‌ .“ -* १०-२० |दुरेण्यस्य सक्तिररकषनिरूपनम्‌ `" २०
सात्विकादिमुखदुःखानां विभागाभि एतच्छान्नश्रवणफलकथनम्‌ „ ३९

धनम्‌ ~ „“ ““* २१२६ | एतद्न्य.य भ्रावयितुम्य)ख्यातुश फल-
सत्वादिगुणेभ्यः स्वस्य मुक्तौ स्वधमा- निक्पणम इ

चरणनिवन्धकोप'सनाप्रकारनिरूप- गीत.पाठफलनिरूपणम्‌ = ,.. ... *१-५६

क चतुर्थौ गीतापठे मेक्षाभिधानम्‌
मादमणकषशरियवेस्यशू्कर्मणां प्रविभाग सढृदरीतापटे ब्रह्माव्‌,तिप्रतिपादनम्‌

कथनम्‌ ,.. „न “*“ °< २३ |माद्रशङकवतुर्या खन्मयसूतिगणेरपूजन-
चातुण्येकमत्रिमागफटनिरूपणम्‌ पूरकं सप्तकृत्वो गतापटे पुत्राय-
उपपादितशा्ञक्योपसंहारवचनम्‌ ... ३५ वापिवोधनम्‌ ,. ~ „न ४९५

हति गणेशगीताश्लोकान्तगंतविषयाणामध्या-
यक्रमेणानुकरमः

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः ।

श्रीमद्रणेशगीता ।

नीरुकण्डविरचेतरीकासमेता ।

८ तत्र प्रथमोऽध्यायः । )
गणेक्ोऽयं टोकः स नमति गणेक्ष मतिक्रृते
गणेशेनोकीर्णः स्पुहयतु गणेशाय सततम्‌ ॥
गणेशादुद्‌ भूतः स किमिह गणेशस्य विकृति-
गणेशे चाध्यस्तः प्रकटय गणेशात्र यहतम्‌ ॥ १ ॥
गणाधीक्ं नमस्क्रत्य गणाधीशाननोद्रताम्‌ ॥
गणेशग्रीतये गीतां ध्याकरोमि यथामति ॥ २॥
कर्मोपास्तिज्ञानर्कण्डा वेदेष्विव मतां इह ।
सूचं व्रत्तिर्वातिकं च वेदान्तेध्विव गम्यते ॥ ३ ॥
तर्जाऽ्ऽ्या चतुरध्यायी कर्मकाण्डप्रकसनम्‌ । .
ततश्चतुभिर्विज्ञेया भक्तिमार्गस्य विस्तरः ॥ ४ ॥
नवमाद्चियेणेह ज्ञानकाण्डार्थं ईरितः ।
एवमेकादशाध्यायीमाहुः काण्डञ्रयासिकाम्‌ ॥ ५ ॥
सूत्रमष्टादश श्टोकाः प्रथमेऽध्याय आदितः ।
यावद्ध्य(यसंपर्तिस्तस्य वरत्तिरुदीरिता ॥ ६ ॥
ततो दुकाभिरध्यायिवृततर्वा्तिकमीरितम्‌ ।
सूतेऽप्याये श्टोकयुग्मे विषयः सपरयोजनः ॥ ७ 1
उक्तस्ततसख्िभिः श्छोकैः संगतिः सयुदीरिता ।
ततः षड्भिस्तु वैराग्यं चर्तुभिस्तत्वमुत्तमम्‌ ॥ ८ ॥
जीवन्मुक्तिखिभिः श्टोकरेवं स्‌ ञऽर्थसंग्रहः ।
एतत्सर्व यथास्थानं व्यास्यायां दर्शयिष्यते ॥ ९ ॥
गीतास्वन्यासु यन्नोक्तं तदितस्तत्र नीयताम्‌ ।
यदृजातीव संस्षिप्तं तद्याख्याऽन्याखु हस्यताम्‌ ॥ १० ॥

१क. ख. श्गेशत्रयः। २. "काण्ड वेः।३ ध. स्ताविह ।* ख, (नादयचः॥ ५ ग,
"्याटमकाः । ६ ध, “जे त्वायश्मेः ।

२ श्रीमद्रणिङागीता- [ अण्यायः १1

क्र गणनाथकचोगतसागरो जडतरा मम बुद्धिरियं क्र वा।
तदपि तं गुरुलक्षणपादुकातरणिसंश्रयणेन तितीषंति॥ ११ ॥
स्मयिनः प्रमवः समत्सराः श्रतवन्तो वितथोदया जडाः ।
गणनाथ मवैद्रचोनुगां मतिमानन्वतनोऽधितिष्ठं मे ॥ १२॥
इह खलु भगवान्पाराशर्यः सर्वान्मन्दमध्यममतीननुयदीतुं सर्ववेदा
धंसंग्रहार्थं सेतिहासानि पुराणानि प्रणिनिनाय । तेषु च धमारथ-
काममोक्षार्थान्सम्यक्प्रतिपादितिवान्‌ । तच्रापि महाभारते मगवद्धीताभि-
रप्युपनिषद्धिः प्रतिबोधितोऽप्यर्जुनस्तत्सर्वं विसस्मार । स पुनर्भगवन्त-
मुपसन्न आश्वमेधिके पुनरुत्तरगीतायां भगवता प्रतिबोधितस्तस्माद्रह-
विद्नेयमात्मविधा विद्नराजगुल(दधिगता सती निर्विघ्नं केवल्यसिद्धचर्थं
मविष्यतीत्यभिसंघाय श्रीगजाननप्रवक्तुकां वरेण्यप्रतिपत्तुक्रां गीतां गणे-
शपुराणमध्य उपनिबद्धवान्‌ । तत्राप्यादौ प्क्षावत्पव्रच्यर्थं सूतप्रभमु-
खेन विषयप्रयोजने दृश्यति सूत उवाच-अष्टादशशपुराणोक्तमित्यादिना
श्टोकद्रयेन ।
# सूत उवाच-
अष्टादशपुराणोक्तममृतं भराशितं त्वया ।
ततोऽतिरसवत्पातुमिच्छाम्पमुतमुत्तमम्‌ ॥ १ ॥
अत्रं सुखप्रतिपच्यर्थमेकः पृच्छतीवेतरो बवदतीवेत्याख्यायिकामुखेन
जनफ़याज्ञवल्कयसंवादृप्रकाशकन्रहदारण्यकाश्यु पनिषस्स्विव प्रत्यगात्मत्वं
प्रतिपाद्यते । तत्पतिपत्तिश्च केवल्यप्रापिका मोहनिवृत्तिमुखेन भवतीति
सषु वेदान्तेषु घण्टाघोषः । तचायमाद्यश्टोकार्थाऽष्टादृश्स पुराणे-
पूक्तम्‌ । तानि च-
मद्यं भद्र्यं चैव बचयं वचतुष्टयम्‌ ।
आषटिपाथिपुराणानि कूस्कं गारुडमेव च ॥
इति संगरहीतानि । मद्यं माकंण्डेयपुराणम्‌ ॥१॥ मत्स्यपुराणम्‌ ॥२।
मद्व मपिष्यपुराणम्‌ ॥२॥ श्रीमद्भागवतं च ॥ ४1 बचे बह्याण्डपु

# एतच्छोकात्प्ाणयं शोकः क. ख. ग. पृस्तकेषु कडवाच- एवमेव पुरा पृष्टः शौनकेर
महात्मना । स सृतः कथयामास गीतां व्यासमुलाच्छरृताम्‌ ५ इति । ६

१क. ख. "एत | ° । २ क. ख. प्रवोः। 39 ध, पर्िघ्रकै।* क, ख, शरण्यं प्रति गीः
५ ध, "तिदृच्छङः । ६ ग.त्रतुसू"।

[ भध्यायः १} नीलकण्ठविरवितटीकासमेता । |

राणम्‌ ॥ ५ ॥ बह्यपुराणम्‌ ॥॥६॥ बह्मवेवर्तम्‌ ॥ ७ ॥ वचतुष्ट्य॒विष्णु-
पुराणम्‌ ।॥ ८1 वायुपुराणम्‌ ॥ ९॥ वराहपुराणम्‌ ॥ १०॥ वामनपुराणम्‌
॥ ११ ॥ आदित्यपुराणम्‌ ॥ १२ ॥ लिङ्गपुराणम्‌ ॥ १६ ॥ पद्मपुराणम्‌
११४ अथिपुराणम्‌ ॥ २५॥ कूमपुराणम्‌ ॥ १६॥ स्कन्दपुराणम्‌ ॥ १५
गरुडपुराण च \॥ १८ ॥ एतेषूक्तमग्रतम्‌ । अग्रतवत्मीतिकरं पुरुषार्थचतु-
एयम्‌ । प्राशितम्‌ । अन्तर्मावितण्यर्थाऽयं प्राश्नातिस्तु्तिकरत्वसामा-
न्याच्छूवणे वर्तते । त्वया भावितं मया च श्रुतमित्यर्थः, तयेति युष्मदः
सबोध्यः 1! हे गुरो, हइत्याषिप्यते । यद्यप्येवं तथाऽपि तेषां भ्रवणेनाक्र-
तार्थोऽहम्‌ । ततोऽपि तेभ्योऽपि पुराणेभ्यः, अति अत्यन्तं रसवत्‌ । रसो
वैस इति श्रुतेः । रसो बह्यानन्द्‌ः । स एव प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वेन
यत्र वर्तेते तच्छाञ्रमतिरसवत्‌ । पातुं सादरं भरोतुमिच्छामि प्राथये
त्वामित्यर्थः । यद्रा ततस्तेभ्यः पुराणेभ्यो यत्पीतमतिरसवत्तदस-
कच्छरूतमपि । आध्यासिकाधिभोतिकाधिदैषिकानां विघ्नानां बाहुल्या-

द्विपुवते । तत्राऽऽपिव्याधिजो विघ्न आद्यः द्वितीयः । शीतोष्णादिजः।
अन्त्यस्तु तस्मादेषां तन्न प्रियं यदेतन्मनुष्या विद्युः (र ०१।४।१०) इति
देवानां बह्यविद्यायां विघ्रकर्तुतं प्रतिपादयन्त्या श्रुत्येव दरितः। अतस्तद्‌-
मृतं पातुं विपनेभ्यिविधभ्यो रक्षितुमिच्छामि । वि्ेश्वरमुखाचिर्गतं
विद्याम्रतं पाययासि चेत्‌ । तद्वित्रैषिप्रावयितुमशक्यमिति लब्धा विद्या
सुरक्षिता भवतीति भावः। अमरृतसुत्तममिति । पामराणां पजामतु प्रजा-
यसे \ तदु ते मत्यांमृतमिति मन््रवणोद्पुत्रादिकमेवामृतं निकरृष्टानाम्‌ ।
अपाम सोममग्रता अभ्रम (अथवौशे ०३) इति श्रतेयेज्ञपराप्यः स्वर्गोऽप-
तसमुक्क्रृष्टानामर । तयोध्वमायन्नमृतत्वमेतीति शरुतेभूधेन्यनाञ्या कमणंक्ति-
स्थानप्रा्िरमुतयु्करृष्टतराणाम्‌ । अथ मर्यो ऽमृतो मवत्य् बह्म समरुते
(ज ०४।४) इति श्रतेरुत्करृष्टतमानाममतं बह्ममावस्तदव्रोत्तममिति तमप्प-
त्ययेन प्रोक्तम्‌ । तदनेन जिज्ञास्यो विषयः परं बह्येति दर्ींतम्‌ ॥ १ ॥

विषयमुक्त्वा प्रयोजनमाह- ।
% येनामतेति ।

=

# क, ग, घ. पुस्तकेषु योगाग्रुतेति प्रतीकं वतेते तदनुरोधेन पटम्यद्यातोऽबगन्तव्यः ।

१ ष. यतपरीत"। २४. घ. मुकतस्थाः। ३ ध, (रितः । वि" ।

| भ्रीमद्रणिषागीता-~, [ भष्यायः१ }

येनामृतमयो भूत्वाऽऽपुयां ब्रह्मामृतं यतः ।
योगामृतं महाभाग तन्मे करुणया षद्‌ ॥ २॥

योगो बह्माल्मेक्यं तस्तिपादको यन्थोऽम्तसाधनत्वादसतम्‌ । तत्‌,

योगाभरतं तां बह्मोपनमिषदं मे मद्यं करुणया वदेति संबन्धः । मृतमचेतनं
सकारणं कोशपश्चकम्‌ । ततोऽन्यदमरतं चिन्माचम्‌ ! तत्रधान ईभ्बरोऽमू-
तमयः। येन त्वयोपदिशेन बह्मामृतेनामृतमय ईश्वरो श्रता कायोपाधिप्र-
हणेन कारणोपाधितां प्राप्य घटाकाश इव मटठाकाडातामनुभूय, अमरं
कारणोपाधेरपि प्रहाणाच्छुद्धं चिन्माचं परं बह्म प्राप्ुयां ल मेयम्‌ । सर्वत्र
वेदान्तेषु सगुणबह्यमावप्रातिपर्षिकैव गिगुंणवह्यभावप्राभिः भरूयते-
अस्माच्छर्सरादुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति।
(छा०८।१२।३) स एवं विद्वानस्माच्छरीरभेदादूर््वमुत्कम्यामुभ्मिन्स्व्गे
लोके सर्वान्कामानाप्त्वाऽमतः समभवत्‌ (?०४।६) इति च । स्वरूपा -
भिनिष्पतिः स्वर्गटोकप्रापिश्च सगुणमावापत्तिः परं ज्योतिरुपसंपत्तिरग-
तभावश्च निगंणबह्यभावापत्तिः प्रयोजनं विद्याया इत्युक्तम्‌ । यतो निग-
हीतिकादशेन्द्ियो मुञुश्चरापाततः प्रतिपन्नवेदार्थो बह्यविदययायामाधेकारी
तत हत्यर्थः । महाभागेति गुरोर्धिरोषणात्‌-

ज्ञानं वैराग्यमेश्वर्य धर्मश्च मनुजेभ्वर ।

जात्मनो बह्मप्रतस्य नित्यमेव चतुष्टयम्‌ ॥

इति दक्षस्मतेवंह्यविद्याबठेन लब्धनिरङ्ुशज्ञानेश्व्यादिगुंरुरनुस-
तैव्य इति दुरितम्‌ । * भगानामैश्व्यादीनां समूहो भाग महद्धामं
यस्य स महाभागः । तीवसेवया वा भूयःसाधनेन वा विद्यान्तरेण वा
बह्मविद्याया विनिमयो न संभवतीतिसूचनार्थं करुणयेत्युक्तं, तीवसंसा-
रदुःखथस्ता एतेऽवश्यं संसारान्मोचनीया इति बुध्येत्यर्थः । अत्र बह्मगी-
तयोः प्रतिपाद्यप्रतिपादक भावः संबन्धः । तत्कामोऽधिकारी वचेत्यनुबन्ध-
चतुष्टयमुक्तं सूतप्रश्नव्याजेन ॥ २॥

# देश्वयप्य समग्रस्य धर्मस्य यदास: धियः ।
कञानवेराग्ययोशयेव षण्णां मगामिति्छरतिः ॥ इति ग. पुष्तकटिप्पण्याम्‌ ।

१ क, पादिति निः । ख. %पादभिः। २ क, ख. समुरायो भ~ । ३ ग. गः । उसे ।

{ अध्यायः १] नीलकण्ठविरचितटीकासमेता । ५

एव शाखारम्भाङ्गमनुबन्धचतुष्टयं सूतप्रश्चमुखेन प्रदर्शयञ्धीगजानन-
वरेण्यसंवावयुखेन शाखरमारममाणो व्यास उवाच-

अथ गीतां प्रवक्ष्यामि योगमार्गप्रकाशिनीम्‌ ।
नियुक्ता पृच्छते सूत राज्ञे गजमुखेन या ॥ ३ ॥
-अत्रातिरसवत्पातु मिच्छामीति वदता सूतेनाल्परसेभ्यो धमा्थकाम-

फलटेभ्यस्तुच्छत्वेन निधितेभ्य आत्मनो नित्यानित्यविवेकवत्वमिहायु-
ार्थफलमोगविरागश्च दितः । यत इति शमादिसंपन्नत्वं बह्यामृत-
माुयामिति मुभुक्षा च द्रता । एतेषामानन्तयमथशब्दार्थः । हे सूत,
एवंदिधसाधनचतुटयसंपन्नाय तुभ्यं तां गीतां प्रवक्ष्यामीत्यध्यात्हत्य
योज्यं तां कां या राज्ञे वरेण्याय गजमुखेन देवेन नियुक्ता परेरिता । तथा
चोक्तं भ्रीभागवते-
प्रचोदिता येन पुरा सरस्वती षितन्वताऽजस्य सतीं स्मृति हदि ।
स्वलक्षणा प्रादुरभूककिलास(स्य)तः स मे कषीणामृषभः प्रसीदतु ॥
ततश्च गच्छन्ति प्राघ्ुवन्त्येनं प्रलयकाठे जायन्ते च यस्मात्सर्वाः
प्रजा इति कृत्घ्रपरपश्चयोनिरीभ्वरो गजशब्दार्थः । स॒एव मुखं प्रथमं
कार्य यस्य स परमात्मा गजमुखः । तेन स्वसृ्टाय वरेण्याय वरेण्यं
बोधयितुं गीताख्या सरस्वती नियुक्ता । तेन “ यो बह्माणं विद्धाति
पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मे ते ह देवमात्मबुद्धिपकाङों मुमु
शरणमहं प्रपये'' (भ्वे०६।१८) इत्यस्याः श्रुतेर्थ दुर्दतः । प्च्छते प्रश्न
छर्वते जिज्ञासव इत्यर्थः । गीतां विशिनष्टि योगमार्गप्रकाशिनीमिति ।
यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह ।
बुद्धिश्च न षिचेषटेत(टति) तामाहुः परमां गतिम्‌ ॥
तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम्‌ ।
अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ॥ इति श्रुतौ,
( कठ० ६।१० )
पिण्डीकृत्येन्दिययामं बुद्धावारोप्य निश्चलम्‌ ।
विषयांस्तस्स्मृतीस्त्यक्त्वा तिष्ठेचिदनुरोधतः ॥
एषोऽभ्युपायः सर्वत्र वेदान्तेषु प्रतिश्टितः ।
तत्वमस्यादिवाक्यार्थ्तानोत्पत््य्थमादरात्‌ ॥

१ ख. भथेदति० । २ ख, शलेभ्यः प्रेष्ठे" ॥

& भीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः? ]

इति वार्तिके च योगस्य प्राधान्यं हश्यते । ततस्तेन विना जाताऽपि
विद्या नश्यति न जायते चेति मत्वा योगमार्गपकाशिनीमित्युक्तं
न ज्ञानमागेप्रकाशिनीभिति। अत एव पातओलशूत्रभाष्यकरता भगवता
बादरायणेन निविकल्पकं समथि प्रकृत्योक्तम्‌-अस्यामवस्थायामीभ्वर-
स्यानीभ्वरस्य वा ज्ञानिनो वा सिद्धे केवल्यमिति॥३॥
एवं कृष्णाजुंनयोखि गगेशशवरेण्ययोः शास्रतस्तच्वे निर्णतिऽपि
लोक्हष्टिमनुसृत्य तयोः सेवाद्माहं । तत्र जिज्ञासुर्वरेण्य उवाच-
विरश्वर महाबाहो सर्ववियाविशारद ॥
सर्वशाघ्रार्थतखज्ञ योगं मे वक्तुमर्हसि ॥ ४ ॥

अत्र व्याधिस्त्यानसश्शयादयो दुःखदीर्मनस्यादयश्चाऽऽत्मतो िघ्राः।
यक्षराक्चसम्छेच्छतस्करव्याधाद्यः परतो विश्नाः । पाखण्डपथाभिमिवि-
शादयः शखतो षिश्रस्तेषां ज्ञानयोगप्रतिपक्षाणां कमेण निवारणं
प्रार्थयमानः पूर्वार्धेन संबोधयति । तत्तत्पापफलानां पिशेषेण घ्रतामा-
याना नाशो विवरेश्वराधीनः । मध्यमानां सर्वेजनबाह्वादिभिबांहुमतो

नाश महाबाह्वधीनः । अन्त्यानां सद्सन्मागांभिन्ञस्य माता पितृह्ातेभ्य
अत्ितमस्य कृपयेव नाश इति कमेण सबोधयपितुराश्यः । नयु सर्वषु
शाशेषु सयमदिसाध्यो योगस्तासि दिपिका कैवल्यपराधिश्च समा-
नेति कुतः शाक्तादिमागांनिवरात्तिः प्रार्थ्यत इत्याशङ्क्याऽऽह-सर्वशाखा-
थतच्वन्ञेति। उचो नीचो वा यः परमार्भं ्रयते स प्रत्यवायद्ग्धो न कुत-
दपि सिद्धि प्रभोतीति तत्तच्छाख्रहदयम्‌ । यथोक्तं मगवद्वीताख-

यः शाखरविधिमुत्मुज्य वतते कामकारतः \
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्‌ ॥ इति ।
श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परध्मास्स्वनुष्ठितात्‌ ।
स्वधर्मे निधनं भरेयः परधर्मो भयावहः ॥ इति च ।
कः दाखरार्थः कस्यानुकरूलः कस्य प्रतिकूल इाति तत्व सम्यग्नानन्प-
रमक(रुणिको मम यः समुचितो योगस्तमेव मे मद्यं वक्रं कथयितुमर्हैति
समर्थोऽसि ॥ ४ ॥
एवं वरेण्येन राज्ञा प्राथितस्तं प्र्शसञ्भरीगजानन उवाच-

१ ख. "सूत्रे भाः । २ ग. "तत्वे । ग. "ह।.अ ४्कः. स, शो मादन । ५९. ध.
शाक्यादि" । ग. शाज्नतया मा" ।

[ अध्यायः१] नीटकण्ठषिरचितटीकासमेता। ७

सम्यग्व्यवसिता राजन्मतिस्तेऽन्रहान्मम ॥
शुणु गीतां प्रवक्ष्यामि योगामृतमयीं नृप ॥ ५ ॥
` हे राजन्‌ हे वरेण्य ते तवं मति्यगश्रवणाथिनी सम्यग्व्यवसिता
शोभननिश्चया जाता । तत्र हेतुमाह ममानुयरहादिति । यमेवैष व्रणुते
तेन लभ्यः ।
ईश्वरायुयहावेव पुंसामद्वैतवासना 1
महाभयक्रुतचाणाद्‌ द्विचाणामेव जायते ॥
इति श्रुतिस्मृतिवादा योगनिष्ठताया ईश्वरानुयहफठतां दरशयम्ति ।
दश्वरानुयहोऽपि कुत इत्याशङ्क्य संबोधयति नृपेति । विश्वपालके त्वयि
विश्वरूपस्य मेऽनुयहो युक्त एवेति भावः। यस्मादेवं तस्मात्ते तुभ्यं
गीतां प्रवक्ष्यामि त्वं चतां शुणु । कीदशी योगाग्रुतमयीम्‌ । बह्मा
समेक्यपमतिपाद्कं शाखं तसधानाम्‌ । सृष्टयादिकं तु तस्मतिपच्युपायतया-
ऽत्रकथ्यते न ताप्प्यणेति भावः\ ५ ॥
अथ वैराग्यं प्रथमं साधनं तडुराद्नार्ं पराभिमतान्योगान्निषेधति-
न योगं योगमिरयाहू्यागो योगो न च भियः ।
न योगो विषयेयोगो न च मात्रादिभिस्तथा ॥ ६॥
योगम्‌, अलबग्धलामं बह्मविदो योगं स्वशाखरे योगाब्दार्थं नाऽऽहुः
कितु नित्यपाप्तमेवाऽऽत्मानं कण्ठगतविस्मृतचामीकरवदुज्ञानापगममाच-
लभ्यमाहुरतो लोकसिद्धयोगपदार्थं ते नाऽऽद्वियन्त इत्यर्थः । तत देहा-
तमवादिनिश्चार्वाकाः स्वातन्ञ्यं मुक्तिः पारतन्वं (न्वयं) बन्धः। तौच
धनसदसद्धावायत्ताविति धनयोग एवं योग इत्याहुः । तन्निषेधति
योगो योगो न च भिय इतिं भोगायानुपयुक्तं धनं न पुरुषाथः । अतो
धनसाध्यो विषयैः सक्चन्दनवमनितादिभिर्योगः सुखहेतुः स पैव पुरु-
पार्थं इत्यपरश्चार्वाक इन्दियात्मवादी तन्मतं निषेधति न योगो विषयै-
योग इति । खषुपतौ देहस्येन्धियाणां चाभोकतूत्वं स्पष्टं मोगश्च पमातुपषमा-
णप्रमेयानां योगं॑विना न संभवतीति मनआात्मवादी, अपरश्चार्वाकः
भमातुः भियो योगं योगपदार्थं मन्यते तन्मतं निषेधति । न च मात्रादि-
भिस्तथेति प्रमाच्रादिभिर्यो योगः सोऽपि योगो न भवतीत्यर्थः । अत
एवैते प्राहुः-

१ क, ख, 'वमिलया 1 २ ख, ^ति ! योगाः । ३ ख, एकपु" | ग. गे पर|

~ भीमद्रणेगीता- [ अध्यायः १]

यावज्नीवेत्सुखं जीवेहणं कृतवा धूतं पिबेत्‌ ।
मस्मीभूतस्य देहस्य पुनरागमनं ऊुतः ॥ इति ॥ £ ॥
आर्हतास्तु सर्वज्ञकुटे जन्मैव सततोर्ध्वगतिरूपस्य कैवल्यस्य साधकं
पक्षिजन्मेव खेचरत्वस्येत्याहुस्तन्निषेधति-
योगो यः पितृमात्रादेनं स यागा नराधिप ॥
तद्यथा मातुमान्पितुमानाचार्यवान्वूयात्‌ (बु ०४।१।२) इति धर्तेोविशि-
्टमात्राद्योगो बिशिष्टनराधिपयोगवदेतयुत्यथाद्यावर्तयतु सत्पथालम्बने
तु सदहष्टसामयीफलम्‌ । अतस्तां विना तैर्योगो निष्फल इत्यर्थः ।
आदिपदा्थं आचार्यः । तेषामपि निर्जराख्ययोगाभ्यासेनैवेष्टसिद्धिभ-
वति न छले जन्ममातरेणेव्यर्थः । अभ्यस्तयोगोऽप्यन्तहद्येऽतीतान्बन्धून-
नागतांश्च पुच्रपौचादीनलौकिकेन प्रत्यक्षेण पश्यति 1 यच(श्च)-
अणिमा महिमा चैव गरिमा टधिमा तथा ।
प्रा्िः प्राकाम्यमीशित्वं वाशित्वं चाष्ट सिद्धयः॥
इति प्रसिद्धाभिः संयोगं (गो) लम(भ्य)ते सोऽपि योगो न भवतीत्याह-
योगो यो बन्धुपु्रदिर्यश्रा्टा्रूतिभिः सह ॥ ७ ॥

अन्तर्वरिनीं विभक्तिमाभित्य अष्टन आत्वम्‌, अष्टादाफाश्च य इहाग्ने,
इत्यादिवत्‌ । अणिमा मवत्यणुः पांसोरपि, महिमा भवति महान्मेरवादे-
रापि, पिमा भवति लघुस्तलादपि । गरिमा भति गुरुः पर्वतादपि,
प्रािः स्पृशत्यङ्गल्या चन्द्रमण्डलमपि । प्राकाम्यं प्रस तिमाचस्याप्यन्नादेः
शातसहस्रभोजनपर्यांप्ततां करोति । ईशित्वं चन्दरसूयादीनपि स्ववंशे
करोति । वशित्वं दिव्यानपि खयादीन्पाप्य मनसा न विक्रियते ।. अती-
तादिदर्शनं विभूत्यष्टकं चेत्यनेन योगोऽपि नं योगो भवतीत्यर्थः ॥ ७ ॥
आ्ह॑ता्यभिमतान्योगान्निरस्य सिद्धाभिमतं योगं निरस्यति-
न स योगः ्चिया योगो जगदद्धुतरूपया ।
राज्ययोगश्च नो योगो न योगो गजवाजिभिः ॥ < ॥
सिद्धा-हि प्रथिव्यप्तेजोनिटरवे समुत्थिते पश्चात्मके योगगुणे प्रवृत्ते ।

न तस्य रोगो न जरा न प्रत्युः पाप्तस्य योगाथिमयं शरीरम्‌ (शे ०२।१२)
इतिश्रुतेः पश्चभूतजयिनो योगिनः पाश्चभौतिकं दारीरमजरममरं च

१ग्‌, तु म॒हद्०।२रग, "वशी क दग. न मः।

[ १ अध्यायः] नीलकण्ठबिरावितरीकासमेता । ९

मवति। स च तेनैव रारीरेण सर्वेषु देवलोकेषु संचर्रम्भातिलोत्तमोर्वश्या-
दिभिरमदुताभिः खीभिरित्थं यो योगं मते यथा जीवतो जनकराजस्य
देहं सुलभा नाम योगिनी प्रविवेश यथा वां मतस्य नन्दस्य राज्ञः शरीरं
कश्चिद्योगी प्रविश्य थोगनन्दो नाम राजा वभूव यथा वा वसिष्ठपेनुषि-
श्वामित्रस्य राज्ञोऽभिमवार्थमनकां गजवाजिमतीं सेनामस्जयोगबलेन
ताहशोऽपि योगोऽस्मिन्मोक्चशाखरे योगपदार्थो न भवतीत्यर्थः । जगत्सु
चिष्वद्दुतरूपंया चखियाऽपि यो योगः स योगो नेति यच्छब्दाध्या-
हारेण योज्यम्‌ । एवं गजवाजिभिर्यो योगः सोऽपि योगो न भवतीति
हषं स्पष्टम्‌ ॥ ८ ॥

योगो नेन्दपदस्यापि योगो योगार्थिनः भियः ।
योगो यः सत्यलोकस्य न स योगो मतो मम॥९॥

ननु चार्वाकमते मरणमेव मोक्ष इति तत्सवशाख्रविरोधाद्धेयमेव 1
इतरद्पि मतद्वयं ते समाधावुपसग व्युत्थाने सिद्धय इति पारमषाद्रचना-
स्सिद्धिमाजां योगिनां सिद्धीनां समाध्युपसर्गत्वेन कैवल्यपरतिबन्धक-
त्वाद्धेयमेव विदिकतवात्तस्य मतद्रयस्य, वेदोपदिश्स्य तु योगस्याहेयत्वम-
स्तवित्याशङ्क्याऽऽह-योगाथिनः। जीववबद्यैक्याथिनो मुभुक्षोरिन्द्रपद-
स्याश्वमेधशतप्राप्यस्याऽऽधिपत्यप्रा्िलक्षणो यो योगः सोऽपि न परियः,
नेष्टः । तद्यथेह कर्मजितो लोकः क्षीयत एवमेवामुत्र पुण्याजेतो लोकः
क्षीयते (छा ०८।१।६ ) इतिश्रुत्या तस्यानित्यत्वपतिपादनात्‌ \ अस्तु तरि
सोपासनेन कर्मणा प्राप्यस्य सत्यटोकस्य यो योगः स एव मुख्यो योग
इत्याशङ्क्याऽऽह-~-योगो य इति । सत्यको बह्मलोकेः । यद्यपि “ते
जह्मलोके तु परान्तकाटे पराम्ृतात्परिमुच्यन्ति सर्वे "' (ते०आ०१०।१०)

बह्मणा सह ते सर्वे संप्राप्ते प्रतिसंचरे ।
परस्यान्ते क्रुतात्मानः प्रविशन्ति परं पद्म्‌ ॥

इति श्रुतिस्प्तिभ्यां सत्यलोकस्य योगः. क्रममुक्तिमलः, अन्ते करता-
त्मनाऽवगम्यते तथाऽपि तत्र भावनातारतम्यकरतस्य नीचोचमार्वस्य हर्षा-
मष॑हेतोः सत्वोद्यावद्भह्मावस्थितिस्तदनु भवोऽपरिहायोंऽस्ति । अतो मम

१ ग, योगानन्दो । २ ख. "पतया । ३ क, ख. भमायुध्यप० । ४ ख. भ्स्एदेषो? ॥ ५ ग
प्त्वाद्रः ।
#।

१० अमद्रणेहगीता- [ १ अध्यायः]

सथःकरेवल्यप्रापकञ्ञानपरवैस्य सत्यलोषयोगोऽपि न भुख्ययोगत्वेन मतं
इत्यर्थः ॥ ९॥

मा मूत्केवलेन कमणा सोप्मसनेन वा कर्मणा प्राप्यस्य लोकस्य योगो

मुख्यो योगः, अनित्यफलच्वात्सातिशयसुखास्पदत्वा्च, यत त्वहमेव
सर्वेश्वरो ममेवेते नन्विकेश्वरादयो जयविजयादयश्च मत्याः सनकादयश्च
मामेव स्तुवन्ति ममैव पुत्रा हिरण्यगर्मादयो ममाऽऽज्ञया सू कुर्वन्तीत्य-
भिमानो गवादिषु गोत्वादिवतत्युपासकं परिसमाप्त हश्यते त एते सर्व एव
समाः सर्वेऽनन्ताः सर्वै चतुर्भुजास्ततरेतिश्रुतिपुराणादिप्रामाण्यात्तस्य
शेवस्य वैष्णवस्य वा लोकस्य योगोऽस्तु मुख्यो योग इत्याशङ्बाऽऽह-
शेवस्य योगो नो योगो वैष्णवस्य पदस्य यं; ।
न योगो रुष सूय॑तवं चन्दत्वं न कुबेरता ॥ १०॥

शेवस्य पदस्य यो योगः स नो योगः । एवं वैष्णवस्य पदस्य यो योगः
सनो योग इत्यावृच्या योपय, नो इति न उ इतिनिपातद्वयसमासो नेवै
त्यर्थः । अस्य पक्षद्रयस्यावैदिकत्वसूचनाथं उ इति एवकारार्थो निपातः ।
वैदिकमते हि सत्यलोकात्परं न ज्ञानकर्मफलमस्तीति निश्चयः 1 यथा
रज्ज्ुसर्पः प्रतिपुरुषं परिसमाप्त एवमीश्वरत्वाभिमानोऽपि तादश आवि-
द्यकत्वान्नातिरिच्यत इति मावः । यथोक्तं वातिके विरादमावनां
प्रकृत्य-न रज्जुसर्पो द्विगुणो मवेदद्राभ्यां प्रकाङ्ात इति । मा मूत्तत्तदे
वतौपदप्रातिर्योगः । तत्तदेवतामावप्रापिस्तु योगो भविष्यतीत्या्ञ-
ङ््क्याऽऽह-न योगो मूष सूर्यत्वं चन्द्रत्वं॑न करुबेरतेति । चन्द्रत्वं नेति
नकारः कुबेरता नेति पुनरावतंनीयः । यथा तव भूपत्वं कियाफलम्‌ ।
एवं सूर्यत्वादिकमपि कियाफलमेव कार्यत्वात्‌ । एवं शववैष्णवभा-
व मावनाकायंत्वान्मानसकियाफलं तहुमयमनित्यमित्याहुवोर्तिकौ-
श्तु [|

भावनाजं फलं यच्च यञ्च स्यात्कर्मणः फटम्‌ ।
न तरत्स्थास्न्विति मन्तव्यं द्रदिडिष्विव सौहद्म्‌ ॥ इति।

शेववैष्णवामासानां स्वस्वपक्षोत्कर्षवादिनां निरासार्थमुमयग्रह-
णम्‌ ॥ १०॥

१ ग, (द्यो गाभिलाषुङृस्य । २ क.ख.ग. यत्र । ३ घ. पुत्राः स्कन्दि * क. स.घ. नो
गोः ।५ग.ष.च। ६. भ्यम्‌ ।उ।७ग. (ता ्राः। < ग, 'स्यायीति।

[ १ मभ्यायः] नीलकण्ठविराधेतटीकासमेता । ११

पश्च महाभूतेष्वेकेकविषयधषएरणया तत्तद्दूतमावापत्िर्भवतीति
भौतिका मन्यन्ते तान्निरस्यति-

नानिटवं नानटव्वं नामरत्वं न कालता ।
न वारुण्यं न नेक॑त्यं योगो न सावंभोमता ॥ ११ ॥
अनिटत्वमनिलमावापत्तिनं योगः । एवमनठ मावापत्तिनं योगः ।

अन्ानिलानलश्ब्दाभ्यां तव्भिमानिन्यौ देवते ग्यते ते च प्रलयकाले
स्वोपाधिनाश्ञान्नश्यतः । आकाशस्तु निरवयवो नारशकरणस्याव-
यवविमागस्यासंभवाद्मरः । तद्धावापत्तिरमरत्वं तदपि योगो नेत्यर्थः ।
जन्ममात्रं कालोपाधिरित्यौकाडान्तानायुपाधीनां नाशे कालोऽपि
नह्यति । अतः कालटाभिमानिदेवतामावापत्तिरपि न योग इत्याह-
न कालतेति । वरुणो जलाभिमामिनी देवता तद्धावापत्तिर्वारुण्यं
तदपि न योगः । निक्रतिः परथिवी । अदितिः, इटा, निक॑तिरिति वे-
दाङ्गनिषण्टौ परथिवीनामसु निकंतिपदस्य पाठात्‌ । तदभिमानिदेवता-
मावापर्तिरमकरैत्यं तदपि योगो न भवतीत्यर्थः । यस्तु स्वासु चित्ता-
लम्बनभूमिषु प्रकृतिमहदहङकारेन्दियमूतभोतिकाख्यासु संचरति तेत्त-
दमूम्युत्करषकाठे तत्तद्दरूमितादात्म्यं प्राप्य न नश्यति यथोक्तं योगवा-
सिषठे ष्टो भद्चण्डनामा वायसः स चानन्तेषु भूतभोतिकप्रलयेषु जाते-
ष्वप्यद्यापि जीवतीत्युपाख्यायते सोऽपि सगुणविद्याफलठेन बद्धोऽद्यापि
विदेहकैवल्यं न विन्दति । अतस्ताहशो यः स सार्वभौमः, तदद्धावा-
पत्तिः सार्व॑भोमतां साऽपि योगो न भवति । योगो न सार्वंभोमतेत्यत्र
तुतीयस्याक्षरस्य ह्स्वत्वाद्रन्धश्टथत्वदोष आर्षत्वादुपेक्ष्यः । एतेषां
स्वेषां योगानां योगफल स्य परिमितत्वं स्मयते वायुपोक्तपुराणे-

दक मन्वन्तराणीह तिष्ठन्तीन्दियचिन्तकाः ।

भोतिकास्तु शतं पूर्णं सहस्रं त्वाभिमानिकाः ॥

बौद्धा दरा सहञ्राणि तिष्ठन्ति विगतज्वराः ।

पर्ण शतसहस्रं तु तिष्ठन्त्यव्यक्त चिन्तकाः ॥

पुरुषं निगणं प्राप्य कालसंख्या न विद्यते ॥ इति ।

१ क. श्याशाताना° । ख, 'त्याश्षासाना* । २ क, ख. "नाशका" । ६ ९. स. ग, तदू" ।
श, षर ^ता । सोऽपि।

१२ भीमद्रणेशषगीता- [ १ अध्यायः}

निगुण पुरुषं शद्ध त्वपदार्थं प्राप्य कालसंख्या न विद्यत इत्यनेन
प्रकृतौ लीयत इत्युक्तं स च कल्पान्तरे पुनराविर्भवति तथा च पारमर्ष
सूरं "भवप्रत्ययो विदेहभकृतिलयानाम्‌ ` इति। मवो जन्म प्रत्ययः कार्णं
जन्मैव तेषां समाधिटाभे कारणं तेषां समाधिजन्मकारणं न केवल्य-
कारणमिति वा सूत्रपदस्यार्थः । एतेभ्यो योगफलठेभ्यो यो षिरक्तः स
मदाभिपरेते योगे जीवबह्यात्प्यैक्यसाक्षात्कारेऽधिकारी षट्भिः श्टोके-
निरूपितः ॥ ११ ॥

उक्तविधानां सर्वेषां योगानां फलानि नदीसमुद्रन्यायेन यच्रान्त-
भवन्ति तत्स्वाभिमतं ज्ञानयोगमाह--

यागं नानाविधं भरूष युञखन्ति ज्ञानिनस्ततम्‌ ॥
भवन्ति वितृषा ठोके जिताहारा विरेतस्षः ॥ १२ ॥

अस्यार्थः । अचर ज्ञानिनस्त्वकामा अधिकारिणो माविनीं वृत्ति-
माभित्य ज्ञानिन इत्युच्यन्ते । अथि्वा अकामयत, अन्नादो देवाना स्या-
मित्य्राभित्वकामो यजमानो यथाऽिरित्युच्यते तद्रज्ज्ञानाथिनो
योगं ज्ञानोपायं युन्ति अलुतिष्ठन्ति पश्चमलकारकल्पनयाऽतुतिषेयु-
रित्यर्थः । योगस्य ज्ञानोपायत्वं चितं भगवता हिरण्यगर्भेण-अथ
तदशेनाभ्युपायो योग इति ।
दक्षर्णं घ्यतिरेकमुखेण दर्शितम्‌-
स्वसंवेद्य हि तद्रह्य ञुमारी खीसुखं यथा ।
अयोगी नेव जानाति जात्यन्धो हि यथा घटम्‌ ॥ इति ।
योग्येव जानातीति तृतीयपादार्थः । मूपेति संबोधयन्यथा भूमि
सावधानः पालयसि । एवं योगभूमिमपि सोपानारोहंणक्रमेण तां तां
जितां पालयितुं समथोंऽसीति राजानं प्रोत्साहयति । कीदशं योग
नानाविधं बहुप्रकारं, तथा हि संपरज्ञोतासंपरज्ञातमभेदेन दिविधो योगः
संपरज्ञातोऽपि वितरकानुगतो विचारातुगत आनन्दानुगतोऽस्मितानुगत
इति चतुधिधः । तापि वितः सवितकषनिषितकमेदेन द्विविधः ।
एवं विचारोऽपि सविचारनिर्विचारमेदेनं, असंपर्तातोऽपि द्िविधः-

१ घ. नन्तितं स्वाभि" । २ क. ल. ल्पनाया । ३ ग. सवतं । ४ घ.ण्णत॒व्यः। ५ग.
हमूमिक्रः । ९ क. ख. श्ञानासं्ज्ञानमे' । ७ ग. घ. श्न । एवमष्टौ भेदाः सृप्रज्ञातस्य । अ” ।
८ क्‌, ख, “ज्ञानोऽपि।

[ १ अध्यायः] नीलकण्ठविराचितटीकासमेता । १३

भवप्रत्यय उपायप्रत्ययश्चेति । भवप्रत्ययो द्विविधः-विदेहानामन्यः
परकृतिलयानामन्यः । उपायप्रत्ययोऽपि नि बिधः-स्वतोव्युत्थानः
परतोष्युत्थान उभयतोऽप्यव्युत्थान इति । पश्च भदा असंप्रज्ञातस्य । एतेषां
लक्षणान्युपरिशद्यक्ती करिष्यामः । ततं विस्तृतम्‌ । प्रमाणस्वङूपसाधन-
फलैः सम्यण््याख्यातम्‌, यद्वा योगान्तरफलान्यैश्वर्यादीनि यस्यैकदेशे
लीयन्तेऽतोऽयं विस्तरतः । एवं योगै युखतां फलमाह-मवन्ति वितृषा
लोक इति । लोक्यत इति लोको विषयः स्वर्गलोकः । मनसा संविभा-
तीति दनात्‌ । मोगभूमिश्च लोकः । उभयविधेऽपि लोके विषये
वित्रषाः, तुषा पिपासा रिप्सा तद्रहिताः । स सर्वाश्च लोकान्प्राप्रोति
सर्वाश्च कामान्यस्तमात्मानमनुविद्य विजानातीति ज्ञानफले सर्वफला-
न्तमा वदशनात्‌ । एतच वैतृष्ण्यं सिद्धस्य स्वतःसिद्धं साधकस्य तु
यत्नसाध्यम्‌ । यथोक्तम्‌-
उत्पन्नात्मप्रबोधस्य हयद्रषटत्वादयो गुणाः !
मवन्त्ययत्नतो ह्यस्य न तु साधनरूपिणः ॥ इति ।

यान्येव सिद्धलक्षणानि तान्येव साधकस्य साधनानीत्युक्तेः । उत्तर-
चाप्येवं विधानं द््टव्यम्‌ । कुतो वितृष्णा यतो जिताहाराः । भोगे-
च्छारहितांः । नानुपहत्य भूतानि भोगः संभवतीतिन्यायादत्यन्त-
मर्हिसापरा इत्यर्थः । विरेतसः, विपरीतरेतस उर्ध्वरेतसो बह्मचारिवते
स्थिता इति यावत्‌ । एष ह्यात्मा न नरयःते यं बह्यचर्येणानु विन्दतीति
बह्यचर्यस्याषिनारयात्मन्ञानहेतुत्वं हश्यते । एतच्च यमानां नियमानां-
चोपलक्षणम्‌ । ते च-अहिसासत्यास्तेयबह्यचर्यापरियरहा यमाः ।
शौचसंतोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्राणिधानानि नियमा इति सुचाभ्यां योग-
शाखे दर्ता ॥ १२॥

वैत्ष्ण्यादित्रियममानत्वादिसवंसाधनोपलक्षणार्थयुक्तं तस्यावान्तर-
फटमाह-

पावयन्त्यखिलांलोकान्वशीरुतजगत्रयाः ।
करुणापुणंहदया बोधर्यन्ति च कांश्चन ॥ १३ ॥

ते च वैतुष्ण्याद्युपलक्षितेर्यमनियमादिभिः स्वयं रागद्रेषादिराहित्या-
त्पूताः सन्तोऽखिलार्टीकानपि पावयन्ति, पविचान्वेतृष्ण्यादियुक्तान्छु-

१क. ख. शताः । तानु ।२ग. घ, “यन्त्यपिकांः।

१४ भ्रीमदरणेक्षगीता- [ १ अध्यायः]

र्वन्ति । अतः सर्वोपकारकत्वादेव वज्ञीकरतजगच्नयाः, वक्ीकरतं
जगतासुत्तममध्यमाधमानां प्राणिनां चयं येस्ते तथाभूताः \ तथा च
सूच्रम्‌-अिसाप्रातिष्ठायां तत्संनिधौ वैरत्याग इति । साधकस्य
सार्वभौनैरहिंसादिभिरधमा जातिवेरा मार्जारमूषकाद्योऽपि तत्संनिधा
वहिंसादिपरा भवन्तीति सूत्राथः । करुणा दुनिष्वनुयहबुद्धि-
4 हृदयं येषां ते तथा । एतञ्च भेञ्यादीनामप्युलक्षणम्‌ !
अत एषं सर्व॑युहृदस्ते काभ्िदधिकारिणः प्राप्य तेषां हितं बोधयन्ति,
अपिशब्बादनधिकारिण उपेक्षन्ते च ॥ १२॥
एवं साधनानि तत्फलानि चोक्त्वा योगस्योक्तं नानाविधत्वं
विवृणोति-
जीवन्मुक्ता हृदे मभराः परमानन्दरुपिणि ।
निमील्याक्षीणि पश्यन्तः परं बह्म हदि स्थितम ॥ १४ ॥
अेदं योगसुजं-विशेषाविदोषलिङ्गमाचाखिङ्गानि गुणपर्वाणीति ।
तत्र विशेषाः स्थूलभूतानि । अविशेषाः पश्च तन्माजाणि, एकादशे-
न्दियाणे च, लिङ्गमात्रं महत्तत्वम्‌ । अलिङ्क प्रधानं तत्र यमनियमवतो
योगिनो जितभ्वसनस्य जितप्राणस्य मनः प्राणिधित्सतो विदोषादवि-
शोषं प्रपित्ोश्च प्रागुक्तयुकत्स्या चित्तमेकागी कुर्वतो दैनंदिनिटयाभ्यासाद्‌-
विहोषपरातेः प्राग्यधित्तलयः स सुपुषिरेव । यस्त्वविरोषं प्राप्य
ततो लिङ्कमात्र प्रपित्सोस्तत्पाततेः प्राक्वचित्तटयः स षिदेहाना-
मसंपरज्ञातः । एवं ( + लिद्गमाचं प्राप्य ततः पुरुषं प्रपित्सोस्तमप्राप्य
मध्ये यश्चित्तलटयः स प्रक्रतिलयानामसंप्रज्ञातः) तचाऽऽ्यः स्थ्ल-
देहान्युक्तत्वाद्विदेहनामा सोऽ जीवन्मुक्तपदार्थः । द्वितीयः प्रकृतौ
रीनत्वातकरातिलयनामा सोऽत्र हदे कारणे मग्र इत्युच्यते, हवं

विशिनष्टि परमानन्दरूपिंणि । परमस्याऽऽनन्दस्य रूपं द्रैतादशेनं तेद्रति,
दैतादानं च सुषुपावसप्र्ताते च तुरयवदान्नायते यद्वैतश्न पश्यति

+ धनुश्िहान्तगेतप्रन्थो न वियते क. ख. पुस्तकयोः ।

१ क, चछ. “वसुहदस्तेाकक्षिद' । २ ग. ^त्सोस्तस्पराप्तेः भ्राक्‌ यश्वि्तलयः सविदे.
हानामसम्ह्णातः । एवं लिष्गमात्रं प्राप्य ततः पूरुषं भ्रपिस्घोस्तमग्राप्य मध्ये यचित्तछयः
सथ्रहृतिलयानामसप्रहातः । तत्रा?। ३७. घ।० ॥§ *ग. (पिणीति । प०।५ ग. नन्द्क्प-
स्वक्पं। ६१. तद्रदिति।

{ १ मध्यायः] नीटकण्ठविराथितरीकासमेता । १५

परयन्वैतद्‌द्र्टव्यं न पर्यतीत्याविना तावेतौ गौणावर्सपरज्ञातौ मव-

प्रत्ययो, समासान्निष्करृष्टेन परमानन्दृपदेनोपायपत्ययो मुख्वोऽसंपज्ञात
उच्यते । उपायश्च मवप्रत्ययो विदेहप्रकृतिलयानामित्युक्तंः । भ्रद्धा-
वीयस्मृतिसमाधिप्ञापर्वक इतरेषामितिसू्िताः श्रद््धादयः । तदूर्व-
कोऽसंपरज्ञातो मुख्यः । अजापि परमशबष्देन चरमवाचिना प्रथममध्य-
मावाक्षिप्येते तेन स्वतोव्युत्थानः प्रथमः । परतोव्युत्थानो मध्यमः ।
उभयतोऽप्यव्युत्थानश्रमः परमानन्दपदार्थः । एवं पश्चविधोऽप्यसंप-
ज्ञातः श्टोकपृवार्धेनोक्तः । निमील्येति, अक्ष्पेणीन्धियाणि समनस्कान्ये-
कावृश्चानि निमील्य निरुध्य बुद्धिनिरोधमदुर्वतोऽस्मीतिप्रत्ययमात्राल-
म्बनः सास्मितः संपरज्ञात उक्तः। पाटनात्पूरणाच परं बह्म सर्वेश्वरः
सर्वात्मकः । यस्य विज्ञानात्सवैविज्ञानं येनाश्रुतं श्रुतं मवत्यमतं मतमविज्ञातं
विज्ञातम्‌, (छा ०६।१।२) इति श्रूयते तमात्मानं सानन्दे संप्रज्ञाते योगिनः
परयन्ति कुत्र हदि स्थितं न तु भावनया कल्पितम्‌ । एवयुत्तरार्धेन
द्वौ संप्र्ञातादुक्तौ । एवं भूबीजाङ्स्ुरतरुफलोपमेषु पश्चसु बह्यसु यद्भू-
स्थानीयं निगरणं तन्मुख्यस्यासंप्रज्ञातस्याऽऽलम्बनं, यद्रीजोपमं कारणं
तद्रणिस्यासपरज्ञातस्य, यत््वङ्क्ुरोपमं सूत्राख्यं सृक्ष्मं कार्य तत्सास्मि-
तस्य संप्रज्ञातस्य यद्ृक्षोपमं स्थूलं विराडाख्यं कार्यं तत्सानन्द्स्य संभर-
ज्ञातस्याऽऽलम्बनं यत्तु पश्चमं फलोपमं हरिहरगौरीगणेशादित्यायन्यत-
मवियहरूपं त हिविधम्‌-मानसं बाद्यं॑च प्रतिमादिरूपम्‌ । तच्र मानसं
विचारस्याऽऽलम्बनं, बाह्यं वितकंस्याऽऽ्लम्बनम्‌ । तत्र यदा मानसैः
शब्दाथेक्ञानविकल्यैः संकीर्णा बह्ममभावना प्रवर्तते तदाऽयं सविचार-
इत्युच्यते, यदा तुशब्वाद्यनुसंधानं विनैवातिपरिचियात्स्वयमेव बह्ममावः
स्फुरति तदा स निविवारः सेपज्ञात इत्युख्यते ।

ध्यायन्तः परमं बल चित्ते यांगवशीरतम्‌ ।
भूतानि स्वात्मना तुल्यं सर्वाणि गणयन्ति ते ॥ १५ ॥

ध्यायन्तः कल्पितमू्िषिषयं चित्तवृत्तिप्रवाहं कुर्वन्तस्तवेव परमं बह्म-
परयन्ति तदरशनफलं सूषितं भगवता पतञकिना-““निषिचारवैशारदेऽ-
ध्यात्मप्रसादः। क्तमरा तच प्रज्ञा । श्रतानुमानपज्ञाभ्यामन्यविषया विरो-
षा्थंत्वात्‌ ›› इत्यध्यात्मप्रसाद्‌ः । रजस्तमोभ्यां गुन्यधित्तसच्वोत्कषंः ।

१ घ. (क्तः । नातोऽयं मुख्यः । श्र । २ ग. प्षीणि स 3 क. ख. भ्बनं साः॥४८क, ख.
श्ज्ञानामेनाश्रतं मः ५ क, द्दाप्तसविवार । त, (दाप्तं । ६ क. ख, रतरः ।

१६ भ्रीमद्रणेङ्ञगीता- [ १ अध्यायः 1]

तत्र सद्दूताथबिष पिणी साक्षाकाररूपा प्रज्ञा भवति यया योगिनोऽती-
तादीनर्थान्करतलामलकवत्र्यन्ति । अतस्तस्या विषयो मानसमपि
बरह्म सद्‌ भूतमेव भवति । अत एव भ्र्तेरपि नित्य भक्तेमाहुः । तदिदसुक्त
ध्यायन्तश्च पर बद्धेति । विचारप्रवतिर्वितर्कपूर्विकेत्याह-चित्ते यागवशी-
क्रतमिति । योगः, वित्तस्य स्थूल आलम्बने पूर्ववच्छब्वायनुसधा-
नपूर्विका तद्राहिता च भावना प्रवर्तते तदा तावुभौ सवितकंनिर्ितर्कौ
संप्रज्ञातौ भवतः । तच निषितकंयोगवहीकरृतं चित्ते निवि सदश्रतार्थ-
विषयपरज्ञापरदं भवतीत्यर्थः । कर्तंभरपज्ञाप्रदेनाप्यनेन ज्ञानेन कि प्रयो-
जनामित्यत आह-भूतानि स्वात्मना तुल्यं सवाणि गणयन्ति ते, इति ।
यथा मम सावात्म्यं स्वतः सिद्धं देहमा त्वाषिद्यकमेवं पिपीलिका-
दीनामपिं तैदविरिष्टमिति न कांर्थिद्वमन्यन्त इत्यर्थः ।॥ १५ ॥
ए्वजानन्तः कथं लाके वतेन्ते तदाह विभिः-
ये न केनचिदाच्छिन्ना ये न केनचिदाहताः ॥
ये न केनचिदाकुष्टा ये न केनविदाभ्चिताः ॥ १६ ॥
ये पुरुषाः केनचिदपि तस्करादिना न, आच्छिन्नाः शखादिना
धनादिपरिग्रशुन्यत्वात्‌ । एवं येन केनचिदपि दायादादेना- न, आह-
ता लन्तादिना गहक्षिदेरपि व्यक्तत्वात्‌ । येन केनचिदपि न, आक्रुष्टाः
परुषोक्त्या पीडिता अि्रवृत्तित्वात । परोपमर्दन जीवन्परेराद्घश्यत
इति प्रसिद्धं, येन केनचिदपि शिष्यादना न, आश्रिताः । एकाकित्वात्‌।
यद्वा येन केनविदुन्मत्तेन, आच्छिन्ना अपि एवं येन केनाचित्पापिठेन,
आहता अपि येन केनचित्परापवादश्षीलेन, आक्रुष्ठा अपि येन केनचि-
दराजकीयिन जडभरंतवच्छिबिकादिवाहनार्थं विषटिग्राहणाऽऽभिता अपि
न विक्रियन्ते ॥ १६ ॥
अचर हेतुमाह-
करुणापु्णहदया भ्रमन्ति धरणीतले ।
अनुग्रहाय भरतानां जितकरोषा जितेन्दियाः ॥ १७ ॥
जितक्रोधत्वाद्पकारेऽपि न विक्रियन्ते । करुणापूर्णेहदयत्वाददुष्टाना-
मपि भरतानां विनाशो मा भूदिति तेषां ज्ञानपरदानेनानुगरहार्थं धरणीतले

१ग. तवचि । २ ध्र. "पि इतरविः। ३ क, ख. तरवि'। गक. ख, शिविद्‌। ५ग,
°रतादिव' ।

[ अध्यायः १] नीलकण्ठविरवितटीक्रासमेता । १७

चरन्ति ! चरन्तोऽपि जितेन्धियवाद्दरतानुणदादन्यन्न किमपि कामयन्त
इत्यर्थः ॥ १७ ॥
देहमात्रभृतो भूप समटोष्टाश्मकाञच्चनाः ।
एतादृशा महाभाग्याः स्युशक्षुगेचिराः भिय ॥ १८ ॥
देहमाच्रभूत इत्यनेन कन्थाकमण्डलुद्ण्डपाडकादिकमपि न धारय-
न्तीत्युक्तम्‌ ।
भूपेति त्वया भूपालकेनं दिगम्बराः सर्वोपायैः पालनीया इति ज्ञाप-
यति यतं; समानि लोष्टादीनि येषां ते समलोष्टाश्मकाश्चनाः। लोष्टं
पांसुपिण्डः । अमानो दिव्यमणयः। काञ्चनं प्रसिद्धम्‌। एतादश तीववै-
राग्यरूपं महद्धाग्यमेश्वर्यं येषां त एताहक्षा महाभाग्याः । न वैराग्या-
त्परं भाग्यमिति वैराग्यस्य महामाग्यत्वं स्पृतमेते मम चक्षु्गोचराः स्युभू-
यासुरित्यहमपि तेषां दहनमिच्छामि त्वमपि मसियत्वात्तेषां
दृशनं प्राप्स्यसीति सूचयति प्रियेति संबोधयन्‌ ॥ १८॥
तदेवमादितो द्वाभ्यां श्टोकाभ्यां विषयप्रयोजने बिभिग्रन्थसंगतिः
पट्भिर्म॑तान्तरमिरासलिभिरन्त्येविदुषां स्थितिश्च दुरिता । शेषेश्चतुभि-
योगं नानाविधमित्यादिभिवबंह्यवि्यामित्यादि सूचिता, तमेनं सितं
योगमध्यायरोषेण तद्‌ वरत्तिरूपेण व्याख्यातुं प्रातिजानीते-

तमिदानीमहं वक्ष्ये श्रणु योगमनुत्तमम्‌ ।
श्रत्वा यं मुच्यते जन्तुः पापश्या भवसागरात्‌ ॥ १९ ॥

ते सूचितं योगमिदानीं तवाधिकारसंपच्यनन्तरमहं परमेश्वरो वेदानां
कतां वध्ये व्याकरिष्ये त्वं च त योगं मया ष्याक्रियमाणं शुणु, अवहितो
भवेत्यर्थः । अचुत्तमं नास्त्युत्तममस्मादन्यारित्यनुत्तमम्‌ 1 अतोऽन्यद्‌ातंम्‌
(ज्र ०२।४।२) इति श्रतेः 1 यं योगं वेदान्तप्रतिपाद्यं श्रुता मध्यमो जन्तुः
पापेभ्यो मुच्यते । तथा च श्रर्तिर्वेदान्तोत्यन्नपरोक्षज्ञानवतां क्रमभुक्ति-
स्थानंप्रािमाह-वदान्तविज्ञानसुनिश्वेतार्थाः संन्यासयोगादयतयः श॒द्ध-
सत्वाः ते बह्मलोकेषु परान्तकाले परागताः परिमुच्यन्ति सवे (मु०३।२।६)
इति । पापेभ्योऽधःपतनहेतुभ्यो मुच्यत उत्तमो जन्तुः कर्मभिः शोधित

१ग,'नतेदिः। रक. ख. ततः। ३ ध. नवेर्‌'। * क.ख.तंचयोः।५ग,
"नमा ।

१८ भ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः १]

उपास्त्या चैकाग्रीकरते चित्ते यं योगं श्रत्वा दशमस्त्वमसीति वाक्याहशम
मिव तत्वमसीति वाक्याद्रह्यात्मैक्यं श्चत्वाऽपरोक्षी करोति तेन संसारा-
देव मुच्यते । अभयं वै जनक प्रापोऽसि तदास्य विजज्ञे इतिभ्रवण-
माजादेवाऽभयप्राततेज्ञानोत्पत्तेश्च दशनात्‌ । यस्त्वधमो जन्तुः सोऽपि
देशषिंशोषविशिष्टगुरवनुयहादिमं योग श्रुत्वा ससारान्युच्यते । तथा
चाविगुक्तं प्रक्रत्य जाबाला आमनन्ति-अच हि जन्तोः प्राणेपूत्कममा-
णेषु रुद्रस्तारके बह्म व्याच येनासावग्रुती भूत्वा मोक्षी भवति इति।
एतञ्च धर्मानधिकारिश्चद्रपाणिवाचकं जन्तुपदं प्रयुञ्जानेन भगवता गजा-
ननेन सूवितम्‌ ॥ १९ ॥

तमेवानुत्तमं योगमाह-
शिवे विष्णो च. शक्त च सूर्यं मयि नराधिप।
याऽदवुद्धिर्थागः स सम्यग्योगो मता मम ॥ २०॥

अत्र शिवादिषु पश्चायतनदेवतास्वभेदुबरुद्धियां सा परमो योग
इत्यर्थो हश्यते, न चेत्भवति परस्परव्यावतकोपाधिषु जायत्सु तेषु
मुख्याया अभेद्बद्धेरसभवात्‌ । आहार्यायास्तस्या मुख्ययोगत्वायोगाच् ।
व्यावृत्तकृत्स्ोपाध्यपेक्षया त्वमेदुबुद्धि बंह्या दिस्थावरान्तेष्वविशिषटेति
पञथ्वानामेवोपादानमनर्थकं स्यात्‌ । तरमान्नायमथः साधीयान्करतर्य-
च्यते-शिंवे, विभ्वतैजसभ्राज्ञापेक्षया चतुर्थं निर्गुणे बह्याणि शिवमद्वैतं
चतुर्थं मन्यन्ते इति श्रुतेः । षिष्णौ, उपादानतया व्यापके माया-
शाबले भूतानि षिष्णुभंवनानि िण्णुरिति वैप्णवात्‌ । शक्तौ ततो
निक्रृ्टायां मायायां, सूयं आदित्यमण्डलस्थे हिरण्मये, मयि अस्मदर्थे
चेति चकारोऽत्राऽऽकर्षणीयः । एतेषु श॒द्धयिन्मात्ररूपा एवैत इत्यभेद्‌-
बुद्धियां सा मम सवंज्ञस्य सम्यग्योगो मतः । ननु व्यावृत्तकरत्स्नोपाध्य-
पश्षयेवहाभेदबुद्धिः प्रकारान्तरेण क्तेति चेन्न, उपाधीनामप्यत्र चिन्मा-
त्वस्यैव विवक्षितत्वात्‌ । # तथा हि-अध्यारोपापवादाभ्यां निष्प
पश्चप्रपश्च इतिवचनादध्यारोपपक्षे परिणामवादाश्रयणात्‌ । घटश.
रावोदश्चनादीनां मृदनन्यतवेऽपि परस्परभेद स्यानिवार्यत्वं तथा शिवा-

# इत आरभ्य ध्रयणादेलयन्तग्रन्थो न वियत ग. पुस्तके ।

---+

१ क. ख. 0विदेशवि% । २ क. ख. वुद्रिर' )३क.ख. शिववि”। भ्क.ख. क्ष च।
५ कृ. निच्कृष्ा"

[ अध्यायः १] नीलकण्ठविरवितरी शासमेता । १९

दनां सदनन्यतेऽपि मिथो भिन्नेषु तेष्वमेदबुद्धेरसंभवान्नाध्यारोपः ।
अपवादे त्वपरिणता बिवर्तिता विकल्पितचिन्मात्ररूपत्वेन सर्वेष्वमेद्‌-
बुद्धिसंभवातं । तद्भिभ्रायेण हिवादिष्वमेदबुद्धिषिधीयते, अत एव
वेद्‌न्तेष्वध्यारोपाककं शुद्धबह्यप्रतिपच्यर्थमुच्यते । तथा हि-
सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेय इति । इद्‌ स्वंमसूजत
तत्सुष्ा॒ तदेवानुपाषिरात्तदनुभविश्य सच्च ॒त्यचाभवत्‌ ( २।६।१ )
इति तैत्तिरीयके । ईभ्वरशक्तिशबल आत्मा कामपू्वैकस्वमुत्सुजतेति च
व्याख्यानद्रयभ्रवणात्स्वात्मानं स्वयमेव सवप्रपश्चाकारं क्रूतवांस्ततस्तमेव
प्रपश्चमाविरश्य तत्तन्प्रतीमूतंरूपोऽभवदिति तस्येव जगजीवकूपेण परेः
णतिरुक्ता, सोऽयमध्यारोपः । ततः सत्यं चानृतं च सत्यमभवत्‌,
यदिद किंच तत्सत्यमित्याचक्षते ( ते०२।६।१ ) इति । परास्मि-
न्सत्य ईंशजीवजगतां जयस्याध्यासः । ये च सत्याध्यासदत्यन्योन्या-
ध्यासमरुखेन चयस्य सत्यविवत॑त्वमुक्तम्‌ । ततः-असद्रा इदमग्र आसीत।
ततो वै सदजायत, तदात्मान स्वयमद्चुरुत तस्मात्तत्सुकरतमुच्यते
( ते०२।७१ ) इति-विवर्तहेतुरज्ञानं सत्यात्पुथङ निष्कृष्य तस्यै-
वासच्छब्दितिस्यानन्यापेक्षस्य सर्वेकारणत्वमुक्तम्‌ । ष्टश्च स्वप्रप-
पश्चसृष्टावन्ञानस्येव स्वंकारकीभावः । अज्ञानं च तुच्छत्वेनासत्त्वा-
देव परिणामानर्हमिति तन्म्रलकं विकल्पमाचं जयमिति सिद्धं, यद्रैतत्सु-
क्रतं रसो वै सः ( तै०२।५।१ ) इति तस्यैव सुकरतापरनाश्नो बाधापर-
नामा रसावकशेषो नाश उक्तः सोऽयमपवादः स च ठाके द्विविधो
हृष्टः । यथा दुग्धस्य पटस्य व्यक्तिनाशोऽप्याक्ृतिभसिते कपुरस्य तु
दग्धस्य किचिदपि न भासते, तचाऽऽ्यं सर्वात्मावमासरूपं सोपाधेबह्य-
रिद्नुभवति तहशितं सामगाने-अटमन्नमहमन्नमहमन्नम्‌ । अहम-
न्नदोऽरहमन्नादोऽ३हमन्नादः। अहः श्छोककरदहः श्टोककृदह श्टोक-
करत्‌ । अहमस्मि प्रथमजा कंतस्य( तै ०२५१ ) इति। द्वितीयमनुपाख्यं निरु-
पाधिव्रह्मविदर्नुभवति। स च यदा ह्येवैष एतस्मिन्नवुश्येऽनात्मयेऽनिरुक्तेऽ-
निलयनेऽमयं प्रतिष्ठां विन्दते, अथ सोऽमयं गतो मवति इति शत्या
दर्दीतः । यथोक्तं वा्तिके-

सोपाधिनिरुपाधिश्च द्वेधा बह्याषिदुच्यते ।
सोपाधिकः स्यात्सवांत्मा निरुपास्योऽनुपाधिकः ॥ इति॥२०॥
१ग. दन्य ।२क. ख. त्‌ अभिः। ३ ग. "गायने। ४ क. ननुष्वेव भ'। ख. रुरव

भः । घ. नुष्पे मः । ५क. ग, घ, 'निरूपा०। ६ क. स, घ, निरुपा" ।

२ भीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः१ }

एवं निऽकलानन्दभाघस्वरूपस्यैवाऽऽत्मनो जगजन्मस्थितिटयकारण-
त्वमाह-

अहमेव जगयस्मा्पुजामि पाटयामि च ।
छत्वा नानाविधं वेषं संहरामि स्वलीलया ॥ २१ ॥
नानाबिधवेषं करत्वा बह्मविष्णुरु्राणामाक्रतीः कृत्वा जगतः सुष्टया-
दिकं लीटया परेरनियोजित एव करोमि । तथा च भ्रुतिः-आनन्दाद्ध्येव
खल्विमानि भूतानि जायन्ते । आनन्देन जातानि जीवन्ति आनन्दं
प्यन्त्यभिसंविशन्ति ( ते ०३।६।१ ) इति । एतेन पू्वश्टोकोक्तो विष्णुः
मांयाषिसगांदिकरततां मत्त आनन्दैकरसान्न भियत इत्युक्तम्‌ ॥ २९ 1
देवतादिभेदप्रदशिक्ा मायाऽपि स्वकार्यसहिताऽहमेवेत्याह-
अहमेव महाविष्णुरहमेव सदाशिवः ।
अहमेव महाशक्तिरहमेवार्यमा भिय ॥ २२॥

अकारोकारमकारार्था बह्यदिष्णुरुद्रा अन्ये करतस्प्रणवार्थाः सूरयमूर्तिरन्यां

तं वैष्णवा महाविष्णुरित्याचक्षते शैवाः सदाशिव इति। सौरा अर्यमेति,
शाक्ताः शक्तिरिति चाऽऽहुः । ते सर्वेऽपि अखण्डानन्दरूपोऽहमेव । मत्तं
उत्पन्नत्वात्तेषां ˆ तदानीं नाऽऽसीद्रजो नो व्योमापरो यत्‌ ` हतिः
भ्राज आदिविन्मायाया अप्यसत्वभरवणान्मत्त एव परमव्योमाख्या
शाक्तिरुत्पद्यते किमु तत्मभवा महािष्ण्वादयस्तस्मात्तेऽपि विंशुद्धा-
न्मत्तो नातिरिच्यन्ते, यद्रा ये पूर्वम्टोके रिव विष्णुरक्तिसूर्यशब्दैः कमा-
च्छुद्धरबटसाक्ष्यसाक्षिण उक्तास्तेषां प्रत्येकं मयीत्यनेन सामानाधिक-
रण्यादृहमर्थाभेद्‌ उक्तः! तेनाहमर्थस्यैवाऽऽनन्दत्वात्ततो जगजन्माद्युक्तं
द्वितीये तुतीय उपक्रमश्टोकः सूवचितस्तेषामहमर्थाभेद्‌ः स्पष्टीकृतः । तथा
द्युाहतं सामगाने अहमन्नमिति स्ष्येणाहमन्नाद्‌ इति साक्षिणाऽह ५
श्टोककरुदिति शबटठेन, अहमस्मि प्रथमजा इति तेषामधिष्ठानेन शुद्धेन
चाहमर्थस्यामेद्‌ः भूयते, तद्य श्टोकचयार्थसंय्हः-

असद्दृश्यं शक्तेहंशिरखभूदकंः खुखमय-

सतयोः स्रष्टा विष्णुस्तद्‌ाधिङरूति सत्यं शिव इति ।

१क.ख. इष्णप्रः। २ क. ख. न्न्यातेवैः। 3 ग. (सष एवोतः। * क.ख.घ,
विदन्मा । ५ क. ख “मदथ £“ ।

[ अध्यायः१]} नीलकण्ठविरिचितटीकासमेता । २१

चतुर्णा संयऽयं कचति यदमेदेन तदह-
क्रति दयोतिज्योतिजंयति गणराजेति विदितम्‌ ॥ इति ।

असद्वा इदमग्र आसीत्‌ ( ते ०२।७।१ ) इति शरु्युक्तमसत्परमव्योमाख्या
माया पञ्चायतनदेवतासु शाक्तेरित्युच्यते सेव सर्वहश्यम्‌ ।अर्कं आत्मा सूर्यं
आत्मा जगतस्तस्थुषश्वेति मन््रवणांत्‌ । स च, असुभृत, असुपलस्षितं कोश-
पञ्चकमात्मत्वेन धारयतीत्यसुभृत्‌ । मवुष्योऽहमश्नामि शोचामि करोमि
स्वपामीत्यन्नमयादिधर्माणामात्मन्यारोपदक्षेनात्‌ । एवमपि दाशि सवत
काकः । मम देहो मम प्राणा मम मनो मम बुद्धिर्मम ज्ञानमिति तदह-
रितत्वानुमवात्‌ । “ गूढं सूर्यं तमसापवतेन तुरयिण बह्यणाऽविन्ददाविः
इति । तमसा गूढं सूर्य तुर्यबह्मरख्पणाचिरविन्द्दितिं। अखिलमोहवच्व-
विगमात्सूर्यो जीवात्मा सुखमय आनन्दमय ईश्वरो जगज्ीवयोः बर्टा
सोऽकामयत बहू स्यां प्रजायेयेति इद्‌ > सर्वमसृजत तदनु प्रविश्य सच
त्यचचाभवत्‌( ते ०२।६।१) इति तस्येव तदात्मत्वदर्शनात, सोऽच विष्णुरि-
त्युच्यते । यच्च॒ तदधिकरृति तेषां जयाणामध्यासस्याधिकरणं स्वसत्तया
तान्पूरयति पिम्ब इव प्रति बिम्बान्‌ । तत्सत्यं चानृतं च सत्यममवद्यदिदं
रिच तत्सत्यमित्याचक्षते (तै०२।६।१) इति श्रुतिपरसिद्धं सत्यं तद
शिवकाब्दार्थः । अयं चतुर्णां संघो गणो यद्मेदेन “ अहमन्नमहमर््रद्ः,
अह> श्छोककरत्‌ › अहमस्मि प्रथमजा. (ते ०३।१०।६) इति । कचति
दीप्यते तदहंकृतिंोतिज्योतिः । अहमित्यभिमानं करोतीत्यहङरैतिः,
धीस्तत् प्रति बिम्बितं चैतन्यं तद््योतते येन त्विम्बभूतं चतुथं शिवा-
ख्यमहंकरृतिदययोति । उपाधिनारे प्रतिबिम्पवद्िम्बत्वस्याप्यपगमे यद्व-
शिष्टमव्यावृत्ताननुगतं चतुथौभिन्नमपि तुर्यातीतं ज्योतिस्तदेव चतुर्णां
गणो राजतेऽनेनेति व्युत्पत्या गणराजेति गदितं जयति । तथा च मन्त्र
वर्णः-सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्म (तै ०१।१।१) इति । शिवस्य सत्यज्ञानरूप-
त्वेऽपि चतुर्णा पूरणव्वेनतरव्यावृत्तस्य मुख्यानन्त्यायोगात्‌ । तस्माद्यदेव
तुयातीतं तदेव गणराजशब्वार्थभूतं बह्म ॥ २२॥

१ ग. गदितम्‌ । २ घ. °्तश्चोकोक्तम?। ३ ग. सूयेस्तत्प्र । » क. ख. भ्मेमाज्ञाः ।
५ क. ख. दतिद्‌रात्वाः । ६घ "ति । अत्रिमोः।७क.ख.तन्न। < ग. शन्नादोह। ९ क, ख,
"तियुति। १० ग. छति धीः । ११ क. ख. ^तिचित्तं चै" । १२ ग. "म्ब्व? ।

२२ भ्रीमदरणेङागीता- [ अध्यायः १]

तदेवमात्मनस्तत्वमुक्त्वा मन्दमतिप्रबोधाय तस्यैव मायाबलं रूप-
माह-
अहमेको नृणां नाथा जातः पथिः पुरा ॥
अज्ञानान्मां न जानन्ति सर्वकारणकारणम्‌ ॥ २३ ॥
एकोऽहमेव नूणां स्थावरजङ्गमानां जीवानां नाथ दैश्वरोऽन्तर्यामी
पुरा सृष्टेरादिकाले पश्चविधः पञ्च वियदाद्यो विधाः प्रकारा यस्य
तथाभूतो जातः काश्चनकटकन्यायेनाहमेव वियदादिमावं प्राप्त
इत्यर्थः । नन्वसङ्कस्त्वं फिमर्थमात्मनो मायाशशाबेल्यं ख्यापयसीत्या-
शङ््याऽऽह-अज्ञानादिति । कारणस्य मायाविनोऽपि कारण शुद्धा-
नन्दरूपं मामज्ञानान्मोहान्न जानन्ति । अतस्तेषामनुयहाय माया-
दाबटमेवरूपं प्रथमे प्रकारयत इत्यर्थः ॥ २३ ॥
अहं पञ्चविधो जात इत्युक्तं तत्पश्चविधत्वमेवाऽऽह-
मत्तोऽभिरापो धरणी मत्त आकाशमारुतो ॥
बह्मा विष्णुश्च रुदश्च छोकपाटा दिशो दश ॥ २४ ॥
मत्त इति जात इति च सर्व॑वानुक्रष्यते । प्रत्त इति पञ्चम्या जनि-
कतुः भ्रकरृतिरितिस्प्रुतेजायमानानामगन्यादीनासपादानत्वमात्मनो दरि-
तम्‌ । एतच्चाऽऽत्मेकत्वप्रतिपत्यर्थ, स्व॑ हि वेदान्तेषु सूरटिश्ुतय आले-
कत्वप्रतिपत्यथा इति घण्टाघोषः । यदाहुकृद्धाः-
यदानन्त्यं प्रतिज्ञाय श्र तिस्तत्षिद्धये जगौ ।
तत्कायंत्वं प्रपश्चस्य तद्धद्येत्यवधारयेत्‌ ॥ इति ।
अभिस्तेजः । अबादयः प्रासिद्धाः । न केवठं पश्च महाभूतान्येव मत्ता
जातानि भौतिकानामपि बह्यादिस्थावरान्तोनां शरीराणां मत्तोऽन्य-
द्वान्तरं कारणं नास्तीत्याह बद्येति। बह्मा चतुमुखः। विष्णुर्लक्ष्मीपतिः\

रुद्र; पार्वतीपतिः । लोकपाला इन्द्रादयः । सूर्यगतिप्रकल्पिता दृश्ण
प्राच्यादयो दिशः ॥ २४ ॥

१ ग, नन्ति जगत्कार । २ ग. 'वल्यमाद्य^। ३ क. ख. पश्र भ्क, ख. शशस्दतः |
५क, ख, घ. ^तवयवीश्च 1

[ १ अध्यायः] नीलकण्ठविरचितटीकासमेता । २३

वस्वो मनवो गावो मुनयः पशवोऽपि च ॥

सरितः सागरा यक्षा वृक्षाः पक्षिगणा अरि॥ २५॥
वसवोऽष्टौ धरादयः । एतच, एकादश रुद्रा श्रादृश्ाऽऽदित्याखरयो-
दृश विभ्वे देवा ठत्येवमादीनां गणदेवतानामप्युपलक्षणम्‌ । मनवश्च-
तुदक्ष, गावः सुरभ्यादयः । मुनयो वसिष्ठादयः । परावो गवाश्वाद्यः ।
अपिचेतिशब्दाभ्यमनुक्तां गन्धवांदृयः । सरितो गङ्गादयः । सागराः
क्षीरोद्ाद्यः । यक्षाः छबेराद्यः । वृक्षा न्यग्ोधाश्वत्थाद्यः पक्षिगणा
हंससारसादयः । अपिशब्दाद्न्येऽपि खेचरा भूतवेतालादयः ॥ २५ ॥
अथेकविंशतिः स्वर्गा नागाः संपत वनानि च ॥
मनुष्याः पेताः स्याः सिद्धा रक्षोगणास्तथा ॥ २६ ॥
एकर्विशतिः स्वगः सप्त द्वीपानि मेरुपृष्ठं चेत्यष्टौ, भ्रलोकान्तर्गता भोग-
भूमयो भुव आजाद्यः षट्‌, सत्त पातालानि चोति। नागा वासुकीप्रभृतयः ।
सप्त वनानि काम्यकादीनि, चकारान्नवारण्यानि नैमिषादीनि, मनुष्याः
पर्व॑ताश्च प्रसिद्धाः । साध्या देवानामपि देवाः सिद्धाः कपिलिा-
द्यः । रक्षोगणाः पौटस्त्यादयः । तथा तत्तुल्या असुरा हिरण्या-
क्षादयः ।। २६ ॥
एवं शिषे विष्णौ वचेत्यादिन्टोक्येणाभ्यर्हितत्वाज्ञयांतीतं गणेशं
व्याख्याय, अहमेक इत्यादिष्टोकचतुष्येन तुतीयं विष्णुं च व्याख्याय
साक्ष्यान्निष्कर्साक्षिणे सूर्यं व्यचष्ट-अहं साक्षीति सार्धेन ।
अहं साक्षी जगचक्षरटिप्तः सर्वकर्मभिः ।
अविकारोऽपमेयोऽहमव्यक्तो विश्वगोऽव्ययः ॥ २५७ ॥
जगचक्षुरादित्यः । तद्रत्मकार्याजगतोऽन्यः सन्प्रकाक्कः । अत एव
साक्षादिन्ियमनआलोकव्यवधानमन्तरेणेक्षणात्साक्षी सर्वेषां कोडानां
कर्माणि कायवाञ्नोभिः कृतानि पापानि तैरलिप्तः । य आतमाऽपहत-
पाप्मा विजरो विगरव्युधिशोको विजिघत्सोऽपिपासः (छा०८। १५) इति
ता्मिन्प्रससक्तानां कोशधर्माणां निषेधाद्विकारो विकारादन्यो विकारर-
हितश्च । अप्रमेयो रूपादिहीनत्वात्‌ । अव्यक्तो रूपादिहीनोऽप्याकाशवन्न
व्यक्तः! पिभ्वग इति विश्वस्माद्यावृत्तत्वं विभ्वगतत्वं चोक्तम्‌ । अव्ययः,
अपक्षयादिधर्मशुन्यः ॥ २५ ॥

१. क्तामनूक्ता ग ।

९४ ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः१ 1

ननुपहितस्योपाधिधर्मानात्मन्यभिमन्यमानस्य साक्षिणः कथमविका-

रत्वादिकमित्याङङ्च परगा्थतस्तस्य परबह्मानन्यत्वादित्याह~-
अहमेव एरं बह्माव्ययानन्दात्मकं वृष ।

अहमिति अहमेव देहाद्युपहितोऽपि वस्तुतोऽग्ययोऽखण्डः स चासा-
वानन्दश्रेत्यव्ययानन्दस्तदात्मकोऽहं तस्मात्कोशपश्चकात्सकारणात्परस्य
अह्यणो ममाविकारत्वादिकं युक्तमेवेत्यथंः \`

ननु मत्तोऽधिराप इत्यादि स्ववचनादेवाग्न्यादिरूपेण विकारं प्राप्तस्य
बाह्येन्दियग्राह्यस्य व्यक्तस्य परिच्छिन्नस्य कार्यस्य रूपेण जन्मादिमतः
कथमविकारोऽप्रमेयोऽहमव्यक्तो विभ्वगोऽव्यय इत्युक्तधर्मयोगित्वं तस्मा-
तपर्वापरविरोध इत्याशङ््याऽऽह~-

मोहयत्यखिलान्माया शरेषठान्मम नरानमून्‌ ॥ २८ ॥

अधरितघटनापटीयसी माया भरेष्ठात्मन्ञानैश्वयादिमत्तया प्रशस्तत-
मानपि बह्मादीनखिलान्सुरनरादिक्रमेण स्थावरान्तान्नरान्‌, देहेच्ियादि-
नेतुतात्तदभिभानेन वबह्मणोऽहमित्याच्युक्तरूपेण युक्तान्मोहयति,
अन्यथाबुद्धिं जनयति ॥ २८ ॥
मोहयतीत्येतदेव विवृणोति सार्धन-
सरवेदा षडिविकारेषु तानियं योजयेद्धंशम्‌ ॥
हिताऽजापटले जन्तुरनेकैर्जन्माभैः शने
विरज्य विन्दति बह्न विषयेषु सुबोधतः॥ २९. ॥

सर्वदा षडिविकारेषु, दित्वाऽक्ञा(जा)पटलं जन्तुः, षिरज्य विन्दति
जह्मविषयेषु सुबोधत इति, तान्नरानियं माया ष्िकारेषु षट्‌, जायतेऽस्ति
विपरिणमते, वर्धतेऽपक्षीयते, विनरयतीतियास्कोक्ता येषां सम्तिते
षड़िकाराः । चतुरद्ीतिलक्षयोनिरूपा उपाधयस्तेषु भृहाम, अत्यन्तं
तदात्मभावेन सर्वदा, आद्यन्तरहितम्‌ , अनवरतं याजयेत्‌ । यीजयन्ती
चाल्यादिषु जायदादिषु चाधस्थास परस्परं व्याघरत्तास्वप्यनुवर्तमानमेकम-
हम्थांलम्बनमात्मानं करुखुमसून्यायेन भिन्नं जानन्नपि तदमेदाध्यासेन
तद्धर्मर्मागी च भवति । योऽहं बाल्ये पितरावन्व भूवं सोऽहं स्थाविरे
प्रणपूननुमवामि । तथा योऽहं गादगरूढोऽस्वाप्सं स एव स्वभ्रमदराक्षं स

१ क. ख, न्दस्तः । २. योजयती। ३ ख, (न्तीति षाः * घ. भागिव भ॥

[ अध्यायः १] नीलकण्ठविरचितदीकासमेता । २५

एवेदानीं जागर्मीति । एवं देहादिभ्यःपथग्भूतमात्मानं जानन्नपि बालोऽहं
युवाऽ्टं ब्रद्धोऽहं कृशोऽहं ख्ीऽ्हमिति देहधमीनात्मन्यभ्यवस्यति
काणोऽहं बधिरोऽहमितीन्दियधमानक्षुधितोऽहं तुपितोऽहं शोचाम्यहं
मृद्याम्यहं सुख्यहं दुःख्यहं कत।ऽहं भोक्ताऽ्टं बोद्धाऽहमज्ञोऽहं न चेत-
यामीतिक्रमेण प्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयाख्यकोषचतुषटयधर्मा-
नासन्यध्यवस्यति । एवं च संघातादन्यः सन्नपि संघातात्मत्यं जीवो हि
यथाऽऽत्मनो मन्यते ततश्च कर्मद्रारा करत्स्नं भोग्यजातं सृजत्यवति सहरति
ष्व, एवं शिवो मायाप्रकाशकोऽपि मायां स्वशरीरत्वेन परिग्द्य तद्धर्मा-
ओगजन्मस्थित्यन्तकतुत्वादौीनात्मनि मन्यमान एव जगजन्भादि-
कारणं मन्यते मत्तोऽथिराप इत्यादिना च तदशितम्‌ । नन्वेवं मायायाः
प्रभावश्चेद्स्मदादीनां का मधति प्रत्यारोत्याशङ््याऽऽह हित्वेति, दधाते-
रिदं रूपम्‌ । अजापटलं मायापटलं मायारूपमावरणं बाह्मणोऽहं गह-
स्थोऽहमितिवणांश्रमाभेमानरूपं धृत्वैव तत्र तत्र विहितानि कमाणि
कुवंखन्तुः शनैः शनेरारोहकमेणानेकैर्जन्म्भिरवेराग्यं लभते, वैराग्याच
यमादीननुष्ठाय सदाचायंप्रसादलब्धयोगमार्गो बह्य सत्यज्ञानानन्तानन्द्‌-
स्वरूपं कृत्घ्रमायापगमे सति विन्दति लभते । वक्ष्यते च कर्मणां चित्तशो-
धकत्वान्मोक्षहेतुत्वम्‌। उक्तं च विष्णुनाऽन्वयव्यतिरेकाभ्याम्‌ “कर्मणैव हि
संसिद्धिमास्थिता जनकादयः '' इति। “ न कर्मणामनारम्भाच्नैष्कर्म्य पुरु-
पोऽरनुते ' इति । ननु चित्तश्ुध्यादिकं मायामाभित्य जायतां नाम बह्म
मावस्तु मायापगममाच्ावसितः कथं हिष्वेत्यस्य धृत्वेति व्याख्यानमत
आह-विषयेषु सुबोधत इति । विषयेषु दश्येषु प्रमातुप्रमाणपरमेयेषु
सत्सु तेषां प्रकाडाकं॒बह्म हश्रपं प्रकारातेऽन्यर्था ते सुषुप्ताविव नाहं
बह्यास्मीतिबोधसंभावनाऽस्ति । यथोक्तम्‌-

परागर्थप्रमेयेषु वाक्यजवत्वेन संमता ।
संषित्सेवैह मेयोऽर्थो वेदान्तोक्ति प्रमाणतः ॥ इति ।
अहे बह्यास्मीति वाक्यजा व्रत्तिरपि मायेव, तच यथा जलचन्त्र-
छारा मुख्यचन्द्रौ गद्यत एव वा्यजवत्तिप्रतिभिम्बितचिहारा मुख्या
चिद्गरद्यते, मायापगमस्तच्छेपत्वेनोपयुज्यते वाक्यजां व्रत्ति विना तन्मा-
ञ्रेण बह्मलाभासंभवादिति युक्तमुक्तं विषयेषु सुबोधत इति ॥ २५ ॥

१क. क. जीवा दि यथाऽऽत्ननोमन्यते ततश्च । २ क. ख. ण्नां मोक्षप्रयय इया । ३ घ,
च रामा०। ४क.ख.ध्यासुः।५ क, ख. गथ त्रेमेयषु वाक्यतत ।
र

२६ श्रीमद्ुणेशगीता- [ न्यायः १]

एवं विप्णुसूर्यदाक्तेसंज्ञेषु सोपाधिवह्मख मिथोव्यावृत्तेषु यद्नुवृ्ं
शिवाख्यं चतुर्थं बह्म मुक्तोपसुप्यं तज बिम्बीभूते बह्मणि प्रतिविम्बेष्वि-
वोपाधिधर्माणां प्रसक्तेनांस्तीति वक्तुं प्राप्य बह्म विशिनशि-

अच्छेयं श्रसंघातिरदाह्यमनटेन च ॥ ३०॥

यथा दारूपहितो वद्िर्दारुणि च्छिन्ने दग्धे वा न च्छिद्यते दह्यते वा ।
यस्मादुपहितमपि विष्णुप्मपाधिधर्मा न स्पृशन्ति, तदाऽनुपदिते शिषे तत-
सक्तिदरं निरस्तेत्यथः ॥ २० ॥

ननु युक्तं विष्णोरेभ्वर्यादुपाधिधर्मास्परदीत्वं जीवि तु जटसूर्यन्यायेनी.
पाधिकधर्मस्पर्शो दुर्मिवार इत्याशङ्कयाऽऽ्ह-

अङ्केय भूष भुवनेरशोष्यं मारुतेन च।
अवध्यं वध्यमानेऽपि शरीरेऽस्मिन्नराधिप ॥ ३१॥

अद्केद्यं मूष भुवभेरशोष्यं मारुतेन चेति । यद्यपि जलसूर्ये कम्प इव
देहिनि दुःखादिकं प्रतीयते तथाऽपि तन्न वास्तवम्‌ 1 उपाध्युपहितयो-
वास्तवसङ्गामावात्‌ । यथोक्तम्‌-
निःसङ्कस्य ससङ्धेन कूटस्थस्य विकारिणा 1
आत्मनोऽनामना योगो वारतवो नोपपद्यते ॥ इति ।
अत एव यथा सूर्यपतिषरिम्बो जलेनान्तःपरविडता न ्किद्यते भरशिथि-
लावयवो न करियते तथा जीवोऽप्युपाधिधर्मेम विक्रियत इत्यर्थः ।
यथोक्तम्‌-
नर्ते स्याद्िकियां दुःखी साक्षिता काविकारिणः ।
धीविक्रियासहस्ाणां साक्ष्यतोऽहमविक्रियः ॥ इति ।
एवं यथा मारुतेन जले शोषितेऽपि जलसूर्यो न दुष्यत एवं जगवोऽ-
प्युपाध्यपगमे सूथवदनुपहितेनैव ख्पेण वर्तत इत्यर्थः । तथा शक्तिरव्य-
क्तरूपा न व्यक्तवधेन वध्यत इत्याह-अवध्यं वध्यमानेऽपि शरीरेऽस्मिन्न-
राधिपेति । यद्क्तं नाशा्ह कारणं मृत्सुवर्णादि तदपि धटकटकादिना-
दान्न नश्यति किमु वक्तव्यं नाज्ञानहंमव्यक्तं न नश्यतीति ॥ ३१ ॥
एवं जीवन्मुक्ता हदे मद्राः परमानन्दरूपिणीत्यत्र सूचितः परम
आनन्दो विष्णसू्॑शक्तिभ्यः प्रतिषिम्बेभ्यो बिम्बभूताच्छिवाचान्यो गण-

१ क, ख, "तेष्वेव जी? ।२के.ख. न हस्य?) ३ ख. (तावा वि०।

[ अध्यायः १] नीटकण्ठविराेतटीकासमता। 2७

पतिरिति व्याख्यातः । जीवन्मुक्ता इति मुक्तिप्रतियोगित्वेन सूचितो
बन्धोऽपि व्याख्यातव्यः। तथा जलचन्द्र कम्पनवज्गीयि दुःखादिकं मिथ्ये-

व्यजानतः पञ्चदेवता विमुखस्य मन्दस्य गतिरपि व्याख्यातव्या तदुमयं

तच्चेण व्याचष्टे ! यामिमां पुष्पितां वाचमित्यादिना श्टोकत्येण-

यामिमां पुष्पितां वाचं परशंसन्ति भ्रतीरिताम्‌ ।
परयीवादरता मृढास्ततोऽन्यन्मन्वतेऽपि न ॥ ३२ ॥

यामिमामध्येतुप्रसिद्धां वाचं गिरं श्रुतीरिताम्‌ \ स्वतःप्रमाणभरूतेन
वेदेनेरिताम्‌, “ अक्षय्यं ह॒वै चातुरमास्ययाजिनः सुकरतं मवति "'
“५ अपाम सोमममृता अमूम ` ( अथर्वशि० ३) इत्यादिकां कर्म-
फलस्याऽऽनन्त्यप्रतिपाद्कां पुष्पिताम्‌, पृष्पितछतावदापातरमणीयां
क्मफलस्याऽऽनन्त्यासं मवात्‌ । अविवक्षितस्वार्थामित्य्थः । तथा च
यत्कृतं तदनित्यमिति तर्कानुगरहीता श्रुतिः । तद्यथा इह कर्मजितो
लोकः क्षीयते एवमेवायुत्र पुण्याजतो लोकः क्षीयते '' ( छा० <८।१।६ )
इति । तथा “ परवा द्येतेऽहढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कमं । एत-
र्देयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जराग्रत्यं ते पुनरेवापियन्ति ' ( मु ° १।२।७ )
इति कर्मभिः संसारनिवृत्यदृशंनात्‌ । चयी वदृत्रयी, तस्यां य उदा-
हता वादा अक्षय्यफलत्वाद्यथवादास्तन्माच निष्ठाख्रयीवाद्रताः । अत
एव मूढाः, मूढत्वादेवेतोऽन्यत, भ्रेयःसाधनम्‌, उपासनारूपं ज्ञानरूपे षा
महाफलमस्तीति मन्वतेऽपि न मनसाऽपि न सभावयन्तीत्यथः ॥ ३२ ॥

कुवन्ति सततं कमम जन्मम॒ल्युफलपदम्‌ ।
स्वरगभ्र्यरता ध्वस्तचेतना भोगवुद्धयः ॥ ३३ ॥

अत एव ननु बहृद्रारम्य धर्मप्य नेहास्ति विफला फरिपेति
भारते सर्वस्यापि धर्मस्य वैफल्यं नास्तीत्युक्तम्‌ । तथा हि “ शष्यत्सस्य-
संजीवनकामः कारीर्या यजेत `` इत्यादिराखविहितो दष्टकलः कारी-
यादिधर्मो दष्टफलकेषु बहुषित्तभ्ययायाससाध्येषु कर्मसु भ्रद्धोत्पादना-
योपयुज्यते । तथा स्वर्गेकफलो धर्मोऽपि विशिष्टदेहप्रापकत्वाद्विशिषटदेहे
गर्भस्य सत्वोत्कर्षायत्तत्वात्सत्वोत्कषंश्च वेराग्यादिहेतुः परम्परया युक्ति-
हेतुर्भविष्यति । यथोक्तं घािके-

१ क, स, ` तापि मुख्यस्य ।

२८ रमिद्रणेशगीता- अध्यायः १]

विङ्कराहादिदेहेन नदीम्दं भुज्यते पद्म्‌ । इति ।
भोगं भङ्करमीक्षन्ते चित्तश द्धयनुरोधतः । इति च ॥ ३३ ॥

संपादयन्ति ते भूप स्वात्मना निजबन्धनम्‌ ।
संसारचक्रं युञ्जन्ति जडाः कर्मपरा नराः ॥ ३४॥

ननु वेदिककर्मणां परम्परया मोक्षहेतूनां बन्धसंपादकलोक्तेरनुपप-

न्नेति चेत्‌, सत्यं चिविधाः कर्माधिक्रताः। एके ध्वस्तचेतना अत्यन्तमूढा-
स्तामसाः परलोकवार्तानभिज्ञाः । न सांपरायः प्रतिभाति बालं प्रमा-
यन्तं वित्तलोभेन मूढम्‌, अयं लोको नास्ति पर इति । #( तदुक्तम्‌-
कुवैन्तीत्य्धन । अपर रेहिकामुष्मिकङखासक्तास्ते भोगवुद्धयो राजसाः
स्व्गश्वर्यरता यया ) मानी पुनःपुनर्वशमापद्यते य इति श्र तिप्रसिद्धाः ।
ते वैदिकेषु श्येनादिकिषु राञ्चुवधादिफलेषु सतते प्रवर्तमाना जन्मगत्युपर-
म्परामेव लभन्ते, श्येनादीनां फटद्वाराऽनथहेवुत्वेन धम॑त्वाभावात्‌ ।
यथोक्तम्‌-

फलतोऽपि च यत्कर्म नान्थ॑मनुबध्यते ।

केवलं प्रीतिहेतुतात्तद्धर्म इति कथ्यते ॥ इति ।

ययातिनहुषप्रभृतयो रजःपरिणामात्सर्वभूताभिमानात्परदाराभिलाषा-
त्स्वात्मनैव स्वस्य बन्धनमधःपातरूपमपि तियम्योनिप्रवेशं च संपा-
दुयन्तीति भारते प्रसिद्धम्‌ । ` तदिदमुक्तं स्वर्भश्वयांदिना, उपसंहरति
संसारेति । जडाः, वक्ष्यमाणमदभिप्रेतकर्मयोगानभिज्ञाः संसारचक्रं
यु न्ति संततमावर्तयन्ति । वेदिककमंपरा अपि मुक्तिद्रारं न लमन्त
इत्यर्थः । बहुद्रारस्येति भोगं भङ्गरमित्यादिभारतवातिकवचनं तु सावि-
कधर्माभिप्रायमिति न कथिद्रिरोधः ॥ ३४ ॥

एवं तामसं राजसं च कर्म॒वेदोक्तमपि बन्धनकरमित्युक्तम्‌ । इदानीं
हित्वाऽजापटलमिति मायामाभित्यैव वैराग्याद्युत्पत्तिद्रारा बह्म प्राप्यत
इत्युक्तं, तद्विवृणोति साविककर्मयोगदुक्षनेन यस्य यद्विहितं कर्मेत्यादि-
म्टोकपश्चकेन-

# धनुश्िद्ान्तरमग्रन्धो न क. ख. पुस्तकयोः ।

१क. ख. !ह । अ५।

[ अध्यायः १] नीलकण्ठविरवचितटीकासमेता । २९

यस्य यद्विहितं कर्म तत्कर्तव्यं मदपंणम्‌ ।
ततोऽस्य कमबीजनानामच्छिनाः स्थरमहाङ्राः॥ ३५ ॥

अन्तबाद्येन्दियाणां चेत्यादिना शाखान्ते वक्ष्यमाणरीत्या यस्य बाह्य-
णदेवणस्य ग्रहस्थादेराश्रमस्य वा यत्‌, श्रुतिस्मृत्याचारीर्विहितं कमं तत्ते-
नानुष्टाय मद्पेणं कतव्यम्‌ । अर्प्यतेऽनेनेति करणव्युत्पस्याऽर्पणसाधनं
मनः! अप्यतेऽस्मिन्नित्यधिकरणव्युत्पत्याऽपणस्थानं च । ईश्वरपेरितिन
कृतं कर्मेश्वरेऽर्पितम्त्विति सकलफलत्यागपूवैकं क्म कर्तव्यमित्यर्थः ।
ततः, इहशक्मकरणात्‌, अस्य कतुः कर्मबीजानां वासनानां महाङ्कुराः,
महाफलकार्याश्ञा इदं मे भूयादिदं भ भूयादिति मनोरथाः फटपर्यन्तं
प्रवृत्तिजनका उच्छिन्नाः स्युर्भवन्ति ॥ ३५ ॥

ततः किमत आह-

चित्तशुद्धिश्च महती विज्ञानसाधिका भवेत्‌ ।
विज्ञानेन हि विज्ञातं परं बह्म मनीश्वरेः ॥ ३६ ॥

एवं कर्माणि मय्यपंयतो महती चित्तश्द्धिभवेत्‌ । इदं मे भूयादिति-
कामानुदये हि रागद्रेषादिदोषराहितं चित्तं मदुक्तयो गानुष्टानयोग्यं भवति।
खकाराच्छुद्धे चेतासि मद्विषया जिज्ञासा विज्ञानं च तत एव कमा्पण-
योगाद्धवेदित्यवधेयम्‌ । तथा हि “ यस्यते अष्टाचत्वारिशत्सस्काराः स
बह्मणः सायुज्यं सलोकतां गच्छति `” इति स्थतेः कर्मणां चित्तशुद्धि
रूपसंस्कारमाार्थत्वं गम्यते, तदथांनामपि तेषां स्वग॑रूपं फलमानुषाङ्घे
कमित्यवगम्यते, तद्यथाऽ्ग्रे फलार्थं निमितऽपि च्छायागन्ध इत्यतरूत्प-
द्यते, एवं धर्म चर्यमाणमर्था अनृत्पयन्त इत्यापस्तम्बोक्ताम्रनिदर्श
नात्‌ । तथा तमेत वेदानुवचनेन बाह्यणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानिन
तपसाऽनाशकेन ( ब्र ०।४४।२२ ) इति श्रुत्या वेदानुवचनादीनां बह्यचा-
रिधमाणां यज्ञदानादीनां गरहस्थधमांणां तपोनश्चनादीनां वानप्रस्थधमांणां
चाऽऽत्मपिविदिषा्थत्वं गम्यत इत एव वाक्यात्‌ । अभ्येन जिगमिषति,
असिना जिघांसतीतिवत्करणस्य धात्थनास्वयात्‌ । कमणां क्या-
त्वमपि गम्यत इति प्रथमेन सह चयः पक्षाः ¦ तच कमणां संस्कारक-

१, स्य वर्मक ।२क., ख, 'तिश्रतः?। ३ धे. (ते अपिच्छयागन्वाश्वानषदयन्ते । ए९॥
0, =~0

श्त, मवव्‌ ।

० श्रीमद्रणेशगीता- [ भध्यायः १]

त्वपश्षे विविदिषादिकं सत्सङ्गादिफटं, विविदिषा्थत्वे तु विरिष्टगुवां-
दिलामः स्वयत्नसाध्यः । विद्यार्थत्वपक्षे तु निष्पत्यूहं विद्यालाभपर्यन्तं
कर्मापूर्वमेव व्याप्रियत इति पिरेषः । अयमेव पक्षो ममाभिमत इत्याह-
विज्ञानसाधिकेति । विज्ञानेन व्िदयिया विज्ञातं साक्षा्करतम्‌ । एतेनोत्त-
राधे स्वपक्षस्थेवाभ्य्हितत्वं दर्शितम्‌ ॥३६ ॥
क्मेयोगयुक्तस्वरूपफटमुपरसंहरति-
तस्मात्कर्मणि कृधीति बुद्धियुक्तो नराधिप ।
न तकमा भवेत्कोऽपि स्वधमत्यागवास्तथा ॥ ३७ ॥
यस्मादेवं तस्मात्‌, बुद्धियुक्तः, तत्कतंव्यं मद्पणमिति मदुक्तबुदधि-
युक्तो विनज्ञानकामः सात्विकानि कर्माणि डुर्वीत । स्वरूपतः कर्मत्यागे
दोषमाह-न त्वकर्मैति । अकां कोऽपि ब.श्िदृपि न भवेत्‌! विहितं
क्म सर्वथैव न त्याज्यमित्यर्थः । विपक्षे दोषमाह स्वधर्मत्यागवांस्तथा ।
तथा सति कर्मत्यागे कृते सति स्वधर्मेत्यागवान्भवति । विहिताकरणा-
त्त्यवेतीत्यर्थः । तथा च स्मरतिः-
सत्ताहं प्रातरस्नायी संध्याहीनसिभिर्दिनेः ।
दरादश्ञाहमनश्चेदहिजः श्यद्रत्वसृच्छति ॥ ` इति
कर्मत्यागस्य जातिभ्रंशकरत्वमाह ॥ २७ ॥
एतदेवाऽऽह-
जहाति यदि कर्माणि ततः सिद्धिं न विन्दति ।
आदो
आदो ज्ञाने नाधिकारः कर्मण्येव स युज्यते ॥ ३८ ॥
यदि अयं प्रमादादशोधितचित्तोऽपि कर्माणि जहाति त्यजति
ततस्ताहशात्क्म॑त्यागातसि द्ध संन्यासफलं योगं न विन्दति, प्रत्युत
पत्यवैत्यवेत्य्थः । ननु ज्ञानसाधनमेव शमादिपूर्वकं श्रवणादिकमवु्ठयं
ज्ञनाथना किमस्य कर्मयोगानुानेन।
‹ दिने दिने तँ वदान्तश्रवणद्धक्तिसंयुतात्‌ ।
गुरुशुश्रूषया ठन्धाकृच्छराशीतिफटठं टमेत्‌ "1

१७. घ, शृतः स्र! २ घर नेवंश'।३क. ख. नृ । * ख. गाथति* । सं

( अध्यायः १} नीलकण्ठविरवितदीकासमेता । ६१

इति स्प्रृतेः भ्रवणजेन धर्मेण चित्तश्युद्धेरपि संभवा दित्यत आह-आ-
दाविति । अक्रृतकमंणः कमफल भूताया विविदिषाया अभावेन विद्यासा-
धने प्रवृत्यसं भवात्‌! ओत्सुक्याच्छ वणाद प्रवृत्तस्य वेधमपि न फठाय
मवति बन्ध्यापतेर्कतौ भायामुपेयादितिविधिप्राप्ोपगमनफलवत्‌ । तथा च
शुतिः श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः भुण्वन्तोऽपि बहवो य॑ न विद्युः"
(कठ ०२।७) इति । तस्मादादौ कर्मनुष्ठानात्माक्कर्मण्येवाधिकारो युज्यते
न ज्ञाने । यस्य तु जडभरतविदुरधर्मव्याधादेनां(रन)धिकारादकरतकमं-
णोऽपि ज्ञानोत्पत्तिश्थते, तस्य जन्मान्तरीयं धर्मानुष्ठानं कल्प्यत इत्य-
दोषः । शाख्रसमर्पितसाधनताया व्यभिचारित्वायोगात्‌ ॥ ३८ ॥

स्वोक्तबुद्धियोगं सफलमुपसंहरति-

कर्मणा शुद्धहदयोऽमेदवूद्धिमुपेष्यति ।
स च योगः समास्यातोऽमृतत्वाय हि कल्पते ॥ ३९ ॥
अभेदृबुद्धिमित्यमृतत्वायेति च च्छेदः \ धर्मेण पापमपनुदति(तै आ ०१०1
६२)इति श्रुतेः स्वधमौनुष्ठानेन शोधितहदयः । अभेदबुद्धिम्‌ । एेकात्म्य+
ज्ञानं वेदान्तेभ्य उपेष्यति, अचिरादेव प्राप्स्यति । ततश्च मया यः पूर्व
परमानन्दप्रापको योगः समाख्यातः स च सोऽपि, अभेदबुद्धिलामावा-
गनुष्ठितोऽप्यैकास्म्यज्ञानोवये सत्यमृतत्वाय, कैवल्यं दातुं कल्पते समर्थो
भवति । यदि तु प्राक्श्रवणाच्छमादिमध्ये योगो नाचुष्ठितस्तदा निदि-
ध्यासनपरिपाकरूपः स एवाम्रतताय कल्पते । अच्राऽऽद्यपक्च आत्मन
उपनिषदेकगम्यत्वमुच्यते' तं त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामीति । दितीये
मनोमाचगम्यत्वं मनसैवेद्मा तव्यमिति ॥ ३९ ॥
तदेवं सङ्कफलत्यागपूरव॑कं स्वधमीनुष्ठानं बुद्धयः । तस्य फलं बुद्धि-
प्रसादः, प्रसन्नायां बुद्धौ मावनायोगेऽधिक्रियत इति तं वक्तुं प्रतिजानीते
योगमन्यमिति षड्भिः ।

योगमन्यं परवक्ष्यामि शुणु भूप तमुक्तमम्‌ ।
पशो पुत्रे तथा मित्रे शत्रो बन्धो सुहज्जने ॥ ४० ॥

१ ख. ध्यामपि।२क. ख, पूरं । ३क. स. योऽपि। क्‌, ख, "ते तत्वौः।

६२ श्रीमद्रणेशगीता- [ जध्यायः १]

समो मां वर्तुजातेषु पर्यन्नन्तब्हि स्थितम्‌ । प्र्युपुचादिषु मामा-
लोक्यदिति चतुध्गतेन मामित्यनेनान्वयः । आलोकनफलं च सुखादौ
सम भवेरिति । है भूष कर्मयोगापेश्चयोत्तममन्यं योगं समवच्वभावना-
रूपं वक्ष्यामि तं वं शुणु । पशौ गवाश्वादी, पुत्रे पुमपत्ये छयपत्ये च
मिभ, उपकारिणि । राच, अपकारिणि । बन्धौ विद्यायोनिसंबन्धवत्या-
चार्यजामावरादी । सुहृ्नने, उपकारमनपेक्ष्य सर्वभूतहितकारिणि साधौ
जने ॥ ४० ॥

एतेषु कथं त्वामालोकयेयमिस्यत आह-

बहिर्वा च समया हत्स्थयाऽऽलोकयेत्पुमान्‌ ।
सुखे दुःखे तथाऽमर्षे हर्षं भीतो समो भवेत्‌ ॥ ४१॥

मत्तोऽभिराप इत्यादिवचनादुीश्वरादुदितं सर्वमीश्वर एवेत्यभेद्ब्ुध्यां
सेवाऽऽतिथ्यादौ समा हषिर्बाद्या, हत्स्थया च समया हष्थेते पश्वा-
द्यो मन्मनोमाच्रकलस्पिता मत्तो नातिरिच्यन्त इव्येवंरूपया च मां
प्रत्यगात्मानं सर्वचाऽऽलोकयेदिति । तथा च स्मृतिः-

देश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति ।
प्रणमेहण्डवद्‌भ्रूमावाश्वचाण्डालगोरवरम्‌ ॥ इति ।

श्रुतिश्च “ आत्मैवेदे सर्वं यदयमात्मा ` (छा०५।२५।२) इति एषां
वस्तुस्थितिरपि मेददैशनप्राबल्याद्भावनात्ेन विधीयते हत्स्थयेत्यनेनांशे-
नास्याः फलमाहस्ुख इति । सुखे, अनुकूलवेद्नीये । दुःखे प्रतिकूलवेद्‌-
नीये । अमर्षं परोत्कर्षासदिष्णुत्वे । हर्षे, इष्टलाभप्रयुक्ते चित्तो्टासे ।
भीतौ, आतमोच्छेदराङ्कायाम्‌। एतेषु प्राततेषु समोऽविक्रतो भवेत्‌ ॥ ४१॥

रोगाप्तो चेव मोगाप्तो जये वाऽविनयेऽपि च ।
भरियोऽयोगे च योगे च ठाभाटाभे मृता अपि ॥ ४२॥

रोगः शुकादिः । भोगो भोगसाधनं दिभ्यवनितादिस्तयोः प्राप्ती ।
जये युद्धाद्‌ । अषिजये पराजये । अपिचेतिपदाभ्यां शी तोष्णमा-
नापमानादौ । पभेयो लक्ष्म्या अयोगे नाशे, योगे पातौ, लाभे, अलामें
सति यल्नेऽपि फटालाभे । भ्त मरणे, अपिाब्दाजरायां तत्करत
आन्ध्यवाधियोदों प्राप्ते सति समो भवेदित्यनुषश्ननीयम्‌ ।॥ ४२ ॥

# एतद्ध न विदयते घ. प्स्तुक ।

== = ~----------~~~------ ~~~

१कृ, ख, प्दयातततवा ।

{ १ अध्यायः] नीटकण्डविरवितदीकासमेता ! १३

कथ समो मवेदित्यत आह-
समो मां वस्तुजातेषु पश्यन्नन्तर्बहिःस्थितम्‌ ।
कि = च, क = [र
सूर्यं सोमे जके वह शिवे शक्तो तथाऽनिटे ॥ ४३ ॥
दिनि हदे मरानयां तीरथ क्षे्ेऽघनाशिनि ।
विष्णौ च सवेदेवेषु तथा यक्षोरगेषु च ॥ ४४ ॥
गन्धर्वेषु मनुष्येषु तथा ति्यगमफेषु च ।
सततं मां हि यः पर्येत्सोऽयं योगविदुच्यते ॥ ४५ ॥
अन्तःस्थितं मनोमात्रया स्वस्वमनोरथसुखटूुःखसख्यण बहिः स्थिते
सावैमौतिकरूपेण च सन्तं सर्वेषु वस्तुसामान्येषु सद्रपेणानुस्य॒तस्तं
परयन्समो भवेत्‌ 1 वस्तुजातान्येव कण्ठतः पठति । यथा काश्चनम॑ीषु
सुरनरापिर्यक्प्रतिमाखु काञ्चनत्वमविशिष्टमेवं सूर्यसोमरद्चुमिचभ्व-
सुकरादिषु सर्वोपादानभ्रतं बह्म समानमित्येवंरूपा याऽनवच्छिन्ना
बुद्धिः स एव मावनायोगस्तद्रान्बुद्धियोगविद्पेक्षया शरेष्ठो योगविदि-
त्यर्थः ॥ ४३ \॥ ४४। ४५ ॥
एवं यस्य यद्विहितं कर्मेत्यादिना श्टोकपश्चकेन बुद्धिविशेषप्रधानः
शाक्तो योग उक्तः । तथा योगमन्यं प्रवक्ष्यामीत्यादिना सर्व॑ ॒विष्णु-
मयं जगदिव्येवमेकात्म्यभावनारूपो वेप्णवो द्वितीयो योग उक्तः ।
इदानीं त्॒तीर्यं सौरयोगमात्मानातमविवेकरूपं कर्मसमुचितं द्वाभ्यां विधत्ते
संपरावृत्य स्वार्थोय इन्दियाणि विधैकतः ॥
स्वज संयता वृद्धः स यागो भूष मे मतः॥ ४६ ॥
इद्ियाणे, भोचादीनि पश्च, स्वाभ्यः प्रातिस्विकेभ्यः स्वस्वावेष-
येभ्यः शब्दादिभ्यो बाद्येभ्यः परावृत्य विपरतिप्रव॒त्या प्रत्यक्प्रवणानि
करत्वा, विवेकतः । चतुरथ्यथं साव॑विभक्तिकस्तसिः । आत्मानात्माविवे-
कार्थं सर्व यस्मिन्कास्मिश्िदेकत्र विपये सयता, सेयमवती बुद्धिभेवति
स एव धीसंयमरूपो योगो हे भूप वरेण्य भे मम मतः भ्रेयःसाधनत्वेनेति
शोषः \ सर्वेति सर्वेभ्यः कामेभ्यो दशंपूर्णमासावित्यव् यथेकस्मिन्पयोग
एक पव कामोन त॒ सर्वेऽन्सःनथंक्यापत्तेरेवमेकस्य संयमस्येक एव

हि > ।

9क.ध हृदि। २ ध. श्था रक्षोगणेषु।

५1 ्रीमद्रणेश्गीता- [ १ ध्यायः ]

विषयो न तु बुगपत्सर्वः सूर्ये संयमाम्दुवनन्ञानं चन्द्रे ताराग्रहज्ञानें प्रत्य-
यस्य परिचित्तज्ञानमिति विषयभेदेन संयमनस्य नानात्वस्मरणात्‌ ।
संयमश्चेकस्मिन्विषये धारणाध्यानसमाधिच्रयं, तथा च पारमर्षाणि
सूत्राणि देशबन्धशित्तस्य धारणा, तच प्रत्ययैकतानता ध्यानं, तदेवार्थमा-
अनिभांसं स्वरूपद्यून्यमिव समाधेः, अयमेक संयमः! इति ॥ ४६ ॥
आत्मानात्मविवेकेन या बुद्िर्देवयोगतः ।
स्वधरमासक्तवितस्य तयोगो योग उच्यते ॥ ४७ ॥
आत्मा पुरुषः , अनात्मा बुद्धिसस्वम्‌ । अनयोपिषेकः पथक्त्वज्ञानं
तेन रूपेण या बुद्धिः परिणता सवंधर्मजादृहष्टयोगात्‌ । तद्योगस्तस्याः
प्राप्ियां स॒ एव योगः पूर्वंयोगद्वयापेक्षया मुख्यो योग उच्यते ।
स्वधर्मासक्त वित्तस्येत्यनेनास्य वणांश्रमधर्मसमुचयो बिधीयते । नहि
श्र्टाचारस्य योगानुष्ठानं संभवतीत्यर्थः । अस्य फलं सूचितं योग्ाखे-
सत्वपुरुषान्यताख्यातिमाघात्सर्वज्ञातुत्वं सर्वभावाधेषठातुत्वं च ॥ ४७ ॥
एवं सौरं तुतीयविवेकयोगयुक्त्वा होवं चतुर्थमरसंपरज्ञातयोगमाह-
धर्माधर्मो जहातीह तथा त्यक्त उभावपि ।
अतो योगाय युञ्जीत योगो वेषु कोशटम्‌ ॥ ४८ ॥
तथा विवेकबुद्ध्या सत््वपुरुषान्यताख्यातिसंज्ञया त्यक्तो रहितो
योग्यसंप्रज्ञातसमाधिमुपसृतस्तन्माहात्म्याद्धमांधर्मो भवबीजमभूतौी जहाति
त्यजति, इहेत्यस्मिन्नेव लोके । उभावपीति पापवत्पुण्यस्यापि बन्ध-
कत्वेन हेयत्वात्‌ । यस्मादीदृक्षं योगस्य माहात्म्यमतो हेतोर्योगाय
निर्बीजयोगलाभाय युञ्जीत, योगमनुतिित्‌ । यतोऽयमसंमज्ञातो योगो
वैधेषु पुरुषटृतिसाध्येषु वेदृपिहितेषु कौशलं महचातुर्य परज्ञात्यागान्तं
पुरुषकरतिसाध्यम्‌ । यथोक्तं येन त्यजसि तं त्यजेति, निःसङ्गः प्रज्ञया
भवेदिति च ॥ ४८ ॥
अस्य फलमाह-
धर्माधर्मफले त्यक्त्वा मनीषी विभितिन्दियः।
जनिबन्धविनिममुकतः स्थानं सयात्यनामयम्‌ ॥ ४९ ॥
धममाधमंफले ऊर्ध्वाधोगतीं त्यक्त्वा मनीषी मनोरोधनकशीटो यतो
जितेन्धियो विषयेभ्यः प्रत्याहतकरण इति विशेषणाभ्यां तत्पुरुषख्याते-

१्‌, चन्द्रताः।२ क, ख' पदम्‌ ।

[ १ ध्यायः] नीलकण्ठबिरादितरीकासमेता । ३५

गुंणवैतुष्ण्यम्‌ । वरष्टाचुभ्रविकविषयवितुष्णस्य वङीकारसंज्ञा वैराग्य
मिति सद्रयोक्तपरापरवेराग्यसंप्रतिपन्नत्वमुक्तम्‌ । जनिर्जन्म तदेव
बन्धः स्वेन निमुंक्तः । स्थानं यतः पुननाऽऽवर्तेते तं लोकं संयाति
सम्यक्प्राप्नोति । आमयः संसारयोगस्तद्रहितिमनामयम्‌ । यत्स्थौनं
प्रकरत्योक्तं “ दक्ष॒ मन्वन्तराणीह विष्ठन्तीन्धियचिन्तकाः `` इत्यादि ।
पुरुषं निर्गुणं प्राप्य कालसंख्या न विद्यत इति । पुरुषमित्यस्य कार्य-
बरह्मणा सह॒ मुच्यत इत्यथः । तचोदाहृतम्‌-पराप्रतात्परिमुच्यन्ति सर्वे
इति ॥ ४९ ॥

ननु परं वैराग्यं प्रकृत्योक्तं योगमाष्ये-एतस्यैव हि नान्तरीयकं फलै
कैवल्यमिति । यथा निरोधसंस्कारप्राबल्येन व्युत्थानसंस्काराणा-
मात्यन्तिके प्रटये सति बोद्धव्याभावाद्बुद्धेरपि दग्धेन्धनानलवदुच्छे-
दोऽवहयंभावीति निष्पत्यूहकेवल्यमात्मनो निरोधसमाधिकैव सिध्य
तीति पातश्चटाः प्राहुः । तत्कथं स्थानं संयात्यनामयमित्येतद्संपज्ञात-
फलमित्युच्यत इत्याशङ्क्याऽऽ्ह-

यदा हय्नानकाटुष्यं जन्तोवृद्धिः करमिष्मति ।
तदाऽसौ याति वैराग्यं वेदवाक्यादिषु क्रमात्‌ ॥ ५० ॥

अस्ति खल्वज्ञानसयुद्रोऽतीतानन्तकोरिजन्मसंमुतवासनासीकरमय-
स्तस्यैकस्तरद्ो बुद्धिर्मित्यमाविरभावतिरोभावस्वभावा सा कथमन्ञाने
विभ्वर्पे विलसत्यात्यन्तिकमुच्छेद्‌ं लभतां, सा हि चिगुणात्मकस्यान्ञा-
नस्य प्रकाङाकतया साचिकः परिणामो रजस्तमोमलकटुषितः स चासं-
्रज्ञातसमाध्यन्तेन कर्मयोगेण निश्रतकटुषा सती केतकरजोवत्करमेणाज्ञा-
ममपनयन्ती स्वयमपि विलीयते । तदिदमुक्तं यदा जन्तोबुद्धिरज्ञानकादुष्यं
क्रमिष्यतीति । हिशब्दो ज्ञानादेव तु कैवल्यं, तरति शोकमात्मवित्‌
( छा०७१३ )इति कैवल्यस्य ज्ञानैकसाध्यस्य प्रसिद्धियोतनाथः । यद्यपि
अयं तु परमो धर्मो यथोगेनाऽऽत्मदर्शनम्‌ '' इति योगस्याऽऽत्मदृशनसा-
धनत्वमस्ति तथाऽपि योगजं दशने धमं एव । न तु तत्‌ “अहं बह्यास्मि'
“अयमात्मा बह्म, तत्वमसि" (वर ०२।५।१९) इत्यादिवाक्यजनितवृत्तिरूपे
तेन विना च केवल्यासंभवात्‌ । युक्तमुक्त तथा त्यक्तः स्थानं यातीति ।

१क ख. यज्ज्ञानं ।२ क, तथा। ३. प्रवि ४ क, ख, ल्पवि"।५क. ख, करक}
६ ध, श्व्यतप्रः ।

३६ श्रीमद्रणेशगीता- [ १ अध्यायः ]

योगेन व्यक्तधियः क्रममुक्तिस्थानभातिरिति । यदाऽनेकं कर्मैकजन्मन्या-
रभेत तदा प्राग्भवीयवासनानामभावास्रतिपन्नजन्मोम्दूतवासनानां च
निरोधाभ्यासनच्छेदात्कैवल्यं संभाव्येत । न चैतद्युक्तम्‌ । एकस्य
कर्मणोऽनेकजन्मारम्भ॑कत्वदरांनात्‌ । तथा द्येक मानुषं जन्म कर्माजंन-
स्थानम्‌ । अनन्तानि च मोगस्थानानि दुश्यन्ते तस्मादयुक्तोऽयमेकम-
विकन्यायः । ननु केनोपायेन बरुद्धिरज्तानं कमिप्यतीत्यादाङन्याऽऽह
तदेति । वेदवाक्यानि तच्वपदाथंशोधकानि “ यः सर्वज्ञः सवंवियस्य
ज्ञानमयं तपस्तस्मादेतद्ह्य नामरूपर्मन्नं च जायते ( मु०१।१।९ ) “य एष
विज्ञानमयः प्राणेषु व्टद्यन्त्ज्योतिःपुरुषः ` इत्यादुीन्यवान्तरवाक्याणि
तच्वमसीत्यादीनि महावाक्यानि तेषां भ्रवणमुपक्रमोपसहारेस्यरूप्या-
दिलिङ्कैस्तात्पर्यावधारणं, तेन प्रमाणगतासे मावनानिवृत्तिः । आदिप-
दान्मननं श्चुतस्याथस्य युक्तिभिरनुचिन्तनं तेन प्रमेयगतासंमावनामि-
वुत्तिः। निदिध्यासनं विजातीयप्रत्ययतिरस्कारपूर्वकं सजातीयप्रत्ययप्रवा-
हीकरणं तेभ्यः रामादियुक्तस्य क्रमात्सोपानारोहन्यायेनोत्तरासुत्तरां
भूमिमारोहतः साक्षात्करृतात्मयाथातम्यस्य जन्तोः पुरुषस्याधिकारिणस्तेषु
श्रवणादिषु तीर्णपारस्य नौकायामिव वैराग्यं जायते । यदैव वैराग्यं
भविष्यति तदैव बुद्धेरज्ञानकालुष्यं गतमिति मन्तव्यम्‌ । अचर क्रमादि.
त्यनेन भौतानुज्ञाचनुज्ञा अवषिकल्पैरिति श्रुत्यन्तरप्राशद्धाश्चतस्रो दष्टय
उक्तास्तासामयं सयहः-
अध्यारोपे जगचित्कनकपरिणतिः सव॑मात्ेतिवादा-
दयुक्तेतचि्रिवतंः खगुरगसद्टशः स्वप्रमायेतिवादात्‌ ।
श्रुत्यैतचिद्धिकल्पो गगनतल समो नेह नानेतिवादा-
त्मत्यक्चिचिर्विकल्पा जयति धुतधियो वाङ्मनोती तवादात्‌ ॥ इति।

ननु इदं सर्वं यदयमात्मा, इन्द्रजालमिव मायामयं स्वप्न इव
मिथ्यादहोनम्‌ । नेह नानाऽस्ति किं च न (बु०४।४।१९) “यतो
वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह `` ( तै०२।४।१ ) इति पर-
स्परावेरुद्धाथांनां श्रुतीनां कथं तच्वावेदकत्वलक्चषणं ॒प्रमाणत्वमित्याश-
ङ्क्यान्रतस्यैव सतो , विनेयदुध्यवतारार्थ परिणामादििष्टयः प्रद्॑न्त

इत्यपि श्छोकेन संगृद्यतेऽपि यं वाड्मनसयोकश्लकाकारं परविद्विकल्पं

४ --------

१क ख. म्भतः।२क. ख. भमन्यच। 3 ष, श्रौत्रनुः। * क. न्ते पयं।

[ १ अध्यायः] नीलकण्ठविरवितटीकासमेता । ३७

कलयति । तैत्तिरीये ““सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्म यो वेद्‌ निहिते गुहायां परमे
व्योमन्‌ ' ( २।१।१ ) इति । बह्म तदहनकरत्वेन गुहाख्यं परमं व्योम
चोपन्यस्तम्‌। तत्र बह्मणः सत्यत्ञानरूपत्वमनन्तत्वं प्रकाङघायता मन्रवर्णेन
तदन्यस्य व्योश्नोऽर्थादृसत्याज्ञानरूपत्वं सान्तत्वं च दशितम्‌ । तथा
तस्माद्रा एतस्मादात्मन आकाडाः सभूतः (तै०२।१।१ ) इत्यचाऽऽत्मन
आकाह्ादिच्ष्टर्बह्यव्योमपरामशिभ्यां तदेतच्छब्दाभ्यां सामानाधिक-
रण्यात्तस्य सत्यासत्यङावल्यं गम्यते, स॒ च सत्यांहाप्राधान्यादीशाः ।
असत्यांशप्राधान्याजीवः । लोकै चामतिपूर्िका रज्जूरगादिसुशि-
मतिपूर्विका च मनोराज्यसुशिश्चानूतेव दष्टा, ते उमे अतर क्रमेण
ह्येते । “ आत्मन आकाङः संभूते इति, सोऽकामयत बहुः स्यां
प्रजायेय ' ( ते० २।६।१ ) इत्यादि च । तदिदमुक्तं पञ्ुस्तभोलोकं
पड्युपतिमनोराज्यमचटमिति । अचलमितिविेषणात्पश्चुपतिमनो-
राज्यस्य कल्ितवेनांरृतत्वेऽपि स्वप्रराज्यवत्मतीतिपुष्कलार्थक्रिया-
कारित्वमुक्तम्‌ ।! यदा हि सवग्रहैर्वर्थेः सौभरिभरद्राजकुम्भोद्धवप्र-
तिभिः कल्पितानामर्थानां पुष्कलाथक्रियाकासत्विं ह्यते पुराणागमा-
दषु तदा कि वक्तव्यं निरवय्रहैश्वर्येण पड्ुपतिना कल्पिते तथात्वमिति।
अत एव कर्मोपास्तिकाण्डयोः साधनफलादिप्रतिपार्दैके ज्ञानकाण्ड
चाऽऽत्मनः सवं्ञत्वं सवेकवत्वं सर्वात्मत्वं सर्वभोक्तृत्वं चेत्यादिप्रतिपाद्‌-
कश्च वेदो यावदज्ञानं निरङ्कंशप्रामाण्यमर्नुते । दष्टश्चातस्याप्यन्ञानस्य
तद्विशिष्टस्य वा पुरुषस्य सहकार्यात्मानपेक्षस्यैव स्वप्रमनोराज्ययोः सव
कारकीभावो न तु सत्यस्य कस्यचित्‌ । न हि सत्या बीजशाक्तेः प्रकरत्य-
न्तरमन्तरेण.वदी भवितुमर्हति नापि सत्यं कनकं निमित्तान्तरमन्तरेण कुण्ड-
लीभवितुमर्हति। श्रुतिस्तु असद्वा इदमग्र आसीत.' (तै ०२।७।१ ) इत्यज्ञान-
मारस्य “सोऽकामयत (ते०२।६।१ ) इत्य तद्विशिष्टस्याऽऽनन्दमयस्य
चेकाकिर्नं एव सर्वकारकी भावं दुरशयति। नन्विवं पञ्युपश्युपत्योरंव्रपिशिष्टवं
वास्तवमित्याशङ्क्य तयोः स्वसृष्टेन जगता सह परस्मिन्त्सत्यऽध्यासं
तस्मिश्च ्रयेऽधिष्ठानसच्वाध्यासं च श्रुतिराह “सत्यं चानृतं च सत्यमभव-
यदिदं फिच "' (-छा० ७२1१ ) इति । ततश्च सव्येऽध्यस्तत्वात्सत्यंस्य

१क'ख. तदृह?। २ घ. स्तठोभौक्यं पः। ३. नद । ज्य प्द्को ज्ञानं काण्ड ।
५. "कुशे प्रा? । ६ क. ख. (कृलादृरम । ७ घ. नन देक््या। < क,ख. नव्वेव।९ क,
°रल्नानि वैः । ख, रत्नानि ३९। १० क, “यसाप्रे ।

३८ श्रीमद्रणेकगीता- [ १ अध्यायः]

विवर्तखरयमप्यज्ञानप्रलकत्वादज्ञानस्य चतुर्थस्य स्वरूपेणासतो विक-
ल्पमाचं शब्दजं तादित्याह विवर्तः सत्यस्य यमपि विक.
ल्पस्तदसतः । अयमपि विवतैस्यमपि विकल्प इति च योज्यम्‌ ।
अत एव भितयस्य कारणस्याप्यसतः खकृतापरनाभ्नो रसावहेषो गोधो
हश्यते, यद्वैतत्सुक्रतं रसो वै स इति । स च बोधो रसावशेषोऽसंपरज्ञातेऽ-
जुभूयते। अतो व्युस्थितो योगी विश्वं प्रत्यगभिन्नं रसाकारं पश्यति तदुम-
य॑ यदा ह्येति, अहमन्नमिति च भरत्या प्दश्यते तदिदयुक्तम्‌-असद्वा-
धादित्यादिना । अत एव विष्णुपुराणे जगतो ज्ञानस्वरूपत्वं स्मर्यते-
ज्ञानस्वरूपं ये चाऽऽहुजगदेतद्धिचक्षणाः 1
अस्वरूप भ्राम्यन्तः पर्यन्त्यन्ये कुद्टयः ॥ इति ।
सर्व॑ बह्मेति सामानाधिकरण्यमपि तन्माार्थं सद्िनेयमेदात्मतिपत्तिक्रम-
भेदाद्वा । अभेदे बाधायामव्यतिरेके वा, उच्यते। तथा हि ताफिकः कार्यका-
रणयोर्गवाभ्ववदद्धेदमिच्छति तद्वाधायाऽऽ्यः पक्षः । आरम्भवादिनिरासः
कारण्येक्यसिदध्युपयोग्यात्मानात्मनोरितरेतराध्यासाद्नात्मवदासमनोऽ-
ध्यस्तत्वाविशेषादृनरृत इति जगद्धमापिष्ठानं शून्यमेव शिष्यत इति माध्य-
मिकपक्षनिरासाय द्वितीयः पक्षः :.प्यवादनिरासः कारणसत्तासाधकः ।
निरथिष्ठानकभ्रमासभवान्निरवधिकबाधायोगाचास्ति फिचित्तयोरालम्बनं
सत्यमिति यद्रजतं सा शुक्तिरेव य उरगः स रज्जुरेवेतिवदययद्विश्वं तद्वद्यै-
वेति बाधायां सामानाधिकरण्यं सांख्याः कार्यकारणयोः समसत्ताकयो-
रमेदभिच्छन्ति तन्निरासायाव्यतिरेकपक्षस्तुतीयः । परिणामवाद्निरा-
सार्थ यत्कारणं तदेव कार्य कारणव्यतिरिक्तं कार्य नासि व्योञ्न इव
परथक्तलत्वम्‌ । अवाङमुखीभूतमाहेन्द्रमणिमयकटाहाकारत्वमित्यर्थः ।
यद्वा मन्दाधिकारिण रेकात्म्ये बरुद्धयवतारणार्थं परिणामवाद्माभित्य
सर्वं ब्रह्मेति सामानाधिकरण्यमभेद तस्यैव पक्रस्य प्रपश्चमिथ्यात्वबोधार्थं
विवर्तवाद्माभित्य तदेव बाधायामिष्टं तस्येव पक्रतरस्य प्रपश्चात्यन्ताभा-
वबोधार्थं विकल्पवादमाभित्याव्यातिरेके तदिष्टं विकल्पस्याप्यगमाद्वि-
कल्पे परं महीयते । तदुक्तं संक्षेपशारीरके परिणामांद्युपपादनान्ते-
अथ शब्द्सूचितमुमश्चसिमं खलु हष्टिभेदमुदितक्रमतः
उपढौकते विगलि तालिल धीरव तिष्ठते निजमहिमशि ततः ॥इति ॥५०॥

१ ख. "तेत्रयः।२ख. "भवस । ख, श्मेदत्वप्रतिष०। ३ क, ख, ^्तियउ०।*्क.
च. परे।५क. ल्ल. "मानामुष |

{ १ भष्पायः ] नीलकण्ठडविरवितटीकासमेता । ६९
एवं भ्रवणादिना नष्टा्चानस्यानुष्टेयं महायोगमाह~

जयीविपरतिपन्नस्य स्थाणुत्वं यास्यते यदा ।
परात्मन्यचला वुद्धिस्तदाऽस योगमाप्नुयात्‌ ॥ ५१ ॥
वासिष्टे-
ज्तनभूमिः शभेच्छाख्या प्रथमा समुद्ाहता ।
विचारणा द्वितीया स्यात्तृतीया तनुमानसा ॥
सच्वापत्तिश्चतुरथीं स्यात्ततोऽससक्तिनामिका ।
पद्ाथभिावनी षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता ॥
इति सतत ज्ञानमूमयः स्मर्यन्ते, तास्वादया साधर्नेचतुषटयसंपंत्तिः 1
अवणमननांख्यामिका द्वितीया निदिध्यासनं तुतीया । एतारवाख्या-
सिकायाखस्या विधेयो विषयः स॒ चयीडाब्देनोच्यते, तां चयी
विदोषतः प्रतिपन्नस्य प्राप्तस्य जितभूमिच्रयस्य सतत्वापत्याख्या चतुर्थी
भ्रमि्मिरोधसमाधेः प्रागेवोपतिष्ठते, तस्यान्तः पश्चरसपरज्ञातफलभ्रूतासु
सिद्धिष्वसंसक्तस्य वरीकारसंज्ञास्येन वैराग्येण संपन्नस्यासंसक्ति-
नामिका पश्चमी योगभ्रमिरसपम्ञातयोगरूपाभिमुखी मवति । तदिव
बुद्धेर्बिषयानुपपदानानुटक्षणं स्थेर्यं॑परात्मनि स्थाणुत्वयुच्यते । य
इमां भूमि यदा स्वयं न त्यजति कितु परपयतल्नेनैव व्युत्तिष्ठति
तदा पदांथांभावनीनामषष्ठभूमिरूढ इति ज्ञेयम्‌ । यदा तु स्वतः
परतो वा न व्युत्तिष्ठति वृत्यथनिष्ठोन मवति तदा सप्तमीं मूर्भि
भराप्तो भवति तदिदमुच्यते परात्मन्यचला बुद्धिरिति । यदैवमवस्थो
जन्तुर्भवति तदाऽसौ योगं जीवबह्यामेद्‌ं प्रापरुयात्‌ । नान्यथा ॥ ५१॥

मानसानखिलान्कामान्यदा धीमांस्त्यजेलिय ।
स्वात्मनि स्वेन संतुष्टः स्थिरवुद्धिस्तदोच्यते ॥ ५२ ॥
विविधाः कामा ये स्वप्रतीतिमाचविषया हादाकाशगता ये च

१ क. च्रयींवि'! रष ज्ञाठभ्‌०। ९ ख. व्दार्थभाः। ड क, “नत्वच। ५क. ष.
"पडक्तिः । श्रः । ६ घ. ^नाख्यविचारात्मि । ७ ख, व्दा्थभावऽनौनामषषठी मूमि ० ।८ र. घ.
समयम्‌" । ९ क. ख, ददामुयोगमतीव ब्र

9 श्रीमद्रणेश्गीता- [ १ अध्यायः]
श्यावहरिकाः सौभर्यादीनामिव कायब्यूहाद्यो ये दिव्या रम्भाटाभाद्यः
स्वात्मन्याविकल्पे स्वेन, अखण्डानन्दानुभवेन । दोषं स्पष्टम्‌ ॥ ५२ ॥
अथ व्युष्थितस्य स्थिरयुद्धोर्लक्चषणमाह-
वितृष्णः सर्वसोस्येषु नोद्धिभो दुःखसंगमे ।
गतसाध्वसरुड्रागः स्थिरवुद्धिस्तदोच्यते ॥ ५३ ॥
गतसाध्वसो निर्भयो व्युत्थानेऽपि मेददशनाभावात्‌ । गतस्टरनीरोषः
सर्वभूताभयप्रदृत्वात्‌ । गतरागो नीरागोऽवाप्तसकटठकामत्वात्‌ ॥ ५३ ॥
यथाऽयं कमदोऽङ्गानि संकोचयति स्वेतः ।
विषयेश्यस्तथा खानि संकर्षयोगतत्परः ॥ ५४ ॥
यो योगतत्परो योगी कूर्मो यथाऽद्धनि स्वेच्छया संकोचयति, एवं
विषयेभ्योऽनायासेन रवानि, उद्धियाणे वदयानि संकोचयति स
स्थिरबुद्धिरुच्यत इति पूर्वेणान्वयः ॥ ५४ ॥
इन्दियजयोपायमाह-
व्यावर्तन्तेऽस्य विषयास््यक्ताहारस्य वभ्मिणः ।
विना रागं च रागोऽपि दृषा बरह्म विनश्यति ॥ ५५ ॥
वर्मिणो देहाभिमानवतोऽपि त्यक्ताहारस्य, आहरणं विषयप्राप्त्यर्था
यतः स येन त्यक्तफलटस्य त्यक्ताहारस्य यदटच्छालाभसंवुष्टस्य विषय-
स्मरणहीनस्य विषयाः स्वयमेव व्यावर्तन्ते स्वयमेव निवरत॑न्ते, परंतु
राग चकारा च विना सुखप्रदे विषये रागो दुःखदे द्वेषश्च ती
सृक्ष्मरुपेण हृदि स्थितौ न निवर्तेते तावपि बह्यदरदीनो निवर्तेते विया-
माहात्म्यादित्यर्थ; ॥ ५५ ॥
विपश्चियतते भूप स्थितिमास्थाय योगिनः ।
मन्थयि ववेन्वियाण्यस्य हरन्ति बटतो मनः ॥ ५६ ॥
यस्मादेवं तस्माद्यद्यपि बह्यद्रीनेन रागोऽपि निवतेते तथाऽपि
विपश्चिदात्मदुर्शीं हे भूप योगिनः स्थितिं यथाकालं समाध्यनु-
छानमास्थाय, अवलम्ब्य यतते, अती यतेतेवेव्यर्थः । विपश्चि बाधकमाह-

१ क, भयाव्यु?। घ. ध्वं यो वि 3 ध, क्तः । तस्त्य? । * क, ^तोच्यते नैवे" ॥

[ अध्यायः १1 नीटकण्ठ विरचितरीकासमेता 1 ४१

मन्थपित्वेति । अस्य विपथ्ितोऽपि योगहीनस्येन्धियाणि कर्तृणि मनः
कम॑संयम्याऽऽकुलीकरत्य बलतः स्वसामर्थ्येन ज्ञाननिष्ठातः भरच्या-
व्याऽऽहरन्ति विषयप्रवणं कुर्वन्ति, अतो ज्ञानसंरक्षणार्थं समाध्यभ्यासं
न त्यजेदित्यर्थः ॥ ५६ ॥
एतदेवाऽ्ह-
युक्तस्थानि वशे छत्वा सर्वदा मत्परो भवेत्‌ ।
संयतानीन्ियाणीह यस्यास छतधीर्मतः ॥ ५७ ॥
अवहितो पिजितेद्ियो ध्यानपरो यः स एव कृतधीर्मान्य
इत्यथंः ॥ ५४ ॥
अजितेन्टियस्य विपश्चितो षिनाशक्रममाहद्राभ्याम्‌-
चिन्तयानस्थ पिषयान्सङ्गस्तेषुपजायते ।
कामः संजायते तस्मात्ततः कोधोऽभिवरभेते ॥ ५८ ॥
कोधादज्ञानसंभूति्विंभमस्तु ततः स्मृतेः ।
भंशात्स्मृतेर्मतेध्यसस्तष्ट्रसात्सोऽपि नश्यति ॥ ५९ ॥
विपश्िदपि, उच्ियेण ष्टं षिषयं ध्यायंस्तस्मिन्नयं ममेष्ट॒इति तत्र
सद्धं करोति ततोऽयं मे भ्रूयादिति तं कामयते तदूर्जने प्रवृत्तस्य विप्र
सति छध्यति, कोधेन संमुद्यति मूढस्य कर्तव्येऽप्यर्थ बुद्धि षिपर्यस्यति
तत॒ अवश्याु्ेयमप्यर्थं॒विस्मरति, ततः प्राक्साधिता परज्ञा नर्यतिं
तस्यां नष्टायामयमपि नश्यति संसरतीत्यर्थः ॥ ५८ ॥ ५९ ॥
एवमनितेन्दियस्याजितमनसो विपथितो नाश उक्तः । यस्तु जिते-
न्दियो जितमनाश्च स वद्येरिन्दियेषिषयांश्चरन्नपि वर्तीकरृत्मनास्त्वनेक-
रागद्रेषराहित्यान्न सङ्गाद्किं करोति, फितु संतोषमलंबुद्धिमेव स
सम्यगगच्छति प्राप्रोतीत्याह-
विना द्वेषं च रागं च गोचरान्यस्तु सेश्वरेत्‌ ।
स्वाधीनहदयो वश्यः संतोषं स समृच्छति ॥ ६० ॥
गोचरान्विपयान्‌ । सैरिब्दियैः ॥ ६० ॥
संतोषः साधकस्यापीष्ट इत्याह-

१ घ. (मनस्त्वेनरा।

४२ भीमद्रणेहगीता- [ अध्यायः १]

जिविधस्यापि दुःखस्य संतोषे क्षेपणं भवेत्‌ ।

परज्ञया संस्थितश्वायं प्रसन्नहदयो भवेत्‌ ॥ ६१ ॥
आधयो व्याधयश्चाऽऽध्यामिकं दुःखं, शीतवातादेजम, आधिमौ-
तिकम्‌। मूतपरेतादिजम्‌, आधिदैविकम्‌ । चिविधस्यापि संतोषे सति क्षेपणं
हानं मवति । प्रज्ञया योक्तो(?)बुद्धियोगोऽयं साधकः ॥ ६१ ॥
% संतोषेण प्रसन्नहद्यस्योक्तविधकमंयोगमनुतिष्ठत उक्तभूमिलाभो
भवतीति व्यतिरेकमुखेणाऽऽह-
विना प्रसादं न मतिर्विना मत्या न भावना ।

षिनातां न शमो श्रूप किना तेन कृतः सुखम्‌ ॥ ६२ ॥
प्रसादस्य मतिरात्मजिज्ञासा तया चद्रैतभावना तया शमोऽन्तारिन्दिय-
निग्रहः । तेन संप्रज्ञा तत्सुखं नवं पक्रं पक्रतरं पक्रतममं चतुर्विधं तत्संपरज्ञा-
तसुखं तेष्वाद्यः शमी विद्वान्‌ । द्वितीयो विद्भद्ररः । तृतीयो विद्रद्ररी-
यान्‌ । चतुथं विद्रद्ररिष्ठः ॥ ६२ ॥
हन्दियाणां मनोदूषकस्वेन ज्ञाननाशकत्वमुपपादितमुपसंहरति-
इन्दियाश्वानिविचरतो विषयाननुवतते ।

यन्मनस्तन्मतिं हन्यादप्सु नावं मरुयथा ॥ ६३ ॥
यदिन्द्रियं क्म मनः कर्तृ, अनुवर्तते तदिन्ियमस्य साधकस्य मरति
जातमपि ज्ञानं ॑ हन्यात्‌, नादयति । तस्माद्योगिना सर्वदेन्दियजयः
कर्तव्यः ॥ ६२ ॥
काकोलूकनिकशावदबुद्धाबुद्ध योरनुमबवैषम्यमाह-
या राजिः सर्वजन्तूनां तस्यां निदाति नेव सः।

न स्वपन्ती ह ते यत्र सा रातिस्तस्य भूमिप ॥ ६४ ॥
यत्र विषये म्रूढाः स्वपन्ति तस्मिन्पत्यग्वस्तुनि बुद्धो नेव निद्राति,
अपि तु जायेव । यत्र पराग्वस्तुनि मूढा जायति, अपि वु नेव स्वपन्ति
तत्र बुद्धः स्वपित्येव न जागर्तीत्यर्थः । ससारस्यात्यन्तामावपर्यन्तमि-
न्दियजयोऽभ्यसनीय इति भावः ॥ ६४ ॥
अमावे वुष्टान्तमाह-

* एतदवतरणं न वियते क. ख. पुस्तकयोः ।

१ सख. ण्ण हनं भः |॥२क, घ, प्रज्ञातयाः।

[ १ अध्यायः ] नीटकण्ठदिरवितटीकासमेता । ४३

सरितां पतिमायान्ति वनानि सर्वतो यथा ।
आयान्ति यं तथा कामाः स नाति कचित्‌ ॥ ६५ ॥
वनानि जलानि यथा समुदं सवांणि जलानि यान्ति प्राप्नुवन्ति, एवं
ये सत्यकाम सत्यसंकल्पं सर्वे कामाः प्राप्रुवन्ति, संपज्ञाते सेप्राप्यैव
यस्मिन्नसंप्रज्ञाते लीयन्ते समुद्रे जलान्तराणीव स क्वचिदपि काले,
अश्ान्तियुद्रेग न लभेत्‌, न प्राधरुयात्‌ ॥ ६५ ॥
साधनसर्वस्वमुपसंहरति-
अतस्तानीह संरुध्य सर्वशः खानि मानवः।
स्वस्वार्थयः प्रधावन्ति बुद्धिरस्य स्थिरा तदा ॥ ६६ ॥
यस्मादिन्धियजयायैकं कवल्यमतो हेतोः खानि तानीन्धियाणे स्वस्वा-
भ्यो मिरुध्य यदाऽयमास्ते तदाऽस्य बुद्धिः स्थिरा भवतीति योजना ।
कीहशशानि रवानि स्वाथान्प्रति प्रधावन्ति धावनं छुवांणानि ॥ ६६ ॥
सर्वस्याध्यायस्याथमुपसंहरति-
ममतादंरती त्यक्तवा सरवांन्कामांश्च यस््यजेत्‌ ।

नित्यं ज्ञानरतो भरयाज्ज्नानान्मुकतिः स यास्यति ॥ ६७॥

ममताविषयस्य ख्यादेबांद्यवस्तुमाचस्य त्यागो ममतात्यागः । अह-
करृतित्यागस्तद्विकाराणां दम्भदर्पादीनां त्यागः । कामांस्त्यजेदिति
विधयारल भूत दिव्यादिव्यविषयत्याग उक्तः । ज्ञानरतः सर्वदा निर्बीजस-
मापिपरतया ज्ञमिमाचरस्वरूपबह्मनिष्ठः । एवंविधो यः स जीवन्मु-
क्तोऽपि ज्ञानान्मुक्ति विदेहमुक्तिं यास्यति प्राप्स्यति । ““ वियुक्तशचेद्रिमु-
च्यते "' (कठ ०५१) इतिश्रुतेः । एतेन भुक्तः परारब्धकर्माबद्धः कंचित्कालं
तिष्टतीति दशितम्‌ ॥ ६७ ॥

एतां बह्मधियं शरूष यो विजानाति दैवतः ।
तुरीयावस्था प्राप्यापि शीं मुक्ति स कच्छति ॥ ६८ ॥
ॐ तत्सदिति श्रीमदरणेशगीतासूपनिषदर्थगभासु योगामृताथ-
शाखे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरे-
ण्यसवादे साख्यसारार्थयोगो नाम
प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

१ क, "धाव । > ख. तयामव ।

४४ श्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः }

एतां मयोक्तां बह्मधियं बह्यविद्यां भूप यो विजानाति यथाथतो
दैवत ईश्वरानुग्रहात्स तुयीवस्थामन्त्यं वयः प्राप्यापि तच टब्धधीर्धी-
फट शीटं येन केनविदित्यादिना सचयन्थोक्तं मुक्ति केवल्यं च
कच्छति प्राप्रोति ॥ ६८ ॥
श्रीचातुरभणितौ गणेशगीता-
रीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌ ।
गम्भीरप्रततसद््थद्रशिकाया-
मध्यायः स्फुटहदयोऽयमादिमोऽभूत्‌ ॥ १ ॥
इति श्रीमत्पदुवाक्यप्रमाणमयीदा धुरधरचतुधरवंशावतंसगोविन्द-
सूरिसूनुनीटकण्ठस्य कृती गणेशगीतारीकायां
प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

अथ द्वितीयो ऽध्यायः ।

गणेङगीताहक्यं गणेशो जानाति नान्यः पुरुषस्तथाऽपि तत्सूत्वृत्ती
उदिति क्थचित्तद्रातिकं विवरियतेऽवरिष्टम्‌ । नन्विह वृत्तौ शक्तेसू्ै-
पिष्णसदाशेवगणेशशब्दैः कमादृन्नप्राणमनोविज्ञानानन्दास्यामि पञ्च
अह्याण्युपन्यस्य

अहमेव महाविष्णुरहमेव सद्‌ा शिवः ।
अहमेव महाशक्तिरहमेवा्यमा पिय ॥

इति पञ्चानामपि तुरीयातीतानन्दमाचस्वरूपत्वमुक्तम्‌। तथा सूं तु-

योगो यः सत्यलोकस्य न स योगो मतो मम ।
दौवस्य योगो नो योगो वैष्णवस्य पदस्य यः ॥

न योगो भूप सूर्यत्वमित्याद्यानां चतु श्रेष्ठत्वं निषिद्धं नद्येकस्यैव
सत्यलोकस्यान्याख्या विराद्रूपाऽस्ति फलस्य तुच्छत्वमानन्दैकरसत्वेन
परमाथेसत्यत्वं च परस्परविरुद्धं सेभवति, अतः पूर्वापरविरोधादन्या-

ख्येय 9 0
त्येयमदं वातिकमिति चेन्नेष दोषः । घनवत्करकावच्च स्वाभाविकाग-
नतुकंव्रवत्वघनत्ववच्चैकस्यैव विदयाविद्यावस्थाभेदेनोभयरूपत्वोपपत्तेः ।
तथा हि । अन्नादिचतुष्टयं व्यस्तमुपासका अन्धगजन्यायेनैककं व्युदस्य

9 प. तिपाठतोऽयत्वादै। २ क. सूर्थे। घ. तुर्े। ३ ख, क इवः ।

[ अध्यायः२1] नीटकण्ठविरषितदीकासमेता। ४५

करर बद्येति ध्यायन्तो न कृत्छरपुरुषार्थभाजो भवन्तीति तेषां श्रयं
निषिद्धं योगो यः सत्यलोकस्येत्यादिना । तथा हिं समुचये
द्वितीयपादान्ते प्रादेक्षमा्ो वैश्वानरः परमात्मेति सिद्धम्‌ । त्र
कथमतिमाचरस्य परमात्मनः प्रदेशमात्रत्वमिति शङ्कायां पत्तेरिति
जेमिनिरिति सूत्रेण मूर्थादिचिब्ुकान्तप्रदेशे प्रदेरामाते बैटोक्या-
तमनो वैश्वानरस्य सपाद्योपास्यमानत्वात्तस्यापि प्रादेकशषमाचरत्वम्‌ ।
अस्या उपासनाया दष्टं फलं जेमिनिषिकल्पमननादितिसूतेण काय-
व्य॒हायेश्वर्थमुक्तम्‌ । देहान्ते च, अ्चिरादिमार्भेण मूर्धन्यनाड्या
कार्यबह्मलोकप्रातिः । तदेव नित्यं परवबद्येति मोहात्क चिन्मन्यन्ते, तत्सू-
चितं परं जेमिनिमुंख्यत्वादिति । तथा प्रादेशमात्रे हद्यदरपणे वेश्वा-
नरस्य चैकालिकसकलवस्त्वात्मत्वमभिव्यक्ततरं गृद्यते । “ इदं सर्वं
यदयमात्मेति यजास्येहास्ति यच नास्ति सर्वं तदत्र गत्वा विन्दते 2
( व्र° २।४।५ ) इति श्रुतेः । अभिव्यक्तेरित्यारमरथ्य इति सूत्रेण
परमेश्वरस्याप्योपाधिकं प्रादेशमाचत्वमुक्तम्‌ । अस्यापि दृष्टं फलं सर्व-
ज्ञत्वम्‌ । अद्रष्टफलं तत्पूर्वैवदेव सत्यलोकप्रािः । तथा, अनुस्मृते चान ()
व्यावहारिकम्‌ । अभावं बादरिरिति सूत्रेण प्रादेङामाचहदयमपिष्टितेन
मनसाऽनुस्म्यमाणत्ात्परमात्मनोऽपि प्रादेक्माचतमुक्तम्‌ । अस्य दृष्टं
फल मानसिकमेवैश्वर्यान्नित्यम्‌ । अदृष्टं तु कार्यप्रा्िरेव कार्यं बाद्रि-
रस्य गल्युपपत्तरितिसूच्रणात । तथाऽऽमनन्ति चेनमस्मि्चितिप्रादेशमातरे
भरपघ्राणसधावनन्तस्याव्यक्तस्याऽऽतमन उपासनं जाबाला विदधति ।
सोऽबिमुक्त उपास्य इति कतमच्चास्य स्थानमिति प्रभ्रपूवक भुवोर्घाणस्य
च यः संधिरित्याध्यासिकाविमुक्तस्थानस्य दरदिीतत्वात्‌ । अत उक्तं पर-
मात्मनोऽपि प्रादेश्षमाच्त्वमयो क्तमिष्यत एवं भावादिति सूत्रेण यथेन्ध-
नान्युदस्यायेरदग्ध्रू( गध )तवप्रकाशकत्वे स्ये तेत उकत्कान्तस्यानुपौरस्यत्वं
च सत्यमिति भेदामेदवादी मन्यते, त एते चत्वारोऽप्यन्धगजवदक्रत्स्नव-
हयवेदित्वात्कार्यं बह्यैव गच्छन्ति । तथाऽपि जैमिनिबादृरी अत्यन्त-
मदौ द्वैतबाधाद्रैत दृक्षेनयोरभावात्‌ । अतस्तयोराद्यः कल्पान्तरे व्यष्टिदे-
वताभावं द्वितीयः समश्टप्वताभावं च प्राप्रोति । इतरौ व्व्धबुद्धी सत्य-

१क. ख. न्तं चस्पेतिः । २ख हिदि । ३ ख. शङ्कामाप्त इति ज? ।
४ क. फलमावंनः । ५ क. ख, “नद ६ क. तदुत्करा ७ क, ख. “पास्थतवं । < क, "दितला९।
९ य, ररौ वृद्धवुः।

४६ भ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः}

लोक उत्यन्नसम्यग्दर्लनौ कार्यान्ते बह्मणा सह॒ परबह्मभावं भजतः ।
अत एतेषां सुख्यक्षेवंल्याप्रापकत्वाद्यो योगः स न भुख्यो योग इति सति
तम्‌ । ये तु द्वेतबाधपूर्वकमद्रैतमानन्दं प्रविषटास्तेषां कृत्स्नमेकरसमेव ।
८५स यथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो रसधन एवं वाँऽरेऽयमात्माऽन-
न्तरोऽबाह्यः कृतः प्रज्ञानघनः” (बु ४।५।१३) इति श्रुतेः । तस्मादावि-
धके चतुणामन्नप्राणमनोविज्ञानानां भेदेऽपि परंमार्थवृष्टयेकरस्यमुपपद्यत
इति न सूत्रवृत्योधिरोधोऽस्ि । तस्मात्तद्रातिकरूप उत्तरो भरन्थोऽवर्यं
व्याख्येय इति सिद्धम्‌ । नन्वेवमप्येतद्विस्तरत्वात्तद्याख्यानेनैतद्रतार्थमिति
किमनेन पिष्टपेषणेनेति चेन्न । बोध्यभेदान्नानाशाख्यो ऽ(?)गिदहोच्रवदस्या-
प्यवश्यव्याख्येयत्वात्‌ । अधिकाथंत्वाञ् न पिष्टपेषणन्यायोऽस्ति तस्माद्या-
ख्येयमेतैतत्‌। तजाऽऽदया कृत्म्द्रैतोपमर्देनेव सिध्यति । द्वितीया तु द्रैताल-
भ्बनेनेत्यनयोषिरोधाकिमहं ज्ञानाधिकायुंत कर्माधिकारीत्यात्मनि संदि
हानो वरेण्य उवाच-
ज्ञाननिष्ठा कर्मनिष्ठा द्यं भाक्तं त्या विभो ।
अवधारय वदेकं मे निः मरेयसकरं नु किम्‌ ॥ १॥

हे विभो हे व्यापक व्यापकत्वादेव सर्व॑प्राणिहदयाभिन्ञ यद्यपि निष्ठा-
हयं त्वयोक्तं तदुभयमपि प्रशस्तमेव तथाऽपि मे मम, अधिकारमवधायं
नित्य यपश्चस्ततरं निशितं भ्यो वा निःभेयसं निःपूर्वभेयःरब्दोऽ-
चप्रस्ययान्तो निपात्यते मम यद्धिततरं तद्रत्यर्थः। चु निधितम्‌। कि-
शब्दः प्रश्नार्थः, फ निथितं श्रेयस्करं तदृवधा्यं वदेति योजना ॥ १ ॥

एवे प्राथितो गजानन उवाच-

अस्मिश्वराचरे स्थित्यो प्रोक्त द्रे मया प्रिय ।

सांख्यानां बुद्धियोगेन वेधयोगेन कर्मिणाम्‌ ॥ २॥
अस्मिन्‌, लोके, ज्ञानकमांधिकारिणं द्विविधं जनयुदिर्य दवे स्थित्या-
वधिकारमेदेन तित्यास्मिन्निति व्युत्पत्या स्थितिशबष्िते निष्ठास्थाने
ज्ञनभूमिकर्मभूमिरूपे मया वेद्क्ां पुरा, कल्पादौ जनहिताय प्रोक्ते ते

१ क. घ, यजतः । २क. ख, 0वव्यप्रा?। ३ क. ख, वायः । ४ क. ख. "मट०। ५ ख,
टवैकत्वमस्योत्पद्यः ।

{ अध्यायः२] नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । ४७

च स्थिती चराचरे योग्यतया कर्मस्थितिश्च राजन्यत्वेन कर्मफलस्या-
नित्यत्वात्‌ । तथा च श्रुतिः-“तद्यथेह कर्मजितो लोकः क्षीयते, एव-
मेवामुज पुण्यजितो लोकः क्षीयते ' (छा ०८।१।६) इति। ज्ञानस्थितिस्त्व-
चराऽजन्यत्वात्‌। तत्फलस्य #वल्यस्याज्ञानापगममात्रसिद्धस्वेन चरांत्वा-
योगात्‌ । स्थित्याविति पूर्वंसवर्णदीषां माव आर्षः । परियेत्यनेन त्वं तु ज्ञान-
स्थितियोग्योऽसीति सूचयति । यथोक्तं मगवता ‹ परियो हि ज्ञानिनोऽत्यथ-
महं स च मम परियः ` इति । दरे ते स्थिती विभजत उत्तरार्धन-सांख्याना-
मिति। सम्यक्ख्यायन्ते विषयविषयिविभागेन तत्वानि प्रकथ्यन्ते यस्ते
सास्याः प्रकर तिपुरुषविभागज्ञाः। तेषां ज्ञानयोगेन जीव बह्मा मेवृज्ञानेन यो
योगस्ताद्‌ात्म्यसंबधोऽहं बह्मास्मीत्यादिशाख्सिद्धस्तेन निष्ठोक्ता । ज्ञाने
प्रत्याङ्चितिरूपे तिष्ठति नितरां यस्यां सा ज्ञानमेव कैवल्यसाधनमि-
त्यर्थः । ननु सांख्या गुणपुरुषान्तरज्ञानात्कैवल्यमिति तत््वपुरुषान्यता-
ज्ञानमेव केवल्यसाधनं मत्वा बह्मात्म्येक्यज्ञाने नावेक्षन्ते तत्कथं ज्ञानयो-
गेन सांख्यानां ज्ञानतिष्ेत्युख्यते । अचर बूमः-यावत्पपश्चे परमार्थता-
बद्धः पुरुषमेवृब्ुद्धिश्चास्ति तावद्रह्मणोऽपि कैवल्यं नास्ति । प्रपश्च-
सत्यत्ववासिताया अनाक्ञात्‌ । अत एव सर्वर्तोथिकाः सवासनं मिथ्या-
ज्ञानमेव ससारग्रलमिच्छन्ति । तस्मादद्ैतनिष्ैव ज्ञाननिष्ठा । सांख्यास्तु
ज्ञानप्रतिपच्युपायत्वं पदार्थसाक्षात्कार उपेयत्वमुपचाराद्रदन्ति सेयमचरा
निष्ठा । वैधयोगेन कर्रिणामिति । विधेरिमे वेधाः । इदमिष्टसाधनमिव्‌-
मनिषटसाधनमित्यज्ञातार्थज्ञापनपरं शाखं विधिः । तस्य किङरा वैधाः ।
यथा राजीौज्ञोलङघने महद््धयं पदयन्तो राजदासा इव विहिताकरणा-
निषिद्धाचरणाचाऽऽत्मनो भयं पश्यन्तो वैधास्तेषां योगोऽनेन स वेधयो-
गः कर्मानुष्ठानं तेन कर्मिणां कर्माधिकारवतां जातपुचः कृष्णकेशोऽग्री-
नादधीतेतिशाखराधेकारणां वेधयोगेन कर्मनिष्ठा प्रोक्तेत्यर्थः । अदहो-
धितर्त्वपदार्थकोशपश्चकासेहत आत्मेति मन्यमानः कर्माधिकारी । शोधि-
तव्वंपदाथंस्तु निरस्तसमस्तमेदभौवनो बह्मात्मेस्यविचारे वेदान्तार्थश्रव-
णमननमिदिष्यासनेऽधिक्रियत इत्यर्थः ॥ २ ॥

एवं ताहि ज्ञानमिैव साध्या किं विहितैः कै्मभिरित्याशङ्याऽऽह--

१ ख, .राचरतवा" । २ क. ख. "स्ति ज्ञानब्रह्मः । ३ क, ख, ^ज्ञातज्ञा०। * क, ख, भ्जान्ञा-
९ दूष०। ५ क, ख, "यस्य को?। ६ क. ख, भ्भानन्र । ७ क. घ. कमण इया ।

४८ भ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः २]

अनारम्पेण वेधानां निष्कियः पुरुषो भवेत्‌ ।

न सिद्धिं याति सैत्यागाक्केवलाक्कर्मणो वृष ॥ २॥
वेधानां विधितः प्राप्तानाम्‌ ।
शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च ।
ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं बह्यकमं स्वभावजम्‌ ।
इत्यादिशाखरेण वणांभ्रमसंबन्धिमियतानां कर्मणाभनारम्म आरम्भ-
स्याभावेऽकरणे निमित्ते सति पुरुषो निष्कियो मुक्तो न भवेत्‌ । पात-
खला हि कायवाङ्मनसां सर्वैवृत्तिनिरोधेनेव केवल्यमिच्छन्ति तन्नि-
पिध्यतंऽनेनैतदेव दढयति-न सिद्धिभिति । केवलाद्गह्यात्मयेक्यज्ञानरहि-
ताक्कर्मणः सत्यागात्सुषुप्ताविव सर्वप्रत्ययहानास्सिद्ध मोक्षं न याति।
तस्माच्छासरोक्तधमांनुष्ठानपूर्विकैव ज्ञानसिद्धिरिति । एतच्च “ चित्त-
शुद्धिश्च महती 'इत्यत वरत्तियन्थ उपपादितं तत एवाुसंधेयम्‌ ॥ २ ॥
निष्कामस्वधरमानुष्ठानफल प्रतचित्तश्चुदध्यभावे निःशेषवाक्रायमनसां
वृत्तिनिरोधोऽपि न समवतीत्याक्षयेनाऽऽह-
कदाचिदकियः कोऽपि क्षणं नेवावतिष्ठते ।
अस्वतन्ः प्रकतिनेर्गुणेः कर्मं च कार्यते ॥ ४॥
अश्ोधिताचित्तः पुरुषः कदाचिदपि काटचयेऽपि, क्षणं क्षण-
माचमपि, अक्रियः सकलकायवाङ्मनोव्यापाराद्ररतो नैवावतिष्ठते
नावस्थातुमहंति, कुत इत्यत आह-अस्वतच््र इति । प्रकृतिः प्राग्म-
वीयपुण्यापुण्यवासनारूपसस्कारराशिः । ये ततो जाता अस्मि-
आन्मन्याविभूंता गुणा उच्चावचभावविषया रागद्रेषाद्यस्तैवंशीक्रृतत्वाद-
स्वतन्त्रोऽयं पुरुषो यथापूवेसस्कारं कम॑ कार्यते, चकारोऽवधारणार्थ ।
वासनोत्था प्रवृत्तिदवारेति भावः । यतो गुणैः कर्माणि कार्यत एवेति
योजना ॥ ४॥
नतु स्वाधीन एव स्वकायवाङ्मनसां व्यापारस्य निरोधः सर्वेषां
सुकर इत्याराङ्याऽऽह-
कमकारीन्ियग्रामं नियम्याऽऽस्ते स्मरन्पुमान्‌ ।

क म क

तद्रोचरान्मन्दाचित्तो धिगाचारः स भाष्यते ॥ ५॥

१ घ, ते तेनः।

[ अध्यायः २] नीटकण्ठविरचितदीकासमेता । ४९

कर्माणि वचनादानादीनि कारयति पूर्ववासनयाऽ्ुष्टापयतीति कर्म-
कारी स चासाविन्दिययामश्च तं नियम्य यथाकथंचिदुचरन्तं दुष्टाश्व-
मिव निगृह्य, आस्ते, उपविङाति । एकान्तध्यानव्याजेन निश्चलो भवति
तद्रौचरांस्तेषामिन्धियाणां विषयाञशब्दादीन्यः पुमान्मनसा स्मरन्नास्ते स
मन्दचित्तो जडमतिधित्तनिगरहासमथों मिथ्याध्यानाभिनयेन सरद्धिधि-
ग चारो पिक्करृताचारो बैडालवतिक इति बकवद्ध्यायतीति च निन्यत
इत्यर्थः । कर्मभिः शधितचित्तस्तु यदध्यायति तदध्यानफटं पर्यवसायि
भवति । अतो मिय्याध्यानं व्यद यथावोषे चित्त्युद्ध्यर्थं कर्माण्येव
कतैव्यानीति भावः ॥ ५॥

केन प्रकारेण कियमागं कर्म॑ चित्तरोधकं भवतीति जिक्ञासा-
यामाह-

° (न श क
तद्ग्रार्म स्नयम्पाऽऽद मनना क्म चाऽऽरभत्‌ ।
दृन्दियेः कर्ययों सो पितृप्णः स परो नृप ॥६॥

तद्रामं तेपां कभच्धियाणां ज्ञनिन्ियाणां च यामं समहं मनसां
पिपयधितुप्णन सतस, आदा क्सारम्भात्ाभव संनियम्य सम्यड्नि-
गह्य चकार अआनन्तयाथः । तदनन्तरं कर्भ, अथिहोचाद्किं चित्तञ्यु-
दध्यथ । आरभेत्‌, अनुविघन्‌ । कितरप्मल्िविधतुप्णा+ रहितः
पुरपः कतिः । दन्दः कर्णः कन्चां याग ऽनुष्टानम्‌ । स परोऽति-
श्रेः । हे नुदति संबधयन्नृभां पालङद्छःत्यत्तित्वाचच । ५स्त्यं यदेव
करिप्यसि तदेवेतरेऽपे करिष्यन्तीति दशयति । इित॒प्ण ठति पठिभप्येष
एवाथः । तच सिविधा फकठतुष्णा-अहमेवं निष्ठया कर्माणि कुवटीके
मान्य भविप्यामीति दाम्भिकस्य त्ष्णा, अथिहोच्ार्दूनामपि कास्य
त्वात । यवागरोदनो दधिसवियायकामाद्चादययकामेन्धियकामतेजसकामा-
नामित्यश्वलायनन माम।दिकामानां पसा क्रमेण यवाग्वादिद्रव्यकाणि
कर्माणि स्मर्यन्ते तस्वैहिके फट एव केषां चित्तृष्णा, अथिहों ज्हुया-
त्स्वभकाम इत्यामुप्भिकसुखाथमप्यथिहोतदेर्बिधानात्तद्विषया तृष्णा
तृतीया । एवं चिषिधया तृष्णया रहितो षितवष्णः कत। कर्मणां मुख्यं
फलं चित््चश्ध टमते । अतः स एव परो नान्य इव्यर्थः ॥ £ ॥

+ इत आरभ्य चिविधा फलतुष््लयन्तग्रन्थः क ख पुस्तकयोन ।

~

१क.ख. न्ते रमः।२घ. पिदृष्मैः। ३ क. ख. चव्रितु। ग क. ख “मेव >ि?।

५० भ्रीमद्रणेकगीता- [ अध्यायः २]

किंच-
अकर्मणः श्रेष्ठतमं कमानिच्छार्तं तु यत्‌ ।
वर्ष्मणः स्थितिरप्यस्य कर्मणो नेव सेत्स्यति ॥ ७ ॥

अनिच्छया बिविधफलकामनेच्छा तद्राहित्यमनिच्छा, तया कर्तं,
मदीयोऽयं धर्मो ममाऽऽवर्यकः । एतद्‌करर्णादहं परत्यवैमीति बुद्ध्या
वाऽनेनाहं स्वचित्तं शोधयामीति बुद्ध्या वा परमेभ्वरपीत्यर्थं करोमीति
बुदध्या वा । सर्वथाऽपि दाम्मिकक्रतादुप्रशस्तदिहिकफटं काम्यं परास्तम्‌ ।
पेहिकामुन्मिकसुखफलं प्रशस्ततरम्‌ 1 आगमुप्मिकं सुखफलं प्रहास्ततमम्‌ ।
निष्कामेष्वप्या्य श्रेष्ठम्‌ । द्वितीयं भ्रष्ठतरम्‌ । तुतीयं श्रेष्ठतमं, तुशाब्द्‌
इच्छानिच्छाक्रतयोः कर्मणोरत्यन्तवेलक्षण्यार्थः । च वप्मंणो
देहस्य स्थितिरपि, अस्याधिकारिणः । अकर्मणः सर्वथा कर्मशून्यस्य
नैव सेत्स्यति स्थितिरिति संबन्धः । संघातस्वभावप्रापतस्य कर्मणोऽत्यन्ता-
भावे संघातोच्छेदापातिः । सा च सवासनस्य दुर्मरणरूपत्वान्चरकायेव
भवतीत्यपिङ्ब्देनोच्यते । सर्वचाक्षरयोजना स्पष्टा ॥ ७ 1॥

भ्रष्ठतमसेव पक्षं विपक्षे बाधप्रदशनपूक स्पष्टी करोति-

असमर्प्यं निबध्यन्ते कर्मं तेन जनना अपि ।
कुर्वीत सततं कमानाशोऽसङ्गो मदर्पणम्‌ ॥ ८ ॥

यज्ञादिकं कर्म मय्यसमर्प्य, अवर्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म श्ुभाश्युभमि-
तिन्यायेन कर्मणा जन्मं ठन्ध्वा पुनः पूर्ववासनया कर्मैव कुवन्ति । सेयं
कर्भजन्मनोराघ्र त्तियरप्परा बीजाङ्कुरन्यायेन । तदुक्तं भगवता जातस्य हि
धवो म्रत्युध्रुवं जन्म मृतस्य चेति 1 अपिशब्दो विशेषार्थः । तमेवाऽ्ह
कुर्वातिति । कर्मैव सततं कुर्यात्‌ । कुर्वश्चेषेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं
समाः (६०२ )) इति श्रुतेः । न चैवं पूर्वोक्तानवस्थाप्रसङ्को
यस्मादनाकोऽसङ्खो मद्पणमिति । मस्माप्त्युदेशेन यक्कमंणां करणं
तन्मद्पंणं, तथाऽसङ्कश्च फलत्यागः । एतदुभयं कर्मणोऽनाशनानिमि-
त्तम्‌ । सर्वं विहितं कर्मफलं दत्वा नद्यति । सङ्गः, अहं करोमीत्याभि-

१ क. ख. ध्या तिपि ।२क. ख. णा दिह प्रः 1३ क. घ. (जनयास्पः। भग्क. ख.
ग्पक्षबोध० । ५ घ. कमैन्ति। ६ क,ख. कमौप्यस्म। ७ क,ख. न्मम्रतः। ८ क,

ख. प्व दिक? ।

[ अध्यायः २] नीलकण्ठविरवितदीकासमेता । ५१

मानः 1 इदमनेन ठप्स्यामीति फलाश्ा । एतदुभयं सङ्खस्तव्रहितं मय्य-
पितं च कम मलाभमक्रत्वा कदाचिदपि न नश्यतीत्यर्थः ॥ < ॥
एतदेव द्यं विस्पष्टयति-
मदर्थं यानि कर्माणि तानि वघ्रन्ति न कवित्‌ ।
सवासनमिदं कमं बघ्नाति देहिनं बलात्‌ ॥ ९ ॥
मदर्थं मत्पाप्त्यर्थं यानि कर्माणि कृतानि कविदपि देशे काटे वा
मदितरद्नात्मभ्रूतं फलं दत्वा न निवध्रन्ति जन्मम्रुत्युधारायां न पात-
यन्ति। कानि तहि पातयन्ति । कं च पातयन्तीत्यत आह-इद्मेव
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं च कर्म जलत्यभिप्रायेणैकवचनं, सवासनानि कर
ताभिमानफलाभिलापर्सस्कारो वासना, तत्सहितं सवासने कमं बाह्य-
णोऽहं कर्माधिकारीत्यभिमन्यमानः पुरुषो देहिन, बलादेव तानि निबध्नन्ति
नितरां बध्नन्तीति पूर्ववत। अत एव मन््रबाह्यणाभ्यां सवासनमीश्वरेऽन-
पितं च कमन्तिवत्तया निन्यते ““ प्रवा द्येते अहढा यज्ञरूपा अष्टाद्‌-
कोक्तमवरं येषु कर्म । एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मढा जरां म्रत्युं ते पुनरे-
वापि यन्ति" (मु० १।२\७) इति “यो वा एतदक्षरं गाग्यविदित्वाऽस्मि-
हैक यजति ददाति तपस्तपतेऽपि बहूनि वषसहस्राण्यन्तवदेवास्य
तद्धवति ' ( ब॒०३।८१० ) इषि च ॥९॥
चित्तशुद्ध्यर्थं तु कर्माण्यवश्यं कर्तव्यानीत्यभिप्रायेणाऽऽख्यायिकापूर्व
दृश्ेयति वणान्सृष्त्यादिष्टोकपटूकेन-
वणान्पृष्ाऽवदं चाहं सयज्ञांस्तान्पुरा भिय ।
यत्नेन कष्यतामेष कामदः कल्पवरक्षवत्‌ ॥ १० ॥
हे पिय हे वरेण्य, अहं भ्रजापतिरूपः पुरा, कल्पादौ सयज्ञान्यजञैः
सहितान्वणांन्ाह्यणक्षपियवेश्यशुव्रान्सृष्ठा निर्माय चानन्तरं तान्वणा-
नप्रति, अवदम्‌, उक्तवानस्मि । तथा च श्रुती “ प्रजापतिः
प्रजा अस्जत '' इति “* प्रजापतियंज्ञानस्रजत ` इति च । प्रजानां
यज्ञानां च प्रजापतिप्रभवत्वं दशयतः । स्वस्योक्तिमेवाऽऽ्ह भो
वणां घाह्मणादयो युष्माकं यज्ञेन, कथ्यताम्‌, कद्धिभाजामेष यज्ञः
कामदः, इष्टफलपरद्‌ः । तत्र हष्टान्तः कल्पवृक्षवदिति । प्राक्करृतयज्ञानु-
छानबलेनैवार्थत्वसम्थंत्वविद्रच्वशाखापयुदस्तत्वरूपा या यज्ञाधिकारसं-

१ घ. 'मदत्वा । २ घ. पूवैः, द्‌" ।

५२ भ्रीमद्रणेज्ञगीता- [ अध्यायः २]

पत्‌, तया कध्यता युम्माकमेष एव यज्ञोऽनु्ितः सन्नैहिकासुप्मिक-
सकलकामपूरको भवतीत्यर्थः ॥ १०॥

सुरांश्वानेन प्रीणध्वं सुरास्ते प्रणयन्तु वः |
लषाध्वं परमं स्थानमन्योन्यप्रीणनास्स्थिरम्‌ | ११ ॥

दैवतोैशेन द्रव्यत्यागो यागः । स च देवताप्रीतिकरोऽतोऽनेन यागेन
सुरान्देवान्प्रीणध्वं प्रीणयध्वम्‌, यलोप आर्षः । चकाराचचित्ययज्ञकरणज-
न्यप्रत्यवायाच्चाऽऽत्मानं रक्षध्वभिति लभ्यते । ततस्ते प्रीताः सुरा वः,
युष्मान्प्रीणयन्तु इष्टकामदृनिस्तर्पयन्तु । ततश्च प्रीतेषु सुरेषु परमं स्थानं
भूलोकापिक्षया शरेष्ठं पदं लमध्वं प्राप्स्यध्वम्‌ । स्थानमेव विशिनि-
अन्योन्यप्रीणनास्स्थिरमिति । सुरांस्तपयन्तो य॒यमक्षय्यं स्थानं प्राप्स्यथ
“ अक्षय्यं ह वै चातुम॑स्ययाजिनः सुकरुतं भवति '' इति । “ अपाम
सोममभ्रेता अभूम ` ( अथर्वश्ि० ३) उति च श्रवणात्‌ । तदनेन
नित्यानां कर्मणां प्रस्यवायादुत्पाद्‌ आनुष्गिकस्वप्रा्षिथित्तश्युद्धिश्रति
फलचयमुक्तं भवति ॥ ११ ॥

नित्याकरणाव्मत्यवायोत्पादमाह-
दष्टा देवाः प्रदास्यति भोगानिठान्पुतरिताः
न्ट ५ क
तेदतांस्ताननरस्तभयोऽदला भुङ्कते स तस्करः ॥ १२॥

दष्टा योगेन वज्ञीक्रृताः । देवा इन्द्रादयः । इष्टानपेक्षितान्भोगान्भो-
गसाधनानि, इष्टख्यन्नपानारोग्याद्ीनि दास्यन्ते युष्मभ्यमिति रोषः । यतो
युष्माभिः सुर्तिता हविषां ताँ नीता यस्मादेवं तस्मातेरदवैरदत्तान्यु-
ष्मभ्यं सर्मापतान्भोगान्नर इह लम्पटस्तेभ्यो देवेभ्योऽदच्वा कायवाड-
नोभिः करते कर्मासमप्यं यो भुङ्क स तस्करः कृतघ्नश्च करृतघ्नत्वाचोर

हव देवानां दण्डयो भवति । असमर्पणं च पश्चयज्ञाद्यकरणादेव ।

कायेन वाचा मनसेच्ियेवां बुद्ध्याऽऽत्मना वाऽनुस्तस्वभावात्‌ ।
करोमि(ति)ययत्छकलं परस्मै नारायणायेति समपंयेत्तत्‌ ॥
आत्मा त्वं गिरिजा मातिः सहचराः प्राणाः शरीरं गृहं

पजा ते विषयोपभोगरचना नित्रा समाधिस्थितिः 1

संचारः पदयोः प्रदक्षिणगतिः स्तोत्राणि स्वा गिरो

यथथत्कमं करोमि तत्तदखिलं शेभो तवाऽऽराधनम्‌ ॥

[ अध्यायः २] नीलकण्ठविराचेतरीकासमता। ५३

इति श्टोकद्रयोक्तभावनाया अकरणाद्वितीयमसमपंणम्‌ । अहमेवाऽभ्यो
भोक्तेतीन्ियारामतया तुतीयसमपणाम्‌(?) । एतेपामकरणादवर्यं यमस्य
दंडो भवतीत्यर्थः । करुतमपि पुण्यमेकाकी भोजनों नश्यति । ततश्च पुण्य-
पापयोः साम्यामावान्न मनुष्यजन्म प्राप्रोति #िं तु शाश्वतं नरकमेव
प्रप्रोतीत्यर्थः ॥ १२॥

तजाऽभये पश्चयन्ञादिकरणे गुणमन्त्य इनद्दियारामत्वे दापि च कमे-
णाऽऽह-

हृतावशिष्टभोक्तारो मुक्ताः स्युः सर्वपातकैः ।
अदन्त्येनो महापापा आत्महेतोः पचन ये ॥ १२ ॥

श्रौतिऽप्नौ यागशेषमिडादि, तद्खतावशिष्ट तस्य भोक्तारः श्रोतस्मार्त-
यज्ञपराः । सर्वञ्जिस्मिषेः, अनेकजन्मसंततिदुर्वासनारूपेमं ठे मुच्यन्ते ।
एतेन वित्तशुद्धेफरत्वं यज्ञस्योक्तम्‌ । स्युभवन्ति । य॒ आत्महेतोः ।
आत्मा्थमेव पचन्ति, अन्नं निप्पादृयन्ति न तु वैश्वदेवाद्य्थं ते महा-
पापा महान्ति पापानि बह्यहत्यासरापानादीनि येषां सन्ति ते महा-
पापाः । तच्ल्याः । एनः पापम्‌ । अदन्ति भक्षयन्ति । तेन पापस्वखू्पा
एव भवन्तीत्यर्थः । तथा च श्रुतिः“ केयलाघो भवति केवलादी ` इति ।
केवल एकाकी, अदी, अद्नशीलः । पक्रमन्नमविभज्यान्येभ्यो यो मुङक
स केवलाघो भवति ॥ १२ ॥
तत्तत्कारणपरंम्परामुखेन सवंकारणववं यज्ञस्याऽऽह-
ऊर्जो भवन्ति भूतानि देवादन्नस्य संभवः ।
यज्ञाच देवसंभूतिस्तदुत्पत्तिश्च वेधतः ॥ ३४ ॥
ऊर्जोऽन्नाद्टरूतानि जरायुजाण्डजादीनि मवन्ति, उत्पद्यन्ते वर्धन्ते च ।
तथा च श्रुतिः-“अन्नाद्दूतानि जायन्ते जातान्यन्नेन वर्धन्ते '' (तै०आ०
६।१२) इति । दवात्पज॑न्यादन्नस्योकेसंज्ञस्य । अत्रो ग॑न्नराब्दौ प्रत्येकं सर-
सस्यान्नस्य वाचको । पजंन्यादन्नमन्नाद्दरूतानीत्येतदुभयं लोकप्रसिद्धम्‌ ।
विधेयमाह-यज्ञादिति । यज्ञात्रसिद्धादैवसंभूतिः पजेन्यस्योत्पत्तिः ।
तथा च श्रूयते-

१ ख, श्यै: ॥ यतो युषपराभिः इ° ।

५४ भ्रामदरणेशगीता- [ अध्यायः २]

% अग्नौ परास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते ।
आदित्याज्जायते वरषिवृंशेरन्नं ततः प्रजाः ॥ इति ।
तदुत्पत्तिः पजज॑न्यहेतोर्यज्ञस्योत्पत्तिस्तु वेधतः, विधिप्रधानान्मन््रादि-
कटापात्‌ । विधेयो यज्ञो मन्त्रद्रव्यार्धगादोभेः साध्यत इत्यर्थः ॥१४॥
तथा-

बाहमणो वेधमुननं मन्तो बहमसमुद्धवः ।
अतो यज्ञे च विश्वसिमिन्स्थितं मां विद्धि भूमिप ॥ १५॥

वधं विधिकलापात्मक कर्म, अगिहोचदशपरणमासचातुमीस्यपशुसोमा-
त्मकं बह्मणो मत्तो बाह्मणालमकदेहादुत्पन्नं तथा मत्तोऽक्षरस्वरूपात्णवार्थ-
भरूताद्रह्य वेदास्यमुत्पन्नम्‌ । “अस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यटग्बेदो
यजुर्वेदः सामवेदः'' (व्र ०२।४।१०) इत्याद्श्रुतिः। अतो यस्मादेवं तस्मा-
दय्ञे कर्ममये तत्फलभ्रते विन्वरिमिन्कियाकारकफटात्मके चकारादक्षरात्मके
वेदे च मां सटरूपेण प्रकाशञरूपेण च विद्धि जानीहि । आनन्दरूपेण
चानुस्यूंतमायं चयं बह्मरूपं जगद्रूपं ततो द्रयमिति । भूमिपेत्यामन््रणेन
यथा भूमिरेव बीजशक्तेद्रारा मृलाङ्ङ्करतरुशाखापलवस्कन्धवुध्रादिरू-
पेणावास्थिता दुश्यत एवमहमेव मायातत्का्यंवह्याण्डकोरिरूपेणावास्थि-
तोऽस्मि । तं भूमिरूपं मामात्मरूपेण पासि रक्षसि मच्िष्ठातो नतु
ख्थवसीति सूचयन्नामन््रयति भूामिपेति ॥ १५ ॥

आख्यायिकापएर्वं व्युत्पादितस्य धर्मप्राधान्यस्य फलमाह-

संसृतीनां महाचक्रं कामितव्यं विचक्षणैः ।
स मुदा प्रीणते भूपेन्दियकीडाऽथमो जनः ॥ १६. ॥
विचक्षणैः सङ्कफलत्यागपूर्वकं मत्पत्यर्थं कर्तुमनुष्ठातुमतिकुशषकै भूत्वा
पुरुषधौरेयेण संसुतीनां चक्रमिव चक्रं बीजादङ्कुरादि पुनवां जातमनन्त-

परिवर्तनं संसारचक्रमिदं बीजभूताविदयाद्‌ाहेन कामितव्यं लङ्घनीयम्‌ ।
य एतत्कर्तु क्षमते स पुरुषो गुदा, आत्मलाभादिरभूतेन हर्पेण प्रीणते स्वा-

# एतद्वचनं क. ख. पुस्तकयोनै विद्यते ।

१ ख. "तो ब्रह्मात्मा । २ घ. त्मकाद्रेदावु° । 3 %. ख. श्क्रिः । *क.ख. च अनुः
५क. ख श्स्युतेत।६ क, घ. कीडते।

[ अध्यायः २] नीटकण्ठविरवितरीकासमेता । ५५

त्मना स्वयमेव प्रीतिं लमते। तथा च श्र॒तिः-“आलमक्रीड आत्मरतिः किया-
वानेष बह्माविदूां वरिष्ठः" (मु०२।१।४) इति “जक्षन्कीडत्रममाणसख्रीभिवां
यानैर्वा (छा ०८।१२।३) इति च बह्यपिदो व्युत्थानावस्थायामपि युदा
कीडनं दरयति । भ्रपेति संबोधयन्यथा भूः स्वो{द्‌वमेव बीजाङ्करवरक्षपुष्प-
फलादिकं स कियताऽपि कालेन पिविति ठकवणोदंकमिति न्यायेनाऽऽत्म-
साम्यं नयति, एवं निषिकल्पावस्थायां सविषयं ज्ञानं तमपि मकत्करपया
गरसितुम्ह॑सीतिसूचयन्भूपेति संबोधंनं, भुवं पिबितीत्यवयवार्थः । संसृती-
नामितिबरहुवचनं मूढानां सं सारस्याऽऽनन्त्यं दृक्शयति । अत एव तरदेनति-
कमे दोपमाह-उन्धियक्रीडोऽधमो जन इति। यः केवटमिन्दियक्रीडाथ-
मेव कीडते न तु धर्म॑व्रह्यणी अनुष्ठातव्याधिगन्तव्ये जानाति नापि
तदथं यतते स॒ जनोऽयमः । ति्य॑क्स्थावरादिवत्कर्तव्यानवबोधादतिनि-
क्रु्टो स्तातव्य इत्यथः ॥ १६ ॥

पवौर्घाक्तमतिक्रान्तसंसारचक्रं जीवन्युक्तं स्तोति-

अन्तरात्मनि यः प्रीत आत्मारामोऽविरप्रियः ।
आत्मतो नरो यः स्यात्तस्यार्थो नेव वियते॥ १७॥

चाद्य आत्मा पाञ्चभौतिकं शरीरं मूढानां तरेव बाह्मणोऽहं मनुष्यो ऽहं
ममेद्‌ यज्ञादिकमवश्यानुष्टेयमिति तवैवाऽऽत्माभिमानात्‌ । तमपेक्ष्यान्त-
रात्मा लिङ्कशरीरं तस्मिन्स्थित्वा स्पिकत्पसमाधिकाटठे यः प्रीतो भवति
मया ज्ञातव्यं ज्ञातमाप्तव्यमापं मत्तोऽन्यन्न कफिचिदस्ति करतक्रत्योऽहमित्या-
त्मनि प्रीतिमयुभवति सोऽन्तरात्मनि प्रीत उच्यते। तथा नि्िकल्पे समाधौ
सा्वस्स्यिं सार्वस्यं सार्वकाम्यं च तुच्छीक्रत्यास्मीत्यस्मितामपि संत्यज्या-
खण्डेकरसे ज्ञातुत्ञानक्ञेयप्रतीतिशन्य आत्मन्धेवाऽऽरमते स आत्मारामः ।
व्यावृत्तकरतप्रोपाध्यपेक्षया सर्वर्पामान्तरत्वाद्‌ खिलस्य जनस्य प्रियः । अत
एवैनं देवा अपि नाभिभवितुं शक्नुवन्ति तैषामप्यात्मभूतत्वात्‌ । तथा च
शरुतिः “तस्य ह न देवाश्च नाभूत्या ईशत आत्मा दयषां स भवति! "(बु०१।
४।१०) इति 1 च नेत्यप्यर्थो निपातः । देवाश्च न देवा अपीत्यथः । यथा
चतुरशीतिलक्षाणां योनीनां भरूषरदृवादमूभिंरेव मख्योऽन्तरात्मा तथाऽय-

४
१ क. ख. 0कन्या० । २ ख. याऽऽपुमः। ३ घ. धयति मु? रक. भात्मपाः। ख.
आत्ममायापाः । ५ क. ध्र. कल्पं सु" । ६ क. ख. "त्ये सावका? । ७ ख. 0ामन्त ।

५५६ श्रीमद्रणेक्षगीता- [ अध्यायः २1

म्पति भावः । आत्मनः भियत्वं च निरुपा धेप्रेमगोचरत्वलिङ्केन, ^“तदेत-
सयः पुत्रात्रेयो वित्तास्रेयोऽन्यस्मात्सवंस्मादन्तरतरं यदयमात्मा ` (अ ०१।
४८) इति श्रतेः । सौषुप्तनिरतिरयानन्दानुमवेनं च सिद्धम्‌ । यदाहु
द्धाः-प्रत्यक्षलिङ्गवचनानि हि दशेयन्ति निदुःखनित्यसुखवियहताप्रतीते,
इति । तथाऽयमेव व्युत्थाने पूर्वसंस्कारेण कर्मागि दुर्वन्नप्यात्मतुप्त
आत्मलाभेन त्प्तः। अत एव(?)इच्छाश्चुन्यत्वासराप्यान्तराभावाच । य एवं-
भूतो नरः स्यात्तस्य पूर्वोक्ताविधया सङ्गादित्यागपूर्वेणापि कर्मणा नार्थः
प्रयोजनमस्ति, कृतार्थत्वात्तस्य । तथा हि ज्ञाततत्वस्य कर्मस्वौदासीन्यं
भरूयते-““एतद्ध स्म वैते विद्वांस आहु्षयः कावपेयाः किमर्थं वयमध्ये-
ष्यामहे किमर्था वयं यक्ष्यामहे वावि हि प्राणं जुहुमः प्राणे वा वाचं यो
हयेवंप्रभवः स एवाप्यय'' इति । स्वापे तृष्णींभावे वा प्राणे वाग्भवति
यदाऽधीते भाषते वा तदा वाचि प्राणो भवति । तथा कि प्रजया करि
ष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोकः इत्यात्मविदामानृण्यं दरयतीति
सष क्तमन्तरात्मनीत्यादि ॥ १४७ ॥
अन्त्यमेव पादं वित्रणोति-
कार्याकायंरृतीनां स नेवाऽऽ्मोति शुभाशुभे ।
किंचिदस्य न साध्यं स्यात्सवजन्तुषु सवदा ॥ १८ ॥
काया अवश्यकर्तव्या अथिहोघादृयः । अकार्थास्तद्िपरीता टखूतकी-
डादयस्ता एव कृतयः कमणि तेषां फलभूते ये न्युभारशुभे स्वगंमरका-
दिरूपे नैवाऽऽप्रोति । कर्वुत्वादिकमन्तःकरणस्याऽऽमनी विविक्तत्वात्‌।
अवाप्तसकटकामस्यास्य ज्ञस्य फिचिदप्येहिकमाघ्रुप्मिकं वा साध्यं
नास्ति। तच हेतुमाह-सर्वजन्तुपु सर्थदैति । स्थितस्येति शेषः । “ य एवं
वेदाहं बह्यास्मीति स इदं भवति ' ( ब्रु° १।४।१० ) इति । आत्मविदः
सार्वात्म्यं ए्प्तस्य प्राप्यान्तराभावादिति भावः ॥ १८ ॥
उपपादितं कर्मयोगयुपसंहरति-
अतोऽसक्ततया भरुष कतेव्यं कर्मं जन्तुभिः ।
सक्तो गतिमवामोति मामवाभोति तादृशः ॥ १९ ॥
अतो यस्मात्कर्म विनैव न नैष्कम्यसिद्धिरतो हेतोः \ असक्ततया
करतुत्वाभिमानी फलाभिलापी च सक्तस्तद्विपरीतोऽसक्तः । तस्य

{[ २ अध्यायः] नीटकण्ठविरचितरीकासमेता । ५७

भावस्तत्ता तया 1 जन्तुभिर्सुमुश्छुभिः । कम नित्यं नेमित्तिकं च निषिद्ध
काम्यवजंनपुरःसरं कतव्यम्‌ । भूपेति संबोधयीक शिक्षार्थं त्वयाऽपि
कर्मं कर्तव्यमिति दरयति । अन्यथा शिश्षकांभावेन कर्मसंप्रदायोच्छेदा-
दभूर्विप्रुवेतेति भावः । उक्तरूपः सक्तः । तत्तत्कर्मफलठभोगाय तं तं
देशं प्रति । गति गमनं प्राप्रोति । तथा च श्रूयते “शातं चैका च हृदयस्य
नाड्यस्तासां मर्धानमभिनिःसूततैका । तयोध्वमायन्नमृतव्वमेति विष्वगन्या
उत्कमणे भवन्ति ( छा ०८।६।६ ) इति । एकङेततमया नाड्याऽमतत्व
क्रमयुक्तिस्थानं प्राप्रोति । अन्याभिर्भच्छन्पुनरावर्तत इत्यर्थः । ताहशञः,
असक्तस्तु चित्तशुद्धिष्रारा तच्वक्ञानं प्राप्य परं विनैव गतिमिहैव मां
निष्कलानन्दृरूपं जह्य प्राप्रोति । तथा च श्रुतिः-“ इति यः कामच-
मानोऽथाकामयमानो योऽकामो निष्काम आप्तकामः स्यान्न तस्य प्राणा
उत्कामन्त्यत्रैव समवलीयन्ते बह्ैव सन्ह्माप्येति `` ( वर ०२।२।६ ) इति
निष्कामतया तच्वविदामनुत्का न्ति दर्शयति ॥ १९ ॥

यस्मादेषं प्रभावं कर्मं तस्मा्करृतक्रत्योऽपि लोकसंग्रहार्थं कमणि
कुयांदित्याह-
परमां सिद्धिमापच्ाः पुरा राजर्षयो द्विजाः ।
संग्रहाय हि छोकानां तादृशं कमं चाऽऽरभेत्‌ ॥ २० ॥

पुरा कृतयुगादौ परमां सिद्धिमिरैव कैवल्यं जीवन्त एव राजर्षयो
राजानश्च कषयश्च राजर्थयो जनकवसिष्ठादय आपन्नाः सिद्धिः प्राप्ताः ।
प्राप्तव्यान्तराभावेऽपि लोकानां संग्रहाय सर्व॑श्रेयोग्रलभूते सदाचारे
परवृत्य्थं तारं पूर्वोक्तप्रकारं कर्म, आरमेदनुतिष्ठेत्‌ । यथा जडो जन
आसक्तः कर्माऽऽरभते तथाऽयमपि ठोकशिक्षार्थं कमांऽऽरभेतवेत्यथंः ।
किचाद्विजा अपि धमव्याधपतिवतादयोऽलो किकदरनेन करृतकरत्या
अपि स्वोचितं धर्म मातापितुसेवनभतरद्युश्रूषादिकं वन्तीति न तु
काष्ठमौनेन जडभरतादिवत्करमसूदासते । एतच महाभारत उपाख्यायते ।
हिशब्द्‌ एतद्योतयति । अद्विजाश्रल्यत्तरार्ध॑स्थश्चकारः पूर्वेण संबध्यते,
शोषं स्पष्टम्‌ ।। २० ॥

१क. ख. शतं तस्या ना° । २ क. अलयाभिगंच्छत्युत्तराः । ३ ख. दायन्तीतिभावः ।
४ घ. ९किकिन द्‌°।

८ भरीमद्रणिक्गीता- { २ ध्यायः]
लोकरिक्षाथतामेव विद्रत्कर्मणां स्पष्टयति-
भ्रेयान्यत्कुरुते कमम तत्करोत्यखिटो जनः ।

मनुते यत्माणं स तदेवानुस्रत्यसो ॥ २३ ॥

श्रेयानितरजनापेक्षया प्रक्ञस्ततरो वेदोदितकर्भनिष्ठावान्यत्करोति गुरु-
देवताथिपिच्रादिभिजनं तत्तंथवाखिलः सवौऽपि जनः करोति स एव
भ्रेयान्यतमाणं मनुते तदेवासौ हीनोऽपि जनोऽतुसरति । पद्व्याख्या
स्पष्टा । हश्यन्ते हि शिषटपदरितमार्गानुसारिणो देश्षाचारविशेषास्तेस्तै-
जंनैरनुष्ठीयमानाः प्रमाणभूता भवन्तीति ॥ २१ ॥

अचैवार्थ स्वाचारमपि प्रमाणत्वेन दर्शयति-

विष्टपे मे न साध्योऽस्ति क्िदर्थो नराधिप ।
अनाटब्धश्च रन्धव्यः कुरवे कर्मं तथाऽप्यहम्‌ ॥ २२ ॥
ननु-' न मे पाथांस्ति कर्तव्यं धिषु लोकेषु किचन ।
नानवाप्तमवाप्व्यं वर्तं एव च कर्माणि ' ॥

इतिभगवद्राक्यं प्रमाणं, मानुषनाटचं दृर्शयतस्तस्य सवंकर्माचरणं प्राप्त-
मेव तदा चरणं च लोकर्सयहार्थं युक्तमेव । गणपतेस्तु देवताखूपस्य न मानु-
पनारचानुकरणं युज्यते ते ह वै देवा अश्चन्ति न पिबन्तीति सामा-
न्यदेवतानामप्यङनपानाद्यभावबोधेकया भुत्या कमौभावो ज्ञाप्यते
किमुत सर्वदेवमयस्य महागणपतेः । कर्माधिकारिशरीररदितस्य वबणां-
श्रमोवितकर्मराहित्यमित्यतः कथं ङुर्वे कर्म तथाऽप्यहमिति गणपतिवाक्यं
सेगच्छताम्‌ । यद्यप्येवं तथा जातपुत्रः क्रृष्णकेङोऽग्रीनादधीतेति
श्रूयमाणानां कर्माधिकारेविशेषणानां सेभवो नास्ति तथाऽपि बह्म
विद्ह्यव भवतीति ज्ञानी त्वात्मैव मे मतमिति श्रुतिस्मुतिभ्यां
जनकयाज्ञयल्क्यादीन्बद्धिष्ठान्स्वामित्वेन पश्यतो देरम्बस्येद वाक्यं
विष्टपे म॒ इति, मे मम जनकयाक्ञवल्क्यादिबह्यविद्रूपेण वर्तमानस्य
विष्टपे भिभुवने बह्यविच्वादेवावाप्तसकलकामस्य विष्टपेऽस्मिखगति
कथिद्प्यर्थः साध्यः साधनेनाऽऽप्यः प्राप्य आप्तकामत्वादेव नासिति ।
तथा च विद्याफलं भूयते“ सोऽभ्नुते सर्वान्कामान्सह'' (ते °आ०२।१।१)

१ ख. मेदयविद्रत्कर्माणि स्प । २ ख. 'तिभावः। भ 3 खर "ते । नेह ।* क, "करार
ख, कारश । ५ ख, विरेषाणां । ६ क, ध. "मितत ।

[ २ भध्पायः} नीटकण्ठविरषितदीकासमेता । ५९

इति । अनालब्धश्च, आलन्धः साकल्येन प्राप्तः । तद्धिपरीतोऽना-
ब्धः सोऽपि ठब्धव्यो नास्ति । अकरत्प्बह्यवेदिनो हि किचिदंना-
प्तमवरशिष्यते न तु कृत््रवह्यवेदिनः । अत्र शास्रे कृत््बह्मवेदिनौ कांश-
करत्छबाद्रायणी तयोरप्याद्योऽनीभ्वरः परस्तु सर्वेश्वरस्तावेतौ द्‌ापे
अन्धसस्पते दरिद्रं नीटलोहित'' ति०स ०४।६।१०) इति शतरुद्रीये तारक-
बह्ममन्नर्दरिद्रान्धसस्पतिरशब्दाभ्यामुच्येते ! तथा चतुष्पदो बद्मण एकैक-
पाददिद्श्चत्वारोऽकरृत्बह्यविदः । तेष्वन्नाख्यस्य विराज उपासको जेमि-
निर्नीललोहितापरनामा । तथा प्राणारव्यस्य सूत्रस्योपासक आदमरथ्यो
द्रापिनाघ्नाऽप्युच्यते । तथा मनआख्यस्येश्वरस्योपासको बादरिव्रापि-
मग््े पुरुषरब्देनोच्यत एवमप्रविलाऽपि तद्रैतस्तुयो वैदौदुरतोभिद्रापि-
मन्त्रे पशुशब्देनोच्यते, एतच्ोपरिष्टात्सोपपत्ति विस्तरेण प्रपञ्चयिष्यते
तथाऽपि क्रस्षपिदृप्यहं क्म कुवे लोक रिष्षा्थमित्ुक्तमेव ॥ २२॥
विपक्षे षाधकमाह प्राभ्याम्‌-
न कुदेऽहं यदा कर्म स्वतन्बोऽलसभावितः ।
करिष्यन्ति मम ध्यानं सर्व बण महामते ॥ २३ ॥
अहं परमेश्वरो जगद्गुरुः । यदा यदि कमं नित्यं नैमित्तिकं चाि-
हो्रजातेष््यादि न करोमि । अत्र हेतुमाह-स्वतच्च्योऽलसमावित इति ।
अज्ञो हि विधिकिङकरः \ तद्धिपरीतत्वाज्ज्ञानी स्वतन््रः । अकरणे स्वात्मनः
प्रत्यवायामावं पश्यन्‌, अलसभादित इति । अज्ञोऽलसः सर्वकर-
णव्यापारेष्वमेदेष्वपरवरत्तिः । तया भावितोऽद्धित उदासीन इत्यर्थः ।
स्वतन््श्चासावलसमावितश्टेति विहः । ततश्च फा हानिरित्यत आह-
करिष्यन्तीति । सर्वे वर्णा बाह्मणक्षञ्चियवैरयद्युद्राः । एनच बह्मचारि-
घानप्रस्थगहस्थपरिवाजामप्युपलक्षणम्‌ । एते सर्वे सम॒ वसिष्ठादिरू-
पस्य ध्यानं स्वैकर्मपरित्यागेनावस्थानं जगद्गुरौ तुष्णींभावेनावस्थिते
जडोऽपि तोको विनाऽपि बधं तदनुकारमारं दर्शयन्स्वार्थाद्ष्टी
मविष्यतिं वं तु महामतित्वाद्वालाचारमाचनिष्ठो न भविर्प्यसि तेनं न
स्वार्थच्युतो भविष्यसीति ॥ २३॥

१क. ख, 'दज्ञानम' । २ ध. कारिङ़? । 3 क. तत्पूर्वे । « ख. ^स्तुयेवादो दुरतोऽपि
द्रोः । ५ ख. बोध्यं । ६ ख. छोनभः । ७ ख, (ति । तदववित्तपदामतित्वाद्र टका चा।
< ख, श्यति ते" । ९ क, ख, शनस्वार्" ।

६० श्रीमदरणेशगीता- [२ अध्यायः]

ननु भ्रश्यतु लोकँ; स्वीयस्वार्थात्का मम हानिरित्याङाङ्याऽऽह-
भविष्यन्ति ततो टोका उच्छिनासप्रदायिनः।
हन्ता स्ामस्य टोकस्य विधाता संकरस्य च ॥ २४॥

ततो मदीयध्यानानुकरणालोका मूढा जना उच्छिन्नाश्च तेऽसंप्रवा
यिनश्च उच्छिनासंपदापिनः । ध्यानसेपदायशूुन्याः केवलं तद्रततृष्णीं-
भावेनावस्थिताः स्वधर्मत्यागजेन दोपेण तिर्यक्स्थावरनारकयोनीः
प्राप्योच्छिन्ना भवन्ति) उच्छेदे संप्रदायराहित्यं हेतुः । ततोऽपि किमित्यत
आह-हन्तेति । अस्य लोकस्य मिथ्याध्यायिनोऽहमेव हन्ता हिंसकः
स्यां मवेयं तथा संकरस्य धर्मांचारव्यवस्थाया अभावः संकरस्तस्य
विधाता कर्ताऽहरमेवे स्यामेतच मम लोकपरिपालनार्थं धमसंस्थापनार्थं
च बहूनवतारान्दृ धतो ऽत्यन्तविरुद्ध मित्यर्थः ॥ २४ ॥

नन्वेव विद्रद्विदुषोस्तुल्यवत्कर्मणामनुष्ठाने प्राप्ते कस्तयो धिरोष इत्या-
काङ्क्षायामाह-

कामिनो हि सदा कामेरज्ञानात्कर्मकारिणः ।
लोकानां संग्रहायितद्वदवान्कुर्यादसक्तपीः ॥ २५॥

कामिनः स्वर्गपुतादिकामवन्तः । हि प्रसिद्धं सदा नित्यं कामैः
काम्यमानेर्दिव्याङ्गनासक्चन्दनवसनादिभिर्विपयैनिमित्तभूतेस्तत्तद्विषय-
लाभार्थं कर्मकारिणः । तत्तद्विपयप्रापककम॑करणशीठा भवन्ति कुतो-
ऽन्ञानात्‌, आत्मैव सवंकाममयस्तलाभात्सर्वं लब्धमेव भवतीति ज्ञाना-
मावार्दस्याप्यविदुषः कर्मोक्त्वा विदुषस्तदाह विद्वांस्तु लोकानां संय-
होयैत्कम कुर्यात्‌ । अथ विद्रत्पदार्थमाह-न केवठं कर्मपरयोगचतुरो
विद्वानिह षिवाक्षितः किं तु असक्तधीः । कर्तत्वाभिमानफलासक्तिरहिता
धीर्यस्य स तथा । सक्तत्वासक्तत्वाभ्यामेव मन्दबुद्धयः कर्मणी वियते
न स्वरूपमेदादित्य्थः ॥ २५ ॥

एवं बिद्रदृषिदुषोः कर्ममेदे सत्यप्यविदुषां मतिभेदं विद्रान्नं कुर्वति-
त्याह-

-

१ क. त्कः श्रीकः स्वाः । > क. च. "वस्यां सतश्वम। ३ क. ध. शन्ति । अतो? । * क,
ध. 'द्न्यत्रि" । ५ क. श्टायसतत्छ० । ख. श्टायप्त्छ । ६ ख. वृद्िनोः कमणि भिदयन्ते न।
७ ख, शन्न मृदयेदिया।

[२ अध्यायः] नीठकण्ठविराचितरीकासमेता । ६१

विभिन्नत्वमातिं जद्यादज्ञानां कर्मचारिणाम्‌ ।
योगयुक्तः सर्वकरमाण्यपंयेन्मपि कर्मत ॥ २६ ॥
अज्ञानां महानां कर्मचारिणां सद्धपूर्वक कर्मकरणदीलानां विभिन्नत्व-
मरति युष्माकं म्रूढानां कर्माण्यन्यादृशानि, अस्माकं विदुषां कर्माण्यन्या-
हश्ानीति क्रियमाणेषु कर्म॑सु विभिन्नत्वमततिं जद्यात,अन्तमांदितण्यर्थोऽयं
हापयेदित्यर्थः । विद्रदविदुषोः प्रयोगमेद न ज्ञापयेदित्य्थः । नन्वसक्तः
सक्तेष्वसक्ततां प्रकायञ्ुपकतां तेषां भवतीति कथमुच्यते विभिन्नत्व-
मतिं जृह्यादित्य्ोच्यते । न हि मूढः स्वात्मनोऽकतत्वं जानाति न च
निष्कटे कर्मणि प्रवर्तते ! अतः सकामकमपिक्षया कैमोकरणमेव भेय
इति मत्वा लोकद्रयाद्धश्यति तद्र स्वगार्थकर्मकरणेऽपि नान्तरीयकी
चित्तशद्धि भविप्यतीति कामिनोऽपि भोगं मङ्खरमीक्षन्ते चित्त्द्ध्यनुरो-
धत इति युक्तं, तथा षिभिन्नत्वमातं हापयेदित्यस्य तेपां बुद्धिभेदं न
रर्यादित्यर्थः । कितु योगयुक्तः सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग
उच्यते इत्युक्तलक्षणेन योगेन युक्तः सन्सवांणि कर्माणि मस्यपयेत्‌ । अतः
कर्मक्रदेव मवेन्न कर्मं जद्यादित्य्थः ॥ २६ ॥
कथं तार्है विद्वांसोऽपि करम द्वन्त न तु पाखिज्यमनुतिष्ठन्तीत्या-
शङ्क्याऽऽह-
अवियागुणसाचिव्याकु्वन्कमण्यतान्दितः ।
अहंकारान्मन्दवृद्धिरहं कतैति योऽववीत्‌ ॥ २७॥
देहादिष्वनात्मस्वात्मबुद्धिः । अहं मनुष्यः कर्ता भोक्ताऽधिकारीति
या बुद्धिः साऽविद्या, तस्या गुणो मोक्रत्वाभिमानस्तस्य सार्व्चव्या-
साधान्यात्स्वरसवाही षिदुषोऽपि यथां रूढोऽभिनिवेश इव्युक्तटक्षणोऽ-
मिनिवेशस्तस्मात्‌ । विद्रानपि कर्वत्वाभिर्मानस्य गगननैल्यप्रतिषिम्बादि-
भ्रमिवदपरिहा्यत्वादतन्दितः, अनादिसंस्कारादनलसः कमं संध्योपास-
नादिकं कुर्वन्नेव भवति । मन्दबुद्धि स्तवहंकारात्‌ । ल्यब्लोपे पञ्चमी ।
अनात्मानमप्यहंकारमात्मवदध्यस्याहमेव कर्तति योऽवीत्‌ । अविवक्षितं

१ख. व्लेनक्र०।२क ख. "कर्मणामेव प्रः 3 क, "क्तं तेष्ववि?ः। * क. ख. ¶4चेग्यं
भ्रा न्यं स्वरः । ५ख.श्याटढोः। ६ ख. मानीनगः। ७ कृ, (तः कोऽपि त्रः। ख. (तः
को रसः योत्रवीदहं।

६२ भ्रीमद्रणेङागीता- [ २ अध्यायः},

कालो यो बवीत्यहं कर्तेति स मन्वृबुद्धिरिति योजना । विदुषामप्य-
परिहार्य कर्म किमुताविदुषामवियायस्तानामिति भावः ॥ २७॥
एवं सत्यपि विदुषां विशेषमाह-

यस्तु वेत्यात्मनस्तचं विभागादगुणकर्मणोः ।
फरणं विषये वत्तामिति मत्वा न सज्जते ॥ २८ ॥

यः पुरुषो धौरेय आत्मनः प्रतीचस्तच्वम, आरूपितं रूपं कोपश्चका-
तीते सत्यज्ञानानन्दैकरसमचतदुःखास्पशि अकर्तुं अमोक्त॒ चेति श्रुत्य-
जुमवैरपरोक्षी करोति स न सज्नत इत्यन्वयः। कथं करोतीत्यपेक्चायामाह~
गुणकर्मणोषिमागादिति । गुणा वृशेन्दियाणि कर्माणि च स्वस्वविषयप्र-
कादानानि तयोधिभाग आत्मनः परथक्त्वं दस्माद्धेतोः । अच हि क्षु
रूपं परयति तच्छरुतिमाहं तद्भिमानी चिदाभास एव विन्दति नतु
तेषां प्रकाशकः करटस्थ आत्मा । तथा हि समे मातुमानमेयम्यवहारं
तत्कृतौ हषविषादौ च प्रमातुनिष्ौ प्रकाशयंस्तत्सं घातातिरिक्तः स्वयं
ज्योतिरात्मा प्रमातुवद्धर्षविषादाम्यां न लिप्यते कितु स्वस्यापि द्रैत-
प्रतीतौ करणम्‌, इन्दियं चलुरदंशषिधं विषये स्वे स्वेऽ्थे चतुर्दंशविधे
घुत्तम्‌, अनुरक्तं म न त्वहं तेषां साक्षीति मत्वा निश्चित्य न सज्जते ।
अहमिदं कम करोमि तत्कृत हर्षविषादौ च प्राप्नोमि, इति सङ्गमभि-
मानं न करोतीत्यर्थः । ननु चाविदयागुणसापिष्यात्कत्रंवायभिनिवेङो
विदुषोऽपि हश्यते तत्कथं न सजत इत्युच्यते । प्रतीयमानमपि गगननै-
ल्यादिवन्तच्छत्वनिश्चयादिति दत्तोत्तरमेतत्‌ ॥ २८ ॥

अज्ञाः कथं सजन्त इत्यपेक्षायामाह-

कुवन्ति सकटं कर्मं गुणेसिभिरविमोदिताः ।
अविश्वस्तस्वात्महुहो विश्वविनेव लङ्घयेत्‌ ॥ २९ ॥

चिभिर्मायागुणेस्तमोरजःसतचैर्विमोहिता विशेषेण मोहः संजातो
यषां ते तथाभ्रूताः सफछं कमं कुर्वन्तीत्यन्वयः । तमसा हि रज्ज्ञवत-
त्यक्तत्त्वमावृतम्‌ । रजसा तु त्ैवाहकारादिंटान्तः पपथ्चः सर्पवद्िकषि-
प्यते स च चिविधः । तेषु स्वाप्रोऽनत एव सर्वप्राणिपत्यक्षवाधोऽयं नित्य

१ख. रू अङ । २, °ति नकृतमाहदं । ३ क. श्व यदाज्यादिः । * क, ख,
ण्ट कु" ।

[ २ अभ्पायः] नीलकण्ठविरवितदीकासमैता । ६३

एव हाबस्तु सत्यो नित्यश्च । अत एव योगिनो हा्दाकाहं प्रविष्टाः सर्व॑
चैकालिकं सर्वावस्थं संकटपसमकालोत्थितं करतलामलकवत्पर्यन्तीति
पूवंजनसिद्धान्तः । तदेतन्निषिधं जगत्सत्वांशेन सत्यमित्येव मन्यन्ते
एवंतिमिगुणेर्मोहिताः सन्तः सफठं कर्म॒ इुर्वन्ति, अनेन कारीयष-
दिना कमणां मयेदं वृषरूपं फलमुत्पादितं ततः सस्यसंपत्सुखं च
प्राप्तमिति गन्यन्ते मन्दाः । उपनिषत्सु विश्वस्तास्तु गुणत्रयक्रतं तं
मोहं विभिः -#‡णमनननिदिष्यासनैरपाकृत्यैकरसं वस्तु पर्यन्तो न
सनज्न्ते \ तथाहि रजस्तमोमलिनेन स्वेन निधितपरपश्चस्य परमार्थत्वं
मायामाजमिदं द्वैतमिन्द्रनालाषिं स्थितमिति मिथ्यादर्शनाननेह
नानाऽस्ति फिचनेत्यादिना श्रवणेन निरस्यते, तथेवाहंकारादिकं मिथ्या-
हश्यत्वादित्यनुमानेन श्रुत्यनुगृहीतेन तस्यैव विक्षपांशस्यान्तत्वमवधार-
यति । ततो निदिध्यासनेन पश्चविधानात्मीकारमत्ययतिरस्करणेन तत्त-
दुपाध्याकारतानिरसनपूर्वकरज्जुतत््वव ननिर्बीज समाध्यभ्यासावात्मतत्वम-
वधारयति शाखबटठेन । येतु शार ्रद्धामक्तिरहिता अत एवाषि-
्वस्तास्त आत्महुहश्चनुरशीतिलक्षयोनियातनेन स्यस्याऽऽत्मनः स्वय-
मेव द्रोह कुर्वन्ति तेऽविभ्वस्तस्वात्मद्मुहः । अविश्वस्ताश्च ते स्वात्महुहश्चेति
वि्रहस्तान्स्वात्महुहो मूढाचिभ्ववित्‌, आत्ममाच्रं सवंमिति जानन्न
लङ्घयेन्न रिरस्कु यात्‌ । कितु तेषामनुय्रहाय स्वयं कमणि खुर्यात्तानर्पिं
कारयेदिति पूर्वोक्तं न विस्मर्तव्यमिति भावः ॥ २९ ॥

एतदेवाज्ञस्य जिज्ञासोरवरयं कर्मणां कर्तव्यतां दृशेयति-

नित्यं नेमित्तिकं तस्मान्मापि कर्मर्पयेद्वुधः।
त्यक्त्वा ऽहेममतावुद्धि परां गतिमवाप्नुयात्‌ ॥३०॥

यस्मात्कर्माणि विविदिषाव्युरखादनद्वारा ज्ञानं जनयन्ति तस्मान्नित्य-
मयिहोचसंध्योपासनादि। नैमित्तिकं राहूपरागे घ्लानदानादि पुत्रजन्मादौ
जातेष्टवादि च कृत्वा मयि सर्वान्तयामिणि बुधः कुशलोऽपयेत्‌ । मय्यपं-
णमप्यहन्ताबुद्धिमहमस्य कर्तेति, करतत्वाभिर्मानं ममताबुद्धिमहमस्य
कर्मणः फलं मोक्ष्यामीति तत्र स्वीयत्वाभिमानं च त्यक्त्वा केवलमीश्वरः

१ख. "गाऽऽप्तभिषं । २ क. ख. प्त मो०।३ क. ख. "वामिथ्या * क. ख. शने नेद
५ र. गस्यात्तत्वम०। ६ क. ख. त्माप्रयः । ७ ख, मन्दान्‌। < ख, "पि स्वयं काः।९ ख.
'दविर्ट०। १० क, ख. भ्मानममताबुद्धिरद

ष भ्रीमद्रणेङागीता- [ २ अध्णयः ]

प्रीत्यथमनुष्ठानं तत्कुर्वन्परां गति मोक्षमवाघरुयात्‌ । मदनुयहाजातेन
ज्ञानेन निरस्तार्दिः कूटस्थात्मभावेन वर्तत इत्यर्थः ॥ ३० ॥
एतदेव स्तीति-
अनीर्ष्यन्तो भक्तिमन्तो ये मयोक्तमिदं शुभम्‌ ।
अनुतिष्ठन्ति ये सर्वे मुक्तास्तेऽखिलकर्मभिः ॥ ३१ ॥

ईष्यां बहुवित्तव्ययायाससाध्ये यज्ञादौ हेमन्ते प्रातःक्नानादौी ' च
स्वदुःखटेतुत्वोन्मदद्रेषत्वात्सवं नरप्यन्तो वेदमा्भे मक्त्यभावादाद्ररहिताः
त्विपरीतास्तु तत्मतीप्यंन्तो भमक्तिमन्तश्च ये मयेश्वरेणोक्तमिदं भदर्ष्णं
छूर्वन्तीति शेषः । द्विविधं हि करणं भक्तिमतां मानसं यज्ञानुष्ठानमित-
रेषां तु कियामयमनुष्ठानं ततश्च ये भक्तिसन्तो ये च कियावन्तो मक्ति-
मयं क्रियामयं वा यज्ञं ढूर्वन्ति ते स्वेऽप्यखिलक्मभिः सर्वेः क्मभि-
मुक्ता भवन्ति । तथा च श्रूयते यज्वनामुपासकानां च तुल्यं क्रतुफलं
ष्टं बृहदारण्यके “तरति पाप्मानं तरति बह्महत्यां योऽश्वमेधेन यजते
य उ चैनमेवं वेद्‌ ` इति । वेदेति । अस्योपास्त इत्यथः । तथा च
मन्नैवर्णोऽपि भरारा कूपे प्रक्षिप्तस्य धितस्य मनोमयं यज्ञं दृशौयति “जितः
कूपे ऽवाहितो देवान्हवत ऊतये ( ऋ०१।७२३ ) इति । हवत -आह्वयत
उतये सोमपानादिक्माथंम्‌ । उपव्रहितं चेतद्धारते वनपर्वणि चितकूपो
पास्याने ॥ ३१ ॥

तदकरणे दोपमाह-

ये चैव नानुतिष्ठन्ति अशुभा हतचेतसः ।
हष्यमाणान्महामृढान्ष्टंस्तान्विद्धि मे रिपून्‌ ॥ ३२ ॥

ये च पुरुषा एवमुक्तप्रकारं कर्माऽऽटस्यान्नास्तिस्याद्वा नाचुति-
छन्ति नाऽऽचरन्ति यस्माद्यमा नासि श्युभं कल्याणकरं पुण्यं येषां -ते,
अद्युभाः । त आलस्याकमंसु न प्रवर्तन्ते ये च हतचेतसो ये च पापा-
तिदायान्नष्टाचित्तास्ते नास्ति परलोक इति बुदध्याऽऽमुष्मिकफलं कर्म
नानुतिष्ठन्तीति ये चेति चकारेण सूच्यते । ये च, अद्चुमाये च हत-
चेतस इति योजना । यतोऽज्युमा अत ई्प्यमाणाः । ईर्प्यां पूर्वोक्तां
देषबुद्धि ढुरवैन्ति, ईैरप्यमाणाः 1 यस्माद्धतचेतसोऽतो महामन्दाः । ताचु-

५१ सं, त्वादुदरेषत्वात्सवे ने । २ ख. श्वं ह्याचर० । २ ध. श्रवणे भ्रा ।

[ मध्यायः२} नीटकण्ठविरचितरीकासमैता। ६५

मयान्नष्टावबोधेन तिर्यकस्थावरादिमूटयोनिपराप्तान्नष्टपायान्मे मम शाख-
कतुः । रिपूञ्शच्रून्वि द्धि जानीहि । तथा च स्मर्यते-
श्रुतिस्श्टती मरैऽऽवःज्ञे यस्ते उलङूष्य वर्तेते ।
आज्ञाच्छेदी ममं द्वेषः नरकं प्रतिपद्यते ॥ इति ॥ २२ ॥

नु यदि स्वातन्रयात्पुरुषः कर्माणि कुर्वन्नकुर्वश्च गुणदोषमाग्भवति
तर्यन्तर्यामिव्ाह्यणमनर्थकं स्यात्‌ । यदि तु तदेव प्रमाणं तर््यस्वतन््र-
पुरुषो न कर्मजो गुणदोपाववाप्रोतीत्याशङ्क्यानीभ्वरसांख्यमतमालम्ब्य
परिहरति-

तुल्यं भरख्त्या कुरुते कर्म यन्ज्ञानवानपि ।
अनुयाति च तामेवं यहस्तत्र मुधा मतः ॥ ३३ ॥

ज्ञानवानपि ज्ञानम्‌, आत्मानात्मविभकंः, तच्वपुरुषान्यताख्यात्यपर-
मामा तद्रानपि पुरूषो ययस्माद्धेताः प्रकर्या तुल्यमेव चुरुते यस्य
पुरुषस्य या प्रकरूतिः स्वभावः साख्विको राजसस्तामसो वा पूरध॑पूर्वक-
संजः संस्कारः प्रक्रतिस्तया तुल्यं कमं॒॑द्रुते । तच धर्मव्याधतुटाधारा-
द्यो ज्ञानवन्तोऽपि व्याधंवाणिजाद्युचितमेव क्म कर्वन्ति । एवं ककरी
नाम राक्षसी ज्ञानवत्यपि स्वयोनिस्वमावान्मनुप्यमांसैरेव जीविकां
करोतीति वासिष्ठ उपाख्यायते, तस्मात्मक्रतिरेव बलीयसी न ततरेश्वरे-
च्छायाः पुरुषेच्छाया वा कथिद्िषयोऽस्ति । यथा वटाश्वत्थाद्वीजं
साधारणैस्तेजोबलेरापूरितं प्रकरतिस्वभावाद्रराङ्करमेव वाऽश्वत्थाङ्करमेव
वा तत्तद्वीजशशक्तिमेदाज्जनयति । एवं न तदन्यथयितुं शिष्पिाते-
नापि शक्यते । चशब्द हेप्वर्थ, यस्मात्पुरुषस्तामेव प्रकरतिमेवादुयाति
सदसत्कर्मविषयेऽनुयात्यनुसरति तस्मात्त कमणि यहः, इदमेव कर्म
करिष्यामीदं न करिष्यामीतिनिषन्धो मुधा मतः । अज्ञानादेव मूढाना-
मभिमत इत्यथः ॥ ३३ ॥

नन्वेव पुंसां प्रकृत्यनुवर्तित्वेनास्वातच््येण विधिनिषेध्ञाखं दृत्तज-
लाओ स्यादित्याराडून्य मतान्तरमाह-

१ क, पवेकतः । त° ॥ २ घ. (कः । सत्व । ३ख ध. "पोनद्धस्तस्मा०।४क. ख, न्वं
क । ५ ख, ध. "धवः । ६ सख, घ. 'निस्वाभाग्यान्म< ॥

|

६६ भ्रीमद्णेशगीता- [ अध्यायः २]

कामश्वैव तथा क्रोधः खानामर्थषु जायते ।
नेतयोर्वश्यतां यायादस्य विध्वंसको यतः ॥ ३४ ॥

खानामिन्दियाणामर्थषु विषयेषु खयन्नपानादिष्िन्दियगोचरतामा-
पन्नेषु कामः, इदं मे भ्रूयादित्यभिटाषो जायते स च कामः केनचिन्निमि-
त्तेन प्रतिहतश्वेक्रोधरूपेण परिणमते, तस्मादिच्छाद्रेषादिधभंवानात्मा
कतां भोक्ता च भवतीति तमेवेभ्वराज्ञारूपौ बिधिनिपिधाववगाहतः ।
तस्मात्पुरुषः सदेवाहं कमं करोम्यसन्मुश्चामीत्यायहं कुयादेवेत्यथः ।
यस्मादेवं तस्मात्पुरुष एतयोः. कामक्रोधयोर्वशयतामधीनतां न यायान्न
गच्छेत्‌ । यतो यस्मादस्य पुरुषस्य कामक्रोधौ विध्वंसक पुरुषार्थना-
शक तस्मात्तौ जेतव्यावेवेत्यर्थः ॥ ३४ ॥

ततः किमत्यत आह-

शस्तोऽगुणो निजो धर्मः पाङ्गादन्यस्य धर्मतः ।
निजे तस्मिन्मृतिः भरेयोऽपरत्र भयदः परः ॥ ३५ ॥

निजः स्वकीयः । अगुणः गुणरहितोऽपि धर्मः रास्तः प्रशस्तः ।
अन्यस्य परस्य धर्मतो धर्मात्साङ्गगदृषिकलाच्छस्तः । वृत्तिकर्षितस्य
बाद्यणस्य राहूपरागे सतीर्थेऽपि प्रतियहो जीवनमाचा्थिनः शस्तः
स्वधमत्‌ । धममोपितमपि वाणिज्यमप्रशषस्तं परधर्मत्वात्‌ । एतदेव
ब्रढयति-निज इति । निजे स्वीये तस्मिन्धर्मे मतिर्मरणं भ्यः स्वगा
दिमहाफलप्रद्‌ मवतीति 1 परः परधर्मः । अपरत्र परलोके मयप्रदो भयं
नरकादिभयं ददातीति । परधर्माचरणं तदेव बाह्यणस्य दुमंरणं नरक-
प्रदं भवतीति ॥ ३५ ॥

अत्र ननु “एष दयेव साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेम्य उन्निनीषत
एष हयेवासाधुकमं कारयति तेयमधो निनीषते" । ( का० २।८ )

अज्ञो जन्तुरनीश्ोऽयमात्मनः खखदुःखयोः ।
ईैभ्वरेरितो गच्छेच्छरभ्रं वा स्वर्गमेव वा ॥

इतीश्वरवादे प्रकरतिवदि चास्वतन््रस्य विधिनिषेधावनथको स्वतन्-

वादै च तत्संभव इति परस्परविरोधानिर्णयं बुमुत्सुवेरण्य उवाच-

१ क, कर्मभोः।

[ अध्यायः २] नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । ६७

पुमान्यत्कुरुते पापं सर हि केन नियुज्यते ।
अकाडनक्षन्नपि हेरम्ब परितः भ्रवरादिव ॥ ३६ ॥

हि प्रसिद्ध पुमान्पुरुषो यत्पापं पारदार्यस्तय्हिसादिकं दुरुते तत
केन नियुज्यते । दैभ्वरपक्ष दैश्वरस्य वैषम्यनेधरण्ये प्रसज्येते । स्वभावपक्षे
चान्यस्यान्यात्मताया असंमवः । न हि वटबीजस्याश्वत्थाङ्कुरोत्पादकत्वं
सभवत्यतो विशेषहेतुवैक्तव्यः । अकाङ्क्षन्नपि, अनिच्छन्नपि प्रबलाद्रा-
य्वादस्तृुणपणादिकमिव पयुक्तं प्रवर्तते । एवमयं पुरुषः केनासाधारणेन
निमित्तेन प्रवर्तत इति प्रश्रः । हेरम्बेति संबोधयन्नेतत्घचयति । हर्य गति-
कान्त्योरित्यस्माद्धयतेः कन्यन्हिर चेति कन्यन्प्रत्यये धातोर्हिरादेश्षो दष्टः
स एव बाहुलकादम्बच्प्रत्ययेऽपि कियते हर्यतिरन्त मावितण्यर्थोऽयम्‌ ।
हर्यतीच्छां जनयतीति हेरम्ब बुद्धिपरवर्तकेत्यथः । अनेनान्त्यामिपक्षस्य
भष्ठटचं स्ाचितम्‌ ॥ ३६ ॥
अच्ोत्तरं गजानन उवाच-
भ्त (र >|
कामक्रोधो महापापो गुणद्रयसमुद्धा ।
नयन्तो $ = $ कभ भतो = (न कि
न्तो वश्यतां रोकं विद्ध्येतो देषिणा षरा ॥ ३७ ॥
कामक्रोधौ लोकं पापे प्रवर्तयत इतिपूर्वश्टोकाद्िपरिणामेनानुषञओ-
नीयम्‌ 1 तत्र कामो रजोगुणप्रभव इद मे भूयादितीच्छा । तेन प्रवर्ति-
तस्य॒ केनचिन्निमित्तेन प्रतीयते यथित्तस्य क्षोमः सोऽभिज्वल-
नात्मा मोहहेतुस्तमोगुणविकारः । तावेतौ कामक्रोधौ महान्तौ दुर्जय-
त्वात्‌ । पापौ परदारपरद्ोहादिकपापहेतुत्वात्‌ । अतः क्रमेण रजस्त-
मोगुणाभ्यां समुद्धवौ ययोस्तावेती लोकं मनुष्यपश्वादीन्वस्यतां
स्वाधीनतां नयन्तौ, एतौ पूर्वोक्तो वरौ ग्रष्ठो द्वेषिणी शचरून्विद्धि
जानीहि । पुरुषं पापे परवर्तयन्तावक्षय्यद्ुःखहेत््‌ मवत इत्यथः । अर्यं
भावः-पर्जन्यवदीश्वरः साधारणं कारणम्‌ । असाधारणानि तु कारणानि
तततद्रीजशक्तिवत्मतिपुरूषं भिन्नानि । ततः भयः कामादीशित्वा
सत्कर्माणि करोति । एवं पक्षान्तरेऽपि । तथा च पारमषसूचम्‌-
क्रतप्रयत्नापेक्षस्तु विहितप्रतिषिद्धावैयथ्यादिभ्य इति । विधिनिषेधकाख-
मनथकं मा भूदिति पुरुषाणां स्वातचूयमवर्यं॑वक्तव्यम्‌ । ततश्च तैः

१ ख, ण्तीष्टं ज । २ क, ख, (कदे । ३ घ, एनो । * घ, तत्वं प्रः ।

६८ भीमद्रणेङगीता- [ अध्यायः ]

पूरवस्मिशनन्मनि यत्कृतं पुण्यपापादिकं तदपेक्षयेश्वरस्तीन्साधून्यसाधूनि
या कर्माणि रोचयित्वा तच प्रवर्तेयति। यथोक्तं मारते-
न देवा दण्डमादाय रक्षन्ति पशुपालवत्‌ ।
यं तु रक्षितुमिच्छन्ति बुध्या संयोजयन्ति तम्‌ ॥
यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम्‌ ।
बुद्धि तस्यापकर्षन्ति सोऽवाचीनानि पश्यति ॥ इति ।
एतदेवेभ्वरस्यान्तर्यामित्वमन्तः स्थित्वा नियन्तुतवं साधुन्यसाधुनि वा
कर्मणि पुंसां रुच्युत्पःदनम्‌ । पटरृतेरप्यन्यथात्वं पुसां स्वातच्छयादेव
युज्यते दृष्टं॑हि दलायिदग्धानां चित्रे बीजानां कदलीकाण्डख्येण च
प्ररोहणं तस्माज्जीवानां भारब्धकर्मभोगादावेव पारतन्तरयं यज्ञादौ स्वात-
न्यमिति यथादष्टमुन्नेयम्‌ ॥ २७ ॥
कामक्रोधयोः केन प्रकारेण पापहेतुतवं तदाह
आवृणोति यथा माया नगद्राष्पो जटं यथा ।
वषामेषा ग्र भानुं तद्रत्कामोऽसिटांश्च रुट्‌ ॥ ३८ ॥
गच्छतीति जगत, देतनाचेतनं विश्वं, माया, रेन्द्रजालिक प्रयुक्ता
यथाऽऽवृणोति । दष्टं हि लोक एेन्द्र॒जालिका महति जलार्णवे चतुरङ्क-
सेनोपेतां महती स्थं सृजन्ति । एवं भूमावेव महान्तं समुद्रं
महोर्मिमालाङुलं नौकारशतसंकुलं द्यन्ति । तघ्राचेतनस्याऽऽवरणं
चेतनस्य हष्टिवन्धनं च यथा हकश्यत एवं कामः खयादेरनर्थेतुत्वं
पिधाय खुखकरत्वप्रद्हीननाखिलाञ्जन्त्ूनावृणोति । तथा च पारमष॑सचरं
दुःखजन्मप्रवरत्तिदोपमिथ्याज्ञानानायुत्तरोत्तरापायेनानन्तरापायाद्पवर्गः'
इति। मिथ्याज्ञानं हि रागादिदोषोत्पादनद्रारा पुरुषं पुण्ये पापे वा प्रवतैयति
ततः कर्मानुरूपं जन्म दुःखभोगायतनं लभते । अतो ने मिथ्याज्ञाने दोषा-
भावात्मवृच्यभावः प्रवृच्यभावाजन्मामावः । जन्माभावाददुःखामावो
मोक्षः सर्वस्य मूलं मिथ्याज्ञानं तु तच्वन्ञानादेव नश्यतीति सूत्रार्थः ।
बाप्प उप्मधूमिका तत्सादृश्यान्नीहारं गिरिनदिसमुद्रावरकं बाप्पपदेनो-
च्यते । तेन जनहश्िमाव्रण्वता यथा नद्यादिकं ,पच्छाद्यते । तथा च

१ ज्ञ. “स्तानि सापूय। २ ध. भवाम्‌) बु" । ३ घ. नं तत्वज्ञानान्नदयाति तत्वज्ञानं बु 1

[ अध्यायः९} नीलकण्ठविरेदितटीकासमेता 1 ६९

वषीमेपेन सूर्यः प्रयते । एवं कामेन भजनटष्टिपिद्धानेन परथमामावु-
णोति) तथा रट सेषः कोधः सोऽपि। चकारः पश्चादर्थे सोऽप्यखिटा-
नावृणोतीति तयोः एौर्वापर्यमुक्तम्‌ ॥ ३८ ॥
कामस्यानथहेतुत्वं वि णोति-
रतिपत्तिमतो ज्ञाय छादितं सततं द्विषा ।
इच्छात्मकेर्‌ तरसः दुष्पोष्येण च शुष्मिणा ॥ ३९ ॥
पर्वश्छरोकःटिपिरिणामेन कामपदमनुषश्ननीयम्‌ । परतिपत्तिमतः, चेत-
नावतः पुरुषस्य ज्ञान -रोपितन्ञानैकरसस्वरूपम्‌ । सततमनादिकाल-
मारभ्य द्विषा (शआमरूपेण शद्चुणा छादितं तिरस्कृतम्‌ । इच्छात्मकेन
इदं मे मूयादित्यभिाणए इच्छा तदात्मकेन तरसा वेगवता क्षणात्पुरुषं
वशी करोतीत्यर्थः ¦ दुष्पोष्येण दुःखेनापि पोषयितुमश्क्येन विषयकोस्य-
पणेनापि न तुप्यतीत्य्शः ¦ श्युम्मिणा बलवता विषयार्जनबटात्पुरुषं
प्रवर्तयतेत्यर्थः ॥ ३९ ॥
कामो ज्ञानमाच्छाय कफं करोतीत्यपेक्षायामाह ।
आभित्य बुद्धिमनसी इन्दियाणि स तिष्ठति ।
तेयाऽऽच्छादितपन्नो ज्ञानिनं मोहयत्यसौ ॥ ४० ॥
असौ कामो बुद्धिमनसी इन्धियाणि चाऽऽभित्य तिष्ठति तैरेव
खुध्यादिभिर्वहिर्युखैराच्छादिता प्रज्ञा तत्वज्ञानं येन सः प्रज्ञामाच्छाये-
त्यर्थः । ज्ञानिनं परोक्षपरज्ञावन्तम्‌, असी कामो मोहयति विपयप्रवणं
करोतीर्थः । किमुताज्ञमित्यर्थः । अन्त्ुखेपु हि बुद्ध्यादिषु पुरुकस्तमो
निवर्त्य स्वात्मरुखमनुभवति। रदिर्युखेषु बाद्यस्पर्शानुभवात्सुखदुःखे अनु-
भवति । यथोक्तम्‌-
तव रूपमेव तव दुःखकरं यदि ठं न पर्थसि बदहिमुखतः।
तव रूपमेव तव तुक्षिकरं यदि तत्परपद्यसि निवत्य तमः॥इति॥४०॥
तस्मान्नियम्य तान्यादो समनांसि नरो जयेत्‌ ।
ज्ञानविज्ञानयोः शान्तिकरं पापं मनोमवम्‌ ॥ ४३ ॥
यस्मादबुदध्यादिना पुरा कामः पुरुषं मोहयति तस्मात्सर्वानर्थमूलानि
तानि बुद्ध्यादीनि, आदौ. मरणादैः प्रागेव नियम्य स्वस्वविषियभ्यो

# इतः परमयं ग्रन्थो घ. पस्तके--पिदय। आन्यतो जल्वंदेकरस्य मयवत्प्रकाशात्मकत्वं
चाऽऽच्छाय तद्रन्मायाबाष्पपमेषवत्कामोऽखिलज्ञन्तन्विवेकटष्टि-

१ख. घ. दुःपरेणेत्र । २ क. ख. प्यति ।

७० भीमदरणेङागीता- [ अध्यायः २]

व्यावर्त्यं यमनियमासनपराणायामपूर्वकः प्रत्याहारं कृत्वेत्यर्थः । अन्याहते-
ष्वपीन्धरियेषु योगी मनसैव सर्वांन्विषयान्स्मरन्बदिषंखो मा मूदिति सम-
नामि, तानि जयेदित्युक्तम्‌ । तच्र बुध्यावीनां स्वस्वेविषयवैमुख्यं परत्या-
हारः । षस्तुन्यवस्थापनं जय इति मेदः । ततश्च मनोभवं काममपि
मनोजयेन च जयेदिति योज्यं, कीहशं कामं ॒ज्ञानविज्ञानयोः शान्ति-
फर, ज्ञानं शाख्राचार्योपदेशशजा प्रज्ञा, विज्ञानं प्रज्ञातस्यार्थस्यानुमवः ।
तयोः श्ाम्तिरिव शान्तिरात्यन्तिक उपरम उच्छेदं इति यावत्‌ । तस्य
कतारं शान्तिकरम्‌ । अत एव पापं सर्वानर्थमूलत्वेन दुरन्तनरकादि-
प्रापकमित्यर्थः ॥ ४१ ॥
काममेव सर्वानर्थनिदानं जित्वा करृतकरृत्यो मवतीत्याङयेनाऽऽह-

यतस्तानि पराण्याहुस्तेष्यश्च परमं मनः|

ततोऽपि हि परा बुद्धिरात्मा बुद्धः परो मतः ॥ ४२ ॥
एति गच्छति नयतीति यन्‌, अनित्यः पुचदारवित्तादिरिर्थगणस्त-
स्मादयतः । तानि, इन्दियाणि पराण्याहुः सूक्ष्माणि वदन्ति पुच्रदारवि-
ताद्थगणनियमनपेश्चयेन्दियनियमनं दुष्करमित्यर्थः । तेभ्य इन्दि-
येभ्यः, अतरेदम्थाकाराऽन्तःकरणवृत्तिर्मन इत्युच्यते ततोऽपि मनसोऽपि ।
हि प्रसिद्धं, बुद्धिरहमाकाराऽन्तःकरणव्रत्तिः परा श्रेष्ठा । इदंकारार्थ-
लोका पेक्षयाऽहंकाराथत्यागो दुष्करतर इत्यर्थः । आत्मा शोधितर्तत्व-
पदार्थः । बुद्धेरहकाराद्पि परः सुक्ष्मतमो मतः अहंकारत्यागापेक्षया
निर्विकल्पेन निरस्ताक्ष्मी ( स्मिते ) तिप्रत्ययेन विदेकरसात्मनाऽवस्था-
नमत्यन्तदुर्ट ममित्यर्थः ॥ ४२ ॥
ततश्च किमित्यतजाह-
बुद्ध्वेवमात्मनाऽऽत्मानं सस्तश्याऽऽत्मानमात्ना ।
हत्वा श्रं कामरूपं परं पदमवाभ्रुयात्‌ | ४३॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्रणेशगीतासूपनिषदर्थगभासु योगामृताथ-
शाखे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरे-
ण्यसेवादे सांख्यसारार्थयोगो नाम

द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥

१ क, स्तुत्य । २ ख. (तत्वे 1

{ ६ अध्यायः] नीलकण्ठविरवितटीकासमेता । ४१

एवमुक्तक्रमेण आत्मनाऽन्तःकरणेनाऽऽत्मान विदेकरसं बुदध्वाऽऽ-
त्मानमनुमूय । कथं बुदृध्वेत्यत आह संस्तभ्याऽऽत्मानमात्मनेति । आत्मना
बुद्ध्वा, आत्मानं मनः संस्तभ्य नियम्य बुद्ध्यैव मनोवृत्तिमात्मसात्कृत्ये-
दूमशत्यागेनास्मितामा्रेण इपेणावस्थाय । तस्मिन्नपि लवणोदकन्याये-
नाऽऽत्मनि प्रलीने सति काममूलानां विषयवासनानां निर्बिकल्प-
समाध्यभ्यासद्‌ाद्यनोच्छेदे सति तन्मूलकस्य कामस्योच्छेदो मवती-
त्यभिसंधायाऽऽह-हत्वा शच कामरूपं परं पदमर्वघ्रुयादिति । तथा च
श्ुतिः-“ अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र बह्म समरतुते " ८( बु०४।४।७ )
इति ॥ ४३॥
श्री चातुर्धरभणितौ गणेरागीता-
टीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌ ।
गम्मीरपरततसदथंदर्शिकाया-
मध्यायः स्फुटहदृयोऽमवद्द्धितीयः ॥
इति भीमत्पदृवाक्यप्रमाणमयादाधुरंधरचतुर्धरवंशावतेसमोषिन्द्‌-
सखरिषूनोनीलकण्ठस्य कृतौ गणेकषगीतारीकायां गणपति-
भावदीपिकायां द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥,

अथ हतीयो ऽध्यायः ।

यतस्तामि पराण्याहसितिश्टछोाकद्वयेन यो योगः संद्ेपेणोक्तस्तत्र
अद्धामुत्पादयितुं तस्य ॒वेदमूलत्वेनानादिपरम्पराप्राप्तत्वं विवरण्वञ्प्री-
गजानन उवाच-

पुरा सर्गादिसमये जगुण्यं तितनुरुहम्‌।
निर्माय वचेतमवद दिष्णवे योगमुत्तमम्‌ ॥ १ ॥
भूरतन्यत्ववादिनां भौतिकसृष्टे पूर्वत्वं मा मूदित्याकाशादिसुष्टिवादिनां
तत्सृ्टः पूर्वत्वं मा भूदित्येवमर्थ पुरेति सर्गादिसमय इति च । कालद्वयासूर्व
यैगुण्यस्य गुणत्रयसमू्हरूपस्याव्यक्तस्य निर्मायेत्यनेनोत्पत्तिरुच्यते ।
एतदेव परमव्योमशब्देनाव्यक्तादिशब्दैश्चोच्यते, तत्र॒“ तस्माद्यक्तमु-
त्पन्नं विगुणं द्विजसत्तम "` इति । “ अव्यक्त पुरुषे बह्मन्निष्कटे सं-

१ क, ख. "यन्ययिना'। २ क, 'वाप्यस्थिः । ख. ्वाप्यस्थितिरयमर्थोम' । 3 ख, “तानि
महत्वादिः । *ख द्ट्स्यनिः।

७२ श्रीमदणेशगीता- [ अध्यायः६ ]

प्रठीयतेः' इति च तस्योत्पत्तिप्रठयौ स्मर्येते । एवं यो व्थोमापरो यदि भूत-
मौतिकसृषटः प्राक्परव्णोमाख्यस्य तस्यां भावश्रवणेनोत्पात्तिप्रलयभाक्वं
गम्यते । वैगुण्यं विशिः.शि-डिदनूरुहमिति । चीणि तनूरुहवत्केशवत्का-
याणि परकाङप्रवृत्तिनियमाख्यानि यस्य तचितनूरुहम्‌ । सर्वं ह्याकाशादिकिं
वस्तु सत्वांशेन प्रकाशते रजो रोन वायुवत्परवर्त॑ते तमोंरोन क्ित्यादिवज्नडी
भवति। अतः कार्य प्रकाशकपरवत्तिनियमानां दंनात्कारणमप्यनभिन्यक्त-
सत्वरजस्तमोमयं सिध्यति तदेवं सबिलासमक्ञानं बन्धकारणमुत्याद्य
तन्निवृच्युपायं चैतं पूर्वसचितं योगं पूवस्य प्दस्य परस्मिन्परस्मिन्प-
विलापनं विष्णव आदिगुरवे, अवद्मुक्तवानस्मि वेदयुखेन । तथा च
श्रुतिः-““ सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्धिप्णोः परमं पद्म्‌ '' ( क०३।६ )
इति वैष्णवस्य परमपदस्य दुरवगमत्दयुक्त्वा तद्वगमार्थं॑ योग
दररोयति-
यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तराच्छेज्ज्ञान आत्मनि ।
ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेच्छान्त आत्मनि (क ०३।१३) इति ।
एतदुक्तं भवति-वागादिवाद्येन्दियव्यापारमुत्सृज्य मनोमा्रेणावतिषेत
मनोऽपि विषयविकल्पाभिमुखं विषयदोषद्क्षनेन ज्ञानराब्दोदिताया-
मध्यवसायस्वमावायां बुद्धा धारयेत्तामपि बुर महत्यात्मनि भोक्तयं-
स्मितामाचदं नि धारयेत्तमपि मोक्तारं शान्ते परस्मिन्नकरणवति ज्ञातु-
ज्ञयविभागद्युन्ये परस्यां काष्ठायां धारयेदिति ॥ १ ॥
अस्यां विद्याया वंरामाह-
अर्यम्णे सोऽवीत्सोऽपि मनवे निजसूनवे ।
ततः परम्परायातं विदुरेतं महर्षयः ॥ २ ॥
सोऽपि विष्ण्रप्य्यम्णे सूयांयाववीदुक्तवान्‌ । इमं योगमित्यनुष-
नीयं सर्वच, सोऽपि सूर्योऽपि मनव एतन्नामकाय निजसूनवे स्वपुत्राय
योगमनवीत्‌ । ततो मनोः सकार्ञाच्छिष्याचार्यपरम्परयाऽऽगतमेतं योगं
महर्षयो वसिष्ठाया विदुजौनन्ति ॥ २॥
काठेन बहुना चायं नष्टः स्याचरमे युगे ।
अश्रद्धेयो ह्यविश्वस्यो विगीतव्यश्च भूमिप ॥ ३ ॥
ततश्च कालेन चताद्वापरकलिषु धर्मस्येकेकश्चरणो हीयते ततश्च

१ ख. व्योमप० । २ ख, स्यास्य च श्र" ३ स, द्शोनेन धाः) रघ. स्या एव निदाय;
परपराप्राप्तत्वमा' ॥

[ अध्यायः ६] नीलकण्ठविराषचवेतरीकासमेता । ७३

धर्मोच्छेदादयं योगाख्यः परमो धमो हीयते चरमे युगे कलियुगस्यान्ते
तु सर्वथा नष्ट उच्छिन्नः स्याद्धवति। नारो हेतुमाह-अध्रद्धेयः, गुरुवे-
दवास्यादिषु फटावक्य॑भावनिश्चयः शरद्धा, तया नित्त: भरद्धेयस्त-
द्विपरीतोऽशद्धेयः । सत्यपि संप्रदायप्रवर्तफे गुरी शिष्याणां श्रद्धा
राहित्यभेवमुच्छेदृकारणम्‌ । दष्टफलेषु कारीर्यादिषु च काशे
च्छृद्धया प्रवृत्तोऽपि फलस्यास्मिश्नन्मन्यवश्यं भावानिश्चयाद्वि-
श्वास्यो विभ्वासानहंः । षिगीतव्यश्च बकवद्व्रथेव परवश्चनार्थं
ध्यायतीति विगीतव्यो निन्यश्वार्य हे भूमिप ॥२॥
एवं योगनाशे कारणचयमुक्तवा तसप्रवरत्तौ त्वहमेव कारणमित्याह--
एतं पराभवे योगं श्रुतवानातते मन्मुखात्‌ ।
गुद्याद्गुह्यतमं वेदरहस्यं परमं शुभम्‌ ॥ ४ ॥
एते पुरोक्त पुराभवं वेदबोधितव्यनानादिं मन्मुखाच्छूतवानसि । ठैत-
मेव स्तोपि-गुद्याद गुह्यतमम्‌ । एकं हितं गद्यम्‌, आमुष्मिकं गुह्यतरम्‌,
आत्यन्तिकं दितं गुह्यतमम्‌ । अत एव वेदस्य रहस्यम्‌ \ रहस्यमपि
दिव्योषधादिकमल्पफलं स्यात्‌ । अतः परमं सर्वा्क्रष्टं तस्यापि क्षयि-
त्वेनाश्चुभत्वमस्तीत्यत आह भामिति \ आत्यन्तिककल्याण मित्य्थः।॥४॥
गणपतिविय्रहस्य सूर्यवहरशनादने एवोदयास्तमयावित्यजानन्व-
रेण्य उवाच-
सांप्रतं चावतीर्णोऽकि गर्भतस्त्वं गजानन ।
परोक्तवान्कथमेतं त्वं विष्णवे योगमुत्तमम्‌ ॥ ५ ॥
हे गजानन त्वं सप्रतं चेदानीमेव गर्भतो मातुग॑र्भाकयाद्वती-
णोऽस्याविभूंतोऽसि । एवं सति कल्पादावाविभूतात्सू्यादपि प्राक्खि-
द्धाय पष्णिव एतं योगं प्रोक्तवानसीति कथ श्रद्धेयं कीदुशमुत्तम
कैवल्यकाणत्वात्‌ ॥ ५ ॥
स्वविय्रहस्यानाययनन्तत्वं दुरशयञ्श्रीगजानन उवाच-

अनेकानि च ते जन्मान्यतीताने ममापि च।
संस्मरे तानि सवांणि न स्मृतिस्तव वर्त॑ते ॥ ६॥

हे वरेण्यते तव मम चानैकानि जन्मानि शरीरयहणान्यतीता-
न्यतिक्रान्तानि तानि सर्वाण्यटुप्हक्शाक्तेर्मायाम्गीनर्तकः संस्मरे

१ख.घ. ५ ल्याषयः। रख घ, ° त्तौ त्वाह । ३ ष. एनमेः।
१०

७४ श्रीमद्रणेश्गीता- [ अध्यायः ६]

सम्यक्स्मरामि । तव तु कर्मजैर्देहैः प्रयुषितप्राग्भवीयज्ञानस्य स्मरणं न
वतेते । एतेन स्वस्य कञ्चुकात्कञ्युकान्तरवद्प्रमुषितज्ञानस्यैव शरी-
रा्तरपवेशो न देहे तादात्म्याध्यासो ममास्तीति भावो दरितः।
अवोक्तं वासिष्ठे
अनागतमतीते च निमेषः कल्प इत्यपि !
तथा दुरमदूरं च भविप्यत्स्थूलमण्वपि ।
चिदात्मनि स्थितान्येव पर्य मायाविम्मिजुतम्‌ ॥ इति ॥
अनेन यदा सर्वं सर्वावस्थं सर्वदा मायायां हश्यते तदा मायाप्रयोक्त-
नित्यत्वं केमुतिकन्यायाषिद्धम्‌ । अत एवोक्तं माकण्डेय-
राणे-
॥ देवानां कार्यसिद्धय्थमाषि्भवति सा यदा ।
उत्पन्नेति तदा लोके सा नित्याऽप्यभिधीयते ॥ इति ।
मम सूर्यवदाविर्भावतिरोभावौ तव तु घटादिवदित्यावयोर्विशोषः॥६॥

मत्त एव महावाहो जाता विष्ण्वादयः सुराः ।
मय्येव च लयं यान्ति प्रलयेषु युगे युगे ॥ ७ ॥

अत एव मम विष्ण्वादिभ्यः पूर्वसिद्धत्वान्मत्तो मायाघ्ष्टुरनादिवि-
यहा द्िष्ण्वाद्यो मायांशोपाधयो देवा जाताः । तथा हि मम माया
सच्वांशेन विष्णुं पालयितारं सुजति रजोंशेन बह्याणं सष्टारं तमशेन
संहर्तारं रुद्रँ च सृजति । जयाणामप्यंरौः समस्तैस्तुरीयम्र्तिं च सृजति
तां शैवाः शिव इति वैष्णवा विष्णुरिति गाणेश्ञा गणपतिरिति
शाक्ताः शक्तिरिति सौराः सूर्यं इति चाऽऽचक्षते । तथा मय्येव मायायाः
संहतीरि ठयं यान्ति मायाप्रटयेन प्रलयं च गच्छन्ति प्रकयकाटठेषु ।
युगे युगे, युगशाब्देना्च वियदादिपरारब्धप्रठयान्तरालकाल उच्यते ।
यदा तु युगशब्देन कृततेताद्रापरकटय उच्यन्ते तदा पुरुष एव युग-
शब्दवाच्यः । तथा च भरूयते-
“ कलिः शयानो भवति संजिहानस्तु द्वापरः ।
उचिष्ठंखेता भवति कृतं संपद्यते चरन्‌ ` ( एे०ना०३३।३ )इति।
अस्याथैः-कार्याकायंविवेकशून्यो मोहान्धकारमय्रः शयानः पुरुषः
कलिरुच्यते, संजिहानो जायरत्किचिद्विवेकदर्शी द्वापरः । उत्तिष्ठन्कतंव्या-

१. नन्तरे भः । रख. श्रं सृ । ३ क, ख, गच्छति।

[ अध्यायः ६] नीलकण्ठविरचितरीकासमेता । ७५

कतेव्यविचारपूर्वकै यो यत्नं करोति स तरेता स एव चर॑स्तत्त द्विज्ञानपु-
वकं कर्मयोगं ध्यानयोगे वाऽनुतिष्ठन्पुरुष एव कृताख्यं भवति । एवं च
सर्वेष्वपि युगेषु चतुर्विधाः पुरुषाः संभवन्ति । अतः सर्वस्मिन्नपि युगे
ज्ञानमार्णोऽस्त्येवातो योगस्याऽऽत्यन्तिक उच्छेदः कदाचिदपि नास्ति ।
अवमपुरुषाभिप्रायेण तु सर्वदैवास्त्येतदमिप्रायेण चरमे युगे योगो नष्ट
इत्येतद्याख्येयम्‌ ॥ ७ ॥

विष्ण्वादीनां स्वप्रमवत्वात्स्वाभिन्नत्वमेवाऽऽह-

॥।
अहमेवापरो बह्मा महारुदोऽहमेव च ।
अहमेव जगत्सर्व स्थावरं जङ्गमं च यत्‌ ॥ ८ ॥
अपरश्चतुमुंखाच्छेष्ठः । दिरण्यगर्मोऽज बह्मा । महारुद्रो महाप्रलयं
प्रोप्यम्याक्रतं ॒तद्रेद() तद्यीव्याक्रतमासीदित्यादिश्ुतिपरसिद्धम्‌ । सम-
छयानन्दमयाख्यं शेष स्पष्टम्‌ ॥ < ॥
एवमात्मनः सामान्यतः सावर्स्म्यमुक्त्वा मत्स्यकूर्मादीन्स्वस्य विरोषा-
वतारानप्याह-
अनजोऽव्ययोऽहं भूताताऽनादिरीश्वर एव च ।
आस्थाय त्रिगुणां मायां भवामि बहुयोनिषु ॥ ९ ॥
अज उत्पत्तिरहितः । अव्ययोऽपक्षयशुन्यः । अहं भूतात्मा नित्यसत्य-
सिद्धस्वरूपतः । अनादिर्नास्त्यादिः कारणं यस्य स अनादिः कारणु-
न्यत्वादजः । अन्यथा तस्य तस्यान्यदन्यत्कारणमित्यनवस्था स्यात्‌ ।
हश्वरोऽन्तर्यामी । एव चेति पादपूरणौ । चिगुणां सत्वरजस्तमोगुणमयीम्‌ ।
मायामविथाशक्तिम्‌ । अस्थायाऽऽलम्ब्य भवाभ्याविमंवामि । बहुयो-
निषु मत्स्यर्कूमोरीभेरालादिषु । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ९ ॥
कदाऽऽविभ॑वसीत्यपेक्षायामाह-
अधर्मोपचयो धर्मापचयो हि यदा भवेत्‌ ।
साधन्सरक्षितुं दष्टास्तानततं संभवाम्पहम्‌ ॥ १० .॥
अधर्मोपचयः पापवरद्धिः \ धर्मापचयः पुण्यह्लासः । दिशब्द्श्वा्थे
तदद्य यदा भवति तदाऽहं साधून्धर्मायुष्ठातृन्सरकषितुं सम्यक्पालयितु

---------

१क. ध. “मेव १०॥ २ ख, प्राप्याव्याः। ३ ख. (रानाह। *क. ग. कूमोरौ। ५ख
“मोदि ६ ध. स्तदा ऽतं ।

७६ श्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ३]

तथा दुष्टानधमरतनक्तु यसितुं संभवाश्यवतारान्गरह्णामि । अधर्मो-
च्छेदो धर्मस्थापनं च मद्वतारपयोजनमित्यर्थः ॥ १० ॥
एतदेव स्पष्टयति-
उच्छियाधर्मनिचयं धर्मं संस्थापयामि च ।
हन्मि दुष्टांश्च देत्यांश्च नानारीलाकरो मुदा ॥ १३ ॥
अध्मनिचयं परदारपरद्रव्यपरद्रोहादिरूपमधर्मं कुर्वतां खलानां
निचयं सभ्रहमुच्छियोत्कर्षण च्छित्वा समूलयुत्सायेत्यर्थः। धर्म यज्ञदाना-
यनुष्टानमार्मं॑हामदमायुपेतं संस्थापयामि सम्यक्सुप्रातिष्ठितं करोमि ।
चकारः समुचये । ध्मप्रतिष्ठाहेतुतया खलानामुच्छेद्‌ः पूर्वमनुष्ठेय इत्याह-
हम्मि दुष्टांश्च देत्यांश्चेति । दुष्टाः सल्छुलजा अधर्मकतारः । दैत्या
म्टेच्छपाषण्डादयो वेदाविद्रेष्टारः । तान्सर्वान्हम्मि ततश्च नानाटीरा
धर्ममार्गरोचकानि चरितानि गुरुदेवतायिभजनानि तेषां कतां मुदा
हर्षेण । यथा शिबिरौक्ीनरः शरणागतं कपोतं रक्षितुं श्येनाय स्वमां-
सान्यु्करत्य हेण ददौ न ङ्भैशेन तद्त्‌ ॥ ११ ॥
अवतारपरयोज्नमधैनोपंसंहत्य तज्ज्ञानप्रयोजनं च सार्धनाऽऽ्ह-

वर्णाश्रमान्मुनीन्साधून्पाटये बहुरूप धृत्‌ ।

एवं यो वेत्ति संश्रतीर्मम दिष्या युगे युगे ॥ १२ ॥
तत्तत्कर्म च वीर्यं च मम रूपं समासतः ।
त्यक्वाऽहंममतावुद्धं न पुनर्भूः स जायते ॥ १३ ॥

वर्णान्बाह्यणक्षचियवेहयराद्रात्र । वर्णा इत्यन्येपामप्युपलक्चषणम्‌ ।
आश्रमान्बह्यचारिगहस्थवानप्रस्थयतीन्मनीन्‌ । इति यो वेद्‌ वेदान्ते
सोऽतिवणांश्रमी भवेदिति शाख्प्रसिद्धान्वर्णाश्रमातीताञ्जडभरतादेस-
दशात्‌ । साधरन्वणादिप्वेव परकार्यसाधकानुपकारमनपेक्ष्य परोपका-
रपरान्पाटये पाठयामि । बहुरूपधृत्‌, कपभदत्ता्ेयसनकवासिष्ठादिरूप-
धरः एवं लीलाप्रयोजनोपसखंहारः। संभूतीरवतारान्‌ । एवं यो वेत्ति सोभ्ट-
कारादीस्त्यक्त्वा पुनर्भूः स न जयते निरर्हकारत्वादिहैव मुक्तः पुनजंन्म
न लभत इत्यथः । शोपमतिरोदहिताभम्‌ ॥ १२॥॥ १३ ॥

न पुनभूः स जायत इस्युक्तं तच्च फिविधा न जायन्त इत्यत आह

१ ख. छनं श ।२ ख. शनधद्रगोप। 3 क, नतवर्मेनोः। »* ख. "जने उप ।

[ ६ अध्यायः] नीटकण्ठविरचितदीकासमेता । ७७

निरीहा निभयारोषा मत्परा मव्यपाश्रयाः |

विज्ञानतपस्ना शुद्धा अनेके मामुपागताः ॥ १४ ॥
इईंहा चेष्टा कर्मन्दियव्यापारः । तद्रहिता निराहाराः । तत्र हेतुः-
निभंयारोषा इति । यो हि रोषेण परं हिनस्ति सोऽवश्यं मयं विदन्ति ।
एतदेव व्यतिरेकमुखेण पितरं प्रति प्रह्लाद उक्तवान्‌-
यः परस्य न पापानि चिन्तयत्यात्मनो यथा ।
तस्य पापागमस्तात हेत्वभावान्न विद्यते इति । , ,
अरोषत्वमेव दूतो मत्परा इति ! कामाक्रान्तो हि कामविहितकोधे-
नाऽऽकुली कियते मत्परस्तु न कामादिभिरभिभूयत इत्यथंः । केचित्तु
ख्यादिपरा राजादिव्यपाश्र॑यपराश्च भवन्ति । एते तु मत्परा मदेकव्य-
पाश्रयाश्च मवन्ति। अत एव विज्ञानतपसा शुद्धाः । षिज्ञानं सम्यगात्म-
तत्छाविक्चषणं तदेव तपः । ““ यस्य ज्ञानमयं तपः ' ( मु ° १।१।६ ) इति
श्रतेः। तेन शुद्धाः सर्वोपाधिप्रहाणान्निर्मलाः । एवंविधा अनेके बहवो
मां विदन्ति ! तन्मां शोधिततत्पदाथंमज्ञानापगममात्रेणोपागता मया
सहेक्यं गताः । यथोक्तं विष्णुपुराणे-
विभेदजनके ज्ञाने नाङामात्यन्तिकं गते ।
आत्मनौ बह्यणा भेदमसन्तं कः करिष्यति ॥ इति ॥ १४॥
ये त्नष्टाज्ञानास्तेपामप्यहमेव गतिरित्याह--
क र [प्‌ नक [विकि (न
येन यन हि भविन संसेवन्ते नरोत्तमाः ।
तथा तथा फटं तोयः प्रयच्छाम्यम्ययः स्फुटम्‌ ॥ १५ ॥
येन सास्विकेन भावेन स्वगाधिनो यज्ञादिना मां भजन्ते राजसेनै-
हिकभोगाधथिनः कम्पन क्मेणा तामसेन शच्चुवधादययथिनआभिचारिकेण
कर्मणा तथा तथा तत्तद्धावानुरूपं फठं तेभ्यः प्रयच्छामि । अव्ययोऽवि-
क्रियः । उच्ावचकर्मकारिषु तेषु रागद्रेपडुन्यः पज॑न्यवत्स्वभावानुय्राह-
कत्वादिति तत्स्फुटं लोकप्रसिद्धम्‌ ॥ १५॥
एवं संसारिणां चैगुण्यमुक्तवा निसरमुण्यं पन्थानमाह-
जनाः स्युरितरे राजन्मम मागतुयायिनः।
तेथेव व्यवहारं ते समेषु चान्धपु दधते ॥ १६ ॥
हे राजन्वरेण्य, इतरे त्रिविधकामनारहिता जना लोका मम निखे-

१ घ्‌, धविहतौ करोः । २ क, हितौ करो। ३क. ख, श्रयाश्च । ४ घ, "न्मात्रशोः ।

७८ भ्रीमद्रणैशगीता- [ अभ्वायः ६]

गुण्यस्य मार्ग शमव्मायनुष्ठानरूपमनुलक्ष्य यान्ति तेऽलुयायिनः स्युर्भ-
वन्ति । तथैव निवृत्यनुरूपमेव स्वेषु मक्तजनेषु व्यवहारं तत््वोपदेशा-
दिकं कुर्वते, अन्येष्वमक्तेपूपेक्चादिकं च छुर्वते ॥ २६ ॥
पुनः कामिनां मतमनुवदति-
कुर्वन्ति देवताति वाञ्छन्तः कर्मणां फलम्‌ ।

पराप्नुवन्तीह ते टके शीं भिर्धिं हि कर्मनाम्‌ ॥ १७॥
ध्यानजा सिद्धिशिरकाटसाध्येति तायुिक्ष्य कर्मजं सिद्ध जीघध-
फलां कामिनो बाजूछन्तीति मावः । अक्षरयोजना स्पष्टा ॥ १५७ ॥
तत्कि कर्म मुयुष्षणा स्याज्यमेवेत्याशङ्क्याऽऽह--

त्वारो हि मया बर्णां रजःस्वतर्मोशतः ।

कर्माशतश्च संचृष्ठा भरत्युलोके मया नृप ॥ १८ ॥

हे नृप हि वरेण्य हि प्रसिद्धं चत्वारो वर्णां बाह्यणक्षन्ियवैश्यगुद्रा

{सत्वतमोँरातः कर्मारातश्च सम्यङ्मया सृष्टा इत्यर्थः । कर्माशात इत्य-
मेन प्रारमवीयतत्तद्वर्णगतकर्मबीजानुसारेण तत्तदरर्णगतगुणस्वमावानुसा-
रेण च सृष्टाः । तथा हि ब्राह्मणः सत््वप्रधानः शमो दमस्तपः शौच्र-
मित्यादिना स्वामाविकेन कर्मणा युक्तः सृष्टः । तथा क्षञ्ियः सत्वो-
पसर्जनरजोगुणप्रधानः शौर्यं तेजो `धृतिर्दाक्ष्यमित्यादिना स्वाभाविकेन
कर्मणा अक्तः सृष्टः । तथा रजःप्रथानेन तमउवस्ैनेन सत्वाभावाद्रैरयः
कृषिगोरक््यवाणिज्यादिना स्वाभाविकेन कर्मणा बद्धः सृष्टः । # अत-
स्तेषागुत्पत्तिरिष्टं कर्म न त्यक्त शक्यमिति भावः । प््युलोक इत्यर्थप्रापत
पुनमयेतिवचनमन्तयामित्वसर्वश्वरत्वतद्रूपभेदज्ञापनाथम्‌ । तथा हि-
“एष सर्वश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य प्रभवाप्ययौ हि
भूतानाम्‌" (मा०६)इति श्रुतौ सर्वेश्वरत्वसर्वीन्तर्यामित्वयोः पृथक्श्रव-
णात्‌ । तथा चान्तर्यामित्वांशेन तत्तसाणिगतक्मबीजानुसारेण पजेन्य-
वत्कार्यं सृजामि सर्वश्वरत्वरूपेण तत्तदगुणांशानुसारित्वांरोन निग्रहा-
व॒यहौ च करोमीत्यर्थः । तथा च श्रुती भवतः-“ यः सर्वाणि भूता-
न्यन्तरो यमयति' › ( व्र ° ३।५।१५ ) इति ।““ भीषाऽस्माद्वातः पवते ५
(ना ०२८) १) इति च ॥ १८ ॥

* रजस्यापरिचरणकर्मणा बुद्रः सृष्ट इद्यधिकं घ. पुस्तके ।

--->

१ क. भचैन्ति। ख. मर्यलेोके। 3 क. वद्धः । भ क. -जनवैदयः। ख, "जनं तेदयः ।

[ अध्यायः} नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । ७९

एत द्धर्मद्यं मम मायिकमेव न स्वाभाविकमित्याह-
कतौरमिति मां तेषामकतारं विदुर्धाः ।
अनादिमीश्वरं नित्यमटिपं कर्मजेगृणेः ॥ १९॥

यथाऽयस्कान्तोऽभिनवया शक्तया लोहबन्धनस्य कर्ताऽपि निर्व्या

पारत्वादृकर्तेव । एवं मां तेषां वर्णादीनां प्रयोजककर्तारमपि स्वरूपतोऽ-
कर्तारं बुधाः पण्डिता विदुजनिन्ति। अच हेतूनाह-अनादिमित्यादिनिां ।
आदिमन्तो हि जीवाः प्राग्भवीयकर्मबद्धतवाद्नीश्वरा मरणधर्मिणो
सुताश्च कृतेन कर्भणां फं सांप्रतं स्वर्गं नरकं च गत्वा वृष्टद्रारेणान्ना-
त्मतां लब्ध्वा पुनः शुक्रश्ोणितयोगेन जन्म लमन्ते पुनः कर्म कुर्वन्ती-
त्येतत्ससारचक्रमनिक्षमावर्वते । अहं तु तद्विपरीतत्वान्न संसारीत्याह-
अनादि जन्महीनम्‌ । अत एवमीभ्वरमकरचिमवैमवयुक्त नित्यं नाशदी-
नम्‌ । अनर हेतुः-कर्मजैगुणेरलिप्तमिति । कर्मजेन द्यश्वयर्णे जन्तुर्बध्यते,
ईश्वरस्य त्वकर्मजं मायिकमेभ्वर्य न बन्धहेतुः । यथोक्तं॑षािके युक्तं
श्रक्रत्य-

बह्यत्वादेव जीवस्य भान्तजीवत्ववारणात्‌ ।

वरित्ाद्या बह्यधर्माः शिष्यन्तेऽतोऽयमीश्वरः ॥

निवत्तत्वाज्जीवधर्मां मासन्ते नैव कस्याचित्‌ ।

अतिवृत्ता दश्चधर्मा अकर्मापादितत्वतः ॥

भान्ति ते त्वीश्वरस्यापि बुद्धानां च स्वबुद्धितः ।

ईश्वरस्य ततो धर्माः सन्तु न विह विस्मयः ॥

तिष्ठत्स्वपीशञधर्मेषु धर्माणां मायिकत्वतः ।

ईशो निर्धर्मको बोध्यो विमुक्त्यर्थं मुमुक्षुभिः ॥ इति ॥१९॥

एतञ्ज्ञानफलमाह-

निरीं योऽभिजानाति कर्मं बधराति नेव तम्‌ ।
चक्रुः कर्माणि वुद्ध्वेवं पर्ष पूर्व मुमुक्षवः ॥ २० ॥

यो मां निरीहमपरिस्पन्द्ुक्तरूपमीम्बरं सर्वेषां प्रत्यग्मूतमभिजानाति
साक्षात्करोति स कमभिः शङ्कं कृष्णं मिश्रं चेति विविधं कर्मत नैव

9 ख. देतुमाह । ९ ख. ना | अनादि" । ३ क. "णा फि सामन्तस्वगन° । घ. 'णाकिमास*
न्तस्व० । ४क, ख, प्रकृया । ५ क, ख. (तिदत्ताः ।

८० भ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ६]

बध्राति कर्मत्वादिंमदन्तःकरणस्य विविक्तत्वात्‌ । एवं ज्ञानफटं बुद्ध्वा
मुमुक्षवो मोक्षाथिनश्चित्तशुद्धिद्रारा ज्ञानपाप्तये कर्माणि नित्यनोभोत्ति-
कानि चक्कुः पूर्वमनादिविदबोधितं प्रवं मुयक्षोहयात्पाक्र्माणि चक्रुः ।
जातायां मुमक्षायां भ्रवणादीन्येव ढुर्वन्तीव्युपरि्टाद्गोध्यम्‌ । २० ॥

सुसुक्षवः कर्माणि कथं चछकुरिव्यपेक्षायां ताद्धिभागं विवक्षुः प्रोच-
नार्थं विमागफलमादावाह--

वासनासदहितादायात्संसारकारणाददढात्‌ ।
अज्ञानवन्धनाजन्तुवंद्ध्वा यं मुच्यतेऽखिलात्‌ ॥ २१ ॥

यं कर्मांकर्मषिकमंणां विभागं बुद्ध्वा सम्यग्ज्ञात्वा जन्तुरधिकारी,
अन्ञानबन्धनान्मूलाज्ञानमेव बन्धनं तस्मादखिलान्निरवरोषान्मुच्यते तं
कथयामीस्युत्तरेणान्वयः । अज्ञानमेव विशिनशि-वासनासहितादिति ।
यथोक्तं “ बन्धो हि वासनाबवन्धो मोश्चः स्याष्रासनाक्षयः इति `` । आयात्‌,
अनादेः ससारस्य जन्ममरणधारारूपस्य कारणात्‌ । दटादृदुरु-
च्छेदात्‌ ॥ २१॥
तदकर्म च कर्मापि कथयाम्यधुना तव ।
यत्र मोनं गता मोहादषयो वुद्धिशालिनः ॥ २२ ॥
यस्मात्कमाविभागज्ञो मुच्यते तत्तस्माद्धेतोरकमं विहिताकरणं चका-
रान्निषिद्धाचरणरूपं विकर्म, स्वधर्मानुष्ठानरूपं कमं च, अपिश्रार्थः ।
तव तुभ्यमधिकारिणेऽधुनेदानीं कथयामि स्पष्टी करोमि \ अयं विभा-
गोऽतिगहन इत्याह-यतरेति । यत्र विभागे बुद्धिशािनोऽपि मुनयो
मोहादज्ञानान्मौनं गताः । स्पष्टार्थानि पदानि ॥ २२॥
तत्वं मुमुक्षुणा ज्ञेयं कर्माकर्मविकर्मणाम्‌ ।
जिविधानीह कर्माणि शुणु चेषां गतिः भिय ॥ २३ ॥
व्याख्यातरूपाणां तत्वं याथात्म्यं ज्ञेयं ज्ञातव्यम्‌ । विभागज्ञानमाव-
यकं गहन चेत्याह-इह लोके कर्माणि कर्माकर्मविकर्माणि प्रत्येकं #
चिविधानि कर्माणि विकर्माकर्मणोः कर्मणि कर्माकमेणोधिकमोणे

% त्रिविधानीत्यारभ्य दश्ंनादिलन्तमन्थ न विद्यते क. ख पुस्तकयोः ।

१ ख, '्देसद” । घ. दिमन्तः । २ ख. स्त्यत्तरमुपः ।

[ अध्यायः} नीलकण्ठविरचितदीकासमेता । <?

कर्मणोश्च दर्शनाञ्चैषिध्यमतं एषां गतिरवगतिः सुानिश्ना, अतीव गम्भीरा
भियेति संबोधयन्यतो मद्धक्तत्वात्चया त्वाहशेन वेदं बोद्‌भ्रं शक्यमिति
सूचयति ॥ २३ ॥
तदेव त्वं दङ्यति-
कियायामक्रियाज्ञानमक्रियायां क्रियामतिः।
यस्य स्यात्स हि मर्योऽस्मिटीके मुक्तोऽसिराथरत्‌ ॥२४॥
किवायां यन्ञदानजपादिरूपौयामक्रियाज्ञानं, किया चाद्धिया च,

अक्रिये विहिताकरणं शाख्रनिपिद्धाचरणं च तयोरज्ञानमकियाज्ञानम्‌ ।
तथा हि-

° अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्‌ ।
असदित्युच्यते पाथंन च तत्स्य नो इह ॥ '
इति भगवद्रचनादश्रद्धया करूतमक्तमेव भवति । तथा चारि

कर्माण्यभयंकराणि भयं प्रयच्छन्त्ययथाकृतानि। मानाशिहोचमुत मान-
मौनमामेनाधीतयुत मानयज्ञ इति अथिहोत्रादेरभयंकरस्यापि निपि-
द्धाचर॑णाद्ध यंकरत्वं स्मर्यते। तदिदं द्यं सक्कियायामप्यस्तीति बुद्ध्वा
यः परिहृत्य क्रियां करोति सोऽखिलक्रत । कृत्प्रकर्मकरदित्यर्थः । तपाऽ-
क्रियायां विहिताकरणे विरुद्धाचरणे च यस्य सक्कियाबुद्धिः सोऽप्य-
सिटकरद्धवति। तथा हि सत्यमेव वदेन्नानृतं वदेदिति सत्यवचनं विहितं
तच्च चोरेभ्यः कापटिकमा्गमुपदिशतः सत्यवादिनः कार्परिकर्हिसानि-
मित्तमूतस्य नरकपातः स्मर्यते । एवमनृतं स्वतो दोषकरमिति निषिद्धं
प्राणिनां जाणार्थं परत्युत स्वर्गकरं भवति । एवमोदासीन्यं सवत्र हितक-
रमपि क्षत्रियस्य गोबाह्यणरक्षणाथमपि राखमधारयतः महते नरकाय
भवति । एवं ““ स्तेनः प्रमुक्तो राजनि ` इति श्तेर्वध्यस्यापि चोरस्य
मोचनं राज्ञः पापाय भवतीत्यकतेव्याऽपि हिसा कर्तव्यतेन बिधीयते ।
तदेवं फटतो बलाबलं निश्चित्य यः कर्माण्यकर्माणि विकर्माणि वा
श्रेयःसाधनान्येवायुतिष्ठति सेयमक्रियायां करियामातिः । पूर्वीक्तकरियाया-
मक्षिय. मातिश्च यस्य मत्यस्य मनुष्यस्य स्यात्‌, हि प्रसिद्धम्‌ । लोकेऽर्खि-
ला्थक्रृत 1 संपणपुरुषाथचतुष्टयसाधको भवतीत्यर्थः ॥ २४ ॥

१ ख. प्पायां करि?) २घ. क्रियेच । ३ घ. ९रणवद्धः। * क.ख. प्युक्तं स्े०।५क,
ख. “भोक्ता क्रिया तु अकियाम'। ६ ष. “खिलकायकू ।
११

<२ प्रीमद्रेणेक्ञगीता- { भध्यायः ६]

एषं कुर्वतः फठितमाह-- .
कामाह्कुरवियोगेन यः कर्माण्यारभेनरः ।

तखदशेननिरदग्धकियमाहूरबुधा वृधम्‌ ॥ २५ ॥
कर्माण्युक्तविधानि, विवेकवतः भ्रेयःसाधनान्यपि कमांकमेवि-
कर्माणि सकामेन कृतानि चेत्तान्येव संसारवृक्षस्याङ्करी मवन्ति ।
अतस्तद्वियोगेन यः पुरुषस्तान्यारमेत कुर्यात्तं पुरुषं भिषिधकर्मतत्वद्‌-
रनेन कामराहित्येन च निर्दुग्धा निर्वीजीकरृताः सर्वाः किया येन तं
तथाविधं पुरुषं बुधाः पण्डिता बुधं पण्डितमाहुः ॥ २५ ॥
कामाङद्रवियोगमेव स्तीति पश्चभिः-
फलतृष्णां विहाय स्यात्सदा तृप्तो विस्राधनः।
उयुक्तऽपि क्रियां कतुं किंचिननेव करोति सः ॥ २६ ॥
यः फलतुष्णां विहाय नित्यतृप्तः स्यादिति योजना तुष्णात्याग एव
तुिसाधनं न मोग इत्यथः । यथोक्तम्‌-
यचच कामसुखं लोके यच्च दिव्यं महत्सुखम्‌ ।
तुष्णाक्षयसुखस्यैते नार्हतः षोडशीं कलाम्‌ ॥ इति ।
यस्मान्ित्यतुप्तोऽतो विसाधनः सक्चन्दनवनितादिभमोगसाधनहीनः
स एवंभूतः शाघखप्रापितां नित्यां नैमित्तिकीं कियां कर्तुमुद्युक्तः पयु -
क्तोऽपि स कफिचिन्चैव करोति कर्मलेपामावादिति भावः । तथा हि~
उपाख्यायते गोपालतापनीये-यमुनापारस्थं दुर्वाससं तपयितुं मिष्ान्न-
पाच्ीहस्ताः कृष्णभार्याः सवां यमुनां दुस्तरां कथं तरेमहीति कृष्णं
पृष्टवत्यस्तेनोक्ता ययखण्डितवह्यच्यः कृष्णस्तरेमेति ताभिः परष्टो
दुवसिस्ताः प्रति प्राह यदि निराहारो दुर्वासास्तर््स्मभ्यं मार्ग॑देही-
त्युक्त्वा तं नत्वेति तास्तथैव चक्कुः । अनयोपमया नित्यत्र्तस्यामो-
क्त्वं बोध्यम्‌ ॥ २६ ॥
उत्तमं वेतष्ण्यमुक्त्वा ततोऽप्यवरं तदाह-
निरीहो निगहीतात्मा परि्यक्तपरियदः।
केवलं वग्रहे कमाऽऽचरनाऽऽयाति पातकम्‌ ॥ २७ ॥
वैतष्ण्यादेव निरीहो बाद्येन्दियचेष्ारहितः । निगरहीतात्मा निति-
तोऽत एव परित्यक्त परियहः ख्यादिपरिग्रहशुन्यः संन्यासीत्यर्थः। वियहः

१ख. ववंयः कु९। २ ख. भमलोपार ।

[ अध्यायः] नीटकण्ठविरवितदीकासेमेता । <

शरीरं, तस्स्थितिमा्रसाधनं भिक्षाटनाद्य्जनं कुर्वन्केवलं कभ कैवल्यसा-
धनं देदान्तभ्रवणमननादिकं ूर्वन्पातकं खंसारं नाऽऽयाति न प्राप्रोति।॥२५॥
ततोऽप्यवरमाह-
अद्द्वोऽमत्सरो भूत्वा सिध्यसिध्योः समश्च यः ।
यथाप्राप्रीह संतुष्टः कुरवन्कममं न बध्यते ॥ २८ ॥
देद्वानि शीतोष्णसुखदुःखमानापमानलामाठाभादीनि चित्तवीयग्य-
कराणि न सन्ति यस्यासावद्रद्ः । मत्सरः परोत्कपासदिष्णुत्वं तद्रहि-
तोऽमत्सरो मूत्वेदमादौ निष्पाद्य सिदध्यसिव्ध्योरिष्टमापितद्‌-
प्राप्त्योर्यः समो हर्षामषशुन्यः । अत एव यथाप्रामि यहच्छया लाभस्त-
न्माजेणेह लोके संतुष्टः । आमुष्मिकेऽथे तु तीवायासवानितीहपदेन
द्योत्यते । यथाप्राप्तीति क्रियाविशेषणं प्राक्िमनतिक्रम्य यथा स्यात्तथा
संतुष्ट इत्यथः । स एवं मूतः क्म देहनिर्वाहमौजार्थं कन्थाकोपीनादि-
प्रातियहं कुर्वन्नपि तज्ेन दोषेण न लिप्यते न स्पृश्यते ॥ २८ ॥
एवं वित्रष्णस्य योगिनो योगमनुति्ठतः कैमलिपमाह-

अचखिरेरविषयेर्मक्तो ज्ञानविज्ञानवानपि ।
यज्ञार्थं तस्य सरकटं छतं कर्म विलीयते ॥ २९ ॥

असिलै्विषयेर्दिव्यरदिष्यैश्च विषयुक्तः । दष्टानुभविकविषयवितर-
ष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यमिति सषितेन वैराग्येण युक्तः । तत्तु विष-
यदोषदृरानात्तजिहासाद्यर्थं यतमान॑संज्ञावैराग्यं, त्यक्तेष्वपि विष-
येषु कदाचित्तत्स्मरणं जायते तदेकेन्वियसंजञं वैराग्यं, हषेष्वेहिकेषु विषये-
ष्वानुश्रविकेषु । अनुभ्रवो वेदः । तच विहितेषु दिव्येषु विषयेषु मधुमत्या
योगमूमौ स्वयमुपस्थितेषु यद्ैराग्यं तद्रशीकारसंज्ञं तेनासंप्तचित्त
इत्यर्थः । ज्ञान विज्ञानवान्‌ । ज्ञानं शाखराचार्योपदेशजो बोधः । विज्ञानं
ध्यानजो बोधः । तदुभयवानपि पुरुषो भवेत्‌, तीववैराग्यपूव॑कं ज्ञानवि-
ज्ञाने संपादयेदेवेत्यर्थः। तच साधनमाह-यज्ञेति। तस्योक्तरीत्याऽऽत्मलाम-
कामस्य यज्ञार्थं यज्ञो वे षिष्णारितिशरुतेः परमेभ्वरप्रीत्यर्थं कमणि कु्वेतः
सर्वकर्मवैराग्यबोधोत्यादनक्रमेण कृतं सर्व॑ कर्मं॒पुण्यं पापं च विटीयतें
विनक्यति। निष्कामं कमम बोधस्य साधनं बोघफलं सवंकर्मदाह इत्यथः ।

~~~
----___-__-_-___~_____~___~_~__--~-~~----___~__--_~-_~~~~_~_~_~__--~__-~~~~~-~---~--~-~-~-~_

१क. मात्रार्थे क । ख. प्मात्रं क।२क. स. कमलो । 3 क. ख. “सूविते"।* ख,
-नमानसं । ५ ख. समाप्तचित्तपित्रमितय" । घ. सप्तितपित्रामित्य' ।

८४ श्रीमद्रणेशगीता- . [ जध्यायः ६]

तथा च भरुतिः-“मिद्यते हदयय्न्थिर्छिधन्ते सर्वसंदहायाः ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्दष्टे परावरे ›› इति ।
स्पृतिश्च-
यथैधांसि समिद्धोऽमिभंस्मसात्छुरुतेऽप्ैन ।
ज्ञानाभिः सवंकमांणि मस्मसात्ञुरुते तथा ॥ इति ॥२९॥
यज्ञार्थं कर्माचरणप्रकारमाह-
अहमभिरैविर्हता हुतं यन्मयि चार्पितम्‌ ।
बरह्माऽऽप्तव्यं च तेनाथ ब्रह्मण्येव यतो रतः ॥ २० ॥
संसारे ज्ञानं ज्ञेयं चेति द्वावेव पदार्थौ । तच ज्ञेयं ज्ञानस्य परिणामः ।
भृद्‌ इव घटशरावोद्श्चनादि । अत एवाऽऽतेषेदं सर्वं बह्येवेदं सर्वमि-
त्युपादानोपददियभावेन बह्यपपश्चपोरमेदः श्रुतिप्रसिद्धः । तेन सर्व
क्रियाकारकफलात्मकं बहमषेत्यनुसंधाय कमणि कर्तव्यानीत्याह 1 अहं
कत, अथिहोमाधिकरणमस्मि । अहमेव हविः परक्षेपतव्यं द्रव्यमस्मि ।
होता होमस्य कत। चाहमस्मि। यद्धुतं या हवनकिया साऽप्यहमेवास्मि ।
मप्य्पितं मदु्ेशेन व्यक्तं सप्रकानकारकमप्यहमेषेत्यर्थः । तेन कर्मणा
यत्फलं सुखादिकं चाऽऽप्तव्यं तदेव परमानन्दरूपं प्रत्यगभिन्नं ह्य ।
अय, दद्रगज्ञानानन्तरं करृतक्रत्यो भवति । तच हेतुमाह-बह्यण्येव यतो
रत इति । क्रप्नद्रैताकारेण प्रभासमाने बह्यण्येव यतो यस्मात्‌ । वेदिक-
कर्मकाले लौकषिककमचिरणे च रतो निष्ठावान्‌, न केवलं यज्ञादिकर्म-
काल एव बह्मद्रैतं भावयेदपि तु कृतकं व्यवहारमद्वैतभावनयेव कुर्या-
दिति भावः॥ ३० ॥
ये विमां भावनां दरैतदूर्ंनप्राबल्यात्कर्तुमराक्तास्तेषां मतमाह-
योगिनः केचिदपरे दिष्टं यज्ञं वदन्ति च ।
प्रिव =>, न ¢, मेनिरे क
मह्ाऽऽभिरेव यज्ञो वे इति केचन मेनिरे ॥ ३१ ॥

केचिद्योर्गिनस्तौषटिका दिष्टमेव यक्षं वदन्ति । एतच्च नवानामपि
तौीशिकानायुपलक्षणार्थं, ते चोक्ताः सांख्यसप्तत्याम्‌-आध्यामिकाश्च-
तसः प्रकृत्युपादानकालमाग्याख्या बाह्या विषयोपरमाव्पशथ्च तुष्टयोऽभि-
.हिताः । अस्यार्थः-केचिच्छरवणादिना ज्ञाततच्वा अपि वस्त्वापरोक्ष्यार्थं
ध्यानेन यतन्ते प्रकरृतिपारेणामो हि सच्वपुरुषान्यताख्यातिः परिणाम-

१ ख. "नो नैषिका। २, शन ब्रह्मप्र।

[ अध्यायः६] नीटकण्ठाविरदितरसीकासमेता। ८५

क्रमेण स्वयमेव भविष्यति किमुत सत्तयेत्येकं । अन्ये तु सत्या सोपादानादेव
स्वयं कृतक्रत्याः फ ध्यानेनेत्याहूः । फलपरिपाकवज्ज्ञानपरिपाकः काठे-
नैव भविष्यति #ि ध्यानेनेत्यन्ये । अन्ये पुनरहष्टफटादेव पु्रदारादिसंयो-
गवियोगवज्ज्ञानाज्ञानसयोगदकियोगावपि मविष्यतः कि ध्यानेनेति ।
त एते भाग्यतौष्टिका इह दिष्टं यज्ञमित्यनेन दर्दीताः। ता एताश्चत-
स्रस्तुष्टय आध्यास्मिका इत्युच्यन्ते । अन्ये पुनः शब्दुस्परशंरूपरसगन्धा-
नामेक्ेकस्य जयेनैक एक आत्मनः कृतक्रत्यतां मन्यन्त इत्येता बाह्याः
पञ्च तुश्यो ज्ञानप्रतिबन्धिका मवन्ति त एते नव तौषिका दिष्टपदेने-
होपलक्ष्यन्ते । इतोऽपि दिशिष्टानाह-बह्यािरिति । अच बह्यपदेन
श्रीतं स्मार्त वाऽथिसाध्यं कर्मोच्यते । बह्म वा यः करियमाणं भनिनित्सा-
दिति) क्रियमाणे कमाणे बह्यशब्दप्रयोगात्‌ । तदेवापिवत्समस्त-
मलदाहकत्यैन श्ुद्धिकरत्वादथिरिवाथिब॑ह्याश्चिः स एव यज्ञो देवपूजा-
रूपो नान्यस्ततो यज्ञोऽस्तीति के चन मेमिरे। वशब्दो महायज्ञेश्च
यज्ञैश्च बाद्यीयं क्रियते तनुरिति । अथिहोचं जुह्वानो लोभं भिन-
स्यतः संमोहं छिच्वा (मे ६ । ३८ ) इत्यादि श्रुतिस्मृतिपर-
सिर सूचयति । यथोक्तं मगवता-कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता
जनकादय इति ॥ २१ ॥

इतोऽपि विशिष्टानाह-

संयमाभ्रो परे भूप इन्दियाण्युपनुहति ।
खायिष्वन्ये तद्विपयाञ्शब्दादीनुपजुह्ति ॥ ३२ ॥

एकेक स्येन्दरियस्यैकेकस्मिन्विषये परिसमापिः संयमः स॒ पएवाभेस्त-
स्मिस्तस्येन्ियस्य प्रषिलापनं होम उच्यते । यथाऽनाहतध्वनौ संयतस्य
भ्रोतेन्ियस्य प्रथमं शब्दान्तराभ्रवणमेव भवति तदेव स्पर्शादिसंवित्तिर-
हितं विपुठी भवति । तदेवात्यन्ताभ्यासे . भरो्रादिनिष्करृ्टेन मनसा
वजितं न स्फुरति सोऽयं शब्दसयमाग्रौ भोचस्य होमः । एवं स्पर्शादि-
संयमाथिषु त्वगादीनां होमो द्रष्टव्यः । इतःऽपि विशिष्टानाह-स्वागीति।
इन्दियाण्येवाग्रयस्तेषु तत्तद्िपयाञ्‌ शब्दादीनुपेत्य जुह्वति पवौर्धाक्ताः
संयभिनस्तेषु तेषु संयमविषयेषु मजनन्त्येव । एते तु तत्तदिन्दियवैभवानुंम-

१ घ. वका । २ क. नितिसादि'। ख, निनिसादि०।३ ख, दिनिृ?। * क. ख.
रनुभावाः ।

८६ पीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः १]

यात्तस्य तस्य व्यवहितं विप्रकृष्टं बैकालिकं गह्णन्तीति ततोऽपि विशिष्टाः
यद्यपि वायुप्रोक्ते पुराणे- `
दश मन्वन्तराणीह विष्ठन्तीन्ियचिन्तकाः ।
भौतिकास्तु शतं पर्णं सहस्रं त्वाभिमानिकाः ।
षौद्धा वृश सहस्राणि तिष्ठन्ति बिगतज्वराः ॥
पर्णं शतसहस्रं तु तिषठन्त्युत्तमचिन्तकाः ।
पुरुषं निगुंणं प्राप्य कालसंख्या न विद्यते ॥
इतीन्धियधारणाया भूतधारणातोऽल्पकाछिको बह्मलीकवासः फलं
स्मर्यते तथाऽपि तच दरद््शनशभ्रवणादिपर्यन्तमेन्दियधारणाऽभ्यस्ता, इह तु
म्रैकाटिकशब्दादियदणफलोद्यपर्यन्ता तद्धारणा विबाषितेति न कथि-
होषः ॥ २२ ॥
पूवं ध्यष्टीन्वियधारणोक्ता, इह त्वहंकारधारणोच्यते-

प्ाणानामिन्दियाणां च परे कर्माणि छत्त्रशः।
निजात्मरतिरूपेऽग्रो ज्ञानदीपे प्रजुहति ॥ ३३ ॥

प्राणानां पश्चानामपि कर्माणि श्वासप्रश्वासादीनीन्ियाणां
कमाौणि दृर्ंनभ्रवणादीनि। परे, आचार्याः । कत्रः सवाौणि । निजात्म
स्वस्याहकारः कृत्त्रसंघाताभिमानी तत्रैव रतिः, रमणं प्रत्यगात्माऽयमि-
तिभावना सैवाभिस्तस्मिन्‌ 1 ज्ञानदीप ज्ञानं शाखाचार्योपदेशजम्‌ 1 इवं

कृत्प्ंदेहेन्दियसंघाताभिमानिवियहमर्थऽन्तभूंतमित्येवंभूतेन निश्चयेन यो-
तमाने प्रजह्वति प्रकर्षणाऽऽत्ममाचं हश्यमिद्मित्यवधारयन्ति । एवं रूपमु-
पासनमुत्तममध्यमाधमयोगिमेदेन विधम्‌ । अस्यामवस्थायां “स यदि
पितृलोककामो भवति संकल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति तेन स पितृलो-
केन संपन्नो महीयते '' (छा ०८।२।१) इत्यादिश्ुतेर्यः सकल्पोत्थेगंन्धमा-
ल्यादिभी रतिं प्राप्रोति। स योगी, आभिमानिको नाम सहस्रमन्वन्तराणि
सत्यलोके तिष्ठाति । अयमेव योगी बुद्धिमाजा एते विषया नैतैः स्वप्रो-
पमैः कश्चित्पुरुषार्थोऽस्तीति निश्ित्याऽऽत्मेवेदं सव॑मिति मत्वाऽऽ्स्ते स
धौदद्रो बुद्धित्वोपासको दहसहस्रमन्वन्तराणि सत्यलोके तिष्ठति
यस्तु बुद्धिमात्रामिवं जलबुद्बुद॒न्यायेनोत्तिष्ठतीति स्वस्यैव सर्व॑परकरूतत्वं

१ ख. लोकवा" । २ ष. दूरे द०। ३ ख, ष्दीपि प्रः । * ष. निन्यह? । ख, शनिनिप्र> ।

[ अध्यायः & } नीटकण्ठविरवितदीकासमेता । ८७

मन्यते सोऽव्यक्तचिन्तको टक्षभन्वन्तराणि सत्यलोके तिष्ठतीत्येकस्यै-
वपिसनस्य भावेनोत्कषहेतुकं फलोत्कर्षतारतम्युक्तम्‌ ॥ ६३ ॥
तदेवं मुख्व आत्मप्रतिपच्युपाय उक्तः । अचाशक्तानां प्रकारान्तरा-
ण्याह--
उव्येण तपसा षाऽपि स्वाध्यायेनापि केचन ।
तीवबतेन यतिनो ज्ञानेनापि यजन्ति माम्‌ ॥ ३४ ॥

द्रव्येण बहिर्वेदिदानेन यथा जानश्रुतिः, भूयसाऽन्नदानेन संतुरर्देवेः
प्रातिबोधेतो ज्ञानार्थं तदुपदिष्टं गुरं रेकं सयुग्वानयुपससाद्‌ । तथा
तपसा कृच्छरूचान्दरायणादिना शोधितचित्ता ज्ञानेऽधिकारं लमन्ते ।
स्वाध्यायेन वेदाध्ययनेन भरद्राजादयः । तथा तीचवतेन योगशाख्रपसि-
द्धेन “ जातिदेश्कालसमयानवच्छिन्नाः सावभौमा महाव्रतम्‌ ` इति~
सूत्रप्रदशितेनार्हिंसादयो हि जात्यादिभिरनवच्छिन्नाः सर्वासु मूमिषु,
अवस्थास्वयुष्टेता महाबतमि्युच्यते । तच म्ुगानेव यक्ञियानेव हिंसिष्ये
नान्यानिति जात्यवच्छेद्‌ः । तानपि देशान्तर एव दिसिष्ये न तीर्थादा-
विति देश्ावच्छेद्‌ः । तत्रापि कालान्तर एव हिसिप्ये न दर्शीकादर्यादिः
ष्विति कालावच्छेद्‌ः । तापि भराद्धार्थमेव हिंसिष्ये न त्वात्माथमिति
समयावच्छेदः । श्राद्धे न षधिप्य इत्यनवच्छिन्ना अहिसाद्यो बोध्याः
एतदेव ज्ञानसाधनम्‌ । यतिनो यत्नशीलाः शमदमाद्यवुष्टानपराः ।
ज्ञानेन “ अहं बह्यास्मीति '' शाख्रजन्यप्रत्यगाभिवबह्यबोधेन मां सर्वेषा-
मन्तरात्मानं यजन्ति प्राग्रुवन्ति मया सह संगतिं घटाकाशमहाकाशन्या-
येन प्राघरुवन्तीत्यर्थः ॥ २४ ॥

सवंमनोनिग्रहपूवंकः प्राणादीनां निग्रह उत्तमाधिकारिणामुक्तः।
इदानीं प्राणनियहपूवकं मनोनिय्रहं वकुं प्राणानयहं तावदाह-

प्राणेऽपानं तथा प्राणमपाने प्रक्षिपन्ति ये ।
रुद्ध्वा गतीश्वोभयोस्ते प्राणायामरता नराः ॥ ३५ ॥
प्रारगमनवान्वायुः प्राणो मुखनासिकावर्ती । अवाग्गमनवान्वायुरपानः।

तत्र पा्णिना गदमाषपीडयापानमृष्वमुखं ये कर्वन्ति ते प्राणेऽपानं प्रक्षि-
पन्ति । ये तु प्ररकपूर्वकं मुखनासिकं निरुध्य प्राणापानावेकी करर्वन्तीति

--------~---

१ख. तुतं फ८। २ख. प्दरेनाबः ।

<८ भ्रीमद्रणेशगीता- ( अध्यायः ३1]

ते प्राणमपाने प्रक्षिपन्ति । अनयोरन्यतरेणोपायेन तयोः प्राणापानयोर्गती-
रूध्वाघोगमनरूपा रुद्ध्वा निरुष्य हठं कुम्भकं कृत्वा प्राणायामे प्राणा-
नामायमे विस्तारे रतास्तत्पराः पुरुषा भवन्ति । अयमथः-यथा तूल-
पिण्डः प्रसारितो विस्तरतो विस्त॒ततरो विस्तुततमश्च भवति तथा कुम्मक
बटेन सृक्ष्मीकृतः प्राणवायुरदैहाद्रहिः पदूधिशदङ्ल पर्यन्ते देर नासावायु-
गता तवस्थं सुष्ष्मं त्रूलांशं चालयति तद्‌। सृष्ष्मीभूते ज्ञेयः । अन्यथा
स्थूलरूपः सन्निगृह्यमाणं मनो विक्षिपति सृष्ष्मीभूतस्तु न मनसो विक्षेपं
कर्तु शक्रोति! तथा च श्वताश्वतरा आमनन्ति श्राणान्प्रपीडयेह संयुक्त-
चेष्टः क्षीणे प्राणे नासिकयोच्छुसीत । दु्टाश्वयुक्तमिव वाहमेनं विद्रान्म-
नो धारयेताप्रमत्तः '' ( २९ ) इति । भगवद्वीतास्वपि प्राणापा-
पानी समौ करता नासाभ्यन्तरचारिणापिव्येतरवोक्तम्‌ ॥ ३५ ॥
त एवं प्राणायामरताः सन्तः फ कुर्व॑न्तीत्यपेक्षायामाह-
जित्वा प्राणान्प्राणगतीरुपजुह्यति तेषु च ।
एवं नानायज्ञरता यज्ञध्वंसितपातकाः ॥ ३६ ॥

एवमुक्तक्रमेण प्राणाचित्वा स॒क्ष्मीकरत्य प्राणगतीः प्राणाधीना गतयो
यासां ताः प्राणगतीरिन्दियवृत्तर्मनोवृत्तीश्च तेषु इच्िंयमनःसं, उपजु
हति । इन्दियार्थानिन्दियेषु । इद्धियाणे मनसि मनो जीवे जीर्व
बह्मणि चोपञ्चुहतीत्यर्थः। तथा चं श्रुतिः-अग्न्यादीनां विषयाणां वागा-
दिष्विन्दियेषु तानि मनसि मनो जीवे जीवमीभ्वरे ईश्वरं बह्मणि च
जुह्वतीति श्रूयते । “अथि्मे वाचि भितः, वार्हदये हदयं मयि अहममरते ।
अभ्रं बह्याणि वायुर्मे प्राणे भितः प्राणो हदये '' तै °वा ०३।१०।८)इत्यादि।
एवमनेन क्रमेण यथाधिकारं नानाविधेषु यज्ञेपु रता निष्ठावन्तस्तैरेव
यज्ञेध्व सितानि ध्वस्तानि पातकानि येस्ते मुख्ये यज्ञेऽधिक्रियन्त इत्यर्थः ।
तथा च रमरन्ति-
प्राणायामे्दहेदेनो धारणाभिश्च किल्बिषान्‌ ।
प्रत्याहारेण ससर्गान्ध्यानेनानीश्वरान्गुणान्‌ ॥ इति ॥ ३६ ॥
परिशिष्टं द्रव्येण तपसा वेत्यव्रोक्तस्य दव्ययज्ञस्य फलमाह-

१क. ख. तुलीरुचा 1 २ घ.व्पीडेदं'।३ ख. श्दियं मनःसपृप्तौ जुः। *क. सपुप्त जु"
५क. ख. च. भः । ६ ध. यस्य एवमनेन क्रमेण मुः ।

{ अध्यायः ३] नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । २

नित्यं बह्म प्रयान्त्येते यज्ञशेषामृताशिनः ।

अयज्ञकारिणो रोको नायमन्यः कूतो भवेत्‌ ॥ ३७ ॥
एते जनकजानश्रुतिप्रभ्नतयो यज्ञस्य द्रव्यसाध्यस्यान्नदानादेयच्छेषं
तदेवाग्तसाधनत्वादमृतं येऽश्नन्ति ते विशिष्टगुरुदेवतानुय्रहकमेण नित्यं
अह्य प्रयान्ति । इद्ध चिदात्मानं प्राघ्रुवान्ते । ये वेतन्नानुतिष्ठन्ति ते लोक-
हयश्रष्टा मवन्तीत्याह-अयन्ञेति । स्पष्टं श्टोकाधम्‌ ॥ ३७ ॥
अथाऽऽध्यास्िकं यज्ञत्रयमपि मोक्षसाधनमित्याह-

कायिकादिजिधाभ्रतान्यज्ञान्वेदे प्रतिष्ठितान्‌ ।

ज्ञाता तानाखलान्भुप म्ष्पसभखटबन्पनात्‌ ।॥ ३८ ॥
कायिको यज्ञस्तीर्थाटनमूर्यनमस्कारादिः केवठस्वल्पः स एव मन्त्र-
पाठसहितो मध्यमः स एवार्थानुसंधानपूर्वकमन्त्रपाठसहिति उत्तमः ।
वाचिकः शरीरायासरहितो मन््रोद्धारणमाघरूपोऽल्पः । अ्थानुसंधा-
नसहितो मन्त्रोचारणमात्ररूपो मध्यमः । स एवोपांद्चवर्णोचारयुक्त
उत्तमः \ एवं मानसोऽपि शब्दानुस्मरतिपूरवकं देवताचिन्तनमल्पे शब्द्‌
विस्मतिपर्वैकं मध्यभोपायवाण्विस्म॒तिपर्वकं मनोमाच्रेण देवतामयत्वं

उत्तमः । त॒ एते जयो यज्ञाः प्रत्येकं चिविधरूपाः कापिकादिपदेनो
च्यन्ते । कायिकादिभिदेन भिधा भूतानिति मध्यमपदलोपी समासः ।
एवे मूतान्यज्ञान्वेदे प्रति्ठितान्वेद्‌का मयैव ज्ञापितान खिलानित्येकेकस्य
च्ीविध्ये पर्वों सिलो सच्छिद्रौ । अन्तिमास्तु प्रव्येकमसिलानितिक्रमेण
ज्ञात्वा हे भूप ज्ञानोत्पच्यादिकिमेण, अखिलबन्धनात्समूलाद्विदयाका-
यीन्मोक्ष्यसे मुक्तो भविष्यसि । अस्मिन्यज्ञे खीशूद्रादयोऽपि वैदिकज-
पवर्जमधिक्रियन्ते ॥ २८ ॥
स्व॑यज्ञरोषीमूतं ज्ञानयज्ञमाह-

सर्वषां भप यज्ञानां ज्ञानयज्ञः परो मतः ।

असिं टीयते कर्म ज्ञाने मोक्षस्य साधने ॥ ३२.॥
ज्ञानयज्ञो भनिःरोषवाडनःकायपवृत्युपरमासिका बह्यनिठेह वेदान्तैः
पुंसः संपद्यते भृश्मित्युक्तलक्षणा तत्वममस्यादिवाक्यजा बहयनिष्ठा
ज्ञानयज्ञः । स यज्ञान्तरेभ्यः परः भ्रष्टो मतो मिधितः । इतरेषां यज्ञानां
` १क.ल. च्कज्ञानः ॥ २ क्र. ख. यतत्र) 3 ख. च्लवःस। ख. घ.न्मोश्य।५क,

ख, त्वम॒त्त । ६ क, ख, ददिभे ।
१२

९० श्रीमद्रणेशशगीता- [ अध्यायः ३1]

तन्माचार्थत्वादेखिलं पर्वोक्तं भिविधं कर्मं कायवाडखनसा वा येन
तत्कृतं कमं म्रगतोयवह्ीयते समूलमुच्छियते । शेषं स्पष्टम्‌ ॥ ३९ ॥
“ तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्‌ " ( मु० २।२।१२ ) इति श्रुते
राचायंगुरूपसदनपूर्वकमेव ज्ञानलाभो भवतीत्याह-
तज्ज्ञेयं पुरुषव्याघ्र भश्नेन नितः सताम्‌ । |
शुश्रूषया वदिष्यन्ति सन्तस्तच्वविशारदा; ॥ ४० ॥ .
तन्न ज्ञानं सतां छयश्रूषया नितः, प्रणिपातेन, ; प्रक्रन .““ अधीहि
मगवः ` (छा० ७१।१) इति शाखरोक्तेन प्रथमेन हे पुरुषव्याघ्र ज्ञेयम-
पिगन्तव्यम्‌ ! कथं शश्रूषिताः सेविताः सन्तः साधवो वदिष्यास्ते, उप-
देक्ष्यन्ति। के तत्वपिशारदाः। तत्वे वस्तुयाथातथ्ये विषये विगता शारदा
सरस्वती येभ्यस्ते विशारदाः । निर्यन्था अनुभवषिन इत्यर्थः । त्वे तत्व-
व्युत्पादने निपुणाः । तच्वविशारदाश्चेति द्वदरेकशोपः । ‹ ज्ञानिनस्तत्वद्‌-
शिनः ^“ समित्पाणेः भोधियं बह्यनिष्ठम्‌ '` ( मु०१।२१।२ ) इति स्मृतौ
श्रुतौ च विरेषणद्वयादेवं कल्प्यते ॥ ४० ॥
गुरूपसदनमेव मही करोति श्छोकत्रयेण नानेति-
नानासङ्गाअनः कर्मनश्नेकं साधु्तमागमम्‌ ।
करोति तेन सकार बन्धनं समुपेति सः ॥ ४१ ॥
अयं जनो नानासङ्गान्नाना विधान्पुचदारधनादिविषयान्सद्घानासक्ती
कूर्वस्तेनैव हेतुना, एकं साधुसमागमं न करोत्यतो बध्यत इत्यथः ।
यथोक्तं भारते-
यावतः कुरुते जन्तुः संबन्धान्मनसः प्रियान्‌ ।
तावन्तोऽस्य निखन्यन्ते हृद्ये शोकशङ्वः॥ इति ॥ ४१ ॥
सत्सङ्घाकरणे दोषमुक्त्वा तत्करणे गुणमाह-
स्पङ्गाद्गुणसेभ्रतिरापदां ख्य एव च ।
स्वहितं पराप्यते स्वैरिह टोके परत्र च ॥ ४२॥
गुणानां सारासारविवेकपूर्णानामुत्पात्तिः । आपदां रोकमोहादीनां
नाशश्च सत्सङ्गाद्धवति । ततश्च स्वांधिकारिभिः स्वहितमात्मनः

# मूले नैकमिति वतेते नेकमिति भाव्यम्‌ ।

१ घ. पपूर्वाणामु° ।

[ अध्यायः ६} नीठकण्ठविरवितटीकासमेता । ९१

्षेमकरमोहिकमायुभ्मिकं च हितं जीवन्युक्तिसुखं विदेहमुक्तिसखं च
प्राप्यत इत्यथः ॥ ४२ ॥
उक्तमेवार्थं संक्षिप्याऽऽह-
इतरत्सुलभं राजन्सत्ङ्गो ऽतीव दुर्भः ।
यज्ज्ञात्वा न पुनर्बन्धमेति ज्ञेयं च त्वतः ॥ ४३ ॥
परतिपत्तिसीकयाथिमितरत्सुल मं %राजन्सत्सङ्गोऽतीव दुरछभः । सत्स-
ङ्गस्तु मनुष्ययोनावपि जन्तूनामत्यन्तवैराग्यदङीनात्केषां चिदेव भवति ।
अनेकजन्मकृतखक्रृतफलत्वादतीव दुलभः सत्सङ्कः । यद्यस्मात्ततः सत्स-
ङ्गज्ज्ेयम्‌, आत्मानं ज्ञात्वा पुन्न्धं नैति न प्राप्रोति तस्माद्धेतोः
सत्सङ्गः कर्तव्य इत्यर्थः । यतो नियतः सन्सत्सङ्गं कुर्विति योजना ॥४३॥
ज्ञानस्यापि फलमाह-
ततः सर्वाणि भूतानि स्वास्न्येवाभिपश्यति ।
अतिपापरतो जन्तुस्ततस्तस्मात्ममुच्यते ॥ ४४ ॥
ततः सद्धि्ैत्ताज्जञानाद्गुरूक्तयुक्त्या प्रत्यकूप्रवणचित्तः सन्सर्वाण्य-
तीतानागतवर्तमानानि भूतानि जरायुजादीनि स्वात्मनि स्वकीये
हृदपंणेऽभ्यभितः साकल्येन पश्यति निरङ्कुशसरवज्ञत्वे प्रापोति ।
तथाचाऽऽत्मविज्ञानात्सर्वविनज्ञानं प्राप्रोतीत्यर्थः । तेनैवाऽऽत्मन्ञानेनाति-
पापरतोऽपि जन्तुः । “ हत्वाऽपि स॒ इमाटीकान्न हन्ति न निवध्यते ›”
इति वचनात्‌ । ततः पापात्तस्माज्क्ञानात्मकर्षेण मुच्यते । “ यथेषीकातूल
मम्नौ प्रोतं प्रदूयेतैवं हास्य स्वे पाप्मानः प्रदुयन्ते '' ( छा ०५।२५।३ )
इति ज्ञानस्य पापदाहकव्वशभ्रवणात्‌ ॥ ४४ ॥
एतदेव सद्रष्टन्तमाह-
दविविधान्यपि कममाणि ज्ञानािदहति क्षणात्‌ ।
परसिद्धोऽभियथा सर्वं भस्मतां नयति क्षणात्‌ ॥ ४५ ॥
द्विविधानि पुण्यानि पापानि च \ तथा विद्रान्पुण्यपापे विधूयति ते
सुकृतदुष्कृते विधुनुते, अपुण्यपुण्योपरमे, इत्यादिश्च तिस्मातिभ्यः पापवत्युण्य-
विनाशस्यापि मुक्ताषिश्वाद्द्धिविधानीदयुक्तं स्पष्टाथः श्टोकः॥ ४५॥

# राज्नित्यारभ्य दुठेभर्यन्ते न वियते घ. पुस्तके ।

^ ^

१ख. घ, वैयम््यदशनं केपां?॥ २ क्र, ख. तफ) 3 क. व. पमेरन्वारिगि न ।

९२ भरीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ३ }

न ज्ञानसमतामेति पापेमितरनरुप ।
आस्मन्येवावगच्छन्ति योगात्काटेन योगिनः ॥ ४६ ॥
यस्माज्ज्ञानं पुण्यपापे भस्मी करोति तस्मात्‌-हे त्रप राजन्नि-
तरत्पविच्म्‌ । अभिः पवितं सोमः पवित्रमापः पविच्रमित्यादि-
श्रुतिप्रसिद्धं, ज्ञानेन समतां नेति । सर्वकर्मक्षयः सद्यो यथा
ज्ञानेन भवति तथा नाग्रयादिनेत्यर्थः । तज्ज्ञानं योगाद्योगाभ्यासात्का-
टेन कालक्रृतेन योगपरिपाकेन योगिनो योगाभ्यासरताः । आत्मन्येव,
अस्मिन्नेव देहे । अवगच्छन्ति, तत्तदुपाध्याकारतानिषेधेनावगच्छन्ति
प्राप्ुवन्ति । यथोक्तम-
नियमः परिसंख्यां वः विध्यर्थो हि भवेद्यतः ।
अनात्मादृर्शंनेनैव परात्मानमुपास्महे ॥ इति ॥ ४६ ॥
पक्तिमानिन्दियजयी तत्परो ज्ञानमाप्नुयात्‌ ।
लब्ध्वा तत्परमं मोक्षं स्वल्पकाठेन यात्यसी ॥ ४७ ॥

योगेऽपि प्रवृत्तिभक्त्यादिमतेवानुष्टेयेति ज्ञानम्‌ । एतच गुरुदेववा-
क्यादिषु फलावश्यंभावनिश्चयरूपायाः श्रद्धाया अप्युपटक्षणं तदुभयवा-
न्मक्तिमान्‌ । इच्ियजयी नितेन्दियः । तत्परो योगपरः । ज्ञानं तच्वम-
स्यादिवाक्यजं बोधमाप्रुयात्‌ । तज्ज्ञानमिह टके ठब्ध्वा किवित्काटं
प्रारब्धकर्मणाऽवस्थापिते देहेन्दियसंघाते जीवन्नेव मुक्तोऽपि परमं मोक्ष
विदेहकषेवल्यं स्वल्पकालेन प्रारब्धकमभोगान्ते याति प्राप्रोत्यसौ योगी ।
तथाचोर्कम्‌-स्वसंवेयं हि तद्बद्य कुमारी सख्रीसुखं यथा ।

अयोगी नैव जानाति जात्यन्धो हि यथा घटम्‌ ॥ इति ।

योगादेव ज्ञानं प्राप्रोती ति दक्षस्म॒ती ॥ ४७ ॥

भक्त्यायभावे दोषमाह-

भक्तिहीनोऽ्रदधानः सर्वर संशयी तु यः।
तस्य शं नापि विज्ञानमिह टोकोऽथ वा परः॥ ४८ ॥

भक्तेश्रद्धाहीनो यस्तु सर्वत संङायी तस्य दं सुखमिह लोके नास्ति।
अपि्ञष्दात्परलाकि विषयेऽपि विज्ञानं नास्ति! अत एवेहलोकः पर-

१ क, सं. द्याहवाविययमि । २ घ. तः । आना।३ ख. नात्मद्‌ । ग्ख. धर"क्तमरू
यागाद्व ज्ञानं प्राप्रोतीति दक्षष्म्रते । स्वः ।५ ख. घ, '्त्ति। म।

[ अध्यायः ६] नीलर्कण्ठविरचितटीकासमेता । #१;

लोकश्च मास्ति । अत एवोक्तं भगवता-“ नायं छोकोऽस्ति नपरोन
सुखं संशयात्मनः ' इति ॥ ४८ ॥
छन्धन्ञानस्य संशयाद्योा नश्यन्तीत्याह-
आनमज्ञानरतं क्ञाननाशिताखिलरसंशयम्‌ ।
योगास्ताखिलकर्माणं वध्रन्ति नृप तानि न ॥ ४९ ॥
आत्म्ञाने तदुपाये योगे रतं निष्ठावन्तं ततो छब्धेन ज्ञानेनाऽऽत्म-
तच्वसाक्षात्कारेण नाशिता अखिलाः संशया येन तं ज्ञाननाशिताशि-
छसंश्यम्‌ । आत्मा देहादिसंपातस्तदन्यो वा तदन्योऽपि कतां वाऽकर्त
घा । अकर्ताऽपि मोक्ताऽमोक्ता वा । अभोक्ताऽपि, अणुर्धि-
भूर्वा । विभुरपि सद्यो नियो वेत्येवमादृया योगेनास्तान्यखिलानि
कर्माणि येन तम्‌ । ज्ञानी हि प्रारन्धव्यतिरिक्तं कर्म नाहायति योगी तु
समाध्यभ्यासबलेन प्रारब्धमपि नाशयतीत्युक्तं योगास्ताखिलकर्माणमिति।
हे सृप तानि भक्तिहीनत्वादीनि कमणि वा न निबध्नन्ति ॥ ४९ ॥
ज्ञानादृप्याधिद्यं योगस्य बह्मार्पणयोगस्य दशयन्बह्यार्पणयोगमुप-
संहरति-
ज्ञानखडगपरहारेण संभरुतमज्ञतावटात्‌ ।
चित्वाऽन्तः संशयं तस्मायोगयुक्तो भषेनरः ॥ ५० ॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्रणेशगीतासूपनिषदथंगभासु योगामतार्थ-
शाखे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरे-
ण्यसंवादे बह्ञा्पणयोगो नाम
तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
यस्मात्सरायात्मा लोकद्रयात्सुखाच भ्रश्यतीत्युक्तं तस्मादन्तःसंश्चयं
हद्रतमुक्त विधं संशयं ज्ञानखडगप्रहारेण च्छित्वा योगयुक्तो भवेन्नरः ।
किंविधं ` संशयम्‌, अज्ञताबलास्संभूतं स्प्ार्थानि पदानि ॥ ५० ॥
१ क, प्ताऽपि।२ख. ्ट्नादीः। ३ ख.धगणन। `

९४ भीमद्रणेङगीता- [ अध्ायः ४

श्री चातुधंरमणितौ गणेशगीता-
टीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌ ।
गम्भीरपमततसदर्थदर्िकाया-
मध्यायः स्पटहदयोऽभवच्चतीयः
इति श्रीमत्पद्वाक्यपरमाणम्यादाधुरंधरचलुर्धरवंशावतंसगोषिन्द्सू-
रिसूनोर्नीककण्ठस्य कृतौ गणेशगीताटीकायां बह्यार्पण-
योगो माम तुतीयोऽध्यायः ॥ ३॥

भय चनुर्थोऽध्यायः ।

पूर्वस्मिन्नध्याये संयमायिष्ित्यां[दिः]ना कापिकबाचिकमानसिकानां
सर्वेषां कर्मणामुपरतिरूपा संन्यस्तिः संन्यास उक्तः । कामाङ्करेत्यादिना
तेषामेव निष्कामाणामनुष्ठानयोग उक्तः । तदनयोः पक्षयोः परस्परविरो-
धिनोमंम कतरः भ्रयानिति बुभुत्सु्व॑रेण्य उवाच- ।
संन्यस्तिश्चेव योगश्च कर्मणां वर्ण्यते सवया ।
उभयोर्निधितं वेकं भयो यद्वद्‌ मे प्रभो ॥१॥
कर्मणां संन्यस्तिरात्यन्तिकस्त्यागः । तेषामेव योगो निष्कामाणाम-
नुष्ठानं च त्वया कर्तव्यत्वेन वर्ण्यते । चकारद्रयं परस्परसमुचयार्थम्‌ ।
एवकारः कर्मणां व्यावृत्या संन्यासस्यैवाभ्यर्हितत्वज्ञापनार्थः । अनयो-
रुभयोमंध्ये यच्निधितं भ्रयः प्रश्षस्ततरमेकमन्यतरत्तन्मे मद्यं वद्‌ स्पष्टं
कथय तुशब्द्स्तयैद्वैतोपमदद्रैतोपजी विनोरत्यन्तवेलक्षण्यार्थः । हे प्रभो
आज्ञासमर्थ ॥ १ ॥
अस्योत्तरं गजानन उवाच-

क्रियायोगो वियोगश्च उभो मोक्षस्य साधने ।
तयोर्मध्ये करियायोगस्त्यागात्तस्य विशिष्यते ॥ २ ॥

कियायोगो निप्कामकर्माुष्ठानं, वियोगश्च काविकवाविकमानसि-
कानां क्रियाणां त्यागश्च तदुभयं क्रमेण विच्तकश्षोधकत्वेन तच्वज्ञानहे-
तुत्वेन च मोक्षस्य साधने भवतः । तयोम॑ध्ये त्यागापेक्षया कमेयोगो

१ ख. "लादिङ्राः। २ क, प्योदृत्तोपनाः

[ अध्यायः ४] नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । ९.५

के

विशिष्यते । अविरक्तेन कृतस्त्याग आरुह्य पतनाय भवति \ कर्मी तु
न शयानः पतत्यध इति न्यायेन पतनं नाऽऽप्रोतीति भावः।॥ २॥
कीटः कर्मयोगस्त्यागाद्विशिष्ट इत्यत आह-
ददरदुःखसहा देष्टा यो न काङ्क्षति किंचन ।
मुस्यते बन्धनात्यो नित्यं सन्यासवान्सुखम्‌ ॥ २ ॥
हद्रानि शीतोष्णमानापमानलाभालाभजयपराजयादीनि क्नाति
बुःखानि सहत इति द्रद्रदुःखसहः । तैरनुद्रि्य इत्यथः । अत एवाद्वेषटा
शत्रृणामपि नाहे नेच्छति । किचन सुखप्रात्ि दुःखनिव्रत्ति वायो
न काङ्क्षति, उदासीनवदास्त इत्यथः । स एवंभूतः कर्मभिरेव बन्धनादहं-
ममाभिमानरूपात्पाङाचिसश्द्धिबलेन स नित्यं संन्यासवानेव सन्सु-
खमनायासेन वाक्यश्रवणमातदुत्पन्नतत्वन्ञानः सदयो मुच्यते ॥ ३ ॥
वदन्ति भिन्नफलको कर्मणस्त्यागसंग्रहो ।
मूढात्पन्ञास्तयोरेकं संयुञ्ीत विचक्षणः ॥ ४ ॥
यस्मादेवं तस्मात्‌ । यस्मादुक्तविधः कर्मयोगः संन्यासाद्विशिप्यते ।
एतद्जानन्तो मूढाश्चाल्पज्ञाश्च मूहढाल्पक्ञाः। ये ते कर्मणस्त्यागसंग्हौ
भिन्नफलको वदन्ति । आत्मविकिदिपाफलानि कर्माणि । आत्मन्ञान-
फलः सन्यास इति वदन्ति तदसत्‌ । उक्तबिधायां कर्मनिष्ठायां संन्यास-
स्यान्तभावात्‌ । षिरक्त पएतज्नानंस्तु तयोः कर्मयोगयोरेकमन्यतरं
युञ्जीत । अयम्थः-अक्रृतक्र्मीऽपि संयमबलांदि(दे)व चित्तशुद्धि ज्ञानं
चेत्युभयं संपादयति । एवं कर्मठोऽप्युक्तरीत्या सिध्यतीति तयोरेकस्मि-
न्नैव सम्यमभ्यस्त इतरत्स्वयमेव सिध्यतीत्यर्थः ॥ ४ ॥
कर्मयोगयोरन्यतरत्सम्यगनुष्ठेयमित्याभिसंधाय कर्मणि योगान्तभांव
उक्तः । इदानीं योगे कर्मन्तिमांवं विवक्चुस्तयोः फटतो भेदो नास्ती-
त्याह-
यदेव प्राप्यते त्यागात्तदेव योगतः फलम्‌ ।
संग्रहं कर्मणो्यागं यो विन्दति स विन्दति ॥ ५॥

यदेव फटं त्यागाञ्जिषिधकर्मसंन्यासात्पराप्यते तदेव द्वदेतिश्छोको-
क्तात्कमंयोगतोऽपि प्राप्यते यस्मादेवं कर्मणः संग्रहं योगं संग्र्यते स्वान्त-

१ क. शश्राबन्धुत ॥ ख. (तरावन्धूत । २ ख, (लाचित्तः ।

९६ श्रीमदरणेङागीता- [ अध्यायः ४ ]

भते कर्मणः फलं क्रियतेऽनेनेति संग्रहम्‌ । ईदृशं योगं यो विन्दति स
विन्दत्यात्मानं लभते यथोक्तम्‌ ।

प्रमादाद्योगिनः फिंचिन्महापातकमापतेत्‌ ।
योगमेव निषेवेत प्रायथित्तान्तरं तु न ॥
इति स्मृतेर्योगस्यैव सर्वपापक्षयहेतुत्वादनयुिताश्रमच्रयकमांऽपि सदा-
चार्यप्रसादलन्धया युक्त्या योगमेवाभ्यस्यं कृत्स प्रतिबन्धकनिवृतिपूर्थक-
मात्मानं विन्द्तीत्यर्थः ॥ ५॥
वैराग्यरहितं केवटं कर्मणां न्यासं विनिन्दति-

केवलं कर्मणां न्यासं संन्यासं न विदुर्बुधाः ।
कु्वं्ननिच्छया कर्मं योगी बञ्ञेव जायते ॥ ६ ॥

अविरक्तस्य संन्यासो गिष्फलः प्रत्युत प्रत्यवायफल इति पूर्वार्ध
स्यार्थः । कमंठोऽपि निस्पृहशित्तश्चद्धिकमेणोत्पन्नज्ञानो बह्यैव भवती-
त्युत्तराधांथः । अक्षरयोजना स्पष्टा ॥ ६ ॥

अत एव कममाह-

निर्मलो यतचित्तात्मा जितखो योगतत्परः ।
आलानं सर्वभूतस्थं पश्यन्कु्वंन रिप्यते ॥ ७ ॥

निष्कामधर्मानुष्ठानाचित्तद्द्धौ सत्यां रागद्रेषादिमलहीनो मवति ।
ततः प्रवतं कयो रागद्रेषयोरभावादिदं मे भूयादिदं मे मा मुदितीच्छाही-
नत्वाद्यतमुपरतं चित्तं यस्य यताचित्तः । यताचित्तत्वादेव यतात्मा कर्मनि
यव्यापारहीनो मवति स एवेमूतोऽन्तमंख दैश्वरे दत्तदृष्टिः स्वस्वविष-
येभ्यः प्रत्याहतसर्वकरणः कियताऽपि काठेन जितेन्द्रियो भवति । ततो
योगधित्तवृत्तिनिरोधः । तदेव परं कार्य यस्य स तथामूतः। अयं मावः-
व्यक्तबाद्यविषयस्यान्तर्हृदये मनोमाच्रेणावस्थितो योगी सर्वं चैकालिकं
द्वैतं स्वसंकल्पमौत्राध्यस्तत्वात्मतीचोऽनन्यदिति युक्त्येदं स्व॑ यद्यमा-
त्मेतिशाखरेण पश्यति । तदेतदाह-आत्मानं सर्वमूतस्थं पर्यन्निति। यस्मा-
त्संकल्पमात्रेणोस्थितं कृत्स्नं जडाजडं तत्र जडेषु भूतेषु रज्जूरगोपमेष्व-
जुगतमघिष्ठानसत्तामा्ररूपमात्मानं यः परयति स॒ जडाजडविवेकदरशीं

------+*

१क. ख. गति, आः। २ क्‌. ख. 'स्यन्कृत्ल। 3 क. ख. कमर्होऽपि । * क, 'मन्रो
अ्यत्वाप्रती? । स, भमात्रेभ्यप्रती? ।

[ अध्यायः४ ] नीलक्रण्ठविरवितटीकासमेता 1 ९५

युण्यानि च पापानि च कुर्वन्नपि तत्फठैः सुखदुःखैः स्वर्भनरकरूयर्वा न
ङिप्यते। तथा च श्रतिर्योगिनः पुण्यपापाश्टेषं दुर्शयति-““ यथा पुष्कर-
पठा आपो न श्टिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न श्टिप्यते ` ( छा०-
४।१४।२ ) इति । पापमिति पुण्यस्याप्युपलक्षणं, नन्वेव नाभुक्ते क्षीयते
कम कल्प कोरिशतैरपीतिवचनाद्योगिना कृतयोरपि पुण्यपापयोः किचि-
त्काटं प्रतिबन्पेऽपि कालान्तरेऽप्यवश्यंभावी भोग इत्यापततीति चेन्न ।
तस्य पुरा दायमुपयन्ति सर्वे सुहदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकरत्यामिति
योगिनो मिचामिरेष्वेव तत्फलप्रक्षेपादयुक्तमुक्तं कुर्वन्न ठिप्यते ॥ ७॥

न केवलमपरोक्षीक्रतात्मयाथातम्य एव कर्माभिनं निबध्यत इति 1
अपि तु परोश्चज्ञानवानपि सङ्गफटत्यागाक्कर्मफलैनं छिप्यत इति प्रागु-
्तमेव समारयति-

तत्ववियोगयुक्तात्मा करोमीति न मन्यते ।
एकादशानीन्दियाणि कुर्ेन्ति कर्मसंख्यया ॥ ८ ॥

यस्तु पारोक्ष्येणैवाऽऽत्मतच्व ज्ञात्वा तहा माथ कम योगेन युक्त आत्मा
देहेन्दियादिसंघातो यस्य तादृशः 1 अहमिदं करोमीत्यात्मनि कततवं न
मन्यते । कस्तार्है करोतीत्यत आह-एकादश्ानीति । पकाद्क्षसख्यां-
कानि पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्च कर्मेन्दियाणि एकादक्षं मनश्च, एतान्येव
विकारित्वात्कर्माणि कुवन्ति न त्वविकार आत्मा यथा सुषुप्तस्य पुरु-
घस्य प्राणाद्योऽन्नपचनाद्कं दुर्वन्त एवाऽऽसते न तु तच पुरुषोऽहं
करोमीति मन्यते, एवं जायद्पि कतरत्वाभिमानश्युन्यान्ङर्वंन्नपि न तेर्थि-
प्यत इत्यर्थः । यथोक्तं भगवता-

बह्यण्याधाय कर्माणि सङ्क त्यक्त्वा करोति यः।
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ इति ॥८॥
एतदेव स्पष्टयति-
तत्सवंमपंयद्र्ण्यपि कमं कराति यः ।
न दिप्त पुण्यपपिभंनोभानुयथाऽ्थगः ॥ ९ ॥।

यः सङ्क त्यक्त्वा कर्म करोति स सवैमपि तत्कमं बह्मण्यरपयेत्‌ । ततश्च

स पुण्यपपिरीश्वरेऽपितीस्तत्युखदुःखफटैनं लिप्यते । तच हष्टान्तः-पयंस्य

१६. कैरित्‌ । सख. धाल्म्यैः कः। ३ कं घ, श्ट्यानि।
१र

९८ श्रीमद्रणेङागीता- [ अध्यायः ]

रस्िर्मेध्यामेध्यस्परगपि न स्वयं मेध्यत्वममेध्यत्वं वा स्पुराति तद्रदय-
मित्यर्थः ॥ ९॥
फाटठेतमाह-

कायिकं वाचिक्तं बोद्धमेन्दियं मानसं तथा ।
त्यक्त्वाऽऽशां करम कृ्षैनि योगज्ञाधित्तशुद्धये ॥ १० ॥

योगन्ञाः कर्तत्वाभिमानत्यागपूर्वैकं क्मावुष्ठानं योगः । तदभिनज्ञाः
फलाशां त्यक्त्वा चित्तश्ुद्धये कर्म कुर्वन्ति नित्यं नेमित्तिकं चेति विषः
कर्म विरिनशि-कायिकं तीधस्नानगुरुदेवतानमस्कारादि । वाचिकं स्तोत्र
जपादि । बौद्धं बुद्धिकृतं देवताध्यानादि । देद्धियगतुकाले भार्योपगम-
नादि! मानसे रागद्वेषौ बिना जगत्कल्याणचिन्तनम्‌ । अचर वित्तशयुद्धय
इतिव चनान्निषिद्धानां काम्यानां च सङ्गफलत्यागपूवैकमप्यनुष्ठितानां
चित्तश्ुध्यर्थत्वं न प्राप्रोति । अतो येषां तत्सभवति तान्येव कर्माणीह
कर्तव्यानीति विधीयते ॥ १० ॥

विपक्षे बाधकमाह-

योगहीनो नरः कर्मं फलेहया करात्यलम्‌ ।
वध्यते कर्म्बीजः स ततो दुःखं समश्चुते ॥ ११॥

योगः कर्तुत्वाभिमानत्यागस्तेन हीनो नरो देहाभिमानी, कम
लोकिकं वैदिकं च फटेहया फलप्राप्तीच्छया, अलमत्यर्थं करोति । इवं
मया सम्यक्कृतमिति भूषयति वा यः स कर्मबीजैः कर्मप्रवृत्तिहेतुभिवां-
सनाभिर्बध्यते त्यक्तदेहोऽपि वासनापाशबलादपिं देहान्तरेण बध्यत ।
ततश्च लब्धजन्मा पराप्तव्यकर्मानुसारेण दुःखं सम्यगश्ुते। कमम तद्वासना-
धारांऽपि कदाचिन्न विच्छिद्यत इत्यर्थः ॥ ११॥
कथं तर्हिं तदुच्छेदोऽत आह-
मनसा सकलं कमं त्यक्त्वा योगी सुखं वसेत्‌ ।
न कु्वन्कारयन्वाऽपि नन्दज्श्भे सुपत्तने ॥ १२ ॥

योगी यमनियमासनप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधिरूपेरष्टाभि-
रङकैयुक्तो योगोऽस्यास्तीति योगी । अत एव मनसा सह सकट कर्माहं
बह्मेतिवाक्या्थानुसंधानमपि त्यक्तवा निर्बीजिसमाधेस्थः सन्सुखम-

१ क. ध. भत एषां । अतोऽन्येप्रां । २क.ख, भपिव-ः3 क ख, राकः ।

[ अध्यायः ] नीलकण्ठविरचितटीकासमेता । ९९,

१
खण्डानन्द्मनुमवन्वसेदासीत । ततश्च निर्विकल्पत्वादेवाङुव॑न्न पि भवति।
कारयन्नपिं न मवति । अतः श्वभ्रे महति कारागाररूपे गर्ते वा
पत्तने राजधान्यां राज्यं कुर्वन्वा निम॑नस्कत्वान्नन्दन्स्वरूपानन्वरूपेण
विषठन्‌ । निविकल्पस्य योगिनो बाद्यस्पशंदुःखं नास्तीत्याह श्रुतिरपि-

“आत्मानं चेद्विजानीयादयमस्मीति पुरुषः ।
किमस्मिन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत्‌ ' घ ०४।४।१२) इति॥ १२॥
ननुं यद्यात्मा निषिकल्पस्तहि प्रमात्रत्वादिंर्विकल्पः कुत उत्तिष्ठत
त्याशङ्क्याऽऽह-
न किया न च कर्तृत्वं कस्यचित्सृज्यते मया ।
न कियाबवीजसंपकंः शक्त्या तक्कियतेऽखिटम्‌ ॥ १३ ॥
मया निधिकल्पेन, किया परवृत्तिः ! कर्तत्वं करोमीत्यभिमानः । कस्य-
चिजन्तोः। न सृज्यते नोत्पाद्यते । तथा क्ियाबीजमूताः फटक्रियायां
प्रवर्तकाः फटप्रा्िवासनास्ताभिः सपर्को वा मयान सृज्यते। कितु
क्रियाकतुंत्वं तद्रासनाश्रेत्यादिकमखिलं क्रियाकारकफलं सर्वं शक्तया,
““देवात्मराक्ति स्वगुणेर्मिगढाम' ( श्वे ०१।२) इति श्रुतिप्रसिद्धया प्रमा-
णगोचरत्वान्निगरूढया गणैः कररेते रज्जूरगभ्रमादिमिस्तमोरजःसत्वकाय-
मूलाज्ञानेनैव लोहायस्कान्तन्यायेन शक्त्यैव कियत हत्य्थः।। १३ ॥
अतोऽकतुंत्वादिसघाताद्रिषिक्तः सर्वप्राणिनां प्रत्यगात्माऽहं सघात-
क्तानि पुण्यपापानि न स्प्शामीत्याह-

कस्यचिपुण्यपापानि न स्पृशामि विभ्रर्ेप ।
ज्ञानमृढा विमुद्यन्ति मोहेनाऽऽवरतवुद्धयः ॥ १४ ॥

कस्यविज्जन्तोः कर्तृत्वाभिमानिनः पुण्यानि पापानि च न स्परशामि
यतो विभर्यापक आकाशवद्सङ्क इत्यथः । हे नृप यस्मदेवे तस्माज्जञा-
नमूढा ज्ञाने बरह्मणि विषये ये मूढा असङ्कमात्मानं न जानन्ति । ते
कतरत्वाभिमानादिभुद्यन्ति विशेषेण यातायातनरकदुःखादिना षिमु-

ह्यनिति । ज्ञानमूढत्मेवातस्तेषाभित्यत आह-मोहेनाऽवृतवुद्धय इतिं ।

१क.ख. ष्देवकुः।रक.ख.भिभः।३क.ख. नु ह्यत्मा। ४ क. रिनिरविः।ख.
°दिविक* । ५ क. ख, भेव ततस्ते । ६ क. ख. ^ति । अन्यद्‌ ।

१०० भ्रीमद्रणेशगीता- [ जध्यायः४ ]

आत्मदरनि शाखराचार्योपदेशरामदमादिसंस्करता बुद्धिः करणं सेव यदा
मोहेनाऽऽवृता तदाऽऽव्मदकनाभावादनात्मसुखा्थिनो मुद्यन्तीत्यर्थः॥१४॥
ज्तानेनाज्ञाननाशे तु न मुद्यन्तीत्याह-

विवेकेनाऽऽत्मनोऽज्ञानं येषां नाशितमात्मना ।
तेषां विकाशमायाति ज्ञानमादित्यदत्परम्‌ ॥ १५ ॥

विवेकेन समाध्यभ्यासपाटवाजडाजडयोः प्रथक्षरणेनाऽऽत्मनः संब-
न्धि, आत्माभ्रयमात्ममविषयं चाज्ञानं येषां पुंसाम्‌ । आत्मना, बुदध्याऽहं
बह्मास्मीतिवाक्यजन्यया बुद्धिवृच्या नाशितं कार्येण सह बाधितं, तेषां
पुरुषाणां ज्ञानमादित्यवस्रकाडां परं किकाङमायाति । अयमर्थः-
बृहदारण्यके न वा अरे पत्युः कामाय पतिः परियो भवत्यात्मनस्तु कामाय
पतिः परियो भवतीति ससारिणमात्मानं प्रस्तुत्य “ आत्मा वा अरे
द्रष्टव्यः '' ( ब्र ° २।४।५ ) इति तस्यैव द्र्टव्यत्वमुक्तवा, आत्मनो वा
अरे दशौनेनेत्यादिना, इदं सर्वं विदितं भवतीत्यन्तेनाऽऽत्मविज्ञानात्सर्व-
विज्ञानं फलमुक्तं तचाऽऽत्मनः साबौत्म्यमन्तरेणानुपपन्नमिति तस्येदं
सर्वं यदयमात्मेति सार्वास्स्यं सर्मापितम्‌ । तस्माद्युक्तमुक्तं विदुषां ज्ञानमा-
दित्यवद्धिकाशमायातीति ॥ १५ ॥

अस्यैव विज्ञानस्य फलमाह-

मनिष्ठा मद्धियोऽत्यन्तं मिता मपि तत्पराः ।
अपुनभवमायान्ति विज्ञानाननाशितेनसः ॥ १६ ॥

मन्निष्ठा मयिः परमात्मनि निष्ठावन्तः । तादक्ोऽपि भरतो मगास-
क्तथीमंगवय लेभे, अत उक्तम्‌ू-अत्यन्तं मद्धिय इति । मच्रिष्ठो मद्धी-
रपि सौभरिः क्षणमावरं कुटुभ्िनो मस्स्यस्य नीष्ठां हषा त्र दत्ताचित्तः
पश्चाशन्मान्धातुकन्याभिः सह कायव्यूहेन तावतः प्रासादोदययानपरिषा-
रान्योगवबलेन सूषा रेमे । ततः क्षीणपुण्यो योगभ्रष्टोऽभूत्‌ । अत उक्तं
मिता इति । एवं रावणः परकार्येण तपोनिष्ठोऽप्यैश्वर्यपरोऽभून्न पर-
माथंपरः । अत उक्तं तत्परा इति। एवे विशेषणचतुष्टयवन्तो योगिन
आत्मानं परयन्ति । ततश्चाऽऽत्विज्ञानान्नाशितैनसो मस्मीकृतपुण्यपापा
अगुनभेव पुनजेन्माभावं कैवल्यमायान्ति का्स्यैन प्राप्ुवन्ति ॥ १६ ॥

------->

१क. ख, द्द्‌ संविः। २\ख. (ज्ञानफः।

[ अध्यायः] नीलकण्ठविरवितदीकासमेता । १०१

विज्ञानस्यापि फलं सर्वेषु भूतेषु समत्वदरनमित्याह-
ज्ञानविज्ञानसंपने द्विजे गवि गजादिषु ।
समेक्षणा महात्मानः पण्डिताः श्वपच शुनि ॥ १७॥

ज्ञानं, शाखाचायोपदेशजो बोधः । विज्ञानं, योगेन तदनुभवः ।
ताभ्यां संपन्ने द्विजे अवण । ततो निकृषटेषु गवि गजादिषु च प्युषु
ष तेभ्यो निक्रषटे श्वपचे चण्डाले शुनि सारमेये च पण्डिता व्युत्पन्न-
चित्ताः समेक्षणाः सम बह्म तदेवेक्षन्ते पश्यन्तीति समेक्षणाः सर्वव
बह्मबुदद्धय इत्यर्थः । एतदेव कुत हत्यत आह-महात्मान इनि । महा-
न्परिच्छेद्यशुन्य आत्मा येषां ते महात्मानः । आत्मनः सार्वास्म्यं साक्षा-
तकरृतवन्तः सर्वमात्मत्ेन पर्यन्तः क्विदपि तारतम्थं न पर्यन्त
हत्यर्थः ॥ १७ ॥
ददश समदनं दाम्भिकस्यापि सेभवतीति तद्यावृत्यर्थं ज्ञानस्य
हृष्ट फलमाह- .
वश्यः स्वर्गो जगत्तेषां जीवन्मुक्ताः समेक्षणाः ।
यतोऽ्दोषं बह समं तस्मात्तेविंषयीखूतम्‌ ॥ १८ ॥

तेषां योगिनां बह्यदृीनां स्वर्भः स्वस्थो देवतागणोऽपि वर्योऽधीनो
भवति । तथा हि दृष्टम-धृतराष्रबोधाय विदुरेण बह्मटोकस्थोऽपि
सनत्कुमार आहूय नियोजित इति । तथा जगदपि भूतमौतिक तेषां
वयं भवति । स्मर्यते द्यनन्तयोजनायामविस्तारः समुद्रः इुम्भोद्धवेन
प्रादेशमात्रे स्वोद्रे निवेशित इति । जीवन्मुक्ता जीवन्तः प्राणान्धार-
यन्त एव नि्धिकल्पसमाधौ सर्वैरुपाधेभिर्मुक्ताः । अत एव व्युत्थानका-
लेऽपि बह्मैव जगद्रूपेण कचति मरी पावयव इव महाद्दरूपेणेति । सैम
ईक्षणं दृशेनं येषां ते समेश्षणाः । वद्यवेद्‌ं सर्वमात्मैवेदं सर्वमहमेवेदं सव॑
मिति पश्यन्त इत्यथः । यतो यस्माद्धेतोरदोषं मायासंप्कशून्यं बह्म संम,
सदेकरूपं तस्माद्रेतोस्तैः शाखज्ञैः । तद्रह्य विषयीकृतं साक्षात्करतम्‌ ।
तथा च यगसूबम्‌-- सत्वपुरुषान्यताख्यातिमाचस्य सवंभावाधिष्ठा-
तुत्वं सवज्ञातुत्वं च ` इति । विद्वि द्विभेकफलं दृशेयति ॥ १८ ॥
स्वसंवेयमपि ज्ञनफ़लमाह-

१ क, “म्य तद्यिनः। ई । ख. म्म्य तरित्य ।२ख. समे क्षे दर्शते ।३क. ख.
सदष०।* ख. सदैक ५ क.ख. प° ।

१०२ भीमद्रणेश्गीता- [ अध्यायः ४ |

प्रियाप्रिये प्राप्य हषदरेषो ये प्राप्नुवन्ति न ।
बह्माभेता असंमूढा बहमज्ञाः समबुद्धयः ॥ १९ ॥

ये पियं भाप्य हर्ष न प्राघुवन्ति । अगियं प्राप्य दवेषंन प्राष्ुवन्ति।
तत्र हेतूनाह-बह्याधिता बह्म्ञाननौीकयेव बह्यसंसारार्णंव तरिष्याम इति
बुद्ध्या बह्यैवाऽऽभ्िता इत्यर्थः । अत एवासंम्रढाः स्वहितोपायद्रिनः ।
बह्यज्ञाः पारोक्ष्येण ज्ञातात्मतत््वाः । तत एव समबुद्धयः समाऽविक्षिप्ता
बुद्धिर्येषां ते। तथाभूता ये ते बह्म विषयी ऊुर्वन्तीति पूर्वेणान्वयः ॥१९॥
ज्ञानस्यापि फट सर्वज्ञत्वादृधिकमुक्तम्‌ । एवं योगस्यापि तदेव फल.
मुक्तं तदनयोमांर्गयोः कतरः भ्रेयानित्याशेयवान्वरेण्य उवाच-
किं सुखं जिषु लोकेषु देवगन्धर्वयोनिष्‌ ।
भगवन्छपया तन्मे वद वियाविशारद्‌ ॥ २० ॥
सुखयतीति खखं सुखसाधनं धिषु लोकेष्वित्यादि चतुद॑शाभवनानामुप-
लक्षणम्‌ । कृत्रबह्माण्डगोलके निरतिङयसुखसाधनं ज्ञानं योगो वेति ।
हे भगवन्पूर्णज्ञानैभ्वर्थ । कृपया करुणया तन्मे मद्यं वद्‌ बृहि । विद्यया-
विशारदेति संबोधयन्वियांसंभरदायप्रवरतकत्वाच्मेवैतद्क्तुमहंसी ति सूच-
यति ॥ २० ॥
उक्तविपे मार्गे समनस्कानामिन्धियाणाभेकाग््यमत्यन्तं दुष्करमिति
बरेण्यनरुपस्यानधिकारं मत्वा योगमार्भमेवोपदिदिश्षर्गजानन उवाच -
आनन्दमभ्नुतेऽसक्तः स्वात्मारामो निजात्मनि ।
अविनीश्यं सुखं तदि न सुखं विषयादिषु ॥२१॥
असक्तः कोशस्थूलसुकष्मकारणकशरीरषु स्वात्म्याभिमानहीनः । तेभ्यो
रिविक्तमात्मानं शाख्राजानच्चित्यर्थः । निजात्मनि, अस्मिन्नेव देहे
स्वात्मारामः स्वश्चासावात्मा च तस्मिन्नेवाऽऽरमतीति स्वात्मारामः ।
तत्तत्कोशशात्मतां त्यक्त्वा निरुपाधावात्मनि रममाण इत्यथः। स एवं विध
आनन्दं कोशपश्चकातीतं वस्तु, अश्नुते व्याप्नोति तन्मात्रो भवतीत्यर्थः ।
एतदेर्व स्तुत्वा ऽन्यन्निन्दल्युत्तरार्धन स्पष्टमेतत्‌. ॥ २१ ॥
न सुखं विपयादिष्वेतदेव विव्रणोति-

१ ख. “शयेनाऽऽह । वरे" । २ क. न्नंयोः। ख. न्नं योगं वेत्ति! दे ३ ख, व्याप्रः।
४. "ण्यस्या । ५ नाशियुः । ६ "वमूक्त्रोत्यादेनोत्त' ।

[ अध्यायः४ | नीलकण्ठविरवितटीकासमेता । १०३

[3 (व + क
विषयोत्थानि सौख्यानि इःखानां तानि हेतवः ।
उत्पत्तिनाशयुक्तानि तच्ाऽऽसक्तो न तत्ववित्‌ ॥ २२ ॥
विषयोत्थं हि खुख संस्कारस्पणाऽ०व्मानि स्थित्वा कालान्तरे तचेच्छां
जनयति । इच्छावांश्च त्प्राप्त्युपाये प्रवर्तते प्रवृत्तश्च केनचिन्निमित्तेन
प्रतिबद्धः कोपेन प्रतिबन्धकान्हिनस्ति । ततश्च तैर्बध्यत इति तेषां दुःख-
हेतुत्वं तस्मादागमापायिनि षिपयसुखे यः सक्तः सन तच्ववित्‌॥ २२॥
एवमभ्यासे रत्युत्पादनार्था ज्ञानप्रशेसा, तीत्रवैराग्योत्पादनार्था विष-
यभोगनिन्दा च कृता, इदान कामक्रोधयोरेव जयोऽवदयं कार्य
इत्याह
कारणे सति कामस्य कोधस्य सहते च यः।
तो जेतु वर््मविरहात्स सुखं चिरमध्नुते ॥ २३ ॥
कामस्य कारणे दिव्यरूयादिलामे सति ते कामं जेतुं वैराग्यबलेन
यस्तुच्छीकर्तँ सहत उत्सहते, एवं क्रोधस्यापि कारणेऽपमानादौ खलैः
करुते सति यस्तं कोधं जेतुं सहते वप्मविरहादेतच सहनम्‌, आदेहवि-
योगात्कर्तव्यम्‌ । वर्प्मेत्यतः पूर्वमाकारो द्रष्टव्यः । आङारीरविमोक्षणा-
दितिभगवद्वचनात्‌ । अथ वा वर्प्मविरहादित्यस्य वर्प्मविरहमभिव्याप्येति
ल्यब्लोपे वा पश्चमी । यः सहते स सुखं चिरमहनुत इति संबन्धः ॥२३॥
जितकामक्रोधः किमाप्रुयादित्यत आह-
अन्तर्मिष्ठोऽन्तःप्काशोऽन्तःसुखोऽन्तारतिलेमेत्‌ ॥
असदिग्धोऽक्षयं बह्म सरवेभूतदिता्थछूत ॥ २४ ॥
कामक्रोधौ जितवतो बहिुखत्वस्य स्वत एव व्यावृत्तत्वात्‌ ।
अन्तनिष्ठो गुरूक्तयुक्त्या हृद्यपुण्डरीकोद्‌ घाटने निष्ठावान्‌ । अत एवा-
न्तःप्रकाश्ो हादौकाक्षगतान्सर्वान्भावानादित्यवत्पमकाशयति । अत
एवान्तःसुखः कृतकृत्यो ऽस्मीत्यन्तरेव सुखं लमत । यतोऽन्तःसुख ठभ-
तेऽतोऽन्तरेव, उच्छिन्नसर्वसंशयः प्री तियस्य स तथाविधोऽन्तारतिभवति।
रो रीति रेफलोपे दूलोप इति पूर्वस्य दीधः । एवंभूतोऽक्षयं बह्म लमेत्‌ 1
ततश्चा्ासंदिग्यो भवेत्‌ । क एवं बह्म लभत इत्यत आह-सवेभूतदि-
ता्थक्रत्सर्वभूतसुहत्संन्यासीव्यर्थः ॥ २४ ॥

9 ख. "रूप आत्म'। २१. ध्यन्यतः । 5 क, ख. मुखं तस्य ॥ ४क.ख, "त्‌ । एक
एव ब्र^।

१०४ भ्रीमद्रणेङागीता- [ अध्यायः ४]
न केवलेन संन्यासेनेतद्धवतीत्याह-
जेतारः षडरीणां ये शमिनो दमिनस्तथा ।
तेषां समन्ततो बह्म स्वात्मज्ञानां विभाव्यहो ॥ २५ ॥

षण्णां काभक्रोधलोममोहमदमत्सराणामान्तराणामरीणां शत्रूणां
जेतारः शमो मनोनिग्रहस्तद्वन्तः शमिनो दमो बयेन्दियनियहस्तद्रन्तो
दृमिनश्च ये भवन्ति तेषां स्वात्मज्ञानामिदं सर्व यदयमात्मेति, आत्मनि-
सार्वात्प्यं समाधौ सम्यग्जानतां विष्षेपावस्थायामपि समन्ततः सर्वच
जहयैव विभाति 1 अहो आश्चर्ये । तथा च श्रतिः-अहमन्नमित्यादिः
प्रागेवोदाहृता । श्रुव्यन्तरमपि “ बहवेदममृतं पुरस्तात्पश्चाद्रह्य दक्षिणत-
श्योत्तरेण । अधश्चोर्ध्वं परसृतं बह्यैवेदे विश्वमिदं वरिष्ठम्‌ `` ( मु° २।२
११) इति ॥ २५॥
अथ चित्तनियहासमर्थस्य हठयोगमाहाऽऽसनेष्वित्यादिनिाऽध्यायरोषेण-
आसनेषु समासीनस्त्यक्त्वेमान्विषयान्वरिः।
संस्तभ्य भृकृटीमास्ते प्राणायामपरायणः ॥ २६ ॥
आसनेषु पद्मस्वस्तिकादिषु समासीनः सम्य॑क्सुसुखं यथा स्यात्तथा-
ऽऽसीनः । यथा सूधितं स्थिरं सुखमासनमिति । तेनासुखकराणां कुष्ु-
टाद्यासनानां निवृत्तिः । इमा प्रपादीन्विषयान्बदहिरन्तस्त्यक्त्वाऽन्तर्म-
नसाऽ्पिं न संस्मरेदित्यर्थः । भ्रुकुटीं भ्रूद्रयनासामूलानामन्तरादेशो
भरुञुरिः । तच संस्तभ्य भूपघ्ाणमध्ये हटि निबध्येत्यर्थः । ततश्च प्राणा-
नामायामे निग्रहे परायणः । तन्मा्रपर इत्यर्थः । सुदरढ आसने स्थित्वा
भरूघाणरसंधी दृशमाधाय प्राणायाममभ्यसेदित्यर्थः ॥ २६ ॥
प्राणायामलक्षणमाह-

भराणायामं तु संरोधं प्राणापानसमुद्धवम्‌ ।
वदन्ति मुनयस्तं च तिधाभरूतं विपश्चितः ॥ २७ ॥

प्राणापानाम्यां समुद्धवो यस्य तादृशं संरोधं प्राणापानयोरेक्यं
संपाद्य यः संरोधः स प्राणायाम हत्यर्थः! अयं भावः-प्राणापानयोर्ि

१ क. षड्रिपृणां । । २ ख. भम्यक्सुखे । ३ ध. "मान्स्म्यादी? । र क, "पि स्मः ॥ ५,
भ्रुवख्यानामामू- । ६ ख. भ्रम" ।

[ अध्यायः ४} नींठकण्ठविरचितदीकासमेता । १०५

नाभिदेशे यन्थिरस्ति तत ऊर्ध्वया नाञ्या मुखनासिकाद्रारेण बचहिर्भ-
चछन्वायुः प्राणः । तत एव नाभिदेशशादृवाचीनिनांडिमार्भिरधः प्रसरन्वा-
युमागेण बहिनिगच्छन्वायुरपानः । तच पायुद्रारं पाण्णिना निरुध्या
पानमूर्ध्वमुखं ुवन्प्राणं च पूरकेण बाद्यवायुमाचम्याधोनयनगतिरो-
धादुभावन्योन्यसंमुखौ कुर्वन्यस्तयोरेकीकरतयोर्भिरोधः स संरोधः ।
तमेवभूतं प्राणायामं कालप्रमाणभेदेन विपश्वेतः पण्डिता मुनयः
प्राणायामकुराला उत्तममध्यमाधममावेन ते चिधामूतं वदन्ति कथ-
यन्ति ॥ २७ ॥
तदेवाऽऽह द्वाभ्याम्‌-
प्रमाणभेदतो विद्धि घुं मध्यममुत्तमम्‌ ।
दशमिर्दपिकेर्वर्णैः प्राणायामो टुः स्मृतः ॥ २८ ॥
हय विच्छिन्नमोङ्कारं घण्टानादं षिसोणवदित्यन्यच दृर्शनात्सार्ध-
माच्रात्रयरूपस्य प्रणवस्य प्टुतीकरणेन यदतिस्पष्टमुचार्यं तत्न वर्णप्-
माणकालो षिनाडीषष्ठीभागो(?)माचाद्रयसंमितः । दीर्वीक्रतः प्रणवस्तु
ष्वतुमाचाकालो भवति स एकस्मिन्सरोध द्वादृश्शक्रत्वः प्रणवोचारणं
यदा भवति स लघुप्राणायामः॥ २८ ॥
चतुविशत्यक्षरो यो मध्यमः समुदाहतः ॥

षटूर्विंशद्यघुवणौ य उत्तमः सोऽभिधीयते ॥ २९ ॥
ततो द्विगुणकालश्चतुरविं्ञतिक्रत्वः प्रणवोचारणपर्याप्तो मध्यमः ।
एवं लघुप्राणायामे यादशकालाः प्रणवा उच्चारितास्ताट शकालैः षटर्चि-
राता प्रणवैरुत्तमः प्राणायामो भवति । तैत्र सक्तानां द्वितिमा््रैरेव
प्रणवः सवें प्राणायामा भवन्ति । शक्तशक्ततरशक्ततमानां तारतारतरतारत-
मस्ते भवन्ति । एतच्च ॒ लघुवर्णैरित्यनेन सूचितम्‌ । अक्षरयोजना
स्पष्टा ॥ २९ ॥
अनेन क्रमेण प्राणापानौ वे कतैव्याविति सहष्टान्तमाह-

सिहं शार्दूकं वाऽपि मत्तेभ मृदुतां यथा ।
नयन्ति प्राणिनस्तद्ताणापानो सुसाधयेत्‌ ॥ ३० ॥

शादूकं दुष्टव्याधर प्राणापानौ भ्दूकरत्य सुसाधयेत्पाज्ञ इति शेषः ।
स्पष्टमन्यत्‌ ॥ ३० ॥ |

9 ख. °वस्योत्पत्तिकरणेन नयेदिति। २ ख, '्यतमि-। ३ ष. तत्रादाक्ताना स द्वि
| ॥#

१०६ भीमद्रणेशगीता-~- [ अध्यायः ४]
प्राणजये गुणानाह-
पीडयन्ति मृगस्ते न लोकान्वश्यंगतानुप ।
दहव्येनस्तथा वायुः संस्तन्धा न च तत्तुम्‌ ॥ ३१ ॥

ते प्राणजयिनः सर्वेषु भूतेष्बेकां प्राणदेवतां मत्वा स्वात्मानमिव
मृगानारण्यान्न पीडयन्ति सर्वात्मना प्राणिर्हिसां न र्वन्ति । यद्यपि
पाठीनरोहितावायौ प्रशस्तौ हव्यकव्ययोरितिशाखाच्छाद्धादौ निमित्ते
प्राणिवधः कर्तव्य इति प्राप्रोति तथाऽपि न कुर्वन्ति । अहिंसामेव ततोऽ-
भ्यधिकां मन्यन्त इत्यथः । तथा प्राणविद्याबलादेव लोकान्भोग्यपदार्था-
ब्दिव्यरूयादीन्वश्यगतान्स्वाधीनववं गतानपि हे तुप न पीडयन्ति । नानुप-
हत्य भूतानि भोगः सेभवतीतिन्यायेन तद्धोगेऽपि हिसादोषं पर्यन्त
उदासत इत्यर्थः । तच हेतुमाह-दहस्येनरतथा वायुरिति । एनसः फलम-
थित्वमिति स्प्रृतैः सर्वं द्यधित्वमेनस एव फलं तचेनो वायुः प्राणवायुरा-
राधितः सस्तथा दहतिं यथास्यार्थित्वं सर्वदा नोदेति अतः प्राणायामे-
दहेदेन इति शासखराहग्धेनसां प्राणिनां न भोगेच्छा भवतीत्यर्थः । ननु
योगिनां स्मरृतिलोपादयोऽपि दोषाः स्मर्यन्ते त्कथं प्राणायामस्य तीव-
परैराग्यकारित्वं व्यत इत्यत आह-सस्तन्धा न च तत्तनुमिति । तस्य
प्राणायामपरस्य तनुं शरीरं समनस्कं न च सस्तन्धा । सम्यगाराधितः
प्राणो योगिनध्ित्तस्य शरीरस्य वा स्तम्भनं न करोति सस्तब्धेति लुड-
न्तम्‌ । स्म्रतिलोपादयस्तु प्रमत्तस्यैव योगिनो भवन्ति । नात्यन्तावहित-
स्येति भावः ॥ ३१ ॥
एवं प्राणायामस्यावान्तरफलमुक्त्वा सदृष्टान्तं तैदव्र्ि विधत्ते
यथा यथा नरः कशित्सोपानावलिमाक्रमेत्‌ ।
तथा तथा वशी कुर्यासराणापानी हि योगवित्‌ ॥ ३२ ॥

सोपानारोहणवत्राणजयकक्ष्या अप्युत्तरोत्तरकरमेणेव वधंयेत्‌। कस्तत्व-
विदिति वरद्धिकरमं त्वतो जानन्‌ । न द्यधरपङ्किस्थः प्राणायाम्यकस्मा-
दुत्तरं पड्किमारोदुम्द॑ति । तदारोहार्थं यतमानस्त्ववश्यं व्याध्यादिना
बाध्यत इत्यथः ॥ २२ ॥

------------_----~+

१क.ख.्पुएकां। २ क. ख. शन्ति। अ ।३क.ख. त्ववा त।९।४क. ख. ^ति।
भ. ।५ क. ख. ननं क| ६ ख, तद्धि विः।

[ अध्यायः ४] नीठकण्ठविरचितटीकासमेता । १०७

अस्यैव विषं तत्फठं चाऽ्ह~-
+ (नि क [क ~ तु
पूरकं कुम्भकं चेव रेचकं च ततीऽभ्यसेत्‌ ।
अतीतानागतज्ञानी ततः स्यानगतीतटठे ॥ ३३ ॥

न ज

पूरको नासापुटेन बाह्यवायोराचमनं कुर्यात्‌ । इडया पिब षोडशभिः
पवनमिन्युक्तेः । कुम्भकः पीतस्य वायोरन्तर्मिग्रहणम्‌ । चतुरुत्तरषष्टिभि-
रुद्रहणं रेचकम्‌ । त्यज पिङ्लटकया शनकैः रानकैदेशभिद॑शभिरदैशभि-
दथिकैद्विगुणेरिति । एवमभ्यस्यतः फलमाह-अतीतेति । स्पष्टोऽक्ष-
रा्थः 1 २३ ॥
अस्यैव वृद्धिक्रममाह-
पाणायामेद्रदशभिरुत्तमेधारणा मता ।
योगस्तु धारणे द्वे स्यायोगीशस्तं सदाऽयसेत्‌ ॥ २३४ ॥
उत्तमैः परटरधिशत्मणवकैदरादिक्ाभेः प्राणायामेरेकेयं धारणा मता
वायोरिति शेषः । एतावता प्राणायामाभ्यासेन योगी मूलाधारादिस्थानेषु
यत्र यर वायुं धारयितुमिच्छति ततैव ते धारयितुं शक्रोतीत्यर्थः । एषैव
द्विगुणाभ्यस्ता चेदव्यन्तं स्वतन्त्रो योगी भवति । ततश्च पक्षं मासमधिकं
वा सकलं वायुं निरोद्धुं राक्रोतीत्यथः ॥ ३४ ॥
एतत्फलमाह-

एवं यः कुरुते राजंशिकालन्ञः स जायते ।
अनायासेन तस्य स्याद्रश्यं टोकचयं नृप ॥ ३५ ॥

ननु केवलात्माणजयाद्धारणाभिवी चिकाटन्ञत्वं सर्वभूतवश्यत्वं वा
न संभवति प्राणायामैरदैहेदेनो धारणाभिश्च फिल्विषानिति तयोरदोषना-
दाकत्वस्यैव स्मरणादिति चेन्न । सर्वज्ञत्वमाधिकारकमितिन्यायेन तयो-
स्तत्फलकंत्वोपपत्तेः । यथोत्तरफवुसाध्येषु सर्वेषु कामेषु स्प्हावतां पुरु-
षाणां प्रोर्साहनार्थयुत्तरकतुसाधनभूताभ्चेसि द्धिहेतावाधानाङ्गपूर्णाहइत्या-
मुपचारास्पूणाहत्या सर्वान्कामानवाप्रोतीति सर्वकामावापिहेतुत्वं स्तुत्य-
मुच्यत ॒ एवमिहापि ध्यानसाधनाधिकांरादहेती प्राणायामध्यान-
फलतिकालज्ञव्वं जगद्रश्यत्वं च स्मर्यमाणेमाधिकारिकमिति ज्ञेयम्‌ ।

१ ख. प्त्पटमाह । २ क. ग्सर्वैत्व । घ. सर्वं त्वमाधिकारिक । 3 ख. "कव्वावेक्षया यतो
यथोः। ग्क. कारेः । घ, कारद्‌०। ५ क, गमिः,

१०८ भरीमद्रणेशगीता- { अध्यायः ४}

ध्यानेनानैश्वरान्गुणानितिस्पृतेः ॥ ३५ ॥
वर्यं ठोकतरयं त्रुपेत्यन्तेन योगफलमुक्त्वां सन्यासशाग्वितस्य तत्फ-
लस्य ज्ञानस्य फलमाहार्धेन-
बह्मरपं जगत्सर्वं पश्यन्ति स्वान्तरात्मनि ।
सन्यासिनस्तु स्वस्यान्तरात्मनि हत्पुण्डरीकान्तर्गते हादाकाशाख्ये
बह्मणि बह्मरूपं परत्यगनन्यस्वरूपं सर्व जगत्यदयन्ति ।
तदिदं ज्ञानफलयुक्तम्‌ । एवभुक्तयीनज्ञांनफलयोरमेदात्तयोरप्यभिन्नत्व-
मित्याह-
एवं योगश्च संन्यासः समानफल्दायिनो ॥ ३६ ॥
अचर सैन्यासपदेनोपचाराज्ज्ञानमुच्यते । एतमेव प्रवाजिनो टोकमि-
च्छन्तः प्रवजन्तीति विविदिषासंन्यासस्याऽऽत्मज्ञानार्थत्वात्‌ । एतं वेत-
मात्मानं विदित्वा बाह्मणाः पुत्रैषणायाश्च वित्तेषणायाश्च व्युत्थाय
भिक्षाचर्यं चरन्तीति विद्रत्संन्यासस्य च बह्यज्ञानपरिपाकार्थत्वात्‌ । उम-
यतः संन्यासेन परिगृहीतत्वात्संन्यासपदेन ज्ञानमुच्यते । संन्यांस एवं च
योगो ज्ञानं चेत्युभयं समानफलमुक्तम्‌ ॥ ३६ ॥
योगज्ञानयोरन्यतरेण मार्भण मां ज्ञात्वा मुक्तो भवतीत्याह-

जन्तूनां हितकरतारं कर्मणां फलदायिनम्‌ ।
मां ज्ञात्वां मुक्तिमामोति अेटोक्यस्येश्वरं विभुम्‌ ॥ ३७ ॥

ॐ” तत्सदिति श्रीमद्रणेशगीतासूपनिषदर्थगभासु योगामृतार्थ-
शास्रे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरे-
ण्यसेवादे दवेषसेन्यासयोगो नाम
चतुथीऽध्यायः ॥ ४ ॥

सद्यः पापहराणां तीर्थादीनां घष्ठा चेन्न सर्वेषां जन्तूनां हितकर्ता
कर्मणां यज्ञादीनां फलदानं फलटदानशीलं न केवलाजडाक्कर्मणः
फलोत्पात्तिः संभवति । अपि तु तेनं तर्षितान्मत्त एव भवति मां गणेशे

१ ध. (ह्म । २ ख. श्यगातमस्व? । ३ घे. ष्योगज्ञान? । * ख, श्यकतरा । ५ क, €न्यासा
ए"।॥ ६ ख. ध्वामोक्षमाः। ७ ख, सन मय्यर्पिततरान्मः ।

[ अध्यायः ९] नीलकण्ठविरवितरीकासमेता । १०९

ज्ञात्वा मुक्ति मोक्षमाप्नोति । कीटं अलोक्यस्येभ्वरं नियन्तारम्‌ ।
अन्तयीमित्वेन विभरं च राजवन्नियन्तुत्वेन च । अन्यतरेण मार्गेण तत्त्व
ज्ञानं वसिष्ठ आह
ह्वी कमौ चित्तनाहास्य योगो ज्ञाने च राघव ।
योगो बुत्तिनिरोधो हि ज्ञानं सम्यगवेक्षणम्‌ ॥
असाध्यः कस्यचिद्योगः कस्यचित्तत्वनिश्चयः ।
प्रकारी द्वौ ततो देवो जगाद परमः शिवः ॥
श्रुतिश्च (१) “ तावन्मनो निरोद्धव्यं हृदि यावत्क्षयं गतम्‌ ! एतज्ज्ञानं
ष्व ध्यानं च रेषोऽन्यो मन्थविस्तरः (५ ) इत्यम्रतिन्दरपनिषदि ज्ञानेन
ध्यानेन वा चित्तक्षयस्यैव परमपुरुषार्थत्वोक्तेयुंक्तमुक्तं वसिष्ठेन द्रौ कमो
चित्तनाकास्येति ॥ ३७॥
श्रीचातुर्धरमणितौ गणेङगीता-
सीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌ ।
गम्भीरप्रततसदर्थदशिकाया-
मध्यायः स्फुटहृदयोऽभवचतुर्थः ॥ ४ ॥
इति भ्रीमत्पद्वाक्यप्रमाणमयीदाधुरंधरचतुर्धरवंशावतंसगोविन्द्‌-
सूरिभरूनोर्नीठकण्ठस्य कृतौ गणेशगीताटीकायां गणपति-
भावदीपिकायां द्रैधसंन्यासयोगो नाम
चतुथऽध्यायः ॥ ४ ॥

अथ पञ्चमोऽध्यायः ।

योगज्ञानयोः समानफलत्वं यद्यप्युक्तं तथाऽपि योगनिभरूतदोपे चेतसि
ज्ञानमुत्पद्यत इति योगस्यैव प्राथम्यात्तदारोहमार्गं प्र्ुमिच्छन्तं वरेण्यसु-
पटक्ष्य स्वयमेव पर्वोक्तयोगसहितं योगं विवक्षर्भजानन उवाच-
भ्रोतस्मार्तानि कमीणि फलं नेच्छन्समाचरेत्‌ ।
शस्तः स योगी राजेन्द्‌ अकिंयायोगमाभितात्‌ ॥ १ ॥

ध्यानयोगे हटढाधिकारसिदध्यर्थः कर्मयोगो ध्यानयोगादपि स्तयते ।
योगमाभरितात्‌। योगाभ्यासे प्रवृ ताद्क्रियात्यक्तकर्मणः संन्यासिनोऽपि स

१ ख. “्यथेर्क० । २ ख. ०वृत्तखाद०।

११० भीमद्रणेरागीता- [ अध्यायः ९ |

योगी कर्मयोगी हे राजेन्द्र शस्तः प्रशस्तः। स को यः भ्रौतानिबैताधिसा-
ध्यान्यथिहोतादीनि स्मार्तानि गृह्यायिसाध्यान्यौपासनादीनि कर्माणि
ततोऽन्यानि जपतपञदीनि फलं नेच्छंस्तेषां फलं स्व्गपरतिष्ठादिकमायु-
म्मिकमैहिकं च नेच्छन्ननिच्छन्‌ । नैकधेतिवन्नशब्दसमासोऽयम्‌ ।
यः समाचरेत्सम्यगाचरेत्‌ । अनेनाहं पूतो भविष्यामीति भ्रद्धयाऽऽ
चरेत्‌ स शस्त इति संबन्धः ॥ १ ॥
निष्कामकर्मावधिमाह-
योगप्राप्तये महावाहो हेतुः कर्मैव मे मतम्‌ ।
सिद्धयोगस्य संिध्ये हेतू शमदमो मतो ॥ २॥
योगशधित्तैकाभ्यं तस्य प्राप्त्य लाभाय हे महाबाहो हेतुः कारणं कमं
भ्रौतानमि मे मम सवंज्ञस्य मतमभिमतम्‌ 1 गुरूक्तयुक्त्या हदि भ्रणि-
धीयमानं चित्तं यावदैकाय्यं लभते तावत्कमाणि कर्तव्यानीत्यर्थंः ।
सिद्धयोगस्य सिद्धो निष्पन्नो योगथित्तेकाग्यं यस्य स ठब्धकर्मफलो
योगी तस्य संसिदध्ये मुख्यसमाधिलाभाय हेतू कारणत्वेन शमदमौ मतौ
म इत्यनुक्रष्यते । अयं भावः-यस्त्वेकाय चेतसि समुद भूतमर्थं प्रयोतयति
क्षिणोति च द्रश्षान्कमंवन्धनानिं निश्टथयति निरीधमभिमुखी करोति
स संप्रज्ञातोऽच योगोऽभिहितो योगभाप्यकर्जा भगवता बादरायणेन ।
संप्रज्ञातयोगफलमभूतास सिद्धिष्वासक्तो योगी पतव्येवातस्तच शमो
मनोनि्रहोऽपेक्षितः । निगृहीतस्य मनसस्तच्वप्रतिपत्तियोग्यता दमः ।
ताबुभावसंप्रज्ञातसमाधिलाभायावश्यमाश्रधितव्याविति । अच शमद्म-
दाब्दाभ्यां विधिवत्करमत्यागरूपा पारिवाज्याख्योपरतिरपि ग्यते ॥ २॥
अच शमदमयोरभावे दोपमाह-
इन्दियंर्थाश्च संकल्प्य कुवंन्स्वस्य रिपुर्भवेत्‌ ।
एताननिच्छन्यः कुवंन्तिद्धि योगी स सिध्यति ॥ ३॥
हार्दाकाशषं प्रविष्टं योगिनं प्रकरत्य, “ स यदि पितृलोककामो
मवति संकल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति तेन पितुकोकेन संपन्नो
महीयते ( छा०८।२।१ ) '" इत्यादिश्रुतेः संकल्पमाचाद्धि तेषिषयेर्योगी
पुष्कलभोगं करोतीति गम्यते । तदेतदाह-संकल्पपूर्वकं वपिषयान्निमाये-
स्दियाथानिन्दियसाध्यान्भोगदूपानर्थान्ड्र्वसिप्पादृयन्यो गसिद्धिजमेव

१ ख. ¶ूनि विर । २ क. रोपथः । ३ ख. भमुद्धरन्ति ।

[ अध्यायः ९} नीलकण्ठविरवितटीकासमेता । १११

सुखं पुरुपाथत्वेन जानन्‌ । चकारात्तत्परिहारेण प्राप्यं पद्मजानन्डुयोगी
स्वयमेव स्वस्य रिपुर्भवति । आसान तमोजाटे पातयेदित्यर्थः । एता न्सं-
कल्पजानिन्दियाथानानिच्छन्यः सिद्धि समाधिसिद्ध कुर्वन्निष्पादयन्‌ ।
हेती शत्परत्ययः। निप्पादनेन सिध्यति मुच्यते संप्ज्ञातजाः सिद्धीस्तुच्छी-
क्रत्यासंपज्ञातं साधयेदिति । तत्रापि शमदृमावपेक्षितविवेत्यर्थः ॥ ३ ॥
एतदेव प्रपञ्चयति िभिः-
सहत्वे च सिपुत्वे च उद्धारे चैव बन्धने ।
आल्मनेवाऽऽत्मनो द्यात्माऽनात्मा भवति कश्चन ॥ ४ ॥
आत्मनो जीवस्याऽऽत्मन आत्मना स्वेनैव रूपेण सहत्वे च रिपुत्वे च
मवति । अयमथः-बालः स्वमनसा कल्पितेन यक्षेण मनोमा्रेण भयं
विन्दति । एवं सर्वोऽपि जन्तुः स्वमनसा कल्पितेन शद्ुणा मित्रेण च
सुखं दुःखं च विन्दति । एवं स्वस्यो द्भारे करतव्ये मन एव गुर्वादिरूपेण
मवति । एवं बन्धने मन एव कान्तादिरूपेण भवति। तच्च मनो जीवस्या-
नात्मा, आत्मनो विरोधी, अनात्माऽऽत्मानं सुखदुःखहेतून्विषयाञ्शच्चु-
मिच्रादीश्चोत्पाद्य संसारयति । अतो मनोनाशः कर्तव्य इति भावः ॥४॥
मनोनाशोपायमाह-

मानेऽपमनि दुःखे च सुखे सुदि साधुषु ।
मितेऽमितेऽप्युदासीने द्रष्ये लोष्टे च काशने ॥ ५ ॥
मानः प्रूजाप्रापिः । अपमानः पराभवप्रापिः । सुखदुःखे प्रासिद्धे ।
सुहृदि, उपकारमनपेक्ष्योपकतंरि साधुषु सर्वभूतानुकम्पावत्सु । मित्र
उपकारमपेक्ष्य हितकतेरि । अमिषे भिचद्रपोणि । उदासीनः प्रसिद्धः ।
विष्ये द्वेषविषयेऽपकारिणि । लोष्टे पांसपिण्डे । काश्चने स्वर्णे । एतेषु
दरादक्षय्ु समो वैपम्यराहितो यदा भवेत्तदा युक्ततमो भवती्युत्तरेणा-
न्वयः ॥ ५ ॥
समो जितात्मा विज्ञानी ज्ञानीन्दियजयावहः ।
अण्यरेत्सततं योगं सदा युक्ततमो हि सः|| ६॥
जितात्मा, आत्मा स्वभावः सेन्धियस्य मनसो बहिुखत्वं तनित
येन प्रत्यक्प्रावण्यबलानिरस्तं स जितात्मा । प्रत्यक्षावण्यफलटं विनज्ञा-

१ देष्यविः। २ ख. ययप्र 1

११२ भीमद्रणेङगीता- [ अध्यायः ९ ]

नम्‌, आस्मानुभवस्तद्रान्विज्ञानी । तदपि कुतो ज्ञानी गन्थाभ्यासी,
अधीतवेदान्त इत्यर्थः । इन्दियजयावहः श्रवणेऽपि जितेन्िय एवाधि-
कियत इत्यथः । एवं समः संस्तच्वन्ञानाय सदा योग योऽभ्यसेत्स
पुरुषः । हि प्रसिद्धं युक्ततमो महायोगी । सतां मत इति शेषः ॥ ६ ॥
मनोनाङ्षप्रतिकूलान्यवस्थाकालदेशादीन्याह-
तप्तः भ्रान्तो व्याकुलो वा श्ुधितो व्ययवित्तकः |
काठेऽतिशीतेऽवयुष्णे वाऽनिखागन्यम्बुसमाकूटे ॥ ७ ॥
तत्त॒ उष्णादिना भ्रान्तोऽध्वगमनादिना व्याकुलः शोकमोहा-
दिनि धितः प्रसिद्धः पिपासित इत्यपि ज्ञेयं व्ययचित्तकस्तीवरो-
गादिविदनया व्याकुलचित्तः । कालेऽतिशीतेऽप्युष्ण इत्यनेन मनःप्रति-
कूलत्वमाचरं लक्ष्यते । न तु हेमन्ते यीष्मे वा योगाभ्यासः प्रतिषिध्यते ।
भ्रतिकरूलदेशमाह-अनिलागन्धम्बुसमाङकुल इति । अतिहीताद्यो हि
वित्तविक्षेपकरत्वाद्योगप्रतिकूठा इति प्रसिद्धम्‌ । तथा च श्वेता
श्वतरा आमनन्ति-““ समे शची रर्करावद्धिवालुकाविवनिते शब्द्‌-
जलाभ्रयादिभिः । मनोनुकूले न तु चक्षुपीडने गुहानिवाताश्रयणे
प्रयोजयेत्‌ `` (अ० २। १०) इति । एतेषां मनोनुकूलं इत्येतन्मुख्यं विशे.
षणम्‌ । अक्षरा्थः स्पष्टः ॥ ७ ॥
सध्वनावतिजीर्णे गोस्थाने साभ्रो जलान्तिके ।
कुपकूरे श्मशाने च नयां भित्तौ च मभेरे ॥ ८ ॥

अतिजीर्णे पतनमयाचित्तं न समाधीयते, यद्वाऽतिजीर्णे गोःस्थाने
दंश्शादिबाधा प्रायेण भवतीति तच्निषिध्यते । साभ्नौ देशे कूपके कूपो-
पान्ते । यद्रा ज्ुस्सित उपकूले कूलपतनमयात्‌ । भित्तौ जीर्णायां समीपे
पतनभयात्‌ । म्मरे श॒ष्कपर्णध्वनौ । शेषं स्पष्टम्‌ ।॥ ८ ॥
चैत्ये सवल्मिके देशे पिशाचादिस्मावृते ।
नाभ्यसेयोगवियोगं योगध्यनिपरायणः ॥ ९ ॥
चैत्ये, अथिचितं कृत्वोज््िते बौद्धदेवतास्थाने वा तस्य देास्यापवि-
त्वात्‌ । सवल्मीके वट्मीकसाहिते । पिशाचादिसिमावृते, आदिपदा-
यक्षराक्षसवेतालादिकं ओह्यम्‌ । योगविद्योगशाखमयांदावित्‌ ।

१क. ख. येः । एवः ॥ २क, ध. ठे स्मशा।

[ अध्यायः 4] नीलकण्ठविरवितटीकासमेता । ११६३

एतेषु स्थानेषु योगं नाभ्यसेत्‌ । द्टाहष्टद्ारकविश्वसंभवात्‌ । योगभ्यान-
परायण इति । शास्नोक्तमार्गेण ध्याननिष्ठावान्‌ ॥ ९ ॥
दृष्टा विघ्नास्तावत्मसिद्धा एव, अद्ृष्टविघ्रान्पिश्ञाचादिकरृतान्कण्ठत
एवाऽऽह-
स्मृतिलोपश्च मूकत्वं वाधिर्यं मन्दता ज्वरः ।
जडता जायते सयो दोषाज्ञानाद्धि योगिनः ॥ १० ॥
स्प्रतिलोपो वबाताद्याधिक्यादनुष्ठेययोगाङ्कविषयायाः स्पतेर्लोपो
मवति । अतिवातेन मूकत्वम्‌ । अतिपवनाघातेन बाधिर्य, मन्दता पिकशा-
चादिचेष्टाददीनेन । ज्वरः, अत्यौष्ण्येन । जडता, आमषातादिनिा । दोषा-
ज्ञानादुक्तानां दोषाणामक्ञानात्‌ ॥ १० ॥
विपक्षे बाधकमाह-
एते दोषाः पर्त्याज्या योगाभ्यसनशालिना ।
अनादरे हि चेतेरषां स्मृतिरोपादयो धुवम्‌ ॥ ११ ॥
एत इति । शेषमतिरोहितार्थम्‌ ॥ ११ ॥
योगिन आहारादिनियममाह-

नातिभजन्सदा योगी नाभुञ्जन्नातिनिदितः।
नातिजाग्रस्सिद्धिमेति भूप योगं सदाऽभ्यस्षन्‌ ॥ १२ ॥

मुखन्भ॒श्ानः । अभुखन्नभ् खानः अभ्यसन, हे भूप बहु भानः
अत्यन्तमभश्चानो वाऽतिनिद्राटुरतिजायद्वा योगी योगाभ्यासं कुवंन्सिरदि
समापिरषिष्टि न पराप्नोति तेनाऽऽ्हारनिद्रादिकं योगिना परिमितमेव
कर्तव्यमिति बिधीयते ॥ १२॥

एवं देशश्यद्धिः कालश्चद्धिः, आहारमिद्रानियमश्वाऽऽसनसिद्ध्यर्थ-
मुक्तः । तचाऽऽसनं प्राणायामश्चैतह यं पूर्वमेवोक्तम्‌ । श्वेताश्वतरैश्चाऽऽ-
सनजयपूर्वको योगो बिधीयते । “ धिरुन्नतं स्थाप्य समं दारीरं हदीन्दि-
याणि मनसा संनिवेश्य । बह्मोडधुपेन प्रतरेत विद्रान्सोतांसि सबाणि
भयावहानि ( २८ ) ''इत्यादिश्ुतेर्थं संग्रह्णाति-
१५

११४ । श्रीमदरणेश्गीता- [ अध्यायः 4 1

सकल्पर्नास्त्यजेत्कामानियताहारजागरः ।
नियम्य खगणं बुद्ध्या विरमेत शनेः शनेः ॥ १२ ॥

संकल्पजास्त्यजेत्तचच॒ बिरुक्नतमित्यस्यार्थो भगवता संगरहीतः-स्म
कायशिरोयीवं धारयन्नचटं स्थिर इति । आसनमप्युक्तं शचौ देशे
प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासन मात्मन इत्यादिना । पत्रलिनाऽपि सूवितम्‌-
“स्थिरसुखमासनम्‌ ` इति । यस्मिन्नासने दीर्घकालं सुखेन स्थातुं शक्यते
तस्स्थिरसुखमित्यर्थः। तच्च सूतं बादरायणेन “आसीनः संभवात" इति ।
तिष्ठतो देहधारणे वैयग्यं भवति। शयानस्य निद्रोदेति। अत आसीन एव
बह्दोषपरिहारसंभवाद्ध्यायितेति सूत्रार्थः। तत्र नियताहारजागरः। आ-
हारशद्धौ सच्वश्युद्धिः सत्वद्ुद्धी धरुवा स्प्रतिः । स्प्रतिलामे सर्वग्रन्थीनां
विप्रमोक्षः (छा ०५।२६।२) इति शरुतेराहारस्य यन्थिमोक्षटेतुत्वदर्शनात्सु-
रादिषिषमाहारस्य विसोन्मादकत्वदशंनाच यच्छास्रे निषिद्धं तदन्नपा-
नादि स्वंथा परिहर्तव्यम्‌ । यच्च विहितं तदेव नियमेन स्वीकतेव्यम्‌ । एवं
नियतजागर इत्यनेन नियतप्रचारादिकमपि ज्ञेयम्‌ । स एवं हितमितमेध्या-
शनपरो योगी स्वस्तिकाद्यासन उपविश्य संकत्पजान्कामान्मनोराज्य-
आिर्भूतान्क मांस्त्यजेत्‌ । मनोराज्यं त्यक्त्वा गुरूक्तयुक््या बुद्ध्येव
खगणमिद्धियय्रामं नियम्य स्वस्वविषयेभ्यः प्रत्याहृत्य दामैः शनैर्भू-
मिकाजयक्रमे पिरमेत्‌ । ध्येयध्यानध्यातुषिभा्ग परिहरेदित्यर्थः ।
यथोक्तं भगवता-

शनैः रामैरुपरमेदबुद्ध्या धुतिगरटीतया ।
आत्मसंस्थं मनः करत्वा न फिचिदपि चिन्तयेत्‌ ॥ इति ।

आत्मनि चिन्मात्रे संस्था समातिः करकोद्कन्यायेन तदातमसंस्थ,
संपूर्वस्य तिष्ठतेः समापिवचनत्वात्‌ । बह्मसंस्थोऽग्रतत्वमेतीतिप्रयोगद्‌-
दानाच । अयं भावः-^ क्षीणवृत्तेरभिजातस्येव मणेर्गरहीत्॒ग्रहणय्रा्यषु
तत्स्थतदृश्रनता समापात्तः '' इतिसूे यद्यपि यहीचादिक्षम उक्तस्त-
थाऽपि प्रतिपत्तिक्रमेण प्रथमा याद्यसमापत्तिः । द्वितीया गरहणसमापत्तिः।

~~

५ ताद्धाग्यस्तमापरत्तिविषय एतच्दखोकगतटीकान्त उदेलो वसते ।

१ ख, तत्त्था तः।

[ अध्यायः ९] नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । ११५

स्फटिकमणेरिवातिस्वस्थ (च्छ) स्यैताः समापत्तयः कमेण या नवविधाः
प्राप्य शुद्धे चितितन्माते चेतःस्फरिकिः करक्ावत्ताद्धाव्यमेति । तचयं
करमः-प्रथमथाद्ये गणपतिषियरहे स्थृटप्रतिमारूपे दि धारयतो यदा
भिषिधं हगेका्यं संपद्यते तदा मनस्थमित्युच्यते । तच्राऽऽयमजुंनस्य
मासंकटशब्दादियहसहितं हगैकाग्यं मारते दश्यते । एवमिषुकारस्य
दक्षा शब्दादि्रहरहितं समनस्कवतादौ स्मर्यते, एवं गणपतिपरतिमार्गा
स्थले देरासङ्गेन चित्तं स्थिरं भवति तदा तत्स्थमित्युच्यते । अस्यामव-
स्थायां मूर्तेजंडलं तिरोधीयते । अत एव भक्ताः स्वाराध्यैः सह
स्वामिभृत्यभावेन बिबाणादयो व्यवहरन्तीत्युपाख्यायते । अत्र हि
वितितन्मायस्वरूप-आत्मतत्मतिषिम्बगर्भमन्तःकरणं यमेवोपाधि प्रवि-
शाति तमेवाऽऽ्त्मेति मत्वा तहारा खखायनुभवति । एतच्च जाय्रत्स्व-
प्रहारीरयोः स्पष्टम्‌ । पिशाचस्य परशरीरावेशे ज्ञायते । तत्राऽऽ्ययोः
स्पष्टं ताद्धाव्यं मनसः पिशाचस्य परशरीर तु मेदयरहसच्वेऽपि भोगमा-
चोपलम्भात्तदसितव्वमेव न ताद्धाव्यमस्ति ! एवं गणपतिविग्रहे यवा
मावनातिक्ञयाचित्तं प्रविशति तदा योगी कीटभूङ्गन्यायेन गणपतेः
सारूप्यं परालुयरहाद्पैष्वर्थं च लमते । तदृद्टं शिवमूर्तिं मावयतो
नब्विक्केभ्वरस्य ततोऽपि निरतिङ्यमावनया गणपतिताद्धाव्यं यदाऽनुम-
वति तदा तस्यैव देहस्य य्रहणभावमपरोक्षी करोति । गश्यतेऽनेनेति
व्युत्पत्या थहणपदेन करणसमुदाय उच्यते । तच श्रुतौ प्राणेभ्यो देवा
देवभ्यो लोका इति चष्षुरादिभ्यो द्भ्य आदित्यादयो देवा जायन्ते
देवेभ्यश्च तत्मकार्याः सर्वे लोका जायन्ते । ततश्च “अथिवौग्भूत्वा
मुखं प्रािशत्‌ । आदित्यश्वक्चुभूत्वाऽक्षिणी प्राविशत्‌ '' (एे० २।४ )
इत्यग्न्यादित्यादीनां देवतानं स्वस्वविषयसहितानां वाक्वक्षुरादि-
भावः श्रूयते, तेन कृत्घोऽपि विराड्ग्रहणशब्दितिमिन्दियगणं सूत्रापर-
नामधेयं प्राबिशति । अत एव सांख्याः करणानां विभुत्वमभिपरेत्य शरीर-
देशे वृत्तिंलाभमाहुः । अग्नेरिव मन्थनदेक्ेऽस्यामवस्थायां चित्तं करण-
स्थमित्युच्यते, तयदा सर्वान्विषयान्युगपद्वभासयति तदा ॒तर्दैजितमि-
स्युच्यते । यदा व्वहमेवेद्‌ सर्वोऽस्मीति मन्यते तदा यहणताद्धव्यं
योगी प्राप्त इत्युच्यते । इन्दियाणामपि नीडं हृद्यं वाग्हूये हद्यं

१. सकट" । २ घ. दृष्टश । ३ ख. स्मृ । ४५ख., “नां नानात्वं स्व । ५ क.
ध. (त्तिरोभः । ६ ख, तद्ज्ञित ।

११६ श्रीमहूणेशागीता- [ अध्याय; 4 1

मयि ! चश्चु्वयं मनोहदयादि मन््रलिङ्गात्‌ । यदा तु करणानि
हृदयं प्रविशन्ति तदा हादीकाश्ञे स्थितानां अकाठिकानां कामानां
दर्शन भवति तदा मनो हदयस्थमित्युच्यते । यदा तु तानपि कामां-

स्तुच्छीकृत्याऽऽत्मानमवेक्षते तदाऽऽव्मनि सूचशतानि परयति । तस्या-
मवस्थायामन्तःकरणं ब हिर्भुखत्वादृहमितिशब्देनोच्यते, अहमेव बह्या-
ण्डशतद्र्टाऽस्मीत्यनुमवात्‌ । इदमेव यरहीव्रञितत्वं यदा तदेवम-
न्तर्ुखं सदस्मीत्येतावन्माचमनुमवति । सोऽयं ग्रहीतुभावानुमवः ।
अयमेव बह्यास्मीति श्रुत्याऽभिलप्यते । इदमेव सांख्यानां गुणपुरु-
षान्तरं ज्ञानं सत््वपुरुषान्यताख्यात्यपरपर्यायम्‌ । अस्याप्युपरमे
मन आत्मसंस्थं मवति । तदेतदुक्तं न फिचिदपि चिन्तयेदिति ।
इहापि विरमेदिति च । तदिदं शनैः रनैर्धिरमेतेति व्याख्यातम्‌ ॥ १२ ॥

ननु सूते ्ाह्यादिषु तत्स्थता तद्‌ञ्नता समापत्ती द्रे एवोक्ते
कथं ताद्भाव्यसमापत्तिरपि त्तीयोच्यते, तत्र॒ वबूमः-योगिनो हि
मेदद्शिनस्तेषामिदं सर्वं यदथमात्मेतिशरुतिसिद्धं सवेस्याऽऽत्ममाचत्वं
नाभिमतमिति द्वै एव समापत्ती । अस्माकं तु तद्टिदां त्रतीयाऽपि
समाप्तिरस्ति । अत एव यौस्केन अ(स्कोऽ)थाऽऽगमो यां देवतां निराह
तस्यास्तस्यास्ताद्धाव्यमनुभवतीति स्पष्टं तत्तदेव तांद्धाव्यमाह । श्रुति-
रपि स यत्कतुमंवति तदभिसंपयत इति । अत एव पुरुषग्राद्य-
ग्रहणगरदीतृतीद्धान्यानि क्रमेणानुप्रयाऽऽत्मनिं चित्ते तन्मा्रत्वमप्यनु-
भवत्यसप्रज्ञाने ॥ १२३ ॥

विरमेत शनैः रानैरिव्येतदेव व्याचष्ट-

ततस्ततः छषेदेतयत्र यत्रानुगच्छति ।
धुत्याऽऽत्मवशगं कुयांचित्तं च्चलमादतः ॥ १४ ॥

इद्‌ चश्वलं चित्तं यत्र यत्र विषये ख्यादावमिच्ादौ वा राग्द्रेषयोः
प्राबल्यमनुगच्छति यच सक्तं भवतीति यावत्‌ । ततस्ततो विषयादेतच्ित्तं
कृषेदाहरेत्। आहत्य च धृत्या साचिक्षया, आत्मवङ्ञगं स्वेच्छाधीनं
कुर्यात्‌ । यथा प्रत्यक्पावण्यं परित्यज्य बदिभंखं न भवेत्तथा र्यादि
त्यर्थः । सािकी धृतिश्च परोक्ता मगवता-

-------- ----- ग." = ==> ~ --~

१ खे अहम । २ ध. रातापि । 3 क. यस्वितञअ । ख. यास्वत भअधाग ।४क
"राष्दस्त्यास्त' । ५ घ. "तावद्धा? । ६ घ. तावद्धा । ७ क घ, निधितितः।

[ अध्यायः] नीठकण्ठविंरवितटीकासमैता । ११०

धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्धियक्रियाः ।
योगनाव्यभचारिण्या धृतिः सा पाथ साच्िकी ॥ इति ।
व. दुःरवहेतुः । तच्चिवृत्या दुःखनिवृत्तिरितिं विसम-
।
यावतः श्रुते जन्तुः सवन्धान्मनसः प्रियान्‌ ।
तावन्तोऽस्य निखन्यन्ते हृद्ये शोकङञङ्कवः ।
यतो यतो निवर्तते ततस्ततो विमुच्यते ।
निवर्तनाद्धि सर्वतो न वेत्ति दुःखमण्वपि ॥ इति ।
आहत इत्यनेन दीर्धकालनैरन्तर्ये अपि यद्ये । तथा च योगसरु-
चम्‌-“ स तु दीघंकाटनेरन्तर्यसत्कारासेवितो द्टभ्रमिः '' इति ।
स॒ एव योगो दीधंकाटमासेषितो नैरन्तर्येणाऽऽसेषितः सत्कारे
णाऽऽसेवितो दढभूमि्भ॑वति । पूर्वा भूमि जित्वोत्तरां भूमि जेतुं समर्थो-
भवतीति सूत्रार्थः ॥ १४॥
एवमनुष्ठितस्य योगस्य फटमाह-
एवं कुवेन्सदा योगी परां निवंतिमृच्छति ।
विश्वस्मिनिजमात्मानं विश्वं च स्वात्मनीक्षते ॥ १५ ॥
एवमुक्तेन प्रकारेणाऽऽतो योगी सदा नित्यं कुर्वन्योगमनुति्ठन्परां
निवृति परां निरतिशयां निवतं सुखसंपदम्‌ । एषाऽस्य परमा संपत्‌ ।
एषोऽस्य परमो लोकः । एषोऽस्य परमानन्द इति शाखप्रसिद्धाम्‌। अस-
भ्रज्ञातावस्थो योगी कच्छति भाप्रोति। एवं मुख्यं योगफलमुक्त्वा विभ्षि-
पसंप्रज्ञातावस्थयोस्तस्यावान्तरफलं दर्शयति-विश्वस्मिन्निजमात्मानमी-
क्षत इति । तथा च सामगान उदाहतम्‌-अहमन्नम्‌ । अहमन्नादो ३ 1
अह भ्टोकक्रत्‌ । इति । सर्वं मया व्याप्तमित्यवेश्षत इति भावः । विश्वं
च स्वात्मनीक्षत इति ्रहंणं ताद्धाव्याभिप्रायेण वा ग्रहीतुसमो वेत्याभि-
प्रायेण वा शनैः शनैः श्टोकव्याख्यानप्रकारेण योध्यम्‌ ॥ १५ ॥
एवं षिधस्य योगस्याविनाशिफलल्वं दशेयति-
योगेन यो मामुपेति तमुपेम्यहमादरात्‌ ।

मोचयामि न मुञ्चामि तमहं मां त्त न त्यजेत्‌ ॥ १६ ॥
द्रेतवादिनो हि सांख्या योगाश्चाव्यन्तनिपुणा अपि वंपदाथमात्र

१ख, ^ति स्मः २ क. ख. व्यायन उ९।३ ख. शदे तद्धा ।

११८ श्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः 41

जानन्तः क्रमयुक्तिमाचं लमन्ते। न तु बह्मात्मामेदज्ञानामिव्यङ्कवं सद्यः
कैवल्यमिति तदेतदाह-योगेन यो मायुपेति तसुपेम्यहमाद्रात्‌ । योगेन
श्रीतेन यो योगी-
(स्थूलं विलाप्य करणे करणं निदाने
तत्कारणं करणकारणवर्जिते च ।
इत्थं प्राविश्य यतयो यमिहाऽऽपरुवन्ति '
इति पुराणोक्तदिशा मां सत्यज्ञानानन्तानन्दरूपं प्राप्रोति । किं नदी-
समूुद्रवदुच्यते । तथा हि भूयते “ यथा नद्यः स्पन्दमाना समुद्रेऽस्तं
गच्छन्ति नामरूपे विहाय । तथा विद्रान्पुण्यपापाद्विुक्तः परात्परं पुरुष-
सुपेति दिव्यम्‌ ` ( मु° ३।२।८ ) इति । नेत्याह-तमुपेम्यहमाद्रा-
दिति । यथा त्वमर्थस्तवुर्थं प्राविशतिं-एवं तदर्थौऽपि त्वमर्थं प्रविशति ।
अत एव विद्रदूनुभवोऽहमेवोपरिष्टादहमेवाधस्तादित्यादिरात्मनः सार्वा-
त्म्यग्राही । यथा सक्रत्करका वारित्वेन दष्टा पुनस्तामेव करकात्वेन
गृह्णन्वायेवेदमिति मन्यते तद्रत्‌ । श्रुतिस्तु व्वंपदाथ्॑ुद्धिमात्रपरा ।
न भदपरा तत्वमसीतिवत्‌ । किमनेनात्यन्तामेदज्ञानेनेत्यत आह॑तं
योगिनं वमथंमहं तदर्थः प्रत्यगमेदेन गहीतः सन्मोचयामि
संसारबन्धनान्मुक्तं करोमि । किमसंपरज्ञातवत्समाध्यवस्थायामेव मोच-
यसि नेत्याह-न मुश्चामीति । तस्य च कदाचिदपि व्श्टेषो न
भवति । सकरदृग्धस्यानज्ञानस्य भेदजनकस्य पुनरनुदयात्‌ । ननु त्वमर्थं
एव पूर्व मोगवासनया तदर्थं जहाविति चेन्नेत्याह-मां स न त्यजेदिति ।
टब्धबोधो योगी न पुनर्भ्रान्तिमेति । तच्वंपक्षपातोऽपि धियां स्वमावः।
यथाऽऽहुबाद्या अपि-
निरुपद्रवभूतार्थस्वमाघस्य विपर्ययैः ।
नं बो(बा)धो बलवच्वेऽपि बुद्धेस्तत्पक्षपाततः ॥ इति ।
अनादिरिपि भ्रान्तिः सक्रजातेन ज्ञानेन समूलो च्छिद्यते । तथा च
श्रतिः “ सकृद्विभातो द्येवेष बद्यलोकः `" (छा० ८।४।२) इति ॥ १६ ॥
एर्वेभूतस्य योगिनो लक्षणानि स्वपरसाक्षिकाण्याह-
सुखे हुःखेतरे द्वेषे क्षुधि तोषे समस्तृषि ।
आत्मक्नाम्येन शरूतानि सर्वगं मां च वेत्ति यः ॥ १७ ॥
सुखेऽनुकरटवेदनीय, दुःखे प्रतिदलवेदनीये, इतरेऽनुभयवेदनीये, दुःखं

१ख. प्ति। भः ।२ष.ष्द्‌।तं योगी न। 3 ख, श्त्वपातोधि"। ४. न वुद्धौ बट

[ अध्यायः ९] नीलकण्ठविरवचितदीकासमैता । ११९

चत्तरचेति दुखेतरं समाहारद्द्रस्तस्मिन्‌ । अरिमिलितये समः । इतर-
वत्सुखे दुःखे च प्रष्स्यापरिजिदहीर्परहितः । द्वैप स्वस्मिन्परेण कृते
सति, श्ुत्पसिद्धा, तोषः संतोपः परकर्तकः । तृद्‌ प्रसिद्धा । एतेषु चित्त-
विकारहेतुषु समो निधिकारः । अत एव भूतानि जरायुजाण्डजस्वेदजो-
द्विजानि, आत्मसाम्येन यो वोत्ति यथा दुःखं मे मा भूदिति । आत्मनो
दुःखाभावं कामयत एवं सर्वेषु भूतेप्वप्यहिंस्यतवं यो वेत्ति । तच हेतुः-
मां च स्वात्मानं स्वेषु मूतेष्वनुप्रविष्टं प्रत्यगनन्यचेता हि स्वये यो वेत्ति
स जीवन्मुक्त इ्युत्तरेणान्वयः ॥ १७ ॥

जीवन्मक्तः स यागीन्द्‌ः केवटं मपि संस्थितः
बह्यादीनां च देवानां स वन्यः स्याजगजरये ॥ १८ ॥

स सवंसाम्यद्रीत्वात्सर्वेषां योगिनामिन्दः भष्ठः । जीवन्मुक्तः सदे-
होऽप्यदेहः । तथा च श्रतिः-तद्यथाऽहिनिल्वंयनी वल्मीके मूता
प्रत्यस्ता शयीतेवमेवेद्‌ शरीर रोते ` ८ ब्ु०४।४।७ ) स्वश्षुरचक्षु-
रिव सवा[गवा ]गिव समना अमना इवेति । भ्रीमद्धागवतेऽप्बुक्तम्‌-

देहं विनश्वरमवस्थितमुस्थितं वा

सिद्धो न परयति यतोऽध्यगमत्स्वरूपम्‌ ।
दैवादपेतमथ दैववशादुपेतं

वासो यथा परिहृतं मदिर(मदान्धः ॥ इति ।

अतर हेतुमाह केवलं वृ्यन्तररहितं यथा स्यात्तथा मयि, अखण्डेक-
रसे संस्थितः समाति गतः । अत एव स॒ जगञ्चये बह्मादीनां देवानां
चकारादितरेपां च योगिनां शुकसनकवसिष्ठवामदेवादीनां च वन्यः;
अभिवाद्नीयः स्तुत्यश्च भवेत्‌ 1 अत्र योगवासिष्ठे सत्त मूमय उक्ताः-

ज्ञानभूमिः शुभेच्छाख्या प्रथमा समुदाहृता ।
विचारणा द्वितीया तु तुतीया तनुमानसा ॥
सच्वापतिश्वतुर्थी स्यात्ततोऽसंसक्तिनामिका 1
पदाथांभावनी षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मता ॥

अचर श्युमेच्छा विवेकवैराग्यपूर्विका, तीवमुुक्षा विचारणा, वेदान्त-
भवणमननास्मिका तनुमानसा, निधिष्यासनं सत्वापत्तिरहंबह्यासमीति
वियाव्रृत्तिलाभश्चतुर्थी योगफलभूमिः । अस्यां योगी बह्यविदित्यु-

१क. प्रक्ष्याप। स्ख. घ. संध्रितः। ३ ख. अत एव चरमे वयसि इच्छेत्‌ । स° ।

१२० प्रीमद्रणेङगीता- [ अध्यायः ९]

च्यते । अर्ससक्तेप्रभृतयो निर्विकल्पसमाधेरेवावान्तरमेदाः । यतो योगी
स्वयमेव व्युत्तिष्ठति सा योगमभूमिरसंसकिस॑ज्ञा पश्चमी।अस्यां योगी बह्म-
विद्र इत्युच्यते । यस्यां तु परप्रबोधित एव व्युत्तिष्ठति सा परा(दाोर्थामा-
वनी षष्ठी । अतो बह्यविद्धयानिच्युच्यते। यतः स्वतः परतो वा न व्युतिष्ठति
सा तुर्यगा नाम सप्तमी योगभूमिः । अस्यां योगी “आत्मक्रीड आत्मरतिः
करियावानेष बह्मविदां वरिष्ठः ' ( मु०२।१।४) इति शरुतेर्ब॑ह्यविद्ररिठ
इत्युच्यते । अयमेवेह योगीन्द्रपदेन ग्रद्यते ॥ १८ ॥

पूरककुम्भकमित्यादिना प्राणनिय्रहपूर्वको योग उक्तः । संकल्पर्जा-
स्त्यजेत्कामानित्यादिना मनोनिग्रहपूर्वको योग उक्तः! तावुभावपि
दुष्कराविति मत्वा वरेण्य उवाच-

द्विविधोऽपि हि योगोऽयमरसंभाव्यो हि मे मतः ।
यतोऽन्तःकरणं दृष्टं चलं दर्मं विभो ॥ १९ ॥
हे विभो व्यापकत्वेन सर्वेषामन्तःकरणानां दौष्यं जानात्यतो हेतोः 1
अन्तःकरणं सवस्य प्राणिजातस्य दुष्टं रागदरेषादिदोषयुक्तम्‌ । अत एव
चश्चलं क्षणमप्यस्थिरम्‌ । अत एव दु॑हं दुःखेनापि यहु नियन्तुमह्-
क्यम्‌ । अतो द्विविधोऽपि द्विभकारोऽपि प्राणजयपूर्वको वा केवलो वा
हि सिद्धो योगः स्व॑चित्तवृत्तिनिरोधरूपः । अयं त्वया प्रोक्तः । असं-
भाव्यः संमावयितुमशक्यो मम ॒चंश्वल चित्तस्य मतोऽमिमतस्तस्मादि-
तीऽपि कंचित्सुकरमुपायं बूहीति मावः ॥ १९॥
गुरुप्रसादादींशित्तजयोपायान्विवश्चर्मनसो दौष्यमेव विस्तरेणानुवद्‌-
ठ्भीगजानन उवाच-
योगी ग्रहं दु्हस्य मनसः संपरकल्पयेत्‌ ।
घटीयन्बसमादस्मान्मुक्तः संसृतिचक्रकात्‌ ॥ २० ॥
मुक्तः, युक्तो मवितुमिच्छुः। अथिवां अकामयतेतिवदगित्वकामे यज-
मानेऽनद्मावथिपद्वद्धाविनीं वृत्तिमाभ्रित्यार्यं मुक्तपद्प्रयोगः । अस्मात्सं-
सृतिचक्रकात्‌ । संसृतिः संसरणं जन्ममरणप्रवाहः । तदेव चक्रकं रथथ-
क्रकवद्ध्वाधरीमावविपर्यासेनानिशां बम्भ्रममाणतवाद्दशकरत्वेन ऊुत्सि-
तत्वाच्च चक्रकमिव चक्रकम्‌ । अत एव घटीयन्नसमे यथा घटीयन््रस्था

१ क, ¶सेद्ध्‌ योः। ९ ख, चलः । ३ क्र, धघटियः।

[अध्यायः ५] नीटकण्डविरचितदीकास्मेपता । १२१

पटिका उर्ध्वमारोहन्ति, अधश्चावरोहन्ति, एवमिह प्राणिनो देवादिस्था-
वरान्ता ऊर्ध्वाधरीभावं सातत्येन गच्छन्ति । अस्मादात्मानं मुमुक्षर्योगी
दुरहस्यापि मनसो यहं नियहं संफल्पयेत्सम्यक्रल्पयेदेव न तु क्कैशभया-
दुदासीतेत्यथः ॥ २० ॥
संकल्पनस्यातियत्नसाध्यत्वं वु तस्य दौष्य प्रपश्चयति-
विषयेः ककचेरेतत्संसृणं चक्रकं दम्‌ ।
जन्तं न शक्रोति कर्मकीटेः सुसंदरतम्‌ ॥ २१ ॥
यथा लोह चक्रक्रक चवदन्तुराभ्यां बहिरन्तश्च कारुपाटनयन्वसहष्ार्भ्या
नाभिनेमिभ्यां परिवृतं हः कीर्टैश्च कीटितत्वादतुच्छेद्नीयाभितो-
भागम्‌ । एवमिद्‌ संसृतिच आग्रत्काले बाद्धैर्विपयक्षङ्कुभिर्जन्तून्वि-
ष्यपि । अन्तश्च कासक्रोधादिभिर्विध्यति न च तं उच्छेत्तुं शक्याः ।
अतः कर्मकीरैः सुसंघ्तं कर्माण्येव च कीला बाद्यभ्यन्तरक्रकचानां
दारयटेतवस्तैः सुसंवरत स॒तरां व्याप्तम्‌ ॥ २१ ॥
एवमस्य संसारस्य चश्ृह्टन्तेन दरच्छेद्यत्वमुक्त्वा तदुच्छेदोपाया-
नाद-
[0 * न्रे 9 (9
अगिदुःखं च वेराग्यं भोगद्धितृष्ण्यमेव च ।
गुरुप्रसादः सत्सङ्ग उपायास्तजये अमी ॥ २२॥
चकारो टेत्वर्थ; । यस्माद्रुक्तरूपससारचशमतिडुःखभ्‌, अत्यन्तं दःख-
करं, तस्माजये तज्जयनिमित्तम्‌ । अमी मदुक्ता उपायाः प्रसिद्धाः ।
अष्टेया इति ज्ञेयः ! तानेवाऽऽह-ैराग्यमिति । तस्यैव लक्षणं भोगद्धि-
तुष्ण्यमिति । रेहिकमासुन्मिकं दा भोगसाधनं लब्ध्वां तध्र वैतूष्ण्यं
तुभ्म।वा अभावः । एतदेव वैराग्यलक्षणं पतश्रषटिना सूचितं “ इष्टानुभ-
दिकविययवितरप्णस्य वदिकमरसंज्ञा दराग्यम्‌ '' इति । दष्टा रेषिकाः
घक्चन्द्नवमितादयः । आमुभिका पेदृबोधिता रिव्याः याद्वः ।
तेषु प्राप्ेप्वपि वित्रष्णस्य पुरुषस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यं सिध्यतीति
सघार्थः ) गुरुप्रसाद यो्मकलाप्रातिः सत्पङ्कः प्रत्यगात्ममीमांसा परैः सह
तस्विन्तनं तत्कथनमन्योन्यं तस्ब्ोयनमेतदफपरत्वज्ञानाभ्यासं पिदुंधा
इव्युक्तपिधन्ञानाभ्यासहेतुः सतां सद्धे मुख्यो जयोपाय इत्यर्थः ॥ २२ ॥

१ख. 'हपस्याः 1 २ ल. दुच्छः। हेष. "न्प्वान त ।ग्स, ग्ग प्र५।
१९

१२२ भरीमद्रणेश्गीता- [ अध्यायः ९ ]

वैराग्यसत्सङ्गयोर्जयोपायत्वभुक्त्वाऽभ्यासस्यापि तदाह-
अभ्यासाद्वा वशी कृ्थान्मनो योगस्य सिद्धये ।
वरेण्य दुरभो योगा विनाऽस्य मनसो जयात्‌ ॥ २३ ॥
वाशष्द्श्चार्थं । अभ्यासाच मनो वकी कुर्यात्‌ । अभ्यासवैराग्याभ्यां
तान्निरोध इति तयोः समुचितयरिव चित्तनिरोधहेतुत्वस्य सूच्णात्‌ ।
वश्ीकारफलं योगस्य सिद्धय इत्युक्तम्‌ । षिपक्षे दोषमाह-वरेण्येति ।
अस्य स्वभाववचनफटस्य मनसो जयाद्धिना योगो दुलभ इति योजना ।
शेषं स्पष्टम्‌ ॥ २३ ॥
मनोनियरहस्यानेक जन्मसाध्यत्वाच्यक्तभोगस्यासिद्धमनोजयस्य भोगा-
द्योगाच्र भ्र्टस्यान्तराटे नाक्षो मा भूदिति संदिहानो वरेण्य उवाच-
योगभष्टस्य को छोकः का गतिः किं फठं षेत्‌ ।
विभो सव॑ज्ञ मे छिन्ि संशयं वुद्धिवक्रभृत्‌ ॥ २४ ॥
यथां प्रारन्धयक्ञः सामिक्रतात्तस्मान्न यज्ञफलं विन्दति प्रत्युत दोषा-
दधो गच्छति, एवं योगभ्र्टस्योभ्वलोकप्राप्व्यभावादधोगति प्राप्रोति ।
तप्तश्चोर्ध्वमारोहोऽस्ति न वेत्येकः प्रश्रः । उतात्पस्य खुकरतस्याल्पमेव
फलं मवति तच्च फलदानेन तज्नं सुक्रेतं भोगेन क्षीयत इति द्वितीयः
प्रभः । क्षीणेऽपि तस्मिन्पूरवसंस्कारात्पुनयोगाभ्यासे प्रवर्तते न वेति ततीयः
प्रभः । हे षिभा व्यापक बुद्धिचक्भृत, बुद्धानां सर्वप्राणिगतानां धियां
चक्रं समुदायस्तं भिभरति धारयति पुष्णाति वा, एवंभूतः सर्वज्ञः सवं-
दाक्तिश्च त्वं मे ममोक्तरीत्या निविधं संशयं छिन्धि नाशयेत्यर्थः 1 २४॥
एवं प्राथितो गजानन उवाच-
दिव्यदेहधरो योगाद्धष्टः स्वभ(गमुत्तमम्‌ ।
भुक्त्वा योगिकुे जन्म लमेच्छुद्धिमतां कृले ॥ २५ ॥
अस्माप्तक्रतुरिव योगम्र्टोऽधोगति न प्राप्रोति । अपि तु दिव्यदेहधरो
भूत्वोत्तमं स्वर्भोगं मुङक इति प्रथमस्य प्रश्चस्योत्तरं, द्वितीयस्योत्तरं
तु योगिक्रुले वा शुद्धिमतां कुले वा जन्म लभेतति ॥ २५ ॥
तुतीयस्य प्रभ्नस्यात्तरमाह-
पुनर्योगी भवस्येष संस्कारापरवकर्मजात्‌ ।
| न हि पुण्यतां कथिन्नरकं प्रतिपद्यते ॥ २६ ॥

१ ख. "भरे वचः । २ क. ख. "य.ऽञ्‌'।

[ अध्याय 4] नीटकण्ठविरचितदीकासमेता । १२३

एष योगभ्रष्टः । योगिद्ुले महाङुले वा जन्म ्टष्ष्वा पृनर्योगी
भवेत्‌ । तच हेतुः-पूर्वकर्मजात्संस्कारादिति । अभ्यस्तयोगस्य पुनर्ज-
न्मान्तरेऽपि योगाभ्यास एव पूर्वसंस्कारात्प्तरत्तिरवर्यं मवति । तथा च
स्मरति- | ।
जन्मजन्मान्तराभ्यस्तं दानमध्ययनं तपः ।
तनेवाम्यासयोगेन तदेवाभ्यसते पुनः ॥ इति ॥
न हीत्यादि स्पष्टार्थम्‌ ॥ २६ ॥
अथ योगिनं स्तुवंस्त्वपदार्थश्चद्धिमुपसषहटरति-
ज्ञाननिष्ठात्तपोनिष्ठाकरमनिष्ठा्नराधिप ॥
ष्ठो योगी भरेष्ठतमां भक्तिमान्मयि तेषु यः ॥ २७ ॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्रणेशगीतासरुपनिपदर्थगर्भासु यागामृ-
ताथशास्रे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजान-
नवरेण्यसंवादे योगकथनं नाम
पथमोऽध्यायः॥ ५॥

हे नराधिप वरेण्य ज्ञाननिष्ठात्केवले वेदान्तभ्रवणादिपरा्धरद्राजा-
देवोँगी ष्ठः । तथा तपोनिष्ठाद्धिश्वामिचादेयोगी भ्रष्ठ । तथा क्म॑-
निष्ठाद्रसिष्ठादेरपि योगी सनकादिः भेष्ठः । तेप्वपि योगिषु यो मयि
मक्तिमान्प्रह्लादादिभारदादिवां स म्रेष्ठतमो मत इति। तस्मा्वमपि
तादशो योगी भवेति भावः । एवं शोधेतस्त्वंपदार्थः । अतः परं तत्प-
दाथशुद्धिभवति ॥ १७ ॥
श्रीचातुर्धरभणितौ गणेश्गीता-
टीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌
गम्मीरप्रततसदथदररीकाया-
मध्यायः स्फुटहृद्योऽत पश्चमोऽमूत्‌ ॥
इति भ्रीमत्पद्वाक्यप्रमाणमर्यादापुरंधणर्चतुर्धरवंशावतसगोषिन्दस्‌-
रिद्नोर्नीटकण्ठस्य कृतो गणेङागीतादीकायां गण-
पतिमावदीपिकायां पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥

१ ख, योगिनस्तुत्ततवं प । २ घ. "गिनस्तुतत्वंप । ३ क. ख, छादे" । ४ ख. प्दाष॑र ।

१ श्रीमद्रणेङगीता- [ अध्यायः ६ ]

अथ पष्रोऽध्यायः ।

पूर्वाध्यायान्ते सर्वभ्रेष्ठोऽपि योगी मयि भक्तिमांश्चच्छरूष्ठतमो भवतीति
श्रुत्वा भक्तियोगं प्षटाभिच्छन्तं वरेण्यमालक्ष्य स्वयमेव तं व्युत्पादपिप्यन्ग-
जानन उवाच-
देशं विद्धि मे तयं मद्रतनान्तरात्मना ।
यज्ज्ञालवा मामसंदिग्धं वेत्ति मोक्ष्यामि सवगम्‌ ॥ १ ॥
ईइहशं पूर्वाध्याय उक्तविधं तत्र हि परां निर्ुचिभित्यनेन स्वमरथेस्य
परमानन्दरूपत्वमुक्तम्‌ । विभ्वस्मिन्निजमात्मानं विश्वं च स्वात्मनीक्षत
इति तस्यैव सर्वगतवादयुक्त, सर्गं मां च वेत्तिय इत्यनेन तत्पदार्थस्य
स्वस्यापि सर्वमत्वमुक्तम्‌ । न च द्रौ सर्वेगौ संभवत इत्याशङ्क्य
योगेन यो मामितिश्टोकेन त्वमथो मां प्रविशति । अहं च त्वमर्थं
प्रषिकशामीति तयोरभेद्‌ उक्तः । तदेतदीटश्मितिपदनाऽऽत्मनस्तत्व-
मनारोपितं रूपं जीवानां बह्मानन्यत्वं बह्मणश्च जीव तत्वानन्यत्वं च
विद्धि कथं मद्रतेनान्तराव्मना करकावारिन्यायेन मयि प्रविलापितेन
मनसा यदेवप्रकारेण मामसंदिग्धं प्रत्यगभिन्नत्वे संशयादिहीनं मां
ज्ञात्वा वेत्सि लभसे साक्षात्‌ । ततश्च मोक्ष्यसि मुक्तो भविष्यसि ।
यतस्त्वं सर्वगो मव सि मुक्तस्य हि सार्वासप्यात्सर्वगत्वं प्रसिद्धम्‌ । य एवं
वेदाहं बह्मास्मीति स इदं सर्व॑ भवतीति । इदं सर्वं यदयमात्मेति च
मुक्तस्य बह्यविद्‌ः स (सा) वत्म्यश्रवणात्‌ ॥ १ ॥
एवं ज्ञानफल प्रदर्शनेन भिज्ञास्ुमभिमुखीक्रत्य ज्ञानसाधनं तव्पदार्थो-
पासनं वक्तु प्रतिजानीते--
तत्तेऽहं श्रणु वक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया ।
अस्ति ज्ञेयं यतो नान्यन्मक्तेश्च साधनं नूप ॥२॥

हे च्रेप वरेण्य तत्ते तुभ्यं ज्लानसाधनं ज्ञेयं च वस्तु, अहं स्वन
ईश्वरो वक्ष्यामि त्वं च तन्मयोच्यमानं शुणु, आकर्णय । यद्यपि ववं
मदशेनमाचाक्करृतकरत्योऽसि तथाऽपि लोकानां हितकाम्यया वक्ष्यामीति
सबन्धः । तहारकया शिप्यपरम्परयाऽन्येऽप्येतच्छरत्वा क्रतक्रत्या भवन्त्वि-

१ ख. गगतला" ।

( अध्यायः ६1 नीटकण्ठविरचितदीकासमेता । १२५

त्यभिप्रायः । यतो यस्मादन्यद्रात्मज्ञानात्साधनाद्राऽन्याज्ज्ञातुं योग्यं
जञेयं नास्ति िखात्मतच्वमेव मुक्तेः संसाधनं ज्ञेयम्‌ ॥ २॥
स्ेयमेवाऽऽह-- र ध
तेया मततिः पूरं ततं: स्याज्ज्ञानगोचरः ।
तता धिक्नानसंपत्तिमपि ज्ञति तृणां भषेत्‌ ॥ २॥

मम प्रकरतिर्मत्क्रृिः । मलत्संबन्धिनी चिगुणास्मिका माया पूर्व ज्ञेया
मायाका्यमूतं देहेन्वियाडिकं पूर्वं ज्ञावा ततस्तदनन्तरं ज्ञानस्य गोचरो
विषयो रूपादिः स्यादुत्यद्यते। अयमर्थः सुपु प्रकृत्य-“तदैन वाक्स्प॑ना-
मभिः सहाप्येति चक्षुः सर्वे रूपैः सहाप्येति" "(कौ ०३३) इतं सर्वटयाधि
छानमास्मानमुक्त्वा पुनः प्रघीधे “ यथाभ्यः क्षुद्रा षिस्फुलिङ्ाः खवा
दिक्ञो विप्रतिष्ठन्त एवमेतस्मादात्मनः सर्वे प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते
प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः '' (कौ० ३।३) इति आत्मनः
सकाकादेव वह्िविस्फुर्िङ्गन्यायेन प्राणशष्दितानां चक्षुरादीनां तेभ्यश्च
तद्धिष्ठात्रणां सूर्यादीनां देवानां तेभ्यश्च तत्मरकारयानां ठोकानामुत्पात्ति-
राञ्नायते । तदेवं टषिसृर्मिाभित्य चित्तं प्रत्यक्प्रवणं करत्वा मपि विषये
रिज्ञानसंपत््यनुभवात्मना कैवल्यं भवति । केषां नृणामधिकारिणामपि
निष्प्रपञ्च स्वेषां प्राणिनां प्रत्यगात्मनि ज्ञाते सति संपत्तिर्भवतीति
संवन्धः ॥ २॥

चिगुणास्मिकां मायां कार्यद्वारेव निर्विशति न हि रज्जुसपीदिकारण-
मज्ञानमिदंतया निर्दषं श्क्यं प्रमाणगोचरत्वात्‌ । अतस्तत्कायंमेवेकादश-
विधमाह-

कनल सखमहकारः के चत्त धाः समारण
रर्वान्दू यागरूचकादशधा प्रतिर्मम ॥ %॥

अचाथातो विभूतयः पुरुषस्य तस्य वाचा सृष्टी प्रथिवी चाभि.
श्रेत्येवमादिरितेरेयके हृष्ट एव सृषिक्रम आदतैवष्य इत्येतत्सूचनार्थं
कनलटाविति पृथिध्यग्न्योरुपादानं, तेन चक्चुषा सृष्टी योश्चाऽऽ-
दिप्यश्च प्राणेन सृष्टावन्तरिक्षं च वायुश्रेत्यायपि संग्राह्यम्‌ । खमा-

0^~.

१. तः स्पान्ञा । > के.षख. [तयमस) १ ख. [यब्गा जायन्त दूयादिन्याः । सख.
देवतानां । ५ क. "त धममीरणो । र|

१२६ श्रीमद्रणेशागीता- [ अध्यायः ६ ]

काशः । अहंकारोऽभिमानः । कमुदकं चित्तं चिन्तनास्मिका
धीवृक्तिः । धीर्थिश्चयाम्मिका बुद्धिवृत्तिः । समीरणो वायुः । रवीन्द्‌
प्रसिद्धौ । यागक्रयजमानः कृत्ते संघाते मनुष्योऽहं बाह्यणोऽह मित्यभि-
मानवान्‌ । सेयमेकादक्षधा, एकादक्षप्रकारा मम मत्संबन्धिनी प्रकरति-
माया । प्रत्यक्षं स्वापे प्रलीयते प्रबोधे चाऽऽविरभवति । स्वतरन्द्रजाल-
वदिति भावः॥ ४॥
एवं जडां प्रक्रातिमुक्त्वा चेतनां जीवरूपां प्रकरृतिमाह-
अन्यां मत्मछति वृद्धां मुनयः संगिरन्ति च।
तया त्रिविष्टपं व्याप्तं जीवसं गतयाऽनया ॥ ५॥
अन्यां च मत्पकरतिं मुनयः संगिरन्ति कथयन्ति । व्रद्धामनार्दि, तया
जीवत्वं गतयाऽनया च भिषिष्टपं व्यापं हश्यवबिदाभासरूपो दष्टाऽप्य-
ध्यस्त इति भावः ॥ “५ ॥
एवं प्रक्रतिद्रयमुक्त्वा तत्काय॑माह-
आणयामुत्पयते सर्वं चराचरमयं जगत्‌ ।
सङ्गादिश्वस्य संपतिः परित्राणं कयीऽप्यहम्‌ ॥ ६॥
भाभ्यां जडाजडप्रक्रतिभ्यां सङ्गादृहमेव विश्वस्य संभूतिः । अहमेव
परित्ाणमहमेव लयश्च कितद्विश्वं यगत, चराचरमयं जङ्गमस्थावर-
मोक्तप्रधानं जगयदुत्पयते तद्िश्वम्‌। अयमथः । “स यथा सेन्धवघनोऽ-
नन्तरोऽाद्यः करत्घ्ो रसघन एवं वा अरेऽयमात्माऽनन्तरो ऽबाद्यः कृत्घः
प्रज्ञानघनः `` ( बृ° ४।५।१३ ) इति श्रुतेः । जायत्स्वप्रसुपुपिरूपवा-
द्याभ्यन्तरावस्थामेदेऽपि प्रज्ञानघन एवाऽऽत्मा यथोत्पत्तिस्थितिलयका-
लेऽपि सेन्धवधघनो रसघन एवैवं सर्वक्रियाकारकफलभ्रतमहमेवेत-
दित्यर्थः ॥ ६॥.
अस्यां चिदेकरसस्य बुद्धावधिकदीलंम्यमाह-
तत्वमत्र निवोद्धुं मे यतते कषिदेव हि ।
वणोश्रमवतां पुसां पुराचीणेन कर्मणा ॥ ७ ॥
पुसां मध्ये ये वर्णाश्रमधर्मवन्तस्तेपामपि मध्ये, अच्रास्मिंह्लोके मे
मम॒ परव्रह्मणस्तत्वमनारोपितं रूपमानन्वैकरसं बोद्धमपरोक्षीकर्तु

ख. प्रविट।९। २ स, ररभक्ितिप्रम ३ ख, विदेकः। * क. घ. रस्य ।

[ अध्यामः६] नीठकण्ठविरचितर्टीकासमेता । १२७

हि प्रसिद्धं कश्चिदेव यतते, अच हेतुः-जन्मजन्मान्तरकरतेन कर्मणा
पुण्येन । तथा च “ अनेकजन्मसंसिद्धस्ततः याति परां गतिम्‌ `'
इति स्मृतेः । आत्मदशंने प्रवत्तिरत्यन्तदुटं भत्युक्तम्‌ । तथा च श्र॒तिः-
“° भ्रवणायापि बहुभि्योँ न ठभ्यः शृण्वन्ता 9५ बहवो य॑ न विद्युः "`
(क०२।७) इति ॥ ७ ॥
एतदेवोभयमाह-
साक्षात्करोति मां कश्चियत्नवत्स्वपि तेषु च ।
मत्तोऽन्यनेक्षते किंचिन्मयि सर्वं च वीक्षते॥ ८ ॥
कश्चिदेव मां द्रष्टुं यतत इत्युक्तम्‌ । यत्नवत्स्वपि कश्चिदेव मां पदय-
तीत्याह-बहुप्वपि तेषु यलनवस्सु कश्चिदेव मामुक्तविधयैकरसं साक्षा-
करोति । मां साक्षात्करतवतो लक्ष्णं श्रुणु । मत्तश्चिन्मावादन्यद्‌ाचि-
जडं न किचिदीक्षते । मयि चिन्मात्रे व्योघ्नि नीखिमानमिव सर्वं
वीक्षते, स्वप्र इव स्वातिरक्तं नाऽऽसीदिति पश्यतीत्यर्थः । यथा
स्वप्र मदतिरिक्तं किंचिन्नाऽऽसीदवं जाग्रत्यपि हश्यभानमिदं मदतिरिक्तं
नास्ति मरुमरीचिचयादिवि वारिपूर इति भावः॥ ८ ॥
एवं परमसिद्धान्तमुक्त्वा तदधिगमोपायं बिभ तीनां चिन्तनं संक्षप-
णाऽ्ह द्राभ्याम्‌-
क्षित सुगन्धरूपेण तेजरूपेण चाभिषु ।
परभारूपेण पृष्ण्यत्जे रसरूपेण चाप्सु च ॥ ९॥

अहमनुभवात्मा क्षितौ जडेऽस्मिन्भूधातौ भूत्वेन रूपेणासति सुगन्धिरूपेण
सुगन्धानुभवरूपेण स्थितोऽस्मि । अयम्थः-रज्जूरगस्वप्रमायादिषु
असत्यपि जडे सपांदिकशरीरे तद्नुभवमाचशरीरोऽहमनुभूयमानसा-
क्ष्यविकियोऽस्मीति भावः । एवमग्नौ तेज इत्युप्णस्पशमाव्र लक्ष्यते,
पूष्णि सूर्य आतपरूपेण, अब्जे चन्द्रे चन्दिकारूपणावस्थितः ।
एवमप्सु रसरूपेण च स्थितोऽस्मि ॥ ९॥

धीतप। वानां चाह धीस्तपो बलमेव च ।
त्रिविधेषु विकारेषु मदुत्पननेष्वहं स्थितः ॥ १० ॥
धीरित्यादिविभज्य व्याख्येयम्‌ । धीमतां धी्षिषयप्रकाङरूपा ऽहमेव
तपास्िनां तप ऊर्जितत्वं महामुभावत्वमहमेव बलिनां यौगेश्वर्यवतां

१२८ भ्रीमद्रुणेश्गी ता- [ अध्यायः

बलभेश्वयमगस्त्यादीनां समुद्रक्षोषणादिसामथ्यमहमेव । चिषिधेपु
विकारेषु जाय्रदभिमानी विभ्वः। स्वप्राभिमानी तेजसः । सुपुप्त्याभि-
मानी प्राज्ञः । एतेषु भिषु विकारेषु मदुयया मायया मदुत्पन्नेषु परस्प-
रव्यावत्तेषु, अ(कु)खमसूचन्यायेनानुवर्तेमानोऽहमेक एवेत्यर्थः । अनुभूय-
मानाद्गन्धारैस्तदिच्छया कल्पितास्षित्यादैश्वान्योऽहमनुभवापमा स्थित
इत्यर्थः ॥ १० ॥
एतज्ज्ञानं सुदुलंभमित्याह-
न मां विन्दन्ति पापिष्ठा मायामोहितचेतसः ।
त्रिविकारा मोहयति प्ररृतिर्भे जगत्रयम्‌ ॥ ११ ॥

पापकतंत्वेन तत्संबन्धिनः पापिष्ठाः । अतिदुटाः पाखाण्डिन इत्यथः ।
ते हि देहायात्मवादिनः। माम, “अशरीरं शरीरेपु अनवस्थेप्ववस्थितम्‌''
(क ०२२२) इति श्रुतेः कालयेऽपि शरीरसभेन्धरहितं मां न विन्दन्तिन
लभन्ते 1 तच हेतुः-मायामोहितचतसः । मायावद्धिः पाखण्डा
चेतो येषां ते तया । तयो विकारा यस्याः सा प्रमातुप्रमाणप्रमेयाख्या वा
जायत्स्वभ्रसुषुप्त्याख्या तमोरजःसत्वाख्या वा भिथिकारा मे मत्छब-
न्धिनी प्रकरतिमाया “ मायां तु प्रक्रि विद्यास्मायिनं तु महेश्वरम्‌ `
( श्वे ४।१० ) इति श्रुतेः सेर्वका्ोपादानभूता तादशान्मृढान्मोहयति
न ह्ययं मोहो ऽधममध्यमेषु तियञ्भुष्येष्वेव वर्तते, अपि तूत्मेषु देवदेवे
ष्वपि श्रूयते ^ प्रजापतिर्वै स्वां दुहितरमभ्यध्यायत्‌ ` (ए०ना०१३।९ )
इति ॥ ११ \
मायानिष्रच्युपायमाह-
ॐ न क त्य [4 ॐ.
याम तस्व विजानात मह व्यजात स्ाजखटम्‌ ।
= चट, | ए का . ज धं .
अनकरजन्माक्षश्वव्‌ ज्ञावा मा मुंच्पर्ते ततः ॥ ३२॥
यः पुमान्मे मम तस्वं निम्कलाचुभवरूपं विजानातिसमे मद्धिपयं
मोहं मायास्यमज्ञानं त्यजति सर्कायं मोहं ज्ञानेन नाशशयतीत्यर्थः ।
अखिलमिति बिदृहकैवल्याभिप्रायम्‌। ज्ञाततच्वस्यापि प्रार्धकमोपभोगाथं

१ख. पु जआानुमन्सूत्रः। र्ख.घ. पापाया । ३ष. यतीप्रः। न्ख घ पापी
यायाः०। ५ क. सवः काः। ६ क. घ. रयोपद्ा। अक कायमोः। < क. ख. त्न ना०।
९ घ. भ्मार्थमाः।

[ अध्यापः ९] नीटकण्ठविरचितटीकासमेता । १२९

मा[या}8ि शावुबरच्युपगमात्‌ 1 ¢ भूयश्चान्ते विभ्वमायानिवुततिः (भे ०१।-
१० ) इति श्रुतौ जीवन्मुक्तिकाछे निव्त्ताया अपि मायायाः पुनर्मिवरत्य-
भिधानं विदेहकैवल्याभिभायमिति व्याख्यातत्वाच । इदं च बहुजन्मसा-
ध्यभित्याह-अनेकैरिति। ज्ञानार्थं भूयान्यलनः कर्तव्य इत्यभिप्रायः ॥१२॥
ज्ञाननिष्ठारहिताः कामनावन्तोऽपि दन्यस्य यष्टव्यस्याभावान्मामेव
तत्तदेवतारूपं यजन्त दत्याह-
अन्ये नानाविधन्देवान्यजन्ते तान्बजनिि ते ।

यथा यथा मतिं छत्वा भजते मां जनोऽसिलः ॥ १२ ॥
ज्ञानिभ्योऽन्ये नानापिधान्देवान्साविकराजसतामसानिन्दादीन्यक्ष
रक्षःप्रभूृतीन्प्रेतभूतगणाद्ीश्च यथाधिकारं कामनानुसारेण यजन्ते ताने-
बेरा स्वस्वाराध्यांस्त-आराधका बजन्ति प्राप्नुवन्ति) यथा यथा स्वां येन
येन प्रकारेण साच्विकेन राजसेन तामसेन वा कामे रजिजितां मरति
मृढनिश्वयं करृत्वाऽखिलो जनो मामेव भजते मदन्यस्य भजनीयस्या-
भावात्‌ ॥ १३ ॥
ततः किमित्यत आह-
तथा तथाऽस्य तं भावं पूरयाम्यहमेव तम्‌ ।
अहं सर्वं विजानामि मां न कथिद्िवुध्यते ॥ १४ ॥
अस्य जन्तोः । तथा तथा तेन तेन प्रकारेण मामाराधयतस्तं तं मावं
मनोरथं बुदध्वाऽहमेव पूरयामि द्वौ तं तमिति शब्दौ व्यवहितावपित तमि-
त्येकीकृत्य व्याख्येयौ तथातथेति वीम्सानुगुण्यार्थं तमिभमाराधकानां
भावं सवेदवतात्मकत्वादहं विजानामि कश्चिद्प्यीराधको मेवुप्रधानह-
शर्मा तत्तदेवतारूपं न बुध्यते न जानाति ॥ १४॥
कुतो न बुध्यत इत्याह-
अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं न विदुः काममोहितः ।
नाहं प्रकाशतां यामि अन्नानां पापकर्मणाम्‌ ॥ १५ ॥
अव्यक्तमसरर्तं मां साधकानुगरहार्थं तत्तन्मूर्तिभेदेन व्यक्ति स्पष्टता-
मापन्न सर्वाण मूर्तिष्वनुगतमेकमपि मां मूर्मिभेदापहतचेतसा न विदुन-
जानन्ति । कितु नानात्वमवजानन्ति । अत्यन्तकाममोहिताः कामैः
साविकराजसतामसैर्मोहिताः । तथा हि सात्विकाः स्वर्गकामा यजन्ते

१ ख. (नप । २. “मितिम।

१४७

१३० भीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ९1

राजसा रेहिकसुखकामाः । तामसाः परोन्मादनादिकामाः । यथाकामं
तास्ता देवता भजन्त इत्यर्थः । अतस्ताहशानां मन्ञा( जज्ञा नं दुकंभ-
मित्याह-नाहमिति । स्पष्टार्थः ॥ १५ ॥
ननु काममोहितास्वां न । । त्वं च तेषां प्रकारो न भवसि
ता का तेषां गतिरित्यत भाह-
यः स्मृत्वा त्यजति प्राणमन्ते मां भ्रद्धयाऽनितः ।
स यात्यपुनराव्त्तिं भरसादान्मम भूभुज ॥ १६ ॥
हे भूभुज भुवं प्रथ्वीं भनक्ति पालयतीति भूभुजः । यथा राजा तथा
प्रजेति न्यायेन यि मचिन्तनपरे सर्वेऽपि लोकस्त्वां मविप्यतीति
सूचयन्संबोधयति हे भ्रभुजेति । निरन्तरं मम स्मरणं तथा द्याया
दुढतरात्संस्कारादन्तकालेऽपि श्रद्धापूर्वकं मम स्मरणं भवेत्‌ ॥ ततश्वान्ते
मतिः सा गतिरितिवचनात्स मद्धावगतः पुनः संसार न भजते। अतो
मलत्स्मरणमेघ तैरवर्यं कार्यमिति 1 एवमेव तेषां सुक्त्युपाय इत्यथः ॥१६॥
अयमेव न्यायो देवतान्तरध्यानेऽपि समान इत्याह-
यं यं देवं स्मरनक्त्या त्यजति स्वं कठेवरम्‌ ।
तत्तत्साटोक्य मायाति तत्तद्धक्त्या नरोत्तम ॥ १७ ॥
यं यं देवं विष्णुं रप्र गौरीं गणेशं सूर्यं वा भक्त्या भाक्तेपूर्वकमन्ते
कटेषरं स्वं स्वकीयं त्यजति तस्य तस्य देवस्य सालोक्य समान-
हलोकवासमायाति प्राक्नोति । सालोक्य मित्युपलक्षणं भावनातारतम्या-
त्सामीप्यसाख्प्यसायुज्यानामपि प्राप्तेः संभवात्‌ । न केवटंमते देवता-
स्मरणेनैव तत्तत्सालोक््यादिकिं लभन्ते । अपि तु यक्किचिदपि भावं
भक्त्या प्रीत्या स्मरन्नेतत्कठेवरं त्यजति तत्सारूप्यमपि लभते, यथा
भरतो मरगं स्मरन्प्राणास्त्यक्त्वा म्रगतामेव प्राप्तः । तथा त्वं ख्यादिपिरो
मा भूरिति सूचयन्संबोधयति नरोत्तमेति ॥ १७॥
भावनाविधायिंशाखयुपसहरति-
अतश्ाहर्निंशं भूप स्मत॑व्योऽनेकरूपवान्‌ ।
सवेषामप्यहं गम्यः सोतस्रामणवो यथा ॥ १८ ॥
यस्मात्स्मर्ता स्मर्तव्यदेवतासालोस्याद्के प्राप्रोति तस्माचकारान्-
क्तियुक्तश्चाहार्नि्ञं सर्वदा हे मूष, अनेकरूपवानहं बहुरूपोऽप्यहं यत्कि-

3

9 ख. ^न्ते कले ॐ०। २ घ, (टमन्ते दे ३ घ. ररज्नन्त कले। * ख. “यिनी शान्नपाणीमु"।

[ अध्यायः ६] नीलकण्ठविरचितटीकासमेता । १३१

चिद्रूपमालम्न्य स्मर्तव्योऽस्मि । अन्यदेवतासारूप्यद्राराऽपि नदीसमुव्‌-
न्यायेनाहमेव सर्वेषां गघ्योऽस्मीत्वर्थः । पदाथः स्पष्टः ॥ १८ ॥

अन्यदेवताभक्तोऽपि मां कममुक्तिन्यायेन मां न प्रप्रोति। अपितु
जन्मान्तरलाभपूर्वंकमेव मां पराप्रोतीत्याश्येनाऽऽह-

रहमविष्णुशिवेन्दाव्यांहोकान्पाप्य पुनः पतेत्‌ ।
यो मामुपेत्यसदिग्धः पतनं तस्य न कचित्‌ ॥ १९ ॥

बह्मादिभिरीश्वरेराढ्यान्सर्वक्रामसंपन्नाशिकान्पराप्य पुनः पतेत्तेभ्यो
लोकेभ्यः पुनः प्रथ्वीमेव प्राप्रोति न तूपयुपरिलोकं गच्छति यस्तु माम-
न्तरात्मानमुपैति परवोक्तिन योगमागेणापैति प्राप्नोति असंदिग्धोऽहं बरह्म

त उदासी नि दीवास्मीति निश्वयवार्नित्यर्थः । तादृशस्य पतनं
क्राचेदपि काले नास्ति मुक्तानां पुन न्धासभवादिति भावः ति भावः॥ १९ ॥
नन्वेवमह्िक्षं तवां ध्यायतो देहयात्रा कथं स्यादित्यत आह-
अनन्यशरणो यो मां भक्त्या भजति भुमिप ।
योगक्षेमो च तस्याहं सर्वदा प्रतिपादय ॥ २० ॥
अनन्यकषरणो मदेकशरणो भक्त्या पीतिपर्वकं मां गुरुदेवताख्प
भजति सेवते, अनन्यव्यापारः सन्भजति सेवते । तं हे भूमिप तस्य
स्वशषरीरनिवाहविन्ताहीनस्याहं विभ्वंमरो योगक्षमौ चकारादन्यद्पि
योगानुकूल संपादनं प्रतिशूल निरसनं सर्वदा प्रतिपाद्ये संपाद यामीत्यर्थः।
तव्रालब्धलाभो योगः । लन्धसरक्षणं क्षेम मद्धक्तस्याहमेव सर्वमिष्टं
संपाद्यामीत्यर्थः ॥ २० ॥

अथ योभिनां ज्ञानहीनानां प्राप्यौ द्रौ मार्गो कमिणा धूमादिमार्भः
पुनरात्रत्तिषेतुः । योगिनाम्विरादिमार्गः पुनराव्रत्तिवजितः । तत्र
योगिना मागोंऽपि चिन्तनीयः । उपकोसटविद्यायामग्नय उपकोसलाय
बह्मविदां दच्वाऽऽ्चार्यस्तु ते गतिवक्तेति आचार्याधीनां गतिभागमवरो-
पयति तच्छेषगत्यनुस्म्रतियोगाेतिद्यूावयवेन गत्यनुस्पतेर्षिदययाशेषत्वाव-
गमादुपासकूस्याऽऽतिवाटिर्दैवतानुचिन्तनार्थमविरादिमागं उपदिश्यते ।
धूमादिमार्गस्तु निन्दामुखेन तस्यैव स्तुत्य्थं उपन्यस्यत इत्याशयेनाऽ०ह-

१ख. चववतादत्शे भः! रस. पतते! ट। 3 घ. न॑ दसः

१६२ भीमद्रणेञ्चगीता- [ अध्यायः७ ||

दिविधा गतिक्ष्टिष्ठा शुङ्का छृष्णा नृणां वृष ।
एकया परमं ब्रह्म परया याति संसृतिम्‌ ॥ २१ ॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्रणेशगीतासूपानिषदर्थगभांसु योगामतार्थ-
शाश्च श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरेण्यसंवदि
बुद्धियोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

शयक्का गरतिर्दैवयानमार्गः । तया मुख्यया परमं बह्म याति । करष्णा
मतिः पितूयाणमार्गः । तया संसृतिं याति । शेषं सुगमम्‌ ॥ २१ ॥
प्रीचातुधंरभाणितौ गणेश्गीता-
टीकायां गणपतिमाषदीपिकायाम्‌ ।
गम्मीरपरततस दर्थदर्शिकाया-
मध्यायः स्फुटहद्यो बभूव षष्ठः ॥
हति भ्रीमत्पदवाक्यप्रमाणमयादाधुरंधरचतुर्धरवंशावतंसगोषिन्वस-
रिसूनोर्नीष्टकण्ठस्य कृतौ गणेक्षगीतारीकायां
बुद्धियोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥

भथ सप्तमोऽध्यायः ।

पू्वाध्यायान्त उक्ते दर गती तप्पराप्ये च बह्मसंसृती ब॒भत्सुरवरेण्य
उवाच-

का शुङ्का गतिरुदिष्टा का च छृष्णा गजानन ।

किं बरह्न संसृतिः का मे वक्तुमहस्यनुग्रहात्‌ ॥ १॥
शङ्केत्यादिचतुष्टयं मे मह्यं वक्ुम्हंसीत्यन्वयः । शेषं सुगमम्‌ ॥ १ ॥
पुषटमेब गजानन उवाच-

अभिर्ज्योतिरहः शुङ्का कमौर्हमयनं गतिः ।

चान्द ज्योतिस्तथा धूमो राजिश्व दक्षिणायनम्‌ ।

रुष्णते बहमसंसृत्योरवापेः कारणं गती ॥ २ ॥
अिर्ज्योिरहर्दिनं कर्मारहिमयनम्‌ । एतजितयं श्युङ्का गतिः । तथा

१ ख, "स्तुत ग" 1} २ क, "कस्य प्रातिः ।

[ अध्यायः ७] नीटकण्ठपिरवितदीकासमेता । १३३

चान्द्रं ज्योतिधूमो राजिदंक्षिणायनमेतचतुष्टयं कृष्णा गतिरिति व्यव-
हितेन संबन्धः । एते गती कमाद्रह्यसंसृत्योरवाप्तेः कारणम्‌ । शङ्का
गतिर्बह्यावाप्तेः कारणं कृष्णा गतिः ससृत्यवापेः कारणमिति
मावः ।॥ २॥

शयुङ्कगतिप्राप्यं बह्याऽऽह सार्धेन-

रश्यादृश्यमिदं सर्व ब्रसेषेत्यवधारय ॥ २॥

ह्यं मर्तमदुश्यममूर्तम्‌, इदंकारास्पदं सर्व॑ न मुख्योऽस्मदुर्थ
कितु नास्त्येवेदमिति मत्वा वद्यैवेदं मरीचिकोद्कवदवभासत हत्यव-
धारय निश्चेनु तथा च श्रुतिः-द्रे वाव बह्यणो रूपे मूर्तं चैवाम्रूत च
( मेञ्यु ०६।३ ) इति बह्मतद्रूपे चोपक्षिप्य, अथात आदेशो नेति नेती-
त्यभ्यासेन दे अपि रूपे निपिध्य न द्येतस्मादन्यत्परमस्तीति बह्यमाच्ा-
स्तित्वमवधारयति ॥ ३ ॥

्षरं पश्चात्मकं विद्धि तदन्तरक्षरं स्मृतम्‌ ।
उभ्राष्यां यदतिक्रान्तं शुद्धं पिद सनातनम्‌ ॥ ४ ॥

यत्पश्चात्मकं पञ्वीक्रतापश्ीकरतपञ्चमहाभूतघरितं स्थूलसुक््मशरीर-
ष्यं पञ्चात्मकं तरक्षरं क्षरणस्वभावं नश्वरं ॒विद्धि जानीहि । तदन्तः,
तस्य क्षरस्यान्तर्मध्यप्राविष्टमक्षरं ब्य विद्धि । ““ तत्सृष्टठा । तदेवानुप्रा-
विक्षत ` (त° २।६।१ ) इति सखष्टुरेवाविक्रतस्य प्रवेादकषनात्‌ ।
उभाभ्यां यदतिक्रान्तं पश्चात्मक्रारक्षरात्तदभिमानहपितादक्षराचच यदति
अत्यन्तं, कान्तं दूरे स्थितं प्रकाश्याच्रैलोक्यात्मकाङकः सवितेव यदतिषि-
विक्त तद्रह्य शद्ध सनातनं सततेकरूपं विद्धि जानीहि । तथा च भग-
वताऽप्युक्तम्‌-

यस्मात््षरमतीतोऽहमक्चरादपि चोत्तमः ।
अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ इति ॥ ४ ॥

एवं श्ुङ्कगत्या क्मप्राप्यं बह्मोक्त्वा कृष्णगत्या क्रमप्राप्यां संसू-

तिमाह-

अनेकजन्मसंफूतिः संसृतिः परिकीर्तिता ।
संसृतिं भराप्नुवन्त्येते ये तु मां गणयन्ति न॥ ५॥
अनेकेषु जन्म सुरनरति्यगादिशरीरग्रहणेपु पापेषु तेन तेन शरीरेण

१३४ श्रीमद्रणिकागीता- [ अध्यायः ७ |]

संभूतिरेकी मवनं तत्तच्छरीरतादात्थमिति संसूतिं संसतिलक्षणं तां ये
मां न गणयन्ति निरीश्वरास्त एते संसुति प्राघ्रुवन्ति ॥ ५ ॥
एवं संसुतिं तत्तत्कारणं च निरीश्वरत्वमुक्तम्‌ । अथ तभ्निराकरणोपा-
यमाह-
ये मां सम्यगुपासन्ते परं ब्रह प्रयान्ति ते ।
ध्यानायेरुपचारेमां तथा पञ्चामृतादिभिः ॥ & ॥
ध्यानादैरमे्रायणीये प्राणायामः प्रत्याहारो ध्याने धारणा तकः समाधि

षडद्घा इति षडङ्घो योग उक्तः । तच बहिरङद्गत्वादसकरदुक्तत्वाच द्वे अङ्क
उपेक्ष्यं ध्यानाद्श्चतुरभिरये मामुपासन्ते ते परं बह्म प्रयान्ति । उपासन्त

[कृषा +भ 0.9

वस्थापनं, तर्को योगसिद्धिभ्यो षिघ्नोन्नयनम्‌ । समाधिर्निर्विकल्पा-
त्मनाऽवस्थितिरिति मुख्य उपासनाप्रकार उक्तः । अतिप्राक्तानां बाद्य-
पूजामाह-उपचार्मामित्यादिना ॥ ६ ॥
खानवश्रायटंकारसुगन्पधुपदपकैः ।
नेवेयेः फटताम्बलर्दक्षिणाभिश्च योऽर्चयेत्‌ ॥ ७ ॥
भक्तेकयेतसा चव तस्यैष पूरयाम्यहम्‌ ।
ड ^ 4 ~ ढ्‌ न
एवं प्रतिदिनं भक्प्या मद्धक्तो मा समचयंत्‌ ॥ < ॥
समर्ययेदित्यन्तो गन्थः स्पष्टाथः ॥ ७।॥ < ॥
एवं द्वितीयपूजाप्रकारमुष्त्वा तुतीयमाह-
` अथ वा मानसीं पूजां कुवीत स्थिरचेतस्रा ।
अथ वा फलपत्रायैः पुष्पमृलजलादिभिः ॥ ९ ॥

स्थिरचेतसाऽन्तमुखेण मनसा मानसीं मनोमयद्रव्यसाध्यां पूर्नां
नर --
कुर्वत तच पर्वं लाकिकदुव्यसाध्या एूनोक्ता। तदपेक्ष्य पश्चान्तरम-अथ-

[८१०१

वेति । फलपघाये॑नीरास्यवच्कल्पिते रिति ेषः॥ ९ ॥
आस प्रजःस्वन्यतमयाऽपीार्थ जा पूजयेदित्याहाधेन-

१ क, घ. "ल्य्रतिमेवय) २ ल. तत्का । 3 ख, श्प ध्याय गख, त्र प्रयानित प्रल्य
एकतां प्लवन्ति , ध्या" ।

[ अध्यायः७ | नीलक्रण्ठविरचितरटीकासमेता । १६३५

पुजयेन्मां प्रयत्नेन तत्तदिष्ठफटं टभेत्‌ ।
एवमपि मानस्याः श्रे््यमाह-
जिविधास्वपि पूजासु धरेयसी मानसी मता ॥
त्र ध्यानाधैः यानाः पूनाऽतिग्रहतमाऽपि प्राक्रतानां दुःसाध्या बाह्यद्रव्य-
साध्या प्रशस्ताऽपि वदहिमुंखत्यानिवतकलान्न भयस । मानसी वतन्त-
मुंखतायाः साधकत्वाच्छरेयसीति स्पष्टम्‌ । मानस्यपि निष्कामेण करताऽ-
व्युत्तमेत्याहार्धेन-
साऽप्युत्तमा मता पृजाऽनिच्छया साद्ता मम॥१०॥
साऽप्युत्तमा मता पूजाऽनिच्छया या करता ममेति स्पष्टः सार्ध-
श्टोकः(?) ॥ १० ॥
चतुणामाश्रमिणामन्यतमो वा तदन्यो वा सच्छरद्रादेर्यां कांविदेकां
पूजां कुवांणोऽपि सोपानारोहक्रमेणो्ध्वमर्ध्वा भूमि प्राप्य सिद्ध विन्द्‌-
तीत्याह-
वरह्लचारी गृहस्थो वा वानप्रस्थो यतिश्च यः।
एकां पूजां प्रकुर्वाणोऽप्यन्या वा सिद्धिमृच्छति ॥ ११ ॥
य एकामपि पूजां परङ्कर्वाणो भवति स सिद्धिमुच्छतीतिं सवन्धः॥११॥
लीकिकप्रसिद्धं हरिहरगौशगणेशसूयांदीनां देवतानां भेद्मावा-
याऽऽह-
मदन्यदेवं यो भक्त्या द्विषन्मामन्यदेवताम्‌ ।

सोऽपि मामेव यजते परं त्वविधितो नुप ॥ ३२॥

3

अहं स्वेषां प्रत्यगात्मा तस्मान्मत्तोऽन्यो देवो हरिहरादिष्वन्यतमस्तं
यो भक्त्या यजते, किभूतो मामेव स्वाराध्यदेवतापिक्षयाऽन्यदेवतारूपं
द्विषन्भवति सोऽपि मेददर्शी मामेव मूरत्यन्तरधारिणं द्विषन्नपि मूरत्य॑न्तर-
रूप यजते पूजयति सोऽपि पूजाफलं फिचिह्छमत एव न तु पूर्णं परं
विति तुशब्देन भेदस्य दृशितत्वात्‌ । यतोऽविधितौ विधिविरोधेन यज-
नात्‌ । #तथाहि स्कान्दे-

#* तयेदयादिः स्मरणादिलयन्तो म्रन्थो घ. पुस्तके ।

9 ल. पतति मतं ममेय; । ल्य २ ख. पूजाङरोति फिफे लभते । यो येनः ।

१३६ श्रीमद्रणेशगीता- ` [ अध्यायः ७ ]]
बरह्माणं केङावं साम्बं मेदभापेन मोहिताः ।
पश्यन्त्यकं न जानन्ति पाखाण्डोपहता जनाः ॥

इतिमेददरशननिन्दास्मरणात्‌ । एष उ दयेव सर्वे देवाः ( ब॒ ०१।४।६ )
इत्येकस्यैव सर्वदेवतारूपत्वभ्रवणाच । देक्यादकनं भददरशनं च देवतासु
प्रत्यवायावहभित्यभिपरेत्याविधित इत्युक्तम्‌ ॥ १२ ॥

एतदेव वित्रणोति-
यो ह्यन्यदेवतां मां च द्दिषन्नन्यां समर्चयेत्‌ ।
याति कत्पसहखं स निरयान्दुःखभाकृस्दा ॥ १३ ॥

यो हि भेदवादी स्वाराध्यदेवतापेक्चयाऽन्यां देवतां द्विषन्भवति मां
च सर्वंदेवतासमषिमेकमन्तरात्मानं द्विषन्न्यां स्वाभिमतां देवतां समर्च-
यत्तस्य दण्डमहं करोमीत्यादि स्पष्टम्‌ । तथा च स्मर्यते-

यः पुः पितरं द्वेष्टि तं विदयादन्यरेतसम्‌ ।
हरिं हरं वा यो द्वेष्टि ते विद्यादन्यरेतसम्‌ ॥ इति ॥ १३ ॥
अथ तान्निकीं पूजां तदकरणे प्रत्यवायं चाऽऽहचतुभिः श्लोकै भूत-
शु द्धिमित्यादिभिः-
भूतशुद्धिं विधायाऽऽदो प्राणानां स्थापनं तथा ।
आरूप्य चेतसो वृक्तिं ततां न्यासमुपकरमेत्‌ ॥ १४॥
छत्वाऽन्तमातृकान्यासं बहिश्वाथ षडू्कम्‌ ।
न्यासं च मूलमन्त्रस्य ततो ध्याता जपेन्मनुम्‌ ॥ १५ ॥
स्थिरचित्तो जपेन्मन्त्रं यथागुरुमुखागतम्‌ ।
जपं निवेय देवाय स्तुत्वा स्तोतरैरनेकधा ॥ १६॥
एवं मां य उपासीत स ठभेन्मोक्षमव्ययम्‌ ।
य उपासनया हीनो धिङ्नरो व्यर्थजन्मभाक्‌ ॥ १७॥
स्पष्टां एते श्टोकाः ॥ १४॥ १५॥ १६ ॥ १४७॥

इतोऽप्यन्तरङ्कर्माङ्गाववद्धमात्मोपासनमात्मन ठेकार्म्यज्ञानफटमाह
यज्ञोऽहभित्यादिना सार्धन-

[ अध्यायः ७] नीलकण्ठविरचितदीकासमेता 1 १२७

यज्ञोऽहमोषधं मन्भोऽधरिराज्यं च हविदरुतम्‌ ॥ १८ ॥
ध्यानं ध्येयः स्त॒तिः स्तो नतिभक्तिरुपासना ।
्रयीज्ञेयं पवितं च पितामहपितामहः ॥ १९ ॥
अहं पितामहं आनन्दः सोऽहं पितामहपितामहः ! यथा भूरेव
बौजाङ्श्चुरवृक्षस्कन्यशाखापहवप्रवालपुप्पफलात्मना विकसति एवम-
हमेव सर्वहश्यातमना स्फुरामीतीयमुपासनोपदिश्यते । यज्ञे देष-
तदेकेन दरव्यत्यामः सोऽप्यहमिति सर्वत्र संबन्धनीयम्‌ । ओषधं वीद्यादि
हविः । मन््ः, कम्यज्जःसामात्मा । अथिर्होमाधिकरणम्‌ , आज्यं प्रसिद्धं
हविरवदानं व्यवदानं वा हुतम्‌, अभी प्रक्षेपः कमङ्गदेवतानामेव ध्यान-
माकारविन्तनं ध्येयो देवतापि्रहः । स्तुतिर्देवतायाः प्रक्षंसा, स्तोचं
तत्समपंकः शब्दः । नतिर्नमस्कारः । भक्तिराराध्यत्वेन ज्ञानम्‌ । उपा-
सना देवतादिविषया प्रत्ययाघ्रत्तिः । चयी छण्वेदयर्वेदसामवेदाः ।
ज्यं कर्मबह्मणोः स्वस्यं, पविचम्‌ । अग्निः पक्वं सोमः पविचं
वायुः पवित्रमितव्याि । अथ वा यज्ञादिभिः शोधितमात्मपतिपत्ति-
योग्यं मन एव पवित्रपदार्थः । एतत्सर्वं परमात्मत्वेनैव चिन्तनीय-
मिति भावः ॥ १८ ॥ १९ ॥
इतोऽप्यन्तरङ्कां भावनामाह रेहिकात्म्यत्रुरिकाल्यंमेव(१)ओ दुर इत्या-
दिना सार्धद्येन-
ओड्रः पावनं साक्षी प्रभुर्मे गतिटयः ।
उत्पातैः पोषको बीजं शरणं वासर एद च॥ २०॥
असन्मृव्युः सदमृतमात्मा बह्माहमेव च ।
दानं होमस्तपो भक्तिजिपः स्वाध्याय एव च ॥ २१ ॥
ययत्करोति तत्सर्वं समे मयि निवेदयेत्‌ ॥ २२॥
ओङ्कारो ध्यानपरतिकं, पावन चित्तकशोधकं तदथस्येव ध्यानं, साक्षी
असङ्गचिद्रूपोऽहमिति बोधः । प्रभर्जगत्कर्ता, मित्रं योगिनामाप्ततमः ।
गतिभुक्तोपसृष्यः । लयो लीयतेऽस्मिन्सवमिति व्युत्पत्या द्वैतवाधाधिष्ठा-
नम्‌ । व्यतिरेकमुक्तवाऽन्वयमाह-उत्पत्तिजंगदुद्धवस्य मुख्यं स्थानं,
पोषकः स्थितिक्रृत्‌ । बीजं सर्वप्रल्येऽपि स्य चाऽऽह मन्मनोवस्थितं
लयः ज्ञरणं वास इति भिविधप्रलयप्रतिपादकाः पर्यायाः । असदिति

१क. “खरो ह्यभिराज्यं ०।२क. अदपि?, ३ ख. "मदपेतामदहः । ४ ध, “नं यद ।
५, ¢ दौघमेः।
8 4

१३८ परीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ७ ]

तर्च दैत ृत्युरित्ि । सदपृतमिति तद्विपरीतमदरैतम्‌ । अचरैव तमोज्यो.
विधी अप्युपसंहर्तव्ये । तथा चाभ्यारोहमन्त्े चिकद्रयं दुर्यते-“असतो
मा सद्रमय तमसो मा ज्योतिर्गमय मृत्योमांऽग्तं गमय'( वु ° १।३।२८ )
इति। आत्मा जीवः । बह्य प्रसिद्धं तदुमयमप्यहमेव, दानादुनि षटप्रसि-
द्धानि तेषु षटसु यद्यत्करोति तत्सर्वं समेऽविषमे सवेभूतानामनुयाहके
जातापितुसहसरेभ्य आत्ततमे मयि निवेदयेदर्पयेत्‌ । एतदेव विहितं भग-
वता यत्करोषीत्यादिना ॥ २० ॥ २१ ॥ २२॥
एवं मपि सर्वकर्मापिंणं कुर्वन्तो मूढा योषिदादयोऽपि मुच्यन्ते कित
सुधिय इत्याह- [ति
योितोऽथ दुराचाराः पापासेव्णिकास्तथा ।
मदाश्रया विमुच्यन्ते किं मद्धक्ता द्विजातयः ॥ २३॥
पिङ्गला वेश्या सर्वेजनवश्चका च या क्षणमाचं मदाश्रय कृत्वा मुक्ता ।
एवमजामिलादयोऽप्युदाहार्याः । एवं हि मद्धक्ता द्विजाद्यो मुच्यन्त
इति फ वाच्यम्‌ ॥ २३ ॥
भक्तिमेव संक्षपेणाऽऽह-
म विनश्यति मद्धक्ते ज्ातवमा मदिभतयः।
प्रभवं मे विभूतीश्च न देवा कषयो विदुः ॥ २४ ॥
मद्धक्त इमा वक्ष्यमाणा मभेव विभूतय इति ज्ञात्वा न पिनर्य ति,
कास्ता विभूतय इत्यत आह-मे मदीयं पभव इदं जगन्मत्त एवोन्दरूतमिति
देवाद्या अपि न विदुः । एवं विभूतीश्च विक्ेषेण मभाऽ०विभर्विं स्थाना-
न्यपिते न विदुः । दुैभमेतद्दूतानामेव भक्तिरिति भावः ॥ २४॥
साधारण्येन विभूतीस्तह्क्षणं चाऽऽह-
नानाविभ्रूतिभिरहं व्याप्य विभ्वं प्रतिष्ठितः ।
ययच्छषठतमं रोके सा मिभूतिर्निवोष मे ॥ २५॥
ॐ तत्सदिति श्रीमद्रणशगीतास्पनिषदर्थगभसु योगामृतार्थ-
शासे श्रीमदादिगणेशषुराणे श्रीगजाननवर-
ण्यसवादे विभृतियोगो नाम
सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

-- ~~~

[ अध्यायः <} नीलकण्ठविराचितटीकासमेता । १३९

अहं नानाविधाभिर्विभूतिरिर्विश्वं व्याप्य स्वे महिनि प्रतिष्ठितोऽस्मिस
मगवान्कस्मिन्प्रति्ठित इति “स्वे सहि प्रतिषितः "(छ 7०५७९४११) इति
प्र्नोत्तरस्यादरोनाद्धिभृतिपदा्थमाह यद्यदिति । दर्छ्रव्याज्डमेप
मत्तो जाततान्मटूपमितिन्ञानपूर्वकं सर्वप्रपञ्चाराधनं कतुमरा्नुवन्यद्य-
न्मनुष्यपड्ुव्क्षौषधादिषु श्रेष्ठतमं लोके सामे मम विभूतिरिति निबोध
निश्चयेन बुध्यस्व यद्यदुत्तमं तदेव मद्वि भूतिरिति बुद्ध्वा नमस्कारादिना
पूजयेदिति भावः॥ २५ ॥
श्रीचातुर्धरभणिती गणेगीता-
रीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌ ।
गम्भीरप्रततसदर्थदशिकाया-
मध्यायः स्फुटहद्योऽत सप्तमोऽभूत्‌ ।
हति भ्रीमत्पदवाक्यप्रमाणमर्यादाधुरधरचतुधंरवंशावतंसगोषिन्दसू-
रिमूनोनीलकण्ठस्य करती गणेशगीतादीकायां गणपति
भावदीपिकायां विभूतियोगो नाम
सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

अथाष्टमोऽध्यायः ।

पूवं स्मिन्नध्याये भावनाव्यपदेशषन यज्ञोऽहमित्यादिना काशथिद्टिभृत-
यस्त्वया मुखत एवोक्ता यद्यच्द्रष्ठतममित्यन्ते विभूतीनां लक्षणं चोक्तम्‌ ।
नारदभुखाच काशिद्विभूतयः श्रुताः । अन्तस्तु तासां नास्त्येवातो विभ्व-
रूपमेव त्वदीयं द्रष्टमिच्छामि यस्मिन्दषटे कार्त्स्यन ताः सस्यग्विदिता
भवन्तीत्यभिप्रायवान्वरेण्य उवाच-
भगवनारदो मद्यं तव नानाविभूतयः।
क्तवास्ता अहं वेद न सर्वाः सोऽपि वेत्तिताः॥ १॥
या विभूतयः सन्ति ता मे मद्यं नारद्‌ उक्तवानित्यध्याहृत्य योञ्यम्‌ ।
तास्तदुक्ताश्वाहं वेद्‌ परंतु सोऽपिन ताः सर्वा वेत्तीत्यानन्त्यादिति
भावः॥ १॥
एवं तर्हिं मयाऽपि वक्तुमशक्या इत्यत आह-
त्वमेव तत्वतः सवां वेत्सि ता दिरदानन 1

निजं रूपमिदानीं मे व्यापकं चारु दशय ॥ २॥
हे द्विरदानन गजमुख त्वे ताः सर्वां वेत्सि, यद्यप्याकादोऽस्माकमन-

१४० भ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ८]

न्तस्तथाऽपि तन्निमीतुस्तव परिमित एवातस्त्वं ताः सर्वा वेस्सि तवद्ै-
श्वरूष्यददीनेनैव ताः सर्वां दष्टा भवन्तीति तदेव दयेति भावः । पद्‌-
योजना स्पष्टा ॥२॥

तमिष्टा्थसमर्पणेनाटुगरह्णन्गजानन उवाच-
एकस्मिन्मपि पश्य तवं विश्वमेतचराचरम्‌ ।
नानाश्वर्थाणि दिव्यानि पुरा दृष्टानि केनचित्‌ ॥ ३ ॥
एकस्मिन्मयि मच्छरीर आदक्ीप्रस्ये सर्वं स्थावर जङ्गमे च पश्य
“कस्मिश्च मगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ( मु° १।१।३ )इति
सर्वेषु वेदान्तेधैकविज्ञानात्सर्वविज्ञानं श्रूयते तदेव त्वमपरोक्षीकृत्य कृत-
कृत्यो भवेति भावः । यानि मयि केनवचिन्नारदादिना पर्वं हृष्टानि
दिष्यान्यलोकषिकानिं बह्यठोकान्तान्येक स्मिन्पश्येति संबन्धः ॥ ३॥
बाद्येन चक्षुषा यददर्टं तदृल्पमेव रूपं न तु करत््रमतस्ते तुभ्यं ज्ञान-
चक्षुः सृजामि दृदामीत्याह-
ज्ञानचश्वरहं तेऽय सृजामि स्वप्रभावतः ।
चर्मचक्चुः कथं पथ्येन्मां विभुमजमन्यम्‌ ॥ ४ ॥
स्वप्रमावत श्त्यनेनानुगरहविरोषः स्पष्टीकृतः । चमेचक्षरित्यादिना
प्रातिक्रत्य(हन्य)ते@)न च सष्षमं दूरस्थं वा ग्रहीतु शक्रोति समीपस्थमपि
वस्तु, एकद्रोनैव संसृष्टं सचक्षुरतं न गृह्णाति, अतोमां विथु विवि-
धरूपेण भवतीति विभुः एवमप्यजं जःमराटितम्‌ । अव्ययमक्षूयमेतादृशं
मां दिव्यमेव चक्चुग॑हीतुं शक्रोत्यतस्तत्ते ददामि ॥ ४ ॥
तमिमं वरेण्यगणेशसवाद्‌ं सूता कथयन्व्यास उवाच-
ततो राजा वरेण्यः स दिव्य चक्षुक्षत ।
ईशितुः परमं रूपं गजास्यस्य महाद्धतम्‌ ॥ ५ ॥
ततो गणेशाचुहादिव्यवचक्चुः स राजा, ईरितुर्गणेशस्य परं रूपम-

वैक्षतापर्यत्‌ । परममलौकिकं, महच तद्धुतं महाद्दुतं, सर्वतः परि-
पणी नानाश्चर्यमयं च ॥ ५ ॥

१ख. प्त्वद्िशवरूपद्‌'।> क,ख, शनि एक । ३ ध. सत्कृतं न2। * ख. 'क्षरमे० ।
५्‌, दिव्यं मे च९।

[ अध्यायःः< } नीलकण्ठविरवितरीकासमेता । १९१

अद्धुतत्वमेव वर्णयति सार्धाभ्याम्‌-
असंख्यवक्नललितमसंख्याङ्प्रिकरं महत्‌ ।
अनुखिपतं सुगन्धेन दिव्यशुषाम्बरखनम्‌ ॥ ६ ॥
अेख्यनयनं कोटिसू्यरश्मि धृतायुधम्‌ ।
तदरष्मणि अरयो लोका दृष्टस्तेन पृथगिधाः ॥ ७ ॥
च $ ५ ५
दृष्टेश्वरं परं रूपं परणम्य स नृपोऽव्रवीत्‌ ॥
ललितं मनोहरं, ये हि सर्वेषां जन्तूनामवयवास्त एव स्वात्मनो गण-
कास्यावयवाः । अतस्तस्यासंख्यवक्चत्वादिकमुपपन्नं मनोहरत्वमनुणि-
समित्यादिना दितं. कोस्यः सूर्या रश्मिरेको ऽशो यस्य तत्कोटिसूर्यरस्मि ।
असंस्येर्हस्तेर्धृतानि, आयुधानि धटुर्बाणादीनि येन तत्‌ तद्र््मणि
तस्य शरीरे, एवमवबवीदित्यन्तः स्पष्टार्थः ॥
व्यास एव वरेण्यवाक्यमवतारयति वरेण्यउवाव-
वीक्षेऽहं तव देहेऽस्मिन्देवानरपिगणान्पितुन्‌ ॥ ८ ॥
हे षिभो व्यापक गणपते । अभ्मिन्पुरोवतिनि तव देह एतान्पदा-
थानहं वीक्षे विशेषतः पश्यामि तानेवाऽऽह देवानित्यादिना ॥ < ॥
पातालानां समद्राणां द्वीपानां चेव भूभृताम्‌ ।
महर्षीणां सप्तकं च नानार्थः संकुलं विभो ॥ ९॥
पातालानां सप्तकं समुद्राणां सप्तकं द्वीपानां सप्तकं भूभृतां गोचाचठानां
सप्तकं महर्षीणां सप्तकमेते सप्तकाः प्रसिद्धाः । नानार्थसंङुलं पिमो,
इत्यत्र प्रतिसप्तकं नानार्थः संङुटव्वं बोध्यम्‌ ॥ ९ ॥
भुषाऽन्तरिक्षं स्वर्गश्च मनुष्योरगराक्षप्तान्‌ ।
बरहमविष्णुमहेशन्दान्देवाञजन्तूननेकधा ॥ १० ॥
भुषा सहान्तरिश्च देवान्य पूर्वे साध्याः सन्ति देवा इति श्रतेः
साध्यसंज्ञान्देवताविशेषान्‌ । अनेकधाऽनेकप्रकारान्‌ ॥ १० ॥
अनानन्त रोकादिमनन्त्रुजशीर्षकम्‌ ।
प्दीप्तानटसंकाशमप्रमेयं पुरातनम्‌ ॥ ११ ॥
अनाद्यनन्तमिति देशत आद्यन्तशून्य, लोका लोकस्य निर्मातारं
पूर्वसंख्यात अनन्त्यं भजादीनाथुक्तम्‌ । इह तु अनन्तथुजक्ीर्षकमिति

१४२ श्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ८ ]

कोठत आनन्त्यमुच्यते, स्व॑स्याऽऽव्ममाचत्वात्सर्वं सव॑दा सर्वावस्थं हार्द
बह्यण्यस्तीति सवंशाखरसिद्धान्तः । अप्रमेयं प्रमया परिच्छेन्ुमयोग्यं,
पुरातनं पुराऽपि नवं संततैकरूपमित्यर्थः ॥ ११ ॥
किरीटकुण्डलधरं दुर्निरीक्ष्यं मुदावहम्‌ ।
एतादृशं निरीक्षे तां विशाखवक्षसे प्रभुम्‌ ॥ १२ ॥
किरीटित्यादि ललितत्वव्याख्यानं मुदावहं भक्तानां हर्षकारकं विकालं
स्वतः परिच्छेवशून्यं वक्षः, वक्ष इति हदयान्त्व्िमनो गृह्यत तद्वन्तम-
वन्ध्यसंकल्पमित्यर्थः । अत एव प्रथं समर्थम्‌ ॥ १२॥
सुरवियाधरेर्यक्षेः किनरेमनिमानुषेः ।
नत्यद्धिरप्परोभिश्च गनन्धरगानतत्परेः ॥ १२ ॥
वसुरुढादित्यगणेः सिद्धेः साध्ये्ुदायुतः ।
सेव्यमानं महाभक्त्या वीक्ष्यमाण सुविस्मितेः ॥ १४ ॥
सुरादयः सेव्यमानमिति व्यवदहितेनोत्तरेण संबन्धः । सुराधेरेव नाना-
श्रमयत्वाल्घुविस्मितेर्वीक्ष्यमाणमित्यन्वयः । पदँनामर्थाः स्पष्टाः ५१३॥
॥ १४ ॥
वेत्तारमक्षरं वेयं धर्मगोप्तारमीश्वरम्‌ ।
पाताखानि दिशः स्वगान्कुवं व्याप्याखिं स्थितम्‌ ॥१५॥
भीता ठोकास्तथा चाहमेवं लां वीक्ष्य रूपिणम्‌ ।
नानादष्राकराटं च नानावियाविशारदम्‌ ॥ १६ ॥
वेत्तारमित्यादि विशेषणम्‌ । एवं त्वां वीक्ष्य लोकास्तथाऽहं च भीताः
स्म इति दयोः संबन्धः । वेत्तारं सर्वज्ञम्‌ । अश्रं व्यापकम्‌ । वेद्यं
वेदान्तैरिति शेषः । धर्मगोप्तारमव्यभिचारेण धर्मफलस्य प्रापकम्‌ ।
दैश्वरं॑राजवद्वहिनियन्तारम्‌ । पातालादीनि व्याप्येतोऽन्यदखिल-
मयिवाय्वादिर्क चान्तर्यामित्वेन व्याप्य स्थिते, दिश इत्याकारग्रहणं,
तथा च श्रतिराकाशाद्यन्तयांमिणं त्वां दुरशयति “य आका
विष्ठन्नाकाशादन्तरो यमाकाशो न वेद्‌ यस्याऽऽकाशः शरीरं य आका-
रामन्तरो यमयत्येव त॒ आऽत्मान्तयम्यमरृतः '? ( ० ३।७।१२ ) इति ।

१ ख. कालन्त भाः । २क.घ. ह्यतः । 3 ख. 'दार्थाः। ग्ख.कचन्याः।

[ अध्यायः८ }] नीलकण्ठषिरषितटीकासमेता । १४३

अन्तर्यामिणोऽपि कुतो भयहेतुत्वमत आह-नानादृष्राकरालं चेति ।
कुतस्ताहि भयनिंवृत्तिर्त्यिति आह-नानावियाविश्ञारदमिति । यथा
नानाकिधभयहेतवः सर्पादयः सन्ति तथा तत्तद्धयनिवतंका गारुडादयो
नानाविद्या अपि सन्ति तासां प्रवृत्तौ विशारदः पण्डितश्च त्वमिति
मत्वेति मावः ॥ १५ 1 १६ ॥
प्रयानटदीप्तास्यं जटिं च नभःस्पृशम्‌ ।
ष्ठा गणेश ते रूपमहं भान्त इवाभवम्‌ ॥ १७ ॥
विभ्वप्रटयानलदीप्तास्यं जट्लिं च नमःप्रलयानलवत्सवंतः प्रसुमराभि-
ज्वलाभिदीपतं जलदिवास्यं यस्य ताक, तथाऽतिदीर्घं पुष्टं च यद्धा
भुवज्वाठाभिश्च(?) नभस्पृशन्तं (कश ते) तां दष्टा वीक्ष्य हे गणेश

क क

मदनुयाहकाच ततोऽन्यं नास्त्येवेति निश्चयवानपि देष्टिविक्षपेण भीत
इवाभवं तथा स्वालूमानेन लोका अपि भीता इत्यप्यज्ञासिषम्‌ । अतो
लोकानां मम च भयनिव्रृत्यर्थं शान्तं रूपं द्रयेत्यथः ॥ १७ ॥
ननु परमानन्द्रूपिणो मम॒ कथं ,भयहेतुत्वाित्याशङ्भक्य द्वितीयाद्वै
भयं भवति ( बरु १।४।२ ) इति श्रुतेः सदपंभयहेतु द्वैतं सर्वं त्वदुदरे
एव तिष्ठति । तेषु च नागाद्याः खलाः परपीडकाः स्वकर्मजं दुःखं त्वत्त
एव लभन्ते त्वस्येव लयं यान्तीत्याह-
देवा मनुष्याना गायाः खलास्वदुद्रेशयाः ।
नानायोनिभृजश्वान्ते च्यव प्रविशन्ति च ॥ १८ ॥
पदार्थाः स्पष्टाः ॥ १८ ॥
त्वय्येव प्रविङान्ति चेत्यत्र हष्टान्तमाह-
अन्पेरुपयमानास्ते यथा जीमृतविन्दवः ॥ १९ ॥
आपो रसासिक्रा धीयन्ते यस्मिननेकात्मभपश्वोऽन्धिः । तस्मात्सूर्येण
कृष्टाः सवं रसा जीग्रूताबिन्दुरूपेण त «व रसास्तमन्धि यथा प्रविशन्ति
तद्वत्‌ । अपि चाऽश्टुः-सहस्रगुणमुत्घष्टुमादत्ते हि रसं रविरिति ॥ १९॥

७.

१क. घ. (निवेत्ति ।२घ. मृव जदाभिः। 3क.ट्टक्षेः। ख "ष्िक्ेः) ४ख. तेः ।
संभेद एव भयहेनुदैत । ५ क. न््दुपूर्गेन त ।

१४४ भ्रीमद्रणेकागीता~ [ अध्यायः <]

न केवलं भूमतवं त्वत्त उग्दूताभिदं त्वय्येव लयं यात्यपि तु स्वि (स्थि)
तिकष्ेऽपि त्वमेवेदं सर्वमित्याह-
त्वमिन्दोऽभिर्थमश्चेव निकेतिर्व॑रुणो मरुत्‌ ।
गुद्यकेशस्तथेशानः सोमः सूर्याऽखिलं जगत्‌ || २० ॥
आधिदैविकमाधिभौतिकमाध्यास्मिकं चिविधं जग्पागुत्पत्तैः प्रलया-
दूर्व स्थितिकालेऽपि त्वमेव तदेत्यथः ॥ २० ॥
यद्येव जानासि ताह करतक्रृत्योऽस्ीत्यत आह-
नमामि वामतः स्वामिन्परसादं कुरु मेऽधुना ।

दशेयस्व निजं रूपं सोम्यं यतपरवेमीक्षितम्‌ ॥ २१ ॥

यथा यक्ोदायाः कृष्णशरीरे विश्वं दृष्टवत्या अपि पुनर्मोहो हृष्टः ।
यथा वाऽज्गुनस्यापि पुनर्मोह आश्वमेधिके स्मर्यत एवं मम मा मूदिप्येव-
मर्थमहं त्वां नमाभि हे स्वाभिन्दीनदयाटोऽधुना मयि प्रसादं कुर्‌
प्रसादश्च तात्काटिकभ्रान्तिनिवृत्तिपूवकं भवतीति तामेव तावत्प्राथयते।
निजं मदाराध्य रूपं दयस्व दरोयेत्यथः । [अथवा |स्व निजमिति च्छेदः ।
स्वेषां भक्तानां निजमात्मीयमदुयाहकमूततिभूयम्‌ ॥ २१ ॥
दुरन्तं त एव माहात्म्यमित्याङयेनाऽऽह- _
को वेद लीलास्ते भुमन्कियमाणा निजेच्छया ।
अनुग्रहान्मया दृषठमेशवरं रूपमीदशम्‌ ॥ २२ ॥
भ्ञानचक्ु्य॑तो दतं प्रसन्नेन त्वया मम ।
हे मूमन्‌, ्िविधभेदशून्य सत्तामाचस्वरूप ते तव लीला मायावि-
सितानि को वेद्‌ न कोऽपीत्यर्थः । त्वया निजेच्छया विभ्वरूपादिपिद्‌-
दानाद्यः । कियमाणाः । उत्तरार्धं स्पष्टम्‌ ॥ २२॥
एवं प्रथितो षरेण्यमनुगरृह्णन्गजानन उवाच-
नेदं रूपं महावाहो मम पश्यन्ति योगिनः ।
सनकाया नारदायाः पश्यन्ति मदनुग्रहात्‌ ॥ २३॥
हे महाबाहो यदिदं रूपं मदीयं त्वया दृष्टं तदितरे योगिनो न
परयन्ति । अपि तु सनकाद्या नारदाद्या एव पश्यन्ति । अतस्त्वमपि
मवुनुरहात्तत्ुल्योऽसीति भावः ॥ २३॥ _ |

#* एतदप न वियते ख घ. पस्तक्रयोः ।

अ

[1 अ ॥ ॥ि कष 1} ~ «~ धि नवक ् स
१क, घ, भृवृत्बत्वत्तः। २ पञ, ववेदमृत्पादयसि स") ३ ख. द्दत्रेय"। ग्ख. "ति त्वामः।

[ अध्यावः <] नीलकण्डविरचितरीकासमेता । १४५

ईशं मदपद्शनमत्यन्तदुटममित्याह-
चतुकदाथंतच्वज्ञाश्चतुःशाश्चविशारदाः ।
यज्ञदानतपोनिष्ठा नमे रूपं षिदन्तिते॥ २४॥

चत्वारो वेदास्तेषु विभिर्वदैक्ञो विधीयते, चतुर्थनोपासना विधीयते,
तत्र॒ यष्टव्यदेवतार्तच्वमुपास्यदेवतातत््वं च ये जानन्ति ते चतुर्वेदार्थत-
च्वन्ञाः। अर्थतच्वन्ञानेऽप्युपायाश्चत्वारि शाख्राणि, तचाऽदं पदाथमाज-
ज्ञानार्थं॑व्याकरण, नच तावताऽ्थतत्वं भिश्चेतु शक्यमतः पूवमीरमा-
साख्यं द्वितीयं शाखरमपेक्षितम्‌ । न हि “यावतोऽभ्वान्प्रतिगर्णीयात्ताधतो
वारुणा श्चतुष्कपाला निवपेत्‌ `' इति पदतच्वषिदा प्रतियहीञ् दिः
प्रापिता । “ प्रजापतिरविरुणायाश्वमनयत्स स्वां देवतामाच्छत्स पर्यदीर्यत
स एतं वारुणं चतुष्कपालमपरयत्त प्राहरदैनायजत ततो वे स वरूणपाना-
दमुश्चत ` इत्युपक्रमगतपद्‌कदस्बपर्याटोचनया पूवपिरगन्येकवास्यता-
विदा मीमांसकेनैव दतु प्रापित शश्ष्या । तदेतदाह श्रतिः “ उत त्वः
पर्यन्न ददर्शं वाचम्‌ `' इति । त्व एकतः श्ाष्दिकम्ताकको वा वाचं
वाचोऽधर न दद्र, तथा बङ्न्यायविद्पि मीभांसकः । तत्वमसरयादि.-
वाक्ये तत्पदाथः सर्वज्ञः सर्वशक्तिपीभ्वरस्च्वं यदीयोऽल्पजोऽल्पश-
क्तिर्जविः। अनयोरभेरो यजमानः प्रस्तर इति मदद्धक्त एव भविप्य-
तीति ल कसिद्धैः पदार्थऽयंवहरन्मीमांषको बवाक्याथविदपि महावा-
क्यार्थं विग्रावयत्येव । तदेत दुक्तम्‌-““ उत त्वः शुण्वन्न शुणोत्येनाम्‌ `"
इति । त्व एकमीमांसकः शास्रप्रतिपदिततत्वपदाथानभिज्ञो महा-
वाक्यार्थतः शुण्वन्नपि न शुणेत्येव कस्तार्हे वाचं शृणोति, अत्मा
तव्य इतिशाख्रेण प्रवर्तित उपक्रमोपसहारादिषड्षिधतात्पयलिं-
ङ्ैस्तत्वपदार्थशोधपूवंकमहावाक्यं जानाति नान्यः। नन्विहापि वाक्या-
थंनिर्णयेऽपि न८^)तच्वसरिऽभेदे सिद्धेऽपि प्रत्यक्षादिपरमाणान्वरपिरोधा-
द्वियसैतभावना वाचाऽनासनि देह(दावातलमभावा(ब)रूपाऽभदावस्तीति न
चाक्यार्थानुमवपेथमारोहतीत्याह “श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः"
इति। मननान्िदिष्यासनाच यथाश्रुतमेव प्रकाङहाते। तदिदमाह "उतो त्वस्मै

१ क. ख. "मन्यतरद' रक. ख. 'तत्व॑। > कं दातुंप्राः |» क व्रादूमयाप्र 1५.
तस्वपदाेक्नान० । ६ क. ^ अभिः ७ क. ल, (क्तिः सत्वं <न्व. "तारम ^ ख. पदः
१९

१४६ ` अ्रमहुणेशगीता- ` [ भभ्यायः ८}

तन्वा पिससे जायेव पत्य उशती सुवासाः '' इति । त्वस्मै मनननि-
दिध्यासनकारिणे वाक्स्वकीयं गृष्टं खीवत्मकाशयतीत्य्थः । उशर्ती
कामपपाना । तदेवं व्याकरणं मीमां सवेदान्ताध्यात्शासखं (१) चति चत्वारि
शाल्राणि । तत्रापि भ्यानवेडान्तयोरेव विकल्पः--ध्यात्वा वेदा-
न्ताञ््रणुयाञ्छ्रत्वा ध्यायीतेति । सर्वथाऽपि चतुःशाख्रषिशारवा
एवं मां जानन्ति ! यज्ञादिनिठास्तु तादरशरूपं न वदन्तीत्यर्थः ॥ २४1
भक्तिमतां सद्धाववतां चाहं वीक्षितुं प्रष्टु शक्यो वीक्षितश्च स्तातुं
शक्यो ज्ञातश्च प्रवेष्टं शक्यो यस्मादेवं तस्मात्तव यद्ध्येयं रूपं तवेव
पदयेत्याह-
शक्योऽहं दीक्षितु ज्ञातुं भवेषु भक्तिप्रावतः ।
¢ ® ५ ~ न
त्यज भीतिं च मोहं च पश्य मां साम्यरूपिणम्‌ ॥ २५ ॥
स्पष्टोऽर्थः । अयं भावः-“बहिरकल्पिता वत्तिर्महाषिदेहा ततः प्रका-
शावरणक्षयः '' इति योगसूव्रात्सौम्यायां गणपतिप्र्तौ देहासङ्घेन
मनसो वृ तेलाभो महाषिदेहा नासेयं धारणा तस्यां सिद्धायां गणप-
ति्वीक्षितो भति तत्रैव सेतसः संयमाद्‌ दृढतराद्ध्यानपरिपाकान्मूर्नैः
परिच्छेदावंरणख्यी (प)तिरोधाने सति परमार्थसत्यं वैश्वरूप्यं गणपतेः
भषः। रते । तदिदमेव गणपर्तिज्ञाम, विश्वरूपस्यापि चिकमाचत्वात्सवीवि-
कल्पक्षयाह्ीनं - मनो लवणोद्कन्यायेन संप्रस्ञाते गणपतिमेव प्रविश-
तीति । तदैतच्चयमुक्तं वीश्षितुं ज्ञातुं भवेष्टुमिति ॥ २५ ॥
अध्यायाथमुपसंहरति-
मद्धक्तो मत्परः सर्वषङ्क्हानो मदर्थरृत्‌ ।
निष्कोषः सर्वफूतेषु समो मामेति भरुज ॥ २९६ ॥
द° तत्सरिति शरीमद्रणेशमीतासूपनिषद्थगभासु मोगामृता्थ-
शाखे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरेण्यसवादे
विश्वरूपदक्षणयोगो नामा-
एमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

^~ ~©

१ क, 'ति्िविश्षिः । धर. (तिविनैक्षि। २ क, ववरेण। 3 कृ, ष्पो निरो?।्क. ख,
केष्वानं । ५ ख. 'तिभावः। भ)

{ अध्यायः९ ] नीटठकण्ठविरवितदीकासमैता । १४७

मद्धक्तो बाद्यपूजापरः । मव्परो मार्यण्जापरः ॥ अभीः
ध्यातुध्यानध्येयप्रत्यथहीनो निर्ध न्त्यश्चः । मन द्क्षेपनःलठे
लोकसंयहा4 मदर्थापनि यानि कर्माणि स्रानसंध्यावन्द्नाद्‌नि कर.राषत
मद्थंङृत्‌ । निष्कोधः स्वभूतेदु सर्थभूताभयप्रद्‌ः सन्यास। सभ एक्यद त
मामेकमद्वितीयमेपि प्राप्रोति हे भूभुज हे भूमिपालक ॥ २६ ॥
भ्रीचातुधंरभणिती गणेज्ञगीतादीकायां
गणपतिभावद्ीिषकायाम्‌ 1
गम्भीरप्रततसदर्थदशिक्ाया-
मध्यायः स्फुटहदयोऽ्टमो बभूव ।
इति श्रीमत्पवृवाक्यप्रमाणमयाडदाधुरंधरचनतुर्धरवंशावतंसगोषिन्द्‌-
सूरिषूनोर्नीटकण्ठस्य कृतौ गणेश्ञगीतारीकायां गणपति-
भावदीपिकायां विभ्वरूपवीक्षणयोगो
नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥

[

थ नवमोऽध्यायः

=

~~~

पूर्वाध्यायान्ते व्यक्ताव्यक्तयो रूपयोर्भजनमुक्तम्‌ 1 तयोः कतरस्य
इतीष्टसंदिहानो वरेण्य उवाच-
अनन्यभावस्त्वां सम्यटमतिमन्तमुपासते ।
योऽक्चरं परमं व्यक्तं तयोः कस्ते मतोऽधिकः ॥ १ ॥
योऽनन्यभाव एकायवित्तः । मूरिमन्तं व्यक्तं त्वामुपासते शपो तुग-
भाव आर्षः 1 यश्चाश्चरेऽव्यक्तव्वादृग क्षरणदीने यामग्यक्तं परं व्यक्ता-
दुत्कृष्टभुपास्ते तवः कलमं मतानि कः । व्य प्योष्युद्रा(स्य सुपा) द्यते --
प्यवरत्वाइभ्यक्तस्य परत्पेऽपि दुशहत्वाचैत्याङ्ञयः ॥ १ ॥
अस्य सेशयस्य च्छेत्ता त्वदन्यो नास्तीत्याशयेनाऽऽह-
आसि त्वं सवैवित्साक्षी भतभावन ईश्वरः ।
अतस्त्वां परिपृच्छामि वद मे रुपया विभो ॥ २ ॥

सर्वविच्वाच्चं मम यव्ाधिकारोऽस्ि ताना । अतस्तदेव व्यक-
व्यक्तं वोपास्य कथयेत्यर्थः 1 अतः परं पौनरुक्त्याद्र- ९९

१. मदूर्थ। ९क, ख, 'क्स्यत्यु।

१४८. भ्रीमद्रणेशगीता- { अध्यायः ९]

प्राणिषु व्याख्यां न कियते । पूर्वोक्तमेव स्याख्यानमनुंसंघेयं न तुं म(वि)-
स्मर्तव्यम्‌ ॥ २॥

पृष्टेऽथ निर्णयं गजानन;उवाच-
यो मां मूर्तिधरं भक्तया मद्धक्तः परिसेवते ।
स मे मान्योऽनश्यभक्तिर्नियुज्य हदयं मयि ॥ ३ ॥

यः साधको मां मूतिषरं गणेशाद्यस्यतममूर्विधरं भक्त्याऽऽद्रेण
मद्भक्तो मपि विषयेऽनलसंः। कथिदाद्रवानप्यलसो मन्द्परस्थानः सिद्धि
न विन्दति । कश्चि्नियुक्तोऽपि भ्रद्धारहितो न सिद्धि षिन्दति।अत
उभयमुकतं मान्यो. मक्तत्वेनाभिमतः। यस्माद्नन्यभक्तिः, नास्त्यन्यत्रैहि-
कामुष्मिकखुखसाधने भक्तेः अद्धा यस्य स तथा, मायि मू्तिधरे हद्यं
नियुज्य नितरां योजयित्वा सेवते स मे मान्य इति संबन्धः ॥ ३॥
व्यक्तोपास्तिरुलं निरूप्याव्यक्तोपास्तिफलमाह द्वाभ्याम्‌-
खगणं स्ववशं छत्वाऽखिरभुतदिताथरत्‌ ।
मध्येऽयमक्षराष्यक्तं सर्वगे फूटगें स्थिरम्‌ ॥ ४ ॥
पूवमाखिलमभूताहिताथंक्रादित्यनेन सर्वेषां प्रताना हितसाधनप्नतो योऽर्थः
प्रयोजनं कायवाञनोभिः सर्वप्राणिसंतपंण यः करोति स एवास्मिन्नव्य-
क्तभजनेऽधिक्रारी खगणमभिन्धियगणं स्वक्ष स्वाधीनं करता मामक्रं
ख तदुत्यक्तं चाक्षराव्यक्तं मां ध्यायति । मध्येऽयभितिषाठे मध्ये हदुय-
पुण्डरीके, अयं परमात्माऽक्षराद्यक्तरूपोऽस्तीति तमेव कूटं कूटस्थं
निनिकारे स्थिरं पणत्वादचलं सर्वगं व्यापकम्‌ ॥ ४ ॥
सोऽपि भामेत्यनिर्दश्यं मतरो य उपासते ।
संसारसागरादस्मादुद्धशामि तमप्यहम्‌ ॥ ५ ॥

सोऽप्यत्यक्तोपासओोऽपि । अर्निर्देश्यं मामेति प्राप्रोति । यश्च
पूर्रोक्तो मद्धक्तो मामुपासते तमप्यष्टं सषारसागराउस्मादुद्धरामि ।
अयं मावः-अग्यक्तोपासकानां निरालम्बानां ध्याने क्रैशो यद्प्यधि-
तरस्तथाऽपि त इडवानिरदैश्यं वद्य प्राप्य क्रतक्रृत्या भवन्ति । व्यक्ता-

१ क. चर, व्यानं क" । २ क, नुम । ख. ननुस्मः। ३ क. शच्िद्नादृशदन्यमि यल
मन्दः प्रक्षव(तः )

[ अध्यायः ९] नीलकण्ठविरचितदीकासमैता । १४९.

छम्बना अपीदैवाव्यक्तमारुद्य भुच्यन्ते, अनारूढास्तु कार्यबह्मलोकं
प्राप्य कार्यान्ते कायध्यक्षण सह मुच्यन्त इति ॥ ५ ॥
एतदेवाऽऽह-
अव्यक्तोपासनादरदुःखमधिकं तेन कायते ।
व्यक्तस्योपासनल्ताध्यं तदेवाव्यक्तभक्तितः ॥ ६ ॥
पूर्वेषामव्यक्तोपासकानां दुःखसाध्या मुक्तिरित्युक्तं, व्यक्तोपासकानां
त्व्यक्तभाक्तिद्रारा सुलस्ताध्येत्वर्थः । दुःखं यथा स्यात्तथा तेनाष्यक्तोपा-
सकेना धिकं प्रपञ्चातीतं बह्म लभ्यत इति संबन्धः ॥ ६॥
भक्तिमेव स्तीति-
भक्ति्रेवाऽऽदरश्वात्र कारणे परमं मतम्‌ ।
सर्वेषां विदुषां भरेण द्यकिंचिज्जोऽपि भक्तिमान्‌ ॥ ७ ॥
अत्र मोक्षोयायेषु श्रवणमनननिरिध्यासनेषु भक्तिराराध्यत्वेन ज्ञानम्‌;
आद्रे भ्यानिऽव्यन्तावहितत्म्‌ । एतदुभयं बोधकारणम्‌ ! श्रवणादिही-
नोऽपि ध्यानवाञ्छ्ुद्ध इत्याह सर्वषामिति ॥ ७॥
ध्यातुभक्तिमेवातिशयोक्त्या स्तीति-
भजन्क्त्या विहीनो यः स चण्डालोऽभिधीयते ।
चाण्डालोऽपि भजन्क्त्या बाह्मणेषयोऽपिको मम ॥ < ॥
स्पष्टार्थम्‌ ॥ < ॥
भङ्ग्यन्तरणोक्तमेव विधिमुखेन द्रढयति-
शुकायाः सनकायाश्च पुरा मुक्ता हि भक्तितः ।
भक्तयेव मामनुप्रा्ता नारदायाश्िरायुषः ॥ ९ ॥
श्ुकादितुल्यतां प्रप्सुमयि भक्ति कुर्यादिति भावः ॥९॥
मक्तेर्माहात्म्यमुपसहरति-
अतो भक्त्या मयि मनो निधेहि बुद्धिमेव च ।
भक्त्या यजस्व मां राजस्ततो मामेव यास्यसि ॥ १०॥

पर्वं मां भर्त्या यजस्व ततो यज्ञादिना विश्ुद्धवेतसः परमात्माऽवश्यं
ज्ञातभ्य इति निश्चयान्मिका धीवृिबरंद्धिर्भविष्यति । ततो गुरुमुपसन्नो

~ ~ 0

. १,क. ख, मुच्यते । २ ख. ध्यपेदध । ३ क. ख पुवािन्य ।

($ भीमद्रणेडागीता- [ अभ्यायः ९]

गुखक्तयुक्त्या मयि मनो निधेहि ततो मां ष्ठा कृतफरूत्यो भविष्यसीति
भाषः ॥ १० ॥
यदि तु मनोनिरोधेन मां द्रष्ुमशक्तोऽसि त्यभ्वासयोगाभ्यां ताननि-
रोधं डुर्वित्याह-
अप्तमर्थोऽपिंतं स्वान्तं धरुवं मयि नराधिप ।
अण्यासेन च योगेन ततो गन्तुं यतस्व माम्‌ ॥ १३१॥
अभ्यास( सो )ध्येयमूर्तौ चित्तस्य स्थिरीकरणार्थं पुनःपुनर्यत्नः ॥
योगः सवं चित्तवृत्तिनिरोधः । मां गन्तुं पराप्तुं यतस्व यत्नवान्भव ॥ ११॥
अभ्यासादावसमरथस्येश्वरा्पणबुद्ध्या स्वधर्माचरणमेव भय इत्याह-
तजरापि त्वमशक्तश्वत्कुरु कर्मसमपणम्‌ ।
ममानुग्रहतश्वैव परां निरवृतिमेष्यासि ॥ १२ ॥
स्पष्टं पूर्वार्धम्‌ । त्वया स्वधर्मेण संतर्पितस्य ममानुयहाचित्तञ्यु-
ध््यादिक्रमेण योगसिद्धिरूपादध्यात्मप्रसादास्सर्व्वरत्वाद्यनुभवापेक्षया
परां श्रे्ठां निक्तं ^“ यतो वाचौ निवतन्ते अप्राप्य मनसा सह ।
आनन्दं बह्मणो विद्वान्न बिभेति कुतश्चन `' ( ते° २९१ ) इति श्रृति-
प्रसिद्धं वाडनसातीतं कोशशपञ्चकात्परं निर्बुतिङाब्दितिमानन्वमेष्यसि
प्राप्स्यसे ॥ १२ ॥
स्वं धर्मानुष्ठानेऽप्यश्ञक्तस्य का गतिरित्यत आह-
अथेतदप्यनुष्ठातुं न शक्तोऽसि तदा कुर ।
प्रयत्नतः फटत्यागं जिकिधानां हि कर्मणाम्‌ ॥ १३ ॥
एतत्स्वधर्मापंणमनुष्ठातुं कतुंमनुष्ठानाशक्तवान्न शक्तोऽसि तदा कुरु ४
कर्तव्यमेवाऽऽह-प्रयत्नत इति ! पुण्यापुण्यमिभ्राणां फलत्यागमाह-
अहमस्य कर्ता फलमोक्तत्यभिमानं प्रयत्नतो बुद्धिपूर्वं त्यक्ता तेनैव
कर्तुखभो क्तृतवाजिमानादेकतमोऽप्याह । 2) तथा चायं भावनाप्रकारः
राखे दरितः-
जानामि धर्मन चमे प्रवर्ति
जानाम्यधर्मं न च मे निवृत्तिः ।
केनापि देवेन हदि स्थितेन
यथा नियुक्तोऽस्मि तथा करोमि ॥ इति ॥ १३ ॥

क. घ. यजस्व) २ स. प्म मदपैः।३क. ख, स्वयमनु?।

{ अध्यायः ९] मीलकण्डषिरचितदीकासमेता । १५१

अकतुत्वाभोक्तत्वाभिमानावृच्या किं स्यात्तदाह-
श्रेयसी वुद्धिरातवृत्तेस्ततो ध्यानं वरं मतम्‌ ।
ततोऽखिलपरित्यागस्ततः शानिि्गरीयसी ॥ १४ ॥
आवृत्ते अ(र)कर्तत्वायनुसधानपिक्षया बुद्धिः, अकर्तौवाहममोक्तेवा-
हमिति तत्फलभूता बुद्धि निश्वयाम्मिका चेतोवात्तिः भरयसी प्रशस्ता, तद्‌
पेक्षया ध्यानं व्यक्तेऽव्यक्ते वा गणपतिस्वरूपे चेतसोऽवस्थापनं वरं भ्रष्ठ
मतं मम । ततोऽपि ध्यानाद्पि अलिलपरित्यागः, अनादिभेद्वास्नदु-
पसवमानस्य(?) सव॑स्यारिमतान्तस्य द्वैतस्य परित्यागः भ्रयान्कथं परित्या-
गस्य भ्रेयस्त्वमत आह-ततः शास्तिर्भरीयसी । परित्यागादया शान्ति-
निर्विकल्पे प्रतीच्यवस्थितिः सा गरीयसी सद्यः केवल्यहेतुत्वात्सत्यलो-
कप्राप्त्यपेक्षया गुरुतरेत्यर्थः ॥ १४ ॥
अस्यैव कैवल्यस्य साधनान्याह-
निरहंममता बुद्धिरदरेषः करुणा समः ।
रभालभे सुखे दुःखे मानामाने समे प्रियः ॥ १५॥
निरहंममता निरहंता गर्वराहित्यं, निमंमता, इदं ममेतिव्ुद्धिराहित्यं,
चुद्धिरुक्त विषये निश्चयात्मकं ज्ञानम्‌ । अद्वेषो द्वेषरादहित्यं, करुणा
प्रसिद्धा समः शचुमिच्रोदासीनेषु वुल्यवुद्धिः । यो लाभालाभे समः
सुखे दुःखे समो मानापमाने समः स मे प्रियः॥ १५॥
तथा-
रिपौ मिते च गर्हायां स्तुतौ शोके समः समुत्‌ ।
मोनी निश्वटधीभक्तेरसङ्गः स चमे प्रियः ॥ १६ ॥
यं वक्ष्य न भयं याति जनस्तस्मान्न च स्वयम्‌ ।
उद्रेगभीकोपवद्धिरहितो यः स मे प्रियः॥ १७॥

ॐ रिपौ मित्रे प्रसिद्धे गर्हायां 1) स्तुतिः प्रसिद्धा । एतेषु द्देषु सम
शोकेऽपि समुत्‌, पुज वित्ते नाशादिना ये प्राप्तेऽपि मम॒ बन्धकारणं नष्ट-
मिति हर्षयुक्तः। (मौनी ध्याननिष्ठः । नियतवाग्वा, अत एव निश्रलधी
मयि स्थिरबुद्धिः) मपि स्थिरभक्तिश्च + स्थिरधीभक्तिरित्येकपद्म्‌ ।

# भत्राद्वच्नार्तन नररः सम्यक्‌ । + निश्वटध्ीभाक्तरितिवक्तं युक्तम्‌ ।

१क.ख. कद्धेतो।२क. नना दद्रू । ध. (्नादाददुः। ३ स, वस्वात्म्ता।.

१५२ भ्रीमद्रणेशगौता- [ अध्यायः ९]

इहशो यः स मे परियः । एतैः साधनैयुंक्तो मां प्रा्ुमर्ह॑तीति मावः
॥ १६ ॥ १७ ॥
इममेव साधनगणं स्तोति-
(^ [3 न $
संशीटयति यश्वेनमुपदेशं मया छतम्‌ ।
स वन्यः सर्वलोकेषु मुक्तात्मा मे प्रियः सदा ॥ १८ ॥
एनयुपदेशं निरहंतेत्यादिनोक्तसाधनकलापं यः संशीलयति सम्य-
गावतैयति स वन्य इत्यादि तत्फलमुक्तं तच्ापि बन्यत्वभ्नवान्तरफ्लं,
स्पष्टः पदानामर्थः ॥ १८ ॥
किंच-
निष्ठापरो [० त [+
अनिष्टठाप्तो च न द्ेष्ठि इष्टपाप्तो न तुष्यति ।
्षेजतञ्जञो च यो वेत्ति स मे प्रियतमो भवेत्‌ ॥ १९॥

अनिष्टाप्तौ हेमन्ते प्रातःस्लानादिप्राप्ती न द्वेष्टि, इष्टपराप्तौ निदाध
मध्याहघ्लानािपाप्तौ न तुष्यति । क्च वक्ष्यमाणलक्षणं तज्ज्ञः क्षच्ज्ञः
ताबुभौ बाध्याबाध्यतवेन यो वेत्ति समे पियतमो भवेत्‌ । मद्नन्यत्वा -
दिति भावः॥ १९ ॥
यच्ट्रीगणेशेनोपक्षिपतं श्ेबादि तनिज्ञासुर्वरेण्य उवाच-

ॐ @ ।

किं क्षेत्रं कश्च तदेति कि तज्ज्ञानं गजानन ।

एतदाचक्ष्व म्यं लवं पृच्छते करुणाम्ुषे ॥ २० ॥
अस्योत्तरं गजानन उवाच धिभिः-

प्च भूतानि तन्मात्राः पञ्च कर्मन्दियाणि च ।

अहंकारो मनो वद्धिः पच ज्ञानेन्ियाणि च ॥ २१ ॥

पश्च भूतानि, आकाशवाप्वभ्रिसटिटपथिव्याख्यानि पश्चीक्रतानि
स्थूलशरीरारम्मकाणि तान्यप्याधिमौतिकातिवाहिकमेदेन द्विविधानि,
शुष्काद्रैमृषिण्डोपमानि । तत्ाऽभये जन्मवृद्धिक्षयविनाशवन्त्यस्मदादि-
रारीराण्यारभ्यन्त आतिवाहिशस्तु देवानां हारीरागि पामरशशरांणि
चाऽऽरभ्यन्ते । तन्मात्रा वासनामयामि, पश्च पश्च भूतानि येषां विकृतिः
पश्चप्राणमनोबुद्धिदशेन्दियसमनोन्तमपश्चीकरत भूतोत्थं सृक्ष्माङ्ग मूत-

१क. ध. ^राण्यारम्मपे। त । २ ध. "तोत्यसू ।

[ अध्यायः ९] मीलकण्ठविरचितदीकासमेता । १५३

साधनमित्युक्तं लिङ्गशरीर स्वाप्नः प्रपश्चश्च । अहेकारोऽपि बुद्धावेवर
न्तर्भवति, इतरलिङ्कशसीर एवान्तभवति ॥ २१ ॥
कफिच- ध
9 एक = न
इच्छाऽव्यक्तं धतिदरेषां सुखदुःखे तथेव च ।
चेतनासहितश्चायं समूहः कषे मुच्यते ॥ २२॥
इच्छा, इदं मे भूयादित्याभिलाषः । अव्यक्तं धर्माधर्मौ सद्सदुद्धवफल-
हेतू प्र्तिर्धैर्यं चिततनिग्रहादौ रणादौ चोत्साहानवसाद्‌ः । द्वेषः प्रसिद्धः ।
खखदुःखे प्रसिद्धे चेतना विदाभास्गभिणी चित्तवृत्तिः । तया सहि-
तोऽयं संघातो विश्तिगणः क्षें संसारसंकटे क्षेपणात्तत्तत्स्थानाच
क्षेवरभिल्युच्यते। अनन हि दुव्पधुत्तेन चिदाभासरूयाः प्राणिनः संसरन्ति
सुप्रवृत्तेन तेन धर्ममोक्षौ साधयन्ति ॥ २२॥
क्षेजमुक्त्वा क्षेचज्ञमाह-
तज्ज वं विद्धि माँ भरूप सवान्तर्यामिणें विषम्‌ |
अयं समृहोऽहं चापि यज्ज्ञाने विषयो चप ॥२३॥

तस्य क्षेवस्य ज्ञाता क्षेवज्ञमीश्वरं त्वं जीवो विद्धि जानीदि। हे भूप
क्षेवज्ञमज्ञात्वा मूमि पालयते मूपस्यावश्यं दोषा जनपदक्रता अभिमवं.
कुवन्ति । क्षेचज्ञं तु जनकमिवामी नाभिमभवन्तीति संबोधनाभिप्रायः।
ननु चेतनावन्तो जीवा एव स्वं स्वं संयाते प्रकाशयन्ति कुतस्तवासङ्कस्य
तर्क्षेवज्ञत्वभित्याशङ्क्याऽऽह सवन्तर्यामिणे विभभिति । जीवो हि
तंत्तदंशभिमानी खयोतवत्तं तपरेव क्षेवभोगं प्रकाशयति । अहंतु
सं वाताद्िषिक्तत्वात्सूरयवत्सर्वसंघातं रिभुत्वाच्च युगपइवभासयामि तथां
च श्रुतिः-“य आकारे तिष्न्नाकाश्ञादन्तरो यमाकाङो न वेद्‌
यस्याऽऽकाज्ञः शरीरं य आकाशमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तयांम्य-
मृतः '' ( बृह ० ३।५।१२ ) इत्यादिना य आत्मनि तिषठन्नात्मनोऽन्तरः
सर्वेषु भूतेषु तिषठन्नित्यादिना च जडाजडक्रत््पपश्चावभासंकत्वं
मम श्रुतम्‌ । अतो यथा खस्थः सूर्यः स्वप्रतिभिम्बानि तदाधारातुपाधीं
धक एवावभासयति एवं महदाकाशादीनुपा्षीस्तद्रतांश्चिवाभासांश्च सर्वा
न्युगपद्न्तर्यामिवेनाधिष्ठाय नियमय भि । अयं मावः-दाकतय्यां श्रः

~~ < त 1 4

१ ख, "वाऽ्ऽिर्भः | ख धतिद्रषःम्‌। ३ क. मुख दु" त * ख. श्ञादास्त।

9

१५४ श्रीमद्रणेङागीता- [ अध्यायः ९ ]

स स्वो दक्षो वरुण धु तिः सा खरा मन्युर्षिभीद्को अचित्तिः। अस्ति ज्याया-
स्कनीयस उपारे स्वप्नश्चनेदनरतस्य प्रयोता ' (ऋ ०अ ०५।६।८)। अचरन्द्र-
वाय्वग्रीनषर्वासुरजयेनेमान्गर्धिताञज्ञाता तेषु प्रथममेव ज्ञातान्तर्यामितत्व
इन्दर इतराुपदिशति हैऽअप्रे हे वायो येनास्माभिरसुरा जिताः स दक्षः
स्थो न भवति तद्भलमस्मदीयं न, अतोऽस्माभिरस्माकमेवायं विजयोऽ-
स्माकमेवायं गिजय इति न भ्रमितञ्यं, किं तर्हि वरुणधरुतिः सा षर-
णस्य भोगमोक्षङकृमर्थरणीयस्य हैमधत्या उमायाः पव्यु्महेभ्वरस्यास्यैव
धुरतिर्धर्यं तत्‌ । वरुणध्रुतिरित्येकमेव पदं पदकारा विहत्य पठन्ति ।
जीवानाप्रन्तयाभिवं तु सुरार्स्थानीयम्‌ । तथा हि कश्ित्सुरां पीत्वा
मतो मन्युना. क्रोधनान्धो विभीतकः कचलिवृक्षस्तेन कलिरेव लक्ष्यते
स हि पुरुषमाक्रम्य सत्यमनृती करोति अनृतं च कती करोति एवम्‌,
अचित्तिरज्ञानमपि त एते चत्वारः पुरुपमाक्राम्याकार्ये प्रवर्तयन्ति । तच
ज्यायानीन्वरः कनीवमो हीनस्य जीवस्योपारे सर्मपिऽन्तयमित्वेनारितं ।
स एव तस्य नियम्यस्य जीवस्य स्वप्रश्चन स्वप्र इउवानृतस्येदनरतस्येवेष्टा-
निरस्य प्रयोता प्रकू्वेण संयोजयिता वियोजयिता च। अयं भावः-यथौ-
षधीनां बीजानि तत्तदृङ्शरुरोत्यत्तावसाधारणानि कारणानि परजन्यस्तु
साधारणं कारणम्‌ । चै च तद्मापे बीजान्यङ्कुरा नापतं शक्लुवन्ति ।
अतोऽन्तर्यामिगो मुख्यं नियन्तुत्वं जीवाभितवासनासु अप्रवृत्याऽवान्तर-
मेद्कारणानीति । अवान्तर्याभिपरऽपि महावाक्ये, अनत्रतस्य परयोतेतिप्र-
पश्चस्यात्रतत्वमपूषेत्वादुपरिधारणं च षिधीयते। यथा मृताथिहोत्रे “अध-
स्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेदुपरि हि देवेभ्यो धारयति '' इति विज्ञायत
इत्यपोधारणप्रसङ्कऽप्युपरि धारणमपि दैवेऽग्भिहोतरे बिधीयते । तथा च
पारमार्पसूवप्‌-“ विधिस्तु धारणेऽपर्वत्वात्‌ । ' ( जै० अ० ३। पा० ४।
सू० ?५ ) अयमाकाादीर्नां जडानां तरक्षच्ाभिमानिनां चिदाभा-
सानां च समूहः । अहं चान्तर्यामी तृतीयः । यस्य क्षेत्रज्ञस्य च तुर्यस्य
ज्ञाने प्रकाशे विषयी प्रकाशनीयौ सम्रहान्तयांमिणी । स क्षिचज्ञोऽहमेव ।
तथा श्वेताश्वतरा आमनन्ति-““ भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वं
प्रोक्तं निमिं बह्यमेतत्‌ । ''( अ० १।१२।) इति । भोक्ता बिदाभासो
भोग्यं जडं प्रेरितारं परमेश्वरमेतञ्चितयं मत्वा ज्ञात्वा मे मद्यम्‌ ।
आच्यिं बह्यव्येवं प्रोक्तं निषिधं तिस्रो विधाः प्रकारा यस्य तज्चिविधम्‌।

१क सत्त्वं" ।२ क. शटिति । नम । ख. वहति । अत । 3 कर. स. न दधतः ग्ध.
ग्वायौय ब्र° ।

{ अध्यायः ९} नीटक्ण्ठविरवितदीकासमेता 1 १५५

तथा च श्रुतिः-एष सूप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुर्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य
स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते स उत्तमः पुरुषः ` ( छा०८।३।४ ) इति एक-
स्यैव परज्योतिःशब्दितस्योत्तमस्य पुरुषस्य दारीरशब्पितिजडभावं संप्र
सादक्ष्दितिचिदाभासभावस्वरूपशब्ितेश्वरभावं च दर्शायति ॥ २२ ॥
मोक्रुमोग्येश्वराणां प्रकाशकं यत्तरीयं तदधिगमसाधनान्याह दाभ्याम्‌-
आजव गुरुशुश्रूषा विरक्तिशवेन्धि याथतः ।
शोचं क्षान्तिरदम्भश्व जन्मादिदोषवीक्षणम्‌ ॥ २४ ॥
समष्टि भक्तिरेकान्तितं शमो दमः ।
एतेर्यच युतं ज्ञानं तज्ज्ञानं विद्धि बाहुन ॥ २५ ॥
आर्जवमश्गीरिल्यम्‌ । गुरुशुश्रूषा मातुपित्राचार्याग्नीनां सेवा । इन्वि-
यार्थत इन्धियिगोचरेषु ङिभ्यगन्धरषादेर्विरक्तिरभिलाषाभावः । शौचं
वादय मजठार्निा । आन्तरं मावशचद्धिः । क्षान्तिः क,धाटत्यात्तिः।
अदम्भो धर्मापरकाडानम्‌ । जन्मादिदोपवीक्षणम्‌ , जन्मजरामरणान्ध्यवा-
पिर्यादिषु दोषाणां विवकत्वादीनामनुसंधःनम्‌ \ समहषटिः शच्रुमित्रमा-
नापमानसखदुःखादिषु प्राप्तेष्वपि बुद्धेरवैपम्यं, हटा मक्तिदैवतादौ ।
एकान्तित्वमेकान्तश्ीटता । शमोऽन्तरिन्दियनिग्रहो दमो बाद्येन्दिय-
नियरहः । एतैरार्जवादिसाधनेर्विद्रहक्षणयुख्यमूर्तेश्चे यद्युतं ज्ञानं तदेव
ज्ञानं परोक्षज्ञानिनस्तु हटाङ्ृ्टाः) । अपरोक्ष्ञानिनः स्वतः सिद्धा
इत्यर्थः । हे बाहुज क्षत्रिय ॥ २४ ॥ २५ ॥
ज्ञानसाधनमुक्त्वा ज्ेयमाह-
तज्ज्ञानविषयं राजन्बवीमि ते शृणुष्व मे ।
यज्ज्ञावैति च निर्वाणं मुक्वा ससतिसागरम्‌ ॥ २६ ॥
तज्ज्ञानविषयं तस्य ज्ञानसाधनकलापस्य विषयं प्रकाइयं बह्म रै
राजंस्ते तुभ्य बरवीमि । एवंिपये मे मद्राक्याच्छरृणुष्व यद्वह्य ज्ञात्वा
संसृतिस्रागरं मुक्त्वा तीर्त्वा निर्वाणं केवल्यमेति प्राप्रोति ॥ २६ ॥
यद्ववीमीन्युक्तं तदेवाऽऽह-

१कृ. ते। इयउ । ख. ते । इयनुत्त । २ ख. "्यतीतिभावः। भाः। ६ ख. द््राचयं
शृण" । * घ, ^ति चकाराञ्जीवन्मुक्तिमुशवं च प्राप्रोति । य° ।

१५६ श्रीमद्रणेङागीता- [ अध्यायः ९ ]

यदनादीन्वियेहीनिं गृणभुग्गुणवार्जितम्‌ ।
अव्यक्तं सदसद्धि्नमिन्दियार्थावभासकम्‌ ॥ २७ ॥
यज्ज्ञेयं वस्तु अनादि आदिः कारणं तद्रहितं सर्वस्याऽऽदिभूतमित्यर्थः॥
“ सदेव सौम्येदमयर असीत्‌ ` ( छा० ६।२।१ ) इतिश्रुतेः । इन्ियेः
पाणिपादादभिरहीनिमाप गुणाच्िषयान्युङ्के । तथा च श्रुतिः “ अपाणे-
पादा जवनो ग्रहीता परयत्यचक्चुः स शुणोत्यकर्णः । स वेत्तिवेयंन च
तस्यास्ति वेत्ता तमाहुर्यं पुरुषं महान्तम्‌" ( श्वे° ३।१९ ) इति । गुण-
वर्जितम्‌ # । “अनाद्यनन्तं महतः परं धुवं निचाय्यैनं मत्युमुखात्परमुच्यते"
(क०३। १५) इति । सदसद्धिन्नं सत्काय॑मसत्कारणं ताभ्यां भिन्नं
तदेतद्रह्म “ अपूवं मनपरम्‌ ` । ( बु° २५१९ ) इत्यादिश्रुतेः । इन्दि-
याथ{वभासकरिन्धिया्थनिां शब्दादीनामवमासकम्‌ । ^“ येन वा पश्यति
येन वा शुणोति येन वा गन्धानाजेघति येन वा वाचं व्याकरोति येन
वा स्वादु चास्वादु च विजानति'' ( ए० ५१ ) इति श्रुतेः ॥ २७॥
किच-
विश्वभुचाखिरव्यापि एकं नानेव भासते ।
बाह्याभ्यन्तरतः पूर्णमसङ्गं तमसः परम्‌ ॥ २८ ॥
विश्वम, चकारः पूर्वोक्तविरेषणसमुचयार्थः । विभ्वे बिमर्तीति
विभ्वमृचराचरविधारकं तक्कि “ बह्यन्ह विभ्वा भूतानि नावीवान्तः
समाहितः इतिग्ुतेर्नौकावद्‌ाधारत्वमाचं नेत्याह-अखिलव्यापि
सर्वोपादानत्वात्सव॑कार्यष्यापीत्यर्थः । तथा च श्रुतिः “ सर्वं खल्विदं
बह्म तजनलानिति `” । ( छा० ३।१४।१ ) इतिाब्दो हेत्व्थः । यस्मा-
त्स वामिदं बह्यण्येव जायते बह्यण्येव च ` कीयते बह्मण्येवानिति चेष्टते च
पाधिव्यामिव चर्तुवि धभ्रतयामः। तस्मात्सर्वमिदं बह्यैवेत्यर्थः। एकं नानेव
भासते वस्तुत एकमपि नानव मासते । अध्यात्माधिदैवाधिमूतभेदेन
नानेव भासते नतु नाना । तथाच श्रुतिः-“य्र हि द्वैतमिव भवति
तदितर इतरं पश्यति । `` ( बृ० २।४।१४ ) इति । इवशब्देन द्वैतस्य
मिथ्यात्वं दृश्यति । “यत्र वा अस्य सर्वंमात्मेवामूत्केन कं पश्येत्‌" ( व°

# इतउत्तरमयंग्रन्थो घ. पुस्त । तार्फिकात्मवज्जनेछादिगुणदीनं विव्रृरसत्वात्‌ । अभ्यक्त*
सूपादेराहं यात्‌. । तवथाचशरुतिः । ^“ अशचन्दमस्वशंमरूपमन्ययं तथा रपं नियमगन्यवच् यत्‌ । इति ॥

८९८

१ ख. (हायिला य? । घ. शायतामयत्र ।

[ अध्यायः ९ ] नीटकण्टविरचितरठीकासमेता । १५७

२४1१४) इत्यात्मैकत्वावगतीौ दुकषनादिव्यवहौरामावं दर्शयति । बाह्याम्य-
न्तरतः पूर्णं “ स यथा सैन्धवघनोऽनन्तरोऽबाह्यः कृत्स्नो रसघन एवं वा
अरेऽयमात्मा कृत्तः प्रज्ञानघनः ` ( ब ° ४।५।१२ ) इति भतेरबहिरन्तश्च
सेन्धवघनवदैकरसत्वेन पूर्णम्‌ । अत एव द्वितीयामावाद्सद्गं यतस्तमसः
परं तमसो ह्यसङ्घस्य ससङ्गत्वमेकरसस्य नानारसत्वं मरुमरीचिकानामिव
तङ्गतंरङ्भगमासाशालिंमहासरःकल्पत्वमसदृपि मासते तद्त्‌) तथा चै
श्रतिः-““ नेह नानाऽस्ति किचन `" ( बु ४।४।१९ ) इति मायामाच-
भिदं द्वैतमिति च ॥ २८ ॥
किंच-
र्बेयं चातिसृष्ष्मयादीप्तानामपि भासकम्‌ ।
ज्ेथमतादशं विद्धि ज्ञानगम्यं पुरातनम्‌ ॥ २९ ॥

दुर्जयम तिसृष्ष्मव्वाद्धेतोदुर्ञेयम्‌। अयमथः-यद्यप्याकाकशषो रूपस्परदादि-
हीनत्वादतिसूृष्ष्मस्तथाऽप्यवकाशप्रदानादेकरसत्वात्साकिमास्यः । आत्मा
तु सर्वसाक्षित्वादेव न साशक्षिभास्यः । अनवस्थापत्तेः । तर्द
तस्तत्परत्यये देतुमाह वीप्तानामपि मासक सूर्यचन्द्रादीनां चश्चुरा-
दीनां च दपिमतामपि मासकम्‌। तथा च श्रुतिः-“ तमेव मान्तमनुमाति
सर्वं तस्य भासा सवंमिदं विभाति ` (भ्वे० ६।१४ ) इति । एतज्ज्ञेयं
बद्येताहगना्दौत्यादिषिशशेषणोक्तखूपं विद्धि जानीहि । ज्ञानगम्यं
ज्ञानमहं बह्मास्मीतिवाक्यजा बह्याकाराऽन्तःकरणयरत्तिस्तया सर्वं
द्वितोपरमपवक्षं कनर्केवर्स्वयमप्युपरतया गस्यम्‌ । न चैवविधं
बह्मोपासनाप्राप्यमिति वक्तुं विरिनशि-पुरातनमिति । नित्यसिद्ध-
मित्यर्थः ॥ २९ ॥
एवं श्टोफ्चयोक्तस्य बह्यणः प्रत्यगभिन्नत्वमाह-
एतदेव परं ब्रहम ज्ञेयमात्मा परोऽव्ययः।
गृणान्तिजानुङकते पुरुषः प्ररूतेः प्रः ॥ ३० ॥

एतङुक्त विधं बहमैव परं ज्ञेयम्‌ । उपास्यस्वरूपं तु तत्पत्ययवत्या-
दृवरं ज्ञेयभ्‌ । एतदेव वहमाऽऽत्माऽस्मदावीनौं जीवानामिति

१क.ख. !हारभाः। २ ख. "तरं गभमाः । ३ क. ख. “लिमदारसःक०। ४ ख.
श्वाक्षीमाः । ५ ख, ्येनाऽऽ्द । घ. पयेऽतभाह । '६ ख, (कं कृतविवेक्रम'।
७. 0कृरजोव । ९.५६ “

१५८ भीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ९]

शोषः । कोऽसावात्मेत्यत आह-पर इति । अन्नमयप्राणमयमनो-
मयविज्ञानमयानन्दमयेभ्यः पञ्चभ्यः परः षष्ठः । अस्माद्व्ययः पूर्वे
पश्च सोपाधिका उपाधिक्रियया विक्रियन्ते । अयं तु निरुपाधित्वा-
दव्ययोऽबिक्कियः । ततश्रोभयोस्तच्वपदार्थलक्ष्ययो्लक्षणमेदौभांव इति
मावः । एवं ताह ज्ञांततच्वानामपि कथं कर्तत्वाद्यवभास आत्मनीत्यत
आह-गुणानिति । प्रकृतिशिगुणामिका तजा गुणा अपि शब्द्‌
स्प्ादयो गुणतयात्मानस्तान्भुङ्के, अनुमवति कथं प्रकृतेमूंटमायातः
परोऽप्यसङ्गोऽपि पुरुषः पुरि देहादिपश्चके वसतीति पुरुषः । यथा
निरवर्यवोऽप्याका् उदृकशरावे वसल्लुदककम्पादिना कम्पते तद्रत्‌ ।
न तसौ महाकाशः । असतश्च प्रतिषिम्बाकाशस्ततो विच्छिन्नदेश्षः॥
तस्मिन्कम्पमाने महाकाश कम्पप्रसक्तिरेव नास्ति 1 अतः कथं शरी-
रवासमात्रेण ततो बहिृतस्फऽऽन्मनो गुणभोक्तुत्वमिति उेदुच्यते-
न तावद्धिम्बप्रतिभिम्बयोपिच्छिन्नदेशदेरित्वमस्ति जलाद्युपाधि प्राप्य
तत्रस्थेन सौरेण ज्योतिषा बटवता कति स्रोतः प्रवत्तिता बिम्बंमेव
गह्णन्ति पूैप्वतिर्सस्काराञ्ु स्वदेशस्थमपि सुखमखण्डथियाधिदेशस्थ-
मिय गह्णन्ति । अतो बस्तुत उपाधिसंसगाभावेऽपि तत्सांनिध्यमाताद्‌-
विक्षियमाणोऽपि विक्रियसाण इव भासतेऽतो प्रढहष्यैव प्रकृतिजा-
न्गुणान्पुरुषो भडक्त इति न तु शुद्ध दुष्यति गहाण ॥ ३० ॥
इमामेवाविद्यागुपजीव्य यकरतिः पुरुषं बध्रातीत्याह-
गुणेकिभिरियं देहे बाति पुरुषं दम्‌ ।
यदा प्रकाशः शान्दि वृद्धे सखं तदाऽधिकम्‌ ॥ ३१ ॥

इयं प्रकरृतिखिभिगंमैः सत््वरजस्तमोभिः पुरुषं देहाभिमानिनं देहे
स्थूणानां पशुभिरेव देहैः श शीर्बध्राति । हढमित्यनेन पर्वपूवेवासनयो-
तरोत्तरशरीरपापेरविच्छेदा द्दुरुच्छदययत्वं बन्धस्य दर्दीतम्‌ । त्रापि रज-
स्तमसी बन्धहेतू । सत्त्वं च बन्धच्छेदकमिति षिजिज्ञापयिषया गुणका-
याभि षिमजते यदेत्यादिना । यदा यस्मिन्काले प्रकाशः सर्ववस्तुविष-
यको याथाल्यसंबोधः शान्तिः सत्यपि क्षेमहेतौ वचित्तस्याविक्रियता ।
एते उमे वृद्धे बद्ध पापुतस्तदा सत्वं सत्वगुणाधिकं विवृद्धमिति
विद्यात्‌ ॥ २१ ॥

१ ख. ष्दाद्धावभेद्‌ इ'। २ क. ^ददभेद इ“ 1 ३ ख. श्ानबतां ज्ञात * क, ख, “वतोऽ
(यवका? । ५ ख, “्बक्पमे" । ६ क. सस्दे तः ।

[ अध्यायः ९] नीटकण्ठविरचितदीकासमेता । १५९

रजस्तमसोः कायांणि विमजते-
कि कर्मणां |
लोभोऽशमः स्पृहाऽऽरम्भः कर्मणां रजसी गुणः ।
माहोऽप्रवृतिश्वाज्ञानं प्रमादस्तमसो गुणः ॥ ३२ ॥
लोभो धनादौ गर्वः । अकामो ठब्येऽप्यर्थे तुप्त्यमावः । स्पृहाऽ-
धिकाभिलाषः । कर्मणां गरहक्षे्रादीनामारम्भः । अयं रजसो रजो-
गुणस्य परिणामः । मोहो षियामप्रवरतिर्धमांदी ! अज्ञानं वस्तुतच्वा-
प्रकाशः । प्रमादो विस्मरणम्‌ । एते तमोगुणस्य परिणामाः ॥ ३२ ॥
चयाणामपिं मुख्यकार्याण्याह-
साधिकः सुखं ज्ञानं कर्मसङ्ग रजोधिकः ।
तमोधिकश्च लभते निद्‌ाऽऽस्यं सुखेतरत्‌ ॥ ३३ ॥
सत्वाधिकः सत्वविव्रद्धौ सुखं ज्ञानं च वर्धते, रजोवृद््रौ कर्मसङ्गश्च
वर्धते । तमसो वद्धो निद्रामादस्यं दुःखं चं मौ्याख्यं वर्धते ॥ २३
गुणका्यविभागस्य फलमाह-
एषु षु भ्रवद्धेषु मृक्तिसंस्तिदुरगतीः ।
प्रयानिि मानवा राजंस्तस्मात्सत्वयुतो भव ॥ ३४ ॥
सले प्रवद्ध मानवा मुक्ति प्रयान्ति । रजसि प्रवृद्धे संति प्रयान्ति।
तमा प्रवद्ध दुगतिं प्रयान्ति मानवाः । यस्मादेवं तस्माद्ध राजन्‌
रजस्तमसी विहाय मोक्षार्थी सच्वयुतो भव सच्वप्रवुद्धि ङुर्वति-
त्यथः । तेन निरतिशयसत्वोक्दे मां ज्ञात्वा मुक्तो मपिप्यसीति
भावः ॥ २४ ॥
सत्वविवृद्धिहेतुमाह-
ततश्व सर्वभावेन भज तवं मां नरेश्वर ।
भक्त्या चाव्यभिचारिण्या सर्वत्रेव च संस्थितम्‌ ॥ ३५ ॥
यस्मात्सत्वव्द्धयधीना भुक्तिस्तत एव हेतोः सच्वविवृद्ध्यर्थं त्वं
सर्वेषु भूतेषु स्थितं मां भज सेवस्व । कथमव्यभिचारिण्या भक्त्या
सवेभावेन च स्व॑थाभावो बद्चैवेदं सर्वमितिबरुद्धिः । अव्यभिचारिणी

१ख.गुगाः।२ ख. गुणाः) ३ क. हो वभि घ. बैचिभ्यमः) " ख. “पि मुखादिका
५क.ख कमाणिस' १६. च माद्यं ।

१६० श्रीमद्रुणेशगीत्ता- [ अध्यायः ९ ||

मक्तिर्जन्तुमा्र आत्मौपेम्यदरनम्‌ । एतेन साधनेन हे नरेश्वर सर्वेजग-
त्पालनाधिकारिओगतः पालनं तदेव मम भजनं तैनैव सत्वविवृद्धौ
यथावत्परािरंपि सिध्यतीति भावः ॥ २५ ॥
उक्तविधभजनाशक्तं प्रति भजनप्रकारान्तरमाह-
अभो सूर्य तथा सोमे यच्च तारासु संस्थितम्‌ ।
विदुमि बाज्ञणे तेजो सिद्धि तन्मामकं नृप ॥ ३६ ॥
अग्र ज्ञाना्थपरकाशनकक्तिः सा चागन्य(दिषु छोकप्रसिद्धा, तारासु
शुक्रब्रहस्पत्यादिषु, अध्यात्म त्वग्न्यनुगरही तायां वावि शब्दार्थपमकाङान-
शक्तेः । सूर्यानुगरहीति चक्चुषि सोमानुग्रहीते मनसि व्रहस्पत्याद्यतुगर्हति
बुद्ध्यादौ विदुषि बह्यनिे तेकाटिकार्थप्रकारानशक्तिः । तत्सर्व तेजो
मामकं मदीयं विद्धि जानीहि) मदनुयहादेवेनमर्थं प्रकाशयति न
स्वतो जडत्वादिति भावः ॥ २६ ॥
एवं च जडानां सांख्यवचितः पृथक्स्वे प्राप्ते तेषामपि स्वाभिन्न-
त्वमाह-
अहमेवायिलं विश्वं सृजामि विद्जामि च ।
आओषधीस्तेनसा स्वां विश्वं चाऽऽप्याययाम्यहम्‌ ॥ ३७ ॥
यथा चतुविधभूतग्राम आत्मनः सृजति, उत्पादयति । विसजति,
आत्मन्पेवान्तहहितं करोति। स्थितिकाल आत्ममे चाऽऽप्याययति। एवमह-
मिदं सवियदादि सृजामि विघ्ुजाप्याप्याययामि च । जषधीपदेनान्न
मोज्यमुच्यते । विश्वमिति मोक्तृवर्ग उच्यते । तेन जडमपि मत्तः परथ
द्नास्तीति दितम्‌ ॥ ३५ ॥
संसारे चेतनरूपोऽप्यहमेवेत्याह-
सर्वन्दियाण्याधिष्ठाय जाठरं च धनंजयम्‌ ।
भुनभ्मि चाखिलान्ेगान्पुण्यपापविवभिंतः ॥ ३८ ॥
सर्वाणीन्धियाणि ज्ञानकरणानि भ्रो्रखग्निह्वाघ्राणानि कर्मकरणानि
घाक्पाणिपादपायूपस्थानि सर्वेषामनुयाहकं मनश्रेतनया जाठरं च र्त्त

१ख ्पम्येनद्‌०। रख. स्ति सिः। 3 ख. ध, ग्यां बाधिरः। क. ख.
णक्तिः । यत्स । ५ ख. स्वता ज्ञानज? । ६ क. कसतोऽप्राः | ७ क. ^रं धतत < ख.
तां तत्तदिः।

[ अध्यायः ९] नीककण्ठविरधितटीकाञ्नमेता । १६९

दिन्धिया ( # चयाहकदेवतारूपेणाधिष्ठाय, अनुगृह्य सर्वान्वि पयाञ्शा .
च्दादीतन्वन्तानहमेव भनभ्मि पालयामि भुजे इति वा। एवं भुञ्जानोऽपि
पुण्यपापा- ) भ्यां मोगफलाभ्यां सुखदुःखाभ्यां च विवर्जितोऽस्पृष्टः ।
ननु एकस्यैव कथं भोक्तृत्वं चेदुच्यते-यथा दारुव्यापिनो ऽगेदार्ष्‌-
ग्धत्वं मन्थनदेश एव हश्यत एवं सर्वव्यापकस्व ममार्भिव्यकूदेहेचि-
यादिति दास्प्यस्य भोक्तृत्वं न स्वत इति गहाण ॥ ३८ ॥

तत्तदिद्ियानुयाहकदेवतारूपस्यापि ममतामोक्छत्वमस्सीत्याहाये-
नाऽऽह-

अहं विष्णुश्च रुदश्च बह्मा गोरी गणेश्वरः ।
इन्दाया लोकपालाश्च ममवांशसमुद्धवाः ॥ ३९ ॥

बह्मा सूर्यः “सैषा चय्येव विद्या तपः'"(महाना ०२१२) इतिशरतेर्षद्नया-
स्त्वाद्रह्यशब्दाभिपेयः । तेनाहं महागणपतिः शद्ध बद्यैव सन्‌ । षिष्ण-
शब्दितो मायावी भवामि मायायाः प्रथमं कार्यमर्हकारस्तदधिष्ठाता रुदश्च
भवामि । एतावानन्दमयविज्ञानमयौ कोशावुक्तौ बल्या मनोमयः कोज्ञः।
^“तस्य यजुरेव शिरः । कक्दक्षिणः पक्षः । सामोत्तरः पक्षः! आकाश आत्मा,
अथरववाद्किरसः पुच्छं प्रतिष्ठा '' (तै० २।३।१ ) इति वेदभयत्द व णाच्न-
ह्यशञब्दवाच्यत्वं गौरीतिकियाशक्तिमान्पाणमय उच्यते, गणेश्वरो गणः
पाश्चभौतिको देहः पूर्वैः पञ्चभिरतुभविष्टस्य तस्येश्वरोऽभिमानी मधु-
ष्योऽहं बाह्यणोऽहं कतां भोक्ताऽहामित्यभिमानमयः फोशः प्रत्येकं सम्टि-
व्यष्टिरूपेण भिन्नैः पञ्चभिः कोहीरात्मानं व्युद्य स्थित इति पर्वाधार्थः ।
इन्द्राया इत्यनेन याः प्रतीचो ऽन्यचेतनदेवताः। प्रसिद्धानामष्यहमेवेति सर्व॑-
मात्ःनात्मरूपं द्वैतं चिन्मातादनन्यदेवेव्यनुसंधेयमिति भावः । तथा च
बुद्धरवचनम्‌-बहु निगद्य फिमत्र वदाम्यहं गृणुत संग्रहमद्यशार्सनम्‌ ।
सकटवाड््रनेसा गतिं सागतिताभेः) सकठवाद्नसंव्यवहारभाष्फ़र ॥
इति ॥ ३९ ॥

एवं करत्श्रस्य नामरूपस्य चिन्मात्रत्वे स्थिते यदेव रूपं येम भक्तयो-
पास्यते तेन स्वरूपेण तस्मै स्वमात्मानं दरहीयामीत्याह--

* धनुधिहान्तगेतप्रन्थो. घ. पस्तके घर्तते ।

१ ख. “भ्यां वि" । २ क. भियक्तः। ३क ण्वीतत्वामि। ख, °वीतल्नाभिमानी मा?
४ क, °तन । स०। ५ ख. ननसस्षगतिः । तमिः । ६ घ, "तिता । रः? । ७ ध. (हवावाहाः ।
२१

१६९ भ्रीमद्रणेशगीत- [ अध्यायः १० ]

येम येन हि रूपेण जनो मां पर्युपासते ।
तथा तथा दशंयामि तस्मे रूपं सुभक्तितः ॥ ४० ॥
तस्मे तेभ्यः सुमक्तितो मक्तेः सुषुतं साचिकत्वं, रजस्तमोमयी भक्ति
स्तं तं विषयमेव गोचरयति मां तु सास्विक्यैस्येव मक्तैर्गोचरयतीति
भावः। स्पष्टांथांऽक्षरयोजना ॥ ४०॥
अध्यायार्थमुपसंहरति-
इति क्षें तथा ज्ञाता ज्ञानं ज्ञेयं मयेरितम्‌ ।
अखि भूपते स्म्यगुपपनाय पृच्छते ॥ ४१॥

ॐ तत्बदितिश्रीमद्रणेशगीतासूपनिषद्थंगभसु योगामू-
ता्थंशाघरे श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरे-
ण्वसंवारे क्षचक्षेघज्ञविवेकयोगेो नाम
नवमोऽध्यायः ९ ॥

हे मूपते तुभ्यमुपपन्नाय शरणागताय शेषमतिरोहितार्थम्‌ ॥ ४१ ॥
भ्रीचातुर्धरभणितौ गणेशगीता-
रीकायां गणपतिमावदीपिकायाम्‌ ।
गम्मीरप्रततसदर्थद्शीकाया-
मध्यायः खलु नवमः स्फुटाकयोऽभूत्‌ ॥

इति भ्रीमत्पद्वाक्यप्रमाणम्यादापुरंधरचतुर्धरवंशावर्तंसगोषिन्दसू-

रिसूनोनीटकण्ठस्य कृतौ गणेश्गीताटीकायां गण-
पतिभावदीपिकायां नवमोऽध्यायः ॥ ९॥

अथ दक्षमोऽ्ध्यायः 1

~----~

सुभक्तित इव्युत्तमभक्तेरात्मदूर्लनार्थत्वमुक्तं॑ तज विपक्षपरिहारार्थं
वृशामाध्यायमारंभते तत्र स्वयमेव करुणया गजानन उवाच--

-------~----------~

१ ख. "क्तिततंषाप्विकवि? । २ क, "छा०।, ३ क, घ. (ट्म्यते ।

[ अध्यायः १०] नीलकषण्ठविरचितटीकासमेता + १६३

क क क

दैव्यासुरी राक्षक्षी च प्रकतििविधा नृणाम्‌
तासां फलानि चिद्वानि संक्षेपात्तेऽधुना ववे ॥ ३ ॥
प्रकरोति कर्माणि यौ सा प्रक्रतिः । प्राक्भावनया संस्कारसपत्सा

च साच्विकी दैवी रजस्तमोमिश्रा प्रवृत्तिप्रथानाऽऽसुरी, सैव हिसापरधाना
राक्षसी । फलानि प्रयोजनानि चिद्वानि लक्षणानि दुवे ववीमि ॥ १ ॥

तत्र फलानि तावादार्धन-
आया संसाधयेन्मुक्तिः द्वे परे बन्धनं नृप ।
चिह्वं बवीमि चाऽऽवायास्तन्मे निगदतः शृणु ॥ २॥
आया संसाधयेन्मुक्ति द्वे परे बन्धनं नृप मोक्षार्थी, आद्यामेष दर्वीं
संपदमाभ्रयेदित्यर्थः । आसुरी राक्षसी चेति द्र संपदौी बन्धनहेतुत्वान्न
स्पृशोदित्याशयः । आद्याया लक्षणं वकु प्रतिजानीते \ जुण्वतोऽपि
श्ुण्वितिप्रेरणं सार भूतेऽस्मिन्वाक्येऽत्यन्तावाहितो भवेत्येवमर्थम्‌ ॥ २ \
उक्तमेवाऽऽह-

तेजोऽभयमर्दिशा च क्षमा शोचममानिता ।
अपेशुन्यं दयाऽकोपोऽचापल्यं धृतिरार्जवम्‌ ॥
इत्यादिविहमायाया आसुर्याः शुणु साप्रतम्‌ ॥ ३ ॥

तेज, संकटेष्वप्यदीनत्वम्‌ । अमयं मयहेतुषु सयामादिष्टात्मोच्छेदबु-
द्धिराहिव्यम्‌ । अहिंसा कापवाङ्मनोभिः परपीडाया अकरणं चकारा-
तद्विपरीतं कायवाङ्मनोभिः परसुखोत्पादनं, क्षमा सत्यपि क्षोमहेतौ
तद्युत्पादः । शचं म्रजललाभ्यां बाह्यं भावश्च द्धिश्रेति दिषिधम्‌, अमा-
निता, अमेव महानित्यात्मसभाषितत्वरादहित्यम्‌ । अपेश्ुन्यं परापवाद्‌-
राहित्यम्‌, दया निरुपाधिपरदुःखप्रहाणेच्छा, अक्रोधः परामिष्टाकरणम्‌ ।
अचापल्यं पाणिपाद्चापल्यराहित्यं, धृतिः सास्वक्युर्साहायुत्पादः ।
आजंवमकोटिल्यमिति । आृपदादगुरुशाख्रादिसेवनम्र्‌ । इदमाद्याया
दैभ्याः संपदृश्निहं लक्षणमुक्तमिति शेषः । सप्रतमिदानीमासुर्याः सपदो
लक्षणं मयोच्यमानं ्राणु ॥ ३५

१क. संक्रेष्व'।

१६४ श्रीमद्रणिशगीता- [ मध्यायः १० ]
व्वाऽऽह-
अतिवादोऽभिमानश्च दर्पो{ज्ञानं सकोपता ।
एवमायानि चिद्यानि आसुर्याः प्रकतेनप ॥ ४ ॥
एवमाद्यानि चिह्नानि । अतिवादः शाब्देन स्वोत्कर्षाविष्करणं,
अभिमानोऽहमेवास्मिरहीफे महानस्मीतिबुद्धिः । दर्पो गर्वः । अज्ञानं
विपरीतज्ञानं धर्मेऽप्यधर्मबुद्धिः । अधर्मे धर्मबुद्धिः । हितेष्वहितबुद्धिः ।
सकोपता क्रोधत्वं तेनासूये्यामात्सर्यमित्यादीनां सय्रहः । आदिपदेन
पण्डितादिषु तुच्छबुद्धिः । देवतादिषु श्रद्धादिराहित्यम ॥ ४ ॥
राक्षसीं संपद्माह सा्धश्टोकपश्चकेन-
निष्ठुरतव मदा मोहोऽहंकारो गर्वं एव च ।
देषो हिंसा दया कोध ओद्धत्यं दुदिंनीतता ॥ ५ ॥
अभिचारिकिकततवं कूरकर्मरतिस्तथा ।
अविश्वासः सतां वाक्येऽशुचितं कर्महीनता ॥ ६ ॥
निन्दकत्वं च वेदानां भक्तानामसुरदिषाम्‌ ।
मृनिश्रोतरियविप्राणां तथा स्मृतिपुराणयोः ॥ ७ ॥
पाखण्डवाक्ये विश्वासः संगतिमंलिनात्मनाम्‌ ।
सदम्भकमकतेत्वं स्पृहा च परवस्तुषु ॥ < ॥
अशुचित्वमिति पदच्छेदः । युनि्याननिष्ठः । थोियः साद्गवेदाध्या-
यी ! षिप्रः काव्यकर्ता, कषिर्बिपः काव्यनेति मन््रवर्णनात्‌ ॥ < ॥
अनेककामनावं सवंदाऽनृतभ्ाषणम्‌ ।
परोत्कषांसदिष्णुत्वं परङूत्यपराहतिः ॥
इत्याया बहवश्चान्ये राक्षस्याः प्ररतेगणाः ॥ ९ ॥
अनेकक्ामनावक्व सवंदाऽनरतभाषणम्‌ । इत्याद्या आद्यपदेन दुरा्-
हाहयो नाद्याः । अन्ये चाटीकनिबेन्धावयो महापातकोपपातका-

हयः ॥ ९॥
राक्षसीं प्रकृतिं भिताः स्वर्गेऽपि ते वसन्तीव्याह-

[ अध्यायः १०] नीटक्रण्ठविरवितटीकासमेता । १६५

पृथिव्यां स्वगटाके च परिवृत्य वसन्ति ते।
मद्धक्तेररहिता रोका राक्षसीं प्रतिं भिताः ॥ १०॥

परिवृत्य यातायातं कृत्वा भूमिष्ठाः स्वर्गं गच्छन्ति स्वभेस्था भूमिमा-
यान्ति । कथं राक्षसानामपि स्वर्गगतिरित्याशङ्क्याऽह-मद्धक्तिरहिता
इति । मयि सर्बकर्मा्पणं भक्तेस्तदहिताः केवल काम्यक्मेनिष्ठया स्वर्म-
गता अपि रागदवेषादिदुरवासनावकशीकरतास्तत्ापि राक्षस्या वासनया न
मुच्यन्त इत्यथः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १० ॥

इतो धर्मतस्तामस्याः संपद्‌ः फलमाह-
तामसीं ये भरिता राजन्यान्ति ते रोरवं ध्रवम्‌ ।
अनिवाच्यं च ते इुःखं भुजन्ते तत्र संस्थिताः ॥ १३ ॥
देवान्निःसृत्य नरकाजायन्ते भुषि कृव्जकाः ।
जात्यन्धाः पङ्गवां दीना हीनजातिषु ते नुप ॥ १२॥
पुनः पापसमाचारा मय्यभक्ताः पतन्ति ते ।
उत्पतन्ति हि मद्भक्ता यां कांचियोनिमाध्चिताः ।
लभन्ते स्वर्गतिं यजञेरन्यधर्मश्च भूमिप ॥ १३॥
मद्धक्तिहीनानां कष्टाऽपोगतिरित्युक्त्वा मन्द क्तिमन्तः प्रमादान्महा-
पापा अप्यारोहक्रमेण लोकचयादररध्वं मत्पदं प्राष्ुवन्त्येव । भक्तिमाहा-
स्यादेवोत्तरोत्तरं टब्धसद्रासनत्वात्‌ । यथोक्तं भगवता-
क्षिपं भवति धमांत्मा क्ञभ्वच्छान्ति निगच्छति ।
कोन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ इति ।
शेषमतिरोहितार्थम्‌ ॥ १२ ॥
तस्मादेवंबिधा भक्तेर्महाफला, अतोऽतिदुर्लमेत्याह-
सुटभास्ताः सकामानां मपि भक्तिः सुदु्टभा ॥ १४ ॥
विमूढा मोहजाठेन बद्धाः स्वेन च कमणा ।
अहं हन्ता अहं कर्ता अहं भोक्तेतिवादिनः ॥ १५ ॥

१ ख. गच्छन्ति।

१६६ भीमद्रणैङामीता- [ अध्यायः १०]

अहमेषेश्वरः शास्ता अहं वेत्ता अहं सुखी ।
एताहशी मतिगेणामधः पातयतीह तान्‌ ॥ १६॥
ताः स्वगंतयः । मयि भक्तिर्निष्कामभक्तिः। भक्तेहीनास्तु चित्तश्च-
द्धचभावादहमेषेश्वरः जास्ताऽहं वेत्ताऽहं सुखी, एताहश्ी मविनरंणामधः
पातयतीह तान्विम्रूढत्वादेव पु्रकटवित्तादिश्ेहेन परमार्थविषये वैचित्यं
मोहस्तदेव जालं तेन कर्मणा च पापपुण्यद्पेण बद्धा दम्भदर्पा-
दिभिस्ताः । एतादृशी दर्पादिमतिः । असंधिरार्षः । तान्दपांदियु-
क्तान्सामतिः पातयति नरकं -नयतीत्यर्थः ॥ १६ ॥
तस्मादेतस्समुत्छज्य देवीं प्ररुतिमाश्रय ।
भर्ति कुरू मदीयां लमनिशं ददचेतसा ॥ १७ ॥
यस्मादेवं देव्यासुरीराक्षसीनां संपदां षिषिधो बषिपाकः । तस्मादेत-
दिरुद्ध विपाकसेपह्‌ यमुत्सृज्य दैवीमेव संपद्माश्रयेत्याह प्रक्रत संपदं
तामेवाऽऽह भक्तिमिति । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १७ ॥
भक्तेरपि ैविध्यमाह-
साऽपि भक्तिधिधा राजन्साचिकी राजरसातरा ।
यदेवान्भजते भक्त्या साचिकी सा मता शुभा ॥ १८ ॥
साऽपि भक्तिल्िषिधा राजन्साच्िरी राजर्सीतरा यदैवान्मजते
भक्त्या, इतरा तामसी । साच्िक्या लक्षणमाह-यदिति । देवान्भक्त्येव
मजते न तु कामनापूर्वं सा साचिकी श्युभा मोक्षहेतुत्वात्‌ ॥ १८ ॥
राजसीमक्तिमाह-
राजसी सातु विज्ञेया भक्तिजन्ममृतिप्रदा ।
ययक्षाश्वेव रक्षांसि भजते सर्वभावतः ॥ १९ ॥
यलोकः सर्वभावतः पू्णभक्त्या यक्षाव्रक्षांसि च भजते सा राजसी
मक्तिः । जन्मगरुतिप्रदा जन्ममरणप्रवाहमेव प्रकर्षेण ददाति नतु ततों
मोचयतीत्य्थः ॥ १९ ॥
तामसीं भक्तिमाह द्वाभ्याम्‌-
वैदेनाविहितं क्रूरं साहंकारं सदम्पकम्‌ ।
भजन्ते प्रेतपरूतादीन्कर्म कुर्वन्ति कामिकम्‌ ॥ २०॥

१ ख, यजन्त) घ, यन्त ।

[ अध्यागः १०] नीटकण्ठविरदितटीकासमेता । १६७

शोषयन्तो निनं देहमन्तःस्थं मां दटाग्रहाः ।
, तामस्येतादृशी भक्तिवैणां सा निरयप्रदा ॥ २१ ॥
वेदेनाविहितं तेतास्थिगर्भभित्तेरेदूकं तत्पूजनादि तच शद्चुमरण-
कामेन पूज्यत इति कूरम्‌ । “एदूकान्पूज पिष्यन्ति अभिचारपरा नराः''
इति भविष्ये दुर्शनात्‌ । भित्तिः खी कुड्यमेद्धूकं यद्न्तन्य॑स्तकीकसमि-
त्यमरः । साहंकारं सगर्वं सदस्भकं धर्मध्वजत्वयुक्तम्‌ । कामिकं काम्य-
मेव दुर्व॑न्ति न तु निष्कामम्‌ । तीनसषंपमक्षणवतादिना देहं शोषयन्तः \
अन्तःस्थमन्तर्यामिणं मां च शोषयन्तः । मम संभोगप्राप्त्यमा-
वेऽपि तहशनजनित उद्वेगोऽस्तीति भावः । हटढायरहाः रारीरवेकल्येऽपि
ताहश्ञं बतं न त्यजन्तीव्यर्थः । तामस्याः फलमाह-तामसीति । स्प्टा-
थानि पदानि ॥ २१ ॥
अध्यायाथमुपसंहरंस्तात्प्थमाह-
कामो ठोभस्तथा कोषो दम्पश्वलार इत्यमी ।
महाद्राराण्यवी चीनां तस्मदतांस्तु वर्जयेत्‌ ॥ २२॥

ॐ तत्सदिति श्रीमदणेशगीतासुपनिषद्थगभंसु योगामता्थ-
शा श्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजाननवरण्यसवादे
उपदेशयोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

काम इदं मे भयादिति धनादौ गर्वः।लोभ इष्टपराप्तावप्यधिकापेक्चा ।
कोधः परोत्सादनेतुशित्तविकारः । दम्भो धर्मध्वजत्वम्‌, अवीचीनां
नरकाणां, स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २२ ॥

श्रीचातुधंरभाणितौ गणेङ्ागीता-
टीकायां गणपतिभावदीपिकायाम्‌ ।
गम्भीरपततस दृर्थद्र्िकाया-
मध्यायः खलु दृरामः स्फुटारायोऽभूत्‌ ॥
इति भरीमत्पद्वाक्यप्रमाणमयांदापुरंधरचतुर्धरवंशावतंसगोविन्दसू-
रिद्नोर्नीठकण्ठस्य कृतौ गणेरागीतारीकायायुप-
देरयोगो नाम दकामोऽध्यायः ॥ १० ॥

१६८ श्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ११]

अथैकादशोऽध्यायः ।

यथा भक्तेः साच्विकराजसतामसमेदेन जै विध्यमुक्तमेवं तपञदवी-
नामपि ेविध्यमाह साचिकानायुपादेयैत्वं राजसतामसानां हेयत्वं च
दर्शयन्गजानन उवाच-

तपोऽपि निवि राजन्कायिकादिपरभैदतः ।
ऋनुतार्जवशोचा (नि)श्च बह्नचर्यमर्हिसनम्‌ ॥ १ ॥
गुरुषिज्ञदिजातीनां पूजनं चासुरद्विषाम्‌ ।
स्वधर्मपालरनं नित्यं कायिकं तप ईदृशम्‌ ॥ २ ॥

कायिकादीत्यादिपदेन वाविकमानसिके गह्यते । तत्र कायिकमाह
ऋजुता, हेमन्ते प्रातःस्नानादाववक्रता । अहो कष्टमेतत्कथं कर्तव्यमिति
बुद्धेरविपर्ययः । आज॑वं॑तच्रैव श्रद्धया प्रवृत्तिः । शौचं मजलादिना
मलापकषणं, गङ्कास्रानादिना शद्धिसंपाद्नं च । बद्यचर्यमुपस्थ-
निग्रहः । अहिंसनं परपीडावर्जनम्‌ । गुरव आचार्यांदयः । विज्ञो
बद्धिष्ठः । द्विजातयः भरोचियाः ! असुरद्विषो देवाः ! एतेषां पाद्या्यांच-
मनीयगन्धपुष्पादिनाऽर्चनं, पूजनं, स्वधर्मः शमो दमस्तपश्ेवेत्यादिर्ना-
ह्यणधर्मः । शौर्यं तेजो ध्ृतिदक्ष्यमित्यादिः क्षविय्पमः । करषिगौर-
क्ष्यवाणिज्यादिर्वैश्यधर्मः । चैवणिक परिचर्या शयुद्रधर्मः । स्वधमंस्य परि-
पालनं कायिकं साचिङं तप उच्यते ॥ २॥

वाचिकं साच्विकं तप आट-

मरमास्पृक्च म्रियं वाक्यमनुद्वोगि हितमृतम्‌ ।
अधीतिर्वेदशाघ्राणां वाथिकं तप श्टशम्‌ ॥ ३ ॥

ममस्पक्‌ , गुदोपप्रकाशनं मर्मस्परदस्तद्रहितं वाक्यं मर्मस्पृक्‌ 1
पियं श्राव्यम्‌ । अदुद्रेगि, उद्वेगरहितम्‌, कतं सत्यं यथार्थं, वेदानां
राखाणां चाधीतिरध्ययनमुचारणम्‌ , इदं वाचिकं तप उच्यते ॥ २॥

१ क, ख, “यत्वं च । २ क, ख, भ्नेतावत्क। 3 घ.णमः 1 अन्तः प्रहठादश्चाम्तत्वं ङ ४ ज,
घ, दरगदि°।

[ अध्यायः ११} नीश्टकण्ठविरवितटीकासमेता । २६९

अन्तःप्रसादः शन्तं मीनमिन्धिपनियरहः।
निर्मलाशयता नित्यं मानसं तप इटशम्‌ ॥ ४ ॥
अन्तःप्रसादः सत्यपि वेषस्यकायै (प्ये) मनसः काटुष्यशा्ित्यं,
शान्तत्वं स्पहाराहित्यं, मौनं ध्याननिष्ठा तस्य मुस्यसाधनमिन्दिय-
निग्रहः प्रसिद्धः । नित्यं सर्वदा निमंटाशयता रागद्रेपास्पशिचित्तता ।
दैतन्मानसं सात्विकं तप इत्यथः ॥ ४ ॥
तिभिखिभिः पादेद्ाभ्यां च साविकराज रतामसामि तपांसि स्वरूपतः
फलतश्च विंमजते-
अकामतः श्रद्धया च यत्तपः साच्िकं तु तेत्‌ ।
ऋटूध्ये सत्कारपूजाण्यां सदम्मं राजसे तपः ॥ ५ ॥
तदस्थिरं जन्मभूृती प्रयच्छति न संशयः ।
परात्मपीडकं यच्च तपस्तामसमृच्यते ॥ ६ ॥
निष्कामं श्रद्धोपेतं च सास्विकं तपस्तच कदध्ये, देश्वर्यादिसमुदध्ये
सत्काराय सर्वंलोकप्रियतमत्वाय पज्यताये च भवति । राजसं तपः सदम्भं
धर्मध्वजोपेतं तद्स्थिरं क्षपिष्णुफलं संसारप्रदं चेत्वथः । परपीडकमालम-
पीडके च यत्तपस्तत्तामसं परपीडकमिति तामसस्य तपसः स्वरूपमा-
त्मपीडकपिति तस्यं फलम्‌ ॥ ५॥ ६ ॥

गुणमेदेन दानवै विध्यभाह-
विधिवाक्यप्रमाणार्थं पपाते देशकारुतः |
श्रद्धया दीयमानं यदानं तत्साच्िकं मतम्‌ ॥ ७ ॥

श्रद्धया देयमिति बिधिवाक्यरूपं प्रमाणं तदेवार्थः प्रयोजमे यस्थ
तत द्विधिवाक्यप्रमाणार्थं देयमिधयिव दीयते न तु फिचित्फलोदैशेन तच
सत्पात्रे सत्पात्राय श्रोतियाय कुटुम्थिनेऽबसीदते यत, श्रद्धया दीयत
तदानं साचिकम्‌ ॥ ७ ॥

-~--~------- ~= + = द ~ ----+ --- ~----~ ~°

१क. भ. "कायो ५०।२ सं. ध्यमानसः का ।९ ख. एताटशंमान० । ४ क. श्रिभञ्यते ।
५ख. त्रैभः।६ ख. पेतलंच। , ख. स्रग्‌ । <ख. येवरंदौः। ९ ख. ने सीदष्ुदु
भ्विने म

द्‌

१७० श्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ११]

राजसं दानमाह-
( ५ दविर्शं र
उपकारं फटं वाऽपि काड्क्षद्धिर्शयते नरः ।
देशतो दीयमानं वाऽभक्त्या राजसमुच्यते ॥ < ॥
उपकारं प्रत्युपकारं फलं च धनादिलामं काङक्षद्धिः काङ्स्षमा-
णिररर्दीयते यच्च क्ैरातोऽ्थव्ययदुःखपवंकमभक्त्या दीयते तद्राजसं
दानम्‌ ॥ ८ ॥
तामस बानमाह-
अकाट्देशतोऽपात्रेऽवन्नया दीयते तु यत्‌ ।
असत्काराच यदत्तं तदानं तामस स्मृतम्‌ ॥.९॥
अक्राछेऽदेशे जापाये नटनर्तकादौ, अवज्ञया हेटनया, असत्कारः
पूजाराहित्यमेव यष्त्तं तत्तामसम्‌ ॥ ९ ॥
ज्ञानकर्मकर्मूणां प्रत्येकं त्रैविध्यं वक्तुं प्रतिजानीते-
ज्ञानं च विधं राजञ्शुणुष्व स्थिरचेतसा ।
त्रिधा कर्मं च कर्तारं बवीमि ते प्रसङ्गतः ॥१०॥
सास्विकराजसतामसमेदेन जिविध ज्ञानं, तथा क्म ख चिधा चिप्र
फारं कतारं धिप्रकारं प्रसङ्गात्ते तुभ्यं बवीमीति प्रत्यकं संबन्धः । ज्ञाना-
दीनि साचिकान्येव वक्ष्यामि भ्रेयस्करत्वात्‌ । शजसतामसान्यपि
तानि प्रसङ्कादुच्यन्ते ज्ञानार्थम्‌ ॥ १० ॥
साच्विकज्ञानमाह-
नानाविधेषु भूतेषु मामेकं वीक्षते तु यः।
नाशवत्सु च नित्यं मां तज्ञानं सात्विकं नृप ॥ ११॥
मूतेबु पृथिव्यादिषु जरायुजादिषु च नानाषिधेपरत्तममध्यमाधम-
प्रकारेषु नाशशवस्मु जन्मवरुद्‌ध्यपक्षयवत्यु मामेकं सद्रूपण स्मरणरूपेण
चालुवतवमानं यो वीश्षते तस्य पुरुषस्य यज्ज्ञानं तत्साखिकमद्वैतवि-
षयत्वाष्‌॥ ११ ॥
राजकं ज्ञानमाह-

१क. घ. दानाम्‌ ।

[ मध्यायः ११] नीटकण्डविरयितगीकासमेता । १५१

तेषु वोत्ति पृथेमूतं विविधं भावमाभितः ।
मामन्ययं च तज्ज्ञानं राजसं परिकीतिंतम्‌ ॥ १२॥
तेषु वेत्ति पृथग्भूतं तेषु नानाविधेषु भूतेषु माञरुपादानत्वेन सर्षं-
जानुस्यूतमंपि प्रथग्भूतं प्रतिदेहं भिन्नं विविधं हीनमध्यमोत्तममाब-
माभरितः । ताहंशभेद्बुद्धिमान्मामव्ययं चाग्बयमपि प्रतिशसैरं हर्ष-
विषादुिदविकाररूपं घ्ययवन्तं च येन क्ञानेन मां पह्यति तर्जनं
राजसम्‌ ॥ १२॥
तामसं ज्ञानमाह-
हेतुहीनमसत्यं च देहात्मविषयं च यत्‌ ।
असदर्थाल्पविषयं तामसं ज्ञानमुच्यते ॥ १६ ॥
हेतुः कारणं फलं च ताभ्यां हीनमसत्थम्‌ । अयथार्थ, वेहात्म-
विषयमहमेव सुन्दरो गौर हइत्यादिषिषयो यस्य तत्तथा । असदुर्थं च
तदल्पविषयं च निन्यपिषयं तुच्छविषयं तामसं जालम्‌ ॥ १३ ॥
कर्मतैषिध्यं प्रतिज्ञाय साचिकमाह सार्धन-
भैदतधिविधं करम विद्धि राजन्मयेरितम्‌ ।
कामनाद्धेषदम्मोरयद हितं नित्यकर्म यत्‌ ।
छतं विना फलेच्छां यत्कर्म साचिकमस्यते ॥ १४ ॥
भेदवसिविधसाच्विकराजसतामसमेदतस्िप्रकारकामनारषितं निष्कामं
हैषराहितं, परपीडाणुन्यं दम्भशुन्यं धर्मध्वजरषितं नित्यमथिहोजसंध्यो-
पासनादि । फटेच्छामामुम्मिकफलठेच्छां विना यक्क्रृतं तत्साच्िकम्‌ ॥१४॥
राजसं कर्माऽऽह-
यद्वहुङकेशतः करम छतं यच फलटेच्छया ।
करियमाणं दृभिदम्भात्कमं राजसमुच्यते ॥ १५॥
केशो देहाख्ायासः 1 शेषः स्पष्टः ॥ १५ ॥
तामसमाह-
अनपेक्ष्य स्वशक्ति यदर्थक्षयकरं च यत्‌।

अज्ञानाक्कियमाणं यत्कं तामसमीरितम्‌ ॥ १६ ॥

१ ख. घ. न्यग्भावं दिवि°। २ ख, मविकारसूप ग्यकत्वं च येन न्नेन मां पश्यति वष्ट,
३क, घ. ष्ट्री मेः ।* ख, "दित०।

१५२ भीनदरणेशगीता- [ भध्यायः ११]

कर्तारं जिविधं विद्धि कथ्यमानं मया चष ।
धे्यत्साही -समोऽसिद्धो सिद्धो चाविक्रियस्तु यः ॥
अहंकारविमुक्तो यः स कर्त साचिको वृष ॥ ३८ ॥
धैर्यत्यन्तः प्राक्तनो यन्थः स्पष्टार्थः । धेर्यमाक्रान्ताया योगभूमेरप-
च्युतिः । उत्साह उत्तरभूम्याक्मण आस्था, तदुभयवान्धेर्योत्साही । फएल-
स्यासिद्धौ सिद्धौ च समो नि्िकारोऽविक्षिय आटलस्यमध्रद्धादित्व
विक्षिया तद्रहितः । अहंकारविमुक्तोऽहै कर्तेत्यभिमानहीन रईभ्वरपेरितः
करोमीति मावनावानित्यथैः । यः कर्तां स साच्विकः ॥ १८ ॥
राजसं कर्तारमाह-
कुर्वन्दर्ष च शोकं च रहिसां फलस्पृहां च यः ।
अशुचिर्दुब्धकां यस्तु राजसोऽसो नैगयते ॥ १९. ॥
फलप्राप्तौ हर्षे तदुप्राप्तौ शोकं च कुर्वान्हिसापरो यः फलस्प्हां च
कूवंन्भव ति यश्चाद्युचिबोद्याभ्यन्तरङौचरहितः । लुब्धको व्याधवत्परव-
श्वननिपुणः । इंदुराः कतां राजसः ॥ १९ ॥
तामसं कतारमाह- वि
प्रमादाज्ज्ञानञ्नहितः परोच्छेदपरः शदः ।
अटसस्तर्कवान्यस्तु करतौऽसौ तामसो मतः ॥ २० ॥
प्रमादोऽनवहितत्वमज्ञानं कतेव्यानवबोधः । ताभ्यां सहितः शठो
वञ्चनपरः । तर्को निष्प्रसथनं तद्वानेर्वविधः कतां तामसः ॥ २० ॥
तन्त्रेणैव साचिकराजसतामसानां सुखानां दुःखानां च विभागं वकु
प्रतिजानीते- नि 1:
सुखं च त्रिविधं राजनूदुःखं च क्रमतः शुणु ।
साचिकं राजसं चेव तामसे च मयोच्यते ॥ २१ ॥
स्पष्टार्थः श्टोकः-
साखिके सुखदुःखे विमजते सार्धन-
विषवद्धासते पूर्व दुःखस्यान्तकरं च यत्‌ ।
इच्छय(ष्य)मानं (णं) तथा वृत्या यषन्तेऽमृतवद्धवेत्‌ ॥।२२॥
परसादात्स्वस्य बुद्धयत्सालिकं सुखमीदशम्‌ ।
योगो लानक्ीयणान आसनादिना निगृद्यमाणेषु देहेन्दियप्राणेषु पर्वं

[ अध्यायः ११] नीलकण्ठविरचितटीकासमेता । १७३

विषवद्धासते दुःखकरत्वात्तदिदं साधकस्य दुःखं सत््वोत्कर्षे सत्येव सुसहं
भवति । अत इदं दुःखं रजःपरिमाणामोऽपि साच्विकमुच्यते तदेतद्धिष-
वद्धासते पूर्वमित्यनेनोक्तम्‌। दुःखस्य लोभप्रवृच्यादिरूपस्य रजःपरिणा-
मस्यान्तमवसानं करोतीति दुःखस्यान्तकरं ततश्च वृत्या निगृह्यमा-
णेन प्रत्यक्प्रवणेन चेतसेष्यमाणेनेच्छाविषयीकियमाणमप्यन्ते परिपा-
केऽगरुतवद्धवति पापं यथा प्रत्यक्प्रवणं चेतो भवति तथा स्वरूपसुख-
परपिकमाविर्भवतीत्यर्थः । यथोक्तं वृद्धेः-
यावद्याव्चिरस्या्यं देहादीन्प्रत्यगश्चति ।
तावत्तावत्तर्थोऽपि त्वमर्थं प्रविविक्षति। इति ॥
तदिदं साच्विकसुखं स्वस्य द्धेः स्वकीयस्य बुद्धिप्रसादादजस्तमो-
मलराहित्येन स्वच्छत्वात्‌ । य्ब्धं संप्रज्ञातारसप्रज्ञातयोः समाधिसुखं,
तत्साच्विकमुच्यते। तथा च श्रुतिः-
“ समाधिनिधूतमलस्य चेतसो
मिवेशितस्याऽऽत्मनि यत्सुखं मवेत्‌ ।
न कश्क्यते वर्णयितुं मिरा तदा
स्वयं तवृन्तःकरणेन गह्यते '"(मे०२४) इति ॥ २२॥
राजसं खखं बिमजते-

विषयाणां तु यो भोगो भासतेऽमृतवस्पुरा ।
हालाहटमिवान्ते यदाजसं सुखमीदृशम्‌ ॥ २४ ॥
विषयाणां घ्रक्चन्दनवनितानां दिव्ययानानां च य उपमोगः सुखार्थं
स पुरोपभोगकटे, अप्रुतवत्मीतिकरो भासते । यच्चान्ते हालाहलवद्दि-
षवद्टःखं चान्ते तद्राजसमीदशं खखं नानुपहत्य मतानि मोगः संभवतीति
न्ययेन भूतोपघातादौषात्सुखमेन्धियकं राजन्स्वर्गे बरक एव चेतिवचना-
चास्यान्ते नरकप्रदृत्वा द्भवालाहलवदित्युक्तम्‌ ॥ २४ ॥
तामसं सुखं विभजते-
तन्दरप्रमादसेभूतमाटस्यप्रभवं च यत्‌ ।
सर्वदा मोहं स्वस्य सुखं तामसमीरशम्‌ ॥ २५ ॥
तामसं सुखं म्पानादिजं शेषं सुगमम्‌ ॥ २५ ॥

१ घ, (कराभाः।

१५४ भ्रीमद्रणेशगीता~ [ जध्यायः ११]

न तदस्ति यदेतैरयनमुकतं स्यािविधैरगुणेः ॥ २६ ॥
गुणैरिति । गुणप्रकरणोपसहारार्थोऽधन्टोक इहैव पठनीयः ।
यदिहास्ति तदेतैरेव तरिभि्ुणैः स्यात्‌ । इह जगयद्‌ बह्यादिश््तिकान्तं
प्राणिजातमस्ति तत्सर्वमेभिरेव चिभिर्गुणिभिर्मितं न द्यस्मिन्संसारे वेगु-
प्यादन्य क्कि चिडुपादानमस्ति यस्मादेवं तस्माद्ययदेभिखिभिः सत्वरजस्त-
मोभिः प्रवृत्तिस्थितिंटयेभक्तं तन्नास्ति । ततश्च सत्वोत्क्षनिबन्धनोध्वां
गतिः । तम उत्कर्षनिबन्धनाऽधोगतिः । तस्माद्‌ गुणांशवैषम्यक्रतमेव
बह्याद्स्तम्बान्तानां तारतम्यं न गुणसुक्तत्वक्रतमिति भावः ॥ २६॥
कर्थं तहि गुणेभ्यो मुच्यत इत्यपेक्षायां स्वधर्माचरणादेव मुच्यत इति
विवक्षुः स्वधर्माचरणनिबन्धकं चिदुपासनप्रकारं तावद्िधत्ते-
राजन्बह्लापि भिविधर्मोतत्सदितिभेदतः ।
त्रिरोकेषु जिधा भरूतमखिलं भूष वर्तते ॥ २७ ॥
हे राजन्वरेण्य बह्यापि विविधं यथा वेदे बह्मशबष्दो ट्टो बह्मो-
मिति, ईश्वरे बह्मशब्दो दष्टो बह्यार्पणमिति, यत्ते बह्यशब्दो वर्टो ““ बह्य
वा यः कियमाणं निनित्सात्‌ `” इति । त्चोकारपूर्वकाः स्वँ मन्काः
सर्वाणि च कर्माणि प्रवर्तन्ते । त्थोँकारार्थः परमात्मा तत्परीत्यर्थं
सवांणि कर्माणि प्रवतैन्ते । तान्येवं कर्माण्यविनाशफलटत्वात्सच्छ-
ब्देन गीयन्ते । तदेति षिधं बह्यो तत्सदिति शब्दैरभिधीयते । यथोक्त
विधिना कृतमीभ्वरेऽर्पितं चाध्ययनयन्ञादिकं कर्म मोक्षाय भवतीति ।
व्यतिरेकमुखेण वाजसनेयिनो दहहीयन्ति-““एतद्र तदक्षरं गार्ग्यविदित्वा-
ऽस्मर्टीके यजति ददाति तपस्तप्यतेऽपि बहूनि वर्षसहस्राण्यन्तवदेवास्य
तद्धवति `' ( ब्ु° २।८८ ) इति । प्रथमाक्षरमविदित्वाऽस्मिीके छृतं
कर्मं नरयति तवेवाक्षरपाप््युदेशेभ कृते सफलमवि्नाशि सध वतीत्यथः।
तदेतञ्चिविधं बह्मापि चिटोकेषु चिविधेषुं छोकेषु साच्िकराजसताम-
सेषु पुरुषेषु तत्तद्गुणप्राधान्यान्िधा चिप्रकारम्‌ । अखिलं कमं भूप
वर्त॑ते त्र सात्विकः पक्षो यथोक्ताविधो दर्दित एव । एवं राजसा अपि

१क. घ. भमः प्रख्पाप्रः । २ क, ध. ततिशीलेमू०। 3 ख. ^नांन तारतम्येन
गुणमुक्तत्वं क? ॥ * -ख. यज्ञं ब्र०। ५ख, न्तेः। यर्थोड़ारःपः। ६ क, ध. (नार्शासः +
४७. षु सा'।

[ अध्यायः ११} नीलकण्ठविरचितदीकासमेता। १४५५

वेदिकं कर्म यथोक्तविधिना पुजादिक्ाम्यया करत्वा तदूद्रारिश्वरभीति-
मुत्पाद्य तद्चुग्रहात्तं ते कामं लभन्ते । एवं तामसेष्वपि इयेनेनाभिखरन्य-
जेतेति विहित्येनादिष्वप्येतद्योज्यम्‌ । अच्र राजसतामसपक्षौ हान्यर्थं
दरिीतौ ।। २५७ ॥
एवं विदुषां साच्विकानां मोक्षोपायमूतानि कर्माभितानि कानिषि-
दिशेषणान्दुक्त्वा चतुर्णां वर्णानामावर्यककर्मविभागं वक्तुं प्रतिजानीते-
व्रह्मक्षजरियविटृशूढाः स्वफावाद्धिन्नकर्मिंणः ।
तानि तेषां तु कर्माणि सेक्षेपात्तेऽधुना वदे ॥ २८ ॥
कर्मिणः कर्मवन्तः । वदे प्रकाशये । ते तुभ्यं शोषं स्पष्टम्‌ । २८ ॥
अथ बाह्मणानां स्वाभाषिकारि कर्माण्याह-~श्टोकद्रयेन-
अन्त्वादयेन्दियार्णां च वश्यतमूजुता क्षमा ।
नानाति शौचं च द्विविधं ज्ञानमात्मनः ॥ २९ ॥
वेदशापुरा्णानां स्मृतीनां ज्ञानमेव च ।
अनुष्ठानं तदर्थानां कमं बाह्ममुदाहतम्‌ ॥ २० ॥
अन्तरिन्धियवश्यत्वं कामक्रोधलोभादिदोपराहित्यं शमपल्यम्‌ । बाद्ये-
न्दियवश्यत्वं वाक्पाणिपादादिचापल्यराहित्यं दमाख्यम्‌ । उमयमपि
दृभ्मवतः संभवतीति तद्यावृत्यथम्रजुतेत्युक्तम्‌ । ऋजुताऽकोटिल्य,
क्षमा प्रषिद्धा । नानाति उक्तपिधानि कापिकवाविकमानसि-
कानि साच्विकान्येव तपांसि । शौचं च मृजलाम्यां बाध्यं मावहुद्धिरा-
न्तरं च । आत्मनो द्विविधं ज्ञानं शाश्नाचायोपदेशजं परोक्षं ध्यानजमप-
रक्षं चेति द्विविधमात्मज्ञानम्‌ । वेदादीनां ज्ञानं वेदा्थज्ञानं शाख्रार्थ-
ज्ञानम्‌ । पुराणार्थज्ञानं मन्वादययष्टादृश्शस्मृत्यथानामपि ज्ञानम्‌ । तदर्थानां
वेदादिभिः प्रद्शितानामर्थानां यथाधिकारमतुष्ठानमाचरणम्‌ । एतत्सर्वं
बाह्यं बद्यजातेरिदं पिहितं बाह्यमुदाहतम्‌ । मयेति शेषः । एतदाचरन्वा-
हयणोऽवश्यं मुच्यत हति भावः ॥ २० ॥
अथ क्षचरजातेरुचिततं स्वभावजं कर्माऽम्ह-
दार्यं शौर्यं च दाक्ष्यं च युद्धे पृष्ठाप्रदशंनम्‌ ।
शरण्यपालनं दानं धृतिस्तजः स्वभावजम्‌ ॥ ३१ ॥

१क. ख (माद्या । षाः।

१७६ भरीमद्रणेशमीता- ( अध्यायः १९]

पणता मनअ्त्यं सुनीतिर्लोकपालनम्‌ ।
पश्चकम।पिकारितं क्षां कर्मं समीरितम्‌ ॥ ३२॥
दाय शस्राच्रविद्यायां हढतरोऽभ्यासः। शौर्य शखाशप्रयो गसामर्थ्य,
दृक्ष्यं परपयुक्तशखाखराणां निवारणे निपातेऽपि व्यामोहराहित्यम्‌ ।
पतञ्चितयफलं, युद्धे प्ृष्ठापदृश्नमपराङ्मुखत्वम्‌ । एतदेव क्षां कर्म ।
शरण्यपाठनं शरण्यः शरणागतस्तस्य पाटनम्‌ । शिषिदिलीपा-
रिवत्स्वररीरार्पणनापि संरक्षणम्‌ । इदं द्वितीयं क्म, दानं कण्दधी-
चिवत्स्वाङ्कसमर्पणव्पेप्यतिथेरेव मुख्यसंपादनम्‌ । इदं तृतीयं कर्म, ध्रति-
स्तेज स्वमावजमित्येतव्पूवेषां जयाणामपि विशेषणम्‌ । तथा हि
पूवाक्तं त्रयमपि स्वमावजेनाऽऽगन्तुकेन तेजसा सामर्थ्येन च विनान
मवतीत्यतस्तेषामिदं युक्तविशेषर्णं धृतिस्तेजः स्वभावजमिति । वेदाध्य-
यनं तदर्थानुष्ठाने चास्य तर्वाणकत्वादेव प्राप्तमतो नोक्तं दानेन वा
तदुपलक्षणीयम्‌ । प्रभुता मनओन्नवयं प्रभूतेत्यस्यैव व्याख्यानं मन ओौन्न-
व्यमिति चतुर्थमिदम्‌ । एवं सुनीतिरित्यस्यैव व्याख्यानं लोकपालनमिति ।
एतत्पश्चमम्‌ । एतानि पश्च छूर्वन्क्षन्ियः क्रममुक्तिस्थानं प्राप्रोति । तथा
च स्मर्यते-
द्वाविमौ पुरुषौ ठोके सूर्यमण्डल मेदिनौ ।
परिवाञ्योगयुक्तश्च रणे वाऽभिमुखो हतः ॥ इति ॥ ३२ ॥
` वैदयकमं विभजते-
नानावस्तुकयो भूमेः कर्षणं रक्षणं गवाम्‌ ।
चिधा कर्माधिकारिवं वेध्यानां करम शद्शम्‌ ॥ ३३ ॥
नानावस्तुकयः । कय इति विक्रथस्याप्युपलक्षणम्‌ । एतेन वाणे-
ज्यमुक्तम्‌ । भूमेः कपंणं क्रपिकर्म, गवां रक्षणं गीरक्ष्यमेतञ्चितयं वैदय-

जीषिका । इज्याध्ययनदानानि च पूर्ववदेवास्य भवन्ति । ततश्चाथमारो-
हक्रमेण मोक्षयोग्यो भवति ॥ ३३ ॥
शूद्रकर्माणि विभजते-

१ क. “खत्वं तदेकं क्षाः । ध. "खत तदे क्षा। २ ख. ्छेप्य। ३ क, ख, "ननागते०।
ख. तैदयक्रमतर्मरितम्‌ । नना२।

[ अध्यायः ११] नीलकण्ठविरवचितटीकासमेता । १७७

दानं द्विजानां शुश्रुषा सव॑दा शिवसेवनम्‌ ।
एतादृशं नरब्याघ करम शोदढ्मुदीरितम्‌ ॥ ३३ ॥
। श्िवपूजनमेवास्य पूर्वेषां च मुख्यं मोक्षबीनं शोषमतिरोहिता-
थम्‌ ॥ २३ ॥
चातुव॑ण्यंकमेविभागफलमुपसंहरति-
स्वस्वकमंरता एते मय्यरप्याखिलकारिणः ।
मत्मप्ादास्स्थिरं स्थानं यान्ति ते परमं नृप ॥ ३४ ॥
स्वस्वकर्मरताः स्वे स्वे कर्मणि रताः श्रद्धायतिङयेन प्रीतियुक्ताः ।
एते चत्वारो वर्णाः । मयि परमगर॒री, अप्याखिलकारिणः । अखिलं
साङ्गोपाङ्घ स्वं स्वं कर्म क्रत्वा समपंयन्ति मुखं व्यादाय स्वपितीतिव-
त्क्त्वाप्रत्यय उत्तरकालटेऽपि बोध्यः । अर्प्येत्यसमासेऽपि क्त्वो ल्यबादेश
आर्षः । परमं स्थिरमितिविशेषणाभ्यां क्रममुक्तिस्थानं ते यान्तीत्युक्तम्‌ ।
मत्मसाद्‌ादित्यनेन मया वेदगुखनाऽऽज्ञापितं स्वधमममनुतिष्ठन्तस् मदाज्ञा-
कारित्वान्मत्ीतिकरा भवन्ति । प्रीतश्चाहं प्रसन्नो भूत्वा तान्ससारसाग-
रादुद्धरामीति भावः ॥ ३४ ॥
उपपादितं शाखमुपसंहरति-
इति ते कथितो राजन्परस्रादायोग उत्तमः ।

साङ्गोपाङ्ः सविस्तारोऽनादिसिद्धो मया मिय ॥ ३५॥
हे राजन्वरेण्य, इति अनेन प्रकारेण ते तुभ्यं योगो योगप्रथान आत्म-
विद्यांरूपः कथित उक्तः । प्रसादादिति वरेण्ये स्वानुग्रहः प्रकाशितः ।
अनादिसिद्धो वेदबोधितः । प्रसादे हेतुः पियेत्यनेन दर्दितः । साङ्गः,
अङ्गानि यमनियमादीनि उपाङ्गानि निष्कामाणि यज्ञायज्ञादीनि तेःसहितः
साङ्गोपाङ्ग: । सविस्तारः, विस्तरो यन्थबाहृल्य्‌ं तेन [सहितः] “ प्रथने
वावशब्दे ' इति शब्दे प्रथनेऽप्यशब्ब इतिपर्युदासेऽप्यार्पोऽयम्‌ ॥ ३५ ॥
एतस्य गोपने परा सिद्धिरस्तीत्याह-
इत्थं योगं मयाऽऽख्यातं नाऽऽख्यातं कस्य चिच्रुप ।
गोपायेनं ततः सिद्धि परां यास्यस्यनु तमाम्‌ ॥ २३६॥
इत्थमनेन प्रकारेण मयाऽऽख्यातं व्याख्यातं योगं कस्यचिदभक्तस्य

१क. ख. “जाकयितः । उ९। २ क. "तेऽप्यशेषोऽथेः । ख. सेरेषो याम्‌ ।
२३

१७८ भ्रीमद्रणेशगीता- [ अध्यायः ११]

मयाऽपि नाऽऽख्यातं यास्यातं न हे नृप । शदक्षमेनं योगं गोपाय पाट 4
ततो गोपनात्परां भरष्ठामुत्तमां यद्पेक्षयाऽन्यदुत्तमं नास्ति तां सिद्धि
यास्यसि प्राप्स्यसि । बिद्यायोगमोपनमपावेष्वप्रकारानं तेन हि वियाऽ-
निर्वीयां भवतीति श्रूयते-“रिद्ा ह वै बाह्यणमाजगाम गोपाय मा होव-
पिशटहमास्मि । असूयकायानजवेऽयताय न मा ब्रूया वीयंवती तथा
स्याम्‌" (नि०२।४) इति ॥ ३६ ॥
तक्भेमं गजाननवरेण्यसवादमुपसंहरन्व्यास उवाच-
इति तस्य वचः श्रुत्वा भरसन्नस्य महात्मनः ।

गणेशस्य वरेण्यः स चकार च यथोदितम्‌ ॥ ३७ ॥
इति उक्तप्रकारेण तस्य गणेशस्य महात्मनः परमेश्वरस्य प्रसन्नस्य
क्वः प्रसादृरूपं गीतावाक्यं श्रुत्वा स वरेण्यो राजा यथा गणेशेनोदिर्तं
साङ्गोपाङ्गस्य योगोऽस्यानुषठानं तथैव चकारागुष्ठितवान्‌ ॥ ३७ ॥
एतदेव स्पष्टयति- , | बि
त्यक्त्वा राज्य कुटुम्ब च कान्तार प्रययो रयात्‌ ।
उपदिष्टं यथायोगमास्थाय मुक्तिमाप्नुयात्‌ ॥ ३८ ॥
त्यक्त्वा राज्यमित्यनेन वित्तेषणात्याग उक्तः । कुटुम्बं च त्यक्तवेत्यनेन
पुत्रैपणालोकेपणयोस्त्याग उक्तः । कान्तारं वनं प्रति रयद्वेगात्मययौ ।
यद्यपि “ एतं वेतमात्मानं विदित्वा बाह्मणाः पुच्ैपणायाश्च वित्तेषणा -
याश्च लोकेषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरम्ति `" ( बर ३।५।१ )
इति श्रुतवेपणायत्यागपूर्वकं पारिवाज्यमेवाऽऽत्मश्रवणानन्तरमुक्तं
तथाऽपि-
मुखजानामयं धर्मो वैष्णवं लिङ्गधारणम्‌ ।
घाहुज।तोरुजातानां नायं धर्मो विधीयते ॥
इत्यवाह्यणस्य क्षधियस्य वरेण्यस्य 1 भ्रमस्वीकारनिषेधादेषणा-
चयत्यागपूर्वकं वरेण्यो राजा पुत्रे मार्या निधावैकाकौ कान्तारं वानप-
स्थाभ्रममेव प्रययाविति द्रष्टव्यम्‌ । कान्तारे च गणेशेन यथोपदिष्टं तथा
योगमास्थायानुष्ठाय मोक्षमाश्ुयादवाप्तवान्‌ । अतिषठन्मोक्षमाप्तवान्‌, इति
पाठः स्पष्टः ॥ ३८ ॥
एतच्छाख्रश्रवणफलमाह-
इमं गोप्यतमं योगे श्रृणोति श्रद्धया तु यः।
सोऽपि केवल्यमाभोति यथा योगी तथेव सः ॥ ३९ ॥

[ अध्यायः ११] नीलकण्ठविरचितटीकासमेता ! १५७९

आप्नोतीति । “ वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा ` अयोगः श्रुत्वा
मत्वा ध्यात्वा च हीघमेव कैवल्यमाप्रोतीत्यर्थः । यथा योगी तथेव स
हृत्यनेन योगिनो यथा चित्तशुद्धिः परानुग्रहसामर्थ्यं चास्त्येव भरद्धापूर्व-
कमेतच्छोतुरपि तदुभयं भवतीत्यर्थः ॥ ३९ ॥

अस्य ग्रन्थस्य भरावयितुव्याख्यातुश्च फलमाह-

य दमं श्रावयेयोगे छतवाऽस्यार्थं सुबुद्धिमान्‌ ।
यथा योगी तथा सोऽपि परं निर्वाणमृच्छति ॥ ४० ॥

अस्यार्थं कृत्वेतिगुखतो व्याख्यानं स्वखूपतोऽवुषठानं चेतिद्रये दुरितम्‌ ।
शोषं सुगमम्‌ ॥ ४०॥

द्विविधस्यापि पाठिनः समं एलठं विवश्षुराह-

यो गीतां सम्यगण्यस्य ज्ञालवा चार्थं गुरोर्मुखात्‌ ।

कतवा पूजां गणेशस्य प्रत्यहं पठते तु यः ॥ ४१ ॥
अर्थज्ञानपूर्वकं पुनः पुनः पठतीत्येकः । पाठकः विना यथाज्ञानं गण-

पतिप्रजापूर्वकं पठतीति द्वितीयः । तु शब्दस्य वैरक्ष्यण्यार्थः । स्पष्टा ऽक्षर-
योजना ॥ ४१॥

अनयोद्रंयोरपि फलं स्तौति प्रवृत््यतिरयार्थं पश्चभिः-
एककालं द्विकाटं वा तरिकाठं वाऽपि यः पठेत्‌ ।
बरह्ीभूतस्य तस्यापि दशेनान्मुच्यते नरः ॥ ४२ ॥
न यज्ञेन बतेदनिनाभिहोतरर्महाधनेः ।
न वेदैः सम्यगस्तैः सम्यग््ञातिः साङ्गः ॥ ४२ ॥
पुराणश्रवणिर्नव न शासै: सराधुचिन्तितेः ।
प्राप्यते बह्म परममनया प्राप्यते नरेः ॥ ४४ ॥
बहमघ्रो मयपः स्तेनो गुरुतत्पगमोऽपि यः ।
चतुर्णां यस्तु संसर्गी महापातककारिणाम्‌ ॥ ४५॥
सीर्हिसागोवधादीनां कर्तारो ये च पापिनः।
ते सरव प्रतिमुच्यन्ते गीतामेतां पठन्ति चेत्‌ ॥ ४६ ॥

एते श्टोकाः स्पष्टार्थः ॥ ४२॥ ४२॥ ४८ ४५ ॥ ४६ ॥
१६. योगः।२ख, भ्रेग. । घ्री" ।

१८० भरीमद्रणेक्ञगीता- [ अध्यायः ११]

नित्यपाठफलं चतुर्थीपाठफलं चाऽऽह-
यः पठेत्मयता नित्यं स गणेशो न संशयः ।
चतुर्थ्या यः पठेद्धक्त्या सोऽपि मोक्षाय कल्पते ॥ ४७ ॥
प्रयतः शुषिः सन्यः प्रत्यहं पठति स॒ गणेशावत्करृतक्रुत्य एव भवतीति
पूवांधाथः । यस्तु प्रतिपक्षं चतुर्थ्यां पठति सोऽपि मोक्षयोग्यो भवतीत्यु-
त्राधाथंः ॥ ४७ ॥
पक्षद्रयेऽप्यशक्तस्य पक्चान्तरमाह-
ततः शत्रं समासाय स्नात्वाभ्यर्च्य गजानम्‌ ।
सटदूमीतां पठन्पक्त्या बरह्पुयाय जापते ॥ ४८ ॥
यतो नित्यपाठे पक्षपठेऽप्यशक्तस्तता हेतोः क्षेत्रं गणपतिदेवत्यं
फिचिस्ेतं देवतागारं चाऽऽसाद्य प्राप्य तत्र घ्रात्वा गजानंनमभ्यर्च्य सक-
दिमां गीतां पठन्सकृत्पाठेनेैव बह्मभूयाय बह्यभावाय योग्यो भवति। क्षेचे
सकररत्पाठजेनेव पुण्येन जन्मान्तरे ज्ञानं प्राप्यावरयं मुच्यत इत्वर्थः ॥ ४८॥।
क्षेचस्याप्यलाभ उपायान्तरमाह चतुर्भिः-
भदि मासि सिते पक्षे चतुर्थ्यां भक्तिमान्नरः ।
छ्त्वा महीमयीं मूर्तिं गणेशस्य चतुर्भुजाम्‌ ॥ ४९ ॥
सवाहनां सायुधां च समणयच्यं यथाविपि ।
यः पठेत्सपतरतवस्तु गीतामेतां प्रयत्नतः ॥ ५० ॥
ददाति तस्यं तुष्टोऽसो गणेशो भोगमुत्तमम्‌ ।
पुत्रान्पोचान्धनं धान्यं पशुरत्नादिसंपदः ॥ ५१ ॥
वियाथिनो भवद्विया सुखार्थी सुखमाप्नुयात्‌ ।
कामानन्यारहभेत्कामी मुक्तिमन्ते प्रयान्ति ते ॥ ५२॥

ॐ तत्सदिति श्रीमद्रगेशगीतासुपनिषदर्थगभांसु योगामू-
तार्थशाचे भ्रीमदादिगणेशपुराणे श्रीगजानन-
दरेण्यसंवदे गुणत्रयविरतियोगो नाम-
कादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥

१ क. पटेद्रक्या। २ख. कल्पते ३ ख. "नमुपचारेतभ्य। गख. व्व तनैः। ५ ख.
शस्यस्तध ग ।

[ अध्यायः ११] नीलकण्ठविरचितदीकासमेता । १८९१

महीमयी मृदारुपाषाणादि मयी वाहनायुधादिसर्व कल्पोक्तमार्गेण
षटपश्वाङत्पमेदेष्वन्यतमरूपगणपतिविग्रहं करत्वा प्रजयेदित्य्थः । किंचि
तत्सर्वं गणेशो ददातीति पूर्वान्वियः ।

समस्तपुरुषार्थसाधनकामैरव पठनीयमित्यत आह-द्वे विद्ये वेदितव्ये
परा चैवापरा चेत्युपक्रम्य तरापरा ऊण्वेदो य्चुवेद्‌ इत्यादेना, कण्वेद्‌-
राच्रादिटक्षणामपरां दिद्यामुक्त्वाऽथ परात्पदमक्षरमधिगस्यते यत्पदं
हश्यमय्राह्यमिति गुरुप्रसादप्राप्ययोगकलाधिगम्यरूपा परा विद्या चोक्ता
तहुभयार्थनः पुरुषस्य विद्योभयरूपादि यथाकाममस्य पाठादेव भवति
सुखार््युमयविधविद्याफलम्रतें तच्ापराया विद्यायाः फलमेहिकम्‌ । युवा
स्यात्साधुयुवाऽध्यायकः । आशिष्ठो दष्षठि बिष्ठः। तस्येयं परथिवी सर्वा
वित्तस्य पूर्णा स्यात्‌। स एको मानुष अनन्द: ' । (तै ०२।८।१) इति श्रुतं
मानुषानन्दान्तमपराया एवाऽऽमुम्मिकं फलमुत्तरोत्तरङातगुणवृद्ध्या परा-
पाधिकमार्तुषानन्दामितं “ स एको बह्मण आनन्दः `` (त०२।८१) इति
भ्रुतेिरण्यगर्भानन्दान्तम्‌ । एवं पराया अप्यैहिकं फटं ^“ य एवं वेदाहं
बह्यास्मीति स इद्‌> सर्व भवति ` ( बु०१० ) इति सवत्मभावः ।
आत्मनो वा अरे दृरशनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेद> सर्व विदितम्‌ ››
(ज्र ०२।४।५) इति सर्वज्ञत्वं “सोऽद्नुते सर्वान्कामान्सह '' (ते०२।१।१) इति
युगपत्सवंकामावापिश्चेति नान्तरीयकं दष्टं फलम्‌ । मुख्यं तु “ तरति
शोकमात्मवित्‌ `` ( छा०५७।१।३९ ) इतिश्रुत्याऽन्थनिव॒त्तिः । यत्र
त्वस्य सवंमात्मैवाभूत्ततकेन, कं॑पश्येदित्यादिनाध््ेताद्रोनरूपा पर-
मानन्दावापिशुक्ता । तदनेन धर्मकामस्य मोक्षकामस्य च गणेश.
गीताध्ययनं विहितं कामानन्यार्हभेत्कामीत्यनेन काम्यन्त इति कामा
अर्था यादयः ! तस्संयोगजाः स्परशाश्चेति तन्न्रणाथकामौ गृद्येते तेना-
थाथी कामार्थी चेदं शाखं पठेदिल्युक्तं भवति । ननु उखखमेन्दियकं
राजन्स्वे नरक एव चेतिस्मरणाद्थंकामाथिनो गणेशगीतापाठः फलतः
स्येनादिविदनथंकरो मव्तीत्याशङामपनुदति-युक्तिमन्ते प्रयान्ति त
इति । तेऽर्थकामपरा अपि, अन्ते नरकं न प्रयान्ति । अपि तु
मुक्तेमेव प्रयान्ति । अयं भावः-“ श्येनेनाभिचरन्यजेत "' इति-
पिहितः श्येनः शद्धुमारणाख्यस्वपरयोजनमातसिद्ध्यथं इतिफलतोऽन-
` मेघ फिचस। रध. "ना । वेद०। ३ क ररायवे।तदक्षः। घ, र।ययोतदक्ष।
* क यतयतद?। ख. यत्तपतद०। ५ ख. (ते पारायवि< । ६ क. घ, श्रुतमाः। ७ ख. नुषो-
नन्दमितिस। ८क.ख 'श्रताऽनः। ९क, घ॒ नेनाघः।

१८२ भ्रीमद्रणेशगीता नीलकण्ठ्िरचितदीकासमेता- [ अध्यायः१ १ |]

थंकरः ! गणेशगीतापाठस्तु शुष्यत्सस्यसंजीवनकामः । ““ कारीर्या
यजेत ›” इतिस्वप्रयोजनार्थ वुशिकामेन विहिताऽपि कारीरीषिव्रंशिर्पेण
फटठेन कत्सं जगदाह्कादयति । अतस्ततात्यल्पं हष्टं फलम्‌ । अष्टं फलं
तु कर्तुरपरिमितम्‌ । एवं गणेशगीताध्येतुरपि वृष्टं फलमल्पम्‌ , अदृ्टम-
परिमितं भवतीति तन्मोक्षायोपपथत इति युक्तमुक्तं मुक्तिमन्ते परयान्ति
त इति ।
न वेद्धि हेरम्ब गीतारहस्यं तथाऽपि टकाऽ मया व्यधायि ।
तच्चापलं मे क्षमतां दयाटु्टम्बोद्रे फ न निमजनतीह ॥
श्रीचातुधंरभणिती गणेकागीता-
टीकायां गणपतिमावदीपिकायाम्‌ ।
गम्भीरप्रततसदर्थदृशिकाया-
मध्यायो दृश्मपरोऽन्तिमः स्फुटोऽमूत्‌ ॥ ११ ॥
ॐ गगनङरभिरीन्वौी १७५० विक्रमार्कस्य शाके
पुरहरपुरि काश्यां माद्रश्यङ्के चतुर्थ्याम्‌ ॥
सुरगुरुदिवसे ऽभूत्यणं एष प्रबन्धो
गणपतिपद्पद्मे चार्पितोऽतीव भक्त्या ॥ १ ॥
ति भ्रीमत्पद्वाक्यप्रमाणम्यादाधुरंधरचतुधंरवंशावतंसगोषन्दस्‌-
रिसूनोर्नीलकण्ठस्य कृतौ गणेङ्ञगीतारीकायां गणपतिभा-
वदीपिकायां गुणचरयविक्रतियोगो नमे-
कादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥

समापतेयं सटदीका गणेकगीता ॥

जार यः

# एतत्पद्यं ख. पुस्तके न व्रियते ।

१ घ. °मह'।

अथ श्रीमद्रणेशगीताभ्टोकायचरणानां वर्णानुकमः ।

क्ोकायाः

अ.

भकर्मणः श्रेष्ठतमं
भकामत. प्रद्रया च...
अकाटदेशतोऽपात्रे
ङ्के मुप मुवनै- ...
अलिलेपिषयमुक्तो
मभ्निर्ज्योतिरहः दृषा
भमौ सूर्यँ तथा सोमे
अच्छेद्यं शख्रसंघातै- ...
भजोऽव्यये ऽहं भूतात्मा
भतश्राहनिशं भूप .-.
भतस्तानीदह सरुध्य
अनि८खचवगाग्ये ...
अतिवादो ऽभिमानश्च ...
अतो भक्टया मयि मनो
अतोऽसक्ततया भूप ...
अथ गीतां प्रवक्ष्यामि...
अथ वा मानसीं पूजां...
भयैकर्विरातिः स्वगे ...
अयैनदप्यनुष्ठातुं ...
भद्रद्रोऽमत्सरो भुत्वा...
भधर्मोपचयो धम
अनन्यभावस्त्गं सम्यक्‌
अनन्य रणोयोमां...
भनपेक्ष्य स्वशक्ति य-
अनानन्त सकादि ,..
सनारम्भेण वधानां
अनि्टाप्तौ चनदरेषटि
भनीष्यन्तो भक्तिमन्तो
अनेक कामनावत्वं
अनेकजन्मसंमूतिः
सनेकानि च ते जन्मान्‌
अन्तरात्मनि यः प्रोत-
अन्तर्मिष्टोऽन्तः प्रकाशो
सन्तवांयन्दियाणां च...

०

भ. श्रा. | शोकाः

९।१९
२।१९
१। ३
७। ९
१।२६
९।१ ;
३।२८
३।१०
९। १
६।२०
११।०६
<।११
२। ४
९।१९
२।३१

१० ९।
\9| ५
३। ६
२।१.
४्।२४

११।२९

अन्तः प्रसादः शान्तत्वं

५ | अन्यां मत्परहृति वृद...

अन्य नानाविधान्देवा...
अनग्धेरत्पद्यमानास्ते ...
अभ्यासाद्वा क्षी कुयोत्‌
अर्यम्णे सोऽत्रवीत्मोऽपि
अवियागुणसाचिन्यात्‌
अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं
भव्यक्तोपास^1दृद्‌ःख-
अश्ादशपुराणोक्तम्‌ ..*
असन्सरत्यु सदमन ...
असमर्थोऽपित्‌ स्वान्त ...
अ पम्प्यं निबध्यन्ते ...
असंद्यनयनं काटि
असंख्यवक्त्रक्टित- ...
असि त्वं स्ववित्साक्षी...
अरिमश्चराचरे स्थितया
भ्हमभ्रिहदविहोता ...
मह्ण्को रूणां नाथो .-.
अहमेव जगयप्मात्‌ ...
अहमेव परे ब्रह्म ,..
अहमेव मह्‌ःविष्णु-
अहमेवाखलं विश्वं ...
अहमेवापरो ब्रह्मा ,..
अहमवेश्वरः शास्ता ...
अहं विष्णुश्च रद्र्च °...
अहं साक्षी जगशक्षः ...

आ.

आत्मन्ञानरतं ज्ञान- -..
आत्मानात्मविवेकेन ,..
आया संसाधयेन्मुक्ति -.-
आनन्दमश्चुतेऽसक्तः -..
आभिचारिकरकतेत्वं

आभ्यामुत्पद्यते सर्वै- ..-

©
आजैवं गृरुदभरूषा ..*

१०५

[१11

1११)

(२.

केयेकाद्याः अ. श. | छ्मेकायाः अ. श्म.
आवृणोति यथा माया .“ .-“ २३८ |कतीरमिति मांतेषां ... ... ... ३।१९
आश्रि बुद्धिमनसी -.. -- --+ २४० |कतौरं त्रिविधं विद्धि... „~ ... ११।१८
आसनेषु समासीनः .-. --- ~ ४।२६ |कथकारीच्धियत्रामे ... ... ~ २।५

इ, कमणा शृद्धहदयः ... .- -.. १।३९
इच्छाऽव्यक्तंधूतिद्वेपौ .. ~ ५।२२ कस्य चित्पुण्यपापानि =
इतरत्सुकभं राजन्‌. ... „+ ~ ३।८द्‌ | कामक्रोधौ महापापी, ^" २।३७
इति क्षि्र तथा ज्ञाता... ... ... ९।४१ |कामध्वैव तथा धः ५
इति तस्य वचः श्रता ,,५ ,.. ११।३५|कामाट्‌कुरवियोगेन ... -.+ ~~ ३।९५
शति ते कथितो राजन्‌ ... ... ११।३५| कामिनी हिसदाकमेः .-. .-~ २।२५
इत्थं योगं मयाऽऽख्यातं ... ... ११।३६ |कामो लोमत्तथा क्रोधो ... ... १०।२२
इन्दियार्थाथ संकल्प्य ,.. .. .. ५। $| कायिकं काचि वोद न 2 "मि
इन्दरियान्धान्विचरतो ... १।६३ | कायिकादित्रिधा भृतान्‌ -* -** ३।३८
इमं गोप्यतमं योगे ..~ „~ ~“ ११।३९ | रणे सति कास्थ ^ "~ = र्‌
इष्टा देवाः प्रदास्यन्ति... ... २।१२| का्याकार्चकृतीनां स. -- + २।१८

[1
(1

६. कटेन बहूना चायं ... ... .-~- ३।३

५ ८५ का इङ्का गतिरख्द्ा... न
हव्शं विद्धिमित्खं ... .. .. ६ ५ | गा रदा ११.
उ किरीटकुंडल्धरं ... + ~ ८।१२

त कि क्षेत्रं कश्च तद्वेति... -.- .* ९२०
४ “् 44 क
उच्छयाधमनिचयं “- = ~= ३।११| क्रि सु त्रिषु लोकषु... ~ ...+ ४।२०

उपकारं फलं वापि =“ "~ ११८ कुवन्ति देवताग्रीति ... -.. -.- ३।१४

ऊर कृवैन्ति सकलं कमै ... ~ .-. २।२९
ऊर्जँ भवन्ति भूतानि + च २।१५ | कुन्ति सतते कमे ... ..- -.-~ १।३३
ए. कून्दर्ष च शोकं च... -. =. ११।१९
एककाठं द्िकाटवा + ..“ =. ११।्द्‌ कृत्वा ऽन्त मातुकान्यासं == == ७।१५
एकस्मिन्माये पद्य तं द 9 -2 2 केवरं कमणां न्यासं ... ... ~ ६

एतदेव परं बह्म ,... .~ „^ ९।३०|को वेद्‌ लीलास्ते भमन्‌ ~ -- <।र्र
एतं पुराभवं योगे ... ..+ .. 3 » | क्रियायामक्रियाज्ञान-.- “* **"
एतां ब्रह्मधियं मृष ..~ + - १६८ | क्रियायोगो वियोगश्च. ^" "= म र
एते दोषाः पररिाज्या „+ .-~ ५।११ | क्रोघादज्ञानसंमृतिः ~ “~ ~ १५९
एवं कुम॑न्सदा योगी ... ~ -- ५।१५्‌ |क्रनलो खम्ेकारः “ल - ^ ६।४
एवे मां य उपासीत ... .. ...+ ७।१७| क्षरं पत्वात्मक पद्ध ..- “~ च ७1४
एवे यः कुरुते राजन्‌ ... „~ „~ ३५ | क्षितौ सुगन्धरूषण ... ~ " ६। ९

एषु निषु प्रवृद्ेषु ... .~ ~ ५३ ख.
विदे
आ खगं स्ववह्े कृत्वा ... ... ~ ९ ॐ
्मोकारः पावनं साक्षी ०५५ ~ ७1२० ग
कृ गन्धर्वेषु मनुष्येषु. ~ ~ भाग्प्‌

कदाविदक्रियः कोऽपि ह २॥ ४ | गुणैननिभिरियं देहे .. -- “* ९३१
करणपूर्णददया =.“ -*“ ^ १1१७ गुरविजद्विजातीनां .“ -*“ “१११

(1
५
=
1]

[३]

क्मेक्याः

च.
चतुविशवयक्षरो यो ...
चतुर्वेद(थैतच्वज्ञाः -..
चत्वारो हि मया वण...
चित्तराद्धिश्च मदती ...
चिन्तयानस्य विषयान्‌ ४
चैयं सवस्मिके देच ..~ .--

ज.
जनाः स्युरितरे राजन्‌
जन्त॒नां हितक्रत।रम्‌ ...
जहाति यदि कर्माणि... ~
जित्वा प्राणान्प्राणतती ...
जीवन्मुक्तः स योगीन्द्रः .-.
जीवन्मृक्तादरदे मप्राः..-
जतारः षडरीणां ये ..
ज्ञानखड्गप्रहारण
ज्ञानचक्षुरदं तेष्य
ज्ञाननिष्ठा कर्मनिष्ठा
ज्ञाननिष्ठात्तपोनिष्टात्‌ ...
ज्ञानविज्ञानसंपनने ५
ज्ञानं च वत्रावेधं राजन्‌ ..-
ज्ञेया मल््कृतिः पूर्वे ...

त्‌.

तज्ज्ञं त्वं विद्धिमां भूप
तज्ज्ञानविषयं राजन्‌ ... ..*
तज्ज्ञेयं पुरुषव्याघ्र ...
तश्च सवेभावेन ... ...
ततस्ततः कृषदेतत्‌ ... .“
ततः क्षेत्रं समासाय ...

ततः सर्वाणि भृतानि... ^.
ततो राजा वरेण्यः स

वत्तत्कमं च वीय च...
तत्तेऽहं शुणु वक्ष्यामि

तत्रापि त्वमक्चक्तश्चत्‌... ...
तत्वमच्र निबोदधुंमे ... ...
तत्वविद्योगयुक्तात्मा ...
तत्त्वं मुमुक्षुणा ज्ञेयं ...
तत्सर्ैमर्षयेद्रह्म

०५५ ०५

०००

०००

अ. श्च | श्रेकादयाः

तथा तथाञ्स्यतं भावं
१ तदकमं च कमपि
तदस्थिरं जन्मस्रती
तदप्रामं चनियम्याऽड्दौ
तन्द्रीप्रमादकतभूतं
तपोऽपि त्रिविधं राजन्‌
तप्तः श्रान्तो व्याकुले दा
तमिदान।महं वक्ष्ये ...
नस्मात्करमाणि कुर्वीति...
तस्मदितत्ममुन्मृज्य
तस्मान्निवम्य तान्याह
तामसीं य चिता राजन्‌
तुन प्रकृलया कुरूते ...
तजाऽमयमदहिसा च ...
तेण वत्ति प्रथग्भृतं
द्यक्ला राञ५ कुम्बं च
त्रयीविगप्रतिपन्नत्य ...
त्रिविधस्यापि दुःखस्य
त्वमिन्दो ऽभियमश्चव ...
त्वमेव तत्वतः सवां ...

८।२
३।१८
१।३६
१।१५८
५। ९

३।१६
४।२३७
१।३८
३।३६
५।१८
१।१्‌
॥8। २ ^
31५०
८
२। १
।२७
्ठ।१.अ५
११।१०
६। > ददाति तस्य तुषटोऽसौ
दानं दविजान शुशूषा
दाढर्य शौय च दाक्ष्यं च
दिव्यदेदधरो योगत्‌...
ुर्ञथं चातिसृक्ष्मत्वात्‌...
याददयरमिदं स॑
टषट्ेश्वरं परं रूपं
११।५८ | देवा मनुष्या नागाया...
३।४५ | :हम.चमृतो भूप
<। ५ |देवरान्निःसृय नरकात्‌...
३।१३ |देव्यामुरी राक्षसी च...
६। २ |द्रव्यण तपसा वाञ्पि...
९।१२ [द्द्रदुःख्सहो द्वेष्टा ...
६। ५ |द्रजे दरद महानयां -.
८ ८ | द्विविधा गतिरूदष्टा ,..
३।२३ |द्विविधान्यपि कमोणि...
| ९, द्विविधोऽप दि यागोऽय

९१२३
९।२६
२।४०
९।३५५

५।१५

द्‌.

००५

०००

००५

अ.
६।१
३।२२
११। ६
२। ६
११।२५
११। १
५। ७
१।१९
१।३७
१०।१५७
२।५१
१०११
२।३३
१०) ३
११।१२
१५।३८
१।५१
१।६१
€ ।२०
८। २

११।५१
११।३२
११।३१
1२५
९५।२९
| 3
८} ८
८1१८
१।१८
१०।१२
१०। १
३३४
५] २
१६४
६।२१
। ५५

५।१९

(४)

रकायाः

ध.
धमोधरईफले यक्त्वा ...
धममीधर्मो जहातीह ...
धीत पाबलिनां चाहं ...
ध्यानं ध्येयः स्तिः स्तोत्र
ध्यायन्तः परमं ब्रह्म...

न्‌.
न कर्वेऽदे यदा कमै...
नक्रिया नच कैतवं
न ज्ञानसमतामेति
न तदरिति यरतैथन्‌ ...
नमामि त्वामतः स्वामिन्‌
नमां विन्दन्ति पापिष्ठा
न यज्ञेन ब्रौदानैः ...
न यो यो.मिलयादुः...
न विनश्याने मद्भक्ता...
नस योगःल्ियायोगोा
नातिभुञ्जन्सदा यो ...
नानावः^तुक्यो मूमेः ...
नानाविकषुं मतेषु ..
नानाविभुतःभरहं ...
नानाषङ्क जनः कृवरैन्‌ ...
न'निलत्वं नानलत्वं ...
निलयं ब्रह्म प्रयान्त्येते...
निलये नैमित्ति तस्मात्‌
निन्द्कत्वं च वेदानां...
निग्हंममता बुद्धिः
निरीह योऽभिजानाति
निरीहा निभंया रोषा...
निरीदो निगृहीतात्मा ...
निमले। य -चित्ताप्मा ...
निषटुरत्वं मदो मोदो ...
नेद्‌ स्यं मदाबदहो ...

प.

०४

पश्च मृताने तन्मात्राः
परमां पिद्धिमापन्न ...
पाखण्डवाक्ये विश्वासः
पातान्मनां समुदाणां ,..

००

१।४९
१।४५८
६.१८
७।१९
१।१५

२।२३
४।१३
३।५६
११।२६
< .<१
६।११
११।१३
१। ६
७ रे
१। <
५।१२
११।३३
११।११
५।२५
३।४१
१।१५

अ. श्रो | श्रोकायाः

पावयन्त्यमिल छकान्‌
^डथयग्रन्ति ख॒णस्तेन
पुतयोमी मवयेष ...
पूनः पापसमाचारा
मान्य्रत्कुुते पपं
पृराणश्रवर्भनैष
पुग सर्गादिसम्ये ,..
पूजयेन्मां यत्नेन ...
प्रर कुम्भकं वैव
प्राधव्यां स्वणलोके च...
प्र्तिपत्तिमतो ज्ञानं ...
प्रमाणमेदतो विद्धि ...
प्रमादाज्ज्ञानसदहितः ...
प्रभुता मन न्नं ...
प्रलयानलदीप्तास्यं ...
प्राणन'मिन्द्रयाणां च
ध्रणःयामं त संरोधं ...

ग्राणायागद्रादशाभः ,..

प्रानेष्पा ¡ तथा प्राण...
प्रियाप्रिये प्राप्य दष- ...

फ.

फसतृष्णां विहाय स्यत्‌

ब.

३।३० (बिद्या च समया ...
२।३० [बुदुध्वपमात्मनाऽऽत्मानं
१०। ७ [बरह्मपनियवेदूशुदराः ...

९.१५ ब्रह्मघरः मद्यपः स्तेना ...

३।२० [व्रह्मचारी गृहस्यो वा...
३।१* [ब्रह्मरूप जगत्सवं ...
३।२४ | बह्मविष्णुशिवन्द्राढथान्‌

४। ७ ब्राह्मणो वैधमृत्पत्नम्‌ ...

१० ५

भ्‌,
<1> 3 | भक्तिमानिन्ियजयी ...
भक्तिश्चवाऽऽ्द्रश्वा्र ...

९।२१ | भक्ति दीनो ऽश्रद्धधानः
२२० |भक्त्यैकचेतसा चैव ...,

१०। ८ | भगवन्नारदो मह्य

००९

<। ९ | भजन्भक््या विहीनो यः

००५

ककाययाः
भविष्यत ततो लेक्रा
भद्रे माति सिते पक्षे...
भीता लोकास्तथा चाहं
भृवाऽन्तरिक्ष स्वभीश्च
भूतशुद्धि तरिधायाऽऽदौ
भेदतन्निपिध कनं

०००

प.
मत्त एव महावाहो ...
मत्तेोऽभ्निरापो धरी ...
मदन्यदेव4 4 भक्त्या
मदथ नानि वर्मागि ,,.,
मद्भक्तो मत्पर. सवै ...
मनसा सक्रलं 4५
मनतिष्टा मद्धियोऽलन)
ममतादृङृती लयक्वा
मपेत््क्च। ५ . क्रयं
मान नलचि न्करमन्‌
मानेऽ.मनेदखे च...

य.
य इमं श्राव्यो,
यज्ञोऽदमौष ¡ मश्रा ...
यतस्तानि पराणगहुः...
यथा यथानर. कत्‌
यथःऽयं ,मटाङ्गनि...
यदनादीन्द्रवदीनं ,..
ख्द्‌ा ह्यज्ञानर्ाटुह। ,..
यदेव प्राप्यते त्यागःत्‌
यद्बदृष्टेशतः कम॑...
यद्यर्करेत तत्णपै |...
यस्तु वेच्यामनस्तच्वं
यस्य यद्विदितं कमे ...
यं य देव स्मरन्भकत्या
यं वीक्ष्य न भयं याति
यः पठेत्प्रयतो नद्यं ...
यः स्प्रुत्वा यजति प्राणं
यामिमां पुष्पितां वाचं
या रात्रिः सवेज.तृनां
युकस्थानि वरे कृत्वा

५]

क्गरेकयाः
ये चैव नानुनिष्ठनिति...
धेन केनचिदाच्छिन्ना...
येनयेन हि भवेन ...
येनयेनदिषू्पेण ..
येनाख्तमये भूवा ...
ये मां सम्श्गुपासन्ते ...
योगप्राप्यै महाब्दो ...
योगग्रष्स्य को ठोकः
यरिमन्यं प्रवक्ष्यामि ...
योगद्ीने नगः उम ...
योगं नानाविधं सृप ...
योमिने केाचन्परे ...
यो गीतां सम्यगभ्यस्य
येगी प्रदं दुप्रहस्य ...
योगेन यो मामृेति ..
योगो नेन्द्रपदस्यापि ...
योगो यः पितृमात्रादेः
योमांमूतथर "क्या
योमेतस॑त्रिजाना
योभरितोऽ्थ दुराचारा
या ह्यन्यदेवतां मांच
र.
र जन्ब्रह्मापि त्रिविध
राजसी सातु विज्ञेया...
रिपौ मित्रे च गदया...
रोगाप्तौ चैव भोगक्तौ

ठ.

लोभो-क्षमः स्पृहाऽऽरम्भः

व.
वद्ःन्त भित्रफलञै ...
वणोन्दष््वाऽ दं चदं...
व भौश्रमान्मु"ीन्साधून्‌
श्य. स्वगे जणत्तेषां
वसवो मनगे कवे ...
+सुशुद्रा दव्यगणैः ,,.
वासनाषदिति,दाय्यात्‌ ...
वेप्नश्वरमहाब!हो
बितष्णः स्वैसौष्यषु ...

भ शे.
२३२
१।१६
३।१५
१88)
१२
७॥ ६
५। रे
५
५४०
४११
१।१२्‌
३१२३१
११५८१
५।२०५
५।१६
१ ९,
१। ७
९। ३
६।१२
५।२३
५७। ˆ |

११।२७
१०।१९
९।१६
१।१द्‌

९।३२

्।
२।१०
३।१२
४।१८
१।२५
८।१५
३।३१
१।
१।५३

ोकष्याः
वियार्थिनो भवेद्धियया ...
विधिवाक्यश्रमाणाये ...
विनाद्वषं च रागं च...
विन। प्रसादं न मतिः
विपाश्वेयतत भूप ...
निभिन्नत्वमति जष्यात्‌
विमृढा मोदजाञेन ...
विवेद्नात्मनो ऽज्ञानं ...
विश्वशच्चाखिलव्यापि...
विषयाणां तु यो भोगो
विषयैः कऋकचैरेतत्‌ ..
विषयोत्थानि सौख्यानि
विषवद्धासते पूवं ...
विष्टपे मे न प्राध्योऽस्ति
वेत्तारमक्षद वेयं ...
वेदशाल्ञपुराणानं ...
वेदेनाविददितं कूरं ...
व्यावतैन्तेऽस्य विषयाः
10

शक्योऽहं वीक्षितं ज्ञातुं
शञप्तास्गुशे निजो मेः
शिवे विष्णौ च शक्तौ च
इाकादयाः सनकायाश्च..
शेवस्य योगो नो योगो
शोषयन्तो निजं देहं ...
प्रेयस। वुद्धिरावृत्त. ..*
भ्रेयान्य^कुरते कमै ...
श्रौतस्मातौनि कर्माणि

[3 9 1 स
सर्वाधिकः सुख ज्ञानं
सन्सद्गादणसंभूतिः ..-
स-वनावतिजीर्भे गोः...
समदा भक्कि- ,..
सम जितात्मा विज्ञानी

£ |

अ. नो |शरकायाः
११।५२ |समो मां वस्तुजतेषरु...

„ ११। ५ सम्यग्व्यवसिता राजन्‌ ...

१।६० |सवदा षड्विकारेषु ... ..~
१।६२ |सर्वेन्दिय'ण्याधिष्ठाय ... ...
१।५६ सर्वेषां भूप यज्ञानां ,... ...
२।२६ |सवाहनां सायुधां च ... ,.
“ ०।१५ |सरितां पतिमायान्ति... ,.,
५।१५ |सेकल्पजांस्यजत्क मान्‌ ...
९।२८ |सन्यध्तिश्चैव योगश्च ... ,,.
११।२४ संपरावृल स्वायेभ्यः ... ...
५।२१ [संपादयन्ति ते भूष॒...
*।२२ |सयमाभ्नो परे मूष ... „^
११।२२ |सरीलयति यश्चैनं ... ,,.
२। २ |संसुतीनां महाचक्रं .-. “+
८।१५ | साक्षातक्रणेते मां कथित्‌ ...
११।३० |साऽपि भक्तिच्िध। राजन्‌ ...
१०।२० | सांप्रतं चावर्त णोऽपि क
१।५५ [सिह शादृलक वाऽपि... ,..
सुलं च निपिधं राजन्‌ ,..

८।२५ [सुख दःसतरे द्वेषे ..- ...
२।३ + |सूरविदयाधरयक्षैः ... „^
१।२० |सुरांश्वानेन प्रीणध्वम्‌ ... ...
९। ९ |सुलभस्ताः सकामानां ...
१।१० | सहत्वे च रिपुत्वे च ०
१०।२१ |सोऽपि मामेदयनिर्ययं थ
९।१५ | जीर्दिसागोवधादानां ... ...
२।२१ | स्थिरचित्तो जपन्मच्रं ... .-.
५। १ | स्नानवञ्नाद्यलकार- ... ,.
स्मरतिलोपश्च मूकत्वं -.. ...

९।३३ | स्वस्वक्मैरता एते ...

द्‌

च < ५५
९।२५ | हुतावशिष्टभोक्तारो ... ~.
५। ६ | हेत्हीनमसय च॒ ... ०

दति श्रीमद्रणेशगीताश्टोकायचरणानां
वर्णानुकमः समाप्तः ।

भ. श.
१।१्द
१। ५
१।२९
९।२३८
३१३९

११५०
१।६५
५।१३
४।१
१।५६
१।२४
३।३३
९।१८
५।१६
६॥ ८
१०।१८
३। ५,
४।३०

११।२१
५।१७
<।१३
२1११

१००५४
५। ५
९॥ ५,
११।५६
७।१६
७॥ ७
५।१०
११।३४

२।१३
११।१३