| 0 पका षः+ पपन 0 +^ 0006

08171. ^7004701.0616/1 101:1.1 1.41

0458 62 [६1 , 2. 0५, 20.

| 1४87 आनन्दाध्रमसंर्स्तग्रन्थाबरि

अग्बाङ्ः ५३। महादेवरृतवेजयन्तीभ्याख्यासमेतम्‌ आयप्रश्षट्‌कासमकं + सः (~ त्यापाढविराचितं श्रौतस्‌ अम । तज्ाऽऽयप्श्नजयात्मकः प्रथमो भागः ( १ ) । एतसपुस्तकं बे° सा० सं रा० “ काडीनाथङाचरी भग + । इ्येतेः संशोधितप्‌ । तञ्च

हरि नारायण आपे

इ्वनेन पुण्पास्यपरमे

श्रीमद्भिः ˆ महादेव चिमणाजी आपटे '

एतेः प्रतिष्ठापिते आनन्दाश्रममद्रणाशये भायसाक्षे$ग्रपित्वा भकाशिषम ।

€ ~ जञाहिवाहनसकाणा, १८२८ । र ॥ जित्ताषवाः १९०७।

( भस्व बेभविकारा राणशासनानुतारेन स्वापतीताः )। ¦ भस्य र्पुकपद्कम्र ( ६ )}

(भा ० उद्‌ २५ ० ५/८५/५ी~

ॐ तस्सद्रह्मणे नमः ।

सत्यापाढविरचितं श्रोतसुरं

महादेवरुतपैजयन्तीग्यारयासमेतम्‌ । यदितं कपै फलाय कर्पते यदवितं नन्धनिुक्तयेऽपि च । सचितपुखानन्तमनन्यमीशवरं वनदे नृरतिह दुरितेमदारणम्‌ ॥ १ ॥ वेदत्नयात्मनञनत्रयात्मजीशत्रयात्मन्ध्ृतेगणासन्‌ जन्तोरवस्थात्नितयानुिभ्ब निम्ब्रयात्मन्नव मामनरथात्‌ ॥ २ ॥ ॐकारप्रतिपादितं सुरलुतं मक्तानुकम्पायुतं दोपे दधतं दतं हरत शैं मनन्ते तनौ ॥ ज्ञानाच्छादितमेपहं कतरह पोहेयिया मां (गोमन ध्येयं देहतां मयच्छिदमनं भक्त्या मनामीश्चरम्‌ ॥ ६ ॥ गङ्गाधरो दारशरीरमाम्यया यया हरिः श्रीपतिपंज्ञितः कृतः । यया महालकष्यभिघानया जग- सिपतामहोऽनश्च सरस्वतीपतिः ॥ ४ ॥ तस्थे नमसतऽम्न पुनमैमोऽसतु ते भूयो नगसतोऽपतु छपाकराज्ञतः । मां पाहि नाज्याक्छृपणं छूने मद्धंशमात्गतां च प्ताक्तिणि ॥ ९ ॥ व्याततदुरोरधिगतारभयजुःमास्य * वेदध्रवौकमुनेरधिगल्य शाखम्‌ । देहेन तित्तिरिलगाङृतिना मुनीन्दा- नध्यापयनयुनिवरो व्यमनत्छशाखाम्‌ ॥ ९ ॥ यत्राकरोतूत्रमतीव गौरवा द्ोधायनाचार्यवरो ऽ्गुषये । तथा मदद्धानमुनीश्वर्तयाऽऽ- पस्तम्ब आचार्य इदं परं सकुटम्‌ ॥ ७ ॥ अतीवगुढार्थमनन्यदाते स्यावैशच युक्तं रचयन्नप्तो पुनः । र

र. सत्यापाठपिरचितं श्रौतसन्न- [१भयमपरन्न--

दिरण्यकेशोति यथार्थनाममा- गमूह्रजषटमनीन्दरसेमतात्‌ ॥ < ॥

बापू आचायैवरोऽकरोसपरे

ब्रं ठु यक्केरटेशपस्यितम्‌ । भतानप्ताचा्यतं त्वयापरं

पूतन युक्तं चिति पूनपट्विधाः ॥ ९ ॥ भ्याप्रादिकान्मुनिवरा्परणमामि मक्या ैरवदकलपतरुरेष जगत्म्िदधिम्‌ । संप्रापितो विविधशाखपयेर्हिताय

छोकस्य मन्मनः करणादनितैः ॥ १० ॥ विनेयवुक्तालिरतिद्धबय. उषचिदानन्दसुखं मुनीन्दम्‌ ।

नमामि पूत्राधविदे मुदाऽहं दिरण्यकेदयारूयगुरं कृपान्धिम्‌ ॥ ११ ॥ यो ब्रह्मदत्त इति विधृत आयकश्ये य॒द्रह्मणाऽऽत्मजनिना जनकेन दत्तः | मात्रे सुतो मुनिवरः पितृदत्तयोग- विद्यतपोभिरगमत्परमं सरूपम्‌ ॥ १२ ॥ पित्रा नियुक्त इह कर्मवि प्रकीणे- शालाविमागकरणाय च वेदैगप्य | ऽये मदीयमनवं कुशिकस्य "वं मात्मावतारजनुषाऽठमरेकरिष्णुः ॥ १६ पलयावहम्बनतया विदितादयतत्या- पादाभिषाममनदातैपितुः सकाशात्‌ 1 सूत्रपरणीतिकृतविस्मयमपूत्रक।र्‌* मुरैमहर्पिमिरवाप हिरण्यकेशान्‌ ॥ १४ ॥

गुरं गणपति नौमि जन्मज्ञानदौ तथा । < सह गौय महेशानं नौमि विष्णुं च पद्मया ॥ १९ ॥ १ श्ौमः गतो पिष्णोरवतरेण पूरितम्‌ | 1

कलापेन तदयाल्या महादेषेन रच्यते ॥। १९ ॥

१ क. ग. ददषिध्यै । सो । २ सपममुवा मदततम्‌ । सू 1 3 क, ग, श्मदो मव। स ॥ ५ ख. "थो पोमनायं द्‌ चि०।

प्ररपरशः] महादेवकृतवैजयन्तीव्यार्यासमेतम्‌ 1 1

दु्तमायमिदं पूत दैवाद सीतकवि्कमित्‌ । दक्षिणप्यां ता्नपण्यासतरष्वेदमा्रतम्‌ ॥ १७ ॥ भरथोगरलैरिह सूत्रतेगतै. मौखां कृतां पत्ततनौ निवेशिताम्‌ । विष्णौ निरीकष्याऽऽत्मनि भाति चाऽऽतमना चैविययदधैश्च मतः मागतः ॥ १८ ॥ भें ज्ञानं च वेदैश्च मीमातताम्यां परनायते | करियेशाम्यां तयोसतद्व्ंगताम्यां फलागमः ॥ १९ ॥ याज्ञवच्कयादयो यस्माचतुर्दशभिरेव ते । भ्प्येविदयामिरियाहुषैभत्तने च तेश्वराः ॥ ९० ॥ प्रः पूचिते ङिचिदन्यतोऽपि प्तमाहतम्‌ । स्वस्य बुद्धि परिच्छेत्तुं तन्यते जाङ्यरोगनुत्‌ ॥ २१ ॥ यपाऽध्ययनविपिवेदस्य सार्थस्य महे प्रमाणमेव कंदपपूतरस्यापि । तः) पैष्व अहणं स्रव मवे्ान्यतः । तस्मा्तसपपूतरमारम्मणीय पतामध्येतव्यम्‌ । बहयति धरमष्वाचा्ः स्वयमेव पेदमहगे साज्गवेदपरहणम्‌ । गोभुपकादेु केदाध्यम्पिटः । सूभरोकतं पटो मेद इति । तथा ततरैव्ञन्यगि वयति --‹ कर्मे व्याकरणे शिक्षा ज्योतिषं निरुक्तं उन्दोविषितिः' इति । तेषामङ्गलवादङ्करवमुपकारकस्वात्तदधीनवेद्‌ स्यापतामध्यौष ॥ पदाहत व्याकरणं तस्य योतिषं नेतरमुच्यते । निर्क्ते धोत्रगुदिष्टं खन्दपां विचितिः पदे ॥ शिक्षा घ्राणं तु वेदस्य हस्तौ कस्पान्रचक्षते । इति । व्याकरणनिरुक्तयोः शव्दपताधुत्वर्थादुशापनात्‌ । ज्योतिषस्य कर्मक्गकाठनि- यात्‌ । आदिवृभ्यमाषदडान्द्ः । छन्दोविवितिर्गायन्यादिच्छन्दोवििषनात्‌ ` । शिक्षाया वरणोचारणादिनियमनात्‌ । कल्पन्क्पपूत्राणि । केद्स्येममिहिते न्यायश्च सूचितं राखान्तरोये्बाहमणमन्वन्यायेः फलकरगेतिकरतन्यतांशशरयकदधावनां प्रपोगहे- पेण कल्पयति समरथ प्रयोगयेम्ं प्रतिशाखं करोति स कर्पः । छन्दःकल्प इत्याप- स्तम्बः स्पष्टमाह, छन्दो वेद्तं कलपयतीलर्थः । सराथोभ्ययनं स्पष्ठमाह श्रुतयन्तरम्‌-- * ब्राह्मणेन निष्कारणं षडद्भो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च" इति । निष्कारणं फरेदेशं बिनेषृ निलमिति यावत्‌ । ननु कलयसूत्रं वेद एवान्तभवद्वदिकमयोगदश्नात्‌ । न, पौरुषेय स्वस्मरणात्‌ । सूतकरदमि वक्ष्यति पूरततरपलवत्र । ततर पूरवः पः शब्दायौरम्मणा-

१ गः दाहः ।

४ “ सत्यापाठविरचितं श्रौतसूत्र (यमपरन्ने-]

नां हु कर्मणां समाननायप्मातो वेदशन्दशतत्र सैर्या विप्रतिषिद्धा । शब्दार्थतया यान्यन्वारम्यते न प्रत्यक दिप्रमाणमोचरतया तनि शब्दायौरम्मणानि कर्माणि वैदि- कान्यञ्िहो्रादीनि तेषां प्माम्नाय उपदेशस्य समापो पत यावता न्थनतिन प्रमा पषोऽनष्ठानपरयन्तो भवति ततर बेदशब्दो वते वेदयति धर्म विदरत्यनेन षा धर्ममिति | नच मचव्रह्मणमनरेणानु्टापरषनतमुपदेशो भवति किं तु कस्पपूतैरपि परह । ततश्च तेषाभवि वेदस्वरूप एवातुप्ेशात्पचैवा्गानि । अत्र षटूपंसया विपरतिपिदधेति । प्रिहरति-अङ्गानां च प्रधनरनयपदे इति न्याथवित्पमयः । अङ्गान्येव कपपूतरागि न वेदरूपाणि पौरुेयत्वस्मरणात्‌ । कतिपयन्यिव हि तेषू ब्रा्णवाकयानि पूरीगि स्ववाक्यानि । अङ्गानां च तेष प्रधानवनिमिः शढदैशठन्दो वेदो बरा्मणियादिभि- सवपदेशो न न्याय्य दति न्पायतिति द्वान्त: । ताविभ पूर्पकषतिदवानतौ कलसपूत्ाधि- करणे ष्टं दरट्यौ । यतक न म््ाह्मणमत्रेण पूरणं उपदेश इति, नैष स्थाणोरपरापो यदेनमन्पो न पश्यति पृरुपपरापः स्त भवति न वेदापराषः| `शषयो हि दं मेदान्तेण ततपूचितन्यविश्च स्ययदूधया पैकरप्य प्रथमेव प्रतिशालं प्यन्तिनतु ततर किचिदपि रौकिक्रमाणेमात्तिदधं संक्रामन्ति । मवानतमर्पोऽ" ङ्गानि शक्ञान्तराण्यधील प्रयोगं क्तु मर्थो मवत्वितीदानीतनानां कस्पयेव शरण- भिति तदष्ययनमावदयकम्‌ । तत्र कपूर प्रतिशतं भिन्तममिन्ञमपि कचित्‌ । शाला" भेदोऽध्ययनमेदा्र सूत्रमदादवा । भाश्वलायनीयं कात्यायनी च पूत हि भिन्नाभ्यय, नययोदयोः शालयोरकमेव । पैततिरीयके प्तमाननये पमानाध्ययने नानापूर्राणि | तदधेदादपि शासमिदश्वरणबयूहशाने दृयते । न च पूतरमेदे शालमिदः शातमिदे च सृत्रभेद इति परस्पराश्रय इति वाच्यम्‌ । यथाऽ्ययनमेदाच्छासमिद्ोऽनदिरेवं पत्र मेदादमि। न हि पत्राणां कृन्धि पक्ताऽ्यतनी फं तु नानाक्ररपगताु तत्तन्नाम ~ कपिन्यक्तपु नित्या । ततप्रणीतपूतरेषु च नित्या जातिमवम्न्प तिष्ठति । यथा पुरुष. } नामासूकितशालपु पंक्ञा । न च तेत्रानयाुपूव्या प्तमाधिरिति वाच्यम्‌ । अत्राप्य मोनुपू्थी अनादितवात्तमः स्तमापिः। शब्दतुपूषौ यथप्यन्यथाऽपि पमन्यते तथाऽऽ न ्पक्तिमेदेन नातिभिद्यते । अतुष्ठानक्रमस््वपौरुपेये एव । अध्ययनेऽपि नाऽञनुपूवीं . नित्या प्रतपूरपं तस्या जन्यतवनानित्यत्वात्‌। ज्ञये पर्वानप्यनु्पानेनाध्ययनं सूत्र ह्‌ दैवत्कयाऽप्ाुपल्यी रानदुगतयाऽप्यानपूर्नव्ररमिन्यञयत इति पूतेषु स्मृतित्वं , सपत्यधिकरये यते ततपू्रकारेोक्तं न्थायतरि्तमय इति ममा्ाति दवान्तसीकार- „इनेन । तपा समतिरामाण्यममि न्यायतनादेवेतयपि दशितम्‌ । श्वतिरपि स्मृतीनां , बेदमूहत्वमाह-- धद किंत मनुरवदत्तदेषनम्‌ › इति। मेषं यथ। हितमेवं मनुबचन- ममि प्रमाणवेन -हितमिलयर्ः । 0

१

यिनि.) २ ग. क्न

(भण्पय्ः महादैवकरृतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ । ५

मनुरमि--श्॒तिं पशयन्ति मुनयः स्मरन्ति च तया स्मृतिम्‌ › इति ॥ भत एव म्रीचिः-- दुधा नैदिकाः शब्दाः प्रकीरत्वाच येऽसिलाः | तञ््ैल एव स्पष्टा; समृतितन्े व्यवसिताः ॥ इति |

सतित सपृतिरक्षणे शने व्यवसिता अर्भकपनेन | तपा चैकस्या तैत्तिरीयक- शालायां प्मानपाठायां पूत्रमदाद्वान्तरशासामेदश्ररणब्यूहशासे वर्तेः । बरणाः ` शालाः सूत्राणि च व्यूहो पिधिच्य भेदः| न चातराध्ययनमदोऽप्ति । तस्मासपूत्रमे- दादेव शासामेदः । ननु स्वाध्ययिकदेशे। मच्ननाद्मणात्मकः शालेतयुच्येते, तयो . सै्व्ामणयोरन्यतरभेदेन वेदेऽबान्तरशासामेदः स्यादिति नेत्‌। पत्यम्‌ । यथा प्रङ्गः स्वाध्याये वेदशाब्दवाच्य एतं शासाऽपि साङ्गव वेदैकदेशसेन शालान्तरत्वं ढमते । तकनङ्गप्य पूतस्य मेदाद्धिधत एव स्वाध्यायाध्ययनमिति । भवतु चरणमेद एव शाखा" भेदन्पवहरि हतुः । तथा च यथ। श।लाध्ययनं नियतमेव पूत्ाध्ययनमृपि न व्यत्ययेन कुं शक्यं कपानां च त्यये प्रायथित्तश्रवणात्‌ । स्वयमपि वक्ष्यति प्रणह्ते प्रायश्चित्तं चरिवृदश्चएतम्‌। चरणदतत्वं तु शासापू त्रयोः प्रत्येकं व्यत्ययात्‌ । ननु समाने खध्यायाध्ययने कथं कर्ममेदः कथं च पूतरमददधेदे वा कथं फटैकंयमिति चैत्‌ ॥ उच्यते--नासिति कर्ममेदः । यथा नानाशातापरस्ययमेकं कति न्यायशाखनि्ेऽपि स्वशाखपेतितानेव पिधक्यायाशनोपपतदर्य तततच्छालिनः कमीमेदेऽपि प्रयोगमेदं रच यन्तिनहि शब्दरन्तरादिभिः प्रमगिः कर्मेदोऽल्ि तु यपैकस्यमष शाला- यां नित्यकम्पमेदेन प्रयोगमेदमात्नं तदवतमयोगमेदमात्रमेव तत्कमगुणमेदेनेति वक्षति~ ५ तौ समानविधानौ ! इत्यादिना । तथा स्मनिऽध्ययनेऽपि कचिदनेकर्स्य शब्दस्य. कारथविवक्षयाऽनुषठानदः । कचितस्विध्यपेतितशासान्तरीयमन्नत्ाहमणनानात्वेन पाति भैकसपकप्योगे नियतैकैककोटथाश्रयणेनानष्ठानमेदः । ततो न फडस्यमि प्रयोग भेदे तारतम्पमस्ति । यथेकप्यं शालायां तरीहिभिरिषटे यत्कं तदेव येरपि । यो दितहोमे तदेवानुदितहोमिऽपि । तच्च तच्छछिनामेव नान्येषा,ग्यत्यये नानिष्टभपि । तस्मा जानार्थानेकशालेपपहरिणासिरोतादिकर्मैणां पैकसिपकाृषठानपरा्तौ भ्यकवस्यापकानि कट्पपूत्रणि भवन्तीति तिद्धम्‌ । अवद्य न शासन्तरोपपंहारोऽेक्षितः । नक्षेकस्यां शालायां श्रौतस्ारतकमनुष्ानं साकल्येन विहितं तन्मना वा पठिताः । किं तु किंचि त्कविदाध्वयैवहोधादि तापकमेवेति वेदान्तरं प्रतिद्धमेव | एवमाघतयैवदिः साकल्य - - विद्धय आाध्वयाद्िशलान्तरपे्ा । न च स्वशालाविहितमत्रेण शाचक्तिधिः, उप नयनादिपस्काराणमघ्नच्छालायामविहितानां टोपप्रत्गात्‌ । दयते च शावान्तरी-

4 क.ग. च. "होत्र । रस. छ, श्वे दो"

द सत्याषाढविरपितं श्रोतसं- (प्रषाप्रने-~

याणमिन्द्रापनादिविधोनामयज्ञाऽ्च्छालायां तन्मश्रगिगद।न्नानात्‌। किंचिदसच्छालाया मप्रातमेवानूध निवेधति । कचिक्निदिलाऽनयद्विपतते | पपा नोत्तरेदिमुपवपति, यद्र यादगन््निरिलयदि । तेम ज्ञायते सर्वशासोपसंहारादेव प्रात्य निपेषनिनदेति प्म श्वातोपदहरेण कभैपिद्धिरिति । एवं बेदानीतैरनधीतपषशातेरधीतपर्वशासैरपि भ्रतिशालं व्यवह्यतरम्वरूपं न शक्यत उपतहमिति सूप्रध्ययनदिवावगन्त्यो व्यव्ितो पः न चान्पेऽप्यृपयो भिज्ननामानोऽपुं व्यवसितं प कतुमीशते तादश शक्त्यमिव्यज्ञकतत्तज्ामामावात्‌ । यत एकः सर्वतः सर्वश कतिरपीश्चरोऽपि न प्रम. केनावतारेण कछ प्रयोजने स्ाधयितुमिति नानाऽवतरति । 9 नयोऽप्यवतार्‌। एवेति इरयो पुरागेतिहतिषु । तपाऽप्यनादिशक्त्यतिक्रमणे न समथो इति पूवपवौपनपत्‌- सभानाभिनयज्ञकनामदामवद्धः प्रकमाना योगन्तननक्षष। पत्यान्यविपयमलयक्ता स्वविषयं पत्राणि प्रणयन्त प्रतिशास्यघभैत्तानायेति युक्तम्‌ । "ति हि-द्ापरे स्मनुप्तेतृतीये युगपर्यये ।

भतः प्राशराधोगी वाहतवयां कल्या हरेः ॥

प कदाचित्सरस्वत्या उपदश्य नलं शुभिः ।

विविक्त एक भप्तीन उदिते रविमण्डले ॥

परोवरततः प्र षिः काठेनाम्पक्तरंहपता ।

युगधव्यतिकरं प्रां मुवि युगे युगे ॥

मोतिकानां च मावानां शकिहुपतं च तत्तम ।

जध्रद्षानाभिःच्ानदुर्ेषानहतितायुपः ॥

दुर्भगां जनासीकष् मुनिदव्येन चधुष। ।

पैवणीक्षमाणां यदृध्यै/ हितममोषहक्‌ ॥

चतुरो कमै शुदं अनाना वीय भैदिकम्‌ ।

व्यद्धा्ज्पततल वेदकं षदुरधिषम्‌ ॥

अग्यनुःसामापवीस्या वेदाश्वत्वार उदृताः ।

इतिहापपुराणे च पमो वेद उच्यते ॥

तत्रेदरः पेटः सामगो जैमिनिः कविः ।

वैशपायन एवैको निष्णातो यजुषां मतः ॥

अपवीज्गिरपामाद्सुमन्तुदारणो मुनिः ।

इतिहापतपुराणानां पिता मे रोमहैणः ॥

त एव रषयो वेदं खं स्वं वयस्यननेकधा ।

शिष्यैः प्रशिष्यैलच्छिष्यवेदासे शालिनोऽमषन्‌ ॥

4 छ, पत्यं ध ॥ २ ग, च. छ, ९रापर" ।

शप्रपटठः] महाचेवकृतवैजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ । ७

त एव वेदा दुरवयिने पुरपर्यया एवं चकार मगवान्त्यापतः कूपणवत्पलः ॥ इति |

श्यापो हरिरेव स्रिष्यादिषु शि निवेशयंसतदरारा स कृतवानिदयर्थः ।

तेन सप्रयोजनत्वे स्थते भगवान्पत्यापादः प्रणेष्यमागस्य सूत्सपार्ये पिण्दीकृल रिष्पनुदधि्तमाधानाय प्रतिनानीते--

यहं व्याख्यास्यामः ।

यत्तो हि मरेवतामुदि्य द्रव्यस्य दानम्‌ । तस्य रूपं देवता्रन्यम्याभेव निरूप णीयम्‌ । तदाहुः-श्रन्यदेवते कर्मणो रूपम्‌! इति मीमां्काः । अतोऽल्य व्याल्यानं नामास्य देवताया इदे दरव्यभौरमनधरप्रकोरण दयदेतसतौ एयिति रूयापनमर्‌ । तथा चेयं प्रकृतिरियं विहृतिरिति न यज्ञव्यार्यानम्‌ । ततोऽतिरिक्तं तदुपङकषितं दथिहोमादिकमुपनयनादिकं पतामयाचारिकं नेन प्रकारेण कार्मेतसै फठयिति स्थापनं तस्यापि प्रिक्ेय यज्ञशब्दस्य प्रातिशारूपकमेपढक्षकल्वात्‌ । कर्माणि व्यार्यास्वाम इति वक्तभ्येऽपि यज्ञमूयस्त्वस्य रुयापनाय यज्ञम्रहणम्‌ । इदै हि पतविंशतिप्रभार्मकं पत्यापादरिरण्यकेशिपूत्रम्‌ । त॒तराऽऽयप्रश्द्रये परिमापापूके दशपूणेमातताव- बुनरवाप्ये्षधकाम्पदर व उ्यावातानि । वृतीयप्रमे चाधिकारः प्ैकमैषु प्रतिनिभिनिरूपणमाधाने तदङ्गटयः पुनराषेयम- श्रिहोश्र पगृहस्य प्रयाणे दर्विोमधमा अतिदशपरकारो विकृतिषु विशेषविधिभ सोमाभ्रयगेिपदुवन्धानामनुषठनिऽमावास्यापौणमापतीकालावाप्रपगेटिश्च । पते प्रभे निरूदपडुबन्धसतदिष्ेतिविशपविधिश्च । पमे प्रभे चाुर्ास्वानि । ष्ठे भरभ् याजमानप्तमान्यविषिपरवकं॑दशपूणीमाप्योयीनमानं प्रवतो पानमानं नाऽऽ्व्यव- विरोषद्टिपशुबन्येषु य।जमानातिदेशसेन्दषेखपपरस्वती पषा दितिचयावाएयिव्यर्यमविश्व+ दवेनदेन्द्ियाबदि्र्रतू(त)णं प्रलक्ानुम्रणाश्च.ऽऽधानयाजमानमाधानप्रशयाहिता- परिषमौः पुनराधेये दक्षिणाविक्ेपोऽगिहोश्रयानमीनं होमोपस्पाने प्रवाततोपस्पाने पुनः प्रवापतादागतस्योपस्पानविभिराग्रयगेटिनिरूदपडुवातुमीस्येषु याजमानं च वातु मीस्ये्वन्तराछ्कानि जतानि च । ततः सरतमाष्टमनकेषु ज्योतिषटोमलद्धिकार्‌ उक्थ्यवोदश्यतिरातरलेयीमाशच पश्र (द) कादशिनी तत्पषु तश्ावृ्यापनु्ठेषा धीविशेषाश्च । दरमेऽभनिटोमयाजमानहोतृतरिनियोगश्च ज्योतिष्टोमनरह्त्वं च ॥ एकादशदवादशाम्यामञ्निचयनम्‌ । श्रयोदशे वानपेयराजधूवौ चरकपत्नामणी च ॥ चतुदशेऽशवमेषपुरषमेधौ स्ैमेवश्च । पञ्चदशो विभ्यपरमे प्रायनित्तानि । पोडरे दाद्‌" शाहोऽहीनपतरर्पो महाव्रतं गवामयनं च । पक्षवश एकाहारीनाः । अष्टादशे सथा पहलत्सरान्तानि । एकोननिशिशयोसपनयनादीनि स्मर्तकर्मागि 1 एक

२. ञे । रज. नं मेः +

. सत्याषाढविरानितं श्रौत [पथमपरशन-]

विशो यालुषहौतप्वरिर्णयौ । दविरो कायेषिषशुन्धाः । त्रयोविंशे कौकिटी- सौपरामणीवाः काटकचथनानि च । चतुर्वि परवगयः । पर्वे शुलये विहारयोगा स्याह्याताः । पदूविशपतविायोैमा इति । पितृमेषस्ु माशद्ाजीयो मुनिना परिगू- हतो द पर्न । एतत्मुम्रतिपाचं यज्ञशब्दो रक्षयति नामिषतते। यतो यज्ञमिति सज्ञशब्दो यागमामे वषटूकारमदुने रूदलरैव प्रतिद्धेः। “ यो वै सप्तदशं प्रजापतिं ` यत्तमन्वायत्त वेद" इति प्रजापतेर्यै्तशरीरस्य परमात्मन आश्रावयेलयादि शरीरं निरूपितं दरपूणमाप्तयागाङ्सेन विधानार्थम्‌ | तेनाऽऽग्रावणादितपायौ दरपूणततौ यागौ तया तदङ्ग प्रयाजादयोऽपरि यजतिनोदनाविहिता दरपूणमापप्रकरणगता मश्राव- ' णाद्िकाङ्का एव यागास्तथा " प्रजपतिर्देवाुरान्नत ! इति यज्ञशब्दवाच्ये पोमेऽपि च्छन्दं वीयैरूपवेनाऽऽभ्रावणादीन्यङ्गान्याह । तथा च ग्येति्टोमोऽपि यागोऽन्ये च दरीपूमविङृतिरूषा इष्टिपशुबन्धास्तपा ज्येतिषटेपयुणविकारासदवि- कृतिरूपा एकाहाहीनपन्राणि च यागा नान्ये यजतिषालर्पातुशापतने शिष्टा ष ना. पैगतिकरणरूपा भी यन्ञयागशब्दवाच्याः । यज्ञशब्दो वपट्कारप्रदान एव कमणि हूदोऽनयत्च प्रयुक्तो ठक्षणया योगेन वा । अत्‌ एव कालयायनः " वषटूकारप्रदाना यनतयः स्वाहाकारप्दाना नुहोतयः ! इति । नेनिनिरपि (शब्दान्तर केदः कृता युबन्धित्वात्‌ ' इत्याह } वातिकङदपि ‹ घाल सवत्र धिद्ञेयं मावनान्तरम्‌ ! इति ।

तप्माधत्तशब्दोऽतरापि यन्ञरूफयशमावनावाचकोऽपि पिण्डपितृचज्ा्निहो्दिना- नाकर्माणि सूमन प्रतिपादयति पप्र्पितृगेषप्कनो्तानतान्यम्युदयनिः्नयप्तफलानि । पितुमेषोऽपि पुरुपार इति बहति फठं चाऽऽनन्ं पुलं स्वगे इति| तथाऽऽत्माऽपरि धर्मेषु उयानिषयापतितो व्याख्येयलेन प्रतिज्ञातः । कयं ऽपंशा भावना हि यज्ञशाब्दा- मिषेया ग्यास्येयलेन प्रतिज्ञाता त्त विधीयत इतयुच्यतेऽनन्तरमेव विधिषु मावनावि- षयो मावयेदिति सावनं गोचरयेत्किमित्याका््ावतीं च कुर्थत्‌। तेत्र ठिङाऽभिहित. षटप्ाधनत्वमषिकतं बा भवनागतं प्रतीयेत, इष्टप्ताधनं च स्वमाग्यतवष्ट प्रथमतो निरवपिकं पमेव शृहाति । ततो यदि स्वर्ीदिपदेन पुखमवच्छि्यते तदा तथेव गृह्यते कभ्यषु । अन्यद्‌] निरतिशयमेव पूं पध्यं फटतवेन गृह्यते नियतेषु तदवच्छेदका- भ्तीतेराव परमपमा्वदत्वेन साकषात्करेण प्राप्यतया फठ्तवेन गृहते । वक्षया चायो धरमेषु जानदवारा कर्मफडमात्मामालरं नातीति । र्स्य टामोऽन्ञाननिव- पैकतत्ञत्करेण । तदप्याषानप्रत्े वदिष्यति " क्ीमितमरेयप्म्‌ ' इति । प्रा क्षारा ससततं चाऽऽत्मस्वरूपं॑निः्रयपशव्दार्थः । तस्मादातमाऽपि फटतेन प्तज्ञातं एव । केन भावयेदिति फरन्धोत्तरकाटमपे्ायां फलठ्करणतेन यागादि~

गक.ग. नह, दती द|

१ पटलः] महादेवङ्कतवैजयन्तीव्यार्यासमेतम्‌ । १

क्रियाः तबध्यन्ते । तदुततरकाठं च कथभितये्नित इतिकारव्यतेनाङ्गानि सनध्यन्त इति यंशा मावना प्रतिज्ञाता । तिव विेयत्वादिरूपेण व्याख्यायते । ननू यजति- चुहेतिददातीनां पमान दानलक्षणमरभतुपादाय यागहोमदानशणदाः परवृत्तासोषा कथं भिन्नत्वम्‌ । पलं, त्रिषु दानं ययपि समानं तथाऽपि यजलादिचोदनमिदाद्ेदोऽ- पेऽप्यतीति हि प्रतिपादितमेचै शजदा्तरिकरणे । सर्पे करियानिेषः कथम्‌ ।

उच्यते पूत्रकारादियात्ञिकानां प्र्तिद्धितः ।

तऽनैमिनिमतपेतमिति मे दूपणं न हि ॥

याज्ञिकाः सूत्रकाराणां मतं बुद्ध्वा स्वं तषा ।

न्यासततू रेव द्रदन्यकुतोमथाः ॥

भरतिद्िमनुगृहन्तसते मान्याः श्रौतक्मीणि ।

तन्मतस्पापनथिव चापं मे न गण्यताम्‌ ॥

यनतिराब्दोऽपरजेपदानपातरे, तयैव पपे ुहोतिशब्दः, पात्रल्तवापादनापवों

दुदापिशब्दः । होमदानयोः प्रतेपपरस्वलाभादनयोरगो यागह्य दानमाध्र इति न सेकरः । नन्वसति यगिऽपि परप इति चेत्‌ । न, तप्य यनत्यधरलवामावलतेपस्य चतुरवतत बुहोतीति नुहोत्पर्भक्ितवात्‌ । ‹ तानप्त्निकृतानुत्नति ' इत्यादौ विना, मरलेषं यागिदधः । तस्नोतुम्यं तदयाभीति देवतायै वषटूकरिण दानमाध्र मानप्वा चिकक्िथामात्रं यज्ञः । अत एष व्यति तदङ्गमितरे होमा ईति । प्रतिपततिछक्षणा इति प्ता मतम्‌ । ननु यन्याित्रिषु छलद्यागमातं प्रघानमर्षः । तेव याग होमदानयोः कमेण तदेव परेषां पात्रछत्वापादनान्तं चापो गम्यते | ततर देवताया उदददयत्वम्रं सतवय त्रितयातुगतो न बषदकारपवहाकारमतिषाय इति सल. निवृत्या प्र्व्वापाद्ने पत्रपतत्करणापवर्गरूपक्षणे दान इव ल्यागहोमयोरपि यमान एव कतौ ज्यते वेद न ममेति य्य छव तेन यनमेमैव | कात्यायेना- प्युक्तम्‌-- यतं व्ा्यास्यामो द्रव्यं देवता त्यागः › इति । तथा ' प्रधानं स्वामी फृलपोगात्‌ ' इति च । न्थायविऽ्नैमिनिनाऽपि “ शा्षफठं प्रयोक्तरि तहत्तण. त्वात्‌ › इति, ‹ उत्सर्ग वा प्रान स्यात्‌ ' इति त । निभतं च भाप्यवातिककारा. दिभिः नच ^ वाच्यं यञदीना्थस्य शाप्तनादेवतायासतद्धितो काया हविभागिते^ नैव चु्ुकतया जवि पंप्रदानकारकतवनेष देवतातत्तीतः कथं पुर्यमे भाल यथोरुमवेरम्ि परित्यज्य त्थागमातमदेदयत्वमातरं बाऽमुर्यमुमयोरप्यङ्गी क्रियत

+ वाच्यमिलाभकम्‌ ।

१ क. 'मेतच्छन्दा। रक. ख. ग, अ. तेऽन्तरं" ।

१० सत्याषाढविरचितं श्रौत ., [प्रथमपरभे--

इति वाच्पम्‌ । देवताया यागतनन्धो यदि विप्रेण स्यात्तव पु्यर्थपत्िहो,.. ष्टेत । किच न्ैत्यागोऽपि ठु तसिनपत्येवाधिकष्य प्रवेशाङ्तीकारात्‌ ।.. तथेव देवताधिकरणे प्रतिपादितं नवमे च देवता वा प्रयोनयेदृतियिवद्धननस्य॒तदषैतवा- दित्यदिभिरवतातिग्रहतेन पूप्प्वापि वा शब्दपूायततकृतिषानं , स्याह णत्वे देवतश्चतिरिति विग्रहनिराकरणेन देवताप्कारो न याग `इति स्थापित, ततकयं वृकेण दानं यागः पत च होतारे वषटूकर्रीति चेत्‌ । न । दानर्थिन धातुना तद्धित- चतुर्भ्य च स्ाषिदधये हविप्मतिप्दीृत्वमोक्तृखनिीहार्मत्रसयं विगरहवत्तेन विधानं पयैवस्यति | न सैतावता देवतास्कारे यागः स्यात्‌ । फिन्‌, इनद्रायर्ीन लौकिका येनेन्द्रा दिपदानां टोकतः शक्तिग्रहो भेतकितु तेऽपिशासखदविव जेयाः । शास श व्हवत एव तरो तत्रैव राक्तिमरहो न तु विगरहविषुरे व्यवहारोऽपि । न न शब्द एष तावदेषतास्रूपं पदा्ैतेन प्रमाणामावात्‌, तादगप्रतीतेशर | तस्मा्ादशेऽयं शक्तिमहस्तादगेष तत्तदेवताशब्देन वाच्यं तपरे देवतालेन विभिः । क च ^ तदु. पपि यादरायणः भवात्‌ १ इलयेन सूत्रेण भगवता बादरायणेन क्रममुक्तिनि- याहाय देवतानां विग्रहवत्स्यापनेन ब्रपतरियापिकारसापतापुक्तोऽन्यपोपा्तन।दिकर- भिलत्तदेनतालतूपप्रप््या पुक्तिफडोपपादिकानां शुतिसृतीनामश्रमाण्यमेव प्रते. तेति शरोरकमीमांसाया देवताधिकरणे स्याप्तम्‌ । मगवता बाद्रायणेतष्‌ । विरोधः कपणीति से्नेफप्रतिपत्तदैशेनात्‌ ' इति च विगरहव्वमुकतम्‌, । तदुक्तमेव मनति कृतवा तत्र तथ सूप्रकरदेवता्ारुप्यादवि कर्मीफटमुपदिदयत इति वक्तव्यम्‌ । न त रातथादिकानामचेतनानां देवतात्वाटेवताघ्तरूपप्ातिरप्युपपकनेति वक्तव्यम्‌ । तश्रापि चेत्य तत्तच्छरीर[्य]८व देवतातस्ीकारात्‌। इदयते हि दैवताः प्रति मध्यमपुरुष यूपमह्मपोगोऽतो नाजेतना देवता | प्रतिपादितमेतनिरुक्तादौ प्रपशचेन | न च शाला. दवि प्रति युप्मच्छन्द्धयोगादयमिचार इति वाच्यं) त्रापि चेतन्याथिष्ठतुः स्वीकार कविलवि तत्रैव प्रतिपादितम्‌ । रि च पूर्वेऽपि न्यायाः प्रयोगपर्ववप्ानफलाः | न श कपरयोगरचना विना सुतर्यतोऽवगम्यते । प्रयोगे च कवशेषुनियमों भ्वदितिकरौज्यतानियमश्च पूत्रकरिरेष कर्मभ्यः । तत्र त्यवहारद्नेन शन्दशकति. अहो नतु न्याय्िद्धशक्तिप्रहमेकष्य व्यवहारो ठोकत्यवहारे तयात्वामावादनादि- ग्यवहादशक्तिपयाोचने मानमिति च स्थितिः । सूत्रकारतु नेोदनापु फलमोकत- कत प्ररिमाप्य व्यतस्यापयानि दान व्यवहारतिद्धे । ऋेदयरदपतामेवेद- हतेषु कर्मल्नादेशे होताऽ्धुरद्वाता न क्रमेण कतीरः । आदिष्टा एवन्यि मनि । तास्तु न यनमानस्यौतसमिकं कलं वेदोपाधौ | तत आदिष्ट एव कमै

१ ख. छ, (क्षप

्

" परमप] = महादवकरूतवेजंयन्तीन्याखयासमेतम्‌ 1 ११

विशेषे कतौ यजमानो भवति | मेदं प्रकृ प्रवृत्ते होतृूत्रे तदेव मनति निधा याहाऽऽश्वलयनः प्रतीयादिलयनुवत्तौ ‹ यजतीति कर्मैचोदनायां होतारं, ददातीति यान, जुहोति जपतीति प्रायश्चित्ते ब्रह्माणम्‌ › इति । ऋभेदेन होता करोतीति त्तया विनियोगादिवय्ैः । ततस्तु यजतिचोदनाघठन्पास्वपिे चोदनाछ्नादि्टक- कापु होतेव कती येोग्यत्वा् । कुतः, यतोऽधवधुष्तं प्रसवा ऽऽह यमेति । तथा भैत्रावरुणोऽपि । ये यजामह इत्यपि प्त एव पठति । ततो याज्यया वषटूकारान्तया प्त एव यजति! हृयति वा अनुबाक्यय। प्रयच्छति याउ्ययेति श्रुतेः प्रदानं च वट्‌ कारान्तया ‹ वपदूकरेण स्वाहाकररेण वा देवेभ्यो दीयते ! इति श्तेः । तधा दद तीति चोदिते यजमाने कतर प्रतीयात्‌ | तत्रायमभिप्रायः--दानं नाम ब्राह्मणाय. शेन दत्य द्रव्यय पात्र्ठसवापादने, तच स्वत्वत्यागान्तमेव ददालर्थलघ्रैव सदेः | स्वतवत्यागो यस्य स्वै तेव काये नान्येन । सं न यजमानस्येति प्त्रतिद्धमतो यजमाने दान एव केता तुम्यमहं पेप्रदद इत्याचारात्‌ । प्ति तु ददामीत्यदिप्रयो- गवन्तो मचा एव।धवपूतर याजमनि पठ्यन्ते मैवं यागा मश्रानानं किदसि । हविरृम्रणं तु कमान्तरं प्रतिप्तरूपः स्कारोऽप्यदृ्टाधः । याज रैत्रेऽपि हदयवेशेऽकां कृतवाऽनब्रूपाधजे्ेति होतुरेव कल, तया समिधो अग्न भाश्यष्य वयन्तविति यजतीति, न कुत्रापि यद्यर्थे यनमानकसववातीऽपि। तयाऽपव्भूतेऽपि वषट्करि वदते षा होति याञ्यपृरोनुताक्यावतीपु ततुरवत्तमिति नृहेतीति- सोमान इत्यपक्रम्पाध्वयुः स्वाहाकरिेण जुहोतीति दिदेमिषवध्वयेरिव कलनियमास्स- मस्तयज्येदिककरियास्तनदेश्े च. । तथा याजमाने व्यार्पस्याम इत्युपक्रम्य यान्य ठुशिषटानि कर्माणि यजमानकैकाणि न तेषु यजतिनुहेत्योधैजमानकीकलमुपदि- मतो द्षणादानेकमेव यजमानकर्तृकम्‌ । यागहोमावृचिक्कतविवेति यागहोमयोशिदं न ममेति यमानेन यागहोमांशौ क्रिमेते इति यजमानकर्व[क)त्वमिति न्यायम. तस्य न किचिन्मूढं पदयामोऽनुषठानविरोधश्च नापि प्रायभित्तविषिषिदै न ममेति छोमेऽस्य च प्राान्ये पुनी करणम्‌ । किच, उत्पर्ममात्रं त्यागापरपयाये तस्प्रभानं तदा यागहोमयोरभेदे शब्दरन्तराधिकरणविरोधः । अथास्ति वरेषु इति चेत्‌ । न इदं न ममेतयवोभयत्र पेकल्पदरीनादाष्यनुष्ठानविशेषस्यामावा्ान्न, यजमानस्य ॥ अथ होव्रधवयुम्यां ्रिशेपतिद्िमपट्कारस्ताहाकार।म्यामिति चेत्‌ । न, वपट्कारस्वाहा- कारङृतयोः छ प्रघानांशत्वमङ्गत्वं बा । नाऽऽचयः । परधानकम्णोऽशानु्ठानमृच्तिना परांशानुष्ठानं यजमानेनेति न प्रधानं यजमानङ्ते स्यात्‌ । क्रियापतुदायवाचिनौ यजतिजुहोती ।, स्मुदायवेव प्रथने तयोरंशानामप्राषान्पादनङ्गतवाचविम्जमा-

१. ते मः ।

श्र सत्यापाढविरापितं भरोतसू्च॑- ` (पमप्रशने--

नाभ्यां नाङ्क न प्रषानं चानृते स्यात्‌ । पिच, फलपबन्धिकरणं याजमाने, ममेति द्रन्यस्वतवत्यागरूपः संकल्पः । स च गारहपत्याद्याधनेषु महारुद्रनपादौ द्रव्य त्यागापतमवादलिग्मिः कृतष्याऽऽधानस्य जपस्य फटं यजमानगामि न स्यात्‌ । फिंचाङ्गषु प्रयाजादिषु त्यागोऽपि होघ्ादिभिरेव कर्व्यः स्या्तलाय करणत्वाद्वा- स्थस्य त्यागपरय्ायिलं धालवरथपर्यवत्ानाय गृहयतेऽतोऽङ्गं वाच्यं प्रधाने लक्षते त्याग इति मवतां मतपैवसानम्‌ । तन्न । उमावंशातुमा्यां सहानृषेयो पवा कमेण । नाऽऽद्यः | वपद्कारानतेन दाने देवतेदिशेन भवति तद्‌। दान्तस्य तयागं कार्यः | न ह्यदेत्त्य त्यागः स्यात्‌ । जय दीयमानप्यैव त्यागस्तदिं स्वयमश्चिहोत्र- होगो न स्पात्‌ । ्वाहानेन होमे प्ति पशवा्यागस्यावकाशो न मध्ये । पोमेच गृहपते यजेतयुक्ते यजमान एव यजति तद्‌।ऽपि नावकाशः । अथानन्तरं स्वागत वषटूकारेण पह यदा प्रतेपस्तदा प्रलिप्य यने प्रतिपर्तिरूपत्वास्तिपादितस्य प्ाद्यागायोगात्न प्रधानयागतिद्धिः । अथाऽऽदषिव त्यागस्ता्‌ शिष्टान।रमिरोधः ॥ यागहोम्ोवट्कारलाहाकारा्पां कृतथोः प्रतिपततिकतरताऽऽपयेत । अस्नाभि्तु त्यागस्य प्रतिपततिरूपत्वमङ्गी क्रियते । द्वितीया प्रतिपत्तिप््यागरूपा मष्प्रात्करण- मिऽऽकिकष्य हविष याक्ञिक। आदरेण तथ कु्मन्तोऽत्याचारादनुभीयते न कवि- ताक्षादृपदेशोऽकि त्यागस्य वा भस्लीमावकरण्य वा । तदकरे सरप्ायचित्त. मातेव यात्करिदयते । मवतसले प्रवते यजमानस्य वाग एर न तिधयेत्‌ | स्यागमातर्य प्रपान वपट्‌कारस्वाहाकारान्तपन्रपाध्यं देवतामृदिदय हविदीनं सज्यमानस्य द्रव्यय स्कार एव वाच्यो न दान द्र परति प्रताने दानत्यागयेरेकं रम्यं परति परा्न्यायोयाद्ाधान्ये वोमयोर्यानमानत्तापत्तेएवह॑ वानं भूतमान्यु" प्रयोगं दि दरभ्ं्कारमरहतीति न्यायेन माल्युपयोगस्य द्रव्यस्य सस्कारो मूतोषयो- गस्य परतिपरतिरितयङ्गीकाय, तदा तप्य प्रवतत यजमानत्य दरव्यत्यागातूरवमावपशचा- ाबाजञानासं कर्मिद्धिः । पूरं यनमनिनत्यक्तप्य कथं ये प्रहेेण प्रतिपत्तिः स्यादानं एवं याह ताहि त्यक्तप्य कयं तेष्कारः स्यादिति । मतके यनमानपस्कार. व्यतिरिक्तस्य स्कारस्य प्रवपततो न।स्येवानष्ठानमकपैकरणानां मच्राणां जपमातरं यजमानस्य, कमीकरणर्गन्नरध्वयुणा याजमानं किते, छ्त्वत्यागं॑प्रली कुर्यत्‌ । यजनिन कृतेऽपि न दोषः प्रपतत्या हि परनिपत्योपकारिण्या न निरते यत्रे स्र्ूेण कथिटृपक्तारो जन्यत इति त्याः सेष्कारकर्मतवनिर्बाहप यागस्वरूपपपूषेण स्वत प्रतिबध्यते नोत्पद्यते वा प्रतिपत्त्यमविनेति कल्पनीयम्‌ ।

पग. कं भरल. "मिव कि । ३. छ.शेचस०। ४ व.छ. होम।५क. ग ्वर्षिः। ६ क. ग, श्वान्यद्यायोः। ५सख, च, "प तत्क" ।

श्र०पटडः] महादेवरतर्वैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 १६३

नत्र वैगुण्ये प्रायश्चित्तेन परिहारः प्रतिमन्धकस्य दुरितापर््य भवेत्‌ । सवतत ्रवाना- जुत्पत्तौ चाूसमवानुत्प्ेः परायश्चि्तशतेनापि समाधनं न माति । नहि म्मा ततस्य दरव््यानुतननस्य वा लागो यागो द्रव्यनिर्पेतोऽपू प्ाषेयपतताषयेख द्रन्यो स्पततरदष्टर्यततमापादयेदयवााः पाकस्येव पून । परषपतति यजमाने निित्तवसातप्रति- छिदविहोमानामननुष्ठनिऽभिनाशः प्रत्येत। तथाऽऽघनि तु ल्यागायोगादधयुणा इते तजनिततैस्क।रोऽपि तत्रैव प्र््येतेतयटमतिभ्रपङ्ेन। न्यायमतमिव काल्ययनीयमपि मत भूत्रन्रोपदेशविरुद्धमिव तत्र तत्र दश्यते । तथा हयवदानदोषे पुनरुत्पतिदरव्यस्यो- च्यते भैमिनिकाल्यायनाम्पामन्येसतवाशयादेवावदानं पुनरपीप्यते । व्य।रुयातारोऽप्यत एव न्यायमतमूपदेशमतं च तत्रे ततर विविच्य दुरशयन्ति। न ुषरेशशन्दो न्फाया पेतेऽयं प्रयुज्यत इति वाच्यं, सामान्पन्यायप्रषानं शात न्यायशब्देनोच्यते । प्राति- शारूपोपदेशविचारात्मकं नोपवेश इत्यक्तम्‌ । तथोपदेशम्रपानं कड्पपूतरभपि पोषदि- न्यायगममेवोपदरेश इति । वेद। पदेशे न हौकिकं वाकयम्‌ । तस्मात्रिक्रयहब्यैत्- लििग्मरनु्ितस्य प्रधानस्यापि फं यजमानगाम्पेवेति यदि श्ृतिरविदयेत्का नामानु- पृपातिः। याजमाने फटोद शेन पकटपो यक्ष्य इति पर्वकरमषु श्रौत एव फटमात्मतात्करो- सीति कष्यते | तथा च सङ्गवागपक्ममभेण प्तौ यागो यजमानकगक ए । तति दथमेव्िनः दुर्नीत शाखफठं प्रथोक्तरीति न न्यायविरोषः कस्मनव प्रयो. कतात्‌ । तस्मायज्ञशब्दोऽपि यागापरपयायो यनतिचो दिते वषट्कार्दानरूप एश कमणि कति नान्यन्न । अन्यन्न निहोत्रादौ योगो न मुरुपोऽनेकाैतव्यान्पाग्यतस्सि- मवन्तं गतौ । पूभकारोऽपि वर्यति पशचयत्ता्त्य महायज्ञा महपत्नाणीति सतिः ? इति । तेनतेऽपि प्रगे ज्याए्यात। ये पिण्डपितृर्यततः पाकयत्ता हविधै्ञा भभ्निहो- त्र्य यत्तकरतेरित्याया नामरूपास्तयाऽऽ्याता अमि पिण्डितृषन्तेन यनेताऽ ऽयेन स्पाटीपाकेन यानयतीला्ाः । ‹ देवान्देवयजो यानि › इत्यादयोऽपि दनिकदेशन सक्षणया यजेदनाधैष्य व्युत्पत्या बा कचिद्धोमा्स्य ज्ञेया उक्तपरवृत्तिनिमित्त्य च दिहोमेष्वमावात्‌। तस्मात्मङृतिविकरल्यत्मना बदृट्यायज्ञप्य यज्ञराठ्देन तैमूतभरति- प््ोऽर्ः पेगृहीतः । असि च श्ुतिस्तिषु य्ञशब्देनोपादानं सवेषां वणोश्रमघमी- णाम्‌ । तथाहि ‹ महायज्ञे यज्ञे ब्राघ्लीय कियते तनुः इति त्रिमिक्णवा जायते नहचरयेणपिम्धो यज्ञेन देवेभ्यः › इति ‹ विविदिषन्ति यतेन › इलेवमादिषु यज्ञशवदेनाऽऽवद्यकानि गृह्यन्ते| अत एव मगवान्नरादरायणः ‹ परवौपेा यज्ञादि" श्रुतेरवत्‌ › इति । श्रुतौ “ यज्ञेन देवेभ्यः ! इति यत्तेन विविदिषन्ति › इति धेकव- चनं य(नवदय)ज्मिति [न] विवक्षितम्‌ । किं बहुन। सकख्नेदाथजतानस्ैव सकामनिष्काम.

9 द, "वेतपाध" । २ ख. छ, वेरो । इक. ग. छ, भ्योगन्या?। ४ ख, च. "हाः पा" 1

` १४ सत्यापाठविरचितं श्रोतु [पप्रपम्रनने--

साधारण्येन िलत्वाथानमाना्थेवेनाऽऽवश्यकत्वाच । ततः परमविरकेत्कमा ग कुया स्करोतु नाम नतं निवारयति वेदो द्सीयति प्रं सध्यताधनमाकमात्रम्‌ । तन्ज्ञान- स्याऽऽवदपकता । काम्यकमाकरगे ल्प्र्वायेऽपि तदास्थाने तजन्यजञानप्य नियत त्वात्‌ । व्याह्यास्याम हति कठकरगेतिक्यतालक्षणारत्रयविशिष्टां मावनां विविच्य कथयिष्यामः । यक््या्रूपस्य न व्यानं समवि, वाक्यपदशरहृतिप्रय- यविमागेन शाब्दाधैकयने म्यास्यानं न चार्य ततसंमवति । त्छादेवमवगम्यते वेदैरिति वदिष्यति तदिदं वेदभ्यारूयानेव न्यायैः क्रिममाणं फलतः प्रथोगरूपेण . व्यवहिथिते मवति । वेदपाठकममपहाय यज्ञप्रयोगक्मातुपरणे दरीयिहुमपराघान्येन निर्दशो न्यविमोमातयां वक्यप्राधान्ेन पत्रे तु प्रयोगपराधन्थिनेति मावः । अर्भनिदशेन भेत सूचिते द्रव्देवतादिकाेकारप्रयोगप्राधान्यतया = यजदपिहिततवादा्तयैवमिति ज्ञापित कानिनित्कमीणि म्रमात्नन्यानीति हौमरोदवातृतवयोीखप्राघान्यम्‌ । अते एवाऽऽशवलायनावचारयः-' अपेतस्य पमाक्नायस्य रिते योगापत्ति वकाम; › इति -शावदप्राधान्यन प्रतिज्ञां कृतवान्‌ । बरप्तस्वन्यास्यानं तु प्रतिवेदं प्दधाकप्दरशनारथम्‌ ॥ सीधमंशतेो व्याष्यातं चावदररदविहितमवशिष्टं याजमाने १ । पर्वेषामधयुवदान्त- मौवात्कथनम्‌ । ह्य दरौपूणमाप्िकष्य यास्यां तदपि यहसनेदे विहितं हों तप्ैव यालद्िकगुणोपहारम्रप्रददीनिन विकलप्रदशैनपरम्‌ । ततर प्रपञ्ादनारभ्प विधिपरमन्पन्यायब्यास्याने प्ैवेदपत्तापारणं च छृतं तथाऽपि युद विहितेऽध्व- यक्मणि यजञरूपोत््तिरूप एव प्रापानयमत्र सूत्र इत्याशयः । ्रम्यदेवते हि कर्मणो रूपम्‌ | तथोक्तं कात्यायनेन--' यज्ञं व्यारूय्यामो द्रभ्यं देवता लागः ' एति । देवताया यत्र पिषठिता प्ता त्र न जत्या काचित्‌ । द्रम तु नियतम्‌ । ` तत्र शोकाः द्रव्यं पमुप नवधा भोदितं मवेत्‌ ।

प्ये दध्याज्यमागिक्षा वपा मां च वाजिनम्‌ ॥

खष्ठोहिते अश्वमेधे वपालिष्टङतोः कृते ।

पुरोडाशो यवागू चर्षानाः करम्मकः ॥

प्रिवापः सुरा मन्थ इत्यष्टौपयिनान्यथ ।

कोम छतामवान्ये पूतीका्या जमावतः ॥

जापः पेपृष्टहिषि कष्ण मध्वूनि तु ।

वषटूकारप्रधानानि हवीषि यनिकर्मणि ॥

स्वाहाकारपदान। होमार्थानि पयो दधि ।

आज्यं मांसं वैतानि परुनान्यथ चोषघम्‌ ॥

ओद्नोऽय यवागू तण्डुला लानपतक्तवः ।

मदूष्या(स्य) प्युकदीनि बरहिरादीन्यनेकषा ॥

शप्रणपटठः]. , महादेवकतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १५

खुराणि करीराणि समिषः शकटानि ष । सोमो मध्वाप्‌ इत्येवंभ्रकाराण्यथ छौकिकि ॥ अपूपाः रविशरकतिकक्ञा अन्यानि कानिचित्‌ । श्रौते द्रव्यप्रषानं तदध्वर्योः कप नोदितम्‌ ॥ अतस्तेषां उयारूयानं विरोपण शालान्तरपयोगव्यावृतततया प्रातिशास्यपर्मपय प्रयोग- रूपेणोपरेशातिदेशाम्यामङ्गाङ्गिमावेनानु्ठानकमस्य व्यारुयानं प्रदर्शनम्‌ । बहुवचनं च पूद्ानतरशाखान्तरवक्तृपतमुचयार्थम्‌ । यदाहुः-' फिचित्खयं नाम विचारयन्ति कल्यायनायाः खलु सूत्रकाराः | मीमांतथवेति त आहुरेनमन्पोन्यविद्धा हि मवन्ति विधा: ॥॥ इति । स्यायो मीमांता नाना त्तु परस्परपरपक्ाः पशिणिताः कर्मज्नानयोः कार- शवेन ममवता योगीश्वरेण याज्ञवककयेन-- पुराणन्यायमीमाापरमशास्ा्गमिधिताः । वेदाः स्पानानि विद्यानां परमस्य च चतुरश ॥ › इति । पुराणम्रहणमितिहाप्रामायणादिकाम्य्रीनमप्युपक्षणम्‌। परानैरुपाल्यनिः पार्थ वादस्य प्मन्नस्य वेदस्याथविनोधो देवताछर्पतानं स्वगपिवरगंफटस्वरूपज्ञना दिकं पयोजनं, न्यायो भैयायिकयैशेविकशासं, तत्र प्रलक्षद्िपरमाणद्रनपगुणकर्मनाति- श्यकत्यादिज्ञानम्‌। मीमांताद्वयेन ज्ञानं तु स्पष्टमेव करमत्र्मविषये । देवताकाण्डमपि ब्रहम- मूमद्िव । पर्मराज्ञेणाऽऽचमनशौ चााचरस्य पकलशरौतस्ातंकमङ्गमूतस्य विषा" नात्‌ (य्‌) । अङ्ोपयोग उक्त एव । वेदैः प्रयोगः पर्षदेव । एतनि नतर्श वेदान्तानि करमन्वियानां स्मानान्यप्तापारणकारणानि परम्य नोत्ादकानि च | वत्र सब्र प्रयोगे रवनीये मीमाप्नाञ्तरकमक्तम्‌ । सथाहि-परमो द्वादशलक्षण्या व्युत्पा्त्रठक्षणै; । भमाणमेदेषतपरयुकितकमन्तकाः ॥ अथिकारोऽतिदेशशच पामान्येन विशेषतः । ऊहो वधश्च तन्त्रं च प्रपङ्गश्ोदिताः क्रमात्‌ ॥ रक्षणानि शध्याया द्वादशानां लक्षणानां समाहारो दादशलक्षणी तारस्य द्ाद्‌* शाध्यायोपेतप्य शाखस्य धर्मो विषयः प्रमाणादयः प्रपङ्गानता द्वादश पदाः कमा द्वादश्चनामध्यायानां विषया इति। मीमांप्नया तु परक्षास्ूैरज्ञने जन्येऽवान्तरन्यापा- रूपया मीमां्या तिना प्रयोगविज्ञानं न मवतीति ग्यार्याङ्गतवेन न्याया जि प्रतिज्ञा ति केचितसेन व्यार्यास्यने केचिलपोगेभव सूचिता जन्यतो माद्या: । वेषिरस्ा" मिमता एव नि्ष्यन्त इति व्यार्यास्पाम इति चहुवचनेन सूनिततम्‌ ।

१६ सत्यापाढविरवचितं श्रौतसूत्र [एषमनन--

तथा न यज्ञो व्यास्येयतमेन विषयलञ्तानं पत्रस्य शास्रस्य प्रयोननम्‌ ॥ तचानृष्ठानाज्गम्‌ । एवं च प्रतिज्ञते व्यास्येयतवेन कर्ममन्नि तप्य यावतट्वरूप- सक्षणपरमाणानि न ज्ञायनो तावत्न प्रयोगनुषठने प्रवक्ते कंफलकं किस्त ङ्गि- सक्षणकं किपरमाणकमित्याकरद््ञायाः प्रायम्याततत्राऽऽह--

सभिभिदकिपीयते ।

यज्ञो व्याल्येयः सफठत्वात्‌ । सफढता च ज्ञायते । कुतः । यते वेदैः प्रयः साधनतया विधीयते । एतदपि पताम वेदानाम्‌ | कुतः । अध्ययनविविर्पद्विवदिव | नहि प्रेयःसाधने विनाऽन्यद्विमेयमिति तेमबति । तस्मादयं व्यस्येयो न हन्पार्यतिऽनृ्ठातु शक्य इत्यभिप्रायः । त विधात्रयेण प्रतिद्धो यज्तपदोषटकषितो धरमिियैवैरपौरुपेयलेन निरलपमस्तदोपाशङ्कैवदत्येन च स्वतःप्मागैः कर्तव्य योपदिश्यते । पपै मचनराहमणात्मकस्य सा्वादस्य विध्येकवाक्यतापधैवतीना्ं विधीयत इत्युक्तम्‌ । अन्या ज्ञाप्यत इसिवादकयत्‌ । यदि ठोकिकप्रपाणवत्माकरण. त्वमातरेवामिवक्िष्यत्‌ | न हप्रयःपाधनं करन्य्वेन वेद्ेनोषेष्टं शक्यते । अतः शरेयःप्राषनपिति मावः । स्वाध्यायोऽध्येतम्य इति दष्टार्थनाध्ययनविधिना यद्यदष्टप्र- योजनं येन यथा कईं शकेयते त तेन तत्कतव्यमि्यनुत्ताये । स्वाध्यायस्य शब्द रूप्य ज्ञनोत्ादनमात्रे शक्तिः । एवं च पति ततर विथिः प्रकीनावाचकस्यन्यिषा रवृततिलप्रयलाप्रपयौयमावनादिभतिपादकपदानौ पिमिभ्यापारविषयतदयकषितकार" कापजञपमेकवाक्यतया प्रामाण्यम्‌ । नापतेयस्यापि करणावच्छेदकलेेकवाक्यलम्‌ | अथेवादानां विधथक्षेतिकौव्यताठक्षणपराशस्लक्षणलेन प्रामाण्य तेषामनन्यप्रयो- जनानां शब्दानां यते प्रामाण्यम्‌ । यत्तततप्ाषनस्ृलय। वा प्रषात्त्ाधेतुयाऽऽरादु- कारकया वा प्राणां यन्ञोपयोगे स्ति स्वाधभकाशनद्वरिव नोचारणमत्रेण यज्ञत- साधनाज्गतलेवमरथ्य नियमविधयुज्ञायकतेन पदार्तिधयाऽङगतां गतानामपि प्रामा- ण्यम्‌ । पदानामपि लुषेणावद्यति दसतेनावयति सधितिनाऽवयतीलन्न पदार््ता- ममैष नियमप्रमाकरणता तथा मच्राणामपि । एं च सताध्यायपदरापरपर्ययेदप, देन स्वाघ्पौयाध्ययनविषिनेोक्तं प्रामाण्यं वेदे दर्चितम्‌ । अन्यथा विधिहक्षणानि कर्माणीलनेव तेतस्यतीलनकोनिततूत्रं स्यात्‌| सरूपटक्तण्रमाणाना तत्रव तदधः । सतः पेदप्ामाण्ययिके पूम्‌ । तथा च वेदैनेध्यत लपि स्वाध्यायाध्ययनव्िभि नव वेदेन ्ञापितमितयप्यविदितम्‌ । अध्ययनविभेरेकशालामत्राध्ययनेन पथैवपानम्‌ ॥ अन्यपाऽराव्याधेनिधायकलादामाण्यपध्ययनियेः । सवशालान्पयन एव दौवा" क्षण्यम्‌ । एवं च सति वेदचतुष्टय्य प्रामाण्यं सितम्‌ ।

५. च. छ, “दिताः । २ ल. च छ, ध्वायोऽध्व ।

„५

क)

प्रणपय्डः] भहादेवन्रतवैजयन्तीध्याख्यासमेतेम्‌ 1

नमु त्रिमि्ैदा वेदजनीपितं कम तद्धवेत्‌ ।

तदेक मे्नूनमप्रामण्येन दूषणम्‌ ॥ १ ॥ नहयप्रमाणमपि यो वेदोऽध्येयो विधानतः । चतुर्स्यापि वेदस्यापेणोऽस्ति प्रमाणता ॥ ९ ॥ वैतानिके तर्यकर्मम्यमिचारेऽप्यलोकिके । ौकिकेऽपि च पूत्रेणाऽश्ेदिष्मलत स्वयम्‌ ॥ ६.॥ ततो न परिपर्याऽस्य कर युक्ता प्रमाणतः |

न पचिद्टोकिके मानं मच्रन्राह्मणरूपतः ॥ ४ ॥ तत्र वेदत्वष्मेणं भामाण्यमपि दुरैयम्‌ ।

अत्रोच्यते द्दृ पदच्रयविवक्षणम्‌ ॥ ९ ॥ मुरूयस्वेन चतुर्णामप्येकवेदपदादूप्रहः ।

लोकिकेष्वपि मानत्व्िद्धधे चामुस्थयेद्वचोः ॥ ६ ॥ यद्य्यमुरूयनेदत्वैकेनेकोऽपि प॑मनेत्‌ | तयाऽप्यवान्तरोपायिद्धयेनामुख्यता द्वयोः ॥ ७ ॥ अध्येतुं शक्यते शाखा पैव स्वाधाय उच्यते । तामधीयान एवादौ वेदा्यास्यन्यथाऽधक्घत्‌ ॥ < ॥ वेदशन्द्तष्े वा प्रत्येकं वा चतुष्टये ॥

एकेन प्रयुक्तोऽपि नैकम्ययमिषानहृत्‌ ॥९॥ वेदानधीत्य वेदौ वा वेद वेति स्तिस्तथा । काकेऽपि ह्यनन्त वै वेदा इत्युच्यते यततः ॥ १०॥ वेदत्वनत्यैकशाखा गपकतिरितयेव नि्ैयः। तदेकदेशे शाखात्ं वेदत्वमपि चेष्यते ॥ ११ ॥ यश्च शल्िकदेशन तिहितं कम वेदिकम्‌ ।

प्रोच्यते मौणमवेदवदवाक्यविवक्षया || १२॥

नतु चैव दिकं तु कर्मन स्याक्किमप्यप ।

स्याद्रा सर्व वेदमृरसमृलयाचारोपवभितम्‌ ॥ १३ ॥ स्यं तथाऽपि कश्चिद्धि विरोषोऽस्ि निभेदङृत्‌ । स्वशाखान्ततिवकयैः शाखान्तरगतैरपि | १४ ॥ एकपरकरणापन्रज पितं ्राह्य्तु यत्‌ ।

तदेके कर्म वा व्राह्ज्ञानं वेदिकमुच्यते ॥ १९ ॥

१ क.ष.छ.मेति। २ क. छ.ेषयते ३८. ग. छ, "लमु । ६;

सत्पाषाढविरवितं भरौतसून्ै- (प्रषम्रनन--

यद्वा वेदेन मनिन ज्ञापिता करैैततिः ।

पता वैदिकी तद्गौकं कम भेदिकमुच्यते ॥ १९ ॥ यस्य नासि स्वशाखायां पाक्यं नान्यशाल्तया | एकप्रकरणत्वन पूरितं यत्परकी्णकैः ॥ १७ ॥ नानाप्रकरणाधीतम्वराह्णमागगः |

वाक्यरेकतर परीरानीतविहितं तु यत्‌ ॥ १८ ॥

कप परोक्तं टीकिफं त्मन्वादिम्पोऽवगम्पते । त्यक्ता सपरा नालि हु वेदगः ॥ १९॥ प्रलक्षोऽपि दयुषीणां त वेदोऽप्रचक्ष इष्यते । एफधषदकेनान्यैः रलं नोषडम्यते ॥ २० ॥ तस्मात्त्रापि वेद्स्वमुपचारादिति स्थितिः । ह, नहि प्रकीर्णो वेदो गृह्यत तिषिना तु प्ः॥ २१॥ तस्मात्तस्य स्वदत तेन प्रोकोऽप्यदरिकः ।

छोकिकः स्मै त्यक्तो मना दिषृतिशाप्तनात्‌ ॥ ९६॥ प्र एव कचिद्न्याधीननर्वीऽन्यार्ादकैः ।

प्रङगेनानूयमानः प्रातो नापर विधिं विना ॥ ९६॥ तस्यापि पराहते तेम्पो िभिरेव परकप्यते |

परोऽपि छौकिक एतयुक्तः सति बा न तु वैद्िकः ॥ २४॥ ननु वेकाभ्निकाण्डं तु प्रतयो वेद ईते ।

पठन गृह्यते कैविदतोऽप्रलक्षताऽस्य न ॥ २९ ॥

तेन यद्विहितं करम स्मा बा लौकिकं कथम्‌ ॥

पथं तत्मातिशार्यत्वन्छरौततृदपं तयाऽपि तु ॥ ९९ ॥ ततपूरणाय मन्ना हि श्रौतकाणडेऽप्यवस्िताः |

श्रौतेन कर्मणा तैव बद्धा निर्गतालतः २७ ॥ लक्तरेकामिकर्मैवी ( वाऽऽ )दिक्याङ्गत्वमुपागताः ।

मना एवा ये केनिद्विषिहीना।सदर्भगाः ॥ २८ ॥ वियोऽप्यागहा ये चाबद्धा प्रकरणेन हि । मच्रा्वादावयैः कलिता अपि पूर्ववत्‌ ॥ २९ ॥ पैतानिकाञ्ितोऽन्यतवदरहः सगाऽप्यटोक्षिकः

अग्निः कमोङ्गतं पर्त एकञ्चिरिति चोदितः ॥ ६० ॥

शष ५

१क.ग. च. ठ. 0कमन्वरफे" । ९ क. ग, च. छ, कल्पते ।

प्प] = भहादेवङ्ृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ९९

त प्रकृत्यैव काण्डं यदेकम्ेः काण्डपुच्यते 1 तश्नोपनयनं श्रौत शालान्तरगतं यतः ॥ ९१ ॥ धर्म्भ्ेरिताः पच्च यज्ञाः श्रौता इति स्थितिः । अतः प्कर्णकाण्डेन तुरयमेकाभनिकाण्डकम्‌ ॥ ३२ ॥ श्रौतेन सदशं नेतदेकभ्रकरणोदितम्‌ । अतस्तु छो किकं समातैकाण्डदवयममुख्यकम्‌ ॥ ३६ ॥ गह्यम परकृत्योक्तं गृह्यक विशेषतः । प्तमयः सूतिशासं त्वाचार शिष्ट तुवतैनम्‌ ॥ ६४ ॥ पुंसो रिप्ापेतमाम्यां सामयाचारिकः स्ताः । तदेव गृ्यकाण्डं स्या्यचपनयनादिकम्‌ ॥ ३९ ॥ स्मृतिशास्त्र तया पर्मरन्नौ कान्यमृषीरितम्‌ । इतिहाप्तराणानि प्तामयाचारशात्तनम्‌ ॥ ३९ ॥ समृतिरमि--* वेदोऽखिगो पर्ममर समृतिशीडे च तद्म । भानारशचव पाधूनामिष्टतुष्ठिरव च › ॥ इति । शीटमास्मगुणा अर्हिपादयः । संतुष्िविकस्पिके कर्ण्युपाहोऽन्यतरसिन्‌ । तदुक्तं मौधायननेन-' सुपस्कारा वौदय एवातो विकृतिषु त एवानादेशे ? इति । यश्र कत ग्यत्वेनाऽ$्वेदनं नासति कपि वेदे पराथिवादमनेपु स्तूला तिद्ध एवानू्यते, न च इष्टं भयोननमस्ति स्र एवाऽऽचारः शिष्ठलु्ठीयते ^स्न्द्रया भसं पापीयानपादन्वेति" श्वयाऽतिरथिं ज्योतिष्छृत्वा परिवेेषटि" धन्वन्निव प्रपा अप्ति' ‹ कुमारा विशिखा इव » इति, गैनुगमनमतिथयेऽन्नदानमनूदके देशे परपभिव्तने गोदाने प्तरि सरिसं पुण्डम- मिति। यत्न निन्दयाऽनुवादो यथ।ऽतिथये प्रदृतायेति तत्र निषधोऽपि ज्ञेयः । तषा पुराणदरितमेष 1 तया मागवते-¶तिह।पपुराणानि पृश्चमो वेद इष्यते" । इति । मानान्तरागृहीतार्भप्माणत्वान्रयोऽपि हि। प्तमाना उक्तविधयो नानार्पा एकशेषतः ॥ गृहीतानां त्रि्वेख्या प्रकारविदनान्मता । अन्यप्रकारतायास्तु परिष॑ख्यां करोति च ॥ अतोऽपि च प्रमाणानां त्रित्व अवेदिते सति । अथ्वगोऽपि वेदस्य परितेरुया न वेदतः ॥ तन्युख्पाधुर्यवृरपाऽप्यतरकरोषोऽपि युज्यते 1

१क,ग, पाक्‌

२० सत्यापाढाविर्ितं श्रीतचु्न- = [भपम््ने--

मचनवराहमणरूपो यो मुख्य इत्यभिधीयते ॥

एकापनिकाण्डमपरस्तृतीयस्तुपरक्गोणैकः ।

तैः भरलेकं मितो परमलित्रिधः परिकीतितः ॥ ४१॥

अनेनैवामिप्रमिणाऽऽह बौभायनः--“ उपदिष्टो धर्मः प्रतिवेदं तप्यानुभ्यास्या- स्यामः स्मरतो दवितीयः शिशचार्तृतीयः ' इति । उपदेशो वेदेन कततव्यतया विहितो वैतानिक इति यावत्‌ । विह पतिशालम्‌ । न हि वेद पुदायरूपेगेक एव प्रयोगो विधीयते पितु नाना प्रयोगाः । परतिपूरषमेमैक एष । तत एकशालया घेन व्यारपातः । तं ्रातिरास्पपर्ममनु तच्छ सीं , सौतं तच्छालीयशिष्टाचारलक्षणं च धम न्यार्यस्यामः । तावपि नियत प्रतिशालमिरथ; । उभये; स्ार्वत्वेऽपि प्रयमे तवानारानुतरितघ्यासतवदितीये मूयस्तवात्स्ातै इत्युक्तः भ्रमो द्वितीयः शिष्टाचार इति । तस्मात्साधूकौ प्र यैविध्येन प्रतिद्ध। यत्ोपठकतितो भर्मिमिदादिप्रमनिष- नप्रययुकतजञापयते । करपव्यतयाऽनाधितं तद्विषयता जम्यते । अतोऽपंदिग्वाविपरै- स्तस्तटे्टप्ताधनताज्ञानजनकत्वाल्ममामैरित्यैः । एवमत्र विधीयते करन्यतवेनोपदि* श्यते वेदेन क्र करनयस्ापौरपयेषवतेमवात्‌ । तेषामेव कर्यार्ोपदेशरपतवेन भ्रमाकरणल्वा्ममणयं विभिरषगन्यापाराश्रयतवाज् कशल न विरुध्यते | जसति चाऽऽ रोपेऽपि प्रयोननै यपा गामानयेति वक्येन प्रवृत्ते शिष्य उपाध्यायेन प्रेरित इति भरयोगदशोनाहेडमिचेयो व्यापार उपध्यायनिष्ठ हलवगम्यते । यतो वचनरननाकती सोपाध्यायो वेदे कप प्रयोकतुरमविन तप्येव परयो कतुतेन स्यापारं प्रसाश्रयलमिति अवौरूपेयवेदानां निरस्तप्म्तवोपाशङ्काना स्वतो नोधकानां निरङ्कुशं पआामाण्यमिति प्रयोजनम्‌ । ननु कथ चङ (कदिप्र्यव्षुराणां प्रतिवद्धनिषिशक्तिठिक्गा(क) दिमतां च माणां विभायकतवं कममिधान नासणमिति वक्षयमाणविरोषाच । उच्य ते-विधिि कर्तयाऽपीपोपश्स्य जञानपुपदेरो व्यतिरेकेति मौमापूे प्रयोगात्‌ । कग््यूलर्या शब्दे मवबयुतस्या शब्द्यापारे च इयते तव््रन्येषु | भतो यज्ञो वधीयते र्यतो दिश्यते । तत्र विथिपरत्यवतो व्रणस्य सष्ठ तादक्च मन्राणां तु प्रपोगाङ्गमूतानाममि .पद्यैविषया प्रामाण्यं वक्ष्ये विमिप्रहका- रित्वेन विधायकत्वे न हि म्निना केवलो विधिः पद्वारकमन्रविशिष्ठां मावनां विधातु पमः | एवं श्रोतस्तातीवरकरमणा परचेकं स्वरूपायुक्तम्‌ । एवं प्रिजञति विये कर्मणि प्ामान्यतः फठं स्वरूपप्रमाणावान्तरमेदं व्यार्याय

श्रोतसिन बाहुटासङृतिविक्ात्मना ज बहुव्यर्पेयत्वाच श्रतु कर्वरोषर्ः विशेषान्तं मुरुयवेदपदोपात्तिन वेदचतु्टयेन प्रमाणविरेपेणावान्तरमेदमाह --

१ स. छ. "यममः २ क, ग, समारत" । ३७. ग, च. ्णान्या। * ग, च्देना्यु°

र

१ न

क

श्रणपट्हः] महादेवकृतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ । २९

ऋग्वेदेन यजुर्वेदेन सामवेदेन स्वरयो तिषटोमः ।

सत्र वेदषदं स्ोपपदमे(मोवान्तरनातिबा(बे)षकं तथाऽप्येककैव व्पक्ति्ृहति पुरुषभेदेन प्रतिपुरुषं प्रयोगभेदात्‌ । न दुभेदेन शाखापमुदायनैकं प्रति भ्योगभेदौ विधीयते क्रि तु प्रतिदासे प्रतिपुरुष ॑तस्माोग्यतया तं तं शालिनं प्रति स स्त प्रयोगमेदस्तयेव तथैव शालया विधीयते । अन्यथा शाखान्तसैयर््यं स्यात्‌ । उ्योति्टोम इलश्िष्टोमादिषटूपतस्या गृह्यने । विधी- यते इत्यतुवर्तनीयम्‌ । तत्रैकस्य कर्मणो ऽनैकैयदैविषानमयुक्तमन्यतरापरामण्यपरत- ज्ञात्कपाकर्यध्साकयौ पततेरनियमापाद्कविध्यानर्थक्याचच । तसरिहाराय चकार स्यैवस्थ्तविकस्मो दितः । ज्योतिषटोमशब्देन साङ्गस्य कर्मण एकदेशमूतानि प्रधानाङ्गकर्माणयुच्यन्ते । अतक्ञयेऽशािभियदैः परत्यक सखतुभिविकल्यनक)ऽ- शो विधीयत इति चत्वारोऽा रौजमाध्वयवमोदधा्ं नहात्वं मेकमेवैकोञशश्तुम्य- शतुराननमृतेभ्यः परागाद्िमुखक्रमेणोतपैना इति मागवतादौ प्रतिदधमुक्तम्‌ । यथप्य~ विकारिषिथयोऽनेकतर चतू््पि वेदेषु श्रूयन्त इति सकरयं तयाऽपि उतपत्तििनियोग- विधी तु प्रतिनियतावेव श्ादिमच्राणामुत्पत्तिविनियोगादगषेद एव ब्रह्रहणादिम चराणां यजुर्वेदे एव स्तोत्रादिमन्त्ाणां सामवेदे एव । यदपि ज्यत्ययेन श्रुयते न तु तत्त दवेदविहितेषु कर्ममु परतिनियतेषु तदनुवादेन गुणमाजविधानेऽपि गुणिविधायकवेदवि, हितत्वमेवेति न सांकर्यम्‌ । मन्त्रोत्पत्तौ वेदान्तरस्थायां येन वेदेन विनियोगसतद्वद बि हः तत्वेन प्राधान्यमिति च न्यायशाख्निर्णयोऽते न पतकरय॑म्‌ । ब्रह्वं तु समानमेव शतूिवदविहितमिति न ज्ञायते क गुणविषिः क प्रधानविधिरिति किस एव व्यव स्थितः । एवं विृतिष्वपि ज्ञेयम्‌ ।

ऋग्ेदयजेदाभ्यां दर्पूणंमासौ ।

सेववेदशिप्यनुवषते । ऋदन्त पिेन्यादि यजुदेनानवाषानादि सहत्वम्‌ । यया चतुरहं ज्योतिष्टोमे विधीयत एवं चतुमिदपूगेमाप्रयोरपि । ब्रह्वप्राय- ित्तविधाना्थमेवाऽऽवणिकैः सूतं प्रणीयते । यथतरैलिमिरपि सूत्रकारैः भलेकं जहमत्वं दशीपूणमाप्तयोज्योतिष्टोमे चैवमायर्वणकेरपि प्रणीयत इत्युपठम्यत एव । जयोतिर ्ृमेदादिमिः प्रल्यकं बहुतरं विव्रिकतं विधीयते हौनादिकं ततोऽपतमसतनिः देशः । दशैपुणेमाप्योस्तु निगदा याुदिका एव तयोिकृतिष्वपीति यजर्वेदस्य भूयः स््वेनाभिानात्छतन््हौतरविधानप्तपिक्षयोः पतमातेन अहणमूगेदयनुवैदाम्यामिति 1

# एतु परमे व्रा सुरिति भाति ।

१स,च.छ, न्ते । तत" 1 रक. ग, " तपन् इ०।३ क. ग, च. छ. भवं चाऽऽयः ॥

रर सत्याषाढविरापितं शोतसू्- [मथमपरनने--

युबेदेनाभिहोतरम्‌ ।

अन्यत्र गुणं वरिधतुमतुबादः प्रपानस्य । बहूनामङ्गानां युद एव विधा. नात्तदाधानपिण्डपितृयन्तदविहोमहेतृविनियोगानामुपलक्षणम्‌ । यचप्यत्र न्मत्वा धानिऽस्ति तथाऽपि त्य याजुै्िकत्वमेव । यथयप्यन्यरक्तंबरह्मत्वमाधानि तदपि युर्वेदिहिताधानत्र्मत्वे गुणभिषिमात्रं नेतरतर्त्ववत््मविकल्येन । अन्ये केचित्कर्म. विशेषा इतरयेदविहितास्तत्र तत्र श्रूयमाणाः प्रतिनियता एव सन्तीति तद्धमेवाऽऽना. रयेण प्रवलो न छतः । महेत गुणविध्यथमन्यत्रापि श्रूयते तदेवभेदगुणकं विशे- पेणऽमेपसूेऽपि दातं यानुषोतदं यलमदेनािहोभमिति नियमितं दविहेणाना. मुपठक्षणम्‌ । यज्ञ व्यारूयास्याम इति प्रतिज्ञायाश्निहत्रं यनुदेनत्ययज्ञरूपप्याभ्निहो . प्रस्य प्रदहौनं यततदानदप्योषकतणारथतलपरद नार्थम्‌ । वेदैपिदितं श्रोतं प्रकीगिकश. दहित ोकिकमिति मुष्पामृष्योदविमागसद्वहितकरमविमागभा्पदुक्तः | न हि यज्ञशब्देन श्रौतं सर्त क ्तिहाय तत्र वेधिनीवत इत्युक्त उयोतिशेोमदरीपूर्णमा- पा्चिहोत्र्येव देदविधीयन्त इति वतुं श्यम्‌ |

नतु चतुणीमपि वेदानां ण्पोरिष्टोमदशपू्णमापािहोमरेषणेव प्रमागेनोपकतीणता क्कोऽशोऽवशिष्यते, यौ नापृरुपौ वेद प्रमाणं लौकिकेषु न हि तदन्यो वेदोऽसि, पोऽन्ययोरमुर्पयोमूख स्यादित्याशङ्कय मुरुपतेदलमोपाषिना ऽपोतिणोमादिषयव प्रामाण्यं तदेकदेशेन प्रल्ेग तदरुमितेन वा विधिवाक्येना्रवृतप्वर्तनात्मकत्ेन विभिषवोषा~ विना प्वैकपाधारण्येन प्रामाण्यमिति ककु त तिमिवदरपषीयत इयेतयाचे --

बिधिकक्षणानि कमौणि।

विभिषैलणमप्तापारणं प्रमाणं येषां तानि यज्ञोपटकषितानि कर्माणि ता विषि- शेष्दो यदि प्रवौनापतामान्पवाचो तथाऽपि विधीयत ह्युक्ता विषिरक्षणानीति वदति । तते ज्ञायो वदैकदेश एव विभिरिति। प भेकदेशो यथपि पिधितसप्रल्यययो-

रमेद्विवक्षया प्रलयमात्रमागच्छेत्तथाऽपि न तावता साध्यप्रधेनेतिककैम्यतारूपे

कर्मणि प्रामाण्यम्‌ । यथपि प्रययेऽन्वितानेकार्थामिषायकत्वेन पेचष्टमावनानोधकत्व~ मल्ति तथाऽपि पैरपिकपदिना न पुर॑ परकितुमीषे । अतो वाक्यमेवात्न विधि भत्ययान्तपदयुक्तं गृह्यते । उक्तं च वातिकाचयिः--(किमायेक्षतः पमः प्रययो विषौ ।

तेन प्रवीकं वाकं शालञेऽसिननोदनोच्पते ' इति,

(नोद्ना पदेश विधिभ्कायैवाचकाः › इति ›

(भावनैव च वाक्या स्वकारकविशेपिता ° इति न |

१२. छ, "हेमु ।

[3

१प्ररपटठः] महादेषृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ॥..

तस्मात्मवतैकं वाक्यमेव विभिरित्युक्तम्‌ । ततस्तु विदधातीति करवनयुतपततया वाक्य सये प्रवौनाव्यापासत्तया तथा परवतैकतेन प्रमागतेक्ताऽपौरुपेयतमेन । अनेन च निर. सप्तमस्तपुरुपदेप।र स्यात एव स्थतो बोधकश्य पवकतया। यत इषटपाषनतानोष कस्यपर्द्ारा खे्टननकतेोक्ता । दक्षणशब्दरेन नाप्राषारण परमाणमिलयक्तम्‌ । तेन न प्रलक्षादिप्रमाण्राह्यत्वमित्युक्तम्‌ । न दि कक्व्यतेनोपदि्टस्य प्ता्यैकस्मावस्य कर्मणो रूपं प्रमाणान्तरगम्थं भवेत्‌ । उपपादितेतन्सन्सप्रयोगे पुरुषस्यन्दिाणमिला- दिना तकि] अत एव यदे प्रलक्षाधिना रूपं न तद्धिषेय्य धर्मस्यि वु प्रेयः प्ाधनतनन परमत्वमितयुक्तं मनति |

उक्तं च-श्रेयःप्ाषनता कषां निलयं वेदासरतीयते | ताते तत्र ध्वं तस्मनेन्दियगोचरः इति । तया द्रव्यक्रियागुणादीनां धर्मत्वं स्थापयिष्यते" इति ।

भत्र पाठनस्यापि विधिढक्तणत्वं वक्तु र्मशब्दो न प्रयुक्तः । मीमांप्का दि प्रवृ सि्षण्येव षर्मत्वमाहुः । स्वमते तु पानस्य च धर्मलमेव पाठनप्रतुरषु करीष प्तामयाचारिकान्धरमनत्यार्यास्याम इति प्रयोगद्शषनात्‌ । तथाचापू्स्याि धर्मं भ्रततिद्धम्‌ । तस्य विधिट्षणत्वं मा मूदिति यञ्ायदिर्मो न प्त चोदनय इति न्यायात्त. दर्थं कर्म्रहणम्‌ । एवं पाडनस्यपि भ्रयःप्ाधनताऽ््यव विषिनटेन । अनिष्रागमा- वपरिपाकत्वं च निपिदधक्रियाप्रतिबन्धादिति । तथा च विषिल्क्षणान्येव कर्माणि न अलक्षदिविषयाणि साध्येकस्वमादतया प्रेयःताधनत्वेन कर्म्वप्रपर्यायपर्गलवात्‌ । सथा चाऽऽयतै प्रयःसा्नता । कर्माण्येव विविरक्षणानि न ब्रह तिद्धलेन प्राप्तया फटत्वात्‌ । न च फं विधेय, तदुक्तम्‌--

(ठांशे मावनायासतु प्रययो न विधायकः! इति ।

विधेश्ञिविधध्यापि कल्िताकश्चितपरापारण्यनकाकारत्वेन तद्रोचरस्य कर्मणोऽपि प्रेयःपाघनत्वैनेकरूप्येऽपि कर्माणीतिबहूवचनं श्रौतसमातप्तामयाचारिकाणामवान्तर- मेदपददीनाय । तत्र श्रते कण्डे असीपोमीयमेकादशकपाल पूरणमात्र प्रायच्छत्‌ ? इत्यादिषु कदपितविधीनां श्रौतकाण्ड एवान्तमविः । तत्रानुमितेनेव प्रयःपाधनता विषे. येति नियमेोऽध्ययनवििमैव ज्ञापितः । एतादरेषु स्यठेषु निलयालुमितविविस्वीकरेऽपि न दोषः | अथवा शालान्तरीयाणामेतर विधायकानामनुमानम्‌ । जाछमेत निवैपतीला- दिषु प्रलक्षप्िषीनां शाखान्तरीयाणां दुरमत्वादनुमितविधित्वमेव न वयं नित्यं मच्र- नाद्णात्मकं वेदमतुमीमेदे । एषं च प्रकीणककाण्डदवयेऽपि तततच्छन्दबलात्कसितस्व विवेस्तैवान्तमीवो ज्ञेयः ।

वेद्नयविमागां मु्यवेदत्वं व्याच

१ख.छ.श्वोन चध'। २छ. नाप्येक ॥

२४ सत्यापाठविरवितं भोतचू्॑- [प्रयमप्रने-- `

मघ्रव्राह्मणयो्दुनापवेयम्‌ । सद्यपीदमुक्त्वा पञ्चाद्विषिरक्षणानीति वक्तव्यं सामान्यपरं तथाऽपि बराह्मणस्य विधि त्वेन कक््यमाणत्व्िषिहक्षणानीत्येवाऽऽदवुक्तम्‌ । मनश्च ब्राह्मणे नेतीतेतरयोगदवदे- नेतरेतरयुक्ततेन पठिते ते एयैके वेदो न तु यः कश्चन मच्रो यतिकविद्भाह्मणमेको

वेदो मवति । अन्नेदेदगतं दवि्वमविवक्षितम्‌ । गद्यको मनर एकं बराह्मणवाक्येके "

वेदो ज्योतिष्टोमादीनां होधायेकक्ंशाविधायकं मवति विं त्वनेकानि, प्रत्यकमेैक किन््यो्ैयोरध्ययने वेदोऽपीत इत्यप्रिद्धः । नापि यत्र त्रा्मणमन्यत्वनप्रतिद्धिसद्रा- क्षणं तदन्यो विभागः संहिता म्र इति द्विवघनोपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । कमैगिधानं त्ाहाणानीति सदितागतानामवि विधायकवाक्यानं बाह्मणत्वेन हक्षितलवात्‌ । ंहिताव्य- तिरिक्ते बाहमणद्रनये मन्नाणो नाप्मणन्यतिरिक्ततेन मन्रलस्ये्टत्वात्‌ । तस्माजञात्य- भिपरायेण द्विवचनम्‌ । व्ाह्मणप्न्ये या प्र्िद्धज्र्षणमिति [पा] बहुतरतरा्षणा- भिपरविण।

अत एवोक्तं न्रतराघणयेरेद्िगुणं यत्र पठयते । यर्दः प भिज्ञ, इति ।

सहितागतानामपि त्रिगुणपडितानां बराप्तणल्प्रतिदधेः । तस्ानचरत्रा्मणतमुदाय वग्न्यतवेन पठितो परैः प एको वेद एकं परं प्रति । तथाऽन प्रपि पाम न्येन ठकितः एर्ोऽपि वेदरारीवेदरक्षणश।लापतुदाय एव । उपपदिततस्मयम- सूते कारिकामिः । ततोऽन्यष्य त म्य एव शालाभ्य उद्धतस्य ब्राह्णल्य मन्रस्व वा भ्योति्ोमादिषु दौत्ादतिधायक्य होतरदिमिरमयुज्पमानस्य न वेदलम्‌ । यत्रा ध्ययने ततरद्धानामपि मुष्योेदानत्तिः । अन्यत्राुरुयेदानततिः । मत ए व्यति वैदिकानां शब्दाना स्छरति्रहणानि छोकिकानीति । पूत वेदावयतसेन पठि तानां शब्दानामुदधतानां न वेदावयवलं पतु पैदिकशब्दल्ोव । तेपागमूरुपवेदतेन छकिककमणि विधायकल्यमिति स्माकर्मे केदािहिततेना्रौतै लोकिकं वोच्यते । उकमेव स्मारितिम्‌ । यावतार्पोपरमत इति प्स्येके वाके मन्रतवमक्तं तेषां जात्ये- कवचनम्‌ | त्राहमणत्वममि वाक्य एव] अतोऽपतो गिथायकंतनेन च वेद्‌ इति मावः। अन्न म्रनाह्मणयेै्मे अनुक्तव तननिरूपितवेवशव्दा्ं वदति ततपतिदभ्यैव भैदिकानां छक्णे ज्ञातव्ये प्रकारान्तरेण दुिरूपत्वादिति पूचितवान्‌ | यान्यपि ठतणानि वकषयन्ते तान्पन्यापकान्यतिन्यापकानीलमिप्रायः |

एवं च प्रथमसद्येन भिविधकरमाधारण्येन प्तिज्ञाविभायके दरिति । ततो ेतानिकभनोतकरमविमागेन मृस्येदविहिततवं द्शितम्ीत्तदितरत्‌ । ततः पर्वकर्- प्रमाणमृदाहतम्‌ । इदानीं वेदैकदेशस्य टक्षणमाह-

५ छ. नष्येको |

प्र

॥

एप्रणपटडः] महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २५

कमैविधानं ब्राह्मणानि ।

कर्म विधोयते येन तत्तथा, विषिवाकियमिलरथः । निवि्तणानीलनत्र करस विव- क्लितमकसपितकसिपतप्त्ययवहवयषिवसषयेह कल्पितस्य न ब्राक्णत्प्रतिद्धिः । तस्मात्कदिताकलिपतप्ताधारण्येन विधिप्रययद्वार। यद्विषाने तद्भाङ्लणं, तेन विथिप्रय- यहीनस्यापि विधिकस्पकत्वेन विधायकस्वादति श्रद्मभलयमिति मावः । तस्मात कस्मितविधिमत्तयः परवर्तकत्वमविरिष्टमेवेति दकतथितुमेकवचनम्‌ । त्रा ह्मणानीति बहुवचनं विधिप्रतययवद्वकेयानां कदिपतविभिप्रखयवाक्यानां तथाऽवाद्कसिितविषिप्र्यव- तयाऽधेवादानाममि ब्राह्मणत्वमेवेति दवि, भहूवषनं नानाप्रकारलस्यापनायं | शाग्दनिष्ठे व्यापारे शब्द्रतिपाये शब्दभावनापरपवीये ज्ञानरूपे वा विभि नान्यत्र । तेश्चपौरमेये वेद एव मवति | भनधिगतार्थतवेन च प्रामाण्यमपि वैङ्ग्योषनिषदि न्ष णेव्राह्मणत्प्रतिद्धेषद्रा क्षणं तत्कर्मविषानमिति तत्राग्यत्तिः । जथ सतामान्यरु्तणं पमाणे नाहमणं त्रै तिद्धास्यं कमैविधानमिति । तथा अताशचतरोषनिष- स्मनने ब्राह्मणत्वं स्यात्‌ । अतोऽन्ये मच्रा इत्यनेन मश्रत्वं न पेगच्छते तस्य बरह्मणा दन्यत्वामावात्‌। तस्माद्यत्र ब्राह्मणत्वप्रततिद्धल्तद्राह्मणम्‌ । तस्माज्ञानय। बराह्मणश: तत्र कमैकाण्डोपयुक्प्यदं क्षणम्‌ । मन्ेष्वप्येवम्‌ । तत्र करमकाण्डोषयोणिनि मेऽ तोऽन्ये मन्ना इति स्वरूप, तेषां यन्ञकर्मीया भश इति लक्षणम्‌ । उपनिषत श्रत्व ब्राह्मणत्वे तु प्रकारान्तरेण र्ये, तयोः प्तकर्यमप्यङ्गोकायैमिति । अथवा धत्य इत्यादि विधनामेकवाक्यतां मतानि त्राह्मणठक्षणचक्षितान्येवोषनिषद्वाक्यानि, बह्म संस्कार्यं फठे च, तस्क हि विधादुदेडयं उ्थशमावनाया विपेयव्वात्‌ । न ब्रह्मो विबेयत्व,पस्कार्यफटंशे प्रल्यस्याविधायकत्वात्‌ ।

तदुक्त-फलंशे मावनायुस्तु प्रययो न विधायकः” इति । तथा पस्काय॑मप्यदेइयत्वेनानुपदियत्वाद्वियेयम्‌ । तपोक्तं-ष्देशः कालो निमित्तं च फठं पैस्कायैमेव च । मीमापताकुशयाः भ्ाहुरतुपदियपश्चकम्‌ › ॥ इति

ननु तदं कथकर वेदान्तानां विधित्वे निराकृतम्‌ | विवरयज्ञानपिषयत्वामावेनेति चूमः। नङ्की क्रियते च ज्ञने विधिः । तथा वक्ष्यलाचा्यः ‹ आत्मराम्सरं नालि? इति । रव्यश्य ममो ज्ञनेन प्रमाणजन्येमवेति न विधिरिति तत्रैव स्फृटयिप्यते त्मत्फर्लेनोपत्तस्य स्वरूपकथनपरा बेदान्ता अमि रिघयोलिततस्वायैकतमप-

कतवाद्राहमणवाक्थमिति सतेपते निरूपितं ज्ञेयम्‌ । अनर वेदान्तजन्य ज्ञानेगोदिद वामावनाप्मावितमातनातिपरोतमालता. निवर्तयति । श्रवणादीनि कर्माणि विर्धेयानि॥

9 छ. च्व ब्राह्मया रक ग. स्कर्जकमे ३क. ग. च. छ. वारणं वे चक. ग. मेव माः 1 ५ स नवतेयन्ति । छ, निवेतेवति )

२६ सत्यापाढविरवितं भतस [पप्मपरभ्ने--

ननु शरवणादिविधिरेषतवे कथे दान्तान तिद्ार्त्वमिति, चेत्‌ । उच्यते---न वयं विपिरेपलेनैकवाक्यत्वै वरः 19 तु विध्यकषितेपितवेन । तथा च शेषिणः फक्य बह्मणो बोधकं महंवकंयं तिद्धधपरमेव । नतु तारं सगीदिफलकतमपकमप्यवान्तर ~ वाकयं तिदधा्मेव भवेत्‌ । भवतु का हानिः । नन्वेवं सव्यपताधारण्येन व्यपदेशः कय~ मिति नैत्‌। उच्पते--यत्र सिद्ा््रतिपादकवाक्यजनित। प्रमा न कर्मं तत्न तज्तानमेव एलपक्षात्काररूपलेन पुरषार्सतद्क्यं तिद्ध कमङ्गजञानाननकत्यत्‌ । सिद्धमेव प्रतिपादयदेव प्रमपुरपांये पथव्यतीति प्रषानमूतं पतरं सिद्धाधम्‌ । श्रवणादिकं तु स्तदेदयप्रतिपादकेगिकवाकंथता गतै) तप्य च कमीविधानं बाह्म. णमितिलक्षणहकषितत्ेऽपि न दोपः । तेषु कु्चिन्मनत्तवप्रतिद्धावपि तदितरमन्त्राणां मन्बत्वं तिद्ध, तस्यापि मन्त्रत्वं प्रकारान्तरेणोषपादनीयमित्यटमति विस्तरेण | श्योतिष्टमेन खरगकापरो यनेते। इति वाक्ये यदयप्युदेश्यलीपदार्पराषन्यि पिद्धा- यैता तोऽपि पिदधयैप्रतिपादनमतरेणापृरपा्परलाजायमानमपि ज्तानं कमानृष्ठानस्यो, ततरभाविनोऽह्मेवातो ऽनृ्ठयज्ञाननननपराषान्यान्न ततिद्धाम्‌ । अत एवार्थवदिषु तिदधरपवमाशस्तय पुरपायीपयेवनिनप्रापाणयं स्यादिति पृरपािपथेवत।ितरिषि- शकयकतवक्यतय। प्रामण्यमाह- तच्छेपोऽधनादः ।

तस्य विधायकस्य शेषो विभिनेकवाक्यत्वं गच्छैतद्रारा विधिषिपयमावनप्रव्तकता- हयणवाक्योष इति भावः । तदुक्तं -- विभिना तेकवाकपत्वात्लुतयर्न विधीनां सयुः । विधीनां विेयमावनानां यदाऽध्ययनविषििधायकवाक्पानि पुरूपं प्रवौययूरिति मरयेत्दा विधःयकवाकृयगतशव्द मावनपितितवियारयमाननागतप्राशस्लककतणरणे ~ तिकर्वन्यतातमपकसेन वरिधायकवाकयैर्थवाद। एकवाक्यत्वं गच्छनतीलर्ः । अर्वाद इतयेकवचनमेकाकारतयैमेकवाक्यतवं सर्ववामप्यर्वादनामप्तीति ज्ञापनार्थम्‌ द्वारं तु तेषां शन्ददिवावगस्यते । ये तु न स्वा्विवक्षपाऽयै वदनि किंतु परशं तऽ वाद इति प्रतिद्धम्‌ ।

नतु विभेयसतृिदररेण परार्था मवलेकवाकंयता येऽन्यनिन्दां कनति ते कपमेकवा- कृतां विधिना गच्छन्ति श्रह्महयये ह्यपा बर परतिमुच्याऽऽसते! इत्येवमाद्यः। न च तेषां निषेेन हैकयाक्यतेति वच्यम्‌ । क्मविषानं ब्राह्मणानि) हति निषेधस्य एयग + स्वीकारात्‌ । अत एवाऽऽचार्थः पर्वत कर्मशब्द पङ्के । निपेषेष्वपि निदृत्तिमावना परयीय्य कर्मेण एव विपयतवेनापिपरेतत्वात्‌ । अन्यथा विधिरुक्षणो धरमोऽीसतिपे- धटकणो हरः स्मात्‌] तथा च धभ

१क.ग. छ, तनयति ।*: `

ए्रणपट्डः] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २७

तया । तस्मारपर्व्न भावनाया एव विधायकमेव नाह्मणं नच ते नपिक्ष्यते । विं च नदि सर्वत्र निन्दारथवादाविषयेष्वनिषटतवावेदकः परतिमेभोऽस्ति। न च निन्दया कद्प्यः | विहितेषु निपेष्यानिषटप्ाधनतावेदकस्यापंमवात्‌ | नहि “यदुदिते पूर्य प्रात्ुहृयात्‌ । यथाऽतिये प्रुताय शरून्यायाऽऽवसयायाऽऽहारय९ हरन्ति । तादगेव तत्‌ इलादीना निन्दारथवादानां कलिता अनिष्टप्ाधनत्वाविदकाः प्रतिपेषाः सन्ति, विहितेषु विमाना वा कथमनिष्ट्ाघनतामविद्यन्ति, येन निन्दार्थवादानामेकवाक्यता स्यात्‌ |

तदुक्तं मह्चर्थ-- "यद्यपि स्याद्विधिखष्टे निषेषो नैव तादशः।

विज्ञायते हनर्थत्वं पोडशिभ्रहणादिवत, ॥ इति ।

तादशानैवानयैत्वै विज्ञायत इत्यन्वयः । तस्मानिन्दा्थतादा नान्तर्मवन्ति विध्येक.

वक्यत्वामावाद्िलाशच्छ्याऽऽह-- निन्दा ्रकषसा |

या निना निन्दकं वाक्यं सा परैव पराश्त्यपमर्पगपौरव । विधिषु ्तिेचेषु वा य्किनिननिन्दया प्रवते वाक्यं तस्र विधेये धने परवृत्ते निदृतते वा धराशस्त्यपरमेव । तथोक्तं शबरस्वामिभिः ' नहि निन्दा निन्यननिन्दि परवौतेऽपि तीह विधेयं स्तोतुम्‌ * इति । तसमात्‌ न ्थिव्यां न्तर इत्याचैवादाना तिद्ध 'दिरण्यं निधाय चेतन्यः › इत्यादितनादमणैकवाक्यत्वम्‌ । #

दानी केषंचिद्ाकयःनामर्वादत्ेन व्यबहतानां स्कनिष्ठतया विभेयकनृतशिष- पमर्पकत्वेन न्यापकं तच्छेषत्वमिलयाशङ्क्याऽऽद -- पराति; पुराकरपश्च ।

भ्रश्यते । परकृतिपूराकस्पौ भररंतेव न विधायकौ कतुवोषस्य । त्या (अधरिरददादौर्वाय' (नमदश्निः पृष्टिकामः' एवमादयः । एकेन प्रेणान्येन तदोधोद्धवेन क्रा कृतं करम पररृतिसतस्परतिपादकानां विशिष्टानां वाक्यानां परकृतीना, तया “अद्भि रो पत्रमापतत ' इतिभमनीनामनेककरपकाणां पुराकल्मानां न तततद्रोघनकतुत्वविः भायकत्वं कं तु एतौ प्रशसेव प्रशो्ापरविव | अर केचित््कतकमाचं प्रकृतिम्‌ भ्मापो वा इदमग्रे प्तिमाप्तीत्‌ › इति, पुराकर्पं च कथनमात्रमाहुः। तत्र ये पुराकरपा एव सन्ति न तत्र विधिः श्रते । तेषु नाहमणेकवाकयतवं न संमवतीलाशस्क्य .पुरा- कल्पोऽपि प्रशप्ा । तस्मात्तदेकवाक्यत्वाय वरिधिः .कर्पनीयसतनवैकवार्यतेति १२. हारः । चकारेण (तवष्टा हतपुत्रो वीनदरम्‌ ' इत्यादीनां यद्रीषोमीयादििधिकदपकलवं तच्छेषत्वं परदश्चयति । अगमिनप्े परृतेः परकारान्तरतवेन ्यग्हणं युक्तम्‌ । पुराकसपगरहणमभयोनकरं विषिकरपकानां .नानारूपाणामवादानां वैतेैव नक्तरेण अहणं स्यादिति । तथाऽपि नानानाममिन्यैवहिपमाणानां एयकत्ाशङ्कािदृत्यधे- स्वेन प्थ्रयोजनेतेति ग्पास्मेयम्‌ । केवित्तच्छेदोऽर्यवादो निन्दा प्रशं परकृतिः

- सत्पापाढविराचितं श्रौतसूे- (प्रपाप्रतन--

पुराकल्पभलेव सूं भ्याचक्षते । शेषस्य विमागोऽथेवादादः-] तर्भवादादीनां पर्परामयावृ्ततेन विमागः कयं स्याजिन्दप्रशंते अर्थवादविरोषौ मवेयातां यथाकथं. चित्तयाऽपि परकृतिपुराकस्मौ न निन्दापरशेपयो््यातौ तौ विदषाविति तद्यास्पानं पदा्माचमाचठे न पप्रयोजनत्वमिति ।

कम्रा माणां प्रामाण्यं वक्तुं छरूपमाह--

अतोऽ्ये म्राः।

विधायकाद्रास्मणात्तायवादादनये वेदावयवाय मन्राः सन्तसतच्छेष इति पृषैतनम- ठुवनीयं प्रामाण्वाय । प्रमाणस्य सेषः प्रमाणमेव । ‹ वन्ताय कपिज्ञलानाटमेते ? इत्यष्य मश्मवहशायां बाप्तणान्पत्वेऽपि तियिदशायां विधायकतलनेऽपि न दोषः | मीमांसकैः शक्तिद्रयाद्गीकारात्‌ । ते च भैतानिकवितानिकततापारण्येगव एततिता विभषा एव । ' मच मे गोपाय › ‹ ऋनो यनि सामानि › इति श्रतेः । निगदस्या- न्त्माषोऽप्युक्त एव जेतिनिना } एषं न मख्राणामपि पिविरोषलद्िदीिधीयत इत्यक्त ततप्मभितमेव । तञ्न कथं विषिशेषत्वमिति द्वारकाश्ायां यकतकर्मापा इनेन हारं कक्ष्ये ।

मश्मवत्परयोगक प्युयमानेतवेन मण्नत्वाराङ्ायामाह-~

रौकिकाः प्रयुज्यमाना अमा । स्वाध्यायाभ्ययनतियिना नध्यापिताः | यथा पूप्रस्य नामधेय दुम्दुभिशब्दश् ।

नानव नामधेय, दु्दुमिरन्दो इष्टान्तः । घकार इवाथ । दुन्दुभिशब्देन सोत्रमु" पकरोतीति । यथाऽम्यक्तशब्द्य कर्माङ्गत्वेन विहितस्यापि न म॒च्रत्वगेवमर्थवतोऽपि पूर्ोक्तद्धेतन मश्रतवमिलर्थः |

वेदैकदेशस्य म्मणस्य कमि परामाण्यममिवाय वेदकदेशस्य मन्नमागस्वप्रामाण्वं यकु माश बरक्षणविहिततयंशमावनाङ्गतवं व्याचे--

यज्ञकर्माथा मघ्राः।

यज्ञशब्देनोषरकषिताि विमेयानि कर्माणि, तम्येव ककषित्ानि विधिटक्षणानि कर्माणीत्मनेन, तथा च पौनरकलम्‌ । तस्मिं व्यायय यज्ञशब्देन सर्वणि विषेयानि कमणि यृष्यनो । तेपां कर्मं क्रियोत्पत्तिरिति यावत्‌ । तत्कर्मर्यो येषां ते त्था । विथिना प्रमितमन् न हि शरेयःत्तापनं बरहयवत्‌ , किंत्वनुष्ठितं च । अतो यततानष्ानं प्रयोभनेमिषाम्‌ ।. नतु वर्विपीयत इत्यनेन विधिमन्रारमकवेदस्य प्रामाण्यमुक्तम्‌ › अतोऽनुष्ाने प्रतिपायं येषां ते तथा, अर्परतिपादनेन प्रामाण्यं मविष्यतीति चेत्‌) न । पिषिभिरेवानुषठनेभपि बोधितं कर्मणि कर्म्यत्ववेदनेन प्रमाणत्वात्‌ । तस्मा

. १ ख. प्राप्तम ।

-€

` प्रणयः] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ९

दविः कर्मभिरुत्ररिवपिसिता । सा मभ्रमन्यलेन प्रयोगनमियेव युक्तम्‌ । मध्राणां विहितानुवादिनामिवोत्पादकल्वात्‌ 1 यज्ञसयोपादृकलवेन पंनिप्योपकारकेनाङ्गतोकता मवति । तथोचचारणमात्रेण नाङ्गता । दृष्ट यीध्ययनविधिवढान्मच्नाणामपीवनोधपध- यप्तायिताऽवगता । म्रा हि दृष्टायौध्ययनविष्यध्यापिताः किमस्माभिः परप्तमीहितं दष्टे जन्यमित्याकाङ्समाणा मभ्ययनविषिना यच्छक्यते दृष्टं येन जनयितुं तेन तज्न्य- मिति चानुजताता मच्राः स्ार्थप्रकादानमातमेवामाकं जन्यत्वेन शक्ये तजन्यम- स्माभिः। तच कथं दृ्टद्रारा पूरुपतमीहितप्ताधनं स्यादितयाकाद्क्षमाणारिष्ठन्ति तेघ जपसतो्शाखकमणि चाष परतिपादनस्पराणि विहितानि। तथ ये स्मौ नपसोतरश- खमश्रास्तदुत्पादनमप्नेणा्गत्वं गताः सप्रयोजना; सन्तो निराकाद्घला जायन्ते । जन्ये मश स्वार्थावनोधकत्वमात्रेण न निराकाङ्साः।स्वायौवनोधेनप्य विथिना प्मीहित- साधनतेनाविधानात्‌ । एवं च कथगङ्गिनामुपकारो दष्टोऽ्मामिः कम्य इति साकाद्ता लिषठनति। तत्राङ्गिनः स्वो्त्तय सपृतिमपेलने। न हननुतेहिताः पृरपेणानुषठातुं शक्य. न्ते 1 तदुैधानं यद्यपि विधिवाक्यैमवेत्तयाऽपि तेषा करन्यताभ्रमभैननेनोपतीणत्वा- न्मश्नाणामानधक्यौ द्टाधत्वापत्ते मक्ेम्यः स्वाङ्गतेन विहितेम्य एव सवस्र्त न्वा निराकाङ्ता भवन्ति। मश्ा भवि स्छतिद्वाराऽङगतां गता निरकाङ्घता नायन्ते। येषां सङ्कतववदको विषिनासति तेऽपि दिङ्गेन त्रिध कसपयित्वा स्तारयनु्ठानाञ्गतां परतिप्न्ते विभिविनियुक्तमश्रताम्येनैकरूप्याय । तत एवाध्ययनविपेदृ्टाभलेनैक- रूप्यं स्यात्‌ । कचिदृ्टा्थता छौकेकेषु म्प चाष्ट चतेति वैषम्ये स्यात्‌ । ननु जपतेरुचारणमाघ्नं वाच्यं, न तस्य स्वाधपरक्ाराकत्वेन तत्मरलक्ञत्वै खवार्भपकाशन- स्याविधानात्‌ । तदर्थ स्मृतेरपि कर्मङ्ताया जनपेसणाचेति चत्‌ । उच्यते-भध्ययन- विषिद्रतालामाय जपतीलस्थैव विवेरपरकाशनमधाद्िषेयै यथा मनरेणेदं कामि लत्र मचरोवारणमयाद्विधोयते । जपतेशवायतुतंथनेनोचारणमप्यमिषियं मश्रोचारण- ठततणजमेनादटं मागयेममश्रापकाानद्रेति विधौ पर्यवपजेऽवैभकाशनमावनाऽपि विवरेयेति ददवव यत्तकर्माथैता नोचारणमश्रेणपूरवोत्ाद कता कितु खारपरकाशन्‌- द्रा `तेषां दष्टधे्काशनमानद्वरो्चरणातस्तापारणददष्टं करस्यत शृयदषटाथ- स्वामि गौणो न वु दनदुम्यादिशब्दस्य सोत्रोपकरणत्ववनयुखूयः । एव सोत्र. शाखमच्राणामपि स्तौति ्तिम्थां देवतागुणकीतैनवाविम्थां विहितलोत्रशसरूपक- णोः सेकीतैनरूपयोननकत्वादल्ि केषामपि यज्ञकर्म । एवं प्रयगाशीरमकृगो- पस्थानामिमन्त्रणानुमन्तरणामिमक्ेनमन्त्ाणामपि ज्ञेयमिदै स्पष्टयिष्यते याजमाने जपतु

१. ग. च. “वर्स्य । २ क. ग. घ. “जन्यल्वेऽने" । ३ च, (कयादद०। ४ क, ग, च. छ. ठन्पा।५ ख, तक्षु 1 ६ ण.ग. च. छ. "पु वाऽ.

० सत्यापाढविरवितं श्रौतत- [मपभे--

यता च । अप्रत्यगाशंर्मखकृतोपस्यानादिमख्ाणां तु यत्र प्रतिपादरनमा्न. प्रपान कर्मजन्यं तत्रापि नपतुट्यता यथ स्प्रतिपाय प्रिगुणकर्म तत्नोपस्यानादिनाऽैप्रकाश - नरूपेणा् पसु दिति वाप्ययिं तेरकायै लद; तस्कारो मश्रेणायैप्रतिपादनेन जायते । यज्यादिम्षद्करिण स्वाहाकारेण वा देवताद्रनययोः समतिरैषेवं प्रयो. जनम्‌ | दरव्यदेवतादियन्तादनिां लिद्धानामपि भ्नेयःप्ाघनतया धरैत्रेन प्ताध्यत्ादस्ि तेषामपि यक्ञकमैत्वमिति प्व ग्रा यज्ञाक्षे यत्तकर्माथौ हति तिद्धम्‌ । न लङ्गत्वं परामाण्यदवरेति किमुक्तम्‌ । न दि त्रीहीणामङ्गलेऽपि प्रामण्यमल्ति । प्तलम्‌ । बै हि मन्राणां शब्दविषया प्रामाण्यं, तेपाऽपि नियमविधिरयं श्रा एव यन्तकमाथी इति । अत एवं नौधायनाायेः-- प्रेव स्मृतमनुठित श्यःताषनम्‌ १ इति । येषां च संखा न सन्येव तेषा समृति्तु विधायकेम्य एव । न हि वैदिकक्मै प्कारान्रेणा- पातुं शयम्‌ । ततो गह्यन्तरामावाद्वषायकेष्ेव स्मारकत्वं कदपनीयम्‌ | पा “ वसतन्ताय कपिज्ञटानाटमते ' इत्यदिमन्नेष्वगल्या विपायकताऽपि कर्प्यो ममापि" कैरवं विधायक मश्रशक्तिः ` कलिता । न च तेऽपि म्रा इति वाच्यम्‌ । तृष्णीं चुथमिल्यदौ मन्तरवणितकर्मतिषानाग््ायो तिपिमाितेषु न मन्तरमरिततवमसीति । सेन्या किमपि तूष्णीकं क न स्पात्‌ । एवं पाठनङक्षणक्पु विपिरेव स्मारकः । ससर्तिष्वपि ठृष्णीकेषु तथैव | भ्र पपरहश्लोक्षाः-- ठ करभयललो धाल्रतृरक्तो विधीयेते । पातुपकतिमैदाच्या प्रलयैसतु गायकैः ॥ १ ॥ तदङ्गं देवता दरम सजञष्ट च कम यत्‌ | सैव श्यशा मावनोकता क्रियौ पषोच्यते वुधैः ॥ २ ॥ प्रयतनस्याभिघा नाकि घ्र्पोणेव कृत्रचित्‌ । अनुरलकंषातव्ेदादेवोऽवगम्यते ॥ ६ ॥ पात्वमेतयेऽपि भेदोऽस्ति क्म्यातचिसतु पशचमिः । तत्क विषं परोक्तमरथजञानमयेतत्‌ ॥ ४ ॥ ` जज्ञान द्विकं तु गुणे घो देवता्योः | सैष्कारकं तु तन्मन्त्रः संस्कार इतीरिताः ॥ ५ ॥ ष्टसंस्कारका .याज्यानुवाक्या अय हके । उच्यमाना भ्य पेस्कारस्याङ्गतं गताः ॥ १ ॥ . अधैञन दवितीयं न जन्यते येन सेरतिः । परथानमूतं तत्तस्य मन्तरश्ापर्वताधनम्‌ ॥ ७ ॥ १. छ.नमः।क.ग, च, छ, अ्रयलैततु 1 . _

~

प्रणट्डः] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ३१

जपः सोत्र तथा शद्मपूर्वथं प्रचक्षते । तहरेव च तन्मन्त्ा दृष्टी अप्यपूरवगाः | < ॥ भघानगुणमूलस्य ज्ञानरूपस्य कर्मणः । उत्पादकासतु चे मन्त्रा अकर्मैकरणाः समृताः ॥ ९ ॥ ज्ञानं स्वै हि मच्राणां ्यापारोऽयौ्पनायते । विहितज्ञानननका व्यापारान्तरवनिताः ॥ १० ॥ व्यापारवद्धि करणमकर्मकरणास्ततः । # अभेज्ञानात्छषग्यत्ु कर्मं नानाविधं द्विषा ॥ ११॥ गुणप्रवानमेदेन पूतैवत्तस्य छक्षणम्‌ | तन्मनाः कपैकरणा ज्ञानव्यापारवत्तया ॥ १२ ॥ एवं सूत्रकृता पेज्ाः हृताः स्न्यवहारगाः । एतामिव्यवहुज्यं क्ीतन्मच्रयोरपि ॥ १६ ॥ ननु मेदैिषीयन्ते मन्रत्राह्मणात्मकैरिति माणां विधायक्ैकवाक्यंतेन प्रामाण्य सुपति तत्सम्ैनीयम्‌ । भत एवाऽऽपतम्बाचायैः-' मनरतरा्मणे यज्ञस्य प्रमे ” इति । न चाङ्गत्वे दष्टदवारा तिद्धेि तीहीर्णामिव प्रामाण्यं तिध्यति । उक्तं च~ प्रयोगवचनो मनमैः पह प्रामाण्यश्च्छति ! इति । प्रयोगवचनः प्रयोगविधिर्मन्रः पह प्रामाण्यं ठमत इलर्थः । एवं ब्गतवे पिदधे प्रामाण्ये किमायातमिति चेदच्यते- इषटद्वाा प्थितेऽङ्गतवे मच्नाणां वाक्यमावनः | सयुत्पादेन वाक्यार्थो ममैव प्रमाग्यते ॥ तथाऽपि विहिता माः स्छ्ैवा्गत्वमागताः । नतृचारणमत्रेत्येवमरभनियामका; ॥ पदाभिविषया तस्मातम्ामाण्यमवि ठेभिरे | अङ्गत्वं विभिना दिषांप्रयोगविधिरूपिणौ ॥ विदितानां पदार्त्वात्छतताम्यानियन्तृता | तथा च नियमन्ञानमन्यतो ठम्यमाप्यते ॥ मना हि वाक्यरूपा अपि विितारथनुपेधाननननप्तमी न खाये शब्द्निषया प्रमाणम्‌ । तयाऽपि स्ुवेणाव्यति हस्तेनाव्यति स्वधितिनाऽव्यतीत्यादौ विहिता अवि- शेषेणामि नियम्मामुत्पादयन्त एव सुवेणेव कतद्रवयं हलेन कठिनं परोडाशदि छ्वपितिना च मांतमवदेयमिति सवप्रमध्यनैव दुवादयोऽपि प्रथोगविभेः सहकारिणोऽ

र ` : सत्यापादधिरषितं शरौतसूर्व- = (एमषमपश्--

क रूपतवनावावयरूपा अपि प्रमाणमितयुच्यन्ते । एवं विनियोगं विहितपदार्थतय।ऽ१. साम्यन समूतिजनकलेनैवोकग नोश्॑एणमक्रेेति नियमप्रममुतवादयन्तो हि प्रयोग विपिविहितपदाैविषयैव प्रयोगविषिप्तहकारिणो मन्ये प्रमाणम्‌ | ननु पदराथी सवि प्रमाणे वन्तु कुतर प्रमाेऽन्तमैविष्यन्तोति चेत्‌ । वाक्य एवेति ब्रूमः । उक्तं 'ामियुकौः-नन्वकषतयेऽपि प्रयोजनमत्र रम्यते न प्रामाण्यम्‌ । नैप दोषः । पदा पीनां वपे प्रामाण्या्यगमादितयुकला वापिकाचार्यवचनेनापरि ददी कर्मनि पापूपारथिभिश्राः । उक्त हि “.पदाथौलनयतिवी स्यात्‌ १ इति । एवे वापिकपतमति- सुकतवोपपंहरम्ति । तेन म्रा विशिष्टमर्प नोधयन्तः प्रधानवाक्यार्थ प्रमाणम्‌ । तेन मश्राणामपि प्रयोजनलासाप्राण्वमस्तीलेतावतिद्वमिति । वाक्िके तु पदपतुदायस्य खाय परापाए्यपुकवा-~'

पदापासःमतिवी स्पादकयापीवगमोऽपि वा इत्युक्तम्‌ ।

वक्यं पदस्या वा विरिष्टपपरगे मोधयन्तः प्रमाणम्‌ । तन्मतिः पदार्थज्ञानं वा वाक्याजञानं जनयन्तीति प्रामाण्यम्‌. । वाक्याेजञान वा प्रवौकतवक्निवीकत्वद्रा अणिति वातिकाः । शबदं वेषं प्रामाण्यमिति ब्द एवासमौव इति भावः ।

मशाः कमक परनोऽपूवािधीनियामकतया प्ररणमिवयुक्तम्‌ । तश्रये विदितं कर्म सस्यानछिता न जनयनित विवेरमावात्‌, नापि शिङ्ञेन विहितं परावन तेषामद्त्वामेवेऽपरामाण्यं घ स्यादित्यत भाह--

रूपविभतिपिधाष्टौिकेषु ।

रूपं यत्र पठितास्तदङ्गतं तदद्वारा च प्रामाण्य मश्रणां प, त्य रूपस्य विरोधो हानिर्भि्पयोजनत्वादप्रमाणताच्च वेदानन्तीतिसेदलापत्तिरिति यावत्‌ । तसमानपरुपेदानिरगत। भगद्या छौकिकेषु ार्तकर्मविशेपषु कमा इत्युकछष्य पद्‌ मतुव्तनीयम्‌ । ततराुरूपेदा नारमत प्परयोननतां माण्ये च कमन्ते विदितकमा्ै- स्वादिवयषैः |

उदाहति--

# यथा बहाम ते सुप्रनास्त्वाय हस्तमिमां खनाम्योिधीं बह वपां जात्तेद्‌; पितृभ्य इति।

तरथो मच्नाः प्रतीकेन गृहीता | एतेषु प्रथमतृतीयवेनिषदस्तग्रहगे त्ववैतानिके

सामध्यात्त्विवह प्रथमस्य गोवपाहोमे चाषटकाघुतुतीयस्य विनियोगः सेभव कारि

+ केवढभूत्पुस्तकेषु ययेतिपदं वियते ।

१ ख, भावरिभिवि०। २ छर. पवनो" । २ ख, छठ, मवन्तः 1 “ क, ख,ग, च, पन्ति, भ्। ५ कख, "नवादा । छ, पमावोऽप्राे । ६ क. ग, च. शमिनः

+ च

१प्रशपटलः] महादेवकरृतवैजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ । ३९.

प्यते । मध्यमस्य तवापस्तम्बेन ‹ इमां खनाम्योषावं वौरुषं बट्वत्तमाम्‌ । येया सपत्नीं मभते -थया प्ेविन्दते पतिम्‌ ? । इति पल्े्ये पत्युरेकस्यामतुरागेऽन्यतर+ स्यामपतति पौठार्यवरयं हस्ते नदध्ाऽनुरागो भवतीति तस्याः पूवः सनने मश्रो विनियुक्तः | ॐ

नतु स्वस्यान एव किमपि विदितं कप क्तयन्तु छततणा सर्र पूटमेति भवि स्यङ्गत्वम्‌ । सन्ति चतष्णकानि कानिचित्कर्माणि प्रपिक्षाणि । न वाऽभिषा्मे छौकिक्करमपु सति सक्षणा न युक्ता । लक्षणयाऽपि सस्यानि निवेशो इश्यते । यथा गाहपलमुपतिष्ठनत इत्युपकरम्पेकयोपतिषठन्त इति निवेशनः पंगमनो वपूनामिति मश्रमिन्द्रमकाराकं गापत्योपस्थाने विनियुङके | न चायं परलगाशीर्मश्नो येन गाहै- पत्यत्मलयगाशिषमेवायैवत इति स्यात्‌ । क्रं विद्द्रभकाशक एव । गाईपलयस्या- पस्काधतवेऽपि गाहैपलयोपर्यनेन गाहैषलयरकादनर्ेणापूै मवेदिलयपविगमे पतति गाहैपत्वप्रकाशनं योगेन लक्षणया यै क्रियत एं किमपि तष्णोकं कर्म कयाऽपि वृत्या प्रकाशयन्तु नोत्क्ष युक्त इत्यत आह--

यथोपदिष्ट ब्राह्मणवन्तो यथारूपमितरे ।

ब्रा्षणमुपदरेशरक्षणविनियोजकक्टतिसहिते मश्मिनियोनकषिभिः । तेषां मना, णामलि ते ब्राह्मणवन्तः | तेऽभिधामटममाना यपोपदिषटाः श्रु या यदथलेनोपदरिशष्ल* मर्थमनुङ्धयैव कयाऽपि वृत्या यन्ञकमाथौः । न हि गौणो इृत्तिरमिधया समानबां यत एव गौणी । तस्माचत्रामिधा प्रमाणान्तरेण वापिता तत्र दषटरथत्वरामाय गौण्या श्रीयते नान्या । उक्तं च पर्थतारयिभिश्रैः--

५ गौगे पदवि सामथ्यं न प्रमाणान्तराद्धिना । आविर्भवति मुख्ये तु शब्दादेव ऽऽविरत्ति तत्‌ ॥ तादथ्यं च छतो मुरूपे गौणेऽरयपरता पुनः 1 भ्रमाणानतरविन्तेया तदभावान्न सिध्यति › ॥ इति । अथा्ठति वामे तु पुसययैव कमी इत्याह--यथारूपमितेरे । इतरं विधि" नाऽनायितामिधानशक्तयः | ते यथामिषाशक्ति यज्तकर्माथी नतु गौण्या योगेन वा सवैयज्ञकमीयौः । अभिषया न समानं व्यापारन्तरमस्तोति न स्प्कमीथौ शत्यः । कुतः स्पैकमीयतेन प्रातरिति चेत्‌ । उच्यते-यज्ञक्ायौ मश्रा इत्युक्त, त्च च वाक्यपरकरणस्यानैः स्ाङ्गकमीरयत्ाऽवगम्यते । त्च रूप्मभिधार्यं

१ स. भतम्‌ । र स.ग.च. छठ चया। 3 क.ख.ग. च. पादाख्य>। » क.ग.च.

"हितरूमैलक्षणा । ५ अ, वा | 4) ५

३४ सत्याषाढविरवितं ध्रौतच- ` ` [?परपमभे-~

नियामके न भवेत्‌ । तदा कयाऽपि वृत्त्या वाक्याधवगततपरकर्मरथताऽपि स्पात्‌ ॥ तसाद्रक्यदिभियैदर्पतवमयगम्ते तन्मध्ये प्रघानमङगं वाऽमिषथैव प्रतिपादयन्तीति वक्यादिप्रमोणानौ दुरबहानां पको चो मवतीति प्रयोजनं पूतम्‌ । तथा नेतरे नाधके> तरप्मांणविनियुक्ता इति पैवक्रानम्‌ ।

नतु यत्र वाक्यदिप्रमाभे प्ामान्येन विधायकं नलति तेपां चिङञिनापि नानकम

भता स्या्त्राऽऽह-- शेषस्य विनिधानम्‌ ।

ोपोटिहनव्यतिरिकाप्रगाणान्तरेण न कर्मविशञेपार्थसेन नियमिताः । चङ्ग ज तदाऽनेककमनुष्ानगामि कैमौणि मच्ानत एव रुद्धानि । तत्र न पमुचयः प्रमाणा नारपदृतलिक्ाविनियुकौः केवटटिक्गपिनियुक्तानां ्तमानवर्वामाव।त्‌ । अत एव न विकिह्पोऽपि । तेषां करमविरेपे मन्त्रपकाङ्से विररेवेण निषानं विनियोगः | उच्यत इति शेषः । योग्यतापरदशीना प्रतित्तामा्पिद्धम्‌ ।

शकक्ामानां रोषाणां पमेतमरकाशकलमावुिलूोन, विनियोगामावमाश- चाऽऽह 1 पारिषवा्ा दाशतस्यः । दश मण्डछानि य्या शमेदपहितायाः प्ता दशतयी , तत्रत्या. छतो दाशतय्यः । ताभिरवतागुणं नस्ये परिष श भं्ितव्ये तत्पूरणरथा देवतागुणशं ्नचङगेन हौघतमास्यया पारिषठप्तपार्यया च तदथः परितः वमाना अन्यन्न वरिनिषोगा- माषात्‌ | केमरित्ं शंन हि परिष क्रिणतेऽतस्तदपि मन्तरान्तरपतपिक्षमेव । भतत उभयाकाङ्क्षया यज्ञावा इयर्थः |

इदानी प्नं विङतिग।मिलं पूर्वणाविनियुक्तानामाह--

उत्तरयोः पवमानयोः स्तोमाभ्यासे सामानि।

स्तोपानां प्ामाधारमूतक्ुमृदायानामभ्या विवरद्धौ पलां न विनियुक्तानां तानाम. म्या कार्यः, कितु यान्यन्यत्र न विनियुक्तानि तानि, प्तकाङ्न्ञाणि तैरेव विवृद्धिः कायौ । या विवद्वसतोमकेषु तृषु श्रूयते-‹ एकविशिनातिर नरेण प्रनाकामं यानयेः त्‌! इति। तत्र त्रिवृत्स्तोमानि पश्चदशस्तोमानि पतदशस्तोभान्धेकविंशस्तेमानि यैकविशसतोमान्थेव १ कायौणि । तत्न परैतेत्नेप्वविनियुकतपाप्नं पूरणायरगागमे प्राति प्कमानयोरित्युक्तम्‌ । अयमभिप्रायः --प्वमान्पतिरिक्तेषु सतत्रेषु नापू्व्ामागमः।

१क.१,च, छ; पयतीति । २ छ. भमाणाविः। ३क.ग. च. कमणि ।

एप्रभ्पट्डः] महादेषकृतधैजयन्तीग्यारूयासमेतम्‌ 1 ३५

सशरगागम एवन्यस्यः। कुतः, त्रीणि वै यज्स्योदराणि गायश्र वृहैयुषपनेति, तथाऽ एतेष्वेवाऽऽवपन्तयतेष्माद्॑पन्तीति च्छन्दपामाधारभूता ऋच एवावगम्यन्ते । पव- मनिषु चछन्दक्ञितवामावात्तगीगमः कतु सास्नमिव। उत्तरथोरिति जरमर्थम्‌। उच्यते ~ अहिप्पवमाने प्तामागमप्रतिपेषात्‌ । एवं हि ध्रुयते--एकं हि तत्र समेति जूयात्छरपान्नैव गायन्रीमिसतेनाननापि चर्गागम एव न तत्र प्रामागम इत्यत उक्तमत्तरयोरिति । अन्नापि देवतागुणपंकोतनटिङ्गेनद्ा्रसमास्यया च पताका क्षतेन च विनियोग इयः 1

एवमूक्प्ामानां विनियोगमुकतवाऽवरिष्टानां विनियोगमाह--

9 तूष्णीकेषु भ्राकतेषु यजुः ।

ऋकसामवेदयोः शेषस्य विनियोगमुकतवा युवेदाय्वणतेदयोः शेषस्य विनियोगो वाच्योऽतेो यजु््रहणं यजुवदायैणवेदयोरुपरक्षणम्‌ । तेन तयोर्यानि शोषपूतानि यजू्यु्ो वा तानि सर्वाणि विनियुज्यन्ते 1 कुत्र, तूष्णीकेषु परकृतिमूतदशपूरणमाप्तज्यो- तिषटोमाशनहत्रेषु । भाषमम्निहोत्ं जुहोति ` इत्यस्यामिहोत्रमपि प्रकृतिः । प्रकृतिपे- अन्धीनि प्राङृतानि कमीगि । तष्णीकेषुः विहितेष्वप्यविदिता मन्त्र येषु तानि तृष्णी- कानि मश्रप्ताकाङ््ाणि । विङृतिसतु तूष्णीकाऽपि न मच्पाकाङ्कषा तस्या विनोपदेशं मन््ान्तरानाकाङ््षणात्‌ । तेषु भराङतेषु यजुर्गच्छेति | यथारूपमेव सव म्य न स्वर तु प्राङृतेष्वपि" ततत व्यवस्थिता एव मवि} नुः यथारूपमितरः इसनेन गतार्थमिति वेत्‌ । सयम, एवमेषां शेषत्व शत्या विनियोगामावेन वाक्यादि पदकारा. मावाचोप्वमानानाम्‌ । तेन पारिष्रे शंसनम्‌ । यद्यपि स्वा ऋचः प्रवाणि यनूमि वणि स्तमानि पारिषवं ( वे ) शांति भुनी" सरवमन्राणां विनिोगान्न केऽपि देषोऽस्ति तथाऽपि लिङगनरकषयेणेक तत्न विनियोगा्यपारूपमिततर इति मापितं स्याततत्परिहाराथं यथक्तामयेददवताद्रव्यगुणटिङ्ञेन विेषविनियोगः प्रदर्दित देवं प्हृतिगतायैपरकाशनख्षणततमर्ेन विदोष विनियोगार्थमदं सूत्रम्‌ । तघराद्टा्ै- स्वमात्रे सवै्ाधारगेषु. विनियोगे प््पि कपप्तमवेतारथभकाशकत्वरिङ्ेन द्टाधत्वते- मवात्‌ । आक्सामानामतमवेतार्पक्ागकलवान्ना् प्रातरिति सो्रशच्चयोरदशार्भत्व-

9 ख. हती वरिषटषेत्नरदवेवाऽऽवपन्ह्यत एनो । २ ग, च. शोद्धयन्तो" । द; क, यन्ती") ८ क, ग.छ. "च्छन्ति । यथ पक, ग.च. “त्राः स" ६ क. म. च. पिच त ७.क. भ. च. छठ. भू । यद्यपि मच्राणां न कोऽपि मिशेषोऽस्ति तथाऽपिःठिङ्गमैरेषयेभेव तत्र विनियो- यायथारूपभितर इति बाधिते स्ात्ततपरिदाराय ययक्खामयरेवः । ८ क. ग. च. छ. प्त व्रः ॥ ९क.ग.च. छ. एव । #

द सत्याषादविरवितं भोतसुब्॑- [एपरपमप्रभ्े--

मात्रेण कृतार्भत्वात्‌ | तथोक्ृष्टानां शेषभूतश्नाणां ठिङ्ञेन॒ विकृतिगामित्वे च मा भृषिसक्तदोषपत्तरप्रा्रकृतिगमित्वेभेत्यपि प्रयोजनम्‌ । प्रलक्षाणां हविरनुमन्न णमनत्ाणां च प्रकृतौ व््तिमेषा्धिकृतौ सेन लिङ्गन विनियोगः । प्ते प्रङृती विरोधामाबाल्यकृताविवौरछणिको विनियोगः सिद्धः । ते च मन्त्रा अच्छिदरपाठकादि- पठिता अपर्वणि न तरिषाणे वितं गरन्पिमिल्यादयो यया योग प्रङृतिगामिनो ज्ञेयाः ।

एतदपवादमाह --

वेदः कमैनामपेषेन भुमणसतयः ।

जत्र प्रकरणेनाप्बद्धानामपि शेषत्वेऽपि न प्रकृतिगानिलमित्युक्तम्‌ । पामान्य्ि- कञ९५ विशोष्य नियमात्‌ । वेदो म्राह्णातलकः । मच हति चालुकि । वेदो मन्ध पे कमनापर श्रुयमाणापते तत्कमीषीः |

उदाहरति--

यथा वाजपेयो याश्यौएरोरुबाक्याभ ।

वामकं पुरा पेयं पलिन्क्णि तद्वानपेयारूपं कर्म । तप्य नामभेयेन यसषिन्वा- लपेयो विधीयते प्त प्रक काण्डे वाशरूयमाणेो वेषो यानपेय ति ाक्िकेषु प्रतिद्धः। प -मेवो वाजपेयः। न हि वेदो वाजपेयः कितु वाजेयार्पोविदो वाजेयः। प्रतिप्चप्रतिपाद- कयोरमेदविवक्षया प्रतिपा्कर्मनामेयै प्रतिपादके वेदेऽपि प्रयुऽयते । भयं यजु देऽपि न प्रतयः भरतु विकलः । सेन्योत्रग्य मापात्‌ › ठिङ्ञेन प्रकृतिवि- रोधा तयेऽयतेऽनया पा याज्या ततः पूं हविपरहणयानुर्यत्‌ आहूयते देवक्रा यया स।उनृत्राक्या । ' ह्वयति वै पुरोनुाकयया प्रयच्छति पाञ्यया › इति श्रुतेः | तथाच सकटयागलक्षणकमे तमनेन धूयमाणा योगेन सकछ्यागाण नतु प्रकृतिमात्ार्थः हवेयाञ्यानां प्रकृतिषु व्रतिपेधात्‌ । एवं यत्र प्रकरणे भरूयते मन््ोऽपतनद्धस्तत उदृतः रेषत्तद्िनियोगे यन्तकमीयौ मन्त्रा इति प्कढवेदपरामाण्ं विद्धम्‌ ।

एषं च मृखव्राह्मणयेरिव्यादिना प्रमाणस्वरूपं सपरपश्चं निरूप्य प्रमाणविरेष .समन्धोपाविमिः परमेयगतान्पकटकर्ूतापारणपमान्याचटे--

उपारशु -यजुेदेन क्रियते । युर्ेदेन यद्विधीयते उयोतिष्टोमादि कमौऽऽध्वर्यवमिति यावत्‌ । तयु विदित- मुपा कियते कर्तव्यम्‌ । करणवदशब्दममनःपरयोगमूपांसिति प्रातिरशास्यम्‌ | मशमोत्प्तिव्यि वेदान्तरस्ा तथाऽपि शिनियोगविपेः प्राबल्य भ्योगकाटे तस्याऽऽदौ

'„ „ १ ख. भूतंमः। ख. छ. विषयेतं। 3 क.ग, च. पमाणास्तण | क. ग, च ्दर्षाः । अ । ५ क. ख. ग. प, क. च. , ज्यानु ।

प्रणम] महादेवकृतवैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ । २७

॥ बुद्धिस्यत्वालशचान्मच्मपाटस्य यथा नैमित्तिके$भ्िहोत्रहोमे पामेदगतो मश्नोऽे- होत्रमिति तथाऽऽघाने रथंतरमभिगायते गार्हपत्य आधीयमान इति मन्नाणां परामवेद उत्पतनानामपि यजन विनियोगादुपञ्तवम्‌ । उपांशुत्वं शब्दम इति यनुरवैदधिहिते कमण्यततेमवादङ्घावतारन्यायेन यजुर्वेदविहितकमार्भेषु „ मनपषागुलं प्थेवस्यति ६ यथा सतदशारिरवानपेय इति स्दशारत्नित्व वाजपेयाकगे युपे तद्त्‌ |

न्पायेनापवादमाह--

अन्यत्र मबरसंवादाश्रावणसतरैमेभ्यः ।

एम्योऽनयत्ाम्यकर्मसवेव । न्यायमूरिदं सूतं परपपरलयायनार्थानामामच्रणाृज्ञादि- वचनान।मप्युपलक्तणम्‌ । अर्भईवो होतेलयादिः प्रवरः । पैवदसेत्यादिः सवादः । आश्राव- येत्याश्रवणम्‌ । परयाधावणस्यास्तु श्रौ षडि्यस्यापि हणम्‌ | भेषो यजेत्यदिः । अत्रा म्यत परग्रत्यायनार्ेभ्य इति हाववेन वक्तव्येऽपि विविच्य भ्रदरशनं भव्ति यजमनि प्रवर" स्याम हविनिर्वपस्याभीस्यद्पोमुन्नेष्यामीत्येवमादीनामुचचस्वरो यथा स्यात्‌ | तथोपांशुयाः जेऽपि चाञऽश्रावणस्य गां दोहपवित्रे रज्युमित्यादिकस्यापरपरत्ययनार्स्यप्ुचचेेा स्यादिति प्रयोननम्‌ |

उचेरितराभ्याम्‌ ।

छऋगेदपामेेदाम्यां यद्विधीयते तदुचचैः करियते । एतैर्वादस्ततसूत्र एव ज्ञेयः । अत्र निगदानां यज््दिकानामपि विनियोगविभेकयेदस्यतवाुचष्मेव। नु याजुवैदिके ह्रे याज दिक एव विनियोग इति चेत्‌ । न । गुणकरिपिमा्नामृमेदिेरवा नुवादो यजुवद । अत एवदविहितत्वेन होतृकर्वैकत्ादधौत्मितिततमारूपा । गुणविषेरत्पततिविषि- भ्रयोगादिविषीनां चेदस्यतवादुचैरव स्वरः। एवं चाऽऽध्वयैवमवि श्रूयते तन्वे, तदपि गुणविभिरेव याजुैदिक उत्पत्तिविधौ स्तीति ज्ञेयम्‌ । त्रस्त्वेऽपि स्वस्ववेदानप्ररेण स्वरो ञो पिरेषस्तु तत्त्पूत्रे्वव ज्ञेयः । अथरैेदे वेदिनोपाभिना ब्रह्मत्वं विना न किचिदपि विहितमस्ति, तस्मात्त्र विवाद एव नास्ति । नह्यत्वे तूपाशुतवमेव । आयवंणा पै काम्या इष्टयस्ता उपा क्रियन्त इति वक्ष्यति । ततो ज्ञायत भापरवेण-

'करमोपाेवेति । दूरस्थस्य श्रवणयेग्यमुचैः |

सर्वरपाध्ु ॥ १॥ ज्योतिष्टोम प्रागस्रीपोमीयात्‌ । संवदेविदितं तदुपांधेवप्रयोक्तभ्यम्‌ । तघरावपिरशनोषोभीयपरोःपर्वमावीनि कमीगि। तत ऊर्व यथोक्तमिवर्थः। अत्रोबेः प्रयोग ॐषेदप्ामवेदाम्यमिव प्रतिऽपोदि (हि)

4 ख. वेत्र । ट. भवेद हेत्र। २ छ. ट. ^तिि्ूपो वाज । ३ र. "ये पते त° । * छ. “वे पच्यते त* । ५ छ, ट. शनीत्योयु" 1 ६ 5, च, स्योने" । ७ ४. ग, च. दय पवा” ॥ <छ.ट.पतोयोवेदि"।

१८ सत्यापाठविरचितं श्रौतसृन्र- [प्रथमप्रश्ने

तम्यसतन्रानुबृच्यैव छम्यते परैरिति न वक्तव्यम्‌ । एवं तरह वेदान्तर विहितस्य ब्रह्मत स्यापि नियमाधेमारम्मः पषरिति । ननु तदपि तिष्यति तस्यापि ताम्यामेवोचै श्रतिः । एवं तर्हि ज्ञापयत्याचारयेऽग्नीपोमीयादू्वं यथोत प्रयोगो द्वाम्यमिवमनुपां- शभयोगः कनियजुरदविदितस्याप्यसोति । " यान््ाचीनमाप्रयणा्गहानगृहीयात्ता- तपा ' इत्यनूय ‹ यनुव तानुपव्द्मतः ' इति सेनानुक्तोऽपि प्रादय इति । एवं सामान्यप्रकरणाद्विशेपविधिविहितानां मन्राणां प्रपक्ग इति तत्सदेवमन्तराऽनू- च्यमित्यायपि तत्न ततर ज्ञेयमिति । यत्र विक्षेपं न वदति ततर स्वशासीयमेव । यरान्यथा तत्र विकल्प इति ।

एवं मश्रधमीजियम्येदानी यदुक्तं यक्तकमीर् मचा इति, तप्रर्पाममश्रयेरेक- मग्त्वे स्पष्टमेव पदरेकलज्ञानात्परिशेषाचजुपामपाद्बद्धानां कियाप्दहीनानां वाऽध्याहारं विनाऽपि मश्त्वमसीति मतेन विशेषं दर्शयितुं सामान्येन मन्रविमाग निमित्तमाद--

यावेदर्पोऽपदऽ्यते स एकपग्रः |

यावदि्यये तुतीया्थे । यावता यावलममाणकपदपमुदयेनाः पदार्थ एकत्वमु. हेयगतं न विवक्ष्यते, जालभिप्रायेण वा, यावता पदप्तमुदायेन पदतुदाया्थोऽपवृञ्यते निराकाद्क्ञो मवति, अपवर्गः परिप्माततिनिराक।स््ता प पदपतमुदाय एकमश्नः ॥ सत्राऽऽकाद्जञा पुरुपनिषैव यद्वरि तथाऽपि प्ाऽऽरोष्यते पदेषु वा पदथिषु वा ॥ सश्ाऽऽचर्यिणा्पोऽपवृज्यत हति वदताऽऽकारृकञाऽ आरोपिता । तेनेमे लेति द्विपे मच क्रियापदस्यामयनिराकार्ज्ञाणि पदानि न मवन्ति तथाऽपि येोग्यपदस्याऽऽन्ना नादरपोऽध्याहियत इति निराकायुक्ताऽर््यैोक्ता भवति । तस्मान्न च्छिनैबोयष्या- हारः । न्थायविदस्तु पदाध्याहरं मन्यनो । अत एवोक्त. जैमिनिना ‹ भकत्वदेकं वाक्यं त्का नेद्धिमे स्यात्‌ › इति । यद्यपि शाब्दो याकारा दब्देनैवा ऽऽ पूयत इति म्यायसतयाऽपि ` ताग एवाऽऽदरावप्मातद्राक्यादुवुदधिसपो भवतीति पिदर कियोत्त्तिरिति न पदस्य प्रथोग इलाचारयामिप्रायः । अभो निरा कामो मति पत्त एको मनर इत्युक्ते स्योनं ते सदनमिलपुमभैमकष्य तसिन्पीदेति निराकाङ्क्षो भवतीति मिटितैको मन्नः स्यात्तनिवृ्यर्थं विवक्षितमेकत्वम्‌ |

ननु सैमच्रान्त इतिकरणं ठिङ्गं वा यत्र विनियोजकं तत्रैव विनियोगः स्याज्ञा-

1 न्यन्न पमम्मननपरतिपाद्कनामर्यष्य प्रातिरदिकस्यामावादितिकरणन च यावदुचरित- # निराकादूपे पदे न भवत इति पितु यक्तम्‌ ।

१४.ज. प्ष.म. वताय । २ ग, ट. न्ती" । ३ ९, ख,ग. च. छ, "रणो निः ॥ ४ च, “यस्या । ५ ट, पतिस्वीश्रस्या' ।

प्रपाः] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ९९.

स्यैव स्वरूपपरतवेन तावनिव मनः स्यात्‌ । न च निरेतेकार्य्रतिपादकत्वरलणा- मर्य स्वसवर्पप्रतिपादकं शब्दरूपं स्प्रतिपौयाविनामूतं मश्चरेपै कक्षयेदिति वाच्यम्‌ । अप्तमा्स्ैवेषे ्वेलहितिवचयवदु चरिततिपादितस्यैव योग्यपदधिसमारक. सेनैकमशनतवेऽपि न रिचिदनुपपन्नमिलयत भ।ह-- ॥ आदिमदिष्टा मन्ना भवन्ति| मादिमैस्याऽऽयेकदेशसतेन प्रदिष्टाः प्रतिपादिता एकवाक्यरूपा मखा एव वन्ति प्रयुक्ता दरयन्ते न स्वरूपमात्रम्‌ । कुतः । शाठरोच्चरणमतरणावयवत्वेन ज्ञानात्म्‌- ओपत्ितिः शोधमेव मवति यावदुेहारा योग्यपदानतरा्योप्ितिर्मवति । तस्मासूै- मेव प्मग्ममन्नविनियोगो मवति । नेये साप्रतिकी रक्षणो तोऽपि शौध्नोभिका । इषे तवेतयश्च न मर्रपाटावरे योग्यं पदान्तरं पठितं यदाकाङ्ानिवर्वं तस्मास्य च न मच्ावयकत्वमवगते, येन ब्राह्मणेऽवयत्युपस्यितिः स्यादिति यथोपदष्टमिति न्ययन तावनिव गृहीतो मच्रस्वावनिवानुष्ठानयेग्यमथीन्तरं रक्षयित्वा स्मारयतीति मावः । तदिदं मबन्तीलनेनोक्तमन्यत्रप्यकदेशेन नान्न सामानायिकरण्येन स्म्रमचप्रतिपा- दकानां विशेषणानां परदशैनादिलयक्तं मति । तथा हि--ददं विषण्भिचक्रम इति, वैप्णन्यचौ जुहेतीत्यादविकेशस्य वैष्णन्येति तथैति सामानाधिकरण्यं दर्ये यदि यावदुचचरितिपरतवं स्यान्न स्यदिव प्रामानाधिकरण्यमिति । स्वष्वरूपपदार्भत्वमपि प्रति द्रमिलयपि मवतीत्योनैवोक्तम्‌ । भायेकदेशस्य स्वप्रतिपाया्प्रतिपादकत्ववत्छरूप- अतिपादनपरत्वमपि भ्रतिद्धमेवेति । तथा हि पाणिनिर्नियममाह-- स्तवं रूप॑शब्द्- स्याशब्दिज्ञा › इति । तथा ८ न वेति प्रिमाष। इति पत्रे महामाप्यकररप्ुक्तं स्वरू- पदार्थत्वम्‌ । त्ेतिकरगेन वा॒भ्रकारान्तरेणामिम्यञ्यते यन्नेतिकरणत्तत्र यथा | तथेव याज्याकाण्डे “त्वं नो ज्ञे) ‹ प्त त्वं नो अपने" इयत्रापि अपमगमच्रप्ठेऽ- वयवत्वेनावयविप्रत्यभिज्ञा ¦ एवं पूर्वोक्त एव त्वमे अयाप्ीयन्ते तयैवेति | उत्तरास्याऽऽदिना पूरस्यन्तं पिाद्‌ । उततरमच्स्योऽदिप्रतीकेनोपटकषितः (तै) पूर्वस्य मनत्स्याऽऽदिपदिषटस्यानौ पमा जानीयात्‌ । मध्येऽनेकमन्त्रलेन यतन प्रतीतिनायते तत्र नानेकमन्त्रत्ा, फ तु प्र एक एवाध्ययनविधिवलादेकवावंयतयेवैक ज्ञेयः । यथोपदिष्टं ब्ाह्मणवन्त इत्युक्तत्वात्‌ | जत्राऽऽद्यावयवेनैक एवावयवी वुद्धि्थो मवति मन्व ] उत्तपरतीकेनोत्तरो विनियुक्तः । तयोधिीनयुक्तयोमेध्येऽन्ये ये कनिन्मन्तरः पन्ति तेषामानर्थक्यं स्यात्‌ । यथा पुरूपव. व्ण एहोतीढामाहियमाणां प्रतीक्षते । अत्रेमानमदरान्टुयौनिति मन्तरक्षणेन मन्वरः तमा

१ छ. ट. प्पाये वि! २ क.ग. च. छ. ट. श्समातसर्व'। ३ क. ग, "णान्ताऽपि। च, णान्ता शी » ट, "मानव । ५ च. 'त्याऽऽदिः प्र" 1

४९ सत्याषाठविरषितं भरौतसू्र- [प्रयमपरकने-~

प्यते। अनन्तर यावदस्मालिनद्र इन्द्रियं दधात्विति विनियुक्तः । ततः परतनानामम्येहि मामनत्रतेखायते केषामविनियोगादानरपकयमेव स्यात्‌ | नचा ऽदिपरती केनेति करणश्चुलया विनियुक्स्याम्ेहीत्यादीनां िङगेन कथमपि भिनियुक्तानां विकल्पो भवति । दतः प्रबल सलिङ्गस्य दुभैटप्य बाघ एवेति शुतिटिद्े्यनेन जैमिनिपत्रेणोक्तमेव | जते। मध्य स्थानामानर्थकय पराप अदिप्रतीकेन पमुदाय एव गृह्यत आनर्मक्यमयादित्युक्तमनेन पृमेण। दृयते च पहकारिवशादादिपरतीकमनेकेषामपि मन्त्राणाम्‌ । यया चतुभिरननिमा. दत्ते चत्वारि छन्दत छन्दोभिरेव देषस्य त्वा प्वितुः भक्तव इत्यादिच्छन्दप्ताऽऽइदेन अश्गरपवदित्यन्तानां कतरणा रहणम्‌ । अतोऽन त्तपरतीकातृतवनः प्ुदायो गृहीत इति गम्थते | एवं च कविन्मन्त्रपतुदा योऽपि विनियुज्यत इति करणधरुला योप- दिष्टं बाफणवन्त दृत्युक्ततवाचटरतिनलदिकवाकंयतयेकमन्त्रतेनः विनियोगो स्तेयः |

मघ्रान्तेन कप सेनिपातयेत्‌ । मन्रष्यन्तिः प्तमतिलया कमै निपातयेत्‌ । मन्त्रो हि पदार्प्रतिपदू कपदप्तमुदायसतप्यान्तोऽन्तिमपद्‌ नाशरूपः । नाशारम्भेण पह।न्तिमपदारथजञानं तेन यक पमूतो जन्यमानायामेव तथा सहैव करमममे एति कर्मानोन पनिषतो भेत्‌ । तथाऽऽरम्मणीये करः । मन्परोचचारणकापो मन्तरेण पहमावनि- यमत्‌ । वाकंप।यैृतिलक्षणकर्मणोऽप्यनन्तरमेवोतपततेएवदयमावातत्र नियमविषाने नाकरमकरणेषु फर तृ करकरणेषु । ते हि वरक्यार्थृति ननयन्तलदद्रा तद~ तिरिकिकर्म जनयन्ति | तत्रानिषम्ाह्तौ नियमो विधीयते करमकरणलनिर्वाहाय ॥ कभ, करणं हि यदा ख्व्यापारेण सहैव क्रियामुत्पादयेत्तदा परधकतमसेन रको" पकननकतवेन करणं स्याजान्धय। | अन्यथ। व्थापारासूरवं॑विढममेन वा क्रियो, त्प्यते ता कथमनृत्पने नषे वा व्यापारे तजनन्या स्यात्‌ । अतोऽत्र करणमन््राणां इृषटद्वाराऽङगतवनिर्वाहयायं नियमोऽवगम्धते | अन्यथा वाक्ाय्ृति्पतिरिक्क्रिषां भरति दषटद्राराऽङ्घता न स्यात्‌ । ननू पदानि वाक्यं तलि्पके वक्ासमृतिकन्षण. केतपत्त पदानि सम्पापरिण पदाधतिपादगेन वाक्यार्थत जनयन्तीति कथं न वकया्सृतिरलणा क्रिया वाक्यकरण(गि)का मेत्‌) कथं च ते मन्त्र जकर्मकरणाः | उक्तं च" पाताययमि कुर्न पदारथ्रतिषादनम्‌ । व्णस्तथाऽपि नेतस्िन्परयरस्यन्ति निष्फटे ॥

१ च. भते तेषा ।२ग. च. 2. "त्‌ । तचचाऽऽदि०। ३ क. ग. च. ठ. शरुतिः अबला चि) ण्क ग. च, ठ. यो्म्ः। ५ क.स.ग, च, ठ. पदाेव्या। ६ क,य.च.ठ भरन" । ख, छ. "कजनक्ज" । ७ क.ग. च. ठ. कज्ाने स्या" । < च, छ, "स्यति नि।

॥ च-प

1

१०पटलः] ` महादवकरतत्रैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ५९

वोकयार्थमितये तेषां प्रवृत्तो नान्तरीयकम्‌ । प्के ग्वटिव काष्ठानां पदर्थभतिपादनम्‌ ' ॥ इति, तत्कथं न वाक्यार्थृतिमनत्रकएणिकति चेत्‌ । उच्पते-न पदानां वाक्यतेन सन्त्रतोच्यते पूरकेण । पदानां प्रसेकं व्यापा यत्पदर्प्रतिपाकन, तेन त पदा््ञनम्‌ । पूपरपदा्ज्ञानननितत्करदैधीचीनमन्तिुषदारथततानं वक्वा्र नानं जनयति । तलु ताद पदातानमेव व्यापार इति चेत्‌। न | जानानां पहोपत्तरनङ्गीकारात्‌ । अन्तिपदराजञने ने वाकजञानं जायते । अतन तच््ापारलेन सह॒ वाकधाधज्ञानानृलततः । यस्य व्यापारेण सतह ॒यदुतदयते ततस्य फूरणमिति पूतरङृतामिष्टम्‌ । यतोऽन्तिमपरार्थज्ञानादनन्तर रवेर वाक्थार्थज्ञने सति मन्त्राणां कमरेकरणत्वाकमैकरणत्वाम्ां विभागेन व्यवहरन्ति ततो ज्ञायते वाक्यार्थ कनं परति न मन्त्रस्य करणतेति । अत्र॒ एवोच्यते --मचान्तरे(े)न । पतह नाता. पायैनृया स्थितिदशापजञयेव व्यापरेण क्रिादम्मे कृते करणता नान्येलव, गम्यतेऽभिप्रायः | नन्वस्य परणीयमानायानुत्र ह्यद होतुरनुवचनढसणमन्ैः कथं न प्रणयनकरि. थायाः संनिपात इत्याशङ्क्याऽऽह-- क्रियमाणे दौत्रणयुच्यन्ते । ` मखन्तरेणाघ्युभयुक्तेन्‌ क्रियमामे प्रार्य कर्णि भयत्ा सछछियमणे दर्ये, हो्राण्यनुवचनानि । अनुवचनविवक्षया नपुंषकता । तेन राखमच्राणां तथा नपमन्न- णोमिवाननुवचनाधिमिषिहितानां हौत्रलेऽपि न जरियमागेऽनुवचनमिसयुक्तम्‌ । म्नो. छारणानि क्रियन्ते । उच्यन्त इत्यस्य प्रधारथो चिकितः प्रकरतिः प्त्रूतवाय प्रयु- क्तेति तिमात्रं विवक्षितम्‌ । अतो मन्रामतरेणा ऽव्या क्रिया कथमनेन ज्रेयेत । अते तरिधिनलात्कियमाणानुतदिमच्रि्गाच मैते करणम भतोऽन्तेन न करपंनिपात इत्यभिप्रायः । अत एव॒ प्रणीयमानायेलारंढ्वापरितिमाप्तक्रियया पछियमाणाय षिद्धाय द्रम्यायनुतरूहि प्रतिपादनं कुर्विति प्रेषितोऽनुतरूपादिति होत्रे परिधिः । प्रे देवेति मणा अपि प्िदधा्िप्रकाशका एव । जतो नैते करणमच्नरा अपि तु प्रति- पादृनेनोपयोक्ष्यमाणप्य द्रम्यस्य कारका एवेति मत्वोक्तं क्रियमाण इति । अत्रापि मनन प्रतिपादनमेव विभेयं न क्रियान्तरमिलयकरमकरणा एव । एवं यन्ञकरमापा मन्ना इत्युक्ते यत्रोत्तरप्याऽऽदिना पूरऽनेके मच्रा॒गृषयनते तत्र:

१८. "रो यछ) ९८. समीविग1देछ.ट, द्वनु। = क. ग. ठ.रव्वाक्रिः।

५ क. ग. च, ठ. पद्ञ्प ॥ ६

४२ सत्याषाढविरावितं श्रौतसूत्र [एप्रपमपर्े--

पमुञ्योऽपि ददयते । तथाच नानाश्तिप्रषु ठिञ्ञन वाऽनुतततिषु गिं पत्र पमु. शपो विकसपो वेति पिदेह भह एकपर्नाणि काणि

एफ एव मश्रोऽङ्गतवेन करणं येषां तानि । भत्र हि प्रकाशनन्पतिरिक्ता क्रिया विवक्षता न कर्मात्र, परकाराना्ोनां चाभनिपूत्े प्ु्यस्यापि वह्यमाण- त्वात्‌ । अतो$त्र क्रियर््कशनन्यतिरिकैव विवक्षिता । मा अपि करण. मचा एव सेमवात्‌ | तरकेन मन्नेणं जरयोसत्तौ स्त्यामितरेषामानर्थक्यं स्यादिति वत्र विकल्प एव | नानाश्तीनां परप्वरौरपेयेमैव विनिषोगातू । लिङ्गमपि प्रति- मश निरपरमेवागत्वमाेदयति । तप्मासत्येकमेव करणताऽतो वैयथ्यमयादष्टकेष दूषितो विकल्पोऽपि गृह्ये । यत्र तुदवाम्पामादतते प्चभिराहवनीयमित्यादिकरण- मेषु पर्वाश्त्या पपृचपोऽवगतः पामर बाधते, शोः पथ्ाहलीयस्तवात्‌) तेत्र यपोपदि्न्पायेन कयाऽपि वृयेकमश्नत। पंनिपातकरणता च पेपाद्नीया । अत एवाऽऽपस्तम्नाचार्यः- (अपि च पह्यायुक्तानिः इत्याह । पर्या प्रदशिता । तान्यि कर्ण्यकमच्ाणयतत्यमैः | अकर्मकरणेपु हु पपु्चयोऽप्तक्ततोऽपि(तः) परूयावि" धुरा यत्क कमीकरणा नान्त पाठान्तरे (एेनेतिकरणेन वा विनियुर्यन्ते तत्र रत्येकमेकमन्र्तणगणददेर एल कमणां प्रामनोति । तैत गुणकर्पषुद्र्यैकसेन भयोननैकत्वस्मयोगमेदेन विकल्पः । प्रधानकीकरणमन्तरेषु तु प्रयोननस्यापू्॑य अमाणन्तोकत्वानवगमा्कपैमेद एव | ततरानक।ति कमण्थकपरयोगे क्रन्त इति न मन्त्राणां समुच्चयो नपि परिकट्पः । यथा मगो वामिति सर्मन््ान्त दृतिकरणेन गुणकरमकरणा मन्ता । परभानकरकरणासतु कूधाणडुहुयादिति न्ना । एषटेम्यः स्वहित्य्ट(छ)तरिशन्मन्त्रन्ति इति पव्रायञचित्तानि चुदोतीति मन्मन कमे चोद्यते तत्र प्रतिमचं जुहुयादिति च वक्ष्यति । इदं न्यायमूढम्‌ । श्तिरपि ‹ यदेकया सुहुयाद्होपं कुथात्‌ इति । द्िहोम्यैकमन्तरपताध्यत्वेन निन्दयाऽनुवादावगम दि" होमा एककंतीष्या इति गम्यते । एवमन्यतनाि द्र्टम्पम्‌ |

अकमैकरणेषु सेतारकमनत्रेषु नानामन्वप्ात पमुचयेोऽस्तोलयाह --

समभ्युबीयेरन्दत्राणि ।

नपु्ककषर स्यार्यातम्‌ । समुचयनेकसिलेव प्रयोगे धृसकार्येकतेन क्रियेरन्‌ ।

अत्वचनव्धवठात्तिपाचार्ावान्यतत्तासन्धा एव गृह्यन्ते । होतुः करम्यानि,

१, ॐ: रमितिन्या० । २.२. श्वाना" । ठ. श्ायावान्तरे एवै" । ३ क, ग, च. ठ, यत्र । *३,४े वर््यति-यर 1 ५

१पर०पहः] ` महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ४३

मन्नरिपयपरतिपादनरूपाण्यनुवचनान्येव गृह्यन्त, नपुपकलिद्गेन निदेशात्‌ । तेननपञ. खमन््राणामपूतेत्वादकर्थ्रकाशनपतधनूतानामनेकेषां प्राप्तावपि प्रतिमन्तमपुकषमेदेन कर्माबान्तरमेदानन पमुच्थः । हौत्राणीलयनेनान्यत्र शखनेष्व्यपपमदादधेद एष कर्मणाम्‌ । शखकमं य्रैकवचनेनोच्यते तत््ान्तरनातिभेदेऽपि पमुदायापू्घै- कप्याङ्गीकारादेकवचनपुपपन्नम्‌ । तथा च परिरोपदरम्यैस्काराथार्थभकाशनपताथन- मनत्राणामेवनेकभ्रातौ समुचयोऽनेनोक्तः । अत्रापि भरतिमन्धमदृार्ृतिननकसेऽपरि प्रगयस्थैकत्वात्पमृच्चयः |

यत्रानुवक्रैव्ये दष्टः हेस्कारो जन्यते तान्यस्य वैयध्यं मा मूदिति विक्स पते्ाह--

अन्यत्र याज्यातुवाक्याभ्यः ।

होत्राणि समम्ुचचोयरन्याग्यानुाकयानुचनानि न समम्युचयेरननिलर्थः ॥ इषटंकारार्थ्तिननकत्वमुपपादिते कालयायनेन । परैत होवकाणां सुमे प्रा आह-न साज्यतुत कंयु विरोधात्‌ । देवतस्मरणाा हानुवाकंया ह्िसमरणायौ च याज्या } जतो दष्टातवाद्विकर्पः । तथा च ‹ ह्यति चानुवाक्यया प्रयच्छति याज्यया › इति दीनाच । दयते वायमर्थो यथा याज्यनुताक्यातु न पतमुचचयः । भरानापत्यनपङृत्याऽऽमनन्ति--“ एकधाऽनुवाक्या मवयेक। याज्यैकरेषया हि प्रना- पतयः › इति । देषौकत्वमेकत्वायाज्यातुवाक्थयेदेतं बरुवनेकत्यं॑दशीयति- । तया पितृयज्ञे पुरोनुवाक्यां प्रकृतया ऽऽमनन्ति ' एकया वै देवान््रस्यावयति द्वाम्ां कितून्‌! इति । अनुषाकंयाद्वित्विविषरे वाक्य कत्वं दरौयतीेवं कालायनीये ।

क्रियाथा म्रा इति स्थिते यत्र क्रियाया अआदृ्तिलत्र प्रतिभानं मच्नवृत्ति. माश्छयाऽऽह--

यत्रैकस्मि्दरवये धिचे्ठापुथक्त्वेनार्थो निष्पयते सदेव तत्र म्र रूपात्‌ ।

यत्र यसिन्नेकस्िन्नेकव्यक्तिरूपे समुदाये वैकया विमकैकवचनद्विवचननहूवचन रूपयोदिषटे विषयभूत द्ये विव्य एकविपिविहितक्तिषायाः शक्तेन नानात्वेन म्यपतिनेति यावत्‌ । अरो विधेयमावनायाः प्रयोजनं निष्यते ्माप्यते भ्रयोजनं मवतीति यावत्‌ । तत्र तसिनदनये विष्यभूत उदेडये क्रिया्वन्येन भरकारयमकाश- कत्वेन प्राप्तो यो मन्तरह्ते सङदेवोच।रयेत्‌ । अयमनिपंविः-एकविषिविहिता क्रेया ्वकेतयुच्यते यावत्रयोजनलामं तस्याः सेस्कारयद॒व्यस्य चकत्वा्तपरकाशको मन्त्रोऽपि

१. छ. ट.देषद्र्ोः। २ ख, ट. पेतेवायः । दक. गव. ए. ठ. वेकं षा 1 रक य, च, ठ.ननन० । ५२, "हिप कि" ।

1; सत्यापाठविरचितं भौतूत्र- - [भपमप्रभे--

सङदेवोचारितः करियाम्याप्ावयेन सेबद्धो हि करणं ददनं न तु मध्ये कियावयवैः सचध्यमानोऽपि । नहि ते क्रिथाभ्याप्ता अप्यन्याः क्रिया मवन्ति। भेदो हि शब्दान्तरा- म्यापतपस्याप्तगुणपरकरणरवक्तन्यः । प्त न प्रकृते ियाम्यापोऽद्ग, मन््रोऽप्यज्ग क्रियायाः । न च तयोिनियोजक्परमाणमल्ति । तेससदेकष्या अङ्गं पकृदुचि एवेति निः परोक्षतीति संस्थया मादनाम्याप्तो विदितसतन्र मनत्रावृत्तिमी भूदरियेव" कररिणोक्तमू । न नात्र पैस्यय। करमिदस्तया भरोऽप्यतपंसयक्रियापदा्ति आहुती - होतीति । अत्र क्रियाम्पावृततौ कृतु त्रिरिति पंस्याऽभ्यापपरा । यत्र भानकमौत्तििभिस्नैत प्रयिण क्रियापतमानाभिकरणा पर्या िर्निद्धातीलत्र भरधानकरमण्यप्यम्यात् एव विधीयते । पैस्कारकरमपस्याऽम्यापप्रतिपादितेव । तत- आम्ला पमानकठिकमावनयैव सरूया च मन्वश्च पैवध्येते) तत्या वाक्याभैतवान तु तेषां पर्रेबम्धो भवति ।. तदुक्तम्‌- शुभानां हु परायैत्वदृन्पः पपरा स्यात्‌ › इति । अतः ्पीत्ावयातरेषणादिपस्कारकर्मत बरदिरादिच्छेदनािषु प्रोक्ष. ण्निषु दष्टयिष्वषि तैस्कारकरमपु पेस्यायुक्तेष्वपि स्मन प्योक्तम्यः । ५

उदाह्ति--

यथा ग्रत पूपच्छेदने च।

प्रथमोदाहरणे पुदायदरमकतवपरदरोनायेमदृषटा्त्करिऽपि प्ास्यप्रद्नायं च । तत्र तरिः प्ो्तीति षाचनिकाऽऽवृत्तिः त्रियायास्तयाऽष्यदेशप्रथोननैकलतात्सकृ- देव मन्त्रः द्वितीयोदाहरणं सामध्यनाम्यापतप्वरेनाै व्यक्तयेकलप्दीनाधै च ॥ प्राणीति जाला पतनतेन प्रमुदायस्य क्रो$करेणेकशब्दत्वदेकलं नवेकश्चना* न्तलिनेव उयकलकलेनेव, वे देयैकवचनध्यविवत्िततवात्‌ । यथा बदिराता्य रो्षतीति बहिःशब्धकपमक्रे तं द्र्ोकमिति । नि्पादौ चेष्टएयकृतेन मन््ा+ वृत्ति्तस्थतुरो गुष्ोनिर्पतीति . द्विरवत्या प्रतदैवतं॑निवीपे तिनष। पीं तु पतो यनुपा मिते पश्चृतवलूष्णीमिलयतर पि पू्॑यायः श्रुतय ममित इति सतैवोत्तरपू्ोदाहरणः सूतितं तेषम्‌ ।

पून्यायापवाद्माह--

द्रन्यपृथक्तवेऽभ्यावर्तते ।

यत्रैकसिन्दव्ये विचेष्ट थक्ेनाधो निष्पद्यत इत्यनुवीति । तत्ायमन्वयः-- यतैकसिन्स्े दरव्यपयकंते द्व्यावयवेमेदे प्तसेव॒विचेटा्यकतवेनाो निप्पचते

“ १ छ. 2. तदं । 3 सख. छ..ट. "दो प्राऽ्नुैख्याक्रिः । ३ क. च. ट, ठ, श्वा तिक ॥ ४. "स्स" ५ स. तृष्णीभिति च 1 ६७. 2, णीं चतुधेमितति च ॥

श्वः]. महादेवक्रृतवैजयन्तीव्यार्यासमेतम्‌ 1 ४५

तकराम्यवैते मच इति । द्वितीयाया विपरिणामेन योजना । भाक्त एव, नाऽऽवृक्तिपरिपंर्येयम्‌ ।

उदाहति--

यथाऽऽ्यग्रहणे बने स्तरणे च । ,_ भयमाशयः--पोदशन्याज्यानि मवन्तीति यच्प्याज्यशब्धैकं द्रवयं तयाऽपि पोदशानीलयवान्तरद्रवयमेदात्‌ । चूर्जहाम्टावुपथति चतुर्धृषायामिति च क्रियाम्यापतः श्रयते, प्र तु पेच एकस्मिननेवाऽऽज्ये द्रव्ये, ` तयाऽपि पेरूयया सुमेण अहणं नियम्यते । आज्यसेनैकद्रन्यत्तेऽपि सूवपरिमागेन परिच्छिनस्येदेदथस्य पोडशानां नानाद्रव्यत्वादस््येव मनतरावृत्तः । संस्कारस्य दृ्टार्थतवे सुमेण ग्रहणं नियतमाज्स्या- स्यास्त्ूहीतमेव मच्रतस्छृतमगृहीतं तु मन्तान्तरेणेव सैसकं युक्तं, तथा मन्त्रावृत्तिः क्रियावृत्तिसतु न स॑मवति । यथा प्रोक्षिते पुनरपि प्रोक्ष्यते नैवं गृहीतमेव पु्ही शक्यत इति पुनगहयमाणं दरन्य सरता दरवयान्तरमवेति मन्त्रावृत्तिः । नरितिषये खव नस्तरणेदाहरणप्रदर्शनं बषवडेनातील्यादौ दरन्यैकलेऽपि मुषटमात्स्यावयतवत्वं मनसं मुष्टि दातीति, विषानात्घ्रापि पूर्वत्‌ । महिषा येदि९ स्तृणातीलयेकदरम्पतवेऽपि त्िषातु पञ्चधातु वेति विभागेन स्तरणविधाना तरपि पूर्ववत्‌ । एतेन .यत्र बहुवचनेन पात्राणि सेमृशतील्यादि विधीयते ततापि तपरं सकृत्कुं न शक्यत इति मेदेवाऽऽवृत्तिः । ततर अहणदमारगवत् प्रतिपान किंतु यावान सक्ृततंमशैनयोगपानि तत्र सक्ृदन्यतव् पुनरादृत्तिरिति केचिदाहुतनिरस्तम्‌ । त्रापि केनापि प्रकरेण नानाद्रन्यताया मदथ. नाससङृनपन्त् इलयेव न्याय्यम्‌ । नाप्यत्र प्रकारान्तरेण वक्षयमाणमपिदरगयषपक्तवामापिऽपि मच्राम्यातकारणमाक्े । यदाह मरदवानः ‹ मचन्यवाये मचराम्यातो द्वयकतवेऽ्य- पृथक देशटथकसे च › इति । सुस्ववि्टने. रतिषाहु ` मच्राृतिमन्य विष्टन- क्रियायाः सेधानमन्नेण व्यवधानात्‌ । दरमय्पक्तवे दशित एव । भरः प्रयोजनं» तस्य यक्ते कृष्णानिनादानमवहननाथ पेषणाथ च । देश्यक्त् दक्िणक्ाड्योग उततरकपाठयोगे च मचराम्यातः } एवं काटष्पकतेऽप्युपेवेपादाने सायं सानाग्या्ं प्रतः कपाडर्थमङ्गारका्य अव्रृततिः। तत्र त्र खयं म्रदत्तिमेव दरीपिष्यति | अर्थपृथक्त्वात्कण्टूयनमग्रोऽभ्यावतैते ।

अरैः प्रयोजनमुदेद्ं निमित्ते च तस्य नानातवारव्ैकयेऽपि मनर आक्रति । यथा सुपिप्महाम्य्‌ इति शिरः कण्डूयते विषागे वष्येतीतराङ्गानी(गी)ति शिरति यावन्ति कण्डूयनान्युदिर्य प्रवृत्तसावतां सङ्न्मन्वः । तथा चाम्यात् निमित्तं काटव्यवायः, प

१ ख, ठनक्े। च. ल, सबने १

४६ सत्यापाठषिरवितं थोतसयं- [गप्रपमप्रभे-~

लयकेनैव व्यास्यथोऽन्वथा काठकरमेण जातानां निद्राणा परयकं निमित्ते नैकस्यामि रात्ाववृति््रस्य प्षञयेत । तसमदितावता कठेन जातानां कण्ूष. नानां बुद्धावारूढानां तथा जनिष्यमाणानां खापानां नदीतरणानां जातानाममतवर्षाणा ममेध्यदनानामपि निमित्तसेन प्रा्तनि प्रतिमन््रोचारणानि ताण स्मेति । स्वपि मन्रः--ञ्न त्व पुजागृहीति । मन्त्र एकस्यां स्प्स्यतः सदेव । पर्वस्वापानते ुद्ध्वाऽपरि वि देवा इति पदेव ।राग्यम्तर्‌ आवीते । नदीतर नानासतोतस्कायामपि रणे देवीरापो अपां नपादिति सक्ृतत्न्तर अवृत्तिः । जम्ब --उन्दतर्बलमिति बुद्ध्या यावत्काछवर्पेषु कोदीृतेषु सङत्ततोऽन्यत्राऽऽवृत्तिः । ओोष्यदु्ीने--अवद्ध मन इति पूर्वत्‌ । भद्रादभि प्रेय इति दीषितै प्रयानतमनुमन्त्रयते । अत्र दीितो गहे दीतित्वा यष पण्यमरण्यं प्रयाति। ततेतावदधतवास्पस्यामोति प्ेकसिपते तावत्य. न्तं स्मतः । दैवाद्भिकप्याणि पुनन्तः । ¢

साृत्तिपरतङषेन पताषनावृत्तौ विशेषमाह--

प्रायीम्े्ेन क्रियेरन्‌ ।

पुरोडश्पणार्ष प्रयुकेन कपन पार्थानि तुपोपवापादौनि तानयेकेनैव कप्त करियेरन्कौव्यानि । कुतः, तत्न न कपाढस्काराैतुपोपवापः । येन तुषैः पुरोडाश कपाढं पूरयितमेति कपटे द्वितीया वरिभक्या ग्रहं पमावत कायल प्रतीयेत । शपि तु मूतोपयोगिनां ठुपाणमिव प्रतिषत्तिक्षणः पत्कारः । कुतः शालान्तरे पुरो" डाशकपठेन तुषानुपवपतीति तुपा एव द्वितीयया प्रतिपायवेनेदेश्या उप्वापः प्रति- पत्तिरतेषां कपठेनेति तृतीयया तस्य सधनत्वावगतेधिमेयगतं विपणे पिषकितम्‌ । एवं च तुषप्तिप्स्यये कपा प्ाधनपेष न घुमयोः सेस युक्तम्‌ । ततस्तु कपालमिति दवितीयाऽऽथिके कमणि तथा युक्ते नानी पि्तमिति विधीयते । तथा कपाटस्य विपे. यत्वेन विवक्ितैकल्वेकेनैव पथैतुपोपवापः पङ्ृन्मच्ेण ततस्लूष्णीम्‌ । पुरोदाश] डेन तुपोपवपोऽम्यत्तनीयः । न हि तुपोपवपाथं॑कपाडानि प्रयुक्तानि । येनन्यिषा भैव््यममेन तुपोपवापि विनियोगः सर्वषां स्यात्‌ । किं तु प्रायौनि तानि, यतः पुरो- खाशकपाटेनति पुरोडाशातबन्धितेन अ्रहणादतः पुरोडाशश्रपणेन तानि स्वणि सप्रः योननानीति वक्तुम प्रारयानीति । जयोसरारथकेनेति गम्यते ।

उदाहरति-- यया कपाडेनोपवपाति यजमानेन संमितौडम्बरी भवतीकति । कपारेनेति व्यार्यातम्‌ । तथा नानायजपनिषु कर्म दवादशाहादिषु कफढमेोगाप

१९. ग. श्‌,.छ, ट, ठ, चि स्रग्‌

, {ज

शप्रण्पट्ढः] महावेतकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ४७

भृत्तानां यजमानानां मृध्य एकेन थजमनेनौदुम्बरीमाने प्ति शाल्ञाथां निष्पन्नस्ततो- उन्ययजम.नेन मानं नेक्ष्यते । भ हि मानं यनमानक्त्कारो येन पर्षा प्राुयादिक- स्वाविवज्षया , विभयो स्रनभानः प्तावनतेनातो विवक्षितमेकत्वम्‌ । परार्ानीति म्‌ । एकेन नर्षा वेदि्तणे सिद्धेऽपि वदिपामपराधेत्ादम्येषामयुनां युनां वा भ्यं मा मूदिति से्कारोऽ्बध्यते । तदेव वक्ष्यति ° निधातु प्चषातु षौ घातौ भातो मच्मावतयति ! हति 1 तैः परैः किथत इति प्र्युदाहरणम्‌ ।

कविशेष कर्नियममाह--

यञ्रेदेनाध्ययुः करोति ।

यजुदेन यद्विधीयते तदुत्सरगणाऽऽधवथैवमिति याज्ञि्यपदिदयते । अध्वर्योः कमऽऽध्व्यवमिति दतोऽध्वदुजोनाति मया यजुरवेदविदित कर्वन्यमिति । अन्यथा येन केनविद्ाविजा वृतेन फिमपि कर्मव्वमित्यनियमः स्यात्‌ । तत्रावान्तरपत्तया ब्रह्मत्वं होन सैताहशं नियम्यते । कालयायनेन तु अध्वर्युः कर्म॒ वेदयोगारित्युक्तम्‌ । तत्रा. ध्वयुरयृलिजः सेजञाऽध्वुवरेद इति वेदं स्ञाय । तेनाध्वर््तो जानाति मतपतकेन विदितं मया कर्ज्यमिति सूत्रयोजना । यजेदेन विधीयते तदध्वयुरेव करोति संज्ञा पताम्यादिति शेषः|

ऋग्वेदेन होता । ऋेदेन यद्विधीयते तद्धोता करोति । भमेदविदितप्य कमण उत्पर्गेण हौभ्न- भिति पूषैयवहारात्‌ । अत्रापि काल्यायनोक्तप्रकरिणामि योजना । ब्र्त्वस्यावन्तर- सेजतया बेदैकदेशे बाह्य कम । सामदेदेनोद्राता । पू्वयाख्या्रहमते च | स्मा । यजददप्ामेदेषु च ्वातन्गयेणैकरेशे पकञा बरहमत्तमिति। त्रिभिः पजञाविशोवर्. हत्वं नियम्यते । अथ्रवेदे चोन्परगेण विहितस्य ब्रह्मत्वमिति पेन्ञप्रतिद्धा विशेष ोभिप्तन्राघ्वधुहैत्रोद्धत्राणां देषो ज्ञेयः । अन्यधैज्ञाभिश्च शन्त्यादि जेयम्‌ । तो विशेपतंज्ञामिरपहितं वेदत्ये ब्रह्मत्वं नापर्वणस्य शेष इति पू्॑मेव दशितम्‌ । भत स्तानि वेदभेदेन बर्म्वानि विकेरप्यनते । जयवेरो्तं तु स्वत एव । अतः संविद" हितं पमम्रधान्येन तद्रा करोति । काल्यायनीयानुप्तरिणाऽऽयवंणाः सं वेद ब्रह्मवेद

५ क.ग. च. छ.द.ठवेति। २ ख. छ. ट. कियन्त । ३. ख. छ, ट, "ते ह्म" श्द्. प. च. ठ, बेदेन। ५क. ग, च. ठ. कल्पन्ते । ॥

४८ ` -ऋत्यापाषधिरवितं भोतु (पमन

मिति व्यवहरन्यत उत देकञा्ामन्यिनायकदमिहितं त्ता करोति । वेद्ये तु विशेषप॑जतया विहिते करोदयेष । ध

एवुतर्ेण तत्तद्दविहितस्प कमण ऋत्विक नियमे प्त्यपवाद्माह-- ‡ . षथनेरक्षणाइतरे। . ` नं दंततविरेषो विाय$ वाक्यं च । तदेवान्यषामृलिनामनृषिनां च र्णे येषां ते तथा । इतरे ततर््ोऽ्नये कुरन्तीयतुपङ्गो विष्रिणामश्च । तेषाुत्पीण बेदपयुक्तं कम नास्तीति विरेपकचःप्रमणिः कुन्ती | तथा नतो स्स्व निपृभेऽपि तृज्ञविशेवसतषामपि परससरमनयेदविदितमपि किमपि क्यं द्यत हृ्नेनव नियम्धते । अत्रद्‌हर्णानि, तत्तया हौत्र यदस्यमि. हेता करोति । वचने प्ली पिनष्टि दाप्ी बा । स्वयभनिहोत्रं जुहोति उन्नेता चुहेति नेष्टा पलिनियामुद्रात्रा तेरुपाप्रयति ।

अपेभवाद्रा । छतर इयुः । यस्य त्की विदितं तेन तस्य क्मतमवोऽपमावना तमात्‌ ॥ उदाहरति-- यथाऽ्वमेधे पशुकरमसु ।

न्न पूपाकरणं नानदेशस्यनानापशूतिकेनाधर्ुण करुमशक्पमिति न हि वेदेनाशत्ये पिधीयते, पिधीयते च तस्मादन्यं कतीरमपि विदधाति न तु परम्तरेपाक- रणाचमावमनुनानाति वेदः क्ैवैण्यपततेः । तसमादुैशीरिवगादिभिः क्य, नात्र परायते परतितिधिग्रहण इष । बहुवचनप्रहणातोक्षणदविकभपि भकृतौ यच्य विहित तत्तेन कर्ुमशकयमन्येन कर्व्पमिति ।

प्षिननियमर व्याच ॥

आ्वनीय आहुतयो चुहा यन्ते |

आहवनीयस्याधिकरणतः शरुतितषमार्याम्या, यदाहवनीये जुहतीति शतिः, माल्या

यत्राऽऽदुतयो दूयन्ते तत्रामिकरणमाहवनीय, पताधनं ुदूः । तथा च वेदचतुष्टयवि- हितकर्मेणामृलिजां ये होमा पिहिता येन केगचिदरयेण तेषामेतावनिव नियमः, ते पर्वऽपि पहाऽऽहवनीय एव कार्या इति नियम्यते । सामान्यश्रे्वीषोऽपि गाद पृ्यादिश्चतया द्र्टव्यः । एवं जु्हा पधनेनेति नियमः । सोऽपि प्तमाद्यभैव । विष.

ए

१९. ग.त. छ. 2, ब्रां । ख. बरह्माणं । २ ख,ग,श्यु विगिः। ३ क.ग.च,ठ, श्लोका । » ९, ट. चे वेद०।

५)

१०पटढः] . महादेवकृतवैजयन्तीव्पाख्यासमेतम्‌ । ` ४५

परिधिनाऽस्य बाधोऽपि दरषव्यः । याजुेदिकेयु दर्विहोमेषु दीपूणेमापतन्ने वानङ्ग~ तेव दरिहोमार्यारूयास्याम ईइलबो्तं जेयम्‌ । कतः । जनराऽऽहुतिमात्रसवतु- कद्रभ्ये विशेषस्थैव नियमात्‌ । तथा क्िरेषेणानमिषानात्‌ । दशीपूणेमाोद्- भ्वनियमस्य सोमिऽपि च द्रम्यविशेषस्य रष्यमाणत्वात्‌ । दशिहोभेषु तु यत्र द्रव्यंन भूते कतव तू्ीकेनाऽयेनति त्‌ा ऽप्रिति नियमात्‌ । सोमे होमस्य नाना कर्तकत्वत्‌ । दशेपूणेमातेप्ोमतान्र्मते द्न्यकरतविरोषात्‌ । तनरानमगेता जङ्ग मूताः स्वतच्ा षा दुिहोमशब्देन व्याख्येया इति गम्थते । तेन दशीपूणेमाप्रयोरना देशे षे्ततडपचारो विहार इस्युततरत एव ध्वा जहुयात्तपेतरधर्माणां प्रितंरपा स्रव व्यारूयास्यते । तथा सोमेऽपि सोमाहूतीनामपोति ज्यम्‌ । तस्मालरिशिषाद श. पोर्मपतनरन्ततहोमततोमाहुतित्वविषिहेनिम्धोऽनये हि तद्व्यका जुहोतिषोदना- चोदिता द्मिहेमाः पारिमापिकधरमयुक्ता दुविहोमान््यार्स्याम इलत्र व्यारूयाप्यन्ते नान्य इति ज्ञेयम्‌ |

कमैनियुक्तानां विहर छेच्ठया पेषारं निषारयति--

उत्तरतउपचारो विहारः ॥ २॥

श्वतिखि्तरतडपचारो पे क्त इति। ततिस्तृतीयाथ सप्तम्यर्थे षा | विहारस्य य उत्तर. मागसतेन तत्र गोपतमीपे चारो गमनागमने कर्ये न दक्तिणमगेनेल्थः । तत्रामि पामन्यशचोविशेषठिञादिना नाध आज्यपत्कारवप्ततीवरीपरिहाराकत पेषते ।

अनियतदेशस्य कर्मणो देशनियमं ष्याच्टे--

भराङ्न्यायान्युद्न्यायानि वा प्रदक्षिणं प्च कमणि करोति ।

पराषयुदश्चि च कर्माणि संतषठरितिश्चतेः प्रागपवर्गाि कर्माण्युदगपव्गाणि वा करो तीति नियमः । न्पायः पमाः । तथा प्र्तिणं नियम्यन्ते । कालयायनेनं चाऽऽगृत्तौ सामन्ते च प्रायि प्रदक्षिणमिति शरुष्यनुप्तरिणोक्तम्‌ । परा्युदशचचावृततो सामन्ते च श्रक्षिणमिति कमुत पराङ््पायानील्यादि । सामन्ते प्मन्ताद्विहिते कर्मणि श्रद्‌" क्षिणमिति नियमः । तेन न स्त्र प्रङ्ल्यायानीति, नापि प्रद्तिणमिति कतु पूत्रकितव्यवस्यथा । यज्तग्रहणं षेतानिककमैमात्रमहणाथम्‌ । या स्मृतिः पिभयेषु दति. णापवर्भण्यप्रदक्षिणं कमीणीति स्ता स्मर्तिषमेव । अर यज्ञमरहगेन भरलवितशरतयनु * सरेणाविशेपेण दैवपिव्येषु प्रा्न्यायन्युदङ्न्यायानि वा ॒प्रदलिणमिति च निय.

५क.ग, अ. छ. ठ. दि । २ ट, शेषणा । ३ क. च्‌. गहवामं 1४. पातद्र। ५. ग, च.ठ. ताह ६ ख. ठ. ९० । ७ ख. द. पपू । ८ द, मावास्त। ९क.ख. ग. च. छ. ठ. वध्येते ।

५

५९ ` सत्थापाढविरवितं भीतस ` ` [यमपे -

म्यते । प्रदलिणमनु परिषठावयतीति स्तामन्ततवल्यापनार्थम्‌ । शुरबकरणेऽपि प्रदकषिण- मिति विास्वते, प्रथमत एव प्दक्षिणमकयुणभिलय्ैः । ततु द्विगुणरऽुकरणनिवार्‌" गरम्‌ | द्विुणा हि रस्तूुणानामपरादक्ष्ये' परदक्षिणं यज्ञकमाणीतयननेव मवेत्‌ । तया मा भूदेव वकुं रमं परदतिणतेवाऽओयतामकगुणं नेलर्ः| तेन ने पुनस्तं परदितन्ययितेव सवत्राऽअेषटनकरणेमवान् पथकसूत्रकरणम्‌ । तथा हि-यदा रऽनूरेकगुणा तद। मूमः कृत्वाऽप्रमुपरि त्वा वेष्टयति, तेवं परदक्िणे मवति । द्विगुणायां तु गुणकरणे द्वौ गुणौ कृतवा वेष्टयति । अय वा प्हैव गुणौ सेपादरयनेषटयतीति । तेतर प्रधानानुरोेनोपरदततिणं गुणौ त्वा प्रद्िणमविष्टयति । द्वितीये पक तु गुणा द्रं दवयोहै्तयो्देषा कृता वामहस्ते दलिणे' पुरतश्चायन्ध . पणेन गुणौ 'कुषत्तवष्येदररहुमिति । तरिगुणायां तु ूपीयगुणोऽप्यप्रादलिण्येनेव भवतिः । स्प्टमेतदापषतम्बनक्तम्‌--' यानि शु्तानि परमाप् गच्छन्ति प्रप्य तन्यति प्रदतिणं प्मद्येदय यानि म्यते प्रद्िणे तानि › इति । शुलान्पवि- षटितानि पन्ति दविगुणानीलरथः । न यज्ाङगेनाऽऽत्मानमम्यै वाऽभिपरिहरति ।

आत्मानमन्यं वाऽगिरकषीकृतय परिहा एमर््रातमनिषटसेन तचजञङ्गेन न परिहरति ततस्तु यतञङ्गन स्फयादिनाऽऽत्मानमन्यं वा जत्रानृहक्तकृलाऽऽगच्छहोटादि न परि- हार्यम्‌ । तथा शूपादिना पूमादिवाधाऽपि न परिहर्तव्या । नापि मक्िकादिनिवारणम्‌ । आपन परह चरितो जीव एवान्यो गृह्यते । तेन॒ यजञपत्ररयज्पात्राणां मत्िकादि- वारणे न दोषः । विस्सरगेन परिहारे कते परप्ायक्ितं कुर्यात्‌ |

करणा नियमान्तरमाह--

न विहाराुपपर्ापते |

न विहारादपाच्छ्य वपत इयेकं वाक्थ, नपच्छि्न्ते (ते) । तदुक्तमाश्वङायंनेन- विहारादह्वृत्तिः । दवितीयं बाथ, स्यन्छपे पश्चमी । विहारं प्राप्य न परयाते, आमीन प्रीय नाऽऽवैति । स्पष्टमकते बौधायनेन--यि प्राख्तिणेनांपेन-- ५ यदि प्रलदूपव्येन ! इति | त्था चाञऽतमाने मध्ये कतवा न परयतरनीय- भिलययैः'।

१ द. ्णिना। २ स. छ. ट. पवेनवे०। ३ ख. दारा परा" । छ. 2. "हाराय" च.उ. "रन्ति । त । ५ स, ट, पम । ९ क. च.ग. च, छ. ट.2, न्ते । ग. च. छ. ठ. वर्तन्त । ८ क.ख,ग, च.उ. त््ते, भा? ।९ख.ग, च. ठ,

9 =

-{्रनप्टः] = महावेवशृतवैजयन्तीम्यास्यासमेतम्‌, 1 ष

संचार पिरेषान्तरमाह-- अन्तराणि यज्ञाङ्गानि बाहाः कर्तारः ।

-अन्तराणि यज्ञाङ्गानि केषामिलाकाडल्लायामननीन प्राधान्यादुपसयक्सतेषामन्तराणि। अन्तरशब्दः परिधानवानरी ! ततस्तु परिधानमिव सेटञ्चानि स्मीपस्यानीदर्थः | बाह्या नहिभेवा बाह्यः | केभ्य इत्येक्ायां यज्ञद्धेम्य इयुक्तमर्था्यतस्तान्यन्तराणि समीपस्थानि । तेषामञजीनां च मध्ये कतम संनरणीयपरिययैः । कर्तृणां मध्ये यन. मान आन्तरः । ततः पल्येव बाह्या । ताम्पामध्वरव, तेभ्यो नघैव, ततो होतिव, तत उद्भात्ता । एवमन्येऽपि ज्ञेयाः ।

भाचीनावीती पर्यागि करोति । अत्र समृ्योपवीतं दैवे पिञये प्राचीनावीतं प्रा्मेव । तदुक्तं कात्यायेन-- « उपवीतिनः कुर्यन्ति स्मृतेः › इति, ‹ विपर्यस्य पिजयेषु ' इति च । पृरुपततस्कारलेन भाहस्यायमनुवादः | किमर्थम्‌, उत्तरारथमितयुच्यते । एवमुतसम स्मत च प्रतिऽपवादमाह-- यज्ञोपवीती दर्पूणमासयोरभ्निरोत्रे च ।

फित्याणि करमाणोलप्यनुतते -1 दरीपूणेमापतयोरभिहेते च यानि पि्याणि कर्माणि तानि यज्ञोपवीत्येव छूर्यात्‌ । अयममिप्रायः--उपवीतीति वक्तव्ये यजञोपवी- तीति स्वध्यायत्रास्मणप्रयमिज्ञानर्थम्‌ । तत्र हि ^ यजञोपवीत्येवाधीयीत यानये्यनेत वाः इति विहित पुनरुपल्ययत इति विधिः प्राति पुनरारम्मो नियमयति दशपू माप्तयोः पिन्येऽपि करमणि यज्ञोपवीत्येव कुर्यात्‌ । कृतः । यत एतदुष्ययत इति नियम्यते | न च प्राचीनावीतं पितृणामिति विधिकल्पकमिति वाच्यम्‌ । स्मृत्या परा्तप्य करमानतरेऽत्र स्तत्यभै्वेनानुवादपंमवात्‌ । निवीताभिकरणे स्युत्पादितमावा रेत्‌ । तपाऽभिहेत्रस्यापरत्यमिज्ञानात्कर्ममात्र प्र स्मार्वयज्ञोपवीतितवाहुबादोऽय- मिति तत्राऽऽचारय्याभिमतं, कितु मृताभिहोजसनातीयं वेकमञ्जहोतं यज्ञोपवीती दोहयतीति दोहषमैण बुद्धिस्थं तत्र यज्ञोपवीतित्वविधिरित्युपरिमिद्धारणवित्युप- देशः । तेन स्पृत्याऽगनोत्न उपवीतितलपरापतावपि यज्ञोपवीतित्विधानं विञयेऽपि नियमधमिति.। तदपि यन्ञोपवीतीति यज्ञमहणेनाभिकेन मृतामिदोत्रे यज्ञोपवीति- शब्दपरत्यमित्ानार्थम्‌ ।

अनियमोऽन्यतर + द्षपूणैमापताभिहेतरेभ्ोऽनयेषु क्षु पिये यजञोपषोतीत्यनियमे नियमो नासति }

१क.ल.ग. च. ठ. पतिन प्रा" । २. ट, श्रस्यप्रः। 3 च, कति स्मा"

५२ सत्यापाठविरचितं श्रौतसूत्र [एप्षान्न-- यथा स्मता पराहतं तथेव । श्तयोतरियामिकयोः कसिपतोतर प्राप्त्या दरपृणेपाप- दैवात्निहोतरेम्योऽम्यत्र प्ाप्यमावादित्र्ः ।

प्रसेकं दशपूणमप्तलक्षणकालस्योलत्तिवाकये पेनन्धावगमादेकैकमेवाऽऽओेयाद्िक+ भकेकसिनकलिऽनुढेयमिलाशद्छयाऽऽह--

चोद्नासेयोगासधानान्येककालानि ।

अनेकप्धानोप्कारक्विधिचिन्तेयम्‌ । सामान्यत एकपिमन्फे निमित्ते वोदेदये

चोदनय।ऽथिकारविधिना दरीपूमाप्ताम्यां यजेतेत्यनेन, तथाऽमवास्यायाममावास्यया

यजेत पौमीमा्यां पमैमास्येति च कलद्वये प्मुदायकरणात्परधानानि सन्ति .

एकः काठोऽनुष्ठने येषां ताति तथा मनितुमहंनि । सन्ना वा प्रृतपरापरनैत- येषा यजत इति वा यानि क्रोडीकृत्य विधीयने तानि प्रधानानि स्हनोदितत्वा- देककाठानीतेतरज्पेकषण्येव पहमाव गच्छन्ति । न हि तान्यपतुदितन्येकप्रयोन- नानि वनित । ुदायश्चककाढयिनन्धन इति नेकेकत दरे पू्माते कैमैकमितयु- सगः |

युगपत्क्येषु कषु सत्पु--

सेषां विभवन्ति तघ्रमङ्गान्यविभवन्त्ावरन्ते ।

तेषमेककालानां तन्तं सकरदङ्गानि सकृदनुठितान्येवाह्नानि। किमविशेषेण नेत्याह -~ विमवन्ति स्मर्पानि, यानि युगपदुष्ितानि सर्वोपकरे पमर्पोनि तान्येव तशं नान्यानि । पूवेऽपि काढोऽङगं तन्नेण न प्त्येकं चेति चिन्ता । वैयाऽपि त्या. विपेयतवेन सकृदनृष्टानायोगाभकिचन्ता । कमैणामङगरूपकारो द्वेषाऽद्टो ष्टरि ॥ तत्रदृष्र्थनां प्रयाजादोनां दृापौनामपि वेयादीनामषतयेव पतामथ्य, याउयापुरोनुवा- कृयादीनामपामर्यादवृततिः । कुतः । चोदनाततयोगादित्यनुकीते । नोदनयोसपतति- क्ये करपुमावाकाडतादिमिः प्हेव योगायुगपदेवङ्ेः सरह पेवन्धातसवऽपि यागा यथपि एयक्यक्येमावाकारक्षिणसतथाऽपि युगपदेव चाङ्गः पेबध्यन्ते पचेन परवपिैण पच्छूतान्यक्ान्यपि किं मन्पमिति सहव प्ाकाङ्साणि युगपदेव प्रषनिः सेनध्यनते युगपदरवान्वयं गच्छनीति नाऽऽवृ्या संबध्यन्ते। अत्र चोदनापेयोगाद्रिय- स्यान्या व्यास्या-चोदन शरतिस्तया तेयोगाततंह्य योगेन तद्वगनातसर्योनादशपूणमात- प्रधानानामङ्गानां च तया परिगणितत्वात्चचमेव युक्तम्‌ । तथादि,शरयते(ुतौ) दि-ता एक्िंशतिराहुतयो .द्ववाचारो पञ्च प्रयाजा द्वावाम्यमागावस्नेयःपुरोदाशसदशा्ोषो-

पटः तवाऽपि1 रकग. च. ठ, प्यव 3 कण. म. चठ, पदकिभिः 1 भद वाना देः ।

‰

{ ॐ,

शश्रपट्डः] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ॥ भदे

मीय उपांशृयाजोऽप्नोषोमीयः पुरोडाशोऽमिः सिष्टङृदिडा धरंयोऽनूयानाः सूक्तवाकः शयो्वाकञचाय यदेवादः पतनीयेषु पपगृहाति समिष्टपनुशेलाहुतीनामेकर्विशति- पर्या ददयते, सा तच्रातुष्ठाने मवति नान्येति ।

एकया चोदनया पतह मवेऽपि कविदपवादमाह--

नानाकारेषु पथक्‌ ।

नानाकाटा विहिता येषा कर्मणां तानि त। तेषु प्रलेककादपरघानं एयषपुनः पुनर ज्ञानि कव्यानि । पौणमास्यां कृतानामक्घानामबद्धिस्यत्वादपहमावासौर्वापर्यविपरयाचं दर्शेऽपि सहेव पौवपि्ेण एयगुषठयान्यङ्कानीति मावः। यद्यपि यौगपद्मपिकारविधिनां प्रधानानां सहभावविविस्तथाऽपि विकिषश्रुला मिन्काटानामिव साधनत्वमिदर्थः । यया दशेपूणमापताम्या खर्गकामो यजेतेति स्हमविऽपर प्रीणय पौणीमास्या यजतेऽ- मावास्यायाममावास्ययेति नानाकारतां (ता) । बहुवचनेन च तथेव चातुमौस्ैवैनत इति राजघूूयेन यजतेति विधिषु कामदो ज्ञयः। ततराङ्भानामादृत्तिरपि मवतीति पौणैमापती-

मात्राहुतीनमिवेकविशतिततेर्याव्रिषानादिवरथः |

नतु दरीपूणेमापादिमधानानामेव काढदेशकर्विधिरमावाप्यायाममावा्ययेला- दवन पमे दशपूरणमापाम्यां यजेतेलयेका शरुतिः, माचनप्रवणे दुशीपृणमापतम्यामिलन्या; तथा दुरशपू्णमापतयोरयजञकतो खत्व।र ऋत्विन इति, अर्यर्थायभ्िपरणयनं तथा" उत्त रस्या वेदयामन्यानि हवीर्पि स्द्यति । दद्षिणायां मास्तीम्‌ › इति प्रधानमत्स्ये दक्षिणोत्तराम्योः प्रचारो विहितः । एवं चाङ्गानामन्थैः काटादिमिभवितम्यमिः स्याश्कयाऽऽह--

यः प्रानस्य कारः सोऽ्ाना९ स देशः स कता सोऽग्निः ।

अव दरपूणेमाादिशमदविहिताः कादयो ना्ैः पेवष्यने, नज्ञाा दशो द्, शन्दवाच्यता, तस्मादङ्गानां कालाद इति प्राप्त इदं सूत्रम्‌ । चोद्नादिभि- भरयोगविधिभिः साङ्गं प्रषानं युगपत्कुयीदियेतैः साङ्गस्य भयोगस्य पवन्धितवेनं काठादिनन्धविषानात््योगश् साज्गस्येति काठादि समानम्‌ । एवं वाथायारथाया्नि- प्रणयनम्‌ | तथाऽपि प्रथानाङ्गं देवतापरिगरहे पतति तदभैमम्यन्वाधाने कृते पतति 1 तवभिभरणयने सङृतन्नेण साङ्गप्धानोपकारकं मवति । वि्तिष्वम्यन्वाधानातपषै- तनेषु होमेषु षएषकपगेव प्रणयनम्‌ । पादौ चान्वारम्मणीयादिभिधै्ारममाथत्वन विधानान्न पुनः प्रणयनम्‌ | दशीपूममातचतुमीस्यन्वारम्मणीयाया जधेवदिनादषटाषै-

१क,श, च, छ, ठ, शुषे । २ क. म, च, 2, 'थक्च पुन; । 3 ट, ननं च एतं तने" }

५४ सत्ापाढविरचितं धौतसूव्रं- [परथमपरश्च ~

स्वावगमात्तथा पतारस्वतहोमयोः ्रयक्रणयनम्‌ ।. एवं च प्ति यौगप्ये तच्रमङ्गानां सिद्धम्‌ । क्देशकर्वभिमेदे प्रधानानां विद्यमनि ए्यगङ्गनुष्ठाेमपि सिद्धम्‌ ।

दरीपूणैमाताङ्गतया पात्रणयुतवादितानि तौनि नान्वय ्योगस्यागं मवितुमन्ि । ततः प्रयोगानतार्भमन्यन्येवमनयष्वि प्रयोगेषिति प्रात माह--

आधानमरभति यावज्जीवं पात्राणि धार्यन्ते ।

, स्फयादिपात्राणि आघानपरुति यावज्जीव धान्त । तैरेव याव्ऽनीै प्रयोगः कार्यः । न हि दीफएमापप्रके तेषामुलतिरवषौयतेऽपि तु सवीपेमनारमयाधी- तविधिभिः प्रकरणादहिरेव ठौकिकेन कर्मणाऽऽपनिन्नीनामिव । तस्ाद्ारणं नियम्यते प्रयोगान्तरे वा विमि वा धार्यण्येव । कुतः। तत्र हेतुनीव- शढदेोक्तो मृत एव प्रतिपत्तिविधानात्‌, गृहीतस्यानिषिना त्यागायोगात्‌ । देशक लु परिगृहीत्यागः शिषटैनी$हत इति त्यगेऽपि न गरहैत्यहु्ीमां्काः । नतु प्रतिपत्तिषारणं न प्रोगयेदिति वाच्यम्‌ । यजमानशरीरपस्कारापौन्यपि शरूयन्ते । तयथा--पार तु यनमानेन पह पत्राणि दहपीतयुकवा यजमान्य दक्तिणि हले नुहूपपातीलादिनऽऽपारतयेन शरीरस्यामि सकायैलववगमासत्राणां द्विती यया प्रतिपायत्ावगमाङगुण्याय धायते | भधानपरभुतीयनेन यानि द्शैपूणमाप पचातु्माप्यपोमानां पराध्ण्प्रतिपादितानि तानि पर्वणीलर्भः । यावन्नीवीिति यवल्तिपत्ि भर्याणि । यः पूं भनिप तेनैव पात्राणां प्रतिपत्तिः । प्र्नति वन- मन्न परिष्ठति तदा मायया पाने पत्राणि |

ननु पदेव पैरछृतानागञ्नीनाभिव पात्राणागङ्गत्वमततिवत्याश्कयाऽऽह--

तेषां भरतितन्न^ सभसकारोऽभ्यानरते ।

अधानिनानारम्पाधीतेनोलादितानामीनं न प्रयोगमध्य उत्पत्तिः । पर्रतेस्कारो दि परलोगमध्ये कृतः । प्र एकसिन्धयोगे कृतो न प्रयोगान्रपया्गं भयानादिवदिति प्रतितं प्रतिप्रयोगं कर्तव्यः । आधनिषटिषु कृतोऽपि प्तरप्कारोऽतिदेशेनैष प्रा इति नाऽऽधानवत्सङ्त्‌ । पात्राणां प्रयोगगध्ये मेदनादौ प्रायश्चित्तं कत्वा प्रतिनिधि हलो योग्योऽतुपयुक्तस्य यथाकालं प्रतिपत्तिः । श्रयोगासूरवमतामध्यं सपमरथमेव परयोगकाठप्यनतं स्थापयित्वा परतिनिषाय तस्य शुष देश आहवनीये वा प्रतिपतिः कार्य । बौधायनीये ह्यतम्यारण्योराहवनीये प्रतिपिदशीनात्‌ । एतावता सूत्रधेदभण पवेेदकर्त्कमवा्गाना (णा) सामान्येन साध्यतताधनमवपिदनेन प्रयोगततमा- ससरं दितं, विेपसतु जैमिनीयन्यायैरवगम्तव्य इति पूचितम्‌ ।

32. नमिति सि"। २ ल. ट. तान्यस्य । 3 ग. ठ. वधिरः । र ल. छ. २. ननु मू ।

भख. दन्पीलय। ६८. शति" ।७ ल, च. ट, देशत एष ।

1

प्रणपष्डः] ` महावेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ५५.

" अथ प्रयोगः।प्रयोधक्रमाधिकारासतु न सामान्यते स्यास्येय। इति तेषां प्रयोगविशेषा देव स्पष्टा विशेष भविष्यन्तीति फलप्रद नूं दरीपूरणमासप्पोगं व्याच -सर्वकामा- विल्यादिना ननु तृतीयपरम्ने प्नियतकमेणां निःपरयपं फं व्यास्यास्यमानमत्र व्यारूयाय पश्ात्सवैकामावित्यादिना व्यारूयेयमिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । यज्ञ व्यार्यास्याम इत्यारभ्य व्याख्या या कृता प्ता तु कमकाण्डमात्नविषयनमिनीयन्यायोपृहणेन करता, न चात्र जैमिनिना कर्मणां मोकषोपायतोक्ता, येन तहुपवुहणं क्रमपतमत्रैव स्वेन करव्यं स्याक्कि ताईं पिंचिद्विवेचितं नियतकरम्त्यं रढमसतीतयेतावरेष जेमिनंयेऽर्ोत्िदध तत्तथैव दशेपूणमापोरेव ताभ्यां यावजीवं यजेतेति कपैकाण्डमत्रावरिकारिणे प्रल्ेव व्याख्यास्यते । दरपूणेमापदुपोद्घाततवनेव , व्यास्येयावाघानो्े वाऽनुष्ठानक्रमस्य सुरूधत्वात्‌ । तस्मादत्रोपेदधधातमात्रेण दर्पूणैमाप्तयोरवप्र इति दशीयितुं जेमिनीय- स्यायतिद्धमेव फलमनूदयते । ततः प्रमाधानादिध्रयेते व्यालभये बादरायणमततिद्ध फट मुमु परकृत्य स्वतन्नशाखतिद्धलेन एथगविकारिपरकरणतया प्राचान्येन भ्रतिज्ञा- तानां नियतकरैणां प्राषन्यतरैव फलं व्धास्येयमिति द्ीयिहुं तग्रैव व्याख्यास्यते । यच्च काम्यप्रयोग फठं तत्तु मथोगमेदेन जैमिनीयन्यायेनैव दरीपूणैमापतयोदरीयिष्यते । प्रा्ङ्खकषुतरतर प्व त्तेयमिति तदुत्तरच न न्यारुयायते । कर्मणाऽम्बुदय इत्येत्ञ निभ्रेषपफटप्ाषनोपयोगितयैव व्यारूयास्यत इति न. काप्यतवपरेण व्यारूपा ।

आधानष्टीनां विङृतिरूपलेन दर्शपृणेमाप्तविष्यन्तपितायामाधानासूर्वं॑तयिवाऽऽदौ निरूपय्तद्विषयन्पायरदूर्शना्यं तथोरादी फठपतनन्ं व्याचटे--

सर्वकामौ दरशपणमासौ ।

कस्यांचिच्छालायां शूयते । काम्य एव फलवत्ता जैमिनये प्ायिता। न चाए्च्छा- खायां दशेपूमा्रमेः फठं शूषे । न च तक्िनप्तति कथमिल्ाकाङ्ज्ात्मकं प्रकरण- मुदेति । तथा च तौ प्तमानविधानावित्यदि न व्याख्यातुं युक्तमिति फढमेव बद्वा पुरुषः प्रकीत इति तदादौ षक युक्तम्‌ ।

श्ालान्तरे हि श्रयते-एकसमै वै कामायन्ये यज्ञक्रतत्र॒ आरभ्यने, पवयो वै कमिम्थो दपूणीमापतौ ' इति । तदिदं व्यार्यानतो निर्दिष्टम्‌ । काम्यन्ते ते ` कामा इष्टानीति यावत्‌ । सरवै कामा याम्यां स्ावनाभ्यां प्ताध्यास्तो प्प्कामो । परस्रापे- क्लाणमिव कारणता । दशपूणेमा्तम्यां स्कीकामो यनेतेति परपिद्धं वाक्यमुपेसषितम्‌ ।

१क.ग. च, ठ. "यकम" । २८. "चिदुवितं । ३ क. ग,च. छ. ठ. यजत इति । ५ च, ननु"

५६ ` शत्पापाढविरचितं भ्रौतसने- [एधते

सत्र प्रयोगमेदोदाहरणत्वामावः । तशालायां च परमामेवं काष्ठं गच्छतीत्य्वादेन फ़लकरपनाऽपि न युक्ता धरति फले प्ति । तप्ादिदमेव फटमुदराहत्य विचाधते किं शासन्तरीयमत्रोपहतव्यं फडे न वा । तत्र नोपतहारः कतं युक्तः । कुतः । वरोषू- णिमापकञया प्रत्यमित्तनेऽपि फठप्यैविधेयतवाद्वहितयेदेव फठानुतदिन विषानमयु- क्तमतोऽस्यापतात्कीमेद एवेति परतिऽमिषीयते-- तौ समानविधानौ ।

अपरत्यदरीपूणेमासाम्यां समानविषानौ तत्रत्येरप्तयेशचमिनोः पमानमेकमेव फठविधान ब्राहमणं ययोस्तौ तथा | अयं मावः यथा प्म्यः कामेभ्यो द्रीपू्मातता- वि्यधिक्रारविधिना दरपूरणमाकततेन तत्रल्ौ विहितौ तथा त्छाविशेषत्तैव शमये मैतायवि विहितौ । न न पंनिधिषिशेपकः । प्रयमिज्ञया सैनिधेरपि साम्यात्‌ । तत्रा. येतौ यदि प्र्मिज्तातौ तदा कयोरपेनिभिर्भेत्‌ | तथा च यथोत्पत्याविविभिषिहि- तयोसतश्रलयोः फटा विधानमेवमनयोरपीति पतोषठन्यग्‌ । अन्पपा तत्रापि विहि" त्य न विधिरिति तयोरपि कर्मद प्रति न कष्यापि कर्मणः फलतत मेत्‌ । ययोश्च फठव्ता न तयोरतपर्यादिषिधय इत्यतिविशीणै कपर नातु स्यात्‌ । न हि निष्फर्मनृष्यम्‌ । न च फठवद्मि द्रवयदेवत। दि वन्धविपुरं दरपूणमातशब्दपतिपाच स्यादरूपत्वेन काठपतबन्धानवगमात्‌ । ययोशवावगतस्तयोरफटत्वादप्राति रासमधवदरिति फशोदेशेन पुनधिधानं युक्तमिति। तदुक्तं जैमिनिन।- निधौ लविमागेन फरथिन पुनः श्रुतिः! इति । प्रत्यमित्तया तनिषािते कणि मेदामानेन तदेव फा पुनः भरत्या विधीयत हत्यधैः । एतेन. द्ीपूणमापपरकरण पमिवेदतवशालसेकयेत्ुक्तम्‌ तदिवमाहुः--' सर्वशासप्रययमेकं कर्मं ' इति । यदि यादशं विहित तादशमेव मेदपुनतिषीयेत तदा मेदम्यापातकर्ममेदोऽप्रतेऽरे विधानान्न सा विधिपुनश्रुतिरिति |

नतु प्रतिशासं विविधगुणमेदेन शालान्तरी यातु प्रायनित्त्रवणाच्च करे मलयभिज्ञा आनेतिशङ्कनिरातार्पमाह--

निदशाग्तिपेे ।

पतमानमिधोनाषपि गुणादिमेदेन यस्या शाखायां निर्दिष्ट तैषां शालिनां तविवं व्यवश्थितौ च ्यव्यतरकरपप्राष। विहितपिति यावत्‌ । तेन त प्रति तयैव निर्ठ- विरेभैव व्यवल्ितौ ज्यौ । तथ प्रयोगमदमान्र स्यान्न तु कमम; । यथ। मील बेट पेफेतग्राही पतिऽपि षयोऽयमिति प्रयेलेवं छरालीयकरंष्ट्गुगविशिष्र पणं मापेनावगतै। शासानोरेऽपि गुणान्तरविशिष्टवमि दीपूपरत्तवकलेगैव गृहातीति

१ क.१. च. 2, द्द्‌ वापतव्‌० । दक.ग, घ, छ, 2, प्तयापि तरयस" ।

६.५८

रण्डः] महादेवक्रुतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ५७

सर्व्ता्िकम्‌ । न केवटशाखामेद एव प्योगमेदः किंलेकस्यामपि नानगोत्राणां तनून- पान्नाराश्मेदेनोदितानुदितमेदेन चसिहोत्रेऽपि प्रयोगमेददर्शनात्‌ । त्मत्छशाख> गुणानेव समानविधानो, ततो न सर्वशासाप्रत्यभिज्ञावाष इति भावः ॥

आस्या पुनते पूत ्याख्येये अग्िमप्रपोगनिवा हाय पूर्वोक्ता तन्निर्वाहाय च 1 सैकामतया फठवत्तयाऽवगतौ स्वशाखायामुत्पततिविधिमिः पर्थक विदितौ तदा भलेकं करणत्वेनावगतै प्रयेकं करथमावाकाङ्कषिणै तौ पमानविषानौ समानानि स्वेषां समुदाययोः प्यकं विधानानि बाह्मणानि यथोस्तो तया | तथा चाङ्गविषानानि प्तमा- जानि न स्छरूपविधानानि समवन्ति भिन्नकमीत्वत्‌ । तथा च पंनिषिप्तमास्ये अनादृत्य विदिता अनिहधिताश्च पदायी अङ्गेन गृह्यन्त इत्यथैः । किमविरेषेत्याह-- निर्देशो पिरेषतरेदकं प्रमाणं वचनमिति यावत्तस्मदिव व्यवस्थिताविलर्थः । तत्र स्फ्यादिद्रन्पाणां सेस्कारकर्मणां च योग्यताठस्षणेन प्ामरथ्य॑न तेषां ग्यव्या, तथा म॒च्राणामपि, केषांचित्ममाणान्तरेणापि । आरादुपकारिणां तु सपत्र स्मनिवाङ्गता । वैशधपरथृतीनां तु वचनाद्यवघ्येति नेोद्धगयम्‌ । प्रयोगे नैव स्पष्टयिष्यते | अङ्गिनोन्पैव- स्थामिधनेनाङ्गानमिव व्यवस्योक्ता । तेन कानिवचिदज्गानि प्रथनेषु प्त्ादुपकुषन्ति कानिचिदज्दरारेयपि व्यवस्था पंगृह्‌तिति । तेन मन्राणां टिङ्गेन विनियुक्तानां साक्ता- स््धानाङ्गतवाभविऽपि अन्वाधानाचङ्ग्वेनपि व्यवत्थितानां समानविधानाविनेन न स्यागः ¡ यानि पताक्षदङ्गानि यानि च परम्परया तानि सर्वण्यपि विधानशब्देन सेहीतानि ।

ताभ्यां यावन्जीनं यजनते निष्वातं वा वर्षाणि ।

जीवनं निमित प्राणधारणे तन कर्माङ्गं मवतीति यावजीववाक्येन न काम्ययोः काठ. शरिधिः किंतु निमित्तन्तरे तौ विधीयेते । ्िंशदादिकाठक्नन्धेनापि नान्यो भिन्नौ तेन श्र्भिज्ञानादिलयाह-तास्यामिति। यौ सर्मकामाथौ ताम्यामिति प्रत्यभिज्ञा जातिनिमित्ता न व्यक्तिनिभित्ता एकस्यां व्यक्तौ निमित्तत्वं कामायै च न ्िष्यति । उदेश्यद्वय भ्रयोगद्यावस्यं भावयेत्‌ । तथा च निमिततेनोपलक्षिते काठे प्रयोगो नित्यसतप्यैव शाखान्तरे कादान्तरविधानं त्रिशतमिति तगरैवाऽऽपरूम्येन जीर्णो वा विदित काठान्तर्‌ विहितं, कामे तवदिकफाय याव्लभापत्य्ठान, प्रटौकिकं लु सङृदम्यातता्रवणात्‌। तथा च पैतौ प्रृतिविक्ृतिमावं मजेते द्विविषावि यौ पनद्धितीयप्रनने काम्यौ म्यार्या स्ते गुण्यत च ।

एकस्सिन्धयोगे सवौन्कामान्कामयेत मयोगपूथक्ते वैकरैकम्‌ । यथा पुकामोऽनेकान्पदयनेकसिन्मयोगे कामयत एवं प्रवीन्कामान्कामेतेति पू

< =

धट सत्याषाढविरपितं भोतयल्न- (्रषमप्रनने--

पयित्वोच्यते प्रयोगव वकम्‌ । वेति पूप व्यावक्ते | कामानां प्राघान्येन भरतिप्रपानमद्ावृतन्याय्या । न च पृदषटान्त एकनाल्या करोदीकृतानामेकफटत्वम्‌ नवाश्र तथा । उदिरयमानाना फटानां न खलूपेण फठलं कं तु काम्यमानत्वेन । न सष पर्वं काम्ं तया वेदमिदमिति बुद्धया हमं तैकया करीतुं शक्यत इति परतिपरपानमङ्गादृततिः । तरमद्वायमेदोऽङ्गकार्यः । प्रजाकामो दशीपूण॑मा्तम्यां यजेत पशुकाम इत्यादि । एष पौगेमासपु्तराऽमागास्या ।

' अत्र द्ीपूणमाततौ नििटौ दरपूर्वौ सतर तथा पाठक्रमगमोमवेतुष्ठनि प्रात इदं पूम्‌ । तपरायमभैः--अपचतरमिति दशस्य पू्निपतिऽपि पूवी पौीमयिवाऽऽ रम्मणीयाप्रकरणे प्ारस्वतहोमार्वदि “य एनयोरनुलोमं च भतिरोमं च भि्यादिस्यमावा- स्याया ऊर्धं तदतु पौणमा प्रतीचीनं तत्मतिषोमम्‌! इत्यक्त (त्वौ णमाती पूर्वा. माटमेत प्रतिटोमेमेनावाठमेत" इत्यादिना पूणंमाप्स्य पूर्ानुष्ठाने दैपोऽभिषीयते । तदोपपरिहाराय प्ारस्तहोमयोधिभिरिति छता पर्वा पौणमा वैयवोत्राऽमावास्यै. वाश्र बहूनि लिङ्गान्यनुमन्नणपूक्तवाकदेवतायाज्यादीनीति भावः ।

नहु दरीप्णमापशन्दौ काटपरौ कयं पपैकानौ दरीपूणेमा्तावितयादिनिर्देय इत्यत आह~-

पौ्णास्यां पौर्णमास्या यजतेऽमावास्यायाममावास्यया ।

अत्र सततमीनिरदिष्टोऽपिकरणं कारप्तृतीयानिष््ौ न काल, तयोरयिकरणत्वेनव

सापैनतवेऽपतति करणत्वायोगात्‌ । त्माद्यगनामपेये । तपोक्तं-‹ विधाने वाऽनुषदे वा यागः करणमिष्यते तत्समीपे तृतीयौन्तं तद्वानित्वं न मुश्वति!॥ इति ।

तस्ालर्णमास्यमावस्यक्ाठयोः क्रियमाणलातकर्मपुदायावपि तन्नामकौ | अनेन ख फठकरणसेकत्वेऽपि तस्य काल्मेदात्मयोगभेदेन काठनिमित्तकरणावयवकरमपुदा. यवाचकलेन द्विवचनमुपपद्यतेऽशनोपोमयेरिव दशपूमासयेरते वाक्ये समुदायद्- यातुवदिनाऽओयाययुतत्तिवाकंयविदितकौडानन्यतेऽप्यकेकसिनपुदाय एकैक एव

9 क. पमिति । २ ख. ट. दोपममिधीय त । ३ख.ट. तथोक्त * ट.श्छौ यागौ न ॥ ५, ग, च, 2, शने घ" । ६ सट, 2. प्यन्तसदरा' । ७ क. स, ग. च. उ. 'काठनान्य्‌ २, ^कालजन्यः ।

शप्रणपटढः] . महादेवकृतवैजयन्तीव्याखूपासमेतम्‌ । #:

काछोऽङ्ग प्रयोगयोरिति विधत्तः । अत एवोक्तम्‌--चोदनाप्ेयोगादिल्यादि । प्पु- दयि च द्धक्थावगतौ य एवं विद्वानमावास्यां यनते य एवं विद्धानां यनत इति पू्वाकंये पाठानु्रेण नत्वनुषठानातुततरेण पठित एैकसिन्तमुदरायो न । एक- वचनेन न समुदितानामेव सेज्ञाकरणं, िनूत्यत्तिवक्यावगतपरस्परघनन्धनिरेक्षभरय- स्वा्टाकपारत्वादिवदकेकस्येव प्रलेकै संज्ञा पैवस्यति । तेना्नीपोभीयाकरणपकञेऽपि क्रियमाणयगयेिवाऽऽनेयोषाुयाजयेरिव सतेति तिध्यति । ततस्तु काम्यदपीपू्णमाप्त- योरप्मे परदश्यैमानयोस्पानुयानामविऽपि कविदुध्नो मविऽपि कविहुणान्तरपंयोगे संञा न हीयते । ततरप्युतपत्तिवाकंये काठविधानात्‌ | तयथा दाक्षायणय्े पूर्णमरति सेनयेनेत्ाबरण्याऽऽगिक्षयाऽमावास्यायां यजेतेति शाज्ञान्तरे यत्र केष्डपायिनाम- यने करमगि मातं द्रीपूमपाम्या नेति तच गौगी पज । अविपितषां मखः करतुमूह इति पन्ञ पुर्यास्तदमवि शब्दमात्रम्‌ । यत्र पश्चास्तता्नन्धादन्यधरम- छामसतत्र गोणी । यथाऽिरोत्रपतना मुख्या यदश्षये च प्रजापतये च प्रायं जुहोती- सयतपत्तिवक्येऽद सनान्मुख्या । कैण्डपायिनामयने कर्मणि माप्तमभिरोते जहोतीति कावि नाभिदेवता विधानमिति गौणी । काम्यदशेपूणमाप्योनियदणेमाप्तयो- रपि मुख्यैव सन्त, दशपूर्णमापाम्यां स्वीकामो यजेतेति कस्यां चिच्छालायां विधानं साज्ञयोरसति । यत्रापि यावलीवं दरपूणमातताम्यां यनेतेलत्रापि तथा काविशिष्ट- शओतपत्तिविषय उमयत्रापि सर्वकामावियत्र तु ढवाक्यमनारम्यापीतम्‌ ।

पौणमास्यां पौमैमाप्येलदि युक्तं तत्र कोऽयं पौममापतो नाम यागोऽमाबास्या नमिलवेक्ञायां नामदरयोपाततानिविच्य प्रषानयागान्दर्शयति--

अभियोऽ्टकपाक उपारछुयाजश्ाशीपोमीयो वैष्णवः भाजा पत्यो षाऽप्रीषोमी्भैकादशकपारःपोर्णमास्यां धानानि ।

भरपानानीति बहुवचनेन कर्मणां प्घानूतानां मेद उक्तः प्रभानानीलनुवीतेऽभ्ि-

मेऽपि सूत्रे । तत्रापि कमभेद एव । जभ्नषोमीयो यथपि प्चममपाठके समान्नातोऽय पषटप्पाठक आश्नयस्तथाऽपि (९) याज्यादिरौवरानष्ठानकठे तु स्मारकत्वासाबल्यं तत्कमेण करम इति जैमिनीय परधितं ज्ञेयम्‌ ।

नासोमयाजिनो बाह्मणस्याग्ीषोमीयः पुरोडाशो विद्यत इलेकेषामज्नेयोऽष्टाकपार देना एका

१क.ख.ग.च. ठ. २क.ख.ग.च.ठ. वेय) ३. ख, ग, च. च्व पए ४ ट, न्ेञनुस्मा° ।

६० सत्याषाढविरचितं भोतच्- [प्रपापरनने-

दकशषकपालो द्वादशकपालो वाऽमावास्याया-

मसेनयत आघ्रेयः सांनाय्यं च सेनयतः। अत्र अञ्ेयोऽषटाकपाटोऽपावास्यायां च पौर्णमास्यां चाच्युतो मवति, इति वाक्य विहितस्योभयतोपादानम्‌ । अत्रोत्प्तिवाक्ये यजति शरूयते तथाऽपि साऽस्य देव- तेत्यधिकरेऽअदकंप्रययो विधीयते । अष्टाकपाल इति त्वष्ट कपलिपु सेस्छृतः । सेस्ृतं मता इति पूत्रेणागपत्यये सति तस्य दकि सति निषयन्नसयोः प्तामानाधिकरण्येन ्रव्यमष्टाकपाटमञचिदेवताततेवन्धीति गम्यते । यद्यप्यत्र द्वयोधिरोष्ये नोक्त तथाऽपि पुरोडाशः सर इति वाक्येषादवगम्यते ‹ तेऽपदयन्पुरोडां कर्म सूतम्‌ इति । पुरो- डशशब्दश्च जातिनिमित्तको रोके पिण्डाकारे द्रव्ये सुप्रतिद्ध इति न्याय इति दशै. यितु नपरयुक्त आवायेण ।परृतदरव्यममि शाखानरोक्तं तरीदिमिर्यनेत यने तेति निर्वपेने एव ज्ञास्यत इति । जन्यत्र्ीपोमोयादिपु पैत्र न परोडाशशब्दे वाक्यशे तथाऽपि ज्ञास्यते । पिण्डकरणादिना पुरो डा(दा)्यत इति म्यत साधुत्वाय न योगिकत्वाय । तेन श्ैयम्बकपुरोडशेषु न सकारा इति दितम्‌ । न च देवताद्रव्ययोरन्यः संबन्धोऽस्ति य्येव द्रव्यस्य दीयमानत्वे विना । तावतैव सेवन्धनिवीहे प्ति परषेषान्ततापरयन्ततया हमकस्पने प्माणामावात्‌ 1 व्ागश्च दानर्पो यागः । प्रधानभूत एव होमे कैरस्यमाने तेष्येपगैलवं॑प्रहेपस्य पराषान्ं स्वात्‌ । न हि दरन्यदेवतापवन्धः श्कषपेण विना न मवतीलयसति । तान्य्य- भिृतातुृनतीलत्र तथा यागस्य दनात्‌ । तप्मादयागमातेण सैनन्धनसतार्पलाया- मात्रं कलनीयम्‌ । एतेन दानकस्पनाऽपि निरस्ता । यस्तु प्रतेपसस्य चतुरवत्तं जुहोतीति प्द्विधिरेवास्ति । एवमन्यत्रापि यागकदपना । उपाश्शुयानमन्तरा यनतीति साक्षाचाग एव श्रूयते । यजयानेति पूत्रेण पजञायां कुलवामावः । चकारो विकक्षणत्वमुपांशुयाजस्याऽऽह । त्रयाणाम्नोषोोयादीनां वरिकख इति । अभ्रीषो -मीय इति वृद्धाच्छ इति देवताधिकारे । तथ वैष्णव इलोत्षतंकोऽम्‌ । प्राजापत्य इति दित्यदित्यादित्यपत्युत्रपदाप्ण्य इत्येता देवता माच्रवधिक्यो याज्याकण्डात्‌ । शाखन्तरेऽ्ीपोमावुपांु यष्टव्यो, जनामित्वायेयादिवाक्यौत्‌ । यागद्रव्यं तु परैवमा-

ज्यम्‌ | शवस वा एतयज्ञाय गृह्यते । चदूभुवायामाज्यम्‌ › इति ।

तदुक्त" धौव प्ाधारणं द्रव्यं देवता माच्नवरणिकी ' इति ।

उपांशयानइत्यनव््ञा। अभेययागादस्याम्याततेन मेदोऽभ्यापतो विविपुनशरुतु- णेन देवरतखक्तगेन दर्यरततणेनै बोत्रस्मादपि तथैव सर्वपप्युत्तरेष्‌ जञयम्‌ । आभेयस्य

१ द. ्सयैद्रः। २ ख.छ.ट, कत्पमाः। ३ क. ग. च. छ, 2, श्ववायाज्यदर । 2, कक्याचानिदर" । एक. ग. न. छ. ट.ठ. पत्र" ५क.

शप्र्पण्ठः] महादेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ६१

परस्परभेदः काठमेदात्‌। ‹ अग्नोपोमीयमेकादशकपाढं पर्णाति प्रायच्छत्‌ ! इति द्भ्य देवतापंबन्धाुवादा्यागः पूववदेव कलितः । ^ जन्नवो वै त्मणोऽरौगोभीयेनष् सोम्थो मवति › इति शाखान्तरीयो विशिष्टाधिक्रणो विरधरैकदिपिकोऽप्माकं क्षत्रि. यवैर्ययोस्तु नित्य वाशनीपोमीयः । सेनयदपतनयतोन्धवस्यया सांनाचमनद्रायोविकर्प इत्यरथः । े्द्ाञमपते यागद्वयममावास्यायाम्‌ । पनाय्यं चन्रं दध्यमावास्यायनिन्ं पेयोऽमावास्यायामिति यागदभयं, त्रूढय। पुदितं परानाय्यम्‌ । निैचनमवि “ यत््मनयन्तत्सानाय्यस्य प्ानाय्यत्वम्‌ › इतति । ततत सोमयाज्यततोमयानिनोरपि । °नापतोमयानी नयेत्‌ › इति, कपेयाः पेनयेरानिति च वह्यमाणलात्त्र यागत्रयम्‌ू । तदङ्गमितरे होमाः ।

पूं सकामौ दकपूणमापताविति शखानारीयमधिकारविधं प्रदर तस्व दर्श. पूणमााम्यं सवीन्कमेममावयेदिति वाक्या मत्वा कयमिति मावनायाम्ञाकाद्तिण्ं भरलेकेत्पतनेन प्तवाकाञ्ानिवृतये तौ प्मानविधानाविलयनेन श्रुत्यादरमगै. रपनिधिमनोँहत्य कथंमादाकाङ््ितत्वेन गृहतिः पदार्थैः प्र करणिकैरपकृत्े्युक्ला इ्टायौक्ञानामपताधारण्येन प्रा्िऽदृष्टोपकारामविऽद्षटकल्मनाप्र्ञेन प्रन्ने वतीये विचारयिप्यति । निरशादि्यनेन च प्रकरणे ग्यवस्यामावे परत्य प्रयोगभेदेऽपि न तयोः शब्दान्तरादिभिभेदोऽप्तीत्येवे ताम्यापरित्येन पूरव दशप्रयोगमेदमुवतला समु दायद्ित्वोपाततप्तमुदायनामभ्यामनुष्ठानकरममुक्तवे तपत्तिकालोपािङतनामम्यां समुदा -यानुवादेन दवित्वसंर्पाममावास्यायाममावास्यया यजत ॒इत्यादिनोपपायेत्पत्यधौ- नस्वरूपौ ताविति द्व्यदेवतात्मम्यां निरूपितरूपयागानां(णां) काढ्दरयपबन्धेन न्यायपक्षवाक्यप्रतिपाद्यानि सखरूपाण्युक्तवा परिशेषतिद्धप्वह्पेण कयमावपितितोष- कारकाणि सराकाद््तवनान्वययेग्यानि द्ेयत्यनन सूनेण । तेषां काठ्बन्वेन र्त नोक्ता समुदायदवयेन फटाय विधीयमानानामत एव कथेमावपाकाङ्क्षिणामरथततिम्यः काटफठ्तनन्वि्योऽन्येऽतो निष्फलाः पदार्था तविभिविषदीकृताः परम्परयाऽपि माव्यमिष्टमोक्षमाणाः प्रषानानामङ्गं मवन्तीलर्थः। शेषोऽक्रमर्धन्ीन्तरम्‌ । इदमे श्या्त तौ प्मानविधानौ निरदेशाद्यवतिष्ठेते इति । तेषां यागानां फडवतापितेरे भिताः सनिहिताः पदार्था जफटा नातिद्रन्यगुणक्रियातमका अस्गम्‌ ।

^ दृटाद्टोमयारथतवात्रिधाऽकनानि प्रचक्षते । दृष्टार्थ तु चतुरा स्याजातिद्रव्पगुणक्रियाः › ॥ इति ।

१ख. ट. %धिकारिणो 1 २ ट. भमान्कामये* । ३ क. ग. च. ठ. "नावृत्य । » क. पाते" नासः । ग, परात्त न ख" । च. ठ, आना खः । ५ स. तान्स । ६ क.ग. च. छ. ट.ठ शत्र ७ च, छ, ट, "हिताः प" ।

६२ सत्यापाढविराभितं श्रोतं = ([{परयममश्-~

फटवतसंनिधावफटे तदङ्गमिति च न्यायात्‌ । जातिरीहाविः । दरव्यं स्पथादि ॥ सुणो पैकङतत्वदिः । करिया पालर्थरूपाः। तेषां मध्ये : नालादीनां संकारर्मगां च सष्टदष्टोपकारकत्वेन श्ुत्यादिपरमणिशच स्पषटमद्गतवमू । प्रयानादियागानामि प्रस्परमम्पाताद्धेदः प्रषानयगिम्पश्च ते भिन्ना एवाफट्मः सन्तो हि फल्वतामङ्गम्‌ ॥ दधिहोमाश्च शव्दान्तरदिव भिन्नास्तोऽपीतर इलनेनेवाज्गतां ताः पुन्ैहणे होमा इति यत्तेन चतुरवत्तं जदोतीत्यादिना प्ातासतेषां यागादविवेकमाशचद्छंय , निरस्यति वषटूका* रपाध्यत्वान तैभिनं दानम्तीति यागान्त्गलयाशङ्का शब्दान्तर निरस्ता । येभ्यो यनतिचोदति्थो होमा सुहोतिचेदिता भिन्नाः परहपमात्ररपा इति तेषां. मेकस्तूप- पादि एव न विमरणीयो यागद्रव्यप्रिपरतिलपतवन । एवं न दृपूरणमात्तयोः पदपरकरणयागस्वरूपमेद्‌ हानि निर्णीतानि ।

अय प्रयोगो वक्तव्यः } तव प्योगाजजमृतक्पणभाप्तार्यकाढस्य दिनद्रयात्म- कष्य परिमगेन व्यवस्थिताङ्तानि्गयाय पौेमास्यमावास्वाशब्दौ व्यास्येयौ । तत्रद- मिदाीं विचा्यते--ीमास्यं पोणेमास्या यजतेऽपावास्यायाममावस्यया यजत इति कमैणामेकेकतिथ्यात्मकः कालोऽङगतवेन विदितः पूवर गृहुत्ु्तयरथनतीति, शुरवेवुरिप्मावाहः करोति । यज्ञमेवाऽऽरम्य गृहत्वोपवप्तति इति, थो बै देवताः पूरः पारिगृहाति स एनाः शवूते यजतेः इतिषतिमिदयहकाठ्ताऽवग्यते। त्तर किरोधात्त॑* शयः । तजोमयदिनातमकत्वोकैक्यङ्गमतस्य कात्य न प॑मनृतीति निभरित्मन्यत- स्वह पूरमपरं वा, आमिति सेहे स्थते सूत्रेण पौगिमतीविषे तावसूै, परतमाह-- :

परा पौणेमासीपुपवसेत्‌ ।

अन्वाधानादेरदनतवाचतदेव परणेमाीशब्देन ` सामीप्येन ठकषितायां नतर्श्यामेव कार्थं न तु परधानं तथाहकषितायां भतिपदि कारयङ्गप्रघानविरोषे प्रषानं बरी इति न्यायादिति पूतप्मूतर्थः । कााभ्वनोरलनतपंयोग इति द्वितीयाविमकतिरिति नाऽऽशङ्कनीयम्‌ । उपानवयास्चपत इतयुषपद्विमक्तिरेव । नातराशनामावर उप- वप्त, प्रातराशे दंपती अश्नीत इति विरोधात्‌ । तस्मादयं " देवता उपव. सन्तु म, महं आम्यानुपवपतामि › इति प॑कटपो दयते । तथोपवापशब्दैन जाया. पयेरिकवारं मोजनेवेति धमे वह्यमाणतरासमातरारो जायापी सपश्रमशरीत इति, तयक मेह्यामीति पकः कार्यं इति । मथवा व्रतेन नियम्हणातद- प्या

“उषावृत्त्तु पपिम्यो यस्तु वपो गुणः पह 1 उपवर्तः प्र जेयः

श्रपदलः] महादैवङृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ६३

इति स्मरणास्सेकट्पादीनारुपवाप्तशब्देन महणम्‌ | तिद्धान्तमाह-- सपर्ण वा।

वेति पूप्व्यावततिन्यतदरौे काठे कर्तन्यभिति यदुक्तं तत्रेति । कुतः ॥ सेपूणा पौगैमाीमेवोपवतेत्‌, पञ्चदशीमिद्यर्थः, पौणमास्यामेव ] यागस्य पुख्ये काठे प्रतिपदि विधानात्‌ । भक्षान्ता उपवस्तव्या प्तादयो यष्टव्याः! इति स्छतेः । तथा सेधिमभितो यनतीतिश्तेः पकैतिपदोः तंषिर्यागमध्य उक्तो विर्षयेत । ताईं किम- यैमक्तं पौणमास्यां यजतेति परदिने यागो गौण एवाऽऽपयेतेति । न । उमयदिनात्मको म्यः काढो यतः सषिमभितो यजतीति चनदपूरणनिमित्तेपटकिता पौणमा दिनद्रया- त्मका यागायोक्त। पूरणो पूैदिनत्मिकां पोैमाप्ीशब्दवाच्यां पर्वापुपवतेदिलयाृ- ष्यते पसू सपैमपि । तथा च चनद्पूरणकवती द्वितीयाऽपि पौपमापर तिधिलत्र यष्टव्य. मिलय्थादुकतं भवाति। गोमिः--्यः परमो विप्रकर्षः सूरयाचन्दमतोः सा पीरणमासी यः परमः सेनिकर्ैः साऽमावास्या। क्षणमात्रमेव प्रमविप्रकरषपनिकर्मशब्दवाच्यमुमयत्रापि परवप्रतिपदोः स एव पधानं तदुमयोरपि तिथ्योः सममेवेति तिथिद्धथात्मकः काः त्त एव क्षणश्वन््रस्व पूरणपंबन्धेनोपठक्षितः । तथा च शतिः ' पूर्णो मत येन क्षणेन मवति सः › इति । तथा पूर्णौ माप््न््रमा यस्िन््षणे प्त इत्यपि पूणमापतस्व निर्वचनदश्ेनात्‌ । तथा च श्रुतित) ८ ऊर्ध्वं मध्यरात्रालीर्भमास्वां चन्द्रमाः पूयते › इत्यादि क्षणस्यैव पमपूणितेनोषरक्षणतं परमविपङृष्टत्वेन च तिष्योेरे वोक्तम्‌ । प्रदिनात्मकत्व सूरा मित्युक्तम्‌ । तथाचायमर्थः- पूरणा दिनद्रयपताध्ययागाय सेपूणौ सुरूयामेव पैम पूवा पूवदिनात्मिकमिवोपवाप्नय विहितामुपकतेतपरदि- नास्मा पौणेमाती युर्यैव पूरणयुणयोगिनी यागकठ्वेन सा्तद्विहिता पौर्ण. मास्वां यजेतेति सामध्यीदुक्ता । अनेन च पोरणमापतशनदरये भदरशिते पूमापत- शब्दोऽपि प्मानाभवेन व्याख्यातो ज्ञेयः । तत्र पूरणो मापतशचन््रमा यक्मिन््षगे तदुक्तं तिथिद्वथं पौीमासी तेनोक्तं तिथिद्रये पूमप्त इति न तद्धितोसततिः । सत्तया रूढस्य पुठिङ्गता । यथा यागजये पुलिङ्ग पौमैमास्यमावास्वाक्ब्यौ रूढा खीरिक्ग, दीपूणेमातशब्दौ च ततैव पुटिजञो, तत्पर्यायत्वं न विरुध्यते, उमपोरे कपृ्तिनिमित्त्वात्पययत्वम्‌ | तथा च शरेति कर्मणि प्ने्िपदसोमातमके पूरण गुणयोगद्िव पौमाीशब्दोदितः काटो दिनद्यात्मकः प्रवते, तथाऽराबस्या- शब्दोऽपि गुणान्तरादेव पिण्डपितृयज्ञ स्मत च ठोकपरिद्ध एव । कुतः | तस्मा लियः परदः क्रियत इति यागासपष एव दविवत इति दिद्णात्म्‌ ।

४ सत्याषाटाविरचितं श्रौतस्नं- [व्रयम्रशने--

दर्शे तु पू्पततो यचयप्यनेन पूरूत्रेणैव स्यत्ताऽप्यन्यथा सिद्धान्तथितुं पुनः पू्वप्षमाह-- पूीममावास्याम्‌ । उपवतेदिलनु्तिः । पूरमवदयारव्या | हिद्धानमाह~~ यद्वा न दृयते ॥ ३ ॥ इति दिरण्यकेशिघुत्रे पथमपर्ने पथमः पटलः ॥ १ ॥

चन्द्र इति रोषः । अपम्बे तया इष्टत्वात्‌ । न दृद्यत इलनेनामावास्या शब्दोऽपि दुशनद्रोऽप्येतदभैसेन भ्या्याती । यतो न दश्यते सूय्हमावादुतोऽ* माव्यदन्यतरस्यामिति पाणिनिसमृलाऽपि च स्ह वतशच्दाकावििनिति त्वमावा- स्याशब्दस्तया च सूर्यणव दस्यते नान्येनेति ददीशब्े। वयार्यातः । तया च श्ुतिः- ° अमराबाघ्याया जौपवतथ्येऽहन्यष्यं॑मध्यदिना्च चन्द्रम्तमादिल्यो रमते इति । रभते ठते पयति नान्यदा विप्रहृत्वाकष्ठामिरिलर्थः । तया च निषैचनमदशेन- निमितं पुराणादौ इयते तदपि सुतरां युक्तमिति पत्रतातपयू । प्वनिगियसतु विशे पानभिधानात््ामान्यक्ृतो प्रायः । तथा हि रिष्टेदाह्ताः सृतयः “ आवन यदा पिः पर्रतिषदेेत्‌ । तदहर्याग दृष्येत परतश्रत्परेऽहनि ॥ आक्रीनासरत इलर्थः । तथा-पर्वभततिपदोः सैधिरर्वागावर्तनायदि । तस्तिन्रदनि यष्ट परदः स्यादुपक्रमः ॥ उपक्रमोऽन्वाधानादि तत्समाप्य । पूर्वहि मध्यम वाऽपि यदि प्व समाप्यते । तदोपवाप्ः पूर॑यदहयीग इष्यते ॥ आतर्तनात्पर संविदि तसितुपकमः | परेयरिषिरि्ेवं परवदयविनिर्णयः" ॥ इति । तया-श्धिवहपतयवादवं पराक्पयवीना्ेः । सा पौणमा विज्ञेया प्यस्काटविधौ तिथिः+ ॥ इति । अयं पर्निणयो येषां शालायां सूम वा॒पिेषो नोक्तलेषाम्‌ । नोक्तव्ास्म च्छारवापूतरयोरितययमेव आह्यः । सूत्रमप्यादृत्याऽ्र निणिये योजयितुं शक्यम्‌ |

१क.ग. च. छ, ट, 2. इ, पूरगादौ ।

स्न

[का

परणपदः] . महादेवृतवैजयन्तीव्याख्यासंमेतम्‌ । ष्व्‌

पूवो चहदैशीयुक्तमुपवतेत्‌ । यदि रेदरपृणेखभिपपतरपयौ योचनयाऽयारिषि. ध्येत्‌ । संपृ वेति, तैष्याः साम्येन विहिताया परम्परया प्रतिपदा सेयक्तामिल्ी- स्यात्‌ । तेपृ द्विषाविमक्तप्य दिव्य प्रयमाैम्यापितिन सथितामिलर्भः । तथ चिप चेत्र तङ पूवा पौर्णमापतीनितरथादवगतम्‌ । अनैवावन्तरमदेन सथ्य. स्का ज्ञेयः । तया पूीममावास्यामृतरापि पतमानं यदह दृदयतत इति । तत्रापि पृष युक्ता यस्तिन्दिने न दृर्योऽमावास्या तत्र पंपूणेममावास्यातरिलयकृष्य योज्यं पूरत्‌ । अन पंमहः-श्रौते कर्मणि मध्याहपराहाम्यां विभज्यते । दिने स्मा नवधा विषक्तेऽहययुनोऽशकराः ॥ प्रातः पर्वापरवेशेऽपि स्यात्तदैव हुपकरमः । सेकल्पादिरिममूर्मिति मच्रो न दुष्यते ॥ कालालययेऽपि कस्याचित्तिभौ प्रये।ऽपि न क्षतिः ॥ स्यः परिस्तृतौ ोष उमाव्नी मनोर्भवेत्‌ ॥ अचि गृहामि सुरथमन्र श्व इति दुष्यते विह्ृतिष्ववि प्रवास ्रचस्कालाघ् चोहनम्‌ ॥ पौणैमापषीव्किरि तु नोहः प्रहृतो षतः । इममूर्मिति परां प स्यात्तु ययातिथि ॥ -परतिपयवशिष्टायां यागः स्यान गिम्बनम्‌ | विक्ृतिष्वपि स्वाम यदि पूं यजिभवेत्‌ ॥ निलेन हविपेद्रा तु ततः स्यान्न वि्म्बनम्‌ । सौग ओपवत््येऽदि पूवं पञ्चत नियतः ॥ न विशेषोऽस्ति कश्चिन्न पत्यापःदानुशाप्तनात्‌ । वि्ृतिप्वपि सरमध्यौदद्रबहता वा पशावपि ॥ पूव्ोपक्रम हृत्वा यागं कुराज पर्वणि । ततोऽपराहे रात्रौ वा नित्ययाग उपक्रमः ॥ पशोितयप्य पयोऽपि एवं पश्चयनिरेवेत्‌ । कन्येषटपदन्धानां नित्ययागदनन्तरम्‌ ॥ काम्यकराण्डस्थितप्रायश्चित्षटिपद्यनन्धोः । कोभ्येटौ यदि सांनाय्ये तद्‌। नित्ये पक्रमात्‌ ॥ पू पर्वणि यष्टव्यं सायं दोहस्ततः पुरा । कमयषटिपशैवास्ि जहत कामि चेच्छया ॥

१क.गच. ट.ड. स्याः) रक. च. छ. इ. साग ९

६६ -सत्याषाढविरदितं भोतु [एमयमरनने-

अन्यन्न स्थितयोः पूर पश्दधिति विकरपनम्‌ ।

चातुमाप्यषु स्वषु पवदरयाग इष्यते ॥

केचिदाम्रयणेष्टौ तु व्यवस्पा तवते पुरा ।

पौणमास्यां परा दरे कयैय तु व्यवस्थिता ॥

पूवप याजयेदित्येतद्राहमणवाक्यततः

तेषां स्मातीनि कर्माणि तेमवनत्यव्िरोषतः ॥

आपूर्यमान कृषे वा पते पुण्यक्षे एव च ।

ये दक्षिणात्याः स्मरतु पपकत इति तिम्‌ ॥

गन्ति तेषां नाऽऽप्रयगेटौ कशचिनियमः स्यितः ।

अन्ये कृतये पूवक्षेवं वदन्ति दि ॥

छन्दोगानुप्ता्तेषां मते नेष्टं विरोषतः ।

जविरेषेण पत्रे हि काम्ययागप्रचेदनात्‌ ॥

हविष नित्येन येन केनाविशेषतः । पकषिप्य नानाविषयाऽरपशबदरौः पुतः सर्मपरतिगूहिताशयैः । न्यायाननेकास्तु वितन्वता नडोऽप्यहं सपू तर्विवेचकः तेः ॥ तसमै नमसतेऽ्तु दिरण्यकेशिने दगरह्यदासयुधिपारदशवने । त्तमे स्सूत्रार्थगतिं छमाम्ुषिंशतनस्तं जडता प्रणेदयन्‌ ॥

परयोगेवैनयन्त्या्तु माखायाः सूत्र्सयतेः ।

न्यायसूत्रे कृतो निर्भयः कौसुम मणिः ॥

मध्यगो यज्ञवपुषस्तुषटयऽ्तु मय।ऽपितः ।

गृहाति हि किमप्येष॒ मक्तेय्यत्ततः कृतम्‌ ॥

इति सत्यापाददिरण्यकेशिसत्रन्याख्यायां प्रयोगतेनयन्दयां महदे बहृतायां परथमपन्ने षमः परः # ॥ १ ॥

अय दिती

प्रथमे पट्ठे यज्ञ व्याख्यास्याम इतीसति | यज्ञे मनं क्ूशेषवमा्या अभिकारिणः ॥ १ ॥

# एतदनन्तरं च, पुस्त ' इति परिभाषाश्रकरणं समाप्तम्‌ › दति विद्ते ।

५ क, यमा" ।

दि "पट्डः]. महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ \ ६७

उक्ताः सामन्यतो दशे पूणम च पेणो ।

निर्णत देकतौलत प्रभानहविषामपि ॥.२ ॥ ग्यारूायाय यजुरेदविहिताष्वर्यवं कमात्‌ । निदैशादेां तच्छुया लिद्ञेन वाक्यतः ॥ ६ ॥ अवान्तरप्तमार्यते। बह्महोतृपतिष्वपि ।

गृह्यक मवेलप्युकरत्विनोऽनमिषानतः ॥ ४ ॥ इष्टीनां पशुबन्धस्य प्रकृती तावदादितः ।

निरुप्ते दशपुगीमास्तवधवर्ुकैको ॥ 4 ॥

परथमस्य द्वितीयादिप्पमिः पटटेषतया । दवितीयस्याऽऽद्िमः षद्भिः पिण्डयज्ञश्च प्ते ॥ ६ ॥ हत्वं तु तथेोरेव चाष्टमे तु विधीयते ।

याजमानं वित्ते षे प्रशन निरूप्यते ॥ ७ ॥ हवि्ज्ञगतं होत्रमेकरविशे वदिष्यति ।

हो्राध्वथवरोषं तु तत्रैव प्रवरं तया ॥ < ॥ सूष्ानतरोपाततमपि स्मृत्युक्तमपि चेते ।

अविरुद्ध प्रयोगस्य साक्यप्रतिपत्ये ॥ ९ ॥ ज्यापास्याम्‌ इति हयादावाचायेव दितम्‌ । ग्यास्याने नहुकशरै्वं त्न विसमयतामिह ॥ १० ॥ उदयासृषमेवाऽऽदावनिहोत्े हुते सति ।

दैपती तु मेयातां वल्ञयजञोप्वीतिनौ ॥ ११ ॥ आचान्तावपरेणेव गाहप कुरोप्वपि ॥

स्थित दुराषरौ स्वानतौ(नतोत्िरयतासू यथाविधि ॥ १२ ॥ विनायकादि संपूल्य काठं चौपि विशेषतः ।

कुति दैपती आगृष्करणं तसैव तो ॥ १३ ॥ भरवोगे परथमे वकषयन्वारन्मणूवकम्‌ |

विं तत्रापि सको वकष्पते काम्धनित्ययोः ॥ १४ ॥ कामेन पपरतृततेऽपि यद! कामो निवीते ।

तदा ताभ्यां च यष्टव्यं न साञ्यौ रति जैषिने ॥ १९॥

१८. ड. पर्ैणि। २क.ग, च. ठ. ड. (तास । 9 क. ग च, 2, ड, "याते ब्र^ । ४ ट. संस्तुत्य । ५ क. ग, च, छ, 2, ठ. इ. वाऽपि । ६ क. ग, च, छ, 2, ड, ^यन्तर।५ ४. ग, 2. ड, याचने ।

[- ; सत्यापाठविरवितं धोतसूत- : [रग्रपभरे ~

निरूपितं प्रपदेन परिमापा्निणथेः न निष्प्वयैतदिलयन्यत्रापि वोच्यते ॥ १९ ॥ वृण इत्यादिना वता भरतिूु्तथा मविप्यामीति ` वखयज्ञोपवीता(तिने) आचान्ता दर्मपणयततीर्यैनं प्रविङ्याऽऽयतप्राणा अव्यावृत्ता विहारा परिमापितर्षः स्वं वं क्म यथान्यायं कुत देपती न ॥ 1 मातरनिद्यत्र« हुत्वाऽतुगमयित्वाऽऽगिहोत्रिकमपोदुत्य बोदित आदित्ये गादैप्यादाहवनीयत्य ममाग्ने बच इत्यन्वादपासयुततरा गाैपयमुत्तरया दक्निणाभिमू । परातरमनिहो्रमिति विशिष्टं कर्मनमयेषं॑रूढयैतो पःमशृतिपगवातपूं॒तरिदित. स्वाभनिदोकरस्य कमेणः । तदुता कृत्वा । प्रततातुकरदोऽयं॑कतवाप्रलयेन दरीपूण- माप्ायेद्रणालूकाटतर्यापनाय । हुतवदूलेति पैचन्वः । परातर्िहोत्रमपि प्रातः प्रात्‌ 1 इष्टर्मुद्धरणमपि प्रातःकाे प्रम्‌ । देः प्रातरूपक्रमनियमात्‌ । तत्र प्रातरवनिहोतरकाठः पूरयोदयासप्म्यलति | तत्र प्रावकाशमधिहोवं ` निखकाशश्रेटि- परातराक्रगः 1 अतः पू्योदये पत्येव यः प्रतकाठ्ततरेवे्टयर्ुद्धरणम्‌ । तदि- दमाह--उवित आदित्ये गाैप्ादाहवनीयमुदुप्येति । यदि पतायमेनोद्धरणमचनिहो- चाप्‌ तदा प्रतहोम्यप्ुपकरन्तप्य समापनं कार्यम्‌ । प्रातरपि पुनरुद्रणप्े च्यु पकरान्तस्य समापनमेव.। सेमवति परवाप्येण प्मापने न च कर्मणि प्रारव्येऽप्माति करमन्तरारम्मो युक्त इव्यर्थः । आधिरोतिकमधिदोत्भमृदप्तः प्ायमेव वा प्रात रविव प आश्चिहोत्रिकः, तं शानत प्रापयिता, यदि शानत पूर्ोदयातूत न गच्छे ततद्‌।5ऽयतनाद्पोद्‌पृल्य वहिः कृत्वा ततोऽन्यस्थोद्धरणमिलय्थः ] आश्िरोत्निकशग्रेन नित्याय न त्याग इत्यक्तम्‌ । न हि पोऽसिहोतर्ुदधूतो घते कतु स पवी धतो नाऽऽ्निहोत्रिकत्वन्यपदेशं उमतेऽपरधारण्येन व्यपदेशा भवन्तीति न्यायात्‌ । इष्टयथमुदधरणे प्रतते पूर्यपवत्तकमैकष्य त्यागे परतेऽपि पन्वचनं मतान्तरनिवू- त्यथैम्‌ । मारद्राजेनोच्यते “ य एपरोऽ्चिहोता्ोऽचिसतं गृहीयात्‌ › इति । ृहीया- दन्वादध्यात्‌ । , त्यापवृत्तकमैकष्य टोकिकत्वादाहवनीयत्वामावात्तस्थाग एवेत्य्ैः | उदित आदित्य इत्येतदपरं धीयते । तस्माुदधलेतयन्े ददित विधिरनुमितो ज्ञेयः 1 अथौयायीय गाहैपत्यादाहवनीयमुद्धरतीति कक्षयमाणस्यानुवादो गाईपत्यारिलयादि । नित्यधावेऽप्यद्ा्ं पुनरुद्धरणे मा मृदिति । जाहवनीयमिति गार्हपत्ये यदाऽऽहवनीयः

„८ १ग.द.ठ. इ, वोच्यते! रक,च, ट, 2, ता। ३ ख. अत्तः) * छ, प वाऽ्पयु। ५क.ग.च.छ.ट.ठ.द.ण।न।

॥

"ङ

॥ हिः

रद्विगपण्डः] .: महादेवकृतपैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६९

प्रविष्टः स्यात्तदा ऽऽहवनीयमुदधृत्य्युपपदयते। नित्थधाये त्वाहवनीयशाक्ेरगषतय प्रे" शामावात्‌ । अन्वादधातीत्यनेन।ऽऽहवनीयमित्यपि संबध्यते प्राकाद्घत्वात्‌ । उदूत्ये- त्यनेन गा्पत्वादपकूतवाऽनवादपातत्र्ो नरकितु हरतेप्निकर्मकत्वदुत्छृष्याऽऽहवनी- सायतन पाप्य स्थापितमाहवनीयमाहवनीयतीपनं मत्वाऽऽदधाति कमममैतेन स्थाप यति सकपमात्रेण बाह्यकरियाया अमावात्‌| अन्वादधातीत्यस्य स्यान गृहातिप्रये मर द्वाजदिपूत्रषु दश्यते, धृतौ च पूर्नं गृह्घाल्परमदर्नतीलयादौ । ततेऽन्वादधाति स्यापयस्ुत्तकर्मोितेन गृहाति पकल्पमत्रेण । ममन वच इत्यृचा तथैवोततरावपि ॥ सम्थाव््ययोरनान्वाधानं दिहव्यामिः । अरे विहव्यामिरन्वादधातीति शालान्तरीयो विभिः । तत्र ालयार्यायमिकतिमन्नहुव्नमिति पाणिनि्ुतरकवननविवजञायमिकैव भा । त्र शौखन्ेरेवाऽऽहूवनीयादीनामनाचनि पलेकं चयाणीं श्रवणादपग्रःपतेन म्रवरृत्त परा्तायां तपणां विनियोगः । न दि व्पातिमिएवाधने मरन्ति । न चान्तिमस्याऽऽवृततिः । तयोरुत्तरकमङ्गित्वामावान् संस्कार्यत्वं, तते। न ॒मन्राृत्तिः । नचच्छदररपि नान्वाधानं परपुयादक्षयति च । प्यम्‌ । मच्रङगिन विधिरनुमीयते सेप्कायत्वामविऽपि तयेोरपविमारादुपकारकमन्वाधानम्‌ । न चान्वाद्धातीलन्र विये" रूप्यं स्यात्‌ । तयोरमुमितस्य विपे; प्रयरषन्यस्य स्वीकार वैरूप्यम्‌ | नचाग्न्वा. -धानमिदेकवननप्रयोगाद्न्वाधानस्य पैस्कारकर्मण ;एकत्वात्तयोरन्वाधानयोर्महणं न स्यादिति । तयोरारादुपकारकयोरपि पंसकारकान्वाधानाङ्गत्वा्ाङञेऽनवापौन उपपन्न मेकत्म्‌ । ननु परनिप्योपकारकस्य कथमारादुपकारकमङ्गम्‌ । ैनिप्योपकारफेना" (णि नियमापुपं जन्यते, तत्ा$ऽराहुपकरकंमुपकारकमिल्यदोषः । यथयप्यीयार्ीय गाहप्याद्ाहवनीयोद्धरण रहितं तथ|ऽपि न कपाजमत्रापो विवक्षितो येन तेऽ स्वाघनि तर्थागेऽन्यष्योद्धरणं, यथा होतृहोमारभुद्धुतप्य लगि पुनरुद्वणं, किं त्पू- वैमन्रर्थशवदेन विक्षतं प्रयोजनम्‌ । अथौयार्थकर्मणे न तु गुणकयैने स्तारकाये. स्य्ैः । न चन्ाधनिन पनिपत्योपकत रिणा होतरहोमवदपू्ं जन्यते । तप्ादपूैनन कप्य प्रपानस्ैव प्रयोननत्वत्तदर्ुदतष् घस्रे द्वितीयाशरू्ाऽवगम्यतेऽप्नीननवाद- धातीति । अत एवाऽऽहवनीयमन्वादषातीति प्रभोगोऽत्ीनन्वाधायेलयादिकश्च पू्कृ- तोऽप1 यश्च प्रघानस्याप्निः सोऽङ्खानामिति वक्ष्यतीति नाङ्गा्थं एषगुद्धरणम्‌ । नच होतहोम।यमुदृतः प्रवानापो भवति, अङ्गर्यमुदतस्य प्रधानात्े प्रमागामाबात्‌ + मघानस्य तदानीमवुद्धिस्यलात्‌ । नचान्नाधनिऽपि तथा । अन्वाधानं पेस्कारकरम

9 ट. वमनाद्‌" २ क. च, छ. 'लायतमन्वाद' । ग, ठ. ड. पवायतनमन्वाद्‌° 1 9 र. धो मारः । ४ख.ग. च. छ.2.द.श्वहि वि'। ५ इ. रालान्त। ६ ख. शां महा, ॥ ७ ट, विभिनि" । < 2, शषादन्य^ 1:९ क. ख, ग,.च, छ, -श्वनित्युपर । १० ख, "कमि"

७३ सत्यापाठविरितं श्रौतखं- [प्रपन्ने

भूतमालयुपयोगं हि द्रव्यं सस्कारमरहति' इतिन्यायाद्ावयुपयोगिनं एष पेष्कारो नोत्तर करमाोऽभितैष्कारप्तसिनङम तस्या पू्कमैवैय््यृततएकमतैगुण्यं च । होतृहोमा- दीनांतुनतया। तत्र (छोकाः-अन्वाधानप्पू्॑मानिन्यपि पश्िष्टिकरमणि | आरादुपक्त वाऽपि देसत्यागो न हीप्यते .॥ १ ॥ तत्ान्वारम्मणीयेति संज्ञेति । अन्वारभ्यते ह्यनया करमलय्थीवषारणात्‌ ॥.२३॥ अञ्ि्स्कारतो हत करमरम्मो विनिभितः । यतो वयति पथचिघठा वहेषीरणमत्र तु ॥ ६ ॥ दीक्षणीया वथा द्यारादुपकारिण्यवीष्यते | देवतानां वाऽपि परिग्रहा दर्थवादतः ॥ ४ ॥ अन्वाधानं च पशचा्ततत्कारानतरपिष्यते | श्दानारैत्कार्मदादतो नैतनि्वाति ॥ ५ ॥ दरशपूरणमाप्तयोयाऽऽरम्मणीया न प्ता तथा | तदर्थवादतोऽस्यासतु न इ्टफढता मता ॥ ६ ॥ किंच प्ता नोत्र्यव प्योगस्ाङ्गमिष्यते । तु प्रथम आरम्भे निमित्ते च विधीयते ॥ ७ ॥ अतः पशचिषटिवत्ा तु नाऽऽवैत इति स्थितिः | आरभ्मे तर निमित्ते सत्यप्तौ कति पंक्तया ॥ ८ ॥ अेोगाङ्गं ततो नेष्टमतो नाऽऽवतैते तदा । एवं प्व च वित्ेया व्यवस्पोद्धरणाय हि ॥ ९ ॥ विहम्यामिरितिबहुवचनविवक्षया पक्षान्तरमाह-- सर्वाभिरबाऽऽहवनीयम्‌ । विनियुक्तामि्ि्नितत्य्षः । अत्र पूर्ववन्नानाद्रगयवेन प्रयननि तणा प्रापि स्तथैव पकषन्तरस्याऽऽप्तम्नेनाभिषानात्तयाऽप्याहवनीय एव शाश्ान्तरेण विहव्य- विनियोगनियमादाहवनीय पतेतयुक्तम्‌ । अत एव मरद्वाने ममाम् इति पूर्मं गृही- यततष्णीमितराविति द्याह । न चात्रापि तृष्णीमितरयोः प्रातिबीहक्रियाया अमावाक्कि मननेण विना कर्यं स्यात्‌। यदपि समिदाधानं इस्यते पूत्रान्तरे तदपि नाम्पन्वाधान- शब्दवाच्यं किं तु तदङ्गमदृष्टा्थमेव । नच तस्य मन्न: पाधने कतु मन्ना प्रेषो हविषः प्रते इव वषट्कारानते । तदभिप्रायेण तृष्णीमुक्तं मदद्ाजेन |

१क,ग, च, छ. ट, 2, द, मवराऽऽषा । > ब, ट, रातक्मभेः ।

रदवि०पट्डः] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ५७१

व

नतु वकषयल्याहवनीये गार्हपत्यं दक्षिणसनिमिति तत्तद वक्ष्यमाणाः प्राति छिकान्वाघानामिप्रायम्‌ । तत्र विहव्याभिरन्वादधातीत्यत बहुत्वस्य विपेयगतस्य विव ~ तिततवेऽपि कपिज्ञटाभिकरणन्यायेन तितवे पवततानान्न द शभिराहवनीयान्वाधानम्‌ | दृ्टायीनां मच्राणां बहुवचनेन तरित्वमात्रं सेयृदयते नल्न्येषामपि समुचयः । तदि. दमाह--

अवशिष्टा विकसपार्थाः ।

चतुधीभभत्यृचां निषु वाऽऽहवनीय एव वा विकर्पः| दशम्या विनियोगायाषटमी नवमी वाऽनुकौनीये ।

उपादृतीभिरन्वाद्धातीलेकेषामू । विहम्यावदयारूया िेषानमिधामात्‌ । आपि गृहामि सुरथं यो मयोभूयै उयम्तमारोहति सृथैमहे ।

आदित्यं ज्योतिषां उ्योतित्तप९ खो यज्गाय रप्रतां देवता“ भ्यः। बसूधुदरानादित्पानिन्द्रेण सह देवताः । ताः पष! परि. शहामि स्व आयतने मनीपया । इमाए पञ्चदशं ये मपिष्- स्तान्देवान्परिष्ह्ामि पूषैः । अप्िैव्यवादिह तानावहतु पौै- मसर हविरिदमेषां मयीति पौर्णमास्पामामावास्प५ हिरिद. मेषां मयीत्यमाबास्या पामिति तिष्टभिराहवनीयमन्तराऽग्र पच~ षो देवसभ्सदमागपत्‌ । तान्प; परिश्हामि स्व आयतने मनी- पयेत्यन्तराऽप्री तिष्ठ पतीह्‌ मजा विश्वरूपा रमन्तामा् शप. तिमभिससानाः । ताः पूः परिश्ह।मि स्व आयतने मनी- पया । ईद्‌ पशवो विश्वरूपा रमन्तामाप्नं गरहपतिमभिधवसानाः। तानः परिश्हामि स्व आयतने मनीषयेति दवाभ्यां गा्ईदपलय- मयं पिदृणामप्निरवाददन्या पिदभ्य आ। तं पैः परिशहाम्पविषं नः पितुं करदिति दक्षिणाभिमनस्तं त्रा समापाला विजय- भागः समिन्धताम्‌ । अपने दीदाय मे सभ्यविजितयै शरदः शतमिति सभ्यमन्नमावसथीयमभिहराणि दरदः शतम्‌ । आव्- सये भियं म॒न्रमदिुध्नियो नियच्छतिवित्यावसथ्यम्‌ । पदेन प्रदशनेनापि िभिद्ौम्यामिति प्ता विकल्पनिरातताा । भिनद्वारतवत्स- मुच्य इत्यथः ! अन्वादधातीलनुवते ।

१२. चचछद्रमैः।दक,य, च. छ. ट. 2, उ. पतिका" ॥

७२ सत्यापाठविरचितं श्रौतसूत्र = [एपयमपरभने--

इति वैताभिः।

इयेतदाच्छिप्िकमन्वाधानमेतामिविहस्यामिः प्रह वा ॒कर्षयम्‌ । परवीमिरिति पते भवत्येव सह । एकैकयाऽनवाधानपेऽपि यैकयाऽऽहवनीयेऽ्वाानं छतवाैव तिद्धमिराच्छिद्विकमरवमपरयोरिलेकः पचः । द्वितीयस्तु प्रथममबोकतप्रकरिण रया णां विहव्यामिः इत्वा प्र्वासपुन पृथगवोक्तमाच्छिदरकैमनरेलत्तभैव का्मित्यथः सम्यावध्ययेः केवलपाच्छिद्रिकाम्यामन्वाधानं तद्यारूयतमेव । नन्वम्यन्वाधानमे- कमेव देवतापखहदारा दृष्टमिति पैपूत्रकारपतमतम्‌ । तदिदं वानततयिन अहुः--“ क्य देवा गृहानागच्छन्ति क्ष्य न यः पूेचुमाम इत्यसीन्गृहाति ? इति । वाक्येनार्थवाद्येण विहस्यानवाधानमेव वहयमाणदेवतापरिमरदारा दृ - पर्याहुः । तत्रापि ज्ञापकमप्याहूः-दक्ञणीयाया अनन्तरालिषटपु यदन्वाधान निर. यति कात्यायनसतदेवत।परिमहर्थिऽन्वाधनि सत्युपपद्यते । तत्र दीकषणीयया देवतापरि अहस्य जातत्वादिलभिपरायं वर्णयन्ति । यतः ° आ्नविप्णवमेकादेशकपाठं निवदी. सषिष्यमाणोऽसिरवरारधयो विष्णुः पराध्यस्तावनतरेण प्वशैता देवताश्च प्व च यज्ञमा रभ्य दीक्षते › इति । प्रधानाथीया अपि दीक्षणीयाया ` अभ्रैवादवरेनाज्गप्रघानेदेवताप्‌ ' ख्िहोऽपि भ्योननान्तरप्ग क्रियते । भते दीतणीययाऽवदिन सवीश्चेत श्रुलाऽ- कगप्रधानदेवतापरिमिहः प्राध्यते | अतो दीक्षणीयानन्तरेषटिषु चाम्यन्वाघानं प्रतिषि" ध्यत इति वर्णयन्ति । आपप्तम्बादिभिरप्यकोवा्गीकृतम्‌ । तेषां त्वस्यन्वाधानस्य देवतापरिग्रहा्ते ठिङ्गमातिभ्यषटयादिष्वम्यन्वायःनप्रतिवेव एव । तेषामप्यर्थनादेन कस्य वा ह देवा यज्ञमागच्छन्तीतय पक्रम्य गृहणाति स॒ एवाऽऽयतने देवताः परिगरहातील्युपतह।रादमिव्रहणसर्पेणाग्यन्वाधनिन देवतापर्रहलक्षणं कार्य साध्यते । दीक्षणीयया वाऽन सवी देवता विष्णो देवताश्चैव यज्ञं चा$ऽएमत इति । तत्रा स्यन्वाम्भेणाम्यन्वाधानतिद्धिः | तथा देवता एवोभयतः प्रगृह्य यनमानोऽव- रन्ध इति । तथाऽमेरङ्गप्रानधिष्याऽऽरम्मेण तत्कार्यमङ्गपधानरेवतापर्रहो देवता एवोभयतः परिगृह्सर्भवदिनैव तिध्यतीति नाऽऽतिथ्यादिप्वम्यन्वाधानमिति । एवं च दृष्टार्थे विहव्यान्वाधानस्य सिद्ध आच्छिद्धेरन्वाधानं व्यर्थम । नामि तत्र विभि, रत्ति । मन्नटि्गं तु याजमानन्पेनाप्युपपन्नमिति चेत्‌ ।

अ्रोच्यते-विहव्यान्वाधानमिदं न इष्टाय हि ददधते । अथैवादेन चेदेवं तेषमिवरस्तु शालिनाम्‌ ॥ येषां तु विधिरेव देवतानां परिह ।

नतैः करप्योऽधैवोदेन देवतानां परिबिदः ॥

१९. ख. जरद्विः। सक.ग, च, छ, 2, द, ड. शु वाऽग्य

एदवि°पटशः]' महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतंम्‌ । ७६३.

शालान्तरे विहम्याभिरेवान्वाधानमिष्यतेः।

यथा षा अनुवाकेन मच्रहीनं विधीये ॥

अन्वाधानं दवितीयं वेदस्नीनां देवूपिणाम्‌ ।

तेषा ग्रहणनः देवतानां पररः ॥

उपपादित एवात्र पतरवेकषो म्रपार्भने।

म्रा अच्छिद्िकाः स्प्टठिङ्गा अलिङ्गय तं विधिम्‌ ॥

सप्रयोजनतां यातासौद्वितीयमिद भवेत्‌ ।

दृष्टाधमेवान्वाधानं तस्याङ्गं परथमं भवेत्‌ ॥

तेतस्तदुषि दृ्ा्मिति पूश्रहृतो मतम्‌ ॥

अध पूप्रकरेण विहत्यान्वाधानममिधाय तत माच्छद्विरन्वाधानं विदितम्‌ । न

त्त तदेकं भवेत्‌ । भृतिपरा्तविहत्यावरेदधेऽनराधानि चिङ्गपरात्तानामाच्छिद्रिकाणां नं पचमो नापि पिकरपोऽदुर्पत्रत्वात्‌ । अत इदं कर्मानतरमेवाभिमतं पूत्रकारस्य । अत एवान्वाधानयोः क्रमप्तहमावपक्ायुक्ताविति पैतभिरिति । तदिदं भिन्नं कपे पिहितं द्वितीयमन्नाधानम्‌ | यथा पै पशततोमा इत्युताकष्य प्ा्वाद्स्य विमित्वतेभे शालानारोयविह्यभरदधकमणोऽर्यन्वाधानप्यायेवादोऽनुवाकः कं मेत्‌ । एक्वा- ंयताया अश्रवणात्‌ | देवतापरि्रहलिङ्गेन शाखान्तराैवदिंपाहरयेन च ग्यवहितैकः वाकंयताकल्पनाो ' वरमवरलयेनवपुरैण विधिना सप्परोननबठतपादनेगकवाक्धता । एमं चाऽऽच्छद्िकाणामाध्ववैत्ञया अनेनव तरिनियोगदिद्धिः | येषा वे समृत सतोमा इत्य्य याजमानत्वेऽपि नाप्यल्यन्तं याजमानेन्ञाववेनाऽऽच्छिदरिकमकरध्रपणम्‌ | अध्र्ुणा छते यजमानेन कृतं मतरति । यजमनिन चाऽऽच्छद्िकाणां नपमन्र केऽ पि तेषामाघर्यवतं्ञाबाप एव । तसमाचयो वै श्रद्धामि्यनृत्ाकंष्य यानमानत्वेऽपिं स्विष्यम्तरवशदषवयरेव कमिव द्वितीयमप्यम्पन्वाधानम्‌ | ननु विहम्यामित तस्य जातलादाद्द्धिदवतापस्यिहमानरं कार्यं न पुनराहवनीयादीनामनाधानं पूरेण समानत्वदिषतापतगरहप्य कमा । न । उदताहनयो हि प्रसक्षभिरारीरलैत्समभि- व्याहृत तदन्याथपि परत्यक्षमिशरीरतेबस् हिताः पुनश्च तैः शबदेवताशरीर्यै अञ्मयो विव्िता इति गभ्पते पोनरकयपरिहाराय । मच्रटिद्कादपि देवताशररीरा एवान्वाधौयन्ते। देवतारूपािग्रहणिव देवत।पसिमिहोऽपि बराह्मणेन दशितः । तथा हि~ ध्य वै देवताः पुरैः पशियहाति प्त एनाः श्वोभूते यजते ' इत्युपक्रम्य कथमिव देवतापरिम्रहः काग इतयेतिते देवतारूपकषि्रहण नति वनं देवतारूपः सदेवा

१ ख. शनम्‌ 1 म २ क.ग. च. छ. ट. ठ. ड. "यो विदितप्र 3 कग. च. छ. ट. ठ ड. 'तदेशम" । ८ क. च. राशा" । १४

७ सत्याषाढविरेचितं भोतसजे-. [पपपभ

मयस्वं॑शुतिषिद्धं वक्त तदेवतारूपभनिराहवनीयादिदेवताशरीरत्रयमेदेन देवता शरर्यमयतवं दशयति देवानामायतनभियादिना । मयि तनूः पंनिषद्छ्व- मिति देवतास्पेणञ्चिना देवतानां निधानं कारितमतोऽभ्निः सवा देवत। इति तत्र तत्र शूयते । अग्निः स्ैदेवतामयस्तापां सवदराऽशिन तत्राऽऽभ्रितलात्‌ । तेदिदमन्र विवि. योच्यते तद्व ेवानामायतनभित्य दिना । भधिकरणन्रयगता देवता हि पान्थेन भर्मेण शरीरशरयेण तरेषा तिष्ठन्ति देवा मतुष्याः पितर इति । ते हात्र श्वोमूते पूज्यन्ते । ततस्तेषां पूयः परिग्रहः कर्तव्यः । कथं हि त्रासेन दशीूरणमा्योः पूनेति चेत्‌ । उच्यते-होत। हि वदति-ईडामहै देवा ९ ईडन्या्तमस्याम नमस्यान्थजाम यज्ञियान्‌ » इति । तस्य ब्राह्मणे ‹ मनुष्या वा ईडेन्याः इत्याद । ये देवा भागेयेनाभनित्रयेऽ¶ी- भ्यते तु नहुमिरैनिमाम्मिराहवनीय इये सहैवाऽऽहवनीय एव तिष्ठन्त हविपहणयिव तत्र त्र गच्छन्ति । गाईैषये तु मलुष्या ईडेन्या ह्मणः प्रथमिः प्रनापडरूषा मनुप्यशन्दवा्पालिषठन्ति | अभिगृहपतिसतेषमुत्ा दयितेति श्रते --' एतसदवि मयुः नास्रनापतिरधिुनन प्राजायत) इति । दक्तणामनि्त पिण्डपितृषजञकिेष्वाौ क्यवा- हन इति तक्सिन्नपि पितरल्ि्ठनिति । आनानतिद्ध। नहमठषटः । एवं सिताः खस्ता गृहन्तीति तेषामवस्यानार्थे तन्मयानामङ्मीनमिव अहणमित्ाह्‌--, अग्निं गृहाति स्व एवाऽऽयतने देवताः १२यृह्‌(ति ताः श्वोभूते यजते › इति । तततद्राशिमयस्यभे सेधा विमक्तसयैव अहणेन देवतापरिगरहं यदिति वाक्यार्थः तस्मादत्र विहव्यामि- व्यहतिभिवा परलक्षा्ओीनामन्वाधानं द्वारपाकाङ्जषतदषटभरयोननधिमाच्छिदरकैः कृते यतामय्चिग्रहणस्याङ्गं स्यात्‌। तेन च प्रत्यक्षश्ित्रहणे पतति तच देवतामयानां देवता पाणामाहवयादीनां अहणं युक्तम्‌। “धो यक््यमागे देवता वपन्ति इति श्रुतः परत्जञभ्रीनां देवतार्पाग्िनिवासाधिकरणता दद्यते । तस्मादङ्गतेनाऽऽश्रयमूतानां भरलज्ञाणामपि अहणम्‌ । न ह्यगृहीत जश्चये तत्राचिदेवतानां अहणे युक्तम्‌ । तस्मादङ्गं प्रयतानि महणं परथमं, तेषु देवतारूपश्नि्रहणं॑द्वितीयम्‌ । एवमिषट सूत्रकारस्य देवतारूपन्नेः प्रिमरहमेन देवतापिो मवति न तु प्रत्यजञानिवारण्मैन विहव्यन्वाधानेनेति। अत्र छिङ्गम्‌-यदयं दीक्षणीयया प्रधानाभमारादुषकारिण्या यनमानप॑स्कारिण्याऽपयरथवा इनेन याञ्याठिङ्ञेन च पोमेदेवतापरिगरहोऽपि कथि इति सूचयति । कथं, यते वक्ष्यति सवनीये प्श सवनीयेषु पुरोडाशेषु च नार्यत्वाधानं विद्यत इति । तत॒ दीप्तणी- यया सोमदवत।परिग्ररे पतति तत्कारपातिनीनां सतवनीयपदु्तवनयपुरोडाशदेवतानां भ्र््ेन पर्मरहे प्तयेवोपपद्ते । तथा हि--“ सञ्नविष्णवमेकादशकपालं निवपेत्‌ › इत्युपकम्याऽऽह ° अचिरवमे देवतानां विष्णुः प्रमो यदासनतिष्णवेकादशकपां निर्पति परवता एवोभयतः परिगृष्च यजमानोऽवहनमरे › इति । देवताया ज्ेविष्णोश्च प्रग्रहेण प्रभानद्रेवतापशिह एवोक्तो दीक्षणीयायाः प्रभानार्ैलासरधानदेवतापसिह

रेदिश्पव्डः) महदेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७५

एष तिद्ध । तथा याञ्यातुवाक्ये प्रषानेदेवतापरिभरहमेव वदतः, जभ्निश्च विष्ण तप इति विधदर्ुंक्तौ यजमानाय दीक्षां घत्तमिति 1 दीक्षा च प्रघानायोतो देवाः प्रषा- नाथौ एष दीक्ष्तपादकाः । तयाऽशिषैलं पभरथमे। देवतानामतरामि भरघाना्भेवा दीक्षणी- यथ।ऽतनितिष्णुयागद्ारेण प्रधानरेवतापरिग्रह एव युक्तो न तु पाङ्गमघानारथीनां परग्रहः । यतो वदिष्यति भातिध्यादिषु पुतनदवतापरिहापमन्वाधानि नोवकपरातिऽपि चाऽऽतिथ्यादिष्यर्यन्याधानमिति परैः प्रतिषिद्धं पुनर्विहितम्‌ । ननु चाधराप्यत्िः स्वी देवतेति देवतारूपभेरारम्मेण प्ता्ञप्राना्थन साङ्गमपानेदेवतापरिमिहतिद्धौ कय~ ममम्यस्वाधानं विदितमिति चेत्‌ । सरलम्‌ । देवतासूपमनरारम्मेण देवतर्ममात्र तिध्यति नलन्वाधाने, तस्य शब्दान्तरेण करमन्तरलात्‌ । अत एवाङ्गूतेषु पशपु भान्वारम्मणीयां प्रतिपेषति । सवनीयमाश्रे चान्वाधानप्रतिपेधादातिध्यादिषज्रीषो मीयानुनन्ध्ययोश्वनुनानाति । अत एव निरदेऽपि भारयल्याहवनीषमिल्यन्वारम्मणो- थानन्तरमुकत्वाऽग्रीनन्वादघातील्याह । ततो ज्ञायत आरम्भे तिद्धेऽपि नान्वाभानं तिष्यतीति । द्वयोरप्यन्यापानयोरङगङ्गिमवि च छिङगं यदये प्रषगन्वापानद्वयममि. भायाऽ$ऽह--इति वैताभिरिति । अश्र ॒देवत।परग्रहरूपान्वाधानस्य प्रयम्य भ्या तदृ पिहव्यान्वाधानं पयुक्तन्येकापतगीणोति न्पाया्ततदक्गमूतं पिहव्या+ न्वाधानं प्रधनिौककेन सरह कायेमित्य्पोऽवगम्पते । अङ्गतेऽपि यस्या(चाऽऽ)न्तरं य(तःदे$ समाप्यान्यत्क।पिति । तत्रायममिध्रायः-- विहव्यान्वाधानमङ्मवि प~ मेकः पदर्ोऽपनीनन्वादधातीति पेमषदनत्वेनकत्वात्‌ । आहवनीयादिपुकरिप्माणं न भरलेकं पदार्थोऽपि तु पदापौवयवः पतः । तसमात्कृत्छमेकैकमपवनैयतीलमभिषाना- स्सवमेकँ कृत्वा परं कार्मेतावता नाङ्गङ्गिमावविरोष इति प पतमज्ञपम्‌ ।

अष शाखाहरणम्‌ |

पला्रश्ाखा\ शमी्ालां बाऽऽहरति ।

प्रयमाऽस्मच्छालोक्ताऽन्या शाखान्तरीया । पराशवृक्षस्य शमीवृक्षस्य या(वा) शालाप्तामन्यमात्रमगरिमविरेपविषिपरपश्ाप प्रतिज्ञातं शालद्येऽपि पमान एवाऽऽह. रणान्तो विधिरिति दशषपितुम्‌ । ययप्यत्राऽऽहरगेन श्वासं पषुयोदिति पकार. विधिः, शालामिलयेकवचनभविवक्षतं, तथाऽपि तया वत्सानपाकरोतीति साषनत्वमे+ कस्या एव इष्टमिति पैव } देह त्वाहरणं वत्सापाकरणेन शालापविव्रकरगेन च भ्रयुक्तं, नति वत्स्ापाकरगे यदि शाखा नष्टाऽन्याऽऽनेत्यैव परवित्रारथम्‌ | एव

१स.भ्नायतो)रक.ग, चठ. ट, ठ. ड “पि वाऽऽति") ३ क.ग. चष. ट, ठ. ड. "तामा" । ५ क, य, च, छ. ट, 2, इ, वयते" । ५ ख, छ, 2, "माई ।

द । , सत्याषाढविरावितं भीतस [{प्रयमपरतने-

शालापवित्रे नष्टे पुनतदरथं साखाहरणमिति न्यायवित्समयः । उप्वेवे ने न पुन- रानयनं येन केनचिदयाज्िकेन कष्ठनोपेषे कुीदिति ।

आदौ शासागुणानित्यान््याचटे ~~

माचीपुरीचीं भागुदीचीं बाऽदीनां बहपणीमङुष्काग्राम्‌ ।

वृक्लासमागमाग उल्न्नां प्राचीं प्रादधिगमागवृद्धामां तथोदीचीमत्रापि । अत्र प्राचां वोदीचीं वा प्राचीमुदीचीं वेति तयेोधिकल्यः । कुतः । मनने हौमां प्रानीमृदीचीमिति विश्चिटा ददयते । तदुक्तं कत्यायेन-प्ागुदीचीमन्यतां वेति । अहीनामत्यक्ता केनचिसू्वमाहरणा्यं परिगृह्य ल्यक्ता हीना तादृशी न मवति । ओहाक्याग इत्यस्य घातो रुपं निष्ठान्तम्‌ । अथवा न विद्यते हीनं . त्यागो यस्याः प्ता, पूर्वं एवार्थः अहनि परणानि पृत्राणि यप्यां प्ता तथा । न शरुष्कमग्र यस्याः सा । पूत्रामतर ब्राह्मणे च अहुशालामिल्यपि विधते तत्काम्यमित्यत् नोक्तं मन्नेणानमिषानात्‌ |

गुणदवयलुत्रभमगुणाया निनदैाुदाहरति-- यं कामयेतापदचः स्यादिलयपर्णा तसमै शुषकाग्राम्‌ । यं यजमानमपशुपूयादिति कामेत तमै यनमानाय निधणामादेरदध्वयरति वाक्यर्थलत्र परिकयङुन्येनाश्षना कथं यजमानायानिषटं -कामयितव्यं, प्रतिपेषाच | तसपादर्मवादोऽयमपशुकरत्वान तारशीमानयेदित्यथैः । एतद्यानमनि प्रपञ्च्यते । काम्यं कल्प व्याच्े-- य काये पयुान्स्यादिति बहुपण तसमै बहुशाखामशुष्कागराम्‌ । अयमपि कामो यजमानस्ेत्यपि वक्ष्यते । बहुशाखत्वं काम्यमन्यद्वयं॑नित्यानु- वादो विरोधामावा्समु्चयाथा बहयः शाखा .यस्यां पाऽवान्तरमदयुकतत्यथः | विशेषविधिं व्याच्े -- इषे त्वेति श्षालामाच्छिनत्यूनँ त्वेति संनमयत्यनुमार्टिं बा । ताबन्तौ मचौ । छिनद्मि नाध्याहारः शब्दस्यापि त्वे एव रक्षभीय इति प्रिमापायामुपपादितं न विस्मरणीयम्‌ । रेण हस्तेन वृततारपकरोतीत्यैः । उदकस्पशनं स्मरतम्‌ । तेनमनमवान्तरशालाप्मीकरणम्‌ । अदुमारजनमनुखोमं तेम शनं विकस्पेन । ५ इमां माचीपुदीचीमिषपूमभि प श्सकृताम्‌ । बहप 1 णोमशुष्कप्रा< , दरापि प्षुपामदमिलयाइरति । गृहीत्वा विहाराभिमुखो. गच्छतीलयेः । प्रा्पादिगुणलयेवेदि्टयमकस्यां न सेमवतीति जातिपदाभपकषे . जातेः स्तुतिरिखविक्ृतो मचः । व्यक्तिपदा्थपते

भकग, च. ठ, ट. द्‌. उ, थमुः । २ ख. दशशायुः

रद्धिश्प्ठः]. महदेवक्ृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ १ ७७

परागुदोच्यामविक्ृतोऽन्ययोष्तु = प्राचीपुदरीचमिव्यतेनद्धपदस्यान्यतरस्य त्यागः. - ॥ समैमन्रलयग््वनुचितः । विकृतिष्वपि तथा । यदि न ठम्यत दिकत्ये तदाऽ्य- दिक्पाऽपि रह्मा । तस्यां मयक्तिपले न मच्यो विछृतिष्वपि नोह इति वक्ष्यते | सत्रामावस्पायां यजमानयेमीनने. तथा जतोकायनमपि । पेयुरपि प्वद्येऽपि यतोप्‌्नकाछे विधास्यति प्रणीतु प्रणीयमानास्वाक्ेषु हविष वैत प्तापारभौ काषटा्रिति ।

वायवः स्येति तया षडूबरसानपाकरोति ॥ ४ ॥

मातृभ्यः एपकरोति गृेऽवस्यापना्, पाने सति दे प्राय्ित्तामिषानात्‌ ॥ तयां च ^आप्तगवै मत्रा पह चरति १ इति शरतेः। अत एव वैलानत्तः--अधव्ुः तेगव षे स्वेति राखां छिनत्तीति । सेगवा न वत्प्ापाकरणे, ताक्हार इत्यर्ा शुक्तम्‌ । वत्पानिति पिङ्ग मविवततितमुदेश्यगतत्वात्‌ । ' प्ाम्यपशक्वप्वतरूगेषु स्री? इति पूत्ेण ल्ीपूब्तानमेकशेषेऽमि तर्णेषु पुमाञ्डिप्यते । वायवः स्पोषा- यवः स्येति मनर उत्तरप्याऽऽदिना पूर्यन्तमिति ` प्रिमाितत्वात्‌ । वतसानिति सेखष्टद्रव्यले ' षडिति द्रतयावान्तरेभेदात्‌ । भरतिवतसं म्वृतिर््रन्यएपक्सेऽम्यावतैत इति प्रिमागित्वद्वतशब्देन जहुवचनानतेन सर्ोपदनिऽपि प्ार्द्रवयपाधान्या- युगपत्कमशक्यतच । बहुवचनं पड्षत्पपिक्षुपसेपु रकोहणवत्‌ । योक्षयमाणानां मसवा्मपाकृतानमिव छकारो द्वितीयानिरदेशात्‌. । शालापाधनं तस्याः शालाया जपाकरणद्वारा दोहतेकारकत्वात्‌ । परतरेण सह प्रतिपतिः । पडवराध्यानिलयाप- स्तम्बः । तदपि पटूतंरपया न विरुध्यते न्यूननिवृततिमातरपरत्वात्रुायालत्रपि तिस्रो दोहयित्वा विपृष्टवगु्तरा यायः पन्ति तावतीरोहयति । सवीता कापा रणम्‌ । अन्रोक्तानाममवि बौधायनेनोक्तं ' ताश्ेति एव स्युः प्रपमां नोत्तमां चतुगृहीयादय चेहरे एव स्यातपुमे एव॒ तिजिधिगृहयादय बेदकैव स्यात्तव पट्कृतवोरिगृहीयात्‌ * इति । विगरहोयाद्विृहय विगृह्य दोहयेदिवयधैः । एवं बोधाये नोक्तम्‌ । ततैकस्म्षपि वत्ते बहुवचनेनापाकरणं नोहः परकृतौ प्रतिषेधात्‌ । पदूङृत्वो मचरावृत्तिरपावप्तभैनपरभृतिरोहदरम्यस्य द्रभ्यद्यक्तेऽम्पावतैत इति भवत्येव मन्नवृत्तिः । कते तु प्रधानानुरेमेन मश्रावृत्तिः । द्ो्षिपृणामपि दोहे मातृविग्रहणानुपीरण ज्ञेयाऽरत्तिः पे्छाराणां वत्मे । उपरक्तणमेतदरौषायनीयं चनं धतपृण पञवानां वा । फ च विगृह्य दोदपरमयैव दोह्या भ्रयमोत्तमा- मध्यमा

१. छ. लुम) २ .ग. च. छ. ट.ठ. ड. प्वयान्त। ३ क, च, ट, ते ६" ४फ़,ख.च.ट.ट. नते" ।

७८ सत्यापाढपिरावितं भौतसू- (म्षफशने-

येस्यपि ज्ञेयम्‌ । तिपृणां तूष्णीं दोहे ठु साङ्गस्य दोदशब्लाद्वसापाकरणन्य- तिरिक्तममि तूष्णीमेव | द्भव सद्र्भयेत्येकेषाम्‌ 1

द्मिलदाद्ीः परिमोननीयेवा । न तस्यां शासाहरणवियिरविधानान्मच्रणिङग विरोधषाच । न चन्यद्िनद्ये तेन पयुज्यमनि धमोवेश .इति वकष्चमाणन्पाय- भाः । तस्य वि्ृतिविषय्वेनातिदेशार्त्वात्त च ग्रङृतावृहोऽल्षि । अपाकरणं हु मशरेगेव वप्कारलवत्‌ । अत्र पते शालाहरणे परवितरायमस्येव । तत्र परुपामह" मिति छिङ्गं यजमानस्य प्रन्पाहीलदृष्टायेनोपपलम्‌ । पुस्व॑यतप्गतमविवक्षितमू- देश्यगततात्‌ । वत्सापु मिभरष्वमि वरिषिः स्मान एव । तयेव सदुभेया शाखया वेदयः ।

अपाह्ृतानामेकः सञासयोपरपृशति ।

एकं बतसमपाड़तानां मध्ये । देपैरपाकरणे तैरेव स्वरमया तथैव सानिध्यात्‌+ साप्तमबे तथा दरीनाचेति केचित्‌ । तन्न । तयेति छावेन यक्त्ये गुरनिदेशेना- ्षतुततयमुक्त, सेन येन केनापि वत्प्ापाकरणे स्मशैनं वहस्य शालयैवेति नियमः । पश्वप्वन्पे पशुपामिति ठिञ्गविरोषः स्यात्‌

देषो व ति गोचरमाभे मातः मस्थापयति ।

शाखयैवानदत्ेः । स्ष्टमाहाऽऽपसम्बः शासयति । गावश्वरन्यसिन्देशे स गोचरप्तृणयक्तो देशस्तममिमुलाः प्रेरयति । द्रस्य हेतिः परि वो वृणक्ति मश्रानः॥ स्ृनमश इत्युक्तमेव ।

इनदरं निगपेपपूलकषपेदिन्रपाजिनो महेन्द्रं महे्रयानिनः ।

इ्दरमेन्योदैवतयोभेदो न्पायशा इन्द्रमहे्रापिकरणे स्वतः । अस्मच्छसायां सांनाय्ये कर्मणि महेनदेवताप्रकाशका मन्ना न दयन्ते। दरयन्त) च-'हान्वा जथ भूचो वृत्रमवधीदिति तन्मेन्र्य महेनरतम्‌ इलर्थवादे देकौक्यम्‌ । जते महेन्दपद यन्तो मचा न ीतीन्द्पदेनोपरक्षणं मन्नेषु का्यमितयाशद्‌कानिवृ्र्े ठाषैनः ठतग शखानतरीयानमश्रानहेन्रशववतो दरीयत्येन च पूत्ेण । पर्षशालाप्रयय अफे करत्युक्तमेव | न चेन्द्रपदवन्तो मन्ना महेन्दयागे बाह्मेन विहिता येन सक्षण याऽपि प्र्वतरन्‌ । तदिवमाह--इ्रंदेवता(तां) निगमेषु निगदस्पेषु मनरषु देवताया इविभनन्धो येषु मनचेषु निगम्यते स्पष्टो ज्ञायते ते निगमा नामानारेण मश्विेषा उच्यन्ते न सर्वेऽपि मच्रा इति निर्थचनिौषण्टुकेरके तेषु मनेपूपरक्तयेततयदेनैव

१ख, व्याग ।

२दवि०पटडः] महादेषकृतवैजयन्तीग्याखूपासमेतम्‌ 1 ५९

परतिपादरेह्पठेदिति यावत्‌ । इन्द्रो देवता य्याप्तविन्धयाजी यजमानप्तरैवैव देवतां भृत्य । तथा महेन देवतां महनदरथानिन उपललेद्यत्ययेन मिन्नयोदैवतयोः प्रति. सादने सामध्यीमात्‌ । एतदुक्तं मवति-ययेनद्रपदषन्तो मचा अस्मच्छलाय। पठघन्त एषं महन्दरपदवन्तोऽप्यन्प्वां घासं, ततस्त्वस्मच्छालिमि्ैदा महेन्द्र इज्यते तदा महेन्पदवन्त एव मन्त्र प्रा्षा न तु लशालीवा इ्द्रयानिनोऽे पठितालतेऽपीति मावः | निगमेषित्यभिकएणबान्मन्नेषिनद्रनिन्रपदमुपरक्षपेदिति पाम््यादिन््षा" जिनोऽयै पठेदितयपो वा । इन्द्रस्य देवताया उपलक्षणं ु्वतयुषरक्षेदित्यपौत्‌ । न चारथस्या् एवोपर्णे न पदमिति वाच्धम्‌ । पदमपि यत्तममातर तत्लस्तेगैव व्याव" तकम्‌ ॥

तपोक्तं-“ शञ्देन देषतायागे परमेति न रूपतः ।

तस्मानमहेन शब्दो कला मदेन्दो देवतेष्यते ! ॥ इति ॥ यथपि स्याद्मन्पते स्पे प्तपवायस्तथाऽपि देवतात्वं तत्तच्छन्दविशिष्टया एष । शाष्दिक। अपि--“ न सोऽसि प्रतयो ठेोके यः शढ्दरानुगमादते । अनुिद्विष ज्ञानं प श्येन गृह्ये ' ॥ हति निविकल्सक़ं निराकवनत जाहुः ॥ मस्थितानापेका ^ शाखयोपस्पृशति ।

तष्णीमेव । परस्ितानं परस्यनामिषुीपूतनाम्‌ । शातप्रहणं निष मपेभितयुक्तमेवा- ्ाऽऽपर्तम्नेनामि नियमार्थं कृतव शाख भ्रहणमससपूत्रकरिण पूर्त्रापीति विषः एकमिति नियमादहश्पवाऽऽपदुप्कारकम्‌ । अन्यथा सर्वाततामापचेत । मय षू सेखषदरयतनेकत्वाददषट्वयतेसक।रामेकप्या एतोपस्वरीमै परवा तैकाते मध तीति।

शद्धा अप सुपरपागे पिचन्तीः शतमिनद्राय शरदो दुहानाः। सदस्य हेतिः परि बो दणक्तिति मस्थिता अघुम्नयते ।

ता अनुककतीफूत्य पन्ये मन्नेण प्रतिपादयेददणरयः पकारः प्रयगाशीद्धमाषा- छ्नपो यजमान्य । सतं मदन्ति महे्रयानिनो द्यम्‌ । अन्न महेनेऽपवे- तार्प्रकाशमिन्दपदमाहुलन्न पर्वतू्निरोधात्‌ । मारद्वानः पतक्षादमुमेत प्रकृत्याऽऽह- महेन्रायेति चेति । पाठद्ययुक्तमन्वक्रहः--

० सत्यापाददिरचितं भत ` ` (एपरपमधरभे--

शुबा अस्मिभिति यजमानस्य गृहानि परयबैते। बहोरिलन्तः । पर्क प्रदक्षिणमाकरीति यजमानाठपमपिर्तय यहः मिल्ैः| भ { यजमानस्य पृशून्पादीस्यग्ि्ेऽनस्यग्यगारे बा पुरस्ता त्मतीची९ श्राखाणएपगूहति पशास्राचीभित्येकेषाम्‌ । अन्निप्मीपस्यम्चिषठम्‌ । अनः शक्टं, तत्राभनिश्चालायां षा पुरस्ताद्गिऽन्यतश्व प्र्यगमरां शाखां पञाद्धगे वा परमरमुपगूढां न पतति तया तदूनं कत्‌ । एवमिप सेति मन्त्रणा तृतीयघ्यामिति बाह्गध्व प्िनाऽऽच्छिद्रकैः शालान्तरमनतरैनीयणे ~ शवोपनह्य शालाहरणविधिव्धीस्यतो गृहतीलन्तः। अत्रास्या वदिकरणं वक्तव्य मपि शसान्ततेयतेन विकल एवेति दरथितौ नोक्तम्‌ । तथा. वेदकरणानन्तरमपि भ्रा न दुश्ैयति कित्वप्यटेपनिनयनान्त एव व्थार्पाघ्यते विकरमोऽपरि तवेति ।

इति वततापाक्रणविधिः ॥ जय पाठानुक्रोण पदयकतावारणे मन््नाद्मणानु विण व्राहरणविधिं व्याच. देवस्य सरेत्यशवपर्ुमसिदं वाऽऽदतते ।

उत्तरेण गारपत्यं निदितयोरन्यतरादानमापसतम्बमतात्‌ । आदद इत्यन्तः । अश्वस्य

पचि स्थितम वङ्करिनामकमश्पुः लीलिङ्ोऽधपरधा नर्रतततीति ददप । साऽय

सोपसछरता केदनेयोग्या काया । तस्यामस्च्छालीयो विषिभैचरप्य । अतिदो वकायुष-

विशेषः । तत्र शालान्तरीयोऽयमेव मनैः । छेत्तु गच्छतः शनरादाने दृष्टः पकारः । यक्षस्य घोषदसीति गाैपलएपतिष्ते ।

उप प्रीं गत्वा गाहपलयस्योप्यानं मन्रकरणमुपन्छोकनन प्रकाशनं कृयादितिं `

गाहपलस्यापमवेततवनैव प्रकारयत्वादारादुपकारकं करद्‌ । प्रृते ्मवेततेऽपि वा सूरयायपतमेता्ैभकाशकेनोपस्यानस्य विधैरप्यभिया सर्वनोपस्यानं विशिष्टो नप एष ।-अयषा यपाततिमवं पैहप्येण प्रधानुणकर्मणोरेका तेजं ऽऽवारादधिद्वावर्भोऽ- प्थको नुदोतिवद्धविष्यति । सर्वथा दृष्टाय न॒ मवति । यानमनेऽयमधैः स्व्टो भविष्यति । ५ भस्युष्टमिलयाहवनीये गापस्ये चा निष्टपति 1

अरातय इत्यन्तः । निरतिशयेन तपति तापयतीत्यैः । अपलम्बो नाश्वपईीमि

स्याह दाहपरपङनात्‌ |

१क.ग.च, ठ, इ. प्टणम्‌"। रकग. च, ठ, ड. शरः} प" ) इ, शाऽऽार ।

भ

रद्वि०प्डः] महादेवकृतवैजयन्तीव्यांख्थासमेतम्‌ । ८

. मेयमगादुर्न्तरितं मेहीप्यन्दतरेण पराचीनपुदी चीनं

वाडभिमतरज्य यतः कुतविदर्भमयं परिराहरति । पर इतय्तः प्रथमस्य | दवितीयः शाखान्तरीयः। मध्र निष्टपति ततोओओः सकाशास्रा- चोलं क्रियाविशेषणं किचिद्वा तपोदौषीनमिति धादनारीयम्‌ । द्वौ अश्वतरः प्रक्र मानिति बौधायनः । अमिप्त्ररथाभिपुलं गत्वा यस्वा दिशि बह्िरलि तां दिशे गत्वाऽऽ^ हरतीत्यर्थः । प्रथमे पुरस्तादिति मन्नदिक्ात्द्राहणाश प्राचीनगमने प्रथमः | मयमिः तिलिङ्गादश्वपशवी सह गमन एव | पिषृणवि्तया ज्ोत्वमित्यतिदेन पह गमनेऽपि प्राचोनो मन्त्र इति केचित्‌ । तन्न । एवं कल्पनायां प्रमाणामावात्‌ । तद्वि दशीयितुमन्यतरेण त्यधिकः भ्रयह्नः। अन्यतरेण निषिना स्वश।सीयेमेव वा परशलीयेनववा । परशालीयाः पदाथा उर्गन्तरिक्षमिति मन्नोऽतिर उदीचीनं गमनै न ते व्यत्ययं गच्छनि पैनिोग- शि्टत्वादिति भावः | नोदेति ूपहाघोनातो वत्स्यते त्रितथं त्रित्यमिति ज्ञाप यति । दिङ्नियमस्तु ब्राह्णातुत्ारेणादणाैः । प्तरञेत्व्योपतमनतेना5ऽहरतीत्यनेन मनत्मन्धविधानमिति न वाच्यम्‌ । आहरणं वकष्यमाणमनूयते न विभीयते, गमनं ठु श्या निदिटमप्यूरवलाद्िवेयं, तदरेवोमयमन्त्परकाश्यमिति तत्रेव मन्रषिः कप नीयः | आहरतीति प्रतिज्ञा किथत आहरणस्यातः परं वकषयमाणमङ्गमिति दरयविहुम्‌ ॥ सू्न्तरे प्मुचपोऽनये्ैनत्योरष्टललजिवारणमप्यन्यतरप्रहनेस्यमि प्रयोजनम्‌ । यतः कुतशविदरिति नसमणमेवानदधेतं ‹ अथो यदेतदुक्त्वा यतः कुनश्वाऽऽहरति । तत्प्राच्या एव दिशो मति › इति । दुभेमयम्‌ । दमौ दशप्रक।राः परप्रकारा वा । कुशाद्विमध्ये परः पू आठ । दर्भरूं दर्भमयं तदेष बः । तयैव बरहिशञदो मृरुपसृणनाति- वाची चापुरुप इति ज्तपयितू पुम दर्पयमिलयुक्तं, दर्भमयमेव वर्हनान्परित्पर्षः ॥ रेव परत्पशचाद्विधिना नयति । जातिषचित्व नहिराज्याभिकरणे स्थितम्‌ ।

बदिरित्येकषचनमविवक्ितपुदेश्यगतत्वात्‌ । तयाऽप्येकनातीयनेते्यज्ति विवक्षा |

विष्णोसनूपोऽ्ीत्यभिमेतानामेक६ स्तम्बमृत्छजती-

द्रस्य परिप्तमसीत्न्यं परिपौति देवानामिदि वा । वरपब्रद्धमीलन्तोऽन्त्घ्य | अभिप्रेता म्रहणयेग्यत्ेन, स्यटविशेषनिष्ठल्बा दमी. स्तेषां मध्य एकं स्तम्बं ठेचेभ्यो बहित्तयिलाऽन्यमवशिष्टं सम्बनातं परिगृह्णाति । छेदनीषत्वेन बुध्या परित्रहः । सतम्बत्यगिन सैषामपादानपूतानां दर्माणा तस्कर इति त्याज्यं स्तस्बमुपादेयं तद्धयं विशेषणं न विवक्ष्यते । तथाऽप्येकमिति तैरूधोपादाने न परतिमुि स्तम्बत्याग इति परदशीनारथम्‌ । अन्यमित्यकचनमविवक्षितमूदे इयगतत्वोत्‌ । स्तम्बशब्दः पुटिङधोऽभिवाम दरभसतम्ब इति दशनात्‌ ।

१क ग.च.छ.ट.ठ इ. ^रेगद्०। २, "तन्‌ 1 तयाहि।भः। ११

~ध :"सत्याषाठविरवितं, धीतसून् = -श्मयमप्रभे--

क. र तशवसर्वःदाति।.: तं परिपूत वै्रहणमसेण भ्ीकवेपि परिपूतावरशिं्टसयोषेवातो मा मूदेवमर्भम्‌ | सतम्बनातं पर्व'द्‌तिं वयमाणेविषिना' तमध्ये करमपि न त्यजति | विधिना स्यागप्त्माह~~^ , " ` वः 9 अपि वा पशनां स्वा मागमुत्परनामीनि \ . , „ प्रिपूतसयैकां देबा दभेनाञ्यादुत्छनति। , ८ नाहर. शलकेः। त्रापि -ेर्योमदाने पर्य स्येयम्‌ । अयमपि परिपूतानां सष्कारसतस्पादेकतवमाविव्षितम्‌.। परिपूतस्मेति जात्या वाऽन्यं परिषौतीति च | = इतः परे सर्चछेदननादयुतरंगक्योः पाघारणं विधिमाह-- । ˆ^ इदं देर्ानामिति परिपूतमभिपृशतीदं पूः <. +... -नामिलुतृष्टमबटो गवां भाग इति वा। * अतुत्पर्टोत्पृ्टनाडिकं परिघूतमविकेषेणा । मन्त. हृदमिति ` नपुकं, बरिीत्रविव -श्टक्षया {तत व परिपूतपुतपषटमिति च नपु्कम्‌ । भोतपृषटायां नाञ्यामपंयतं स्यन्ता योरपि । अमिमृशतीलयुमयत्र , संबन्धः॥ एतेः त्कारः अद्या. एते "मन्त्राः “सकाराः ध दष्टानाह-- ~ ४ देवस्य त्वा सवितुः भरसवेऽध्विनर्बाहुभ्यां . पूष्णो हस्ताभ्यां ब्देवसदनंमारभं इति बिशासेष्वभिपदयते ॥ `; वरिगताःशालायेम्यः पर्मिम्थत्तानि विरलानि परुषयुचयनो ° पुरुषि "दिनम्‌ ।

तेदेवानाम्‌ ' इतिं श्रुतेषु च्छेतुममिषधते मुष्िनऽऽरमते यृहातीति यावत्‌ । बहु-

वचने सवेषु मृषटिमातितृगणिलेवं वक्तम्‌ | देवेभ्यस्त्ोध्ववहिभ्यं इत्युषयषुन्ाषटि ।

गृहीतस्यानाद्धवं दतिणहसतेनोनमाहि वर्मेव वाऽऽरभते तेतैवोनमर्यमर्यनं, बहिरिव शेषः ॥ ॥ # देवयषिमौं त्वाऽन्रका ति्थगिलयसिदं निदधाति माधो मोपरि परुस्त ऋध्याप्तमिति वा ॥५ ॥

पूय राध्य्तमियन्तः । पूष गृहीतमतिदरं निदधाति पर्व्ेमो नाषसताहुपपूलस्य ठिपलानेपुपरि टूलप्य मानुषात्‌ । गृरुनिदशेेत्रव वशित पूर्वं व्यवस्थितौ प्रेय मगदिल्यादिको मच्ावुक्तौ । तथाऽत्र शाखान्तरीयो मचः शालन्तरीयेऽतिद एवेति मा मूदिलततिदमिसं -शालान्व्रेऽसिदेऽप्यवै मच्रोऽशपशचा शालान्तरे प्रत इति,

0

एदविश्पटठ] “»` ` महादेवङ्तदैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌,। [-

तस्मादुंमयमुभयत्रेति ज्ञापितम्‌ । -अ्षिदमपीति :न तु "पशमवेलर्थः.।' केबिदतिदभेवेति ~ ` नियमितं वदन्त आहूरमचे पु्मेनः निदशादिति हेत “तदभिधाय न विडः । कथ न्ने पुस््ेनाऽऽयुधनि्देशः - । किंचाशचपरुरेवास्मच्छालायां ' देवबिरिति `म्नोऽपि तत्कथमुमयोरपंबन्धो द्वयोखस्मच्छखीयत्वात्‌ | ~° , - ~)" “ स या जाता ओषधयो देवेभ्यक्धियुगं परा । तासां पै राध्यासं " परिस्तरमादरननित्मिभरूप ॥ जरिरिति शेषः । अभिमुखः श्रकाशयेदिदर्थः .से्कारोऽदर्यर्पो बाह „ . „आच्छेत्ता ते.मा रिप्मित्या्छिन॒ति ॥ शखमाकरषनविदिडनत्ति शसरयोरुमयोरपरि वक्रत्व।दवानत्‌ सेपर्िद्न्पाणामेकद्रन्यतवं बरदिषमेव तथाऽपि गुदेपतदवम्‌ सनखं ष्टि दाति]; , ^ मु्टिमैलप्रधानः पुरि्ो मृषटिशब्दरो बर्हिषः इति शेषः । रिम सनलमङ््ठा- छइढिषमन्धेल मण्डली फरगेऽवान्तरावकाशो मुटि्ततिरयग्मानं बहि्टि्तावसर्याि छदनीयमाच्छेतेति ` सषटदुचसिन मच्ेगेकमेव तत्ैष्टं र त॑तो धके मुष्टिना श्हीतुमशकतमरे पुनः 1 पथ्ये विनष्ट पषविननिमततैः “ बोमहस्तेन गृहीतं न तनमुष्टिनव मितम्‌ । प्रपमनर्िषैेिशेषपेज्ञामाद-- सम्रसवरः।,, ,.. , स बरहिृशिः परस्तरपततकः। संस्कारनिमित्तः शब्दः। = मुटिपरिमाणे सर्वषां ब्हिपामविरोपेण प्रति प्ररे पैकसिपकैः परिमणिमोभमाह ~= सखुग्दण्डमाघ्रयुर्वस्थिकुरिममाननं वा । ' ` ' ` ^" "^: ति्ेकपरमाणानीलयपस्तस्वः । सुग्दण्डो नवाङ्टपरिणाह उक्त एष 1 उरुणोऽस्पि प्रसिद्ध, कुसिमगोपुच्छं, माधशब्दस्य प्रलयं बन्धः |: ॥ एवं प्रसरे परिमाणविशेषानमिधयेतरनंहिपासुक्तमेव रमाणं न श्रस्तरगतेन परि“ ४ मागेन बाध्यत इत्याह-- 3 एतेनैव करयेनेतरान्दाति । एतेनेति परामृष्टो विशेषः परस्तरपरिमाणादम्यो बरिमटिमाभ्मिषयसतस्य दमय थकयेन परतिमुषटि परा्ावपि पर्तरविषनेने' व्यवधानादनुंहितः सएव ` यनरेवमितरा^. <

१क.ग. च, ठ, ड, 'त्ावा। ख. "तवद्वा) ९ क, ग, "पृष" । ३ क. ग. च. छ. ट ठ, इ, शतेन क ॥

<१ सत्यापादविरचितं भौतसलं-, , (प्रपर

निलेतावता प्िदधे गुहनिदेशेन स्वेषु युष्पतसगतः पदायनूषमयः प्राघुया्त मा भूत्काण्डानुपपयो यथा स्यादित्युक्तम्‌ । एतेनैकसिनयुषटौ कृतेन कस्येन समर्थेन काण्डनुप्तमययुक्तो हि समैः ैयुक्तव्येकाप्वगाणौति प्षयमाणत्वात्‌ । अतस्तेन दिषिविरेषेण दातीतरान्दहि्ीन्लेकं चिनततोल्धः 1

तव प्रतिुटि स्वावतनीयं परिच्छिनक्ति-- .

यदटन्यत्परिषवणादरसर्बनाच ।

षस्य एवितवं सषटमिति न त्याऽऽदृततपरा्िरिति मत्वा यदन्यत्परिष्वणा- दिति परिर्जनीयमुक्त, सर्वषां परि्रहो जातः परिषवणार्यो विपुतवा्संकस्परूपस्य परिष्वणप्य नाडश्ुतसर्गो वैकदपः । पोऽपि र्स्य परिपृतस्येतयुक्तमेव । अतो द्वयं विहायान्पदेदस्य तेल पमानमिल्य्भः । परिषवणोत्रगश्दाम्यां परिपूतामिमरो- नोत्वटाममर्धने च प्रिपर्यति । उभयोः सं्कारतिपत्तिहूपयोः पर्वाधैतेन नातत्वात्‌ ।

सर्वं यथार्थ लत्वा ।

उत्तरविषानार्थमतुवादमान) दिसेति वक्तवयेऽप्याच्छिनत्ति दाति दुनाति ठुनोति। एते प्रयोगाः समानायौः ककच्छालायां कश्चिदिति वौयितुमच्छिनत्तीति प्युन्य गुणक््यथं दातीतयुक्त्वा दुतेति परल्येनानुवदति -ययारथं वेदरधयनुप्रेण सुष्टेनां संरूया वर्हिै्यातुपरिण च । देवस्य ले्यदिना मन्रनतिनाभिप्रतिपयत. इत्यादि करमनातं परतिु्टवावर्तत इति न्यायः स्मरतिः ॥।

देवबाैः रातवर्रो बिरोहैत्याख्वानमिगवाति ।

उराः सतम्नषा आनश्वनानि ममौ येऽवशिष्टाेदकारेऽपादानमूता इति यावत्त-

प्मतिपत्तिरियं पदेव प्रमलावृत्तावमि न मचरवृततयमेकसिनद्रव्य इति न्यायात्‌ रार्लवस्था बि वेय£ रुेमेत्पार्माने भलयमिगृशति ।

आतमानं ददयदेशं तंव पुमान ' दत्वाऽहमस्मीलयत्मानं दशयति रतेन , रषट्ति आत्मानं प्तिपतपायामीति ' न मनेमात्रेण पदयनपि ठु चक्ुषाऽपीचर्थः | अपामुपसरशनं समाम्‌ ।

अयुजो युजो बा पृष्ठीनिषनानि वा नोति ।

नें मुष्टोनां निधनानां च. विकल्पार्थं मुषटीनमिव निलयं ठेदनीयत्वेन धानात्‌ । निधनानि मुषटिराशायो धान्यादिकेने प्रपिद्धािषामेव तेमरणं निलयं विधास्यते । मतो इयं नित्यमुक्त यक्तं च मिकस्पमानमन्यतरनयुि षु वा स्यानिषनेपु वेति गिकसाधैः |

१ ख, ति परमं प।२ क. ख. ग, च, छ. 'देतयुख्पान" । ३ ख, नित्ये ॥

द्वशपट्डः] , महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ८५4 -

मुष्टीनामयुक्तवयुक्ते त्वविविते । पः छदानि निधनानि समानि विषमाणि वाऽथवा मुष्टय एव पमा विषमा वैति । न चात्र कोव्यन्तराततमवाद्वाच्यमिति वाच्यम्‌ युग्मविभनेऽपि द्रयोखञयाणां च निपेधः फठति बहुवचनेन विधानात्‌ । एवमयुम- विषनि नहुवचोनकप्य दयोश्च प्रतिषेषः. । तथा च ब्रा्मणद्वयातुरोधौवमुक्तम्‌ । फं तु चठुशरथति समतवं दिदं तरिभ्ध्ति विषमत्वं वेति । शश्र प्रिमोजनीनामका- न्दमोभ्शुष्कानुष्कं श परिरतरणायर्ं लुनन्ति याज्ञिकाः । तथैव वैलानतेनोक्तम्‌ ॥

अदितये रालाऽसीति श्दक्षिणःशुखमाबेष्टपति । अविष्टयतीत्येन सामन्ते पिदधे प्रदकषिणमित्यवाच्यं वाच्यं द्विगुणतवनिराप्राै, मन्यथ। पत्यै गुणं वेष्टयित्वा प्रदक्षिणं स्यात्‌| शुन॑ बन्धनापौ रखदूप्तया मा भूदिति किं ु प्रयमत एव प्रदक्तिणमेकप्तरामिवाऽअे्टयतीत्य्षः । र

अुदिता योनिरिति प्रतिनिदधाति तरिधातु प्यधाहु बा घातौ धातौ पशरमावरतयति । मन्मरेण॒परतिनिषानं परतितंधाने मुखन्तरस्य पूरमेकयुटिमाभ्मविषित तस्व पंभनिन द्वितीयमुषटिं प्रति्ददातीलर्षः । कथं, त्रिधातु प्रयो पातपोऽवयवाः संषानापा यलिब्डुले, तथा धाहदे। यावन्तः प्रतिप्यन्ते भ्रति मनरदृततिः । कुतः › धातूनां पर्यया द्रम्यत्वात्‌ । यावान्पंहित्तावनिव प्कृतोऽन्यस्य संधीयमानप्य पकाराथ भवितव्यं मन्ते । तत्र पपु 'शुस्नमविषटयतीत्यवष्टनम ~ भिहितं, ततु दभैगुषटितय्थासिदधम्‌ । ततु सेषानाये मन्त्र उक्तलत्र सैस्वाक्ता धातूनां परा स्या प्रथमघातुना तेति गम्यते । तुकं कात्यायनेन --" अयुग्तूनि पूनानि › इति । पूनानि बन्धनानि, तेन रज्डवां एष तथाल्ुक्तम्‌ । प्रतिपषानकि- याविरेषणत्े तु घातूनां मवत्येव पर्ण सह महणं, न हि प्रतिपत॑भानमेकष्य मवति । तथा च तिषा द्िःपेषाने चतुरातरिति ज्ञेयम्‌ । नव्वत्न॒मचावृक्तिनै वाच्या दभ्यष्पकतवऽम्यावरैत इति प्रातत्वात्‌ । लयं, नेयमादृति्नतरस्य सेषाना्भोच्यतेऽपि तह्मवे्टनाथौ । तत्र श्ुसवस्यकल्े च पषम्षाविदमुक्तं यदरभयैकलयेऽपि मध्ये मध्य अविष्टनकरियायाः सेधाना्े मन्तरेण उ्यवधानात्‌। यथा का्शङ्ते भे द्न्येदोऽभि- धा्यत एवं मन््रकृते व्यवायेऽपि द्व्यमेदान्मन्तरावृ्तिरिति । तदेव मद्ानक्चनेन द्मयषपक्लेऽम्यावरत इलत् सतर ग्यर्यातं न विस्मरणीयम्‌

पूथिव्पाः सेषः पाहीति भागप्रुदगप्ं बा शुखं निद्धाति। =: पिततं थिव्यं स्मापयति । स्पष्टमन्यत्‌ |

८६- : सर्योपाहविरवितं- भरते: = [परभ

› अपरिमितानां परिमिता सेनक सुकरतीयं्वम्‌ 1 ` एनो मा `

निगां कतमच्चनाहं पुनरस्या बहुलां मेवन्त्वियभिष~

“ प्रय सुसंगता त्वासंमारमीति शुवे निधनानि सेभरति 1

अभिमखय निधनानि मन्ररि्त्तपमेवं प्रतीतेः । संभरति निदधोति ।

स्वन्तः । जभिमन्नण तवर विमुत्वतमरणे त प्रतिनिषीनं भो नं दि तानि कतत

शकंयन्े, नं चै मेटनीयानीति विधिर 1 तया्ऽऽह वैलनतः~ यथान तेमरति >

इति । छवनक्मेभैवःतेमरणतिधानात्‌.। तप्राज्-्रतरसप्रोत्मे निधाने , सेभरणमुपपयते पूता लेति प्कृतनिषनैकत्ववचनाच्च न तमरणं प्तू । . अदुभितो योनिरित्ुत्तमे निने अरसतरमादधाति ।

स्पष्टम्‌ ।

इन्द्राण्यै संनदनापिति सेनच्वति एषा तं इति अरदैकषणे गरन्थिमावेएयं । अभ्ात्विति मच्रान्तः । पेनद्यति शुनं पेगृहाति शुस्वोनतावुपर्यानीय विपर्यस्य वि्तनोतीति यावत्‌} ` अन्थमवेषटयतील्येतावता प्राद्षिण तिः पसिापवैवति भदकषिणमिलवाच्यं वाच्यं प्रकारान्तरमन्थिनिरासरथुपरियुणवि्टमेतैण रन्धया ` * स्यालोकंतिदवभकारा्तरमरन्यिमी मृदिति | स त इति पुरस्तासत्यशचमुपकपति पाद्व भाश्म्‌ । मा स्थादरिलन्तः | ्रन्थिमिल्यावकते ।. बर्षि. - दिशोरमावाह हैमो वेष्टन्य ूषमागेन (ण) बरन्थिमघसतदवेटनस्यव प्रयश्च परतीचीनं . कर्षति निगमयति, मन्थिमान्न नतु शवपान्तावपि, - मन्धिरेव -मध्ये द्विगुणीकतोऽपकर्षणीय इलय्थः । विपरीते

वाऽपकर्षति | आपस्त्वामश्विनौ त्वामृषयः सप्र: मामः । बहिः म सूथस्य रदिपिभिरुषतां -केतुमारभ ` ईलारभते'।

बर्हिरिति शेषः प्रकृतत्वात्‌. । ` आरमत ` आहरणायमोरम्मं हस्ताम्यां गृहीत्वा ˆ कोतीः

द्र सवा बादुभ्पापु्रज्छ इत्युयच्छे । , अ्वपृचोत वरिस । उयुच्छत इयाते सदम्‌ 1:

१क,ख.ग, वेषटयतिर् 1

~ -रैद्िरपण्ठः) महादेवदूतवैजयन्तीपपल्यासमेतम्‌ । ू-८७

हसपतेरिति शीपमधिनिधाय हति। ॥

हराभी्यन्तः | शोष्निति पुषं पुदिति पर्म्या हुक्तप्याततिद्धतवान्न, नोः शिरति निधाय यजमानस्य बिह प्रति नपति मन्रेण किरति निषानं विषीयते नतु हरणं तस्य परावान्याद्वििप्रलयश्नवणाच्च। पच्तेनन्धभ्ात्तवमि तत्र मन्रान्तरप्यानन्तर

भेव विकषस्यमानस्वसियमपि. ततैव मन्तानरथयपरतिहतत्वदुपर्जनेनापि संबन्धनीयः । तथा वाप्रा्विकः शीनषि निदधातीति. हरतीतमेतदप्निमप्तिज्ञाऽपिनिभानहरणयोः रषिनामावार्य) तेनःयन्न देशान्तर हष. आहरणमल्ति ततरैवाधिनिषानम्‌ । यत्र

: तिद्धा-एष दमा यपोपपननंसकरिवदियहते तत्र न ॥ न तदधम कितु इष्टं नियम्यते |

':. चौ गमनौ हौं मल्यायतौ । ` गभ्यते-याभ्था मन््राम्ं तौ गमन, पू मगनाैलेनः प्रेयमगादुरन्तरिकं प्रेहीति `मश्नुकतौ तवात्र प्रलायनौ पतययते,प्र्यागम्पते याभ्यां तौ प्रत्यायने | अस्मच्छा- ` लाया गमनपरक्रम प्रेयभग।दिति पठितस्त््यान एव शाखान्तर उवन्तरिष प्ररीति सततः शालान्तरे पुनः प्रतयायनप्यानि द्वावपि पठितौ छशाखायां ` यवरोैनतरिस- मनििहीत्ययमध्यायान्ते-पैसेस्माद्यमपि तौ च गमनार्भतेन तेयो । मन्यथा सशा. खामन्त्रस्पान्िहीयस्प त्यागः स्यात्‌ | ˆ , :. “ अदिशा: सदे, आसीदेति परिषिदेशेऽन्तरेयनधः सादयति । सध्यमपरिषिदेे वेध्ये तृणादिना परेशं व्यवधाय तेतर बरहिरापतदयति । {1 देवेगममत्तीत्यासन्नरमभिमष्रयते । `; कतेताऽऽपतादितं बहरमिमन्रयते । : अदित्या ठे सादयामीति गारहषलदेश उपरि निदधाति ॥ ६ ॥ ~ ++“. गाहैपलस्पोपरिशटत्कदादौ 'यथा , न निपतति. तथा स्यापयति परिमोजनीयानषि जईिषा पह।ऽऽनीय स्थाप्यति । अत्रानुम्रहं .बर्हिराहण भाह बौधायनः--८ जहत यजुषा करोति ! इति । कालायनसतु. निखातदनच्छिन्नावहतपिषटदुगेषु यज्ञक्किा. पेभवाद्िति | हि ^ ५५ इति बहिराहरणविषिः । पालाशं साद्विरं वैकवि दशतिदारुमिष्म+ संनह्यति । <: , सेजञप्ेयाप्रददीनार्भमेतत्‌ । पाशस्य .परिकारपतं पाशं, सदिरस्य विकारप्तं वा, ; किशति्दारूणि . काष्ठानि यदिप्विकरवतिदारस्तम्‌ | इषप्रमिति ` व्यतननोऽये

धकः चु, छ, द, "दस्त(द्‌^ । इये. उ. इ, स्तद्‌"

< सत्याषाठदिरचितं भीतसृत्र- [शपषमपनने-

शब्द शृ्यतेऽभनिरेनेति ननु (त) पे्छतवाचीत्युक्तं दारण्यतष्टकाषठानि तनयति बक्ष्यमाणप्रकरेण ।

काष्ठानां विनिवोगमाह--

॥ पथश साभ्िषिन्यरथानि ! ` `

` सतामिभेनयनुवचनकाठे पमिन्धदाभेलेन परञेप्यमोणानि 'पागरषन्यः प्रयोजनं येषां तानि प्ामिमेनीम्य इति वा प्ामिपेन्वीनि तामि्ेनपरयुक्तानीति यावत्‌ । प्ामिभे- नीमिः प्रकादयमानोऽ्ैः प्तमिद्धिः परमिध्यमानोऽतचस्तस्य ` विशिष्टप्य विरेषणान्यपि सामिधेनीमिरण्वनेऽमिषीयन्तेऽतसतानयुपकारकतत्तदथानीत्ुक्तम्‌ । न हततव शाब्दः श्रवति | ५

श्रयः परिषयोऽनियतयृक्षाः तवका! ।

“अग्नेः परितो धीयन्ते तानि दारूणि परियः, अनितेवृक्षा नानानातीयो वृक्ष उपादानं येषां ते । अत -एवाऽऽहाऽपसतम्बः--‹ त्रयः परिधयः पलाशकर््मै- खदिरोदुम्बरनिख्वरौहीतकषविकङ्कतानां ये वा यज्ञिका वृसलाः › इति । समिधां पत्वकवे स्छतितिद्धभ्‌ । परिषीनां तु श॑म्याकारत्वै सेव विषास्यते स्मरति, आकारसतु तक्षणेन भिना न मवति तच्छङ्कानिवृत््थं सवका इत्युक्तम्‌ ।

त्रैव वैशेषिकं सारभवादं विविद्वयमाह-- आद्रौ भवन्ति ते हि सरां इति विज्ञायते श्ष्का भवन्ति मेध्यतवायेति वि्गायते । विजायत इति शालान्तरोयतलच्छूतित इयथः । ते हि प्रपा इति मेध्य स्वायेति चाथदवयपरदश्ने कमाङ्न्ञानाथम्‌ । उक्तं च बोषायनेनार्थवादिरम्युदयायेति । अधवादाञने यजर्मेषरायितत मुवः स्वाहेति दक्षिणान्नौ। एतं यत्र यतरा्थवादातुदाह- रेति" तेघ" ष्टं प्रयोजनं ' येषु छस्यते तत्र तथा । य॒त्र न टम्यते तत्र करमाङ्ग- ज्ञानाभमेव प्रणम्‌ । त्रय आद्री एत वा कर्तव्याः ष्का एव वा | स्थविष्ठो मध्यपरोऽणीयान्राधीयान्द- कषिणा््योऽणिष्ठो हसिष्ठ उत्तराध्यः । अत्र हि सूतिक; कनिठिकासमूला स्मिषोऽनामिकाष्ूडा इ्मततिष इतराहु- दषुः परिधयः समिपामपि प्रदिशमत्नल स्मृल्य(त)म्‌ । दविभादेश इ्मलञिप्रदिशाः परिषयो बाहुमात्रा इति मादद्वाजः । द्विचत्वारिशदङ्खा इत्यथैः । एतनि प्रमाणानि भ्यम्‌ एव । इष्मसमिषाममि प्रादेशमात्रतवं समृलन्तरे । कालायनीय्वायतनमानते-

१ स,छ. ट, ड. स्यते । र ख. छ, ठ, इ, गनिषस्तु ।

शद्विः] महादेवकरतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ 1 ८९

ध्मपतमिषामुकता । स्थविष्ठं स्मूखलमृततरपकतया च मध्यमे ंचिदुत्वं प्वपेकषया दक्षिणायै एव तमै द्रधीयस्वं दीपैतवं दिगा एव। अणिष्ठो हति उत्तराय | मध्यमापेक्षया हृष्वतवं तदपेकषयेवाणुत्वं च । अर्धशब्दो मागवाचो । दक्िणमागे मो दक्षिण्यः । एव पुत्तरा्योऽपि । दे आघारसमिषौ । माषारपरदेशे भधीयमानत्वात्तमा । अतूयानसष्दिकषिभ््ीति । अनुयाजा प्मिवनूयामप्तमित्‌ । सवौ ्मिषां पृकताऽओीन्धनतेेन तदपकषयेध्म इति प्ता । सपूलानापपूलानां बा दभीणामयुग्धातु शर्वं छृत्वा मागग्रमुदग्रं बा निदधाति । श्खवशब्दो जातिनिमिततो न ्कारनिपित्त इति ज्ञापयति यदाहायु्बालिति ॥ पेस्छारवसे( ससं ) हु प्रातेव शुश्वत्वेन । तथः पूर्वक्तमन््रनवृत्तिः । पमूढानाममू* छानामिति विधानमन्यत्र ज्ञपयति नियं परवलिग्छत्ेऽमूढा एव कर्वन्याशेदनस्य भरकृतत्वात्‌ । पिन्ये तमू एव । ‹ यत्समूढम्‌ । तलितरृणाम्‌ । ! इति श्रुतेः । अत्रा नियमः । स्रव घा नियमः समूानमिवामूडानेव बा । यत्छृष्णो रूपं त्वा माविशस्सवं वनस्पतीन्‌ । ततस्त्वा मेकविभशतिधा संभरामि सुसंभृता । ब्रीन्परिधी९- स्विस; समिधो यज्गायुरनुसंचरान्‌ । उप्वेषं॑मेक्षणं शष्टि« संभरामि सुसंभृतेति शख ष्म संभरति । ५ प्राग्रपुदगभ्रं वा निदधाति शुद्ातुप्रिण व्यवस्यया । अत्र यज्ञायुरनुपचरानिति पुरिकः रब्दः समिधां परिधीनां च वाचककरस्तयाऽपि पुमान्छियेति सूकरे पठि" ङञताविधानात्‌ । तपा च यत्र न प्रिभयतत्र खीठिङ्ञेनोहः । नतूपवेषं मेण पृष्ट. मिति पुनरपि पूटिङ्गताप्रप्िरिति चेत्‌ । नः। तिक्तः प्तमिभ इति खोत्वेनापि प्रतिाद्‌^ नात्‌ । अतर माप्यृनमतं पूरव द्वे आधारप्मिधावनूधाजमिकर्पिशीद्युक्तं तस्मादा तिय्यायामनूयाजप्तमिदावादूधृष्टिशन्दस्योपपतमु चाऽऽवारानुयानपतमिषाममावादृ्िः भेस्षणशन्दयोतिवृत्तिरिति । केचिदुपवेषादिशञ्ा न कर्मूतमतार्थपकाशका अगि तु सभनिषमाणस्ेषमस्य सुतिसततपे तु न लागः । प्रकतौ काम्यलेन कादृद्धा-

# तथाऽीखधिकम्‌ ।

१क.ख, ग,छ.ट.ठ.ड.्धी भ ॥ भर

९० सत्याषाढविरचितं श्रौतचतरं- [ष्पमप्रक्र--

वपि नोहो मच्रोप एव तूष्णी समरणं न काम्यो गुणो मन्नं गृहालप्रकरणत्वात्‌ | अत एव वक्ष्यति तूष्णीकं सेनहनमिति । विकृतौ यथार्थमूहः-ततस्वां घयोविशति- मेति । आतिथ्याया दवे समिषाविति । उपपतु त्वेकां समिघमिति. । जसिन्क्ञ उप्वेषादिशब्दानामनिवृत्तिरपमवेतायैत्वात्‌ । अयं पक्षः साधीयान्‌ । उपवेषादिश- व्दानामाघारानूयाजप्तमित्मु प्रवृत्तिनिपित्तामावात्‌ । छृष्णोऽस्यासरेष्ठो देव पुरर सघ्यासं त्वेति संनषएति । ूत्‌ । ज पूषा त्‌ इति मदक्षिण प्रन्थपविषटथ तेनैव कल्पेन यथा र्षि । भम्मालििलन्तः । तेनेव कल्पेन पतत इत्यादि अपकरपणानत, नायमतिदेशः शाला न्तरीयप्योपदेशस्य दक्षणेन कथनम्‌ । विभतिपा्वा।

अपवा विपरतिपत्या विलकतणयन्धिप्रतिपादनेन यथाकंथंनदेव मन्ध्यपकर्षे कायं

न ततपुरलात्मयश्चमित्यादिविशेषेण । तेनैव मत्रेण । सत एलयनेन मशरेण यथाकपंचिदूयन्ध्यपकर्पणपलेऽपीलरथः । ४ परिषा सह निदधाति । सर्व तृष्णोमेव | वेदोऽसि येन त्रं देव वेददेवेभ्पो बेदोऽभवसेन मं वेदो भूपा इति दभीणां वेद करोति ।

मध्य इधमेन व्यवधानासुनररमाणामितयक्त, वेदशब्दोऽयं त्कारवाची, य एव क्रियते प्र वेदशब्दवाच्य इत्यः ।

करव्यतापरकारमाह--

वत्सक मूतकार्थं पद्गिकार्ं त्रिते वा ।

वत्सस्य जानिव वतन्नुः । नानुशन्दस्य जञएदेशः । दर्भप गृहत हप्रदति, मवि शिनितमदक्तिणमविष्टनेन द्विगुणं कृतवा द्विुणपदेशानन्तरमेव शवेन बघ्नाति । यया मूढमे विविच्य तिष्ठतः । वत्सो दुपविश्तप्य नानुनि सेनमनेनोर. मद्ययोनुपरमपे च संनिकर्ैः परतोऽसंनिकर्मस्तया कार्थं इति मावः । मूलकार यतर राशीते तृणपूजञविशेषेऽप्तदुपरि्टाच बद्धे मध्ये घान्यं निधीयते तदन्पूत- सदशमिव्ययैः। पङ्का विपती गुम्फितपुपेकानाचरं॑तलङ्किसदकायै, तद्वति. वतं त्रिरवर्तनेन तेपादितखिवृतो वेणीपरश इलः ।

१. श.ज,म. ए, वेष्यते" ।

तृप्य] महादेयकतैजयन्तव्यास्यासभेतम्‌ ॥ १

काम्यान्कसानाह-- वरदं पटठकामस्य पूतकायैभायकामस्य पद्धिकार्यं मजा- कामस्य भितं व्रहमव्थेसकामस्य भितृच्छिरसं शुवे । यजमानगताः कामालचवृच्छिरपं बरुवत इयेतद्धिन पूरं चतुष्टयं नित्यं काम्यं चेद काम्यमेव । तरिवृच्छिरपं तरिघृच्छिते यस्यातरौ तिदृच्छिरस्तं त्रिगुणशिरपमिति यावत्‌) तवते यजमानाय काभ्यप्रायषाठद्यक्तवाक्तवक्रामाय | वृण्णास्रदेशचे परिषासयति । श्रल्नेन बद्वा तत ऊर्व प्देशमान्े प्माति तरिनत । प्र वेद इयधैः । इषफतरषनानि बेदपरिवासनानि च सह निदधाति ॥ ७ ॥

इति हिरण्यकेशिसूतरे प्रथमप्रश्ने द्वितीयः पलः ॥ २१

इध्मस्य प्वशनानि च्छेदको एषगनातानि मूषाग्रादीनि वेद्य च्ठेदुनकि एषकृहानि तृणानि तानि भज्ञातानि पेष निदधाति शेषकार्याय ॥ इति सत्याषादरिरण्यकेरिसूतरव्पारूपायां भयोगैनयन्तपां महादेषकृतायां मवपमश्ने दवितीयः पदकः ॥ २॥

अय तृतीयः पटलः ।

इ्मानरहिराहरणानन्तरं पंदितात्राह्मणपाठकरमप्रां शालपविप्रकरणपूर्कं प्य॑दोहं ग्ाष्टे-- अन्तदि शालायाः परला्रानि भजञाल सर्वाणि शूलतः परिवास्य । अन्तवेदि वेया अन्तरन्वदि, तत्र करिष्यमाणेदिरेशे एृतायां तु मध्ये वेया मुपगृढां शाखामानीय तस्या विद्यमानानि पलाशानि पणीनि प्रशात्य च्छित्वा, पडा शान्यपर्वीणीत्ययमकारः परतिपेधा्यैः, न सवीणीव्य्थः । स्ैष्या अपि कियन्ति च्छित्वा छेदनेन शाखापत्कारो वेदिरेशे पतनेन पर्णपरतिपततिः । मूतः परिवास्येति मूढो मूढमागमेव परिवास्य च्छेदनेन एयकृत्वा । भयमपि शालाकरारः | पवेषोऽसि यज्ञाय त्वां परिवेषमधारयन्‌ । इन्द्राय इवि; कृण्वन्तः शिवः शग्मो भवाति न इति तमुपबेषं करोति । ते चननं शाखाया मूढमागे मन्नेणेप्वेषं करोति कस्पयति न तुं मन्रेण च्छा यत्र न शासाह्रणं तत्रोपवेषकार्यं याज्ञिकेन केनापि कठिन कार्य, मन्त्रे च केचिदि-

श्र सत्यापाढव्रिरचितं श्रौतसू्ं- [श्मषमपरनने--

च्छन्ति । न जेन्द्रपदविरोध्तप्ये पदस्याप्तमवेतारथपकाशकत्वात्‌ । तस्मान महन््पद- वानन््रोऽपि पग्योऽत्र । तत्त | मन्त्रतवतानास्थमन्नपाठपदेशमध्यपटितत्ेन सांनाय्य ्रयुक्तशालानुनि्पदिनयेव मूढमागे न तु काषठानङते सूतरृताऽपि तमुपवें करो" तीति पदेन प्रा्ङ्गिकत्वमुक्तम्‌ । ग्रहणेन संकल्पेन वा मन्त्रनेन सेस्करोति भाव्युप- योगाय न शाखाहरणपरयुक्तमन्तः । तदमवि च नसि | तथाऽपि काष्ठा तु युज्यत एवाङ्गरानिहैरणाभेम्‌ । तदाह मादरानः-चो्यमानि कर्मणि द्रव्यपुत्पादये्य या पौीमास्यपुपवेष इति । मष्यज्सूर् परिवातितस्य पुनः परिवाप्तनायोगान्मन््रेण करणपुपादानमात्रभिलयाह । तस्यां तिददभमयं पवित्रमविदलं करोति ।

सामान्यप्रतिततेयम्‌ । तस्याम्मागेन(ण) वि्यमानायां शालायां त्रिवृत्िमि्मः हते दरममयं पवित्र पयःवनयेग्यमविदरलमविलग्ान्यततश्छिनि दछानि यस्य तत्तपा अतर वरिदृदादिगुणयुक्तं पवितरमादौ येव तण करोतीति वाक्या्यः । तस्या मूढे मूहपुपघठनतीचन्वयः । अत एव।ऽऽपत्तम्बः-' तिद पैम पतत्र कृता वपूनां पवि- धमपीति शालायां शिषिढमवछजति › इति । अय॒ वा तप्यामविदं करोतीति संबन्धः । अविदृटमविलस्नदृरं शिथिरमिति यावत्‌ ।

शिषे दर्भ इयान्मदेशषेमितः । यङे पित्र पोतं पयो हल्यं

करोतु म॒ इति पृक पृलमुपटनदय्रेश्रं न ग्रन्थि करोति।

उपति श्यतीलर्ैः। कयं, शालाया मूढे पवित्रस्य मूढं तथैवऽग्रं न अनथ करोतीति । पवितरावयेन मन्थि करोति पिष्टं मूढमरपोरवा तिष्ठति तथा प्रकारा स्तरण कर्स्यमेवेति प्रति दमीन्तरेण बन्धनमप्यनु्तायत एव । मच्रिहगादूर्माणां आदशमात्रतवेऽवगते मूढे मूढमिलयदिना। लिङ्गेन शालाऽपि प्रदेशमनरवावशेषणीये- ल्यगम्पते । तेन तावतीम॒वरेषयितवाऽवशिष्ट्य मूढमागस्वोपवेषायं इतवमि ). लयवगम्यते ।

एवं पलाशशालायां ठिङ्गेन परयमं मन्धममिषायेमयेोरपि शाखयोः पवित्रकरणे शालान्तरीये मन्वमाह--

चसनां पवित्रमसि श्तधारमिति वा । गतम्‌ । अनन्तरमपरहि पिण्डपितृयज्ञः । अथ पाय॑दोहः | सायर हुतेऽगिदोत्रे । इषटथर्मुदृत एवास्रवश्निहोतं नानुगमनादिविभिरिति द्धि हुतेऽभिहो इत्य

१ ट. (समाममहे' ।

केतृ पठः] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ थद

क्तम्‌ । हुत एव दोहारमभोऽन्यथा मा मूदिति । हूते यनमनिनेति दर्शयितुं त्वापरययो न भ्युक्तो हतेति | दवद< सांनाय्यपात्राणि पर्षारय न्प्र भरयुनक्ति । स्थापयति दवद दे दवे समरति सह, सायेदोहपात्राणीति वक्तव्ये प्तानाय्यपान्ना पति सामान्यनिर्दशा उभयत्र पेषु प्मानधभेता यथा स्यात्‌ । प्र्ाल्याद्धिन्य॑चि अधोमिानि निचवन्यु्तरेण गापत्यं दमीन्ध्तयेति सूानरे दशीनात्त्रैव कार्य माप्रादनम्‌ । ॥ तान्येव दीयति-- अग्मिरो्रहवणीएुला मुपवेष^ श्राखापवित्रमभिधानीं निदाने दोहनमपस्ात्र दारपा्रं वा पिपाना्म्‌ | अष्टावत्र पात्राणि पिधानार्थपात्रयोरन्यतरस्यैकस्यैव अहणात्‌ । एकैकविमक्तिनि- टमेक निदनि दवे अपि एकविमक्तिनिरैशदेकम्‌ । अञ्चो ्रहवणीमिति वयुः ॥ उपवेषं शाख।पवित्रमिति शन्द्रपेारनिमित्तौ । व्यु्न्ने दोहनमिति । उंखाभिषा- म्यारशब्दातु जातिनिमित्ता एव । उला छन्मयं पातरममिधानीं गोचन्धना्था रज्तु- दनि पश्चिमपादयोरपस्तादुपरिष्ा्च बन्धन्यौ रज्डवावथवां बेनुविषाणयोर्व्य श बन्धन्यौ । दोदनं दुद्यतऽनेनेति यस्मिन्वा तदोहनपात्रमायपतदारमयपात्रयोरपिषा- ना्थवोर्विकसमः । एतानि ययावतपरयुनक्ति । ` ` ` £ समावमच्छिननग्नौ दभो मादेशमाजौ पवित्रे करोति । सामान्धप्िज्ञयम्‌ । समौ वर्णरूपाम्यां पराेशंमाज्ाविति परिमांगस्य ` विषीनात्‌ । एतादश यौ दर्भो तौ पवतर प्वनयोग्ौ सेके; करोति। पवित्रशब्दो यथपि विशे प्यटि्गोऽप्थसिति तथाऽपि पवनप्ताधने नपूंप्तक एव दयते द्विवचनं तृदूतावयवत्वात्‌। आचारपा््रभयिकरणं शरेति कणि दुरडममेवाविधानात्‌ । अच्च्रगेति रिङ्गं च द्वयो- पवां निवारयति । तेनाऽ कृतवा श्छ कार्यो । कथं करोतीत्येतित आह-- प्रित स्थो वैष्णवी वायुरवौ मनसा पुनाति तृणं काष्टं वाऽन्त्थय छिनत्ति । दीव प्रदेशमात्रमवरेषित्वा( प्य 3 तत्र तृणं काष्ठं वा व्यवायः तदूपरि च्छिनाति द्मीवपि च्छित यथा स्यातामिति । ठेद्न एव मन्त्रः । अप उप्र । तन्न नखब्यतिरेकेणान्येनोपयिन न तु नसैरित्याह--

न नखेनेमौ पराणापानौ यज्गस्या- 4

४ `सत्यापादषिरित भौतयु्~ ˆ {{परपमपरन-:

ङ्खनि सर्वशः । आप्याययन्तौ संच" रतां पवित्र हव्यशरोषन इत्यभिमन्छय । तौ दर्मो पवि्रत्ेन क्रियमाण । विष्णोधनसा पूते स्थ इ्यद्धरुमाष्टि । अतुरोममर्यं॑च्र । जद्धिरितिविषानं सतेन्माजैनमवेदकेरनुमामनादिकं ठु केषटेन हेन । गां दोहपक्िि र सर्वा पात्राणि न्धतेति क्मेष्यति । गामिति जालमिपरायं, रज्जुमि्यि । प्रेष्य कतीऽत् नोक्तो नापि प्रेषानन्परं भैषाुपारि किंचित्कर्म विहितं गवादियोधनरूपम्‌ । न च शुन्धध्वमिति शरो्तणायोऽयं भैष इति वास्यम्‌ । पात्राणीति प्रोक्षणकिधानात्‌ । श्न्धध्वमिति सके कतीरों महपोऽघ् प्रता न सन्ति, तस्माददृषटार्भोऽयं प्रैष आसमानं प्रति यद्यपि समवेतीलयमे परतिपाद्पिष्यते तथाऽपि प्रहृते परषातुरूपः कोऽपय्यो नास्तीयदटार्थुचेर्जपमातमिति भूषरानरेऽत एव वद्तीत्युक्तम्‌ । अपरिहोतरहवण्यां पवित्रान्तादैतायामप आनीय । , पितराम्यमन्तिता अन्रवदमध्ये स्यपिताम्यां पिहिता अन्तानप्रदेश एष + भप आनीयापः प्रक्िप्य । देवो ब एति पच्छो यायैतयोदगपराभ्यां परित्राभ्यां तरिरु्युनाति । देवो षः सवितोतपुनतिविति प्रथमम्‌ । अच्छिद्रेण पकितरेभति द्वितीयम्‌ । वपः पूर्य्य रदिमिभिरिति तृतीयम्‌ । पच्छ इति वरिानात्रयो मचा इयेकां व्यारूयामाद्ुः केचित्‌ | तजन । गायन्येति तृतीयया सरैया एव ऋचः साधनताऽवगम्यते न पादानां, मायया पच्छ इत्यनमिधानात्‌ । द्वितीयतूतीयपादयोप्तु करियापदामावाच | अतः पच्छः पठितया गायञ्येवोत्पुनात्ि सक्म्मन्रेण ह्विृष्णीमिति युक्तम्‌ । त्रिरुसूनातीति सेख्ययाऽम्यावृत्तौ विदितया न करममेदः । ते्कारकर्मणि हि नोत्प्तिविधिः । उत्पतिविभिहि पंस्यापदछृतो भेकः । तस्मादेकस्यैव कर्मणोऽ- म्यापोऽम्याष्य गुणमूतस्य च न मन्रोऽङ्ग किं तु मधानमावनाया्तस्ां एकता नमने गायेति पुनरेकमच्रतवावगतेः प्रयेकं ॒मनरेषु वक्यपरि्माप्त्यमावात्‌ | सतलनिपदया गायञया प्रयममुत्यवनं तूष्णीं दवे । अनवानं मच्रोचारणं मा मृदिये- , सदे पच्छ इत्युक्तम्‌ । उत्पवनपुद्गगम्यां पिवराम्यामूष्पवनं शोषनमपाम्‌ या्ञिका हरद्वधेन पक्त्र गृशीत्वोसुनन्ति तनमूलमनेेष्न्यम्‌ ।

१स.ग, च. छ. प्त. म. ट. ठ.ड,धयत्रियोद्‌ः । २ क. ग, च. छ, ठ. ठ. ड. “दस्तस्मा" । ~

भतृपट्ठः] महवेदकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ।

आपो देषीरित्यतुमन्रयते ॥ ८ ॥ प्रोताः स्येति मशनान्तः | अयं मन्न उमयदोहयोः । आपो देवीः शुद्धाः स्थेमा पात्राणि शुन्धत । उपा- तद््कयाय देवानां पणेवरफयुत ॒शुन्धतेति बा । अन्न तूपातद्छपाय देवानां षीवस्कमिति टिक्गासायदोह एव । शन्पध्वमिति तिः सर्वाभिरुतानानि प्रात्राणि परोक्षति शन्धन्तां बिश्कभाणि देवयज्यायै दैव्याय कर्मणे न्षध्वं यद्रोऽणुद्धाः पराजग्पुस्तद एतेन शरुन्धतामिति वा । यज्याया इत्यन्तः । परवामिरिति शेषं नावेषयेत्‌ | एता आचरन्ति म॒धुमहुहानाः भजावतीधशसो विश्वरूपाः । बहभवन्तीरपजायमाना शह ब हृद्रो रमयतु साब इति गा आयतीः परतीक्षते । भ्रानतेनेलणे परतीपं गत्वाऽऽयतीरभनशाछापतमीपमागच्छनीः । षएिरसी्युपरेषमादाय । घ्न यच्छेति मन्रान्तः | १ 9 निरूदं जन्यं भयस सह तेन य॑ द्विष्मः सभूताप शयध्वमिति तेन गारपतयादुदीचोऽङ्ाराभिरूफ ।

श्प

गाहपत्याद्ाईपत्यायतनाततेन गृहतोप्वेपेगोदीच उशी दिशं प्रति पिस(र);

श्याऽऽयतनालूयकृत्वा । मातरिश्वन इति तेषु कुम्मीमपिभयति ।

इश्स्व मा ह्ारिति मन्रान्ः । उताशब्देन प्रयुनक्तवयुकतमू । भत्र तु एुम्मीम-

धिश्रयतीत्याह तञ्तापयति जातिनिमिततौ परयायशबदरविताविति । जैकटिपकं मन्रान्तरमाह-- अमरसरश्साय य्घस्योसे उपदधाम्यहम्‌ । पटभिई संनीतं बिगृतामिन्द्राय शत द्षीति बा ।

अग्रोखे इति द्विवचनं प्रातरोहोलपिशषम्‌ । अत एव सेनीतमिति शूं दषीति च दधिपयः पसव । तययप्ेकसिनदोहे न मवति तथाऽपि न्यक्तिविशे-

पोपर्थित्या जातिमावरं स्तूयते । महेन्रपदवानपि जञेये। मशः |

भृगूणामङ्गिरसां तपसा तप्यसेखङ्गरै; परीन्षे । इन्र दीप्यति पसिः ।

९६ सत्यापाठविरचितं श्रौत ` [ एभधमप्रभे--

उपखुषट मे मवरूतादिति संपमरेष्यति । उपसृष्टं वरतेन संगताम्‌ । गोदुह प्रत्यव प्रषः । -बसूनां पवि्मि सदस्तधारापरिति कु- म्भ्य मराग्र^ शाखापवितरमाद्षाति। स्पष्टमेतत्‌ | अन्वारभ्य. वार्च यच्छति धारयनास्ते । कुम्भीम्वरम्य पवित्रं धारयन्नासत इत्युमयेन संनध्यते । तथा चानवारममे , कृत्वा मध्ये न तयजति वाचं यच्छति याबदवि्विषानं शाखापवित्रं भारयति सबन्धः 1 अदि शक्लाऽ्ीलमिधानीपादत्ते ॥ ९॥ समिधीयतेऽनया स्ाऽगिषानी तां रजनुमात्ते गोधुर्‌ । अध्वर्योः कुग्भ्यनार- म्मादादानादिकर्मणां विरोषादपतमवादन्यः कर्तयुक्तमेव । तूष्णीं निदनि । दरन्य- एयक्तवेन मन्रावृत्ि पराता वचनेन निवार्थते। तमिः छत्यमवि तूष्णीम्‌ । वैकसिकं मन्रान्तमाह-- ॥ यद्धिश्योऽपि तन्तूनां प्चितरिण सहाऽऽगदि । दिवेय« र्जुरभिधान्यध्रियापुपसेवतामिति बा । आदानं पर्वन उक्तं त्ययं मन्रो विकदपतेऽमिषान्यामेव मन्रछिन्ञात्‌ । पृषाऽपीति बतेसगुपखजति । गोव गोप्तमीपं नीवा विसृजति मुञ्चतीति यावत्‌ । पुसवमविवतितुपसभनेन प्क धितत्‌ । वत्सेन च दोहा प्रत्वः प्रध्यः । धावन्तं बाऽतुमन्रयते । सधवयोरशक्यत्वात्स एव कती मनप टक्ीकल पठेत्‌ 1. उपपृष्ट मे प्तरूतादिति सिषवडाहोा होपपृति ततोऽुः । विहारं गां चोप्ट्टामम्तरेण मा संचारित संमे- ष्यति न दु्यपानामन्तरेण यन्ति विहारं गां च। अन्तरेण मध्य उपपृशं वलतेन पगतुप्ष्ामिलयेनोपपर्मनपंछरिणोपटकषितां इदयमानां गां विहारं चान्तरेण मै यानतीसयुक्तं पर्वेऽपि । ग्यव्ये प्रायशित्तमाह-- यदि व्यवेयात्सांनाय्ं मा विङोपीति वरेयात्‌ । व्येयाद्यः कथन तद्‌। संनय्यं मा विोपीलयधवरयादिदमेव प्रायश्चित्तम्‌ |

१ ख. ग. छ. ट, नमन्ती ।

३ "पटः. , . महादेवकरृतवैजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ 1 ९७ .

अयक्ष्मा बः प्रजया स्छजामि राय- स्पोषेण बहला भवन्तीरित्युपचष्टाम्‌ । गोदुहोपपृशत्युक्ते त्ामनुमन्रयत इत्यभिममाङ्प्यते ष्यवहिते वा पूयम्‌ । उर पयः पिन्वमाना षतं च जीवो जीवन्तीरुप बः सदेयमिस्युपसमाम्‌। हेऽ दोहाधेमुपविषयाुमक्रयते, उप वः पद्यमिति चिङ्गात्‌ । न वा पिधाना भावात्‌ | स्वयमेव प्रयोनक्ततेन कतर य्रपेण प्रयोज्येन कृतं स्वयमेव तत्‌ | तदाऽ्वर्यरुपधषटामुपप््नामतुपननयते । दयौधमं यजं पृथि च दवुहातां धाता सोमेन सह वा तेन वागु; । यजमानाय द्रविणं दधातिति बुद्यमाना- युत्सं दहन्ति कदं चतुविरुमिडां दर्वी मधुमतीम्‌ सृ्रविदम्‌ । तदिन्द्राप्ी जिन्वत सूरृतावरत्तय- जमानममृतस्मे दधालिति धारायोषमनुमन्रयते । घोषे शब्दम्‌ | दोग्धा हरति । दुग्धमिति शेषः । कुम्भीं प्रति नयति दोग्येलतजराऽऽनिधानातपूवमशकंयमधवयो क्षेगधा करोखन्यदध्वरखेति ज्ञापितम्‌ । तं पृच्छति कामधूक्षः मरणो बरदीराय हविरिनदिेम्‌ । त गोदुहे कां गामपुकत इति च्छति । महेन्रपदवानपि मन्न ज्ञेयः | गोधुकप्रत्याह-- अपं यस्यां देषानां मनुष्याणां पयो हितमिलयसाविति गोधुगाचरे अध्वय प्रति किमूमिति नाम्‌ गृहातोति ब्राह्मणं द्वितीयान्तं नाम गति गङ्गामित्यदि । सा विश्वागुरिति प्रसयुच्य । अध्वः प्रतिवचनं दत्वा । देवस्त्वा सथिता पुनातु वसो; प्ित्रेण शतधारेण सूवतत कुम्म्यामानयति 1

१च.श्यन्र १

सक... च. छ. ट. ठ, "यमिति ते 1, ...,

१८ ` सत्याषाठषिरवितं श्रौतचल्रं- , (एमपमधम--

कुगधमिति शेषः । पपवित्रायां कुममयाम्‌ यद्न्व्सपषाचेनो्रे दोहयति । सपेष्यतिरिकिन दोहतरिधिना दवे गारी दोहयति । उपरृष्ट मे रूतदिति यर कल्िन्दरव्य इत्यदिन्यायस्य विलकणता क्रियाठ्पवधानेन द्रभयष्यकेतेन नाधरमाशङ्कय पिनातीयक्रियाम्यः पूर्मेव छृतस्य पैपस्याविितेदेसयविरोषणुचेनै विभ्वा लोलुनभेषा्रतिरिति मावः । पृथाऽपि न विहारमिति पग्रेक्यापि न प्रातिः पृष॑त्‌ | सयकमा वः । ऊनं पयः० । दैभिम० । उत्ते दहन्ति०। कामपुक्षः० । अमूं य०। प्रा वि० । देवस्वा० । एद दोहयति 1 त्र किरेषमाह-- ` सा विश्वव्यचा इति द्वितीयार सा विश्वक्ति वृत्तीयामर्‌ 1 अध्वरतिवकने विशेपो गोहा द्विती यान्तनामब्हणेऽपरि यथा नाम यदिन ताखकसंकेतसतद्‌। यघुनां परस्वतीमिति क्रमेण दोरा वर्त्रयन्यतमे बा पच्छो वाऽननिह्रमेव न दुह्याच्रद इति विरेषपरतिपेषन्छरदोऽप्यभिकरियते त्य मन्ना रणमपि स्थपतिवत्‌ । तिघ्नो दोहयित्वा बहु दग्ीन्द्रा देवेभ्यो हव्यमाप्यायतां पुनव. समेभ्यो मतुष्येभ्यः पुनदेौदाय कल्पतामिति तिः सपेष्यति । भव सपर्य कर्तुमशक्यत्वन दायो पेषः । यतः कहमतामिति पृनदोह- साम्थयमशस्ये । अतो मनरमेवोचारयद्रिय्ः । भथ वा बहु दुगधीेतावान्रेष्‌ इतरदनुवादमात्र स्तुतिरिति गोदुहं परति प्रषः । विदष्टवागनन्वारमभ्य ॥ १० ॥ उत्तरा दोहयति तृष्णीं वा । दोहनपकषे पूर्वदेव मचः । वाङ्नियमान्वारम्मयागमात्रमिकं, पुनरपि सा विधा. , ,युरिलादि भपुनरवर्तनीयं पडयिकाप्वपि, तथैव तिगृहय दोहेऽपि। अघर दोहस्य ष्णी पक मन्व पव गृहति पण्णां गवां दोहनं नित्यमुत्तरा दोहयति परवा दुगधाछित्यत्र सेख्याया अदरीनाच्छास्नन्तरेण गवाधिक्यमुक्तं तदप्यनुज्तम्‌ । षण्णां मध्ये कति. प्रयीनाममवि विमृद्य दोहनं व्यारूयातमेव । नामानि तुतां पीतामित्यदिगुणैयानि । सवीमावे ठौकिके पयति तदमवि दध्नि वा परवमचराज्ञपतीलययमर्थो बौषायनमरदवा-

मेवा" । 3 ख, शतस्य सु° । छ,

इतृऽप्ः] महादेवकृतवैजयन्तीग्याख्या समेतम्‌ 1 ९

जादिभिरुकत भादि ज्ञेयः । यजुप्करणं सू्रकारस्यानमिमतमपि छोकगहीपरिहारा. यमपि कर्वयम्‌ । 5 सर्वा दुग्धासु हृतः स्तोक इति विगुपोऽनुभग्रये । द्याव्थिवीम्यामिति मन्न्तः । विभ्रुषः स्कन्ना दोहनिन्दयो यरि पन्ति । यौषे यञञमिति सांनाय्यम्‌ 1 अनुमश्रयत इत्यनुषन्ते । दोहन\ संक्षास्य संपृरयध्वमिति कुम्भ्यामानयति। दोहनं दोहनपात्रमद्धिः प्क्षाल्यान्तरे वाऽऽोड्य पातय इति मच्रान्तेन तसमततार> नोदकमभिभ्रितपतनाय्यकुरम्यामानयति । दोहनमिति द्वितीयनिरैशात्त्षाठनेन तस्व परतिप्तिर्मिनयनेन संक्षाटनस्य प्रतिपत्तिरिति गम्यते । प्र्ञखननाद्े पुनः प्र्षाठनं एम्भ्यामानयतीति नालि विमानस्य कुर््पामपरिकरणे प्रतिपत्िमा्विधानान्न लान- यनविथिप्रयुक्तं तत्‌| श्रपयित्वा तृष्णीकेन सपिषाऽभिधार्यं । सम्यककृत्। तूष्णीकेन मचत्रवरभितेन विधिना सकत तूष्णीकं तेन . सवीता; स्छृतनेति गम्यते । अन्यथा पदं वयर्थ स्यासष्णीमि(केने)ति । परपिमेति जातिवचनो लैक्िकं पृतमाह । अतस्तेन कुम्भीगततंनाय्थममिषार्याभिवारयेत्‌ । अपूषिलाद्विषिः दश्ह गा द्द गोपति मा बो यज्परती रिपदिति माचीनपुदौचीनं भागुद्ग्बा कर्षनिषोद्रास्यति । परागुदगीश्ान्ययं त्रिपरकारो विकल्पः । नपुंकनिरदशात्कुमम्या सह पतांनाय्यमितय- बगभ्यते । कर्पलिव वत कुमनिगेद्वा्तयति अङ्गरेम्य उक्कष्योक्तदिप्मागं परति निर्म मयति । आिकं स्पापयतीति मनरन्तनोत्कष्यमाणस्य पंनिपातः-- पूरव्दुग्धं दभि हविरातवनपरकस्या द्रयोस्तिखणां वैकाहे यहे ऽपे वा संततमभिदुग्धपौपवसधाद्धवति । ओपवत्थ्यातूदुश्तुदस्यां दुग्धं सकरकं गोप्यो दधि कता हविरातञ्चनं सायेदोहातश्चनमम्डतेन दधित्वरक्षणविकारननकमौपव्थ्यो यष्टञ्यानां देवतानां योऽभ्निप्तमिपे वापरः सत उप वप्तथस्तत्पंनन्ध्यहरौपवप्तथमन्वाधानदविनमिति यावत्‌ | त्ालवयुुग्मातश्ना्यं दधि संपादितं मवति । तत्रैके इ)्ादिकिकखे, नैकः पक्षो दह इत्यादि द्वितीय एतयोः काठमेदाद्विरोधदिव विकदपो वाश" योरन्यतरान्वयात्‌ । द्वितीये पे तु सेततममिदोहोऽत्रपि परवयुरिव्युवृत्तिः ।. यये कस्या गोत्तद्धि तदा चतुरा परातदगध्वा सिजेव दोह आतिश्वेन दवत

१७.ठ.प्दवंबा आ

१०० , सत्यापाढविरवितं श्रौतं , (रषममरभे--

सायममिदोभषि । तथा श्रयोद्दं दरदा वा परातदगूष्वा दधिषे तत्रैव प्तं प्रतः

सैततमभिदेभपि, तथाऽपि चतुर्दश्यां चयेोददा द्रादस्यां वा प्रु दनि पु सेततममिदोगषि । एवै ति्णामपि । एवंरूपेण द्वितीयः पर्त आपलतम्बे दष्टः | समेन त्वाऽऽतनच्मीति तेन शीतं बुप्रं कत्वाऽ5- तनक्तीन्रसय लवा भाग \ सोमिनाऽऽतनच्मीति बा ।

इनद्राय दधीति मन्नान्तः । पस्योमयत्र महेनदपदर मदेम्दयानिनसेन पूक्ेन दधराऽऽतनक्ति वधित्वक्षणं विकारं प्रापयति । शीते बुध्नं कत्वा कुर्या यावदध. स्ाल्कुम्भी न शीता तावदातश्चने कृते पयो वि्ृतिं गच्छेन दभि मत्त शीतमि- सुक्तम्‌ ।

आतश्चनद्यमि वैकसिकानि प्रच दम्पाण्याह--

तणडुरीः पणेवस्फः कठेवदरः पूतीक ।

मशसतु पवो एर । पर्वैः परणलगवयैः करम्ब भरैररारण्येः पूतीकैः

सोमपत्न्नायोषपिसण्डः । यद्नस्य सेततिरसि यन्गस्य खा सेतत्िमनुसं- तनोमीलयग्िहोत्रोच्छेषणमानयति टृष्णीं बा |

अभ्निहेत्रेच्छेषणमश्िहोतर- हुते यणुच्छष्यते स्याढीगतमिति केचित्युमगतमिति न्याय्यं वाजपतेधि्तेश्च तत्त्यां कुम्भ्यामानयति प्राप्यति मेन्रेण तूष्णीं वा। अभिहोतरोच्छेषणमम्यातनक्तीति विद्यमानस्येच्छषण्य प्रतिपत्तिः पकारो दोहस्य | तेन नोच्छेषणनारे बौधायनोक्तमिव पुनरमनिहोत्रम्‌ । उच्छेषणामविऽनुग्रहमाहाऽऽप- सतम्बः--* उच्छेषणामवि तष्ुेरात्चया्ण्डुहामाव ओधुषीभिः › इति । एताम्यां तूष्णीमेव । पोम्ये प्यति प्रतिनिधिगेवाऽऽतचचनं मवति | अत ए ज्ञायते न पुनरभिहोत होतव्यपृच्छेषणनाश इति । यवामाऽ्िहोवरहोमोऽमाकास्यायां रात्रौ स्यं यजमानस्य संनयतो नैमित्तिको नोच्छेषणपरयुक्त उच्छेषणं चानुनिष्पादि वाजिनकततस्येयं प्रतिपतिरभ्निहोतरोच्छेषणमभ्यातनक्तीति द्वितीयानिरदशासत्कारोऽयं दोहस्यापि आनयोरदिकरमकतानश्रलिङ्ग यज्ञस्य पेतत्या इति ब्राह्मणा यज्ञन ोत्रिणाऽस्य ` यततत्य प्तंतलयतत्तुतः । न ॒हमिहोबरोच्छेपणपरतिपतिदशपूणेमात्त- आक्षणपरतिपा्ा मवति । ततस्तु सैस्कारखोपो मा मृदिति `प्रतिनिधिराश्रित जपस्त, ग्बाणायेण | नोक्तस्व्छद्‌ चाण प्रतिनिधिन्पायेनं रौकरिकी यवगृसतव्ृतितष्डुय अन्यासतत्सदशा ओेपधघयो वा प्ाुम्देेति ।

३ क... एव. छ.अ, पष. म, ट. 2. इ. पेन ताञऽतः +

न

भचण्पटडः] ` महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 १०१

आपो हृवि्ु जागत यथा देवेषु जाग्रथ । एव. सिन्पदञे यजमानाय जायतेल्यपरिधानारये पत्रेऽप आन. यत्यदस्तमापि दिष्णदे स्वाः यज्ञायापिदधाम्यहमू । अद्भिररिक्तेन पाङ्रेण याः पूताः परिशेरत इत्यपिदधाति । अयस्पात्रेण दृरपत्रेण वेति श्रतेरायते दारुमये वा । तयोरमावे षरशेषमाह-- यदि मृन्मयर स्याततणं काष्टं वाऽनुभविध्येव्‌ । पन्न मृन्मये भरक्िित्‌ । इमौ पर्णं च दुर्भ च देवाना हव्यशोधनौ । म्रतर्ेपाय गोपाय विष्णो हन्परदि रकषसीत्यनयुन्य सासापवि्ं ङ्त निदधाति ॥ पटठाशशाखापविन्र, एवायं॑मच्रो न शमीशासापमित्रे लिङ्गगिरोधात्‌ । तत्र दष्णीमेव निषानंपूव्॑ापि निषानमेव मेचनेण न तूनमोचनम्‌ । विष्णो हव्य रततवेति सांनाय्यं गाईै- पत्यदेश उपारे निदधाति ॥ ११॥ इतिः दिरण्यकेशिसूत्र प्रथमम तृतीयः, पटलः ॥ ३॥

शिक्यादौ स्थापयति । अत्र सानागयेऽनुप्रईं॑नोधोयनः--दुग्बमलममान्य वत्पापाकरणप्रभृतिमचन्त्धयेदिति बोधायन अतिचनप्रुतीति श्ीक्रिरिति । गवाममवि दोहाराक्तौ वा दुग्धमेव आहय, तत्रैव प्रागुक्तपकाराः कार्या आचार्यस्य तु दुग्धे दोहनमन्रभयोगघ्यानिष्टलवा्वारामवि सति शाढीकिमतमिष्ट- माचार्थ्याऽऽतेचनगोदोहनभक्षाटननिनयनं तत्मभरति मचः कार्यम्‌ । दैति प्रति- निषिमूते तु नैव यजुष्किया बोधायनपक्ादन्यत्र प्च आचार्यपते च नेति ज्ञेयम्‌ |

इति सत्याषाद दिरण्यकेकषिसूतव्यारूपायां भरयोगवैनयन्त्ां हादेवटृतायां मयममन्ने वृतीयः पकः ॥ ३ ॥

मप चः पटकः ।

अन्यार शाखामाहृत्य तेनैव करेन तया दुर्भवी भावदोंहाय वत्सानपाङरोति यथा सवदीहाय । र तेनैव कल्पेन प्रडाशशालां शभीशाखां वाऽऽहरतीसयायुक्तेनाऽऽहरणे सबद

१, नन्धादये०। २फ.ग, च, ठ. ठ, दधिमृ" ।

१०२ सुत्यापाठविर वितं श्रौत -` [र प्यप्रभर->

व्सानपाकरोत्येतथया प्तायं दोहायेतयनेन संबध्यते} दोहयिति वदता देहात्पूतनः सर्वोऽपि विधिः स्मान इत्युक्तम्‌ । तन्मध्ये देवो वः इति प्रष्यापनमेकस्या उपसप्ानं परस्िताुम्नणं चारथलुक्षनि न विनते । अन्यतर क्रियत उपगृहनान्तं, ` तस्या अपि शाखायाः प्रलरेण प्रह प्रतिपत्तिः । यदा तु दमषैतमापाकरणमिति प्कप्तत्न न पूनः शासाहरण प्रयोजनामावात्‌ । -शाखापवितरस्य च पूस्यव मच्रट्गद्िवानास्स्िति- रुत्तरदे।हा्म्‌ । अत्राऽऽरण्याशनपरिस्तरणं ययि विपेयमसिन्पमये तथाऽपि सायंदोहस्य प्रात्य च पतमानं विधानमोपदेशिकमेवेति दीपितं न व्यवधनिनै- कप्रकरणतया प्रददे । तथोभौ स्तयंप्ातदहै सनस्यमतोऽप्यष्यवदनिन्‌ ग्यास्येवौ । `

तन्नापि करमविशेषं वक्तुमाह--

उपधाय कपालानि मातदोहं दोहयति तस्य सायंदोहेन कसो व्यार्पातः । स्पष्टमेतत्‌ । विकेपमाह~ अग्रसश्साय यज्गस्योखे उपदधाम्यहम्‌ । पशुभिः सेनीते बिभृतामिनद्राय गतमिति मग्नान्तर सेनप्ति । एवं पठेन पठतीत्य्थैः | विरेषान्तसमाह-- उदग्र शाखापवितमाद्धाति ।

सायं दोहे परागुदगगममन्नोदेगग्रमिति विशेषः । पेकषाटननिनयनानतं पतमाने, वृष्णो केनत्यतन्नालि स्थाटीगतेनाभिवरणस्यामिषास्यमानलत्‌ |

विेषान्तरमाह--

नाऽऽतनक्ति।

अर्थदु््याटुबादोऽयमभिमपदार्थनिदृत्यर्भम्‌ । तेनामनिहोच्रोच्छेषणानयनमपिधानं शासापवित्रनिथानं सांनाय्यनिषानं च निवन्ते । एवमुमै दोहादृदौ दरीमात्र परत्य सैनयतः सानाय्यमिति |

इदानीं संनयदपेनयतोषिमागमाह--

नासोमयाजी संनपेदयो सर्वाः कापेया, संनेयमेवासोषयानिनेवि ।

नाततेमयाजी ैनयदिलय्मच्छालास्यमपो सखाहुरिति शखन्तरस्यमपो ` स कपान्तरं कापियशालिन आहु, ताछ, पनेेवेत्यादि । तपा च विहितप्रतिषि- द्वाद्ोमयाभिनेऽपि विकद्पः ।

(ज्र

४१०पटठः] . महादेवकृतेबैजयन्तीव्यारूयासमेतम्‌ 1 १०३

सोमयाजिनः प्तानाय्ये देवतामाह-- पेन््र« सानायय^ सोमेनेषटा देनं यजेत । व्यवस्थिते देवते पोमेनदेानन्तरे दे महेन यनेत। पोतपर्वमन्धमेबानम्तर पू कृतपतंनाय्योऽकृतांनाय्यो वा महेनद्रमेव यजेत । इदानी स्वशासीये सोमयाजिनः पक्तन्तरमाह-- अपि षा सेवर्सरं हौ वेनधमिष्ठाऽये व्रतपत- येश्टाकपां निरुप्य काप मों समेत । पु कृतपनास्मो वाऽकृतपरंनाय्पो वा पोमेेषाऽपि पवतर दवा वा पैवस्तरा- दिन्द्रमेव सानाय्येनेष्टःऽप्नये वतेपतयेऽष्टाकरपाहामिषटि कृत्वा ततो महेन्द्रं यजेत काममिति सलयामिच्छायामप्नय इत्यादीष्टिलतो महेन््रयागः । अप्या त नेटि महेनद्रयागोऽपि विन्द्याग एवेति सूचितम्‌ । कथ, निरू(रुप्येति ल्यपाऽधिकार- पपादकत्वात्‌ (त्व) वदता पैरवीपयैमेव ददते, तेन नेयं नैमित्तकेष्िः सवत्परेऽतीते विधीयतेऽपि तु महन्दपक्षायमिव विधीयत इति व्यार्यानलमात्‌ | कल्पान्तरमाह्‌-~. आवा गौतमो भारद्वाजः शरुशुवान्रापणी राजन्य इति सर्वत्र कां मेनं यजेरन्‌ । इति एत इतये वाय बा । ओैवौदयज्ञयलदरेत्ाः शालन्तरेपात्ता भन्ये खशा- खायां गतशरीशब्धिनेपातताथच ^ त्रयो तै गतश्रियः शुश्रुवान्‌ + इ्यादिना । दश्वा" स्मरमदासीन्‌ । ब्राह्मणे ‹ यमृषयन्नमिविद्‌। विदुः । ऋचः पामनि यक्ञशि । सा हि श्रीरमृता सताम्‌ › इति श्रतेः । गता प्रहत श्रीरयेन त गतश्रीः । शुश्रुतान्‌। £ शुत्ुवापो वै कषयः कविः करान्तद्ैनः › इति निधैचनमपि । गरामणीमहत्तमो मेद्यानां परमपमृदधौ शरीशब्दः सष्ठ एव । रानन्येऽभिपिक्त्य रान्तः पत्रः । प्ोऽपि मह्यैयोगाद्तशरीः । एते पद्मि । पत्रेति सोमातूतभपि पश्वचिनद्भव मदेनद्रमेव षा पतांनाय्येन खेच्छयैव यजनिवत्यधैः ] अत्र याजमान आरण्याशनम्‌ । एवं प्ापङ्गिकं प्तमाप् प्ताय॑दोहानन्तरं करीन्यमाह-- परिस्वृणीत परिधत्ताभनि परिदितोऽपिय॑जपानं भुनक्तु । अपार्रप्त ओपधीना९ सुवर्ण निष्का इमे यजमान- स्य सन्तु कामदुया अमुत्रायुष्मिीक इति संपेष्यति । अनियतकवृके परिस्तरणं परिसतृणतिलयादिवहुवचनेनोक्तम्‌ । तत॒ अआश्रीधोऽन्यो बिवक्परिस्तृणाति । दृष्टे सेभवत्यदृष्टकरना नेति माप्यक्रत्‌ । तद्विद व्पाछ्यानं

१क.ग, च. छ. ज.च्च.ज.ट. द. ठ, निर्प्य ।

१०४ सत्यापाढपिरवित श्रौतस~ ˆ: [१भपमपरभे--

नातुमन््तेऽन्ये प्रप्य करक्तीरनिरेशादभ्वयुमाख्या च केन . बाध्यताम्‌ | न ख परप्ामध्येन माष इति वाच्यं, प्रेषस्याऽऽत्माने प्रयपि दश्नास्सयमग्निहत्र" होमे ` भोद्धत्युनयेलात्मिषयतवदशनात्‌ । न. ` च परफयध्येम्‌ । सूतिर यथाऽन्यस्य निगदेन अन्यते तथा सखस्यापि जन्यमाना दृष्ट एव तेस्कारो मेत्‌ ( तपोक्तं काल्यायनेन ‹ यथा प्रेपितमन्यः करोति पराधिकारात्तय। खयं वा करोल विरोधात्‌ › इति । मारदवानेनापि-' अश्नी एतानि कर्मगि कु्यादिलेकमधवर्ुरित्य. परम्‌ ! इति । सन्ति प्रेषवचनानि च प््यस्यामविऽपीति पूचितमेव भगवता परि भाषायाम्‌ # यत्तैषस्य परपरत्ययनार्थस्य यनुरदविहितस्यमि प्ाम्यदुरुचारगे प्रातेऽपि यदयमन्यतर प्रवरततवादाश्रावणपरमेम्य उपांशुत्वं यनुर्ेदमिहित इत्याह । तेन ज्तापयत्यत्मानं भरति प्रपेऽपडुवैरुच।रणं तरिधानपामर््यन निरदशादन्य इति । परि भापकरणाचानिरदिकर्ैके याुदिकेऽ्वयैरेव करतत सतरकृतो मतम्‌ |

प्रिस्तरणप्रकारमाह--

द्भरपन्परिस्तृणाति ।

परिमोनरमयरमेरपादेयकिशेषणविवक्षया बहुत्वे मिवकित, तेँफेकलिनमगे चत्वारो दमा आचारव्यायेन तु बहुत्वं त्रिते पयैवस्यति । `

कममाह--

आहवनीयं परिस्तीर्य गाईषल्यथ दक्षिणां गाई. पलं बा परिस्तीयं दक्षिणामिपथाऽऽह्वनीयम्‌ ।

पूवो मुख्यक्रमो द्वितीय आधानक्तमो विरोषद्विकल्पः । यदपि भूयते “उपत्तीषैः प्निरपरमेत्याहुः › इति तत्रापि पू इति पर्वमागे पूर्माहित इति व्यासप्ानः सैमवात्‌ । प्म्यावपतथ्ययोसतु क्रमेणेति ज्ञेयम्‌ ।

प्रिसतरणपतनिवेशविशेषमाह--

उदगग्राः पशवातपुरस्ता्च भवन्ति ।

पथचज्चेति मध्ये चकारः पृशचा्पुरलतादि्येकपदभरमनिवारणार्पम्‌। दलिणत उत्ततसतु

परागमरा इदयर्षपिद्धम्‌ । ना्नोत्तराघरमाषोऽगिषानात्‌ । अत्र मरद्ानेनोक्तं दक्षिणः

ˆ पस उप्रिटा्भवलयधलादुत्तरः इति । सूत्रकृता स्मतं नियमविधानादनियमः श्रौत इति गभ्यते |

# यतयद्मधिकम्‌ ।

१क.स.ग. च. छ. 2. ड, प्वाकार। ;

षु

४च०पटहः] महादेवङ्कतत्ैजयन्तीव्यारुयासमेतम्‌ । १०५्‌

नु पुवदरमावास्यायां वेदिकरणभिति वदयत, प्रते द्तच्ं दर्शयता कथ

नोक्तमिलाशच्छयाऽऽह-- एतत्तव पवक्तत्यमाषास्यायाम्‌ ।

पयं तत्रोच्यते शाखान्तरीयं तदनेन विकल्पते । कुतः, अस्मच्छाखायामेतदेव छत्वोपवप्तीति यत उक्तम्‌ । आयमाशयः-~न चायमध्वयेहपवाततविषित्रतस्य यनमा नपर्मत्वत्तप्मादुपरतेऽध्वर्योरूप वा समीपे निवापो वा विधायते । पत च पूरवोक्तपाठक्र" मेण परित्तरणान्त प्रप्नोति तत्रतदित्यनूचते, तदनर्थकं सदेतदेवेति पराधारणमन्यशाला- विधिपरित्र्यारथमिति गम्यते । न च पठन श्ररपरितैर्येति वाच्यम्‌ । वाशब्दमप्र युज्ञनेनितादश्ाः श्ुतेरेवानुवारो ददितः। पा श्रुतिरेतत्छ्मोपवप्रयमावास्यायामिति | प्ता च ततेऽपि श्ुयन्तरात्माप्तममावास्यायां वेद्िकरणे तत्परतिपेषति, न तत्र वाश ठ्दपकषा, विहितभतिविद्धत्यदस्मच्छालायां विकर्षो भक्तीति नत्र वाशब्से नपि पेदिकरणपतमयेऽपीति श्रतिमिते वकम दितः । पूरुयदिकरणमपि नरहिपः पु वेदादनन्तरपिद्यि वक्ष्यते | माप्यकरेमैक एव प्रथोगो बर्हिष आट्रणालपरमैतनः प्रदक्ितः प्राषम्पात्‌ | न चा््वेयनधः पादयति तथाचान्तरवेदि शाखाया इत्यनुषाद. बलदधेदिकरणं पूरेधरेवामवास्यायामिति वाच्यम्‌ । प्रयमानुवदेन पौगमास्याममि भ्राक्नेतीति नायं मुर्योऽनुत्रादोऽपि तु वेदिशब्देन वेदिदेशग्रहणम्‌ । यथा तिध्यपर(* पेऽश्रिहोनेऽन्तःपरिषि निनयेदिति देशल्सषणा तयेवाश्रपि ततो न काचिदनुपपत्तिः |

नु पौणेषास्यामपि मन्रब्ाह्मणानुनारेण प्तानाय्पप्युकतं पिहायान्यदस्ेव प्रमानं तत्कथपमावाप्यायामित्युक्तं व्यवर्य मावादितयाशद् प शाखन्तरिधिवशाततु न पतमानं पोगमस्याित्याह --

पौर्णमास्यां तु ॥ चिति मन्नताह्मणोक्तप्दार्थकमनिवृक्तिः करियते । कथं तत्राऽऽह-- पूदरन्यन्वाधानपप्निपरिस्तरणं च । एतावदेव पूदयरित्यधैः । पृदापन्तिरं तु छ्र, तत्राऽऽह-- ग्षो भूत इधमाबहदं च करोति ।

श्च इत्यव्ययमागाम्यनन्तरद्धिनापिकरणलप्रतिषादकमुत्तरतरार्यवहिते द्वीपः ॥

मूते प्रत्ते मूप्ा्ताविति सरणात्‌ । इष्मादि करोति शाखान्तरीयविधिवशादित्यथः ।

नेनुमन्त्रत्रह्मणपादग्राप्तः पदाधक्रमः शलान्तराधश्रुत्या यद्यपि बध्यत तथाऽपि पूदुरिष्मारहिः करोति । यज्ञेवाऽऽरम्य गृहीत्वोपपततीतिशचत्या विहितस्य कथं १४

१०६ सत्याषाढविरचिते भ्रोतसज्न- ,. . . [ रभषमप्रभे-

जाधने, न. च तत्पौनाय्यत्तममिन्याहारात्तंनयत एतेति -वाच्यं, तथा पत्यपतनयतो दरशेऽपि न स्यात्तथाचामावास्थायागित्यविशेषोपपंहारोऽपि न स्यात्त च प्मानवि धानातिति परिमपितत्वाचच । किच ' बहिषा पूणमाते व्रतमुपेति वतैरमावास्याया- मेतदधयेतयोरायतनपुषतीयः परश्च ' इयेतत्कपादेर यानुणहीतिङगेन सांनाय्यसेनि कीयर्यानिरङ्कुश श्रतिः पूति परवृत्ता कथं बाध्येतेति तत्रऽह-- सदयो बा।

करोतीलुर्ति । शरत्योः समानन्लाद्विकस इत्वरः । समनिऽहि स इष्मानहै, कें ान्वाधानदिने यपाऽल्लच्छालायां विहिते तथा कार्ये न श्वो भूतं एतेत्याशयः

नतु सयस्कारपौभेमास्यामपि पुव प परा्ुपादिति तत्राऽऽह --

स क्रियते ॥ १२॥ सचस्काला- याएुपिषटद्वेदकपेणोऽग्रीनपरिस्तृणाति । सदय्काल्तवेनोपवक्तययजनीयदिनयोः पतमानमेकमेव रिनमिलेवैरूपेण प्रवृत्तिनि* पत्तन प्रवृततया प्काठपं्या परं त एव । तपैमिति पूयः पेयः शालान्तरव- शाल्या्तेकस्यमिव सक्ताय तिषौ करेति न तिपद्रय इति मावः । मादद्रने- नोक्तं (पयक्ताला पोणम्‌" इति, तदपि वेददुपयेधे तहि पूवत एषं व्यास्पा-- सथो वेलेतेवपू्र परेयुः शो भरो चोक्तं प्मनिऽदि पुरै पेण वा करेति । पूर्वेण यदा तद पपरक एव द्वितीयो ऽग्यन्यावानमिष्मावईराहरणं वेदकरणं परित णमूपवापतः शवो भे कर्मगे वामिल्यादि यथापाठमेव पतो वैकसिपिकः । परेणा समनिऽद्वि यदा तदा पचक पौणीपातीमिति मादद्रानोक्तः पक्पतृनीयः । यन. नीय एव दिनिऽ्वाधानमिध्मवर्विरं परिस्तरणं च करोतीत्यपरः । पूतरान्तरेऽयं पतः पू्तनाभ्थां पज्ाम्यं पतमविकपतय। वैणेमापीमत्रनिष्ठतया व्याकृतो ग्यवस्थयेक्तः । सर करोति सय्करलायाभिति पक्षः सय्काटायमितरेति व्या व्यातः । अत्र मयकृता पयो वेति द्वितीयपकस्य पूतया कत्य निराकरगेन सदयो वेति व्यार्यातं, तक एव पतः स्पापितलवयर्यानं पत्रकः परथत्नाधित प्य सारथक्यातपादकत्वादपे्ष्यम्‌ | ूत्रा्तरषु चेतेव तखा नानापतततीकारत्‌ । पयष्कल परायमञनिहातानन्तरं परा परतरं तत्तःकाठाङमेऽपि पदारथक्रमेतेव का न्यायेनेति दशेपितुं प्थष्काटा- याुपरिषटद्रदक्मणोऽप्ोनमरिषतृणातीति दितं, कालामविऽपि कमपदारपपोरुमयो- कपो मा भूदिति । अत्र प्रयक्काल्प्मास्यामयमपरो विशेषः । समहः--शधःपदं दुष्यते मच उमावदच। च प्ैशः । नोहोऽस्ति प्रकृतौ नापि विकृतौ तद्िकारतः ॥

#गोकपु्तकेषु क्रियत इति स्थाने करोतीति वरते ।

$ष०्पटवः] महादेवङृतवेजयन्तीव्यारूयासमेतम्‌ । १०७

इति पुरुधिधिः समासः । भपश्चो पूते विषिः। मातरभिहोत्र^ इत्वोदित आदिव पौर्णमास्या स्त्रं भरक्रमयति भागुदयादमावास्यायाः। भश्राविशेषासरातरमिहोत्रं हृत्वोदित इति शरवणातपद्धयेऽपि पूर॑दयाद्धोमनियमः । तश्रोपक्मे तु भ्यवस्येति पमल सूत्रम्‌ । उदित ादिधये प्रतरमिशोतरं हला पौण- मास्यासतश्रमिवयेततु ग्यारूयानमपतमल्ञतम्‌ । प्रक्रमयतीति स्वध णिच्‌, परिकिणः कमार पररयतीत्य्षो बा । कर्मणे वामिति पाणी पर्ञारय । शकेयमिलन्तः । अनिः प्रताठनमदृटपकारः करणि शक्ततलक्षणो मच्मिङञा- द्वाकयरोषाच् । अत एव नोरा निप्तरणमात्रा्पूमावित्ेन तावन्मा्राङ्गमवि तु पष पत्ता्पतवनाक्घमिति न्यायतिद्धम्‌ । य्गस्य संततिराति यक्षस्य त्वा सेतत्यै स्ृणामि सेततयै त्वा यद्रेति गार्ईपत्यात्संततामुलप्राजी ९ स्तृणास्वाहवनीयासष्णीं दक्षिणां हुप्णीुत्तराम्‌ । गारईपलायतनादारम्याऽऽहवनीयायतनमा मयीदीक्रय विच्छेदवितां गुष्कदर्म- हक तनोति। तष्णोमिति प्लयेकशुतिपादष्य शालान्तरीयस्य श्दशनाचम्‌ । कि परयोननं पाठपदशनस्य, तूष्णीमिति श्रुया न्पायप्राम्रावक्तिनिवारणे यपा स्याद्िति॥ तथा हि राज्या मूतमन्युयोगामावान्न द्वितीयया सेस्का्तवं बोध्यते, गारहप्ाहक- जीवयोरपि पश्मीनिरधिष्टयोन ससकं मन्नन्तोरपरतीतेश्च मन्ञप्य सेतानकरण-' मात प्रतीयते यत््याविच्छेदयेति वाको । तस्माद्रादूपकारके प्रपान | तया चासच्छालायां यद्प्याहवनीयात्संतनोतीलेतावौकं कम विधीयते तथाऽपि शाखन्ते गुणभेदेन दधे न्ये द्तिणोत्तरे राजी विधते । तषा च त्रीण्येतानि प्रषान करमाण्येवेति। यतरैकसिमजनित न्यायेन मश्ाम्यापतनिवारणे न तमति, ततस्तु प्रतिप्रषान- मङ्गदृतिरेति मच्ादृततौ प्रात्तायां तष्णीमिति पाठपदर्घनमादृत्तिनिवारणा्षमिति तिद्धम्‌ । दक्षिणेनाऽऽद्वनीयं अह्मयजयानयो; सदने करोति । आहवनीयस्य ष दक्षिणमगे यत्ञिृिरुपेशनारथमापतने करोति । बहमप्तदना- चरणं निरस्यति द्नाज्ञणमरये आपतने । त्ारिनपरिमाणाहवनीयायतनस्य दक्षिणत, ज्ञसयेनोमयोर्पेषुमरात्यतवासासाद्यवपानयोामिने सूते पूवं ब्रगेऽपं

१०८ सत्पापाढविरदितं भरोत ` [ममे `

यजमानायेति निवारितत्वादुमयोमूयदलिणाव्यिति्यगायोगादन्यतरस्य ्राप्तावपि प्रथमस्य रहमण एव मुख्यै यजमानस्य तदनुरोषेन षिन ्तिकोणिऽपि च न दुष्यति । तथा च ‹ दक्षिणतञआयतनेो वै ब्रह्मा! इति तथा ‹ दक्षिणतःशय एतद्वै यनमानस्याऽऽ- यतनम्‌? इति च पषमानश्ुत्योरपि दततिणं वेच श्रितो यजमान इति शरुत्यनतरादि- रोधपरिहारोऽपि दर्पे । , पूष बरह्मणेऽप्रं यजमानाय ।

सत्यौ ताद्य 1 भत्र बरह्यजमानयोः पदे पूवापर फरोतीति व्याए्या-'

तमेतत्‌ | उत्तरेण गार्ईदपत्यं दभौन्स्तीयै द्द पात्राणि भक्नास्य न्यञ्चि भरयुनक्ति।

भरागमरातुदगमन्वा परिमोजनीयेम्यो दमीनासीयै तेषु. पात्राणि प्रयुनक्ति स्थाप यति । उत्तरेणेयदूर उत्तरेण प्रयुनक्तीति वोमयत्र सन्धः । द्रद्रमिलयपि प्रयुनक्ती- स्यनेनैव पेनघ्यते । तथा पत्राणि ` नयन्वत्यपि प्रतास्येलपि प्रघनिनेव- सेबध्यते । पृ्ातपरसरतनन्धः सामथ्पीत्‌ । ततस्तु पात्ाण्यदधः पराद्य न्यचि बिवन्ेवावाङ्मु. खानि ददे सर्वाणि प्रयुनक्तीत्य्वयः । दर दे दव सेमरतीति श्रुतेः

तन्येवाऽऽह --स्पथमिलदीडापर्नित्यन्तम्‌ `| ततश्चकार; श्रूयमाणे दम्या द्ाम्यमकेन वा पबषयते श्रौतस्य चकारस्य प्रत्यकं श्रूयमाणस्य ज्यार्यानाय । शरूयते हि-्फथश्च कपानि चेति 3 ` अत्रैकथिया कोदीकृतयो्ैयोः पदयोरथो द्वे पा विवक्षिते । "तद्वतं दवि दरेदमित्येतमोक्त, तद्यक्तौ कचित्कमिजात- परथवष्यति ततस््वेकभातिपदिकाथै एकोऽ्योऽेन ददतिः कायौ |`

तयपा-- >

, रफथं कपालानि।

सर्वाणि कपारान्येकं प्राजम्‌ । स्पपोऽ्याङृतिरित्यापसम्बः ।. अपतिः खङ्गः । महेमा वारणस्य | जापलतम्बसु.स्फथः शम्याः प्रशितरभिति .खादिराणीयाह्‌ । स्पथः शम्या च वहुमातरातरिति माद्ानः । दररशवङखेति बोधायनः । षट्निशङक- छेत्यन्ये । कपानि नूतनस्य मित्रस्य सन्मयस्य पात्रस्य शकठानि पुरोडाशाषिश्रयण.

“ योग्यानि । रौदिणकपषषु चाऽऽकृतिविधानात्तया मृन्मयानि कत्वा रेलाभिधिमागं

विविक्त पक्वा मङ्कत्वा कायाणिवा, न तु पोिकसिनते पके कपाठशब्दो युक्तः । उत्तनेषुः कपटिष्वविश्रयतीति दशनात्‌ । सोऽवयववाची । रोगेषु तु

¶स.ढ. टः रस्यत । रट. पद्रः । .

शः

४१०८] = महायेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 १०९.

विषानदिककं कर्तं शक्यम्‌ । ततर काशव गौणो भविष्यति कपाठपप्राप्त्थम्‌ | द्वितीयान्ता प्रयुनक्तीत्यनेन संबन्ार्थम्‌ । अ्रिरोतहवणीम. यपम्‌ । जभिहोन्र हूयतेऽनय। पाऽ्निहोत्रहवणी कु्ठक्षणटक्तिता । सां वैकङ्कती होमा. वात्‌ । यान्यनादिषवृह्ाणि विकङ्कतस्य तानीति वक्ष्यति । शयं लोकपति तङ्ैणवे नलमयं नेति मरद्वानः । वदद्धगसीति श्य मचदनद्रवरद्धा एषीका इति छिङ्गदिषोकमिति केचित्‌ । इषीका इषीकात्दशतृणानि । ४ कृष्णाजिन शम्याम्‌ । कृष्णमृगसवक्सप्रषमतत्‌ । शस्या स्फ्येन व्यार्पाता । आकारसतु यपाधैः । श्या षु युगनिहे प्रविष्ं काम्‌ | ॥ # उदूखल पृषढम्‌ । तत्ममाणमधेिद्धमेव | वरणस्य । हषदमुपलाम्‌ । छोकप्तिद्ध पेपाणाथौ मावाणौ कृतिनौ जातिवननै । खादिर५ सपं पालाशी जहूगाशवत्थीपुपश्तं मैकडतीं धुवम्‌ । वषट्कारो षै गायत्रिया इ्यनुबाके तोक्ततवात्‌ | शालानरीवं मानमाह-- अरननिमाऽयो बाहुमाञयो वा युखचलयो हं्पुख- मसेचना अग्रम्रा भवन्ति खक्तोबिला बाय सपुच्छध इत्येकेषा५ दस्त्योष्ठष श्टयेकेषाम्‌ । इदमश्िरोकहवण्याः सवस्य च मानं तयोमनिन्तरानभिषानात्‌ । मरर्निमाभ्य इत्यादि यचि खीटिक्गनिरशसथाऽपि सेचः समा वमभ इयदिभूजना सुवस्यापि अहणात्‌ । तयां च मानमात्रमेव द्तुमेण नध्यते । कारषिशेषः सचां चतद्रगमेव । ^ सुवश्याऽऽकारस्तु सुगाकोरेण विरुध्यते । यतोऽस्यावदानार्तेनैव सैसतवः । ‹ यस्य खादिरः सुमो मवति छन्द्तमिव रतेनावद्यति ' इति वक्येषात्‌ । अकषप्रमाणनि स्वलाङ्षपरममात्रनटतवेन च शान्ते विधानाच . । अमराय त्वक्तोषिढवः चावि" रषादजापि संनध्यते । अरलिस्तुःचतु्विशलङ्कटः । बहुरङ्कर्यम्रमारम्य जत्रुः हल्य दवि्त्वारथिवङ्कढ इति केचित्‌ । पटवंशवह्ले नौपायनमाद्वान यभते । छुं परदेशमावस्वमपि नौधायनेनोक्तम्‌ । मुखवल्यो मुलं मिरुमागादूष्वैमागो न तु दववदधिमन्र प्तमातिरितरथः । हस्य मुखमिव पततेचनं यातं ताः परचयतेऽनेन

११० सत्याषाढाविराितं भरोत [शपरषम्रन्न-

भ्रतेवनमितयुच्यते । हस्य लं भश्ुषटस्याषःप्णाटिका तत्तदशप्रणालिकमित््ः । जते द्रव्यं प्णास्या गच्छदश्नौ पतति येन रदेन वरभाग गच्छति त्तेचने कषठाग्रमभिमोऽवपिस्तदेवाम् यापां ताः । मवन्ती्यनेन नानाश्रुतिप्रम्यविद्धतोक्ता । स्वकसारा पै वृक्ला इति श्रु, त्वक्तः सप्त्पर्े त्तिर्‌, त्केमगि विमाज्यादिद्ग्वते- अहा खातं यापं तास्ता । द्वेधा पाटितस्य काष्टस्यानमगे कठं न कार्यं कितु खगमा समीकृत्य ततव विम्‌ । अपाटितस्य तु मध्यमागादभिकमागे विहं न्यूनमगि प त्वकंसमीपे यथा ठं मवति तया कायमिलर्थः । वायतस्य पुच्छमिव पुच्छे याप्तामिति दण्डे स्यूढाः परिणाह नतालत ऊर पाजपैनते पृक किंनिदि्यषैः। अमैकेषामिति वरिरोषदशेनाये न विकसपारथम्‌ । हेमुरुयो वायततपुच्छय इत्येतयो्ु. णयोरविरोषात्‌ । हसिन भो सष्ठ यात्तामिति विरुद्धो पतेहरेण ॒विकल्मप्रति- पादना्धमेकेषामिति वचनम्‌ । हंपुरुय इत्यनेन हसतयोष्ठय इत्यस्य विकरपः । यथा. शोभं कार्या इति बोधायनः । मरदवानः-अद्ुष्ठप्वमात्रिलः सुवो मवत्यरपपरदेश्- माघनिढाः जच इति । भज्ञ्याङृति पात्र सुचामिति शन्नानरम्‌ । आश्य्याडीं ङुटसब्‌ । माञ्यनिवापापौ साठी दनपवी । कुटहः पाषाणः कुटनताषनम्‌ । पातीं मेप्णम्‌ । पिष्टवपनापौ मृन्पययष | मेण दिस्य मेढनापे दवीं बारणम्‌ } वेदं माित्रहरणम्‌ ।

वेदो म्यार्यातः । बरहमणेऽवदानं प्राशित्रं येन हियते ` ततत्रं पा्ित्रहरणे,

गोकणीकृतिचमघाृतीति मरदवानः । आदशङ्ितीति काल्यायनः | मणीताग्रणयनमिडापात्े च ।

भरणीता आपः प्रभोयन्ते येन स चमसो वारणः । तयेडावद्ानाधानायैममि चमत

्रोणीकतमूनमये कस्ये प्तरि (1) प्रणयनार्थम्‌ । चकारो द्ा्यां संचन्धनीवः । एकामन्वाहा्॑स्याकीम्‌ ।

एकामत्यथतिदधम्‌ । मानुषे पातने च न द्व॑पत्तिः । भन्वाहा्यो त्यृलिमयः प्रिकयणायं दयतेऽतो मानुषम्‌ । पह पवि मानुषाणोति शुतेरनयेषाममावाचाथी ~ देकष्यैव प्रयोगस्त्माच पूवैण दैवेन संैकलकरणेन दवदत करयेलषैः ।

पएतेनान्यत्र . पिङृतिष्वपि पदरदरयमप्यकीकृत्य यथाकयनिदैवषु ददरपतपतिः कायेति ज्ञापितम्‌ । {

१

१ 9

ध्व्पटषटः] = महावेदहृतवैजयन्तीव्यारूपासमेतम्‌ । १११ -

एवै स्वशाखानुषरेण सचा व्यवस्थितोपादानृकषत्वं व्यार्यायेदानं शाखान्तर. नुपारेण वैकङ्कौकवृकलोपादानत्वं व्याचे-- तेषां यान्यनादिष्कषाणि विक्ङ्तस्य तानि । अत्र वाशब्दरामवेऽपि विकल्पो ज्तेयो रिरुदगुणविषायिकयोः शले रेकत्रोपहा" रायोगात्‌ । तृणं द्वितीयां शाखान्तरीयां विरुदरगृणमिधायिकप्मातुते वंशेऽविरे. भिनां(£)परदश्ेयलरभतो व्यारूयातवाननेन पत्रेण । तेषां नानावृत्तनानां प्राणप्र्म. च्छाखोक्तानां मध्ये यान्ययैकङकतानि शालान्तरे च भकङ्कतोपादानतेन निरृता. गि अ्च्छालायवत्त (यां च त )सेनानिर्दिडकानि तान्वमि विकङ्कतस्यैव । अग्नि होतरहषणीषुवयोः शालन्तरवदसच्छालायामपि ैकङकत एवाऽधवि्ः । तत्राकिकह्षः | इतरेषां तु षैकडतदृक्षनत्ेन विकल्प इत्यपैः। तव्राप्यहोमार्थानि वरणस्योति षयते | सत्राप्रतैव परणता विषीयते नियतैव । परिशेपाद्धोमा्पनिमिव वैकङ्तलेन पिकह्मः | अहोमार्थानि तु षारणस्य । शम्ादीनि सवण्पिपि । इदमनेन षकद्वं धयाएवातं यद्ाधानै पठयते शाला. नरे । तस्माद्वारणो भै यजञावैवरः प्याजतततेन जुहुयदविकङ्कतो वै यत्ाषरः स्याञनुहुयदियैतेनेति जेमिनीयैरदाहतग्‌ । यज्ञाषैवरो यज्ञपात्राणि 1 तत्राऽऽषनि- षटीनां सप्राषन्येना्गसव यत्त्व, तत्रेदं पात्रविषानमिति पूपः । विदधानतो यदा हवनीये सुहृत तेन पोऽप्यामीष्ट इत्यदिना । अ्निपस्कारतवाकगमदिषटपोऽप्यभनि. सेस्क।रल्वेनाऽऽधानरूपा एवेति ताततामयज्समते वाकयमु्कृष्यते प्रकरणातेनानारम्यं विधिवाकंयमिति । दशपूरणमपषयोरगनिटेपि वेदं गच्छति परकृतौ । तपनि यानि होमा- खौनि विकङकतस्य तानीत्येको वाकाः । दितीपस्तु यन्यहोमायीनि तानि वरण" स्येति । एवमेव महद्रानेनप्युक्तम्‌ । ञ्चं रक्षणं याज्ञिका उपदिशन्ति-- आयामं पञ्चषा कृत्वा चतु वाऽ्रतो द्वयोः । उपान्तः पात्रिप्युक्तो हविराश्रयमावतः ॥ १ ॥ उपन्त्यमागे विरः सव्येन पमो मवेत्‌ । सोऽञ्चल्याक्रतिरुदिषटो बिमत्र च वतुम्‌ ॥ २ ॥ पडङ्करं बाहुमाभ्यां तदेन च निन्नता । अरत्निमानि हस्तस्य तमानं विहं स्मृतम्‌ ॥ ६ ॥

१ ख. छ. द्‌. "मस्म । २ च.क. "निवार । द छ. ट. शवरः । ४ क.ण, च, "वरः। छ. २. ्ववरः । ५क. ग. च. छ.ठ. "ववरो । ६२. वेद॑ ।

१९१२ 1 सत्याषाठदिरचितं भीतस [प्रथमप्ने--

वि्ाराधन निम्नं स्यद्न्यमागेऽप निर्णयः 1 मागेऽन्िमे मोवा दरयेत च विसृता ॥ ४ ॥ तस्या मृते हैसपुलं ह्तयोष्ठमुलमेव वा । विल्मणाठिका तावतरयनतायुस्पेतः ॥ १ ॥ करणो पुषिरौ आवापार्योक्नोदितौ तेथा । वरस्य वु पदं स्यादय दण्डष्य लक्षणम्‌ ॥ ९ ॥ अविशिष्टा द्वौ वा मागौ दण्ड इतीर्यते । तप्य मूढे मवेत्ूढः परिणाहो नवाङ्कढः ॥ ७ ॥ अनते पशवाङकढः -छदंणो यच्रतो वरो मेत्‌ । दण्ड एषं छचां काकपुच्छतवं प्मुदीरिम्‌ ॥ ८ ॥ यथाशोमं चः कार्या. इति बौधायनोऽतरवीत्‌ । शाखान्तराज् विक्तेयं विशेषा्तरमन्र यत्‌ ॥ ९॥ भरद्वेशमात्रताऽपि स्याद्रौधायनमताद्व तत्‌ । दण्डो मागद्वयेन स्यात्तं मागद्वयेन च ॥ १० ॥ उर्वमेकेन मागेन ओवा चेति यथाैतः 1 छनः पह सवेण स्यरुक्तवृल्ञा अथापि वा ॥ ११ ॥ भैकङ्कतयो वारणानि पात्रा्यन्यानि पर्वतः । भापलम्बेनप्युक्म्‌ -“ एतेषां वृत्ताणमिकष्य चुः कारयेत्‌ इति । एतेषां ` सदिरपटाशाशचत्वकङ्कतानामन्यतमेन वृक्षेण सुचः कारयेदिलर्थः । अत्र मरातदोहुपात्राणे युनक्ति । अत्रापि द्रदमित्यादि पूर्वत्‌ । तत्र विशेपः प्ायदोहपेम्य उपवेषं शाखापवित्- ममिषानीं निदाने दोहनमिति पठेव । असिेत्रह्वण्याः तर्वतेन प्रयुक्ततात्‌ । पिधानं तु नि प्रदेहि । अत्रासिन्कलि | इतः पूरव सेनयत एव प्रयोगो मच्रनमणानुप्तरेण प्रदशितः । तत न्यूनं शाता. नरेण पूरणौयंपूर्दुदिकरणं, तद्र िंहावलोकनन्यायेन वक्ष्यति वेदिकरणपमये, तद्वदिहापि पामध्यपिद्धौ विशेषौ. व्याच्े-- अत्रासंनयतः पवित्र करोति । सायंदोहामावाततदर्थमक्ृते अत्र॒ काछे करोतीत्यर्थः । इवं पंनयनममावास्यायां द्ा्तायणयत्तिनः पमस्यामपरि | दरोऽपि च ‹ दा्षयणयज्ञेन पुवर्गक(मो यनेत पूणै- मति सनयेनतरावरण्वाऽमिक्षयाऽपावा्यायां येत ' इति वयति च ! ततु पवये

4“

४व°पटटः] महादेवछृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ११३

भयोगौ पानाय्याविति शरन पौमातोमतिकम्य दर्योग एव कथ सृश्रकारेण प्रद शित्‌ एति शङ्कापि निरस्ता । पर्षविशेषुपयक्तौ विशेषौ लेताकृतवोपवपतीला. दनोक्तौ ।

पेनयतः पकर पूर्वकृते पतप तिद्धेऽपि पायेदोहकाडे एतयोरपि परिन्रयो, भकरणेन पवित गम्यत हलाह--

पेते सेनयतो धार्यते । पूयते धायेते । अारणे तु प्ायशनित्तमित्यधैः । दक्षाय सेति प्रणीताप्रणयनं चमसमोदाय॥ १३॥

चमपप्रहणात्कास्य यृन्मयं त तूष्णीमेव । तथेवाऽऽपलम्बेनप्युक्तम्‌ । कुत एत. दिति चेत्‌ । कासद्रभ्यं हि न क्रव्थमतो न प्रकरणेन गृहीतं ततस्तु प्रकरणूहौगो म॒श्रो न कास्यमपे्षते | नपि कांस्यं तेनामवेति तस्पोप्राकरणिकष्वात्‌ । तया च वि्ृतौ न पृरुपरम्यातिरिशः ।

बानस्प्योऽति देवेभ्यः शुन्ध देवेभ्यः शुम्भस््र देबेभ्यः शुध्यति जि; मक्षालयति ।

अषरित्ययीत्‌ । अत्र प्रसेकं क्रियादशेनादपतीतिक्रियायाः प्र्ञाकनप्रकाशकस्वद्. नस्पस्योऽति देवेभ्यः शुन्धसवेस्येको मन्रस्तथाऽन्यौ दवौ । प्रयाणा कर्मकरणानां ` पु यतेय पमाणं नास्तीति बलदिकरमन्रता न कट्प्या । नेष्टाएयक्तेन चार्थो निपद्यते तरिः ्लाठ्यततीति स्ाम्पाततिधानात्‌ । मन्रविकलस्याएोपदुष्त्वादभ्यापताङ्गता म्राणामवगभ्यते | तेन ब्रीण्यि प्रलषाटनानि समच्राणीति सिध्यतीति माव्यकार; तदन्ये नाुमन्यन्ते । कुतः, देवेम्प इत्यादित्रयमुचर्ितिकरणेन शराखान्तरीयनास- णद्येवातुवारो न च दिङ्गप्रातानामल््टिङगतवात्‌ । तस्मा्पोपदिष्ं ब्राह्मणवत्‌ इति भवदेव समुचय इति पै एक एव मच््तं समुचय प्रथमं परत्ालनं ततो दवितू- प्णीमिति पक्षमेव सध्यानूवुः । [ यत्न ]पूत्रकारप्येष् मन्ननानातवे तत्र हि करोत्येव मयत्नाधिक्यम्‌ । यया शक्रं॑त्वा शुक्रायामिदयतिशहमिति भहुवचनान्तमतचछ्ववं भयुङ्के । वैखानततन सकृद्मकषठने मनन विनियुक्तः पर्ोऽपीत ्ञायते ब्राह्मणमेव पिनि सोनकमिति ।

तथा च प्रकृतौ पुरुपारथतयन प्रणयने पाश्वे विधत्ते--

# नेलस्व प्रद्ित इति ष्यषातेन सेषन्धः ।

१ क.ल.ग. च. छठ, "मादते ॥ १९३॥ \ख. छ, ठ, स्ाप्रकरणित्वा' । १४७.द. इ, नपा? । १५

११४ सत्यापाढापिरचितं भौतसं- [षप्रयम

क५सेन ब्रहमवर्चेसकामस्व भणयेन्न्मयेनान्नाधकामस्य ।

बहवर्चपतं वेदयेदाङघथज्ञानानु्ठानास्थां यो यनमाने। वर्चः - शोमामात्मनः ` काम~ यते तस्याधः कस( ते )न पत्रणपः प्रणवेन्टरन्मयेन पत्रेणात्नायमन्नमचीत्यन्नादः अ्रृ्टास्या्नादस्य मावोऽन्ता्ं त्कामस्य यजपरानघ्येति पूर्वत्‌ । चमत्रनापः प्रण येदिति शालन्तरीये दीपूणैमापपक्ररेणे पठितम्‌ । तद्वाक्यमङकत्वमविद्यति प्रणयनं भरति चमप | जप इति द्वितीयया सेस्कार्त्वमवगम्धते श्रणयनेनापः सेस्ुयीरिति । सेस्छतानां च विनियोगः प्रणीतामिरैीपि संवोतीति। न्यायदशेन उदय दृष्ट पैतव- मेव स्थापितम्‌ | प्रमौतानामादाय ष्टिष्वानयतीति सूत्रकरिणाप्युक्तम्‌ । यदा न संय- बन्रयुक्ताः प्यु्तदा न प्रतिनिपरं विदेष्यात्‌ । यदि प्रणीता न व्िदिरन्याः काश्चि दापो यजुपोसूय ताभिः तेयौतीति । वते ज्ञायते दष्टभेतवमाप्रतिपते पूत्ृतामिति | तेषा यत्राऽऽञ्यपयपतो नरौ श्रपण रयेत ततरते प्रणय॒तीलयेवं व्यति । तस्ासिषट- प्वानयतीति सूत्रेऽयै एव निर्ष्टो वादं तु प्रणोताभिहैरवीपि यौतीति न्पायशाे दशचितमेव । अन्यथा कः प्रङ्कशवर प्रणोतानाम्‌ । तस्ाद्धविःियवनार्थः प्रणीताः ॥ अदृष्टरथत। चावगम्यते, यत॒ उपनयनादिषु प्रणीतप्रणयने विधत्ते | आह च मर. दवान स्कपतस्यमु प्रमीता इति .। एवं च प्रणयनप्याद्टाधतवे दरशपू्णमापप्रकरण" पठितानां सर्वां यागानां प्रकरै्डीतस्य प्रणयनस्य पगीज्गता सिध्यति । दृषा- यैतवमात्रे ठ्‌. पुरोडाङामानाङ्गता स्यादृषाडुागपतनाय्ययागाङ्गता श्रकरहीगता बध्येत । तस्मात्तौ प्मानविधानाविति पूतरकारवचनाचादृष्ार्, तथा प्ैयागाह्गता युक्ता । तथा प्रणीतान्ा्येषु च प्रणयनसतुतिः पमसतदशपणैमासयागफलागैतेन दष्टा चादाय एव युक्ता भवति । एवं वा दृषटा्थप्रणनयने व्िनियुक्तानामप्यपां संयोगे(ग)षकलन्यायेन = हविःसुयवनातेनैकदेशस्य दृशटरभतवेनाविनियुक्त्यापि शाल्ञानतरबखाह(दटायैतेऽपि न कञ्विदोषः । न. चापः प्रणयतीति द्वितीयानि- देशादपां प्रणयन इति वाच्यम्‌ । प्रणयनव्यतिरेकेणान्यस्य कमरणः प्पैयागा- येतवेनाटषार्थप्यपंमवात्‌ । न च हविःपयवनोपयोक्ष्यमाणस्य संस्कार इति वाच्यम्‌ । प्रकरणैः सकैयागार्ैत्मवग ॑वाध्येतेत्युक्तमेव । तप्मात्सक्ूजदेतीतिव- द्वितीया व्यर्येया । ततेः प्रणयनमुपाह्ुयानप्तान्ययागाङ्गमपीति तद्धिृतिषु केव. दाज्ययागपश्मिततादिष्वपीति । प्रणयन का्मेवादृ्ार्िति सिध्यति । नेतु चदि पशौ प्रणयने स्यात्तदा पवित्र छरत्वा यजमान वाचं यच्छेति तपरेष्यति, वायतः पात्राणि पेशति, परोितेषु वाचं तिखन इति कमनियमो वध्येतेति चेत्‌ । न। नेदं कमनियमार्थं पशौ सूत्रं वक्ष्यति, कं तु पशावप्राह्तपविन्विवानार्य तथेवाप्रा्ता-

१क.ग्‌. ड, कस्विन । रट, ड, याजाः । 3 क. ख, ग. छ, ट, "गवता ॥

५

$्च०्प्टढः] महादेवक्ृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ११५

विपतगीकाठविधाना्थं॑च । पं प्रातदोहविकारं वक्ति । प्ादेहि च सायंदोह- कृतपविर्ज ग्यते । परो तदसंमवत्क कार्यमिति जिज्ञाततिते पकिजकार्ये चेद्रकभराप्त उप्तं तदैव कार्यमिति दशितम्‌ । बह्मणि सख्स्यानमवस्िते पवित्रं कृत्वा बहननपः प्रणेष्यामि यनमान वाचं यच्छेति ष्यतीति वक्तव्येऽपि यथा चोदकप्राप्त कर्मणे वामिव्यादिनोक्तमेवं ब्र्मनि्यादिनेोक्तं प्रा्तत्वदिव यथाकाठम्‌ । अतोऽपरं पकित्र- करणमेवोक्तम्‌ । वाचं यच्छत्या हविष्डृत इति यानमाने हविष्कृता वाचं ` विनत इति चाध्नयैते वागिरगकार्य पशावतंमवाद्वाङूनियमविधानमपि : निवतैते । कुतः, नियमस्य स्माप्लपतेमवायावत्कर्म्तमाक्षि वाङ्नियमः प्रामुयात्तच नेष्टम्‌ । तस्माच यद्धविष्ृराहनालचो पूैतनवाद्ुनेयमव्यातकतंमवसतवदेव ` नियमोऽथ लाग इति न्याय्येन तु भर्ृत्युक्तविकीकालामावासियमाङ्गीकारामाव इति युक्तमिति वकुं यजमान वाचमित्यादिना नियमस्तद्वसर्मच प्रदशितो _यनमानप्य | तप्याध्व- रपि भ्रणयम्वाचं यच्छति हविष्कृता विदधत इति वि्तगीमवेऽपि यजमानवदेव विप्काढप॑म इति सा्षदेव दशशितमाध्वर्यवं यथा याजमानम्‌ । कथे, पक्त्र कृत्वा पमरष्यति पमृशति प्रोक्षिते विपूत इत्यघ्वयेखि करम भदरितम्‌ । यजमान वां यच्छेति ंपरषकाा्नमानस्य परदशितमरभीत्‌ । यदि प्रणयन्वाचं यच्छतीति चोदकपरा्तं नाङ्गीङृतं स्यात्तदा कः प्रज्ञो वि्तीकाटविधानस्य | न च वाग्यतः पात्राणंत्यनुवादनलात्प्रा्षस्य विप्ैकाङविधानमिति वाच्यम्‌ । वाग्यत इति बिषैर" मावादतिदेशामावाच कथं प्रातिः स्यात्‌ । तस्माल्णयन्वाचे यच्छतीति नोदकपरा- पस्य वाडङ्नियम्य व्याप्यं पदार्थं पूवोक्तन्यायेन द्शीयन्विर्मकाठमेव ददित वानिति प्रणयनानृज्ञाटिङ्गमेवेदं न प्रणयनपरितैस्यार्थं परित्रे कतेत्यादि वचनमिति सिद्धम्‌ । न च सरति पशौ प्रणीताप्रणयने पटपरोडाशे प्रणीतपात्राप्नादनमयुक्त- मिति वाच्यम्‌ । पञ्ञौ प्रणयनस्यादष्रथत्वमा्र्युक्तष्य न प्रपङ्घेन पुरोडाशे दृषटद्वाराऽपयुपकारकता मवेत्‌ । तस्मासपुरोडाशारथमन्यदृ प्रयोजनमेव प्रणयनं कायम्‌ | अदृष्टद्वारा प्रङ्गनोपकारे सत्यपि दृष्टप्रयोजनस्य प्रङ्धेन सिदूष्यभावात्‌ । न च भपदधेनादष्टद्वारोपकारिणीनमपामेकदे रेन दषटद्रारोपकारकत्वमपां प्रघङ्गनैव स्यादिति वाच्यम्‌ । भ्रणयनमदषट्रारा भ््गेनोपकरोति तत्पाघनचवेनैव विनियुक्तानामपां कर्मी न्तराणां साधनत्वं न परपङ्गतिद्धमिति युक्तम्‌ । यथा पृशवर्थप्तमवत्तवान्याः प्रयोगेऽपि तस्यास्तदरत्ेनाविनियुक्ताया न पुरोडाशेडा्ैतवं प्रपक्गेन ष्यति । तत्तथोपकारान्तरेण भ्रक्गादुपकारकं . च रूपान्तरेण पस्गदेवोपकारकमिति प्रणयनान्तरमेव विहितम्‌ । यदपि काल्यायनप्तम्बादिमििरूढपशौ प्रणीताविधानं तत्तेषां शाचखान्तरेाग्री- सोमो प्रणयनं प्रतिषेधति । तम्पतेन तदिकृतौ निरुढेऽपि प्रतिय परति पुनःप्रणयन भतिपरतवार्थ प्रणयनविषानमिति 1

११८ सुत्यापाढविरवितं भौतसन्रं- (एरपमप्रनन--

देश सौर्णषु दभु दरमरिधानमाच्छादनं पात्ररिटस्य । उत्तरतडपनारो विहार इति परिमापितत्वदत्तरेणेव प्रणयनम्‌ । केषित्मायोगिकस्तु दरिणेन वनति तमपूढं चिन््म्‌ | ता नेङगधन््या सम्स्यानात्‌ ।

' न च्यत प्रणता एव, आ पैस्यानात्सस्पानपतमीपि क्रियमाणासणीताविमोका. समिधः ।

सेविश्षन्तां दैवी्िश्चः प्रात्राणि देवयज्याया इति

सपवित्रेण पाणिना पात्राणि संमृशति ॥ १४ ॥

इति हिरण्यकेशिखत्े प्रथमपर् चतुर्थः पटलः ॥ ४॥

स्फयादीनि । अङ्गेन पवित्रं प्राग्रुद्रं वा हस्ते नियम्य तेन हसेन तमु" शति । यथा टोके वालादिङाठना् पम्यक्छशति तथा प्राणिना परति पत्रा णीति दर्येकत्वात्सकममन्रः सर्वेषं स््शनम्‌ | सेमहः--स्शासायां न पुरु बेरिहृतिखया पौणमास्यां न वर्ष आहतिः परशाखया । खश्चास्या तु परुः पयसि व्यवस्थितिः । दर्म्ृतिरगुणकर्मपत्रेषु होमिषु । वैकङ्कतं पके चयासरणीतानां द्विरूपा । काम्ये पात्रे न मन्रोऽस्ति निचये हयपत्यङ्गता मनोः | इति सलयापाददिरण्यकेिसूत्ग्याख्यायां भरयोगवैनयन्त्ां महादेषृतायां मथममरशने चह; प्ट; ॥ ४ ॥

अय पत्मः पटलः ।

दक्षाय वानसपल्याऽसीखगनिहोच- इवणीमादत्ते वेषाय सेति श्म ¦

निर्वपार्थमादान एवंसनिहो्हवण्या मच्रो न पशौ प्रोक्षणम्‌ । आदत्त इत्यम, यत्र पेनध्यो । ग्रहीतु शक्यत्वादक्षिणेनैव हस्तेन । द्वयोरत्यागो यावक्ञिवपिपतमाति 1

स १क.स.ग, च, ध्यत्वा

2

1 #

वपण्पयडः] महादेवक़तवैनयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ । ११९

भतयषटमि्यादयनीये गाशपत्ये वा निष्टपति । अरातय इति मच्रान्तः । गताधैम्‌ ॥ न)

यजमान इविर्निवेप्स्याभीलामत्रयते । अनुज्ञां यजमानं च्छति । मवसति। यनमाने | अगे हविनिरबप्स्याभीलन्‌त्रयात्‌ ।

अदृटामेतत्‌। परतिवचैनदातुरभावाद्नुभारित्युक्तम्‌ ।-आत्मतैसकारतेन दृष्ट्या वुं शक्या । याजमाने निषपेति । नात्र वाड्नियमटोपो विपिपामथ्यीत्‌ । प्रणत उक्ते करोतीति पूव प्मिपितं, हवित्ीहयो यवा वा, तरीदिमिथजेत यैर्वनेतेति श्तेः । वाशन्द्ामग्रेऽपि न पतपुचयः परस्पसैरेेेऽप्ताषनत्वावगमात्समुचयस्य । द्न्यान्तरत्वा्न त्रीदिमिनीपरि यैरि मवतीति वििद्रयताधमिय।ऽ्दोषहुोऽपि पिकटप एव युक्तः । विङृतावपि विजातीयेऽपि हविषि नोहः पवां हविषटात्‌ ।

उवन्तरिस्मन्वेमीति गच्छति । यत्र हविः शकटे तिष्ठति तदभिपृखो गच्छति । अपरेणाऽऽहवनींयमप्रेण वा गार्हपत्यं नद्धयुग५ सपरिः णत्क र दकटमवस्थितं वरीहिमय्यवमद्रा भागीषपुदगीषं वा ।

म॒वतीति दोषः । आहवनीये गार्हपत्ये वा हवीषि श्रप्यन्त इति वक्ष्यति तदनुषा- रेण भ्यवस्ितो विकल्पो गार्हपते वेति । कृतः, अपरेण वाऽऽहवनीयमिल प्रश्रे षिद्यमनिऽप्यप्रेण वेति पुनभ्रहणात्‌ । नद्धं युगं यस्येति तथा, ईपाम्यं बन्धनप्रकारेण बद्धं युगं यस्य, पपरिणतकं परिणद्धान्यावस्थिलय्ं शकटोपरि समन्ततो बद्धं कटादि तेन युक्तं सपरिणत्कं शकटमनः, जातिवाची शब्दो न सैस्ारवाची तेन सिद्धमेव रौकिकं आद्यम्‌ । जवत्ितमपरेणेलन्वयः । ब हिमदयवप्रेति विकल्पो त्रीहिभिरिष् जीदिभिरेव यनेताऽऽग्रयणाचौैरिषट यवैरव यजेतेति शाच्रन्यवस्यया । अनारव्या- अयणस्य चिच्छाविकलपः । ब्रीहयो यक्िन्पन्ति शकटे तत्तया वरी हिमदिति मादृषषा- याशनेति न मकारस्य वकारोऽयवादिम्य इति यवादिगणपरितैख्यानात्‌ । प्राची व य्य तत्तथा । तथोदगीपमिल्यपि । ईषे शकययुणयोः सधानकष्ठि विशेषङ्ते ।

१क.ख.ग.च, नीतिहरु क.ग,च, छ, ट.ठ.ड. श्चन दा?। ३क.ग. च. छ. द.ठ, द, वेगसा ।

१२ सत्याषाहविरचितं श्रौतसूत्र = [पममपभे-- धूरसीति तस्य दक्षिणां पुरमालभ्य ।

सपूै्ाद्िभिः । पूरय बध्यते बहीवदलगसयानम्‌ । माटम्मः सरश । पूीम

इति मच्रानः। स्वं देवानामिति षव्यामीषामारभ्य जपति । नायमाछम्मे म्र मालम्मानन्तरं जे । ेवूतममिति मच्रानः । जपत्वाचातुः- स्वर्थम्‌ । विष्णु्तवाऽकध्लेति सव्ये चक्षे दिणं पादैमादधाति । स्यापयति शकटमरोदुं द्टाधतवाततेन स्वशौनमानरं पदेन कृत्वा पादं नापतारयेत्‌। अद्रतमित्यारोहति । शकटपुततरपदिना$ऽरोहति । मा हरिति मशरान्तः | मित्रस्य त्वेति परिणहं मेते । मात्वा हि पिषमिलन्तः | उरु वातायेति परिणहो द्वारपपश्छादयति । यत्र हविनिहितं परिणि पत्र तद्वारुद्धारथति । तावानेव मनः । त्रस्य त्वेति पुरोडाश्यान्परिणहं च मेक्षते । पुरोडादयानपुरोडशा हीन्‌ । प्रयेकं मनर द्रवषटपकतवात्‌ । हविमीतरविषकषथैकव- चनं मन्रगतम्‌ । मच्रान्तः पूरवत्‌ | ऊर्ज पतेति पुरोडाश्यानमिषदाति । पुरोडशपताभनमाश्रविवस्या मनर एकवचनमेव पैत्र गतार्थम्‌ । एषो मपि परदीलातमाने भलमिगृकषति । मास्मान ददयदेशसपं भलक्तयातंपायाहमस्मीति इदयवेशेऽभिमृशति । स्ति ` उदकस्पश्ैः । अपहत रज्ञ इति हतस्वृणं लोष्टं बा निरस्याप उपसृहय । निरप्ने मचः । श्रौतमुप्स्चैन्‌ । तयोरममि तु काल्यायनः--अविचमानिऽभि. मृशेत्‌ | जनेन मनन । ‹ चु नम्ये मृरोत्‌ ' इति ते; । दशहोतारं व्याख्याय । वाक्यश्चः पडित्वा चातुःसयैण जपर्पतवात्‌ । चित्तमाब्यमिचादि माधवि. समन्तो दशहोता इशहोतृनामके भन्नो होतृविनियोगे पवृततिनिमितत ज्ञेयम्‌ ।

१्.ल, ग. च. पदवद्‌ ।

८

¢

4.

१प०प्टः] महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १२१ “ शूप पतिप्रे मिषाय। तूष्णीमेव |

यच्छन्तां पञ्च गोपीयाय वो नारातय शति पुष्ट पूरयित्वा । पुरोडादयानेकेन मुष्टिना पूणं गृहीत्वा । छच्पोप्य ।

. षामहस्नेन गृहीतायाथवा श हवनीं निषयिति वैसानपोकेसतस्यामशनिरो तरह व्या मुष्टिोप्य रेचयित्वा गृहीतं मु ठष्णीमिव मन्रस्य पनिभिना छिङ्गेन च पूरणं भ्यव विबेः।

देवस्य स्वेति पविन्रान्त््वि चतुरो

पुष्टीनिर्वपति तिरयञषा ठुऽ्णीं चतुम्‌ । पवितरन्तहते शेप यत्र प्त्रे तत्ैवासे जष्टं नवेपामीलन्तेन निर्वपति पृष्ठिमात्र- मेष तस्येव चतृच्यावापातन चुरणामावाप उक्तोऽपि । निपसतु दचेवान्यथा तस्या मावापोऽदटयैः स्यादश्निहोत्रहवण्या चतुरो पुषटनिर्वपतीलापलम्बोक्तेशच । चतुर्ग. मेकवारं निर्वापः सेमवति सुनि मदीहुमपापथ्योत्‌ । यद्यपि चतुर्‌ इति द्रव्यगता सेष्या तथाऽपि तरिधनुषा तूष्णीं चतुपमिति क्रिषाम्यापस्यव विधानात्‌ | न च चतु यष्टिपरिमित्थेको निवाप्तादशानां त्रिवैनुषा तृष्णीं चतु्मित्य्याप्र इति वाच्यम्‌ । चहुरश्चतुर इति वीप्पाया अश्रवणत्सक्र्यैव निवपिष्य चतुर्मषटिमात्रपरिमिततवं चतुर हत्येतेनावगम्पते | मषठीनिति मुष्टलेनेदेदयत्वास्मतिमुटि द्रम्यथक्त्वादम्यवृत््या निव पतीति गम्यते । तथा च चतुमधत्मक एकः पदरस्तथाऽपि चुवेण गृहेतमाज्यं मन्त्रेण पेसृ पुनर्हयमाणमपृछतमेतेति । यथा द्रनयकर्वेऽप्यवयवस्य सुवमात्रतेन परिच्छि्तत्वन्माततरेमन्र पदूर्कलेऽपि मुषटिमानेनावान्तरद्रनयनेदादरज्यधथक्त्वेऽ-

स्थावर इति न्यायास्लेकं चतुषु मुष्टिषु निवापमन्राह्त्तििर्वापा्गं च पुष्िपूरणमा, वाञ्च दृष्टाय तदपि सयक्तन्कापवर्गोणीतयेकस्य मुटः पूरणमावापो निवापशच तेवा न्येषामपि तथेव मन्रोऽवि प्रतिमश्यावतिते । तथा चायम भवति देवस्य लेति सुषा - श्चतुरो मु्टनम्येकं मन्नेण निर्वपति । आवापतु प्म्यतिद्ध एकैकस्यैव पूषेमा वृत्या दर्यष्टयक्त्वदिव पूरणमभि तवेव । एवं विशिष्टविधिनैत्सगतश्चतुषपैपि यच मिलयादिमनरषु प्रािप्वपवाद्वा कथ त्राणं दशयति त्रिरिलयादि। ्रिधनुपेति प्ा्प्यातु- वाद््टष्णौमितिविवानार्थः । यच्छन्तामिति देवस्य तेति च यनु यनुःशब्देनानुय- तेऽनुवादगतमेकतवं न विवक्ष्यते | अथवाऽलच्छालायामश्रतं प्रये यजुनीनुवदेदस्म- द्ा्यणं तथाऽपि पाङ्स्थव निवापतवात्वौऽपि चतु्भमुषटिनि्वापसतष्णीमेव विधोयते । तया च यच्छन्तामिल्यस्यामि निदृत्िश्चुर्य । अत्र॒ मुदि पृरयिसेति मुष्टिना पूणे १६

ष्र्‌ ` कत्याषाठविरपितं श्रौतसूत्र [पपरषरत्र-

गृहीतवेलरभः । तेनाध्वयोरेव मुष्टिनेति ` सत्ानरहो मवेत्‌ । यदि युष्टिमितमिति तदा याजमानमपि स्यात्तदाऽऽघव्थवज्ञा वध्यत । निर्देशाद्राध्यतामिति चेत्‌ | न ओेप्येति समानकर्कलवं चतुरो मृषटीनिलयनेनातवदधं स्यात्‌ । तस्ानपुष्टिना गृहीतं घान्यमेव पुष्टः पर्णमरहणेन मानम्ैतिदधं न तु ततर विभिस्तदेव ठक्षणया मृषठशनदेन ग्यकतमिति -निरुप्यान्वापति । निरप्येति करम पाठादेव सिद्धिः । तई तिर्यनुषा तूष्णी चतुर्भिस्तु, तेन निरुप्यवान्वावपति । अभिहोत्रहवण्या नि्ैपतीत्येतावता तंबद्धाया `निद्त्ताद्ध सतनान्वावापः } तथा कपुषटिनिर्वापा नेऽपि ` नान्वावापत्लप्याव्यवानङ्गत्वादियपि सिष्यति त्रधनुष। वूष्धौ चहुं गिरुष्यान्वावपतीति पवन्धादन्ययाऽनुरकष्यीकचेति कं ृषटमाज्निरवीपं स्वेतः न ज्ञायत इति प्रयोनन। ए््टमुक्तमापलतन्भेन--चरो मुष्टोनिरप्य निरतेषनवोप्येति । एवं चैकैकस्यै देवताया एकैकं मं निरुप्य पुनद तों दवितीयमिल्यपि नेत्युक्तम्‌ । पदार्थो हि नतर्मुधातमको निवापरोऽप्याव्यवा एव मष्टय जश्चिता्च पदार्थानृप्तमयनायेन कत्लमकेकमिलनेन कण्डानुप्मयो हतरलषैः | तौ समानविवानाविति परिमारितवादन्येषामप्ययमेव विध्यन्त इलयाह-- पूतेमेव कटपेन यथादेवतएत्रं एरो दां निर्वपति । नायमतिदेशोऽपि तु परकरणदतेनैव कलमेन विधिना यच्छन्तामिलयिनतय्ैः । उत्तरं ययतति एरोडारग्रहणमुपां॒याजदेवताया आज्यनिर्वापो `मा भूदिति । भभ्मये जठ निर्वपाम्यसोपोमाम्यामिति हि पठते नोपांदुदेवतिति भावः । अस्नीपोमीयपकत पोणमस्यां देवस्य सेत्यदिकमलुदरलया्ीपोमाम्यां जुषटं॑नि्ेपमीति निरुतेष्वेव निर्वापः दर्शे चञ्िधानन्तरमिन्ासियां कृष्टं िषेपामीति शालन्तरौयो मरो बाह्म" गेऽनुसदिते द्रटम्यः। तृष्णीं चतुम्‌ । अपरिमितमेवावरन्धे प्त एवमेवाुपुवे« हवी शपि निवैपतीति वहुवचनतपुरोडा श्रय गम्यते | न चायमूहेन तिष्यो न ग्रकृताबुहो विद्यत इत्यूहप्रतिपेधात्‌ । पवद्पामिप्रयिण व्रह्मणम्‌ | एवमन्येष्वपि मननेषु ज्ञेयम्‌ । विना शकटं शालान्तरीयं कल्षान्तरमाह-- पत्यं घा निर्वपति दक्षिणतः स्प्यपुपकृष्य सवौञ्शकटमव्रानुकवा ‰। यां नम्य शकटस्थे हृतायां न श्रर््यनि तस्यां सवज्शकटमनराज्ञपती- लमिषानाज्न हि दूरप्यनि कृतायां शकटमचप्रापतिरस्ि । वाचनिकः प्रतिनिपिच्नन- + धकपु्तसु उकयैतिसयाने जपतीति बवति । १८, ८. उ.सिद्ेः। क. ख. ग, च, न, ट. ठ, ड, चेति ।

५१ पकः]. , , महावैवङकतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 श्य

५. पश्च सेन यनुष्करणानङ्गीकारात्‌ । तस्यां पालयां निवपतीत्याधारता हविर्मात्ाधार्‌- ` . स्वा तु क्रियाश्रययोः कर्मृकणोराधारो मवति पात्री । अथवा प्तामीप्ये समो प्ा्नोपतमीषि स्यिता निषैपतति शष एव पूररवचातुःसवेण जपः शाकटमन्तराणाभिव करणमन्त्वातंमवात्‌ । देवस्य त्वेत्यादयस्तु यथापूमेव । प्रत्या अधसतादक्षिणमगि स्फयमाङष्य स्यापयित्वा । वैखानत्तेनोक्तम्‌ ‹ अपरेण गार्हपत्यं स्फ्यं निषाय तसि- न्पत्रीम्‌ ' इति । ४ व्रहृतमनुपषत्त-~ इदं देवानामिति निस्प्ानभिगृशतीदु ` न; सहेति योऽधि निर्वपति । । येभ्यः स्काशाजिवापः कृतसतान्परिणहि पाञ्यां वाऽवशि्टान्‌। यततोऽपीलयपिशब्दा- सूवेषामल्यागसतेन दवितीयमच्रेण.निर्स्ानवशिषटशच, सहेव । तदेव द्रढयन्नाह. . स्फ त्वेति निस्पननेव । नाराल्या इति मच्रान्तः । एवकारस्तु शिष्टनिेषा्ः । इदमहं निर्वरुणस्य पाञचादिति पुरोडा. इयानादाय प्रिणद उपनिःसर्पति । ध पण सदेति ज्ञेयम्‌ । तृष्णीमादाय मन्रेण परिणहः सकाशादुप समीप एव, निगैत्य तिष्ठति पाञ्याः प्काशाद्वा । जत्र प्रकरे नास्मच्छासायां मच्रोऽप्तीति शाता -( सरीयतवत्सवोऽपि परितः । सुवरभिविख्येषमिति ॥ १५ ॥ सर्वं यज्ञमनुवीकषते । यज्ञविहतानसीन्हविः पुरुपान्पात्राणि चान्यानि यज्ञप्ताधुनानि अनु प्रलेकं कक्षयित्वा, विविच्येलयर्थः । सछ्देव म्नो यज्ञमिलयेकत्वेन न द्रव्यथकत्वम्‌ | वैश्वानरं ज्योतिरिलाहवनीयं परेक्षते । तत्रैव तिष्ठन्निति पएरेलस्ार्थः। दक्षिणार्थे परेतेतेति द्ीनात्‌ । इश्दन्तां दुर्या इति मत्यवरोदति । . शाकदादतय्थः । पाञ्यां जपः । द्यावािव्यो र्न्तः । खाहा चावाप़यिवीभ्यामिति स्कन्नान- नुपव्रयत उरवन्तरिन्मन्विहीति गच्छति | ~ अन्विहीति मच्रान्तः । यत्र श्रपयति हविस्तस्यभ्नेः समीप गच्छति ।

१. खम, त्र, यत्नोऽपि. 1 २:क. ख, ग,, स्कत्मभिम्‌ 1.3 कख. ग, च क्षमिति ॥

श्रथ सत्याषादविरचितं श्रौतसू्र- [ शभथमप्रनने-~

अदिलारूवोपस्ये साद्याभीलपररेणाऽऽह्‌- वनीयमपरेण वा गाहेपल्यपुपसाद्यति । इविशपन्यतरपय्नेः प्रमीषे सयाप्यति । ग्यवस्यामाह-- यतरसिमभरयौ भपयति । तस्य समीप एव प्तादयतीयर्थः । अनेन पूर्वयुक्ते गा्हपलयाहवनीययोविकस देच्छिक इत्युक्तम्‌ । यत्र श्रपणे तत्समीप उपप्रादेनमिलत्रैव व्यवस्ितिकटपवि- धानात्‌। अपने इव्यर रससरेति यथादेवतं परिददाति । तेस्या्तस्या देवताया वशे परि्तणा्यं तेन तेन मन्त्रेण ददाति । जघ्ने हव्य रस सेत्यनेयमभोपोमो हन्य रथां, दे तु इनद्ामी हन्य५ रतथा श्रालान्तरीयौ मन्त्रौ डक्षणेन प्रदरितो । सशरकाया९ सुचि पोक्षणीः स्सकृत्य यथा पुरस्तात्‌ । सशुकत्वं न विधीयते कं तु शक्र्ाठनं निवाते । दका बरदयादिदरवयस्यधि- होतरहवण्यां लपन: सूक्षशिसावयवाः । एतेन ब्रीहयोऽपि ज्ञेय ये सशूकास्त एव ब्रीह- योऽन्याः शाछ्यो त्रीहि्दशाः । अत एव सशकत्ताम्येन ब्रीहयमवे नीवारा एव प्रतिनिधीयते न शाठयोऽुकत्वात्‌। यवास्तु सद्ूका एव सशूकानमिव व्रीहित्वं न्याय- विद्धरप्युक्तमेव । प्रो्ष्यते यामिल्ाः परह्षण्यः प्ताः सं्ृत्यतिनिर्दशात्सस्कारा- समपि प्रोक्षणोत्वमस्तीति न स्कारवचनः । तेन प्रोक्षणीरा्तादयेलयादौ तथाऽयं र्षणमिलयादािपि विना कारं परो्षणीत्वं िद्धम्‌ | बरहनपरोकषष्यामौत्यामव्रयते गतार्थम्‌ ॥ देवस्य त्वा सवितुः भसवेऽधिनोर्वाहुभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यामग्नये वो चष ओोक्षाम्पुष्मा अष्मा इति यथादेवतं त्रि बोक्षति । तन्रेणेव विमागामावात्‌ 1 अद्नोषोमाभ्यामिति यथापाठं मन्रान्तः । न चानुपद्नोऽ- सरीषोमाम्यां वो नुषं प्रोक्षामीति, वाक्यान्तरे ह्यनुषङ्कलन्नेण प्रोक्षे न वाक्यान्तर- प्रयोगः | कडपान्तर स्यष्टुक्तमेतत्‌ । यथाऽख्ये वो वुषंपरोकषाम्यस्योषोमाभ्याममुष्मा अमुष्मा इति च तया दर्शेऽये बो जुष्टं प्ो्ामीनदा्निम्पामिति मन्रान्तरं

पूवम्‌ ।

४ ^

रे

¶१०पय्छः]. महादेवकृतव्रैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ष्र्‌

नाभ्िमभिमोकेत्‌ । अभिमि प्रोहषणे न कार्य हविः भो्नतमौ यया बिन्दवो न परतानति तथा. कार्यम न्यथोपवातास्ायश्चत्ं स्यादिः । पात्राणि भक्षति यथा पुरस्तात्‌ । उत्तानानि कृत्वा शन्धध्वमिलयनेन तिः प्रोक्षतीति पूर्वं यथोक्तं तयेत्यैः । वातस्य ध्राजिरसीति ृष्णाजिनमादतते देवस्य स्वेवि वा । दवितीयस्याऽऽदद इत्यन्तः । आाप्रादिते कृष्णाजिनम्‌ । अवधूत < रक्त इदर्रवं बहििशसनएुतकरे भिरधूनोति । अरातय इत्यन्तः । भ्रीवामागपष् कृत्वा विशसनं मांघठम्नो देशो विशपनं विशा- स्यते मांपातययक्‌क्रियते छिद्यते यत्तत्‌ । कृलय्युये बहुखमिति प्रलयः । सर माग आत्मानं प्रति न कारय इत्यरथः । जवङृष्यावङृष्य धूनोति कम्पयति निज्ञीटयतीदय्ः । उत्करो यत्न करिष्यते तत्र व्याल्यास्यतोऽ(तेऽ)पि कचित्समारयिष्यते च । अदिल्यास्त्वगसीलपरेणोकरं भती- चीनग्रीषपुत्तरदोमाऽऽस्दणाति । उत्करस्य पृश्ाद्धागे यथा तथा प्रतीचीनयीवमुपरिरोमाजिनमारतणाति प्रतार यततील्ैः | भति स्वा पृथिवी बेचिति पुरस्तास्पतीचीं मसदुपसमस्यति । मदं गुदम त्वचः पुरस्तादिति जाह्लणानुकरणमात्रं मपतदमिल्यनेन गतार्थत्वात्‌ | तां मदं परतीचीमधसतादुपमस्येतसधानं मां्तमागेन सह मांसमागस्य कुर्यात्‌ । न च पुरस्तादुपरिषटत्मती्चं मपतदमिति पबन्धुं योग्यम्‌ | उपतमस्यतीनुपपन्नं स्वात्तं“ धानं मांपदेश एवान्यथा दवियुगी कुयदिेव ब्रूयात्‌ । ब्राह्मणे भ्रति ता थिवी येचतितयाह प्रिषठिलया इति परतिषठितत्वमनेन क्ैमयमुपरि प्मप्तने कथं सा तिठदभतिष्ठा स्यादतः पर्न्ास्थैव । अभिषवणमसीत्यरुत्छजन्कृष्णाजिनुद्ूखलमधिवर्तपाति । ' ` कृष्णाजिनमन्वारव्धमेव छृष्णानिनमभि उपरि उद्लछं वर्तमानं यथा मति तया करोति वर्यति । त्वमे्तिति मच्रान्तः 1 अप्नस्तकूरसीत्यदुत्छजश्लूखरे वि~ रावपाति मिर्यनुषा तृष्णीं चतुर्थम्‌ । गृहामीत्यन्तः । उदूवमनततमृननित्यरथात्‌ । इविरावपति वि नितपति |

१८. ट. श १ २७.२८, देशात)

१२६. सत्याषाढविरवितं ्ौतस्- - .: [रपरपमप्रभे--

शपद्धसेन निरिल्यादि सप्टम्‌ 1. अपनरिति.त देवहावाची तु ्रङुताभिवाची वाऽऽहव्रनीयत्राची. वा॒व्राहमे ‹ अघनेव एप तनू्दोपधयः ° -इत्यभिपोषकतवन सस्तवादेववीतये ला गृहीति शेषत्व देवताभिैनतप्मेयतीति, दरेवताैलप्रति* पादुकत्वात्‌ । तेन नाञ्चषोमयेस्तनूरिति मचान्तरे करष्यम्‌ । अत॒एव यथदिकत- पिति नोक्तम्‌ । त अद्रिर वानस्पत्य इति ॥ १६.॥.गुषलमादतते ।

पुशमि शिषे मन्रान्तः । ,

शालानतरीयं .मृचान्तरमाहः

¢ सश्सूराि वानस्पत इति. -बाऽवर्तो

, . .. दिवः. सपत्नं वध्यासरपिति बरिरवैन्प-

इता पाहुपाना अपहतोऽवदास इति वा ।. ४

सङनप्नोऽव्चातक्िः । नलु .ययार्मवधातो ` विधोयते तत्नित्वमयुकमतो मच्रस्य परिरुचारणकरिभिरिति चेत्‌ । त्तम्‌ । तपाऽप्रि इविष्ृदेदीति परपकादप्रद्चना्ं त्िरवहत्य पश्चादयन्नन्हविष्डृतमाह्वयतीति संनन्धार्थ, तेन प्करदवहत्यानन्तरं हवि- ष्डदाहानं,मा मूद्गिति ।

इविष्डदेदीति निरवद्न्ावष्ृतमाहयति ।

तरिम्योऽवधतिभ्य उपारेटादवघ्नखिराहयतीति, विष्फटीकर्तारं हविष्कृतं : तरिराह- यतीति सनन्धः । हविष्डतमियेकवचनं हविःष्कारिलोषाध्मिप्रायं, ते तु नाना | तया च व्राह्मण ‹ य.एव देवाना९ हविष्कृतः । तान्हथति * इति । बौधायनस्वे-. त्याचे विष्छरेहीति पर्जन्य एष उक्तो, मक्त्थाप्युदाहरन्ति दविःदस्कारिण- भेवैतदादेति । देवहिष्कारितेन पूरजनयपरा्तावाि, तदाहतृमदृषरथ स्यात्ततिः इष्टस्य समवे तदन्याय्यमिति । अथाप्युदादरन्ति, या्ञिका एवं वानि यः प्रकृते दविः स्कारी तं परलेमर( 3 ) हीति प्रैपवननम्‌ । कुतः, एतद्वचनं पर्जन्योपमया तक्र मेवाऽऽदेवय्मुक्तवात्‌ 1, तथा च प्रकृते. तरिष्फटी कतवा इति परपोत्तरकारमवहनने परली फडीकरणे चान्यो. वा दप पुनराभीभशवव्हनने कर्तारलनिकक्चेनाऽऽहयति । अव्ततनवपातंुर्न्‌ ।

अनवग्ननवा । ४ अववतातवमेवाऽऽदूय पशवादवरललन्यतेरेणाववातचिरिति नालति करमनतरामावा- त्ण्डुलपादुमीवपरयनम्‌ । तदुक्तं मर्ानेन‹ मपतटमादाय हविष्ृतमाहयति हविष्ड-

9 घ, ठ, धवुर । २ क. ख, ग, च, "हत्याप ।

=

¶प्पडः} ` महादेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २२५

देहीति ततो बद्न्यवहन्दयकरकषो दिव इति ^ [ इति `] । तद्वघातासूरवमेवाऽऽहानमुक्ते :ततोऽसिनपकैः भिति नापतिः फ तु .जवर्तो द्विव इत्यवहन्येतावदेवार्थात्िष्यति । विरम्येति त्यारूयाऽपि -1 अनवन्न्त्ा हविष्करतमाहयतीत्युपकन्तत्वादवहन*

नस्य मध्ये विरामवरिधानमिति । त्रिरवह्यानव्तलतवातमकुरजिराहयतीलन्यः

$ आ्रवेति सजन्यस्याऽऽगदीति वैदयस्य । ` वणीविशिष्टयोर्थनमानयोः शालान्तरीयौ विकरितो, वर्णत्रयस्य रयकारनिषाद्‌+ येश्चपूोक्त स्वशालीयो नियतः। त्रादयणस्येति विशेषस्य सूत्रनाणयोरनमिधानात्‌। आपस्तम्बोऽप्याह--प्रथमं' वा. सर्वषामितिः । निपादरथकारयेरप्याधानादश्निहत्र- दशीपूर्णमाततौ च नियम्यत. इति वक्ष्यमाणत्वात्‌ । मादुभूतेषु तष्ुरेपचैः समाजदीति समेप्यति -1 उनः समाहन्तवा इति व्राहमणोक्तो विकल्पेन तस्याथीतप्याऽऽनर्थक्थं मा भूदिति सेन ब्राहमणो कतानामविनियेगे द्रव्यम्‌ । अद्रि शछोक्दिलयासीधोऽरमानपादतते । कुटरुशबदेनाऽऽपरदितेऽप्यद्मानमिति , वचनमद्गिरसीति चिदगेनावयवर्परादमामि* घनेन शम्यायां शालञान्तरपराल्ायां मन्रो मा मूदितिज्ञनार्म्‌ । ? टररसि मशचनि ईति वा इङ्टोऽपे मुनिह इति वा । पूर्वेण विकल्मोऽदमन्येवा्रापि स्पषटटिङ्गात्‌ ॥ इषमावदोजंमावदेति तेन दषटुपरे. समाहन्ति 1 : जेप्मलयन्त एक एव म्र उत्तरादिना । तथैव बोषायनेनापि पित एक एव । नाना मन्नता यत्रामिप्रता तत्र करोलेव प्रयत्नान्तरमिलयुक्तमेति । दपदुपले इति दृषदौ समाहन्तीति च द्वितीया गिर्दैश्ाुषदृपलयोः पेस्कारः । तदुक्तं मरद्वानेन-“ द्रभ्यामवि करमनिवृत्त्थेथा चरौ समाहननमाप्यल्ेपनिनयने च › इति । अर्भवचनं तेनेति चेत्‌ । उच्यते-ङुदरुयरहणमदष्टाथं मा मूदिति दषदुपठयोः परस्मटं च समाहननं मा मूदिति च ब्राह्मणे हि प्ाणनिव परस्परं शब्दोतयत्या अतृग्यपरामव उक्तः । तथा च पत्राणां मध्ये दृषुपठे अपि तयेदटपदौ च समाहन्तीति साघनन्तरं न श्रुयते तदर्थ तेनेति शासन्तरवशा्ियरथः। तेन द्विपदि प्दुपायामिलेव सिद्धौ एगडपदुपचे इति द्विती यामि शेन. पं्कार्थत्वं तयेरेेतयुक्तम्‌ । बाह्यमपि तयेरिव शब्दस्तावक- मिति व्यास्यातं दवितीयश्रतिबछत्‌ | द्विपदि सषृदुषलायाम्‌ । समाहन्तीलनुवौते । द्विपदं सङृदुपल्यमिति वक्तव्ये सम्या निरत उत्तराः

श्र सत्याषाटनिरचितं भौतसू्र- [पप्रथे ~

तरिः संषारषशञषकृतवः संपाद पति। षदुपढयोरत्र सम्या निद॑शेनार फर्मामिरमष्याहीम्यमि्युक्तं मवति । तत्र समाहनतीत्यन्तो वाक्या एव कर्म | तथा च द्विपदि सक्दुपलायां समहन्तीतयेत. शरिरम्यस्यक्ववारं संपादयति । प्रमाहन्तील्येतवेदेव्यतिन संचारयन्नवक्ृत्वः साद यतीति | घचारयन्निति प्रागपकममुद्णपवगं षा पचार कियांयाः प्रदेशे प्ेशा- स्तरे करणेन मवति । तत्र दृषदि प्रथमे मन्रेण द्वितीये तृष्णीमेकद्र॑व्यतवाुप्ययां स्ृनमन्त्ेेवद्न्य्थक्त्वात्‌ । एवै त्रिरिति षङृतवो मन्त्रो नवकृत्वः पमा हननम्‌ । शम्यया वा पूष्णीर शम्पामाद्तते । शम्यया पतमाहन्ति वेषमावदेतिपन्तेगव । अत्र मन्तरलि्गतिरोधादप्रति मन्त्रे तूष्णी अहणे कल्पान्तरे देवस्य त्ेत्येनाऽऽदानयुक्तं तन्मा भूदिति । तदाहाऽऽपल्तम्बः-- श्सावित्रेण वा शम्यामादाय › इति । वरषटृद्धमसीति पुरस्तादुत्तरतो वा भुपोदति । उदटूखमुप स्मीपमूहत्यानयति पुरोभाग उत्तरम वोटूखलमुखस्यैव संमुखम्‌ । वर्द्धा; स्येति परोडार्यानभिपृशति । गतार्थम्‌ | भति ला वर्ष वेचितयुद्रपति । उरधमानीय शूर्पे वपति पुरोडाश्यन्छपर्िपति हप्तेन । पराप्त रघन इत्युत्करे त्िनिष्पुनाति । उत्करपरदेशस्योपरि शं पृते्यभैः । शूरेण तिजञटिनेन पुनाति रोधयति तुषा सोणुेम्यो निगमयति शूष एव । सक्र; । अरातय इत्यन । प्राध्माता अमित्रा इति शूपातुषान्मध्वश्सयति । श्ये तेनोत्करे पातयति तुषानिःप्ारणानामम्यपरो यावतषनिर्गमनम्‌ । परोडाश्कपाछं तुषैः पूरयित्वा रक्षसां भागोऽसीतु- त्रापरमवान्तरदेशमधस्तारकृष्णाजिमस्योपवपति । उत्तरपरमवान्तरदेशं छृप्णानिनस्ैवधसताद्वागमुपरकष्य ठुषानिकषिपति कषठ यावन्तो यद्यनो तावत एवोत्करादध्तेन गृहीता कषां तैः पूरथिता पूरितासतुषानि- लर्थात्‌ । हसोनेति बहूतन चरम्‌ । जत्र मीमापकैरुदाहतं वाक्यं पुरोडाशक- पन तुषानुपवपतीति । अत्राकिषेण सर्वहुप्रतिपत्तरक्ता । तदनुपारेण चरिता पूरथितेचम्याो यावन्ञषप्तमाति प््ृमान्र इति ज्ञेयम्‌ ।

5

५२,

. -+१०पयडः] ` महाेवक्ृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ९२९

नान्वीक्षते। - उपवापसमये परं च .याषर्टृष्णानिनं निर्गमयति ॥ अकवाह र रक्ष इस्यवषाधते। ` हतोनावष्टम्यो्तुदेशं भाषते मावनैव तपतां घां मावयेदिलर्थः । 2 शरौतपुकस्पशनम्‌। ८ ॥ अभ्युक्ष्य कपालं निदधाति । अद्धिरम्युक्ष्व यथास्याने स्थापयति । घो इति विविनक्ति । विविनक्तु मचरान्तः । विवेचयति अनवहतान््रीसतण्डुटा श्च । देषो व इति पातयां तण्डुलान्मस्छन्द यति ॥ १७ ॥ प्रक्षिपतीति पाल्यां सैवपनाथीयाम्‌ । प्रतिगहावित्यन्तः । अत्र परामर््यदनव्ह- ताः तूष्णीं सूपा(तुपातिर्गमष।ति) । तण्डुलन्ाव्यां सन्दयिला ततःप्रषः

तिष्फली. करवा इति संमेष्यस्यतर वाचं विषटजते ।

लाज त्रिरववाताम्यातो विधीयते क तु यथार्थोऽववातपमुदाय एक कोकरण. मेवं त्रिणि फरीकरणानि । तेषां त्रयाणां, र्यकं प्रथक्दरय ति(स) हविष्रदे ह्यनेन सेस्कर्ततवमातरिवक्षवैकलवेैवाऽऽहूना अपि । कर्ववा ` इत्यययं कुरते स्यसि व्यास्येशम्‌ | ततो दषटधेमाहवानं स्यात्‌ । कैढं विश्षरणं विषीत(स्त)ण्डु-

नां कोशख्क्षणलगपप्रारणं त(य)त्कञे तत्कतेना इति प्रेषः। अमृततद्धवि चिदीधः। तरिष्फटोकरणं त्रिवारं तण्डुलानामेव कणिकाकोशेम्पः प्रथकरणेन श्ाद्धताकुरणम्‌ । अत्रैव वाचं विमुते यदुक्तं हिष्ट वानं विपूजत इति तस्यारमोऽत् वाच विभृ जत इति न तु हविष्डृदाहानातपू्म्‌ । काल्यायनेनोक्तमनन्तरं बऽनन्तरमेक वैखान" सादिमिरप्युक्तं तथा मा सूदिति वक्तुतरत्युक्तम्‌ । अथमाशयः--हतरिपङृमेति हवि प्रेहीति त्य न शान्दपदाथको निरैशोऽपि त्वरभपदारथकसत्र शब्दौ लक्षणीयतेन शर स्ोश्चरणमुचचारगेन च काछतन् वाम्विपर्मविवानमतो करं इकि्करताऽयेन ह सकारं कुता केतु भ्रवृतेन त्रिष्फडीकरणेन हविर्भवति तत्कर्तैव हतिष्करदित्युच्पते 1 तेत्र किपाञपयुषामिववेनं वाच्या तथा च कालककमेति न ठक्तणोपरमपेति । ततस्तु तासिन्ति वाजि्गों युक्त इति ।

9 क.ग.च. छ. ट ठ. ड, कमज्यानिह्‌ 1 र क.च. च. द इ, फंडीङ्रणं। १५

१३० सत्पाषोढाविरंवितं भौतं = (एमकीशे ~~

यजमानस्य पल्यवेहन्ति यो बा कथन तहास्यपत्नी स्यास्साऽपि कतिपय्तवोऽ- बहतयानयस्मै भयच्ठेहोऽत उ्वंमबहन्ति।

स वौ प्रषयौ दरधयतयुत्तरपूत्र एकं, पूर्मोसतावत्कलकरण्कारं चयक्तिनिय" ममनेनाऽऽह्‌ । ततर पत्नी यो वा कश्चन तदपीति भ्यं विकल्पकः कती । अन्यस्मा इलयेनोक्त आप्नीघ्रो दवितीयः} यजमानपल्या एव प्रक्तत्वा्यनमानग्रहणं यजमानस्य पलल्यवहननाय वश्यमाण। दास्यमि प्रकृतस्य यनानस्येवेति ्रदशीना्थम्‌ । विकस्य. अपिशब्दः । दाप परततिद्धा । कौशी, या पनी न.मवति या तु वर्ण्रयोसत्ना स्मात- भि्ाक्िकं पत्नीतेनङ्गक्ता पाद्‌ स्यं पराप्ता तादृशी न मवति प्तनीत्वयेग्या वा न भवति शद्रात्युपत्ेति यावत्‌ । प्य यज्ञप्ेयोग इति पागिनिष्मरणान्ञ शूदर काया यत्पेयोगोऽल्ि.। तस्मात्पलीलानहौ शुद्रमनैवं। तेषा प्रथमावहनने विक्स्येन प्ात्तानं कतिपय्ृतवोऽवहननं नियम्यते नातितरामिति द्वितीयावहनेन पूर्णीमावो मा भूदिति तेषां मध्येऽन्यतरेण ` पपृचचितेनसनोधाऽवहतनं द्वितीयं ततत यावस्सुफठी क्ता वन्ति तावतकरायमिति वक्तु परोऽ ऊर्धमवहन्तीतयुक्तम्‌ । आघर्यवन्ञाया जल~ न्ताजाधार्थमन्यशब्देनापनीधो महणं तप्य,प्यध्वर्युश्देन पोमे व्यवहारस्य वकयमाणुः त्वात्‌ । एर फटीकरणदवये जति तृतीयं फटीकरणमाह निष्फरी कर्मना इति । संर. प्थांऽतर हविष्कृदेहीलनेन पत्नी । तैव परण्या तस्या एत्र पतनी त्रिष्कडी करोतीति विषा स्यमानत्वात्‌ । कपि दुर फटीकरणं तण्डरेम्यः कणानां वियोगकरणम्‌ ।

देवेभ्यं शुन्धध्वं देवेभ्यः शुम्मध्ं देवेभ्पः शुध्य- ध्वपरिति पनी त्रिष्फटी करोति सुफलीकृतान्‌ । एवमवहननलतणफीक्रणद्वयेन पुफोक्ताकतणडुढान्‌ । पत्नीफलीकरणि) तत्र भप पिदधे पुनखिरिति धरीमात्ाथ वचन, मस्य. परकरुप्यापि त्रैः कृता फृरीकरणं साधय, तम्मन्नेण पङकत्‌, द्विषूष्णी, तदववातज्नयं वेकमेव फलीकंरणे) पूवौम्थां परह णि फटीकरणानीति नियः । पल्पामनाढम्कायां तु सखयनध्वयु स्तृतीयेमवहननं पमच्नं करोति । निदधाति फलीकरणान्‌ ।

विविक्तङृतानफदीकरणान्‌ । कृलल्युदो हूमिति कमणि स्युद्धलययः । “ जति ` सिक्ताः फडीकरणा; › इति ब्रह्मणम्‌ । भतिरिक्तालष्डुठेम्यः -षूषकृतास्तानिद्षाति पाानतर स्थापयति प्रज्ञातानिसधैः ।

प क,ख. गष. ट.ट. इ. “व| तते। ९ क. ल, च. छ, ठ. ड. परष्वयतर । ग

शेष्व ।

५

प्रपश्पण्डः] महादेवकरतदैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १३६

भ्य तण्डुलान्‌ । शूरषस्य्तणडुलानुदकेन गतमगन्कृखेतय्थैः । तरिष्फटीक्रियमाणानां यो न्यङ्गो अव- शिष्यते । रक्षसां भागधेयमापस्तत्मबहता- दिवः स्वाहेलन्तरदि गकषाटनं निनयति । भ्ा्प्तेऽनेनोदकेन तजनिनपति प्रिपति वेदप्देश शं भक्षाितानामुदकं प्रान्तरे गृहीत्वा तजिनयति । रक्ोम्य इदम्‌ । उमयोरुदकसर्शनं स्छतितिद्धमन्न न श्रौत, तस्य तुपेषवेव विधानाद्प उपति मेध्त्वायेति बराह्मणेन । व्याख्यातः दृष्णाजिनकसः अवहनना्ैमुक्तः कृष्णानिनध्याऽऽदानादिविषिस्तेनाऽऽप्तरणान्तं पृनरपि कूरयादि- द्यैः । कट्दिशग्क्तवामविऽपि भरयोजनएयक्तादा्रसिरिति मावः | दिवः स्कम्भनिरसीति छष्णानिन उदीचीनकुम्बा « शम्यां निदधाति । ष्णाजिनमनुतपरजमेवादित्या्तवमेचतित्यम्तः । तत्र कृष्णाजिनस्य मध्य उदीचीनं कुम्मृषव॑माभो यस्याः ता, युगनिढे शम्या यद्‌ प्रवेदयते तत्र यदू स्यूञमभरं स्याप्यते यया बिदाद्पो न प्रतति स सधूमा (गः) कृम्बमुदगमरां शम्यां निषायेचय्ैः भिषणाऽसि पर्वति तस्यां दषदमधिवर्तेयति । तस्यां शम्यायां प्रतिष्ठापयति । परति त्वा दिवः स्कम्मनिरत्तिति म्॒रान्तः । पा्पेनामिनिदधाति । £: ददः पश्चिमनार्घमागेन शम्यां जाद्यति । ४ पिषणाऽसि पा्ैतेयीति श्वदपलाम्‌ । अषिवीयतीतयुवकते । पर्वत्ेततित्यन्तः 4 244८ अश्शवः स्थ मधुमन्त इति तण्डुकानवेपषते । ` भवनत षते शू्स्थितान्‌ । £ देवस्य त्वेति पादि तण्डुलानधिवपति । जधिवपामीति मान्तः ।

` गतार्थम्‌ | ५ । 5". प्राणाय त्वाऽपानाय तवा व्वानाय तवेति पिनष्टि । पथैमच्रपाठो किकृद्पनिराकरणा्यः । सङृनम्न्ततो यधा पिनि ।

तिरयज्षा वृष्णीं चतुर्थम्‌ ।

श्रं सत्यापाटकविराचितं श्रौतचननं- : [परथपरभे-~.

अपिवा भाणाय स्वेति माची प्रोहत्यपानाय त्वेति तीची व्यानाय स्वेति मध्यदेशे व्यव॑धारयति । प्राचीमुपलयमीपन्नयति । तथेव प्रतीचीं मध्यश्च षदः स्थितां करोति तूक्तीयेन

मन्रेण | दीघामन्विति प्ाचीमन्ततः 1 - परामियन्तः.) मध्यदेशा स्राचागुषट प्रोहतीति योग्यतद्धिङृटमप्यनुकृष्यते । यथामुखमत उर्यै९ सेततं पिनष्टि । ूर्वोक्तनियमामवितैवातः परं मधय त्वविरमन्‌ | देवो व इति कृष्णाजिने पिष्टानि प्रछन्दयति । पातयति इषः पकारादुपवेति कुं शर्ठन्दीवयुम्‌ । गृहालिति ~ मन्रन्तः। अद्ग्पेन वथश्ुषाऽेक् इलयेकषते । अवनम्यकषते प्रिषटानि कृष्णानिनस्थानि यानि प्रष्ठन्दितानि । अभ्यवरिरन्ती पिष्पाणूनि कुरुतादिति प्रेष्यति । असवपन्तीयनेन विकल्पते मन्न: ।

्रेप्यामाह-- पल्ली पिनष्टि दासी वा ।

€ ससव करोति| यदषेणोक्तं विशिष्टमन्यवकिरन्तीत्यादि तदृष्टाय पपम्‌ | पिष्टानि इषः सकाशाक्कृष्णाजिनाद्ा न व्यवकिरि्ती बहिमविमनापादयन्तीः तथा विष्टानि पृक्मणि किति यदुक्तं तत्प कुर्यात्‌ । अनालम्भुकतवाद्विना तयोरमवि प्रैषाविऽप्यग्नदेव चा कुयदिवेति नियम्यते । अध्व्योसतपिमन्के. कपाढोपधृने व्वाएतत्वात्‌ । प्िषामावो िङ्गविरोधालय्ृतावनूहांच । अत्र मदन्तीरविश्रयति ॥ १८ ॥ ‡ इति हिरण्यकेरिसूते प्रथमप्रश्ने पथ्चमः पटलः ॥ ५ ॥

उक्तर्थम्‌ ।

मद्म्तीरपोऽविश्रयति गार्हपत्य इति वैरवानपक्तेगौैषले मदन्तीरपः। पस्कार- निमित्तोऽयं शब्दः । तथाऽधिश्रयुगेन पैक -सत्यनन्तरं मविष्यत्सं्तया ्यवहरति | ~

+ क. ख. गः च. भस्यापयः } क, ड..ग, च, ततस 1

५

षणपटंढेः]': ` महादेवक्रृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । शद

भरणीतामिः पयतीति वचनमापस्तन्वे दष्टमिति ताम्य जानीय मदन्तीरविश्रयतीति यदुच्यते सोऽ्ऽप्मत्पूत्र ए स्फुटो भविप्यति । अत्र॒ काटे कद्पान्तरे तु कश्रलो- पथानानन्तरमधिश्रयणं दृष्ट तन्मां मृद्रिलत्रेतयुक्तम्‌ । अत्राञ्चावधिश्रयणं यत्र हविः अपणं तत्रेत्यके । इति सत्यापाददिरण्यकेशिमूनन्यारुपायां मयोगतरैनयन्तां महदिव तायां मथमपरश्ने पञ्चमः पटल; ॥ ९ ॥

अथ षष्टः ब, ५1 आहवनीये गाप वा हमीशपि भप्यन्ते पवादः ।

ततरच्छया विकल्पः । त वक्ष्यमाणं कपाटोपधान कार्यम्‌ । श्रप्यन्ते ह्वीषीति बहुवचने श्रुत्यनुसारेण पर्द्यपुरोडाशापेते ॥ सानाय्यं तु गहेषत्य एव वचनात्‌ ॥ कञ्नरायतनस्य पाश्वत्येऽपैमगे श्रप्यन्त इति पूर्वेणान्वयः ।

यथोक्तयुपवेषमादत्ते ।

धृष्टिरसि पूर्वमुक्तं तससमारयति ययेति । काठ्एयक्तेन करियाम्या्तमनराद- स्तरि(त्ती ए)कद्रव्येऽपि दर्दितवान्‌ ।

सनयतः प्रातरेव विकस्पेनाऽऽदाने मच्रान्रमाद-- ॥

अगिहत९ रक्तो रक्षसः पाणे दहाहिरसि बुध्निय ति बा तेनभयच्वावङ्कारौ निर्वतयति। तेनोपवेषेणभनेः सकाशादायतन एव द्वव्गारौ एयकरोति । अर्थतिद्धे तेनेति तेनवा्गारकृं न तु सन्याङ्गुरेया काल्यायनोक्तया ॥

अपाग्र इयन्यतरमुत्तरापरमवान्तरदेश्ं . निरस्पाप उपस्पूष्य ।

कव्याद५ तिधेत्यन्तः । दक्षिणमङ्गारमिति पैलान्ः । आयतनाददिवायन्यदिशि निरस्य श्रौतमुपसर्शनम्‌ ।

¢ आ देवयजं वेत्यविष्टमवस्थाप्य ॥ .' :

यत्र प्रदेशे कपाठमुपधो्यति तत्रव स्ापायेत्वा । मने बहुपदग्रहणेन मचः समसि्दशिता । निर्दग्धमिति शालान्तरीयस्य च ध्ुवमपीलयनन्तरमपितस्य विनियोग इति अमः स्यात्तत आ देवयजमिदयस्य पाठानुप्ारेणारातय इत्यन्तः स्ादुपुवमपतीत्यु- त्तरादिना स मा मृदिति अर्थक्मेण पाठकम्‌विच्छेदा दिव्यः ।

[+ |; : ` स॒त्थापाढविरचितं भौतचं-- : [{मषमप्रभे- शुबमसीति तस्निन्कपारुपदधाति । ८

अवस्यापितेऽङ्गार एकं कपा स्यापयति । पहेति मश्रन्तः । *

दग्धमिति तसिन्ङ्गारमधिवर्तयति ।

उपहवे कषठेऽन्यम्‌ । | धर्परसीति तस्पासूवम्‌ । अभैवमि्यनमिषानादुषदषातीलयेवाऽऽ ष्यते तु पूय भमन्तिरमपि | अयमाशयः

एकमम्ने कपाटमुपदषातीति श्रुतेलसतिन्कपाटमुपदधाती यत्र सूत्र एकवचनं कपाठमितयु- ,

दे्यगतमपि त्रिवक्ित, तेन तस्मिनेकस्तिनेव प्रथममेकमेव कपठमुपवधातीति, तथो तस्मिनङ्गारमभिकौयतीलत्रापि त्षिजिलयेकवचनं विवतित, तसिन्ेकसिमनेव तसमा सधमातुव द्वितीयमुपंदधाति । धरुणमसीति तस्माल्‌ । “ द्वितीयात्‌ । ४ अष्टाकपारस्य दे मप्यमाषृषिण ब्रीषयुत्तराणि ।

तयोर्मासीति दक्षिणपूय मरुता शर्ष इति दक्षिणापरमू्‌ ।. , .} तयोदैक्षिणयद्क्तणपूषमभियदिम्गे दक्तिणापरं निरतििःमगे । ५

यश्नमस्याश्ा दर्द राध दश्ट्‌ पोषं दृष्ट „` : सनातानस्म यजमानस्य पददुचरापरमू॥ „ बयव्ये | + ` बिश्वाभ्यस्त्वाऽऽगाभ्योऽच्छिद्र सजा- तवनस्याया उपद्धामीसयुतरपूष्‌ । शशान्ये । इदं द्वमुत्तरषां षयाणां व्यवस्थार्थम्‌ | ५ ` मध्यमय नृतीयस्याऽऽह-- ४ चिदसीलिषटपतरतः । कि मध्यमात्‌ । एतानि कपाान्यष्टावाञ्नेयस्य पुरोडाशस्याङ्गत्था विदितानि 1 तथा- यं सस्थाऽप्यननियारथा कपालानि च. न तु कृपाछाथो गुणानां ठु पराथततादपन्य ति न्यायात्‌, । तेन क्छितौ यतराऽऽरयविकारा एकादशद्ादशकप्राखासोत्रा्ेः योएवानवृवोपषानं , नः, तु तेह्या्ष्येना्नोपोमीयेकादशकपाद्दैनग्रद्रावश कपाठबद्ा | कि 4, |

+

^ ^~

पर्वः] = महादेवकतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 १३५

एकाद्शकपालस्य यथाऽ्ाकपालस्यवै ब्रणयुपदधाति।

अष्टाकपारपोग ततरते एव | तदम स्ट यिष्यति। उंपवषादानंपर्वोधेमेव कृतम्‌। पूर्वं मन्नेण द्रपकतव्यशयक्लवोएमापासवकाटोपवा नास्य बद्धिस्यलान्मध्ये क्तस्य पुनरादाने प्रति परननस्पानादृत्िः। अङ्गाएनिकीनाया्ीति तस्योत्तरकपरपोगेऽ. सुप्कारकत्वात्‌ । एकादृशक्रपटे द्वदशकपाे ववमिति. पूर्वातिदे शास्मभमश्य प्रयमलेन पमषपम । नचाङ्गारनिरप्तनमदृ्टरथं तमिति वाच्यम्‌ ।दवावङ्गारौ हि निव वं 9 नेन पेहत पितौ तथोरेक्व लागो वियोगकरणेन मवति । यस्मादिुक्तः पोऽप्य सेषकारं जनयति । ततस्त्य त्वागः प्रतिपत्तिदवितीयानिरदेशात्‌ । दृष्टे पेमवलयश््टक- समना न -्पाय्यतयवते । तथेव रामणे दशयते-“अपामऽभनिमामादं जहि निष्कव्याद९ सेषाऽ5 देवयने वहेत्याह | य एवाऽऽमात्कम्यात्‌ | तमपहत्य । मेष्येऽप्नौ कपालपुपद्‌ धाति 1.निरदर९ रते निरग्वा अरातय इत्याह । रक्षारस्येव निर्हति' इति । स्थित श्यङ्गारस्य मेष्य तेस्कारोऽम्याङ्गारनिरपतनेन श्रते । तथा तस्य पकारस्य प्रतिप स्थाऽङ्ेन रकषोनिईहनमेव जातमिति यथाऽष्टकपाङस्येयनेन दशितम्‌ । अपरैवमि- स्यन्तमेकवास्य च्ण्युपदवातीस्यपरं, तत्न यानीति पदमध्ये तेषामिमिमसूतर दशनात्‌ } एवे चैवित्यतिदेशखीणीत्यनेन न सेव्यते रित्वकाद्शकपारस्येतयन नेव । अत्र पृ्षैतनमुपदधातीत्यनुवतेनीयम्‌ ।

तत्र विशेषमाह--

तेषां बधिष्ठं मध्यमे दरे मध्यमात्पव । ' त्रिषु यन्मध्ये तदवि किनिद्धिलीणं तस्मा्मष्यन्ासूषरमकाकपाल एकमेवा तु

यम्‌ । भनरान्तिमे मन्नमाह-- तयोधिदसीति पूम्‌ । उषदषातीत्यनुकरषैः । यथोक्तमवान्तरदेञेषु ।

भसियोतायभयेशानदिमननिष पूर्वत्‌ । चितः स्येलवगिषटन्यु्रतः । पर्लयन्तः । उत्तरतो मध्यमात््राङ्स्यायम्‌ । अत्र मनने वहूतचनेऽपि नैकेनैव सश्ेण त्रयाणामुपधानम्‌ | एकाद शकपस्वत्यवनतरतस्यया द्रयक्त्वानमन्राृत्तः ॥ बहुतचनामेतर्‌तर प्र पि्तमुख उपद्रधाभीति द्विवचनवत्‌ ॥

१. ल. ग, छ. ट. ट. ठ. "निति" । २क. स. ग, च, छ. ट, ठ. ड. स्येति एवोग्य ३ कग. च छ,2, ठ, सिष्य ।

१९द्‌ ` सत्यापाढविरिते .भौतपूत- ` [भषममभे-

एे््र्मप्योप्धानमाह-- द्ादशकपाढस्य यथैकाद्‌शकपाटस्यैवप्‌ ।

` द्वदशषमपि कपाठे. चितः सेनेव 1

शगणामङ्गिएसां तपसां पष्यध्यमि

४ ति वेदेन कवादेष्ङ्गारानध्यूदति 1 `

सवैम्पाो भन्रपमप्यधतेन वाति वहि मन्त्रः पयोगोष्यो १ | केपाछविमो्ने विनिये्ष्यमाणत्वात्‌ । अन्वथाऽनेन्‌ प्रह पू एक एव मन्त्रः स्यात्‌| वहुवचने तथ्यमिति व्यक्त द्धि, तेन पवीण्यपि' कपारान्यनेकयोगगुक्तानि सक्र. देष मन््ेण सै्ुयौदितयुक्तम्‌ । अज्ञरमरहण प्मभैन केनचित्पत्रेण गृहीत्वा ताने देन कपल यथ्ाऽधितिषटमति तथोहति भरपारयतीति यावत्‌ । अविदह्वेदम्‌ । तेनेत प्रं योगपरयुक्त प्रतियोगे मन्तरीषृतिः केतः पू त ग।ऽश्वततिः ,कपाछलोपाषिना द्भयषकत्वामावादिति। चयैणापि ` तथेवामिपरेलय कंपटेणध्यहतीतयनतं कपाठशठेर- भरयोगेण व्य्तं दक्तिणप्म्किपाठयोगादपोदयोत्तरह्मादपोहतीति योगशन्दयुक्तं ध्यवहतमतः परं दश्यतेऽनेन तेपोपितेरतरतेयोगविशिष्ठानमिव देधैन परथग्रभ्यत।- दरवयएयकत्वेऽम्यावतत. इति न्यावाघ्यतियोगे मंन्त्रवृत्तिरिति सूत्रकारमते वैदपि हष णादुप्ररिेण । घरीण्य् केपाटान्ुपदधाती्यादिनो पकम्पा्टकपाकपर्न्तभुकतव। पनरष नव दरोकादश द्वादशेति तेरुयथेव विरतिः पूरिति । तत्रावान्तरमदाप्रतीतेरूपंहारेऽपि देवतानामेमैनानि तपता तपतीति बहुवचेननेनानीत्यनेन चावान्तरेभदामावो(व) दर्श. पितु वदिष्यलनन्तरेभेवमनुपू{ कपरीणि करोतीति । नतु कत इयं भववति चेत्‌ | उच्यते-याविसपुरोऽशयोक्व्ं सं तावतपुरो ्शद्रन्ययोरेवयषयकलामावाततदरभूने* पवि कपदेषु योगयुक्तं कर्यं र विभागेन नालि पण्डविंभ प्रतिषिण्डयवाङ्गला- तत्मयुक्ता मन््रदृतिर्यानार्यामित्रायः । अत्र प्रतङगोहः । उपृदितेषु कपल्षु प्रात दोहपितयुक्तलायस्यातस्परैव ।

प्त्री निष्टप्योपवात्ायाम्‌ ।

निष्टपर्म॑विमागे प्रतिदष्या श्रपणास्नतरव निष्टपनेनोप्वातायामुपतप्तायाम्‌ | ्म्पक्तं कतयेति ष्याचक्षते तञिन्त्यम्‌ । उपवातशब्दस्य शीतटोकरणे रूत्वात्‌ । अत्र प्रायोगिक; पथा गाहपयेऽधिध्रिय तस्यां माप्य मर्जयन्ति । तेदन्धास्च त्रि नामावोदध्नेन पाकस्य । जनतवयपरेण वा गाहैपतयपवस्ितायामिति कात्यायनेक्त- सास्माकं व्यवस्थया श्रपणभ्नेखथा प्तभवात्‌ |

१ख,छ.ट, नी । २ ख, फष्योगस्यै" ।

[ऋ

[षी

६पभ्पटडः ] महादेवङ्कतवैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ 1 [५.1

देवस्य स्वेति तिरःपवित्रं कृष्णाजिनातिपष्टानि सेपति । सवपामीयन्तेन न देषतानिररो यथदिवतमित्यविधानात्‌ । पिन तिभैगवधाय तस्मा पिष्टानि हष्णाजिनदष्‌ नित्तिपति । तिर्यजञषा ष्णीं चतुर्थस्‌ । देव्य स्वेति मन्तरोऽधिवपाभीत्यन्तः संहितायां पठितः । प्र एवानुषक्तोऽत्र संव पामीयेतच्छेषतवेन बाह्मगेन ग्यार्यातः पानुपद्स्य पेहितापठितत्वं मलवाञत् प्रतीकेन पात्त उमयन्रापि देवतानिर्देशामतेनैव परठोऽतो यथादेवतमिति नोक्तम्‌ । आपस्तम्बेन तु शाखान्तरीयमेव इद्वा यथदिवतमितयुक्तं तत्नेष्टमस्माकम्‌ । यचि ब्राह्मणे यथदि- बतमिति दश्यते परा सुतम विधिः । किं तु ( कुतः ) प्रथम्यञ्नष्छत्राह्मगयोरनि- देसात्‌ । याऽथ जु्टमित्यत्र निर्देशसतनिईशे प्त एवमेवानुप्वमिति विषः । सेबपन्वाचं यच्छल्भिवासयन्विजते । भस्मना पुरोडाश्षममिवापतयन्‌ । अत्र मस्मनाऽध्युहतीति वशयति तथाऽपि पंहिता- बह्मणय्विदेनामिषाप्तवतीति प्रयोगादमिवाप्तयचित्युक्तम्‌ । हर्योस्त्वा बाराभ्पापुत्एनारमासयुदगग्रा- भ्यां पवित्राभ्यां पिशानि त्रिरुत्पुनाति। पङृन्मन्नः | देषो ष इतिवा! इदं पच्छ इत्यायुक्तप्रकरिण । वेण मणीतानापादाय वेदेनोप- यम्य समाप इति षटिष्वानयति । अत्र प्रमोताभिहेवी५ पि सेयोतीति.मरदवाेमोकषता प आनयदीतयायुक्तमते।-हवरि ष्पकः प्रणीतामिरिति गम्यते । मीमां्तका अपि प्रणीतानां द्वं वक्तुमिदमेव षाक्यं शरुतिमुदाहरानि । प्रभोतानामिति प्रणीतानां तेवन्मिनीरप इति सेबन्धपष्ठयाऽप इति कमभ यवारिदितं धर्ममा्रमेतत्‌ । पृस्यध्वमिति मन्रान्तः | यदि मरणीता न विच्ेरन्या एव काधापो यजुषोत्पूय ताभिः सेनयेदिलयापदर्थवाद्‌! । यजुषा देनो व इति आपदर्वादः । परणोतामिषिकसते प्रात भापदि प्रणीतालप्रणी. तप्र यथोपपन्नप्तदिते प्रधानमतरेऽदु्ठीयमनिऽपि तत्रापचर्थस्य वादोऽ्स्य प्रातिबि- धिते प्रणीतामितरिकल इयर्थः । अद्यः परिभजाताः स्थेति तपा आनयाति । पिषटषु तक्षा मदृन्तीरितयर्थः, आनति। १८

१३८. सत्थापाठपिरवितं श्रौतचत्रं~ . [ प्रयमपरभे--

समद्धिः पृच्यध्वमिति रदक्षिणमनुपरिषठारयति ।

भ्दक्षिणमिति च परारिमापिकमेवोक्तम्‌। पतमन्ततवन्याख्यानाय प्रितः प्मन्तात्ररिती बहिरेव स्याततदभमतु्याप्ये्युक्तम्‌ । समन्ता्छावयति यथा पिषटान्याष्वन्ति तथान करोति मश्रटिङ्ञादद्धिः एच्यध्वमिति विपरिणतं तप्ता इति पदं तृतीयान्त . तप्तामिः सामर््येन पिष्टानि कर्माणि । तदुक्ते मरद्वनिन--त्तामिः गिष्टानीति । सूत्र पेनयेदि- लेत्कमैतया सम्यत द्वितीयान्ततया विपारेणामातप्ताः िष्टन्यानयतीति द्विक कतेन ेनन्धालृते त्येव ।

जनयत्यै स्वा सेयमीति सेयौति जनयीते सेति बा । सौति मिश्री करोति पिषटन्यपच्च मक्षगेनाऽऽखोडयति, थथा पिष्टानां पाको मे

स्मणोतामिवी दपि स्ये तोति श्रतेः । अत एव मदन्तीरधिश्वयति प्रणीता एव, प्रणी ~ ताना श्रपणार्भलं यत्र पयः्रपणरयिं श्रूयत इति सूत्रे सटी करिष्यतेऽतोऽतर प्रणीय तक्ता मदन्तीरानयति । मखस्य शिरोऽसीति पिण्डं करोति । स्प्टम्‌ । यथाभामं व्याकरेयामिपि विभजति ॥ १९ ॥ पिण्डमिलनुकपैः । देषा करोति । मिमाने मन्नान्तरमाह -- देषो बा सविता विभजतु भगो वार सविता बिभजतु . पूषा बा९ सविता विभजतु वायुता सवित्ता विभजतु जनपल्यै खा विभनामीति वा|

दयति

अत्र न्यायमते परते मच्रा्तमेष्माचा्स्येति गम्पतेऽन्त॒पतरतिकरणात्‌ । एक. सिनपुरोडाशेऽधैटपतो विमागः । ॥ समौ पिण्डौ छृत्ेदमम्रय इत्यगरयमाभे- मृशतीद्ममुष्मा इति यथादे बतुत्तरम्‌ । पमप्रनाणौ पिण्ड इतवाऽऽ्दौ पतमाने च्छित पत्तयैव मानौ पिण्डौ कृतेति त्वापरतययनेदमक्तं यत्र विमागसत्रैवामिसशति केवटविमागामावान्ामिमरसैनेन निर्दशे व्यावर्यामावात्‌ । जनये ता तेयोमीति बहुपडिन मन्रप्तमािरुक्ता । तेना- अये लाऽदनीषोमाम्यामिति न पूवमखेषोऽपि तु मचरान्तर, तदविदम्मय इत्यनेन समानां विकदपते । उक्तं बौधायोेन--अप्नये त्वाऽदीषोमाम्यामिति । तत्रापि समानो मन्नो दरशितोऽमुष्मा अमुष्मा इति । तेन द्धे चेन्धाभिम्याभिति क्षेयम्‌ 1

।

६षपशपट्ठः ] महादेवकृतवेजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ॥ १६९

इदपह« सेनाया अभीतवर्थे सुखमपोदामीति वेदेन देक्षिणस्मात्कपार्योगादङ्कारानपोद्योत्तरस्मादपाहेति । कपानां युकानमिककार्य्तमवायिनां समुदायो योगस्तस्मादक्तिणस्मादादावपे- हयोत्तरस्मातटरयङ्पन्रणापरोहति निःारयति । .एतावतधेन्तं तन्नेण कपाठमात्रतरो- पाधौ पेषकाराुकवा म्मागोहनप्रयृति दलिणोत्तरयोगत्वोप्धिना यत्काय ए्ङनिरदिष्ठं तत्रेदे मन्रटिङ्गमपि कारणे यन्मच्रे सेना नानाव्पक्ति्तमुदाय एङ्प्रयोजनको दषटस्त- सस्तु मच्रवेनैव पदायस्य पभ्रकारत्वादक्तिणेत्तरविमागौ तिना तदपिदधेरयादधिमा- मोऽपि जात इति मत्वा तेनेदमुक्तं दक्षिणस्मादित्यादि । एवमलुपवीण्येषां कमीणि ज्रियन्ते । यथा द्िणमात्कपाटयोगादपोद्यो ्तरसमात्कपाजयोगादपोहतीति देशमेदा द्रव्यभेदे समच्रकमदत्याऽऽनुपर्ीक्रम उक्त एव॑ दतिणोत्तरदेशमेदमिन्नानां हविषामपि समश्चकरमाृत््या करमेण कर्माणि करियन्ते न तु सेच्छया । वर्तमानतानिर्देशेन नेह विधिरपि तु न्यायप्रा्मेे्युकतमू । एषां पर्वदयतंनन्धिना प्रकृतानां पुरोडाशानामेवेति माति तथाऽपि नाय्येऽप्याप्तादनप्र शति दलिणेत्तरमावापन्नयोः शतघ्नः पृषग्रव्य- स्वपरयुक्तमेव कोर्थ मा भेरिति वयवदानं यद्वदानानीति, ` तथाऽन्यान्यप्यग्रिमाणि कार्याणि तयोरप्यावृत्त्पा दक्षिणोत्तरक्रमेण च स्युरन्यया तच्रपतंम्र उत्पत्तिक्रम वा केन निवासत स्याताम्‌ । तस्मातपर्वहविपां अहणम्‌ । एवं पदाथीनां कमेभव पं्ारयत्वमुक्त मिदानीं तेषु प्रवृत्तानां सनातीयव्रिनातीय कर्मणामपि फ सर्वाण्येकत्र पदार्थे समाप्याम्यत्न पदर समापनीयानि किव सर्व पदार्थेषु एकमकमेव समाप्ीवं सदेह उभयत्वयोम्यैवस्यां दशैयिदुमुतस्ैतसतावतपदायै करमेकककर्मेण एव क्रममाह-- समानजातीयेनेककमठुसमोति त्लमेकैकपपवर्जयति । एकविधिविदितमेकपकारं करमका कर्मन्यक्तिः समानारभतैनन्धिनी क्रियमाणप्रकार+ स्वात्समानजातीय। व्यक्तिनेनु तैव ग्यक्िरमहि पूर्वपदे कता नोत्तर तेनद्धा क्तु शक्या, तस्माद्यक्तिमेदे जातिरवदयं वाच्या, तस्यामभिन्यज्ञङं तु तत्तदविधिविहि* तेतवमातं, तेन देस्काषु पदायैषु मध्य एकमेकमेव॒पदामलुकरमेण सनातीयेनकेनैव कं्मणाऽनुपमेलयनन्तरं तथेव विनातीयेनापोति । समेति तेक्नाति । सोऽ पदरर्थानु- स्मय इति व्यपदिरते कमविशेषः । प्रथमपरदृततं कपर सङ्ृच्छृतरवपदाेदिशेन

तस्याक्षमतौ वाक्ार्थात्तमातिने वकिथान्तर विहितस्य वरिनातीयस्य प्रातिः । यद्यपि १८. है ।

१४० सत्याषाठविरचितं श्रौतच्नं- : [ रप्रथमप्भे-

बोदेदय एकतवे श्रयेत तथाऽपि न ॒विव्ितमिटेकस्मिन्वक्य एप सैपा. सेस्काराकरणे वाक्य न समत स्यात्‌ । विनक्नीये मध्ये कृते तु वाक्यं पुनः पुनदुवौीनायं स्यादिति मावः । तत्र पदातमुदायापते पदार्थे पुनल्तयैव पदेहः फं समुदरायगतमेककर व्यक्ति मरक तेव द्वितीयमिव कमोऽप बा समुदायस्य समाप्य पुनरन्यं तवेति । तत्राऽऽह-छृत्मेकेकमपवर्नयति । अत्र स्नातीयनानु. स्मय उक्ते निवीवे भमघ्यकं पुटं निरप्य द्वितीयहविष एकं तथेव द्वितीयमिति तथा कपलोपधमिऽपि प्रातमिदषुच्थते कत्तं पदा्मेकेकमेवापवर्जयति समापयति कुतः, पदार्था पदादि शेन विधीयमानं कर्म न मातं चतुरो युठीनि्ैपतीति कपाठान्यषटाुपदधातीति क्रक मुष्टिकं वा कपाटं न पदप पदाथीवयतः प्त तादर्थ्येन विधीयते । एकेन धर्मेणावच्छित्रो ` योऽङ्गतां गत उदेश्यतां वा प्त एकं इत्यच्यते न तु व्यक्येक्यैकतव, तथा नुरम्िपरिमित्‌ एवन निनो निक्पतिना ` पारेच्छिन्न इत्येक एव पदार्थ्तपमत्व्यातिन तत्पदाभेदिशेन प्रवृत्ता क्रिया स्मिति न बहिरङ्गं पदार्थान्तरं गच्छति, तथेकस्मिन्योग आभेयोऽष्टकपाल्‌ इति ननापदा्ीसमके प्षमेकं पदायै स्मापयतीलर्थः । सनातीयविनातीयकर्मणामे- कदर्ये करणं ततस्तयैव द्वितीयपदं करणं काण्डानुपरैततिः कणण्डानुप्मयो न च| तयाऽयम्‌ |

एतदपवादरेन काण्डानुप्तमयमाह --

संयुक्तानि सेकापवगाणे यथाञदानमदाने ।

सयुक्ति नियतपौरवापर्यायि परजातीयनिजातीयानि तानि कमण्यिकस्सिकेव पदाय समाियोग्यानि । अन्न पदार्थानुप्मये प्ति पौर्वापयविदकप्रमाणवाधः स्यादनो करैत (तल) स्पापि प्रमाणानुरोधेनाऽऽवृत्तिलक्षणो वाक्थभेदोऽङ्गकृत इति मावः | कुतः» यतोऽवदानपरदान पेयुक्ते । ततर फेचिच्चतुरवततं जुहोतैति पयुक्ततवप्रापकमाहुः । तन्नाकदानपरदानयोः पयुक्ततेनोद्‌।हरणत्॑ न त्ववदानहोमयोरिति । कालयायनक्तु

अहणतादनावदनिषु तु वचनात्‌ । ततपूत्रयारूयनि च अहणं -सादनान्तमवदाने च_

पदानान्तमिति शाखन्तरोयवचनादिति म्यार्यातम्‌ । वचनं च न प्त्वत्रिकमसति साम्यैनापि सयुक्ततवदर्शनादवचनादितयव्यापकरं मत्वाऽयं हेतुनक्त जवचरयेण कंतु तुशब्देन पून्यायापम एवोक्तः । तत्र च हेतुः पेयुक्तानीति, फेनावि प्रमाणेन सेयुक्तानि तानि सरवणयप्यकापवगां प्रकते तु वचनेन प्युक्ताऽनयत्र यथाधमे- न षता दविवदानं हवदाने न पमवेत्‌› कितु सरवपरोडाशस्याऽऽ्योऽशकपाढ

१२, शवीयम" ॥ २८.२, "याती" \ ३ ट, पस्य" ।

ह

८

९ष०पटढः ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ! [५4

इति योगेन देवतापेन्बशषणात्‌ । शतस्य वेद्यां स्थितस्य च वषट्‌करेण प्रदानम्‌ वेदिव्यवमवयनेतरैवात् काण्डातुममय इति व्यास्ययंसूचितवतूत्रकरिण यथाऽवदानम्र ~ दाने इति पैयुक्तले प्ाम्य तिद्धत्वमदश्षेयताऽपनिमे चे दाहरणे प्रधानतनिकर्पे इला- दिना इड्न । अर्थतिद्धपयुक्तत्व उदाहरणमाह + उद्रपने निष्यवनं च सर्र मथानसंनिपाते क्रियन्ते । चकररेणावहननपरसछन्दनादि गृह्यते तदपेक्षया क्रियन्त इति बहूवचनात्पर्व्र विकृतौ. सरवैपु नानावोजेषु -पअभानपरनिकर प्रवानानां पकार्याणां बौजानां प्रलेकं पेनिक्पै क्डानूपमय इति यावत्‌ । तसिन््व्येद्धपनादीनि क्रियन्त इर्षः । परायागां मोनानामवघातद्िना सेप्कारो दृष्टणडुडौमावप्रयोजनकललव्रावघातमात्रे सति प्रयोन- नघिद्धे्तदादि पूपर्वमुरोत्तरप्य करणं सर तण्डुढोमावप्रयोजनं परायेनियतकाण्डानू- स्मय एवात न तु प्नातीयमेकमवहननं स्ैवीनेषु, तत उपनायकं तथैवेति मावः } एवं च पदारथानु्मय ओत्सभिकसतद्वाध कोऽन्य इति सिद्धम्‌ । मखस्य शिरोऽसीति दक्षिणं पिण्डमादाय घरोऽ- सि विश्वायुरिति दक्षिणे कपारयोगेऽधिश्चयति । दक्षिणे कपाख्योगे स्थपथितुं योग्यं दक्षिणमि्युक्तत्वत्‌ । ममेयमिति नोक्त देशमेदाप्रत्यायकत्वात्‌ । तस्मादेशमेदपरत्यायिकया च माविन्या सत्तया व्यवहृतं, तेन विमवन्त्यपि कर्माणि देशमेदेन दरवयष्टयक्तात्ममच्रणयावरतनत इति पूर्वोक्त एषमेतेषा- मित्यादिन्याय हेतुरुक्तः । तथा च पिण्डपुरोडादशव्दाम्यां केडीकरिण कर्मविधानेऽ- वि दरव्यएथकत्वमरू्येव यथाऽऽग्यत्वादिना करो क्ृतेऽवयवष्यक्त्वम्‌ । अथिश्रयणे वैकल्पिकं मचरान्तरमाह -- धर्मैघम यसेति बा । ॥ अनेन वाऽधिश्रयति-- उक्तं पिष्यन्तं हविरन्तरेऽतिदिरति-- एवरुत्तरम्‌ । पिण्डमित्यनुकषैः । शेषं पू्ववत्समनच्म्‌ । अतुङ्गमनपूपाङृतिम्शफपात्रं कषैसयेव भतिकृतति करोति । पिण्डमिल्यनङ्ृ्यते । कमरस्यवेषतमतिङृतिं प्रतिमां करोति। तत्रामि कथित्कूसतुकनः कञ्चिदपुपाङृतिरपूपवनिश्लदुमयिकतणो नातयु्वो नातिनीच इयः । वैतानके नोचमनतिनाचमित्याह । अश्वशफमात्रमिति तु परितो मानम्‌ | १क.ख.ग.च. गिक्ेकि" । २क.ख.ग.च.छ.ट.ठ. ण. मभि 1 १क,ग.च, छ.ट.ठ.ड.्यैः। नो"।

१४२ सत्यापाढविरचितं भौतघे- [ {पपमपरश्न--

क्षफः पादशरः। एवं मानकरणेनाथीस्मथनमुक्तं शालान्तरे तत्रैव मन्रमाह-- उरु मथस्वेति प्रथयति । पिण्डमेव वरिलारयति पूर्वरूपे । परथतामिलयन्तः । स्बीणि. कपालान्याभिमथयति ।

भथयतीति पूीनुवादः । अश्वशफमात्रकरणेनैव । अव्र न च मुषटिपरिमितेन प्रावा पेन धान्येन पुरोडाशः क्रियते । जत्राश्चशफमा्ता सन्वावापपूयीं संपादनीया । कपारयोगोऽपरि तावनिषे यथा तथा क्यं चिदाकारं, तेन भ्रपनवतुद्गादिरूपेण कायं न परयकमन्तिरम्‌ । जत एवाऽऽ्म्बेन व्यत्ययेन सूबरद्भये पितम्‌ ।

पा्यामप आनीय त्वचं गृहीष्येति मद्‌- क्षिणपनतिक्नारदिपेनानुपरिमाि ।

सेयवनपाऽ्यामप जानीवतिगुणप्रधानविभक्तयोरग्क्षा तपते पयति दध्यानयतीति कत्‌।नो वेदपामतछकायाणामानयनमदा्ेव स्यात्‌ । तसदद्धिःपत्रीमादरौ कुठ. पदाना्पमरि््ः रिष्यति । तमं प॑ गृहीलेलयप्यतराथ््ेयमन्यथा लेमेनेतयपि न समते स्यात्‌ । तेन लषेन हिमनेन पिण्डं द्धी करोति । प्रदक्षिणमिति प्मन्ततां कुम्‌ । अतिक्षरणमङ्गाां ठेपकरणेन यया न मवति तयाऽनुपरिम्टसेवमर्थमनति ~ क्षारयकि्युक्तमू । प्रतिपिण्डं समने पनदैपग्रहगेनेव । अत्र पत्री्ाछनं तिपेयमव. शिषटटेपपरतिपत्यपं प्रतताठनं पान्थाः सेस्काराधमुत्तमरोपयुक्ताया च्पिाङ्ीपक्षावन- मरि तथैव कार्मुमयप्रयोनना्ं तयोरखपज्ञाटनयोसे प्रतिपततिदर्शनात्‌ । तत्रारि. कारनं कृतवा निनयनमहृष्टाथेमेव स्यात्‌ । तप्माततरीनिर्ेननपतममिन्याहारादमि दृष्टपतैव । † अन्तरित रत इतयुरुकेन त्रिः पपर करोति ।

अरातय हलन्तः । प्रयेकं पिण्ड मच्राडत्तिः पूवक्तन्यायेन । अग्नं परितोऽनिभरी. म्पे यस्यां क्रियायां तत्तथा । उमुकेन ज्वलता कठेन परितः पिण्डस्याधिज्वालां तिशरीमेदियषैः। तंस्कारोऽप्यदटा्ैः । पर्वाणि हवीपीतयपत्तम्वैलानपो किवत यलनाविक्यामावालिण्डमित्युवततेशच ना्मतपूत्रकारास्च्छालामिमतम्‌ । “घर्मो वा एषोऽशान्तः । अरपमातेऽ्रमाते प्रवृज्यते । यतपुरोडाशः › इत्यपक्रम्पाम्स्वाषैवदैः सुत्वा पुरोडाशमेवोपंहरतीति ब्राहमणविरोषाच शासान्तरीयं नेम्‌ ।

मव्रन्तरमाह--

परिवाजपतिरिति बा । , परठामाकद्पि प्रतीकोपादानेनक म्रहणम्‌ ।

#

>^

{षण्डः ]. महादेवकरतेवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १४३

देषत्वा सनिता त्रप्यसिति दुर्भरभिच्वर्यति ।

अविनक्‌ हलन्तः । श्वर मैरमि उपरि जहयति ज्वां करोति तत्पाकर्धम्‌ पूवरेव रक्षतामपयातयत्येव वाकयदोषाद्धरममात्ं प्रतीयते तथाऽपि श्रपयत्विति मन्न. जगच्टपयतीति वाक्यषा दृ्टामैता । तेन यया श्रपणं स्यात्तयाऽभिञ्वछ्यति ॥

अग्निस्ते तनुवं भाऽति धागिव्युरपुकैः परितपति । ` ४

र्षस्तेल्यन्तः । अनकरुदमुक्ै प्रतितपति प्रतिताप्यति । अनत्भूमणिनर्थः सकर्मको वा । म्रः प्रतिपिण्डम्‌ । प्रत्यभितो ऽपलग्ैतदमिमुैरिति ` यावत्‌ । माऽति षाग हभ्य९ रक्षस्वेति मन्रलिङ्गाच । 9 सै ब्रह्मणा पृच्यस्रेति वेदेन साङ्गारं मस्माभ्यूहति । पत्रेण गृहीत्वा वेदेन मत्माभिन्याप्य पिण्ड उहति प्रतारयति । प्रतितापो यथा न दहेत्तया मघ्मना प्ता्गटेणाऽञच्छादयतीलगैः । एवं च दष्टा्ेता । बरह्म शृदवीष्ेतिवा 1 पेण विकस्पः । अबिदहन्तः भ्रषयतेति सेमेष्यलत्र वाचं विष्जते । बाहमणेऽविदहन्तः श्रपयतेति दातं तरिसुनत इति दरीनादयं वावि; प्रतिकरण- मि्यामातति, तजर सेमवति । नियमामावो हि विपर्म्तप्यामावर्ूपस्य विधातुमराक्य-

, ल्वन्मन्रटि्गविरोषाच । तस्मादत्र किया काचनध्राहरतव्या, मच्रलिङ्गाच परेपायताऽ-

गम्यते | न च प्रप्य प्रतीयन्ते, नाप्यन्येषामनन्तरं रिचित्पुरोडाशपाकवुगुणं कर्म विधीयते, नापि स्वस्य, तप्मादुचेहचारणमत्रपरे्यतीलनेनोच्यते । तस्मादा दोहप्वित्र रजजु« पवा पात्राणि शुन्धत पमरेष्यतीतिवदद्टाधम्‌ | आ पत्त्बेनाऽऽ्रधो र्वष

सदतानि करोतीलयमिवानात्तं प्ति पैप्तन्तेन समान्ते नान्न तथा - बहुवभनानुप-

प्ते | वरमदृ्टा्ताऽत एव वैलानपि यथातराहमणमेव विधत्ते तदुमि प्ररेणप्येत- धनुरुकत्वा वाचं विनत इत्ययऽवगम्यते । ब्राह्मणमपि स्तर्थं न दष्टं फठे क्िजिद्ाह यज्ञमेव हव शूयमिव्याहृत्य प्रतनुते पुरोरुचमविदाहाय शल करोतीति । तस्माददृष्टा्थमेनोच्चरणं नियमतिवृत्तिभा्ततिदमुैषेेद्िति । तत एवामिवाप्तयन्वाचं विनत इति यदुक्तं तदमर न विरुध्यते । तेनमिवासनानम्तरमेवात्दहनये(नत इतयु. चारणमङ्नरानतुध्यग्िषदर्शनात्ताज्ञारमस्मंम्युहनं प्रयेवाज्ञमिति पुरमभिवात्तनशब्देन तताक्गमेव ग्रहणम न व्यवधायकमिति सर्म दर्धयितुमम्र्युक्तम्‌ । योऽयममिवापतनो- त्रकाठं विपर्ग उक्तः प्र एवालिन्कठे पथैवपतत इयर्थः । तत्र माप्यकारेगोक्तमति- स्मरणायत्रेतयुक्तमिति ततपृत्रकारा तुरी तेपादकत्वादुपकषयम्‌ ।

१४४ सत्याषाढनिरदितं श्रीतसत- . [ !परममप्रभ--

अङ्कुलिमक्षाकने पातीनिर्णेजनं चोदुकेनाभिप्रहप्य । पात्री निगिस्यतेऽननेति तथाऽङगदपषाटनं एषकटयक्मातरयोः -स्यपिते एषक्दम- कंपरतप्योल्मुकेन ज्वलता पातरीनिरीननमवि प्तासय पात्र ात्रान्तर एष स्थितं मवति। मताप्य पृषक्तेति बोधायनेोक्तेः एपमिमकिनिदेशाचङ।राच प्रयक्ताप्य तचम्ये- स्यथः । उमुकं तु ्पणोय्नेष । अपरेणाऽऽषवनीयपपरेण षा गा्ईपलर , स्फयेनोदीची सिसो रेखाः एतैकताय स्वा हेति पशातथादसश्सन्दयनधक्िभिनयति । अप्णाथतवन प्येव विकल्पेऽपरेणामिमिलेत वाच्ये गौरवं व्यवस्यायं यत्रापरे ^ णाऽऽहवनीयं बस्तीणं तत्र परेण गाहप पुपुरोडाशादौ नान्यत्रेति । उदीषी- रदगायतसिसलो रेखाः प्रागपवीरेखाणामदशर्थता मा भूदिति कृतेति व्व्रलवे- नोत्ताङ्गतोक्त ताभिः संसृत एव स्थे निनयति पूत्रनतर स्षटमवोक्तम्‌ । एकस्वमि- कवारें विरमयति | कयं तत्राऽऽह पश्चात्सशचदिति वीप््या तिच रेलापु त्िनिन. यनाम्यततोऽ्ौर्यतवशचालशचालधमेन पृशचिमेन पू पू नमेरपन्‌। अत्र पञा्सम्दनं न प्रतिपिध्यते किंतु पाश्वालनिनेयोन पूर्व्य भेन प्रतिषिध्यते । एवं च प्रक्ष्य तोक्ता मति, देप पवय प्रतिपत्तिः प्ृपरन्ेग द्वततूष्णीं च त्रित्वं तायव चरिता्त्वात्‌। असन्दयननिति पश्चालशचाजनिनीतेनातः प्रागपवर्मताऽऽपक्तम्बोक्ता तिद्धा . भवति । अन्दयन्नमिटयन्परस्वरं निनयनम्‌ । संनिषानादस्नदयन्नियेवमुक्तम्‌ । कालायन प्रलगपन्दमानमिति, तया ल्त च कक पाध्यायेन प्रलगिति प्रतिवि" चना प्राफदखराऽ्न्दमानमिति सुपपर्निरद श दतगच्छन्न सन्दुनमतर्रतिमेष इति | मैलानतेनापि पश्ादतषठं निनयतीतयु क्तम्‌ । मच्नः परवोऽप्येक एपरतिकरणनैकेनैव द श्चास्मयल्नान्तरामवाश्चाऽऽपल्लम्बेन एक््रत्नकरणात्तधयेत तयेष्टसल्याादष्य न मन्नो हि निनयनाद्धं ` नाम्याप्ाङ्गमतः सङ्ृदेव। न च ` यावनिनीतं तावदेव सस्कृतं मन्नेणान्धनिनयना्यं भवितव्यमेव भन्रेगेति द्र्धपुयक्तेऽस्थावर्तत इति शीण्यपि निनयनानि सकटमच्रताध्यन्येवेति वाच्यम्‌ | मुषटिमनिनेव वरदिषः चुव्पूर- मेनेकाऽऽञ्यस्यनन एषग्यताततपादकामावारिकनेव द्व्यमुढक्षणम्‌ | अय देवतामेदत्छा- हाङारमेराचच यत्र मन्रगणेन कमै चोय प्रतिमन्त्र ततर जुहुयादिति कर्मे इति चेन्न । मतिपकिकर्मलवातत दधिेमध्ैः । नाप्ता इविमीक्तवं ते देवा ज्मेष्मृनेति शवेतान देवतात्वं फिंलधिकरणमात्र, ` निनयतिषातोरप्यदानार्तामन्ने . खाहाः

4

4.

यि

>^

श्षण्पटः] महादेवेकृत्वैजयन्तीव्यो स्यासभतम्‌ । ४५

कारः प्रलेपमावापो नतु दौना्भोऽपि | जत्र माप्यकरेण शवात्पश्चदिति पश्चादपव- तेन व्याखूयातम्‌ | अपवरीवाची परतीचीनशब्दो न प्रयुक्तः पश्चाच्छब्दसतु कयम- म्यप्तोऽपवरग नूयादपवरगो हि त्रयाणमेक्तत्रधीप्ा हतेवदधैव । नच प्ात्पभद्धाग इति व्यास्येति प्रथमेनापनन्वाक्किमयक्षया प्रभमः षत्ाद्धमेत्‌ । प्राचीनापवर्गताऽऽप- सतम्बादिभिः पक्षदिवोक्ता, सूतरान्तराण्येतत्मानाथीनि महुक्तपरकरिगेव व्याख्या तानि, कथं माष्यकरेण व्याख्यातं परिमपाबमेन तद्विवार्यम्‌ । म्रः प््थीऽपरि मौधायनेनैक एवाङ्गतो देवताश्ोक्ताः काल्यायनेनापि देवतात्वे तु शेषनश्चि येन केनाप्युद्केन कार्यं निनयनं देवतानिरशश्च प्रतिपत्तिमा्रलरे तु न प्रतिनिभिनिनयन- णोप एवेति जतेयम्‌ । निनीय षाऽभितपति ।

द्वयमेकतर छैतवा निनीय पश्ाद्मिगतपु्युकेनाभितपति । एकतादिदेवतास्तु बौषा- यनेन व्यारूयातासतापां नानत्विऽपि ते देवा आप्येष्वमू नेति बहुवचेनेकशेादुलनेन परस्पर्तपि्षाणमिव देवतात्वं, तथा चैक एव मच्रलत्रपि पिना पितामहः भिता" मह इत्येते त्रय इति पक्षेऽपि न प्राचीनावीतं तदश्चितमेव परिमिषायाम्‌ |

अय वेदिकरणम्‌ |

अपरेणाऽऽदहवनीयं यजमानमात्रीं वेदिं करोति।

आहवनीयस्य पथिमरेलामारम्य पञचिममगे वे करोति । वेदिरिति संस्कार. चनः शब्दस्तेन व्यमाणतेस्करः स्थलं यजमानमात्र सं्ुर्यत्ता वेदि्वतीय्ैः । सररिनिचतुष्टयं प्ण्णवल्यङ्कढानीति यावत्‌| शुलोक्तप्रकारेण ।

यावदर्थं तिर्ीम्‌ ॥ २०॥

करोतीप्यतुकरषः । यावानर्थः प्रये।ननं यथा(या) सा यावदयी, तिरश्री तियैमि- स्तीणं यावता वि्तारेण हविरो प्ादनपर्या्ं स्यटमपेतितं ता्रानिस्तारः काः । दध्यं तु यजमानपरिमाणनेव । इदं तस्मा इति याजमानम्‌ । ` करणमच्रोऽयमनाशी, ्रत्वातेन न नपधर्मो मच्रन्तेन कम्निपात एव । वेदेन वेदि विविदुः पृथिवी सा प्रये पृथिवी पाथि- बानि। गर्भ विमति भुवनेष्वन्तस्ततो यज्ञो जायते विश्वदा निरिति पुरस्तार्सतम्बयजुषो वेदेन वेदिं त्रिः सेमा्टि। मननमकारं पवा मृज्य पुनस्तष्मौं द्वितीयतृतीययोः प्यीययोः सर्वमिव यावता स्थेन वेदिभवत्तावत्‌ स्ट तेमारील्ुक्तं वेदेराप्यनातत्वात्‌ । पुर्ता्सतम्ब

१ ग, श्वालचाद्धा । २ ठ. ड बीता । १९

१४६ ` ˆ . ` ˆ -सत्यापाठविरवितं श्रीतचू्- [परममप्रशने-*

: अनुष इति आ्ा्मणानुकरे 'विकसपागरासार्थ, ठदपते हि तिकिस्पः पूतान्तरे पुरता परिदधति । स्तम्नयजुः पुरस्तत्लम्बयनुष इति दरशैनात्तम्बस्य नुप हरणे स्तम्बयञुः । अथवा स्तम्बस्य ` दमीवयवस्य हियमाणस्येयं ज्ञा । न तात्रावयवशो चछुतपत्तिरेतिता ` रूढत्वादशवालका्दवत्‌ । तत्र पृरसतात्स्म्बयजुष इति ` ठक्षणया हरणे ठय, मथा बर्हिषा पू्णमाते वरतपुपैतीति जहिराहरणे लक्ष्ये । चतुःशिल- ण्डेति याजमानम्‌ ।

` पूीेदेधिदतीयदेयस्तम्बयनुर्रति । ~ ` स्तम्नेन यजुषा च तंृक्तः पाु्तोकतसतं रति। स्थानविषिरयम्‌ । तत्थोनमाह- ूषा्ीदिलादिना । करप्वमाणा या वेदयीवदहीतं शौसखमनिन स्यठं तन्मध्य ूर्वापीदषटाचतवारिशदङ्ृकपरिमितद्िरेवितयीयेे शासूवीरयऽपि वेद्िगतप्तृतीयो देशो भागः षरौरस्वो द्वधिरदङ्खानि यस्मात तया । वेदेरिचेततपदं साकाङकमपि वितृतीयपदं नित्यमकाङ्त्तात्तमस्यते ` देशपदेन वेदरिपवमुमय (पूं पश्चाच पनध्य-

तेऽत वेदेषटयक्तमौरस्यलक्तपमीपे पूषधिेदितूतीयमागासूरःवीजतु पाथातयलक्त +

तृतीयमागातसनव्ा्त्‌ क्ण्यापादनस्यानं॑वहयते । द्वािशदङ्कड्परिमितात्लम्ब यच्हैरेदिलयरथः । नेद सतम्बयङुैरण प्रधानक षतु गुणकम ्राहमे वेदिषकारला- वगमात्‌ । वेच: प्काशतात्रणपोपुहरणेन तस्याः करूरतापगमेन दृष्टः सस्कारे नायते 4 सत्वयनुररमेन वेद प्ुयोदिति वाक्यार्थो मवति | देवस्य सेति स्प्पमादाय ॥ आदद इति म॒श्शेषस्य पेहितायां पठितस्य पू्तनेनाधिवपनशेेगेहानुषक्तेन सह नाद्मणन्यास्यातपितस्य विनियोगोऽवमिति ज्ञापयित परतीकोपदान एं पूं तेव पामीत्यादावपि ज्ञेयम्‌ । इन्द्रस्य बाहुर्ीत्यभिन्रयते । सष्टम्‌ । सदसभरषटिः शततेजा इति तस्य दर्भणप्र< सश्घ्यति । तिमतेजा इलन्तः । स्फयस्यम्पेशो सम्यक्प्रकारेण इयति तनू करोति तीकष्ी करोतीति यावत्‌ । ध्मामिदं न तु दमण तीक मवति | तेन प्रसिोऽपर- मागमूत्मुमार्शलयताकदवोक्तं मखतरा्णानुप्रेण । पृथिव्यै वरासीति भागगरमुदगग्र वा दर्भं निदषाति।

क

ूर्वमृतमेव बौधायन इष्टत्वात्‌ । ितृतीयमगि पूर्वी वैरि |

१८. यजुषो । २ज. क्ष.न. "विं वेदे" । ३क.ख. ग, च. भरषिदा्षिण इयमि- मन्य । स्प"

# ^

व

वि

¶षण्पडः) महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ १६ १४७

पृथिवि देवयजनीति तसिन्स्फ्येन मवै ४ सस्िन्द्े यथा छिन्नो मवति स्फपामरेगेव तस्यैव सरत्वात्‌ । मा .दिभ्पिष, मिति मच्नान्तः। यो मा देति याजमानम्‌ | अपहतोऽरखः पृथिव्या इति स्फ्येन स नृणा - न्पाश्ससूनपादत्तेऽपाररं वध्यासप्मिति चाः ¦. अपहतोऽररुः प्रथिग्या इ्येतावानेव मचः 1 तृणं छदस्तः #सह ¬ सातय ह मद स्पेन स्वीकृत्य न हतन, हस्तिन प्राहाय्यमात्रं कप शक्येऽ केवटे परेन बजे गच्छ गोस्थानमिति इरति स्पयेनैव वेदेमैहिरुत्करमिति गोषः । वर्षतु ते धौरिति वेदि पररयवक्षते वेतु ते पर्जन्य इति यजमान्‌। भतीक्षत इति पूवाुकरषैः । नमो दिवे नमः पृथिष्या इ्युत्तरत. उत्तानौ स्तौ छत्वाऽऽप्ीध उपविशति उत्करमभिप्रहीतुुततानौ करौ सहतपर्ारिताङ्गलिकाविति अपवत्‌ भक्तमे बेदेषधानेति तस्मा उपनिवपछ्ि मामोगिति मान्तः | उपनिवपत्यध्वयुः | जभीधस्यानन्तरे पुन्महणादस्मा सति निरदेशादनधिकारः । किमुपनिवपाति भकतयु सपयेन सूं पाषुमिलनुृ्यते सामर्थ्यात्‌ । क्रल््ायामुक्त क्रमे वेदेः । देरिति पश्चमी, तस्याः उक्तत इत्या प्यते पूर्वतनं कियत्यध्वनि भक्रमे पदद्धवऽतीत इयर्थः । किमुक्तं मवति । एत दुक्त वदः पूरवाधाद्ितृतीयदे शत्स्तम्बयनुराहरणं कृतं तत॒ उत्तरत वेदेवीहिदविपदम- तिक्रम्यावस्यिते स्ये निवपतीति । अयमेवार्थो विस्पषटोकृत आप््म्नेन-- नधान देव प्तवितरितयत्तरतः पुरस्तदवितृतीयदेश उदष्िपैदे परिमिते वा वेदेर्मिवपति * इति 4 वेदेरु्तरतः पुरस्ताद्धणि विवृत्तायदेशे वेदेः सकाशाद्भिपदे तत्समीपस्यठ उदङ्मुखो मूतवा निवपतीत्यन्वयेन व्याख्यातृमिदैशितोऽयैः । तस्मा जाभ्ीध्ाय मन्रा्मुपादिशन्‌ }

१कं.ख.ध. च. तृणं पास्सुुपो।२ क.ख.ग.च.छ.ट.ठ. श्वे कार्यम (म्‌), श 3क.,ख. ने, न, ठ, अतीक्ष' | * क, ख. ग. च, करौ । ५ ट. शदुपः ।

१४८ ,: सत्यापाढविरचितं श्रौतं = [परषम्रभे--

कस्मादेविति चेत्‌ । उच्यते-बधान देव प्तवितरिति मध्यमपुरुपेणोपदिदयमानस्य कती सैवरेध्यमानमा( आ ` ओध्रो यतोऽवना दुरसयुरिति प्रतिवक्ता कर्तारमात्मानमवि- दयति । त्पादववाषनमस्मा उपदिशदुत्करे निवपति । नो नेततपमा इत्यनर्थकं स्यादुपेति च| स उत्करो भवति ।

सत््यटुतकरङाव्दवाच्यं यत्र॒ निवपति । उक्किरत्यसिन्पतृणै पोपुभिस्युतकर इत्यवयवानुपंषानकरियानिभित्तत्वेऽपरि रूढ एवायं शब्द इति दयितं स इच्युक्त एतेः | अयमुत्करप्रदेशः सिद्धो मवति ।

अववादो दुरस्ुरित्याग्री् उत्करमभिग्ह्ालज्ञयिना ।

उत्करदेशमभिगृहति च्छादयति तमतो मामौगिति मन्नलिङ्गात्‌ । व्यारूयातं बादणेन-इलयाहानिभुक्या इति । यथोत्करे निहिते शरातृष्यो न मुच्यते तथा म्युने- नाज्ञडिना गृहातीति तिद्धोऽैः । जत्र माष्यकृतोक्तमासौधसवाञ्ञटो निषपतीति तत्त सूत्रानरामिपरायेण वैलानपरय तथोक्तः । पर त्‌ तादगर््यसमतपत्रादतीते सूतापतगत- स्वादापलतम्बेनापि छृतन्यार्यापतमानार्थतया स्कुखतरममिधानादुपक्ष्यमिति मन्यन्तेऽन्ये | आप्तमबे हि निवपनपरयन्तं पर्वमास्भिखविकार एव न दशितः शयूपमा्रीधोऽजञ. दिनाऽभिगृहाति' इति। जसमदाचर्यस्य तथवेटम्‌। यसुनः पूरमेवोततानै करौ छत्वाऽऽश्ओीप्र उपविशतीति तत्र नाज्ञटिकरणमुक्तमपि भ्रतृग्यस्याज्ञठिना करिष्यमा" ेनावव।घनाय । पेनद्धेन स्यातन्यमञ्ञविकरणे यया शटिम्बो न भवेत्तथा सन्नद्धे सति अत्यसतम्बयनुपा न्यु्मा् एवानिशु्तयेऽभिगृह्यत इति मचत्राहमणा्ो ऽभिप्रेत इति दितम्‌ । यः कशिदतिते दुष्टं निरोद्धमिच्छति स॒ आयतनहस्त एवाऽऽ्रौ तिषठनपश्वात्समीपस्यं गृहातीति प्रपिद्धिरनुगदीता च मवति ।

परिश्चयाऽऽते । अज्जठिना तयक्ताङ्गषतयानेन हि परितो महणं नान्ययेति । एवं दवितीय हरलेवं तृतीयम्‌ ।

जत्र प्रहरतीत्यनेन ेदिरस्कारेण प्रधानमूतेनाऽऽदानादि पूर्मङ् प्रि परिग्याऽऽसत इलन्तमतिदिषटमेववमेवमिति पुनः परस्प॑रमन्ने वेरक्षयकथनार्थ, तेन नाच प्रयम एव पर्याय( ये ) मन्नोऽपि तु त्रिष्वपि मिर्नुपेति तेः ।

क्शिषमाह--

मावः शिवा ओषधयो ष्रूल^ हि्सिंषमिति द्वितीयं प्रहरति । अन्न एवि देवथननीलयस्य स्यनिऽयं मचः । एरिव्यै वर्मापीति तचरं विमुत्वात्‌ |

१ क, ग,'च, छ. 2. च्रे मश्वे 1 2, डप ।

>

ईषश्पटटः] महाधेवकृतयैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ 1 १४९

अपहतोऽररुः पूथिभ्यै देवयजन्या इति द्वितीयमपादत्ते 1 " अनं गच्छेलयादितरय पूर्ववत्‌ | न पूनराभ्ीधरस्येपेशनहुततानदस्तकरणं तयो; परि महे प्याएतत्वात्‌ । बधानेति परवत्‌ । सवाऽञओधः-- अववाढा देवयजन्या यातुधाना इति द्वितीयममि ग्रहाति । द्वितीयमिति क्रियाविशेषणे पू॑वदज्नढिना पुनः परिगरृष्ाऽऽप्त इति तु समाने पुपपवनतम्‌ | भष्व्युः-- दर्पस्ते दिवं भा स्कानिति तीयं महति । स्पष्टम्‌ । अपहतोऽररुः एथिभ्या अदेवयजन इति ठतीयमपादतते । अभ गच्छेति पृैतु त इति द्वयं बधानेति पूैवत्‌ । आप्नी्रः-- अववादोऽवश्रस्स इति दूपीयमभिषृह्ाति ।

उक्तम्‌| भध्वयुः-- शष्णीं चतुर्थम्‌ ।

जपादानहरणवेक्षणद्भयनिवपनानि तूष्णीमेव | मात्र प्रहरणमित्याह--

सरव दर्भ हरति। अवशिष्टं सम्‌ । आश्नीघ--

अररुस्ते दिवं मा स्कानिति चतु्॑मभिगृदवाति । मात्र परिहः । आस्त इति निवकते । अग्रेऽभिग्रहणामावात्‌ स्फ्येन वेदि परिणृह्ाति ।

अध्वयरधिकारः । अग्रे करिष्यमाणस्य भ्तिजञामत्र परिह रब्दार्परदीनारषम्‌ | अगरिमेण कर्मण। वेदिदेशः परिगरहीतः । पलो गृहीतः परिच्छिन्नो दरशपूर्णमातान्न- स्वेन कृत इति यावत्‌ ।

वसवस्त्वा परिहन्त्विति दक्षिणतः माची लेखा छिखति । स्फयेनेति पूषैवत्‌ । दक्षिणतो दक्षिणप् पंनामाटुपोरण पराची दिणां श्रोणिमा-

१५० सत्याषाढ़विरधितं भौतसू्॑-.. [परषमरभे--

रम्य दक्तिणां्पन्ं पाक्समातिं रेवां करोति । प्राचीमिलर्तिद्धेऽपि कचनं पूर्वं परगहातीतयुक्तं ततः सामम्तप्रती्या भदक्षिणमित्यापतति पारिमापिकं ततिवृत्यभम्‌ | गायत्रेण छन्दततेति मखरान्तः । रद्ास््वेति पथादुदीचीम्‌ । ठे ठिलतीति पृषत्‌ । बैषटुमेन उन्दतेलन्तः । प्त्र मनच्रानप्रिणोदौचोमिति सष्टधेकथनं पेधानकरणे दत्िणापरवी शङ्खानिराप्ताथम्‌ । आदिल्यास्तवत्युत्तरतः भाचीम्‌ । पूषवजजञेयम्‌ । रदसतेति क्रियमाणे यानमाने वृहस्पते परिगूहाणेति । माजौ वेयश्साुमयलयभित आहवनीयं प्रतीची भओणी अभिगाईपत्यं मध्ये सनता भवति॥२१॥ एतत्सर्व सुखे द्रष्टं व्यरूयानम्‌ । वेदं परिगृहातीति प्रतत समनतेऽपि प्राज्ञौ वेवंप्राु्यत्यमित आहवनीयमिति वाक्येऽतिस्पष्टा प्रागपवरगतऽप्योरुका, तदै पां ढेला डितति तया प्राशचौ वेदौ मवत इयर्थः । तयेव प्रतीवी श्रोणी हत्य स्यापि तपादनाय प्श्वदुदीचीमि्युक्तमिति मावः । जत्रौपयोर्तयनदसीनान्मध्यदि- वोक्चयनं कार्यमिति दतिणोक्तरपरिग्रहयोपिधयादारम्म इति माष्यम्‌ । तत्परितो- अहणक्िरोषि कथं युक्तम्‌ । मध्ये घनतां सेकीरणाम्‌ । शमां नरा कुशुत बेदिमेख वसुमती £ रुदवतीमा- दिलकतीं वर्मन्दिवो नामा पृथिव्या यथाऽयं यजमानो न रिष्यदित देवेभ्यो शुष्टाम्‌- दिल्या उपस्थ इमां देवा अज्खषन्त सर्वैः रायस्योषा यजमानं ` विशन्त्विति संप्रेष्यति । अन्न परेष्यतीति वदति न च प्रेष्य निर्विशति तयाऽप्युक्तप्रकरेण कात्यायनमार- ह्ामोकिम्यामास्भप्रषो वाऽऽत्मेो वेति वकु शक्यं तथाऽपि किमत्र परपितन कथम्‌ । इमां नराः कृणुत वेदिमेयेयेतावदेव रकया्ये प्रतीयतेऽन्यतसर्व सुति. मरेन नरैः कुं शक्यमिति भ्रपकायौनुपपत्तिरित्यदष्टय परैषपरैण॒ मञ्ननपम्े कन्यमित्येव युक्तम्‌ । गां दोहपविने इतिवत्‌ । तथेवाऽऽहवौधायनः--“ जपतीमां नराः ' इत्यदि । अपहतोऽररुः पृथिव्या आ देवयजं षरेति स्प्येनोचमां . छचमुद्धसयोत्करे निेपति । वेदरषरि सव खदम्‌ ।

7

षण्डः] महादेवक्तवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ˆ १५९

देषस्य सवितुः सष इति खनति देवस्य सवितुः सपे कै॑हृष्वन्तो मानुषा मावः शिवा ओपपमो षक हिरसिषपमिति षा । देष इति पू्स्यन्तः । प्रागपकीः स्फयेमैव । अद्शुकां ऽयङ्कला चतुरङ्ुछार पीतामात्री९ रय- वबरमेमाशरीं यावत्पाध्णियै नेतं तावर्तीवा। खनन१रिमाणं निन्नताया दाङ्गुढादि। पीता पीरप्य खनिः, रथस्य कखन । यावत्प णये पष्य चतुर्थो । पदष्य पशाद्ागः पाष्णि्त्या यावाम्मागः, घ्ेतस्त- हक्मीपे रेते गुणवथनत्वािप्तकतय।(त)तावतीं वा | सदिति पर्वन सबध्यते । नैता मात्रा अति्नति । प्यदगुखादिपरिमाणं मात्रा मानानि एता मात्रा भतिक्रम्य न सनेत्‌, अधिकंन खनेदित्यथः । ननु कृतोऽभिकतापरा्िः सत्पु॒विथिषिति चेत्‌ । प्य, म्यूनताया अप्यतज्ञाना्मिदमुरयतेऽत एव ज्ञापकात्‌, एताम्यो मापराम्पो न्यूनता वरं मष समता वा प्रं स्वधिकता मा मूद्िल्षैः | दक्षिणतो बर्पीयसीं पुरीषवतीं माचीपुदीचीं मवणां करोति । बाह्मणादुकरणोतदथवादस्मरणाय । ततर परतीचीनं दक्तिणमिष्यमिति दिग्यप्रव- णतानिन्दाप्रदतनां तेन प्रयोजनं वक्ष्यते । दक्षिणभागे किंचिदुन्नता, वृद्धस्य वर्ष्या. देशः, पुरीपवतीमुत्कीणौ कतपुरीपै तदतौ, लननेन पृ्येपथीगच्छेत्तया लोननतु स्थङप्य वेषमात्रेण खनेत्‌ । प्राचीमुदीचीमोशानमागत्तेन प्रवणां निन्ना, परागुदक्पवणा. भिति षक्तध्ये गुरुिर्देशेन प्रलेकमप्यन्वयो यथा स्यत्तेन प्राच प्रवणमुदरीचीं प्रवणां प्राचीमुदीचीं प्रवणामिति विकद्पत्रयं, तृतीयस्य मवयं वाश्षञ्रो नोक्तो विरोषा- द्विकद्पः स्वयमेव भविष्यतीति दरीयितुम्‌ । अत एवाऽप्तम्बः--श्राकाबगां प्रग्‌

दुक्वणां वा ! इति । यन्पूमतिरेते सफेन तच्छिनति । पूहमोपधीनामरिरिच्थते तत्सकयेन च्छति । यत्पुरीपमतिरिष्यत उत्करं तद्वमयति । प्रवणताकरणे समीकरणे च यतपुरीपमतिरिक्ते तन्न प्रदेशान्तरं नयेदपि तु तद्ध" ञ हिरुत्कर एव ल्याज्यमित््थः । आहायेपुरीषां पशुकामस्य । पशून्कामयते यो यनमानलस्य दौपूणंमापयोः. सङदाहा्यपुरोषां वेदिम्वुः

कुर्यात्‌] अन्यतो मृदमानीय पदमध्ये निनयेतपरऽऽहा्यैपुरोषा ।

१५२ ' सत्याधादविरवितै शीतसूर््रः> ` “ ° [र परथमपरभे-~

ततपरकाप्माहे- ॥ | यतमाकंखननातत्कृतवा मव्रेण पुरीषं खात्वा हरति । स्यन्ते देव्य पविः सष एति लात्वा ततपुरीपमलातायां वे्यामाहरेदिलय्ैः ।

ममानेन पुकामो वेदिमाहा्युरीषां करिष्य इति कृते पेक्य सननेन पुरीपमाद्- ल्याऽऽहा्यपुरीषा कुर्यात्‌ अनर पौर्णमास्यां वेदिं करोति ।

सिद्धे सयारसमो नियमायेति स्वायालौगेमास्यमतरैव वेद्वि करोलयमावास्यायां सत्र , पूति फलति । एतन्त्ापयितुमेव पूं नोक्तं वेदकरणानन्तरं बहिराहरणासूं षा सशरामिषानेन ततरैवामवास्यायां वेदिः स्यास्रत्रपि तदयमवोक्ते तत्रैव््ृत्वोपवपत- स्यमावाप्यायामितिकीन्यतेनोक्तमेव कषेति तत्र वेदिकरणस्यानमिषानत्तत्का्यैमिति तप्ैव विरत केयम्‌ । तावदेव कृवे्यसिन्पकते प्येवेदमारम्यते य()विकसद्वयम्‌ ।

पूर्वधुरमावास्यायाम्‌ ।

करोतीतयनुवते । तत्र वेदं कृत्वा वेदं करोतीति प्रतवदेन विना वेदेः कर्ुमराक्य- स्वाद्ययास्थानस्थित वेदमपेक्यानन्तरमेव करोति स्थानविेषोऽत एव नोक्तोऽक्िन्पके साम्यादेव तस्पद्धरिति मावः |

प्तान्तरमाह- पुरस्ताद्विष आहरणात्‌ । अत्र पल वेदं स्थानादपक्ष्य सामर्थ्येन पूर्वे कृत्वा पश्रि ततो बर्दिरिष्मसल- तोऽनतवदीतयद्िशालापक्िकरणादि पूैवत्‌ । पद्वयमेदकवाशब्दामिविऽपि प्रमाणमु- पन्यसतं न विस्मरणीयम्‌ । पचुद्िकरण उत्तरपरिमराहे त्रसण आपच्रणातुत्तपकञे कयं वेदिः स्यादत आदं यत्मारुक्तर्पात्परिगरादात्तपैयु करोति सह वोत्तरेण परिग्रहेण । अन्पदुततरपयरदपरमत्यप्यटेपनिनयनानन्तरं विक्रतिविरेषे पचस पर्त्रात्रहमके कमैण्यामिन्ञदौ स्ह वेत्य पक्षः । जथ वा विनैवाऽऽमन्नणानुजञाम्यामु्तरपरिम्र हः । शरहृतमाद-- बरहमतरत्तरं परिग्राहं परिगरदीष्यामीलामन्छय परिषृङ्ाति । प्रणव उक्ते करोतीत्युक्तमेव । बिपरीतमेके समामनन्ति मतैः पर्थ परिग्राहं यजुरधिरु्तरम्‌ 1

यृचर््वस्वेल्यादिभिः पूर्वपरिम्राहेऽच्छालायामुक्तसौरत्तरपरिय।दं परमाम. ^` नन्ति यजुभिर्मपीलादिभिरत्तरपरितराहो वक्षयतेऽन्यैः शालिभिः पूर्वपरि्ाह ~

१ कग. चष्ट. ट, 2, ड, द्द-प्ागुः। २ क. ग. च, ठ. ड, न्य उत्तः ।

६प०पण्छः ` : महादेव॑कृतेवेजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ । हर्‌

इति विपरीतम्‌ । पद्प्युमये मन्रालथाऽपि स ुःशढदनोचरेपं व्यवहारो ब्राह्मणेऽकति यथायजुरिति, तेनैव रण्देनेक्तेषु यजुप्णु कृतो मन्रशच्द्‌ः पतामान्यवाच्थषि दविपदनदधतेन स्ृपरतया वपवस्वेत्यादिषु प्रयुक्तो विरोषपरः । अत्राऽऽदुमे विज्- तिषु सघ्रानक्षिष पूर्वपरिग्राहो यूयते तत्र तच्छारवभैव करमो आहय इति । अन्पथा वपतवस्तेतयादिभ्नविमियोनकन ह गवाकथपे विरुध्येत । तथाहि -तेऽञ्ेना पाथोऽनयन्वसुष्िणा रैः प्रयश्च आदिर इति दिकतमे मन्रतिवन्भामेमयम्‌- शारः, पूर्तादश्िमेव ज इत्युत तदमिवति विहारे पशुबरणप्रनापादौ मिरुष्येतात उक्तं विषरोतमिति, यजुषा ्राह्मणठिङ्गपोः पूर्ति हे मेन शखान्ततयकरमे ग्राह्य इत्यपः । अनेन मननन्नाणधर्मतेन म शन्दप्रयोननमप्पृक्तं ते वपवसतवेति दक्षिणतः परथगृहनिति मनव बतृषयम्यसञाणस्य नादगिऽभिषानातते मन्ना उत्तपपरिग्रहाथी अन्थशालिनामिति । तदिदिमप्पद्ञपम्‌ । पूरषसरिहो हि पएरमिव्या प्रतृमेभ्वः परा्तमे जातो मत्या अप्रा यजुपिः परिच्ेदनमाधयतैत्र क कटुमशक्यमयेति पुना्षरोषस्तदतस्य शते ना्वादेन विरोधः पेपदुनोमः। तस्मा्यकृतिपू पमतिकसा एति युक्तं त॑था निकृतिप्वमि । भहतमसीति दक्िणत ऋषसद्नम सीति पर्चाहतरीरेपरत्यृत्तरतः । प्रिहणतीलया (त्यत ) बके । अयं स्वशासक्रमः । परगरदशकरौ योगिनो श्तते। धा अतति स्वपा अतीति सफेन प्रतीचीर्‌ पमा । सातोत्यन्ः । भेद्धिमिति रषः । प्रसगपणं पमी करोति 1 अत्र ूमिूतेति भासमानम्‌ | पुरा भरस्येल्यमिगप्रच । बेदिभिति शेपः । थनन्त इति मन्न्तः ॥ पथा देदेषिवृीषदेष स्फ्ये तिषैभर स्तषा मोक्षणोरासाद्येध्पातरारुपसादय खुं च चश सृद्हि पत्न)\ सेन्याऽऽज्येनोदरेहति संमेप्मति । पशचापे पुत्रेन व्थार्यातम्‌ | वितुनीयभागोऽि न्यूनः पाशत्य एत 1 कार्मः पापृशडरतापथ्यीत्‌ । प्रथमे वूतीयमाभानन्तरेत स्यथ म्यते भनि का सितुं हस्तेन स्थे स्थिरं ध प्रेषरति । यजुदेनाधवधुरिति परिमापितलान दापादनारिकं तथेमलक्ेत कावम्‌ । पेपोऽि) न चान्वय परप्यस्य वचनमल्ति १०

१५४ सत्याथाटविरवितं श्रौतं = [ पथमे येन वचनलक्षणा इतर. इति र प्रायात्‌ । न, दि नि््ोऽप्ति दिन ब्रासगे यथ्‌[ऽदचदुम्ीन्विहरेदि यथा. -वाऽशीध्ं-संरप्यतीति, । नव्रि पमवः. श्रपुकाल तयाऽऽत्मानं प्रेषे : प्रषेण पस्कारननकत्वप्िमवात्‌ । जात्मानं ` प्रत्यव श्रषदशेन टि्ञानि चोपपादवितानि न वि्फवयानि । ; 1 नाऽऽतार्यस्ेष्टमन्येन कायमित्यनयपू्तः,} , :: ` ति दृ प्रायौगिका आहुरम्नीत्कम।ति क| शत्‌ ॥ ५५१६ उपे्ष्यतसू्ोकनायै पूता्तै्तया ।

विरोधद्िवमन्यत्र ज्ञेयः प्रपश्य नेणयः ॥ $

इष्माबरिती्मस्य प्रयमनिदेशोऽनायदन्ततवेन क्रमनियमारपो दक्तिणमिषममुत्र बहिरिति कमविधानात्‌ } अनेकपलिकस्यापि पत्म नदयेयकिछितम्‌ः 1: नः हि ्रकृतावृहो ऽसतीति वकष्यलयाचाथैः । मच्रघ्य ,पकृ्यैतेनाविरेपेणः ` प्रात्य ' पलीपदेन जात्याऽपि नानापलनीप्रल्ायनतिमवान्न वधोऽपि प्रातिपदिकमविरंदषेक" वचनपुदेहयगतमविव्षिते च । ४ मि तत्र परोक्षण्याताद्नप्रकारमाह--- ` अग्निहोत्रहवण्यां ` पित्रान्त्ितायापपं ` आनी योद्‌ ख स्फपमपकृषयान्तवदि , धारयन्स्फयस्य | व््पनिनी य्तसधः स्थेति स्फयपरे सादयति । ए यत्ािरोत्रहवणी तिष्ठन्त तयां ' पित्रे अन्तभीयाप जनीय तत्र॒ गमनाय स्फ्यं सव्यस्याने विहाया आनाधोदगपवम तिधैनरमेव,फयमपङष्य व कुरनितो- त्तः कंचिदरपनीय तं वामहस्तेन धारयन्न््ेयां दक्षिणेनाधनिहोत्रहवशामष्वाय तद्वता अपः िविसूषकते स्फयवरत्पनि ,. निनीय चावयित्वाऽगरष्टा उपनिनीयेल्या- पतसबोक्ेः र्पेन निनीय रपव तियै्कयसतम्न्थानं प्फ पदं तत्राऽऽपरादयति मननेण ।

तच्छरधरेन्‌ ब्‌ मना ध्यानं कृषीदारादुपकारकम्द॑म्‌ । द्यि. यं द्विया ्यायेदिति बराह्णे दुवैतमर्पयतीति वृक्येशेपस्तयाऽपि प्रा (परोऽधेवादे एः नत्वाभिचारिकेत्वमीहिदयेवं ` त्यर्थ वदस्यापटिन दितम्‌ । यथा कामददामवि फटपदुमर्वद ` एवमेमिचरननिति- पाविऽपि वेदितद्ूटर्मलयावकपदमप्यर्ताद एवै नं तु वैवनषटरचीनन-

१.८, तवृ । २३, पृथ ।

च

६पणपट्लः ] महादेव तवैजयन्तीग्याख्यासमेतम्‌ | १५५

त्वयेति सर्वत्र ज्ञेयम्‌ । शत्नोरमवि प्व शन्नः प्रतिकूरतवासाप्मानमेव भरातृन्यम- पहनीति लिङ्गाच्च । शतभृष्टिसि वानस्पत्यो, द्विषतो वध इत्युत्करे स्फपमुदस्यति । उत्करभदेशे स्थं त्यजति श्रिचिदूरत एषोरध्य॑ पुक्वति यथा मुक्त उत्करे पतति. तोदस्यति। (५ पुरस्तासलयश्र स्थविमत उपोहति । ८५ निरलमादायोकरं्यपदिद्युकतरामिुतं सयूशेशानुषटिभरेये पृत्वा करेति । नानवनिज्य दृस्तौ. पात्राणि परा. इण्यान वेदिं परिशल्यास्तरणात्‌ । हस्तवप्रकषाल्य पत्राणि न पंदर च वेदिमासलरणात्मक्षाल्यापि हस्तौ स्तरणा- सू ३९ न सरेदिति पतगध्यत्‌ । अन्यथा स्तरण पर्ञठनं विवायनिकानि कर्माणि पिहितानि वेदिस्तरणमिति फः प्रपक्षोऽरकषास्तिहप्तस्य स्तरण वेतसे । हस्ताववनेनिक्ते स्फ्य क्षारयति नाग्रं परिगृशति। पं धातुद्रयमेकार्भं तपाऽपि भिननगौ श्ुलतुकरणार्थो रफप्रक्ाठनप्तमये नप्र. मागं हस्तेन सशति परक्षालनप्रतिपेधो नम्य किंतु स्व्शनमातपरविपेषः । अन्पथाऽ* अमं स्फ्यं प्क्ाङयतीलेव कलापेन च्रयात्‌ । अनेनेतरमागप्रक्षाछं नोदुकधारामा- तेण कीरयमि तु हसतेनापि मटापकषैणमपि कार्वमिलरषः । उत्तरेण मरणीता इध्मावदिरुपसादयति - दक्षिणमिध्मपुत्तरं बर्हिः ॥ २२ ॥ इति हिरण्यकेशिमूत्र मथमप्ने षष्ठ; पटलः ॥ ६ ॥

परथमममिष्माब्रिति पतमस्त्रहणे प्होभे आनीय दक्षिणोततरमयिन हप्तद्वये नाऽऽप्रादयति सैवेति गम्यते । इति सत्यापादहिरण्केरिसूत्रव्याख्यायां प्रयोगवैनयन्लयां महदिव" ५ छृतावां भथममर्ने पष्ठः पटलः ॥ ६ ॥ ५

१. ननितत्रकः1

इद्‌ ` सत्पाषादभिरचिते भीतसू-, = { एथषमभरभर ~

अथ सप्तमः एचः ।

वेदश्रानैः छषर छवश्च सह संमा वेदस्य परिवापित अघरभागाः परान्तातवौायनोक्तप्ानङ्गकार उक्त्त- कपदार्सय पेमापरोक्षणनिषटपनादिना काण्डानुपमय उक्तः 1 खयं तु पद्ाषीनुप्मे शयितुं स्याहं । प्रारित्रप्रहमावोऽपि प्रतयृकः । न दयषां परह समारगीः सेम "वति प्रातिलिकनियतघपैतवात्‌ । वक्ष्यमाणस्य प्रिजञय, तेमर्म्य प्रकरे यच्टुक्तं तावत्तदङ्गमिति ज्ञापनेन यत्र पेमा््तत्ैते धर्भा इति नियम उक्तः 1 ॥ अतिनिभज्याप्रतिविभञ्य बा। वेदप्रा्तानिति द्वितीया्ततेन परिणतमलुकगनीयम्‌ । यावन्ति पत्राणि सेमानी, यानि तावतो विमागन्छृतवा तेनैकैकेन पमा एककस्य पहात्री प्रहरणमन्ते सवषा पशुवन्धेऽयमेव पतः प्रहरणं त्वेक इति विकञेषः । अविम्य वेति प्रमुदितैः संमा इत्यभरः । उत्तानास्तिरश्रयाऽपि वा दवे उने उपप्रेत तिर्थीम्‌ । सजावयं ध्म पमा््मय उत्तानाः पादा वा जुहुवे उत्ताने । अपि वेति प्मुदायो वर्ये। अनिकशषिताः स्थ सषत्नक्षपणीरिल्यभिमन्त्य । रुवादिचतुषटयं सचां मूयसतवात्त्ीरि्नेन मन्रनिरेशः । सङृनमन्नः ॥ धृताचीरेतािवो हयति-देवयज्याया इलयादाय । चतुष्टयं तश्रेण सेमवाद्धसलद्ेन । बधायनवैतानपोक्ा दतिगेन सुवं जहौ सव्येन धमित व्यवस्या न विरुध्यते | भसयुष्टमिलाहवनीये गार्हपलये बा निष्टपति । निष्टपमीलनतः । तन्नेण न्यशचनुकनास्तपति, प्कीकस् सूपं रिमित: करो- सीत्य । गोष्ठं पा नि्क्तमिति सुममत्ररन्दरतोऽभ्पा- " कार५ सर्वतो विरमामि संमा पूलैरैण्ठम्‌ । संमाग्मीति मचरानतः । सुवं संमा्टीयन्वयः । अभेह्तरतः परिवासनदर्माणां पेधाऽथवा अग्रपध्यमूहमनि । सुमे तु मध्धवने विनियोगः । अन्तरतः परम्प तपतिल्‌ । बिटावकाश उत्करः । कथमम्याकारम्‌ । मामैक्ष्ये णल्‌ । पुनःपुन रिः । पुनः, कुत, स्तो व्िमभि । परतो वरस्य बहिमीगिषु निरुमिमुत

१ क.ग.च,द. ठ इ, ति ति०।

७ पपटलः ] महादेवकृतवैजयन्तीव्यार्यासमेतम्‌ । १५७

पाशवभगि तमामकेकमारम्प वि्वक।श एन पातिः करयति मावः । तिलवकार- मेष पुनः पुनरन्यन्न पृदेव पेमा । यदीं पैत्र पि वौनभन्यं मवेत्तदा एुवमम्या- कोारमिति पठेद्विरेपेण सुवबन्भाधेम्‌ । तस्मादन्तरत इत्येव सेबन्धोऽम्याकारमिवये- तप्य । एवं च दृष्टभेतऽम्धापिस्य स्यादन्तरतो रजोनिर्मार्जनं पोनःपुन्पेनैव नान्यथा भति तन्न न पूपनियपरोऽपि विवतितः। अदात तु त्रित्वविवक्ष। स्याततद्‌। तिरियेव ब्रुषाह्ववादतो दश्योननोऽम्पातोऽवकाशतमामं इति स्थितमन्धत्र पकृ. देष । दष्टायेतवाच स्वीवयकत्याप्यरपनम्यापतः कार्यं एव नलवकत्रेति च सिद्धम्‌ | मूढण्ं सुवस्य दण्डं परिवापरनूैः प्रागपवगं मूलमारम्य कण्ठपन्तं तरतमा हस्य तु मध्ये बहिश्च पमेव जातत्वात्‌ अत्र दुपमेकमेव दर्प ्रकृत्य विहिते र्ग प्रथमतः सकृदेव मगरो यप्रैकसिन्रभये विचेषटाषक्तेनापों निष्यते सकृरेव[तत्र} मत्र यादिति परिमाविततवात्‌ । न च तदपवादे द्रञयदधतलिऽम्यावकत इति प्रव सते, खुवस्य प्प्मिद्रन्पतवामावात्‌ । सैम हि बर्हिराज्यादि जात्या करोडीकर- गिकदन्यलायास्यातं तत्ैवत्राविहमरणायं विहत पुनः| सुचामपि मृमारभ्येव दण्डस्य पातपरनते परागपवं मेमागैः कायैः पैसूतेषु प्रकारानरस्याद् रत्वात्‌ ॥ यदपि केचन व्यार्यातारो ब्राह्मणे ठिङ्गप्दीनिन दृण्डमधस्तास्सगपवर्ममुपरिशसाग- पगे संमाति व्याच्ते तदन्ये नालन्तमनुमन्यनते, प्ाङन्यायोदङ्न्ायपोनीधकष्य प्रमाणस्यामावात्‌ । यदपि ब्राह्मणं तस्माद््तनौ प्राञ््युपरिषटछठोमानि प्रत्यघ्धधलता- दिति लिङ्गपुपपादयनति तदपि न, यतेऽये नुह पत्रस्योपरिशाद्पस्ताच पेमानी कमेण प्राचीमम्याकरमिति तयाऽभ्वासतीचीमिति परागपवरम्यगपर्मौ विदिता विति तयोस्तपलोपपाद्नव्ेवादो न तु सुद्दण्डेषु पर्यगपवर्मभागपवगंतापरति- पादनायायवादस्तप्कारस्वाविषानात्‌, जन्ा्पादादादन्यन्न वितिकरपने भरमाणा मावत्यायविरोषाचचेत्यासतां तावत्‌ । अरल्युपमानेन दण्डे प्रिरित्यपि न । बाहुमा धषु सुषु त्वरः पात्ष्पानस्वात्‌ । अएतिमातरतेऽपि पातरमरलेरु्रर्थमा्रमिति सेमकत्येव । प्ाोमप्रलममाएतिपतामयं प्त्रप्वपीत्यदपतिपरयतिन । मप्येऽप्ये आगुपवगैता न बाितेव । बाचं माणमिति जरं माचीपतरैरन्तरतोऽभ्या- कारं मतीचीं मध्ैबाह्तो पूरैैण्डम्‌ ।

अघर मन्त्रवक्ये क्रियापदामावादिषे त्वादिमन््रवत्किया ठक्तणीवाऽयवाऽगुषङगो वा कर्थः । तघ्रातुषङ्गप्य श्रौतत्वा् एव॒ युक्तः । तत्र पूवतनप्यायोम्यत्वादाभिम एवानुङप्थे खीटिद्नकपैकः । त च मा नितं वानिरमी त्वा प्पत्नपताही पेमा अपति । बुः भरोत्रमिलत्राप्ययमेव ज्ेयः। तमाति पूरसमद दतेन चुहूनिस्यसयः

१५८ . सत्यापाठविरचितं श्रौतसूत्र [ प्रथमपभे--

अन्तरतः प्रानीमभ्याकारमगरैः प्रागपवगा बिठमारम्या्रर्थनतं व्पराह्पातप्न्त्‌ ॥ परतीचीं बाह्यतो मध्यैः पानमेव वाह्यतल्तस्ेवन्तरत्‌ इति प्रकृतत्वात्‌ । समर्दरम मध्यमृगर प्रतीचीमम्रादारम्य प्त्िदण्डप्रविषयन्तं मूृण्डमिति प्रग्वं्ायपकगनव, | चुः भरे जमित्युपभृतं भती चीमत्ररन्तरतो$-. याकार पाचीं मध्ैकीहयतो पहदण्डमू्‌ अमादारम्य परतीची संमिमारम्यामग्यनतं प्राची व्याह्यातमन्पत्‌ । भजां योनिमिति वां सथा सवम्‌ | सेमागग्रषिढान्तरतोऽरेव बहिरपि दण्डपंधिमारभ्य पृष्ठतो ऽग्पयेन्तपानीय प्रणा स्याऽऽनीय्‌ बिल एवापः । एवं दक्िणपाशचो्रपार्धभोरपि निढ एवाप्कीः, मृण पूर्ववत्‌ | नातर दर्ममध्यविनियोगः । ए च ने सर्वत्राम्यापो नियतोऽ्यत्र धातर सङ्मच्ः परतिपात्मिति सिप । व न सेणृष्टं चातेगृषटां च सःनति । । अत्र सुद्मात्रे तेखटातंमषटतेपगभतिषेवेऽपि स्ैात्रत्रिषयत्वेनाऽऽपसतमबे नक्तेन्‌ सेमृष्ान्मष्टैरिति विधानात्तथाऽसपराकभपि यम्‌ ।, गे पनमिष्टपन समाग इति कल्पान्तरेषु सवभय स्वूतर । निष्टपति यथा पुरस्तात्‌ । निष्टपन्याऽऽदानपूरवकल्वातचीरतेलादाय पर्युटमिति नषटपति । अन्नायं भनां एष्ट मा निरं वाजि ता सपत्नसाद९ सेमा- उति भावरित्रहरणर सर्वतो पिपभि संमा पृरण्डम्‌ । तूष्णीके आदाननिष्टपने मन्र्िङ्गस्य बहुवचनस्य विरोधात्‌ । यत्र यत्र परत्र मा्गेलत्र ततर पूवषश्िमाङ्गानीति दशित मच्रमात्रप्ाध्यममिमन्नणं निवौतेऽभिव्न टिङ्गविरोधात्‌ । अपेरन्तरतोऽम्याकारमिति पूवनुक्ततवानासत्येव । यद्वि तथा स्यादा सववदिति टाषेवन करेत्‌। तस्मादैः ष्ठत आनीय तिदेऽपव्मः, पार्धयो. रपि धरवाददेवान्तरतोऽभ्याकारमितिवर्जम्‌ । मृदणडं पूर्वत्‌ । नघ्राऽऽपृ्त्बोक्तो विशेषो ग्रह्मोऽकमसमत्ेऽनमिधानातपर्षयगरेणो्करं दुभेषु पादयति जवनेन वेति । बौधायनेनाप्यत्रेणोत्करं तृणेषु प्रादमिवेत्युकतं, सुचः प्रािघ्हरणे निष्प्योत्तरतो वदिशरोण्यां निदधातीति पैानतेनोक्त, ततस्तु प्रोक्षणं ताते काप्यात्तादनं स्ववयंमतरि ।

~ १, वे गिवतैकत" । \

>

[

७प्०पर्टः ] महादेवकरतवेजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ५} सीना ++ [कि] दिवः क्षिस्पमवततं पृथिन्याः ककुभि! श्रितम्‌ , तेन बय सहस्नवरदोन सप्रलनं नाश्चयामति स्वरारति + \ ~ समागानभ्युकष्यात्रावादधाति यतरस्िन्षंमा्टि । सुकूपेमाजेनानीलयेव विेषोपादानं कृतं तथाऽपि तिभक्तानि सुवरारिव्रतमार्- नन्येकीकृल्याऽऽद्धातिः। तरिभागामनि तु तच्छटदरोषलुक्ितानि सराण्युपि अभ्यु्ष्षा, दिता प्मार्ल्न्नाऽऽदधाति | यतर्ित्निति प्ामोप्यसपतमी न्नै पात्र" मागोऽ्ति । तूष्णीमम्यद् मन्नणोऽइदरवति < ्रानामत्नान्नप्य । प्राजापत्य यर्तेतिव्राहमगेन विधान्‌्राजापलो .वै वेद इय्ृतादाच प्नापतय इदमिति यान मानमिति, तन, भरनपतेप्रलिङ्ग।दपरतीतेनीत्र देवतानिदंशः परतिपत्तिर्मत्वा् । अन्न नौधायनः--अयैतां पत्नीमन्तरेण वेधुत्करमनि प्रषायेति प्रष्टा परली । भपक्तम्बः- अपरेण गाहपलयमूर्तुपरिलयादि । बौधायनो जघनेन दकिन गाहपत्यमुपेश्येति । तसीत्करमतरिरोपि यमू । ` आशासाना सौपनपपिति,मौजञेन योेणान्यतरतः- पाशेन पनी सेन्द्वंहरापीना, तिष्ननी वा । ‡ पुहतायकापिति मच्रान्तः | मुजतृणैमि त मौज, ोऽपते षठो (येन्‌ ररते मूजऽ्े व्‌] कृतपारोन प्रती प्न ह्यते बध्यते, , कर्थ जानुनी यस्याः सोपक्िति

पिश एकः पक्षो. दवितीयसतु स्थित।$नुपविषटव । अत्र पीति प्रथमा कर्ैरि तरा सेते्यत्‌ इत्यात्मनेपदं कौयवे,;कते त्ध्याहामात्मानुमिति, तद! पल पनदय, हीति प्रस्मैपदं पती पिति द्विती वाविभक्तिशच विरु | अथ सन्यत इति, कमणि प्रत्यय

आङ्ापतना पपनपतपरिलाह । मपु मनेनां कैवडीं छत्व । आशिषा पमर्धधति | इति वराघणं, मन्ापूतकटपपा नप्तेति गमयति व्राहणे ।.तदधपत्तगएृरपा- या. ऋक तवनिर्वाहाय प्रभोनककृरत्मूलिन इति । येन प्िःृतीति .मलवाञेन त्र|दणालुकरणेन, सूतं रजितुमातयिग ।. आपक्त- स्वहतु भाचयतीयेकरेपामित्युकवान्‌। माष्कत। तु मन्नषादः प्रा, उक्तः पननम लिना तदाऽपि प्मूयतोति,न पमृन्नम्‌ | अन्यः कर्नाडन्येन करणमन्वो्ाएण मिलि न समञ्ञप्रम्‌ । तस्मदापलतमतरोक्तशालान्तरीयो विकेपविभिरेव यका साचयतीति । ऋत्विमनरेण वचनद्वारा पनद्यति मं्नेग वाजिनं करणभरतन संनहनं ताक्ष।दनेनिन। पेनह्य सुङ्कतायेति पच्युकेनिवनं पत्नी धनहनप

17

१६० सेत्याषाढपिरविते भौतिसूते- ` [ 1प्प्रे-~

नात्‌ । प्नोमपि तेनैष प्रयत्नेन वाचयति, तेन न ूत्रब्ाहमणे विरुध्येते अपि तृपस्छते इतरं पक्षान्तरैः । न षासोऽभि सनदेत्‌ । ल्ममभिलक्षीकृ्यो पारे न सेनघयेत्‌ । सोतेनहनं यच्चपि परिहितवस्र्योपरि न शरामत्येव तथाऽपि शासान्तरीयविश पविभिना प्रतप्रतिपेधाद्विकलः । आपस्तम्बेन तु विकर्ष एव दितः । संभसेदिति परमपदं प्रयोनककर्तूपपेतिम्‌ | पुषा ते प्रस्थ प्रभनालिवस्णुत्तरतो नामे निषक्यं ग्रन्थि कृष्वा स तेमा स्थादिति दक्षिणतो नाभेः प्रिकर्पति । पयति नामेरुतएमगि अरन्य कृता) निष्कमिति व्या्वातं रिलाम्रन्थिकरणव सन्न विस्मरणीयम्‌ । तं गरस्थि स्तत इति नमेरक्षिणमागे परिकरपगेनाऽऽनयति । पत्नीपस्कारलादनेकाहिताश्निपतनीः प्रत्यावतैते पेनहनमेकल्वस्याविव्षितलास्मतिप्र- भानतवतते | अ्ने प्दपत उप मा षेति ॥२३॥तिद्न्ती माहैपलमुपतिषठते ।

यदाऽऽधना पेनद्धा तदोत्थायोपतिष्ठते । न चोपतिषठत इत्यत एत्रोस्यानं तिद्धमिति `

वाच्यम्‌ । उपानम्करण ` इ्यासनेपदविधानन्ा्रोपोत्यानं पातुप्रस्यययोर्थः सु म्मकरणमञ्ञछिकिरणपरं विननाऽऽशीर्या्ा । तदु कमाहितनेरशयैदनिमुष तिष्ठत इति । तस्मादु पस्यानादन्यदुत्ानं विधत्ते । वोततरामाहुतिमुपोत्थाय कंवाति- भैड्स्वाऽऽहवनीययुपतिष्ठत इत्यस््यापीनाया अ्युरस्थितिः । इदमारादुपकारकं कमपि भतिपल्थावतते । परारयनयकेन क्रेरनिति न प्रवते तस्य न्थावस्य पराच" कममरिपयत्वात्‌ । अथ शक्ृ्करतमपू्ुतादमेदिति न प्रतिपल्यावृत्तिरिति तथाऽ्युष ~ स्थानं कामनाप्राैने तदनो षृकारसेन भतिपल्याकोमत्ा आकनत इत्यपि पिद्धम्‌ ॥ देवानां पत्नीरुप मा इयध्वमिह्यपरेण गार्ईपलयं देबपत्नीः । उपतिष्ठत इत्यनुवत्तिः । गापत्यघ्यपेशमतलिता देवपरनोरित्युपेषावोपति- छत दूष्यैः । देबपत्नीनां त्स्थानमिति नाह्लमे दशीनात्‌ 1 इदमपि प्रतिषि ॥ परिनि पर्येष ते छोको नपस्ते अस्तु पामा्िरसीरिति तमेव देश मेपनते । गाहषत्यापरदेशेव पेक्षते न तु प्व, मन्नरोपोऽ५ कशपान्तरोक्तवदिदमपि प्रधा. जकर, द्वितीयातरिभक्तित श्रु थमाणा तथायुक्तं चानीप्ितमिति सूत्रेण विहिता, तेन स्का बोधयति कुः क्रिययाऽऽतुमिषटतमलामाभात्‌ । द्पुल्यानादौ स्वन

क

५

१ ।

क

जप्रणपटहः] महादेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ \ १६१

` द्ितीयामात्ेण न पसकारकरमलावतिः । देश्प्रकषणेनाऽऽत्मनेऽनिषटपरिहारमैषतेऽतः प्रतिपत्नि : हइनदराणीवातिधवा भूयासमदितिखि सुएत्रा । अस्पूरि त्वा गाहैपत्योषनिषदे घभजास््वायेति दक्षिणतःपशना्ाहैपत्यस्योदीष्युपविरति ॥ गाहुपत्यस् दक्षिणपादधागयोरन्तराञे भैरथ्पां रशि उदङमृस्युपश्िशति 1 यथाप्रदेशं मुरुयपल्युपेशनम्‌ । सीप इतरप तमिव द्विश मषरम्ड्य उ्यवघनिनाऽ$ त्मका रोऽयमाशौर्मश्रलात्‌ । एव सेनद्धाऽऽविमोक्षादन्वसे । एतर॑भकरिण पनदधैवाऽऽतते पैनहनविमोहपनते विमोक्षममित्यापेप्ः 1 सुपरनसस्त्वा ब्रयमिल्यासीना जपति । भदाभ्पनिति मश्रान्तः। भप पत्राः शषुहणोऽथो मे दुहिता विराद्‌ । उताहमस्मि सेजपा पद्यु शोक उत्तम हि च । जपतीति पेध्यते। चकारः पपुयायैः। भातत इत्यनेनवोपवि्ा जपतीति पिदेऽपि यद नेत्याह तरज्ञायते मननेगोपदिदवानु्ना पूत्वाऽऽतत हति नोषवेशननियभोऽ् कि तवनुतरतमवननिथमेन संततवृ्िमात्रमासत इत्यस्या हति ते निरदधोत्यापि विहारे यथाघुसं तिष्ठतीलयपि हम्यते । उपेशनं जपङ्गमष्रयं कां जपतत, पकारो जंपश्त्वाशारमननोचारणं जप आरादुपकारक इृतयवर्तनो प्रभोऽपि प्रतिषतिन | एते मन्। आधानापूं पितुः पयु पकाशादभीय प्रमो । एषाते बरं विष्यत्विति सपिषौनस्य गर्ग- र्स्य षि. विष्यति पूषाऽपीति वा।

, पल्यधिकफारो निषत्तः । श्ीलिङ्धपरप्तममिष्याहरिण निर्दशदन्य हति व्यायेन भावितो ऽधवयूकतरलोत्सरतादकपदपावादुनू ते पूनः । पि येऽस्पाप्ये यिन्त सरिषनिसततपातरं मगीरशन्दवा चय विशिष्यते तत्य मूलै पूरये वन्नादिना पाव विहारं प्रयानीय स्यापयति । तदैव बू पिषनिन पैश्कारः पिषः कार्योऽन्यगोद्धद. मलक्षणतस्कापपेमववरपङ्ञात्‌ । रिक पातरमूखं व्रिपय्युद्धाटयतीति यावत्‌ |

अन्यसमन्पात्रे निषिच्य याबनि्ैष्स्यन्भवति । अनर समातरानगतोऽति पपिःशम्द उक्छप्यनुकीनीयोऽव्याहारस्य काक्षणिकसेन भपरन्यलात्‌ । गरीरादनयत्र पत्र सापितिप्य यागपवीताि निरतिं १ कग. „ नवर (

९१

१६२ सत्यापादधिरायितं श्रौतं = [१भपमपरे-

निवौपे वक्ष्यमाणत्वात्‌ । भायस्थारयां यागाय पर्या प्मूतं निर्वपिण प्हष्यन्मति तावदादवेव पतर तृष्णीं गृहातीलर्थः । 4 इदं दिष्णुधिचकरम इति दक्षिणाप्रावेधिश्रिय ।

स्पष्टम्‌ ।

अदितिरस्यनाच्छि्पित्ेलयाज्यस्याीमादाय महीनां पयोऽसीति तस्यां पितरान्तहितायां मभूतमाञ्यं निषेपति ।

आप्तादनस्यानादादाच स्वीकृत्य तस्थां गृहीतायां पत्नि तष्णीमन्तभीयाननतरं तप्यामास्ं परमं निवपति निवपिण कर्मगा यागाथ स्वी करोति । पूर्व प्िशन्देन रस्ुप्वाञ्यशबदप्रोगो नानिशञ्देलह्यापना्ः [तेन यद परपैततसपिरमवदिवादि- शब्दनिपैचने न भोगिकलरूवापनायेभपि तु सुतिरियुक्तं मति परमूतमपिकम | महीनाभितयस्यन्तः पदितायां निर्पाथोति । ब्राहमण देवयज्याया इत्यधिकं परितमतो महयं ककिसयेन जेयम्‌ । १द्रनत््रयमिज्ञाविच्रेदः । समानाभैतव्पकरण- स्यानपत्तमितिना बामं पेदितामनरस्य विनियोगः । न 'च पतमानवहतवामावादतरि- कर्प} आनयै्येन समानता ञेया 1 अयत्र 'ना्लणा्तरे तावत एव विनियो गाल्समानवरलत। | महीनां पंथोऽपीति पेवष्यमानमाज्यं गब्पमेवेति, गम्धते । महीति शब्दो गवीरितः । यथा गोः क| जपे महि वि्ुेतानि ते अग्नि नामानीति न्रे । तत्मतिनिषिलेन महिपमानभन्धद््‌। गद्यते तदा नोह इति वक्ष्यते ।

इ स्वेति दक्षिण्यं गार्हषलस्पाङगरिष्वपिश्रषति ।

आौज्यप्िलनत्रतिः । तस्य दक्षगेधरयऽङ्गरेषु न म्मनि न उवाह | अधि

उपरि स्थापनं वरिलापनारथम्‌ । --. ऊर्ज वसयुपादाय वेदेनोपयम्य प्या उपहरत ।

: केदेनाऽऽजयस्थ डीमुपयम्य उदसहङृेन हलेन धृत्वा तेन परहवाऽऽज्यस्थाटीं षृल्या हस्तयोमिदधाति । मन्रेणोषादानं त्वेति द्वितीयानेन करमपात्प्रकाशनद्रेरप स्योरपरकाशकल्वादृङ्गमूेनोपादानकर्मेणा धते म्नो न प्रपानकणोपहरणेना" यै्यतवात्‌ । वेदेनोपयमनमुषहरणाङघं पर्यामनभिकारिष्ामुपहरणानावा्ोपयमनम्‌ ॥

महीनां पयोऽसीति तत्ता निभीरयानुच्छृषन्दयेक्षते । सुप्रनाए्वायेति मनरन्तः । मनरेणवेक्षणं, तच्धिङगसवादन्यतष्णौ तदुहृतमेव ता यस्या उप्तं तव तथा चान्यस्य ` पुररपहरति प्ताऽपि तथैव । नन्‌ तदिति द्विती-

. स. द. भमिश्रथति । रकग. च. म्‌" । निवपामीपि मश्रान्तः। ट. इ. छ. ज.घ.म.ट. ट.ड, द, स्वाधि'। ५ ख. आयतनस्य । ६. &.ज.स्‌,भ. द, तेदयपा? । ७2. ेगात्र। < घ, ठ, स. द. पमीत्येवान्‌ ।

ऽग्रशपटरम] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ १६३

यानिदिषटमागयं संकाय पराथीलयकेनैव करियेरननिति कथमन्याऽप्येेषत इति चेत्‌ उच्यते--द्वितीयप्धितानीप्ितयोः समाना न॒निर्णयहेतुः । मूतमाव्युषयोगसतु यथाऽऽज्य एवं पल्यामपि । तस्मादत्र लिङ्गैः पर्या एवविक्षणलक्षणः त्कार इति । तथा हि मनने तावसपुप्रना्त्वायेति ` फठसतुनेः पल्नीस्कारस्तथा मिथुगतवा- येति च वाक्यशेषात्‌ । अमेध्यं वा एतत्करोति ` यत्पल््यवेक्षते गाहपत्येऽधिश्रयति मेध्यत्वायेति वाक्यरोषे कथं निन्दरा स्याचच्ाज्यवित्षणमाज्यततस्कारस्तस्मालत्नो- प्कारत्वास्सवामिखेत्षणम्‌ । बौधायनेनाप्युक्तमथैता आज्यमवक्षयतीति । चक्षुषी मिमीस्येति पत्नीप॑स्कार एव निमीरय पुनरुनील्यविक्षतेऽन्यथ। विरोधः स्यात्‌ । वैखा नन स्पष्टमुक्तं निमीर्य वकषयानुच्छरपन्लयवेकषते। वीक्ष्येति _चुरम्मीलनमव्िवकषितम्‌ । पतनस्कारत्वेन प्रतिपतन्यावतैते । अये संस्कारः कुनीपि ` तु मेकतशतेनेतादशाः - सै्कारा अवि प्रपानस्याऽऽरादुपकारका एव ` पथैवस्यन्ति ` दीक्षणीयावत्‌ । अत एव महाितृयज्ञेऽपि पतनी गृहेष्वापीनेवाऽऽज्यमवक्षत इत्यव॑ वदिष्यति । नान्व्ति न संयानयन्तीति करत्प्रतिपेधात्‌ । आरदुपकारकल्वाचच वरणप्रपतिषु कत्तं त्रपु मम॒त्र विहारदरेऽप्याज्यमयेते | ५ वेजोऽप्तीति गाकपलेऽपिश्रयति । अश्र केचिदाहुः-यद्‌ाऽनाभ्ुकत्वादिना पतनौ.बिकषते तद्‌] न गारहषलयेऽपिश्रयणं, यतः पर्याऽवेतितममेथ्यं मवतीति मेध्यत्वाय गापयेऽभिश्रयणमुक्तमिति । तेजसे सेतयुपादाय तेजोऽत हीति इरति । आहवनोयेऽधिश्रयणार्पं हरति । उपादाय गार्हपत्यात्‌ । अत्र॒ माप्यकारेणोकतं दक्षिन बरह्मयनमानौ नौत्वा हरतीति । तत्रायेमभिप्रायः--ग्यनोदेहीति वरपवर्श. नादाज्यनिरबपणान्तं कमक सर्पिमिपेचनादि । तत्रोत्तरतउपवारो विहार इति वेदुतत- रतो हरेत्तदाऽऽहवनीयादानीयाऽऽप्रादने प्लगपवर्गता स्यात्सा मा भूदिति तपोकतं तया प्रादक्षिण्यं परागपवगैता च परिमाषतिद्धे अवापिते स्यातम्‌ 1 अभिस्ते तेनो मा विनैदिलयाहवनीयेऽधिश्रयलि्ते तेनो मा विनेय यञ. सरश्सादयामि यङ्गे यङ्ग भविष्ठित इति वा । स्पष्टार्थम्‌ । अगरजिहाऽपतीसयु्तरेण भोक्षणीः स्फ्यस्य वर्मन्सादयति । मेति मशरान्ः । आहवनीयाययेतं प्रेद सादयति, वर्मजनिति वलीनी्ये पुषा सुटिति टुक्‌ परोक्षणीपातरस्योत्तरतः ।

५१, ङ, छ, स. 'तेदयपा' । २८. ति । भपा' ।

१६४ सत्याषाठविरचितं शरौतसं- [१ भथमनने-~

आञ्यमसीत्याज्यमपतते । अध्वयुरेव । याजमानपूत्रायनमानोऽपि । भक्षयेति मन्ना उपरिशदवोत्मवनाद्‌ । अवेक्षत इलयतूकते । उतपूय पशादा । भग्र ब्राह्मणे निमीरयविकतेति,साथे- वादमुक्तं, तेमैवाऽऽपलस्बादिभिरप्युक्तमू } आर्येण तु पल्यवेहञत इति व्यारूयात तदत्रापि, मविष्यतीति नोक्त, तत्र तु शखान्तरीयत्वायास्याते, तेन यत्र यत्राऽऽञ्य- मतत इति तत्रैत धर्मौ निमीस्यातुच्छरजनिति शासनारीवौ ज्ञेयौ । तेन यान. मानिऽपि सिद्धिः । अयमाज्यतस्कारो द्वितीयया माव्युपयोगादर्थवावाच्च । अर्थवा, द) हि ' ईशते वा एषोऽन्धो मवितोः । यदज्यमवक्षते › इति निन्दित्वा ' निवी स्यवितेतं । दाधाराऽऽ्मन्वशुः । › इति विहिताज्यपंस्कारार्थं चक्षुषो व्यापरेण. स्ययो मवेदतो व्ययप्रतिप्तमाघानं निमीखनेनोक्तम्‌ । न हि यत्न सक्तारस्तत्र गुण्यं यौत एवाजाऽऽभ्यावि्णेन पलोततस्करि जन्य विषथमूतमाज्यममेष्यममूदयतोऽनयष्य मेध्यतां सेपादितैकत्‌ । अतः प्रवति यजमनिऽध्वयणा पुनराभ्यविततणं कमेव ।

शुक्रमसि ज्योतिरा तेजोऽीत्युद्गग्राभ्यां

पवित्राभ्यां पुनराहारमाञ्यं त्रिरुतयुनाति । सकटमच्नपासतु समुच्चयार्थ ब्राह्मणे तथैव प्ुचयपाठमरदरीनात्तदनुप्तारिपठिन' मतान्तरमि निरस्तम्‌ । यदाहाऽऽपसतम्बः-शुक्रमपीति प्रथमे उयोतिरपीति द्वितीय तेनोऽपोति तृतीयमिति, तन्े्म्‌ । पप्पु स्पष्टं बैलानपेनोक्तः । शुकरमघोति तरिभिरितयुक्तं न च प्रलेकामित्यक्तम्‌ । अत्र॒ हि त्िरुतपवनं स्मन्नमेवेष्टं तरिदपेति जाहाे विधानात्‌ । नतु स्ेनानुकते यत्रकसिमन्द्रम्ये विनेष्टायक्येना्ो निष्पद्यते सकृदेव तत्र मश बूधरादिति प्राषुयाद्विति चेत्‌ । न । तस्य न्यायस्वानन्तरितास्वापत

विषयलात्‌ | अत्र तु पुनराहरिण विजातीयेनान्तरितत्वासूर्व॑पटितमन्रेण जनितायाः ,

स्ेधिच्छेदासुनः पुनमंेण माव्यमिति न्यायेन पूमन्यायनाधो म॒विप्यति । बरह्मणे तु तदेव न्यायस्यानुवाद्‌ हति. तदपि नोक्तम्‌ । ब्रास्मगे सपुचयप्तु ‹ जरुकरमति स्योतिरति तेजोऽपीतयाह । स्पमे्ासैतमहिमानं व्याचे । तरिनुषा । त्रय डमे ठेकाः । एषां ठोकानामाप्यै । तिः 1 वरृद्धि यत्तः । अपे मेध्यत्वाय [ › इति । समृचयपिऽस्येति ` यजुपेलेकवचने च समुचय प्रतिपादयनि त्रिधनुमेय- ठुवरादो ऽप्यधेवादान्वयाया्वादेन . चादृषटतस्कारवावगतिः ` प्रयोननमन्ययाऽऽज्य-

मतमटापकर्षणमातरेण इषे सेमवलदषटकटपना न न्याय्येति परापतुयाचन्मा -मूरेषं

१द्‌.ग. 2, तवान्‌ । अ" 1 २. ठ. द. ठो वथपरि य रस. "नेन च।

कि

५

ऽपतद] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 श्य्‌

छोकानामाप्ये मेध्यत्वयेति द्व्या प्रधोजनत्य दशितलाददशपे्कारताऽवुवाद्‌- परमोजनमिति स्मवदाते, माप्यमप्येवं योज्यम्‌ । - एः समुदितमैन्रः प्रतिमं घयात्मकमिति पुनराहृत्याऽऽहृलोत्पुनाति । एवमत्र करमः--आन्यस्थाद्थां परित्रे पश्ाद्धागमारम्य प्रागा: नीत्वा पुनः पश्चाद्धागमानीय ततो मन्चप्रोतपुनाति । पनद्व रेषमेव । न.च प्र्गपषमत्मन्याय्मिति वाच्यम्‌ । श्रै परस्यगपवर्गता विदितो तप ग्य वाविका भवेत्‌ । नाहमणे ‹ पुनराहारम्‌ । एवमिव हि प्राणापानौ प्ेचरतः › इति, पवित्रयोः प्राणापानरूपयेः पचार उक्तः । प्राणो हि प्रागपवर्गं सचरति तप्य मुखन्षिकनिरोभेन निरोधो . यतोऽपानः प्रयगपवगं तत्य निरोपोऽषनदवरशिङ्ग- निरोधो यते दृशयते त्मास्ाणापानगतिम्यां कषिकाम्यां पुनराहारे परत्गपवरगता न नियति । पुनराहारमिति णमुदप्रययान्तम्‌ .।. पुनराह।रोऽङ्गुरपवनप्य मन्रोऽपि. तेन न पृनराहरि मन्रक्न्धः । तूष्णीमेव त्वा मरणोत्तरम्‌ । उभयोत्पवन- सन्धि यानमानमद्धिरान्यमित्यादि | देवो बति त्रि; मोक्षणीः ॥ २४॥

उसपुनातीति पनध्यते । पच्छो गायज्नयेति ब्राक्षणे स्पष्टगक्तं ज्ञेयम्‌ । पृनराहार- शि त्रिरिद्युबर्तयितुं शक्ये पुनज्ञिरियमिषानात्रिरष न पृनराहार- मिदर्थः ।

आपो रेफतपिमीतमध्वासमदक्तानिष. दस्थायामन्नहूगीयमाना इति बा :। ्रोक्षणयुत्पवने वैकल्िकः । ! अन्तवेधाञ्यानि शृ्वाति। शुचं वेदिमध्ये धारयिता गृहातीलरषः । धमीन्वकपुं परतिन्तामात्रम्‌ । ुेणानिष्कासिना । ५ गृहातीलनुवत्तिः । निष्काः शेषोऽसतीति निष्कापी तथा न मदति तेन पूनि-

प्काप्रदिनेययेः। वेदेनोपयम्य ।

सुचमिति शेषः । वामेन सेदं खच घारयन्दक्षिणेन खुवमिय्ैमापतम्‌ । बधाय नेन तथोक्तं ‹ वेदे प्रतिष्ठाप्य गृहते › इति । ८

चतुः प्च वा जुहां शालौ दश बोपभूति यथा जुदपेवं धवायाम्‌ । _

ग्यवस्यया पृदवयमेव स्वगि चतुर्ृहेतान्येव पञ्गृहतन्येष वा । पेडशान्या-

१६६ , सत्याषाढविरदितं शौतपूत्रं- ‰ , [मपरे

उ्यानि श्रंशानि वा । पोडशानीति स्वयं वदति छनराक्षणानुपरिण । दशगृहीतमुष~ भतिःफगृहीतमितरोरित्थके प्तमामनन्तीलापर्लम्बः । भूयो ज्हामसिष्ठपमृति मूषिषटं वायाम्‌ । गृहातीतयनुषतते । भूयो भूविषठमति पमानारपमतिशयेन महितः ।अतिशयेना. स्पमदिषष्ठम्‌ । जसिपष्ठमुपर्मीयेतावताऽन्ययेगैह सिध्यत्यवेतरयोवौ भूविष्ठभिलयपी्- सिद्धौ गुरनिरशस्तारतम्यस्याद्यन्तातिशयरथमू । उपिर स्थार्या लु धारयमाणो मध्यदेश उपमरति भमौ भतिष्ठितायां श्ठवाया५ षोडशान्याञ्यानि शृहवाति। ` आभ्यस्थाल्य। व्टिन प्तममुपिछं जुहूं धारयमाणो गृहवति । जुहामिति विपारे~ मेन पूरणीयम्‌ । स्थार्या मध्यदेशे धारयमाणं इति संबन्ध उपशतमिति विषरि* णोमः। मम परतिष्ठितायामत् न तरिपरिणामव्ता । काम्यौ पक्षो वन्तुमक्त पोडशा. नीति, नो वेद्विशपेऽपि हतेन काम्यप्दशत्वस्य तन्मा मृदिति पोडशपते काम्यैः काविशतवं विंशपकतेऽपि ` नितयाापेनैकिंशत्वप्य काम्यस्य प्मबोऽपीटुक्तः । ऋसप्दशानि पशुकामः कुकवि श्यानि पतिष्ठाकापः । आन्यग्रहणकले पशुकामः सपतदशान्याज्यानि करिष्ये तथा प्रतिष्ठाकाम एकः धि करिष्य इति कुति पाुभरतययानुपतरेण तकल यजमानेन इतेऽयु- ति।

एवं परिमाष्य प्रयेमक्रममाह-~ शक्रं त्वा शुकरायामिलत्ुहा शृहाति पश्वानां सवा बातानापरिति चोत्तररपष्वि शवाय च । शुक्रं सेति भिषु मध्यमे ध्न पाज इत्यनुषङ्गः, पंदितायामाधर्यवपठितान्यः, यानमनि त्रयोद्री, तेषां ठिेनाऽऽध्यैवे विनियोगः पमानः । याजमाने प्रयम्‌ स्याऽञृत्तिः । याजमाने पोडशपसे मच्विमागोऽयम्‌ । द्रवय्थक्तवेऽभ्यावर्तत इस्य- वोऽऽस्यन्ुदाहतानि, सवाणि अहणानि समन्राण्येवेति स्ते जहां हणे शक्तं लेति मन्त्र इतिकरणेनाऽऽदिप्रदिषटः पर्वोऽपि यदैक एष तदा तस्य त्रिरवृक्तिः प्रपतजयेत । तद्धेुक्तमौरिति बहुत्वम्‌ । ननु तथाऽप्यकरेषदकत्ववेति चेन्न] एौरिति व्यर्थं स्यात्‌ । आचार्यः पनरकमन्त्ाणि कर्माणीति प्रिमाण्य कथं बरुथादतरिति बहुवचन, यत्र मन््रप्ुदायो मन्म विवक्ितसतत्र मन्तरैकत्वमेव तापित तदपिक्परयत्नादवहूवचन~ विरोधाच्च नानामन््रता । अत एव पूरुुमयश्र हेत्वभाव एकमन्वरैव व्यार्याता। । कविततसेवा्यापोऽपि । ततर तत्र .ययाकर्थनिदधाप्यमप्नुगुणीक्तं कचित्परिहतं

# इदं. ूत्रं न्याल्यापुस्त न त्रियते ।

गे

८

ऽप्त्पट्ठः महादेवकृतवैजयन्तीग्याख्यासमेतम्‌ । १६७

च । पञ्चानां त्वा वातानामित्यस्मादुत्तरः पञ्चानां तव्तूनामित्यादिमिरुपभूत्यष्टमिभ्रवायां चतुपिरधिकस्तस्यमिव परततदशस्वे ज्ञेयः कामाय ` तेति काम्ये लिङ्गात्‌ । भस्त म्बेनापि पटकामस्य पञ्चगृहीतं भुत्रायामितयक्तम्‌ । इदानीं विंेकविंशोः प्षधेवन््रविमागमाह--~ पयर्पीयारसो चराः स्युस्तषापर्वेरपधरति गृही - गरदर्धरितरयोयैदि मू पाश्सोऽवज्िष्ठा विकसार्थाः । विषु तेैवविरेषु वाऽ्पायांतो मन्त्ाेषां चतु वरिमक्तानां भध्यममागद्वय ~ मर्सरप्ति परहणमायन्तमागदवयम्ासतैः प्रथममागदचहां चतुरयमागयपषयां प्रथपप्रथमावृत्य सख्यापुरणम्‌ । तथा च पेडशान्यपक्षे यस्यां ये विनियुक्ता तथैव आया इत्योः । वक्ष्यमाणमनकषिभिः तरूथापूरणमिति वदिष्यति । तमा च विरातिभेन्त्राः 1 पडशाज्यपल्े कर्थं॑विनियोग इत्यत आह -भवरिष्टाशचलरो {कल्पेन पूवः स्र ह्या इति भावः| शुक्रमसि ज्योतिरसि धामासि भिये देवाना- गनां देवयजन देवदीतये त्वा गृहामीतिः ग सख्याः परयति धामापतीति वा सवस । शुक्रमपतीत्यादस्लयो मन्ना: । परिये देवानामित्वाद्चनुषङ्गः | त्रयाणां गृहा मीयन्त: । पृडशपते विकला अपरत्र सेषयापू्रणाय । पामापीत्यादिगृहामीलन्तो प्रक ए सेर्यापूरणाधेः । (यमर्थः-श्ं लेति तरिः शवानामितयेकेन च जहां चतु्हीते शुकर- मषि° प्रियेगृह्धीपि पञ्चानां व्रनार अश्वानां त्वा द्िश्घां° पानां तवा पञ्चनना- नां= चरोस्वेति शरमहति उपोतिरति मिध °` गृहाभीति पञ्चमम्‌ । बहमणसवा तेजते कषत्रस्० शे त्वा° सुवीर्याय छवा गृहामीति पुनरप्येव चतुर्हि पामा मिन प्रियंनधोति उमम्‌ । उपशति द्वे चतुर्यहीते गृदचते इति न्पायवितिद्धन्त्त , शपे चतुयहीतस्य प्रगृहीते क्रियमागे तेरूपपूरणं नत्व्टयुदीतस्य । यच्चष्टौ दृश वेति वचने तत्फठतो अरहमात्रां न तु होमाङ्ग, चतुरवत्तं जहतीति प्रषानपह्यानुरोषा- येति पारित तरव न विभिदसागतः | तथाः भुवायां सुप्रनास्तवायनर्रायल्ाषार बह्म० मूर० गृहपरी चतुर्गृहीते प्येष मिशेषु धामापीलयननेव पञ्चमं काम्यैकविशेषु कामाय सेति पशचमं पमापरीलादिना खम. नामातीति वेतिके पू॑थोयिकल्माधसं धामाति गृहाभल्यौन चतुणा चतु्देचनां पञ्चमं पञ्ममनेभवगृङाति। एकविरेषु विशं कामाय वेद्यादेना भामाधीसयेकरंशमिति पथव्यकस्या त्मा । इयं च व्यव स्था्रपग्तिमूजनुरोषात्सवोसि्यतपू दाच पवि चुष् पस्याप्रणगन्यया कथं स्यान्‌ । यानान तु पानां र वातानामिति चतुरावतनीयः सतरेषु(रतु)

१६८ “ सस्याषाठविरवितं भरौतयत्र- [(एमषाप्रन्ने-- कामाय लेति विषु धामादृतति्रोस्सेति दविः सुवीर्यायेति द्वि, भूरसाकमिति द्वि एफविशोषु कामाय लेलययव द्विरवृक्ति पूरस्माकमित्येति त्ेयम्‌ । अन्यतरोतकरादाञ्यानि ` सादयित्वाऽ्पोदलाऽऽ. ज्पस्याीं प्रो्षणीरमिमन्तय ब्रह्माणमामनय । वेदिः सकाशादग्यरषाीं स्ेदामोचुलान्यतर स्यापपितवाप्ोत्तणीरपो देवीरि- सयमिन ब्रन््ोतिप्यामीतिःव्रह्माणमामनूय प्रपूत. प्ति | कृष्णोऽप्तीति विंषायेध्पं भिः प्रोक्षति । अस्रे त्वा स्हिलन्तः । विमुच्येध्मं मच्रेण प्रोक्षति । वेदिरसीति बेद्‌। -परोक्षति ज्रिरितिच। , ॥ ५ षिरसीति परिः ।

पूतौ सं परिरकैकमितयतरनानुतिमौ भूदिति पुमकैवनम्‌। अन्तर्वेदि पुरोप्रन्थि बहिराघराव्र दिवि लेखप्रणे मोक्तयन्तारक्ाय सेति मध्यानि पृथिगयै सरति पूगा । पुरोमागे पूषदिग्न्धर्यस्य तद्वः सन्द्धमेव वेवा मध्य ऊर्वाप्ताच तप्यग् भध्यमूढाि कमेण पङृतप्ृततावद्धत प्रः शोक्षति । ्युपपाय्य मूलान्युपपाययति 1 बहिष इत्यथौत्‌ 1. अभिहे्हवण्यां ` चवि पूर्वारिष्टोदकामग्रमागानपूढमा- गां करमेण तृष्णीमुप प्मीपं नीत्वोदकं पिबन्तीक्येवं प॑पादयति पूगाम्रपेष्कारोऽये दवितीयानिदशात्‌। प्ययतति वचनातपोदकाया, ततु पोषम मूधूपतिनचतीति कत्यायनः । तकनाशेऽन्येनोदकेन } पोषाय व इति सदश्च चां रस्ता ग्रन्थ पर्षति । सूचाऽभिहोजहवण्या सोद कथा पह वर्तत जी परहचुश्रहाले हसेन पृरतासू- भगे अन्थरेव विमानेन ््यगपव्रगं मन्थ ्युजतति .पीपष्येनहसतेनोलति ` परो. पत्यमैः । अस्थि पसुषरिात््च्यमरवरन हहोनोयकमङलपगरैः सवेति फठितोऽथः।

9 मड, द. करर

1

७प्रपष्टः ] महादेवकृतवेजमन्वीत्पाल्यासमेतम्‌ । १६९

१ स्वभा पितृभ्य इति प्रोक्षण्यवशेषं निन. यति दक्षिणस्पाः श्रोगे। सतततमोच्तरस्याः । गच्छतेति मन्रान्तः । दक्षिणस्या वेदिशरोगेः प्काशमारम्पोततरस्याः श्रेगिः प पोक्षणीनामवशिष्टमुदकं पातयति। पितृभ्यो बरिषन्य इदमिति यामेन, स्मा उमयो- रुदकस्वशः । अवरशेपमिल्यनेनाविे स्के निनपनढोप इति न्यधिविदः । तत्रोदकम- नयतपतिनिषितवन गहीत्वा देवतामयो निनयद्िति सूत्रकृता मतम्‌ | एषा ते प्रन्थि विष्यत्विति बर्िपो प्रन्थि विष्पति। विप्यति श्वि । विष्णोस्तृपोऽसीति पुरस्तात्मस्तरं गृह्धाति । परमत पुरस्ताद्धागे बाईपः प्रकाशानि मयन्धर्तरं गृहणाति हस्तेन । एवदेषाऽऽप" स्तम्बेन स्पष्टुक्तमाहवनीयं प्रतिपदिति । नधा निरायच्छति। अवाचं पश्चदपवर्गं न वायः प्काशाननिर्ममबति । नोर्वषएग्रौति ।

ऊर्व नोषयच्छति। म निघुनोति। इरतेन पह न विघुनोति । न क्िकम्भयति। कम्पने हते स्थित एव परह्तेद्येनन्न करोति | करैननिवापयच्छति। वरिष पकाशाच्छरत केयं कपनििषनककरेति । यजमाने प्राणापानौ द्षामीति प्र्तरे प्रत्र थपि्ठञ्य । स्थाप्ित्वा ॥ भाणापानामभ्यां त्वा सतयं करोपीति ब्रह्मे मवच्छति । अग्रेणाहवनीयं प्रयच्छति । श्रह्मा यजमाना ॥ २९ ॥ शति हिण्ण्यकेरिसूतरे मधमपरनने सक्तः पटलः ॥ ७ ॥

9क, ख, ग, छ. ट, निनीय । ९. ठ. रस्यत । म्द

१७४४ सत्यापाढदिरचितं श्रौतसतरं- = [ }प्थमप्रभे--

भयच्छतीलनुवृत्िः । यजमोनो धारयन्त इति याजमनि वक्ष्यति । इति सल्यापाद हिरण्पकेरिमूचव्पार्यायां भयोगर्वेनयन्लयां महदिव तायां मरथममनने स्मः पटलः ॥ ७ ॥ अथामः पलः । विषो वेदि स्देणाति। केदेहविराधारतवेन श्रवणाहहिपस्ततपस्काराथत्वेनोपादानान्पचस्य ब्रते पर्ैवतानाचेतः परं यदुचपतेऽङ्गनातं तेनोनषठतेनाथेद्विदेः स्तरणमेव मवति, तचुष्णी- मेवेति वकतुमिदं सूत्रम्‌ । बर्हिःशब्टो यद्यपि न तस्कारवचनस्तथाऽपि तैष्छतस्या- स्यत्रविनिभोगादवदनमारम इल्यादिटिङ्गाच प्रकृतमेव विनापूर्वम्‌ । तेन ३६ि- माच्छराद्यति । कयमित्येक्ते पन्या (ण्या) ह-- ठणरन्त्थाया्ष्णया शख स्टृणाति । कषरतर्हितां कृतव तस्यां शलं बहिःतैनहने तस्यैव द्वितीयया प्रतिपा्तवा- कपू छत्व स्तृणाति वितनोति । वेदतिणपार्धऽकया निरतििशे मूढमीशान्येऽ- भम्‌ । अदु सतुणतिराच्छवनार्थलनच्ुमिलेनातनन्धमाशङ्खय पूनः स्तृणा तीति धालन्तरमेव प्रयुक्तम्‌ । दक्षिणं वेवन्तमिदलेकेषार्‌ । ृमरनतर्वाय तत्र प्राग्पुदगम्रं वा शुचं सतृणातीयन्वयः । देववरिरूणीम्रदसं त्वा स्तृणामील्रभूलौन्याच्छाद- यन्वहुलमनतिदक्ने मागपवर्ं वा त्रिधातु प्बधातु वा । स्तृणातीलयनुवरते । बर्हिरिति विपरिणाभेनाध्याहरेण न विशेष्यं ज्ञेये मनने देवनाहैरितिदर्शंनाचच । बर्हिः स्तृणाति भजा वा इति ब्राह्मणे च स्पष्टं द्वितीयान्ताः. हाठदस्य दृ्टतवाच । त्रपो धत्तो विभागा अग्रयवा यकतिन्व्िपि तत्तथा । तथा पृश्च- धातु बरििभरनर्पेण तैनद्ध, निषनानि त्रिप्रशति विषमाणि चहुष्पमति समानि वा तदुप बरगद स्तृणाति तानि यद्वि त्रीणि पश्च वा सुत्त तान्येव धातवो यदा चत्वारि स्यस्तदा चहु त्रिष्मेव मेटधभित्वा जिधातु करोति । यदा पदूपभरति निधनानि

2. ड, भैविमन्त। २ ष. कज. श्च. ज, ड. द, "जन्य,

१क.खग.च.. मिच्छ ।

८अ°पटछः ] महादेवकरत्‌वैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २७१

स्यु्तदाऽपिकानि चिषु पञ्चपु ब। मेढधित्वा त्रिधातु पञ्चधातु वा करोति। तग्र कमेव षुं बदिः स्तृणाति । वेदेः प्र्यगमागमारम्य पराग्मागृषयैनतं विपरीतं वोनयत्राषरि पुरोऽवस्थितानि मूटानि पश्चाद्वत्ितैर्ेवतिनामाच्छादयन्सृणातीत्यन्वयः । नाति- दश्षमनतिदकषं दष्ट यद्रा मवति तना स्तृणाति । तदेव पुनरविशेरितं बहुमितिनितरि खरं स्तृणाति स्ैथा यथा वेदिन दस्यते । प्रागपव्मिस्यनेनोदगपवभेमान व्यवरिते भ्त्यगपवर्मता तु पूर्मराक्ता विकस्य विधीयते । ` धातौ धातौ मन्रमावर्तयति । रदषा वेद स्तृणातीलधिकारदवेरेकल्वाकनावृततौ प्रात्तायामिदमाह्‌ । तत्र बहप स्ती्थेमाणलेऽपि न तस्थेव सूप्रेण सैस्कार इत्यक्तम्‌ । तथा वर्दिपः' संचष्टदव्य- कत्वेन द्रभयष्क्तवेनप्राप्तावपि निधनोपाधिना द्रभ्यएयक्त्वै मा भमि तहि धातूपाधिनवेति नियमाधैमुक्तं भातूपाभिना स्तीयैमाणत्वादिति मावः । तथाचोणंम्- दसमिति मन्रेण बधिरे वस्ती कंरोति वाहः स्तृणातीति श्रुतेः । एवंचाथीदहिषा स्तीथमाणेनापि वेदिराच्छादिता भवति त्र न मचः । तेवोक्त बर्हिषा बेदि९ स्तृणा तीति ्चत्यन्तरेण । स्ृणीव्ोरथदये यामनि रिस्बष्टयिप्यते | उणीमद्िलयादिमचेरिज्ग- विनिदुक्तैरतुमच्नये बहिः स्ती्यमाणं पेद स्तीय॑माणां स्तीणोमिति निैशेन। न हमत तयोरथमेदे विः स्तीर्यमाणमिति समवति तेन वरिस्तृणातीत्यये वितननाभर इति दशैयति। तथा वे स्तीर्यमाणा), स्तीणोमिति ठु बर्हिषा स्तृणातीत्ययमाच्छद्यती- सेवम इति दीयतीति निश्चिनुमः । ऊण मुद्ित्यादि याजमानम्‌ । अनूषानाय उस्मुफे उद्‌ (दु)ह्!ऽऽहवनीयं करप- यित्वा मरल्यादाय भस्तरं परिधीन्परिदधाति । धारयन्स्तरमिति वाक्यात्‌ । त्वापर्ययेन च परिषानाङ्गता । उल्मुके ज्वन्ती पूर्वस्यां दिस्यायतन ` एवानूयानाथमिति पेकर्प्य एयक्वीदितयरथः । प्राची उमुके इति वान्नेयकविधानत्र | कष्ठिराहवनीये कर्पित्वा समृद्धं ता यनमानहस्तात्सतरं प्रत्यादाय ते धारयन्नेव परिदधातीति यदुक्तं तदाह-- गन्धर्वोऽसीलपरेणाऽऽदवनीयं वरिषयुदगग्रं मध्यममि- न्द्रस्य बाहुरसीति दक्षिण्यं स्सपषट मध्यमेनाभ्यग्र मित्रावरुणौ त्वे्यु्तराध्ये५ स्स्पषटं मध्यमेनाग्रम्‌ । ईडित इति स्त्र मच्नाम्तः । आहवनीयायतनप्मीपे प्ात्ली9 एव बहपि पारे. दधातीति पू्ीुवत्तिः। अम्थम्माहवनीयायतनादधिका्ममपि जादवनीयममि अभिमुख १८.उ, नष्ट । २३८द. भूदिति दख, पतिर्‌" ।

१५२ सत्याषाढकिरिचितं श्रोतसूं- = [ रप्रमपरभ्र--

म्यं मध्यमेन प्रिषिना स्पशं कार्यं नोत्तराधरमावनियमः। उत्तराधू(ध्य)स्य तु परिपेएवामत्वमेव मतं, न्युनत्ेन सितमाहवनीयायतनादम यस्य सोऽवाग्रस्तं तथा परिदधाति मूढं मध्यमपरिधिौतसषट प्चदेवापिकमायतनात्कृत्वाऽ् तु चथाऽऽयतना- दकम भवेत्तथा विषेयं स्पष्टमन्यत्‌ । प्रवोऽपरीतयद्वि याजमानम्‌ । सूषस्त्वा पुरस्वात्पालित्याहवनीयशमभिमूृहय । अभिशसतया इति म॒रान्तः । अथं परिधिपरटचरितो विभिवाक्यरोषाच परिष्यमा. वाघ िङ्ृतिषु नालि बौधायनेनोक्त सूर्येण पूरस्ता्परिदधातीति । उरे आध्रसापिधाषाद्धाति वीतिहोत्रं त्वा कव इति दक्षिणां तष्णीएुचरा५ समिदस्यायुपे स्वेति वा । अध्वर इलन्तः । उत्तरस्यामायुे सेति तूष्णीमिति विकल्पः । तमेवाऽऽप्‌- स्तम्बेऽपि ऊरये उर्ामरे भयतन एवाऽऽपारतमिधावाधारयोराधरभूते प्मिषौ यथाऽऽपारयोः करियमाणनोस्तयोः धवो मेदतिणेक्तमावस्तु तयोरेव परस्परा. पक्षया । अत्राऽऽषारयोि्येन नानाप्रकारता तदरनुप्ारेण यत्र कुत्रापि दक्षिणोत्तरः भवन स्थाप्येते प्मिधौ । समावनन्तगैभो दर्भौ बधो विघ्रती करोति। वर्प इति पश्चमी बर्हिषः सकाशाद्धिभृतिनामके(कौ) दर्भो करोति स्मौ पर्वमेव न च्छेदनेन, न विदयतेऽन्तमे गर्भमृता सूिर्थयोसतो । मध्यमाहहिष इति बौधायमे जेमिनिन्यायश्च । विशो यत्रे स्य इति मध्ये बेदेषरिषयुदीचीनाग्रे निदधाति । मध्य बेदेरित्युकते सा्षद्विदिपनन्ध इतिपरतीतिनिवारणार्थं॒वर्हषी्युक्तम्‌ 1 स्ष्ट- मन्यत्‌ । विच्छिनद्नीति याजमानम्‌ ॥ वमूना५ रुद्राणामिति तयोः भस्तर९ सादयति । पदति सीदेति मान्तः 1 तपेर्विधत्योरयं प्रतर इत्यादि याजमाने चवान्े" ष्वपि ज्ञेयम्‌ | जद्रर्ीति भरे जुष «स्ं पूरणम्‌ । अपीत्यनुषङ्ञो धरुऽपतातयसमादुशितो बाह्मे, तेव पूतेऽपि दितः । प्रिये सदति सीदेति मनच्रानतः । प्रस्तरस्य मेः प्तमो यया जुहा दण्डो मवति तथ। सादयतीत्य्थैः |

+ सूम्रपस्तकेपु ^ भभिमन्न्य ° इति पाठः ।

१ द.ूहस्वु।

<अणपट्टः ] महादेवलतवैजयन्तीव्याख्यासभेतम्‌ 4 ७

उपम सीत्य तरामुपमृतमधस्ताद्विषलयोः मतिकृषटतराम्‌ । पषवदनुपङ्गः । भरतीचीनं छं सहमूलान्मूटमतिशयेन यस्थाः प्ता तादृशीं प्ाद- यति । स्पष्टमन्यत्‌ | शुतराऽसीरुतरां शुव्रापुपरिष्द्विषलोः मतिङ्ृष्टतरामसस्सपृष्ा ^ सादयति । उप्ता सपरगरितम्‌ । स्षटम्‌ । ऋषभोऽसि श्ाक्रो वषट्कारस्य त्वा मात्राया सादयाभीति दक्षिणेन जुह< शुष सा्रयति धरवां बोचतरेणर्पभोऽपि शफरो धृताचीना५ सूनः. भेण नान्ना भिमे सदसि सीदेति वा ॥ २६ ॥ गतार्थम्‌ । ययावकाशे स्याठीममि सादयति । एता असद्ननिलभिमच्रयते । सचां भ्कृतत्वानमनन सीटिक्ञत्वाच स्ुचाममिमच्रणं खुववर्ानां करमकरणो मन्नः चुववर् कच इत्यपस्तम्बेन स्पष्टमुक्तम्‌ । विष्णूनि स्य पैष्णवानि धामानि. माजापल्यानीत्याज्यानि । अमिमच्रयत इति पूर््मात्‌ । उत्तरविध्यर्थं परिमाषामारचयति-- सवेण गार्ईपलदक्षिणागन्योराज्यार्थानाञ्य स्यारपाः करोति लुह! भुवाया आहवनीये । करोतीति शेषः। गाईैपलदक्तिणाग्योः बन्धेन यान्याज्वेन प्रयोननाभि त आज्य. भौस्तानाज्यस्थास्या एवाऽऽज्येन तथा छुवेण य जाज्यारथासतैरपि चाऽऽज्यस्याठीगते. नैव करोतीति नियम्यते | आहवनीये जुहेति परिमापितप्य विशिष्टसयानुबादः । य आ्या्ौप्ता्ुवाया एव प्काशा्परोवमिति नियम्यते । . अयमाशयः वा एतचज्ञाय गृह्यते यद्भुवायामान्यमिति वाक्यरोषादुत्परगे सति नान्तर्वैदियृहीतस्य प्रतीचीनं हरतीति श्रुतिरापस्तम्बेन दिता । ततस्तु दक्िणाभ्निगाहपययोर्घवस्य नेतुमशक्यत्व्स्याखपा इत्युक्तमिति दुवेणेति भिन्नो नियमः । तेन द्वयोरन्योहमा जहा क्रियमाणा अपि स्थाल्या एव सरेण हविष्प्रत्यमिवारणप्रतरवाहैःतमञ्जनप्राशि च्रयनमानमगिडापवीञनाज्येडापार्वणहोमसवन्ध्याञ्यमाज्यस्याल्या एव । ततर हा ऽ5- हवनीय आहुतयो हूयन्त इति परिभाषात एव विद्ध, तत्स्वाभमक्तं तच्नेण कनि.

१ब.ठ.ज. च्म. ट. शषाः साः।

१७४ सत्याषाढविरचितं भौतसवर॑- = [ एपरथमप्रभन--

व्यप्याऽऽहृतयः। जवर दरपूणमापप्रकरणे तु तदधं भोवमाज्यं नियम्धोऽपशब्देन = चोपर्तरणादिकमपि भृवाय। नियम्यते । कालायनादयसतूपस्तरणामिघारणे भागयस्पाल्य एवेति वक्ष्यति(दन्त) तते्टमाचा्ैसेतयुक्तम्‌ । कुतः, यत॒ उपस्तरणाभिषारणे जुह।ऽऽहवनीय एव प्रयोजनमावं मेते अवदानाहूतेः प॑ पश्वाचेति वक्ष्यति । प्रथमावरे तु यद्यप्यनेन न ्रक्िलथाऽपरि वचनेन मृविप्यति । एवमन्यदपि ज्ञेयम्‌ । मैमिप्तिकपायनितं तु गाहैपत्यदतिणागयोुहैव प्मारुपया येषां सुमेगेति वचनं तेषामेव तयेति तयम्‌ । अत्र वौषायनः--प्रयदतत दक्तिगनाऽऽग्यस्याठी तुवरं सम्येन प्रीं वेदमिति । इदमह" सेनाया अभीत युलमपोहामीति वेदेन दक्षिणस्मात्परोडाश्चादङ्गारानपाद्योत्तरस्माद्पोहति । स्यपा क्म उक्तः सानाय्यनिदृस्यथसतनामिमन्रणोपस्तरणयोरपि 1 सू ग्योतिधिभाहि महत इदियायेलमिमनरयते स्योने ते सदनं करोमि घृतस्य पारया सुशेवं करपयामीति पात्या- मुपस्तीयौऽऽप्यायतां यृतयोनिरपिरैव्याऽुमन्यताम्‌ ॥ खमद्ष्व त्वचभद््व सुरूपं त्वा वसुविदं पूना तेनसाऽ- भ्ये ृष्टमाभिपारयामील्यगरेयमभिधारयति तृष्णीपुच्तरमू । पातयामि पपम्धाऽधिकरणत्वमत्रमुक्तं न पस्काथैत्व, तेन स्योनं त इत्येक वचनेकस्यैव परोडाशस्या्थं उपस्तरणमुपतीेति स्यपा प्रतिपुरोडाशम्‌ । ज्ये जुष्टमिति लिङ्गादा्नेयमित्युकतम्‌ । प्रङृतावृहामाव।दभिधारणस्व स्ैहविरर्थतवेन शूधमागलाच दृष्णीमुततरमिति निर्ैशातुरोडाशमेव । अन मनरेण दक्षिणे तप्णीमत्त- रमिति वक्तवयेऽपरि दिङ्गपरदशीना्पमभेयमितयुक्तम्‌ । अनेन दकषिणोत्तरेशमेदः स्मासिः। दवितीयं प्तानाथ्यं वेततत्राऽऽह- यस्त आत्मा पष परिष्टो देवानां विष्ठामनु यो वितस्थे । आत्मन्वान्सोम पृतवाम्दि भूत्वा देवानाच्छ सुवपिन्द यजमानाय मशयप्रति एतम्‌ । तदो । सानास्पपरेपूक्तलातातिम्रस्य | जमिषारयतीचनुकीति | आदः मयल्रैवनस्य गोपाः शृत उत्साति जनिता म्ीनाभिति परोडाश्पुदयसयलमिन्दन्पयवर्तयन्‌, । यकः

मध्ये रमिति स्यवधानेऽतुवरत्यतेमवासुरोडाशमितयुक्तम्‌ | कपाठयोगा दुष्य न्यत्र स्यापपति कल्पत, दतिणेन हलेन मएमपरिमाओैनं पुरोडाप्य क्रिपते

<अन्पण्ठः ] महादेव्ृतेवेजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १७५

५ यदा तदा तत्न स्थापनं न सेमवति तप्माद्दत्त इति नोक्त, वामेन विना त्रिधानं पुतरां न सैमबति । यथा न मिदयते ययाचन पृयीकीति तथा सपादयनु्राप्तयति 1 वदन भस्म परिप्रज्य।

परोडाशटस्नं भस्म परिशरस्य परितोऽपगमस्य । तस्मिन्सीदारएते भतितिष्ठ व्रीहीणां मेष सृम- नस्यमान इत्युपस्तीर्भे पात्या निदधाति । प्रकृतत्वायुरोडाशमेवं । पाञामुषस्तीरं पृतेऽदृषटाधेतनिवारणायोपस्तीमी इत्युक्तं, सदने घृतमेव स्योनं ते दने करोमीति मच्रलिङ्गात्तिन्पीदेयस्रोलिनिदेश।च न पाया अथिकरणता। अत एव न पाज्ीतस्कारा्थ॑मुपस्तरणं तृ पयां यदुपस्तीणिमाज्यं तत्र निदधाति स्थापयति । उद्वाततनप्रमृतिकाण्डानुप्ममेन कर्थः तयेव द्वितीये अ्रहणं साद्नन्तमिति कल्यायेनोक्तं वननादरिति च । यवमयः पुरोडाशस्तदा बरीहीणामिति विङ्कविरोधान्न मच्रसतष्णोमेवं निधानं तया वेखानतेन स्पष्टमुक्तम्‌ । बरीहिभतिनिधियव- मयेऽस्येव मचः । एव॑ क्रकितिष्वमि ज्ञेयम्‌ । यदि द्वितीयं शप तदा नोपस्लरणं दवितीयममिधा्ै दश्ुदराप्तयति । स्ायंदोहेन परैव व्यारुपातम्‌ । इरा भूतिः. पृथिव्यै रसो मोत्कमीदित्येक- कशः कपालान्यभिषायै सेख्यायोद्ासयति । < काण्डातुपमया्थमकैकश हइधयुक्तम्‌ । पैख्यायेद्वाप्तयतोति श्तौ पौवर्थमक्त स्वाप्रत्यार्येन स्या । तत्रैव शालान्तरीयमुपसंहते स्थतामिधर्थेति । एकममिवाथ तदेष सेरुयायोद्वाप्तयतीतयेवमन्यत्‌ । ्वाध्ुतिककतः काण्डानुममयो दक्षतः । अन्ययै- फैकश इतयनधकं बहुवर्थनात्तनैकमातिपदिकेनकदरव्यता प्रतीयते । तथाऽपि कपालानां से्यायेद्वाप्तयतीति पर्यानेनोदराप्तनमुक्तं धर्यापयदीवयेतस्य ल्यपोद्धाट१ ्ताधनमा- तोपधानात्‌ । उद्वा्नमन्रतिधाना्यं तरपयेतयुक्तं संख्याशब्देन मच्रेण त तु वैला- नप्ेनोक्त एकं दवे च्रिणी्यादिमिरिति । ततस्त परस्यकमेव पं्यामच्रो भिन्लतेनोद्रापनं नैकेन च पर्याय स्वणि पृश्चदुद्रातने मवति, रयपोऽनर्भकत्वमापयेत तथैकेकश इति सेख्यायेद्वा्यतील्येनामि पेनध्यते न स्ेकमि्यदष्टार्थं गणनं ल्यपा पेरुपायेकैकश उद्धातयतीति साधनतया इष्ट मैत्वमा(तवा)दनात्‌ । यद्यपि कषालानीत्ेकद्रमयत्वेन सङ्नभव भवेत्तथा ऽपि वचन।दमिधारणमपि रयपोदवात्नाङ्गेनतयुक्लैैकश इत्यनेन यदृद्रास्यते कपाढं तदेवाभिवर्यिति सेयुक्तलं प्रदकवितम्‌ । तथा च प्रथमस्योद्राप्तनेन र द्वितीयममितरारणे व्यवहितिमिति कृत्वा पुतरदरतोयप्यामिधारणं मन्त्र कामिति

भष. ङ्ज समद. सनः 1९. व । उदस्वरगद+ ३ क. ग च, छ... धपते ६ । गक. ग च, छ ठ. उ. "वनम्‌ । तेने"

१७६ सत्यापाठविरदितं शरौतयू्र- {रयम दरितम्‌। तथाचामिवारणमुद्रा्तने च प्रतिकपाहं काण्डानुप्मयेन । अतर केनिद्यास्या+ तारो वदन्ति-एक दे त्रोणीति पर्या न प्रलेककपाठनिषठेति प्रथमे द्वितीयं तृतीय मिद्यादि्रकरेण पेर्योच्ारणमिति । तन्न }प्रममापलतया द्वितीये द्विलेऽपि यपेक- भिये विष्गरत्वाऽनेविल्यादिमिद्ितीयादिप्वपि परापान्यमेनमननापि ।

देवस्त्वा सविता मध्वाऽनक्त्विति पुरोडाशमनक्ति । पुरोडाश्जहणं सरंनाप्यनिव्यमेकतचनं मनवृदर्म्‌। अनक्ति जिगी करोति | तथा वेद्मञ्ञनमटंकारशब्देनातुवदिप्यति । कयमनक्तीलत्रैव विशिनषटि- सक्तमकमृषनतेमपरिमणिकाषपुपरि-

छादभ्यश्य देण दृस्तेनाधस्तादुपानाक्ते । 4

पृरोडाशमिलनुकृष्पते । सुगति प्ाम्तिद्धेऽपि हस्तनत्यस्योपरिदम्भ- श्येनेन सेबन्धनिराकरणा्भं॑पूनरुक्तं सुवेगे्यरभः । उपरिष्टादिति अध्ाछरं पष्मागभात्ं विना सर्वमम्यञ्य स्तवदान्यिन चुेण त्रदे कृत्वा खक्तं एष वहुमुनेना- क्तम्‌ । अम्पभयतयतत्रयकं सेवध्यते । तत्र प्रृ्यथोऽनुवादोऽणिकापिसयनौरम्य- ज्ञनप्य तिदधतवासक्ृलनुपरहाथं पाकं पचतीतिवत्‌ । तेन कृतेलमुभर्भाहम्यज्येति पदं शक्तं कृते्यम्भैः पेपजोऽपरापतत्वाद्विभिरनृमेयः । एवपनुके स्वक्तारिषपदानि ्दुवादीनये स्युः । न च पू्वमनक्त्ेताकौततरप प्रमेति । ततस्तु प्रा्तवा „^

3

स्क्तादिक्रिया मावनाटक्षणेन प्रयलेन यथा वष्येत तथा क्ते विषिमात्रातुमान्‌ ^ ^~

पथदधविप्थति | न चम्बभ्येत्येतहयचन्तं घालन्तरावरुद्धं स्वकतादिपरैः किमोप. सरनदरव्यवषैरनेतुमरति । तस्मादभ्यज्येति धुः पूतीनुवारीति तिद्धम्‌ । जया तसवक्तमिति क्रियाविशेषणं सदनक्तीत्यनेन सैशन्यनीगे, तेन सम्पगञ्जनं घ्रधारया छृत्वा पश्वा द्ुमेण वर्षण तत््षपन्तमिलयदि । एनः पुरोडाशं कथं भूतं इतलयेकतयामक्वषन्तमित्यादि पदत्रयं वध्यते, न विधन कूरयेव एषनते। बिन्दवो यकतिन्यथा। कर्न विन्दः पनि तथा सण सज्ञे तिभमागे श्रेरो वृत- सिन्मो यथा न भवन्ति तादामक्तं- कृलाऽपरिवगं प्रवीप्तयागः प्रदेशे प्रवेशो तथा न प्तम्तमित्ययैः । अयवाऽपरिलयनत परित्यनननत्ययैः । मध्ये सुर्य पुरोडा-

शस्यं वियोगो न काथ; याद्रम्यज्ञन्तमति | तमाऽगिकषं न विये निकापो „__ निकषं पर्ष ुप्ेण यतर, णपुटनतेऽपि प्त एवया नेगत्वं छन्दम्‌ । एवभकारम. = ।

१ स्नानैः ।

<अशपडः] महाेवकरतपैजयन्तीव्यारूयासमेतम्‌ 1 १७७

भयज्ञनमुपरिष्टस्सुषेण कृत्वा पशचाततुवेण हस्त जाञ्यमानीयेति वैलानप्तवचाद्धल्त आज्यं गृहीत्वाऽधस्ताद्धाग उपटिम्पति । अनक्तीच्युच्यमान आज्यपतनमत्रं स्यात्तत संभव्यनु्ताने पुरोडाशे, तस्मासपुरोडाशस्यास्तातपभीषं इस्तं नीतेति वक्ुमुे्युक्त- मपर्यावतयजित्यरथः । यदभनयोऽष्टाकपाल इत्यस्य पनि श्रुतमुपरिषटादम्यज्याषस्ता- दुपानक्तोत्यतच्छालान्तरेणोपवृह्य तौ सतमानक्रिषानावितयनेन पुरोडाशान्तरऽपि प्रात" पिति पुरोडाशमिलयुक्तमनुषातित पुरोडाशव्राहमणत्वातनये न भरतिरिति वशेषि तुम्‌ । अतः परं पुरोडाशायाप्तादनमेवोच्पते । तत्तु न ज्ञायते पायां नीत्वा प्तादन- मथवा हूविरेव गृहीत्वा नीत्वा प्तादनीयमिति, तदुक्तं नौधायन्वखानपाम्यां पान्या५ प्रवाणि हवीसपि पशृदयति, पदस्माकमप्विरुदधम्‌ । भियेण नाज्ञा भिय स्रद्‌ आसीद्तामिल्यपरेण चः पुरोडाशावासादयति दक्षिणमभेयमुत्तरमितरम्‌ ।

खुचां पश्चाद्भागे वर्िषयेवाऽऽप्रादयति । मन्रस्य लोट्धयमपुुपदविवचनन्ते- नाऽऽपोदतामिति क्रियापदेन युक्ततवास्पकृदेव मचः संहैवाऽऽपाद्नं हस्तद्वयेन । दीवा दक्षिणोततरमागयोरिति पराभनोति । तन । अनुपप कमौणीति परिमापितत्वात्‌। पिच छभवेन दक्षिणोत्तरौ पुरोडाशाबाप्तादयतीति वक्तव्ये गुरूपदेशेन दक्षिण माञ्ञयमासरा्य पशवादितरमुत्तरमाप्रादयतीति द्रव्ययकत्वेऽभ्यावतैत इत्ा्रि्म- चर्य दुक्षिता देशमेद्ुधेकरगेन । द्विवचनं तु परस्परापेलमुपघानमन्नवत्‌ ॥ तथैकसिनपुरोडाशे न मननस्तष्णीमेवाऽऽपादनं न प्रृतावृहो विकतावपि केव्टैक- पुरोडाशायां न मो नापयुहशच । दक्तिणमत्तरं॑चेलेतावता तिदधेऽप्यन्नि यमितरमिति च गुरनिदेशो देवोपठक्षगेन यत्राऽऽन्ेयविकारा अनेके तत्रापीतरस्यभोषोम य~ विकारस्य चामावा् मन्रः । तया च ेश्ीपोमीयाणकिन्दाानां वा केवलानां नानदिवतपुरोडाश्षयुक्तत्वामविऽपि मश एति पू्कृते।ऽभिमतं, ततस्तु नाना. दैवततिकारपुरोडाशापु विकृतिषु बहुषचनेनोहो मवति सीदन्िविति । उत्तरमिकार स्ेकसिन्द्रयोवी यथा्थमूहः । यदपि पाञ्या सहाॐऽपतादन दमत तत्त विधानामावा- च्यायपरिरोषाठिङ्विरोषाचोपेयम्‌ । त्था हि पुरोढाशावप्रादयतीति पा्तादा- पतादनकरमता पुरोडाशयेरेव शूयेते तत्र॒ छतणाश्रयणे प्रमाणामावादृतिणोत्तर्‌- विधानं तु पूरवापरमावन्च पाश्या पूर्व निहितयोस्तया स्हाऽऽप्ादनं कथं स्यात्‌+ स्तीणीया वेदैरेव हविराधारत्व्य न्पायप्मयतिद्ध्वात्‌ । न॒ च पारं प्तयाधारतवे हविराधारत्वे पैमवति } संनाथ्यादीनामगल्या व्यवघनिऽपि ये.न)नाव्यवधानं तेन

तरि (स > श मवतैति न दोषः । देवप्दनमारम इति तथाणाखदुध्रमानेर स्यान

१ स. दितम्‌ । ख,ग. छ. ट. ड. माना" । ३ क. ग. च. ठ. ड, तिदो" ॥ ब्द

श्ट ‡ सत्याषपाढविरवितं श्रौतसच्च- ` [एपथमग्र्े--

देवेभ्यो जष्ट५ सदनाय बहिरित्यपिं लिज्ग बर्हिष एव सदनत्वं व्रवीति । खेदुं च

कुघोपयुञयेत पशं परत्यापारे । न च स्योनं ते प्दनमिति पाञ्यामुपस्तीणस्यापि --

सद्नतेति वाच्यम्‌ । निषानमाश्ं प्रेष प्ता॒प्रदनता सेवपनायेमुतन्नायाः पाञ्याः धेन । बिष हविराधारवेनवोतपततः सकषद्‌्रतेत्यखमतिप्पद्गेन । मध्य वेदेः सांनाय्यकुम्भ्यौ सेधाप स्पूहति दक्षिगस्या< श्रोष्याम पुत्रस्या दापि । वेधां द्वे कुममयौ परस्परं स्पर्शयित्वा पृश्वादेकेका कमेण व्यूहति एयव्षवस्याप यति, तदेवाऽऽमादने शब्दानरेणोक्तम्‌ । तथेवोक्त स्पष्टमाप्तम्बेन । अन्यथा द्याप्तज्नानीति याजमानेऽनुवादो न युक्तः खात्‌ । यज्ञोऽपीत्यादि याजमानम्‌ । अयं वेदः पृथिवीमन्वविन्दहुहा सतीं गहने गहरेषु ! स विन्दतु यजमानाय छोकमच्छि्रं ५ भूरिकिमौ करोतविलगरेण वां बेदं निधाय । ˆ रुवामभ्ेगलेनन्यतरस्यामदूरेऽपश्चभ्या इत्यदुरेऽग्रत्पुरत एनपा द्वितीयेति द्वितीया ॥

स्पष्टमन्यत्‌ । , वेघन्तान्परिस्तीयं । पद्या अ्यवान््रान्ते विद्मानानरितिः परिमोननीयदभेरच्छाय भद्तिणमुद- पगम्‌ । होटृषदने र्प्यति करपयति ॥ २७ ॥ कति दिरण्यकेिसूत्रे मथपयश्नेऽठमः पटलः ॥ ८ ॥

इति दिरण्यकेशिसूते परथमः अश्रः॥१॥

होता निषीदत्य्िस्तदधोतषदन दर्भभयमाततनं तककल्पयति समर्थमात्तनयेग्यं करो- ति। होत्या वेया उत्तरशरोणरत्तरतो होते तत प्रागुदग्वा करोती. लैः । द्विरक्तिः परभर्माप्य्था याज्तिकपरतिद्धथा च प्रभपटर्यवहारतिद्धधथी । होतरेहीयामन्नितो होतेति बाहृदृच्ये दशैनद्विलानपेन होतरेहीति होतारमामच्रयत "इति पूतरितत्वाच कां त च यद एच्छेत्‌--अध्वयो देवता आनघ तुपरामानुपूयै" मुचेरपंशुतां येति । तप्येदं प्रतिवचनम्‌-पौणंमास्वामदधिरश्षोमो, अङ्गोषोमौ च देवताः । अञ्निभिष्ुरप्नोषोमौ च देवता इति वा । जशन प्रनपृतिरश्निषोमौ न देवता इति वा । उपांङु प्रपमा्सनीपोमादुषाशर विष्णुः प्रनापतिरिति वा | मपोमयानिनो

:9 ख. ध्यणमिय" ।

चया

[७01

<अण्प्छः] महाकेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १५९

1 जाह्मणस्य तृतीयस्य हविषो रोपः । तदनुरूपमानुपूरुरपा डलं च । अमावस्याया- # म्िरिनद्रच देवते अभि्ेनदरभरेति वा । अभिरिन्राञनी च देवते त्य(अ)पत॑नयत इति \ इति सत्वापाददिरण्यकेशिस्नस्य व्यारूथायां भयोगवैनयन्त्यां महादेवतया मयमपरशनेऽषटमः परढः ॥ ८ ॥ सव्यापादीयसूत्रस्य व्याख्यायां भयमोऽधुना । भश्नः समासतो गृढायैः परिभाषासमन्वितः।। २ ॥

इति हिरण्यकेशिसूजन्याख्यायां पथमः पन्नः ॥ १ 0

भष द्वितीयप्रन्ने परथमः पटलः ।

अग्रये समिध्यमानायातुबरुहीति सेपरष्यति समिध्यमानायानुच्रहीति बाऽग्ये देवे भ्यः समिध्यमानाय होतरनृ्दीति वा । तरितयान्यतमेन प्रेषमन्नेण होतारं मेष्यति । नातराऽऽत्मपतस्कारापैः प्रषोऽतुवच- नस्य होतृकर्कस्वात्‌ । होतरि भ्विद्य स्थि वेदिश्रोण्यां संप्रषकाठः । एकां समिभ मादाय क्परेष्‌ इति सूत्रान्तरे द्चितमिति माध्यज्ृतोक्तम्‌ । उक्तं च कालयायननेध्मा- स्समिषमादाय परष्यतीति । सर्वथा तथेव युक्तमेतदन्यया प्मिध्यमानायेति वर्तमानता ग्यपदेशः कं स्यात्‌ । अत्र चित्तिः दुंगिव्यादि याजमानम्‌ । आपीन; भणते प्रणवे समिधमादधाति । अज्नाऽऽपीनम्रहणादन्यत्रानियमो दशीपूणीमाप्तकरम खिति सिद्धम्‌ । रोता प्तामिषेनी- नामन्ते प्रणव उचचाथेमाण पकेकां समिधमादपाति ॥ जाहवनीयासानिति सामध्यौ- दश्मये समिष्यमानौयेति भरेपेऽ्राहषनीय्य बरहणं मुहयत्वाच परिषिप्नपिमन्वव- हेति सवीणीध्मकाष्ठानि सरश्स्रशयतीतिं रिङ्गाच । एवं जैकाद्शमु समित्सु निहिताषु -- समिद्धो अग्न आहतेत्यस्यागुत्तमायां वाऽत्‌- याजसमिधप्वशिष्य स्ैमिध्ममादपाति । अत्रैक समिषमनूयानार्थं प्रज्ञातां निधाय पतमिद्धो अग्न इलयस्यामनृच्यमानाय।- भूच्येव न प्रणवे सर्वेमवरिष्टम्‌ । अत एवोक्तमापसतम्बेन स्मिष्मडोषमादधातीति । ८ समिधं समिचतुठयम्‌ । अयवेत्तमायामत्रापि पर्ववत्समिचतुषटयम्‌ । इति दरौ पलो |

॥;

१ख.छ. ट. ददनमिः। २ ल. ट. श्वेखादिमर । ३ क, ग. च.छ.ट.ठ.तिवकि'। शध. डज, शष, ज, द. सतेतस्याः ।

१८० सत्याषाढविरिषितं शरौतसूं- [रदविकीषप्रनरे-ड

तृतीयं पक्षमाह-- ला भतिप्तामिभेनीषा ।

द्वादस पशचदसयां वा न पर्िधममादधाति क तु तथा प्रणवचतुषटयऽप्येक- कमेवाऽऽद्धातीति वकुं पापिनी सामिधेनी परति पूषैवदेषो्तं प्रणते प्रणव इत्यभिप्रायेण काष्ठवृद्धि वक्ष्यति ततराप्ययमेव प्रकार; । ञ्चेये समिध्यपानयिति सेस्कारोऽतो न च प्रमिन्धन देवतार्थं तेन नोदेशत्यागो देवताषठमदानाप्रतीतेशच खाहा- कारवषदट्कारयोरमावात्‌ । पमिद्धो अ्निराहुत इति देवा इति च याजमानम्‌ ।

वेदेनाऽऽदवनीयं निरूपवाजपति ।

उपवाजयति सनोति । धमात्रेतननत्वमेः परज्वाठने त्रिनेन भवति । तस्मादव्ेयेऽपि मवति । एतदोढ्ु देवतामु छारयं॑विक्ृतावनुवादिष्यतयोदापु देवता- सिति । ततो ज्ञायतेऽत्र काठे श्रहृतावपि पातमिति । जवग्ये चोदकफेऽपि व्षलयतो ज्ञायते मा्रमद्टाधैमिति ।

सरेण ध्वाया आज्यमादाय वेदेनोपयम्यो- त्तरं परिधिसभिमन्बवहूत्य श्वे मजापरतये मनवे स्वाहेति मनसा ध्वायन्दक्षिणामाशचमूं दी सततं उ्पोतिष्मल्याषारयति तिर्य वा॒सर्वाणीघकाष्ठानि सस्सप्यति । आन इत्युवर्षनीयम्‌ । आप्तीनोऽन्यमावारमिति श्रतेः आहवनीये जुहेति परि" मापितत्वाततदरथं सुवेणेत्युक्तम्‌ । पुवाया इति । सवेण होम आज्यस्थास्या इति परि. अपया प्रातो तु ध्रुवाया इत्यक्तम्‌ । आदाय गृहीत्वा वेदेनोपयग्योपत्यानीयेन । उत्तरं वायम्यकोण्ं परिष्योः पंथिरेशेनाऽऽयतने प्रेद सवमेव न वेदं ततो मनप्ता मच्रमुशचारयस्तदर्भं ध्यायत्ापारयति धारामायतने युति । कथ, ददषिणरद्ं दक्षिणाप्राचयोरन्तराटमभनवीं प्रति पमाप्मन॒भङछं दी न केषं समितपदेशेऽनन्त- रमि धारां मुवेदिय्ैः । प्ततमविच्छिन्ं जयोतिप्ति ज्वारायक्तेऽ्र । तिर्य बा । किंचिदायतने प्रदभरोत्तरदिगारम्य तिर्यगायत्तने दक्िणां दिशं प्रलश्वति समाभनोति तादशचमाघारमिति नामधेथं॑पलिङ्घं॒विरेष्ययनुपयें, खुवेणाऽऽवारमाधारयतीति बा्मणे दशनात्‌ । सर्वाणि काष्ठानि पंस्वशेयलापारमिति जञषः ।

५।क.ग.च.छ.ट. ठ, ्वेगींवा। वा । २ ख. ° आपिताज्यस्यासीनिशत्र्मू ।

५५

[961

क

,श्वण्पण्डम] महाववकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ८१

सुवेणाऽऽज्पस्थास्या आज्यमादायाऽऽप्या- यतां श्रुवा तेनेति धुवामाप्याययति । पूर्व गृहतिनाऽऽग्येन न्यूनां जातां पुनः स्मो करोत्याप्यायतामिति मनच्रेण नि्षिपतनाऽऽज्येन खवगतेन । सवैतरैवम्‌ । यत्र यत्र पुवाया आज्यं गृह्यते तत्र त प्रतिग्रहणं सम्नमनन्तरमेवाऽऽप्यायन- मेषमेव कार्य यावत्ताऽऽप्थायितं तावदन्यन्न आद्यमिलथः | अप्रीत्परिधीर चार्धं च तिचखिः समृदढीति समेष्यति । अभित्ति; समद्ीति बाह्मणोक्तेन विकल्पः । अभ्निशब्देन समोपठक्षणया प्रिव गृद्यने । अनहछतणया चाभिरमि गृह्यते । वीप्ताऽभनिमत्र युक्ता । तती बाह्मणशेे परिमीन्तंम्ीति दशैनाच्छासान्तरीयवदेवा्े व्यार्येयः 1 इष्मसंनहनानि स्फ्य उपसंश््याऽऽप्रीधः भदक्षिणमनु- परिकामन्परिषीन्संमा्ट मध्यमपुद्ज्ं भाश्वारितरौ । इध्मस्य पनहनानि बन्धनश्ल्ानि वहुवचने तप्य घततवोऽनके तानृषधयैकत इत्वा स्फ्येन सह पूत्वा मिविः तमाः कायै इत्यथः । प्रदलिणमनुपरिकरामनिलयत्तरतः स्थितः प्राङ्ृख एव, मध्यममुदश्षमिति प्राचीन्वन्यादस्यथ, ते्ञ्य ततोऽेणाऽऽ- हवनीयं गत्वा दिणत उदङ्ुसो द्तिणा्यं संमृज्यापरेणाऽऽगल्योततर्यं पेमृज्य यथेतं प्रलेति। अग्ने वाजजिद्वाजं स्वा सरिष्यन्तं वाजं जेष्यन्तं वाजजितं बाजनिल्यायै सेमाज््पभिमनादमननाय् येति रममम संपरेपे वीप्सयैव परिधिविषथोऽम्याप्तः ्षिष्यतीति रिष्ये सूत्रकृता नोक्तः । अञ्निमित्यनेन वीप्सपिनन्धाये्यतामाशच्कय स्न्राह्मणे यथऽऽघरे शाब्देन ठक्षि- तपतुदितपदार्थानां तरिखिरिति वप्ता संवध्यत एवमत्र शाखान्तरीयेऽपि परिष्य" चितमुदये वीप्प्तिचन्धो व्यास्यातुं शक्यत इलमिप्रयिगा्निमागै एव त्रिरितयु- क्तम्‌ । मन्नेण पङतष्णी द्विः परिवीसतु्णीमेव तिखिरिति । उत्तविध्यथे परिमापामारचयति-- सवीस्वाहुतिषुपश्रैता सुहृषुैदधाति पुखतोऽ- भिद्लयोपश्ति जुदैपबदधाति रहोष्यरस्तनेव १. जतो । २ स. प्वाऽमि 1 3 फ. ग च, छ. ठ. बच्छ । चज. श. न भ्मृतिज्ञ। "क. ग. ङ.च. छ ज... ट.ठ. द, "पारयति! ५ क, ग, च. ट, "सपव ॥ ठ. २. दूमुपद।

१८२ स्यापाढविरचितं धोतसू्ं- = (रद्वितीयशरे-~

भल्यबहरति न सध्शिज्ञयति नाभि मरति „ चच धारयते ॥ १ ॥ समं मरानैरित्येकेपाम्‌ । सर्वात दाशपोणेमातिकदरिहोभतदन्यापु आहुतिषु करवन्ाप्र गृहीतां नहुष यता ्ाधनमूतयेोपदाति सेवृणोति तेनोप़॒ समीपे सेवरणारथ रिषत इत्युपश्दिल- योऽपि दशितः । तत्र विकञेषमाह-पृलतो न पार्त उपशरनोऽग्मगेन(ण) जुहूपुष भदमिूरषी नीलेपमृल्यविकरणेऽवदधाति स्थापयति यावदाहुतिप्रेपायेद्गृह्यत आायतनोपरि नयनासूेमिति _ यवत्‌ । ततो होप्यन्होमाधैमायतनेपरि नेष्यंलेनैव मुलमागेमव प्र्वहरति होमायैमायतनपरदेशं प्रत्यवहरति नयति न तु मुखमागाद. न्येन ग्देशेनोपशरतो जुहूं विछेषयतीलयरथः । शिजि शब्दै करोति शिज्ञयति शद कारयति तथौ न । परस्परवषमेन शन्द॑नोत्पादयित्यैः । यावदुभयेैखनं तावकतापि्तित युहुषती धारयते प्रणि शवपिवा पंमितेऽध्वयेरिव । अपरेणाऽऽहवनीय दक्षिणेन दक्निणाऽतिक्रामाति सव्येनो* दङ्ढःपि बा सव्येन दक्षिणाऽतिक्रामति दक्षिणनोददः । होमायै द्तिणाऽतिक्रमणे प्राति येन पदेन द्तिणाऽति प्रक्रामति तदन्येनोदङ् डित्येतावत्कङ्त आहवनीयस्य पश्चदेशेऽतिक्रम एतननियम्धते । एवं प्रिमाष्याऽऽवारे प्रकृतमाह--

आधारपाधारमिष्यन्मुवनपीत्गरेण जुदटपभरतौ देवेभ्यः माचीनमञ्ञछिं करोति स्रया नमो देवेभ्य इतिवा । नपृ इति पूर््यन्तः । देवेभ्य इति मच्रस्यानिप्रकाशकलाक्तणया देवपरता

व्या्येयेलयपैः । जनेः पपदेवात्मलालक्तणा यथोपदिष्टपरिति परिमापिततवत्‌ सष्टम्‌

स्वधा पितृभ्य इति दक्षिणा । अज्ञिभिति पूतनम्‌ । अपमुपससशनं सर्तम्‌ । जषारमाधृरपिष्यकनिति वच नादज्ञदरपकरणमावरस्यह्मुक्तम्‌ । आधार इति कर्मैनाम द्ववोरप्पाचारणयो- न्यीयविद्धिः पत।धितम्‌ } उपपतस्छाधारामावान्नाज्ञलिकरणम्‌ । जहीति जुदमादत्त उपभूदेदर्युपमरतम्‌ । आदत्त इति पूर्ववत्‌ । देवयज्याया इति मन्रयोरन्तः |

१क. षु द" । २ स. ्वीपूणः। ३क.ग. च, "या च प्०। त, निष्टं जाद्मणवन्त इति ॥ ५क.ग, घ, इ. च. छ.ज. स, ज. ट, द. दक्षिणाम्‌ ।

;

एषम्प्ठः] महादेवकृतवैजयन्तीव्यार्यासमेतम्‌ । १८२

सुयमे मेऽच घृताची भयास खवाषतौ सूपाहतावित्युपभ्रति बुदरम्बदधाति । पू्ोक्तेजुहधमावधाने पारिमापिके मचमात्रनियिरत्ोच्यते । अप्राविष्ण्‌ इत्यनवषिन्दन्मस्तरं दक्षिणाऽतिक्रामति । अल्याक्रमणप्तभये पद्भ्यां प्रं नावष्िन्दयेन मदयत्स््ीमात्रे न दोषः । विष्णोः स्थानमसीखवतिषटते । भाहवनीयाभिपुखो दलिणतोऽवस्यानं मन्नेण कुत्‌ । वौ्यीणीति मच्रान्तः | य्रन्रस्त्ठनवीयमकरो चतिषठनवीयं क्रियामिति वा । पिकस्पः पूण | अन्तर्वेदि दक्षिणं पादमवश्नन्षनयं छता । अन्त्वयां दक्षिणे पादं कृत्वा स्थापयित्वा भतमवनिघ्रति शति सम्यो वामः पादः, दक्षिणे पादं समवस्थाप्य दक्षिणस्य पाग स्त्यस्य प्रपदेन सदेति यावत्‌ । तमेतं वैसानतेन । दक्षिणं परिधिसंधिमन्ववहस्य सुचम्‌ । जुहूम् पू॑वमञश्य द्वौ परिभिपभी । तये।रु्तरदक्िणमावादृक्षिणमायतनौकत- मामस्थम्‌ “ समारम्येत्याघारयति । मन्नेण सहमावव्िवाननिराकरणमनेन क्रियते । उच्छुष्मो अप्र शते वा। स्वाहान्तः पूवो मन्त्रः । उत्तर्ु पवी्यायेलन्तः । अत्र होम्वेनातुदात्ताहा- कारान्तताऽपि, पूवीरि श्रनापतिरदेवता मनोऽप्तीति याजमानम्‌ । द्वितीय इन्द्रो देका प्रथममन्त्रस्य येलानप देन्द्रमाधारमित्याह । द्वितीयस्याभिरनुमन््रणे वागपतीति पू्ीचारो मानपतोऽयं तु वाचिक इति वाकंसततिरन्धो वै वागिति न देवतासतुतिः । मायु अजु दीध« संततं उ्योतिष्मत्याघारयति । पाश्मुद्मीशान्यभिुखम्‌ । ऋनुमित्यादि पुनर्वचनं पूर्ववदित्येतावता सिद्धे क्रियते तन्ज्ञाप्यलाचार्थोऽत् मतान्तर जधरो नेष्टो होम णेः घं पलो मा मूत्कि- स्वावासवात्राप्यनुच्वादिगुणविरिषटं कुर्यादिति । तपेक्तमापष्तम्बेन-+ अपि वा # सस्तु भवभिप्रतीहि यते पट जु अगहनतीपकिवमिति परिमाति +

१क.ण.च.छ.ट्‌. यत्र । स्क.ग. च. छ. ट. ठ. (तुवादिष्यत्नि तप्ातस्वा। 3 क. ग.च.@.ट.उ. घमा

ष्य सत्याषाढविरावितं श्रौतसल- [द्ितीयमक्ने-~

नाऽऽवारयतपर्य पये पशव वा जुहुयात्‌ › इति । तथ] यजमनिनान्वारन्भोऽपि धर्म प्रत्याख्यातः । ननु कयं ब्राह्मे दद्रा पूत्ान्तरे व्यास्यरातः ` प्रलयार्यात इति चेत्‌ | उच्यते-आधारमाघायैमाणमतु पमारम्भेतसिन्काटे देवाः सुवै टोकमायन्ता- क्ादेव यजमानः सुवो छोकमेतीति ब्राह्मणे मन्त्रगतस्य प्तमारम्येलस्य॒पदस्याथं व्यारुययाऽ्थवादो न तु यजमानेनानवारभ्मः काय इलो मवति । तस्मादनाऽऽचायै" स्यान्वारम्भवििनेष्ट इति माष्यकररेण प्रपञ्चितम्‌ । विधं वा। एतदपि पूरववयास्मेय, दत्तिणमारम्योततरपरथनं कुयारिलर्थः । सव णीध्मकाष्ठानि सभ्स्परीयति । गतार्थम्‌ । 9 हुत्वाऽतुपागिति ।

अत हृलेयुवदिऽपि नायं दधिहोमः संसकारकमैतास्भानक्मै हि ददिम इति स्पापयिप्यते, तयाऽपि खाहाकरेण दानरूपताऽप्यसति, तेनाद्य होमोऽयं मवनपं्कारोऽपीलर्थः। यज्या प्रयनिम्यसतदिति प्रयाजाधलेनावगतस्य चाऽऽवारकरणेऽपादानसूतस्व पकारः प्रयाना् इति न्यायः । प्रथमाचारः प्रघान- कमैव ज्ञेयम्‌ । तस्मादत्र प्रयाजा न पन्ति नास्ति तत्र द्वितीयावार इति सिद्धम्‌ । अलुप्राणिति होमवप्ते शाप्तमनुरुष्य हूत्वा मुत्ेदित्यः

उरध्वमावारयेत्खगीकामसय भ्यश्च दष्टिकामस्य ।

कामविशि््य यजमानस्ेष्यमावारयेसरन्े सुच जुं न्नेन धृत्वा समाति" < परन्तमुचो चतरतवनेत स्गैकामस्यो्तवमुक्तम्‌ । वृष्टिकामस्य न्यश्मादाववं समा्ता- सध्ला्नयनेन दर्टम्यम्‌ । अविरेषदुमयत्राऽऽघारयोः ।

द्ष्पस्य नश्च निष्छिनत्ति वा ।

निन्दायतादोऽये भतिषेष्थो विना कामं कदाचिदपि न्यश्च नाऽऽवारोद्रिच्छेयं

सदा न कुयादिलर्थः । य॑ कामयेत भमायुक्ः स्यादिति निद्यं तस्याऽऽारयेत्‌ । अयमपि निन्दार्थवादः पूैव्तिपेषायैः

बृहद्धा इति खुचमुरहाति ।

जहहाति धाराप्तमाप्यनन्तरमुच्ां नयति ॥ क

--- >

१च.श्थायानमानेऽन्वा 1 २ कग, च, छठ. ट. ठ. श्वम दक. ख. ग, ङ. च. ज. स. भ.ट.ठ.द. "तिद्‌लानुः।

१्रणपटलः ] महादेवक्तयेजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ 1 १८द्‌

पाहि माऽत इत्यसभ्सयदीयन्तुषावलयाक्रामति । जुहप्चमोः पर्रम पपदयञ्ुत्तरतोऽतिक्रामति । एुचरितिे भजेति मन्रान्तः | समक्कमप्रिना घत ५ समक्त< हविषा हविः । समन्तरिक्षमधिपेति ज॒हा घरां त्रिः समनक्ति। जुटगताभ्येन तथैव पुश मनक सङ्करेण द्वि्तष्णीम्‌ । जत्र कमलेन पुषा- यस्तदाज्यस्य प्तिः । परस्य दिरोऽपीति षा । विकर्यः पर्मन्रेण । ज्योतिर्घामित्यन्तः । उश्रीत\ राय ति स्टुवेण श्चुवाया आज्यमादाय सुवीराय स्व्ाहैपि जुं प्रत्यभिधारयति । शषगतेनाऽऽभ्येन जुहूपंस्कारः । यद्गेन यज्ञः सतत इति जुदा धृवाय्‌ 1 भत्यमिवारयतीति पूर्नदृततिः । धपा्कारः । प्तमञ्जनं विनुमातमकषेण, प्र्मिषारणं तु फरंचिद्ध।राकरणेनेति भेदेनो पादानं घात्वोः । सादयित्वा श्युचौ । सवास्थानम्‌ | मवरं प्चुणीति परतिज्ञामा्मधिकारारथम्‌ । वरो नामर्धिना्ना वंशनिष्ठं ्ामान्धं तत्कीपैन प्रषरणम्‌ 1 तदितिकत्यतां ताषदाह~ शृष्पषंनइनानि स्फ्प उपसंगृहम मेदेष तृण- पल्यन्तमध्व; बरायावतिष्टते ॥ २ ॥ हध्मषनहनानि इाल्वमदरूध्य कृतानि तृणानि तानि स्फ्ये छषयित्वा वेदेषतृभे च शलेषयित्वा । तत्कीदशम्‌-भन्पन्तं वेदेरन्तो मध्यस्तस्मादपगतं विश्छि्टं वादशे न भवति तदव्यन्तं तस्य ब्षिपि एकं तृणं मूढेशेन वेद्या ठद्नमेव स्फ्ये शछिषयिलति यावत्‌ । अध्वयग्रदणे वििषठनारममगा्म्‌ । जव्वदुरेव नाऽऽ उपपयृह्ा- सीरः | जय वा होतुरप्य वक्ष्यते ततर भते धमी इति । भवर परवरं वक्तुमब- तिष्ठतेऽवस्यिते म्र्ाऽऽलत इयर्थः । पेद्ितीमेऽथमरो तरत उत्कर इति मारद्ानोषा- यन । तेनोत्करस्योततरेशे वेदेवा तितौ दसिणामुखावित्यपि गम्यते । प्राङ्ुखपत्य-

णि 717 ्

६।३ ख. शतेऽेते।

१८६ सत्यापाढविरवितं धोतसं- ` { रदितीयभे-- `

इलमविनावलयितयोरघ्व्ा्नीधये हेतुः प्हान्वरम्भणे है त्रोक्तं विरपयेत । दकिणा- ४ मुखै भूत्वा स्पथमूष्व॑मे पेनहपतृणेन च चछेपयिौवोपकतगृहयेति उपपतगृहनवति- छतेऽष्तयुरत्षणामुखः ॥ परवरणाह् नपमाह-- क इद्मध्वधुभेविष्यति स॒ इदमध्व्ैविष्यति यज्ञो यज्ञस्य विष्णोः स्थाने तिष्ठामि वागारिवज्यं करोतु मन आज्यं करोतु वाचं पपे पूर्मु;ः -सुबरिलयधर्ुनेपति । साष्टम्‌ ॥ तान्या धोऽन्वारभ्प पादवतिष्ते । तानीति स्वये्म्नहनवेदितृणानि । न्कमनपुकेनेति नपुं्कत्वम्‌ । पश्चाद्‌ ध्वयोः । ° पथादवस्यायाऽऽ्ीध्रः › इति वैखानप्तः | क इदमग्र द्विष्यति स इद भगरीद्धविष्यतीति मन्न^ संनमति । नायमूह मचेऽपि तु टाधेवेन समानो मन्ोऽग्ीतपद्वानष्वरपदस्थाने परित इति दितम्‌ । उभयोः प्रवरणङ्गे सहेव जपे प्रलयाह-- बह्यन्धवरायाऽऽश्राचयिष्यामील्यामव्रयते । नलयाणमिल्य्ात्‌ । परवरं यजमानस्य वकरतुमयवा प्रवरण प्रक्रिया तस्यै तां परबरणक्रियं कयमाध्रवभिष्यामि जभरीध्मनुोदयिते प्ेरपिप्यामीति तद्ध्ावणेनेति ९ यावत्‌ । ई बदमणा चौ(वो)माश्नावयेति प्रपते सत्याद--- आध्रावयोश्रावंयेति वाऽऽश्रावयति। आश्रावयेति पदच्छेदः प्ररूपमोकरस्य । दवयोरन्यतरेभेवानुमोदयितुँ प्रेरयति, अआसरीधमिलीत्‌ । नौऽऽतपत्कारमत्र तदेवाऽऽह-- असतु श्रौषदित्याप्ीधः भलयाश्रावयति । भतिमोदुने श्रावयतीत्य्ैः | कथं, श्रौपडनुमतिरस्विति । जव्र॒पाणिनिषूला

१ विलापन । राग चठ. वणि १३७ ग. च. च "मोदित । ५. ड, ज. शा, ज. ठ. वयोमाधावचे* । ५, श्त. (ति । त्रयाणामन्यतमेनानु° ॥ ६क.च.2. नात्र च॑°।

{र पण्डः ] = महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ १८५

प्तः । शृहिषयश्रोपदीषडावहानामदिः १ षटत इत्त्वे । अदिव्य प्रे श्रौ कौ आ इ्यवरूपस्य प्टुतो मवति । तथा ‹ असीतेपणे परस्य न! इति, आश्ावयेति चसनी्मेपणं तवराऽधदेव्य पर्य न वर्भसय ष्टुतिः । तेनाऽऽकारस् ष्टुतिः, श्रा, शस्व चेति ततेयम्‌ । अीटू्हणद्रह्णा भति क्रियमाण सेमाश्रावयेलत ष्टुत भत्‌ | एवपाश्चतमत्याश्ुते भवतः । सरवन्ति शेषः । यत्र यतनाऽऽश्रवणप्तयाश्रावणे दीमूणिमातयोरच्येते तन पर्व भे प्रङ्ते प्रवरप्रकरण उक्ते जपिये पपरद्पूगैमाता्यतेन याजमान उक्तेते एव मवरार्ुक्ते जपि पवीय ज्ये इति मावः । विशेषमाद-- उत्करे दक्षिणापुखस्तिषट्रापरीधः स्फ्यं घार- यन्मर्याश्रावयत्यन्येष्वाश्रावगेषु मवरात्‌ । परवरनिपयादनयेष्वाश्रावगेषु अध्वर्युणा कृतेषु सतप उत्कर इत्यादिविरोपणविरि्ट जीधः प्रत्या्चावयतीति सवन्यः 1 अतरष्मतेनहनप्तदितस्थैव स्पृषस्य अहणम्‌ । अत एलोक्तमापलम्बेन पये तेमार्गाव घारयननिति 1 इषमपतेनदैनानि परिष्यिपतमा- नार्थतयोक्तानि ।

्रकृतमाह-- = ति भत्याभ्राविते मवरं प्रणीते ।

गतम्‌ ॥ कथं तत्राऽऽह--' अरशदैवो होता देवान्यकषदवद्ारधिकित्वन्मनुष्वद्धरतवदयुचदयु " वदिति यथा यजमानस्याऽऽ्पेय< सष प्रेण ब्रीननन्तरान्‌ । प्रणीत इलयनुवरते । अचर प्रवरेऽमुतदिति वौष््या प्रवरिणामृपीणं नामयेयानि राति । त्रीनिति परिच्छिय ्रह्ण्युक्तानि । ब्रह्मण्वदा च वक्षदिति वक्ष्यत, तेन वदनपरेण सह नीनेव वृणीतेऽनन्तरानञ्यव हितान्‌ । तत्र विश्वात्ताय श्रुति प्रमाणयति-- इत उध्वीन्मन्रकृडोऽध्वदुदैणीते ययपि मकरतो टणीत इति विज्ञायते । यजमानस्य प्रवरगणे ये मचत ऋषयः शरयन्ते तानृष्वीनितः प्रथमोत्पजञप्वरि- णम्िमारभ्ेतययैः । तथाहि कौशिके यजमनि मतुप्वद्चरतयङित्युक्त्वा कुशिकवद-

१क.ग,च. छ. ट. ठ. शनैः १०।२क ग. च.छ.ट, 2. वदन्ति ।३क,.ग. च. 2, शूल" ॥

१८८ सत्याषाहविरचितं भीतस [ रद्वियिपभ--

घमृैणवदविश्वमिन्रषरिति षेत्‌ । ततो बरह्मण्दा च वकषदित्यादि । अध्वयुग्रहणम्नी- निवृतम्‌ । शोतुप्ररे मपङ्दाह-- अपुतोऽवीश्वो होतेति विज्ञायते । अपुतसृतीयावर्षाचः, जवीगन्तीयरवा्तानव = पिपरीतायशचादुसप्न्भृती* सूपपूषीन्‌ ।

पुरोितस्य मवरेण राजा णीते । राज्ञोऽ्द्ुहोता वा सस्याञऽ्ेयामावात्‌ | तत्रापि धृति प्रमाणयति-- परो्ितस्याऽऽ्यैयेणाऽऽेदयेवर र्गो बिद्यते निषा द्रयकाराश्च यमृपिमलुुषते तेन तेषां मवरं महीति । तेषमप्याघानपग्निहोतरे दीपित च वक्षययाचारथः, तदशरमिदमुकतम्‌ । तेषा पुरोदितोऽपि नापि यमूषिमनुुते वंशोसादकतिन तया ब्राह्मणानां राजापितानां रागां वा व्राह्मणापितानाम्‌ । अर्कमषरेगेलरयैः 1 ्विगोभस्य प्ररसीनककस्माद्ोत्रादुपलक्षयेत्‌ 1 उपहक्येवुचारयेत्‌ । + तथौ ऽसमज्ञातवन्धोः पुरोदितमवरेणाऽऽचिमवरेण वा । न स्तयो बन्वधो वंश्या यस्य तस्यवयैः । फृत्लमेदेषां परवरं मतिषिध्य बरुवदिध्येव विदधाति । ~ एकेष। शाखिनां वरा्णे प्य प्रवरं भरतिषिध्याविशेषेण महुषदिव ब्रूयादिति ~. दधाति । वक्ष्यति प्रवराध्यायि मानव्यो हि प्रजा इति । बहमण्वदा च वकषद्धइषणा अस्य यदस्य पराविता इति प्रवरः । पूयेक्ति पवैत्ायं रेषो ज्ञेयः । असतावरिति होतुरुपाभ्मु नाम ग्रहाति । प्रवर उसत्वाधिकारास््मयमैकवचनान्तं हेतू्नाम गृहणाति | मादुष इल्यः ।

।

स्पष्टम्‌ | त सीदति होता। ^ +च. ज. छ. न. ठ, पुस्तकेषु अयारभञतिति पाठः । ॥

१ ख. ्थाञ्जञा । २ख, ष. इ, ज, चू, ठ, 'त्वेतद्वद" ।

२ णपव्ठः ] मषाेतैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ । १८९

एतन पूवकृतान्वारम्मतिमोकामुकते पिपृक्तेऽ्वयी वेधां ठृणमपिद्नति ॥ ₹ ॥ अवधं तूणमारम्मणाथ सफेयेन सह धृतं यथारिमतमेव करोति |

इति सल्याषाहदहिरण्यकेदिस्त्रव्यारुयायां प्रयोगर्ैनयन्त्यां मष्ठदेष- छतायां द्विषीयम्रशचे प्रथमः पटड; ॥ १ ॥

अय द्वितीयः पमः । खाल्यभागयोरावपि सिष्ठकृति पत्नीसंपजेषु च याञ्यापुरोदुवाक्ये याञ्यैव भयानानूषजेपु । चकारः प्रये पेबध्यते । यान्या{पुरोनुवाक्ये इति प्रतिया्ं॑द्रयमित्यमिप्रा- येण । जापो नामाऽधवृत्या क्रियमाणानि प्रधानानि तच्रवनितान्पावापः भ्रलेकमेप्यमानत्वा्न्नप्रतिकूटत्वेनाऽऽवापशव्दप्रयोगा्च्रावपाविति । किमर्थमिदं, यागानां ्ेषिसेषन्यवस्यर्थम्‌ । माप्यङ्ता व्युलन्नो व्याख्यातः प्रधानयागवा- च्थेव । स्प्टमितरत्‌ । याज्यैव प्रथाजानू्ाजेषु पुरोतूवाक्यापरितेस्याथमेेति । उभयीष्वाश्रतमल्याश्चते याञ्यासमेप्च । उभयीषु -याज्यापृरनुवाक्रयायुक्ताघ केवहापु चाऽञश्रावणप्रलयश्राको याया संमरेषशेत्येतत्परिभाप्यते अनपव्यादहरन्तः भचरन्ति । अवदन्तो यया मबन्ति ते ता | एतदेव प्रपच्चयति-- सोऽधवदुनापन्यादरेछुराऽऽग्रावणादाश्राषितेऽपरीनापन्याहर- सुरा मल्याश्रावणासला ्रावितेऽध्य्ुनौपन्याहरेरुरा. यजेति यचनाग्नल्युक्ते होता नापल्याहरेतयुरा वषट्कारात्‌ । स प्रथमः] एषु स्यनेषु यदि वदेयुलद पुनश्रावणादिदुवयीहतीश्च जपेयुिति परायथित्तमापतम्बोक्ते ज्ञेयम्‌ । उत्तरतः परोनुाक्यापवदास्यन्नवद्यजवत्ते बा सरेण्यति । उत्तरतो वेदेः स्थितोऽवदानं करिष्यल्ारम्भलपमारम्मेण सह॒ षा मेष्यति अवत्तेऽवदाने गृहीति वा ॒प्ाभिवारगे तस्याप्यवतततवेन परिगणनात्‌ । पुरोनुवाक्या वकतुमिय्भः |

१९० सत्यापाढविरचितं शौतघ्च॑- [ रद्ितीयपरभे--

कथं पूप्रष्यति तत्राऽऽह-- अपुष्पा अतत्रहीति यथादेवतम्‌ ।

अमुष्मा इति चतुध्यनतेन देवतानाप्ना मप्यति ययेवं चा यत्र देवता तस्या

नान्ना। दक्षिणतो याञ्यामलक्तम्याऽऽन्राव्य भलया अावितेऽगं यजेति यथ दवत्त५ सेमरेष्यति ।

अल्यक्म्य दत्तिणतः पित्त आश्राव्याऽऽओओीत्रेण प्रत्याश्राविते प्ति यथयद्विवतममं यजेति यायां समप्यतीत्यन्वयः । अमिति द्वितीयान्तं देवतानाम यृहीत्वाऽिपरिति तततो यजेति पुप्रष्पति ।

वपदुकारे पवद्कते वा जुहोति याज्या. पुरोुवाक्पावरीषु चहुरवक्तं पथावत्तं वा ।

वधते सह वषट्कारेण वेति ेवपटूकर पदाना क्रियमाणे तेन सहैवाथवा वषटू कृते वाऽऽहुति जुहोति प्रसिपति जुहाऽऽह्वनीय इलर्थः । अत्र जुहोति- ना दानेन विधीयते वषटुकारेण प्रदीयमानस्य परत््य[का] पुनर्दानायोयात्‌ । पर्ष. मात्रं दोममक्तिरौहेतवच्या । जत्र प्रयानानुयाु प्रल$ विभागामावाद्वक्यमाणं चतु. अहतं पशचगृहीते चै न तेमवतीति तदर्थमिदं सूत प्ामन्येन छृतपभिर तु विरेपेण एषगेव छृते(त) [मिति] विशेषः|

पच्वावत्तं जमद्रीनां चतुरवत्तमितरेषां गोत्राणाम्‌ ।

जुहोतीति पूर्ूजदतु्र्तिः । याज्य परोनुक्थावतीषित्यत्राऽऽहुतितनिति शेपो योग्यत्वात्‌ । आहुतयो होमक्रियालतिच्च आहती्ैहोलाहुतिपरिमाणं वेति दृ्ीनात्‌ । पुरोतुवाकयायुक्तवपट्‌करन्तियाज्यया = किथमाणत्वा्ाज्यापरोनुवकयावत्य जाहुतये। मवन्ति । तामु क्रियमाणा सतीपु यदवपटुकरोषलकषितं जुहोति तचतुरवत्तं पञचचावत्तं वा जुहोतीलन्वयः । पूर्वं चतुव वातत तंपादितमेव जुहोति नान्येति गम्थते | यैचदुतयो होतव्यानि दरन्याणि जहाऽऽहवनीय आहुतयो हयन्त इति दशनात्‌ | ता च पूं च या्यानुवाक्यावच्ं जेषम्‌ । ताप प्रषक्तसु परतीषु यज्नुरोति तच- तुरवत्त पश्ावत्तं वा कृतवा जुहोति । परमेव तथाऽव्तं पर्ुहोतीति नियम्यते | अथ ाऽऽहुतिषु हीतव्येषू(वाू)द्वयरूपाघु क्षिशि्ठापु याज्यापरतुवक्यावतीपु

१ख.वा।२क. ग. च. ठ. (कारोऽग्र चाज्योपदक्िशन क०। ३ छ. ट. "राञ्व याज्यो पठाककां ०1 ४ च. ग्लवाघः। ५ ख. यदाऽभ्टुः । ६ ख, मु पू्वयाज्याकुरोनु" । ७च.्र्येषु

गद्वि०पट्टः ] महादेव तवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १९१

ताभ्यां दीयमानतवेन तद्वतौषु देवत पीर्षणयागेषु याज्यापुरोहुवाक्थावतीषु पू याज्या पुरोनुवाक्यावतीपु ताभ्भां दीयमानाविल्भैः । आज्यमागयोरिवयादिना यागेषु च याज्यद्विवतविधानात्‌ । तु प्रतक्ताप देवत्य(त)योश्वतुरवत्तं पश्चावतत सदेव जुहोति दीयमानं चतुरवत्तं पर्ावक्तं वा कृतैव प्चाञनुहोतोीत्यथः। भवदानानि(ना) देवतात्वे लिङ्गं वशयति दि अट्मुशपर्वमात्राणि दैवतन्यवदानानि । देवतायै यगि च तवद्धानि देवतायास्तानि दैवतान्वद्‌नान्यव्दीयमानान्यङूमुष्पपरेमात्राणीति विवक्षितत्वात्‌ । न भेवमवदानमातरभैतवं यागस्येति । माज्यमागाम्या प्रचार उक्तया हवीश्वयमिधार यतीत्यतुवरतत यदनुनूर्ाणि प्रदीयन्त इत्यमिास्यमानत्वाद्धविमेव प्रदेयत् इन्द्‌. स्यपि प्रतिहविः प्रत्यमिषारयपीत्यत्र । यागो दहि प्रकट्पुरोडाशतनाय्यपताध्य उत्पत्तिविधौ तथा श्रवणात्‌ । यागश्च देवतेदशेनोत्पादितस्य प्तक्घ्यामि दश्यस्य दुच्यवदानमेको मागोऽन्यश्च वेद्यां स्थितो याज्यानुवाक्याम्यां वषट्कारा न्ताम्थां मागद्वयमपि दीयते, तपरैकस्य भागप्यावदानरूपस्येव होमेन प्रतिपततिस्तस्यैव चतुरवतते पशवावत्तं वाऽ्यस्य वेद्यामवस्ित्तप्य भागस्य ॒चिष्टकृदादिना प्रतिपत्तिः श्रुत्यन्तरे चतुरवत्तं पञ्चावत्तं वेति तब्यव्यापितमितेरेषां जमद्ीनां च यनमानानाम- प्वयुहेतीत्यथैः । इदं चोक्तं वक्ष्यमाणे च वर्मनातं परोडाशाज्यप्ानास्धहविसखरयं साधारणमेव । जामदन्यो जाम्यै मदस्य इति बहुत्वे प्रत्ययस्य दुक्‌ । गोत्र- गोत्रिणोरमेदाद्रोत्राणाभिल्युक्तम्‌ । अप्यजामद्गन्यो जामद्रन्यमामन्य पञ्चावत्तं कुवीत |

अनामद्म्योऽपि नामद्ग्यं पृष्टा जामदग्न्य पच्चावत्तं करिष्यामीति प्शवासन्चावत्त

ऊुयारित्यैः । अद्रुष्टपममात्राणि दैवतान्यवदानानि भवन्ति ।

अङ्गुषठपवमात्रं स्त्याङ्गुष्स्य मध्यतेरू्यं काणडं पै तद्यमाणानि पर्वमात्राणि

यावन्त दैवतान्याञ्यपतनायपरयोरपि तावतां परिमाणम्‌ 1 उत्तराण्युत्तराणि स्थवीयापि । सामान्यविषिरयं श्रोतः | तं व्याच््े-- दैवतेभ्यः सौविष्टकृतानि सौविषटकरतेभ्य ेडानि तथा चातुधाकरणिकानि । दैवतेभ्योऽवदानेभ्यः स्यवीया तीति पुर्वेणापि तेजन्वः । एवगुततरत्रापि सिक

३ खट. (ताम्यतो) २ क, ग. च. छ, ट, ठ, शुरूपावदानानि भ ।

१९२ सत्याषाठविरचितं श्रौतचज्- | रदवितीयप्रभे--

प्धीनि तथा | अतर न सवाम्याभिति पूतेभनागमादूपरतिद्धिः। रेडानि चादुषोकर- भिकानि समन्थिव ।

माद्ससरहिताभ्यापस्पुलीभ्यामर्गु्रन च परोडाश्च- सावयति सेणाऽऽज्यर्सानाय्ययो्े्तणेन चरूणाम्‌।

अवतीत्यनुवति । चरौ हस्तावदाने चोदकमति मे्षणेनेति तत्सामर््यादित्युक्तम्‌। शरुतिर चुतेणाव्यति हस्तेनाव्यति मेक्गेनाव्यति स्ववितिनाऽवधयतील्यविशचिषटा त्ता नियमिता प्ाम्यैन दल्तेनेत्येतस्य शालान्तरवशान्मांसपतदिताम्यामङ्गृडीम्यामस्गष्ेन नेति विशेपपर्वप्तनिन भिथिगशितः । अत्र सागथ्ैप्य॒व्यवस्यापकत्वेन वपायाः सनाय्पविकारतवेऽपि दस्तेमैवावदानमोपयिविकारचरयवागमेक्षगेन सुेण वेति दश्चि- सम्‌ । महिते पेन सवीङ्गुटीनां तथाचादुमयतो मापन ल्मे इत्थरथ्िद्धे मध्यमे द्वे । अत एव वैलानेनानापरिकमध्यमाम्यामिलयुक्तम्‌ |

मध्यातुरोदाञरस्याबदाय पूतार्थादषयति पशवा्ाितीय पञ्चावत्तिनः ।

अच स्थामनियममाच्ं परोडाशविषयं वक््माणवमौ आचयानाग्ययोसलु मभ्यादि- विभागेऽपि तदमावः । प्रथममवदनं पुरोडाशस्योपरि मध्यपरदेयादवदराय सनि सपाप. यित्वा ततः पृ्ीषीतरोडाशप्य पूतो योऽपो मागोऽतौ पूतौपैसतस्नाचत्र कुत्रचिदव- यति पूतीधीव्यमिचारेण तदपि सुच्यवध।य नामद्यस्य तदनुमतस्य वा पशचावत्तिन- सतृतीयमवदानं पशा्ौलपवर्भवयास्या । अत्र विरेपमाहाऽऽपस्तम्बः--पध्या ङ्ग पर्ममननमवदानं तिरदरीनमवयति पूतौषीदटितीयमनूत्ीनम्‌ + इति । वैलानतेनोक्ते तत्प. आीतुतीयमिति, वितीयवत्तीयम्‌ । दतिगपरेशे इस्तं नीतवाऽङवयङ्ाण्युद्‌- मुलानि तैः कृत्या दक्िणोत्तरं द्ये एृतमवदानं तिरशवने पूवीभिमुखाङ््यगेएत्तम- नूनम्‌ । जघंमिन्दनिति पिरेषान्तरमृक्तमापस्तम्ेन । मेदो मध्ये दवयेमियीदाै इति काल्यायनमतिसत्े्टमिलपमदः सशेष उक्तः । सेशषासूवीकदानभदेश्ादवदान- योरथीतपं शिरे परमवदानं कुर्यादिलर्थः । भस्मदाचा्ेण तु यत्रापमिन्दनयय- री्यच्यते तत्रैव नियमोऽन्यत्र न नियम हृति तयोक्तम्‌ |

ठुतीयं पशाधीदिसयक्तं तस्यापवादमाह्‌ -- आनुजावरस्य जघन्यमबदानं पथम्‌ 1

भति प्राम्यमाते नियम्पोऽन्यथाऽवदानमातर्य प्ात्वद्िशि्विध्यपतंमवाजव- न्यतप्रयमत्वयोगुणयोः परस्रा्वद्धोिषाने वाक्यभेदः स्वात्तस्मातमाप्तमवदानं

जयन्यमनन्तरं तै प्रयमपिक्षया जवनं पू्ृतात्पत्ातकृतत्वाच ततन भ्ायम्धं निष" ¬^ ष

म्यते । आनुनावरशव्द्सतु प्रनापतिरिन्दमदनताऽऽनुनावरमिल्यादौ समानानां प्रे

द्विपः] ` महादवक्रृतयैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । १५३

दयते । तत्राुमन्ता मानानां स आनुजावर इति व्युतपादयन्ति केमित्‌ । मथवाऽनु साम्येन जाता नुजा एव जानुजाप्तेषां वरमथवा पृशवद्धामिने भम्था इति यावता ध्रषठः प आनुजावर इति नानाथेवादानुभरेण कल्प्यम्‌ । केचिदयं ` काम्यः कल्प इत्य हुरभवदिभ्यो यो राजन्य आनुनावरः स्यादिलारौ तथा दोनादिति तनाऽऽचय- स्ष्टे, जयन्पमित्यनूय प्रयमत्वं विधौयते, यदि कामार्भमपर् विधानं तदा जवनास््रयम. मवदानमिति विष्ट विधीयेत । न चोत्तरमूत्रभतदरथे भवत्यत एव॒ वैखानतेन नियम. विधानं कृतमवदयिलयादि, कामपद एवमिति । तस्नास्हयाऽऽनुनावरस्य यनमान्य किष्मिधिभि्य एव | अवदाय पूवी ुचो निदध्यात्मयमे नघन्यं पाये ।

प्रथममवदाने यन्मध्यादवत्तं ततल वः पूवीये बिरप्य पूरस्मि्र्ध॑माग ए निदध्या- उघन्यमनन्तरमवत्तं तद्वितीये तृतीयं च वा तत्पशचा्यं चच इप्युभयत् पबन्धः । तदुक्तं स्पष्टं पैलानतेन पूरये लुषो निधाय प्रथमं प्व नघन्मिति | तेनाऽऽतुना- वर्ष एव नोक्तो येन जघन्यपदेनाऽ ऽनु नावरविषयताशङ्का स्थात्‌ | आनुनावरस्यापि तयेवाव्त प्रथमे पूर न्यस्य जघन्यं पशादवत्ततवात्त्पशवा्पे इत्यपि पमवात्‌ । ननु कथमानुनावरप्य॒पञ्चाप्तिनो द्वितीयतृतीयावदानक्रमः । उच्थते--पशवाषौ्यदा भरते द्वितयं तु पू्ीधीतरीये मध्यादिति | अत एवाऽऽनुनावरस्य चतुरवक्तिन उक्तमापललन्मेनाञऽनुनावरप्य पू वीत्थममवदानमनदोय पूर्वी छुचो निदध्यान्म- ष्याद्परमवद्राय पश्च सुच इत्युक्तम्‌(ति) । एवं चास्पतमूत्रे ता व्यास्यातुं शक यश्च ठुरवततिनो जघन्थं यदवदानं दवितीयमिलमर, तत्रमं चतरत्तिन आलुनावरस्य तथेव पञ्चवत्तिन आनुजावरस्य यद्यजन्धे यस्मायस्माद्नन्तरं कृ} तत्तसमात्तस्मासूत पूवं कव्ये, तेन मध्यावदानास्ङृतौ जघन्यं तत्त्मासू्म्‌ ।

ूषपवाण्यवयेज्ञये्टस्य जैष्टिनेयस्य ॥ ४ ॥ पुरोधाकामस्प वा ।

प पू्मागस्ये पू प्रथते मरेपापवदरानानां तानि पूर्वपू्ीणि न्येष्ठप्य प्ररोलन, स्य तस्येव उमैष्ठििय्य ज्येष्ठा मायौ तस्थ पत्रस्य तारस्य यजमानस्य पश्वावत्तिन- अतपपागात््पमं द्वितीये मध्यत्नीयं तु पर्ाौचनुरवसिनसतु उयेष्ठस्य जौषिनेषस्प की नल्ि । तृनीयपि्तया च द्वितीयं मध्यस्थं मवचेव पूतमागस्येतृतीयपिक्षया च प्रषं च कंतु शक्यमिति निलयविषरिरयम्‌ । पृरोध। परोहिलयं तत्कामस्य काम्यम्‌ ।

अपरपूवाणि कनिष्ठस्य कानििनेयस्याऽऽ्तुजावरस्य वा ।

9 ठ य्या । २ स. 2. निल षट ॥

१९४ सत्यापाढविरषितं भोतस्रै- [रेदितीमत्रन्े--

अपरं पञचिभमागस्थं तपत थमं येषामिति । पूर्वदेदान्यत्स्वम्‌ । मानुजावर्य विकरः । पूकलयेनात्र चहुरव्तिनो नालि पौ षतीयमिति पूषेव यव्या । पुरोडाशसतांनास्ययोखपस्तरणाभिधारणे आज्ये नोपस्तीय॑दविपोऽवदायाऽऽञयेनाभिघाश्येत्‌ । भत्र याञ्यानुवाक्यावतीपु चतृरवत्तमत्युक्तमवदानि तु दवै उक्ते तत॒ कथे चतुर" क्तं ता पशचावत्तमपि तद्‌ रीयल्येन । पुरोडाशानास्यगरहणादाञयस्य चतुरवदानिन चतुरवत्तं मवति" । तयोशतुरवततमुपसतरणामिधारणाम्पामेव कर्तव्यम्‌ । शरूयते हि घानपनेषके ! प आज्यसयोपसतीयै तिद्विोऽवदायापोपरिष्टादानयस्याभिषासयवि । ेषाऽऽज्येन भिश्राऽऽहुतियते › इति। सत्र हविर्मास्य यदयप्यवदानमामुक्तं तयाऽपि पुरोडाशतानाय्ये रित्यु्तवादज्यदविपो यागस्य याज्यापुरनुषाक्यावतीपु नोप स्तरणामिधारणे ] तत्नाऽऽज्यनैव चतुरवत्तं॑पश्वावत्तं वा पपाच जुहोतीयथदेव षिदधम्‌। आध्यं चत्र भृवाया एवाऽऽहवनीयार्याजयत्ात्‌। न च सेणाऽऽउयस्यास्या एव पदेषदरमयपेस्कारतनोपक्षीणत्वारिति वाच्यम्‌ । परेयद्रन्यचेऽपि परोडाशदुर्तिं जुहो- तयाज्यं ुतवाऽवदानं जुहोत्यज्येनान्ततेऽन्ववक्तावयतील्याहवनोयगामित्वमपयुक्तम्‌ । खच्युपसतीय मा म संविक्था मा ला हिर सिप मातेतेजोऽपक्रपीत्‌ । भरतषुदधरे मदुषि. शवावदानानि ते प्र्वदास्यामि नमस्ते अस्तु मामा हिरसीरिलवदास्यन्दविरमिगृशति । चुच्युपसीर्ये्धिकरणे विधीयते, उपस्तोयेलतुतरादः । हविरवदराघ्न्दविरमिग्रश- र्पः । करणमच्रोऽपं बदति अत्रापि हविरिति क्ति प्रयमभिमशैने

अवदायाभिवायं यदवदानानि तेऽवचनिलो-

माकाषमात्मनः । आज्येन मल्यनञ्न्येनचत्त

आप्यायतां पुनरिति दविः प्रलभिपारयति । जत्र पृवानुवादः क्रमार्थः । परत्यभिघारणमाप्यायनमाज्यस्याट्या अच्छनानाहवनी- याज्यात्वारपुतेडाशपतानाय्थयेवदिस्ययेरेव हविषोः सेस्कारः क्रिथते न तवाहवनोय- गामित्ेनोत्तराहुलर्थम्‌ । ननु नेदं हविशतच्छपोऽयं॑ दयदानस्य यागा्रतेन गृहीत

१ ख. २ति । पुराढाशसांनाय्ययेस्तु चतु । २ क. ग. च. छ. ठ.2. क्तं फ तु विजा यस्यैति । द ऽऽभयेन मिभाऽऽदुततिरिति बचनााऽऽव्यस्वाऽऽगयमिभणं पु" । ३ क, ग, च, च. ट, ठ. कमाज्यः । ख. "न्धः । जग

५ ,

द्विष्ट] महादैवकृतैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । षद्‌

स्वात्‌ । एवं तद ज्ञापयत्याचार्यो न द्यवदानमात्रेण यागोऽपि तु प्कट्पुरोडारेनैव- ततस्तु याज्यया खमते वेदिगते च द्रव्ये वपटूकरिण दत्ते पशचत्पर्वोऽपि शेष एवेति तस्मास्मलमिमरधन प्रलभिषारणं च न लिदषटकृतीति । नतु श्रुयते वाजपतनेयके तस्मा च्य कष्य न हविपोऽवद्यति पूनरेव तदमभिषारयति छिष्टङृत एव तदाप्याययतीति चिष्टकृदपेतश्रवणच्येदाहवीयाज्यार्भत्वभिति चेत्‌ । न । सता प्रलमिषारणसतुतिः पुनरेष तदभिषारयतीत्यस्य विघेदविदींयमानं वेदिष्यमपि. तेन पसकरतं ना$ऽहवनीय- मामि तद्धि व्ययित कथं छिष्टकृतेऽवदेयमतः प्रलभिवारगेन व्थयितस्पाऽऽप्यायने सति चिष्टकृदषदानयोग्यतापतपाद्नेन स्तुतिः प्रत्यभिवारणविपेसे । व्या्यातमेतम्भी- मांप्पारदश्मिवाततिकावर्पः परव्य पुरोडाशप्य यागाक्गत्वे न ययवदानमातरयेति । सुच्ुपसतीयेति क्त्वाप्रत्ययेन म्‌ भेरित्यमिमशनप्योत्तरकातोक्त, तेनोपाशयान उपस्तरणामावाद्भौवष्य नामिमीनम्‌ । धवदायावदाय भरस्तरर्वादिः समनक्तीति विज्ञायते ।

अवदाय चतुव तस्यैव पदरर्षत्वा्तदुपमापतौ नान्यारम्भः । बीप्पा तु प्रषै, हविषा सदने म मूत्मतिचतुरवततं या स्यादिति पायन चरेण [इति] वैलानततः। धूममा्रमेतदिति वकुं विज्ञायत इत्युक्तम्‌ ।

अपिदधदिवामकष्णन्पुरोडाशाहुं ज॒होत्याज्य५ हत्वाऽवदानं श्ुहोत्याज्येनान्ततोऽन्ववक्ञावयति ।

पुरोडाशाहूत जुदोति तमिगागिदधदिपेषतिपदितां कु्कदुचः पुष्करेण तमिवा्रणन्न; विशीर्णयलग्ैव विशेषम।द।5ऽज्पं हुलोपतरणामिषारणाज्यमादावाहृति्याने पलेन स्लावपित्वा तेदुपयैवदानद्वये पार्नोत्तरेण हुतवाऽपिदधदरिलस्य प्ामध्यीतप्रनिति गम्धते, मुलेनेतरा इति विरेपविपः पृतोढाशाहुतीः पाष हुतवाऽन्ततोऽनन्तरमेक हुतावदानमवशिष्टेनाऽऽग्येन मुखेवावसरावयति शोतृतष्डतं करोति । उक्त माग- पते--चधोतनूतप्टुतमदनहुतमरुमुेनेति । जग्यततोनायययोैविपोयीमे नैतसप॑मवति आज्यै हुत्ाऽवदानं जुहोतीति । तप्य एयैगुमावाचतुरवत्तं पावत वा जुहोतीलेता- शनेव पतामान्पतिविः |

॥ पुखेनेतराः सावयति }

इतरा आहुतीराजय्रानाय्ययोः, दरिहोमाहृतिम्णौषं सावणयोम्या यवामााहु- तिरि पुतन मि पा्नेयाहुः | मत एवाऽऽपत्त्बेनकत सर्वाणि द्रव्याणि इद्मु- चेन(ण) जुहोतीति । तदरिदमितरा इति बहुवचनेन सूननितम्‌ }

१. खज. ज. द, द्ुतीजदो*। २क.ग. च. छ. ट. ठ. "यगमाबा"। ३७. च. छ. ट.ध वेण ।

१९६ सत्यापाढविरचितं श्रौतच॑- = (रदिवप्र्--

पूवा पूता सभदितामायापाहति जुहोति । प एवो पूनि पूतम प्राकतस्यमिल्ः । संहितां परस्वरतशछिषटपुत्तरामावा+

ाहुतिमावापहुति प्रषानाहुततिम्‌ । खच्यमाधारपनुसहोति । द्वितीयाधाररेलामन्‌श्लोकृत्य जुहोति । अघनीषोमवन्तरा देवता इति ब्राह्मणे स्पष्टत्वाज्ज्ञायत हतयुेलितमापलम्बेन तु तपैवोक्तम्‌ । तथाऽऽपरततमेदेन देवाृपीः प्रतिपादयतीति प्रेदाथतीदयाचुक्तम्‌ | तदस्माकमिरुद्रम्‌ । एं च यदा तिर्यशचवा- चरौ तदाञऽज्यमागयेैभये कायो प्घानहुत्यनुपरहयित्यपि केयम्‌ । एवं प्रिमाष्य प्रकृतमाह --

व्रं अदल पुषवतीमध्वर्यो सुचमास्यस्वे्ु-

च्यमाने जुटुपभृतावादाय स्रदतिक्रान्तः प्च

प्रयाजान्यजलयभिक्रामं समानत्र वा तिष्ठन्‌ । यनति जुहोति तथेवाऽऽपस्तम्बा्िमिरमिधानात्‌ । एवं ति यजतीव्येव मिपो यनतीत्याुतपत्तिाकयेषु ददते, नचात्र हौ्नप्ञाऽकति, ततराऽऽध्वैव एव यजतीति दशीनादाध्ावणयनेतिेषकरलाचोदकेऽध्वयीवेव यजतीति भ्रयुजयते यागकः प्ेरकतन तदवाराऽवब्यरेव यजति । परमै चाऽध्वदवे यजुवद यजतयो बहुधा शरयन्ते । तत्र ते पाज्ञकमणो विषायकालत्र बरह्मणा स्वजा ब्रह्मत्वं यया क्रियत एं दो च हीने क्रियते । याज्यापुरोनुतराक्यानां रौतरप्तमास्यानाद्व- शिष्टनयङ्गानि ततोऽप्वदरे करोतीति प्तोऽपि नहदक्षणया यनतीसयुच्यते । यदा विदोपकमविधानं तदा तततद्धातुभिरेव व्िधानमधवरयोलाहै श्रुतौ चामिक्रमं जुहोतीति विद्यमाने किमर्थं यजतिप्रयोगो छक्षणया कृत इति चेत्‌ । न । पञ्चेति हेस्यया भेदोऽनु(नू (2) )दितः स तु यनलम्थापछ्ृतः, प्त तु न होमेषु फं ठु यगिप्वेव । परयाजानिति माममेयमपि यागानमरेवोसपत्तिविधौ यागश्च परव्ेकं समिधो यनती- स्यादिरज्ञालजिमिततमूता याञ्या प्रतिपा देवता अपि यनोष्वेव न होमेषिति दशितम्‌ । ज्रोवीवयुक्ते पमैमिदमततबद्धमेव स्यात्‌ । किचमिक्रम्‌॒जुहोतीलयं दशपू्॑मापप्करये भूयनणो दरीपूमीमातपकरणगततवैहोमैः = तेवध्यमानः कयं प्रयानमात्रतया पेकोचर्मदति, न यमिका प्रयानाञतुहोतीति वाक्यमस्सेवे शङ्कानिराप्ायै यजतिपरयोगः । पृमै पश्चाच्च यजतियुक्तप्रयानवाकयपद्नावारपत, दंशपतितो होभोऽवान्तरप्रकरणेन प्रयाजरेपतया गृहीत इति प्च प्रयाजान्यनलयमि-

१. ङ. ज. प्ष,च,द, श्त ॥

ष,

भृद्विण्प्टः] महादेवकरृतमैजयन्तीव्या्यासमेतम्‌ 1 १९७

कमे समानत्र वा तिष्ठत्तिति यजिना गृहीतं प्ादाध्वयैवप्माट्यानाद्धव्यकतुके" पङ्केषु होमेष्ववान्तरवाक्यवटादङ्गावतारन्यायेन च हेमेषवेवावतरतीति दितम्‌ । तथा च कुतोऽिक्रम्धाभिक्रम्य जहोतीति केन वा पमानस्यनि स्थित्वा जृहोतीति शाखान्तरोपेऽप्याकाङ्ा पूरिता यानि प्रयाजङ्गन्यध्नुकपूकीण तेषं स्थाना रिति तेन च प्मानत्रेति च तेत्राऽऽध्रावणे यजेति परपस्तयोः स्पानादमिकरामभिति णमह, अभिक्रम्यामिकरमपेति, तया तेन स्पानेन प्तमानस्ानि तिषठनिति नाधवर्ुकव- कता हष्यति, तपेवा्भौ निमेष्यतवेन विेयतवेन च सोमे दशितः शब्दार्थः । यतो मन्येतानभिक्रम्य होष्यामीति तचिष्ठननश्रावपेदिति तस्मास्समानत्र तिष्ठता होतव्यं परतिषित्या इति, तथा यदमिक्म्य दृहुयापरतिष्ठाया हृयादिति च प्रतिपेष्यतेन चोक्ते, तेम समानायैतय्‌ञ्रापि तदेव ज्यारुयानम्‌ । नतु न विषान्तरमक्ति यत्वरिषस्य. याऽमिक्रमणानभिकरमगे विधीयेते अन्यतरस्य निल्यप्राप्तत्वात्‌ । उच्यते --पच्च्वप्य न्पतरजनियम्पते तथानारभकद्वति पश्ाप्यभिकरम्याभिकरम्पाथ वा समानत्र तिष्ठन्नेव पश्ापीलययपेवा्पैः परेति पषटयया द्वितोऽन्यया बहुवचनेनैव प्धर्तिद्धिः । ता च प्वपट्करिपु होमेषु पतरान्यत्न विना सोमं न॒ निपमोऽभिक्रमणानमिकम- णवेरितयप्यषौतिष्पति । प्रवं परदयेलय्तंनिदितस्मरणार्मक्तम्‌ । आदविवाभिकरान्तो नतु पूरेतुतक्यपित व्यवपधरायकोऽसि | पुनः परत्याक्रमणमपि तत एत॒ नालीति वक्तुं सकृदित्युकतम्‌ । ेषयस्यावक्रामन्‌ (प्‌) ।

यनतीदयन्वयः । निनदा्ैवादोऽयं निषेध्य; । न॒हि यनमानोऽध्योभिवति द्यो ऽवकम्याऽऽश्रावणप्यानातश्र्त्वा न जुहोतीलरथः । एषिवी होतेति यान- मानम्‌ ।

समिधो यजेति परथमं प्रयाज संतरष्यति यज यजेत्युत्तरान्‌ ।

प्रथ प्रयानमिति स्तम द्वितीया । अत एव काल्यायनः--पतमिषो यजेति पश्च प्रयाजान्मिद्धतम इति । पमिद्धतमः प्रथमः प्रयाजः | तया श्तिः--प्मिषहो(द्धो). मेन पद्ध आहुत इति । समिदधतमलं प्पमृस्य तपा च पप्र; पचानामप्पर्थ इत्युक्तं स्यात्‌ । भरदवानेन प्रथम इवि चोक्तम्‌ । तननेणायं पचना प्रैषः समिच्छब्देन ठिङ्ग- स्मवयिन प्राणभृत इतिवत्‌ । अत्र वचनान्नामयेनैव प्रषः | अन्यत्र यजनीयां देवता `मुदिशयेव परपो यथाऽ यज पो यजेति । अतस्त विकृतौ समिच्छब्देन याज्यायां पशौ देवता्रवणामविऽपि पराङृतनामवेयेन विक्की प्रव्रततेन समिद्भ्यः पर्ये्युपपदयते । प्रयाजग्रहणं न कषैव्यममिकरणदिव परतः । कष्य प्रयेकं संज्ञा यथा स्यत्‌ । हो-

१ स्‌, शथिकारदे' ।

१९८ सत्यापाढविरचितं धौतसू्ं- [रद्ितीयप्र--

सारमित्यथीत्‌ | यज येत्येव वौप्ता पेक्षया प्रतिप्रथानै यजेति सपरेष्यति । नन्य्न प्मिष इति कर्मनामेथ प्रमि्रो यनतीस्युसत्तिविषौ श्रुते न पपरेण सैन्य तेऽतो देवता एता देवता हि यष्टव्यतिन प्रतिपा परे तथैवान्य दक्नात्‌ । यदि देवता एता याम्यावगतासदरा यदुच्य-ऋतवो वै प्रयाजा ऋतूनेव प्रीणातीत्यादिदेष- तापरतिषादनं तत्तदा विरुध्यते । ऋतृरेवलयाः प्रयाजा मवनीति बौषायनोक्तमपि विरुध्येत । तया निरक्तकरेणापि यदुक्तमन्निया पै प्रयाजा भश्चिया अनुयाजा इति ब्ाह्मणमि्यादिना नानात्राहमिननदिषताल्वमाशङ्कयोक्तमाम्ेया इति तु स्थितिरिति. द्कतिमात्रमिति निर्णीत तदपि विरुध्येत । अत्रोच्यते -समिच्छठदेन कर्मामिधानमेव, उततरानिति प्रममम्याहारात्‌ । न छुततर्षवदेन देवतोपश्ितिभैवति । विशेषणं त्तर. शब्दः । त्य तपिकतस्थ विशेष्यं नोषटम्पतेऽतोऽनुवततं प्रयाजमियेव संनध्यते पर- णतं प्रयाजानिति । अत्रा्यततरेषु प्रयानेषिर्ः । प्तमिष इलेतद्वितीयान्तं यजेल- नेन नधत पिथ यजति दशपूणमत्ती यमत इतिवत्‌ । देवतानिणयसतु--अत्र तद्धितेन चतुथ्यी वा देवताप्रतीतितु नास्येव, मच्रवणदेव देवतानिणेयः | तत्न याञ्या एवानरङ्गा बहिरङ्गं याजमानं वतत्तपृतूनां प्रीणामीत्यादि । नामापि देवतानि- तत स्तमिदादि याञ्यदिवता एवानुप्रति । तत्रापि समिददि शब्दकच्या एव देवताः। सीमाप्रका जवि ह्म्याप्तपिकरणादौ मच्रवर्णतिदधरेवतानुवादि नामपेयमित्याहुमैवमप्य दवितीयपादेऽपि । याज्या ्त्रभिरपि शरूयते पतमिषो अग्न आज्य्य व्यनितित्यादौ तयाऽपि न नेक्ता नापि व्यन्वत्यनेन चाभनिशब्दः सेवध्यते । प्तामानाधिकरण्येन प्तमिदादिशब्दाः भयन्ते । उत्पत्तिवाक्ये च प्मिदरादिशब्दा एव॒ देवतानिमित्तानि नामवेषानि शूयने । नाभ्निशब्दोऽप्यसदेकतानिमितते नामपेयं भरेषेऽपि मिच्छन्दं एव । ततस्तु समिदारिशैरेवोदेश इति पू्कृतोऽभि्ायः । कुतः, यतो याष्यापु व्यनिवति बहुवचनपरथमपुरुषौ ना्निशञदरान्यपिनाविति। देऽ ते तनुवः समिष इत्य- न्वयः । निरुक्तमप्यपनधत्वं वदन शाञ्दमन्यथयति कितु समिदादिशब्दम्रतिपाचा देव- ताऽधचिरित्येव, तदप्युक्तं तेनैव प्रयाजान्मे जनुयानश्नित्यनयर्चाऽध्िना मागा अरधितास्ते भागास प्रयाजा इत्यनय्ची तसमै ते प्याजानुयाजा मागन देैरत्ता इति प्रयाना- नुयाज्रकता अञ्निरूपेण ध्येया इति प्रतिपादितम्‌ | त्तरैषोकतं किमर्मिवमुच्यत इत्या. शङ्कय यये देवतायै हगिगहीतं स्यात्तां मना ध्ययेद्षट्करिष्यननिति परिहरेण पश्रयोननतेक्ता | अत्राऽऽशङ्कामिपरायः--याञ्यामिरवता परतिपद्रिता य येन शब्देन यतन प्राता सा तेन शब्देनैव देवतात्वं टमते न शब्दान्तरेण । ततस्तु नाना" जाहमणोद्‌हरैरोकेवतत्वपातिस्तनिराकरणमञ्ेय वै प्रयाना अग्नेय अनुयाना इति निर्गपोऽपि निरथकोऽुषटानशब्धयोनेदामवद्रिति । उत्तरामिरयस्तु कन्देः

# ५ ८

रदवि०पटलः] महदेवकृतैजयन्तीव्याख्यासभेतम्‌ 1 १९९

देऽपि याज्पापु देवताध्यानं श्तिपा कुत्र का देवता तैरौः शदः प्रतिपाचेति यावन्न जञायते तावन्त ध्यानं कतुं शक्यमित्यस्त देवतानिणैथप्रयेननमिति । ततस्तु बोधायन- मतेऽपि प्तमिदादि शब्दवाच्या तव इत्यव निणैयो न तु वपन्तादिशब्यैरदेशः कायं इति । ननु पश्चम्रयनि तु संनिषयोपकरारकं यकष्यमाणदेवतातत्कारकत्व) तत्र घाहा- कारो नामधेयं तश्च कथं देवतानिमित्तता नामपेयस्यंरवा कथं ते शबदाः प्रतिपादका इति च । उच्पते--्वाहाकारो मश्ररूप्वाहेलययं । तस्य. निरुक्तं ्वहिति ष्ट आहेति बा सवा वागहेति वा स्वं प्रहेति षा स्वत हविरजुहोतीति मेति । व्यारूयातं च तदधाप्ये तात्पय॑ पुष भहिलयेवमादि। तत्छवाहाक्रारप्य जन्मेति बाह्नणम्‌ | स्वाह। क्रिषते याम्यतः स्वाहाकार देवता अश्रि खाहा सोने स्हिल्याया द्वितीया निष्टा एता एव देवता आन्धपा अतः स्वाहाकारशब्देन देवताप्ामान्पवानिन। प्च. म॒प्रयानोऽपरि स्वाहाकारः । अन्त छिङगं स्वाहाकृतीभ्यः प्रेष्येति पशो । ततस्त वि. तपु याल्थारारेव त्यागो ध्वानमापरपृकते निक्त एव दातं तत्तव प्रलकं जेयम्‌ । वन्तादिश्देवटकपयमा पहृतावतुमश्रणमेते तैरेव श$कतभेरव विकृतिप्वप्यनु- म॒श्रणमिति नोहः | अनुधनेषु तु याचयागौदूषवरहिरादिशनैरवोदेोऽनुपत्रणं च बर्हिपोऽहमितयादि करीप्तमयेतापरकाशकैरेवं प्रकृती दवीनात्तयेवोदेन याऽ्यादेवता अनुमन्नण प्रतिपाद्या इति नियः । येऽभनिशग्ेनोदिशनति तेपां मते क्रियमाण उहोऽ- नुषाभेष्वनुमश्रणे तप्रामाणिक एव मेत्‌ । कृतः । न बह्पोऽहं देवयग्ययेल्नुष+ पर्ण सपवेतापरतिपादकममिषयाऽप ठक्षणया त प्रयाते पमः प्भाधिरियल- मतिप्र्ेन विदा न्यायनिदः ।

समिधः पुरस्ताजति तत्रूनपातं दक्षिणत इडः

पथादु्मोपपरतस्य चुह्ामानीय बर्िरत्तरतो

यजति स्वादाक।र मध्येऽपरेण वाऽऽारसंेदं

एर्व ए९सर्दितिर सपानप्न या स्वान्‌ । समिधे पुर्ता्यृहेति मध्यात्पूर्तादिव्यादि त्तम्‌ । अपरेण वाडऽवारपपे- दमिति १§ पू संहिते प्य एव पुमिति पशविमेन पश्चिमेन संदितं प्रो यन्ती. त्यक्तः संनिवेशगिकिटपः । तमनो यैलानपनेनाप्रेणाऽऽधारपेमेदे प्राचो वेति । आचरमोयैन प्देरो पेषानं तत्र मध्यदेशस्तमप्रेण तस्य पृशचात्तंनदस्य समीपे , समानपरैकपिमनेव स्थाने तत्रैव प्रिवेशविकदयः । प्रतिदिशं पततं प्राचे समानन्र वेति त्रयः पक्षात परमषवपि परेषु जधयीपशरनस्य नुह्ामानीय वर जतीति । आनीय बहिरिति बिरेवाऽऽनीतेन यजतीतयक्तं तेन॒ रुहुगतेनाऽऽधा्नथ

१क.ग. च. ट्प ब्‌ क ।

२०० सत्यापाटविरचितं शरौतस्र- (रदवितीयपरभे

अतुषः प्चम्ैपरताज्येन | तथा च वाष्ठणे(गे) प्मानयत उपशचतस्नेनो वा आउ प्रना वर्हः परनासछेव तेजो दधातीति बर्हिर्यतेैव समानीतस्य पतवात्‌ । इदं वचनं काठमारविधानमिति केचिदाहुस्तनिरस्तं ब्राह्मणेन प्रदरितेन । अनेनैव मिप्रयिण माष्यक्ताऽपि व्यास्यतम्‌ । प्रयोजनं तु अपनर्हिषः प्रयाजान्यत्र यनति ततर परथमे चतुयृही नास्ुपशति नदमणस्तेत्यादिचतर्मृदीतमेकमेव तथा पावि परपमम्ैरवोपशति गृह्णीयात्‌ । भलयक्रस्य भाजरोषेण हषीरखयभिधारयति ।

सति शेषे । तरिमन्ष्तति नामिषारणं तस्य शेषप्रतिपततिरूपत्वत्‌ । ननु हर्ीध्यमि" धारयतीति दवितीाश्वणा द्विषां पैकायैतवच्छप कृतो हविरभिधारणे का तकचारे परतिनिषिनाऽऽज्यन्तरेणामिषारणपिति चेत्‌ । न । प्रावितोतत्यायविदि्च्छषप्रतिष- सिरियिमिति । तदेवाऽऽचर्यिणापि शेषशब्देन सिद्धवदनूबदेन दधित यदय भ्रयान- पं कुीदिति न कू । तेन पादौ याबद्न्योत्ति प्रयानरोषं न पात्रान्तरे स्थाप नीयमिति परपोजनं च तैरेव प्ाधितं, तस्मदिवि केवद्प्रातिततिरपलातपूतरकारणामि मते भ्तिनिषिनीलति,। द्वितीया तयेयुक्तं चानीप्तितभिति मविष्यति 1

यद ुपूर्वाणि परीयन्ते ।

यदनपूमेषां तानि तथा यत्करमविशिष्टानि दीवन्ते । अत्र पराथानयकेन नियेर- निति प्रयानशेषप्तिपततिेकसिनेव मेद्धविषि कपठेकेमैव तृषपरतिपत्तिरिलाश-. चोक्तं यदुपूनौणीति | प्रयाजशेवेण हर्ीप्यभिवारयतीति बहुवचनं शूयत उपादेः यानि च हरवीपरि हविष शेषं प्रतिपादयेदिति । तस्मा हहुवचनं विवक्षितमिति । एता- चदन हविःशब्देनाङ्गपरघानहवीपि वष्ट्‌आरप्रदानाति गर्नत,। तेनोत्पतस्यमानहवि- पोऽपि परतनिप्िः कन्तरेऽपि, कायेति नं ्रिधयति, रतिपत्तिकटि विद्धेव काय ने तु परतिपतिद्रवय्या्गपूतस्पोतपत्स्यमानप्य पयपनतं विप्रक तदत, पिदर प्रषानेहविपरः पिद्धतात्‌

तदानुपवयमेवाऽऽह --

" धुषामभिवार्याऽञेयममिघारयल्यु प्रतपन्तः ।

` अङ्गपरथानग्रह प्रथानमेव गृह्यत इति न्यायाद ङ्गहविपां अरहणे न स्यारिलयाशः दुक्त ध्रुवामित्यादि । हविषां याग ्वा्त पामङ्गत्वमविकि्म्‌ । तानि च नानो ददानि कं तु विधेयानीति मावः । वि्ृतिप्वनाज्यमागाहु न ध्रुवाभिारणम्‌ 1 | धवामसनयमननीपोमीयम्‌ । मन्यन मृतं दधि चेति मध्ये ययाम ज्ञेयानि ।

अ

४

१ख. श्यतेनाऽऽज्ये" ।

पद्वि° पण्ठः ] . भहादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २०१

उपायाजार्भतवेऽपि प्रोवस्यै न पुनरमिषारणम्‌ । प्रयेकं अहणातू तस्यैकत्वं स्कारयत्वाच | नाऽऽवृतिः परतिपत्ेः । अन्तत इति यावन्ति मध्ये पभवन्ति तावतां त्वेति दितम्‌ | आउयमागाभ्यामाज्यहनिर््पो भचरति ।

भाञ्यमागाविति द्वयोः कर्मणोनामेयम्‌, जथ मागो मागेयं ययोस्तौ) तथाऽपि रूढिः, परस्वल्याल्यमागेति योग एवेति ज्ञेयम्‌ । आनज्यद्रग्यासत्तिविषिसतु पर्व वा एतदज्ञाय गृह्यते यद्धुवायाम्‌उयमिति दशैयितुमुक्तमाज्यहविभ्यमिति, आज्यं हवियोत्तौ तथा (तम्यां), प्रचरति अनुतिष्ठते(ति)। यजतीति वक्तव्ये प्रागे यज्यर्े प्रचरतिः प्रयुक्तः । भत्र चतुरवत्तं प्च वक्तं बा विहितमाउदे, याग्यापरोनुवाक्पावती" धिति वचनात्तोप्तरणाभिधारणे पुरोडाश्पतनाय्यवेरिति तयोपिधानात्‌ । ततस्तु युच्ुप्तीयै मा मेरितयमिमृय तथाऽवदायामिवाध हविः प्र्यमिषारयतत्यनतं पुरो - हाशपतानाय्पयेरेव |

तौ मबाह्ुग्योतिष्मैतयुत्तरारभेऽरषे जोति दक्षिणार्धे सोमाय ।

्रवहुकंपमौ प्रज्वल । उत्तरो माग आयतनप्योततरप्तयेव दक्षिणा इमि ज्ञेयम्‌ । उत्तरापुथी दिणाधपूीपे इति नौधायनापक्त्बाम्यामुक्तम्‌ । गि स्वयमपि तेष व्यति । तिसु पू चुहोतीतयुपक्रमयोत्तरर्भऽसये रृहेति दलिणर्धे सोमायेति स्प्ेवान्ञे । तथाऽपि तियैन्ावाचरौ भदा तदाऽऽचास्य सुच्यस्य प्रधाना्टतीः परत्यधिकरणताऽऽपरी च मध्ये तयोः प्राते दक्तिणापूवीधि. मात्र एवाऽऽन्यमागहमे सति वक््ममाणं तावन्तरणेति युज्यते । तस्मादावाराटरो वनै. वाऽऽढ्यमागथोः स्थानं नियतमिति वक्खं दक्षिणा्ूीपे इलाुक्तम्‌ ।

ताबन्तरेणेतरा चुंहोति ॥ ५॥

उमोतिप्पतीलयतुकरपः । इतरा आदूतीरति शेषः | आज्पमागाम्पामितरालाः प्रयाजानुयाजाहुतिम्पलापतं नियतस्वानत्वादत्र दुधहोमाहुतपो नियम्यन्ते । अन्न विर्चुतिरायवैणिकौ -- “यद्‌ टेायते छयनि समिद्धे हव्यवाहने। तदाऽऽञ्पमागाव- नरेणाऽऽहुतीः प्रतिपादयेत्‌ ! इति । तयेवाऽऽपस्तम्बनाप्युक्तम्‌ |

आज्यभागौ भरेति ख्ुचावादत्ते न निदधाल्या छि्टकृतः।

भ्रति दक्ीकृख पूषकठे पूर भूततम्वयो सुचमस्यसवेलत्र गृदीतयोरिषानिऽ- रुक्तेऽपि पृनरदत्त इति वचनेनात्र मधये निथानभरतिपेधा्ैः। पू गृहीतयोपमप्रति निघनिऽपि न दोष इदा गृहीते पध्ये निनि प्रायञित्तमये लाचमनादौ प्रतिऽ

चर. स्त्यपुर। र्व. ङ ज. ष. न. द. मती जशपुर) ३क. ख. ग. च. ह

ठ.थ्नंन मि०। रव. क्.ज. नञ. न. ठ, यजति। पष. ङ ज. क्न न. द, अरति । २६

२०२ सत्यापाढविरचितं शरौतसत्र- { रद्वितीपप्रभे--

न्पस्य हस्ते द्वा ग्तव्यमेतस्सिटकृतः प्मातिप्यनतं त्ेयम्‌ । माशद्ाजिन प्रयाजे भयोऽनम्तरं सरादनमुक्तमाज्यमानौ प्रत्यादान (च) ततेष्टमावारय्॑य म्ये पादन स्पादषटर्त्वापतेन्पौयविरोषादितयाहुतंन, जुहूपभरतावादाय प्रयाजान्थनतीति स्या ्रयानादतोक्ता | तत आग्यमागो परति सुनाबादतत इति बननाद्‌श्यमागाथेपुनएवा- नमरथतिदधम्‌ । पूष िघानमेवेमाचारथस्य । मचर्या ऽयेन एुरोढाशेनाऽऽऽ्हविषोपा श्णुयाजेम प्रचरति ।

चतुरवततन पातेन वा पौवाभ्येन परषतिदपा ू॑काखतवमात्रुक्तममेय- पुरोडाशस्य । तत्र कमः--माञ्यमागावारम्य दुक्षिगेन जुहूं सध्येनोपयुनमादायाप्नयेऽ- करूहीति हमेषय पाया दुवेणावदायाऽऽप्या्य स्याटीगतनेवप्रल्र्बदिरद्क्खा शरेण भरलयकम्याऽऽशरावय प्रयाशनावितेऽ्ि यजेति पपरेणय प्रह वषटूकिण वषट्कृते वाऽऽ" राद्वहिरततरर्वे तिररोरवारयो्तृतरजुरोति । यथेत प्रदेय सोमायानुतरूहीति रेण्य॒॒चहुरवदायतिक्रम्याऽश्रावणादि पम यजेयादि ूरववदकिणाधेपूतोर्े कोतयानाराददिराषारवेस्तिरश्ोसिगे षा । अभिः सोमश्च देवते सग्नीषोमयेोरहं देवयज्यया चदूषमानमूथातमिति यानमानम्‌ । जितेति च । यथेत प्रलेल दुच्यु- पीय ऽऽप्याम्य मा भरिति पुरोडाशमेयमनिमृदयास्येऽनृन्‌दि दिखी व्पवपित. मवदाय खचि प्रथमे पूय द्वितीयमवदानं पशरवऽैषायमिवायै यद्नदानानीति प्रस्यभिवायै॑प्रस्तरमाप्याय्य वरिरद्कताऽत्यकरम्धाऽऽ्रान्य प्र्यश्राविेऽ्नं यजेति पपरण्याऽऽन्यमाहुपिे चूडपरलेन(ण) स्रावयित्वा वपट्करिण पह वषट्कृते वा जुहेति। अभाऽऽवारमद जह्‌ मदय ततय सुचयानारेलायां ुनर्वेन सुक्क, रेणापिददिवाविशीगैयजवदानं हूलाऽवशि्टनाऽऽन्येन्िष्यमवदानं दूकपुतेन(ण) ओतयति। अरभिरैवताेएहमिति याजमानम्‌ । यते प्रच्यत्याऽऽज्यहविष्केणोपां- याननापकेन येन प्रचरति, नात्र मा भेः प्रनापतयेऽनतरूहीति यथद्ित्तम्‌ । चतु~ पपशच व(ऽवदायाऽऽप्यास्व परतरं वर्हिरस्कंताऽत्यकम्याऽऽश्रावणादि प्रनापतिं यजे त्यादि वषट वषट वा मदेन प्रेरण चाऽशरयेन पंहात (ता) पूममाग ईशान्य उदभममे वा सच्याषररेवायां उहूमुवेन जुहेति । नात्राऽऽगयं हूत्वाऽऽज्पेनान्त- तोऽन्ववसलावयतीति । नापिदधविवत्यादि । प्रनापतिर्नोषोमौ विषयुवी देवता । दव्िरतीति स्त्र यानमानम्‌ |

तस्योैराशतमलय्ते या्यापुरोतुवाक्यासरषो यपद्कारथ ।

उपाया इति पृक्तया पैत्रोपाशुलपातौ पप्य पेज्ञानाधात्त्योचेरित्या-

युक्तमाश्र्गादीन परप्रल्यायनापत्वादि्रषः |

१क श्स्त्रज्‌ः। २ ट. "दाया ।

(म

>.

१

् ४

२दवि*१८छः } महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ४ २०६

ताहि कव पक्षाय तत्राऽऽह-- उषां देवतादेशनम्‌ 1

भन्ये प्रजापति ये यजामहे प्रनापतिमित्युपंश । परमरतयायनार्थानाषि शाल्धेण नियम उरांशतवस्य | याज्यापुरोनुवाक्ययोरपि देवतदि शनरूपत्वेनोपाहता ॥ अथवा तयोर्पाुत्वस्यानापातधयैवोपांशुतवं यागस्य प्षादुतादकेन दषे. साऽङ्गत्वात्तयेः |

मथेते प्रसेत्य--

यथादेवतएुत्तरेण पएरोट। चेन भचरक्ति ।

यद्यस्ति तह प्रचरति पुरोदाशेनाप्तोमयानिनोऽ्ति पेऽ्ीपोभीयः पौणमास्यां सेनयतो नास्य््ाञनोऽमावास्यायाम्‌ । जश्ीषोभीये पतति सच्युपलीर्या$ऽप्यास्य मा मेरदाय प्रथममवदानं सनि पूवी द्वितीयादि पश्ये पुष्करे निषायाभिवार्योऽऽप्याग्य श्रतरनहिरद्कताऽतयाक्रम्याऽऽश्रावणादि लग्मीपोमाम्यामतुतरूदि वषद्करिण वषट्कृते वोपांडयानाहुतिस्थानेन तेरशममपिदघदिवातरक्णन्जुहोति प्राग्माग ईशान्य उदगमगि वा | अद्षोमो देवता, अद्नोषोमयोरिति याजमानम्‌ । जमावास्याया न्युपाशुयान सभ्नयानन्तरमपतेनयत दे्राञन; । अद्धियन प्रचय यथेतं प्रत्यय स्ुच्युपसतीयाऽऽ- प्याय्य मा मेः। इन्दाभिम्यामनुश्हि प्रथममवदाने चनि पू द्वितीयादि पोष निषायामिषार्यीऽऽप्यास्य प्रस्तरनदिरङ्क्तवाऽ्याकम्याऽऽश्रावणादि श्रावयित्वा वषट्‌ कारेण वटके वाऽऽ्येन पेम पू्माग दशन्य उद्ग्मगि वाधपिद्षदिबाप्रषम्नु- होति । इृदरभ्नी देवता । इन्द्राभ्नियोरिकति यानमानम्‌ ।

संनयतस्ु--

समवदाय सांनाय्याभ्यां मरचरति दविः शूतस्याघयति दक्षः पादिनः ।

प्मवदाय शरतद्नरेकत्रावदानं समवदानं द्विवचनेन प्रयेकं प्रधानत्वेऽपि प्रह श्रनार इत्युक्तम्‌ । पुनदवि्िरिति व्नाकदानयेदवाऽऽवृततिरपस्तरणामिष।रणे बु शन्चेणेति ज्ञापितम्‌ । पुनर्विघानात्तावदेव प्रयोगः पुरोडाशपानास्थयेर्प्तरणेयादि" विभानादुच्यपसतीयीऽऽप्याययेन्धाय महन््ाय वाऽनुबूहीति मा भेरितयावौते प्रदेश मेदात्‌ । दिखितऽवदायामिवायौऽऽप्यायप प्र्तरवर्हिरच्छखा यदवदानानि दविर - दन्तं पदार्यानु्मयेनेवोततर्र तच्रमत्याकम्याऽऽश्रावणादि । इन्द्रं मेनं वेति यथाभि- कारं षय परमेन. सु भेदय नपिदधदिलादिनाऽपि पूर्वमपरं चाऽऽन्यावस्तावणं केवले दुद्मुलेनो(णो)पाुयान स्याने जुोति पानाय्याहतिम्‌ । इन्द्रो मदेन्रो ष देवता.+

इनद्रसयेति महेनप्येति वा याजमानम्‌ ।

२०४ सत्यापाटविरचितं श्रोतुं ` [ रद्वितीयपरभ्र--

यथेतं परतयेल --

समवदाय सिवषटकृता मरचरति ।

एकतरावदानै समवदानं सि्टङ्ृतसं्फो यागः प्रपानहिपरतिपत्तिरूपतथा ष्टप्रतेन देवतोदेशेन दानरूपतवाददष्ा्थलेन च द्यत्मकः । पुरोडाशपतानःय्ययाग- सवाहुप्तरणाद्वि । न मा भेरिति हविग्शेषत्वात्‌ ।

यदुषरीणे मदीयन्ते सर्वेभ्य उत्तराघेभ्यः सङृत्सहृदवयति ।

यदथयाऽनु पूत पू्मनतिक्रम्य तरिते तानि तथा, यथाऽनुपूर्ाणि प्रदीयने परघान- देवताम्यस्तथाऽनुशैम्यः सर्वमयो हविःेपम्यः पङृत्ङ्हुत्ार्थम्योऽवद्यति, प्रदी" यो प्रत्तानीत्यधैः । प््दवदाया्ष्ठपूरवाधिकं यथायोगं हसेन सगेण च |

द्विः पञ्चावत्तिनः । ूधर्मनिवृस्यं सकृद्विरितयुक्तम्‌ । द्विरमिधारयति न हविःशेपान्यत्यभिषारयति ।

पूं पककत््ाततामिषारणे विरोषविभिः प्रतयभिघारणामावो न्ययेन प्रदत्ते म्याय प्रदशैषितुं भतिषेपो हविम्शप्रहणेन दशितः । नेदं हविः कं तु वषट्ारद- (त्स्य देषोऽतो न हविरमिारणप्रापिरिति तात्परयम्‌ । वधट्करिण परदानं छिष्टकत्य- प्यस्तीति हविष्माशस्कथोक्तं नेति, प्रतस्यैव विभिवलादनिऽपि शेषप्रतिपत्ति । सिष्टकृदिति चोक्तं नात भौवस्य॒सिष्टकृदधेमवदान, यान्यनपूर्व प्रदीयन्ते तेमाभिति नियमादूधोवस्यायापि न हविःेषतवम्‌ । तस्य सषैयागार्थतेन यावत तादवतवर्थनतु निषपमये वा प्रुवायां महणप्तमये वा पएरथकृयमवता्न्द, शोऽ्ि । येनोसत्तिपिधवेकरैका्चतव स्यात्‌ । तस्यावदुहीतं तावदेव वपदूकरिण दत्ते नतु ुवागतमपि यया वेदिगतमषि पुरोदाश्प्ानार्धहविर्षट्कारेण दीयते । कुतः पोवस्य पर्वयागा्दरेकसिन्यनि दातुमशक्यत्वात्‌ । न्यायविद्धिश्च समित नोपाुयाजाधैस्य लिष्टृदवदानंमिति ।

उत्तराधैपूवर्ेऽसश्सक्तामितराभिराहुतिभिजुहोति ।

पूवत्तरपदतिणार्थशन्दाम्यामाज्यभागहोमस्यानयुक्त, दत्रैत्य स्यानं मा सूदिति वतु इत्युक्तम्‌ । तेन तावन्तेणेतरा जुहेतील्ुक्तत्वतिकिचिदुततर आञ्नेय -आज्यभागस्तप्मािचिदक्षिणतेो ऽपंरटष्टमावारप्रवानाहुतिमिः सिष्ठकृदाहुति जहोतीवयक्तमू । पैनयते दँ पुरोडाशस्यावदानं प्रथते ततो मुर्यतेन दुकपार्यैन होमे प्रति परतदणोद्धितेन भूयस्तं पुरुपत्वाद्रीय इति सुषुतेन(गे)व होमः । अभये विष्टङृत इदं न ममः छिष्टङृतोऽहमिति याजमानम्‌ । ननु कथपश्निः सिष्टकृरेव

१क,ग. च. छ. ट. ठ. पतिरेष । २ क. ग. च.उ. वेका" ।

तृ०पडः ] महादेवकरृतेवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २०्द्‌

देवता यथा पचम प्रयाजे यक्ष्यमाणदेवता॑स्करेऽपि ता एव देवता एवगिष्टदेवताप- स्करिऽपि खिष्टृति ता अपि न कुतो देवता इति चेत्‌ । न। प्रमे प्रयाजे मन्न. व्णीदेवताविधिः, भन्न तु तस्मा एतद्धागयेयं प्रायच्छन्यदञ्चये सिषटकृतेऽवचन्तीत्या- दिनोत्पत्तिविधानादभिः सलिष्टङृदेषता मच्रेण देवतास्कारो द्रम्यपरति पततर्वपट्कारेण भरदानमन्नये खि्टृत एवेति त्रिरूपता स्यात्‌ । येदाहुः-च्रेण देवपंस्कारः पर्ेपाद्रनयपंछतिः । या(ल्याोगादपूुत्तं प्रधानापूर्वगामि तत्‌ १॥ इति । भत्याक्तम्य सचपद्धिः परयित्वा वैश्वानरे दबिरिदे जुहोमि सादस्सयुरस५ शतधारमेतम्‌ । तसमननेष पिततरं पितामहं मरपितापह^ स्वगे छोकेविभरतिपिन्वमान इति मध्यमं परिधि प्रदक्षिणमलु परिषिच्वति ॥६॥ सुदप्रणंपस्कार इति माप्य । धर्ममात्रित्यन्ये। पते पितामहाय प्रपितामहा- येदम्‌ । स्मा उदकष्सशैः पित्तवत्‌ परललाठनप्रतिपतर्धममात्े वा परिष्यमविऽपि कर्न्य परिषिमनु परिविदेशमन्‌, करमप्वचनीययोगे द्वितीया । ततस्तु न पसिः स्कारः । अत एवोक्तमापरलम्बेनन्तःपरिषि निनयतीति, बौधायनेन सेकाढनमन्तः- परिधीति ॥ ९॥ इति सल्याषाढरिरण्यकेिस्ूनन्याख्यायां महादेवकृतायां भयोगै- जयन्त्यां दवितीयम द्वितीयः पररः ॥ २ ॥

अव द्वितीयपरन्ने तृतीयः पटः

सादयित्वा स्चाबाभ्नेयं माश्च विरुच्याङटेनोपमध्य-

मया चाङ्ुल्ाऽञ्यायो यवमानादान्याधात्छलतामि-

दम्‌ । मा रूरुपाम यजस्य सुद्ध सिषटमिद्‌< हविरि

द्यटपृद्य यवमात्रं पिप्पलमानरं वा परादित्रमवयति । अवपतरप्ा्तमनुवदति -- दयितेति । जश्ञियं पुरोडाशं विरुन्य यचरवदाप्यति सत्र प्रदेशे किंचिदपतताय, कथ पराच, पलिङ्गनिरदेशाययपि न क्रियाविशेषणे करं ठु परोडाशविशेषणे तथाऽपि फटतः क्रियागरिषणम्‌ | अपप्तारणं प्राचीनं कारय- मिलय्ैः | जङ्क्ठनानामिकया च विरुणे प्रेशेऽतपृदयान्तरद्षठाङ्ो गमयिलेद्र मननेणाव्यति । मध्यादित्यपप्तम्बः । यवे धान्यं तत्यमाणे पिप्मं फटं तदश्वत्पस्यै-

१. छ. द. तदाहुः।

२०६ सत्यापाठविरचितं श्रौतसूत्- [ रद्वितीयपशभ्र--

येति केविद्यानक्षते, तश्र यवमाश्रादितिमश्लिङ्गविरोधानष्णीपेवावदानामिति च } मारद्ानवचनात् तरीदिपरमाणं पिप्मटमात्रमिलन्ये व्याचक्षते, तत्राप्ये4 मन्न । प्रारि्मिति नामावदानस्य | अबिरष्पोत्तरस्माव्‌ ।

उत्तरसमाद्धविष इति केचिदा्टुरतः पंनाय्यादूमि प्राशित्रमिच्छन्ति । उक्तं चः भदाजैेयमृ्तेषामिति । उत्तरशम्रोऽप्ुत्तरकाडं दीयमानहविवाचकसतनाऽऽगरि्षायाः. पशोरपि च पराितरमिच्छःनति ना$ऽग्या्स्वाण्यपि शेषकार्या.गे न भवादिति न्याय. निष इत्युक्तमेव । भन्ये तृत्तरदेशस्थितं हविसन् पुरोडाश एवेति व्याचक्षते | कं च, सद्नियाव्देन देवतानिभिततेन प्रलमित्तानदिवताब्दैवोत्रस्मादिति भव्यभिजञ युक्ता, नच प्नायये देवताशब्देन व्यवहारोऽस्यतोऽगनोपोमीय देः वा गृष्यते । वैतान पेनोत्रप्ा्परोडशदिलेवोक्तम्‌ । पो च परादितरपाघप्रयोगामावाल्पुरोऽरे, दशैनादपि न सतोनाय्ये प्रत्रम्‌ । द्वि ीयप्यावदाने पएरथग्रम्यलानच्रावृत्तिरङ नियमः प्रमाणं चास्ति, विर्येति नास्नुमृदयेत्यप्लेकः ।

भाशिघरहरणपुपस्तीयौचदायाभिषारयति । हियतेऽनेनेति हरणे पातरमुक्तमेषोपस्तीे ययमेकः करे! दरित। ।. ऋरपस्तृणीयादमि च धारपेदिलेकरेषाम्‌ ।

चकारो विकसपर्पः । उपत्तृणीयाद्वाऽमिषारयद्ेति परिषंस्याऽन्तरस्य । तदुक्त, मपसम्भेनोपसतीयै नामिषारयदेतदरा विपरीतमिति । स्थास्या एवाऽऽज्यमुपतरणाध"- पाहवनीयाजयार्ान्पसवात्‌ । एवमिडादाववदानिऽपि द्रश्व्यम्‌

अग्नियास्माशिजपवयतीत्यकेषाम्‌ । सन्निपदेष नान्यस्मादिति परस्या । तज्निधाय ।

भरारिघ्रहरणं निषाय । कृतरेत्योक्षायापुक्त( +माप्यकृता-भ्रेणाऽऽहवनीयं ब्रहम पनमानावाहवनीवं चान्तरेण नीतवाऽपरेणाऽऽहवनैीयं निदषाल्ेषे न प्ति व्यवायो न, स्यादिति सूत्रान्तरस्यम्‌। तदिदं ) यनपानेनेडान्वारम्मणार्भमागम्यते तदाऽवत्तस्यःप्राशि- शर्य सुकमापेऽवस्यनि व्यवायो ब्रहमप्रारित्रयोैनमनिन स्यादिति व्थभयनिवार्‌- गाधमुत बौषायनेन नेन प्रणीताः स्पापयितेति |

इट पात्पुपस्तीडा९ समबयति चतुरवत्तं पञ्चा- त्ता वा सिष्टकृताऽऽुपरन्यं॑ज्याख्यातम्‌ । + सूत्पव्य भपि बोपे्ि पढठः 1 पनूधिमनतं ख एललस पकपडन्मम्‌ ¡

१. रपम, श्र खपः। स्ह, प. एच, ठ, ट. पूववाः ॥

क

शतृ०्पट्टः ] महदेवकुतदैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २०५

स्यारीगताज्येनेदापात्रुपसतीयै, इडा देवा तदममवदानमपीडा ना(तामकत्राद- द्यति । याञ्यानुवाक्यावतीषु चतुरवत्ते पञ्चावत्तमित्यमिषानाज्ेडायां प्राततिरिति तस्या. मपूपविधानं चतुरवत्तं पश्चावत्तमिति,ग्धवस्थितो ककरः धि्टकतेति, तया चिषट- कृरप्म्योऽपि हविःरोपेम्योऽवदानानुपूञयाऽव्तमेवमिडावदानमपि हविःरोपपरतिपत्ति रपत्वात्तयेव पैभरवानद्रभयम्धोऽवयति । इडा पवौऽप्येकं व्रम्पमिडापिस्मिषानात् + स्योऽपि हविम््ै प्रथममेकं पतमवदाने, तत्र पकृन्मन्न इडाद्रभ्यस्य मनुनेतिभन्रषटि- क्द्िकत्वप्रतीतेः । एवं च द्वितीयमपि पवभ्य एकं तत्न पुनः प््ृ्मच्ो यजमानमा- गाकदनिन कर्मणा ग्यवघानँदिवमप्यापि दवितीयावदानघ्य ष्रषग्रबतयों न (२) मश्नवत्ता। ततोऽभिषारणं चतुरवत्तायां पश्चवत्तयां तूष्णीं तूतीयमन्यवधानान्पश्रामावः |

तामिडामिमां कथमवदति तत्र मच्रमाह--

मनुना शृं धरतपदीं मित्रोवरुणसपीरितामू । दक्षि.

णार्भादतमिन्दन्नपयाम्येकतोपुलापिति दक्ति-

णाधरपुरोदाश्रस्य पूरवमिढावदानमवधति । ततः पहविरिदावदानमन्नः । मनने दष्टमित्यादि ठिरेवैणानीडायामेव बध्यन्ते 1 त्रावद्यतीति पुनर्वचनं पमुपपमलयमिनकेनेडावद निन प्ेवन्धो दक्षिणा दिल्यादिविशे. परीय स्यात्‌ । वस्तुगत्या मन्रभतिमेव प्सते । इडात्तमवदाने तस्येव प्राषभ्पात्‌। सदेव मश्नविधानमिडाया यत्त्मभमावदान एग परथवस्यति । नु तहां मन्रविनिवो- गेनैकमेकस्तं.व) वाक्यमिति । न। तदा द्वितीये पुनसततपुरोडाशप्रथतिक्रियम।गेऽवदानि म्नो न स्पत्पुरेण विशिष्टैव दवन्धाद्ितीयोक्ग(ये सममवदाने संमेदमवदतीति विधीयमान एकमिच्छन्नतिदेशाच (1) । मच्गतप्ैविरपणानि (६) प्रथमावदनि नपु्कतेन निर वा स \९) दित्युक्तम्‌ । पैलानपतेन स्पष्टमुक्तम्‌ इदाषातन- मुपस्तीये मुना दष्ामिति चतुरवत्तं पश्ावततं वा पर्मम्यो हविम्धः छिष्ङ्द्वतममूता- भिंडा प्मवद्यति दक्तिणावातसुरोडाशस्य पूषमवदाने प्मदादवितीयमेवं पस्य हविषः » इति । आपसतम्बेनापि तमैवोक्तम्‌ । पर्वाभे एव मचः । एवं ‹ सर्वेषां हनिषामिडां पवयति १ इति मरदवानः। य (त)तस्ु दक्िाौसपुदेडाशस्य पूर्वमिति भिन्नमेव वाक्यं युक्तमिखम्युषमन्तन्यम्‌ । पूर्वं प्रथमम्‌ । पूर्वग्रहणं दक्िणापीद्धितीयं मा मूदिति । तस्थ पंमदस्याननियमास्मयमत्य दक्षिणाभी इवदनिनेडद्नयतयेकतयादलि-

“ णा्ीदिति युक्तम्‌ ।

9 ट. नाद्व" । रस. ठ. ट. व्याल । ६क. ग, च. छ. ठ. ववणेर्यया स्याक्निफाया" ट. धणे" । ४ क. ग. च. ठ, संबध्यते 1

ण्ट सत्याषाठविरचितं श्रोतं. [ शद्वितीयपरभे--

पूर णुमिव दीर्ध यजमानभागम्‌ । समवदयतीलनुकर्ैः । परोडाशस्येलयपि। पूवीषीदीदणु तन(तै) दीव च यजमानस्य मागं चतुरवत्तादिभर्मरहितमेन, पुरोडाशयोतु संहैवावयति, पूत्रान्तरोक्त म्य उ्रास्यातं तन्नास्पूप्े दयते । नहि पारिमाकिकं पर्त्रावदाने चतुरवत्त प्चक्ते वा प्राप्नेति, येनेपर्तरणामिवारगे प्रातः) पृरोडाशष्येलतु[क्ै]प्ाम्यीत्‌ । सैमाज्येन सत्यं श्वाय उपो । स्पाडीगतेनाऽऽ्येन तृत कृता 1 प्कर्मको पातृसतृप इति प्रयुक्तोऽन्यथा तैत्य- (तृप्य) ति स्यात्‌| प्रवाया; समीप उद्य गमयित्वा । भुवाया उग्रेण निषयेति मलान । जेण धुरामिति वौवायनः | बहिपि कलिश्विसात्र इत्यरथः । संभेद्मचति । द्वितीयमिति शेषः| सैमेदो व्यवधायकोऽवदानाना परदेशक्तमेवावयतिः। द्तिणाधी. सर्वमैडवदानं पर्वर्बाद्यजमानमागतयोर्षये योऽय सेभेदोऽवकाशसतमेव प्ररेशमव~ यति । अकमिन्दिति भच्नविरेषणमुपपजं मवति । इतरावदनिः - से शेषेणावदीय- मानत्वात्‌ । क / २ पाधाहितीयं ईशचावततायाः 1 पवष दति, मने दक्िणाधै एवेडाया इति शेषः । पश्चात्ताया इति । माप्त पुरोडाशयोः प्र यनमानमागमवतील्ुक्त, तज्ञ पुरोडाशध्यकस्थैकस्या- वदानपतमातति द्वितीयस्यापि प्रथमाकदनिनेकत्रवेति न्यास्येयम्‌ । अभिघार्य होत्र इडामादधाति । स्पाद्या ज्येन बहृतरेभडममिषाय होते प्रयच्छति ।रूपवर्नणं इलादि यानमानम्‌ । 4 यीं वा प्रोहति। भ्रदानि तरिकष्पः । पराचीभिद वेच परोदति प्रवाहयतीलैः | यदा होत्र प्रत्त तत्र प्ते-- अनुतप्रनमेव होतेढ याऽधर्यु परिग्हाति यादि होत्र प्रचा भवति । यदि होत्र परततेडा तदा तामत्यजन्नव होता परतेडथाऽब्वय पति गूहति, युपे

% उदेति स्यान उदयप सुम्‌ ॥

१.८. शलमा०। २७. स. ग. च. छ. ट. ठ. आज्येन । ३ क.स.ग.च, छ.ज.ट. ठ. ड. तृप्य । » ष. ज, स. ज. पषावत्तावाम्‌ । द. पबावततायाद् ।

9}

न

+

तृ °पटडः } महावेवकूतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २०९

रौतेऽङगकिपरवाजनाधमध्वरयमवरतमाने परितो गृहाति बहिरिडां रत्वा गन्तुमवकाशं प्रयच्छतीलर्थः | पक्षद्वयेऽपि विषिमाह-- > अग्रेण होतारं दक्षिणाऽतिक्रम्य पञ्चात्मा उमसीनो होतुरहकिपर्वणी अनक्ति । छुवेणाऽऽज्यमादाय होतरपेशेन दक्षिणां गत्वा प्रदक्षिणां छृतवा प्रदक्षिणमावृल पश्वतप्ङ्युत आपीन एव होतुरह्दिप्वणी तर्जन्थाः प्राथम्यादस्या एव॒ पर्वणो द्वे तेन स्खवेणानक्ति । सुवेणानक्तीत्यापलम्बः । प्देशिन्यङ्कलावनक्ति पर्वणोरिति वैलानपः । होतृप्कारोऽजञनम्‌ । कममाह-- पूर्वमगरेऽयापरम्‌ । पव मृदपर्वाभ प्रथममङ्कत्वाऽपरमध्तनं मूलप । पर्वशब्देनात्न धो उच्येते काण्डा्काण्डादिति पवीपरपयीयः काण्डशव्दे। दि सेथिवाच्यपि। तयोरे द्वित्मद्धु- छ्प्वमातरभत्र संदितमिति विशेपो यावरिद(दुत्तम)मङ्कठिकण्डमिलपि दर्शनात्‌ । जल्क्तवा-- ततसोऽघ्रायाप उपस्पृशति । प्त होता, तदुक्तमान्यम्‌ । श्रौत उदकस्पश; । हौचविधानं यानुहिकत्वत्‌ । ` यथेतं ्रलेल परस्तासलद्डासीनो दक्षिणे हीतः पाणाविडाया अवान्तरेडामवद्यति । पूवं न प्रत्ता चेदिडां तदा प्रेत्य होतु प्रयच्छति । त्तो होतुः पुरस्तासरय- पुल आपीन होतुस्ते दषिण इडायाः प्रकाशात्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ । प्रकारमाह-- लेपादुपस्तृणाति । होतुः पाणाकिडापा्गतेनाऽऽउ्यठेपेन दुवेण गृहीतेनोपष्तृणाति । स्वरय९ होता मध्यतो द्विरादततेऽधवशर्वाऽन्यतरद्‌ । ततो होतिडापात्रात्स्रयमेव द्विरादत्तेऽथव।ऽध्वयरेकमवदायापरं होताऽऽदत्ते विष्‌- रीत वा । हृडाप्त्मध्यात्‌ । ४ ¢ च्षेनाभिषारयति ।

उपहते होता ।

स्पष्टम्‌ |

१,ज, म २क,ख.ग.च.छ. 2.ठ,. होया ङ, ग, ज, ठ. भेन चाभि २७

२१८ सत्याषाठविरचितं शरौतखं- ([ रद्ितीयपरभे--

ोतृथर्मविधिर्याजुपतयेन होत्रे व्ष्यमागे युज्यते, बाहच्ये तु तटुक्त एव । हदां

देवतमुपाह निनामिमुली करोतीलर्थः । अतरेड एहीतयादि यानमानम्‌ ॥ इढाषएषदूयमानामध्वरा्ीधः ॥ ७ ॥ यजमानवान्धारभन्ते ।

दृामिति पूमुमयत्र सेनध्यते | पात्रं हस्तेन खष्टा$ऽप्ते याउहुपह्वप्माति । यजनमानोऽपरेणाऽऽहवनीयमृत्तरत आगत्य प्रदक्षिणमावृत्यान्वारमते । परिगणना ब्रह्मणो व्यावृत्य, स्रान्तरे तस्याप्यन्वारम्मविधानात्‌

दैव्या अध्वर्यव उपद्रूता इत्युर्यमान उपहूतः पशुमानत्तानीति जपति ।

जघर्ुमैपति तदविकारात्‌ । याजमाने यनमानप्य वक्ष्यति नपम्‌ । |

उपहूतायामप्रेणाऽऽहवनीयं ब्रह्मणे पाशि परिहरति ।

पात्रेण सहाध्वर्युः प्राशिन् प्रा्षि्ाबदानं पत्रेण नयति । पूरं परिहरणे युक्त

भाष्यकररेणान्यवायाय तत्ूतरान्तरामिपरायेण व्पाए्येयम्‌ । उपूतायामिति प्तात्ता.

दत्र कालविषानात्‌ ॥ धि सन्भागिति ।

जह्मणा मशिन्नाएयेऽवदति देव्य सेतपादिषिधिना प्राते सति |

इडाऽपि स्योनाऽक्ि स्यौनङृत्पा नो रायस्पोषे स॒म-

जास्तवेषाः। मुखस्य त्वा दन्नाय सुरभ्यास्यत्वाय त्वाऽ-

श्चामीत्ुपहूतामृत्िविजः भरा्चन्ति अनमानपश्चमाः । उपहूतामिडां सर्येऽपि चत्वारो यजमानः पृश्चमो येषां .ते तथा । बरहमाऽप्यपरै.

गेय प्राश्नाति ।

वाग्यता मवन्लामाजेनात्‌ । मल्ञणप्रथति सव । मनो ज्योतिदचुपतामिलन्तयदि पवित्रवति मार्यन्ते ।

मादयन्तामिति मचरान्तः । वेरनरमधयऽनतद्ि तत्र सत्वा पवित्रमपिचचष्ं विते यसमि्रपतरे त पवत्रवांस्तच पपे सिमिसेलयैः । ततमीपता बहिरपि स्थितस्य सेमवति तदरथमन्तवेदीतयुतम्‌ । माने मान्ते शिरति परक्षणमदिः । ततो यपरच्छं वि्मः । ब्ह्ा ययेतमागल मायि स्वपद्न अशते ।

अग्रियं चतु विरज्य बिष करोति ।

अग्रियं पुरोडाशे नाप्ीपोमीये नेन्द्रं वा न सरनाय्यम्‌ । चतु चतु

सवैमपि विर्ञ्य भिता वर्दिपि परीदतीति तथा । बहिःशबदप्य प्कारढोपमछान्द्तः।

< १ष.ड.ज, ल. न. यनमानः पमः ।

२

शतृ०परडः ] महादेवङ्कतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २१९१

चतु कृतवा हिप स्थापयन््(ल,न्तिमै भगं स्यम्‌ । तत्र याजमानं वरध पिन्व स्वेत्यादि । त्िन्नादिश्यमान इदं यजमानस्येति यजमानभागमादिकति। तस्मिन्निति चतुथी कृत अप्नेधे यजमनेनेदं त्रदमण. इत्यदिनाऽऽदिदपमानेऽध्व ध्थनमानमागं पूर्वमवदाय धरुवाप्मीवे स्थितमादिशत्ययं यजमानस्येति । तस्िन्ा+ दिदयमान इति वचनं यदि काठलक्तणायं तदा यत्राऽञ्नेवो वा तद्विकारो वा नस्ति विहृत तत्रापि चतुषौकरणामवेऽपि केवलक्य यजमानमागघ्येव व्यदिशनमदषटषि, यद्‌/ व्यादिर्यमानानामनेकल्वात्कारप्येति ज्ञाुमशक्यत्वादयदिशने तद। तु केवह यनमानमागे विकृतौ नास्येवाऽऽदेशनमिति दृष्टत्वे, तसिन्पंमवति नास्तयद्टक- षेति माप्यङृन्मतं तत पूर्वेवाध्वयुंगा यनमानमागत्वेनाकत्वात्कथ सदेह इत्य- इष्टाधव न्याय्येति ब्युत्पादयन्तयन्ये 1 आदिष्टस्य स्थविष्मधीषे षटवत्त< संपादयति । यजमानेनान्तिमो मामः स्थूढ एवाऽञदेशनीयोऽननीषे तमेव षडवत्तं संपादयति । तदाह-- उपस्तीयवदायाभिषारयदयवे पुनरवद्यति । कसिश्चिचतुपाकरणिके पत्रे स्याल्याञ्यनोपस्तीयीऽऽतधरमागे सक्ृदवदायार भिधाय पुनरपस्तरणपूरवकममिषारणान्त दवितीयं मागं परैमवचयतीलेे षडवत्तं पद्यत इलरथः । दिवो भागोऽस्यमरेरा्ीघ्रभस्यग्नेः शामितरमस्य्रेसत्वाऽऽस्येन मान्नामि नमस्ते अस्तु मामा दिश्सीरिलयाप्रीभः माश्नाति। खमागम्‌। ५ वेदेन ब्रह्मयजपानमागौ परिहरति 1 पवप्तदितो माभ रयम पात्राम्थामादायेव्या द्वि वैखानः । परि परितो हरति भ्ापयति ह्तेद्कर्मकत्वत्‌ । ब्रहयनमानयोः परमे स्पापयेदिलयैः । अन्येन पात्रेण होत्रेऽ्येनाध्व्यवे । यैः पूतर्यनपानाभरमेम्यः परिहतं तेम्योऽन्याम्याम्‌ 1 अध्वयरेवाध्वधवे परि. इरति । पृथिव्यै मागोऽसीति होता प्रान्नलनारिकषस्य भागेःऽीलध्वधरदिषो भागोऽसीति ब्रह्मा ।

१४. ङ. ज, प्त. न, ठ. पद्मन्न्यादि?। २ घ.ङ, ज, ज्ञ. ज, ठ. व्यास्य ।३च. पात्राः ॥

२१२ सत्याषाटविरवितं श्रौतचूजं- ` [ २ दवितीयम

स्य । महानारिमितोऽन्वाहायो दक्षिणाप्राषोदनः पकस्तमभिघार्यानभिधार्यवाऽन्ेयासादयति। दक्षिणः प्कश दत्तरत आपादयति । महानना नतकिकपर्याप्यभिकः । जप रिमितः प्रचठयादिभिसष्डुटान्परिगिणितानपयाल्पां नाडडदध्यात्‌ । अन्वाहायैनामको दर्ता पक्ः पूभवाधिभ्रितः पकः । स्पष्टमम्यत्‌ । नाघ्न तस्य भक्षणे तस्य पारे" करयलिन दत्तस्य प्रतिपत्तिं यज्ञाङ्गम्‌ । अर नह्यते याजमाने बरहमनिचादि । + दक्षिणसद्य उपहतैवा इति समेष्यति । दति सीदन्तीति तेभ्य ऋत्व्य उपहरति यनमानं पपरे्यति तद्यैवोपहरण. रष्तणदानकश््वत्‌ । दक्षिणत पतेति यजमानेनोच्यमाने यथामेषंकुषैन्ति । दक्षिणत पोत्यत्िजः संमष्ति । यजमानिनोच्यमान पतव प्रेषां दक्षिणत आगमनममणऽऽहवनीये कुः । यजमानो दक्षिणतः स्थितेम्य ऋलिरमपो बाणा अय ब ओदन इत्योदनं वयुतं निति । आध्रभरो दक्षिणां ऽतिअहीष्यन्निला- दिना देवस्य तवेद प्रतिगृह्णामि राजा त्वा व ब्रह्मण जोदनं० प्तः प्रतिगृहा- तविति प्रतिगृहु।ति । अप तैव ब्रह्मा होता खसूत्राुप्ारेण | अयाघनुरतामेषाऽव्‌- तमिति द्चैनाचतुधाकरणप्रदानक्रमोऽत्र द्रष्टव्यः | अन्वाहार्य मत्य भल्ययन्ति । अन्वाहायैप्य स्वं मागं द्िणां प्रिप्रदीप्यन्निलादििधिः । क दै कमा इति श्रयं प्रतिग्रहमन्नेण प्रतिगृह्य भरलयायन्ति पुनरत्तरत आगच्छन्ति । ब्रह्मा यमेत मत्तरत आगत्य दक्षिणतो गत्वा विभिना प्रतिगृह्य तयैव गला स्वाप्तन उपविशति । इविश्ेषानुदरास्य । ६ वेया वदिरत्तरतः कृतवा यथातथं शेषन्वहूवचने परवदरयहविःरषाभिपरायम्‌ ॥ अङ्ृत उद्वापतम कर्मोत्तरारम्मे ततं म आप इत्याहवनीये जहतीति सूत्ाभतरात्‌ । अनूयाजायें उपुङे अपिषन्य । अग्नौ मल यितनोद्दे उस्मुके । बरह्मम्मस्थ।स्यामः समिधमाधायाप्रीसपरिषी- थां च सङृत्सकृत्समृीति समेष्यति । बराह्मणान विकर्पोऽ्निभीतसङृतप्ृदित्यनेन गताम्‌ । एषा ते अपने समित्तया वर्ध चाऽऽच प्यायस्व । वर्धतां च ते यद्पतिरा च

४च०्पट्लः ] महदिवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २१३

प्यायता५ स्वाहेत्या्भाधरः समिधमाधा- यास्फ्ैरिष्पसंनहनेरपरिकरामनपरिधीन्ते- मष्ट मध्यमुदर्च प्राञावितरौ । आयतन आधाने न द्िहोमोऽप्रोऽयं स्वाहन्तमन्रामावादमेः सं्कारोऽयमन्‌ प~ जाङ्धः । प्रदक्िणमपरिकराम॑स्ततैव स्थित इल्यः । गतायैमन्यत्‌ । एषा ते अन्न इति याजमानम्‌ | अग्ने बाननिद्राजं त्वा सखवाभ्समिति मन्न सेनमति । पठति । यिति मनच्रान्तः । अभिमा पूं विनियुक्तो मच्रोऽतराधि्मा पष- चा्मिति पठिनिवयैः । यो भूतानामधिपती सद्रस्तन्तिचरो युत्रा । पञ्ूनस्माकं मा हिभसीरे- तदस्तु हुतं तव स्वाहेति सेमागौनभ्युकष्याऽऽहवनीये' महरति । आहवनीयग्रहणं पू्मार्गाणाभ्तितेषां गाहपल प्रहरणं मा भूदिति, उत्करादा- वपि मन्नो मा भूदिति च प्रयोजनम्‌ | स््ाहान्तमन्रदनर्पता प्रतिपत्तिञपयुक्त- त्वात्‌ । रूतानामधिपती रुद्रो देवता । वेदिरिति याजमाने रिशिष्टं न रौद्रभिति केनित्तमोदकोपस्पश्ने नेति ते वदन्ति । प्रतिप्यन्तरमाह-- उत्करे शालायां बजाया बोद्येद्‌ । उत्करः प्रतिद्धः। शाटायामश्निशाटायाम्‌। तस्यमिव शा वेति केचित्‌ । बजा धान्यानां राशिस्तत्र । माण्यकररेण तु शालाऽत्र प्रविष्टननं गृहं, बरना तत्र एष्व शस्योपरि बद्धानि काष्ठानि तेष्वेवविले)के, तेषां काष्ठानां बन्धनरजुस्तस्यामिलन्ये [ इत्युक्तम्‌ ] ।

परोगोष्ठं बा हरेत्परोगव्युति बो ॥ ८ ॥ इति दिरण्यकेशिसूत्रे द्विती यप्च तृतीयः प्रलः ॥ २ ॥ प्रो गोषठास्देशषः परोगोषठललत्र, परोगन्यूतेवां देशस्तत्र वेतयपैः॥

इति दिरण्यकेशिसूत्रव्पाख्यायां महादेवकृतायां भयोग- वैजयन्त्यां द्वितीयभनन तृतीयः पटः ॥ ३ ॥

मप दवितीयम चटुः टलः 1

महाहविरिति यानमने--

११.ङ.ज. छ.म. ट, व्येऽनप्रः (२ स. छ.द. "मि यानि कार। ३व.ज. श्न,

तिमिरम्‌ ५ क, देयकेषम्‌ ।

२१४ सत्यापाढविरचितं श्रौत ` [ २ दरिवीयप्रभे~~

यदुपशरः्याञ्यं तज्जुहामानीय तेन : सकृद तिक्रान्तस्ीननूयाजान्यजति | ज्यारूपातम्‌ । देवान्यजेति भथममनरूपाजमः संरष्यति यज यजेस्युत्तरौ । अनूयाज परे देवान्यजेति बहुवचनेन परयमेऽवृयाे होत पेषतत्य्ः ए काठ्लकषगेयं सवह्यिाजा्मतरैव पपरेप्रददीना्ग्‌ । कर्थ, देवानिति घरयाणां समानः देवताविशेषणेन निदैशातुनः प्रषः केवट एतद्रमोः । अप्रेणाऽऽपारसंमेदं पश्ात्यशात्समिधि जुहोति । जनयाजघरिष्येव प्रथमं प्रागे जुहोति । ततः पश्वद्वितीयम्‌ । अद्भिर मेतं याजमानम्‌ | ततः पश्ारपमिष्येव ततीय तरयोऽप्याधारपंमेदास्रागमाग एव । `" तत्र विरशेषमाह-- द माचुततमं दीर्ध सेततं तेनेतराबुसंभिनत्ति 1 इतरौ द्वितीयप्रयमौ तेन तृतीयेन - तृतीयस्य होमभारयानुपतमिनत्ति मध्येऽतुं धेः पदिः | स्पष्टमन्यत्‌ । मलयाक्तम्प ययायतन५ सुषौ सादयित्वा }

स्पष्टाथम्‌ । वाजवतीभ्यां व्यृहाति ¦ वाजवतीम्याममयां व्यूहनपर्वन्तं करोतीतयथैः । 1 तरेवाऽऽह-- वाजस्य मा मप्तवेनेति दक्षिणेनोत्तानेन समरस्तरां ॥ ज॒हएणहालथा सपत्नाई इन्द्रो म इति नीचा सन्ये नोपश्ृतं निशहाल्युद्धाम चेति जुहयुदृहाति निग्राभं चे्युपभूतंनिशहाति ब्रहम देवा अवीपिति दक्षिणेनो- त्तानेन भाचीं लुं मोहल्यथा सपत्नानिन््राप्री म इति नीचा सन्येनोपपरतं मरीची वर्विदि निरस्यति । मथमेऽभूर मशो ततन्नयल्लावत एव म्रा अथा स्पतानित्यरषमैमचरः। दकषिगिन्‌ इतेनोत्तनेनेपरितठेनाधस्ताज्नुदूप्तरयो; कृतेन प्रस्तर आप्तदितां जुहूं प्रस्तरेण सहोधयु्तयति । नीचा हस्तेन वामिनोप्तदुपरिशद्धतं इत्वा गृहीत्वा तां निग हाति बर्हिषा पयति, पिजिदृदमिव, पुनरपि तथेव कोणोदू्रामे च निरामं चेत्ये- त्याम्‌ । प्राची उं प्राची ददो प्रति प्राग्रं प्रोह्यतिवाहयति वेयमेव | बिवदयुषयतमेव निरस्यति त्यजति ।

छ

` एवण्पट्ठः ] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्या समेतम्‌ 1 २१५

‰ उपभृति मन्रान्तरमाह-- देवस्त< सविता प्रतिनुदतु योऽस्मा्देष्टिये च वयं द्विष्म इदि वा 1 एतास्वाभेव याजमानम्‌ । अभ्युक्योपभृतमाहूलय हा परिषीननक्ति । आहृत्य दक्िणेनेवा ऽऽग्यह्ेपवत्या जुह्या । वसुभ्यस्तेति मध्यम^ सद्रेभ्यस्त्वेति दक्षिणाध्यमादिले. भ्यस्त्वेत्युत्तरारध्यं वसुर वसुवनिरसि बसुषेयोऽसीति वा। एवेनेतिकरणेन विनियेगिऽपि पूर्वेषां मन्ाणां करमेण त्रयाणमिते कैकल्िका न्रा: । स्पष्टमन्यत्‌ । वसून्देवानित्यादि याजमानम्‌ । सु्रेभ्य इत्यत्नोमयोरुदकस्प दीने रौद्रत्वाविशेषातनान्येषु सदरशब्द्पर्यायकरपपु तिधानामावादिति वदन्ति .। तन्न । रद्देकेते कमण्येवैम्‌ । अये तु परिपिस्कार एवेत्यतो नोदकस्यरी इति जेयम्‌ ॥ अन्यन्न भरस्तराञ्चदर सादयित्वा संजानायां चावा- पृथिवी मित्रावरुणौ स्वा दृष्टयाऽवतामिति विपतीभ्यां भस्तर< समुद्िप्य वर्हिषि विष्रती अपिषज्य। विधृतीभ्यां पह प्रष्तरं सिपयोदूष्ं # रिय प्मुत्ताय विधृती अवधाय शु प्रस्तरमनक्लयक्त\ रिहाणा इति बुहापप्राण वियन्तु 1 वय इत्युपभृति मध्यानि मनां योनिमिति ध्रुवायां गृहानि । मा नितमिति तृतीयस्यान्तः | , एवं एुनरनक्ति । अनक्तीति पूरवेणाि संबध्यते । ठुतीये श्रुवायामादितो पान्युपभ्नति मध्यानि जुहामन्ततोऽग्राणि 1 विपरीते तृतीयक इत्येव वक्तव्ये गुरुिर्दशेन यावन तावदेव विपरीतं मन्नातु ये यत्रोक्तपते तथेव ॒प्रथमवदिति दशितम्‌ । अग्रमध्यमूढानि प्रप्तरख | समङ्क्तामिति याजमानम्‌ । दिष्यदक्वान्तरिकेऽदक्व पृयिन्पामद्क्रेति बा । अक्त रिहाणा एतेषामेते वैकलिकाः । आयुषे स्रेलक्तस्य तृणमपादाय भर्नाते निधाय । क्तस्य प्रस्तरसैकां दरभना मन्रेणाऽऽदाय तूणी प्रज्ञातं निदधाति ।भ्र्ञातमिति यल्तनोत्तरकार्योय स्यापयतीत्य्ैः । स्तर शाखां चाऽ्दाय । * दिप्तेदपेकषितम्‌ 1

२१६ सत्याषाढविरचितं भ्रौतसज्- [२ द्वितीयप्रे--

द नयते विषये शालामितयक्तं न तु कानिदपूव शाखा विधीयते प्रस्तरेण पतह प्रतिपत्यरथं दोहशाखाया एव प्रत्यभिज्ञानात्‌ । शलिन न तस्य पविन्नस्वान्या भतिपत्तिति ।

उत्तरं परिधिसंधिमन्ववहूलय । भ्वेशयित्वा परल ययतति शास। तया सत्यैः । ततः कत्यमाह--

आश्राव्य भ्लयाध्राविते ॥ ९ ॥

नान्न इक्षिणातिक्रमो याज्यासरेव तथा विधानात्‌ । उपविरपैवाऽऽश्राञ्य आपीन इति पैलानपेक्तरत्करस्येनेवासराधा प्रलाश्ाविते, तस्य प्र्या्रावणे प्रवरादन्यत्रोत्कर एतयुक्तम्‌ ।

इषिता दैव्या होतारो भद्रवाच्याय परेषितो मानुषः सक्तवाकाय सूक्ता शीति समेष्यति सूक्तवाक होता मरतिपयते।

परतिपद्यते प्रारमते । तन्न मध्येऽध्वयेहेकर्मणा संबन्धनाथे हेतितयक्तमू । जपिपिडिति यानमानम्‌ |

आप्यायन्तामाप ओषधय इत्यध्वयुः भस्तर९ श्राखां चा प्रहरति ।

अनुलक्ष्य सूक्तवाकम्‌ । सत्यां शाखायां तां च । जष्वधुरहणं हेतित्यतुच. तिमी भूदितिप्रदशेनाथम्‌ । मेरयेति मचन्तः । अत्र जैमिनिमतं पूतवाक आज्य. भागादिभिरिष्टदेवताः समवेता यथापाठमिति, तया पूवतवाकेन प्रस्तरं प्रहरतीति तुतीया कारकविभक्ति प्रसपरहरणे पर्द्गतवमविद्यति । दृषद्वाराऽङगत्वे मच्राणा- मेवं स्थिते सूक्तवाकेन प्र्तरप्र्रणे प्रकाड्यमेकवाकयत्वाथ च देवताभर्तरपरहर. णघनन्धोऽपि परकास्यः। स्रतु विना होम यागे वा न मवति । प्रकते तयोरश्रणा^ स्मरति यागं रकषेत्छायालगिनैव नि्पतिरिव । ततस्तु प्रहरणमुपयक्तपरसत- रस्य प्रतिप्तिरनूमितयागस्य चाङ्गयागः सूक्तवाकप्ताषनकः । अनहलक्षणानिवहिाय भरहरतिरपि नि्॑पतिवद्यागप्या्ग) प्रस्तरस्य पंमेयप्य द्रमयस्याञ्नववस्थापनं निर्वा पमिवाऽऽह । तत प्रहरणे प्रतिपत्िरक्षगे प्तहमावः शाखायाः प्रह शाखया प्रस्तरं भरहरतीति प्रहरणं शरपततर्थयोषयुक्स्य प्रसर्यवोषयुक्तायाः शासाया अपीति ना संनयतोऽपरि शाखाहणािति तृतीयचतुैषठध्ययेपु प्रमेये निष्पन्नं तातयैण परदश्ितम्‌ । तज न स्वाहाकार इति वदल्यपस्तम्बः । तमपरपक्तप्रतिपेवमाश्कय व्याह्यातारो भूषणे बभूवुः । यज्ञेमिनिमतेन प्रपतिमाशच्खयोक्तवानिति, तदतिमन्दम्‌ ! जैमिनिमतमेवनिनोपतरहितम्‌ । कथं, सूक्तवाकेन निष्पन्नस्य यागस्य रोषभूतेये न प्रतिपत्तिः} येन म॒न्रेण स्वाहाकारानोन प्रहरणे स्यात्‌ तु पूरवभागयज्गं यागी

८.

४च०परकः ] महादेवक्कतेदैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ 1 २१७

य्य द््यघ्य नितीपवदिति, तेन न स्वाहाकारः । ततस्तृ नाततेदो वपयेत्यत्र स्वाहा कारः सिद्धसतन्पतेन । अस्मदाचायमते तृ दरविहोमेषकैव स्वाहाकारो नान्यत्रेति । मचवर्भसु यागद्रम्ेन दिवै गच्छ दि प्रेरय ततत अोषुवय आप्यायन्तामिति स्तिः | भगवता हिरण्यकेशिना त्वाशद्काऽ्पि न छता म परिहारः | स्फ भरहरतीतिवतप्रहरतेरक्तप्रकरेण = स्वार्भमात्रपरत्वानन प्र्तरप्रहरणं॑होमोऽतेऽ. स्वाहाकार एव मन्न इति सिद्धम्‌ । यद्यपि ञमिनिमतमाश्रिय माप्यज्तोक्तं स्वाहाकारान्तो मच इति तदपि चिन्त्यम्‌ । कथं जेमिनिमतेऽप्येतसिन्मनने स्वाहाकारः प्रहरणा सूक्तवाके न हि देवताभ्यो दानरूपो यागो भवति, न तु पूता प्रष्तर- प्रतिपत्तिरपि यागोऽन्यथा शााश्रहरणमपि यागः स्यत्तनिव मन्रेण स्वादाकारान्तेन तत्वा च शासायागपैनन्धो जेमिनेरिष्ट आशस्य पता्ातप्रतिषिद्धत्त्‌ । अतो माप्यकारेण किमवट्वयोक्तं स्ाहाकारान्तो मन्न इति नासमहूदधिगोचरः । तस्मातपूक्तवाक इष्टदवताप्मारक इष्टानामाज्यमागादिेवतानां सिषटङृदन्तानां सैस्कारजनको दृष्टयो यागामैतेनादषटाथ इति सिद्धम्‌ 1 शंयुवाकातु केवखणदषटर्थ एव कमैपमेताभेभ्रकाशततामावादरादुपकारकपतोनश्ञवदिति ।

प्रहरण मच्रान्तरमाह--

अक्तं देवाना रिहन्तु रिदाव्यन्तु बया वशा पिभा दिव गच्छेति बा। तत्र प्रहरणे विशषमाह-- नालग्रमदुद्ग्रममतिशृणनप्रमजिद्यमिव हस्तं धारयन्‌ ।

अनि्मभिवेपदनुं हलं घारयन्दुर्न्महरतीपि सबन्धः पूर्वेणैव । नात्यग्रमश्चिमति. कन्तमभ्रं षस्य प्रस्तरस्य न मवति प्त नालग्रस्ं तादशं प्रहरेत्‌ ] तयाऽ दनूं अमनुदग्दिगम्रे च प्रां प्रहरतीति फटति । तथाऽप्रतियुणनरमं न प्रतिशृणत्‌ । श पाके | अग्रमग्रमागमह्गरिषु न प्रतिशृणत्त मर्मयन्‌। तथ। चापरीव प्रहरतीत्युकतम्‌ 1 पैलानपेन तु - ऊधमुधौति कर्वतनव न्यश्मन्ततः परथवर्वयति ? इत्युक्तम्‌ ।

करननिव न्पश्चमन्ततः पपौवतयति ।

उरधुयम्य ततो न्यशचमयोऽव आनीयाधरोत्तरावयवभविनान्तत आयतने पया. वर्तयति वयन््वदूभ्ामयतीतयमैः । एमा ॐगमननिति याजमानम्‌ । अञ्चिरिदनित्यादि ` पूञ्नितीयनमानो जपति जग्नरहमुग्नितिमित्याद्या देवतानिदशेोऽ््‌ इदभित्यादि यायदेवता इत्युक्तमेव |

१क.ग. चठ वृषिरेति गो"

१

२१८ सत्यापाटविरचितं श्रौतच्- [ रदवितीयप्रभे--

आशास्तेऽयं यजञमानोऽसाविस्युच्यमा- नेऽपिद्ञय परस्तरमगरीद्मयेति संरेष्यति। आशास्त इगि होचोच्यमाने पेपेष्यलञ्नीधम्‌ । परिरज्छिनाऽऽ्ीध्र; परस्तरमूषप५ समुौति 1 विरुच्छिपत्यञ्जढिना प्रस्तरमायहन एव । रोदितेनेत्यादि याजमानम्‌ । ततो विचनयान्नीधः परघ्तरमायतने । अनुप्रहरेति संमरेष्यति स्रगातनुभ्यः स्वाहेति स्तरस्य तूणपपात्तमाप्रीधोऽतुपरहरति ॥ अपात्तमपाङृल प्रज्ञं स्थापितम्‌ । ्ठगातनुम्य इदे दिवः खौ इति याजमा- नम्‌ । प्रस्तरं टकतीकृतल प्रहरलनुप्रहरति । एतदेतदिति तिरङ्करयाऽन्वयदिश्चति । ततणं प्रहे वरमन्पाऽधुरननीयमनुदतीइत्यान्तवदिशति कथवति । पङन्म्र इति न्याय्यम्‌ । आयुष्पा अद्नेऽस्यायुम पाहीति यथा" रूप॑ प्राणायतनानि संमृशति । प्राणा इन्द्रियाणि तेषामायतनानि स्थानानि | जयुष्पा इति नाप्रारनये स्क्कन्मश्चः| सेपरशाति चक्षुष्पा इत्यनेन पच्रचम्ुषौ । इदमेव यथारूपं यथाटिद्गमितयुक्तम्‌ | धुबाऽसीतीमामाभिष्ति । गां षध्वीम्‌ । अर्तर्ेदीत्यापलललम्बः । सेबदस्वेलापरीघः संमरेष्यति । मया स्ह स्वादं कुरु इति पर्ययम्‌ | अगारेनप्रीदित्यध्वधुराह । आश्चीध्र प्रत्याह । अगानगच्छक्ि प्रस्तरोऽननिम्‌ । एवमव ष्टे-- अगनिलयभरीपरः । आह । गतः प्रस्तरोऽभिमिवयर्थः | श्रावयेस्यध्वुः ौषटित्याप्रीधः । स्पष्टम्‌

१क. ग. न. छ. ट. 2. मानदः । रक, ल, ग, च, छ, द, उ, नोऽ" । ३क.ख.ग. ड. न. ट, ". ततदि ।

॥॥

४च० पटलः ] महादेवक्रुतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २१९

मध्यं परिधिमन्वारभ्य स्वगदिभ्या होतृभ्यः स्वस्तपालुपेभ्यः शंयात्रदीति संपरेष्यति । होतारमित्यैः ।

शंयुवाक होता मतिपद्यते । आरभते । विष्णोः शंयोरिति याजमानम्‌ । स्यष्टम्‌ । अध्वयुः परिषीनलुमदरति । कथे तत्राऽऽह~ यं परिधिमिति पध्यमप्‌। चैतयत इति मच्रानो न खाहाकारः | यज्ञस्य पाथ उपमितमितीतरौ ॥ # दक्िणोत्तरौ । दविवचनमितमिति मन्न दस्यतेऽतो युगमदेवानुपरहरति । तयोर्विशेषमाह- अवाचपुततरस्याग्रमङकोरप रोहति । अवाश्चमिति विशेषणपग्रशन्दं पुटि मन्यमानिनोक्तम्‌ । मध्यमस्याभस्तादुत्तर- स्यगरमङ्गरषुपोहति प्रवेशयति दक्षिगाष्मर(गस्यप्) वुररीतयर्थात्‌ । तथोक्त वैलानमेन--श्क्षिणोत्तरै परिधी युगपाणिम्यां प्रहर्त्रप्यामं मध्यमध्याषोऽद्भा- रेषूपोहति दतिणस्या्रगुपरि ' इति । ति ते मुज्ामीति याजमानम्‌ ॥ यजमानं भयतेति सवीनदुमन्रयते ।

“र परिधीनिति शेषः| अत्रापि दृ पेमवत्यदष्टकल्पना न न्यायेति । शयुताकः स्यापि शयोक इत्याहुतीनामेकविशतौ गणना । विष्णोः हौयोरहं देवयज्ययेति तथा शयुमेव बरहस्यत्ये मागधेन समधैयतीति तथा जोष मरामोति तथा यज्ञस्य प्राथ इति च विञरयागरूपता ज्ञेया । सूत्रमपि सृक्तवाकवदत्र योऽयम्‌ । पिष्ुहूपः शयुदेवतेति केचिदाहुः । तत्न । सूक्तवकिन प्रतरं परहरतीतिवच्छयुवाके विनियोगा- मावान्न प्रिविप्रहरणे यागता । छिद्गास्तावकत्वेन न धृतिकर्पकत्वम्‌ । तप्माच्छ- युवाक्योतकर्मेऽपि यथास्थानमेव परिपिप्रहरणं कार्यम्‌ ।

जहा बिं उपमृतोऽग्रमवधाय सर स्रावभौगाः स्येति शुचौ भक्चावयति । 4 विद्यमानखेपानन्नो पातयतीलर्भः । तदाह वैलानप्तः-- ‹ च्चोरान्यशेषमनञो स.

१क,ख.ग. च, छ. ट. ठ, '्तराध्यंस्या । २ घ. ज, ष्टमुप' ! ३ घ, €. ज, क्ष. जद. श्ागा इति \

२२० सत्यापाढविरचितं श्रौतसूत्र [ रेदितीयभन्ने-

स्तावयति ! इति । मादयध्नमिति मच्रन्तः | अत्र द्रत्देवताप्तजन्धः प्रतीयते । प्त च दानिन विन नान्यः संभवतीति दानाय यजति नुहोतिर्वा ्रयोक्तभ्य इति प्राते सैस्ावशब्देन प्रहेपावगतेशुदोतिरनुमेयः । तथा च ब्राह्मे--^ सरल्ावभागाः स्थेत्याह । वपो वै रुद्रा आदित्याः प्खावभागाः १ इत्यादिना द्रस्यदेवता- सचन्धप्य विषानच रुहोत्यनुमानम्‌ । अत एवाहाऽऽपप्तम्बः--‹ प्रशसविणाभि* डहोति इति । बौघायनेोऽपि तथेनोकतवा स्वाहाकारानतं मन्नं च पठति । तपमाच्छेष- परतिप्तरूपत्वेऽपि देवतगुदिदथ दानल्ये होमे गुणमावाद्रव्यस्यास्ति दर्िहोमतेति स्वाह।करेण होतव्यम्‌ । इष्ट यज्ञ इति याजमानम्‌ | उक्ते शंयुवाके हविःेषान्पान्नन्ति । पुरोडाशपानाय्यानां हविषां विनियुक्तदवरिष्टानमकतयन्ति ।पुरपर्मतवातसरऽपि न तुपोपवापवत्पराषन्यिके न क्रियेर्नति न्यायः प्रकते | यजमानस्यापि शेषमक्षण- म्॒तयव पु्कारत्वाजनापि सूत्रान्तर इवा्रल्विनामित्युक्तम्‌ । आज्पकपान्मज्ञारय 11 १० ॥ सुकूमुवगतानाजयेषाु ग्व, ठो हि प्रयोजनाय गृहीतस्य पात्रे किचजिञ्नः , शिषः । प्त धुायां न धमतीति न तस्याः ताढनम्‌ । इति सल्यापाढदिरण्पकंशिसूत्व्पाख्यायां मदादेवक़तायां प्रयोगतै- नयन्यं दवतीयभन्ने चतुः पटकः ॥ ४ ॥

अथ द्वितीयप्रन्ने पचमः पटः ।

जदपभूताकध्वयुरादतेबेदर होता सचयुवामाच्यस्थाटी - म्ीभ्रः भलश्चो वन्ति पत्नीः सेषाजयिष्यन्तः 1

पत्नरेति नामवयेकेशेन लिङ्ग पतमवायेन वा प्त्नीप्याना ए गृहीता न देव पत्नीमात्रमू । चत्वारः पत्नीप्रयाना इति नामधेये सपष्ठोव चतुर्णा वाजकम्‌ । अनि- यमनितारणार्थभष्ययरितय क्तम्‌ । वेदरोऽप्ीति याजमानम्‌ । प्रवे! यन्त परदक्षिण+ माृच पलीः पयानयितुमिलभरः ।

एवं ्रतिज्तामाह--

दक्षिणेन गारदपतेयमववशुरतिक्राभयुत्तरेगेतरौ ।

अपरेण गाषलयं गला प्रदक्तिणमावृतया्युरीतििन भगेन गा्दपत्यमतीच पश्चा

त्कामतीतय्ः । उत्तरेणेतरौ होती ।

(5

4

११०पदः ] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २२१

अर्वा मपननगहस्य सदपि सादया- मीति कस्तम्भ्या सवौ सादयति । शकटस्य कर्तम्भी यत्र युगनेषे बध्यते पतर प्रदेशो मध्यं युगस्य । कप्य शकरप्य स्तम्भो स्तम्म्यतेऽनथा ता तेन प्रदेशेन शकटगुततम्यते पुषीम्ाम्‌ । ^ यदि षाञ्यां निक्पलयेनेव स्के विमु › इति वैखानः । धत्तमिति मननात; । धुरि धुँ पातमिति पुरोः भोदति मोहणमेके पूर समामनन्ति । सुतौ युगस्य पूरोर्ीवरई्कन्धोपरि निधीयमानयेधेगप्रवेशयेधरोरपारे प्रोहति भरागमे प्राहयतीत्य्ैः । तदि प्रों क्तम्म्धाप्ादनासूतैमके श्वालिनः पठन्ति ततो विकल्पः पौवीप् पाञामाप्लम्बेनानुग्रह उक्तः-* यरि प्यां निवैवेदाम्यां यजम्थौ स्फ) सूनौ पा येत्‌ › इति । अमेर्वामिति पुरि घु पातमिति दाम्यामषि सादृनमेव न प्रोदणं भिलमस्ीत्यभः । ॥ शकटस्य स्फ्यो वाचनिकः प्रतिनिधिस्तेन न स्फ्ये धूरि पूरौ पातमिति लिङ्गवि- रोधान्मच्टेपः, प्रतिनिधौ नोहो नापि शब्दविषथैय इति न्यायपिद्धमिलाद-- स्फ्ये वा निर्वपति स्फ्ये विपच्य । मचदधभनेत्पयम् गम्पते । प एवाऽऽपललम्ेनोक्तो दशितः 1 विषुक्ताभ्यामपरेण ` गार्दपत्यमुपविर्य ध्वानेनैव सुगभ्यां पनीः संयाजयन्ति । विमुक्ताम्यां सुरम्यामिति संबन्धः । ननु विमुक्तयेरेव परकृनत्वात्तया प्रयमं जुहू“ पञतावधयुतदत्त इत्युक्ततवाच किम विमुक्तम्थःपित्युकतमिति चेत्‌ । उच्थते-सूतरा- न्तरे सुमा पह प्रलयो यन्त पत्नीः यानपिष्यनत इत्यक्त्वा तयोरेव्नेाभिलया. िपकारमुक्ता पुनरपि कर्णा यन्ीत्युक्तम्‌ । स्प शुचो पादयेतछुरम्पां सुशम्यां वा पत्नीः पतयानधन्पीप्यक्तं ततर चावित्मेव तथाअमूरवेव सुषाविति व्थाख्यातं) परयोः पादनमात्रारथमानयनमित्यमि तत्र व्यारूथातम्‌ । तथ वैलानपेनप्युक्म्‌-- ¢ अपरेण गाहैपत्यमुपविदो पाशै ज्म्य पत्नीः याजयन्ति ' इति । तत्राप्य ूश््यामित्येव त्ख्य ने्टमिति विमुक्ता म्यापिर्युक्तम्‌] चुरम्यामिति च विशेष्यत्वेन पुनश; सुक्कस्यां वा म्‌। मृदिति आप्म्बोक्तमिव । उपविदयेति तिष्ठद्धोम गिवि्य्ैमध्वयेरसचीधस्य चाऽऽश्रावणमुत्करे तिष्ठतो मा मूपा धलानप्तमतेन दति

१. ग.न.2.2.ठ, प्र्या्रायत्वेन। २७. च. छ. ट. ठ, द. म्या गा पत्ये ष ॥

ररर : सत्यापाढविरचितं श्रौतख्ल् { रद्वितीयप्रमे--

गेऽध्वधुत्कर आसं भो मध्ये होतेलयुक्तम्‌ । त्रयाणामपि पथादराईपलस्योपवेशषनेन याजने वकतुमुपविदय याजयन्तीति च बहुवचने प्रुक्तम्‌ । पत्नी रेति पल्नीप॑याजा- नानितिनामप्रेषानुपारण पर्नोशब्देन सवा देवता गृह्ये देवपतनीपहमवात्‌ | अत एव केवदग्रदणाय देवानां पत्नीरिति वरिष्यति । ध्वनेन स्वरेण त्रयो ये याज्यानुवाक्ये होतूरुपमबरूहौचच्नभेरतु शरौपडिल सपर्य ध्वनेनव नम्यते ॥ त्न होतुरुचैःखर एव ऋमेदविहितत्वात्‌ । अन्ययोरपाशुः यजुररपिदिततवात्‌ । तोः पुनरन्यच्ाऽऽ्ेतभला तेभ्य इति परतिप्रसवातपुनररेव प्रातिस्तनिवारणमनेन क्रियेते । यद्यपि स्ताम्पौतपरप्र्यायनाथीनां बरूहीलाद्विवषडन्तानां नोपाशुता संमा भ्यते तथाऽपि ध्वानेनापि परपरल्यायनं मवेदिति तत्रापि घ्वान. एव । ध्वानो हि खर- व्यज्ञनयेः परथैगनुष्टव्धध्वीन इति ठ्ितत्वत्‌ । एवकरिण प्रमरत्यायनार्थानामपी- सयुक्तम्‌ । अथवा बहूवचनेनैव ॒तदुक्तमेवकरिण पूत्ानरोकेनो पचैःखरेण विकसमो मा भूदिति । वैलानप्त उपारूकैवत्याह । घानेनोपांशुः वेत्यापलम्बः 1 अतराऽऽज्यमेव दरस्प्मनदविशा आज्यमिति बैधायनेोक्तम्‌। महीनां पयोऽपोति निवैषामि देवयज्याया इति मन्नटिद्गात्रवरथतेन निवाचच । यचि पर्वसमै वा एतयन्ञाय गृह्यते यदूधुायापाज्यभिलपि श्रूयते तथाऽपि वेद्यां गृहीतं न पर्ाक्यन्तीति प्रतिवि धामिपरयिगोक्तं गार्हपत्य आज्या्ीन्स्यास्या अज्यनेति । तानि सर्वाणि चतुरयृही- तान्येव यागार्ैतवात्‌ | याञ्यापुरोटुवाक्यावतीषु चतुरवत्तं पञ्चावत्ते नमद्चानामिति पृरिमपितत्वादतरव । यागधरभौ अपि परनीतंयाजषु च याज्या(रोनुवाक्ये इत्युक्तम्‌ 1 तयाऽऽ्तपरतयश्चेते याञ्या्तेषशचेति तथा पुरोतुबाक्यामवदास्यन्नवत्ते बा सरेष्य-

लयमुष्मा तूति त््मनुपतेयभिति वृष्णोमनत्र याजयन्ीतयु्तमू |

वेदं चोपप्रत्य पर्यामन्वारन्धायापृत्तर्थे सोमे यजति दक्षिणाँ स्वष्ारं ताबन्तरेणेतरा यजति । यजतीत्येतदतूयाजेषु व्यारूयतिम्‌ । वेदं॑नेतयुपमृता समुचयार्थ्कारः ॥ स्पष्टमन्यत्‌ । र प्रिभ्ितेऽपरिभ्िते वा देवानां प्रत्नीयेनति । सुञन्तरोक्तनियमन्ुदसायानियम उक्तः । परिधितमावृतं त्यवहितमाहवनीया- कतयेवाऽऽपस्म्बो केः । अन्यथा त्वपरिश्निनम्‌ | देवानां पत्नोरिति पोपण्रेन प्षपत्नी- सेयानेदेवतानिवृततिः । न तृ टिङ्ग्तमवायेन पवातामपि नागधयम्‌ । परनीप्तयाजा इति

१क.ग.च. छ. गष. कज. प्त.म.द,

गम्यते! २ ख. ट, श्वगुषः। >. ख, ट, गन्विधनिष्वौ" \ तेदे"।

न

५परपटलः ] महादेवक्रृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌्‌ 1 २२३

सैयागाणां नामेव पत्नीभिः सममिच्यन्ते ते पत्नीपयाना इति । तन्ति पन्हणानोपटक्षणम्‌ । न चाये नमिकदेशो देवानमिलविकल्वात्‌ । देवानां पलीरिति पुनगरहणादेकैव तच्छन्दवाच्या वहुवचनध्रतिषाा । अपरििंते राकां पुत्रकामो यजेत सिनी. वाटं पशुकामः दुद्र पृष्ठिकामः 1 अप्रिश्ित इति स्तर । एतत्कामो यक्ष्य इति पंकरिते यनमनेनवयुक्तम्‌ । घवयुयैनति महतो काम्याः पुरस्तादेवानां पर्नीभ्यो राका- सिनीवारपावेके समामनन्ति । निल्यतवेवास्मिनकत ते किङ्ृतावपि मवतः । सोमायानन्ूहि, आश्राव्य, अस्तु शरषट्‌ । सोमे यन्‌, वषटकरेण पतद्‌ वषटुङते बेक्तस्पाने जुहोति, सोमाय सोमस्या- हमिति याजमानम्‌ । एवे लदषटरारिषु ज्ञेय याजमाने च। यदा देवानां पलीरर्धि

गृहपतिं चाग्यवधानिन तदा देवानां पत्नीरञ्निहपतिरिति याजमानम्‌ ।

अभि गदपतिषिद्टः सपत्नी प्रलया सङतेन गच्छतां

यज्ञस्य युक्तौ ध्ावभरतामू । सनानानौ विनहताम-

रातीदिवि ज्योतरजरमारभेतांमिति सवेण गाई

पतये संपत्नीयं जुहोति धैर्या समन्वारव्धायाम्‌ । दोतिना चोदितत्वा्सवाहान्तो मच्रः । समन्वारन्यायां यनतीति पूरुं तयागे प्यव तद्ये पुनरमे विधानम्‌ । चुरम्याति्यधिकारस्तु यागार्थं एव । प्तमार्यया उदटप््षो डुवेणव्युक्तम्‌ । गाहैपलग्रहणमाहवनीयप्य पतमार्याप्ा्स्य निदच्र्म्‌ । तेन तिष्ठद्धोमत्वमपि जुल।5ऽहवनीय इतिप्रभवायि निवृत्तम्‌ पत्नीयनामक्तं होमम्‌ । नामान्तरतवाचतृम्पो ऽपिकत्वादयागत्वाच पत्नीधयाजव्यीतीरेक्तत्व, नापि तदङ्ग भरमाणामवालमन्याहैपतया्नविषानाचच । परान्धिकेनेति पल्य्वारम्मस्याष्वु- संस्कारत्वदरिकयाऽन्वारम्भो बः पत्मीकस्य । अनाहम्मुकत्वादिनाऽतंनिहितायामन्ये- नन्वारम्मो भवत्येव यजमानेनाञ्जीषा वा, पत्ीप्काराणमव लोपस्य परिमापितत्वात्‌ | अत एव न पेपत्नीयस्य छोषः । जयोतिर्देकता ।

होतुरङ्कलिप रणी अनक्ल्परमद्क्तवाऽथ पूर॑मितरथा वा ।

{,

१.द्.ज. घन. क. ्तेवाराः। २ ख. च.ठ.ज, शच न. ठ, स्ता स्वदेत । ३ च. ष. ठ. ज. शष. न. ठ. पल्याम। क. ग. च. छ, 2, 2, समाख्याऽपि निकृत्त । सं" ।

राच ।

पक्.ग. च, छट.

२२४ ` सत्याषाठविरितं श्रौतसू्- [ रद्वितीयप्रन्े--

` द्वितीयमदकत्वा तततः प्रयमं विपरीतमितरथा ॥ तरसोऽवघ्राय । प्र होता। अप उपस्पृशति । श्रतसुपस्परनम्‌ । दक्षिणे हुः पाणौ चतुरं आञ्यविन्दूनिडामवयति । व त्विडावदाने, द्तिेनान्वारम्मो मा भूदिति दद्निण इत्यक्तम्‌ | पद्प्रीपः। दक्िणि पाणाविसेमेडापड़निनदुनवयति । उप्यते हता । इरद्वयमपि सृक्तयित्वा सेटौ दस्तविक्च शुरु । देतित्यनयंरयिकृतौ मा मूदिति। इायुपदूयमानापष्वयुरासरीतर; ॥ ११ ॥ पनी चात्वारभन्ते । स्पष्टम्‌ | उपदूतेयं यजमनित्युच्यमान उप्‌ दूता पषुमलसानीति जपति । ठिङ्गालल्येव । भयं पाठो यजुषहौत्रानपतारेण बाददच्य दूपदूतोऽये यनमान इयेष, तदा यजमान एव जपति पूैवत्‌ । दैग्या अध्वर इत्युच्यमाने पूर्ववदध्वयु. रुषहूतः पटामानपतानीति जपति 1 द्विविभेऽपि हते नपयेव परिगणनया यजमान स्यान्वारम्पव्यावृत्तिः । तेनान्वारम्भामावाद्जमानस्य जपोऽपि नाप्तीडामाहिय- माणामिलपि चाऽऽदहियमाणत्वामावात्‌ । इदाऽक्तानिवयेव याजमानं परस्य परिष स्यायंच। उपहूतां परा्नाति हेता । पर्ननतीति तवध्त्ोमी मृदिति हतेवयक्तम्‌ \ |

वैलानतेनोक्तमूि हूप्णोमेव । धि ध उपहूतो यौ पितोप मायौ षह हयतामभिरप्री-

धादाये वचसे जीवात एण्ययिलाभ्ीभ्रः माननानयुप-

ता परथिवी मातोप मां माता पृथि इतामभि- र्रीधादायुषे वर्चै्ते जीवालै एुण्यायेति वा।

१ कग. च. छ. ठ, ठ. दोप ॥

कपन्पण्ठः ] महदिव कृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २२५

च दवावा्नीधर्य वैकस्िकौ | माय तृष्णीं मार्जयते । माप इत्यनुवृत्तेः । होतुहौत्र एष विषिर्ञेयः । इृडान्त५ होयवन्तं वा 1 गारहप्यतर्मपि क्रियमाणं पलीेयाजंपपत्नीयहोमेडामक्षणं तदिदं प्रापद्यत । तदिडान्तमुक्तमेव तदनूय शंग्न्तं वेति त्रिकः । इडान्तमेव कर्मे संतिष्ठते । इडाम- स्षणान्तमिडानमिलर्ः । शंसन्ति विशेषमाह-- शयन्ते वेदततगपपादाय तस्य जु्ामग्रप- ५ ज्ज्याल्छुवे मध्यषुपश्रल्याज्यस्थासयां मूलम्‌ । यादित्यषैः ॥

तस्य कर यः प्रस्तरस्य

तस्य तुणप्य कल्पो यः प्रस्तरस्य प्रसतरतृणस्य्धेः । केषाचिद्यमभिप्रायः--

यदा शौखन्तं तसिनपे कैव प्ति प्रस्तरप्रहरणे पूक्तवकिन स्ाध्यं तते न तस्पो- त्कर्षौऽपि त्वावृत्तिव प्रधानयोः प्रस्तरेदतृणप्रहरणयोः काठमेदात्‌ । न च प्रस्तए- प्रहरणमप्ाङ्ृप्यते तस्य॒स्वतन्नस्य॒तृणप्रहरणं प्रतयनङ्गत्वादङ्गत्वा चच सूक्तवा- कप्याऽदृत्तिरेव न्याय्या । न च शयुत्रा होता प्रतिपद्यते यं परिविमिति विधाना च्छयुवाकस्यापि परिथिप्रहरणे प्रलय त्वादावृत्तिरिति वाच्यम्‌ । सूक्तवाको

~ याज्या प्रस्तर आहुतिरिति श्चतिवलाजञेमिनिना स्ापनमावः सूक्तवाकलेथेव पताधितः। नच शेयुवाकपरियिप्रहरणोः पताध्यप्ाथनमवि श्रुतिरस्ति । शंगुमेव वार्प्यं मागयेयेन स्मधरयतील्यादर्भवादा न प्ताधका अन्या्त्वात्‌ । यदपि शंयोर्वाक इति श्ुतिराृतित्वमहिकविंशत्याहुत्पु तदपि नोक्तमाहुतितवेन प्रमाणमपि तु दरधे पौणेमाति चैक एव शंयुवाक इति तन्रेणाज्ञानीलयत्र्े प्रमाणं यमेडाहुतित्वेन प्रशिगिणिताऽपि नाऽऽहुतिः । ततः शंयुवाक न इष्टैः कतु प्र आराटुपकारक एव । तपमाततस्योत्कै एव न्याय्यः । परिविपरहरणं संखावश्च स्वस्थाने तत्रैव केव सूक्त- वाकरोयुवाकरपपूैकाविति किमक ज्ञेय इति । तदिदं नास्मतपूत्रारूठं, प्रायस्तु शंयुवाक प्रषितेन शंयुवाकेऽनूक्ततृणक्तप्रलरतृणवतप्स्यतीति तावद्वाहंपये । तदुक्त कत्यायनेन रीयन्ते बेदतृणमादाय ॒प्र्तरवदनक्तीतयुक्त्वाऽ्रीदाहानुपरहेति प्रास्य तृणादि पूर्मवच्छंखन्ते सुकशुवं प्रगृहणातीति । एवमप्माकपपरि प्ररस्य येन

कग, च, छ, ट, उ, वेदतृणः । २ ख. 'णमादा" २९

रर सत्या्ाढपिरवितं भ्रोतस्न- [९ दवितीयम

विधिना येगश्ेरलनमेवं तृणस्यापि । तया प्रसरस्य सेबन्थि यतं तद्वदेव प्रहरणेन प्रतिप्तिरिति कात्यायनेन द्वित्‌ । तथाऽऽश्चायनेनापि शयोरेवान्र विकल्प उक्तः प्रहृतमाह-- देक्षिणापराविध्ममवरशवनान्यभ्याघा- य पिष्ठलेपफडीकरणहोम लदोति।

अपरदक्षिणमाङ्त्य॒सुर्यवायनिवारणाय दक्षिणन्निः पथादाप्तोन इष्मस्य सेमरणावरे यानि पूढामरण्यरिषटानि पर्ञातानि निहितानि[तानि] दक्षिणाम भरतिप्य॒िषटटेपफटीकरणनामकौ होमौ जुहोति । अव्ययं पज्ञा दिते सनि। चतुताज्ये फलीकरणानोप्यागनेऽद्ग्धायो इति लुहोति ।

अधेदिक इतिकरणे परतः प्ति यो इत्योकार्य विकस्पेन भ्कृतिमावेऽ्ेऽ दन्धायो इल्यत्र । स्वहितयन्तः । बराह्मणमप्यवमेवाऽऽह । तच्छेषस्तु-अतिरिक्तानि षा इष्पपेवृशचनानि+ अतिरिक्ताः फङीकरणाः, अतिरिक्तमाउयोच्छेपणपिति । श्यस्यातिरिक्तलेनाथंवादो होमप्रधे्ता परज्ञा तु फडीकरणहोम इति । बौधाय- नदिभिरप्यवेवेक्तमू । वैखानकसतु नाव संज्ञया विधत्तेऽपि हु फढीकरणानोप्य घुहोतीयेतावदेवाऽ5ह । तथाऽपि फठीकरणमाधार एवायं चतु्ृहीतं न होमदरभ्य तननावधानिन तस्करो भवति फरीकरणानामतिरिक्त एवातिरिक्तं दधातीति फटीकर- णहोमस्यैव रोषतवात्‌ । दृधमतश्वनानामम्याानं पूरवमावितया स्तुते त्था नानौ- षषे यागे न फठीकरणहोपस्तेषाममावात्‌) न बान्यानुपाद्ाय होम इति वक्तु शक्यम्‌। तिरिक्ततवेन पस्तवाद्वियमानानमिव प्रतिपत्तिः । तेषाममविऽप्यम्यायानमिध्म सेवृशचनानां का्मेव तस्य होमं प्रयनङ्गतवात्‌ । स्यपा पूत्माविलमात्रतवामिवानात्‌। वैशवानयादावनिष्मके कर्मणि तेषाममावेऽमि फरीकरणहोमः । भनोषमे याग आमि- सादौ विद्यमानेध्मषवरृश्वनानामस्यव प्रतिपत्तिः । न चाऽऽज्येन केवडेन होमः | तस्य॒ब्राह्मणेऽप्यविधानात्‌ । फटीकरणहेमोेव प्रसतुलयोक्तमतिरिक्तमाज्योच्छेषण- मिति पैस्कारकत्वमत्रिण ै्तवाज्चपि व्तुमलया न स्याटोस्यमुच्छेपणं प्ताऽपि नरिष्ठादीनां विद्यमानत्वात्‌ | अपरं चतुदीतं एृदीत्वा िषटरेषमोप्योटलले मुसले यच्च शूप आश्िश्ेष दषादि य्कपाले ।

१, इ, द. "दीत अन्ये ।

[1

4प०्प्डः ] महदेव्कुतेदजयन्तीषव्याख्यासमेतम्‌ ए २२५

अवभरषो विशुषः सेयजामि विनवे. देवा इविरिदै जुषन्तां यज्ञे या विपुषः सन्ति बहीरग्नौ ताभ सर्वाः सिष्टा; सुहता ज्रोमीति पिष्टेपैः जुदोक्तिः 1. जुहोतिना घोदितत्वा्स्वाहान्तो मचः 1 जत्र पिषटदेपमिति पुनर्वचनं पूत्रान्तेषुः िष्टङक्षणडेपस्वन्दननिमित्तो होम इतीष्ट न तु नामपि होम इति स्वमते तु तदधोभोऽपीट इति दरीनाभेम्‌ । तयेवान्येषां सू्काराणां संमतम्‌ । वौधायनस्ताव~ दाह सूचि चतुगृहीते गृहीवेवेवे परकृलयान्वाहाैषचने प्प्रायश्ित्ते जुहोतीति ॥; मरद्रानोऽपि-- आज्येनैव पिष्टटेपे जुहतीति । तथेरिवममिप्रायः-- उदू इत्यये मन्त्रो लिङेव विनियुभ्यते तद्वलालियष्टटेपानमिवायै होमो नः रितु लिङ्गन पिष्ट छेषानां ततन तत्र लघ्नानां सछन्दननिमित्तो दोम इति पज्ञाऽपि शाखान्तरीयोपनेति | आचार्यस्तु न तसप्तिपेभति । यन्नमित्तिकदोमत्वमाज्यहोमस्य पिं तु परतिच्े होमोऽपि पुयेन काय॑ एव । जत एव नतु्हत अञ्यि फटीकरणनोप्यत्यु- क्तम्‌ । जत्र तु चलुर्मृदीतं सृशतेति तावदेव प्राघान्येनोक्तम्‌ ।, पिष्ठेषानेप्येले- तदपि पूर्निरक्षमुक्तमत उभयोरपि प्राधन्यैव होमद्न्यतव न तु पूर्ववत्‌ । यथा, क्रियते फीकरणहोभः भ्रतिषत्य्ोऽथे पुनः प्रतिपत्त्योऽपि प्रायच्ितताश्च चथा क्षमो विभदनिमित्तक इति । तेम गृदीतटेपाभविऽपि होम आज्येनैव पोऽपरि पिष्टे. पनिमिनतस्तथात्तक इति पज्ञाभवृत्तिमरे)तदेवाऽऽचायै्येष्ट यदयं पिष्टटेपफलीकर्‌+ णम जुहोतीत्युकत्वा फठीकरणाञ्नुहोतीति न वदति पेक्तयेव तेषां होम्धतप्रतति- स्तथा पि्टठेपेषु प्राहिकषत्त्रापि. न ॒वदैतिष्टटेभ जुहोतीति पुनरेव वदति च ॥ तस्मात धृन्ञया भातिः, तस्यास्तत्र तत्रावशिष्टकसेपनिमित्ततवात्‌ । ततस्तु ग्रही- तानामहोमः स्यात्त मा पूरिति पुनर्वचनं प्रषु तेषामपि होम इति मावः ॥ चराय पिष्टानामग्रहगे होमे मन्नेगे्ट एव दृषदि यत्कपाठ इति पदद्वयोपेनति. वम्‌ । पिष्टेये पूर्मेके समामनन्ति वेदोऽसि वित्तिरसीति बेद्* होता पल्य मयच्छति । सेयमिति मन्नान्तः। वेदोऽसि वेदसे त्वा वेदो मे बिन्देतिवा। पदानि मरो वैकल्पिकः । धृतवन्तं कुलायिनमिति त< सोपस्ये कृत्वा 1

१. &.ज,घ्,ज,ढ, "होमि स्वाहेति । ख. च. छ.ट.ठ.सोमे। रक.ख.ग. च. छट, ठ. भू वे

रर सत्यापाढ विरचितं श्रौतचूजं- [२ द्वितीयन्ने--

वाजिनमिलयन्तः । याजमानपप्यनेन। सा प्रतीतं वेदम्‌ 1 अस्यते ।

ननिन म्र पेवध्यते ठिङ्गनुगुणत्वामावादमर मच्वरिधाना्च । अत्र वैकद्िकं वक्तु परतिजञामाघ्ं क्रियते मच्रस्तु तयेपस्थस्थापने । उपल्णोऽङ्कः । अयं शाला- न्तरोयो विधिभैत्पल्यै वेदस्य दानं स्वशालीयमाह्‌ ।

होताऽस्यति।

होताऽस्यतीदयेकेपाममिममाकृष्यते प्रयच्छति वाऽस्यति वेलर्थः । उपस्थ एव तथाऽऽप्लम्बे दशनात्‌ | अस्यति सपति, तत्र वेदोऽपीति परतवन्तमिति च द्वाम्या- म्यति तयेवाऽऽपस्तम्बेनोक्तम्‌ । परदानामावे वोपप्ये करणमपि पतन्या नास्ति |

वरिरवस्यतीलेकेषाप्‌ ।

सक्न्म्रः। द्वि्ूष्णी, होताऽस्यतीेकेपामिलयपि बन्धः । अवस्यल्यवपतानं प्राष-

येति । पालन्तरमेतदस्यतेः प्रकाशात्‌ । अवसानं स्थापन ततपूमः पुन्हीचेव नान्यया ॥ निद्िषन्ते निररातिं हदेति वेदं पनी निरस्यते ।

यदि गृहीत्वोपस्ये छृतो यदि ब्धे होत्रैवाप्तो यदि त्रिरवपितोवातदा गृहीला गृहीत्वा मेन्नेण मिर्यते परास्तं परास्तं प्रति निरस्यतील्यपन्तमबेक्तेः । निर्‌ स्यत इत्यात्मनेपदनिद यैनाऽऽत्मगामिता निरप्तनान्तक्रियाजन्यफटप्येक्ता । तेम परतिपत वेदादानादीति गम्यते । मन्ध च घृतवन्तमिलाचाशीक्षणे स्पष्टमेव । निष्िन्तमिल्पि प्रतिकूटानिरभनमिष्टेमेति पुरुषभलवादत्रततिः। आदाननिरप्नयो पृतनीपेसकारत्वात्‌ । वेदोऽपीति योऽष्व्ुभव्ः पोऽप्याीरिव । प्ाऽपि यजमान गामिनीति स्यायनिश्चयः । ब्राह्मणमपि प्रनापतेवी एतानि इपश्रूणीलादरं फकगेवा55- हातोऽनेकातां कायम्‌ ।

इमं विष्यामीति योक्त्रपाशं विष्ये

आत्मनेषदेन पमी कौ, आशीरन्रत्वोदव । ए१ च ब्राह्मणं विरुध्यते-पो वा अयथदेवते यज्ञुपचरत्या देवतास्यो वृश्चयते पापीयान्भवति यो यथदिवते न देवताम्य आदरश्चयते वप्तीयान्मवति वारुणो वै पाशः, इमं विष्यामि वरुणस्य पच~ मित्याह वरणपाशदिमेनां मु्पीति । सैर पूनिदैशास्कीत्वमध्वरयेरनामिति करना कर्मत्वेन निष्टा परली । तस्मान्न विमोकः प्रलीक्कः । विष्यामीति परस्मैपदाच । इदमेव मनति कृत्तं पैसानतेन-इमं विष्यामीति प वाचयतीति | ततस्तु स्योने मे प्रह पल्या करोमीत्याहाऽऽत्मनश्च यजमानप्य चानले संत्वयेति मखवत्तपाऽऽत्मन दवि फलदेशोऽपि युज्यते । तथा बचाऽऽध्व्यवतज्ञा न

ष

कपन्पट्डः ] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्या समेतम्‌ । २२९

जधिता पूरं च । त्राधिके प्रवे नतु तद्धानिरधिकप्वेशोऽङ्गीङृत एव बहूवन~ नेम यज्ञं व्यार्यास्याम इत्येतेन । पूर्वं पश्च होतुरधिकारे प्ति पत्नीति पदे नानुवतेतेलयाशङ्कां निरतिु मनने परसपदपरयोगेऽपि विधाबामनेषदर दशितम्‌ । तस्याः सयेकत्रऽङ्ञलौ पूर्णपात्रमानयति । योक्तपरहितेऽज्ञओ पर्या उदकेन पृं पालं पूर्णमा निनयति रेचयति | अ्राऽऽध्वथैवमिलेव गम्येते । जज्ञट पूषातमानयतीति नात्र होतुदशोऽसति । समेऽपि पूं पत्त्युङष्टमव तेन होतेति पिप्रकृष्ममे होतु्दणं च करिष्यति । त्मादाघवयेवमिति माप्यकारो मन्यते । हो(हौ)तरे -च स्वयै न होतुरुक्तवाप्तस्मा- दप्यध्वर्थरेव । इयमन्न व्यवस्था नाहूृच्ये सूम दोतुमिनयनतरिषाने तेनैव कार्थमन्येन यादुेण दौप्रेऽ्वयुणेवेति । समायुषेलयानीयमाने जपति । जानीयमन पूपा | अच्र जपतीति पूर्व प्ङृतस्याधवर्योः करटृले प्रततऽपि सनि विग्य बटीयसत्वानमच्रलिकञात्पतनी गम्यते । अच्च पत्मील्नुृत्तावपि तत्तत तस्या उत्तपते निदेशो ज्ञापयति नियमार्थं तेति दवेत । ततस्तु पूते योतवे पिप्ये जपतील्नयोः प्या: केऽपि निनयनकर्ुरनिटस्य मच्वाचकतवेन भयोजककत्मपरस्याः प्रयोज्यक्रैवमिति पूं व्याल्पात एवार्ो ज्ञापितः सूत्र. हृताऽपीति पूत्ानतरादृदक्ृतोऽस्माभिः । ममेति मच्रान्तः । तत्सा निनीय सुखे विष्य यमर्थं गच्छति । सा पत्नी स्ताज्ञर्गतमुदकं भूमो निनीयाऽररेण इसतेन दक्षिणेनैव तस्यैवानादेशे साधनत्वात्‌ । मुलमार्भनं पत्नीप्कारतवा्मतिपत्याकतते । अज्ञरौ निनयनमपि तयेव मच्रलिन्गिनाऽऽशीःप्रतिपादनान्मुलमार्जनमपि स्पष्टः स्वतेस्कारो वाक्यशेषाच मुषं विगटेऽवशधसैव रूपं छृतोतिषठतीति । यथां गच्छति व्रह्मणे योऽर्थो वाक्यश उक्ल प्रामोतीलरथः। अवृभस्येव रं कृत्वोततष्ठतीति वाक्येषः । तदुक्तं बौधायनेन-अवग्षसमैव रूपं कृत्वोत्तिष्ठतीति बाह्मणमिति । अव्धथस्येलेतव्यार्याने- नोक्तं मुल वषज्योत्थाय पुष्टिमती पशुमती यथा्मं गच्छतीति वैलानतेन । मुस विजयो तिष्ठति पुष्टिमती पञचमती प्रजावती गृहमेषरिनी मूयाप्तमितील्याप्म्बेन । त एतेऽर्षी नानाशाखावाकंयशेपदिवावगम्यन्ते । घृतवन्तं कुलायिनमिति वेद्‌५ दोता स्तृण- ` श्नेति गाहेपत्यात्संततपाहवनी यात्‌ ॥ १२ ॥ १क्र.ग. ध. छ.ट.ठ.ण.नेचयः।

२३० सत्यापाढविरवितं भौतसून्र- [ रद्विीयपरभे--

वाजिनमिलन्तः । वेदस्याभ्र कमदशनाद्वदकदशं सेततिपर्याि स्तृणीति वेदक रोऽयं द्वितीयानिदशाततोऽप्यदष्टाथे एव । दस्याद नानमनन फठलवाचच । गाहप ल्याद्व्पलयमारुभ्येति स्थन्छोपे पञ्चमो । माहवनीयादश्नाऽऽद्पूरवत्वं ज्ञेयम्‌ । कियन्ति वेदवृणानि स्तृणनप्र्ारयन्पततमविच्छिन्नमिस्ैः । राजिरूपेव । जर हौनस्याऽऽध्वयैने प्रप्ङ्गन बाह्मण विधानात्तत्पाठानुप्रारण स्वेनापि व्पाख्यातं तवत्प- सिलच्य होतृपूत्र व्याख्यास्यते । तसाद न॒ बाहच्येन हैत्रेण विक्स्पते कित्‌ याज्ये हौज एव निवेशो बाहुच्य उक्तं तु तेननुने अहमेव । वेदेन रोता करोतीति स्ैवोक्तत्वत्‌ | ययेतमध्वयुरेल । मध्वयुप्रहणं होतृम्याृत्ययैम्‌ जुहां द्विृदीता-- या सरस्वती यशोभगीना तस्यै ते साहा या सरस्वतीं वेशमभगीन। तस ते स्वाहेति सारस्वतौ होमौ इत्वा । परस्वती देवता ययोस्तौ यथानामा जुहाऽऽहवनीय इति । अते एवाॐ उयाधौचुवाया शृतुक्तमेव । यदयप्येतद्‌।दि दरविहोमा एव तथाऽपि दशपूर्णमा्त- तेरास्तगेतानामनियमो दर्िहोमघर्माणामिति ज्ञापयति । अत्रैव द्विरित्याह परा्ेवः तेनेतरधगपरिपंस्येति उत्तरतउपचारो विहार इति ्तामान्यमेव { इन्द्रोऽपानस्य केष मनसो वेशा- सुर सुमनः सनातान्खाहा । जुहोतीति शेषः । ऋषभं वानिने वयं एरभेमापं यजामहे । स नो दोहतार सवीय रायस्पोष सह्िणं प्राणाय सुराधते पू्णै- मासाय स्राहेति पौभमास्याम्‌ । अमावास्या सुभगा शुोवा पेतुर भूय आप्यायमाना । सा नो दोहा सूबे रायस्पोपसहस्तिणमपानाय सुराधसेऽमावास्यायै स्वादेलमावास्याया« छुवेण पर॑वेणौ होमौ लुहोति । जुहाहवनीययोः पेवन्धेन प्रवृत्तानां द््िहोमधर्माणां निवर्त; चुषेगेलनेन ¢ पर्वणो पर्वणोरेषैकेकस्य समुदायस्य पौणेमास्यारुयस्यामावास्यार्यस्य च कर्म. णोऽ्गमूतौ यपा - पौमाीपमुदायस्य वैमृधः । समाम्य निविष्टौ प्रमुदायो तयो क्रियमाणत्वातताङ्गदशपृणेमाप्तयोः परवण्येव = विधानादविरेषपेजञाविधानकेकपर्व-

१क्‌,च, ट, 2, गहे ।

दपशपटटः ] महादेवकृतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ । ५3

< कर्वन्यतमुदायाज्गतवरूयापनाभे तेन न विङतिषु प्रातिः । पुदायरूपाया किकृतेर- भावादिति भावः| प्ताचित न्यायव्द्धिः ।

पुरस्ताच्छिषटछृत पके समामनन्ति । पमौ निकसपेते कभविरेषेण ।

दशातेतनुतरो यङ्ग यञ्घियास्ताः प्रीणातु यजमानो घतेन । नारिष्टयोः परक्िपपीडमानो देवानां द्येऽपि यजमानोऽ- मृतोऽभरत्‌ । ये बां देवा अकरपयश्ररजो भाग शतक्रतू । एतद तेन भीणानि तेन दरप्वतमः हौ । अहं देवाना सुङृतामस्मि रोके ममेदमिष्टं न मिधुर्मवाति। अह नारि छाबदुयजामि दविद्रान्यदाभ्पामिन्द्रो अदघाद्धागयेयम्‌ । अद्एरखद्ववत देव॒ सोमासिमन्पक्ते मरतो मृदता नः । मानो बिददभिभामो अश्षस्तिमी नो विददनना देप्याया । बरह्म प्रतिष्ठा.मनसो व्रह्म वाचो चह यक्ञानार हविपामाञ्यस्य । अतिरिक्तं क्णो यच्च हीने ज्ञः पश्ीणि मतिरत्रेति कट्पयन्खाहाकृताहुरिरेतु देवान्‌ । सते मनसा पनः प्राणि प्राणे द्धामितेस भ्याने समपानं दधामि ते। परिग्रू् यजमानोऽमृतोऽभृच्छं ज एषि द्विपदे इ चतुष्पदे स्वाहेति नारिष्टाञ्जहोति॥ १२॥ पट्गृहीत्वा नारिठेन्तकान्होमानुहोति । नुरोतिषोदितत्वात्लाहाकररेण जुहो" तीति परिभाषणात्माचीनषु पचसि स्वाहान्तेन होमः । पठे तु पठेनैवोक्तः स्वाह।- कारो देवतभवृतिनिपित्तः शब्दस्तत्र त्रिष्वेव मन्नेषु नारिष्टिङ्गताऽन्येषु नानाछिङ्ग तथाऽपि पूरत्रयत्तहचरिताः पर्वे नारिष्ठा एव । केचिद्ापि नारिष्विशेषणं देवो ममरतां त्रह्मयज्ञव।खनःश्राणव्यानानामिच्छन्ति । अन्ते स्वाहाकरेऽपि नरिष्टानिति सहुवचनात्‌ । यत्र मच्रगणेन कर्म चोद्यते प्रतिमन्न त्र जुहुयादिति वकमणा भरतिमन्नं होमः।

३

इति सल्यापादिरण्यकेशषसूनन्यारूयायां महादेबदतायां # .भयोगनैनयन्त्यं दवितीयमनने पञ्चमः पटकः ॥ ९ ॥

२९२ सत्यापाढविरचितं श्रौतसूतरं- [२ द्वितीयप्भ्े--

अथ द्वितीयप्रश्ने पष्टः पट्टः ।

अषटिशदर(ते गृहा --

इष्टेभ्यः स्वाहा वषडनिष्टेभ्यः स्वाहा मेषे दुरिषटयै स्वाहा निष्ठ स्वादा नित्ये सादा दौरा ,साहा दैवी. भ्यस्तनूभ्पः स्राहर्षये स्वाहा समृद्धयै स्वाहा 1 एते छाहन्ता नव मन्राः शाखान्तरीयाः । तत्र नि्तिनिष्ृयोरुदक- स्प सै अयाशा्नऽस्यनमिरस्ती सलमिखमया अति। अयस्ता मनसा धृतोऽयस। हव्यमृदिपेऽया नो हि भेषज खदेर पर वरुण त्रा याभित्वे नो अप्र ~ सस्वंनो अपरे खपे अयाऽपि प्रजापते भूरयः सुवरिति व्याहूतिभिञहोलेककशः समस्ताभि् । अयं जैस्वाहकारान्तो यत्पाकतेति चरमश सखाहान्तो पठितौ 1 इष्टादिघष्टा न देवता दशमेऽया अभिः । इमं मे वरुणेति मनर ऋषरुणो देवता, तत्वा यामीत्यपि तथैव । त्वंन श््नेप्त त्वै नो अन्न इति द्वे, अभ्नीवरणौ देव्ता | त्वमनने जथ।ऽपी- ल्यभिः। प्रजापते न त्वदिति प्रजापतिः। एते षणच््रः प्रतीकोपत्ताः। तस्यां शाखाया मन्यत्र पठितानामत्रापि पठप्द्ैनायमेव प्रतीकेन पिताः । तेव पूत्ङृता शाता न्तरीयपाठ एव द्रत { तत्राऽऽदयन्तमच्योः स्वाहापाट एव मध्येऽनुषन्नाथः । यया प्तापाङ्ऋतथमिलयायन्तयोः प इदमिति पठ्यते । मूरादि परित्वा सेदेहनिवृत्यमे- फैकशः समस्ताभिश्वेयक्तं ततर व्याहतिभिरिलत्र वदुवचनात्मयेकं मन्ता घिदधैक- मच्ाणि कर्माणीति परिमाप्या तथाऽपि प्मस्तायां व्यस्तता न ठभ्यतेति द्वषमु- क्तम्‌ । अग्ादरिवतताः | आश्रावितमलाश्रावितं वपदतमलनूक्तं च य्ने। अतिरिक्तं कमणो यत्च हीने यङ्ग; प्रवणि ध मतिरत्रेति करपयन्स्वादाछृतादुतिरेतु देवान्‌ । यज्ञो देवाः | अनाज्ञातं यदाज्ञातं यक्गस्य क्रियते भियु। अपरे तदस्य करपय त्व५ हि बेत्य_यथातथ९ स्वादाकृताहुतिरतु देवान्‌ । ४१ # इदं पदमसबदधम्‌ । ` १क. ख, ग.ट, ट, ण. "शचलवारिंशः ।

६प०पट्ढः ] महादेवछरतेवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २९द्‌

जर्मिर्ैवाः | अतिरिक्तं म्युने जुहोमि न्युनमतिरिक्ते जुदोमि । सम९ समे जुरोमि खाहाह्ृताहुदिरेतु देवान्‌ । देवाः ॥ यद्कषै यन्नाकर्म यदत्यगाम यजनाल्यगाम यदलरी रिचाम यन्नात्यरीरिचाम । तं विष्णो यज्ञे यज्ञं मतिष्ठाप्य स्वाहाटृताहुषिरेतु देवान्‌ 1 विष्ुदेवाः । यलममत्तान्तरगाम किंचिदस्मन्यजञे मचतः कर्मतो वा। अनयाऽऽहुल्या तच्छमयामि सर्व॑ टप्यन्तु देषा हमिपो तस्य स्वरादाकृताहुतिरेतु देवान्‌ 1 देवाः।

बरह्म प्रतिष्ठा मनस इदेषा । चदायजञौ देवाः | ऋगन्यत्र पठिता ब्रा । तस्यां शालायामन्यतर पाठदिव- मुक्तम्‌ । तते म आपस्तदुतायते पुनः स्वादिष्ट तिर्चथाय शस्यते । अयर समुद्र उत विश्वभेषजः स्वाहा छृतस्य सुदप्ण॒त्चैवः । ऋमवः। न इद्रयं तमसस््युदु लं चित्रम्‌ । ` इत्यपि प्रतीकेन द्र सू द्वयोः 1 यद्रो देवा अतिपादयानि वाचा चित्मयतं देवहेडनम्‌ । अरायो अस्मा अभि- दुच्छनायतेऽन्यत्रासमन्परतस्ते निधेतन । देवा मरतः । यत इन्दर भयाद ततौ नो अभयं कृधि 1 मव्‌ ज्छग्थि तव तन्न ऊतये विद्विषो विमृधो नहि । मघवनिन्द्रः। 6 स्तस्तिदा विशषरपािदैबहा विभो वशी 1 हषः एर एह नः स्वस्तिदा अभय॑करः 1 दषदेन्ः । ३०

२२४ सत्याषाढविरवितं श्रौतसूं- { रद्ितीयप्रभ--

आगिगीमि्ैदतो न उनपाप्यायय हरिवो वर्धमानः । यदा स्तोठ्भ्पो पदि गोत्रा रजासि भूदिष्ठमाजो अधतेस्याप। इरिवानिन््रः। अवते हेड उदुत्तमम्‌ । दे प्रतीकेन पू द्वयोः । गुरुषसंमितो यञो यज्ञः पुरुषसंमितः । अग्रे तदस्य कटपय सख हि बेस्य ययातयः्‌ स्वाहाङृताहुतिरेतु देवान्‌ । अप्धिैवाः । यत्पाकत्रा मनसा दीनदनक्ञा न यज्ञस्य मन्वते मत्तीसः । अमिट द्धोता कतुनिद्विनानन्यनिष्ठो देवा ऋतुशो यजाति । अदाः । स्वाहेति डहाऽऽहवनीयेऽध्वदुः ।। १४ ॥ सर्षमायधित्तानि होति । सर्वभरायशचित्ज्ञकान्होमान्‌ । अय वा पपरायश्ि्तानि विच्छिनैवानरपाणि होमकर्मणि जहति । अत्र प्रिमापप्रा्तानामनुवादोऽन्यपरिमापितदा्वहोमधर्म- निृसर्थम्‌ । तया दि आपरलम्बेन जु सवेण वा सर्प्रायश्ितानि जुरोतीत्युक्तम्‌ । ततिवृत्यर् जुहेति जुदैव । आहवनीयगरहणमन्यरपरिपंल्याथम्‌ । अध्वुग्रहणं

.#

जहमनिद्यर्थम्‌ । आश्वजयनेन भ्ायरितषु चेतीति चोचमनि ब्रह्माणं प्रतीयादि- , सयुक्तमू । रु्वाहवनीयाध्र्युन्यतिरिक्तानां साधनानां दविहोमतेन प्राप्तानां प्रायि". ` `

तेषु निदृत्तिः । केषा, प्मिदाधानमप्रेणाऽऽहवनीयं दक्षिणतोऽतिक्रमणं तिषठ्निति च ` निवीते । जत्र स्वशासायां पठितानि सपरायशचित्तानि वैकसिपकान्धेतेयानि 1 तानि तु तरह प्रतित्ययमाच्छद्धकेऽनुवाकः । वैलानपेनातौ पर्रायश्ि्तसेन गृहीतः । आहवनीये गत्ता चुहा सुवेण वा ब्रह्म प्रतिषठलेषोऽनुवाको यदकमेत्या्ु क्लोक्तं स््प्रायश्चित्ताहुवीर्जुहोतीति । तस्मादुवाक एष स्भरायश्चिततारथोऽन्यथा न विनियोगः स्यात्‌ | धरुवामाप्याय्प 1 चतर्हीतस्य पञ्चगृीतस्य पट्गृहीतस्य वा न व्ययोऽस्ति तथाऽपि वेचनादाप्या-

यने प्मि्टयनुर्म्‌ ।

देषा गाहुविद्‌ इदन्वचूसितषठन्धुम-

याऽऽह्ननीये जीगि सगिषटयजपि जुहोति ।

र

य

६१० पटलः } महादेव्ृतवैजयन्तीग्याख्यासमेतम्‌ । २२५

दुषिहोमलवन प्राप्तानां घमीणां निदृत्िर्विशेषणैः क्रियते । वाति घाः स्विति मचान्तः। ऊर्रहणमा मैवा तिष्ठन्यया वको न भवेत्‌ । स्य्टमन्यत्‌। समिष्टयनुनीम- कानि होमकमाणि जुहोति }. अत्र म्रगणेन करम, चोदते यत्पत्रं तत्र॒ सुह्या दिति परिमापितव्वानाच्रतयेणाऽऽदुतित्रयं प्रातं तथैकः मश्विमरेन मष्रनिनापि दशितम्‌, । त्था च त्रिते प्रापेऽपि + तयाऽपि पुनर्वचनं पत(नत्प)कढ् मचस्याऽवृस्या चीणि जुहोति ।. कुतः, वात एव यज्ञपरतषठादशैनादवते भाः स्वाहे- स्यन्तस्यैकमन्रताऽवगम्यते तस्मादृततिरिसयेतैरनभिषानाक्र । मध्यमे स्वाहाकरे बर्हि. रनुमहरतीत्यविशेषेण विःवाहाकारता मनरेऽनते च । तेयेवाऽऽपलम्बेन सर्वेः मचरेण सकृदेव होमो परिहितोऽपो वति धाः स्वेत्यक एव॒ मचः । ब्राह्मणमपि, बति, घा इलन्तमेव मन्न स प्रतिपादयति -- वाताद्वा अघ्यं भुङ्के । देव, गातु- विदो गातुं विच्वा गाहुमितेलाह्‌ ।. यत एव यतते प्रयुङ्क्ते । तदेन प्रतिष्ठापयति * इति । वति धा इलय्ते खदु वातपदं प्रयुज्यते ॥ तस्माज्नैकपते विभक्ते मन्त्रः | एवं दविव्षेऽपि ज्ञेयम्‌, । नु तथाऽपि कथमादृत्तिनिदृत्िरिति चेत्‌. 1 उत्तरपूनादिति मैः पततं विमां बा [इति] |

एकं द्वे त्रीणि. वा सेर्ेतम्‌ ।

सततं देवा गातुविद इति मच्रारमभेण सहाऽऽन्यपास्पा प्॑ततया खाहाका-

रपरयन्तमेकमेव जुहोति । दे वा प्रीणि वा तथैव ।. विग्राहंवा।

सूनं माभूदिति मददवानेक्तपमहाय तत्रैव विकरः । ्नीणि मशनवि अरहेण प्रतिवाहकारं वण्येव जुहुयात्‌ । यदि विगराहमिति पाराविच्छदेन वेति व्यार्ययेत तद।ऽत्रयेन ब्रीणीस्यनेनर्थस्य वैकस्मिकष्य तिद्ध पूर्वतरे तु ब्रीणीय- नर्थकम्‌ । अयन्निव तिप सवाहाकरिषविति व्यारपयेत तद। लकं दव इयनयोरनन्वः स्यात्‌। तत्मालृ्ूेगव सबन्धः । तरीणीलनेनै मध्ये ॥ पतति पेते ्वादाकारषीि यत्र ततपरततं विग्राहं वाऽ पे प्ातदृततिवि्रहणे च स्वामाविकमनृज्ञातम्‌ । यतत श्रोणीति न कियत तैकं द्वे इेतामपां परपृततनियमः प्यते तन्मा मृश्रीणीलयने- शरव पेवध्यतामित्येवम्थपुनरहणम्‌ । नतु, 7६ प्रथमं त्रीणीति सूं माऽस्विति चेच्‌। न तदा देकमितयादित्रभण पवध्येत पुन्यहणपाम्य्तं

द्वेष्यस्य न्यश्चं विच्छिनत्ति वा ।

+ तथाऽपीत्यधिक्म्‌ । द ्लच्त र मस उम. कक । ए गम. सतं मावा । च ॥ ५७. ग. @.2,2. ण, पूवसू । ६ ण. ते स्वा । ७ ग, 'हावतिवि' । ८ प, च ठ श्वम्‌ 1 दे ।

रद्द सत्यापाठविरवितं श्रोतसूले- { रदितीयपर्ने--

न्यश्चमिति पुग होममिति विदोष्यं त्यम्‌ । उचप्रेश आहुतिमारम्य नीचया समातिः । विच्छेद आहुतिमधय तद्ेष्यस्य मवे यजमानस्मेल्ैः | यं कापयेत प्रमायुकः स्यादिति जिद्मस्तिषञ्जुहपात्‌ । ये यजमाने प्रमायुकं मरणवमाणमननापि पवत्तथा न जुहुयादित्य्ैः। गिदयो वक्रः । मध्यमे स्वाहाकार र्वाहिरतुपरदरति 1 एकं थदा तदाऽपि मध्यमे दवे यदा तदा प्रथममच्रवृततौ मध्यमे. स्वाहाकरि, एवं शीण्यन्न प्रथमृत्तयेवेति ज्ञेयम्‌ । बहिरिति जालयभिप्रायेण सर, व्यक््यमिपायेगेकैव दभैनाडिकि। । ववुषटिवा। मुषटिमात्रम्‌ ॥ हते बाऽनुप्रहरति । अन्तम स्ाहाकेरे हुतऽनुषरदरति-- हूय बाऽभिजदपाद्‌ । प्रथमे प्रह पश्चा्यापेस्ये जुहुयादभि उपरि । यदि यनपानः मवसेत्मजापतेत्िमान्नाम रोक इति धरेवायां यजमानभागमवधाय सह समिष्ञ्लषा लहुयात्‌। यजमनिनेत्यन्तः । अवधान एव मनो लिङ्गात्‌ । होमो हि पमिषटयनुरमन्नेण मन्न यस्य युगपदेमवाच् । वातायेदम्‌ । अग्चेऽदव्यायो इति याजमानम्‌ 1 दिवः खी इति च । न बहमन पेनध्यतेऽतुप्रहरणेन परतिपततिमातरे मवति । अभिसतृणीदि परिधेहि वेदिं जामि मा दिष्सीरुया शयाना । होतृषदना हरिताः सुवर्णा निष्का दुमे यजमानस्य व्रध् इति दोतृषदनैवेदिमभिसतृणाति । होतुरापनदैीिं उदयति । प्राघान्यानच्रे प्रतिपादितानाुपयुक्तवादर्माणां वेदश ्वितीयानिदेशाचोमयोः परस्परेण स्कारः । पोषाय ब इलय्रेणाऽऽहवनीयं प्रणीताः प्याह यो योऽयौतीस्घ बो विसुश्वस्विलन्तवेदि विगुचति । प्रणीताः । स्पष्टमन्यत्‌ । पदति सन्मे मूया इत्यादि याजमानं ष्याजपान्तम्‌ । जल्ला च स्वमागं प्रास्याऽऽचन्य पतमिषमाघाय यथेतं गच्छति ।

# बाहनुप्ताति च. सं पुसतमे नास्ति ।

१ क, द. कारहुतितुर ।

६प०पटटः ] महादेवकृतवैनयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २३७

य देवा मलुष्येषूपवेषपधारयन्‌ । ये अस्मद्पचेतसस्तानस्प- भ्यमिहा कुर 1 उपवेषोष विद्ध नः मनां पृष्टििथो धनम्‌ । द्विपदो नश्चतुष्पदो छवाननपगान्कुविलयुपवेषमादाय । द्वाम्यामादानम्‌ } योपवेषे छुक्साऽपुम्च्छतु यं दविप्म इत्युत्करे निखनेनिरस्येदा । खात्वा स्यापयेस्यजेदवा । निरपु तुद ओकसः सपत्नो यः पृतन्यति । निवाध्येन विषे एणं पराशरीत्‌ । इदि तिः परावत इटि पश्चजना९ अति । इदि तिस्लोऽत्तिरोचना याचत्सू्ो ~. असदिवि । परमां स्वा परावतमिन्द्रो नयतु वहा । यततो न पुनरायति ज्षचतीभ्यः समाभ्यः । इतोऽसा- ववधिष्मापिति च दवेष्टि तस्य वधं मनसा ध्यायलयव- स॒षटः परापत शारो ब्रह्मस शित इति वाऽप उपस्पृहष । नित्य एव कस्पोऽभिचरननिलनमिधानात्‌ । अतौ पापमेति नाम प्रथम द्वेष्यस्य वा । यद्यस्ति तथाऽमुमच् द्वितीयान्तं पाप्मने दवप्यस्य वा मच्राने ध्यायेत्‌ । केवि- ध्यानमाभिचारे विपेयमापस्नने द्ैनादित्याच्षते । कस्त्वा युनक्ति स त्वा विुचत्विति यज्ञं विगुश्चति । --ड तस्य व्यार्वानभेवाऽऽह-- । सर्मपटुवीक्षते । सर्व विहाररूपं यज्ञमनुवीक्षते । अयमेव विमोक इलः । यानि षम कपाानीति कपालानि । विमु्ामिति मन््रानतः । पूरे च विमोकः कपाटानाम्‌ । इति पंतिषठे दप्णमापतौ । सशस्थतायां पौणमास्यामू ॥ १५ ॥ पौेमाप्ीयाि वरा्मणतर्पणान्ते प्ति । 5 वैमृधस्य तन्नं भकमयति 1 पौणेमापीतमुदायस्या्ं वैमृध न तु प्रयेकरा्घता तेन पिछ्ठतौ सुदायधर्मानति- देशात विकथा वेमृषप्येति मावः । न्यायविद्धिः प्रपश्चितमेवं वमू; क्ण इर वैमृभो देवता स्प क्णो वैमृध देवता 1 साऽस्य देवतेति तद्धितान्तलान्नाम-

२३८ सत्यापाठदिरचितं श्रौतसल॑- = [ रद्वितीयपरभे-

मेयमेदेन वा देवताहैविषोविशंटदेवतोक्करेषु (ट) रुेनेव व्यपदेशः न विशिष्टेन तद्धितातुतपत्तेििशत्मलेकं विभक्तौ विन्द्रो वैमृण इति देकताद्वयेन कर्मदवयमापचेत, कर्मधारयात्मतययोत्पततिन मवति । विशिष्टेवतोमु विशेष्यं पर्वं निरस्यते विशेषण- मन्तरं तेन कमेण समाति त्काषुता । विशेषण पमिति पाणिनिसमृतेः । विशेषणस्य ूरवमावित्वे वैन इति प्रातिपदिकं देवतान्तरवाचकं स्यादेवतामिषाने कमस्य विवक्ितत्वाच्छ्देन देवतासमवायात्‌ । तदुक्तं वातिकावर्विः-- “ शब्देन देवतायागे समवैति न रूपतः ' इति ।

खत एवाशचीनद्ाविन्रामी वेति देधुतामदेन विकृतौ विकड्पयन्ति । तस्मात प्तमाप्त- विशिष्ेवता्रातिपदिकयोगणतव व्यवहारो वधानरमित्यादौ नापि तद्धितन हा ५- सेवन्धो विष्णवे क्िभिविष्टायाडये चैशवानरायेनद्ाय वैमृषयित्यादि दधते । प्रकृते तु मृषः पू्मातिऽलनिर्वापयो मवति । तेन पूमाप्ः तेन॒ इति नायमुतपतिविभि कितु शाज्ञान्तरपापस्याुवादः । मर्थवादेन सेन्धतवपाद्नाय विधं दुीयिष्यति ।, भ्ङतेऽतुवादम्रिण प्रततिन गुणनान्ना व्यवहरति सूत्रकृत्‌ । तच साङ्गं॑क प्रकम~ यति स्वां गन्‌ परूर्वकोऽकर्मैको वा पराडुमावाथः । तसमद्धितुमति णिच्‌ । परादुमी- मयतील्थः |

तसयै्ामेन कपो व्याख्यातः ।

कस्य विधानमनुषठानम्‌ । व्याख्यातो दशितः । कर्थ, तव्ाऽदैनदाभ्नेन। नोपदेशे-

नापि त्वतिदेरोन । रे्राञेन दाशषकेन कर्मणा स्मानानुष्ठान इयर्थः । वक्ष्य प्रति"

वित

विक्ृतिमावं तत्र परतिदैकौकदेश इलैन्दरा्विकारो न लस्नयविकार इति मावः |, परचद्श्च सामिधेन्यः सवश वा ।

किङृतौ विकस्य पूरक्षयिलोक्तमविकस्ो वेति वयमाणमतर मा भूदिति तैम कननम्‌,। निर्ैपणकाल इद्र वैगूपाय मूतान्ीदीभिरवपति । अन्वाधानादि वेदं वेदिपरिसरणं कर्मणे यज्ञस्य सदने पात्राणि श्रयुज्यादि कृत्वा यद्‌ निर्वापकाटः परकृलयष्ठाने यत्र प्रा्प्तसिन्निलरथैः । देवस्य स्वेत्यादिने- दाय वैमृधाय जुष्ट निर्वपामीति निक्पति प्रमूतान्नहूनपरिं ठ स्तथाऽन्वाषपिन, परमूत्वंसंपादनीयम्‌ |

१क..च.छ.ट, ट. गेशि्टादे०। रक.ग.च. छ.ट.ठ, ण. न्ता यत्य ३क, ग.व.छ.2.2. ण, "तस्तुरकि। ४ग, च. छ, ठ, ण, ्वतांमे?। ५क.ग, च, छ. ट. यप

ई१०पटछः ] महदेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २६९.

दक्षिणाकारे यथाशक्ति दक्षिणां ददाति । नान्वाहा्यैः । पुवं गुज्ञादिमानेन । न पाैहोमः॥ तज याथाकामी अक्रमे ।

विकल्पेनायं न तु तदकरणे वैगुण्यम्‌ । पौमेमापतयागस्याविकगुणतेव परमवुष्टानात्‌ । तजनोपकरन्तस्य न ल्याग इति प्रथमारम्मे यया कामना मवति गुणाधिकयाय मवा कार्थ इति चेत्तदा यावदृशेपूर्मापानषठानं तावत्कतैन्य एव । कुतः, न दयेकप्यां शाखायां विकल्पः श्रुयतेऽ्मच्छाखायां तु नि एव तदनुप्रिणोपकरन्तेन त्यागः । जरव्ध बाधात्‌ । यदि शाखान्तरे तु निपेधस्तदनुतारेण न क्रियते तदा चानारञ् उत्तरमारम्भो न कार्यः । अङ्गोकृतराचप्रामाण्यत्यागप्रपङ्गात्‌ । तस्मास्थमत एकं शास्रं प्रमा. णत्वेन स्वकृतं तस्याप्यप्रमाण्यापाद्नं न कार्यमिति मावः ।

भक्रपातु नियम्यते।

उक्तामिप्रयेण नियमः ।

एवं दशपूणेमापतो प्रानो व्यार्याय गुणमेदुनिवन्धनप्ोगमेदानदेपूधमापसंस्वा- विरेषान््याख्यातप्रतिजानीते--

दशपूणेमासयोः काम्यान्कस्पान्व्यारूयास्यामः । कमीन्तरतवशङ्कानिराता्थं भ्तिज्ञा । अनेन द्ीपूेमासाभ्यामृद्धिकामो यनेत्त ।

अनेन वक्ष्यमाणेन गुणक्िकरिणोपलक्षितदशीपृणमातताम्यागाद्धिः सैपत्तत्कामः ॥ दौपुणमासशव्दतामानायिकरण्येन नेय विहृतिरमि तु रुणव्छितौ दरपूणीमाप्तविव शब्द्रन्तरादिभिः कमैमेदामावादिति मावः |

प्रयोगमाह--

दे पौणमास्यौ यनेत द्वे अमावास्ये ।

यजेतेतयुमयत्र । प्रा्तयोरनुवादेतम्याप्तो विधीयते । दाक्षायणयजञे सष्टुक्तं पूवयुर्यनते वेदमेव तत्करोति यद्रत्सानपाकरोति सदोहविभौनि एव मिनोति यय जत इति तद्वदत्रापि दवे अभ्यत्ते एकः पश्चदश्यामुपक्रान्तो यागो ययप्रकृति भ्रति- पदि प्तमापनीयः पुनः प्रतिपदि प्रारञ्यो द्वितीयायां पमापनीय आगन्ुकप्यान्ते निवे. शात्‌ । ततः परं नितयविव दशीपूणैमासौ कार्यौ । काम्यस्य गुणस्याम्ात्क्षणस्यानु- छितत्वात्‌ । तत्रायं प्रथोगः-भस्यस्ताम्यां दरीपूणमाप्तम्यमृद्धिकामो यक्ष इति

१. €. ज. क्ष. न, द, नियम्येत । २क.ग. च, छ. ट, ठ, ण, ष्दे चाभ्या ।

२४० सत्यापाठविरवितं ग्रौतय्रं- [ शद्वितीयर्र--

संकटः भ्रभमः । सदयक्काटपौमापीवदनुष्टाय नादणमोननाने पुनर्वाघानादि प्रतिपदि द्वितीयायां . यागत्तमािः 1] अत्ति च्मृवस्तमपि कुर्यात्‌ । प्म्यातसेवा्ग सदेव तस्य पूरीमापशन्दवाच्यत्वामावात्‌ । अपतेनयतेऽमावास्यायामपि तयैव पैनयतश्च । इमामू पचदशीमिचायविकृतं पई पर्णे च । अघर प्रयोगान्तरं द्ेयति-- यः कामयेतध्यौपामित्येकेषां पौणेमासीमेव यजेत । शालान्तरे वाक्यं यः कामयेतध्ुयाभिति स्न पौणैनापोमेव यजेल्ः। तडुक्तमाप- स्तम्बेन-यः कामयेतध्ुयामित्युकतवा दैकामेव यजेतेति । पौणैमापीमम्य्तां प्रक्रान्ता- मेव, परावाप्यां तु निल्वदेव कुयादि्यथः । आरादृव्ववा्नामावास्यां द्परा्य च्यवराध्यवा यजेते संक्रमे संक्रामे बज भराटृव्पाय महरति । ब्ाहमणाुकररणमेतद्वकवे साैवादं पठितं कामादिण्दामविन कथे फढपतरावगन्त- उवमितिशङ्कानिराकरणार्थ, कामपदामवेऽपि अप्रति प्रधाने फषमङ्ी कियतेऽयैवादेन यस्य यजमानस्य वैरिणः प्रतिफलाः तन्ति तेनायं यागः कार इतयुकतैरिणामपनयो भवतीति गम्यते | कथमित्यपेक्षायां स्तृव्याय पेक्रामे [पक्रमिऽ] मवाप्याया जति करमेऽतिक्रमे तदेव वज्नरूपं प्रह्ते भवतीलरथैः । तस्मादमावास्यां न कुर्यात्‌ । त्रापि पौणैमाप्ती साम्यापतव॥ अत्य हन्तुकामः सप्तकरामया पिम्विपिया पणि. मास्या यक्ष इति संकल; । दरा द्रे अवरे यसिमतर्ध्ये स्यनि यस्यामिति करिया विशोषणम्‌ । अद्र्दरो नयूनवाची । अध्यैशबदः स्थानवाची । सकरन दवे अम्यते न्यूने यिन्स्यने दयमिकं कार्यं न न्यूनमिलर्थः । एवं उ्यधिकं न तु भिम्यो न्यून मित्यपि ज्ञेयम्‌ | अग्नीपोमीयाणि पधानानि स्युभात्‌- व्यवतोऽभिचरतस्तितीरिषतो वा । प्वदरयेऽपि यानि यानि प्रधानानि पुरोडाशषाज्यत्तानाय्यरूपाणि तानि. यानि यावन्ति यस्य यन्न पर्णि तानि तावन्ति तस्य तस्िन्पर्वैणि परवण्यसरीपोमदरेवता- कान्येव मवन्ीत्य्ैः | अमावस्यायां परमस्यां चेतयुक्तमापसतम्ेन । अधिदेवताकं गृण वाधित्वाऽ्नीषोमाम्यां जुष्टममिषारयामोलादयोऽन्दो मयाप्तं वर्ज्य प्राशेत ऋर्ाकरणमेव त्यम्‌ । अस्ीपोमयोरदे देवयज्ययन्दियग्यन्नार इवाचमावास्यायां जेयम्‌ । कपाोषान पराृतमेव । भत्व्यवत इति पूर्वत्‌ । अभिचरतः प्रं हन्तु.

१८, तद्वै अमावास्ये सै" ।

4

११०पट्टः ] मदहाविवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २४१

कामः | तितीपित इल्तरद्जन्दततः । तदमिच्छति विपदं व्पाध्यादिकां तप्ये; । अभित्रारशब्दपामय्यदिव =परमरणकामना सिध्यति । -तितीरिषत इत्यनेच्छाथैन सन्मत्ययेनैव कामना

साकंमस्थायीयेन पशुकामो यजेत ।

पकंपरप्यायीयलप्तणगुणवता दरीतारम्येत कर्मणा यजेत । अन्राप्रपिद्या रुण-

स्येदं कमरनामेयमित्यधेष ज्यरतिरथेप विश्ज्मोतिरिंतिव्ामेदाकतरममेदमाशङ्कवं रिदितं गुणपरपिद्धि दशंयद्धि्नमिनीपेः । स्कं कुम्मीभिः प्र्यानेन यागो विधीय

तेऽत्रातो नापपेयानतरात्करमन्तरमिति ।

प्रपोगमाह--

वक्ष्वः सायं दोहा भवन्ति वहवः भातदोहासैरनन्तरं दो दौ्यनते ।

अमावास्यापिकारत्वमेव । तन्न नित्य सानास्यद्रीनात््ामान्येन न पौणैभाी. विकारत्व दाक्षायणयन्ञप्य विङ्ृतपनाय्यगुण्य न विकारः, तदि (नहि) भिक्ष याचत इति न्यायात्‌) इत्यमिप्रपिणोक्तम्‌ । स्पष्टमाचष्ट!ऽऽपस्तम्बः--अमातास्या विक्रिधत इति । बहुत्वं त्रित्वे पयैवस्यति तथाऽपि तथेष्ट चेतव्रथो बोहा मवन्तीद्येत वथात्त्ाचचतुःप्भृत्यमि दोहा अनुज्ञानतो यावता होमः कुं शक्यते । अग्रै कैकष्य दोहष्याथे पदपदत्सानपा्ृदकयैव शालया शाखापवित्रमकमैव , । सङृनिरुष्य विभज्य तेषु कुम्मीरधिश्रयति एवं यानि विभवन्त्य्गानि तानि प्रकृत्‌ । सविभवन्लावरतनते । सन्षाठननिनयनानतै दोदकैकप्यां करोति । ततः पमङगान्ुदा- सनान्तानि पदार्थानुपममेनैवं पायं दोहान्तेप्य तेदेहिदेदकतप्माप्लेनन्तं साने यजेत । अत प्रथानस्यापक् पर्ाङ्गण्यपङष्यन्ते यानि तन्नेण क्रियन्त आञ्वमाः+ न्तान्यारादुपकाराणि यानि च प्निपत्योपकाराण्यपि तच्रेणानृषटयानि वेदिकरणस्तर णानि यानि केवलं प्रातदरहा्ानि ठषां नापकरपतेषां करममहमात्रं सोद प्रधान संनिधाने वाञनुष्ठानम्‌ । तथा चायं प्रयोगः-अञ्िहोत्रोच्छेषणाम्यातश्चनान्ते परिसतर्‌, णान्ते कर्मगे वां यत्य प्देगे पात्राणि प्रयुनक्लौ षधप्रातदे।हपात्न्वहस्पाही- व जुहासादनाननतरं महत ओैदुम्बरान्धावनो दोहास्तावतथमततन््युनकि तेषां जुहू. वत्कर्पः समाम वाजिने त्वेति विङृतत्वात्‌ । ब्रहमवरणादि प्रणीताप्रणयनं प्रोक्षणीः संस्छृलयोत्तानानि पात्रानि प्रसूतः प्रोक्षति यनमानवागिपतर्मः । उत्तरपस्मरहादीनि कर्माण्वाज्यस्थारीमाप्तायेयेतदने दक्षिण्नोण्यां कुम्मोराप्ता्ाऽऽज्यमागान्ते, जव्राहने तु अ्निमन्नभावह, सोममावह, इन्र मदेन बाऽऽवहत्िमाददेनद्रं महेन्द्रं वाऽवहे-

हि|

१, 'तेऽतो । २कृ. दादि यन" ३१

२४२ सत्याषाढविरवितं भौतय्रं- = [ शदवितीयमनर--

, श्यादिकमविकृतम्‌ । इन्द्रस्य मध्ये व्यवधाने देवताम्तरेगेति युनरावाहनमिति न्यायः । माज्यमागनते कुम्मीमिः ह॒ दक्षिणाऽतिक्रामनिनद्राय महेन्ाय वाऽनुनूहीति पर प्यति | चमपनग्ेणाऽऽहवनीयं परिकर्पिण आनयन्ति । यावत्यः कुम्भ्यः स्युस्ता- बतो त्राह्मणा उपवीतिनश्वमतानादायैकमष्वर्युरादाय तेषु कुम्भीरानीयाऽऽ्रावणादि चमतैजहति । तत्रष्वयोराहूतिम्वभये जुति वेहू, छिषटकृ्लाश्च न विखन्त इत्या- प्तमनोक्तेशच । ततो विरम्य शरो प्रातदोहपातरः पदौ पघपा्राणि प्रयुज्य निमी. पादि परोय प्रातदोहकषे पूषवदोहान्ुख्वाऽप्टेपं बहिपि निनीयाऽञयेन प्रचये पूवदोरैः प्रचरन्ति । तत अभनषात्सिएङृदिडाचगिहृतं वरहमणमोननान्तय्‌ ।

भ्रकारान्तरेणास्ैव प्रसोगमाह-- अपिवा यथाऽपावास्वायार इविदहन्त्येवं दुग्ध्वाऽऽ- तैस्य॒निदध्या्यत्पातः स्याच्छते छपौत्पा्रसर सादनकारे यथार्थे पात्राणि प्रयुनक्ति जुषुध्पौदु- स्वरान्महतश्चमसासस्तेषां शहा रपो व्याख्यातः । भत्र पे नापको यागस्य सायं दोहान्बहून्ुदयात्तपकटयन्दपि कृत्वा प्रात देहिंश्रापि तथेव दोहक प्ायंपरातदोहाीश्चमपानदयक्दथकपयुनकि चुहू परकृत भुज्य । गतारथमन्यत्‌ । भचयीऽऽगरेयेन परोडाेनाऽञ्रप्रे छुचौ निधाय सह कुम्भीभिरतिक्रामननदेनरायाुबक्ाभराषयेनरं यजेति यावत्यः दुर्भ्यः स्युस्तावन्तो ब्राह्मणा दक्षिणत उपवीतिन उपोततुदास्पानाण्यादाय तेषु कम्भी- रानीय सवै युगपल्जुहल्वेराहुतिमनुलुहति । गता्ैमेतत्‌ । तत अनेयस्य चिषटकदादिकमविक्ृतं ब्राह्मणमोननान्तम्‌ । ब्ाहगेम्यो यथाशक्ति दक्षिणा देया । तिष्ठते प्कं्रस्ययीयः । " भ दाक्षायणयज्ञः | दाक्तायणयङेन सुवगीकामो यजेत । नेयं संज्ञाऽपि तु गुणविधिरिति । तदुक्तं पर्वप्ततिद्धनताभ्यां कालयायनेन-- नामफटगुणयोगात्कमे रं गुणविधानं संनिधिपपद्रचनाम्यामिति । संनिधिः प्रकर णम्‌ । अनेन कतेन दशेपूणेमप्थागः कृत इति सेपदवचनं पूध्यनत इत्या- दिना । तस्मादयं. फटार्थो शुणविविस्तदिदं गुणविकारानिलेव स्पष्टं सूत्रितम्‌ ॥

१ग.ष.ज,म, इ. ^तञ्च्यनि०।

श्पण्पटङः ] महादेबकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २४६

युणस्भ्निमप्रयोगरदन स्पष्ट इति मावः । कथे, दषः इुशढ उत्प्ाहीति याषत्‌, त्यम प्रयोगापतनानुष्ठाहुं योग्या दषासतेषां प्रयोगाणामयनमादृततः प्रतिमां त चातो यज्ञेति. विग्रहः । पमेव जैमिनीयैरि प्ताभितम्‌ । केचिद्‌।पस्तन्वीयाः कमीम्तरत्वमाशनते तरथायेन पूत्ेण च, विरदवम्‌ । भरयोगमाह-- दे पौशमास्यौ भवतो दरे भमावास्ये । एवं द्वयोः प्रयोगयोः स्थाने चत्वारः प्रयोगा मन्तीति तेषा परतिमापमावृक्ति हु काम्पत्वस्ङृद्नुष्ठानमिवय्थः। दवे परौणैमस्यार्यौ प्रयोनैै पूणिमायां प्रतिपदि ब यपाप्रकृति यनेत ततोऽस्या अस्याग्याप्रगुणको यागः प्रतिपयन्वाधानादि द्विती. पायां यजतेव्यथैः । तथेवामावस्यायामपरि मवत जाते मतः इति पूवुर्थनत _, इलस्य करंछितोऽय इलः । विशेषमाह- अग्नेयोऽकपारोऽग्रीषोमीय एकादशकपाकः पूया पौणमास्यामग्नेयोऽष्टकपार देनं दध्युत्तरस्यामप्ेयोऽ- एाकपाक रेन एकादशकपाठः पवेस्याममा्नास्पा- यापग्ेयोऽष्टाकपालो भेजावरुण्यामिकनोचरस्याप्‌ । अत्र पू्यरयथाप्रकृति परेुरषोमीयस्थान दें दधीति तयेवामावास्यायामपि वक्तव्ये गुरुनिदशेनेता एव॒नोषांडयाजोऽपोमयानिनोऽप्यननोषोमीयोऽपेनयतोऽपि शृतं सेनयतोऽप्यनाञन इत्येवमयौमिदं वचनम्‌ । मन्बेऽद्ीषोमीयस्य अहं निय मामेव न तूपाशुयाजनिदृत्यभैमुमयनियमे गौरवादिति मव्युपांशुयान इत्याहुः ॥ अव प्रयोगः-दा्षायणयततेन पुवशकामो यक्ष्ये पश्चदश वपीणीति त्ेकसप्य पौण. मस्यां प्रतिपदि च तयाऽमावास्यायां प्रतिपदि द्वितीयायां वर्धकामप्योगवदेतई- विः प्रयोगो ज्ञेयः| नात्र प्रधानमाज्रस्याप्कर्पः पाप्रस्थायोयवरत्किलन्वाधानादि- ब्ाह्णमोननान्तस्य प्रयोमस्याऽऽवृततिरित प्रपोगेऽम्यतते संस्थिते ैखषोः न. तूमयेद्ः ॥ भ्ावरुण्यािा यद्यपि दशेपूणेमा्तगता तयाऽपि वैशवेव्यामिन्षाया विकतिः } जत्रास्मच्छालायां काजिनयागान्ताङ्गप्रचारानमिधानास्पूत्रे चातो गुणविृत्वेन ्रक्ृतिरपि विकृतिरियमस्या अति शस्तु साज्गविहितवैशेधमिक्षात एव ।` अत्र वाजप्तनेयिनां भेत्रावरुण्यामित्तायामेव तते प्ररोह इल्यायामिकोत्ततिविभिरस्ति । ८ स च प्शाखप्रल्ययन्यायेनात्रैव सूत्रहृताः व्पास्येयस्तयाऽप्ानिन्षानयुद्धरणाच-

५ ख, देव्याऽऽमिक्षयाऽते ।

२४४ सत्दापाठविरचितं श्रीतसू्॑- [ रद्ितीयपरने--

दानि वदूनि वैश्ेव्यामिक्षायामिै तद्राद्मणातुपरिण -व्याख्या्यने । अत॒ उत्पत्ति िषिरपि तत्रैव व्याखूयास्यते प्रहृतिगतोऽपि ठाधवाय तरमात्दतिदेरामेव पतौ" भिलतमु वदिष्यति । अतोऽत्रापि प्रति नवप्रयानादिपरातिमम्र निवारपिष्यामः। जत्र विरषमाह--

तस्यैतत नानृतं वदेन्न माश्समश्रीयाक्न

च्ियमुपेयाननास्य परपूलनेन वास; पर्पू-

सयेयुनीञ्जीत नाभ्यद्खीततों नायापुपेयाद्‌। कर्मङ्तयाऽनृतनदनमां मोजनलिसुनाि परतिमष्यनोऽनतर केऽपि अन्यथा कर्म भैशुण्यं स्यारिलर्थः । त्रितयं सष्टम्‌ । पलमूढनं षलप्रताटनपराधनं प्रषाणादि य्श्रपिदधं तेन नाप्य दाक्षयणवक्तयाजिनो वपो वं ~न पसुढययुः ` शिष्यम्‌ स्यादयः [कितु] हस्तदरिभिरेव । तथा रजकेनापि प्रजञालनं न कायम्‌ । प्रकारान्तरे. यैव वल्ञवावनं कार्यम्‌ । भत्र विेपानमिवानातस्दैव वरतानि स्युः | अज्ञनाभ्यञ्लने भतिद्धे । तत्र यृहमेषीये विषानाद्वतः । न श्ियपुपेयादि्युक्तस्य सेकोचमाह विषिना-- ऋतौ जायामुपेयादच्छेत्‌ । तथा गमने भैषे तु न वैगुण्य क्रतोः । अप्रोक्त भरद्वानेन--अन्तराध्नतानि यया चातूमास्येषिति |

मेषां गृणविकाराणां यदा. कामदा कृतवाऽमयदा सनितौ यागौ यावन्नी

वद्िषटेषु न तथाञ्ये कुलो दरीपू्मापपरङतप्रयोगेणाऽऽरमम एव पिकदषा- दि्ाद-- \ . सोऽयं द्शपू्ासयोरादितो विकरपोऽ-

नेन दशचप्णमासाभ्यां वा यजेत । 1 सतोऽ दकपूणेमा्राम्यां तिदयप्रयोगाम्यां कान्प्रयोगाम्यां फलितोऽप्य वाक्त सणयज्ञस्य करप आ।द्रित आरम्भ एवाऽऽधानानम्तरक्ाल एव ज्ेयो न विच्छा तशरोरारब्धयेरस्य प्रयोगस्तक्तिन्वाऽऽरव्धर तयोः प्रयोगः |

अथ कथमवमिति चेत्तत्राऽऽह-- -तेन पञ्चदश बषौणीष्ोतछजति दपर्णमासौ ॥ १६ ॥

। इति दिरण्यकेिसूत्रस्य द्वितीयमश्न पष्ठः पटलः ॥ ६ ॥

यतोऽयं पाश्वदशवाधिकः प्रयोगो नियम्धते गायामि कामनायां , प्ति जीवने निमित्ते तयकतुमृशक्यतवात्स एर गिल्यतां गतः कोम्यदरौपूणीमाप्तवत्‌ । अत्र॒ यजेत

अत्र अतिविदभिति क.य.च. ट. ठ. म पु वियते उलामादिकभिषि प्रतिभाति । ¶ नेतिपदमधिकम्‌ 1

१ कृ. भेतः।

र

त° पटहः ] महादैवकृतैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ । रय

वे्युक्तमापस्तम्नेन । यावजजीवमितयर्थः । उभयथाऽपि पुनरारम्ो निमिदधःप्राकृतयो- दपूर्णमाप्तयोरेति सिद्धम्‌ । उत्पर्गोऽनयोरपि । अथ वा दाक्षायणयज्ञलक्षणो दर ूरणमपवत्ेदितय्ः | अकनापि न पुनः प्राङृतयोरारमम इत्यपि तिध्यत्ादिदम- भिम प्रन्न स्फुटयिप्यते । इति सत्याषाददिरण्यकेशिमूत्रस्पारूयायां पहदेवश्तायां प्रयोगैः. जयन्दां द्ितीयम्ने पष्ठः पटर; ॥ ६ ॥

य द्वितीयप्रस्ने षमः पटटः ।

समाहतो दशपू्णमातौ । एवं विकारौ प्रादुनिरवप्यौ प्विकलपौ दर्शपूर्णमासौ यागो व्याूयाय ब्रह्मत्वं व्यार्येयेऽपि दुरयोऽधवर्युगाऽनु्ेयतवपम्येन तादृशस्यापि न दशौङ्गतेति वक्तुं पिण्डपितृयजञार्यं॑वरिटोमपिण्डदरन्ुदायासयं(यर्प्‌) कर्म तिच माहुतीगरहोति तरिनिदधाति पट्‌ पेपयन्ते इति ते व्याच्छे-- अमावास्वायामपराद्गे पिण्डपित यदेन यजते ।

पै्ञन्तरात्सवतचकारविधानत्िस्करेषु एयगमिषानाच्च निप्कीय प्रतनुत् इत्या- दिना नित्यो न्याय्यो नतु काम्यः कर्मान्तरम्‌ । यद्यपि यजतिः श्रुयते ताऽपरि न यने निक्लतिया पतया यजेरन्पार्थतं पिण्डैः पिण्डदानेन प्रहितः पितृम्धो देवेभ्यो यज्ञो होमः स पिण्डपितृयज्ञः | पिण्डा मानुकेम्यः पितृभ्यो दौयन्त इति प्रतिद्धम्‌ । तदिदं पिण्डदानं पिण्डश्देनोषटकितै, तेन सहभावो देवरूपपिवृहोम- स्योक्तसोन पिण्डद्रानहोमयोरुमयोरपि प्राधान्यमुक्तं, तेनास्य कर्मणो देवत्यै पित्यत्व पासति । ततस्तु जार्तिितुः पिण्डदानरेपेऽपि होमेनैव ततििद्धिरपोमयाजिन इवाऽऽ- ेयोपाशुयागाम्यां पोर्णमा्ततिदधिः 1 भत्र दानहोमातके कर्मणि न ददतिः भरयोगो नागर जुहोतिः । अत एव सूत्रानतर श्रुयन्ते च पिण्डमितृयज्ञेन चरन्तीति सामान्यप्रयोगः । सतः पू्रकृता यज्ञशब्देन परङृतशास(न्तरीयो यनतिरेव भ्रयुक्तः पराङगयज्ञेवििवदत्रापि साङ्कर्मतरवानाञ्नुहोतिददात्पोरदुगतप्दानमाघ्रत्ता- मान्यवाची । तत्नोमयोः प्राधान्येऽङ्गानि किं पिज्थानि प्राचोनावरोतित्वलन्तणानि तदि परीवानि दैवानि पेति हहे त्वनियमो प्रगेण न्यायमाहऽऽचसतस्वामप्रायो वण्यते । तन्न पितृतश्नस्य मुलतः भ्र्ततस्य वछ्वत््वम्‌ । कम्‌+ भपां मेध्यमिति बह्ाहरणं पित्रभेमेव । परिस्तरणानि ठु एषगेव परिमोननैीयेयदा न पिण्डदाने

१स.ग.च.छ.ठ, ण, ष्वपिकः।

२४६ सत्याषाढविरचितं श्रौतसूर्व- [ रेद्वितीयभे--

(तक्ान ्िराहरणं परयोननामावात्‌ । परितरणार्थं परिमोननीयाहरणं तु कर्वन्य- मेव । तसद्धोमात्मानीनं स्मुमयापिमपि किरर्षमणेत कारम्‌ । परित्तरणा- > स्यप्युमयार्थन्यिव देवानामुमयेषां निवाप्रापं॑प्तवात्‌ । तस्मालमाचीनावीती मूत्वाऽध्वयुः कमणि पवाण्यपरि कुर्यात्तमानकर्तकतवादक्प्रधानयोः प्रथमपरधनिऽ- ध्यु होमे कीरं वक्ष्यत्यतोऽधवदुरेव ततरा्घानां कती । दसषिणापवरगाण्यप्र- दतिणं चेत्यादि दश्चतं जेयम्‌ । अत एवोक्तं दत्तिणाप्राग्ैरिति होमा िष्टोऽष्वुरुपवीतीलादाह । अपराहशन्दस्य काटवाचितवा्तत्तममिव्याहैप्तद पेक्षतोऽमावास्याश्ोऽपि काठपर एव तत्रैव पृर्यत्वाच्च । यजति चरती. स्थः । आपस्तन्ेनापयुक्तं चरन्तीति । अपराहोऽज नवधा विमक्त्व्ोऽष्टमो मागः पतवितुः प्र्तव. इति निरूपितो यद्‌ मातिके शद्धेऽभिकासी तद। देषा विमागमश्रि- लयपराह प्राहमोऽन्यथा पिण्डपितृयन्ञानन्तरं क्रियमाणस्य काट्टोपः स्परत्‌ । जन्यस्य

पषा विमागः। अभिषक्सू्े वा । व्तानवि सूर्यो यत्र प्त तथा तत्रे वागः। अमावस्याशब्दस्य पशचदश्यां प्रतिपदि च परवृतेनियममाह-- यदहः पुरस्ताच्न्द्रमसं न पदयन्ति। भरलषेण शाल्ञेण वाऽरादिव्यवधनि तत्र संमिमतीलथैः । यदि दृदयते तद।ऽऽह-- दइ्यमाने ठूपोध्य श्वोभूते यजते । उषित्वा प्त्यत्तति वा पवी परदिनेऽपरहिऽविवृ्षपूरयं बा यजते । प्ाचीनवीति-- ८ अपां मेध्यं यद्विय सदेव शिवमस्तु मे 1 आच्छेत्ता वो मा रिप जीवानि शरदः शतमिति सष्टदाच्छिन्न सपं बहिराच्छिनत्ति । सङ्यतनेन मैः तह । यूं तसितरृणामिति श्तेः पङ्दाच्छिनमिति सतरणमन्रटि्गाच 1 उदकस्पीः 1 दक्षिणापरा परिस्तीय । दक्षिणा च प्राक्चाग्राणि येषां ते पुर्तासश्वा्च दक्तिणाग्ा दक्षिणोत्तत्तु भ्ाग्रा इत्यः । प्रागादिप्रद्िणं परिसतीयं ।

चेष

१ ग. च. 2. तत्वे" । २ ख. "स्यादः स्मो 1 ३ क. द, ठोदेवस्य मः । , ब. °) मपि । ५क.ग.च.छ.ट, ठ. णःश्राभः।

७प्"पटढः ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतेम्‌ । २४५

उत्तरेणार्ि दर्मान्सश्स्ती्य । परिततरणपस्तरणयोः परिमोगनीया एव । तस्तरगे तु न दक्तिणागरता पिषाना- माव्य | एकैकश; पिण्डपिवृयङ्पापराणि मयुनक्ति । पिण्डपितृयज्ञायिकरि पुनः पिण्डषितृयजञपाजाणोति वचनं द्शैषीर्णमातिके- भ्थोऽन्यतर्यापनार्थम्‌ । पिण्डपितरयज्ञारसम पात्राणि तदथौनि कार्याणि । चचनाह- ताशनि्तदा तु न वक्तव्यमेव स्िद्धमेवान्यकरणम्‌ । एकमेकमिखरषैः । न स्ह पर्वाणि नापि दवे दवे एकमेक९ तमरेलितुदेवलयानीति श्रुतेः । स्फ्य स्या पेषणं भूर्म ृष्णाजिनपुर्खलं गुस्लम्‌ ! भागपवरगाण्युदगपवगा गि वा श्रौत | अपरेणापि बरीहिमच्छकटपवस्याप्यैकपवित्रान्तरिता५ स्थाटीं व्रीदिभेः पूरपित्वा निमृज्य पितृभ्यस्त्वा ल्ट निर्वपामीति सकृदेव श्रे निर्वपति । निमृन्याधिकानुपरि राशीमूतान्दस्तेन निरय । स्पष्टमन्यत्‌ | शकदयमवि स्फ्ये पान्यां बा । दक्षिणेन दक्षिणा दक्षिणापर्रेण दक्षिणापरेण बा मलगुदग््रीवं॑रृष्णाजिनपास्तीयो्ललमधिवत्यै । दक्षिगनाऽऽमनेयेन नैन वेत्यथेः । वायग्यग्नीवम्‌ । स्पष्टं गतार्थ चाम्यत्‌ । दक्षिणापराची पत्नी तिषठन्तयवहन्ति ।

२ अक्चेयाभिमृषी ।

परापावमनिवेक^सहृत्फली करोति दक्षिणाग्नौ जीवतण्डुलमिव चर

श्रपपित्वोसपूतेन नवनीतेनानुत्पूतेनाऽऽग्येन बाऽऽभिषायोदवास्य । परापावं णमुल्‌ । पूज्यातोः परथ परापूय ठुषाणां परापवनं निमतारणे इत्वा छृत्वेलैः । अविेकमयमपि णमृट्‌ | अविविच्यातरिषिच्येत्ैः। सतुषवितुषानविषिच्य केव तुषमेव निशमय्य सक्ृदेकवारमेव फटी करोति कणविमोका्म्‌ । नोवास्त- ष्टा अविशोर्ण्लण्डुखा यिशर तादशमनतिपाकमिलर्थः | एकपवतरिणेतयुतन मेवनीतेन |

-षिवृल । ए. । दण. च. ठ.

१ क.च.ग.च.च. स.भ, ट. शतेन वा सर्विषाऽि" ।

२४८ सत्याषाठविरचितं धरौघ = [ रद्वितीयपमे--

अध्वधरपवीती दक्षिणं जान्वाच्य मेक्षणेन स्यालीपाकस्योपदत्य । मध्धगरहण प्रधानानां मागे कृत्वाय मागान्तरे यथा यनप्रानः स्वषीविशिष्टः

कती स्यादिलयेवम्पम्‌ । कयं, पिण्डपितृचज्ञोऽयं कर्मणा प्ुदाय्तत्र व्यो होमासिस्त आहुती्होतीति तेषां जुहोतिना नोदित्वादषिहोमलं, कतिपयानां दविहोमपर्माणां विरेविभिना पिण्डपितृयन्ञपरकरणस्येन बायेऽपि कदरधवर्ोरवाधं स्मारथितृमुक्त- मध्ुरिति । यजुदेनाभिहोतभिलयुक्तं तदुपटकषणं पतवदर्िहोमानािति पिण्डपितृ- यजञोऽी दरविहोमेनाधव्ुकरक हृदयम्‌ । करं च नातराध्ुपु् विधीयते किं तु दधर्थ वृत एवाध्वयुरितयुक्तं दक्षिणन्तरानुषदरेशात्त्कालान्तगीतकर्मणोऽपि प्रप्ञेन तिद्धिः । दक्षिणनातुपाते। दि स्मतं विकल्येन तननियमथमेव । होमस्य दैकतादु- पवीतीत्युक्तम्‌ । अत एव दतिणे जान्वाच्य मरम प्ापय्येत्ययैः | गमनार्थस्यशचेणि- गन्तस्याऽऽद्पूैकष्य ल्यपि रूपम्‌ । मेक्षनेपहयेति वचनमवदानधर्मनिवृच््ध, मकषमेन यृहीला स्थाढीपाकस्येति तरेकदेशमिलरथः । स्याडीषाकस्योमयार्लातताव- शिष्टस्य शेषति मावः।

सोमाय पिदपीताय स्वधा नम इति मयमामाहूरति

जुहोति यमायाङ्गिरसते पितृमते स्वधा नम इति

द्ितीयामञ्चये कञ्यवाहनाय सिषटकृते स्वधा नम

इति ये मेक्षणे तण्डुटास्ताज्नुहोति ॥ १७ ॥

तूतीयामाहुतिमिति अरथीति्यति । अत्र दधिहोभत्वेन स्वाहाकारप्रा्तावपि नमस्कारेण तदर्थामिधानादुक्ताथीनामप्रयोग इति न्याया सखाहाकारः । तथाहि स्वाहाकारवपट्कारौ दानार्थौ खाहाकारेण वपटूकरेण वा देवेभ्यो दीयत. इति श्रतेः । स्वधा नम इति वषट्करोतीति प्ते्बषट्कारार्थता स्वधा नम इति शब्दस्यातो दानार्थेननिन स्वाहाश्षव्दस्य नाधः । अत एव दरिहोमेऽपि यन्तशब्दो वषट्कार परदानस्वधलेनेति प्रथमामिलयादितंर्या सोमाय पिृपीताय स्वधा नम इत्येका ज्म पिहिता द्वितीया न विहिता ऽतोऽन्ययोः श।सान्तरीययोिकरपो मा पूरिति तृतीयाऽपि स्वशासाविदिताऽ्े कम्यवाहनायेति केवट सा च्िषटङृदरुणकोक्ता शाखान्तरादिति विनिवेशप्रदरौनाथे ये मेते व्परालष्डुटाः पि्वयरक्षणा द्वितीषाहु- तिहोमावोषितता्तनिव तृतीयामाहुति जुहोरीदयर्थः । तृष्णीं मेक्षणमादधाति ।

स्पष्टम्‌ ॥ ये रूपाणि म्रततिगृश्वमाना असुराः सन्तः स्वधया चरन्ति! परापुरो निषे ये भरन्लशरष्टानस्मातसणु-

हि |

)

प्तष्ठ; ] = महादेवङृतैजयन्तीष्यार्पासमेतम्‌ 1 २४९

नोक्तु छोकादिति दक्षिणागरेरकोदयुकं ध्रपायत्परा- चीनः हृत्वा दक्षिणेनैकस्पपादेशे निदधाति । यदानीतमवास्पुलं यामे चिकी्पिता वेदिरेकस्पया तस्या देशेऽन्ते । उदिलि- तन्ते निद्घातीत्याप्तम्बः । दक्षिण; सकाशादकिगेन हवेति सबन्धः । इदमद छरथमार्‌दुपकारकं कर्म विधीयते तस्करो वा वेदेः । तदपि पिण्डदानस्याङ्गं तदभवि न स्यात्‌ । मे्षणप्रहरणानन्तरं प्राचीनावात्येवाधव्ः । अपहता असुरा रक्तासि बेदिषद्‌ इत्यवहननदेशे दक्षिणां दक्षिणाप्राचीं दा रफ्येनैकस्प्यां वेदिुष्टिख्य । दक्षिणेन दक्षिणाभिमितयाद् ्तेऽहननपरदेशे दलिणापवगौमभनय्यपव्गो। वा बेदि- मेकस्पयानामिकानेकः स्फः प्ाधने यस्या इति किपः । एकरेखयो्ितितेव्ैः । पकृत्सपयेनेदिस्येव्युक्तमापललम्बेन । उदीरतामवर इखद्धिरवोक्षति । अवाचीनदसतेन प्ोक्षणमवेक्षणम्‌ । परोक्तणीपस्कारनिवृत््यधेमद्धिरितयक्तम्‌ । सङ्दाच्छिनं बाहा मृदु स्योन पिवभ्यस्त्रा भराम्यहम्‌ । अस्मिन्सीद्न्तु मे पितरः सोम्याः पितामहाः भपितामहाभातुगैः सहेति स~ दाच्छिनिन वदिेकस्प्या्‌ स्ृणाति । स्पष्टम्‌ । तस्या स्थाटीपाके निदधाति । मर्धं हुतमरधमेकस्फयायां निदधाति प्तादयति । दक्षिणत्त आज्ञनमभ्यज्ञनं कशीपएूष- वर्दणषुदकम्भं च भतिष्टापयति । आञ्जनं कञ्जम्‌ । अम्यञ्चनं तेखम्‌ । मस्तु पितृणामिति श्रतेदभिमण्ड उपरितन- कहो वा । कशिपु मशः । पतूदिक इति केचित्‌ । उषवैणं शिरस्युषषानम्‌ । उद- केन युक्तं पूणम्‌ । एतावताऽधवधुकषरमति ॥ यजमानः प्रा्चानावीती सव्यं जान्वाच्य सङृदाच्छिनेऽ- वाचीनपाणि्दक्षिणापवरम > सीनुदकाञ्जलीनिनयति ॥ सकदाच्छिने सतीं वहिपोलर्थः । अवाचीनो तिैगावर्ितौ प्राणी छताज्ञली येन निनयनवेायामज्ञधिना प्ैचनं मेण तीर्थेन कार्मपि्यर्ः । अपवाऽवाचीनो

1)

४ सत्यापाठविरचिते भरोतसृ्ै- = [ रदितीयभन्र--

दक्षिणः पाणिधस्येति -निनयन्येछायामञ्िभूतस्य पाणेदलिणस्यावाचीनहाऽपरता कायति स एवा्ैः । उदकेन पर्णनज्ञटीततिनयति रेचयति । सपष्मन्यत्‌ । तत्र विकल्पेन मचरहयमाह-- मानयन्तं पितरः सोम्यासो पराजैयन्तां पिता महाः सोम्यासो माजैयन्तां पितामहाः सो- म्यास इत्यसाववनेनिङ्कष्वासाववनेनिरृस्येति वा ॥ अतरकेनेतिकरणनेकमन्ता सष्नमच्नो दवि्तूष्णीमिति स्यात्‌ । मध्ये विभागे कारणं जाति तथाऽपि विनियोगं प्रवपे मन्नं प्रदरयलयातार्यतजज्ापयति प्रयोऽजञल्यः एयक्स्थानपतस्कारा्ी इति स्यालमत्येकं म्नो मचररिङगाद्विमागनैव तेति निनयन- अरदेशा्द्रयडूनिदिशति । ते च पितादि्चयस्य करमेणेति मच्रविमागेन भितवं परलेकं करियापद्धावाचच । जतातित्यस्य स्यने पित्रादीनां करमेण नामानि टौकिकानि पबु. यन्तानि मध्यपृरषनिरदेशादुह्णाति न तु पितस्तातेति नापि द्वयं विधानामवान्नापि सधवीर हि पिण्डदानं कियत इति। ततर चयं ्यमेकैकस्येति गम्यते । कृष्णा" यनेनिङ्छयेत्यादि रृष्णशमेम्वनेनिद्षवेल्यारि वा | तेष्ववाचीनपाणिरदक्निणापवगाश्सीन्पिडान्ददाति । निदधाति परस्वत्वापादनरूपस्य दानस्यातरातिमवात्‌ । जत एव त्िर्िदपाीयेव श्रुतिः] अचर देवतातनयनिरूपरितमेकं कपर तथाऽपि तष्य परतिदेवतमम्याल्िरिति शता वम्याततारथ एव । तथा दोममक्तिरियम्‌ । तेषु निनयनेन पंसछतेषु स्यनिप्वेव क्रमेण शरौश्वरोः पिण्डिन्कृतान्ददाति । अवाचीनो दक्षिणः परगिर्ष्याह्यषठमागपार्मपो य्य प्रणिः सोऽवाचीनः । दक्तिमपमातीन््रमेण ददाति । दानक्ियायामविकरणं यद्यपि न संभवति तस्या यागवन्मानपत्वात्रं तु परवत्वापादनेनाशेन प्रलेपान्तताऽ प्यालि होमवदिति कत्वाऽथिकरणमुक्तं परप परि पर्वमस्मामिदनप्य परस्वलवापा- देनाप्वगताक्ता) प्ता तु पवेदानानुयायिनी । न [हि प्थ्न्यादिदनेषु दौयमानस्य भरषेपः समवि परकृतेऽय न धात्वर्थः क तु प्रेषो धात्न्तरप्य निदधिरे उत्व. चिवि हि त्रिनिदधातीति श्रवणत्तनोषटतितं दानमत्र तया प्वपन्तमिति न विरोषः। मन्रमाह-- एतत्ते ततासाविति पित्रे पिण्डं दृदाति। एतत्ते तत ये च त्वामन्विति मच्र्य प्रतीकम्‌ । अपतविति शाब्ान्तररन्धं पूरिते मध्ये । अत एवाक्तमापप्तम्बेन-एतत्ते तताप्तोये च त्वामनििर येतैरिति । पन्या च तथव परितमेततते तत ये च त्वामन्विति तथा च पिण्डं गृहीता- एतत्ते ततामुकश-

७प्त०पट्ठः ] महादैवकरत्ैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २५१

मन्ये च त्वामनित्यौनिदषाति पिण्डम्‌ | नात्र गो्वसुरूपादिशब्दोचारणमिवानात समाति तथाविधाद्ृषयते । केचिदत्ापि टुर्निि ततूत्रमप्यसूत्ान्तरमास्वान्तरधिरोषादु- पेक्य वािकैः । एतत्ते पितामहासाविति पितामदाचै- तत्ते प्रपितामहासारिति प्रपितापदहाय। पूववद्याद्या {. ४ णीं चतुर्थम्‌ । पिण्डमिति पूर्ववत्‌ | # ८५ सद्रताकृतः। एकस्यां शालायां विदितोऽपरस्यां निषिद्धोऽन्यतरस्यां विकसित इदर्थः { कव्ये तलतिष्तूष्णीम्‌ । अथ यदि नामधेयानि न विन्दात्स्वधा पितृभ्यः पृयिविषद्धच इति पित्र पिण्डं दद्ास्खधा पितु- भयोऽन्तरिक्षसद्धय इति पितामहाय स्वधा पितृभ्यो दिविषद्धय इति प्रपितामहाय । पिन्रा्िनामाज्ञाने तेरेव मचौ यापूव दात्‌ । परमैरणे स्यं वाठ एव पन्ना दन्येनोपनयनापिना पैस्कृतस्तत्र पितरादिनामधेयानि नाज्ञापीदिति तद्नाच्ये तपि. धरादिविषयं परवप्तति यजमनेऽध्वुविषयं च । यिविषद्धय इति ध्रयिवशव्दे हत्वं छान्दप्तम्‌ । यदि द्विपितैरकस्मिनिषण्डे दौ दाबुपरक्षेव्‌ 1 दत्तकरीतादिद्धिपिता प्र एकपिमिनिपण३े दवौ पितर पितामहपिणडे दवौ पितामहे प्रपि तामहपिण्डे द्वौ भपितामहावुारयेदुदेनेलथैः । एतद ततौ विष्णङष्णशमाणो चे च त्वा मनु । एवमुत्तरत्रापि । अत्रापि नामाज्ञने स्वधा पिदम्य इत्यादिभिरेव दानम्‌ । जीवपिता पितामहाय प्रपितामदायेति याद्‌ । जीवः पिता यस्येति तथा प्त द्वौ पिण्ड दयात्‌ । इतिकरणः प्रकारवाची । तेन जीवपितामहः पितरे प्रपितामहाय जविप्रपितामह इतरो नीवतस्तदन्यसम सरेषु न॑ का अपीतिकरणायैः |

*सुु्वषेव यदीति वियते ।

१. ज. ङ्ग. न, ददाति स्वपा ।

२५२ सत्याषाढदिरवितं श्रौतसूत्र (२ दितीयप्रने--

न जीचन्तमति ददातीटकेषाम्‌ । उमयो्भ्ये यो जीवति तमतिक्रम्य न ददातीलथेः । प्रपितामहे जीवति पूर्वाम्ा द्ोजीवतोः पित्रे दातव्यमेवातक्रमणमाजप्तिेषासू यसै देवसतसिल्ञीवति प्रम दीयते तत्रैव प्रतिपेधः पवषूतप्रास्य । तञ्च यावति कर्मण्यनधिकारसतावदेव त्याज्यं न प्िण्डपितृयन्ञ एव न ददातीति दानमापरम्रतिपेषातकायैमेेयमिप्रायिणाऽऽह-- होमान्तमेव कुषीत्‌ 1 मे्षणपरहरणानतमित्यधैः । जीवपितुः पिण्डदानभमर्युत्तरं ठप्यते । किमर्थमिदमुच्यते गतार्त्वात्‌ । उच्यते-द्विपितुरेकसिमज्ञीवति तस्मृति ततम दं प्यते नत्वन्यदपस्येवमरथीमिदमिति वूभः । भ्रृतं वु स्मारयति-- निधाय पिण्डान्‌ । सनुवादः | आपो देवीर स्वधया बन्दमानास्ता बो गच्छन्तु पितरः स्योनाः । अर्म बहन्तीः सतमतितोदकाः क्षीरमुदकं धूतं मधु पयः कीठाठं परित स्वधा स्य तपयत पे पितृनिति बरीतुदपातान्निनयति।# पिण्डेषु निनयनं प्रलेकमेकमेकं पेस्कारोऽये यपि प्रकतं परा्त्तथाऽपि बहुव- चनेन प्तवषु धारया प्कृत्पातो मा भू।देति चानित्युक्तम्‌ । एकमेव प्णोद्कं पात्रमुदङ्कः म्मादूगृहीत्वा प्रलेकं पिष्डेषु पातयेदरम्य्यक्तवेऽम्यावतत इति न्यायात्‌ |

अत्र॒ पितरो यथाभागं मन्दध्वपतु- स्वथमापायध्वमित्युक्वा पराढावतैते ।

म्दकषिणं परावतैते । मनस्तु पूषेव जप्यः पिण्डानां प्राद्पुललिषेदिचयैः | ओष्मणो व्याष्त्त उपास्ते स्वाहोष्मणो उपचिप्या इत्ष्माणपुयन्तमनुमन्नयते ।

पराङ्मुख एवो्न्तं पिण्डेम्य ऊष्माणमनुमच्रयते 1

+ सूवपसतषु भिता निनयति मिते

५क.ग.च.छ.ट.ठ. वः । स्वाः

७प्त०पटट; ] महावेवकृतैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ! २५३.

व्याषटत्त उरष्पण्यव्यात्ते वाऽगरीमदन्त पित- रोऽतुस्वधमाहषायी पतेत्यक्त्वो पपयीवपैते । उ्याघृत्त इति स्वशाखाविकदितविध्यन्तरषद्धावादस्च्छाखाविधिः । जष्मणो उ्यावृत्त उपास्त इति धावदृष्मणो व्यावृननिर्गमनं पिण्डेम्यस्तावतपरावृत्त एवोपास्त इति शाखान्तरीयस्तु तद्विपरीतस्तद्थे विकपः । अमीमद्न्तेति मच्ुकतवा ययेतं पिण्डतं - मुखे मवेदिलरथः | यः स्थाल्या शेषस्तमव्रेण भक्षयति । भन्षणलुद्धिकरणं कार्यम्‌ । उदकस्पर्शः । उपस्पृशति वा। बहिनिष्कास्य हस्तेन शति । नोदकस्पशः । आमयाव्यन्नाचकामो चा प्राश्नीयाचयो चाऽल्मना्याय सननान्नप्रयात्तेन प्राय । रोगी रोगनिदृत्तयेऽजमद नीयं ग्धं कामयते स वा प्रा्लाति | यः पुमानन्ना्याय पतम्थो नान्नमादरचिदोषेण तेन प्रादय श्रुलनुपररिण क्रियाद्वयं प्रयुक्तम्‌ । अत्राऽऽञ्जनाभ्यञ्चने वासशचानुिण्ठं ददाति । अत्रेति वचन सूत्रान्तरेऽजञछिनिनयनानन्तरमुकतं तेन विकडपो मा मूदिति । प्रति ज्ञेयम्‌ । विधिमाह ८ आद्घ््वासावराङ्ह्वासानिति निराज्ञनमभ्य- दृक्ष्वासावभ्यङ्क्ष्वासरावििति त्रिरभ्यज्ञनम्‌ । प्रत्येकं निः सहृ्मननेण दितृष्णीमेवं प्रवेकमिति माघ्यकत्‌ । तिणं चतुर पिण्डनिद्यरथमित्य्ये । तद] क्व । एतानि वः पितरो बासरार्स्यतो नोऽन्यत्पितरो मा शृ पिति दज्ागृणीस्तुकां बा चित्वा न्यस्यति पूव बयत्ति । स्ववश्नदशामविरोमपुज्ञ वाऽवि्थं चिन्ता नतु पतितं॑पिण्डेषु क्षिपति सङ्ृम- नरेण पेषु निषनि सन्म पेमवेदितयेवमथं नयस्यतीत्ुक्तम्‌ । पूर्मं व्यः पुरुषा. युषस्य शतस्य पूवम पश्चाशदर्पीणि । पश्चशद्वषैताया ऊर्धं छं ठोमेत्याशचटायनः । तमास पू वयः । अथवा तनेधा विक्त्य पूर्वौ द्धौ माग पूष बयः । तदाह मौषायनः-- ऊर पदप वर््योऽष्टम्यश्च मततम्पश्रेति |

१ष.ङ. ज... मद. नजित्रिं ॥

२५४ सत्यापाढविरचितं शरोतदघे- [२ धितीयमभे--

स्वं कोम च्छिरवोत्तरे । नभर वै पुरुषस्य नाम्या इति श्रुतेः । गतम्‌ । नमो बः पितरो रसायेति नमस्कारैरपतिषटते । नमःशन्दपू्वकाः सप्त मचत्रा एटौः प्तमिः प्रयेकं सतोप्थानानि कर्याणि । दृषटषु विकस्पो मवेत्‌ । अड्टातवान्मचराृत्या क्रियाम्यत्तऽपि न दोष इति वक्तुं नमस्कररितयुक्तम्‌ । ऊर्जस्वतीः स्वधया वन्दमानास्ता वो गच्छन्तु पितरः स्योनाः । ऊर्जं वहन्तीः सतपक्षितोदकाः क्षीरमुदकं धृतं मधुपय; कीलालं परिचुत सवथा स्थ तपयत मे पितृनिति जीनुदपाताननिनयति यथा पुरस्तात्‌ ॥ १९ ॥ गताम्‌ । यया पुरस्तादिति वचनं टेपनिनयनं पूतान्तर उक्तं तम्मा भूदिति ४ उत्तिष्ठत पितरः मरेतपूवे यमस्य पन्थामनुयाता पुराणम्‌ । पततादस्मासु द्रविणं यच्च भदरं्रणोः श्रूताद्धागधान्देवतास्विति पितृनुत्थापयति । पितृणाप्थापन पै ]मान्य जपतीत्य्वः 1 पिण्डान्वेत्थापयति | परेत पितर इति भवादयति । भरवाहणं पमीधनियोनः पितृदोकं भ्रति नयनम्‌ । मचः परवत्‌. ॥ परुन्तीिः मच्नान्तः | यन्तु पितरो मनसा जवेनेति पितृन्स^सधयति । ितृढोकं प्रापयति पूववत्‌ । मनो न्वा हवामह इति तिशभिमेनरतीभिरुपतिषते । मनःशब्दवतीमिः । आ न एत्विति द्वितीया । पुम इति तुतीयक्‌ । ्वटोकस्था- नितनृपतिषठते । अक्षन्नमीमदन्त प्रजापत इति पङ्वपरानापलयाभ्पां रलोति । पङ्कितेन ज्ञानं कमाङ्गमन्यथा यजुष्टो यज्ञभेपप्रायशित्तं दक्षिणान्नी । हरी इति परथमा । रयीणामिति द्वितीया । उपवीती भूत्वोपस्ानार्थं गाप प्रति गच्छति | यदन्तरिक्षमिति पङ्कया गा्ईपलयपुपातिष्ते । मनेनपिमिति मच्ान्तः । अ्षरगणनया शकरी तस्यं परयाता करयति मावः ॥

भस्,ग,च, छ,ट.ठ, ण. साद्य} रष. ठ. ज. न.न, ट, भति च १०॥

;.#

७प्र "पटः ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २५५

अभ्रूनो दूतो हविषो जातवेदा अवाड्ढव्यानि सुरभीणि कृत्वा । भादाः पिहभ्बः स्वधया ते अक्षस्ननान- प्रे पुनरप्येति देवानिदेकोर्पकं मरलपिद्ज्य ॥ स्पापितमु्सुकं पक्षिणाप्नौ मेदयित्वा | अभ्ययं पणि मरत्याहरति । पिण्डपितृयत्तपातनाणि अद्धिरम्ुक्ष्य पश्चि द्वे परत्यवहरति भपतादनस्पानास वाहयति । स्थार्यां पिण्डान्मलवदधाति 1 चरुप्याल्यां पिण्डाजिक्षिपति ॥ अपां सवौपधीनार रसं पराशयापि भूतछृतं गभ धत्खेति मध्यमं पिण्डं पर्य मयच्छति । स्पष्टम्‌ । आधत्त पितरो गर्भ कुपारं पुष्करस्रजम्‌ । यथेह पुरुषोऽसदिति पर्नी माश्चावि । पुरपतस्ारलान्मचटिज्ञाच पुरुपाेतवावगोिमञ्य परतिपत देयः पवमिपन्नेण भन्ञणीय इति स्थितिः । तद्तेवार्थवादं पठति-- पुमार्सं जनयति । पत्रमिति दोषः । न कामना कामपदामावात्‌ । ये समाना; समनसः पितरो यमरा्ये । तेषां लोकः स्वधा नमो यज्ञो देवेषु कल्पताम्‌ । ये सजाता; समनसो जीवा जीतेषु मामकाः । तेषा शीरमयि कटपतामसमिोके शत९ समा इति सक़ृदाच्छिन्नानम्यक्षया्नावादधाति । सम्यक मन्नाम्यामादधाति दतिण्नो । अपः पिण्डानम्यवहरति ब्राह्मणं वा भोजयति । अपोऽभिर्षोकृय निक्षिपति । स्पष्टम्‌ । सोऽयमेवं विदित एवानादितामनेः । सोऽयं पिण्डपितृय्ञ एवं्रकारेणो्त एवान हितासेरपिं मवति ॥

२५६ सत्याषाढदिरपितं भरौतच्ं- [२ दितीयमने--

तत्र यानि श्रपणसंयुक्तानि तान्पौपासने त्रियन्ते । होमरवतिप्रणीतेऽपि न तत्र पाकः । प तत्पमवेतनिवपपात्ाततादनानि तान्यौषा- सने नियम्यन्ते । अतिप्रणीत आहुतींहति 1 एकोस्के प्रणीते तत्रैव होमः । तथाच होमप्तमय एव प्रणयनम्‌ । यसिञ्बुहोति तपुपरतिषटते । भतिप्रणीतमेवोपतिष्ठत इयर्थः । भाष्यकृता व्यास्यातं यस्मञ्नुहोतीति गुर्द शाद्धकस्प इति गुरनिरदैश्यसत फठं दक्षिणो पिण्डपितृयज्ञ कृतेऽपि गाहंपलयस्यो- पस्थानवदौ पातनस्य मा मूदियेवमरथं यक्िननिलयाुक्तम्‌ । अत्र गाहैपलमवाद्‌ः परिप्यते ॥ २० ॥ इति हिरण्यकेरिसूतरस्य द्वितीयपरश् सप्तमः पटलः ॥ ७ ॥

गारईपर्यपदं लुप्ते नोह एतप्यापि पिण्डपितृयज्ञस्य प्रकृतित्वात्‌ । नामि रक्त णया व्याख्या प्रकते गाईपलयमुपरिषठत इति पषति विषौ चन्या गाईैपलमुपतिष्ठत इति द्वितीयाश्चतिवढेन व्यास्या प्रकते यक्तिच्छरहोति तमुपतिष्ठत इयेवं विषौ दारामावाछोष एव गारईपल्पदष्येति युक्तम्‌ । इति सल्याषाददिरण्यङेशिसूत्रव्याख्यायां महादेवछृतायां प्रयोग- वैनयन्लां दवितीयप्रन्ने सप्तमः पटलः ॥ ७ ॥

अथ द्वितीयप्रननेऽष्टमः पलः |

अह भृपतिरहं भूवनपतिरहं महतो भूतस्य पतिर्देवेन सवित्रा शृत आज्यं करिष्यामि देव सवितरेतं त्वा णते वृहस्पति द्य ब्रह्माणं तदह मनते मवरषीमि मनो गायत्रियै गायत्री तरिषटुमे शरिष्टम्नगत्यै नगलरुषु- मेऽनुटब्रहलयै बृहती पद्यं पद्ध पजापतये मजाप्रति- वैश्वेभ्यो देवेभ्यो विश्वे देवा वृसपतये बृहस्पतिर्देवानां बह्माऽदं महुष्याणां भूवः सुवरिति हतो बरह्मा जपति। यजमानेन भूपत इति वृतो जपति | अन्न'ऽऽचमनं नहमणो विहितं वैलानतेन ॥

१.३, ज ्ष.न, द. (कतान्यौषासते तानि क्री" । २घ्‌.क.ज. प्त, म, द, पति ब्रम युतो जञ"

<भ ०१२७; ] ` महावेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २५७

वाचस्पते यज्ञं गोपायेयप्रेणाऽऽहवनीयं दक्षिणाऽतिक्रम्प । अतर ब्ाद्मणपठितस्य वाचस्पते यज्ञं मोपयिल्यनेन विकदपः । यजमानः पूवमेवा- तिक।मतीति पैखानतेनो्म्‌ । अहे दैधिषन्येति ब्र्मसदनात्ृणं निरस्याप उपस्ृश्य । पाकतर इति मश्रान्तः । श्रोत उदकस्पर्शः । उननिवत उदुद्रतथ्च गेपमित्युपविकति । इदमुपवेशनं प्राङ्ुसत्वेन पश्चादाहवनीयामिमुरूयनेपेवेशनान्तरस्य विधानात्‌ । जयाहन इति मचरान्तः । इदमहमर्ग्रसो$ सदने सीदामि प्रसूतो त देवेन समित्रा वृहस्पतेः सदने सीदामि तदग्नये व्रवीमि त्रायते तस्सूर्याय ततपू- यिव्या इयाहबनी यमभिगुख उपविशति । पूं प्राङ्मुख उपविष्ट दृदानोमाहवनोयाभिमुसो मच्नेणोपविशति । आसरस्थानादृन्वास्ते । न चदूकम्यत इत्वर्थः । १ करमणि कर्मणि वाचं यच्छति । आरब्ये कर्मणि यावत्पमाति न व्रूयात्‌ । ५ मन्रवत्सु बा क तूष्णीकेषु च याथाकामी । स्पष्टम्‌ । अपिवा स्रामिपेनीषु मयाजानूयाजेषु च वाचं यच्छति । सामितेन्यरममप्मृति पमािपन्तमेवमन्यत्रापि । यदि भमत्तो व्याहेदैष्णवीरृचं नमि- स्वा व्याहृतीश्च पुनकरच यच्छति । योऽङ्गीकृतो नियमपक्षसतत्र प्रमदेन नियमव्याग इदं विष्टुति तिन व्याहतोष म्पेत्‌ |

महमजपः प्र्यामीरुच्यमाने मणय यङ्ग २ देवता वर्धयता नाकस्य पष्े यजमानो

५कल्ल.न, च.छ.ट.ट ्ुया'। ३३

षट सत्याषाठविर्यचितं भरौतसे- { दद्धेतोयपरभ्े--

अस्तु \ सषीणा९ सुकृतां यत्र रोकस्त- अमं यज्ञं यजपरानं च येषं मणयेति प्रसौति । प्रीति परटऽनुमोदनं शप्तः । स्प्टम्‌ । स्वेष्वामब्रणेष्वोकारेण भसौति ।

आगमिष्वप्यामनच्रणेषु ओकारुषैकं परतीत्ुचितानुमोदनक्रियपदातपवमोकारु-

श्य क्रियपदरमुचारयति ॐ प्रो्षेत्यादि ।

येन येन कर्मणाऽध्मश्नयते सर्र तेन तेन मति । येनेति तू्यत्थंमवढक्षगे । येन कर्मणोपलितमामच्नयते ब्रहम्रोकतिप्यामीत्यदि-

प्रोक्षणेन क्ैणाऽऽमन्मयते ब्रह्मऽ तेन तेनैव परतेति प्रतीतीच्ः ।

बरह्मन्ोक्षिष्यापीरयुच्यमाने भोक्त यङ्ग मिति हविष इष्मावीहषथ्च परोक्ते । भरत प्रोकषणक्मौमे । इध्मानिषः प्रोकषणनोक्तमामच्रणं तदध्वयतययं यस्य

स्याततमैव प्रतौति 'ना्मसपूतरानुप्रेण । देषता वयेल्ायनुषङ्गः पैत्र वक्ष्यते |

बक्मशरत्तरं परिग्राहं परगरहीष्यामीत्युच्यमाने बृह- स्पते प्रिशहाण वेदि< स्वगायो देवाः सदनानि सन्तु । तस्यां बहिः मयत्त< साध्वन्तरषिर" सराण; पृथिवी देव्यस्वितयुत्तरसमन्परिगरादे । अत्रापि देवत। इृयनुपञ्ञः । ब्रहमन्सामिधेनीरनुबक्ष्यामीयुच्यमाने भना- परतयेऽनुबरूहि यज्ञमिति सामिवेनीषु । इदं दोतृप्र्ययं यदि सत आमन्नयते | अत्रापि देवता इत्यनुकः । ब्रह्मन्पवरायाऽऽश्रावयिष्यामीत्युच्यमाने ५२१ ॥ वाचस्पते वाचमाश्रावयैतामा- श्रावय यद्देवेषु मां मलुष्ष्विति भवरे । वदुषङ्ञः । देवता वर्भयेति सर्ैत्रानुषजलयोमाश्रावयीत प्रसौति । पपकतष्वनुपङ्गं करोति । पेदीलन्ततः पर्मोकारेण तत्तक्कमणा भरतत्युक्तमेष । मित्रस्य स्वा चकषुषा रक्ष इति भारित्रमवदीयमानं परक्षते । सघयुणा प्रशित्रावद्रान आर्ध एव प्रा्यत इति पाशिनं प्रकर्मेण परयति |

११, सक्भषीणार।२क.ख.ग.च. छ

॥

<अ "पटः ]} महदवङृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ए २५९

ऋतस्य पथा पर्ेहीति परयाहियमाणम्‌ । आश्नपेणभरेणाऽऽहवनीयं परि परित अनिहुमारन्धमेवेशानदिग्पागगत, भतीक्षते इलटुषङ्गः ।. सूर्यस्य स्वा चष्ुषा मतिपदयामीत्याहियमाणं मतीकषते । स्वाभिमुलतथाऽऽदहियमाणमन्नयदिगमागगतं परतक्षतेऽभिमुलो मूलेक्षते. पूं तु, अत्संनिगेशेन।ऽऽहवनीयामिमुसस्यितस्तयैव प्रतेऽतर तु प्राशितरामिमुसो मूलेतषत इति, विशेषः, ॥ देवस्य स्वेति भतिन । प्राशिघ्रनिलनुषङ्गः । भरतिगृहामीति मच्रान्तः | पूथिव्यास्त्वा नाभौ सादयापीदाया;पद्‌ इपरेणाऽऽ हवनीयं ज्गू(्यु् ठुणानि माग्द््ड५ सादयति 1 व्युत्पा तृणानि बर्हिष. जसतीर्णस्य परागण्डे सादयति । प्राग्ण्ठो-यस्वः पत्रस्य तादशं प्नं यस्य । ्राितरह्रणप्रःशियेरमेद्विवक्तवोक्तं प्राग्द- ण्मिति,। सुपर्णस्य त्वा गरुतमतश्षाऽवपशयाम्ीलवेश्य । भवरनम्यावनतो मूत्वोपरीक्षत इति, विषः | गरुत्मत इति विशेषणाद्पो दिं वकतुमतेक्येत्युक्तम्‌ । देवस्य सेखङ्क्ेनोपमध्यमया चाङ्कर्पाऽऽदाय.। घटम्‌ | अग्नस्त्वाऽऽस्येन प्राश्चामीति माश्नाति। मुले निक्षिपति । पैलानपेनोक्तं निहगरि. निषयेति । अह्मणस्योव्रेणेलसंम्टेलयावगिरति ! मच्रेणावगिरति अधस्ताजनयति । अपन्टेय स्टानिं ्ानिमपरापय्थाचक्ममेकयित्वा पूष जिहवमरे स्थापितः तयेवानवच्छियैवाभस्तत्पवेशयतीत्ुक्तम्‌ । प्राशित्रमा- दायानतरवहारंप्रन्नाति । नदतो गमयति ।

दन्तान प्रापयति नितेपवेायां ्रघनेटायां न ।

१क.ट. न्तिः

२६० सत्याषाढविरवितं श्रौतचू्नं- [ रदवितीयपरशने--

या अप्सन्तदेवतास्ता इद्‌« शमयन्तु स्वाहा- कृतं जठरमिन््रस्य गच्छेत्यद्धिरभ्यवहरति । अपो गृहीत्वा ताभितित्ेण कण्ठनदेनाधस्तादुदरं प्रापयति तावत कण्ठे षार- यती्यवगभ्यते । ५ आचम्प | ओतमाचमनम्‌ । आदौ सात कृत्वा श्रौतं कायं क्मा्गम्‌ 1 अथवा श्रौतेनैवोम- यतिद्धिः । स्मा षर्मषकतं - त्रिः प्राश्य दिखिवीऽङृषठमूयेन परिगरञय प्ृद्वीऽ- इुख्मरहप्दय प्यं पाणि पादौ प्रोष्य शिर प्रोय, श्रोते त्वाटम्येति विशेषः चधुषी नाविके श्रते पक्त्सकृतोदकाङ्कतर्जनीम्थामारम्य, श्रौते हु ह्दयं दस हढेनत्यभिकम्‌ । शिरपः प्रोक्षणं समति, श्रौते त्वाटम्म एवेति ज्ञेयम्‌ । घिना मे पा सेपृक्था उर्धमे नमिः सीदन््रस्य सषा जठरे सादयामीति नाभिदेशमभिमृशति । सष्ठ पति बारूप भसन्नसोः पाण इति ययारूपं प्राणायतनानि संमृशति । प्यङ्मुराति स्ति सोदकाङ्गुडिभिः । यस्य मन्नस्य यरं दिङ्गं तेन मेण तस्य तस्य प्राणप्यनदियस्याऽऽयतनम्‌ । बाहुोरबटमिति हस्तद्वयेन सदैव बाहुदयं पषैमपि प्कृरेवोभयोरुमयोरवाङ्म इति पलं सरोमकम्‌ । अरिष्टा बिशवन्यङ्गानीति सर्वाण्यङ्गानि | मामा हिश्ीरिति मच्रन्तेन हस्तद्वयेन किरःप्रति पादपर्यन्तम्‌ । पात्रं अन्षारप पूरयित्वा दिशो जिन्वेति पराच निनयति । परा्ितरहरणपा पर्षास्यादधिः पूरयित्वोदकं निनयति परत्तयति प्राश्चमात्मानं कृत्वा । निनयनावरे पत्रेणोधण्डेन वदिधिेन निनयने छते पात्रष् प्ष्ठत आत्मा मवति । क्रियाविरेषणसे परा ूनिनयतीति स्यात्पराशचमिति पृटिज्गाुपपततिः । अपरं एरयित्वा मां जिन्देत्यभ्यात्मं निनयति । अत्मिनममिमृलं क्रियाविशेषणमम्यात्ममिति प्माप्रान्दपरत्ययेनाकारान्तता । ब्रह्मभागं परिहृतं न दरा सश्स्यानास्माश्नाति । पुरा पू तेस्यानानन प्रा्नातीति प्रतिषेध इतरेषामृतिजां स्स्वमागपरिहारानन्त. रमेव प्राशनं तन्मा मृदिति । ब्रह्मन्ब्रह्याऽप्ति ब्रह्मणे साहुताव मामा हिभ्सीरहुतो मह< शिवो भवेलन्त्ेयन्वा- ` १क.ट. पति तयाश्रि 1 3 कंग, घ.ङ. छ.ज. ज्ञ, न. ठट, ठ. इ. पुनरा०।

6,

अ°<पटडः ] महादैवकृतवैजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ 1 २८१

£ हायंमासन्नमभिरृशति भजापतेभागोऽप्तीति च । उभयोः कमुशचयो न प्रयेकं जपो मवल्यदष्टा्थतवात्‌ । जष्मन्मस्थास्याम इत्युच्यमाने देव सवित- रेतत्ते भह तत्र चसृव भर च यज श्ृस्पतिव्रंहला स यज्ञं पाहि स यज्ञपति पाहि समां पा मक्ितयनूपाजसमिषि। भरपततीति विप्रकटमप्याङृष्यते । भूमिभूमिमगान्पाता मात्तरमप्यगात्‌ । ऋष्य सप पुगः पशुभिर्यो नो षटि स भि्तामिति यकि यङे शृन्मयं भियेव तद्भिमन्रयेत। भरायशचित्तार्थमेतत्‌ 1 यज्ञे प्रयोगकाटे ।

सार्बत्निकमेके समामनन्ति 1

भ्रयोगकााद्न्य्ापि | अन्यदाऽपि पिजं मून्मयमागामिपरयेगि वृतो नक्षाऽभिम- श्रयते } तस्याऽऽदाविव प्रतिनिधिर््ाह्यः ।

ब्रह्ममागे मार्य । दिवो मागोऽपरीति पूषमेष प्रहतेन मेण

अयादगरर्नातवेदा अदम्धोऽन्तरः पृ असमिभिषच । सन्वन्सनि« स विपुचानो विपुच वयेद्मस्मासु द्रविणं ~ जातवेदो यचच भद्रं भर णो यच्छाभिवस्यो अस्मान्सन्नः सूज घमत्या बाजवल्येति समिधमाधाय दुतवोपस्थाय वा। आधाने तु न स्वाहाकारः । होमेऽस््ेव स्वाहाकारो दर्िहोमथर्मत्वात्‌ । तदाऽ णाऽऽहवनीयं गत्वा जुषां स्याल्याज्यं सकहुहीत्वा । त्रितयं विकल्पते । अत एव ज्ञायते यत्र जुहो तिचोदना नालि तत्र स्वाहाकारः कृमि नास्तीति । यत्रासि पठन स्वाहाकारः सोऽपि दरधिहोम एवान्यत्र स्वाहाकार श्रद्वाजाङ्यमनेन परिङतम्‌ । सू्नतरे पिचिन्भू दद्रा कलमयन्ति । यथाऽऽस्तमबे सूक्तवाके न साहाकार इत्यु क्तम्‌ । तदस्मतपूतरकारस्य प्रे तु नचाऽऽशद्का न चोत्तरमिति । यथेतं भतिनिष्करापति । गतम्‌ |

१ग.घ. छ. ठ. "छे परिहतं ६०।

२६२ सत्यापाठविरयितं भौतसूत्- [ धत्तीयभे--

एवं बिहितमिष्िपशुषन्धानपं ब्रह्मत्वं ब्रह्मत्वम्‌ ॥ २२ ॥ इति हिरष्यकेशिसूतरे दवितीयमशनेऽ्टमः पटवः ॥ ८ ॥ ~

इति हिरूपकेषिरले द्वितीयः परश्वः ॥ २॥

आ्वैवेऽतिदेशो व्याख्यास्यते ॥ त(ज)त्र तादृण्यार्ेयं नास्तीति सूचयति ॥ दिशक्तः र्रप | इति हिरण्पकेरिपूतरनयास्यायां महदेवृतायां प्रयोगैजयन्यीः दविती* यप्रेऽष्मः परः ॥ < ॥ पर्याषाढमुनेजैयन्ति विपुला वाचो विमर्शेन याः पायंपायममीकषणशोऽमूतरतासृ्ि न जमूरुपाः । तुष्टा याभिरुदारद्धय इमे ूत्रेऽपदेशेन॑ना- नुद्धवुं नडतापसंतमपतो देवस्य गप्य स्थिताः ॥ १ ॥ स्मारमारमनेकशो सुनिवरान््यास्यानतेसक्य, प्रात ह्यसषियाऽपि संसफुटतरा वयार्याऽस्य सूत्रस्य ता विष्णौ यत्ततनै पुराणपुरुष प्रपिता नाप्ता योज्याऽर्वद्तिभिः प्र्ादविशदैः पद्भिः पुनर्दयताम्‌ ॥ २ इति दशपूणैमाततो पिण्डपितुयत ्रहमलं च तयोः पमापतानि

इति हिरेण्यकेशिसूजव्याख्यायां द्वितीयः प्रश्रः ॥ २२॥ म

अभय तृतीय्रन्ने प्रथमः पटलः । यदितं कर्म फटाय कर्पते यदितं बन्विुक्तयेऽपि च । स्ितमुखानन्तमनन्तमोश्वरं नमामि विष्णु दुरितेमदारणम्‌ ॥ १ ॥ वेदधयात्मन्ननलश्रयालन्नीशत्रयातमन््ृतेगणातमन्‌ । जन्तोरवस्यात्रितयानुविम्बविचवत्रयातमन्क मामनपीत्‌ ॥ २ ॥ ओकारप्रतिपादिं पुरनुतं मक्तातुकम्पायतं दोःपभ्रे दधतं दतं हरपुतं श्यं मनन्तै तनौ । ज्ञानाच्छादितमोपहं कविमहं सोहंषिया गा(ग)मनौ । पयय देहतां मपृच्छिदमनं तकया मनमीशवरम्‌ ॥ ६ ॥

६८

त

शश्र°परछः 1 महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्वासमेतम्‌ । २६३

गङ्गाधरो दारशरीरमग्यया यया हरिः श्ीपति्ञितः कृतः यया महाक्ष्यमिधानया जग सितामहोऽप्येष परस्वतीपतिः ॥ ४ ॥ त्ये नमसतेऽम्ब पुनर्नमोऽसतु ते मूयो नमस्तेऽस्तु कृपङ्दाक्षतः । मां पाहि नाज्यात्कृपणै कृषानिषे मदवैशमातनेगतां च प्तक्तिगि॥ 4 ॥ र्वयजञतदङ्ानां पामान्यन्यायपूर्कम्‌ । मीमां्या तथा दशपूणैमापप्रयोगयोः ॥ १ ॥ विशेषेगैव च व्याख्या कतेदाीं ितन्पते । भनुष्ानकरेगैव त्वग्न्यापरेयादिकर्मणाम्‌ ॥ ७ ॥ आवद्यकानां तत्राऽऽदौ फटमावदषकं तु यत्‌ । सर्वप्ताधारणं व्याप्तमीमाहावसनाऽऽगतम्‌ ॥ ८.॥ भने ततीय भयेन पटडेन निर्प्यते । नियतानां व्रिमागशच प्रतिनिध्युपदरेशनम्‌ ॥ ९ ॥ कर्मभिर्ैःभ्यसं तानि शब्दलक्षणानि पायन । नियतकर्मणां फटाश्रवणादनिषटनिदृ्यर्थममि पवृततिपिदधेः पशः किेमिनाल्ि साध्य फढमुताललीति । तन्न-करतव्यान्येव नियतमिति कर्माणि यानि तु । एतेषां कर्मणां प्यं फठं नेव हि रम्यते ॥ १ ॥ वाक्ये फलाश्ुतेवकयमेदातपाध्यानपक्षणात्‌ । फटामाव इति प्रत सूत्रेणोत्तरमुच्यते ॥ २ ॥ सत्यामपतल्यामिच्छयां विषिना यानि कर्वयानीच्युच्यन्तेऽत एवाकरणेऽनिष्टमेवा- स्तीति तेषु ज्ञायते तैः प्ताध्यं फं न श्रूयतेऽतो नास्ति। न च विश्वजिष्ययिन कल्प्य. मिति वाच्यम्‌ । कर्ितेऽपि सत्यामिच्छायां प्रवृत्तिरन्यथा वा प्रवृत्तर्नियतेषु विरु. ध्येत | अथ पकरननेदिद्यमु्छष्टं मेव नियते फलं कर्ये तदं निमित्तफल्यो- रुदेरयते वाक्यमदः स्थात्‌ । न च साकाङ्जतेन किष्यपरथवपतनादवाक्यमेदो न दूष. णमिति वाच्यम्‌। घात्वरधमाश्रस्य प्राध्यतनेनापि कर्माकरणे दोषदशेनात्पवृत्तिपिद्धेनौप- यैवस्तानम्‌ | न चेष्टत्ताधनतयैव प्रवृत्तिहेतुरनि्टपरिहरे प्रायशित्तेऽपि प्रवरतदशोनात्‌ । न चात्राप्युदयद्वयपदधावाद्वाक्यमेद इति वाच्यम्‌ । षातवस्यादृदेश्यत्वेऽपि नान्तरी यक्ता प्ताध्यत्तादन्यथा पिध्यपर्यव्तानात्‌ । नलु कर्मणैव हि पेपिद्धिमा्िता नन

२६४ सेत्याषाढविरयितं श्रौतसुनरे- [ रकरीवप्रम-~

कादय इति कमफ ध्िद्धिपेनति दश्यते तत्कथं फलाश्र्रणमिति वेनं । तदवाक्यमेद- भयादनियतानमिव फमसतु तत्र वाक्येषु निमित्ताभवणात्‌ । दश्यते चानियततानामपि निःप्रेयं फलं ख्गशब्देनोपाततम्‌। न च खगो पिशिष्टदेश प्वेति वाच्यम्‌ । उक्ृटे सुख एव रूढेः । तथा परवकामाथानि कर्माणि दरीपूणैमापपशुपोमरूपाणि निःेय्- सनक्षणच्रगापौनि च मधिष्यन्ति, तथा परनातिन्येषटापमैनयत्रह्मतायुज्यफलानि वाजपेय- दवादशाहादीन्यनेकानि पहल्रपवत्रानतेषु श्रूयमाणानि कर्माणि मोक्षप्ताषनानीति न नियतेषु फश्रवणम्‌। यथपि नियत्यपि चणौनि ्रीण्यपङ्सेयदिवाक्यान्तरमैवेिः- प्रये फढ तथाऽपि तत्मयोगान्तर एव स्यात्न पुनरेकप्रयोग॒उदेश्यद्वयेन सकृतं- नन्धायोगात्‌ | अथ वा नियताननुषठने दुरितं तममोक्षपरतिवन्धकमिति तदनुष्ठानानो- सः फढतवेनोपचर्ैत इति पूरैः पकषः। एवं प्रतिऽभिषीयते-कमैभिनिपरयपं तानि शन्दर- क्षणानि पाचने | विधिरिष्टफटेपपूनामिष्टपाषन एव यत्‌ | परव्तकोऽन्यथा तस्व स्वरूपक्षतिरापतेत्‌ ॥ १॥ तपमात्पाध्यफर लिषटे नियतेष्वपि पर्वया । प्प्मनः परिहारस्तु न पताध्यो नान्तरीयकः ॥ २.॥ कमैभिर्मधितं प्रयो यदयं ततमायते यत्तानीति शेषः । पू व्यर्यानप्रति ज्ञायां यज्ञ्राधान्येन छतायामपि फठं प्रति करमात्रस्य प्ताघनलं प्मानमेव न तु यज्ञप्रयोगबाहुट्यवत्तरतममावो ऽपीति वक्तु कर्मशब्देन प्रतिन्ञाताधैगरहणम्‌ । नन्व विहितेऽपि कमणि कर्ैश्दोऽ्तीति परैरिति वक्त्यं लाषत्राचेति चेत्‌ । न । धर्म दाठदस्य मीमांपतकमते केवटविधिमात्नविहिते प्रयोगो न तु निषिदधप्रागमावपरिषाट नस्ये, तदनुषठातरि धाक इति परयोगामावादिति । तस्यापि निःप्रयततप्ताषनत्वं वक्तं कर्मशब्दपरवोगः | मिधिकक्षणानि कमीणीति प्रकरण्सामध्यौच शब्दर्तणानीलयभि- घाना नेषु प्राप्तिरिति विहितैरिति जञायते । नन्विह निषेधा कथं पाठने विधि- रमयत प्रामाण्यामातादिति चेत्‌ । न पित् हन्यादि्यादौ स्न तििप्र्ययदर्शनान- नोऽपि दरनाक्जश्रकृतिमूतधाल्थेन न पध्ये न प्रत्ययन केवटेन फ तु पदेन पे तु विशेषणपूतेन भात्वरथनातो हननामविने्ं मावयेदिति वार्याः । तत्ामावस्व साक्ाद्धावनावच्छेदेकत्वामावेन ` हनेनादिागमाव परिषाठनल्पं कमैव कयते । तेनायं शब्दरा्भो हननादिप्रारमावपरिपाठनेनेषटं भावयेदिति । तथा, चार्या्धोषय- त्वापत्तौ हननादि दुःखप्ताधनमिति । तस्य चाधरमतवं ये गते सोऽथ इति वक्ष्यमा णल्वादधर्मरूपं हननादिकमिति गम्यते यद्वाथीदर्थो न प चोदनतिन्पायान्न त्य चेदनाशब्दविषयत्वमयौपत्िविषयत्वात्‌ । स्वमते तु पाटनमपि धर्म एर प्रमोन १ छ. पेऽपित्तः।

पप्रयः ] महदिवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेत्तम्‌ । रद१

व्याप्लरथं कर्शन्दप्रथोगः । स्वमते तु पाठनेऽपि पर्मशम्दभयोगा दयन ` सामया- चारिकान्धमानिति । पराढननहूढा आचारा एवामिमता धमंशव्दवाच्या आचायंछव- मन्येऽपि प्रयोगा द्र्ट्याः । एवं यन्ञवकयादिपरयोगा ज्ञेयाः-- “ वणश्िमेतराणां न तहि घमीनरोषतः । ' इलयादिकाः । नतु नियतकर्मणां खट निःपेयपतपताधनत्वभुच्यते पाटनप्य नियतत्वं कथमिति नेत्‌ । इत्यं पाटनाकरणेऽपि गहदि्ैनाद्धनन।दविव यस्तु हनन उद्यत एव दैवेन प्रतिबद्धः सज्ञान करोति पाठने यत्ने च न करोति प्ोऽग्रि पप्युच्यतेऽतो ज्ञायते हनन इव पाटनाभविऽपि प्रल्रायः । उक्तं च वेदव्यार्पतृमिर्ियारण्यश्रीपदिनिेनेऽपि न इन्यत विदि भरागमावपरिषानमेतर विषयम्‌ । जवतोऽधिक्रारः । तदतिक्रमे प्रायतत पेधपातिक्रम इवेति । तथा तैरेोक्तम्‌-स्मरन्ति च परिद्‌रस्य धर्मत्वम्‌ -- नित्यपष्टगुणर्ुको व्रास्मणो चस टौकिकम्‌ । ब्रह्य पदमवाप्नोति यस्मान्न च्यवते पुनः ॥ अष्ट गुणा अर्हिप्ादयः । अपतां परिहारश्च पपरम्प्यनिन्दितेः । स्वम च व्यवस्थानं शोचमेततरकीतितम्‌ ॥ इति ॥

तस्मानिषिद्धपाटनं सुतरां नियतम्‌ । तथा च तदकरणद्पद्ागमावस्य प्रल्वायाजनकलेऽपि दृस्याविनामूमेनान्पेन कर्मेण प्रल्वायस्तस्य॒क्रियाजन्यत्वा- देक प्रतिषिद्धा हननादिका क्रियाऽन्यत्ानुमितनिपेषाऽचि हो त्रिक मावम्या्तेति 1

तथाच केवटे कतव्यानीस्येव श्रूषते तानि नियमेन कतैम्यानीत्युच्यनेऽनो निय ्

तानि । यनन फलं तन्न सत्यां कामनायां कतै्यतोच्पते | तत्र भिन्ने जुहो तो्यादीनि यद्यापे नियतकर्मतरिवायकान्येव तथाऽपि तेपां कतुतगुण्यषरिहार - मात्रेण फल्वत्तोपपततेनोदाहरणता । कभिमियततया विहितं प्रभो निश्रे- यतं प्राप्यते । चतुरे सूत्रेण करमबा्येऽक।रानतता । निधितं युवमुकछटे निरव - धिसुखरूपमात्मैव । जत एव पूर्म्र्च आत्महामात्पर नस्ती(तै चरि(वदि)ष्यति। तत आनन्दरूप मासा साज्ात्करिण पराप्यलत्ातिदवारं कार्दम व । वक्ष स्रामधिरादिमा्ेण कार्यव्रहमध्ि तेऽ्म्ग उत्तरेण गत्वा न पुनरावैन्त इति । अत्रो मयोक्ृष्टतामनातात(नान)प्याऽऽपूनतेषठवे स्यानममुतव्दरादिवाच्यमेन

तदाऽपि प्ताचतिकगरत्यमिन्यक्त आलमवानयस्य एुलस्यामावात्‌ । न दतत्रित नाकाङ्ी प्रज्ञाकरी विदयते | अतस्तु नियमेन कर्वशयस्य कर्मणोऽथिक।पतुशयनृत्ता-

१ कग. ठ.ठ.ण. तथाव ३४

२६६ सत्याषाहविरचितं भौतधू- [ ९ तीये --

रेण सष्टकारिगुणतरतममावेन नियतमेव फरं विद्यमानं न केनापि व्यज्यते । कुतः, प्रमाणात्‌ । यतस्तानि कमणि शन्दठ्षणानि षार्यनत । शब्दो निसे्ता विधिप्रत्यय. शतिः । विपि विधेयकमणि फपताधनतां विना न परयवस्यतीति मावः । विषिरि- स्युक्ते वाक्यमपि स्यातत्रापि विविशव्दशैनात्तस्तममिव्याहरत्मकं न शन्द्मन्न त्‌

शब्दो रक्षणमम्या्नयावृत्ा प्रमाणे येषां तानि विषिकक्तगानि । कमीणीतयक्तेऽपि

पुनरचने वाक्याय फटाप्तबन्धे निषारणा्थम्‌ । कम्‌ । इत्यम्‌--कर्मताध्यं फ परेयो निश्चिते नियतानि तु ।

कर्माणि विहिताम्येव विधिश्चत्याऽनपेक्षया ॥ तथैव फट्टाभान्न वाक्यभेदः प्रपतज्यते ॥ विधिश्रुतयैव पर्वत मावौनवे्टप्ाधनम्‌ ॥ गभ्यतेऽन्यत्र वाक्येन तदैवेष्टं विशिष्यते । वाक्योध्ये यदेश द्वे यत्र स्प्तदैव तु ॥ वाक्यभेदो भवेक्नयं शयुतकोदेदपवोधने । इष्टपाभनतविदिवििश्चुतयेकगोचरः ॥ भावनाऽपष्टताध्याय प्ताकाद््ाऽनिष्टरूपिणम्‌ । पात्वर्थमाददनिव निराकाड्ज्ा मवेत्कथम्‌ ॥ भात्वैः करणं प्ोऽपि ेतिकरतम्यतां सवतः । गृहीयाजियतेषवेषा दर्यमाना विरुध्यते ॥ प्रायश्चित्तेन जन्ये हि पाप्मने प्रव्ैताम्‌ | जन्ये करणानि्टामवि पूर्वमपि स्मिते ॥ शब्दन्तिरानवच्छरेदादष्टमिष्टमपतावयि । सककृच्छरृत्या वेदितं तद्म्यातिम विरुध्यते ॥ ओदाीन्येन पिहितं यथा पेदिककर्मणि । फठमम्या्ततः प्राप्यं प्तामथ्यदिवमत्र हि ॥ शरुलया प्दान्तरवशान्नाम्वापतरिहिते तु यत्‌ । तत्तमैव कृतं कम निःतरयप्तकरं परम्‌ ॥ अवयं मवताऽप्येषां नियतानां मूमकषुणाम्‌ । करत्यताऽङगी क्रियतेऽन्यथा मोक्षः कथं भवेत्‌ } दुरः प्रतिबद्धो हि न कर्मशतकैरमि । जायतेऽतस्तेभ्य एव निःपरयप्तमपीप्यताम्‌ ॥ यन्येभ्योऽपि जयेत कर्मभ्यो न निवाते | तेषामक्रणे नाति दुतं फठ्‌ ॥

,

र० पटढः ] महादेवक्ेतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ \ २६७

नियतानां तूमययाऽपयुपकारोऽप्तवनाविलः । फठस्योक्तिसतु या पूवं सेपषिष्यादिषदेरिता ॥ पाऽपीष्ा श्रुतितः प्राप्षफटस्यास्यानुवादतः । श्रुत्या भक्तं कर्मणां यत्फं निःपरयपं स्थितम्‌ ॥ एवं शञ्दोदितान्येव ज्ञात्वाऽध्ययननिणैयैः 1 पाथन्ेऽध्येतृमिः स्ैरुषठानरिद्धये ॥

तया च श्ुद्ैव बोवितस्य न पदान्तरपिक्षा येन वाक्यमावमापन्ने वाक्ये मेदः

स्यात्‌ । तदुक्तं पा्ारथिमितरैः-- ननु च-- निमिकत्तफटप॑बम्ध एकवाक्येन युज्यते ।

उदेश्यद्वयन्धे वाक्यभेदः प्रप्ञ्यते ॥ इति ।

भामाकरोक्तमाशङ्क्योक्तम्‌ -उच्यते-- द्यां विथेयपनन्ये वाक्यभेदः पर्तये | उदन निमित्तेन विषयस्य न संगतिः ॥ इति |

विदतं च तेनैव विवरस्य द्ाम्यां सेनन्धे वाक्यभेदो मवति} न नेह तथा मेषस्य कर्मणः कठेन सेवन्धः कर्म्यताया निमित्तिनि । न चैवं सतति बाक्यमेदो मवति । प्ाकाङ्पञतवाच्च, मवति दयसिन्पतीदं, कुयादित्युक्त किमर्मित्याकङ््ञा । ततरवमरथमिति सेबन्ध्यमानं फं न वाक्यं भिनत्ति समाननातीयं देयं वाक्यं भिनत्ति । यथा यस्य॒ पिता पितामहः सोमं न पिबेदिति निमित्त्वयं, यः प्रजाकामः पृडकामः स्यादिति फकद्वयम्‌ । तस्मान्न वाक्यभेद्‌ इति विवृतम्‌ । ननु त काम्यं कमे निमित्तफछोदेशेन विधीयमानं न ॒वाक्यमेदा्प्रयोग- मेदमापरदयेदिति चेत्‌ । न । प्लामिच्छायां कामनया प्रवृत्तिरस्य न, नियते तु नियमे- मातो विरोधेऽप्येकवाक्यता न वटाच्करियत इति शरुतनानावाक्ययोवियमानवाक्य भेदस्मयोगमेद एष । प्रहृते तु विनियो्ततेया विभि्रसयश्रुलवानिवितामिषायिन्वा सावना फठं च तत्संन्धश्च.सम्तमयमेव बोध्यन्ते तदुत्तरकारं वाक्येन निमित्तसबन्ध इति स एकेनैव वाक्येन मवतीति न पूर्य ल्यागः । अत एवापि प्रलवायप्रिहा- राभवं वाक्यनिमतं श्रोतमिषटप्ताषनस्वं न बधेत निरोधात्‌. । जथ यदुक्तं साध्यान- पेक्षणादिति तदपि परिहृतम्‌ । आकराङ्ष्ना इन्वितामिवीयमानप्रलवायीन्वये नाङ्गं तु वाक्ये । अपितचाऽऽकाङ्लाऽपि पूतने पानेन बाध्यत इत्युक्तमैतत्सूना- ययेति । नम्वज्ञानकृताह-धाज्जानेन मुक्तिरिति युक्तं न कर्माण्यपि प्रमाकरणानी- ल्याशङ्कानिराताथमेतदेव मूते मोन्यम्‌ । तानि निःम्रयपतसाघनानि धार्मनेऽवषायैनते |

दुः? यत्तः शब्दा विनिदिषन्तीतयदृयो निविदिषायुतपतिद्वारा निःभेयप्त्ामनसे

रद्द सत्यायाढविरचितं शरौतसूर्वं- ` [ शततम ~

प्रमाणानि । कर्मणामपरामण्येऽपिः निः्रयततप्ताधनप्रमाणोपकारकत्वाजिप्रेयतप्ताषना- नीह्यवधायेत इति मावः 1 नतु बेदेऽथवा सूत्रे मुमकषपृणमापराम्यां यजेतत्येवरूप- तया कृतो न निवद्धपी(नी)तयाशङ्कनिवारणमनेनैव काय॑म्‌ । यादेः शबैरि- तानि तानि तैरेव धाने तदैव प्रेयः्धनानि तानि विदित्वा तदवेवानु्ितं फटाय नान्ययेति । तथा च श्ुतिः-यंदेव श्रिया करोति तदेव वीरषवत्तरं भवतीति । कविदधि- धायकं वाक्यं कचितप॑ज्ञा कचिदनुवादमा नं कनिदरवयदेवतापंवन्धमातरंः कचिदारमतिः कथिनिमैपतिरेनमादरिभिः शः प्रतिषादितानि तानि तयैव तत्च्छन्दरक्ितन्पे- वास्माभिनिबद्धानि । अत एव वेदोऽप्ेवं नोपाठम्भनीयोऽष्ययनविधिना याशो दृष्टः मरेयःप्ाघनतया वाऽध्यापितस्तादशसवा्थ्हणं फटयिलप्यविदितमिति वेदं स्यार्यातुमेव भवामो न तूपाटभपुमिति ।

नतु (नु) चरिभिैदेरिखत्र स्ातीचारटलणकर्मणां विषायक्त्राद्णमनच्रात्मको (केदो (देन प्रामाण्यं नायुक्तं ततस्तेषां न श्रु तरिघानमिति न विषिरक्तण. कर्मं नाप्याकश्यककमतवमतेऽव्यापकमत आह्‌--

वैदिकाना९ ब्दा, समृतिग्रहणानि लोकिकानि ।

तानि शन्दलक्षणानि घायन्त इति पूवीनुकततिः । टक्िकन्यमि यानि कर्माणि तानि तादशनिःत्रेयपप्तावनानि शब्दहक्षणानि षार्न्त इलन्वयः । नतु तया छोक्िः केषु शरुल्यमाव इत्युक्तं तत्राऽऽह-यैदिकानामित्यादि । मचनत्ा्मणूपप्य वेदस्येक- देशमूताः केचित्कचिन्म्ना एव कायिद्धधिय एव कथिन्नोमयं कंतु वैतानिककरम- भरकरणगतार्वादमन्नाव्यवा एव प्रसङ्गेन सिद्धायीतुवादिनः । ते वैदिकाः शब्दा स्तेषां प्ायानां या जायने स्तयो मन्वादीनां पवैवेदेदाच॑नां ताः स्ृतय एव ग्रहणानि भमाणानि येकं तानि तथा । प्रकीर्णानां प्रक्रमे पठामावादेकवाक्यतयैकं कमे नोध- चितुमपम्यानां यदेकम्रोपहारः शब्दाना घ न॒पठिनास्मदादिभियृहतेऽतो मन्वा- दिभिरपि नैकत्र गृहते, ततत्तेपागपि यतस्ते व्यस्तानां समृत्य एव जायन्ते ताभिर" कत पैकप्य न तान्येव शब्दरूपण्येकव् षार्नते तेषां खारस्येन वाकयापौनव- नोधकलततिन्वादिभिन्यीयतो ममास्मानानां कर्मणां यज्ञायते निर्भयं ज्ञानं तदेव प्रमाणं येषु तानि पतचातसमत्याऽऽचररेण वा प्रवतितानि मन्वारिठोवैरविमै- करिमितोकयन्ति विमृशन्यथौनैदिकासते तथा । ते हि न्यायषज्ञानाम्थां वेदमूल- म्यां सवैवदा्निणयकतर नान्ये । अतः स्यृतय एव निर्णयपप्य अहमप्य हेतव इति स्मृत्य एव ब्रहणानीतयुक्तम्‌ । तत । (्रा)पमोका(हा) विमशौ वास्तू

कध तत्रा्घोदा इलपेक्षितमिति रतिभःति ।

ए, ~

प्रप ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २६९

त्तयस्ते साध्यप्ताधनलक्िका इयः । यच शब्दशब्देन श्रुतिरविक्षयेत तदा पूर्व णैव सिद्धेेतदरथं न सूत्रान्तरमारम्भणीयं स्यात्‌ । न तचोच्छिन्नशचतिताचाऽऽशङ्कायां सूतानतरारभ् इति वाच्यम्‌ | येदेट। शरुतयस्तन्भति भरोतलोजिककर्ैविभागो न स्यात्‌ | न च निव्यानुमेयश्तिप्रतिपादना्मारम्म इति वाच्यम्‌ । तरैदिकानां शब्द नामिति च विरुध्येत । न च निल्यानुमेय। एव वेदाः केऽपि सन्तीति मते गुरोमेतः भमिति वाच्यम्‌ । गुस्गुरोनै तमेति पूतं गुरुमतमेवेयुपक्षणीचमिलयाचायीभितायः 1 उक्तं च पर्थपारथिगितरैः--

यथयप्यनुमितद्विदाहोक्गकोऽपि तु पैदिकः ।

भलयक्षवेदकररहातैवा्तो स्दशो मत; ॥

नतु सोऽपि वेदः केपांचित्प्रक्ष एव॒ नित्यानुमेयमूढनिराकरणात्‌ । सं,

तथाऽप्यपतदश एव । कथ, वैतानिककमीधिकरे त्रयी प्रवते । तन्मध्य तु प्रसङ्गाद- वैतानिकं किंचिदुच्यत इति निल्ये्षवदिवदततस्य गुरकुदमितिवलःमृतियहणा- नीति समसः । एतेन प्रोतानि कमणि तानि न ठक्कः रनदैथौधन्ते फं तु यया- पठितः कठिनरपि धायैन्त इत्युक्तमर्ात्देव पूर्वत्र एव त्यारूपातम्‌ । एतदेवोपनीभ्य वेदे विधानत्रयमृक्तमस्माभिव्यास्याते ज्ञेयम्‌ ।

नतु श्रुयेव पवैत्र फटमिषटं हि रम्यते ।

तस्य वाक्योदितं तत्तु न विवकष्यं विशेषणम्‌ ॥ ॥

उदेश्यस्य च पूर्वेण निराकाङ्क्षस्य यददः ।

विशेषणं विवक्ष्येत भवेदराक्यभिदुद्धता ॥

न सराध्यतप्रतीतिस्तु जायते तैः परैः कचित्‌ ।

सवर्गकामादिकैः रवैः शरौतपाध्याविशेपरैः ॥

विशिष्टिष्टमप्यवैमाचषटे तत्पदं न हि ।

कर्ुिशोपणतवेन भथमान्तं फठान्वयि ॥

ममकामाऽऽगच्छ युद शेवं स्यादुपलक्षणम्‌ ।

भथवा भूतमव्यानमिकत्रप्यन्वये सति ॥

मूतं मन्यायोपदेश्यमिति न्यायादुणे विधिः ।

सर्गस्य पुखरूपस्य साधनैश्वन्दनादिभिः ॥

यागो हि प्ाधयतां तस्मत्र्वकर्मफठं स्थितम्‌ ॥

नित्ये चकमेव नान्यत्फठमपतगतेः.॥

१क.योगो।

२७० सत्यापाठविरवितं श्रौतच॒ज्ञ- [ रतृदीयप्रने-- एवं प्रतिऽभिषीयते-- ५ [० कर्मणाऽभ्ुद्योऽकरमेण्यमल्वायोऽनियतानां तु । = (टाना पू््वयावृ्तः । अनियतानां कमेणाऽनु्ठनेन फं मवति । येषामननु ष्ठि च न प्र्वायः श्रुयते |

इष्ट पाघनताज्ञानमात्रादिष्ठं प्रतीयते । साध्ये तन्मात्रवो नेव पर्ाकारी प्रवते ॥ नच तत्न निमित्तेन शरवृतति्तस्य चश्रतेः । अतस्तारपनियतत्वदोषाकारिष्यकमंणि ॥ आवरयकयामं्तलयां तु वृत्तौ सेष्टपराषनम्‌ । बुदप्मैव हि प्रवतत पैसा वात्रान्यया कचित्‌ ॥ एवं प्रवृत्तिततिद्ध्यथं वाक्यार्थो द्विशेषणम्‌ ॥ गृहदिषट न वाक्यस्य भेदं कुर्यातु कुत्रचित्‌ ॥ तस्माततिषामनुष्ठानाजायतेऽभ्युदयः फलम्‌ । सकामो वृणुयाहुरानितिछौ किंकवक्यतः | करणेनव दाराणां प्ातिरकतेति गम्यते । पूैरकारतो नैव संगतिः पुयोभवेत्‌ ॥

आह च-- समको यजेतेति द्वे पदे नेदधधायके । परस्परेण सेबन्धो नायवदिऽपि यन्य ॥ अतोऽनु पदेकेनापरेण विधीयते | यदि ततैव पनन्धसततो नभत नान्यथा ॥ अनूद्य यदि यागं तु खगकामो विधीयते । कामनाया्ता यगद्ृ्ठं पारेकस्पते ॥ स्वीकामे तनूं यदि यागो. विधीयते । तस्योपकारकत्वेन ततः सवस्य प्ाध्यता ॥ प्रयत्नरूपो याग।ऽयं निष्फठः प चन्ये | विषेथोऽपि हि -्ाध्यस् प्राधनत्वेन'नायते ॥ स्वः साध्या नान्यतरत्परध्येकिचिदपीण्यते । भ्रयत्नरूपो यागोऽपि तेन स्यात्तस्य साधनम्‌ ॥ "५ उदिद्य खगैकाभं तु स्ट यागौ स्ति ॥ ~ एकवाक्यगतः सूम प्रतताध्यो ॥

५

परः ] ` महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २७१

साध्यं नानयद्धिः यागस्य न चान्यत्छरगत्ताधनम्‌ ।

, ` "सध्यपाचनतेवन्परे्टः सर्गयागयोः ॥ इति ॥ # अश्ताुष्ठाननििततानां कैणामनियमेनेच्छायामतुठानमनिच्छायां नेतिःतान्यनिय- तानि तेषामकमो (मण्यननुषठानें न प्रत्यवायो मवति । तस्मादवदये वाक्येनेवाम्युदय-

ठक्षणं यद्यत्र विदिते ततत्र कर्मणोऽनुष्ठनिन मवेद्िल्विद्यत इति पूत्राधैः । नियतानामनतुष्ठानेऽपि प्रल्वाय उत्पत इत्ययौदुक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । सस्ु निमित्तेषु कतैव्यमेवेलेतावदेवावग्यते न तु प्र्वायजनकत्वमननुष्ठानस्य प्रत्यवाय" जनकत्वं च निषिद्धक्रियायाः । न चाननुष्ठानं क्रिया तस्य प्रागभावरूपतवात्‌ । न च त्य निषेधः शक्यो विहितक्रियायाः प्रागमावस्यानादित्वेनोत्पस्यप्रातिस्ततागमाब-

परिपाङ्नेऽपि न निषेधो निषेध्याश्रवणात्‌ ।

न च--“ विहित्याननुष्ठानाज्ञििद्धस्य च वनात्‌ | अनिग्रहाचन्द्ियाणां नरः पतनच्न्छति ॥

इति विदिताननुष्ठानमावस्यापि पापजनकत्वमस्तीति वाच्यम्‌ । नहीयै॑राज्ञामाज्ञा तदेवायुक्तमितयुक्तम्‌ । तस्माच नानुषठनि प्र्वायो नापि नियतकमतवं तिध्यतीति मततिऽभिषौयते--

अक्रमेण दोषो येषां छोकेऽकषैषयुपाटम्भस्ताने निपतानि ।

यया येषां पाठनानां प्रतियोगिमूतेऽकर्मणि निषिद्धक्रेया्ये दोषः प्रवाया, मिति तानि प्रागमवपरिपाछनस्ूपाणि करमणि नियतानि नियमेनानुठेयानि नियत. फलानि च तथा येषां विहितानामकर्मणि कर्मणो विरद प्रागमावपरिपाठनरूप उपा" उम्भो निन्दा छोके स्यृतिशिष्ट्ये तान्यमि नियमेन कर्व्यानि नियमफणनीचर्थः | एतदुक्तं भवति-यथा निपिद्धकरियाया अनुष्ठने दोषः प्रागमाव्परिपाठने च फठं तथा विहितक्रियाया अपि नियमविधानादनियमव्यावृत्याञवहयेमाविनि प्रतिषे सति तेन निवारिते भरागमावपरिपाटनरूपे कर्मण्येव गेया दोपोऽनुमीयते | न वा कशित्काठो मनोवृ्या त्वव्यातोऽसति प्राणवृरा पुपुतेरमि ्याप्तवात्तसमान्मनोवृत्तिमिः श्राणवृ्तिमिशच नादभकुवतोऽपि प्दाऽसतयेव क्रिया । पा विहितश्रागमावन्याता प्रय वायजनिकेत्यतोऽन्या तु पुतरामिति । ननु नियतफलानाकर्क्षिणः कष्यचित्कि नियमेनानु्टानमुकतमनियमेनेति फडानाकाइक्षिभो न नियम इति प्राते नियतानत्य- वाकरगेऽनि्ट स्पात्तदधिषाऽपि नियतेषु त पति निमित्ते यागं कुयीदिसेव पेवध्यते तेन नेतिकरैन्यताकाङ्पेति विगुणमेव कार्भिति प्रापनुवात्‌ | किंचन हि सर्वैर यावज्ञीवशढ्रोऽस्ति न च गहयाऽनुमानं कुं शक्यम्‌ । उत्स्गोऽपि िशदधषभ्यो

२०२ सस्यापाढविरचितं शोतयुधं- { \ तृतीयप्रभे--

जीैतायाओध्ं इयते । तेन कथं केषां नियतता कथं चानुष्ठानमिति न ज्ञायते । उच्यते-नियतता तु येषां एषं न चोदते सूम तेषां नियतताऽऽपानप्रति सूचिता । वपते वन्त इत्यत्र सोमेऽपि प्रयोगभेदेन स्ैकामा(मत्वा)निलस्य नियतता । अनु पकान्तेण्वपि भरतिनििर्वदयमाणत्वादाधानादौ , नियतेऽप्यजञपरयोगकयनासरायश्ित्तेन वैगण्यपरिहारामिषानाचथोपपन्नाङगनषठानेन निलतिद्धिरिेति गम्यते । वरपूणीमा्- सोयौक्नीनशब्देन सप्ता । आयान विना न कस्यप्याम्मलस्यैव निःप्ेय्तफ ठेषु प्रथमपरिगणनात्‌ । आघानादशनिह्रे दशेपूणेमातौ सोमेऽया बरामगस्य नियता. नीति वदिष्यति । ततराऽऽवानकरण उपपातकं समतौ तथाऽिहोत्रादिषु यस्य वेदथ वदशत्यादिना सतिप । य आ तृतीयासयुरूपात्पोमं न वििदिलादिशुति्पि सर्वत्र प्रायश्ित्तविधानादुपाठम्पाजनियततेति सूनितम्‌ । यावञ्नोवनादिनिमित्तान्यपि श्ाजनान्तरज्जेयानि । एतत कात्यायनेन प्म्यिरृतम्‌ । तथा हि-फ्युक्तानामा- रम्मे याथाकामी फलाित्वात्‌ । फडय्भिनो हि कर्म चयते । तस्मादायाकाम्यं प्रत्तम्‌ | न, निमनिमित्त्िदोवदपूणेमासदान्ञायण्रयणपडषु भ्वत्तेः। नियमेषु न याथकतम्यम्‌ । यस्माजियोगत्त्र शां प्रफौयति । प्लवादी स्यादषःशायी स्यादिति च } पले चैतत्नियमशाच प्रवृत्तम्‌ । प्रागेव यस्माद्याथाकराम्यं प्राप्तं यद्वि नियोगतो नानु स्त्यवदनशापनमनर्थकमेव स्यात्‌ । तस्माचियमेषु न यायाकाम्यम्‌ | निमित्तेऽपि यद्विषीयते तन्नापि न याथाकास्यै निमित्तोपदेशेन विधानादहद्‌ हेऽशये क्षामवते निषषपेदेति । यदि क्षामबलादिषु याथाकाम्धं स्या्वददाहमहगमनयैकमेव स्यात्‌ । प्राम हि गेहदाह्हणा्यायाकाम्यं षिदधमेव। तप्मननिमित्तिकेऽपि न याथा- ` काम्यम्‌ । अभ्निहोत्रेऽपि न याथाकाम्यं यावञ्जीवम्चिहोन्नं जुहषादिति श्रूषते नलु चाचरेत जुदयात्छर्गकाम इति तत्र प्रकरणादस्यैवैष कर्मणो धस्तश्च याथा- काम्यं ,मवति । नेत्युच्यते । प्रकरणादेष करैः स्यायाबन्जीवता । तत्रापि सक्षणया : क्म्य ठक््यते । क्म पनशहुयादिति स्वायै एव वैते नाभ्या उक्षयति । जीने निमित्त तवक्ञातो होमे विधीयते| तस्मात्करतृधमो याजीवकत। | ततश्च तया याथाकम्यम्‌ । यत्पुनरुक्तमभिहीनरं जुहयात्छर्गकाम इति स प्रक्ठाम्यप्रयोगः। अयमपरो जीवननिमित्त इति ततनेतद्धवति काम्येऽपि प्रयोगे क्रियमागे नैयमिकः त एव मवति । पोऽप्यभ्िदोतपरयोग एति । दरीपूरमापतादिषवप्येकेव वरष्टन्यम्‌ । तत्रापि हि क।स्थवोदना यावज्ञीवचोदना च । दाक्षायणग्रहणं काम्यपतवन्धाशङ्कया | -आग्रयगेष्टयामपि शषाखान्तरातन याथाकाम्यम्‌ | घवशालायामपि नवं भरकलाऽऽमनन्ति- अनया अयं द्यावा्टयिव्यो रपोऽस्य र्तस्य हृत्वा देवेम्योऽय नवमन्नाति' । [इति] अशनस्य च नित्यकर्तव्यता । न च देतेम्धो हुतवाऽप। निलयकर्तम्यता करियते 1 जतो नित्यता गम्यते | अपि च प्रायचित्तविधानमत्रःमवति--अनिष्टऽऽग्रयगेन नवश्या-

५

१प्रणण्डः 1: ` महादिवक्घतैजयन्तीव्याखपासमेतम्‌ 1 २५९१

भयादिति । तस्मदामरयगेऽपि न यायाकाम्यम्‌ । पशावष्येवम्‌ | निरूढं प्रृल्याऽ9

मनन्ति. तं प पव्ससो नानीजानस्यातीयादिति ` । पमि वकेषां च्येतिष्टोमस्य निमि- त्तम्‌ | यथा यावज्ञौवम्चिहोत्रस्य । एके पुनरन्यथा वदन्ति | ज्यातिष्टामेन स्वः कामो यजेतेति फ्यक्ता चोदना 1 तस्मादिह याथाकरम्यमा(मान्नोच्येते प्रथक्प्रयोग एतरायम्‌ । एकः स्वगेकमप्रयोगोऽपरो नेयमिकः कर्मृषरम इति । एत्वं च कला गवा. मयन्रवणम्‌ । कथमेषां पतोमोऽनन्तरितो मवतीति । परवरिति । प्तवनेरिति क्या दिति । यदव्य करव्यं त्य कारणान्तरेणानन्तराय उच्यते । तस्मादत्रापि न याथाकराम्यम्‌ |

तेषा च प्षरणम्‌

छू्ानां पशुपोमानां निष्डृल्ययेमकमे । इष्टि वैश्वानरीं नित्यं निषेदव्दरपर्यये ॥

चातुमास्येषु चतुषुसश्रतेः । चातृमास्येषु च न यायाकाम्यम्‌ । कुत एतत्‌ | ऋतु-

मुलशरतेः । ऋतूमुल ऋतुमृते चतुमीपियैनतेति शरूयते 1 किंच, नियतततहषाठात्‌ ।

पि च निलः पह चाहुमस्यानां ५2 भवति त एतान्यज्ञरतूसोनिरेऽश्नदो9 दशै पू्ीमापतो चातुमास्यानि पशुबन्धं सौम्यमध्वरभिति । नियततह१।उा्ततुस्यता गम्थते ॥

दरीनाच्च । ददते चायमर्थो यथा नित्यानि चतुमाष्यानि । गवामयनयानिनं प्रज स्योच्यते कथमेषां चातुमौस्यान्यनन्तरितानि भवन्ति । द्‌ हितत्वत्तिषां प्रतिरेभे प्रति कारणान्तरेण चाहुमौस्यानामनुसररं ददीयति पयस्ययेति तरषादरिति । यच्च॒ नामाव कर्व्ये तस्य कारणान्तरेण मवति । जपे तु प्प्ैकभैविषयं दुरीनं मन्यन्ते । कथमेषामच्चिहोत्नमनन्तरिते भवति । कथोषां पोगेमापं हविरनन्तरितै मवल्येवमादि सकैत कारणान्तरेणानुप्रहो हस्यते । नोत्सगेयेगात्‌ । न च नित्यानि चातुमीस्यानि । उत्सर्गेण हि तानि युज्यन्ते । यन्नाम नियं कथे तस्योत्तग इति । स्यात्न शच्छब्द- वत्‌। भवेद्वा नितयत्वेऽपयत्र्गो यथ दशैपूीमाप्तवेसमान्निशतमेव वपि यजेतेति अपि च नित्यमुच्यते यद्वयं कर्मव्यम्‌ । द्विभकारे कर्म निलयं कन्थं च| तत्र निलय पकृ चिन्त्यते--ं सगुणमेव करैव्यमूत विगुणमधीति । गुणान्नानातपगुणे- वेत्येवं पर्त आह विगुगे फलनिश्ततिरङप्रपानभेदात्‌ । विगुणेऽपि नित्ये कनि फटनिर्ृत्िवति । कुत एतत्‌ । योऽङ्गानि प्रधानानि वा भिजानि । इह यावज दशैपूममातम्यां यजेतेति वशपूेमासयेरेव कर्तवयतोच्यते नाङ्गानामत्च.प्रवनि कृते यफठं दस्िद्धं मवत्येव । वालथमात्रमेष कर्वव्यम्‌ । न तेनान्यस्य कर््यता । यश्च

२७४ सत्यापाठविरचितं भोतंसूधरं- [धृतो ~

च ताघनत्वेन यागस्य श्रवणे तत्र पताभयपिक्षा मवतीतिकरमन्यतपिक्षा वा | न चात्र साधनत्वम्‌ 1 त्प्माद्विुणादपि फं मवति । अङ्गान्नानं तहं किमर्थम्‌ । काम्यप्रयोग- विषयमिल्यदोषः। किच प्रायश्चित्तिधान।च । विगुणेऽपि नित्ये प्रायश्चित्तं विधीयते भिने जुहोति स्के चुहोतीत्येवमादि । यदि रि विगुणं फं न साधयेत्‌, प्रायित्त- विषानवेय्वपरङ्घः स्यात्‌ । तथा च दष्टं विगुणमपि नित्यं क्म यथाकथेनित्परि- पतमाप्यमानम्‌ । व्यत्ययो म स्यात्‌, केन जुहुयादिति तरीहियवाम्यामिति । यद्रीहि- पवौ न स्यातां केन रहूयादिति या अन्या ओपघय इत्येवमाद्यमिधाय पुनह्पदह- तिन वा इह ति प्रिचनाऽऽपीदयैतदवहूयते पत्यं श्रद्धायामिति । यथाकयं- चित्परिप्तमाक्तिं दरयति । न चैते विधयो विधिविभक्तेरमाबात्‌ । तस्द्धगुण नित्यं फरं प्ाधयत्येव । अेऽन्या व्याचक्षते गुणान्नानपाम्यीनिलयं पगुणमेव कन्यम्‌ । सूजव्यार्या च विगुणेऽपि निसे फटामिनिश्ौतिमौस्येव । यदि नाम दैवान्मानुषाद्वा प्रतिबलात्सवीजञोपंह।रो न शाक्यते कुम्‌ । कतिपयाज्ञोपपहारेणापि कर्यमेव । यथा ावनुयादितयुपपदा्योऽ् परिकटपते । सदा कौल्यं पुण चेल. शाक्यमेवावदयंमावि दैवान्मानुादव प्रतिबखोदेगुण्यमिति । एवं कृता विकृतौ निले कमणि पर्ता पदाुवृ्तिडयते । यथा वरुणपरततिषु अयाध्वुरवाऽऽहाभिमञ्ी- सपमब्दोत्यपेमृ्टेव मवति सैपरेपितमय प्रति्रस्याता प्रतिपरैति स पत्नीगुदानयननिति पलेथानयनभियिप्रे वाक्येऽशनिपमागतरपं दकथति । तथा महापितृयज्ञे प्त यज्ञोपवीती भत्वाऽऽन्यानि गृहतीलेवं विधिपरे वाक्ये टेखाकरणहरणोत्तरपरिमहादीन्पदार्था- नतुक्दति । यदि हि निलस्याज्गपन्धो न स्य्धेलाकरणहरणाघनुवादो नामवि- भ्यत्‌ । मवति च तस्माजिलयानामप्यङ्गपनन्धः । पौ च द्दोयति--उत्तरमाधारमाधा यौपेस्परयन्ुचौ प्तय जुहा पदं पमनक्तोति। पञुप्तमज्ञनतरिभिपरे वाकंथ उत्तराारं दशयति । यच्चोच्यते न यगिनान्यसपा्यत इति । भप्नानपाम्ाहुपात्दुिततयो वा, उत्पत्पुदुरितासंन्धो व। भवत्मेव । तस्मातिलेऽप्ङ्गपेबन्ध इति कालयायनाचा- येणोक्तं ज्ञेयम्‌ ।

कमरमिपरपरयपं प्राप्यमितयक्तम्‌ । तथा मध्ये वेदनेच्छालक्षणे द्वारं वोक्तं, तिःप्ेयतपरापकं ज्ञानमेवोताचं कमैमिरितयुक्तम्‌ । तन कर्मतया यद्यपि जिज्ञाप्ता मव्नेतावता ज्ञानि दविरियाशङ्कयाऽऽह--

निःरयपवुद्धिः मनयसंबन्धपिक्षा ।

निः्ेयपतताधनमूता बुद्धिस्तथा प्त च प्रष्टौ जन आचा ब्रह्मविततत्सन्धमपे

क्षते । आचायैवासुरुपो वेदेति तेः न कमोनष्ठानमत्रेणापि तु वैराादिपपत्या

१. ई, ज. क्ष. द. ननसर॑')

१०पय्ः} महादेवङृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । रेण्ष्‌

वने वकयमाणया। यदाऽऽचार्यपृलाद्ध्रश्प्रदश्यमानोपनिषदां परिशीरनं स्याच्छर्‌. शणादिना तदैव स्तात्काररूपा बुद्धिरत्पयत इति भा

एवं नियतकर्मगां निःशरेयपतफछताममिषाय यज्ञशब्देन श्रौतकरममाज्मेव यृहो- तमितिम्युदाता्थ प्रयुक्तेन कर्मशब्देन पूजितं पर्वणीश्नमकर्मणां ताके तदेवोदाह- एणमुतेन द्दयति--

अतियिपूनागुरपएनासंनिपाते चाभिवादनम्‌ ।

एतजियतमिव्यमिमेण पजन्धः । समयाच्ारिकेषु धपु व्यार्यास्यमानताष्ये- दहतानि शकिकानि, गुरोः प्तमागमे युरोरमिवार्ून, सष्टमन्यत्‌ । य

श्ौततरेटप्धयदुदाहरति--

ततकारितस्वाद्राक्मणराजन्ययोरै- इयस्य च वेदाध्ययनं तन्नियतम्‌।

जध्यापक्ैतद्वश्यमाणमध्ययनं तसमै कारिता अध्ययनार्थं कारिताः पेसकारिता- स्तेषां मावस्तेषपा पेस्कारितत्वं तत्कारितत्वं तसमादधेतर्वा्णादिजयस्यैवाभ्ययनं तच नियतमिव्यर्पः । ब्राह्मणादय एव वसत्तादिकटेष्वष्पापकेरभ्ययनार्थत्वेन कृता सतस्तेषामेवाध्ययनम्‌ । वक्ष्यति च-अङ्दराणामदुषटक्मेणां विद्यानां श्रुतितः त्कार इति । अयमाशयः अध्ययनं यद्यपि पैदिकफला्थिनां फठपताधनज्ञानाय स्वपामि प्ापुयात्तपाऽपि च तदुपनीतानामेव विधोयते । उपनयनं वसन्तादिषु कल्मु वैरवाधि- कानामिवातसतिनामूतमध्ययनमपि तेषामेवेति । वैशयस्याप्तमाप्त्रहणं ब्राह्मणेन सद्‌ कनिरापत्य द्वादशाहादौ ।

एवं वर्तरयस्याध्ययनं नियतमिल्युक्तम्‌ । तेन प्र्ङ्गेन मोक्षादधिना फटाथिना- मि तैविकानामि न प्थैकमतष्ठानमिति दशैयितुमभिकारिनियममाह --

तेषामेव ब्राह्मणदिदिता यज्ञा येषु यदगकात्स्यमविप्रतिषिद्धम्‌ ।

येषु भवपिकेषु यज्ञ्य पागस्य फैत्ल्यं ्दवताऽधैवत्ता सवसपरिग्रह वि गादिरपत्तरमहया त्मा तेपमेव ज्ञा न तु पुन प्धाऽपि कर्तारो भवन्ति | पाऽं सेपादयिप्यामीति ।

अत एव--“ यस्य व्रिवा्िकं धान्यं स्र तु पमं विबद्धिनः ' इयादि ।

तथा ल्जी नाप्तवणी मन्रप्ठमन्िवती सत्यधिक्ृता तेषां त्रैवणिकानाम्‌ । खी पुव चेति पुमान्जियेति च सूज।म्यामेकशेषेण तेषां चेवभिक्यः सियोऽपि गृदनते ॥ एवकारः फलकामिनामपि शूद्राणामस्न्याघानादिप्रापकलिङ्गनिरापताथैः । नाह्यणेनेति

५ कग. च्‌. छ. ट. ठ. ण, काये!

-९२५६ . सत्यापाहव्निरचितं "ोतसूज्~ : [ शतृनीयपरशे--

स्मरवघमीणो शरेऽपि परातिनिवारणार्म्‌ । ब्राह्मे. व्रिरिताः भौत. एते स्थित यज्ञा इषयुक्तम्‌ । यज्ञशब्देन श्रौतसेनोपटकषिता : आधातरादचः.] अयमथः श्रूयते बृपन्ते ब्राह्मणोऽ्ीनादधीत पने राजन्धः शरदि . दय -इति । तेनाऽऽषानाभावाद्‌- नभिः शूद्रः सोऽभ्य कमणि कथं प्रविष्य । आत्मापे चाऽऽपयनतेऽपनयो.न पराथ आत्मनेपदं शयत्र मबत्यादघीतेति । तेन बाहमणादय एषाऽऽधानिनािमुत्पाद- पितुं समधौ न शरदा आधानामावात्‌ | अतः श्रस्यानधिकास | नु पन्ति चोन्या पानि दशनानि यैः श्स्याप्यधिकारो गम्पते। हविष्ृदाहानृविशेषं .्रकृलोच्यते- आधविति भद्रस्य । त्था ्त्विरेपप्ु शद्रप्य । तथा पितृमेषेऽ्ीषदृघ्नं शूदर्येति । उच्यते--न श्रस्याधिकार्‌ इत्युक्तमेव । यानि पुनदशनानयुक्तानि तानि रक्रारवि- पयाणि । रथकारस्य दि शदन्धच्छदत्वपुच्यते । करिण्यां हि प्तः जतः करिणी शूद्रीडुहितेति । तथा निषाद्विपयाण्यपि तस्यापि श्रतवात्‌ | जय वा ब्रा्णरा- जन्यतैदयानमिवाध्ययनं श्रूयते-वन्ते बराह्मणमिल्ादि । उपनयने चाध्ययनार्थम्‌ । भतस्तदमावादवैधत्वादनविकारः शदरस्य । अपि च शूद्रस्य प्रतिपेधोऽध्ययने प्रत्र. बणे व्रपुजतुम्यां ्रो्परिपूरणमुदाहरणे निहाच्छेद) धारणे शरीरभेद इति । त्माद~ चैथतवाच्छूो नाधिक्रियत इति । तदिदमेवकरेणोक्तं यिद्गान्यथि द्वरध्ययना माव । मच स्लीणामङ्गत्वमात्ेण यावदुषयुकतं वेदाध्ययनं न तु कर्माधिकार इति वाच्यम्‌ । जायापल्योर्म विमागो विद्यते पाणिगमहणादि पदत्वे कमेघु । तथा पृण्यक्रिपापु दम्य परियरेषु न हि म्तविराते खिया नैमित्तिके दानि सेयमित्युपदिशन्तीति । लीणाम- प्यथिकारं वक्ल्याचार्यो धर्मेषु । कालायनः--नाद्मभोऽतनीनाद्धीत स्तर्मकाभो यजेतेति । विरिष्टटिङ्कश्रवणात्लिया अनधिकरि प्राप्त इदमाह-- ल्ली वाविरेषातल्ी चाधिक्रियते । कत पतयस्मच्छरूयमाणमपि छिद्गं न विशेषकं वयतो न पुंतमेवाि, कार इति । उदि्यमानविरोषणनेतससर्मकामो यजेतेति | विधितेसरशामावादविव्िते टिष्गं संख्या च । यत्न पुनर्विथितैस्रशोऽलि ततर चिङ्गं सस्या च विवक्षिते । यथा पशमारभेतेलन् तद्विशेषणं पुसत्वभेकत्यं चोभयं विधीयते | विशिष्टपश्वाटमस्मोऽन्यया न मवति । तस्माल्तियाः अप्यथिकारः । दशनाच्च । ददते चायम्भो यथा लिषा अप्यभिकार इति । मेखछ्या यजमानं दीक्षयति योक्त्रेण पलीमिति । योक्तरिधि- परे दाकये पलपा अप्यधिकारं दयति । प्ता च प्ता सहामिक्गियते न रथक्किया फं च पकरेककस्य मवति । न भागेन स्वरीकामो यजेतेलनेत यथा यजमानोऽमि. धीयत एवं पर्यपीति । यधा यगन यजमानः फट प्ताषयति तथा पल्यपीति । वाक्यान्तरेण पतह क्रिया तयो्लथा च धवणम्‌ --

१, ¶.ठ. ण, दुधेतानि । २ ब. "तत्‌ । भकिगरिषात्‌ । स्मार ।

~

;

१ प्ररपदः } ; महावेवकृकषवैजयन्तीष्यारयासमेतम्‌ । २७७

नाति सीणां एयगन्ञो न वतं नाप्युपोषणम्‌ । भूषयति तर तेन स्वगे महीयते" || इति । तस्मादुषनीताधीतानां भरवणिकानां तज्जातिन्ञीणां च ब्राह्मणविहितेष्वाधानाभ्नि- होधरदशपूणैमापतादिकर्सवधिकार इति तिद्धम्‌ | नरक्तेन न्ययिनोपनयनाध्ययने अपि ज्ियाः भाप्ुतो ब्राह्मणमिलयादिषु ठिक्वाविवक्षणात्‌ । संल । उपनयनस्थाने नारीणां पाणिग्रहणमेव संस्कारत्येन स्मयते । वरिवाहानन्तरमध्ययनं यावदर्ेवार्थपरा्ततात्तस्या अन्यमशोचारणे शूद्रवदेव प्रतिपेधद्रेवं निषद्रथकारयोरपि । तदुक्तम्‌ ्ोबदरादिनमनधूनां यी न श्रुतिगोचरा । › इति । ; किंचा्टवो तह उषयच्छे्तोऽधीयीतिति किङगस्य विेयस्य विवक्षि- तत्ादुपनयनाध्ययनामावः । शैवणङिप्वप्यपवदति केषुचित्‌ यथा द्रन्यवत्ता शरीरकास्स्यं च 1 अविपरतिषिद्धम्‌ 1 द्रभ्यं दायं तद्य विप्रतिषिद्ध नालति । दायमाक्तेन द्रव्य वत्ता सर एव(१)। नास्ति च पण्दादीनां दायमिति वक्ष्यते । तसतेऽशुचित्येनानधिका- रिभोऽति(2) दायप्रतिभेधोऽशुचित्वदिव स्मर्यते) तथ। रीरकाल्ल्यंमङ्गाुषठाने न विप. तिषिद्धं न विरुद्धं तेषामेव ते यज्ञा नान्येषामन्धपङ्कुकनेषिराध्ो त्रियाऊिचनानाम्‌ । साज्यावक्षणविष्णुक्रमणमन्नोचारणपगोषनयाजमानदक्तिणापु यज्ञाङ्गेषु विरोधः स्यात्‌। अनधीतस्यापि तरिवृदभिुपरायश्रि्त्वेन विहितः प्ुवृततस्याऽऽधानादिकरमाण्या्ं ततो मवति तस्थाप्यधिक्रारो. नितयौमित्तिकेषु च । अर्किचनस्य।पर नि्पोभिषठिपर- चतुमास्यतेमिष्य्वाहाय॑मातरस्य. दक्षिणाया विधास्यमानत्वास्तिपरत्वः । तथा मृत मायस्य दारकमरिक्तस्य स्वा्ैमापानं कर्पते वयते तस्य विना मार्ययाऽपि ॥ कंश्पपूत्र एव पले पत्नी नि्मन्येन दहन्तीति तत्राप्यञ्मयः स्वार्थमेव स्थापनीया अमा णापि निचयं काम्‌ । प्ैवािकानामेवाधिकार इति द्रति लिङ्गैः-- येषां च मरङृतिलिङ्गानि यज्ञाः शरयन्ते ीन्टणीते मन्र- षतो णीते ययाम मन्तो बृणीत इति बिङ्गायते ॥ आक्षे विन्तायत इति `द्‌।चर्पिम्‌ । भङृतिर्नाति्तस्या निर्णायकानि चङ्गानि यज्ञा यज्ञप्ताधनानि न हि परवरमन्येषामान्ति बाह्मणादित्रयन्यतिरिकानाम्‌ । तत्र पुरोहितादिपरवरेण रानन्यतैश्योरबाह्मणप्य खतः प्रवरं स्पष्टम्‌ |

५, ङ्ज, प्म, द. यजञे।

रण्ट सस्याषाठविरदितं ्रौतसूजरै- [१ तृतीयश्र--

श्रयाणां चिङ्गाम्याह--

गायत्रिया ब्राह्मणस्य प्रिदध्या- रिष्टा राजन्यस्य जगलया वैश्यस्येति ।

पतिशब्दः प्रकरे । एवंभकाराण्यन्यान्धपि वेदितन्यानीलैः एवमविकारं समान्येदानीं कर्म नियतान्याह-- तेषापथिहोतंदरपणेमाक्तौ च नियतौ ।

पहाऽऽषनिन पूर्वमावित्वादकरण उपपातकस्मरणाख | त एव नियतेषु पाठः| तेषा ब्ा्मणविहितानां यज्ञानां मध्ये यावन्नीवनिहोत्ं जुहुयाचावज्नीष दीप मापताम्यां यजेतेति नियतनिमित्ताश्रवणात्‌ ।

नाहे विशेषमाह -- सोमेश्या ब्राह्मणस्य ।

देप पुनरपवषटमाल्भेतेति तथाऽऽधविनं पूम्रसछाममामेतेखत्र त्रह्मणप्यैकः परायन्नित्ततवेन विधानात्तप्य सोमेज्या नियम्यते । दौीदाण्यनालत्वपरिदहारायाभ्नि- होत्रं दपमपाप्तौ ठ सुतरामिरथः ।

सारम्मनियमविशेषमाह--

आधानादगिहोजं दपणमासौ च नियतौ ।

आधाने कृते दश पूणैमाप्तयोरम्यवधनेनाऽऽरम्भो नियम्यते । सोमेज्या ब्राहमणस्य नियताऽपि न तस्या आघानान्यवघाननियमः | चकारोऽन्यतर्यैव नियमो मा भूदि तूमयेषामपीति दरनाभेः । न दक्तम्यमेतततषां ग्यवधानेऽभ्िनाशपरायित्श्नवणात्‌ # वक्तम्यम्‌ । काम्ये सत्यां कामनायामारम्मोऽप्यामनारम्म इति मा भूदित्येवमर्थम्‌ । न च प्तल्यामारम्मलन्निमित्तः कथम्‌ । अघ्तयां त नियतानामेव मविष्यतीत्येवमयेम्‌ | त्यां तु काम्धनैवाकरणनिमित्ः परत्यवायोऽपि परिष्ियत इत्युकत्वा निभे यक्ित्येतावान्विशेषः । तथाऽप्यन्यत एव पिध्यत्येतश्यवघ।नदेषो मवततीति } तई काम्यारममे पतयपत्थां कामनायमत्यामारतेतदधविष्यति । नियतारम्मे यथ याक्नीवि मस्यागस्तया काम्थारग्ेऽप्यपत्यां कामनायां तेष त्यागेन नियतारम्भो निषिध्यते 1 न द्यरम्मस्याऽऽवानान्ववहितकाठं विनाऽन्यः काछोऽस्तीति कामनात्यामे सायं भातः प्रयोगमात्रेण यावदि्टन काम्यत्तमापतौ तदनन्तर प्रयोगा यावजीवं निश्रेयता्भा

भविष्यन्तीति न श्यगारम्मिमिततं तहे ृहोमदिकमन्वार्णीयादिकं कार्यमिति तासवम्‌ |

+

6

शप्रण्परछः ] महादेवङृतवेजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २७९.

मैवणिकम्यतिरिक्तयोरप्याह -- निषाद्रथक्ारयोराधानादसिरोत्र दर्शपूर्णमासौ च नियम्यते ।

वर्षासु रथकारोऽ्लीनादषीरेति, तथा- ऋषूणां त्वा देवानां बतपते नतेनाऽऽदषा- मीति रथकारप्येति च दु्ीनाद्धानं रपकारजिराधानोत्यननञ्चनां परारभत्वाद्निहोज द्पूणैभा्तनियमस्तथा चैतया निषादस्यपतिं याजयेदिति निषादश्वापौ स्थपतिनरेति कूमघारयामिप्रायेण निषद्‌ इत्युक्तम्‌ । तेनाऽऽपलम्बपूत्े निषादानां प्पपतिकतवरभिक एवेति तज्निराङृतमेतश्यायशाखपिद्धं तस्ये्टिविषानादाघानमाचार्यो मन्यते । एक~ स्याऽऽघानमातने नियतं परस्य किकृतेटयुपलिकतमाघानं दयोरप्यसिहोत्नं द्दपूरणमापत च नियन्त न्पायमतेन निषादस्याऽऽपानं तस्य ठौकिकाभिषु विृतेषटिमात्रमवको- भिनो बक्षचारिण इव गर्दमस्येति ।

तया जीवपितु ।

नियम्यते इत्याङृष्यते । यस्य श्रैव्भिकस्यान्ययोवा योऽयं नियम उक्तः पततु तेषां मध्ये तथा जीवदितुरेव नान्यस्य नियमः | तथा नियतामिहोत्रदीपूणिमाप्त- कारिणौ नवौ परितरौ यस्य स तया । यदि पितरौ नोवतस्हि ताम्ामाधानादितरये कृत एव पुतरस्याधिकारो नान्यथा । तयेरङृताषानयेरन्यतरस्य मरणे पतलय्तयेवाषि- कार इयथः । तथ! जीवपितुभेरद्रनेनाऽऽषानादि निषिद्धं ततपतिप्रघवश्च ।

उपक्रभादितरे नियम्पेरन्‌ ।

यदीच्छा तोकस्य नियम्यते | न तस्योपक्रमोऽपि बाधाद्श्निरोतवद्‌रीपूर्णमा- पवत्‌ । नराद्यणप्य पक्ृत्सोमेज्यावदा । अघल्यामिच्छायामनुपक्रमेऽपि न दोषः। अयमभिप्रायः--यथाऽनिहेत्रे दशैपूशेमा्योश्च याव्जीवशब्देन निमित्ते सति वषानात्तति जीवने निमिततेऽवश्यकर्न्यत्वं नैवं॑पदचातुमीस्यपतोमेषु यावजनीवशब्दे- न निमित्ते तत्समाधीयते किं त्वम्यापतानियतत्वमुच्येत तथा प्ाम्याप्ता भारव्धाशचि्न त्याज्या इति । इतरे चातुमस्यादयः सोमान्तासोषां काम्यानां निलयानां च सद्धावा- जािहोत्रद रै पूणिमापवत्कान्यस्योपक्रेऽप्यत्याय इति नियमः । $ ठु नित्यानाप- कमे पति येषां नोर्सगैनिधिल्ेषामत्यगो नियम्यते न तु काम्यस्योपक्रमेऽपि । कुतः, यवल्ञीवपदरामावादारब्धस्यापतत्यां कामनायां त्यागोऽपरि युज्यतेऽन्यस्य एनरारम्मोऽ- नारम्भोऽपि नियतस्याऽऽरम्मे त्वां पूौम्यापत्य निरवधित्वादवधौ चोत्सर्गं इति सथः । परमीतपितरी नतु पति पामथ्ये चातुमस्यायवि चोपक्रमगेऽयमेव नियततय- नाविेषेण स्मैकमाणि प्रकरान्तानि तत्रेतराणीति वक्तव्ये उयवहितदरीपूणेमा्ा- गावपेक्षय तजञातीयानामेव यागान्तराणां ग्रहणाय वृलिङ्गनिरदशत्तेनेतरेषां यागानमिवो पक्रमनियमो न निप्रय्पताधनानामन्येषां नियतानामपीच्युक्तम्‌ । तेषां तूपक्रम-

२८० सत्योपाठविरचितं शरौतेदें~ `` [२ वतीयप --

स्यापि नियतत्वात्‌ । तथा चायागानामतिथिपूजोपनयनाष्ययनादीनोम्यवृ्तिः । इतेरे यागा 'जयगेष्टिपशुनतुमसयपोमा ` निलयाः. काम्यश्च । - सत्रि पशुत्ोमाना- मु्घगौयावजीवभन्ानमिहो रवत्‌. । .आह्लणप्य ` तोमेन्या : नियता. सकृदपि कथम्‌ | अपुनमहष्योऽस्यःप्तोमपीथो भवतीति रिङ्गात्‌ । उभयप्रयोगावपि न विरुद्धौ रोमस्य । भाग्रयणे्ठौ तृपक्रमदेवाऽऽचारथस्य नियम इष्टस्तत्थौगे विहितं नियतमेव काम्यानामपि 1 योः य्य इ्ुकवा न ` यनते श्रैषातवीयेन यजेतेतयत्तमा्ौ प्राय शित्तविषानात्‌ | ततर निलयस्य द्रव्यस्याभावे सामान्यासतिनिषिः ।

तर तेषु नियोषु यदि नियते द्वन्ध बरीकादिकं सोमादिकं न ठम्यते, `ममोषेऽ~ छम नतु नके । नाशो तु एषगवदेदवा्रतिनिधिना ततस्यानापन्ेन केनापि द्रन्येण नियतं कारयमेव । भारम्मासूतवमठाभेऽपि नियत प्रतिनिधिनाऽप्यारम्मणीयम्‌ । परकरान्व- कोम्येषु च. निलयस्य विहितस्य द्रग्यस्य स्ताघनमूतस्याप्रा्तौ नाशे वा तत्स्थाने भ्रति- निधीयते तत्खस्पेण गृहत र परतिनिषिद्वयान्तरं माकम्‌ । मनियर निवारयति तामा न्यात्‌, जातिततामन्याद्धततामान्याततादश्यादिैः । जक्तिेवे पूतोत्तरप्तौ काला यनीये-चेदितामवेऽनारम्भस्ततिपिद्धलात्त्य चोदितस्य द्रव्यस्य चामपर नाऽऽरब्धन्यं तत्कभै। कुत एतत्‌। तदेव हि साधनं तप्य कणः र द्रव्यान्तरमशचुतमतो द्र्ान्तरेण

कमान्यत्वे मवति द्रव्यदेवतं हि कर्मणो रूपमिति} एतदेवं काम्पे। अथीक्निले । कथमिति | नित्येऽपि च शरुतद्रवयामवि कर्मनहरबुद्धयाऽनारममे पराप्त जाह~नियते प्तामान्यतःप्रति- निषिः स्यात्‌ । निले कर्मणि प्रतितिषिन।$ऽव्धभ्यं तत्कर्म श्ृतद्रन्युस्पेन कुत एतत्‌. । बीहिमिर्जोत्यत्न नियमान्न वरितः. । न च निपमालुरोः येन .. यावजीवुतयुपरोधः शक्यः करम्‌ .। अवदं . कन्ये करमणि नियम मत्रस्येवाुपदाने युक्तसूपम्‌ । तस्मातमतिनिधिना तत्कर्म ्तमापनीयम्‌ । दुत. एतत्‌। शतद्रव्यततामान्यत इत्युच्यते । बोहिभियैनेतेलनेन .. त्रीहिताजासयुपठसितानां ज्यक्तिविरेषाणामङ्गता पिहिता भवति । न ्रीहिनात्या मूवरात्‌। अष्टकषटनिव- ततव शक्यते क्म्‌ । न च व्यक्तिविशेष, नातिशम्ददतेऽतयदवचकमस्ति .। तस्मादक्तिविरेषा.एवात्राङगमूता इति । तेन शदपूतारीयमनिषु, कियतामपि व्यक्त" विशेषाणामूपादानं इते मवति.) तपमा्ताूक्तं स्ामाल्ाल्मपिनिषिरिति । निले प्रति निविरगवति।. कारेः चापि अक्रान प्रतिनिषिरिप्पत.एव्‌।.तदरीमाह-आरम्मानियमः । आररृषं हि तत्कमै। ्रम्मश् प्मातिपतमित्त्‌। न च ्रतिनिपिद्रस्यमन्तरेण पप्रा स्तस्य मवति । तस्मातत्रापि प्रतिनिधिर्भवत्येव | -अपि च प्रक्रान्तस्य काम्यस्यप्यपुः

9 कग. च, ट.2, ध, शानं वि २३. ष्देन काभ

प्रर: ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ९८१

- मातो दापो मवति | तदपि हि नित्यैः समाने मवति | येव नित्यस्याकरणे शि विगरहणमेवं काम्यप्याप्माततौ शिषटविगरणम्‌ । नु शिष्टविगरईणं नाम को दोषः । अत्ति दोषो येन शिष्टा विगर्हन्ते । अथापि नाम नालति दोषो विगरहणमेव दृष्ट. मिति । दशेनाच । दशयति द्रव्न्तरेण परिमाति यदि सोमं न विन्देलूतीकानभि- पुणुषादिति ।

कात्यायनीयं पर्वत द्रव्यपतमानयंप्रयोनकमितयुक्तम्‌ । ततिकिमविरपेण नेत्याह --

अदात ्रव्सामान्यम्‌ ।

उपडृक्षणमिति शेषः । प्तनातीयेन प्रतिनिहितेन यदि प्रयोभनं संपद्यते तदा सजातोये न्यूनविहितुणममि यथाकथैचित्परयोजनलमे तदेव म्यं न तु तच्छन्दातु- पक्षित विहितप्तमस्तगुणमपि विजातीयम्‌ ।

व्यतिरेके दीयति

अर्यविपरतिवेषे त्व्धसापान्यम्‌ ।

यथाकषेचिदरपि यदि प्तनातीयेन प्रपोजनं न भवति तदा्यन प्रयोजनेन नोप कषिता या विहितदरग्यनिष्ठाऽन्याऽग्यवहिता सक्षायपिका नातिस्तपेव पतमान नातीयं ग्रां न तु व्यापकव्यापकादिप्राान्येन सनातीयम्‌ । तदपि पूमपतीकामे अद्यमेव समाननातीयपन्तम्‌ । तरेतद्थपतामान्यमिलयनेन दशितम्‌ ।

एवमेव विवक्षितमिति दैवितुमुदादरति--

यथा यूषाञ्जने स्पिपोऽभावे तैम ।

अत्र यूपाज्ञनेऽनक्ति तेजो वा आज्यं यनमनिनल्निषठेति बाह्मण अज्यशन्देन वरिषनिऽपि सर्पि इति यदतत्त्त्पिरमवदिति प्रतप्तामन्यवाच्याज्यराब्दो न तु संस्कारवाचीति दशितम्‌ । अत एव वक्ष्यति रौ किकेनाऽऽञ्येनेत्यादि यजमानो यूपमनक्तीति । सपिपो यथाकयेचिदतामध्यं प्पिरनात्या विजातीयमपि तेषं महव दृते ॥ प्रतिनिधौ पिहिते च प्रतिपेषस्य पको भवतीत्याशङ्कित उत्तरम्‌--

भतिषिद्धभ्पो निवृत्तः प्रतिनिधिः ।

न हि यामयत्वेन हि निषिद्ध प्रतिनिधित्वेन रा विजातीयेनन्िनापि तस्तिद्धेः। तसमाक्यायेन प्रातः परतिनिधिर्थागीयत्वेन भरतिषिदधेम्यो निदृत्तोऽन्य एव प्रतिनिधिः

ननु प्रकरणे पठितः प्रतिपेषमरैव स्याजान्यतरेलयाश्कंया55ह--

अविशेषेण हिं मतिषेधः भूयते । ५ अविरेषेण श्रुतिष््लादौ परतिपेभो य्माच्छरयते त तु न पतकोचनीयो न्यायप्रा्त" मिभिना तस्य॒ दटद्वारा ्ाऽ्यददररकशक्समावः भ्रतिमेषाद्वगम्यते । ३६

ररे सत्ापाठविरचितं श्रोत ` [ ३ तृ्ीयमभ्र-~-

अक्तमहणे कणे टोप एव स्यादित्यर्थः । श्यामा चरौ विहिते प्रतिनिधौ प्रति शरपते-अयत्िया परै कोद्रवा अय्निया वरडका इति । तथा मौदरेऽपि चरौ अयज्ञिया माषा इति । पतोयमविशेषेण यज्ञपनन्धो निषिध्यते न चरुद्वय इत्यधेः । यदार्याणा. मभोजनीयमि्यादिरपि ज्ञेयः प्रतिपेष॑ः 1 य य॒त्र वेकसपिकं दव्यमुपत्तं नष्ट यया वीषु न्टेषु किं तरीहिपतामान्येन परतिनि्युपादानमुत श्रुतद्रम्ये यवां उपदियाः । श्रुतद्व्धामवि भतिनिषिरिष्यते न श्तदरभ्ये सतीति यवा उपादेया इत्यव प्राप्त आद--

१ विके परततिलक्षणः 1

अस्मिन्विकल्पे यतपवृततं द्रभ्यं तत्सामान्येन प्रतिनिष्युपादानम्‌ । न श्रृतमपि दवयमूपादेथे, किं कारणे स्न हि वैकसिपकेषुद्र्येषु यजमानः स्वयमेवैकं स्ाधनले- नाक्गी करोति| तत्र च तदेव साधनं नान्यदश्रुतप्मभेव हि तेदिति। यदि न तद्‌ ~ पादयते करमान्तरुद्धिः स्यान्न च पष्येत } तस्मातपकरानतद्रवयप्रादद्येन प्रतिनिष्यु- पादानमिंति । पजातीयामनिऽपि बिजातीयग्रहणेऽपि व्रीहीणां मेषपुमनस्यमान इति मन्र्टोपो नास्ति । ४

कविदपवादमाह--

छृत्लाभावे भतिनिधिः । विहितस्योपात्त्य पर्वस्य नारे प्रतिनिधिरपैस्य नाशे न प्रतिनिधिः । जतु िचिनमात्रादशिटेऽपि वत्येव पैस्य नाशलघ्ऽऽह-- मन्नापचारे तेन समाप्येत । कर्मेति शेषः । प्रवानाहुयादिपम्थ उपाच्दरनये पति रेपकायौणां लोपः प्रषानं तु तैनवानृष्ेयम्‌ । एषं विहिते द्वये प्रधानपरयीमि पंमवति तदेव राह्म । तत्रापि शेष कायौणां छोषो कंन दु शेषकायेपमरथपरतिनिघयुपादानम्‌ । भ्रतिनिधावपि चोदितनालयादिलयागनिमित्त प्राय्चित्तं कारयमिव्याह~ द्रन्यामातरे मतिनिभिभिध्यपरापे भायीधक्तम्‌ । माचापचारे नैव प्रतिनिधिः प्रायतत तु भक्सेव । द्व्यामाव इति पुनरभाव्रहणं श्रषानपयद्रन्यभिाव एव प्रतिनिष्युपादानपरदधना्म्‌ । . उपात्तविहितदरन्यनाश. धया श्रतिनिषावुपततेऽपर तेन भरषानद्रगयेणानुषठने . पिद्धेऽप्युपत्दरव्यलामे यदि भवेत्तदा तेनापि पुनरनृ्ठानं कायेमेव । उपात्तस्य तंस्कृतस्यापि द्रव्यस्यप्रषा- नस्य नाशशङ्कया प्रतिनिध्युपादनेन योजने सिदध प्न्य युपादौ दन्येऽपि न पुन

१९. स.ग. वच्‌, ढ,2. ण, णप्‌ ।

प्रशपस्छम] मष्टादेवक्रृतवैजयन्तीव्याखयासमेतम्‌ 1 रच्छ

नियोजनादरिकं. प्रधादीनां कायमिलयादिविशेषाः परानयिकेनेतिन्यायृतः सूतराम्तराच, ज्ञातन्याः न स््रामित्वस्य भार्यायाः पुत्रस्व देशस्य कारस्वा्ेद- चतायाः कर्मणः न्दस्य. च भतिनिवरधियते ॥ १ ॥ इति दिरण्यकेविसूप्रस्य ठतीयमश्ने मथमः प्रः |

स्वामिनि नषे केन प्रतिनिधिर्पादेयः । उपास्य तु केन कर्मफटमपि तस्यव स्यादिति न प्रतिनिभिरपंनिधानेऽशक्ते वा तत्कर्मणो टो एष । यजमानस्येति वक्तव्ये स्वामितवपरयुक्तं यत्कार्यं पै्कारातते हि फरुभोगाथौ न तेषां परतिनिभिर्यरभष्वस्येव । अत्न विशेषमाह काल्यायनः-गुगेषु प्रतिनिधिः पराभैतवत्‌ । पात्ात्तादूनायान्यविज्ञ- णादिपुः गुणपदार्यषु स्वाम्यपि परतिनिषीयते। कुत एतेत्‌ । परायैत्वत्‌ । परार्थो हतत ॥ तत्रै न प्रधावतां साधयति । तस्मत्करतवथाभिनिवत्तये साम्यम प्रतिनिधीयत. इति । अत एव वहष्यलावचार्यः-एवं विहित प्रवपतऽपि याजमाने यस्यामस्य दिश्य- अयो मवन्ति तां दविशममिमूलो मन्राज्ञपलयषवयुः कमणि कररोलन्यान्यमिपर्शना्न. मानो मज्ा्ञपत्यम्यान्यदिशनादिति । एवं मायाया अपि म्तिनिष्यततमेऽप्य- भिमैः पह ैतन्तेरेणापि तथात्वं वक्तुं पुनर्महणम्‌ । तत मायौपुतरसनीनां न सेमवति भ्रतिनिषिः । निलय द्रनय्येयत्न नियतस्य न तेस्करेण सिद्धस्य द्र्य प्रति~ निधित्वमुक्तम्‌ । तत्र जाति मायोदविषु धमति । न हि ते पदाथः जात्या स्वयमेवः कित्तिदधाः सन्ति कंतु पणिग्रहणवीजावापाचनिः स्वैः से्कृतानामेव तत्तच्छन्द- वाच्यत्वम्‌ । ततत नान्यन्न कूत्रापि संमवति । यद्यपि मायया अन्यस्या अपि सैमवस्त- याऽप्यापानपत्कता वेत्ता सा स्वायिकारेेव प्राः नान्यस्याः -प्रतिनिधिर्वति ॥ आधनिनारछृतायास्तु श्रैति कर्णि प्रतिषेधदिवाप्रतिनिधित्वम्‌ 1 पत्रेऽपि तथाः पितृृ्येषु ज्ञेयम्‌ । अश्ि्धितीयो नस्तव संष्छतो न हि कविदवाैपत्यादिजैत्या तिद्धोऽसि । देशकाटयोसतूदेहधत्वेनानुषदेयभोरुपदिषो द्रव्यविशेषः कथं स्यात्स्यनि हि तेन धरमणेषटक्षिते शब्देन विधातन्थमनुपादेयस्य न प्रतिनिभित्वम्‌ । नतु कर्थ कारस्य च कम्गत्वमविदितत्वादिति चेन्न, कर्मण एव काठप्तबन्धेन विषानाङ्गीका- रदङ्कत्वमनुपदेयस्थैव । अतल चत्रैतो ततैव कर्म विधातव्यम्‌ । पराचीनप्रवणरायाश्ः देशान्तरे सेपदायितुं शकयत्वाज्न प्रतिनिषिर्वताया अपि न काचिल्नातिरल्ति नेमि समानसामथ्यीऽन्या भवति तस्या पिध्येक्मिगम्यतात्‌ । तदितेन चतुष्यौ च पिहितमच्नवभन वा देवतात्वं नान्यया प्रमाणान्तरेण प्ामध्ममवगन्धते येन प्रतिनिधिः स्परत्‌ | कणोऽपि दृष्टाध्यावहननारेनै हि पेषणं प्तम्मदर्भप्य तु. न पामे

४. ध्व)

२८४ सत्याषाढविरवितं भौतसूव्र- [ २ कृतीय्रभे--

भरमाणान्तरं आष येन पमं सतपरतिनिषीयेत । शब्दे पिसमैतपतिनिधिवच्यि्लद- यौरस्मरणे तत्मतिपायार्ीज्ञानात्क्यारथप्ये प्रतिपादकः शाब्दः प्रतिनिधेयः । यस्य कंस्यचिदूग्रहणे त्वदा स्यात्तेन न स्वार्थं कु्ीत्‌ । चकार एव॑ जातीयानां शाखे विनाऽनवगतसमरथ्यनां अरणः । तया च समर्थः प्रतिनिधि सेमवति | तत्ङ्गरोपे सोह प्रायञनिततेन करम त्मापनीय प्रथानछोपे तु पुनः कमैव कव्यम्‌ । अत एवोक्तमष्ष्न्य्यापताम््या्न पेमवलयष प्रतिनिधिरिति न विचत इत्युक्तम्‌ । इति हिरण्यकेरिपूप्रम्यस्यायां महादेवङ्ृतायां प्रयोगेषैनयन्लां तूतीयप्र्ने प्रथमः परिमापपट्टः | १ ॥ भथ दतीयग्रकषे द्वितीयः पटलः ।

तृतीयभरपरपमपटहस्य मया कृता ।

मोमांपाद्वयमा्गण यथामति प्तिस्तरा ॥

ग्पारूया सूत्रातुप्ारेण महाफटमभीप्पता ।

द्रषटम्या यज्ञवपुषि विष्णौ माहा परमित्त। ॥

भरने तृतीये श्रमे पट्टे निलकर्मणाम्‌ ।

फट निःभरेयतं निव्येष्वथिकारी निरूपितः ॥

आपानं पुनराधानमरिहोत्र प्रयाणकम्‌ ।

दषिहोमातिदेश।दि तच्रादिं समुददीयैते ॥

नवजषटि तृतीयेऽत्र प्रन पतव निरुप्यते ।

जाधानं कणामायं परौतनं परश्च ईते ॥

तृतीये हु दवितीयायैः प्रमि पटटैरिह ।

तथनाऽऽधानं तरिविधं सोमपू॑मििपूरं होमपूवं चेति । तत्र र्व्रेच्छाविकलयः | सोमपं तु यत परायश्ि्तपश्‌ न स्तसतसयेव । केचि प्रायञित्तधोरत्रषोमीयेन सवनीयेन वा पमानतन्नतां वदन्तः सोमपर्वापानमिच्छन्ति करपकारवचनात्‌ । जधा- नासूरवं॑करमोपिुक्तानानरा्ा्योप्यधीति टुः प्युर्वा प्रकाशात्‌, ऋतविगम्यो बा । आधानमायतनेषु विधनेनाभनिष्यापनरक्षणः पस्कारोऽनारभ्याधौतविहितत्वान्न कष्य चितकर्मणोऽङ्घम्‌ | न च वाक्येन कर्माङ्ताऽगनीनादधीतिति केवलमसीरसेवाङ्गता प्रतीयते । तदुत्पादकतयेनानुष्ठेय बहिरेव कर्मभ्यः । प्तमनेष्टोनामपि प्कारकर्मत्व- ~

१७्.ग.च.छ.ट.2. ण. तिप । २ क.ल, ग, छ. ट. ठ ण. स्तय प्रातिपदिकश"!

र्विपरः ] महविवङरृतवैजयन्तीव्यारूयासमेतम्‌ । २८५

मेव । यदाहवनीये जुहतीत्यादिन। देयाऽघ्य व प्रीता अभीष्टा माघीयन्त इत्यपरवदेन सै्कारकर्मताऽऽभ्िताऽभिमता चेति दतमेव । तेन पकारेण सेष्ृता जयः पशवादन्यवकयै्तत्त्करमागतेन विधीयन्ते । दवितिधं हि कमाजञं द्यमेकं ोकतः िद्धमङ्गतवेन विधीयतेऽनयदवदिककर्मेणा तिद्धमङ्गवेन विधीयते । तताधकं कमोपि द्विषि प्रयोगान्तर्मतमनन्त्गं च । प्रथमं तु परपानाङ्गं सेव द्रन्योतपादइकं ययाऽवह्‌- नन दि पुरोडाशोत्पादकम्‌ 1 अन्यत्यमधानकमोंकघतामनापत्नमेवाङ्गमूतस्य द्रम्यस्याङ्गे पदुत्पादकेम्‌ । यथाऽध्ययनं स्वाष्यायोत्पादकमाधानमपि तथा । तस्याधिकारिणस्तु निरूपिता एव । प्रथमपटङे पुनमेषु स्यमप्यशदराणामदु्टकर्मणामुषनयनं वेदाध्य- यनमर्याेयमिति वद्वप्यति । निलयेषु पाठाज्िलयत्वेन केवटमपि हविरवजञत्वेन सकरिषु पठितम्‌ । नियमापू्वद्वारा निःप्ेयप्रकारणम्‌ । तस्मादत्रापि यक्तं करेन मान्यम्‌ । अनेनैवाभिप्रायेण बौधायनेनोक्तं (नः) कत्वादौ क्रतुकामे काम- यतं यज्ञाङ्गादौ यज्ञाङ्गं काममितयुपक्रम्याऽऽह--पर्वकामोऽसीनाघास्य इत्य रूयामेय इति । वेलानप्तु सवैकमौयमस्नोनाधस्य इतयुकलेति ततः सेकसपपूषैक- भेवाऽऽधानं कामिति । अचा ऽऽवानार्वैकल्ये पुनः करिया प्वधिानप्य न तक्ग- मात्रस्य । कुतः, प्रायश्ित्तं छत्वाऽर्गमनूठेयम्‌ । नचाऽऽपानातिद्धाबाहवनीय" योऽस्ति प्वमानहविम्पु तु मावितंत्तया प्रवृत्तेः । अग्रोपकारकमाह बोधायनः--- अञ्नोनाधास्यमानः प्राञयमात्मानं कुर्वीत येनास्य कुशठं स्यात्तेन कुराठं कुश पतेति यपोक्तमात्मनः पुरश्वरणम्िति चर । प्राज्यं शुद्धं येन येन कर्मणाऽस् कुशलं प्रायश्नित्तम्‌ । तथा भैखानतेनाप्युक्तम्‌--युक्त श्रद्धान्वितो यनमानोऽ- रुज्ञातः केशदम्ुसेमनलानि चर वापयित्वा विधिना लाति इषे तवो तलयादि- स्वाघ्यायमधीयानः शतं प्राणायामं च(माश्च) कुरयद्छयायन्नारायणमुषरोण्य सपत्नीको वृतमिश्रं हविष्यं ्षरेणाश्नीयातमुतयु्तनतमाचरन्पावनारथममालयहोमानकूषमाण्डादीच जुहुयादिति । युक्त इन्द्रियचापढरहितः । अनुज्ञातो ब्राह्मणैः केशादीम्वापयेत्ला- ध्यायं वेदपारायणं नारायण ध्यायननन्नलागेनापोष्य नियततातेलर्ैः । वेद्पारायणप्रा- णायषु तथाञन्यष्वमात्यहेमादिपु स्मृतय्तेष्वपि ततेषु सपत्नीकस्य भोजननियमो पृतमिश्रमित्यादि । एवं समत्युक्तन्यन्यान्यमि जपतिरहोमादीनि ङृच्छरचान््रायणादौनि यथाशक्त्या(क्ति) यावदालञुद्धि मन्यते तावरछृत्वा ैकरपालषैमेवारणी छित्वा शोषयित्वा यदयतदवादशाहारिपः । पवत्सरपक्षपकल्ये चाऽ एव वाऽऽहरणीये । सरणीप्रमाणमडक्षणं याकता प्रयोननं तावत्मनागमिलाचार्यीणां मतम्‌ । बौषायनप्तु-

१क.त्स्य। स्ख छ. ध्वात"।

रद्द सत्याषादविरचितं, भौतसव्र- . [सृतीयप्रभ--

चतृरडगुलो्तेषां ्रादशाङ्गुटविल्ीण पोऽ इगुायामामिति .। तुर्विशलद्गुटा. परित कात्यायनः ।,विष्षुरागेऽपि ,गाय्क्तरपस्पयेलयादवि चोक्तम्‌ । मार्रानप्तु यो अश्वत्थः. शमीगर्भो भूमं मूढेन सगत इति । यस्यान्वत्यस्य मूं प्रासा प्रां सएव न -अ्धामपयुत्मान्न इल्यः । अस्सद्ाचापेस्योमयमिषटम्‌ ।. तथाञ्त्र वृक्षय माणां शाामपि तथाऽऽयतनान्यपि पमेव कुत्‌ ।. तदेतत्पविरोषपुक्त चैप्रानतेन- शमीगर्भमश्त्यं यचशमीगमर ्ाङ्ङ्रमशचनिवातुपहतंमभ्यं परस्य स्थानावापतमवहु- श्रुष्कमशीर्णभन्यननायनुपहतं . गत्वा. वैशवानरप्केन परदक्षिणं कृतवा श्रणमेततनैव प्राचीमुदी्चा व। शालां प्रागादुप्रदाक्िणं छद्‌यत्वा प्रागम्मामृद्गन्रां चाधोभगेनाध्रा- रणी त्वक्वाशवध्वेमागां विगृतत्वचं विशोषितं चतृरथिशत्यङ्गुायतामष्टाङ्गुखविसतारां चतुरदगुणोक्ञतां तयेत्तरमगिनेो(णोततरामरणीं च गायञाऽथं करोति तन प्रथमानि यानि चत्वाधङ्कटानि शिरश श्रोत्मस्यं च द्वितीयानि ग्रीवा वक्षो हृदयं लनल. तयान्युदरपरभृति चतुषीनि श्रोणपिच्वमान्ूहषष्ठानि जङ्ते पदावित्येके एवमरणी समक्षः सपू भवते यच्छी मन्थति शीषैक्तिमान्यनमानो भवतिं यद्ोवायामवे- प॒नो यत्र मन्येदनारब्धेऽप्य यज्ञो मवत्युरू रक्षां चोनिर्ज्ये पाद्‌। पिञ्चाचानां श्राणोः देवानां य।नेसतस्पाच्छण्यामव प्रथम्‌ मन्ये्मूद्टङ्गुढं परितयन्याम्राचच द्वादश्चा- इगृटे पाश्वतज्ञाभि च।ण्यड्गुहाने प्रथममन्थन एवे प्रनननं कुव।तात््‌रणेरषटङ्गु्ट. परिणाहं परमन्यं चीर्त्वा मन्यमूढे पधत्ते तेन दितः पदविशलद्युढायतो मन्यो मवति तथा चिदमित्यकतं भरार्निरा जरणित्तथा दिः । गृहे सौम्ये पशचिमपूतीयतां तथाऽनुवंशोऽपूषैदक्षिणयेद्वीरयुगां महतीं शाटां कदपयित्वाऽस्थसेमकेशाङ्गारतुपका- छारणेष्टपिपटिकादीन्वनयित। मृदा शुद्धेति गारईपत्यायायतननिभाणषक्तम्‌ । अस्य वैलानपिसूरस्ययैः स्ट | लकवाश््मैमागानिति (तवति , पाश्च उमम यस्याः सा पाश्वोरूषपमोगे च तक्षणं वहु न कार्यमित्यर्थः । ततस्तु शाखेव तावती आहया याकता वि्तारोऽ्टङ्गृखे मेत्‌। जधोमगि तु गरम त्तणं कार्यमित्यर्थः | ततोऽग्रेमगे चतुर्भशत्यक्गुटदीधी्ङ्गुविस्तारा चतुरङ्गुणोत्सेषा कायां । नत्र शाखायाः पारनेन द्य पषा तपोर्रणद्वयं काथीितय॑कते िं तु तस्याः शाल्नायाः अधःकाण्डमधरारणिं तेद्वमुत्तरारणिमिति केनित्पाटमेनकेच्छन्ति शिरआदिकलप- नाऽगमारम्यर्थवादा एते तिविप्तुपूलादष्टङगुलं परित्यज्य्रदरादशाङ्गुढं पाश्यो- सरणि ्रीणि मध्ये यस्गुरयिल्तरं चतुरद्गुटीप मन्यन्य प्रथमस्य स्थानेमित्यषरा- -रणिविषये तथेत्तररणिविषयेऽपि तु-उत्तरारगेर्क्गुखपरिणाहमषट्गुढेन सूत्रेण परितो वेष्टन समं पभन्थनामके शकटे चोतवौदर एतदपिं त्व्रमागृदिव । मन्पमूढ

१क.ग.न. ठ. ट. ठ. ण, (मरन्यद्परधं क |

१

रद्विगपथ्यः] महादेवकृतवैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ । २८७

मन्धो नाम यज्ञियकाषटप्य सरेण कृतो यस्य रवा भ्रमणं क्रियंते तस्य मन्यस्य मूलमागमुत्कीर्य प्रमन्थस्य शकटकूपस्य मृं तैधत्त कृतकषषानयोर्मयोः भरमाणं षटू. विंशत्यज्गुभिति । अननेकशालोक्ता । प्राचीनवंशाचा्यतु याजमनि व्षयत्याह्वनी - यागारे गार्हपत्यागारे वेति । तेन गम्यत उदीचीनवंशशाखद्यं कार्यम्‌ । आपलम्ेन ठु सष्टभेव शालद्वयमुक्तम्‌ । तत्राऽऽदौ ब्राहलोदनिकाधानातपदिने नान्शरादधमद- कशानित प्रतिप्तखन्धं कर्या्तः पुरं करात्‌ । पात्रलक्षणं तु दसपणमापर येरिष निरूपितम्‌ ।

आयतनानि सूत्रङृनोक्तवान्सा्षानमानमायतनेषु तत्‌ । गादैपत्यादिकाशनीनां ततो धिष्ण्यस्य मानतः ॥ गृह्यते या्ञिकैः सर्वधेतो षिष्ण्याश् तेऽप्नयः ।

भिष्णियमाने तु िक्ञीमान्ना भवन्तीति धिष्णियानां विज्ञायते चतुरश्रा इतयेकेषा- मिति सूम्‌ । तत्र परिमण्डटेन विकस्पम्‌(:) । पर्वाण्यायतनानि नतुरभागि परि- मण्डलानि वेति सूतरकृतामाचा्याणां चहूनां समत । ततर पिदीटमानं पञ्चधा वदन्ति बाहोरन्तरामेकम्‌ । बद्धमु्ठी रत्निरिति द्वितीयम्‌ । अरत्नरिति तृतीयम्‌ । द्रा्चि- शदङ्कटमिति चर्यम्‌ । षटूवरिशदद्कटमिति पञ्चमम्‌ । एतेषामरधमनिन वतुं रामदेव सर्ास्नीनामथवाऽन्यतरमनिन चतुरश्राणि सर्वाणीति निणेयः । अप वा वैखानततेनोक्तो विशेपो प्राहः । गार्हैपत्यायतनमष्ादश्ाङ्कद्या वृत्ते श्नामयित्वाऽषटङ्रोननतं स्थण्डिठं त्वा परितश्वतुरङ्कविस्तारं हित्वा मध्ये षडङ्गुटविस्तारं निन्नं खनति शिष्टं तदूर्वमेला स्यात्त्पसिशचुरङ्कटविारोनतामधेमेखटां करोति । तयाऽऽ- हवनीयायतनं चतुरश्रं चतुर्दिक् दवर्िशदङ्क्यायतमष्टङ्खटो्तं स्थण्डिठं परि+ करप्थ पूर्ववत्परितो हित्वा मेखल मध्ये निन्नमधोमेखलां करोति । अन्वा

^ हायैपचने पद्पिंशव्यङ्कल्या दृत्तं भ्मयितवा द्षिणार्धेऽषैचन्द्ाकारं स्यण्डिलं

पूैवततस्योजतं नित्त मध्यमृषवीषरमेषलेषु वेद्तराप(१) कृत्वा पूर्वमागान्तरे भ्करमे वेदयुनतमुत्करं करोतीत्युक्तम्‌ । वेदि्तु स्वसूत्रे दश्षतैवेति न तदुक्त आद्या तस्याभतुरङ्ो्नत्वुक्तमेवमुत्करस्यापि केयम्‌ । इदममि श्रौतस्य दयम्‌ । भाष्यमते समकेरता । एतदनुपतरिणेति या्तिका आहुर्वतटं गाहैपय्य चतुरश्रमाहवनीयप्ाकैचन्द्ं दक्षिणामेः समलत्राणीति । तदिदं रमणीयमिव मन्य माना अस्मदीया अपि यिकः स्वसूत्रो्तं॑पिशीढप्रमाणमररिनमा्रमनुदधतय स्वपर नोक्तं चतुरश्रत्वं वत्वं वा त्वीयतनप्तमता(१) आयतनानि विहरन्ति ।

9 क.ग,ठ. ण, ट्यु २क.ग,च,छ.ट,ठ ण. लंवा)

श्च् सत्यापाढविरवितं श्रौततस॑- [३ तृतीयपरभे--

सरतनिविष्कम्भकमाचवदर्वृततं गृहं त्किं विधाय च ।

सन्पानि तेललेत्रपमानि कुषे शरु्नोक्तरीसा स्वयमृहयन्ति च ॥

अरलिनमानं चदुरश्रमेव वा परत्य तससेवर्षमं च वमू |

यद्वहेरपरत पू्व्त्ररिता वृ(म)त्छृताश्च करिकाः--

प्राच विज्ञाय पू तु विहारं कर्पयेतततः । पराचीजञानप्रकारं तु कल्म जाचायै ऊचिवान्‌ ॥ तमेवारथमहं वषये व्यारूयानमवलोक्य च | वित्राघवालुक्यार्मध्यं प्राचीं वियद्विचक्षगात्‌ ॥ श्रोणानक््नमेथवा दक्षिणापथवात्तिनाम्‌ | उदगाशास्यितानां तु पराची ज्ञेषपतु कृत्तिकाः ॥ साधारणमिदं प्देशानां वषयो मया । करुम स्मे देशे हसतदरयपमन्विते ॥ पडङ्गुखपरीणाहो द्वाद शाङ्गुटमायतः । एकतःूर(धुकीनुलषटः सादिरस्यान्णः स्मः ॥ शङ्कुः पमशिराः काय देशे ते स्यापयेत्समे । शङ्कोः पृवौपरे देशे रेखा परागायतां न्यत्‌ ॥ शङ्ष्टना समिता रज्नुः पाशद्धयप्तमनविता । मध्ये तु कमयं शर्क पाशो प्रमुच्य न ॥ चिदेन मण्डलं करया्तस्य शस्कोसतु स्थैतः । पू्भृतरेलाया मण्डलस्य च संगमे ॥ श्छ एवामयो स्प्यो ताबा पूवापर दिशो । सावदिषट विनानीयादय याभ्यो दिशौ ॥ आमुच्य पाश पूसिननन्यपाशेन मण्डठम्‌ । छिलेत्तया प्रतीच्य तु पाशं मुक्ताऽन्यमण्डढम्‌ ॥ मण्डलद्वयतेपगे शङ्को दक्िणेतरौ । याम्योततरदिशविवं व्रिदिशोऽध ्रकस्पयेत्‌ ॥ एीदिशङ्कषु तथा पाशावाुच्य टक्णात्‌ । मण्डटानि दिलदेवं चत्वारे च यथाकमम्‌ ॥ मण्डनं च पगौ विदिशः परकिर्िताः 1 माचायोक्त उपायोऽयं प्राचीविज्ञानसन्तणः ॥ भराचीज्ञानप्रकारोऽन्यः पू्तिद्धनतरीतितः । पत एवरपो मयाऽपि यथामति निगयते ॥

4

भ

द्वि°:

] ` महादेवङ्ृतवेजयन्तीव्याख्यासमेतप्र ॥ २८९

मीनकन्यागते सूर्य गते पोडशवाप्र । अनन्तरं व्रिनानीयात्प्ाच पूर्वेण बुद्धिमान्‌ ॥ माततिपवन्येषु विज्ञेया वकषधमाणावृता हि सरा ॥ से श्कङ्गुखायामरश्जवा मण्डठमाठिषेत्‌ ॥ तन्मध्य करपयेच्छ दवादशचाड्गु्मायतम्‌ । तच्छाखामर सरेयतर रेखां पू्वापराहोः ॥ तत्र शद निलायोमो रजु वषिद्विवषयेत्‌ । शङ्कौ तां पश्चमे मुक्त्वा रेखां तिथैकपरकस्पयेत्‌ ॥ भ्राच्ये शङ्कौ तथा सुक्त्वा तदवदरेलं प्रकस्पयत्‌ | एवं छते भवेन्मत्स्यो दक्षिणोततरम।यतः ॥ दकषिणोत्तरभोः शङ्क्‌ मरस्यस्य मुखपुच्छयोः । शङ्कोः प्रकर्प्य रजज्वाऽन्यं मत्यं प्रक्प्रत्यगायतम्‌ ॥ लपुच्छानुपरारेण पराच मस्स्यस्य कस्येत्‌ । विदिशश्च प्प्ाध्यैवे विहारं क्पयेत्ततः ॥ अङ्गुलादिपरमाणे तु शुल्व आचाये उक्तवान्‌ । येदिमानोपयोगित्वा्सपरमाणमहं तुव ॥ नतु्दशाणवे। यावततावदेवा ङगु भवते । घ्रयक्जिशत्तिटा वा स्यात्तोशस्था अङ्गु तिह ॥ दशाद्युलं कु्रषदं परदेशे द्वादशङ्गुलः । एष(९) तरथेदशाङ्गुल्याप्तागदेवोत्तरं युगम्‌ । पद पश्चदशाद्गुटयो द्वादशाङ्गुधो ऽथवा ॥ पदद्धयं प्रक्रमः स्याता द्वावरत्नकः । जानु दवा्िशदङ्गुर्यः पुत्रश इाहृशम्यके ॥ चतुःशताङ्गृठं तः षडकशीलङ्कं सुमम्‌ । ईपाप्रमाणमङ्गुदयस्त्वष्टाशीलयधिकं शतम्‌ ॥ अरतनयस्तु चत्वारो व्यायामस्य प्रमाणकः । अरत्नयप्त पदैव परुषो व्याम एव च ॥ यजमानस्य चाध्र्थोः प्रमाणे कल्पयेदिह । साधिकेषु विहारेषु यष्ट प्रमाणकरम्‌ ॥ आदावाधान्ेसतु मानक्रम उदीथैते |

१ख.च. छ. ट. न्त्‌ चतुलि^॥

२९० सत्यापाढविरचितं भ्रौतसलं- [द तृतीयप्रभ-~

अगारमञ्चिहोतरस्य चहुरद्परमाणकम्‌ ॥ तममध्ये कटपयेदष्ठवां प्रयकप्रागायतृजुम्‌ । पशात्यददधय लक्त्वा पराप्यायतनं भवेत्‌ ॥ अरसििना मिते तप्य मध्ये श्रं निलाय च । प्रादेशापरेतया रण्न्का शड्ुतो मण्डलं चतित्‌ ॥ पुरस्तद्िपदं रित्वा पृवभिर्वाऽऽलरो भवेत्‌ 1 सङ्गुरैरेकविशषला नवभिश्च छः पह ॥ चतुरः पमः कार्यस्तस्य चाऽऽवृददर्यते ॥ यावती मानतो रज्नु्तावल्यागन्तुकी भवेत्‌ । जागन्तरे चिहं स्यच्छरण्यतारथं तु तद्भवेत्‌ ॥ तत्मध्यारघाय चिं तु कर्षणाय भवेदिह । दीर्मागस्थितं पाशं पर्शङ्कौ प्रकल्पयेत्‌ ॥ इ्पाधरमतं पाशं पाश्चासे ठत्तणात्ृेत्‌ । दक्षिणोत्तरः श्रोणी करपयेत्कृतचिहतः ॥ श्कोः पाशौ विपर्थ्य तस्म कर्पयेसपुरः । एूवापराम्योर्य्य एष्ठचा पशचविषा भेत्‌ | षष्ठ मागमथाऽऽगन्तं पमे तत्र नियोजयेत्‌ । रभ्नोरन्तौ पपाकौ तां पृनः पुन्य पश्चपा ॥ मागां दविननिमध्य तु रक्षणं कलपयेतततः । भागयं पुरप्तत्त पशवाद्ागद्ये तथा ॥ पूवापराम्यो्यस्यशङ्कोः पशौ नियोनयेत्‌ । सक्णे दक्िणाऽऽृष्य रक्षणे शाङ्कृमादिशेत्‌ ॥ सदक्षिणाम्यायतनमध्यशङ्कु ेदिह ।

सन्तणं बोत्तराऽऽृष्य शङ्क्य ॥ ग्यत्यस्तपाशां रज्जं तामुदगाङृष्य सक्षणे । शङ्कावुत्कर एव स्यातपंचरश्च तदन्तरा ॥ अङ्गुर्यश्च चतुिशदक्षिणाग्यासरो मवेत्‌ । दतिणम््यशङ्कोसदकताषाड्गुला्टके ॥

शङ्कुं निलाय तष्यैव त्वाखरर्थिन मण्डम्‌ । कृत्वा मण्डलमध्ये च स्पनवां प्रागायता न्यतेत्‌ ॥ दलिणं धनुरञः स्यादुततरं धनुरुघ॒नेत्‌ । ~ अङ्गः पथिशत्या परमरालरोऽयमा ॥

८

द्वि° पठ्डः } महादेवकृतवैजयन्तीष्याख्या समेतम्‌ 1 २११

शरयोदशाङ्गुहः सामितरज्वा तु`मण्डढम्‌ । भरतिनतमितो यद्व पूवपनरासलरो भवेत्‌ ॥ चतुरश मं सू्यत्तसमकारोक्तयाऽऽवृता । अणी ऽऽहवनीयं तु मुकत्वाडरल्यन्तरालकम्‌ ॥. सम्यागारं भवेत्ततमाक्तावदेवान्तराककम्‌ । मुकसवाऽऽवपतथशरायतनं कर्यादाहवमीयवत्‌ ॥ दक्तिणाभर्म्यशङ्करद्ादशिक्िटेः । युतेऽद्गुदवये-शद्कुमादिशेःमण्डलं ततः ॥. दक्षिणाम तिष्कम्मरिशदङ्गुलमितः । चतुर्भि तिः साधं तदर्धनैव मण्डम्‌ ॥ मण्डलेत्तरेखास्यशङ्कोरन्यच्च मण्डलम्‌ । मण्डकदरयपेपम सपनधा पूर्वापरे क्षिपेत्‌ ॥ शरद्य दतिणंस्यादसनेरुतरमत्छनेत्‌ । पण्णवल्यद्गुा वेदिः प्रतयगाहवनीयतः ॥ पश्वासिरशवी विजया चतुपप्टबङ्गुठेमिते ॥ अरलिद्भययुक्ता प्रा पुरलातियगीरिता ॥ प््ारलिप्रमाणस्य सूवस्यानौ सपाराकै। ॥ अन्त्यपाशादसतनौ तु चिदा भवेत्‌ ॥ ाभरिशदह्ठे निह पाशाच्रण्यपेकं मनेत्‌ | अरलित्रितये पाशात्कर्षणाय निराज्छनम्‌ ॥- पूतीपरान्तयोः शङ्कोः पाशावामुच्य उक्षणात्‌ ॥ आङ्ष्य वेष श्रोण्यो करपयेतकृप्िहतः ॥. पा दीर्भैतुरश्र स्यदिवमेकतर चापराम्‌ । पामान द्विम रज्वन्तौ तु प्पाशकौ ॥ भैशतामयकोणस्यशदकोः पाश वितत्य च, । मध्ये, च ठक्तणं कृत्वा लकणं वत्तिगा कृषतः ॥ मवतु कषणे शदः शक्तो पशोः नियम्य च 1 क्षणेन छलितं नरतञनिपकोणगम्‌ ॥ तपोत्तरं टिखेतपश्च॑ वायम्येशानकोणगम्‌ । दविरमयस्ततय। रउञवा पा पूवीपरे ठित्‌ ॥ अपरश्निः पूरः शिष्टोऽघ्रावार्यो रलि्मितः \ यदि भूमिरणु्तत्र वेदं सनेयम्‌ ॥

२९२ सत्यापाढविरचितं शरोतसू्- ˆ [र तृतीयश्े--

बहिः कोणस्यशङ्‌कुम्यो दक्षिणोत्तरयोः । अष्टाङ्गुटप्रमागे तु श्पुतृर भदिशेत्‌ ॥ अल्गुरष्टमो रज्ज पशचमत विवर्धयेत्‌ लिप्त्वा पाशौ वहिः शदो रज्वा तां नमयेत्कपात्‌ ॥ ते रेता बहिः कूयनखदाऽपोमेसलयं सुधीः | चतूरदगुटभिस्तीणोपुसतेमेन पडस्गृखम्‌ ॥ अग्न्याधानस्य चेष्टोनां विहारोऽयं प्रदिः । इति वृद्धकारिका बौधायनीयानां तदेवेष्टस्ाकपपि ॥ मानद्वयं त्वायतनेपक्त ततु ्यवस्थया । धिष्णियानामायतनं पि्ीरगतमूचिान्‌ ॥ सूत्रकृत्तत्िशीठं त्वरत्निना सममुच्यते । पिष्णियान्मण्डठाकारांशतुरश्रानथोनिवान्‌ ॥ अरलििभितविष्कग्भमण्दे पञचिमा्नगम्‌ । तन्मनिन समं कतर दशित पूर्ववद्िगम्‌ ॥ अद्गु्टैरेकािशत्या नवभिश्च तैः सह॒ । । चतुरं तथा चैव दक्षिणकनिरपीरितम्‌ ॥ यद्यरलिनप्रमाभेन चतुरश्रं तु भिष्ण्गम्‌ | तच्छे वट स्तविशवयङ्लपतमितम्‌ ॥ तेनारलिनप्रमाणे तु चतुर्मुदोरितम्‌ । दत्तिणारनयासरेऽपमाकं विशेषर्सवभिधीयते ॥ अन्तरालं प्श्चधा वा पोदा वा मानितं ता | पष्ठ वा सतम वाऽपि मागमागनतुमानयेत्‌ । तां रच्छं त्रिगुणीकृत्य त्वादयभागे च कर्षणम्‌ । पूवीपरात्निमध्यस्यशङ्कोः पशावधापि वा ॥ सरयोरन्तरायन्तरच्छोः पशौ निधाय च | कर्प द्िणाऽऽङृष्य कर्षणे शद्ुमारवनेत्‌ ॥ सर मध्यो द्षिणस्यनरयवा तस्य दक्तिे । दक्षिणश्ेरायतनं तत्प्रकार द्विधा मेत्‌ ॥ शस्कृतोऽ् ङ्गे पर्थं शङ्ुमुत्तरतो न्यपेत्‌ । यद्रा पप्तदशाङ्गु्या वटं भामयेदय ॥

१ कग, ट, 2. परेः 3 कग, च, छ, द. 2. शीठे.मत ।

रृदविप्ढः ] महादवकृतैवैजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ । २५३

दिणे वा दक्षिणार्थं ह्यपरो माग उच्यते ।

अरलिनिमानायतनः पूविः स्य्तदा§तर तु ॥

एकोनविशदङ्गुद्यायामा रजञ्जूरयाधिका ।

अङ्गुटस्य तृतीयेन मागेन त्वनया दिशेत्‌ ॥ ॥

मण्डल पूर्ववत्तत्र दक्तिणाशचं भरकसयेत्‌ ।

मण्डलस्य चतुप्कोणकरणेन यथष्टुतम्‌ ॥

पून सध्ये तस्मदिवं व्याख्यातृभिः कृतम्‌ ॥

येतु वरुविष्कम्ं त्वधिकं विंचिदूचिरे ॥

तेषां विरोषोऽवयं स्याद्रणितेन न संशयः ।

एवं त्ा्लदनासूर्वमाधाना्ं प्रकह्मयेत्‌ ॥

एवं से्नपू्ाज्गः सोधितात्मा समारयः. संकरं इयत्‌ । गणशादीषटदेवतं दि-

स्मरणपूर्वकं दर्भषवापनयो्दभेपण्योयंतासवोदैपलोरागूष्करणे दर्ीपूरणमापोक्तमनुपं- पेयम्‌ । तत्र॒ तिशेषः--अयतन।रपवत्परेऽपिनुतावलिन्पणि नक्षत्रे वा । जअथवाऽदयतनादतौ द्वादशे चतुरहे व्येहे व्यद एकि वाऽिनक्षते पर्वणि वेति स्पतवाञसीनाधास्ये सवैकमेतिद्धवयं यानि कर्माणि कपु शक्ष्यामि येषु चायिकारलेन कर्मणा यतरं प्रीणयानीति दैपती ्रिरपांशु तरिर्च्दतः | केवित्तोमपूवीन्दोमपू्वानिषटिपूतीनिलयपि स्मतन्यमिलयाहुतर तेन कश्चिद्विशेषः । पेकदपा- सपमेवङ्करापणमुरक शानत प्रतिप्तन्बं च कृत्वा पदस्तदिने वा नान्दीश्राद्धं कुत्‌ । तत उक्तठक्षणानृतिने वृणुपात्‌- न्यं होतरमष्व्यमा्ी्म्‌ 1 अन्या मेये ब्रह्माणं त्वामहं कृण इलयादिना । तथा भविष्यामीति परतिन्रूयुः । सध्या स्पष्टवाजे वेदेदाज्गपारगान्‌ । अत्र वैलानप्तः-प्रतिपरं बद्ध्वा तददिने नासणानुक्तड- सणानृत्विजे वृत्वा संपूज्य मधुपक ददाति यजमानः पत्नौ च नौर्वखोत्तरीयामरण- पुप्पायैरलृतौ मवत इति । कमादिप््हुयादिति शरुतेरोपाप्ने कृष्मण्डेरावारवता तन्मेण च्छित्वा स्पापिते अरणी पू्शुषके ।

अप्रीनाधास्यमानस्य यो अत्रत्यः शमीगर्भ

आरुरोहतेसचा । तं ते हरामि ब्रह्मणा यद्गियैः

केतुभिः सदेलश्वत्थस्य शमीगर्भरयारणी उद्धरति।

अन्नोनाधानलक्षणेन कर्मणोत्पादयिप्यमाणघ्य यजनमानप्य यं अश्वत्य इतनेन

मन्रेणध्वयुररणी आहरति यजमानगृह प्रति जश्वत्थवृक्षस्य शमीवृततोतपनस्य , पंच

१ च. नतास्म ।

२९४ सत्यापाढविरवितं शरोतसन्न- [ इतृतीयप्रनरे ~

न्विनी 1 अरणीशब्दोऽभनिमम्यनकष्ठे प्रतिदधो न पस्कारवचनः 1 द्वयोरप्येक प्नमन्रेणाऽऽहरणम्‌ । मनने हरामीति चहनात्‌ । अश्वत्यस्योदते उति बाऽणी हरति प॑व्दरवयत्वात्तं ते इति तमश्वत्यमेवारणीरूपेण हरामौति मन्रर्मरतीते परेव गृहीत्वा मन्रेण सहैव नयति | अत एवाऽऽप्तम्बेनोक्तमाहरतीति ॥ तथाऽऽदहेदिये" वाऽऽह भरद्वाजोऽपि । अपि वाऽश्वस्यादेबोदधरेदिये वै शमी तस्या एष गर्भो यदृश्वत्थय इति विज्ञायते । अथ वा केवटदिवाशवत्यदु दधत्‌ । मच्रटिद्गोपपत्य्थं श्ुतिमुदाहरतीर्ये वा इति ॥ इय प्रिदधा एिष्येव क्षमी तस्या एष गर्भ इति शरुतिन्यास्यानातकेवटाश्वत्पारण्यो- रपि मच्नो न किरुभ्येत। अध्वत्थाद्धव्यवाहाद्धि जातापप्स्तनरं य्िया« संभरामि । शान्तयोनि दमीगभेमप्रये मजनयितव इति संभरलयाः ययि पत्तामायुरयनमान इति सेशे अभिभश्रयतेः ।. समरति गयकनिशादायां स्थापयति । पूर्वव्तत्रेणामिम्रयते तत्रैक ।, कृत्तिका रोहिणी गीर पन्म्‌ फरगुन्यौ दस्त" चित्रा विश्वासे अनूराधाः त्रोणा पोष्ठपदाशोत्त-- रेऽग्यापेथनक्षत्राणि छततिका = ब्ाह्मणस्योत्तरे फल्गुन्यौ चित्रा च राजन्यस्यावशिष्टानीतरेषाम्‌ । कृषकाः खीटिङ्गवहुवचनान्तेनकमेव नकषघ्मनूराघाः प्रोष्ठपद; पूनर्वू पिङ्ग (कौ) फद्गुन्यौ विशाते लटि स्पष्टान्यन्यानि । कृत्तिका एव ब्राह्मणस्य । अभि- पिक्तः सत्रियो राजन्यस्तस्य पूं हु निरुपपद्फदगुःयाविति पूर॑योः एट्गन्योरत्तरयो" रपि हणं पामान्यमात्रविवक्षया द्विवचनान्तेन । तथा च नित्यानि काम्यानि वैतन्येव नक्षत्राणि तान्यश्यधेय इयर्थः । अवशिष्टानि तिम्योऽन्याधाननकषत्राणि येषां वैश्यनिषादरथकाराणामाघानं तेषमिवाविरेपेणाऽऽधाननकषत्राणि । ऋतुमाप्काटा- मिषानपूरकनकषत्तविरोपकाडभिषानं कायं तयाऽपि करमन, तम्‌ । अत्र बाह्मणादिविरेषेपादानेऽपि नोत्तत्र तदनुडत्तिषिहितेष्वेव कामाधैताऽपि । काम्येषु विरेषाश्रवणात्प्रप्ताधानानां स्वेषमिवाऽऽह -- सरवै तु काम्यानि । बाह्मणादिनिषादान्तानां काम्धानि प्तमानान्येव । भ

१क. दग च.ठण पिकः

पद्िपटढः] महादेवकृतचैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । २९५्‌

तन्येवाऽऽह-- छृत्तिकास्वमिमाद्धीत यः कामयेत युख्यो ब्रह्मवर्चसी स्याम्‌ । उन्ृ्टं्रदवर्सम्ययनाध्यापनादिना वर्चसेनसद्वानमेयमिति कामः । तत्र दोषमाह-- कामे तु मेऽभिददान्दाहकोऽसत्विति ।

बाह्मण दृष्टो दोषो गृहदाहः स चेच्छेद्धवतु परं तु कड भे भूयादिति यश्व फषठं कामयते सत दुधीतेलयर्थः । निवे तु न दोषः । कुतः, असमच्छालायां फल. वाक्य एष दोषश्रवणात्‌ । शाखान्तरे तु ब्राह्मणस्य निवि दोषस्याश्रषणाप्रिति दशितं फढ्वाक्य एव तपेक्तो दोषो दशितः । नच ब्राह्मणे कामपद्रवणमिति न काम्यमिति शालान्तरे समानजातीयेषु कामप्ददशीनादना्वदिन फे कस्ते सम~ नपि |

रोहिण्यां यः कामयेत सवौवोहानो हेयमिति । ¢ रोहानुच्छयान््रनापञशुघनादिकाभिबरद्धीः । मृगशिरसि यः कामयेत श्रीमान्प्यामिति । ष्टम्‌ । यः पुरा भद्रः सन्पापीयान्स्यारस पुनषैस्वो; 1 ू्ममनेककट्याणवांस्ततोऽपकर्गतललस्यापकरष्य प्रिहारयिर्थः । यः कामयेत दानकामा बर प्रजाः स्युरिति स पूर्योः फल्गुन्योः ।

प्रना दातारो लोकास्तेषां मद्यं दानं दास्याम इति कामा भवन्तिति यः

कामदतेप्तः। यः कामयेत भगी स्यामिति स उत्तरमोः । फल्गुन्योः । भगोऽपिकल्कष्मीः । विपरीतमेके समामनन्ति । पूषयोैत्ककं तदुत्तरयोयैडुत्तरयोसततयो रियः । इस्ते यः कामयेत म मे दीयेतेति ।

मे महं प्रदीयेेति कामः पूर्ववत्‌ ।

चित्रायां भ्रातृज्यवान्‌ । गतम्‌ ॥

विशाखयोः प्रजाकामः ॥ गतम्‌ ॥

स. ग. छ. द. ठ. ग. स्मिति ।

२१६ सत्यापाहविरचितं श्रौत { शतृतीयमरमे --

अनृरापिष्द्धिकामः ऋद्धिः पमृद्धिः। श्रोणायां ृष्िकामः। पुष्टिः पुत्रादिभाग्यम्‌ ॥ भोष्पदेषु ब्रहमवच॑सकापः । गतम्‌ ॥ सू्नकषत्रे वा । हस्ते वेदं फटमिय्षः । अथो खलु यदैषैत< धदधो पनमे्तदाऽऽदृधीत ॥ २ ॥ ब्राह्मणों पठितम्‌ । न नियमो वणैविरोपेण कामेन वा नक्षत्रेषु यानि कास्थानि नक्षत्रा्युक्तानि तेष्वेव वषु घां श्रद्धायामद्धीतेच्ः । तदुक्माप- स्तम्बेन --परवाणि नित्यवदेके समामनन्तीति । सर्वाणि काम्यानि । अन्न भद्रान अपात: श्रद्धानस्य सूरन नक्षत्रमिति । नौधायनस््ातुरपिपयमित्याह । वसन्तो ब्राह्मणस्याऽऽभानकालः । वैशाली मीनमेषयोर्वीऽऽदित्यलिषठति प्त वपन्त: । गुं वा एतहतूनां यद्रपन्त इति । पुं बा एततपवत्सरप्य यत्फदणुनी पूर्मापत इति । ग्रीष्मो देमन्तश्च राजन्यस्य । वत््तादनन्तःं माप्य प्मः । देमनतो मार्गपौषौ वृश्चिके रविः । वषा रथकारस्य । ॥ । शरावणभद्रपदौ भिभुनकरटयो रवि | शररश्यस्प । आश्निनकािकौ कन्याूटयोर्वा रविः | अथ वा मेपादिवतनपरवृ्या स्ऽप्यूत- तो त्ेया ऽ्योतिःशाखात्‌ । सर्मेपा९ रिरिरः । व्ाक्मणादीनां रथकारनिषादयोरपि । अपवास्यायां पौमपास्पापापूमाणप्ते वा । आपूर्यमाणः पक्षः पूपः । उक्तेणेवषु पौरणमास्यमावास्यपर्यमाणपकषाश्च

विकसपेन । आपूृथमाणप् इमेन पूरणमाप्रहणे पनदपादानमतिशय।य -तत््तिप- दूणा च।

मै

~<

रेद्िगपरः] महादेवकृतवैजयन्तीष्याख्पासमेतम्‌ 1 २९७

पुण्ये नक्षत्रे ।

भापूर्यमाणपल इतनेन एष्य नक्र इति पपुननीयेते वाशब्दप्या्ानन्वयात्‌ | तत्र पाग्याहः प्च पुण्यानि नक्षन्नाणीत्युक्तानि नान्न पेवध्यन्ते । पूर्योदयासूमिव गाहपत्याधरानमुदते पूयं भाहवनीयापानमिति नैतस्य प्रयोजनमसि । त्मालपुण्यनक्ष- अशब्देन छृत्तिकायानि पूर्तानि दादश नकत्राणि गने । तान्यिरेपेण पपै. वणोनाम्‌ ] भसतिन्पत्े कृष्णपक्परिपरुया कृत्तिका नाह्मणस्येलत्र पे तु कृष्णप केऽपि न तत्र पवदरोऽपि ृत्तिकापु वन्ते परवीततमवद्वैशारयमावाप्यामात्रे कनि" मान्त इति नाप्णस्याऽऽपानकाडतुदुडैमता स्यत्‌ ।

यप्र प्रीणि सेनिपतितानयतुरकष्ं प्रं तरसरृदधम्‌ ।

श्रुतिरेव वाजत्नेयिनागियं पठिता । तंनिपतितानि गारपलयाधानतम्ये गिडितानि

यदि ठम्यन्ते तत्पृद्धमतिप्रुणभिवय्ः । विप्रतिषेध ऋतुरमकषम चषक्ीयः |

घयाणां प्एुयाढामे पर्वादरो न कायैः तु वन्तादिकेपूकेष्येवुषु नकषत्र-

मेष माहम्‌ । जन्नाऽऽपूयैमाणपन्त इति प्मुचधीयते तदभनेवाऽऽरम्मोऽस्य । सोमेन यक्ष्यमाण आदधानो नह न नक्ष सूकषेदि लेकेषाम्‌ ।

यस्य नादणस्य ब्रलयाश्िननिमित्तं नाति प्त पोमपूर्वाषानं करमात्‌ | अन्यस्य तु त्न पेमति | अङ्ततांन्येऽपि तदविकरे पशौ नामिकारीति तस्व रोमपू्मिषिपू्ं वोभयथा द्ीपणमातताम्यामि प्रायन्ित्तपश्‌ त्वा पोमेन यजेत । केषित्तयोः पोः प्वनीयेन सह।डऽहम्म॑कस्पक।रवचनादविच्छनिति । न पूर्तत्नाऽऽद्धियेत्‌ । सूीषातुरादरायैः । तत्र नक्षप्रे पर्वणि बाऽऽघाय तेटयपवृम्याञऽगामिपरवपर्यने दीक्षपक्षमश्रिल करप शक्यो । एकादशीमारम्य द्वदशीमारम्य वा तथ कदरमत्भौ वपन्तमातेऽसनिमादुधीत ऋतुमपि न पूर्दितयुक्तम्‌ । इदं ब्राह्मणव्यतिरिक्तविषयम्‌ | तेषां न वन्त माघानकाढठः सोस्तु वन्त एष त्वेषम्‌ । ततप्तु सोमदेव. वाऽडदषीत ।

माचीनपृदी चीनं बोदवसाय श्ाटीनोऽ- प्ीनादधीत माचीनवणे देवयजने ।

शाषीनो नाम शाय गृहाल्तेषु निवपति प शाहीन इति शब्दरानुगतिः शाटीन- दृत्याऽनुजोवनमस्येति पर्मशाखे दशिता वृत्तिसद्वान्‌ । गृहेभ्य उदी नीने प्राचीनं बा देवयननयोग्यं देशमोप।प्नेन पह गसवा त्राऽऽद्धीत । देवयजनदेशः पमि ष्यार्पा- स्येते तत्र प्राचीनप्रवणे स्वभावततोऽपनोनादधीत्‌ तत्र शाहायामिलय्ैः |

३८

रष सत्यापाठयिरचितं भौतसू्- [६ तृतीयप्रभे-~

गेषु यायावरः ।

यात्राश्ीटो यात्वा यात्वा पत्ति पंपा भवति सोऽपि धर्मशाश्ललक्षितो ज्ञेयः । पतु यत्र तिष्ठति गृहेषु तेष्वेव शारं पपायाऽइधीत । भय यजमानस्य वपनं दतो धावते स्रात्यहतं षतः परिधत्ते वपनं पर्या अपि, भोननपष्यनयोः शालरानरे ष्टम्‌ }

उदीचीनवर्शा शारा ।

करव्येति शेषः । अघ्राऽऽपसम्बेनोक्तमन्यद।हवनीयप्यागारमन्यद्ाहपलस्येति | सवरास्मदाचार्येण न विङेपोऽभमिहितस्तथाऽवि यानमनिऽगारदयपुक्तम्‌ । प्तम्यावप्तध्य - ओरगराहहिरेवाऽऽयतेने वाद्यत इतरोरिति वक्ष्यति । एकां शाट कुयौदावता शादायाः पराममगेब्ाप्तौदनिकगाहपलयदक्षण)्वायतनानि मवन्ति। शाायाः पश्चिम मर्ध तु स्वषामवस्यानाथं प्ेमारादिपदचै्यापनार्ममिति गम्यते । तमेवोक्ते नौधायने- नापि देवयनगेऽगारभपरिमित मवति तप्य व द्वारौ दर्वनत प्रार्ची दक्षिणां च मध्य गारईपलस्याऽऽयतनं कुर्वन्ति पुरतदरादशपु विकरमेष्वाह्वनीयायत्तनमिति ।

तस्या; पूर्वेण मध्यमे वध्कमयिवृक्त- सूये ओप्रसनाद्राद्यौदनिकमादषाति ।

तस्याः शाल्यया यो मध्यमो वश्तप्याधसतादचागप्य पूर्णन्रऽदर स्पठे ब्ाह्तद* निकमादधघातीति प्॑बन्धः । तस्या एव प्रतीतलरेऽपि तस्या इति विरेपणमन्यस्या मा मृदिति । तेनाऽऽहवनीयागार्‌तवे द्वितीयाऽपि शाह ज्ञापिता भवति । ता च प्राणः श्ोदग्वशा वा प्राणैशा द्वितीया कालयायनेनोक्ता। वृक्षानधिङत् नाधस्ताननो१रि- एासू्यपतिष्ठति प्र कालोऽधिवृ्पूं इयः । ओषा्नक्रकदेशं गृहीत्वा तसिन्स्ये स्यापयति तूष्णीमेव । ब्राह्ञोदनः पच्यतेऽस्ििति भाविनी तैज्ञा तम्‌ । गौपापन्नेः प्रकाशादेकरेशमदधृत्य श्रागुक्तष्यः तमञनिमाद्ाति स्पापयति । पर्वं वौपप्न- मि्यापलतस्नः । पवीधानपते परायप्रातकालौपनहोमौ पार्वग्याहोाक इृलेतानि दुष्यन्तेन प्रतिनिभिनाऽद्िना लौकिकेन कायौणि नित्यत्येन प्रात्य द्रन्पस्याभेवि प्रतिनिधिः । न नौपापतन्निरकति गाहैपत्यादिह्पेणतष्यान्तरपरातौ पूखरूपस्यामावं एवाऽऽत्यन्तिकः । कंच न्नै: प्रतिनिषिन्ययनेत्येव वदिष्यति । यदा पुनराघानं तदा निभिरध्यमेवाऽऽधीत नाह्ौदनिकं न तु पुनरौपापनोतततियैषा घामै माहुवनीयो न गाहपत्यमागच्छत्यनृगत एवं गाहपत्यतेन भृतो न पूर्वधोनिं प्रत्यागच्छति येनिर. भावदेवाघौषानेऽप्ययं न्यायः तमान एष॒ तद्‌ाऽपयुतततििरमनधयादेवेति निरमन्ध्वा- धानमप्यपस्तमबेनो्म्‌ । प्रङ्तमतुप्रामः-केनिदघौधनि पार्वणतायंपरतहेमने- च्छन्सर्ोपापने । कुतः । तसयोपतननाऽऽदिताभिलं तथा पार्षेन चरुणा दीप.

#1

शद्वि०पटडः ] महादेवक्ृतवैजयन्तीव्यारुयासमेतम्‌ ४ २९१

भाप्तयानित्वं चेति कथिदवक्षयत्याचर्स्ततस्तु पाक्षादाहिताभित्वे पपनेः तद्वक्तिरू- प्य नानुकदपस्यानुष्ठानमिति । ततन नित्यमत ऊधयमिति निद्यं प्रायं प्रतत्रीहि- भिधेवेति नित्यम्रहणनिवृत्तिरिति पत्यापादमतम्‌ । अन्येषां स्मातीनां करणां तु तश्ैव कर्वव्यत्वम्‌ । प्वीषानि तु दौकिक ए१ कर्दव्यतामाष्ुः फटा्ानां नियतानामङ्गमूतस्यप्नरमति यथाऽवकरणिनो बरह्मन रिणे गदमपशुनन्येऽओनां ढौकि- कानामेव अरहणमू । विधरवोकिक एव कतैव्यता न होप; । वषनादिति, पेण पैषमये तशर गनुनाऽगनौकरणहोगस्य दसिणान्नावपरि पिधानात्तपा कार्य माति, काद्वष्टकाहोमो ठौकिकं एव तस्य्नोकरणशब्दवाच्पत्वामावात्‌ । यावद्रणी निष्ट पति तावदौपापतनं पावती च वाह्तौदनिक एवानृगमने तु पुनरौपाप्तनपुत्याच तमाद्‌ भाति, तस्याद्यापि गाहपत्यायवस्यानापत्तस्यासत्येवौ पातने प्रवेश इति प्रवं न्यायतोऽ" वगन्तव्यमधीषनि पिण्डपितुषन्ञः पूरतमोपासन आरन्योऽपि ते्टयाघानानन्रं ्तिणा- मावेव | माधानापवरौतपू् तु लेषे प्रायश्चित्तमेव । प्रकृतमनूषरामः-ततः परं नकौ दनहोमा्थं पा्ाण्यापतादयति । तत्राऽऽदौ रि्तरणं दक्षिणे ब्रह्मयनमानयोः पदन उत्तरेण ब्राह्लौदनिकमाध दभन्तिसतोयं पात्राणि प्रयुनक्ति दवीं समिधमाज्यस्थाटी- मञ्निहो्हवणीं नरुष्याटी भक्षणं सुप छष्णनिनमुटूललं सूपं लोहितमानइहं चरम पाजकं वा नित्रियश्चत्यस्य तित्तः समिधो नि्वपणा्े शरावाणि तपोद्धरणा्थं चत्वा- यपवेपकष्ठं चेति प्रयुग्प । निशायां ब्रह्मौदनं चतुःशरावं निर्वपति ।

निशायां रतेः पू बहमणो देवतायाः दबन्ध्योदनो ब्रहतोदनस्तमुदिदय निर्व. प्ति । वस्य परिमाणे चतुःशराव हति शराव यथि पात्रविरेपप्तपाऽपि तस्यौदन- प्रकृतिद्रम्यत्वै न पिमवतीति तेन परितं घान्यमुक्तं योग्पत्वात्‌ । तया चतुरे मष्ट निषैपतीति मुटटिशब्देन मुषटिपरिमितं भानपमुच्यते | तथाऽपि पातनष्य पमिगा- नवगमादयुनघन्थं तु न परिच्छिन्नं स्यात्‌ । ततस्तु रूदय।ऽव शरावशब्देनैकस्य मोन नपयोतौदनपकरतिान्यपतर ज्ञेयम्‌ । तप्य तुवरं निषपिणोपादानं वक्ष्यति । तकत प्रतिद्धवयाऽग्निहोत्रहवण्या मुषटिमात्धान्योपादानं न पिभवति बहुत्वस्य । तप्माद्धो- जनपथोतोदनपरङृतिध.नथमरहणपमर्थं शरावपात्मवाभिहोत्रहवणीस्यनि रायम्‌ | तादशे- न चतुतीरमुषान्स्यीदनश्तुःशराव इति हि नियः । चतुप््रा्यमोदनमिति कात्या यनो ्तेश्ुम्यो मोजनपर्या् इत्यवगम्यते । प ब्रह्मशब्द मिधेयन्राकषणदेकताप्रादयोऽ- यमोदन इत्यवते प्राशनं प्रधानम्‌ । चत्वार अर्गेथाः प्राश्नन्ति प्ार्थवादश्रतेश् | होम्तु तत्स्कारलस्य वि्रणे न पृनः ज्ियेति। अत निर्वपतिना न यागानुमाने प्रयतेणात्न

_भाशनमातस्य विधानाइपूयं कोद निर्वाप्य चहुःशर कतवन्धाचदुवौरं शरवेण मित

२०० सत्याषाढविरचितं श्रोतसून्- [३ क्ीयपरभे--

द्वये निवपति न हि पात्रस्य निवापो मवति । यद्यपि पिरया पात्रगता शरूयते तथाऽपि द्रव्पपरिच्छदस्यनपतोऽपिदेद्वपरिच्छेदवित । अञनियमष्ाकषाठं निवपतीत्यवौ चुत गृष्टोजिषैपतीति परिच्छेद्कषय श्ूयमाणत्वातकपाटानां पाकतंबन्पः। अप्य दवि~ होमलवान तथ । चतुः शरैः सरतो निवापेण प्त ओदनशचदुः्रावः । एकेन धारेण चतुरं निरत हृति भवत्‌ । अथ यदि नतु शर्षु पकलद। पृते भक्षा इति पेणाटकारुुपये } तद्रे स्पास्यां त्पिष इति न युज्येत । सत" अतवायदपूणौनि पत्राणि स्य्यामानीय ततर पाक उदुकपाकपते । अत एव वैतान सेनोक्तम्‌-चहुःरवं॑निपतीतुषकम्य चतुःशरविसण्डुकानावपतीति । उक्तपा- पने प्रवृत्तिनिमितं सेपादितमाचारयमते तु निर्णे पाकोदके वेति जेयम्‌ । रोते चर्मणि पाजके वा ।

रोहितं रोहितं चप तदानडुेति सूामरे शकटवादिनशरमेल्ः। पौनकं पश्र महानपोपकरण परषकशब्दवाच्यं वंशपा्नविेषः । तन्न शरविण गृत्वा नि्ैपति । तत्मकारमाह-- देवस्य स्वा सनितः मसवेऽश्वनोर्वाहम्यां पृष्णो हस्ताभ्यां ब्रह्मणे माणाय जुष्टं निवेपामि ब्रहम गेऽपानाय ब्रह्मे व्यानाय ब्रह्मण इति चतुम्‌ । निपतति चु केव बरह्मणे निरपपदाय । जुष्टं निषैपामीलनुपङ्गः परत्र | अवदत्य पयसि चद९# भपयति । यपारथपवहेकष्यामेव स्यास्य दुरे चरं श्रपयति | चतुषु बोदपानेषु । पयता प्रह चतुणीमुदपात्राणा ककिदपो न लष्टूतया स्थार्या | ततस्तु स्पाां दुषु पतरपूरकयुकेपु निहतेषु सत्सु चतुर्वारं प्त्ेण प्पास्यामानीपोदकं; तन्न श्रपयति । न निर्णेनेक्ति । न परक्ाल्पतीचषैः | नाविति । उदकं तणडेषु रेनित तन प्रस्तावयति न त्यजतीति यावत्‌ ।

# चरभिति वदं ूतरुस्तकेषु नास्ति ।

१, ख. चपर. र, स्यात्‌ दत. पाचक, ख, 2, वचि ।

-^

®

रद्वि०१८; ] महादेवङृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३०१

शपयित्वाऽभिघारमद्रास्य 1 पूनः श्रपपिेति बननं पूत्ान्तरपक्षनिराप्ा्म्‌ । षैखानतेनोक्तमीषच्छरषणे तथाऽऽप्म्बेन जीवतण्डुहमिव श्रपयतीति । स्तमते तूचित एव पाकः । छोकिके- नाऽऽस्येनामिषायं | प्रवेधसे कवये मेध्याय वचो वन्दारु एषभाय दृष्णे । पतो भयमभयै तेनो भस्स्ववदेवान्यनेदख्या(निति जुति । युहोतिषोदितत्वात्त्राहाकारः | अभिपश्चयते वा ॥ नान स्वाहाकारः | स्याट्यामेव स्ितस्याभिमण्वणम्‌ | भस्तिन्पक्े हु न प्रेषते कवये ब्रह्मणे दानं न च होमोऽतो ब्रह्मभ्य ओदनो ब्रह्मौदन इत्येव परयवस्यत्यभि. मश्रं तु पसकारः । होमपरो द्रव्यस्य देवताया संस्कारः । कविराब्देन व्रह्मा नामणाश्च गृदयने । उभयत्र त एव देवताः पे्कारोऽप्रधानोऽत् त एव नल्थिकव" कोनोक्तास्तपाहि पेपर कवये शुशुनारसो पै कवय इति दयतेः । एतदेव दरी- पितुमवियेम्य ऋाविग्म्य उगोहतीत्यक्तम्‌ । तननाऽऽ्पेयवचनमेष वै ब्राह्मण ऋषिरा- फेय इति शरुते्तथोक्तं नो वेद्िशेषणतरय्यम्‌ । अय प्रवेपत इति विशेषणं तस्थव सज्ञनिधायकत्वादय वा पितृत्वमारोप्य स्तुत्यम्‌ । पषा परेष्ठिर्पेण निरूपितो ज्या वा होमे देषतेति सर्ममवदातम्‌ । दर्पोषहलेत्यापलम्बैखानपत दर्षो होमा- येति ज्ेयाऽन्यस्याविधानादप्रतिः । तं चतुरा व्युदुलय परभृतेन सा्पिपोपसिन्य । तमेदनं चूं पातेषु ए्रपकदयकस्पास्याः पकाशाजिरगमय्य स्थापयति । प्रभूतेन महुतरेण दौकिकेन प््िपोपातच्य युक्तं कृतवा प्रसेकम्‌ । स्थारया९ सपिःेषमानयति । उपतेचनशे निक्षिपति । ९ अनुष्छिन्द॒ भिव चतुभ्यं आरयेयेभ्य ऋतिवग्भ्य उपोहति । भूमगेन विधोगम्रापयनरुलिम्पः पीप प्रलेकमूहति प्रापयति । भतदानप्ययु- कर्तकत्वात्‌ । ऋषवि्य इति नुधा निरदेशात्ताुदिदय निवेदनमश्र विधीयत उपो. इतीत्येन । तदेतदानं यथपि तयाऽपि व ददातिनाभनुनिधिमतोऽषवयुपू(भरवि- येभ्य इति व्याूयतम्‌ | पराितवस्सु । वरदानं याजमानम्‌ । 11 पक्.न. च. ८२२ ग क्रे रा

९०२ सत्यापाढविरचितं शरौतसूत्ै- [६ तृतीयप्रभे--

यः स्पाटया९ रेपर्तस्िन्नाद्रीः सपलाशाः ॥ १ ॥ स्तिभिकवतीरस्तिभिका वा प्रादेश मापीक्षणपस्याश्वत्यस्प तिच; समिधोऽनक्ति। पपे स्पाठीगते ब्रह्ोदनरोये प्मिधोऽनकति तेन प्मेहाः करोति । प्रप ठाशाः पप्रा; सिभिकानि फलानि पका इति केचित्‌ । तद्वो न व। पर्वा भवि तमैकरूपा एेतयेवमै पूत्ररम्मः । जङ्कृष्ट्नःपोः प्रप्ारितयोरन्तरां प्रादेशे द्वादशार षा ठक्षणोपयोगधो कण्वो पेन प्ामतीर्तीमादि ठते । स्व्टमन्यत्‌ चिनतरियादृषव्थारंभूता ब्य; शरीरमभि. सभ्सटृताः स्प । प्रजापतिना य्षमृखेन संपि ता्तिलतनिवद्धिपरिुनाः भरनाला इत्यभिमन्त्य । प्मिषः। बराह्मौदानिक आदधाति । वयमाणमसैरेकेक। प्रतिमं नाहलौदनिकेऽपावादपाति न स्वाहाकारः । परीन्मचनानेव पठति-- भवो वाजा अभिद्यतरो हविष्मन्तो षृतारया । देबाञ्जिगाति सुन्नयुः। उप त्वा जुहो प्म ताचीय॑न्त हत्त । अमे हव्या जुषस्व नः । उद्परे तव तद्धृतादचीं रोचत आहुतम्‌ । निभ्सानं जहो गृख इति तिष्टभिर्गायध्रीभित्राह्मणस्य । खाद्धातीव्युषङ्गः | एताप्तां तिल्लोऽन्या विकसपाथमाह -- सप्रिधाऽग्र दुबरस्यतेतयेषा । उप त्वा ऽपे हविष्मती ची. न्तु ह्यत | जुष समिधो मप । तं त्वा समिद्धिर करि श्रुतेन वधयामति । बृहृच्छोचायदिष्ठपेति वा । एता ब्राह्मणस्य । समिध्यपानः पथमो तु धैः समक्तभिरञ्पते विश्ववारः । शोचिष्केशो पृतनिणिक्पावकः सुयज्ञो अप्नियेनथाय देवान्‌ । पृतपतीको परत योनिरषितैः समिद्धो पृतमस्यान्नम्‌ । परुष श्त्वा सरितो वहन्ति धृतं पिवन्पुयजा यकि देवान। आयुद्‌। अग्न इति बिषभी राञ्यन्पस्य। स्षम्‌ 1

द्वि°पट्ः ] महादेषकृतयैजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌, 1 ३०३

त्वामर समिधानं यणिष्ठ देवा दृते चक्रिरे हल्यवाहम्‌ । ^ उशजयसं धृतयोनिमाहुतं त्वेषं चकुदौधिरे चोदयन्वति । त्वामत भदिव आहृतं घृतेन सुज्नाय बः सुषमिधा समी- घीरे। स वाषटरधान ओपधीभिरक्षित उरज्नयार्सि पाथिवा वितिष्ठसे। घृतमरतीकं व॒ कतस्य पूपदमनिं भित्र न समिधान ऋते । इन्धानो अक्रो बिदयेषु दीघच. क्रवणौषएटु नो यभसते धियमिति जगतीभियैयस्य ॥ गतम्‌ । निपाद्रथकारयोरनुदेशाततष्णीमेवाऽऽदषाति । भारयति ब्राह्मौदनिकम्‌ । मिधुनावतिक्तरेतपतौ ददाति याजमानं न प्रयाति न भ्रवप्तति । सेवस्सरमृतु द्वादशाहं चतुरं तये यहमेकादं वा । पूवकृतपंकपातुपारेण धारणं विकल्पितम्‌ । मरयाल्तुगते चैयं विष्ठिते ब््मौदनं पकतवैताः समिधोऽभ्यञ्याऽऽद्ध्या्‌। नैमित्तिकमेतत्‌ । यथ्ेन५ सेबत्सरेऽगन्यायेयै नोपनमेदेवं विदितं ब्रह्मौदनं पक्सैताः समिधोऽ- भयज्याऽऽधाय यदा क्नोतययाऽऽधत्ते । दैवान्मानुषाद्वा पवतर पकरिपतमन्यायेयमेने यजमाने नोषनमेनाऽऽगच्छेन्न स्यात्तत कार्यम्‌ | सवतपर्रहणं कटिपतत्वयुपठक्षणम्‌ । यदा राकनुयात्दा युक्त न्षतरयेरिवाऽऽदभीत) उदगयन भापूथैमागपज् पूमक्तरीय। । श्व आधास्यमानो बप्नौदनं पचति । नात्र प्तमिदाधानं परववदनमिषानान भेतद्रसौदनाङ्गम्‌ । अभ्निपत्कारोऽपं एषंगेव तस्याविभानाितीय ब्रहलोदने न प्रभोति । श्व आषास्यमानेऽध्वयुरेता९ रात्रि वतं चरति । आधास्यमाने यभमानेऽप्नौ षा कनि प्रयः | नानतं बदति न पाश्समश्नात्ति न स्िययुपैति । मरना अगन सवासषयाऽऽशाथ् पशुभिः सह । राषराण्यस्मा आधेहि यान्यात्न्सविु; सव इति गार्ईपलायतने करमापमनं

३०४ सत्यापाहविरवितं भरौतस्ं- (शकतीयपरन--

पाति किसैरेता^ राभि यजनप्रानं नागरयन्ति ॥ ४॥ इति हिरण्यकेतिसूत्रस्य ठ्तीयभनन द्वितीयः परल; ।

कल्माषः शतः कृष्ण आयतनकस्कारारथमू । कषि्मीतिवाया दिभिः । तदुक्तमा१- सम्मेन--षीणातूणपणजागरयन्तीति । शरफैरसषिनिति यानान शिदेतां राभ जागर्तीलि च ॥

इति सत्यापाददिरण्यकेगिसूप्रम्याख्यायां महदिवकृतायां मयोगतरैज-

यन्या दृतीयभन्ने द्वितीयः पटलः ॥ २॥ अथ तृतीयः पटहः । सतः सेभारानाहरति भैश्वानरस्य रूपमिलेतैर्यधारूपम्‌ |

यथारूपं यथाठिक्ं वैशवानरप्येलयादिमन्नणां यावतां यादशं रपं प्रतिपा्मल्ि तावतः पेमारान्पेमारनामकान्यदायीनतथियनतेऽ्यो येषु ते समारा; । न्यत्र पैत्र वरा्मणपठितानां म्राणां पदिन विनियोगेऽपि प्रकते रिङ्गमनरिण विनियोगोऽप्य नादमणस्व स्वशाखां दरशंथितुम्‌ । पू स्त्र पठनैव मन्ना विनिक्तालतो नेद ब्राह्मणमस्मच्छालागतमिति शङ्का तामपनेतु दिङ्मात्रेण विनिषोगा जद्िपरतीकेन | पू प्रतीकातुपादानमस्य बराह्मणप्य विकरपप्दर्शनार्थम्‌ । एतस्याः संहिताया विक स्पेन नाना बाक्मणानि सन्तीति तन्मध्यगतमिदं ब्राह्मणमिति प्रदक्ितम्‌ । भत एव कनिदेतद्राणगचंस्यकतवाञन्यव्राहमणमन्नन्दशेयति । तत्रापि ते वैकद्पिका इति ज्ञापितं मवति । वैश्वानरस्य रूपं ण तु न इति मनने यद्यपि त्िकताशब्दरो नत्ति तथाऽपि ब्राह्मणे करमेण तकता निवपति एतद्वा जञ््ानरस्य रूपमिति लिङ्गम न्येषां मश्राणां सष्ठ लिङ्गमाक्े । ततोऽयं प्रभमः प्रमप्य प्॑मारस्य प्रकाशकं इति दिक्नास्तिकतामु विनियोगो बरा्णानुपतरेण ज्ञेयः । भाहरणमायतनप्रमीपे प्रयेकं मश्ोऽत एव कतिनमचदवयमि व्रदममेन दितं रूपं मनद प्रकाश्यमतो द्वयस्यैक एव मश दृलयपि ज्ञेयम्‌ । मश्वानरस्येति पिकाः । यदिदं दिव ॒इतपूषान्‌ । उतीः क्वाण इत्यारवृत्करम्‌ । ऊम एपिश्या इति वहमीकवपमू । प्रनापतिघष्टनामिति सूदम्‌ । यस्य रूपमिति वराहविहतम्‌ । यतपैषद्यदिति पष्कपरणम्‌ । याभिरदथद्‌- दिति शर्कराः । अमन रेत इति रनतम्‌ । दष्णी हुवर्णशकटानि अश्न रूपि शवत्यः । उरगः एभ्य इयौ दुम्बरम्‌ । गायतनियेति देवानामिति दम्या प्शम्‌ । यया त इति शमीम्‌ । यते मृष्टसयेि वैकङ्कतम्‌ । यतत तानस्मेलशनिहतम्‌ । य॑त्वा प. मरन्ति पुश्य पहं निदधाति । ततः सुरछृत्य ।

५

र

ए, ५

२9 ] = महादेवङ्कतवैजयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ 1 ३०५

: जातवेदो भरुवनस्य रेत इह सिशव तपसो यल्लनिष्यते । अभिम्‌- शत्याद्पर हव्यवाद< शमीगमीज्नयन्यो मयोभूः । अयं ते योनिकरौतिविय इति द्वाभ्यां ब्राह्म दनिकं उपब्युषमरणी निषटपति। उपबयुपमुपःकाटशवतलतो घथिगस्तः पू व्युप उप नितरां तपति तापयतीलरषः सकर्मकस्य प्रयोगः दोह्या च ते दुग्धश्चो्वरी तेते भागघेयं मयच्छामि ताभ्यां त्वादध इत्यरणी यजमानाय भयच्छति । , स्पष्टम्‌ । मही विदपत्नीति यजमानः प्रदीयमनि प्रतीक्षते | जरोहतमिति प्रति्‌- ह्वाति । ऋत्वियवतीं स्थ इति प्रतिृह्याभिमन्नयते । मधि सहामि यो नो अप्निरिति द्वाभ्पामास्न्न्रि भशदीस्वा | आत्मनि गृहीत्वा स्थापयिता । उभावपि जपतो मच्रौ विशेषस्तु मावनाञ्ेः स्पापनस्य ।

श्री राति सेधति शुक्योचिरमत्थैः । शुचिः पात्र ईङ्य इत्यपिमच्र्ाजुगमयति ब्राह्मौदनिकमू्‌ । त्ाह्मोदनिकमभिमन्ञ्येति सेनन्धः । पृश्ाच्छान्ति प्रापयति । इदमहमरतादिति मरं जपित्वा यजमानो वाचं यच्छति । पराचीनं ब्राह्मौदनिकाद्वाैप्ांयतनयुद्न्ति । „ , मतिज्ेेप्रारगेऽगार एव । उद्धनने खननम्‌ । गारहपल्यायतनमिति ` पिद्धकदनु- वादासूक्मव शेन विधिना कतम्‌ ॥ | उद्धन्यमानमस्या अमेध्यमप पाप्मानं यजमानस्य इन्ु । हिषा नः सन्तु भरदिशञरतघः हं नो माता पृथिवी तोक्रसातेति । उद्धन्तीचनेनेलरथः । दक्षिणतःपुरस्ताद्रिवतीयदरेश्े नेद. यति गाईैपल्यस्य दक्षिणाेरायतनम्‌ । दक्षिणपरवोरन्तराले व्यतीतम्दृतीयसतृतीषो मागो यस्य पृवपरान्तराठरेशस्य

तस्मिन्‌ । नेदौयक्षि अतिक्तोमे गाहैपत्यस्य । प्र एवंप्रकारः दुखेन दितः ।

+ सूत्रप्मेषु मील इति विधते ।

१क.ग्‌. ण, "दालः" । ३९

३०६ सस्थाषाढविरवितं श्रौतयघ्न- { शतुतीयपरभे--

भाचीने गाैप्यायतनादारवनीयायतनमुद्धन्ति बादमत इतरयोः । उद्धन्तीतिमं्पेवनपाथं पूमां पराभ्यां चाऽऽयतनाभ्यामाहवनीयामारस्य एष उदशनादन्योदः्वंशा शाटाऽऽहवनीययिं कतैञ्या तस्याः पभ्योवषथ्ययेोः श्चालाया उदभ्ब॑शाया बहि्तयोरपि स्वतश्च एव शा प्रयोभनान्तरभरयुकते । समा वतु देवन- शाढा, आवत्तथेऽतिथिशाढा तयोभवो सम्पावतययौ तथेोरायतने न तूदीचोनेशापाम्‌ । माहैपत्याल्माचोनं कियति प्रदेश आहवनीयायतमं तत्राऽऽह-- दादश विकरमिष्वपिमादधौतेविरेषेण भूयते । द्वादशम विक्मिष्ञ्निमादभीतेति ब्राहमण वर्णविशेषेण मानं श्रूयतेऽतततषां तैव" कानां निषादरथकारयोरपि मबतोल्ैः । विकाम प्रकमशबदेन व्यार्पातः परकरमो ध्यास्यति वैकलिकः | अष्टसु ब्राह्मणस्यैकादशपच राजन्यस्य दराद शसु वैश्यस्य । पर्वण पर्वयोधिकस्पः | चतुर्ि्शतिरपरिमिते, च सधारमे । स्ैवणीनामिलरषैः 4 अपरिमित आदषीतत्य्या्माह-- चञ्चा पक्रमान्ममिमीतेति मिज्ञायते । अपरिमितशब्दसतु बराह्मणेन वक्षनिमित आदधीतेत्यतनैव व्योर्यात इत्यमिप्राये- णाऽऽह विज्ञायत इति श्रुयैव विशेपो ज्ञायते । चक्षुपा मानं कुयौदेतावन्तो विक्रमा मविप्यनतीति प्रमिनीत न तु दण्डादिनेलपरः पः । पूरव म्िकस्पते । एतत कद्रयमपि परवषाम्‌ 1 भाचीनमाहवनीयात्समा तत्र सभ्यस्य भरा चीनमावसयः सभायास्तत्राऽऽवसध्यस्य । आयदनमित्यनुषङ्गः परैर | एवमलुप्वाणयेषां कमणि क्रियन्ते । एषामायतनानामञ्मीनां च स्कारकमाणि येन क्रमेणाऽऽयतनानि दश्ितानि तेनैव कमेण क्रियन्ते न तु प्रादक्षिण्येन । उद्धन्यमानमिति भ्रत्यायतनमावौते करेणोद्धन्त ।

११. इ.ज.क्न.म. द. "स प्रकमे"।

। १)

कतृ; } . महादेवछृतयैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ३०७

शंनो देवीरभिष्टय आपो मन्तु पीतये । शेयोरभिक्तवम्ु न श्लद्धिरवोकषति + भकाचीनमुष्िना भ्रतयायतनं मचेग्राऽञ्दृत्या । उद्वयं तमसस्पधदु लयं चित्रभिलयत्र खरदहोमानके, समामनन्ति ।।९ ॥॥ सरेष्वायतनषु होमाः सरहोमा आयतनकसकारतवासमस्यकं वैलानपत एषक्पक्त- एुढै्यहोतीस्याह हिरण्यं निषायेति च.। उपप्रा संभाराः पक पाथिवा,. सप्त वा । विकश्परऽमे विनियोग द्रतापतु पापि । एवं वानस्पत्याः + ष प्श वेयः । उपा पुैमव संमताः 1 तेषामेकं दषं विभज्य । तेषा पञ्चानां सक्तानां वेकेकपेशम्षमिति यावत्तु विमज्यते 1 तदुक्तं वैलान" सेनाऽ्पसतम्बेन च तिक्रा द्विषा कलेति । मार्ईपलदक्षिणारन्योनिवपतिः ॥ अर्ष द्वेषाकृतं दयोरायत्तनयोरमिशब्देन रक्षितयोरनुषक्तयोवा | अपी्तरैषं कता, पेषु । साहवनीयादिषः धिषु ययेकस्दाऽष्य न विमामः पमरधमाहवनीय. एव # एवं विमागप्रकारममिषाय समन परयोगमाह-- अपमस्मासीति सिकता निवपति,॥ अर्धष्यक्तऽभ्यावैत इति न्यायाल्मलययतनं मन्नावृत्तिः । युक्तविमागप्कासे- मेतय्थः । पुरीषमपखन्तम्‌ । संज्ञानमसि. कामधरणमिलयूषान्‌ ।. मूादिति मश्रान्तः । गतम्‌ । ताभियपन्यददशन््रमसि छृष्णं तदिहास्त्विति मनसा ध्यायति । तानूषानायतनेषु निवपनधत्येकं मनरोच्ारणततमये यचाद्‌ इदं चन्द्रमसि क्ष्णं सूपं दश्यते तदिह एषिभ्यामस्तु । एवं सेमावनाऽदृष्ठायी शुतिपतामयवीत्‌ । द्रवितो. मश्रौ दिङञेन मापितौ तिकतोषाणं पुरी पामृततेनःपेसतवावोषानताहमणे । उदेकषमे अधभिमातुः एयिम्या विश्च आविश्च महतः सधस्थात्‌ । आ स्वा यो दधिरे देव~ यन्तो हन्ययाहं भवनस्य गोपाभिदयारवृत्करम्‌ \ मतम्‌ ॥ £

३०८ सत्याषाढविरचितं श्रौतं. . ` [३ कृतीयभ्ने--

यलृथिष्या अनापृतः संवभूव स्वे सचा। तद भिरप्येऽददात्तस्मिन्ाधीयतामयमिति गापत्यायतने वपीकवपां ' निदधाति । लेक मित्तमशपरदशेना् मध्ये निवपतीत्युक्तग्‌ । यद्न्तरि्षस्यानाग्तमिति दक्षिणा. मेयदिषोऽनामृतमिलयादवनीयस्य । पने द्रयोरप्यतुपङ्गः प्रथमात्‌ । तूष्णीपितरयोः । मत्रयकतवे$म्यावत इतयावृत्तिरन्तिमस्य मनस्य प्राता तथाऽपि मारदप््ा- दित्यं सामविधानं एिम्यादिरूमेण तस्तं न पम्यावप्थ्ययोसदस्लीति दिव इति मण्मलिङ्गमिरोधातष्ण) पष्टपाचा्यह्य । वैलानपस्य चाऽऽपसतम्बवतपर्वन म्नः | उत्सप्रान्मधुमार ऊपिरागास्सान्नाज्पाय भतरं दधानाः । अधीचये मघवानो चयं॑वेपपूर् पधुमरसंभरेमेति सूदम्‌ गतम्‌ | इयलग्र आतरति वराहविहतम्‌ । एतावानेव मश्रः अदो देवी प्रथमाना पृथग्यदेमैनुसा व्यसर्पो माहि लवा । अदृध्द्याः शकरामिच्िविष्प्यजयो रोकान्पदि शभतस्न इति शरकरास्ता निषपन्यं दष्ट तस्य वधं मनसा ध्यायति । निलत्वात्पाप्मानमेव ध्यायति द्वण्य(्या)मवि । एवं पत्त पाथिवाः पुष्करपर्भ न पाथिवेषु । पृशचपते ये केचन पञ्च मन्रासलिङ्गा एव सरवेषामभवे विकल्पमाह-- रौषन्पौदुम्बराणि पाथिवानां मिकर्पार्थानि वनित 1 वाशब्देन माम्यं डोहन्यौदुम्बराणि वेति, तथा नोक्तं समानार्था विकस्पः स्वत एव सेत्स्यतीति मत्वाऽनेन शिष्या ब्ुतपा्िता अन्यदपि वाशव्दरामविऽपि किकदपो यथा स्यादिति । ततु पूं वेदिकरणप्रलविऽमावास्याविपये दशितमेव । ठैह्‌ानि ठोदस्य शकटानि । तथोदुम्बरस्य तोमर शक्डानि । यास्ते रिवास्तनुबो नातवेदी या अन्त. रिक उत पाधिवीयौः) ताभिः सभूय सगणः ॥

३०१दढः ] . .महदेवक्केतवैजयन्तीव्याल्यासमेतम्‌ ३०९

सजोषा हिरण्ययोनिर्भृह॒ह्पमग्म इत्युत्त- रतः सेभाराणा५ सवणे दिरण्यगपास्यति । आयतनेषु सेमारेपततरत आयतत्ेवोपास्यति स्थाप्यति । अतिप्रयच्छति रजतं द्वेष्याय यादि द्वेष्यं न विन्देननिरस्येन्नोपास्य पुनराददीत ॥ ६ ॥ दानं निरप्रनं चादृष्टां निरप्तनं नाऽऽयतेपु । स्पष्टमन्यत्‌ | च्द्रमधि चन्ररथ५ हरिवत वैशवानरमप्परपद्‌ ९ सुवर्षिदम्‌ । विगाह तूणि तविपीभिरा्टतं मूग देवास हई सुभि द रितयुपास्तभरलुपत्रयते । नोनुमन्रणं दानपक्े । पुष्करपणे उदटुम्रः शमी विकङकतोऽ श्वत्थोऽषनिहतो हके; पलाशश्च । अग्निममाकूष्यत इति वानस्पल्यास्तानितः प्रथमं जज्ञ अशनिरिति निषपतीति येोगयेत्वत्स्दिति नानुपर्यतेतद्धिकपा्ं द्वितीयेन कल्येन। तदयमरपो यपा दपैपाधिवा विज्य न्यु एवभेतेऽपि तथेवन्युप्या महु तवेपामेक एव । अथवाऽऽहरणप्रेलं- छिकनैरव्रतिसतैलतदैति वानसत्यासतानिलेतावदेवामिभमाङृष्यते निवपतीति पूर्वतनं विप्कृष्टमाङृष्यते । तदुक्तं पैलानपेन पेमाखहणमननरित्येक इति । `अपि वा येऽन्ये पुष्करपणोद्वकङताचेति वानस्पलया- पः स्तानितः पथमं जङ्गे भिरिति सदेैमैकसमिभिवपति 1 पष्करपणीविकङ्कती तु (५ छृत्वा प्रत्येकं मन्वा प्वेषाय- तनषु निवपति सकृदिति ्ैत्ेति अमनिरपतामेकैकलिनि्युक्तं॑सक्ृतपहेव पर्वा । संयावः प्रिपास्ततुष इत्पूषान्तिकताश्च स्खजति। भयतनस्पानू । तदेवं ज्ञयते दपज्ञानव प्रत्येकं विविक्तानायतने स्यापयेदिति । सेवः सृजामि हृदयानि सभ्मृषटं मनो अस्तु बः । स~ शष्ट; भाणो अस्तु व हति सवौन्सेभारान्स^खनति । पू मन्रेण पपृ्टानतमृष्टनेकच मिश्रो करोति परल्यायतनं मन्रावरर्या | 1 ऋत स्दणामि पुरीं पृथिव्यामृतेऽध्यभिमादधे सलेऽ-

१. ङ.ज.ष्ठ.ज. द. (भिमः 1 रष. ढ्‌, ज, ठ, शिः पालाः । ३ ग,ठ, ण, पू पा ८ क.ग.च.ट.ठ.ण, पूर्षु ।

४

३१० सत्यापादविरचितं श्रीवसूव्ं- (३ कतीयप्नने--

ध्यपिपादये दिवस्त्वा वीयेण पृथिष्यै मदिन्ना । अन्त रि्षस्व पोपेण स्ैपदुमादप इति सष्छशन्करण्यति । करयते पवान्समी करोत्यायतनषु प्रसेकं मच्राघृत्या कल्पनं पमर्पकरणमि" धारणे ततप्वायतनस्तरणायेति मच्रलिङ्गदरम्यते । उचत्यु रदिमप्वपोदू(ष्च ब्राक्मौदनिकस्य मस्म । उतु कमानपामीप्य उक्तुदयासूरवं॑गाहैपत्यापानविषूनादायतनगते निःशेष कृत्वा | दष्े्राऽरणी सैनिधाय । चित्तः सुगिति द्वे अरणी प्ते कृत्वा ततर त्राह्मौदनिकस्य स्याने निदधाति ॥ भ्रतीधीनप्रनननामिति पैखानपेन स्पानमुक्तमापत्तमनेन मलमप तसिभ्छरीगमी- दि मन्यतीति । त्र वैलानतेनेकमपरारणिपर्मा्मानं विषणुपरमनं ष्यायन्प्हा^ जेऽ्गिनेति मन्पतीति | सहापरेऽप्रिना जापस सह भरजया सह्‌ रय्पा सह पृष्टया सह पशुभिः सह ब्रहमव्चतेनेतय्राप्ि मन्य्युपतिषठयनर। पदेव मश्रो विनेष्टापकततेऽपि द्र्य्यैकतवात्‌ | उप समीपेऽभ तिष्ठति । अत्र अते ्राह्ौदनिकम स्पाने । मथ्पमानेऽपरौ चतुोतृन्पजमानं साचयति । बक्वादिनो यदनि कं चतुरहोतृणां चतहतृ्वपिय्न नतहोतृशब्येन यृषन्तः एव बहुवचनेन होतृनिति विनियुक्ता न तु शथिवी होतेलयपमेव बहुवचनैयध्या. पत्तेः । चित्तिः स्‌ । एषिवी होता । अनिता । सूर्य ते शकः । महाहविहेतिति पश्च तान्यनमानं वाक्यः प्राठयति | अगमगरिहोता पैः पूर्वभ्यः पवभरानः पावक; शुविरीञ्य रति जातमंग्िमदुमन्रयते । अनुरकषीकृलय मन्ेण प्रकाशयेत्‌ । अन्न यानपे प्रनापतेसतवा प्रगेनेति ॥ लातमस्मिमभिप्राणिति अभिनिघरतीत्य्ैः । अहं त्वदस्ति जातममिमन्य वरं ददा ति वाचे च वि्ठनतेऽत्र मे वापतप्ी परिदिषति यजमानः पत्नी च ते भपषृत्तेऽभ्या- धेयेऽध्वयेवे दत्त इति यानमानम्‌ | अधरयुः--

१ ख. च. छट, यतीति) रष, इ, ज, प्त, न, ठ शमनिमन्र )

७

-४च° पटः ]) महाददेवक्रतक्षेजयन्तीग्याख्यासमेतम्‌ । ३११

अनीजनशनमतं मल्याप्नोऽजतेमाणं तराणि बीडुजम्भ्‌ । दश्च स्वसारो अग्रः समीचीः पुाध्सं जातम ` भिसश्भन्तामिति जातं परिश्ाति ॥ ५ ॥ इति दिरण्यकेशिसूतर तूतीयभश्न तृतीयः पटलः । परिमिदणपजञठिनेति वैलानपो नातमज्ञिनाऽभिगृहातीलापस्म्बः । परितोऽजञ- डना यृह।ति परित उत्तानौ हस्तो किंदिदूष्वीरूगृषठपाशचौ करोतीलयर्थो सावना च परिगृहीते ऽपीति ॥ इति दिरण्यकेशिसूज्भ्याख्यायां महादेबङ़तायां परयोगयैनयन्त्यां दतीयभश्चे तृतीयः पटलः ॥ ३ ॥

जप चतुर्थः पटहः |

तमादाय मथमाभ्यां ज्याहृतीभ्यां यथप्यीधानेन भयमाभ्यार सार्पराङगीभ्यं म्रयमेन च पैश्ि- रसा प्रागे त्वारृतमाद्धाम्यन्नादमन्नायाय गोप्तारं गुप्त्यै । अग्ने शपते परिष दिवः पृथिव्याः पर्यन्तरिपताहयोकं चिन्द यजमानाय पृथिव्यास्त्वा न्द यक्षि छोकेयो नोञमे निष्ट्यो यो निष्टयोऽभिद्‌ासतीदमदं तं त्वयाऽभिनि- दधामीति गार्पलयायतने सेभारेषु मतिष्टापयति ।

तमञनिमादाय तृढ्शुष्कगोमयचूर्ादिना पुं पत्रेणाऽऽदाय प्राच्पुदधुलाऽऽपीन इति वैलानप्तापस्तम्बो । व्याहतीम्थां ययर्याथानेनेति मनच्रनामवेयं यथर्षयो यस्य यजमानस्य ऋपिस्तमनतिक्रम्य यो मन्न आधानप्ताषनं स यपष्याधानमिलमि. भीयते । प त्वम्रे वक्ष्यते । सर्वम स्वयमेव वदति । सर्वेषां मच्राणामन्ते रथं पान्न प्रारव्ये समरेषु प्रतिष्ठापनं तत्राऽऽघानमन्राणां करणमन्नत्वेऽपि न मच्रानतेन कम. दिनिपातो न स्यद्र्तरारम्मेण व्यवघानादृपंमवादन्य एव पताम गायति तावलयै- वस्यतीत्यत एवाऽऽहाऽऽपस्तम्बः-्रह्य.ऽऽग्यावेयप्तामानि परिगायतीति । बोधायनस्तु सान्नामर्थं उद्भातारमेवाऽऽह रथंतरं रहीलयभेनमादघातीति । इदं छन्दोगानामेव युक्तम्‌ । य्पि यजुमैदविदितत्वादुपांगृत्वमेव परिमापायां दितं तथाऽपि प्तामवेदे

९१४ सत्यापाठविरावितं धीतसू- [२ ततीषप्तने--

नाऽऽस्मानपुपरीव न कणैदध्मलयव्वायात्मानम्‌ । ` आलाने शरीरमुपरीव कषिरत उपरीव तथा कदन परिमगे दरत्‌ । कर्णपरि- माणे चाऽऽत्माने नात्ुदूगृहति । भत ब्रादमणमुपरीवाभनिमहहीयादुद्धरनिति तद्या रुयातमनेन सूत्रेण । कथम्‌ । गाैपस्यादाहवनीयमुदधरुपरीषीदगहोयादिलघ्नोपरीस्य" यमाने न रिरति नापि कणेदप्मिवेति शब्देनपदित्युक्म्‌ । व्यतिरेकेण वेदमेवो- क्तम्‌ । यदटपयुपरि शिरो हेरेत्ाणानिच्छिन्धादधोऽघः शितो हरति प्राणानां गोषी- यायेति । कणोदष उध्यैमात्मानमिति प्तामानाधिकरण्यम्‌ । मपोऽधः शिरो हरत्य स्यैवेतशयारुयानम्‌ । उयच्छंतीध्मयुपयच्छ्युपयमनीः । प्गे्मपुचच्छति । पूर्मभिपरणयनानीलुक्तिवानीमिध्ममिति यदाह तञ्ज्ञापरय" त्याना्यो नेष्मशब्दः पस्कारवचनोऽपि तु क्रियावचन इध्यतेऽभनिरननेति । तेन सेस्कारमहैती्यमिप्रावेण । उपयच्छतोति परणपातमूपयमनीरेत दिते तदरैलानप्तवच- नेन तेषं पात्रं तिकतापूरिन पृप्ेण पृवरणुयायया प्रतं पाथं न हस्तं दहेत्तपोप- यच्छति । उपयते धार्माणे। उपयभ्यत हति उपयतोऽभनिप्तसिन्पार्थमागे प्ति । रौकिकमरिमाहूल मथित्वा बाऽप्ीध्ो दक्षिणाभिमादधाति । पाकशालभ्निभन्यं शद्ध छोक्िकारण्ो्मित्वा व | पैानतसतु गार्ईपलादद्निमा- हैक इल्याहापि व। गा्हपत्यदेषा्याहार्यपचनमादभातोत्याह बौधायनः । प्रनापति- रपनिमघनतेति ब्रा्मणपप्यदाहतम्‌ । एकमोनय इयेक इत्याधल्लयनः । यतरेषाऽतनि- रापीयत इति विवरिरूपार्थवाद्‌च गाहे निलमप्यतति । तया वा गार्हपत्यादि माहत्याऽऽ्ीप्र जदवाति | द्वितीयया व्याहृत्या ययष्याधानेन द्वितीयतृतीयाभ्यां साप. राङ्ीभ्यां द्वितीमेन पप॑शिरसाऽओ्ेऽ्नपा मयोभुवः सुशेव दिषः परथिव्याः पयेन्तरिज्ाछ्ोकं मिन्द यजमानाय पृथि- „ व्यासत्वा पूर्न्सीद यक्षि रोकषेयो नो अनेनि्ोयो निष््योऽभिदासतीदमहै तं त्वयाऽभि निदधामीति दक्षिणा गन्यायतने सैभारिपु मतिष्ठापयति यज्ञायश्ञिये गीयमाने । ऊशै्ुरापोनो वेत्यापलम्बः । मुवो मगुणा तवा जाऽ गौः । तरिष्शद्धाम ।

१क.ख.ग.च्‌.छ.ट.ठ.ण्‌, नमूद । ३. इ जक्ष. न, द.पवचषः। दष. क, ज. प्त. म, ठ. 'गभेराय" ।

भच °पट्ड; | महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ \ ३१५

मातः प्राणम तु परचश्नेऽजपा इलयादिनाऽऽदषातीलयर्थः । अग्नेऽनपा इति वर्जयितवाऽने- नोपतिष्ठते यन ० । यो ब्राह्मणो राजन्यो वैश्यः द्रो वा सुर इवं बहु पुष्टः स्यात्तस्य शृादाहूलाऽऽदध्यात्‌ ॥ रो देवः स इव बहुपरकौरेषनधान्यपशुपत्रादिभिः पुष्टः स्फीतः । परमपुषटताख्या- प्नायोक्ं सुर इवेतीति केचिदा चक्षतऽन्ये त्वर इति पदं कु्वन्तोऽषुवद्रायो धनानि. चस सोऽपुरः } इ्वत्वं छन्दपतम्‌, । भ्राणतुच्यं घनं व्ययितुमशक्त इृटयर्धः॥ अथवाऽपू्ातीलयसुरः । रा आदनि प्राणनिव पुष्णातीयरथः | जतिक्ृपणो वशेषः प्र~ स्मदिवाऽऽदाय पुष्ट वद्धि प्राक्त इति व्यालक्षते । तस्य गृहादमिमाहस्य दक्षिणाभिः. मादषातीलयन्यः कदपः | अत उर्वमस्याननं नाचात्‌ । पुरुषार्थः ्रतिपेषो यत्प्शत्यभिराहतस्तत्यृति त्याने न भोक्तव्यं यजमनिन + दृकता्राञ्ज्वतो व्रह्मवच॑सकामस्य । स्वयमेव केनचिदिना वृक्षो दद्यमानस्तस्यागपरदेशादस्िमाहत्य नक्षवर्षू्तकामस्यः सजमानप्याऽऽदध्यात्‌ । तच्च पंकर्पः-- नह्यवचपतकामो वृक्षामादशचिमाहू्य दक्षि णाश्निमापास्य इति| भजनादन्नाघकामस्य । मर्मनमम्बरीषं यत्राहरदभभनेनः पाको जायते. तस्मादानीेत्रथः । स्पष्टमन्यत्‌ { या वाजिन्रमेः पवमाना प्डुषु प्रिया तदस्तामावह या वाजिन; पावकाऽप्सु प्रिया तनूस्तामावह या बाजिनप्नः सूये शुचिः प्रिया तरूस्तामावहेलश्वस्य दक्षिणे कणः यजमानमम्निततूवा चयति । कणपतमीपे यन्ञतनुनामकान्मच्रान्वाचयति ॥ विक्रमस्व पहा< असि वेदिषन्पादषेभ्यः। चिषु खेकेषु जाहि भरजया च धनेन च । माचीमनुपरदिशचं कमध्वम- भ्रिनेति तिद्धभिरण्वप्रयमाः प्राचो मच्छन्ति । सैषां मचः पठितया सह प्रतीकोपातते दवे एवं तिखमिरम्मिरशः; प्रयमोऽमगोः पेषादव्विम्यनमानानां तेऽश्वप्रयमा आहवनीयायतनाभिमुखा गच्छेयुः ॥ जातुद्ने्रे हर्यथ नामिदघरेऽथाऽऽस्यद्रे | मच्रमुक्तवा प्राणमनं प्रारम्म एवाभ्ं जानुदघचे श्री(भ्रियमाणमचि हस्ति | ततः किचिद्रतवा नामिव तव किंचिदधत्वाऽऽस्यद्रे तथैव धृता हरति ।

१ क,ख.ग.च.छ.ट.ण. "वपु"

३१६ सत्याषाठविरचितं शौतच्ं- [२ ृतीयप्रमे ~

नाभिमादिलं च व्यवैति । अध्वर्युर पात्व मध्ये सूर्यस्य व्यवायं न कुर्यात्‌ । पूैमन्नि हरति प्ादन्येति दक्षिणतो बा परि. छव हरति नाकोऽसि व्रघ्ः प्रतिष्ठा सक्रमणमिति समया हिरण्यं निधाय वरे दत्तेऽतिक्रामति । समयाप(द)पधैमागवायि तथा चाधौ हिरण्य मन्रेण निधाय वर्मीमि दिरण्व- “ निधानम्‌ । तदुक्तं ्ैलानतेन तसित्त्वनि दिरण्यं॑निधयिति | यनमान इमा उ मामुपतिष्ठन्तिति मध्याद्‌ ्रियमाणमश्चिममिमन्नयते वरं ते ददामीति वर ददाति । ततोऽध्यएतिक्ामन्दक्षिणतो यजमाने बरह्मा न | बृहस्पते परिदीया रथेनेति दक्षिणतो ब्रह्मा रथं ध्यति ॥ ९॥ रथचक्रं वा। रथानामि्न्तः । वर्तयति काहयति विहरे तषठगारहपत्यादाह्वनीयपधैनम्‌ ॥ दुक्तं येलानपेन-गारईपलयाद।हवनीयातोतते त्रिः परिर्तयतीति । याचके निः परिषपैते देष्यस्य पङकृत्वोऽभ्पस्या- द्ि्ाः पृतना अरातीरिति मशमश्वं दक्षिणेन पादेन सेभारानाक्रमयति पातो बोत्तरतः संभाराणां यथाऽऽदितस्यपनिर्राः पदमभ्पवपत्खन्तीति ॥ गाईृपल्यदरम्याऽऽहवनीयपर्न्तं नीत्वा पुनः प्रदक्षिणं गाहैपलपर्थम्तं वाहयति पुनसतयेति त्रिवारं तावति काठेऽणगरभनिमभ्ीध्हसते दत्छाऽशचं प्रां तप्य दति. णेन पदिनाऽऽहवनीयायतनगतान्ंमारानाक्रमयति मश्च आक्रामति तेन तथा कारयती- लयाक्रमयति सेमाराणापत्तरतः पर्त उत्तरे प्च पोमयथाऽपि आहितस्यनिरक्षरा्त. सपदमामि उप्र अवपत्स्यन्तीद्येवमाकमयति मन्रेण । यद्न्द्‌ः प्रथमं जायमान इति प्रदक्षिण परयोणीय तदेव पदुमाक्रमयति प्रलयम्‌ । प्रतो भ्मधितवाऽऽहवनीयं प्रति परयश्चमानीय तेनेव पदेन तदेव पदमाक्रम- यति भव्ङ्ुलम्‌ । एतत्स चकरष्य निः परिव्तनमध्य एव कर्व्यम्‌ । अप्रननिति मान्तः रप्य्य पटूकृत्व इति प्रतिमेषार्थः । अश्वाभावेऽनङुद; पद्‌ आदधीत स हु पूैवाठेव स्यात्तस्य सदेव बन्धुः । अनः शकटं वहति तस्य वृषभस्य प्देऽभिमादभीत तस्यानडुहः प्रतिनिधिरूपले . नाशवदिङ्गस्य न निवृ्तिनानडदः । सोऽनडुपू्वपर्ववयस्कः । तयोक्तं बोषायने-

शच ०प्रटडः ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३१७

नाशे पू्वहमिति युवानमिलयेव तदुक्तं मवतीति । एवमनङुदपि जेयः । तस्य पूषै- वाहोऽश्स्य पूर्वाडेवानडत्सद बन्धुः प्रमान इव (६) । भलयस्खे नियते धार्यमाणे । अधरे वाऽनडुहि वा प्रत्युत एवाऽऽहवनीयायतनदत्तपद्रे नियमेन इते प्ति पृरषान्रैरष्वयुः । यदिदं दिवो यददः पृथिव्याः संविदाने रोदपी संवभूवतुः । तयोः पृष्ठे सीदतु. जातवेदाः शंभूः प्रजाभ्यस्तस्वे स्योन इत्यभिमन्त्र्य । ज्भिमिति शेषः । आपल्तम्बेनोक्तम्‌ -- कमण्डटुपद्‌ आदधीतेति । बहव च्ाह्षण- मजस्य पद्‌ आदधीतेति वाजपतनेयकमिति । कपण्डटुश्दोऽपि चतुष्पद्पञुनाति- वाची शान्दिकैरुदाहिथते कामण्डडेय इतिरूपतषिद्धये । आकार्थकृयतिद्धये () । सर्वाभिर्याहूतीभिर्ययष्यीधनिन भयमोत्तमाभ्या^ सारपराङ्गीभ्यागुत्मेनं च घिर भाणे. त्वाफृत आद्धाम्यन्नादमन्ना्याय गोप्ारं रुष्ट । अभ्र सम्नाढजैकपादाहवनीयदिवः पृथिन्याः पन्त. रिक्ना्ठोकं विन्द यजमानाय पृथिन्यास्तवा पूर्ध- न्षीद्‌ यक्ियि छोके योनौञ्रे निष्टयोयो निध्योऽभिदासतीदमरह तं खयाऽभि निद्धामी" ्याहवनीयायतने सेमारेषु प्रतिष्ठापयति यज्ञाय किय बदति सयते च गीयमाने निदिते वारवन्तीयं गायति मरतिपिद्धान्येकेषापरन्याघेये सामानि। तािधमभिति शेषः । तिष्नेवाऽऽदषाति । यनमान आनरो व्या० व्यानश इला दितमाहवनीयमुपतिष्ठते तथाऽऽानमचरेश्च प्राणं ॒चेतिवर्जम्‌ । ये ते अपने दध इति शिवाभिस्तनूमिरादितमाहवनीयमुपातिठते । आधीयमान इति ब्राह्मणे दशीनात्पूत् पनर्यज्ञायज्िये गौयमान इत्यादिनिददशात्सास्नमाहवनीयाधानस्य परहमावोऽवगभ्यते । आहवनोयाथानं चास्पकालताध्यमिति यज्ञायज्ञेयवृहच्छयैतानां वहुकारपताष्यत्वा- दुद्धरणानन्तरमेनैपामारस्मो यावसप्रति्ठापयल्यायतन आहवनीयम्‌ | अत एव बोधाय नेनोक्तं बृहति गीयमान आदते । एकेषां शालिनां प्रतिषिद्धान्याघानपतंबन्धीनि

१क.ख.ग.च.छ.ट.ठ.ण.नषः। २क.ख.ग.च.छ.ट.ठ.ण. भतिभ्र।३ क.ख.ग च. छ. ट, ठ, ण, "केषां साः ।

११८ सत्यापाढविरदितं धोतस्त॑- [९ वृतीगप्रभे--

पापानि तेन विहितप्रषिद्धत्वाद्विकद्प इति पथव्यतीत्यरथः । निहित आहवनीये वारवन्तीयं पताम मायति । एतस्यापि क्किदपः ।

आनशे व्याने स्मायुत्यानरा इत्यादितमाहवनीयपुपतिषठते + भधव्योरुपस्यानम्‌ । नानमिहुतयुपस्पृशति । शमनहोमासूरवमञ्निठशनं न कुर्यत्‌ । आञयेनौपधीभिश्च शमपितव्यः ।

अनय इयर्थः । शमनोतेषामनेन कर्मणा भवतीति कर्मं ज्ञानम्‌ ॥ ओपधीराज्येऽवधाय याते अपरे पवमाना पुषः परियातनूयी पृषिन्यां याग्नौ या रथ॑तरे या गायत्र छन्दसीदं ते तामवरुन्ये तस्यै ते स्वाहा याते अने पावकाऽपपु भिया ततूर्याऽन्तरिकते या वायौ या वामदेव्ये या तरैष्टमे छन्दसीदं ते ताम- बरुन्धे तस्यै ते स्वाहा । याते परे सूर्य रोषि; मिया तनयां दिषि याऽदितये या वृति या स्तनपिलनौ या नागते उदी ते ताम-

वरुन्पे तस्यै ते स्वाहेति तिसः पयमानाइुतीहुता। अभिः पवमानो देवता । पवमाननामिका आहुतीः । ओपपीरवयाशक्ति सपिता

पवौ माऽये ठौकके मिश्रयित्वा जुहोति । शमनहोमः पेषु । नानमिहुतमिदाहक मीयविषये |

सम्याव्तथ्ययोराधाने वचनामावाज गाईषल्ादपि तु-- लौकिकमगनिमाहृत्य मथित्वौ ऽह नीयाद्वा सम्पावसतथ्यवराद्षाति ।

अत्राऽभपर्तम्नेनोक्तं यपरप्याषानमिति तसमात्तावनेव म्रः । सष्टमन्यत्‌ \ भतिषिद्धौ सभ्यावथ्यायकेषाम्‌ ।

तसपादविकस्प इतर्थः । अप्र आूरपि पवस इति तिमृभि- राधत्थीक्तिस्चः समि आद्धाति।

न स्वाहाकारो देवता रिक्ताः ।

भष्‌, ङ.ज, पष, न, ठ, जयेन चौषुः। २ष. द, धवा वाऽऽ ।

[हि

४चनपटलः

1 महादेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌

सर्वा एकैकस्मिन्‌ ॥ १० ॥

२११.

वसि एकैकस्मन््नौ गाईपत्यादिक्रमेण । अदृटात्वाययाक्रममक्ैकाषानं मा

मृदितः |

अयिक्रीषि; पवमानः पाञ्चजन्यः पुरोदितः। तीम महागयमिति तृतीयामेके समामनन्ति ।

भग्ने पावकेतयस्याः स्थान इत्यर्थः |

सुदरादू्मिेषुमा< उदारदुपाुना सममृतत्व- मानद्‌ । धृतस्य नाम गुह्यं यदस्ति निहा देवानाममृतस्य नाभिः । बयं नाम प्रत्रवामा- शतेनास्मन्यक्षे धारयामा नमोभिः । उप बह्मारणवच्छस्यमानं चलहुःृकगो वीदौर एतत्‌ । चत्वारि शङ्गा त्रयो अस्य पादा द्रे श्प सक्ष दस्तासो अस्य । त्रिधा बद्धा हषमो रोरवीति महो देवो मर्या आविवेश स्वाहेति शमीमयीर्धृतान्यक्ताः सी एकैकस्मिन्‌ ।

समिध इत्यनुदृततिः । अिर्दैवता । स्पष्टम्‌ ॥

रेदधो अपने दीदिहि पुरो न इल्यौदुम्बर) < समिध- मादधाति विघेष ते परमे जन्मन्नग्न इति - वैकङ्कतीं ता सवितुषैरेण्यस्य चित्रामिति शषमी-

मयी शमीमयीं एवमेके समामनन्ति प्ैकङतीएुत्तराम्‌ ।

प्रसेकमश्िषु ।

भातरगनिहोतरस्याऽऽनृत तूष्णीं भ्रातर परिहोतर जहति ।

नेदमभनिहोत्रमितु कमान्तरमाधानाज्गमिति वकं प्रारशनिोत्र्याऽऽवूततयुक्तम्‌ । असमिोत्रवन्नुहोतीत्याध्वयैवमेव प्व मच्वजैम्‌ |

ल्िक्च ख हितिशरत्यादिना यजमान आहवनीयमुपतिष्ठते

-- यथाल्ङ्म्‌ |

जुहू चवं च संमृज्य ।

विरानक्रमश्च सवी

¶१क.ख.ग.छ.द.ण, पताप्रा।

३२० सरथापाढविरावितं श्रौतस॑- [३ तृतीयप्रभे--

चतुगहीतेनाषीतेन दवाददागृ्ीतेन वा डच र पूरयिस्वा सकन त इति पूरणाहति जहति । # अप्नेणाऽऽहवनीयं गत्वा दततिणतसषिष्ठञनुहोति दविहोमलासरित्तरणततमच्रपरिपे कपमिदाधानपुवैकं जुहोति स्वाहाकरिण पूगोहिना(नि)कागाहतिम्‌ । अभिरता | तामेकेषां तृष्णीम्निहो्रमिःपपिकुरते । तां पृणाहूतिमेव ष्णीमभिहो्नमिति अत्र स्यनिऽधिकुटते नान्पतष्णीमञ्नहोत्र. रक्षणं करभृलेकेषां शालिनाम्‌ । ये अरपो दिवो ये पृथिव्याः समागच्छन्तीष- पू दहानाः। ते अस्मा अप्रयो द्रगिणं दच्च भीता आहृतिभाजो भूत्वा यथालोकं एन- रस्तं॑ प्रेत स्वाहेति द्वितीयाम्‌ ॥ ११॥ इति दिरण्यकेशिसूतरे तूतीयप्रभषे चतुर्थः पटलः 1

द्वितीयां पृणाहुतिं जुहोति । अघ्नपो देवताः । शति सलयापाददिरण्ेतिसूव्यार्यायां महदेवृतायां भोगः बैनयन्द्यं तृतीयम चतध; पटलः ॥ ४ ॥

भथ तृतीयप्रश्ने परमः पटलः ।

तदानीमेनाऽऽरेयस्पा्टकपालस्यी- ~ न्वाधानादीनि कमणि भ्तिपथते । ५

तदानीमेेति परयः पुणौहूयनन्तरमेव नतु पवमानहविपतकालान्तरऽपीतयु्म्‌ । अन्वाधानद्ीनीति विङृतिस्ठरूपं प्रदक्चितम्‌ । प्रतिषयनते त॒ एवहिजः | यत्माकोक्षणात्क्कृतवा । उत्तरकर्मारम्मारथमतुवादोऽवपेः । सभायां मध्येऽथिदेवनगुदधलयाबो्षयाज्ञचयुप्य स्यू (वयु) सपू) ह्न मयपित्वाश्षषु हिरण्यं निधाय निपपाद्‌ धरत्रत इति जुदोति । समाऽऽपानतकासस्यं मध्येऽधिदीत्यन्यसिमन्स्यनि तदमिदैवनं सानं तदुदध- लयवे तत्र स्यनिऽान्िभीतकाष्युप्कत स्यापधित्वाव्यूल्युहयवियुभ्य प्रमु) ` \

१य..ज. क्न. म. ठ. ्त्वारन्यन्वाधानप्दतीनि ।

धप०्पट््टः | मषटादेवकृतवैजयन्तीव्याख्पासमेतम्‌ । ३२१

संहत्य प्रपित्व परघ्ायै तेषु हिरण्यं स्थापयित्वा व्रह्मयजमानयोरप्ेण गत्वा स्थितः । परि्रणपरिवेकौ न मित्‌ । द्विहोमधमेण जुहेति । एकुः सहेति मच्रान्तः । बहणो देवता । आवसये मध्ये परिषदो दिरण्यं निधाय नून ब्रह्मण. स्पतिरममरं वदत्युक्थ्यम्‌ । यस्मिभिन्रो वरुणो मित्रो अर्थमा देवा ओकाभ्ंसि चक्रिर इति जुहोति । पूववनमच्ोक्ता देवत; । भावप्तथो(थ उ)कशादधा । बह्मयनमानयोरमेण गत्वा स्थितयोधैक्िणतः । उत नोऽषिदुधियः श्रणोरषन एकपात्पृथिवी समुद्रः। विष्ये देवा ऋताहृधो हुवानाः स्तुता मच्राः कविशस्ता बषट््देना राजन्हविषा माद्‌ यस्वेल्ावसयममिमन्छय । गतम्‌ । दतमक्नान्यजमानाय प्रयच्छति 1 विमीतकान्‌ | तेषु कृतं बिनिल । तेषवक्ेषु छृतं पणं मो) यनमाने विजित्य तत्छृतं विनयते । नयुतेषवकषेषु चहु प्कृशो विभञ्यमनिषुं यत्र सरवै मागाः समा मवन्ति स दयूतपरकारः कृतमित्युच्यते । यत्र त्रयोऽधिकाः पत्रता । यत्र प्रबन्धिकौ घर द्वापरः । यत्रैका प्त किरति तस्य प्रकारासततर कृतं विजयत इलर्थः । इदं याजमाने वक्षयमाणमनूदि्म्‌ । तत्रो" कम्‌-क्त विजित्य समाप्य प्रयच्छति ते यज्जयन्ति तदुमयमनतं पेस्छत

बाह्मणान्मोनवितेति । समासञ्यः अदीयमानेषु व्रीहिभ्यो गां दीन्यता- ० दिभ्सन्तः पर्वाणि विश्षसतेति संप्रेष्यति ॥ यजमानेन प्रदीयमानेष्वकेष्व्वयुः परतितिस्व(टोन्यथानमान एवोक्तम्‌ । नीहि भ्यः प्रयोननपूतम्धो गा दम्यत पणं कुरुतेति कितवानाह्‌ । तथा तां गामज्ञपय- न्तोऽवयवान्विश प्त एकक जीवन्त्या एवाङ्गानि तवेदं ममेदमेवंरकरेण विम. जति दक्षणयोच्यते । इदं करम राजन्यस्य यजमानस्य । तथैव वैलानततप्म्बम्या-

१क.ख.ग.च.छ.ट.ठ.ण.श्वदिर्हिः1 रग. ष.ङ.ज. छम, न्द्रो मितो बरेणो ज" । ४१

३२२ सत्याषाढविरचितं, तसं [शतृतोयपरे--

यक्तं सभ्याषपतथ्याधानाञ्चविपयमिति गम्यते । यतप्मायां वि° ते । तेन सो तः । यदावप्तये° श्रीते इति शतेश्च । तदमवि तु नैततकरम । करपेतां ध्यावापृथिवी येऽप्रय शति यथह करपिसामनसीभ्यापीनुपतिषते । पता इति प्रपमस्यानतः । विशन्त्विति द्वितीयस्य ।कृतितामनस्यो नाम । कथन मुपस्पानं ततराऽऽह यथ यकिृतावाधाने प॒ एव ` हशिराविलेततपदस्पनि प्रयो" क्तव्यः । भन्तरा द्यावाए्यिवी वापन्तिकावृतू = अभिकद्पमाना इति । अग्नय इति बहुवच्नश्रवणदूषत्यस्य पशचाद्षस्याय सर्वानपषेवेपतिषठते । भक्षणमभृतीन्याभनेयस्य कर्मणि भ्रतिपयते सिद्ध संतिष्ठते । विदध प्रकृती तिद्ध सेतिष्ठते प्माप्यते । दतिणासतु याजमाने व्यारुयास्यन्ते | प्वमानहविभिर्यनते सवत्पर ऋतौ मासेऽधमाते द्वादशाहे चतुरहे श्ये गेहे श्वोभूते सथो वा । दह इत्युक्तवा पुनः श्वोमृत इति वदता दहे व्यतीत इत्युक्तम्‌ । तेद्वतवतपरेऽ तीत इह्पि ज्ञेयम्‌ । बौधायनो द्वाद व्युटछित्याह । पवमानपंतैः । सष्म्‌ | सोमेन यक्ष्पमाणस्याऽऽद्पानस्य पयपानदविषां सबर्सरिकः करपः । सोमपरवाधनि तु एूर्वोका विकटा न मवन्लेव पिं तु पनेषट सेवर पवमानहविपिैनते । अघ्नाऽऽपम्बमते विकह्पः--निैपितयेके यदि निषदस्नये पवमानाय्षये पावकायाक्चये शुचय इति तिस्र आ्याृतीः सोग्देवताम्यो षा हुत्वा निपेदिति । प्राक्रपवमानदविम्यैः स्तयप्रातरमनिहोतरं न होतम्यमिति न्यायविदः सूतरहृतां मतमिति । अग्नये पवमानाय पुरोटाश्प्टाकपालं निर्वपदप्रये पावकायाप्रये शुचये । निपरपेद्टकषलमिति नृति |. समानर्वादिपि नानावर्िषि वा। वहःतमानतेनैकतन्तता लक्षयते । स्मानतन्नाणि नानातन्नाणि वेल्थ । भम वा निरुप्य त्तरे समस्पेद्‌ 1 अस्थे पवमानाय षङ्निरप्यश्चये पावकायासये शुचये च पसयत्मानतन्तरेण निरवद्यः । आप्येन वाशटाकपारेन समानतन्राणि कुर्यात्‌ ।

` पूक्तिन संहतानि प्रीणि मित्वा चलार्यपि स्मानत्राप्येव कुर्यात्‌ । दतषिण्तु

९प०ट्डः] महादेरवद्कतवैजयन्तीन्यांख्यासमेतम्‌ । इद

यानमनि वक्ष्यते । यदा स्यः पवमानठू् पि तदाऽऽभेयेन समानतन्त्रता नान्यदाऽऽ- मेयस्य कान्तरामाकात्‌ | तिद्धभिषटः संतिष्ठते ।

अग्रीशोमीयमेकादशकपारमलुनिवेपलामवष्णव-

मेकादशकपालमेन्राप्रमेकादशकपाठमाल्यै प्रते

चरं॒विष्णत्रे शिपिविष्टाय च्यु८ च्यु (१)-

दधो श्रते चदं समप्रदशषाऽऽ्दित्यस्य सामि

येन्यों भवन््यादित्यस्येडाभागं ब्रह्मणे परिहृत्य

सवे भाश्नन्ति तथा चातुरषीकरणिकानि ।

पशव हवी <पि प्तमानतन्त्ाणि पवमानहविपामनुनिर्वाप्यानि । न्वुदधौ तिल कद्वयो

यस्य पात्रस्य तन्यते घरते । ऋद्धयः परित उन्नतता । सप्तदश सामरयन्यो। नियताः । परणमाप तन्त्र मुर्यात्वाद्रयस्तवाच्च। आदित्यस्य चरोरिडामागप्राशनं एथ गेव ब्रह्मणो विधीयत इति । नान्यस्य मन्षणं तदय तत्परिषत्य एरथगिडायां स्याप्यित्वा तथा चतुपौकरणमागोऽपि ब्रहि एयगेव तस्यापि चतुधीकरणसमये स्ैमादित्यं ज्यां प्रयम एव मागे निदध्यादिडापराहानं तत्रव सेव सरव प्रक्ननतीति वचनात्काटे । जत्र याजमानं व्याख्यायते दक्षिणाम्‌ । आञ्चयस्य द्िणाकलऽने पूरणा स्सूनम्ं सथं वासः षट्‌ च गा द्वादश चू्विशतिमपारिमिता वा, वर्ैमाना वा ददाति । पू्णतरमिति रूढः पुष्कर्चतुष्टप(छा्टक) समितो नीद्यािः ॥

अष्टमुष्टि मवेककिनििकिचिद्टौ तु पुष्कलम्‌ \

पष्कठे्टमिरकः पूपा उवीरितः ॥

उपवर्हणमुपधानं तत्साधैमूत्रमित्यनेकवभेसूतरियतमुपनहैणम्‌ । स्य्टन्यन्यानि ।

तापा वेतुरनद्वान्मधुनौ चाऽऽदिषटरूपाणि । आश्नेयस्य दक्षिणाऽनवाहायैलतप्मये ततः पूवमित्यथौद्ग्याधेयदक्षिणा इति करमोऽत एव बौधायनवैलानतै-अग्नयस्या- न्वाहायैमाप्ताद्यार्यामेयस्याऽद्वादशम्पो दक्षिणा ददातीति । तमाप्तादितस्याम्यापेय" दक्तिणाम्योऽनन्तरं ददातीस्ुक्तम्‌ । अवद्यमन्वादाथैपचनं कार्यमन्यथाऽऽधान- विदध स्यात्‌। यदन्वाहायैपचनेऽन्वाहार्यं पचन्ति तेन सोऽस्यामीषटः प्रीत इत्यभि घानात्‌। तापं षडादि्यानां गवां मध्ये बेनुर्यन्ती वत्समयाऽऽकर्पति वमाना इत्युक्तम्‌ । उत्तोत्तरमुपयोगे गच्छन्तीदेया इत्युक्ततवाद्विना वत्सं वरपूमानत्वामावा- चिदं च करये नव द्रभ्याणि प्िधाय दश पेपयन्त इत्याह } तत्र धेन्वा क्रीणातीति वतसोऽप्यनुङृो िन्ञायते । अनः शकटं तेन वाही वडव; सीदतो गावै मिन

यन्य,

३२४ सत्यापाढविरपितं श्रौतसरं- . [३ तृतीयपरभे--

शल्वर्थतानि ठु या गावः पडादिपिर्याकाः स्रूपमत्रेणोक्तासतास्वेव चतस्रो निष्ट ङ्प ब्राह्मणेन तु ताम्योऽन्या ब्राह्मणे निर्टरूपाः । अयमाशयः--त्राहम द्या द्वादशम्यो ददाति काममूर देयमिति शरूयते तत्रानादिवापोम्तानि पणिनरदिष्टरूपाणि पेतु९ होर इत्यादिना पेनुरनदलांश्च निदि्टौ तथा मिथुनौ ददतीति नत्वारि वहूनि तथा च दशा पेपन्चानि। ततर षड्ूदातीति भूयते तत्रैत दशम्पोऽधिका जपि तादि- षटरूपा एव चतस्तः पण्णां मध्ये दवे अनादिष्टरूपे । तसाद्रामणे द्वादशपूरणाये ज्ञेये काममिति तु पति वैमेऽभिके तैव व्पारूपाने शास्ते दवादशेल्ादि" कलमेन ता अपि नतस्नो नित्या एवान्था वैकल्पिके इति । अनं पूर्णपन्रषुष- बरहणम्नीषे ददालश्व नमे पेतु होत्र हितत रेव वे शेषो यः पर साषारणक्षिशन्पनि पूषयोः पवमानहविपोरहिरण्यं दक्षिणां ददाति । त्वारिशन्मानपुत्तमे, अनुनिवप्येषु परमूतन्वाहार्ो पेु१दित्ये, एत्‌ दक्षिणा ददाति । अब्राऽऽप्तम्नः--अनादयोऽ्नादधीत कामेकां दाता सवीता गं प्रत्य सनाथो भवतीति । वेलानपतु सवेद्िणानां प्रस्यान्नाय इत्याह । भग््ावेयदाकि. णानामेवाऽऽपेयेऽन्वाहार्यैः पवमानहविषपु पुरोक्ता एवाऽऽदित्ये चामयेषामन्वाहा् इति ज्ञेयम्‌ । िशनमानं [नियत दिभिञ्िशता मितपूषणं पवमानहविषां तक्र पात मानमेकं शाखान्तरे दृष्टम्‌ ॥ इत्याधानं समातम्‌ ॥ अथागरिोत्रारम्भः । यजमानः पपलनीकः प्रणानायम्यािहोत्मारपसयमानो

दशहोतारं स्रं होण्यामोति तेकरप्याभिहोतरापूषीदन्यापूव्रु्ततवात्‌ । आकप्स्यमान इति भविष्यत्कारमभ्भिहे प्रस्य निवरशादशहोतृहोमानन्तरमभनिहोत्नपकस्प इति तञेयम्‌ | हतवाऽिहोत्रं पयैप्रातदष्यामि यावजीवमिति सकरपः । पत्या कामनायां स्वग कामः पत्नी सगीकमित्यथिकं न वाऽत्र भिशद्ीदिविषाने यपा द्रपूरणमाप्योषैन- स्पाऽपि तु यष््रभिते निवृत्तिरनमिकारा यथा विधुरे परथ प्त्रनिति च परली पात्राणि पवीण्यरणी च चिधरपायावजीषम्‌ । कमीदिषयतहुपादिति शुतेमा्यकार्‌. वचनाचाऽऽहवनीये कुष्माण्डहोमः ।

अग्निहे्मारप्स्यमानो दशहोतारं मनसाऽतु.

टल सश्रह« हुत्वा सायममिहो्स्याऽऽता

मप्रेण सायम्निहात्ं जुहोति व्याहृतीभिः भय-

ममश्रिहोजषुपसादयति तथा सेषत्सरे ॥ १२ ॥

जक्तभ्यमन्यद्याजमनि वक्ष्यति तथाऽपि प्रावमनिषटीनां प्तातुनिर्वाप्पाणां समाप्य,

नन्तरमशिहो्ारम्मो मग्रेगेति च दयं विधातुं प्रयमारम्भेऽपि काममन्पो जुहुयादिति दक्ष्यमाणत्वाद्‌्व्ैवे पादः । उद्धरणपेऽपि द्वादश रावीषयेणेवानिषु होम इति

दप०्पट्टः] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ३२५

वक्ष्यमाणत्वाजञानुगमनं नोद्धरणं च पवमानहविषां व्यवधघानपेऽपि यावदभिहो- श्रारभ्मस्तावदनखाणमिव घारणमाश्वपदिक एव द्वादश रात्रीहोमविषानापरिपमाते चाऽऽघाने मध्येऽप्निषारणमेव यागमध्येऽनुगमने प्रायश्चित्तं प्ाभोत्यवेत्युक्म्‌ । ततो दादश रात्रीः प्ायेपरातहमार्थमपि भारणमिति निभेय जाश्वपदिक एव प्रपमामनिहो- श्रस्याऽऽरभ्पविधानाद्विरोषेण सोमाघनिऽवश्वषानन्तरं तसिनेवाञ्नावभिहोत्रारम्म हृष्टि पृवधानेऽप्यनन्तररष्टः प्रतिपदि रात्रावारम्मः । अ्िहोत्रमारप्सयमानः तेष्यापाना- नन्तरं र्नो चित्तिः सरुगिति मनपोक्त्वा वाचस्पत इति भ्रहमश्रेण पतह यथा भवति तथा स्वाहान्तेन दर्विहोमधर्मेण जुहोति प्तायममिहोत्रस्याऽऽवृता विधिना दक्ष्यमणे- नेलय्ैः । मम्ेणेति वचनं पूर्वं पवमानहविषां तृष्णोमभनिहोत्रं होतम्यमभिहोत् ९ न होतन्यमित्युपक्रम्य तूष्णीमेव होतव्यमिति श्तेः । तथा च काल्यायनः-अम्िहो्थ तूष्णी श्तेरिति। तथा प्रारम्मानन्तरं मा भूदिति मच्रग्रहणेन ज्ञापितं प्रपमं प्रायम- गरिहोशरमुपकम्यते न प्रातरारम्म इत्यर्थः| तिखमिव्याहीमिः सायमञ्िहोतरदयं परा- दाहवनीयमुपत्ा्यते । आयुर्मे यच्छेतयेतस्य स्थाने व्याहूतीभिर्पपरादयेत्‌ । सेवत्पर- स्यन्ते यस्यां तिथौ रात्रावभनिहोत्रारम्भसस्यां तिथौ परातरभनिहोत्रेऽपि व्याहतीमिरेवो- प्ादनम्‌ । संवते पर्यागत एताभिरेवोपपरादयेद्रमणेवोमयतः सैवत्सरं परिगृहातीति संवत्सरस्याऽऽन्तयोर्विषानमुपपतादनस्येति वकुं परीतयक्तं तथा च संवत्सरान्तेऽन्ति- मेऽभनिहोत्र इत्यः । सायंप्रातःकाठपाध्याश्निहोच्ैकपयोगत्वायत्र तियो सायमा- रजं तस्यामेव प्रातः सावत्सरिकम्रयोगप्तमाति्ततः सायंपर्ति द्वितीयतवत्सरारम्म इति ज्ञेयम्‌ । विरेपृस्तु चाजमनि वक्ष्यते | अथ द्दपूेमा्योरारम्भः

ज्नापि कामनायां पूर्ववदेव सेकर्पोऽन्यद्‌। तु दरीपूरणमाताम्यां य्य त्रिशतं वणि यावजरतं यावजीषमिति वा कदपोऽङगकृतिशदादिपतैयै्षय दाक्षायण यज्ञेन चेत्पचचदशेत्यपि ज्ञेयम्‌ । दशपूणैमासावारभपाणः पर्वसप पर्वण ओपवसध्येऽ- इनि चतुहोतारं मनसाऽतुदुल सग्रह हृत्वा पूरणी पश्वाधत्ते देबा अदधुरिति सारखतौ होमौ इता । आरम्भोऽत्न परशचदश्यां मवितेति पूर्वयुरारममाण इति वचनात्ंकस्पेनाऽऽए्मे प्रतीति ज्ञेयम्‌ ! तथा चाऽऽदौ दशपूणमापंकल्पहोमादिकम तदर्थं च पुनः पकस आरममागे होष्यामीत्यादि पूं पर्वं पञ्चदशी परतिपदोऽपि पर्वत्वापूवसयेयुक्तं तस्या ओपवसथ्यमहश्वुईशी तस्यामित्यर्थः । ओपवतथ्ये यद्प्यन्वाधानदिने तथाऽपि तेन पूवदिनं उ्षगयोच्यते । पञ्चदश्याः पदिन इत्येव वक्तव्ये पर्व्रहणं यागकार-

इद्‌ ˆ सत्याषाढविरचितं शरोतचु्रं- [३ तृतायप्रभे--

दरीना्थममावास्यानिदृतिसत पूवी पौणेमसयुत्तराऽमावास्येति पू्णमास्यतिवाऽऽरम्म- सिदधेररम्भाङ्गत्वेन चतुहोतारमित्यादि पूववत्‌ । पूणो पश्चादिति द्वे ऋचौ ताभ्यां वरीता जहति तौ पर्णो हमै परवदेवताकमन्रताधनतवत्‌ ॥ अन्वारम्भणीयाभिषटि निर्वपति । हुत्वा निबपतीति वचनाद्ेतृहोमपार्वणहोमयोरन्वारम्भणीयाक्गतवमुक्तमिति भाति त्र दशेपीमा्ावारममाण इत्यव सत्र सुबभ्यतेऽन्यथा होमयोरपि परस्परा्षङगि- गावः स्याद्धोमविषटिरनवारम्मभीया चाऽऽरममा्गमवेष्यते । दशैपूण॑माप्तावारममाण इति नरहोतारे प्तारखतौ होगी पृर्लाजरृहुयादिति । तथाऽऽप्रिष्णवमेकादशः कपा पुरसत।निकैमदिति -भ्ेकं दरशेपूणमातपरममवितावगमाततन प्तयेकमग्ुद्धरणं यद्यापि द्वदश राध्रीहोमः समाप्त होमपर्वाधाने । तथा सोमपूीघनि पवमानह. विशु जतिष्वनन्तरं द्वदश रात्रीये होप पतति प्र्यकमुद्रणं यदि न होमानां पमातिरण मध्ये चेतपौशमापी तदाऽप्यजेषयवान्वारम्मणीयादिकमिति ज्ञेयम्‌ । व्यारपतृमिः कैविदन्यथाऽपि विद्यया दपगे पिटम्बमियोप्रम्यते | अना- रम्मणीयागिषटपर्वारमयतेप्ारम्यते पैसे दपू्णमाप्तो यजमानाय यया प्ाञ्वा- रम्मणीया तां निपरति करोति । आपरािष्णवमेकादशकपाक^ सरस्यै चरु सरस्वते दवद कपालमगनये भगिनिऽ्ाकपालं यः कामयेत भग्य- शाद्‌; स्पामिति निलधदेके भगिने समामनन्ति । अयं सत्यां कामनायां कारयोऽन्यदा विकस्पः । स्पष्टमन्यत्‌ । पुरस्ताल्स्वषटतशचित्तं॑च साहा चित्तिश्च स्वाहेति द्वादशगृहीतेन द्वादश जयाञ्जुहोति । गणहोमे यावदा हुतिग्रहणे प्रतिऽपि पुनवचनं परिपं्या् प्रयोदश अहणानि मा मूवनिति । नयनामकाटुपहोमान्दपिहोमधमेण । न पमित्मरिष्तरणपरतिकासतश्रान्त" गतत्वात्‌ । मजापतिजंयानिनद्रयेति अयोदश्ीम्‌ । एमगगहीतिन होम इदयेवमर्थमारम्मः । एतद्य स्याटीगतमिति माष्यक्तोक्ते मेखपूर्दर्िहोमलेन तृष्णां प्रातं तदरभवावः(१) प्र्गपरातिन स्थालीगतेन क्रियते इत्यभिपायः । आहवनीय आन्यार्थ पुवाया इति प्रिमाषितं ततु दपर्णमाप्तत् एव ] उपहोमतवेन च नारिषटपतामयं च धुवायमिव ग्राह्यम्‌ । अगे बद्‌ सह ओन आक्रममाणाय मेऽदाः । अभिश्स्तिकृतेऽन- भिकस्तेन्यायास्ये जनतायै प्ेष्टयायेति चतुर्दशी यां जनतां दिः

९प०््टडः ] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ३२५.

ष्याचि(च्छरिने तस्यां जनतायां मव स्विति श्वरुमिव तस्याऽऽत्मञ्ञायते । काम्या चतर्वहयाहुतियां ननतां जनसमृदायं॑दवि्या्नमानन्ि(नः धि) कुष्ठ तां भवतविति यजमानेन पकल्मे कृते चतुदश जुदोतीलन्वयः । तस्य फडे शब मिव शैत्यमिव नायते तस्याऽऽत्मनि दवष्यस्याऽऽत्मनि मुल इति फटम्‌ ।

अपिवा नान्वारम्भणीयां कु्वीताऽऽेम्टाकपाढं निरषेत्‌ ।

अन्वारम्मणीयस्थाने विकल्पः । अत्रापि ददीपूणेमाप्तवारप्स्यमान इत्येव । यमप्यारम्मप्युक्ताऽन्वारम्मणीयेवेति कथं नान्वारम्मणीयां कुर्तिति । प्त्यम्‌ । मन्वा रम्मणीयामिन्ताऽऽ्यी तु दरीपूणीमापतावारम्स्यमानेन क्रियमागाऽऽरम्भणीयैव । ननु को विशेषः| असति विशेषः । आधानादनम्तरेमेव प्रारम्मार्यै क्रियते ाऽन्वारम्म णीया । या लिषट्मपये होमं कत्वाऽऽरम्यते साऽऽधानादनु न मवतीति नान्ारम्म- णीया । कुत एतत्‌ । उत्तरमू्नपयीलोचनयेति व्रूमः । अत्रापि तावतमूम्े मान्वारम्ब- णायां कु्ैतिति न वक्तभ्ये किंतु मगिने समामनन्तीत्युकत्वाऽऽ्यमेवाष्टाकपाठं निव. वेदिल्येव वक्तव्यं तथा सति राबवं स्यात्‌ । एवं च प्तवयश्नयेऽप्युपहोमाश्चित्तमिल(- दकाः स्युः। एवं सत्यपि गुरुनिदैशेनाऽञ्नेये सेज्ञयोप्होमा मा भूवन्निति तां सेक्ञामपि निवारयननाहापि वा नान्वारम्मणीयां कु्तिति । ननु तद््॑नेये दशेपूणमापा- वारममाण इति पिप्ङृ्टमरवद्धं प्यवहिते च किमर्थमनेतविति वैेत्सत्य्‌ । तदरेय- मियो निरधिकार। सती केनन्वेतु कल्पनोयमेतप्यां मवेत्‌ 1 भप्मापतं च दशपूर्णमा. सारम्मप्रकरणमतो दरपूणमाप्तावारममाण इयेवं सेव्यते तेनव सूत्रेण सहाऽऽेयम- एटाकपाछं॒निवैपेदमावास्यायामादधान्यैतदैविकृतम्‌ 1 भमावास्यावान भग्नययेषा नत्वविरेषेण प्रा्ाऽन्वारम्मणीया स्ाऽमावास्यायामपि वेति सूत्रेण प्रतिषिद्धा प्रा्ि- निवारगेनेव 1 तया च पौरणमस्याधनि विकल्पं वक्मुक्तमपि षेति प्त विकलपोऽमावाः स्यायामपि परसत्येत तदैमुक्तभेतद विकृतमिति । अमावास्यायमिव।ऽऽघाने ठते पञ्च दस्थामेव पवमनिष्टिपमातिरागामिपौणेमास्याःपूतवदिने चतुरदरयामभनेययेव ना्वारम्म" णीया | अयगोत्तरमत्े सेष्ठपवज्य तदानीमेव सरारसतौ होमावन्वारम्मणीयां च छरुत इति पुनरिषानमन्वारस्मणीयायाः पौ निमाघाने नियमो न विकलमसतेन पौणीमास्याम न्वारम्मणोयेवामावास्यायां त्वभनिय्धवेति द्धम्‌ । न चेतत्कद्पनामात्रमित्यनाद्रणीयम्‌ | ैलानपेन तथेवामिषानात्‌-अमावास्यायामादधानस्य नानवारम्मणीयाऽऽ्ेयम्टाक- पां नि्ैपेदिति । हृदमप्येकं विचा्ैते-एते इष्टी किं विङृत्यङ्गसेनातिदेेन भ्रा्ुतो

१क.ग.च,ट. ण. ददम)

द२८ सत्याषाढविरवितं शरौपतसू्ं- [६ कृतीयप्रभे--

न वा। तदर्थं विचार्यं कीरदयक्गेति । केनिदाहुः-हयं यावजीवादिपतैरनषठीयमान- स्ाङगंतद्‌। तत्काटमध्यपतिततवाद्विृतीनां परपङगनोपकुर्वखौ न पुनस्तदरतयेनाुेय इति । तन्न यावजीकता कवष इति मते तु न काप्य यावजीवनेप्रकषितस्याङ्ग- त्वेन पिधानम्‌ । काचो हि दरपृणेमाप्तार्य एवाङ्गतेन विधीयते प्र तु प्रतिप समा प्यत इति न प्रपक्गसिद्धिः । ताह रतां न परतः । कुत एते इष्टी अनारम्याषी- तेन काकेन दशपूर्णमाप्तावारममाण इत्यनेन प्रापतुतः सूते सपुदायानुादास्मुदा- याङ्ग पैमृथवत्‌ । न च प्मुदायागातिदेशः कुत्रिदसि । विृतिहि प्रयेकमभेया- दिप्रह्ृतीनां मध्ये यस्यैवाङ्गनातं चोदकेन गृह्वलन्यथा वैसमोऽपि पौणेमाप्तविकरिषु प्ाएाततसान्न पपुदायाक्गमतिदि द्यते । षकषयति चैकेक्यवक्गमिलयतिदेशविषार इति सपदायरूपप्रृतेरपंमवात्‌ । कं चेमे पदि प्रयोगाद्ो स्यातां परतिप्रयोगमार्तेयातां न सेवमलति तत्कस्य हेतोः प्रयम्य प्रयोगस्य पूर्वमापितमापरेण तकलप्थोगाक्गलेन तत्वात्‌ । कथम्‌ । संजयति व्रूमः । जन्वारम्भणीयारस्भणीययोः पैक्तयोरथीदेव । नच पृशाकमि तेया स्यादिति तत्र पङाविष्टिरुमयतोऽन्यतरतो वेति बटवचप्र पशव रूगलम्श्रवणार्सयमपि वक्ष्यति प्श नेति । परतोरिवाश्णं नाॐऽरम्ापपेमा- पितवा पर््रयोगार्गमिदमेव मनति निषाय प्रयत्नो न कृतो निराकरण पू्रकरि- ण क्तिषु परेरा मन्यमानेन । कंच ज्ञपकमप्यलि यत्र प्रातिरपृत्तोक्तेषा- ्गमूतषु पशुषु प्ठोत। पथिष्टिश्च न वियते । तत्न भध दशयित पधिष्टरितयुक्तम्‌। तत इष्टि्वतरि यदि प्रातिः स्याद्देव नङ्मूतासिरिषवन्वारम्भणीयति अमाषास्पायामाद्धानस्यैतदविहतम्‌ । यदुक्तमाधाम तदमावास्यायामवि्तं यथोक्तं तत्तथैव | अमावाप्यायामाधानं कृता तितेव दिते ते्पवग इयर्थः । नकष्राधानत्याप्युपलक्षणं तत्रापि यसमिन प्ातरादधीत ततलिततेव दिने तेष्टिप्तमातिराधानस्य । एतयदि पवमानहीि तदैव निरे वे्तद्विमवाऽऽओेप कृतवा विरेदिति पकषघ्तु नतषतरामावास्याषनि । पौणमास्यां तु पस्य पर्वण ओपव- सथ्येऽहन्यप्रीनाधाय सेष्टयपञ्य । प्य पर्वणः पौर्णमास्या ओपयपतधयेऽहनि चतुदश परातराधानं पष पमि नीत्वा तक्िततव दिने । तदानीमेव चतुर्ारं सारस्वतौ होावन्बारम्भणीयां च कुरते । चतरदश्यमिव पर्व कुरे । चतुरे चतेतृहोमम्‌ ।

१कृ ग. ठ. ण. शास्या । २, च, छ, ट, "वृ्यसू' ॥

महादेवङृतेवैजयनन्तीन्याल्यासंमेतम्‌ । ३२९

शभोभूते पणमांसेन यजते व्याहेतीमिई- वीभ्स्यासादयति तथा संवत्सरे ॥ १३॥ इति हिरण्यकेशियु्रे तृतीयप्रभषे पञ्चमः पटलः ।

शवोपूतेऽन्वाधानादि प्रतिपदि यनते तेत्र वेयं इनिराप्तादनं दुर्या्तया पवतर पमातियस्याममावास्वायां तस्यामपि व्याह्नीमिरापादनमितःपरं वप्रान्ते न वीप्प्राया अश्रवणात्‌ | इति सत्यापाददिरण्यकेशिसूत्रव्यारपायां महादेवकृतायां मयोग- वैजयन्त्यां द्तीयभन्ने पचमः पटलः ॥ ५ ॥

अष पष्ठः पटः |

शुभिः पटडेरक्तमाधानपधुनोच्यते । पुनराधानमकेनाया्निहो् दवन. च, ॥ पुनराधेयं व्याख्यास्यामस्तस्यारन्याधेयेन कपो. व्याख्यातः | पुनर्यो येन कपणाऽऽधीयन्ते ततयुनराषेयमम्न्यपरयं तु पूरमोक्तं ध्य विकारः बक्ष्यति द्यग्यधियिकीदैस्वा पुनराधेयिकंदक्िणा ददतीति । सलेकरम्यधियत्वे गुणेन विहतं पुनराधेयमतसलेन करप इतिकर्तव्यता व्वाख्यतिल्थैः । अभरीनाधायैतस्मिन्संत्सरे ज्यानि एवमू्यौ वीऽभ्येति स्वेन बाऽङ्गेन विरुध्यते न वरधोति स पुनराधेयं कुवीत । उपानिहीनि्वयदेः पुत्रमरणं वेति स्वीयेन वाङ्गेन विरुध्यते विरोधं गच्छति स्वा्घविकरो मवति न वा पद्धिमाधिकों प्रामोति । एोषामन्यौमसमक्नि(मे नि)मित्ते भ्रयमवत्सरमध्ये सति पुनराधेयं कुर्वीत ! आपत्तनरेनोक्तं ` प्रनाकामः पञ्चकम वेति कामनायां यद्‌। कद्‌ाऽपीति । मरद्रानप्तु यावञनीवं पुनरापेयस्य काले नाले- तीलादमरथ्यः तेवत्प्र इत्यारेलन इति कद्‌। ऽपीति । पौर्णमास्यष्राऽपार्योस्पायामापरेयमष्टकपाटं निषि. श्वानरं द्रादशषकपालममिषदरासपिष्व्भलयेकेषाम्‌ । वैश्वानरगुणविशिष्टोऽस्याभिदेव ता ॥

१च.ङ्.ज.क्ञ.य, द. व्मादंयर। रघ. रज. क्ल. म, उ, वाऽनयेति) ३ कभ

ट. रस्मि । ४ के, ख, गछ. 2.2 "वस्वा चाञभ्न 1 ४२

३६०. सत्यापाढविरदितं श्रौतं ~ [१ वृतीयप्रभे---

अग्रीपोपीयमेकाद शषकपारपतुनि्पे- दर्यभेऽप्ुपतेऽ्टाकपाखं बैनर .चरपू । निषेदिमदवा्यिष्यदुदधासननिभिततवशवानरस्यं स्वशोसीयं वाक्यं पठितिं त्र दधे एव हविषी इयर्थः । एकेषामेकस्यां शालार्या-पर्यां पर्वाणि पचेत्य्ः ।

एुरस्तात्छिष्तो या ते अप्र उत्सीदतः पवमाना पशुषु भिया तनूस्तया सह एथिषीमाविश् रथतरेण सान्ना गायत्रेण ` छन्दसा त्त्ोनो मह आवह य। ते अपे पक्का था मनसा भेयी भरिया ततस्तया सहान्तरित्षमाविश् बामदेव्येन सान्नाः . ्रषुमेन उन्दसा ततो न उजेमा कृषि गृहमेधीयं च वर्भययाते अमरे सूर्य शुचिः प्रिया तनूस्तया सह दिवमाविश बृहता सान्ना जागतेन छन्दसा ततो नो वृष्याऽवपि वस्ते अपरे विभक्तीरिद्र सकर आभर तामु ओविषु सीदेह भस्म वैन्वानरस्य यत्‌ । यास्ते अमरे कामदुा विभक्तीरतुसंताः। ताभिर्नः कामानयुकेद भां एष्टयो धनम्‌ । ये ते अप्र पानस्वत्याः संभाराः संतः सह तेभिगीच्छ बनस्पतीन्सवां योनि यथातथम्‌ | अगन्नमिर्थुथा लोकभसद््सदने से । अशीरदलयं ेवषागां मनसा सहेति सक्ताऽऽहुतीहत्वा जवलतोऽग्रीतबटजति यावदरदपूणेमासावपमि- हतौ ताविरम्वशष्ठामिर्मवति ॥ १,४॥ संवत्सरं द्वादशाहं बा । निमित्तनन्तरं यतय तेनष्ाऽनन्तरं प्रतिपदि योतेटिस्तस्याः, चिषठङृतः पूरव £ सपताऽऽदुतोर्हूला - संस्याप्य अ्रदीक्ानग्नीनवपुजल्दरा्यन्तीतयर्थः ।*उद्वास्य पुन- ५ ` रादधीतितिश्चतेः , उद्वाप्तयिष्यक्निति. च श्तेः ॥ अवदनति ` विदनति । यद््ैतयाऽऽ- दितास्त्सेवन्धं विमोच्य ` खस्य निनं ` स्थानं -यत आगरतासतन्र प्रापणं देवपूनादौः विरजनं ददयते'तत्करोतीयर्योऽकरभ्यते । वर्पः शरदि वा पुनरापेयका्ावतपर्थ, नतमवमषटानिमवतीति वक्ते यावदशपूर्ममाप्तावियाहुक्तं ततु वपा कासिनपि पर्णि रोहिण्यादिनक्तरत्रयान्यतरतमिा खेच्छया पुनराधानमिति म। मूत्ितु सौरेण चान्द्रेण वा मानेन वरती प्रहृत यत्प्रथमं पर्व ततर निव्येे्ोपो मा भूदिति । तत्र वरती प्रवृते यदि पुनराधेयनक्र स्यात्तदैव, पुनरापेयं काय॑ नो ` चेत्मथमपक्यिव `पश्चदरयमिव | ततः पूर्वं शक्तयनुपारेण कमपि पृकषमाश्रिय व्ह्ौदनं प्रथमं श्रपयित्वा "ततः शच -34

१ष. कद. भेतिच। २ सजुः. दिती । न, भिहतो - £.

षण्पव्ठः] महादेवङ्घंतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ । ३३१

माघास्यमानो नक्षत्रासूर्वदिने द्वितीयं ततो नक्षत्रे पुनराषेये कार्ये हृत्वा ततो निले टिरित्यथैः । ततरावधिरुक्तः - सैवत्सरमिति । तत्र सेवत्सरफयैन्तमवमृ्टाभिरिति न वरिषीयते किं तू पेवत्सरं प्रं नावपनेदिव्य्थः । तदाहाऽऽपस्तम्नः-पेवत्सरं परारषमु- सृष्ट्भिर्मवतीति । परं परोऽवधिरिलर्थः । तदा शरदनन्तरं निमित्ते प्रति चेत्स कृते याबदधषतुंरागच्छति तावदुवमष्टा्निष्ततः परं पूषैवत्‌ ॥ दैवान्मानुषाद्वा प्रपमपर्बाल्यये सति उत्सर्षट पर्मणोऽनन्तरं यावनरयोदशो मापो न परवति ततः पूर्वमेव पुनराभेयम्‌ | तदतिक्रमे प्रायशचित्तममित्यागनिमित्तभिलर्थः. । क्रतौ सरदि वा॒निमित्तनोसपरगं दैवान्मादुषादवा पुनराेयस्य तथोक्षत्वोरतेमवेऽपि दवादशमाप्तातिक्रमो न कायः । कृते भायश्रित्तमित्यपि ज्ञेयम्‌ । द्वादशाहं वेलनेन निमित्तानन्तरपरवण्यकोतसर्गटिरिति न, कितु वर्पः परथमपर्णः पूवं पुनराधेयनषत्रे प्रात प्ति ततः पू दवादशदिनमध्य- एव परवीणि पूरववहुलत्ज्य नहते पुनराघेयं- ततः पूरवे नित्यष्ादिकं कार्यमेवेति मतान्तरं दशतैमिति ज्ञेयम्‌ । एवै च शरदि प्रतिन निमित्तेन पुनरयेयप्र्तौ शरदन्ते पौण नितयषटिपतैकमुतसो ट हृत्वा तदैव प्रतिपदि रात्रो ब्रह्मोदनदधयं विषाय द्वितीयायां पुनराधानं तदपि प्रतिपयुपक्रमाद्धवेव पर्वापानम्‌ । तदिदं स्ट बौषायनकत्यायनवेखानेतेल्म्‌-- तदानीमेव वाऽद्धिरमीनम्यक्ष्य ब््तोदने श्रप्रि- त्वोपवसति › इति 6 श्व आानमित्यषैः । एतेषां पक्ञ एक एव ब्रहमौदनः सयस्कले । अयं तैः सर्मपतषिकल्प उक्तः प्त पैकोचे ` उ्यारूयातः,। युः निमित्तनन्तरमेत्यना- इतं तदा तावननिःयष्टयादि निमित्तान्तरं कृत्वा ततो वतवते पर्वणः पूवं न्त्र न दम्यते तदा प्रयमपैण्मेव नित्ये्टशुत्सगे टी कत्वा तदैव बह्लौदनादि पूर्ववरतेयम्‌ + अयमपि पक्षो द्वादशाहं वेत्येवं वदता ूतकृताऽप्यनु्तात एवे निवेदितम्यम्‌ ॥ -छोकाः--अरण्यादिभ्रणाशेन वहीनां नाश आमते ।

तरमध्ये पुनराचेयनिमित्ते स्ति चाऽऽगते ॥

परायथित्तापानतोऽगरीनृतपा् तदनन्तरम्‌ ।

पुनरभियविभिना कु्यादुतपपूकम्‌ ४.२ ॥

एवं च पुनराधाननिितते सति केनचित्‌ ।

निमित्तनाछिनाशे प्राय्चित्ताधानमिष्यते ॥ ३ ॥

ततस्तु पुनराधान कुर्याद्सगप्वकम्‌, । ^

नाशे पति तु वहनामृत्सम्टिः क वा भवेत्‌ ॥ ४ ॥.

तस्यामनुष्ितायां तु पुनराधानागिष्यते }

उद्वास्य पुनराधेय इति शल्या विधीयते ॥ ९ ॥

उद्वा्तनोपठक्षय्ोद्वाप्तनेटिरिदोच्यते । ( उद्वापं नेषठिपू दवे अङ्गे पुनराहितेः ॥ ६ ॥

ष्र्‌

बर्याषाषबरिरचिते भतस , [९ वृतये.

इष्टिः परपतस्कारश्रर्थवादाद्धि गम्यते ।

तथा च परतः कर्यासुनरापानमेष तर ॥ ७ ॥ उद्वापं तु बहवनां संसृत तु नाशनम्‌ । इष्टरभपदेरङगं ससतिपत्ति्॑तो विनिः ॥ < ॥ उ्ठस्येतिच्यपोदवप्तः पुनराधान एव हि । अङ्गुक्तसततो ऽना पस्कारः. परिकीतितः ॥ ९ ॥ न वोद्रप्तनतो नष्वमनिषु क च पैरतिः

उच्यते १.हि नाशोऽयपुदरा्तनुीरताम्‌ ॥ १० ॥ कितु क्रियतां तेपां वपज्य सखयोनिषु । स्थापनं शक्तिरूपेण पएरमिव्यादिषु हत्िह ॥ ११ ॥ राते अस्र एवमुक्तहोममचैः प्रतीयते ।

स्पापितानां पुनः पूषीव्यया स्यापनाय हि ॥ १२॥

प्रत्यक्षेण खरूमेण पुनराधानभिप्यते |

म्‌ चैवं पुनरमेयं प्रायभनिता्थीमिष्यते ॥ १३॥ सश्निनाे पती तत्रोत्सगो हि निवौते । दाराभावात्ततो दोतदतिदिष्ं यपोनरि; ॥ १४॥ भद्धरवोपंकशयं न नकघ्रतमिः पह । अम्पामेयातिदेदोऽवं यथा नरुमिः परह ॥ १९ ॥ सस्मादाधरानेवाम्यापेयं सुर्यं ततोऽन्यथा ।

गौणं तमेव पूनराधान नेमित्तिकाशक्‌ ॥ परायन्नित्ततया क्रियमाणं तद्धमदामतः ॥ १६ ॥

इदानीं प्रायनिततेषु यत्र पुनरमेयमिति नामधेयं शरूयते तत्रैव पुनरापेयधर्मकं प्राय" ित्ताघानं यत्रार्यायेयमिति कर्मनामेयेन -िषिहतन्राम्यापेयधमेकमेव प्रायशितता- भानमिति नामभ्यां विषयेव । य॒त्र न.नामबेवे ततर पुनरादपरतिलेवमादि यत्र क्रियापदमातरं तत्रापि पुनराघानधर्भकमेव प्रायशचित्ताचानं पुनःशब्दे विमाने प्रयमि-

स्वविद्यमनि च पुनरनिक्ृतमाधानमेनाऽऽदृधोतेलसासतीयत इति तद्वमकं परायशनित्तापानमिति म्यवल्मा 1 -

अ्रकृतमनुपरामः-

ज्ञानालुनःशमे

रोणी पर्स्‌ अनूराभा् पुनरापेयनक्ष्राणि ।

र

ए

एष्वेव नक्त्रेषु पुनराधान नन्यत्र । प्रायञित्ताषानि तु न-मियमः, निमित्तानन्तर- हिः मेष क्रिपमागल्त्‌ | ङ

श्ये

६ष्पठ्डः] महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २६३

वीषु शरदि बाऽऽभतते।

वद्तनादीनां बाधः । बौधायनेक्ता येयमापादयाः ौर्मास्वाः पुरलावुमाग्राघ्या

देति ता सवर्य युन पेपचत इति । ४ सवीन्मध्यदिने ।

पूेकतऽपोदित इ्यादिकाठः प्रलपते । सैग्रहणमापसत्बेन गाहैपले यथाका- छतोक्ता पा मा मूत मध्यंदिन, एवाऽऽधानमषमे मु प्दशषा वरिमक्त्ाः पञ्चषा वा नवधा वा मध्यमे मगि।

४ । इवाहताः सेभाराः । ,

कृताश्च विकसिता इत्यः । जत्र नराहणेन स्ंश्लयाः पमारा न यजुः करैन्यमिलययो खड स्तया एव समारा: कर्तव्यं यजुरिति यजुषामपरि विकल्मोऽवग- म्यते । तदुक्तमापत्तम्बेन-कृताङ्ृताः समारा यजि भवन्तीति । यजूषि यथप्यीधा, नेनेवयदीनि । तत्र यदा पेभारप्स्तदा यजुषि करैवयन्येव । यदा न सेमारालदा न कर्म्यानि संनिथोगशचिष्टानां स्ह वो प्रवृत्तिः पह वा निवृत्तिरिति न्यायात्‌ । एवं यथ्याधानप्र्तीनि यजूषीति व्याख्यातमापस्तमबेथेः । वैलानपसतु-न पमृतयाः सेमाराः सेला बा तेमारमन्ना भवन्तीलयेक इति। उमययाऽपि यजुमातरमापि किकिसे- नेलय्ैः । आवर्यसतु यजुषां कृताङ्ृततवं नोक्तवासेन -ज्ञपयत्याचायो यतषि समारा नयेत कृताङृतानीति ब्राह्मणार्थं इति । तेन प्सु सेमरिषु क्नयान्यततसपु नेति व्यव. सवाह्ीकृता 1. न वाप तमरिषु यङुष्करणं प्राप्ुयात्ततिवृर्यथं यत्नो न कृतः कप्मादावायणेति शै वाच्यम्‌ । द्वारछोपे घु न यजुष्करणमित्युक्तमेव परिमापाया भिति पर्ोक्तैव न्यवस्या खत एव सिद्धेति नोत यजुिषये किमप्याचायेण । तराहण्‌- मपि न द्येमारपकषे यजुम्किषाऽप्तीलेवमाहापि हु न पथाः समारा न यजुः कर्तै- स्यमिति शाखान्तरे समाराणामभावेऽपि यनुक्किोक्त प्ाऽपि पेमारामावानाप्तीवाह, समरेषु सत्लेव मषतीत्याह, कर्यं यजुरिलयुवादमान्, तथा च केवठयमुष्करण पो नासत्येव बाह्णपूत्रमोरिति } यथप्यापानादिमच्रासतु सपैराततीमिः पूवमपि समुचिता एवाऽऽानमच््राणां करणमच्रत्वेऽपि समुचय -एव वचनादिव्येव स्थितम्‌ 1

सवौभिः सारैराज्ीभिगीरैपल्माद्धाति । परयमाम्यमित्यक्तस्यापवादः ।

भनेत्यधिकम्‌ ।

१क.ग.ठ.ण, "यादि! त)

३३४ सत्यापाढविरचितं भौतसूव्- { स्तृतीयप्रभे--

दभरपोख्यैः सेषर्सरभवातेगपत्यादाइवनीयं स्वरन्तुद्धरति । (6 प्रणयनीयेध्मस्यने दभी उपमूं टूना ठवम्यो वेत्पिताः पूर॑च्छितदुरममेम्य उत्पन्ना इति यावत्पव्परपर्नतष्काः पैवतर्रवातेस्तेषां मुं दष्क तेनोदधरेस- हायां द्रव्यान्तरं पाहूद्यमाणे न निषिध्यते । या कृद्धः परो वपति द्तिणाधरिषाद्‌- भाति यतते मन्युपरोसयेत्याइ्वनीयम्‌ + द्वितीयतृतीययोः प्रथमोत्तमयेरेवाप्वादार्थम्‌ । अन्ये मशः पपुचीयन्त एवेतयक्त- भेव । पतभ्या्ययोपतु यथास्यानमधयतेरपि यनो नक्र्ऽपि । मनो उयोतिङधंपतामित्याहितमाहवनीयपुपतिषते। सुणुहतिलेयापलम्कः । पाजकेण दृहतिलतुतमप्ष प्रापित ५. , न विेषितः पुनस्त्वाऽऽदित्या रुद्रा वसवः समिन्यतामिलयुपसमिन्े + कामा इत्यन्तः | पुनस्सवाऽऽदिलया रद्रा वसवः . समिन्यतामित्युपसमिन्पे एन स्त्वाऽऽदिल्या रद्रा वस्वः समिन्धतां पुनर््रह्माणो वसनीय यतेः । या १९ उषसो निषध याञ्यास्ताः संद्षामि हविषा परतेन स्वहितयाहुतिं जहोति।मनो ज्योतिङुपतामिति द्वितीयाम्‌ ¢ स्ष्टम्‌।

जुद« खव च संगज्य चतुहीतेनाष्गृहीतेन दादगण्ीति. 09 नवा शुच एरयित्वा सप्त त इति पर्णाति हुहोति ।

पूरवाहुतिमयं पूीहुेवापमाशङ्कय पुनिहित प्त त इति प्र ते जमर प्मिषः सष निहा इत्यश्चिहोत्र जहोतीति त्ा्णात्तया परिपंस्पाथं॑प्रातर्िहोत्रहोभस्य तूष्णी कस्यापि तन्न विकल्प उक्तोऽत्र तु परातरभिहोत्रप्याप्यदृत्तिरव । अन्प्यानमानमा- ध्वर्यवं चार्यापेयवत्रव कारयमेव ।

अग्नेयपष्टाकपालं पश्कपाठं वाऽऽन्पापे-

त िकस्याष्ाकपाङस्य स्थाने निर्वपति ।

अयं तु पौनराषेथिक भयः पवमानहवििरप्मानतन्न एव बहुवेदक्यादधित्- तश्रपकषस्वाप्यङ्गीकाराच |

१, च, ठ, ट. "मानेग कष । २ 2, पिवोषः ।

६ष०पटडः ] ` महादेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३३५

तस्योपांड सर्व क्रियत ओत्तपादनूयाजात्‌ । ये निगदाः परषाीरोषा तु सामय्यौदुचेमीव एवान्यदक्गपधानं पुपाशु ओ, उत्तमादिति मर्यादायाम्‌ । इदान याजुपे हते विशषमाह-- अप्रयरऽप्रावग्रेऽभिनाऽगेऽभिमग् इति चतु भरया- नेषु चहस्रो विभक्तीदेधाति परस्तादरषद्कारात्‌ । नतु दशीपूणमासतयोरश्र व्याख्यास्याम इत्येव वक्ष्यति कः परपङ्गो हौत्रसयेति चेत्सत्यं तथाऽपि तेनेव हते विङृतिविषटिप्डचाहुमस्यिषु सौत्रामण्यां नक्षप्रटि- प्मेवरूपेष्यन्येष्वपि हौत्रातिदेशोऽस्येव । याजं तदम व्यास्यास्यते । प्तमिदादिषू चतु परयजेषु याञ्यामु विमक्तिमुक्तवा प्रयनेन वष्दकरोतीति सशालायामाह पुरलतातपुरसतद्वषट्कारात्‌ । ए ्रयोगः-वियन्तगनन बौ ° वेतव्नावमने बौ ° वियन्त्व- पिभ वै ° वेत्वक्निना्े व° एवं ज्यम्‌ । पुन्ू्जेति परस्ताल्रयाजानामाहुतिं जुशोत्युपरिष्टदेके समामनन्ति । यदा पुरप्तात्तदा जुदा उतसव सुपेणाऽऽ्यस्पास्या गृहीत्वा वेदमुपग्य दि" होमधरमेण जुहोति यदोपरिष्टात्तदा जु 15ऽग्यस्यास्या एव ` माप्यक्तोक्तन्यायेन जयहेमवत्‌ । # दृषन्वन्तमाप्ेयस्याऽऽज्य भागस्य निगयेषूषलक्नयेत्‌ । अग्नये वृषन्वतेऽनुनूहयन वृषनवन्तं यजञषन्वतोऽहं देवयञ्यय।ओर्षन्वतोऽ" हमुजितिमिति । पुरोनुताक्याऽऽपस्तम्बादिभिरुक्ताऽनि स्तोमेनेति । | पवमानं सौम्यस्य । आज्यमागस्वतयनुतर्तयित्वा(तव) पैवज्जेयम्‌ । सह रय्येति एुरस्तादनूयाजानामा- दुकनजुशेत्युपरिष्टदेके समामनन्ति। गष । श देवो अपनो देवों अभिरिति द्रयोरनूयाजयेद्े विभक्ती द्धाति। गताम्‌ । वपद्कारासपूरम्‌ । उचैरुत्तममनूयाज९ सपरप्यति। अनुवादमात्रमोत्तमादनूयाजादितिमयादरद्तेनाय ॥

नतभि्स् स्वनि डषनवन्तमिति वरम । ।ख.चष.य्देवे।

ॐ % सूतरप्तकेु वृषनवः

ह १ क. ग.

३३६ सत्यांपादपिरचितं धौतसू- (२ तृतीयपरने-~

ततः पवमानहवौमि . नषततम्यः पाद्ीपोतीयादीनाुनि्पयानां स्यनिऽनू- निवीप्यामाह-- आश्नवारुणमेकादशपालमतुनिभैपेत्‌। अगनीपोमीयवत्म्‌ । माहे पराषानम्‌ । अथ प्रायश्चित्ताघानम्‌ । यः प्राचीन पुनराधेयादप्निमादधीत स एता- न्होमाजहुयाठेकः सलेकः सुरेकः केतः सकेतः सुकेतो विस्वा अदितिर्दवनृतिरिति 1 सोऽरण्यादिनाशाद्विना निमित्तेननिमादधीत न पुनरभेयनिमिततेनेति वक्तुं पराची" ममितयुक्तम्‌ । यः पुनराभेषादन्यवामनिमादधीत पर एतान्होमाज्नुहृयात्‌ । होमतवह्महृ- ` तेऽन्य पर्ाहुयनतरमेत। आहुतीकहोतीति भाषयकृत्‌। उपहोमत्वेनपुरपतत्घ्ष्टकृतो जुहेतीलेवं सष्टमानषट नौधायनः । तुतीयमादधान अग्नेयस्य पश्चकपारप्य पुरलता- स्तिष्टृतः सुषाहुतीैहोति ठेकः पक इत्यु ्वान्‌ । तृतीयमिति न तृतीयप्र- शो ४ (ध ४1 अग्याजाते पुराभानं न दव मुह्ये आनि ताम्पामन्पदमुरुपं तदतिरिष्ट श कतारतरं पराय्ित्ताधातं केनपि धर्मेण क्रियमा्र तृतीयमित्युद्यते । वस्य प्रभम द्विवीयतृतीयादि्रपोगेषवते होमाः कर्य इति फले मधति । त्तु प्ायशनित्ताथानं पुनरभेयस्ैत्र विकार इत्युक्तमिति भाति यतः पकपरष्य पुर्तदिलाह । त्र । पुतः परिम्ाया स एवाऽऽदायेदं तृतीयधिये कतरत्लस्िदमुपपतेेयलम्यापेवे पुनरापेयमिति नृत्‌ । ततो द्यमपी्टम्‌ । तत्तलतेऽष्टाकषारस्य पुर्ताल्विष्टङृत एते होमा जञेयाः | भापलतमननप्यु्तम्‌ ~ ुतरपरयमिदयार्पोऽग्यियमितहि, खन इति । मुह्यतपुनरमियादन्पत् प्राय्नित्तपुनरभियेऽप्येते होमाः स्युः । अस्मदा"

तार्थस्येदमेवामिपरेतं यतो रुयपुनराभेयदनयत्ािमादधीतेति सामान्येन व्रिघानोद्धिषिः ५

चेऽपि प्रयश्चित्ताधनि मन्दते, हो१। ईति । न तावदयं पुनरापेये गुणविधिः परा चीनं पुनरवियादिलमिधानात्‌ । ताह येन पुनरापेय कृतमुत्तगपूर्वकं तदननतरं क्रियमाण. आधान एव परापनुयात्‌ । न । यः. पराचीनं पुनरपियादित्य्ा- यमर्थोऽमिमरेतश्ेत्तदा बौधायनेनोक्तमेव स्यात्‌ । कथम्‌ । पुनरापेयानन्तरं क्रिय" माणे तृतीयमेव कथं पूनिमित्तेदेन द्विः पुनरिमे प्ति तथा पूनराधेयानन्तरं द्िरस्याधेये सति । तप्मादर्ययेयुनरभिवाम्परं भि तृतीयमितयुक्तम्‌ । बौषा- . यनापस्त्बवैलानतैस्वतैवाभिहितं कर्मभेदे विनैव प्रयोगमेदरुधापनाय पंति्ठो तृती"

८

यमाषेयमिसयुक्त्ोक्तमधापतमिनषारणिकस्य'व्रह्ोदननैव प्रतिप्यत इति । तणा 8 १

9 स, "तल । २ स. च. छठ ट ध्वादिति। त #॥

क ।

-

हि #

ऽप्त०्पट्ठः ] महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३३७

यद्रण्योः समारूढो नदये्यप्य चोभावनुगतावभिनिम्रोचेदम्युदियादवा पुनराषेयमग्या- पेयं वेति । जत्र हि निमित्तफछनिरेक्षमरमयावानमात्न ततीयं विषाय किमुदियेदं कर्मान्तरं कर्वन्यमिलपेायामथापठतामेरिलारिना निमित्तान्युक्तानि तैरेव च कर मेदः रुयापितः । आचार्येण तु विध्यपराे पुनराभेयमेवोक्तमतो नास्य विकदप एषु निमित्तेषु मत इति माति तथाऽपि शाज्ञन्तरादरन्याधानमाजं निभितस्तु केवलं विना नामेयं प्रायतत विधीयते । तत्नोमयोरन्यतरद््ह्य, तदप्याचर्यसये्टमेव । कथम्‌ । इत्यम्‌-- यदयं प्रायश्चित्ताधाने तृतीये सामान्यरपस्या्निमादधीतेलस्यानुवादस्यानु- करिण ब्राह्मणमेव सूम्रयति तेन ज्ञायते तृतीयं पुनराभेयमरन्याधेयषदशं कर्मान्तरं बोमयत्रपि होमा जञेयाः । अन्यैतत्तीयमर्थाभेयविधानं व्यथे स्थात्‌ | अतस्तिदं भरायश्चित्ताघानमेव न तु विध्यपराधे वक््यमणेषु निमित्तेषु यदि न प्राप्ुयात्तदा व्यमेव स्यात्‌ । विध्यपरापेऽयं शब्दौ न नामधेयं कं तेषु निमित्तष्भिनाशे सति पुनरनेन कर्मेणाऽ$भेय उत्पाद इति पुनरायेयशब्दार्थो विवलितः । किंच नैततततीय आधाने कर्मान्तरे नामेयं सेमवति कं तु पुनरामेयवदिति -वक्तव्यं न तु पूर्वोक्त. नैवार्थवदिति न किचिदुपयकञम्‌ । [#आधानमधरति यावजीवं गार्हपदक्षिणा्नी धायते तथा सभ्यावसथ्यौ दृक्षिणाभेरत्रनुगतस्य मन्थनक्र्पो यदि मथि- साऽऽधीयते यथाहायै आहरणमर्थायाथीयाऽऽहवनीयं गाैपत्यादुद्रति निलयं गतभियो घाैत आयुष्कामस्य वा ॥ १५॥ इति हिरण्यकेशिसच्े त्रुतीयपश्ने षष्ठः पटलः 1 ]

इति तुतीयाषेयं पमाम्‌ । पतमातमग्यविप्रकरणम्‌ । [+ इति सत्याषाढादिरण्यकेरिसूत्रव्याख्यारयां महदेवहृवायां भयोगवैनयन्त्यां दृतीयमश्े षषः पटलः ॥ ६ ॥

मथ सप्तमः पट्ठः। ]

अग्निहोत्रे व्यार्यास्पापः 1 अभनिहो्रमिति कर्मनामयेयं तत्रयं चान्यशाकमिलन्न जैमिनिना निणीतं तस्य श्यास्यानं (न) भ्तिज्ञा । अत्रास्मच्छासायां बहूनां मच्राणामनुपटम्माददूनां कर्मणां # चतुष्ोणविन्तगतं सूतं ववाया पुस्तेषु न विद्यते । न्यायाने च नोपलभ्यते पुस्तकेषु । + चतुष्कोणविशान्तगते परतकु न विदयते । १, नञ, ठ. धारयत्याचु" ।

द्‌

३३८ सत्याषाढविरचितं श्रौतसूत्र [२ पृतीयप्रभ--

तूष्णीकानां विधानाच्च तुष्णोङेषु प्राङृोषु यजुरितिपरिभाषो्न्यायेन मम्नोप- हारकमं द्यित प्रतिज्ञा । आधानानन्तरमभिहोनं दशैपूणैमाप्ौ च नियतानि. सयुक्तमेव । तत्राऽऽवानालृषमृेदवातलिन दचपूमाततौ ग्यारुयातावाधाने चातः प्रमभिहोत्रमवरप्रा्ं व्याए्यायते । यावज्जीवचोदनायां निःपरेयत्तफठता स्वीकाम- चोदनायां स्वगफठता च ददपूणमाप्तचोदनाद्वयव्पार्यनिन हृतम्यार्यानेति मत्वा प्रयोगमेव दशयति नात्र िशादादितिरामकालछ इति विशेषः । तारयप्ात्ःकाड(ल). निर्वै एकः प्रयोग उपक्रमपरकरसतु पूमरमेव दशितः । यद्यपि प्ायमेवाशनदैवता तथाऽप्युमयकाटकतध्य एक एव प्रयोग॒इति प्रातःकोटीनमप्यञ्निहोत्रमेव्ये होते विदान तूप कमामिः भपानेवतात्वाययपि प्रनापतिरपि प्रानदेवता होमाम्या- सोऽत्र देवताद्रयानुरोधाज्न कर्मेद्तथ। ऽपि प्राथम्यादेरेवपरवृत्तिनिमित्तेति न्यायदश्ै- नग्रहः। स्का लेपदेशस्तु पकरान्तरेण । तया परनपतिरमिमचजतेतयपक्रम्य तस्मा एतद्धागधेय परायच्छयदमिहोत्रं तस्मादभिहोतरमुच्यत इति च निर्वचनातेन(" निना प्रतः सूयय दत्तमपि नानशनिहेत्रं तया च प्रजापोरवितीपदेवतात्वेऽपि नामे" य्निहे्मित्येवा्ये होत्रमसतिनकरमैणि कदरयताध्यपमुदायल्ये तदिति बा तत्त मन्धाद्रवये स्धनमूतेऽपि अ्धिहेत्रे दुिहेमविरेपशब्दो गौण एव चुहोतितोदि- तत्वात्तथा चातर पाप्य निरूपणे क्रियत इति दयित प्रतिज्ञातेन नते द्विहोम धम मवनिति। ततस्तु येषां न श्त्यादिाऽङ्गनत ते च दविहोमधरमां एवनरे व्यापा. स्यन्ते । न वर्ते पूपतिदेशपरापं प्रकृतिभूतं कमै येषां तेऽपूव इति । अयमपि न तथा श्रलदिपरमनिः स्वमी स्त्ातिदेश पेक्षते । नापि अपू्दिहोमेषु न्यायैरना- रभ्य विधिश्च विधास्यमानानि धर्मनातानि । परृतितैका स।ऽदनिहेतरस्यतो नापू दरषिहेम इति होमशब्दस्य चाङ्गहीनोदनाविहिते रुदत्वात्त्ादभिहोतरे दर्वि. होपशबदप्य व्यवहारो गोण इति ज्ञेयम्‌ । अत्रापि पेकर्पकरणं पूरववतछरगकामो वा सायै प्ातरमनिहोत्र होष्यामीति तेकरप्यतिहोजप्य यज्ञक्रतोरेक ऋश्विगिति श्ुथते यजुरदिदितत्वादभरेव । पुत्ान्तरे स्वयं बा जृहयादिति दर्धनात्छयं होमोऽपि नाऽपदि किंतु मुख्य एव |

तस्मै साये परातर्जबरन्तं गाईपल्यादाहवनीयमूद्रति ।

त्मा आशिहोतरगेऽपायापोद्धरणं प्रापि गुणविधाना्पनूयते । काठ. देऽपि ज्वङन्तमवोद्धदित्येष गुणो वरिषीयतेऽन्धेरपि गाईपत्यमिन्ैः परज्वा्थक- देशं सवरन्तमेव पत्रेण ्थङपीदतिणभनित्यधारणविधानादाहवनीयमितयक्तम्‌ ।

यः प्रधानस्य काटः सोऽङ्ञानामिति परिमापितताततदप्वादमाह्‌-

म

८

जप्तणपटहः ] महादेवकृ तवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ १ ३३९

अथिदक्षसू्ये सायमब्निहोत्रायोषसि मातर्निहोत्राय । उद्धरतीत्युकृष्यते । काठद्वयपजन्ेन नामद्वयम्‌ । प्रधानस्य पाङ्गस्य काटासू्ै- तन एव कटेऽनुदितानस्तभितयेरुद्वरणमित्यथैः । बक्ञानविज्कल वतैत इत्यविवृक्षः मूभो यक्सिन्कषि तत्र प्तायमञ्निहोतरा्मेवुपाति प्रातरचिहोश्राैम्‌ । उदयानन्तर- , होमेऽपयुषस्यगोद्धरणमेवं स्तायमपि ज्ञेयम्‌ । वैखानपप्तु सायमिवृ्पूर्येऽपसतमिते वा प्रातरूपति प्राुदयद्विल्ाह । कात्यायनर्त्वनसमितानुदितयोरित्याह । अमे सदपि रायम्‌ । उपति प्रातरश्िहोत्रमत्युषःशब्द उपति शरूयमाणस्यभिहोचस्योम- र्तणार्थम्‌ । ४ (६ नक्तं वा धारयेयुः । सायमेवोदतं प्रातरसनिहोत्ायं यजमानः पर््यन्यो वेति विवक्षया बहुवचनमुपक्रम एव नियमः । एतदुद्धरणं न धार्ये नपि द्रीपूीमासचुङ्ते चाप्तमातवोदेशंषूणेमास~ योरेवं पद्बन्ये विहतष्यामपि जेयम्‌ । तत्पूर्वं व्याख्यातमेव । उद्धरोति मेषिते वाचा सवा होत्रा भागेनोद्ाज्ाः चकुषाञ्ध्वयणा मनसां ब्रह्मण श्रत्रेणा्री- पैतस्तवा पर्मिरैनयै$तिग्भिरुदधरामि जहा- मि ृस्ुममृतेनाऽऽदथामि भू्ैवः सुवरुद्धि- यमाण उद्धर पाप्मनो मा यदविद्वान्यच्च विद्रा शकार । अहा यदेनः कृतमस्ति पाप सवै- स्मान्मोदधुतो पच तस्मादिति सायम्‌ । उद्धरतीत्यनुषङ्गः } याजमाने तृ द्रतयुदूभियमाणमनुमन्नयत इत्युक्तं तचतद्धरण आरन्प एवेदरूभियमाणमिति वचनाद च प्रेषित उद्धरतीत्यु्तं तेन चेदधरेति मच्च छिगेन च पूर्वकालतापरतीतौ वर्तमानप्ामीप्ये वर्तमानेति सूतरेणोद्धरिष्यमाण- मित्य्घवीकरणं यक्तं तादशं ठक्षकृये यरः । अनुम्रणवचनेन प्रेषित इत्युक्तं तत्र खयं होमेऽप्यतुमन्रणेन प्रेषो यथा स्वादपनिहितेऽन्येनापि प्रेषेण प्त एव यादिति प्रयोजनम्‌ । अथ वा काषठदप्रत्ेवेण प्रवृत्तमध्वुभतुरक्षीकृल्य मन्यते रे्यतीलर्थः । ्वतावनुमच्रयति्टः स्र एवामूरितः । रत्या यदेनः छृतमस्ति पाप< सर्वस्मा न्मोदधृतो मुच्च तस्मादिति भरातः । वाचा तवेत्यादरि चकरेत्यन्तोऽनुषङ्ग उद्धरतीति च ।

१४, ङ. ज. इञ, ज इ, दमेष्यति॥

३४० सत्याषाठविरवितं श्रौतस्ं- [२ कृतीयमश्न--

अगृताहुतिममृतायां लुहोम्प्नं पृथिन्यामपृतस्य जिल । तयाऽनन्तं काममहं जयामि भजापतिर्य प्रथमो निगायाभनिमशनो सहेति सायमायतने भतिष्ठापयति । आहवनीपायतने । मूर्मप्नौ स्वाहेति मातः । सताहूतिमित्यादि भिगायेत्यनतमनुपङ्गः प्रतिष्ठापयतीति च । प्रातः प्राङमुलः पायं प्र्यूमुख इत्यपि सूत्रान्तरागि । नक्तं धारणपल्े स्ायमुद्धरणमन्र। एवेद्धर. णस्य सायं होममातराङञतवाततर्पुदृतं नक्तं पिहितपारणं प्ातहोमप्याङ्गं नित्यं इवात्रोद्धरणकाठनाधात्‌ | मथमास्तमिते सायमगनिहोभरं जुहोति नक्षत दृष्टा भरदोपे बोपसि प्रातरग्निहोत्रे एरोदयमुदिते षा यदि वाकूमवदेत्तािं होतव्यमिलेकेषामू्‌ । ूुद्धरणकाढ उक्तप्ते।ऽन्यो होमङालोऽनेन दशितलेन त्तायते मध्ये विरम तैष्योपास्तावपि न दोषः । प्रथमा्तमयो नाम सूथीदरीनानन्तरमेव नक्षत्रदरशने षा परदोये षटिकाद्भास्मके रजनीमूते वा सायमश्निहोतरं जुहोति । त्रिविधोऽपि पाय॑ काठ एव । तथा प्रातःकाठोऽपि घचिकद्वयं पू्मुदयादोदयासूमिमेव बोदिते मेति भिधा । तनन प्रतरश्निहोतरं याह यदा वाकूपक्िणां परवेस्रकटा मेषेत्तदिं तदा प्रात. रभनिहोघ्रं होतव्यिस्येके शालिनः । प्रदोषान्तः सायं सेगवान्तः प्रातरिति वैखानपता- श्रहायनादयः । अक्नोदयासूरवमारम्मे होममध्ये नेदुदयस्तदा प्ायकषिततर्शनाएथक(- ठावुक्तौ पक्षानतरषु प्रंकयैऽपि न दोपः । शब्दास्ातःकाटोऽहः प्रपमविभागे रूढो यद्यपि प्रतरभ्निहोत्रमित्यत्र निमिन्त्वेन प्रनोति तयाऽपि उपपति परोदयमिलयादि- काषटविधानपरेषु वाक्येषु रूढ इति प्रातःकाठन्यतिरिक्तकाका अपि विहिताप्तेऽपि परातःकाक्षठदेन दषयन पामीप्यदिवमदठोऽन्तिममागवाचकरे पा्यशब्देऽपि त्ेयम्‌ । नानाकालानां भेदेन विधानं श्ुत्यनुपतारेगेत्यदोषः | एतस्मिन्काले समेकमाणि त्ियन्तेऽन्त्ोद््रणाद्‌ । एतसिनकेकसिमन्कलि यः प्रषानप्य कालः तोऽङ्गानामित्युक्तं तथाऽपि विनोद्धरणं तस्योदयेऽस्तमये च प्रायञ्चित्तविधानात्‌ । जन्यान्यङ्गानि यो योऽगिहोत्रष्य कार उक्तस्तन्मध्य एक एवाऽऽद्तैव्यलतर तत्रैव कर्तव्यानि नतु होमकयषु मध्ये किशन दङ्गान्यन्यासिश्च प्रधानमिति व्प्रकौ युक्त इति नानाश्ुतितिद्धनानाकाढरदक्षेनो"

११्‌, द.च,ज, क्ष. म द. 'पममत्त।

9

{

म. ।

७प्रणपष्डः ] महादेवकृतवेज यन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३४१

कन्यायारूढमनेन सूत्रेण कृतमुद्धरणं तु पपूर्काठ एव नियम्यते । अत्र यजमाने वहं भरविशति विशवदानीमिति । यदद्च इति स्यढमिध्ममाहवनीय उत्तरया गार्हपल एषमन्यन्न । तृष्णीं प्म्यावथ्ययोः । विदद सीत्य उपरयापरेणाऽऽहवनीयं दलि" णाऽतिकरम्य स्वायतन उपविशति परन्यवि स्वस्थाने । ततोऽधवयुः-- परिषमूहनेनाग्रीनलं करोत्यमे शपते शुन्ध- स्वेति गाईपत्यमपने वदे शुन्धस्वेति दक्षि णािम्ने सम्राट्‌ शुन्धसेयाहवनीयम्‌ । परितोऽम्ुक्षय हस्तेन पृणायपपारणेन ज्िताकरणं परिपमूहनं तेन कषितानद्नी- सुषपादिप्रकरेणाकं करोति । तदुक्तं वैसानतेन-पर्ु्लणपरिपमूहनपरिपुषपकरणे- रप्नीनङे करोतीति । प्रलश्ि सक््मन्नेण पक्षणादिकमेकरैकत्न समापनीयम्‌ । परि- समूदनादिकमलकरणमेव स्मिति प्रथानेनाठंकरणेन मनेबन्पोऽप वा॒शुत्धछेति विद्गास्ु्तणानम्तरं समूहने मचरलुष्णीमठंकरणं मछापगम पएवाछकारो युक्त इतये" कापवगैताऽपि तृतीयय। दशिता । पुरस्तादखंकाराः सायमुपरिष्टादलंकाराः मातः । मवन्तीति शेषः । उपरिष्द्धोमक्मनति । उभयतोऽलंकारानेके समामनन्ति । पूं उ्यवस्ययोक्तमन् पे प्रमुचयः । दभरमीन्परिसतृणाति यथा दपूर्णमासयो, । गतार्थम्‌ | अभिदोत्रपात्राणे परुनक्ति खादर सुवं वेकडतीममिहो- तरह्वणीमचक्रावरतीमू्रकतामूध्वकपाल मभिहेत्स्थारीम्‌ । दरीपूमैमापलुवव्यतिरिक्ततवरूयापनायामनिहे्पाजाणीतयुक्तम्‌ । खुवाचचिहोत्रह” चणय व्यार्यति । कुटाछचकेण न॒ विद्यत आवो भ्रमणे यस्याः सेति गूहन्ति" रक्तन श्रैविकेनैव कृतामि्यर्थः । ऊष्वीनि कपालानि सानूनि यस्याः स्ता एव मनिहेतद्र्याभारमूतस्थाी मृन्मयी । त्रीण्येतानि भष ददनियमः प॒ दिकः । अतापि यथा दरपूणमा्योरिति नीयम्‌ । तथा च सुवमशनिहेत्रहवणीमेकमिति द्‌ । वैखानपस्तूतरेण गाहैपत्यं कू भ्युनक्तीत्याह 1 दक्षिणेन बिहारं गौरवस्थिता भवति । होमारममासपेवाऽऽीता । विहारो विहतानिप्यदम्‌ । एनपा विहाराददूर इतयु- म्‌ । पुवतसामिति का्यायनः ।

इधर सत्याषाढविरदितं भरौतसत्रं- (३ तृतीयप्रभे--

इद पदमदित एहि सरस्वलयेहि गौरेहीति तामादूय एषाऽसीति वत्सयुपद्टजति धावन्तं वाऽनुपश्नयते । तामवहितामाहयेति धम्म । उपति गवा सेयोजयति । क्ते धावन्तं वा पूषाऽपीलयनुमश्रयते । भाचीपुदीचीं वाऽऽवरृल्यान्पः बूद्राहोगषि न सैपृशति यथोपलम्भमूचों बा । वत्समपच्छिद्य दद्राद््लैविको दिगन्तराभिमुलां पथितं प्रदक्षिणमवरय प्राची- मचौ वा स्याप्यितवा दोभि । न संमृशति भराय सोदकेन पाणिनाऽथो न पम शति । पेया तेमषनरतिपेको न युज्यतेऽशक्यत्वा्यधा पय उपदढम्यते तथा लना यन तृय दोग्धि । तत्न नियम्यते सदि साति प्रसक तदा सननितानून एव स्तनूखवगरपन्तम्‌ । रवी दुदराज्ञ्ेषठस्य ज्यैष्ठिनेयस्य यो वा गतश्रीः स्याद्‌ ् परौ दुद्त्कनिषठस्य कानिष्टिनियस्प यो वा बुभूषेत्‌ । ूर्मौ स्तनौ तथा नापरावपि | नैमित्तिको नियमः । म्यार्यत्तन्यत्‌ । यो का पूतिगिच्छेदयं काम्यः । दोहने दुग्ध्वा स्थारपामानयति स्थाल्यां वा दोग्धि । बोहने दोहनपमेऽभनिहेवर्पयां वरा । तहरे पूर्ेणाऽऽहवनीयमानयेदिति का्यायनाद्यः | £ द्योः पयसा पुकामस्य जुहुयासपूर्वमभिभिलोत्तरमानयेत्‌॥ १६॥ पञकामस्य यजमानस्य पूदुषवमक्नरेषु अधिभ्ित्य ततोऽन्या दुग््राञधिश्रिते ‰: पयस्यानयेत्‌ । ऋतं तवा सेन प्रिपिभामीति सायं परिः पिति सलं त्तेन प्रिपिशवामीति प्रात । परदक्षिणपुद्केन पिति । आष्वनीये परिषिच्य गार्हषल्यमय दक्षिणां गा पत्यं वा परिषिच्य दृक्षिणाप्रिमयाऽऽहवनीयम्‌ । तु्यश्चतित्वद्विक्योऽयशब्दः ्रुतिगतोऽनुदितेः । अनते सभ्यावपथ्यो । यज्ञस्य संततिरसि यशस्य सवा सेतल्यै नयामि सेते ला यज्ञस्येति गादेपल्यात्सेततामपां धारा स्रावयल्याहवनीयात्‌ ।

आहवनीयं मयदिीकृतल गषपलमारम्यानिच्छितमुदकषारां करोति । आरा भ पकारकमेतत्‌ ।

छप °पटडः ] महादेवकरतवैजयन्तीव्याख्या समेतम्‌ । ३४२

रष्टिरसीलयुपवेषमादाय निरूदरं जन्यं भय\<सह तेन यं द्विष्मः सुभूताय श्रयध्वमिति तेन गा्ईपत्यादुदीचोऽङ्गाराजिरूहति । उपवेषोऽङ्कारनिहरणा्थं काष्ठम्‌ । उदमायतनानिःसारयति तेनोपवेषेण भूततः स्थापोढं जन्यं मयू सह्‌ तेन य॑ द्विष्म इति वा । निहेरणे मन्न विकच्पेन | ग्यन्तान्करोति । अन्त आयतनस्य तस्मादविगता अङ्कारासादशन्कहेति गारदपलायतनाडहिमि्- मयतोतयर्थः । इडायाः पदं धृतवच्चराचरं जातवेदो हविरिदं जुषस्व । ये ग्राम्याः पश्वो बिश्वरपास्तेषा सक्ञा- नामिह रन्तिरस्तु पृष्टिरिति तेष्वमिहोत्रमधिश्रयति । तेष्वज्गरेष्वसिोचसेबन्धिदरव्यमञनिहोत्स्यासयां स्थितमविश्रयति प्ामथ्यात्‌ । समुदन्त होतव्यम्‌ । समुदनतै दोहानम्तरं फेनवदेवाऽऽनीयेवाविभ्रितमातरमवो्ञयनादिना होतव्यमिलथः । अनन्तरं वाऽधिश्रयणादुद्धवः स्थोददे मनया पञयुभिभूषासमिति तृणं प्रदीप्याविक्षते । अभिश्रितमेव वा प्रे सेस्कार उच्यते । तेन परदी्तृणभकाशेन स्थाढीमते दरव्यम वनतो मूतवकषते । मारेपलयदेव प्रदीपनं तरयागन्चानन्तरमिति तु समुदन्तं होतव्यमि- खतरविक्षणादि नात्ति | इरस्ते मा बिनेषपिति सवेणाद्धेः मतिषि्वत्यगृतमपीति वा । इस्तपात्रयोः परितर्या्ं सवेति निन्दुमात्रपरिपंस्यार्मद्धिरियक्तम्‌ 1 गोदोहनसंनेजनेन भतिषिच्यमेकेन स्तोकेन अततिषिच्यं मरततिषिक्तं पकामस्य ॥ पशकामस्य यजमानस्य गोदोहनपा्स्य पेनननं संनिन्यते पर्षापते येनोदकेन तेन प्रतिषेचनीयं तेनैकेन बिन्दुना प्रतिषेचनीयमेवं प्रतिपिक्तं पशुकामस्य नाद्धिः प्रति- वेकोऽपि त्वयमेतेलर्थः । मचत परवयोरन्पतर एव । अमतिपिक्तं तेनस्कामस्याभिचरतसितार्षतो बा । „~ अद्धिरपि न प्रतिषिक्तं कायं तेजः शाञादिना कामयमानस्य तथ।ऽभिचारिच्छ- # वा तितीर्पतः पप्मादिकषनि्ट तदैमतिक्रमितुमिच्छतोऽपर यजमान्याप्रतिपिक्तमेव पत्‌

॥।

३४४ सत्थोषाढविरचितं श्रौतं = [ ३ त्तीयपरभे--

यः कामयेत शरोमे राष्र आजायेतेति पुनरेव तस्पावेक्षते यथा परस्तात्‌ । रज्ञः कामोऽयं मे राये शर एव कषत्रिय उतदयतामिति कामस्योद्धवस्य इति तृण- दीप्त्या निलयवेक्षणासपुनखेक्षत इल्थः । एतानि काम्यानि यजमानेन संकल्पते कार्याणि । अन्तरित^ रक्त इत्युधुकेन निः प~ यपि करोति परिवानपातिरिति वा । प्रपमं तावदेव यजुरभनिहोत्रभ्रकरणपठितं द्वितीया च स्ैणाहपवयदूमहणं लागश्च गार्हपत्ये संस्कार इति । गताम्‌ । घर्मोऽसि रायस्पोपबनिरिदोज यच्छेति वस॑ कुरश्दगुद्रा सपति। सङ्गरेषु किचित्करपतिवोदगानयति स्पाठीम्‌ । जां मे य्छेलन्ते धारयति । अनतेऽगारमरने स्पिरी करोति अरतिं तो बहिरकषरिम्यः स्यापनं तृष्णीपरेव । भत्यूदं॑ जन्यं भयभ्सहतेन य॑ दिष्पः सुभूतमकरेति तेन गाहपलेकरारानतयृहाति भूतकृतः स्थाध्ेति सस्यं यजमानस्येति षा। ्त्यूहति मेकयति । देषस्य स्वेति सुबमभ्निहोत्रह्मणीं चाऽऽदाय । आद्‌ इलन्तः । द्रव्धएथक्सेऽभ्याकीत इत्यावृततियेकवचनाच । भसयषटमित्याइवनीये गाहेपलये बा निष्टपति । पमां वक्यं रक्त इयन्तं गतम्‌ | सुपर्णा स्वा सुपणैमयी९ दिरण्ययषटिस्यमृतपा- छशा सोतो यङ्गानामिलगिहोत्रहवणी^ सेमा । हस्तेन सेमार्नं बिढस्य द्प्रयोननं स्यादेवमम्यापोऽपि यावदौति निच्गतं रनः | अरिष्टो यजमानः पत्नी चेत्पुभयमू । सहैव द्यं तथा च दतिमेकेकं गृहीत्वा वमे निषाय दक्षिणेन पेमागो याव

दुज्नयनमल्यागः । उभयमिलवयद्वय।त्मकमेकमेव द्रम्यमिति वेष्टाथक्तवेऽपि न भन्रवृत्तिः।

~}

` प्दक ननन रचनया ष.क.ज. पम. द श्े्ेतय' 1 २ क.ल.ग. च्‌. छ.ट. ट, ण्ये" ८

४. त:

ए 1

«पपठ; ] = महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३४५

ओयुन्नेप्यामि हव्यं देवेभ्यः पाप्य नो यजमानमिति सायमामन्रयते । यजमाने त्वामुचयेति प्रघवाभिषानाच्नमानमामच्रयत इयर्थात्‌ | ओयुन्नयामि हव्यं देनेभ्यः पाप्मनो यजमानमिति मातः । आमन्नयत इलयाङृप्यते । भवसत्योयुन्नयेति स्वयमात्मानं मत्येव श्रूयात्‌ । स्वयमध्वर्ुरात्मानं प्रति दरूयाच्चनमानि प्रवकतति तथा वा तेनैव न्यायेन स्वयं होमेऽपि स्वयमात्मानमिल्यपि सिद्धम्‌ । एवं परेषा्यकतैयैनादिषटे त्वयमेव न्यायस्तत्र तत्रा स्माभिः पूव दित एव । हरविर्देवानामिव्यादि याजमानं प्मूते च ॥ अप्नये च त्वा पृथिव्यै चोन्नयामि वाताय च त्वाऽ- न्तरिक्षाय चोक्नयामि सूयय च त्वा दिवे चोन याम्पद्य् स्वोपधीभ्य्रोबयामीति चतुरः छुवाठनयत्ुत्तमेन द्विः पचावत्तिन;ः । एकेनेतिकरणेन विनियोगदेकमच्रते प्राते ऽपयत्तमनेति वचनान्नानामशता । सुवा" जहवपरिभितानि द्रम्याणि सुवास्तान्धतिमच्रभमेकमुनयेदेवं चतुः संख्याकान्‌ । उन्नयने पूरितस्योध्वमानयनं परापणान्तं तयाच दविकर्मकलात्छरवमुलयति प्राप्यति क्रियारम्भे मचः । उत्तमेनाच्यश् त्वौषधीम्यशचोत्तयामीलनेन । शरा मुव इडा सुवरिढा करदि- डेति बा ज्वरदिडेति पचचावत्तिनः। पे चत्वारशचतृणो विकलपाभौः । पूरवमावत्तस्य विकल्पार्थः पश्च पञ्चावत्तिनः । यं मति पत्राणां रामयेतानेनध्तैयामिति तं मति पूरणपुल्येत्‌ ।

पाणां मध्ये यं पुत्रं यजमानोऽनेनाह्नुया्द्धि गच्छेयं तं पुत्रं प्रति एणं तं पत्रमुदिद्यैकं सुवं पूणंमन्यानपृणानुन्नपेत्‌ । यदि कामयेत स्व सदृशाः स्यरिति सवीन्समश उन्नयेत्‌ ।

सदृशाः पवऋध्नुयामिति यादे काम्तेत्यथः । तमश समामूर्गानिलर्थः ॥ उन्नीतं दशदोत्ाऽभिमृशति न वाऽभिमृशति ।

उन्नीतं छुगयतं दशहोत्रा चित्तः षटुगिल्येन तुस्यश्तितवाद्विकल्सः । स्वैः सायं यावभेः सायं यावानो मा देवाः स्वस्ति

सपादयन्तु प्रुभिः सेपृचीयेति सायपुन्ीत« स्थालीं भ

३४६ सत्यापाठविरचितं धरौतंसू- (९ दायरे

चाभिमृशति स्ुर्ेैः प्रातर्यावभिः प्रातर्यावाणो मा देवाः स्वस्ति संपादयन्तु पशुभिः सपृचीयेति भातः उत स्थी चमिमृशतीचयुभयत्र पेवध्यते । पनम यच्छेति यत्ोच्यति तदुपसादयति । उक्तं यत्र तततमैवोपप्ादयति । न स्थठान्तर इति वकतुमेवमुक्तम्‌ । उपो. यनस्थकप्मीपे ॥ अ्रचीमुदीचीं बाऽ्ृत्पापरेण गाई पत्यषटुपसाद्‌यतीद्येकेषाम्‌ ॥ १७ ॥ उत्नयनस्पटात््ाची दिशं प्राची चं चाऽऽहय नीलले पमुरोचीमिल्पि । गाहषलपशादधाग उप प्रमीते किकः पूरेगत्र कूच उपपादनं पैलानवप्रभुिरिककतं किमिमे चोपतादनीपोपावह्रणीयकू पोः परतिपततििवानातकूच। ज्ञेषौ । तथेतिक श्वोभयन्नोपपादनर्धो द्वितीयततु प्रा्वणदूच उपमरंरेण हरणा इति पञ द्यायतीयतेऽयवा पूमावेव प्रयम्‌ उपपादनं द्वितीय एवोषत्तादन ओपषीपूपतादय- तीति विदेपिधानाद्‌ चर्यस्य कूरचद्रपम्‌ । पालकी समिधं परादेशमात्रीमेकां द्र विलञो बोषरिषटारेचुग्दण्ड उपसगण । समिधः प्रदशमन्नतवं नियम्यते । तेनान्यत्रारलिमातरतवं परदिशमात्रल् पिक स्पते । सुगण्डस्पोपरिषटादृलवा विकलेतकादिकाः 1 उवैनतरितंबीहीति समया गारहषलस्पाधिैरति । गाहपलस्याथिः प्रमया प्म प्रतिहरति सुचमिति शेषः ॥ भौगह्रयन्दशहोतार्‌ ध्याचष्टे । वाक्यशः पठेत्‌ | उत्थाय प्रागच्छन््राची विरो गच्छननिलैः। कूनास्सुनं गृही- त्ोन्तरिक्षभिलयधिःपपीषे नीत्वा तत उद्रबन्दशहोतारं बेत्‌ । शतूप्रययेन मन्रप्रा- -गमनयोः पहमावः। गाईैषलयदहवनी4 हरति । सुखमत्र धारयत्निति कात्यायनः | अप्रये स्वा वैश्वानरायेति मध्यदेशे निग्हाति । मध्यदेशो गा्हपलयाहवनीययोखलतरदेशेऽनतरकति एव नियृह्णाति नीचां यमितां ` स्थरां करोतीति यावत्‌ 1 घाताय तेयु्यच्छति। निगृहोतपे शूं किंचित्करोति ।

भष, ङ, ज. इ. न. प्राचीं का प्रोह्य" । रष. ठ. ज. प्न, ग, द. प्राहु" ।

^^

ऋ), “~ 4

#

छप्त°पटटः] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 २४७ ,

आयम यच्छेयपरेणाऽऽहमनीयमोषधी पृपपादयति । ओषधयो द्मासते दूरवरूपेणावप्वितास्तेपूपततादयति । स््टम्‌ । प्रपमाभिहोत्र व्याटत्िभिरापतादयति । सेवत््रान्ते च प्रातरञचिहोत्रममि व्याहृतिभिः | एषाते अग्रे समिदिति समिषपराद्धाति। प्यायतामिलन्तः । मध्य जह्वनीयस्येति बौधायनः । समिद्रयं तु सुक्र नान्त्य प्रयोजनमुक्तम्‌ 1 दर्यं तवा वश्य स्वमस्य लोकस्य संक्रमणं दधापीतिवा त्ता अस्य सद्दो इति वा रजतां त्वा हरितगभमिभिज्योनिषा ज्यो तिष्प- ती सर्य कमदुयामलषितामक्षित्या आप्त्यै व्याप्त्यै समाप्त्यै कामाय स्वर्गाय लोका- यापृतत्वाय रात्निगिष्टकामुप्दध इति सायः हरिणीं त्वा रनतगर्मा९ सूर्यो ज्योतिषा ज्योति- ष्पी स्वरथ ऋापदुधाम्षितागक्षितया आप्त्यै व्याप्त्यै समाप्तम कामाय स्वगौय रोका यामृललवायाहर्छकागुप्द्‌ध इति मातः ॥ एषा त इति मन्नेणेतौ दवौ प्तमानविकस्पौ ता जस्येति ध्थद्धौ व्यवलितौ । केकि. सूत्रकाराः काम्थौ द्वाविागचादुः | विद्दसि विय मे पाप्मान सत्यगुपैमि मयि श्रद्धेत्यप उपस्पृश्य 1 म्॒रेणोदकं सृष्टा 1 पाप्मानमिलन्तः । स्वशात।पठितो व्किलपते । यदा इयवेवाय जुहोति ज्वन्त्याम्‌ । इयविवेषच्छयामा तदा तस्यां ज्वालयुक्तायाम्‌ । यदावा वीता्ि्छेकायतीव । तदा वा जुहोतीति पूरेण विकद्पः । पम्पग्यदा इयमव रक्ततवमप्रा्ा उवढन्ती तस्यानि्येकः पल्ल । द्वितीयस्तु यद¡ सम्यग्दीहा शान्तार्थः पश्चाकिचिेायति विशिखा विच्छिन्नं विच्छितरामद्रमति तस्यां दशायामिति । धूपयन्त्यां ग्रामकामस्य । भ्ामकामस्य यजमानस्य धूषायन्ट्यं वह्धिना व्याप्ता यदा धूमवती तस्यां जुहोती- त्यनुषङ्गः ।

१ङ.ग्‌, ८. ण.न्यतरस्य । २ख.घ. छ.ज. सष, च, उ, "रण्यं 1

२४८ सत्यापाढविरचितं शरौतच-. ` [ तृतीयम

अङ्कुल पूढात्समिधमतुसावयन्‌ । मूढमस्तनोऽन्तसतद्वधि मूढपरम्यङ्कद्यं मध्ये धरार स्तावयति । प्रतिमुखं चुहोतीति बोधायनः । जुहोतीति पूर्गा्यः । स्ायभ्निति वचनानुेेेति गम्धते । भतेषन्य मुलपाध्यतवं हं्तमुलपतेचना इत्येव प्रां मुततरा हृ्पि प्ागान्यविभिरेव । एवं परिभाष्य पमन प्रवानाहृतिद्वयं व्याच्टे-- होता भर्व सुवरमिज्पोतिऽ्योतिरनिः स्वाहेति सायर होता मूमः सु सूर्यो ज्पोतिञ्योतिः मूः स्वाहेति भातः। जुहोतीलयतुषतते । अव सूपचतुषटवपरिमितमृततं प्रथमाहुतिः सुतममेण द्वितीया पपदेन चछुवेण । मन्ता परदोनसुवहवयमिति व्यवस्था पतस्यति । सथ्मषटदोममेके समापनन्ति । अशिूर्यदरतप्रतिपादकमन्नेण पंचषटेवतायै होमः तचषटहोमस्तेके शालिनः 1 यदयपयुमपमस्मच्छासायां १३ते तथाऽप्येक दतयुक्तमादरा्मेकेऽन्ये शालिनः पपू होममेव समामनन्ति । ततस्लतपृषटोमोऽाच्छलाय शासानारीयो निन्विटुमेषा्‌- दितो नवृ त्विभिरलि । कुतः । यथा हि पृश्ोम्व प्रशेषपूरवकमितरस्य निन्दा पूर तिपिरलि नेवमकपृषटहोमप्यापि तु विग्रं श।लान्तरीयमनूद्ितम्‌ । कतो ज्ञयो, ज्ञायते यक्त सौति तमटविधि च पपृटतितिगठ च निन्दति नैव तदवधान्ं पचे वा निन्दति । तथा चाहाच्छाला संदषटविषान एव तातव्षमिति सूष्कारािभ्रायः । ततसूदधितानुदितहोमधोः परसरं निनदयोषयततुतिपूकरुमयोिषि- द्शोनादुमयत्र तातवर्यमविकिलमः । पैचष्टंदेवतामचं द्शयति-- अप्रिज्पोतिज्यापिः सूभैः स्वाहेति सायं मूर्यो उयोतिज्योतिरभिः स्वाति प्रातः । जहोतीति पूर्वत्‌ । अवर मीमांपकतेऽभिर केवठो देवतोभयविपेऽपि म्न यद्‌ सभे च प्रनापतये च प्तं नुोति यत्ूर्ाय च प्रजापतये च प्रातरिति वाक्यमुतप्ति. विधिरिति ते दशयनि । खशालोपरेशसतु(रो त) तथोमाम्यार्‌ प्राय हूषते, उभाभ्यां आतरति तेद्टेवताविषानाद्ये सूयिर ूषौया्य इदम्‌ । यातिकास्वसमे ज्योतिमे थें विपरीतं प्रातराहुला्ाचवरकरेवतस्य मौमातकेमिराकरणाचिन्यम्‌ । यचो मे यच्छेति पररोपधीपूषसादूयति । स्पष्टम्‌ |

१. ज. ्ञ.य ठ.ढ, ^रेषौप।

3)

४.

2

७प्त०्पट्लः ] महादेवक्ृतवैजयन्तीत्याल्यासमेतम्‌ । २४९.

लेपमादायोपधीभ्यस्त्वौ पधीनि- नवे्यु्तरतो बहिषि लेपं निमाष्े। नहि स्तं ठेपो मवति तस्मादधूप्मानं यदभर प्रणाल्यां च र्नं प ेपस्तमङ- डिभिरादाय गृहीत्वा मनच्रेण बर्हिषि कूर्च गोपधौष्विति यावदुत्तरमगि तं लें निमा्टि नीचा हस्तेन निटि ठिम्पाति । ओषथीम्य इदम्‌ । अन्ने गृहपते मा मा सेताप्तीरात्पन्ञमृतम धिषि मजा ज्योतिरक्ीयेति गारैपैलयपवेक्षते । दक्षिणातरदिति वैखानपतकालयायनादय्दस्माकर प्रदक्षिणे यज्ञे कर्माणीति तिद्ध |

अतिहाय तष्णीमुत्तरा^ समिधि भूयसीं जुहोति । आहूतिमिति शेषः | जुहोतिचोदिततेन प्रन।पतये स्वदेति प्रतो शाखान्तराचच

व्याहतिप्रा्तावुक्तं तूष्णीमिति । देवता च प्रजापतिरेव विघानवलात्तदिदं दरितमेव ।

अतिहाय पूौहतिस्थान पूरुः प्रकाशाद्धुयीमधिकामुततरां द्वितीयां केचिदु तरामुत्तरे मागे चेल्याहुरतदर्धुक्तं पमिधीति। उत्तराथं स्मिधीति शालान्तरम्‌ । मिषः प्राग- अता मध्ये निधानं चाऽऽचारादरेव तिद्धम्‌ । अन्न याजमानमुपस्थानम्‌ । अथ निमित्ते प्तत्यभ्िरोत्रविक्रतिं गुणका द्ेयति-- सचरनातवेदो, दिव आ पृथिव्या ज्ञषाणो अस्य हविषो घृतस्य यहि स्ाहेलयाञ्येन जुहुयाच्च पटुपर्तिः प्श्ज्छामयतु । पष्पती रुद्रो यत्र स्याने यस्य यजगानस्य गृहे ब्मि रषे बाञ्थवा पषठव्यं चत्रे- स्यथ वा यसमिन्सवाभिनि स्ति पशवो गवाशवपरश्तय्तज्छामयेत्पीदत्तस्य यनपान

सानेन मन्नेणाऽऽञ्येन जुहुयात्सायं प्रातस्तेनैव नित्याकरणपरत्यवायपरिहारोऽपि तख

गुणविङकतत्वेऽपि चा्निहो्रलवात्‌ । अर दुशीमैतनो धृतस्य स्वाहेति जहया्यदि तदतिहन्यात्‌ । कृतेऽपि होमे तदतिशयेन ¶डयत्तत्र तदाऽऽज्येनव पताय प्रतिमेन मन्न गेति विशेषः | द्वादश रात्रीः सायर सायं जुहूर्यायदि तदतिहन्यात्‌ । पतरक्तेनासर इत्यनेनेवाऽऽन्येन प्रत्यहं सायं पाय॑ होममेव ययेतावताऽपि न शान्तिरिलर्ैः । प्रातहोभस्तु प्राङ्तनैव द्रव्येण ।

१.ढ.ज. च. न. द. "पं प्ये घ.ङ ज. श्च. न. द. "हेति पतस्व जु" 1 ३ष.स्.ज,.क्षन. यित । द. श्यूमयेत्‌ । भ प्र शीतम ५ ५क. ख. ग

च. छ. ट.ठ. ण, जुषस्व । ६क.ख ग. च, छ. ट, ठ.ण. ^

३५० सव्यापाठविरवितं श्रौतसूं- (२ तृतीयप्रश्ने

# द्रमः पयस जुहृयातपपरमधिभनिलोचरमानयेधदि तद तिदन्यात्‌ । ^~ पृतं प्रथमप्या दुगषमधिध्चियोत्तरमानयेडुत्तरष्या दवत यष्या दुग्धमानयेद्भिश्िते ॥ निमितं पर्ववत्‌ | नाऽऽद्त्यम्‌ । इतः परगपि तदतिहन्पात्ाऽऽद्लमनाद्रणीयमनेन न पुनहोतव्यं रं तु निःय~ विधिनैव । राजन्यस्य पर्वण्येवाजनिहोतन तस्य परमित्तिकमपर्वणीति ज्ञेयम्‌ । एवं शालान्तरेऽगनिोलनप्करणे नेमित्तिकं समाप्रतं तत्समाप्य प्राकृवमाह-- इषे त्वेति सायं लेपपवपाषटि । अप्रादुरम्पार्णकर््मणाठीगतं ठेपगवगभयति । उरजँ तवेति परतरा । मिलादारम्योधं पूर्वत्‌ । ५ यं कामयेतावतरां पापीयान्स्यादिति भूय स्तस्य ९१५ हृर्वोत्तरं कनीयौ ज्हयात्‌ । निन्दाेवादोऽयंपूलीहुतिं मूत द्वितीयां कनीया न जुहुयादित्येवमर्षम्‌ ॥ यं कापयेतन पापीयान्न ्रेयान्स्यादिति सम॑ तस्य नुदृषाद्‌ । इं च निन्दयैषो्म्‌ । न हि यनमानस्य प्रेषो न कामयत इत्यधवयुरसि तस्मानिन्दैव | यं कामयेत वसीास्यादिति कनीय स्तस्य पूष हुत्वोत्तरं भूथो इयात्‌ । जथ परश्वः प्रकारान्तरेण नित्यकसप्यामवात्‌। एोऽैवादाः कगङ्ग {` जञानापमुपदिष्टाः । कनीयो मूष इति द्रवयतरिरोषणे क्रिषािशेषणं बाऽऽदहुतेः परह. ताया अप्तमवात्‌ । भवतु वा ततीमो निल्योऽवि सत्यां कामनायां कम्पकल्यः । भूपो भक्षायावशिनष्टि । द्वितीयाहुत प्कृततवातदरवय पयवाधिकम्‌ । आहुतिद्वयं हि चतुरु्यनप्य प्रयोगं तदपमातौ स्कन्नादिना नाश उत्पा्यमेव पृनदवयं मन्षणाधेस्य नदो तु नोत्पततद्र व्यस्य पुनः शेषकायेलोप एवेलादविदितेव तदिद ज्ञापितमवरेषयतीति मक्षणप्रति- पत्ये रोषं कुयाद्ि्यर्थो न विधीयते शेपप्यानुनिप्पादितलेनानुस्पाचत्वाच्यल्ि तत्प्र

ददं सूं सू्सतमषु दथ पत्ीरिरशूतासागरते । ५

१. ङ. ज.श्.न ठ. "ता सायमग्दोत्र जुः । रच. च.छ,टणषुः। 3 च. ज, ~ स्न. ठ, यन्द्ेवन्त्या । नक्र. ग.च द. ठ ण, '्टेगानिः

<

¬

= ७ ण्पटलः] महादेवकृतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ । ३५१

तिप्तिमा्रमेव विधेयम्‌ । तदुक्तं कात्यायनेन-स्याल्यां यत्परिश्िन्ि तद्राह्षणः पिवेत्‌ । तदै नतरा्णः पिनेदिति श्चतेरिति । अतः प्रतिषतिसतु सच्यवशिष्टयेव विधेया न स्थाङीगतप्य तथा चा्िहोनोच्छेपणमातच्वना्य निदधातीति विधीयमान मुच्छेषणनिषानं सुरगतमेवास्थैव प्रवानामिहोतर म्रतस्य शिष्टत्वात्‌ । तथा च वाज सनेथिनां श्रतिः-प् यत्नरुचि परशेशिन्टि तदसनिहोत्रोच्छिष्टमिति । तस्याऽऽतश्चने भक्षरोषः। इत्वा महदभिवीित ।

इत्वेखन्यवधानायमक्तं ठेपमाजनासपेमेव यथा स्यतसयानहिपमार्जनानन्तरे मा मूदिति । तषि तत्रैव कुतो नोक्तम्‌ । जत्रोक्तं श्रृतिपाठक्रमेणे्दोषः । महदिति स्थापित्वादाकाशमिति केचिन तु न कर्मामवेतायीिक्णेन दष्टधैता स्याद्तोऽवशिष्ं भयो महदित्यन्ये । तदपि मृवःशाठ्दावशि्टशब्दप्रयोगामावान्महच्छब्देनाभिषानं कथे स्यात्‌ । बहुशब्दविकारो भूणःशब्दः सेवष्टानेकद्रन्यतेर्यावचनः । महच्छब्दो दव्यपरिमाणवाचो । न॒हि महच्छठदेनामियेये मूषःश्दो युज्यते । तसमाद्रसैव महच्छब्दवाच्ये व्याप्कटृष्टया ध्येय, त्त एव नप्कत। च । वृह्वादवरंहणत्वा- श्वाऽऽलमैव ब्रह्म । एवमात्मनः सैस्करे कर्तृप्कारत्वेन दष्टाभेता न्चरूपतवेन कवतवेन ब्रह्मणं प्रायश्चितं चेत्यनेकानि प्रयोजनानि तिध्यन्तीलयं स्ताधीयानपक्ञः 1 तथैवोक्तं वेखानतेन भक्षाय मूयः कु्याधुतवा मूमानं विष्णं ध्यायेदिति ममान यो वै भूमेति शरुतेर्मानं विष्णुं व्यापकं ध्यायेदिति ।

रद्र मृढानारभव गृढ धृढ नमस्ते अस्तु पशुपते मा मा दिर सरिति सचा धिरुद्श्चमसिमति वर्गयति ।

स्ृन्भननो द्ि्तृष्णीम्‌ । अभ्निमननिज्वाामु रौ चीं वल्गयति प्रयति कम्पयतीति

यावत्‌ । तक्नाह कात्ययनो द्विः प्रकम्पयतीति । खुचं निधाय लेपपमादाय। छेष प्रणाडीगतमङ्गुढीमिरादाय । पितृभ्यस्त्वा पितृञ्िन्मेति दक्षिणतः स्यण्डिले लेप निमा ।

चचो दक्षिणे मागे स्य । स्पण्डिर्परहणं कू पूैवन्मा भूदिति । नीवा हस्तत

मैलानप्तः । उत्तानेनेति काल्ायनः । अप उपस्पृश्य ।

शरोतमुदरकस्परीनम्‌ । वृषटिरपति वृ मे पाप्मानमिति हतमोपष्छशतीति ब्राहमणं यथा होष्यद्वदयुदति तिय मे पाप्मानमिति शाखान्तरीयोऽधिकोऽ्रायिकस्यापाटात्‌ । याजमाने पञ्यमानसत्रैव विकल्यते नाज तस्याचाप्यपरितस्यवृद्धिस्यलात्‌ ।

६५२ सत्यापाठविरधितं भोतयघ्नै- [३ तृतीयप्रश्ने

पूषाऽपीति द्विद्या माहयाऽऽचम्य एनः माश्नाति ।

भज्ञायावयोषितं द्रभ्यमकुट्पा यया कयाचिदेकयैव विषेयविरोषणपैकत्वस्य पिवकषितत्वात्‌ । अनामिकयेति भैलानप्काल्यायनावाहनुतदप्यविरुद्वम्‌ । प्रारयाऽऽ* चस्य पुनः पराश्नातीत्यनेनैव द्वि्राशे षिद्ध द्विरिति्रहणे मचरदविरक््य द्विः्ाशने प्रत्थकमयमेव मच्रो न तु गर्भम्यस्वेति द्वितीये प्राशने भरद्वानदे्ित इति अङ्गु्ाऽऽदाय ततैव प्रादा ऽनम्पोदकं सकृत्पीत्वा ततो बहिगैलाः शृद्धयषै. माचम्य पुनरादाय मन्रेण प्रादय वहिगीतवा शुद्धचयमानाम्‌ति । शुद्धयथमाचमनं सेव प्रातं मधये चाऽऽचमनं तु न शुद्धये विधौयते स्मृव प्रतेरतोऽपां पान, भेव कमाद्गं विधीयते प्रथममलतणपानोवरषये तु न सा ुद्धयपैमाचमनं प्राणाहुति- मध्ये ल्शुद्धतोच्छषटकृता नास्तीति सरणात्‌ । न पोदकपानद्वितीयभलषणमध्येऽपि न शुद्धयभेमाचमनिति वाच्यम्‌ । उदुकपानं पुनः सुगते नोच्छेन स्ट शक्य. भिति गुद्धयभैमाचमनं ततो तायं मणम्‌ । अङ्ट्या गृहीते यनानरेण महतत तदेव मन्ेण सस्ृतमिति तदधक्षणा्थं॑पुनरम्ः | अत्र मक्षे शब्दकरणै दन्तस्तशने वाऽअसतम्वैलानप्तकालयायनेतिपिद्मस्माकमप्यषिददधम्‌ ।

जवं दभौ<भाऽऽदायोद्‌र्दुत्य ।

दमी्कूर्मितयाहुरददा्पमाप्येतातो दरः प्रताठनं विषायते दर्म नपि । भरद्वानेन तु वर्हिपोपयम्येतयुक्ला बाहिषि टेप निमा, इत्युक्तवा आहवनीये वररनुपरहरतीतयुक्तं कूरव्यनुप्रहरणामावात्‌ । कं नौपधीपूपततादनमू- क्तम्‌ | दमौनिति शब्देनान्य एव प्ज्ाटनाय दमी इति गम्यते । सुवं गृहीत्वे विशे परति विहाराहहिः एतो विहारं कृत्वा गमनं पावि तु विहारस्य पृष्ठतः करणं प्रिमापायां निपिद्धमत्र वचनाक्किथो ।

आशनेय५ रेतः मजननं मे असतु द शवीर^ सर्वग सवस्तये । आ्मस्ानि मजासनि पषटुसन्पभयसनि टोकपानि हृष्टिसिनि । अग्निः म्रनां बहुलां मे करोत्वन्नं प्रयो रेतो अस्मास धत्त । रायस्पोपमिपमूर्ममसास दीधरंदिति ॥ १८ ॥ मराग्दण्डयोदग्दण्दया वा चा द्विराचामति द्वि निरेहि । सचा धारया लुगतमेकवारं मिंचितवीताऽन्त्ते तक्िनपुनः पीत्वा तां सूर निःशेषं जिह्वया सादति । तदपि द्विः | चकार्तु प्नं दविटहनं विपरीतं स्॒ृदरयमपीलनेकानथौनाहुः सूतरकृतस्ता(स्तोतनिराप्ताैमुषात्तो दवि दविरेवाऽऽचामति

१घ.ङ.ज. न, ठ. 'रत्स्वहेति।

$

{ॐ

ज्नपडः ] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ३५२

गदि द्विरेेति । मन्नस्त्ाचमने प्रप द्वितीयं ष्णी सपरृषटदभ्यस्य सुगतस्य सेरा त्वान्न तु एथकरणमङ्गुल्येव विहितमस्ति । यत्रैकलिनिति न्यायेन सदेव मन्न दवितीयं तूष्णी हनं दविसतूष्णीमेव मच्रस्य प्रथमं धात्वरयन पंबद्धस्य चरिताैतवद्धिनेन नान्येन सेव्यते । अत्र स्मृतावञ्मिहोजरहवण्याः कटौ टेहनप्रतिपेवात्तयाऽऽचमनमपि प्रतिषिद्ध मतो हस्तेन माप्यङत्‌। ततः चुतं स पृद्धलेन अदीतुमशकयं चेत्तदा पात्रान्त+ रेण गृहीत्ोत्प्य धारया मक्षणं ठेहने च पात्रस्येव । पात्रं ताग्रातिरिक्तषातुकृतम्‌ । अन्यस्योच्छि्ट्य पनर्हीतुमयोग्यल्वात्‌ । अथ वा सुवा चुटकपूरणमात्रं गृहीत्वा द्विराचम्य द्विनिदि हसतमेवातर पात्रा्तरणैव गृदीतवोत्मृप्य हस्तेन मक्षणं ठेहनं च । गभम्पस्तरा गभौन्मीणीदीति वा

पूर्वेण क्किस्पः। भसौ ९ रेतः प्रजननं मे अस्त्विति प्रातः ।

, अयं च पूवश्वापि विकिरपते मातरपि तेोर्ममिलनेन पूर्य प्रनामिल्यपि पाठः प्रद शितः । मरद्रानप्तु स्वाहाकारसतु प्रदनिषु मल विद्यत इत्यपरमित्याह्‌, तननेष्टमाचा- य॑स्य जुटोविचोदित एव वरिधानात्‌ । एवं पयोम्यतिरिक्दरव्ये तु गर्भम्य इयेव मनर उहानापादकत्वात्सायं प्रातश्च पयति विकह्पः ।

सुचमद्धः पूरयित्वा सरपम्यस्सवा सर्पौञ्िन्येति विधुक्षति ।

पूरितमुदक मूमौ त्यजत्यत्तरेणाऽऽहवनीयुच्छिष्टभाजो जिन्वतयुत्तरणाऽऽह वनी यमुपो विपृनेदिति वैलानपे कतेसतेन मषतेऽपि सुच एव पूरणं विपर्मनं च । द्य- ते च कात्यायनीयानां पतरान्तरेण भक्षगेऽपि दुुचैवापां विपैः । तसपूत्रानुषरिण पत्रान्तरेण हस्तेन वा मक्षगऽपि दुचमवाद्धिः पूरयेत्‌ ।

आचम्य।

स्मृत्या प्राप्तमपि पूरणासरव मा मदिति तस्मादधक्षणानन्तरमनाचान्त एव सुच निनी याऽऽचामेदिति नियमः । जय वा यथा छेहनपरतिेष एवमुच््टिन वः पस्थ परतिषेधकदपनायामाचमनमयमेव पक्षः साधीयान्‌ । प्रभमनिनयने स्ति पञचाचयदाचमनं विहितं सूत्रकृता तस्य पूषमेव जातत्वान्न पुनः क्रिया । तस्य श्रौतत्वे तु पुनरपि कियताम्‌ ।

सुच दर्भैः प्क्षासय 1 अद्भिरेव पर्षालनं लेषापकरषं हु दर्भैः ।

» इद सूम सूत्ु्तकेषुग्भभ्य इत सूवातण्िदते 1 ४५

६५४ सत्यापाठविरचिते श्रौतसूं- [१ कृतीयमभे--

एरयित्वा सर्पौन्पिपीलिकाञ्जिनेखप उत्सिश्चति । खुचमिति पू्वमनुङृष्यते । ऊरध॑सिच्ति तनति पूतैकदेशोतसेचने वक्तमप इत्यक्तम्‌ । ॥ सपैदेवजनाङ्जिन्बेति द्वितीयां भूतेभ्पस््वेति दृतीयां महते देवायेति चौमू । सुतर दवितीयामिलयादि जञेयमुत्िशचति सुगतम्‌ । आपस्तु ता उत्िशवति पूरणप्रयया अपि विशेषणे, तथा च पुहिपक्तास्ततो द्वितीया इ्यादि ज्ञेयम्‌ । भते एव मरदवानः भरषभे द्वितीयातित्ययेव करिथाय। विरेषणमेवाऽऽह्‌ । न च द्वितीयान्तं पूरयिलेत्यने- नानुपञ्यमनिनापि संबध्यते । यथेव त्यम पूनः सुन पूरथितेति न बदेतश्चमीगि स्येव दरुथात्‌ । तप्सासपतिकैव चतुपोतिपर्तीत्येव सिद्धम्‌ । सुचद्धिः पूरयित्ना पृथिव्यामपृतं जुहोमि स्वा- हेलयपरेणाऽऽदवनी पमपरेण बा गाहैपलं निनयति। निनयति रेचयति तदरमेव । गृहेभ्यस्तवा गृहान्धी णीति तस्मैवदेशप्कौ पर्या; । निनयतीति पूममाङृष्यते । एकयेशम्‌ । पत्नी यदि नान्वास्ते स्प पृथिव्याम्‌ । निनयतीति पूर्वत्‌ । जनाटम्युकाऽनावाद्िना न पनिदिता तद।ऽकेणाऽऽहव- नयं गातं वा प दवितीयमेकदेशं मृहेम्यस्लेत एषिव्यामेव निनयेत्‌ । देवप॑रनी- रदिदप निनीयते तत्र यनमानपर्यज्ञलिरभिकरणं तदपगने तु न प्रधानलेष इति । नच यजमानपलीत्कारोऽै दविायादि्तर्रमणादूत एत न प्रतिपत्ति विभज्य निनयनं तस्यैकदेशमल््ौ पर्याः पनी यदि नान्वास्त प प्मित्यामिति तप्मैक- देशं पञ्ज यदि नानास्ते तदा एथिम्धाभिति भवन्यः । पररहण च प्रति- पल्यवृ्तिनिराताय, पराधैनमिकेन कियदिति स्वाय परि पर्कार एत प्रवृ त्िरिति मा मृदपि तह सध यत्र मवयं स्ये चाऽपि कमि तथा चैकैव प्या पिध्यति निनयनमिति वकु पर्ममि्युक्तमू । एथिव्यामित्यपि न प्रकृतं परासृ्यतेऽपि तु पल्यज्ञलिभतिनिधितेन विधीयते । पल्यज्ञलिकरणे याऽधस्ता- थिवी तस्यामित्यर्थः । आपललम्बम्तु पल्यायतन हति । दर्शयति च तघ्रापि यनमानघ्य देवानां चेति विकस्पपिमवात्‌ । अस्मकमपि मच्रवरण्पत्युपस्या,

पिति एव॒ पल्मीस्थानमपि एथिवीशन्दनपस्याप्यत इति । अत एव भद्रान `

दि ए्थिव्यािति । द्विरिति महणादेकत स्थठ इति गम्यते । पहं च प्रकृतपपरेण गारहैषलं ततः स्पटविक्षलः 1

५.

छतु पटः ] महादेवकरृतवेजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ;

स्तं भताप्य सुच्यवदधाति ह्ुचं वा निष्टप्य दस्तेऽव- दधाति सप्तपिभ्यरत्वा सप्नभींज्ञन्वेति सखुचोदगुदिशति । आहवनीये प्रतपनं प्रत्येत्येत्यमिधास्यमानत्वत्‌ । खुकशुवमाहवनीये प्रतितप्य दधातीति कात्यायनः । उदग्दिशं प्रति दततसं्र्टया सुचोदिशति मन्ता च दशेयति । सुच निधाय मलेल चुवेण गार्पत्यदक्षि- णाग्न्योञहोति प्र्याहुति समिधोऽभ्याधाय । समार्यापरानुहूवाधा्थ सवेगेत्यक्तं, द्रव्ये च ग्रं स्याटीगते तस्य शोषमूतप्य परतिपत्तिसवक्षत्वात्‌ । शोषाञ्जुहोतीति भरद्वाजः । द्रव्यविः भरषाना्ैत्वादाहवर नीय आहूतिद्वयमेव प्रवानमतः स्थटीगतस्य नाशे तु न पुनरत्पत्तिि तु होमा- माव एवापरार्योः । पतम्यावध्ययोस्तु नासत्येव होमो विना संभवात्‌ । होमावशिष्टं तु यदि पिवरेत्तदा व्राह्मण एवेति दितम्‌ । जुहोतिवेदित्वेन द्विहोमववेऽपि भ्रतयहतीलयुक्तं तदितरपर्मनिषुयरथम्‌ । मपि पष्ट पष्टिपतिर्दधातु रायस्मो षमिषमू्नमस्मासु दीधरत्‌ । अग्नये ग्रहपतये ,रविपतये पश्युपत्ये पुष्टिपतये कामायान्नायाय स्वरादेति द्व गा्ईपर्ये जुहोति। आहुती इति शेषः । दु अन्नपतेऽन्नस्य नो देहीति दवे दक्षिणाप्नौ । चऋगियं जुहेतिना नोदितत्वात्घ्ाहान्तया होमः | अपि वा चतस्रो गारदपखे छृटुयाचतस्लो दक्षिणाप्नौ । गुरुनरदेशः सम्यावतत्यनिदृ्यरथः नवा जुहुयाद्‌ ।

प्रृतयोर्होमामाव वैकः पष: ।

अपपरिडभनिः स्वां तनुवमयाद्यावापृथिवी ऊर्जमस्मासु

घेदटीति स्थारयां वृणमर्क्त्वाऽऽहवनी ेऽतुप्रहरति न बा ।

न बर्हिरनुप्रहरतीति श्तेः । यजमानपंस्थतौ मृताशरिरोतर एष तुणप्रहरणं नान्य. दाऽपत शस्तो वा एष यज्ञ इति वचनात्‌ । आहवनीये वर्दिरनुपरहरतीति वाजप्तनेयि- श्रुतेश्च विकल्पः ।

१. ङ,ज. न. ति द्वग रख. ग. छ. ण.ट. ठ, प्तवे। भा" ।३य.खू.ज. श्.न.'ति दिदि । ४क. ल. ग, छ.2.ठ.ण ध्ये चत" ।५क, ग, च.ट.2.ण, प्रवृत्तयो ६क. ग, ८.८. ण. एकैकः ।

३५६ - सत्यापाठविरचितं श्रौतसूरं-, [३ ृतीयपरभे-~

अभ्निहोघरस्थाढीं पर्ास्य-- द्यावापृथिवीभ्यां स्वा चावापृथिवी जिश्रेलन्त्वैया< संक्षालनं निनयति । वेदिप्यनि मध्ये स्वम्‌ । परिषपिश्चति यथा पुरस्तात्‌ । गताम्‌ । दीदिरि दीयासं दीदिदमिसीतयपत हृत्वोपपमिन्ध इति शरतेहोम एकत्र कृते ततरैषोपपतिन्धनं पर्व होमे तत्रापि पर्व्ोपततमिन्धनमिधमाधानवत्‌ । परिसतरणाप्गमने च पुनः प्रयोगदर्शनात्‌ । अं करणे पूर्वं ज्पार्यातम्‌ । याजमानं वृष्टिरपोति अनन्ञातनपो विष्णुष्पृति् | परायञित्तमन्तति यजमाने येते गच्छति । आज्येन ुहुयातेजस्कामस्य पयसा पुकामस्य दयनन्दिप- कामस्य तण्डुेरोजस्कामस्य यवाग्वा ग्रामकामस्यौदनेनामाच कामस्य माश्सेन वीयैकामस्य सोमेन ब्रहमष््कापर्य ।

जुहयादिति पैत्रातुपञ्ते निलयदरव्यप्य स्थान उक्तकामः प्रायं्ातः सङृदुक्त- कामतकस्पपर्गं नुहूयात्‌ । तत्राऽऽह कालायनः पैवतरपकषेण पू््तयित्वा पायं भ्रति । तसतात्कास्यः सकृदेव प्रयोगः । तेजः शरीरशोमा परै्रष्पता वा । पशुकाम्येति सष्टम्‌ । इन्दरियमिन्दियपाटं मनःपाटवं, प्रामः परनातपतमुदाये- प्वाधिक्यम्‌ । अन्नाचयपन्तदपत्तिरीजनतपत्िशच । वीर्यं बं रेतोभिकता वा| जह्वर्धत्तमध्यापना दिना तेद्राणस्ेव । इत्येतानि काम्यानि । पैकगयसतु निलयमपि दश द्रव्याणि निलानि काम्यानि चेला तैटमापशचेति अद्धर्टिकामप्य तैठेना. मिवत इति प्गिधृतेः। यदन्यद्धिश्रयणांलतिेचनाच तदध स्तण्डुलाना५ सोमस्य च क्रियते । शरौतपरतिपेधादधिश्रयणमङ्गरेषु न्ति तक्नमित्तः प्रगिपेकोऽपि नस्ति । दधि छौक्िकं तण्डुछा्च तथा त्ीहीणां तत्र परतिद्धेः। सोभ्य रप एव न वही पूतीक यागा एव प्रतिनिभिवीचनिको न सर्वत्र ।

९१. च. न. भेत “यदी संलयन नि" । ज. इ. "वेप स्वा" अदाल्यान्त- वदिनि'। रष. ज. सष. न व, नेति स्वाेत्ुः। क, च. ग, च. छ. ट, 2, ण, "गदर" केकाच।

।

[ह ,)

टुः

~

#

<भग्ट्डः ] महादेवकरतैवेजयन्तीव्याल्यासमेतम्‌ । ३५७

अपां प्रलस्तनकाले दृभ॑वृणाभ्पामाज्ये ्रलस्येखति- पेके यथरागू९ श्रपयति । यथा यवासूपरेवं मासम्‌ । आज्यं प्रलस्ेतणे हरते मा विनैपमितिमन्नेणोदकप्रतियेको नालि 1 आदौ निषेकं त्वा पश्वादुदधवः स्थेति कारथ॑न पुनः प्रतिषेको यवाभवं मासेऽपि तथेव माप मेध्यं क्रयादिल्व्यं न तु ह्या तस्या अविधानात्‌ 1 मां च यदुद्रकपचनीयं तदेवेति वक्तु गुदनिरदेशः। यवागरथयोदकपाकाहौ प्ता तथा मंमुदकपाकार तदैव तपाऽन्यस्य नान्ये संस्काराः प्माना एव पवष द्र्येषु । पौण राजन्यस्यागनिदोतरं जहुयान्नान्वराठे । राजन्यो राजजातोयस्तस्य पर्वण्येव नान्यदा । यवस्य शदेऽन्नं क्रिपते तस्मादराह्णाय पुखतो हरन्ति तद्धतमस्याभ्निहोजे भवति य ऋत९ सत्यमिव बद्री जानः सोमेन स्यात्तस्य सराऽिहोतरं जहुयात्‌॥ १९॥

इति दिरण्यकेशिखत्रे तुतीयपरभने सप्तमः पटलः ।

तुशब्दो विशेषमाहाश्िहोत्राकरणे राजन्यस्य गृहे यत्पच्यतेऽननं त[स्मा]त्मधमतो जाहमणाय हरन्ति मायदियो ददुपतेन दानेनैक(वाप्य राजन्या (नयस्या)ज्िहोघ्रकमे इलं कृतं मवति नित्यािहोत्रस्थान इत्यभेः । इति सत्याषाददिरण्यकेशिसूत्रन्पाख्यायां महादेवहृतायां परयोगतैन. यन्तयां ठृतीयमन्ने सप्तमः पटलः ॥ ७ ॥ अग्निहोत्र च समप्त्‌ ।

जयाष्टमः पटः |

अष्टमेन पटलेन नानाकर्मनयारूया तत्र नियतानि दवेवाऽऽधानादनन्तरमेव नियतो पक्रमाणि तानि प्रङ्ृतिमूतानि व्यारुयायाऽऽधानादनियतोपक्र पाणि नियतानि विहृति" रूपाणि ग्याचिरुयार्म्े नैमिततिकमपि नियतबेति नियतत्वेन प्रां यजमानस्य दैशा- न्तरगमनं तत्र विधिं व्याचिरग्यासुर्ममनदवैविध्येन प्रतिनियतं वििदभयं वक्तु गमनं विशिन्ि--

१च.क.ज. श्च. न. द. "मतर्णा" २ घ. ठ. ज.म. म. द. उदेति नान्त* । ३ क. ख, ग, च.छ. ट. 2,ण. पति । चु

३५८ सत्यापाटविरवितं भौतचू्च- [६ तृतीयप्रभे--

ऋते गृहस्य प्रवासं व्यारूपास्पामः । विना मायैया यजमानस्य ामपतीपातिकरमेण वतिः प्रवातः । त्न विधर्यानमानतवा- यजमानप्शनं व्यारुयास्याम दतयर्थः । कते विना गृहष्य मा्ायास्तृतीयाम पचम्यये

वापृषठी। न परवति ने प्रयातीति षगयनिदशास्मवाततो विना मार्यया सीमातिक्रमणे

वतौ रूढः । सह भार्यया तत्रव प्रयाणशब्दलत् प्रयाणनिमित्तो तिषिर्ैदहुतवा वा्तष्पतीये प्रयायादिति प्रातो न प््ते प्रभेति एषकपतवदित्याशयेन विषयभेदे भददयौऽऽध्व्यवतेनातरप्रयाणविधिं व्याचटे -- सगहस्तु मयास्यम्यत् पञ्च नव दश॒ ना स शिता वसति यत्वा नव" रात्र वास्तु एनरभ्येलेकां बसति तत्र वास्तोष्पतीयं जुहोति ॥

सगृहः प्रयाप्यलुरोति । तुशब्दः परवातद्धिर्ण्यायः । समायै पीमातिकरमेण व्तति करिष्यन्प्रयस्यनिलयेन।षहमाव उक्तो न छयसरीनरियन्य पतमार्थ्य गमने विहितं तालऽदनिहेध्रकाले दंपत्योः प्रीमान्तरस्यत्वेऽभनिनाश एवेति नाधरीनिहायाय- मुभयोः प्रथाणविधिः । बहुमाय्तेकथ। पह मविऽपि न दोपः । प्रवपति यजमनि तु मायादिना मर्याया अवि साचिकायाः परपामे ततरप्ययतेव विभिः । प्रामद्वामान्तरग- मनै प्रयाणं न गृहदुहान्तरगमनम्‌ । परय्यन््रामान्तरं गमिष्यन्‌ । तत्किगविरेषेण नेलयाह--यत्रेयादि । यत्र मि पच नेति शालान्तरीयं दरयति सशासीषे तस्मात्र दशोषित्वा प्रयातीति शुतेरलीचीने प्ति वत ततः प्रयाणे न होमः । त्त. तोऽवीषीनं न वातु यतर पञ्च वतामीति पेकरप्य पचरतनिषृ पेहितापु कालन्तराव्य वहता वति ततः प्रयप्यच्युलले तु न होमः । एवं नव दशेति पंकपाद्विकल्ो व्यवस्थितो दितः । प्रये पेकल्सामवेऽपि पचाचयन्यतमपकेण प्रवणि होमे ज्ञेवः नहि गृही गृहे वातां परकसपं करोति तसत्रयाणपध्ये यत्र वततत पके छृतोऽन्यतमपसतीकारो नान्यन्न | यत्र दरति पकदप्य नवरात्रं वसतु त्तो दैवत्छ- गृहे स्यानान्तरं वा गला पुनर्मवरात्ोपिस्थोलेकां र्निमुरत्वा ततः प्रयास्यजनु होतीति विरेषविधिः । केषित्प्नवपेकस्पेऽपि ज्ञेयं पकसिितरानिषु काश्चिदुषित्वा पुनरामस्यावशिषटमषरत्वा जुहोतीति घ व्यर्थ न वेतयुपठक्षणमेकामिति च सैकिपत. नयूनतवस्य च विशिष्टपूरणप्य चेचयाहु्तन विधिमात्रगम्योऽरधोऽपति विधौ न प्रारोि।

होमनिमितते उाए्याय प्रयाण इतिकर्वव्यताहोणपपर कपैठ्यमाह -*

सर्म भाण्डं यानेष्वादधाति ।

नेतव्यं माण्डनातं रथशकटवदीवपखयेषु यथोपपतनेषु यनिषु याति तद्धाण्डनत

प्रापयति यैस्तानि यानानि प्रवणानि तेषु तेषु स्यापयतीव्य्ः } क. द. ग.च. छ, ट 2, गतिर्न न

<अन्पटहः ] महादैवकतवैजयन्तीन्याख्या समेतम्‌ ! २५९.

यदन्यज्निहीषन्त पूर्वं तत्मवदन्ति ।

माण्डेम्योऽन्य्यकिचिद्यनमानस्य निनीवितं परपास्तदधोमातू्वमे गृहाहदिः प्र"

इन्त नेत शिरआदिपु गृहन्ति । अहते वाऽपोद्धरन्ति तस्मादेशात्‌ ।

यजिनोषितं पुरुषाः प्रवोढुमथ तदेवा शक्ता मवन्ति तदा तत्स्ानतो वहिरयेद्ररन्ति बहिः स्यापयन्ति। होमे त्वहुत एव पञ्ा्टुते बहिनि्गमितं ययाकाढं नयेन तु होम के गृहेषु स्थापयेयुः ।

सर्वेषु युक्तेषु दक्षिणोऽस्य युक्तो भवति सव्यस्य योक्त्रं परिहृतमनरतसक्तप्य बास्तोप्वैतीयमलुदुलयो्तेरया जुहोति ।

यानवाहनेषु बटीवदशवतराम्यारिषु यथोपपननेषु योजितेषु योकतरेषव्देषु पर्ष ततोऽसिष्ठस्यायिशब्देन समारूढा्चिका अरण्य उच्यन्ते । एता यतर स्याप्य नीयन्ते तच्छकटं रथो वाऽभिष्ठसतस्य च दक्षिणो धूरो युक्तो मवति । प्तन्यप्य योक्त्र पुरमेव शम्याुमवात्परिटते निमिते तच्छम्ाकुसरे तूसपक्तमापन्ञितं ततोऽपि विव्याध राज्यं तेषृत्य दर्विहोमधर्मेण वास्तोष्पते प्रतिजानीरीत्य॒चमनुद्ुत्य परित्वा वास्तो- ष्पते शग्मयेति जुहोति । वास्तोप्पतिर्दैवता रुदः खलु भै वा्ोपपतिरिति श्रुतेः ॥ तदीयो होमे वास्तोष्पतीयं कर पुरोनुवाक्यामनूच्य याञ्यया जुहोतीति । यद्यपि पुरो- नुवाक्यान्त ओं कर्म्यो याञ्यान्ते वषट्कार इति प्रा तथाऽपि जुहोतिचोदितत्वेन दर्विहोमत्वा्न यागत्म्‌ । पुरोनूवाक्यामनूच्य याञ्ययेति तृतीयया मन्नस्व करणत्वा स्सवाहाकारान्तो मचः प्रणवान्तताऽपि न पुरोनुवाक्यायां दर्विहोमलादविष्यत इति चकतुमनुदृत्योत्तरया जुहोतीत्यु्म्‌ । अतर द्वाम्यारम्यमिको होमः पराध इत्येव पर्व्यति । यया द्वाम्यां जहेतील्युक्ते यत्र मच्रगणेन होमसतत्र प्रतिमन्रं होममेदः स्यादतोऽृहुतयेति । एव॑ सवैत्ादत्येतयन द्रव्यम्‌ ।

न हुतेऽभ्पाद्धाति। इते .सत्यतनौ काषटतरणपीपृतादि किमपि न प्रक्षिपति | नावक्षाणान्वसमन्ताप्य मयाति ।

समारोषानन्तरं सत्सववक्षणषु दद्मानकाष्टादिषु तान्यपंप्षप्यादष्वा न प्रयाति किंतु दण््ैव।

पि

॥

१. ड.ज. ब. 'दन्वाजिदी० । २ घ. ज. घ्र. न. द. रुक्तो । ३ ष. ७. ज, र. म. ड. “ष्यत इनु" । ५ क. ख. ग. च. छ. ट. उ. ण, "तमया ।

१६० सत्याषाठविरचितं श्रौत्- [ ३ कतीयपश्र-- एवं स्थिते-- अयं ते योनिशत्विय इति पृथगरणीष्वग्रीन्समारोप्य प्रयाति । रयििति मन्ना । नित्यधार्ौ दवौ चतृरो बाऽऽहवनीयधा्षपते धनप वा एग्यो द्वये मनने प्मतेप्याऽऽपानकैषछतरण्योगोैवलमन्या ठोकिकयस्त- ेतरान्‌। गृह्यान एति तपि प्मरोप्य प्तय मशादृरथाऽरण्ये परतनं समारो. हणमुकतं बाह्ये । अयं ते योनिभदरिवय इत्यरणी परतपतीति षमिति प्रत्यभि दषो. यपोररण्योराधानकरमेणाऽ$ऽरोपयति । अथो सर्वाहुयैद्रण्योः समार्दो नश्येदुदस्याभिः सीदेत्पुनरापेयः स्यादितियाते अग्ने यक्षिया तनूपस्तपे- प्वारोहाऽऽत्माऽऽत्मानपच्छा वसूनि कष्वज्स्मे नर्या पुरूणि। यज्ञो भूता यक्घमासीव्‌ स्वां योनि जातवेदो येव 0 आजायमानः स क्ष एहीलमन्समारोप्य प्रयाति । अपो सलाह पकषन्तरमितयः । पूपिकसावेमरपादुप्दौनपततरावतरोपरजञ, णपा्वयैवकाण्डपहिततेन याजमानपजतामवेऽपि निरशादन्य इति न्यायप्रदश्नेन यन” मानकर्कलवत्तापनाधैम्‌ । तेषा हि दृदपोऽध्वयोरन्यप्य पनमानस्य निदेशो यनमाने गा अत्यो सायनं योरा प्मारोहयत इत्यालनेपदं च यजनमानकरमैकत्व- माह प्तमार्याया जत्मनेपदृश्त्वा स्वायां चोन्यामिति पकतपीश्रत्या का पीद्‌ स्वा घोनिमितििङ्गपनापया बाधादिति । आत्मपमारोपणं हु हस्तप्रतपनं हसतदवय्ये- सपनये प्रताप्य तदूपा सुतेन गृहातीत्यने तूष्णी परतप्पो्ग्रहे न्न इत्यपरे । यजमाने हत्त प्रतप्य युलाय हरत इति वैलानपतः । भोरादिमेऽपि प्मारोषणमि- ~> च्छन्ति न तत्र होष्तश्य प्रयाणनिमित्ततवात्‌ । स्मरति व्याधिते परोपितेऽपि पमार" प्णमध्तयुणा तदसतनिधौ मार्थपा$पि यनपानप्रतिनिषेः प्रतियेषेऽपि खंछारब्यति" रिक्तकपु मेदेव प्रतिनििरिति स्यापितलवदातपप्तमातेपोऽपि माधेया तस्यामयो- ग्यायाम््युगाऽपि कार्थ इति न्यायादवगम्यते प्रयाणदुमयेरेव । यदि प्रयाणप्रा्ताव संनिहिते यजमनिऽधवयुण।ऽरणीपमारेपो मार्भया वाऽऽप्तमरोष इत्यादि ज्ञेयम्‌ । आमपतीमातिकमे च देपती अरण्य्वारमपं ्ुरतोऽकरणेऽश्निनाशः । नानाीमास्वपि मथमान्त्ययोरिति केषित्‌ । भापदि यजमानापतनिधो मवान्वारमते 1 भरोषिते यन मानि तु होमकठे पल्या प्रामान्तरगमने नदीतरणे चभ्रीनां टी करिकत्वनेव । यत्र वृति ततर मरागस्तमयाम्मन्धति । रौ प्रये तु प्रागुदयादि्यपि ज्ञेयम्‌ । अपतारण्योरमति ५ राषानङृतयोरेव सर्वाडीनां समारोपणमपि विहितं करमेण पमरोप्य क्रमेण मनितेषू _ पावरोहणमथवा पङ्ृनमपित्वा विज्य प्रयेकपुपाषरोहणं तद।१९ जेयम्‌ ।

४

एम

॥

<अश्पट्ठः ] महाद्वकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ९६१

उपावरोह नातवेदः पुनस्त्वं देवेभ्यो ह्यं वहतः प्रना- नन्‌। आयुः मना५ रयिमस्मासु येदनसरो दीदिदि नो दुरोण इृत्यात्मन्समारूढपरण्योरुपावरोहय मन्थति म्पतीतयुमयविध्यथमालमन्तमारूढमरण्योरपावरोहिवयात्मतमारो पले । लौकिकं बाऽपनिमाहल तस्मिदपावरोष्यते 1 आत्मां ॑शद्धमश्िमाहलय पूरवोक्तमन्नेणोपावरोहयते । अयन्तपदीमिति भाष्यकृत्‌ । उपावरोहणमनुप्राणनमिति माप्य्त्‌ । ह्तपरतापनपक्षे तु मन्रेण स्प्चनमरण्योरषावरोहणं मूतेन ग्रहणे मृलवातस्परीनम्‌ । गाहैपत्यं मयित्वाऽऽ * यतने निषा दक्षिणान्नं तथैव तत आहवनीये विदल मथित्वा वाऽऽयतनेषु निवा- याञ्चीनरण्योः पतमारोपणपलञेऽपि मथित उपाषरोदणमच्रनप इत्याचारः पतोऽप्य- विरुद्धः प्रमाणं ततोऽभिहेत्रं जुहोति । इद्‌९ भ्ेपोऽवसानं यदगात्स्योनो मे चावापृथिवी अभूताम्‌। अनवाः प्रदिशः सन्तु मदं गोमद्धनबद्‌श्व. बद्धिरण्यवत्पुरषवत्ुवी रवत्स्वाहिलखवसिते शुदोति । प्रयागेऽवतितेऽवताने यते समाति यत्न पश्च सदश वा राजरैसामीत्यवतितेऽ- तः परं न प्रयाणस्तोति सिथतेऽपि दविहोमधर्मेण जुहोति । तथा च मध्ये मध्येऽ" वचोनवपततावपरि न होमोऽपि तृहैदये स्थन प्रात एव वासतोष्पतिहोमः । अतिदेशोपदेशाम्पामाज्याचङ्ञाप्ातौ कथ जुहोतीलाकाद्ायां दविहोममरथपर व्याचिरूपापुः प्रतिजानीते -- दर्िहोमान्न्यार्यास्यापः। अम्यारूयातानामङ्गाखामादनुष्ठानमशकथरमिति गौर दशयित प्रतिज्ञ करणम्‌ । रूढ्या पतेयम्‌ । न॒हि दर्िद्रवपस्य होमः स्यातं विग्राहं चहुहीतादि वा द्यौः परवेषणकाषठस्य समति । नामि दर्भ साषोनन जुदह।दिपधनविरोधात्‌ ॥ कथं तर दरयिहोमा ञेया इत्यत जह-- लुदोतीपि चोचमाने दपिदोमो यत्र च स्वौदाकारः । जुहेतिना विबिभ्रत्ययान्तन विधीयमनि कर्मणि दधिहोमे होमनामभे ज्ञेयम्‌ । तत्र चतुरवत्तं जुदोतीत्यत्र दविहोमत्वमाशङ्ोकतं यपरलयादि । चुहतीति हुः तो होतीति रुपं वेन विहितं की प्रपान दानं ततर दाने हि रूढ्या जुहोतीति

मवद्युतपस्पा होमशव्दः प्रयुज्यते न तु सुहेतिचोरिगेदरा चोदितेवादनि

१, ड, ज ठ. स्वाहाकारः ह

१६२ सत्यापाढविरवितं धोतसूघ्- . {१ तृतीयप्रभे ~

बा तगरैवप्रतेपान्तदानारथप्वाहाकारः प्रयुज्यते रूढ्येव । स्वाह कारण वषट्कारेण वा देवतायै हविदीयत इति शरुत्या ह्यविरपेणे मोद नायैसवेवेक्तं तथाऽपि यजतिदानि वषट्कार एव रूढ्या श्ुल। च यथा प पमृतपोमा इत्यनेन प्रना~ परिदवासुरानपूजतेस्यनेन चाङ्गत्वेन विदितः प्रतीयते । तद्वनुहोतिचोदित एव दाने साहारव्यो दानाः प्रयुज्यते रुूढ्य। वाग्पवदरिच।दिन। श्रुत्या च तदि तमेष प्रयानयारूयाने । तपा च चतुरवत्तं जुहेतीच नुहोतिन। वदिष्य दानस्य बषटूकरेण कृतस्य पुनः स्वाहाकारेण करणायोगात्तत्र परतेपमारेणोक्ता॒जहेनिरिपे तस्यर््याततमवान्न प दिहोमशन्दवाचऽस्वाहारलारिति भावः । न किमत्र स्याष्येध दानप्ामान्येन दशपूीमापविध्यनेन साङ्गा एव हा भाष्ननिति। अतति तदङ्गपपि । यत्कीटाश्पननेन नुशरयादरिय।दिन।ऽभनिहे त्रऽपि दर्पो ऽनःपरिषि निनयनं प्रायश्ितापे तदपस्यतिदेशे परिभितत्त्ये न सादिति भव्य ठिदगमि0ि शधानिराता्ं दर्विहोम इति विशिष्टपृकम्‌ । ये प्रतौ द्हिभतेनाधरकृयिकृति- रूपा रूढ्या दविहोमशब्द्षाच्याल।>०५।९१६५१सेषां च खर्र जहा गी्यादि नोक्तं ज्ेयितयुक्तं मवति । ननु कथं प्ति भादर बधरकृर्यृतिरूप। निङ् विरोपेऽपीति चेदृच्यते- ठि न परिथिपरदेशश्षणो ऽ(7ऽ)न्यमैव मिद्धे त्मप्ितं भेगिनीयैसततो ज्ञेयम्‌ । अभनिचयने वैश्वानरं द्व।दशकपाठं निषे दरतयत्र ितैपतिना यज्यनुमाने दीपूमापिष्यन्तपा्तौ तल्मतिपेधा् बरिहोम करोतीति दविहेमतादयेन भयानायहूगनात प्रतिषिद्धं तदरभदिवि । यत्थामानुवानान्कुया- द्विकल्लिः सा यत्तसयेत प्रा्तप्रयाजादिमततां निन्दिता तद्विहितं दरविहेममेव यादिति चोपतहतमतो ज्ञायते न दशौ दिविध्यनत) होमेषु | तथ। यप्रेकया जुदूरिति दगिहोम- मृद दुिहेमत्व निन्दित्वा च द्ुयताध्यय। पम्येन सुता परोनुताक्यामनूच्येत्या- दिना च द्वयपराध्यहोमेऽपि दानमस्ती्युक्तम्‌ । ततो न होम्‌। विकृतयः, नापि श्रकृ- तयः खधर्मविरहात्‌ । वक्ष्यति हि स्पतवत्से च प्रकृतित्वम्‌ । यद८५ ति स्धतवत्वम- गरिहोपिण्डपतृयक्ञादौ। तदपि निदेशे प्रपोनकमू । अलप हेषु स्व्मौणा- मनेकेषां विद्यमानत्वाश्च कस्यातिदेशः स्थात्‌ । पर्मपपहारस्य चाशक्यत्वाद्विकल्प. स्ाष्टवोषदितत्वात्‌ । फं च न स्व्मोणां सादना तिदेरोऽपि तु ठिङगेनाति- देशेऽनुभिते यशथा(चा)स्याविकसनिरापतयं पादसयेन नियमात करियतेऽन्परथा विहितक्रिपाऽन्येन सामान्येन पर्वरं प्रकृतिषिकृनिमावः प्ेषामपि विषिलक्षणानां कर्णं स्यात्‌ , तचानष्टमतः सति टिङ्ेऽतिरशो मृग्पते । न चात्र खलधशीठमद्ग- इशेनमलधमेषु होमेषु कचिदसति । तस्मात्ते प्रकृतथलेष्‌मत एव नान्ये विङृतयोऽ- परेषामिति । तत्र दर्षिहोमशब्दो रूढ इत्युक्तं भवति । 'तघ्ादद्गकदकं प्रमाणं स्यारपेयमिल्याशयः । यदपि वचनत्कौण्डप।यिनामयनगते करमणि मापतमभनिहोतं

{

न्य

<अग्पटडः ] महादेवक्तवैजयन्तीम्ास्यासमेतम्‌ ॥ ३६१

शुहोतीतयेतस्मा रिह त्रस्य परृनितवे तन होम्य॒च विकृति तत्र दर्विहोमत्ववि- घातकं कितु पताधक्मेव। यदि पाद्दवादतिदेशः स्यात्तदा पेज्ञयाऽतिदेशो न स्पात्‌। एव च हूत्वाऽनो पितूसक्ञवदिनिमृत् कातिरेशो ज्ञेयः । जप क््यमाणदार्षिटोम- घमीणामननिहोत्रेऽि प्रातो गाहैवयरक्तिगाम्योहोमेि चाऽऽदुतिद्वये च समिदट्रय- रातो पुनरचनमितरषमिपरितेरुधामेमतो न तकर दर्विहोमधर्ः । तथा विण्डवितृ- यज्ञेऽपि दसिणं जन्वाच्येति विधानाज्नियमवरिधानाद्ितरघर्माणां फनः परिष्ये ल्या ज्ञेयम्‌ । दरीपूर्मा्तयोरङ्गहोमेषु न # दरिहोमनिवृततय ज्ञापकान्युक्तन्येवेति भढमतिप्रपङ्गेन । ताश्््ष्णीकेनाऽऽञ्येन सदद्ृहीतिन प्रेणाऽऽहवनीयं परीत्य दक्षिगतस्तष्ठरमुदाऽऽहवनीयेऽध्वयुः स्वाहाकारेण जुहोति 1

इदमनारेश एष्टम्यमिति यद्यपि तथाऽपि विरोषनिधिनौध उत्पष्य मवेदिति पैवमानाद्नादेश इ्ेवावतिष्ठे । तत्राऽ ऽय द्र्यमनादिश एतद्वा अभेः प्रवा तनू सित्यैवदादपि सलु क्तिमस्कारमाजयं ुवत इति बौषायनो क्तेराञ्यशन्दस्य नाति. वानिततेऽपि वचनातस्कारोऽसयेव यः श्रौतः पत द्दीपूणीमापपरकरणगत इति तूष्णीके. नापूर्वरविहमेषु परातिरत उक्तं तुष्मीकिनेति तृष्णीको मरवनितो यपा स्मत भवतीत्यर्थः । विरिषानमिधनि नङदूभडगमयैर।चतुरुनेषी ३ द्वि्होषी\ ह्य वादे द्विरनयनं दिरहम परिनियुकभलश्चुरुजभने द्विरुलयनमपिकमि्युक्तं प्रहृ- द्धोमे पङ्ृरेवेलते ऽत्र पकरिति सोण।ऽऽज्य्पास्याः सङृदगृहीतिन । अपरेति भादक्तण्यत्रिविषशाद्‌कतध्वयुकर्मणामासनस्याननियमामावाजियमारयमुक्तं॑तिषठनिति । जुहनि योग्या वज्ञयोकमाहवनीय इति चापि तया यदाहवनीये जुह- तीति श्रु परोभातवेन -इःऽऽद्उनीव इथनेन प्रातमनूचयते तयोः परिपंर्या मा मदिति अष्वर्गरहणं पूत्रान्तर आशचदायनीये जुहोतीति चोदिते प्रायश्चित्ते बरह्माणं कर्तारं भरतीय। रिति तम्मतनिराकरणेन प्रायशनितदविहेमिष्वमि व्याप्य्ेम- न्यथा युमैदविहितलेनैवाधवयुकर्तकतवतिद्धेः साहाकरिणेति स्वाहाकरेण हवित इति श्तर्दाार्थ प्रयोगः । एवं च स्वाहाकार प्रायोगिक निनयति सेखाबयति प्रहर त्यादषातीत्याद्‌।वपि मान्ते स्वाहाकारं ्रयुज्ञते । तदयुक्तं स्वाहाकारस्य बुहोति- चोदनायमितर मिधानात्‌ । फं चतुरवत्तं जुहोतीति जुहोतिचोदनायामपि न स्वाहाकाराघ्ातिगणमुरूपपोपषमे मुल्ये कायते्रत्यय इति न्यायादयागाङ्गप्ा गति"

7 ते होमे दानस्य वषदकरेभैव सिद्धता्जुहोतिना अक्षेमं कषयत इति गौणता

# नेतिपदमभिकं अतिमाति ।

६६४ सत्यापाढविरचितं श्रौतयूरं- = ( \तृतीयपरभे--

चतुरवत्तादिहोमस्य 1 एवं आतवेदो वपयेत्यादावपि न `स्वाहाकार इति सिद्धम्‌ 1 तम्होान्होपैरिति वाच्येऽप्यसनिहोतरं जुहोतीत्यादौ द्ितीयाश्नवणादुत्न्निविधो होमं कुषौ दित्ययीवगमादतरप्रलयेनेव तडुपपततेलत्प्पुलाधंजुहोतिप्रयोग इति भपोतिष्टो- भेन यजत इत्यदौ ६ येषु हेमेषुप्रामेण द्वितीयेव प्ता पूरक्तरीव्या नेया । नतु स्वादानतेन मनमेव कर्मणो दानर्प्य प्माहिभख्प्य न ॒कमपतनिपात इति चेत्‌॥ उच्थते--छाहान्तेन दवतमषिपतीलरष्य विवक्षिततवाज्नुहोते् प्रहोपापवगीदान. वावित्वरूदेः खाहाकारस्यापि तथालात्त्र प्रामध्यौत्छाहान्तेन दानस्य जातत्वत्तिन मशानतस्य दनिपतायोगासेकदेशेन परतेेनैव मशनन्तपनिात इृत्यनिच्छताऽप्यङ्गी" क्म्‌ । तथा न यत्र सेमवः कमादिपनिपातस्य तथ तान्यत्र स्तेकदेशेनागि तष्याप्य्मे लनिपरतेऽपरि यपा वपदटूकरान्तया याज्यया यागिद्धेरवरोपमावा्‌ देकदेशेनापि न पिपत; । वषट्कार दानमाप्रे रूढ इति यजेरपि तयातवात् बषटूकारन्तया य।उथय। परतेपोऽपि तु प्रलेपस्य एवकसेन वपद्‌करोषहक्िते काति रांश विधीयते न तु त प्रति वपट्करम्त्य पराधनतेति प्रपञ्चितं परिमापायमिव |

द्विमशरलाहुतिगणेषु परलयाहुति गृदीत्वा प्रया"

हुति समिधोऽभ्याधाय विप्रां लुनोति । विभमृतय आहुतिगणाः पमृद्रायलतर परल्ाहुति यत्य आहुतयलावतपंर्यवाऽ5 ष्यानि गृत्वा प्रा्िपतु सतृरुनेधी\ दविहेषी३ इयर्वाददरिव । प्रलयाहुति मिष इत्यपि रे पसमिवावादृध्याद्ातृन्यमस्मै जनयेदिति समिद निन्दायां प्रति दि निन्दाऽतः प्रयाहूति समिमाततिरिति सकृदेवाऽऽनाय विग्राहं विगृष्ठ विगृ्ाऽ$हुतिपयां तरिच्छिय विच्छिद्य जुहोति पूर्कतषरमेण । तन्रनन्त- गतिऽि प्रिलरणपरििकौ धर्मतो प्तापयाचक्किवितयत्र लोकौ । ततान, पहोमानां त्वाहषनीय अतये हूयन्त इति पतमिधामपि परिपर्या द्व आहुती

चुत तिघ्शवततत इत्यायाहुतिगणा जञेयाः ।

यत्र मनरगणेन कप चोदुयेसतिपर्ं तत शहुषात्‌ । हाम्थां जुहोति वेष्णवीस्यामुम्यां कूढमाणडैरिलयादिगच्रपमुरायेन कप होमा विदध्यदिदः कता ततर कमण्येकमचाण्यवेति परिमापया नानामन्रेषु संहयायुक्तेष्व- प्येकमश्नतोक्ता । तत्र गुणक्मतवेन गुणकमगता पैख्या न भेदिका कर्मणः पकार, केनापूर्वाुतदकतवादपूमेदपयुक्तौ न कर्मभेद इति मेकं रमाम्यलतमप्येकमच्रं च

१ष. द. ज, प्न, द, भृरिष्वाहुः | २क, सग, च, ठ.ट. "पेहंनि'।

४

<अ ण्डः ] महादेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ ३६५

~ स्यात्तथा न होमेषु कुतः । होमानां स्वप्राघान्येन विदितानामपतर पलातत्यैकस्वान वगमाच् गुणगततेरूयया गुणमेदात्कर्ममेदे प्रतिककेको मच्रप्तेन प्ाध्यानि तावन्त्येव कर्माणि यथा पदश्च ब्राजापल्यान्पद्रनाटमत इत्यत्र प्युगता पत्या यागानां भेदिका ॥ तदपत्‌ । एकद्रग्येेक एव धृस्कारोऽपष्ते प्त चैकेनैव कर्मेणा मवति पामध्यततर्यया वाऽम्याप्तसतस्यैव कर्मणो न तु कर्मेदं इलयव्यं मच्ना्तरं पनिपातायै नानाम खष्येकमच्तेव।म्यापरं रल्नङ्गतवा्च मन्नाणामितयुक्तमवेल्याशयः । कंच यदेकया जुहयादविहोये कु्यीदिति निन्द्या यत्न समुच्चयस्य प्रल्यारुयातत्वास्षमस्य द्वारा- न्तरेण विवियोगं वकु पुरोटुवाक्यातो न स्तुतिः ततो न दर्विहोमेषु मच्रप्मुचय शति तिद्धम्‌

लुहोतिशष्दे मदेशान्न्याख्यास्यामः । रः जुहोतिः शब्दः श्वतिवधायको यस्य कर्मणो होमढक्षणस्य ततर कर्मण्युपा हवनीयापवादेन परदशानधिकरणपूतान्देशगरहणेन न॒त आहवनीयप्रतिनिषयोऽपि तु प्यप्याहवनीयेऽपवादेन विधीयन्त इति ते देशाः स्यानान्येव स्वात्येणाधिकरणमिति दारितम्‌ । स्वह इरिगे भरे दर्भस्तम्बे स्थाणाविति ॥ २० ॥

इतिकरणः प्रकारवाची । स्त इरिणे जुहोति प्रदरे वाऽभिषेचनीयेऽवमृयादुदे- स्यापां नप्र इति दर्मलम्ब ऽज नप्त्र इति स्थाणौ नुहोति । स्कृतमिरिणे समवो सरभूमिर्मूमिगकैः प्रदर इतिकरणाद्र्मनोजहोतील्यादि जेयम्‌ ।

जाहवनीयप्रतिनिधिषु विरेषमाह--

नः आदवनीयापनयोऽनभ्रौ तस्मिन्नेव देके चहोति ।

। ~ रतरऽऽहवनीयस्यापनयोऽपहवोऽप्ातिखतत्र तसिनेव देश जाहवनीयायतनदेश एष॥ जत्र तदनादिकमानीयानकर्णदौ होतव्यम्‌ । न तु यत्न तिष्ठति तत्र होतव्यमनाच्या* इवनीयभ्नेः प्रतिनिधि तु तदायतनप्रदेशस्य तस्य साक्षदेव सेमवा्सूत्ारममलु ` यदि मथ्यमानो न नायते यत्रान्यं पदयेत्तत आहृत्य होतव्यमिति वदरत्यन्येषु तथाऽऽदत्य होतव्यमिलनमिघानात्तथा न स्यादिति तन्मा भूदिति ।

एवमभरकृतिविङृलात्मकान्दुविहोमान्याल्यायेदानीं दरीपूणेमापविकतिषु व्यार्या- तासु व्याचिस्य्तिताषु धर्मामायातिदेश्यं प्रमाणं व्याच्छे-~ दापौणमासिकानि मधानानयुत्तरस्यां ततौ ॥ चोयन्तेऽन्यत्र सोमादधर्ादधिहोमेभ्पश्च । 18 दशूर्णमाप्तयोः कर्ममुदाययोः समुदायित्वेन भवानि दाक्षपौणंमासतिकानि प्रधा-

ष.ढ.ज.क्ष.न.द.ष्दे दे")

६६६ “ ` सत्याषाठविरचितं श्रोतसतरं- ` [ ६ कृतीयपरभे--

नानपानयादीनि उत्तरस्यां दश॑ूणैषापतौ हि संहितायामिपे लेति प्रपा पठितमन्ौ एुरोदाशपरनाम्यां व्याख्यातौ । तथ। स॑तेति प्रनन प्कयज्ञमिखदितोऽनुवाषैः पडूमिधिश्रूप इति प्मिष इति च पर्ाम्यां याज्याकण्डेन च म्यारूयातौ । तयोः कण्डं प्रथप्रमिये वेत्ुपक्रप्वशासपलवं तत उत्तरत्र शालायां यानि परिधीयते तान्यु- त्रोत्तराणि । तानि परौणि व्यलन्येतेति वमृदिप्रवर्यन्तया पतला पैतनेन कमेण सूत्रकृता व्यास्यातानि । तान्यततर। ततित्तप्यां नोचन्तेऽतिदिश्यन्ते । पोमो ज्योतिष्टोम एकाहाहीनपश्राणि। धष; परक रविहोमाः पिण्डपितृयक्ञोऽ्निहेत्रादयत्ते- म्योऽनयस्यां ततौ ननु दशपूरणमातो हातििश्यमानौ परप्तरिढलणनानाधरमषपु- दायात्मकौ तौ कथं पमतियामक स्यातामिति शङ तदवैतमुदविपरहणाे हि परमा. न्यपवनतः परतिनियतधरमकाशकैक एकैकत्र कीण्यदिश्यत इलः । नतु पमु द्यो हि फटताधनं फठपूरकरगेतिकीव्यत। पहक।रिणी प! प्रयेकं कथं स्यादत भाह-प्रपानानीति । उतत्तिविधयो हि प्रतिलिकासेिहितष्येतिकरव्यतामहणा- स्मयेक पता्षता प्रधानत च। प्रघानतदापो हि फलां विषीवतेऽतेः प्रयेकं प्रधान मत्तरततिशते कर्मण्ेकतिनेष।तिदिदधत इति भावः॥

ननू दारीपौणिमातिकन्यिवातिदिदयनते पतोमदिम्योऽभेषयेवेति नियौ कष्मत्तपा च पषनेष्वििषेषु कपमक्परातिमै दि पपानान्यङ्गानि मवन्तीयत माह --

तानि ख्भर्पाणि।

स्वस्वनन्येन पिहिताः स्वीया धर अङ्गानि येष तानि तथा यतस्तानि तानि स्वपपृणानि । यद्धि पूणीषमैकं तद्रयपूणपोकेऽतिदिदयते । दरीपूमाततवुपरिश्य सैकौ पेमृधदिष्वनुपदिषटवमेषेव समितष्येवातिषटमयौ न तु पोमादिपूपदि्पूम- धकेष्वपि निरपेहेषु । यतर च।ऽऽमेपवलतयमिलयुचये तत्र वतप््ययेन तलका काव्यमिति गम्धते न तु तदं कौर्यपियतिदिश्यते विरोधात्‌ । सति छङ्गप्पते कणि तदपेक्षानिषैना्ं तदवदित्युच्यते । तदेव चेत्य स्यनि स्याद्विप्रयोगो पिह ध्येत । तप्मासरधानान्यतिदिरवमानान्यप्यर्थत्छधर्मोणि स्वपपयुक्तन्यतिदिश्यन्ते । तपा च तद्धुक्तमेततवरतव्यमिल्थो मवतीलयषैः । कोके हि बल न्युसायते यद्‌ रणग्रहणे तदा ककोरे व्यक्ञनेऽकारादिस्वरान्योनयितवा वदति सकारोऽपि तद्वदिति तदा बारोऽप्यविद्यमानान्करे ककोरे दृष्टानकारादीन्योजयति तद्वदिहापि । किंच नहि ङतं पुनः कतुं शक्यं कं तु तादृशे तथाऽङगान्पि कृतानि पुनरत्र तन्यिव न करं शक्यने किंतु तजातीयानोत्येव । करम हु शब्दानतरादिनििनननातीयसवेनावगतं ततर तज्ञातीयता तवशक्या कतुमिति च ज्ञेयम्‌ |

ऋक

<भ०पटडः ] महेवकृतवेजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३६७

ननु स्योतिषटोममातरस्य ्वषपलऽप्येकाहादीनामतथातवात्त्र दरूर्णमापतािदेशः कये न स्यात्तपाऽ्च यदि. दाशीणेमापिककर्मपरिणामो नोत्तततिसदा कथं पहृतिविकृतिता स्या्द्धटयेरेष तथात्वदरशनात्तथा च पर्वाण्ु्तरततावतिदिदन्ते तदाऽ षर्माणां विरोधो बा विकल्पो वा स्यादत जह-- सादृश्याद्विकार+ ।

अहीनादयः प्ताकाद्घ्ला अपि ज्योतिष्ठोमादेवाग्यक्तचोदनातवेन प्तादहयात्तस्य

किकिरानतु दार्शपौरणमातिकानां व्यक्तचोदनानां, तस्मारिषटिपशुवन्धा एव द्रव्ये वतापवनयेनोत्पनना व्यक्तनोदनत्वेन पाइयाद्विकारा न तु विना द्रर्थेदेवतापेनन्धपुतप- ज्ञस्य ज्योतिष्टोमे पतिध्यति । तथा दापीभमापिकग्रषानपादयदिव विकारो नतु तिक्षणस्थितिस्वमावानि कमोण्यन्थाकारेण परिणतिं गच्छयुरतो गौणः प्कृतिवि- कृतिमावो न तु मुरूयो मृद्धटवत्ाङ्दशपूणिमापयोरऽवयवा इव येऽवयव। भङ्गानि तान्युत्तरततौ विद्यन्त इति प विकारः । न च पर्वाणि सैत्रातिदिशयन्तेऽपि तु प्र- सपरमवन्तरपादृदयदरिकस्मै्ैकत।तिदेश इति तरेषाऽऽवृत््या सत्रं योज्यम्‌ । तथा पाददाततद्वदिदं कार्यमिति वाक्थमतिदेश इतीयत। पूरदर्पणोक्तम्‌ । तदुक्तममि* युक्तैः--

° अन्यत्रैव प्रतीतायाः छृत्त्नाया धितः ॥

अन्त्र कारयतः प्रा्तिरतिदेशोऽभिधीयते ° ॥ इति ।

“ आ्तात्कर्मेणो यसमात्त्समनेषु क्षु ।

धभभदेञो येन स्याततोऽतिवेश इति स्मृतः? ॥ इति च ।

ननु वैदिकं कम यथा चोदिते तथा च फडायाटं न तु तदवत्कन्यमिति विपरिलि न च कल्प्यः प्रमाणामावादिचाशस्कयाऽऽह--

स लिङ्गेन गम्येत ।

सादश्याद्विकारो लिङ्गेन लिक्ञदीनेन ज्ञातव्यः । विदोषटि्गे प्रति विशेषे ततस्तु सुतरामतिदेशपद्धावः तिद्ध पएवेलर्ैः । तथा हि-पयाने प्रयाजे कृष्णं सुहोतीति भयाजानुवाद इष्टौ तथाऽऽनररमवार्यपशुर समनक्ति परो चाऽऽवारानुवादो तेवमे- काहापिषु । तस्माज्जायते स्याछीपुटकन्पयेन वाचनिकातिदेशेषु च परवा पपंहरि णातिदेशदशनाच दापौर्णमापिकप्रधानधर्मा इष्टषु पडुषु च । तथा ज्योतिष्टोम धर्माः सोत्रशखरादयस्तावत्कथिदेकाद।दनादिष्वनूय गुणा विधीयनेऽतो ज्ञायते

योतिषटोमविकारा इति ।

भष. कज, क्ष. भ. र. मानान्वादि?1

१६८ सत्यापाढविरचितं शरोतसू्ै- {९ वृतीथप्रनन--

नतु पाददथाद्विकार इ्ु्तं ूषोवयवतामान्ये पादपं न तक्कर्मणि पिमवति, सदि करणूतधातुसाम्येन स्तादेयं विवक्षिते तस्यानुभितष्य॒यनिषातोः प्र समने स्यातः प्रातिलतिकपङ्तिषिकतिमावः स्वाद देवतापतामान्यं हविःतामान्यं षा सृदयकारण तदपि न । न हि नाया चिद्धि देवता वाऽ गापीतिकरत- ग्यतापामन्येन तस्ाचाप्यतिद्वेरिलाशङ्कपाऽऽह्‌ -- भ॑देवतासामान्धेन दविःसामान्येन वा यत्र हमिः प्रदीयते ।

पाहदयादविकार इति व्यवहितमपि योग्यमनुपञ्यते । देवताप्तामान्येन हविःप्रामा- न्येन वा यत्पाद कर्णि तप्ा्विकारनियम इयर्थः । नतु न जात्या देवता नि हषिरसीत्यत उक्तं यत्रेति यक्िन्कर्मणि यति यदौयते पता देता तच्च हविस्तयोरन्तर. ह्ञयोरुमयप्तमन्येनान्यतरतामान्येन वा ्ादयाल्महृति कृति विशेषनियम इत्युक्तम्‌ । इविई नातिशन्दनि ट प्ेयत्येन लोकपरतिद्धेव पिधीयते पुरोडाशिकं देवता तु न लोक््रतिद्धा सा शन्दात्रगम्पा नापि वेदेऽपि नातपा परतिदधाऽतो येन शब्देन या विदिता तच्छन्दगतं सामान्पमन्न देवतापतामान्यं विवक्षितमिति ज्ञेयम्‌ । प्रदीयते सदेव हवि तु तेन शब्देन गृहीतां, यथा प्रपद्या गृहीतं इषि न दीयतेऽतो न दुिधमहधमत इत्युक्तं भवति व्यतिरेकेण । ननु पुतोडाशशब्देन षोदितस्य पुरोडशेषू सामान्ये मरकत तु चरयवागूषानाकरम्भादिषु तयाऽऽज्यपयोदयिदरव्पाणां तजतीयेषु तैरमदुपु पधमिक्षयोवानिने च तथा देवत्यादिशञ्दमात्रप्ामन्यिन तादय कथं पूयौदिन। पादय चेति चेत्‌ । उच्यते-नात्र प्तामान्यशब्देन जाति- मात्र॑ विवतिति तु तद्तध्मात्रं ततरान्तरङ्गवहिरक्गमेदेन यद्यत्र प्ंभवति तेन सरयकस्सन। पकरैव पति प्ामान्यादिो प्त तु ठिङ्ञन।ऽऽकरूितेतिकर्तयताया । ^ गमकेन पावित एवेति सूत्रृदेेदै सष्टयि्यति । चर्ीदिषु परोडाशलवामविऽप्यौ. परषद्रन्पतेन पुरोडाशपतादश्यं छृष्णदेणपशुप्रभवतवे पतति काटिन्येन पुरोडाशपतादयं स्वयमेव वक्ष्यति छृष्णरेष्ौपधवत्कहप इति । तथा तमृषटद्व्यकम्रामापतये्टा* वन्यिविकरो मधूके तेपे इति । अप्सु मधुनि च्ेतले पतति द्रद्रम्पते. नाञऽग्यपतादश्यं॑पशौ ाक्ञास्प्रमवतवेन पयःतादश्यमागिज्ायां च पद्भमवले सति शवत्वे प्ति मधुत्वेन पथःपताद्यं वाभिनि चाम्डतवेन दविपदे ततर मीमाातोऽवगन्तव्य, देवतायां तु देवौ्यनिकलतणैषम्धादीनि यानि पराददय- निमिततानीति पूष दशैयिष्यनो । नतु किमिदं परमाणमतिदेश इति । उच्यते-वै- हृतस्य कपण उपकाराकास्सावशासूकमूणः प्काशाटुपकारककपकटापनि- घायको वाक्याध्याहरोऽतिदेशः । तहको विधिरेष प्रमाणमपगनतन्ये न दि भ

# सूपसतरेषु तु हृषिःसामान्येन देवतासामान्यनेति विपरीते दयते ।

<अशपट्छः ] महादेवकरतवेजयन्तीष्याख्यासमेतम्‌ 1 ६९

विधिर्षणकते कर्मण्न्यदप्माणमल्ति । विधिविहितस्य कर्मणो हयाकाङ्ा नायते कयमिष्टं मावनीयमिति । तत्र पंनिषौ नोपकारकं पर्यसूर््मात्तदशात्लामं दोष. कारकाणामङ्घानामञ्ग निवद्धानामनेकेषां नानोपकारकाणा प्रत्येकं संनिष।पनेऽतिगौरवं स्यादिति परक प्रधानकर्मैव संनिषाप्यते । तदिदमप्युक्तं दा्शपोणैमाततिकानि प्रधाना न्यव पूर्वं विहितान्युत्तरततावनुपञ्यन्ते । तत्ोपकारकमाघमङ्गनातं गृहीतं खपादर्य- प्रतियोगितया प्रपानमपि यूयते नोपकरारकतवेन प्रभानस्य प्रथानोपकारकत्वेनक्ूपत्वात्- प्युक्तं प्ादश्यमत्रेण विङ्ृतिमवि न तु तादरष्येण इष्टोऽसि तदङ्गपदशान्यज्गानि गृहीत्वा पूवमदवा्गित्वेन परिगतो वि्ृतिभैवति । प्रलक्षनिदेशे हयेवमेव वाक्यं श्यते । तया हि्तमानमितरच्छयेननेति वाक्यस्य वेपुजञक एकि शरुतस्य दयेनयागेतिकन्यतपदशोतिकमैम्यतोनिताऽपि कर्व्येति वाक्पायीकगमादिहापि तादृशमेव वाक्यमनुमीयेतेत्युक्तमाने पवतो थै इत्यादि । तथा चैतद्वाह्मणान्येव पञ्च *हवी भवि मवन््येतद्वाह्मण रेन एद्भःह्मण एककपाछ इति प्रत्यक्षवाक्यानि(गि) मापम्िहोत्रमिति गौणड़स्या पथैवतत्नदषटान्तानि चिङ्ञानि पूर क्तातिदेशवाक्था- ध्याहि देवताप्ामान्येन हविःपामान्येनेतीटिपञुरिपयतवेनोक्तं पतोमे त नाऽपि कयते । ननक्मुत्तरततिगते्टिपशुवन्धानां दा्षौेमातिकानः प्रङृतिरेद्रासणान्येव पच हीमि मवन्तत्यत्न भैश्वरेवहवींपि वरणपरवपतदिह्‌- विषां प्रकुतितेन श्रूयन्ते माप्ताश्निरोत्रे दविहोमेऽपि प्राङृताश्चिहोत्रविकतित्वं दरयत इति चेत्‌ । स्यम्‌, न्ययेनातिदेशे दि दासंपौरभमतिकानीत्यादिनियमो वचनेनान्य- यत्वेऽपि न दोषः | दरीपूणीमापकृतिकले पस्येवन्यगरङृतिकत्वे पशचपश. आ व्यतिरिक्तपश्युष्वपि जिङ्गदशीनेन पशचपशपरकृतिकत्वं चापि 1 तस्मदु्तठ्षणवा" + कयाष्याहार्दितकभैविभिरेवातदेशास्थं भ्रभाणमभियुक्तवकययोरप्यवमेवायैः । तथा दि. . अन्यत्रैव ददीपूरीमापेज्येतिष्टोमे च प्रतीताया विदितायाः कृत््राया ध्ततरेकञकरमस्यान्यत्र धरमधैततिरहितेषु कार्यत उपकारद्वासय प्रापिः प्रापकं ; बचनमतिदेश इत्यर्थः । तथा प्रा्ृतात्मक्ृतिभूताचसमाद्धयु कत््मनिषु समान धर्मयुकेषु धभनिहोनेषु साकाङ्न्ेषु धर्मेशो धर्मभािर्येन वाक्येन पत्िमिकेन भेततततमिधिकमध्याहारवाकयमतिदेश इत्यनेन रूपेणावस्थिता इयर्थः ।

एवमतिदेशसवरूपममिषयिदानीं दवानचिन्ता कियते--

विप्रतिपेषे हविःसामान्यं वरीयः । ४ „ देवताप्तामान्यहविःपतामान्धये्िरोये हविःप्रामान्येन यत्र पाददयं तदीयो हविषो यागक्रियाश्रयलेनान्तरङगत्वादेवतायासतु प्रतियदीतृतेन बहिरङ्गत्व हविपिशे- षणत्वाच्च देवतायासद्धिने चतुध्ैनते च विशे तु रूदीतितृद्धयारूदं भवतीति मावः ।

(

३७० सत्याषाढविरदितं श्रीतसृत्रं- ` [६ रतीयपरशरे-~

उदाहरति-- यथा वैष्णवः पुरोडाश्चः।

विष्यपाशुयागदेवनौऽत आज्यधर्मीः , प्रातः पुरोडारभमण वाध्यनो | एव मास्नवैष्णवमेकादशकपाठं निपैेद्पि विपणे देवतात्वमन्यत्र प्रृतिदेषताप्य इलेक- देशेऽपि देवतात्वप्य वक्ष्यमाणतात्‌ |

एकदेवतास्तवगरेयवरिकारा अन्यत्र प्ऱतिदेष" ताभ्यो यथा सौम्यथररैद्धः एरोडाश्र इति ।

एकवचनान्तशमदपरतिपाचा देवताऽप्यापतवेकदेवतः कर्मविशेषः । एकदेवतशैक“ देवतशेति पञ्चदिकरेवेण चहुवचनान्तत। । ओषभद्रम्ये पुरोडाशचर्यवगादि तत्सा मान्यमतेय्चोषोभायिन्दमेषु साधारणे तत्र विक्रयं प्रकतं निवारयति द्विदेवत्ये" मयप्तुशब्देन ये चेकदेवताविक्तिविशिषा अनपव विकारा नेतरयोद्िेवत्ययो- प्विवतयेरपि चात्रयवगतं प्ामान्यमेकदेवतलगाघकमिति वक्तुमन्यत्रति । प्रकृती सोमथनशच द्वदेवतावयवभूतावपि यत्र पाषदेते तेत्रैकलिष्धाङृते ्तामान्ये बहिरङ्गद्धिदेवतावयवगतेनापि मूयोवयवप्तामान्येन शोप्रमूपस्यतेन देवतप्ामान्येन बाध्यतेऽतो द्विदेत्यनिकारौ पौम्यशचरौन्ः पुरोडाशः प्रतिगता देवता प्रकृतिः प्रा देवता यस्यात्तो तथा तत एकशेषः । यथपि न ते द्वै देवते दवदाचतुध्यौ तद्धितेन वा हयोरेकरेवतात्वेवावगम्यते तथाऽपि द्विवचनेन द्विरेवतत्तप्रिद्वेरवयवेऽपर देवतात्व- मुक्तम्‌ । उदाहरणे स्ट । इतिकरण दे्दमृथपर्तिविरिष्टदेवता परिहारथ |

पोवेन्रघ्ये्रापरोमीयस्यावयवमुख्यतवनैव व्यवस्यति दशेयत्राह--

अयेतरेऽप्ीपोमीयस्े्रामस्य वा ।

, विकारा, इति पूर्वतः | अथ प््तदिकदेवतादनयेऽमेकपेवतत्व्ामानयेननेकरेव, तयोरद्ीषोमीयेनदाश्नयोर्विकराराः । वाशब्दो व्यवस्थाविकसपार्पो यतोऽनियमेो नियमे सति न युक्त इति । ततर देवताविगरहस्येश्सेऽपि शब्दस्य वरेपणता न त्यज्यते | यतो येन शाब्देन य यप्रोक्ता प्रा तेनैव शब्देन यक्ता तत्र देवताऽतषतु शब्दगत- चर्भत्यामतं सामान्यमपि व्यवस्यहितुरिषटं यया शब्दराषयवगतं पम्यलादि । देव तातामान्यं च पयं शब्दकृतमेरेति दितम्‌ । तस्मादत्रापि शन्दगतभेतंस्यया सामान्यं यया पदपैकखनिकत्वास्यां न हि देवता प्रका यद्वतमेकलायवगम्येत भमाणान्तरेण । अत एव कात्यायनः -जपट्ं तेऽ पोमीयस्य चयज्षर। देर स्थेति 1 ऊैशब्दभ्रतियोगिनोऽपःशव्दप्याप्यष्याहारः । प्यकतरादधत्ते उतराश्च

१ ताना ।

9

+ बर्हिराहरणं चेति क्रमे प्ति मूयस्त्वादिविशषकामावानमुरः

<अभ्पटलः] महादिवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३५७१

चतुरस्रनयुनतवपमान्येननदासविकारा इत्यर्थः । सोमेन तु ज्यक्रेऽपि सोमभायम्येन शीघ्रङदधि्येनापंनातविरोधिनाऽपरीपोमक्किरता ज्ञेया । तयेन्द्रातोमोये व्यक्षरादाधि* क्येऽष्येन्राञचविकारतऽगि ज्ञेया । एवमाघ्नेयविकरेऽपि काटपतामान्यकृता व्यवस्यः यतः पशौ वक्ति कालपामान्यादिति । कते तत्राऽयविकःि पौ्ममास्यां तस्याः समीपे वा हृते पोणेमापं तचम्‌ । एवमामवास्यमपि । सपैवितृस्वालया द्विदेवता िरे-

प्याज्ेरेन्दासपतमाना भितनढिङ्धवचनानां विरेप्याणां बहिरङ्गत्वात्‌ । विक्ृतीरुकत्वा तदङ्कवलानटमाह --

कृती विशिष्टधरपाणापु्तरस्पां ततौ सम~ बेतानामङ्गविभतिेषे युख्यत्वं वलीय; ¢

कृतौ दशैपूणीमारूपायां तथा विकृतिरूपायाममि स्ववरमवत्यामिरिपशुन्धरूपाया चयानि विशिष्टवर्माणि प्रधानानि विशिष्टाः परष्परव्याषता धमी अङ्गानि येषां तानि तया ते भविरिष्टमरमा विपू्ववाच्छि्टपदस्य न केवटत्वमिति धपीदनिच्केवादिति नानिच्‌ । उत्तरस्यां ततौ वि्ृतिरूपेटिपशुबन्धूपायां समवेतान चोदकेन प्रापिता नामङ्कविध्रतिपेरे पत्यकं वैकृते प्रधाने प्रलेकं प्रातं प्राकृतं प्रधाने समवेतम्‌ । तेषं तन्रेणनष्ठाने परस्परं विरोमे प्रङ्केन वा स्वातन््येण वाऽनुष्टने प्रभनिः सदहाङ्गानां विरोधे पमुच्यायोगाद्विकसे प्राते ततरानु्ाननिवीहायान्यतरनोधक परमाभमाह मुरु स्वमिति । प्रकृतिभूते प्रषनि मुसले पुस्यः प्रयमभनुष्ठानं प्रकृतौ यस्याविरोधयङ्ग भरयमपर्ृतावनुषठीयते तत्मघानमङ्द्वारा मुले प्रवृत्तं मुखयं तस्यः माक्छतच्चं तद्ध्मसत- छिङ्ग बीयोऽन्येषांतत्रानुष्ठानविरकानामङ्गानां नाधक्तमिलय्ैः । चातुमोस्येषु देध- देवपर्वीणि अष्टो प्रषानानि तच्रेणानुेयानि तेषु चातिदेशेन प्रापितानि दापौणेमाति- कानि प्रधानानि । तत्राऽऽेयविकाराणि चत्वारे तानि न विरोधीनि पौर्णमाति देक समानत्वात्‌ । सौम्यद्यावापृषिव्ययोरञ्नीपोमीयः प्रकृतिमीरतसयन्रा्ः । आमिक्षाया; परातरोहः। प्रथमस्य पणेमापे तच्‌ । रनद्र्रातदोहयोरामावा्यं तचम्‌ । तष्रेणा- नष्ठातुमशक्यम्‌ । तत्रञनीषोमीये प्रथममन्वाधानमुमयत्र साधारणम्‌ । नर्हिराहरणम्‌- नन्तरपतताषारणम्‌ । देने डेदिकरणम । सांनाय्ये शालाहरणम्‌ । ततर दाक्षायणे यञ पौणमास्यां संनयतश्चोमयं प्रामनोति पौणमापपयुकतं पूं बहिःतेनयन्रुक्तं शाखाविप्र- तिमे ुर्यत्वं बलीयः । कयम्‌। हे तवेति मचत्ाह्मणपदेनाऽऽदौ शालाहरणमनन्तरं वर््राहरणं यज्ञस्य घोषदतीत्यादिनोक्म्‌ |. तत्र पौरवपयेण वैशवरेवपण्यपि शालाहरणे यतेन, पूरवबुदधिस्थतवस््गेन

ॐ सवेपुस्तङेदु विशिष्टभमौण इति बिदते ततमरामादिदचम्‌ 1

७२ सत्यापाढविरचिते भरतघुत्र- ` [ ९ तृतीयभके--

दामेव तचरं प्यच्छयेन्द्ा्चः पतनाय्यं च] सांनाय्ययो्यीगद्वितवेऽपि साय॑दोह- स्याऽऽमिक्षषैलवात्न प्रधानद्वञ्यत्वमिति ` नान्गाकाङ्क्ितवःिति न तेन मूय्तवमारङ्क* मीयम्‌ । वैकृतनि प्रधानानि युगपरेवङ्गाकाङ्क्ागि तेषु युगपदेव प्राकृतानि प्रषा- । तत्रैक अप्नेयो वाऽपोमीयो बाऽेकेषु युगपदन्वयं नाति । तथा च वरतिकरतलं तु प्रधानमादृततमिन््ास् परश्च नाऽऽवृततावते न भूयस्वमृततरयो राश, नीयम्‌ । एवं च प्रङृतिपरधानगतमेव मुख्यत्वं ` मूगं वा ज्ञेयम्‌ । न. तु विङृति- भरघानगतम्‌ ।

मृुयतवाद्‌ भूयस्त्वम्‌ । पूर्वतर परुयत्वपदन्यतिरेकेणादुषज्ञनीयं सर्वतः परम्‌ । भूयस्त्वमधिकता पना तयप्रधानानाम्‌ । यस्यां को एमानप्रकृतिक्ागि परधानानि न्यूनानि घ्रा कोटिरषिक- भरषानकोख्या बाध्यते । अयमाशयः--विङृतिपतमुराय आदवुत्पत्तिविपिभिः स्वरूप मैत्रेण नावगतस्तस्यातिदेशपरा्ये स्वरूपावधारणवेडायमिवाटपलाधिकत्वे वाऽवगत तत्र बहनुग्रदो न्याय इति विरोधिस्छिदेशायामेवास्पत्वाधिकतवेन निणेये पतति जमोऽनुष्ठान पश्वाूनृदधिस्थं तत्रत्यं मुरुयत्वं बाभितं न पुनः प्रभवति वाधकमधिकत्व. (त) बाधितुमिति । यथा द्षि मषु धृतमापो धानाः तैं प्ानापत्य॑ हविस्तत्र दघ्नो मुरूयत्वं शाखाहरणेन यावता ज्ञायते तावता पूरे मध्वादि्यस्याऽऽज्यक्किरत्व- मवग तेद्ुस्त्वाद्नन्तरविगतस्य मुरूयत्वस्य बाधकम्‌ । भूयस्स्वात्स्थानम्‌ 1 अत्िष्टोमादौ प्वनीयपडुतच्नमध्ये विदितानां धानाः करम्म इलयादिकानां प्तवनीयं- हवं वानपेयादावरोमोमीयपदपरोडाशमनुनिर्माप्याणामस्षये गृहपतये पुरोडाश मष्टाकपाढं निवैपतीलयदिकाणटयागानां दरपृणेमाप्तन्राणां मूयस््वासदुतच्रमेकादश- प्रयाजत्वादि बाध्यमिति प्रतत स्यानं बठीय इत्युक्तम्‌ । स्यानं पाठतदेह्यमनुषठाना- देदयमिति द्वेधा । तत्र प्र्ृतेऽनुष्ठानपरददये स्थाने प्वनीयस्याञ्जपोमीयस्य च तत्र भरदेशेऽनुष्ठानकाठे प्वनीयाऽदरीपोमीया प्रकान्ताऽनुषठीयेते । तदुपक्रमे प्तवनीयानु- निरवप्याणामुद्धस्यत्वात्‌ । तत्र पशुरेव तप्य तचरानुष्टितकतिपयकिरुदधङ्गस्य तच. मध्ये पश्ाद्वुद्धित्यानां बहूनां ार्यतत्रनाये.न प्रयोजकत्वम्‌ । तस्नातपशतचरं र्त ङञेनोपकरोति पुरोडाशान्‌ । स्थानाद्विधिः।

नक

स्थानानुमिते िपिरन्यः प्रक्तेण त्रिधिना बध्यते | अघनीषोमीयस्य स्थानमोपवक्य घ

१ खच. छ. ट. "तिल । #

~+

<अश्पटः ] महादेवकरृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३७द्‌

र महः सा्ेषु सह पशुनालमत इति श्रयते । तथ सर्ुलाऽश्चपोमाया्नेयानबन्धया ~ पनां प्हाटम्मऽवगतेऽ्ीषोमीयस्य सवनीयासूरवस्यानपामान्येन तत्संनिकृष्टतयेवाभ्य- वधानेन प्रां पुमावित्वे तत्पतौ श्ुतेनाऽऽधिनं अहं गृहीत्वा चिवृता युप परवीर याऽथ सवनीयं परुभूपाकरोतीति त्वाप्र्यपनयिन विधिनाऽऽग्विनमहानन्तथ पिहिते तद्विकृतो चोदकेन तथैव प्राप्तमनास्ीपोमीयस्य स्थानं ` वाध्यते । पिधिहि प्रा्ोभहम्रहणश्ेयाङम्भयेोरानन्तर्मात्रं विधत्ते प्रयत्नो विधिः. 1 अन्ोपोीयस्य्‌ त्‌ स्यानानुमितो यपि विधिरेव प्रमाणं तथाऽपि पत॒ स्यानमतिदिषटमुपजीन्यानुभीयते । स्थाने बाधिते सोऽपि बाधित एवेति स्यानाद्विषिरिलयुक्म्‌ । न च सदशरुतिपहङतों विपिरोपदेशिको(क आ।)तिदे शिक वाधेतेति पह श्रुयते संनिकर्ममात्रं वाच्यं न पौवापिधैः ` मरि । न च स्थानहङृतः सहाटम्भविविरौषदेरिको येन प्रयो मवति | किंच प्राप्त जारम्मे गुणद्वयं सादि पूरवमाकिलं न विवातुं शक्यते । तस्मात्स्यानानुमिव एव

वारितो विविः।

षिवेरङ्गम्‌ । विधिनाऽऽश्िनानन्तयैमवगतं साङ्गस्य सवनीयाठम्मस्य तनयध्ये यथाऽीपोमीया- छम्भस्य नावकाञ्ञोऽप्ति तद्वदेव तेदङ्गानामपीलेवं प्रति विरङ्गं प्ताहिलविषेरा, खम्भानां -संनिकषौवगमे सति तत्तदाम्भछक्षणजञपनस्याद्गमनतुष्ठायाऽऽदम्भः कर शक्यते । तस्मादङ्गविधिना प्ाहित्यविविनीध्यते । न च तेषा सया तत्दारम्मासूषैः भेव करणं युक्तमौत्सगिकपदाौतु्मयनािततमृषन्यकापवगाणीलमिहिते काण्डा नुपभये तु न प्रमाणमस्ति । तस्मात्ताहित्यावगतैरङ्गौः पदा्ानु्मयेनाम्ीषोमीयाठ- ; स्भाङ्नौरश्िनानन्तये पास्सवनीयाटम्मप्याति्टं बाधितम्‌ । अङ्ासपानम्‌ । देनद्रावरुणः पुरोडाश देन्ावरुणी चाऽऽभिन्ञा पापयकषमगृहीतस्य श्रूयते । काम्ये. दिमिश्च दरैपूणीमातती संस्याप्य यजेतेति शरूयते । ततः प्रतिपदि, सयस्काङा एव सानाय्यवल्यो व्यहकाटा इति ानाप्यविङेवीहकालोेति नित्येन हविपेद्य सायैदोहं तवा द्वितीयायां याग इति प्रतनऽङ्गात्मषानमिवयुक्तमङ्गस्य कालः प्रधानकठिन पर्वणा बाध्य इति । चूदा दोहः पशचददयां यागो वैश्देवपर्वणि तथ द्टतवािाशद्क्य नित्येन १ देविेदेति काम्येिपदुजन्धानां नितयेनन्तरमवुषठनं श्वतिप्रामाण्या(दा]ह--

५. ११.२.८२ यस्तेषु ।

३५४ ˆ सत्याषाढविरवितं शौतचू्र- (२ वृतये

द्ीपएूणमासयोविदतेव संनिपति द्वपूर्णमासौ वरीयारसौ ।

"~ दशस्य पौगेमाप्तप्य च प्रक वकतेरििरूपायाः परुकन्धहूपाया वा सैनिपति कठिक्येन सहानुषठाने प्रततऽङगविप्रतिषेष एव । दर्ये पूरणमापतच्ा किहृतिरवपरीसये वा ङवते प्ति प्रकोरोपेशिकान्नलवादिकेरतुमितातिदेशेन प्रातान्यक्गानि बोध्यन्ते । मीया बाधकतौ । एवं च कदानिषधिकतेच एणस्पहापूीया भवि तन्रम- सतीति ज्ञयते । पशुपन्यप्यामाकास्यतच्रहयैव वमस्य तत्रे क्रियमाणत्य पोै. मातच्ता | न जद त्रविघायकमपि तु वैवोपयैप्य िषायकमिति वाच्यम्‌ ॥ भ्रकारान्तरपतरसूत्ेण विरुयत प्रकारान्तरस्य ैरवापयारिलपस्य त तत्र नि्भयाच । स्पष्टमवोक्तं माद्वानेन--पमानतन्रा वा विङृतिरशंूरणमातो चेति । एष च वङतीनां मधये ्मानतच्रा विकृति सथस्काल पथक्कालया गोणैव सैमवति नान्यथा ॥ यहक्राटा च यहकाटया चतुद्युपक्रमाणि चातुमीस्यपर्वाणि द्हुपरकृ्या न पतमान- त्राणि परय्काह प्रङृतिः मानता न पमवति पूवुलपकरान्तया विछत्या । एवं च कङृतिः परथानयागातूमेव कितया व्यवस्प ज्या । एवं च काम्येष्टिपञ्क भ्धानां सरनाय्यवत्सानाय्यवि्ृतीनां यहकाठ्त्वविधानेन निचयेष्ठनन्तरानुष्ठानत्रिपिनेन पार्णयोः पोरवाप्यािमवा्त्तुषठने च प्रधानपरयो; वोवोपयाबापृततननणानुषनं नियतमेव । तत्र च बठमप्युक्तं दपूर्मभातोरि्तेशेति क्रमपठिनेति मषः 1

यानि चिष्टिपञचबन्धानां प्रयक्षाणे तानि तत्र}

: -बहीयांतीति विपतिरणमनुङृष्यते | यानि प्रल्षाणीति,.शलादिध्रमाभविक्रतय्ः सतेन प्रापितानि द्शपूर्मापत्ेदकव्यतिरिकपरमाणेन प्रापितानीत्ति यावत्‌ । न हि सर परयक्षश्चतिविहितानथेव पमवन्त । शब्देन पूरन्यायनाधं उक्तः । कथमि, स्थम्‌ । उमयोरोपरेशिकव्ेऽपि येन नापरे यो विधिरारभ्यते स्त तस्य वाधको मव तीति भात एवातिदेशे क्तो प्रलक्षण्यङ्गान्यातिदेशिकादगविरद्ानि कानिनिदति- देशबनेवोतपयने नान्यथा । तमेक प्व परमनःततवावनाधिलैव नायते परस्यान- न्पथोतादनिं न त्ववोधनपमव इति । अत उभयेरौपदेशिकसेऽपि विकृलद्गन्येक 'बटोयातीति वृत दास आश्चिने बा पमाने प्रलक्षङ्गता" नस्ति तथाऽपि सामान्यतः पू्ेवातिदेशदापरणमपिकपा्ता एवाय पशुकोऽतिदेशः प्रवृत्तः प्रबटः पूक्म्यायेनैव । न च दशैपूणीभ्रसातिदेदामत्रेण वैकः. पशुमिराकाद्पतो मवति। सामयाचारेकाद्गनातपर्वड्गनातटामायावल पेक्षणा्तस्य, च प्रतिदेशेन; परवू- त्स्य बाधका दशीपृणमाततातिदेश एव कथं स्यात्पवृत्तस्य पुनःपरवृ्पयोगात्‌ । किच नेमैकादशप्रयानादिमिः पशप्रयानताऽपि बाघयतेऽभयकतेुपशचम्यानलवानपायात्‌ |

~|.

3

ध

<भणपटटः] ` ` अहादेवक्रतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ९७्‌

दा्ीरणमातिकानीत्यादिनाऽतिदेशतं तदवलागछं॑चोकतवाऽबुनाऽऽमितावथमपश- जन्येषु केमुिचातिदे शंहेतोर्वघरमतवस्यामावांन विक्तितवम्‌ । तदन्पामिततापडुच, न्धा्तु हविःज्ञापाम्येन तन्माजकिकारा इति दरीपूण॑माप्तविङ्ृतिरुत्तरा ततिरविशेषे- णोक्ता तत्ंङोचनीयम्‌ । कुतः, स्वमी प्रकृतिरस्धमा विकृतिरिति विमागहेत्वो- स्तानि स्वभमीणीति सूत्रावयवत्कठितयेियमायत्वादिलाशक्कयाऽऽह --

दशेषूणमासभकृतय इषटिपन्धासते स्वधर्माणः सामान्यादरिकारः।

तःएव स्वषमाणः पामान्यात्द्धिकारशरे्िपशुबन्धा ये सऽप्थविरोपेण दशपूणमातत- भहृतय एवोक्ताः । द्रीपू्णमातो शरकृतियेषामिति विग्रहः । निपातिना चोदिता इष्टय आरमतिना चोदिताः पशुबन्धा: । तत्र लिन्नातिरेरोऽस्तीलेतावदेव सिद्धति देशपयोनकं तु साथे तचापूर्य कर्मणि देवताप्तामन्येन हविःततमान्येन १ ततस्तु देवताप्ताम्यं यद्यप्यम्यापकं तथाऽपि हविःप्तामान्यं तु व्यापकमेव ॥ यंचचपि भोषधत्वमाज्यत्वं दित्यै परय््वमेव जातिरूप पामान्यमन्यापकं तथाऽपि तदम बोपाधिरूपं च प्तामान्यं स्तर पेमवलेव । तच्च कठिनदरव्यत्वेन कृष्णेषु दवद्रवयत्वेन मधून्यप्सु च पर्य दशितमेव । तथा च पर्ेष्टोनामेक्रैकदर्पूणमातसप्रघा नप्तामान्येन सायं व्याप्कमतिदेशप्रयोनकमस्त्यव । परै) च ठिनगेनातिदेशे पिते तत्रापि पडप्रमवत्वेन सामान्येन पादवं सवैषशुबन्वप्ताधारणमतिदे प्रयो नकमस्येव ।

भ्कृतिते प्रयो चोपरिष्टपक र घव्म्‌ । तच प्त दारोपोरणमातिकप्रधानानुया+

य्येव । विङृतिते प्रयोजक सवेषु च दशीपूणेमात्ताङ्गहीनत्वमतो दशीपूर्णमापप्रह"

तय इष्टिपशुबन्धाः सर्वऽप्यविरेषेणोपदे शद्ितास एव॒ स्वधमौणपतेऽपि न द्रीपूणै- मासपमरधमेवन्तोऽतो द्पूमा्तविक्ृतयः सन्तः स्वपमीणोऽपि मवन्ति। ये स्वरम स्वधमीणलद्पहोनानमिव प्रङृतयतदधहीन।श तावत्यतिदेशढामेन तावता च तद्विः कृतयो न तु तद्धिकृतय ष्व । ददीपैगेमापाद्गानां तेम्योऽिदेशामावात्‌ । न चति- िष्टङ्गपतदिताः सधमीण प पपूणीतिदेशपरयोनकाः स्युः| तप्ये वा द्वीपू्ै- मापताुष्ानानन्तरमु्ठीयमान। विङ्ृतिः स्कृठङ्गपूणी तदनन्तरमनुषठीयमानाया (या) विते प्रकृतिः सा च तदनन्तरमनु्ठ यमानाया इत्यापचेत । न ब ततरातिदेशप्रयोनके सामान्यं नियतमस्ति । न च सर्ैपरूषपताषारण्येनेटिपुजन्धानामनृष्ठानकमोऽलि । तपा चाम्यवस्या स्यात्‌ । कमादुष्ठितकर्मूषु॒चातिदेशप्रयोननं सामान्यं च दुव । तसमादरशूर्णमप्तविवाऽऽदौ र्षा कृतिः । तत्सामन्ये तद्ितरा वृतिः सवीऽपीति धवम्‌ । किं च विकृतिः स्धमीऽपि दु्ीपूणेमाततातिदेशेनास्नानि प्रापयान्पसे प्रयच्छतीति वाच्थम्‌। विशिष्टातिदैशेऽपि दरीपूणमासातिदे द्धस्य सति पञ्चास्लम- वैशिष्टये बद्धिसये स्ति पश्वाद्िक्ृतिविक्ृतिषु रिट तिदेशस्तद्वं परित्निरू एके।ऽति- देशे दवितीयः खधरमतिङेरपीति छमरवम्‌ । विशिष्टतिदेशे चतिदेशयोधिङृतिकितिषु

२७६ ` ` सत्यापाठविरचितं श्रीतसल- (ततीयपभे--

श्व पौवापय च न पतिष्यति । अतिरेशद्रमरे च पौर्वापर्यं तिष्यत्येव त्चेषटम्‌ । कथम्‌ । = ५. ` सधरविक्तीषु च कथेमावाकाङ्जापु परवमतिदिषट गा्ासयः पञ्वादुपरिषाङ्गानाम्‌ । करभावो दुपङाराकाङ्घता । सा क्ुसोपकारदवराऽतिदिशन्येव्गानि प्रथम गहाति । जौपदेशिकेषु तु नाचप्युपकारः रुतः । उदेशान्यपातुपपत्या च इष्टायानामाका, इृक्षवाऽङ्गिनि छ्यपकाराकाङ्लोत्याप्या ॥ तत उभयकास्षया चाङ्गधनन्पञत्रगत तेभ्य उपकारः कटप्यः । इष्टयषप्यङ्गपतनन्धोत्तरकाकं यथायोग्य दृषटोपकारकदपना ॥ -स्ावुपरिष्ानामङ्गानां- पथ।दतिरिरेम्य एता्वयः । तेनैव क्रमेण शतेन विकृति- विक्तिपवप्यतिदेशयोः क्रमः तिष्यति ` पैतताधारणातिरेशष्य चाऽऽ्दौ बुद्धित्व “त्वात्‌ । पञचद्िरोषततमान्येन पूर्वमदटेनापुमेत कर्पयेन -विशेषातिरेश इति कमयो रतिदेशोऽि तिद्धो मवति । अत एवाऽशहुदधाः--न हि भिक भि्ुकायाचत इति । विकृति भि्ुोऽसन्तो(न्यतो)चव्या्गवात्‌ । स तु सपु्ाधमेव चकङ्कनि "~ मतेन तु प्रस दातुमपीति न्याया्थैः। एव॑ निवतप्रङृतिविङतिभवे च पिदधे दवीप चाऽऽभिक्षा विक्ृतिविकृतिप्वपि चङ्गटयवस्या परिध्यति । तथा हि "र्वा अप्यामिताः प्रात हविक्ृतयो दशविकारा मवनिति । प्द्िचरेवामिकषा स्वधम तरस्य ्युद्धरणायङ्गनातस्य हतस्य चास्मच्छालायां विधानात्‌ । दाक्षायणयन्ने चाऽऽमि- सोऽपि स्वव्मी । तथा न तां श्रकृ्याऽऽह कालायनः-त्रैव दोहनं शुते वा दध्या. नेयति । वानिनं निषिच्योत्करे करोलाञ्यकं वा प्रह तृणं तेन प्रचरति विमुच्य वां दुचो बर्िरवकषि्ठनयहाति । तदयु रेतो दधातीति श्वतेरेति । शस्मलूरहृता "` "तु खशालानुप्ारेण दाक्षायणयज्ञाभिज्ञधर्मोपदेशोऽपि वैश्वेभ्यामिव व्यायातः । यथाऽसोपोपीयदिपश्षमेपदेशे निष पटवमिहापि.। एवं च दाज्ञायणयज्ञमिक्षायां + वैशदेव्यतिदेशेन नवभ्रयाजादिपतभपि तस्यां दधेशन्दवाचपायां पशचपरवानाककनौप =! देशिकेन बाध्यते । ता प्रप्रयाारिकं वैवेम्यामदिदेशेन प्रां नवप्रपाजादिकेनो- पदेशेन वाध्यते । तयेव वरुणभवापतमिन्तयेरपि । तत्नप्यतद्राललणन्पिव पृश्च इवीप्मि वन्तीति पञ्चानां नवप्रयाजद्विफ वाचनिकातिदशेन प्रां तेषां मूयस्तादामिसयो- ` रमि पृशवपरयानादिकं तेन बध्यते । -इतरिन्तातु वैशरेन्यतिरेशाचवभ्रयानादि पाप्नोति दाक्तायणयज्ञागि्ातिदेशेन पशचपरयानतादि प्रा्ोति । तथा दशीपयोविकार. शवेनपि प्चपथानतदिकं पयमत एष प्रातपुपनीगय दाक्तायगामिकतातिेशा एष प्रव इति पश्चपयानादिकं धियति । सोमे सवनोप तु पदबन्ध प्वनीयस्यैक।इ- शप्रयाजादिना तननेण स्थानिना सवरनीयपुरोडशान(पतोपनु्ता न तन्नं बधितेमेति जेषम्‌ । एवं दाररमीमाततिकानि प्रथानानीलादिनाऽतिदश (श)वलानलमुक्लाऽतिमेशाप „+ बदुमाह-

^

(^

४

/ तत्राऽऽह-- पङ तत्संन्धाद्मं कमन्ते कर्मण्यवमनि सहधरमद्रव्ये निवकैत इति ॥

<भभपटढः ] महदिवजतवैजयन्तीन्याख्यासमेतम्‌ 1 ३७७

करमसंुक्तानि द्रम्याणि भृतौ तत्संयोगादर्म छमन्ते कर्मण्यमि्यमाने सदधयद्रव्यं निवर्ते ।

तरेधातिदिशाङ्तवापो द्वारामावादधैवत्तवदतूत्रे त्स्यनिऽद्गान्तरविषानात्‌, ॥ प्तिषेवदितौ कमेण वामयं सूताम्यामभिमाम्यमुचेत । इषणेेावनोषयदव्यासि- टु चिन्से-किमविरोषेण स्पपादिदरव्याणामङ्गता तद्धर्माणां च, अथवा विरेषे- णोपयक्तानमिव करमीति । तत्र स्पंपरदीनां यजञायुधतेन प्तवयेषां दष उपकारो नास्ति तेषामदषटापैलेनाङ्गता ततसतद्धर्ाामपि तयेति प्रङृतिवदधिकृतिः करयेत्य" तिदेरेनाविेषण प्रततानि कपाठशुपीदीनि विहायाद्गहीनेटिः कथं फडं पषेयेत्‌ ॥ ततस्तान्पप्यङ्गानीति प्रतिऽभिषीयते कपतेयुकतानीवयादिनोत्तरम्‌ कर्मतयुक्तानि द्रव्याणि प्रकृतावङ्गत्वेन विधीयन्ते न स्वस्येणेति शेषः अयम्ेः--पाक्गे यज्ञे तिभि्िधोयमनि तु निविदि विधिना लपरिगुदीत परषानं चां चास्ि। न न केवे द्र्य विवि तेमवति । विभि कपैवयतामविदयन्करैवयप्ये् ताधनतां वेदयति । न च द्य तिद्धं कर्मपनाऽ्ेदयितुं शकते 1 यनेष्टपानतया चानि" यतौ चपषैनननदरेटपतापनं स्यात्‌ । न च विधि विनाऽऽन्यत्कमीकाण्डे प्रमाणमस्ति । सत एपोकते विविरक्षणानि कमौणीति। न मैवं सति दरम्पाणामवियेवतवादनङ्गतवादनक्ष, त्कोवेति वाच्यम्‌ । कयक्तन्येवद्रऽयाण्यपि वथियानि । यथपि खस्येणाता- ध्यानि । तथाऽपि करियासंयुक्तानि तया स्धनमूततवेन क्रिषानिष्ठानि मबन्तयेव साध्यानि । अतस्तु सव्ापूताधनतमेन क्रिपाया अपि विेयलेन प्रेयःप्ाषनत्व न सेवि । स्वरूपमात्रपय पअमाणान्तरगम्यत्वादनविगतार्थगोचरस्य पिषेः करल रूपमपि विषयो न स्यादित्युकमेव । अत एर जेमिनिः(निन) मावार्थीः कररब्दा- स्यः किथा प्रतीयेतेति क्रियाया एवाप ्चनलमुक्तम्‌ । तदूतानां र्न तम स्वय इति यदरकस्मदपू तदितरैतदमिति वदलञमिनिः क्रियात एवाप तत्तेबन्धाद्रभये- भ्योऽपील्युक्तवान्‌ । अपूरैननकलेनास्णता प्रषानताच न स्वर्पेगत्यपृदुक्तम्‌ । तत्तु सादरा परम्पपरया वा त्वररत्पादके कर्मण्यविद्मानि तत्ावनत्वमात्रेणाङ्गदर उ्यमवि तद्नङ्गं सननिवैत इत्याह करमण्यविदयमनि दरभ्ये निवप्ते न च कृष्णटेषु कपाल शुपीदिताध्यं कमीसति। न च प्रतौ कपाठशुपौदिकमदषटाे कगीतावनतेन कमसत कतु दायै करमूाधनतया कछ कपाटमुषीदि । तदि नियमापू्ाधनमिति विवरेयम्‌ ननु तहि कपाशूपीदीनां र्ञालनकतमशीनपरोक्षणपराधनत्वेनाङगतवात्मयोगोऽरित्वति चेत्‌

१ स, छ. समानाय । २. (रसद ॥ ८

०८ सत्पापाठविरचिते श्रौत [९ तृतीयम्रशर--

नक्त प्रकृती प्कताखनादि पराधनलेन र्यं विषये पानि परज्ञास्यलादिना दविती- याश्रुलया प्रधानवेनोदेश्यतवमतीतेमै प्तापनता प्षाठनादिकरियां प्रति द्रव्याणां कित्‌ कौनोदेश्यत्वम्‌ । कर्रोप्सिततमं कर्म क्ैणि द्वितीयेति पाणिनिस्रणात्‌ । त्था वेम्पिततमत्वमपूवरकमिणां पाषनतेन वाच्यम्‌ । तत्ताघनता कपष्वचिश्रयतीत्या- दिना कपाठशूपौदिषु चाथिश्चयणोद्धपनादिविघानात्साषनता तेषां प्रतीयते । तताषन, सेनेप्तिततम्वातकमैलं ्जञाखनादिकमीणि भ्रति । मतः प्र्ञाठनादीनां साध्यत नालि तु तत्तत्पा्यकरियापवन्धाद प्रलाठनादिर्ूपै ठमने द्रव्याणि । धर्मश चयेन पस्कारकर्मलेनाङ्समुक्त द्व्य परति । ततस्तु दर्ये वेदन्पत्रोपयुक्तं तेव सेस्कारमहति नान्यया । पूतमावयुषयोगं हि द्र्य सैस्कारमहतीति न्यायात्‌ । संस्कार कर्मणां न साजादपूोत्यादकत्वं येन विवेयत्वमङ्गतेन स्यात्‌| तु येसु दरम्ं किकीप्यैते मुणललन्न प्रतीयेतेति नेमिन्युकतम्ययिनापर्ोतपादकतवं प्रं तु साक्षास्वर- स्परया वा त्वपुवेत्वादककमै्ताषनेषु दष्टपुपकारं जनयन्यपि नियमदवारा वाडऽयेयस- किठक्षणादृ्टमपि द्रव्येषु जनयन्ति । प्रो्षणदिः केव्मदृषटमेव जन्ये द्रव्ये दरव्यं चाद्टशक्तमत्स्ादप्ाय मूता क्रियां स्यति । यथा प्रयानदिरूपाक्नाणं द्र्य किचदव तु परम्परयाऽपूवस्ताभनीमूतकरियाप्ताचनक्रिया प्रयग पद्रारा वा इषटश- क्तिमदपूर्वाधनक्रिथां तापयति यथा प्रत्ाठनादितेस्तदरव्यं चपरताधनप्रधान- क्रियाप्ाधनीमूतावहननाकिकं प्राषयदपराधनक्नियां पषयति | न च कृष्णठादिद्रम्े शरावदननादिकं कदो पकारकमयैयतेऽतिदेशेनादषो पकारस्य च तेम्पोऽकठ्तत्वात्‌ । तस्ादश्तोपकाराणि कणि निवरो ऽतसततप्ाधनानि द्रमयाणि च निवर्तन्ते तदरमयप- स्कारकरमीपि खाश्रयामावान्निवीते । वितिदं । न प्रकृलगिदिञेनाङ्गानि गृहीखा -यथोचितं दृष्टमदृष्टं चेपकारं गृहाति र तु दृष्टमदृष्टं चोपकारमाकाङ्स्माणा तद. यौमय्ानि गृहाति । त्ाऽऽरादुपकारकाणामदृटोपकारजनकानामङ्ञानाेवाविरेषेण अ्ाहिका सती यावदपेतितद्टोपकारकण्येव पंनिप्योपकाराणि गृह्णाति न तु निष्र योजनान्यपि । तस्मािप््योननानि द्रव्याणि निक एवं प्कारा भवि निप््यो- लना निवन इति । एत्र । उदाहरति

यथा कृष्णरेष्ववहननपर्‌ । यो मृलयोधिमीयात्तस्ा एतां प्रानापल्या९ शतेषृष्णटो निषपेदिति कृष्णलानां पोवणीनां कदिणदरन्यलेनौषधविकाराणामपि वितुषोकरणक्तणदपस्कारानयक्षणादव हननं निवत एति शेषः । करण्यविधमनि सह परद्र निकौत इति पर्सूत्रादतु" ष्मः । ५

^

<अण्पटः ] महादेवकृतेवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ \ २७९

ननु चर्वि्टौ कपटप्वपि ग्रहे निवत्ते कपालानि सधग्काणि निवरवनते तथा दयामा- केषटौ त्ीदिनिवीपे निकृत जीहिषु सथकेषु निदु स्थस्य इयामकिषु च तद्म न स्युरत भाह--

अन्पसिपिभथ द्रव्ये तेनारयेन सेयुज्यमाने माविश; ।

पराकृताद्र्यादन्पसमन््रभ्ये तेन प्राकृतेन प्राङृतद्रम्यत्तध्येनर्ेनापूव्रयोजनवता, करमेण सेयुज्यमानेऽङगतवेन विधीयमान तच्ापि पमीणामवेशोऽतिदेेन प्रादुमीवः \ मयमाशयः--न दयन्न पाकनिवृत्या कपाडनिवृततिः कि तु पाम्वतिद्धया स्याद्या कपाढत्यानापत्नय। पाको हि चरोः पराः । तत्रपूतै्ावनीमूता क्रिया न निवृत्ता + तस्याश्च प्ाधने जालन्तरविरिष्टमपि प्रात, तत्स्थानापननं तद्धाधकं च तदेव पाकजन्या- ूवघायनतयाऽङगं तत्मिनेवाप्युक्ताङ्े धम अपि मवन्ेव । एवं पाणिनिः स्पानि- कदादेश इत्याह--अन्पया तदपुवैमेव तस्मानोत्पचेतेति ।

उदाहरति--

स्यारां कपारधमैः इयामकिषु व्रीदिषषैः ।

अतिदिर्यत इति शेषः } अप्राकृतेऽपि द्रग्येऽतिदे शनिरूपणमनेन स्पष्टम्‌ ।

दव्यपतध्यक्रियाया अनितौ तत्स्यानापते दरमयान्तरेऽपि धमीतिदेशे चातिपपङ्ग- माश्चङ्कयाऽऽह-

यज्ञोत्पत्तौ मतिषिद्धे सर्व मतिषिष्येत । यत्ञायज्ञक्मणोऽङ्गभूततकर्मण उत्पद्यतेऽथवा यज्ञाय प्रयोजनायोत्तधते तत्तया ।

.- दव्य इत्यनुवतते । उत्पत्या प्रयोननयेयताप्रा्िैहयते । -\ यस्मत्कर्मणे द्र्य तेतं प्रयोननयोग्यं मवति तत्करमतिशिष्टद्र्ये प्रतिषिद्धे तत्पाप्य

2८:

प्रयोजनमपू्॑ाधनीमूतं करम तत्म्ुक्तम्‌ । जन्यदपि धर्मनातमपि प्रतिषिध्येत । यूपो हि खातमानठ्षणेन कर्मगोत्पद्यते यज्प्रयोजनाय पदुनियोननाय योग्यत्वेन प्राप्यः भ्रा्तिषिशिषटे तसतिन्मतिषिद्धे पै्कारा जपि प्रतिष्द्धयुः। न च न दध्यधिश्चयतीतिव- न्मानमातरंप्रतिषिद्धमन्यपरस्कारविशिष्ट न प्रतिषिद्धं तत्र नियोजनमापि न प्रतिषिद्ध मिति मानं विनाऽन्थः स्कोर पेस्छतैः परिषावुरमुके बिपि वा पडानियोजनमस्तिति वाच्यम्‌ । यथेव तई यूपस्यानापनेषु परिध्यादिषठेव न मिन्वन्तीलेताक्देव वक्तव्यम्‌ । युपग्रहणमनरषकम्‌ । न च यूपवन्न बिन्वन्तीलयथा मवेदिति वाच्यम्‌ । परिष्यादिषु पृशुप्रयोजनयोग्यताखरूपभपि मञ्येत । अतः स्वस्वरूपप्युक्रूपावा्ेनैव पशुनियो+ जनं तेषु विधीयत इति मानं स्वत एव निवृत्तं जिम प्रतिषेषस्तस्मायुपस्य सकर्मकस्य प्रयोजनस्य स्थानिन एव प्रतिषेष इति द्व्यान्तरमपरवमेव विषेयम्‌ । न च तस्येषदे. शातिेशाम्यामन्ये पकारः स्युः । प्राृतदरनयप्राततो तत्स्थानिनस्तु तत्पस्काराः

६८० सत्याषाढविरवितं शरीतस- ` [६ तृतीयप्रश्ने.

रुवन्ति नान्पपा | तस्य प्रतिपेादतिदेश एव प्रतिपद्ः । उषदेशसतु नासयेव |,

यद्यपि नियोजनं प्राते स्यत्तत्ातिदेशेन तथाऽपि न ते ` नियोननप्ताषनमाघपरयुक्ता अन्पथा नियोजन्तधनेऽष्वर्योवपि परत्येरन्‌ । जतो युपप्रतिमिषेयुपध्मः प्रतिषिद्धा एव । उत्तरवेदि प्राकृताहवनीयस्थाने विधीयते । तस्याः प्रतिपेषे च प्राङृताहवनीय एव होमाधिकरणंतेन । आदवनीय इति प्ञया यदाहवनीये जुहृतीति श्रुला च यथा प्कृलर्थसवेन प्राप्ततया विकृ्य्येनापि परा एव विधिना कर्पते नानारभ्या- धौतेन । तथा च तिन्प्यतिदेशामगेत्तखेदिषर्माणां नियोननमपूषद्वयान्तर- विशिष्टं विहितं तत्र नातिदेशप्रा्िः । भत्र यद्यप्याहवनीयायततनं न विहितं तथाऽपि सामध्यात्जञयेव भ्ा्मप्वमेव । न हि सोमाहृतिषु होमाश्रयतवेनाऽहवनीयायतनं प्रा्म्तीति पूण पमानन्यायं पोमचतुमीस्येु प्रपर ैश्देवपर्वणि शरूयते तरिवृदभनि- ष्टोमो वैश्देवः परुः पवनीयो वार्ई्सलयानूबन्ध्या । न यूपं मिन्वन्ति नोत्तरबेदिपपवपन्ति । परौ परुं नियुज्न्तयु्ुके विपि वेतीटिवातुमीपेषु चैशवदेवप्णि नोत्तखेदि" मुपवतीति व्यार्यातमेतत्‌ । { इदानीं यत्र प्रतिपेभो नास्ति तप्नोभयपू्युक्ता धरम करकद्पेदकनिति प्रात जाह~ अन्यरिमभ्् द्रव्ये तेनार्थेन संयुज्यमाने धमातर इतरे वामिनमासादयेन्लतर पेशूमियुज्ञन्ति परिधौ पशूनियुञ्जन्ति । अन्यसिनिति पू्रेणान्तसििनवर्षिद्धौ प्तलागप्युभयाप्ुक्ता उभयेऽपि सेष्कारा भवन्त्येव | न हि स्वरूपयुक्ता धमी भवि त्वपूयुक्ता अपू च करमभेदेन मिदयेऽत उभयकमपूकयुक्ता अन्पतरेणकृतेषु नोमयपूर्वोसत्ति वकु पुनः सूत्रा रम्ः। न्यसिनधन्येऽन्यपूयुक्तेसकारपृतेऽपि तेनर्थन प्रयोननान्तरेण सैयुञ्य- माने प्रयोननान्तरापू्युक्ता धम मवन्ेव । प्रथमपैणि वाक्यमुत्करे वानिनमाप्- दयतीति । तथाऽश्वमेवेऽचे परूलियुजञनीति गतमेतत्‌ । एवमतिदेशनिरूपणं व्थास्याय विङतिषिषय एव वरिरेपवृषठानन्यायान्तरागि दर्श. यति विकस्ेरन्विकसमो वेत्यनतेन । सामिेनीद बधैमानासु ॥२१॥ काष्ठानि वन्ते सश्हियमाणाञ्च॒ यथापि । समिष्यमानोऽचियामि परकाये ता ऋचः प(मिपेनय्तसु कामेन वरमिरेषेण विह

१.क.स.ग.न.छ.ज. स, न. ट.2. ण. च्वलबरे । २क.व.ग. च. छ, ट,ठ.ण, पं िुजन्तीति । अ०। ३क द, च... द. शु मिव" र

<अनपर्टः ] ` महादेवज्ृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ । ३८

९, तिविरेषेण वा सततदशानुवूयादि्यारिवििभिरवयमानापु पच्दशम्योऽविकांघु विषीय- मानास ताप्तां प्रणते प्रणवे निधीयमानानोष्मकाष्ठानि प्तमिघ्तत्पं्यया का्याधि । यद्यपि न पतमिबेन्यङ्गानि काष्ठानीति वर्धन्ते प्रधानानुरोयेनेति न भवति तयाऽपि पामिमिनीनाुपकारकाणि भवन्ति । कथम्‌ । उच्यते -सामिभं गृहीतल्ाऽश्नौ प्क्िपति । भ्रण तावत्समिष्यमान हस्युच्यत इत्युक्तमेव नहि तया गृहीतय।ऽनारन्षे समिन्धमेऽेः समिध्यमान, यदा प्रतित्ाभ्विनीलये पञोऽन्पयोः पक्षयोः पूर्वं निहितपतमिपै- कैकेव समिध्यमानः प्रकादय एकैकया प्ापिेन्या न तु बहुभिः प्तिद्धिरिध्यमान एकैकया प्रक।इयः पृश्चदशेध्मदारूण्यम्थादधातील्यदिना विहितैकविंशतितैख्यकेध्म- काष्ठानां प्रयेकं कर्मणि विनियोगात्‌ । तयैकया समिध्यमान एकया प्रकाचितो नान्यया भरकादयते । हौपरे मश्रपमुच्ोऽप्थनेकोदेश्यत्वासमवे न कु सर्वत्र । तस्मात्प्रतिता- मिषेन्येकैकस्या एव समिष उपकारकत्वात्तुपकाराय प्तमिधोऽपि वर्धन्ते । नतवे(ेभवं तिख एष पामियेनीरन्यच्ेततर कामन्वहत्यतर च पमिषां हतः स्यादत उक्तं संहि माणासिति । प्रकतौ दष्टा संरूयाऽऽपधिक्ये न बाध्यते हति तु बाध्येत तद्वा मा भूद्धिति यथापरङ्तिपञ्दशेवाम्यादधाति । एकया समिध्यमान एकया प्रकादयत इति नियम बाध्यते वचनान्महा पितृयज्ञ एकामन्कदेलन्न भधमिध्मं॑विमभ्येति यमेव वचनं दु्ीयिप्यति । तथोपपतमु तिन्त एव पतामिभेनीरनुच्येलत्न च नवषेध्ं विमज्येति दर्शयिष्यति । पठ्यते सत्रे एव वचने तथाऽपि शरृतप्चदशकतख्यानाधो न पतामथ्यैन कर्तं शक्य इति न पश्च शत्वाधः । यथार्थपूहः ।

विहकतौ कार्थ इल्याहारः १ काष्टववृद्धौ मच उहनीय एकविशतिभरत्ययमित्यूहस्य बुद्ध्यते व्याख्यायते । ययाऽर्थो वियते कर्मणि समवेत्तथोहोऽपौमिधायकपदप- योगो ढौ किफो मनने कार्यः। ननु कथे टौकिकपदधरयोगेण मच्ताऽऽप्ानामावान्मच्रपदेन योगेन ठक्षणया चारथभकाशनपतमवारिति चेत्‌ । उच्थते-- विकृतौ मन्रोऽतिदेशेना$ऽ- ठुमानिकेन प्रभोति न श्रुला यथोपदि्ठं ््॑षणवन्त इत्यत्र परिभाषितत्वात्‌ । अश्रुति भर्ति तु यदि नाभिषा प्रभवति तदा पदमनथैकमुल्ृप्य तत्स्पने समं लौकिकं प्रपोक्त भ्यम्‌ । तत्राभपरकाशनं ष्टपरयोजनं तिध्यति न मचरेणेव प्रकाशनमिति नियमामाकः मात्रमापतति । मन्दरे खप्तम्थे न प्रकशनं नापि तद्रारको नियम इति इयमपि बध्येत । किच न पिता वर्धनं न मातेति हत्ेऽनयेनं माता मन्पतामनु पितेति मनने ` तस्पदधषं नोरेदिति बदपतिषेष।दन्यनह इति मीमांसते विस्तरतो नेयम्‌ ।

: न भह्तादृहो विद्यते । ४ ्रहृतविवाप्तमपेसतदा श्रौतत्रिनियोगानुपारेण कयाऽपि विवक्षया प्मरनीयः

श्रे सत्थापाठविरदितं श्रौतसूत्र ` [ १६ तृतीयप्रभे--

कंनिङृत्यसरे पदरोपो वा विक्ृतिमा्रगामित चेलादि ` ्ेयम्‌ । पर्वपाऽप्यपमय

कचितपमयं पदममिभपा कविदृच्यनरेण प्रमं स्वृतो म्॑रलम्रातमरपतर" शत्र पमः स्यादिति न प्रकृतावृूहः । पत्नीर संनषठोपूतोऽयै यजमान इति । बहुपत्नीकयनमानऽ्टौ परी सनकेति मनने बहूतचनान्ततेन नोहः । पलीत्वनतिः पापलेन पमनीयत्वात्‌ । पतनीयेषु चे पदूतोऽयं यजमान हति याक्षे होत्र नोहः । विद्गागिवकषयाऽपिकारिमानविवतय। स्मथेनीयतवादिलयप्यः । श्वो यज्ञाय रपतामितयत्र प्यस्काठपूमैमाति बाघोऽपि श्वः पदस्येलाद जेयम्‌ ॥

तथोत्तरस्य ततौ यथापम्नातप्‌ ।. उत्तरत वित यः प्रकृतो नोहितो मः स वृतावपि तेनैव प्रकरेण परमथ नीयो न तूहनीय इति तया यथा प्रतौ यपाप्तमाद्नतं यथापरकृतिपाठे पौणिमापततच्रस- चत्काठवि्ृतावपि शवपदेनयेतिषदमूहं प्तिपदिन दपपदेनव पयोग इति च सेय समानन्यायत्वात्‌ । मतिनिधिष्वथटुकनानि न ज्रिेरन्पथा दूने ठवनमग्रच्छिमे छेदनमरः । परतिनिषिषूहो नास्तीति द्वितीयपर्प्रयमपटान्त उक्तमत्र नोक्तम्‌ । शत्र तु मणा णामूहमपेक्धन नापोऽष्युच्यते मरदवानादियनुष्कियापत्प्रतिकषेपर्थम्‌ । अथंदुतानि दष्टं प्योननमरथसतस्माल्टूपानि कर्माणि ्र्याणि यजूषि वा न करियर प्रयभ्येदन्छवे कता यथा वामि प्रतिनिधित्वेन गृहीते पू्मेव तथ। यूपे छन्ने छवनच्छेदन्रकाशक- पोेशचयो्मभरयोग एवं छवनच्छेदनायपि दष्टरथतेन कटं त्वभव तेषु न क्यम्‌ | यत्न पयः श्रपणार्ेन शयते देवस्त्वा सवितोत्एुनातवित्युत्पवनं संनप्रति पयो देवा्रेष्वग्न इलभिमन्नणमेवमाभ्ये । यत्ेष्टयां इविः श्रपणप्रयोजनेन पयो दुरं विधीयते तत्र देवस्वे्यूहेनोतपवनमुतू- यतेऽनेन मन्रेण तं परिणमयति । विमकयहुमुकतवा पदोहा्ं पयो देवा हयायुक्तम्‌ । भमिश्यतेऽनेनेलमिमश्वणं मिम यन्ं न यज्ञपति भेदि त्वामिन्धः तमिन्दमवृणी ~ याः प्ो्नितमपरीलवशिष्टपूहयः । जायं देवा इस्यज्येश्रपणयन शरुत इति शेषोऽन्य- सयोवत्‌ । प्रणोतापर्मेण सै्कारपाप्ा्िमुक्तम्‌ । तत्रेदं चिन्तकं प्रणोतापर्म- , प्राति तापस्यः प्रणयत्वं प्रणयतीति श्रूयते नापि सयवनाधत्वेन श्रवणं येन सेयवनोधीनामपां प्रयोननततनद्धलादन्यिन््वये तेनार्थेन युज्यमाने घमवेश इति

<€भ०पटटः } महवेवकृतवैजयन्तीव्याख्यासमेतम्‌ 1 ३८३

भोति । पेषयनं श्रपणं मवति वट्नानयतीति पिष्टा्नितक्षयवना्तेन मदुन्तीनामिष शरुत्वा घ मदन्यं प्रणीतामरहणे विभिरस्ति । तस्मा श्रपणा्ैा प्रयोजनमिति । तश्र सिद्धान्तः सूत्रकारेण यत्न पयः श्रपणर्यनेति वदता प्रणीतामिहवीशपि भ्रप्य- तीति श्ुतिमूढं प्रणीताविनियोगेऽङ्गकृतं षु पेयवनार्यं प्रणीता एव विहिता इति च ज्ञापितम्‌ । प्रतौ पिटन्येव श्रपणीयानीति तथोक्तम्‌ । व्यक्तमापस्म्बेनोक्तम्‌- भरणीतामिः तवोती | यवनेन पिण्डो मवति तस्य च पाक इति पेयवने पाकपेमेव | चरुकसपान्म्यास्पामः ।

भ्कृतितोऽगरातूहं विङ्तौ व्यारुयायेदान तथैवान्यानि प्रहृतितोऽप्ातताचरो पमोर्पारूपातुं परिज्ान्यायमूढत्वरुयापनायान्पास्यनि चप्रतिः । कसपान्यायकसिि" तान्परमान्‌ ।

स्थां कथाराना९ स्थाने प्रयुनक्ति ।

स्पाठी टोकमरषिदधा कपाठानां स्थाने कपा्ानामतिदेशपरा्तानां चर्पाकाप्तमषीना स्थाने तत्प्रयोनन उदेश्य पात्रभयोगकञे प्रयुनक्त्युत्तस्कारानमि तुल्यान्कपाखव- दित्यपोऽन्यस्सिन्निति ततपूत्र उदाहत एव ।

तस्य म्रसिद्धमातिष्फङीकृतेभ्यः।

तप्य चरोः समाप निनिषटप्यामि बृद्धयाङ्ृषटस्य तस्येति निर्देशः । त्य तैनन्धि- भ्योऽतिदिषेम्यलण्ुम्यजिष्फठीकृतेम्योऽमित्याप्य प्रकृतित एव तिद्ध प्रां कार्थ. मिति कषेषः । प्रक्षाडननिनयनानतं त्रिष्फढीकरगेन ठित्‌ ।

मथमेन कपादमन्रेण स्थारीपुपधाय ।

प्रयमेन प्रुवमघीलनेन प्रुवातीत्येवमूहितेन । कपारमन््राणामनेकत्वाद्नेके विकल्मेन श्राक्षालत्र प्रथेनेवोषधानम्‌ । स्या प्रथमा प्रथमकगाठरमणेपषेया । कृतप्रयोजना तरे निवैनते । उपधायेति पूष॑ैकारषाहिलयं यथाप्कृतीति दशितम्‌ । उषेशादि- नाऽङ्गरनियतैननिर नावस्य पनानि प्वा्ाण्यपि । उपथानानन्तरमुपयजगारा्यूहनमुष- रिषाथ नालि चरौ तस्य प्रयोजनामावादित्यविद्यितुपुपायेति स्पा निरदशति ।

शूपदेव तण्डुरान्सपोप्योपूयाभिश्रयणमत्रेणोप्य पर्य- भित्वा अ्रपयित्वाऽभिधा्ं स्थारयेषोदरासयति । पदार्याुपरवीकयनं विशेषपरदनार्थ मध्ये पदा्निवृरययै च । शूर्पीदेवेति कृष्णा

निनयन उन्नतं माष्यङ्ृता॒त्वज्गीकृतमेव । तदुपारे न मवेदपि

तु परितः सामर्थ्यात्‌ । केवपामीलन्तेन तिरःपवित्रं पान्यामुतपूय हरयेसतविलनेन । प्रणी-

५ ` च ष्,ङ्ज, प्त, म, र. शरेणाधिभिख प ।

३८४ स॒त्याषाढविरचितं श्रौतसूत्र : [३ तृतीय्रभे--

तानामानयने मदन्तीभिः यवनं च पमेोप्य नाङ्गारापोहनं धरमोऽ्ीति म्रः कपल पाकावैमधिश्रयणटक्तणावस्पापना्ं तेनोप्यावाय स्पाल्यामिलय्थात्‌ । ष्राभै तद्वि शोषे विशायुः शमदेऽपि नोहो घर्तेन हविष एष प्तत्वात्‌ । प्रयनपरिमार्भने न सतः । परय छृतवाऽन्तितमित्यनेनामिज्नमुपरिजवाटाकरणं इष्टमेव व्या्यातम्‌ । तदनोपरिपाकातेमवात्न स्यात्‌ । ते तरहमेयपि विरोधान्न स्यात्‌| नामिञ्वर्यति दमः । अस्त्य्चिस्त इति । प ब्रघ्मेति नास्ति । अविदहन्ते८नत इलति श्रपपित्वेति भरित इत्यु परतितप्यव शरपयिलरेयर्ः । प्रायोगिकासतूपधानानन्तरमेव दृष प्रणीता सानयन्ति माष्यङृतमतं च । तयतेऽप्यन्र प्मोप्योतूय प्मश्नमानयनं करन्यमेव न पूरमेवाऽऽनयने मच इति वाच्यम्‌ । पपञधवं तेच्ध्वमिति णिङ्कविरोधात्‌ | अविदहन्तः श्रपयतेति मेव्ययत्र वाच॑ मिपूजत इत्यस्येव | ङकखिप्रताछनपाती- निर्गेजनयोरभावान्न निनयनगेकतायेति । वेदिकरणादि यथाप्रकृति विप्णनीत्यन्तम्‌ । इदभहमिति नास्ति । सू उयोतिरिप्यल्ि । स्योनं त इति नालि । अभिषर्येति यथा प्रकृयाऽऽप्यायतामिति तूर्णी वा । स्यथ वोदवातयति । स प्रथजचरिति मन्रेणा- मिन्दनपरयवर्तयजिलयुद्रतन उक्ततवान्यादिेशमेददोपमिया च स्थास्येतयुक्तम्‌ । एवकारस्तु तसिन्तीदेति पालयामुदा्तकरतिषेषा्ः । ८ पुरोडाशेन एरोडाशगगे । केवेन पुरोडाशेन पुरोडाशजातीयेनान्येनाननतरितेन उयादिगणे समुदय प्ति । ` यथाभागं व्यावर्नमियेकैफ पिण्डमपच्छि, नत्ति यथामागे व्यावतेयामित्यवशिष्टौ ।

भिषु पङदेवन्येषु यावदराकरिष्यते तावहदूवचनान्तमचाप्ययं वीकरक- < पिति । पिण्डं पिण्डमागे एयक्करेति । द्मोरवशिष्टयोेयामागं व्याव्तयामिति द्वौ धयक्रोति |

[स |

तयोरेव देवतादेशनम्‌ । तयोर पूेव्यपि । इदममुपमा इदममुष्म इति खशासीयानाममुष्मै लमु एति वा । पैपच्छेदक्रतेण प्रथमाददिवतापेतवेन करमेऽवगतेऽन््योदगपदवच्छेदक्रमामा- वात्मेणाऽऽदेशनं कायम्‌ | चर पुरोडौदयान्मागधिवपनाद्विभञ्पेरस्तत्र विभाग- मननं जपति समानदैधं करोति विषमान्ययाभागम्‌ । च पृरोडाशार्भनिरुपा देवस्य: वेत्यनेनाधिवपामीलय्तेनाविवपनं तघ्ास्णिव विभागः । कथे तराऽऽह-ततर विभागा मनर द्विवचनान्तं द्भोमहूवननानतं नह ३

१, द.ज, सष, म. डानां प्रा द, 'दाशीवानं पराप | पव॑

र

1

€मधपटडभु :) भहादेवकेत्ैजयन्तीव्योख्यासमेतम्‌ । >;

शष्िेक षदं कतु जपतीस्युक्तम्‌ । न ह्र भ्रतिदरेवते मागे करियते येन िणसवेनाऽऽृत्तिरमि तु राशिदवयेनवातो भस्य सङरेव जयः । -यावन्तश्चरवस्तावन्तः एक. चेतपुरीदाशाप्तरिः राशिद्धयन समप्रमाणनेव द्वैधं विमनति । बयेकेऽथिकास्त्ि तावता परिमाणेन. विषमानिव दरधे. करोति॥

ध शादयामेष्य एकन्च प्रथमा देवता र्वी चेत्तदा चर्रारा। चरुदवतेामु रोडांशेदेवतोमुपरक्षयेत्‌ । ` बैपरीसे ` मेपरीतयनेतयेवं वेकुमेकेकस्मिना शी वित्ुक्तम्‌ । भत्र देवतेति जानीयात्‌ । पौष्णमपच्छिद्य सह परोडाश्यैः पिनष्टि । `. चरर प्काशासपोष्ण एम त्व पुरोडादये मयत्वां तैः सहेव पिनि । जपि, वपनादि पिप्डकरणान्तं करोतीलयः | ¢ अधिश्रयणकाले मिथो विमञ्पेरन्‌ । ‡ -भगिश्रपणकˆ परति. तति भियः प्रसरे पिण्डासतण्डुडाशच व्िमनति । तन विभागमन्रं जपति। 4

~: शशिद्येऽपि सङदेगोक्ताथंमम्यत्‌ 4 न पुनदवतदशो जातत्वात्‌ । | >: : नानाषीजेषु समवेतेष्मेकय॒र्खरं पसल शूर कृष्णाजिनं च । ध

-मरदधानादिपंरमतव्ुदता्थ नानाजातीयेषु नानार््मेषु च । यथा इयामाकनीहि्न मेषु । कृष्णौ हिमहातष्याशुतीदिषु सरमोतेषु पमानतश्ेषु सतु न्यायसिद्धेषमे- कत्वे बीजेषु चर्पुरेडादयेषु प्राम्यरण्योषेषु 1 ` ५ 7: `“ अयमे बीजे इविष्ठतमाहयस्ु॑मे वाचं वि्चनते। भ्रथमनाजाहनेन॑व हविष्कृद्‌गमने विद्धि न पुनराहवानं प्रयोजनामावात्‌ । अन्ति वीजे त्िष्फीकरणकपरैे सति वाचं विदधनते प्रथम एवं विपर्मऽनयेषामवहननमनियते मैव कंतरौ इृतंमयैध स्यात्‌ । मवहनने च इष्टतण्डुलीमावकरंणार्थ यावत्रिष्फलीकरणे तवत्तण्डुढीमावोऽतः प्ष्टानि त्वेकापवगोणीति काण्डानुष्तमयाऽत्र द्रष्टः सोमेनांऽऽग्रयणेषटया पशवन्धेन वाऽमा- बास्यायां पौममास्यां वा यजेत ।

दोरपोऽपूषतिषिरन्यवोच्ुप्र्ानुवादः। श्तिसेयम्‌ । करिमथमृनत्ा

पप. ल.ग. चछ ट गन्ता रदत, ग चछ. टगः ्ता उकः

ङ. ज. क्ष. अ. द. (तममेप्य वा ध ५ ५९

३८६ 1 : सत्याषाहविरवितं भौतयुद्र- ` (पतृतीक्रभे--

दरीपुणेमासयो तश्च पैनिपते वशीपूणेमातौ लीयासावितयुक्तम्‌ः । तथ पश्चदशी. भतिप्दोरुमयोरपि प्रातःकाठी प्रकृत्यावरुदधौ तथा चातिदेशतः्रा्तौ विङ्तौ कारौ : भृत्या बाभितौ स्याताम्‌ । न च प्रकृतौ सोम्य विहृतेष्टीनां च काठविषानं सतश्र- पृशोन्ान्वाधानं छता विकृतेरन्वाभानं क्रियेत यागानन्तरं वाग इति वाच्यम्‌ | न कणि कमारममो न्पाय्पलसमाद्विृतिरपतीणि च । प्रहृतियागानन्तरमेव चाऽऽपयेत तदेमतिदेशपरा्स्य प्रसजत्याऽनुवादलतश्च यानि तिविपशुनन्धानां पर्तना. तानि तानि तत्र बढीयांतीरयकतेन न्यायेन पशचररथां प्रकृतौ ,भातःकालवावेन प्रवौते निह्कैननीमे वा प्रृतियागोततरकाठं पङोदधदकाठताऽऽनुभानिकर पा गत्यमरा- मावाद्धध्यते प्रकृत्येति पूं ब परं वा विकृत्यनुष्ठानं तिदधं मवति । तत्र काम्ये्टयः पयक्काा उाशुतच्ाः पशवनरति वक्ष्यति । तथाऽऽमवात्येन वौगीमातेन वा इतर पद्ध क्ेः पञुभिरिषिभिव यजतेति वयति न तथाऽन्धपभिषषु यद्वि श्रः का इति पशो द्वयहकाठकातरिकलयं च वयति । तत्र पूुए्वाधानमिस्रपाडुक्त, वदति च पूर्य पर्वण जैववपथ्येऽहनीति पूणि पद्यां करियमाणयागसयैकध्यमह- आतुरदयपीति '। तचेश्षामपि पैकसिकं तेषम्‌ । अक्ि च पञ्चदीपतिपरेरमयेरपि परत्वं यथा पृकठदरया दत्वमेवे प्रतिपदोऽपि तथा पोैमासीत्वममि तत्पयमपडे पिललारितमिह पेषः स्मयेत । अपावा्याशहः सगौ चन्द्रमः परमेत्तिकर्षनिमित्तः पौीमातोशद् परमविधरकपनिमि्तोऽनः पनिकरविपरकरवौ संमिमध्यमक्षणमात्र त्च प्दशौभ्रतिपः पमानमेेति तयोदवैयोरपि प्रहणममूवास्यपेरणमापीशन्दाम्या तो मरत विहृतिविषानार्थ. सूत्रितम्‌ । अघर केविदाूरमावास्यायां पर्णमस्य ` चेति ग्यत्ययेनामिषानममावास्यापीरणराप्तीमध्यगस्य कास्य यागाङ्गतवरूपापनार्थम्‌ । च कामयेत व्ीयान्स्यादविति तै पूर्वपते याजयेयं कामयेत पापीयान्त्यादिति तमपरपक् इति तिविग्रतििषशरुतिरष्यनगृ होता स्पात्तया छरन्दोग्पूत्रमनादेश उदगयन आपूेमाणपस इति चेति | तथा दरपूगेमापाम्यामेकं फां प्राध्यत इति द्रवोरेकमयोगत। वव न कर्मणि कौर्म इति स्यापोऽप्यनुगृहोत इति । तेषम्‌ । आमव्येन पौदनिन वा हविपेषट काम्ययागविधानात्सोमे चामावस्यायां यजनीये वाहनि पौर्णमास्यां यज. नीये वाऽहनि दीक्षामूत्यपोतिषानस्य मानत्वदलि च श्ुतिरप्यामावास्येन पौणेमातिन बा हविषष्टा दीरेतिति पलक्या सोमे पतरपलयागनियमश्ुतिनीधितेव तथा मध्य चव्यवधानमपि । छन्दोगमूत्रमनादेश हयेवातराऽऽदेशान् तथा उन्दरेगू वं काम- येतेति शरतिरप्यनारेशं एव सावकोशं । वक्ष्यति च गृहमे पायते - न कमणि कमार इत्यारम्ममत्रप्रतिकेधः । च ज्ादमणमोजनान प्रयोग प्रोगान्तरं प्रतिकिष्योऽन्यया चातुर्माषु मध्य आग्रयगेष्टिोपः स्यादियहपतिपपङ्कष ।

तेप्वापरयमाणपक् इति ``

<<

{~

८

देभगपटे्ः ]: महादेवकृतवैजयन्तीव्याल्या समेतम्‌ । ३८७

सप्तदशानुश्पादिष्याः पशुबन्धस्य वा पञ्च दृशभिरविकसपेरभविकल्पो बा ॥ २२ ॥ सक्तदशानृूयादित्यनारभ्य श्रूयते ततत दशेपूणैमाप्रकरणेन प्रा्तपशचदशसवष्य न माधङं नापि वेकटिपकमतो विकृतेः पशोवौ परपद पामिभेनीरनृनरूादति शालान्तरे शूयमागमुपपेढतमतिदेशपातसानिषेनोपशचद शत्वविकसपाैमिति परमतमविकल इति स्वमतं नित्यमेव पाततददयं पशुबन्धे वङृतेष्टिषु यत्र शरुषते तश्राऽऽलुमानिकपश्वदश्च- त्वनिदृ्तिः प्रस्य्श्चतेः प्रबछत्वात्‌ । अग्राये व्यारूपास्यामः । नानान्यायातिदिशेः प्रभोगतिद्धिरित्यन्यार्यनि तु न तिध्यतीत्य्ैः॥ तया नानिष्ट्ा नबानामोषधीनां फला न्यश्नाति ्राम्ाणामारण्यानां चै । तथाऽनिष्ठा नाश्नातीत्यन्वयः । उमेऽगपाके प्ति तस्य देवताभ्यो हविरित्यनेनत्यौ परायणे कैः तत्राऽ्ये दुर्वा उन्दी तया चापरति यगि पूं ाम्यारण्योषधीनां कानि नाश्नाति तस्मदभ्यापतः । प्रतिपाकं तयाऽनिषटठा नवानामशने पिङ्कः भरायञचित्तत्वेन विषानाज्निदवेयमञ्पकनाशननिमित्त। । तथा च ` मरदवाजोऽनया याव. जीं यजेतेति नियतेपक्रमा वाऽऽपानानन्तरमिव्यपि ज्ञेयम्‌ । आघनि पवमानहविषामु- स्कर काल्यायनेन प्रतिनिधित्वेनाऽऽग्रयणतरिषानात्‌ । नवानामिति वृष्ट्या यदुत्पथयते षां आरम्पाऽऽवतन्तं ततैव नवत्वप्रपिद्धिः । न वृकाणां फडानां प्रतिेषो नाप्यौ- षषीनां फडल्पतिरिकतमूत्कन्दपतर पुष्पादीनां परतिपेषः । तद्द ग्यक्तमापस्तम्नमशद्रा" जनादिभिरक्म्‌ । हरितयवानां शिम्बीधान्यस्यादनदन्धफठानामनुगरहसतैरवोक्त; । देष+ मातृकाणां हि प्रायिण प्रयम्‌ त्रीहियवानां शरद्वसन्तवेरिवोत्पत्तिः । श्रुतिरपि तयो- छ । शरद्रपरन्तयोराग्रथणमिति वैखानपेनाऽऽपस्तम्बेन मरदवाजेन च शरदि बोहिमि- नो यौवर्यामु उयामाकैरिति कुर्या धान्यानामन्यदा ऽपि -पाकदशीनासप्वद।ऽग्रि नवत्वमस्तीति शरद्पन्तम्रहणमनपक स्थात्‌ । तथा च ब्रीहिरवामाकानामाम्रयणे निच, तषा च बह्वृचानां यवाग्रयणं कृताङ्ृतमिति । त ब्रीहीणामग्रपाकस्य यजते तथा श्या- माकानां पवानामग्रपाकस्य _ यजते । ष प्रपमपकानमव तदवा शरदि बा यागः शारदं तु नातीयात्तया ततैव तन्नेणेलयपः.॥ इयामाकानां प्रथमपक्तानां वीम शरदि वा समानतन्रेण यागसतद्‌ाउगरपाकामवि, यदाऽ

द. 2. भाम्रय' ।२प.ठ,ज. घ. मवा ।१

1; -सत्यापाठविरविते श्रौतसूत्र ~ :; ` { \ तीके

अपाक्तदेव भिननतननेण.। सवानां तु भित्ततश्रेगेव 1 शग्रपाकशृब्देन तत्काटपाकस्य" अहणम्‌ । न च वोहियतानमिक्रकलऽप्रपाकता, संभवति व ;.: ८ 5४. तथा बीहीणां निववंपणकाले पुराणानां: बरीदीणे- 7“: ` मनियमष्टकपालं , निैपति " नवानापितराणि' । £ तथां वे -तमानतंत्रमिलतच्येवस्यायां सत्यां तरहीणा निविपणकठि वीदयभयणः मिषिपणकें तियस्य वेरोपिकविधेनि जं तु भिन्नतन्ने दामे यतेमरधगे वा पुसंगः जीहयपनयोऽस्तीति । इतराणि वक्ष्यमाणानि नवानमिवे 1 ` तत्र इपामकि देवताविकेः पिताऽम्ययेऽसतु देवतयं समानमेव । नः यव्ये पुराणानां बीहीणां यवानां वाऽन नापि -नवानाम्‌ । तया ` इवामदि मिन्रतरन्नेऽप्येमेव : देव्ता : नेयः । तदुक्तं मैलानपेन वपे यधैनत तेषा ब्ोहमरपणवत्तलो ` नाऽऽयद्यामाकाविष्येते

इत्यापरलम्बेनाि तथा चोक्तम्‌ः। ४ । अमनदन्ाये वा दरादशकपां देश्वरेवे चरेः: प्रयक्ि- < =... श्रत सौम्य श्यामाकं चरं यावापृथिस्यरेककपलप्‌ |; मिपतीति पवस्ानुषङ्गः

पभ : नानातन्र र उपामाकमेके समामनन्ति 1 २ “\ पूृकतष्य पमानेतन्रौयोक्ता इयामाकमेकमेव मिन्नत : न तत्र :देषताम्तरमत्ीः ल्पः

उपसमने विष्यमोक्ते शतायुधायेति पशवाञ्यानीचहोति 1: 1 अदविया व उपस्येपाद्यामीतयुपपे बेवस्य तेलयेनापरोिते सति शतीवषौण्ये चं स्वाम ग्ीपमो हेभ० इदुवत्त० मद्रान इति पमिक्रग्मः वश्च गृहीत्वा: जुंलली- #५ अपणं निरप्येता आहुतीभुहेतीति श्रुतेः ॥

(क) पुरस्तास्तिष्टङृत एके समामनन्ति |

उभयतापि 'वविहेमध्ेण। ` ॥ एक कपालानां वैश्वदेवीपेनैककपाछेन कल्पो : ध्यौरुपंतिणैः * सर्ेषमेककपारानमिनुपदिषठपमीणमिव नं तूपदिषट वय वरगप्यावशरपोयस्वापि वैशे चातुमास्ये भ्थमे प तत्र मेेनैककपटेन' कंमो :विषिस्तस्मादतिदिष्टाङ्गाना- मत्परो जेयो न त्ववभूमेककपाढात्‌। नतुं कयेमक्रं -तस्यातिरेरी यवता देशेवमासपङतितवं ' िङतीषटीनामुक्तम्‌ ॥ न `न ` भको भिक चाचतति ` नफाप्‌(च न. विोरविङृतिर स्ति, विन। वचनम्‌ | तस्नारस्ौषोमीयुमाज्विकृतितवं दविः ॥। स्ामान्पाेककपादत्य । न च सवर्णो वकृतपोऽन्ातामलपमौ गां तयः, ~क

2 कन +

€महमव्छः} ; ; महादेकुकृततरेजयन्तीत्याख्यासम्ेतम्‌ ॥ द

रप्ादिवि वाचम्‌ ।.न चन्र ताददनपतत । न चककपाठलसामन्वं देवतासामान्पं देकतेतामान्यस्य. हविःतामान्परधेवाक्ीकारात्‌ । एककपाछतवै इवििरोषणं - नः तुः हितेन -हविविधोषणपाम्ययोिरोष सुरथेन, बडीयो न गुणः । यदि स्यदिक्- कप्रालत्वन पासं तदा ` वरणपरातादौः वचनतद्र यण -एककपा इति वचभमन+ ङ ्यात्‌ 4 न. चावायरयतव दरेतापतामान्धमसतीति वाच्यम्‌ | नः हि सवे ए(4िङे)ककमाठे तदतति दुष8 च्युतम्‌ 1 नकेमेककपाट. इति. नामधें ; येन माप्तमभिहेत्नमिवात्प्यतिरेशः स्या्प्म्नत्राविदेशमातिरिति चेत्‌ ` । -उच्पते--घ

इति वुचनमुत्यणेऽषठौ यत, सुसवागमरोतापिमेककगादतय ेशवीपस्य कौ सोहि पवासिशच। र चापातपोन्दा ततैव च प्रहु जुहोत्परयावतयश्नुदोः तीति, त, मीवाश्मयगेषटैक्कपे -निन्दा्तनृदितमकोपि तद्वमौतः घरति. तथा. च स्हुतमपयीवर्िरतिदिष्तयैवानयि रषिर घमोसतेऽप्यतिदि- इनत | त्रेधा वः हनदध भवतीति पाते रदिषयधिको गुगो नेतमहुमिपि 11 इति केचिदहुतत । एका पेनहोन तेषा पनहनं विरम । नवध्रपाजलम्‌ तथा तसयम्यन््ादिमिविरेषो मवति प्ाहुणपरिलमगात्‌ | व्देववणन्‌ नियतस्य सहतलपतििलादिकं कियते सिषावरे विष्यपरापमरायित्त तत एावथरभेककां सधर्मणि नतिदैशोऽतो न तद्विकार सिद्धम्‌ । (४ नाऽऽबिः पू(विष्प् करोति । = तत्राऽनिः ए(ति)षता विहिता साऽत्र शालान्तरासमतिषिष्यते,। न. च न्न्‌ प्रेतो स्ति बावाषयवयेककपालमाचयतनेत्रविरोषामावाचच.। तस्मादप्रातुप्िः पेषोषोगादवरयमतिदधेेव धातिरिति रि्गम्यननो्म्‌ ॥ 16 ४ , : , न.मासनापमिरभिजह्येति |. . ` ।; ` + > तुतिपरापनाममिरमिहोमोऽत प्रातः | प -चाऽऽगाम्यान्तयलिकानामपरयुक्तस्तक्रे कनादेव का शाच्ातिपिधयते 1 ध ” : 8 वीदिभिरिष्रा व्रीहिभिरेव यजेताऽऽये- ॥ ॐ. ४.६ पो यवैरिषटरा यैरेव यजेताऽऽ्रीहिभ्यः 3 ` न रतौ नीहिमचवमद्ा शुकदरमक्यम्येति -जीदिमिर्यजेत यरवेति शाज्ञमम्यवस्पयः

३१९ सत्याषाठविरपितं ओरल... [ ९ द्भ

भ्रवृत्तमाश्चिस्येच्छाविकसप उक्त इदानीं ` व्यवस्थितशा्शश्चिह्योच्यते । भ्यवध्याः र ~ ओहपरयमनेषटायावयवामथगेष्टिनायते ताकतवर दरीभूणभा,ज्ोहिभिरेव. कार्यो ॥ = ^^... विङ्कतावनियमो ` दशीपूणैमा्तावत्येव मद्वा नादिमिरमिघानात्‌ 1 तर यश्मश्रगेऽपि ॥ आयम्य पकेम्पः पे म्थदायै जाङ्‌। यदा यवाप्रवणक्रियाः तरैषा : पोऽक्ि ~ यायां तु सेच्छापञ्ञ ए । यकामयगे हतेऽपि सेच्छया यागे भूतिरापशतनमेन दर्शि ताऽपि वा बरोहिमिरेषोमयत्रः ते ह ३ भूयषरतमा मवन्तोति नहूदृबन्रक्मिति ५ सुखेनोपचाराही िदुषोमाथादि पुखपाध्यमिलय्ैः 1 । वेणुमाना९ इयामाकयेके समामनन्ति । वेशा पाकेन यवं घान्पं वेणुधवातेषामगरपके सतीदध्याहारप्तदा दयामा- केषटिमके शालिनः पठन्ति । दपामाकान्कगन्स्यापविता यदा वेणुषवपाङ््तदेव शयामकेषटिरारण्यकमलणाविक्रारा्ा 1 तदु तं कात्यायनेन -4दपामाके ऋऽऽरण्य- सामरपाङे' इति † एते दथामाका आरण्यका ए२यवा वेणुयतानामयपाकस्याऽ5- म्रयणमित्यध्याहारो वेणुप्वानामा्रयणे इयामाकं दथामाङवन्मासिमशनिहो तरमितिवत्‌ | तदुक्तं पैलानतेन--प्िषङ्तेणुधवानां यष इमा ङुवदििति । तपा चं चरोः पमं ए देषतेति नियमः । मापस्लम्बेन प्रनाप्यारिनानसिता किकिस्म उक्तः । भप वा वेथवानामेव इयामाकशब्दरामितेयानां चरमे) यवंहाधिकरणे हि यत्रान्या मोषघयो स्यन्ते मोदमानालि्ठनतीति वाक्यशेषायवशन्देन दोवेशृङा एष यृषयन्ते न श्यामाका यवशरेन व्यवहियमाणा अगि । ततु आम्वयने्मेवं निणो कं न्वारणयक्वे- गुयवेषु । तस्मात्त एव शयामाकशज्दवाच्यास्तषामे चरुरिति फडमनन्तरपकतपतमानमेव अपिवा नाऽ्मयणेष्टि इदीवि नवै रेवामावास्पायां पौणमास्यां बा य॑नेते। ८. र अबिःवा नौरवामोवास्यायां पौमैभास्यां वा यजतेति छाव वक्तव्ये न दु्तिति परि :परतििविकंलवायिः उत्तरत्र वदेर्माणं "पताः प्राष्टरपि -सुमानविकरार्था नगरों -जुहुयारिलादिक्ास्तस्तपरारव्वदशीपू्णपाप्यदंविभानमित्याहसत- निरश्तं निव्येष्ठिमवान्यतरस्मिनपैगि नैः इु्य्तिवौवाऽऽपरयणे कृतमितवर्ष आपस्तम्बेन प्मानतच्राऽप्युक्ता साऽपि दरूरणमायोरह्तेश्च संनिपात रत्व व्यार्थाता । तत्राऽ्ेषो न. क्रियते: ृयक्पुरामेवहिमिरितयननेय एव कर्तव्य स्तया चै्द्राममादीनिव चतुरो नवैव हिभिः स्थामकिथवैव निरुप्य नित्यं हवि पुराणैवी निपत्‌ । नानातनरे इाभराके तु तां निरुष्य नितयषटं निरपेत्‌ । स्यामाक- मन्यदा भिन्नतस्रं वा समानतच्रं नित्येन वा हविषा तद! तमेकमेव निरुप्य नित्यह. .

१२. ग. च. ट..ठ. न. "ॐ । दरा ।

<मण्पटशः ]* महिषे जयन्तीव्यास्यासमेतम्‌ । ३९१

विपरधिेत्‌ । आग्रयेलयमेपनियः कनात एवा ऽऽपसतम्बमरद्वानादि मिरङ्गीकृतः । सनुमतश्चस्मदाचयेगापि सदयं 'वकष्यस्यग्रयणदेवताम्यः खिशकृचतुर्यम्यो हलेति तषा सोमेन सह तले एवाऽग्रयणदेवत। इति । नमैवौऽपरिेत्ं जुहुपादगिहोतरीं वा नक्ानाद्विखा तसाः रेण जहुयाश्चतुःररावमोदनं बा पक्त्ाऽऽग्रयणदेवताभ्यः वष्टकचतु्यीभ्यो हुता तदञ्जनं मोजयति भोजयति॥२३॥ इति सल्याषाददिरण्यकेश्चिसूतरे दृतीयमशेऽटमः पटलः ॥ ८ ॥

` इति हिरणयकेशिचे तृतीयः प्रश्रः ॥६॥

एोऽनुकरमा भपरारन्धद्रौपूणमापस्याऽऽप्रयणकाढ आगते निता एवान्यस्वाश- विव नवैसतण्डरेरेष व्रीहीणां यवानां वा प्ायप्ातस्वयेनोक्तपापस्तम्नादिमिरेकापूषै पाषनत्वं न कमेव पिध्यतीति नोक्तमानर्येण प्षौरहोमिणस््वञ्निहोत्री गां ब्रीदीञ्या- माकान्यवान्वा मन्षयित्वा तस्यै मन्षणा्ै द्वा तत्परिणामे पतति पायं प्रातलस्याः प्यप्ता जुहुषात्मरातरन्निरोत्रस्यैतो पल्लौ यदा देपूर्णमाप्तावनारम्मौ स्वातामम्रणकाड उपरत्थिते नियतवेवान्यस्यप्थाशषक्तौ प्रापरतिेषबलादिर्युक्तमेष । बतुःदारावस्तु स्यास्यति आनि तस्य पाको गाहैपत्य दृत्यापसतम्ब॒भौपापतनेऽपि वेति वैसानपः | होमो वा भोजनं वेति विकस्पेनान्यैरक्माचाये्तु हुता तस्यावरिष्टमोदनं कृत्वाऽ- व्यज्जन ब्रा्मणान्यभाशक्ति मोनमेत्‌ । अयं पक्षस्तु पवमानहविवामुत्कपे नियतोऽ- स्याशक्तो । अग्िहत्रोमपक्षयोमे प्थूनियमश्तुःशरावस्य चाऽऽग्रपणदेवताम्य जाग्रधेषटपरत्न्नायस्य परनियमः । दिरिः प्रश्न्तमाप्त्य्ा | अत्र॒ कात्यायनेन । (वेरेषा उक्ताः--नशरित््ाः प्य्त(ऽनिहोतरमित्यमिधाय दीलितवरतं चोष्लु

रीदिौ पुत्था सवनीया इति । ततर(्ीन। कया ताग्यणे। वनते वीताः इातिपततौ प्रा्तायापिदमुकतं शरदि वाऽनीनान मागरपमेन वानपेयाय दीतित तदा"

प्येवमाग्रयणततपत्तिः काय ॥ इति भ्रीहिरण्यकरेक्षिमूजन्यारूयायां महादेवहृतायां मयोगवैज- + यन्त्यां तीयाषानमश्नेऽ्टमः परल; ॥ ८ ॥ । ॥ मनश्च समाप्तः ॥ इति हिरण्यकेशिसूजव्यारूयायां तृतीयः पश्च ॥ ३ ॥ `

भैष.क्जःष्.म, द,

----^.

| | ^ रण 90091041, 14 बर कथक एण. __ 189५6 ?९००२.

(शाण ०. 9०2751/9० ६८५६१. 9

52४8.

2.९.३.8. ||