ष
|

607 07 फा ^
कषक 07 (^ ४006

0 ^, ^ 07^701.0616/1,
01.1.11.

| |, 3 ।

| आनन्दाश्रमसंसकतन्धावषिः ।

| ~

। सत्यापाढविरचितं श्रोतसूतरं
गोषीनाथभदटविराचितज्योत्लाव्याख्यासमेतम्‌ ॥

तत्र
सप्तमाषटमपर्दयात्मकः भरथमो भागः

एत्पुस्तकं
| वे० शा० सं० रा० रा० काशीनाथज्ञाखी आगारे
इत्येतैः संशोधितम्‌ ।
तच
# हारि नारायण आपरे ^
॥ इत्येतैः (६६
पृण्वाख्यपकतगे ` ,
~ आनन्दाश्रममुद्रणाख्ये
आयसाक्षरमुद्पित्वा
प्रकाशितम्‌ ।

कालिवाहमदाकाब्दाः १८३०
॥ चित्तान्दाः १९०८
1

॥ ^ ण ४०७ ल्द.
( शस्य पवैऽधिकारा राजशापनानुपरणु,
७

॥॥ ॥ ॐ तत्सद्व्मणे नमः 1

सत्यापाढविरचितं शरोतसुचरं ।

४ गोपीनाथभट्ृरतज्योत्ाव्पार्ासमेतम्‌ ।

ध जय प््तमप्रभनप्रारम्मः ।
ततर प्रथमः पटः |

बात्््यात्पतरौ कपोटुगरं सस्याऽऽगतै षुन्बिहु
षटऽऽङुधितमाप्यपब्रभमटं सेषत्छितं पर्वरम्‌ ।
अम्योन्ये शिवयोस्ततः पुवदने युक्ते शमूतां तयो-
रित्थ येन विनोद प मगवान्बर्॑ो गनास्योऽवतु ॥ १ ॥
विद्यामहागणपतं देव ्यादीश्वरं तथा |
योगेश्वर च वाद रशयौनारायणौ रविम्‌ ॥ २ ॥
टः पुत्याषादे मुनिरेष्ठ नातरूपरिरोर्हम्‌ । &
गुह माताितरौ नवेदा यथामति ॥ ६॥
भोकोषहनन कुतकादरोपीनायेन षीमता ॥ ब
पत्यापदिन रतत पत्रं व्याष्ायते मया ॥ ४ ॥
पूारथि मपा त्वं मन्दशक्तिना ।
तप्राबडभ्बो मम तु परि गनत गुरसटतिः ॥ 4 ॥

सर्मकामोऽपनटोपः।

काम्यन्तेते कामा इष्टानि पम कामा येन प्ताध्याः प्त स्ैकामोऽश्िशेमः। ते च
कामाः स्वप्नापरशुहिरण्याद्यः । णवं क्रिन्तरपाध्या अन्येऽपि टोकन्या्ता्म्‌-
कमग्यवहितविप्ङृषट्ान भुवनज्ञाने सूर्ये पंयमादितयादिपातज्ञपूतरनोधितयोगघारेणा-
पथनकपुवनन्ञानमपि सवैशढरेन प्राहम्‌ । प्रमोत्यधिकरणोपूतकपर्यावाची, स्तोमः
शब्दः । स चात्र लक्तणया ततंबद्धयज्ञायज्ञियारूयसतोघ्रविशेषकरणकसतृततिपरो
ज्ञेयः । जननः स्तोमः पततिर्यसिन्पोऽध्चिषटोमः । योगरूढं षदम्‌ 1 अन्निसतुतितिपाद-
केन्‌ यत्तायत्तियनामङञेन स्तोत्रेण संवा परमापिर्यश्य पोऽगरिष्ठोम इति निष्डृशेऽि- 1

५५

1 सत्यापाठविरवितं श्रौतसूत्र [ भपतमपरभ--

ोमशम्दा्ैः । अग्निष्टोमस्य पकामे शरूयते शाखाम्तरम्‌-- "पक वा भन्ये
यत्ताः काभायाऽऽद्ियने पवमयोऽभिटोमः "१ इति । आदिन्ते क्रियन्त इस्यमैः
काम्प एव फटवत्ा जैमिनीयैः स्मिता । न वा्मच्छालायाम्निष्टोमस्य फ शूयते ।
नच तिन्नपतति कथनित्याकाङ्ाप्रकरणपुरेति । तथा च तेन वन्ते वपन्ते यनेत
तस्व नाुप्कान्तपोदशपणमाप्तोराहार कत्यादि हं न व्यास्यातुं युक्तमिति फलमेव
बद्वा पुरुषः प्रकत इति तद्रौ वक्तुं युक्तम्‌ । ननु पतकाभोऽग्निषटोम
इति वक्ष्य फठतावनोमूताजिषोमत्रिषायकतवत्करप्य यजमाननिष्टतवदेतदवाकंप
याजमानपूतर एव पठितव्पमिति चेत । प्राध्यपानाकर्ज्ानिवृतौ पत्पतिपेतिक्-
ज्यताका्ोदयेन तदर्थं साध्यप्ताधनाकङ्जानिकपकष्याऽऽप्तयैनारिप्रयोगर्तेतिकर"
वयताविधानासूषमेव पवकापरऽ्निटोम इति वाकयपाठ्य युक्तलात्‌ । ननयेकलमै वा
यज्ञाः कामायाऽऽदहिवने प्वेमपो ्ये(तिष्टोम) हृत्यपि श्रूपते । ततश्च त्रिवृ.
: पदेश एकविरशः। एतानि वाव तानि उयोतीर्षि । य एतस्य स्तोमा
इत्यनया शर्या स्तो पचतृष्टयवसतु कमपु शक्त्यवगमाद्ऽयापकं ध पर्लज्य किमर्थं
उ्याप्यपिदेशः कृत इति वेक्ञ । उतक्ययेन पठङाभो यमेत, परोडशिना वीधकामो
यने, अतिरात्रेण प्रनाकामो यनेतेद्यादिमिः श्ुतिभिर्ध्यारिु स्तोमचतुटयवत्पु
अग्निषटोमगुणविकिषु कमपु निपतफलश्रुकणणकर्रप्ताया बाधितेन ज्योतिशेमश-
गेनागरिोस्ैव मणात्‌ । नच 7 8पतिषटोमेन सगकामो यंनते,-धवुनप्यश्निषटो
मस्य अरणे जपोतिनेरटमिशब्देनासिविति वाद्यम्‌ । एकस वा अन्ये यज्ञ] इति पकाः
मृह्निपपनादकतिविरोषापरपा तथा ककतुपशक्यत्वात्‌ । उक्धादिपरलमपि वफुम-
शक्यम्‌ । तेष्वपि स्वतच्फटश्रवणात्‌ । मच ज्योतिष्टोमेन स्वगैकामो यतेवा
दः कावकाश इति शङ्चम्‌ । भत्यभ्नि्टोमरिष्ववकारातेमवात्‌ । विश्निति तु ,
फटसतश्रवणातठमन्तरेण विधिश्ते ुपपततरवदधं फठे कस्पथितम्ये पर्ीभिहमितत्वेन
सर्गी एव कलितो जैमिनिना प्र स्वः स्यातपर्वन्मयविशेटतवादिति सूत्रेण।
षाथ येकं फं प खैः ्यातस्ानपरवुरपासति अविशिष्टत्वारिति ।

यन्न दुः्तेन पमिननै नच अरलमनन्तरम्‌ |
अभिद्यपोपनीतं च तत्पु स्वःप्दाश्वदम्‌ ॥
इति मनप्रतिपाद्वितनिरतिशयपलनिेषात्मघ्वरगस्यभिमततेन पिरिषतुद्यलादि-
तयः सगत दुःतानुपक्तति कत्वा तवमिमतं पशाद दुःखानुषक्तमं चेति
केचिदेव प्रायन्े । स्वपे तु बहवः प्राथयन्त इति पूर्वत्राभः । प्रल्याचेति
के सूत्रम्‌ । तयाः प्रतीयते निरतिशयपुतसेनापिरप्ये प्रति पर्य्त-
स्मा हेोरितयपैः । तथा चानं निगो दुःखाननुषक्तसापिकरणसणधंतान-

५

प्रण पटः ] गोषीनाथमद्रकृतज्योत्घनाव्यास्पासमेतम्‌ । ५५१

पिकरणनिरतिश्षयमुातमस्गप्य परवपुरषाभिमततेन स्वौमिपितत्वेन च प्र एष
फलेन प्रिकरप्थत इति । परतयवायपरिहारसतु सवीमिितोऽपि प्रल्यवापपक्षया
कियताऽपि विलम्बेन हूरयमागच्छति । स्वैः क्यचितपुरषस्यामिनतः कस्यभिन्ना-
भिमत इत्ये वशेषोऽ नालि कितु प्षैपुतपाभिमत प्तेलयतो मत्यिशिष्ट इति
पुत्रेण सूत्रा - देकं फठं त स्वः स्याततर्वातर्षपरुपानरयविशिटरादति ।

यज दु खन पमिन्नं नच ग्रलणनन्तरम्‌ ।
अभिडापोपनीतं च तत्ुलं स्वःपदास्दम्‌ ॥

हति शचनप्रतिपादितपुसविगपमय््गप्य मूयोमिषपितलात्तवाभिमततवा्तुकरत्वाच
सम एव फलेन कट्पयते। प्रयतायप्रिहार्य पवौ भिटपिततवेऽपि वुष्करणेन
तस्य फरत्यै न करप्यत इति । प्रययाल्तीयते निरतिशयघुलतवेन प्तीयत एति,
भ्रलयप्तकमाश्च हेतोः स्वग एष फरुतवेन करप्यत इति प्र्य्चेति द्वितीयसूघरा्ैः ।
अतः प्र फं न मति । एतदुःखनिवृत्तिरमि फं न मवति दुष्करत्वात्‌ । ततस्तु.
सुकरज्ञान सुखमेव प्रं फलं, तच्च(नतिशयत्येन स्वगीरूपमिति- दरष्टयम्‌ 1 अथं
यश्चतुधयाय तृतीयपादे वीते । निभ्नयप्तफककस्वै तु अ्निटोमोकष्याि धार्म
करमििधेयततमिल्येनाऽऽचायुण दातम्‌ । नियतकपमानविषथं वैतत्‌ । तः
ज्ञानद्वारा परक्षद्वियन्यदेतत्‌ | य एवं विदवानिष्टोमेन यजते प्रजाताः प्रना जनयति
पलना यृहातीत्ययैवादेन फटक्दपनाऽि प्ाच्छूषमणि श्रैति क्ठे पततिन
युक्ता । रात्रिर छतन्ने करमणि तु परतितिष्ठन्ति ह वै य॒ एता रातरीरपयन्तोचत्र
किष्यदेशे फाश्रवणात्फटमन्तेण विधितेरनुपप्तेरवदथ फडे कल्पयितव्य
मावादेकं प्रतिष्ठाय फटयमुक्तम्‌ । विश्निदषिकरणन्ययिनाहुपस्थतस्र्गकसपने
सस्य परतपतचन्धकसमने गौरवाद्यैवादेपस्पितप्यव ्रङृतफरत्वकसपने, छाववात्‌ ।
एतदुक्तं ओमिनिना-क्रतो फडार्थवादमङ्गवत्का््णाजिनिः । फटमन्रियो निर्दशदध्रुती
इयुमान स्यात्‌ । अङ्गु तिः परापलादिति । कतौ रातिर परतितिष्ठन्ति ह वै य
एता रानीरषयन्तीति फटषुतिः । यस्य पर्णमयी जुहूपैवति न ११५ छोकर गृणो-
तीति प्तादावङ्ग इव फटार्थवादं काप्णीनिनिराचर्यो मन्यत इति; प्रपमपूतरार्थः |
भत्रेय मानार्थ प्रतितिष्ठन्ति ह मैः य एत सूत्रीरुपयन्तीति पतौ प्रतिष्ठाया
निदशास्तिषठिव फलम्‌ । अश्ुतौ, अपरवद्रिऽपि कैश्रवणे प्ति हि अटुपने
कर्यं स्गीदिरूपं फठं स्यात्‌ । प्रृते तु प्रति्ठार्पफढश्रवणमेवासति । अतो नात्र
सः फटलेन करप्यत इति मनयते ! राजरिशब्देतन जोर्तरगरायुरित्यादिवाक्पोत्वा-

१, ग, फकधर" |

५५२ सरयाषावविरषिते भरौतसू्ै- ' [ ५ पत्रमे

दविताि सौति कर्मणुच्यने । तपः कमुराषः प्रमिति द्विीयपू्रापः-4
-अङ्ेष तिः फटधुतिः परा्पत्ाकक्ञानां प्षानापला्ेषु अद्गविपिणी याशरुति
फरभरतिर्ाव एवेति काष्णानिमयात्रेययोरुमयोरमि मते तुरयमेवेति हृतीयसूत्ाथः ॥
इदमविकरण चतषीप्यये तृतीयपादे धते । तालाच्छूयमाणन्नोत्फलपतदिन रात्रिः
प्र आथवादिकफटक्सनम्‌ । ङेषु कशरवणे कमिधातृश्रवण विनाऽपवाद
एत । तपाच पूतरमू--प्तमे कताकयं श्रूयमाण यनमानः काम्यते तपा
नित्येषु सज्गिपु यानि तु कामयतिः श्रावयति पषाऽऽमरारस्पोरधवताया
नैवैष्तायां चार्धवादा इतरे तथाऽन्येषु यजञङ्ेु एरीषवती करोति प्रजयैवैनं
पिः पुरीष्वनों करेति यष्पे मिनोति पवस्य ठोकस्य भर्त्या इष सोत
सेति शालामाच्छिनततोषमेबोनं यनमनि दधाती । जेमिनिरपि चतुपौध्यये तृतीय
पादे द्म्यत्कारकर्मूु पराधत्वातकटश्चतिर्थमादः स्युतपतेश्ाततप्षानत्वदविति |
सत्र द्रव्ये फश्चति्यस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न पा१५ छोक५ शुणोतीलषमाचा |
पकरि फरशुतियदाङ् चकषरेव आतृमयस्य वृध देवमाया । कमणि फटश्ुनिध-
सयाजानूवाजा इज्यन्ते वैव तयज्ञाय क्रिथते व्मयनमानयिलयेवमाचा । भत्र कर्म
पं तकमर द्रव्यम्‌ 4 तेतकारकर्मगः धयककीतिनात्‌ । एवे च कमिषोतुयेष
शयते ताम्दवेच्छविषयाणि कामपितव्यानि नान्यानीति । द्रम्ये तैकरिऽपकमणि च
फध्तिर्थवदः स्यतं पराथीला्कतव्तवादिति पूरूत्ाः । उलत्तः) यसय पर्ष
मवी सुह वतीलादिवतदवक्यनेधितपणैमयतवादिला लतः । ` अतसरषानत्वत्तच्छ-
ब्देन पुरुष उ्यते। प्र एव प्रषाने यत्र प्ता तत्प्रधाना न तल्यमषानाऽततमषन।
कस्या मावते तप्मातपरुपरधानलामावादिदर्षः । तेनापत्कितुपरपानत्वं विद्ध
भति 1 तस्षानलं तदयैतवं तस्वामावादिति निगचितोऽपै इति दवितीयपूत्राैः |
अपात: कत्यपुरपा्यो क्षपित पूते पमे पततकतवषदपूमिता -कतुपयुक्तिः
पृिद्धयेन विचारिता, इदानी चरमोपत्तूर्ा्यपदसनिता भ्रयुकति्विवा् इति पादी.
सलमान च नोध्यमित पतोमके करणि ्रिभिनोममिराचावो न्पहरति क
कामोऽनि्मः, य्य भरतव्यः सोमेन यजेत ज्योतिष्टोमे म्रागशनोमीयादिति'।
ज्योति भगञ्ीपोमीयादिल्यत्र उपोतिष्टोभशब्दः पाधारण एत्र विरोषामावात्‌ ।
केषं वाजपेये तरिवृत्प्चरशः पतदश एकविरराः । एतानि वाव तानि.ज्योतिररव ।
` च॑ एतस्य स्तोमा इतिश्रतितिद्धस्तोमचतुषटवपाध्यतवामविन उयोतिष्टोमलामाबात्क
` चोनुदिकमशाणामिवाऽऽे दे कपतापरेदीयम्ाणामपि परागस्ीपोमीयादुपवनिपमे-
` श्ोतिः पेभवतीति वेतत भरहृतिषेतेन वचनेनोवाप्वनिषमे पिदधे वानयेवे परृतिवरह

9, ग, तेति ज्केः।

कै््पटडः } : गोपीनाथमहकृतज्योे्रव्ास्यासमेतम्‌ । ५५१

कृतिः कर्नपेतन्यायेनैव तत्मातिगवात्‌ । नचैवमश्निष्टोमशब्द एव्र अयोक्तभ्यः |
उक्थ्यादिषु तु कापेय इवेोपा्ुलनियमः प्रानेत्यवेति वाच्यम्‌ । उक्ध्यादीनां चतु-
णौमपि तत्तत्करतूतिषे प्रकृतिलवमल्तीति ज्ञापनाचज्योतिशोमथंढोषारानर्योतिोम"
शाब्देनप्यागृूरणकौन्यतरतिपादनापैतवात्‌ । भग्निटोमवदुकध्यादीनां नित्यत्वमपि
पयतीतिज्ञापनार्थतवाच । उपेतिष्टमशब्द्रः सतोमशहुटयवकपैपर इत्युक्तमेव । अशनि.
ोमशब्दः पेसपाविशेषपरः । तोमशब्दोऽ ठताविशेषपरो नतु न््रादिपरः 1 कल
अरकृतऽनुपयोगत्‌ । अन्यथा द्रम्पाकार्‌ज्ानदृत्तिमै स्यात्‌ । पोमराबदवाच्द्ररवि-
शेषस्य मतवैलक्षणया यागविशेषणत्वम्‌ । तेथ।चायमरपो भवति पोमवता मिमे
भावभेदिति । एतेनोद्धिदाद्विवयागनमचेयत्वै॑निरक्तं जेयम्‌ । तत्र इयामटाऽम्डा च
निषा क्षीरिणी तनि माप्रा णहा षमनी वही माया छागमोजनमिति
भाुदतः पोमलरूपमवगन्तव्यम्‌ । प्त च पष्य पर्वतनः पोमध्येव मौ नवतस्व
भक्त इति लिक्ात्‌ | मूनतता भूषतो होति बौधायनेनाधव्यतोमकिकिविणोः, प्रभ
प्रतिवचनयोरेव तथोक्तताच्च । अपाव इतर | पूगवच्छठदः परवैतवानी । सोमामवि
पूतीकानमिपुणुया दिल्या दिः परतिनिषिग्ः। प्रतिनिधावपि पुष्यशब्द एव प्रीति ।
प्रा्कतास्त्येव मन्राणां शड्‌: प्रतिनिषिष्वपीलयाश्वलायनोक्तेः । आपनानादशब्द्रतममा
व्ितरस्य स्यात्‌ । तादा द्‌। तद।५ स्पत छरिरवि शिष्टत्वात्‌ । उक्तं षतम"
स्येति प्रतिनिधौ नविकारमाभिलैष मखः प्रपोक्त्यःइति प्रपमपूत्राथः । मान्न
न्तोपाभवि पूतीकानमिपृणुधदितिप्रिनिवेरसानत्‌ । इतरस्य, प्रतिनिपेरिति"
र्य मुर्यस्येति य॑त्‌ । प्रतिनिधौ गृहंतिऽपि -भमावाच | अशब्द प्रतिनिषौ न
विदयते शाढदो ुर्षद्रयवाचकः शानो यत्र. प्ोमशब्दः प्रतिनिधि्तप्य भावतततं
.तरसयापरतिनिनिभूतद्वे पूरु्रभयशबप्ृततिम भवतीति दवितीयपूा्थैः । इं पू.
सूशोपरि पुपू्रम्‌ । प ए पुष्य योऽ्ैः प एतः प्रयोननं यस्य त
तदपे प्रतिनिषिलस्य मावसतल तमत्‌ ।परतिनिपे्ाद्पौसतिनिषिस्पं > तदारूपं
िवाऽऽरुया पस्य तत्तद] तनामक्मेव यात्‌ सष्करैरविगि्ततपंकरिततर्पत्वाये
-पेकारा ुरुपदरवयस्य त एवास्येलेषे च तुर्यपतसकारतवम्‌ । प्रतिनिधिन। शतिऽपरि
मुयेनैव कृत मवतीति रहस्यम्‌ । वाशब्दः पूरप्मयार्तकः । इति तृतीयपूत्रायैः ॥
उक्तं षष्ठाध्याये तृतीयपादे ततं परकरिरविशिटत्म्‌ | भस्य विनिषवय्व
भतिनिषो चाविकाररिति जैमिनयुकतेञ् नवमाध्यय तृतीयमपि । ह
युगपत्कामयेत ।

पूरूमेऽश्निशोमस्य एर्वकामतोक्ता तप्रकस्िनेव प्रयोगे परं कामाः कामयितव्या
-आहोचित््भोगभेदेगति विचरे, उच्यते--एकस्पिन्भयोगे संहेव पवन्किमान्स्ग-
१. ग. न्दः ५

पषण सत्याषाढविरवितं भौतं [७ प्मप्भे--

भरजापशूहिरण्यादीनीप्पितान्कामयेत | यथा पषटकामोऽनेकान्पशूनेकालिन्धवोगे काम्‌-
यत एषं एवानकामानकामयेत । यया वैकत्मादाजररेपणा्तहं डाया गन इलनूषचनते
तवैफेन परपोगेणेकानि फठन्यपयुलचनत पेत मूषा ।
आहार्थक्त्वे बा \

वाशनदः पपे व्याय्तयति । भैतदलति युगपत्कामयेतेति (क ताह, भहा
भकव एव| आहारः भपोगः। एक्ेकतिन्ययोग एकेकं कामं कामयेते । कुतः, फठनि
प्रषानमूलानि तद्भाति कर्मानि प्रषानतनिषौ गुणः शिष्यमाणः परतिप्रषानं विभज्यते
दि । ्टान्ते हि एकनात्या कोड्तानां बहूनामपि पूनामेकफठलमेव । नवात्र
तषा तु तत्तकढध्व तततसवरूोणेव एत्वं नतु फठलेन करोरीकारः । नहि 1)
स्व सपं काम्यमानधवेन कामम्‌, तथविदूमिदिति बुद्धया यदू तजैक्या
कोरक शक्यत इति प्रतिपरषानमङ्ञवृतिुकतैव । येकत्य कर्मणोऽनेकफढता
देति कदप्यौकानिकमेष । प्रको सेषं फलानां स्वतश्रतेनाऽऽनुपङ्गिकफटस्य
इष्टतो दानासंमवात्‌। चतुषीपवये तृतीयपादे तश्र वैऽबिेषात्‌। चोगि *
सल्ययोमादिति ूतराम्पं भमिनिनाऽपि एवमेष सिद्धान्तम्‌ । सूताय त्र प्रव"
कामि कमणि अविशेषातकमतवाविरोषात्पै कामा मपि युगपत्स्युरिति पूषूायैः ।
उततरू्र्ु य्य यसिन्कामेऽभिदयप्य ताहशस्यापेसय कामेव वोगेन प्रमो
णानुष्ठनन पिद्धि्ैु पवैषामथीनां युगपत्‌ । पवोलत्ताषभोगिलासपमरैतवस्योदे्य त.
तिरयानार्थतामावात्‌ । पर््दस्ेह ुर्यत्येऽपि नोह्यते प्पकषत्ातकत्‌
निरपेसलात्कामशगदसयैव । ततश्च ्रहत्ववतपीवप्योदेदपरतीतिपर्यवतानार्थलामा-
वाुरेशयिे पणस परहेकस्यतदपिवतितताज पहियेन फठलं त एककम
कृतम्‌ । फरुसय प्रषानतवतकर्मणो गुणतवा्मतिभानं गुणातिति मावः |

तेन बसन्त वसन्ते यजेत ।

वेनिषटोमन । तच्छन्दप्य रवनान्न उततगैतः पनिहितपरामरतवात्काग्यस्य
नियतकछतानाप।च तच्छब्देन पिनिहितस्या्िष्टोमस्य विरेष्यस्यैव परामश नतु
पर्कामविद्धषणस्यापि परामशः । नहि कामनाया वक्तन्त ए जननमिति नियमः।
तेनापौनिये पर्यवस्यति वतन्तपरहणे वन्तमा्मेव आद्यमिति । यदि पवत्परे पव
कषर इत्युच्यते तदा यस्यां तिथौ प्रथमः प्रयोगसतस्यमित तिथावम्यातः कर्तन्यः
स्वात्या मा भूत्‌ । वते यस्यां कष्य मिदनिषिद्धायां तिथौ यञेतेति । निललेऽप्ये-
सस्य दपूगेमाप्ादिवत्कटोपवन्धः प्रलेतरपः । निल्यत्य नैतप्यीतेप्तवात्‌ † तया
हि भूयते भायमनि भे बरास्णक्जमिक्रणवा जापते ब्रवरणपिम्यो यक्ते देवेम्बः

शै

इश्रन्पय्ठः] गोपीनाधंमहकृतज्योत््नाव्याख्यासमेतम्‌ । पष्‌

अजया पितृभ्य इति । ोमान्तान्यज्ञाननुकरम्य नैयमिकं
सौमपापविन्छेदे प्रापित्श्रवणम्‌ |

दवितरणकिपतुनपि त वतिषठववनं

अनधीत्य द्विनो वेदानुत्पाय जवै प्रनाः।
अनिष्टा शक्तितो ौमो्षमिच्छम्तरनलयपः ॥

इति भकरणे प्रल्वायश्रवणं चापि नित्ये प्ाषङम्‌ । भन्न यथपि यकतरित्पवि"
देेणेक्त तेयाऽप्यन्निष्टोमपे्यो ज्योतिष्टोमः सोभ एव । प्त एष यत्तः पश्चविधोऽ्नि-
शोत दशेपूणमातै चतुमध्यनि पृः सोमः स एष यज्ञानां पेपन्नतम इति पत
स्थावपकतानोधकयहवु बत्रक्षणवाक्ये पोमस्येव पपन्नतमपंरेन मुरूपयन्ततवोक्तेः ।
एष वाव प्रथमो यज्ञो यन्ञानां यज्न्पोतिष्टोमो य एतेनानिषटधाऽपान्येन यनेतेलन्र
ज्योतिष्टोमस्य य एतेनेतयभ्िष्टोमः प्रकरणाहिज्ञ। चेति पञ्चमाध्याये तृतीयपादगतपूतरो.
क्तन्यायेन प्रपमयज्ञताज्ज्योतिषटोमोऽप्नि ठोमपस्यः पतोमो निलः पवैकामोपनन्धात्का-
सश्च । पुप्ररथसत एनेयम्निटिमतेस्य निशे । तत्तस्पयु सयैव प्रकृरण्वादिति
भरषमपूत्राथः । रिङ्गादमि सस्िष्टोपेष्यस्यव निददशः प्रथमो यज्ञ इति विजनम्‌ |
इति द्वितीयः । ण्योति्ोमोऽ्निटोमकतस्पो नित्यः सैकामोपनन्धात्काम्पभ |
तेततष्ठाध्यय द्वितीयपदि तदैतद्ाक्णस्य सोमविदयाप्रनमृणग्क्येन पैपोगादिति
सुत्रेण काम्यते पू्प्ीकृदय ततरैवभेतस्तवािलयलमेवेति प्ाभितं मीमापकैः । पूता
येतु सोमश्च विदा च प्रना च, एतेषां प्तमाहारः पोमविदयाप्रनम्‌ । एततपतोमविध्र।+
भने जायमानो ३ बाह्मण इत्यृणवाक्येन प॑योगात्ललु पोपवरिया्रनं ब्रह्मणस्येवाऽ5-
वयकमिंति मन्यत नैतद्युक्तं विधिवकयेष्वनिेषश्रगणादिति। तया च ब्राहमणद्रहणस्यः
सजिषैहवोपरक्तणायैता तिद्ध मवतीति । प्रकारन्तमाकर द्वयम्‌ । पंस्याचतुष्ट
येतु काम्पमेव | पशुकाम उकधयं गृहीयात्‌, षोडशिना वीैकामः सुषोत, भति-
रत्र प्रनाकामे यायत्‌, पकम ऽोयीमेण याजयेदिति ग्रकृ्तयोतिष्ोमोभ्निष्टो.
मश्रितपंस्याचतुष्टपस्य फोपचन्पो यतः | भरङता्निहोत्रहोमभ्रित्ये्र दधः ।
संस्याचतु्ट पस्य केवछकाम्यत्वेऽपि ज्ञापकबष्ानिलत्वमापे । तच प्रगिवोक्तम्‌ । भत्र
मीमांसका अग्निष्टोमस्य एव प्रथमः प्रयोज्यः । य एतेनानिद्रेति श्रुतेः । अतिरा्रष्य
भ्रपमयत्त्वपतेऽपि नमिषटोतं विना करलन्तररम्भः । पोभपू्ाषनि समिम एव
सर्वषां पूर्वो नातिरात् इति प्राहुः । उकेध्यः पोडश्यतिरापरऽपोरयामशरेयञ्शेमस्व
गुणविकार्‌ भवन्तीति वक्ष्मागपूत्रादभिटोमतवमुक्धयदरिु नतुष्वपि अ्निशेमवदुः
क्ष्याद्योऽपि परकृत एेत्याचायंमतमेतदिति ज्ञायते । तेन प्योतिरुकथयादौन्विना

१, ग. माभि" ।

५५६ सत्याषाढाधिरावितं श्रोतसू् . , { पपर

कृतिभूता उकध्पादयो न मनन्ति । प्रथमयजञतवं हु पुरुयाभिट मत्यैव । वचनादवि-
राक्चस्यापि | न तृकथ्यादीनामसिषटो मातिर तरपू्मावितवमिति । उच्तरमावित्वं च्वश्निः

ष्टोम एव नािरातरादिति ज्ञेयम्‌ । भभिष्टेपोऽल्नि्टोम उक्थ्यः पोडशी वानपेयो$-
तिरत्ोऽो्यम इति प्त सोमयन्ञ््या इति गौतमेन तसकारमध्ये गणनात्‌, मष्टा

सवारिशत्त्करैः पषकृतो ब्रह्मणः सायुज्यमासोतीति वचनात्‌ , जकरणे प्रत्यवायश्रव-

णाच पापि सोमयन्तप्या नित्या इति केचितप्रा्टुः । जसतिन्टूतरे योगविमागः -
कार्थः। तेन वत्त इलयेकं सूत्रम्‌ । यनतेतयुत्तरलतादपटृष्यतेऽन्र । तेन नियेनाभनि* ४
मेन वन्ते यजेति तदथः । वहन्ते थनेतेति भिन्न पत्रम्‌ । जछिन्पूत्र पूतन

ततं पूत्रमा्ृष्पते । तेन नियेननि्टोमेन वो भरो नेतरो भवति । पृ"
मूतेण निस्य सृ्योगो वपन्ते करपनयतवेन विधीयते । उत्तरूतरेणाम्पापरो विधी '
यते । जम्यापस्यावषेरमावायावजीवत्वमर्थत्‌ । जभ्यातस्यानित्यतते लिङ्गमप्यत्ि-
अपुनकैश्ोऽप्य सोभपीषो मवतीति । अथवा तेनेत्योेन नित्योऽभनि्टोमः पराप्यते ॥ ततर
च पाम्पोपतो वन्तः कष्टो विधीयते ।* अन्यतर तु कृत््नोदगयनात्मकः ॥ तदुक्तं
उन्ेभेः--उद्गयन 'जापूमाणपकषे पुण्याहे यज्काठोऽनेदिश इति + अवमेवानिरष्ट"
कालानामपि काठः 1'पोमपूवीयानि परमिन -यक्षयकाण भादषानो नु न नकं पू
पिलेकेयामियेततमु विहिते नहुधा भिमतिपत्तयः । ततर केचिदाहुः-प्रकरण।दधानका-
लप्ैव बाय, सोमस्य वत्तकाछत तु नैव ध्यत इति । अन्ये तु सोमस्यापि य
तमपि न पूतेत्‌ । तवातचेभयकायवाप इयाहुः । १२ तु उदगयन आपूर्यमाण
प्याहे यज्तकाोऽनदेश इति च्छन्ोगपूतक्तोदग पनानाधेन पोमामितमिरूपकाला.
म्तएिधानं सोमपूर्ाषने । सोमे वूरगयनमे्यत एवाः अपे तु यवेन यतः
उपनमेदित पैकाछानादर उक्त इति मारदवनपूतरतकाठचाप उमयतरेति प्रहु: ।
सोमेन य्षयमाणोऽग्रनाणास्ये यानि कमणि क श्यामि यैश्ामययिकृत इति
सोमपानं करस्य पमनिष्टयनते ते प्रबन्धेन सोमरम्मो यदि न नायते तदा

ोमारममषनतमारम्मष्भरदिता गुप्ययं ट्वी होमा; कायाः । इटयारम्मोऽपि न
भवति । पोमोत्पभिमपोणीपिऽ्वारम्मगीयां कृता पैर्ममतिषटयाि क्च ।

४ तस्य नालुपकरान्तयोदशपणंपासयोराहारः ।

“ . क्यामिषटोमस्यानुपक्रानयोरनारजयधोः पततोराहारः प्रयोगो नेलर्भः | तथा. च

मद्वानःन दशीकूीमाताम्पामनिद् तमेन यजेतेति । वेलानताभूरवपि रीष
-ऋताभ्वामिषट पोमेन्‌ यजेतेति । नादगे--यो दरूर्मा्ानिद्ध सतोमेन यन्ते
स्प एायनि कर देवानामवस्यत त तोप दरपूममे्तरमा वितमेव रतम्‌ ।'
शालान्तरे ग्योतिष्टोम्रकरण एव दशपूममपाम्य्िद्ध सोमेन यनेति या श्रतिः

१० पटः ] गोपीनाथमहृक्ृतस्योत््टपाख्यासमेतम्‌ । ५५७

सा दोत्तरकाठतामाजविषायिका नलङ्ग मावनेधिकेति द्रष्टव्यम्‌ । तथा च जेमि-
निश्तु्ाध्यये तृतीयपादर उतत्तिकाठविषये कारः स्याद्वाकंय्य तल्मधानत्वादिति
सूमेणपुमर्माह । पएतत्पूतरा्सतु कर्मान्तरोसत्तिाकविषिरेहे काठः स्पात्‌, दरी-
ूणमा्म्यामितिवाक्यस्य कारपावान्यारिति सतोमेन यक्ष्यमाण आदधानो नँ न
नशं सूसदियेकेपामिल्येन दरँपूणेमापरम्मात््ागििानदितेन प्रतिपेषाच विकरपः।
आश्वछायनोऽपि विकल्पमेवाऽऽह दरपूरीमापाम्यामिदरेष्ि पशु वातुर्मसयैरय सोमिनो
इरीपूणेमापाम्यां यथोपयन्त्यके प्रागपि सेनैक इति । जैमिनिरपि विकल्पमृक्तवान"
चनादिष्टपूतवं सोमशकेषामर्येयस्यतीनकषत्रतिकतमवचनाततद्नोनानर्थङ् हि स्यदिति
सूतरम्यम्‌ ।सूतरा्ु दरीपूेमततविषठा तेपेन यनेतेतिवचनातोम्ये्िपूतेव
स्यादिति पूरैः । उततरूतराथतु तोमोऽप्यकेषामाचा्याणां मते सोमेन यक्ष्य"
माणोऽग्ीनाद्धाने नर्त एच्छेन नक्षत्रमिति [ऋत्‌]नक्षत्रा[तिक््चनातन् इष्टिप4-
मावी सोऽपि तदन्ते(न्‌] मावध्रवानो निशः । तेन तदन्तलैनेय्ैः । तदन्तिने-
छन्तत्ेष्टयुत्तरमातितयेन । इदं वचनमनरभक यते मेदो ेशवन्तत्वमिति नियमः
त्य नानुपकरान्तयोरित्यनेन प्रकृति विना गिदतं करयति प्रदशितं मवति । यों
स्येष्टयज्ञोऽगनि्टोमः प दशीपूणीमापारम्भं विना न भवति किमु वक्तव्यमिष्टिपशवो न
भवन्तीति ।. येदान पश्‌ न सलघ्याऽऽधानतरथं विकसपते । यस्य तुतो
स्लत्तत्य न पोमपूपत्वमतमवारिति केचित्‌ । मध्ये प्रायश्ि्तशुम्यां ष्यवधुनिन
दुशपृणमातारमभं विना तयोरे मेन सोमपूरलस्या्षमवादितयेतमनाशयः । अन्येतु
एताः सोमारम्नतुगुणतवादनयवधायकतवमे ति वदन्ति । पवमनेध्यन्यवहितोततरमेव
चतु्रथां पशयोतशरेणोत्तसेरिकरणान्तं कत्वा पर्वणि पश्‌ तचरेण कत्वा यजनीपेऽहनि
सोमार कुर्यात्‌ । अथवा पवमनिष्न्यवदितोततरं चतुर्दशपमिष तम्रेण पञ्‌. इत्वा
पर्वणि सतोमारम्म कुयात्‌ । अवा चतूरदवामन्रवशोरुतरेदिकरणान्तं कता
पणय ्ेष्चऽननतरप्मेण उप्वपमेऽहन्याश्िनपशोरतेदिकरणान्तं कृत्वा प~
ण्वाशचिननद्र तृतीये पणि पोमरम्नं कुयात्‌ । सोमारम्माल्ममुप्लप तृष्नीमभिहोत्र-
दोशः कार्या इति प्योगकरमन्रयम्यवधायकस्ववादिमो सोमपीवानेऽ्ीषोमेयिण
सवनीयेन वा सहोषालम्भलपि पले । असतिनरये ज्ञापक्र शयते । नकृतायां
रतौ किङृतिः कपित्य नियमस्तु यथा पवमनिषिपर्मातित्वपिषये न भवति तथा
भव्ितशुपूभ्विलमिषयेऽपि नेति ज्ञथम्‌ । न न पोमवावाने निच्छि्र-
सोमपीयस्य त भवति । दरीपूमीमाहारम्मं विना प्रायन्धित्तपशनारम्माुमवात्‌ ॥
ना्तायां प्रकृतौ विक्तिरिति नियमस्य जागरूकत्वादिति वाच्यम्‌ । प्राय
चित्तय सोमाुगुणतेन परोमवत्दर्मेऽपि नाधकामावात्‌ । स्यं पोषो,
च्छायां तनिरोदुर्मावाच्च ] एन प्ायनित्त्ोः सनायपनिकृतितवाततानास्भार्न
५१

५५८ सत्याषाहापिरचितं भौतसत्र- . { ऽपपमपरभे--

विना तयोरारम्भाततेमवेन प्रायशविततपशवुष्ठाने विना पोमापंमवेनान्योनयाश्रयपरिहा-
र्थं कपियपल्माश्रिल् पूत सरनाय्पमनन्तरं प्रायधित्तपशू इति केषाचिदृक्तिः
पराता । पर्थयाऽपि तावत्पिदधं विच्छिज्पोमपोथस्यानारव्धत्राल्यपशोमै सोम इति ।
विच्छि्पोमपीयपदाभे उक्तो व्राहे-देन्र्ंपुनरतृष्टमाश्मेत य अतृतीयाु-
ष्मो न पििदिच्छिन्नो वा एत्य सोमपीय इति। तत्र च त्रयः प्राश्चक्लयः प्रलयश्च
इलादौ परक्सेनोक्ता दील्षवेदननामपू्रहमण्वादौ नामभिः ैक्गलयमाना पित्रादि.
परिपरी तस्यां चरमः श्रितामहतूतीयोऽमिपरेतो नत्वात्नलनृतीयः पितामहः । कुतः,
सोमपानो्तस्याऽऽत्मनलद्विच्छेदमावात्‌ । एतत्ते तत ये च त्वामन्विति तिषुषु
स्क्तीषु निदषाति तस्रादातृती यातपुूपात्तम न गृहुनरीलयादौ उक्ताश्च । तथाच
विष्य्तवमप्यत एव निदरीन।दवगन्तञ्यम्‌ । तदयमर्मो भति यस्य पित्ादयच्ञषः परषाः
सोमं न पीतवन्तः प्त पोमपीता्ी रें प्ाटमेतेति । केचित द्विपुरुपिच्छितता"
वप्यते । यप[ऽऽह काल्यायनः-कनतेऽगिषटोम देना पुनहत्वृष्टमाछम्य
£ सोमपीपिन इति आहुः । मन्ये तु पितुः पितामहस्य वोमयोवं सोपीषामाव .
सोऽयं बात्यपशुः पित्रादीनां. त्रयाणामानन्तयेग पोमपीयामाव
एेनद्ोष्ाऽऽिनं पूतरश्छाममाछमतेतयाहुः । अत्रैहप्य सोमवानामते य देना
उक्तः प्र न युक्तः | य्य प्रौ दववपोमगौ स्यातां स्र देन्रमनिनष्ठा पोप
यञेतेखग्तूत्र द्वमोरतोमधीषत्व एव तस्योक्ते: ।
ध्य वेदश्च वेदी च विच्यिते त्रिपूरुषम्‌ |
सै दुर्ा्षणो नाम ब्रह्मवादिषु गर्हितः ॥

इति समृतौ यागा्यवनयोरुमयेरिष विच्छ दौरषयणयं मन्यमानाः तोममाघ्रविच्छेद
आशिनं नेच्छनित ˆ केचित्‌ । अिन्व्ने चअकार।स्थां व्यक्तपमुचयावगमादुभयवि-
च्छेद एव भवत्याश्चिनो नान्पतरमात्रवच्छेद इत्यन्ये । तदुभयमप्यपतत्‌ । आश्विनं
परच्छमरालमेत यो दबह्गः तोषे पितरिति प्रकृलाशचिम्यां पू॑मततोमपाम्ा
पथासमततेमपानाम्पां दुनीद्स्य साददयमपेहयशचिनविव देवतां कर्तु पोमपी-
भ प्रदानपुपनति च तुवन्वाक्थशेषः सोपपीविच्छरेद एषाऽऽध्िनं द्शीयति
नाध्युयनमात्नविच्छेदेन वोमयविच्छेदे । तप्मादपतयप्यध्ययनकिच्छेरे सोमपीयमात्र.
पिचञेद आशिनः कयैः । यजु स्मूतिवचनं तदन्यतरविच्छेेऽप्वुपपयते । अत्र प्रयेकं
गाक्पपरित्मातिर श्रीयत श्रुलनुरोधाय तरह प्त्यामि वें वेदविच्छेद आशिन.
सङगः ।न। तप ठु दुन पणस सते परं तु नाऽऽधिना(वेकारः। कंच वेदविच्छितौ
येकविच्छित्िरवशयमिगी । अयपि नवद भाविनी अ्रदृषानप्य पराुद्र््पोत्पन्ति-
उद्य वसव ूत्रकाररिकारक्तेः ] नहि वैद्य पत्येव राह्मण हपंभदं मवतीति ।

प्रपर: ] ५ गोपीनांथमदृङ्ृतज्यत्म्राग्णस्यासमेतेम्‌ । ५५९

सर्वथाऽपि न दुत क्षणमाघरस्याऽऽभ्िनोऽमिधौयते । तपाच पो पपीषविच्छेद एवाऽऽ"
धिनः । बेदविच्छे सम प्रायभितत करनय प्रथमयज्ञे प्रवयति । यतु बौषायनवच
नम्‌--ओप।सनं वा धारयमाभो मवदीति तद ह्ण्यनिवृत्िपरं नत्वाश्िननिपेधपरं,
न तस्य प्रवरैनियमः स्मातप्रायश्चित्तं च नेति द्र्टग्यम्‌ । वेदिशब्दरेन महविदिः । तया
सोमयाग दकष्ये । विच्धिते इति द्विवचनं वेदुे्मिप्रायेण। विच्छियतेति १।ठ ऋनु-
रेव । वेदिशम्दो दीर्थिकारान्तः। यस्य वेदश्च वेदिशरेति पाठः परढ एव ।देन्ामनः पशुः
पुनरत पेन्द्र पुनरुतदषटमाछमि श्रो । बाहोः पुनवैहन्ुनसृष्टः । चङ
चाञ् मवति पुनरुत्वष्ट इव हतस्य पोमपी इति। प्र च च्छागः । तषा च मद्राः
खगः पुनरपृष्ट इति । पुनरुतृशेऽनेद्निति पूान्दरे । गोपः पुनरुतृशोऽीषो"
भीयो मवतीति शालान्तरे । अस्या श्रुतो पुनरुृटगच्दाय॑त्य गोरग्दे विष
-णाद्ो व्यतिरिक्ते छगिऽपि पुनुसूष्टमाक्त्मसतोति गम्पते । छागे बहनकर्तृत्वं दिमा-
चे प्रतिद्धम्‌ । सौगि रेनासमनुपृषटमाकमेतेलयाह । एत्ततणमप्याह प्त एव
मयोरयः परो जातः सोऽनुपृष्ट इति । अत्रापि च्छाग एव । कठी गोयागस्य
निमेषाच्छाग एव रायः । त्र सोमातूर्वभविनोः पर्मणोरपादानष्यक्तवा््रेनतौ
करव्यो । तत्र प्रथमया पशुः, तदनन्प्णवाधिनः , अपम सोमास.
माविन्येकस्िकेव पूणि समानतन्रवितो करनय । अत्रापि पाटकरमालू देन्रभ्नोऽ-
न्तर आश्चिनः । पश्चपश्ङतित्वदन््ास्विकारौ । पलेऽ्ीषोमीयविकारत्वमपि ।
अघ ज्ञापकमभे वक्ष्यते । प्मानतन्नले द्विवचनान्तं हः । तच्रानन्तःपातित्वारदूटोत्‌-
पृथिष्ठ विये ए । एष॑ दक्षिणाऽपि । प्तमानतश्रत्वेऽप्येक एव वदढोता, "एकैव
पश्िष्टिईलिणा च । देन्र्नन पशुना यक्ष्ये विच्छि्पोमपीपपानार्तिति पैक
वाक्यं, नेमित्तिकल्वा्नस्ति कामना, पृनरतृष्ट्य च्छगस्य वपायाः पुनरत्मृष्टस्य
श्छागस्य हविष इति परैषयोर्धिकार . इति केचित्‌ । छागशन्देनैषाऽऽश्विन इत्यपि
केचित्‌ । वतुतस्ागरमदैनमोभयधरापि विशिष्टेन वा । पिरिषटे्ेलपके पूर्ण
मस्य च्छगध्य हमि इति प्ेपावाश्िनेऽपि । आचधिनस्य मित्रत्वं आश्विने
प्न यक्ष्ये दौनीण्यपरिह।राधैमिति तकस्मवाकम्‌ । पमानतन्रते पिच्छिनत्रतो-
मपीयत्वानायेननद्रामेन पृशन दौर््ाण्यपरिहारर्थनाऽऽभचिनेन पशुना च तन्रेण
यक्ष्य इति प्कल्पवाकयम्‌ । गणवदूग्रहः । एक एव युषः । स्वरुरशनाहद शूरा,
मिन्नः. | अश्नोपोमीयेण प्तवनीयेन वा समानतन्रव्वेऽशनोषोमीयप्तवनीयानूबन्ध्याना,
स्रुढदयशटी परमानवेव । देद्रास्ा्िनयोप्तु ख्रहूदयशूो मिननविव । यूषः
पवेषाममि पमान एव । यज्रषु यूपेष्वारमेत बदिषीऽस्मादिन्धिवं वयै दध्यात्‌ |
तृष्यमस्म जनयत्‌, इति शत्या म्रतिषशु यप इलयमुं पकं निम्पिता, एकयूप आाल-

.१६० सत्याषाढविरचितं श्रौतसूत्र ` [ ७ समप्रभ

मते, एकयैव सिनिन्दियं वौं दधाति नास्मै घ्रातुन्धै जनयतीति पौतरापण्यमिकमू-
प्व सिद्धान्तित्वात्‌ । पशुरशनाङुम्ीऽतशालावपाश्रपण्यो भिन्ना एव । मीमा
कमते सनततीयपशुषदुतवेऽपि कुम्म्यादि तदेवेति द्रट्यम्‌ ।
स॒ प्रथमः सोमानाम्‌ ।

सोमानां मध्ये प्ोऽगनिष्टामः पोमः प्रकृतितवास्रथमो मवतीति शेषः सवभ्यः
पमेम्यः पूर्वमभिष्ोमास्यः सोमः करव्यो न बिददादयस्तहुणविकारा नकान्य
उक्यादय एकाह द्विरात्राद योऽहीनाश्ेत्यर्थः । तयाच्निष्ठोमं प्रतय ब्रहमणम्‌--
तस्मादहुजयेष्ठयज्ञ इति प्रजापतिर्वाव जयेष्ठः पत॒ हतेनप्रेऽयनतेति । प्रनापोर्जयेष्ठतवं
शरथमोत्प्नतवात्‌ । तेनेव पमम्यः तमेभ्यः पूर्ममि्टोमप्यानुष्ठितलाज्जेषठतवम्‌ |
अजाप्ति्येया सर्वोसादकत्वाज्े्ठत्तयाऽग्निष्टोमोऽपि र्वम्यः पतिभ्यो धर्माणां
समरपगारज्येठः । भ्नापतेः सर्ोतपादकलं हिरण्यगमैः ्तममतताग् इत्यादिषु मन्ेषु
प्रतिपत्‌ । हिरण्यगर्भः प्रनापतिरेव । भ्रनापति हिरण्यगरम इति श्तेः । एवं षाः
टमि धयेष्ठत्वे नाम ्रहृतित्वमेव। छन्दोगनहमणभपयकनिटोमस्य,प्रथमत्वमाह एष्‌ वाव
यमे यज्ञो यज्ञानां य एतेनानिष्टाज्येन यजते कर्वपलयमेव नायते व] प्रमीयत इति |
अस्ति चानिष्टोम ए सर्वमजञानम्‌ | जतोऽगनिटोम एष परृतिः । अत एव प्रथमो मवति
उवथ्यः पोडरयतिरा्रोऽतोर्यामश्ेतयत्ि्टोमस्य गुणविकारा मवन्तीति वकषयमाणूत्रा-
त्टमगष्टोम्य प्ङृतितवं द्रष्टव्यम्‌ । मरदवानोऽपि पुष््टमाह नागि्टोमेनानिद्ेतैः
ऋतुमिरितीति । यजेतेति शेषः । ननि पू व्ययं नाङ्ृतायां प्रकृतो विकृतिर्भवतीति
शाञन्तरपिदधन्ययेैव सिद्धेपि चेन । सशाच् एताटशन्यायतिद्धरमवतासूत्-
भणवनात्‌ |

अतिरात्रमेके भयम यङ्ञमधीयते ।

अतिरात्रस्य भ्रङ्तित्वामविऽपि प्हृतिमूताभिषटोमादमि पूुमाविलमतिरा त्रस्य
वचनादेक आचार्या वदन्तीलर्थः | त्च वचन शालान्तरादुनेवम्‌ । मन्रातिरात्रो
उयोतिरतिरा्नो ग्राहः । तेन ज्योतिष ऋद्धिकाम इति वहयमाणेः योनिमेदेन जेमिनि-
नोक्तोऽतिरातः प्रयमो न मवति । अत्रेदं तिद्धमतिरातरस्य सोमासू्मावितवसुत्तर-
माकिं बा । अतिरात्यतिरिक्तानां कतुं लर्ादश्निष्टोमोत्तरमातितकोेति । सोमा.
नामिरा्रो व प्रथमो यज्ञ इतयेताकौव विके तिद्ध एॐ, एकेषामिवेवं कित्क-
विदं मञ्ज तं वरटव्यम्‌ । तच विदोप्ेकरापमारितविशेषयूनास्यर-
णरूपं अन्यस्य निर्िघ्परिपमा्े मरन्थमध्ये तस्य निबन्धने ठु शिष्यरिकषा्म्‌ ॥
भृते फं दु कर्मण्य मध्ये मध्ये महृठकरणम्‌ । माजरन्ति च रिद अन्यादौ

शप्रगट्डः ] ` गोपीनोथमह्तज्योत््ोव्यास्यासमेतम्‌ । चृ

अन्धमध्ये अन्थानो च मङ्गलं विघशङ्कया । अन्थादौ मङ्गलं ` यज्े म्यास्यास्याम इति
यत्तशब्दरोपादानेन कृतम्‌ । यज्ञो हि विष्णुरेव मवति यज्ञे वै विष्णुरिति शतेः॥
करण्यपि मक्गछ्करणं बौधायनेनोक्तं यज्ञापिरैवतं विष्णुं ध्यायतीतयनेन । मङ्गरप्य
स्रमािपतधनतवं तु मङ्गलं प्तमातिफलकतं समाप्यन्याफटकतवे स्ति सफटलत्वादिति
ताक्षिकोद्धमितपरिशेषानुमानात्‌ । तत्र विघरध्व॑त एव मङ्गटस्य फठमिति नवीनासा-
्किकाः | विघ््वपूकपमातिः फठमिति प्राचीनात्ताक्षिका इलयास्तमग्रषसुतम्‌ ।
वाशब्दपरदितिकल्पस्यटे तुल्यविकसपमालप्रदशनमेव नतु मङ्गलाधैत्वमपीति व््ट-
ग्यम्‌ । नन्येक इत्येकेषामिति वा यत्र पठयते तत्र ततक्षप्य हेयतप्दशनारथलमेवा-
स्विति चेन्न । ततकषनुकरयैव निवीहे तत्पदस्य निर्थकल।पततेः केपुवित्स्य-
ठेषु मङ्ा्कतवमदशेनपूकविकरमदशैन केपुतित्केवटविकस्पप्रदशीनवेत्यत्र निवा-
मकं खतन्ेच्छस्य मुनरमियोगपरथनुयोगानरत्वादिति न्याय एव नान्यदिति ज्ञेयम्‌ ।
अमावास्यायां यजनीयेऽदनि दीक्षते
पौर्णमास्यां यजनीयेऽहनि सुल्यमहः ।

अमावास्यायां पौरणमा्यामित्युमयत्रपि समीपम । जमावास्याप्तमीपवपिं यच.
जनीयमहसतस्िनदीक्षे । पैधीमाीपभोपवति यच ननीयमहप्तस्मिजहनि पूयं सुत्या
दहः । मवतीति रेपः । अशीआदित्वान्मत्व्ायाच्प्रयः । पुलमिलत्र पुलयाशब्यैन
सोमकण्डनवतकरमोचयते तद्वदिलरथः । यद्प्पमावस्याशन्दः ूर्याचन्दरमपोः परमतेनि"
कर्वनिमिततः वरणमाकषशब्दश्च प्रमवपरकरनिमि्तोऽतः निकमे विप्रकर्व् हयिप.
ध्यमणमान्रं तच्च पचदशीप्रतिपदोः प्मानमेवेति तयोदवोरप्यमावाघ्यपौर्णमातीश
बदर्यां अहणं तिद्ध तपाऽपयन्रामावास्यात्तमीपवतियननीयेऽहनि दीक्षायां पौणनापी>
सपीपव्ियजनीयेऽहन्येव पया न तु पर्वण्पपीतिप्ररौनाथैम्‌ । यननीयरीक्षपुतया-
विषय एव णमा ्मीपवतियननीयेऽहनि दीका, जमावास्यापतमीपवतियजनीयेऽ>
हनि सवेयेतादशैपरीचम्यदृ्ययै॑च । ननु सनिकधनिमिततभयक्तं पौणमा
विप्रकर्षनिमिततमयुक्तममावा्यात्वं पर्चदशीवत्परतिपद्यपि प्मानमेवेति प्रतिपदोऽपि
पणिमास्यमावास्याराठदाम्यां यथायथं ग्रहणमिति उक्तं तत्कथमिति बेत्‌ । उच्पते-
पौणमास्यां दीर्णमा्या यजनतेऽमावास्यायाममावास्ययेति वाक्याभ्यां विहितो यागः
पष येतेति पर््रतिपतषौ परतः । तत्र च यागाधिकरणीतपर्प्रतिपततंषि-
रूपस्य कार्य दुु्यतवे तस्यायोयत्वेन पथिमभितो यजेतेति धुतः पेमिपाशचद्वय-
गते कंचित््युं काठं छयति । तप्याप्ययोग्यत्वासन्ञान्ता उपवस्तम्याः परक्लादयोऽ-
भियष्टम्या इति गोभिङेन पञ्चदशीकत्मतिपदोऽपि यागामिकरणसेन स्वीकारात्तत्रापि
प््मवदयं स्वीकार्यम्‌ । अन्यम पीर्भमास्यां वै्माघ्या यनतेऽमावास्यायाममावा-
स्ययेति वाक्याभ्यां पौणेमास्यमवास्ययोयीग उक्तः प्त प्रतिपदि विरुप्येत । अतोऽनु.

५६२ सत्थाषाढविरवितं श्रौतचू्॑- ([ पमप्रभे--

पप्या बदद्परणनिमिततोषटलिततेन चनद्तयनिमिततोपलक्िततवेन च तततत््रतिपयमर
पौरममातीतवमभावाध्यातवमवङ्पम ङ्गीक यमेव । तया चद््रपूरणनिमित्तोषठकित्ता तत्पर
तिपरपि पौणमा चन्द्रततयनिमित्तेषलक्षिता तप्रतिपदमि अमावास्येति तत्र वष्टन्य.
मिलपादक्तं भवति । यः परमे विप्रक: पूर्थाचनद्मोः प्ता पौरगमाप्ी यः परमः
सनिः प्ाऽमातस्येति गोभिदवाकयेक्षणमात्रभेव प्रमविप्रकरषतेनिकरपशम्दवाच्पम्‌ 1
उभयत्रापि प्रतिपदो पत प्त एव पवने तदुभेरमि तिथ्योः सममेतेति तियिद्वया"
सकः कषः प्र एव क्षणः । चन्द्रस्य पूरणनिमित्ततेन क्षयनिमित्ततेन षोषलक्षितस्त-
त्तदुत्तरषणश्च तवान्कालः संमिशबमद्वाच्यः। प च तियिद्वयकेनद्ध इति पलदशोपर-
तिपहोमयोरप्यमवाघ्यमापीशब्दराम्ा प्रहणे युक्तेवेति पुष्पम्‌ ।
अमावास्यायां पोणमास्पां बा ।

मण्डुकषठु्या दीक्षत इलेवानुवर्तनीयम्‌ । तेनामाव्यायां दीक्षते पैर्गमास्यां बा
दीक्षत इत्यर्थो मवति । सुत्या तु समेनेष्टया प्शुमन्भेन वाऽमावा्यायां रौणिमास्यां
वा यजेतेति पतामान्यसूत्रादमावा्यायां पौीमास्वां वा मवति । भसिन्पत्र र"
त्वेन पुलयाया एव यागराड्देन ब्रहणम्‌ । एवं चात्रापि पोडशापवर्गताऽपरपके यागश्च
तिष्यति । नह्‌ यं कामयेत कीयान्स्यारिति ते पूप याजयेत्‌, व्तीयानेव मवे.
तीति पू्प्तयागस्य प्रस्तुतत्वात्‌, च कामयेत पापीयानस्यादिति तमपरपते याये
समापीयानेव मवरीत्यपरक्षयागस्य निनिदितत्वत्कथमेतदिति चेत्न । भामावास्येन षा
पौमतेन व। हवि देति परलकष्रूय। पमे पू्ष्षपागनियम्चेनीषितत्ात्‌।
अध्या शरत क्लापर्यश्रमणासङृतियागपमातितोमारम्मव्यवघानमपि ठम्पते ।
बारान्द्श्रवणं दधोसतुरपनरत्वरूपापनार्थम्‌ | न चोदयन आपूरवमाणपे पुण्याहे
यज्तकारोऽनादेरा इति च्छन्दोगपूतरविरोषः । अक्ितेष पूत्ेऽनदश इति श्रवणाद्‌
देश्यतिरिकस्यल पवतस्य काछषय प्रदत्तः । प्रकृ आदिशस्यैव सच्तेन पूभवोधा-
मावासूण्याहपदपताहर्यातलाकयज्ञपरताऽपि च्छन्दो गसूवरस्य गम्यते | यै कामयेत्‌
व्ीयन्स्ादितिःपूवैप्तशागम्रसताविहा शरुतिरप्यनदिश एव प्तावकताशा । वक्ष्यति
श गृहे पकयजञष्पूर्थमाणपत्त इति पर्वणोः खण्डते पयिमदहेरात्रयो क्सुते
मवतः |. एतद हुरोभेन दी ावृद्धिहापो ।

कण जरम्मपवरगपानत्वदेकादिदीक्ापते मुल्यका उमयोरपिममेनन्यतरक्
दिवकङे कपन्पमित्यभिप्रयेणा55ह--
* यदि सेका दीक्षा द्रे तिस्नधतस्नोऽपरि-

भितावा तनाप्णि सुत्यमदीकता वा ।

असाशब्दस्य वचमविपरिणामिन दे तिल्त इत्यादिषवन्वयः 1 -अपरिमितशन्द

उक्तमागानिकममाथंवाचो । अपरिषितं प्रमाणारूप इति कात्यायनो । तचरापरि-

शण्पदहः ] गोपीनाथमहङ्ृतस्योस््ाग्याख्यासमेतम्‌ । ५६२

भितत्वावधिमोपतः ह॑वत्सरो वा स्ामध्यीुपारेण । अथव! यवतवरयनतं कृशता तावत्‌ ।
तपानाऽऽपस्तमः-दवादशाध्यमवरं रीतो मवति माध९ संवत्रं यद।३ कृशः स्वादि.
त्यप्रमिति । अघ्राऽऽश्वङायनो व्यवस्वामाह--दीक्षणादिरात्रिप्ानेन दीक्षा अ१-
रमिता एकाहप्रथचा संवरतरारपतवत्तरं सेव पत्ते द्वाद शाहतापश्विेषु यथा पूल्ो-
पदः क्माचरस्त्येकाहानामेका पछि. वा दल्ञालिन्त उपततदः सुत्यमहरुततमै
दीक्षन्ते रानकरशक्तदहः प्रायभीयेष्टिरिति । द्वाद शह रिङ्गत्स्यादिति पू्ाम्पां
दवादशाहनाप्शचितेषु प्तरेषु यथ। सुल्योपपदस्तथा दीका अपि उपपतत॑रूपाया
जप्यन्यन्नाबिहितत्वदतनैव विधिः करमयते यततंरथाः पूया उषपदशचतत्सं्या एवेति।
एतदुक्तं भवति दवादश।हतपश्चिःषु वत्स॑र्वाः पुतयप्तत्स॑रूपा एवेपतदश्च दीक्ताश्च
भवन्तीति । आवयैतेऽप्तिनिलयाचारः कालः करमेण भचारः कर्माचार्‌ एुकाहानां
भ्रयोगकाटो वक्ष्यत इत्यरथः। एकाहराठ्रेन विकृतयेकाहा उच्यन्ते बहुवचननन्धात्‌ |
प्रकृतो दीक्ाणां विदितत्वाचतुःराठरेः विशेपविष्पपऽन्यत्सष्टम्‌ । एते कर्पा: प्रकृ.
तवव विकल्पन्ते प्वैपां प्रकरणान्नानाशिङेपात्‌ । यथोक्तं पष्ठाध्याये पञ्चमे पादे
जैमिनिना दीक्षापरिमिणे याधाकाम्यमविशेषात्‌ । पर्वषां पक्ताणामविेपात्‌, विशेषा
मावात्‌ | द्ादशाहस्तु लिङ्गारस्यादिति सूत्राभ्याम्‌ । ददशह दीक्षितो भतिं वन्वी.
तेति शिङ्गादरदश्दीतापक्ोऽपोति द्वितीयसूत्रा्थः । भृतिवननं हु द्वाद शपते मविष्यति |
यद्व दीक्षित शतिं वर्ीतिलयेतद्िभीयते । दवादशग्रहणं तु प्रदरीना्मिति वाक
काररौतिमनुखलेदं उ्याह्यानम्‌ । यरि लेकायन्यतमदीतप्ष्तद्‌। गौणपुरूयन्याये"
नापि पुलमहर्। वा भवतीलर्थः । ततर प्रणि पव्यूययमेव पञ प्रच ॥
सोमितिपरिमापापूतात्‌ 1 कषमेकागरेषु दीक्षकरेषु तत्रपर्वणि दता पुत्या.वा
स्यादपमणि वा दतां पर्वणयेव पुं संपादयेदिति भारद्वानपूत्रत्‌ । अङ्गगुणविरोधे
च तादथ्पदिति द्वादशाध्याये द्विनीयपादे जेभिन्युकतेशच । अङ्गति दीक्षणीयादीनि
तेषां गुणः प्रथमदिनादिकर्वम्यतास्पः । तत्र पंकलादियूपच्छेदनानतं प्रथमदिने
करव्यम्‌ । परवग्ते भ्वगरतमरणपवि । प्रायणीया ोमक्रय भातिथ्या प्रव उपत+
सपवथ उपप्ेलेतानि द्वितीयदिने कर्तव्धानि । प्रव उपतत्‌ , वेदिकरणे प्रा
उपषचत्येतानि तृतीयदिने क्न्यानि । परवग्ै उपपत््करयै उपपतप्रकधद्ासनमन्नि-
भरणयनं श्ालाहरण का्ठेदििरिःपर्षण बरिप्तरणे हविषीनपरणयनमुपरवकरणमा्ो-
्ीयपानमोदुम्बधुच्ूपणं सदःकरणे पिष्णियनिवपनान्वाधानाद्िकं साज्ीषोमणयन-
व्तीवर्थाहरणं प्तशनं वत्तीषरोपरिहरणादिकं वेलेत्ानि चतुद कर्ै्यानि ॥
प्रानो जघन्यः सोमयागः पवनीयादिः पृ्चमदिे कर्वयसत्र य घेति वाक्येन
विहितप्वकालकिरोे प्रान्यैव घमनुग्रहः । अङ्गानां परवानपादुण्ात्वेत तदविरो-
वि १ र. मेषेति।

५६४ सत्यापाढविरवितं श्रौतसतरं- [७ पतममभे-

वेऽङ्गपादु्य्वािनित्करतात्‌ । छेके परथ बहुभिर स्यठे पशचादापतलक-
स्यापि रत्त्तदूहणद रीना । मतसत्र सोमयागस्य. पठतोऽनुषठानतश्च_ जन्य"
स्यापि प्रषानतया पर्वकाकतम्‌ । दीक्तणीयदिसतु पाठतोऽतुष्ानतश्च भ्रपमोपरियत्‌-
त्वेऽपि एकादिरीलापते न पवनुगरहः । दवादशदीक्षापते स्वपिरोषादी्तणीयायामषि
परः| अङगगुेन पह धिरोषोऽङ्गुणविरोषः । तसिलनगुणविरोपे। ङगगुणनिरेध
इलत्र ्रषानरुगपयेति शेषः । तथा च गुणेन मह प्रषानगुण्य विरोषे पती
वति । तच्छढद्य ्वनामतयेन भ्रवानपरापचित्वम्‌ । तमाच तादव्यमानाैला-
दिदर्ो मवति । भङ्गानामिति रषः । अङ्गानां प्रवानधितात्मषानानुञ्ह्‌ एव
न्याय इति सूताः । दीक्षाया एकलादिकं शतपथ आश्नातम्‌ -एकरत्रं दीतिते
रानानं कणति यहे हे चतुरहेऽपरिमिते नेति । इदं च यानमानघू-
तेऽप्यनूदितमाचयि । अमावस्यायां यजनीये वा दीक्तायां चतुध्योदिषु प
स्यादिषु वा यथोपनतै सुला । परमास्य यजनीये वा पायां तदनुरोषे-
नैकादिदीक्ाकट्पनम्‌ । अतम शुहणक्ानगते देवनक्षत्र एव ष ॥ यान्पेव
देवनतन्नामि । तेषु कुर्वीत यत्क री स्यात्‌ । पुण्याह एव शरुत इति धुतः 1
आमावास्येन वा हटा नक्षत्रे वेति पोमे बोषायनव्चनाच । यत्कमै क शीठं
य्व स यत्कारी । देवनक्षत्राणि शरुतो प्रदशितानि-ङृत्तिकाः प्रथम विशसे उत्तमं
तानि देवनकषत्राणीति । स्योतिःशाै सोमदैवते नक्षत्र आरम्भोऽतिप्रशक्त इत्यक्तम्‌ ।
सोमार वपनोऽतिप्रशस्तः । पोमदेकत इति पोपदेवतं मृगशिरः केवलं शुष्धप्त
एववा । . उक्तं च दौषीतकिमिः-अमाव्यायां पौणमास्यां वा पुखमहरक्षा बा
कपल एव वेति । केषठे शहर एव बोमयमित्ययैः । शाङ्लायनः-यृहपते
दीक्षा पण्ये नत्र ्मापनं चेति । सूतहृताऽपि ोमिनषया पशुबन्धेन वाऽपरचस्यायां
पौमेमस्यां वा यजतेति विपरीतामिषनिन जञामितमसति जमवस्यापौभमातमध्यगत-
कत्व केवरुपयापि ङृत्त्रयागा्गतवपसीति । एोनापरपसप्य नास्तीत्यपीत्तिषपरति ।
पौणमास्यां दीक्षायां चतुय्यादिषु पत्या तद्यननीयायां दीक्षायां पशचम्धािषु
सुलत्यि द्रव्यम्‌ । शरथते छरेथिणामस्मजय शरुतिः-- आमावास्येन वा हविषा
परर्ममातिन वा तसिलञेव हविषि तस्त्वा दीक्षोप एका दलति । भमावास्या.
के कर्यं हविरामावाप्यं पैणेमास्यां कर्तव्यं हविः पे्भमापत, हविःशब्दोऽत्र
य्ञमुपठकलयति । वाशाठ समुचयाये। । जमावासयातंनन्धिता पूरणमाहेवन्धिना
वा यकतनेष्टा दीक्षेत तसिन्हरिष्येमेलेवमन्वयः । तस्िनवर्दिषील त्राप्येेलस्यान्वयः ।
अत्रापि रविःशगदर यजञोषटक्षकः । ए बरदिःशब्दोऽपि । तसिन्नामाबास्याष्ये
हविषि यतते तसिन्यौमिमाततासूमे निषि य्ञेऽनुषठिे पति पर्देव दीरतिलर्थः

पिं ५

तक्िसेव हविषि तस्मि्बाईपि दैसेतेययमुक्तर्यैव प्रप्चः । एषा उ इति प्वच्छद।

ह

शप्र] गोपीनाथमहकृतज्योतश्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १६५

उकारोऽपिशब्दार्थकः । एषाऽप्येका दीक्षा । एवमुक्त प्त्यष्पन्याऽपि काचिदीताऽ.
स्तीति पूनिते मवति । अत एव सूत्रकार इष्टिं सोमपं ' तयम पक्ाुदान-
हार । चाखयायनद्रह्यायणााहतुः प्रथमायां पूप्स्य दीक्षौषो एका दीक्षा दृष
वा न््रयोगमिति। नकषत्र्ोगमित्यस्यायमरयः-जैव्यादिपौ नापु चित्रादिनक्तरयोगं
ट दौकतेति । भमात्रघ्यायं पुलायां तु शाल्नानारद्र दरव दीक्ञा नियताः । पू.
पक्यागविषायिक शुतिपतु आदे शम्यतिरिक्तस्यल एवेति द्रितमेव प्राक्‌ । अमावा
स्वायां दीक्षा पौमैमा्ां पतयेतयतिन्कसपे दरीपममपिटौ अतिपने तरं क्तुषमाप्य
नन्तरं परिक्रयो कय | यदि दवितीयादिप्रयोगोऽनधोः । एकस्था अतिपातने
पती वैश्वानरी वा। पौणमास्यां दीजताऽमावास्यायामावनपाकाचकिपथिमव्यां
सुला यदा तदा पौषीमापदशौतिषातने होमे नेति कोचित्‌ । यद्‌।5ऽवर॑नोत्तएका ठिक -
संमिमत्याममावास्यास। दीक्ाऽऽगर्तनप्रकाविकप्थिमयां पौर्णमास्यां सुत्या तदा तु
पूणीमापस्य चैकापूैननकतवनिवान्यथानुपपत्या लोपपरायभितं कर्वन्योेत्यवरय-
मगीक्म्यमेव । यदा तु प्रथमः पूरणाय लोपोऽनन्तरं दस्य तन्न प्रायनं
तवेति दर्यं सुषीभिः । नुहेतेभैहं यनोस्पटक्तणम्‌ । आधानानन्तरं भयमतवतसरे
वनते मारम्भः करतवय इति या्तिकप्रिद्धम्‌। त्र वन्तशचान््ोरमेदेन द्विविधः ।
सैनवेशासातमकमातद्वयात्ा चान्द्रः | मध्ये मठमातिऽपि

[त =

षष्ठया तु दिवमापतः कथितो बदरायभैः |
इति स्मतेमाद्ातमक एको मापतेन मासद्यालकत्व न विरपयते | मदवयातम-
कतं कन्ततोषश्च मापृव् वान्तकाधृतू इयनया श्ुला । पौरे वक्षन
मीनमेषात्मको मेषदूष्मको ना । मौनमेषयेरमषरृपयोषी वन्त हिनो पायनोकतेः ।
अनयोरविनियोगः स्मृती --
्रोतसमातकियाः पवः कुर्यचान्रमपूु ।
तदभवि तु पौरतुणिति ज्योतिषां मतम्‌ ॥ इति ।
एतादशदविविषवपन्तत्तपषु मध्ये यत्प मलमप दिमित न मवति ततैव
सोमस्य कर्न्पत्वततदथं नियः क्रिये |
तत्र काटद्शे स्मृतिः--
जनिल्यमनिमित्त च दानं च महदागिकम्‌ ।
अम्याधानाध्वरापृषैतरथयान्रामरेतणम्‌ ॥
देवारमतडागादप्रति्ठ नै ज्ञिबन्यनम्‌ ।

आश्रमसवीक्ृतिः, कामयदृगो्प्मश्च निष्कम ॥
द्‌

५६९ सत्याषाठदिरवितंश्रीतचूज- [ ० पतमप्रभ--

राजानिपेकः प्रथमश्चडाकर्म बतानि च ।
अ्प्ाशनमारमनो गृहाणां च प्रवेशनम्‌ ॥
जानं विवाहो नामातिपं देवमहोतपवः ।
जतारममं समाति च काम्यस्यैव च पाप्मनः |
भ्रायभितते तु प्य ममाते विवयेत्‌ ॥ इति 1
अध्वरो यत्तः काठकगहे--
रविपंक्रमहीने यो वरन्यावञर्यविभिः स्मृतः ।
स्र एव तु द्वितकान्ते मलमातिऽपयुदीरितः ॥ इति ।
वृहस्तिः-मे वा यदि वा वद्ध शुके चास्तं गते रौ ।
मढमाप्त सूवैतानि वर्जयदेवद शनम्‌ ॥ इति ।
खलः-नीचस्ये ककर्स्येऽप्यतिचरणगते बाछवृद्धास्तगे वा
सेन्यासो देवयात्रा तनियमविभिः कर्वेषस्तु दीक्षा।
मौक्ञीनन्धोऽङ्गनाा परिणयनवििवसतुेप्रिष्ठा
कञ्यौः सद्धिः प्रयतनश्रिदशपतिगुरौ पिहरागरिस्थिते च ॥ इति ।
दीक्षा यागदीक्षा मचदीक्षा च । कषयमासारिनिकेष्तसमतिप्रसवाश्च.मच्छतसमा-
सैष्काररलमारातोऽवगन्तम्याः । यद्यपि काम्यरम्मे समाति च मटपाते च -वर्नये-
दिति कम्वारम्मतमरतिनिमेषेन निलनैमितिकारम्मतमाप्लयोरनिषेध्तपाऽपि मठेऽन.
न्यगतिं कुयानित्यां नैमित्तिकीं क्िामिति वचनाततंममे निवेधोऽनयोरप्पस्येव ।
भपे प्रयागे गलन्तरामाव आरम्भः करैन्य एव । यथनतिकरन्तः कालो मवति |
यानि लु--उपरागोऽधिमाततश्च यदि प्रयमप्मणि
तथा महिमटुषे पौषे नान्वारम्मणमिष्यते ॥
गुरमर्गबयोमेदयि चनद्रूर्वहे तया ।
इत्यादीति वचनानि तान्यास्वादिनाऽतिकरन्तशुद्धकालप्ारम्मविषयाणि 1
नामकर्म च दी यथाकाठं समाचरत्‌ |
अतिपति तति तयोः प्रशस्ते माति पुण्यम ॥
इत्यपरे गरगोक्तारिति धर्शाखनिबन्धकाराः । काठप्रातस्य न दोष इति भावः |
एषं चष्टदोषगरलतो पिकस्पः परिहत मवति प्ति सभवे । दरयोटिहणं नित्यनैमितति-
कशनोतकर्ोपरक्षणम्‌ । आरम्मणीयामहणं करमारम्ोपकतणम्‌ । पूर. दात्ानिमेधः
काम्पदीततापरः काठान्तरपंमवे दीकषानिपेधपरो बा । इदानीमाचारषतु रिष्टानामननु-

१क. ख. नां प्रतिगमन ।

११०. पट्छः ]. गोपीनाथभकृतज्योतन्नाव्याखस्यासमेतम्‌ । ५१६७

नै षछठनेव । यद्वि तु वन्तेऽन्तिममेव -पवविशिष्टं तच व्यतीपातािदोषगरष्तं तत्र
श्रौतस्य प्ाजर्यात्कमौरम्भः कर्य एवैति यथि प्रातं तयाऽपि ज्योतिःशाज्ञ्य
-रिरिवकाशत्वाद्वदाङ्गतेन प्तमबठतवाचच तदुक्ता दोषा गप्यङ्गीकायौ एवेलस्त्व"
प्सतुतविचारः । यदि तकादिदीत्षालवापर्वणि पत्यमहदीक्षा वेत्येतावत्येव षक्तवये
चतुणं एषगुपादानमारम्मे यः पतः कर्तव्यो मवति तस्य स्कलेऽवधारणं करव्यं पञ्च
पटूपपा्टनवदरोकादशान्यतमंरयात्मक।परिमितदीक्षापते पशचषटप।९नवद्‌ रकाद
शान्यतमाविमक्तिकपर्य।शब्दरमुचायापरिमितदीसषपक्षमाशनित्येलेवमुचथमितयेवंहेण
सेकस्पेऽवधारणम्‌ , एकद्वित्िचतुरन्यतमतेरूपात्मकदीक्षापक्त एद्विनिचतुरन्यतमम"
विमक्तिकं सेरयाशब्दमुचःयंदीकषापलमश्ि्ययेवमुचार्यमित्येेहेैव सेकट्पेऽव-
भारणमित्यतादशप्रयोननमेदं प्रदशयितुम्‌ । युगपत्कभयेत।ऽ5ह।र्पक्ते वेति प्रथ
मसूतपयुक्तो विचार इत्यनन्तरं निरूपणम्‌ । काठ प्रवपे्षया मुर्यज्गत्वात्तदनम्तरं
मै -िपिः) प्पङ्क्ग्या तदनन्तरं पङ्तिविकृतिपौवापर्यनियामको दरीपूणीमात्तारम्मा-
सकर्न्यतानिषेषः । तदनन्तरं भगत्तगल।ऽभनिटोम्य स्तोमप्रहृतितवरदशनम्‌ ॥
परपङ्गपगत्याऽतिरात्रस्याभिष्टोमपूर्वमावितवप्रदशंनम्‌ । आका र्कषिततवा्तदनन्रं दीक्षाणां
यागार्यानां तेष्यादिषरदरशनं चभ्रैव कृतमिति द्रष्टव्यम्‌ । अमावास्यायां यजनीयेऽ.
इनीत्यादिदीक्षा वेतयन्ते स्करतुप्ाषारणम्‌ । विशेषतस्तु तत्न ततर सूत्रकारः एव
कषयति । यत्र कूनिदशो नलति तत्र यलुदेनधकयरिति परिमाभ्याऽध्वपुरेव कर्तेति
स्षनिकम्‌ |
हन्मेऽवोचो यो मेऽवोचो भगो मेऽबोचो पक्ति
मेऽबोचः स्तोभं मेऽवोचः सर्व मेऽवोचस्तन्माऽवतु
तन्मा विशतु तेन मुक्षिषीयेति हतो हतो जपति ।

यजञोपीतं कृतवाऽप आचम्य प्ाङ्दद्वा तिषठज्ञपत्यापीनो वेति भदद्वानः ।
यजमानेन वृतो वृत ऋतिगिमे मनं जपतीलयथैः । वृत्तो वृत इति वोप्ता
यतदेनाध्वयुरिति प्रिमाषय।ऽधवयेरिवि स्या्तन्मा मूत्‌ । किं तु सवैयामपि
यथा स्यदियेतदर्ेम्‌ । वृतो यनमनेन प्राधैनय। स्वकर्वम्याि्टोम भािज्य-
रृत्तिमान्कृत इत्यधेः । तया चऽऽविञयमदृत्तवेवायं मख्ननप इटि ठम्पते ।
जमुमर्थमाहतुचीयायनदराह्यायणेो --परोमप्रवाकमकरिप्यन्मः सोमाय राज्ञ इत्युकत्वा
अल्याचक्षोत महनमेऽवोच इति करिष्यन््रतिमच्रभतेति । एतेनायानयिष्यतोऽपि नपे
मर्व सुवरायुर्मे ्रावोचो वर्चो मे प्रावोनो यशो मे प्रवोच श्रियं मे प्रावोच अयु
प्म वर्ती यशस्वी धीमानपचितिमानमूयात पूवः सुवः समै मूयासमितयुक्तवा
परति वाऽच्टे प्रति वा जानीत इति भारदरानोक्तो निवाते । प्र्ाल्यानं निराकर"

षद८` संत्याषाठाविरचितं भौतसं- ` [ ७पमप्रभे--'

णम्‌ । प्रतिज्ञानमा ज्यं करिष्यामीति निश्चयः । पत्रे वरणामावाज्पस्याप्यमाष `
इत्यप्येतेन सिद्धं मवति । जप उच्चारणमात्रम्‌ । व्याकरणरीत्या स्वराणां विज्ञाते
जपत्वाचातुःवर्म्‌ । अविज्ञतत्व देयम्‌ । एवं पैत्र प्रत्रमन्नन्पे दरटवयम्‌ ।
जप्यतिरिक्तकभैषु पौत्रेषु वैदिकेषु च मन्रेषु तु यत्तकण्यनपनयूङ्लपतमरिविति
प्णिनिस्मरणदकश्चलमेव । तानो वा प्रावचने वेति का्यायनप्रातिशास्यपू्ाल्े
चातुःख्यमि | तान रेकश्लम्‌ ॥ तर्छरूपमाहाऽऽशवटायनः-उदात्तानुरात्तस्वरि-
तानां प्रः सनिकर देकशुत्यमिति । प्रवचन वेद१।उस्तत आगतः प्रावचनः । यथा
वेदे पठितः स्वरस्येतय्ः। जचा्स्य तूमयमपि अमिमतमिति विरेषानुकंया ज्ञायते ॥
भैदिकमच्ाणां जे तु चातुःस्वथैमेव । अमिमश्रणानुमच्रणामिमरनोपस्थानानामपि
नोगरृहीततरिरेषणा बुद्धिरिति न्ययिन जपपरत्वाज्पवेतेषामपि स्वरः । उपांशु
याजुदिकला्नुेदेनोपाधितिपरिम्रतिद्धम्‌ । सहमा श्शु ज्योतिष्टोमे प्राग्नीषो-
मीयापिति पूत्रदित आरम्वाञ्नीषोभीयस्व पशोस्तन्त्रं प्रकमयतीत्येतस्मत्पाग्य कमे
सामवेदश्रासतेऽपि उपिव प्रयोक्तव्याः । तते ऊष चधोक्तस्र एतेति दरषटम्यम्‌ |
शति पतरमच्मैदिकमश्राणामृष्यादिस्मरणे विकरः । तत्रषेयः कोण्डाुकरमणिकातो
दर्यः । छन्दः पिङ्गखादिशालनालादंनद्धर्॑च्राणाम्‌ देवतास्तु मच्रलिङ्गत्‌ |
इदां शिष्ैरलीकारादषयादिकं नात्र प्रदरे । प्रयोगकाटठे मन्रागां पाठः तकन
मंध्यमय। वैव नतु दरया विभवितया च वृतथा । तथा च समृत्यनतरम्‌--
अम्यातथे द्रुतां दतत प्रयोगाय तु मध्यमाम्‌ |
शिष्पाणामुपदेशां कादि वरहम्विताम्‌ ॥ इति ।

देवो देवमेतु सोमः सोममेतवृतस्य

पथा विहाय दौष्छृलयमिलयभिभ्रनति ।
तुं गृहादवहिनगीच्छति देवो-देव इ(मि)तिमन्रेण

षद्वा नामासि सुतिः सोपस्तरणी

सोमं गमेयमिति प्न्थानमातिकते ।

दी क्षणीयातिहारगामिने.४) पल्पान प्रपद्यते प्ति मन्रेण ।
पितरो भूरिति जिः पितूनभिपत्रते ।
स्वान्पितूनमिमच्रयते । दि्यान्वा । मचप्रतिपाचे पदार्थं ध्वाय्॑ततपदार्ाभिमुख-

समाकषसतं# प्ुवनमन्रं पठेदित्येतदमिमच्रणम्‌ । अन्न मचप्रतिपाया; पितरस्ेषामः

*दभिति मामादिकम्‌ ।

दीक्तणीयापेविहारं

१९. दद्म"

श्रमपव्ठः] गोपीनाथमषटकृतज्योत्माव्णख्यासमतम्‌ । ५६९

भ॑ल्तवादामिशब्दा्ं आमिषे न मवति पितवभिष्यानेव | तथाचामिशग्दोऽन्वि-
सयुषनस्र्मे } तयाचामिमच्रयत इत्य्यानुपस्रणमेवाे इति । जथवा-एषा भ
पितृणां दिगिति श्रुया दक्षिणदिशः पितृ॑बन्विष्वदरीनाचितृणामप्रचकषतवेऽपि तत~
जन्पिदिशः प्रयलतवात्तदामिमुरुयेन पित्राभिुरुयमेव । दिक्शब्देन देश एवात ्रह्मः।
अन्यथा तदोपतदवस्ध्थापततः । एतेन दृरत्वप्तमीषलक्ृतपरलवापरत्विङ्गकानुमानग
म्पाय। दिशः कथं प्रलक्षत्वमिति शङ्का परास्ता । अत्र दलतिणामिमखता, एषा वै
पितृणां दिगिति दशनात्‌ । आप्तम्भेनापि दक्िणावत्तः पितृनुपतिष्ठत इति दक्ि-
णावृत्तशठदेनोक्ता । मरदरानसतु पितृनदकषिणामूल उपतिष्ठत इति सष्टोष दक्तिणा-
मुखतामाह । अत्र आआाचीनावीति विकटः । अनियमोऽम्यत्रेति परिमाासत्ात्‌ । यत्र
यंत्र पराचीनावरीतितवविधानं तत्रैव तन्नान्यतरेयवरयं वक्तव्यम्‌ । अन्यथा तप्य वैय
ध्यौपततः | तथ। च परते पिषानामावाद्ादनियपोऽन्पत्रेति प्रेमाषाया एव प्रवृत्तिः ।
य्रेकसिमनद्रवये वेष्ाषयक्तेनाो निष्यते सङ्ृदेव तत्र मनं तरूपादिति परिभाषया
सङ्कनन्तेण दवसतष्णीमिति न मति कर तु मन्तरनुत्तिवात् । अमिमन्त्रणस्योचार्‌-
णप्रषानत्वात्‌ । स्विृष्े ओवस्वितृकष्यामिमन््णे विकल्पः | तथा च लायायन.
द्रह्मायणो--यञ्र्तरयेऽन्वाहारं घानंनय्य उपक्षणर शाण्डिद्य इति । अस्यार्थः
यजुषमन्तरयो यजुन्वरथल्क्लिन्यजु्तरये । अन्तरय उत््गीः । जवतिृतृकषयैत-
रोस विचार उत्सः कतैम्यो वा न कतैन्य- इति । ततर, परानेनर्परोऽनाहारं
1 अन्वाहारोऽनुक्छग इति । उपेक्षणं वर्जनमिति शाण्डिल्यो मन्यत इति {
यनमानस्य पितृनभ्निष्व्तादीनपतन्वाऽवमादीन्पितमबोदिदप जपः कम्य एवेति घान.
जय्याशयः । स्वनिव पितूनुदिङ्प नपः स्वपितृजीवने रोप एवेति शण्डिरयाश्चयः ।
तथाव तिद्धं मवति-छ्पितृपते स्पितु्जीवने रोपः । यनमानितपे यनमानमितृ^
जीवने.लोषः। िम्यपततेऽभि्वाचादीनामुपस्थाने जोवसितृकेणामि कायने । भये
ह तु मै पित्तरोऽवमा ओवौः काम्या इति. च्छन्दोगशतयुक्तानामवमादीनां वेति। एकव-
चनादध्वर्योरव देवो देवमित्यादि न सरैवामृतिजाम्‌ । अथवा दृते वृत इलनुवतैनी-
यम्‌ । एवं च पमन्तकममिप्र्नने पन्या(य्थ)पिष्ठानममिमन्त्रणं च पर्दैषामपि भवति|
अस्िन्पे पेमारयनुहमेऽपि पपरककतां व्यावतीयितुमेवानिमपतरे दीकषिप्यमाणवचनम्‌ ।
जत्र कूमाण्डहोमः कमादिष्वो हरति श्रुतेः । पत च शरु्युक्रीला नौधायनोक्त-
रला वा । श्तयुक्तरीलय क्रियमाणे पेशवानरयिलनुकिन प्तोपपयानं नत्वन्यया
समिदाधानमेव वरदानमपि न । नौधायनोक्तरीत्या करिथमाणेऽन्यय। समिद्धा वर्‌"
दानं च मवति । विप्योऽम्यावप्निन्य्ासिन्हुदमण्डहोमे बौपायनोक्तरील्या क्रियमा^
णेऽपि न भवन्ति । उद्धरणपते कूदमाण्डहे सािसदूतमाहूवनीयं परित्यज्याऽऽयतने

७० सत्याषाढविरचितं श्रौत [५ स्तमपरभे-~

मोमयनोपप्यं नलं विहत्य परकैतमरणंइुर्ोत्‌। अतर परक्ैपतमरेगे यनमान्य
दतिततवामावाद्धोमो मवत्यैव |
दीकषिष्यमाणस्याभिर्षनुभिरिति दवादश संभारयज्ञरपि जुहोति ।

दादशभिः सेमरयलु्िः ेमारयनुःज्ञकैवन्ोतीतययः । अभग दवादश"
मारयुरनामकान्होमाञनुहेतीर्य्थः । प्रथमान्ता भन्पादयसतृतीयान्ता यजुरादयश्च
देवताः । उत्तमस्य म्यं श्रद्धाया इति । अयवाऽहंकारारूपदेवताविशेषस्य वाचकमह-
मि्यम्ययत्मकं पदम्‌ । असिन्पकतेऽहं श्रद्धाया इदमित्येवोदेशत्यागवाक्थम्‌ ॥
यजिः सहितायाकषय सूं ० । सतोमैः एहिताय पवित्र इ ° इत्येकोव त्यागवाक्पानि
युक्तानि । उत्तमं तु श्रद्धया स्तहिवाय मह्यमिदं ° श्रद्धया सरहितायाहमिदमिति वेति
जेयम्‌ । दीिष्यमाणवचनमेतस्य होमस्य दीक्ार्थत्वमेव न वरणार्तमिति बोधयितुम्‌ ।
वरणप्रयुक्ततवामावदेव प्र्वध्कत्ैकताम्याृतिरि्यं शिक भरथोजनं प्रागुक्तमेव ।
अन्यश्च प्रयोजनं यः प्रषान्य काठः सोऽङ्गाना९ पदेशः प्त कती सोऽशनिरिति
पौरमाषया दीक्षाया जपरहनि करियायामेतध्यप्यपराह एर करै्यतेति । तत्रायै
रकारः प्रातरेव पेकर्पादिकूदमाण्डहोमान्ते कर्मणि जति प्त्यप्राहमरतकषायं॑विर-
स्यापराहन एव द्वादशपमरयजुहोमादीति । कृरण्डहोभोत्तरं परवरपसयैवाऽऽदौ पेम
रंणमिति कले प्राति तदन्ते कर्मणि जि पिरम्यप्राह द्वादशाततमारयङहोमादीति।
जघ्रापराहो दवेषाषिमक्तदिवतस्य द्वितीयो ागलञेषाविमक्तदिवतस्य तृतीयो मागोवा
नतु प्चपानिमागोऽतेत्यत्र मूलं यापानपूत्े प्रदरीयिप्यते । द्वादशवचनमितरमन्र-
निदयपमितरहोम पयं वा । अभि परितिवचनं तेमारयन्पि वाचयति चुहोति
सैतमेतैः संमारयतरपि व्यार्याय निपिरधयत्याऽऽवृता निै्येन परचरतीत्यतेषु
पेमारयषर कानीत्यकर्नषां निराकम्‌ । उपत्यितलादादित एव द्वादश । जभ
येज॒भिरितयादीनां ्िक्षल।परकाशनाशक्त्त मं यज्ञमवन्तवत्यनेन नैरपे््यदशनात्‌।
सयु वाक्येषु तदन्वयो मा मृदिलेतदर्मेषोऽनृषाक आञ्नात इलयान्नातग्रहणमापल-
सेन कृतमिति दर्यम्‌ । तमारयनुोमां पुनिहरणम्‌ । होमाने परित्यागः । यत्र
मश्रगणेन कम चोदये्मतिमन्नं तत्र जुहुयादिति परिमाषया परतिमन्ं होमः । जुह।*
तिकोदितत्ववतेषु स्वाहाकारः । जाहवनीये नुह हूयन्त इति परिमापथाऽऽहवनी-
योऽधिकणं हः प्ाषने च । प्रत्र तु यत्र क चश्नो परिकतीयै होतव्यमिति
माददानीपरिमापापूत्रात्‌ । परिमृज्य प्रविशति यथा पृरप्तादिलभिकारथपनोक्तज्ञा-
पृकालतिाैनपसिकौ । दिहोमान्यायस्ामो जुहोतीति चोय्रन दिहोमो यतर

~ ॥ ५ सद्धा ।

श्र"पण्डः ]` गोपीनाथमहङृतज्योत््ाव्यास्यासमेतंम्‌ 1 ५७

त खवाहाकारल ूतष्णीकेना ऽयेन एृदहीतिनमेणाऽऽहवनीयं परीत्य वप्तिणतः
लिषठसहाऽ$हवनीयेऽधयः स्वाहाकरेण जुहाति द्वथलाहतिगणेषु परलाहुति
गृहीत्व प्रत्याहुति प्तमिषोऽम्याघाय विग्राहं जुहोति यत्र॒ मश्रगणेन कर्म. चोदये
स्तिमचं तत्र जुहुयादिति परिमापापूत्रादविहोमपमेः पत्र |
सपषहोतारं मनसाऽदुदुलय सम्रह९
हुत्वा दीक्षणीयामिष्ट निवपति ।
सहोतृहोमे यजमानिनाघर्ोर््वारम्मः कर्तव्य इति बौषायेनोक्तम्‌ -परहेतारं
मन्ताऽुदु्याऽऽहवनीये जुहोलन्वारन्मे यनमने सहितीति पप्ेण । वाचस्पति
देवता मन्रटङ्ञत्‌। अवर केचित्‌-नह म नोतार इलय्पवादाद््तण इतयप्युचारथम्‌।
तपा वाचस्सतये ब्रह्मण इदमिति त्यागवाक्यमिति बदनिति ।पूर्पूत्रादीक्िप्यमाण
पदम्राप्यनुकौते । अत्ति चमत शरृतिः--दीतिष्यमाणः सहेता मनप्ताऽनुदू-
त्याऽऽहवनीये जुहुयादिति, आस्लनिष्णवमेकादशकपाठं नि्पति दीक्िप्यमाण इति |
दतिष्यमाण इति दट्पत्ययेन क्ियायीयां त्रियायामुपपदे विहितेन दीतताकरतेरकारा-
यत बोध्यते । यमनिषमप्िरहानुशूढपोग्तारूपा दीक्षा तक्कर्ृप्॑कारायां दीक.
णीया । वक्ष्यमाणानां कृष्णाजिनमेखछादण्डादीनां तु अक्रियारूपलादोक्षामिम्यज्ञक-
समातं नतु दीक्षणीयेषिवदीकतारथतवम्‌ । भत इष्ान्तरमेव दीक्षितो न जुहोति न दृदा-
तीत्याद्यो दीदितषमीः ।
पृ्मा्ययि तृतीयपाद उक्तमेतचैमिनिना-परेणाऽ्ेदनादीकषितः स्यातपदता-
भितबनवात्‌। इने वा तदषौ हयविरेषा्ैरवन्धात्‌ प्मासुयानं च तद्वदिति सूत्रात्‌।
सवैरिटिदण्डादिमिदी्ामिरतवन्धात्‌, अविदनात्परेण दीक्ितमवदयतीति विहितास
रेणाऽअनेदनानन्तरमिति यावत्‌ । दीक्षितः स्याद्धेदितै । एनपा द्वितीयेत्यत्र -पश्च-
म्थि दरषत इति वचनं कल्पयित्वा परेणाऽऽवेदनादिति प्रयोगः प्तम्भनीय इति
तश्नरते । तथाच दीक्तितरमाणामत्रैव पवृत्तिरिति पूताः । द्वितीयषूत्रर्थतु
इषठन्ते वा वाशब्दः पूर्वपक्ष्यावीकः । इष्टन्त एव दीतषाधर्माणां परवृत्तिः । हि यस
कारणाद्विरोषार्न्धात्तद्या अत इेरेव मुरुयत्वाततदनो तत्समाप्त्यव्यवहितोत्तरे ~
व दीकषाधरममदृ्तिरिति । न विद्ते विशेषो विशेषवाक्यापेशषा यत्न निरपेेति यावत्‌ ।
एतादशोऽयों दीक्षणीये्टिः । दीक्षणीयेष्टिरितीटिपतमाख्यानमपीष्टयुत्तः दीकषितपरमाणा
भवृतिरितिपू॑ूतरपाकवतद्वुपयक्तं मतीत्यध्ा्धः | इतितृतीयसूत्रधः नने वाग्य-
मनोत्त॑दीतितर्माणामुपादानं पूतरृदुक्तं निदतुकं॑स्यारिति चेत्सत्यम्‌ 1
छृष्णानिनमेलशरदण्दादिदानप्रतिकमंणोऽमर दीक्ञारूपत्वामविऽपि दीततार्थलवं परम-
सेति । तथानेतस्यामि करगोऽपराह एव क्रियेति पनरूषहेतुलमेन निर्हेहकला-

भजर सत्याषाढविरचितं श्रोतचूर्व- [७ पपमप्रभे-

;पत्यमावात्‌ | परामशमरपादनोत्तं दौक्षणीयेशिक्रिपायामपि. तदनन्तरमेव । -दीक्तणी
येटदीताक्स्कारा्त्वत्परतिप्रयोगमावृत्तिः सिद्धा मवति । दीक्षणीयाया देवतापरि+
अहार्षलमपि, देवता एवोमयतः परिगृह्य यजभानोऽवरन्ध इति श्तेः । तेन रवतोगुसे
भतिविहारं सा मवति । न दीक्षणीयाङ्गं स्षहत। कितु दीकञाङ्गम्‌ । तेन दीक्षणीयो-
करये पते ठनेत्किष आहवनीयमेदशच प्हेतुरीक्षणीयये रियत सिद्धं मवति । क्वा
प्रलयेन तु पूवकाह्तामाघ्म्‌ । ततश्च पहेत्र्थमाहवनी, गाहपलयास्मणीय सकषहो.
तारे हुत्वा सोमार्थमाहवनीय प्रणीय दी्षणीय। कायां । प्रतिनन्धकतदीक्षगीयोक्त"
पैषरेन पतेतृहेमरीतणीयेषटयोगैये होममराते। होमः कर्वव्य एव । परहोतारं मन
साऽनुदू्य सप्रहर हुता दीक्षणीयामिष्टिं निर्रपतीति कत्कप्र्यवोधितपहेत्‌-
होमाव्यहितानन्त तु शिष्टाकोपन्रयेन बाध्यते । पतच न्याय इत्यम्‌-जाचा-
मेन कपैव्यमित्यादि्मतिविदिताचमनदेर्वईं कृतवा वेदं करोतीलयादिविहितश्रौत-
कैतेण बाघ इति प्रति कमस्य पदायर्मतात्तरोकतयाऽऽचमनादेः 'पदाथतवेन
भाबल्यम्‌ । प्रमाणवडाबलयेक्षया प्रभेयनहानछमेव ` पूर्ोपस्थितत्व द्वत्‌ । प्रमाण
विरोधस्य प्रमेयविरोधमूखत्वेन पूरेपप्थिततद्विरोवेन प्रमेयवरस्य पूर्वमेवाऽऽमोच-
नादिति तेनैव निर्णय इति नाऽऽचमनदिवौधः कंतु कमस्यवेति । भ्कतेऽपि काठम्रातं
निलयं निकाशं कृत्वा सावकाशं ततः क्यमिति त्ामान्यसमृतिविदितोमकर्वन्य-
तया पहोतृयेमानन्त वाशितं द्रश्न्यमू । एवं चजनिहोजहोमो म्ये करय एवेति।
अलुमरथाह प्रपमोभ्याये तृतीयपादे जमिनिः--शि्टकोपेऽपिरुद्धमिति वेत्‌ । न.
शा्परमिणत्वात्‌ | अपि वा कारणाग्रहणे प्रयुक्तानि प्रतीयेरन्‌, इति त्रिमिः सूत्रैः |
तत्राऽऽये सूत्रं तिद्धानोपकरमाशङ्क्य, द्वितीयपूतं तजिराता्थ, तृतीयं तिद्ध
सूत्रम्‌ । शिष्टस्य भ्ोतकमदिरकेपिऽजापे सति आनमनादिस्मरणमाकिरद्धमिति प्रथम
सताः । बेदिलनेन पिद्धान्तोपकरम आशङ्क्यते । द्वितीयसूत्रे नेत्यनेन तजनिरापः
क्रियते । अविरुद्धं न कितु विरुद्धमेव । तत्र हेतुमाह --शास्रपरिमाणत्वादिति ।
अत्यक्षशखेणाऽऽचमनादिपरािः पमेव पदार्थानां करमकाञ्परिमाणिः परिमितत्वादिति
शलपरिितत्वादितयस्ारषः | कारणस्य नाधकारणस्ागरहणेऽनुपठम्मे पतति प्रयु"
कनि शिषः युक्तानि आचमनादीनि परतीयरन््माणलेन प्रतीयेरनिति ततीयमत्रार्थः।
जपि वेत्यनेन पूव॑प्याृ्तिः क्रियते । ओपाप्रनहेमोऽप्येवे मध्ये कर्तव्य एव |
शुसमाण्डहोमाच्यमाहनीयस्य एरयकपकणयननुद्धरणपसे बरटव्यम्‌ । अर्योयायी.
याऽऽहवनीयं प्रणयतीति. सूत्रात्‌ । अजछपजञे त्वाहवनीय्य नित्यधार्यतान्न प्रणय-
नम्‌। उद्धरणपतेऽपि - दक्षिणत ारणमेव । नित्यं गापत्यदक्षिणास्ची षयते

॥

शरणः ] ` गोपीनाथमहकृतज्योत्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १७६

इति पूतरात्‌ । वाक्ते हदरिभ इति प्रहपक्ञको मन्न: । तेन सह॒ यथा भवति तथा
महाहविदेतिति पहोतरपज्तकं मनं मनप्ऽनुदुलयोमवेमेष्येऽहचछरन्पठिता जुहोति-
चोदिततवातताह।कारमुक्त। द्भिहोमधेमण जुहोति । पत्रे परग्रहमिति विरेषणं
अहश्यापि मनत १८५ नतु होमे ब्रहपरपणायम्‌ | तस्य तु तेषा ये होमि भ्रूषन्ते
प्रहा पर्वाहाकाराप्ते परयज्येरानितिवकष्यमाणपूत्रेैव सिद्धिः । मनप्तेति परिमाषा-
शर्षपाव्यद्ृ्र्भम्‌ । दीक्षतेऽनयेति दीक्षणीया तामिष्ि निति करोतीत्यर्थः ।
निषपतीलस्य निवपारथकत्वं वक्तुम शक्यम्‌ । इष्टिशव्दस्य क्रिपाविशेपपरत्वेन निर्वा
पप॑मवात्‌ । इष्टिहणमन्वाधानमन्न दैललणीयमे्ट९ हविखिमेषां मयीदेष्टशब्दप्रयोग-
छामारथम्‌ । अन्यया दैजञणोयः हविरिदमेषां मयीलयेताकेव स्यात्‌| अत इष्ि्रहणम्‌ |
दीकषणीयामिष्टि निपैपतीति पामान्यप्रतिज्ञेयमेतस्या इटेरिदं नामिति प्रदशीयितुम्‌ ।
तेनेदं सिद्धं भति नामवतीनामिषटोनामन्वाानमनरे नान्नाऽपि निर्दशो नतु केवपिटि
शब्देन निरे इति । तेन दैजञभीयमित्यपय्र्थम्‌ । प्ायणीयप्रमतिप्ववमृथान्तेमि-
दिपडुबनमेषु नते पायनं जागरणं पलीपनहनमारण्याशनं च न विद्यत इति सूत्रेण
परायणीयाप्मृतिषु त्रोरायनादिनिमेषेन प्तङतृहोमानन्तरं दीक्षणीमेष्टिकरिषायां पामान
क्रतिदधतवेन वतोपायनं परष्तरणोत्तरं जागरणामावतेपादकनिद्रस्थानिकक्षणिकमेन-
निपीटनाकरणं पर्मीप्नहने पत्यं क्षुधि आरण्या शनं च भवत्येव |

दीक्षणीयायां ्रन्यदरेवताकास्तायाम।ह --

आध्राविष्णवेकाद्शकपालमा्ावैष्णवं वा धृतेचरप्‌ ।

अत्र हविजानीयादिति शेषः | अथवा तृतीयाय द्वितीया । अश्नविष्णेनैका्श .
कपटिनाऽऽपनविष्णवेन शृतावस्थानिक्षि्वतेन चरुणा वा दीक्षणीयामिष्टिं नि्पती.
लन्वयः । तथाचायमधैः-एकदशकपाककरणकं चरकरणकं वा यागं कुर्यादिति ।
आष्णवमिति देवतार्काप्मलयेन देहा प्राप्यते । एकादशकपाटशब्देन द्भ्य
प्राप्यते । एकादशम कपल सेस्छृतः पुरोडाश एकादशकठः । धूतेचरमित्यनेने-
कादशकपा्ाने द्रव्यान्तरं विधीयते । परतेचरमिलस्य परतावल्पायां पृते निति
सति यः तिदधश्रः त्त पृतेचलरत्यैः । नत घर तश्र । फेवहघूप्य चर्र-
पणानुकूटपाककताधनत्वामावात्‌ । चरते, नदीयति धामिति बौषायनोऽप्याद । चरोः
पाके नेदीयति निकट प्ति घृतं प्रिपतीयर्थः । एकेनवाऽऽयवष्णवगरहणेन तिद्ध
पनयद नियमायैम्‌-आ्वषणव ए पृतेचरनीऽऽदविय आपलमब्रोक्तो पृतेचरैव-
तीति । एतेन ज्ञायते पुरोडाशो बहाकर्वतकामस्य पृतेचरः प्रजाकामस्य पञुकामस्य
वेलपलल्नोक्तं पुरोदाशचमौः काम्यलमप्ुहा्मिति । चरछ्रूपं पारपरहे --

अर्नि्तोषमा सुतो दद्पोऽकठिन्रदः ।
न चातिरियिटः पाच्यो नच तरपो मवेत्‌ ॥ इति ।
५३

१७४ सत्याषाढविरचितं श्रौतसूत्र [७ प्मप्रभे-~

अनवक्तावितान्तरूष्मपको वैशधानपेत ओदनश्चररिति तृतीयाध्याये मीा्तका
अपीत्पं चरुरूपमाहटुः । नरोरवदानं मेहषगेन । मेक्षणेन चरूणामिति सूत्रात्‌ ।
सिष्टङधागोत्रं तप्य पेक्षणस्य प्रहरणम्‌ । पआयणीयायां विधानवचनेनान्यत्र तस्ति
देदशितप्रायत्वात्‌ । बौषायनेन स्पष्टतयोक्तेशच | अत्र भ्रयाजाज्यमागलि्ङ्रतृया-
लपूक्तवाकशंयुवाकपत्नीपे जाना पराकृतः स्वरः | प्रधानक्छरे विरेषः शाखान्तरे या-
ल्या वाचा कामयीत तावल्या दंक्षणीयायमनुवूषादिति | अनेन दीक्षणोयायां याग
दधुैरवं मवति। एवं मदं प्रायणीयायां मन्द्रतरमातिथ्यायामिति प्रायणीयातिध्यानि+
षयकस्वरविरोपतिषयेऽपि द्र्म्यम्‌ 1 तत्राऽऽपस्तम्बेन प्रधानल्वरविषयेऽनेके पल्ञा
उक्ता-यत्माग्नीषोमीया्तनोप शु चरटत्ययैकेषा यावत्यस्म॒वारभवति तावत्या
दीक्षणीयायामन्वाह ततो नीचैस्तरां प्रायणीयायां नीभैष्तरमातिय्यायामुपा्यूपपतमृचे-
रम्नोपोमीये मन्द्रेण वा दंक्षणोयायां मन्द्रेण प्रायणीयायां मन्द्रतेरेणाऽऽतिथ्यायामुषां-
शुपतृवरनीषोमीय उपा वा दीक्षणीयायामुपाुतरं प्रायणीयायामुशृतर.
मातिथ्यायापुपाशूपपत्मृचरस्षोमीय इति । चरन्तीतिवचनातत् यावतप्धानमुांदविति
स्यायादिटिप्ानानमेवोपांशुत्वम्‌ । अङ्गानां प्रयाजादीनां तु यथाप्रकृतीति तद्याूगा-
तारः । भमिनिस्तु नवमाध्याये प्रपमे पि देशकवदधुपाडलं तेषां स्याच्चृतिनिदेशा-
सस्य च तत्र मावादिति सूत्रेण प्रयाजादीनामङ्गानमिवेषांशुत्वमाह । गमगर्पदेश-
संबद्धुषंशुलं तद्धागवातिपदार्पानां धर्मः पात्‌ । श्ुतिनिरेशात्‌, यरिचिच्छब्दर-
पशुतिपंषोगात्‌ । जयमधैः-प्राचीनराञ्दः साक स्जत्वादवदयं निराकाद्की कर््यः|
तश्र यज्ञशब्देन श्रुतेन निएकाङ्प्तीकरणं न प्॑मवति त्पराशञ्दतबन्धिलवात्तस्य
ततशश्रतोऽन्यो यज्ञशब्दः कट्पनीयः | तस्माच्छरतेना्नपोमीयशढ्देन निराकाङ्ही
कियते । ततश्श्ोपोमीयस्यानवपे तेन प्राचीनशठद्याषयव्छकतणमागपरलािनमा-
द्ागवािपदार्थपतवावहयंमावा्दधै उपांशुत्वं तदप्युक्तं तस्यास्य तन्न तेषु
मागतेबन्धिपदारयेषु मावदिति । अत्र बहुविस्तरः आकरे द्रश्व्यः । अक्िन्पत्र
उपात्त श्तिषतु-त्रा वा एषा यज्ञस्य तस्मा्क्किनित्माचीनमञ्ीपौमीयात्तेनोषाश्‌
चरन्तीति । योपांश्नुष्ठितिः तषा त्रा । त्सरा छश्मगति; । भाशवलायनसतुपांशुल-
विषायके प्रकरगे पोमिकीपु इष्टिषु प्रधानविषये पपि इतिवचनेनोपांश॒त्वमेबो-
वान्‌ । शाङ्खायनोऽपि दक्षणीयादीिपूपं हविरिति प्रेकमुपाशुतवं स्ष्टमेबोक्त-
वा । तपरोपहाराङ्गकारपते यो. हत्रशाजञनुगुणः पकः पोऽङ्गीक्त्य इति ।
उपहारानङ्गकारपले ठु भ्राहृतो मध्यम्र एव । उपपद्वि उपांशुं तूपाश्ुपतदा
चरापरेति खशासाविहिततवा्नियतमेेति द्रटम्यमिति ।

१ ख, यवते 1

११०द्छः ] गोपीनाथभद्रकृतज्योत्त्राग्यार्यासमेतम्‌ । #

सप्तदश सामिषेन्यः।
सोऽपः । बहुषो याजुपरीलया सदश्च प्ताभियन्यः । जषठायनरौ भ
सतत भाश्वलायनोक्तरोव्या । तत्रमं प्रपमो देवतानामभनिश्च विष्णो तप उत्तमं ह
इतयश्वलायनोये याज्यानुवाक्ये । अग्निर प्रथमो देवतानामभिश्च पिष्णो तप उत्तमं
भेह इति याङ्प्यौ याज्यानुवाक्ये ।
न यजमान भागवति स्वषु सौिकेष्वषटिपदवन्पेषु ।
प्रायणीयायाः कृत्त्वपकञेऽपि यजमानमागावद्ननिवेधं वारपितुमेव न यजमान
मागमव्यति । यदि शंयुवनेति परापणोयायां वचनमेतस्मदव ज्ञायते सवषु सौमिके.
निषिशुनन्धेमिति पूत्राप्यनेती ति । (तेनखण्डेषु परायणीया्यतिरिकेष्वििपडव-
मेषु यजमानमागकदाननिमेधः पिद्धो मवति । प्रणीताप्रणयनं मवत्येव | परयवनरूप-
दष्टक।यतद्धावात्‌, अवग्यवननपेधामावात्‌, यजुरसूतामिः पथौतीतिवनामावाच |
नान्वाहारय द्दाति।
स्यषु पोमिकरेष्वषिपदजन्धमिलतःप्यनवेति । दालक यजमान एव । द्रनयपर
कमनं यजमानष्य द्तिणादाने न्मन जपाचेति याजमानतृ्ात्‌ । ददातीति यज.
मानमिलाश्चञयनू्ात्‌ । दानिवाचनान्वारम्मववरणनतप्मगेषु यनमानं प्रतीयादिति
कात्यायनपूत्राच । इष्टयश्च पटुनन्धा्ेटिपदुन्धाः पौमिकंयश्च प्तोमिकाश्च सौमिकाः
सरवाश्च प्य च स्वे । एमान्जियेलनेन पूत्रेकरेष इषटिपशुबन्येषिति पटिङञानतविे-
प्यानुरेषास्सिद्ध एव । पर्वः पतौ मिक्य इष्टयः यै पोमिकाः पशुबन्धाकतेषन्वाहा्यं
न ददतील्ैः । भषनदसिणयैव प्रङकसिदधेरति मावः । द्वादशाध्याये प्रथमे पदे
भूतत्वाच परिक्रय इति नैमिनिनाऽप्यवं न्यायोऽनेन पूपरणोकतः । अन्यविषानादारण्य-
मोजने न स्यादुमयं हि वृ्यथमिति पूत्राजेति मण्डुकष्टुत्याऽनुकरीते । पतौ मिकयैव
क्िणया कपण गूनतवादानततान् एरयकमरिकरभोऽन्वाहार्यदक्तिगेति सूतरायैः । पा.
जन्धेष्वन्वाहयेस्य पव्वयैवामविना्त्तदानामवि तिद्धे निपेषो ज्ञापयति अलन्ताना-
व्यस्य पशुवन्धेष्वपि केवमन्वाहाये ए दस्िणा तेनैव पुवन्धोक्तदत्िणादानफछ-
पिद्धिरेति । अन्वाहाभ्र्रहणं पवनय सिणेषठक्षणम्‌ । तेन तस्या अपि निेषः|
हुवचननेव सोमतश्रानारगत्ृतलेटिपशुनन्धटामि परग्रहणं ोमतनहि्मूतवैामा-
शिनौ परायभित्तपशु अप्थन्तरा मवतलतथोरमि दक्तिणा न मवतौतिज्ञाषनायैम्‌ । उक्त
चोपोमौयस्थ पतवनीय्य वोपासमधत्वमनयोरवोषियनेन । एवं पायिक्ृलयादीनाभमि
सोमतच्रान्तःातिते पतति दक्षिणा तेव । यस्याऽऽधिने श्यमनि पूरो नाऽऽगिर्भरति
सौ वहुरूपमाकमेतेलसय पशोसत््मुपनीसेव करवयतायामवि दकषिणा न | जसि

५७६ : सत्याषाढविरवितं भौतसरं- [७ समप्रभ

सक्च भाकाङ्तिततवदत्रैव परपक्कस्रयोगः भदशति। तत स्वधितिसवरमत्ावरुणदण्ड-
हृदयशूढयुपास्त एव स्फ्यादीनि च । उपादानछाववा्छकतशलङुम्ीप्मवत्तधान्यस्ता
एव पर्ञलय प्रयोक्तव्याः । प्रुरशनाया वपाश्रपण्यो् मेदोऽ्॑तिदधः । पउठोतृपधि्टो
म स्तसतच्रन्तःपातित्वात्‌ । न युपच्छेदने न वेदविकरणं नोत्तरवेदिचात्वालकरणम्‌ ।
ना्निप्रणयनन्वाषे नेध्माविराहरण। न वेदकरणं न परिस्तरणं न प्राणिप्रषानम्‌ |
उर्परानीस्तरणे विकटपः | न ब्रह्मयजमानयोः सदने । समवत्तथानो पुरशना वा,
श्रपण्यो कुम्भी तशा इतयेतेपामेवाऽऽग्रादनम्‌ । न ब्रहमवएणं नोपवेदानम्‌ । पवि"
-अकरणादिपातरसंमश्ीनकाडे सैविशन्तामिति समवत्तपानीपशयरशनादीनि -पातराण्याप्ता-
दितान्येवामिगृशति । दक्षाय वानस्पत्या ऽपोलयदिपशुबन्ोकतपमोगक्मेण प्रोक्ष"
णान्तम्‌ । उत्तपरिगरहादि स्मनगूहनानत हुप्ते । ततः परायश्चित्तहोमः पशूषकरण-
मुपाकरणाज्ग (क) पञ्चाऽऽदुतयन्च मन्ति । बहृरूपोऽयं रुः । न मन्धनम्‌। रशनादा-
रादिभपक्तासर्णानं मवति । साम्िधिन्यादि छुच्यावारान्तं निवे । एषदज्याप्तचचे
प्वदुसादनीयमन् होत प्रधानेवतावाहनमानं तमेव तिष्ठता कर्तव्यम्‌ । नान्येषामू-
ध्मावाहनादुतप्ानमित्याश्वलयनोक्तावाहननिपेषप्तु नियताद्गदेवतचाहनगिवेषपरो
नऽऽगनतुकान्तःपातिदेवतावाहननिपेषपर इति ज्ञेयम्‌ । वनसपेतशवावोहिततवान्ाऽ ऽवा
हनम्‌ । न गुवाप्तमल्ञनादि न प्रयाजाः । आज्यस्याल्याः सुवेणाऽऽयं जुहां गृहीत्वा
तेन खरुखधिती अद्कत्वा ताम्यां पडुपमज्ञनं कृत्वा शमितरेषा तेऽश्रिर्चिक्तं पारा
मादिशच्छमित्रे खधित पदाय यथास्थानं स्वरमषगृढय्यादि पाया आपजामिमच्रणा.
न्तम्‌ । एषदाज्यस्य मध्य उत्पादने तद्वक्षणमुमयोः । नोत्तमः प्रयानः । पररघ्वतप्रा.
जापलयपरुवपान।मनमिवारितानमिव प्या वा एनां पा यदयनभितरृता इति शरुतः |
अनभितापितिभि्षामिः प्रचरन्ति वाजेयसूत्ाज्च यथा याग उपयोगस्तन्यायेनात्रप्य+
नभिवाहतिया एव याग्‌ उपयोग इति दर्व्यम्‌ । नाऽऽन्यभागौ । यजमानेन व्यास्यति
पृशचहेतार वपाया निरुूढवत्‌ । सूथा च्छागस्य वषायामेदपोऽनतरूहति पुरोनुबाक्यमिपे
विशेषः।अभनेयप्ुपरहृतिकतेयाज्यपरेपो न] अघ्नोपोमोयपरङृतिकतते सूर्याय च्छगष्य
वपाया मेदः प्यति याज्यप्रैपोऽस्ेव। सरस्यां देषयन्यवन्दियावी मूयाप्तमिलतुम-
चणम्‌ । नेमानभिति महेनद्रपाजिनः। चाले मार्ज वरदानं च, द्िणा ने्युक्तमेव
पराक्‌ | पदषुरोढांशपात्र्तादनादि आत्तादनान्तम्‌ । आभ्नेयविकारपकषे यज्ञोऽपि अयं
यज्ञः पञ्चहेता । जघ्नोपोमीयविकारपकषे प्रनापतिरतति अयं यज्ञः, विव्ये चतुहोता ।
तेतो जह्वमुपस्तीरये्ादि ` कपाटविभोचनान्तम्‌ । सूर्य पुराडोशस्येति रपे विशेषः ।

धनिर्णयः प्राखत्‌ । तते नुह प्शवगृहीतं गृहत षरज्यसुवै चाऽऽदाय शृत
२ #

१ख.वसाया।

| क

त

[प्रर पट्टः] गोपीनाथमहकृतज्योतत्राव्याख्यासमेतम्‌ । = ` ५५७

हवी: शमितरित्यादि हविःरेषोद्राप्तनान्तम्‌ । रयाय च्छागस्य हविषः इति प्रेषे
विशेषः । रैप्निशयः प्रात्‌ । च्िष्टकृयागप्तचाद्नस्पतियागपतच्वम्‌ । वनस्पतेः
सिषटङ्दविकारतवेन तत््नातीयधर्मेतेन ॑नियोगशिष्टतवात्‌। एतत्स पराकं कर्माऽ5.
धिनशखपतबन्धिचमप्रहेमभ्णान्ते फटटेपहो मादि आश्चिनकपालविगोचनान्तं छता
करवयम्‌ । ततोऽ्ीदोपयनानङ्ारानाहरेला रि प्मानतन्रेण । तैर्मे ठु ततशचत्वरि
पवि्तो्रशक्ताणि । ततोऽगनोरोपयजानिलयादोति शिषः । सूर्यो देवीमुषततमिल्ाचाः
षडुनो याज्यापुरोनुवाकंथाः । अविष तिकट्् | वनस्पतिपषेऽपितेत्यनन्तरं यत्रा-
मराञयस्य हविषः प्रिया धामानि.यत्र प्ोमस्याऽऽञयस्य हविषः प्रिया धामानि यत्र
पूर्य च्छागस्य हविषः प्रिषा भामानि यत्र वन्ते परिया पाथारतीलादि । चिष्ट-
कृतम होता य्तदधिः सिषटकृतमयादनिरमराज्यस्य हविषः प्रिया धामान्ययाद्‌
सोमस्याऽऽस्यस्य हविषः प्रिया भामान्ययर्‌तूधैस्य च्छागस्य हमः परिषा धा!
यादूनप्ते प्रिया पाथा दि । यद्व प्वनीयपशावाज्यमागौ न कृत! तरतत्य-
ेवनधिनोरपि वनस्पतिेषसिष्टकदपयोराज्यमागोत्कीरनं न कव्यम्‌ | इपि परप
इदितत्तश्रोपनीविपौयेषशुधरोग उक्तः । अथ प्रमुच्यत - प्रकरणादेव पमन.
धित्वे तिद्धे सोरिकेमितिवचमै वायत्यषवादिन्यृच्यथं यानि यानि पतोम्गः
विद्ध्थीनि त्यपि न मवन्तीतिन्ञाषनाय च | तेन नहमवरणे पेस्याप्ास््रपीषटिषु
यज्ञविमोको ब्राह्मणतर्पण चेलेतानि न भवन्ति । एते पदाथा अवभपेत्तरमपि व्यौ
इतयन्वाहायनिपेधपाह चयदिवगम्पते । त्रतोपायनादीनाममि सोमाङ्गेः विदधातेऽपि
तेषामराल्मगेव तिदधार्यतवं नोत्तसरेलेषं मेदा द्विभेदो दर्यः । केविद्यनमाना"
यैमाप्तनकलमनमपि न करमैव्यं कृष्गानिनस्याऽऽप्तनधिलाद्िति कडन्ति । तत॒ न
न्याय्यम्‌ । अदे दपिष्येतिनिरप्तनद शनात्‌ । इषटिपशयुबन्ेनवितिवचनं पमिकेषविति-
चिङगाहतेधेन पडुबन्धानामव ग्रहणं नष्टीनामिति स्या्तदयावृत्यरथम्‌ । अन्वोहा्धेग
सोमं पिपातित्‌, न व्वेवापोमयाजी स्यादिति शालान्तरश्रतेरव्यप्यायमन्वाहार्निेषो
नानाढ्यस्व | तस्य पसु पोमिकीणिषटिषु स्वषु सौभिकेषु परुचन्धेषव्वह सयैव
दानम्‌ । दक्षिणाकाल आयीधत्नेयाम्यां हिरण्यदानम्‌ । मन्धादीतरेम्येः। एतावतैव
सोमतिद्धिः । तविदं सपरमवयकरठन्यत्रतिपादनपरम्‌। अयन्तानाढवष्य द्तिणाटावे
दोपामावपरतिपादनपेयं शाखान्तर; । आढ्यस्य तु जस्पदक्तिणादनि कटामावो
दोषश्च ।

“ त्था चस्छतिः--
॥ अगनिटमारिकैरेभौ यनलय्पदकषिः ।
प्त नाऽऽपनोति पति द्नये फं दोपं च गच्छति ॥ इति |

चज सत्पापादविपवितं भौतचूं~ ` ( ७प्मन--

मनुरपि--
भुः प्रथमकल्पस्य योऽनृ स्पेन वतते
न सापराविकं तस्य दुमवियते फञम्‌ ॥ इति ॥
स्मृत्यन्तरे ऽपि--
भमः प्रथमकस्पस्य योऽनुकल्पेन वते |
स नाऽऽप्नोति फठं तस्य दोषं चैवापिगच्छति ॥ इति
यो हि अस्वदक्षिणयनज्ञ आलिन्यनिपेषः स समरकरकादपदतिणय्तरषथो
द्यः । यदपीरं सूतं यानमानपूतर एव पितु युक्तं तयाऽपि अभिषारणन्वयाप्रा-
दनतपरषदारा्वयन्वारत् पाठ इति द्रशवयम्‌ । ददातोचयत्रान्वमौनित गिज
द्टमयः।
भायाः शेष. करोति।
भुताशब्देन तद्रतमाज्यं लक्षणया गशचते मश्व कोशन्तीतयत्र मश्चशबदस्य तत्य
ए्यलक्षकलमिव । ताल्नुपपसिरत् छक्षणाचीनम्‌ । भूवागत्याऽऽज्यप्य शोषे
करोति स्थापयतीत्ययैः । भुया हृलनन्तरमान्यस्येति षो वा । धुगरातेबन्विन
आर्य शेषं करोतीति तरथेः । प्तम्पये पष्ठी बा । रोषे, करोतीतिववनात्सि्टकर-
मिषारणद्ये शुशया नाऽऽप्यायतन भुव ज्यस्य शेषलपदनाय । तत्र तत्राऽऽप्यायनं
हि पूरणा । पररितस्य षत्वं न पतेमवति ] अत आप्पायननिपरेष एवेत्य विः परथ"
वपतानम्‌ । छिष्टक्ृदमियारणदधयस्येवानिमलात्त्रैव ्ुप्यायनामावः। आग्यस्थास्या-
उद्चेषमपि, स्थापयति प्रयोननपतद्धावात्‌ । प्ुवारे पाकर प्रयुजेऽग्नये स्वाहेति
सवेण चलतो दीकाहुनीजुहोत्यपो देवीरिति छचा पश्चमी मितयुत्तरत्र रेषविनियोग-
जद्मदेव हेषकरणे तिद्ध इदं वचनं शेषनाये रेषलपिद्धचरथ धतरैरयैरन्तिवा तिभिः
मशेधुययां गृही ऽनेमैव होमः करसय इत्यधैविशेषं चोतयितृम्‌ । भरनटया कदाजि-
स्छिष्टकृरमिष।रणदरय आप्यायनं कृते चेत्तद।ऽपि ततत होमौ जुहुयात्‌ । उमय~
आमि पायनित्तहोमोऽनन्ञातनपदि च। ,
पर्नीस्तयाजान्ता दीक्षणीया सपि-
ते मक्षयिल्नाऽऽस्येडां विरमन्ति ।
पत्नीहेयनिरन्तः समापय्य स्ता पलोपेयानान्ता । पलोतयानान्ता दीक्षणीया
मवीयेतावतैव करमेस्थायां तिद्धायामपि सेतिष्ठत इति पुनः पेस्याभोधकष्चनं
तनीयानान्तेमतिलिकरपमिः ्यायामषि प्रतिप्िक्ममिरपि पे्यापनीयेत्येतद-

१. "लातेने°1

॥

श्रभद्ः ] गोपीनाथमहकृतज्योत्म्ाष्र्यासमेतम्‌ { = ५७९

समू । तेन पमश्मेव प्रतिपत्तिकर्माणि । वेदप्तिपत्तिरपि पमननेव। योकधमोचननतंवि-
सरगविपि समशरमेव महः । अवमृषोततरमामिनीपृदयनोयादीषटिषु पवण्यत्तरापु क्रियन्त
इत्यनेन पनहनततेपायनयोः करस्यतायां नोधितावां दीतणीयावमितयोराचिकी
तिद्धिरवगता मति । अन्यया दीक्षणीयायां तयोयेतत्रतनहनतरतोपरायनयोरुद्य*
नीया्यां विमोचनविप्गयोः करे परवणयुततरातु क्रियन्त इति सूत्रत उदयनीयेष्टौ"
मतोपायनेविधानमततगतं स्यात्‌ । प्रकरणदिव दीक्षणीयाटामे .पुनवेचनमत्रव परतिपत्ति-
कमौण्यावड्यकानि न खण्डायां प्रायणीयायामपीलेतदर्भम्‌ ¦ नन्वेवं॑तस्मदरता एत.
दन्ता इष्टयः संतिष्ठन्त इति श्ुतिरोभ इति चेन्न । भ्रतिपक्तिकमभरेतद नरष
प्या मवन्ती्येताटशकल्पनया विरोपामावान्‌ । मक्षयित्वाऽऽज्येदां विरमृन्तीलेः
तावतैव पिदधे परलीप्यानान दीक्षणीया पेतिषठत इतिवचनं पतनीतेयाजान्तलम्रतिषा्‌,
दकवियिवाक्यस्याऽऽज्येडामन्ञणान्त्वमेवा्ं इति दपितुम्‌ । तैन यत्र यत्रं पतनी.
सेयानन्त्वं श्रवते पतनीक्षयाजानतोऽननोपोमीयः परतिष्ठते प्लीप॑यानान्तमहःः
संतिष्ठत इत्यादौ तञ्च ततराऽऽस्पेडामत्णान्तत्व॑ तिद्धं मवति । मन्तयितवाऽऽ-"
ज्येडामिवयनाऽऽज्ग्रहणे यत्न निरपपेडामरहणं तत्र भषानहविःतेवन्ीडाया एव.
सपर्य ॒हइतिप्रदोनार्थम्‌ | यथ।ऽऽतिध्यायामिडान्ताऽऽतिथ्येलयत्र विरमन्तीः
व्यतराप्रतिपत्िकरमम्य इति शेषः । एतावता पत्नीपयाजान्ततवमसत्येवेति । पतनी.
सैयानान्ता दीक्षगीयलयेतावत एव बृक्यस्य मज्ञयितेत्यारम्य विरमन्तीयम्रेनरथः,
अद्यते । मसथितेत्यत्ान्तमा वितो णिच्‌ । तेनाऽऽज्येडामतणत्योमयकरतृकसेनः
बहकर्कत्वमावेऽपि भयोनकत्वमादाय विरमन्तीतिवहूवयनवोषितवहुकककि धाता,
मानाविकरण्वं समानक्रैकत्वं चोपपन्नं भवति । तथाचायम्पो मवति--होतारमश्ीधे
चाऽऽग्येडामषणं कारयित्वा विरमन्स्य्रतिपत्तिकभ्योऽध्वधबद्मयनमानाः । याज-
इहोप जाग्येदामलणो्तरं वेिप्रतिप्तिमाध्मशिषटंतदधवत्यव । रस्य त्वर,
कमव नालि । पूत दीक्षणीयाकरणपते योक्चविमोचनं कर्वन्यरे । यजुः्शातिनि,.
यजमा यानुषहोनस्य पत्ेऽपि माजैनं न मदति नेदमादिषु मार्जनमरवागुदयनीयाया
इयशवदययनोक्तस्य मा्मननिपेष्य पैरेषिकशाच्नलेनपि पवृतः ।
भारयदयाह्वनीयम्‌ ।
यः प्रषान्य कालः सोऽङ्ाना९ प्त देशः स कता पोऽभनिरिति परिभाषया क्रतू

समातिप्नतं धारणं न पुनः पुनः भरणयनम्‌ । परपानदेवतामाजपरिग्हा्थया दीक्तणो-
यया परिृहेतस्य देवतारपश्चहत्यागायोगादिति मावः । भरघानदेवतामात्रपप्महार्थतवं
दीक्षणोयाय। इत्य ताथकमगरे वक्ते । दीक्षणीयायां विरेषमाह नौषायनो द्रैषे--

१ खन, शमर ॥

॥ सत्यापाढद्विरवितं श्रोतसूर् ~. { ७ एपमप्रभ--

मनो ह स्माऽऽह शालीकिः कामे पू बाऽपराहे वा शालमव्यवसतपाक्वस्त"
मयादक्षणीयां संति्ठापथियेदिवि । यजमानोऽपरह्नि दीक्षव इतिः विं पंपदाभितु-
म्म समयात्मगेव दी्षणाये्ट संतिष्ठापयिपेत्‌ 1 संतिष्ठाप्रायतु , समापचितुमी-
च्ेदित्य्ः । अस्तमयासमगिव दीक्षणीयां :त्माषयितुमधवयु प्रयोनेत्‌ । अध्व,
यशटमाधीनलात्समािरिति मावः । पंतिष्ठापयेदिति षाठ ऋल्रेव । दीपितो
न॒ कांचनाऽऽहुतिं जुहोलन्यत्र रतुपयक्ताम्ब इत्यनेन शवः्रमृति प्रामः
रम्य, सरवैषा, होमानां निविद्धतवाहयोपे पराय्ातहोमयोरेकफलकल्ेन प्रयमदिनपैः
अन्विपायेमस्यापि लोषाधम स्मयालगी्षणोयासमातिरावदयकति मावः. । य|
कदाबिदक्षणोय्टेरललपयाः परागात । मध्य एव स्तायम्निहोचमपटृष् पातर
पिहोषं च समापरकरिण हुता कृतन्ताशिषठ पतमाप्य विरम्य पदु. परव
परायशितत हुतवाऽपराहे दीक्षत इति विभिवछत्पेचुेव वमनादि । भराङृती्ेतु
तदानी काामाबाहयोष एव | अस्सिनििषय एकापूतैननकलनिरवाहाय , कतुषमाप्त्यन+
न्तर योपपरायथिततं कर्शयेत्‌ । जयता पर्वधायभिततं हुत्वा तैव द्ा. सराय
शिचहोमो दीकषान्तरं ब।। यि तु दीतप्नपेटयारम्ातमागिव पू परीऽखमेति तदा परेः
सुरेव दीकषणीयेष्टयादि । ्रातरशनिरोजहोमस्तु सकि भवलेव । काठके प्राङृतीटिः
रपि नो चेोषायशित्तमेव तदैव वा दीक्षणीया 1. जस्मियके प्राहोनाप"
र्षः भाकतेिभकार पूर्ववत्‌ ! यदि. त्वरव्धाया दीनायाः प्रतिनन्धवशेनात्तमा.
दिद स्वभाष्िततं हुत्वा रिष्टं कर्म तदैव समापनीयम्‌ । दवादरपमारयजुहोता-
सम्पदि पू्धोऽकतेति तदतु पेल संमारवुहो१दि नतु तेति द्रश््म्‌ ।

न माचीनव रशं विमितं बिमिन्वन्ति |

परसादुलतम्‌ । विमितमिति मूतये क्भरत्ययः । मिन्वनतोत्यप्योपपर्गबणादु-
परिशदाच्छादयम्तीलयर्ैः । तेन दौक्षणीयायाः प्रगिव पिमानम्‌ । अत्रोपरिटादाच्छा-
दनादि । एतेन दी्षणीयोत्तरं परामशविमाने कथं मवति देशस्य भ्या्तत्वादिति
शङ्का परिधा मवति । प्राचीनव द्रो करोति देवमनुष्या शो व्यमनन्त आ देवा
दषिणा परः परती मतुष्या उरीचीर रद्रा इति श्रुतौ दिमिमागस्लयैवाद एव ।
तथा च तृतोयाध्याये नतुधषादे नेगिनिः-दिनिमागन्र तदरततैन्वस्याधेहतुतवादिति ।
दिषिमागः प्रतीच्या दिशे मनुष्यक्वो विमागोऽगि निीतदर्भवादार्थः । प्रेण
पाहि व्या्रियमाणानां मनुष्याणाम पृष्ठतः कर्त परतीचोतेन्यप्यैतः `प्राततेनः
तत विष्ययोगादिति पूताः | नषीताधिकरणकदेव पवमव तथा च तेनव गता"
त्वेऽपि निवीतं मनुप्याणापरियत्र परलय्षतिष्यश्रवणादर्थादत एव त्रिधिः कलप नीयः |

१क.यदि। रख. य. "वाः ।

शप्रनपरछः ] गोपीनाथभद्वकृतज्योत््नान्यस्यासमेतम्‌ । ॥

तथा च ततर निवरीतसततेरेवाऽऽज्ञ्येनपरतीतेर्थकदेन निवरीतविधिक्लयनं = दपा
भिति खतच्रविधिलापमवारसतु तत्नोपम्धानसतावकत्वम्‌ । प्रकृते तु प॑ मनुष्याः
भती व्यमननेतयु्ा पूर्व पपाचरितसिन प्रतीचो परिमागस्य प्राशस्त्यावगतेस्तेन
परतीनीदिमिमागः कार्य इति विधिः पुरुटप्य इतिविरेषशङ्कवरणर्थमिदममिकर -
णम्‌ । प्राचीनवन्ां करोतीति तरिषौ श्रेपमाणो देवमनुष्या द्विशो व्यमजन्त प्रात देवा
दलतिणा पितरः परती मनुप्या उरी ुद्र। इवि योऽभवादः परोऽस्याभिकरणप्य
विषयः | अघर देवपदं पिजुषठतेकम्‌ । रुद्राणां देवेऽपि गोनीवदैन्यायेन पृषम्रह-
णम्‌ | तथा च प्राचीं देता दक्निगेयतन देवशब्दो रुद्रातिरिक्तपरो र्ठ इति ज्ञेयम्‌ ।
पराचीनः परागमे) वंशो यस्य वरिितपेशसतदव दक्ितनिमितमिल्याद्पायते । एतदेव
भाचीनलव पृष्ठमेव । प्रायायतं पृष्ठं कुषौरिति वाननेधि्नः । पराचीनशठेदः
पुरोवाच नवोधयैवाची देवमनुष्या दिशो व्यमननोति लिङ्गात्‌ । तसिन्ुरीचीन-
वश्शा शदेलयाम्यपरेभिकयां शाखायामुरीचीनत्वस्य प्रत्यन्नानच्च । प्त च प्ष्ठवंश-
सतावान्याह्य। यावता दवंशेनाऽऽग्यनियिके। विहारः प्तपल्यायननः प्तचरः प.
रयेत । विततस्य प्राचीनवशमिति विशेषगाद्वरोऽपि प्रागन्नो विमानोत्तसेव दत्य
इति गम्यते । तद्धारकत्वायाव्टुपयुक्ताः स्वे स्तम्भा अपि । पुरस्तादुत्तं पुरोमगे
ंचिदृचम्‌ । एतदप्यम्थायतननिर्णातपमेव कर्तव्यम्‌ । प्राचीनवंशं पुरादुनतम्‌,
एताटशविरेषणगिशचिष्टं विमितं प्रदेशमाच्छादयन्तीसयताद श।येकरणाद्वंशसलम्मदान-
स्योत्नततस्य च पूरैकतवता, इष्टय तरमृच्छरनपरिपरणदवारकरणाहि जत्र विषा.
मात्‌ । पृरेमाग ओन्नलविधानात्श्चर्ानी चना । स््ठमतदुक्तपावस्म्यन प्राचीनवंशं
करोति पुरस्तादुत प्चालिनतमिति । बौधाधनः- जुष्टे देवयनने शाखा कारिता
मवतीवि } एत्व प्रमाणविशेपानमिषानादथलक्षणावायामनित्तारौ । अपौतपहिमाण-
मिति कालायनोक्तेः । बौधावनपतु जले परामशः पोडशपकमायामो द्वाद शत्याष-
स्त मध्ये दवदशिकतो विहर इत्याह । प्रयोगत च प्राचीनवंशा दिक्ष्वतीकाशा
दितो वर्षामि त्यै नततनो द्वारः कनति प्राची दसिणां प्तीचीमुरीर्वां कि
णतो नतश्रपणामारे दुवनत प्थाललनीशाल्करिति । आयतनानि पविधवििलानप,
तमप्रमाणानि परमततेत्रमि प्मवानुपररिण । पम्याव्थ्यपसे तपरोरप्याहवमोम।यतनव.
दे5ऽयतने आह्बनीयत्पुरतः करमेण प्राक्स पराश एव । ओपासन्निरायतनं
तु पाशततमोष्‌ एव प्रचार्राहिते परिश्रिते प्रदेये । धरकमप्रमाणे यजमानस्वाघर्योवा |
यजमान्याघ््यवष हि चेष्टानां कर्ता मवतीति रखपूत्ात्‌ । प्रकमो द्विपदलनिषदो
बा शुलमूजात्‌ । पदयते गम्यत इति उ्यतपकपरोऽपमि । प्दस्यानेकविधव्मुकतं

१ क. पिदा

1

चथ सत्याषाढविरधितं भोतसू्व- [ ७ सपमप्रने-~

शुषे पदे युगेऽरप्नावियति शम्यायां च मानु यापाकामी रब्दर्षस्व
िशियिलादिति । विशयित्वात्‌, अनेकविषल्वादिवर्ः । पं पश्दशाङ्कुछमिति
नौभायना । दशाङुलंकषद्ष्दमिलयपि सः । दशाङ्खकं परमिति काल्यायनः एतानि
अरमाणानि सािकाणि । पराची स्त्र गेकत एव प्राह । तत्र वँषायनः-छृत्तिकाः
सस्िमां प्राची न नहन्ि(ति) तापं दशैनेनानुमापयेदियेकं, शरोणादशैनेनानृमापये~
दिदं, चित्रासालोरन्तराडेनानुपापयेदित्यपरभिति । एतानि ठक्षणानि देशविरेवेषु
सयवतिष्ठनते । परवदेशपराषारणं क्षणे कायायन माह -प्तमे शङ निखाय दाङ्कृ*
समितया रण्वा मण्डढं पारडधिरुय यत्र रलयोः शङ्कगरच्छाया पतति त प्राचीति ।
अग्रे स्कतिष्वतीरोककरणविधानाद्विमितप्य चतुरश्रता गम्थते । पितष्टौ दिक्षु लकय
इति विषानादैमे कमणि चतुर्रेषु वििषेष लक्तयः। मापलम्बः स्प्ठवाममरथमाह्‌-
अगान्तरदजु लक्तय इति ।
परिश्रयन्तः स॒कितष्वतीरोकान्ुनति ।

पाणं विमितमुरिददाच्छादिते परिश्रयनतः परितः कटादिमिराच्छादयन्तः
परिकर्मिणः सषकिषु कोणेषु मतीरोकान्कून्ति । भरे कशब्दोऽन्तरावाची गवाह"
णीति यावत्‌ । आरेकेषवारण्यान्वारयन्तीलशवमेे श्तेः । दीर्वो लकारस्य रेकश्च
च्छन्दः । कोणेषु गवालताणि कुर्वनील्ैः । परिभरयन्त इति शतू्रदेशसस्िषण-
समकाकमेषातीरोककरणम्‌ 1

उ्तरपूवमवान्तरदेशं मति पञ्चमम्‌ ।

उत्तपूवाषन्तरपरेशमिमूखं पञचममियर्थः । अवमः परिशगदाछम्पते । उत्तर-
पू प्रति प्ममियेताषतयुच्यमान उक्तरपैशठदेन गकाक्ष्ैव ्रहणं स्यात्‌ । तया
तत्समीपेऽवान्तरदेश एव पञ्चमं गवास स्या्न्मा मूतूित्वन्तरदेशम्यतिरिक्तपमी-
परवति पूर॑माग उक्तरमगि वा यपा स्पातयेद्मवान्तरदेशत्चनम्‌ । दिकूष्या्-
स्वि मागा विदिकस्या्त्वारकत् पूष॑माग उत्तरभागे वा पमं गकाकमिति द्र्पम्‌ ।
उत्तरपू्रहणमितरावानतररेशव्यृ्ैम्‌ ।

दिक्षु द्रारागि।

कुन्ती शेषः 1 श्रुतौ दिक्षवतीकाशान्करोतीलयतीकाशशब्दरो द्वारवाच्येव । तानि
अरलिमा्नाणि । पृष्ठयपू्रपाश्चत्योदकसूतरषंपातादक्षिणतः प्रादेशमिते देशे दवार
स्तम्भः । एवमृततरतो द्ारकतम्मः । एवं प्रलमारं पतनं मवति । एष्ठयपूप्षौरलत्योद्‌-
कपूप्रपाताद्तिणत उत्तरश्च पूवकं सम्भं दयात्‌ । एवं भ्रा्धारंहैपनञं मवति |
उदकपप्रातिणपरान्पूत्रपपतात््ाच्यां प्रतीच्यां च पू्रमेकं स्तम्भे इयात्‌ । एवं
दक्षिणां पलं मवति । उदतसूतरोत्तप्ानपूर्तपतास्राच्ां प्रतीच्यां च पूरवदूर-

ङ

शप्रण्टढः ] गोपीनाथमहकृतज्योत्माव्याख्यांसमेतम्‌ । यड्‌

सूमभो । एवत्र ह मवति । भरतनप्रमणं शुलमूमे--पतु्वशलङरो ऽ.
रलिनकतदं प्रादेश इति कृतिरिति । सतर्वतिकी चेषा छुतिरिति ज्ञेयम्‌ ।
एकदराराः काम्याः कपाः |
एकमेव द्वारे येषु क्पेषु प्रकरिषु त एकद्वाराः कल्याः काम्या मन्तीति जेषः |
नहु परातानामेव दरागामीवादो यदृ्टाकणलो मति गायत्रयेवैनं बर्तन
पुनातीत्यादिवत्‌ । यः कामयतेतिविरपविधानात्‌ । तेन तेन निष्कान्तः स करोति
यद्ारन्तरेण कर्यं तच दततिणया दारोषनिरत्य्ादौ यदि प्रतीर्यामिव दवारं तवा
न प्रतीच्या द्वार निष्कामतीति शान्तरमरक्तः प्रतिषेषः । तथा पूया द्वारा
भ्रामं प्विरये्ादिनियमो न मवति । तथा गवादोनां बन्धनाय शङ्कूनां चन
दायौदिनियमः । होतुः समीकगेऽमिषयानमा्, शालापुलीासाकपंका शिनं सैदा
कन्येव । द्वारन्तरेण निष्कम्यापि उतरपर्वदेश पएवेच्छि्टलएकरणम्‌ । ननिद
वयथ आधार स्वगैकामस्येयादिमैव सिद्धेरिति चेत्सत्यम्‌ । स्वगकापरनोदशेम
पद्ररकरगेऽवीतरेष निलत्ेनानिवृत्ति स्यासपा मा भूस्कतु एकस्य काम्यते स्वेषां
नित्यत्वेऽपि निवृत्ियैषा स्यादिदेतादशाजञापनापतेन वैय्यामावात्‌ |
कैमानाह--
ररर स्वगीकामस्य दक्षिणद्वारं पिदृोककामस्य
मलयग्रारं मलुष्परोककामस्योदष््रारं भनाकामस्यो-
त्रतःपुरस्ता्ः कामयेतोमयोलकयो्क्टुयामिति ।
उत्तरत इति तसपरलययपेहितपठिन यद्यपि द्वादवय प्रतीयते तथाऽपि एकदवाराः
काम्याः कल्म] इत्युपक्मादुत्तपूया द्वारोपनितयेति दर्शन चेकमेष द्वारमवान्तर-
देश उततपपूरवरूपे तस्भर्यत्तहितः परठोऽ११ठ एव । अन्यत्स्ष्टम्‌ ।
दि दवाराणीति पर्वदारकलसस्य काम्यलमप्याह॒--
स्ताद्ारं यः कामयेत सर्वसु दिषध्तुषामिति ।
स्पष्टम्‌ | ननूतसूर्वया द्वारोपनिदेयेति तिद्धवदनुवादात्तदपि नि्यपिति के ।
कामश्चुतिविरोषासाकषिकेणप्युप्षणिद्धेष ।
प्रतिमाया कुर्वन्ति दिश मपाणसूपागि । ॥
भतिमाश्ः पाददयवाची। ्ाम॑शरूपरा या शाला तस्रतिमा तत्सष्टशी तमन्त.
देशे पोहविषीनमण्डपाच स्यलमवरोष्य यावदीशे बादयतोऽन्या शाद तस्क
भवि प्रानेषु दिद दवाराणि कुलैः । प्ादमन्र निषिरच्छयलोचलाम्याम्‌ |

9 स. ग. कमनःमाह्‌ |

न्थ सत्याषाढविरवितं श्रोतसू्ं- [७ पतमपरभे--

अथीत्परितःश्रयणम्‌ । दवरेषु विशेषमाह -प्रघाणरूपाणीति । बाह्यदाराया द्वाराणि
प्रघाणल्पाणि दुर्वलीसवैः । दिद्तितिवचनं विदिष्यवृत््थम्‌ । प्रहण्वते पादाम्या
गमन आगमने च पत प्रघाणः । हननं ताडनम्‌ । अत्र हननराब्देन हननयोग्यता
ष्यते । योगरूढं पदम्‌ । जगोरेकदेशे प्रवणः परघाणश्रेति निपातनातपाधुः । अछि
नदरूपद्वारवयववाच्ययं शदः । भामशस्य सदे हिर्ानपो् समानस पांकाशिन
मियं विथिीह्यशाटायः पूौपरद्धारपोमै मवति । भविधानादावङयकागुनिपुरपादि-
इष्टतेपादनानुकूरलाचच । बह्यशाखद्वाराणि सर्वाणि कपायन्लपि कायागि शवादीना>
मपरवेशाय । दार सतः परिश्रयणम्‌ ।
उत्तरेण भरागःशं परिभ्रिते यजमानस्य केशदपश्ूणि वाप्यते ।

उत्तेणेत्यनवन्पम्‌ । प्राम िरुत्तरतः समीप एवेत्य्ैः । उत्तरेति षचनं
प्रागादिदि्यावृत्यपेम्‌ । दुरदेशव्यावर्यधेमेनपो वचनम्‌ । प्रामशषषचनाद्ग्यायत-
नस्य बाह्शाटाय। गापत्यायेदीचीनवेशायाः सालयाश्च व्यावृत्तिः | तेनैव
साढा मवति न्‌ शदद्वयमिति । प्रामशशब्दः शाटाविरेष्वाची । तथच कोशः
परामशः प्राखविर्गहारिति । यो हविरमहाद्धविरथदरवपस्यापनायद्वहात्पराकमुरतो मण्डपः
स परामश इत्यः एतेनैव ज्ञायते यज्ञोपयुक्तहविरा दिपेमारजात प्रमरस्य पर्ात्स्या-
पयितव्पमिति । अत्ति षायम्ैः सटः शालञन्तरे-पश्चातत्नीशाटा तस्या एव मपे
सेमाराजिदभातीति । जत्र यजमानः प्राङ्मुख एव ¦ उदस्पुखत्वे विहारस्य पष्ठतः
कृतिः स्यात्‌ । पा चातयन्तमनुचिता । एतदस्रि्येव प्राङ्मूलतामत्राञऽऽह बौधायनः-
अव प्रायुलस्य दत्िणं गोदानमद्धिरनत्याप उन्दन्तु जीवते दीर्ायुत्वाय वरन इतीति
उत्तरेण प्रावरं प्रश्रिते यजमानस्य दमशूण्यम्रे वापयतेऽपोपपलताक्य केशानियेता-
कैव तिदे यक्तामान्यतिज्ञानमन्यतरापि यत केशङभध्रूगि वापयत इति श्रयते
तत्राप्यमेव क्रमो नत केशादमश्र वपत इतिवाक्यानुपारेण क्रम इति । प्रागेशमित्य+
शरेनपा द्वितीयेति द्वितीया पष्ठ । परिश्रिते कटादिमिप्पनापं प्रवेशाय पतो द्वारं
कुयात्‌ । उत्तरेण प्ागमित्यरणये दीक्षते । जसिन्प् एव प्रागवरास्व पेमवात्‌ ।
गृहे दीक्षे तु परामंशापमवे दीक्षणोयार्थविहारादुत्तरत एतद्भवति । प्राग्वंशे
तु तदुत्तरत एव । अथवा गृहे दीक्षपकतेऽपि परामश अवदयकः । उत्तरेण प्रागंश-
मिति वचननतंप्रागंरो प्रपायचेति वकयमाणसूतराच । प्रायणीया प्रायशो भि
एव । यजमानग्रहणं पतनीनयुरापताभम्‌ । स्प्टमाह।ऽऽपस्म्बः--एवं परलैकेशवर्म.
मिति । वरीषठृतिरमि--

केशानां नास्ति नारीणां वपनं त्रतयज्ञयोः ।
गोवभादिप्‌ पर च्छेदयेदङ्द्वयम्‌ ॥ इति ।

क

१०ग्डः ] गोपीनाथभद्कृतज्योत्ात्माख्यासमेतम्‌ 1 ५८५

विरा सुतराम्‌ । ऋतां प्राधान्यामावात्‌ । जैमिनिरपि , तृतीयाध्यपि
स्मे पदे फठपंयोगातु स्वागियुक्तं प्रधान्येलेतेन पूत्रेणाऽऽह । सूत्ाय॑तु स्वामि
युक्तं वपनपयोतरतादिकं पभानस्य धरः । कुतः+ फढरयोगात्कटमाक्लरूपमोक्तृषवपर
योगात्‌ , योग्पतानननद्रारा प्रधानफोत्प्यर्थत्वादिति वेति । उमश्रूणि च. केशाश्च
केशङभश्रगि । केशशब्दस्यादन्ततवात्‌ , यच्छरमशरुणस्तलुरुषाणा५ रूपमिति श्तेः
म्ुणः पुरूषशोमाधायकरतेनाम्यर्िततवद् पूवनिपातः । उत्तत्र कर्(कमृ)विधानात्कः
मिषायकं नैतत्‌ । केशदमश्रुमहणं लोमोपठक्षणम्‌। न चेदुपपतयोः क्मनियमायोगात्‌
यापयत इलतर वाये णिच्‌ । तेनाध्वयरे वमेत्‌, नतु तेन वापयेदिति । इते नापित
करय इति यानमानमूत्रमसिन्नपे छिङ्गम्‌ । टोकविदधष्टत्वाच्छि्षाया भमावाचच
मन्रेण किचिद्रपनं कृतवा नापितेनवशिषटं कृत्तं वपनं कारयेत्‌ । एतेन रषकारन्मश्न-
पाठकल्सनाऽपि निरस्ता ।

उपशरण्यग्रे बापयवेऽयोपपक्षावय केशान्‌ ।

सत्र पुनर्वापयत इति वचनं दवै वपनमापि परतेऽत्र मवतीतिज्ञापनार्म्‌ ] उक्तः
चैतस्छषटमापत्म्बेर-उततरेण बहिः श्राषंशे परिशिते यजमानः केशङमशरूणि वापयत
उषपकावमरेऽप इमृण्यय केशानपरि वा उमशरुणयुपपक्लावय केशानिति । प्रयोजकक्वा-
क एव्र णिच्‌, नतु छा इतयेतादशनियमन्ञापना्यं वा। मोदानोन्दने तु जघ्युक
वकमेव। यक्तं धेतदध्वकर्कत्वं समच्ककर्मतवात्‌, गिनमावाच | नलनि्ृन्तनमप्य-
ध्व्ुकतृकमेव | णिजमावा्छते नापितस्य इति पूर्वक्िक्नाच । वपनमन्राणां
यपनकरणत्वदिव मध्ये म्नपाठो न दोषायेत्यवमेव कर्यं शिष्टत्मावारानुरेषात्‌ ।
छिष्कमप्यत्राति केशेषुप्यमानिपु जपतीति । मुखगताः केशाः अपश्रूणि । उपपको .
बाहुमूढम्‌ । नपितोोपपं मे निक्तनलां त्रूतादिति बौधायनोक्तमैष उपपकष"
शग्दस्यात्रैव रुढिदशनात्‌ । कपोटमाग इति केचित्‌ । शिरोगता; केशाः केशा एव
से्तन्तरामवात्‌ । अग्रहणं नियाम्‌ । उग्र आदिव इभश्राणि वापयत हलः ।

तेन मष्यदपश्रुवपनस्वाऽऽुरवपनष्य व्यावृत्तिः । यदि मभ्यङभ्रुवपनत्वादेवस्यापि

निवृत्तिः तद्धा तथाऽपि अनन्तरो क्ज्ञपकवटात्तस्य न निव्रृ्तिः । अयेप्पक्तावथ ,
केशानित्युमयश्राथशदो ्राद्मणानुकरणा्थः । अथवाऽथोपप्वि्यवाथशब्द उमया-
विकारमरदशना्थैः | तेन पर्या अप्युपप्तवापनं तिद्धं मवति । उक्तं च बौधायनेन,
नपितेतोपपन्ञमिल्यादिना भ्रमेण । अय॒केशानित्यत्रायशब्द उमयाधिकारव्याबृ.
त्यर्थः | तेन केशवापनं यजमानस्यैव न पल्याः । एवं पत्नी केशवभैमित्यापसतम्बोऽपि ।

१. नक

भरट्द्‌ सत्याषाढविरथितं भौतत्रं + [७ सप्तमपरभे--

सय व्पनतिषिमाह--
आपृ उन्दन्तु जीवस इति दक्षिणं गोदानयुनत्ति ।
गवि थिव्यं दीयते खापार्ये यत्दरोदानं शरोभपमोपवतिभदेशः । तच दकिणै
तवुनसि दयति भाद करोतीति यावत्‌ ) उष्णोदकभिश्रणं कृताकृतम्‌ । छहणया
गोदानास्परदेशस्थाः केदा गृषन्ते । यद्यपि केशोन्दनविमेक्षा तथाऽपि केश
मूखानां गोदानप्रदेशपमद्ध्वा्ुन्दनं विना मूषोन्दनापतमवाद्रोदानेन्दनमिपिरिति
द्रव्यम्‌ । गोशाडदस्य पृथिवौवावित्वं निष्ठौ गौर्मे शथिवीनामपु पाठात्‌ ।
ओपपे प्रायस्वैनमित्यष्वप्रामोषधिमन्त्दपाति 1
ऊर्णाममि पिमं दं गोदानार्यप्रेरस्योपारे स्यपयति । ओषविशग्द्य
दभ प्रवृत्तय जाता भोषषयो देमेम्यक्ियुग पुरेति बहिरमिमन्रणमश्रे इष्टाऽस्ति ।
दुर्ममनत्षपेतयेवाऽऽप्तमनः । दशपलं वौपिशन्देन ्राहमम्‌ । तपा घ कमान्त
बौधायनः शदपननीनुरकषेति कतर सदिं दयदुीडं भवतीति पेवैततोदान-
वोर्निद्षाति" हति । ध
स्विते मेन९ हिधसीरिति भुरेणाभिनिदषावि ।
खपितिशबद्य पञ्विशसमशखपरत्वे ना्ाभिरेतं पर्तेऽतुपयोगादिलमिपे.
याऽह रेेति 1 परेणेति तृतीया द्वितीयार्थे । तेन कषरमित्येव भवोगो मवति |
अभिनिषानं दर्भस्योषरि स्याप्नम्‌ ।
देवश्रुरेतानि भषप इति भषति ॥ १ ॥
दण गोदानमिति शेषः । दलिणगोदानस्पान्केशानिति तद्ैः । मकाः कोश.
न्तीतिवलक्षणा । सदमीणां केशानां वपनमेतानीति क्त्‌ । परमन्ये नपु्कमिति
नपं्कटिङ्गता । दिं गोदानमारम्य प्रदक्षिणं पर्वानकेशान्वपतील्तिद्धम्‌ ।
एतदमिपाेनैवोततरगोदानावचनम्‌ । उन्दनादिरस्कारा द्िणगोदानभरेश एव काषी
इति दयितं दक्षिणगोदानषचनं नतितरकेशवपननिदृत्तरेन क्रियते । भत एव
पूर स्तमान्यतः केशवपनप्रति्ानं कृते इपभरण्र वापयतेऽथोपपक्षावय केशानिति ।
अताकपि श्तं छता वा एषा त्वगमेष्या यत्केशरमश्च मृतमिव स्वचपरेध्यामपहल्य
यत्तो सूत्वा मेषमुपेतीवि। तृष्णीः वातं गोदाने पारिशेष्यात्‌ 1 शिायातु नैव
वपनम्‌ । पतेषु तु वचनाद्वपन किलाय। इति धकूतरात्‌ ।
पदोपवीतिना मान्यं ्। बद्धरिसेन च ।
विशिसो व्युपवीतश्च यत्करोति न तत्कृतम्‌ ॥ हतिस्छनेशच |

१ क्श यः|

#

[ १० ष्टठः ] गोषीनाथमकृतज्योतपनाष्याए्पासमेतम्‌ । पद

धुवो परकेष्ठे उपस्थं च वर्मयित्वा टोन्ां वपनम्‌।
उपपक्षमश्ुकेशान्वापपोत क्रमात्सदा |
शिसारकोठमूप्या्वनैवितवा द्विनेक्तमः ॥ इति स्पती निपेषात्‌ ।
उपस्यपरहणं गुदोपटक्षणम्‌ । इद वपनं जीवत्पितृकस्यापि भति ।
गङ्गायां मा्करतेत्रे मतापितरौ मृते ।
आधाने सोमपाने ¶ वपनं सपु स्मृतम्‌ ॥ इति निगोक्ेः ।
विना तीं विना यज्ञे मतापित्ोमतिं विना ।
योपयति छोमानि पर पृश्रः पितृघातकः ॥ इति परनेपोवषनाच |
त्रापि पितरि कृतदीकष एव पूत्स्याभिकारः । न्यया कृते परिेनलाददोषा-
प्तः । विस्तरस्तु म्कृतस्ारतंसकाररलमाटायामवगन्तम्यः । पौरममास्यां दीक्षायां
हृतवमनद्पनं न मवति मथेगोपात्‌ | तथा पतोमधनि चेति केचित्‌ । केरदमशुवू-
द्धयमविऽपि वपनं राजक्रयवत्प्कार इति तदानीं मन्ननपः) चिन दून इति मारदर
जवचनादिल्न्भे । अन्यते दकषिणेत्तरमागमेदेन वपनम्‌ । जक्चनदेवं ज्ञायत
एवमत्र गोदानमि्यप्तमबोक्तं नामिभतमिति.। तथाच नौषायनः--एतयेष ऽग्रतो
त्तर गोदानमद्धिरनत्ि सजुषा वा त्वेति । -
अभ्यन्तरं नखानि नि्ठम्तते हस्टयन्परेऽथ
पद्यानि सन्पस्यघ्रे कनिष्ठिातोऽय दुक्षिणस्ष ।
यथाऽङर्यमेमयोऽम्यनतरं मवति तथा नखानि निन्त छिनत्ति मधु ।
शिक्षया भमावद्रितत्वाच नापितः। नि्ृन्तत हतश्र नीत्युपतगे नितरां छेदनार्थः ।
अध्र्योरपि वपनकगीत्वासत्ानं तूष्णीमेव शुद्धयर्थम्‌ । हस्त्यानि हस्तप्बन्धीने भग्र आदौ
निङ्ृनतते वित्ति । अथानन्तरं पद्यानि पादबन्धीनि । पाद्षीभयां चेति यत्मत्ययः |
प्यतयतदरथं इति पादशब्दस्य परादेशः । हस्त्य रतयेतावतवाथीदननतरं पथ
निने पिदेऽथ यानीति पचनं काठम्यवधाना्ैम्‌ । सन्यस्य वामस्य हस्तस्य
परथमं कषठिक्ात आरम्धेति शेषः । भवानन्तरं दक्षिणस्य हस्तश्य । प्यस्य
कनिष्ठिका इत्यनेनैव दक्षिणस्य ह्तप्यानन्तरं नसनिङृन्ते तिद्ध इरं वचनं दक्षि.
ण्य हलस्याप्य्यन्तरमेव कनिठिङात आभ्यैव नलनिङृन्त नसवत्यतिरिक्तरोक्र.
विदधमकरणेखेतदर्षम्‌ । एत॑ सव्यत्य भदृधयपरऽनन्तरं दतिणप्य कनिषठिकात
आरम्यैव ॥ पूर्वत्र दत्यन्यतरेऽय पद्यानत्यु मयापक्रमात्‌ । प्तव्यस्यप्र कनिष्ठिका-
तोऽथ दृ्िणह्यत्यत्र पम्यदक्षिणशन्द्राम्पां पतव्यहस्तपादय। दकतिणहस्तपादयोरवपा-
कमं महणम्‌ । पतन्यस्य दक्तिणघ्यति प्तामान्यतो निः ईशदवस्तनखनिषृन्तनवत्पावनख.
निहृन्वेऽप्पयमेव प्रकारः | अभ्यन्तरं नलानि निकृन्तते प््पानि हष््यान्धयरे कनि

- म्च्ल सत्पापाढविराचितं भौतस्- [ ऽपपतमभे--

छिकातोऽप दक्षिणानेव पदयानीत्येकानयेनैव सिद्धौ भेदेन सूथरकरणं सव्यस्य
कलनिष्ठिकातोऽप दृकतिणस्येलयष्य करम॒ानित्यतां ज्ञपयति । नखनिक्नतनं पर्या
अपि, यजपानपदृश्रवणात्‌ । जपमेतं पतलौकेशवर्ममियनेन नलनिछृनतनकर्वव्य-
ताया बोधनात्‌ , बौधायनेन स्पषटतयाऽमिधानाच ।

सर यदाऽक्ताक्षो भवलयपनमेकविश्शला दर्षी.
जञेषा मिभकतैक्षिः सपभिः सक्तमिः पावयति चित
तिस्त्र पुनाचित्यतत्ेदिरधयं नामेरनमाटि सष

4 तवाङ्यमाष्ट॑च्छदिण पवित्रेणेति सर्वत्र हुषजति ।

प्त यदाऽवत्तसो मत्यपेत्वनते सू्रम्ञनपावनथोः कालाग्यवधाना् नतु प्रषोग~
केमत्तनायं त्रस्य कनी निकाऽपीत्यारम्य न पुननिपेनयतीव्य्तेन यानमानप्रकरण,
स्थेन सूत्रेण विषा्यमानादेल नाद नन्तरं तप्य ते पतितरपत इत्यारभ्य पवमानः पव.
सन इति वैतमनुताकमिलन्ेन सूतेण पर्यमानल्य जपं व्रधास्यमनिनाऽऽवार्येण याज
मानभ्करणस्येन पूरव तस्य ज्ञापविष्यमागलात्‌ । पोऽम्पक्तः । इदै च तच्छञ्यो.
दानं पावनविषय एनमिलयेतच्छरोपादानं चाम्यज्ञना्ञनपावनानां पेयुक्तल
रूपापनार्म्‌ । तेन पयुक्तानि ववेक।पवगणीति परिमापयैतत्रितयं यनमानस्य कृतवाऽ"
नन्तरे पल्य। नतु एकैकमेकैफष्येति । तेनासमसपूत्ादीरमपि ज्ञातं मवति पर्या
अप्यतश्रितयमसतीति । यदा यक्िन्कचिऽक्ते भसिणी येमैतादशो मयति जथ तसि-
न्काठेऽनन्तसयिनमक्तपेकरविशतयेकिंरतितेल्य कप जोकेखेवा ` पिमकतैलेषाति-
मामवदधिः पमिः पषमिक्ञिः पत्यतीय्ैः । पिशस्थाच। पैकल इति केशदिक-
विशत्यतयतरैकयचनम्‌ । नतु परेषा िभरतरितयेताकरेवा्तु किमयं प्तभिरिति चेत्न ।
भेभा विम्ेरित्येन वरिमागमतरे प्रापिते कृतत्रिमः एवग्रोरिलितः पप त्रिवार
पवनमिलेतादशातिवारणायैतवात्मे स्यादश्चतत्वारिति न्यायत्तापनाभतवाद्ा । वरम
पज्ञीं दर्भकाण्डं हत दभौ इति केचित्‌ । बद्ररषतरकषणे तु पिलरैरतयिकम्‌ ।
भिज्ञ व्रशालो दपर इति केभित्‌ । पिजनूलपूजञीकशञदौ पय ५निलनथे । प्र यदा5-
कालो म्लयैननियत्न पंल्वमुदेदवगतत्वादनिव्ित जतय ब्राह्णोऽप्नोनादधतेतिवत्‌ |
नच प्ोमे वप्तानौ जायपती अद्नोनाद्धीयाताभिति शतै सहापिकारश्रवणाद्राह्षण
इत्यत पुस्वघ्वाविवकिततं भको परहाधिकापनोषङरमावातकयं पुस्सस्याविवक्षि-
तेत्वभरिति शङ्कयम्‌ । पूतौ जायापती दिते इलयत्रपि परहाधिकध्ुतिश्रवणासुत्वा,
विवाय जनपायात्‌ । निततिस्ता पुनालिलौतरेरिलयरतरिति वचं वित्तिस्वा

* भवाववमाति दीका प्रः ।

[ १० षट; ] गोषीनाथभकतज्योत्त्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ५८९

पुना वाक्पतिस्त्वा पुनातु देवत मिता युनोसिलतेामन्यतमेन पङृमशनेण द्वित्‌-
प्णीमिति स्यारितरयोधिकसपार्थत्वं प्यात्तनमा मूत्कितु स्वेषां पावनकरणत्वं यया
स्यादित्यतदधेम्‌ । एकैकां क्रियां भति एकैकस्य मन्नप्य करणता से स्यादश्रतला-
दितिन्यायतिद्धेति ज्ञापित मन्ैरिति वचनम्‌ । तेन पराच पावनं तृष्णीपितरे इति
निरं भवति, पूव शरि, परवयतीतयकते तस्यायं विशेषविषिद्विरमिलारिकः ।
नभिरुधं विरमा । उच्छन्दादष्यमेव माष । सक्ेकवारम्‌ | भत एवाविच्छ्यिव
पावनम्‌ । अन्यथा पष मन्येत । अवाक्‌, अव्‌ पे)ऽशति गच्छति समाहा भवती
ल्यवाक्‌ । नमिरितयतुकौते । नामिमारभ्य १दपरयनतं म्ठीलर्थः । अगाङ्ितयपपाः
वृल्ान्ताहतानां पावने वचनामावेऽपरि व्ञशिथिद्ीकरणस्यापरि परिगर्ितत्वाद्ञ्ानः
तानामेव पावनं कुन्ति शिष्टाः। नत्वपत्तेिगानापततेेदानीम्‌ । अच््रिण पवित्रेण
वसोः पूर्य रदिममिरिति सैपर मनरेषवनुषनति । अच्छिद्रेण परितरगेतयनुपनतीस्ये
तावौवेतरयेपिच्रयोरथौदतुषङनतिदधौ परेति वचनं भित्पतिभा पुनातु वाक्पतिर्मा
पुनातु देवो मा पविता पुनालिति तरिषु चानमानमच्ेणप्यतुषङामारभन्‌ । जघ्वयैव-.
चरन्वने तु श्तौ पठित एवासति । अतो नात्राुषक्घः । एदूर्भषजञीनिर्ने
विशेषमाह द्विषे बौधायनः--अयैनान्यद्धिः प्रकष्योदङ्च्यवकिलदे रिति । अधैनान्द्धि-
रमयक्योदन्च्युस्सिरेदिति शादीकिमतम्‌ । उत्तनेन हप्तेन करनय तेषनं प्रो्षणम्‌ ।
मुषठीक्तेन हस्तेन कर्यं तेचनमम्ुततणमिल्यनयोरमेदः । लेदनं॑ निरपरनम्‌ । जेषयुष-
पगौदषः कन्यम्‌ । उदितयुप्तोदूष्वमिति निरे भेदो दरशव्यः |

तं प्रागवश्ं प्रपाया दीक्षणीयाप्रके समामनन्ति ।

बहिगीत्य यजमानस्य प्ावर्रवेश विना दीक्षणीयाया अपिद्ेर्थतः पिद्धद्द
वचनमध्वर्योःप्रयोजककर्तीतवपेम्‌ । तेनोपेशनान्तं यजमानष्य हतं भृत्वा तेन कार
णीयम्‌ । प्मच्रका। करिया तु यजमानस्यैव । इदं च प्रपोनककर्तैतवं नोधायनेनापयक्त
परविेषम्‌ -अभैन५ सव्ये पाणावभिगरत्य शाहामानयत्या वे देवास ईहे पत्यष.
माणो अध्वरे यद्रो देवाप्र आगुर यत्ञिथापो हवामह दधीति । द्वषे-भयैनर पम्ये
पणावभिरािति दक्षिण इति पूरः कपो बौधायनस्योत्तरः शाीकेरिति । अन्‌
स्ये पाणावमिरालेलये वशेषोऽ ते परामश प्राय दीक्षणीयामेके प्तमामनन्चन्ने-
त्यन्वयः । अ्रातिन्कले पू दीक्षणीया योक्ता साऽत्र कर्पा न पूक््रे्य्ैः |
न्नतिवचनामपे प्ाम॑रप्रपादनोत्तरं वेकलिकी द्वितीया दीक्षणीयेत्यधैः स्यात्तस्य
निवर्मेतिवचनमावरयकम्‌ । जत्र टिशबदभयोगामानारटः हरिरिदमेषां मयीत्य ~

१ क. शसम 1 ड. ज, च, न, "वानिधिमेः
५५

५९९ सत्याषाढविरचितं श्रीतसू- [ पतमप

न्वाघानभनने न प्रपोरयम्‌ । प्रपायेति श्यपपरल्य्रयोगः प्रपादनदीक्षणीगेष्ोरन्यवधा*
मारः तेना$ऽहवनीयामिपच्रणं दीक्षणोयेष्टुत्तरमव मनति नतु तसूर्वमिति सिद्धं मवति ।
अत्र प्रपदनमुपवेशनमेव । गृहे दीक्षापते प्राग्वंशे दीक्षणोया्विहारं प्रपाद
यति । भ्र दीसणीयापतो वतोपायनपतनीसैनहनादीनयन्रापि न बन्ति पिद्धाधत्ात्‌ |
स्र प्ासंश्रपादनविभानालावनानत भ्ामैशा ्हिरेेवि मरत एव तिद्धम्‌ ।
शवाशेषादाकूत्यै भयुनेऽप्रये खाहेति
सुषेण चतक्ञो दीक्षा्ुवीहोति ।

प्रतिग्रहणं मश्नेण धरु्ाप्पायनं प्राकृतम्‌ ॥ देटिङ्धतिरिके प्मन्रमाप्यायनं नेति
के्‌ । यमतिषमपरिरहानुकूदपोग्यता सपा दीका तदप भाुतयो दीक्षहुतयस्ता
दीक्ाहतीधरोगादीक्हुतीयनपानपेस्कारार्थः । तेन पत्र परतियनमानमेता मन्ति |
यत्प्यो्त्य। इति शुतेधञपयो मनाथा । अतः प्तोपते प्रतिविहारमेवा भत्ति ।
एवमस्थियते यजमानामविऽपि च । एकेन मष्क काऽहुतिः । जशनेये छहित्यन्ता
मशाः णेषु पठित ए छाहाकारः । तेव प्रदान नान्यः साहाकारः प्रयोज्यः ।
देवतापदाभ्यवाितोत्तरसाहाकारस्यैव दानार्थत्व्य निर्णीतत्वेन प्रजे तयामूतलवाहा-
कारस्य एसेन तैमैव दानिदधः। एकप्वाहाकारपतते दवितीवस्वाहाकाप्रोगो माननि-
काणामेव न यैदिकानाम्‌ । वैदिकेषु कपु वेदो करव प्रबठत्वात्‌ ।

आपो देवीरिति खुचा पशभीम्‌ ।

जहतत्यनुषत । चुण्दणं सुषानिदयपम्‌ । जुूमि्नरौ किकुकप्ाणपर्ये षा ।
पो नितिनचनमेत्या मपि दीकषाहूतिल्पाधना्थम्‌ । तेन धुविपदिव होमः सतो"
मूते भतिविहारमतुष्ठानं च त्िध्यति । वृधातु सहितयन्तो मनः |

विनवे देवस्य नेतुरिति ष्ठी दृ शगहीतेन कुचं एरयित्वा
बिष्ठावकाशां बा ठृत्वोत्तपसवेऽभिपरयस्यपोत्तमे बा ।

द्वादशगृहीतेन सुच पूरयित्वा विश्च देवस्य नेतूरिति पष्ठीमिलन्वयः । जुहोतीत्यनु*
यते । अत्रापि पठित एव स्वाह्‌कारस्तमैव प्रदानं नान्यः स्वाहाकारः भ्रयोडः |
मप्र दशकृत्व आप्यायनम्‌ | अम्तिमे पौव्मातिः । पष्ठीवचनप्रयोजनं पृश्मीवत्‌ |
पुष्यते स्हेष्नमो मध्र: । विङेऽवकाशो यस्याः प्ता, एतादशीं सुवं कृता तथ। वा
मुहुयात्‌ । जगन न्यूनया जहोतीति पक्षः प्रुत मवति । द्वादशहेन प्रौवाञये"
नाभिपूरणं यद्वि न जायते तद विवकाशां व। तेति पकः । परणतवपतेनिर्वाहा्ै-
मुपायमाह--उत्तमुष हतयादि । उत्तमदुरेऽन्तिमषुे गृहीति प्ति अभिपूरयत्याज्य-

१ गद, पेणाभि" |

प्रण: ] गोपीनाथमदकृतज्यौत्म्ाग्याख्यासमेतम्‌ । ५९१

स्पारयाघ्येन स्याल्याः सुवेण वा । उपोततमऽन्तिमपूविनि सवे गृहीति सति एकः
शवमहणपयीकतमवकाशमवशेष्यामिपर्योषिष्शपपरिमितमाज्यं गृहोयादित्ययैः। इषटि-
शेषद्रवयत्वत्समिदाधानपरिकमणे न स्त इति केचित्‌ । एतस्या एपीदहणतता ।
तेपाच श्ुतिः--परनापररयजञमघठजत पतोऽस्मत्छष्टः पराङेतत प्र यजरब्टीनास साम
तशगुदयच्छ्यदगुदयच्छत्तदौद्गरहणस्वौदयहणत्वमिति । अस्या अयमर्पः--पायमानं
यजञपुरुपं अही नापतिना प्रेरितानां त्रिविषमच्नामिमानिपुरुपाणां मध्ये यनुरमिमानिनं
गुरुप प्मानिभानिनं पुरूपं च त यज्ञः प्रकर्वणाब्छीनादातवृणोत्‌ । ऋगमिमानी पुरुषे
यज्ञमुदगृहात्‌ । यथस्मादगुदयच्छत्त्त्मदेतदौ महणं मति एतदवैदप्हण्वौ-
दूग्रहणत्वमिति ।
छृष्णाजिनस्व दक्षिणं पूरपादमन्तमा शसं प्रिषीव्यति ।

छृणो मुगस्तश्यानिनै चर्म कृष्णाजिनम्‌ । कृष्णगरहणं व्।धादिनिवृच्यथे तेन
व्यप्रानिने परिषीवणे न मवति । व्याघ्राजिनस्य श्राततिरमिचारकमेणीयत्र तपकम
कष्यते । पतान इष्टं चति । दतिणं पूरपादमिलनेना्र पाक्ञमनिनं गम्यते |
अन्तमीमनतिरततनम्‌ । परिवीव्यति सूच्या दुरमगेन बा प्रेण ।

दे बा विपूची माश्सस रहिते करोति ।

दे छृष्णानिने शिप विपरयत्तशचिरःुष्छे मापततहते मापे तहे परसरं

सूच्या दरमणेन वा पूरेण प्रिपूते करोत्यक्योगायेत्यरषः ।
इन्द्र गायत्रीं म्पये तां ते युनञ्पीन्दशाकर
श्म भप तां ते युनञ्मीग््रशाक्र जगतीं
मपय तां ते युनश्यनदरश््टरानुष्मं पये तां ते युन-
उपरीनद्रशार पङ्कं मपे तां ते युनर्मीलन्तर्वदि
कृष्णाजिनं माचीनग्रीषुत्तरलोमाऽऽसृणाति ।

-अन्वदि कृष्णामिनमालतृणातंत्यतर पुनः कृप्णाजिनग्रहणायत्रामिषारादौ वैवा-
मदिरा यदा वा कृष्णाजिनप्रतिनिधिसतस्य नान्तवेदि्तरणं भ्त यजमानायतन
पतेत द्रष्टव्यम्‌ । अन््दि वेद्ये, उततरलोमोपरिशाहोम । अनेन कोम्तस्या$ऽ.
वद्यकतवं गम्यते । पचते म्रा विमागमश्रद्धिकल्मा्ा इयर । इन्दरशाकरशब्दा-
मियय कृष्णामिनस्य गायञयादिच्छन्दोविरोषयोगकर्नाजानापवा समुचय एय
परे । इत्तपाठारिदमेव युक्तम्‌ ।

१क, ख, ग, "सद्दे ।

# सत्पाषाढदिरिचितं धोतसूर्व- ` [ ७ सततमप्रभे--

तदारूढे यजमनि पलनथाः शिरसि नाकं परतिपुञ्चति ।
तसिित्नारूढे तदारूढे तस्िन्ृष्णामिन भार्दे कृतारोहणे यजमाने स्तीर प्रति-
मुशवति परत्तिपति।.माऽहं दीतामिति नपप्योऽऽराहणार्गताया वक्ष्माणत्वेतैतजपानन्त-
रमेव मदप्रतिपोचनादि । यनमानग्रहणे पत्मीबयावृद्य्म्‌ । अनेन कृष्णाजिने यन
मानव न परवा इति सिद्धं मति । भारोहणमवि तस्थै । पलीगरहणै यजमान
वयवर्थम्‌ | तेन जाठप्तिमोचनं प्रीशिरप्यव न यनपानिरपीति विध्यति ।
नाट पड्पूत्रररडतिरितम्‌ । मापया नाही, इत्युच्यते । जीवतो मेषष्यो्णौमिरिति
त्रन्तरे । अभवि दर्ममयमिलयपि शालान्तरे । तच वैदररवटये बद्धम्‌ । यथाऽऽह
बौधायनः विदलं कुमपं मति नां कुरीरमिति 1
वामेन क्षौमेण वासोर््ववास्येन दीक्तयति ।
तां पलीम्‌ |
ईषद्धौतं नवं शवेतं सदशं य्न पारितम्‌ ।
अहतं तद्विनानीयाता्कर्मषु पावनम्‌ ॥ ~
इति ठलणलक्तेनाहतेन । नोषायनेन प्रताछिान्य्ि्टानि सद शन्यनुपयुक्ता-
न्यहतानि वातंपीति, घरपर श्ेतत्वस्याहतरहणेऽनुपादानाज्नाऽऽवर्यकता । तेन
रक्तपीतािकमपि व्चमहतै मवति । नीय स्मूतौ स्या निपेवानैव . तस्य कुत्रापि
अहणम्‌ । ह्नि पुराणानि तद्धिलानि ष्ठिशनि नूतनानीलय्ः। क्ौमेण कुमाऽ-
ती तत्तचा निरितेन वापा | जपौत्रावरणपरयतिन । मनेन कार्ता व्यावरते |
समैेतदयमे तवपि । उर्ववापयं पराचीनामिदशामिव॑तनीयमृषवीमरशामष्सनीय
मिति यावत्‌ । वथाचाऽऽपलस्नः--्ाचोनमात्ा वाप प्न दी्षयत्वासवं
जुषत इति । जत्र माशराशन्दरो दशारूपावयववाची । प्राचीनमत प्राचीनमत्रेगेलषैः।
जपवोर्ववा्यपततरीयम्‌ । एतच्च पल्थाथतने एव क्तत्वात्‌ । दीक्षापदार्वरिषये केचि"
यावडुकतं ल्या दीसितम्यज्ञनानीतयापसतमबपूजाृरोषेन तुमहुतेन क्षेमेण वाप्ततोष्व-
व्येन दीक्षयतीति सूतरवरितस्मदम्येषं दीनवदनां पल्य नदति कल~
यन्ति तदन्याय्यम्‌ । तस्यैष एव तेच आ प्याया इति यानप्ानपूत्रे तच्छब्देन
दीक्ा्वन्विपदा्थानिं पराम प्डतेज्ञापिण्यमाणत्वात्‌ + न्यायविरोधात्‌, बौषाय.
नेन पष्ट केशर । नढमुमपतःपाशं प्या रिरस्यमुचयेति मानवपू्रे |
शरमुज्ञानां मेखला शदद्ेणी कायौ ।
शसा मुज्ञ एवेति शरमज्ञाः । या पुन्ञैैलला इता प्ता दररेव कृता मवति |
शरमूजञानापरिलन्न शरगरहणं शरमावना मूञ्धषु करवयेति । अथव शर्‌ इव मुन्ना
शरम इति प्तमाप्तः । उं मुज्ञा इतिशरुलनरानुरोयेन शरमयो मेख भवतीति

शप्रणष्छः ] मोपीनाथमषटकृतज्योत््ाच्यारयासमेतम्‌ ॥ ५५३

श्रुतावू्मेवावरन् इत्ु्द्धिफखवगाच्रशव्देन मूजञा एव , आहया इति मावः ।
दारा मूलञा्चैतेषां प्माहारः शरमुजञाः । दधिषयआदित्ाच्छाम्दपस्वद्रकवद्धावामाव
इति केचित्‌ । शरमुञ्ञथोिकल्पः । मौज्ज्या मेललाय। अन्यन्न दर्शनाच्छरामाव एषा
सवतीलय्ैः । सुयो वा | अत्रापि शरमयल्वस्वावाधादित्यन्ये । मिकल्मपते
शरभो मेला मवृतीति विकार मयट्‌ । समुचयप्े प्राचुयीये मयद्‌ । एतत
द्वमपययक्तं शारयः गृणातयवैनमिति ` शरमयल्य श ्ुविशरणफठकतवेनाऽऽ-
मिचारिककर्मण्येव प्रवया तद्यतिरिक्तकर्मणि रत्ुविदरणफढकस्य श्रमयत्वस्य
रृततरनुवितलात्‌ । तप्माच्छरशव्देन मुज्ञा एव आहया नतु शरास्यतृणानीति ज्यम्‌ ॥
निवृ वेणी च भिवद्ेणी निवृलतिगृणा वेणी वेण्याकारा । एतादश मैज्ञी मेखला
कृत्यैः । शरवत्‌, वेणो यस्याः तेति बहुत्रीदिवी । दयं विपती न कायौ ।
ती भक्तीति श्रुतेः । अथवा त्िवदरेणीका, आर्या, इति पदच्छेदः । वरिृदेणीकेति
खाये कमर्यः । भायशवदः प्रयया । ब्ेषठयमन् विघ्तीगैलल्पम्‌ । तथान
ध्वी भवतोति पूत्रदव शुध सिद्धो भवति । मरय्नन्तरं मवतीति शेषः । पव
च रब्नुपदशी मेखटेति अवगतं भवति । योक्त्रं तु नाप्तदशम्‌ ॥

उरंस्ीति त्या यजमाने नाभेद तिः प्रदक्षिणं
परिव्ययति द्विरिलेकरे एषा ते प्रान्थ प्रधनािि-
त्यु्तरतो नार्भोनष्वय प्न्य कृत्वा सते मा स्था-
दिति दक्षिणतो नाभेः परिकप॑ति यं द्विष्यात्तं धयायेत्‌।
ननूीति वरिवद्ेण्या शरमृज्ञानां मेखटया यजमानं नामे त्रः प्रवणे
प्रिम्ययतीत्येतावतैव सिद्धे शरमुज्ञानां मेखला त्रिवृद्ेणी कायति भिनं पत्रं कतो
त्तरत तच्छब्देन परामश ्य्ष इति चेन। तच्छब्दस्य मेखलया; पूषमेवोपकसनं कर्त~
स्यमित्येतादशा्धजञापनार्थतेन वैगरथ्यामावात्‌ | तया, उपकदिपितया । यजमानग्रहणं
परती्यादृत्यरथम्‌ । नाभिदेशे नाभिमध्ये । नामाविदयुच्यमनि पत्म्याः प्तामीप्यारथ-
कलशा स्यात्परा मा भूत्कितु तस्या भवरिकरणाधकल्वमादाय नमिमध्य एव यथा
स्यादिघेतदर्थ देशपदपयोगो वाप्तप्ताऽन्तरिततेऽपि नमिमनुरक्षीकृत्य यो देशस्तसि-
न्परिम्थयणमिलपि बोधयति । एतेनोध्यं वै पुरुषस्य नाम्य मेध्यमवाचीनममेष्वं
यन्मध्यतः पेनह्यति मेध्यं वैवास्यमिध्यं च व्यावर्तयतीति श्रुतिर्यारुयाता मवति ।
नाभ्यै नाभ्याः । पुसस्येति सयुपठक्षणम्‌ । तेन योक्मेणापि नाभ्या मध्य एव
संनहनम्‌ । परिमाषया सङम्मन्ेण द्व्तष्णीम्‌ । जत्र प्रदक्षिणशब्दः प्रदतिण्य+
वाची न भवति तस्य प्रदक्षिणं यज्ञे कर्माणि करोतीति परिभापर्यैव तिद्ध. किला
नुकू्पवाची ।

५९४ सत्याघाढविरवितं थौतच्ल- [ ७ पमपरभे--

चनद्तेने मदहीपाठे रत्ति राज्य प्रशाप्तति।
ववौ प्रदक्षिणो वायुः प्रना आपनपरक्तिणाः ॥
आतत्तदा ऽपि प्ामन्ता यवं स प्रदक्षिणाः ।
इलयत्र प्रद्िणशब्द्वाऽऽनुकयार्थकतवदरैनात्‌ । तेन इदं शिषिठं वां
यनमानानुहल्येन परि्ययणमिति तिद्धं मवति । प्रा मा हिभ्षीरिचन्तः प्रये
मचः । निष्कं कषिखावन्धनवत्‌ । दक्षिणतो नामेः परिकिरति उत्तप्रदेशादानीय
नामेदसिणतो बर्थ निदभाति यथ नान्यरेशं गच्छतीत्यर्थः । मेखठ्या प्रिन्ययमे
क्रियमाणे यनमानो यं पुरुषं द्विष्यात्तं ध्ययेत्‌ | यनमानदषय ध्यावेदिति सशे।ऽः ।
ध्यानेन वषयान मवति । परिकर्षणपतमये वा दरष्यस्व ध्यानम्‌ । द्वेष्यः शाङ्ग
पाप्मा च । ग्रन्पिकरणपरिकर्पगे दरीपृमैमा्तवदिलेताकौव तिद्ध उभयोः क्रियये(
पुनान गयं पम्जापयति राखानतरेऽत्रापि म॒रयोलपोः क्रिययोश्च पाठ एवा-
सीति । फं तु जञानावहपकतातिद्धिः । जानाम यङ्भपप्ायभनित्ं मुवः स्वेति
दकतिणश्नौ |
सं त्वा नश्रमीति पतनी५ संनहति यथा दशपूरमपासयोः ।
आशापतनिति मनं बावितवा स त्वा नह्यामीति त्य स्थाने मनोऽव वरिषीयते ।
वानमसमो इन्तो मुचः । पतनीग्रहणं यजमानव्पावृर्य्धम्‌ । जध्वयकरकमेव तेन"
हनम्‌ । सेति लिङ्गत्‌ । सेनष्यति वति । यथा दरैपूणमापतयोरित्यनेन पैनहनकर-
णत्वेन योक्स्योधैजुरातीना तिष्ठन्ती वेत्यस्य पूषा त दति प्रन्यिकरणस्यप्त ते मा
स्यादिति परिकरषगस्य च प्रातिः । पोमापं योकत्रमावयपाद्ायम्‌ । तस्य प्रहङ्गोओओ
वक्ते ।
इन्द्रस्य योनिरसीति निव पञ्चवछि वा कृष्ण-
विषाणां यजप्रानाय प्रयच्छलयावध्राति वा ।
तिघलो बयो यस्याः पा तरिवदिः । पश्च षयो यस्याः सा पश्चविः । वट्यः
इष्णदृषाणागता उपदेशाः । कृष्णविषाणा कष्णद्गगृ्म्‌ । सकमेषा स्वादितयो-
पुमन्यव इति दषपूत्ाछृसटीव मुरुया । तदमवि छिन्न ।पश्चवङितोऽधिकवटिकाया
दामे पञ्चवटितोऽधिकां वरं छितैव प्राहल । तस्या दैव अहयत्वक्तः । तत्राप्यममागं
एव आहयः । तप्व कण्टूयपनयनतताधनत्वात्‌ । यजनमानत्रहणं पत्नीवयाृ्य्ैम्‌ ।
यच्छति वघ्ाति वा । दानपते हस्ते दानम्‌ । आङ्प्हणं बन्धने विशे योतयति ।
तै चाऽह कालयायनः--वनस्य दशायां बध्नीतिति । वौषायनः--वनस्यान्ति-
मायां दशायां बद्ध्वा तयाऽनतदि रोष्टमदधमतीति । कृष्णविषाणायां विेपमाह।$5-
पलम्भः--निवटिः पश्चवितर दतिणारद्धवति सन्पददिलेक इति । मरदरानोऽपि ~

शप्रणटटटः ] गोषीनाथम्टकरतव्योत्घ्राव्याख्यासमेतम्‌ । 1

मासम भिव पञ्चाहा कृष्णविषाणां प्रदक्षिणावतं प्रयच्छतीति । शाण्या
ररन्वा परत्येति बौधायनः । मा मा हिश्तीरित्वनो म्रः । हृष्ये ता सुपतस्पाया
इति वानमानपूत्रे दीक्षाम्रपर्मपमितोत्तरमनरादविदर्शनजछात्‌ । इदं च छृष्णविषाणा-
गरहान यजमानस्य शिरो वेष्टनोत्तरमव । याजमानसूतरे पर्या कृष्णव्िषाणये्युकंत्या
छृष्णविपागापरदानहृ्गविपाणाकरणकलोष्टोद्धननादिरूपकमणोः कारथकारणमावाप्त-
योरव्यवषानप्य सूम्रकृता दरीयिष्यमाणत्वात्‌ । पल कण्डूयनायै शद्ुैयः ।
बैषायनेनोक्ततवात्‌ । तत्र रङ्‌कुघरूपं॑ कालायन आह--परुपुखो यज्ञवृक्ष.
शब्कुरिति । ~
पन्या; सिरि जालं यया सूष् करपयति ॥ २ ॥
प्या कषरति यजां प्रतिमुक्तं तदश्च यथा सुष्टु यथा ददं मवति तथा कल्प
यति । यथा पर्थाः शिरपो न पतति तथा गुर्फपति दाद्यैन तस्याः शिरति विद
डेव परह पोनयत्ीदर्थः | एन पूर प्रतिमोचनमाननं करपव्धमिति सिद्धं मवति ।
ओदुम्बरो दीक्षितदण्टो यो वा कथन दक्षः फग्रहिसतस्प ।
ओदुम्बर उदुम्बृक्तनो दी तितस्य दण्डः । यो वा कश्चन वृक्षः शकपरहिः।
यज्ञिय इतयापल्बो्तर्ञपवरृसलामे प एष मुरुषः। तदामे यत्ञियम्यतिरिकतोऽपि।
आचार्येण प्तामान्यतो यो वा कशवन्युक्तः । फठे गृहाति न बन्धवो बटो ब |
अथष! य उदुम्बरादिवकषटमे गृहाति न पुष्ममपील्यधैः । तस्य फढमरेवकतप्य ।
तत्ममाणपाह--
पृषटिमा्रो पुखेन संमिषश्चटुकदघरो वा ।
दीतितदण्ड इत्यनुषज्यते । मुष्टिमा्रो मष्टिपरमाणः । परभागे द्वततन्दत्न्मत्रच
इत्यन मात्रचप्रलयः । अनेन दीषिततदण्डध्य परिणाह उच्यते । मुखेन संमित
उष्म युं तेन पैमितसतत्माणः । मुखदन्न इति प्रिन्य मुखेन संमित
इथेतादशं वचं श्चलनुकरणाय । चुं हनुप्तत्ममाणशचबुकदघ्ः । प्रमाणे दयतञ्द-
सनिति दप््रलययः । एकपदा्ैविषयकतिरयगषवपरमाणयोयुगपदुपितो ति्ैकपमने
मात्रच्‌, उरभैप्रममि द्रनिल्याचार्य प्रायशः भटी ।
उर्धवमूरसि बानस्पलः सृधुन्नो दन्नं यजमा.
नाय षेति तं यजमानाय प्रदाय सेभारय.
शूश्पि वाचयति लहोति चौरः ।
ते दण्डम्‌ । तच्छन्द्ः पैेवोपकरपने दण्ड्य सूचयति । यनमानब्रहणं पतली
व्पदृ्पथम्‌ । न च मन्तं चजमानपृद पलीज्यावतैकं मवितुमरैति । तत्र पमन.
कलपतेऽपि यजमान पेरीतयहेन यनमानपरहोपेन वा प्रत्या जपि दण्डदानपरवृति-

५९६ सत्यापाठदिरचितं श्रौतपूरं- [७ पतमपरभे--

पमबात्‌ । अतस्तदयावर्तनाय यनमानम्हणमावडपकमेव । न न यानमानपूत्रे पठितस्य
दृण्डतिमहस्य यजमानकर्कतवावगतौ दण्डपरानप्यापि यनमानपरदानकलावगतेः
किमयं यजमानग्रहणमिति वाच्यम्‌ । तत्र विहितानां दीक्षाप्त्काराणां यनमानपतब-
न्थिनां सनादीनां सञपकवटेन परल्यां प्रातियैषा तष। दण्डपतिमरहप्यापि त्तपकवला-
सातौ तिवयं पनपान्रहणस्याऽऽवर कत्वात्‌, ज्ञोपक्ष्य पतनातोयगित्तवात्‌ |
अस्ति च दण्डप्रतिग्रहस्य पेषकाटतेन सजातीयत्वम्‌ । न च दण्ड्पकलश्रवणदिव
यनमानष्यष दण्डतिपरहणं मतिष्थति दानं चापि यजमानधिव न हु ल्या हृति
काच्यम्‌ । एकवचनध्य मायमिरापपरलक्सपोन दण्ड्य प्रतत पथा अवि
दण्डपरदनधमावनायां यजमानग्रहणप्य ततिदृपपेमलन्ताव कत्वात्‌ । प्रदविति
ल्यप्‌, दण्डप्दानतमाएयनुतावन्यववानापः । न च दणड्मदानतमारयर्वाचनयो"
मये यनपानकतृकमरि्रहेण व्यवपानात्कपोतदिति प्यम्‌ । दण्डप्दानपरतिग्रहयोः
पमकाठलतेन व्पववानसैष।तमवात्‌ । प्मक्ाहतोप१९न तु पूपस्या' देवो वनस्ति-
रुरवो मा प्रमो टव एति दण्डं प्रतिगहतीति याजमानपूप्रे करिष्यामः| एवं च
दण्डदनमरयजुर्ाननयोर्यव हितानां तू पपादं मवति । तेन पमारयतुह मोत"
मेष केशिनीसीकषादि पारयमनानतं मवति । पमारयनूषि पू प्रदकषतानि तनि
वाचयति । उत्तत्रानुबृ्यै च । तेन पमारयनुषीननघ्य परल्यां निवृत्तिः पिध्यति ।
दानवाननन्वारस्मवर्वरणदरतपरमाणेषु यजमाने परतीय।दिति कत्यायनोक्तपरिमपपुत्र.
मपय प्रमाणम्‌ । नलु होति वेतयतावेव वक्त परति होमस्तु यत्र मशगणेन
क पोदयेदमतिमन्सं तत जुहुयादिति परिमापयैव तिष्यति सिमपैमोरमेरिति
वननपिति चेत्मलग्‌ । तस्य पूप पूषगनुदयोत्तेणोत्तेण सेमारयनुष। जुहोति
वयाह्तिमिमेतिषातिष्मतनिरारमलात्‌ । एरिति व्याहतिनिरापाभम्‌ । मश्रैरिति
वचनं नियमं केवटमनमेष होमो नतूददवणविरिषटममरैरिति । बुदोति चेत्यं
चकारो वाचनप्तमुचार्थः । जुहोतिषेदिततवदितेषु स्ाहकारः । अत्राऽऽञ्यमाञ्य"
स्पालीगतमेतर । तदमवि गृष्योक्त्रकरिणाऽऽच्ं पल तेन होमः । अत्र पूद्द-
शेतिवचनामावद्वाचनहोमथोः पपा तैमारयनुषां विनियोगः । अनर प्रवीरा
तयाऽञिदीक्षय। दीति इत्यारभ्य तास्त्वा दीक्षमाणमनु दीक्न्तानिलन्त जाच्छि-
वको मनर दीाटिह्गफलाचप्मच्छनःठिज्ञकतवाच्राघवणा प्रपोक्तम्यः केशिनीरी-
स्ानपातूमेव । युयाठ्समितर इत्यनेन सूतङृताऽपि पिभियोग उक्तोऽपि प्‌ तु
सष्टतयानुकततवत्छृताृतः |

१ ख,ग. रस्य ह ।

श~
द

मणः ] भोपीनाथमहङ्रतज्योत्प्नाव्याख्यासमेतम्‌ । पज

ते बाग्यतमदीकिष्टायं त्राह्मणोऽसावापष्वायणोऽपुभ्य
पुज्ोऽमुष्य पौत्ोऽुष्य नप्ताऽपुष्याः धजोऽटष्याः
पौजोऽष्या नक्तेति निरुपा्वावेदयति विचः ।
तै वाग्यतमिलनेन केशिनीदीकषाजपादि वाग्यमनान्तं पेमारयजुरोमानन्रं करनय.
मिति गम्यते । वागयतमितमेतावौव क्रमे ढे च्छन्देन प्रमथ नियमैः । तथाच
बग्वमनं तस्यैव नतु पल्था अपीति वाग्यमनामावादेवाऽअेदनामावः । परन्यविदृनं
सूत्मरेषवपि भैव दयते । केशिनीदीताजपुषटिकरणङ््युतसगौ अपि पल्था न
मवनिति । वार्यमनस्य केकविनीदीक्षानपादीनां च परसरनन्धेनकष्य निवरृ्ावपरनि-
पृततर्भपिद्धलवात्‌ । परस्रपनन्धि्व तु तािर्यपाहूलं चरति वाच च यच्छतीतिवय-
माणयानपानपृत्रस्यचकेरालिङ्गत्‌ । वाग्यतमिलयस्याऽअेदयतीत्यत्रास्वयः । जविदनं
कयनम्‌ । निस्पांविदयतीयत्र देवेभ्य इति शेषः । तिरुचैरितयवराऽऽतेदयतील्यनुष *
ज्यते । अत्र देवेभ्यो मनुषये्यशचेति शेषः । तथाच श्रुतिः --अदीलिष्टायं ब्राह्मण
इति विरूपा श्थाह देवेभ्य एन प्राह निर्ेरमयेम्य एतरैनं देवमनुषयम्पः प्रहेति ।
देवमतष्ेम्प सयत्र देवाश्च मतुप्यशति दद उमयम्य इत्युक्तेः । उपांशुकणं
परातिशा्ये --करंणवदशठ्दममनःश्रयोग उपांधिति । द्विपतुरयन्पयिन वंशदयकी -
सनम्‌ । तया मा्दिपपलीनामियेके । ।
असाविति नाम शृह्वालामुष्यायण इति पितुनीमयेयेन ।
अताविति प्रथमान्तं व्यावहारिकं नाम यजमानस्य गृहाति यथाऽमुक इति त
शमीनतम्‌ । शमीन्तं ब्राह्मणस्येति बौषायनोक्तेः शमन्त ब्राहमणस्य येन प्यवहियत
इविवातिषसू्राच । येन व्यवहियत इति नात्रादिनासनं शमन्तताया ग्यादच्यर्म्‌ ।
तचत न्यावहारिकं गुप्तं न मवति कितु प्रततिद्धन्यवहरा्यं॑यच्छतं तन्जेयम्‌ । एवे
पिरादीनामपि नामानि शष न्तानि। दान्तं नाम क्ञीणामिति
स्मृतेः । समृलन्े तु देवीशब्दानतं नाम स्रीममित्युक्त्‌ । अनयोिकः । केच
समुचयमाहुः । एतच पानकं ज्ञेयम्‌ । यत्र पत्रा शन्दसत्र प्रथमान्तस्य व्याव
हारिकिनामनो अहभमिति । आमुष्यायण इति पितुदोत्रभयुक्तं नमेवं त्सम्‌. । तेन
नामेयेनाऽऽवेदयति तं दीक्षितं वाग्यत प्रथमान्तेन व्यावहारिण नान्न गोलपरयुक्तेन
तादृशेन नान्न! चाऽअ्ेदयतील्ैः । यथ(ऽदीतिष्टायं तह्णो गोरोनाधशमां वरिष्ठो
गणेशरा्मणः पुत्रः केशवरर्मणः पौत्रः ष्णरारमभो नप्ता यमुनादायाः पुतो ठक्षी-
दायाः पौरो रुकिमणीदाया नेति । देषाशब्दानतत्वपते षमुतदेम्याः पूतो कक्षमी-

9 ख.ग. "कारञ्किः।
५६

# 1 सत्यापाठविरचितं श्रौतचू्ं- [७ पर्मप्र्ने

देव्याः पतो ठक्रिणोदेभ्या ततेयेवं प्रयोगः । पितुरुत नामेयं तेन नामे
येन नानलर्ैः । मागहपनामम्यो धेय ` इति स्म मेषभतययः । अपाविति नाम
गृहत आपुष्याय्े इति गोधमिति मानवूतरे । यत्र यत्ाऽऽयुष्यायणशब्दततर
सद्रोत्रनाम आदयमिलेतत्ा्वति फ ज्यम्‌ । पित्रादीनां नामाज्ञने देवतानाममिरनयैः
कैश्चि्यवहारः । एवं मादीनां नामज्ञनेऽपि नाम्ने देवतानां नामभिः परि
कीर्तयति श्राद्धा समृतिदशैनात्‌ । अनरैवतानाममिरितय्ः । गोधाज्ञाने कादयः
प्गो्म्‌ । ५

गोन्य त्वपरिज्ाने कारयपं गोतरुच्यते । इति घयतेः । ॥

सरवीः कारयप्यः प्रना इति श्रुतेश्च ।

यः कशिदीकषते ब्राह्मण इत्येवाऽअेदयेत्‌ ।

यः कथिदरानन्यो वैदो वा दुक्षत दीक्षं गृहात तं बाह्मण इलयेवाऽञ्ेदयति-
अदीकषिषटवे ब्राह्मण इलनतर ्ा्मणञ्ञवद्‌ उह न काथं इत्यर्थः । यथावर्भमविदयेदिति |
मौषायनमतनिरपना्प एवकरः । भवर देुमाहाऽऽपलत्ः-त्रसणो व। एष॒ जायते
यो दीक्षे तस्माद्ाजन्यौदपावपि ब्ाह्मग इत्येवाऽऽेदयतीति । यतो ब्रह्मणो वेदद्ै,
ष दीक्षितः पुननीयो, एष क इत्याशङ्काया यो दीकतत इति, भ

यथाऽऽह मनुः-- मातुर परिनननं द्ितीषं मौजिनन्धे ।

तृतीये यज्ञदीक्षायामिति ।

तसमद्रानन्यवैरथावमि व्राह्मण इयेवाॐऽनेदयति नतह इति । कात्यायनोऽपि --
ब्राहमण इलव वैदभराजन्ययोरपि श्रुतेरिति । अत्र यचपि बरादमणशबदेनैवाऽऽमेदनं
तथाऽपि शमौन्तता नैव तु वमन्तत्वगुतान्तते ए श्रिथैरययोर्ैषाकरमम्‌ ।
रामामतताकिषमे जातिवानिनादचगशब्दस्यैव अहणात्‌ । एतदन्तमपराह्न एव मवति ॥
अग्रह दीक्षित इति वक्ष्पमाणपूर्रात्‌ । कृष्णाजिनदीज्ञामात्रमन्त्वदि मेललापरदाना-
विकमन्त्यनयतर वेति केवित्‌ । कृष्णानिनरीक्षाचविदनानतमनेधेवेलम्ये । आखर
णमातस्यानोविविषानाततवदेवन्तवेदिनियतमिति पूरवमताशयः । अपराहि दीक इति
छृष्णाजिनदीक्षाचविदनान्तस्य प्मानकाव्लदरशैनृदेशन्तरा विधाना देशोऽपि समान.
पएवेतयुतरमताशयः । ्ञ्कतिद्धा दीकषरथाः परलीप॑कराः प्मन्राः । ` असिन्यत
पीनः । तू बा । ृष्मीकं सिति बौवायनः । पर्पमरणं पूतं
चेदत्र दर्पात्‌ | यनमानस्य दीतितत्वान् होमः तु नपण्॥

१ खल. ग, (मिति । २ ख. ग, 'ष्णीकामि" ॥

४.

#

नैः

[ ११ टः ] गोषीनाथमदरकरतज्योत्घ्राव्यार्यासमेतम्‌ ॥ ५९९

देषाऽ्जनमगन्यकष्ततो मा यज्स्पाऽऽशीरागच्छतु गन्धर्वा"
छनमगनयन्तस्ततो मा यक्स्याऽऽशीरागच्छतु पितञ्ञन-
मगम्यङ्गस्ततो मा यङ्गस्याऽऽ्ीर गच्छस्वप ओषधीषेनस्प-
तीञ्नमगन्यङ्गस्ततो मा यत्तस्याऽऽशीरागच्छतु पश्चजनना-
खनमगन्य्स्ततो मा यज्ञस्याऽऽशीरागच्छतु बधेता भूतिदधा
घतेन युचतु यज्ञो य्पतिमशहसो भूपतये स्वाहिलयभिमश्रयते
यद्यन्यत्र टृष्णाजिनादासीत॒निलदट्ावत ऊष ।

पशचते मेच्रा एतेषामन्यतमेनाभिमचरणम्‌ । अवशिष्टा विकल्पार्थः । प्मुचयो
यै कष्णाजिनास्तरणमन्नवत्‌ । विकरपपले वर्धतां मूतिरित्यादि परवषवतुषज्नीयम्‌ |
सेमुशचयपलते न । अप भोषीभैनस्पतीनियेक एव चरः+ नतु पानुषङ्घाख्यो मच्राः ।
अन्यथा देवाजञनमगन्यन्ञ इत्येकैव १ठेन॒गन्धवीनित्यादिष्वनुपङ्गः तिभ्यत्येव
पलना निितनश्चनननित्ेेषु पाठे गय्ैः स्यात्‌ । अतो देवानित्येतनमन्रव्यतिरि-
तेषु गनधवीनितमशचननानित्योषु पठोऽनादिषु रिपु प्रयेकमनुषङवयावृच्य्य एवेति
द्रष्टव्यम्‌ । अध्यक्षं यजमानाभिमनच्रणम्‌ । न च मन्नरिगविरोधायनमानक-
वमेव स्वपत्कारायमा्ातरपवदिति वाच्यम्‌ । मचटिद्विरोधस्यैवामावात्‌ ॥
तथाहि देवान्देवान्मरति अगन्यज्ञप्तपतेम्य इति ततः । जनशब्देन यजमान एव
गृह्यते । देवसकाशाचजमानं प्रति आगच्छतु ॥ आगतस्य यज्ञस्याऽऽशीः, आ
ईषटपि यजमानाद्न्यत्र मा गच्छविवतयर्थः | निष्को यज्ञो मा मवतिति तात्र्यारगः |
खुथवा देवान्प्रति अगन्यज्ञस्ततो मां पत॒ आगच्छतु मत्मवतितो यज्ञो मां प्रति देवेभ्य
आगच्छतु | यन्तपतनन्धन्याशोर्जनं यजमानं प्रयागच्छतु इत्यः 1 एवमितरेषामपि |
देवादिम्धः प्काशानमां प्रत्ागतेन यत्तेन मे मूतिरैश्यं वरता प्त च यज्ञो दध्ना
तेन्‌ च वधत दध्न पेन च प्वरधतो यज्ञ यज्ञपतिं यनमानमेहपतः पपानमशतु ।
भूपतये सूपतिनामङाय देवाय स्वाह। पष्ट एतत्स कथयामः । छहित्येततु
आहेति वा स्वा वागाहेति वा व प्रहेति वा स्वापं हवि्होतीति वेति निरक्तकृता
स्वाहाशबदरष्य चतवारोऽपौः कृताः । निपततानामनेकार्थतादित्येतदाशयः । तत्र प्रय-
मायौतपतरण पुष्ट एतत्सव कथय वणितः । एतेन यजमानाभिमन्रणस्याष्वर्ु.
ककता मचलिद्गिरोधात्तपमिति शङ्का निरस्ता । अमिमच्रयते यजमानमित्येव
शेषो मन्नटिङगात्नतु ङृप्णानिनमिति । यन्त्र कृष्णाजिनाद पोत तद। देवाज्ञनम-
गनित्यमिमन्नयत इलन्वयः । यदीत्यनेनामिभच्गस्य तैमि्तिकतवं प्रदतं मवति ।
कृष्णाजिनादन्यत्राऽऽपीत इृष्णानिन १रित्यज्याऽऽपीत । आप्तनं शयनेषछक्तणम्‌ |
नान्यत्र इप्णानिनादतत. शेते वेति सूत्रात्‌ भन मानसर, विरोषः-रोमतः

६०० सत्यापाढाषिर चितं श्रोतस्ं- { ७पतमभ्र--

कष्णानिनप्व शरपाऽऽपनमाच्छाद्ने च परतििद्धमिति 1 टोमतो सोमवति प्रदेश
इत्थ । निलवृतिर्यानमानपूते स्पष्ट मविष्यति दीलणीयाभभतीयं वृ्तिरत्यादिना ।
अत उरमितिवचनमािदनोत्तरमेव कष्णािनन्यवच्छदनिमितकममिमन्रणै न पूष"
मिति गमयति । पूर्त व्य्छदेऽनाज्ञात्रयजनप एति । निलदृततवितिवचनं समाता
यामप्यवन्तरीक्षायमितदाऽवश्यादलुवैत एतयेतदर्म्‌ । ४
अ्रीञज्योतिप्पतः कुरत दीक्तित वाच यच्छ पत्नि वाचं
यच्छेति पुरोदयमधिवृकञसू्े च व्तमद्‌ः समेष्यति ।

उत्तरेणाऽ$दहवनीयं तिष्ठनतपेपमाहाभ्रीञज्योतिष्मतः रत दीक्षित वाचं यच्छ
पत्नि वाचं यच्छेति बौधायनः । अघ्नीनिति हूवचनात्सवीन्ीन्‌ । पम्यावपथ्यतत्ते
तावपि ] ओगाप्तनस्य न शरौतसबम्यामावात्‌ | एतेन गाहमल्यक्तिणाग्योसे व्रतश्चपण-
रूपभरयोननपच्तात्मज्वलनमिति शङ्का परास्ता । ज्योतिष्मतः भ्रज्वलितिन्कुतिर्थः ॥
दीक्षा संजाता य्य स दीतितः । दीक्षाशब्दाषैः प्रागेवोक्तः । दीक् मौण्डयज्योपन-
यननियमवरतदेशेष्िति षातुशूत्रादपरि नियमविशेषपर एव दीक्षाशब्दः । उद्रषातपू-
रेति एरोदयम्‌ । पुराशब्दः पुरोभैक उदयातर्मिलरथः । इृततानपिङृल वकते सूर्योऽ-
धिवृकपर्यः सू्शब्देन ठक्षणया तद्रभय उच्यन्ते । भ्रेष कुरतेति बहुवचनं परि-
कर्युतिजामन्वतमपरापतर्थम्‌ । नतद इति परमान्ोकत्याञ्घ्णां मध्ये यः कञ्चन
जतपरदाता । ये वरतपरदः सत एव पैेषकतां । परोदयमधिवृतपू वेतिक्रमश्रवणा"
स्मभमदिने न भ्रेष । याजमानसूनऽपि वक्यति--तदहदीितो राश्रं नागतं न नतं
मवति नक्षत्रं षट तूष्णीमेव वाचं विघुजते यतैते वतपरदः संप्रेष्यति तसिन्काठे
वाचं यच्छतीति । जसिनसूत्रे वतामावस्यो्तलेन पैपामावोऽपर षिद्ध एव । अग्नी.
र्योतिष्मतः कुरुतेति जाहवनीयविपये ज्योतिष्मत्करणप्यादरार्थतवनेतरयोरप्यग्यो"
उ्योतिप्मत्करणस्याप्यदष्टातैव । त्तश्रपणपप्रयोननतिद्धिः प्रषङ्गतः । तथाच
स्योतिष्त्करणविषयकप्रेषो मवत्येेति यथपि प्राति तथाऽपि पृरोदयमपिवृकषपूयै
वेतिक्तमश्रवणादञ्जीजञयोतिप्मतः कुरूेलेतावन्माजपरपोऽपि न मतीत हदयम्‌ ।.

उदिततेऽस्तमिते च व्रतं दोहयति वर्पस्यैक< स्तनमवरोष्य ।

अवरेष्य दोहयती्यन्वयः । त्तमिद्येकवचनं द्विवचन।कम्‌ । नचैकस्या. एव
गोदोहन निष्पन्नं पय उभयोतरतमेकवचनारिति वाच्थम्‌ । या यनमानघ्य तधुक्ता-
मशि दुहत या पल्यासतां दयिग्रहायेलक्र प्रेषे पलनीवतार्थ एयणोविहिततवादेत.
कस्मनाया अपतमवात्‌ । यजमानस्य पल््याश्रिति शेषः । वत्स्य ततद्ो््त्य
तस्वालस्या गोरेकमेकं स्तनमवरोष्यलय्थः । वत्स्यति चतुध्यये पष्ठ वततार्मिलर्थः ।
उदित उदयं परतिऽसतमितेऽलमदरशनं ते सूये पतति व्रतं ` दोहयतीचर्ः । दोग्ेति

श्रवः] गोपीनाथ मदकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६०

शेषः । दोहयतीति गिनन्तम्‌ । अग्मिहोघ्मेव न दुह्य दतयमिहोत्रपन्धिदोहने
शुदरनिेषादन्यत्रानियमः । पत च श्रो गोप एव । एतदक्ित्ासछतौ तच्छौ
गोपनापित्ाविति तस्य समीचीनत्वोक्तेथ । विप्रो दोहनकती चेदपिकम्‌ ।

गाहपले दीक्षितस्य बत पयति प्रल्या दक्षिणाप्रौ ।
„ अतयतीति व्रतम्‌ । रतार्थं पय इलयरथः | पयो त्रादमणस्य ततमिलकापि व्रतशब्द-
स्यायमेवा्ः । शन्न विशेषमाह बौधायनः--अन्निदोत्रविधि चेष्टता तप्ोदयु-
दवाय शीतीकृलयाऽऽतच्य वाऽनातच्य वोत्तरे शालाखण्डे शिक्य भपनतीति 1.
दाक्िगे शाङखण्डे शिक्यभाप्तनतीति पल्या व्रते विरोषः । अन्यतप्मानम्‌ । वेष्ठि-
लेतिपदष्वारस्याचेष्टामारं कर्तनं नतु समच्रकाशेटा इति सूचयति । अिहोत्स्क-
नदनस्य यत्प्ायञिततं तद्वदेैतस्य सकन्दनेऽपि । तथा चाऽऽपर्म्बः--याऽगिहतरस्य
स्कन्नस्य प्रायश्चित्तिः पा बरा्येति । अघ्राभनिरोतप्रायञ्िततातिेशात्तरीयाः श्रपण
अपि आप्म्नेन पूनित। भवन्ति । परायच्चितते तु समच्नकमेव यथाविहितप्यैव विन.
संथानकरणे मध्यात्‌ ।
` ब्रोप्रदानि विशेषमाह--

अपरेणाऽऽहवनीयं व्रतभयाहृलय दीक्षिताय प्रयच्छति ।

ब्तप्रद्‌ शति शेषः । मपरेणेलेनवन्तम्‌ । एनपा द्वितीयेति द्वितीया । मतिरला-
कमणा । तेनव यथेतं प्रयेति । पल्या दक्षिणाचिप्मीप एवोपविषटत्वान।परेणःऽऽह-
वनीयमत्याहृत्य तसय परदानं फं तु ततैव प्रदानम्‌ । एतप्यर्थत एव॒ तिद्धत्वान्
ततपयुक्तविषानं कृतम्‌ । इर पतं स्वायतन -उपविष्टयेव दीतिताय व्रते प्रदेये न बत.
समीप आगतायेलेतदर्थ, कालयायनेन स्वाप्त ये देवा इति वतयतीति स्ष्टमेवोक्तम्‌ ।
आहवनीयग्रहणं द्षिणम्निव्य््म्‌ । अपरशब्ोऽग्रमागव्यादृच्षैः । , एनबटू.
रलम । अभ्निहोधवत्णीगुनीेत्यपस्तम्बः । चतुरवततिपावत्ि्यवस्पया चतुः
पश्च वोक्ञयनानि । अन्तिमे यावन्मात्रम्‌ |

भद्रादभि भयः भेदीति दीक्षितं पयातमलुपत्रयते ।

प्रयातं देवयजन प्रति पल्याऽरणीम्यां पत्रश्च सह प्रयागयर्मेण प्रा्तमनुमच्रयते
प्रिमावयाऽलगूमिन्परतिपायं पदाय ध्यायतं पदारथमनुीकुतं पेुवन्मन्रं पठे.
दिलेतदनुभन्रणम्‌ । भभिमन्रणेऽनुमच्नणत जभिुर्पेक्षणे अभिक अन्यत्समानम्‌ ।
भ्रयन्तमिति पठि प्रयाणप्तमय एवानुमन्रणम्‌ । उदेर्यगत्ाचुरत्वमविवकषित ब्राह्म.
णोऽदजीनाद्धीतेतिवत्‌ । तेन पर्या मप्यनुम्नणम्‌ | एकत्वमप्यविवक्ितं अहं पेमा.
तिवत्‌ । तेन पतर पवष दी्ितानामप्यनुभन्रणमध्वणा कर्यम्‌ । आलमनश्नति
दर्व्यम्‌ ।

६०२ : सत्यापादविरवितं भौतसूर्- ` [ ७ पतमप्रभे--

दीक्षितस्य यपं छिनत्ति यथा निरूढपडुषन्मे ।

अपीदेव दीहितस्य पिद्धो दीक्षित्येतिवचनं दीक्ञाणां बहुले यसिन्कास्भिदी-
कादिषते सूषच्ेदने करे न प्रपमदिन एेतयेतदधै्‌ । पएतदर्मे शालान्तरे बहु-
कचनं श्रूयते" यूपं छिनत्तीति । पैपशुलामेष कल्प इलनेनैषर तिद्धे यथा
निरूदपदयबन्ध इति वचनं उपरलिवी चतुररतिनवी पालाशो निरूदपुमन्धप्य यृपो$.
सोऽ्ये सौम्यस्याघवरसयेत्येन प्ौम्ापतरपैवन्धिमानं प्रातं तदीक्षा -यपच्छेदने
निवारि पष कट्पेषु पिकदपे बोधधितुं वा । तपा चाऽऽप्म्बेन ऽपरनिशतुर्‌“
रलिरवा पालाशो निरदपशुबन्धस्यातोऽन्ये समयस्या्वरस्येति वानपतनेयकमिति बान
पनेयकम्रहणं विकस्य हृतम्‌ |

न सपाह द्होति होमा्थाृचं जपित्वाऽभमिमव्रनति ।

„. यूपपरकरणदिव तिद्ध धूमनििततकहुतिते युपवचन(नेन) सूपच्छेदनमातनाङ्गमवेय
महुतिमैवति न केषढपूपनिगित्तकाहुतिसेन रेवास्यादौ ठेदनाभावादियं यहि
तीति साततं मति । युपाहुतेः कतुपयुक्तलेऽपि निपेधोऽनेन क्रियते | न पृषा-
हति जुहोतीवयेतसयलुपपततौ होमनपयोः पपुचयः स्यतत मा मूद्रिितदुमिदं वनन.
माषदपकम्‌ । नदि द तितप्यनन जहति वैष्णवीृचमतूच्या्छैतीति शलान्तरोषोऽयं
होमामावपतः । जच्छैति पू आपमिपुतं गच्छतीति श्रुतिगतवच्छैतीलसया्यः ।
होमार्पमृनमिलदिरवृक्तौ जपमतोऽपि स्ादमिषानास् मा भूदितेतद्षं पित्वाऽभि-
मतनतीतिवननम्‌ । होमा्थामितिवचनं स्यानापरतिष्ामर्धम्‌ । तोनाऽऽहवनीयततयोष
एव नपितवाऽमिमरननतीति तिष्यति । नमितिवचनमृकयजञानावरपकला्‌ । तेन
शा भेषापचितं हतेतामि कप कार्थ | तचधुमनिलायनु्रेनिषि-
तकभव |

अपि वाऽऽज्यमरणी चाऽऽदाय युपस्पानितकेऽपनि

मथित्वा यूपाहुति९ हुत्वा यपं छिनत्ति ।
शालान्तरीयमेतस्कारानतरं होमततच्वेनाऽऽभ्यप्याथीद्‌ दनि िदधेऽत्र वचनमरणी-
संहमावायै्‌ । तेना्णितारणी ज्यं च गृहीता सूपभीमे गनाम्यमिति । मादान
पचने परिकिकवकतांव्यरतपिुम्‌ । तेनान्यत्र ऽदनवचनामवि परिकििककताऽ$"
पलति प इति ज्ञातं भवति | भरणीवचनं यतिकिनिद्रणीठक्षणरदितकाष्ट्पवृप-
यम्‌ । युवान सूय तपे ताटतवहपं पर तामीषयमतरामिकषपो न
मवति दाहपङ्गातक तु यावत। पामीपयेन यृपदेशमहं प्रा्तोऽघीति यवहार
वमेत पाीप्यमनिकपदेन भिवषित । त्य चकते यूकादशिन्ा तमेव मेरे तु

र

श्प ] गोपीनाथम्टक्ृतज्योत्घ्ाव्यास्यासमेतम्‌ । १६०द्‌

मेद इति व्यम्‌ । युप्यतिशब्दमदृतिमीविनीं सेत्तामादाय यदाहवनीये जुहतील।-
हवनीयशन्दप्व्तिवत्‌ । चकारोऽनुक्तसुवादिततमुचयाैः । सूपस्येतिवचनमाहवनीय
प्ामशेवयजनल्यावृस्यम्‌ | अन्तिक इतिवचनं दृरेशम्यावृत्यथम्‌ । अनि मधि.
सवेतिवचन पूपस्यानिकेऽरण्योरेव कदाचिदधोमः स्यात्स्ाण्वाहुतिवत्सत मा पूदिव्ये-
कदम्‌ । अरणी आदाय मपिते्येतावत्युच्यमानेऽप्ययौदभिदामेऽभिम्रहणमिदं मन्धने
निरमैकमपूर्ीिति योतवितुम्‌। तेनरण्ो् किक तूष्णीमेव मन्पनमिति च पियति |.
अभ््रिमायतनं कृतवोद्धलावोदयात्नि निधाय होमः । मधितेति क्ाप्रलयेन युग्रहुर
तावत्यवहितोततरत्वमेवोच्यत्‌ इत्युक्तावपि परक्षणीतिष्करसुवमरगाज्यपं्करैषय करौ
रप्यब्यवहितोत्तरत्वं बाधितं न मवति तद्गतेन तदतुगुणत्वात्‌, येन नाव्यवधानं
तेन व्यवदितेऽप्यव्यवहिततव्यावापात्‌ । यपां इुतवेतिवचनमेतदवबनामवि न
यूपाहुतिं कुहोतीति पू्॑ानिेषः प्राुयात्तताततो सतां मन्यनस्या-
द्टयेत्वे च स्वात्मा मूदिवेतदेम्‌ । यूपच्छेदनमााङ्गमूताऽऽहुति्ूपाहुतिः \
यूपग्रहणं वि्पष्टाैम्‌ । जुहोतीति प्रियज्य हेतयेवै वचनं युप छिनत्ती-
त्यस्य सप्रयोननस्याऽऽकाङ््ञाया उत्यापनरचम्‌ । यूप छिनत्ति सरुचपाठक;
रणान्ेन प्रकृरिणेत्यथः । धूपं छिनक्तीतिवचनं प्रायतनित्तपषतहमविऽप्येक एष
यूप इति प्रदशंयितुम्‌ । एकयूप आशछमत इति श्रुतिरपि अत्र पराधिका । पिक
एकादरशयुपपषसतु वाचनिक एकादशिन्याम्‌ |
ऋते वा राजन्पाह्वनीये पपाहुति९ हत्वा एषं छिनत्ति ।

दण्डपरदानानन्तरमिति केचित्‌ । स्वना अपीलन्त इषयन्ये । उवु लयं जातवेदस
मिति हृत इति पे । अनि रानानमितिपरिषानन्तरमित्यपे । वसतूतः ऋते सोमे.
भैत्रावरणाय द० प्रयच्छतीति कथाभ्यवदितोत्तर दण्डप्रदानं पिहिते क्रीते वा राज
नीति कयान्पषहितोत्तरं यूपाहुतयादि पिहितं तत्ोभयोः करपैमेदात्मकातवतेमयेन
यजमानेन दण्डपरदने क्रियमाणे तत्सम एव यूपाहुतिरधवयृणा होतम्येतयेव युक्तम्‌ ।
यथा दण्डप्दानयूपाहुतिकरिययोः समादिः समकाठे भविष्यति तथा यतित्य रम्य >,
गानुरोचेन त्यागस्तु क्रयप्रदेशोपिष्ठनैव करतन्यः । -आहवनीयग्रहणमपि वाऽऽश्वमरणो
चाऽऽदराय युपस्यान्तिकेऽप्न मथितवेयेत्मकारयवरप्थम्‌ । यू हुति हुतेतिवचनं
न यूपाहुतं जुहोति होमायीमृचचं जपित्वाऽभिप्रवनतीलयेतस्य कलमस्य ग्यावृच्यर्थम्‌ |
नन्विदमाहवनीयस्याधिकरणत्विधाननलदिव तेसस्यति यूपाहुतिं हुलेलयाकाङ्घ्तपूरण-
मात्रा्ोऽनुवाद इति चेन्न । क्रौते वा राजन्याहवनीय इत्येतावलयुच्यमानि सम्पाः
सामीप्या्कल्वमादायाऽऽहवनीयततमीपे जपं कृखाऽमिपरव्रनतीति आहवनीयं युपपपीपं
नीता तत्षमीप एप च्छिनतीलेतादशर्दर तमाय तन्मा भूदित्यतादशयेगयद्र-

६०४ : सत्याषाढविरवितं श्रौतचत्र- . { ७ पघमपरभे--

सिसूपेऽनुषाद्रपोनने मवति आकार्ापरणमापा्पकतवकल्पमनाया अगतिका
अन्याप्तात्‌ ।
अप्नीषोमीयस्तवनीययोरतूबन्ध्यायाश ॥ ३ ॥
समानो पूपः स्वरराहवनीयो हदयश्रलधर ।

अकनीपोमौ देवता यस्य पशोः सोऽग्रीपोमीयः। सक सुत्यायां मवः परुः प्वनीयः |
भाति बपायागः, माधपदिने पवने ददरपिषाधिपुरोडारायागः, ततीपप्तवनेऽ-
ज्या इति मवति सवनीयत्वम्‌ । एतानि प्रघानहवीपि । वपा पुरोडाशोऽङ्गानि हवी.
पील्याशवलायनः । अग्नीषोमीय पतवनीयधेति ददरः । अनुबन्धया ऽनृबन्धयारुवः पशुः |
जनु प्रषानानन्तरं बध्यत इ्यनूजधया तत्कस्य परश्च यूपी पतपानानि जनिन
ज्ञानि मवन्तत्य्ैः । वशा ऽनृदन्भ्या सो इति धरतावाबन्तताय एव्‌ दृशेनातू्रकृताऽपि
तथेव निदेशः कृतः । अघ्नपोभीयतवनीययोरव पमततिन िदशोऽनुबन्धयातोऽनयोदर.
उय्ृतं पैढक्ण्यपरजलीति । तेनानूबन्ध्यायां गो पञयुनियमवदनयोगोनियमो न मवति
तु च्छागोऽपि पलेऽनयेरिति । एतेषा पशूनां यूपाद्यश्चतारः साधारणा
मवनिति। पोमपरकरणे विधानात्रपाणामपिलादङनीपोमीवनीयानृबन्ध्यार्यकक ठेऽनु.
सयाञुषयेयवधारणामावाच । एकादशाध्ययि तूतीयपाद्‌ उक्तं जैमिनिना यूपा
कंमैकाठलादितिपूत्ेण । पूतराधसतु दी्ादिवानां दीक्ष यूपं छिन्नेन युषच्छे.
दनाधिकरणलेन विदितानां जयोतिरेतपू्ुक्तना सधारण्यत्पर्ुताभारण्यं
सपति । ूपमेलननारं तन्नमिति शेषः । कमणः पषककर्मणः काल एष कले
म्य तप्य मवल्वम्‌ । न ककाठतवपकर्कारल्वं करमकाठत्वमावस्तसमादिल्ेः |
दीक्षादिवप्ात्मके कठे हि पाशुककमकाठपेबद्धलामाव एवल तस्य उथोतिष्टोमक-
मकाठतवद्धवात्‌, दीतायाश्च प्ाधारण्यात्तदिवप्तकौव्यस्य यूप्य प्पपशुतताषारण्यं
युक्तम्‌ । द्ताकाठत्वं हि न दकषपूपभयुक्तं॑तदुषस्यापकनुष्ठानपदररयामवत्‌ |
सपि तु प्रकरणान्ज्योति्टोमपूषयुक्तं॑पततसिन्पा्ानिवेशायोगत्तदङगमूतशुदरारा-
तद्ीयसुमे निविशते । तदङ्ञमृतं च स्वपामविरिष्टमिति र्वधत्वतिदधिः । वलतुतो
दै एवोपेशेऽपि सवनीय।दवपि पालिक ीपोमीय।तिरेेन ततमतिमवा्कारतन्र
तदव यृम्तन्रलम्‌ । एतेैकप्मि्पि कछ यूपन्रयापत्तिः प्रिता मवति । यूपतन्न ~
स्वा्तत्काराणां जोषणतक्षणादीनाप्पि तच्रल्वम्‌ । नन दीनतघु यूपं ितत्तीत्यनेन

दुनमातिसवापकषविषानाज्ेपणतस्षगादी नामन पोमीयकाछ एव करणेनातषठानत्ता
देदाततनमानारथलप्रततेहय भागवि पत्वेन तदपवर्गऽपवर्ादवृत्तिरिति वाच्पम्‌ |
युषच्छेदनोदेशे विशिष्टोदेश।पततेः। ऊेदनमा्ोदेरेऽतिप्पङगाचुपोदेरेनैव काठविधिः ।
जिनतिसतु तदुतपदकपतसकारमा्ोपटक्तणम्‌ | तदुतपादक्‌ च तै्कारा युपाहुयाबङ्क

भ

ण्ठः ] भोपीनांथभद्टक्रतज्योत््ान्यस्यासमेतम्‌ 1 ठप्‌

च्छेदनाचष्टश्निकरणान्ता एवानेरिवाऽऽवानादयो नतु प्रो्णाञ्जनादयोऽपि । तेतु
सेमागादिवदुत्पने यपे पेस्काराधायकाः । तदेष व्यवस्यायामपि ये तावदुत्ादकास्ेषां
कभकालात्तकाल्त्वेनागृह्यमाणविरोषत्वादेव वच्रत्वं यूपवत्‌ | ये तु प्रक्षिणद्रष
:उत्पलयुपपस्कारकास्तेषामपकपकव ननामावेन कमकाल एवान्येन यृष्यमाणविशे-
पत्वऽपि भातिय्यानरहिःोक्षणन्यायेनं युपभ्यक्तेरकत्व्तर कृतानां भरोक्षणादीनां भरषङ्ञे
नोपकारकत्वोपपत्ततेषामपि नाऽऽतर्तिः । केनित्तु तक्षणादितष्कारतं्रह्थ पूपं करत

दिरं छिनत्तीति पदद्वयाध्याहारं स्व कुन्ति । ततत । तदपे्या क्षणाया घर.
त्वात्‌ । एकादकशाध्याये तृतीयपदि तस्य न्यायस्य मूरभूतसूत्रेऽपि जैमिनेः दस्कारा-
स्वावर्तरनथकषत्वात्‌ । पेस्कारास्तक्तणादयो युपतसकाराः । तुशच्ो युपशवाकर्मकाक-
तवारितिपूषािकरणतोऽत्र वैपरीलदोतनाय । यूपस्यामैः प्रयोजनं प्रषानीमूतं पञबन्ध-
„नरप तत्कारतवादुवर्तरसिलर्भः । अयं पुताः । तत्काठः पृकारकोलः पशुबन.
नरूपप्रयोननीभूतप्रवानकार्ु युपवद्धकमैलात्तस्य यूपवद्धकगीणः कतुभमविषा-
तात्‌ , दीत्ताजु यूप छिनत्तीतिदीक्षादिवततरूपाथिकरणककतुप्युकतो धैः । अनेन
प्ुवम्धनकाछिकतैस्कारकरण| न्वते । प्वरथानां पाधरणान। तक्षणादिं्तराणा,
वाशब्दोऽवधारणे वचन।दन्यकाठलमे(?)तत्कार्तु यूपकीत्वात्तस्य नतुषत्िषाना-
स्वानां दै वचनादन्यकारत्वं स्नानं च ददीयतीति चेति दितीयसूतराः
दक्ासृ यूपं मिनोपीतिषतिदीकि दिवा सङ्के माने पे्काराणामपि दीक्षारिन
यपतकातं दशेयतीति तृतीयपत्रापः (२) । सत्कार युषकमीताततस्य कतृषर्धमिषा-
नार्थानां बा वचन (न्यकारत्वम्‌ । स्नानं च दशेयति । अर्थः प्रयोनने परु
बन्धनस्पं यूपस्य पशुवन्धनरूपकारते परष्कराणामदृततिपत्‌, तदेव नालति तस्य दीप्ता.
काठतवादिति सूत्रः) यूपच्छेदनक्ाड एव व्यामे निवृत्यर्थ नाशापहारनिवृत्यथं च
स्रोरूपादान कर्तव्यारिलगृदाम।णविदोपत्वा् स्वरुः । अत एव संस्थिते तेम प्र ्सतर
हरति जोति स्वरुभिलयन्ते प्रतिपप्तिविधानमपि संगच्छते । पमे प्र प्रस्तरे हरतीति
श्रुत परस्तं प्रहरतीत्यनयः । श्रति्वाुपपर्करिययोर्मध्ये षन्तं न विरुध्यते |
नचायमनुबन्ध्ा ङ्ग भूत्य काटविधिः । न्यायेन सरतन्रत्वावगतौ सक्रोचे ममाणामा-
वात्‌ । अत एव यत्र न्यामेनैव मेदाकगतियैथा प्रतर तत्र पकोच इष्ट एव 1 इदं
जेमिनिनाऽपरि एकादृशाध्याये तीये स्वराशौ; स्याद्वकाठत्वादिनेन
सतरेणोकम्‌ । अघ्वकातवात्‌ › न तते स्वस्म काल यस्य पोऽस्वकारत्त्य माव

स्तत्तं तस्मारूषवदीक्षादिनात्मकः काठः स्रायं॑विहितो नास्ति । अतोऽखकारत्वं

१ख.म. तालः सं'। रख. ग, कालाः प । 3 सय.

६०६ सत्याषाढविरतितं श्रौतसूत्र [ ७पतमपरमे--

स्वरोः । अस्माद्धेोः पाशककर्ममध्य एवातः स्वरोरतुनिष्पादनमाधिकस्तम्नेगेवापवर्ग.
स्तष्वदेतुक एवापवीश्तप्य स्वरोरपवरगो ढौकिकत स्यात्‌ । तेन पवनीयायरथं भिन्नो
भि्वहरिति पूवप: । पिद्धान्त्तु अघ्वकरत्वदेतुतिद्धेव तच्रापवरीता वक्तम्या
सव न समति । स्रो्धूपनुनिषपलतयेन युतोसत्ति्मनम्तणेव तश्वोत्ादने तिदे
सूपवोकषारिनालककारुस्य स्वा्ैत्वमपि मवति । अतस्तरापकीताऽपि न । ए
च यूपपदकर्मकारतवत्लरपि त्रमिति जेमिनिपूत्ा्ः । आहवनीय भौततसेदिकः ।
तेष यागाधिकशणत्वात्‌ । अत एष मध्ये वचनम्‌ । भोत्तसेदिकप्रणयने प्रतिपद
आ तत्िेषायिमादवनीयम्रहणम्‌ । ज त्तरोदिकमनेरधिकरणीमृताया उततसेदेऽयोति*
छोमापूवयुकततयेन प्ािलवतिद्धो तदपियस्यौततसेद्िकस्यापि पवर्िलप्य निर्विषा,
दात्‌ । हदपश्यकत्वविषानावु इयशढष्वापयकर्मकातवं बोध्यो | तेन ूपवृ्न्व
एष द्दशः । स च यूपाहरणपतमय एष पपादनीय इति तिद्ध मवति । यौकंद~
शिनीपशचे प्रपमेपियतत्वदिष्ठघमैवा्नोपोमीयानूबन्धयाचैलम्‌ । यथपि यभ्रिषु यूप
प्वामेत बरिीऽस्मादिन्धियं वीयं दध्यात्‌ › भ्रातृभ्य जनयेदिलनेन प्रतिप
युम निषिद््तपाऽपि षचनबलासदनकाररिन्यां मविष्यतीति ज्ेम्‌ ।

अपहत दीकषापरिमागे।

` अवध।रिौकद्विऽपायन्यतमदीक्षापरिमागेऽपवृतते समति पतति । एतेनोत्तेदिदेश
इष्यदिः पावणीयदिक्ऽुष्ठां बोध्यते ।
उत्तरेदिदेशष. उपरवाणां षा लोहितमानुहं
माचीनग्रीवपुत्तरलोपाऽऽस्तीै तस्य
दक्षिणे पे राजानं न्ुप्योत्तरत उदकुम्भं
निधाय स्तः परिध्रिलयोदीचीं दवारं कृतवा
सोभविकषपिणं मपाद्यति कौत्सभ द्रं बा ।
उत्तसेदिरेशौपरषरेशौ मागेन जञातव्मौ | उपरवाणातियत्र तमिकरे शस्य देश
शब्दप्यन्वयः । अङ्गीकृत पाणिनिन।ऽप्येकदेशान्वयेऽनुषवारप्य यरि परपव्णी
इतिष्रस्पप्तमापिकरेशतवर्णश्दप्योदस्यासतेमोः = पूर्यदेतःपूत्रगतप्वशमे ।
शोहितं रव छोहिताभवि त्वरोहितमपि । एतदुक्त द्वे रोहिते नरभृणीति पूते
मौभायनः्याप्परो हिते स्यादिति शाछीकिरिति । अनः शकटं त्वाह बडवर्दसप्येदमा-
नहुहं च त्व्‌ । पराचीनमीवं प्ामिक््ीवमततरोमोपरिशषोम । तैडेन वर्णां
इद्धिरिति विहितां दधिं कृलोपधोक्तव्यम्‌ । विहितरचमणो हयमे हृष्णानिनं पर्वषा
भरतिनिषित्वेन प्राहम्‌ |

~र

[ {म पटः ] गोषीनाथमटकरूतज्योतत्राव्याख्यासमेसम्‌ \ ६०७

कृष्णाजिनं प्तिनििरामे चर्मणां मवेत्‌ ॥

तदामे तु मध्यस्य चर्मा्यश्य प्रोषेत्‌ ॥
इति भ्रतिनिधिभकरणे सं्रहोक्तेः 1

गहभेशेऽनडुहश्च्मा ऽऽस्तरणमिष्यते ।

तस्यामवि तु तार्णस्य तद्पस्याऽऽप्तरणे भवेत्‌ ॥

इदयाश्चायनसमृतौ ता्भतसपत्याऽऽनडुहपर्म्रतिनिषिलेन महणाररषथा चर्माढामे
तागेतसमो आहयः । छृष्णानिनामवि तु इष्णवरणरदितमृगाभिनै भरतिनिधिः । त्या
प्यमवि रौवादीन्यजिनानि । अनन्तरोक्ततीलया ताग्तसपो चा । जश्वह्ापनषृतावन्‌-
इद्हणस्य पर्ममा्ोपटसतणार्थत्वादिति द्रव्यम्‌ । तप्याऽऽततृतस्व वर्मणो दक्षिगि
पते दिगे मागे चर्म उत्तरो मामो राज्ञो पिवेचनायावरोपितो मपतीलयाधिकम्‌ ।
उत्तरत इृलत्र तप्येत्यनुवपैते । भर्मेण उत्तरे माग उदकुम्मनिषानमिति शङ्कामपाकप-
मेवोत्तर इति पू्वनाती यशब्द परियश्पोत्तरत इति शब्ानतर्हणं कृतम्‌ । उदकेन
पूर्णः कुम्भ उदकुम्मः । उदकस्योदः प्तायामित्युदकशब्द्योददिशः । सपः
सवीषु दिह परिभ्रिख कटादिभिः परित आच्छय। उदीचीधुत्तरदिगमिपुसाम्‌ । हः
शनो रेफान्तस्य द्वितीयेकवचनम्‌ । अयं च शाब्दः चिपाम्‌ । देवीदवारावितिडि-

ज्ञात्‌ । द्ारविवानात्रन परिपणम्‌ । सोमविक्रमिभं सोभविक्रेतारं प्रपादयति परि-

धितं पवेशयति पोमकिविेचनम्‌ । प च बरा्णः कौत्वः कुत्पगोत्रः कुत्तितकमा
या। भत्राऽअप्तम्बः दौत्सादाजानं कौणीयाद्न्यसाद्या त्राहमणदितयुक्तवाऽऽहाप्य
आरहमणादिति । शद्धः पच्छो गोपो नापितो वा । सच्ौ गोपनापिताविति स्मृतेः ।
शाखान्तरे रामितृपोपविक्रयिणै कुटाजव्िलाम्नानाषटुशेऽपि पते । निषादरयकार-
वद्यवद्धम्ययनमेतेवाम्‌ । भये न द्रो विपरामवि दर्भः । एतस्मदिव पूत्रादन्य
एति गम्यते । यस्य कस्यविदतिन एव॒ पोमविक्रयित्वे क्रयनन्पदोषविशिटस्य
स्वकमण्यनधिकरादन्य एव युक्त इति मावः । तृतीयाध्याये पमे पादे विकी
सन्यः कर्मणोऽचोदित्वादरिति जमिनिरप्येवमाह । सूरार्हु विक्रयी सोमविक्रयी
तु अन्य ऋविग्योऽन्यः । कुतः कर्मणो विकरयकर्मणोऽचोदितत्वादविदिततवाद*
करत्वरथत्वानिन्ितत्वादिति धावत्‌ । परृ्ति्तु द्रग्यछोमवेन द्र्टम्या । वरणामावा
चथा शमिदुपगातार ऋतविन एव तथा विक्रयौ न मकतीतिवैरक्षण्यद्योतनाय
तुशब्द इति । कालयायनेऽप्येवम्‌ । सोमविक्रयी, उपपातक । सोमः करेतन्य इत्य"
विषानात्‌

आममांपुरापरोमलाकशाव्वगपत्पिषाम्‌ |

वित्य प्वैपण्यानां द्विशच्ान््ायणं चरेत्‌ ॥

६०८ ््यायाढविरचितं भ्रोतसं- ` [७ समप्रभ

इत्युपपातकमरकरणे शातातेन चान्द्रायणस्योक्तत्वाच पोमविक्रये दोषः । यत्त
शहर्विातमति-- ~

सुराया विक्रथं छृतवा षरत्ोम्पचहु्टयम्‌ |

छन्ञाठवणमातानां चरेचा्द्रापणत्रयम्‌ ॥

मध्वाज्यतेहपोमानां चरेचा्दरायण्वम्‌ । इति,

य विष्णुवचनम्‌ --रक्वसपधुरोर्णािक्रथी तरिरत्रमुपवपेत्‌. । प्रानिपोम-
विक्रमी तृचं दुर्यात्तं च मूवश्वोपनमेदिति, यच्च॒ शङ्खाशिसितवचनम्‌ --
न विक्रीणीयादविकरेषाणि तिकौखदयिकषौद्रकवणलन्षापय मपङृन।नसरुरुषदस्तयश्च-
गन्धरपक्षोभकृप्णाजिनपतोमोदकनीरी विक्रयात्तियः पतति नाक्लण इत्युपक्रम्य तेत्र
तत्तङ्ृच्टरमा चरेदिति, यच्च॒ पेठीनपिवचनम्‌ --आरामतडागोदपानपुष्करिणीपुकृत-
सोमविकये भरिपवणल्ना्यधःशायी चतुरयकाठाहारो दशपरहललं गार; जपनतसरेण
पूतो भवतीति तद्पोम्यापशक्ता शक्तपरलेन व्यवस्यापनायम्‌ । कृतं पुण्य, कृतान
पक्ा्म्‌ । पोभविक्रयिणः सवशे भायचिततमक्तं पराशरेण -- ॥

भलवृक्श्नििचण्डाटः सोमविक्रयी |
एतांस्तु ब्राह्मणः सष सवातत जलमाविशेत्‌ । इति ।
नटमाविरेत्लानं कुथारिल्ैः । निषिद्धेऽपि कणि प्रततिस्तु टोमवश्चत्‌ |
सोपतिक्रधीलत्र कर्मणीति मिकरिप इनि सूत्रेण कर्माणि बिपूत्करीणतिरिनिः । कुत्पित-
अहणं ककत्यमिति वा्तिकात्स च कुत्ितेऽये मवति ।
सोमविक्रषिन्सोम< शोधयति सेपरेप्ति
. श्न्ध सोमपापृन्नं निरस्येति वा इन्ध
सोममाप््ं निरस्त इति बा ।

निरह् इति सप्तम्यन्तम्‌ । हे सोमविक्रयकर्तः सोम॑ समोचीनकाण्डातकं राशी
मूतात्सोमात्तगादिभ्यश्च शोषय विवेय चरमैण उत्तरमागे एयकुर्विल्ैः । शुन्ध
सोममापं निरप्येति शुन्व तोम निरत इतौ पर्ेण पह विकसितौ शाला-
म्तरीयी । आपन्नं स्तोमे पतितं तृणादिकं निरस्य दूरीकृत्य पर्वं सोमं ब्रुन्ध पमीचीन.
कण्डमूतं विवेचयेव्यर्थः। निरप्ते वृणादिके बदिगिरसते पतति य (पत्तो रब्धः परोभस्तं
न्ध -पुनस्तमपि समीचीनकाण्डमूतं विचय प्षकुर्वितय्थः । वाशबददयमेकशाला-
गतवती प्रेषो नतु मिचशाल(गतातिति बोधयितुम्‌ । ५

शोधनप्रकारमाद--

यदन्यद्‌ श्गुभ्यस्तदपोद्धरति ।

(,

श्र ग्टटः ]. ` गोपीनाथमटरकृतज्योत्नाव्याख्यासिमेतम्‌ । ६०९

अंशुम्यो यत्किविदन्यततणाशरिकं तदपोद्धरति बहिनिष्कादयतीत्यषैः । उत्तरम.
पानुगुणयेनेदान व्यार्यायते- म्यः समीचीनांशुम्धोऽन्यदपमीचीनकाण्डजाते
तृणादिकं च तदपोद्धरति बहिनिष्काशयतील्ैः । यथा वटमानयेलयुक्ते काय्तम
कषव षट आनीयते तमेति |

नाध्वयुः सोप िचिङुयान्नास्य पुरुषो

नं यजमानो न यजपानस्यामा्या

न बिचीयमानस्वोषर्टारो भवन्ति । व

अध्वरे युनक्तोत्यधव्यः, अध्वरं नयतीति वाऽभ्वयुः, अध्वरं कामयत इतिं

याऽध्व्ः | तथाच निरुक्तम्‌-- अध्वुरष्वयुरध्वरं युनकल्घ्रस्य नेताऽध्वरं कामयत
इति वेति । कोुकोऽध्वयुः स्यादितिदो पश्रवणाननाध्वयुः सोमविवेचनं कुयीत्‌ |
अस्याधरथोः पुरेषोऽपि विवेचनं न इयत्‌ । तसुरुषागामप्यष्वयता्तोषुकोऽयुः
स्यादिति श्रुतो दोपसतेषामप्यस्तीति मावः । नन्वेवं नाध्वयैवः तोम विचिनुपुरिलेवेव
वक्तव्यं तथाेतावतवाधवयुपृरुषाणामपि निपैषे तिदे ए्यकूजकरणं भ्य्थमिति चेत्त-
त्यम्‌ । नस्य पुरप इत्ययं निषेधः श।लानतरीयः सवततर एव नतु स्वशासागतस्या.
ध्वयुपदतौकवचनस्य नाल्यमिप्रायकलवं कहपयिल। स्वाष्वधुपरतवं, सवै्ापिरपक्तेन,
वकुमरकयतवदितयेतादशज्ञापनापतेन वैवध्पीमावात्‌ । तेन न्प पोेऽध्वयुः
भ्तयङ्तदोऽतीयादिल्यादवध्व्ोरेव निपेषो न ततपुरुषाणामिति सिद्धं मवति |
सोधको यजमान इति दोश्रवणाचनमानोऽपि विवेचनं न कु्ात्‌। शालान्तरीयमन्ये-
पापि चननिषेषभाह--न यजमानस्यामात्या इति । अमात्याः पूत्रषोतरादयः
विचीयमानस्य पुरुषस्योप प्रमीप , उक्ता अनुक्ताश्च द्र्टारोऽपि न ` भवन्ति कमु
यक्त विवेचनं न करैम्यमिति। एेनाध्वदुतसुरपव्यतिरिक्तानाश्त्विनामपि विपेचननि-
येधौ यजमानामालन्यतिरिकतानामन्येषां च । नन्वेवं न विचीयमानप्योपद्र्ासे मवन्ति
कि वक्तं व्रिेचनं न क्व्यमिति पैमुतिकन्यायेनेवाव्ादनामपि विवेचननिपेध-
षिद्धौ नाधः तमं विचिनुयादविलादिनाऽध्व्वीदीना एथ्निपेषो व्यर्थं इति चेन्न । तस्य
दोषाधिक्यपरदशीनाथैत्वेन वैयरध्यामावात्‌ । अन्तर्या दोष्तयेव तदीयपुरुषस्यापीति
दर्शयिहु नाघ्य परुष इति । चय। यजमान्य दोषतया तदीयामालयानामिति वशरै
यिं न -यनमानस्यामाल्या इति । सरोमविक्रयिकरमुकविवेचनप्तमे निषेधादेव विवेचन
निवेषस्यापि सिद्धौ यनिवतेचननिपेधो दोपाधिक्या्ैः । दोषधिक्याच्दरतस्माै“
भराय्ित्तयोः समुच्चयः । द्रत शरौतमेव दोपायिक्यामावात्‌ 1 तत्र श्रोतं॑प्राय्ि्त
सरवप्रायचित्तेव विोषानुकतेः । अनाज्ञातत्रयनपो वेष्णव्युष्यादतिनपश्च । स्मातैमि
साधारणमेव |

६१० सत्याषाढविरयितं भौतसूर्व- [ ° समप्रभे-

` सच ~ हिरण्यदानं गोदानं मूमिदानं तैव च ।
नाशचयलाड पापानि महापतकनान्यपि ॥ इति ंवतीक्तम्‌ ॥
भार्‌भनःकायजान्दोषान्माणायामो विनाशयेत्‌ ।
वेदमातृनवो वाऽपि प्रणवस्य नोऽपि वा ॥ इलयाङ्गिरपोक्तम्‌ ॥ *
दोषे सनाद प्रानापलय तमात्‌ ।
इति नतुिशातिमतोक्तं वा दोपतारतभ्येन प्रायजनित्तं दरव्यम | तीयमान
समि तस्य समीप द्षटरोऽपरि न मवमील्ः । उति प्रहणदृुपतो दर्शने दोषो
भरेति । पोपविक्यिणो पदि भकामल्तरोपायमाह कराम बौषायनः--मप यदि न
सोमविकर्ी स्याुमेण यूपाषकराठं पलाशशालां निहत पदुपनह्य राजानं पडाशशा-
सायां तमातडञ्योपाीताप यदि कथिम्वयुक्तं ध्याहरेतलिपरभिति बा तवरध्वमिति
णा कुरते वेति तद्वानानमादुदीत न तिद] आर्रन्त सोममिकषी स्यादिति ।
मापणीपापरृतिष्वयभृषान्तष्विष्टिष्बन्धेषु बतोपायनं
जागरणं पतनीसेनहनपारण्पाशनं च न विद्यते ।
सोमार तिदधा्खादिति पावः । जन्तशब्दोऽगध्य्े | जवग्पानताभावमृपा-
सताभावपूषासासेमिकरेपः । जसमूपावपिकपु इष्टि अमूषावभितेषु प्रुषु
वेत्य; । यथपि पृुवन्धद्वयमेव त(ऽपि प्रायञ्ितपशूद्धपमादाय बहुवननम्‌ ।
परायणीवपरमूतिनित्यनेन दीक्तणीयव्यवरतिः। अभूधानोनिलयेनोदयनीयादिष्या"
वृत्तिः । सवषु पौमिकेविष्िपुबन्भेणिति सूम यादीत प्रयोननमिदिपबन्ध,
महस्य तद्वदामि द्यम्‌ । अवमूथन्तेभिलयेवायं देतुम्यते | बतोपायनावीनां
सिद्धायै गियमेन प्रायणीवप्मृतिमपूषानेषयेवाल्तीति हेतेततलममृतितवं तदन्ततवं
नो्म्‌ । परायणीयापरपृतिमिलनेन दीसणोयन्यदृततिः । नतु तदहदीकषिते रार
जागर्तीति यानमानपूप्रे दीक्षकलि जा्ररणस्य विषास्यमानल्‌ दन्यस्य च सदय्का"
हतया प्रतिरवामावात्किम् निविष्यत इति चेतपत्यम्‌ । आनपैकप्रतिहतस्व निषे"
धस्य विपरीतं बडवहमिति स्पायेन लक्षणया च जागरणशब्देन नागरणामावतपाद्‌-
कनिदरास्पानिकक्षणिक्नेनिमीठनाकरणममिधीयते तस्थ निषेधोऽत्र क्रियते । ए च
प्रि्तरणोत्तरकां ने्निमीहनरूपपदार्ोऽस्तीति गमयति । नेत्रनिमीटनाकरणरूप-
जागरणेैव सिद्धेरिति मावः । सवनीयोपवततथीमूतायां रात्रो यन्नागरणं तनयुरुपम्‌ ।
इष्टचायन्तःपातित्ेन तदमावसतु क्षणिक एव खीकार्योऽन्यस्यापतमवात्‌ । त च पदार्थः
परिसिरणोत्तमेव परि्तरणोतरकारध्यैव तदधिकरणलेन प्रकृतित उपद्यतत्ात्‌ ।
अयवाऽयमपः -पत्प्ताषनरकषणदवारा जागरण्यापरमद स्य ननिन निरेषः करियते

चक

|
\

शप्रपटढः ] गोपीनाथमहकृतज्योत्स्ांब्ार्यांसमेतम्‌ 1 ६११

अम्यकाकिषटषश्ज्गमूतपदारणापेमवात्‌ । नहि काऽपि पोमाङगमूते्टिदीता रत्रा.
वति । द्तणीयायाः परथक्काटाया दिन एव पर््ात्‌ । प्रायणीयादो त मिन्नकाछता
स्प । कितु प दित एता रातिं जागतं तया स्वेन वपावर्वत इृलरषवादानु्ा-
रात्तमज्यावृ्तिफठकनागरणस्यादषटाधत्वपरतीतेतप्य निपेषोऽतर क्रियते । दतददस्य
उयोतिषटोमपरमापूत्ोतपस्यवधिस्यायित्वास््रपङ्गतस्तत्िद्धेरिति माव इति । वरतोपयनस्य
भक्ति द्वदराध्यावे प्रमे पदे जेमिनिरपि तथा ब्तमुपेततवारित्येन सत्रेणाङ्गी-
कृतान्‌ ।सूत्राथसतु षारणाधिलात्तोमेऽस्यनानं न वियत इति पूर्वपत्रे यथाऽग्यन्वा-
धानं प्रङ्गतिद्धतवा् वियते तथा त्रत व्तस्वीक।रोऽपि न वियते । उपेततवात्‌। सोमार्थ
जतोपेतत्वात्‌ । तस्य॒ चाप्तमाप्यविच्टतवासमपङ्गपिदधिरिति । नागरणस्य ` परपङ्गति-
दधिषु जैमिनिमते नालि । तथा च द्दशाध्यनि भ्रमे पदि ततम तयक्तं च कार-
भेदादिति । पूता्षतु तदयुक्तं दीक्ायुक्तं दीक्षकार्युक्तं जागरणमपि कार्मेदा्न
शरपतज्यतेति । पमिकेन जागरणे कजागरणजन्यादृष्टतिद्धौ प्रमाणाभाव इति मावः |
पत्नीतनहनमपि न दीक्षथैन पनहनेमैव सिद्धत्वात्‌ । द्वादशाध्याये परथमे पदे जैभि-
गिरपि द्ेनहनं च प्रवृत्ततवादिति । पूत्रा्ु सनन च न कर्पर समि तसय प्रवृत्त
स्वादिति । पेनद्धव कर्माणि कायाणोलेवमयं सेनहनं नाद्यं तथा सोमा्तेनहने-
शैव संनद्धतवतिद्धरदष्टायतवामावाच न प्रषकंतेनहनमिति मावः । अरण्ाशनघ्यापि
पयेत्रतेन प्क्गतिद्धिजैमिनिनाऽपि सख्ीकृता--भन्पविधानदरण्यमोजनं न स्यदुमयं

वृत्यरथमिति । अन्यश्य पयेत्रतस्य विशेषस्य विघानात्प्ाङृतस्वाऽ5ण्यमो जनस्य
निदृततिः । कुत हि यस्महुमयं पोनतमारण्याशनं वेेतदुमयं वृत्र तृप्य,
तथाच वरतजन्यतृप्यैवाऽऽरण्याशनजन्पतृतििद्धेप॑तदेमारण्याशनमिति । न च
पयोनतारण्याशनयोविनतीयतृतिर्पकार्मेदात्कथं प्र्ङगप्िद्धिरिति वाच्यम्‌ । आनु"
प्ञिकलिन तपेुणीमूतायाः प्राणघारणत्यैव कतूपयोगिताया मुर्पत्वेन प्रपङ्गतिद्धेः
संमवादिति मावः । प्तचस्कारत्वेतैवाऽऽएणयाशनामवि द्दधेऽपे निषेधो ज्ञापयति
पचस्काढास्वपीणिपु लतन्नाछ्पि स्वप्यान आरण्याशनमर्तीति । शुक्ादीक्षये तपसो

चनो रितिमचशिङ्गदवभ्थस्य दीस्ाविमोचनारभलात्तावतपयैन्तं॑ब्रतेपायनादीनां
निषेधः । अवश्रं लतानि भ्व । तत्र तेषां विपक्ततात्‌ । पत्ीतिनहनमपि
मवत्येव योक्त्र्य यक्ततवात्‌ । यानमानंूतरे त्यागं वरिष्यति योकत्र्य । एतेन
दीतणीयाप्रयृति योक्त्रमावभरयाद्धर्यमिति सिद्धं भवति । जाह च बौषायनः--
पेनद्धा पत्नी यन्ञषुच्छमन्वास्त इति ।

सर्ताण्यत्तरास क्रियन्ते ।

सवीणयेतानि उत्तरापु क्रियन्ते कतन्यानीयर्थः। उत्तरा च उत्तरश्च) उत्तरा चयक

श्येता सो।

द्र ;सत्यापाढविरचितं श्ौतसू- ` { ७ पमपरभे--

केष । परविङ्गमित्येन लीचिङगन्ततैव । तद्क्षणविरषत्वामावात्‌ । प्रायणीयाप्रभृति-
सिक्येन यथा दीक्षणीयाया निपेषविषये वयावृचिसतद्करणवषयेऽपि विरियं
नोषपितुभिदं सत्रम्‌। अत एपरेतरापु किषन्त इति पररियज्योत्तर पु क्रियन्त इत्यु्तशव्द"
गरहणं कृतम्‌ । एवं चोमयन्नापि दीक्षणीयाया; परित्यागाद्िकसः सिध्यति । प च
व्यवस्थितः पूर्व दीक्षणीयोयामतिदध भतातपर्गाणि एतानि मवन्ति उतत दीक्षणी"
योया सिदधाैलाैतानीति द्ष््म्‌ । हयवरणमपि तोमाधेवरणेमैव तिद्धलान मव"
सीतयुक्तमेव भाङ्‌ । न चव प्राकृते तृवरण्यापि प्मन्नकृहोत्वरणेन समयन तद्धि
रस्विति वाच्यम्‌ । अदृ प्ाृतवरणस्य द्टयिन सभिकेन वरणेन परषङ्गविदध-

रमावत्‌ । प्रदत्तेषु दि केपुवित्दथिषु पदनि होता देवान्यदि ९शरिकितव- _

दविवादिना प्रहृतो हतूबरणानन तमतसतप्य रवृत्ततेन इ्ाधतवनुपपतेरदायीलम्‌ ।
सौमिक तु जगतामय्ैनरूपतवा दूह येति । तपा च द्वादशाध्याये परषमपद

जमिनिः परृतरणलाल्यतितन्ं वरणं होतुः ियेतेति। पूवत परृत्त्य कणि
रृ्तघ्य होतरणत्वलवृत्होतूपतनन्धिवरणलाृततं होकनपि अरधिैगो होते"
द्ेद्रणम्‌। एतेनाऽऽनतिरूपद्ा भवं व्यावदयते । तथविदं वरुणगदटाीमिु
तति । एवं च दएायीरेनादार्मरणपङ्गतद्धरमतत्‌ । दीतणीयादि कपैषटिकं
पष्क च तन्रशब्देनोच्यते । तत सर्व होतुर्रणं क्रियेत कर्व्यमेवेति ।

सवनीये पौ सवर्नयेषु च पुरोडाशेषु

नार्न्यन्वाधानं विदिते ॥ ४ ॥
; दीक्षणीया परधानार्थयाऽऽरादुषकारिण्या यजमानपस्कारिण्या चाभिषाद्वखेन
-याज्याटिद्गेन च पोमदेवतपर्मिहोऽपि कां इति सूनभितुमेव निघः । दीक्षणी-
अया परोमरेवत।परिगरहातिदधौ तु तत्कारपातिपवनीयपञुप्तवनीयपडपरो ढा शरेवतानाम"
मिहासिद्ध सू चीपूतरनपायेन तद्ट्ायां निषेवस्यापगतयापृततः । तस्दिवकिधेष-
बलदीक्षणीयया परोमदेवतापर्रहः करिपत इतयेवाङ्गोकव्यम्‌ । अन्वाधान द्विविधम्‌ ।
प्रत्यकतासिग्रहणं प्रयममङ्गम्‌ । तच विह प्रमिः साध्यम्‌ । देवताङ्पम्निग्रहणं द्विती.
`यम्‌ । एवं हट सूत्रकारस्य देवतारूपनेः परिग्रहेन देवतापरिगरहो भवति नतु
भ्त्क्ामिषेरेन विहव्यान्वाषनिनतयतरेदेव विद्म । आश्नतरव्णवमेकादृशकपाढु
निधैवेदिवयुपक्रम्याऽऽहािरवो देवतानां विष्णुः प्रमो यद्चपरष्णकोकादशकपाछं
विक्षमृति देवता एवोभयतः परिगृह्य यजमानोऽवरन्ध इति देवताया अन्विष्ये १२
अहेण प्रथानेवतापरि्रह एतरोक्त । परधानं सुत्या तदा दीक्षा । उक्तं च तृतीया

इप्रभपहः ] गोपीनाथमदक्रतज्योत्माव्याख्यासमेतम्‌ । द्रे

ध्याये प्मपदे जेमिनिषा दीक्षादक्तणे तु वचनात्मषान्येति सूत्ेगेति । न च दीक्षा
सोमस्येति शुतेदीकषयाः परपानमात्ारथयेऽपि तज्नकोपूतदीक्षणीयाया भार्ेवारिकदे-
वतापद्य भधानदेवतामातरपरत्वे प्रमाणामविनाङगपरषानपाषारणरेवतापरिमहारथत्वमः
स्तिति वाच्यम्‌ । दीक्ष पोमस्येति शत्या दीक्षायाः प्रभानमात्राषैते सिद्धे तज्ञगको-
मूताया दीक्षणीयाया भपि अरघानपात्रपरतप्याथतः पिद्धिमि(द्धावि)व प्रधानेदेवतामात्र
परत्वतिदधपितस्या एव श्रतेः प्रमाणलतवेनाङ्गदेवतपसिह्यातिद्धतेन तदधं तत्तदिषि+
पष अम्यन्वाधानविधान्यात्यनतं युक्तत्वात्‌ । जैमिनिपत्राथतु दोक्ता च दत्िणा
चानयोः समाहारो दीक्ञादक्षिणम्‌ । वाश्चप्मूतीनि चेत्यनेन तमाहर । दीक्षा च
दक्षिणा च दीक्षा सोमस्व दक्षिणा पोमस्येतिषचनातप्भानप्य स्यातामिति । अग्रीषोमीय.
विकरिऽतिदेशानतिदरशरूपेतत््थौ ननम्‌ । वि्तररत्वाकरे द्रव्य; । याज्यानुदक्ये
सपि प्रघानदरवतापरिग्रहमेव वदतः । तत्रानिश्च विष्णो तप हति याण्यायां किकवय-
क्थः विदानौ दीक्षामषो यजमानाय भत्तमिति पठयते । तप्र विधदरेषशब्दस्य
जदित्यविश्ववतवसतुषितामास्वरानिढाः |
महारानिकपध्याश्च सद्राश्च गणदेवताः ॥

हतिकोशद्रणविशेषरूदत्वावगतौ तत्र वसुना प्रततवनोेवतामूतानां हद्राणां
माध्यदिनप्वनदेवतापूतानाम्‌दिद्यानां पिदा देवानां च तूतीयततवनमूतान मतर
प्ते गणदवतातेन तेषामेक कते परधानदेषृतात्ममवगम्यते । एलादरशरेवतापरिप्रहु-
मेव याया वदति । दीक्षपाठशब्देन पवी; पोमेश्पदेवता इ्द्रादयोऽपि गर्ने |
स्वनुकू्य शत्य्य यथ स्ाम्येव पालकसय। पुस्यदेवतानामेव मुरूपतवेन स्वामि *
स्वास्ानुकूषदीशापालकत्वम्‌ । विरदवैु्ताकसमै यजमानाय दीं पत्तमिति ।
दीक्षा च प्रषानाथी । तो देवताः प्रघानाथी एष दीक्तहपाद्‌(दि)काः। तथाञ्रिपे
श्रपमो देवतनामितिपुरेनूवाक्पागतदेवताशब्दोऽपि प्रधानदेवतापर एव याग्यानृते-
धात्‌ । एतेनावमपदं यथा निकृष्ारथकं तया प्रायम्यारथकपपि । तथा परमप्दापरपर्या-
यमुत्तमपदमुक्कृषटारभकं सचमारभकमपि । तथाच परथमो देवतानां पयातानायुतमो
विष्णुरा्तदिति पेवताप्रपपचरमपूतयोरविन्ो्हणे परव्हारन्ययेन मध्यम
स्थानां प्रघानदेवतानमिवाङ्गदेवतान।मषि प्रहणमितीयमपि शङ्का निरस्ता मवति ।
पपाच प्रधानया दीक्षणीयवाऽनिविष्णुयागदवारेण प्रषानदेवतापरिमरह ए युक्तो
नहु साङ्रर्पानां परिहः । यतो वदिष्यति भरायभीयादिषु पनदैवतापरमरहा्ै-
मन्वाधाने चोदकप्रातिऽपि अम्यन्वाषाने यत्परः प्रतिषिद्धं तदेव पूनरविहितम्‌ । ननु
जघ्राप्यकनिः पवौ देवत। इति देवतास्पगनरारम्मेण पाङ्गपरभानर्पिन प्त ङगपरपानदेवत।-
पर्परहतिद्धौ कथमम्यन्वापानं वरहितमिति चेत्‌ , प्यम्‌ । देषतरूपमिरारम्मेण
देवतारम्ममास्यैव ्देनैलन्वाधानस्य तप्य शज्दानधरलेन कर्मन्ततवात्‌ | अतत

५

२.1 सत्वापाठविरचितं भौतच्र॑- [७ पपतमपरभ-+ `

एवा्मतेषु पशुषयनार्मणीया परतिपेषति पवनीयमत्रि चान्वाधानपरतिेषासरायणी-
यादिष्व्जीपोमीयानूबन्ध्ययोशव तुजानाति । अते एव निरुूदेऽपर धा्यत्याह्वनीयभित्य-
न्वस्मणीयानन्तरमुकसवा ऽन्व दातीलयाह । ततो ज्ञायत आरम्भे तिद्धेऽपि .
मन्वानं पिध्यतीति } तस्मादस्षणीयया प्रधानदेवतानामिव परिह इति सिद्धम्‌ ।
ननु पवंनीये प्तौ पतवनीयेषु च पुरोडाशेषु नाग्यन्पराधाने वित इति प्रतिषेषदेवैतर*
ध्ा्वाघानहिदधौ पूना प्रमतपरतिषिदवान्वाघानस्व पुनः प्रप्ड्ं यथा कृतं तया
दक्षभीयायामपि परमतप्रतिषिद्धन्वाधानस्य पुनःश्राप्लर्थ कुतो न कृतमिति केत ।
दीक्षणीयायां तद्विरहेऽपि तत्सिद्धेः । कथमिति चेत्‌। उच्यते-रीक्षणीयायां जातायां
स्यामेव तस्या देवतपरिमिहकत्वम्‌ । तस्या ्रदणाथं॑च पूरमिटेद्ैतारिवि
जमिनिमते दशीपूणमासभङ्ृतीनां सोगेऽम्यन्वाधानं त्रतोपायनमारण्याश्चनं जागरण-

मनाहामे्य च दानं पल्पाश्च पंनहनं विभोचनमिति न वियन्त इति अप्लम्नमतेः

भरावणीयायालख्र प्रक्रमयति ते्ैवानि न करियन्तेऽस्यनवाभानं नृतोपायनं पनी"
नहनमस्वाहायै इति ये के च पोम इषटिपशुवन्धाः पवप्वैतानि न क्रियन्त इति
मारदवानमते च ताज्गपधानदेवतापर्मिपलं ततस्तया खण्डयितुं तत्र ततरन्वाधान.
विधान्‌ । अन्यथा सवनीये परो ्वमीयेषू च पुरोडाशेषु नाम्यन्वाधानं विद्यत
इलनेनैव तिदधसतत्र तत्र पिधानमपार्ं स्यात्‌ । अनिष्न्नावा दीक्षणीयायाः स्वीय
देवतापरिगरहे प्ामथ्यामावात्‌ । अङ्गदेवतान(मपि परियहाय दीक्षणीयेति वदताऽऽप-
सन्नं प्यग्यन्वाधानं दीक्णीयदिवतापरिहामवद्यमङ्गीकरणीयमेव । एवं च परमतं
स्यापि स्वतुट्यत्वतताधनेन मगवताऽऽवर्ेण दूषितपरायत्वात्ममदसण्डनारयानवाधान-
विषानठेशो न इतः प्रायणीयाय। जपूवलपङेऽ्वाधानस्याप्यपू्िषानं तत्रेति ब्रन्य-
मिति प्यम्‌ । अहणा्ं च पूे्दपेतादितुदाहतनेनिनिषूा्तु पमा

भानं अहणार्पमपि निरतत, हठदक्षिणीयाया अपि तद ्तरादन्वाधानपैतादिति ॥

इल्योको गहश्रीमदनिशेमसाहसतामिचयनसदितवानयेयपपैतोुलद्विपह-

साभिचयनसरितपौण्डरीकयाजिगणेशदीिततेदूनगोपीनायदीक्ित-

विरचितायां श्रीमद्धगवत्सल्याषाददिरण्यकेशिसूत्राम्बुधिगतनि-
गाथीत्नालाभ्तविदलनतापवाभिकायां ज्योत्ल्ा-
ख्यायां नो सपुपपर्चस्य मथमः पटलः ॥ १ ॥

५ ` `" 1 १ सगरननिक्रि सम वक

न्ह

#

श

रद्विशपण्ठः ] , गोपीनाथभद्ृतज्योत्ाष्याख्यासमेतम्‌ । ९१५

अय सपतमश्र्े द्वितीयः पटलः †

भावणीयायास्व्ं क्रमयति ।
भरपद्यतेऽनया यज्ञं दीक्तित इति प्रायणीया तततेबन्धितन्रं कमकट।पसतं परकरमयति
आरमत इलर्थः । सिं गिजयम्‌ । अयव। पर्थं एव णिच । तत्र प्रयोनको यज~
मानः प्योज्योऽध्वरिति । अनेनेदं ज्ञाप्यते प्रायणीयाया्तव्रप्य प्रक्रमं कुर्विति
मररणावाकयं प्रयोक्तम्धमिति । एतच परायणीयायमिवादापेमति ज्ञेयम्‌ ।
तत्र यात्कियते तव्ार्पास्यामः।
, तत्र प्रायणीयाततजन्धनि तनन यावक्करत्धं तनं तदास्या्यामो नाना्चतिम्य्‌ उप
सैष कथयिप्षाम इयर्थः । भपूततवेतस्या इषटर्तयितुमततूत्म्‌। अप प्रायणीया
त॒त्र यावत्कियते तद्यार्पास्याम्‌ इत्येतावयेव ठाघवादवक्त्े प्रायणीयायासतच्र परक्रमू-
युतीतिगुपूषकरणमध्वुतन्रविषय एव्वं न होधादितशचविषय इति। तेन देवा यो
इत्यादि वाच्पत इत्यादि न प्कृतिवत्स्ैमत्र मवलेव | अत्र यतप्रपणे ततप॑नद्लेनान्या-
न्यपि कर्माणि परुवनि ततपरो-यावच्छन्दः | तेनध्ावरिराहरतीयक्तौ न ेवटमाहरण-
मां फरिलतिदादानादिकः प्ोऽपि विभिरभवति बषः रोकषणादिकं च । एवमन्ये-
प्वमि ब्रटव्यम्‌ । एतादशकर्मभिन्नचोदकपरिोपकलादपूवलम्‌ । तच्च चोदकमपाज्य-
सागघरारिव्रहरणादि । जपुपैलमू्ीमूता श्रतिः साज्ञाचचपि नास्ति तयाऽपि मग-
दाचायैवचनबटादनुमीयत इति ज्ञेयम्‌ ।
अग्रीनन्वाधायेध्माबिराहरति ।
अपूैतवादप्रा्मसाषानं विधीयते । इषेः कत्छलपते व्वपर्वतवामवेऽपि परैः
परतिषद्ध्वादविषानम्‌ । नहु अभ्ीनन्वाधाय बर्हिराहरतीलेतावदेव वक्तव्यमिध्माह्‌-
रणे तु सदश सताभिधेन्ध इत्यदितिधानादेव तिष्यतीति नेन 1 त्माऽऽबारपमि-
सरिथि्तहितेधमाहरण्रापणात्वात्‌ । तेनाऽऽवारपरिषिपरिषानं च सिद्धं मवति |
ऋमपरा्ातुवाद इः कृनत पौमातन्नतवरवापना्थः |

सप्तदश सामिषेन्पो नानूयाजघमिषयुपसंनद्यति यथनूषाजा न भवन्ति ।

नानूपानप्तमिषमुपपतनहीलेतावहुच्यमानेऽनूया नेऽपि पू्लादनूयानपतमिद +
मावः स्य्द्रारणा्ं यद्यनूयाजा न मवन्तीति । अनूाना न वा मवन्तीत्यनुयाना-
मावक्िधानिवानूयाजपतमिधस्तबन्धितवादमावति दधौ नानूयाजप्तमिषपुपतंनह्यति यच

, नूयाजा न मवनीति विरिष्टं वचनं छत्नघवपतेऽनूमानानां पिको. न. मवति ङक तु
„ नियतता एवेतिज्ञापना्म्‌ । आतिथ्यायामनुधाज्ञामविऽपि .अनूपापतमिदललि 1: पताः च

६१६ स्वापाढाविरचितं भौतसवं- ` [ कमभ

समिधो अग्न भादूतेदय्याप्रतेपणीयदारमिः सहेव परषेपणोयेतिज्ञापनरथम्‌ । सूत्रा
यैष सष्ट एव ।
वेदं त्वाओीन्यरिपतीयं पाणी भ्ारयोरपराजी९ स्तीर यां
पात्राणि भयुनक्ति स्थाठीं कपालानां स्याने भरयुनक्ति ।

वेदं कृतेलनेन वेर॑द्धकर्मणां पततं सूच्यते । अन्यथा वेदकरणस्य निरर्थ.
कत्वापततः । वेदनद्धकमो गि वेदिैमानं वेदेनोपयम्पोपनिं स्याल्या नुदं वार-
यमाण इति वेदेनोपवाञ्येति । वेथाच्छाद्नस्य मर्िप्मरयोननतेन वेदवकरणं विना
वे्मवेन यहिराहरणविभिवगरद्वेदिकरणमपि सूचितं मवति । वेदं कलेति क्तप्र
यान्तोऽतूषादो वेदकतोऽध्वुः प्त ए्रात्ाभिपरि्रणकतेति स्मानकरकलारथः ॥
अनेनाऽऽीघादीनां निवृततित्र । भभरन्परिसीरयेति स्यप्य्रययान्तोऽनुवादः समान.
कक्षैः । तेन परणप्तालनक्ती यः घ पएवश्निपरिस्तरणकतेति । तेन पक्षिकान्य-
करकतवनयाृतति । रपस त्वातमायैताया मि सत्वा निदृत्तिः | कृतौ व्यपपत्यया-
न्तप्योगदिव पाणी प्र्ा्यत्येतितम्‌ । भन्यपाऽ्रीनरिस्तीर्योठपराजी ९ सीसेत्येव-
मुच्यमाने पाणिप्षाकनस्य निदृतरेव स्यात्‌ । तः पणिर्तानानिदृरभमिदं वचनम्‌ ॥
प्राणी प्रास्यत्ययं श्यप्यत्ययन्तोऽनुवादः । ्रकृतावेमैवमस्तीति हेतोः । पतम्यावत्त-
स्यपक्े तयोरपि परिस्तरणम्‌ । उलषाः ुष्कदमीः । बसनतृणानीति केचित्‌ ।
उशीतृणानीलन्वे । $्वतृणानीति परे । तेष राजी पङ्किला सीलं विारयितवा
यथार्थं यथाप्रयोजनै पत्राणि प्रयुनक्तीलर्ैः । यथार्मितिवचनं प्रयोनन।माववतां
शम्यादपटुपलाङटसपिशमर्जनायैमेक्णन्वाहायेस्पाठीमदन्तीपात्रयोकत्राणां निवृत्ति प्रद-
शयितुम्‌ । अपूषे्वपकषे पराशित्रहरणस्यापि । स्थाढीं कपाढाना९ स्यि प्रयुनक्तीति
वह्यमाणूश्रदेव कपानां निदर्जिः। नच दषदुपटयोः कुटरोश शम्यया समराहननपकत
शम्याया वा समाहननारथमापताद नमस्तु इति वाच्यम्‌ । चरौ परमाहननस्य इषटुपछते-
स्कारारथतेन प्रकृते दषदुषदयोः प्रयोजनाभावेन तदवि तत्संकारस्य समाहननस्या-
प्यमावात्‌ । प्माहननामाकदेव तत्करण्य कुटरोः शम्याया वाऽपि निवृत्तिः । सष्ठ
समेतदाह मरदवानः--अपतति दर्ये कमैठोपो यथा चरौ प्माहननमाप्येभ्यो निनय
नमिति । तव ददधतमृपततरम्‌--स्फयः पेषणस्य वेति ददम्‌। कृष्णाजिनं तृणे
चेति दवदम्‌ पूता वापे तृणप्रपोगस्व विहितत्वात्‌ । भान्यत्याछी तृणं चेति
दम्‌ । परा तृणं चेति दद्‌ । भ्रारिहरणामवे वेदं तृणं चेति दद्‌ । सीतेति
क्त्यापरलयेन तूष्णी वक्ता तृष्णीमत्तरामिति च्रसयनमानप्दनकरणं च व्पाकत्यते |
अथवा राजीमिति जतविकवचनम्‌ । तेन तूष्णी दृ्तिणांतृषणीभत्तरापिति मवत्येव |
नह्मयनमानपतदनकरणं ल गयाृत्त्वात्‌ सयोरुपवेशनकाठ एवावयुणा करष्पम्‌ ।

3

[ रेद्विशव्छः ] गोषीनाधमटकृत्पौत््ाव्याख्यासपेतम्‌ । ६१५४

दर्मासरणपातरभ्ा्न तु मवत एष । तयोरक्गसेनव्यषधायकतवात्‌ । स्वाठी रोकपर-
शद्धा तां कपानां स्यति कपाढानामतिदेशप्राततानां चरमाकापतमथीनांस्यनि तत्पमयो-
जन उद्य पातरप्रयोगकाठे युनक्ति । उततरस्कारानपि तुटयान्कपख्वदियर्षोऽन्य-
श्च द्रव्य इति सूत्र उदाहृत एव । चरुकरपान्न्यारूपास्यामः स्पाठी कपाानार९ स्यान
भ्रयुनक्तीत्यादिनैवात्र सिदधरत्र पुनैचनमपूैतेन कशाठपर्माणामपरातिः स्यात्तां
वारयितुम्‌ । स्पाटीं कपाछाना९ स्थाने प्रयुनक्तीतीतरचरपरमपदर्शनार्थम्‌ ।
निकपणकेऽदित्यै भायणीयं चरं निरेपति प्रयति भप्यति।
भषटमयनै गमने यं प्रति यतेन तह बन्ध इति यावत्‌ । तसमरायणं तदैतीति
प्रायणीयः । प्रपानस्य दूरलेऽपीत मारम्य प्रभानकाटपरयनतं वर्तमानतवमेवा्न भ्रकरपः।
तत्र प्रथानकाटवर्मानलवं निष्कापद्वारा । भयधतोैलेकवेऽपि प्रकृते पनन्यापे.
कत्वं सी करियते । दष्टं हन्यत घातूनामनकापतवम्‌ । निषैपणकाछ इति वचनं पविव-
करणादिसूषनारथम्‌ । जन्पपाऽपू्लेनाप्िः स्यात्‌ । प्रापणीयमिति नाह्लणम्यानि-
सयाप्तयेति दरन्यम्‌ । पयति प्रणीतावल्मणीते परयति नतु व्ापाकरणदिभिरपरसा-
दिते पयति । तथाच नवमाध्याये चतुधैपदे जमिनिः--प्दानदरीनं श्रपणे तद्धन
मोजनाधेत्वास्सरगाच मूकवत्‌ । अ ठ्रदानाल्मणीताये विषानादतुर्यलददप्गै
इति । दित्यः प्रायणीयः प्रयति चररिसश्र षररदेवतापतन्धस्य पयतशचसपंनन्धस्य
च विभौ वाकंयमेदापत्मयदयविरिष्टेवतातवन्धकिषिः । जापारत्वं तु पयपतः सह-
श्रपणादुपतिद्धमिति प्राते पयस्योदिल्ररि्यधिकरणद्मयोमयविशिष्देवताप्न्ष-
विधौ वाक्यभेदामावासयपो न प्रदेयत्वम्‌ | अतो न वत्सापाकरणादिमिः य+
सेबध्यते दतु अ्रणतिपरििति विदधानः । सूत्रापसु--्रपणे पहश्रपणेपरदानमपि
सह ददपते चरोः पयता सह द्यज्यमानत्वानुमवात्‌ । अतसतद्धमै तत्व प्रदेयस्य षम
य्िस्तपामूतं मोननाभला्ागरवलान्मधूदकवतपंपर्गाचितरो्िवदिति पूवपूत्राथः ।
उत्तपूाधततु- मधये न वियन्ते धमः भरेयधमी यस्य तदधम । मष"
दकच््मतेलण्ययोतनाय तुशब्दः । अग्रदानासमदानामावात्‌ । दधि मधु पृतमाो
पानास्तत्तचष्टपितिवद् पह ॒धपणं नालि उभयोरत्र समप्रभानत्वामावात्‌ । तदि
प्रयतो विषानं क्िमरपमिति नेदिर्यत आह--प्रणीता्ै. विषानादति । तश्रसवसर-
भमानिदेशे नि कितु पमीनिदेशः । प्न्य चराऽऽपारमूतत्वम्‌ । अत एवातुल्य-
सवादित्युक्मू | अतो न भरदेयममी इति । कतमैः, मधूदकवतगो न मवति |
वु्यद््य्गो न मधति [तवाधिकः प्म इति । यजरूते व श्रपयति ।

१, ख, ग, प्लमप्र।

&१८ ; ~. <. सत्याषाटविरिते भौतं [७

चहुहीतान्याश्यानि शाति यथनूपाजा न भवन्ति । ॥
परपमगणस्य प्रयानामलात्तेव गृहाति । दवितीयगणस्य॒ततूधानार्थतान् तं
गृहणाति अनूयानामातपते । मनुयानपर्े तु तमपि गृहातीय्भः । चुर्यहीतमेबो-
पथति यचनूयाजा न भवन्तीत्येवं वक्यं तावौवाटगृहीतवधवृततो चतुगहीतान्या-
श्यानि गृहावेक वचनं प्रकत पातकं पगदीते व्धाुतितुम्‌ । यद्यनूवाना न
वन्तीति वचनोतदवचनामविऽनूयानतत्वेऽपि उपति -चहुयहीतमेव स्याना्गृहीत
मिति तद्यवयितुम्‌ । आज्यपदमहेनें ज्ञपयते पद(पौमावाधीन एव तिपो निषैप-
गोत्रं न्वपूृतो विरष॒ इति । तैद प्ाङ्तं परव त्रं मवति ।
पददा भायणीयमास्ाद्यति ।
चहामिति शेषः । तस्याः प्रायणीयया कलमो स्यारयात इति वकष्यमाणमूत्राहुदय-
नीयायां चरोराघादे पडोत प्रातिः स्पततं बारथितुं प्रायणीयमिति वचनम्‌ । अहो-
मा्ैलद्रहोऽस्वाहाकारः पद्दोता । जत्र सूयं ते चकुरिलेव षडोता नहु वाणो
तेति. श्रायभ्ित्ती पामवोेति श्तौ पूत च प्रायनिततति , श्रवणात्तस्य प्रायश्नित्
एवोपयोगात्‌ । ` क
सरवमिष्ममादधाति सरवमपयतर्‌
समानयते यच्नूयाजा न भवन्ति ।

सर्वौ समानयतेऽूवानामावपते । अनूयाज तु तद्य दवितीयगणस्य
गृहीतलाननप्स्यौपभतस्य समानयनम्‌ । अनूयानपतमिषं नावशेषयति -षथृतमाज्यं
ल । अनूयानामवादिति मावः । सर्मिष्पमादपातीतिवचनं परतिकषामिवेनि वेतिप्राङ्त
्रलान्तरगिदृतयर्थम्‌ । पमपदत९ समानयत इतिवचनं प्रयानायीन्धस्यक्रयले-
जैवाऽऽनयत वधातुम्‌ । एतेन ज्ञायते पशुबन्धे चाुमासेषु च सोमे च निगृह्य .वियू-
देवाऽऽनयनमिति । ए
आख्यभांगाश्थतुरो यजि पथ्या स्वस्ति पुरस्ता-
दरं दक्षिणतः सोमं पश्षरसवितारणुत्तरतोऽदितिं मध्ये
इविषा स्थाीं निष्कं मेहषणं च निदधाति ।
, आञ्यं मगो येषां त जोज्यमागा जञ्यहतिष ह्यय | तशूुरो यनति | कथ
परिल्यकाङ््षायां पथ्या९ छक्िमिलयादि ।. हविषा .चरुगेलयथैः । . आज्यभागा शथतुरो
यनतीति.्।भा्प्रतिन्ञा । उत्रप्र चग संकीपनदिव नष्ट पिदधे चहु यनती-
लन्र चतुर््रहणं चतुणीमेको गणो गणल्वादृव्ययः स्यादन्यो सूयां पाप्मानं दुभेयमि-
व्यूहेन चतुणीमन्त एवानुमन्रणं मकीतित्तपनधम्‌। पथा सन्तिमित्थादि पवितार-

दद्वः ]. भोपीनाथभे््ृतज्यो त्ाव्यास्योसमितम्‌ । ६१९

मुत्त इत्यन्तं देकादिनिषोनाम्‌ । ननु पथ्या ` स््िमर् पोषं प्तवितारमित्ये,
कैक प्रतिदिशं यनतीतयेताकौव प्रतिदिशं याग्य विद्धौ पुरतादियादिरिमचनं
पथयो त्वत्तिमयन्मातमेव तेया दिश प्रानाननियाचैवाद्ञानावदपकतवयोतना-
म्‌ | पध्व्वसत्यादीना प्ौवमाजयं तस्य परवरभलात्‌ । ननदित मध्य इ्येतावदैः
वास्तु चरुडामस्तु पूर्वाुयैव परिभ्यति, एवं च हविपेति पचने व्यथित चेन्न
तस्य प्॑ानापपि हरषलवापनर्थतेन तारपात्‌ । पानां प्राषान्यं श्ताषषुक्तं
पश्च पेवत। यनेतीति । तेनाऽऽग्यह्विष्काणा पथ्याखस्तयादीनां प्रपानहयिष्दपाशु-
यानविकातत्वं तिद्धे मवति । नन्येषे पञ्चानां तृरवत्वर्यापना्पं॑चरगेलयेव वक्तव्यं
किमर्थं हतितिवचनपपात्तमिति चेन्न १ तस्य शरपणेत्तरमाविनामुद्वाप्नान्तानां हविः:
संबन्पिधाणामपृततेनापा्ानां प्रावि चोतविहुमुपा्ततवात्‌ । भान्यमागशब्दः प्रते
कर्मनाममेयम्‌ । आज्यमागम्पामूरयहविमपा प्रचरतीति निशात । जगं च निद.
दलि पवाभित्वातच परीव हतिभेवति । एं च तैषां ्राङ्ताज्यमागकायैमाकतवं तेन
भपानहैवयतानि । सूत्र भार्यमागशमदश् 'यौगिकलादऽपहविषकस्वोपामनुषदति'
परसवल्याज्यमाग। वायन्य भाभ्यमाग तिवत्‌ | उदयनीये १८५५ छल्तिपू्तमामाज्येन
देतां यनतीतिवचनादषयेषां पथानत्वमवगम्यते | यत्र द्ििकोन निदेशो यथाऽनुप-
दावाज्येाौ जीवनन्तावान्यमाग वित्यादि प्राृतार्यमागयोः पपरत्ययो नान्यत्र
अतः एषगाज्यमागावपि सोदका करनयौ | भाश्दायनीयहौत्े पोणैमातनेि-
पृोमा उपदिष्टा इति पत्नौ | याजुवेहौ तेऽपि पौेपपतश्नतवद्वा््रविष ।
परपानदेवतायन्यिनुवाक्वास्लाश्वलायनोक्त। एष । न्नि्ोम्वितरदितिदेकताणिङ्ग-
कानां बहनां याञ्याृवाक्पानां सशालायां प्तसात्लशालप्यानमेव यातां काप्रांचि.
वूखरहणम्‌ । पथ्यास्वलिदेवताठिङ्गंकयान्यानुवाकयपोरमावाततावतो(तो)राश्चयनो-
कयो अहमिति बाच्म्‌ । सूम प्रायणीयायुकयाभ्यतुवाक्यानिमिदितते-
न्‌।ऽऽशवदायनेन विहिततेनापिहितिहितानां मध्ये वरहितानपिव महण युक्ततात्‌ ।
होत्शासविषये स्वपते वचनामाव आाशवलायनोकतयेव प्वलाच । नवमा,
यनोक्तानपरे बरहणमसतु माऽप्ु यातां कापराचित्तपाऽपि पसु छशालारीयैव
मवत्िति वाच्यम्‌ । एतस्य म्नपाठप्यात् ्ावकाशवेनागधानानुरोयेन तत्वलयैव
अहीतुमुचितत्वात्‌ । सवितेदेवताविषयकय।ज्याय। सश।लाय।ममनिन तदु क्तयाज्याम्र-
हणं तदनुरोधेन तदृक्तानामिव चाऽऽश्श्ायनपाठप्ैव परहोतमुकितत्वात्‌ । विना निरी.
ह्मतस्वा अहण इत्‌ सामपि तच्छालागतानमिषव महं परकरणनियमितत्वात्‌ ।
शालापठितमनेमिवाहापमेनाऽऽगेदीनमिवात्र अहणात्‌ । एताम्पाकिदधेपावानधर्मे.

५ क. दिविणा।

६२० सत्याषाढवषिरवितं भौतसूर्व- = [ ५ पतमप्रभे-~

भिता देवता यष्टव्याः । आग्यभागाविद्ाऽऽज्येन देवतवतसतो यजतीति काला"
यन; । कस्पकारथ तैसरविण पचतो वाममिषारयतीति हुवजञाज्यमागयोः सततं
प्रदर्शयति । तत्र प्राृताज्यमागार्थेकममिषारणं दृष्टम्‌ । उपांशुयानतुटया्थे
स्वार. । पराह्॥जपमागयोः सतस एैतद्रजनमुपपद्यते ना्पथा । ततमाद्िेत
एवा$ऽम्यमागाविति । अन्यत्तु मतम्‌ -अ्त्तेषां प्रषानहविष्टमिहाऽऽभ्यमागवेरनुप-
देशात्‌ । मातिष्यायामुपेराशकुषी ब। एते ्ञ्येलाग्पमानकार्य्य चकष; ।चुपी
य्‌।एते यत्तस्य यद्ीषोमाविलत्राप्ीपोमयोरदीनात। सूत्रस्पस्याऽऽञ्यमागशब्दत्या5"
इपमागनिवृपपवच पराहृतावाज्यमानौ न मवत इति । भार्पमागाविषूवा पते"
ल्यादमरध्वलावेतौ न मवत रत्याडेलन इति मरदवानः 1 शंखन यमनाञ्यमनिलयाधटा*
दनः | मतेन चरूणामिति प्रमाप मेकषगेनावदानमू । दितियागानन्तरं मारती-
एशमततरूषात्‌ । मदितिमि् मरी मन्यहिति श्तेः । तत्र प्रषपानन्तमेवेति
केचित्‌ । जनुमश्रगानत इलन्ये। रलयक्तमणानन्तरमिति पे । दति कंतवप्र्ययाल
प्नन्तरेति युक्तम्‌ । मश्रपमान्नये पूते चानुक्तत्वत्कृताकृतं मारुत्यतु्रणम्‌ । पा
ष मरतो यद्ध इतयुकता वौषायेन । पमार्याषयादुकतकं मारलनुनणम्‌ ॥
न्राऽऽपानीदिस्यवरूषमीः । भ्ापकामावात्‌ । स्याढी वरस्याठी । निष्काः
स्पदीमेत्णतैठपो ठेषः । च्ीटोदनाी दवी मे्षणम्‌ । निपात्य सतन्रतपोष*
दुानाहसयाहीतः एयककृदिव परततं निदषाति शिक्यादौ । एं स्याने भमि
प्रतते स्यापपितयये । निषानवचनादिव मेक्षणानुपरहरणं न निष्कातमिषानबहदितरस्य
हविःरोषस्य त्स्य लिड दिचतुभकरणान्त। हृताऽपि परतिपरिरप्तीति गभ्पते |
अन्यथा स्पा चरुरेष मेतणं न निदपातीप्येव बरूपात्‌ । तष्मष्िपमात्रं निषातव्यं
तदतिरिकप्य पर्वः सिद्धो यपायपंपरतिपत्तपः काम्या एवेति । भप"
सशि्निदरृततिः शिवमपि प्रतिपत्तिरिति केपानिनमतम्‌ । भसिन्पते प्रारिभ्रमपि
भवत्येव । चतुषीकरणिकनरह्ममागं बरघ्ऽपि पैः सैष कषति । शोंयुवाकानतला
दिष्टः शंयुवाके ब । एतचावशिष्टमतिपतिकमणामनु्ानप्े । भदुष्ठानपतते ह
कमपि स्यनि शेपकरणास्याङ्निषानपूसर्गकठि वा । जेन व्यगो भ्यते |
चकारः पाहिला । तेन भरयाणमिकनैव निषानं मवति |
वायाः पेषं करोति।
पूषद्यास्येयं, परयोननं च पूर्वत्‌ ।
वन्ता कृत्ला वा ।

मदतीतयेष शेषः । कृता मवति न यनमानमागमवदयति । यदि शंणमे्येतायतैव

परिकरं खन्ततरमि शेस्वनेतिवधनं शंमन्ततवपलत एवायमपूवप्रकारो न कस्तव“

४३

२ दविभः ] गोपीनाथभटकरतज्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ । ६२१

पल्ल इतिद्योतनार्थम्‌ । तेनान्वाधानपर्ृति छृत्छपपि कर्म मवति नतु शयन्तत्मा्-
विकल्पः स्यातसरेषु पल्यनूषानस्य प्रतिपेषोऽनर्थकः स्यात्‌
निचयानुवादो वा कर्मणः स्यादश(शा)ब्द्लादितिनेमिनिन्यायानुगुणल्वत्छशालानुगु-
णत्वाच पूरः पको मुख्य उत्तरो इकः । प च न्याये दशमाध्यायि सक्षमे पदे
कति सूतर्तु शणिडा्तत्वविधानदेव तदुततरकर्मनिपेषः तिद्ध्ततैव पलवान -
नूयाजनिपेवतिद्धी पुनरमथोनिपेभोऽनर्को यरः स्यात्‌ | अत॒ उमयोमिपेषोऽद्गाम्त-
राणामकरव्यताभ्रतिपेवेन करव्यताविधानां इत्यवरयं बक्तम्यम्‌ । पतलोपंयाजनेव न
कर्ात्‌, अन्यानि तु कुौदेव । अनूधाननिव न कुत्‌, अन्पानि लु कुयौदेेति ।
तेन पली्वाानूयानपरतिषेषेन कत्त्तस्याविषानाच्छंिडान्तवचनेन ततसस्याविषाना-
हयोः पस्ययोधिरोधादधिकसपो भवेदिति पूत्राय; । उ्त्रुतरसतु निचानुवादो
निल्त्य रोर्विडान्तविमेपरिखताय । अयमेव विधिर्नियो न कृत्या । तस्ता
स्प्शस्तोऽयमेव विधिरिति प्राशस्त्यायानुवादौ निलयानुवादः । वाशब्दः पूवपकषम्या-
वर्तकः । नित्यानुवादो निमेषो नतु पतनो्ेषानानूयजेतरङृकर्मविवायक दृति ।
कुतः कमणः पल्मो्यानानू धानतिरिक्तकरणोऽश(श।)ग्स्वाच्छ्देन व्रिधिना
गम्यः शाञ्ो न शराठ्रोऽशाग्दस्तस्य मावस्ततवं तस्मात्‌ । छृत्स्रेस्यापरतायां स्पष्टो
विनास्ति येन विकस्पो वक्तवयः । निलयानुषादतेनोपपततेयिधिपथवानकस्पनमयु-
क्तम्‌ । तथाच नैव कृत्लप्येति धस्याप्यपते पलीप्रयानानां विकरः । तथाचाऽ-
पतम्बः--शस्वन्ता पर्माप्या व पलीएतु न प्यानयेत्ता उदयनीये संयानपरेमे
वा काथं इति। स्मे उमे अपि पनींयानवल्यावित्यभैः। नतु श्रहृतौ दौ शंय परली
सेयानानां पूरस्तदरकः पथादन्यः । तत्रो ततरेभेव शंयुना तदन्तविधिः । एतं च
शाखन्तरीयः . पलनीपतेयाननिपेषोऽप्ययैवान्‌ । अन्यथाऽतुवाद्ात्रतवपततः | अततः
पलीपतयानवरनमुत्तरशस्वन्तं सम॑ कथमिति मेन । प्रयोगो परमस्यैव शेस्वन्तले
निमित्ते विधानात शवौ कृते निमिन्तस्य पेनातततेन तेत्रषोपरमष्य युक्त
सरत्‌ । पली्याजपरतिेषसतु नित्य ुवादेनायैवादमाघौचितयेन शंयवन्तलस्तुलर्थ
न विरष्यते । तथाच दशमेऽध्याये षष्ठे पदि सैमिनिः --श्रतिेषायैवत्वाशोत्तरस्य
परस्तासरतिपेषः स्यात्‌ › परता पूतस्य वचनदतिक्रमः स्यात. इति । सत्राय
पतमीपयानानूयानशरतिेषार्वतवादु त्रस्य शंणिडप्य परसतायत्रतम्थं तप्य अतिेवः
स्यादिति । तथाचानुवारेो न मवति निषे कितु इतरकतैश्यतानोधक एतेति { तथाच
पर्वाधिकरणतिद्धनतोषरि आतोपकमिदमविकरणमिति ` प्वूतरार्थः । उततरपूत्ाथतु
पूर्वस्य शंभ्वडप्य प्रतेरतिकमो वचनात्सष्टवचनात्स्यात्‌ | उपह्यतपरिवयमि स्व
वचनामावातूष्ैषोपरम इति ।
"$

६२२ संत्याषाठविरातितं श्रीतदत्रं- ˆ [ ऽपपमपरभे--

न यजभानभागमव्रधति यदि रैयवन्ता 1
,५ शंयुनाऽ्तो यस्याः सा शंखन्ता । शंयुव्तेति पठोऽभ्षाठ एव | न यनमानमा-
गमवद्यति पवैषु सोमिकेषवष्टिपशुजन्धेषिलनेनैष निपेषसिद्धाविदं वचनं छृत्छ्ायां
यजमानमागनिपेधो नात्र परकेत इति बोधयितुम्‌ । कृत्लायां यनमानभागघच्वमनेन
गम्पते । रुषस्य कार्यानतरविषानातसंस्यापयपलेऽपि न पमिष्टयजुः | नच यज्ञ.
विमोकः । संस्याप्यपलेऽन्तिमप्रायचित्तहुत्वमहणयोर्नऽऽप्थायनम्‌ । चिषटकृदमिषार.
णद्वये तवाप्यायनं मवेव । दक्षिणादानवर्ज बरादमणमोननान्तमितरत्सर्व भवति ।
अत्र राज्ञो निकपनमेके समामनन्ति ।

राज्ञो निवपनमृत्तसदिदेश इत्यारभ्य प्रेषनतं क प्रागुक्तं तत्तत न कर्वम्यं कित्व.

तरासिन्कि कर्वव्यमिचिक आचार्यं वदन्तीच्थः |
धवाशेषाचतगदीते पञ्चगदीतं वा दील ते शुक्रवन्‌-
रिवि दर्भेण हिरण्यं निष्कं वदूधवाऽयऽवद्पावि 1

चतुरवक्तिनशचतरयही त पशचावत्तिनः प्गृीतमिति व्यवस्थितविकप इति केचित्‌ ।
शाक्ते पुवाप्यायनम्‌ । निष्कं शिखावन्वनवद्भैण हिरण्यं वषटवाकृति बद्ध्वा
हठं गृहत आञ्येऽवद्षाति येन हिरण्यं बद्धं तं द्म पृतव दर्मबदधं तद्धिरण्यं
जुहां गृहीत आज्येऽवनतः सम्तिपतीतर्थः । निष्टक्शब्ददछन्दति निटकैदेवहूयेति
सत्रेण निपातनात्ाुः । गच्छन्तो मश्रः। भरमुनरहिता दीवा दमाः । कुशासतु
हाः पपूनाः । यत्परुषि दिनं तदेवानाभिति तेकते दभाः पर्वच्छिन्ना
एव । यत्समं तत्वितृणांमिति श्चु्या पिवृकर्येषु समूढो केरथंदेवका्येषु अमूत
दरभषक्तं मवति । तृणे तु च्ठत्ामरो द्मे इति प्रवत्रिकम्‌ । रतपुव्वोहिरण्यत्वा
विशेषेऽपि तस्मात्र्< हिरण्यं मामित्यादिना सुवरभरूपिरण्यस्यैव सवदा पार्थ.
तवोक्ता पिरतो रजतस्य दुरवेतेनामङ्गख्लात्‌ ।

अमं तलेन देवकार्ये विवर्भेत्‌ ।
` `इति सतौ पेवकाय तानिषेधादश्रुनलवेन निन्दितत्वाच सर्व देवकं सुवर्णात्मक-
हिरण्यस्येव गरहणं नतु दुैरतात्मकस्य । तत्र हिरण्यस्य मानच्छकम्‌ । तसि
जवदुधातीलयतावतैव तिद्ध आग्यम्रहणं षुत परतशब्द आञ्यमात्रमाचे नतु यदभनि-
यत तदवृतममवितिशचतितिद्धवनीपूतमेवाऽऽज्यम चष्ट इति दर्शयितुम्‌ । जतो षनी-
मूतस्वस्यावधानप्तमये न नियमः ।
ध का पा सोमक्रयणी समङ्गा बन्धुमती यथाऽ्रीषो-
मीयो बशररर्णा रोहिणीं वोपष्वस्ता मपीनाऽय बा

४

द्विपः ] मोपीनाथभडृकृतज्योतब्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६२६.

रोहिणी पिङ्गाक्षी बश्रुलोक्नी धित्रोपकाश्रा पृश्नि

बाठा पृक्षिशफेकहायनी द्विहायनी बिहायणी वा

जुरसीति तामीक्षमाण पएतचतदीतं लुहोति ।
अन्वारन्े यजमान इति बैभायनः । सोमः क्रीयते यया गवा सा पतोमकरयणी
सोपक्ा मवति । उपेति मूतनिदशदेतदिवपानृषठानार्पसूमेवोपकल्यनं करै.
स्यमि्यवगतं मति । पमन संपूणीक्गा । बन्धुमती, अत बन्धुशब्देन स्वहिता मातृ.
वितृतरतृ्तलाये गृह्यन्ते । तेन मातुपितृभातप्तसिमतील् मवति । अनु त्वा माता
मस्यतामनु पिताऽनु राता सग्म्पोऽनु तता सयुध्य इति मश्रवणद्यमर्यो ढम्यते ।
यथाऽग्नषोमीय इत्यनेन वक्ष्यमाणे स्मूढत्वपीषलवे अतिदिदयेते । यया निरूदपशुन्ध
इलय्ीपोमीये वननादुप्तः पशुरकूटं इत्यादीनि पशुमू्रोक्तानि ठक्षगान्यप्यतिदि-
इवन्ते । उपकृता सोमक्रयणी यय।ऽदीषोीय रतयेतावौव समङगसवननपुम्वपिद्धौ
पुनधैचनं स्म्गसवबन्धुमचवे एवाऽऽवद्यके न यमान्यतर सयू पीवतवं चापीति |
छष्णथेततव तु वच्ुत्वािविशपतिषानादेव निवृत्तं भवति । वषुः पिङ्गा । अर्णा
कपिवर । रोहिणी पत्युषष्वसता, उपघवत्ताऽन्येन वर्भनाभिमूतो यो वर्णःस
उपष्वस्तसतदवती कपितप्रेशे केवटरोहिणी . कचित्पदेशे मिश्रितवणो, एतादशवणेद्वय-
विरि । नश्ुव्णो, अरुणवणौ, ोहितमिरितवणौत्मकार्यवतीति प्रितयान्य-
तमा पोमक्रयणीलर्षः । रोहिणी, उपवसति गोः एपक्पदायेतेऽम रोहिणीपद्वैय,
य्यौपततिसतो विशिष्ट एव पदार्थः न -ेवभपि तदोपतादवस्थ्ं शस्यम्‌ । तस्व
केवछरोहितवरणपरतेन तदभावात्‌ । प्रपीना मापा । केचितु अपपीनेतिपदच्छेद
कृत्वा प्रपीनोष््रोमदशव्णा तदन्येति व्याचक्षते । मध्येऽपशब्दो - मिकक्रमा्ः |
तेनेत उत्तरं सरव समुचितमेव विकल्पते । अत्रऽऽपस्तम्बो विरोषमाह-- द्विरूपया
राजन्यस्येति । द्विरूपा ्तङृष्णा । यच्छरैतया क्रीणीयादुश्मौ यजमानः स्यायक्कृष्ण-
याऽनुललरणी स्यातपमायुको यजमानः स्यादिति पूर्वश तयोरेव वरणयोरपकरान्त्वात्‌ ।
पोडदयादौ विशेषो कयते । रोहिणी केवलरक्तवणा । पिङ्गा पिङगनेत्ा । बशुरो्नी
पररूढकपिलवणैटोप्नी नानाजातीयकौयौममिः कचित्कधिदुपेता वा । धिप्रोपकाशां
शितं नित कुठ ततसम्रानवणा । बाला अणोरयस्याः सा एभ्िवाटा भेतएत्कवालाः |
एश्चिशफ, ेतृषतकलुरा। एकं हायने यस्याः तैकहायनी। एवं द्विहायनी तरि्टायणी-
स्यत्रापि, हायंनशब्दो वर्षवाची, एकवधौ द्विप चिव वेलयरथः । दामहायनान्ता ~
चेत्यनेन सूत्रेण डीप्‌ । त्रिचत्ौ हायनप्य णत्वे वाच्यमिति त्िहायभीलन्न णले,
वयोवाचकतवान्डीनूणत्े युक्ते एवात्र । एतचैकहायनीत्वादिकं प्ाधारणै जेयम्‌ ।
नचारुणयकहायन्या पतभ कीणातीलतरारुणुणस्यमूपतेन क्यप्ताघनत्वाप्मवात्दौ,

६२४ सत्यापाढविराचितं भौतखं- [ ऽप्षमपरमे--

यद्नयेषु वासःम्तिष सवषु नेश इति वाच्यम्‌ । मूतस्यापि द्रव्यपरिच्छददवारा
साधनत्वषमेन द्वारकायां च स्ववाक्योपाततेकहायनीपवन्ष्य कलयनेनैकहायन्या-
मेव निवेशस्य मीमांसकैरङ्गीकारात्‌ । तथा च तृतीयाध्याये प्रथमे पदे जैमिनिः
अयते द्न्यगुणयोरेककम्ा नियमः स्यादिति । पूत्रर्थषतु-- मरक्यते तत्युके.
कवाक्यते दव्यगुणयोरैककम्यदेकक्रयरूपकमौभेतवाक्तियमः परसपरान्वयरूपः स्या-
दिति । तां सोमक्रयणी गाम॑क्षमाणः पड्यञ्नु पीति मनेतसपूरगृहीतं चतुर्गृहीतं
जुहोति । ईखमाण इति वरतमानशानचेक्षणदोमयोः प्मक्ाङतवम्‌ । परामशम्यन्तर्‌
एव पूर्तादाहवनीयस्य परास्युली सोमक्रयणी गौः स्याप्या । कामदिकद्वरे सवैतः
परिश्रिते बहिःस्थिताया ई्णानुपपत्तेः प्ाखशाम्यन्तरे स्याप्नम्‌ । एतच्तुर्यृहीत-
मिति विरिष्टनैकक्चेनोमयोपिनियोगादिरे ज्ञायते यत्र॒ यतरतच्छरदपूैकचतुर्यृरीत-
विनियोगविविततत्रं पच्गृहीतविधिरथिकस्पते । शते पश्चा शिति न्यायेन पञ्चपरूाया-
ममि चतुःर्याया अनुपरेशाचतुगहीतरोष एव सः। अथिकं भ्रव नतु तद्धानिरिति
न्यायादविक्रूयापवेशेऽपि चतुःैख्याय हानिना लि । नचैव षड्गुहीताचतिपरपद्न-
सतत्रापि चहुःरूथानुप्रेशपत्तादिति वाच्यम्‌ । चतु्ृहीतहोमपिवन्ध्यर्वादस्य चतु-
प्पादः पशवः पञूनेवावरन्थे चतस्रो दिशो दक्षे भतितिष्तीत्य्य पचचगृहीतं
भवति पङ्क. दि पशवः प्च देवता यजति पञ्च दिशो दिके प्रतितिषठतीत्युमयवाक्य-
गतपशचपंजन्ध्यथैवादस्य च प्तमतवेन पृटपंख्यादिषु तदमवेनातिप्रङ्गवारणात्‌ । न्यून-
संस्यावारणं तु चतुःतरूयाया अनुप्रेशामावादेव सिष्यति । अत इदं तिदधमेतच्छब्द+
पूकचत्महीतविनियोगविधौ पञ्चृहोतमपि विकसपत एव तेनपि नतुगृहीतहोम
निवितिदधिरिति । नच चुर्हीतवचनस्य दिरण्यवयाृत्ययतवमेवा्तु इति वाच्यम्‌ ।
हिरण्य्याव्सु वृतादुद्धरतीलबरे विधानादैव तकिद्धतेनैतस्य त्याृतर्थतवानुष-
प्तः, चतुहोतवचनकत्पञचृहीतक्चनस्या पि कर्तटयतापतते्च ।
अपरं चतुर्हीतंरृदीत्वा शुक्रमस्य-
गृतमसीति दिरण्यं ृतादुद्धरति ।

अपरमिति वचनं पूर्वेण पेननधार्थम्‌ । तेनेयमपि श्रुवशिषददेव होतव्या | जप“
मित्येतावलयेवोच्यमाने पच्गृहीतस्यामि षे प्राठः स्यात्सा मा मृदिलयतदर्थं चतुरृही-
तवचनम्‌। परयमयोुवप्यायनं परोबप्तमातिः । वृतवचनमान्यस् ्रवीमूतवं सूचयितुम्‌ ।
र कषरणदीप्त्योरित्य्मद्धातोरजञिवृहिम्थः त इत्युणादिसूत्ेण क्तः । एतेन पृतस्यापा-
दानत्वमपि निरों शक्यं मवति ।

> वैश्वदेव इविरित्यभिमन्रयते 1

आज्यमिलेव शेषे शतु हिरण्यं म्र ` इविरिति श्रवणात्‌ , आपस्तम्बेन स्पष्ट
तया$मिषानाच"। र

र दविपटहः ] गोपीनाथमहृक्रृतज्योत्त्राव्यास्यासमेतम्‌ ६२५

हविरसि वैशवदेवमिलयेकते ।
अवनतो पत्त इत्यथः । अत्ाप्याज्यमिद्येव शेषः । मनने हविरिति श्रवणात्‌ |
एतदनमापीनतैव ।
सूरस्य चकषुरारुहमिति सदिरण्येन
पाणिनाऽऽदिलपुपतिष्ठते ॥ ५ ॥
सहिरण्येनेति पाणिविशेषणम्‌ । पाणिनेतितृतीयेत्धभूतजक्षणे । तेन पूरवेवावंरयं
हिरण्यं पाणौ मवति।
अथून्यं तु करं कुयीतपूणरनतैः करौः ।
इति स्या पतत्रलेन पैदाऽङ्विपु दिरण्यभारणं विदितं ततो भितं पिते
हिरण्यधारणमपूवमेन विधीयते । स्मरतितिद्धंयदङ्कटिषु हिरण्यधारणं -त्ेव कमी-
क्वलमनेन विधीयत इति वा । तेन प्रोतमि प्रायश्चित्तं करैन्यं मवति | अङ्कटिषुः
हिरण्यधारणेनापि पाणौ दिरण्यधारणं मवत्येव । अङ्ुढीनाममि प्राणित्वात्‌ । अन्य
भाऽूनयं तु करं कुयीतपुवभेरजतैः दुरौरेति करस्य पवगीरनतकुशतेनन्धविधानेना-
इनं तद्धि्तवेन तत्न धारणप्य स्मृतिविरुद्धलापत्तेः । करपणिशब्दौ हि पयाय
भूतौ । उपस्यनि ` तिषठतताऽऽपीनता वा । नचोपतिष्ठत इत्यत एव तिष्ठता तिद्धेति
वाच्यम्‌ । उमान्मच्नकेरण इत्यातमनेपद्‌विषानान्नात्र तिष्ठत्ता धातुप्र्ययोरथः षतु
मन्रकरणमज्ञधिकरणपूषैकं विनयेनाऽऽशीरयीच्ना । तदुक्तमादितक्नेराक्षीयैदा्निमुप
तिष्ठत इति । तस्मादुप्थानादन्यैव तिष्ठता । यदि उपस्यानान्तगीतैव तिष्तताः
स्यात्तदा तिष्ठन्ती गाईपत्थुपतिष्ठत, उत्तरामाहुतिपषोत्याय कवातियैस्‌ड्वऽऽहवनी-
यमुपतिष्ठत इत्यत्र यथायथं तिषठ्तेपोत्यानविधाने न इत स्यात्‌ । भते। यत्र यत्रः
विधानं तत्रैव, अन्यत्र त्वनियम इति सिद्धम्‌ । तथाच मच्प्रतिषाद्ं पद्‌ ध्याय
जतिमदरायुत आशीः(शिषे) परायन पठेदिलेष उपस्थानश्दारथो भवति । जत्र
पामिनेति वचनावज्ञछिना नोपमानं कंतु प्रणिति । यत्न यत्र दद्षिणग्रहणे
क्रित तत्रैव दक्तिाङ्ग्य अहणमन्यत्रानियम इति ततर तत्र दक्षिणनरहणेन ज्ञाप्यते ।
भरते दक्षिणग्रहणामावादनियम एव । एवमम्यतरापि | एतच्च निरदिशङविष्यम्‌ ।
अनिदिष्टङ्विषये तु दसिण्यैव ग्रहणं नियतम्‌ । अत्र ज्ञापकं यालुषदशंपूणमात-
होवसूतरे प््येन तृष्णोमा्नोधमितयत्तरपू्रासू्वतर द्िण्य प्रातो दत्िणग्रहणमनि
ई्टघ्यजे दक्षिणयेव ग्रहणमिति । विपृश्चितयन्तो मचः । ५
चिदसरीति सोमक्रयणी सस्शास्ति 1
आप्तीन एव । सशब्दो मन्नस्य स्पोचचरण गमयति । तेनोपांडुता निवृत्ताः
मवति । अवेक्षणविरिष्टं मन्नोचारणं पेशासनम्‌ । पंशासनवाच्यस्व शिक्षणस्य

६२६. सत्याषाठाविरचितं श्रौतसृतरं- [ ७पपमपर-+

पल्यामिव सेमवात्तस्या एव ब्रहणं स्याततव्यादृयथं सोमक्रयणीमितिकचनम्‌ । नन्वेवं
तां सैशास्तीति तेच्छन्देनापि तद्हणं संमवति किमर्यं॑सोमक्रयणभिति वचनमिति
चेत्सलम्‌ । तच्छब्दस्य प्रिद्धिवाचकत्वस्यैव ंशिस्णातुरोषेनावश्यं स्तकीव्यतया
तदोपतादवस्वयापत्तेः ।
मित्रसत्वा पादे बध्रातविति दक्निणे पूर्वपादे वधराति ।

आप्तीन एव । सोमकथणोमिति पूमूत्रादनुवतैते । ओवाव्ावृत्यपै परिग्रहणम्‌ ।

एतावनिव म्नः ॥
पूषाऽध्वनः पात्विति नयति यत्र सोमोऽ
बद्धामकणंखदीतां बद्धां बा करण्ीताम्‌ ।

पूषाऽध्वनः पालिविति मन्नेणावद्धामकरमगृहीतां बद्धां कर्णगहीतां वा नयति यत्र
कनोम इन्वयः । भत्रापि - पोमक्रयणोमित्युवैते । अबद्धामितयादीनि सोमक्रयणी.
विरेषणानि । यत्र सोम इत्यत्र न्यतो मवतीति शेषः । अबद्धामकणैमृहीतामिति
पः स्वशालस्यः । बद्धां कर्मगृीतामिति पलः शाखान्तरीयः । अवद्ध पदि
अबद्धं बद्धां पदि बद्धाम्‌ | यदवद्धा स्यादयता स्याचत्पदि बद्धाऽनस्तरणी स्यास्म-
युक्तो यजमानः स्वाचत्कगैगृहीता वारी स्य्पर वाऽन्यं जिनीयात्तं वाऽन्योः
जिनीयान्ित्रसत्वा पारि व्नातवियाह मिनो वै शिवो देवानां तेनैवैनं पदि बधा
तीति श्तौ यद्बद्धा स्यादयता स्यादित्यनेन वन्धनं प्राप्यते ताम्रे पद्बन्धननिषे-
्नोवाजन्यनश्रिपय पूैवस्यति । अयताऽनियमिता गमने । अनुप्तरणी मृतपेन-
न्धिनी गौरि । भरमायुकः शीघमरणः । वर्जो रद्र, अयवाऽबद्धां वायामपि
अनद्धाम्‌ । अनियमिततवं तु हस्ताम्यां दादर्थेन धारणेन संपादनीयम्‌ । बद्धां
आओवायां बद्धाम्‌ । पद नन्धनं तु उमयपलञेऽपि निषिद्धमिति । मच्रपाठमात्रेण
मिञरककपहन्धनं भवति । मिस्य कर्याणस्पत्वादनु्तरणोत्ं तस्युक्तं यनमाने
भ्मायुकत्वं च न । ्वकर्ृकपन्धने हि प्र दोष इति । एतदरथकं छिङ्गं स्पष्ट
प्रवशेयितुमेव मित्रस्त्वा पि बध्रालिति ङृत्छरः पाठः । उत्तरस्य मन्र्यन्रायः
पोममिलन्तः
६ तस्या वरू्यसीवलयरमश्ेदकषिणेन
पूरपादेन षट्पदान्यनुनिक्रापति ।

अत्रापि पोमक्यणीशब्दानुदृ्यैव पोमक्रयण्या खामे तच्छन्दः पेराप्तनवन्धन-
नयनान्यतरस्य छपे विसमु्याऽनुनिकरामणे इते प्रायच्ित्तेन न चारितार्थ्यं मतु दुं
कृत्वा पुनः पट्पदानुनिकामणस्यापि करणमितिन्ञापनारधैः । नचाघवयुवयवृत्य-
येल त्य स्ीठििनातीति शदेन च सिद्धेः । नच पलीम्यावृपैतवं तस्या भनु”

द्विपः ] गोषीनाथमहटकृतज्योत्न्र व्याख्यासमेतम्‌ 1 ६२७

प्थिततवदेव प्रापत्यमावमिद्धेः । तस्या उदक्माणा नौयमानाय। वरूयप्ीचयारम्बा-
स्यन्ता; पण्मचराः । ए रितिवचन परतीकोपात्त एक एव मन्न इत्येताटशमय व्यावर्त.
यितुम्‌ । म्ैरितिवचनमेैकेन मेककं कमणमिति ज्ञापयितुम्‌ । जनु जाुपनये
निकतामति निगृह्य क्रामति कामयतीत्यथः । अन्तरमावितोऽत्र गि । थवा तस्या
वक्तििन पूवपादेन यानि पद्ूपदानि कम्पन्ते तान्यधवयुरनु पश्वाजितरं क्रामति
आक्रामति उपयुपरि निदधातीति तात्पयार्थैः । दक्षिण एव ॒पादोऽत्रायिकारात्‌ ।
असिन्पते गिज्ञाऽऽश्रपणीयो मवति । अन्न यमानः पत्नी चापि गच्छतः ।
अधवमतु यनमानल्लमनू पतनी । तयात्र बौषायनः--भन्कयनमानोऽनूची प्ली
स्थां पृद्धरणीमादायेति । गच्छतीति शेष उभयत्र । प्रदं हियतेऽनयेति पद्ध
रणी तां स्ाढीमादाय गच्छतीचर्थः | न्यचाप्याह- जेना तोमकरयणीमगेण

शाटामुदीचीमतिवित्स(वाप्शोयन्तीति |
वस्पतिरतवा सुघने रण्वतििति सप्तमं पद्मभिग्हाति ।
स्तमपदानुनिकमणें तूष्णीमेव मनच्रद्ेशात्‌ । अभिगूहाति च्छाद्यति ॥
अज्ञछिनेति शेषः । उत्करमभिगृहासज्जछिनेति प्रकृतैः दरीनात्‌, अपस्तम्नेन सषटो.
क्तत । एेन.वसनाच्छादनं व्यावलयते | चिकरेलिति मननान्तः
तस्सिन्हिरण्ये निधाय पृथिव्यास्ता
ूथ्नानिषरमसेतचतुहीतं जुहोति ।
अत्रापि पु्ैव्शचगृहतेन विकर्षः । तस्मन्पदे हिरण्यं निषाय प्रथिव्यस्वेति
मन्रेण चतुगहीतं हिरण्यमनुपदे जुहोति । इष्टिशेषदरनयत्वासरिभणं नेति केचित्‌ ।
घृतवति स्वहियन्तो मख्रः। जत्र बैधायनः क्मानत-क्िदेवला उ सह्‌ प्दाहुति-
मेवतीति प्रृलाऽ वीत्ये वैष्ीतयके प्रानापत्ये्येके बारेवलेलेव ब्रूयादिति ।
तेनात्र वागेका वाषा एष यत्ते(मक्रयणोयैवादाद्वाचे पोमक्रयण्या इदमिति लाग
इति केचित्‌ । हिरण्यस्योप्यव होमः | यदयुरनसनातिति शरुतः । भुवरिषनशि पू"
वदूपवरमचैृहीववा तेन नूरप्ीति होमश्च । घरन्या कदानिरिघषटङृदमिषारणदवयेऽनति-
मभ्ायश्वित्ताहुलरभग्रहणद्वये वाऽऽप्यायनं छतं चेत्तदा तैत जुहुयात्‌ । उमयत्रापि
सकभायश्चिततहोमोऽनाज्ञातनपादि च । यदि एकहायनत्वादिगुणशे्टायां गवि क्रया
नीयमानायां दैवादावणि स्मपदरपातसतद। होमस्याऽऽरदुपकारकत्वादूयावण्येव ॥
अश्षम्यज्ञनं तु थैः कैव पाभिः कोरम्‌ । गुणे पुर्यदोषाटुपपतेः । नच
बाजिनयागवछोप एबारितति वाच्यम्‌ । एतस्य परपरुक्तद्म्योषजीवित्वामावेन ठोप्य

१ ख. ध, "तिवस ।

द्र सत्याषाढविरवितं भौतसतरं- [ णपषमप्रभ्-

वकेतुमशक्त्वात्‌ । वाजिनयागः प्र्रयुकत्न्योपनीवी } इह तु न दभ्यं परप्रयुक्तं
क्षतु पाघुख्पध्य दरम्य्य यः स्कार एरुहायन्याः सपतमपद्निषानात्मकः सत ण्व
पेरप्ुक्त इति वैषम्धाधोप एव्र युक्तः| तथ च चतुषौष्यये प्रयमपदि जैमिनिः
पदकर्माभयोनङ़ं नयनस्य पराैतवादिषि। पतात पदक सतम पदममिगृहातीतयारि
नेयनस्य सोमकयण्या नयनस्य प्रयोजके न मति परा्थत्वदन्यारथलात्‌, जन्योऽगः
ऋग्दरभतवात्‌ । नच शालान्तरे तस्याः समं पदमितिन्रवणातत्र च तस्या इत्यने"
भैकहायन्याः परामशदिकहायन्याः सकतमपद्रहणा्ेतवे सति विनिगमनाविरहान्यन
स्योमयममि प्रयोनकमेवेति वाच्यम्‌ । तत्रापि येकहायन न स्वर्ण प्रकृता किले-
कहायन्या करोणातीति कातेनवेवि परप्रयुक्तेन निञीताया एव विनियोगादिति
विनिगभ्नाविरहासिदधेः। तदयं निर्गढितोऽधैः-याऽपतौ कयरयकहायनी कयतिष्य्ं
नीयते तस्याः समं पदं गृहातीति थाथी एतवैकहायन्ा बुद्धो विपरविमानायाः
प्रङ्घासासु्रहणोपकारतामवण पंबन्येऽपि स्तमपदवाक्यस्य निराकारतया तदे"
सखविदक्रमाणामावात्‌ कधवेकहायनी नतु पदपाुग्रहणर्येति ।
अपादाय दिरण्यं पारिलिखितामिति स्प्येन पदं परिलि-
खति यायदघतमनु विसृते मवति तष्णीं विषाणया
चाटुपरििख्यास्मे राय इति स्यार्यां पदं निवपति ।
सपादाय गृहीत्वा । स््योऽैषिको लोक बा । पदं पदपन्भरेशं परिगे
जिति । कदावित्पदभदेशाइदिरन्तरेव वा धृतं विसृतं रमृं मकति तावत्परिमितमेव
पद्भनुरतीकृल परितो तीतः । अनेन केबङपदप्रिमितपदश्येन्‌ परो
छलनं व्यावत्ैते। परदक्तिण्यं परिमाषातिद्धम्‌ 1 पुरल्तादुपक्मस्तयाऽपक्मः । तिः
परिषिलतीत्यापलम्बः । अस्मन्जञे ङन्मचेग द्वष्तष्णोमिति ज्ञेयम्‌ । परिटेलनाय
स्थादानैतृष्ममिव मतरानुपदेशात्‌ । अप्व सावित्रेण संपाद नमाह । ज्य
ओवा अपि इन्तामत्यन्तो मचः । विषाणया यजमानतंवन्विन्या हृष्णत्िषाणया
तया ए्ेषष्यिततवत्‌ । चक्रो यावद्‌ वृतमनु विखुते भवतीतयेतस्यनुक्पैणा्थः । ए
चात्रापि न ततो न्यूनं नप्यविकत परिरेलनमिति सिद्धं मवति । अथवा स्फ्येन षह
कृष्णविषाणायाः साहित्य । तेनोमाम्यां मिचितामरम्धां परिरेखनमिति षिद्ध
मवति ।पूव॑ू्ान्मच््य पि परलतिभेविष्यति तां वारधितु तृष्णीमितिविचनम्‌ । स्याली
शब्द जाकारविशिष्टातुमन्मयान्यतरपात्रमा चे | तेमैतदितरात्रं भूमौ निवपनं चापि
व्यावृत्तं मवति । प्रं पादपोधून्‌ । स्वायां निवपता्यनोषकरतत्वादथात्पदलमे
पदु्दणे इष्णगिष्‌।गानिदृयपेम्‌ । ननु एतै्च्छ्दैनव तिद्यति किमथ परमहण-

१. य. तच्छ ।

श्न

२ दविपटः ] गोपीनाथमदक्रतज्योतत्राव्याख्यासमेतम्‌ । ६२९.

मिति चेत्‌ । तहि हृष्णविषाणाप्तहित्यव्यवृ्य्भ॑तू्रदणमिति द्र्यम्‌ | याव-
॥

त्मूतमिति श्ुेयीवदूषुतमित्य्ो द्रष्ट
पदायतने सदिरण्यौ पाणी पनास सवे
राय इति परं यजमानाय प्रयच्छति ।
पद्यते पद्यानि । आयतनग्रहणं स्यादयां निक्िते एदे पराणिपरतताठनं व्याव"
पितुम्‌ । प्हिरण्यौ हिरण्यप्तहितौ । अनेन हिरण्यस्यापि शर्षाछनय्‌ । अनेन प्रागिप्र-
क्षाठनेनेदं ज्ञायते पदपांपवः स्पाट्णां हलेनैव न्यप्या नतु स्फ़यन पात्रान्तर आनीष
तेन न्युप्या इति । एवं च दृष्टा्त्वेमैतप्य हिरणप्य वृतटिप्ततवासक्षाढने हिरण्यय
पणित हित्यौव प्र्षछनम्‌ । पहिरण्यापिति वचनात्‌ ।
तोते राय इति यजमानः पलिनये ।
प्रयच्छतीति शेषः । पलन्यनेकत्वे तु महिष्या एव प्रयच्छति निधानार्मलात्‌,
अततस्कारकरमत्वाच | आध्वयैवभूत्रे वचनपवपरहपापनार्भम्‌ ।
माऽह रापस्पोपेण विपोषमिति पतनी दीयमानं परतीक्षते ।
प्रदयमाने पदं परतीक्षते, अभिनु भूलेकषत इलः । पवीभिरपक्षिणं कारे
पुष्कारकरमत्वात्‌ | 01
संदेषिदेवयोदया पयसेति सोम"
क्रपण्या पत्नी९्‌ संरूपापयति ।
सेर्यापनादकूरन्यापारा करोतीलर्षः । एतत्करणमूतोऽयं मरः । तस्मादध्वपो~
रेव मशः । संल्यापनं प्दशीनम्‌ । अत्रनिका्तामपि तेनरेगैव पैरुपापने विमवात्‌
मचगततमेकवचनं तु जात्यभिप्रायेण समर्धनीयं न भरृतावृह इतयूहनिपेषासली५ सेन.
छेतिवत्‌ । पेदशीलयन्तो म्नः ।
उन्नम्भय पृथिवीमिति पद्‌ उषपात्र निनीय
धं पद भतिविभश्य गाैपलस्य शीते
भस्मनि ठतीयमुपबपल्याहवनीये दतीयम्‌ ।
पदे स्याल्यां गि पदपापुषु पत्रस्योदक्रमुदपानने पात्रतेबन्धि उदके पात्र
स्थितमुदकमिति यावत्‌ । पात उदकमुदरपात्मिति वा । ताल्याैः पूषवदेव । राज-
दन्तादिशग्दवदयं समाप्रः। उदकस्योदः पज्ञायामित्युद दिशः । निनोयेतिपदयोगाद
यमेव प्तमातोऽतर नतूदकेन पूर्ण परत्रमुदपात्मिति पत्रस्य निनयनापतमवात्‌ । पाम"
य्यतसिदपामुिश्रणपयीते ढं यावति पात्रे पेमाति तवत्परिमितम्‌ । विखनाद-
तिमिचयुदकनिनयनर्पा्ीनुगुणदि्गदु न्म्य पथि मिन्धीलादिरनवत्र दृष्ट एक
८

६३० सेत्याषाढविरवितं श्रौतचजं- [ ७पघमपरभर--

मचरोऽच ह्यः बैषं संख्याया विघा्थे घा इति सत्रेण करियप्रकरे कतमनि पर्या

, शब्दराद्धाभरल्यः । द्वयोश्च षमृन्‌ इति व्ययस्य षमुनदेश उकारघ्योपदेशेऽननु-

नासिक इदितीत्ंज्ञायां हलन्त्यमिति नकरारघतसजञायां तस्य छोष इतीपि तद्वि
प्वचामादिरि्यादि्ौ तरेषमिति रूपं मवति । पदं पदपांून्‌ । प्रतिविभज्य प्रतीत्य"
सगो विमजनमाभिमुद्येनेव कर्ल्यमिेतादशार्थ्योतनाय । विशब्दो विभागा
समाय । शीतग्रहणमुष्णवयावृ्यर्थम्‌ । उष्णमप्मन्य्निपत्तापतमवातत्र सोदकपदोष्व्‌-
प्नेऽम्बुपवातप्रायशचितं पर्येतेति मावः । परस्परवेक्षया स्वषु तृतीयत्वम्‌ ।
भतिषिद्धमेकेषामाहवनीये ।
शाखान्तरीयोऽ प्रतिमेवः । जस्मिनतेद्विषैव विमागः
ठृतीयं परिनियै प्रयच्छति तत्सा गृहेषु निषत्ते ।

तत्ततीयं पदे सा पत्नी गृहेषु शाछापु । बहुवचनं प्रागशशाय पतनीशाख बाह्य"
शेतयेततितयान्यतमशालामध्ये निवा कर्वव्यं नतु पत्नोशाद्यमिव निघानमिति
नियम इति प्रदर्शयितुम्‌ । शठ्द्वामाव्यादेव वा बहुवचनम्‌ । इष्टं चैतत्‌-भनङ्या
जतृष्या यहा माऽसमद्िभीतनेतिमन्े । अस्मिन्े पतनोशचाटायामिव निषानं तस्या
एव प्त्ीवन्षितेन युर्यतवात्‌ । तृतीयं पलि भ्रयच्छती्येतदनन्तरं तस्याः प्तका~
शालयुनरादाय तोति राय इति यजमानः पुनः पत्नय प्रयच्छति तव ते राय इति वा|
अस्िन््दानि वैकल्पिकः पोत्रोऽयं मशः । वक्ष्यति च याजमानसूत्रे प्रत्तं पदं तोते
राय इति पत्नियै श्रयच्छति तव ते राय इति वेति । नवैततपूर्दानस्यैव शेष इति
वाच्यम्‌ । उमयत्नोपादानस्य वयरथत्वापततः। प्रत्तं पदमव्व्युणा पत्निया इलव । प्रत्त
मिदघरापिदाठ्दोऽष्याहायैः । पलिया इत्यनन्तरं पुनःशञदश् | अनयैव रोल सृत्र-
संगतिभेवति नान्यथेति द्रष्टव्यम्‌ जत्र प्रशं प्रयोगघगलया । गाछ सम्पति
पद्परिटेलनादि पत्नीकगरकगरतक्षणानते पद उदपात्रनिनयनादि गूहे पदनिषानान्तं
च पद्पतबन्वितवराहृप्थते । पदायतने पहिरण्वपाणि्रज्ञाठनं तु ष्टाभैलवाद्धषयेव |स
देवि देववोेदया पयसेति पोमक्रयण्या पत्नौ ९ सेख्यापयतीलेतस्वापि पदतवन्धि-
सवामावाद्धवत्येवनुष्ठानम्‌ । छेपनिभिततं पपायद्ित्तसोमोऽनान्तातनग विष्णुसमं
भ । बहुपतनीकत्वे मुख्याया एव प्रदानं पदतेस्कारत्वात्‌ । इत उत्तरं न पल्याः
साहित्यम्‌ । परयोननामावात्‌ । अत एव बोधायनो नयन्ति पतनीमित्याह्‌ ।

सूरस्य चक्ुरारदमरिलत्राऽऽदिल्योपस्यानमेके समामनन्ति ।

प्ो्मादितयो प्यानं यच््त्र न करव्यं कंलत्राछिन्कठे करैव्यमिलेक
मचाया बद्न्तील्ैः । पूरयस्व चश्षुरारहमितिवचनमुत्रोपस्थानस्यात्र क्रियाया
व्यावृर्यम्‌ ।

` २ द्वि०पटटः ] गोपीनाथभ्टकृतज्योत्म्नाभ्यारूपासमेतम्‌ । ६३१

अपि पृन्थामगस्महीति परिभितेन शकटेन च्छ-
दिष्मतोुतपूफलकेन राजानपच्छ याति 1
प्रशन ध । छदि्मता तथामूततूणिर्मितच्छदिपोपरयाच्छा-
दनात्‌ । उदतानि पूतानि पुराणानि पूर्मागत्यानि बर फलकानि पस्थ | जनेन
नूतनफलकानां योजनं सूच्यते । शक परतिदधम्‌ । एतादृशेन शकटेन पह रानानं
सोममच्छ याति अभिमुलो यातीलर्थः। पोमशम्दं परियज्य रानशन्दप्रयोगो रामा"
बनयाऽभिमुलगमनाथैः । गिरौ करते विरेषः श्रुती तक्ाच्छीरषह। गिरौ जीवन
मिति । भगतम्बोऽपि--शीप्णी गिरे करोत^ हरन्तीति । भतमियक्त आनदुहवमी-
स्तरणादिकं सवै गिरविव शकटामावः । अपि पन्पामगस्हीति मरु मधत्येव
गृमनामिधानादिति केचित्‌ । येन विश्वाः परिद्विषो दृणक्तीति शकटामिषानालोषो
मनरस्येलन्ये। प्ायततौदनेन पूनने तत्र गतव ।
उत्तरेण राजान शकट पुखेन परतिष्ठाप्वा-
मालयोऽततीलमिमश्रयत्‌ आस्माकोऽ्तीति वा ।
उ्तरणेत्येनपा रातः पीपर । तेन पतः प्रि्रि्य तस्योदरं दवारं एृत्येयत्र
तथा कटादिभिः प्रश्रयणे दवारं च कर्तव्यं यथा शकटं परिभ्रिते द्वारेण , गच्छतीति
््टभ्यम्‌ । शकटमपेणैव रज्ञः मीपं गच्छति प्रासूमुलतवानुगुण्यात्‌ । मूखेन्र
भागेन(ण) । अनेनोप्तम्मे भ्यावस्ैते । उत्तेण तं तनुखेन प्रिष्ठाप्येति तत्तद्वि
भक््यनातत्छिङकतच्छनपेवोमयोः परामरिदवौ राजानितिपुन॑षने सर्थानिम-
शणं राजमावनापूर्वकमेव करवम्यमितिपूचनर्थम्‌ । शकटस्य पुनकैचमे शकटघयैव पुतेन
प्रतिष्ठापनं न रप्येतिनियमृपूचनाधैम्‌ । तेन रपपक्ोऽप्य्तीति गम्यते । रषश्रतु,
शक्रः । अभिपन्नणे रन्त एष नतु शकटत्य मने पलिङगश्रषणात्‌, आपक्तपनेन स्पष्ट.
मभिहितत्वाच । उत्तरश्य।ऽऽदिनेति परिमापय। ग्रह इति मन्रान्तः । आप्माकोऽपरी-
त्ययं शाखा्तरीयो म्ंशोऽमाल्योऽपीत्यस्य स्थानि पिकल्मते नतु कृत््प्यामास्योऽतति
शुक्ते अह इत्यस्य स्थान आ्माकोऽपीत्येतावनिवःमिकस्पेन भवति । तथान शुक्रले
अह इत्यत्रापि अनुषज्ञनीयमेव । अथवाऽमात्योऽपीत्येतावानेव मनो निर।काङ्कषतवात्‌ |
असिनन्त आस्नाकोऽपीति सुतरां तावानेव । एतादृशव्यार्यायामभ्णुना ते अशु.
रित्यथं मनो मरह इलन्तो दर्यः । शकटपतिषठपने विरेपमाहाऽऽपलम्बः--प्रागी-
पमुदगौ¶ १ नद्धयुग९ शकटं नवुकप्रतिष्ठितमिति ।
अशना ते अशुः पृच्पतामित्प शशृन्तपृद्रपति ।
एकव राशीमूतान्करेति । अंशवः काण्डानि । शुद्धपूमाविति शेषः । चर्मण
उत्तघ्रोपादानात्‌ । यदि न्ैणि पमुदरनमिषटं मेत्तदाऽत्रपि बरूषदिव । अच्युत
इतिं मचरान्तः । रह ईति मच्रान्तो वा |

रर संत्यापाटाविरावितं भोतचघ- ` [ ७पमप्रने--

उत्तरेण राजानं चर्मणि क्षौमं वासोऽहतं महद्धिगुणं
चहुगुणे बा भाचीनदशमुपरिष्टादशमास्वर्याभित्यं
देषभिति तस्मन्पदिरण्येन पाणिनाऽतिच्छन्दस"
ची राजानं मिमीत एङ याऽद्रुर्या पसारितणा।

अतर ्ा्मे रशिषः-यं काभयेतापदुः स्यादित्यत मिमीत वा अपशव्य
मदुर मति यं कामयेत परशुमान्स्यादिति खोमलसतस्य मितत पशुना रूप
स्ेभेवासमै पशूनवरुन्धे पमानेव मवतीवि । ऋहो चणो विशस्तदेशष्तलिन्रानानं
मिमीत इत्यथः । छोमतो छोमवति प्रदेशे । ठोभशग्दारर आरित्वारञमत्व । उभयत्र
सपतमपास्ततिः । नदि निनदा निन्द प्रवैतेऽपि तु स्तु्यं सतुमितिन्ययिनेोत्रपक्षस्य
प्राशस्त्यं कयभित पर्स निनदा । एनपादु(पोराज्ञः समीपे चर्मणि आस्तृत चर्मणि ।
अन्न सामान्यतश््णीत्यकत्या यस्य कस्यचिनमेष्यस्य पशोचमीत्र प्राहम्‌ । छुमाऽ-
तपीवृकषत्वक्‌ । जितं क्षौमम्‌ । एतदमावे ्रतिनिषिमूतं कौशेयादि । पूर्वादा
पद्धौतत्वादिलक्षणलक्ितमहतम्‌ । महत्सोमचन्वनपयि, परे तप्रायभिततमपत्यधमेतत्‌ ।
द्विगुणलनतू्णल्पेरच्छिको विकटपः। अतिराचाततोयीमयोरहेभेषु च पोमाहुस्या-
द्विगुणम्‌ । अभ्नि्टोमायेकरदिषु सोमाल्पतवाचतुणमिति व्यवस्यितविकिसमो वा ।
पराचीनोपरिषाद शमियेकप्द्करणे भराजीनत्वमुरिष्ट द चानां विशेषणम्‌ । तयाचोष्रि“
छाहृशा एव प्राचीना नावेखनाः। तास्तु प्रतीचीनाः इत्यपरः सेमाव्येत स॒ मा भूदि
स्ेतदर्थ पददवथकरणम्‌ । तस्ति वाप्तमि सदिरण्यनेति पूर्ववदयख्येयम्‌ |
अतिच्छनवेति ज्ञाना, ज्ञानाभवे दसतिणास्ौ मुव इति यजु्मपप्रायञ्ित्तम्‌ । अत्रच
मानमुक्तम्‌ । तस्याज्लेन वक्ष्यमाणं पञेतिेख्याविधानम्‌। ऋतेतिवचनं यदषोऽधीत
इत्यदष्टमरतिप्य्थम्‌ । अन्यत्रापि यत्र यतर्ेति वदति तत्रापोदुमेव भरयोजनं ज्ञेयम्‌ |
एकैकया, एकयेकयाऽङटथा शरघ्ासििया यादभदीतुं शक्यते तावनििमीत इल्यः ॥
उत्र्मिति शेषः । एकयेकयोत्् मिमीत इति श्रुतेः । उतस्नमुत्मृजयोत्ृज्य पूर्वौ
पूवी कमादृ्रयोत्तए्या ओकयेकथा एव पित इत्यर्थः । एुवरिति मन्रान्तः |

स्वाङ्घ्ुपनिगदधाति ।

सव ्वङ्गृढीषु मानकञेऽङक्टेयोनवेदिच्षः ।

यया भयम न तया पचम तयैव दशमम्‌ ।

न तया पञ्चममित्यस्यायं मावः-निष्िकादिमिश्वतदमिः क्रमेण माने कृते पुनः
कनिष्िकारिकमष्वीकरि मध्यमानामिकयोददयोः परित्यागः स्यात्‌ । तथविकमैकयोत्रग
मिमत इत्यनया श्रुत्वा वरव आप्तेति । कनिषठिकादिमिषतघभिः कमेण मानच-
तुयं कृतवा मध्यमानामिकाकनिषठिकमिः क्रमेण मानत्रथं कृतवा पुनध्यमानामिका-

क)

4

1४8

२ दविपः ] गोपीनाथंमकृतज्योत्राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६१३

कनिष्ठिकाभिः कमेण मानन्यमिलयमेव मानक्रमो - युक्तः पुनत्तरनन्यादिकमस्वीकार
एकयैकपोत्ग मिमीत इतेतच्छूतिरिोष।पतः । पं चापातया्निपाऽयातयश्चियैन
मिमीत इत्यनया शरुैकयेकयोतपृष्टपा मनि कृतिऽयातयात्तियाऽपातयान्नियैव मानं
क्रतं भवति । सङृत्धरवृत्ताया अनन्तरमेव प्रवृत्थमावात्‌ ! यात्तयामस गतरपस्वै न
भविष्यतीति तात्पयौ यैः । अथवा कनिष्ठिका मध्यमोपकनिष्ठिका तर्जन्युपकनि्टिका
तजनी कनिष्ठिका तर्भनयुपकनिषठिक कनिष्ठकेत्येवं करमेण वा । एतेन -कनिष्ठिकादि-
मिशिः करमेण तनन्यादिमिर्मकेगोपकनिषठिकया करिष्या चेति | अथवा
कनिषिकादविमिशचतपृपिः करमेण ( भतन्यादिमिवयत्कमेण तर्जन्या कनिका चेति ।
अथवा कनिष्िकारिमिधतपृमिः करमेण ) तर्जन्या पुनः कनिष्ठिकादिभिशतप्भिः
करमेण कनिष्ठिकया चेति, एते क्रमा निरता मवन्ति | तयैव यया प्रयग मान कृते
तयेताुङ्ल्या दशमं मानं करगन्पम्‌ । जचन्लमेोमीनयोरैकरूप्यत पत्तेरिति मावः ।
पश्चष्त्नो यज्ञा मिमीते पञ्चकृलसतृष्णीम्‌ ।

नतु यजेति वचनमनुपपजनं पद दधलेनामितयमियस्यकंतीदिति चेत्सत्यम्‌ । नैष
दोषः । कुतः, नाहमणानुपारितानिरेश्स्य । यरुदपमाननातानामाघयैवोपयुक्तना-
चामपि गौणे यजुदमिति । तापं ्रेषप्रायन्धिततभेव कव्यम्‌ । ऋचेति वचनस्य
पयोजनं तु यदषोऽधोत इत्यदृष्टप्रतिपच्र्थमितयुक्तमेव पराक्‌ 1 एतेनैव दशैनेन्वेदप्य-
यजुषां हौनोपयुक्तानामृ्रेषरायशचिततमेव । अदृष्टं तु रक्षणाुगत्या वेदथिकारा-
सछेदोक्तमप्यसवेति । यदि लतिरात्ादिकं महत्कर्म तत्र दी्ेनिपविरिषटयुषमुदा-
यात्मकनुटिका मातव्यः ।

भनाभ्यस््ेति परिशिषटानभ्शूटुपसूहति 1

मानतः प्रिकिषटानश्दशङ्ल्वो मिमाभो रजञोऽप मातव्यम्‌ । तथाच बौषायनः--
दशकृलो.मिमानो ऽपे रज्ञो मिमीत इति। वेखा मयीदा । परीतयुपपर्म; समन्तमागस्या-
नमिवावोषतेषामेवातर अ्हणमिति योतयति । एतेन दशकृत्वो माने मध्यगतानामेव
महणं विद्धं ति । उपोपयव पूति मिते राज्ञि यादर् प्रतिपति नैतेषां परि-
माणम्‌ । शूयते चय तावेव तोमः स्याचवं मिते यजमानतैव स्यान्नाषि
सदस्यानां प्रनाम्यस्ते्युपतमूहति परस्यानेवानामनतीति । तस्मा्प्ेयविवृदधिरषी-
त्स्य । कालायनेनोक्तं च --अभीत्परिमाणमिति पूत्रेणाऽऽधिकं परिमाणम्‌ |
यदि दशमृष्टिपरिमित एत्र पमः स्यत्तदा प्त यजमान्यैव स्याजतु पदति विद्यमाना

» पटुधियां ल, ग, प्तं पयते ॥

६३४ सत्यापाटविरचितं श्रौतं- [ ऽपकषपरभे--

नृषां स्वात्‌ । अतः प्रजाम्यसत्वेति मनरेणवरिष्टानपि स्ोमाूनुरमूहति दश
मुटिपरिमितपोमेन प ोनयेद्विति यावत्‌ । तया स्ति पदस्याननुगृहोतवान्मवलव्यरिति
श्रुतेरषो दरश्व्यः ॥
समूद वाससोऽनतान्माणाय सेति क्ोपणोप्णीषेणोपनहति ।

पृदृ वा्तोऽन्तन्पन्यगुददोध्व॑ गृहीत्वा सोमांशूनामिकोकरणा्ै तूष्णीमेव
वाप््ोऽनतान्वा्ततः प्नतान्तैमेणोष्णीपेण दीर्भश्केन वाप्ततोपनश्यति ददं वध्नाति ।
एतच्च वातः प्रिधानयोग्दं, सोमोपहतं वातो. यजमानः परिधत्त इलयमेऽवभरये
वक्ष्यमाणत्वात्‌ । प्रद्तण्वं परिमाषातिद्धम्‌ ।

व्यानाय स्वेयनुध्रन्यति ।

अनुशन्यति शियिटी करोति । कंचिदके्तणाथं कचित््देशो तूष्णीमेव विस्य
व्यर्थः । मन्रानुपदेशात्‌ 1 एतचावेल्णाङ्गम्‌ । नच विच॑पनं विनक्षणाटुपपततरथेत
एव सिद्धौ वचनं व्यर्थमिति वाच्यम्‌ । बद्धसयैव राज्ञ ईलणे वारथितुं तद्धचनस्थ।ऽ5.
यद्यकत्वेन धैयर्ध्यामानात्‌ । सोमविक्रयिे राजानं प्रदाय तं पएृच्छतोत्येतल्मशतिक-
मोतं नोषयितुं वा । अत्र नियममाह बौषायनः--अपोपरिषटादङ्ल्पाऽवकाशं
ङृतेति।

भजास्तवमनुभराणिि प्रनास्त्वामनुपराणन्तवलयेक्पैष
ते गायत्रो भाग इत्येतमेत्रैरभिमव्रथते ॥ ६॥

पूर्वत्र प्रनाकर्मकमनुपराणनयुत्त्‌्र भ्रनाकतरकमनुप्ाणनमित्येतादशार्वमेदान्मतादि
स्वमिति शङ्कां द्वितीयाध्यावप्रथमषादगतेनर्मिकलादिकं वाक्यं पताकां वेद्धिनागे
स्थारिल्नेन सूत्रेण मगो वामिलस्तिन्मन्ेऽक्येऽपि आकाद््ाया जमावादनेके
मन्त्रा इति यथा प्रतिपदि जैमिनिना तयाऽनुपराणनरूपायकेऽपि आकाङ्प्ाया
अमावानमनत्रद्विलभिति शङ्कां 9 दृरीकतुं इत्रः १।ठः । अरकत्रिकं वाक्यं
पताकाद्ंबेदविमागे स्यारितयवसपूत्रासतु-अर्शक्रोऽतर नामिेयवाचौ किंतु प्रयोन .
नवचनः । तभाच प्रयोनकतवादिच्यर्यो मवति न्ये$ यजुरि्येव वक्ते यजुष्परिम।-
विचार एकवाक्थरुजणमगतमि्ाशङ्कय नात्र ठोङिकिवाक्यपराघरण्यनकवाकयल-
क्षणगृच्यते मतु तावद्रेकं यजुरितयेकयनुष एेलयाशयेन पूते वक्षयशढ्दृरष्य
यजुष्मरलम्‌ । नु वाकथशब्दयज्गःशञटयोः कथमेकायैतवमिति चेत्‌। उच्यते--
यागप्नाषनलायनुः, यागप्रयोगे वक्तम्थलाच्च वाकम्‌ । तथाचैकार्थलं बाक्यजुः
शब्दयोः सिद्धं मवति । तत्ओेदमपि यागपतावनत्वे प्यैवितमिति मावः 1
वक्तवयत्वारिलनेैव यावदेकं यनुलावतप्योगघ्मये प्रयोक्तव्यं॑नतु तदेकरेश
इति प्रयोजनमपि सूचितम्‌ । एरं॑च तत्मयोननस्‌बनधैव पूरे यङशबदे

२ दविणपट्डः ] गोपीनाथंम्टकृतन्योत्म्ान्थाखयासमेतम्‌ 1 ६१५

भ्रोक्तम्येऽमि वाकयशब्दप्रयोग इति नाकौशठे पू्काएस्येति दरणवयम्‌ ।
एकपरयोजनत्वमत्रे छते मगो वां विमनवित्यादीनां पुरोडाशविमागप्रकारानरूपैक-
प्रयोननल्वादेकयनु स्या्तयादृत्यै विमागे सति पताकाङ्सत्वमिति । तादयुक्ते
स्योने ते पदन करोमीलस्य कत्ल्स्यैकयनुष्रं स्यात्तसिन्प्ीदेति तच्छन्द्नदेन
मग पराकाक्सत्वादत एकप्रयोजनत्वमिति । तञ्च पूर्वभागस्य प्तदनकरणप्रकाशन-
सुत्तरमाग्य प्रतिषठपनक्जञने प्रयोजनमिति नातिप्रङ्गः । अकष्येखत्र सोममिति
शेषः । अवनतो ूत्ोपरीकितवलयेक्षयेल्या्ैः । एीरिति वचनमेष ते बरष्टुम
इत्यादीनामवरिष्टानां वैकसिकलम्यद्य्म्‌ । मन्रैरिति वचनं श्रैषटुम शय
शोत्तरानुषङ्गलामा्े नागत इत्यत्र पूत्नुषङ्गलामाये च । पूर्वोऽनुपङ एष
इति पदद्यात्मकः । उत्तरोऽनुषङ्गः पदपचकात्मकः । तथाच~्ष ते गायत्रो
भाग इति मे सोमाय ब्रूतात्‌, एप ते चरेष्टुमो माग इति मे सतोमाय दूतात्‌ ।
एष ते जागतो माग ईति मे सोमाय वरूतात, छन्दोमान सतान्नायं गच्छेति
मे सतोमाय व्रूतादित्येवं मन्राणां पाठो मवति । बौधायनोऽप्येवमाह . कल~
स्र, एष ते शष्टुमो जागो माग हृति मे सोमाय व्रतादित्येक एव वा मचः ।
अनुपद्घवचनामावात्‌ । नच गायत्र छन्दरोऽनुप्रनाय्ष्येतकञिः प्रदक्षिणं यथापुलमत
उर्ध्वं मन्यतीलातरानुषङ्गवचनामविऽपरि यथाऽनुषङ्गल्दश्राप्यस्विति वाच्यम्‌ ॥
एत्य द्टान्तस्य विपमतमनातगतत्वात्‌ । तथाहि मन्ये शेष्टुममिलत्राुपङ्गं विना
मच्रनहुतवापरमेन बहुवचनस्याततगतत्वपत्या तस्िद्धः । प्रकृते वेष्टुम इ्यत्रानुषङगे
विनाऽपि बहूषचने सगतमेव । सिन्कस्ते प्रतिमन्त्रं विच्छेद मच्रगहणे दरट्यम्‌।
अभिमन्नणस्य बाहयकरियत्वामावात्‌। अविच्छेदेन मच्राणां पे5प्यमिमन्नगे विरोषो
न कोऽपीलिच्छेदेनपरि मन्राणां पाठः स्यात्तं निवारितुं मचम्रहणं युक्तमवात्र ।
एतम्मखनत्ितव दैप बोधायनोऽप्याह ।

देव सूर्यं सोयं क्रेष्यामस्तं ते परवरूमसतं
स्व॑ विन्रेभ्यो देवेभ्य ऋतून्करसय
दक्षिणा; कट्पय यथं यथादेषतमिति
सहिरण्येन पाणिनाऽऽदिखमुपतिषटते ।
पू्ववदयार्येयम्‌ ।
सोमविक्रयिणे राजानं भदाय तं पृच्छति
सोमविक्रयिन्क्रययस्ते सोमा ३ इति ।
उपनद्धमेनै राजानं सोमविक्रयिणे दत्वा तं सोमविकयिभे शृच्छति पतोमपिकथिन्‌
क्ये सोमा २ इति । उपेत्याय एृच्छतीति बौधायनः । हे सोमविक्रले तवाथ

६३६ सत्यापाठविरचितं श्रोतसत्र- [ ऽप्पमभे--

सोमः क्रयो पिकरेतम्थ एवायमिति निन भ्र्ारितोऽस््याभिनदेशे किमिपि प्रशन.
अयसा । अने हुतिः । अदधिरम्ुव चमेदूदतीति बोधायनः ।
ऋय्य इति स प्र्याह्‌ ।
स॒ सोमविक्रयी कय्य इति प्रतिदूयात्‌ ।
दश्भिः क्रीणाति ।

दुशमिरिलश्र व्क्तििरियेव शेषो नतु ्रवयरेति । गोधदुतवसपैमानडन्मिभुन"
गवां प्तेऽपि गोत्वावच्छिन्पदभिसेकेन दशभिः करीणातीविदशपर्याुपपततः ।
नच॒गोत्ववदधेनुततदवत्सलपिमलानङवमियुनगोतनातिरूपर्मेदमादाय द्यम्‌
इति वाच्यम्‌ । गोत्वादिना संक येनुत्वादीनां नातितवामवात्‌ । स गाव इति
मोनातीयत्वनवतेष सूजङृत््तनिरशानुपपेश्च । एतानीतिबकथमाणपूवस्यपदानन्तर
कयणानीति पदं देयम्‌ । तावतैव दशरूयालामो मविष्यतीति चेत्‌ । न विष्यति ।
छतः । किकर्पस्यामि पेमवात्‌ । अतः समुचयतिद्धययैमिदं सत्रमावद्यकमेव । जय~
म्प उक्तो द्वादशाध्याये चतष पादे--क्यगेषु तु विकदपः स्यदिकायैतवत्‌ । समच
यो वा प्रयोगे दर्थ्मवायदिति सूत्राभ्यां जेमिनिना । पूतरर्षतु कीयते पभो
थेसतानि कयणानि दरभ्याणि तेषु क्रयणेषु । तुशब्दो यानमानपन्रनपतमुचपवद्न
समुचयो न मवति. कंतु मिकरम इति वेच्दोण्ययोतनाय । एकारथतवादानति-
रूपकाथकयाद्िकर्पः स्यादिति । ययपि तततद्वयत्ताधनक्तयादानतिषिवसणेव नायत
इति द्ारका्यमेदाल विङदपेमवस्तथाऽप्यानतिक्ामानकयादद्रारकायप्येकमिति
मावः । इति पूर्वूत्रा्थः । द्रव्य्तमवायादशमिः कोणातीतिवचनप्रतिपाद्ितारिति
शेषः । अन्वत्सष्टम्‌ । [ इति ] उत्तरतः ।

ता व्यक्तीराह--

सक गावो हिरण्यं बासोऽना च ब्रीणयेतानि ।

सु गोषु एक आयो गोषद उपक्ट्त्ा सोमक्यणी समङ्गा बन्धुमतीलयादिर-
सणहक्ितः । द्वितीयो वेतृरुपः । वेना । तृतीयो वेनुपतसरूपः । चतु
अपमल्पः । प्रचमः शाकटवादिवटीवहपः । पषठस्मौ मिथुनगोरूपौ । एताः स्तत
गावः । एतागि हिरण्यवातोजातमङानि त्रीणि द्रःयाणि चैतं दशा व्यक्तय इत्यः
चकारः परस्परपमुचयारथः । वीणी तिवचनं सपतगवां कथपरेशे पैव संतिवापनमि"
तेषां श्राणामपि सहेव पनिषापनं करञधमिमिजञपनायम्‌ । नीणीलेता वतव सिदध एता-
नीतिवचनं हिरण्यवासोजानां नातयोऽपि कद चितपंरप्ापादिका नतु व्यक्तय एति
नियम इिज्ञापनाधैम्‌ । तेन पोडशमाषातमकषत्णरूपरिरणयदरये त्रथमितोऽप्यभिकं
वाऽपि शक्यनुरेण देयम्‌ । एं अोद्धपं तरयमविकतं वाऽपि तथाऽनद्भय त्रयम

|

द-द्विशपण्डः | गोपीनाथमहकृतज्थोतस्नाव्याख्यासमेतम्‌ । ६२७

धिकं वाऽपरि । मन्रासतु न परकृतावूह इतिनिपेधादेकवचनान्ता एव वक्तव्याः: पली९
संनहयेतिवत्‌ । तथोत्तरस्य तत।विति उहनिपेधकातपूतराद्विकृतावमि । एकवचनं नालय-
मिपरायपरतया हमर्थनीयम्‌ | दर्यत्रयस्य प्रदान हिरण्यमना वापर इलं क्रमेण
विधास्यति । ततक्रमणेवाव निर्दशो कवय वाोनिदशाननारमनानिदे ्युत्तेण यः
इतः प्त ज्ञपयति द्व्यत्रयपरदानक्रमविषयेऽयमपि पे करमोऽलीति ।
दश गावो भवन्स्ययैतानि ब्रीणीटयेकेषामू्‌ 1

देश गावः) त्रीण्येतानि एवं मिरत्वा धरयोदश व्यक्तय इत्यरथः । असिन्पे चतस्रो
गाः(गावो) येनुसतद्् ऋषमोऽनह्न्मयुनौ गावौ । एता दश्च गामो दिरण्यं वप्रोऽना
चलेतानि व्नीणि द्रव्याणि चेवं त्रयेद्रेलेकेषामाचार्याणां मतम्‌ | मर्थं च पक्षः
शालाम्तरीयः । अथशब्द दशगोग्यक्तप्रदानानन्तरमेव वा दिरण्यवाषोनानां प्रदाः
नमिति पातिकं कमान्तरं परददैयितुम्‌ । एतेनेदमपि ज्ञायते केषानिन्मते दशानां गवां

भ्रदानासूर्वमपि तेषां त्रयाणां दानमस्तीति ।

अपरि वा षतुभिरेष।
अनाउ्यघ्य दशब्यक््यमवि चतुरेव द्रव्यैः क्रयः ।
तान्याह ~
गवा चैत तरिभिः । ।
एतौरनन्तरोकैरदिरण्यवासोनातमकवयैः । गवा चेलत्र चकारो मतान्तरपमुचचयार्ः।
एवं च चतस्रो गावो हिरण्यं वाप्तोऽना वेति परतमिपि पे क्रथः पष्यति । पतेषां
पक्ागां शक्ताशक्तपरतेन व्यवस्था |
गवैकविश्यािदक्षिणस्य ।
नियमाधैमिदं सूत्र्‌ । एक्तिदततिणल्यैकया गव कर्‌ इरः । एतै त्रिभिरि-
त्येतस्य नातुवृ्तिः । यचेत्च तरिभिरित्येतस्याुद्ततिरिष्टा स्या्तकर्विशतिदक्िणष्य
चेदेवं त्रयात्‌ । यते नैवमुक्तवानतो नातुवत्तः । अन्यते दिरण्यप्त्यादानं लुप्यते ॥
एकाविंशतिदतिणस्य गवेत्युक्या पषिदक्षिणस्याधिकपंस्याऽपौ वगम्यते । तां स्व~
माहाऽऽप्तम्बः--तिदभिः पष्टिक्षिणप्येति । अपरिमितदक्षिणापत्ते व्ििषमाह्‌ घ
एव--अपरिनिताभिरपरिमितदक्तिणस्येति ।
जिश्याता सहघ्तदक्षिणस्य ।

स्पष्टम्‌ । स्वदक्षे करौ चतुरिशत्या कथः । तथाचाऽऽपलम्बः ब्‌

शत्या सहते स्वेदते वेति ।
८

६३८ सत्याषाढविरकितं श्रोतद्॑- [ ७पषमप्रे-~

ता ग्यक्तीराह--
सपरबि्ातिगावो दिरण्यं बासोऽना च व्रीण्येतानि ।
एकविशतिगाबः । यत्तदरत् ऋषमोऽनदूवान्ियुनौ गावौ । एवं सविशतिर्गीवः |
दिरण्यं वापोऽना चेलेतानि चोणिद्रन्याभि। एतत्सर्व मिडित्ा शन्कय मवन्ती-
त्यर्थः । श्ीण्येतानीति प्रयोजने पूर्ववद्रा ज्ञेयम्‌ । र
तिष्ठद्वावो भवन्तयैतानि जीणीत्यकेषाम्‌ ।
हतद्षिणसयेत्यत्रातुकते । अथशजदप्रयोजनं पवत्‌ | जन्यतूरवदयासूेयम्‌ 1
शतेन वाजपेये द्वाभ्या राजसूये सहलेगाचचमेषे ।
शतेति पूर्वरोपक्माच्छवरागदस्य वचनविपरिणामेन द्वम्यािलनत्रानुङ्गः । तेन
दम्यं शताम्यामितयपो मवति । शतेनतयततूं व्य्तीनामिति योग्यतया षो
द्यः । एवमुत्तरत्रापि । सनव्विगौवो हिरण्यादिव्रयं च शतं गाव एतानि वरीणि
चेलेवं पतद्वये निष्वप ज्यम्‌ ।
सोमे ते करीणामीति ऋणाति ।
सोमै ते कौणामोतिमच्रमभिमाविषहमिलयम्मुक्वा वहयमागैप्त्न्मन्रैपतत्त्क ~
द्ये निस्य प्यच्छतीत्यधेः ।
सोभ महान्ते बहर शोभमानमिति बोक्लयकेकमदिशपि ।
सोमं ते करणाभ्यस्य मच्रष्य स्यान दमं मच्रमक्सा वैकं दरम्यमनुदिशति
निदवसव प्रयच्छतीत्यैः | अथवा सोमे महान्तं बहवै५ शोममानमिति बोक्तवति,
यथात एवान्वयः । पले तोम ते कोणामि सोमं महान्तं बह्व शोभमान
मित्यनयोरविकल्यः । उत्तकसे सष ते करोणामीतयतदननतरमेतस्यापि परठो वैक
सिक इति द्रष्टव्यम्‌ । यथा सोमे ते क्णायर्नन्तं पयन्तं वीर्यावन्तमभिमाति-
षाह पोप महान्तं बहधे< ोममानपित्यवमुम मच्ावुक्ता वह््यमागेलत्नान्रस्त-
स्त्कयदरव्ये निर्द्रव प्रयच्छतीत्य्ैः |
कयात ऋणानि कुषटया ते कीणानि शफेन
ते करणानि पदा ते क्रीणानीति गोखी
न्पादान्सेख्याय गवा ते क्रीणानीति गाम्‌ ।
कटा नद्ाया अपोमागः । कुष्ठा कटाया अथोमागः । शफः सुटः 1 प्र्ादः ।
एतः परतिपादमावृततरगोजोन्पादांलततदेशे शन्मतर्थाय निर्िलधैः । प्चिम-
पाददधयं दक्षिणः पूरपादशेति कमः। चतु्षादं यज ुतवित्छशन्गका ते करणानीति
गां निर्द्शतीलरथः । तस्वालनादान्मंख्वायेति तच्छ्देन गवा ते करोगानीतिमच्र

द्विपः ] गोपीनाथमहकृतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ । ६९९.

समभिव्याहाराद्रोपराम्िद्धौ गोरितिमहणमनिलयोऽयमवयवशः कय इतिज्ञापना-
मू । यत्कख्या ते शफेन ते करणानीति पमेतेति कडाशफाम्यामवयवक्रयं निन्दित्वा
गवा ते क्रीणानीलयेव ब्रूयादितितमुदायकरय एव ब्राह्मणे प्रस्तुत; । जवयवक्रयत्तु
शालान्तरीय उक्तः । बराह्मणे कटाशफयार््हणं दुठ(छठा)पादयोरपक्तणम्‌ ।
भूो बाऽतः सोमो राजाऽैतीति मरोमनिक्रयया संपदः लयाद्‌ ।
मनर वाशर्दरोऽवधारणे। भूयो वाऽत इति याच्जास्प वाक्यम्‌ । आ क्रय॑पदः
सोमकिक्री प्रति अध्वसीमिुखो मूत्वाऽऽह । तंपद इति पश्चम्येकवचनम्‌ । भा
सपद इति वचनादृशभिः करोणातीति प्रे शम्यां व्यक्तौ नैतत्‌ । घ्रयोदशपलच
त्रयोद्द्याम्‌ । एवमन्यततट्यास्वपि द्रष्टव्यम्‌ ।
भूय एवाईतीलध्वषः ।
परतद्रूयादिति शेषः ।
शुक्रं ते केण करीगामीति हिरण्यम्‌
सोमं ते क्रीणामीति मच्रमभिमातिषाहमित्यन्तमुक्तवा शुक्रं ते शक्रेण क्रीणामि
च्रं मदरेणलममृतेनेति हिरण्ये यच्छतः । केचिलु जस्ेनेत्यमो हिरण्येन
ते क्रीणामीत्यनुषननिि ।
तपत्स्तनूरसीलयनाम्‌ ।
अभिमातिषाहमिलनते तपतस्तनूरपि प्रनपतगलस्यासे सदलपोपं पुष्यन््ाश्च.
रमेण पदन कीणामीलजा प्रयच्छति 1 पुना कीणाम्पनया ते क्रीणामीति केविद.
्ानुषनन्ति । परतीचीन्रीवयाऽनया पणत इति बौधायनो प्रैषे | अनाया उपनिग्रहण
इति सूत्रं बौधायनप्यानुपनिगृहनेवाजां म्र जयेदिति शाठीकिरिति । उपनिभ्रहणे
सोमविक्रयिणः समीपे स्वकक्षपरदेशेन गतिरोषनारथं तस्या दादर्यन सिषणतिशिष्टं
धारणम्‌ । उपनिगरहणामवि$पि केव नियमनं तु मवलिव |
येन्धा ते क्रीणामीति षेुम्‌ ।
अभिमातिषाहमित्यनते वत्सेन ते क्रीणामीच्येतावता मन्रेण पेतु प्रयच्छति । अमि"
मातिषाहमिलन्ते वरतेन ते करीणाभोति वत्सम्‌ | यद्यपि वत्सः पूत्रहृता नोक्तल-
याऽपरि गुणमूतस्यापि तस्याऽऽङषेपाहामः । अन्या षेनोवैतपस्य स्तनषयप्य जोव
नानुषपत्तेः, दश पेपन्त इति श्चतिक्िधपपतते, दशभिः क्रीणातीति परत गाव इति
सेरूयापरिगणनाम्यां विरोपपत्ते्चति । नन्‌ विहितयेनुपदानानन्तरमन्या येनुरेव दश
सेरूयातेपत्यर्थं कयप्ताधनत्येन देया तस्या अप्याभिकमेव घवत्पत्वम्‌ । एवं च धेनो
व्यः भेुपहमविऽपि परर्यासंपतति्तदवततेन न मवति गुणमूतवत्पस्य क्रयपाषनतव-
कट्पनमिक्षयाऽन्यपेन्वा एव करयत्तापनत्वकस्छनाय्‌। युक्तलारिति चेन्न । तथा पतल्यपि

६४2 “ सत्वाषाटाविरवितं श्रौतचलं- [ ऽप्मपरभे ~~

अन्वा ते क्रीणामि बेन वरतेन ते क्रणामीति तस्या एव पेनोर्त्समिति पूत्रान्तरे
भेनुभदानानन्तं तद््स्यैव क्रथसराभनतेनोपातततेन सूत्ान्तरानुरोषेन दशरस्यापतप-
स्यथ कयपताधनतवेन वत्सोपादानस्थैव युक्ततरतवात्‌ । तस्ातप्ान्तरादुतेषद्धेनोरत्
एव गोषु परिगणनीयः । दश्च संपयन्त इिश्रुतितोऽप्ययमर्थो छभ्पते । कथमिति
चेदुच्यते--यत्कया त इत्यतुवाङे नव द्रव्याण्युक्त्वा दश तेप्यन्त इति वचनान्न.
दबयेेवाऽऽधिकं दशमं दरमपमप्यस्तीति ज्ञायते । तच्च भेनोवपरसूततवेन तद्वत्स
जवनान्ययानुपपत्या तप्यैव बरहणादुपस्यितलाच धेनुवत्ा्मकमेव । भियुनगेद्वषा"
शीतगोवतसस्य तु सतनंवयवे मातूतहमवेनव दानं न स्वतच्रतयेति । अतो वेनुषततनैव
दशत्वपतनद्ेटव्या ।
ऋषभेण ते करीणामीत्यृषमे वत्सतरेग साण्डेनलकेषाम्‌ ।

अभिमातिपाहमिलन्त ऋपुमेण ते क्रोणामेत्युषमम्‌ । एकेषामाचारयाणां मत ऋप-
स्याने साण्देन वत्रेण क्रयः । स्तनपानोपरतो वत्सो वत्सतरः । पण्ड इलयनेन
अिषठतवं योते । वत्तोलञा्चतेम्यश्च तनुत्व इति ्टरवप्रययः | जभिमातिषाह्‌-
मित्यनते पण्डे कतसतेरेण ते कोणामोति मन्रः |

अनडुहा ते करणापीत्यनद्वाहम्‌ ।

अनड्वाज्शाकटवाही बडवरदैः । भभिमरातिषादमिलन्तेऽनडुहा ते क्रीणामीत्यन
खाम्‌ ।
पदुनाभ्यां गोभ्ां कीणामीति मिथुनौ गावौ ।

„-पुमौः खीगोश्च मघुनो नतु गोयं खीगद्धयपिति 1 अन्यथा स्त गाव इत्यनेन
दिरोषापत्ेः। मिथुनौ गावौ ददातीव्यत्रप्येकेव । नागे मिघुनाम्यां कीणातीलयत्रा
प्येवमव्‌, मिथुनशव्दाोऽमिमेतल्तम्यां युगपत्करोणातीत्य्ः । जमिम्‌(तिषाहभितयन्ते
भिधुनाम्ं गमयां ते क्रीणामीति केनि्पदन्त । वैर तच्छनदद्नादिलाशयः ।
एषु रवयेषु सूयो वाऽतो भूय एतावते ।

बसपा ते रीगामीति वासः।

अभिपातिषाहमिलन्ते वातपता ते कोणामीति वातः । जत्र न मूयो वातो भूय
येति । वातोऽत्र परिधानम्‌ । सोऽयं दशव्यकिविभिरविेषनोदनादप्तति वैशे"
षिकविषौ त्रोपतिष्ठते ।

दृकषभिः सेपाद्यति भूयस एके सोमक्रयणानामनन्ति ॥ ७ ॥
दशतवतेस्यातरादनमात्रमेतिरैशमिवयकिभिः करतल्यै॑सोमरिकरयिपरतोषा्थं

1 ) ^ कदत

मूषो बहूनतोमकवणानन्यानीवमदष्यशवपयुतीनपि दयादित्येक जाचाय। वदनत

श न ्यप् व्व्वर क्न

¢

चह

२ दवि०पट्छः ] गोपीनाधमहकरतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ६४१

अथव दृशमिर्तिभिरेव मयत विहिवपर्यातोऽधिकान्तोमक्रयणानतरोमविक्रयिषरे-
तोषं तेपादयतीतयके प्माभनन्तीलर्थः । शतेन वानेय द्वाम्था९ राजपुये प्दलने-
णाश्वमेष इतर परितोषाय नभिकपतोमक्रयणदानं वरिदितपर्याया एव बहुन तथेव
प्रितोपतिदधः । सैषा तप्यापरितोष एव चेतरे पहेदतमेति वक्ष्यमाण उपायः एवः ॥
तन भूयत्त्वनियममाह-- ५
पद्भिः ऋीणाति स्दशभिः क्रीणाति चतुिश्डास्या ५
कीणाल्यपरिमिताभिः कीणाति कीणामीत्यन्ततो वद्ति।
पोदशाष्ादशाया्तुरातिकषरयाया अरवामूता मध्यतनाः संख्याः प्रिप॑ष्या-
यन पृश्दशप्तपदशचतु्िशतिततल्यावाचकैः शब्देः । मध्यतनपे्यामिः प्रितेदरऽपि
संस्यादवयान्धतमपस्ययेव दया इति अद्ष्टायेऽयं॑ नियमः । पृशचदशमिरपरितेवे
प्रतदशमिः परितोषणम्‌ । पतदशमिरपरितेषे च तुतिशत्या परितोषणम्‌ । चतुरश
स्याऽप्यपरितेषे प्रमाणतोऽप्यधिकामिख्िचतुरादिमिः परितेषणम्‌ । सरैया परितोष
भवे वक्ष्यमाण उपाय एव सतोमविकरथिपरितोपा्थं मूयोदनि क्रियमणिऽन्ततोऽन्ते
पश्चदशप्तदश चतुशत्यपरिमितान्यतमपूयःपदवाच्यपतस्याशब्दोचारणानन्तरं क्रयप्रा-
धनव्यक्तीनां तृष्णरदनिऽपि क्रीणामीति वद्तीलर्थः । यथा वापतप्ता क्ये प्ति
पञ्चदशभिः कषणानि पतदशभिः कौणामि चतुर्विशत्या क्रीणामि अपरिमितामिः
करीणामीति । अपरिमितशब्द उक्तपरमागाधिकप्रमाणवाची | अपरिमितं प्रमाणाय
इति कात्यायनः । अथवा यानि परितोषाय देयानि द्रभ्याणि मवन्ति तान्युचायान्त
एव क्रीणानीति सकृच्छन्दमुच्चारयति नहु प्रतद्रव्यमिति । यथा गोदिरण्यानावपोमिः
करीणामोति, यथा वा गोभिरहिरण्येनाजया वापतप्ता च कोणानीति | नच द्वादशरात्रे
दौक्षितो शति वन्वीतितिश्चतिविहितं द्म्ययाचनमरुणया करणाति दिरण्येन कणाती-
त्यदिशवतिविदितोऽये सोमक्तथश्चावि्मानद्म्यपतोमकल्यैव॒तद्वतसतदानैकेयादिति
वाच्यम्‌ । सपूर्वस्य तदरमविऽतुत्स्यापच्यैतयोमित्यत्तीकारस्यालम्तावशयकतवात्‌ ।
तथाच पष्ठेऽध्यायेऽष्टमे पदि जेमिनिः-याच्जा कयणमविद्यमाने छोकवत्‌› नियतं
वाऽभरव्तत्स्यादिति । द्रभये सोमे चाविद्यमान एव याच्न। याचनं ` कयं क्रय;
अन्यथा न । एतच्च पुप्रहिद्धमिति छोकवदित्यननोचथत इति पवसत्राैः। जपैवत्तात्‌›
अपत्य प्रयोजनक्त्वा्नियतमेवेदं द्वयं विद्मानेऽप्युमयघ्येति |
संपा्य सम्पतते गोरसमे चद्राणीति दिरण्ं मलयादृतते ।
सेपायेत्यनुवादः । प्रतोषा्ं बहूनां पोमक्रयणानां दनेऽपि परपादनान्पवहितोत्तरं
दिरण्यप्रतयादानमेव कर्तन्यम्‌ | अनन्तरं परितोषार्थपोमक्रथणदानमिलर्थ॑बोषधितु
भर्त हिरण्यं सोमविक्रथेणो हसतादादतते । येन हिरण्येन. सोमं करोणीयात्तदभोषहा

६४२ ˆ सत्याषाटविरचितं श्रौतसं- [ ७पपतमप्रभे-~

पुनराददीत तेन एवाऽऽतम्पत्त इति व्रा्मणात्मतिशब्दराच । एकया रैव कये
दिरण्यप्रलादानं दुप्यते ।
असते ते बन्धुरिति श्ापूणास्तुकां यजमानाय यच्छति ।
ऊर्गस्ुका छिन्नभरूढा स्तुका । एताद्युणौ । सा च शुह्ा तां शह्मूणीसतुकां
यजमानाय प्रयच्छति सरिता स्पापयतुम्‌ | यजमानाय प्रदानमदार्थमू । जयोतिरि-
लन्तो मरस्य ।
तां विततननकाठे दशापवित्रस्य नाभिं करोति ।
तां यजमानाय दत्तां तसिमजुदीचीनदशमदरातारो वितत्य घारयन्तीत्येतप्य काटो
दृशाप्विन्नवितननकालः | तस्सिन्काठे ततो गृहीत्वा दशापवित्रस्य वितनिष्यमाणस्य
मध्ये नामि घारासरवणानुक्ूामबोटम्बमानां नारू करोति अध्वदुरेव | अष्वयुभूने
पाठात्‌ } जत्र पाठस्तु पसङ्घपंगत्या । जयवा नामि करोतीलत्रान्तमोवितो णिच्‌ । तेन
नाभ कारयतात्यर्थो मवति । तयाच दशापवित्रस्य नामि कु इति प्रैषः तिद्धो
मवति तस्य यनमानो नाभि करोतीति याजमानसूते नाभिकरणे यजमानकतकताया
वक्षयमाणल्ायनमानं प्रलयं परषः 1 अथवा तस्य यनमानो नापि करोतीत्यैबन्तमी-
वितो णिच्‌ । तथाच पू्वलमैषः पिदधो मवति । स च्यु प्रति यजमानेन देय
इति ज्ञेयम्‌ । पवित्रपमाणं द्ाघ्रमाणं च मानवसूतर-अरलिमातरं परितं प्रदेशमात्री
दशेति ।
शुङ्धानामाविकोर्णानाममोते द्व दशापवित्रे भवतोऽदशाकमन्यतरत्‌ ।
शष्ठानां शह्वणीनां जोवोगोनानिति कालायनः । जविकेोणौनामवित्नन्विनीना"
मूणीनाममेति अमा सेते सूत्रेण प्रत द्वे । दशाऽखल्लदुकते प्रवते दशापवित्रे
भवतः सोमरप्तपवनप्ाधनत्वात्पवित्रतेतयोः सहाथैकेनामाशब्देनदं गन्पतेऽधयप्रति-
भ्स्याोः सहत्वमतेति । तेनैकमध्वधुणा परोतमेकं परतिप्स्यत्ेति । अथवाऽमाशब्दो
दशापरतरयोः प्तमत्वाथैः । द्वि्हणमुमे पोते एकं दशापवित्रमेवमेव द्वितीयमेव द्व
मवत । इति बोषयितुम्‌ । तोः भोतयोोदैवोैधयेऽदशाकं दशारदितमन्यतरेकं
वततः । एतेन प्रोतयेद्यद्ोर्म्ये द्वितीयं सद शमिलयभीदवगतं मवति । एवं
भोमयेदविशायक्तपवितरत्वमपि सगतं मति ।
उदकेन ङ्ेदयित्वा कृष्णापूर्णासुकामि-
दमह< सर्पाणां दन्दशकानां प्रीवा
उपगरथ्नामीत्युपग्रथ्य सोमविक्रयिणि तम

१ ख.ग्‌. व्योमः । क.ग. "वोः

२ द्विनपण्डः ] मोपीनाथमटृकूतज्योत्त्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६४३

इति तया सोमयिक्रयिण९ रराटे विध्यति ।

, छष्णोमूणीसतुकामु दकेन छेदयितवेलन्वयः । उपप्रयन गोडिकाकरणम्‌ । तया
गोहिकारूपया ररे रखपोः प्रवण्ीछलार इत्यर्थः । विष्यति प्रहरति । तयेतिषच>
नामाव ऊर्गासतुकाया उपग्रयनमात्ं वेवसतु अन्येन येन केनविदनुर््ितयेर्णस्तुकया
वा स्यत मा भृदियेतदयम्‌ । र

स्वजना असि स्वभूरस्यस्मै कर्मगे जात ऋतेन तरा
शृहाम्युतेन नः पाहीति सोमविक्रयिणो राजानमपादृत्ते। `
सोमविकरियिणः पकाशद्रानानमपायतते गृहातील्यैः । भपतयुपगो यथ हाम्पां
न पतति तया दानं कर्ैमयमिलं चोत्तयति । अथवात्र वापतप्ता बन्धनं द्योतयितुम्‌ (
यदि इच्छता इरेत । व
यदि तु पोपविक्रयी पुनहिप्तया ९ इच्छेत दुःखायेत तदा बराद्पहरतैवे+
लैः । उपैव हतेति पे क्टितीत्य्य उप्युपपरमः॥
इनद्रसयोरमाविश दक्षिणभिति यजमानस्योरौ राजानमासादयति ।
रौ दक्षिणे मचछिङगत्‌ ।
नीब गृहीते ।

अम्तभीवितोऽत् मिच्‌ । व्यत्ययो नदुटमिति सूर्येन पुपिड्पग्रेत्यनेन च्छन्द
मात्मनेपदम्‌ । उपग्रहशवदेनाऽऽत्मनेषदं गृद्यते । निगराहयतीवेति तदर्ैः। निप्रहण.
माद्ेषणम्‌ । आपादयती्यतस्ासूकन्वयः । तेनाघ्वरेदिम्‌ ॥
अध्वर्थव[ शक्तवा इति यजमानः पृच्छयाशका-
मेलयध्वथुः कथमाशकतेति विष्णु^ स्तोमपरत्स्हि
वहस्पाति छन्दार्सयुस्थाय यनुप वि परववा
अजिहत सुतरणा अपो अतारिपमिलध्वयुः ।
शक्तमै श्र शक्ताषितयसमादवातोः छलै तप्रयः । अघ्र्यो भा अत्यन्तं
शक्तय पर्वतात्सो गृदीलाऽवततुं शक्यं त्वया किमिति यजमानः एच्छति । आश,
केति टुढो रूपम्‌ ॥ आ। अशकामेति पदच्छेदः । शकृ धतोरिच्छ ठुदीति च्छिः |
पुषदियुतायलितः परसपेष्विति च्छर्‌ । टुक्छङ्लदछवड्रातत इष्यदागमः। अते}
दीघो यजोति दीः । ज! अशकपेत्याकाराकारयोरेकदिशः पतवर्भदीर्ः । आ मल-
न्तमशकभ रक्ताः सेति तदर्थः । आशकमिलघ्वुः भलाह । कथम।शक्वेति डले
मध्यमपुरुपवहुवचनम्‌ । तप्यस्यमिपामिति थविभक्तेलकारः पूना्थं बहुवचनम्‌ । अत्र
ययि कर्निरशो नासि तथाऽपि संदेशपतितत्वाच्जमान्यैव प्रश्वकतत्वं कयं केन
प्रकरेण शक्ताः स्येति एतदृततराैक मन्नमाह--विष्ुभिवि । सोमं ननपमुदाय
ज ३क.जः तम. म. धते ।

६४४ सत्यापांविरेचितं शरौतचूलं- [ “पतमपरभे--

खूप विष्णुमरुत्छहि वयं सपादितवन्तः कल्पितवन्त इति यावत्‌ । बृहस्पतिं इन्दा"
ीत्युमयत्रपि स्तोममरत्सदीचयन्वेति । व्यापनज्ञीढो विष्णुः पमध्यप्रदतेनास्माकमन
तुकूढः । बृहवतिवद्धिदावृतवेनास्माकमनु कठः । छन्दत च्छाद्कलवेनास्माकमनुकू-
ङानि। एतेषवनु्ेषु सत्प शक्तते किमाशर्य भो. यजमाना अष्मासपदेशाञ्ृरिति
उत्थाय यक्षि पता यज्या यजुरूपेम्यः पकतम्धो युं वयनिहत गच्छत । ठका.
रव्यत्ययः कर््यः । तेन परा्नूपो दिङर्योऽत्र मवति गच्छतेति । पर्वतेषु यजन्पस्वं
विप्रकगिखतताम्यात्‌ । यथा यजुः पादातनद्धलाद्िभकीभैलं तथा पकरतषु दुविगाह्ञ-
मूमिकलवाद्िरकीणैत्वम्‌ । एवं च यनूहपतं पतु केनापि साददमेनोपपनं मवति ॥
परवता इति पम्थ्ये भयमा । दुप्तरणाः सतीरप्यपः सुतरणाः सुषु तप योगा अता-
रिपम्तीणोऽप्तीय्ः । अयवाऽतारिषमित्यस्य लकरम्यययं कृता तरिष्यागीप्येव-
मर्थः कायोऽथौनुतेषात्‌ । विष्णुर स्तोममित्यधधुः प्रत्याह । एतान्यदशर्थाति प्रन
प्रतिवचनानि । पर्वता अनितेति चिङ्गसैते क्रथ एतनि । एतेन गिरौ क्षोऽनु-
ज्ञातो मवति।
स्वानभ्राजेति सोमक्रयणाननुदिशति ।
खानधानादयः सत्त गन्धवौ्तनुदिय सेोमक्रयणानतोमक्रयपराषनीमूतान्पदा-
याननुदिशति पंकद्पयतीतय्ः । अत्र ्ा्मणम्‌ --खानघनित्यिते वा अगुभिछेके
पोममरकषनोम्योऽपिपतोममाहरम्यदेतेम्यः सोमक्रपणा्नतुदिशेदक्त तोऽप्य सोमः स्या
नादपतेऽमपूनछके सोम स्तेयुदेतेम्यः पोमक्रपणाननूदिशति कीतोऽप्य सोमो
मवत्येेऽस्यामुष्ंोके सोम५ रकषन्तीति । दमनिलन्तो मचः । तदेकय। कयेऽप्येषा
वः पोमक्रयणी त्ता रतध्वमितयूहेनति कश्चित्‌ । वस्तुतः प्रृतावूरनिपेषासूना्थं
बहुवचनं ममिप्यति ।
रद्रस्त्वाऽवरयसिति सोप्रकयणीमारयान्यया
गवा निष्क्रीय यजमानस्य गोष्वपिसूनति ।
आने परदक्िण्वं परिमाषतिद्धम्‌ । सोमक्रयणी गामावृय पराङ्मुलीं कृत्वाऽ-
न्यया सोमक्तयणोग्यतिरिक्तया गवा निष्क्रीय तां गां तोमत्किपिणे दा यनमा
नस्य या गावसताघु गोपु तां सोमकतधणामपिचनति मेढयतीलषः ।
पृषता वरतराकाण्डेन सोमदिक्रयिणमपक्षापं नाशयति ।
परषता विगुमत। वरत्राकाण्डन चरममयरञ्नुकाण्ेनापलम परते नाशयति गमयति ॥
लो्न्ति रुदन्ती लेकेषाम्‌ ॥ ८ ॥
इति हिरण्यकेशिसूञे सप्तमपरशने द्वितीयः. पटलः

~

३ त्‌ पटः ] गोपीनाथमदक्रतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ द्४य्‌

रोष्तिण्डैः। रकैः काष्टलण्डः । लोमनि लेत तस्मदि शदप्तनि गम-
यन्ति तप्मादपि देशाछकुदेनति गमयन्तीत्यकेषामाचार्याणां मतमिलयरधः । अनयैव
रीय क्रियापदद्वयं सार्थकं मवति । अरा ऽऽपत्तम्बः-यदि सोमविकरथी प्रतिविवदेत
षने बरत्रकाण्डेनपकषामे नाशयेयदुडेनतीत्येकेषां निलयवरेके वध प्तमामन~
न्तीति.। नित्यवत्‌ › अविवदमानप्यापीत्य्ः । वधः प्रहारः । प्र च शरौरापीडनानुु
ण्येन । पैन छो्टमिखेव परढो युक्तः । गोटपरितावित्युगादिसूत्रे क्तान्तताया एव
निपातनास्सिद्धलात्‌ । तस्ये दिशो टोष्टमदेरदितिश्ुतौ स्ट एव क्तान्तः पाठः । तेन
होष्ठमित्यपपाठ एवेति ज्ञेयम्‌ ।

इति ्रीमदोकोपादाशष्टोमयाजिसाहृस्भियक्तवानपेययामि परतो एव

याजिद्विपाहस्नापनियक्त पौण्डरीक पानिगगेशदीकषिततन्ूजगोपीना
दीकषितविरचितायां श्ीद्धगवत्सत्याषादहिरण्वकेि-
सूत्रा्बुभिगतनिगूढार्थरतनारा मकृतयिदरज्नप॑ता-
पशापरकायां ज्योत्लञार्यायां इतौ सप्तम-
मन्नस्य द्वितीयः पटहः ॥ २॥

अथ तप्तमप्ने तृतीयः पटलः 1

अदिलाः सदोऽसीति शकटस्य नीडे कृष्णाजिनं
माचीनग्रीवत्तरलो माऽऽस्तृणाति मत्त < राजान
मादित्याः सद्‌ आसीदेति तस्मन्नासाद्यति !
।8 र्त उप१९श॒नदशः । प्रत्तवचनं स्तरणात्तरकारे प्रदनमूत्थानगमनं तु कः
स्यापनाधम्‌ | यजमानेन दत्तमेव गृदतवाऽऽपतदयत्ति नेतु यनमानत्स्वयमेव
गरहत्वाऽऽप्रदयतीव्यतदय वा | तस्मि््तृते कृष्णाजिने ५१
अस्तश्नादघ्ामित्यासन्रमभिमत्रयते ।
जातत रानानम्‌ । त्रतानी्यन्तो म्रः |
आताद्यतीलेकेषाम्‌ ।
वर्ण्यचरीऽऽप्ताद्यतीतिश्तेः । जलपनदूयामिलनेन मननेणाऽऽ्तादनेव कव्य
भित्येक आचाय बदनतातयधैः । एतन्भतेऽ्िलाः षद आतदेत्ययं मच्रः कृष्णानि-
नासतरणकरणीपूतध्यारित्याः पररोऽपीलेतसै¶ सेपरूत इति द्रटनयम्‌ ।
वनेषु व्यन्तरिक्षं ततानेति वासपता पर्वानद्यति ।
वाततप्ाऽन्येन महता पर्थानद्यति परि परिव आ, अत्यन्तं वेष्टयतील्भः । म~
पथिषु सोपस्योलते्रीकटिवलमरल । भर्ोऽम्यनेन वातत वे्नेन ब्रात

0.

ष४्द्‌ सत्यापाहविरचितं श्ौतसतरं- [ ऽप्मपरभे-~

इव भवति । वाणो वा अद्रयलतेषु वा एष सोभ दपातीलर्थवादादयमर्ो म्यते |
शकटमिति शेषः । उपरथतत्वात्‌ । अदरावित्यन्तो मच्रः ।
उडु लयं जातवेदसमिति कृष्णाजिनेनोर्वग्रीनिण
वदिरटोज्नाऽपिदभाति तरणिभिष्वद्शत इति वा ।
अगिदधातीदयतर द्वारमिति शेषः । सूैमित्यन्तो मन्न: । तरणिक्षि्दर्शेत इतिवा |
तरणिमिशवदश्ैत इति वैकश्पको मरो रोचनमित्यन्तः ।
उक्ते धूर्पाहावित्नट्वाहावुपासजति ।
उचावेतमिति मन्रेणान्वाहौ शकटपतमीपं प्रेरयति । ब्रह्मचोदनाविलन्तो मचः ।
सक्देव मो द्विवचनटिङ्गद्विमवाच्च ।
भूरसीति धुरावमिगरशति ।
द्योधरोराततिर्मन्रस्य ।
वारुणमसीति शकटमुत्विदति ।
उत्तिदनमुयमनम्‌ |
मागीपमवस्याप्य वरुणस्यो्तश्नातिित्युपस्तक्नोति ।
अवस्यापय धृत्वा । उपप्लम्मनं कष्ठिऽवस्यापनम्‌ | वरुणस्य सकम्मनमतोति स्शलो
चेन विकल्पते ।
3 दक्षिणमनङ्ूां युनक्ति ।
पामान्यत्रातित्तेयम्‌ |
वारुणमसीति योक्त्रं परिकर्षति ।
शम्याज्द्िपोधोकनं बलोवदनन्धनरच्यं परिकपैति ।
वरुणस्य स्कम्भनिरसीति दाम्पामवगृहति ।
अवगृहनमभिहितयोक्त्रपारो युगच्छिेऽवधानं तद्ितीयश्यप्याकौति । वरणस्य
स्कम्भपतनैनमपीति खश।सेक्तेनाये विकररते ।
भत्यस्तो वरुणस्य पाश इति योक्त्रपाशं प्रयस्यति ।
शम्यायां प्रत्यस्यति -छेषयति ।
वीव चाभिनिदधाति ।
वहीवदमप्यनेनेव मचे शृक्घयोरमिधान्था बघ्नाति |
एवभुत्तरभनद्वाहं युनक्ति ।
योकरपरर्मगशम्यावगूहनयोक्रपाशमत्यपनशुङ्गवन्धतैः ।
हरिणी शासे विधरदन्तरेषा९ सुत्रह्मण्य
उपसपैति पटाशासे शमीसासे वा ।
शकटस्य दक्षिणोत्तर ईपद्वयै ततर यां काचिदषामन्तरा यस्याः कस्याभिदीषाया

३ वृष्टः ] गोपीनाथमडकृतज्योतप्राव्यारुपासमेतम्‌ 1 ६४७

अन्तःमदेशे पादौ संस्याप्य शासे धारयहुप राकटगमनालुगण्येन सति गच्छती-
लः । अवेयामन्तरा यस्याः कस्यशरिदीषाया अनाराऽनततीं यः भरदेशस्तं भति
शाते बिभ्दरच्छतीति । शकटवाहनं तु छोकप्रतिदधमेवेति । हरिणी इरति दरिद्रे 1
हरिणी स्यान्णी देमपरतिमा हरिता च येतिकोशत्‌ । एतावता कोमवं तिद्ध
मवति । प्रयमयोः पूर्वसवर्णो त वाधित्वा नादिचीतिपू्र्यनकारस्य वीर्वाजति
वेतिमूच्यनकरिणानदृततौ पतां ू्तवणेनिपेषे प्रात व छन्दसीसनेन विकलेन
ू्॑षवदीै एव पुनः स्पाप्यते । तथा च हरिणी इति रू ूने युक्ततरं मवति ।
हरिणो इति द्विवचनम्‌ । इं च शालाविेषणम्‌ । हरिणीपदेोत्तरं॑यच्छालपदं
तदरेबहीवद््ययेन पडाशशालाधामीशालातिरिक्तयक्तृकतशालापरम्‌ । अन्ययतस्य
शालापदस्यानन्वयापतेः । गमवेवं पटाशशाल।शमशासयोगैहणे व्यर्थम्‌ | एकेनेव
सामान्यशालाशब्देन तयोरलामादिति चेन्न । तयोपरुयतयोतनार्थ्ेन सर्म्यात्‌ ।
हैषामिलत्रानतरान्तरेण युक्त इति द्वितीया ।

श्कटमन्वारभ्य सोमाय राज्ञे क्रीताय भोद्यमाणायानुत्रदि
ब्हन्वा्चं यच्छ सुत्रहमण्य घुत्रहमण्यामाहयेति सेमेष्पति।

दक्षिणामीषामन्वारम्येति बौधायनः । अनुतरूीत्यवं प्रेषो होतारं रति । जनुवृही-
वयेतादश्य पष्य बाधकं विना मुरुपहोतार प्रव दशीनात्‌ । आश्वहायनेन कमै
चोदनायां होतारमियनेन सामान्यतो होतृरव क्ैलप्रतिपादनाच 1 एवमन्यत्रापि ज्यम्‌ ।
अत्र पैपत्रयेण होतृनहमपुब्रह्मण्यानतपेव्यतीलर्थः । तेन भरेषत्रयं यकथगेष वक्त
वयम्‌ । एवमन्यत्रापि ज्यम्‌ । बूहीतयत वर इत्यस्य सुतो बहिष्श्ोषसीपवहा-
नामादिरितिषाणिनिपूतात्‌ । अचिच्ेदेनव पाठो बा । पकैतिकरणात्‌ । युदेनाध्वयु-
रिति परिमाषयाऽध्म होतृत्रहमसुत्रदमण्यः । स्वे नप्ता प्रषायेगात्‌ , होत्र"
सुन्वान परस्परनिरूपितष्यवायोगाच्च । पत्रह्ण्यकमै ठाच्यायनदद्यायणावा-
इतुः- करते राननि स्ह उत्तरेण सोगवहने गलाऽनरगेवे शमीशालां पठाशशसां
वा सपाकं पाणौ छृत्वाऽवतिषठेता्वयुमेषरः परत्राऽऽकाङ्सतमुत्रहमण्यायाभरदमीन्धार्‌-
यञ्ालयापष्द्वावौ दक्षिण पूर्व सुत्रहमण्योमिति निराहयेत्माति वर्तमने पटूहत्वः
रतीति पुरेण परलीशाणां दिमुकते छदिषि शाखामवगूहय तमिवेषामतूत्कम्प यथाय
स्यादिति । अत्र खसत्राषरुद्धं यत्ततपर्भप्यन्ठयम्‌ । संर्योतिटोम इति सूता"
शाखप्रत्ययमेके कर्मेति म्यायाचच । स्वूततपरपूत्रयोधिरोषे छमू्मेषाऽऽश्रयेत्‌ ।
स्वशालापरित्यगे दोषश्रवणात्‌ । सूतस्यापि शासातवं नरणन्यूहशाचे प्रदरितम्‌ ।
चरणाः शालाः सू्ाणि च तेषां व्यूहो विषिच्य कथनं यस्िन्मनये प्त अन्यश्रण्‌-
नयूहार्यः । तत्र शासानेदाः प्रद्ितासते तते द्रव्याः ।

दण्ट सत्याषाहाविरचितं ्रौतचजनं- [ ऽपततमपरभे-~

तरिरसृक्तायां प्रच्यवस्य भुवस्पत इति
५ =
्राचचोऽभिपरयाय भरदक्षिणमावतन्त ।

तरिरनूक्तायापित्यन्नोपस्थितत्वा्थमायाक्िरनुवचनम्‌ । अत्त एवावचनं प्रयमाया -
मिति सष्टमेवापठदापरम्बः । अत्र होतरमाश्वटायनोयमेव यजुपस्यामावात्‌ } प्रयमोत्त-
मयोलनिरनुवचनं स्त्र याष त्रीयैव शखाणि विना . शसततविषयकविमर्विशेषशाख-
लेन प्रबलत्वात्‌ । प्राञ्च इति आन्त इति बहुवचनादध्वमयनमानाः । एतेषामेव
प्हृतकमैततनन्धात्‌ । पुबदाण्यस्य तु च्छन्दोगपूत्ऽतुक्तताज्न मन्रः । प्राचः
्राङ्मुलाः । शकटेन पह पद्धयमभिते गलेलर्थैः । जभिशब्दः पाद्यमिति
इत्यर्थं बोधयति । आवौनेऽपि उत्तरपा्ऽध्वयुरक्षिणपा्च ब्रह्मयजमानाविति । प्रया
येत्र प्रशन्दः शकटागमनठसषकतविशिश्च सूचयति । परदक्तिणशब्दोऽत्ाऽनुगुण्य-
वानी । अपीच्छकटावनानुगुणम्‌ । न्यथा भ्रक्तिणं ज्ञे कमणि करोतीति परिमा"
पथेव सिद्धे प्रक्षिणग्रहणयैवय्यौषततः । स्व्यवन्पपीत्यनतो न्नः । अमिप्रयाण-
स्येव मन्न च्यवेत टिङ्गात्‌ । च्यवनं स्वस्थानाच्नम्‌ । एतस्मादेव टिज्ञच्छ-
कट्ितरा्ञ संहेवामिभयाणमपि ज्ञायते । तह्ययनमानाध्यूणां मनर: । प्राञ्च इति
वहुवचनेन ब्रहमध्यकतवव्यनमानकरततवस्याप्यमिप्रयाणक्रियायां तत्करणीभूतमचतरो*
चारणे चापि तिद्धिः । सिन्यनमानपरयोगल्च्छुप्नो अमे यनमानयिषीतयत्र यथा
तेथाञतेति ब्रटन्यम्‌ ।

अपि पन्थामगस्मदहीरयुत्तरेण राजानं
पू्वीवतिक्रामतो यजमानोऽध्व्ुं् 1

उत्तरेण राजानं राज्ञ उत्तसोऽदरे । बव्यावृ्यथैुयेग्रदणम्‌ । पूरीँ शक.
ट्य प्रतीच्यां चानासूर्वौ पमी, जति राजानमतील्य गच्छतः । चकार्‌ उमयोः
सहमावाैः । उमयोर््नः । वचतित्यन्तस्तस्य ।

मञ्वरुयन्तयपरीनाहवनीये वधिषमादधाति ।

्रवटयन्तीति बहुवचन परिकम्बूतिविनामन्यतपप्ाप्म्‌ । वरिष्ठ स्यविष्ठम्‌ ।
इष्मभिति रोषः । आदषातितादचयीत्‌ । भरजरयन्ति जवारयुक्तान्‌ सूिरिन्यौः
करोति (कुन्त) । पभ्यावपथ्यपले तावपि प्रजर्यन्ति | आहवनीये स्पक्छं लोकि.
कमिष्ममाद्धाति परक्षिपतीतय्ः । आहवनीयेऽयं॑ विशेष इतराम्यपेह्षया द्र्टम्यः ।
यावतपधरन्तं रानाऽऽपन्दामास्ञो मवति तावतपथन्तमि र परज्वछितत्वमञ्मीनामू । एतद
तिनेमे पायनं होतव्यम्‌ । तदूर तु कर्मतुुण्येन । इदं चार्यककमासरीध-
क्वा | $

३ तृ°प्टः ] गोपीनाथमडक्रतज्योत््ाञ्याख्यासमेतम्‌ । ॥

उपक्ट्पोऽगीपोषीयः समद्गो वन्धुपान्या निरूदपडुवन्धे

लोहस्तूपरः मश्रुलः स्थूलः पवा ॥ ९॥ कृष्णशेतो लोहि

तशवेतो वा तेन कणगरहीतेन यजमानो राजानं मतीक्षते ।

अ्नोपोमदेवत्थः प्शुरपक्ल्तो मधति । उपक्लक्ष इति मूतनिर्देशदितदिव्ता-
नुष्ानारम्मसुतमवोपकद्पनं कर्ै्यमिति तिद्धं भवति । तत्त्रूपमाह--पमङ्ग
इलादिना । समङ्गः पैपूणीज्गः । चनपुमा्पतृषितृभतूतलिपानितयषैः | अन्येन
मातितयादिमन्रवात्‌ । यथ। निरूढवबम्ध उपकृतः प्ुदद्टोऽकरणोऽकाण इत्यादि ~
सूत्रेण टकतगा्यु्तानि तपवीपोमीयःपुतीच्ैः । एतसादेव सुतराच्छग एवज
नियतः । जमिनिनाऽपि पेऽध्ययिऽषटमे पदे पशमोदनायामनियमोऽविशेषारिति
म्ेणागियमं पैप्ाकृत्य च्छो वा मच्रलिङगादिति सूत्रेण च्छाग एव गित इति
सिदधानितम्‌ । छागो वा मन्निङगादित्यत वशब्दः पू॑प्व्ावैकः । सूत्या
स्पष्ट एव । प्ामान्यस्य विशेष उपहारः काय॑ इति मावः । उक्तश्च स्मृतावयमु.
पतैहारः--
सामान्यविधिरसयष्टः तयित विशेषतः ।
स्पष्टस्य तु विरनैवमुपंहार इष्यते ॥ इति ।
दपपंहारस्ततैव यत्र॒ सतमान्यवचनानुषठानाय विदोपिल्ा | भवति चा्ोपोमोयं

पशुमाढमेतेतिपतामान्यवचनातुष्ठानाय च्छागस्य वपाया मेदप्त तिमन्नवणे पितविशे-
पृक्षा । नतु विरोषवचनत्वमात्रेण सामान्यवचनपरति पेहारकतवम्‌ । तथात्वे न
ाहमणं हन्यादितिपतमान्यवचनस्यपि ना्रेये हन्यादिति विशेष्षचननोपतंहापप्-
धात्‌ । अतः पूर्वक्तीतयवोपपहारः । प्तामान्धविधिरस्सष्ट इत्यत्रास्पष्टत्वमतुष्ठानाय
विशयि्षत्वेगेति ज्ञेयम्‌ । अवान्यमपि त्िषमाह--चोह इदारिना । लोहो
लोदितः । तूपरः शृङ्गरदितः । मशकः इमश्रुणा युक्तः । इमशरण ईति पठिऽप्ययेमे"
वारयः | जयं पाठो बाह्मणाुगुणः । स्यू मालः । पीवा चिक्षगाङ्ग । छृष्णयेतः
छृष्णञचतवरणः । ठोदितश्ेतो लोहितश्ेतवभैः । अतूपरोऽप्यापस्तम्बेनानृज्ञातः-रेद्तू-
प्रो भवत्यतूपरः कृम्णतारङ्ञो लो हितपारङतो मति । ततयभूतेन कथीगृहेतेन कर्मे
भूतेन पर्न पह राज्ञोऽभिमुखं गत्वा तीके । अमन तु मन्यनमारम्य प्रहरणपय
नम्रतनेव पशुना कर्वयतिरिक्तपदेशे पूतेन वा प्रतीक्षते | यदसमावर्नि मेमित्वा
अहरत तेनैवा्चय आतिथ्यं क्रियत इति श्रुलया मन्यनपरशति्रहरणान्तप्य कर्मण
आतिध्यरपरत्वस्यो तलेन तदवपरर एष पतीक्ष्य युक्तत्वात्‌ | अस्ीषोमदेव््य
पशोर्ोपकसमनाद्रानाति्या्लमिना्यातिथ्यालमप्यवद्यं कपयितव्यमेव | अध्व-
यैवे याजमानविधानमध्तयुतानिध्याम्‌ |

६५० सत्वापाटविरचितं श्रौतं [ ण्पम्रन-

ओदुम्र्योघन्यर्निपातशीर्षण्यानूच्या नाभि-
दघरपाद्‌ा मौञ्निवाना तापध्वयव उब्‌परहन्ति।
ओटुम्बरी, उदुम्बरदृ्तनिभिता । आन्दौ मश्वविशेषः । तलणमाह--अरलिमा-
लशीपण्ाृच्या शीण्ये पिरे(ओने)फठके अनूच्ये प्राच्य । एतनि फटकरानि
अरालिमात्रानि यस्वा साऽरलिमातरशी्ैण्वतूच्या, नामिद्न। नभिमत्राः पादा
यस्याः प मेज्ञलृविवानं यस्याः ता मौज्ञविवाना । मौज्ीभी रञ्नुभिः स्यतेरथः ।
तमितमूतामाहन्दीम्‌ | मघपवोऽवुपति्यतृनूनेतार एत उद्हन्ति । तच्छब्द
उपकदपनाथः। एतचैतदिवतानुष्ठानारममासूमेव कथम्‌ । अववयुः प्रतिमस्य
नेष्टोतत्यघ्वयैव इति यानमानपूत्रा्मतिस्यात्रादीनामप्यष्ययुलम्‌ । अधवुवयति-
एकत्य उबृहन्ीति केचित्‌ ।
अग्रेण भ्षर्ं वारुणमसीति दाकटमाकिलिदतयुदगीपमवस्थाप्य
अग्रेण ायंशं पामैशस्यादूरे । आक्तेदनं ंचिदुयमनम्‌ ।
बरुणस्तवोत्तभ्नाचित्युपस्तभ्नोति ।
गताम्‌ । वरणस्य स्कम्मनमसोत्यनेन विकल्पोऽयं मन्रः |
दक्षिणमनङूाहं विपु्ति ।

पतामान्यप्रिजञयम्‌ ।
वारुणमसीति योक्त्र परिकप॑ति ।
योक्त्रं परिकर्षति विरनना्म्‌ ।
वरणस्य स्कम्भसर्जनिरपीति शम्यां मदति ।
अृहणमुलाटनम्‌ । वरुणप्य स्कम्भतमैनमीलनेन विकरः ।
विचरतो वरुणस्य पार इति योक्नपाक्षं विचृन्तति ।
विचरन शियिटीकरणम्‌ ।
उन्पुक्तो वरुणस्य पाश इलयभिधानीुनदु्ति ।
अमिधानी विष्णनन्धनरभ्जुः |
एवमुत्तरमनदूबाई॑विपुश्वति ।
एवं दलिणानङ्न्मोचनकसयनेल्ः । अत्र छाख्यायनद्राह्मायणौ गिरोषमाहतुः ~
दक्षिणमनइवाहे सुतरहमण्याय दचाटुमाविति शाट्यायन विज्ञायते कर्पयोगा दिति +
पामथ्यीयनमानो दानक | उमावरप्यनहूवाहो देयाविति शारयायनकं ब्राह्मणं वज्ञ
यते करमतेयोगात्‌ । उमाम्पां हि क्म तम्‌ । देतूपादानं करियते कमीयोगाविति !
यय येन करम्ेयोगः स त्र्य टमत सलभः ।

#

ल

|
|
|

शतृ०पट्ढः ] गोपीनाथमटरकृतज्योत्साव्याख्यासमेतम्‌ ॥ ६५१

उत्तरानङुःमोचनावपरमाह--
अबिषुच्योत्तरमातिथ्यायास्न्नं क्रमयति ।
विमुक्तोऽन्योऽनड्वान्मवत्यनिमुक्तोऽन्योऽथाऽऽ तिथये गृहातीति छशालीयः करः ।
परदपतेऽनेन । आतिय्येति कमैनाम । किमत्र प्रवृत्तिनिमित्तमिति चेत्‌ । अनरातिथ्य
मि सोमस्याऽऽतिथ्यमतति अतियेरातिथ्यमतीति निरवापमन्ेु अन्यादिम्यो देव.
ताभ्य आतिथ्यत्वेन कीर्ेनेवेति दरष्टन्यम्‌ । जातिध्यप्रयोजना वेषटिरातिथ्या तस्या
सतश्रमङ्कपमुदायसत प्रकमयति आरमत इत्यः । परक्रमयतीयत्र स्वि गिच्‌ । तत्न
यवत्नियते त्यास्यास्याम इत्स्यात्रानक्तत्वातपरव प्ङृतिवद्धवल्येव ।
उभौ वा विमृच्य।
उभौ विमुच्य वाऽऽतिष्यायासतन्नं परकरमयतीलयन्वयः। अयं शासान्तरीयः कट्पः ।
उत्तरमविमुच्य तमपि विषुच्य बाऽऽतिध्यायालन् प्कमयतीतिपूषद्वयविणडितोऽपैः |
अगरीनन्वाघयिध्मावदिराहरति ।
पौणमा्ततच्रनैवत्यट्यापनार्पोऽनुवादः । तेन नात्र काठतस्तचनं मधति ।
सप्तदश सामिेन्यः ।
स्पटम्‌ |
इष्ुशलाके विपूत ।
इकषुशलयके इतवगालिके । इकवत्रातमके इति केचित्‌ । काशमूढके इति मीमा
पकाः । वराक्यो पस्यानामावात्काशमूखपरत्ये प्माणामवेन दकिक एवार्भो ग्राह्य
इति पूर्वमताशयः । आशववार्य काशपरले वाकंथशेपो यथा सष्टोऽस्वि तयेहषी-
शब्दस्य काशमूहपरतवे नासति तथाऽपि अन्वेपणीय इति द्वितीयमताशयः । अत्र
पठिनदं ज्ञायते-एतयोराहरणादयो बर्मा बरदिषीरणवदुपदायर्थं पारणं बर्हिषः
सतीमैतपले विधूलेरपि सरदितत्वं च मक्तीति ।
काप्मथेमयान्परिधीनिध्म उपसंनदयलयाश्रवाहं भस्तरं वर्िपि"
इष्माबहिराहरतीत्यक्त तत्रेमे काप्मयैमयाञ्ध्ीपर्णवृकषनिरमितान्परिभीनुपपनष्यति ।
मूतभाम्युपयोगं हि द्र्य तंकारमंतीतिन्यायेन मान्युपयोगिनां परिवीनामपि ेस्का-
रार्भमिष्मे प॑मरणं मन्रेण कृतोपपनहनं कायम्‌ । अनियतवृक्षतं परिवीनां वारधितु
कार््मयमयानिति । उपशब्द इध्मप्तमिषामुपयैव पेनहनम्रेति निरं चोत~
पितुम्‌ । बिम आश्ववालं काशचमयं प्रस्तरम्‌ । जवाठशज्दोऽशरस्य वादाः केशा-
स्त्भयः भर्त इति डोकमतिद्धितः । यज्ञो पै देवेम्पोऽश्ो मूतवाऽपक्रमत्तोऽपः
प्राविशत्‌ |

६५२ सत्याधाढविरचितं भोतचे- [ ऽपमपरभन--'

स वाठषौ गृहीतस्तान्वालानमुक्ला विवेश ह ।
ते वाठाः काशतां प्राप्ताः कार्योऽतः भ्र्तरसत तैः ॥ -

इति वाक्यरोषातु काशास्तमयलतत्र ठोकपतिद्धयपेलया वाकंथेषनोधितोऽ
णव गृह्येते | तया च काशानमिव अरणं नत्वश्वकेशानाम्‌ । तथाच प्रधमाध्यवि
चहु दिगयेषु वाकयदषादिति सूप्रेणामुपर्माह जैमिनिः । सूत्रात्‌ सेदिम"
विषावधवादरूपद्वाकयंेषातद्विषयकटपतेति । उत्तरसू्गतकरपनापदातपद्गेणानवयो
बोध्यः । यपि मधाव सामन्यरूपेण निश्चया गुल्यः संदेहसलतथाऽपि परतौछवता-
नामन्यतमगज्ञनप्ताषनमित्यव्यवस्यितार्थ्रतीतिमादाय गौणद्रहपरोऽथं शब्द इति,
स्यार्पातं व्यार्यतृिः । देसवीशब्रो याज्िकमत इुपतरतवगन्यतरपरः । मीपंपकमते
करामूल्परः । तेष्वदशैनादविरोषष्य समा विप्रतिपत्तिः स्यात्‌ › शान्त्या वा तनिमित्त-
त्वादिति न्यायोऽप्यन्न योजयितुं शकयः । आश्ववराढ प्रररमित्येतदनन्तरपुपतैनद्यतीत्य
षज्यते । तघृ्योराहरणमाश््प्स्तरेण पव । पनापतेवी एतानि पहमाणि यदधः
वाहा देनव तिस्वी यदाश्चवाढः प्रष्रो मवद्षषी तिरशरी प्रजापतेरेव तचक्षः
सेमरतीति शरुत्योमयारकरूपलप्रतिपादनात्‌ । पूैयुरिष्मानः करोतीतिवाक्पोक्तक ~
मभिप्रायेण विपरीतोक्तिः । अनुष्ठानकरमसत परकृतिवदेव न तु चोद्कमापक्रप्ावः ।
अत्र काणीयभयत्वरूपपरिषिमत्रविषयकगुगमात्रप्य भर्यान्नानात्‌ । तेन लदिरः
पादा एव वेः । दवाविशवदिररव च प्तः । अनूयानतमिदमावात्‌ । वर्हि
वर्ममयमेव । आश्वगालतवघ्य प्रत्तरमात्र एव॒ परिधानात्‌ । यद्वि माने
द्मीः कारश्च पन्ति तरैकमेवामिमीनानं क्म । यदि नानदेशे तरक््तरि-
क्षमिव्यादीदं देवानामित्यन्तमावते । अच्वाभिमरशनस्याऽदृत्तिदशमेात्‌ । प्रस्त
रस्यापि वहःशब्दापिषेषत्वान काशेष्वप्य निद्त्तिः । आत्मामिमरीनं तु सङ्दे-
वान्ते । दुख तु दमीणाेन क्रियते ।

नि्पणकाले ष्णं नवकपालं पर्पा हस्तेन निर्पति ।

यतोऽस्तिनिर्वीपे बहम विशेषा वक्ष्यमाणा अतः सावधानतारभं॑निर्वपणक्राल इति
सचनम्‌ | निपपगकरि निग्न । कालरन्दसय स्पानपरं तु बोवानैयि च्छं पत
उपरवाणां काल इति । निर्पणकरा इयतः प्राकूपरिगदीत इति योग्यम्‌ । पूर्ण
मारयो निपैपणल्यानं बत्रत त्त्रेलपः । सिद्धे प्यार गियमा्ैः |
तेन निपर्णक्ट एति साव्धारणे वाकथं भवति । तथाचायमर्थो मवति-पमात्त-
प्रथमप्रधोगपरियृहीतनिरमपणेह्यान एवायं निर्वाप इति । एतेनान्यातु सर्वषु ~
पिष्वनियप इति विशि्टये्ञपना्धं वा । न च वेदकरणादिकरममूजना्ं तदिति
वाच्यम्‌ ] तस्य पर्तत एव पिदधः । प्रायभीयावां लपृ्ैताद्वचनम्‌ । अशिरो ~
वभीपरलान्नयो दतः । अलिनततेऽभिरोत्रह्यीषमा इसे, काीः । पातपरयोगका-

~

. अरातिथ्यमपीलेतैः पञ्चमिलिषु पराकतावतुपजतीति लेनैव व

१तृ०पटछः ] गोपीनाथमदक्रृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ६५३

लेऽिरोत्रहवण्या षह हस्तस्य प्रयोगः । प्र च दक्षिणः । एकाङ्घवचने दल्िणं प्रती-
यादनादिश इत्या्लायनवचनात्‌ । हस्ततरिपये त्वनिर्दिष्टस्पटेऽपि दक्षिणस्यैव प्रह-
णमिलेतादृशार्थस्य दर्पृणमाप्याजुपहौ वपूत्रे दोतुर्ानारम्भविषायके दतिणग्रह-
गेन ज्ञापितलवाच । सविशन्तामिति हस्तस्य पेमशनम्‌ । दक्षाय मातुष्यति । नास्ति
प्त्यु्टम्‌ । दक्षिणहस्ते वाममृशोद्पनम्‌ । यानन्त््निहोत्रवणीकार्याणि तानि हतेः
मैव कतवव्यानि । इदं चात्निरे्रदवणीप्रदयाभ्न(यपले ।
पत्न्या वा हस्तात्‌ ।
शकसाऽयोः प्रय्नायोऽयम्‌ । अघ्नते हल एव पममच्ाणां जपो मवति ।
अन्वारब्धायां वा सरुचा ।

अन्वारन्धायां पर्या पयां दुवैव वा निवापः । अक्िनपकेऽभनिहतरहवण्यमिव

भोक्षणीततछारादि । आयौ पक्ष शालान्तरीयो । मन्यः खशालागतः ।
अप्रेराफिथ्यमसीलयेतैः पञ्चभिच्िषु सामित्रं जुष्टं चायुषनति ।

विष्णवे तलन्तः पच म्रा्तः प्भिः । निर्वपतीति शेषः । प्श्ङृतवो गृहा-
तीति श्चतवप्ययमरथः प्रतिपादितोऽक्ति । तत विशेषः । तरिपूपरथतत्वाननोत्तमयोरि
स्येक इत्यापस्तम्नपूतराचाऽध्येषु । पातितो देवस्य लेत्यादिरसताम्धामित्यनतो
मागं निवापमन्े्यः प ष्टशजदं चैेम्य उततरमनुषनतीलर्थः । विष्वितिवचना-
इन्त्ययो्ैखरयोः प्रावित्रजुष्टयोरनुषङ्गो नास्तीति गभ्पते । यथा देवस्य त्वा प्वितुः
पेऽधिनो्ाहुभयां पूष्णो दस्ताम्पामममेरातिथ्यमति व्ष्णवे त्वा जुट निर्वपामि ।
देवस्य त्वा पतवितुः प्रपिऽध्विनोबद्िम्ां पूष्णो हलताम्या९ सोमस्याऽऽतिथ्यमकि
कष्णे त्वा जष्टं निर्ैपामि । देव्य त्वा सवितुः प्रपवेऽधिनोर्बाहुम्यां पूष्णो
स्ताम्पामतियेरातिथ्यमतषि विष्ण त्वा जुष्टं निर्वपामि । अनये त्वा रायघ्पोषदनि
विष्ण ला निषैपामि । दयेनाय त्वा तोम विष्णवे त्वा निकषा प्रयोगः ।
पतेरिति वचनं परतिमन्चं नि्वपपिदृषयर्थम्‌ । पञ्चमिरितिवचनं पञ्चैते मचा मन्ति
तेः पश्चभिः पश्च निवपा मवन्ीत्येताटशारथनोधनार्म्‌ । चकारः प्ाकित्रारयः कथ
न मागे जुषटशब्दभत्येतदरयातुषद्गछामाय । न चव जुष्टमितयष्य जुष्टं नि्पामीतयेः
सवान्य उ्तरमागक्त्परत्वेव नतु जुषटशव्दमतरपरतवम्‌ । तथाच निर्ैपामीये,
तस्यापि तरिष्व प्रयोगो नावक्ि्टेद्ैयो रिति वाच्यम्‌ । जुषटशब्दस्योत्तरमागपरत्वेऽ-
गुरमूतप्तावि-
नुषटशबदरोपादानस्य निस्कत्वपततेः । जतो ज्टशब्दप्य भागपरत्वं न किंतु
शब्दपरलमेव बक्त्यम्‌ । एेनाहुक्त्य नकामीलतस्य समुचया््कार इति

३

६५४ सत्याषाढविरचितं श्रौतसू्- [ जपतमप्रभे--

शङ्का निरता । नच तरिषु मेषु जषटशब्ानुषङ्गवत्सातरि्शगदस्येवानुषङ्गोऽश्तिति
वायम्‌ । तया सतति पाविन्ं जु्टमि्येताशया आनुपू्यां अनुपक्तव्यतयैकपदार्य-
सवेन पदार्थान्तरस्य चामयिन चकरारय्यपततेः । न चैवे मच्रादौ पावि्शब्दानुष्गो
मनाने लुष्टशब्दानुषङघप्तया च पमुचेतन्यपदाथीन्तरं ठवधं तथा च न पैयथ्यैमिति
वाच्यम्‌। सावित्रश्दस्य शब्दमात्रप्रताया याज्ञिकपरतिद्धकरमणि अलन्तानुपयोगात्‌।
एवं च र्रस्परसमृचयाथै एव चकारः । तथाच निपरपामीति सम्रषवल्येव ॥
अथवा नुषटशब्दस्य भागपरत्वमवाङ्गोककव्यम्‌ . । अग्ेरतिथ्यमो तैः प्रतिमचर
देवतादेशनस्य भर्ा्ायो मवति । पपु पावित जुष्टं चादुषनति । नोत्तमयोरिच्येक
इत्यापसतम्ू्रेऽपि स्वपतो जुष्टशब्दस्य भागपरत्वमेव प्रतीयते । यच्छन्तामिद्-
प्यव सवत्र । सजातीयमेव सनातीयस्याने निविशत इति न्थायेन प्राङतानां
श्याणां समन्रकाणां नि्वापाणां स्यान एतो स्मचराः पञ्च निर्वा मवन्ति।
पातं तृष्णीं तु मिन्तमेव मवति तच पष्ठ भवति । अन्वावापः प्तप इदं देवाना
मित्यादि ।
विष्ुमेवोत्तरेषु निगमेपूपलकषयेत्‌ ।
इत उत्तरेषु निगम्यते देवतापदं येषु ते निगमा मन्त्रा मन्त्रविरेषास्तेषु विषणुमेो-
पक्षयेदेवतत्वेन केव विष्णुमेव प्रयोजयेत्‌ । एवकरऽप्रये रायसतोषदतने इथनाय
सोमथृत इतिचतुध्न्तानां शठानां मन्त्रेषु परपोगो मा मूदिलेतरयम्‌ । वैष्णवं नवक
पं नि्पतीत्येतेन परतरेण तवम्थादववतात्वमातं निरस्यते ।
यत्मागुद्रपनात्तत्छृत्ोच्तरमनद्‌वाहं वियुति
तेनैव कल्पेन यदि पुरस्तादविमुक्तो मवति ।
वृद्धाः स्ेतयन्तं कत्वोत्तरमनड्वादं विमुक्ति तेनव कल्पेन पू्वातिदिेमैव
कलमेन तष्णीमु्तरमनद्वां विमश्वति । यदि पुरस्तादनिषुक्तो मवतीति सूत्ान्तरोक्तः
कल्पन्यावृत्यथेम्‌ । अन्यत्स्ष्टम्‌ ।
बारुणप्रसीति राज्ञो वासोऽपादतते ।
परयानहनीयमिति शेषः । छित्स्हीति मन्नरान्तः
वरुणोऽसि धृतव्रत इति राजानम्‌ ॥ १०॥
अपादत्त इलयलु कति । एतावानेव मन्त्रः ।
अच्छिन्नपत्रः भरना उपावरोहोशश्रु-
तीः स्योनः स्योना इ्युपावदरति ।
राजानं शकटदवरेण बहिरानयतील्भैः ।

८

(3
^

५४

॥

३तुन्पछः ] गोपीनाथमटकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । (>.

अत्राऽऽसन्या उद्धहणमेके समामनन्ति 1
तामधवयैव उदृहन्तीति यदान्या उद्प्रहणं प्रोक्तं त्त्र न करनय कंतवत्रा-
लिन्काे करवयमित्येक आना वदनाय ।
उवन्तरिकषमिति गच्छति ।
पराणेशमिति शेषः । स्वशालाथां दएतवादनिहीयेव मन््ान्तः 1
याते धामानीति सौम्पची राजानं
पूर्वेण दररिण माणव्यं प्रपाद्यति।
सोमे देवता यस्याः सा सौमी तया समा । पतोमाछ्य्टिलान्कीष । तमीतयुभि-
शेषणम्‌ । तृतीयानामिदं पौम्येति । # अमति तमयति स्यादिति जेयम्‌ ।
सौम्येति जानाम्‌ । ज्ञानामवि दिणप्नौ युव इति यङ्ष्ायशरि्म्‌ । ऋनेतिव-
चनप्रयोननमतिच्छन्दपर्ेलन्न यथोक्तं तद्वदत्रामि ज्ञेयम्‌ । प्रपादयति प्रवेशयति ।
भ्रवेशनस्य द्वारं विना कदानिदप्यसंमेनायोदेव निशेष्यस्व द्वारस्य चमे दवाररुणं
यत्कृतं तज्ञापयति अन्योऽपि पदार्थः भ्वेशने सेमावितोऽल्ति प्भापदां कर््तणाे-
मावरयकतात्‌ । ातायनरूपः सः | अथच द्विऽपादि्माप्रीक्षणतुगुणयेन महान्‌ ॥
त्र प्रतिदिशं वातायनद्वयम्‌ । तत्र वातायन्य मह्न तेनापि कदाचिल्वेशपेमवा-
सद्ारणाय दवाखहणम्‌ । एतेना्टौ वातायनान्यपि तथा कल्यानि । यथैकैकस्िन्वा
तायत द्व श्रये! बा चतु(तवोरो बोपविष्टाः सन्तः कतित शहरिति । तथानाव
स्तनानि द्वारामयनाो वातायनानि चत्वरि द्वाराणि अतीरोकशन्ुवाच्यानि दुभ"
तानि गवाक्ानि पोधतनान्येतद्न परियं करैव्यमिति । एल्ेऽपि यत्र यत्र
द्ारशब्दस्त्रेति ज्ञेयम्‌ । दुषीनिति मन्वान्तः 1
उर्षन्तरिपं वीदीलपरेणाऽऽहवनीयं दक्षिणाऽतिदरति ।
दक्षिणा दक्षिणतः, अति अतिकन्यैव हरति नतु अग्रेणाऽऽहवनीयं खयं गच्छन्न
परेणाऽऽहवनीय राजानं हरतीति ।
बरुणस्य्तस्दानिरसीति दक्षिणे.
नाऽऽदवनीयमासन्दीं भरिष्ठापयति ।
येतं प्रयेलयभरेणाऽहवनीयमातन्दौ नीत्वा वरुणप्यतैदनिर पति मनत्ेणाऽ5-
इवनीयपमीपे दक्षिणत आपं स्थापयति । अनयनाऽऽन्यानयनेऽपि यमेत प्रत्ल »
वाऽऽपनदी प्रतिष्ठापनीया । भतीतयुपगौचया न चरति तया स्यापयति |

# जव तमा सौनदृवय्यितम्‌ \

१. गरस्तयवेमः।

६५६ सत्ापाठिरापितं भरोतखल्न- [ ७पतमप्रभे-~

अदित्याः सदोऽसीति तस्यां कृष्णा-
जिनं माचीनग्रीवगुत्तरटोमाऽऽस्तृणाति ।
तस्यां परति्ठापितायामाप्न्याम्‌ ।
अत्त राजानमदित्याः सद्‌ आपीदेति तस्मिन्नासाद्यति ।
्र्तवननादन्यसमै परदानं सिद्धं तचाऽऽपतन्दीस्यापनासपूवं तेन विना तस्य कर्मश
कत्वात्‌ । तक्तिन्नस्तृते कृष्णाजिने ।
बरुणस्यर्तसदनमासीदेति वा ।
अनेन मत्रेण वा कृष्णाजिन आपताद्नम्‌ ।
धनेषु उयन्तरिकषं ततानेति वाससा परिश्रयति ।
वात्ता महता प्रागारम्य परिश्रयति | प्रादक्षिण्यं परिमाषापिद्धम्‌ ।
वरुणोऽसीति राजानमभिमन्रयते वरूणाय तेति वा ।
स्ष्टम्‌ ॥

एवा बन्द वरुणं वृन्ते नमस्या धीरमपृतस्य
गोपाम्‌। स नः शै त्रिवरुथं वि य*सत्पात नो चवा.
पृथिवी उपस्य इति वारुण्यचौ राजानं परिचरति ।

वारुण्येतिवचनमत्र कीत उपनद्धः सोम एव वरुणशब्दवाच्यो नतु वरणदेवताप्र
इतिुतितिद्धोऽ इति प्रदशथिदुम्‌ । सा च तिवो मै कीतः सोम उपनद्ध
इति । अस्यां श्रुती वारण इत्ययं तद्धितः साथ दर्पः । वरुणो वा एष यजमानम्‌
म्यति यत्करतः सोम उपनद्ध इतिश्यमरानुरोधात्‌ । बारुणीलत्र तस्येदमिति
सूश्दण्‌ तदनततवान्डोष्‌ । ऋनेतिवचनप्रयोजनमतिच्छनदप्े्त्र यथोक्तं तद्वत्ाषि
ज्ञेयम्‌ । परितरति गन्धपुष्पादिभिरपचरः पूनयति नमस्करोति च ।
यत्र क़ चाऽऽपीदेदैतमैवाऽऽसीदैत्‌ ।
यत्नक्त न वेषे यादृच्छिके वा राजानं प्रति गमन एतया वरुण्य्ैव गच्छेत्‌ ॥
उपविशति ये्रानमीपे ततैव तत्समीपमूपिशेच । तथा पूत्रा्तर -वारु्य्ा
राजानं पूनयदेतयैव रानानममिषदुपविशेचेति । भन्न यजमानो राजानं मदुपकेण
पूनयति । गोमधुपकाहो केदाध्यास्थाचायै ऋलक्‌ शुरो राना बा पयुक्तं इति
घर्मतत्रेराज्ञो मधुपकैपूनाया महितलासोमस्यापि राजलात्‌ । अयति मधुपर्कच
आहुरिति बौधायनमूत्ाच मधूपपूजा । त्न परतिवचनानां लोपः । अधवयवौ तानि
वदेत्‌ । तामचर्य्िशा्तीति बौषायनपूतरेऽधवक्ैकताया विशते दशनात्‌ । एतस्
कटौ निषिद्धत्वदुत्तगं एेदानीम्‌ । ॥

+

३ वृन्प्डः ] गोपीनाथमहकरतज्योत्राव्याख्यासमेतम्‌ ॥ ६५७

अभि राजानं चान्तरेण मा सेचारिषटेति संमरेष्यति ।
रषवत्प कनि । आश्निमितयेकवचनादेक एवाङ्नः । घ॒ चाऽऽहवनीय एव
सनिदिततवामूर्यत्वा्ा राजानं चाऽऽहवनीयै चान्तरेण कञ्चन ेवारीदिति बधाय
नोक्ेश्च । एतेन सोमदसिणाम्योरन्तरा गमे दोषो नाप्तीति अपोतपूनितं मवति ॥
अयं परप आसार्यो्यरयशच । तेनाघ्वुः पै ऋलिनश्चगपाधर्यवः परिकरिणोऽनये
चते पव भपोक्तनिधपाछकराः । परपरत्ययनायैलदुतैवीकशरुखं च । रानाऽन्यो
वा क्षत्रियादिः पोमघ्मीपमागच्छति तेनाप्ययं मनो वक्तव्य एव । तत्राऽऽयुषादि
पृत्वा नैव सोम्मीपे गनतन्यम्‌ । अमुमर्॑वौषायनः प्रषलेगेवाऽऽह-मा राजान
चाऽऽहवनीयं चान्तरेण कथचन पेचारीनीन प्ायुषो मा दण्डे मा सच्छ्रो मा
सोष्णीषो मा साषताचोऽनुभषादीदिति । जत्र निवेवाभका माङ एते कश्चन यःकञनन
रूपो रानादिः । एनं राजानम्‌ । जुष शप्र च । अनयेमेदो षतुवैदे-
भृत्वा हरणं शखै मुक्त्वा ान्मिती रिम । इति
अधस्पाययानुपानहौ ।
खदपनदतीनि कमणि मरतिपते ।
यमेत परेत्य भ्रति त्वा वदध वेचि्यादीनि कर्माणि परतिप्यते वपवृद्मपीयार
दीनि वा । पुर्ताच्टूोपोहनपुरोडादयागिमरीनयोरद्रपनाङ्गतवत्‌ ।
गार्पल्ये नव कपालान्युपदधाति ।
पत प्रा्स्याऽऽहवनीयस्य बाधनभैमिदम्‌ । तेनाऽऽदहवनीयाविश्रयणपनताङ्गीकर्-
रपि गरईैपत्य एवाधिश्चयणमत्रेति द्र्टयम्‌ । आतिध्येटिहविरविश्रयणकाछ आति-
य्थामदन्तरष्यिश्रयेत्‌ । भ्ीनमदन्यापार इति वक्षयमाणश्नात्‌ । शरपयैलयेतमातिथ्यं
षणव नककपाठं तेन पह मदन्तीरपिभतीतिबौषायनोकतेशच । मदनीशब्दरऽपां
त्तामाचष्े । तेन तापाथमिदमयिश्रयणम्‌ । आतिथ्येन सहधिश्रयणविषाना्रादै प्य
एवापिश्रयणम्‌ । ठोक्किक इति केचित्‌ । केवडानामपामविश्रयणामवासात्रेण पहा"
धिश्रयणम्‌ । तच्च तत्रमं रीतिजं वा । मृन्मये वा| एमन्यतरपि 1 गब्यक्षीरस्य
दोहपाकयेता्ं मै मवति । सृतौ तान्न गब्यस्यपनप्य निेषात्‌ |
यज्-होमकाय तया दोहे पाके च परिवेषणे।
पशचगल्याशने चैव त्रे गब न द्यति |
इति स्छतिवचनं तदौकिकदोहविपय एव तेकटमात्म्यनु्ञाविषयम्‌ । एवं पाक
परसििपणयोरपि । होमोऽतर पचगम्यस्यैव | अप वाऽतरमि संकटमिपयतलमेव । पञ्चय +
ज्यान इलोेन पशचगवयद्रहणक्ताधनमूतपतविषे परतिपर्तवः करियते ।

9 क. "यन्त्येत" । २ क, शरपय° ।

६५८ : सत्छपाढविरवितं भौतयू्नं- ` [ ऽप्पमप्रन्े--

चु्हीतान्याञ्यानि सृह्वाति ।

पशचावत्तिनोऽपि चटुभृहीतनियमा्थं वचनम्‌ ।. अनूयानरथहणनिवृतेपवौदेव

सिद्धम तदेता ।
चतुह्राऽऽतिथ्यमाघाद यति ।

आतिथ्यं हविः । अदोमार्थलाद््रहोऽघछाहाकरोऽयम्‌ ।

संमारयनूशपि व्याख्याय निर्मन्ध्यस्याऽऽता निैन्ध्येन प्रचरति ।

अग्नर्यनभिरित्यादोनि महे श्रद्धभेलन्तानि पमार तनि व्यास्पाय वाक्य
शः पठित्वाऽेनीनित्रमपीत्यदिना निगैन्य्यस्याऽऽवृता प्रकरेण पडबन्ध उक्तेन्राः
व्निरिति प्रहरणान्तेन नितैनधयन प्रचरति ।

वेदं निधाय सामिधेनीभ्यः संप्रेष्यति ।

वेदनतपरिलरणनिदृत्यपौऽनुवादः । होतुषदनक्यनं तु होतेव साप कस्पनीयम्‌।
अध्वगा केदमह< पदेन वजेगयेतस्मदेतृनैपसू् कपयितम्ध, परं सनुवाद-
स्वरपतादत् नैव कर्पनीयम्‌ । आश्वरायनीयहू तरे लिदमह९ सदशेन वजेणयेतस्य
जपस्यामावद्ध्ुत्तरश्नोगिप्मीषदेशे होतयौगते कटपनीयम्‌ । एतच होदेदीतिशालरा-
न्तरोक्तमषाङ्कारणले पतायैकमन्यथा नेति द्रष्टव्यम्‌ ।

सर्वमिध्ममादधाति सरव॑ौपभृत५ समानयते ।

अनृथानामावत्तदथपरमित्तदर्चतुगहीताज्ययोरप्यमाव इति भावः । इडान्ततवादे-
वानूयाजामनि सिदधेऽतुयानामावनोधकद्पदशेकव चनं शलानतरो ्ोऽनृथाननिपे
सतुखरभोऽृवाद एव नतु विथिप्र इतिनैमिनीयन्यायपरदशीनाम्‌ । त च न्यायेऽनन्त-
सेव्‌ श्रदशैिष्यते । (५ 3
आज्यभागाभ्यां परच् विष्णुर हविषा यजति ।

आञउ्यमागवचनमाज्यमागविरेषप्रलययार्थम्‌ । प्र च मिशेष्‌ आश्वदायनेनोक्तः--
अतियिम्त पमिघाऽशचं दुवस्पताऽऽप्यायघ् परेतु त इति । यनुपहौत्रपेऽप्येता-
वेव । ततराऽऽप्यायलतयुनः पठलु याुषैणमर्मेण वा । वि यतीता वत्येव
वक्तव्ये हविरहगमाज्यमागाम्ां परचयतिपूमागादवचनविपरिणमिन पिमक्तिविपरिणामेन
वाञऽ्यमागशब्दस्यानुदततिः स्यात्‌ › तस्यां च पयां पिष्युमाज्यमागं यनतीलैः
स्पात्‌, तथा चाऽऽञयमाणं पिम्ुमिह वैष नवकपालं॑ निवैपतीतिविषिपरातो निरु-
तेन हविषाऽनन्तरं थाग इति शङ्काकुढंस्पा्त्मा भदिलयेतदयैम्‌ । आञ्यमागविरष
विधातु विष्णुं यनतीत्यत्तरातुबाद! ।

शुवायाः शेषं करोति ।
दीक्षणीयवद्यास्मेषम्‌ । प्रतरोननं च तद्त्‌ |

पि

| न.

` ३ तूणः ] गोपीनाथमह्ृतज्योत्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 [५.१

इढान्ताऽऽत्तिथ्या संतिष्ठते ।

इडयाऽन्तः समाति्ैष्यः सेडान्ता 1 इडान्ताऽऽति्या मवतीतयेतावतैव पिदधे
संतिष्ठत इति पुनः पस्यावोषकवननमिडन्तलेऽपि पू्ोपयुक्तपदा्तिपततिकीभिरपि
सेस्यापनेयियतदरथम्‌ । तेन तमच्मेवात्र भतिपततिकमौणि । वेदभ्तिपक्तिरमि षमननैव॥
भरकरणादवाऽऽतिप्यालामे पुनवचन भरतिपतिकमणामनावद्यकतवारथम्‌। मानन
म॒षीडाङ्त्वाद्ववति । न च शाखान्तरे नानूयानान्यनन्तीतिनिपेषानुपपत्या कृत्लत्व+
मुपि कट्ते, तथा च विकल्प इडान्तलस्येति वाच्यम्‌ । शंखिडान्तते विकर्षः
स्या्रेष पल्यनूयानपतिपेोऽनधैकः सयात्‌ › निलानुवादो बा कर्मः स्यादशब्द्‌-
त्वादिति दशमाभ्यायपषषटपादान्तगंतनेमिन्युक्तन्यायतरोघापततेः । तत्माजियेषोऽनुाद-
मात्रम्‌ । पूवरज्ञातोऽयं न्यायः । प्रायणीयायां व्यासयति एते सूत्र ॥ नतु प्रक्नेदे
ङ्डे भनूनौनां पुरलादेकों पशचादन्या तत्रोरयवेडया तदनतताविषिः । एवं च
शाखान्तरीयोऽनूमाजनिपेषोऽप्यर्भवान्‌ | अन्पथाऽनुवादमात्रलापततेः । अतोऽनूयान
वरनुरेडनतं सक कायैमिति चेच । प्रयोगोपरम्वेान्तते निमित्ते विधाना
सूस्यमपीडायां हतायां निमित्तस्य सेनातलेन_त्रवोपरमस्य यक्तलात्‌ ।
अनूयानप्तिष्ु निदुवादलेनावादमात्रौनितयनमततततुर् न विरधयते ।
तथा च दकशमाध्याये ष्ठे पाद जैमिनिः-पतिवेषादयैवलाचेततरस्य परतात्तिपेषः
स्यात्‌, परति पप्रय बचनादतिकभः स्यादिति । प्रायणीयायां म्यार्यति एते सप्रे ।

धुवाशेषादाप्तये त्वा गृहामीति कश्से चमसे वा
तानूनंप्न र समवध्ति चतुरवत्तं पचावत्तं बा ।

अच लौकिक एव चमत! न प्रणीतार्थवप्ः । तस्यषठधैलात्‌ । तानूनपतर्हणस्य
चाप्राकृतकायैलात्‌ | अहोमाभैत्वादयं चमति वारण्व्तनः । तत्छूप वक्ष्यमाणो
मचवत्‌ । नुहोमीतिचिङगदेतस्यापि होमारथभिति युचयते तदा वैकद्फत एवा
यम्‌ । जब्/गस्यापि अदनरूपतेन ततप्ाघनत्वाचमपतशञद पौ बाधितो न मवति ।
अव्राणस्यादनरूपत्वमकेथमेव तनेव ` प्राशितै नेवभ्रशितमिति श्रुतितो ज्ञेयम्‌ ।
समुमालपीदनपथौय एव हयशपातुः | ततूनप्तदेवाततनन्यात्ताूनप्वमिसयाच्यतार्पा |
येनरलनः त्यमुपगच्छनित । व्यवसयतविकस्मोऽयमिति केचित्‌ । यहाम्धनताः पच
मचः । एषां म्ाणां म्य पेकेन भनेभ्कं प्मवदयति । पश्चात्तपति पशचवारं
समवयति चतुरवत्तपपे चीरम्‌ । समवदानं ग्रहणम्‌ । यद्प्यतरैतैरितिवचनं नलति
तयाऽष्युततपू्रादयमर्पो ठभ्पते ।

अवशिष्टो निकल्पार्यो यदि चतुरवत्तम्‌ ।
अवरिष्ट शकनोनिष्ठाय त्वा गृहपति मन्नो विकसपा्यो भवति यदव चतुरवतत

६६० सत्याषाढविरचितं भौतसुघ्र- [ ऽपतपमपरभे-

तानूनप्त्र मबति तदा । पञ्चाक्तपक् एव मिनिथोग इति न कं तु चतुवत्तपतेऽपि
चतु मश्नाणामन्तिमेन विकस्मितो मवतेति निङृष्टोऽयैः ।
तदनाभूष्टमसीति सर्वसिजः समवए्रन्ति |

तत्‌ तानृप्ं सवै च त ऋलिनशच पर्षन । सव ऋलिन इलयपतम्तपाे वा।
समवसशन्त संहेवावयशन्ति अवनताः सन्तो शशन्ति खशन्ति । पदसवभरतोऽपि
तानूनप्वमवमूशति सहैव । समरहणं सवै स्यमेवामिमृशेरजान्योऽन्यस परतिनिष्य"
नेलयवम्थम्‌ । ऋविग्रहणं चमतताध्वयुवयावृत्भम्‌ । यजुषी तद्रीसव होत्रा-
दयः दुः । आश्वदायनरीवतते तद्रीत्या याजुपरीतया वा । अनमिशलेम्थमि-
न्यन्ो मचः । तसमाचः स्वानूनप्विणं प्रथमो दह्यति प आतिमातीति ब्राह्मणम्‌ ।

समवगृष्टं भनापती तवा परनसि जुहोभीति त्रिरवघायान्तदि निनयति।

समवमृ्टमिति षचनं पवः सपवमृषसयैवतानुनप्वस्याव्ाणं यदि कस्यचि्मति"
चनधेन प्मवमरयो न जायते तद्धा तदीयप्तमवमशौ प्रज्ञाते तत्स्यापित्वा तत्पमवम
शोत्तरमबघाण कायम्‌ । अम्िपे कमै तु कर्तन्यमेव । सर्वया कस्यसिन्महूता प्रतिनन्धेन
स्मवमशो भव नायते तदा तस्याऽऽ्विज्यकरण पएवायोग्यलादन्यं वृत्वा तेन पमष
मे कृतेऽवत्राणं कर्ैम्यम्‌ । अतानूनप्वरिणा यजमानिनतिवजा वा करमणि क्रियमाणे
यावदिदिनैः कतुः स्मापनीषो मति तावससरेषु दिवतेपूपवासः कर्ममा मनो
ण्योतिरित्ाहतिभेति कौशिकपूत्र उक्तम्‌ । सङम्मननेण द्विलूष्णीमित्येवं त्रिः प्राश
नमिति केचित्‌ । जन्ये तु न प्रा्नन्ति न जुहत्यय क तानूनप्त्र प्रतितिष्ठतीति होम्‌-
प्राशने परलुलयावणपिषानाञतुहे गीति ठिङ्गाच विनेणवाप्राणमिदाहुः । सै"
स्यैवाऽऽज्यस्यावप्राणम्‌ ।

मतिषिद्धमेकेषाम्‌ ।

अन्तदि निनयनं प्रतिषिदधभेकेषामाचारयाणां मते । अनैदिनिनयनमतििवाह हि"
मिनयने तु वत्येव नतु निनयनमेवानिन प्रतिषिध्यते । नचाग्राण्या प्रतिपेषोऽ-
स्विति वाच्यम्‌ । श्रुती तानूनप्त्वघ्राणस्य तानूनपन्तिष्ठालपतेनोक्ततया तस्य
भरतिपे्ुमयोग्यत्वात्‌, विगीततवमूखकतेनान्तवेदिनिनयनप्यैव॒प्रतवेध्यतवकस्पनाया
उचितत्वाच ।

असंचर उरस्सिथतील्यकेषाम्‌ ।

जनानां यत्र संचरो मागो नासि तत्रोतिचतीलेकेषामानायीणां मतम्‌ । तेन पूष

मतेऽप्यपंचर एव निनयनं परं तु जछिन्मत उत्तेचनं नास्तीलितावान्मेद इति ्न्म्‌।

9 ख, ग मनसा ।

३ तृप््टः ] गोपीनाथमङ्रतज्योत्प्रा्यारूयासमेतम्‌ । ६६१

अप्रीन्मदन्तयाऽऽपा २ इति पृच्छति ।

किमापो मदन्ल उष्णीमूता आपः किमित्यनघ्े भति प्रः | मदनीशब्दोऽपषु
त्तामाच्े । मदन््य जगा इत्येतिते मदन्त्याऽऽपा ३ इति ैभिर्पैः । परभ
तिः । अत एवावगम्यत पूवम्ीषाऽऽपोऽभिभ्िता इति । तत्कार्तु प्रगेव दशितः ।
प्रमायनार्पत्वादुजैस्वम्‌ ।

मदन्ति देवीरण्ृता ऋताव इत्यग्रीरः प्राह ।

देवीदेष्यः च्छा अमृता अस्ततुस्या ऋतावृषः । ऋतं मानिकं सत्यै तदमिवष-
यन्तीत्यतावृषः । यत्छरशोऽपि मनःशुद्धिङर एतादश आपो मदन्यः । तलत इति
रत्तरवाकथार्थः । अत्रि पूर्ववुचेत्वम्‌ । अग्निमिन्व इत्रत । तप्य गृहमा्ी-
म्‌ । अङ्गीषः शरणे रमं चेति रः । शरणं गृहं तार्ा्सोऽप्यस्ीभः । देषटि-
कपाुकयोः सोभक्वुहामवातस्यानमातर क्षणी तत्सयत्वादा्नोभो मवति । रेष.
कपाशकयोराशरी्प्याने यत्र तष्ठन्नाशनावयति तत्‌ । सोमक तु जञ्ओोघभण्डप एव
विहितोऽकति तदेव सानं तष्य । ऋतिविशिपवाच्थयं शब्दः पवकीलिषिशे"
वेऽपयाीधशक्दभयोगाततदतुरोभेना्ीषः शरणे रण॒ चेति पुत्र(वातिक)प्यचकारोऽ-
युक्तपु्चयायें वक्तम्यः । तेनानुक्त्यतििषिशेपराेषय सुह; सिद्धो मबति ।

ताभिराद्रबेति समेष्यति ।

ताभिरद्धिः सह, आ पमी दरव, एदीत्यधैः समेपप्य । जत्रापि पूवद,
भ्रस्बणत्सानिष्यतिदधेदूरराहानामावातत छ्ुतिः। प्शरस्तु सांरि्य एव पैमवति नापा
निध् इति ज्ञेयम्‌ |

मदन्तीभिः पाणीन्मक्ालयन्ते; ब्रह्मा राजानं विलसति ।

मदनतीभिष्तषामिरदधिः । बहुवचनातसवे तानूनम्तिणः । ऋलिगेयकतया पाणी-
निति बहुवचनम्‌ । सेः पाणिपताठने इतिऽनन्तरं ब्रह्मा रानानं पषयति । व्ह
णात्कर्मूु सदपदिवेचनाद्स्ा । व्रह्मा सर्वेषियः पव वेदितुमपीति निरक्तात्‌ ।
पवितं पदृपद्वििचकलं, यः पवित बर्मा सतीति निरकाधैः । प््विरितयस्य
विवरणं स वेद्वतुमदैतीसनेन कियते । विनं नन्धनाद्िमोचनम्‌ । नहमतविधे"
दवप्तरर्यापनाभमत्र वचनम्‌ |

अष्शुरशुरिति त९ सदे सहिरण्यैः पाणिभिराप्याययन्ति ।

से तानूनम्तिणः । आप्यायनठि्ञेन मतेणाऽऽमरशनेवाऽऽप्यायनम्‌ । मद्धिः
सेचनमिलन्ये । वरणक्रमेण सहेव बाऽऽप्याययन्ति। सदिरण्यः पमिभिरिप्याय"
नाङ्गं पाणिषु हिरण्यधारणं तिहितं मवति ।

<

६६२ सत्याषाठाविरचितं श्रौतसू- ` [ ऽपपतमपरभे--

भल्युपनद्धेऽप उपसया राप इति प्रस्तरे निहुषते
सब्यान्नीचः पार्णन्छृखा दक्षिणानुत्तानान्‌ ॥ ११ ॥
इति हिरण्यकेरिसूे सप्मघभन तृतीयः पटलः ।
त्वा निदनुषत इत्य्वयः । पंराप्याथने छते प्तयुमनदधे पनदध राजि ब्रसमेव
परिकर्मिगिति केचित्‌ । येन विसंघनं छत तेनैव वन्नं कनयमिति रह्मणेत्येव
सक्तम्‌ । .पोमस्याऽऽप्यापितप्वान्तरिलषदेवलयत्वाच्छादनेन चावाधथिवौम्पां सवधा
न्नीचः पराणीन्कृखा दक्षिणानुत्तानानिलयवंरूषनमसकाराज्ञटिकरणं निहवः 1 प्र वा
एतेऽस्माहठोकाच्च्यवन्त इत्युपकम्य दयावाए्यितीम्यामेव नमस्छृत्यासिपधके प्रतिति-
छ्तीति श्तेः । ावाशयिवौम्यामेव तत्मचन्यभो एने वरभैय्देवेति बहु चश्रतः ।
नमो दवि नमः एपिव्या इति मच्च वचनात््रप्तरे नदिवः । न्यकूशब्दस्य
द्ितीयाबहूवचनं नीच इति । अत्र केचिददधातरः पुनरहा्यह्ानं शनि केकिन् ।
सोद्ातृदरोन कर्नयम्‌ ।
इति श्रीमरोकोपाहाभिष्टोमानिसादस्राभियुक्तवाजपेययानिपर्वतोृल .
याजिद्धिषादस्नाभियुक्तपौण्डरीकयाजिगगेशदी्षिततनूनगोपीना-
यदुकषितविरचितायां श्रीमद्णवरसल्यापाददिरण्यकेशि-
सूतनाम्बुधिगतनिगूढारथरत्नारामकृतविद्रलनसंता-
पशमिकायां ज्योत्सनारूपायां इन्त सप्तम-
भन्चस्य दृतीयः पटलः ॥ २॥

वग्धण परचर्योपसदा मचरत्युपसदा वा मचर्थ भरवरगेण मेचरति ।
ततर प्रवर मन्रव्राद्मणयोरनारम्याधीत इति सूत्रृताऽपि स्तन्न एव व्यार्या-
यते । तज भरव्येण प्रचयोषततद। प्रचरतंत्येकः पषोऽनु्ठानक्रमे । उपदा प्रच
प्रवरेण प्रचरतीत्यपरः । तत्तदा विपरीतमिति घेन वक्तन्येः गुरुनिर्दैश प्रयोजने
ओवा उपतदः पुरस्तादुषदां प्रव वृणक्ति यसुरलाद्पतरी प्रवरज्यते तस्नादितः
पराउरूोकाशतपनेति यदुररिषदुपतरां जयते तत्मादमुतोऽकीविमाहीका सतप
सतीति निनदापरशंताम्थां पतयक्श्ुतितिरद्धमिति नाऽऽशङ्कनीवं॑ पोऽपि , प्रयक्षमूत
एवेतिज्ञापनम्‌ । अधीयते हि माध्यदिनः(नाः)-- शिते वा एतज्ञप्य यल्मवररो रीरा

उप्त उपरिदुपतदां भवृजज्यत्ततमदुप्रिशद्परीवायाः-शिरो मततीति-।. ~. -

४ चऽपण्डः ] . मोपीनाधमक्कतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६६३

यदातिथ्याया वरिस्तदुपसदां तद्रीपोमीयस्य तत्मस्तरपरिषि 1
-वदातिथ्याया वर्हुपसदामपि विर्मवति तदेवक्नीपोमीयस्य पशोरपि ।
अनेनाऽऽतिथमोधदसलोपोमीयाणा ष ण्येनकं बर्हः प्रतरः परिषयश्चति प्रतिपा-
ते । नच यादशमाश्वालादिकरातिध्थायां - तावो पपदश्चोपोमीययोरिखनेन प्रति-
पाते नतु साधारण्यरति वाच्यम्‌|. तथा पति विः कर्मौपवभित्वादर्थान्तरे विधि
अदेशः स्यात्‌ । अपि वोतपत्िप्वन्धोऽविकिष्टा न प्योगेकले देतु सयादितिजेमिनिनयो-
यविरोधापत्तः । अयं च न्यायशचरथाघयाये द्वितीयपदे वतैते । एवं चैकमेव बर्हिः
अर्तरः प्रिषयश्चति। सूतर्थ्तु वपेधिषिगस्यतिम्नन्प्य वरदिषः कमौऽऽति"
थ्या तस्यापवगे समाततो, अपवगत्वाददिपोऽपृक्ततात्‌ › अयीन्तेरे भिन्न उपप
द्विषि विपिभरदेशो धमाति्ेशः स्यादिति पूजायै; । अपि वेति पू॑प्मयानतै"
नाय | सबिरिष्टानामातिथयोपपद्ीषोमी याणां तचयाणाभपि उसि उत्पत्ति"
स्तत्सबन्धादातिथ्याया बहि्तदुपतदां तदीपोगीयस्येलनेन भरदशितः -त्र बर्हिषि
उपादान्काररूपप्रमोगसयैकते देतुमैकीत्यु्तरूत्राः । तथाच घ्याणामप्ंसक्ृ-
देकमेव वहिशपादेय पैसकायं चेति पिदधन्तापौ ज्ञेयः । यदातिथ्याया बहिरित्यसिम-
पूर बिरि्युषकषणं विधोः । अत्र ज्ञापकमातिथष्टविक्षुशलके विधृती इत्यस्मि-
नपूज उक्तमेव । अत्र प्रस्रग्रहणमनपत्र वदिग्रदणेन प्रस्तरस्य अदं .न भवतीतिज्ञा-
पार्थम्‌ । तेन चाहुमौसादिषु भूं बसिलीन्कपढान्नहकष्यं पुन सेनदयतीलयदौ

~ न प्ररस्य अहणम्‌ । शरमयं : बरिरित्यादावपि जतिथ्यावरिरादीनामातिथ्पाङ्ि्ि-

-याधैुत्पक्तितस्ता्यादाये तूष्णीमेव संनह्य पुनः पुनः प्रुजञीत । तत््स्तरपरिषीति
वहिविरेपणम्‌ । प्रतर परिषयशच परस्तरपरिषयः, त एव शर्तरपरिषयो यक्तिन्व-
हिवि तद्वह्त्स्तरपरिषि॥ अनेन श्रसतरवत्पिवीनामपि वहष्येव धनहनं मवति
न विषमे । तेन पोडशदाएत्ेध्मस्य । अथवा, तततरपरिषीति क्रियािरिपणम्‌ ।
स्रा च क्रिया पनहनरूपा । प्रस्तरशच परिधयश्च प्रस्तरपरिषियः स एव भ्रलरज्ञ एव
परिषयो ययो्िःधनहनेधमपतेनहन्पकरिययो्ैयाक्रम यथा मवति तयोभयपरनहनत्व"
स्ानल्येन पिला तलप्तरपरिषि पर॑नहनं मवति । वहिः पै॑नहनं तत्पस्तरम्‌, इष्म-
सेनहनं ततरिषि, तेव भ्रण सह वाहःतैनहनं, तैरेव परिविभिः सरे्मपतनहन
मबतीति तातपयापिः । अयवोपहद्ीपोमीयात्मकक्रिपाविरोपणम्‌ । पुिद्गपरयगाबहु
वचनविशिष्टयच्छठ्दपतदिपं पषठयन्तमातिध्यापदमत्रानुवरैनीयम्‌ | तथा चायो मनति
य आतिध्यायाः प्रस्तरो ये च परिषयसल ए्पत्सहित्ीपोभीयात्मककर्मणि
वन्तीति । प्मापततु पूषेव | प्मरणे तु परिषीना एथोेवामत्रम्‌ । सहैव पेमरणे
मच्रविरोषः स्यात्‌ । नयैकविधशतियतदूहोऽस्तु तथा च पदैव तेमरणे विरोधो न ॥

, पोडशदारमिध्मं सेनहयतीति सूतं तु परिथीनां परिदितत्वपसतमिपरयिण योननीयमिति

दद्ध सत्यापाढविरवितं भीतस [ जपपमप्रभे--

याच्यम्‌ 1 जातिथ्यायां मेण सानां पुनक्र्रेण सैमरणायोगात्‌ । अन्यथाऽऽति"
श्यानहिपोऽपि पुनर्मशरेण तमरणापतः । इष्टापत्तौ जमिनीयन्यायकरोषः आप्येत ॥
अतः पमरणमगन्नमवेतयेव युक्तं, सनहनमप्यनेनेव प्रकरेण तूष्णीमेव ।
स्तां परस्तरबिरपसत्सु शयाः परियः ।

परलानारामिभायेणेदं सूते योजनीयम्‌ 1 पू सूं पुनः पुनसतान्येवोपादाय प्रयो-
उयानीलेतादशा्थपरम्‌ । जातिया सण नरस्तथव स्थापनीय तच प्रसरेण
संयुक्तमेव स्यापनीयम्‌ | जत्र प्रस्तर्रहणामवि प्रस्तरघ्य स्थानादादाय पुनः यु"
स्थापनं स्वात्मा मूलत शया आतिय्यायां ये प्रहिताः परिषयसतो तथेव
स्पापनीया इति न तु पुनः पुनरादित प्रयोज्यमिति सतीम प््तरजहैरतयतस्य
सूर्यः यदातिथ्यायाः प्र्तराहः सतीं शयाः परिषयसतयेवोपपदां तव्ीपोमी-
य्य चेति खापवदिव बषः स्तीगतवसिदधौ परिवीनां परिदितत्वतिद्धौ च यदातिथ्याया
बर्रित्ारम्य शयाः परिधय इलन्तं गुरुपूत्करणं व्यै स्याद्तोऽदरयबोषकत्वमेव
वक्तव्यम्‌| उक्तं चार्द्रममापसतम्वेन-आति्याबहिरुपपदामननीषोमीयस्प च तदेव परप्-
रपरिधि तत्स बहिसतत्परिधिताः परिषेय इत्येक इति । तदेव ॒प्रलपपरिषी-
सन्त ुनः्रयोगामिपरायेगेन तव एयातमिनयौर्यातम्‌ । तत्ीमैमिचयदिकं तु पुनर
योगामावामिपरयेणेति । परिविताः परिहिता इत्यः । छन्दपोऽवे प्रवोगः । सती
भ्त युक्तं च नरपु मवति प्रिषयः शया: प्रिदित। मवन्ति । अग्नीषोमीये
ठ देशमेदासुनः प्रयोगः पूर्तः । प्रयोगकमसतु सीगपक्ामिप्रायेण द्रव्यो गृहमे“
भीयभयोगवत्‌ | यदातिथ्याया बरहिलबुपदामगओपोमीयस्य चेलेतावतैव पिदधे पुनस्त"
च्छव्दोपादानमयैविशेषमि तयति । अ्नीषोभीयस्वाऽऽतिथ्या्यविरेव बर्ि्स्य
स्तरणं यत्र कव्यं मवति तदेश ए वेदिकार्थकरो न छृत्ल्ा महविदिरिति । तेनोत्त-
रेदिहविर्घानयोरम्य ए यावतमभन्तमाप्तृतं पञ्धैमातिध्ारहमेवति तावति प्रदेश
एव वदरयुकतकायाणोति । एतदपेयेव वक्षति पूतरकारः-अपरेणोततरवदिं मेण
बर्हः स्तृणातीति । कृत्त्योतचतसेरितः पृथिमपूतस्य महविदिप्रेशसेनपा व्यावृत्तः
क्रियते । तदी पोमीय्य नेलयञ्ञोपो यवचने पतवनीयादिगयावृततयधेम्‌ । तेन सवनी-
यादौ वेदपरुक्तकार्याणि महविद्यमवेति ज्ञेयम्‌ । सष्ठ भततूत्ानतरे --अम्नपोमीय
उत्तरेदिहनिथीनपेर्म्प्ेशोऽपैचरो वेदित परोतणवरदिश्तरणादीति । अश्नोपो-
मीय इति सभर । अचर इलनेनोततरमागे दवारं च व्यावतयते । ६चरोऽत् दोकिकः |
न विद्ये सचे यस्सिममदेश इलपंचरः। इदं चोत्तरेदिहविधौनमध्यपरेशिरोषणम्‌।
उपत्त्लितिवचनमुपपतसेव पर्तरयुक्तं बहिः सीमं नाश्पोमीयेऽपि । तेनक्ीपोमीषे
बहिरास्रणाव्यवहितो रमेव परसतरयुक्तमिति नििरोषणतिदधं प्रसरतां न र्‌
स्स्यान एव |

५

७ वर्पः ] गोपीनाथभडृकृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ १ दद्व.

उपसदस्तन्तं व्यारूयास्यामः ।
` उपगतानि गतानि एतादृशानि पुराणि वरिशीणौनि मवन्ति यया ोपततत्‌ ।
उपोषताः खेन पह सेगता `अपि जरतून्या विशोणी मवन्ति यजमानव चया तता
वा] एताद्दयुपपन्नामकरटिकतस्या्तच्रंक्करपततं ्यार्पास्वामः । सण्डत्रत्वा-
कनाश्रतिम्यः कतन्धतवेनामिमते तन्रमूषपंहत्य कथपिष्याम इल तेषामपुराणां
तिलः पुर आ्निलत्रोपपद्विपपिण्यारूवायिकः प्रषद्ध। । पुराणां संगततवै स्कान्द-
पाम्नादिपुरणेषु प्रतिद्धम्‌ ।

तस्यामाज्यर इविः।

उत्तरत विनियोगदिषाऽऽज्यस्य हविषे तिद्ध इदे वचनमतप्या इषेपप्त्ेेति-
ज्ञापनार्भमू । तेनात्ापि यावदुच्यते तावदेव कर्तव्यमिति सिद्धं मवति । ननु तेत्र याक
क्कियते तययास्यास्याम इति प्रायणीयावदेवात् कतो वचने न कृतमिति चेन्न । दौत्र-
तच्रविषयेऽप्यप्लप्यात्र।5ऽववकसेन हौत्रतन्नविषयकापुवनिवर्कस्य तत्र याव
त्कियते तद्याख्यास्याम इत्यस्य वचनस्य परृतेऽनिष्टतेन तनक्तेरेव युककिप्तहत्वात्‌ ।
तेन देवा यो इत्यादिकं प्रातं हौत्रतच्नमपि निति । तयाचाऽऽश्वलयनः--अथो-
पत्थ पिञपया जपा इति । जैमिनिरप्यतस्या इष्टं दशमाध्याये षे(तपम)
पाद्‌ जह --उपपन्पु यावदुक्तं कर्म स्यात्‌, सविण वा गुणत च्छेषपरतिपेषः स्यात्‌,
अप्रतिषेधो वा परतिपिध्य परतिभप्वात्‌, अनिञ्या वा शेषस्य मुख्यदेवतानमीशतवादिति
चतुभिः एतः । सत्रा्तु-उपपल्ु अप्रयानास्ता अननूयाजापता इति प्रयानानूयान-
निमेषदितद्वितं यावदुक्तं सव कैम स्यादिति प्रयमसूत्रापैः । दवितीयसूत्सु--
सुवेणाऽऽघारमाचारयति यज्ञ्य प्रज्ञता इति विहितः सुषाधारः ननैव । ततः तौव
शब्दन्मलर्थोऽच्प्र्ययः । तथा च चौववातिदर्यो भवति । सौववदितिपदं योग्य
तया वाक्पविशेषणं प्रतिपायताेबन्धेन । तथा च दवेणाऽऽवारमावरारयति यज्ञस्य
्रज्ञात्या इति सनुवाधारप्रतिपदकवाकयनेतयर्भो मवति । अप्रतिषिद्धादाषारातिरिक्ता-
विहिताच कर्मणोऽन्त्कम शेषशब्देनोच्यो । तस्य पष्य प्रतिेधो मत्तीति गुण~
तवादृगुणक्तात्‌, सौवाचारस्याऽऽस्यातपद्धावरूपप्रज्ञातिर्पुणक्साचतेन सुवाष।र-
परतिपादकवाक्येन शपृकर्मणां ्रतिपेष इति । आव।रवचने नान्यामाहुपिं पुरस्तादिति
भरतिषिदधस्य प्रतिप्रतवार्थमहिवित्याशङ्कते तृतीयेन पूत्रेण प्रतिषिद्धस्य प्तिप्र्तवा्.
त्वान्न शेषप्रतिपेष इति ) तत्राऽऽ्ेथी पतत वैष्णवी चेति तिलः प्रषानाहुते या ते
अग्न इतौ इतयशनाऽऽन्नाता नत्वाधारादय इलनान्ननादमावशङ्कायां प्तं प्ति

१ख.ग.भते। |

ददद्‌ सत्यापाढविराेतं थौतच्नं- ` [ पपपभ

चेधः परघकलतस्रतिपरतवायं वचनम्‌ । एवं चाऽऽवारयतीति परप्राक्तोपलततणा्थमिः
लैः । चतु्पूत्ातु- शेषस्य प्रधानााराहुतिन्यतिरिक्तास्ा (क्त्याऽऽ)हुतिप्मुद्‌-
सुरूपस्यानिज्या न होमो यागश्च। युर्यालिसरो देवतास्तत्र फटप्रदाने नान्यामाहुति-
मितिनिेभेनतराहुतीनां पुख्येदेवतानमीटतातकय्दानाननुगुणत्रात्‌ । निषिद्ध
छनि प्रकृतफलं भैवोत्प्यते मुख्थदेवतानां फदप्रदानविष्येऽमीष्टफठप्रदातृतवानुगृण्वं
न मवतीवि। थ
अग्निः सोमो विष्णव; ।

उत्तत्र विधि शनदेवैतां देवतात्वतिद्धाविरं वचने तिपूृणामपि देवतानां पषा
नत्वर्याप्नारथम्‌ 1 तेनानः सोमस्य चाऽऽन्यमागदरेवतात्वशङ्का परिता मवति । फठं
दव्धिरपीदेव सवीनुमन्रणम्‌ ।

उपाश्जुयाजेन कर्यो व्याख्यातः 1

कपः प्रकारः। स्ाददयाद्धिकारः, विप्रतिपेषे हविः्ामान्वं वरीय इति सूत्राम्या"
भेवोपांसुयाजविकारतवतिदधौ परप्यायनार्थलेनाऽऽ्रावणपरचयाश्नावणकषवषट्‌ काराय
प्रणवानापुचै्ते प्रात उपदि पस्यप्युपाशुनाया उ१६शूपषद। चरमेति रुला
विदहितत्ेन तदुै्वं वाधित्वोपांशुतव प्रातमाज्यह्विषोपांशु पानेन प्रचरति तस्मोचेरा-
यत्रो याज्युरोतुवक्या्रषो वषट्कारो देषतादेशनमितयपाञुयानपः
पुनस्तदपि बाधितुभिदं वचनम्‌ । वपट्करशेलतरत्यचकरेणा$$ग पणवयोः संग्रहः |
तथाचाऽऽश्वटायनः-- जागूःपरणववषटकारा उच्चैः पत्ति । उचै्तेऽनयं च विशेष
माह प्त एव-तत्स्वराण्यषां रोरचानि मन्द्र्ुपाडतन्राणामिति । एेनोपपदमुषांशु-
तु्रलवदेषामुचैषं मन््घठरा्मकते मति । नचेोपांशूपतदा चरामियेतस्या श्रुतेः
परधानमात्रपरतवमिति वाच्यम्‌ । त्य चोपांड॒यानविकर्येनव सिद्धौ श्रोमिप्ययो.
जनत्वपत्तः । एषं च पाङ्गपषानपरतायां सिद्धायामाश्रावणाद्विविषयकं श्ुतिषिद्धमुपा-
शत्वं बापितुमेतितमेे पत्रमिति ज्ञेयम्‌ । प्रणवः पुरोनुबाक्यायाः । प्तमिधेीपरषा-
सुहु तेततभैव परप््यायनं रानपूयाना्मतमारुलाश्रावणमलयाश्र वणवत्‌ । प्रा च
सज्ञा हलगष्यमाहुटङषठसफोटेैव । भयवाऽनन परपविपये प्रप्तयायनायेलाने(+
पादात्वमितयेव स्वीकतव्यम्‌ । मारलाश्रावणप्ाननावणोत्ु वचनासरप्रयायना्े-
सेऽप्युपा्चलवमेव । परपतयाय तु तेजञयैव प्ामिथेनीविष्य उाश्शुपतदा चरामिति
श्यऽङ्ञानामप्युषांडलप्योक्तत्वात्‌ । पिञ्योपषदः ्ततच्रा इत्याशचकमयनप्रत्ाचोपां-
त्म । प्रणवपरितानाय मध्यमङ्गदङ्घठतोटनमत्रपि । जश्वजमयनेोक्तपमन्द्-
स्वप्तु शरुतिविरुद्धतवा्नात्र मवति ।

४ च°पटठः `] गोपीनथमद्रकृतज्योत््नाव्याख्यासमेतम्‌ । ६६७

अ्चीनन्वाधाय पोडशदारमिध्म सेनद्मति ।

अग्यन्वाधानवचनप्रयोननं प्रायणीयावन्ज्ेयम्‌ । त्ेनहनं संमरणोपटक्षणम्‌ । इदं
च पोडशदारत्वमातिथ्यायां परिहिताः प्रियस्ते तयैवोपत्पु मवन्तीति पके |
अंञ्नीनन्वाधयिति ल्यविध्माह्रणान्यवधानार्यः । तेन परिस्तरणायर्थरमचछेदनमिध्माह.
रणानन्तरमेव भवति नत्रेति । नतु पौभेमा्तच्रतवल्यापनार्ः । तप्य साददधादधि-
कारः स लिङ्गेन गम्येति पूत्रादुांशुयानपत्तरूपलिङ्ञनैव सिद्धः । इष्पतेमरणमस्र
एवपूहः--यक्छृषणो रूपं कृत्वा प्राविशस्तवे वनस्पतीन्‌ । ततस्त्वा षोडशधा पम
रामि सुप्ता । एका मिध यज्ञुरनुपैचराम्‌ । उपवेष समरामि सुप्तेति ।
उपवेषशब्दविवक्षयाऽनुप॑चरमिलेव वा । अपरिहिततवप तु इमे .तेमरणं परिथीनां
शृभरगेवामश्रमित्युक्तमेव भाक्‌ । पेतत्वान मन्नेण संभरणम्‌ । ¢

वेदं छृलाओनरिसतीषं पाणी अ्तास्योलपरा-
जीरस्ती्वा यथार्थमाज्यपात्राणि भुनक्ति
स्पथ< सुद^ सुच आन्पस्थाटीं येन चाः ।

वेदं कृतेति कत्वापरत्ययान्तानुवादप्रयोजने भ्रायणीयादृट्यम्‌ । उपवेषस्य
करण प्रा्तप्रयोगकाटेऽपि न तस्य प्रयोजनामावात्‌। अग्रीनपरिस्तीर्थल्ादवि उटपराजी
स्तीलवत्यन्ते छृतन्यारूयानम्‌ | यथार्थे यथभ्रयोननम्‌ । अरथं॑प्रयोननमनतिक्रम्ध
याम्‌ । आज्यानि प्रमि आज्यपनत्राणि । आज्यनयनमान्या्थपानाणपुक्ताना"
मलुक्तस्य च प्रप प्रयोगस्तदनन्तरं तदितरपाज्रयोग इयेवं क्रमविरोपे पूचयितुम्‌ ।
आन्यपतरेषु या्शब्दोपादानं निपेचनपात्रस्यानुक्तस्यापि प्रयोगाभम्‌ । कपरठशूषै"
निवृ्तव्ात्येन पहतमगनिरोत्रहवण्याः प्रात तदवारधितुं सफपस्यानान्यपारतवेनाऽ5.
ज्यपातरपरयोगानन्तर परयो वारधितुं च स्फंयादीनां वचनम्‌ । नन्वेवं स्फ्यमाभ्यपा.
श्राणि येन चार्थ इत्येव दावेन वक्तन्यम्‌ । तथा च एथक्यगुदेो व्यर्थः, स्वस्या
प्याज्युबन्धित्वादाज्यपनत्ेषु अहणं मधिष्यति, निपेचनपत्रप्योगाथै ययारथ्रहण-
ममि न कर्त्ये मवतीति चेत्‌ । र्यम्‌ आन्यपात्रलप्तानलेनाऽऽज्यपात्रप्तमूहातमक-
मेकं पाच स्फयशेतयव दवद््वपततः(्िः) । जतः एथक्थग््रहणम्‌ । येन च।थै इति.
वचनोपात्पत्रयस्य तु अभनिहेत्रहवणी दप हत्येवं हदम्‌ । पुत्रानते ददतां
दर्म्रयोगस्य विदितत्वात्‌ । वेदं वेदमिति दरद्‌ । अयवाऽग्निहोतरहवण्या सह वेदो
वेदाभेण परह दर्भ इतेवं दद्पत्तिः । अथवा वेदवेदभर एकमेव द्रव्य वेदास्य तजञ-
न्यत्वात्‌ । तेनाश्िहो्हवणी वेद्वेदाम इत्येकमेव द्वद्मिति दरष्टभ्यम्‌ । निषेचन.
पात्रेण तह दे एव दवता मवति । नन्वे सप सुवमाञ्यपात्राणीलेवमेबासतु
किगर्थे चुािमरगमिति चेत्सत्यं, सुषा प्रुदायसनेकपवतवं वरुपादानात्‌ |

६६८ सत्याषाद विरचितं भौतसूज- . . [ ऽप्ततमपरभे--

तेन सुहूपथभुवा आज्यस्याटी चेयेकोवात् ददै मवति । आज्यस्याटीवचनं निषे.
चनपात्रस्य प्रथममुपयोगात्तयैव सुम्मिः प्रयोगोऽपि कदाचित्सयत्तं वारयितुम्‌ |
अवशिष्टं निमेचनप्नमेव तत््योगायै यथारथमिति । येन चां इत्याज्यपात्रव्यतिरि-
क्तपा्प्रयोगाभैम्‌ । येनेयेकवचन पत्रह्तमुरायपरम्‌ । तेन पत्रत्रयस्य कामः
ध्यति । एकपातरपरत एकट्यव पत्रस्य भयोगः स्यात्‌ । अन्ययोः प्रयोजनवतो-
रपिनस्यात्‌।
पामे ढृत्वा यजमान वाचं यच्छेति संपर्यति
वाग्यतः पात्रागि संमृशति भोकषितेषु वाच बिषजते ।
पत्र हत्वा यजमान वाचं यच्छेति पष्यति कचनदृदष्टपिलेऽपि भीत नष्यनते।
काल्यायेन त्वत्र तापतमुक्ततवात्तनिरातार्थो वा प्रथलनः | हविष्डता वाचं विनत
इति काटामावा्मो्िषु पत्नष्वपि व्येन कर्येषु पदर्िषु प्ाङषु चोदकगरतिषु
मध्ये न न्तीति भरोतितेभिलयुक्तमू । वाग्यतो वाचा यतः छृतवाग्यमनः ॥ पामि.
तठेन दशः समशः । प्रो्ितेभित्योन तेयृहोताः पदाय उच्यनते-दक्षाय वान्व
स्याऽपि प्रयष्ट५ रक्ष, देवो वः परवितोत्पु ° अच्छिद्रे वपः पू० आपो देवी"
रमर शुन्धध्वं दै० । ब्रहन्धरोतिष्यामील्यामच्रणं न मवति । हविष इष्मर्बाहिषश्च
भोक्त इति तहत रतपरोषणस्यानुपादानात्‌ । प्रतकामविनाऽऽमन्रणमपि तदनुरो-
वित्वा कर्मम्यम्‌ । अथवा चक्रिण पत्रपरक्षणल्य पैपरहः | असिन्पेऽत्रपि
ब्रह्प्रक्षिष्यामीत्यामच्रणं मवति | अत्र प्रक्ोक्षगाक्तस्त्वेति यत्तं युनक्ति
यनमनः |
स्फ्यमादाय स्तीणीया वेदेलोमभ्योऽधिस्तन्वय-
जुष्रत्युचरं परिपराहं परिष संभमेण भतिपयते । `
स्फ्यादानं मननेगव स्तम्बयजुरधतवात्‌ । वे्यमिमर्शनं वेदिमर्नं चन वेदेन
त्वात्‌ । टोमानि आ्तृतदमीः । तदुपरि दभ॑निधाय स्तम्बयनुरैरति प्रहृतिवत्‌ |
तत्र वरु ते चौरिति न मवति वेदेस्छन्नतादृषततवाच । इमां नरा इति प्रषोऽपि न
वेदेः करणामावात्‌ । उद्धननखनने न, अपंमवात्‌ । उत्तरं परिग्राहं परिगृयत्यतु
वादो घा जीति समास्य परा कूए्येत्यमिमन्रणप्य च निवृतो नतु पूवपरिगराह्‌-
निदृत्य्ः । स्यपा मध्यगतोत्तरनिवरतैकतव्यैव नोधनात्‌ । # ( अनिमन्रणमात्निवरै.
कत्वमवानुवादपाधेक्यतमवे पर्वपरिगरदशरोण्यंसो्यनसपकरद्रयनिवर्कत्वस्थानौ मि
ल्यत्‌।) परषः परोक्षणीरापदयेति तेन प्रतिपद्यत उत्तरपरिगरपस्पिहणानन्तरं तमेष
मेव वद्तीत्यधैः ।

# घनुष्विहान्तीतं क, पुस्तक नादिति

छव रप्टहः | गोपीनायमदक्ृतञ्योखव्याद्यासमेतप्र्‌ । ६६९

यद्न्यद्हिषः पत्नीसेनहना्च तत्सपरे्यति ।

बहिषः पत्नोततनहनाचान्य्यत्तषै तततवयतीलय्ैः । यथा प्रोक्षणीर्‌ पादयेध्ममुप-
सादय सुवं च छुनश् पपृदडय।ऽऽययेनदिहौति । अली वेयमिमरन वेदितेमा-
सने च मवलेव वेदेरच्छतत्वात्‌ । टोमम्थः स्तम्बयनृ्हरणं न । वषत ते चौरिति
वसव वेरेरच्छनतवत्सन्षतताच । इमां नरा इति परषोऽपि मव्थेव वेदेः करणस्य
सच्छात्‌ । उद्धननखनने घा अपीति च भव्ये पभवात्‌ । पुरा कूरस्येयमिमच्रणं
निवत एव वननबडात्‌ । अलोणैलपतेऽपि प्रेष एवमेव । नच नरित्पततादनघ्यपि-
सितल्वा्कपमेतादशः परपोऽत्रोपयुक्तो मततीति वाच्यम्‌ । उपप्ादनप्य प्रोक्षण पैलेन
बहिष्पो्णस्यैवामवितप्यप्यमावसयेव सिद्धलेन यथापठिति्यैव प्रेषसातनोपोगते-
मवात्‌। तथा चानुप्ादितमेव बाई; स्थापितपरशादाद्रायाऽऽस्तरणीयम्‌ | नच प्रोत्तणम-
प्थसतीरमत्पसेऽ्तु तदयैत्वादुपततादनमप्यकतु तया नश्रेष्योक्त्यात्ानुषयोगल्मक्षणी-
राप्ादयेष्मवरिरूपपरादय स्थं च चुचश्च सेमृडठ्याऽऽग्येनोदेदति वहिष्पद्वानेवा-
स्तीति परेषो मवत्विति वाच्यम्‌ । जतिय्याया प्रोक्ितल्य पृनपप्रक्तगायोगायाव-
जीवं पात्राणि भाने तेवां प्रतितन्र< हैारोऽम्यादतीते इति पा्ाणमिव प्रकारा"
वृततिनिधानेनन्धन् तनिवृततेहकभ्रायतवात्‌ । यज्ञोतच्युपरेशे निष्ठितकम परयोगभेदा-
स्मतितच्नं क्रियेत न वा कृतत्वा्तदुपरेशो हीति द्वाद श्यवप्रनमपादान्तमैतनेमिनि"
न्यायतिद्धलाच्र । सूतर्थसतु यन्ञानामातिध्योपतदस्नोमीवाणाुलकतै य उपदेशो
यद्‌।तिथ्याया वरिरितयारिकतत्रानुठितै वर्िषि प्रोकषणादिकं ्रयोगभेदासतितचं
क्रियेतेति । नि्ठितकति पठे प्ाघारण्ये निभतं यहहिलत्करमचयै इति पूतनः ।
उत्तरपू्ररथु इतलात्संकरराणां प्रोल्णादीनां कृतलानज्न पुनर नुदा हि यस्मात्त-
इुषदेशस्तस्योपदेशस्तदुपदेशः । तच्छडदेन वर्हिः्राधारणयं मह्यते । तस्य बह्ताधा-
रण्य्योपदेशो यस्मादतस्त्तवन्धितेस्काराणापमि प्तापारण्यौवानु्ठान नतु प्रतिर
योगै एथवदथगिति । द्ररप्ाधारण्ये सत्यातिध्याका एव नियतं प्रो्षणयनुषठनं तु
नान्तरीयकमुपकददितदानीमराप्तत्वादिति । अते एव प्राथिकत्वादातिथ्यायास्तनिमित्त
स्वपितरयोः प्रक्धित्वमिति ज्ञेयम्‌ । वहिष््ो्षणस्य निदो पिद्धायां तदभेस्पोपतता-
दनस्याि निवृत्ततवेन यथापठितस्य प्रपस्य पुतरामृषयोगतमवात्‌ । ननु पत्नीेनहन-
स्यात्न तिमवदेवामवे सिद्धे पदप वयर्थं इति चेत्सत्यं, परते प््नपतनहनमप्यत्
मवत तिततापनाभतवेन चैवध्योमावात्‌ ।

यत्मागाञ्पग्रहणात्त्छृत्वा ध्रुवायामेव श्राति ।

आज्यगरहणात्मासरिरपततदनपलीपतिनहनव्यरिकतिं यत्क पर्ण्वाप्ादनप्रमृति
५

६७० " ` ` सत्याषाढकिरिवितं श्रौतसूत्र ` `[ जत्र

वेदेनोपयम्य भूमौ प्रतिष्ठितायां प्रृवायामिलन्तं तक्त्वा भुायमिव गृहाति । एव
कारेण नुहूपशतोराज्यग्रहणं व्यवच्छिद्यते । अनेन सुच्याष।रायाज्यमागान्तकमणे
निृत्तरक्ता मति । तया चाऽऽपर्तम्बः-- नान्यामाहुपतपुरस्ता्नुहुयात्चवमेवाऽऽ-
चार्येदिति । अग्ने गृहपत उप मेलयादिकमपुमयपकतेऽपि मति ।

मो्षणीरभिमरूय व्रह्माणपामन्येधपरं वेदं च प्रोष्य प्रोष्य

वरोषै निनीय पितरे अपिष्टज्पामिमभिमन्त्य पूवामायारस-

पिधमाधाय धुषा सुवं च सादृयत्येषाऽपददिति मन्न सेनमति

विष्वसि वैष्णवे धाम पाजापल्यमिलयाञ्यपभिमघ्रपते ।
उकतेतरपरिपंर्यारथमनुक्रमणम्‌ । आज्यस्पार्यपोद्धरणं तु मवत्येव । प्रोप्तगि वेदे
रिक्तत्वपिक्षणात्‌ , आचये प्रोक्षणनुपातापत्तेश्च । आमन्रभेन प्रपोऽपयुषरक््पते ।
अन्यथाऽऽमन्रणप्यैव निरर्थकत्वापत्तः। इध्मं वेदं चेत्यत्र चक्रः परक्रप्ुचगारथः ।
वेदेज्नसवदविदिपरोक्षणडोपः शङ्केत तनिवृल्यरथ वेदिमितिवचनम्‌ । नचासोगैलवपक्ष
एैतदसतु इति वाच्यम्‌ । अञ्ीपोमीय आस्तृताया अपरि वेदेः परोक्षणविषिदशनेना-
त्रापि तथेव करपनप्य युक्तलेन कैक च्यानुनिततवत्‌ । परो्ण्यवशेषं निनीय पूरिते
अपिजयेत्यनेन कमेण प्रप्रदानं निवत । असतीैत्वपन्त एतदपि मवत्येव । प्रित
अविदन्या्िममिमन्तेलनेन क्रमेण नहमणे प्रलतरधदानमाहवनीयकल्पनं च व्यावयते |
आह्वनयकलनका्यमिधमाघानेमेव सिध्यति होमप्यत्र सलयतात्‌ । आाहवनी-
यस्यातीव स्वसपतवे तु आवर्यकत्वाद्‌ज्यामिमन्नणेत्तसतत्करीम्यमेव । तात्रसयैनतं
स्पाुमेक्त त्वमेव कर्तव्यम्‌ । जथवाऽनुया नाथेषु ोदूदनपतद नातव रेव न्तः ।
अन्वदि पृरोग्न्यील्यारि अन्धि्रयुततणान्तपलीर्भतवपतेऽपि न मवति । अन्ूतन
त्वेऽपि समच्नकमन्यिकरणामावात्न परत्यक्णम्‌ । यत्र टूनघ्य बर्दिषो विहारेश प्राप
णा्थं॑यत्पनहने तनैव धैनहने मच्रः । एव॑ हरणेऽपि प्रको तयतवामावा्न
संनहने हरे च मन्रः । तथा च द्वद्शा्थयि प्रथमे पि जमिनिः पनहनहरणे
तथेति चेत्‌, नान्या्त्वादिति । अद्नोननाधायाऽऽतिथ्यापरिवीनिध्म उपनह्यतीले.
ततपूतरम्यार्यानावतर एतत्पूषदरयं ऽारूपा्यते । स्तीगैत्त तुोरदिमनंयेलया-
कं परल्ादाय परसरं परिषीनरिदधातीलयारिविदिपं परिरिपरिषाने चाीनिवीते ।
अप्तीणैलपकषेऽपि बर्हिषः पोता प्रोक्षणम्‌ | भववदि पुरोग्न्धोल्यादिकमषि
नेदयुक्तमेव प्राक्‌ । वदयां तूष्णीमेव वित्य प्रमश्ेव प्रतरं गृहीता प्रपते
पवित्रे मच्मेवापिदग्य मचे बरहम दाय तूिदिमन्त्वीयाष्मपा शुलतं
स्तीतौ पतमच्मेव क्रमेण दरोपूणीमाप्तवतसणाति । आहनोयक्पनप्यसि । अनू"

४ चन्पटः ] मोपीनाथमहकरृतच्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६५१

यानाभावालोदमुकोदूहनम्‌ । भरलादाय प्रतरं परिवीन्पयिषातीयादि पूर्ावारतमि
दाधानान्तमलि । उत्तरथारप्तमिदवानमूमयपेऽपि न । परिधीनां प्रिहितलदित
स्यामिश्नणस्य न पूरस्तासरिदिषालादितयो छेवेयनूरलतद्र्ाभ्स्यपहनीति श्रुला
रक्ोषहननलपकायैकारितवम्पिन परिधिरूपत्वादातिथयर्थपरिहिता यथाऽन्पतरोषयु*
उयन्ते तथाऽऽ तिधयां कृतममिमन्णमपरि जत्रोपयोगाय मरिष्यति । तथा चामिम
खणनिद्ृततरम्रेति शङ्क दूरीकर्तम्यमिमन्नणवचनम्‌ । अभिमृनतयेति स्यप्मयेगः
काठान्यवधानारथः । सूर्येयम्यभिमन्रणं कृतवा काछव्यवायेनैव वीतिदोतर वेति
पवौमाधारतमिषम दधाति । ावरतमिदाधानवचनामविऽम्यमिभन्रगोत्तरं पुषालुषयोः
सादुनमेव स्यात्‌, आधारप्मियोऽपर्माधान एव विनियोगः स्याचैतद्वरित पूना
वारपतमिषमापायेति । पू्ीमावारततमिषमाधाय पुरर दु च प्रद्यतीलनेन कमे-
णाऽऽपलत्बोकतमनतेरि विधृतीनिधानं निवाते । विष्ो्तदवस्यतायामिदमपि
लिङ्गम्‌ । यदा बर्हिर तदा विनती जपि ष्ण पदनीये ए परिषथोऽप्यपरि-
हिता ए । यद ठु सती तदा विघती जवि तदवे ए परिधयः पारिहिता एतेति
द्रव्यम्‌ । परिधीनां पुनः पुनरादाय परमोमे पुनः परिथोनां परिधानं समचरकमेव ।
पूतीमाभारपमिभमाषायेलत्रसल्य पूवीमिति समिषो विेषणेभूतत्य रबद्य पूव
पूषदिणतामिलयैः । तेन सौवाचारस्यात पराकरवमेव नियतमिति ज्ञापित भवति । इई
चाऽऽारप्मिच्छ>दबल म्यते । जावरतमाप्यवधिमूता पमिदावरत्तमिदिति द्यवा-
र्तमिच्छबदार् । तसाः पूतवविरोपणेन पूषदिशतसकमि यदी समिततय क~
णोऽपि प्रकत तिभ्यलेव । परीमित्य्य प्रयमामिलयभपतु न मति सुापारपवन्पादरव
तमि प्रभमलविधानस्य वभैत्वापततेः । अत एव॒ पूवीधारपतमिषमाचयित्येवमपि
नोक्तम्‌ । उत्तरावारप्तमित्िवृत्तितु ुच्पावराभावादिव | आवावचनमतयाऽम्याधा-
नार्धम्‌ । पमिद्वननं पश्चदरेध्मका्टतनातीयसम्धावृ्रथम्‌ । तेन द्विपदि शपरिमित-
त्वाय न मवति । बुं सुतं च सादयति तत्त्मन्रेण | चकरारादाज्यस्याकीमपि
सादयति । एता अदनितिवहुवचनान्तौच्छन्दवन्तं मत्मेषाऽपददितयक्वचनानत-
च्छञ्दवन्तं करोतीत्यषैः । ता विष्णो इ्यत्रामि तां विष्णो इकवचनान्तः प्रयोगः
कर्तव्यः । या एताः युचः सुतस्य लोकेऽपरै्ता विष्णो पाहीतयकाथैकतेनेकतरोदि
अितेऽपरत्र तस्य दुशितप्ायत्वात्‌ । विष्णूनि स्यतयस्य स्पनि विष्णि वैष्णं
घाम प्रानापमियेकवननान्त्रथोगवििठनाऽऽज्यं सुगातममिमखमत इमैः ।
बहुवचन पूनाचैलवंस्वीहृत्य बहूवचनान्तमयोगविरिष्टघैव म्र विनिग वार-
मिदुमुभयनोहर नम्‌ 1 पलुवामाजयस्याठीमितयदिकं समानितरते | जत एव

॥ ७२ सत्यापाठाविरचितं भ्रौतचतर- [ पतमभभे--

स्प्मतययो नोपा्तः । अघायं यजञः० मने वच ०मापरादाः एषी होता° एौरा-
सननमाज्यं यजमाने।ऽभिष्शति ।

वेदं निधाय सामिधेनीभ्यः समेष्यति
नवयेधं पतिविभञ्य सकमिध्ममाद्धापि ।
वेदं निधाय सामिवेनीम्यः संपरेष्यतीतिक्रमानुवादो वे्न्तपरिस्तरणनिदृतयैः ।
होतृषदनरद्नं तु हेतव सवाध कल्पनीयम्‌ । जवा ऽनुादतरतादत् तैव कल"
नीयं धतु होतुरुपयेशनफाठ एव कदपनीयमृध्वयुणिव वेदं निधाय ॒नवमेधं परति-
विभज्य सामिवेनीम्थः परेवयतीत्यन्वयः । तत्रापि प्रामिमेनोम्य इत्यस्योभयत्रान्वयः
साममिनीम्यो न्वमेधं प्रतितिभज्य प्ामिमेनीम्यः सपेष्यतीति । सामियिनीम्य इत्युम
यतामि तादर्थ्यं एव चतुर्था । तेन साभिनयं परतितिपञ्य सामिवेनये सपेष्यतो-
लौ मवति । होतरमिति शेषः । सामिवेनपरेवसपू विभागस्वहशैः 1 सामिषे"
न्य पोऽ समिष्यमानायाहुदूहीति । नवे परतिविमभ्येत्यनेन तामिन्योऽत्र
नेति गन्धे । तात्र परदीपि्यने । पामियनीम्यः प्रतिविभभ्येलत्र प्रतीतिव+
चनात्समो विमागः । ततन समत्वे विमाग ुेकका्ातमकत्मेव । अनयस्याप॑मवात्‌ ॥
एवे च नमु सामिभेवीग्रणवेषु नव काष्ठानि प्जिपति । अवशिष्टानि! षट्का्ठानि
नवमकाष्टप्रतेपेण सहेन्धनाभेत्वोव प्रक्षिपति न तु सामिपेनीपेबन्धिचेन
षित । तत द्धे समिषािस्नमावनयेव प्रक्षिपति न तु प्ामियेनीनन्वि-
सावनयेति तातपयरमः । अयमर्थः पुनरिष्मशब्योपादानाहम्थते । अन्यथा तष्य
शयधयीपततः । एतेन पटू प्रेष द्वद कष्ठे परकषेपणीये परिवानीपार्या ननीणि पतह
क्षिपति, अया तृतीयषषठनकमेषु प्रणेष्ये शर्िपति, इतरेषु षु दे दवे इति
केषा चित्कदपतं निरस्तम्‌ । प्रकृति्रयाजमानम्‌ । नस्ति देवाः पितरः । अत्र होते
वितो पमाहाऽऽपष्तम्बः-- पित ऋचक्ञिएनूक्ता मवन्ति नव चा प्राचोरिति । तिन्ल
आश्वलमयनेक्ता वा । पराचोरनाृतताः प्रकघतीरेति । युप"
हौत्रपतस्व आ।पस्तम्बोक्तमाश्चकयनेक्तं वा ्रह्यमिति ज्ञेयम्‌ ।
ओढा देववाखभिुपवाज्य सुवायारमाघायोप्ीप्परि"
धीस्थे च तिः संमृद्दीति समेष्यति सगृ
भवर श्णीते यथा महापितृयज्ञे सीद्‌ दोतरिस्युक्त्वा
॥१२॥ धुबाया अष्टौ जहां छहाति चतुरुपभृति ॥
ओद आवाहिताघु होत्रा देवता अभनिपूपवा्य मेदेनाऽऽहवनीयम्च त्रिरु

१क.भ्निन1

% चण्प्डः ] गोषीनाथभद्रकृतज्योत्ाव्याख्यासमेतम्‌ । ६७३

पवजय । इदमुपवाननमदृष्ा्म्‌ । जोदाघ्ु देवतापूदकमुपवाभ्येलवशम उदको"
वाननदरनात्‌ | छेण परुषाया, आज्यमादाय वेदेनोपयम्य प्रापतये मनवे
स्विति प्रां सौवमाघारमाव।रयति सौवमावारमावायै पमा्माय तत्रेष्यति ।
से प्रवरं प्रणीत इत्येताकौव तेमागव्दरथप्य ैपष्यापि प्रतौ व्रषपाठ
उच्तर तं इतयकवनोेनमिरेष संमागऽवगतेऽभिमीननिः समृत्य प्रषः
स्यात मा मूदिवयेतदभैम्‌ । न्वं समूद इलेकचनं विरषयतेति चेन ॥
तस्यञचरेव पमा्गौ न पदिधीनामितिपकषानतरजञापना्भतेन विरेभामावात्‌ । एक.
वचनस्य नात्मिप्ायक्लकस्न परेपपाठघ्य व्र्मततापततरव निरस्ता । एवै च परषषाठः
परिथीनामपि दमम बोधयितुं, पृष्ट इलेकवचनमननेरव तेमरगो न परिवीनामिति
बोषयितुमिले पदरथ पिद मवति । परिषीनां संमागौमवपतेऽधनिमङनीनिः पमृहूढोति
प्रषः तै सुेणाऽऽवारमावाय तिलः परचीराहुतीहैतेलनुकमणाततागपररगविषान
एतयोतिव्रतिः स्यात मा मूदियेतदथैमूमयोतिानम्‌ । सुवारो शुवाप्यायनाः
प्रवरं ररणीते यथा महापितृथजञ इचयकं परूजम्‌ । यथा हापिते पद होतसितयेता-
वानर इलयत्ेनैतावच्छ्ैन यथाऽ वयहेतृवरणनिद्तः क्रियते तद्त्ाीतयर्थः ।
सीद होतरितयुक्तेति पनरनुवाद पाया अष्टौ जुहवां गृहतीव्येनेन काछन्यकवधानारषः।
वाया इत्यनन्तर माभ्यमिति शेषः । भवात ाज्यमषौ, अष्टवारं जुहं गृहाति
उषश्ति धतुः, चतुरवारं गृहात । जहां गरहणेष्ववाऽऽप्यायनं नोपमति अहगेषु ।
भुवायां नावशेषयेत्‌ । पञ्चावसिनस्तु दशङृतवः पचङलस् यथाकम चुवरहाति ।
सादयति जनौ होताऽऽदापयति ।

याजुषी याजुषरीयैव | आदापयतीति पदच्छेदः । णिनन्तमिदम्‌ । अष्व*
मिति शेषः । पीद होतरि्यनेन प्रवरवाक्यने(गे)दममि ज्ञायते होतुरेतावत्पयैन्तं
तिषठतैव तव तिष्ठत एवोपेशनमिति । सुचाविति देहढदीपन्पयिनोभपन्रान्ेति । अत्र
जुूपशतोः चुन: पादनं तुष्णीमेव दुवापादनोत्तं तयोः समन्रकापादनस्यु-
चिततवात्‌ ।

भृतवतीमध्वयो जुचपास्यसे सयुच्यमानि जुहुपशरता-

चादाय सढृदतिक्रान्तस्तिस्नो देवता यजति ।
दतिगेति शेषः । तथैवाऽऽपलतम्ोऽपि पठितवान्‌ । उच्यमान इति वीभाननिद-
शदितदवाक्योचारणतमकारं चु बोरादानम्‌। चुचौ होताऽऽदाप्यरीवयेताकरौव परतिपराप
धृतवतीमध्वयो लुचमाघ्यलेतयुच्यमनि जुदूपशरोरादान हिद्धेऽने वनं के वे वृतवतो-
शव्द एवाऽऽदानमवप्यापतमवेनोक्तं तद्ारमिहुम्‌ । एतेन प्रयानाभमेव चुगादापन-

[8 सत्याषाठविरचितं भरौतसं- [ 'प्तमपरभे--

मिल्याश्वखायनादीनं मतमपि निरस्तं मवति । प्रतियागमतिकरमणे द्‌रथितुं सकृदिति"
वचनम्‌ । स्पष्टाऽधः । अत्र पश्चहोतारं वदेघनमानः ।
उत्तरतः प्रथमायाः पुरोदुबाक्था< संभरष्यति दक्षिणत इतरयोः।

सक्ृदतिकमणं यागतरयाध विहितं तत्न भ्रथमयागकरियाहतनन्विपुरेनदक्यपतमेष
सथा्यतिकरमणोत्तरमेव कर्वलयतापरतक्ताविदं बचनपु्तरतः प्रमायाः पुरोनुवाक्या एमे
पयतीि । सङकदतिकरन्त इति वचनातयागोततरं प्रयाक्रमणविधानाच प्ैयागाधि"
मतिकान्य मधये परत्याकमणामवेन्यहु्तरयागदववपरनृााषयोदैतिगतः
विद्धनिद वचनं पषयागारिमतिकान्तस्य मध्ये परल्याक्रमणापभेऽपि अप्रेणाऽऽहवनीय
परोनुबाकयासरषाचैुच्तरत आग रषे दत्नाऽ्णाऽऽहवनीपं दक्षिणतो गत्वाऽऽ्राव-
णादि अ्रेणाऽऽहवनीयं पुरोनुवाकयसतपर्भमृत्तरत आगतष्यापि प्रत्यक्रमणं
तत्त मवति | येन मार्गेण गतस्य तेमैव मर्गेणाऽऽगमेने प्रतयाक्रभणल्यवहारात्‌ ।
कमु पादवितेप इति धार्वदिपृल्प णदविलप एव शक्तश्च । नदयमरेणाऽऽह-
वनीयमत्तरतो गमनमाहवनीयभ्रिममरेशोलस्नविशिष्ट१ देयं रितु शधं
गमनमेव । अतः सकृदपिकरमणविरोधामावादुत्तरतो दक्लिणतो वेत्यनियमः स्यात्तं
वारयितुं दक्षिणत इतरयोरिति । उत्तरते। वैदैरुततः । प्रथमाया यागक्रि-
याया देवताया इति वा । पुरोऽनुक्ति देवताहानार्थ हेतिति पृरोनुबक्या
हयति वै पुरोतुवाक्थयति श्रुतः । पुरो देवता यागं प्रक्तीति वा पुोनुवाक्या |
रेवन पुरोनुराकभयाऽॐदेति छतः प्रथमायाः पुरोनुवाकयां प्रथमायाः पुरोटुवाक्धाव-
क्तारमित्य्ैः । अयता प्रयमायाः पुरोनुवाकंयाभिलनन्तरं वरु होतारमिलध्याहारः |
चहु वा द्वितीयाऽ द्रश्व्या |

यञ्जुहामाञयं तस्याधनान्नि यजयर्धैन सोभम्‌ ।

स्पष्टम्‌ |
यदुपश्ति तच्जुहापानीय तेन विष्ुप्‌ ।

तजनहामानीयेति वचने सवीनयनाये बिन्दुमात्नमपि नावशेषेदिसयेतरथम्‌ ॥
यन्हामानीते तेने: । तेनेतिवचनं पसतरादपनत्यस्यानतयाऽभैन विष्णोरयौ
मोऽभोप्दाहुतिरिति शङ्का स्याता मा मूतकितु ओपेन जुहामानीतिन स्दगेव
विषणे्ीगः स्थादिसयेतदैम्‌ } उपांदषानमिकारतवत्वैषां दन्यिरीतयतुमश्रणम्‌ ।
र्यक्‌क्मतयागत्रयम्‌ । तिजः पशाौराहुीटलेति श्रु । आहुतीनां होम इति
सूत्र बौधायनस्य पतीचरवैता आहः पृस्यापयेदिति शालीकिरिति द्वषात्‌ 1 पू
मधये पथादिति कसते सष्ोकतेव 1 यापनं समापनम्‌ ] छती दमे. चाऽुतिः

४ चऽपट्डः ] गोपीनाथमहकरतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६५५

शब्देन वषट्कारकरणकक्रिया ज्ञेया । यानुपहैत्रपतसेऽपि आश्वदायनीय एव पाठो
याञ्याुवाक्यानाम्‌ ।
भ्याक्म्य या ते अपरेऽयाश्चया तनूरिति चेणोपसदं लुहोति ।
उपतदमित्याहुतिप्तमारूपातामाज्यस्यास्यान्येन जुहोति या ते उप्रेऽयाशया तनू-
रित्यत्र तूशब्दमदशितानुपङ्गवोधितपानुषङ्गरनशयाहराशयातमकं मन्वयं मि्िता
मचमतरयं मवति । तथा च या॒ते अदनेऽयाशयेतिमतीकपूनितम्ैरेककेनकेकामुपततरं
जुरोतीलः । षवग्रहणे जुूव्य्यर्यम्‌ । भपावभी९ खददितयन्तो मन्व: । अत्र
पठित एव खाहाकारः । तवूरिखनुहञ्द शेना जेमिनिनाऽपि द्वितीयाध्याये प्रथमे
पदिऽनुषङगो वाक्यपरित्मािःपर्वषु ` तुद्ययोित्वादित्यनन पूतरेणाुपङ्ग उक्तः
षु बक्यस्य परितमतिः पवा येन पोऽनुपह्नो मवति । तषु शपिषु
तुस्ययोिलादन्वयकारणपा्धादिति । इदितैवन्धिलावैिकेवाऽऽन्यम्‌ | आूर्वान्य-
मिति तु माप्यकारः। त्र मूं चिन्म्‌। परतिपत्तिकमीणि कताकृतानीत्युक्तमेव ।
जन्यत सवै निवर्त एव | अननुकतमणात्‌ । ब्राह्मे च तिल एव प्ाियेनीरटूचये-
ल्यादविना यावदुक्तेन परिपरपानाच । भत एवाङ्टोपनिमिततकप्ायनित्तन्यप्यन्तरा
पतितानि निवने } तथाच बौधायनः--कमीन पैतवरमाणा दतरपतबदिः परचयुनी-
छृतमाद्विपरनिति । अनेन हात्र वृ्ति्ैवति नतु मध्यमेति शरदिं भवति
प्रथानत्तवन्िप्रायश्ि्ं तु मबलयेव । ततीवनधयाहुतिषतु आज्यस्पाट्याञ्ेनेव |
भदन्तीभिः पाणीनमक्षालयन्ते ब्रह्मा राजानं
विक्चरसयलाप्याययन्ति निदरूुते च यथा
एरसतदक्षिणो्तानैः एवहि सभ्योच्तानैरपराहे ।
पाणिप्ताछने पिल्नपाप्यायनं हवनं च॒ यपा पृरस्तादितयेे छागेन
वक्तव्ये पाणिपजालनकिसपनगोः पनरषिषानं तानुनप्लोततरकाकं पणिपकषाछनं वत~
से वरह्मर्कत्व चानित्यमितिजञपनाभरम्‌ 1 अथवा मदन्तीभिः पाणीन््रत्ताल्यन्त
इति पुनविधानमन्र मदन्यो मिना एव नाऽऽतिथ्यायां याः कृतप्ता एवेति ज्तापना-
म्‌ । जह्य राजान विह्ठभ्यतीत्येदधचनप्रयो ननं त्वननरोक्तमेवेति । मदन्यस्तता
आपः ] नरहत्ववियेरवपररुयापनामत्र वचनम्‌ । यथा पुरप्तादितिवचनं तत्तचरभ-
पत्यम्‌ दिणा उत्ताना यें सव्पानं तैः एवा उत्ताना येषां दक्षिणानां तैः ।
जजनपदम्याऽ5ार इयायत्रपि । ताचाऽऽपततम्ः-अ्ोन्दनयाऽ५१।३ इतये
तदाययानिहवाच्छृतेति ।
अ्रीदेवपतनीर्पाचकय सुत्रह्मण्य सुध्रहमण्यामाहयेति समेष्यति ।
स्पष्टम्‌ ।

६५६ सत्यापाठिरचितं श्ौतच्न- = [ ७पमपरभ-- `

अगनदेषपलौव्यचक्वेति्रषोत्तरं देवपलीग्यास्यानै कर्वन्यं ततथमिलाकाद्न्ना-

यामाह--
बाग्बायोः पत्नील्यपरेण गार्पलयमुपविश्या 55
भीधो देवपत्नीर्पाचछे सेननद्रस्य धनेति बा ।

अपरेण मारहपतय गाहपलस्य प्तमीपिऽदर एोपरविशाऽऽपित्वा देवपलीदवपतनी.
परतिपादकान्मरन्व्याचषे । ते च तेननदस्येत्युवाकोषातताः । व्याख्यानं वक्थशः
पाठः । धेनेति वेत्येतदनन्तरं ब्र दित्येव शेषः । तथा च सततं तुधद्ववय्यो मवति |
व्याच इ्यानुवत्तौ तु तस्य पूततप।ठपरतया पकद्वयकरिरिापततेः । अथ वा
व्याचष्ट इत्यस्यैव पततपाठपरता छक्तगयाऽङ्गीकतैव्या । अष्याहारपिक्ञया ठक्षणाया
उषुत्वात्‌ । यच्च भ्याच्ट इति उफिलतव् वक्यशः पाठ दुव॒ । यत्र च सूबरहृता
वाक्यशः पठितस्य मन्रस्य सांतत्येन पाठः छृतस्ततर प्रातसमेव । . अन्यत्र तु अनि.
यम॒इत्युपोद्धातोकप्रकारेणा्रपि विकस्पतिद्धािदरं वचनमिदं ज्ञापयति यत्र
इत्सनानामनुवाकोपत्तानां मन्राणमिकच विनियोगस्तत्ानियमनेदत्रैव नान्धत्र, प्व *
मानानुवाकादिमच्नोपाततविनियोगे तु वाक्यश एव पाठे निपतत इति । तेनन्रष्य पेना
वृह्वतेः पथ्या पूष्णो वाखरायोदीतता सोमस्य एथिव््नेषतूनां गायती रद्राणा तिष्-
गादित्यानां जगती विष्णोरनुष्टुखरणप्य विराञ्यज्ञप्य पड्क्तिः प्रनपप्तरनुमतिमि~
तरस्य श्रद्धा प्थितुः परप्ूतिः सूष्व मरीनिशवन्दमतो रेदिण्युषीणामरन्यती पर्जन्यस्य
विदयचतप्तो विशश्चतसतोऽवान्तररिशा अहश्च रात्रि कृषिश्च वृष्टिश्च विविश्वापनिति-
आऽऽपोपयय्ोकच सूता च देवानां पल्य इतये पतलयेन वा पाठः ।

सत्रघण्वस्य कमाऽऽह--

सब्रह्मण्य; सुत्रह्मण्यामाहपाति ।

सतरहमण्योमितिनिगदा्यूदपामप्रवक्ता सुवरहमण्यः प्र पुनहण्यामाहथति सुवरह्मण्या.
स्यनिगदध्यूदपान्े्रमाहयतीत्यथेः । पुत्रण्या दि शबदैरिन्दमामन्रयते सुखाभमिति
यावत्‌ । इन्दराहनायं सुनडण्यार्यनिणद।षयुं ताम त्र षादित्य्पो वा । सुत्रमण्येति
सुत्रदमण्धामित्यतननिगरोलन्ञतामतंजञेयम्‌ । सीटिङ्गनिदरेयसतु सुवहमण्वार्पतामरूप-
वामिेपणत्वेन । वमे सुव्रहमण्येति बहूडचश्रतेः । सुनहण्याहवानदे शमादाऽऽपस्तम्बः~
उत्करे सुवरस्ण्यामाहुथति पूवेदेनां यनमानोऽनुमन्रयत इति | पू््वर्य द्िणद्वा-
वौहोः प्रतात्तिष्ठयिति टासयायनद्रहञायणौ । तत्प त दीयपूतरतो ज्ञेयम्‌ ।

अत्रपसदमेतानि क्रियन्ते |
उपपतदमुपपदमन इनूपपवं प्तयुपपदमेतानि कर्मा कतैनयानीलषैः ।

४

६ चण्पट्टः ] गोपीनाथभडक्रतज्योतप्ाव्यास्यासमेतम्‌ ! ६७७

एषं भिरा सायंप्रात परवग्योपसन्यां भचरति ।

एतावत सामान्यत उपतत्प्रयोगः कथितः । अघुना प्रवेपता तदिवतंर्पा
चोच्यते--तिदणां राणां समाहारलिरत्रम्‌ । जहःतवकेंरुपातपु्याच् रातर-
रिति सूते चकारेण तचुहपस्याङ्गुरः सैरूधाम्ययदिरिति पूसू्स्यतर्यातुचततिढामिन
सस्योत्तरमूतरानेशव्दादच्पत्यय } द्विगुरकवचनमित्यकवद्धविः | द्विव पमाहरस
नपुप्रकमिति नपुकत्वम्‌ । द्विगु्तु पेस्यापुः पापतः पेर्यपूौ द्विरिति पूषात्‌ ।
अत्न रातरिशन्दो दविवतपरः पराय्रातशव्दतममिव्याहरिण । ननयेवेउहमितयेव
वक्तव्यं लाघवात्‌ । कऋनुमर्मिण पिध्यतो वक्रगायोगान्च, तथा च त्रिराजमित्येवै वचने
किमर्थमिति जेतपत्यम्‌ । उपपदे रत्रौ क्रियायामपि दोषामावं ज्ञापयितुं तोक्ते-
रावदयकलनेन मैयथ्याभावात्‌ । दोषस्तु दिवाकीर्लो वपटकार इल्याश्चलायनपू्तिद्धः
परवमय तु अनारञ्यववेऽपि रात्रो प्रचार इतल्ययमसतु परवत कछ्यमाणेन ज्ञाप
केमैव सेत्स्यति । योऽमुक्त प्रयोगः प्र॒ उपप्थितत्वालातःकाठतेवन्धी भवति । स
प्ेतष्वपि प्रयोगेषु मवति । तत्र प्थशब्द्योक्तातःकाठकवन्विप्योगोतत तप्य
वोपल प्रथममुपादानम्‌ । प्रथमेऽहनि पतये द्वितीयेऽहनि भ्रातः प्राय च तुतीयेऽ-
हनि प्रातः सायं च । एवुक्तेन प्रकरण प्रक्ष प्रवय पपदौ तामा प्रचर
तादयः । अध्ये हपतवत्तमभिपर्यैकवचनम्‌ ।

सुपू्ाहि पौ्बाहिकीभ्या < स्पराह्न आपराह्वकी.म्याम्‌ ।

परवपोपक्त्यां प्रचरतीत्यनुषञ्यते । मुष पहः पुपर्वाहः । ुष्ट॒ अपराहः स्वप
रहः । सुपर्वहशब्देन पूवीहपीरघात्मकः काला गृह्यते । स्वपराहशब्देनपराहो-
त्राघीत्मकः काटो गृहते । तत्रापयुरधोततरं घठिकाद्वयमसतातप्व वणक द्वयं चान्यम्‌ |
अघर द्वेधा ञेधा वा मिमागः। परवाह मे पेवरीहिक्धौ । भापरह भवे जपरह्िियौ ।

उपपरदाहतिल्यवस्पामाह--

याते अपरेऽयाशया तनूरिति प्रथमेऽ-
हनि सायमात्तः चुवपदानां जुहोति ।

भ्रात सायं चेति पत्प्रातरिलयेषमेव विग्रहः | धमौदिष्वनियम इति वािकादयं
साधुः । पमीदिराङृतिगणः । उमयकाठवाचिशन्दयोः सह॒ तभयोगे सायेशब्दस्यैव
बाहुल्येन प्रयत भरोग । तताभिे्रहोमादौ यथास्थित । तत्र सायमारन्धेवोप-
क्रमो दृदयते । वैश्वदेवे तु अथ पता््रातः तिदधप्य हविष्यप्य चुहुयादिव्याशचायनेन
प्ायभातरिव्युकतेऽपि प्रमाणान्तरानुरोयेन परातरारमयैवोपकरमो दर्ये । प्रकृतेऽपि

१, करेण ।
९;

५८ „ - सत्याषाढविरचितं श्रीतचन्॑- = [ ऽपतन

प्ातरारम्यवोपकरमात्धनुतोषेनैव प्रातःप्रायं प्रवर्ोपपतदम्यां प्रचरतीतयेवं वक्तव्य
सामान्यतो निदेशो व्यारूयानतो विशेषप्रतिप्तमैहि पैदेहादजक्षणमिति परिभाषां
ज्ञापयति । तेनाधिकाय उपत्यितिरूपव्यारूथानात्रायमुपक्रमस्यैव विरोपप्रतिपत्तिः ।
वैश्वदेवे दिवाचारिम्य इति दिवा नक्तंचारिभ्य इति नक्तमिति । दिवानक्तं विमि.
च्छन्त इति प्रातःप्तायपरयोषवानक्तपदयोः कमदर्शनरूप्यार्थानासमतरपकतमस्यैव
विशेषप्रतिपत्तिः । गभिहोतरेऽभि्योतियो पिरिः स्वाहा पूरो उोतिग्योतिः पूरः
स्वदितिमच्रकमदशीनरूपव्यारपानाततायमुपक्रमप्यैव पिशेषप्रतिपततिः । श्रते अयच
प्युमयथाऽपि करमो इद्यते ततराभिर्ोतिर्योतिरभिः साहा पूर्वो ज्वोति्येतिः पूरैः
स्वहियेवं मचक्रमः, साहा त्वा पूर्य्य रदिमभ्य इति प्रातः पथ्पादयति खाहा त्वा
नक्षनेभ्य इति प्रायमिलेव मचव्शिपविनियोगक्रमः । सुपू पौवीहिकीम्या५ सप
राह आपराहिरीम्यामिलेवं काटविविक्रमः । तत्र सरायमुपक्रमप्ताभकटिङ्गपिक्षया
भरातर्पक्रमतताधकािजञाधिक्यरूपल्याराना दविर पपरतिपत्तिः प्रातरपक्रसयैवेति परि"
माप्रयोजनम्‌ । तेन प्रकृते बहुदर्शनाुरोबेन सतयप्रातरेति पठितेऽपि प्रतमतायभि-
तथव क्रमः तिष्यति । तनूरिलनुषङ्प्रदशेनरथम्‌ । उपपदाहुतितिधायकेन पूर्व॑ूमरेण
ग्यवस्याया अपिद्धलत्तदर्धगिदं सूत्रम्‌ । सुवेणेव प्रदान यस्याः सा चुवप्रदाना तां
खवप्रदानां खीटिङ्द्वितीयेकवचनन्तपिदं पदम्‌ । उपप्दाहुतेरियं पत्ता, योगरूढं
पदम्‌ । सुवाहतिं जुहोत्येव प्रतिद्धतवाद्क्तभ्ये छुवप्रदानामित्येवे वचन(ने) काथि-
दत्र विशेषोऽस्ति । प्त चेपुप्रेपणक्रियानुकरणरूपः । तथा च सूत्रान्तरम्‌-इषुप्रे-
पणमिव या ते अग्नेऽयाशया तनूरिति दुवेणोपपतदाहुतिं जुहोतीति । प्थोऽहनि मथो.
` प्तदिवते या ते उपरेऽयाशया तनूरिति मच्रेण प्ातसायकाटिकिपषमेपत्मोगयोः
खुवप्रदानां जुोतीलर्थः ।
याते अभ्रे रजाशयेति द्वितीये ।
अहनि सरयंपरातः ुवप्रदानां जहोतील नुवते । द्वितीयेऽहनि द्वितीयोपतदिवते
याते जमर नाशया तनूरितिमन्रेण प्रातप्रायका्िद्वितीयोपसप्योगयोः दुवध्र-
दानां जुहोतीलभेः।पूर्म्रे तनुरिलनुषकञभद शैनादत्रप्नुपङ्ोऽ्दशित एव मवति ।

यातेञ्रे हराशरयेति ठृरीये।

अत्राप्यहनीत्यादिकमनुवकरते । तृतीयेऽहनि तूतीयोपदिषपे या ते अभ्रे हराशया
तनूरिति मन्ेण परतःतायकालकितृतयोपत्त्रयोगयोः सुकदानां सुोतीलरथः ।
असिनमनेऽतुषङ्गः परित एव उतो ।

# चद्यपीलयसबद्धम्‌ ।

६

1

४च-पटडः ] गोपीनाथमदक्ृतज्योस््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ६७९

यदि पुरो युध्येयुरयः प्रथमायामवधाय जुहुयात्‌ ।

यदि क्षत्रियस्य यजमानस्यामित्राणां पुरः पुराणि सेन सह॒ युध्येयुः पुराणि
श्वः कामयुवी तदाऽयः काटायतं प्रयमोपतदाहूलपौज्येऽवघाय पर्िप्य या ते
अग्नेऽयाशया तनूरित्वाहतिं जुहुयात्‌ ।

रजत९ हिरण्यं मध्यमायाम्‌ ।

# मध्यमायां मध्यमायां मध्यमोपत्तदाहूतय्थीञ्ये रजतात्मकं हिरण्यमवधाय या ते
अग्ने रजाशया तनृरित्याहुति जुहुयात्‌ । हिरण्यपदवाच्यत्वं रनतेऽप्यसतीति प्रदशयितु
हिरण्यवचनम्‌ । ९ हिरण्य रजतं तदूर्मणैर दिरण्यममवदिलयादीनि छिङान्यमि
पन्ति दुैणैश्दो रजतवाची । दिरण्यशब्दस्य हेमरजतोमयवाचित्वादिकिनातीयमत्र
हिरण्यं आ्यमिति शङ्का स्यात्तं दूरीक रजतवचनम्‌ ।

इरितमुत्तमायाम्‌ ।

उ्तमायामुत्तमोपपदाहुलयथाञ्ये हरितमबधाय या ते अन्ने हरादया तूरि्ाहुति
जयात्‌ । हरितशब्दः सुववाच्येव । पै घुवर्भ५ हरितिमिति मनच्रलङगात्‌ , तेम्यो
इरिते पत्रे सोममदुहदिति टिङ्गच ।

यदि सद्यामं युध्ययुरित्येकेषाम्‌ ।

यदि कषत्रियस्य यजमानस्य शत्रवः पद्छानि युध्येयुः पद्मं कुयुसतदाऽयं विषि-

सत्यिकेषामाचारयागां मतमित्यर्थः |
अय्ञसयुक्तः कपः ॥ १२ ॥
यञयुपायान्तरं नेव विदयते तदा यज्ञयुक्ततम्‌ । उपायान्तरप्रचे चेत्य यज्ञप-
युक्तत्वं नव मवतीत्य्ैः । अयमर्थः समुपप्गवखाछम्पते ।
मध्यमाभ्यां पौवाहविी भ्यां भवर्योपसदुभ्यां मरचयग्रिण भागव
जन्माचः पक्रमानक्रम्य रद्ध निहन्ति स पराये वेदेः ।
प्रचरेति ल्यपा वेदिविमानाव्यवदितोत्तरतवं बोध्यते । तेन तप्रदानमुदुम्बरशाखा-
भिरखननां परिप्तयतीत्येतदनन्तरमेव । प्रामेशस्य पूर्वभानतमनोदकसूतरषसूत्योैः
सपातस्त्रस्यच्छङ्कोलिषु प्रकमेष्वतीतेषु पृष्ठयापू्ानुगुण्येन शद निहन्ति, स
शद्रः पशा पशचिमपान्तमवोदवसू्षटयप्योयैः संप्रतलन्न देयः प मष्यमो
भवति | ग्रैव वेदकरणम्‌ । वेदिविमानातपूमेव परौ द्टवात्‌ |
विमिमे त्वा पयच्छतीं देषानां धेनु
युदुषामनपस्फुरन्तीमिनद्रः सोमं पिवतु

# इदं पदमधिकम्‌ ।

६८० : “ सत्यापाढविरवितं शरौतसू्नं- | ऽपततमप्रनने--

कषेमो अस्तु न इति षद्तरिश्शालमाच;
मकमान्मक्रम्य शधं निइन्ति स पूवी
वेदेरितयतुकीते। भ्रपमनिसातच्छङ्खोरारम्य धदविशतप्राचः प्रव्यान््कमान््-

कम्य वेदेः पूवर पूान्तमवेदकपूवभ्कपूत्रयोयैः तेपातसत्र शङ निहन्ति प्त वेदेः
पवीर्ये मध्यमो मवति । सकृदेव मच्नः ।

पायच्छ्धोः पश्चदक दक्षिणतः पञ्चदशो्रतः

भक्रम्य शङ्क्‌ निहन्ति ते भोणीं पू्वाध्याच्छ्ोद्रीदश

दक्षिणतो द्वादशोत्तरतः भकरम्य शङ्‌ निहन्ति तासौ ।

भकम्येतयतः पूर्व प्रकरमानिति पूत्रदनुकौते । शूद्छपरतेणेव माने तिद्धेऽतर

वचनं श्रोण्यू्मनिष्वपि मल्नपराप्लर्भ्‌ | एतप्य पूतस्य स्वतच्नमानविवानाथते ॒चव-
सूतरोक्तप्रकारं विनाऽऽभेवातमवेनाप्गलापततः । तेन पश्चदश दतषिणत इत्यत्रा ऽऽदौ
मचे परक्रमं मकरस्य तूष्णीमितरान्मक्रामति मच्रनन्यादृष्टटामाय । एवे पशवदशो-
त्तरत इत्यत्रापि द्वादश दक्षिणतो द्वादशोत्तरत इलत्रापि च । एवं च षष्ठयां श्रोणि"
द्यमेपद्वये भिचित्वा पलवार मच्रवृक्तिः द्धा मवति । एशि भवः पर्य.
स्त्मत्‌ । पुवीमे मः पूवीधय्तस्मात्‌ । दिगादित्वायतययः । पश्ा्पासपवीधौदि-
लप्पाठ एव । शुखधूतर तरि दशत्पदानि प्रकरा वा पद्यात्तिरशवी मवति पटूिश-
साची चतुकिशतिः पुरस्तत्तिर ति पौमिक्या वेदेरविजञयत इति । एतस्माद.
दिमनि पृदान्यमि प्करमविकदपन । ततर पदस्यनिकषिधल्युक्तं शलवसू्रे-पदर युगेऽ-
रत्नावियति शम्यायां च मानर्थेषु याथाकामी रान्दार्स्य विशधितवादिति । विश
यित्वात्‌ , अनेकतरिवत्वादिलर्थः । परं दशाङ्कटभिति बौधायनः । दशाङ्ं क्षद्रप-
परिलपि प्तः । द्वादशङ्कं पदमिति कात्यायनः । हुतानि जिदिधानि पदानि ोकिकपदेन
किकसपन्ते। एतान्येव द्विगुणानि तिगुणानि वा प्रका एतेन प्रकरममनिनैव पविधा-
भिचिले सोमे मानम्‌ । पदैगीनं तु नात्र भवति । तत्रिकते्ासंमवात्‌ । एवं सप्तवि-
पेऽ विंशलङ्खचवरद्धिव्यौख्याता । पराभिचितये तु स्वेषामेव पदपरकमाणामिच्छया
विकर्ष इति केचित्‌ । अन्ये पुनरेवं उ्पव्यािच्छन्ति परैशतृधिधैधिंशलङ्गुखेन वा
भकरमेण मानमञ्निचित्ये । एकविवेऽ्नौ विशत्यङ्गुटेन द्विषिवादिषु प्र्विधपयैनेषु
चतुरिशत्यद्युढेन पड्विधादिषु द्वादशव्िधपयैनेषु निंशरस्गुरेन लौकिकिन वा
दविपदेन घयोदशादिषु पदू्शदङ्गुरेनेयारिषु पर्वषामि पसे येऽप्रयः पञ्चचलारं-
शदङ्गुढेन परकमेण पेमवन्ति तत्म्यतुगुणा वेदद्धिः कायां वमैक।दशिन्यां तस्य
परदशितत्वात्‌ । यथा पश्ाशद्वियऽघ्नो षटूपश्चाशदङ्गुढो दण्डः भरकस्पानीयः,

१ख.ग, एतेन ॥

|

भौ

9 चन्पटडः ] योषीनाथमहकृतजयो्मरव्याख्यासमेतम्‌ ॥ क्ष्य

एकशतविषेऽशीयङगुर इलयादि । तां शोचते रना मीत ततर तत्र शद्छननि-
इन्ति सन्यवे्टना्म्‌ ।
अक्ष्णया भानेन सपाय मद्तिणः, स्वन्यया पर्यातनोति ।

अकूणया कोणपतभिन्या रज्वा युक्तं मानं तच्छोक्तपरकरेणेकरबनुताध्य
मनेकरक्ुपाध्यं वा तेन मनिन वेष सेषाय खन्या रन्युप्या चतुर कोणेषु
निरतेषु शङ्छुषु प्रदलिणे स्तः पर्योतनोति परिवेष्टयतीलयर्थः । वेदिरेत्रमिति
शेषः । अक्षयत्यव्ययम्‌ । अत्रापि प्रादकषिण्यवाची न मवति त्य प्रिमाषयैव
षिद्धः किंतवनुू्यवाचर । अक्ित्तयै प्रमाणे प्राडश्चितमेव । तेन वेदिपरानपरदेश-

भ्ञातत्वालुकूढं यथा भवति त्था ददं परयतनेतीति पिद्धं भवति ।
† अन्वातनोति पृष्टयाप्‌ ।

यद्यपि वेदिपाधनार् पूवमेव प्रष्टयाू्रं दत्तमेव तथाऽपि तस्याः ्रयोननपक्तै
सूच्यते । तस्या वेदितरिमाने त्तरं विनाशो पुनरपि ध्ष्ठवापत्ं देये तत्मयोननं तत~
मनूद्य बहिः स्तीति । पृ्ठशब्दो मध्यवानी । पृष्ठे मवा पृष्टया रज्नुः । दिगा
दित्वा्त्म्ययः । अक्ष्णया मनिन सपा्येलनेन विहरणे प्रदशितं तत््रकाराः
इव्वसूतरे ्रिकचतुष्कयो; पश्चिकाऽकष्गया रज्नुस्ताभिचखिरभ्यसाभिरंतौ चतुरम्यप्ताभिः
श्रोणी इति । त्रिकचुष्कयेततर्यकयार्धगान्योस्तामििकचतुष्कपश्चिकाभिनिवार-
मम्यस्तामिर्परि किपतामिरप्ो मवतः । नतरवामम्यस्तामिः श्रोणी मवतः] यथा त्रिका
तरिरम्थस्ता दवदश्िक। चतुष्क जिरम्यस्ता षोडशिका परचिकां त्िरमभ्यस्ता वंशिका ।
एताभिखिभिरम्यस्तामिदवौदशिकया पोडश्िकया वििकया चापौ मर्तव्य |
एताभिरेव चतुभिरम्यस्ताभिः पदशिकया विक्चिकया पशचवंिकया च श्रोणी
तम्य । एवं पद्मी रन्नुभिर्िहरणम्‌ । प्रकारानतरमुक्तं तत्रैव-दादशिकपश्चिकपोल-
योदश्िकाऽश्णया रज्जु मिरंपौ द्विरम्यस्तामिः श्रोणी इति । अन्यदपि प्रकारान्तर्‌ ~
मुक्तं ततरैव--पचचदशिकष्टिकवोः सत्तदशिकाऽ्गया रजताः श्रोणी दवादरिक-
पश्त्निशिकयोः सतिशिकाऽकषणया रज्नुस्तभिरंतातिति । अन्यदपि प्रकारान्तरमुक्तं
ततरैव--पटू्िशिकायामष्ट दशेपपमस्यापरसमादन्तदरदशपु दक्षं पशचदशमु ठक्तणं
धरष्ठधान्तोरनतौ नियम्य परचदशिकेन दक्षिणाऽपरायम्य शङ निहन्त्वमत्तरतो
म्रोणी विष्यपतयाऽपरौ भक्तवशिकेनेवापायम्य द्वाद रिके शसं निहनयेवमुततरतसतावेतो
तदेकरण्जयोक्तं विहरणमिति । इदमेकरज्ज्द विहरणम्‌ । यवदायाममिलयुक्तस्य मान.
सेवां प्रपश्चः । अन्यच्च तमेव एतावन्ति ज्ञेयानि वेदिविहरणानि मन्तीति । ठेद-
रहितानि एतावन्ति भवन्तीः । अन्यच ततरैव--अविंश्योनपद त्रं महि"
दिरिति । प्दयहणं भ्कपप्युपलक्षणम्‌ । यानो पयोऽपि ततैव-दक्तिगस्नादं-

६०२ सत्यापाढविरवितं शरोतखत्रं- [ ७पएतम्र--

सदरादशमु दिणघ्ां शरण्यां निपातेच्छेदंविपरय्येतरत उपरध्यत। दीर्वचहुरला
तथा युक्तां संवक्षतेति । दकषिणस्मादपादारम्यापरान्य्ष्ठयाया दक्षिणतो द्वादशपु
रजुं निपातयेत्‌ । दक्तिणतदछेद दीर्निकोगमज्ञपा विपर्यस्योत्तरपाश्चं उपदध्यात्‌ ।
सा पदटविशत्माधिका पविंशतिन्याप्ता दीैचतुरशरा भवति तपा सूतां गणयेत्‌ 1 स
विशतिषटतरिशतोस्तयोः पष नव शतानि द्तिपततिन्च मवनिति |
अथ याज्ञिकानां पृलनोधा्य कारिक क्रियन्ते--
परैस तरिविधः परक्रमवीऽपि मीयते ।
आदौ वह सधे प्भैवहौ निशाकरे ॥ १ ॥
सर्पचनदरे सार्धचनदरऽनरेऽय चनदरकेऽ्यके ।
कृ्णवत्मेनि चार्थे च तथाऽयं परनन ॥ २ ॥
सर्ैेदे तथाऽ्ये च चेऽ सारभवाहिके ।
अथै चेति तु एृ््यायमिकविशतिशङ्कवः ॥ ३ ॥
स्यसती्ष्णग्रा अथ मेेदरजजुः पूकषमा टदा तथा |
पदददशमिः प्रोक्ता पार्थमानी तु मानतः ॥ ४ ॥
तिथैववानी पोडशमितिशत्याऽश्णा प्रकोतिता ।
आदौ च प्रे प्रोणिकेतियिषु दक्षिणा ॥ ९ ॥
एवमेवोततरा शोणे प्रकीर्तिता ।
अय रज्ं पर्थमानींपुरतालश्चिमेऽकषिकाम्‌ ॥ ९ ॥
कृत्वा विहरणं इु्यान्महवे््तयेरुवः ।
अन्त्ये चतुर्दशे चैव महविदेसतु दक्षिणः ॥ ७ ॥
जपो द्वादश प्रोक्त एवमेवोत्तरः स्यतः ।
अथ पाशो विपर्यय रञवा विहर्ता ॥ < ॥
द्वितीये स्मे श्रोणिः सदततो दक्षिणा मता |
दशस्या श्रोणिरत्तरा तस्य कीरिता ॥ ९ ॥
तीये दशे दषे ्वदु््यवटः षदे।
तुये द्वाददाके दक्षे प्रशास्तभिष्णयमीरतम्‌ ॥ १० ॥
ुदेतिषयरथ द्िणं परिकीतिवम्‌ ।
उत्ते दोतृिष्णया्भैरप्न स्यत्तयाऽधकम्‌ ॥ {१ ॥
तदुत्तर गदप॑स्याः शंतिषो्रादिविष्ण्यकाः 1
प्रादेशमात्राः प्रदेशान्तराखाः सभिष्ण्यकाः ॥ १२ ॥
स्थादच्छावाकपिष्प्यस्य मानं किंचितततोऽभिकम्‌ ।
पश्चमे च मन भेव दक्षिणः सदतोऽ्तकः ॥ १६ ॥

& चण्पटद़ः ] गोपीनाथमहकरृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६८३

दशस्वा्टपु प्रोक्तः सदपस्टत्तरोऽप्रकः ।

पष्ठ पञ्चदशे धानश्रोणिः पञ्चपु दक्षिणा ॥ १४ ॥

| एवमेवोततरा श्रोणिर्वि्घानस्य कीर्तिता ॥
अष्टमे पोडरो वैव मानी तु दक्षिणे ॥ १९ ॥
तयैवोत्तर आधरभरभिष्णयप्रोक्ते विचक्षणैः ।
प्रददे विहरणप्रक।र उमयेोरथ ॥ १६ ॥
पाथमानीपूत्रमहविदिदकषन्तपूत्रयोः ।
संपरतादुततर मध्योऽदुु रविषु स्टतः ॥ १७ ॥
माजीडीयस्य पिष्ण्यप्य तत्र शङ्कु नियोनयेत्‌ ।
महवेदुत्तप्न्तपार्धमान्यास्यसूत्रयोः ॥ १८ ॥
सपातादृकषिगे मध्योऽङ्टेषु रविषु स्तः ।

~ आद्ीप्रीयप्य धिष्ण्यस्य तत्र शङ्कु नियोजयेत्‌ ॥ १९ ॥

नवमे च प्रदरे पदे प्र्ं च दक्षिणे ।

प्रमञ्जनदरिशास्योपरवमध्यः प्रकीतितः ॥ २० 1

भ्रदिशद्धिते त्मान्मध्याुपरवस्य तु |

रकतोधिपतिदिकस्योपरवमध्यः प्रकीर्तितः ॥ २१ ॥

दशमे चा्टादशे च पदे सारे च दक्िणे ।

अपराजितदिकस्थोप्रवमध्यः प्रकीतितः ॥ २३ ॥

भरदिशद्धितये तस्मान्मध्यादुपरकस्य तु ।

वीरोतरदिशास्योपरवमध्यः प्रकीर्तितः ॥ २२ ॥

प्रदेशमात्राः परदिशनतराला एत ईरिताः ।

द्वदे विशके चेव पक्चल॑पतु दक्षिणः ॥ २४ ॥

धानस्याोत्तं्प्येवमेव प्रकी तितः ।

अथ रन्न पार्वमानीं पुरस्तात्पश्रिमेऽषिणकाम्‌ ॥ २९ ॥

छृत्वाऽग्रिमे विहरणं प्रकम्य विचक्षणैः ।

विंशके द्वादशे चैव वधुवेयासतु दक्षिणः ॥ ९९ ॥

अंततः पच्चु हंभरोक्त एवभेवोत्रः स्छतः ।

पठे पञ्चदशे चेव टटुवेया्तु दलिणा ॥ २७ ॥

श्रोणिः पत्वं स्याहवुगेया्तपोत्तर ।

रज्ञा विपर्यया वाऽपि स्यादविहरणं त्विदम्‌ ॥ २८ ॥

अणोयपी पुर इति पकषोऽपात् भ्रददधते ।

वेदेषु दलिणोऽप्तः स्यात्त ईरितः ॥ ९९ ॥

|
{

६४

सत्याषाढविरचितं श्रोत [ छपमपरभे--

पमु श्रोणिदतिणा स्यदितमेषोत्तरा गता 1

युं दशपदायामं नेति केचित्समूनिरे ॥ ३० ॥
तरिदेषवस्गृटेप्वसिन्पते श्रोगिपतु दक्षिणा ।
एतवोत्तराऽपि स्पादप्रवप्येवंमीरिती ॥ ३१ ॥
पतो युगमात्री वा स्याज्नाणीयस्त्वमतर तु ।
पवीधयेशङ्कुस्ान तु सूपावट उदातः ॥ ९९ ॥
आशवभ्रीयस्य पिप्य मण्डपोऽय प्रदधैते ।
वेदेः पदेषु पाश्चत्यशङ्कोरकैपु तूत्तरे ॥ ३६ ॥
छक्ष्म स्या्यन (वेद्या उत्तरा्रस्य दकम च ।
एतयोशचिहवभोः सूत्र तन्मध्येऽपि च छलनम्‌ ॥ ६४ ॥
महविद्यत्तरप्रनतपुत्रमध्येऽपि ाजछनम्‌ ।
एतयोरपि सूत स्याद पशवाव्यैशब्तः ॥ २५ ॥
कृतं रविषु यदम्‌ ताबन्मानं च सूत्रकम्‌ ॥

तदुत्तरे प्रदेय तु ततर स्पष्टं च टज्छनम्‌ ॥ ३१ ॥
महवियत्तां प्रा यै सूत्मुदक्तथा ।

एतयोरमि सूत्रं स्यात्ततो वेयन्तपूत्रके ॥ २७ ॥
मध्ये छतादङ्कनात पुरः सार्थे पदे ।

पाच छाञ्छनं कार्यं विहृत्य चतुरश्रवत्‌ ।॥ ६८ ॥
मण्डपं तत्र तेप्ताध्य कटायैस्तं परिश्रयेत्‌ ।

दवार दक्षिणतः कुर्यपोडश कुविष्तृतम्‌ ॥ ३९ ॥
अथवाऽरलिविस्तारमयवा वरमेव न |

कितु दक्षिणतो नैव प्रिशरियणमेव तु ॥ ४० ॥
मण्डपस्यनुतापते प्रकारोऽयं प्रदशितः ।

मण्डप प्रकारोऽय कक्तत।पक् ईयते ॥ ४१ ॥
महवेदुत्तपरानतपूत्मध्ये तु छन्छनम्‌ 1

कत्वा सूत्ाहुरेन तत्कताभषददधये ॥ ४९ ॥
परलयकचैवामि तद्वतसयाच्छस्यायतनवत्ततः ।

वक्रता यादशी वेधा महल्ापतादृशी भेत्‌ ॥ ४६ ॥
वक्रता मण्डपप्यापोत्येवं पक्षद्वयं स्तम्‌ ।

प्रमानं यद्‌। वे्यालतदा तु पदआ्किम्‌ ॥ ४४ ॥
पदमानेनव भवेदिति परोक्तं विचः 1
दशद्कुखालमकषदरहमयात्मा प्रक्रम यदि॥ ४९॥

[1

४ ब्पटडः | गोपीनाथमहक्रतज्योत्प्ाव्याख्यासमैतम्‌ ६८५

पद्मनिनैव तदा करव्यं सदजावरिकम्‌ ।

रवितिथ्यङ्ढात्मान्यतर्‌तमा प्क्रमो यदि | ४१ ॥

परदपतोऽलनिमानं स्याद्धविर्धानप्य चैव हि ।

एतात्मभकमेण मनि द्वाराणि चैव दि ॥ ४७ ॥

अरलिमात्नण्यव स्युरितयं विहतिरीरिता ।

कारिकाः पुलधोधाय याज्ञिकानां समीरिताः ॥ ४८ ॥

तां करोति यथा दुपणमासयोरथदन्यत्संनामात्‌ ।

तां कृतपपन्यानपिकां वेदि करोति सेनमनवरमम्‌ । यया दुीपू्ीमापतेरिति
वचनादुद्धननाघ््ागयः पेषः प्र पराङृत एव नात्राच्छिद्रभपाठकोक्तः भ्रेष इति दारिक-
येदिवदेव पुरलता्िपीयदेश उदमेदेः स्तम्बयनुरमिवपतीतयुकतं मवति । प्तम्बयनुर-
पाद्नदेशोऽप्यनेनैव व्यार्यातो मध्यमस्य येदितृतीयस्य पूर्ववदिति । तत्ोपरवाां
काटात्स्म्बयनुहैरतीति बौधायनः । अत्र काठषाव्दरो देशवानी । उपरवरेशा
स््म्बयनुदरतीति स््टमाह कात्यायनः । हदं तस्मा इलयादि सैनमनवजं॑खननान्तं
करोति ।
स्फ्येन विघनेन पर प्रशुना च ।
वेदिं दुव्ीति कषनविपरिणामेन दुनन्ध; । मापसम्बप्वेततस्टमेवाऽऽह ।

एतस्य कर्मणो वैदोपिकत्वादतैव वैशेषिक जच्छिद्विकपरपठङोक्तः प्रेषो मवति । स॒
यथा~ इमां नराः णुत वेदिमेल्य वसुमती रद्रवतीमादिलकरं वरमन्दिवो नामा
परथिन्या यथाऽये यजमानो न सिणयदेकस्य सितुः पव इति । अत्र॒ मने यद्विधरे-
यावतीमित्यायिक्यं बौधायननोक्तं तन्नो पंहतंम्यम्‌ । अनवस्पपत्तेः । तु आक.
दिताज्कर्मतेन्धेवाऽऽभिक्यमुपरतनयम्‌ । एव सर्वव द्रव्यम्‌ । यथारपमितर्‌
इलयनेन पत्ता विनिषोग उक्तः परंतु स््टतयाऽनुक्तलत्छृताङृतः । छृगुतेति
लिङनामैपतवम्‌ । परिकमिणोऽत् प्रेष्याः । भतस्त एव॒ कतरः । यथा प्रकतौ
छृणुतेति वहुवचनात्परिकर्मिकत्वं तथाऽत्र वरिवनारिकरणकोष्ट्विहननाचकोऽयं
प्रैषः स्फ्योऽत्न लौकिक एव ल्याज्यत्वात्‌ | विषनो मुद्रः । परुरधस्यानहुहो वा
पार्वालि । परशुः कुठारः । स्पेन चत्तकायाः प्रथनै, विवनेन , ठोष्टारिहननम्‌ ।
पृं तृणच्छेदनम्‌ । प्रशुना मूढन्छेदृनम्‌ । स्फकारयं॑विषन।दतरितयकायामते |
पुंशब्दः लियाम्‌ । प्रेयमगाद्धिषणा वर्हिरच्छेति मन्नटिङ्गात्‌ । स्फ्यादीनि पज्ञाता-
स्येव निदधाति । उत्तरनोषयोगकत्वात्‌ । स्फ्यः लदगाक्ृतिः, अहोमा्ानि तु
मरणस्येति वक्ष्यमाणपत्मिषापूत्दवरणदर्तनसतदमवे यज्ञिदृक्तनः । विषनोऽप्ये
वम्‌ । पर्वे तदाकारा योग्धलादायती परू । इदानी पर्थानयनप्यातिनिनद-

तत्वात्‌, मघं टोकतिदि्ं पर्ममप्याचर्रलिति यज्ञवसयेनाघलथस्यातिनिन्दिव-

६८६ सत्यापाठविरचितं श्रौतस्ज- ` [ ७पपतम्रशर-+

स्याननुषठेयत्ोकतेखरस्यान आयतीमिव पं शिष्टा गृहन्ति । आम्य पराम मनर
पञ्शव्दपरयोगो न विरुध्यते । परटुरायप्मय इति ठो प्रसिद्धमेव । चतुःशिखण्डा
युवतिः पेश धृतभतीका भुवनस्य मध्ये त्वार सुपणौवधि यौ निष्डि तयेवा-
नामधिमागधेयमिल्मिमन्रणमध्व्युगा कामम्‌ । तथा चाऽऽपलम्बः--दशपूणैमा्व,
स्पंनमनवर्ज प्राग्तरात्परिग्राहात्कृत्वा चतुःशिखण्डा युवतिः पवेशा पूतपरतीका
भुवनस्य मध्ये त्यास सुपणीतधि यौ निविष्टो तवोर्देवानामधिमागयेयमिलमिमन्येति ।
में करोतीति विपरिणामेन सनन्ध इत्यापलम्बपूत्रतेगतिः । अनु्ततन वेदिशब्दे-
नोततरवेदिरेव ग्राह्य नतु महविदिः । अन्यथाऽमिमचयवेद्ं करोती तिव्यप्मल्यनोधि-
तपमानक्कलवाुपपतेः । नच स्फ्येन विवनेन पवां परड॒ना च वेद कर्वन्ति पू
सूत्रेणान्वयः, तथा च वेदिशब्दैन महविदेरेव यहणम्त्िति वाच्यम्‌ । अभिमृच्रणस्वः
प्तमानकर्तृकत्वानुरोषेनाधवुव्यतिरिक्तकर्कत्व पततः | नवे पत्तिः । मुरुपकर्तृकतवनि.
वहिप्पततो गौणवहिभतकतूकत्वकल्यन।य। अनुचिततवात्‌ । अत एवोत्तरपूत्र उदुम्बर
शास्राभिः इसशाखामिवा छन्नां परिवाप्तयतीत्यत्तएेदिपरुक्तोऽयै॑विधिः पेगच्छत
इत्य्त्वापस्तम्बसूतवि वारः । स्फ्येन विधनेनेति सूत्रं श्राङतवेद्विकरणशेपमूतमेव ।
यममूठमतिशेते स्पेन तच्छिनत्ति स्पनोततमां त्वचमुदधलयोतकरे निवपतीलादिविषितः
स्फयप्यैव करणलं प्रातं तस्यात्र वेरहसेनायेग्पतवाद्विवनादीन्यपि तततत्कार्थ्ाष.
त्वेन विधीयन्ते । स्फयप्रहणं ठौकिकष्पययहणाथेम्‌ । परिकमिकतुकयेरिकरणेऽये'
स्फ्यः पराृतकर्मष तिक एष । चकारः प्राङ्‌तवेदिकरणपमुचया्ैः । तेन श्रातं
खननान्तं छृतेदं वैशोषिकं करोति । नचानुक्तपुचयार्तवं चकारस्वालविति वाच्यम्‌ |'
स्फ्यः खस्लिरिति वक्ष्यमाण उपष्यानमच्रे चतुणमेोपस्यानपिधानेन चतुरतिरिक्त्या-
मवात्‌।
यतमागुत्तरस्मात्परिग्राहात्त्कृतवो ्तरये-
य्या; कल्येन दशपदापुचेदिं करोति।

यदिलयुवादशरोदकपास्योत्तरवेदिकरणकाखविघाना्ैः । देवस्य वितः प्व इति

खनति ङं =यङ्कलां चतुरङ्गुा९ प्ीतामातरीनिल्यादि उत्करं तद्गमयतीत्यनतै,

दशीपूणैमा्वत्‌ । जाहा्पुरीषां पडुकामस्येति काम्यपकषः प्रकृतावेव । काम्यानां

भरकृतावेव निवेश इत्यमियुक्तोकतेः । उत्तपरिगराहापूरवतनं यत्क त्छृलो्सेयाः
कट्पः प्रकारः पडापूत्र उक्तप्तेन भ्रकरिणेतततवदि करोति । अत्र॒ ततोऽभ विशेपो
दशपदरामिति । एतद्विहरणप्रकारः श़खपुत्रे-दशपदोत्तरेदिमतीति सोमे विज्ञा-
यते तदेकरज्ञ्योक्तं पचदरिकेगवापायम्यार्वेन ततः प्रोष्य युगेन यनमा-
नस्य वा पविमाय शम्यय। परिमिमीत इति । तत इति पषठयन्तत्ततिः । तस्या

उत्तसेेरित्य्थः। दशपदा पेतः कषेत्रतो दशपदा । युगमपि दशपदायाममेव, मानं

४ च०्प्रटहः ] गोपीनाथमद्रकृतज्योत््ाग्याख्यासमेतम्‌ । ६८७

वेणूवत्‌ । केचित््वतच प्माणमाहुः । तन्मते युग षडशीवयङ्गुलात्मकम्‌ । षडशीति.
यगमाहुरिति श्वमूत्रात्‌ । अत्र यनमानग्रहणमधव्युवाप्थम्‌ । शम्पया परिमाण
मृष्टा पूवे वदेूपावदायावकाशमवशिण्य शम्यथोततपेदं विमिमीत पुरारी.
चीनहम्बा शम्यां निधाय वित्तायनी मेऽप्तोलादि 1

उत्तरेदिकरणे प्तन्तरमाह--

अर्दय एरस्तादिलेकेषाम्‌ ।
अंहीयपती, अणीयपी । शुल्सूप्र-विमितायां पुरस्तालाश्षान्यवुपहरच्छरतिप्तमर्यौ.
दिति । उपहारो हाप्तः। अपीत यावतः प्रमाणस्य हप््तावता प्रमाणेन पश्वा
सा्धमान्वो वधेयेदिति पविध्यति | यथा महत्याः भोगिमानं व्रिशलदात्पकं भश
पक्रमात्मकं वा ततपश्चमाशः पटूपदात्मकः पूपकरमात्पको वा तप्य हात पुरस्तात्‌ ।
पृशवाज्ु त्िशत्पदात्मकं विशलक्रमासक्तं वा तत्वायेनाज । तेन पू्राटापद्‌। द्वादश
दा प्ासूपरत्रीयकतीलयस्िन्पसे मवति ।
उत्तरेणोत्तरं वेयस्सं॑भ्रक्रमे चालालः
पशाददरादशमूत्करो वियतेऽपरिम्िति बा ।

चात्वाड इति माविनी तक्ता संस्कारनिमित्ता । उत्तशयनगेत्तरवेयेप्स्योत्तरतः
सैलकजमेकं भक्रममानपत् एकं प्रक्र पदमानपज्ञ एकं पदं मीत्वा तत्र चातवारस्य
दिगा क्षिणरेलामध्यं वा परिकिरप्य तदनुरोधेनोच्तरतः शम्यामात्रं चात्वा
चतुरश्रं परिकख्पयेत्‌ । शम्धामात्शरालाल इति नौघायनः । शम्धाशब्देन पटुतरशव्‌-
छातं मानमेव गृहे नतु शम्थाकारोऽगि | तदाकारपयनुलामनिन्रेलरेलना-
नतुकूटतवात्‌, उत्तरवेयाः कलेनोत्तरोद करोतीति मिथन तदन्तरगतलवत्त्ाधन-
त्वाच्च । उत्तेगेत्तरं वेयं क्रमे चत्वा इत्यस्यापि पररटेलनारिकरियाया इव
सिद्धावतर पुनर्वचनं शम्यया मानार्थम्‌ । उत्तरं वेयंपमिलयत् वेदिगैहविदिरेव नतूत्तर“
वेदिः । अन्पथा चातवाञत्व महवदिमध्ये स्मावेशापत्तः । ननूकरस्यानदश्ैनायाय-
मनुवाद्‌ इति चेन । चात्वाराद्(दशप्त्कर इेतावतैव तदयौतिदधावनुबाद्वैयथ्यीप्तेः
चात्वाठप्चिमानान्ष्यद्वा द्वादश भरक्ान्यकरम्य तत्ोतकरपरानौ तन्मध्य वा कषात्‌ |
उत्करः पदद्वयत्मकः । द्विपद उत्कर इति पूतन्तरात्‌। वित इलव मक्तीयर्थैः।
अपारिमिे ेलनेनाधिकमप्यनियतं परमाणं आ्हममिति बोध्यते 1. अपरिमितशब्दार्
काल्ययनेनोक्तः-- अपरिमितं प्रमाणादूय इति । मथः, अभिकम्‌ । पदमानपकषे
चात्वारमष्यद्धि दवादश फदानि मील तन्नो्रमध्य एव कार्यः । पदपानपते
चात्वार्पनिमान्तद्रदश पदानि न पेमबनति । जश्नध्रोयमण्डपनिवेशातुपततः ।

६८८ सत्यापाठविरवितं धीतच्रं- [ ऽप्पमभने-~

जभरप्रीयमण्डपोऽपि पमौ पमनिनेव । उत्कर वेदि्माः सवै कार्या वानि
नापतादनारथ, ते च काण्डानुपमयेमेव । अन्यश्च द्रव्ये तेनरभिन तेुञ्यमाने घीवेश
इति सूत्दवविषमीगापुत्कर परिः । भन्यसिन्दन्य उत्करख्ये द्रव्ये पदि तेनार्थेन
सैयुज्यमाने वेदिपबदधातसादनपदा्िन वचनातवध्यमनि भर्म आादनाविकरण-
पमाणामविशः भ्ाततिमेवतील्ैः । भत्ति नोत्तरे बाजिनस्याऽऽपराद्न वाचनिकं
चातुमास्येषु । वैतरावरुण्यकरि्ाया वैश्वरेवयामिन्षाविक्रतितवाद्वानिनापतादनस्योत्करे
करैव्यत्ाया अत्रा प्रहिः । उत्करे वाजिनासादनमप्येततपत्रोदाहरणतेन सूता
तेगृहतम्‌--उत्करे वानिनमाप्ादयति परिषौ पशुं नियुलन्तीति । परषौ परशं
गियुजन्तत्युदाहरणे पं मिकचतुीसयपूपयुज्यते ।
तावन्तरेण बेदेः संचरः ।

अन्तरेेतयन्ययम्‌ । ताविति अन्तरान्तरेणयुक्त इति द्वितीया । चात्वागत्करयो-
मध्येन वेदविवन्धी प्रवेशनिगीमा्ैः चते माग मवतीदयर्यः । अत्राऽऽपलम्बः-
अन्तरा चालवाछोत्करावाश्नोभचात्वाौ वाऽध्धुलीकवश्च सेचोयुः पतः प्ते
दशीकवः पैचरेयुरतयेक इति । अवराध्ययुम्रहणं कैमुतिकन्यायेनधिनामुषठक्तगं दष्टा
संबरनियमे कपु वक्तवपलिनामिति । शीकर द्रष्टारः । ते ये वाह्या दशीकव
इत्यविवाकंयदरशेन्त द्विविधा बाह्या आम्परन्तराश्च । तत्र य॒ भम्यन्तरा द्र्टारसत
निल्यमनेन यथा ेचरयुिष्करमणपरेशने कुः । अथवा प्पे कषेमे पू्येऽहनि दशी
कवो यथाकामं तेचेयुरित्य्ः । प्त इति ववनादन्तराऽमरी गमनेऽपि न दोष
इति केचित्‌ | ॥

माचीनमाधरीभालतीचीनं चाल्ाढादिलेकेषाम्‌ ।
अनोत्करपञ्चिमतोऽपि सचते मवति ।
उदुम्बरशालाभिश्छमां परिषाप्तयति ।

उदुम्बरस्य याः शासाः पटवास्ताभिः शालामिर्बहूव वना्रप्रतिमिः । आपृ्त-
गेनोटुम्ररशखामिः छलशालाभिवां छतां पराप्तयतीति प्रते एततश।लमिर्छादनं
विहितं सूत्ान्परे दौगश्छादने पिहितमेतदुमयं व्यावयितुमिदं वचनम्‌ । एतदन्तं मध्य~
मोपदिपते । एतरयेमेव मध्यमाभ्यां वैवाहिकीम्यां परकपोपपदरम्यां प्रवरेण
पराख्यं चौना प्रक्रमास्रकम्य शद निहन्ति प्त पशर्थि केदेरि्सिन्पत्े
मध्यमाम्पामितयुक्तम्‌ । न्यथा प्रयमो पतदिवते वेदिकरणं स्यात्‌ । उदृम्बरशावामि-
इवन्नां परिवाप्तयतीलत्ैव श्ोभूतपदस्यन्वयेन मध्यमप्र उदृम्बरशालाभि-

१ क्‌. मनि" ।

एच पटलः ] गोपीनाथमहटकरृतज्योरत्राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६८९

इछन परिवापयतीलयेतावदेव स्यात्‌ । उत्तमाभ्यां वौवीहिकोम्यां प्रव्योपद्भ्यां
भरर्यत्ु्तषोत्तमत्वप्युक्तविथिठात्‌ । एतत्सव वारयितुं मध्यमाम्पामिति । एवं
च श्वोभूत इत्यु्तरान्वस्येव | नन्येवं श्ोमूत इति वचनं व्यर्थमुत्तमाम्यामियनेनैव
सिद्धेरिति चेन्न । उदुम्बरशाखाभिहछल्ं परिवाप्यतीद्येतदपि मध्यमोषृतदिवष
एवेतिबोषनधितवनैवपरारथक्यात्‌ । अन्यथो्तरपिनेऽपि कदाचिदनुठाने भरतक्तं स्यात्‌ ।
नच मध्यतोपपदिवते वेदिकरणेऽपि उदुम्ररशःलाभिर्छ्ां परिवाप्तयति शोमूत
इलेवमेवानवय सीह तदुत्रदिषप उदुम्बरशाखमि्छनां परिवाप्तयतीयेतावन्ात्र-
मनुष्ये तिदत्तरदीव् उत्तवपौवी हिकयादीति वाच्यम्‌ । उपदरहितदिवस्य
मध्ये कल्पनाया; सकषपूत्रविरुद्रतेनालन्तातुचिततवात्‌ । नच श्वोभूत इलत्र खण्ड-
परमातितश्य पूव्रैवन्वय इति वाच्पम्‌। एतस्य नियमस्य ययार्परहविषीनयोः प्राख-
शस्य सदोहविधानयोभ्ेयादौ म्थमिचरिणाभ्रयोनकत्वात्‌ । सण्डयवहारस्य मगवदा-
चायच्छरातनिबन्वनतवात्‌ । उच्छरात्य नियतप्रमाणत्वामावात्‌ । उनामच्छादितां
प्रवायति निव्ौप्रिण रान्न गमयति रक्षयतीति वा । परिकिमिमिरिति देषः |
छन्नं रक्षयतंत्येनेन शालानामपि रक्षणं गम्यते । नहि शतानां रक्षणामव्रे वरिशि-
छाया रक्षणं भवति । श्ोमूतपदप्राहवर्यदयमरपो रम्यते । एतदनन्तरमाप्राहिकभव-
सपद । एषं तिरत प्तः पवरवोपया प्रचसतीलयेनैव तयोः तिदधेरत्र-
उक्तिः । अन्तरा मध्यम परवगोपदौ वेर ु्वनीत्याप्तस्न एतत्ष्टमाह ।
सनोभूते ॥ १४ ॥ उत्तमाभ्यां पौवाहनिकीभ्यां
भवर्पोपसद्यां भचयाधेव्रते मदाय तदानीम.
वाऽऽपराह्िकीभ्यां भवर्पोपसन्यां प्रचरति ।
शोमूते मध्यपोपपदिवपरत्तदि्े शवोमूते शवप्तनर्पे दविर इत्यर्थः । शोमूते
पोवीहिकीम्यां प्रव्ोपपव्यं परचधयेतावलेबोच्यमाने द्वादशाहायहीनानां तिन एव
साहस्योपपदो द्ादशषाहीनस्येति शत्या द्वाद शेपपत्कलस्योक्ततिन मध्यगोपदिव्त,
चतुष्टये प्रथमद्धितीयतृती यदिवसान्यतमद्िवतेऽपि वेदिमानादिच्छादनान्तकर्मणः प्रात
त्वेन वेदिच्छदनोत्तर्भृतिषु दिवतेष्वमि तदानीमेवाऽऽपराहिकीम्यां प्रकोप्य
भ्रचयत्यस्य प्रततिः स्यात्तां वारयितुमुत्तमाम्पामिति वचनम्‌ । तथा च मध्यमोपदिवप्
चतुष्टये वेदिकरणेऽपि द्वादशोपपदिवप्रान्तिमो पद्व एव तदानीमेवाऽऽपराहि म्यां
प्रकर्षता परचयेति वियिनतु वेदिकरणदिवोत्तरभृतिषु रिवप्तेष्िति पतिध्यति ।
अर्षतदानतात्काटिकपरकर्पोपपदुष्ठानविषानायै उत्तमाम्पामित्याद्यनृवाद्‌ः | श्वान
तवचनमन्तिमपोवाहि कापराहि कवर्धा पपतत्ममृति हविधाने यजमानो रानाने गोषा
यतीत्यनं कमकदिनपरध्यमिति प्रदश यतुमिति द्वयम्‌ । अन्यथा प्रवग्योपद्रयमातं
स्यव्नोधितप्वन्य द्वसतापाकरणन्तं चन्तिमेपदिषतेऽवरिष्टमत्तरदिवप्त इलनियमः

६९० सत्यापाठविरचितं भरौतय्नं- . [ प्पमप्रभे-~

स्यात्‌ । अत आपकमेव श्वोमूतवचनम्‌ | भरं च तदत चरनत । एकप्तनमुतत.
मेऽहनौति याजमानपूतरेऽन्तिम पततदि एकस्तननतस्य विधास्यमानस्यारषमर्षशन्दे-
नोच्यते | ^
भव्पदास्योपसद ुषैति यारि पूरो भवि ।

यदव उपपतदपक्षया पूरैः प्रथमः प्रव्योौ भवति तदा परव दवाप्तोत्तरमुपपततक-
पमयेलय्ैः |

अर्पवतं मदायाऽऽरेरद्ताऽरं मणीयारन्पायतन
उर्गासतुकं निधाया्रिं मिष्ठाप्याऽञभिकञायै ` .
भत्रावण्यै साथेदोहाय वत्सानपाकरोति ।
अर्धवरतमवशिष्टम्‌ । अभ्भिरिति पदच्छेदः । भ्नेरिति परच्छेदेऽेरावृताभेः
प्रकरिणेव्रभः स्यात्‌ । प्र चाप्तगतः स्यात्‌ । नद्पनेः कश्चनः प्रकारोऽत्रपिितोऽत्ति ।
ननवनिरिति पदच्छेदेऽपि कथमपेस्य देगतत्वमिति चेत्‌ । `उच्यते-अभनिः, अग्नेर
मामनि तयाऽ, अश्चिपंबन्धिपरणयनस्यत्यर्ैः । तया चाशनिप्रणयनस्य प्रकरिणा्ं
प्रणीयत्यर्थो मवति । स चाुष्ठनानुगुणः सत्नविरु्धशच मवति । नच तद्धितप्रत्यया-
न्ततवामावपुलिङ्गितेषः । भनुषठाननुगुण्येनाविरुद्धतेन चाऽऽओरितिषदच्छेदकसप
नाया एव प्रबरतवमैकदेशितद्धितपरयवन्तत्वामावपुठि्गोरदुबतवादेषाऽऽतकस
नाया उचिततेन विपैषामावात्‌ । भवृच्छन्दः प्रकारवाची । जनिरावृनाऽभिप्रगय.
नादीपनादिना परतुदवपरिविप्रिषानान्तेन गुरुुगन्वितेनतान्तेन वाऽतनिप्रणयनपरक*
रेणाश्नंप्रणीयाननिकर्मकप्रणयनविविं कृतेत्यथैः। अ(ज)मनेरवृता प्रणेयियिताकौ-
वरपीदनः परा्तवत्रज्नि्रहणमिधमे कृते प्रन्यठित एवात्र परैषादि भवतीलेतरथम्‌ ।
अम्यायतन उर्गस्तकां निधयेति वच गुगुटप्गन्वितेननव्यावृत्यर्म्‌ । शुत
पे्ान्तराशृङ्गमवत्वं चास्त्येव । अयव। तान्तकृदेवोत्तरनाम्थां निवपतीति पुपूत्ात्त-
कदेव गुगुषुगन्वतेननोगीसतुकानां निवपन प्रात ऊरगाहुकोयाः पथैक्येनार्पायतने
मिवपनार्थम्‌ । असिन्पकते मन्न आवर्तनीय । एतदविवतुमेव पू्रोततरानुवरादः । एकत.
रलुवदि भधोगृक्रपः प॑शयितः स्यात्‌ । वेत्त गछितपुस्को मेषलच्छरङद्यान्तराट-
वरतनूणंसतुका पडातूतरे दथ तयेततर ्रह्या | अपोगसुकताया एव निधानमितरयो-
िवपनमिति विशेषं प्द्यितुमेतर वानम्‌ | अस्िन्पतेऽपि क्रिपमिरादवृत्तिरपि
विद्धा मवति । उगीसतुकायां मानवपूत्रे विशेषः-वृष्णेरदूनपूकप्यन्तरशङगादूणौ *
सुकामिति । अच्यार्थः-पत टूल इति टूपूर्ो न दुगपूर्ोऽदुनपूष्तस्य कदाऽपि

१ख. ग, निधानम्‌ |

८

2.

४ च०्पटठः ]. गोपीनाथमदरकतज्योत्घाव्यास्यासमेतम्‌ । १९१

यघ्य॒ छोमक्नै न कृत त्य वृष्ोेषस्य गुङ्ादन्तराऽन्रवे करगानो्ीसुका
अद्धिति | निधनं यया बीजं न्युप्य कषेत्रे तद्क्रिपा | निधानं तु स्पपनमेव |
सायतनवचनमूगीसतुकानिषान उत्तरनाभिनियमो नास्ति करि हु यत्रङ्रचितपदेशं
आयतन शृलेतादशायं वोषयितुम्‌ । जभनिपदमभियैत्र स्याप्पते तादश आयतनप्रदेशो
आद्यो न तु तदितरप्ेशः । सर चेोत्तरनाभिरूप्तदितते मध्प्ररेशच । शाखान्तर
गाहयक्मीणि च मध्यमरेशसेवन्निसयानलोक्तेः । भनिप्रतिषापनम्नेः कुखायमपी.
त्यादि पृणौहुलन्तम्‌ । प्रतिषठापनस्यैवङगान्येतानि । येन नाव्यवधानं तेन व्यवहि-
तेऽपि नाग्यवहितत्ववापः । पडवन्धकदश्चं प्रणयतीलपत्तम्वः । यानुहौ्रपसे
यानुपोवात पर्व हौत्रम्‌ । मित्राय देवत। यस्य हा पैत्ावरणी तसै, ममि
सि ताद्य चहुधीयम्‌ । पायंदरोहायेलत्रापि ताद्य चतधा । अमिताय यः
सायदोहस्तदवैमिति वक्यापैः । वत्सानपाकरोति मातरम एक्करोति तूष्णीमेव ।
वत्ापाकरणप्य शालनिष्वचताददै शालाहरणं कन्यम्‌ । मेनावरुणया इया
मिक्षाविशषणे देकताविवानार्थम्‌ । शालाह्रणमन्ेषु यथार्थमूहः । तते पयति दध्या-
नीय श्रपयित्वा बनीमूतं यद्वयं निष्पद्यते प्ाऽऽभिन्ञा । भण्डष्य वा एतद यदा
महेति श्रुतेः । यद्रवीभूतं तदवानिने, रेतो पै वाजिनमिति श्तेः ।
इनाय च दधिषमौय धपेदुधो वृत्तम्‌ ।

इन्द्रेन दभिधर्े द्। साध्यो धर्मो दषितो दधा घै इव वर्इति वा परशब्देन
रक्षणिशिष्टा किोचपते। दप घर्मै क्षरणं यतेति वा। योगरूढं पदम्‌ । इं च वि~
पृणं ककष्यमागे दथिष्होमतधनोमूते यमिनद्रमाहुैरम यमाहुरिति मनने देवतानिश्च-
यामाका देवता बरहमत्वाका्सां निवतयितुम्‌ । घमं षरा प्रयो च्या दुदते
सा वकस्य वस्समपाकरोतीत्यधेः । इदमि तूष्णीम्‌ । एतरपै शालाहरणं तु
पमच्मेव वषट्कारप्रेयत्वदृपिषर्ह्व्यस्य । चकारो दभि्रहाधधैकपायंरोदाथं
तत्तद्ोम्य्त््सपाकरणं कर्वन्यमिलयनुक्तपमुचयं प्रदरीयितुम्‌ । एतदर्थ शाखा.
हरणं तष्णीमेव वपदकारमदेयत्वामावात्‌ । यपि शुतातद्कंवस्य वपटूकपरदेयत्व-
म॒ह्ति तथाऽपि तस्य मिश्रणददषलमेव न यागेदिश्यत्वमतो न दोषः |

नि सवोण्यद्राणि भवन्तीत्येकेषाम्‌ । ..

मैत्ावरुण्यमिञातिष्यत्पर्वशब्दो धानादिरूपपवनीयहविपरः । भगिक्ञायाः
सवनीयाया या मित्रावरणदेवता तामपोह्य तत््यान इन्रह्य देवतात्वं प्रतङ्गदतै-
वाऽऽमिज्षा सह्देयदरन्पणां धानादीनां सवनीयायां या देवता इन्द्राय हरिवते घाना
नि्ैपतीन्द्राय पूष्णे करम्भ प्रत्यै भारत्यै परिवाप्ठानानिन्दय पुरोडाशमष्टा-
कपाढमिति पूत्ेण विषास्यमानस्ता अपोष्य ताप्तां स्थने नेन्द्रस्य देवतात्वं पे
वीयते | आमिक्षाया मित्रावरुणयोः स्यान इन्दः । धानानां हरिवदूगुणरदित

६५२ : . सत्यापाढषिरवितं श्नोतच्ज- = [ ऽपपममनने--

इन्द्रः । करम्मप्य पूषणवद्गुणरहित इन्दः ॥ परिवापटाजानां सरघ्वतीमारती्यान
इः । पुरोडाशस्य तिद एवासि । इन्द्राय च दधिवरमाय व्टुवो वह्मिति
पूूनादिनदयलस्ाुपन्यम दपं किममिति चत्यम्‌ । स्ीणि
भवन्पीयेन्दरपदरादियेन सूत्रे किपमाणं दइद्पदराकाङ्कषाया नियतत्वामविन सस्य
देशयम्रलतलाननिवितत्ापतेः । नचनदाय न दमिवर्ाय यौद वत्मियेतलासू-
मेलं कन्य ता सखन्पदस्य साम्यमिति वाच्यम्‌ । पवीणयनद।9 मब ~
नीलेत्स्य पुतव करण इन्द्राय च दभिषर्माय वमरदुयो क्मितापि अपकरोतीये-
तदुपादान्याऽऽवद्यकत्वेन गौरवापत्तेः ।
प अधरिवसयुत्तरं परिप्राईं परिश्हाति ।

अ्निवतीति पमी द्वितीयार्थे । उत्तरपरिग्राहविशेषणमभिदिति । अभ्निव्ल
बपवस्वेलयस्य तेऽभिना प्ा्चोऽनयन्‌, वसुमिरक्िणा रैः भल, माद्वियैरूदश
इलस्य प्रागभिना परिगरहस्तवनात्‌ । एतेन वेदविकरण ऋतमपीलस्यरमनूर्वपरिमरहल्वं
अदादिति मवति ।

न परिद्टीतामप्रोक्षितामधिचरल्यास्तरणात्‌ ।

प्रिगृहीतपुत्तरपरिग्ादेण परिगृहीतां वेदिमोक्ितां पती नापिचरति नाधिति-
ति । भा, ्तरणात्‌ । परियृहीतामिति क्चनमुत्तपपररहासेमभिचणे
मेषो नेति प्रदशयिहुम्‌ । आश्तरणादिति वचनासकयेन्‌ परतीची तमाीलारम्य
स्तरणान्तमपो सितया अधिचरणनियेव इति । तेन पमर्गा्वं परोक्ष वे सम्य
स्तरणार्थं शर्य छृणातीति सिद्धं मवति । भा आस्तरणादित्यत्ाऽऽकमिव्याप्तवित |
वेनप्रोहषिताया अमिचरणनिकेषः कृ्सतरणानतं भति । इयं साखान्तरोया शति"
रेवानूयते ।

सुलार्थानि काष्ठानि माहाेदिकं च बदिरूपकलत्‌ मवति
ृष्णीकाभिर्ः काष्ठानि वेदि वदि त्रिवि; भोकषति।

पुयिवा्धः प्रयोगं मेषां तानि लानि । माहिया द माहयिदिकं भहवेया-
स्तरणपर्याततं बरिशवोपक्ल्तं मवति । घुयाभीनि काष्ानीलन्ोपक्लृतशरस्य वचन
विपरिणामेनानय उपकलूानीति । परिकिमिरिति शेषः । पूयते कण्ड्यते सोम
इति सुला, सूयते कण्डते प्ोमो यसिन्करमणीति वा पूया । पतया स्मननिषद्‌-
निपतपनगिदपुलशोदष्मिण इति पूत्रासलीणिकञे वाच्ये मावदिरूेऽप कंयप्‌ ।
ठकशषकतद्धित इति ककारष्येततज्ञायां पकारस्य हरन्यमिखनेतेतपजञायां हलस्य पिति

१ ख, "देवे ।, २ ख. प. "ज्य स्रः

ह 0

४ चण्पट्डः ] गोपीनाथमडकृतज्योत््ाव्याख्यौसमेतम 1 ६९६

कृति तुगिति तुगागमे मुलेति रूपम्‌ । एवं च सुयाशब्देन सु्यारुयदिवपततवन्वि्त-
कठकरमम्रहणम्‌ । तेनावभरयोत्तरोतपन्नानामुदयनीयामिश्ञादी नामपि तान्येव काष्ठानीति ।
सु्यरथानीति बिशेषणात्का्टानं छचार्लेनेवोपक्पन, तेषामतल्मकरिण गोक्षणम्‌ ॥
माहविदिकमिति नरिविशेषणात्ततर मुलार्थैलस्य नान्वयो विरोधात्‌ । एतेन ज्ञायतेऽ.
ञ्ीषोमोयार्थं भिलान्येव काष्ठानि तेषा नैवैतत्मकरिेण प्रोक्षणं किंतु ना्रोक्ितमिन्व-
नमस्ावादध्यादितिधैेणपरितेन्यनाम्धाभानस्व॒निमेषच्छद्धामिरद्धिरभैकिक्मेव
रोषणं तूष्णीमेव । उभयत्रापि चक्रार उपकल्पो प्रोक्षणे चानुक्ततदिवतपवन्धि्रहषा
चपमु्यारथः। अपतेऽपि पर्त एव कम इति दथीधितु पदायैकार्न्‌ । ति्षि-
रिति वीप्प्रा प्रये त्रिलपराप्ययां । तूष्णीकामिरिति गृह्ये कतप्रोहतणीतिस्कारपराप्य"
यैम्‌। परोकषणपताथनलेनायौदेवापां हणे शिद्धऽदधिरिति वचने गृहयोक्तपसकारस्य
परलिकलन्ञपना्ै्‌ । तेन गृ्योक्तरोल्या पे्ताभिढकिकीभिर वा पोक्षणमिति
पद्यं तिदधं मवति । तृष्णोकािर्युच्यमनि तूष्णीकामिरद्धिर्येन द्रबद्रनेण वेलये-
वहः परो वैकसिकमिेवं वाऽपि कदायिदयैः तेमव्येव त॒ मा मूदिलयेतदरथ
स्पष्टाधैकवाशञदं प(रेयञ्य ज्ञापनतिद्धविकद्पा्मद्धिरिति ग्रहणे कतम्‌ । प्रस्रवि-
रोधादधि विकरोऽतरेति ज्ञेयम्‌ । उपकृ्मिति भूतनिरशाद्नोषोमीयदिवनन्धयनु-
छानारम्भासरगिषोपकसनं परिकमिमिः कर$न्यमिति गम्यते । जप्ो्िततैयपि बरणनि-
पेषान्महवििदषिणश्नोगि्मीपदेशौ भरो त॑ देशमिष्ठाय तत्रस्य एव मनने तस्मि.
देशे ब्रस्तरणं छत्वाऽभिमे देशं भोक्ष्य तं देशममिष्ठय मश्रेण तत्िनेरे वरद
रोस्तरणं छलेत्येवं क्रोणाऽऽं कर्व्मिति द्र्यम्‌ । जेन परोततगध्यप्यन्र
पर्यगपवगैता मवति । तृष्णीकमिरदधिः काष्ठानि वेदिं वर्दिश्च तरिकिः परक्षतीलन्र
पूषूतसुलायौनि माहविदिकमिलेतसददवयमतुकते ।

णीं वर्षा देदि५ स्टृणाति यथा दशपू्षात्तयोः ।
; तष्णीमिति कचनं यया दीपूमाप्तयेरिलनेन देववहिरणाम्रद्तमिलस्य मत्रघ्व
भाति स्याता मा ूदिलेतदर्भम्‌ । यथा दशीपुणमायेरितेन तिररा र्गम्‌
बर्मताओवूहागिच्छाद्नमनतिद्ं स्रणित्यादयो षीः प्राने । बे षायनेनाऽऽ"
लाक्य सदोदविधीनयोऽ् बहुं स्तरणपुक्ं तदप्यविरुढ्लादृ्ाधेलाच स्वीकतैन्मेव

आघा ये अभ्िमिन्धते स्टृणन्ति बर््िनुषक्‌। येषा

मिद्धो युवा सतेति स्तरणीमरेके समामनन्ति ॥ १५ ॥

इति दिरण्पकेशिसूरे सप्तममश्ने चतुर; पटलः 1

६९४ सत्याषाटाविराचितं भ्रोतसुघरं- [ ऽपमपर्--

वेदिका सतीधेऽनयेति स्तरणी के सयुट्‌, युबोरनाकावि्नादेशः । प~

सोष्‌ । स्तरणीति ्ीठिडिर्श एतस्य मच्स्कवात्‌ । स्तरणरथेयसगमवतीलैः |

इति ओकोपादश्रीमदिष्टोमयानजिसाद्ाप्ियुक्तवाजपेययानिषर्व-
तोपुखयामिद्िषादस्नामियुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदौक्िततनू न.
गोपीनाथदीक्षित्तविरवितायां श्रीमद्धगवतसलयापादाहिरण्य-
केशिमूत्राम्बुधिगतनिगूढाधैरत्नाढा मकृतविद्रलनसं-
ताप्ापरकायां ज्पोर्स्ञाख्यायां टतौ सप्तम-
भन्नस्य चटुः पढ ।। ४ ॥

अय सप्तमग्रनने पमः पटखः ।

उपक्टूपे शकटे मण्ठखचक्रे मयुक्तपूरे तयोः पुराणान्यरन्धीनि-

सस्य पर्नार्य नवान्छुवेन्ति च्छदिष्मती युग्यकृते कृतवा्ेण

भाग्वश्शमवस्थप्य युञ्जते मन इत्योत्तरेदिके शुहोति।
उपकृते इति मूतनि्शाद्ोषोमीयदिवतवन्धिकमीनु्ठानारम्मालगिवोपकस-
नीये । द्विवचन शकटे अनक्षि मण्डाक्ररे चके योते पूमवान्यकार्येषु प्रयुक्ते
भधुक्तपवे तयोः शकटयोः पुराणानुरातनान्तन्यन्धीनिसतध्य प्रजास्य हविर्धाने
भर्ास्य नवान्ूतनानदादयीय गन्धनदर्मनति । परिकक्िण इति शेषः । ठरि्मती कट.
वती युग्ङ्ते युग्ये च ते कमे च युगयक्ते। हृदं च शकटविरेषणम्‌ । युग्ये युग
खटयवमापतिच्टृषनणन्ेतपूतस्थनुक्तपमुचपारथकचकररेण पंगृदीतादुगशन्दात्तदई-
तत्य य्मलयः । छते नूतनादियोननेन छते कार्थ । एताद्शे शकटे
सवाञ प्रामश्चप्रामशस्य समीप एव प्रापि एव देणे दक्षिणमृत्तर उत्तरमि-
ल्येवमम्यवयिनावस्थाप्य युञ्ञते मन इत्योत्तसेकरिके जुहोति । परिषटुतिरिस्यने। मन्रः |
जहोतितेदितत्वत्सवाहाकारः । उपवदते शकटे इयेतावोष चक्रयोः शकटाज्गलात्म-
सिद्धत्वाच्च मण्डचक्रत्वे सिद्ध इदं वचनं चक्रयोः केवलमण्डलाकारत्व न विधीयते
ङगितु रविषण्डटं यथ। टिद्ररहिते तदवन्मण्डठाकारचक्र इयर्थविरेषंप्रदशीयितुम्‌ । तेन
च्छद्रपदार्ोपटतितान्तराखपत्सारचक्र्यदृतिर्मति । प्रयुकपूे इत्यनेन पुरातने
परयाणमृहकायौनिभिते एव अद्ये इति सूनितं मनति । अमन तूतने एव आह्न ।
भयुक्तर्वत्वे विशेषमाह तनोः पुराणन्यन्यीनिनतपयेति । प्रसञल्य॒नवन्करवन्षीति
पुरातननूतनपताषारणे नवत्वं कृतका ठकतयति । कृखेति वचनमधवुरवृकला-
येमू । अत एव क्त्वाप्रत्ययस्य समानकमकल्यमप्युपपदयते । ज्यवायेनावस्यापनमाप-

ती"

४

५ पर्पटः | गोपीनाथमभडक्रतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६१५

सतम्बेनाक्तम्‌-जत्रेण प्राैशमभितः परष्टयामन्यवयन्निति । कात्यायनः-- हविषानि
स्थाप्यति पृष्ठवामुमयतो दयरल्यन्तर परक्षदि प्राची उभयतः शाटामावरृ्य वधयो
दक्षिणमिति । मानवसूत्रेऽन्यो विरेषः--व्हिवदि चक्राण्यन्तेयुपस्तम्मयतीति ।
ओत्ततेदिरद्ं बौवायनकात्यायनोक्तशाटाुलीवनिरातार्म्‌ ।
देवश्चताविति पदतृतीयस्यैकदेशेन पत्नी दक्ति-
णस्य हविधनिस्य दक्तिणामहषरं दषिणेनो-
त्तानेन ति; पराचीनपुपानक्लेवटु्तरस्य ।
गृहे स्यपितस्य पदषापतृतीयमागस्यैकदेशेन द्विषाविमक्तसयैकाेन इविःपरोमा-
स्यं धौते स्याप्यते यसि्तद्वविरघान, तच्च दलिणं दतिणदिवचन्धीदमितिरजञां
चिद्वितम्‌ । एताहशस्य हविधीनप्य चक्रं निष्काश्य दक्तिणम्पुरं दत्तिगेन हलेनो-
त्तनेन तरिः पराचीनम्ेशमरम्पोपरिषटद्यरेशान्तं त्रिवारमुप प्रमीप उपविहया-
नक्त | अज्ञनानन्तरं तप्य तकरं योनयति । एवमेवोत्तरप्य हविधीन्य कृतवा चकं
योजयति । दर्धष्टपकवामन्राृसिः । वशीचन्तो मचः । परलनीव्रहणमष्वकुःयावृ-
स्यम्‌ । दक्षिणमहणमुपकर्नत्तमय एद दक्षिणमिदत्तरमितिचिहकरणार्थ,
ष्ठाय दक्षिणत एकमुत्तरत एकमित्येवं विशिष्ठ स्थापनं ज्ञापयितुं च नतु पृष्टयाया
दक्षिणत एगेत्तरत एव ब | दक्षिणतः स्थापितं दक्तिणगृत्ततः स्याप्तमुत्तरमितयेवमु-
च्यमान उदकपस्यलेतैव तिद्ेदकषिणोत्तरशब्दोपादानमैयय्याप्तेः । हमिरानप्रहणं
शकरल्य प्रयोननं श्रदर्यिदुम्‌ । दक्तिगामिलक्षपते वरशिषणसुत्तराकषन्ावत्यम्‌ ।
ऋकपूरवपूःपयामानक्ष इति अकारः प्मासिन्तो न मवति अनन्न इति पदात्‌,
एतस्या अतपतवन्धित्वात्‌ । अकषश्क्ोर्भध्यतनं तिथैककाषठं तक्िन्यत्र चक्रं प्रोत
मवति प्त परदेशोऽक्ूरितयुच्यते । दक्षिणेनेति दस्तविरेषणं वामव्यवृत्यर्थम्‌ । अयवा
दक्िणेनेति नियमार्थ दरिभेनतरोपानकिति नहु विनापीति । दक्षिेनेलघ्यानुकतावज्.
दिनाऽपि उपाज्ञनं कद्चित्पमाग्येत तद्वारयितुं दक्षिणवचनम्‌ | उत्तारण ग्यक्त्व-
व्याृरयधैम्‌ । अज्ञनपाधनत्वस्य हस्त एव प्रतिद्धत्वयेऽयलाच विशेष्यमूतहस्तश-
उद्यानुतिः । प्राचेति बौधायनो दते विशेषमाह । यतरैकलिनव्य इति पूत्ात्म-
स्नः । विधान परतिगमने कमनियम्‌ उक्तो वैधायेन-अन्वग्पजनमानोऽनृषी
तीयमादायेति ।

सर्वा उपानक्तीत्येकेषाम्‌ ।
प्रवी अक्षुरो नतु प्त्नौषरः पश्यो बहुतवस्यानियततवात्‌। परारथानयकेन तिमे-
रनितिशूतरविरोधाच । तेन पु्येवानक्ति । अतपंकारकं हीवमुपाज्ञनम्‌ । मुरूथलवे

` १२. ।

६९६ सत्यापांडविरवितं ओोतसघ्ं- [ ऽपपमप्रभे--

उये्ठाया एव जयेष्ठा न किेतरा इति शाखात्‌ । पराथ करम कर्तं ल्ेष्ठयव नचा-
न्येति शालराच | तस्यामवि्यमानायां विद्मानाप् या च्येषठा प्ता ज्ञेया । ज्र
जयषठलं मिवाहकृतं नतु वयःकृतमिति । एतन्मूढमन्यतो द्रष्टव्यम्‌ । सवी अक्षरः
समच्मेवानक्ततयरथः । तेन पूर्य उत्तरयोपरोूष्णपुपाजनं तिद्ध मति । दशा
त्वाचाऽऽवरयकं चेतत्‌ |
आञ्येन चेटेकेषाम्‌ 1

चकारः पुमा | अन्यदान्यं तसिन्पद आनीय तेन िध्रितेन पूरनं
क्यमिल््षः | जयवाऽऽदौ पदनैवाज्ञनं कृत्वा पुनः केषडेनाऽऽन्यनेवानकत तयेव
वा पमुच्चयः । असिन्पक्े मचरादृततिः । एकेषां मते समुच्चयस्य नित्यत्वमिति
सूत्रासर्याथिः । तेनान्येषां मते नैमित्तिकत्व ॑सिद्धं भवति । पदस्य शरष्कल्‌
आच्येन मिश्रयितवाऽजञनमवदं करनय, पद्नाशेऽन्यान्पामूनछुद्धेशस्पनगृहीत्वाऽऽ+
स्येन मिशरयित्वाऽज्ञनमावदयकमिति । अपदा छौकिकेनाऽऽग्येनन्यान्पातभिश्र-
यित्वा तेनाज्नं कृत्ाऽ्यन पेररतनाप्यज्जनमवडं कर्प । अत्र पलमी कृत
कार्यल्वात्छप्यानं भ्रति गच्छति । उक्तं च नौधायनेन-- नयन्ति पतनीमिति । वहुवचन
प्रिकम्यतिनाकरयतम्ाप्यधैम्‌ ।

हविर्धानाभ्यां परव्यमानाभ्यामनुब्रूदीति
समेष्यति प्रवल्य॑माचाभ्यामनु्रूदीति वा।

होतारमिति शेषः । अघैवाऽऽहनपुक्तं बौधायनेन --हृयन्ति होतारामिति ।

वहुवचन बरह्मयनमानाघ्व्न्यतमपराप्लरभम्‌ ॥ जच वैशेषिकं होत्रमाश्वदायनीयमेव ॥
िरतरक्तायां माची मेवमिति सपुवगहन्तः माची मवतियन्ति ।

भिरनूक्तायं दो्ा। उपसित्वा्मयत्र निरन्त मवति । सष्टमवापठदपशलम्ब ~
भरपमायां तरिरनूक्तायामिति । पराची प्रेतमिति मरे पूधरवयुगघु दक्षिणेन ह+
नो गृहन्तः प्राची अनक्ष नयन्ति । प्रशब्दो यथा शकटनयेन शकटचकराचज्ग-
स्याऽऽवातो न मत्तथा नयनं ्ोतपितृम्‌ । बहुबचनोपात्ा अकर्मव एव नतु परिक-
पणः । मचवत्कमर्ात्‌ । पुद्रहन्त इति शत्राऽनःप्रवतनपमकाठलं ्रुदहणस्य |
तेन यावतपैन्तमन श्वतं तावसर्मनते समुद्गृहणम्‌ । प्ृहन्त इत्यत्र शब्दो
दाद्धनढुणाः । उच्छब्द ऊर््रणार्थः । नीहरतमिलन्तो मचः ।

सुवाश्ेव दुयी९ आवदैत्यभिमच्रयते यथक्न इतसरजेत्‌

यदि अनतश्चकरपवषणेनोत्सनेच्छब्ं करय सुवागित्यमिमचर पते । जनषशव्द-

मिति शेषः। अक्रन्ददाभिरितयलशान्दममिमन्रयत इयञनौ दशीनात्‌ । एतच्च रलोषट-
५स.म. उलृनेद।

भ

१ रपः ] गोपीनाथमहृकरृतज्योत्साव्याख्यासमेतम्‌ । ६९७

ननाम्‌ । यदन उत्र्जलकरन्ददितयन्वाह र्षप्तामपहलया इल्नौ तेः । एकवच-
नादृध्वधरेवात्र कर्ता नु परतिरस्याताऽपि ।
यन वेदिमवकरामतस्तदक्निणस्य हवि्ानस्योत्तरस्यां
वर्तन्यां वेचन्ते हिरण्यं निधागेदं विष्णुरिति जुहोति ।

स्फयेनोद्धलयावोक्ष्य दिरण्यं निषाय त्ेपरिलीर्यमिनुहोतीति बौधायनः } यत्र
यसिन्देशे वेदिमनप्ती अवकरामतो वेदिमवकम्य गच्छतस्तततसिन्देशे दक्षिणप्य हविषी
नस्योततरस्ां वन्यामुततरवक्रम वेचन्ते महवेविप्तमीप इयर्थः । पारमुर इलन्तो
मृ । तदित्यन्र सुपां पुङगिल्यनेन प्म्या लुक । अवक्रामृत इति द्विवचनद्वियवक्र-
मणं सहैव द्योः । जनन दक्षणगरहणमुत्तरमून उत्तरणं च करमारथे दक्तिणहिषा-
-नोततरवतन्यविकरणको होमोऽधव्युणा पूर्वं कव्य उत्तरहविर्ानोत्तरवकैन्यधिकरणको
होमः भ्तिप्रसयाश्नाऽनन्तरं कर्व्य इति । अन्यथाऽतरानियतिः स्यात्‌ । अन्तवचने
वेदिप्रानतपेलडदे महार्थम्‌ । उत्तरत्र पतिपर्पतृपरहणालैत्र युनाति
प्रिमापाप्रातोऽध्वयुः कतौ ।

इरावती येनुपती इद्येवं प्रतिभस्थातोत्तरस्य 1

परतिशब्दोऽनवय । अध्द्ुमतु यागाथ तिष्ठतीति प्रिपरस्याता । प्रतिः साद्दया-
धको वा । जष्व्धुरिव यागाथ तिष्ठतीति प्रतिप्र्यतिति । उत्तरप्यत्येव पाठो युक्तः
परपेकषतवात्‌ । उत्तरप्पामिति पाठस्त्वयुक्त एव । एवमिलयतिदेशदिवोत्तरवरतनयाः
भात तद्यहणस् व्य्पतापततः । प्रतिरस्यतृमहणमधवयन्यृ्रषम्‌ । ममूतैरिलन्तो
मनः | उमयत्रपि दरिहोमधपरः | नार्योरन्तरागमने दोषः । तेनैव प्रत्यागमनम्‌ |
जुहोतिषोदितत्वा्छाह।कारः ।

अध्वरूदक्षिणस्य हविधीनस्य कपरीणि करोति प्रतिरस्थातोत्तरस्य ।

यत्र द्विवचनं श्रयते मच्रमेद्च नालति तत्न साहित्यमेवेति नोषयितुभिवं परिमाषा।
एत्यक्तिरिक्श्यटे तु एतद मावदिव प्ताहिल्यनयावृत्ति्भवति । एतादृशं स्पठं मेथीनिह -
नमेव । धर्ममेदादेतस्य ए्रथगुपादानम्‌ । प्रकरणदिव विशेष्य्य हविरघौनस्य ठाम
पुनविर्ानगरहणे दक्िण्य हविषौनस्य पर्ादं द्रोणकटश९ सदशापविते प्रयु"
मक्ति उत्तरस्य नीड आहवनीयं तस्येव श्रषुरे पूतभृतं पृश्ादक् तितत एकषनाः
स्पाटीरितयेत्य पत्रपरयोगस्य तततद्धविर्धानतवन्धिखदितस्याः परिमापाया छत्रा
भ्रा्तिः स्याता मा पितु हविौनपकारकरकमैविषय एतस्याः परिमापायाः
प्रवृत्तिः स्यात्पा्रपरयोम्य तु हविर्थानपंरारककर्मत्वामावातात्र पररिमापायाः प्रवृ
त्तिरित्येतदरथम्‌ ।

१द्‌.ज. घ्‌, न, णर्यचक्रम इति ।

६९८ सत्यापाटविरचितं भौतपू्रं-, ` [ ऽपपतमपरभ-~

अपजन्यं भये तुदाप चक्राणि वर्तय ग्रह
सोमस्य गच्छतमिन्धरस्य सर्सद्मिति पाध
वेदेषिकृतीयदेशे मना होता पदा जन्ये
; भयं ` मदितुदल्वयुयनमानो व्रतमा वा ।
: यानुषहौतरपसेऽत्र होतृकम चाजुपरीयैव वेदेर्महिदेः पर्थ, कमूते तितृतीय-
दो विगतसतृतीयो देशः प्रध्यः पूर्व्यो वा तक्िन्दोता मनप्ता मचमुकवा षरा
पादेन जन्यं जनतवन्मि मयं प्रतिनुदति निरसनमुद्रया पाुपरत्प्तेन वा दूरी करो-
तील्य्ैः । मच्रपटेनैवात्र दूरीकरणम्‌ । अच्छिद्रिकपरसानतर्गतेन ` गच्छतमिव्यनेन
मन्नेणायं विकटपः । तच्च मयं कर्मण एव नतु होत्रष्वधुयजमानवरह्मणाम्‌ । विकिद्प,
स्वरपादयमर्थौ ठम्यते । अत्र॒ पादस्यानिदिष्टाङ्तेऽपि दक्तिणक्रचनामावाद्नियमः
होतृशन्दार्थो बदूदुचना कषणे यदेव पुमावह्‌। पु माबहेत्यावाहयति तदेव होतुरहोतितमिति।
जुहोतीति होति व्युतत्तिननोपयुज्यते । अतिप्रघतक्तत्वात्‌ । तेत्र यैकलिकान्की-
नाह-अध्करित्यदिना । अध्वयुशब्दसयुतत्तिनौध्वः सोभं॑पिनितुपादिसेतपूष्-
ग्यारूयानावत्र उक्ता । यनमानशब्दगयुतत्ततु अमिष्टोमयानमानसूत्रे वक्ष्यते |
नहमशब्दन्युसत्तिषदिन्तीभिः पाणीनमताटयन्तेत्क्चा राजानं विल्तश्लयतीतिपूष्ब्या-
स्यानावक्तर उक्ता ॥
अपरेणोत्तरमो जीन्मतीचः मकरमान्मंतिविक्रम्यान्न
रमेथामित्यमितः पृष्टयां नभ्युस्ये स्थापयतः ।
उत्तरा चापी वेरिशोक्ततेदिः । उत्तत्वमु्कृष्टत्वम्‌ । प॒ जोक रेटिकपडुरू-
सौपरिकादिनदुतच्नाथैकाग्यधिकरणत्वरूपुणापिक्यात्‌ । सपतलीवाघनायैकसूक्तानतगत
उत्तराऽहषटत्तर इत्यसिन्मच् उत्तरशब्दस्योत्कपीर्त्वदशनात्‌ । योगरूढं पदम्‌ ।
प्रतीचः प्रतयवतंस्ान्‌ । त्रीनिति वचनै चतुर दिष्याृ्यभेम्‌ । प्रतिशब्द ऋनुतय।
प्रकमाः क्रमितन्या इयं द्योतयितुम्‌ ! विशब्दो येन पदेन प्रक्रमेण वा मानं कतै
ततोऽप्यमीष्ानुरोबेन मानि वृद्धि गमयति । उत्तयेदिपकर्यशङ्कुममितो दक्षिण
उत्तरे चाप्रमागोऽत्र विवक्षितः । अभितःपरितःपमयानिकषाहघरतियेगेऽपीलयनेन
ृषठयामिति द्वितीया । यमोत्तसेदेः पश्चदभो्टवृदधिमतमु चु पकरपेषु हविधौनयो-
नैम्यस्ये मरतस्तथा पृष्ट्ाममितोऽनपती स्थापयतः । दक्षिणघ्यत्तरं नम्बस्मुत्तरस्य
दक्षिणं नम्यस्यममितः पृष्ठां मवति । नम्थं चक्रं तस्य यन्मध्यमे फलकं यत्र नामिः
क्रियते मध्यनम्यमिति लिङ्गात्‌ , तत्फठकावारफठकस्यिते चके स्यपयततः । तेन
चकराधारत्वेन स्थिते मनतो न मूपिधिते मवत इत्यथः । विधीनयोः परिश्िटचक्त-

१अ.क्न न द. न्यक

४,

न्थ

४।

९ पट्टः ] गोपीनाथभडक्रतञ्योत््नाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ६९९

दय्यायीदेतदनुरोषेैव । उगवादिम्यो यदिति यत्मलये मामि नमे चेति नभि.
शठस्य नमादेशः । नमिनीकारप्य हः । एथिव्या इन्तो मन्रः ।
अन्तराठप्मागानियममाह --
यथार्थः हविधौनयोः | १६ ॥ अन्तरालं कुरतः ।
यथार्थं यथ्नयोजनम्‌ , अर्मनतिक्रम्य यथार्धम्‌ | पदायनितिवृत्तिरूपयया प"
समापतोऽयम्‌ । प्रधोननादधिक पुमोम्येऽन्तराकं न कर्व्यमिल्धैः ।
वैष्णवमनि विष्णस्त्वो्भ्नाविवतयुपस्तभ्ठुतः ।
उपस्तम्भनाम्यां काष्ठाम्यामिति शेषः |
पुरस्तादुत मवतः ।
उपस्तम्मनं तया कर्म्ये यया पुरप्तदुक्ञते शकटे भवत इत्यर्यः ।
दिषो वा विष्णहुत वा पृथिव्या इलयाशीप॑दयचौ दकषि-
णस्य दृविरथानस्य दक्षिणं करणातदुमपरेण मेयीं निहन्ति
विष्णोदैकमित्युत्तरस्योच्तरं कर्णातदेमपरेण प्रतिप्रस्थाता ।
आशीः पराधेनाथैकानि पदानि यस््ां स्ाऽऽशीषैदा तयाऽऽशोपदया एतादर्यचै-
स्थः 1 हस्तौ प्रणस वहुमिषैव्येपरप्रयच्छ दलिणादोत सव्यादिति जशः पाथना
कानि पदानि। आशौर्दयेति ज्ञानार्थम्‌ । ज्ञानामवि यजरथषप्रायनितते मुवः
स्विति दक्षिणा -दोतम्यम्‌ । दक्षिणस्य हविर्धीनस्येति वचनं नाल्षणानुकरणार्थम्‌ ।
दक्षिणस्य हविधीनस्यव्ेतस्योत्ततरुधर्ति वारयितुमुततरस्येति वचनमावरयकमेव ।
दक्षिणं कणीतदभित्यत्र द्िणत्रहणमृत्तरकणातरईनयाृत्यरथम्‌ । कणोतदशब्देनेषयोः
सषानकीठ उच्यते । कणीतरमिलन्र द्वितीया, एषा द्वितीयेति पत्रेण । मेधी बन्ध.
ना हदः लम्मः । उत्तरं कणीतरैमित्यभरोत्तररहणं दक्िणव्यावृत्ययम्‌ । मेथी
निहन्तीत्यनुषऽयते । प्त्यादित्यन्तः पूर्वो मनः । धरेधोरुगाय इत्यन्त उत्तरः ।
विष्णोर्वीर्याणि प्रवोचमित्यनेन ल्िद्गिनाऽऽशीर्दज्ञा विषणो्रैकमियेतस्या अपि ।
अथव दिवो वा विण्णविदेतस्या एवाऽऽशोरपदज्ञा श्तावुक्ता तदुरोधेन सूत्रेऽपि
दिवो वेत्येतस्या एव तज्ञ नोत्तरप्या इति। अस्मिनपकञे योगरूदतवं पदस्य दरटमयम्‌ ।
विष्णोधपमसीति तत्रैते निवध्रीतः ।
तत तयोमिव्यरेते शकटे कणौतैयोषैतोतः । निशब्द दार्यमाचे । बन्धनं
र्उज्वा वेष्टनम्‌ ।
पिष्णोषोऽपतीति मन्थी कुरुतस्तौ महञातौ भवतः ।
वेटितरऽनोमन्थी कुरूतः । तौ मन्थी पर्ञतो ददौ, प्देहविर्ानानां पकृता,
न्यन्यीनि्त्येल्ने पूतकृता मन्थिविललनस्य विास्यपरानलात्तवतरथन्ंभरज्ञ तलम्‌ ।

७०० सत्यापाढविरवचितं भोतयू्॑- . [ ७पपतमप्रभे-~

उर्ध्वा प्म्याः समुकछृष्योपरिष्टासपरिवष्टपतो यथा शष्ट।

उ्वी उत्पादय ध भतिपुच्य रज्जोपरि्ातपतिवष्टयतो यथा न पतततया
दृढे परिषेट्यत इयर्थः । उरते देतु श्रुतिमाहाऽऽपत्तम्बः--उत्ताना हि
देवगवा वहन्तीति विज्ञायत इति । दिर ।

पयन्लाः स्थूणा भिदुः

पन्तमरहैन्ति पथैन्याः । दण्डादितवायद्त्ययो नतु पन्ते मवा इति । त
मवनाभात्त्‌ | अथवा भवनपत्र पर्तारूप द्रष्टव्यम्‌ । पत्ता चात्र माविनी ज्ञेषा |
स्मूणा द्विशास्तम्भा मिनुतः खनतः । पराध्याना९ षडहेन स्वगेकामः प्रष्टयः षडहो
बृहद्ेतराम्यां यन्तयशचत्थी हविर्षानं चाऽऽ च मवतशक्तोवती मवत इत्यत्रा.
स्द्सनियमादृत् स्मृणानां दकता अनियता यज्ञिया ज्ञेयाः । जत्रापि यप सृष््विति
पदमन्वेति ।

यथाओरेण खर< संचरो भवति ।
यथाऽमेण सरं पचो मागो मवति तथा मिनुत इति पूेणानयः ।
अपरेण हविधनि स्ृणे निहत्य तयोरुद-
गगरं बयो निधाय पराचो वर्शानाद्धाति।

प्रेण हविषौने ्ूणे निहलयेत्यननेदं ज्ञायते हवि्ानम्रे हविधौनमण्डपर्ये यथा
भवतस्तथा स्थापनीय तदभ्पतमीपे एते स्थूणे । एते च स्यूगे मण्डपमध्यस्ये मण्डप
घारभूते मवत ति । तयोः स्थूणो» उदक्‌, अप्रं यस्य प उद्गयलमुदग्म्‌ |
एता वंशं वेगुततम्मं निषाय स्थाप्थित्वा प्राचः प्राचीनाग्रानवंशान्पर्वतः पयताजनि-
दषाति स्थाप्यति ।

दिष्णोः पृष्ठमसीति मध्यमं छदिरयि निदधाति ।

अधि उपरि वंशेषु परिरोषादितरे दृष्णीम्‌ । तूष्णीपितरे हिषी नष्यत्ेये-

बाऽभक्तम्बः ।
विष्णो रराटमसीति पुरस्ताद्ररादं परिश्रयति ।

परस्तासपुरोमगे करष्यमणदव(रपरदे रे ररा वकषमाणङक्षणां परिथयति उपरि
एच्छेषयतीलर्थः ।

तस्याः खर्पमाह--

तेजनी ररव्येषीकी माच्परकाण्डा
मध्ये विततां तां वमे निवधाति ।

तेननी यष्टिः । यथेक्तं बाहच्े-तेनन्या उमयतोऽन्वयोरिति । चतुः सषि.

पलक शद्यस्तेननं पणौनीति च । सोमः शल्यो विषटुपतेननमिति च । ब्त

१ सूपपतक अगुकण्डेवि इस्प र्ते । `

(4
4
ह
|

. &

१ १-प्टटः `] -गोपीनाथम्दकृतन्योस््राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७०१

यवीकी,

णेऽपि अञ्भिमनीकः टोम९ शल्यं तिप्ुं तेजनमिति । पता चैवीकी, इषीकतुणनन्यय"
हिकारूपा । आची प्रागायता नतृरीची । भगूकाण्डाऽसयूखपवो । दीर्वश्गन्दपतः |
भ्ये पितता विषयता । कविसपुस्तके तथेव पाठः । मध्ये सुषिरं कृत्वा पूते प्रोता ।
एवंभूता तेननीरूपा ररायै तां तोरणस्पानीययोः पूंदवारसपूणयोस्परितनशे
निवातस्थः ।
विष्णोः श्ये स्थ इति रराव्या अन्तौ ष्यवास्यवि ।
स्यूणयोभिहिते उद्गमे पूानतस्पवंशे ररास्या रजस्या अन्तो व्यवास्यति ॥
विराज्य दाढ्यमचटे । अवावनतः पन्वकषाति ।
कटार्स्तेजनीश्च भवै छदिपामन्तरलेष्वन्ववस्यन्ति 1
कटान्‌) श्घूनि च्छरीषि तेननीर्यिकाश्च प्रव परवत ्रवृत्य च्छदिषामन्तरलिषु
अन्ववस्यन्ति तं तमन्तराढप्रदशमनुलक्षीकृलयावस्यन्ति अधषाऽघा योनयन्तीलय्ः ॥
चकारसतृणपपरहाधैः । अत्र महुवचनश्रवणात्रिकर्मिणः कर्तारः । तेनन्यो यष्टयः |
पूववत्काभिवियष्टििः प्रह कटान्वदध्वा वद्वा तत्र च्छदरषु दपतीतयर्ः ।
तानन्तरं इलयाचक्ते ।
य इमे तेननीकटा बद्धा योनितास्तःननतर्ता इत्याचहते | अन्त्वतन्करोति
व्यावृत्या इति तावणेऽनतरतशब्देनामिषीयन्त इलर्थः ।
परित्वा गिव॑णो गिर इयभितः परिश्रयतः ।
हविधौनमिति शोषः | द्विवचनादष्वय्तिमप्यातारौ | जमितः स्वंस्वं मगममि-
ष्य परितः श्रषत आच््ादयतः । जुष्ट इलनो। मन्न: ।
पूर्वमपरं च दवारे कुरतः ।
, चकारो द्वरे इयेतदनन्तरमन्तेति । तथा चेवमरपौ मवति पूर्वमपरं द्वरे च कुरत
इति । चकारो महतां गवक्षणामपि काणं पमुेतुम्‌ । ए पूष॑मेकपरुमिति द्वाद
कुरतः । प पविकस्यमप्रमपरदिर्स्यं इरतेऽधवयुपति्यातरौ ।
तत्र विशेषगाह--
अध्वधुदक्तणां द्रवी परिषोम्यति मरतिमस्यातोत्तराम्‌ ।
पूवी परिमाधा दविनिियपिण्वत्रसकभे परवतेतीरं मूतं कृतम्‌ ।दरशब्दादधवर्यि
नद्यादित्वद्दक्‌ एदि श्प तेन दरे द्रियीय्ौ भवति । भव भनमुतपततिन
भवति अत्तमवात्‌, किंतु पत्ता। सा च. माविन्यत् ह्या । इद च द्वरस्यूणोविशेषणम्‌ ।

. द्तिणांद्वारषूणामध्वयः परिषीव्यति श्रति्स्यतोत्तरां द्वरयीमृत्तां द्वारसमूणाम्‌ ।

विष्णोः -स्पूरसीति सीग्पतः ।
४५

७०२ सत्याषाढविरिचितं प्रीतसू्- [ भपपमप्रे-~

सोषनं ठ बौषायनो व्याच्ट--मय दलिणद्वा्ाहौ कशहप्तुपनिगृहय . दरमणेन
भरवयतीति । विष्णोः स्यरपीलधवयदैिणा द्वरियी। परिषोम्यति प्रतिप्स्यतो्तरापित्वे-
तावतैव सिद्धौ सीभ्यति पीम्यत इति करिया पद्वयज्ञापनर्थम्‌ पूर्॑पूतेण क्रमेण
प्रिषीवणं विधीयत उत्तरपूत्रेन पह परिषीषणं व्िधोयत इति विरोषाद्िकश्पः ।
मचसतु देहठीदीपन्पायेनोमयतरानेति । दर्मणचछद्रपोतया रज्ञा कूरवव्कृ शानुष्चा
रयन्नाऽगद्ि्टवतीत्वयैः 1

विष्णो्वोऽसीति परन्ी कुरतस्तौ शात भवतः ।

स्ष्टोऽरपः । य प्रयमं ग्रन्थि म्रथ्नीयायत्तं न ॒विलश्सयेदमेहेना्वयुः प्रीयेत
पसा विहस्य इति ब्राह्मे भरथमङृतम्नपेरविलत॑ते दोधशरवणालन्ततं प्न्पिकर,
णम्‌ । सदोहविर्भानाना पर्कृतान्यन्धोनिलसयेत्यने विनते्नं विहितमेव पूपरकृता ।
अमेहेन मूत्रनिरोधेन । तस्मायत्र यत्र प्रथम्न्थयलात्र तत्र अधित कर्वे प्रज्ञातः
कायः पञादवतततनया्ेति मावः विष्णोक्ुममपीत्पेन विकस्पेऽध म्रः |
अपव पर्त व्रिनियोगो य उक्तः घ एव वैद्विनियोगः ।

वैष्णवमसि विष्णवे स्मेति संमितमभिृशतः ।
समितं विभि इविीनभिि रोषः ।

भरतद्िषयुः स्तवते वीर्याय पृगो न भीः कुषरो
गिरिष्ठाः । यस्योरुषु त्रिषु बिक्रमणेप्वधिक्षियन्ति युव
नानि भिनरेति संमिताद्धविषनालरागुपनिष्कमतः ।
सेमितात्‌, विमितात्‌ । हविः प्ोभास्यं घोयते स्याप्यते यत्मत्माद्धविर्षाना-
दविरथानमण्डपातमाकुर उपनिण्कामतो गच्छतः । जध्वयुपतपप्याताराविति शेषः ।
तयोरेवोपध्ितत्वात्‌ । प्रागित्येव पाठः । प्रङ्ति पडे क्विशेषणे स्यात्‌, तपा
सति प्राञचावितिद्विवचनापृत्तिः स्यात्‌ ] अन्यत्वम्‌ ।

उपनिष्क्रम्य वा जपतः ।
उपविष्टाम्यां तिषठदूम्यां बा जपः कायः

जरन्माचः पक्रमान्पक्रम्य जपत इृस्ेकेषाम्‌ ॥ १७॥
इति हिरण्यकेशिसूतरे सप्तमपश्ने पश्चमः पटलः ।
भरक्रममानपषि परकम्यत इति प्रक्रम इति व्युत्पत्या पदमेवात्र प्राहम्‌ । यस्यो
र्षु निषु विक्रमणे मन्र्णत्‌ । तरिः परकरामतीति वित्तायत इति मदद्वानेन

=
र

^

१ पर्पटः ] गोषीनाथमदरकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ ! ७०

उयक्तवचनाच्च । हविधौनकरणे विशेषमाहाऽऽपसतम्बः-- पुरस्तादुन्नतं पश्चाज्िनत५
हविघीनमिति। उपरवकर्मम उपस्ितत्वादध्वयोतिष्कमणप्रयोननाम्‌विऽष्बदष्टाषेमलि-
जेव काटे कृतवा पुनः परविश्योपरवकम करैव्यमिति केचित्‌। जन्ये तु इष्टाय मत्वाऽऽ-
्ओधोयविमानकाछ एव॒ निष्क।पलधवर्यः । इतरोऽतैव निष्कामति । यजमानस्ापि
यानमानपूमे निष्करणं बश्यति। तस्यापयप्वुवेवेलाहुः । वसतुतोऽमैव वाऽऽ्ीधीय
विमानकाठ एव वोमयोिष्णमणे पंैवेेष युक्तम्‌ । यजमानस्य तु मिष्णिषनिवपने-
चस निष्कमणमिवयत्र पाकं याजमानपूत्े कयते |

इति ओकोपादशरीपद्िष्टोमयाजिसदलाभरियुक्तवाजपेययानिषव-

सोपुलयानिद्िषाई्ञामियुक्तपौण्डसीकयाजिगणेशदीकषित्तततून-

गोपीनाथदीष्षितविरवितायां भ्रीमद्भगवस्सलाषादहिरण्य-
केिमूताम्बुपिगतनिगृढाथैरतनालाभकृतविद्रननसं-
तापश्नापिकायां ्योत्सख्यायां एतत स्तम-
श्नस्य पचमः पटलः ॥ ५॥

भय सततमभकने पष्ठः परलः +

दक्षिणस्य विधानस्य परोक्षं चत्वार उपरवा!
भवन्लयवान्तरदेशेषु पदेशगुखाः प्रादेशान्तराला
बाहुमात्राः सेदण्णा अधस्ताद्विृता उपरिष्टात्‌ ।
दक्तिण्रहणमुततरनयातृ च्यर्थम्‌ । दल्िणद्े्येतावलयुच्यमनि चक्रस्यापि विरे्यत्व~
सेमवात्‌। षष्ठयाशच पतामीप्याैतवस्यापि कदावित्सत्वादतिणपतस्वपमोपवर्िप्द्नो योऽ-
सप्रदेशक्तस्य पुर हल्यः स्वात्स मा मूतकितु मध्ये यपा स्ादितयेताटशारपविशेष.
योतनाय हविषौनग्रहणम्‌ । जकतस्य पुरः पृते पुरश्मद्स्येय्ैः । षष्ठयाः सामी
स्याैत्वकदपनयाऽकषस्य समप एव । एवं चाधर्दृक्षणस्य हिषीनस्येति फटितं मवति ।
सषटमेवपुमर्थमाहाऽऽपकतम्बः-दलिणस्य हविषान्यालतासुरोदौ चतुर उपरवान-
कान्तरदेशेषु प्रदेशयुखन्देशन्तराल्यन्करोतीति । चत्वार उपरवा मवन्तीयेततप्तामा-
न्यपरतिज्ञानम्‌ । उपोपरिषटाद्ा्णां रवः शब्दो येषु ते | अवान्तरदेशेषु आेवैलान-
नेगत्यवायव्यकेणिषु । प्देशमितानि मलानि येषांते प्रदिशषमुाः । प्रदिशमितान्य-
न्तराढानि दिषु येषांते भ्दिशान्तराछाः \ जन्तरामानमपि प्रदिश इलः । बदु
सेव मात्रा प्रमाणे येषां ते बाहुमात्राः । सेतृण्णाः सम्बगकमूताः । एतदयमषस्तातत-
षां मति । विधृताः एपम्ूता उप्र मन्ति ।

७०४ संत्याषाठाविराचितं श्रोतृ [ ऽपकषरभे-

अभ्ररादानं परिरेखन च शे व्यारूयातमू ।
देवस्य तेलभेरादानं `परििितमिति: परिटेलनं च युषे यृषनिमित्तके' कमणि
ग्यर्यातमुकतं यथा तथाऽत्र कर्ेयमिलय्ः । चकारोऽतुकताया' मवटलनननिषयकान्यः
कर्तुकतायाः पमुचयार्ैः (०. र
प्रिटेलनकममाह-- १
पूयो्क्षिणं परिलिरूाप्रयोर्तरं
परिकिखित्यपरयोैक्षणंपूषयोरत्तरमू ।
ूरयोक्षिण मग्नस्य उपरवः । अपरयोरुतरो वायवीस्यः । अपरयेद्तिणो
भैतीस्यः । पूोरतर पेशानीस्ः । अनेौवमितरानमदसिणमु्तापवगमितिपूनानत-
रोः कमो बाध्यते 1
एवमलुपूवाणमिषां कणि क्रियन्ते ।
एव परिछेलनोक्तोऽनुपूः कमो येषां तानि एषामुपरवाणां कर्माणि मन्ति । बाहु-
मारा इति पूर खतश्तयोक्तः प्रडिलनोततरं तूष्णीमेव बाहुमात्रं सननम्‌ । इद
चान्यकर्तृकमिति पूनितभेव प्राह । संतृण्णता विघृता च वाहुमान्रलननाम्यवहितोत्तर्‌.
मेव सैपादनीया । अमम सष्टमाहाऽऽपसतम्बः--अधस्तासतृणणा मवन्तयुपरिशदतत-
मिन्नासतूष्णी बाहूमाजन्तासेति । वृषणौ बाहुमातरन्लाताऽध्तत्स॑तृण्णा भवन्तीदय-
सतयः । बौधायनेन तु वाहुमाजसननाधकमपपूकमुनेतृकक वाहुमात्रलननादिक-
पु

क्रम्‌ |
एवमनुपूवणयिपां कर्माणि क्रियन्त इत्युक्तं तानि कर्माण्याह--
रक्षोहणो वरगहनो वैष्णवान्नामीति खनति ।
उपरवानबाहुमा्रतो ऽधिकं (ंजित्लनति । खनन उदकैः स्मातेः।
` रक्षोहणो वलगहनो पैष्णवान्निष्िदामीति निष्खिद्ति । .
खानिताया यरः शिषिीकरणं निषठेदनम्‌ । अग्रोदकस्पशं केचिदिच्छन्ति |
वृह्सीतयचि महरति 1
शिगिढीक्ृतायां सदि अरि प्रहरति उपगूहति । एतावानेव मच्रः । नतु बृहति
वृहदूावा वरहतीमि्ाय वाच बदेलेतस्य मनन प्रतीकग्रहणं िन्गविरोषात्‌ ।
विराडसीति वाहुपुपाबहरति बाहू वा ।
सपत्रहेलन्तो मन्नः । उक्तेणोततरेण मननेण बाहुुपावह्रतीति वकष्यमाणपूषरा्ि-
जकात्‌ । उपावहरति ्हताभ्निकाया मुदः समोपे नाह वानु वाऽवनतः तयतीसरथः।
इदमहं तं बलगमुदरपामीति पार्सूनुद्रपति ।
अभ्या पासूमाान्तर उदवपति प्रक्षिपति । बाहेरेवोप्वहरणमिति पक एकेनेव
इसतेन पादनम्‌ । बाहोरपावहरणमिति पे द्राम्ां हस्ताम्धाम्‌ । निचरवनिलयन्तो
मच्रः। -

१

कु

६ षण्ट्डः ] गोपीनाथमेदकृतज्योतताव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७०५्‌

| ह इदमेनमर करोरीसयुपरषविरेऽववेधते 1
| उपरवबिकसमीप्वतिमन्तभदे रेऽववाधतेऽवनतो भूत्वा हसेन निषीडयतीलयैः ।
सरातीयतीलन्तो मच्रः
निरस्तो वग इति इरति 1
उदु्देशाद्धरति पत्रेणं ।
अवबाढो दुरस्युरिति. यत्र॒ खरं
करिष्यन्भवति तस्मिन्देशे निवपति ।
खरः सोम्मन्धिपातापतादनार्थशचतुरशरोऽयैषिदधपरिमाणश्चलरः । निवपन प्रह्पणम्‌ |
गायत्रेण छन्दसाऽववाठो बकग इत्युपरवरिेऽप्पा निश्रहाति ।
दाव्यर्थमभया नितरां गृहाति परहन्तीलय्ैः ।

ध एवमितरेषु ।
उपसेयिति शेषः । एवं खननादिरश्या निम्रहणाम्तो वििरितरपूपसेष्मपि
मतीत्यथैः ।
तत्र विशेषमाह--

उत्तरेणोत्तरेण मन्नेण बाहुुपावहर््यु-
त्रेणो्तरेण च छन्दसा निष्हाति ।
सनराडीत्ययं मन्नःपूर्मदुत्तरसेन द्वितीये च हुमुपावहरति । स्वराउपीत्ययं मन्ः
्रासीत्येत्ादु तरस्तेन तृतीये नाहुपावहरति । विश्वरारतीलयं म्रः घरारपो"
1 त्येतसमादुततरसेन चतु बाहुमुपावहरति । इदमुपलक्षणं बाहू वेत्यप्य पकस्व । भातु
`-^ व्हा, अभिमातिहा, विश्वासां ना्टागा९ मेति मन्रत्रयान्ताः क्रमेण ज्ञेयाः|
उत्तरेणोत्तरेण च ठम्दप। निगृहातीतयुक्तं तत्र स्शासायां गायत्रच्छन्दत्त
एवाऽऽन्नानादुत्रं छन्दः $ ङ आह्मिलयाकाङ्ततायामाह --
गायत्र रेषु जागतमालुष्टममिलयान्नातानि छन्दांसि 1
मदनतीति शेषः । आ्नातानि शालान्तरे । शालान्तरे चत्वायम्नातानि नतु केव
गायमेव च्छ्दः सशालायामिवाऽऽन्तातम्‌। अत्र गायत्र्हणं शालन्तरामिप्रपिण |
अथवा गायतरेणेव केवञेन स्वं निग्रहणमि्ययमपि पकषोऽसतीति ज्ञापनम्‌ । तथा-
चाऽऽपस्तम्बः-परथमं वा सवैषिति । प्रथमं गायतं छन्दः ।
विरादसतीति पूैयोदक्षिणं यजमानोऽवणू
५ श्रति सप्राटसील्यपरयोशुचरमध्वयुः ।
प्रससर्याृर्यरषमुमयो््हणम्‌ । पू्॑ोदैकषिण अश्नियीस्योपरवः ॥ अव, उपरवाधौ

७०६. सत्याषाढविरवितं भरौतसूर्च- .{ ऽप्मश्रमे-- `

शति । अपरयोरतरो बायवीस्योपरवः । अधदुरलनन्तसवशतीति शेषः । १४-
वदन्त उमयोभश्रवोः । †
संश इमानायुषे वैसे च देवानां निधिरपि देके
यवनो युयोध्यस्प्ेपाश्सि यानि कानि चम
देवानामिदं निदितं यदस््यथाभादि मविवाधवस्नः
कृण्वानो अन्पा९ अपरान्सपतनानिलपस्तात्संतः ।
अषस्तत्सम्यक्परस्परं मृशतः। संमृशतीमानायुष इति अपपाठ एव । एतादृशे
पाठ एकथावमृशति एकत पेपृशतीतयुपतगकृतै करियये्विरप्ं स्यात्‌ । अतः पेश
इमानायुष इत्येव पाठो युक्तः । आपसम्बेनापि तैव पाठ उक्तः । पृश इति
मख्रावयव एव । हुमानिति द्वितीयान्तस्य पदस्य क्रियाप्रं॑प्रिनाऽपकाद्ाशान्त
रमाबात्‌ ।
क्िमेलध्यद्ैः एृच्छति भद्रमिति
यजमानः प्राह तन्नौ सहेस्ध्वधुः ।
कित्रेयश्र यजमानः तंबोध्यः । यजमानाघर्मोरषसतत्त्थतहस्तपोरेष प्रशरप्रति-
वचने । मद्रमिलत्रधव्ः संबोष्यः । तनौ पेयन्न यजमानः संनोध्यः । तनौ सदे
तिद्विषचनिङादध्ुनिष्टमपि, फठं तृतीयाध्यायेऽषे _ पदे व्पपदेशाचेति पूतेणः
जैमिनिरपि जघनि्ठत्वमपि फप्याऽऽह । सूताु. यत्र, व्यपदेशो वतिः
तन्नौ सेति तत्रापि दिक्चन्यानुपपतेविममामित्वमेव फरप्येति ॥ चकार>
करम तु फलं तेषं स्ामिनं पलर्थववासयदिति विम्णामित्वमेब फटष्योक्तं तवनु-
कषाः ।
स्वराडसीत्पपरयोदंक्षिणं _ _यजमानोऽवू-
शति बिन्ारादसीति पूरयोकतरमध्वधैः । ,
अपरयोदषिण नशरतीस्य उपरवः । पूषोरुतर देशानीस्य उप्रवः । अन्यतूष-
वद्यास्येयम | पूरवदन्तोऽनयेगैच्रयोः ।
संशृशतो यथा पुरस्तात्‌ ।
यपा पुरसतादित्येन मृश इमानायुष इति मचरोऽपल्तासरदेशश पराप्यते । पे"
श्चति यथा पुरस्तदित्यपपाठ एव ॥
किमुतेति यजमानः पृच्छति भदरमित्य-
ष्युः प्रत्याह ठन्ति यजमानः ।
किमतेलतराघ्युः बोध्यः । मद्मि्यत्न यनमानः सेनोध्यः । तन्म हता
श्वः संबोध्य । अत्राप्यपल्ास्सयतहसतयोरेव भ्रभरतिकचने ।

१ पर्पटः ] ` गोपीनाथमहकृतज्योत्त्ाध्याख्यासमेतम्‌ । ७०७

रक्षोहणो बकगहनः भरोकषामि वैष्णवानिति
॥ १८ ॥ यवमतीभिरद्िर्परवारक्षिः गोक्षति ।

यवमतोभिदैवमिश्रामिः | ये यवौ यवा वाऽऽपु सन्तीति ग्रिग्हत्रयस्यापि प्रकृते
स्वीकारे बाथकामा्दिकेन येन द्वम्यां यवाम्यां तरिमितुरादिभिवीऽपि यभिश्र-
णम्‌ । न यवतंख्यानियमः । जद्धिरितिं वचनादरषयोकतपसकारामावोऽ्र | त्रि्िरित्यपि
पठः किपस दशयते । यतेव परो युक्तः । परषां युगप्पोप्तणत्य नियमेन"
वात्‌ । एवमलपवण्िषां कमीणि क्रियन्त इत्यनेनात्रापि कम्य प्रापणात्‌ । पूतरा-
न्तरे स्पष्टतया कभसषोक्तवत्‌ । उपरेवमन्नस्तच स्यालोकवद्वहुवचनात्‌) न पेनिषा-
तित्वादपतनिपातिकर्मणां विेषाग्रहणे काठैकत्वत्तङदध वनमिति जैिनिना पूतदरये-
नास्पार्षस्वोकतेश्च । उपरवमन्र्तन्नं स्यात्‌, बहुवचनात्‌ । ठोके यथेकसिमिवहूव चनम्‌
समं तद्वदिहापीति पुत्राः । संनिपातिलान्पतस्य कमीदौ निपतनशीछतात्‌,
मचरान्तकमायोः सनिपतनशीछतवातकरणमच्नतवादिति यावत्करणमे म्रामोन कमी
दिनिपातनियमात्‌ । लनन्योपक्रमो मचान्तन पैनिपतितस्तदथै पव मन्नो नानयेषा-
मुपरवाणामढमुपकर्ुम्‌ । करणम एतादशविरेपमरहणासङृदवचने मन्य न
भवति । अतः श्रातिपदिकमातरं कारकमातरं च विवक्षित, बहुवचने त्वेककिनेव
पूना प्रयुक्तमिति दरट्यम्‌ । न. च पाशानिलत्रापि अहुवचनस्याविवलञा स्यादिति
बाच्यम्‌ । बहूचनविविततव्य पथैयेवा्ातिमेन इषटन्तषन्येण पाशाविकरण
आपत्तरमावात्‌ । अ्तनिातीनि कमीणि यत्र मचरान्तक्रियायोः सैनिपातो नालि
तान्यपतपातिकाणि ` तेषा गखक्रियवेरिक्यानोऽपरस्याऽऽदिरिलयं विशेपः ।
सोऽकरणमन्े नासि । अतो विशेष(षा)भदणादुमयोः काञैकृतत्पङ्कदेव षवनमक-
रणमचघ्य । तेनाथकरएणप्र्याऽ वृत्तिरिति उत्तमूत्ाथैः । एकव शाध्याये चतुय
पदिऽसति | एते तरिकषिरिति पठे सङनरेण दविू्णमिति परुपरवम्‌ । मच्गत
दुभचनमम्िममचरगतवहुतवलू नाथ यम्‌ । भिरिति प्ठेऽपि स्ङ्रेव मन्रः पम"
चात्‌ । अततम मन्रृत्तः क्रिपा्तमाप्त्यनुरोधेन ।

रसोणो वरगहनोऽवनथामि पेष्णवानिति यवपतीरपोऽनयति ।
उष्सेषु यवमिश्रा अपः रिषति । परतर मनरावृत्तः ।
यवोऽसीति यवे मस्यति ।

यवोऽसीति मच , एकवकनश्रवणायदे प्रस्यतीलयत्रा्येकपचनम्‌ | भविवक्षितमतदेक-
चलनम्‌ । तेन यह्व एव यवाः प्रहेपणीयाः । तथा च बौषायनः--जयैषु यवान्‌.

भरस्कन्दयति येऽ वयाहद्ेषो यवयारातीरितीति । प्राने प्रेपणम्‌ । अत्र

१. ग. पपर ।

७०्द्‌ -सत्यापाठविरचितं ्ौतचजं- [ प्थपरभे-~

प्रशग्दस्ताडनमिव क्षेपणं द्योतयति | यवयास्महेपो यवयारातीरिति लिङ्गात्‌ । अराती*
रितयम्तो मन्न |
रकतोहणो षरगदनोऽवस्दणामि वैष्ण-
घानिति माचा बरहिपाऽवस्दणाति । ,
अत्र बर्हिःशब्दस्तणजातिवाची नतु संस्कारवाचीति ज्ञेयम्‌ । एवं च च्छेदनादयो
हरम न मवन्ति । तथा च प्रथमाध्याये चतुर्पदि नैमिनिः-- बिराज्यवोरप्तरि
छामाद्तच्छञर्‌ इति । मूतार्ष्तू - वर्हिराञ्ययोरपंस्करे जातिमात्रे शब्द
मा्यात्तिकपरयोगेऽपि जालनुगमाद्विदटनातीचत्र च यद्धहिसतहुनारीतिवाक्या्ानुगु-
ण्यादन्याऽणङिष्टकनापततदतच्छब्दः संसकारनिमिततकः शब्दो, नेति । प्राचा
पराचीनप्रेण बहिषा तूगेनावाधः प्देशान्घृणाति अन्तितान्करोति ।
रकनो्ण वलगहनोऽभिजुहोमि वैष्णवा-
निति दिरण्यमन्तर्थाय सुवेणाभिजुहोति ।
कमेणोपरवमूमिषु दिरण्यमन्तर्थाय तथेव मध्ये निधाय सुवेणामिनुहोति हिरण्यम"
भिठक्ीङृय जुहोति । जुहोतिचोदितत्वातसछाहाकारः । दविहोमधमैः । भम्पोरन्तरा
गमने नात्र दोपः । तेनैव प्रलागमनम्‌ । सुवगरह जहूव्ावृ स्म्‌ ।
रक्षोहणौ बकगहनौ मोक्षामि वेष्णदे इत्यधिष्वणफकक्ग
भोक्ष्यौदुम्दरे क््यैमये पालि बा तष्टे मभिपुते
सरिते परस्तात्सपापिकते पाद दरघङ्गुलेन उपड्गुलेन
चहुरङ्गुेन वा पादतः हिते सतृष्णे अपंतष्णे वा ।
फलकशब्द्य नपुंपकलिङ्गत्वद्रष्णे इत्येव पाठः । उत्तरमननेषु लीविङ्गपठसतु
छन्दपततेन समर्थनीयः । रल्लोहणौ वठगहने प्रोक्षामि वैष्णवी इति केचित्पठन्ति ।
यथयोरथि उपरि सोमः पयते कण्ड्यते ते अभिषवे, अथिषक्णे च ते फर्क चाधिः
षवणफठके ते अनेन मन्ेग पतरताभिरद्धिः प्रोक्षति युगपरेव, द्विवचनलि्गारपेम-
वाच । तयोः खरूपमाह--भैदुम्बरे इय।दिना । ओदुम्बरे उदुम्बरविकारमूते ।
बिद्वादितवाद्वकारायेऽत्ययः । कार्यैः श्रीपीदृक्तसद्विकारमूते कार्येमपे
नित्यं वृद्धशरादिम्य इत्यनेन शरादित्वाज्नितये मयदपत्ययः । पाटाज्ञे पठाशत्रकार"
मूते । पलाशादिभ्यो वेत्यनेन पैकदिकोऽण्मत्ययः । तटे सतः कष्टे इव । प्रवि"
भैनुराकारं चक्रस्य फठरं तप्यैव मुं यथोत प्रथिते । पंहिते परिष । एतादृशे
पुरखतद्धवतः । स्ममृजञ । अगिरतर च्छेदने चिद्धिरोषं चोतयितुम्‌ । त च शक्य
रूपः । अगतं -श्ण्यविरिष्टं ऊनं ययोसे प्मापिक्ते । एतादशे पञचाद्वतः ।
समोचीनलार्थको वा| तेन प्तमोचीनचछरेदनं करकपमिति सिद्धं मवति । तच्च क्य
रूपमेव । अनेन पञ्चस्मधिपूखाा उपवे । पश्ङ्कपरोः पञ्चिमप्रनते मध्ये

१ पर्पटः ] गोपीनाथमडक्तज्योत्प्ाव्याख्यासमेतपू 1 ७०९.

यङकला्न्यतममात्रमनतराहं मवति । यङठेनेयत् प्रमाणेति कषः । एवं उयज्ुठेन चतु--
रङकवेनेत्यतरापि । इदं च भुियैकंव ति्यैगेव वा| तथा चायपरयो मवति--दक्षिण-
फठकस्यैकाङलातमकं पारषाङ्गुल्प्मकं दह्गुढातमकं वा प्रिमतानोत्तर्ा्तयोः
समचहुर्रभ(पोततमेदायै तक्ष्णा च्रं कारयेत्‌ । उत्तफकके तु पञ्चिमान्तदक्षिण-
पा्तयोस्तयैव । तिगेेति पसे दीधचतुरशरं मवति । अनेन पंन्छिटता परथाद्ञ्थाव-
दते । समापिकते दवयङ्केन धङ्हेन चतुरङढेन वाऽप्रधहिते च पृश्वादिति ता
दक्तवये भेदेन सूत्रकरणमपहिततय्यानियतज्ञानारथगिति दर्यम्‌ । पतने पे षणे
त्वरिष्टे सतृष्णे द्वयोः समीपतो छेषा तेिपणपशै तक्तणन ततूतैकस्यो
पपर ते छेषयेदियततपतनम्‌। दलिणफटकसपोत्तप्रान्त उतरफठकस्य दलिणप्रान्ते
सान्येन च्छिद्रे कृतवा दक्तिणफङकोत्रपरानतष्यच्छदरे दारपयं कौठकं दता तं कौठकमु-
त्रफठकदतिणपरानतस्यच्छदरेप्रेशयेदिलेवं तनं तद्विशिष्टे इति केमिदाहः । म~
सृण प॑त्ैनरदिते । दी्रोम पतृय पला इति रुतौ पैतृ अभिपवगफरके इत्य
हीनपूरत्े चाहीने पेतर्दननियम दत्र विकल्प देच्छिक इति केचिदाहुः । वतुतः प्रकृ-
तावतृणणे दी्ूतोमशक्वाच्येऽहीने पेतृण्णे इति उयवस्थितविकल्म _ एव । षथपौ-
छ्याचपेक्षया दीधैतव प्रक्तावषि तयाऽपि पोमगतदीर्ूलघ्य ोमान्तराकेषतवाद्विकतावु
सकष पत्न्य । तथा च तृतीयाध्याये तृतीयपदि भैमिनिः--पैत्वन प्रहृतो
कयणवदन्ढोषातस्यादिति । क्रयणवदनर्थटोपाूर्टोपामावासपतदनं प्रकृतौ स्यात्‌ ।
वापतोदिरण्यपशरतिषु कयद्रयषवेकेनेव क्रयसिद्धावितराणि वचनपतमध्यदयमानन्यपि
सुतरामानरि कु्वलीति वापत्मृतिषु यथा नाष एवं प्हृतेरदपकरारलदपृण्ण-
योरपि फटकथोरमिपवततमवेऽपि वचनत मय्थंतदनाश्रयणे पतति अमिषे तोक्मेव
म्पे नत्वदेप इचलुालान्परत्नं परकृतौ स्यदिति पूरव्पूतमाचरयिरितयं
व्याख्यातम्‌ । मप्यक्रेण तु पेत्दनमदुतायैलाल्ते स्वालसतरेनतततदुनयोः कय,
णवद्िकसपकमवेनाप त्ने स्यमि सेतर्दननिवेशोपपत्तेरलेवं विकल्पे कथणवदिलेतदृ-
छनतीकृतय व्यास्यातम्‌ । अविरेेण प्या द्विरात्रादिषु वोत्कर्प इति तिदधान ।
अत्र पूपं तत्रैव-उत्क्ं वा ब्रहणद्विशेषस्वैति । दीवभोमतवपविशेष्य पैह्मा^
रिष सेन ततैव पिततं न प्हतौ तदमरादिति तदः । दूर्लं॑यनमानगतं
गृहीत्वा पुनः प्रहृतविव तमनिशनकनो ब। मिष्य तरिमित दि पूतेन कती
यजमानलस्मात्‌ , दी्ैलरूपविशेपस्य तन्नमित्तलायनमाननिमित्तवादिति कतो
वेति पूतरोकतपतं खण्डयति करतुनो वाऽधैवादादुपपत्तेः स्यादिति पूतेण धच इयै-

वादानुपपत्ेः क्रतुतः क्रुनिमित्तक एव॒ श्िरेमो नतु यनमाननिमित्तक इति
५

७९० सत्याषाढविरदितं शरौतय्- [ ७पप्मके~-

बौायनोऽपि -अपनतते फक्के दर्म पतृण्वे मवतोऽतृण्ये एकदे ते तेष
उपदषातीति ।
रक्तोदणौ वरगहनादुपदधामि वैष्णवी इत्यपिषवण-
फलकाम्यामुपरवानपिदधाति द्रौ दक्षिणेन द्वाुत्तरेण ।
द्ाम्यां हस्ताम्थां युगपदधिषवणफठकाम्यामुपरवानपिदधाति आच्छादयति । तत्र
पिशेषः-दुपरवौ दकिणेनाभिषवणकफठकेनापिदधाति द्व वुपरवादुतरेणाविपवणफर्के-
नापिदषाति द्वौ दक्तिेन दवाुत्तरेति । अनेन द्वयोः भरपराणे भ्रथोजनं च तुर्यमिति
गम्यते । तेन काषठामानुरोेनेकेन फलकेन त्रयाणामपिधानमेकेनैकस्यापिषानमिलयवि
कदावितसयाततज्निवारितं ` मवति । सङ्देव मनः । द्विवचनचिङ्गत्तमवाच 1 ताभ्या
मुपरवानपिद्धातीति तच्छबदपरामर्शेनैव तयोरछमे पुनरभिषवणफरक्म्पामितिवचनम
न्तरे्तौदुम्बरतवादिस्वरूपपेतायाः पािकत्वचोतनाम्‌ । भपिधाने द्वौ दतिगेन
वबुत्तरेगेतिवचनेनो इकंस॑स्यतयाऽपिघानं नतु प्ाकतस्यतयेतति गम्यते । एकेन द्वविकेन
द्ाविलेकमुच्यमाने भराकस्थताऽपि पे स्याता मा मूदितयतदधैमवै वचनम्‌ | एकेन
दक्षिणावपिदधाल्येकेनोत्तरावियेतावौवोदकपंस्यतातिद्धविषं वचनमिर फठकं दसिणमि-
दमुत्तरमितिज्ञानाथ पर्मेव चिं कतैन्पमितिज्ञापनर्भम्‌ । दक्तिनोत्तरेति करणायैक-
तृतीयान्ते पे । अभे शभिः परिणि(ग)हन्तीति सौभायनेन पद्भिः शद्‌ कुभिरनवतत-
पणाय सतम्मनमुक्तं तदपि दशटयैलात्कीम्यमेव | दास्या पुरलाद्राम्धां पश्चादरम्याममि-
तोऽनवपर्पणायिति श्कुपरमवेशनधरकारोऽप्युकपतेनैव । द्वयोः एर दवौ शङ्‌ षोः
ृश्च्रौ दिस्य दक्षिणत एक उत्तरस्योततरत एक इत्यथैः ।
रक्नोहणौ षठगहनौ पहामि वैष्णवी
इत्योपरषेण पुरीषेण पयति ।

अथिषवणफडके इति शेषः । उपरवाणादिमौपसवंतेनौपेण परौषेण मृदा परि
परितः प्मन्तादूहति वे्टयतीत्यैः । संतृण्णत्वपसे पयूहणकियेेव । अर्तृष्णतपक्न
भिभैव । यचि द्रन्य्पकंसेऽम्धावकत इति परिमापापूत्न्मच्रदृत्तिरसिन्पते प्रात
तथाऽपि मनस्य द्विचनलि्ग त्वात्सङ्कदेव भवति ।

श्ोहणो वलगहनौ परिस्तृणामि वैष्णवी इति दर्भैः परिस्दणाति ।

अभिषवणर्कके इति शेषः । परिस्तरणविषये दपताध्यलस्यावि्रपिद्धयेनाथी-
देव ततिद्धौ दर्मवचन परतूनरदिततृणविरेपतेयहयैमच्छिनामवयैशिषंग्रहायं च |
परि परितः समन्ते दराच्छादयतीचः । परति वे्टभतीति वाऽ; । जत्रामि
सैतृण्णातितृण्णतवमेदेन पूकरदयक्या द्रष्टव्या । प्रदतिण्यं परिमपरतिद्धम्‌ ।

१ ख. संदण्णे।

१ १०पट्हः ] गोपीनाथमद्कृतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ । ५११

रक्तोहणौ इलगहनौ वैष्णवी इृत्यभिमन्रयते ।
अपिपवणकठके इति शेषः । सोऽ ।
रकषोद्वा बलगदसमोक्षामि वैष्णवमित्यभिषवणवप भक्षति ।
अधि उपरि सोमः पूयते कण्ड्येते य्मप्तच तच न । अद्िरितिवचनामा
वात्मोकषणार्यानामपां पेष्कारः ।
र्मछरूपमाह--
छोहितमानट्दुपरिषटह्धोभाऽऽतैचनवचथाऽभिषवायोपपं भवति ।
छोहितै रक्तम्‌ । अनडुह ॒इदमनडहो विकारो वाऽऽनडहम्‌ । उपरिष्टा-
छेमानि य्य । आपिच्पते. वहिरानीयते पतोमरतो येन तदात्िचनं तदस्यालीया-
सेचनवत्‌ । अप्तिचनवदिलयेन पुयकार्‌ता गम्यते । यथाऽमिषवयिलनेनार्धप्िद्धषरि-
माणे प्रदितम्‌ । उपाक पाम्‌ । उपात्तभिति पाठ उपयुक्तमित्यधेः । यथाशब्दस्य
यावदरियपै उभयत्रापि चरमविशेषणान्येतानि ।
रोदा बरुगदतसणामि वैष्णव-
मिलपिषवणफटकयोरास्तृणाति ।
चरेति शेषः । चरमणि विशेषमाहाऽऽप्तम्बः--यसिनिरमते तस्याभिषवणच
खरे षरं चतुप्ुरपुपरिटदातिचनवदिति । अस्यार्थः--यिशचणि सोमो मित-
सत्थैकदेशनधिपवणचपरे करीमयं तच सं मवति न मृदृङृतम्‌ । परि परितः म
न्तमगि कृतं ठेदितं चतुपपटं येषु पुटेषु आ्णः(वाणः) सराचनते । मनेन चतछषु दक्ष
विदिक्ष बा चलारः पयः कन्या इति गम्पो
तस्िश्थतुरो, ग्राव्ण; सरतादयतयष्वसातू-
नाहननमकारानुपरं भयिष्ठ मध्ये, पक्चमपर्‌
तसििनासते नर्मणि । यद्गि प्रावशनदरः केवहपापाणपरस्तथाऽपि अमे खरप
विशेषामिषानातकण्डनपताधनीमूत जकारविशिष्टो लेोकपरतिद्धः पषाणोऽतर अवश
ब्देन आद्यः । तत्तेर्थामाह--चतुर इति । पपरादयतीतयत्रत्यंशन्तो यथोपा
आततादित। न पोयु्येचेतादशमरथ पवथति । तत्र विरेपमाह--पातूनाहनन-
भरक।रानिति । स्रानुशज्दरेऽग्रवाची । उध्वीनि सूक्मरूपथरेशासकानि पतानूनि येषां
त ऊप्ानवलतनुधवौ्ानिति यत्रत्‌ । स्हदेशो मुलं तदेव कण्डनतताषनम्‌ ।
आहन्धतेऽनेत्याहनन आहननाय प्रकारो येषु त आहननप्रकारास्तान्‌ । आहननं
कण्डनं तदर्ध विशेषः स्पौद्यरूपः प्ञा्थं कदपनीय इत्यषः । कण्डन(पिकरणीमूतः

१८, ज. क्लम, ठ, पत्तं म ॥

५७१२ सत्यापाढविरचितं श्रौतचं- [ ७पमप्रे--

पाषाण उपरः | मध्ये चर्मणो मध्य उपर परमि्ठम्‌ । मध्य॒ इति स्वत्वचनासटषगे-
तस्य प्तादनम्‌ । उपरस्य महच्चेन चतुभिरानमिः सहा ऽऽप्रद्नापमतातयगारम्मः |
अतिशायने तमनिष्ठनाविति सूत्रेणातिशपितेऽ्य एगुशब्दादिष्न्मत्ययो र ऋत हठ.
देवो रित्यनेन परत ऋकारस्य रकारः, टेरिति पूगे परत उकारस्य शोपसतेन
प्रयिष्ठमिति रूपं मवति । पचचममिति वचने कण्डनाधिकरणौमूतस्याऽऽकारविशिष्ट-
स्यावि पपाणस्य मावत्वमलोति प्रदर्शयितुम्‌ । प्रयोजनं यदि मावा भिचेतेल्यादिना
विहितं प्रायश्चि्ुपरमेदेऽपि भवतीति ।
वृदन्नसीस्य्कम्‌ ।
एकैकमित्यनेन पू चतुर्ण रावणा तूष्णोभेव पादनं कृतवा मध्य उपरस्य तत~
सतूष्णीमेव पादनं तवा पुन्ैन्रेण प्रागादिदिक् कमेणेकैकं प्रावाणं मध्य उपरं च
मन्रेण तेप्ादयतीत्य्ो गम्यते । अन्यथा मन्न एकवचनश्रवणसतुपथना वा तेम
रामीति मुषटिषविव भर्येकं मचप्रा्तवितैकमित्यस्य वैयश्यपित्तेः । एषं चेदं ज्ञायते
युगपदापादनस्य फट विजातीयमदृष्टम्‌, णटकाप्तादन्य ततो विलक्षणमदृषटं फठ-
मिति । तत्र युगपदरतादनस्य प्रागादिषु दिवु कर्मशक्यतवादुपरस्य चर्मणो मध्य
सेप्तादनविधानादूप्रसणां चरमणे। दसिणोत्तपान्तयोः पश्चिमपूैनतयोवा पेपरादनम्‌ ।
तत्र दक्षिणेन हस्तेन द्वयोरणिरेकसिन्प्नत पथ्येन हस्तेन द्वथोरेकसिन्नत्येवं युग
पादनम्‌ । एकैकस्य प्तादनममि च्णमेव उपरे अन्ग पूमुलन्करवेतयुपराधि*
करणत्वस्य विधास्यमानत्वात्‌ ।
रक्तो बो वलगन भोक्षामि परैष्णवानि-
स्परे प्राग्णः संमुखान्दृत्वा भक्षति ।
स्यूहम्रदेशो मुखं येन सोमः कण्ठ्यते |
साधदेशमानः स्पाृदपापरणनिितः ॥
वरः सुक्ष्म एकत्र स्यू एकत्र वै भवेत्‌ ॥
पङ्करपरीणाहो मुसं(ते) तु स्मौट्यमोरितम्‌ |
अप्रं पूक्षप्रेशः स्यादूान्ण एतद्धि क्षणम्‌ ॥ इत्यभियुक्ताः ।
प्रादेशमात्रं मुपद्वाच्यपदार्थ बाऽऽपतमबोऽप्याह-तप्मि९तुरो
रामावरानूधैरानूनाहनपरकारानदमनः सरपादयन्तीति, स्यवीयाशपि मुलानीति च ।
स्वीया स्थूटतराणि । स्यवीयाश्स्यम्यन्तराणि कृत्वा तानि मुखानीति टाव्यायनद्रा-
ह्यायणौ । उपे माग्णः पेमुलान्छृतवा परोक्षपीलत्रोपर इत्यविकएणप्भी ] अनेनाऽऽप
स्त्बोक्ुपरपसृलत्वं व्यवत्यते । उपरस्य तु कक्तणामावादरलक्षणावायामविस्तारौ ।
आकार्तुरशो वरो वा । पेमुलानमिमुखान्‌ । बदूवचनटि्षततंमवाच्च युगपदेव

९ पृणपट्ढः ] गोपीनाथमदरक्रतज्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ ।

हि) प्रोक्षणम्‌ । अन्नाद्धिरितिवचनामावास्मोक्षणाणीनामपां प॑स्कारो मवत्येव ,। दक्षिणस्य

(प्न दक्षिणस्य हविधीनस्यमिणोपसतम्नं वरदिमु्टिमुपनिवघाति सतेन्ेम्य इति ।
ओपरवस्य पुरीपस्पाग्रेणोपस्तम्भनं चतुरश्र खरं
करोति यावन्तमाप्षे पात्रेभ्यो मन्यते ॥ १९ ॥

इति हिरण्येशिसूत्रे सपतपय्ने पष्ठः परठः ।

हविधीनसयग्रेणोपस्तम्पन स्तोत्रां वदिगषटिमुपनिनध्नाति । तथा च बोषायनः--जय

उपरवाणामिदमैपरवं तस्योपरवस्य पृरोपस्य मृदः । इं चेतरपुरीपम्यावृ्रथम्‌ ॥
जौपरव्य पुरोपप्येत्यवयवपषठ | ओपरवधुरीयकरेशेनेलरथः । तृतीय पष्ठी वा ॥

प्रयमपल्ञ जैपरवपुरपेकदेशो ऽव्य स्यापनीयो मवति सरेपनाधम्‌ । द्वितीयपलञ
द ससयैवौपरवस्य पुरीषध्य खरकरण एवोपयोगः । ठेषनप्य भ्रयोजने छौकिकेन पुरी

पेण ठेपनम्‌ । येन कषठिन शकटयुषषटञ्यं तममे समीप एव चतुरश्र चुन्कोभ
खरप्ञकं चत्वरं करोति । खरप्य चतुरश्रताऽ््रऽप्रोणिव्यवहारात्‌ । तत्ममाणमाह--
यावन्तमिलयदिना । पर्िभ्थः. सोमपतबन्विम्य ईधयपतरिम्यशरमतत्यः परिषाये
चाऽऽकमेतावतरिभिते सरे पवैतोमपात्रापतदने मवतीति निश्ित्य तदनुरोषेन करो"
तीलय्थः । अनेन प्रमाणनियमामावः पच्यते । उचताया अनुषदेशादनियमः । पुरी
पेण मटमिधितेनव सरः कायो दाद्चौप पुरीषस्य पाङुधनिर्ताये च । ददं जल"
मिश्रणमर्थीपतिषिद्धम्‌ । हविरथान्राङपयू तः पञ तप॑चरथं स्यटमवक्चिष्य का्ैः ।
यथाेण सर५ पंजर मवतीति सूत्रात्‌, अग्रेण खरं परीय दक्षिणत उपविरतीति

¢ व्ह्मत्वपूतराच । स्पटमाहतरिवाऽऽपसतम्बः ~ परस्तास्तैचर ९ शिनष्टोति ॥ अप्रेणोप,

स्तम्मनमियत्र दक्तिणप्यवोपरथितत्वदु द हृतनरहमतवपू्ाठिन्गाच ्रहणम्‌ । स्ष्टमाहा-
त्राऽऽपस्तम्बः--एतस्यैव हनिधानप्याग्रेणोप्तम्भनमुपरवपा शुभिश्चतुरशरं खरं करोति

सोमपन्रेम्य आते मन्यत इति ।

इति ओकोपाहभरीपदभ्िष्ठोपयानिमाद्तापियुक्तवाजपेययाजिषर्व-
तोपुखपानिद्विषादस्राभियुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदीकषिततनरून-
गोपीनायदीक्षितविरचितायां श्रीमद्धगवत्षल्यापादहिरण्य-
केशिमूत्राम्बुभिगतनिगूढाथैरत्नालाभ्रतविद्रननसं-
तापकषापिकायां ज्योस्राख्यायां इतत सप्तम
भस्य पष्ठः पटलः ॥ ६॥

७१४ सत्याषाढविरचितं धोतसु्रं- [पपपभ

अथ सपतमप्रनने सप्तमः परः

उत्तरत आग्रीभीयं मिनोति पध्ये दैर्ध्यं बिविदि
भाचीनवश्थं विमितं विमिन्वन्ति दक्षिणतउपचारम्‌ ।

उत्तरत इत्यन्न प्म्प्े तप्तिः 1 उत्तरिन्मरेश इत्यपः । आभीवशब्दातत्ये-
दमित वर द्वच्छ इति च्छपरत्यय द्यदेशः । वेदेमैहविरेरत्तरन्तस्थपराकपूतरषध्ये
शुं निलाय यावदायामं प्रमाणमिति शुखोक्तप्रकारेण चतुरश्र विहरति । तत्र
विरेपः-अर्षमन्तवेदयधं बहिर्दी ति । अधेमाीधीयमण्डपामन्तेदि वेदिमध्ये मवति,
अर्प देदेदिमेवती्यथः । अर्थं बहिरेदीलययमेव विधिः | अधेमन्ैदीति लतषाद्ु-
त्यलुकरणा्ैः। एतादश शरुतिः शासतान्तर उतनेया । यथा स्वशालायां प्रकृतो हवि.
भिभे तृष्ण चतु्यमित्ययमेव विभिचियैङुपेत्यनुवादस्तयाऽतरेति दर्व्यम्‌ । न च
विनिगमनाविरहः । वेदेः ्वाधतेन स्ैस्य मण्डपस्यापरि वेयन्तमीवे प्रति बहिमौ-
वांश एव विपेसेक्षिततयेनारथं नदिरेदीत्यस्यैन विधित्वकट्पनत्‌ । अथदपैमनत्वदी-
लस्यातुवादत्वमषलक्षणवितस्याऽऽयामवित्तारी । बौषायनप्तु अथ॒ महवा उत्तस-
दपीयाच्छङ्कोवेचन्तेनाषाद श प्रतीचः प्रक्रमान्धक्रामन्ति तदाऽऽद्ीधागारं विमिमीते
याऽन्त स्यादहिवियमैनतपमुचितय परिश्रयन्ति तस्य दिणं दवारं कुनारी.
भागार्य पार्मानीयं पञ्चारत्निरिति प्रमाणविकेपमाह 1 उत्तरत अभम मिनो-
तीति पामान्यग्रतिज्ञा । विमितमितिं वचनं महविदिविहरणोत्तरमेवाऽऽग्नीभोयमान-
भिदं कतैव्यितिपूचना्भम्‌ । उत्तरत आश्रयं िनोतीलत्र वचनादेव माने करी
ज्यम्‌ । विमितमिति वचने महाविदिविहरणाव्यवहितोक्तरं वा मानं कर्ैन्यमितिप.
सान्तरसूवनाय वा परिश्रपणस्य वरिमानप्तमकाठताव्याल्य्ं वा । विमित्न्ति परिश्र
यन्ति। आदपलद्वपेऽपि परिश्रपणमभरव। दक्षिणतो दक्षिणप्रद्रेश उप्चधते निष्कमणपर-
वेशात्भकं कमै क्रियते येन पत उषचारे। मर्गः । मरगी दवारं द्वाखमाणं च वाधूढ
आद-उत्तरत ज्रीधीयं मिनोति मध्य बेदेरमर््वयर्थं बहि प्राचीनवश्शं विमितं
विमिन्वन्यरलिमानन पोडशाङ्लषीनं वा दक्षिणतो द्वारं कुनीति । सूत्ान्तरे दक्तिण-
दिवमेव प्रिश्रयणमुक्तम्‌ । तेन द्वारं मर्गयं करवन्ये दततिगदिशः परिश्रपणमेव वा
न कर्म्यं मर्गाभिति पक्षद्वयं सिद्धं मवति । उप्चारमिलयत्राकरतरि न कारके पृन्ा-
यामिति पत्रेण घन्‌। नित्वाद्धातोरादिदधिः । दक्षिणतडपचारमिति स्मतं पदं
तस्मादुत्तरतउपचारोऽभिरिवयतरव | उत्तरतेउपच।र इलत्र पमस्तपदल तु उत्तरतउप-
चार इल्यत्तपतः--उपचा्‌ इत्यवग्रहाजजञेयम्‌ । चतुः्यूणमिलप्यापस्तम्ः । प्ताध्या-
ना९ पड़ह्‌ आश्वत्यतलनियमादचरवृह्ञानियमः। ज्नीभीयमण्डपवन्मानीडीयमण्डपोऽपि

७ सन्पटः ] गोपीनाथमहक्ृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ४१

बौधायनेनोक्तः--उत्तरतउपचारत्वमत्र विशेषः, एतेन मानीडीयो व्यास्यातस्त्यो*
दीचीं दवारं दुैन्तीति ।

अप्रेणापरं वेचन्ते तरिषु मक्रमेष्वपरिपिते वोदीची-

नवध्श< सदो दक्षिणतः भतिृष्तरं पाषदति-

रभ्यो धिष्णियेभ्यः परसरपकेभ्यश्चाऽऽ्ं मम्यते ।

सद इत्यनन्तरं मिनोतीति रोषः । अपरस्य वेनस्य मध्यशङ्कुमारम्य ब्रीन्राचः

प्राकंस्यास्धक्रमान्धक्रम्य तत्र शद्छु दयात्‌ । प पदः पश्चिमान्तस्तत अरम्पोदी.
चनव सदः प्ाधयत्‌ । उदीचीनवंशंमित्यगेन दतिणोततएवीरथसं सदसः परदे ।
सीदन्ति ऋलिनः पोममकषणार्थं यत्रेति प्रस्तत्‌। योगरूढं पदम्‌ दिणतो दक्षिणे मागे
ऽतिशयेन भतिकृ्टमिति प्रतिकृष्टतरम्‌ । द्विवचनविमज्योपपदे तरीयपुनवियनेनाति-
शयेऽय तरप््रलयः । प्रतिक आधिक्यम्‌ । तत्रातिशयः पदमानपक्ञ एकपदासकः
प्रक्रममानपल् एकप्रकरमातमक्रः | चहुर्धिशाङ्लयात्मकपरकममानपल्ञ एकारल्यालकः
सरकाशनानुरोषेन खीकर्व्यः । प्रतिक हेतुमाह ऽऽपस्तम्बः --द्षिणतः प्रक
ृष्ठयाया भौदमबह मध्ये पदप मिनोति दक्षिणा सदः प्रतिकवै्पा संकाशनस्यावि-
रोषं स्यादिति । अस्यार्षः-- आयामतो विस्तारत मध्य पदप जओदुमबरी मिनोति
दक्िणतः पकम शष्ठयाया जैदुमबं मिनोति यथा मध्ये सदो मवति तथा द्िणांशो
विवृद्धः स्यात्‌। किमधेमिति चेत्‌, शाामुलीयादीनां सकार्याविरोषो यया स्यादिति +
इतरया शछ्यदुमब्ी तिरोौयत इति । विरोधमिलययीमविऽ्यवीमाव इति । यावद
विम्य इत्यादिनाऽैतिद्धपरिमाणत्वं भ्रदश्चितम्‌ । सदोऽष्टदशपदरव मानमिति ,
तियमः षरं नालि क तु पिष्ण्यादि्मदिशानुरेषेना्टादशषषद्यो न्यूनमषिकं वाऽपि
मवतीति दर्व्यम्‌ एतच नवारतिनि तिैकतर्विरशतिर्द गायतमिति सदो वितताते$
छादशेलेकेपामितिशुलवपूत्ोक्तमानद्येन विकसितं द्रव्यम्‌ । आपलतमबतु नवारलि-
विहारं प्विशतिरुदगायतमपरिमितं वेति । जपरिमितशब्द उक्तममाणाविकप्रमा-
णवाची । यावदलिम्य इल्येनाष्टादशारत्नितोऽपि न्यं मानं प्राप्यते वेदिमध्ये
कृत््प्य सदो निवेशनो सथा मवति तथा मानं पद्मकं प्रकम्मकं १ करपनीयम्‌ ।
शरवत सपतविश्शतिरुदगायतमिति दसिणोत्रदीर्वतवविषनातिर्कंशरेना् भाच्येव
आहया । तत्तवारलिनपरमाणं मवति 1 अपरिमितलपलञेऽपि प्रमित नवारल्येव
मवति वंशतिचतरवशलन्यतरपंस्यसुढपकमेगा्ाद शारि उद्कविशलरत्न ।
देशस्तु प्रयोगपूतर एवोक्तः । तदविहरणपरकारः शुत्त्पूतर-- तेकरञञोक्त पश्चदशि-
केनेवापायम्पाधेपश्चमः भ्रोणयश्सानिहदिति । उदीच्पत्र एषठया ।

४९६ सत्याषाढविरचितं श्रोतसुत्रं- [ ऽपपतमप्रभे-~

दक्षिणेन पूष्ठवां भकरमे मध्ये सदस ओदुम्र्यवटः ।

अघर प्राची एष्या ह्म । दक्षिणपदप्ावरयत्‌। एषटवाया दिणप्रेशे परमाप

पएतैकं ए्यपकपमामवेन भकरममानपक्े परक्रमं पदमानपके पदः मोतवीदुमयेवर
आयामतो विस्तारश्च सदो मध्ये मवतीत्यथः । मध्ये पदप इति वचनत्तदनृरेषे"
नैव शष्ठयाया दद्षिणपरेश आभवेन प्रक्रमो मतव्योऽथवा पद पात्यम्‌ | अनेन
कारं रक्षितं मवति । ओदुम्दुम्बरविकारभूता तस्या अवयो गतैः ।
अ्रेरादानं परिरेखनं च यूपे उ्पारूयातम्‌ 1

देवस्य सवेल्नरादान प्रिठितितमिलयवटपरिडेलनं च यूपे यूपनिमित्तके कर्मणि
ग्याख्यातमुक्तं यथा तथाऽन करैव्यनित्य्ैः । अत्रैवावटं खानयति । अशरयाद्ानपरि-
छेलनयेरवपर्यदाकर ार्थतवन तस्य चावटलनना्ैलेनावटलननप्यार्थतोऽतव पिद्धेई-
ितश्रयत्वात्ताला परोञतीति मरदवानन स्षटेक्तश्च । चकारऽ खननार्थकतरष्या-
नुक्तस्य समुच्चयार्थः । पत चनदौदुमववटं सनेवयेतावनिव । उपरामावादुपरपमित-
बिल्वादिः भरेषांशो दुष्यते । अत्र॒ अभ्नीध्रक्ैकत।ऽवटलननघ्य सिद्धा मवति ।
बौषायनेन तु प्ेषपवैकपद्धतृकर्कमौदुस्वयवटलननमुक्तम्‌ । पराकपुरीपस्यद्वपनमि-
त्ययं िरेषश्चान तेनेवोक्तः । दार्यानुरोधेन गवः सननीयः |

दि सेति परस्तादर्वाचीं मोक्षति।

परस्ताद््रमागपरदेशमारम्यागाचीं मूलपर्न्त प्रोक्षति, यदीयोऽवरल्ममेण स्थापन.
माधिकम्‌ । इयं प्रागेव स्थापनीया । जवयेत्तरामरप्यापने प्रोक्षणस्य दक्षिणापवगै-
तापत्तेः प्रलगपवर्मतवमेशलया द्तिणापरवत्य देवकर्ैलतीव विरुद्धत्वात्‌ । सष्टमेत-
वाहाऽऽप्तम्बः--अग्रेणाचे पाच गिघामेति । प्रयगमतवं दक्षिगामत्वं वाऽ एव
निरस्तं मवति । तृष्णीं प्र्ाव्येखप्याह्‌ पः। अग्रं मयं मूचमि्येतादशोऽत्र कमस्तत्क-
मेण परोकषतीति परस्तादवीचा ्रोक्ततीलस्यारथः। दिवे लेतिग्रहणं मन्रकमदर्शना्े
न त्वेतावत एव मच्रसयपरोक्ञणकरणलं ननेतरयोपिकल्मार्थकत्वं थेति प्दश्यितुम्‌। तेन
सि त्वाऽन्तरिक्ाय त्वा पथिः तवेतयेतावत। मन्धकप्रयत्नेन परस्तादवाची शरो्तीतयर्थ
तिद्धो मवति । अपुमर्थमाह्‌ बौयापनः तां परादवीचीं प्रोहति वरि वाऽन्तरितताय त्वा
एमिनयै सेतीति। पूर्व॑स्य उपकानततवा्तच्छ्देन तस्याः परामर्शः । अयवा दिवे
स्मेलम्रपय परोकषणमन्तरिलाय त्वेति मध्यस्य प्रभिन्ये तेति मृच्लेवै मन्रजयेगोदुम्न-
रीपदेशतये करमचरत्रपेग प्रोत्ततीचधैः । मदद्धानादिभिः स्टमेकोवोक्तम्‌ । प्रलाद
वा परोकततीतिवपनं युम दृष्टस्य करमान्तरस्य चायनायैम्‌ । प्रो्णास्ासवौवायनेन

*% मचतरयेणेति अभिकम्‌ ।

क

. ७ प०पटहः ] गोपीनाथम्कृतञ्योत्् व्याख्यासमेतम्‌ । ५१७

कञ्चन विशेष उक्तः--जैदुषवैषा स्यूणाप्समाठिता प्पन्ा प्रागवददुपशोत ति ।
भा तीर्येन पपादिता |
अपामवनपनं यवभासनं बर्िषाऽवस्तरणं च परे न्पारूपातमू ।
शुन्धतां होक इत्यपामवनयनं यवोऽप्ति यवयेति यवप्रापनंपित्रृणा९ पदनमप्रीति
वहिपाऽवस्तरणं सू यूपनिमितफे कर्मनि व्यार्वातमुक्तं यथा तथाऽत्र कर्न्पमि-
स्थः । चकारः शरोततगेऽदुक्तस्य यत्रमिधरिततवघ्य पमुचरयाभिः । उक्तं च यवम
सीभिः ो्षणीभिरोदुम्बं प्रो्तीति मरद्वानेनापि यवमिशरणम्‌ ।
उच्छ्रयस्व वनस्पते सवेन वदिषेति माचीन-
कर्णामुदरात्रा सदोच्छरयर्युदिवः स्तभानेति बा ।
प्राचीनः प्ागज्रः कर्णो यस्या उच्तरूधणकषि पता प्राचीनकर्णा । कर्णैः सुद्रशाला-
मूषे प यथा प्राम्मागगतो मवति तथोच्छूयति । व्यवस्थितविकल्मोऽयमेकलिन््योग
एको मन्नोऽन्येष्यपर इति । तत्रापि अचे प्रयोग जायो म्र इतरेष्वन्त्यः | इदेव
ज्ञापयितुं राखान्तरीयमन्रस्य प्रभमयुपदानतल्मकरणपञित्य सशाखास्यस्यानन्तर-
सुपादानम्‌ । अनेन सशाखस्यस्यापि क्तव तिद्धं मति । यत्र शाखन्तरीय-
स्थेवोषादाने नतु स्वशाखस्पष्यापि तत्राऽऽभिको विक्रपः । वरगसतवोत्त्नावित्युप+
स्तम्भनमच्नः शाान्तरीयो वरुणस्य स्कम्मनमधीति स्वशालागतः | तेन यज्ञकमौौ
मचा यथारूपमितर इति पूत्ामयां स्वशालागतस्य वरुणस्य कम्भननपौत्यस्य पराति
कलिन्भयोगे दवयोरिनिथोगततमवाद्विकल्यः पथैवस्यति । अथे किक आपिः ।
अन्राऽऽये प्रयोगेऽपरमेव मन्नोऽनयेष्वयेवेति नियमो न, फहु देच्छिक्ो तरिनियोग
इति । एतादश भई प्द्शभिुमेषोपलम्मना रिपु स्वशालास्यमश्चविनियोमावचनमेोदुम्ब-
युच्छरपणे तदववनमिति । आ धिकविकद्पवाचनिकविकलयभोरेताद शो भेदः । नच परकर.
मन्तु नियम्यत इति परिगरहोतपहप्तर कारनियमविषायकपू्वरोधः शङ्गयः । तत्व
वैष्धोपकममात्रगिषयत्वात्‌ ।
रूपं काञऽनुनिषपो देवताश्रपणे तथा ॥
आद्रो ये विषाः पत्त एव सयुः सदैव दि ॥
इतिच्छन्दोगपरिशिष्टवचने पश्वानमिव चहनेनैतदतिरिकतस्यठे परिरदीतपकतघी `
कारनियम्यामरवृततरेव भ्रदशितत्वाच । नच पञ्चानां अहणमितसैकलििकपदायोपि-
छक्षणमिति वाच्यम्‌ | उपलक्षणपरतायां प्रमाणात्‌ । अवशिषटघ्य मन्रस्य फलो,
पृथायककारणत्ताया अमवेऽपि घ्वरूपपयेव कारणताऽरण्यस्यदण्डादीनामिव द्रव्या ।
स्वेनोच्छूधण कतमशकं बेदुचछरापयति । अयमर्थो गिनरभविवक्षया रम्यते । उद्या
शमुद्ायतैीलयुदत। तेन प्तहित ओडुभ्बरोमुष्यापयतीतवषः। द्वितीयो मन्न द ्देलन्तः !
॥

> सत्यापाढविरवितं श्रोतघुघ्- [जपम

छतानस्त्वा मारुतो मिनोलिविलक्देऽवदधाति ।
अत्र वाऽव खानयति परिकपिभिः । परन्यन्तो मनः । अव्टेऽवयानं स्पाप-
नम्‌ ] अत्रापि प्राचीनकणीमुदत्ः परहेलनुवते । स्पटमाहाऽऽपतम्बः-युतानसवा
मारो मिनोलिति प्राचीनकर्णां सहेद्धत्रा मिनोतीति ।
पूर्यहणं परिटटश्हणं परिषेचनं च यूपे व्याख्यातम्‌ ।
जहम तेति पुरीषेण परणं व्रह्म इहेति भेतरावरुणदण्डेन परिटेहणमुल्म्भयेति
भ्रवक्षिणपपां परिषेचनमियेतक्रितथं यूपे सूपनिमित्ते करणि उपास्पातमुक्तं यथा
तथाऽत्र कर्न्यमिलय्ैः |
तस्याः के विशाखे वा दिरण्यं निधाय घतेन यावा
पृथि अआपृगेया स्वाहेति सयेणाभिनुहेति ।
कणैः षद्रशालमूलम्‌ । विशाख इत्योदुमवैवयवविशे परिशोषणम्‌ । विगता शाला
यस्मादषयवात्‌ । एताटशोऽग्रत्मकोऽवयवः। तत्र वा दिरण्यं निषायामिनुहोतीच्ैः ॥
अथवा विशिष्टा शाखा यप्पादवयवात्तलिनवेयरथः अस्िन्ब्यारुयनि यसिन्रदेशे
महती शाखा तादरोऽवयवे दिरण्यनियानं मवति । सुव्रहणं जहव्यावृ्थरथम्‌ |
प्यापितं हिरण्पमभिह्ीकत्योदम्बधुपमभे होमः करमय इत्येतदर्थं चोतथितुमपतदुम्ब.
यीभिमुरूया्को वाऽभिः । जुहोति नोरितलारे स्वाह।करि पिद्धे छाेतिवचनं मूड
आज्ये प्रति पसेव स्वाहाकारः करमतपोऽवक्तवणे तु मच्ररम्मतमकारं पू्मवेयष-
विरेषं चोतपितुम्‌ । तथाच कात्यायनः मूक प्रति स्वाहाकार इति । पूपं प्रति
प्त्या्ये स्वाहाकारः कर्तव्य इतः । मन्रसयासपलाक्किवाया दीवैतवाचररम्कादे
त्वमव्तावणक्रिधारम््यातिमवान्चरानेऽत् क्रिया न | एेनवक्तावणघ्य धाररूपला-
दावरि परायां 5ऽदिधयोग इत्यपरलम्बोक्तपरिमापाङ्गीकारो ज्ञे मति । एने-
नाथीदिदममि रिष्यति अत्र मन्रषाठो विटभ्वितवृत्येति ।
आगपरलाद्न्ववस्लावयति ।
आत्रोमिभ्यातो । जओदुस्या एूरमपिन्धाप्येव्थः । तया चाग्रमरम्ध मूच
पन्तेन्टुम्बरोमनुलकषीकृलयतराघ्रः सवयति । मूलप वित आज्ये पूमिप्रत
भवत्येव तथोः पद्वत्‌ | तया च मूलं पातमा पूमितरक्षेप ततरैव स्वाहाकार
इत्यधेः ।
यजमानमातजरीसंमिता वषिष्ठ; स्यूगा मिुतो यथा सुष्टु ।
यजमानमा्ी यजमानध्माणा यव्यनपानघ्ोर््ं प्रमाणे तावल्ममणेदुम््ती-
ल्पः । युषे ददीनादूतो निखातव्येन मानेन सह॒ यजमानमाज्नीति केचित्‌ । उधम

भ्ल ग श्लन +

९

# ५

५

,

७प्र०पछः ] गोपीनाथभदक्तज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ७१९

निलाता्नमानमात्री भवतीत्यन्ये । संकोचे प्रमणामावात्‌ । निलातव्येन प्रदेशेन
सेव यजमानमात्रत्वमिलयेव युक्तम्‌ । यजमानमात्रीलनेनो दुमा ऊर््वपरमाणं दशि
तम्‌ । स्ोदय तु दा््यानुरोभेनव तिदधम्‌ । यनमानमाऽोदुमबरी विष्ठा स्यूणाना
वतीति मरदवजिन स्पष्टमेबोक्तमेतत्‌ । परायौन्येकेन त्रियेरन्ययाकपःटेनोपवपति
यजमनिन पपरितीदुम्बरी मवतीतयुरादरणाद्पि ओ्ुम्बयौ ऊरभप्रमणं ज्ञेयम्‌ । इदं
चोदादरणे द्ादशाहविषये 1 ततरनिकयनमानोपस्वितवकेन येन केनचियनमनिन गृह
प्तिपैस्ेन मुष्येन यनभनेन वा तमितौदुम्बरौ मवरीति । यमानम
तत्पंमितास्तया सैमितास्तावस््रमाणा विष्ठा अतिशयेन वृद्धा इति वर्षिष्ठा; । अति-
शायने तमविष्ठनाविति वृद्धशब्दादिष्टन्धत्यये प्रियस्थरक्िरोरबहुटगुरवद्वेत्यनेन
वृद्धशब्दस्य वषै इत्यादेशे रूपम्‌ व ढशब्दः पूरातनपरयायः । स च दादयं ठक्षयति ॥
तेना तिशमेन ददा इत्यपो मवति । स्यृणा द्विशालालम्माः। उत्तरत्र पथैनयानां प्रमा
णविशेपविषानात्‌ । भदुम्रीपादृहवाश्च यजमानमात्रीपतमित। इलयनेन मध्यमा
एव स्यूणा अत्र आद्याः । भिनुत इति द्विवचनत्छस्मागस्याः स्थूणा उभाभ्यां सहैव
मातम्याः । दक्षिणमाग्ाक्िततोऽध्वयणा । उत्तरमागस्यासतिक्तः परतिपरस्यतरा । बहु"
त्वस्य प्रतयेकमन्वयाततस्य च त्रिते पयैवप्तानात्तिवकतिलः । अयिकपयोजनेऽपिक्र
अपि | यथा सु यथा ददं पदो मवति तथा स्या काया इत्वयैः |
पन्त्या नाभिद्ना ओदुम्बरीमभ्यग्रा मिनोति ।
पूर्ने प्रमि माः प्यन््याः । दिगादित्वादयवायं यतप्रचयः | अत्र मनं नोतपत्ति-
रपेमवात्‌, कतु सतता सा च मातिनी आद्या । अथवा परवन्तमरहनतीति पर्न्याः
सटयवमापृतिटवृषव्रदयणश्ेलत्रलेनानुक्तप्मुचयार्येन चकरेण परयन्तशब्दादपि यत्र.
लयो मवति। नामिद्। नाभिपरमाणाः पादवरम्य नाम्यवधिकं यवतप्माणेतवमाणा
इलयरथः। एकप्रमाणोपरसितो म्ज्द्ननोसियमु्ैन्यवस्यया प्रयोग इति निमे
नाल्ि। शोदुमवीमम्यमरा सैदुववयभिपुागरा सवाः णा मिनी । जीदुम्बरो-
ममिनञ्ना इति यावत्‌ । न्रत्वेवाभिरूखत्मत्र प्रकारान्तरप्यातमवात्‌ । मिनेतीव्यि-
कवचनादध्वणेव पथन्तः सवौ तव्याः । यपा पुषित्राप्नेति ।
नीचैः सदो दृष्िकामस्य मितुयादुचैर-
दृष्टिकामस्य विपरीतमेके समामनन्ति ।

नामि नित्य प्रमाणे ततोऽपि फंविनीचैनींचं सदो वृष्टिकामस्य यनमानत्व
मिनुयात्‌ । किचिदुचेरं सोऽवृष्ठिक।म्य यजमानस्य । अवण पति वृष्िकामना ॥
अतिवर्षणे सवृषटिकामना । इदं च यमेनं यज्ञ उपनमेत्‌, अथ।$ऽदधीत सेवा्यिरि-
ति्ुस्यनुरोयेन यदा वीषु सोमपानं करियते ततता द्रष्टव्यः । नीचैरिलम्बयं

ये

५२० सत्याषाठविरचितं श्रौतसन्॑- [ ७एतमप्रभे--

नीचतवा्ैकम्‌ । उचैरित्यम्ययमुचतवार्थकम्‌ । समते कताव श्रूषमाणे यजमानः
कामयते तथा नित्येषु यज्ञद्केषु यानि तु कामयतिः श्रावयतीतिपूत्रात्‌ । जत्र कमि"
घातुश्रवणातकट्मोऽत्र यजमनिन कायो वृष्टिकामो नोचैः सदः करिष्ये, अदृष्टि-
काम उचैः पदः करिष्य इति । कामयति कमिषातुः । इकूदितपो धातुनिर्दैश इति
सूत्रात्‌ (वातिकात्‌ शि । विपरतमेके पमामनन्ति यत्य फं तदुत्तरस्य यदु"
त्रस्य फठं तसमूसयेति विपरीतशब्दाथः । पदो नीपस्य वौ दुम्याः
स्ृणानां च नीचोचत्वाम्पामिति द्रव्यम्‌ ।
नव च्छद स्युपकलृ्षानि भवन्ति।
एतदिवपरनन्ध्यनुष्ठनरम्मासगिवोषकस्पनम्‌ । अर्षः सष्टः ।
उदीचो वध्शानाधाय माचो वभ्शानादधाति।
वंशते शानिति बहुत्वममिवक्षितम्‌ । तेन समव एकष्य वशस्य वेगे
वशयेविोरप्याघानम्‌ । उदी उदगम्ा्राचः प्रागग्रान्‌ । आधानं स्यापनम्‌ ।
द्द्पप्तीति ब्रीणि मध्यमानि ची ष्षयुद््िं निदधाति ।
मचरावृत्तििकवचनात्‌ । देन््मपीयेकेकं मध्यभ छदिरदगमं निदधाति । एतवा ~
नेव मचः । देन्धमीलेकरं मध्यमानि छरीष्वधिनिदधातीति मदद्धानः |
इन्द्रस्य सदोऽसीति ्ीणि दक्षिणानि
विश्वजनस्य छायेति ब्रीण्युत्तराणे ।
एतेन नवच्छदि सदो भवतीत्युक्तं मवति । उमयत्रापि मच्रावृत्ति | एकवचनात्‌ |
दक्षिणानयुत्तराणि करोलयौदुम्बरीमभिसंगुखानि ।
दक्षिणानि च्छद पि उत्तराणि सषामृपरिशयानि करोतीत्य्ैः । दक्तिणान्युदग-
म्राणि उत्तराणि दसषिणाग्रणीति ओदुम्बरीमभिपतमुलानी स्याः । तशब्द पत्य.
क्तेषणायः |
नवछदि तेजस्कामस्य पितुयादितिवराह्मणव्या-
ख्यातानि काम्यानि च्दौरि तेषां याथाकामी ।
नवद तेजस्कामस्य मिनुयादित्यादि यद्वाद्यणं तेन व्यार्यातानि उक्तानि
कम्यानि कामायाहीगि नवादिैरुपािशिष्टनि छदम तेषां कामानां तेजादीनां
मध्ये यः कामृतततसंमन्धिपकषोऽङगीकर्तन्य इलर्थः। यायाकामीलन्र ताच्छीस्ये णिनिः ।
ज्नापि कमिषातुशवणातकस्पो यजमनिन का्ोऽमुककामोऽमुकच्छदि सदः करिष्य
इति कामनानुरोषेन । नव्च्छदिपक्षो नित्योऽपि । चीणि मध्यमानि च्रोणि दक्षिणानि
सीणयत्तराणीतिः नित्यविषिनदानवछचभनि्टो मस्य मिनुयादिति मरद्ानोकेशन । नवच्छ.

3.१

७ प्त्पटटः ] गोपीनाथमडृकृतज्योत्ाव्याख्यासमेतम्‌ । ५२१

दि्तदःपकत पमं स्थादश्रुतत्वादिति न्यायान्मध्ये दक्षिण उत्तरे च त्रीणि धरण्येव |
एकादशच्छदिप्तदःपते मध्यदे शस्व प्रधानलवानमध्य पञचेतरयोल्नीणि श्रीणि । पश्चदश-
च्छदिदपकषे पच पदैव स्त्र सं स्यादश्रुतत्वारिति न्यायात्‌ । सप्तदशच्छदि दः
पे मध्ये स्तत मध्यदेशस्य प्रपानतवात्‌, इतरयोः पश्च पञ्च । एकवंशतिच्छदि
सदपि पत पतव सैत्र, पमं स्यादश्ुततवात्‌, अपि षा कर्वैषम्यात्‌, तुल्याः
स्युः प्रकरे समार्पातिधशुतौ परिकरयान(न) कर्मण्युपपचने (ते) दरैनद्विेषस्य
तथाऽम्युदय इति न्यायत इति द्रव्यम्‌ । अथै न्यायो जैमिनिना दशमध्यपि तृती
सृपादे दरितः। ूतराषतु अश्रतत्वद्विशेपाश्रवणात्समो विमागः स्यदिति प्रपमपूत्रयैः।
अपि वेत्यनेन पताम व्यावर्त पमो विमागो न मवति फं तु क्णो वैषम्पाक्तस्य-
चित्रम बदुप्यातं कस्यनितकमीसमाया्मियेवं कणे वेपषम्यत्प्रयाततानुरूपेण विमाग
इति द्वितीयपू्राः । प्ररकयऽतुद्पाः स्युः पमा न स्युः पतमविमाया न स्युरिति
यावत्‌ । कल्िन्विषय एपामतुर्यत्वमिव्याकाङ्ल्ायां परिकरय इति । परिक्रथविषय
इति तदर्थः । तेन परिकरयातिरिकविषये विरोषाश्चवणे प्तम्पोेति प्रदतं मवति ।
तुद्यत हैतुमाह-- पा सयाविधीति । दवादशदेऽ्वधहपरति दी्तवित्वा ब्रह्माणं
दीक्षयतील्यादिवक्येऽधिनो दीक्षयति तृतीयिनो दीक्षयति पादिनो दीक्षयतीतयतरा्ि-
समारुयया ब्राह्मणाच्छं्यदीनां तृतीयपमार्पयाऽऽस्ीभादीनां पादिप्तमार्यया पोत्रा"
दीनां म्यवहारदनाद्पादितवन्यं विनाऽ दिव्यवहारायोगालधनिम्धो त्रह्मादविम्यो
यदीयते त्यथ नाह्मणाच्छ्वादिम्यसृतीयां श जश्ीधादिभ्यचतुथाशः पोत्रदिम्यो
देय इति नियमः कर्प्यते । जधित्वादि्मार्पाकंरप्मो विधिः प्रमारूयाविषिः, एत-
त्मतिपादकश्तौ परिकयाषम्यमुपपदयते न प्रिकियव्यतिरिक्ते करणयुपपयते वैषम्यं
विरेस्य तस्या(या$)मयुदेऽम्युदष्टौ ये मध्यमाः सयु्तानस्नभे दात्र इृलादि-
श्ुल्ा विरेषस्य प्ाम्यविषयप्य प्रदूरीनादिति । ततर येषु कुपु च्छदि पैल्यानियमो
नालति तेषु तत्त्पस्थानुरोषेन काम्धानांप्रक्गनिव निवेश इति न्धायङ्गीकरि नव
च्छरदष्यवतेषु नेतरे पक्षाः । कम्पं नवच्छदित्वमपि न ।

कटारस्तेजनीश्च भवते छदि पामन्तराटेष्वन्ववस्यन्ति

तानन्तर्वतौ इत्याचक्षत पररि ता गिण गिर इलभितः

परिश्रयतः पूषैमपरं च दरार कुरूगोऽध्वधुदंकतिणां दररेयीं

परिषीव्यति भरतिभस्थातोत्तरामिनद्रस्य स्यूरसीति सीग्यत

इन्द्रस्य धुषोऽसीति ग्रन्थी कुरतस्तौ ज्ञातौ भवतः ।

इनद्र्यपरुवोऽपरीलनेननदस्य प्रपमपीपि विकस्ते । भन्यद्धविषौनविानपूत्रषदया-

ख्येयम्‌ ।

१ख.ग. परवान्युषवे्ौ ।

७२२ सत्यापाठविरचितं श्रौतद्र- [ जपपम्रे-

पेन्दरपसीन््राय सेति संपितमभिगृशतः।
संमिते विभितं पदः |
भाग्वश्शस्य सदोहमिभीनयोशच ॥ २० ॥ समानः साकाशिनम्‌ ।

सेकाशयतीति काशनम्‌ । नन्यादितवाह्युः । युतोरनाकात्रियनदेशः । काश
नमिति पठे पेकाशनमेव परकाशनमिति स्वर्मञपत्यव कृत्वा प्मयनीयः । पका.
शिनमितीकरविरिष्टप।उत्वाष एव । सांकाशन पदन सतो दर्शनं तदेषां सानं
मवति । यपेकत्न स्तः स्वनपि प्येत्तथाऽऽभ्वेा द्रराणि कायीणीलैः ॥
भा॑शस्यात्तमातिन निरैशनतत्तत्कमनानिमित्तदक्षिणाप्त्यगत्तदिगन्यतैमे केषेकद-
रनिमित्तकग्रायंशप्रा्वारामावहेतुकतुस्य पाक शनत्वानिलतवानिबन्धनः ।

नापऽस्थिते सोमेऽध्वयुः पूर्वेण दरेण दविर्धाने रविद्या
परेण निष्करमे्यदि निष्कःमेदिदे विष्णुिचक्रभ इति नपेव्‌ ।

सोमे पतोमदधे तन्रेऽपत्थतेऽप्मति प्ततीलयभैः । सोमपंवद्धतन्रतमातिततु
सवभूथ ए मति तावतयनतोऽये निपेषः । भवमुपे यि स्ासतोपरन्यो
नालति तयाऽप्युनीपपतोमण्िपातद्वार संबन्धोऽस्ति अतोऽवभृषपर्यन्तमसत्येव पिपेष; ॥
अमुममाह वाधः --नाऽषमृादृधवर्यः पूरेण द्रेण हविधान प्रविदपाप्रेण निष्का
मेदि निव्कमिदिद विष्णुरेति जगदिति । ज(अवयारिति परच्ेदः | अकमृयपर्.
न्तमिति तदथः । दृदमुपलक्षणमपरेण प्रादय पूरण निष्कमणं नेत्यापलम्बोक्ष्य
निपेचस्य । एवं च येन द्रेण परेशसतेेव निष्कपृणविति नियमः पवस्वति । यदि.
शब्दानैमिततिकलमेतस्य । अघनर्युरहणमितरेषायृलिजां व्यचरम्‌ । तेनाघयेखियं
निषेधः । नच परतिस्थतृनषटुतृणामम्य्तवात्ततरोऽप्थयं निरेष इति वाच्यम्‌ ।
एक्वचनविरोषापत्तः। यरि भवमर्यतृनषूेतू्रहमिं स्याता वमयु
न्तीलत्रेवात्ापि ्रूयोदेव । नात्र तथोक्तमतोऽश्वयेर्व निपेधः । एकवचनस्य
जाल्भिपरायकत्वकस्पना निरस्ता मवति । एवमुततरपू्रऽपि द्र्ट्यम्‌ ।

नापरेण सदः प्रविकय पूरं निष्करामेयदि
निष्कामेदुलिषटनोनसा सहेति जपेत्‌ ।

अत्यते पोमेऽध्वधुरितयनुति । इदमुषल्क्ण पूर्वेण दरेण सदः परविथापरेण
निष्कमणं नेलयपक्तम्बोक्तस्य । अयमप्यवमूपर्यनत एव निषेवः। तथा च वाधूलः--
नाञवयाद्ष्वुरपेण पदः प्रविदय पूर्वण निष्कामेयदि निष्कमिदुत्िष्ठोजपता सहेति
जपेदिति । आअवभरयाद्रियत्राप पदच्छेदः । अत्रापि येन द्वरेण प्रवेशत्तेनैव निष्क-

१, ग, श्तमकेः।

~

७ प्त नपर; ] गोपीनाथम्टकृतज्योत्त्राव्याख्यासमेतम्‌ । ७२३

मणमिति नियमः पर्ैवस्यति । यद्विशन्दा्नमिततिकतवमेतप्यापि पष्य ] सदोविमाना-
नन्तरमस्थिते सोमे नाध्वयुः प्रलद्पदोऽतिकरामेत्‌ । तथा च श्रुति-ना्तरसिति
सोमेऽधव्ैः प्रयङ्पदोऽतीयादिति । अत्रापि सोमह्याऽवशपयेन्तेव अर्या ।
जन्राऽऽपल्तम्बः-- नाघर्युः प्रचङ्पदोऽतीयाद्विष्णिवान्होतारं वेति 1 परदस्यपि
धिष्णियानतीत्य न गच्छेत्‌ | तत्र तु होतारं वेतयसिन्कद्ये धिष्णियातिगमनेऽपि न
दोषः । अ्र श्रुतिरपि प्राणा वा ए यद्धिष्णिया यद्वु; प्रलह्पिष्णियानति"
सराणान्सकर्यमयुकः स्याजमि्ी एषा ज्य यद्ोेर्ैः सदु वरै नम्ये प्राणोऽ-
वास्यानो यदधः प्रलङूदेतारमतिदपनि प्राणे दध्यास्माुकः स्यादिति । अत्र
परिगृहीत एवाऽऽन्तं स्वीकतेष्यः । अन्यथा दोषाभाकेतैकतरपक्ष गृहीत्वा सषा
येत । पिष्णियतवन्धिकर्मु भिष्णियानतिकरम्थ गमनं निषिद्धम्‌ । इतरकरमषु हेतारम-
तिक्तस्य गमनं निविद्धमिति व्यवस्थितविकल्प वाऽयम्‌ ।
अत्ोप्रकर्मेके समामनन्ति ।

पू्व्ोपरकर्म यदुक्तं तत्तत्र न करवथे किंतु जत्रालिनाठे करै्पमिलेक

आच्या वदन्तील्ैः । ॥
चात्वालात्रू पुरीषमाहृल्य धिष्णिषा-
निवपति चतुरश्रान्पसिमण्डान्वा ।

पीपाय चात्वा पुनरषसतात्वातवा तमातो पमाहलयाऽऽहारयं बा मिगियाना-
यतनानि निवपति करोतीलधेः । चतुथ्ये द्वितीया वा| प्राच तादर्थ्य, तेन
धिष्णियारथ तत्ततसयनि निवपतील्भौ भवति । पप्तमयर्े वा द्वितीया तेन ॒पिष्गिय-
स्थनिषु निवपतीत्यरपो मवति । निवपनं तत्तमदेशे पृरीषपेपणम्‌ । चा्ञद्धिष्णि-
यानुपवपतीति श्रुतौ यदुप्वपनमुक्तं तजिवपनमेव । नपन्येिष्णिया उप्यन्त हत्यतुबा"
दात्‌ । अथ याचति क्यूं चालालासपुरौषं पिका इलेतत्मादयिति, भौं
दुता स्फ्यनोद्धत्याेकष्य नात्रं प्िकता इति निवपतीति, भेन पिकतामि-
रा्ाशिने करोतीति च बैषायनः | जभ्नशिनं पकाशवन्तम्‌ । ते च धिष्णियाश्च
दुरश्च प्रिमण्डह। वा भवन्ति । तथ। च शपू -पिशीरमात्रा मवन्तीति विष्णि.
यानां विज्ञये चतुरश्रा इयेकेषां परिमण्डला इतयकेषामिति । यदि सोमिकेषु भिष्णि"
येषु शुवपूवोक पिशीटप्रमाणं पिंहावलोकनन्ययेनाऽऽकाट्कितलादु युज्यत इति
करयते तद्‌। समविशानुरोयेन पश्चविधपिकषीद्यतमपिशौलमनिनेव भिष्णियाः कलप
नीयाः । असिते परदिशान्तराछता न मवति अभात्‌ । इदं च पदमानप्ले ।
वस्तुत इदं पिशीलमानमाभिकेषु विष्णिभेपमेव न सौपिकेषु । चतुरशरान्परिमण्डन्वित्य-
स्मोमयमरोपारानव्यपत्ौ सौमिके पिसीटपरमाणानिवमर्पपना्तेव पायेकयप्य

७२४ सत्यापाठाविरचितं धौतचच॑- [ ७प्तमपरभे--

निर्वेदं शक्यत्वात्‌ । अक्षिन्पलेऽतीव न्यूनं मानं प्रदशातमकं तदप्यत्र भति ।
शान्त परदेशमानं दृष्टं चासति । परदेशमातानतराछ्तमप्यलिननेव पे पूतने
दम्‌ । इं च पञ्चदशाहुलपदपक्े । दशाङुखद्वाद शाङ्गटान्यतम (रोपदपल न्यून
मप्यन्तरां पमविशानुरोषेन ! विशीकभानतवपले पमविशातुपेेनान्तरालकल्पना
ष्ट्या । तच विशी पञ्चषा वदन्ति बाहोरन्तरार्मेकं॑वद्धमषटीरलिनवितीयमरति-
सततीयंद्वानंशवङं चतुय षटुधरशद्ककं पञ्चपमिति । पिशत्यङ्गुं पषठमिति
केचित्‌ । प्रिमण्डछत्वप तिरतः पिशीठमात्रतवम्‌ । परारेशमात्रसेऽप्यवम्‌ । हेतार-
मतिक्रम्य न गच्छेरिलक्तिन्कस्ेपरत्यस्मुलतोद्युलत। व। निषे । पिष्णिपानति-
कम्य न गच्छेदितयलिन्कदम उदज्मुखवेति ।
विभरसीलया्नीप्रीयमाप्ी्गरे पथोत्तरेणानत्यदि सेचरो भवति 1

आीध्यिदमा्रीभीयं पिष्ियम्‌। जीं च तदगारं चाऽऽ्ीधागारम्‌ । भ्ची-
अस्यागारमासीागारमिति वा, तसिरीभीयं धिष्णियं कर्मच, तच्च ययोत्तेणान्त-
रहि वेदिमध्यतो भिष्णिषमुत्तरेणाऽऽयतनस्य गमनवेायां पादशो यावतपरिमिते
मभ न मवति तावसमरिमितप्रशं संचराथमवकिष्य करपन्यमत्य्ः । अरीऽ: शरभ
रणम वेत्येनाश्नीच्छकदादुगृहे वाच्ये रण्रत्ययलस्मादचदराच्छ इति रप्त्पय-
सस्येयदिशः । अगारशब्दो गृहवचनः । प्रवाहण इत्यन्तो भ्रः ।

अन्तःसदसमि तरान्‌ ।

इतरानम्ावह्णादीनां भिष्णियान्‌ । प्रदरो मध्य इलन्तःतदपतम्‌ । अव्ययी

मावतमापतोऽयम्‌ । शरदादिलात्पमात्ान्टच्ल्यः ।
बहिरसील्यपरेण सदोविरं पृष्ठ्यायां पक्रमे होत्रीयम्‌ ।

अपरेण प्दोबिरं सदः पर्वनिप्यापरतः परक्रमेऽतति होतृरिदं होतरोयं धिष्णियं
भवतीत्यर्थः । हो्ीयमिति पिप्णियकिशेषस्य नामभेयम्‌ । एद्प्ाचां देश इति वृद्ध-
संताविधायके सूत्रे वा नामधेयस्य वृदधञा वाच्येति होवरीयशठदप्य पिष्णयविरेष-
नामषेषतरादद्पजञायां वृद्धाच्छ इति च्छपत्ययप्तस्येयोदेशः । अतरैनपा प्रक्रमातमक-
मेव पतामीप्यं त्तं वचनात्‌ । अन्तःपदप्तमिलनेन।परविट्य व्ववृ्तिः । बिल.
श्दरऽच द्वरवाची, सदपदतांनिध्यादन्यस्य विष्य मवत्‌ । इपव।हन इलनतो
मन्नत्य |

श्वाजोऽपतीति दक्षिणेन दोतरीयं मैत्रावरुणस्य ।
पश्चदशाङ्रपदप्रथतिमानप्े प्रदरिशान्तरारपंमवादरदशःङ्गुखपदपरादे शये सतुरप
स्वात्तवत्पतिमेतमेवान्तरालम्‌ । तथा च द्िेनेयेनपाऽत्रापि तावदेव सामीप्यं
विवत्िते मति । दशाङ्गुद्रदशाङ्गुदयनपतम(र)पदमानकषे प्रदिशानतराजपमा-

ए,

७त्त"पव्ठः ] गोपीनाथमहकरृतज्योत्स्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 रथ

दयावदरथमन्तराछम्‌ । धिष्णियानां विशौलमात्रत्वपके तु प्रदि शंनयूनमेवान्तराठम्‌ ।
एवमभिेष्वपि पिव्णियेषु द्रष्टव्यम्‌ । देव्दौ प्रशास्तारौ मिननावरुणौ । एतस्यापि
मानुषपरशासतृतेव मितरावरुणतृर्यत्वा्तदीयकरमकर्त्वद्वा मिन्नावरगटिदङ्गकयज्यप्र
कृत्वाह मेतरावरुणत्वम्‌ । मित्रावरुणयोः प्रशासल्वं मित्रावरुणौ प्रशा्तरौ प्रशा
स्त दित्यतिन्भवरणवाक्प मान्नतम्‌ । मैत्रावरणस्यैव परशापतेति प्ञन्तरम्‌ । प्रशा"
सवर्थनेति भस्यितयाञ्यदरषात्‌ | प्रकरेण पवीनप्या्छ्तीति प्रशा्ेति तुदः ।
प्रवेता इत्यन्तः ।
उत्तरेण होप्रीयमुदरगायतानिततरान्‌ ।

सभ्राप्यन्तराव्यवस्ा पूर्वा । होतृपिषणपसय प्ामीप्ं नाह्मणाच्छतितरिषे
याव्दन्तर।ठं भवति तावद्विवक्षितम्‌ । एवमुत्तरो्तेष्वपि ज्ञेयम्‌ । नयैनप्मत्यथ-
बहात्परवधिष्णयानां होतृषिष्णयेदस्नमैव कुतो न कर्प्पतेऽपरेणाऽऽहवनीयें यजमान.
मात्रौ वेदिं करेतेतिवदिति वाच्यम्‌ । सर्वषां होतृतिष्णयतरपततया एवापमनतादश+
कटपनाया दृरापा्ततवादुदरमायतानितिवचनविरोषा्च । नयैनप्मत्ययविरोषः । होत
पिष्णवस्येतरेषां धिष्ण्यानां च मध्ये यावदन्तराडं तावत एव प्तामीप्पप्यात्रानायत्या
वरिक्षणात्‌ । नच होतृपिष्ण्स्य भेत्राकरणत्रादमणाच्छंपतिनिष्ण्ययोरेव सेटप्नलवोवासतू
सेभवात्‌ , इतरेषामपि परसरमेकोव पतनातीयसपपादनायेति वाच्यम्‌ । अन्ाराद्यभवि
स्वघ्वभिष्ण्योत्तरेण गमनापतेमवापततेः । नचाद्युखात्मकमेवान्तरामस्त्विति वाच्यम्‌ ।
एतावत्परिमितान्तरालपरदे शस्य गमनक्रियायामयोग्यतात्‌ । एवं च यावताऽन्तराढ.
नाऽऽयतनस्य गमनवेकायां पादाघात न मेत्तावदुनाराछं मध्ये करैन्पमिति तिद्ध
मवति । पिष्णियानां पश्चरशाद्गृरपदप्रशतिमानपसे प्रादे शान्तरएलान्यूनमेव । अन्य
याऽङ्कपारणधर्मेणोपवेशनानुपपत्ेः । नवेष्टापततिः । अङ्गपषाना्पोपनेशनाङ्गपूताङ्क ~
पारणधकोपवेशनवाघापेया केवटमिष्णमंल्तव दिर्ौनवर्नाधतवोनितलात्‌ ।
अथवा दक्षिणेन होत्रीयमुक्तरेण होत्रीयमिलत्र द्वितीया पष्ठ । द्ञिणेनोततरेगेति-
पद्व दक्षिणत उत्तरत इत्यक विमक्तिप्रतिकपकमब्पयं, तेन प्तामीध्यप्यानपेक्गे
तद्धे पथ्यऽन्तराठपिद्धिः । दश्गुखद्वादशाङ्गुदान्यतम(र)पद्‌मानपतेऽङ्कपारण-
सेकोचः स्यलालामनिमित्तकभकुवितपदमानानुरोधेनानायत्पा स्तीकर्तन्यः । स्वी कृ्नि
चेदानीं शिष्टः । ततमयुकतं शाठमुीये तच्ुपेशनक छे कारयवधाने परति भेदेन

व्यवधाने सङत्सनोदनोपवह्ये सौत्येऽहनि च प्््रायच्चिततं होतम्यं नबा ।
उदमायतानुदकप्यान्‌ । उदयायतानिततिवचने दोतृभिष्ण्धस्ोत्तरतो त्रा्मणाच्छति-
विष्यं पन्तं तत उत्तरतः पोतृिष्ण्ं प्र उत्तरतो नेषरषिष्थं पान्त

१ ख, ग, "शानन्वून ॥
#

७२६ सत्याषाढविरवितं श्रौतख्तनं- [ ७पक्मप्रने--

रा तत उत्तरतोऽच्छावाकविष््े स्ान्तरामित्येष क्रम इत्यथै बोधयितुम्‌ । एतेन
प्रागायत स्ाजाद्धोतुभिष्ण्यसयैव परवषां पामीप्याधे तमन्तमाव्ेति निरस्तं मवति ।
इतरशषन्दवाच्यानाह--
तुयोऽस्ीति व्राह्मणाच्छ सिन उशिगस्पैति पोदुरन्धा-
रिरसीति नेषटुरस्युरसीलच्छावाकस्य म्रतिद्ृष्तरम्‌ ।
बाह्मणाच्छपतिन उपर््यानमिति प्त्वम्या अलुक्‌ । ब्राहमण विहितानि शच्ञण्युप
चाराद्राह्मणानि तानि शं्तीति बराह्मणाच्छी, ऋत्विषिरेषः । द्विती यिं पक््पुपत-
यानादेव । बरह्मशरोऽपि स्यकरिेपे ब्रा्मणाच्छंतिनि । ्हमन्येतिमस्पितयान्य्रष
दशैनात्‌ । पाति यजमानमाशाप्तनदवरेति पोता, ऋलिभिजेषः | अश्ि चाक्ितर्भ
छिन्नं मरुतो य्य हि क्षपे पाथा द्विवे। विमह्तः। प सुगोपातमो जन इति षोतृप्रसि-
तयाञ्यायाम्‌ । नप्तनेषटहोतृपोवृशरतरूनामातुपितृदृदितृ इत्युणादिसूतरेण निपातनात्तुः ॥
परनेजनीश्रहणपरदेशं प्रति पत्नीं नयतीति नेष्टा । अयमप्यनन्तरेदाहृनेनोणादिपूत्रेण
निपरातनात्पाघुः । भच्छशब्देनाच्छशवदादिपूक्तं रष्ष्योऽच्छा वो अभिभव इति 1
तत्‌ , आ, अल्यन्तं ्भीचीनं वक्तीत्यच्छावाक्‌ त्ुतिभिशेषत्तप्य भिषगिव प्रतिकृ
तरमपिकतरभितरथिष्णियतो भवततीलर्थः । तत्राऽऽधिक्थपरमाणस्यानुपदेशादद्टायं
किचिदयिकं कन्यम्‌ । दष्टा प्िमवाददष्टायैताऽत् | वातिष्ठवाधूडी तु जधिक्ये प्रमा
णनियममाहतुः--पर्वम्यो भिष्णियेम्भोऽधिकं वतुरङगुडेरच्छावाङृष्य विष्गिपं मव-
तीति । विश्ववेदाः कवि्व्मारिदुव्वानिति कमेणान्ताः ।
यूरसीति माजारीयं बिःपदसं दक्षिण्य वेदेः
समपराभ्नीधीयेण यथा दक्षिणेनान्तरवेदि संचरो भवति ।
मन्यन्ते शुद्धानि क्रियन्ते पात्राणि यत्र तम्मानाीयम्‌ । मृनेरालीयन्न्‌, इत्युणा-
दिपनेण मृरष्‌ शद्धावित्यसमादधतोराङीयच््रययः । वहिःरते सदसो वहिषहि
दपम्‌. । अभ्ययीभावतमाप्ोऽवम्‌ । शरदारितवात्तनाप्रानष्टच्परलययः | अन्त
प्दपमितरानिलस्यानुदृ्या माजीठीयस्यापि सरस्येव समविशः स्यात्तं वारयितुं
अहिःुद्मिति वचनम्‌ । दक्षिणार्थे वेदेति वचने बहिःदपलेऽपि वेदेरतरार्थ
स्याव्तैयितुम्‌ । समम प्रयगेत्यनेन पू्सू्ोपत्तायाः प्रतिकृ्टतरताया व्यावृ्य-
म्‌ । नन्वेवं लाववादधोतृभिष्णिपस्य मुष्पत्वाचच तस्यैवात्र प्रतिङ्ृकतरतवव्यावृस्यर्थ
अहं कव्यं प्त होत्रीयेगेति क्िपयेपमृषवगुहमूतपीधौय्डणमिति येतत । अपी"
मीयमाजीरीयपोरदङपूता वेत परम्धलकिष्ययं तदृ पादानाद्धतृषिष्णे तदिमवात्‌ ॥
अश्चीधोयस्य महावद्य तरपन्त्रूजमध्यमार्‌म्याऽऽभवेन महविद्िक्तिणपानप्रकपू-
प्रमध्यपर्यन्तमुरक्‌पू त्रं इत्वा तत्र मार्नाीये कार्यमित्यर्थः फलितो मवति । प्ममा्ी-

^

0

नत "पट्डः ] गोपीनाथ तञ्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ७२७

भीयेगेतयतर तृतीया हुल्यदिरतुलेपमाम्यां तृतीयाऽन्यतरस्यापिति पत्रेण । यथा
दक्षिेनान्वैदि चरो मवतोत्येततपूजं॑यथेत्तेणान्तेदि सेचरो भवतीतिसूत्रवदया-
रूपेयम्‌ । बौधायनेनाऽग्रीधमण्डपस्य पञ्चारलिल्मुक्तंमानाीयमण्डपोऽभि तेद.
दुक्तः सोऽपि पमे कार्यः । अरतिमानं चतुिशाङ्गुदपयृतिमक्रमपक् एव तेभ
षति नान्यदा । वशाद्गुपर्थन्तप्रकमपके पदमानमेमेति ज्ञेयम्‌ ॥
रोद्रमनीक^ सर्वत्राजुपजति ।

रद्धं रौदषदयन्तमनीकमनीकपदवन्ं मन्म सवषु म्प भन्तिममन्च्यतिरि“
केषु भनुषनति योनयतीलपः। प च्‌ मागो रोद्रेगानोकेन पहि, माने ष्षहि
मामा दिष्मीरिति । इमं मागं ततत्मन्रानेषु योजयतीति निष्डषटोऽयैः । रोद्रमनीक-
मिलत मतुबषकोऽी आदितादचपरत्ययः । पतेन केवढरौद्रानीकपदयोरनुपयु्तयो-
वयीवतिवति । केवहरैदरपदपादान उत्तरप्याऽऽदिना पूस्ान विधादित्यनया
पुरिमापया तत्त्म्रान्तेषववगतेषु तदनन्तरं यस्य क्यचिद्रदपदवतो मन्स्यानुषङ्घः
स्यात्‌ । रौदरपदवान्‌ मनर स्वशालायां ब्रह्मणा त्वा शपामीलनुवाकारमक एष ॥
केवदानीकपदोषादनि यस्य कष्ययिदनीकप्दवतः पनानीकेनेत्य्यानुपङ्गः स्यात्त च
मा पूक्तु परदयतिशिषटमनरयवानषङ्गः स्यादियितदम्‌ । पदद्वयविरिषट्तुरौदरेण-
नीकिन पाहि गाञ्च पिषहि मा मा दिभ्सीरिलयमेैत्रकरणगतश्च । भदिरति
बुधिष इलन्विममन्रान्त एत पतितवतत्ैवानुष्ग इयेताद शा वाएयितुमदुपङ्गविषिः।
सप्र्न्तिममच्रमयतिरितषु म्प | अन्ति) तु पिति एवान्ति | अन नोषस्परी
नमनीकविरेषत्व द्रब्य । रोदेणानौकेेति सानुषनतीतयेताकतञ्चमरगिनैवा-
ठुषङगतिद्धौ रौदनीकमिति कक्तं रोदरनीकवद्धिरि्टोऽयमदुषज् इतित्ानाव-
इयकत्वतिष्यधम्‌ । जञानामवि यजुभपभायधिततं दक्षिण्नौ होतभ्यमिति ।

अत्र वेदिस्तरणयेके सभाभनन्ति ।

पूर्वत्र यद्ेदिलरणमुकतं ततत्र न करवै क तु अप्रासिन्काढे कृषन्मिलेक
आचाथौ वदीः । नरं बिष उततएवरिः स्वृणावीतिष्ुयध्यमिया पवर
स्तरणं नित्यमत्र द्वितीयं रणे वैकसििकमिति वाच्यम्‌ । एतस्याः शरुतेरीषोषी-
याधव्लरणपरलेन साैकयतमवे दवितीयापूषलरणकसपनाया अनुनितत्वत्‌ ।

अनर स्तरणे विशेपगह--

उत्तरे खरपुपसान्धिष्णिया स न स्पृणाति ॥ २१ ॥
इति दिरण्यकेरिसूते सप्तपमन्ने सप्तमः पटलः ।

७२८ सत्यापाटविरचितं भौतय्- [७ पहप्रभे--

उत्तरेदिमिलयनःतरमिवशाब्द उपमारथकोऽध्याहायैः । यथेोततसेदिं न स्तृणाति
पूर तद्वदत्र सरणे खरमुपरषान्‌ भिष्णियानपि न स्तुणातीचैः । अन्यथा
पूत स्तरण उत्तखेदिस्तरणापततः । नने्ापततिः । उत्तरदरम्यायतनत्वेन त्सर्‌,
ण्य कुतराप्यद शनात्‌, अभनेसतत्र विद्यमानववेनापेमवाच्च ।
इत्पोकोपाहश्रीपदपिष्टोमयानिसादस्नातियुक्तवाजपेययानैतर्वतोएलपा-
जिदरिषादल्ापनियुक्त पौण्डरीकयाजिगणेशदीक्तिततसू नगो पीना
दीक्षितविरचितायां धीमद्धगवत्सल्यापाददिरण्यकेकिमू ~
जाम्बुधिगतनिगूढायैरत्नालाभङृतविद्ररजनसंताप-
शामिकायां जपोत्स्नापायां दत्तौ सप्तम
शरस्य सप्तमः पटलः ॥ ७ ॥

भथ सप्तमपक्षिऽमः पलः 1

अग्नीषोमीयस्य पशोस्ते प्रक्रमयति ।

अञ्निख सोपर््नीपोमो । अञ्ीपोमौ देवता यस्य पोऽघ्रपोमीयः । तस्य परोल

खपस्यन्ाधानादिकपकटापै प्रक्रमयति जारमत इचः । सवर्थे गिजयम्‌ ।
तेस्य निरूढपश्ुबन्ेन करपो व्याख्यातः ।

स्वतच्ः पञुःरूढः प्र वध्यते यच्िन्कर्मणि ततवशुवन्धार्ये कर्म तेन कर्मणा तस्या.
ञओपोमीयस्य पशोः कल्पः प्रकार ग्यार्यात उक्त इलः । ततर समैपशू तमेष कल्पः पुः
प्रातदरोदविकारः काठपतामान्यात्तथाऽऽगिक्ताऽऽेयनद्रा्योसतद्विकरेषु वैतदविङृतमश्नी.
पोमीये तद्धिकरिषु चऽऽधवाढः. प्रहर देवी तिरी कर्पमैमयाः परिवियोऽभिकाः
पौतुदासेभ्योऽमुष्मा जमुष्य वपाया मेदः परे्यमृष्यै पुरोडाश प्रेण्यायुषमा जमुष्य
हतिषः पषयति पशोवते पेप्पयैनद्े प्रारलेदां तद्विकरेषु च दाशेपुणेमापिकः
भनरणकस्पः प्रचरणकर्प इति पडभङृतिविङ्ृतिभाववोधर सूत्रम्‌ । अश्नयनप्नये-
रिद्धि शवष्टाां प्रतितं प्रददे । अञभेन््ासलवभनिषेमोकधप्ययोरेती
सवनीय पश तयोरमिक्ृतमन्युनानतिरिक्तमेतत्तच्रं यन्निरूढ उक्तं तयो चिङ्ृतिपूताः
पशवप्तेष्वपि तथा । अश्चीपोमीय उपवत्यीयः पदुलद्धिकरष्वौपवततेषु निरूढादषि-
कम्ुवालािके ततु पू्मातिथ्यायामिष्ठौ इतं यदातिध्पाया बहि्तदुपपतदां तदा"
पोमीष्येलदिनाऽ्ीपोमीया्मेनोक्तभिति तद्विकरिष्वमि तथैव । निरूढे प्वनोये
तद्विकरिषु च प्रणयने पौतुद्र एव प्रिथ न ॒काप्मैयेमयाः । तेषामञजीषोमीय एव
वृषे प्राप्तत्वात्‌ । परेषविशेषासतु श।खान्तरेण व्यवस्मापितात्ते निरूढे न सन्तीवयुक्त,

"कः

श

र ऋषये

१.५४

€अन्पटढः ] गोपीनाथमदकृतज्योत््ाध्याख्यासमेतम्‌ । ५९९

मतैव ते तथैव शाखन्तरातप्वनीयव्वपि न सन्तीलेतदविकृतमिलनेनैक्तम्‌ । देर
सरस्वत्यां तद्विकारेषु च दारौपूेमा पिकः भचरणकड्प हृतयनेन पत्राकरुणभ्यापररो
मगुतेडाशा्तयिषु उपत्यते । तत्रज्ीपोमीयादयो निरूद्यांरोन विकृतयः ।
सन्याध्वधवे ते प्रकृतयो निरुढे। विद्कतिरिति । निरूढपप्रकृयैव सवशासायाम-
न्ति त्वेति प्रभे दीत्रायाक्ञानातसपवैपु नैमिसिककाम्येषु स्वतच्रेषु निलेषु च प्वणै-
तेषु पदषु दीगर प्रयच्छतत परकरति्मैवत्येव ¶ तथाऽऽध्वयेवे ैरोपिकं वेदिमानादिकं
चोषदेशिकमेव प्राप्यान्येषु प्रयच्छत्तपाञ्नीपोमीादाधरयवमतिदिषठं प्राप्य तद्िक्तोऽ-
पि मवति । पैपशूनामेष कप इत्यन सर्वेष पञशुबन्धान पान्ो विषिरेष पएेतय
सावन्पाते परव्यते नातिदरेशोऽनेन क्रियते रितु पोमा्गैः प्कोर्ोऽप्नोपोमीयप्तवनी-
यानो विभिदिति ततौ निष्कृष्टो निरेऽतिदेशमरातो निरूढ एष व्पार्यातः पत॒ पवष
समानः । मैक पीपोमीयादीनामितरेवामातिरेदिकः । ये वैशेषिका मन्ना
रासन्तरीया इृ्द्रािम्यां सा जु्मुपाकरोभीलादयो निर्दे भरूयमागत्तेऽ्पोमीर
यादौ परप्रानापलययोरपि चातिदेशदृह्यः । अत्रेत्थं ग्यवत्था तेन्रान्तीतिषूु पपु
ससयदसपेतीयादय एव प्रकृतिभूताः । तत्राप्यौपवकध्ये क्रियमाणानम्ीरषोपीय
एव घुलयाय। रियमाणानामाञ्ेयादयस्तव्राप्यङ्न्ाप्रधोसुयववेऽपि पडुपुरोसशष-
मैबा्यवस्पा । येष ष्यभ्ेयपुरोदाराषिकाराः पदुपुरोडाशासतेषामश्नेयः प्वनीयः
भक्तिः । येष तु (रेवया बहुदेवत्यानां वा पशपुतोडाशाखपततएनामवच्तननदर सपु
रोडाशविकरातेषिन्ा् एव परकृतिः । येषाभनेकरेवतानां चतुरतरनामवतामञ्नपषोमोष
एव पुरोडाशः पषुपुरोडाशपरकृतिप्ेऽप्याेयस्येव पवनीयस्य विक्रा. जप्नेयाष्टक,
पटघमीणामसनोपोमीयेकादशकपलिपु विहितं प्रक्षादतिदे शमादय प्ादश्याद्विकार इति-
सूत्रनोभितप्ताददपदेतुकविकारनिवहिऽत्र कार्यैः । एतचैतसिरूपवस्थितविकष्ठ द्रष्ट.
ग्यम्‌ । इन्ददेवलयानां पशूनां मे परुपुतोडाशासेषां तु देन्रासुतेडारपर्मकतवादैन्दाप्रः
प्रवनीयः प्ङृतिनिः । अन्यत्र प्रकृतिदेवताम्यो यथा सौम्यश्चक्तैनदरः पुरोडाश इतीति
सूमरेण सेमेन्दरेवत्यपोः पुरोड।शयेरेकवचनपरतिषयेवलत्ेऽपि भभनेधवकारतामाव्‌-
्रिषादनेनेतेऽगरपोमीयदयैन्नस्य वेति सूेगन्दप्य म्यस्य चाऽऽतेषविकाराति-
रिक्तकोयवन्तगीततवेन यच्प्युमयविकारत्वस्यच्छया प्रातिवाशब्दस्य व्यवस्यितविक
सपार्तव सीलैनदध्यनधापतरकावमेव सतोमस्य षोमोयविकारलमेवेति तथाऽपि
सौत्यतौम्यादिष्ास्नेयविकारत्वमेव । कपा्परभताद्दयात्‌ । प्रकृतिगता देवताः
भ्रकृतिदेवतास्ताम्पः परङृतिदेवताम्यः । प्रङृतिगतलं दि देवतात्नयष्य, अभरिन्रस्य
सोमस्य च । तत्रभनः स्वातन्येण पतहभूतत्वेन च देवतात्वं रकृत, इन््रघ्य सोमध्य
नाञ्निषमेत्ययं विशेषः । अन्यत्र प्रकृतिदेवताम्पो यथा सौम्यशचरह्ः
पुरोडाश इृतीतयत्ेतिशब्दो वैमृषगुणविशिषेरेततपसिहरयः । अत एव भङ्तिदेव-

७३० स्यायादविरचितं भरौतसू्रं- [ ७पमपशरे ~

काम्य इति बहुवचन पगच्छते । ननु इन्द्रस्य वेमृधारूयगुणविशिषटप्यापीनद्रमिन्नलेने-
नद्शब्देनैव तद्रहणे तथा च बहुत्वस्य परकृतवमवेनापंगल्यापत्तिरिति वेन । इृद्रम-
दे््रदत्ापि मेद्य सेन बहुत्वस्य पमवेनापगतेरमावात्‌ । इनरस्य सोमस्य च
रकृतिगतत्वमा शिकं तदेव अृतिदेवताम्य इलन्न यृषयते । यचप््रपि प्रकृतिग"
स्वमस्ति तथाऽपि नाऽञग्य्यान्यन्र भङृतिदेवताम्प इत्यत्र ग्रहणम्‌. | यथा सम्ब
रनद पुरोडाश इतयुमयेरिव ग्रहणात्सोभेवत्यपडुविषय नने पवमीर्णिप्रतिः पामि"
तत्वेन प्तामा्यत्वात्तदपकषयांऽशमूतप्यन्स्य मिरेषलेतैनर धर्माणां प्रापे प्रबलेन
उपक्षरनामकयेन चाऽऽश्वोधिकपेमिनद्रपशुनामिन्रघम. एव, ये कषवन्तरे विदिता
£ पशवलते पोढशिपयाप्तमन्धि्तवनीयस्ेनरस्व प्रशोङाराः, ये प्रसदेवताका
स्त भभेयपशेरेव विकाराः 1 परातिपादिकतताम्यात्सरस्वतीविक रतवं केचिदिच्छन्ति ।
ये सन्ये सरस्वतीदेवलया ये च सखीदेवतालते खौदेवताकतम्येनातिरात्रतैयाततवन्धिप्वनी-
यायः प्रख्या मेष्या एव विकारा मेजवरुणीौरयायनूबन्ध्या विना । प्रैष मव
तीतिव्ष्यमागानूबन्ध्याभकरणस्पतपूतराि्ेन प्ानाल्यमन्र न मवतीति ज्ञापितत्वात्‌ ॥
अन्यत तु मवत्येवत व्यष्या । तसमादषोभीयादयः पञ्चापि सोमतनननतगतानां
व्यव्थिताः प्रतयः सोमतश्चवरदिूताना तु निष देन्द्रस्च इति पक्षि. परावः
प्रलक्षपरमाणो होत्रेण निरूढस्य विकृतयः । इतर आध्व्षवेण वैरेषिकेण च हौतरम-
तिदेशात््मानमेव प्रा्षममि शाल्ञन्तरदिन्दे प्रतय च वपापुरोडशाङ्गागविषय-
कमित्ावरुगम्यापारप्रतिन्धेन

नैव उ्यवध्यापितम्‌ । ओववत्तथ्ये क्रियमाणानां घुलायां
क्रियमाणानां चपि पशवः प्हृतिमूता यथायथमिति मतच्छिकविकदपापिप्राय ्र्ट-
ग्यमिलस्तु प्ासङ्गिको विचारः । इदानीं प्रकृतमुच्पते तष्य निकूदपदुवन्धेन करप
व्यार्यात इति पून हैतेण प्ैप्रतितं निरूदघयैवेखमि्रयिेव भगक्ताऽऽवा-
येण प्रणीतमिति द्रषटम्यम्‌ । त

पद्ढोता पच्िष्टिशराङ्गमूते न वियेते ।

येऽन्तप्तच्वतिनोऽङ्गपशवः समानदेरकाटान्नयश्ास्नीपोमीयायनुकनध्यान्ता अङ्गि

नश्च तेषु षद्दोत। न मवति आरम्माैत्वात्‌ । प्रधानापसमेनैव तदारम्मतिद्धेशच । तथा "

पृश्चि्टिरि दरेवतारूपारपार्म्य दीक्षणोययैव सिद्धेन मवति । ये हु बहिसतच्रव
विनो मभिनदेशकालास्यश्च वायन्यपटुप्पशुपेत्रामणोषश्वादयन्च तेषां स्यपि कथं
चिदङ्गमावे मवत एव षडूढोतृपथिष्टी । ननु पदता पथिषटिश्च न वियते इयेताददेव
वक्तञ परकरणद्िवतस्याङ्ग पूतस्य परशधामात्‌ । अतोऽङ्गमूत इत्य शन्दस्योषा-
दानं नैव कर्वयमिति नेत्पयमू । अङ्नभूत इययतस्य देतुपरलभरद शैनायैुपादानस्या 55

प १ङ्तेषुन'।

कः

१

|

<भश०्पडः ] गोपीनाथमदरक्कतज्योत्प्राभ्यार्यासमेतम्‌ । ७६३१

पृयकत्वात्‌ । यतोऽङगमूतः पुरतः षददोतूपश्चि्टयोनिमेधो नतु केवछा्ीषोगीयप्र-
युक्तोऽयं निमेष इति । तेन सवनीयादिषु प्युप्नपि पदूोतुपशचिशटयमावः पष्यति ।
एकवचनं चोप्पलं मवति । जाल्यभिपायं वैकवचनम्‌ । तथा च[ऽऽपल्ः--षड्दोता
पशनििश्ा्गपूतेषु न विधेते इति ।
अप्रीनन्वाधायाऽऽतिध्यापरिधीनिध्प उपसंनह्यति ।

अगयन्वाषानवचनं सूत्ान्तरोक्ताम्यन्वाानपरतिषेषनिराकरणार्थम्‌ अञ्नीनन्वाधा-
येति स्पप््र्येऽ्रीपोमीयस्य पशोलन्नं प्रकररयति तशालामातिध्यानिष्युपपतनक्च
सीति मादवानेन प्ानाभ्यविकारत्वाच्छालाहरणमुक्तं तन्मा भूदिदेतदर्थम्‌। द्रवद्रव्यं हि
शाखया शोधनीयं न मां कर्मण्यवियमाने पहर निवतैत इतयु ्ततवादिति मावः।
अतिथ्यानहिष एवाभ्नीपोमोयक्ायेकारितवस्योक्तलादर्थीद रा हरणं निवतैते । उत्क-
रायै बहिस्तु पूल्ादिवप्त एवाऽऽहरणीयम्‌ । भस्तस्मेवाऽऽहरति बर्हिषः कसेनेति-
क्यमाणसूत्रगतेवकारव्यवच्छेयं वेधेन । अत्रन्वावेय। अस्नप ओत्तछेदिकशा-
ठामुलीयदश्निणा्नयः सम्यावततथ्यपतते तावप्यन्वधियौ । पराजहितस्य नैवान्वाषानं कितु
शासातुलीयस्यैव । एुपोऽत्राऽऽहवनीषो यतः प्रणीयते प्त गादैपत्य इति पशूतरेण
भृताहवनीयस्ेव गाहषललोकत्या पुराणगिपलयस्य॒निदृततेरक्त्ात्‌ | अत्रेति
शब्देन तप्सिनेव कमणि प्त गाहैपलयो न तदन्तपतिताभिहोत्रहोमे । शाढापुलीयं
गारहपलयकर्मभ्योऽन्वव्यनिति तस्िन्गार्हपत्यक्माणि कियन्त इति वक्वमाणपूतेऽप्य
घेति शब्दौ योज्यः । अन्यथा कुण्डपायिनामयने माप्तमचचिहोच जुहोतीति विहितेऽश्नि.
होतरहोमेऽपि उपरोतिोमद्रदशाहं द्वादशाहाद्वामयने गवामयनत्कुण्डपायिनामय-
नमित्यवेरूपचोदकपरम्परथा प्रति शा्ठामुलीय एव श्रपणं स्यात्‌ । यद्यपि दि
होमेऽसतिन्छतशवोदकच्छालमुलयस्य श्रापत्यमावस्तथाऽपि कुण्डपायिनामयने शाका
मुखीयस्य चोरकातप्रप्त्या तदङगमूतदूविंहोमहविःश्रपेऽप्यस्ति तत्प्रातिरिति द्रव्यम्‌ ।
अतोऽत्ेयेवमवरथं वक्तव्धम्‌ । तथ। चात्रेति शब्देन कुण्डपयिनामयनन्तरमते नामा
पिरेशपरलपुरुपगाईपतयश्नपणवतकर्ीणयञनिहोतेति । तथा च द्वादशाध्याये प्रथमे
पदिऽमुममैमाह श्रपणं चमिहोतरस्य शादपुलीये न स्यात््रानदितस्प वि्यमानलादि-
ल्येन पूरेण । नामपरातिन परानदितेनन्पा््य शालपुलीय्य बाधे युक्त इति मावः।
सूरा स्ट एव । यपि नाम्नः प्रायल्य सातमिकन्ययिनैव सिद्धं तयाऽपि
भङ्गनिराकरणा सूत्रमदमिति व्टस्यम्‌ । नेपोऽत्ाऽऽहवनीषो यतः प्रणीयते पत
गाहैपत्य इति पमान्प शामली गाहपत्यकरप्धोऽन्ववस्यन्ति तक्िन्गाईपत्य-
कमणि क्रियन्त इति विरपपत्रेण वाध्यते, एवं च शाटामुलीयभ्राहितदिणापनीनमि-
वन्वाघानमत्रेति वाच्यम्‌ | एषोऽ्ाऽऽहवनोयो यतः प्रणीयते पर गाईपत्य इति पत्रस्य.
नात्ति शदेन पाडुककपेष्येवपदृतसकत्या पौमिककर्मण्येतस्यप्रत तत्रापि प्राप्य

७९२ सत्याषाढविरचितं भ्रौतचव- [ ७ पतमप ~

मेततपूत्रमणयनप्याऽऽवरयकलेन पमानविपयत्वामावेन नाध्यनाधकभावस्मैवापिमवात्‌ |
एपोऽत्रःऽऽहवनीयो यतः प्रणीयते त गार्हपत्य हृत्येतस्य पूतस्य परिषयः पाशुकं
कम श्ाटामुलीयै गारईपत्यकरमम्योऽन्ववस्यन्ति तस्िन्गाहपल्यकर्माणि क्रियन्त
इ्येतस्य पत्रस्य विषयः सौमिकं कर्म । एवै न विपयमेदादधयनभकभावो
नात्ति । सधवा प्ुनूत्रविषयस्य हेतुपरतापरदशेनाथं शाटामुलीप माहैष्यक-
म्योऽन्ववस्यन्ति तसिन्गारहपल्यकमीगि क्रियन्त इति पूतं यतः शायमूखीयं गाहैषय-
कमारवमन्वषस्यन्ति विनियो नयान्ति श्रुतयः पाशके कपि भतप्तदमि्ाध्यलात्तसि-
जेव सौमिकान्यपि गाहैपत्यकर्माणि कियन्त इति । इृष्म इति तिद्धवनिरदेशादिष्मा-
हरणस्यात्र कर्तव्यता गम्पेते । मति्ावर्िःतेनहनं तु हृध्माहरणोत्तरं करव्यं नत
शृतिभापषस्यने स्यपा तदधात | भयवाऽऽदानप्तमय एव बर्हिःतेनहनम्‌ । अथवा
प्रिीनिलनन्तरपपिशकदोऽध्याहार्यः । तेन बर्हिःतेनहनमभि प्ाकृतस्पान एव तिध्यति |
तथा चाऽऽपस्तम्बः-मतिथ्यावर्दिसतृष्णीमुपतिनक्यति तांश्च परिषीन्पाशक इध्म इति ।
सत्रापि तुषणीपुपपंनह्यवीत्युवकरते। दवादश प्रथमपादे जैमिनिरपि पैनहनहरगे
तयेति वेत्‌, नान्पार्यत्वादिति सूत्म्यामाह । तंनहने च हरणं चानयोः प्तमाहारः
सेनहनहरणं तप्मिन्तंनहनहरणे । देशण्यक्लान्मन्रोऽम्पाक्तीत इति पूरून्ोक्ता
म॒चवृततिस्तथाशबदेनानुकष्यते । नेत्येनाऽऽरृत्तिः एण्ड्यते । पिह।रेशपरषणे मृष्ये
सनहनहरणयोः का तदतिरिक्तं कामन्पशब्देनोच्यते । तच्च वेदिभापणात्मकं तद्‌
थत्वादिलर्ैः | यदि पेदिपरापणारषताऽपि स्यात्तदा प्रकृतविव गाहैपत्याहवनीव प्रति
नीयमनिऽपि मन्नः प्रयुक्तः स्यात्‌ । एवं संनहनेऽपि दैवाद्मन्पिशेयिश्ये परपक्ते
पुनसतूष्णीं क्रियमाणे | नच विहददेशभ्रपणधितेवैतयोरलन्न कि विनिगमकमिति
वाच्यम्‌ । प्रयमरोपसियितेरव विनिगमकतवाहाषवात्‌ । तदयं निगैठितोऽर्थो जेमिनि-
सूतरप्य देशद्धकतवान्मननोऽपयरावतैत इतिमूनेक्तरीलाऽत्रपि मच्रवृत्तौ प्राया
दूनस्य बर्हिषो विहारदेशप्पणागे यत्नहनं

नं हरण च तदर्मौ हि संनहनहरणौ मनौ
भक्ते तपात्वामावाज्न मन्राविति | अत एव पमरणमच्$पि न तेन परिधीनां प्रामि"
पेन्यका्पमरणोततरं तूष्णीं एथेव पैमरणम्‌ । भतः पेमरणमच्रे ब्रीनपरी्ीनिति
दुप्यते । विश्शतिषेध्यूहः पैचरा इति सेनाम । उपेषयृषटिशब्द्गिततया पंचा"
निव्येव वा | उपनञ्यगीलन्नोपशन्दादिष्मपतमिषाभुपरयेतर परिीनां सैनहनम्‌ । शत्र
ष्णी इत्तशालां छिक्ताऽऽनयनि । केचित विधमेव तुष्णीमानयासत ।
अग्रनपरिस्तीयै पाणी भन्ञारयोलपरानी ९ सतीत्व
यथार्थं पाशुकानि पात्राणि प्रयुनक्ति ।
मत्रा ये प्तक्ादन्वादिताल एव । ते चैत्तसेदिकशाटामुतीयरसिगाप्नयः ।
सम्पावथ्यपतञ तावपि । आशीर परालाद्वाानामावान्न परिललरणम्‌ । मीय

। ब्‌

<भगपट्छः | गोपीनाथमहृतज्योत्म्ाग्यारुयोसमेतम्‌ । ७१३

रिसतर्यैलयादि स्तीसित्यन्ते कृतम्यारुपानम्‌ । अत्र वेदकरणाववनदिवेदं ज्ञातं मवति
महिदिकरणार्यं कृतो यो वेदः स एवाऽऽवशयाद्धवतीति । भवशरमे तु वेकरणति-
धानायगेव वेदः । यथायं यपाभ्रयोननम्‌ । दद वचनमतिदे रपा पथरश्राणा प्रो.
जनामाव इति क्तम्‌ । पाटकानीति वचनं पञुपतमन्धिनां ्वपितिवपताहोमहवनीयृप-
यूपशकलारणीपुवर्णशकदानां प्योगाधैम्‌ । नलु पाशुकानीति नेष ककस्थं भकरण-
देव तत्िद्धेरिति नेन्न तश्याऽऽपलम्बो चप्रचरणीप्रथोगनितृतयेलात्‌। नव पलाय्‌
मेव तत्मयोगव्िानादन्रपोतिवृततौ पाशुकानि वचनं व्यधिमेवेति वाच्यम्‌ । सुया
प्रप तत््योगविषनिन पूत प्रण] छच५ पी प्रयुनक्तोलापसत॑मनोकतरौत्या
ुत्ाप्योगपत्तौ तनित सार्थक्यम्‌ । सोमप प्रङ्कतिद्धिरियिपि
पाषटकानी्यनेन प्रदतं मवति । तथा च द्ादशाध्ययि भरषमपदे जैपिनिः-पृतिु च
अपङ्ग: स्याद्धोमार्थलात्‌, न्पाय्थानि वाऽपयुक्ततवादपरयकैः परप्नः स्यात्‌, भत्ति
शब्दश इति । पू्वीधिकरणे यथा, महावेया प्राकृतेदिपरङ्गलथा पत्रष्पि
जुहदिपत्रष्वपि प्रसङ्गः स्यात्‌ , होमात्वत्तषामपि होमाभेलात्‌ । होमाः सौमिकै-
रेकु दिप्ाषकहोमादिकातिद्धरेति मावः । अपं पू्ूत्रापैः । उत्तपू्रा्ु
न्थायो होमादिरूपं कर्यं तस्मादनपेतानि न्याय्यानि जृहदरौनि । पर्मपथ्यदन्धापादन-
पेत इति पूत्रायत्मययः । वाशब्दः पूर्वप्षन्याकीकः । जु दन्येव पोमम्पतिरिक्त-
द्म्पहोमकरीणि नतु चमः प्रङ्गतिद्धिरिति । कतः । भप्रयुक्तसात्‌ । दिह
भक्ता प्राणि लपयक्तानि। अङ्ग प्रयुक्ते तहुणा न प्रात्य पुनः प्रषोगः । वेन
सूपेभेव प्राृतपदाधै्याङ्गत्वं तव तलक्षणङ्गपयुक्तौ पत्यं ततर गुगहानावमि प्रषङ्गो
युक्तः। भवति च वेदां हर्ष्यात्तादयतीति वेदिसेनेव भाकतररेरज्तेन वेदिर्षगाङ्ग-
भुक्तौ सयां तत्र गुणहानाकप्यापतदने प्रघङ्गो युक्तः। इह तु नाङभयुक्तिहदीनां
चम्तप्ताधारणपात्रतेन नाङ्गत्वं येनाङ्ग्रुक्तिः स्वात्‌ । फ तु जुहूत्वादिनां जहा
जुहोतीति वचनात्‌ । ततश्च कुहरूपत्यक्गप्येतायुक्ततवासुनरषेषानां जुहारिमि-
रदवैरष्ठानाय प्राहृतपात्प्रयुक्तिरिति । तथा च नि्ैठितोऽयमर्ः-न्वायशाकेन
भङ़तक रमुच्यते । परकृतकथं होमादिक।प तेभ्पोऽनपेतानि बाधफशाच्े विना तेभ्यो
न नियुक्तानि एतादृशानि जुहदीनि तेषमेव पोमज्ञेष्टिकेकरमेषु न तु पताषारणपरमेण
पप्रलरूमेणेव प्रयुक्तौ नुह(दीनं कथं त्यु तगह वमपादिमिः प्रपद्गपिद्धिमति ।
जुहादीनि तु जहत दिविरोषधेणेव प्रयुक्तानि नतु पात्तवधरमण प्रयुक्तानि । अते। न
भङ्गपिद्धिरिति। इति द्वितीपपूत्राः। तृतीयप््राथतु ~ रागदस्य जह्शञ्दस्य प्म
कूकपात्राणीतिकचनं स्थारिताधारणपतरषजहामम्‌ । अन्यथा प्रचरणीवयावृत्पये

# भव ददोवसूतररिाद श प्रि
१

५७३४ सग्याषाठविरवितं भौतचुत्- . ` (:७ एपरने--

पाशुकवचनप्याऽऽवस्यकते -सवभिलयादीनामेवापताभारणलेन पाङुकतवातेषमिवः प्रयोगाः
इति शङ्का स्यात्तां वारयितुं पाश्राणीतिवचनम्‌ ॥
यल्मागाज्पग्रहणातचर्छृखा म्रतिहूल
मा्ईपसये पाषुकान्याउयानि गृह्णाति।

जुहो तुदीति गृहीत्वा तृतीयमाउयश्व दन्यानीयेलादिना पशुबनभोकेन
भरकरगेल्ैः । गापस्य इति सम्पमतेनैव प्रतिदयेत्यस्यान्वयः । प्रतिहरणे प्रती-
चनं हरणम्‌ । गाईैपत्य इति पपोपप्तमी । गारईपलयप्तमीपरेे प्रतीचीनं इत्वा
तरव तादुकन्याग्पनि गृहातील्ैः । परतिदसपत्यत्रामौमितो गिगद्यः ।
अन्यया गाहैपत्ये पाशुकन्वार्णनि गृहातीलनेगैवायौसप्रतीचीनहरणे धिदधे प्रति-
दयिलस्यं वेथ्पीपत्तः । ्ोह्ण्यातादनमातिधपावरिपा यावनबरेश जास्ती-
सेते तयतः भरस्य पञमे वितृतीयदेते माति । जत्र प्रचरण्या; पा्प्रभोगकठे
प्रयोगो भै मवति । पुत्यायमिव तद्विधानात्‌ । प्रचरण्यामाजग्रहणकले भ्रम्‌ न
अहं तस्यपि सुत्यायमि्‌ विहितत्वात्‌ | अमोऽपि च न वैततमनहोभक्ाक एष तस्य
विहितत्वात्‌ ।

, एवा बन्दस्ेलयुपस्य ब्रह्मा राजानं कुरते 1

जपोदयाऽऽन्यस्ादीमितयनेऽधैणा ते । उपस्यः पादकियापविशेषरपातत-
नविरोषः । तासित्रानानं पोमं॑क्रते स्यापयतीलषः । ब्रह्मत्व पत्यत
सत्र प्वचनं प्रयोगक्मज्ञानाधमुपस्ये रज्ञः स्थापनादनन्तरमेवाऽऽदानं प्रावादीनां
न ततूवमिति | अत्र मवचनं मन्तजनात्पते तूष्णीमि स्यतत कपितुम्‌ ॥
अत्रद्चति प्दच्छेरो वाऽत्र । ब्रह्मव्यतितिकतो यः कशचन्वक्तदरगस्पोऽन्यो बोप्य
राजानं कुरत इत्यथैः । इदं च ्रह्मलमूत्े वक्ष्यमाणेन तरिषिना विकटपते । ब्हलोपस्प
राजानं करते नहम्यतिरिक्तो यः कश्वनत्वमेति । भसिमन्व्यास्यनिऽपि मचत
जक्षम्यतिरकतिलवग्मपेकतितमेव । अन्यथा तूष्गत्वताद्वस्थ्यापततेः ।

आददते ग्रान्णो वादव्पानि दरीणकलकौ चम्ताना-
तिथ्पावहिरिष्मपाज्यान्यभरीषोषीयं चादुनयन्ति। .

आददत इल्नन्तरं परिकमिण इति शेषः । कर्तुदायपिशषमत्र बहुवचनम्‌ |
ग्रावादीष्मान्तानां रज्ञा बदूध्वा तया वहुनेनाप्यनुनयनं पेमवति । अत॒ भादानवि"
परित चेत्‌ । तस्य आवादिमपतान्ानां भङ्ञेनव निवृत्तत्वात्‌ । अधीदेवाऽऽदानविधौ
सिद्धे वचनं गय्मिति नेत्य्‌ । त्य ब्र्मकरकादर त उपय स्यापनादनन्तरमवाऽऽ-
दाम यपा स्याकनुपू॑मपीच्छया कदाविदपीत्येतादशार््ापनाैसेन वैयध्यामावात्‌।

आहागः प्रतिद्धाः। वायव्यानि उष्वैपातराणि । दरोणाकार्‌ः ककरो दरोणकरशः । त

11

<मःप्डः गोपीन्तथमहृकरतज्योत्प्ाव्याख्यासमेतम्‌ } # ७५

म चतुरहुवदण्डः परिषण्डहश्तुरभो काऽ्परिदधपरिमाणोऽ्तिडधरिकोऽव । अत एव
सूता चतुरशरपरिमण्डा्पतराकारता दरे णवितेरणयुक्ा। तशं यान्यनादिषवृक्षागि
विकङ्कतस्य तानीति वक्यमाणवचनदविकङ्कतः । अभवि बारणम्यतिरिक्तयज्ञियवृकतनः ।
अहोमापीनि तु वारण्येति ूतेणहमार्थपाच एव॒ वारणवृतततेक्ल। द्रोणकलशे
होमा्त्वध्यापि परेनायद्वरणवृततनिपेषसयैव प्रतेः । माक्तिकस्तु कटशो न मवति ।
नहि मून्मयमाहुतिमानश इति शत्या निमेषात्‌ । षम तु ाचनिकं मृनमयस्य वरम्य
दयोमपाषनल्म्‌ । चमत वक्ष्यमाण्तणाः । मावादीनि पूरवोपयुक्तानि परोहितान्येव ।
सातिथ्याबर्ितृष्णीमिव प्परसतरं तेनद्धम्‌ । इष्मः सरातिध्यापरिविकः प्ेनद्धः ।
ज्यानि दुष्त नि स्पारीगते च । गतस्यारीगते एषदाज्ये च । अ्नीषोमीयमभनी-
पोभदेवलमुपक्् पटं येन कभैयृहीतेन रान्न मातिध्यं कतै यजमानेन तमू +
नकारोऽनुक्ततमुखयापैः । तेन ` सुमतोमस्पाटीपूल्दापवनीयपरिषैकषनाकठशपक्ने"
जनीकडशवततीवरीकछशदशापवित्रोदचनादीन्याददते परकििणः । प्रायशचित्तपहः
ससे तौ च । अतुनयम्तीलप्र पूर्तानि म्ावादीन्येव तेवष्यन्ते । अग्नि सोम चानु
पृवद्धागमेतानि नयन्ति प्रापयन्ति परिकमरिण इलर्षः । मातिष्यानर्िष - इष्य
जोपपतादितत्वेऽपि अ्राटुनयनवचनासुनगरहं मावत्‌ ।
, उत्पत्नीभानयन्लन्वना सि भवतैयन्ति । 1

पनीमुदानयन्तीलन्दयः श्रुतिरमेयमनूयत उप्वानी मानयन्ति | अत्त एव व्यवहि-
तेति, सूत्रेण पिहितयुपमैषालोग्ये पदान्तरव्यवषाने न विरुध्यते । बहुवचन
प्किम्पमिप्रायम्‌ । ते च बहूवचनशरिप्रभृतयः ४. एतचचाऽऽनयने पृर्तीश्ाखतः
शालमुलीदं भति । महुमिरानयनमदशरथम्‌ । अनो्नुपरकीयम्तयन्यः "1 पवने
नयनम्‌ + इयमपि शतिर 1 पदान्तरव्यवकषानविरोषोऽनावि ूषष्यः ।
छोकिकान्यतानांति। बहुवचनाथिपभतीनि } जनभ्वतैका बहुकचनामत्यनचिपरभृतयः।
अतृरब्दालशवदना परन्‌ । एतानि छडामुतीय उत्तखेदिषमपे वा. स्थाप्यन्ते
सपोपयोगम्‌ । अनपाममवि प्रिकपिणो हतिादि वहेयुः । तच्च महावेद पृततरेणाऽऽ-
अधपण्डपपू्वविपयैनतेवं । बहूवचनासपरिकरिग ऋत्विजो ` वषः क्यन्ति | एतेन
नेयना। मङीव्योजनं नेति. पूजितं मवति । वकष्यमाणकर्ोपयोगिपतामभ्ीदितानि
शकटानि प्रकौयन्ति । यादवस्य कि तेन सह सु छोकमेतीति छि्गत्‌ । अन्व
नोति परकरयन्ति यद्स्यातर शं मवति पूत तेनाभिमन्वस्मतीतिनौषायनसू्ाच ।
शख यतयं यतपतराीति यावत्‌ । अनक प्रं यायादरमिपमित्यापसतभनः ॥
तैनेत्मेते शाटनस् निरनध्य एवेति गम्यते 1 ॥

५ १अ. ग दरिः) प

५७६६ .. त्याषाठविरवितं भोतयुब्र- . .{ ऽपप्तमपरभे--

पल्ुदानयनप्रकारमाह--
भरतु ब्रह्मणसपत्नीति नेष्टा पत्नीमुदानयति ।
प्रिकिमिः साकं नेषटाऽपि पतनीमत्याप्या$ऽनयति वैप्तमनहोमार्थ शारामुलीयं
भति रतु ब्रह्मणस्तनीति मन्नेगलधैः । उत्पाप्येल्यमृै उच्छन्दाछम्यते । उत्पा"
प्येस्यनेन यदव तिष्ठन्ती तदा तानुेडपोस्ापयैवाऽऽनेया नतु ताददयेवाऽऽनेयेति
नोऽयते । निपाता भनेकार्थका इति शा्ञात्‌ । उच्छन्दः दनरियर्थे वा । बर्न
सीदस्िति मश्रन्तः |
अथाहमनुकामिनीयानीयमाना जपति ।

नीयमाना नेष परिकपिभिश्च । पर्नीविेषणमेतत्‌ । विशा दहेति मश्रानतः |

सुमजसस्त्वा बयमित्यपरेण श्राखापएलीय-

युपवरिश्य दा॑पौणमासिकान्म्राज्जपति ।
शाशकएलीयस्पापरमागे पथरोप एवोपविशय द्रीपूणेमापयोरमवा दापीगीमातिका"
स्तान्मशराने गृहपत इत्यादीजञपति। पीलयतुवीते । मष्यासमदि ्ठनिष्यत इनेन ठन्‌ |
अनुशतिकादितवादुमयपदृवद्धिः । नपतीत्येनोपस्थानादी जिवत्यै ततत्पाने जपोऽनेनं

विधीयते । प्रनत मम पूता हृ्यनयोसतु स्वमत्तो नप. एव ।

शरालापुसीयं -गा्ह्पलकमैभ्योऽन्वव-
स्यन्ति तसमनगाकैपलकमाणि क्रियन्ते ।

शया यु शप परशस् पूवो मागः । तत्र मवः -शाढपुलीयो गृह-
पृतिैनमानस्तेन धयुक्तोऽभिगैपलः । गृहपतिषयुक्ततवं तदुतपादिततवेन । अतिभ
ज्ञपरिह। रूदेएवि स्वीकर्तव्या । गा ईपलयस्य कर्माणि गारषदयकरमागि . तेभ्यो
गाहषल्यकरमम्यो गाहेषलकरमपभनववष्यनित श्रुतयो यतः ( भतो यानि गाईषल्क-
मागि सर्वाणि तानि तल्लिऽ्शाडापुसीये क्रियन्त इत्य्ैः । परथमः प्रामशरूपाया
एव शाखायाः तिद्ध्वा्तमुलमत्य प्राकृताहवनीयप्यैव शालमुलोपतवम्‌ । इत्लावाः
श्चाखाया भतिद्धत्वत्तन्ुखमवदखा१ भैत्तदेरिकष्य न शलामुलायत्वम्‌ ।॥
येत्तरेदिकश्य शाखपु लीयत स्यात्तदा प्राचो गच्छन्पीलेतदविरुध्येत । तस्मात ृ-
ताहवनीय एव शालागृलीयत्तम्‌ । अत ए हविवीनप्णथने युज्ञते मन इव्याहुत्यषि-
करणीमूतस्यनेरौत्तसेदिक श मव ग्रहण ङ्तनतु शाखामृखीयशः देन । अयवाऽप
मधैः--राठमुलीयं शादामुतोयपततकं प्राङृताहवनीयं गादैपलयकमर्िमन्ववस्यन्ति
कटपयनिति कतार हति शेष इति.। दिविषोऽतर नियमः--शाामुलीयमेव गापस्य-
कर्मस्योऽन्वव्यन्ति नतु पुराणगाक्पयमिति; उत्तरनियमेनाऽऽहवनीयकर्माणि भ्पाव

<भश्षददः ].; गोपीनाथमकृतज्योत्ाव्यास्यासमेतम । ७३५

ने, भाहवनीयत्वेऽपि शाटामुलीयं गृहपल्यकर्मैम्य एवान्ववस्यन्ति ,नलवाहवनीय-
कम्पोऽपोति । गहैपलकर्मणि पौमिकान्यन्न विवकितानि नतु पाद्कानि । तेष ठु
एषोऽ्ाऽऽहवनीयो पतः प्रणीयते प्त गाप इयेतसूतदिव षिद्धः .। नन्वेष
मषोऽप्राऽऽहवनीयो यतः प्रणीयते प्र. गामय इृलेतस्मदव पूधदपि . सिध्यति
किमिद वचनमिति चेतसम्‌ । एषोऽ्राऽऽदवनीय इतयत्रलेन्ति शब्देन पाड"
ककमलेत्य परततेन तदितरप्रापरातौ तत्रपि प्राप्यसमेततूत्ररणयन्याऽऽवरयक+
सात्‌ । सौमिकेषु अशिप्रणयनेत्तर द्विषिषगाहषल्योपस्यितो कलिन्गाईपल्कमै कै
उ्यमिल्ाशक्कायां रालमुलीयस्यैव गारहषलयकमपनन्धितवे नियम्यते । गाहैपलततन-
न्थोति पोमिकानि कर्माणि अज्गपोमप्रणयनमारम्ेव अकनतऽतोऽन्र परिमापाकरणम्‌।
नमेव त्र तथ गाहैतयशरर एव परनोकम्यः, परिमापेव शाकपृतीयस्य परा्िमै"
पिष, शालामुतीयस्व गाहपत्यलनोतसेदिकस्याऽ ऽवनीय सपा पतुमषोद-
यनया भाखररहणम्‌ । एवं नोदयनीयाविषयकातिरङ्गवारणे पिदधे किमर्थ
कनित्कनिच्छाटामुसीयपदर पादानं क्रियत इति चेन । पर्वेषमितउततरभाविकर्मणा
सौमिकल्वविरेषेऽपि करमविशपपरत्वमेव पारेमापाया ज्ञापयितुं तदावदयकत्ेन तग्र
तत्र शाछमुखीयपदरोष्दान्य प्रयोजनत्वात्‌ । तषा, हि शालय गाहपत्यक्ै"
म्योऽन्दवस्यन्ति तसिनाहैपत्यकमौणि क्रियन्त इति. प्रिमाप्या = यागपतबद्धान्येषृ
कर्माणि युह्नते । भत एव प्वनीयप्रोडाश्रयुक्तत्रतदनारीनां एवनीयपुोडाश-
यागतबदधत्वारष शाखमुलीयप्रति कप्याप्य्नेः, श्रवणम्‌ । मत॒ पएवोदयनोयायां
मा्म्॑रहणम्‌ । वागब्यतिरिकेषु यागातेवद्धषु वेपर्मनहोभादिषु गाईैपतये ङहेती-
स्चयमाने गाह्य होतीति तपर त प्रत्युत शरुथमागलेन परङतगाहैषल
प्रव स्यात्तां वारयि शालापुसीयवचनमवरयके, प्रतयक्षशाटामुलीयपद श्रवणस्य
यश्रामावः पवनोययागप्युक्तपत्प्रयोगतिर्वापादौ तत्र पररिमाषायाश्ररितार्थता | याग
भितेषु यागापनदधेषु ेपमैनादिषु शछषुसीषग्रहणं श्रामष्रो गाहपत्यात्पतनीत्यत्र
भरानहित एव माहपत्य इति परिपर्यातुम्‌ । ननिवदमेषोऽत्राऽऽहवनीयो यतः प्रणी
यते त गाहैपत्य इत्यनेनैव तिधयतोति चेतन । एतपूतस्य तपरसमेनतेतिशबदेन यु"
कमापरतायाः अदीनेन पवनीयपुरोडारायागस्य मडुकत्यामवेन परिमाषाया
अप्रोतौ तताप शमु गादेप्यकम्योऽनव्यन्ति तसिनारहमलकमाणि
क्रियन्त इति परिमाषाय। अवहथमपेितत्वत्‌ । नेवेवं भैपर्ननहोमादिष्वमि' परिमाष-
यैव सितति बचयमू । तथा प्रति तव तत्र शाढामृलीय्॑रहणस्य निहेतुकत्वापतते।
नच वैपर्मनहोमा दिष्वपि कप्याप्यम्नेः श्रवणं माऽस्िति वाच्यम्‌ | माहवनीये जुहा
हूयन्त इति परमापयाऽऽहवनीय्ाप्त्यापततः । शाछमुतीध॑ गाैपतयकर्ममपोऽनवव-
स्यमति तसि्गाहप्यक्माणि कियन दृति सूतराच्छामुलीये गाप्यर्मवृततिः

५४६८ : , ` सत्याषाठविरावितं भौतयुनन~ ` [ ७प्तम्रके--

ओपोमप्रणयनमारम्यैव नलन्वाधानमारम्पेतयेतादशाङ्कारे शाठामुषीयस्यं गाई
पत्यत्येनानकापानमेव न स्पात्‌, गाहैपत्यतव्ैवामावात्‌ । इष्टापत्तौ तु प्रङ्ृतकपण्यनु-
प्यक्तत्य शाछमुतीयस्यानाघानामवश्ाऽऽपयेत | अत्रापीटापत्तौ शालामुलीययोने-

राञ्मीधोयस्थि पपयुपयोगसत्तेन. तत्यानन्वाहिततापत्तिरित्येवं महानिव आपचेत +
अतो हेतुपरत्वमेैतप्य युक्तमिति पुप्यम्‌ । आहवनीय भञ्नोधीयमागे पिमनिऽपि

तदानीमेव गाहेपतयादषटसंकमणात्तवर कर्मोपपति्धाऽऽपलम्वीयैः कृता तपाऽ-

स्मामिरपि कव्या । एतेन सोमपबन्ध्यभिप्रणयनश्रकरणप्य एष ॒सोमस्याऽऽहवनीयो
यतः प्रणीयते स गार्हपत्य इत्य।पल्म्बपूत्र, सत्यापादमृरदरानयोप्तु मतादा्ीधप्रणय-
नास्परत एव त्न गाैपत्यकरमाणीति द्रम्यमिति सत्यापादमादवनपूतरारयमज्ञा-
स्वा$ऽपस्तम्बपूश्रविरुदधमरथं वर्णयन्तो धूपरामाण्डाररदरदत्ताः प्रासा; ।
समापित्रतान्डपध्वमिति संप्रेष्यति ।

प्रिकर्दिण प्लिनो वार परेष्याः । भवि पनितं पिण्डतं नमेकपाक-
पमोजनं येषा ज्ञातीनां तान्‌ । अथव।ऽपिश्दसतु्यतवरथकसतल्यमेकपाकाशित्वहपे
जतं येषां तानिति । सदहयध्यमाहवतेति तरपा । परभत्यायनार्पलदुे्वम्‌ । उप.
सर्गस्य क्रियायामन्वयः । त्यवहिताशरेि सू्ादुपमक्रियोर्मधये पदान्तरन्यवमान न
िरुष्यते । एत्य परषस्य श।लान्तरयत्वाच्छन्दस्तवमत्येव |

तश्हयन्ते यजमानस्यापरालान्‌ ।

पहयन्त भाहयम्ति यनमानप्याग्लान्तातीनितपरथः । परिकरपिण ऋलिजो वेति
रेः । नहुवचनं प्रिकम्युतिनामन्यतमम्राप्यरपम्‌ । हन्त इत्यत्र नितमुपतिम्यो
ड इत्यातमनेष्दम्‌ | अमाला इति परे प्रथमा द्वितीयं | समालशन्द एकपाका*
शित्तगोजर्ञातिपरः
ध अध्व यजमानोऽन्वारभते यानं

पत्नी परनीं यजगानस्यापालयाः ।

ध्यय यजमानोऽन्वारभते तं पीति तच्छण्देनैव यनमानपरामर्शतिद्धौ पनयैनग्रान-
अहणे तच्छब्दस्य पनाम बुद्धिष्परामकषिसात्कदाचिदादातुपासत्वन युर्यत्व-
मादायामवे्यहितस्यापि तसयवान्वारम्म इति शङ्क दूरकम्‌ । यनमाने पत्नी तां
-चनमानप्यामात्या इत्र तच्छनदेनव पल्याः प्रामकषपिद्धौ पुनः पत्नीपदोपादान-
मनेकपतनीपत्ते तवीतामप्यन्वरम्मर्थम्‌ । अन्यथा तच्छञ्स्य प्रषानपरामक्ितवमादाय
येष्ठया न विनेता इतिशाखात्पराये कर्म कमय चयेष्टयेव न्‌ चान्ययेति शासा
्ेष्ठाया. एव प्रथानतेन तत्या एवान्ारण्मः स्यात्स मा मूककितु सवी भप्यतरान्वार्‌"

१अ्.ज प्र इः भ्मादाः। `

<अ; ] . गोपीनाथमहकृतज्योत्ाव्धास्यास्मेतम्‌ 1 ५४९

मेुरि्येतदर्म्‌ । स मि पत्नयो यनमानमेवानवारमनते प्वणी भवणभ । तवा
अपि पलीरमात्या अन्वारमन्ते । पत्नी रढदम्रहणादापानोत्तर योदूढा त्वा सन्या"
घानाघ्ेनद्धतायां यज्ञपयोगपरुक्तस्य पततवध्य पत्नौ यन्ञप्थोग इति पाणिनि"
परोक्तस्यामानेन न पत्मीखेन अहे कत्वमालत्वव | यजमानप्यामात्या इत्र यन~
मान्रहणमध्वय्ादृरभप्च । अमाया अहूमृत्ादयः, चातृपुत्रादीनां परलय,
अप्रता कन्या । प्रताना गो्ानतरका(क)माज्न ग्रहणम्‌ । पतममिवान्वारमन्तेऽ"
मालया नान्येन्यमिति परल यनपानस्यामालया इलस्या्ैः ।

तानहतेन याप्तसा प्रच्छाय भरण्यां चुतं

शीता भरष्छादनाधैस्य वाससो दशाया

हिरण्यं षद्षाऽऽश्येऽवधाय खुग्दण्डे बाससोऽन्त-

मुपनिपम्य शाखाएखीये वैषजैनौ जुहोति स

सोम तषट इति पूवीपाहृतिं दहति इषाणो

अप्तुरास्थस्य वेतु स्वाहेति द्वितीयाम्‌ ।
तानमा्यन्यजमानादौन्वा । तानिति तच्छदेनाध्वयुरतमानं न प्रच्छादयेदिति
गभ्यते। ईषद्धौतं नब चतमिलयदिच्कषणलक्ितन वापप्ताऽऽच्छादुनपयातिन भच्छा्च
भरकर्येण च्छादयित्ेलयपैः । छदनं शिरां शिरःप॒च्ाद्विेषु अमायाग्छादिता
भवन्ति । सषु गात्रेषु शिरपतः प्रधानत्वात्‌ । यथा किरति नं इश्यनते तया गद्ये"
दिवि परकै । भवधैतेऽप्ौ होमः किथतेऽनयेति प्रचरणी । योगरुदं पदं, तस्यां
चतुहीतमाञथं सुपण गृहीता प्रच्छादनार्थं तस्य वापपो दशाऽछरल्र हिरण्यं
निहषिप्य सुचः प्रचरण्या दण्डः सुषण्डल्पिन्वापतपरोऽन्तमुपनियम्य संशि पूता
यपा न चठति, सालामुसीयेऽद्ाववानतरदीक्ा विज्ये याम्थामिति वैनरमनौ वे-
भैननामक होमे जुहोति । ततर स्व९ तोम तनूङृश्य इति पूवी प्रपमा पेपर्ननाहुतिः।
जुषाणो अपुरिति द्वितीया । होमार्थं पात्रा्तादनपवित्रकरणप्रोक्षणींस्कारचुवरचरणी
सेमरगास्यपृष्कारान्कृतवा कर्यो | प्च्छादना्येति वचनमन्पवाततोभ्पावृ्यधेम्‌ ।
दशायामिति वचने द्शारहितपरानतम्या्ृस्रम्‌ । दशायामिति सीनिदराद्शाया-
मन्येन सू्ेण दर्भेग वा बन्धनं नतु द्शायेव बन्धनम्‌ । एतश्च हिरण्यं वर्याङ्ति
सच्छिद्रं वा मवति योग्यतया यथा घटमानयेति प्तामान्यत उक्तेऽपि योग्य एव
घट आनीयते तथा । पच्छिद्रपते पूतं पोतं कृत्वा ततपू्रेण दशायां बन्धनोयम्‌ |
दशयत्येकवचनदिकस्यामेव ददायां दशायां बन्धनम्‌ । जात्यभिप्रायं वैकवननम्‌ ।
तेन बहोष्वपे दशासु मन्धनममे तिद्ध मवति । श्ाापुलीयग्रहणमाहवनोये जुह।

हूयन्त इतिप्रिमापा्रा्ाहवनीयक कायो तरे दिक्य निवृस्र्थम्‌ ।

७४० { ` `“ सत्यापाठविरचितं भौतं [ ० त्तशप्रने-

शेषमाञ्यस्य करोति ।
एूरवहुतिः सुवदयपरिमितेनाऽऽ्येन। द्वितीयाऽ ऽदुतिसतु ` मिनयुभात्रपरिमितेना$5-
स्मेन । छुवद्धयपरिमिततमाञ्यशेषं करोति स्यापयतीत्येः । वरूभ९ स्वाहेत्यन्तः पूरो
मच्रः | द्वितीय्तु छत्तर ` एव ' पठितः । आज्यरोषकरणदेकरैशेन होमो मवति ॥
मप्ठुराउयस्य वेतु स्वाहेति छिङ्ादिः गम्यते मिनदुपाघ्राज्याहुतिद्वितीया वतीति ॥
सट टिङ प्दशयितुमेव कत्तपन्नपाठः । बौषायनोऽपुमं स्प्टमवाऽऽह्‌-अय चुवै-
णाप प्रम्दयतीति । प्रचरण्यां चतुगरहीतं गृहीत्वा परपनौ सुदति वुषेवाऽण्ु-
तिदस्य विदिताततुव्य बौषायनोक्तस्य ना्गीकारः ।
शालामुखीयेऽप्िभणयनान्यादीपयति सिकता-
आओपयमरनी एपकरपयत ` उयच्छतीमुपयस्छ-
व्युपयमनीरूपयते पा्मागे ॥. २२ ॥
अप्रीषोपाभ्यां -.अणीयमानाभ्यामनुषूदीति
संप्रेष्यति भर्णीयमानाभ्यामतुतरूहीति बा. ।
, अग्निः मभोयते येः कषठिलानि शाढामुसीय प्रज्वाछ्यति | प्रकृतगाहषल्यदिषारथापा
थीय परामम्युद्धरणे नाधितुं शाडमुीय इत्युक्तम्‌ । क्षिका वाटुक। एवोषमनीरप-
यम्धते परदीतोऽभ्नियीमिष्ता उपयमन्यस्ता यपोपयमनत्तमयीः सयष्तथा पत्रेण पुताः
करेति । चकरोऽवधारणा्षः । तेन तकता एवोपयमनीरपङसमयत इतयर्यो मवति ।
न च वकारस्य प्रतिद्धपपृचया्कतवं परित्यज्यावधारणाधेकवस्वोकरणमयुक्तं, तथा
चोपयमन्थः तिक्ृतातो भिन्ना एव मन्तीति वच्यम्‌ । उपयमनीरपनिषृप्तीति पिक
तानमिवोपवापयोग्यतवास्तिकता उपयमनीः कृतेति मरदवानोक्तः प्िकताभिहपवन्येत्या-
प्तम्बोक्तेश्ात्रावधारणाथत्व्यैव युक्ततवात्‌ । यान्पि(ञ्जि)त्रणपनान्यादात्तागि तान्येव
समुदायापन्नानीध्म इत्युप, काष्ठान्य नतु पंस्कारनिमित्तः शब्द्‌ इति दशितम्‌,
इष्मपुथच्छति प्मूही कृत्यो धारयति । उपयच्छति कताः रारबगृहीताः प्रदे"
धम्य तवरणा्सुम सीमे यच्छति अयलतद्वारथति यपेोचम्वमानोऽभनितै विशीता-
भस्ताचच न पत्‌ । उपयत उपयमनोभिैमिते पार्थमाण इषम उपरतः । अन्यस्स-
ष्टम्‌ | जत्र हतर याजुपहैत्रपसेऽपरि आश्वदायनीयमेव |
त्रिरनुक्तायापयं नो अशरिरित्यश्रिपयपाः
सोममथपमा वा माश्चो गच्छन्ति ।
उपाध्ितत्वात्मथमैव तिरन्त मवति। तमैवापठद।पक्तम्बः- धरायां व्िरनूकाया-
मिति। अनिः परपमः पूरी येषां तेऽग्निप्रथमाः । जलिनकतेऽपः पत्ा्ोमस्तसनाद्वहु-

7: १ क, ग, 'च्यमाने का ।

ष

<भरपटः ] गपीनाथमहृकृतज्योत््ाव्याहयासमेतम्‌ । ५४१

सचनोप्ता जध्व्ुहमयममानाः। पमः प्रपमः पूष येषां ते पोमप्रथमाः । अकिन्प्ञ
सोमस्य पश्चादशनि्तसश्चदषय्रह्मयनमानाः ।० प्ा्चः.प्रा्पुलाः । अथ नो अशनिः
रिति मन्नेण गच्छनत । त्रयाणां मचः |'पल्या अपीति केचित्‌ । जत्राऽऽह बौधायनः
कर्मानि पेमच्छतष गच्छेयुराहवनोयादिति । आ, आहवनोयादिति पदच्छदः 1
खाहवनीयपयैनामित्यपैः । होतुं यन्तीति नौषायनः। शाज्चन्तरे पे्नहोमवापोऽ-
ष्वदुृहातीति विषानादध्वपूणा तस्य वातत प्रहणं काय, यनमानेनादततस्य.महंणा-
योगाद्‌ानमरथतिद्धम्‌। मीमाप्तकाप्तु ठोममूलफतदितच्ठाखं न प्रमर्णं तभा च न वातो
अहणकवोः, लतो दानमपि नेताहुः । जप न्यायः प्रपाध्ययि तूतीयषदिर भमि.
तिना हेतृरशीनाचे्येन पूतरेणोक्तः । दरे पूत विरोमे तवने स्यादृ्ति ह्यतुमान-
भिति पूरतूत्रसयैव रेष हृति माप्यमतम्‌ । बा्िककारमते भिकनमेवति मेरो ज्ञेयः. ।
शुतिषिरोभे यन्मानन्तरानपेस श्ुतिवाकंपं तदेव प्रमाणं स्पात्तु स्यृतिवाक्यं॑यप्मवि-
लेव विरये स्मः श्रुत्य नुमापकल्वा दिति विरमे स्वनपेत्ं स्यादति कयनुानमि-
सेतसमूश्या्थः। हेतुद रीना छोमरूपदेतुर सनात्‌ । षः. पूोक्तदेतुपमु चायकः
इति हेतुद रैनाचे्यतततूप्रस्या्थः । पाजपाताविति मन्रान्तः ।
यथा्ेमदनयन्वि ।

अ प्रथोननमनतिकरम्य यथात्‌ जञ्षोमाधन्‌ नयन्ति अषदौनि परिकर्मिणः
द्वध । परावदोनामा दवापरे स्यापविष्यमागतवाङ.वारीन्येव पुरो नयन्ति । ततः
प्ादातिय्यानर्हिः । तपेव प्रथमं स्तरणरूपकायपस्थतेः | तत इमं नयनिति |
त्वानन्तरमम्पापानर्ूपकयेपस्थतेः । तत आग्थानि । तेषामेवानन्तरं होमरूपका-
योपस्थतेः । म्वादीनामनन्तरमुपयोयात्तत एतेषां नपनम्‌। जनेवनत्वारतूनयन्तीयेषै
वचने, बहुत्रचनापरिकर्णः ।

नुगच्छन्त्यमालयाः ।
एतान्यदापीनन्‌ पशचदरच्छन्तीयपैः ! पू्वत्रावारम्मविषानादुत्रश्र ययेतममालयाः
प्रतिगच्छनतीतिबिषान।च(यीदेवानुगमनेऽमाल्यानां तिद्ध इदं षषनं होमोत्तरमन्वारम्भ-
प्रिपरुपायमनुगमनमाभनं मवति न्वन्यारममोऽपीति । अनुगुणतपनज्ञानत्वादनुगंच्छ ^
स्तीलेवं वचनम्‌ |
अनुनयन्ल्ीपोभीयम्‌ ।
अदुगच्छन्यमत्या इलेतदुत्तरं वचनदिद्नीषोमीयपशेरमालाननु नयने) दत्वा.
दनुनयम्तीत्येवं वचने, बहुवचनात्परिकमिणः । अत एव परशेटिष्ठत्वं गम्यते |

१९ज. इ, म. द. (रन्ति \
क

|
|
|

४४२ सत्यापादविरावितं भौतसू्- [ ७ पत्र

आ्रीधीय पतेम -भिष्ठाप्य्े
नयेति नयवल्चौऽऽप्ीघरे जहति ।
आभरीभरोये धिष्णिय एते प्रगीतम्नं मिष्णयततमुखो सूत्वा स्थायेदियर्पः । मध्य
साग आत्मामिमुलतया स्यानं नोषयिहुं प्रतिः । जत्र पराङगलतैव नोदङ्पुलता ।
न विहारादुपपयावत इति निमेधात्‌ । अग्यायतः. गोमयेनोपर्िप्प स्फयेनोद्धलगो
संपायम्निः स्थापनीयः सारवत्िकभिति वननायत्न यत्रामिरावतने स्थाप्यते तत्र गोम
योपेपनोद्धननावोकषणानि कर्तव्यानि । भे नयत्य्‌, नयेतिपदवत्वान्यवती । नयव
स्यचीऽऽप्न जुहोतीति श्रतिरपि । हद च विरोषणे ज्ञाना, ज्ञानामापे दतिगप्नौ
यलु्मेपपरायचित्त करैव्यम्‌ । ऋग्रहणप्रयोजनमतिच्छन्दे चौ मिमीत इत्यत्र यपोक्तं
तद््तयम्‌ । तस्िञ्जुहोतीदयेताकतव तस्यत्निः संभर्ययतिद्धावासरीध इति वचनमभ्नी"
शरीयधिष्णियस्यपितोऽप्िराीघेज्ञो मवकीति | संज्ञायाः प्रयोनने यत्ञतनूरारि
जुहोतीत्यादवितस्याः त्ययः । विभेति मन्नन्तः। जुहोतिनदितत्वात्छाहाकारः ।
सक्यमागावपि हों देतर्मनपेत्तकविव । सुवरगौय वा एतानि होकराय हूयन्ते यद्वपजै-
नानि द्वाम्यां गाहैपल्ये नुहोवि द्विषा्यनमानः प्रतिष्ठिया अभ्रे जुरयन्तरिक्त
एवाऽऽक्रमत आहवनीये जुहोति पुवर्ेतैनं ठकं गमयतीति श्तेः
शेषमाञ्यस्य करोति ।
द्धौ सुवाववरिष्टौ तयोरेकलुष्परिमितेनामे नयेत्याहुतिं दुसकसुषपिमितमाज्यमव-

` शेषयतीत्यर्थः ।

निदधति ग्राव्णो वायव्यानि द्रोणकलशं चमसाश्च ।
आप्नीधीय इतिः रोषः । चक्रः सोमस्यारी पूतम्‌: (थवनीयपरिषटैकधनाकठशषपने-
जनौकङशवतततीवहिकठशद शापवितरोद वनानां समुचयामः । हुव लग्र उष्योगा-
स्छुग्निः पह नयनम्‌ ।
अतिहरन्तीतराणि।
जनाति इत्य । तया चऽऽद्ीभीयस्यन्नेऽपरतरानि मातिप्यूवहिरिप्माञ्यानि
सुवं पशुं चोत्तयेदिप्नतं हरन्तीत्यथः । प्राथशित्तषरुपस्मे तावपि अग्रे हरनि ।

,पुरोभैको वा | अलिन्कसेऽप्नोपोमयोरमत ए हरणमितरेपाम्‌ । अनुहरन्तीतराणीति

पाठ इतेषामप्यनुनयतमेव ।
उत्तरेणाऽऽप्रीध्रीयं धिष्णियं परीत्योरु
िष्णो विक्पस्ेल्ौ तखेदिके शेति ।
विष्ियग्रहं मण्डपरयवृर्थम्‌ । परीत्येत्स्या ऽपरं परकम्प द्तिणतो
गत्वा जुहोतीलेगदशा्वविवक्तपाऽऽदर्घ्यापि प्रहिपतमेन तद््‌(रणःय तद्गहणस्या $$“
१ कजम, न, 2. दाति २. हग ।

<भ०ट्टः ] गोपीनाथरमषटकृतज्वोत्मनाप्याख्यासमेत्म्‌ } ७४

जयकलात्‌ । भैत्तसेदिकं भरति गमनम तद्विना दोपासेमवात्‌ | अर पवभ्ि- "

भ उत्तरत्र विनियोगाभावात्‌ । जपतम्बः स्ष्टमेवाऽऽह -उरु ` विष्णो ` विक्रम
शेति स्कमाज्यशेै जुहोतीति । पिति मच्रन्तः । बुहेनिचोदिवत्वस्छाहाकारः ।

यथेतममालाः मरतिगच्छन्ति ।

इतमनातिकरम्य ययेनम्‌ । -अव्ययीमावसतमापोऽयम्‌ । येन मागण गमनं पूवं कृत
तेव मानगामत्याः प्रतिगच्छेुरिलय्थः । आज्यनररिष्मानामादातारसतु तत्तदुपयो"
गपयन्तमुत्तसेदिप्मोष एवावतिष्ठते । अञनोषोमीयपशनेताऽपयोपाकरणकालाद्वति-
छत एष । देन्रआश्विनपदुपसते तयोरनेतराषध्यु(प्पो)पाङरणकाशाद्वतिषठिते ॥ पुर
जितानि पादयि वैते पै गच्छेयुः ।

सोमो नियाति गातुविदिपि सौम्यचीऽपरेण
दारेण ्िर्षाने प्रक्षा राजानं मपाद्यति ।

सोम्येति पू्ववदयाल्येयम्‌ । प्रपद्यति परमेशयति । अत्न वचनं श्रयोगक्रमन्ता-
नाथे यदा राज्ञ प्रपदन: तदैव वकयपाणोऽस्योहिवि्यन प्रवेशो" न त्पर्वमिति ॥
बमल तानं प्रत्यादाय पतोभो निगाति गतुविदिति सौम्यर्चाऽररेण द्वरेण
हविषनि प्रविङ्याधवैष राना पेतः प्रयत्यापरेणो्तेविमतिकम्य दक्षिणत
उपविदातीति बरह्कूकमेवाध्यरेम रात्तः परदानं विधा्यमानम्‌ । भेन तु प्रयोनक-
कत्वं विधोते । तथा च तर्ष मनं सयमुकतवा येन केनाप परिकर्मिणा पूर्वेण
द्रेण हविधीने रज्ञ प्रवेशनपाश् तेनैवाप्वयवे रकञः परदानं च कारयेदिति ।' णवे
च द्वयोधिरोधादविकरसः । भत्र मश्रवचने मन्नावचनात्पक्े ृष्णौसमपि स्यात्तदा,
बरौयितुम्‌ । अब्रञति पदच्छेद बाऽ्रापि } अर््तु स्पष्टः । अद्िन््यास्वनिऽति
मश्रवचनं नह्मपतिरिकततिगरयेतितमेव । अत्रायं पिण्डितोऽधैः--यदा तु बरह्मक-
यकम परदानं तदा पूर गतश्रिय इत्येतन्न मवति कं तु व्रहकर्तकपरदानमान्न

एतेति पूर्व्यार्पायाम्‌ । यदा त त्रहाञयतिरिकतलिकमकता स्वौ करियते तदैव पूर्वेण:
गतश्रिय इतयेतद्धवति नतु बहकर्तृकतायामिलेतद्वितीयन्पार्यायोमिति ।
परेण गतभियः।
द्वारेणेति पूरपू्ाद्िशेष्य्यानुवृ्तिः । गता पराता शरो तस्व मत्यः ।-एताट
श्य यजमानस्याक्तन्यवस्थानुत्ारेण पूर्वेण हविषे रकः प्रपादनम्‌ । ये गल्ययौन्े
भाप्लर्ा इति शालञमर्यदयां गमना्थकधातः प्रप्ययैकातं ज्ञयम्‌ । गतश्रीशब्य-
वाच्याः ! त्रया वे गतश्रियः डुश्चवान्मामणी राजन्वः› इति श्त्युक्ता आद्याः |

१ख. ग्‌. क्िित।

७४४ - . सतपाषाढविरचितं श्रतसू्- [ ० पतमप

शषालेदपरयाप्यायी । भे ुभरिय मरं मे गोपाय) यमृषयज्चयिविदा विदु, कवः
सामानि यदूश्पि, प्रा हि श्र रमृतं सताम्‌ › इति मश्वर्णात्‌ । ब्मामगग्रापाविका-
ति यावत्‌ । अभिषिक्तः कषत्रिथो राजन्यः । एषां प्रपाणां पूर्वण द्वरिण प्रपादन
नम्‌ | आप्तदमिति मश्रान्तः |

उरव॑म्तरिप्तमन्येमीति पूर्णायुः मरिश्यादिलयाः
सदोऽसीति दक्षिणस्य हविर्धानस्य नीडे
कृष्णाजिनं भाचीनग्रीवपुत्तरकोमाऽऽस्ठणाति ।
अवरपि द्वरिमेल्य विेष्यतुदत्तिः । सशालादष्टस्यान्विहीति पाठस्य प्रातिः
स्या मा मूदियेतदपमनेमीव्य्य पाठः । पूरणे वचनै नियमाय गतभनियोऽग-
तकषियो वाऽपि यजप्ान्य करतौ पुप्प: प्रवेशो न तु पूरवयवश्यानुपारणेति ।
भध्वयुप्रहमे ब>वृत्पभम्‌ । दक्षिण्रहणमुततरवयाव्य्म्‌ । अन्यत्तोमक्रथवद्या.
स्थेयम्‌ । _ 1
मत्त% राजानपदित्पाः सद भषीदेति तर्मिमाप्ताद्‌पति 1
इदपि तदवद्य्येयम्‌ | ५
मोक्षणीरमिषन्डप व्रह्माणमामरतपेध् वेद च प्रोष्य
भोकषण्यवशरेवे निनीय पवित्र अपि्टञ्यापरेणोत्तरवेदिं
मभरेण बदिः स्दृणाति यया दुशैपूणेषास्पोः ।
" उक्तेतरपरितैसूयौयपनुक्रमणम्‌ । आपो देषीरेयमिमन्त्य ब्रहममोक्षिष्वामौति
अक्याणपामनय 1 अमश्रगेन ्रप्षोऽप्युपटक्यते । अन्पथाऽऽमर्रणप्य वैयध्ोपततेः !
वेददच्रल्त्वरै्िकपरो णलोपः शास्कयेत तजिवृततययं पेदव चनम्‌ । भत्र वेदिराति"
य्वोरयबाटःस्तरणं यत्न कर्तव्ये मवति तावत्परिमितैव विवक्तिता न. कृत्ला महदि-
दिनि । बिष भोक्षिततवात्‌ । प्रोक्षणस्य चादृटातवेन प्रक्षणजम्पादृष्टप्य निष्प"
सरलेन, पुनःमरोसणपरयोजनामवास्ोक्णादियो ननामानवद्‌ लरणप्व दृकयैतेन
ता ककतुमरक्थतवादासतरणे पिदधे प्ोक्षणामावादमश्रकमेव स्तरणमाशग्येत
तां शङ्कां वारयितुं मन्मेमेति । प्रोक्षणायमावश्ु यज्ेतफतयुपदेते निष्ठितक्म-
प्रयोगभेदात्मकितिं क्रियेतेति मूपरेण द्वाद श्यवि प्रपमे पदि जैमिनिनाऽपि परोक्तः ।
यदूतिव्याया बदृस्तदुपततदं तदस्रीपोमीवप्पयेततषूरन्यास्पानावपतर इदे पूत
उपारूयातम्‌ । बर्हिप्ोक्षणविध्यमाव एव मन्रप्रहणं प्तप्रयोजनं मवति ॥ भत एव
बरहिष्णदषटिः पाठ जपूिक्षित् एपेति ज्ञायते । देशष्टयक्लामन्त्राऽप्यावतैत

१ सज सन द. र्‌ गाहः | रस, ग. धपवक

५
' अपटः { गोषीनाथस्कृतज्योत्राव्यार्यासमेतम्‌ । -७४य्‌

इति सूत्रेण द्वादशाध्याये प्रथमे पदि जैमिनिनाऽपि प्न्रकं सरणपृकतं, स्ा्लु
स्ट एत । बादृःाषरण्यात्मपहपाताविर मुच्यते । देशर्यक्ला्वियनेनदं बोध्यते
बहिर्स्तरणमिर न मवति किं तु बादिषा वेदं स्तृणातीति द्ितीया्नर्शास्रयोनन+
वसा वेदिदेशतछररथमिति । मितौ नेह प्रामररो्तखेदिदेशपमेपदेशौ तेन
तदर्थं स्तरणं तदक च मच्रोऽप्यागीति । भपतत्यामादृतत मेदिवैगुण्यादश्न षो मीयहवि"
पामाप्तादनं किगुणं स्यात्‌ । महु वा बर्हिरयं लरणं बहप सर्गे हवीषि प्क्ष
दान्त इति तयाऽपि तदावृतेलदगमश्मवृत्तिः । अन्पपा ्यमन्रसतीणे नरहिषि
हीपि सायेरभिति । अन्ेदि पुरो्न्पीतयादिकं प्रायुक्षणानतं निवीति । तूर्णी
गृहीत एव प्रस्तरे यन्नि प्राणान दभामीति पिमे भपिस्ुनति । प्तरि अगि
सञेति द्यप बरमे परस्तरदानमाहषनीयकल्पनं च उपावञ्ते । मेन प्रस्तरं
धृतैव बा्रा्तरणं कङपमिति सिद्धे मति । सोरगिन र्हिवाञनरितलात्तीर्त-
घौनं न । शद्स्तरभ तु वत्येव । तस्य बर्िराषलरणाक्घसेनव्यवध।यकत्वात्‌ ।
अरणोत्तएवेदिमिति वचनगततसेयः परधैपेऽपरमाग एत्य नदष: प्तरणे न तु
सोमा्वािः्तरणवदुत्तसेदि गश्द्येऽपि स्तरणमित्ेत यै । एनप्यलयेनोततरेदेई-
रष्यो$परमागो विर्धानमारम्प कृत्तो व्याव्येते । एवं चेोत्ततेदिपमीषभेरेरे दषि-
षानमण्डपवापि्े मादः सलृणातीत्यवै कषिभ्यति । ननु मेमेति वचन परौमिक्तएण-
वचृ्णीतवाऽऽपाय इत्यत्व च्रत्य च प्रातिः स्यात्त मा भूति तुप्राकत एव मनः
स्यादिलेतदषैमह्विपि वे । एतस्य बहिषः केषठपश्चपेलेन पोमिकक्तरणवरां
भतिरेवापतमवेन तजितव्रतिरूपप्रयोजनापमपत्‌ । ए च पूरक्ते अयोननम्‌ । पषा
दीपैमा्वोरिलयेन प्रयगपतगलवादयो धौ भिद्यते । नन्धेेष मन्माति
रपि मरिष्यति किम मन्रेणेति चेतप्लम्‌ । तपित रगे ग्यमिचापदरनिन मनने
मेति वकने विना निवीहामावात्‌ |

स्नेष्वाञ्येषु यूपसंमानेन भ्रतिपथते ।
प्नेप्वाज्येमित्येनानूा नाभ उपसे उद्‌(द)दत्वेतदादिकं मूषितं भधति ।
बेा्रणानन्तरं इक्षशाखा्तरणं बर्हिषि । तथोक्तं कालायनीये बरईषि इततशालां
स्तृणातीति । यूपमानप्निनाऽ्नष्ठा^ प्दिशं मिनोीचेतत्कर्मः तेनोक्ते समभि
कर्म सूप्मनं देवस्य सेलन्रयादानारि च्ृदगूहननं तेन तिपो तकतरोतेतय्पः।
अभरीषोषीयं पशपाकरोति ॥ २२ ॥ स व्यासूपातरूपः।
न्यारुयातं स्प यध्य त्त व्यार्वातरूपः । मनररयृरीतः एतशालभिरग्रीषोमदेव-
तोदेेन पुं सशनतेकसयतीत्य्यः । प व्यारुवातर्ूप इत्यनेन यो रन्त आतिथ्या.
ये.पक्तः प्त एवोपकएणीयो नत्वातिथ्मयित्र त उपरकरणागृन्य इति बोध्यते :

७४६. सत्याषाढविरचितं श्रौतच्न- ` [ भक्मपरभे-

नेवं तति प्त व्यापात इयेतावदेवःवक्तभ्यं रपर निरकभिति चेन । वषुकतेषु
लक्षणेषु छोहः छृम्गधेतो ठे दितेन इत्यपां वशीनामल्यावरयङत्वार्ज्ञपनासेनः

सार्षयात्‌ । फठं सपछ्गच्कतितपशोरीमे छोदहलादिमितै चरिता । कानि
चारिता हृते प्रे प्रायश्चितं कव्यमेव । ताद शपश्वरामवशेन केवच्ोहत्वारिः `
विद्षिश्लेव पशोधरहमे.तु प्राश्न नेति दरट्थम्‌ । ऋगक्तौं कालायनपरिशिषटे-

अयातः संपरवह्यामि च्छगानां रक्षणं शुभस्‌ +
अदं चे वर्ज्थानां ततमयक्यास्यत : परम्‌.
एको दविवगीचच वहुवेस्तयैतर च ।

रोहितो यत्तु षै छागः स ष्ठः ुष्दधेत्‌ ॥
यस्तु धेतमुएस्छागः कृष्णप्रीकः पतोद +
पनां चैव मृरुषः स्यात्पशुकामस्तमाशमेत्‌ ॥
मज्िषठणतैकाशो यच्छे चतरे ।

स च्छागः पाटको नामं महान्पापते धनम्‌ १
विकटो.व।मने वेहःपाहखःः पशतल्लयः ।}
साधयन्ति महायज्ञं महच्च ठमते एवम्‌ ।

यतते तु दक्षिणे पं मण्ड यश्य पै मेत्‌ ॥
छागः प्रवो नाम स्ैकामफठ्पदः ।
श्तु दततिे प्च मर यस्य मण्डम्‌ ॥
स च्छगो विनयो नाम अभित्ररमनः स्मृतः +
शेतङृषणः प्रतिष्ठायाः कृषः शीः प्रतिष्ठिः ४
परिषि तुतौ छै परिष यत्तैः ।
पडुनपः पडकः पङुसिच्येमशेदरः ॥
किगवस्वगोभवभैः स्याच्छागः पतीविताषङः ।
सोदकणैः पुष्करण यघ्य चैतद्रयै भवेत्‌ ॥
दानकर्मपक वा युण्ठकरभं तथेव १॥
तलप्शकफल्यङ्टुण्टाकणेसतयैव च |
दषं पुत्रनाशे च मरणं चै ताद्शे।
एकवर्णा ए: पादासतुतीषतं यदा मत्‌ ॥

स च्छागे मुषरी नाम्‌ अघ्र्तालयते कक्‌ ।
काठाः कृष्णपाश्ु पचतो प्रतिष्ठितः
छे वैश्रवणो नाम नमागस्योपतिष्ठति ।
कवचष्डेन्धियः क्ण उृद्धमनायत ॥

{त

<अश्पट्टः मोफीनाथमहकृतज्योत््ाभ्यास्यासमेतम्‌ 1 ७४७

वाभागतं तु तं पराुमेचज्करमणि ।
वर्नयेयन्तकर्मणीति ॥
मवरं प्लाऽऽ्रामूतुमैषादिभिः सौमिकरावलिनो गीते ।

रषे पडय प्राक वरं अ्रृय । प्रवरं मदरतयेति परकमाविधिदरशमायानुकादः ॥
तेनोषा्ल्य पञ्च हुहोतीतयादि कमै मिद्धं मवति .पोपिकलिवरणह ` पिष
तरिषातुमप्ययमनुवादः । प्रात दैवं मानृषं च वरणं कृतेति परवरं ्ब्र्येत्यस्याभः
आश्रन्पाऽऽश्रयेयश्रावम्‌ । आभौरवेऽगर ण्‌ तेन प्रतििरणमाश्रवगतिदधिः ।
साम्यं पोनुलयम्‌ । जाश्राबतेवदधतायत्यारवगमपि प्रत्रणम्‌ । बौषायनः
स्टमेवाऽऽशरावणं प्रयश्रावणं च प्रत्येकं प्रठतवान्‌-परिद्ध९ होतारं वृणोतेऽ.
याऽऽ्रावययोश्रावयस्तु श्राषभितरावर्णौ - प्रशास्तारौ प्रशाज्दित्यतो ` मानुष
इति मेतरावरण्य नाम गृहुयवाऽऽश्रावयतयोश्रायातु श्रौपदिन्ो ब्रह्मा बाद.
णारित्यप्ौ मानुष इति बादणाच्छरतिनौ नाम गृहातीत्यादिना पेपृ्ानावपवानै
तन्व सृयनोन पूतरेण। ऋतुगरहा्तृतुपरवन्तश पपाते च मत्रावरगेन प्िष्यमाणासतेषा-
माद्य ऋतुमेषदयसतौगरीतुयपदिमिकुमेषमती रित्यर्थः सोमिकान्तीम्यम तोमराः
सोमषन्विन एतावृतिन ऋनुयानिने। होतादीन्वदयमागा्ृणीत इलर्षः । अवतु
र्द ऋतुग्रहपरः। तान्यजन्तीत्यूलिनः । ऋनुमरहयानिनोऽत्र लिने विवक्षिता इत्यर्थः |
भ्करणादयंशचतेषं सौमिके तिद्ध इ वचनं यो होता सोऽ्वःत पोता च उद्वातापर
नेष्टा पोऽच्छावाको यो भै्ावरुणः परह्य प (तिह यः प्रोता स ब्रा्षणाच्छरती
` प आवततुयः परतपरस्यता तोऽघ्ीत उन्न गृहपतिगृहपतिः सुबह्मण्पः सुतरहमण्य
इति हषडशयिनामयनपरकरणस्येन पूतोकस्यनिककपरतीसेननिकरयानितेऽषयकेमैष
बरणतिद्धिरेकम्पक्तकतवादिति शङ्कां वारयितुं सरोमिकानिति व्यक्यमेदेऽपि सोम.
बन्धिकतुलमुपादाय प्रयतुयाजयेव दरणिति प मिकेरे वरं नतु प्कमिति.
ज्ञापनार्थं च । एतेन स्तत्रपदाणप्य्नोपोमीयनिकारत्वमगि ज्ञायते| अननीपोोषविकिः-
रतवकत्त एवकीषोमीयपडुतो होत भ्रातु पतिस्यातूमत्रारगयजमानानानिव पष
ककरण पवेत तेष्व वरणप्रक्तो ततिवृचयर्भवेनेव पोमिकानितयृलिभिशेषणस्य
सायकं मवति नान्यथा | चराललणच्छतिपोतृनेष्गामपेम एव परशु कणि |
तलेपरामपरपकतिटव। एवं च छत्रेषु क्यु चतुरक्ञएनामवदेलयेषु तथापोपु

सनोयेषु अनुब्या चओपोमीवातिदेशोऽपि पसे मपि द्धं कति ।

ज्रद्तरादिमिः तौपिकदतिने वृणीत इति परामन्यत्ञा तत्र कषमि.
त्थाकाद्ज्ना पामाह--

७४८ ` सत्याषाढ विरचितं धौतसू्ं- [ ऽत्तम्ने-~

इद्र« होप्रात्सङुदैष आ पृथिव्या इति होतारम्‌ ।

इन्र होत्रातपनूदिव मा एरषिव्या इलयमृतुरैवादिलतेन पिकमृतृषानिनं होतारं
वृणोत इत्यषः । इन्द्र होनात्सनू्िव आ प्रमिन्येति तृतीवन्तपाठस्वपपाठ' एव ।
दिव इति पष्ठोवभिन्पा इत्यत्रापि पष्ठय। एव युक्तवत्‌ , ऋतुमरेष इन्द होत्रा
नू जा एमिव्या ऋदुना सोमं पिनतु होतयनेति परमे षष्ठचा एव श्ररणचच | न्य
भरैषारिनिरिसेतप्य विरुद्धस्ते । नन्दं होत्रेयक्िकतयेऽतुनापिकपठामानेन
कं सनुनातिकष्यपूतेकादतमिति' वाच्यम्‌ । अनृन।तिकस्य प्रायशो यनुपल
नाञऽव्वपेते यनु्विशिषटपैपेषदिरेव अ्यत्वात्‌ । नहि निरनुनारिकपुपरषनुरेमे
नाधुगाऽति तमेष तद्वारि इति नवमः । वेदध्हय परख्लात्‌ । नदि
सानुनातिकलतिरतुनातिद्तववमैमेरेन ऋतुयपत्वौिपरवामातौ तिध्यतः । मगरे.
रम्यश्होमुगारिरेषतामू भयपपत्तेः । तथा बोभपृ्राप्यतपरैषलमह्येवेति म्दपमङ्गी-
कथमेति द्धम्‌ | =

अपिटञ्प दृणवस्फ्य उततरान्दरणीते ।

दोतामृतुमषादधिना वला सफेन प्रह पूतं वेदिघ्ं तृणे वेयमिशपिसज्य भेष्यि

साञ्त५ः पनहनषरित्कयरितो मूतैतरेत्तपनवकपमागन्वृीत स्चपैः ।
अभ्निमप्रीभ्रदिलीतषर्‌ ।

स्म्‌ |
अवविनाऽध्वयू आध्यषैत्रादित्यात्मानं मतिपरस्यातारं च ।
अध्वर्योः स्ववरणकदूतवादातानमितयेवं निरंशः । अत्र चकारः परसरपुच्पाधै

मित्रावरुणौ पर्ासतारौ मश्ाज्ञादिति येत्ादरुगमिन्रो
व्या ब्राह्मगादिति व्राह्मगाच्छशसिने मरतः पोत्रा
दिति पोतारं प्रावो नेष्दिति नेष्टप्‌ ।
स्पष्टम्‌
य
अभ्नदथीनां रिश पुर एताऽपम सुन्यन्यजमानो मनु-
ष्याणां तयोरस्पूरि गादईैपस्यं दीदाय गच्छतम हिमावायु-
राधार्सीत्सरृशानावतं व डानो तन्व इति यजमानम्‌ ।
भरवरणेऽधै तरिषिः प्ोऽप्यदूम एव । पोमिकानियविशेषेणोकेऽपि कलिनोऽ
अलुंवाना्ा एव ग्राह्यः । तच्टुगमिव वरणत्तसषतपोगाच । एवं चरुवानायेमेेत- 1

१२्.ज्‌.घ्र.न.१, "पिति रक. ल. ण, "भवी

-€मणटडः 1 ` मोपीलायमहकर्त्योत््ाव्याख्षासमेतम्‌ । ७४९

दरणमिति । अत एव.पशुक एनद्रणनिदृत्तिः । अत्र केविदाहुः--पुलयाय ईरण
एष सुनवच्छढ्दः, अन्नोषोभीयदिवते वरणे पुन्वच्छच्दस्य लोप एवेति । पुन्वितिव-
मानाथकशतृपरलयनिदैशादिति तेषामयमाशयः । अपरे तु जग्गीपोम्रणयनेदू्य
सुनव्छव्दसय प्दत्िवमानतामेप्ये वतमानवदेतिवरतमानतवमाद्य) अते न छोष
इत्याहुः । मूतरृतोऽयमेकर्पोऽमिप्ेतः ।
जो. वाचो भूयासमिलेत्ाभ्पां प्रहतः
अते श्हेखनन्तरं भवराद्‌ ।

जुष्टो वाज मूयाप्तमृचा सतोममित्येतम्यां मन्राम्या दवे आहुतो षो बः पवृतः त
क सप्रवरणानन्तरमेव जुहेतीत्यर्षः | यश्च मन्रगणेन कमै चोदयेत्मतिमचं त्र
सुहयादिति परिभाषयाऽऽहुतिद्विवम्‌ । आदस्य पुरलतत्तराहाकं एषा्तैव घादाका-
रेण होमो न मच्रानेऽन्पः 'छाहाकारः प्रयोभ्यः । तत्साहाकारन्त एष प्रदाने
भवति । द्वितीये मवत्येवान्ते स्वाहाकारः । पुरसतत्वाहाकारामावादिहोमधर्मिण
होमाः । आहवनीये जुह। दृयन्त इति परिभाषया बुह। होमे प्राते त्या ष्याएतत्वा-
दैत्य होमस्य सौमिक्वरणाक्घतवत्मचरण्याः सोमतिजन्धित्वत्तयैव होमः । पटुपव
न्विहोमो वाहोमहवन्पा । प्रवृतः प्रवृत इति वी्षया प्ीतुयानिभिः स्वस्व
रेणानन्तरमेताम्यामाहुतिद्रय होतभ्यम्‌ । होत्रादिभिरपि यङुषर्मगेव होतन्यम्‌ । एत-
पेराहृत्योः प्रवरणनिमित्तकवाघ्ृतोहुतिसंजञा कताऽऽश्रदायनेन प्दताहुीर्हति
षटकतर इति । पूतङृताऽपि भ्रूतः प्रदरो जुहोतो्यनेनेद सजञकरणेपूचितमे ।
ध , हुवाऽ््वयरत्रान्दणौते ।

अषवुहतवाऽनम्तरेवो्रान्णीते । ्रतिप्सयातुः ्रृताहुयोः परती न क्-
ज्येति मावः । उत्तरानौत्रावरणादीन्‌ |

सवनीय एङ मवरानामनन्ति ।

--अभनपोभय भ्रवरकर्यता योक्ता परा तत्र न क्त्या किं तु क्वनीये पशवेव
कर्वने्येकः आचायाः वदन्तीत्यर्ः।. अच्छावाकस्य न प्रवणं वचनामावात्‌.। अत
एक प्वृताहुती अपि: न । प्दताहूतीरहति, वपदूकतीरोऽन्येऽच्छवाकारिलयाश्वरा-
यनः । अच्छावाकस्य वपदकर्त्वात्मडूताहुतिहोमे प्रातिऽन्येऽच्छावाकादिति पर्युदापतः
क्रियते । अध्वयुभतिप्रस्याननोपैनमानस्य च पाज्ञादमि पते, वषटूकवैतवै वशषयत्येव
मूत्रकारः स्वये का निपरय यजत इत्यनेन सूत्रेण । प्रवियन्त ऋतुयानिन _ऋतुया-
जा्मावत इति परवरः । यचप्यतुयानाः पलायां तथाऽपि जद्नपोमीये वरणं
`कृघनात्‌ । होत्रादीनां प्रवरे विरेषमाहाऽऽपसतम्बः--सरवत्ोप। ध्यु नामग्रहणमपतौ
मनुष इतयुचैरिति। पेषु प्रवरणेषु तस्य ` सपृ प्रथमया विमक्ले पांश गृहीत्वा

भ्‌

४५० सत्याषाढविरवितं भोतसजं- [ ७पमपरभे--

मानुषं तुदतीव । अध्वयुपरणेऽहं चामुकशमौ च मानुषाविति
प्रयोगः । केचिज्ञ अपुकामुकशमौणो मानुषाविलध्वरयोरिवाऽऽत्मनोऽपि माम्रहणमिति
वदनि तुच्छम्‌ ।

आत्मनाम गुरोनीम नामातिकृपणस्य च ।

भ्रेय्कामो न गृहीयाऽ्जयेषठपत्यकलत्रयोः ॥

इति स्टतावात्मनामग्रहणनिपेषात्‌ , स्प्टवचनं विना नामग्रहणप्यायुक्ततवाच्च ।

अत एव पूतरहृताऽऽत्मानमिति परोक्निरदैशः कतः । अतोऽहशब्देनैव निशः ।
यभमानपरवरगेऽयं घुन्वन्यनमान इत्येतैरेव शबद शतिद्धेनै यनमाननामग्रहणम्‌ ।

तायां वपायार सुत्रहमण्य सुब्रहमण्यामाहयेति

संप्रेष्यति पितपुत्रीया सुब्रह्मण्या भवति ।

हतायां वपायामन्नोपोमीयस्य पशोर्वपायां हुतायाम्‌ । एकत्वमविवतित तेनैनदापना*

धिनपडपे तयोरपि वपयोदुतयोरनन्तमेव पुन्रह्ण्याहानं नत्व्ीषोमीयवपाहोमा-
मन्तरं पुवहण्याहानं तदनन्तरम िनपशवोषैपायाग इति इतायाम्नौ वपट्करि
प्रहि्ायाम्‌ । हुतायां वपायामित्यनेन वृतवतीमष्व्यो चुचमस्यसतयुच्यमानि जुहष-
ऋतावादायेलादरिकं कप सूचितं मवति । यपि परवरणानन्तरं निरूढषरौ भेत्रावर-
णाय दण्डपदानस्यैव विहितत्वा्देवा्ा प्रां तथाऽपि क्रीते पोमे भत्रावरणाय्‌
दण्डं प्रयच्छतीति वाक्यात्मोमकरयोत्तरमेव तस्य यजमानेन दत्सवादत्तस्य पनर्दानायो-
गाजात्र दानम्‌ । परोमक्रयोत्तरं भेत्रावरगेनाविषुरे विदुरो सूयाप्तिति मन्व
यनमानात्मतिग्राहयः । उत्तरवप्यमार्ननयोर्वपायागा ्ृतवातयोरपि परहणम्‌ । तथा चाऽऽ
पलम्बः-- हुतायां वपायां मा्यिलतेति । मध्यपतितत्वादुत्तसप्यहोमस्वाप्यसिन्पतर
महण ब्रष्टम्यम्‌ । पाशुक द्तिणा तु नैव मवति । सवषु पौमिकेषिषटि पशुबन्धे
नानवाहा्यं ददातीति निवेधात्‌ । भन्वाहारयग्रहणस्य पटुबन्धदक्षिणोपठक्षणपरतायाः
में कभितलात्‌ । पषानदकिगयेवपरकतिदेरित्यतदाशयोऽपि ततैव मितः ।
हतायां वपायां वरं ददाति तिले वा दक्षिणा नयेदितिपश्ुवन्धयानमानपूतरस्वरषाद्ि-
णादानं मवत्येव । कथमेतदिति चेदुच्यते ~ हुतायां वपायां वरं ददातीतिपूत्रान्मानै-
नास्मगेव वरदानं ततो मार्मनमिति यथा प्रो सतामितं तथेवतरपीति द्व्य्‌ ।
तितत इतत गावो विशेष्याः क्रियपदद्ाद्वदानं भिन्म्‌ । बरं ददातीति विहिते
वरदानं सर्विरम्य एव । तिजञो गा इति गोतरयदानमवि तेम्य एव । तिस्रो वेल्त्
वरं ददतोलय्ादधागद्रशब्दोऽनुवतति । वरं तिलो गा॒वा द्यदिति तदषैः।

५. ग, शरिगरहतिः। द्‌ भै ति०।

~ ५.८

<अणपट्डः ] गोपीनाथमडृकृतज्योत्त्नाष्यारूवासमेतम्‌ । ७५

रेष्टिकदक्षिणादानधर्म वदनि न रितु ऋत्विनो वरं वो ददामीलेवमेव दानं पराुकद-
तिणादान एिकषषौ उतसव दश्तिणापदात्‌ । यदि करं ददति तन्नो वा
दलिणा नयेदिलेतस्य पूत्रस्यैका्ैकलव स्यात्तदा हुतायां वपायां वरं तिलनो वा दक्षिणा
नयेदिलेष रूपात्‌ । नोक्तं च तया । अते बरं ददातीसेतङ्धित्ै तितत वेयेतद्धिन-
पिलेव वक्तम्यम्‌ । तथा च प्रथमवरदानं पडुकदक्षिणा न मवति । अतस्तस्य
निरेषो न । पथैकादिनाने दस्दानस्य तदधतवतघानमनयैव रीत्या पततं मवति
नान्यपेतिदरट्यम्‌ । अपवाऽवषारणार्थको वाराब्दोऽतर । पमिकेषु पटु श्रुतौ
विरेषः--पराञ्चमभ्नं प्रहरन््युतपतनीमानयन्त्न्वना शति प्रवैयन्त्यथ वा जसे
पिष्णियो हीयते प्ोऽुष्वायति सर ईश्वरो रुद भूता प्रन प्शून्यनमानस्य शमयि-
तोयौहं पडुमापरौतमुदशचं नयन्ति ताहि तप्य पदयश्रपण९ हतन भागिने करेति
यजमानो वा आहवनीयो यजमानं वा एतद्वकषते यदाहवनीयामशुश्रपण९ हरन्ति
समेव स्यानिक्यं वा दुरयायनमानस्य पतात्मल्वायेति । परानहितात्यशु्रपणहरणे
मामितरं प्रयोजनं तवाभागित्कोपपादने विना कर्तुमशक्यम्‌ । भतस्तसपरदशै-
यितुं पराजलमभनिमिलयारम्य शमयितोस्लिनता श्रुति; । अस्याः श्ुतेरयम्ः--पूरं
पशविमदिगवस्थिते गाहप स्ितोऽभ्निः शराढामुखीये पुरातनाहवनीये प्रथम नीतोऽन-
न्तरं ततोऽ प्रद्मुखो दतसतदिदमुच्यते प्रा्चम्नि प्रहरनतीति। पञचिमदिगवाधितायां
पल्नीशाङायामवत्यितां पत्नीमपि शपुखीयै पुरातनाहवनोयं प्रत्युदानयन्ति ।
भरतीचीनगाहपल्यपमीपश्थितानि शकटान्धपि प्रादरोऽनुक्मेण भरवितानि । यदैत
सस तप्यते तदानीमेवास्य पुरातनगाष्यप्य विष्गियः स्पानविरेषो हीयते शून्यो
भवति (ष चाभनिः पूलमेनति चिन्तयति यनमानस्य हानि पादयामि । चिन्तय
मानश्वाततो सदः क्रूरो भूत्वा यनमानस्य रजं प्शुन्छामयितोर्विनाक्षयितुं मर्थो
भवति । यहि पद्म्रीतमित्यारम्य सात्मत्वायेतयन्तया श्रुत्या मागित्वोप्पत्तिः
क्रियते । यहि यसमन्दाढ मग्रीसज्ञकामिः प्रयानयाज्यामिर रीतं तोधितं १दुमुदश्च-
मुदस्मुलं नयन्ति तरि तत्मिन्काे तस्य परतीचीनगाहैपलस्य सेगन्धिनं पञुश्रषणका-
रिणमश्न हरत्‌ । तेनेव हरणेननं परतीचीनगारहपत्या्चि मागिने मागयुक्तं करोति ।
तत्त प्रना्विनाश इति द्र्टग्यम्‌ । नन्वाहवनीयदेव पुध्रपणमश्नि कतो न हरयु-
सतया्स्कंय तव दोर दरयति यजमानो षा जाहवनीय इलयादिशुतिः । माहवनी-
याद विकृष्य हरणे यनमानस्यायं विकर्षः स्पात्‌ । आहवनीयस्य प्रषानत्वेन
अनमानेरूपत्वात्‌। तस्मात एव प्राजहिते एव वा श्रपणार्ः स्यानि्न्धनेन ठौकिकिन
कंचिद्िं निपाद तेन व्‌ श्रपणं क्यात्‌ एवं सति यजमानो विकर्परहितः पेपुणष्वरूपो
मवतीति। तहि -त्य पद्रपणं हरेदिल्यत्र्तच्छब्देन प चैव स्यादिलयतर्तच्छन्देन
च प्रानहित! परामृश्य । एतदपि प्ा्मशनं ्रहरन्तीलादिश्तिपरादेचनयेद परते

॥ " -सत्याषाठविरवितं भौतस्- " -[ ७ पपर

त्यम्‌ । तया च बौधायनः प्त वैव स्यादिति पुराणगादैपत्यमम्युपदिशन्ततिं । समी
नोऽव विधिः सवनीयेऽपि । एतस्यपयङ्गमूतलेन दैतशपु्यत्ा्‌ .†: निरूढपशौ
स्वारत्यदचनादाहवनीयादेवाऽऽहरव्यः । अधर वाल - आह -समानमावपाहोमीयहि
पष्ठमाप्रीतमुदश्ं नयन्ततयुक्त( हुतायां वपायां मानेित्वा सुत्रह््व ` पितापु्रीवार्‌
सुबहमण्यामाहयेति परेषयतीति । जपलम्बयपरायशविूनेऽपि वर्हि पषटुमाप्रितः
मुदं नयन्तीसयकतमिति । याह पशुमित्यारभ्य ये पड विमभीरननि्वनते भरा्दु्तं
बाणे, ततपू्रेऽु्यातम्यमितयधेः । पथैप्निकरणे लीततसदिकोुकेनव । अत्र
विरेषः-आश्ची्ः पैभिकरणाननरमुत्तरं वेयन्तमनु पूर्वया द्वारा प्रशं प्रिय
पुराणगस्यदभिमादाय पूर्वया दवारा निदैतयेत्तरेणांऽऽवीभीयं पञचमी तवां
पशोः पुरतो हरति । शापित्रयेशं प्रति पौ गते तेत्र पशोर्ततरती निदधाति |
वपया परेकदेशम्न पत्यादतयैतेगैव मार्गेण पुराणगापस्य एत कित्‌ । केचिज्
दक्षिणं वेचन्तमनु गत्वा दक्षिणया दारा प्राशं पर्य पुरणगाहपत्याद्चिमोदाय
शरदततिणमादृस्य द॑ल्िणय। दवारा दूत्य , दक्िगेन मौजीढीये बह्मयनगानावन्तरेण
नीत्वाऽ्तरा यूपमाहवनीयं च पृशुषमीषं ह्वा पशोः पुरतो हरति । शपिजदेश शि
पतौ गते तश्च पशोरुतरतो, निदधाति । वपया सरैकदे शम्‌ मत्या मिण
पुराणगाईपतय एव िपेदितयाहुः। तयक्तं प्ादिण्यविरोषात्‌ |. उत्तरतउपचारो
विहार इतिपरिमापाविरोषाच । निरन््यपे प्रमुच्य पडुमिवयेत्मास्मक्तृष्णीमाह-
बनीयमीपे निधय तं पुं कृत्वा केनित्पत्रेण परोरपरतो हत्वा शमिनदेशे. पशो.
रुत्तरतोः निदधाति । वपया. प्रह॒तदेकदेशममतो हूत्वा शुद्धदेशे विहारादवदिरेव
त्यनेत्‌ । जस्िन्मन्थने लौक्किके एवार्थो । पितापुत्रीयेत्यत्र पितृशब्देन पितरश्च
मातरश्रेतयेकरेमेण. मातरो ऽपि पृहे । तत्रापि पितो मातश्च -पितमतृश-
ब्दाम्ां आयः | पुत्रशब्देन पत्रश्च पुञयश्च पत्र सत्यकशेमेण पुत्रीणामंपि ग्रहणम्‌।
इदं च पौतपरपौत्रयोसपलक्षणम्‌ । पितरः पुत्राच य्या -कीरत्वन्ते प्ता, पितापु्रीया,
एतादश घुतरण्या मवतीतय्थः । दर्नीष्व ` मेखटं परमौ सारय , यजमान इति
स्वाचकषतां नामग्राहं ते पितृभिः पितामहः परपितामहः पतः पत्रैः सुतह्मण्यः पुनहष-
प्यामाहयतिति प्रेष एव बौधायनेन सष्ठ पर्ममिदुक्तम्‌ । ्रनीष्व ' शियिशां कुर
खेत्यधः । सुबहम्यप्य परिततानाय पैषोत्तरं पितापुत्ीथमेति वक्तव्यमेव । आप्रतन्ब
वादस्य तु सुतरण्य पितापुत्रीय सुन्रहमण्यामाहयेति पष एव तथा, ञिति; |

पितापुत्रीयषुनह्याहानप्रकारो रब्यायनद्रह्यायणपूत्रयदर्ट्यः । नाम्रहणप्रयो-~

जने निदानम्‌ } मादीनां सीणां ` नाममहणै नेमि निदाने ॥
संसत पितोयुभोगेदन् नैकशेषः । एतितपननितानां न नाम्रहूणम्‌ 1; ° ` `

न
~

<नण्पट्टः ] गोपीनाथमदवकृतज्योत्म्ाव्प्ाख्यासमेतम्‌ । ७

अपराह्ने वसधीवरीहाति वहन्तीनाम्‌ ।

तेषा विभकतस्यापतृतोयो मागः पशचधा विमक्तस्यहतुर्ो मागो वाऽतरापराह्-
स्तसिन्वततीवरीती परी धज्ञका अपो गृहति । तन्न विशेषमाह-- वहन्तीनामिति 1
सनेन स्पावरादयो व्यावतयैनते । न स्थावराणां गृहीयादिति शाव निषेषः ।
सया वहन्तीनामरामे स्यावराणाममि प्रणम्‌ । न स्थावराणां प्रती१ तिष्ठन्ति
ौधायोेन विशेषपरद्शनेन वन्यामे स्यावराणामपि ग्रहणस्यम्ुज्ञानात्‌ पतोमो-
पर्मनमेतापं भ्योजन्‌म्‌ । वकयति च सूत्कारः--वसतीवरीमिरुपदष्येति । वती
वरीमिरपसृरे्यत्तपरामपं प्रसार्य वपतीवरी रेति विशेषणम्‌ । वसतीवरीनिर्वनं
ठु श्तौ देव वै यत्प एयमनन्त ततो यद्तयश्िष्यत तद्वन्व नू न इदमिति
तदवपतीवरीणा वपतीवरितवमिति । पुरा कदाविदेषा आश्नीधमण्ड, स्थित्वा यज्ञ
य्पराषनीमूतान्तारादनपदााममतयेवं वमन्त ततः वः स्वस्वमागेषु यदवरिष्ट
तदुदिदयं परस्रमदुवनिदमवरिषटमिदानी पाषारण्येनस्माकमेव तिष्ठतु प्रातविमागं
करिष्यामः । वसमद्वपवििति देवैरुत तस्मात्तस्य योगद्पतीवरीरिति नाम सपक
तदू जागो .वपततीवय इति । विमक्त्ज्ञादतयरिष्यत यवं न्ध तदेवैः प्राधिते
नोऽसदर्मिवमदूपं द्रन्यम्‌ । तुरवधारणे, भ्सदर्थमेव । अपीपोमीयवपायागोत्तरशा-
छमूसीयपतमीप एव वक्तु इति प्ापितवाद्रप्तीषरितमपाम्‌ । एताटशीरपो गृहाती-
लयः । वहस्तीनाभिति पठ पभय । भवयवषषठौ वा| मत्र विरेपमाहाऽऽपसम्नः~
जाहूतायां वपतीवरीः कुम्भेन 'गिरिभिदां षहन्तीनां प्रलक्तिष्ठयहातीति । गिरिमिदां
वहन्तीनामिलभां विरेषणद्वयम्‌ । या गिरं भिरा निता वहन्ति नद्यस्ता
गृहातील्थैः | त

नान्तमा वहन्तीरतीयात्‌ 1

`अन्तमा समीपगता वेहनतीरपो नोती याजञातिकामित्‌। अन्तमा एव वहन्तर्यृणरहिता
सप्यपर्यकत्वा दूरस्था वहर॑तीुणविरिष्टा अप्ययो न खीकायी इति 1 समुद्रतीरस्य
प्मद्रस्या$ऽपो न ग्ाह्ाः कारत्वा्‌ । श्रुतावपि नि तस्मत्समुद्रस्य न पिनन्ति
प्रभननमिवं हि मन्यन्त इति | ॥

संषावातपस्य च्छायायाः ।

छायाऽत्र मानुषप्रयत्नाजन्या । स्ता चञ्चङृता । आततिप उष्णम्‌ 1 मभच्छायो-
ष्णयोः पष गृहातोलधः । श्रुतिरवि-छायि चाऽऽतपतश् पै मृहवातीति। जायाया
इति चतुथा षष्ठं आतपक्ि(दि)ति ना (ता)नतस्याऽऽतपवाचकप्य शन्दस्याऽऽतपत
इति पषठयेकवचनम्‌। हभेरुमयपदारथीनत्वाचकारामतिऽपि अौत्मुचयः सिष्यलेव ।
करस्य वृक्षस्य स्वयं वा. छायां कृता ।
-;" मभच्छायाया ममे सूय तृणादिगु्य ृहस्य वा य्य ,कप्याचियत्तिः

७५४ सत्याषाढविरवितं धौतयन्नं- [ ७ तपम

यस्य स्वयं वञ्खच्छकराधन्यतमेन पदर्येनोपायान्तरामवे शरीरस्य वा खयां कृतैताद-
इ्यारमयाया आतपस्य च पत॑षौ गृहातीतयधैः । सेषावातपस्य च्छायाया इति पत्रा
स्सेभावातपस्येलनुवीते । प्व तदापलम्बोऽष्याह-यथ्च्छाया न विनदेदात्मने
वृषस्य कूटस्य वा छायायामिति ।
अरहणपरकारमाह--
हविष्मतीरिमा आप इति परतीपं विष-
नकुम्भं कुम्भीं बाऽभिपूरयति ।
अपां प्रतीपम्‌ । अम्ययीमावपतमापतोऽयम्‌ । अग्ययोमावत्वानपु्कत्वम्‌ । अनभि
युलमिलय्ः। जतराबमिमुलल्वं नाम परवाहामिमुललम्‌ । प्रतीपमिति तिषठजिलत्रैवा-
स्येति । कुम्भस्य कुम्म्या वाऽवभिमुलताऽमिशब्दादेव म्यते । जनमिमुलसिष्ठ्डम्पः
कुम्भौ चाऽबमिमुखतया पत्वा पूरयती । परतीपमिलत्न न्तसपर्गम्योऽप ३दि-
त्यनेन कृतपतमापामापूशब््राकारस्य दविकारदेशः । जस्तनः कुम्भः पर्तना कमो
बोपायनपूरात्‌ । तत्र स्तनद्वये चतुष्टयं वा कुम्भ्यः । कुम्भे कु्म्यां काऽपि इदत्व
योम्यतेव सि्यति । सटमेदमाह बौधायनः-अय यो वीडितः कुम्भलं याचतीति ।
वीडितिशब्दारथः कमान्ते-दइ इत्येवेदमुक्तं मवतीति ।
यद्य्दीताः सूर्योऽभिनित्रोदेधो ब्राह्मणो
बहुयाजी तस्य शृहाछमम्णानं श्यात्‌ ।
यदौल्नेन नैमित्तिकत्वम्‌ । अगृहीता व्तीवरयः पलशचेतूरयोऽमिनिम्रोचति लत
मेति वदा यो नाहमणो बहुयाजी तस्य गृहाद्गृह एव कुम्भे मवाः कुम्म्यासतापतामपां
गहीयात्‌ । मवनमत्र पत्ता । बहुयानिशञ्देन सोमयाञ्युच्यते । प्र हि गृहीतवपती-
वृरीक इति ठिज्गात्‌ । सोमयाजी बहुयाजी भक्तीति विज्ञायत इत्यप्त्बसूतरात्‌ +
यो नामगो बहूयानीति पोमयाजिने हूत इति मारदवानपूज । नतु बहुथाननकत |
तस्य निषिद्धत्वात्‌ । गृहादिति पञ्चमी सम्य । गृह इत्यनेन तत भाहत्य बह.
न्तीनां सममे गत्वा तत्र प्रहणमितयेतादशोऽथो व्यावत्ैते । दुम्म्यनामिति
पशव्ये षष्ठो |
यदि ते न विनदेयुरभि९ हिरण्यं चाऽध्दाय
प्रेयायत्राऽऽपः स्युस्तञ्योतिरूपरिषटादधा-
रयन्दिरण्यमनतर्भाय वरे दत्ते शृहाति ।
तं बहुयाभिनम्‌ । यदीतयनेनार् हिरण्यं चाऽऽदपित्यारम्य के दत्ते गृहातीय>
न्त्य विधभितिकलं भदते। न विन्देय कमेयुः। यथा वसतीवरीमहणकाढे यदि
युधोऽमिनिननोचति तद। बहुयानिनो गृह एष कुरम्ानां महणं कतैन्यमिषयनेन वह

<मभ््छः ] गोपीनाथमद्रकृतज्योखराव्यास्यासमेतम्‌ । ७५

न्तीना ध्याृततिः कृता तद्वद तं न विन्देयुरित्यसिमन्कल्ेऽप्ेततपूषयितुमेव यत्राऽऽपः
सुरिति पामान्यनिरेशः हृत इति । जप ॒वाऽवहन्यो हन्य वा यत्र संनिहिता
आपः स्युस्तश्र गत्वा बरहणं क्त्यं न ठु वहन्तीना मर दुरं गन्तम्यमिति पूषयितुम्‌ ।
बपततीवरीगरहणकठे मूौमिनिभ्नोचने वहन्तीनां परित्यागं कृता बहुयानिगृहाि-
करणकङम्म्या प्रहणविषिनहादृशर्थत।ऽपि ज्ञायते रात्रो मयराङ्कायाः सत्तात्तद्े
संनिषान एव प्रहणमिति । एतेनेदमपि ज्ञायते वहन्तीनां प्रहणायैर्षमार्गे गतस्तत्र
केनचित्मतिबन्भेन विमनो जातो दिवपस््वसततप्वं परहणं कतमपयीपप्तदा क्षटिति
आममागत्य साङ्गाधिहोत्रहयमपर्यातं काठं तत्र स्थितवाऽ्नि हिरण्यं चाऽऽदाय वह-
सत्यो वाऽवहन््यो बा यत्रऽऽपः तंमिहिताः सुप्तं देशे भरति अशनिहिरण्यादानं यत्र
छृतं ततः प्रदृत्य गच्छेदिति । यदि त अभनिहिरण्य गृहीत्वैव गच्छेत्तदा तस्माद“
शदेष परास्य यच्र(ऽऽपः सुप्तं देशं प्ति गच्छेदिति । एतदमिपायेगैव पररेयादिति
परेत्ुपपरमः परावतैनाधरक उपात्तः सूत्रकृता । तज्ज्योतिरुपरिषाद्धारयन्‌ । तदित्यस्य
सेत्यर्थः । सुपां घडगत्यनेन सतम्बा क्‌ । ्योतिःशब्द्रहणादन्न कंचन विरपे
पषयति यथा स्वच्छमनवच्छितं द्रष्टु शक्यते तथा प्रकाशः कतैन्य इति । तथा चेदम
गते मवति आनीतो यो डो क्िकोऽञरिलप्मबुटका प्रज्वखयत्वा(द्य) तत्के वप्त
केकीग्रहं कर्वम्यमिति । उपरिशद्धाएयन्‌, उपरिषटाकुम्मस्य म्या वा धारयन्‌ |
अथा वृप्तीष्रीरहणानुहूढं मवति तयेत्यर्थः । उल्कामुपरिषद्धारयमाणो गृहीयादि-
च्याप्म्बः । पारय्ित्यनेन शमर स्मानकाठता बोध्यते । सापरानाधिकरण्यदिव
पमानकतुकता । हिरण्यं कुमे कुर्यां वाऽमर्पायावषायत्यरषः । हिरण्यं 'वाऽवधाये,
स्येवाऽऽपतम्ः । शतवमि ज्योतिष्या वा गृहीयद्िरण्यं वाऽवपाय पुकराणामेव
गृहातीति विकल्प उक्तः। दकं तनः । ूत्रकारमते तु ऽयोतिरहिरण्ययोः परुषय एव|
वाक्ाएः समुचचया्यक इत्याशयः । भ्र श्रुतिः शाखान्तर उन्नेया । वरे दत्ते यन.
मनेन दरे स्वस दततेऽव्ृहातीलरषः । एतदन्तं नेमित्तिकम्‌ |

अगो ऽपशणदस्प सदपि सादया-

भीलयपरेण श्रालाषूसीयमुपसादयति ।
सष्टोऽषैः। परतेष्वनतो मनः । एतदन्तो वपतीवरगरहणविषिः । तर ्ेधाविमक्त,
विवद्ितीयमागांशे वपायागोत्तरं बहवकाशभचत्तद। प्रकारद्वयम्‌ । तत्र षपायागोत्तरं
पुपरोडाशतन्मारमय तीये माग प्राते हृतान्तदिरम्य वक्षतीवरी गृहीत्वा कृतानता.
तकम परिष्त दतयकः। वशायागोत्तंवुतीयमागप्तीकाथं विरम्य ततिति ~
तीवरीयीतैव पडुपरोडाशतन्नमाएमत इत्यपरः । यदि ठु वपायाग एव िृन्नवशा-
सूप्ीयमगे(गो) गतस्तदा वषायागोततरमादौ वपततीवरीरेष गृहीत्वा पुपुरोडाशतन्रा.

७६ ~ त्याधाहविरचितं भौतयूतं~ “ [ ऽपपमपरभे ~

रम्यः कायैः | जपतम्नेनं स्पष्टं वपततीवरीग्रहणोत्तरमेव पशएरोडाशतन्नारम्म उक्तः ।
एवं पशचषायिमागपेऽपि ज्यम्‌ पटाफरोडाशायर्विरिवापसु ्रकृतशालायामनोन्तर
एवन तु हविधीनासूययोः शकटपोःपरवौन छते निवीपः परङ्गात्ैव काथः । परेण
मारईषलं निष्पतीति ्राङृतदेशस्य हविषीनाम्यामतिदवः। अनसोऽधिनिर्पतीति विधिस्तु
अनोन्तर उपत्तऽपि सिष्यति । नच मच्वन्महविद्ामवस्थापितयोहंवर्षानयोः पती
शाखायां नयनमसतविति वास्यम्‌ । अनेते पादनि बाषकामावाततेनव मिवौहे मश्रव्महा-
वेया ्यपितयोर्नयनस्यायोगादिति द्रन्यम्‌। तथा च द्वादशाध्याये प्रयो पदे जमिनिः
हविषीने नि॑पणायै साधयतं प्ुक्ततवात्‌, भिदधिर्ीऽनयदेशत्वात्‌ । प्रषानैगण्या-
देष पर्गः स्पात्‌, अनतं ज दरीनादिति पिभिः पतरैराश । हिः पोमरततप्मकं
धीयते स्याप्ये ययोले शकटे हविषे ते एव निर्पणा्थ नि्॑पणस्प कायं स्ाष-
येतां ंपादयेतां तयोः सोमकर्मैप्रयुक्ततवास्रयुक्तपरिलयागे कारणामावादिति । नच
निपूपणकर्यल्यानपोऽभिनिषैपतीति शूप्वाऽनो(नउ)गादानकलवाद्धविर्घानयोर्भिवपिऽनो-
(लड)पादानकत्वामावानिर्वपणकारयस्य ` विगुणलापततिरेति वाच्यम्‌ । हविषौमयोर-
प्यनोरूपतेनानरस्य तयोरपि पवेनानसवाकरणेाङगतवादवविषानयोर्िवोपेन ` च
निर्वापस्य िष्याऽनो(मउ)पादानकलवामावामेवेन विगुणत्वापर्यमावात्‌ । जङ्ग प्रयुक्ते
तदूयुा्थ पुनरङ्गमयोगस्यायुक्तलदवििप्पक्स्यठे परिमाणहानिवदिह गैपयपा-
छ्ादयठ्षणहानिनं दे¶ इति मावः । भय प्रषमतः । अन्यदेशत्वद्धित्देशतवा-
निर्वपणकार्यस् सिद्धिः । हविधीनमण्डपे हि हविधीने परकृतिपरा्निर्वापदेशस्तु जप"
रेण गाहपलं हविधौननिपैपणयोरेकेशत्वांमातन इविषौनाम्यां पराकृतनिरैपणकाय-
स्याठिद्धिः । अनपतोऽधिनिषैपतीति विषिषतु जनोन्तर उपत्तऽपि सिध्यति | नच
मश्रवन्महद्यामवत्यापितयोरविर्घानथोः पत्नोशाखायां नयनमरित्वति वाच्यम्‌ ।
अनेोन्तरोपादानि बाधकामावा्तिैव निर्वाहे मच्रवन्महावेां ` स्थापितयोभैयनायोगात्‌ ।
इष्टापत्तौ सोमार्थं पू प्राची परेतमध्वरमिति मने छृतं हविघौनपरवतैनमन्र रमेथामिति
भग्ेण कृते स्थापनं चानरभकं स्यात्‌ । पुनः प्रवनस्यापनयोरनु्ने त्वङृ्तिरशीज्ञीया
स्यादिति समया प्रधानभूतः पभो विगुणः, स्यात्‌ । तवैगुण्यदौगुणयप्रङ्गो मवेत्‌ ।
नहि प्रवानगुणयादगुण्यं कत्म इष्टम्‌ । अतो नयनं नैव युक्तम्‌ । वगुण्यमसक्ग
इष प्रतङ्गशब्देनाऽऽपत्तिरुच्यते । ॥

अस्तमिते सेवाद्ममृतिना पशे भ्रतिपधते ।

-अ्तमददीनमिते गते सूये सतीत्यर्थः | अनेन ततूकाटो व्थाकसयते । अस्तमि-
तू सेवादमृति नैव मवति ंदूत्तरेेति । तेन पशुपुरोडाशयागो्रं दिनावशेषे
विाम-यव कंतन्यः (:असतोत्तर पशुदुरोसरयागविदनवशत्पतितेऽपि न दोष इति

&

(अण्पटढः ] भोपीनाथमदकरृतज्योत्साव्याख्यासमेतम्‌ । ७७

सिद्धं मवति। शुतरहवीदः शमितरिययं पंवादस्तसमषटविना तदादि प्रशुतन्रेन
पशु॑मन्धिकर्मकडापेन प्रतिपद्यते पंवादप्रठति पुतन्रमारम्यत इलः । जुं पश्च.
गृहीतं गृहीत्वा एषदाज्यजुवं चाऽऽदायेति पंवादपेवन्धयवेति, पसू श्यपा ततं
बन्पित्वस्य बोधिततवात्तदादानस्योत्तरघ्ोपयोमाच् ।
तस्य दश्षिभेन हविधौनपुत्तरेण ना समवृत्तं परिहरति +

तप्य पशोः । पाशुकेडावदानप्तमृहः पमवत्तस्वदेनोच्यते । हृद च प्मबत्तषनिति

पाकेडापत्रे ूत्रकृता(तो) न्यवहाराज्जेयम्‌ ॥
न यजमानो महान्भक्षयदि भक्षणमेके समानन्ति ।

श्यन्ते ते मजञाः। मतशब्देनेडा हदयादयोऽवताः पदा उच्यन्ते । मक्ञाणा-
मेति शेषः । तस्मत्स्य नाऽऽ्ये तसमादवाऽऽश्यमित्युमयश्चतेशिति मावः । इडामल्ष-
णानां तोभिकेनै परपङ्गतिद्धिः । मक्षयत्वाऽऽज्येां विरमन्तीतिदशीनात्‌ , भक्लण-
मेके समामनन्तीति पुत्राच । तथा चाध्वस्वादिभिरिडामक्षणं कौष्यमेव । जैमिनिरवि
द्वादशाध्याये प्रथमे पाद एवमेवाऽऽह--रोषमक्षा्तयेति चेननान्याेतवादिति । ऋलि-
गमाः शेपुपरतिपत्त्यया तत्वानल्यरथीः । अतो न प्रपानदक्तिणयैव तेषं निदृत्तिरिति
रेृमन्स्तयेति चेदित्यनेन प्रत्ेण प्रतिपाद्यते

पत्नीसेयाजान्तः ॥ २४ ॥ अ्रीपोपीयः संतिष्ठते 1

सत्नीपयाजैरन्तः समाति प्र पलीपेयानान्तः । पलीप॑यानान्तो मवकीलेता-
जैव कर्मपस्थायां तिद्धायां पतिष्ठत इति पुनः सेस्थानोधकवचनं पत्नीपंयानान्ेरमति-
भ्तिकर्ममिरपि ैस्यापनीय इलयेतदथेम्‌ । तेन प्रमन्नमेव प्रतिपत्िकर्माणि बेदप्रतिपत्तिः
परमत्र न मवति । तस्य सु्याप्तमप्त्यन्तं धारणस्योक्तत्वात्‌ । प्रकरणदेवास्रीषोषीव-
डमे पुनधैचनमञरीपोमीय एव प्रतिप्तिक्माण्पावहयकानि न पत्नीपतेयानान्तेषु दराद-
शाहतबन्धिसुत्यादिवतेषु परतिपततिकर्भीगि आवदयकानीति परदशयितुम्‌ । अञ्रीषोमा
योअद्यवां यो अग्नीषोमा हविषा प्पयीदिति यानुपप वपाया याज्यानु-
वक्थ । ज्नीपोमा य आहुततिम्नीपोमा चेति तदवर्य वामिति डपुरोडाशप्य याञ्या-
वुषाक्ये । अ्नीषोमावि९ सुमेऽप्रीपोमा हविषः प्रस्थितस्य वीतमित्यक्घान; याञ्या-
वाक्ये । देनद्रा्रपशो्तु एरचि नु स्तोमं नवजातमच श्षयदूब्रमुत प्नोति वाजमिति
वपाया याज्यानुवाक्ये । उमा वामिनी प्रचपैणिम्य इति पदपुरोडाशस्य । आब्र
च्रहणा गीभिर्विप्र इत्यङ्गानाम्‌ । अयाऽऽधिनपशोः-आवार रभो , रोदप्ी स पप्रयाने
अभिपशवभूमेति वपाया याज्यानुवाक्ये | खश्चायशत्ता युवोः श्रियं परियेषेति पशु-
पुरोडाशस्य । योहस्यवा९ रथिरायुवं भुजयुभवनिद्धमितयज्गानाम्‌ । पशुम सव पाद-
षम्‌ | पृु्रयत्े दविवचनान्त ऊहः । पञयुत्रपप्े बहुवचनान्तः ।

५६

हि ~ सत्याषाढविरचितं भरोतचन्न- [ ऽपरे

निश्चायां वसतीवरीः परिहरति सर्वतो न पुरस्तात्‌ ।

निशे प्राणिनो यलिन्काठे घ्र काटो निरारब्देनोच्यते । रतरः पूषि निशा-
श्येन ्ाह्मिति केचित्‌ । द्वितीयया] एव ` निशेलन्ये 1 तृतीवयामोऽपीलषे 1
पूवे प्रथमयमरऽपि वततीकरीपरिहरणं मवति । द्वितीये तृतीये च मते तु न प्रभे
घाम इति मेद्‌; 1 अन्नीपोमीयदिवततेवन्धिन्येव निशा ज्ञेया प्तानिष्यात्‌ । अथैत्य
रात्र्िवाप्तकाष हत्याश्वटायनेन संववप्रशतिपाञ्चफतच्नप्य मोधनपश्तिपेमतननैक-
देशस्य चायिकरणीमूताया रात्रेरकस्वै प्रदशयितुमेवेतस्य। इति पिरेषणदानाच्च |
प्रि परितो वेदिं हरति । प्रकृते परिहरणशब्दस्य विवक्षितमर्भमाह-पकेतो न पुर
स्तादिति । परिहरति प्त इतीयं श्रुतिरेवानूयत इति वा । पतैत इलनेन पुरस्तादपि
परिहरणे प्राते रकषोप्हननरूपपरिषिपरिवानकार्थ पुरस्ताद्धाग आदित्यो यथा पपाद
यति तद्वदामि पवतः परिहरति रकषप्तामपहल्या इति शरुतानुक्तं रक्षोपहननरूपवपतती-
वरीपरिदरणका्ं पुरस्ताद्धाग आदित्यः पेपाद्विष्यत्येवेति भावः| नन्वादि्यो दयिवो-
नपुरसतादरसाश्स्यपहन्तीतयनेन प्रिवान उद्यत एवा$ऽगित्यस्य रक्तोपहननकश्रैखेन
ब्तीवरोपरिहरणस्य रात्रिपतध्यतवेनाऽऽदि लस्य दयापतंमवेन रकषोपहननकगूतवाप-
म॒वादगतमिदमिवि चेत । उथ्ित्यस्योदयं याए्कनितयेतादशपपा्गीकारषया्षमे
रोते पुरोडाशमष्टकपाठं निर्पेध९. रक्षा९पि पनेरनित्यस्या इषटेनिरिताय निषे"
दिस्यनेन रात्रौ कतव्यायाः परिधिपरिषानविषये पाकर रदिमभिः प्रचरन्तीव्येकेषामि-
रथसिनपक्ष आतीकवतीकरेडिनीिरेबन्धिनोऽादरानौ पतितस्य परिषानश्य विषये
भाऽऽवदयकत्वेनत्नामि तद्रील्या रसोपहननक्रैलंमेनापतगतेरमावात्‌ । हयं सामा
न्रिज्ञा । मथवा तैतो न पुरलतादिलस्यांशस्योततरैवान्वयः | तथा न पतो न
परसतदुतकामतेत्येताबान्यरैप एव । तदतु पतः स्म्य दिकपरान्ेम्य उत्कामत
पुरतसमदेशात् नोत्कामत तश्र परिहरणामावादिति । परामथयीदरीकषितान्मतीरे वच
नमू । उक्त्वा वपततीवरीः परिहरतीलयन्वयः ॥

उत्कामतेत्युक्त्वाऽन्तदि यजमानः पनी च मवतः ।

पीतयत्ैकसवमविवलितपदेदपगततवात्‌। तेन पल्पेकले वा अप्यना्वदि मुः ।
सत्र तिनामपि दीक्ितलादनतवेि मननम्‌ । भध्व्रिततीवरीपरिहरणकवात्तस्य `
नान्तर भवनम्‌ । चकारः परस्परमुचयार्ः |

नादीक्षितमभि परिहरति । ॥

अदीक्षितानां बहिनिष्कमणे हेतुरयं निेषः । जदीषितममितः परिहरणं न कर्व

ग्यनिति तदयैः ।

#,

<भनषट्डः ] गोपीन्रथभदकरतञ्योत्म्ाव्याख्यासमेतम्‌ । ७५९

परिदरणप्रकारमाह--
आदाय कुम्भ सब्येऽभसेऽत्यापायापरेण भाज
हितमतिक्रम्य दक्षिणया द्रारोपनिषैय द
क्षिणं वेचन्तमनु परिदलेन््ाभियो्ागपेयीः
स्थेति दक्षिणस्यायुत्तरषेदिश्ोण्या९ सादयति ।
सादय कुम्ममियतरान्यस्मादिति शेषः } तेनान्येनाध्यैवे कम्पप्दानं कर्मव्यमिति
तदधं मवति | अन्यथा पन्येऽशमेऽयाषयेत्यनेनैवार्यादादानति दवचनं व्य स्वात्‌ ।
कुम्प्रहणं कुमम्युपक्षणम्‌। तव्य इलये्विशेषण कतीवरीणामन्तरज्खतिच्य्म्‌ ।
भंग्रहणं पार््यादृच्यम्‌ । अतिरत्रान्त्थीना्थकः, अंते िंचिदन्तीयाऽऽवाने
कर्व्यमिति । प्राजहितः पुराणगाहपस्यः प्रकणाभ्निमणयनादिकरभूषु नहितष्त्क्तः ष
प्रहित इत्यपो वा। अ्िम्पक्े योगरूढं पदम्‌। दीर्बस्छन्दतः । गत्वेति परिस्यञ्या*
तिकर्येति वचनाद्धाहपत्यापरमागमुङ््यैवामे गन्तव्यमिति । दक्षिणया द्वारा दक्षि
णेन द्वरिण । उपब्दो नश्रौमवनरूपमथेविशेषं योत्तयति । निर्हरणं द्वराद्हि्िःता-
रणम्‌ । दिणं केर्महावेदेरनतं भान्तमतुर्ीकत्यैव वपतीवरीः परिहवयन्दाभिषोरमाग-
वीः स्येति मननेण द्षिणस्यामत्तसेदिश्रण्य पादयति ।
आदाय कुम्भं दक्षिणेऽध्सेऽल्याधाय यथेतं
मत्येत्यो्रपषैया द्वारोपनिहयोच्र वेयन्त.
भरतु परिष मितरावरुणयोभौगयेषीः स्यु
तरस्यायुत्तसेदिशरोण्या+ सादयति ।
दकषिगेऽ५स इत्यत्र दक्षिणेन वतततीवरीणामन्तरङ्गतातिभ्यरभम्‌ । म॑प्रहणं पाश्व-
व्यदृचरथम्‌ । उत्तपूैया ह्ारेपनिदियति कामना पिहितसयैतस्य तस्व एव नान्य
था | तदभाव उतरपू॑योततरया वा दवारेपनिहरणम्‌ ।
आदाय म्भ सव्येऽभ्सेऽत्यावाय तीर्थेन भरपाथ
विवयेषं देवानां भागेयीः स्यद्याग्रीभ्े सावयति +
तीर्थशब्दो वेदयत्करयोरन्तरा प्रदेशे चालोत्करयोरन्तसा पदेशे च वते ।
अन्त्रा वेयस्करावम्तरेण॒चात्वाढोत्करौ वा॒तीयभिति पूत्रान्तरात्‌ । जचा-
स्वा कर्मणि पूवव सचता उत्तरम्‌ । जभ्ीधः जाञजीधधिष्ण्यपतमीपे । जागृतेति
मचान्तः । आदाय कुम्ं सन्यैऽतेऽत्याभाय वीरयैन प्रपयेल्येतावतवः प्ये ऽपेऽव्याहि-
तत्वादरग्य्य तीर्थेन प्रपादने सिद्धे णिचुप्रयोगोऽन्यतरापि खेनागृहीतस्यापि तैर्न
भरपादन ज्ञापयति । तेन पश्वादीनां तीर्थेन प्रपादने सिद्धं भवति । इदमपि अत्रे
वचनावजञातं मवति केनचितपदार्थन. स्स्याप्तारिये वीर्य प्रपदनं नानियतमिति ४

७६० सत्याषाठविरावितं शरौतसू्- [ भतम

नन्ता यज्ञाङ्गानि बाह्म; कतौर इत्यनया परिमाप्येवन्तरङ्गतवे पिदधे पुनरन्तर-
जञतवतिद्षय् पम्यदकिणमदण तत्र ततर यत्ते तवभैमिति नेत्य्‌ । कर्य
तस्य यतताङ्स्यानारङ्गलमवेव नान्यत्रतिज्ञापनार्तात्‌ । अतरैवोच्यमने तयरतिरिकेऽ-
सिजेव स्यढान्तरे निषमामाकमपत्तिदसतत् ततर सव्यदस्िणवचनम्‌

अश्र वसन्ति ।

त्राऽऽप्नीध एष तन्ति नान्य] वतन्तील तान्तरितो णिच्‌ । तेन वाप्तयन्ती.
यथो मवति । अघ्यरिलयेव शेषः ! बहुवचनस्य पूनाधेत्वात्‌ । अयवाऽध्वयचुषटयेन
कासनीया वतीय इति शेषः । जगी उपवापतयत्ये्ै यज्स्यापरानितं यदी
देष यजञत्यापस जिते तदेषैना उपवाप्यतीति तेः । एना वकततीवयैः ।

सूघ्रहषण्य सब्रह्मण्यामाहयेति समेष्यति
पिताएुत्रीया सुब्रह्मण्या भवति ।

पू्षयाख्येयम्‌ 1

था यजमानस्य बतघुक्तामाशषिरे वुहत या पल्यास्तां दथि-
प्रहाय या पर्ुक्तां द्भिषमौय तकषमनात्कयं पयो पैन
वरुणाय शृतातङ्क्यं दध्यादिलग्रहाय कुरुतादिति सेमरेष्यति।

ख यनक्षदर्य म्तदोखरी गौस्तमाशिर आशिरनिमिततं दुत, मथितं दध्याशिर,
खो पत्था जरतदशची गौप्तां दपरिमहाय दमिमहं दहन, दभा भाय अरहो दषि-
अहः । अनेनारपादुभिरूपं हव्यम ज्ञायते । या षुक्‌, घर्मः भ्व््ततंनन्धद्रब्य.
वोग्री गौस्वं दधिष दुत । दशना साध्यो धर्मो वर्नामककरमविरेषो दिव.
सद््मिलर्थः । अननामि अननारोक्तरीलया दपिरूपमेव ब्र्ं जञायते } तभनातश्य-
मनात्च्यै यस्व तप्य प्त आतश्चनं त, एतादृशं पयो मैत्रावरुणाय पतरावरणग्रहाय ।
कुरुते्यव्राऽऽ्ृ्यतेऽथवा कुरतादित्यत्रापकृष्यते । शृते सदेवाऽऽतजचयं बुष्न्य
श्ीतत्वपिल्ा पत्र न तच्छरतातद्छयमित्युच्यते । एतादशं दपि आदित्यहायाऽॐ
दवियमरहार्थ दूरता दिलरथः । कुरुतादिति ठोटः भ्रथमपुरमैकवचनम्‌ । दभिगरहदथिष.
सौवियो््ोने गृतातद्छपरूपता । आज्य्हस्य सोमगरहस्य वा तत्कामनयाऽनुष्ाने
करस्यतयेनामिमतं यदा तदा या पल्थास्तां दयिगरहायेति दुष्यते । दमिग्रहामविन
दोहामादात्‌। खमरव््य या वरषुक्तं दविवयलेतष्टु्यते । दधिवमीमावेन दोहामा-
यात्‌ | मेजावर्णुपयोपे यस्वा कस्यािद्ोदोहः । शृतातच्लंयायं ययाः कस्याश्चित्‌ ।
आशिरादि्िार्दोहकर्ताऽतो मेत्ावरणपयोयैदोहकती तु तततमनातङ्क्यं पयो मैना"
यङ्णायेचन्र दहतेलस्यान्वय इति पक्ञ अदिरावित्रया्रोहनवत्कर्तऽ्ापि अनिः
यतः । दरूादिलमरिमस्यत्रन्वय इति पले तु परतिरस्यतिव । एकवचनात्‌ । एकव

,

\-4

<अश्पटठः ] मोपीनाथम्वकरतज्योरप्नाव्योख्यासमेतम्‌ ॥ ४१

चनादादिवम्रहारयदतातह्लंयद्ध्य्दोहकतीऽपि पूरववसमतपरस्यतिव । पश्वानां बोहा.
नामतरैव करणं परषुरोषात्‌ । सवनीयामिकषा्यस्य दोहप्येदानीमेत दोहनम्‌ । साना
स्यनिप्म्तदिनदवयपताध्त्वात्‌ । तवनीयामिकष्ैरोहकती प्रतिभप्यतिव प्रतरस्व
तस्करतीकलेन ततपबन्धिन एतस्यापि तत्ककताया एव युक्तत्वात्‌ | अनूनन्ध्यस्था
नीयामिल्ञाकरणमन्ययाऽनुपपस्या ठौकिकेन दैव । कठो गवाटम्स्य निषिद्धल्वादा-
मिकिव । तत्र पश्च दोहासतष्णीम्‌ । सरवनीयाभिक्ायै समच्रको दोहः । पच्वानां
वोहानाममच्रमेव शाखाहरणदितच्नम्‌ । तप्तमनातङ्कयमिति वचनात्तापमात्ं कार्यम्‌ ।
परयप्त आतश्चने दधित्वापततिः । इष्टापत्तौ तु पयप्ता भेत्रावरणं श्रीणातीति पयःकरणकं
श्रपणं न ्ि्येत्‌ । एवं चाषीदेवाऽऽतशचननिदृत्तावनातङ्क्यमिति वचने शाताहरणा-
दिदोहपपभ्ाि ज्ञापयति । प्त च पयतः पदान भतवामावातुष्णीमेव | अत एव क्रय
धी न मन्ति तपा च नवमघ्ययि चतुधैपादे जमिनिः--ध्रपणानां तवूत्ासदा
नार्थे विधानं स्यात्‌, गुणो वा भणदलदिनदिह् सन । सोमे प्रयता
मैन्रावर्णं श्रीणातीति पयप्तः पतोमभिश्रणं प्रदानाय इष्ट्रलात्‌ । पतोमरसकारार्थत्व
सैव स्यादिति प्रति द्िवीया्ुतिवशाददष्टकसने दोषामावान्न पयतः प्रदेय
स्वमिति । शपणानां प्रयश्रभूतीनां दानय । सवनीयागिक्ष्थ समन्नकमेव शाखा-
हरणादितच्रम्‌ । भथवाऽऽदौ सवेषां क्मेणामच्रप्तमच्रमेदेन शसाद्रणम्‌ । कमेण
तथेवोपवेपकरणं तथेव निवृहूर्मपवित्रावतर्जनम्‌ । कमेण तयैव दोहा इति । शते
मितरावरुणाम्या५ शरदो वुहानाः । दृह बे मित्रावरूणौ रमयतां गावः भ्र णो वहि
मित्रावरुणाम्या५ हविरिदं बहु वुभ्वि मित्रावरुणाभ्यां देवेभ्यो हञ्० सोमेन
स्वा$ऽतनच्मि मित्रावरुणाम्यां दधि, इति स्वनीयामिक्षायां विकारः । शासोपवेषयो-
राहरणत्मय एव परञाना्थं चिदवानि कार्याणि । जयवाऽऽदाविव स्वनीयामितता्य-
को दोहः । ततेऽमन्रकाः पञ्च दोहाः । एतदनुरोपेतैव शाखादरणोपवेषकरणादि ।
सर्वषु दोदेएु जतु पमन्रकामिक्षयाः प्रातदोहाय वत्तापाकरणम्‌ ।
आग्नीध्र ऋरिविजोऽ चृता वसन्ति ।
अनेन पदति वातो व्यावत्यते । आपस्तम्बेन न त्दस्युपवस्तवा इति दोहाग

.एव निपेष उक्तः । अर्ता इयत्राढंकारो मानुष एव नतु दि्याकयो । ते चोक्ता

वैसानतेन--
हेमपूषणपलः शुभषन्ञानुढेपनः ।
सुगन्षुपमो रिव्वीऽंकार उच्यते ॥
प्त एव पृष्परहितः साज्ञनो मानुषः स्छतः ।
एषोऽनुटेपरदितः पित्योऽटंकार ईरितः ॥ इति ।
न. क। ख ।

५९१ सत्यापाठविरवितं तसू -[७पमपरनेऽष्मणटम

भाग्वभ्सो पल्नीं जागरयन्ति ।
ऋलिनसवयेत्यां रा्रौ जागरणमेव कर्तव्यमिति परली जागसणे. नियोग्य निद्रा
मघायां निद्रां ङः । नतु निद्ाया अवदयकर्तन्यतः । न च वोभूनविषिवशानिद्राया
आवदयकत्वमन्यथा वरिधरेयध्यौपततेरिति वाच्यम्‌ । निद्रा एव ॒वोघनविभेश्वारि-
ताध्यतिमेन विर्रय्यामावात्‌ | जागस्यन्तीलत्र प्रयोनका लिनः ।
इिर्पाने यजमानो राजानं गोपायति गोपायति ॥ २९ ॥
इति दिरण्यकेशिसूतरे सप्तमभश्ेऽष्टपः पटल! ।

हवि्ीनवचनं हविर्षानादन्यत्रामि तो रन्तो गोपनं, व्यावर्त । यथा राना
श्या रस्तनिि तद्व्यनमानः परिकमिभिः सह पोम९ राजानेकाग्येण दस्युभ्यः
शवदिम्यशच रतीलयर्थः । यनमानवचनमव्यनयावृ्ययैम्‌ । नागस्यतां रानि हविर्न
राजाने गोपायजित्येतावदे(ल)व सूर यानमानपूतर एव लाधत्रात्कतव्येऽ एयकपूत्रक,
रणे स्य गोपनाशक्तायन्येनापि गोपनं करणीयमिति द्वादशाहायंहीनद्धितीयादिरा-
शिषु जागर्ति वान जगति यदा नागा तद्‌ स्ये राजानं रकतसन्येन वा रलयेत्‌+
व जागतं तदाञ्नयनैवेत्ययोदिवयेतादशा॑ज्ञानार्थम्‌ । द्रिरकतिः प्रसप्तमापतिचो-
तनाी ।
शति आओकोपादश्रीमदमिटोमयानिसाहसराभियु्तवानपेययानिसरवतोुल-
याजिद्विपासहततापियुक्तपौण्ठरीकयाभिगणेशदीकषिततनूनगोपी-
नायदीक्षितविरवित्तायां श्रीमृद्धगवरसत्यापाढ दिरण्यके-
िमूनाम्बुधिगतनिगढायैरत्नवियेचनकेशकृतबि-
द्रनपतापशापिकायां ज्योरल्ारूपायां एतत
सप्तममश्नस्पा्टमः पटकः ॥ ८ ॥

संपूर्णोऽयं सप्तप पर्रः ।

~

पपरण्प्डः ] गोपीनाथभदङृतन्यो्ाव्याख्यासमेतम्‌ ॥ बद

भष्टमः प्रभः ॥
तत प्रथमः पटलः ।

महारात्र बुध्यन्ते ।

रत्र्महान्मागो महारात्रे तसतिनमहारगरे रत्नियो महान्मागस्तसितिलर्धः । मयू"
रत्यंप्कादिच्तणः स्तमाप्तः । प्रमापान्तो मागपदटोपश्च तद्‌दित्वत्‌ । एताहरे
च्पार्यनि यदि पोभौ प्तौ स्यातां महति र्रय प्रातरनुवाकमुपाङुयदिति शती
श्तं रतनिशब्दमदच्छब्दयोशिकगमेवक्ृतैयभिकरण्यं साधकम्‌ । महती चापो रात्रि
ति विग्रहस्तु नैवाश्र मवति । महस्वस्य राभिग्िशेपणत्वे महत्वं रात्रो, मानङृतं तच
वन्ते सर्वथा नैव परभवति } उत्तरोत्तरं रात्रीणामद्पमानतात्‌ । रात्रिषु महं तु
दक्षिणायन एवोत्तरोत्तरम्‌ । तथा पतति महतीषु रात्रिषु परतीष्येव बोधनं स्यात्‌,
बोघनप्य च सुत्याभेलादतरैव कर्ष्यता स्यात्‌ । वतन्तायरन्रविव कर्वव्यता स्याद्वा |
त्या एव महस्वात्‌ । सा च प्ते विरुषयेतेत्यतो नैतादशो विगरहोऽन युक्तः ।
एतेनानन्तरोदाडत्चुतौ रानिया ईति चतुर्थी यया पष्य. तथा महतीति महच्छन्द्ग
तपरीविमक्तिरपि पृ्टयथिकैव । एतदनुरोधेन दुटिजञमपि विपर्सतं करैव्यमिति कुपू-
िकसपना निरता दर्टम्या । तत्र महच्छब्देन रातनितृतीयमागो गृहते । किमेताडश-
मेव महत्वमित्यत्र नियामकमिति चेत्‌। वकष्यमाणप्य खरमाणप््वनुदित उपाश्डुएदितेऽ-
न्तयीममुमावनुदित इलेकेषामिति पूतरस्यैत नियामकत्वात्‌ । एतेनैव जानीमो यावता
कषेनोपांुपयनतमुमयपम्तं वा कमानुदिते मवति तद ुरोषरेन बोद्धव्पमिति । एतेने-
दममि ज्ञाते मवति चतुधीविमक्तरत्रिततीयमागायमागात्मके काठ एव बोद्धग्यनमिति ।
ननु किमेमि पूत्रमपौदेव ततपिद्धेरिति वेन्न । अशुकमैकारिमिरपयृलिगमरेतसि *
जेव के बोद्धभ्यं नलेतप्य पुरलादुपरिष्टदवितीच्छापिद्धनियमनार्भतवात्‌ 1 ननयेवमवि
महारात्रे कर्मण्युपक्मन्त इृदयेत्ाकौव पतिष्यति नार्थो बोधवचनेनेति चेच । तस्य
सजन्धविशेपज्ञपना्तवात्‌ । यत्र महारात्रे बोधनमल्ि तत्रैव पुरा वाचः प्रवदितोः
भातरनुशरकोपाकरणं नान्यत्रेति । तेन द्वादशे प्रायणीयतिरत्रारूपे प्रयमप्तीलरि
कते पमा एवाहन्युदितेऽप्यादिले द्वितीयतैलदिवपीयप्रातरनुवाकोपाकरणं करतवय
बोधनामावादिति तिद्धं मवति । एतेन यत्र॒ होत।ऽऽद्िनं शेति तन्न भेत्रावर्णः
पआतुवाकमनुपािविशाखन्तरवलस्मिन्यत्ि द्वितीयतीत्यदविघतकर्मं कर्न्ये
यावतपथन्तमध्वयुः पूर्वकर्मणः तकाशानिर्ु्तो भवति तावत्पयैन्तमध्व्योनर्ुंकताया-
मध्वधरेव तत आरम्य करोतीति केषांचिन्मते नास्माकपनुकडमिति प्रदितम्‌ ।

सेया कमण्णुयक्तमन्ते यया पुरा वाचः भवदितोः भातरलुवाको भवति ।;

यथा वाचो मदुष्याणां पर्षिणां वा प्रवदितोः प्वद्नासपुरा प्राक्‌ प्रातरनुवाक

७६४ सत्याषाठविरचितं भौतसरूज॑- [ < भषटरने-

भारन्ो मवति तथा तदनुरोधेन कर्माणि यन्ञतनूहोमादीनि उपक्रमन्त जारमन्त
इत्यर्थः । कर्मोपकरमस्तु कृतशेचैरेव कार्यः । अन्यया करमण्यनयिकारः स्यात्‌ । तता
एव कर्म॒दुयरिति केचित्‌ । कृतदस्तपादपरसाछना आचान्ता पएतवेलन्ये । न च
कर्मान्ते दस्तपादानप्रजा्यान्तरेण चाघ्वारोत्करौ देवयननममिप्रपयन्त इति हस्तपादा-
न्न्षास्याऽऽगीप्र यनमानमुपतगच्छन्त इति कर्पूरे च हस्तपादपर्षाटनमात्रेणव
कर्माधिकारस्योक्ततवेन सानं विनैवापिकारो नियं लानं तु स्वकठे मवयेवेति वाच्यम्‌|
अस्वर छोकविद्ि्ं पमप्थाचरे्िलनेन याज्ञवत्तयवचनेन सूतोक्तप्यामि पक्षस्य
अपात्‌ । तथा च खात्वा कर्माणि क्तेति स्मृतौ जातस्यैव कमकरणेऽधिकारस्योक्तः
पमान्वशाख्मतुवलेव तिरेव कम कतैञ्यमिलेव युक्तं परं तु अमच्रकमिदं लान
मिति न्यम्‌ । पष्योपा्िस्तु प्य एव खक ।

मजापतिमनसाऽन्धोऽच्छेत् इति जयस्चिश्शते यज्ञततूराग्ीप्रे जुहोति ।

स्मतीद्ताऽन्यं सृत्य तेन होमो द्िहोमयर्मेण । प्रनापतिभनतेल्यादयच्रय-
कविशन्मन्रा यज्ञतूततकातैः साध्याख्यन्िशततंस्याक। जहुतीरहोतीदर्थः । तत्र
प्रथमा चतुप्मदा । त्रयोदशी निशी च निषदा । इतरा द्विपदाः । वशलायाः
सदेकत्व इति कोशदेकवचनम्‌ ।

विशेषमत्रऽऽह-- ५

पूर्वा परवामुुतयोत्तरंयोचरपैकया तु मधमया ।

भरनाप्तिमैनप्ताऽन्षोऽच्छेत इति पूषौ यत्ततः । घाता दीक्तायामितयुत्तरा यज्ञतनूः ।
सत्र प्रनापतिर्मनप्ताऽन्धोऽच्छेत इति पूर्वी यज्ञतनूमनुदु् संयोज्य घतत दीक्ञायामि-
सयुत्तरया यज्ञतन्वा जुदोतीलर्ः । एवं घाति दीक्षायामिति द्वितीयां यन्तन सयोजय
समिता शल्यमिति वतीया यन्ञतन्वा । पविता यामिति तुतीयां यज्ञनू योज्य
पूषा पोमकयण्यामिति नत्वा यद्तनेत्यदित्रयिशयज्ञतनूपर्न्तम्‌ । पतदर्थम-
वोमयनत्र वौप्ता । ६हितारूपेमेतचोननम्‌। आहुतिषु त्रयलिशत्छततिदुष्य्थमुपायमाह-
एकया नु प्थमयेति । दुरखधारणे । त्रयनिरयाहुतिप्तु एकयैव प्रभमयेति । एकयेति
वचनमन्तिमां यज्ञतनूमतुदरत्य प्रथमया यत्ततन्वा जुहोतीत्येवं स्यात्‌, अन्तिमपिक्षया
भथमाषा अनन्तरतनोत्तरलवात्तसूकतवनान्िमायाः पूरवल्त्‌, पूत पूर्ीमनुदु्योत्तर-
योत्तरेति पूत्रात्‌, अथवाऽन्ताछोपो वितरदधिेति न्ययिनानुदरषणविरिष्टयाऽन्तिमया
यन्ञतन्ेति स्या्न्मा भूदितवेतदैम्‌ । एकशब्दः केवठवाची । प्यमयेति कचनं तेनैव
स्यायेन केवटाया अन्तिमायाः प्राप्ताया निवारणार्थम्‌ । जुहोतिचोदिततवात्सवाहाक।रः ।
यत्र मन्नगणेनेति पारेमाषया प्रतिमम्‌ ।

१३.ज,ब्.न. ट. "र्यः ।

¢

५

[एब्रण्पग्डः ] गोपीनाथभदहक्रतज्योत्नाव्यार्यासमेतम्‌ । ७६५

यज्ञा मति जहोतीत्येकेपाप्‌ ।
यक्ञ्याऽऽप्निजञातिलतां यज्ञापिम्‌ । जातविनाशो प्रेष इति यावत्‌ | अनेनभनमि *
त्तिकल्वमप्येतप्य होमस्य केषाचिदाचायीणां मते मवति। यत्ञातिमिलयत्रे कभवचनीय~
संक । तेन प्रतियज्ञततिं अथं होम इति सिद्धं मवति नतु रतरिनन्वितृतीयमागाधि"
करणकयोषनामावरूपयज्ञाततनिमित्तके एवायं होम इति । एतदूपयज्ञातिनिभित्तके
होमे भ्रति प्रायश्चिघ्य तभानधतेन प्रबलत्वादादौ परायज्ि्ता्ं कत्वाऽननः
नित्यः करमम्य इति परोगतच्र एव यत्किविद्यत्तिन्नषेऽनादिट इदं प्रायश्चितं होम्यं
नहु पूकर्टिकतत्रयोः । उत्तरसूत्रे ्पीयस्य तच प्रकपयतीलेताकौव परशुकतश्च-
भतदितिज्ञानपिद्धौ पशन्दोपादानं त्ततनूहोमः पोमतच्नन्धेव तत्रानदिशेऽ
यमेव होम इति । दोषनिरैरणे प्तामथपतिशयातसरवायञचित्तमपि होतम्यम्‌ । एक्ेष~
भितितचनासप्रायनिततासकतवं पाकषिकृमिति गम्पते |
सवनीयस्य पशोस्तघं परक्रपयति ।
पवने पौ येऽहनि मवः पड प्वनीयस्त्य पशे सघ क्का क्रमयति भार्‌.
भत इत्पैः |

तस्य निरूदपरुवन्पेन करपो व्याख्पातः
तस्य सवनीयस्य । अन्यद पोमीये कतम्यारुपानम्‌ । पदूदोतृपधिष्टौ न खलः
अ्गपूततवात्शोः | अङ्िप्रणयनान्तं का कृतत्वाहुप्यते । प्वतीये परौ नार्यनवाधानं
विद्यत इति निमेधाद्लावानामः | प्रायणीयप्रमृतिमियतेन त्रनोपायना्माः |
न बहभ्ियते प्रस्तरमेवाऽऽहरति वर्पः करपेन ।
ब्दः पाशुकं वाहैः । उत्कर विदत एव । ननु प्रस्तरमेवाऽ हरति बर्हिषः
कल्पेेतयेवकारेगैव वृववषच्छेदो मवति किमर्थम निपेधो न वियत इति नेन ।
बर्हिषः कल्पेन प्रतरमेवाऽऽहसतीत्येतावस्येवोच्यपनि वर्िव्यवेदो न भविष्यति
कंतु बर्हिषः कल्पस्यैव बहराहरणे व्यवच्छेदो भविष्यति | तथ( च तृष्णीमाहरगं
स्यात्तदा तद्यवतवितुं निपेषस्याऽऽवदयकत्वत्‌ । न वियत इत्येतवयिषोच्यमाने
भ््तरप्यापि बहिष्रानिवरत्तिः स्याततदयातरधं भ्तरमेरऽऽहरतीतिवचनम्‌। भस्तर माह.
रत्थेत्मवकारप्याऽऽहरतीत्येतदनन्तरमन्यः | तथा चैवमर्यो मवति वरिष; कल्येनाऽ5-
हरत्येव न तु प्तनहनमपीति । एवरतेवकारः पतर्थकतो मवति तेन सनहनं यद155-
प्तम्ननेभमााहः पष्यति न वा बः प्र्तरोेत पत्रेण तेनह्यतीति व्यार्यातृ्रद-
शितशेषेण प्रापितं व्यवल्यैते | उत्कावरहरपमेव शुस्वकरणं न प्रतराम्‌ । उत्कर
विर्यं शुदकरणादि पतते मा स्वादित्यनतं करोति । सुभृता ता सैमरा्मेति
५५

७६६ सत्यापाठविरचितं श्रौतख्ु्- [ ८ ज्टमपशरे-

नात्ति शुख्यैवामावात्‌। अलुभितो योनिरित्येतैदपि नपि अनन्तरोक्तहेतोः । उत्क-
रबहिःपमरणेऽदुमितो योनिरित्येतदेव । आपस्तवामितीन्दस्य चवेघेतद्रं प्रस्तर.
श्याऽऽ्दौ कत्वोस्करवर्िषः करोति । वृदे हरामीत्यदिनिषानान्तमुमयोः
सहेव । उ्न्तरसं परहीत्यसिन्मनने तु नोहः । गमनकगिथाया आमन्येव संकरन्येन
जरिःतनन्वापेमवात्‌ । हे आत्मलृह विह्तीमन्तरितषमिव विप्मतिच्छेदना गत.
स्ततः परद्त्य प्रहि पिहाररेशे प्रति प्रकर्पेण गच्छत्यत्र दह्यासनन्धः | नच
बर्हिष एवात पजन्धोऽसतु फ वाधकमिति वाच्यम्‌ । पर्मसिन्नेताहश एव मचे
व्यमिचार्‌दरमनकरणमश्दर्नाद्मनकगूरकतत च । अदित्याः पद्‌ आतदेत्यत्र ऽऽ.
सीदतमिति द्विवचनन्ति उहो वत्येव । वर्हिरमिथायकत्वात्‌ । एवं देवगममति अदि-
व्यस्वा षष्ठे प्तदयामीत्यनयोरमि दवेगमे स्थः । अदित्या वा ष्ठे परादयाभीति
यथायमूहः । परिमोननीयारुयमृषटिपुखपराज्यर्य्टि चैतैः सहेवाऽऽहरति प्रकृति“
वततष्णीमेव । अघ्नीपोमीयविकारप्त जश्ववाढः भरर क्षती तिरश्ची कायैमयाः
प्रिषयोऽधिकाः पोतुराखेम् इति पदपूत्ोक्तमाश्ववाढप्रस्तरादिकं प्रमसत्येव |
बर्हत नेव । न वर्िवि्यत इति निषेधस्यात्रापि प्रवृत्तौ बाधकामावात्‌ |
पात्रसभ्तादनकराले प्रचरणीं प्रथमा सुच प्रयुनक्ति ।
प्ततप्ादनका इत्यनेन प्रेलरणपराणपरततारनोडप नीसलरणतह्ययनमानदन
करणानि पूचप्ते । अयव। पा्रतपरादनकाक इत्यस्य पत्तप्ानदरेश इत्यषः । तया
च पात्रतपादनदेशे प्रचरण्या प्रयोग इति अमो मति । दष्टं च कालशब्दस्य
देशपरत्वं बौवायनधूे प्त उपरवाणां काठ इत्यादौ । स च प्रचरण्या; पभिकलया-
च्छह्मुलीयोत्तरतःपच्नरेश एल । ननु स्वैटिकपाडकपानपपरादनरेशो यः पत एत
भचरण्याः सौगिकंया अपरि तथा च कयं देमेद इति चेत्यम्‌ । शालामुखीय याहं -
पयकपरमपोऽनववष्यानि ततिन्माहैषयकमीणि क्रियन्त इति वननाल्मचरण्पाः पोष
कमतन्पिपाजसेन शाटाुसीयोतरतच्छरेश एव॒ सतस्तव पचरण्याः
भोगो नदं रगपरति स्यनि द्रद्लधेयेकेरीया देशमेदपतमवात्‌। वेदस्तु महवि-
दर्थ कृतो यः त एव शारमुलीयस्ोत्पतो दमीन्तंलीये यथं पदुक्ाति पत्राणि
मुनक्ति । तत्र प्रचरणीं छ वमविकरं प्रयुनक्ति । ता च जुहदिम्यः सुर्य प्रथा
मवति । आगन्तूनाभने निवेश इ न्यायेन प्रङ्तलक्मयोगाननरं सपैपाजप्रयोगान-

१ ख. ग, भरित वर्िषोऽभा- । २ ख. ग. श्द्प्यते प्रष्तएभरण उत्त पमिधनादिकृरणक.
निथानाभावात्‌.1 उकरवा्सेमरणे तु भक्मेनो योनिरिले रेव कुयते परसतरामावा्‌। आ
३ क, ग,पतमिचगोदं केमतनत । त्न । ०1 -» छ.ग , त कमा ।

श्र-पः ] गोपीनाथभटृकरृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 फ६७

स्रं वेत्य; प्रयोगः स्यात्तं वारयितुं प्रयमामितिवचनम्‌ । प्रथममिति परित्यज्य प्रय
मामिदयवं वचनं दुर्य एव प्रयम्य स्यालतु सवैषतरिभ्यः प्राम्पमिलेतादशाये बोषः
यहुम्‌ । चुष्रहणे वप्रादोमहवनीवन्ुहूरेवेयं नु केवछे जुहूकार्यकारितमानमितिज्ञाः
पायम्‌ । तेन सुलयाहनि जहां वयाया पडुबन्ये वताहोमहवनीव्प्रचरण्येव मवति 1
तपा च मरद्वाजः-प्रदरण्या सोम इति । व्यतया जुहामियै होमकरयेषु भवतीति }
अत एव पाठाशीयम्‌ । अनयो किं फठमिति चेत्‌ । उुहूकायकारिपात्राणां शेष"
सचनामवे वैकङ्कतं जुूरूपपात्ाणां पाटाशचत्वमिति । यदि जुहूका्यकारिणामपि
प्राणां बुदूरूपता स्यात्तदा वैकङ्कतत्वविषायकपरिमाषा निरवकाशतवेनापार्धका
स्थादिति ज्ञेयम्‌ ेतर्मनहोमततननिपरचरण्य चुख्रहणामावान्न पालाशं किंतु परिमा
पाराहतैकङ्कतसवमेव 1 दण्डयूरी न प्रयुनक्ति प्रयुक्तत्वात्‌ । यूपशकटपपि न प्रु"
नक्ति प्रयोजनामावात्‌ |
आञ्पग्रहणकषारे चरण्यां चहगदीत गृहीलोत्राघु गृहाति ।

आञय्रहणकाट दलेन पथित्रकरणारिकमाज्योत्पवनान्तं पाकं कम सूच्यते ।
न बरहमरणं वाचस्वत इलयायेव वहमणः तमार्मनकले प्रचरणीमादौ तष्णोमेव जुहूवससं-
मृज्य जहादिकुचः सेमा । प्रचरण्या दहृ्येऽपि अवपट्कारपतवन्धिततर््ण सैमर्गो
बाहोमहवन्या इव । उपभृदयुवयोप्ु पमङनपत्वापमचकः सेमा । प्रयोग
आञ्यय्हगे च प्रायम्पातूप्त्याहरन्यये(न]तन्मध्यपतितपमरमिऽपि प्राप्यम्‌ । प्रच
एण्या चतुदीतमपूहोमारभतवतुष्णीमेवाऽऽ र यहीत्वोराष नुहादिषु पडुवहूहा-
तीर्थः । प्रचरण्या परथगत्वात्तमेषयोत्तरतवं जुदीनाम्‌ । स्फ्यस्य वरसन्यवाऽऽ-
उथग्रहणे विरष्वेचनामावात्‌ । अध्रघनि वा । अकेपां प्रगते षो गीयस्याऽऽञ्यानि
गृहातयासीमरे प्वनीयस्ोत्तसवेयामनुनन्ध्याया `इति आपलम्बसूात्‌ । उत्तखेदित~
मैवे शर । अरेणोततरवेध सवनीयस्यानूननध्यायाश्ाऽऽन्यानि यृहातीतयेक इति तेनैष
विकलयेनामिषानात्‌। एतत्कान्तरपससं सूचयितुमेव बऽऽन्यरदणकाठ इति वचनम्‌ ॥
अद्िन्कल्े काटशब्दौ देशप ज्ञेयः ।

मोक्षणीरभिमन््य ब्रह्माणपामन््पेधय दि रस्तरं
च मोप भोक्षण्यवशेषं निनीय पथित्रे अपिः

ज्य भस्तर^< सादयित्वा दुचः सादयति ।

उक्ततरपरितेल्याधमुकरमणम्‌ । आमन्रगेन परघमोऽप्युषटदयते। जन्ययाऽऽमच्न"
णद्ेव निरथैकत्वापततेः। इध्म वेदं भ्रतरं च प्रोष्य भ्क्ष्यवरेष निनयेत्येन

१ ख, 'ठभ्यते।

७६८ संत्याषाढविरवितं भीतयुचं- ` [ <अषममन्र-

कमेणानतदि परोन्य्यदिः प्सयुकषणान्तस्य निवृत्ति क्रियते । शोक्ष्यवशें निनीय
पृवतरे अपिपृज्यखनेन केण विष्णोः स्तूपोऽपरीति परप्तात्प्रलस्महणंव्यावत्यते ।
अरन्थिविषैघन तु मवत्येव । तद्विना पतित्रापिप्तननापतंभवात्‌ 1 जत एव तदनुगुण-
सवातत व्यवधायकं मवति । पवित्रे अपितृन्य परसतद९ सादयित्वे्नेन क्रमेण ब्र्मणे
प्रस्तरप्रदान वणिरन्तधौनं शस्नस्तरणमनूवाजाेस्कोदृहनमाहवनीयकद्पमाचार्‌ प
मिधोरम्याथानं विघृलोरात्तादने च व्यावत्थते । सतीन बरषाऽम्तरितत्वदेव तृगेर"
स्नामावः । शुवस्तरणमपि न । तष्य बहिरास्तरणङ्ततेन तदभावदिव तदभाव
तिद्ध । श्वस्य प्रतिपत्तु परष्तरेण पतह पतादनमात्मेकेति । अनूयानोभन्ुकोदू-
इनाहवनीषकल्पनयो सपव व्यावृत्ति लु अक्िन्कलि व्यादृत्तिः } तेनाऽऽज्या-
भिमन्रणोत्तरमेते कर्ये एव । अत्र कर्व्यतायां करमो बाधितः स्वात्‌ } नच छो
एवानयोरस््विति वाच्यम्‌ अछोमेन निवहे प्तवैथा तस्याुचितत्वात्‌। आत्रारपमिषोर्‌-
अ्थाधानमप्याज्याभिमच्रणोतरमेव । परस्तर्य परदानाभावादरिव भरतयदनामावः
अयवाऽ्ीपोमीयपशरानूयाज योदमुकयेरेकरो षौ पज्ञत स्यापयितन्यौ तथे; प्वनी-
यपश्चयनुयाजाः करञ्या इति । आहवनीयकल्पनस्य पि ततत चारितवदिव निवृत्तिः ॥.
एवमञनीपोभोयपशचर्थ्रततमिधावेव प्ञति तथेव स्थापनीये । असिन्कदप इमे
ततप्तवामष्टादशधा पभरामि सुप्त, एक।६ समिथे यज्ञयुरनुपेवराम्‌, पृष्टि^
समरामि पुेशरोत्यहः । धिभरयोरापादनं तु म्यत एव । पित्रे जपिपृरध प्रस्तर
सादनादि प्रतिषयत इृलेताकतैव सिद प्रतर परदियिता छवः तादयतीतिगुर्पूत्र"
करणादेवमन्न ज्ञायते प्रस्तर एव साततं दुचामत् प।दनमिति । अत्राईऽस्तरणरूपभ*
वाऽऽप्तादनमिलर्मतः द्धं भवति । सुः प्रादतीति सलुबाद एव । तेन दवस्वषिग
लयन्यत्यादापदाज्यस्याछोलुगनिमन्नणाज्थामिमन्णानि मनन्तेव । अजञोपोमीयवि*
कासते बिलेन पय यापरृत्येव । परिजयोऽप्यसिन्पसे भवन्ति विधत च ॥
अथं नो अवंशः कृणोत्विलाप्रीप्रमभिमूरति ।

वजमानिनायं यन्न इत्यनेन मन्नेण पक्चहोत्ा चाऽऽज्यामिमर् छत आग्रीधभरस्री-
मतण्डपममिम शति | पण्डपरन्दो जनाश्रभे वते | मण्डपोऽत्री जनाश्रय इति
कोशात्‌ | तत्र जनश्रथ्व स्तम्भचतुष्टपोपरिदत्तवंशेपरि्टादत।च्छादनकवद्धमूमागेव
वत नतु केवल आच्छादने केवट च । आजम उपतिट्य इविधीन ` उपविर्य
सदसयुपविदेत्याौ विकट एव परपिगरहत्‌ । भूतमागयुषयोगं हि द्रे पैष्काणह-
तीतिन्थायतिद्धोऽभिपशत्मकः सेत्छारो यचप्याच्छद्नतद्िङिपरम्धोरविशिषटो भृत्र
माबयुपोगघ्य तुर्पत्वात्तथाऽपि भूमेः प्ता्ाटुपयोगात्स्या एवाभिमरीः | उभपेरे
कदा स्वशातिमतेत परेपरणां श बाधत 1 लागृहीततिरेषणरस्ययिन विरेप्यांश एव

॥

१्रणव्टः ] गोषीनाथमहकृत्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ७६९

पुैानम्‌ । केवराच्छादेऽपि यथप्यपवेशनै पेमबति तथाऽपि तस्य करमण्ययो-
म्यतवान्मण्डपशब्देन न अरहणम्‌ | ययि जमर प्रविदय हनिरधानं प्रविश्य सदः
्रविदयेत्यत्र शरवेशकरणस्वमयकाशस्यापि तपाऽपरि अवकाश उपवेशनःपंमबानन
मण्डपदठदेन अरहणम्‌ । न च योगघारणवटेन तदमि पंमवतीति वाच्यम्‌ । तथा
सत्यपि तस्य क्ोनुपयुक्ततेन रकृत अरदणयेगात्‌ ] एकदेशामिमैन र्वेऽपि
मण्डपोऽभिपषटो मति । भमिमरशमन्रपाठयोः स्मानकाटिकता स्तर | वानताता-
विदन्तो न्नः |
इदं बिष्णुधिचक्रम इति हविर्धाने ।

जमिमृशातीलनुवति । द्रष्यकंतानमचरावृ्तिः । पाष्ठुर इखन्तो मश्रः ।

हविषीनमिति पाठे मण्डपसयेकत्वात्तङ्देव मचः ।
अग्न आयू शपि पवस इति छचः ।

सवीता चचां मध्ये यावतीनां चना सङृत्मयत्नेनाभिमशैः घुमवति तावतीषु
सकृन्मनः । अन्यथा मन्तिः । सुच इति द्रम्भकत्वात्सङृनमन्नो वा क्रमेणामि-
मरः । प्रचरण्या जप्यमिमरैः गुहे ताच्यत्वत्‌ । वहारोमहकन्या भिमैः ।
अगृहाताज्यत्वात्‌ । दुच्छरनामिलनता मचः |

आवायो भूषेति वायव्यानि ।

वेषां वायन्यानां मध्ये यावतां वायब्यानां स्ृसपरयलनेनामिम्षैः पमवति तावल्पु
पकदेव मचः । न्यया मचरावृत्तिः । वायम्यानोति द्रथङत्वातसक्न्मन्नो वा कमे~
शामिमदीः । वायन्यानि उर्ैपा्ागि । वाय्यानीति वचनान चम्ताननिशति १
यदरायव्यं वा चमं वेतिष्यगचनालिङ्गत्‌ । स्थाठीसत्वमिमृ स्मेव । काशत
स्वा्कतयाः सोमरहणीरिति टिद्गात्‌ । पूपेयमिति मचरन्तः ।

उचिषन्नोनसा सदेति सद; ।

-जलापि पू्दूभिपर एव॒ पदशब्दः । हनि्ीनमिति पठ हिधीनशब्दोऽपि

भूमिप एव । सुतमिति मतरान्तः ।
खरे पात्राणि भयुनक्ति ।

पूते रे । पात्राणि वक्ष्यमाणानि । प्रजयति मूत्त । मपूषैवाद्चनामा-

बाच न न्यन्िलत्वम्‌ । पमान्यपरतिजञयम्‌ ।
अम्वा गायत्री छन्द इ्यतेधधारूपं
कस्त्वा युनक्ति स त्वा युनक्त्वि्यवशिष्ठानि ।
यथारूपं यमालिङगम्‌ । उ्ाध्तयीममेरैन्दवायकमचावरुणाधिनानां शूक्रामन्धि-

७७० सत्याषाढविराचितं श्रोतं [ <भष्टमपभरे-~

नोरग्रयणस्ोकध्यघ् धरुवस्य च करमेण दशमिपचैर्ययाठि्गं भरोग इलः 1 भस्य-
न्ता मचः स्वे 1 अवशिष्टानि ऋतुपाचादोनि तेषां केयं भ्रः |
तत्‌ पैपनप्रयोगक्ममाह--
दक्षिणेऽश्स उपाद्डवन्तयामवोः पा-
3 दक्षिणदुपाश्योरत्तरमन्तर्यामस्य ॥
उपाश््ान्ामो पाश्वन्तयौमो । तयोरपान्तर्ामयो+, उपान्तयी-
मेतयेभ्हयोः । दसिण उफभशोरुत्तेऽन्तयी मस्त्वं वचनं परिलभ्य दत्तिणमुत्तर-
मित्येवं वचनं पमेव चिहवकरणा्म्‌ | दक्तिणमुषांशोरु्तरमन्तपीमस्येलनेन प्राक
स्पत व्यतरलते ।
अपिवा पूरुपारोरपरमन्र्ामस्य ।
प॑ पदिणतम्‌ | अप्रमपरदिमतम्‌ । तेनप्रल्कपस्यता मवति । अभितः

गायत्री उनः पमो देवता िषटठनद इति क्रमेण दरयो ।
ते अन्तरेण व्यानाय स्ेतयुपाडु्वनं प्रावाः
ण स्खष्टुपाशटुपात्रेण प्रयुनक्ति ॥
ते इलन्र द्वितीयाऽनपरा्तरणयुक्त इति सूनेण ।* ते उराचन्तयीमयोः पते
अन्तरेण तयोः प्र्योमष्य इत्यथैः । उपारपशुम्रहा$ः सोमः सूयते कण्डयेते
येन सत उपाङ्पवनसं आवाणमुपांडुपत्रेण पसे प्रयुनक्ति व्यानाय तेलनेन
मचेण | उपां्ु्वन इति पएयगन्वजञाकरणद्‌मिन् एवायं अरावा । भत एवे
न्णः समुलान्कृता प्रोक्षतीलत्र नैतस्य प्रोक्षणम्‌ । उपांशुपवनत्वादेवोपापा-
तरमतरषषटता नानतयौ पापदा । पात्रयोः परतयकपरसयत्वेऽपि उत्ताग्र एतो,
पकाप्वनः । त्था चाऽऽपप्तम्ः--वृहत्पोति ते अन्तरेण प्ावाणयुपांभु्वनं दति-
णामुल स्ट पात्म्यामिति । उपाडपातेण प्ष्टमितयेकेनेव पत्रेण पह पस~
श्य विवानात्दवपदुसवसौ जप्मयो्तो निवातो. मति 1 अगरकसमना हु पव"
केव द्रषव्या।
भल्यमूचि द्विेवल्पात्राणि परिक्षौनयाय-
वस्याऽऽजगावनजा्रुणस्य दवत्नक्तयान्विनस्य ।
प्रयज प्रलकंस्यानि । पात्रयोरुदकस्यत्व उपांडप्वनमप्रेण पात्रयोः प्राक्त
स्थतेऽनतर्योमपामपरेण ` पाचयोरदकेसथतवेऽम्तयामपानोत्तरत आरम्य पात्रयोः
प्राप्यत उपाञुसवनो्रत आरभ्य प्रसि द्विेक्पातराण भ्रुनक्तीलथेः। अनि-
यमर्यानसय द्चयिहुमेव वपमाण्रपातरपरयोगवदरपर शदो; नोपत्तः। युक्तं चैतरपरश-

शब्रण्प्टः ] गोपीनाथमटकरृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ७७

च्दानुपादानम्‌। अन्यथा पत्योः प्त्यकपस्यत्वपल् उपादप्रनप्ापरमागे द्विरेवलय-
पा्परयोगस्यान्तयौमपाक्तव्यवधनिनाति मव बाधिते स्यादिति द्रव्यम्‌ । परितः
सक्‌, यस्य तत्मरिखक्‌। सशब्देन राच्ये । ऊध्ैपा्विटाधः्ेशे परितो रास्ना
भदिलरपः) आनगावत्‌, आजग(गा?)्ोऽनागरक्तन यज्ञै संमेतितः। तौ चाना
गे द्वो बते । तदवदधाि दवोेव ताक स्त इत्यानगावत्‌ । तौ च पात्रनिछधरप्े
करव्यो । मतौ बहु बोऽननिरादीनामिलनेन दीव । द्वै सक्ती कोणे यस्य॒ तद्द्धि-
सक्ति । रेन्दवायवसैनद्रवायवमरहस्य पातं परिसतगभवति । भेतरावरुणस्य तेत्रावरुणग्र.
हस्य पात्रमाजगावद्धवति । जा्िनस्याऽऽधिनपरहस्य प्रात्र द्विलक्ति मवतात्यषैः।
दविःठक्तीति पविप्मपठोऽपपाठ एव । इन्द्रो देवता जगती न्द बृहसतिर्ैवत।ऽ-
वृष्ट्डनदः, भशन देवता पर्कतिशन्द इति कमेण शराणां मचराः ।
अप्र शुक्रामन्थिनोः पत्रे दक्षिणे
वैर शूक्र्योततरं वैकङ्कतं मन्थिन! ।

साधिनपात्रादपरेऽपरलिनम्ेये शकमहमन्धि्हपो; पत्रि प्रयुनक्तत्यपः ।
अनन्तरस्य विधिव मवति प्रतियेषो वेति न्यायादेम्यवहितस्पाऽऽधिनप्यापर प्रेशो
आष्ठः । द्षिणं वैखवमित्यादिना प्रकपस्यतव्याृत्तिः । दक्षिण उत्त इत्येवं
क्त्ये दिणमुततरमित्य वचने पूष भिहकरणाधेम्‌ । मसं नि्वतकारपूतं वेक"
ङतं विकङ्कत विकारभूतम्‌ । प्रनाहुगित्यापर्तम्बः । पम इति तदषैः। ननु मन्पिपराश्नस्य
वैकर्कतते परिमापयेव पस्यति पलत पैकङकतवचनं वपं दकतिणंवैर९ परुकर्यो"
त्तरं मन्थिन इृत्येतावस्यु्यमाने मैहलानृ्रततिः स्यात्त वारयितुं धैकङ्कतवचनमावश्यक
मिति नेत्तवाऽपे दुकामन्धिनोः पत्रे दिणं शुक्रष्ठोत्रं मन्यिनो तैहलमायभितयेवं
सू करपमेमै च निसवभराति वारथितु विकस्छतगरदणं न ककं मवति वरीदयनयूनता~
रुक्तं हाच च तिदृष्यतीति किमर्थ बैखमायमिति परित्यक्ते वैकङ्कतपदग्रहणे चोषा“
तमिति वेत्त । एतादशमुरपूत्करणत्य यान्यनादिष्टवृ्ताणि विककतप्य तानीतिपरि *
मापापनिद्धाया विकएकतपरतिमैन्पतिरिकतपननपवनित्यताज्ञापना्यं तदुपादानात्‌ ॥
-तदुक्तमापस्तम्नेन- तेषा यन्यनादिवृकषाणि पैकड्कतानि स्यौ वा यज्ञो वृक्षः
फल्रहिरिति । पूर्मो देवता वृहती छन्दः, चन्रमा देवता पतेनृहती चन्द इति
करेण द्वयोर्न |

अपरे आधत्ये अश्वश्रफवृप्रे उभयतोपुखे
ऋतुपात्रे दक्षिणगध्वर्पोरुचरं मतिमस्थातुः ।

अपे मन्धिनोऽपर्रे शे आश्चत्ये अश्वत्यविकरारमूते अश्वशषफाविवि सुमे

भश्वराफवुने इव बुधे ययोरिति वा ] मुखम्तिचनरूषा प्रणाठी । विराददि

७७य्‌ सत्ापाढविरावितं भीत = [ €अष्टमप्रक्े-~

भल्षणाभभवनीयते सोमस्तद्नयोरुमयतो मवति आनेतयर्ैः । भत एव वचनत्पात्रा-
स्तराण्यप्येकतेोमुलानि मवन्तीति गम्यते । दक्षिणमध्वयरिततरं परतिप्रष्यतुरिलनेन
भाक्ता व्यावलयैते। गुरुमूत्रकरणपरमो नन पूर्ववत्‌| अश्रि प्रवादुगितयापस्तम्बः |
कस्येति मन्नोऽत्न । द्रवय्रवादावतैते मनर; ।
दक्षिणस्या श्रोण्यापाग्रयणस्याटीमू ।
खरप्य दक्षिणस्यां श्रोण्यामामपणस्याडीं, विश्च देवा देवतोणिहा छन्द सति ।
भरायः स्थाल्यो मृनय्यः प्रयोज्याः |
उत्तरस्यापुक्थ्यस्याछीगुकण्यपाजं चाषवशफवुध्रम्‌ ।
सरस्पोत्तस्यां श्रोण्याुकधयप्यादीमिन्दो देवता कङुच्छन्द इति प्रयुजे
मन्रेण तदुत्तर उतक्ध्यपा्ं प्रयुनक्ति ।
ते अन्तरेणोदचि बरीण्यतिग्ाह्मपत्राणि ।
ते स्थार्यावाग्रयणेकय्यपनन्विनयो । नच तच्छब्देन परामशः पात्रलप्तानालमा-
दायोकथ्यस्पस्युकथ्यपाश्रयोरेव तया च तयोरेव मध्येऽतिम्रा्यपाराणां प्रयोग इति
वाच्यम्‌ | विनातीयपात्रद्वयपराम शपेय परनातीयपात्रदवयपरामशैस्य युक्तत्वात्‌ ।
सर्वनापनो बुदधिश्पपरामश्शितवात्‌ । स्परारी्वतानालपुकथ्पपात्रे नासि । भाकारतः
करणतश्च स्थाटीतो विनातीयत्वात्‌ । तथा च स्याल्येरेव मध्येऽतिग्रह्यपात्राणि प्रयो"
कम्यानि नतूनय्यस्पा्युकंध्यप्योपरध्य इति तिदधं मवति । स्ष्टमाह।ऽऽपष्तम्बः
स्यास्यावन्तरेण शरौण्युदशयतिम्राहयपात्राणीति । उदश्वीति प्राककस्यतग्यवृत्यथम्‌ |
उत्तरत्र विनियोगदिव त्रित्वे वेसस्यति प्यत्र जौणीति वचनं पत्राणां प्रष्वरतच्-
सवेन भोग इति ज्ञापयितुं, त्रप एव॒ यदाऽतिप्राहमस्दैवोदक्यतया प्तादनमिति
तेन वाजपेये सपतदशषातिमष्िषु नासतुदकस्यतानियम इतिज्ञापन।५ वा । एतेषां
पाश्ाणामतिग्ादतैवन्वनं स्वलमकरमकरणतेन विषयात मवाचिह्रयोजनं नीव | भे
क्वेति मन्नावृस्या प्रयोगः ।
दक्षिणस्य हविर्धानस्पग्रेणोपस्तम्भनमादि.
ल्यस्यालीमादिल्यपाजं चाश्रश्षफवुध्नम्‌ ।
अमनेणोपस्तम्मनमिल्येनोपल्तम्भनातुरो वेनापि ्यात्ाणां परत्र एव प्रयोग
इति बोध्यते । उपेतेऽन्ये ग्रहाः सरयन्त इति श्तेः । एोनेदमपि ज्ञायते--उपस्त-
म्मनेन संख्् एव सरः करञ्य इति । आदिय्य्युत्तरत अद्िलयपत्रसय प्रयोगः ।
कष्तविति मन्त्र आवर्तनीयः, द्रव्यष्यक्तवात्‌ |
उत्तरस्य इविधौनस्यप्रेणोपस्तम्भनमलुपोप धवप्याटीम्‌ ।
सप्रेगोप्तम्मनपिलयेनोपस्तस्ननपलतयैव स्यार प्रयोज्येति नेध्यते । `
दिवी देवता विरद्छन इति मनः । ओपरवपुरोषकृतलररूपं स्यसपुगोततं तिन =

ृत्रनप्डः] गोषीनाथमहकृतज्योतक्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७७६

मनुपोम्‌ । जग्ननुपोतवचनमुपोतेऽमये हाः प्ाचन्त इतिश ोतरजदा्ैः ल
एव तत्रैष भुवव्यतिरिकानं प्रयोग इतिपशेनायम्‌
उपरेऽभ्प ओ दुम्बरं चतुःसक्ति दधिग्रहपाप्रम्‌ ।
ओदुम्बरमिति विकङ्कतमाधना यम्‌ । परिमण्डहत्ववाधनापं चतुःसक्तीति वचनम्‌ |
युतं लत्राप्पसतयेष । कर्मेति न्वः } पोडद्पादिषु कनुषिरेपेषृ ततसतंबन्धोनि
पोरश्वादोनिः पात्राणि यवका प्रयुनक्ति । भागन्तनामन्ते निश इति
न्पायाहूपिगरहपात्ानो प्रपोगः कसयेति मन्तरेण । स१ ९१ तष्य प्रयोगः । उपेतिऽन्य
अहा इति श्रुतेः । पूव्पाल्पा एवानुगोप्षठे प्रवोगननोेनान्वेषापुक्तानामनुक्तानां
तेषो एत प्योगस्वापेत ए तिद्धसत्‌। उपेत रम्दापष्‌ प्रागुक्त ए१॥
मध्ने पष्डिविम्‌ ।
मध्ये लरष्य मध्ये | परि पोगरतप्व मष छते तति नोकेरेति परिष्ठा । तोम
रपय म्ये न हेति प्रा । एशम्रो नौकावानी पुकि ए | प्चवाचिन-
एबन्तता सूप्रकृदरबनतिदधा । पृठिक््य ुवशब्रप्य नोकावानितय दतै--ष्ठौो षा
एषो ओध्यानीय्तंयानीरपदष।ति प्कोमेतमग्नय ` उपदधातीति । पिषषारषदेन
सोमर प्ये नीकेष तरण प्रेष पूतितो भर्ति । त च पपमािप्रह्रहणाला-
कःम्यः। उक्तं च नौधावनेन --परिद्ुवातं प्राय द्ररतननुमन्तयत एति | प्रि
शारः परिष्ठपपरपयोय ए । सरस्य मधे परिहारा कस्यति मन्रेण भयु
नक्तीयर्षः। भावारर्पहोमाभैतवद्वैकहत'तत्‌। ` ''
यथावकाशुमेकाद् चपसा्नैप्रोषान्यौ
हितकाम्वा ॥१॥ रेरे ऽ्तस्कान्वा ।
अभिकपंरपाया व्पावृत्पधेकादशेति प्रतरधारमं द्रष्टम्‌ । तेन भिष्णियंपाषा"
रणाधैक्य चमततस्य न्‌ प्रयोग इति विद्धं 'मवति। भन्यपा द्वदरेति बरुषदेव |
एकदेरोति वचने परदष्यप्ते | पदस्यामतरि दरौ मनि । ` यथावक्राशभिलनेन
स्यानानियमः परदे । तेथमरोषो, वटः | रौदहीतकः सुहमपरणा बट } ययप्थमरण~
रोही रोदितकः षोदश डिमूष्यकः ।
गायत्रीनाहतनयः खदिरो दन्तधावनः ॥
इत्यनेन करज्ञवाचकतनुकतं तथाऽपि प्रको कलप्यायत्तिकृक्षसेनातुपोगात्‌ }
रोही रौदितकभनतयवटपादपयोः पुमान्‌ |
` इति मिकोंशोक्तं बटाविलमेव परकृतोपो पराहन्‌ । नैव भेयत्रोधरै रोतकश *
वदोवयलजालवच्छितपदा्येवाचक्सेनेकायैकतवादवाशव्दमोयितविकस्पोऽहुपपन् इति
९८

ज्ज सेत्यापाठविरवितं भौतचत्रं+ , ` [<अ०्पभ-

प्राच्यम्‌ `| त्य भेयमोधादुमबरम्ेतिूतरान्तरोकतुरतवमयवच्ेद वकारा"
स्स्येवा्गीकरेण विकलपस्यैवा्रपरेणः तदनुपपत्तेरमावात्‌ । नैयमनोप्रहणं करलञम्या" '
वृत्य, रोदीतकमरहणं केषछौयपनोष्यवृत्य्म्‌ एवं च ` रोहीतकारुयवटमा्य
अणिति तिदधै मवति । द्तष्याटभि प्रपि ्यटोदुस्बरा्िरक्तं चक्ियव्मातर च
त्याप्यटामे तदपीति पियति 4 सरण्डलदवत्रहितानवा | भत्ररकानिलयतर
छवि. कमलः । चम्पतेऽयते तोमरो येषु होत्र पिणिरिति चपः । ते चतुरश्रा
जधतिद्परिमाणा हति केनितू्रकारः परविरमात्ामतरङ्गुखमिा ति नोपाय"
नाद्यः । तत्रत्परुमततयां पुरप्ततानि श्तणानि पकितिकानि कार्याणि । सरम
तयां तु पाक्ञात।ति दण्डेषु विरेषलक्षणानि कारथाणीयप्र मूढं मानवपू्रं -दति"
णस्यवाढम्बरेरे तमपरभियपनोष्रोहीतकानया नानाकक्षणानसरमत इति । जयेत
दध्यं दक्षिणप्य हविधौनस्य, भुषाछमबेे नाम नीदापोमागलत्र दश चमन,
पय नैयमरोषालामोहीतकप्येमे रौदीतकालाननानावमपरलणोक्तानि दण्ु सकष
णाति येषा तान्सर्मतः 'तदण्डानागमानुरव सथारयुनक्तीलपैः । तां च कपू
त्रमू--परामन्दश चमतानपदृन्तानध इति । वृत(त)पू(छ)दण्ड इति यावत्‌ । चभ
प्क्षण।ि मोनवपतरे कटपूत्े च--अयातशचमतर्तगानि व्यारवाध्यामोऽपत्रिमा-
णाति पाथाणि मिति यङरुठताताममताश्यर्‌गुण्डाचतुरक्गुके चर्‌ पाः पदङ्गृ-
छितर; परदिशमा्नाश्च दतेन तेषां दण्डेषु ठक्षणानि भवन्ति]

भरेलश्वमपर होतुरन्पृो ब्रह्मणः स्मृतः । 1

उदवु समिन पार्धमृ्कः ॥

एकरेलप्तु कर्यः ए्तोहुशवमपर वृषैः 1

दवरो ना्गच्छ्िनः परोकक्निरलः पोतुरच्पते (1) ।
अभनितु कारपतेषटरा्रभस्य मृयूलवान्‌ ।
अयास्य पदं ुयदिच्छवाकस्य ठक्षणम्‌ ॥ इति ।
अरेतो रेताशनपो होतुशवमो मवतीयथैः । उदू मृष्टप्तशो दण्डोषरिमागो$“

भिक तनङ्तश्षतो ब्रह्मणो मवेदिलयरः । भ दण्डामोमागो पृ्टलषटोऽधिकं तनूकृत
उद्वातुश्मत् ददरः । पाच दण्डपर् पृष्ट्तशेोऽपिकं तनूङृतः स्वामिन यनमानस्य
शमप् इलरषः । एका रेखा तिररण्डे य्य प्त एकरेलः । प भलततृचमपः । विसो
रेतासा दण्डोपरि यस्य प निरेलः पोतुरिल्ैः ।नषटुश्मपतदण्डेऽभिः क्ठकुदा-
ठकष्तदाकारं कारयेदित्यर्थः । अभ्रिः ख काष्ठकुद्‌र इत्यभिधानात्‌ । आश्नौधचमपर"

१ग.-अशसतुवर. 1 रग, प्रशस्तुधमः

्भ्रः] भोषीना्थमहकृतज्योतप्राष्याश्यासमेतम्‌ । ७४७

दण्डे मरुतो वुधैः कव्य इत्यरथः । दव रेते तिवैमूतेदण्डेपरि य्य प्त दविरेलो
बापषणाच्छंपिन इत्यपः । कं तोक्ममरं कर्यात्तदण्डयेल्यैः । जच्छावाकदण्ेऽ
जस्य च्छागस्य पई कुयारत । एवं व्रूयातं तद्धप्ये | अथवा होतृ चमपतमार्‌-
म्पाच्छावाकचमपतपयन्तेकैकरेावृद्धय। यावद्‌ शरेखं दण्डेष्ङयेदित्यपि तद्धाप्य ~
कृतोक्तम्‌ । हृदाीतिरभियुकतेवमुक्तानि--

नह्मणशवतुरणः स्याद्धोतुषतु परिमण्डलः. ।

ध्वमो यनमानप्य उश्रिरदरातुरेव च ॥

भ्रशासतुरवतषटः स्यादुत नहरंतिनः ।

पोतुरमर विद्धासी स्यनषटुः स्यादुकतिगाृतः ॥

भस्ठा्ाकस्य ससतावाना्ीप्स्य मूलकः ।

प्यादृतः सदस्यस्ेतयतचमपरक्तणम्‌ ॥ इति }

४ चतुरप्तवादीनि जह्यदिचमपतदण्डानां क्रमेण विरेपणानि । चतुरश्रश्तुष्कोणः 1
प्रिण्डो नुटः । परु स्यूढमप्रं यत्व प्रपथः । त्यश्रिचिकोणः । अवत्टोऽघ~

, स्तष्ठः। उत्ष्ट ऊय तष्ठः । विशाखो, अप्रमगि शाखाद्रयवान्‌ ।. दलिणाकृते दलि"

ए॒मागे ष्टः । जग्रमाे रान्ना रेखा तद्वान्‌ । मयूलसीक्णामः । मयूखशब्दास्वाय
प्रलयः प्यादृतो वाममि तषटः । अत्र मूढं मृग्यम्‌ | षः
मादेकमापराणयूऽ्रतासूनि पथ्ये सलतानि -बायन्यानि । 1
सनेन वायन्यह्ञकपात्रां स्वरूपं परवदरेते । परदिवामत्राणि प्रदिशप्माणानि ॥
अतर प्देशचररिमितपविविष्टक्ठेशस्य ममन्रथं कृताऽगरिमो माग उर्थ॑शब्दे-
नोर्यते । मभ्य इत्यनेन मध्यमो मागः । अवश्िठोऽनोमामोऽपैतः । तत्र प्रदिश्य
दाद शाङ्लातस्य मामतरयं चतुशचतुरङ्कुढात्मकं मवति । ततरा्निम उर्शनदेनोपात्ते
भागि घानु मवति सादुशम्देना्च विहुचपते । मध्यमः मागे पेनमनम्‌। भौततीयेऽ-
ने भाग दकारः । एवं नोरूलसकरता परदश्चिता मवति । पात्व स्थोरयं त
दै्यतृरषेन । एता्शालकतमानि वायस्वानि वाषभ्यप्कःनि प्राणि मन्ति थेद॑-
बतोदेशेन सोमरपो गदते । मानवे -परादेशमात्रामि पतरत्रमष्यानि“ ततीगेदुसा-
नौति । अदेश द्वदाङ्कः परमाणं भेष तानि परदेशमानाणि भदिशोचानि वटानि
सेने कशं मध्यं येषा तानि । तृतीयेन मगेनोदु्ानि उत्तातानि चतुरङंटनिव्य-
सीति साध्यता व्यास्यातमू । कठपूतरऽपि कायम्यानि हस्तमात्राणि प्रदिशमत्राणिः
वा ृतीयसातानीति। स्या त स्वाठीति एषम्यवहारदवायन्यवेऽपर नेद र्तणम्‌ ।

१, वक । २३. त्‌ द्यु

७७६ `" सत्यापाढदिरवितं भौतं 7 ` [जट
स्ीषु वायब्यलं हु काश्ितलः स्पाहर्वायन्धाः सोप्रहणौरितिशरूतिटि्गात्‌ । दि"
महा चतुःखक्तीति विशेषणादनयेषां वायनपाना परिण्डल जकारः ॥
यथा सुगद्ण्डेवं परिषा । `
अदण्डा दण्डरहिता | दण्डरहितायाः चच यरा खर्प. निष्पद्यते, तथा परिष
वायाः खल्पिल्ैः | ८
तेषां यान्यनादिषटपानि , किक्ङ्-
तस्य तान्यहोभारथानि तु वारणस्य |
तेषा पात्राणां मध्ये यानि सनारिष्टवरृ्ाणि, नाऽऽद्रि्टोऽनादिष्टः । अनारिष्ठो
वृत्तो येषा तानि अनादिष्टवृतताणि । पात्राणीति देषः । अनादिषवृक्ाणि पात्रागि
विकङ्कतस्य॒ मवम्तीयन्वयः । .उत्ततराहोमायतितिवचनाद्धोपाान्यनादि तानि
िकङ्घतस्य मन्तीति गमप । तुशब्दो लक्षणार्थः । -विकङ्कतो भाषया सुत
दीति भमिद्ध इति केनित्‌ । वैक इलन्ये । शरणो वायवाएण इति ॥
तत्ाहोमा्यनाधिष्टवृ्ागि उपाश्दीनि तेषु वैकद्धततवं मवति 4 अहोमार्थानादि्-
वृक्षाणि तानूनप्त्र न्विचमत(तः)परिकककपोमतच्रधनन्षे्विकरणप्ावनीमूतः
स्यो विषे प्येतानि पीणयेव रक्तौ । यदिः जुहोति ` िक्दतस्वापि होमा-
यैल्मितयुच्यते तदा येक्कत' ए । भछिनपसे बहुत्वं विकृतिपूततोमतश्र-
सेमन्धिपात्राष्यादयिमे सार्थं मवति । ` तानुतप्त्रपनन्धि वमस्य वारणदृत-
जलेऽपि विङृतिरूतिमतन्तरेनन्विपात्ामि करणदरततनान्येव | तानि तत्र तत व्यक्ती
भविष्यन्ति वकानां बदुत्वास्रधानत्वा्ा् परिमावाकरणं नतु तानूनप्चतन्धिष
मावते । न. च दसपूीमापपजन्विपात्रपयोगावपतर इथं परिमापोकतैव ` ततैव
सेति परिनापोततरं क्त्यम्‌ । एवं चात्रापि निगहे पुनःपरिमापाकरणडेशो वय इति
काम्‌ | उभयत परिभाषाकरणसयैटिककतौमिकतन्तरन्यतिरिकतशुकगा य दिवन््प-
सितस्यार्थसेन साभकात्‌ । तेन, पाश्या पमवतपान्थां माहतुः दब्यौदिषु
चरकपोधामिनविपुरामहणायैकवायम्यपिषु कौ किलीततौनापणीपिनन्विपेमहापे-
कवायन्यपाेषु चेद परिभाषा न परवौते । एवं च होमर्थषु यिकडकत एव| अहो
मरु बरण-एवेलथं निमे नेति सिद्धं मति । तेषामिलस्य पषैनासनो बुद्धिस्थ.
ामञ्चितवमादाय सवैवात्रपरामशितवमेव स्वीकतव्ये नतु संनिदितपरामार्घत्वमादाय
वायन्यचमततपरिष्वामातरपरामरित्वम्‌ 1.एषु अहोमा्वस्य कुजराप्पतमेनासंगतत्वा-
पत्तेः । होमोऽभः प्रयोजन येका तनि न होनाधौनि अहोमार्ानि । होमोऽतराहम-
घानपाधारण एव युके । एव -च द्रोगकरशस्य कङ्कवसमेव । व्यवर्यन्त"
स्यापि: यैकडतत्वमेऽ 1 शरोणकढशसय `तु. देमातवेऽपि न वैकङकतत्वनियमः ।

|
भ

ररः] ` गोपीनाथभ्ृकृतज्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ ७७७

वृ्षपरिमपोत्तरुपरेशात्‌ । तेनं यस्यः कष्यनियज्ञियस्य वृतस्य मत्रति । तया
चाऽमन द्रोणकक्शी प्रकृत्य तस्य वायग्ैवृह्लनियम इति ] परं तु. हयान्वाय-
जच्यतो द्रोणकठशे मेदः । वायव्येषु रैकङ्कताठमे य्तियद्ृ्तोपादानम्‌ । दरोणकच्शे
तु मयं नियमो नेति दर्यं मातिकस्वमेतेन दरोणकलठशस्य न मदतीति प्ररशितं मवति ॥
सुनञ्मि ते पृथिवीं ऽपोहिषा सहेति दक्निणस्य हविषा
नस्य पथादक्षं द्रोणककशर सदशापवित्रं प्रयुनक्ति ।

द्रोणकढरपरिमाणे तु पमाहयाजठादटरोणपरि ितषन्येन पूरणो मवति एताकत्परिषा-
णकः । द्रोणप्य द्रोणपहिमितमान्पस्प कडा मात्राः कणा भक्िन्दोरते मन्तीति
द्रोणकङशः । तथा च यास्कः--कटशः कडा भ्िन्शेतते मात्रा इति । नतु कम्बु"
म्ीवादिमान्‌ 1 या्िकप्तमाचारात्‌ । परिपा द्रोणकषशा्कहं गृहीति वक्ष्यमाण.
सात्‌ । परि प्तः तते तरतीति हि परिहाशरदा्थः । कमयत्रीवादिमति द्रोणकसे
भ्रवेश।मविन तदमावात्‌ | तसणारतमचतुरश द्रोणकशशो वरो वेति पात्तिकपतमाचारः!
उततरोततष्महणदेव पूवत दर्षिणप्या्थछठामे दरतिणप्रहणं पूत दततिण्वोत्तस्य
वेतयनिवपशङ्क व्यावतैयितुम्‌ । अहत्य पथादिति पश्वदक्त, परोकताम्यां राभ्यां
दुशापवितराम्यां सहिते दापविश्र्वयद्रोणकठशमध्ये निधाय तस्प्हितंप्रयुनक्तीचय्ैः
न्यकत्वावचनादुत्तानह्येव प्रयोगः । एवगासवनीयपूतमुदेकषनानामपि । उततपष्याऽॐ-
दिनि पूर्नं विथाद्िति प्रिमापयैव मश्रासतहमि करनपाठो मश्ानतेन कर्म
सनिपतेदरितिपरिाप्रृस्यमावं ज्ञापयति । तेन युनरमीतक्रियापदोचारणकराक
एष प्रयोग इति सिद्धं मवति । एवम्निेष्मपि तरिषु मनरेषु ज्ञेयम्‌ ।

नाष बामुमम्तरिकेणं ते सहेत्यचरस्प नीड भाषवनीयम्‌ ।

उत्तप्मदणं रिणनिवृरयधेम्‌ । मीर शकरटोपस्पः । माधो निष्यीम्य गारति
एव पोमोऽमनीषते यक्तिनिस्पावनीयलम्‌ । एयोदरादितात्साधुत्वम्‌ ।

, उुनण्मि माच सह सू॑ण त हृति तरपव मपरे पूतमृतम्‌ ।

तसयूतिमचने मैडम पम्‌ । अन्यो ्तरहविरधानत्यानृदयैष भातितेमेन तत्प.
रमथीप्य निप्कत पतेः । पवमानमरहनकटशानिति सूत्र भाषवनीयपूलमतोरपि कठ
शयेर वकयमाणत्वेन कटक ेवेतयोः | तेन मृमपयतवै कठ्राकारता च मवति । स्पष्टं
कठपत्र-भाधवनीयपूतमतो च दुम्मौ प्ापिषानाविति .। कुम्भौ कलशौ कलश.
स्याहपोराकारङतः कश्चन भेदः । विघ्ठृतवुध्नमुखा ह्वाकारा स्याटी । अवितृतवुप्री
विसतृतमुखो देवीकारः कठश इति दरटवयम्‌ । श्रङृ्टा विपती यत्र 'ूतमृत्था-
पित न पतति एतादश पूरयसिन् भरे देशसतसतिनपूतमृतं प्युनकतीलः ।
ऋकपरजूःपथामानत इति जकारः प्तम्नतः म जनस इति पद छरदाद्यं लभ्यते|

७७८ : ` सत्यापाढाषिरवितं भौतसूत्- [लम्भने

भ्रश्य नीडनदधतमोपदेशमरहणायैः । नीडपमीपवपिविलीणतिर्यकाष्ापरपरयायधूरव-
शिष्टे देशे पूतभृतं प्रयुनक्तीति निष्कषठोऽ प: । एकारेण नीड पैम दक्ेवोततरहवि.
भौनतियैका्टवतो देशस्य पूत्रानतरोक्तहविधीनशुुकस्य च प्याधृत्तिः क्रियते } एनेन
ज्ञाते यंतरवकरो न श्रते ततनाम पूत्रानरोक्तमि पाह्य यत्र शरूयते ततर तदेव
नियतमतमेऽपीति । पूतभदित्यन्वी संज्ञा । पूतं गालितमेव, तिमि पोभमिति पूत
शिति । वक्ष्यति च पिरःपविनर पूमृदयकदेशमवनय्यत उरं पूतृति तिरपविवरमे,
शयनीय इति । भ(पवनीयपूतमूतौ मृन्मयविष । यथोक्तं बह्वृच -पूतभतमाघवनीयं
च स्पाीमिति । स्पाटीशब्दानमृनमयतम्‌ |
पश्वदक्षं तिस एकषना स्थाङीयुनस्मि तिह्लो
विषूचः सूपस्य त {ति सूुषोऽभिमृश्वि।
` उत्तरस्य हविर्धान्येयेवालुवीते । अक्षपदप्ताहनयात्‌ । क्त्य पञचादिति पा.
दक्षम्‌ । जयमव्ययीमावः | तिन्त इति वचने पादं तिघणामिव प्रयोग इति निय
मूर्थम । तेनान्याततमिकधनाना यथापमवं प्रयोग इति तिद्ध भवति।न चतित
एतकषना रति भमितन्यम्‌ । व्यवराौ अयन एुफ़षना स्पा्ठीरदायाऽइद्रवनीति
महवपोणपूत्विरोष।पतेः । नयैव मख्रलिङगविरोधः । पृश प्रयोक्तव्या तिष्नेक-
धनां (५ मश्र इतर कप्तेत्यवं मशरदृत्येलेवैरीत्या लिङ्गविरेषपरिह(-
शत्‌ । सोमपपेना्पा भाप एकधनालातं स्यास्य इत्यपः । एकपनान्षयेनि,
स्यापसम्बः । िरगरहित एवं पठः । सुषोऽभिपृरातीति पूरे मश्रातुपेशासपेमा
पिमे दनद आूप्तरपनयवामिमरोनम्‌ । उ तीरथानां सचोऽभिमृशति यभा
पुर ३ति पाठः तो्ाुश् एव । भथा युनन्मि तिल इत्येष मश्रः सुगभिमरी-
नारप्ए९ | भापलमये सुनञ्गि तिलो विपषः एष्य त इति सुषः पा भमि.
मश्रयत इति शुष विनिषुक्तवात्‌ । तेन पशचदशषं परवोक्तञथानां तिद्णापरप्ये कष.
नानां कस्तेतयेव । मच एषदाज्यधान्या जपि अभिमरशस्कारस्याऽऽवश्यर्तेन तया
ह छशा चतुद्ेन छिकरविरोमात्कपमेतष्य मच्छस्य सुगभिमरभेनकएणत्विति वाच्यम्‌ ।
उपशसपताजव्विनोपद्वदपदाज्यम्वोरेकत्वनिवज्षया त्रित्वोपपततेरिङ्गविरोषाम्‌बात्‌ ।
भरचरण्या यागकवन्विलामदिन नामिः । चुकतस्याप्यामपि तात्त्वा भप्यभिमरौ
इति जग्रह उपभदव्ुहूवततजत्येन तयोरप्येकल्विवसया वित्वोपपतिर्मकत्येव ॥
वपहोमहवन्पाु रिक्तलवात्ानिमशैः ।तृष्णीमेष सुचामामिमश इति केवित्‌
अत्राभिषवशसंपणो प्रान्णापिति प्रयोजनमेके सपामनन्ति ।

भतिप्वणरुठकोमिमश्रगेततदमधिषवणर्मणः ्रे्षणमास्तरणं मान्णामातादनमुपेर
सैमुखकरणे, वेष पोहठणं॑ च. मुक्तं ततत्र न कन्य फ स्ववासिन्कार ए

श

#

पकर] - ओोषीनाथमहङ्तभ्योतघ्ान्याख्यासभेतम्‌ 1 ७७१९

कपनयमियेक आचार्यः समामनन्ति वदन्तः अधिषवणमौसरणमेवाभिपवण
च्मेणः प्रयोजनं प्रोक्षणप्य तदक्घत्वत्तस्यापि हणम्‌ ॥ आस्णां चाप्तादन-
मेव भ्रयेजने संमुलीकरणविशिषटपरोत्षणध्यपि तत्संस्कार्वात्त्तंबद्रत्वाच तस्याप्य
हणे न तु परयोले नाष पदार्था तसयानयत्राुक्ततेनात्ेति काटविशेषस्याषिकर-
ण्वपरदतनमनुपपं स्पात्‌ | अत आस्तरणाप्ादने एव प्रपोननशब्देन अमे इति
ब्रट्यम्‌। उक्त चैतदपलम्मेनभरेव रोहण वलगहनः प्रोक्षामि दैष्णवमित्यनिषवणः
नम य रोपर वो वहगप्नःपरोकतामि पेवणवानिति परातणो रोह। त्वा वगह्‌।
केष्वमतृणामीत्यमिषवणफठकपोरत्तरहो१।55लीरथ रोतो वो क्ैगन्नः प्तसाद*
यामि गषणवानिति.तक्िररतुरो आणः भदिशमाच्ाृष्परानूनाहननप्रकारानरमनः
सद्वाद्यनतुपर परथिषठे पर्ये प्चममिति | एन कस्मेतिमन्नकएणकपरपोननशङ्क\
प्रता । इतिश ऽत्र पपच । वायजपपान्रादिपरयोननेन सह पपुचयः ॥
अपां क्षया क्तस्य गभी भुवनस्य गोषाः येना अतिषवः
पतानां ककम; पयुतो न परतरो वहेन हपत पोषे"
णामीनास्मातयत युक्ताः स्थ बहत स्वग रोकपमिष्‌-
इत यजपानभित्युपरे प्राब्णः सपुखान्कृवाऽपिपश्रयते ॥
पमूलीकरणघ्य यथायथं प्रोक्षणामिमस्रगा्षलालमतिप्रधानं गुणवृत्तिरिति न्याया"
समध प्रोतेन व्यतपानाच द्वितय तमती करगमपि मधयेव ।
आ्तन्यान्मा मम्रातपाहीलयग्रीप्रे जहोति ॥
आहवनीयमाधनार्थमजीधग्रहगम्‌ । हाः प्रचरण्याश्च व्यए्नतादूञ्य्थारपा"
जयेन दवाय होमः । पक्रीरयादिति केचित्‌ । अनन पूं चिन्दम्‌ । न॒
परचरणीपयाज्यैकेरोन तथेव हमोऽसतिवति वाच्यम्‌ । एवप्याऽऽभयत्यमनिविनिधागस्य
विधा्यमानतवेनान तेन होमापिभकरत्‌ । अभिशस्य इति मन्रन्तिः ॥
रे त्वा मनते सेति दवाभ्यामन्तरेषा५ राजानं प्रावसुपावहरति ॥
षट तवा मनप ला सोम राज्नहवहिति दवाम्पां मचरम्यामीपामरगेषयो्षयेन
नीता तेमुसीकेषु अ्वमूपावहरति उपकषयति ॥ मुषिनुषश्छन्दोक्षणक्रानत्वा-
यच्छेतयनतः पूवो मचः । अपीदुत्तरः परम रागनेहीति । सष्टमह[5पर्तम्बः--
जनन रानानकरेप्रावूपावहरति हदे ल। मनते तवा परम रानज्िताम्यामिति ।
जौायनोऽपि ~ दक्षिणस्य हिनप्यन्रेगेमे राजानमुपावहरति हदे ला मनते
सवा सोम रान्तेष्यवरेरेति द्वाम्यामिति 1

भ स,ग.श्च्दप्ः। २ चग, श्वोहस्वा। 3. ग, दः! ४ कः पिष ।
५. ग, भमत" ।

५८० ~: सस्यापाढविरितं श्रोतघर्रं- [<भष्प्रभे-

आप्रो्रे पञ्चहोतारं जहयास्छगकागस्वेयकेषाम्‌ ।

स्चिहोतिति पशचदेतृपक्तको मनर जुुयाद्‌विहोमपर्मेण पवरुकोषायं होमः †
होपाैला्पमहः पहता । अश्नपरग्रहणमाइवतीयनिदस्ये१ । चुहृया रि
मेक पत्रम्‌ । स्वका पप्येल्यपरम्‌ । तेन नियत्य काम्यलं च सिध्यति । स्पष्टनत.
मभमह।5ऽपकतम्नः--पशवरे तारं चाऽऽपरीमे स्वर्गकामस्य निलवदके पमान.
जीति । भक्मिज्वपररे होमवरिषये परमाप] विरेषमाहाॐऽपतम्बः --मष्येऽतनेरञय।-
हुतीः शवहुतीः पुरोदाशातीरिति जुहोलमिकः पोमाहुतीरिति । याः पोमाक्तमूना
आञ्यपशपुरोडाशाना भघानाहुतयस्ता मप्यञओङहोति तद ्गमूतासत।ग्यमागछिषटकृ-
दुश्हुतीपहृलेव यातु सोमाहुनयप्ता अमितो जुहोति यत्र यत्र दिति या
य आहुतिर्कता तकत पाश्रतोऽओहाति न मध्य इृलष्वधिः।

पुरा पाचः प्रवदितोः मातरनुवाकपुपाकोति ।

पुरा मनुष्याणां पक्षिणां षा वालः प्रतिति; प्रवदनसपरातरनुतरकमुपाकरोति ॥
तथा चाञऽपल्म्नः-पुस वषः पुरा वा वयोम्पः प्रवदितोः प्रतरनुककपुपाकरोतीति ।
आाश्वहापनेन पर्िप्वद्नमेव प्रतनु ाकाथौमच्रगे निमित्तकम्‌ --भयेतप्या रत्र
कितात्तकलि प्रामपतां प्रवाद्ाातरुाकय।$ऽमजित इति । प्रवद्ितोरिति माव.
कगे सेण्‌, इति पाणिनिपूत्ा्तोपृन्धययः । प्रातातूर्यत इति प्रातरुवाकसष्यो"
पृक्ण तदार्मये हेतुः भषन्‌ | उपाकरएणशम्द च्छ्ञपादरयं पनितं माति ।
तथा च प्रतिगरेऽतर तिद्धो माति। स्ट परतिगरप्कार उक्त अप्तम्बन-पन१। ते
वा पतियूणामीलष्वयुदहतरमहिति । दृयुतेल। मनपता प्रतिगरानतुप॑षतेऽधरय रिय ~
स्यैः।ननु सोपमरहामाबत्कभेतदिति येत्‌। उच्पे-छनयोत विधहगाणां गानधत
सोत्रत्वं वपपीपरीणां अहस्तं चेक्तं तव सव॑ैपतमवती ति । बौषायोेनापि, कर्मान्त
उक्तम्‌-क उ लट्‌ वपतीवरप्य सोत्रमकतिपरषति श्ञमक्तिथति विश्वहा हास्य,
सोश्रपक्तिमेषति प्रतनुषके ह शक्ञमक्तिरेति,। ननु नचान्यत्र विशल्या न्योतिशे-
म्‌।९िति ठय्वावनद्रह्य गान्ध जपोति्ोमन्परिकल्यले पि्रूपागानामवत्योक्त-
स्वेन स्तोनामता्मतरनृताकामावः प्रततज्येतेति चेन । छःरोगवचबछदगनिणेमे,
क्थ्यदिषु परह्ृनिभूतेु कृतं सदविकगिपप्यु्कतपीलेकोव कल्पनात्‌ । न ` चति.
भङ्गः । अन्परेषृहपचतामविनादिङ्ञामवात्‌ । युते बाच शतपदी गपि
सहलवीनि गानं शष्टुभे जगदधिश्वा रूपाणि पपृत्‌ देवा आकरारति वक्ति इति
विश्ह्पागानमच्रादवि प्रङृतिषूाज्पोति्िमशञवाचयामिषटोमोकथ्ययोडरतिरत्ास-
कगरृतिपूतकततुवतृषटये तल दिथहपागानस्य विकृतिणपि उपकारो ज्ञायते । कथमि-

५ १ वषयाः ॥

|
4
।

१ ०पट्डः ] गोपीनाथमदरकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७८१

स्याशङ्कायां तदर्थ उच्यते-शतशङरोऽनन्तवाची । शतमनन्तं मनतीति निरुक्तात्‌ ।
शतै पदानि भनन्ारथवाचकानि पदानि पस्याः सा शतप ताँ रातपदम्‌ । एतादश
षष पार्थं युज्ञे योजयामि । सहलतशन्दरोऽप्यनन्तवाची । पहघलाणामनन्तानां
विहीनां परनि्पे मागो येम्पो यतोऽतलेणविटोमादिु परकृतिपेु सहस्वती"
पमेहं गयि तेनैष विकृतिषणपि तडपकारतिद्धिरिति तत्पयः । पह्वीनीति पूपा
सिति पत्रेण परत्य कि प्ति भवति । येषु गायत्रं घ्रेषटुमे जगत्‌ । उपठक्ञणमे-
सद्न्येपामि च्छन्दम्‌ । तेनान्पान्पपि ति अत्र ग्न्त | विश्वा विश्वानि
किकृत्यालकानि रूपानि तंभृतातेशतानि देबा इन्द्रादयो येषु सलमागग्रहणाधतोकाति
गृहाणि चक्रिरे एतवम्त इति मरः । भपवापाकरएणशञ आपम्मार्यक एष॒ ॥
परतिगरणं वाचनिकम्‌ । प्रातरनुवाक नम्दुपापीतापरवैः सप्यद्धेति कात्यायनेन
पक्षे खापोऽपयुक्तः । अपं च जरत्ताया अपम द्वयः |
देष्यस्प मोपितायाम्‌ ।
दवष््य श्रो सततमपये पष्ठ । ता च निमितता्भिक।। दवष्ये परति त्निमिततं
तपरामवनिमित्मिति पावत्‌ | परिया प्रकर्ेणोषिायां पमाया शत्र प्रतु"
वाकमुपाकरोतीलय्ः । उप पु दुष दह इति पुपर दाहशब्देन नाशो दर्पे ।
तेन शां प्तमाततायामित्ययमरपो कम्पते |
देवेभ्यः प्रातपीबभ्योऽनुद्रहि ब्रह्मन्वाचं
यञ्छ सुब्रह्मण्य सुब्रह्मण्पामाहुष मतिर
स्थातः सवनीपाभिवपोति संभरष्यति ।
परातर्यान्तीति प्रातयीवाणो देवविरेषा अम्युतेशरिहमाः । तदागमनं प्रतरनुवा
कमनुवहील्पैः । हाता पर्य | नौोधायनेन प्रतापो देवमयो हतरनरूरीति
प्े्यनिदेशः स्मेव कृतः । सवनी पान्न पोलयंऽहनि मवा; वनोवःतनपुरोडा-
शानि धानादिष्वपि पुरोडाशरा्देन व्यवहाराऽेलत्र प्रमाणे प्तवनीयपुरोडाश-
ये व्यते | पत्रपं घं घं कम परेष्याः कु्नि | भ्यां पुवरमण्वायां
ितिप्रीया सुवरहषण्या मवतीतिक्चनामावान्न पितापुत्रीयलनियमः |
मतिमस्पाता सवनीयानां पात्रसभ्साद्नमशरतीनि
कर्माणि प्रतिपयते ययारथमोषभिपात्राणि प्रयुनक्ति ।
परोतीव सिद्धे पूनः प्रतिप्स्यातूमहणमध्वयुवयदृस्र्थमू्‌ । अन्यया निर्वापमान्नं
प्रिप्र्यतरकरवकमितरत्कपममोलादनपमलौ पवनीयतच्ष्वयुकतकमिति स्यात्‌ ।

भत अध्व्ुरयाविनाय|ऽऽवरयकमेव परतिप्रस्यतृप्रहणम्‌ । प्तवनीयानामरिति वचनं
५९

७८२ सत्याषाढविरवितं भौतघनं- [ <अ्मर्न-

नियमा प्वनीयसतमनधिकोव परतिप्सयतृकतं नु हौमिकमिति | तथा च गुगोल
श्निरितय(दावनु कोऽप्यध्यधुरेव करति पिध्यति । अथवा सवनीयानामिति वचनं
प्रवनीयानामेव प्रतितस्यत। नियः इतरेषु तयु सीस्यदिनिवपेषु नाय॑ नियत
इति । तेनाष्वयुवत्मतिपरस्यततऽपि पोम्यादिवरुषु पे कर्ता मवतीति सिद्धं भवति |
भतिम्यतृककता पीम्पवरो वौभायनेन सकमेवोक्त रमेव प्रतिपस्तरवारणमे-
ककपालं निष प्यस्य विद्धीति। अत्र नियमा परतिपरहयव कति तेन माध्य.
दिनपतवनतृती प्तवनयोः परेऽन्यकरतृकताऽप्यसतीति सिद्धं मति । प च बौधायनपूने
दषटलादननीमः । पातरपसादुनप्रमृतीनीतिवनातपागिपरजताठनोठपरानीस्तरणयोनि-
वत्तिः । अपवोपरानस्तरणमात्रस्मैव निवृत्तिः । तस्य नातत्वात्‌ । पाणिप्रजञाठनं तु
कणि वां देवेभ्यः शकेयमित्याह शक्त्या इति शक्तिरूपपुरुषनिष्तष्कारस्यावहयमपे
ितत्वात्करन्पमवेति । तथा नाऽऽपसतम्बः--प्तवनीयानां परणिपर्ञालनादिकरम प्रवि-
प्त इति । प्रतिपद्यत भारमत इत्यर्थः । यथाय यपाप्रयोजनम्‌ । जपूिग्ररणस्य
पकवपावृततिपरत्व र टिकहविरुपटषणीयममेन । तेना ऽऽगिज्षवानिनपुक्तानामपि
प्रपोगः। यानि पशं न प्रयुक्तानि अधैवन्ति च तानि प्रयुनक्तत्य्ैः | तानि च
शूयकृष्णानिनशम्धोठूलुत्चदयदुषडावानिनपत्ररुरहमघ्दपमेतणपरािव्रहरण-
रमोतप्रणयनप्रोडापात्रपरतदोहिपात्पितोद्धरणतातरकानिनेोद्धरणपात्रधनथपात्र-
रम्ाथवत्ठानरथपूजमनैनापमेततणमदरन्तीपत्रचतुषीकरणपातरपिएलेषफषीकएगपा=
श्ाणीत्येतानि । स्फयाभ्निहोत्रहषणीखुषनुहपपद्‌पृवायत्यद्युपवेषाः पादुका एव
वेदस्य प्रयुक्तस्यपि पडपुरोडासो पुनःपरपोगविधानदशेनादतरामि प्रमोगः । परपु"
रोडाशातिषपत्वद्िवनप तमेष परवृत्ते न पेदपरपोगः । प्तरि कृता यन
मान-वाचं यच्छेति प्रेषयति वयतः पत्राणि पं्शतीति पञयुसूत्रात्‌ | परशौ प्री"
तानामभाकेनान्न परतङ्गत उपकरामवित्प्रणतात्रणषनं मुषयेव । सवनीयानां मार
नपरमूतीनि कर्मा प्रतिपयते यया निरूढपशजन्ध इति वकषपमाणवशुवन्धातिरेरेन
मार्जनदिषटसपफहकरणहोमकपाटविो वनवदेतेषामपि भरपितलाच् पवनय प्रणीता
मेदस्याऽऽवदयकत्वात्‌ । नवैतदधितनविषपकमेतदिति वाच्यम्‌ । पंकोमे प्रमाणाभूवात्‌ ।
अथवा वदि प्रणीत न विचेरन्पाः काश्चन यहुपोतृथ तामिः परवोतीलापदैवाद इति
सूशरादततप्रणोतामाव एव| कोऽत्य विषय इति येदृच्पते-प्रभीतानिपेयेन क्ताप्रयव
जोधिताज्यवहिततेन च प्रणीतारदितानि यानि भङ्गेन प्रणीततविकञ(मि कमीणि यया
सौमिकेषु पुष प्वनीवा देविका देवपूवीपीलादीमि तान्येतस्थ विषयः | आपच्छन्देन
सकटविष्य एततप्कते न, प्रगीतापतमकसतेन सत्र । नन्वनेनेव पूत्रेगवमृथयैशवा-
नशैयादावपि निपेभैव पतेहस्यति पतति तत्र तेत्र यनुहत्पूतामिः पयतीति वचने
वपित. ततम्‌ । अश्वल तजर ततनपरतिवएगायं तस्य वचनस्यावदपपोति

प्रपर ] गोपीनाथमद्कृतज्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ । ७९

तत्वात्‌ । न च पेयवने विना पुरोडशान्ययातुपपत्यैव ततितिद्धस्तदो पतादवस्धयामिति
वाच्यम्‌ । यजुरुतूतत्वविधानार्ैलेन तद्वचनोषपतते्तदो पतादवस्थ्यामावात्‌ । निरूढ
पशुपंबन्धिपङपुरोडाशेऽपरि यजुरुधपूतामिः सेयवनं वारपितु ततर प्रणीतावचनम्‌ ।
उपवेषस्य पशवर्थस्यापि उदनं पदुतच्रप्तमाक्तविव । नन्वेवं॑प्रणीताप्रणयनामाव
उप्वेषोदपतनामि च कर्माणि प्रतिपद्यत इतिबहुवचनातुपपत्तिरिति नेन । पिष्टढेपफ-
छीकरणात्मकहोभद्वयात्मकं कद्रपमादाय बहुवचने पप्तः । तथा च यनुरुहपता.
भिरेव पेयवनं प्रते तिद्ध भवति। तपा च मदरानः-पनुरुतूताभिः परोढा
श्रपयतीति । बौधायन पशपुरोडा्ते सिपितोऽऽह प्ो्षणीरोेण पिशनि पीति
यावदेवं पवमीयानामिति । पशावुपेपष्य शामित्ाङ्गारनिरूहणामवयकततेन
नितलवत्तुपेपेौव कायपिद्धः । वेदा्माणि चतुषौ ` विम्येकं मागं पदुकपप्ेषु
भ्युनक्ति तेनव सुनः पमा तमेव प्रहरति च । अपरो मागोऽत्र प्रयोग्यः | तेनैव
वानिनपाश्प्रशितरहरणपोः तिमामः । तमेव प्रहरति च । जवशिष्ठौ द्वौ मतौ माध्यं
दिने पवने तृतीय्तवने च प्रारित्रहरणतमार्र्यं यथायथं परपोज्यौ ती त्त्र तेत्र
महरति च । दृधमप्रनश्वनानामम्याधान पकपप्ेषु प्रुक्तानामपि प्रातसवनपत्र-
न्धिनि तृतीयकतवनसवन्धिति पा पवमीयपुरोडाशतन्रानतर्मतवषेपफटीकरणहोमे
विभज्य भ्निषु त्वेषु वा|
पिरोपपात्रण्याह-
दे भ्जनाये कपटे अष्टौ एरोदाश्ाथीन्यागिक्षार्थार स्थाठीम्‌ ।
मनेवा्ः प्रयोजने यथे दे कषद वृहती मवतः । एकं धानापमेकं हाजा
धम्‌ । वृहतं योग्यतया । कपाचशबदः सपरावये रूढः । तेन शराव कपालिने
ये प्रज्ञे त उपेक्ष्या: । सर्जन कपि इति द्वितषोमैष द्विल्विद्धौ व्िमह्ं
प्रनातीयल्वं द्योज्ञापथति । तेन तुद्पपरिमाणत्वै सिद्धं मवति । जामिक्षाधौ स्वाडी-
मिति भाकृतिविशिष्टपदायः स्वाहीशब्दवाच्यः त एवात्र मवति नतु दुमयीशरवादी-
लयेतादशाैवोषनरपम्‌ ।
निर्बपणक्ताल इद्राय हरिवते धाना निर्वपतीन््ाय पूषण्वते करम्भर
सरस्वत्यै भारले परिवापलाजानिन्द्राय पुरोदाशगशकपलम्‌ ।
निरपुणकाठ इत्येतदातिथ्यावद्यापेयम्‌ । इनाय हरिवते धाना ॒नि्ैपती्यादि-
नाऽ्टाकपाटम्िलनेन कषे देवतायै क द्रन्यमिलयाकरूता निवार्यते | ननु इन्द्राय
पुरोडाशमिदयेतावदेव वक्तव्यम्‌, अाकपार्त्वै तु अष्टौ पुरोडाशापीनीलनेनेव

१ स.्‌.श्वाधः)

७८४ सत्यापाढविरचितं भौतसजं- = [ ८ भष्म्रभे-

तिदधम्‌, एवं चा्टाकपाठनिति वचनं व्यर्थमिति वेतन । सवन्रत्वामावपक्ञ देन््ः
पुरोडाशोऽष्टकप।ठ एव मवति न ॒लेकादृशकपाो मवतीतिज्ञापनाधैतवेन वेयर.
मावात्‌ । तस्ति रे्दपुरोडाशस्य सकतरक।दशकपालत्वातिदध्या । घानादिशन्दानां
माकीं पत्तमाद्ाय पवृत्तिः । नानानीनिष्ये नानानीनेषु प्मतेष्नेकगुटूललं
सू6७९ शूप कृष्णाजिनं नेतिपरिमापरतः । उदृललादरीनां चतुरणौ नकारपैगृहीतदपद्‌
परयोश्च न प्रतिबीनं भेदः । परेशमेदेन निर्वगोदपौ । विेकपराप्वने तु प्ामथ्यी-
सपा्रन्य्ैकस्य बनध मवतः । हपधयिवापः पर्यायेण कृष्णाजिने प्रषछन्दनं
सेवापश्च परे शमेदेनेतयादि द्टऽयम्‌ । बरह्मयनम।नौ यथास्थित । निर्वपिविषय एव
मश्रप्रपोगो दक्षाय दानघ्तत्याऽपतीलयादि | भपरेण शालामूसीयं प्रदं निधाय
वक्तिणतः ६।यपकृष्येत्वादि । पव शकटा भवरतनीयाः । शकटमेदप्त एतन्न
न्यदा । शकटमेदपक् एव पादभेद; । एकटमिदपे पन्या भप्यमेदः । मलिने
नाऽवृत्तिः । एकस्यामेव पद्‌ दक्षिणतो यानातो व्रीहीणामित्वेवं निधानम्‌ ।
परष्कन्दनेऽप्येषम्‌ । ऊर्गं॑पर्लेत्यस्याऽऽवृततिप्तन्रेण स्यशह्यापतमवात्‌ । विभवन्ति
तश्ाङगन्यिभवन्तयावन्त इति प्रिमा त्‌ । प्रथो प्रवि वेहीति प्कृदेव ।
सपहतर्रल इत्यपि सङ्रेष । दशहेतारं व्पारूपाप शूकरेशे पत्रि निधाय
यच्छन्तापिति पुटि पूरपिता तूष्धोमेष सुच्पोप्प देवत्य त्वा० म्पापि््राय हरिवते
जष्टं निर्वपामीति यतानिरवपति । पच्छनां ° देवस्यता ° म्पामिनद्ाय पूपण्पते जू ° हति
सषापुनरतिपिति । पच्छा र देवस्य ल ० ५१९ तलत मारत जु० इति ब्रौह-
श्युपोततरमगि नि्ैपति। यच्छन्त = देवस्य त्वा० म्पामिन्दाय लुषटं नि* इति ब्ीन्‌ |
पवणयेाणि मवनतीधयकेपामिति पूषूोक्तपनलपत इन््रायत्येव पभ ।
भोक्ितेषु विभागपत्रेण व्रीहीन्विभ-
पाधौनवहन्त्यधाह्ानारथान्निदषाति ।

इषं देवानामिति भावति | तन्नेण स्वशस्यातमवात्‌। हृदमु नः सह छात्यै
सेति चाप्याकते । जपतमवदेव । इृदमहमित्यादि सनानुमत्गन्ताति कर्माणि
सकृदेव । उरनतरिकषमन्विहीतयपि प्रदेव । भन्ोहं केनिककुषन्ति तदुषनरितं
परहीत्यसिन्मनने सवनीयपशातृरलण्डनेन खण्डितं द्र्टन्यम्‌ । मदित्या वामुप्ये पाद
यामत्यूहितेन मनेण युगपदेव ऽऽप्रादनम्‌ । इन्द हचिन्हञ्य ५ रक्ष, इन्र पृषण्व-
>ेढञ्यर९ रक्षस्व, तरलति मारति ह्य रक्षघठ, इन्द्र ञ्य ९ र्षघ्वेति यथदवतं प्रि

१ श्च. ण, स्पयमव' ।

५१

कै

शप्रणटछः ] गोपीनाथमहक्ृतज्योत्घराग्याख्यासमेतम्‌ । ७८५

ददाति। ्रलपक इन हन्य९ रललेलेव। सशृकायामित्यादि। प्रोणे देवस्य तार
म्या९ परस्त्य मारते षो जुष्टं परोतमीन्दाय हरिवत इन्द्राय पूप्ण्वत इन्द्राय ।
सवन्त्वपले देवस्य त्वा म्पो वो वृष्टं प्रक्षामोनद्रायेति । इति हविः प्रय पत्रेषु
भओक्ितेषु विमागमन्नो यथामागे व्याक्तोप।मिति | सनेन मन्नेण तीहीन्विमन्येदस९
सर्वे भारत्यै नेदमिन््ाय नेति द्रथोयेषाक्रम॑तां तां देवताुपढ्षयोपदयक्ितं
द्वितयं पुतेडाश्ाप मागं यमावधतोत्तरमवहन्ति । भधौौनापौन्ीहीनपुरािताजिद.
धाति। कृष्णानिनादानाघुदलकधिवरतनानं तशरम्‌ । पुपादानं तनरेण | प्रप जीने
हविष्कृता ह यत्यत्तम वाचं विनत हति पूत्रास्मपमे बोन एव हविष्कृदाहानमन्तिम
मीने तिष्फीकरणपममे पतति वाचं तिने । प्रपमवोनाहानेनैव दपिष्कृदाहनि
तिद्ध न पुनराहाने प्रयोजनामावात्‌ । प्रपमनीने त्रिष्कठीकरणरष एव विोऽ-
न्येपामवहनने नियमरहितेन क्री कृतव स्यादिति पूप्राशयः । भवहननं च दृष्ट
तण्डुठीमावतेपादनार्थ यावतरष्फडीकरणं तावत्तणडृीमाषोऽतः सेयुक्तानि तेकापवर्गी.
णोति काण्डानुत्तमयोऽतर द्वयः । तुषाणां निवपनं तन्नेगैव । तथा न भदद्रानः--
हवपामन्तसतुपानुपनपतीति । परताकननिनयनमप्यतेमैन व्यारुयातम्‌ । विवेचन तत्त.
स्या ज्िप्फडीकीवा हति प्रैषः प्रतिमीगम्‌ । भत्र ददित एव हेतुः प्रगेव ।
प्रहाछने एकीकृत्य निनयति सहैव । प्राछटननिनयनान्तं यवानां कृता ब्रीहीणां
कर्षम्‌ प्रो्ितेषितिवचनं चह्पुरोडाशापेविभागदषटं ्गपिवपनाद्विमागे व्यव.
पितुम्‌ । पुक्तश्चवहननातरमिमागः। पतुषाणमिव ब्ीहीणां छाजनिषादने सामध्यी-
सागविवपनादधिमाग एव भशरो नेति शङ्क! स्पततं व्पावतयितुं विमागपरशरेगेति ।
जीहेनपुरोडाशापानिपानवहन्ति। अीनपरिा नापीन्पुरतितानिद घाति स्थाप्यति ।
सी हिप्रहणापप्रहणाम्यानिरं ज्ञयते धानाङरम्मौ यवमय।विति । भेषु यततण्लषु
पानाशढद्य ोकपरतिद्धलात्‌ । पुरोडाशप्य यवमत चैकरपिकं चोदकप्रातमनेन
उपायत । कएम्मलरूप तु ूथकार एव वकपति । परिवापशब्दो ढानापरपरयाय एव
कृष्णानिनादानादि भन्यवक्गरन्तीलनतं कृत्वा पिष्टठषं परजञातं निदषाति ।
भयमेन कपाढप्रेण भानार्य काजार्थं च कपाले उपदधाति ।

कपाठमश्राणामनेकलवदनकरे विकल्पेन प्रासन प्रथमेनेमेपधानम्‌ । एतत्कपाछ-
दषं प्रथमं प्रथमकपाढमर्मेवोपपेयं एतप्रयोजना इतेरे निवर्तन्ते । नु प्रयस्य
मश्रस्य प्रपमकपाटोपृधति प्रतिरुपरियतत्वदेव सिध्यति किम परथमग्रहणमिति
चेत्सत्यम्‌ । प्रथमेन कपाठमन्नेण स्याठीमुपभायेति स्पाल्युपधानवत्कपाठोपथाने परि.
माकाया अभवेन प्रथमेन कपाङ्मृननेणतिवचनं यत्न यत्र॒ तभ्ैव प्रथमेन कपाठमशरेण
परयगकपाटोपषाने नान्यततिततापनार् द्प्रहणात्‌ । तेनाश्नेषे पदुपरेडाशानिरू(र)-

७८६ सत्याषाढविरदितं धौतघजं- ` [ ८ अष्टमन्ने-

प्या्ेऽदहोमुेऽ्टकपाल इति दाहि शगरष्टै निर्यषलमेने प्रथमस्य प्रचे-
तप्त इति याज्यानुवाक्या मवन्ति पष्ूपरोडाशानां मृगारेटे् प्रमान छिष्टकृदिड-
मिति विहितायां स्गरेष्टां तन्रघयानुक्तसेन प्रथमेन कपाठमन्नेण घान कपाखपुष-
धायेतिवचनामवेन येन केनचित्कपाटोपधानान्यतरमचरेगेककपाठोपधानमिति भयोनमे
सिद्धं मबति । कपठगरणमय कपाटोपघानपृन्न इति कपरठोपथानातरपत्र स्मरण
माव्यकमितिज्ञापनार्थम्‌ । मदन्तीरधिभरिल धर्टिरीत्यादि भवशिष्टमक्याप्येयन्तै
कृत्वा करोति | भत्र कर्यज्षम एवाङ्कारः | तस्य चैन्धनः प्रज्वाछनं कृत्वा यथा
कप धानानां सर्मनं भविष्यति तदनुङूजवागयुक्त कृतवा धुवमकषेति भ्रपेन कणा
छमन्नेणोपघाय निमिति तसिनङ्गारमयिनिधैतय पुनरङ्गारनिभेतनादिना ाना्ैकप्‌ा,
छवहाना्थं कपामुपधाय निरईैगपमियङ्गारमपिनिैलं पुनरक्ञारनिषर्तनादितैना्पुरो+
दाशकपाटोपवानद्टौ कपानि देनद्रस्य पुरोडाशस्येपवाय करमेणाह्ारापयूहनै
करोति । केनिदधर्जनकपाङ्योनिरईरधमिति न मवति वदन्ति त्न । तापरूपदष्टभरयो-
जनस्यवर्यमाक। ङ ्षतत्वात्‌ | भृगृणामित्यङ्गाराष्यृहनं पुरोडाशा्यष्वेदेत्यपि केविद्ध-
दन्ति तदनेन निरस्तं द्रष्टव्यम्‌ । घानाठाजायैयोः कपारयोप्तप्यपतेसूहः, । यचि
स्यप्मतययनान्पवधानं बोध्यते तथाऽप्ज्गराष्यूहनस्य कषालोपधानाङ्गतायेन नाव्य
वघानमितिं न्यायेन नाव्यवहितत्वचाधः | भयवाऽऽगिक्ञाकरणोत्तरमङ्गाराध्युहनं,
घाना लाने च कपाञे उपधयेतिकपाखवचनं पूर्वतर दवे मगना कपचि इत्यनेन
म्ेनपर्थन्तेव कपालं नोत्तर तथा च म्ैनपयंन्तमेव कपाठ्धमेप्ातिनत्तरेति
शङ्कमपाकरतुम्‌ ।
अश एरोढाशस्योपधायाऽऽपिप्तायाः
„ |, , करेन मेवाबरणीमाक्ां करोति।

आमिक्षाया पेश्वदेग्याः कर्पेन प्रकरेण भेत्रावरण। मित्रावरुणदेव्यामापिततं
करोपीलर्पः । अभिज्ञा करोतीलत्राऽऽगित्तावचनै मित्रावरुणौ पयस्ययेति श्चुत
पयस्ां म्ावरुगस्ेति वक्यमाणपूत्रे च प्यारा आमि न तु पयस्यास्यं
दव्यान्त किंचिदस्तीति परदशशयितृम्‌ । आैवाऽऽपिक्षाकरणं नतु पुरोडाशाभिश्रपणे-
चः धानाञ्नानां मना विधानात्‌ । अन्यया कैपरीलयोकतिरकगता स्यात्‌ |
तेनाऽऽभिज्ञाकरणं परतिदहानन्तरेमेव, अनन्तरं वपनादि तिद्धं भवति । तत्रायं
भरयोगक्रमः--निरूढमित्यदिना पचयध्वमित्यनतेन विधिना प्रातर्दोहं दोहयित्वा
शष्वत्रन्तरे मन्रेण यवतण्डान्तमेोप्य हयेिवाराम्यामुतपुनामीतयुतपूय तथैव
दानायान्वीहीन्तोप्योसपूय मच्रेभेव पिष्टानि तमोप्यत्पुनाति । ततः प्तमाप इलयादि
पिण्डकरणान्ं पुरोडाशस्य त्वा घानार्थटानापौस्यां कपाटाम्पां करमेणाद्णारपेहनं
कृतवा कपार्वोगादज्गारानपे तीति ।

(£

णड

एप्र्ण्डः ] गोपीनाथमटकृतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७८७

अभिभ्रयणमप्रेण धाना काना भर्जयति।
अभिश्रयणमन्नो धर्मत िशवायुरिति, तेन मन्रेण घाना लानांशच भर्मयति॥
पुरोडाशस्य कपदेषु स्यापनेऽयं मच्नो यथा तथा यक्तण्डटानां व्रीहीणां च कषायो
भ्रेष एतस्य मन्य प्रातिः स्यात्सा म भूछ तु मर्मन एवतस्य विनियोगो यथा
स्पादिलयेतदधेमिं सूम्‌ । तेन यावन तावत्वं मन्रवृत्तिः । म॒न्नान्ते मनै"
नानुकूढभधाप्‌र आरव्धत्य इति वेति सिध्यति । वर्ोऽपरीलस्यैकवचनान्तरठदवतो
मन्रह्य रहृतेऽप्रमलादरूहः कायैः | तत्र भमः स्प विशवयुष इति यत्तण्डुेष,
खना्त्ीदिष्ववि र्मः स्थ विश्वयुष इति । प्रकृतिवद्‌ षमोऽप्ति विश्वपुरिति परि
वाप इति तेषमिकषेव चेदनात्‌ । परशब्देन हविरेष तप्ते न तु तदवयवभूतत-
ण्डा इत्यसिन्पक्े धानाघ्ठपि नोह इति द्वयम्‌ । पानानां छानानां च प्रपमलेपा-
नुमाने न स्तः अमवत्‌ । पेदनिकरणं पारत्वत्पंमवाच पर्वैपाम्‌ । भावि
सायाघ्तु न तस्या अपूपम्‌ | अमिजलनं तु पुरोडाशस्यैव नेतरत्र पभबात्‌ ।
अग्नि इत्यस््येव । परितस्तपनस्य प्कानुकूतवेनाऽऽ१३यकत्वात्‌ । पं ब्रह्मणेति
नासि अपंभात्‌ । अविदहन्तः श्रपयतेति तसय अघ्यर्थस्य परकृतेऽपेतिततवात्‌।
य( प )कारोऽपपाठ एव । गिजनतता वा कद्पनीया । ठाजशब्दस्य बहुषचनान्ततवं
पुषिन च द्रक्षतटानानां बहुं नेति रिङगानुशापनपूपरेण ।
अतुपदममाना। परिशरते ।
उपशढोऽतरत्यभैकः । यावदुदरापरनं से स्वे कपाठ एष परिररोऽवस्यिता
भवेयुः । अनुपदश्यमाना इति वचन।यथाऽतिदाहो न भवति तथा क्रमेण भर्मन्‌ ।
पंचिद्‌हघ्य दुष्परिहायैतवात्वर्जनीयत्वम्‌ । महा पितृयज्ञे तु बहुरूपा पाना मव
स्तीति श्रतेः कापानिदतिद्होऽपि न दोषाय । अन्यथा बहुरूपत्वमनुपपननं स्यात्‌ |
आप्यनिनयनं गारदपल्य पशचदेव महत्या आश्तृतत्वात्‌, जवेन गाहेषलयमाप्यभ्ये
निनीयेति बौधायनेकतेच ।
यत्मागलंकरणातत्छृतवा विभागमध्रेण धाना
विभज्य पिष्टानामाताऽर्पाः सकून्कृत्वा
सेयवरनमन्रेण सेयौति स करम्भो भवति ।
वाजिनपातं प्राशित्रहरणं चाऽऽप्ादिौेदभैः पेमृन्य तानि प्रय धानादीनि
उद्वाप्तयति | धानाम्पो लाजाम्यच्रधयूहुनामावदिवाज्गारापोहनामावः । अभिश्रयण-
मच ऊहः कृततरेदभिभन्नगदिमच्नाणामप्यूहः । इदमद तेनाया इति पूरोडाशस्यैव।

४. "ति वरषोऽपवे । २ स. ग, चव ।परेपा्यै" ।

७८८ सव्याषाढदिरिवितं शरौतपू- [ < अष्मपर--

ूर्ञ्पोतिपो विभात महत इन्द्रियि्यूहेन शरकृतिवदा धाना ` अमिमणय तयेव
हानानूहेन प्रहतिवद्वाऽमिमदय परकृतिवेदेव पुरोड।शममिमन्तप स्योन ष॒ इति उहेन
भ्हृतियदवा धानार्भत् उपस्तीय तैव छाजा्पा् उपस्ती स्थोनं त इति पाज्पामुष-
स्तीयौऽऽपिततवभिनोद्धरणपाततयोततष्ी मपतूणाति । धनानाम नामिवारणम्‌ ॥
आप्यायतां पृतयोनिरप्नि ° लमङ्र्वं लङ्गय सुरूपान्यो वघुविदरः पशनां तेनप्ा
सर्वै माले जुषटानमिषारयामीति इाजानमिष।एवति । अनूह वा । पन्लपे
तुष्णीमभिवारणम्‌ । तूष्णी पुरोदशममिषायै यस्त जलेलयामिक्ताममिनायै वाजिनम
मिषारयति । भाद्र पवनस्य गोषाः शृता उत््रान्ति जनिर्पो मतीनामितयूहेन कपा“
लद्धान। उद्वायति । ्प्ुपद्याछोपो वा | अक्िन्पसे प्रयन्नव इृतयूह उह.
पे । भतूहो षा । तसतिन्सीदतामृतेप्रतितिष्ठत याना मेधाः सुमनस्यमान इति उप.
सती स्वपत्रे निदधाति । भतूहो वा । तूष्ण वा निधानम्‌ । जनितार्‌ इति नेद.
सनम उहपते पनोद्ध(तनमन्तो विेपः । तलिन्तीदतृते प्रतितिष्ठ ब्ीहीगा
मेषः पुमनस्यमाना इत्यप सतर निदधाति। भनूहो च| पकृतिषतपुरोडाशमद्ा
पयति। तो द हेत्याितत पदाय तयेव वाजिनमद(तयति। तत दरा भूतिरिति भकलनं
सेर्पानपददपिनं च क्रमेण कपाठयो्दैयोः कृतवा पुरोडाशकपाछानां करेति । एत
दनतः पदाथा अदङरणप्रामूतापतन्ला यपामागं व्य्वोवामिति भानाः पशो
द्वेधा पिभभ्येदमि्धाय हरिवते सेदुमि्रय पूपण्यते नेति देवतोषलकषणं करेति ।
पदलप उमधेनरव वेलेव । तू्णलवयदसय विमागम्ेगेति वचनम्‌ |
यथ पानाः त्वा भाग्येन निषध मनि तथाञ्ामिवरणं धानानां तूष्नीमिद्रभ्र-
पिकारलत्‌ । ततेऽपीनां कर्तं करोति । अयता करम्णोलत्यनन्तं वा धानानाम-
भिधारणे तदनन्तरं करम्स्येति। पिष्टानामावृता पिष्टानां याञऽवृ्करणपरकरः कृष्णा.
जिनादानादिेत्णादिषतिन परकरिगापषानाः तक्तन्तकहपाः करेति । दितीयपते
हृष्णानिनशमधादपदुपडाल वावा सयुः । यथान पष्टनि प्व दृयुच्पने ।
पकृशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः पिष्टशञदवत्‌ । तैयवनमश्नो जनयत्यै ता पयति ।
जनेन म्रेणाऽऽच्येन ततः यौति मिश्रयति यथाऽयो भवति तया । तेयवने
प्ति प्त पदार्थः कए्ममतको मतीत्य । पैयवनमननेगेतिवचनं प्रकृती पिण्डाय
नयनस्य द्टैतवादिह तरभावानान्निवृततिरियाशङ्का निराकर्पम्‌ । केचिलु प्ेयवन
मननेभत्यपरतणं तेनाऽऽदिति जन्यस्यापि प्रणयनं कार्यम्‌| तमाडयमाज्येनामस्तमो-
पयो रतेन प९ रेवल्वगतामपुमनपभता ज्येति विकारः । तत ए त्मान्यमा-

१, ग, रिनयोश्द्' ॥

~+ |

प्रणवः] गोपीनाथमहकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 ७८९

उषात्पसिनातमतोलयनीय साज्येन एचयेति परिष्व्य नयत चवेति तयैतीति ॥
तत्च्छम्‌ । उप्ठकषणपरतापां परमाणामावात्‌ । एतदाज्यरिकमे । अपूतौऽपमिति
केचित्‌ । यजुरुतपूतमिलन्ये । विभागोततरमभिवणं स्र्टमपलम्न आह --उद्व्तन-
कटि घाना उद्वास्य विभागमन्रेण विभज्याथ आज्येन पेयोदयपीः पिष्टानामृता
सक्ःकरोतीति । अत्र तेयतनमभिषरणमे॥ परं त पचिहसविशेषं शाद नतरोपनन्धा
तदरवयम्‌ । स च पतन्याविलिग्तारूपः । मन्थं पयते करम्म इृलयाचततत इृत्यप्वाप
स्तम्बः । परिरेषालानानां परिवाप ऽयैत एव सिद्धा भवतीति ज्ञकएणाभावः |
भाप्लम्बल्ु स्माऽऽह --लानान्पिि(प इति 1 परिता भमैनप्तमये वाप
सापो मवति यातं ताः पिप इृचन्वञयाऽपि ठानव(चकलम्‌ । ठनेम्यसतु
फणां निरे नलानमिव योगता नोकूलर्य । अन्वया काननां सण्डितिल पतते"
सिवेतादशा््व लोकत एव तिद्धलादनुकतः । सष्टमतदु्तमापलम्नेन-- नतैलीने-
भ्यतुपानहरति नतेटूललधमोसुषल्पर्मोश्च करोति । पंहणमतो दरणम्‌ |
तुषतिमोकापं तवीय कपरतपटूललवभीनुपचधर्पीथ करोति । तेषं तेमीनभो"
कषणे शपि कषठ कृते भवतः । तते लनेपदरापितेषु इृष्णानिनादानदिमतदुपत्मत-
नानं कृत्ाऽधिषवग।नि स्थ मानुपाणि प्रति ोऽदिलयात्ववित्त इति स्वरामहस्तन"
सानि निधाय तेषु परतिवरष्यदरः स्य मुपा हवं येवम ह्य प्रमि"
शभीव्वपिति आदाने मधपज्ञपितवाऽव रतो दिवः पपत बध्याप्मिति तुपरतिःत्ारः `
पिलोत्करे निनीय वदृद्धमतीतति जित्वा वषशा: स्वेखमिम्रयद्वपनपरापवन ~
मनौ जपित्वा पधात्‌ अमित्रा ईति तुषानिभन्रय) | तथा च भदवान -तत्राञऽव्‌^
पनम्नोऽवहननमन्र उद्पनमन्नो निमवनपन्च इति क्िपते पाणपोरुटूललपुषरपरणीः
करिमेरभिति । तते दतेन हुपानुपवपति कषाडानापुपहितत्वात्‌ । केचितु पतृषेष्वपि
हानशब्दो वक्षे तेन नाति तुपमिरेचनमिति प्रहुत । प्तुपस्य सागयोप्यत्वा-
भावात्‌, दोकपरतिद्धिविरोषात्‌, भपह्तम्बम्ानाम्पं स्तया तुपविमोचनत्मे-
लाच । भौपातनदेमे बीशणां खहषा ए4 हग पधनलं तु वाचनिकम्‌ ।
अनलंकृतेषवभरदु पारशत्पडुताधरिएपाय्यृति प इयेतस्या५ राप्य.
मानाया^ पगोलभिः समिषा दषे म इल्येचतुहीतं लुहेति ।
नाता अनलं्ृत।सेषु अनरुोषु। पुरोदाशषतशिषणमेतत्‌। तथा चायम मवति
अनटक्ोषु पुरोडाशेषु पिति । अनकक जित्यत्र प्रतिप्रघयतनिति देषः । अत्रा.
करणशब्देन लक्षणय(ऽमिष।र५ गुद्धे न हु ेवह्वा परेति अभ्यज्ञनमुपज्ञनं च ।
अन्पथाऽमे विधास्यमनिनाढंकरेगोवन्र तदति तिद्ेऽनलेकनेषितिवचनप्य भेयी"

पततेः। तथा ने; सिद्धं मवति गृषोलङ्निरित्याहुतेरनसरममिव्रारणमिति । अध्रुवा
१००

७९० सत्यापाढविरवितं शौतघत्र- [<अषपरमर-

इति शस्यमानायामियेताकोव सिद्धे दी्भरतोकम्रहणं प्रियेव रा्यमान्दमेततत
इयमादृतिनेत्तरा्स्यापीति । एतस्यामिति वचनं त्वरं शस्यमानायामपि प्रपमवृत्त-
वेमेयमाहुति् दविपीयतृतयादरपोरितिज्ञापनर्थम्‌ 1 एतच्छञदष्य प्र्वनामतेन प्रधान.
परामक्षिलाह्मयमावृतेरेवोपत्थितस्वेन स्वतःतिद्धतेन चतुर्हीतहोमध्य द्रव्यल्यगहूपष-
स्वेन च प्रषानत्वामधानायां प्रथपवरततौ हेमह्पप्रपानतिबन्धो युक्त इति मावः |
एतचतुर्गृहीतमिति मिशिष्टवचमं पगृहीतप्यप्रि प्ते प्राति ज्ञपयितुम्‌ । हषे म
इति मन्रान्तः । जुहोतिनोदितत्वत्साह्‌।कारः ।
अपरं चतहीतं गृहीत्वा ॥ २॥ दर्भं भारय.
माणोऽप इष्य होतौत्रावरुणस्प चमसाध्वयैवाद्रम-
कधनिन आद्रवत नेष्टः परनीपुदानयोननेतरहोतुचपतेन
वसतीवरीभिश्च चात्वा परत्युपास्सरति स्रे्यति।
अपरयणन पूरे तेवन्ा्ं तेनमृदुषा इति पू्ीधैह्य शष्यमानतगतरापरि अततत
एतेति षिद्ध भति । एतस्थामिलयस्य त्र नविकषा । पूर्वर द्रमोरपतमवात्‌, अरहणघ्य
होपिक्षया गौगलाच । ततर्ह तवचन पते प्रतप्य पत्गृहीत्य निदृपर्थम्‌ ।
मु्टिग्रहणं दर्माणां वन्धने गभयति । दृष्यतिगीतिकमौ । होत्रस इष्पापः प्रति मना
गच्छे्यप इष्ये्यप्यापैः | अपा हे होतरनितव्धा अग उदिदय प्र देवपरे्।दिका
पोच इष्य परेति । अपः प्रति अभीष्टं सम्यकप्ररथयेदयर्पो वा | टोकेऽपीपितममौष्
कर्म प्म्यकिक्रयते। गत्रावरणस्य गेत्रावरगिकतनन्धित्‌, चा्होमारपोऽर्यु्मता-
ध्वयलततनोधते चतत, हति । हे भैतरवरगत्य चम्पो सेन चपपेन
प्रहाऽऽगच्छ । तये पन स्थाल्यः पनि येषां त एुकषनिनः । हे एकधनिन
एकषनाप्पाटीवराहिनः सघस्पाठीपिता आदरपताऽच्छोत्यैः | नेष्टः परी
पलेननीं प्या पारयमाणमुदानयेत््गः । स्वटमाहमुपर्थमापलम्बः-पहयुदेहीति
नेष्टा प्ीपूरानययेगूदेहीति वा पत्नी स्याली भरपमाणामिति | उन्नयति
चपतेषु पोमरपमूलिनश्ोदकारति उनेता । दे उजेतोतृचमयेन वतीवरौमिश्व
सह चातवाढं प्रति चालरडामिमुतपूष चातालप्तमीप ए१55धोपविेल्ैः ।
मैतरावरुणवपताध्वुंथपपपाद्‌ायाऽ द्रवति ॥
अप इष्य होतरिति हेतपार्भ्य वपारुपानपपित्लामावात्स्टलाचातुक्तिः ॥
भेभावर्गस्य चमपा्तयैत्ेति परे चनेन सदाऽऽद्रगप्यतुक्तलातकेषब्याऽ5-
ब्रव स्याता पूत्कि हु चमतेन पैवाऽऽद्रवणं यथा स्या्िलेतादशाभविशेषं
द्यितुतिर सूम्‌ । भेत्रावरगध्य चमपा्वय्तावरगवमताध्वयुधपं मे्ावह.
ण्य । स्य मेत्रावहगचपप्राघ्युलासैतरवहगचमूततसितराऽ$रानम्‌ ।

( ह

4

प्रणवः गोपीनाथमहृकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ५९१

उपवरार्षा अयुन एकधनास्याटीरादायाऽ द्रवन्ति ।

तिस्लोऽवरो म्यूनोऽ्यौ मागो यातं त्ाठयवराधौः | अर्ैशब्दो भागवाची । भयु
जो विषमाः | एकधनस्थाीरिति एकमेव पदम्‌ । एकधनाते्तकानामपां स्वाहीयेषा-
यथे प्रिकरमिग आदयाऽऽद्वन्ति । बदुकतृकावाद्वुवचनम्‌ । एकैकां स्पा भले-
कैकपरिकी न लेड दव प्यारे द्वम्यां हस्ताम्यामादातम्पौ । वमह ततेन नलाहर
ण्य पर्वदाऽपि स्मृतौ निविद्धतघ्योक्ततत्तर्थंपुरपमेर्‌ मावद्पक एव॒ । अयुन
इ्यनेन परमल्यान्यवृततिः । अयुक्वावविनियम जवसतम्बेनोक्तः -पुतसपैव हविष
नप्य पदकं ज्ीनकधनन्धदनपश्च पत नकद वेति । बौधायनोऽपि परषविोषु-
मेवोक्तवान्‌--भयुज एकधन।शरूयतमानिकाददापरमातिति । तिप्रमतोनां विमद
सूपानां स्याव द्विनिवेश उक्षे प्च, पोडां तप्त, मतिरमे नव, भतोवीम
एक्वदशेति ।

† षेति नेश पर्नीषुदानयति ।

परत नेपकतकते पिदधे पजेननीगरहणापनपनेन नेषटृपम्दाप हि प्रदौपितुं
नेष्टुरहणम्‌ । >] परली पत्पाप्याऽ$नयति । उच्छनयादूथाप्वाऽऽनयति । पू्मष
केननिदपि निमिततेनोतियतापपि उपमेय मनरेणेस्पापमैवाऽऽनयतीचर्षः 1 पतेन
स्पा परयपाणापियप्तम्यः । यतूतोणाञऽतरीधीयं परीत्य गमन प्र यभोतरे-
णान्तवि दषो सतीति, हति पेचरणधैष्यहापरोपवचनादिति केचित्‌, तुच्छम्‌ ।
वेर्ननह्ेमाद्िषु तदेगगनविथानस्य वैवथ्याप्तः । भतो यतन निधान तत्रेव नान्प-
भरेति द्रव्यम्‌ । एर्‌ वैप्तमैनमर्गिग पल्यानपनमिति प्ाचीनोकतिः पराहता |
नेकत्ये पवौ अपि पर्यमेणोदानपति। मा पा हिर्तीदिति मच्रानः | उत्ेतुः कणः
रमेण प्यटतयाऽपौवगमादकषनप्‌ । भत्र विरेपपाहाऽऽपहतम्नः--तीपेनामिपत्र-
न्तीति । चालवाटोषरयेरन्तराकं तोषं तेन पर्व गच्छनील्षः ॥

यत्र तुः भातरनुवाकमनृषुवत उपष्णुयात्तद्पोऽप्यवशहीयात्‌ ।

यत्र परि्मदेऽपां मरहणार्थे सिपतः पन्य्ातरनुषाकमनुदषतो होतुः प्रातरनुषा-
कमुपशृणुधात्त्त्र तसिनप्वेरेऽपोऽधवुगहीयारिलर्षः । वहनीनामिलयापसतम्बः ।
अध्वुग्रहणं नेटि वारयितुम्‌ । भवां म्रहणककि प्रातानुषाक्श्रवणे दोषमाह
स एव--यदिन शुणोति बि ह मधति वाजो ह विच्छियत दति । वाचो ह्‌
विच्छिये मूको मीय |

नतु यदि तावति देश मापो न स्युलद्‌। फं कर्तन्यमि्पाकार्तायामुपायमाह--

यदि द्रे स्युरदू(दु् गहीयाथत् होहु? शृणोति ।
यदि प्रातरतुदाकश्रवणं यत्र स्ितस्व न नायते पतवति दे प्रशं भाषः

५७९२ सत्याषाहाषिराचितं भौतं - [<भषटमप्रभे-

सयु्तोद्‌(कु)षच य्न पिथ प्रातरनुवाकश्रगणं सायेत तावस्परिमिते प्तमीपे प्रदेशे
ताम्पोऽच्योऽप भनीय तत्र स्थापपितवा गृह्यात्‌ । तथा च श्रवणमेवाऽऽवक्यकम्‌ ॥
भत्रायभोयत्रक्षमे यततेपशृणुयाद्वधिरः स्यादिति दोपश्रवणाद्विति मावः | प्तामा-
न्पप्रतिजञेयम्‌ ।

कपमित्याकार्क्षायमाह--

अप्र तृणं मास्प देषीराप इत्येतघतुर॑दीतं जोति ।

या ग्रहीता मापलाप्ु, दभीनियमार्य तृणषचन, प्रास्य परक्षिप्य । एकवषना-
देकमेव तूणं, जात्यभिप्रायं मकषचनम्‌ । एतच्छञदः पुपां हगिखोेन इप्तमीके
द्र्व्पः । तेमैत्मिनिलर्पो मवति । तषा च तृणममिलकषोकृलैष जहतीति पिद
मवति । भरं चतुरहे गृहलेति पृषं गृहीतं तूर्यहोतमेव तप्येवायादि कामे
चलुगोतमचनभन्यनरापि रानपूेऽभिव। तिता यन्येरां ्रहान्गहाति देवीरापो भां
नपद्ाषटूदाः स्य रट दत्त स्वहिति परारषतीप्पपु दुततषर गृहाय्ऽतः स्यति
परवनिता लिलयतेन विहितेऽप्ु होमे वतुयहतामा्धम्‌ । मागः स्प स्येति मश्रान्तः।

शेपं बा करोति ।

शतुयहतं सै लुहोति शेषा करोति भु मागं हला मागत्रपपवरोषयती"
लः भ्परहणानुशूढलाय स्स्पव होतयत्ात्‌ । हय होमेऽपि भजञनमा्रार्थ
तु अवशेषणीयमेव । ततप जुहोतीति वक्यमाणपुत्रे पवनेन सलमाग्पवेषः
करनय प्तेदय्नोधनात्‌ | अज्ञनपदार्स्य विनदुमात्राजयता्यलं पपैत्रेति नुह प्रा
परिः एमनक्तीतयसिन्पूतेप्राचीनेऽपारुपातृमिरुकतं चलि । मोऽत कार्यतसवा दजन
प्थातमवदयमवशेपणीपमेवेति ।

यदिवा परा दृण भवति तस्मिन्नेव जहोति।

तृणपरा्नादुरा पमेव खतसतृणपपसयितं मवति तदा तततलम्मयित्वा तरिमनेव
ते्हेति न हु तृणप्रा्तनमाहूलपं कर्न्पमितयरषः ।
काधिरसीति दर्भराहुतिमपञ्ठावपति ।
दरिति वचनाद्वन मेः । आहुतिमाहुतिपवन्षि ज(उथमपकाषयति अपोहति
ग्रहण्देशाददूरी करोतीति यावत्‌ । दृधमिति मन्रान्तः |
समुद्रस्य वोऽक्षिल्या उन्नय इलयधघृत-
ल्पना व्ावरुणचमसेनोन्नपति ।
आहुेरपष्ठवनमहशाथं न मवति कंतु मपृतडििब्रहणातुकतास्पदष्टभवेननमिति
प्रसौपितुमतृतरिानामिति । तेनाऽऽहुोरष्ठनेनापृतठितानां प्रहणमममि वेत्तदा

चि)

र

प्रणम्‌] गोपीनाथभहृकृतज्योत्राव्याख्यासमेतम्‌ । ७९३

पुनमै्ेणाऽऽहूतर पावनमिति सिद्धं मवति । ेत्रावरुणचमतेनो्षपति उद्धरतील्यषैः ॥
अत एवावयवपषठय। उपादानम्‌ । तेन मैजञावरुणचमतेन यावत्ीनामपामुत्यने मवति
तातोरनेया इति तिष्यति | नच भैत्ावरुणचमतेनाम्यिनपत्े पषीतामघृतरि"
पतानामपमुदधरणं पृष्ठो तु द्वितीयाय भविष्यतीति वाच्यम्‌ । एकषनापनेननीगरहणार्थिऽम
उपभोगस्य सत्वात्‌ । परवग्रहणापतेमेन षष्ठया दवतीयरथकत्वकलनाया भलन्तविर-
द्वत्वा्महृतानुपयोगा च । एतावनिव मश्च: |
एतेनैव पशनेणेकषनामू ।

गृहातीत्येव शेषः । पमुरस्ये्येतेमैव मनयेेकथनापु एकषनार्पाष स्याढीषु
गृहातीलर्ः। सप्तमीनिरेशादम्येन प्रेण ग्रहणं गम्यते । एवकारः सोम्य खा
मूनवतो रपं गृहाभीलयापलम्नोक्तघन्धाय तो नुष्ानगृहणामीतिनोषायनोक्तप्व पूरा.
न्रोक्तानां मश्राणां च निराप्ताय । तेन तहुक्तो विभिप्तु भस्माकमप्यभिमत एतेति
दुत्त भवति । तेन स्पाठीमिरपि प्रहणं पके पिद्धं मवति |

वसुभ्यो रुद्रेभ्य आदिलेभ्य इति पनी परनेननीगहनाति ।
सष्वजुन्यावृर्य्थं परलप्रहणम्‌ । पादौ निन्ये ्र्तद्येते याभिस्ताः पजेनन्यस्ता
वुम्य इति मशनेण पतेजनीध्याल्पा गृहतीलषैः । पजेननं न पतनीह्कारः । तेन
सषोमिरपि पत्नीभिः खश्वरथास्या प्रहणे करतन्यम्‌ । प्त्यसतिषठनीत्यापश्तम्बः
पत्ताय पः पेननीरयृहाभीयेव मन्रन्तः । तथेव पेठतुरबौषायनमारद्वानौ ।
ये स्थारीराहरन्ति त आनयन्ति ।
योयोयांयांस्पाटीमाहरतिप्तपत तां तामानयति न वैपरीत्येन नान्यो यः
कश्चनेति । भे्ावरणचमततप्याऽऽनयनं तदीयचमततधवरयु्वत्तकरतकमिलर्त एव
तिद्धम्‌। पे स्याीराहरन्ति त आनयतीति स्याडीतिषय एव निषमाज दोतृचम्व-
सतीयहरणवदुनेतृकः]हत्व्याऽऽनयने नियमः । तेन वततीवर्यानयनं परिक्क.
कं होतृ्मपरानयनं तदीयचमतताधवकतृकिभिति तिद्धं मति ।
तेनैव म्नेण ने्ठा पत्नीभुदानयति ।
तेनवेयेवकारणषुदेहीति पाकषिकमापतम्बोक्ते पाठान्तरं व्यावर्त | अधवा

तेनेत्यनेन मामः परापदयते । तेन येन माणाऽऽनीता तेनेव मरनिभत्य्धो भवति ॥

अनेनाऽऽगमनमार्गाचीन एव परत्यागमनमा्गौ न तु देच्िकरत्मिति पररय । मन्न
गेत्यतनाऽऽगमने दृष्ट्यैव मश्रष्य अरहणम्‌ । मश्रेणेति वचनं तूष्णीतव्यावृत्यर्य
पनेननीग्रहणापीनयनविषयकरपवत्‌प्य(गमनमिषयकमरपामवेन नेष्टो प्ता

४९४ सत्याषाढविरवितं भौतचं- [<जण्मरमे-

ध्वयेरिव यजुदेनाध्युः करोतीति परिभप्य। पराति; स्वता म भूरि तु नेव
आिर्यषा स्यादित्येतुर्म्‌ ।
पर॑ण दारेण सदः प्रषिदयप्रेण प्रशाख्वीयं धिष्णियं
प्रील्परेण नेषटिष्णिवं वसुभ्यो श्देभ्य आदि.
स्येभ्य इति पत्नी पन्नेजनीः सादयति ।
सवपन मर्म प एवानन्तरं तनैव मरमेतयोन प्ा्शपथैन्तो मर्गोऽपि प्रात
सोऽनेन निवार्यते । उरेणयेनपाऽेगेयेनपा चोमधकरिययोसत्तत्पदपौम्पां तानिध्य
मेध्यो । ननु अत्र प्रशासूषिषण्यनिषये तद्धितान्त वेषणं ेषटभिष््यतिषये नेट
मन्धते परिशोषणम्‌, एं च किमनये्वप्यमिति चेत्‌ | उच्पते--प्रशाएमिष्णवि"
पथे ततप्तयेव निषौहो नहु तस्य पिष्यमपि 7टबिषण्विषये तु नेदपानिष्यमपि
सवरयकमियेवरूपं मेरूप्यमस्तयेेति प्रदी यितोकन तद्धितान्ततेनाप्रशर पंवन्पि,
त्वेन विशेषणोपादानात्‌ । पिष्णियभिष्ण्यश्यौ परीयौ | तेन पटकषषशग्दवछाव-
वरौरषविचारोऽतर नेत दर्म । पर्ययशम्दानां गुरुछाघवच्ौ नाऽऽद्वियत इति
व्थाकरणपरिमप्‌।ऽपि । बपुम्यो ररेम्य भादित्यम्य इति महणदठिह्कतदगृहणामी-
यन्तो प्रहणे पसादनरिङ्गकत्वा्ज्ञय वः पजञेननीः प्तादयाभीस्येतावनेव पादन इयेष
स्यात्तस्मा मूक वु वपुम्ये। रदस्य आदित्यस्य इत्यादिरेषोमयत्र अह्णे परद्यामौ.
सयत्र गृह पीतयुदेन प्रदे गृहामीत्यत्र प्दयामीत्यूहमैकस्यैव प्रह्य विनियोगो
यथा ्यादिव्येमरपम्‌ । तपा कैवं दपोर्मख्योः पाठः-वतुम्यो रुदरेम्प भदिवयम्यो
कम्पो षे देेम्यः पतेननोगुकामि यज्ञाय वः पेननीगृहामीति प्रहणमन्रपाठः |
वभय रेभ्य आदतयेमपो विधियो मे देवेभ्यः प्रेनगीः पादयामि यज्ञाय वः
परतेननीः सादयामीति पतदृनमच्पठः । प्ली यमेतमेत्य प्रावशे प्रविशतीति नेष्ट
पदस्येवोपविरति ।
धतवो टरा आदिलया एता वः परनेननीस्ता रकषध्वमिति बा ।
स्म्‌ ।
चात्वाकमितरे यन्ति॥१॥
परलोनषटुेतदोतृचमपा्वयूवतीवरभर्ानयनापरिकमिम्पति रेका अध्यन.
यजमाना मैत्रावरगनमप्ता्नयरेकधनिनश् ।
सं वो दधातु वरुणः समिन्द्रः सं धाता सब्र
स्पा; । तष्टा विष्णुः भया सर रराणो यज.
मानाय द्रविणं दातु यथा्रं इते षूभिः करप

1.

प्रण] गोपीनाथमदकरतज्योत्म्ाव्याख्यासमेतम्‌ । ७९५

न्तामित्युपरि चात्वाके होदचपसं भेत्रावसरुण-
चमप्तं च सर्स्पवषं॑वसतीवरी्यानयाति ।
कलमन्तामित्यनतेन मननेण चाल्वाट्योपरि होतृनमपं भेत्ावरुणचम॑च स्य
करोपित्वा व्ततीवरीत्का अपो व्यानयति होतृचमततोत्रावरुणचमप्तयोः परस्परं
ताम्पामिवाऽऽनयतीत्यर्थः । विशन्द्ात्रस्रमानयनम्‌ । पै््त्ययं व्यप्प्मानका-
चिकरतवा्य मुखं व्यादाय खवितीतिवत्‌ । तेन यावत्पर्यन्तं प्र्मरमानयनं तावत्पर्थन्तं
स्पशं इति पियति । भवमर्ः सवष्टः पूतरानरे-उपरिवातठे तं्यएयोहोतृचमत-
भेत्रवरुणनमपोरव्तीवतीरष्वयुव्यौनयतीति । पषटयेरिति पतति पमी । तेन
प्तमानकारिकित। कम्यते | णि्प्योगादन्यकर्वृकता पर्क्षे । अतमवपरिहाराय
युक्तवान्यकपकत। । पशम्दादृतिगहसहीत्य॒होतृतमतप्य प्रा्ण्डपोत्तराङ्ग
ामहलगृहीतस्य भेश्रवरणनमततष्य प्राण्दस्य दत्िणाङ्गं चथ। पंखिष्टं भति
तेषा सपः कम्य इति नोध्यते । सामान्यपरिजञयम्‌ ।
केथमिल्याकाह्ायां विशेपमाह--
होवृचमसे वसतीवरीणां निषिच्य पैतरावरुण-
चपरस आनयति भेतरावरुणचमसाद्धोतृचमसे ।
वतीवरौणामिलवयवपष्ठी । वपतीवरीणामवपवं होतृनमपपयीकतं॑होतृनमते
निषिच्य स्वपिला ताैतरावरुणचनतत आनयति अर तसानीतावरेणतमवरादृं
होतृवमते । आनयतीत्यपं व्यानयनपदार्थः । पश्चमीश्रवगात्पात्रन्तरेण व्यानयनं न
तु ताम्यमिव व्यानयनम्‌ । वः पकृधालितिरिङ्ग्यानयने मन्न: | होतृचमतताीतराष
रुणमत भनयते मोत्ावरुगचमपादधोतृचमष आनयने च मन्ः | निने न म्नः |
तस्य व्यानयनर्ूपत्वामवात्‌ । अत एव घालवन्तरं प्रयुक्तम्‌ । निशब्दासूरणं पूजिते
भवति । स्ञवणशब्दातससपं एव विच्छ विच्छिययाऽऽनयनमस्कन्वनाय | अत्र$5^
प्लम्बो विरोपमाह-पपन्या यन्तीत्यमितताय होतृचम्ानीतावरुणचमपत मानयति
भेतरावरणनमृपदधोतृचमपर एतद विपरतमिति ।
दोठ्चपरपं मे्रावरुणचमसं च प्रचरण्या समनक्ति
सं बोऽनकु वरुण इति मत्रा सनपति।
स॑ षो दधाचिवस्येतस्य स्यि पत मोऽनकित्तिमच्ादिं परमोनयति । द्धावितिष-
द्य स्यानेऽनक्तु इति पदं भरयुनक्तोति तात्यर्षिः । होतृचमपतम्नावरुण वमतश~
9 ब्द्राम्यां तदना जपो ठकषयने । प्त वोऽनक्तवितिमचरलिङ्गात्‌ । तथा चापमेवाञ्ञनं न.

9क्ञ.म, ठ, निःषिच्य ।

५७९६ सस्यापाढविरावितं रौतचू्- [<भष्टम्रगर-

पात्रयोः । द्रव्यदान्पन्रावरृ्तिः 1 य्या प्रपमतश्हु्ृहीतं गृहीतं सैवात्र प्रवरणी
नान्येति । तेन या वैतरननहोमाथा प्रा$त्र न मवतीति पिदधं मति । मच्रादीनिति-
जहूवचनान्तः पेऽपपाठ शव ।
होतुरन्तिकमायन्ति ।
अन्तिकं प्मोपम्‌ । उतेत्राचर्थमनििक्ागमनवचनम्‌ । अध्वर्योसतु प्रभ्नविभेरव
समोपे गमने तिध्यति | भत्र क्रमविङिषो मानवमूतरे -हविषौनमम्ुदानयन्यम्तो
भेावरुणचम्तीया होतृचमतोया वततीवररनुप त्वनोयकठशानिति ।
अध्वर्ोऽेरपारे इति होताऽध्व त्रिः पृच्छति ।
अध्वयो किमति ठन्धवानप इति परश्वः । प्रशन तिः ।
उतेमनन्नपुरतेति त्रिः मस्याह ।
उतेमनन्मुरतेवयन्तं प्रतीकम्रहणम्‌ । उतेमनक्पुरिलन्तमेव प्त्युत्ताक्यम्‌ |
उतेभाः पश्येति तस्यैव उ्ारूयानम्‌ । मत एव वतितदाहिति विवरणप्रतादः गच्छते |
बाह उचयेऽप्येवमेव ग्यक्तमुक्तम्‌--यथेतिमनन्नमुरिचष्वयुः परत्याहोतेमाः पदयेतयेवमेव
दाहेति । तथा च शरुतिद्भयानुरवेनोतेमा; षदयत्यस्पोतेमनकनमुरियेतद्यारूपानमेव न
तु तावदन्तमेकेश्च वाक्थमिति निरतितुम्‌ । यत्रेति शब्ददरषं तत्राऽऽयप्य॒वक॑यध्य
द्वितीयं वाकयं व्यारुयानं न तु ववितद।हेत्य्य उ्धाए्यानपरता । प्रहृत इतिंकाद्या
मावस्मतिवचनार्थमेकमेव वाक्यम्‌ । ववितददित्यस्या्तु बाह्रवृच्ये । जादयवाक्य -
स्थोत्तर वाकथं व्यारूधानरूपमेव । तेनोतेमनकमुरितयेतावत एव वाक्यत्य प्रयोग इति
नरितु पषमेतद्कथमाेति मावः । वावशठ्रोऽतारणे । केवलं कञ्यवानस्मीत्येता-
चदेव न भवति उतापि तु ता अनननमुरप्राता एव | दूरवतित्येऽमि सत्तम्रेण लामो
भवति तढुपपपरातिडीमादतिरिच्यते । हे होतन केषठं मद्चनमारेण विशवतिहि कि
लिश: पुरोवतिनः प्दयेत्ुनेमनतनमुरतेमाः पदपेलयस्याध्र्यवक्तनयस्यायैः । क्रमेण
अश्षमरतिवचने। एकेकपरभोततरो कं प्रतिवचनं नतु प्रषत्रयाननतरं प्रतिवचनत्रयमिति ॥
यपरे प॒ मलंमिति मचरण्या कतु
करणं ज्दोति यदि शेषो भवति ।
प्रचरणीग्रहणं परिमापार्यं येत्नरोमन्यतिरकिपु पर्षषु कमष्पीयमेव प्रचरणी
दाक्षिणहोमे तु वैपननहोमीयेति | जसि च दाक्षिणहोमे यथा वैतमैनानीत्यतिदेश-
सततैव पे्मैनहोमीयप्ररणप्ातिः । करतुनपा(उयौ)$ततिः क्रियतेऽनेनेति कुकरणम्‌ ।
समास्या पेव्यवहारायां पञ्चदशछदि षदः करतुकरण९ हूलेत्याद) । शेषे वा करोतीति
पूर पतन्तपुक्तं ततव्पे शेषः तमति तरा शिष्टं समेव नुहेति । शशतीरिष
इति मनानु | जुहोतिचोरिततान्छाहकारः ।

५

~)

~

दप्रणषटडः ] गोपीनाथमदरकृतज्योत्प्ाव्यार्यासमेतम्‌ । ७१७

यद्रि शेषो न मवति तदोपावमाह--
अव्रियमानेऽन्पतुहीतं गहीत्वा तत्सर्वं जदोति ।
आञ्यरेषाकरणेन कृतस्य शेष्य नाशेन वाऽवियमानं सुनि भग्यं चेत्तदा$न्य.
खतुहीतभान्थं गृहीत तदजं पेत ज्ञहोति । चतुर्यहोतववने तदीयेकरेशस्य
विनियोगेऽपि नहुयृहोतमे ग्रामं न तु निनियुक्ताबरेवानत्रिगेयेतदर्ू । अपरे प्रयो-
लनाम द्विनियोगामवाच तहे पिद्धेऽ्र वचनं बिन्ुभात्रमपि यथा नावरिषं
भवति तथा पत्य होप इत्यपकिेप्ावना्म्‌ । तच्छञ्दोपादानं यदन्दीतं ति"
रषरोपेवाश्न होतरपमिवयेतदरथम्‌ । तेनान्यत्र(नियमः तिद्धो मवति ।
दृक्षिणस्य हविर्धानस्य पूरे प्रचरणी९ सादति ।
पोपतैवन्विदशापतित्दवयम्याचएणचमततादिकममि प्रचएणोवदृतेव पतादुनीववितिन
नयं हविषीनग्रहणम्‌ |
य॑ कामयेत्कीवः स्यादिलपेस्तात्तस्य ।
सो यनपानो यै शप्र मे नदुभकः स्यादिति काप्येत तप्य यजमानघ्य क्रती
दल्िणहमिधानस्याघलाल्चरणीं ताद्येदितयैः | अथग तस्य प्षृ्याषलदित्यधेः
पूर्ण दारेण हविपीनपपः मपादयति ।
परपादयतीलन्त्मावितो मिन्‌ । तेन परिकिकपरकमिदम्‌ । पषीपामपां पदप.
शानृगृण्यतिद्धमेतत्‌ ।
तासु दक्षिणस्य हविधीनस्यात्तरस्यां वर्तन्यां
परोक्षः होठनमपपास्पृ्ट साद्पति ॥
ताप प्रपादितासप्तु मधये । हविधोन्रहण्‌ चथ। तोमारूय इविभिीयते तपर
मपि हमिरेव पतमोपे निधीयते, अहि च पोममिश्रणद्वारा पोमाष्यप्रवानहविःपैचन्धान
षि, फं तु होतृचमप्यानापणां ने वपरतोवरोश्रालष्ि नीला पे पो देषःलिति
होतुजमते वततीवरोणां निषिच्य मेत्रातरणवमपे रिचिद्रानीय परत्रवहणवपरद्धो-
सचते होतृनमपं प्रचरण्या प्षञय पुरोक्षर पाद्यतीत्यदरीतयोत्पत्तिः) मेतरवण"
अमपतस्पानामपां न पमज्ञनं जातत्वादित्येतादशायविरोष ज्ञापयितुं #इति्ानमरहणम्‌।
उत्तरध्यां व्वन्यापुत्तवरतनीपमीपे । उत्तसवतेनीपमोप्ररेरोऽतघ्य पञ्चद्पि तदयावतै-
भिदं परेकषमिति । उततरवतनीपमोपरहितमकषपुरोवरतने प्रदेशं व्यावर्वयिनुमृ्तरस्यां
सतन्पामिति । होतृ होतृचपपप्या अपः । चमसद्रित स्यतं न तु प्रज्तत्छृध-
त्वमपेमवराच्छन्दनम्पङ्गाच | आ्यटमयन्तं खुश्मोपत्षं वा ॥

* हविरधानधदणमिदभिकम्‌ 1

७९्द सत्याषाढविरवितं श्रौतचूचं- [ ८ भष्मरभे--

उत्तरस्मन्हविर्धाने यथावकाशमितराः ।
उत्तरहवि्ानप्तमपे यथावकाश्चमितरा होतृचमप्न्यतिरिक्त; पर्वाः | एकषः
नानां पशचदक्षेवाऽऽप्तादने वप्ततीवरीणां तु पुराक्षम्‌ । तथा चाऽऽपप्तस्बः- उत्त
रस्य हविधानिस्याघस्तत्पुरोक्ं वप्ततावराः पश्चादक्षमकषना ङ्ति । तत्र पश्वाक्षं

तिन एकषना्माीरिवरातु यथावकाशमिल्याप्तम्नते विपः ।

निग्राभ्याः स्य देवश्रुत शुक्राः ुक्रशतः पूताः

पूत्ेत आद्ये तपतेति होतृचमसे यज

मानं वाचयति ता निग्राभ्या भवन्ति ॥४॥

इति हिरण्यकेशिसूतेऽष्टमप्रभने प्रथम; पटलः 1

तत्रस्थ एव होतृचमते होतृचमपपीपे, प्तामीप्येन प्रेक्षण रक्ष्यते | तयात्र
मौषायनः-ताः पमाणं यजमानं वाचयतीति । यनमानमहणं पतनीग्यावृत्यरथम्‌ |
मन्यमपरि विरेपमाह स एव-उरोोरमिवोषनिगृह्य तानु निग्राम्थापु यजमानं
याचतीति । उपिग्रहणं कृताकृतं यातनां निमित्ते होतृचमते वाचन कृप ता
मपो निमाम्पा निग्राम्यामिवा मवन्तीलैः। जमिथायाः प्रयोजनं श्वात्राः स्थ वृत्रतुर
इति निगराम्यामिर्पसनतीलयाद वेत्ता तेपलयः । डुक: शक्रश नाः प्न इति
साखन्तरोपात्तारहितेन खश।स्येन विकद्पते ।

इत्योकोपाहशरीमदृभिष्ठोमयाजितादलनाभनियुक्तवाजपेययानिपतोपुखया-

जिदिषादस्नाम्निुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदीक्िततत्‌नगोषीनाथ ~
दीक्षितविरचितायां श्रीमद्धगवत्सल्याषाददिरण्पकेशिसू-
ाम्बुधिगतनिगूढार्थरतनालाभङ्तविदरन्ननसंताप्‌-
शचामरिकायां उोर्स्नाख्यायां इृत्ताबष्टममर-
शस्य मथपः पटलः ॥ १॥

भवाम द्वितीयः पलः ।
दधिग्रहेण प्रचरति।
गृह्यत इति ्रहः। दपिरूपो ग्रहो य्िन्करमणि तदेताडशं दयिग्रहनामकं कम
तेन प्रचरति तदनुतठतीलर्थः | मन॒ प्रचारशब्ेनानु्ठानरूप पवार्यो गृ्ते
न तु यागः । वपद्करतः्यत्वामावात्‌ । ग्रहशब्देनातर द्रभ्यपुच्यते । प्ामान्यप-
लिङम्‌ ।

मः

रद्वि"्डः ] गोपीनाथमडकृतज्योत््नाश्याख्यासमेतम्‌ । ७९९

उपयामगृहीतोऽपि भनापततये त्वा ऽपोतिष्मते ्योति-
प्मन्तंगृहामीति दधिग्रहपात्रे दधिग्रहं गृहालयेन्द्र द्विषतो
पन इति हरति मराणाय त्वाऽ्पानाय स्वेति जुहोति ।
यतपूपिन्दिने कृते तद्यत्र । दयिग्रहं गृहती्त्र दधिग्रहशब्दो दरभ्पप्रः
अद्निहोधमपिश्रयतीतिवत्‌ । दपि सृहातीसयताकौव सिद्धौ अहषचनं दश।पपित्रकर ~
णकपरिमार्ननस्य प्रे । हरति आहवनीये प्रति होमार्भम्‌ । दिवे त्वाऽन्तरक्िय
स्वा थिन लेति तं नहीति ङृहोमीति त्रपाणां मन्राणां करमेणानताः | जुहोतिनो-
दवितत्वादन्तिमष्य होमापेष्य मन्नघ्यान्ते खाहाकारः। आहवनीयस्य पशवादुपविदयैव
हेमो येन केनचिद्धिगरहपा्रकोगेन । भपूपरैलान्न दविहोमपीः । इत भरभ्याऽऽ,
म्यणाप्ाक्ना्रहानुपांशरेण गृहीयात्‌ | जप्रयगदृ्ततुपन्दिमत्सरेण । तप। च
श्तिः--पान्माचीनपमपणाद्परहनयृहुपाततातु१द्गु यृहीयाचतृष्वद्तातुपठिदमत्‌
इति करणवदशब्द्ममनःधयोग उरा तशब्दमूषन्दिमरितिप्रातिशारुपूत्रोक्ताम्पामे+
तास्वा स्वरा्वां पायपम्‌ । भाग्रपग्य तत्तम एव पर्‌ः । भयं दिपरहे नैमित्तिकः |
न नदेवकाम्तराये पिधानतेमिततिकत्वमिति वाच्यम्‌ यदिशब्द मवेन निमिन्तस्यप्र-
कीतः। तथा च निलयः । तप। च वतुाष्यये चतुर्पदि जेमिनिः-दमिगरहो नैमित्तिकः
धतिपतयोगात्‌ , निलयश्च प्यष्ठशब्दलात्‌, प्रैरूप्याच नित्यो वा स्पाद्धैवादस्तयोः
कमण्यप्मन्ादकषतव रय्येति । दधिग्रहो नैमित्तिको -भवति ्ुति्पोगदेव-
साम्तरायनिि्शरति्तयोगादिति प्रपमपूत्राषैः । उवेष्ठशमत्वादित्यत्र शबः सतुति"
प्रः । यषठ इति शब्दः सतुतिभेष्य तस्मात्‌ । भध जपेष्ठशढ्दतवाञ्ेष्ठशब्दवच्वा-
दित्यः । अथवा श्यष्टशब्दः प्रयम्यवचनः प्रय गृह्यमाणलात्‌ । तपा च नेमि
तिकरतवत्त्यत्वं चेति द्वितीयसूत्राैः । सर्षरूप्याच प्रनापतिः पर्वा देवता इति
देवता।रूप्यादपि नियतमिति तृतीयपूतर षैः
आश्यग्रं गहौपात्तेजस्कामस्य सो.
मग्रहं शीयाद््व्चसकाभस्येति ।
काम्पातिति शेषः|
तयो्दभिग्रहेण कपो व्पार्पातः |
-तपोराज्यपोमग्रहयोः । दविप्रह्य यः कर्षः प्रकारः। ओ दुम्बरं चतुःतक्ति दधि"
मरहपामिलयस्यात्र प्रातिः । उपयामगृहीतेऽपति प्रनापतये ला उयोतिष्मते ज्योति
पन्तं गृह(मीत्यादिः प्राणाय त्वाऽपानाय तेति जहोतीत्यनतश्ैवानयोर्मैवतीलर्थः |
दभिग्रह गृहठीयात्पशुकामस्येति निले काम्पे ।
दभिग्रहं गृहीयादिति वाक्पेन नित्ये विधौ तस्यैव दविग्रहं गृहीयातपशुकाम्येति
वाकवान्तरेण फढश्रवणेन काम्ये मिपौ ¶ दधिग्रह एव मवति नेतराव्िवथः । अय वा

०० सत्याषाढविरवितं श्रौतयू्र॑- [ < गष्टमपशने-

नित्य इत्यत मावप्रधानो निर्देशः । नित्य इत्यनन्तरमपिशब्दो ऽध्याहा्यः । तया
चायपथो मवति दविप्रह्य नित्यत्वेऽपि दविरहं गृहोयात्पश्रुकामस्येति फलश्रव-
णात्काम्यतयेऽपि प्वकैत दृति । तेन दिग्रहस्योमयर्ूपते पिद्ध आज्यग्रहपोमग्रहयोः
का्पत्वोवेति भीदवगस्पते | चकरोऽप्ष्टो द्रटम्यः । जञ्यप्रहतरोमग्रहयोः
कोम्यतवा्परकृतविव गिरेश न क्कतो काम्प्य दयिग्रुस्धापि पतति कमि अ्ताकेव
निव्रशः। नित्यस्य दभिम्रद्य तु उभवश्नापि निवेश इति द्रष्टञ्यम्‌ । जान्यग्रह्‌
साञ्यमपृषतोटिकमेष बा । अपूप प्रगेव ्रहणम्‌ । दषटिकपते दुषेण यावदुधिग्रह
पात्रपूरणमाज्यग्रहणातूं ब्रहपातरप्तादनानो चोदकल्सरीः । अत्र कमिषातुश्रवगत्सलां
कामनायां तेनष्काम भाग्यमरहं अीष्ये ब्रहमव्े्तकामः सोमग्रहं ग्रहीष्ये पशुकामो
दविब्रं ग्रहोष्य इति यथाकामं यनमानेन पकर: कर्तव्यः । समस्ते कताव भूष.
माणे यजमानः कामयते तया नित्येषु यज्ञाङ्गेषु यानि तु कामयततिः श्रावयतीति
शूतरात्‌।
सोग्र परहीष्यन्राजानमपादतते याबन्तेक्गरहायाऽऽप्ं मन्यते ।

अपेत्युपपगाद्ासीभूनदतोऽदानीमूतादादानं कायं न तु दृस्छप्य रक्त भादा"
नमिति । भ बाऽरेतयुपतर्मो दा्यमाचे यथा देन मुष्टिनाऽऽदानं मवति तपा
श्रहीतम्यः सोम इति । तेत्र अहीतञ्ध्य र्तः प्रमाणमाह -- यावन्तमेकम्रहाय।ऽऽपते
मन्यत इत्यनेन । एकग्रहायाऽऽं राजानमपादत्त इत्येतस्यैव ठाघबद्वक्तभ्ये गुरु"
सूकरणमपातेन पथति मति चनेत्दऽन्योऽपि प्रवतो आद्यो न तु प्थमापादन
एष परयाते अद्य इति निधम हति ज्ञापनार्थम्‌ । गृह्यत इति अहो रपः । एकशब्दः
केवटा्ैकः केवले ग्रहाय रप्तायाऽऽपे पर्थं मन्यत एनावत। स्तोमेन , रो रब्धो
सतीति निनीयते । पा्स्यातीव पूरणे मवतु वा म्‌। वेति तावत्परिमितः पोपोऽपादा-
तम्य इत्यथैः । जौ दक्महायऽ ऽतस्य सोगस्यापारने तिद्ध एकमहायाऽऽतत
मन्यत इति वचनं वहपमाणे पर्वानपूरणनुिकाभ्य ग्रहनयृहीयादिति काम्यं रहारा
पर्णं नत्र मवति फत्‌ कामामवि यथोवर््रहणं घारामरदाणां तद्वदत्रापीति ।

मल्पुपनदयेतरं निदधाति ।

इतरमेकग्रहा गृहोतादवशिठं प्लयुषनदय पृनैद्‌+। स्वष्यने निदधातीलय्ैः ।
भ्त्युनकचेति व वनद्‌ वि््यवाप्‌ दानमिति । ह्तणहीततोमः पेष पर्ुपनहनं
ला निरेष।पि। यचेनाहशः सत्त शक्तुवात्तराऽन्यते प्रदाय प्तयुपनह्य निदषाति ।

: ` तपुषे दुप्य वपततीवरीभिरुपज्यावीदषं ब इत्यभिमन्त्य ।

तमपततमुषर उपर प्रथिष्ठं म्ये प्चमनिपिठ्तणरिते न्युप्य निक्षिप्य वप्ततीव
रोमिहपद्न्य मिश्रयित्वा मितरिनमरीवृतं व इि मच्रेगामिमरतपेतपर्भै | पवनाय सोम्‌
भिति म्रः 1 ¢

दवः ] गोपीनाथमहकतज्योत्ाव्याल्यासमेतम्‌ । ८०१

तिल्लो येहस्य समिधः परिग्मन्देवा अ्षवसु-
शिन अमर्ने। तासामेकामद षले दैनं कोक म
दे ईपनौ पीन रैयतुरिपि प्राणा यथार्थपभिपुणोति।
्रामोपावनन्वतिरिक्तानापुपततनां चतुर्ण मध्ये येत केननियपा्प यथप्रवे-
ने पादतो र्य प्रयोनतं तावद्रसनिष्पत्तिपयन्तमिति यावत्‌, मभिषुगेति रानानं
रपोपपादानपणं शिषिढं कण्डनेन करोती्यषैः ।
आमा स्कानिति योऽधिपूपमाणस्य परयोष्णुः
स्कन्दति तप्भिमघ्रपते मल्याहरति वा।
त छम्‌ । प्रपमपरहणादुद्धितीयादि्न्देतेतत्यश्चितत ततर तष्णीमेव स्कननष्य
प्रलयाहएणमात्र करनय | निवीति मन्रान्तः ॥
्रप्वभष्कन्देति विषुषोऽदुमन्नपते ।
विधो निनयषः । सहेर हति मन्रन्तः । विदत वमतुमश्रण नाप्त ।
सर्वाभिपनाणापेष करः ।
पपमदुपतिगरहमन्विनामपिपवागा हमिपय वैष उपमर्मनादरिविभुडनुम-
शणामतः कसो निषिर्मतीलर्ः ।
एतस्म्ेवैषोऽभिपवप्रः ।
कवौमिषवाणमिष कलप इत्येन तिलो यहप्येलस्य मश््यापि परा्तितयतिरिक्ते
ववशपरयति्हन्पमिपु महामते मतस्य मन्त्रस्य निवृत्तिः क्रियते। एष
तिशनो यहसयतयमिषभ्चएतएितेवामिषवे पतति नापषवभिषोणिलैः |
भप परिमापामाह--
स^ सहिरण्येन पाणिना शदीस्वा सहिरण्येन भाङ्‌
एलस्तषठन्दकषिणाधैपे जहोस्ु्तराधपवधि बा ।
तममिषुतं सों गृहीता पनर गृहीत्व, प्िरण्येन पाणिनेति पोमक्रये ग्पाल्पा-
शम्‌ । पहिरण्येन पाणिना गृहीलेत्येततसृत्ादुत्त्रानुयैव ठमि पुनः पिर"
ण्येनेति बचने दिरण्यशरयणार्थम्‌ । तेन परहिरण्येनेति अहवशेपगभेव मधति । हि९-
ण्य्ताहितयाद्िरण्य्रपणमेव पिहिते मवदि । पहिरण्यगेति तृतीया प्रियाय । तेन
सहिरण्येन हेण पह ति्ठनित्य मवति । दिगा अत्ययम्‌ । उततरा्प्‌-
र्थि ेशन्याम्‌ ।

१अ. म. यत्य । २२. मुनमु लो" ३ क... म. द. "कमि । ब. ग. फमिदि
ख । +» उ, उपजामिमीय०। ५ ख, भ्जाम द । ग, “जानीम ई" ।

८०२ सव्याषाढदिरदितं भौतघत- = [ ८ भमप्रने-

यत्रैवे तत्र सर्वेसोपाहतीः ।

यत्र यपु पोमाहुतिषु एवं प्ाङ्ुलततिष्ठनित्या दिः प्रकारस्तत्र परव्य तत्द्दपा-
्ष्पस्य पोमस्याऽऽहुनयः पैतोमाहृतयः सर्व्ोमप्य होमः कर्यो न तु शेषः
स्थापनीय इति । यश्चैवं तत्रेति वचनदितादशे प्रकार एवायं सर्वह्य सोमस्य होमवि-
पिरन्यत्र यथावचनमिति । यत्र यकति्देे दतिगाूर्वा्षरूप उततरधेपवस्मे
यैवं होम्नन त्समिनेव देशे सवाः सोमाहुतो होतन्या इति वाऽर्थः । सरवतोमाहू-
सी रित्येतदनन्तरं पूपू्ज्छुहोतीत्यनुषतैनीयम्‌ । नचाग्रिमेण हुतवेतिशन्देैवान्वयोऽ-
दिविति वाच्यम्‌ । हुतेत्यस्यानन्वयपपततः। नचान्वयायमुतरपू्रेभव धनन्धेऽपि तदोष-
तादवस्थ्यमिति वाच्यम्‌ । मिरोषिषानार्थानुवादकत्वेोपपत्तिपंभेन तदोपतादवष्ध।.
भवात्‌ । अनुतदप्रयोननं तु होम एव मर्षः शेषकरणं गौणं त्य म्तगार्थलात्‌ ॥
तपा च हेषकरणं स्वरपप्य पोमस्य भूयपतो होम इति ।

इता शेषं षा करोति ।
स्पष्टम्‌ ।

पवेण दरेण सदः भविदयप्रेण होतारं पुरस्तात्मत्यङ्ख ~

सनो नृचक्षसं त्वेत्यवक्ष्य भनद्राभिभूतिरिति भक्षयति ।
अनुक्ते कीरे यजुदेनध्ववुरिति पारेमाषयाऽष्वदुरेव कर्तेति । दपि मक्षय-
न्तीति शररमक्तणा्ं प्दपि प्रवेशः । अग्रेण होतारमिति विधानाद्धोत्रा खषिष्ण्यस्य
पश्चाद्वरयोः पामभन्िणपयन्तमु परज्ञानं कतेन्यम्‌ । अथवा पूण द्वरेणप्तद्ः
भिय होतारमित्यत्र हौ नशान्ञाविरोधायामेण होतारं पूर्वेण द्वारेण सदः प्रवि-
इमत्येवमेवान्वयोऽङगकपम्यः । तथा चायमथ मवति अमेण होतारं सदो गता
पूर्वेण द्वारेण सदः प्रविदयेति । एवं चरेण होत।रमित्यस्याऽऽपीन इलतरान्य-
स्येवामावाज्न होतृशल्ञेण विरोषः । नचैवं पुरप्तासदस्य वैयर्थ्यं शङ्कयम्‌ ।
पुरस्तादिलयस्य प्रप्त; पुरस्ताद्धागपरत्वेन येयर्थ्यामावात्‌ । इदमेव पुरस्तात
ज्ञापयति पतदपो पिष्णियभ्यो होतु पशवाज्न गच्छेदिति । अथीदवतिष्णि.
यसपैवववितवं मेषु न तु तत्दधिष्णियस्य । मत्रे तदति भक्षयन्तीति विते.
भृत्या तदतमवात्‌ । जते हेतुृयलातरथमेपत्थितत्वाच तद्धिष्णयस्यैवावमितवं
युक्तमिति मावः । नतु अग्रेण होत।रमितिवचनं न्यर्थं हविर्धानि पूरेण भरवषटस्य
इविषनध्यापरेण द्वारेण परेशं भ्यावरतयितुमिति चेत्तस्य नापतश्त्थते पोमेऽ्वुः पूष.

ण द्वारेण हविर्धान प्रविदपापरेण निष्कमिद्ियनेन निषेव सिद्धेरिति चेन्न । होतु

१क. श्र. 'यादिप्रः।

द्विपः ] गोपीनाथमहकृतज्योत्त्नाव्याख्यासमेतम्‌ । दण्द

पामीप्यव गमना तस्या$ऽवदयकल्ात्‌ । प्रसमः स्येषनि्न्तः । भयुपे षै
इत्यन्तो दवितीयः । वहयमाणस्य मचय प्दौनमात्रभ्र क्रियते तेन वदुमद्गस्ये्यं
मचोऽतरपि मवति । भेकषणपरभृतिना मलमन्ेण प्रतियत इति वह्यमाणव्चनाह्ि-
द्ात्‌तामध्यनि । वपुमदरणस्थ सोमदेवत इति प्रातःप्तवने पर्व्ोमान्म्तयन्तीति
पमैशब्दविरोधोऽप्येते रीत्या परतो भवति । अन्यभेदुम्बरौ स्टद्रयेद्ित्योन
विरो परिह सवौ वेटयितव्येति पर्वराव्दपतेकोचवल्पकोच आ।पयेत ।

अप परिमापामाह--

स्वपमाहरन्मकषपवेक्षणपरतिना भक्षपननेण परतिपत ।

सोयो यत्च कुत्रनित्लपेवाऽऽहरनमक्षगक्षणमोक्षयेति विहिते कप तत्मृति
आदियस्य सोओेह्षणप्रमृतिः । एतादृशेन मनद्रामिपूतिरिति भक्षच्गकेन मन्रेण सत
प प्रतिपद्ये मक्षयततथः । आहरनभतिष्यत इलेताशमूतरदाहरणमक्षणयेरेककः
कत्वावगमादुत्तरतरन्धेन ऽहि पराणिति किरेषविधानाचैवात्र स्वयमाहरणपति
स्पयमितिवचनं यो यो मन्षणक्ता प्त प्त स्वकीयं स्वमेवाऽऽहरतवेतणपप्रतिना
भक्षमन्रेण प्रतिपद्यत इत्येतादशार्महापार्भम्‌ । तेन प्रतिपरष्यत्रदीनापपि स्वघ्वम~
साहरगेऽयमेव विधिरिति सिद्धं मवति | भप वा स्वयपाहरकतिति मनत्रितेषणम्‌ ॥
स्मपमाह्र इति भिनुपे छ्दपरति विषं प्रलयन्धेम्योऽपि हरयन्त इत्यनेन हन्धातो*
ह्‌ । पच कटि कृदितयनेन कर्तरि । स्वयमह प्त स्वयमाह; छयमा"
हरणकती यत्रेति तदथः । तै स्वयमाहरं म्षक्षणपरपृतिना मक्षमनरेण प्रतियत
। अवा पुतिदुपमरहठिङ्ननरागौ काटहण्चूलरकवैपसं
वेति दखिण च्छन्दतः कवा्पूकलि शतृपरयय इति ज्ञेयम्‌ । एेन।$ऽहएणमक्ष-
णयेरेककाकता वारिता मवति । सकरृकाहरगेओक्तणपपृतिरपाधय्रतिपिलान्पक्‌ +
कारणे परतक्षणादि्तादश एत । प्रः भरविरथ परसतस्मयङ्पन इयेतत्कर्म-
दधपस्य मन्रताध्यत्वाभावादु भयत(प्‌।रणत्वोेव । कप्रेण होताररिस्य तु असिन्व
भके पमवाद्भ्रैव नान्येषु मेषु । मकषमत्रेगेयत्र भक्गरहणं मश्षपाीयन्त्य विनि
घों प्द्यितुम्‌ । आे्षणपरभतीति वचनं प्रतीक्षण्रतिपरहणामविऽपि मतेहील्यादि
प्रकृ यत्र क च मषयेदेकोवैतामवराज्ञपेदिति भारदानोक्तं तन्मन्ननपं॑ न्पाक्ै-
पितुम्‌ । अघ्नोषहाने मयेव । नानुपहूतेन प्ोमः प्तम्य इति श्रृतावापर्त्नपतरे च
निवेषात्‌ | तचचेपह्ानमधर्ेलि । तस्य होमामिपवकखेन पुरूयत्वात्‌ । प्रतिम“
सिव उषहानं तु अन्योन्यमेतदंश एव विधानं प्रतिभ्रस्पतुरष्वयरुक्तदेतारुषहनं
प्रातं तहाघनाय यत्र क चैककले मक्षयेयुरन्पोन्यकितुपहवमिच्छेरनिति पूरम्‌ ।

*# भजितियोप्विभागा्तमा्न्तोऽच््ययो शेयः पद्मनाभवव्‌ ।

६०४ सत्याषाढविरचितं श्रौतसूत्र [८ अषमभशर-

जन्येना$ऽहरणे भक्षणे वररेषमाह--
भतेरीत्यन्येनाऽऽदियमाणं मतीक्षतेऽग्विनोस्ता वाहु.
भ्या सध्यास्तमिति प्रतिग्रह दरचक्षसं सेद मन्द्रा
भिभूतिरिलनृहुल वसुपणस्य सोमदेवत इति ॥ ९ ॥
मातःततवने स्ैषोमाम्भक्षपन्ति नरा श्स पीतस्येति
नाराशष्सान्‌ |
सादियमाणमिति शना समकरािकलव परतीकषणस्य बोधते । भत्र प्रतिशब्देन
सेमुतीकरणं तदधेमीपतत इत्यर्थः । एरीति लिङ्गात्‌ । शरतीजञत इत्येकत चतत्समतत~
भ्रतीक्षणकतोऽध्वयुि न ब्रह्मादयः स्घ्मन्षपतीणकतौर्‌ इति । अय वा प्रतीक्षन्त
इति बहुवचनान्त एष पाठो युक्तः| एकव वनान्तः पाठ उत्तरत्र वहवो विरोषा-
दयुक्त एव | न च वैपरीत्यभेव [रि न स्यादिति शङ्कयम्‌ । मसषगविवेः स्वपामि
ततेन वैपरौलयसय वक्तपशक्थतवात्‌ । प्रतोतणक्रिपाया अन्पककाहरणापीनलादन्प
वथानातुमेन स्यप्मतययान्तताय। जभावः । अय 5 ऽपतमेवैकवचनस्य कटपनीयम्‌ |
अत्र युक्ते तूयम्‌ । मतनतः प्नीतिलेलयेविचस्ा्ः नुदं पू
ग्पारूयातम्‌ । सै च ते सोमा पपतोमा्तन्‌ । मततयसौकिकिहुवचनोत्ता मध्व
परतिपरस्ातृत्रहमपनमानाः । प्दसय्रतयस्याप्यतर प्रणम्‌ ॥ होत्दीनामपि अयोतर
मन्तश्वपपम्गे । तेषां उपायतो म्षमन्त्र इति वहमाणवचनात्‌ । मन्तर्रहणाद"
नुद्रबणान्तो विदिः परं नासत्यं विरेपोऽमरे वपते | अत्र परमहं यत्रककिह-
मेककमैतनद्धं बहुक्पकनिकपोममतणं तत्रा विधिरिति कादा चिकश ङक निरापाय्॑‌
दोऽतोलन्तः प्रथत मचः । द्वितीयस्तु तनित । तृतीयस्य स्येषमिचन्तः । चतु
येय वर्चत इत्यन्तः । पमष पठतु वकुदरगघ्व पोमदेको मतिविदः भरातः
नघ्य गायत्रछन्दप् इन्र त्य मधुमत इति उपृूतप्योपटूयो मस्षथाभीति । नराश
सीत्य सोमदेव मतितिदः प्रातततनत्य गव्छनदतः विवृषीव्य मुन उ
हूलघ्योषहूनो मकतशा्ीति नाराशं्मत्तगमन्वपाठः । म्प्य सममाह्गेऽनयेनाऽ5ह-
रणे च भल्षणमन्त इवान्मेदः--अनुदरवशर्‌दित्येन खवमाहरणे मन्ञणमन्त्रपाठः,
सन्धिना §ऽहरणेऽनुदरबगप्तहितः पाठ इति । मतेदीत्यनुवाकप्य मक्षप्रमाष्या प्क्ञा-
सरमरापावरण्यौोपपदनीेत्येकं ततीयाध्याये द्वितीयवादे जेमिनिरप्याह--
सिङगप्तमारपानाम्यां मनष,यैताऽनुवाकप्य, तस्य रूपोपरेशाम्थामपकर्पोऽयल्य चो
तत्ारिति सू्ा्याम्‌ । छिदं मतेति मतशञञदः सम्या(न] मसनुवाक इति
भ्रचीनक्मार्या । एुताम्यां मतेहत्यनु रस्य कृत्न्यापि मलय स्यदिति प्रपमः
सूत्रायैः । त्य मतानुरकश्य सूं ततन्नन्तगततत्तिकि प्रोष क्म्ताध(रणं टिद्म्‌,
उपदेशस्य वरिनिपोनङं वाक्प ठिङ्गामविऽपि एुनम्यामपकर्षो तिज्‌

शद्विनपरडः] गोपीनाथमहकृतज्योत्छराव्यास्यासमेतम्‌ । द०्५्‌

पितियोगः, भरष्य ग्रहणदितरिवानेऽपि बोरितत्ादनृषेयलादिति [दवितोषुपूतार्षः
तथा च म्ेहीत्यारीनां हिन्व म इत्यन्तानां पमृीकरगर्य्षणादवित्र विनियोगः ।
मन्द्राभिपूतिरित्येतप्येव भसे विनियोग इति । मन्द्रामिमूतिरित्ययं मन्रतप्यत्विल्यन्त
एवेति केचित्‌ । तन । गुणामिषानानन्दरारिरेकमच्रः स्याचपोरकाथं्योगादिति
तुतीयाध्यायद्वितीयपादमतजैमिनिन्यायविरोधापतेः । तृप्यत्वियनेन मक्षगुणाभिषाना
पिरक एव मन्नः स्यात्‌ । तयोप्तृतिभक्येरेकोऽ्पः कार्थैकारणभावरूपः
संबन्ब्य पयोगः प्व तस्मादितः । मवति च तृतः कायतवै मतस्य तृतिनिष्पा-
दकत्वा्कारणल्म्‌ । तूतेरननुषेपपदरात्व तृततिनिरि्टमलतधरकाशन एव विनियोग इति |

शद्रवद्रणस्य सोपदेवत इति माध्ेदिमे सवने सभसोमान्मक्षयन्ति

नराशश्सपीतस्येति नाराश्षष्सानादिलवद्ृणस्य सोमदेवत इति

चृतीयसनेस्र्ोमान्मक्षपन्ति नरावारसपीतस्येति नाराश्रर्ान्‌।

रुद्रवदणस्य सो मदेवते मतिविरे) माध्यरिनप्य पवनप्य तरि्टपूढन्दतत इन्द्रपीतस्य
मप्ुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति माध्यंदिने पवने परवतोभमतेणमरपडः ।
नराशद्ीत्य पोमदेवते मतिविदो माध्यदिन्य पवनस्य तरिषटण्डन्दपः पितृपीतस्य
मधुमत उषदूतस्पोपदूतो भक्षयामौति नाराशं्मक्षणमन्रपाठः | आदियवद्भणप्य
सोमरेवते मतिविदतुतीयस्य प्तवनप्य जगतीछन्द इनद्रपीतप्य मधुमत उपदूत्यो.
पहूतो मक्षयामीति तृतीयसवने सर्प्ोममक्षणमन्रपाठः । नरशश्सपीतप्य' ` सोमदेव
मतिविदस्तृतीयस्य पवनस्य जगतीढन्दप्तः पितृपीतस्य मधुमत. उदहूतस्योपहूतो
भक्षयामीति नारशंतभक्षणमच्रपाठः । प्््रहणप्योननं पृवषद्ष्टम्यम्‌ । एवमेव
पेठतुपरन्नोधायनमादानी । ॥

यलागवसुपदवणात्तःेसरव्ानुपजति ।

वलुमद्भणघ्येति मच्रा्मग्ययो मन्द्र भिभूतिरित्यदविरयुवे वर्च॑१ इन्तो मन्रलत्त
मचः परत्र रद्रवद्गणादिलवद्णयेररा शं प्ननजयेदतपि चानुषजति योनयति नतु
वघुमद्रणल्यैव शेपमूतोऽये मच्र इरः | यदि्यन्र रा पूुगियनेन पोह । एवं
तदिलत्रापि । भधवाऽवमर्ः--वुमद्णःसर.नयतकप भेदी दद्रवणात्तं तत्के
वपुमदणवदुद्रवद्गणादिल द्रगनर।तेम्योऽपि प्रागतुषनति अनुवकयतीत्यरथः | एकव,
चनं छानरृत्तम्‌ । अथवा भक्षेहील्यारम्प वहुमद्रगास्मागतकरम तत्र प्ैप्तवनवि,
पुयेऽपि मवति न तु भतःत्तवनमात्रविषय इयः । अन्नातुरप्यर्थकः । नधा. म॑वतो-
सयं । घातूनामनेकःयत्वमङ्गीक चस्ति भैवाकर पूषातै | तस््ययिनानापच्याऽ्रापि
स्वीकौन्पमेनति तेयं एषोमिः । अनेनव न्दपीतप्येलेव । .उहाव बन ततप्तोमानि

१०

८०६ सप्यापाढविरवितं भौतसत्र- [अष्टमभ

स्नेनानूहितैव भश्करणत्वपरतिपादनाच । नचनेनधेषु पोमेभिन्दरेण पीतत्वामावाः
दविरुद्धमेतदिति वाच्पम्‌ । इन्रेण पीतः सोमो यक्िन्पवन इति बहुनरीदिपमाप्ताभ-
येन स्वनविशेषणतवस्येवाङ्गीकरेण विरोधामावात्‌ | तथा च तृतीयाव्यये दवितीय"
पदि जैमिनिः पर्वषो सैक्यं दौत्िशायनप्य भक्तिपावनतवात्वनानरिकारे हीति
सैषां मक्षाणिकमन््पमेको मन्न येषां त इयेकमन्रा्तष्ं माव देकमन्तयमनेकदेव.
ताना मक्षाणामपि रेकमन्रचमेकदेवतामच्रवत्तमेव परेषां मन्राणां भकतिपूकपानतं
पोम्येदकर्कमेव तत्वातसवनाधिकारो हि यप्मात्सवनत्रयमप्यपि्येन््पीतस्येल्येव
पडो यस्मादतो भक्तिपूकपातव्यत्वदकमच्रयमेव परवैषां मच्राणपितिशायनमुनिमत
इति सूताः । पूत देतिशायनग्रहणं पूना । एनेन जेमिनयुक्त ठिङ्विशेषनिदेशा*
स्पतमानविधनिष्नेन्धाणाममृश्रत्वमिति सूत्रेण पािकममच्रकम्षणं पुनरम्य्ीतेषु
परवेषामुपठक्षणेद्विेषत्वादिति पूपरणोहनं च निरस्यते । ऊहनिरातेन पात्नीवते तु
पूषत्‌+ त्वरं तूषञकषयेशरतपानात्‌, व्रिशच परापत्वात्‌, वषट्कार क्(पूषीवत्‌,
छन्दःभतिवेवतु(पष्ु) पपगामिलवात्‌ , देन्ाम्ने तु लिक्चमावात्स्यदितिचतुषाभ्पाय्‌"
द्वितीयपावगतपूत्रषटूकविषयासतु अ्ीदेव निरा वन्ति । अतोऽैन्दानपी-
सदरपीतस्येत्येव मन्तयतीति सिद्धं मवति । नरस्य होतुराशंसो वाप्तां वेति नरेण
कृतो नरङृतो नक्त आशंसो यापं ता इति वा नराकेता ववत एता-
भिरदैवतामिः पीतः पतोमो नराप्पीतः । तते्धाभी विधि देवा इति प्रात
प्वनपन्धिनाराशंतदेवते, इन्दो मरुतवान्महनद्र इति माध्यंदिनसवनपंवन्धिनाराशं~
पदेवते, विश्च देवास्तृतीयपतवनतेबन्विनाराशं पद्ेवता, एता नारा शं प्रसततका देवताः |
एताभिः पतः सोमो नराशंसपीत एव मवति । एतादशरेत्यैव नराशशपीतस्य
सोमदेवत इति मषमच्रोपपततिनान्ययेति । प्रकमनेनामि यागतिद्ेएततवीतोऽपि मवति ।
पितृपीतत्येलन्र पितृभिः पीतः पितृपोतलस्थेलेव व्यस्त तु पितृभिः पोतः पोमो
यतमनितयेवमन्द्पीतशवदवद्द्त्पत्िः । बहू चतौ न्दरगशरुतो च तेषु पितृभि"
लितस्येति पठित्वा मितृरिङ्त्वोपपादनात्‌ । ते बह्डृचश्चतवुक्ताः- ऊमा वै पितरः
भतःप्तन ऊती माध्य कावयास्तूतीयत्तवने तेतस्पनेवदृतान््वनमानः करो
तीति । प्तवनमानः प्व सोममागिनः करोतीलयैः । छन्दरोगक्चतावपि अयो ह नु वै
क्तिरोऽवमा ओवा; काम्या इलयादिनोक्ताः । बाहछृच्यरीत्योमा उग्र इलयाचयोः प्व.
नयोः पितरः, छन्दोगरीत्याऽवमा ओर्व इति | अत्र विकदपः । तृतीयपवन उमयम-
तेऽपि कश्या एव वितर । तेगदमु कं मवति पितरश्च नाराशपदिवता इति। नाराशंघ"
पर्या बह्ृच्ये द्वारां पातःपतवनं द्वितारं माध्यंदिनं पवने सङ्ृत्ाराशतं

* ओभिनिसूे पानादिति नोपरुम्यते । भत्र अप्रादपतितमिति भाति ।

षद्विणट्डः] गोपीनाथमहृकृतज्योत्प्राव्यास्यासमेतम्‌ ॥ ०७

तीयपवनमिति । आप्ल्बोऽपि दविस पू स्वे मवत एकनाराशंवै तृतीय
प्तवनमिति । छाव्यायनद्रा्यायणावपि पतविरषमाहत्‌ः-- द्वितीयाः पकेषु नाराश;
पूरो तूतीयाविति पूैवोः सवनधोदतीयतृतीयो नाहार तूतीयप्वने द्वितीय
एवेलयषः (९) । आवर्थतु तत्तपरथोगनिर्ूपण एव वक्ष्यति । प्रातःसवने नाराशंषद्थं
माध्यंदिन पतवने नाररंपदयं तृतीयपतको प्रकृनाराेषं न पोमं॑भ्तयित्ाऽऽना-
मेयुः । अनुच्छि्टत्वात्‌ । सथाऽनाचमनमुक्तवाऽऽहाऽऽशधद्ायने न पोपेनोच्छिशः
मवन्तीतयुदहरन्तीति । पत्रेण वाऽऽप्यष्ेनैव भक्षणम्‌ । तध्येच्छिष्टलमङ्गीकल
भक्ितानां माजौडढये परताठनमिति प्रताढनेन शुद्धिषचनात्‌ । मानेऽपि यतिपात्र.
भषिङृलोक्तं तेषापद्धिः स्यतं शौचं चमतानामिवाधर इति । तपोद्ातूषदस्ययोरेकं
चमतपुक्त्वा$ऽहतुीव्यायनद्रा्यायणै [यदि] री मत्तेवातां नानाचमपतौ स्यातामिति ।
तथा होतृचमतेन सोभ मक्षयत इत्येव कात्यायनः । तस्मान्नोच्छिष्टतवेऽपि दोष इति ॥
अन्यत मते नेकानि पातनोच्छिष्टले ठिह्ञनि मितम । कृतः, क्षाठनवचनं ताव
दात्यमामाकषस्ेल दिप पनयनतपाऽपुष्म्‌ 1 चमतृटानतोऽपि तदमिप्राय
युक्तो भिक्षापा्ायिकारात्‌ । नीमत्ावननमपि पमानदरम्यत्वादुषपजम्‌ । बैमत्घत
एव हि पीतशिषटात्कमण्डहूरकादाना्यस्य दपेनेति चाहिद्धोव तेनैव कपण्हूषद"
नाप्पषेनाि मतणोपपतः। तथा कमण्डदुत्तम्यमेव चमहप्य एतं नौषायनेन~

यथा हि पोमप्तयोगाचमपतो मेष्य इष्यते ।

अपां तयैव पेयोगानिलयं मेध्यः कपण्दहुः ॥

तक शोच ततः पाने तत भाचमनं सृतम्‌ । हति ॥

त्मद्वानिनारिकतपात्रादूगृहीत्वा प्रेण वाऽनास्वषन युक्तं क्षणम्‌ ॥ हनौ

पनोपश्च पीतो मवति पात्रं नाुच्छिष्टित्युमयमपि प्त हति । मु्यपते तु यथि
नेदं मते तथाऽपि प्रमादाददधत्य परे किपिदएहानभर् न तु प्रधानाः | प्रति-
पदोक्तपमायधित््येहामावात्‌ । पामान्यपरायश्ित्तेवेति तपः । त्यदितत्‌ । भ्यव
पस्य गुरूयत्वम्‌ । कुत इति चेत्‌। उच्पो-चमतं म्षयेदिति वाक्याततवदुप्यपछर्शो
छम्यते। चम्मिलस्य तते छक्तणा न तु तत उदे । क्णायामि पंनिकृषा्परि"
त्यागेन त्िप्रकृष्टार्थम्रहणायोगात्‌ । उक्ते हि शंकरभगवत्पादैः--ठ्षणायामपि परनि
कर्मवपकर्पौ सत एवेति । कं च चमसप्रािपदिकमातरादप्युक्तोऽ्ो म्यते । अलयवि-
चपितमिनमिरमिदधमिनमितपिपतिपनिपरणिमहिम्थोऽप्रिति सूते च्यते मक्षयतेऽपि-
नोभ इति चमशब्दस्य वहीपूणादतषु व्युत्पा वितलवात्‌ | धातृतृत्तिकोरैरपि

५ख.म, यजति। रक. प्पिन्ः।

|
|
|
|
|

च्व्ट सत्यापाढविरचितं भ्रौतख ~ [<भग्मभ-

चमु अंदन इति धातागिवमेवोकत्वाच । चमेषु प्तमास्यानात्पयोगस्य तत्निमित्तत्ा-
दिलत प्रमा्यया भं व्युत्पादयद्धिधामा प्कैरप्यकेवोक्ततवात्‌ । सद्रदततेनापि एत
देवास्य ब्रह्मषम्तावं यम्यते तसिन्पोरो बह्मगे्युक्तत्वात्‌ । रामस्तामिमन्पेऽप्येव-
ममिघानाचच | अपरि च भक्षितानां मानोीमे प्क्षालनमिति पूत्रमपीह मानम्‌ |
क्तोऽधिकरणे च परौब्दगतिप्रत्यपानार्म्य इलविकृरणे क्विधानात्‌ । किं च भक्षि-
तानापुचछि्टानां मानय प्रत्ताटनमिति मारदवानपूत उच्िष्टानागितयुक्तिसीह
मानम्‌ । जति च द्राहमा्णध्वयनप्रयो दं वौमत्तेयतां नानानमततौ स्यातामिति
नीभतपोक्तिएपीह ठिङ्गम्‌ | उद्धवपत वौमत्सायां निध्रुवाः । कं च बशपेयो
मधतीलस्य वेदभाष्ये दशमित्राह्मोरेकस्ित्रे पर्तयः पोमोऽसित्िव्यदिप्न्थोऽ-
पयत्ानुदटूटः । उच्छिष्टं चममोरित्वदिमन््रणामृगाषयेऽप्येषम्‌ । अपरि चाङुदधमिति
नेन शाढदादित्युत्तरमोमापूतरत्य कलपरगरन्येऽपि स्पषटमयेति दिक्‌

` बाब्देवी सोमस्य पिवतविति सा॑त्रिकमेके समाभनन्ति।

परवत सैम्षणमन््यनि मः पावैनिकः। पतदशमभू मच समामनन्तयाचाया; ॥
सवे वपुरदरणाीनों स्पनि ववी पोमध्य पिनलिति मन्रो मतीति निष्कृष्टोऽपैः ।
भेहोत्यीनं स्वपामि ` भलपतमारूपया मक्त्वेन = सनतीयत्वात्नततीयस्व
सनाते निकी मेयत्‌, तथा च मतेहीत्यादीनां प्वष।१पि निदृततिरति पराहुः ।
तत्न । तेषां म्राणां प्रयोननष्य मिन्नलेन तनिवरतकत्वापतिमवात्‌ |

दिन्व मे गात्राहरिव इति सोप भक्तयित्वाऽऽत्मानं प्र्भिगृशन्ते ।

पो भषयिलवेति वचनेतस्य भच्रप्य म मे वाङ्न मिमातिगा इति नरणलिङगला.
सवयमादवतमक्षणे वेवीतिमननेण लगे चाप्यातमप्त्यमिमरशने भवतीति परदयितुम्‌।
अन्यपाऽऽनयाहृतभलतमततणे दीवैमच्रकरणकमपके मैव प्मतमन््रविनियोगपरता-
त्तैवायंप्रल्भिमरीः स्वादिति बरष्टपम्‌ । भालशबदेन हदयम्‌ ।

दहं विपापं परमेऽदमभूतं यसुडकं पुरमध्यप्रशस्म्‌ ।
तत्रापि दहं गगनं विरोक्तसि.यदन्त्तदुपातितम्यम्‌ ॥

इत्युपनिषदि परमात्मनः पयपितयेऽपि उपातनोपयोगिखेन हूदयस्यैवाभिष्ठान-
सोपवणेनात्‌ । नामि्वीऽन्न मनर्त्‌ । अत्मनः साक्षद्कमिमशपेमवास्तिशब्द
तमानुपेनानतमकाटं दसपण्डरीकाकणत्वगमिमरीनं विदधाति । अतिग। इतति
मन््रन्तः।

माजीकीये पार नतास्याऽऽयतने सादयति । ४

मानाटोयशबदः प्रागेव व्यस्यातः । पानं मतपात्र, परततठनं दे तु केवछं

हतेनैव । न मां्षीतप्य देवा भश्ननतीलभनिहोत्प्रकरण अआ(पलतमेन निषेधात्‌ |

++

7 गि

द°] गोपीनाथमहृ्ृत्योतम्ाव्याखयासमेतम्‌ । ८०द्‌

भरशब्दासपमीचीनं सालं, परञाटयेलत्रान्तमीवितो णिच्‌ । तेन ्ज्ताठनं परिकमिक-
वकमिति सिद्धं मवति । बौधायनेन तु ऋतुपात्योः शुकरात्रस् न प्के प्रतिप्रन
स्पातूककतोक्ता प्ता मेतेणज्जीकवय। | आयते तादनपणयुककमेव । यजि
नाघ्रिति परिमापापूत्ात्‌ | आयतने खलस्याने ।
सर्वसोमानामेष कल्पः | ति >

मानीढीये पा प्रक्षासयाऽऽयते प्ादयतरीलयेष - सपरोमानां करपः । मवतीति
शेषः। पू्ाघ्वपेसिोपक्तनतत्वदधवयुनन्विपतोपानमिव कलप इति स्या्तन्ा मूत्कि
तु.सोमम्णकर्ृ्वलितवन्वितोमानामप्येष कल्पो यप्‌ स्यादित तर्हणम्‌ |
स्वेषां सोमाः पतेमासेषां सपैपोमवािति पमाः । पोमानमिति वहुवचनं तत्त"
दहेवतेदिशेन, गृदीततवेन भेदात्‌ । पत्रयेतावौैव .पिदध गुरमूतपूत्रकरणं सुराग्रहम्या-
र्थम्‌ । तेन पुरारे पतरर्षाटनपायतने पादन च न षति । भवा प्तोमा-
नेमिष करप इदय्यायमरथैः पूरेण हरिण पदः प्रविदपप्रेण होत पुरलत्मयक्का-
पीने। नृकषपतं वेत्येष मनद्रामिपूतिरिति मक्षयतीत्यादिरायतनतता्नान्ते एष कल्पः
रकारः पतमानां मवतीति । सोममतणकरत्विकतेमनधिते कलस्य पिद्ेऽपीतः
त्तििक्कतौकताऽपि तिद्धा मवति ।

रेषु तु सदिरण्यता

अप्र तुशबोऽव्धारणर्थ । भवतीति शेषः । तनं वाक्यं मवति ग्रहेष्वेव प्रि
रण्यत। भवतति । य। पूवत्र पहिरण्यत। प्तमन्यत उक्ता प्ता ग्रहेषु पोमप्रहपके
सेमहेऽश्वदाम्पादिषु चैव नान्यन्न चमतेषित्ययैः | तेन हिरण्येन प्रा्पुललिष्ठनि-
स्ेतपूत्े्तं प्िरण्पेनेलनेना शेन प्रापितं दिरण्यश्रयणमान् नेषु न, मवति ।
अन्यतम ूपूतसिष्ठनितया द तु चेष्वस्येवेति तिद्ध षति । पू्सू्ातूतोमाना-
भिलयतुवतैनीयमेव । तेन पुरम्रहेु न सदिरण्यता ।

होमाभिषवाभ्यां च भक्षो नान्पतरेण कर्मणा ।

्मतोमानामित्यतुवौत एव । चस्ते । म्षसतु होमामिषव।म्पामिलयन्वयः | मव
तीति शेषः । तथा च चमसप्तापारणता तिधा मवति । होमश्च मिपवश्च रोममिषवीं
तम्यां होमामिषवम्यम्‌ । प्रत्यकं निमित्तत्वं सण्डयितूं नान्तरेण कपमेति । एते"
नाधत्ते होमाभिषवाभ्यां पमुबित।म्पामेव भक्षणं ठम्पते नाम्य
तरेगेति । अभिुखाऽऽहवनीये हुतां प्रयश्ः परेत्य दति मक्तयीति्त्योमय-
समानककतेन मसतण्योक्ततवादिति मावः | तेन परातःपवनमाध्यंदिनपवनषन्विनोः

१ ख. भं ।

८१० सत्याषाढिरिवितं भौतं [सभम

पनयुसीयचमपयोव्ोवातुयजमानचमतेषमतिम्र्ेषु चाधर्थोः प्यप्यमिपते होमा.
भवश्नलनिदृततिः । एवं पतिपरसयतषटेतणमप्यतेु होामावािदतिः ॥
सदाम्यप्हारौ ठु सत्यपि हेमिऽभिषतामावा् मसः | तथ। चमरेषु चमता्व्यूणा-
मिल्ादि यथायथं द््टन्यम्‌ .। तृतीयपठवनतनन्धि्तवनुसीयचमते तु होमस्यापि
पृत्ताद्धव्येव मकः 1
दषिग्रहस्याशशोरदाभ्यस्प च समान पात्रम्‌ ।
: प्तमानराग्दलु्य्थे न तु एकमित्यै इति, तेन प्रात्रतरयमेेति । जुम मूच.
वितूमेवापतमततिन त्रयाणां निरशाः । उक्तं चांवदाम्यपात्रतः पार्यक्यमापस्तम्नेन--
उततरेऽश्े दमिग्रहपा्रमौदम्नरं नतुःक्येवशरूपमेवाधधदाम्ययोरिपि । तत।55-
पर्तम्बमत एवं प्योगमेदः--दपिप्रहष्यैकं पातरैश्वाम्ययोरेकपिति प्रदम्‌ ॥
सानचारयमते दपिग्रहध्येकप॑शोरेकमदाम्येकमिति पश्त्रयमितयेवं भ्रपोगमेदः ॥
भापस्तम्बमते यदि सोमग्रहं गृहीयदेतदेव निमेरिति पू्रतपोपरहपे घयाणाम.
ध्यकमेव प्रत्रम्‌ | साचायमते तु अत्रापि पा््रित्वमेव ज्ञेयमिति त्रयाणां निशः ॥
ह्यत प्नातीपतेन तष पनातीयतवैुम्बरतचतुःलक्तितवाम्यम्‌ । अंशोः प
दधिग्रहपावरमीप एव युनक्ति । एवमदाप्थस्य । ते, च द्थिग्रहपात्स्योत्तरतः
यूरो योदकस्ये प्रप्य क प्रयोज्ये । दभिप्रह्येति सोमप्रहाऽयप्रहेषटक्षणम्‌ ॥
भाज्यमरहपते तत्पश्य प्रतिपिरप्रावनुप्रहरणं तदधोमान्त एव । तोमरग्रह तु
शवमृथ एव तद्य प्रतिपत्तिः सोमटिपत्वात्‌ । वदयति नावमये य्िनित्पोमटिक्त-
भिति । दपि्रहपा्रस्यापि भपतोगटिततलाद्वौघायन।पलम्नोक्तरी ल्य प्रहरणमेव |
अश्शुना मचरति ।
अनाऽदुपाध्येन करणा प्रचरति अंताय क्ातुतिषठीति यावत्‌ | छमान्य

भ्तित्तेयम्‌ । इं प्रतिज्ञा पूतानारोक्तपतिकत्व्यवृ्पथा । अ चाडुग्रहो न.
पवनाङ्गं फं तु पोमाज्गमेव । तेन प्रतिवनं नाऽऽृत्िः। प्रदशपिष्यति नाऽऽचा~
सोऽनिपवादिमाध्य द्विभ पवनं तायत इल्यभिपवादिषदरेत । जैमिनिरपि अदेषटकमौषा-
कुखाकयं सवननितिशेपत्वारिति । ओपातुचराकथमन(रम्यावतिम्‌ ।

राजानमपादतते यावन्तमेकग्रहायाऽऽैः मन्यते भरत्युपनदतरं

निदधाति तपुर न्युप्य वसतीबरी भिरुपशप सछदभिपु-

तस्य माण्यापान्य भाणान्वामदेऽ्यं मनसा गायमानो हति ।

राजानमपादतते तमु न्युप्य वपतीवरीमिरुपभयेतयेतद्वचनमवीवृधं व इत्यमि-

१. ग. सदधाषादध०।

|

+

६>

शद्विन] गोषीनाथमह्कृतज्योतप्राव्याख्यासमेतभ्‌ 1 3.

मन्रणनिवरतरथम्‌ । यावन्तमेकमहायाऽऽतं मन्ये प्रयुपनहयेतरं निदातोखव्वं
वक्तम्यमेव | अन्यगैक्हपयातग्रहणस्यपि नित्त स्पात्‌ । तया च काम्यं पूर्ण
अहणपपि कदाचितस्यत्द्वारणयेदमवदयं वक्तव्यमेव । प्रतयुपनहयतरं निदधातीतयपि
म॒ध्यपतितत्वादवश्यं वक्तव्यमेव । अन्पमैतस्यापि निवृत्तिः स्यात्‌ । राजानमपादत्त
इत्यारम्य वपतीवरीमिरपसूरयेत्यन्त्य पूर्नं सभ्योननमेव । त्दभिपृतस्व
प्राण्यापान्य प्राणन्वापरत्यं मनतता गायमानो गृहातीत्यत्र पक्ृदमिपुतस्येत्यस्य
ृहातीत्यत्रैवन्वयः । प्ति निमित्त आ मा स्कानद्पपचतयेतावभिपवोत्तरं करोति |
सषृमिप्येति द्वितीयाय पष्ठी । पषठवनतपायो व्रा्मणाभिप्रायेग । पषठलीकरे
रतेऽवयवर्पारथकतवं॑विनाऽ्यस्यामेनामिपुतपिमेशत्ैवेतादशेन प्रहणे
स्यात्‌, एदेश्पोपयोगामवेन त्याग एव स्यात्त च पिरषयेत्‌ । भतो द्वितीया
विव पी । पर भिपुतल्ेलेवाऽऽपलम्बः । सङृदेकतारं प्राणन्ाण्य यावच
दिर्गमयितव प्राणानपन् परत्याृत्य कया न इति वमदेेन दृष्टं पताम वमेव,
भनेतेति वचनादोषठतालवा दिवयापारो निप्रलैते । यद्यपि वृते गीत प्राम तथाऽपि
सामपरतिनिधितेन तथोनिमूताया एकस्या एव॒ ऋचो ` प्रहणस्याप्रिमूत्े व्याग"
सणदिककैमेवेदं पिति गम्यते 1 द्यपि अघ्रानवानता सष्टतया नोक्ता तथाऽपि भन
वानं गृहत ति अपके ्ुतादु्तलवादयधनवानं न॒ शवनुयाद्हीतुमित्यमिभवचने*
नोक्तपरायत्वाचानवानमेषांरोरहणम्‌ । अनतानभनुच्छरू्त्‌ । यद्यि प्ामवेदेन द्रतिति
उदवुः प्ामगाने तथाऽपि अदप्रहणस्याधरुकरकलाद्वायमान इति शानच। गायन
अहप्रहणयोः समानक दिकलभ्रवणाद्वपतीवरी मिरुपदशयेति पतमानकमकलश्रवणाचा.
ध्वपरि गानम्‌ | नचापूमरहमहणाङगलद्रानोपादानादिवतीवरी मिरपवज्येतयेतदन्त.
मप्युदरातुरेवाहिविति वाच्यम्‌ । यत्न पाक्नः ६ न्धलत्कमेतकर्कमि यत्य नियमस्य
परिमाणत्तामकरणकसतुतिविधायङे नवभिरधर्यरदधायतीति वाक्ये व्यमिचारदशनेन
यदधरुर गृहाधयेहुमस्थां नध्यतापवयैवे च यनमानाय च यदरषयदुमाम्याग्‌
प्येतानवान गृहाति पवाससिरिति श्रुतितः सष्टतयाऽधवयवांशुमहणकवृतवावग-
मेन च केवरामवन्धेन प्ैसितु्रह्महणकर्मणि अश्तप्तिद्ोरतृकर्तकत्वक
सपनाया मत्यन्ताप्रयोनकत्वत्‌ |
कथा नत्र आघुवपिति वा वामदेव्यस्य ।

कया नथित्र आमुवदिति वामदेभ्यस्या वेत्यन्वयः । वामम्यप्य कया न ति"
भतगुतपनस्पवेतरवामदेगयप्कृतित्वादग्रग तिद्धे कया नश्चित्र आमुवदिति प्रतीकप्रहणे

१.१. वतते ।

२ “ .“ सत्यापादविरवितं भौतसूर्- [सभष्ट्रभे-

पैमदेग्यतान्नि तचोन्यां वा तिप यस्याः कस्यानदेकप्या अनियमेन प्रण
स्या्नमा भूतिक त्वेतस्या एव हणं यथा स्यारित्येतदर्थम्‌ । अत्र मनप गाथमान
ङि शानचो वरवानधैकत्वात्त्पमकषटुपयामृदीतोशतीत्यस्यो चारणस्नेषास्रेग
मन्ता वाऽप्वकमेनाधदिव निवृतिः ।
यथनवानं न राकपाद्षदीतुमा नः माण एतु परा-
वत इति हिरण्य ९ शतमानमभिन्पन्प बरे दत्ते गृह्नाति ।

यरी्यनेन व्याननायपिधानान्तपय भमित्तिकलं दशमी । अनवाने न रतृषा-
दूम्होतुमित्पनेन निमिते प्दइयैते । न दारनुाल समर्पो मोेदितयैः । शते मानानि
पत्र तेच्छतमानम्‌ । मानसर तु सुतौ --

द्विगुभ्नं कथितै मानोकगुभ्नमप।पि वा । इति ॥

राक्ताशक्ततेनानपोवस्या | मीषतेऽतेनेति मानमिति ब्युलरधा वकतपपरनी
शादिपरोऽपि मनः । अध पृततोऽत्यन्तानाद्यष्य । एतादश हिरण्यं सुतर
दमि तुरि व्यननं श्वस्य निगमनप्रत्ाह्रणयेोध्यव्यव। पारणम्‌ | अमिय"
ननोत्त वरे दते, यनतिनेपयेव शेषः । त्येव दनिऽधिकारात्‌ ।. उक्तं मैततृत्र-
षता दरीपूतीमाप्यानमानपूते -द्रव्धकल्ममं पनमानष्य दत्िगादानं व्रसरष
जपाशेति । भश्वहापनेनप्युकतं ददतीति यनमानमिति । कल्यनेनप्युकतं दान
वाचनानरम्भवरपरणततप्रभाणवु यमानं प्रतीयादरिति । तुीषाध्यपिऽछो पदि
भमितिनासयुतं सिक परिकपः कमैगज्तदलात्‌, वबन(दितरेषं ९५दतिप्‌-
सराम्पाम्‌ । परिकरय दत्िगददानदिष्म ऋतिनां प स्वामिनो यनमरानत्य कप
साप्य कर्मृणलैलत्लाम्पर्ैलात्‌ | परिकरपष्य स्वामिककलामविऽङ्गानां
ततकलयातुपततेितिपरथगसूत्र्थः । इतरप मृतिं तु व चनात्स्यात्‌, इतरकर्वकं
दानं तु बचनाद्धमेत्‌ | अड्ान्होत्र। देय इत्यादिकमु हरणं ञेयं एकी द्र
हो दनी वचनादिति हदयमिति , द्वित वपूतरैः । वर्पमापलम्वः गी
वरोऽपिवतेऽन्यो पेतुषैतेऽतिवेऽन्पोऽनङ्छानरोऽतिवेऽन्य इति । ब्रीयरन्दयारि-
्नरेतदुपपुरपे । सूताय गौत ब्सग्व प रानन्ह्यनां(ना) पैशयघ्येति ।
भरकरानारमपि पतौ --

वरोक्त गां विनानीयाचतुवर्षामरोगिणीम्‌ ।

दक्षिणानां वरिष्ठो यो वरं तमप\ऽतुनन्‌ ॥ एति ।

दक्तिणनां दक्तिणालेन दीयमाना दिएणयादुयलतेषां मध्ये यो बरिष्ठ बदुमूहपत्वेन
ग्रष्ठलं पदा वरशव्द्वाच्यमपर आचाय अदुवज्नि्ः । गु्ञामन्रं व्ण वर इति
यैह्वथः । एतेषां पक्षाणां शक्ताशक्तसेन व्यवस्था । गृहाति नंुमिति शेषः ।

इद्विनपण्ः ] गोपीनाथभदकृतज्योरख्राव्यारयासमेतम्‌ । ८१९

त्यैवोपकान्ततवत्‌ । दिरण्येऽमिम्याने इते म्र्महणकाट उच्छरपकृतो दोष
आयुीनतार्ूपः प्त विनरपतीत्य्ैः | तथ। च शतिः -अनवानं गृहि तैवा
विहिरण्यममिन्यनिलमृपं पे दिरण्यमायुः प्राण युवैव पृतममिधिनो ति शतमानं
मवति शतायुः पृषषः शतेन्द्रिय आयुष्यवेन्दिय प्रतितिष्ठतीति ।
तर सदिरण्येन रातमानेन सस्यं दिरण्येनापिद्पाति।

तमसं दिरण्पेन प्तदिते पिरणमते शतमानमन्यद्धिरण्यं तेन इष
सम्पन्बिरण्येन स्वश॑यिला हिरण्येन परिदधाति । अत्र सशब्दो पादानाच्छतमानहि-
रण्यतताहित्यार्थगनपद्वरण्ं आमिति गम्यते तथात्र रनतर्पमेव न हु सुवर्णल्पम्‌ ।
मौधायनीयेऽत्न स्पष्टमेव रजतरतन्धो दृदयते । शातमानिनेबक्र पि तदवशेष्यलेन
दिरण्यशब्दोऽभेति । इरे च शतमानं हिरण्यं पूशतमानतो मिकनमव । पुनः
शतमानशब्दरोपादानात्‌ । अन्यया सहिरण्येन तेनेत तच्छढदेन अहणै कृते स्यात्‌ ॥
न च शतमानशब्दोादाने रजते शतमानत्वलामा्िति वाच्यम्‌ । शतमानशब्दस्य
रमतेऽन्ययाततेभेन त्ामापमवात्‌ | रने दातमानरशाडद्यानयसतु प्शतपानहिरण्ये.
नेले््कारकपतमदिनैव मवति नान्पवा । न हि प्रते ता प्पापोऽक्ि | नष
विनिगमनादिरहदमिव्यानतपेप्वशौपिषनेषु रनर गौणे हिरण्यं पहिल्या
मुहयमिति परपरील्यमेव विति वाच्पम्‌ । सुवणौलमकदिरण्यस्यैव एष्यतेन तदैव
पुरुपा उपरोगः | रनतरूपरिरण्य्य तु गौणलेन प्ाहिलस्पगौणका्य एव
तस्योपयोग इत्येवं रीत्या विनिगमकहामेन वैपरीत्य वकतुमशकयलवात्‌ । न च
रजते हिरण्ये कं प्रमाणमिति वच्यम्‌ । रनत हिरण्यमभवत्‌, तूणै९ दिरण्य-
मभवत्‌, तपुवणैर हिरण्यमभवत्‌, १९ हिरण्य रनतमितवादि श्तीनां रन त«.दिरणयं
मध्यमायामरिति सू्रह्य तच मानत्वात्‌ । पश्यति गिनन्तप्रयोगाद्धिरण्येन
सं्पशीनमन्येन करणीये न तु अध्वगा पठरीः कन्य इति बोध्यते । छा
गिज्वा । अतिन्पहोऽध्वरपोरेव । तैशठरत्सववियववच्छेदेन स्यदः । पुन्रण्यगरहणं
रनतव्यादृयरथम्‌ । अपिद्धातीति वचनातपरिमण्डडकृतिलं त्य गम्यते | अंशुहो.
मोत्तरं गृहे तननियोनपितम्यमेव द्‌नावचनात्‌ । अमिम्यानने मनः । प्राणाय तेति
मन्रानः॥

इन्द्रानी मे वर्चः कृणुत्ामिति हरति 1
इ आरम्य निलो त्िपिः । हरति आहवनीयं प्रति | अधविनेति मचा
देषन्वेवा यदी मन्विखनवानं जुहोति ।

अनवानमिलयुपरतणंप्राणनाकाननभोः । परनापतिरत् देवता । एतत्त स्मा

हाऽअस्म्वः-दधनेना यदीमनिलयनिरुकतय। प्रानपतयया प्राण्यापान्य व्यानन्नुहो.
१०६

८१९ सत्यापाविरचितं भ्रौतयृ्- [८ भष्टमशर-

तीति । भगिरक्तया दिङ्गरहितयेल्ः । चषटश्ायम्भः श्तौ सौत्रामण्यां कुविदज्ञ
लयनिरु्तया प्ाजपलयया गतीति । व्यान प्रमापरम्बीयानमिव नास्माकं अहण
दष पूतहृता तदभिानात्‌ । अनवानं होमाशक्तौ पतोक्तेवामिव्याननायेव प्रायश्च"
कतम्‌ । तपा चाऽऽपसतस्नः--यदि न शकुवाद्गृहेतु होतुं वाकरे दते गृहीयाजनुहु-
यादेत । अमरैतयारयातृमिरमिन्याननादिनिः पूरकः पवय पएतोक्तः । भकमिवा-
सवदिति मन्रान्तः। ठ
अद्धिः मतिमस्याताऽध्वर्य मरुति ।

अद्भिरिति वचन का रनिवरतप्म्‌ । अष्वुपरहणे यनभननहमपतनीम्पा पर्षन्‌ |
आाभिपुरयेनों परु्षणम्‌ । इरं नित्यणेव । नैमित्तिकलवोधकषदामावात्‌ । शेषक~
रणपते पूद्रतः ।

अदाभ्येन प्रचरति ।

सदाम्यतंहकेन कर्मण प्रचरति अदाभ्यततकं॑कर्मुति्ठतीति यावत्‌ ।
अदाम्यनिरेचन धरत य देवा अतुरानदाम्यनद्तवन्तददाम्यस्यव्‌ म्यतवतिति 1
प्तामानयपरतित्तेयम्‌ । इं भिज्ञ सूतन्तरोक्तपतिकलवन्पवृत्पथौ 1

अप वरशेषिधिगाह--

वस्तवस्त्वा भरवृनितव्येतैरुपनदवस्य राङसीनभ्यूलसन्सृशनशन्य"

सिमितपीतरे दधो निश्नभ्याणां वा निःषिच्य मन्दा ते शुक्र

शुकरपाधूनोमीति तसमन्नेतैरेतानूरखिः पदक्षिणपतुपरिष्ठावपति ।

एतरितिवचनमेकस्रलनिततरार्भम्‌ | उशिकत्‌ व पोनेतिपेऽदाम्धा अभ्शव्तेषा-
मेतैकमनुपवनमपिपूनतीतिव्वमाणूत्दिव तरिते पिदधे बरीनितिवचनेकेकांशमपि-
सनतीत्य् परथष्यगपितर्जनं मन्नवर्या प्रतिप्तवनमित्येताहशस्यामेस्याि सभयेन
दयादित्तरयाया जपि तेमवत्द्वरणारथमू । त्रीणि, ईनि येषां त त्रियस्तासीन्‌ । तरिश
ब्देनात्र प्त्रयं विवत्‌ । इट किट कटी गताकहयतर दी्ेकारधातोः प्रेष इति
प्षमाश्रिय तादशघतिः पेपदादिलाक्किम्‌ विशब्देकारदीरवकारात्मकषतोरकः
पवने दीष इति प्वर्णदीर्ः । हध्वस्य पिति कृति ठगिति तुगागमसतु न भवति हते.
कारामावात्‌ । बश्च घ्री घरी तियलतासीन्‌ । चे गत्यथ प्रापस्यभी इति शसेण
प्रीणि पर्वाणि येषां प्रा्षानीलर्थो मवति । तथा च तिपरवीशुनां महणा्य बचनमभितीदुं
षा प्रयोजनं द्र्म्यम्‌। मस्ति च पूतानतरपुषम्मकमसमलर्य --मन्दापु त इति
तिहधिप्वणोऽशृखिः परदक्षिणमनुपरिष्ावयतीति । भंशवः काण्डानि । अधश

१क,ग. निषि ॥

शद्िणण्ठः ] गोपीनाथमटकृतज्योस्म्ाव्यास्यासमेतम्‌ । ८१५

परयमाह बौधायनः -अहुस्यवकाशेषु छृलेति । गुय्ह द्वौ दवौ क्विति
कालयायनः । पये प्रणावतिषनति दवौ दवावतं ्िष्टाविति कठ । उपेहीति भश्रान्तः
प्रृहणमपकरपैणम्‌। ननु परहम्रहणस्यम्रे विषास्यमानत्वादृषिनिमराम्यान्यतरनिपेषनस्या-
दाम्पपत्रे अ्रहणेऽर प्रहणाततमवाद्थादेवान्यसिन्पा् इतीदं वचनं व्यर्थमिति चेत"
स्यम्‌ । अन्यक्तिन्यलिन्कप्तिश्चित्पत्ने अहणै न तु वायम्यत्वचमप्त्वादयम्यतमरूपत्व"
नियम इत्यनियमज्ञपना्तवेन वेथ्यौमावात्‌ । पतामान्यतः पत्रश्दादाकारस्या
नियमः 1 दध्यत्र टौकिकमेतदधमेव कृतम्‌ । नाभ्या होतृचमपस्पा यनमानवे-
तिता निःपिच्य स्वयित्वा तसिन्पात्रे निषिक्त दधि निग्रा्पानिपेचनपते तास्ति"
वननचिङगवयत्ययो ज्ञेयः । एरिति वचमेकेनेव मचनेण प्रिषटुवनमवकिष्टानाेकाद"
शानां विकद्पाभतेति स्यात्तदादर्तयतुम्‌ । एतदेव वचनदफेकेन रननेभेकेका
करिपल्यपि एकपच्राणि कर्पोणीतिररिमापतुरोभेन पष्यति । एतानगृहीतन्‌ । परि-
भाषयैव प्रदक्षिणे पिदधे प्र्तिणवचनमनृकूललाैम्‌ । यया दपिहोमातृशूं द्रवी"
भूतं भवति तपा पृरिष्ाषयतील्ैः । अनुशब्द आनुकूटयमनूल्षयैव परिष्ठाषनमिव्य्े
सोभयितुग्‌ । परिशब्दः प्मन्तमावाय । तेन प्रिभापापिद्धं प्रदतिण्यं तिद्धं भवति |
चतुः प्रशछतवः सपकृत्वो बाऽवशिष्ठा विकसाय।; ।

त्रिवारं परिषावेन द्रवीभूतताय। अरपनततव एते कल्ाचतुचतृ्ीर प्चकृतः पञ्चवारं
पङृत्वः स्तवारम्‌ । वृततिनोषको सुच कृलमुत्ययौ । निरिति पते निमिः
करियत्नयम्‌ | चतुरिति पते चतुिीने्तसतः क्रियाः । एतं पञ्चकृत्वः पतकृत्व इति
पक्षयोरपि । ततर चिरित्यादिपषु नतौ प पचति क्रोण मश्नावरेषः । पेऽवश्ि-
षस्त एषु चतुप्येषु यथायथं विकसरथा मनि | अवशिष्टा विकस्य इति
वचने वप्या परृहन्त्‌ गायत्रेण छन्दतेलयतैः परतिमच्भित्यनेन प्पजेष्वपि
स्ैमविनियोगस्याऽऽपर्ेनोक्तप्य निदृत्यर्षम्‌ । एतद्वा अपां नामेयं गुषं यदा-
धावा मन्दापु ते दुक्त इुकतमाधूनोभीलयादापमिष नामपेयेन गुदेन दिवो वृष्टिमवरन्षर
इति शृतावापावशग्दध्यापां नामेषेयत्वमुक्तम्‌ । बौ घायनेनाऽऽघवनङिक्कत्वानमच्रा-
णामपि आधाव छता द्दशमिराधविरपुनोतीति सूत्रेण । आप््लम्येनंशूनाम-
प्यापवनपंज्ञा कृता-आधवनानस्शज्ञातजिधाो शिकत देव पोम गायत्रेण छन्द.
तलत परतिमच्रमनुप्तवनमेकैकं महामिषेष्वपिषठनतीति

ग्रहणमन्न(नाह--
शुक्रं तेधकेण गृहम्पकनिः प्रातःसवने विश्व

५७. ग. कुत इति । २७, ग, निपिच्य ।

न च ~ 4 क
८१६ सत्यापाढविरवितं भौतचं- ` [ < भमपरभ्-

। देवा इदं ठतीय५ सवनं कवीनामियेनाभि -

याति सर्वा्ामन्तत उप्पामा भवन्ति ।

एताभिरिपयामगृकतोऽपीत्यन्तामिः खलपं खरप गृहात । दुक्तं त
इत्येत्यापि त्रिष्टपढन्धोरूपत्वादनात एतोषयामः । सर्वातागितयनेन शुक्रं ते शक्रेण
गृहाम्यहो रूपेण परस्य रदिमभिरि्येतस्य कलं विना ्रहणातेभवादवश्यमक्तस्य
साकारः । तत्र छनः पवद्धतवात्कयनर पारकष्मना र चा तां सयां छन्दो
भवतीति शङ्कायामुच्पते-दकतं ते शुक्रेण गृह्य इत्येकः पादः । स्पेण र्यस्य
रक्िभिरति एकः । ततराऽऽयः पादो यणदशेनैकपमावं गताम्पाकिकाराकाराम्बा-
भेकाद्शाक्तरः । द्विीयः पादः पूश्‌ र्गतर्मये एवि इतयज्षद्वित्वमावनया
दशाक्षरः । तथा च नष्टम रदा इति विङ्वपूत्रदिकादश्षरा भिषटनिति शरुते
रिम क्षणं तिष्यति । एकस्यकषप्य न्युनतवतघृश्िव्मति | उनाधिकेनकेन
निचृदरिनविति पिहपूत्रात्‌ | रिष्‌ इति द्विल्मावनायां पृणिरिति दवे भक्षे पूर्य
हति श्रीणि भदित्य इति घौणि एतद प्रतितरष्याटक्तरं पर^ श्रिषाऽभिषिक्मिति
शतिः पाद हृयादिपूरण इति विक्षटपूरन) च प्रमाणम्‌ । प्रतिद् भैतदवायव्या
ण्यदित्यस्य गियमिति द्विलमावनय। द्विलम्‌ । ससध च न्याप । एवै न निवृति"
एवूश्षणाकरान्तत्वदितस्वापि मनस्य शकतमह्येवेति तिद्ग्‌ । रदिममिः पह मक्षः
स्याम पुम स्या वयो नयन्तु इति मन्तः ।

आऽस्पन्ग्रा अचुच्पदुरिति हरति ।
आहवनीय प्रति हरति । अत्तेति मन्रानाः।
कए्९ रपं हषभस्य रोचते बरृहदि लभिमश्रयते ।

¦ स्पष्टम्‌ ।

सोमः सोमस्य एरोगा इति ज्ञहोति प्र्ञातानःशरृ्निदधात्ि॥६॥

हति दिरण्यकेशिसतेऽष्टमप्रभ्न द्वितीयः पटलः 1

येन करमेण श्रद्धेव करमेण पर्ततानैशुननु्वनममिषवाय निदधाति । पोमाय
स्विति मचरान्तः । अव निःशेषमेव होमः । अनिषामविन मर्षणर्प्तिपत्तेरपत॑म-
वात्‌ । जश्वदाम्ययोर्िरेषमाद।ऽऽपर्तम्बः-त्रातृव्यवताऽदाम्यो प्रहोतन्यो वुपूषता-
शस्तो न पैत्र अहतम्यौ वानेये रानपूे त्र प्रहे पैम वा योऽस्य पुप्रिः
सुविचित इव स्या्तप्य अ्रहीतपागिति । काम्यते प्रतापे गिवेशः । वानेयादि-

१ ख. ग. न्दोनुद^

6. ह ४ यभद्क्तज्यौत्ध्यायासमेतम्‌ + कि
तृणः ] ,गोपीनाः 1 ८७

ष्वेव विङृतिष्यव अहतौ न परवा प्कृिविहृतिषुपरहीतन्याविति । योऽप्याध्व्ोः
सुप्रीतः सुपरोितः स्यायनमानः कल्पाणरुणो यदि तस्य पर्वस्व प्रकृतितिकतिषू
विनाऽपि कामं प्रहीतव्याविति ।
श्पोकोपाहश्रीमदरष्ठोमयानिसादत्तामियुक्तवाजपेययाजिसर्तोपुखया-
निद्विषादस्ामियुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदीकिततनूजगोपीनाय-
दीक्षितविरचितायां श्रीपद्धगबरसल्यापाददिरण्यकेशिसू-
प्ामबुषिगतनिगूाथरत्नाटाभ्तविदरस्ननसंताप.
शाभिकायां उपोत्सनारूपायां तावप
शस्य द्वितीयः पटलः ॥ २॥

भपाषमप्रने पटलः ॥

देवस्य त्वेदयुपाश्युसवनं प्रावाणमादाप
चाच यच्छत्याऽऽ््रयणस्य ग्रहणात्‌ ।
परायाणमितिवचनमुपरनिहितम्ावनतुष्टयते मिननतवेऽपि भवराप्याकारसतद्वदव, एत-
देदनेऽपि प्रायश्चित्तमपि तदेवेति प्रदशेधितुम्‌ । भादूयेलत्र्रपप्पमानकाछिकलवा+
को गुं स्यादय स्वपितीतिवत्‌ । तमाददानो बाच पीलेलयपतम्नेन स्वष्टमेवाय-
मरे उक्तः । अत भापसतम्बपू्र्मानारथकलोपवणैनमेव युक्तं न तु तद्वितवाहुपव-
प्रीत युक्तम्‌ ! अश्र वग्थमनविषनिनान्यत्र मध्ये यबदुषयुक्तम्याकृतवागु्रणे न
दोषः | अत्र तु तेदुचारगेऽपि दोष इति िशेपोऽवगम्यते । इदं म्यायानं सपत्र
द्ष्व्यमू । भदन्त वाचं यच्छति नियमयति आग्रणब्रहणपथन्तम्‌ | आ), आप्र
अणादिति पदच्छेदः । भद्द इलन्तो मस्य ।
प्रावाऽपीलभिम्रयते ।
वृषटिवनिमिलन्तो मन्रष्य |
तमधिष्वण उर््वसातुं निषायेद्राय त्वा व्रघ श्ये.
तैत राजानमभिमिभीते यथा कऋयेऽन्पदुपसपूहनात्‌ ।
तमुपांशुप्वनम्‌ । भधिषवगे ऋणि । अधिषवणग्रहगेन पूत्रान्तोक्त उपरो
यावत्ते । उर्वषानुप्व्ं निधाय स्पापयिवेनद्राय त्वा वतरत इत्यादिमिः पञ्च-
सिरमतर रानानमभिमिमीते । एतच्छदोपादानपरयोजनं पूषवत्‌ | मन्भैरिति वचन संव
मनेरकं मानमिल्यपि प्षन्तरमस्तीतित्ञपनारथम्‌ । श्रत पञ्चकृत्वो यजुपेलयेकवनन-
भेवसिनप्त भमाणम्‌ । जभिरन्द उरवपानोरुमदुप्तवनस्योपयैव मानाभं यया क्रय

1. प्स्यापाठपिरचितं भौतसूव्र- [ ८ भषपयमे--

एति । क्रयातिदेशात्पच्चकृतो यजुषा मिमीते पञ्चृतवस्तष्णोमिति विभिन मानं
मवति । जतिदेशामवे पमिभैन्रकैकेन मन्तेकिकमियेवं प्रवारः मीत्वा तैरेव
तयेव पुनर्मानं पञ्चवारमियेवं द शव।रं मानं स्यात्तन्म। भृदिलेतद्ं यथा करय इति
वचनम्‌ । अन्पदुपपमूहनादिति वचनै क्रयेऽवरिषटानां पूरषगगृहोतानामव्रापि तेनैष
पुरश ्रह्णं स्यत्नपा भूक तु दरापेव मनिषु निःशेपरेशुकेपणं यपा स्वागरिे-
तदधेगू । तेतायमरप भवति मितमदरिष्टं च राजानोकीकृय दश शिका बदरा

सन्त्र प जुदिका अश्र च पश्च जूटिक। इत्येवै मिनोतीति । उपतमूहनादन्य" ,

दिति पदिन ` पदिरण्येन पामिकेकयाऽङ्गुल्या प्रपारितया पषीलद्गु्ठमूष-
निगृहति यथा प्रपते न तथा पञ्चमं तैव दशममित्येततपर्वपतिदविरयते । वाप
भ्तरणं प्रं न मवति तमभिपवरण ऊनं निषपितिविेपिधिना तदधात्‌ ।
अधिप्वणस्यैकदेशे राजानमपोदू(दु/हाऽऽदत्ते यावन्तमेकग्रह-
याऽऽ मन्यते मत्युपनदेतरं निदधाति तपुर न्युप्य वस्ततीवरी-
भिरुपणटञ्य श्वात्राः स्थ हृ्रतुर इति निप्राभ्याभिरूपजति ।
अधिपवणचमेण एकदेशे रिते प्रदेशे रानानमगोदू (दु) मितपरदेशादपपर्यं
त्मादादतते । सावनतमकपरहयेतयदविवपतीवरीमिरुपप््येलन्तस्य पूवबद्याएुपानम्‌ +
निप्राम्पाः पुं व्यरूपात।; } ताभिरपतरति भिश्चयति । पतोमः पिबलिति मघ्ान्तः
निप्रासयेकरेयेन याकाह।मिषवपू पप्जैनम्‌ । उत्तेऽभिपमे समध्िः । आप्तम्‌
स्ष्टोवोक्तं--ताप्तमिकरेरोनोपपृज्पेति । होतृनमते निगरामाधेमवरोपयनपा्रानरे
निम्पा अवनीय होतृनमते तिः प्रद्िणमनुपषषिवयति । यद्‌। यदा नग्रमो-
पायनं तद। तदा तदयं पात्ा्वरस्यानां निमराम्पाणां तावत्सरिमितानां होतृनमक

आनयनम्‌ । होतृचमतप्यानां सीतापि नञो पापे निप्रमपाषु पुनः पुनाना. ,

म्योप।यनमगतं स्यत्‌ । नित्राम्याणां निपत्य वक्ततीवरौभिरभिपूरणे तापर तथोनि-
स्वात्‌ । मन्रोऽत्र भैष भवति| न्यानयनक्पक्रियाय। एवाभविन तदधैलसैवातेपवात्‌ ॥
यतते सोम दिवि अ्पोतिरित्यभिमश्नयते ।
दत्रेऽवोच एति मन्रान्तः ।
अभित्रणमेके पूर सपरापनन्ति ।

निग्रा्पोपपर्मनकरिषपक्षया पूतम्‌ । अ्ीनिग्रामयोपततमैनक्रियाया जाननेर्म्‌ |
विपरीतमेके समामनन्धोदेतावतैष यद्यपि विध्यति तथाऽपि मचपरीलयमातरमत्र
शकितं स्याता भूत्‌, कं तु क्रििपरोतयमपि यपा स्पादियतदपैराबदयकमे-
दशं सूतम्‌ ।

१.१, दरं सु*।

„~

३¶०पटह ] गोपीनाथमहङघतज्योत्र्याख्यासमेतम्‌ । ९

=$ उपसृष्टस्य राङञः ` पडशूनस धृष्टन्मव्य भह्ा-
तान्निधायेतरानादायोपरिष्टाद्रावाणं पारयन्न.
पस्तादर्शून्ागपागुदगधरागिति होदचपसे तिः
मदृक्षिणमुपरिषावयति स निग्रामो भवति ।
निगरमयागिरपपृषटसयतसः प्ण्णामवि प्रज्ञातनिधानं प्वृद्धक्रमेण । इतरान्् ~
दव्पतिरिक्तानन्याननहुववनत्िप्मृतीन्‌, । उपरिष्टाियत् ५५.५५५ शेषः ॥
मावाणपाशुप्तवनम्‌ । अधष्तादूरान्णोऽभप्त।लडंदुन्पतिरिक्तान गृहीतानशुपा ष
पनतछ्न्ारयनमागपानिति मननेन मिका मदलिणमनुपरबयति । परदक्षिणमनु-
पर्ावयतीति तव्यारपानम्‌ । अत्र प्रदसिणशज्दनोवितमातु्पं यथा परेन
तेषामूनां ता निरामया रपवन मव तयेह जेयम्‌ । नतु मंशूनमिष
तनिहितलततिपमितोपरिष्ादितयत् संबन्धः, तथ न यृहीतानामेशूनापुपरिषूपरावाणं
1 पारयन्नित्यपों मवति, एव, च पवत्राुपात्त्य होतुनमत्य रेपोऽपगत एतेति नेतत ।
तेषा पति जधलादशनित्येत्य वैषध्थीपततेः । चो निप्रम्पा्ाोडोनोसननो रप
पत निप्रमजञको मवति | भम्न निष्रति मन््रान्तः |
तातुपर सुप्य वसर्ीवरीभिरुपषटञ्य मा भे संविक्था इति ग्रावाण-
शुधम्प भिपणे वड्‌ सती इलयधिषवणफलके अभिमन्रयते ।
तत्िप्राम्करपतहितान्‌ । मा मेप पवक इत्येतावनिव गन्त: | मामा
हिशतिषमितयनतो िपे इति मन्त्रः । वकतीवरीभिर्प्तगैनाननारं मा मेरि प्राण
भुदम्प धिषे हत्यपिप्रषणफरके जगिपन्त्रयते। दविवचनटिङ्गासतमवाच सकृदेव मन्तः |
५४ अनागसस्त्वा बयमिद्ेण परेषिता उप वायु
अ्त्वरयपूमितरस्ते अ्त्व<शमूर्वरुणस्ते अ~
स्त्वश्शभूरहतः सोमो राभेति यत्र पलं ठण॑
कीषठं बा प्यति तसिन्देशे समे हरति ।
यत्र धमन्तो मूज््न्यतमे समुचितं वा पयति तस्िनेव देशे प्रथमं प्रहरति।
पम इति ववनात्मानंशनछृतवा प्रहरति । यत्र मूलयुक्ता मूथिष्ठा अंशम भवन्ति
तादे देशे प्रहरतीति यावत्‌ । काष्टं श्पुकाठलण्डम्‌ । ठोषमिलपपाठः । लेएस्य
राज्ञि पपर्गत्ययुक्तलात्प्य परित्याज्यतवात्‌ । यदि वा पुरा वृषे काठ मूढं वा
। स्यात्तसिन््हरेदित्ापसतम्पू्रपतवादात्‌ । यदि मूढं न विन्ेतुणं दारु वाऽनादैभ्या,
र दितिमानवसत्पतवादाच । यदि मूढं मूढमागं पोमस्य न विन्देत ठमेतन जानीयात्‌ |

१७.ज. स्‌... रों ।

८२० ` सत्पापाढविरचितं भौतसू्र- ,; . [ ८जषटमपरभे-

संनिहित पप्य मूढालामो हाज्ञाननिवन्धनस्तथा च एमधाव्पोऽत्र ज्ञानम्‌
तथा च न विन्देम प्यति तसि प्रथत प्रहरति() । तथा च मानवपूतरम्‌-
मूठेऽभिषूणोतीति । सोमस्य मूकमाे प्रयगोऽमिषवार्ः प्रहारो नाम्न इत्येतस्याः ।
यदि प्रोमष् मूं न पदपति तदा तृं चेत्पश्यति तत्रामिषुणोति । तृणामवे काष्ठ"
स्ट वा परयति तृणकष्योरप्यम तृणे दारलण्दं वाऽनपोयामिषुणोतीपपर्षः ।
सत प्रहरे एत्तका पतता स्यान्न नानीयादिलर्ः । तहि ततिन्तोमे तृणं दमौदि
द्।रु काष्टलण्डं वञन्तीयमिपुणुवादिति मानवतूत्रायैः |

तृणमन्तर्थायाभिपुणोतीलेकेषाम्‌ ।
पूान्यतमाममि द्वितीयादिप्रहरि चापि तृणमन्तपायैवामिपूणोतीसेकेषामाचा-
याणां मतमित््भः । एकेषापितिशवगान्मूढाचन्यतमाभवि दवितीय।परिरहरे नापि
तृणानतपनस्यानियतत्वम्‌ । वृणमितयुषठतणं दारुलण्डत्य
अषटृत्ोऽरेऽभिपुत्य निप्राभपुपैति यपा पुरस्तात्‌ ।
षठकृतवोऽटवरम्‌ । अष्टौ इति पंपायाः किपाम्पाग्तिगणने कृतवपुनिति
कृलपू्मत्यः । ऊन्दपो विभक्तय । अग्र इति वचन द्वीयतृतीपपपीययो-
कयमाणविकलसपिक्षया । स्ति निमित्त भा मा ानद्प्चष्कदेलेतयोः कृतयोिभर-
भुपि पूर्ववदिलर्षैः ।
अपात्तानापःशूनां दरार्पापुपासजुषात्रम-
पिधायोत्तरतः प्रतिप्रस्यातोपच्छति ।
अपत्तानां पुररृहीतानां प्ञतक्रमेणाततछिएतया स्थापितानां पशूनां मध्व
भयौ दवावंश्‌ ताम्पामतणछिशम्यां द्व्या दक्षिगेन हत्तेनोपाभ्ुपत्मिवापोततएतः
पृत्रषपोत्तरत आननः परति्रस्यतोषवच्छति तला षारयतीलरथः ।
वाचस्पतये पवस्व बानिननिति तस्मिः
नज्छिनाऽ्ुः सोपपात्िश्ति ।
तलिननंशुदधयान्तहित उपांश॒षा्रि अतिपर्यनना धृते । भज्जकिनिति वचनमकहकते"
नाऽऽपेचन व्यावर्पयितुम्‌ । भचव्ुमहणे परतगरसयतृवयवृत्य्ेम्‌ । न नापिषनो-
पृथनतिचनक्रिपाणामिकेन कमशकषलिव।ऽ5तेचनस्याधकर्तकत्ं तिध्येरेति
किमर्भम्द्रम्रहणमिति वाच्यम्‌ । उषयच्छतीलन्तभीवितगिच्कदपनया क्रियात्रयघ्ै.
ककर्कलवमेन परतो तां वारमितुपु्रहण्ाऽऽवदयकरतवात्‌ । जत्नोपामो न
भवति वचनामवात्‌ । पृतरित्रमि अन्तरयामन्तानां प्रहाणं न भवतीलत्र जञापकममरे

१ कग. "मोऽ" ।

+>८

धि

शगः] ` भीपीनाथमहकृतज्योतघ्राव्यार्पासगतिम्‌ 1. +

कपत । एतश्च पादन नरेषं तु खवमेव वक्ष्यति । एतत्सष्टमाहाऽऽपस्तम्बः-
शृवतरमूपथामः तदन घ न पित हति । गमल्तिपूत इति मश्रान्तः |
एषे बिरितो द्रितीयस्दतीयशाभिषष। ।
एषं निमाम्पोपपर्मनादिता निदरामोायनान्तेन प्रकरेण । भन्यर्सष्टारपम्‌ |
शत्र वैकल्पिकं विरोषमाह--
अपि दैकादशृत्वो द्वितीयमभिषुणोति दादशत्वस्वतीयमष्‌ ।
माव कृलोऽभिपत्यमितिव्रा्षणानुपतरिण वेषु अमिषेण्कृलोऽपिरष उक्त,
स्प्यावं विक्दपोऽपि पति ।
अपोदूपृल्य पूवावश्श्‌ अन्पाम्पां द्वितीये पात्रमि-
पापोपयन्ढलय्याभ्पां तूतीपे देवो देवानामिति
दितीपे सोपपासिञति पधपतीनं इपस्धीति तृतीये ।
भंप द्ि्ियतृतीपपेमिपपोक्िपतो विरोष उच्पोऽनेन । सूत्रा सष एव |
म साद्षति।
गृहीते परर, पतोप्रहाणां परिमार्गत पपायोनितादुने चेरैन्षायवग्रहणमुक्ा
पिमिपाकरणदेव पुषं परहाणां तदनाभवि ज्ञति न प्रद्यतीति निमेषोऽपर्स्यावि
अहधर्लेन प्रातिरङ्कानिरतर्पम्‌ | प्रतििष(वो)तनियोगशिष्टलवास्रिमार्जेनमपि न
भति । न च पोमप्रहपते पोममरहेऽधदास्पयोश्वमि भाप्ादनत्य निपेष एत्रहाष
दननिषेधकरकुतो न कृत इति शङ्कनीयम्‌ । एतेषां प्रहाणमनारम्पाषीततयेनपूपीवा-
त््पातिशङ्धाया एतामावात्‌ | भयवोपाङुर्यतिरिकेणधर्‌गरेष्वपि पे तूष्णीं
साद्नमपि मवतीतित्तापनायम्‌ | तततंनिवोगकित्वात्पपिमार्नमरि । अन्तयामग्रेऽ-
प्येवं ्रष्टनयम्‌ ।
स्वांहृतोऽषीस्युतिष्ठति।
स्मम्‌ ।
उरन्तरिकषमिति गच्छति ।
भन्विहीति मश्रान्तः | भत्र पित एवाचिहीयन्तः |
इतरेण रोतारमतिक्रम्य ॥ ७ ॥ प्रन-
स्त्वाषटितयुत्तरं परिधिसधिमन्वषतिषते ।
गतेति परितयश्यातिक्रभ्यतयेषं वचनं होतुरुतरप्देशमदृरमतिकरमयतराभिरेश

9 स. ग, ति । मतिमस्पादुमेडमादाग स्वाकृतोऽपीदुतति्ि । स" ।

11;

द्रेर्‌ चसत्फोपासविरचितं भौतं ८२ [दम्भे

गचछति.न.ु.होतस्तरपेये यमनवेलयां प्रौ- निषातविलरपरोषयोना $
उत्तरं परिषिपधििदयत्ःदवितीयाऽनोः कमंभवच्तीगरतवाततोगेनः॥५ =; ॥
उत्तरं परिधिसंपिमन्ववहूतयसाहाः` ता सुभवः
र..- सूयीयेति दक्षिणाम दौर्घ^ सतते जुहोति

तमेव पंथिमन्ववदलेत्येतावौव तिद्ध पुनरुतरं परिषिपेधिितिचैेनवसयनीनि-
पक्णयोः समक्तं क्ञापयतिः। जपेर्याननतः. तन्प्रत्ययः । दक्िणाप्रा्च.
मषी दिकपन्तमिहपर्ः † जयोव्ौ वाीःदिशमारम्य "पाराकरणम्‌ ॥ ्रतुभिति
वक्रताम्‌ | अम्यन्तपदेशे वायो दिशमारम्याम्यन्तपेश. -एवाऽऽतेी+ः
दिकमयनतं दीपै । रेमयःएव वाया, दिशपरारम्पेष्य एवाञपधोदिकपयेनत
होमे हस्वता । ए्रस्याःनिराताः दूर्चनपर्‌ 1. पतवर : मधे. विच्छेदमयाव्‌.
स्यम्‌ । साह्य, त्वा पुप्रवः, पूषीपरिति मन्न साठाक्ता सतपि अनतेऽपि
मृदेव (हाकारः न विनाशने पुसतसवाहक्ररित्व : परिततदुीतत्रदा.
तिरेव पूय नोपरिष्ट्वाहाृतिः› न दोकयैव पृरलात्लाहाकृतिलमुपरिषात्छा-
स्वाहाका, इति . वाच्यम्‌ । शनेकपरैमष्पे

यु
या मदिष्यति न वतेति । यत्ाेकपदृद
ह्‌ नाेकलवै, नेत्येवभेव गम्पो । अन्यथ्‌], साह
माधीताय, साहत्यनिमवाहकारस्य ,वेवधयीपततेः । न~ व, स्वाहाऽऽपिपराधीत्राप्र
स्महित्यादिगश्तरयस्य प्रत्यक, म॒नद्विलपरलं , शङ्कयम्‌ । एकिः, वैश््रवानि
शदोतीसेकविशति6एषातितेषापतेः ॥ अतो: मल्नाखय्‌ एर । इमेव ठिङ्गपादिष्‌
स्वाहाका देवतापदान्यवहितपू एव आदयो न तु मन्ादिर््ववहित इति दिश, इति
पर्तात्मतिरिश इति दक्िणत आदिश, इति पशवद्विदिश इत्युत्तरष उदिश इति
मध्ये स्वाहेति स्ैत्रनुपनतीति वतराहेमप्करभये पूर पतरतिपदेन घृतं पूतपूवान
इति मध्यछ्ाह।क।रति मन्रेऽपि तदन्ते स्वाहाकारप्रापणां केनाप्यत्र

वषं

|
६4

देवेभ्यस्त्वा मरीयिपेम्य इति मेध्यते परिपावभ्पनतर हे निमा
स्पष्टम्‌ | छ

१५ | क क्‌ ~
यदि कामयेत वपुकः पर्मन्यः स्यादिति नीचा होन निगृच्यादवृष्टिमव नियच्छति
यदि कामतः दियुत्तनेन निर्ग्यादूङषटिेगेयच्छतीति ब्ोसणे ग्यार्यात-

स्ंहोपवयोरपयध नं तमसेव शुकतं एएतात्ाहा^ त

४1

म

पुरक]. : गोपीनाथमहकृतग्योत््ा्यास्यासमेतम्‌ ! ८२

मुक्तं निमोिने-काभनमदेन "हस्तस्य नीचत्वमुत्ानत्व नेल । एतयोियवभपि 1

'पात्रनहिमगे छः ।
< + 5: आग्रयणस्थारया संपातमवनयति 1 ^
सेधयवार्थकायाः षष्ठया अश्ववणात्सर््पातावनयनम्‌ | आपसननेन पर्वमाग्रयणः,
सृपास्य। ९ पतफ्तमवनीयेति .स्षटमेवो मेतत्‌ 1 ५.५

एप तेः योनिः प्राणाप स्वेति पात्र सादयति.1"

-समेतिपाततावनयनाद्िक्तमव पा सादयति 1 सथोदयतन एव | सकोतरक्तमोपः
स्तम्बेन-एष ते योनिः प्राणाय लेति रिकतं पात्रमायतने सादयति तसिितशमवास्यै
ते तृतीयप्तवनेऽपिदज्पामिपुणुषादितिःौ "1" .' '"

तत्िमन्श्शुभवदधाति स परिशेते आतृतीयत्तवनात्‌ । "

तृतीयततवनायै दवायमंशुः | तेन यावानुपात्त्ुतीयप्वनाथं ` पथीतो भेततावनिवोः
पदतभ्य इति । एतं॑चै, चतुरधिकपर्वायमयुः । अन्यत्र ` प्तीमन्यतनिपरवाणो
द्विपवाण एष वाऽशवः । तिपर्वाणो द्विप्वाणो वांऽशवो प्रहीतम्या इति शाखान्तरे
भवणादिति तिद्धं मवति । एतद्विनारोऽ्यो प्रहीवन्यः । तृतीयप्वन अ।दिलग्रहोत्त-
रतस्य शोरनाशबेत्तदाऽनपस्य , तोमस्यामावास्समीपवतिनं तिमे येनं केनेनितुरुषेण
तप्रविक्रयिणा,वाऽऽहायै तसमै प्रनिदसाऽमिषोतव्यः । तदमव कालुनानपमिपोत-
व्यानीलयदके प्रायश्चित्तं घ तिद्धं भति।
अभिचरतस्तुशअहं -हीलाऽपष्य " त्वा भाणे ,
साद्यापीति, साद्येत्त« ` साषितेणाऽड्ा-
यापु जघ्न त्वा होष्यामीलयमिमन्प प्रहपिणो

५५... मदिरस्य मद गृपाऽतावस्त्िति छदोति।
अभिचरतीत्यमिषरेलस्याभिचरतो दरेष्यपुदिरपामिनरं कुवत; यजमानस्येलषः ।
दोऽत भारम्य वे वाहौ वा तै नुहोतीत्यनतं कमं नैमित्तिकं मृवतीति,. पदी
। अहपुपा्ं देव्य सेतयुांशुप्नै , मावाणुगोदायेलयादिना मूधमतीनै
भीलयन्तेन तरिपिना गृहीत्वा) अपुष्येत्यस्य स्याने, शमन्त वष्ठयन्त द्वष्यस्य, नाम्‌
गृहेत्वा प्राग सादयामीति. आयतन एव सादयेत्‌ । पोदनेनिपेष्रेऽपरि अभिचाराय
सादनं विषीयते । अमुष्य प्राणे त्वां प्ादयामीति मनाः | र

दर ' सत्याषाढविरिवितं भौतं [<ममभे-

व्यवहितोत्तरममुं नहि त्य हननानन्तरमेव त्वौ होप्यामीद्निमश्रगमशरा्पः । प्रह
रिण इति मचेऽपाविलयस्य स्यनि शर्मान्तं प्रपमान्तं नाम प्ाह्मम्‌ । यथा प्रहदिणो
मदिरस्य मदे षाऽयुकरामो ऽस्ति । स्वाहा त्वा पमष इत्यस्य स्यानिऽ
यममिनारांपा होममश्रः | होमानन्तरं ठेपनिमार्मन। दि सेपातावनयनान्तं कैव ते
योनिः प्राणायं ववेत्या्तादनमश्रमपो्यामुष्य स्वा प्रागे साद्यामीति भश्मुक्ता ततप
प्तादपित्वा तक्पिनेशुमपिदषातीति। भप्राऽऽपसम्बेन विरोष उक्तः-ततो जुहुया"
रप्हर्विणो मदिर्व मदे मृषाऽतवस्त्विति निह्िषन्हुतवाऽमुष्य त्वा प्रगे पादपा.
मीति त्ादयेदिति । "
आ होतोरमाणननासीत ।

ज। होतोः प्ादनप्रशति होमपर्यन्तमप्राणभ्धापते नहिरनिगमयकनापरीतिपविशेदि-
सर्पः । मावरक्षे स्पेणृसूवदि षरिहुतमिजनिम्यस्तोपुनितिषू्ेण तोषुन्भलयः । इवं
५ होमपयनतमुपयेशनं सनिहितद्रष्यविषयम्‌ । दूरस्यस्यमि विदेषानतरस्यामिषास्यन
मानत्वात्‌ |

सदि दरे स्यादा हमितोसिषठेत्‌ ।

स। तमितोर्‌ । सपराणजिति मनुवीति । दूर द्रेषपस्व पे होभपरन्तमे.
वाप्राणक्नितिन तु ततोऽप्यधिकम्‌ । तस्याषपि्तु पाषरकमप्रागत्विष पदरक,
होमदेश एव तिष्ठत्ताऽपर ।

देवस्य नाम षृष्ठाति।

असमक्नामिचारिके कणि भमूष्यामुमपतावित्येतेषं स्याने कमेण पष्ठी द्वितीयाप्रष"

मामिरविमक्तिभरदेष्यस्व नाम गृहतीत्यपैः |

देषाश्शो परमौ सदे तर्घत्यमपरिषता भङ्पेन एतोऽसा फटिति

पोऽस्पाश्युराश्िष्ट उरसि कखे बाहौ बा तं दहेति ।

हेदेवर्ेऽशो प यदं त्वामहमीडे प्रपैयामि तत्स्यमपरिषुताऽपरिपतमपरः

तिहतमसतु मङ्गयेन मङ्ञाय राप्रोनौशाय हिते करम भङ्गयै तेन मङ्गयेनानिन ` व्यमा
गेन कर्मणा हतोऽमुकशर्माऽ्ु इति मरापैः । फडिति एकारः खाहाकाए्मत्या- `
स्वः । बोऽध्योपाशमहणस्यामिषवद शाप।ममिहतऽदुरतुःपामिपुण्वता, उरति वे
माहो वाऽऽक्छिो मोत्ते हूते प्रहे प्ादिते च पातेऽोन मत्रेण फरिवन्तेन जुहो
तीरयषैः । यदि न छो मवेततदा नैष होम इत्पपतिद्धम्‌ । तस्िनेश्मवदूषाति प
इरिरोत आातृतीयत्तवनादित्यन्त आागिचास्युक्तमिषिविशिष्ठकमगि निव्रै् एवाग्रै-

9 ख. म, परत +

1

---^

प

एनृनपसत गीपीनाथमदकृतन्योता्या सासमेतम्‌ । दर्ष

शुहेम एति पतापवितुेतसूपं द्वेष्यस्य गाम गृहातीतिपूतरप्रणयनम्‌ । एतद्नौ
नैमित्तिकम्‌ । #

अप प्रकृतपुष्वो--

पहामिष्षाप परपविशन्ते, पुरस्तादष्वद्ति.
णतः प्रतिपमस्पाता पशामेष्टोचरत पभेता।

एषनापतवासावोपकत्वाच प्रहाममिपस्य । पतां ताद्य महाभिष
पिय । परि परसवरिषृलमित्यपो न तु पमन्तमिति । तप्य पृरलादितयादिवकष्व+
मणिैव सिद्धेः । विदय परस्तदित्यादिकम्‌ । महामिषवाय पपतम
सर्वेऽध्वयमो दिक्च क्रोगेव्येताकौव तेत्यति पतति गुु्करणं क्रमेणोपवेशाना्ं
पुरस्तास्मपममष्व्ुहपविशति तते दिणतः प्रतिप्रस्पाता ततः प्शाजने्टा तत उत्तरत्‌
उतेति । एरसदित्याद्यः पदेशा रनानमपेकय क्ेया भनिपवानुकूढलाप ॥

शाजानमपातते यावन्तं परातःसवनापाऽऽप्त मन्पते भ्यू

पनद्ेतरं निदधाति तपुपरे न्युप्पोध्िकतवं देव सोमेति

येऽऽदाभ्वा अशप्वस्तेभामेकैकपनु ्तवनपपिष्टजति यतते

. सोपादाभ्यं नाम नाणवीति चोपाध्णुपानानां दौ द्रौ ।
तपुर सयप्येलन्तं कृतन्पारपानम्‌ । पत्रकमहापाऽऽमितयुक्तं स्थितं पराय
विदेपोऽत्र परातःपषनाया$ऽ मन्यते इति ।परतिग्रहमभिपवराङ्का दूरीक व। पन्तं
परतिःपतवनायाऽऽतते मन्यत इति वचनम्‌ । पे, आदाम्य। इति पदच्छेदः । तद्वितामावः,
पसमद पाऽः । भदाम्पा जदाम्यतेनन्विनो येऽशवतेषां पष्प एकमे.
कमेक सवने पवनमु भनुपवनं वृहणक्रमेणापिघजति प्रातःवनाभात्तेन
रज्ञा प्रीयति । भन्रापिप्तभनं रत्ति मेहनं न मवति पितु पर््ीनेष ।
भन्पा तानुप ्ुप्येति उत्तरब्ोक्तस्योपरे निवपनस्याप्गतत्वापततेः । भपेहीलन्ता-
खयो भन्राः | तेषां मध्ये प्रथमेन मन्रेण प्रपममेशुं प्रतःप्तवेऽपिषठनति । दवितीयेन
द्वितीय द्वितये । तृतीयेन तृतीयं तूतीय इति, केचित्‌ । तन्न । वपता ्रबृहनवि-
सयतरपनदधप्य राज्ञ दिकदतेरितिविचनामविनेकमन्तवमेव पूधकारामिमतमित्यवग-
मात्‌ । यदि सूत्रकारस्य मञरनानासमनिमतं मवे ति पू्वदतरषदेव । बाधेन
उक्तं देव सोम गापु्रेण . उन्दपाओः परियं परो भीहि वशी त्वदेव प्तोम
भेन बन्दे परियं पापो भपीहयसमत्सल। त्वं देवं सोम॒ जागतेन उन्दप्ता
विषां देवानां प्रियं प्रपो भीहीत्यतनेकैकमशयुभनुमवनमपि्नतीव्येकपश्रतवं
सषटमेवोक्म्‌ । यतत पोभादाम्यमिलपमपि जदूम्यां्पिपिमैन एव | चक्रेण पमु

२६ ~ {सत्पाढविरचितं-भौतसु-.: ८. [अमतः

खयरपेवावगमानमशचविङ्गाच + मूनूपवन इत्यस्माद्धातोः करंणभिंकस्णयेोशरति स्युद्‌ः॥
सत मवे घ । पृथते अरहणकाठे यैस पवनाः । पवना एव पावनाः उपास.
पावना उपाुपावना उपाुैज्कस्य प्रहस्य पवना इ्यर्षः 1१. श्य दीद्धै
भवृहणकतमेणापिनति तूष्णीमेव मन्नुषेशात्‌ | अत्रापि उक्तेन देतुनाऽपितर्नं
पपवसीनमेव । भपेःव। दौ दारित तकोरोऽनमेति । त चवर मति--उशि-
कवमिति भदाम्यांधरिपरमैनमन््रः यतते पोमादोम्यं नाम नागूवीहयुपांशुपावनारयाः
शद्धपामिपनमन्त्र इति । भव्य मननदृ्तिः,। ~, , 1
तादुपरे न्ुप्य वसतीवरीभिरुपण्य दक्षिणैः ' पाणिभिः
प्रीरभिवाधमभिष्त्य निग्राभपुपयन्ति यथा पुरस्ताद्‌ 1
तानादाम्योपाुपावनानंूुपरे सयुप्योपरष्दाजञः पपीपे म्प्य , वपतीवरीभिरुप-
ज्य, दिनैः पाणिमिरिश्र दहिणगरहणंद्वाम्यां पाणिम्पाममिषुण्ठनीतिषू्रनुष
मतबयुदातार्पम्‌ । नन्विदं पोमपरहा्ौमिपव एव वक्तव्यं पवौमिषकाणमिषप करप
हलनेनाघ्ापि प्रभिलेवेति चेत्‌ । उक्ते -ेहोभिरयतिरिकत्यले द्तिणपागिनि-
यप वारयितुमेवपर द्िणैः पौमिभिरितिपूत तमिति "तेषम्‌ । तेनात्र दक्षिणस्य
प्रगिरषागरधयेऽपि विरन्य विरम्य दहिभेनेवाभिकतम्यम्‌ । ृत्िण्वम्ये
षमनापि पोमहांुपाशपतवनयतोमामिपषो मथति । इदमपि तिद्ध मवति महानि
षवे पर्वया दत्तिगत्यपतमध्य वेमिनात्र(पि मवति परं" निषमेष्ठहवनेनिितत घ्य+
कषिशते पत्ततटूहोम॑ः प्रयि कंपः तेव्ायैितं च 1 महापिपिवततिस्केः
प्वभिषदेयु निथमोमविस्प्यशचितेरोमो नेति । महीमष " एव -दक्तिणनिधमे इ्लत्र
जिङग'नरो यतते दुदहुदतिणिनति म॑न्वगतं बहटूवचनम्‌ । नुशब्दस्य प्रथमाबहुवचने
भैर दकि । पोणिवचनं दिरण्यध्दशीनाम्‌ । तथा ` चाउऽपसतम्बः-दहिरण्यपाणिर-
भिक्ुगोति यृहाति हुहोतीललन्तपैश ` इति। भदेशो रिधानम्‌ | अत्यन्ताय प्रदेशोऽ-
द्यनतेशः। पोभामिपवादीन्हिरण्यपाणिः करोतीति पर्निको विपिरित्यरषः । आव
मिरुपसतनोदन्यैखतुपियपा् यग्रप्रयोजनं परवेऽभिपुत्य निप्रामुपेयन्ति । बहुवच.
नात्र यथा पुरलद्विल्येनांधदनाः प निमरामे भवतीत्यन्तो विरः प्राप्यते |
वंशमवरहणे नोत मवति तस्योपांड॒मात्राैत्वीत्‌ । जा मा छवानदरपपरेतयते अघ
वेति केचित्‌। : `

1.71 $

| पं मि दितीवसूतीपवामिषः।.
; < पं वहतीवदुपतमननिम्ोपयमाम्यौ : विदितो - दितीयलूतयशरामिपतो भती. `
सः+ सहि मितत भौ मा सान्ति + ० 1४

शकृ^पछम] ' मोषीनाथमहष्टतजयोत््रा्यास्पासिमेतम्‌ । रे

शरिरभिप्ररराजानमाधवनीये; स्पिन
निपीय तिवारी) । अन्राऽऽपत्स्वेनविरे १.३ क्त अभिपुतमध्वयुरजञ-
चिताःपशकि्ति,तमनेत्राऽन्तरेणेषे अग्ेदभृस्पोत्तरत, आधवनीयेऽवनयत्येषः एवापा५
सोम्य त्या इति अष्याः विदणिपुतमज्ञिनोदकने.: ततिति गृहाति
ते गहमुेताऽन्त, यः मन्पासतेनोदपृयोद ्तमुततरत आधवनीयस् गत्वा तसमि
चनयति । उपपतनैनारभानां वततीवरीगाममिपुत्य सोमस्य ष: एव पन्य इति ।
मप्यविरोषत्सीक्व्यमेव । तनोदतने णन । पूत्रविरुद्ध-
स्वावापूवनीमेऽवनयनमूपलमनून्‌िव केवहाधयुकेत न भवति क पवा
ति बहचेतात्‌ । अतण केटोनतृककत (वारिता मवति,
एव विदितो दवितसूतीयवः पया...
पपिद्भनतेन सिषिना विहितो दवितीयलृतीयथ पर्याप, (तपाः. तिपः
महामिप्तो मवतीति । पुलति अप्र ष्टमाहू--जिपर्याय एति ।
(नं, छता पवित्रेण प्पीञ्ो
तेभ्य. जीप .र्यपोहति ,।

माधवनीय एव प्रपीष्मेपर गरल्णः पूमवतूसन्छलाःतेरंयो ,सरवम्यो द्वार -मपी-
दिपष्जी¶ ठ्पपोहति विमनतीलैः | उत्तमेऽमिषे निप्ामोपायने, जति होतृचमपती.
सह तमपया नगाम्याणां प्तिः ।
ऋ्ीपषुषानग्ोति ।

षु येषां त प्तीपमृता.एतादशात्रक्णः करोति । प्रापतिभ्पः

माशचपातारो द्रोणकलशं परावरसवधयूहनिति ।
शरजिति व्रोगकटशवितेपणं छन्दोगे क््योदं वेति.पपतरसय वृत्यम्‌,
्र्लोतृभीहतीर एव न्‌ शुवरहषोऽपि ,। चन्दोगपुते बुदुवतरनेत
॥॥ हत्‌. प्व पृतीकेषु दोणकवं,प्घमदूहनि [उपदि प्रतिष्ठ.
ऋतपातरमतौसदिघपू क्तेन पिभिना, प
अधोकषपुपकर्षन्ति ॥ ८ ॥
अ्षघ्याषर इत्यषोतेम्‌ 1 अं्वीमाविमातो$यम्‌ ] जकसवापोमणिन प्व प्रति-
छापयितृमुपकष॑नित । उद्‌ तार इति पूपतरादट्वीते,।
पवित्र ते चिततं ब्रह्मणस्पते भरमुगौजाणि
परैपि विश्वतः । अतहतनूने तदामो

€= =; .: सरश भीते, = [सभम

अशते शृतास दरहन्तस्तत्समाश्तेति तस्मश्षदी-
खीनदरं पवित्षुह्गतारो वितल घारयन्ति। .
तलिन्कटश उदीचीनदशमुरशं परिरं वितल वित्ताय कोणार्धाएयम्ति पथा$
पाद्हा गृह्रत । उदव पिप्रदरोनमनकतमश स पेदेन पठानस्य
पते तृलतरिनियोगससे परि्रसय प्राशते चापि भयमेव पाठोऽगिपरेत पएकैवममिपर-
सोददशतवमेवाभिेतं पतिव्सयेलयेतदर्ष्‌ ।
एतयेधाप्वधुरभिपश्रपते ।
एतेष पवित्रं तृततः । पयोद्धतुपिितय प्राणं एत तथेति निष्कृ.
ोऽपैः । भेन पापृशातन्तीतेभात विनियुज्यते ना$ऽरण्यकन्ततिति बोध्यते
तथा च एवं कतित प्पूत्रनोपिपे शान्तिकरणं न मवति । वितलमानमिति
शेषः। पिप्रति शि्गत्‌ |
तस्य यजमानो नारि करोति ।
त्य दुशापिशरषय।त। पितननङठे द शप्वितरप्य नापि कतेतीप्ेतप्यनर्वुी-
कता ऽत एवोक्ता न चेदेतस्यानर्पक्यप्पक्तत्‌ | तथ। चा्थुयेजमानो वा ना करो-
तीति विकल्पः तिदधो भवति । अय वाऽन्तमौतितो णिककायैः । तपा च्वपुप्ररणं
पनमानककं तदधं मवति । नामिशग्दः पूषेव व्यारपातः |
होतृचमसेन चास्मिम्प॑ततां भारा५ स्ानयति |
प्ावयतीत्न्तरं चकारोऽमेति । तथा वायम भति यनमानो नानि
करोति प्त एव धारां सावयति चेति। नक्ष्य मध्वे पठि शुतिरेवेयमनूदितेखनुमीयते |
अवषारणयों वा चकारः । यजमान हतयनुकीत एवासिनसेऽपि । सष्टः पूवर ।
आधवनीयादुमेतोदम्‌ चनेन होतृचमस भानयति |
उप्रणं पररिकर्मिचमपाधवूतयदृत्यर्थं नलधुवयदृ्ययै त्य कार्याल
रव्यादततयेनातेमवद्रिव व्यावृत्तेः । उदनं नाम पसोम्रहणमैशधमतत एव । तपा चोद.
श्नं चमपरमिति बहूव वाः । मापस्तम्ोऽतर विरेषम।ह ~~ पतता धार्‌ सवपितम्या
कारो ह्य पमो भवतीति वि्ञायो वं दिष्पात्तत्य विच्छिन्यादिति । अध्य
यनमानत्य कामाः पमृष्येरिति फटापवादुः ।

कस्स धाराया ग्रहानृहाति |

* क्षवन्तया धति यक्तम्‌ ॥

१, भेता राद" |

॥ 1

१}७५ब्डः ] गोपीनां महङतज्योतपष्यास्यासमेतम्‌ । ५1

भाभिरेरेन सवलया पराराया हयैः । सव्या पराया इलमादाने पभो । सवलया
भारााः पकाशद्धृगनत्रहायृहतोत्यषेः । भण्ड यारत गरहान्ृहुतीतयन्वाव-
चादिषु पारायापणुत्ववरिषणादन्तयमे महत्येव भारा । शरपकपो तु अन्ती
साग्रहं नोक्तीति द्रणश्यम्‌ । एतदन्ता परिभाषा धरब्रहमगमू |
उपयाम्हृहीतोऽस्वन्तरलन्तीपप्‌ । ,
~` भृदुयसेत्यन्तः गृहातीति पूूतनुषीते ।
४ तस्योपाश्छुना करपो रपारूयातः ।
^ इत्थोनगमने एष पयैवतानोतस्य पूतरह्य 4 परं त्वन्नोह्मानमशनस्यारो विरेक
सतांकतोऽति 'मपुमतीर इपर विधेम्पस्वेद्धिेम्यो दिञेम्पः पाधिवेष्य इतिं ।
सर्यथोशुतय स्ा्तोऽतोतयेत१ एच बहे मभूमपीरिलयत्य परङरणपरितष्व ,
पतेः क
1 उपाङिना कपो ग्पारूपाते इत्यनेन प्रा्यृ्तरेण हेत।रदिक्भ्येल्यादिके तदाच,
पगोष्माह-- ;
दक्षिणेन होतारमतिक्रम्पर बाक्त्वाऽद्रिति दक्षिणं परि.
पिसेभिपन्ववतिष्ठते दक्षिणं परिपरिषधिमन्वबहूलय स्वाहा ; : ^
सा सुभः सूरषामेति पराचपुदचएं दीम संततं सुरोति ।
वाक्तवाऽदटितयप्‌ भनष्वाऽद्वितपनेन स्व शालाघमेन मनरेग तरिकलपते । अथ वोता
ऋपश्नशेष एव मन्वादि पः । स्वाहा त्वा पुमः पूयेत, पुनप्जवनते,
पूैमश्नतोऽन्पकृतरनालयं चोतयति । तथा च देम मरोनिपिम्य इति होममन्रः
सैष शेपो विनिवोगान्तराततमवाद्विमि तिद्धं मवति । प्राघपुररालीदिकपषन्तम्‌ ।
उशना कलो व्थारुयात इत्येव तिद्ध शत दरः िततमितिवचने वे काभयत

भमायुकः स्यादिति निष तत्य नष्‌ दिष्यात्त्य हतं निच्छिति जुहुयादिरतिःः

४.५

सू नतरोक्तकाम्पतो निरताम्‌ {
न परिधौ ठेपं निमा नाऽऽग्रपणस्थास्या९ सपावपवनयतनि । '
चेन पर्व होमः । परषहमपते तेदातावनयन्पप्रतिपतेरमावाद्सम भवत्येव {
एष ते योनिरपानाय तेति पात्र सादयति ।
न, प्ादनमायतने [
: नार्दति । 1 , '

१. त्वाना |
१०५ ^ ~~

1 ; ` ' सेस्याषाठविरचितं प्रोतसुं ~ ˆ ˆ [ ९ अष्टमे +

1: ` ते अन्तरेण व्यानाय सेत्युपाश्ुसबनं
॥ प्रावा सशसपृषटमपथ्युपात्रेण सादयति ।
; `ते -उ्न्तर्योभयोः पत्रे । धु

यं काभयेत म्मायुकः स्पादिल्सस्सृषटौ स्य -साद्येचं

कामयेत सरवेमागुरियादिति ससूषटौ त्प सादयेद्‌ ।

यं यभमानं प्रमायृक्तोऽल्पायुः स्यादिति कामेयेतं त्य यजमानस्य क्रतावतश-
वपांशुपवनेनासंातुषांधत्तेयामविघयः सादयेत्‌ }.यं यनमानं प पूर्णमायूरिषा
दिति कामयेत तस्य क्रतौ तटटावध्ः ` प्ादवेत्‌ 1 तत्र न हि निनदा निन्दितुं
प्रपीेऽपि तु सुय स्तोतुधिति न्यायेन पूषतनिन्दाथा उत्तएपन्ह्य प्रशस्तेः
तात्पर्यम्‌ । परिक पठञयोऽध्वयः कथमन यनमान्य कामथीत तस्मादषेवादादु-
योर्वा प्तादनमपशस्तलातन१ कामिति । उत्तरः काम्पः कलमो निव्योऽपि ॥'
अये परज्षः केवठेनोपाशुगत्रमातरपे्ठशौत्मकेनः निलेन ` कयन `विकरपते.। भत्र
कमिधघातुश्रवमेऽपि न पकर्गः कामनाया यजमानगतत्वामाात्‌ । चै द्विप्पं यनमानं.
यनपानः कामयेतेति यनमानग १ चेदेवंरीतया कामूना तदा केमनप्रयुक्तः पैकरपो
भलेव्‌ । 1" 2
उभावुदिते जहोत्यत्वरमाणः ।
तोप प्रातरनुशाकपषमातषेमि यस्य कपीररणविषये सरा नालि पोऽलरभाण

एतादशोऽधधूपभावपाश्लवमिवुदिते पू षति जुहतीवयपैः । ४

` ` त्वरमाणस्तनुदिव उषामु दितेऽन्तर्थामम्‌ ।
, तुशब्दः. पूरे मैलकषण्या्ः । तराया पलयापरषि उदिति एवानतयीपे
गृह।त, उमयोरुदिते -महणेऽपि खकाठे. पवनततमापनकरणपामथ्यैवता ऽपि भनृदित `
एवोपांयर्मादम इति द्विविषोऽत्र नियमः । अन्येव रीत्योमपेरुपदानं साकं `
नान्वेति द्र्सपम्‌ |, , ५

उभावनुदित इत्यकषाम्‌ ॥ ९॥ `
इति दिरण्यकेशिचय्रेऽमभशने तृतीयः पटलः ।

अस्मन्पतेऽपि देद्वायवारीना अहणमुदित एव यथा मवति तदनुरोषेनानद्ितेऽ-
न्तयामभरहणम्‌ ।
“~ रेखामास्तु दरयेत रश्मिभिस्तु दिवाकरः । -
उदिते “तं विनानीयात्त् होन प्रक्पयेत्‌ ““ `

4

भवभ्यदः'] -गोपीनाथमदकतर्वोत्नोभ्याखूपासमेतम्‌ । यद
'इतगनिहोप्रद्ट- एवोरिकालोऽ् ( सष्टोऽर्षः | ~ त
शत्पोकेोपाहशरीमदपरिोमयानिताहल्ाियुक्तवानपेययानिसर्ैतोपृखपा-
जिदिषाहस्रमनियक्तपौण्टरीकयाजिगणेशदीक्षितततूनगोपीनाध-
४ दीक्षितव्रिरवितोयां श्रीमद्धगवत्पल्यापाददिरण्यकेगिस्‌-
¶ भराम्बुधिगतनिगृदायैरस्नाराभङृतविदरजजनसंताप्‌- ` ` ` "~"
छापिकायां, उपोत्स्नारूपायां इत्ाव्टमप-
शस्य तनीयः पटलः ॥ १॥

पामे चतुः परमः ।
र॑तरसाम्नन्रवापवाप्रागृहीपात्‌ ।
रथेरं -एाम पतिन्त पोमे। रपतरतामा। ततिन्पयतरताननन्दवाय्‌ देवता यस्य
परह्य प देनद्रवायषः। पोऽ प्रपमेो प्रहणे येषां त देन्वापवाा एतादशान््रहसयर
्यदिलर्पः । प्रथते प्रयोगे रथंतरत्मिलेपामानारयाग मतेम्‌।;तप। तः
पर्तम्बः-न र्तरपतामानमङृत्व। बृह?।१्‌१।ह१ित्ेक इति, । एक तिव नान्नं
नियम इति बेष्पते |

वृह्षानि. इकाग्रान्‌।

शुकः शकमहोऽरे, येष पे शकम एतादरा(न्रहानवहत्ताननि - से, पर}
पैः । अपि भोतमापी शुक्रमेव एदीत्वा हिरण्येन ,श्रील्‌।ऽयस्म्‌ ।
ते दृन्धवायवं गृहीता तं परिमृपायतने परथिता शुक्र गृहीतात्‌ पूरपृष्मायतने
प्र्रयिता भेतराररुणं हीतवा शूवशीतिन, पयत श्रीला , पदिका,
श्ये पअपोगक्रमः | नवात्र उयोति्टोमातीन्तरतरिविः
विरेपणापतमतत्तत्र पामान्तरपन्तेन व्योषतेकतवामावा तकं

विनिः । नपि वृहप्साभिनिमितते शुक्रनोमिधिरिति 'वीपंम्‌" यिं दवतरप्ामा तोमः
सयारवायवामन््रहानयहीवायदि बृहत्ामा शुकरा्रातिति श्च येदिशनदउन्वोति-
ोमप्रकरण एतस्याः श्ुेः.पठाच तोमरोव्देनःज्योतिषठोषैवतुतादात्‌ 1 तिषणसव,
ठु, भयोगबप्रवच्छेदेन ` परसरवितेभिस्पतेवृहततानिन्यवच्छेदेनः भोपप दर्पम्‌, +
तथापरं द्वितीयाय तुतरीवपारे जैमिनिः कदृदेयोगाकेमीनतरं : परवोनयेसतः
मोग्यरोपूतत्वात्‌ । एकसः , छिकषेदा्ययो नना्पच्पेतैकसवं मुणवाक्थल। दिति=
पूताम्पाम्‌। एकस करीषः रिङगमेदा्षेतरपामावृरतामोपपप्मिलेवक=

स्‌ : ,.~ सत्थापादविरचितं श्रौतचूर - ' ˆ ८ अधमपगे~+

शस्य टिङ्ग्य सरूपध्य मेदादगरतश्योजनंमृचछोकत्वमककरुपरतवमेत। एतेषामुदाह-
तान्‌| गृणशाकयत्वादुणा देन्दकायकमरत्वदयसतदयोनि वाक्ानि सुराक्यानि तप्माः
द्धेतोरेककतुपरलमेनेति दवितीयसूत्रार्थः । [ प्रथम्‌ ]सूतर्गलु रपोरत्ामतादिः कतु-
प्रयोगात्‌ । पुकनुवबन्धुत्कमान्तरमेव प्रथोनयेदोषेत्‌ । कुलः. पोगस्य रथ॑
तरप्तामिति परामरयोगस्वेये कत्ते कगौ ` भूनतलादवगतन्पच्य च उवेतिष्टोमे
पमन्‌भावादिति । ध
उभयसाक्नि याधाकपी। `

उभयं पताम रथंतरबृहद्‌ातमरं यदिमन्पेम प् उमवतामा तसिन्वाधाक्ामी यथा
कामे ययेच्छन्द्रवायताग्रता शुक्रप्मता बा मातिलययैः 1 एतद्य भ्रकतावकतमेन प,
प्ठातोरयामदी नरेशः

देन्रवापकान्ग्धीयाद्ैकारकि प्षंपोने ।
: ` कणवरयतरास्वनिकारमिदे एठतयोगे एषनन्ये यलिन्तेपे प्ति यथै पेश
परभा्त्गतदशमे खण्डेऽगनिटोमेन कणरयंतरपरान्नः तदः पूर्टिकाभो यजैतेतौरीं
यथ) ष] राजन्न महान्त देनद्रताकवग्ानेव गृह्ोयादि्यधैः }
देन््रवायवाग्राडगपष्वन्धषहीनेति निले काम्दे। _ ,

उयेषठवधरितयननतरं कनीयप्ाऽनिक्रान्त इति देषः वगा एषा यदन्वय यदै.
्द्ुवायवाप्र रह! गृह्यनो वानमेवान्‌ पनतीतयु क्न्य तत्मदन्यव प्र ग्रह। गृह्यन्त
यन्द यवप्रतोपपेहासोन्दापतगरदतेव प्रयमपठेन च नित्ये जेषठनन्धुशृही)8ि
शालनरे फठध्रकणेन कन्ये विधो चेन्दताववाप्रौत मीच । उयेष्ठवन्युरितयप्यं
सयेषठ्रातेयथः । असल्ये श्रतिरस्ति न ग्यायाशप कनीयानतिक्रामतीति । एतैव
केो्यत्वोन्दवायताग्रान्गृहीयायः क।मयतेत्युपक्रम्प न ज्याया श्प कनीानतिक्राभतीः
वयुपपंह।रात्‌ । कनीयःकृत।तिकरषपरिहिर्‌ एवात्र कामना | ६

दे्रवायवग्रन्ह्यादपयातरिन इति ब्राह्मगव्या-

खूपातामे काम्यानि ग्रहणानि तेषां चाथाक्ामी |

आधाव रोगौ 1 अन्त्यान्य ` घारब्रहतेऽ-, न तलपपमैन्दकयक््रणं कतुः
स्यान एत्वा । न चन्दायवग्रनयहोायः कामयेत्‌ यथापूर प्रनाः कटपेऽ
निति तदनन्तरं काम्थाग्रततिधानमिति एतोरितः परतिकूपै इति वाच्यम्‌ । परलुत
भारम्रहाणामेवघ्रताविशषिशानां फरपंकनचात्‌। तरह दशमायं ये पक्वे पदर ॐपिनिः-
कमितियोगे तु वचनाद दितः प्रनिकरपैः ९१९१ । शुक्ते तुः न सस्थानस्थिपिः $
अप्रा्सुताश्रता एफ तिवानोत्‌-५ तस्व विते पतिः परविक- 1 तथाच दशः

५४

ॐ

भरन: ]; ` गोपीनाय॑मङ्तजोरधन्वाख्यासमेतम्‌ ! चदे

वाध्याये पमे पादे ओफििः-~यरेषु चागरशकर; पूर्््या्दादिमिति ।ेनदरवायन
वादिपारमरहोणा पनित शुकम फले, भिधीयत इति न, पदिः
परतिकषैः 1 -तथ(-च दृशमाध्ययि पे पादे जैमिनिः-प्रस्तदन्वयवाम्रस्य कृते
देशलतिति । गृहीरनिति जहुबचन(तपत्रपरत। मेतरावरणाग्रायाः । श्िनाप्रतः
स्यानाय -सवेतयुपाडवनपादनेततरमेच।ऽदौ पत्ावरुणचमतियिकपौकरेश(नामाधः)
बुलीमेऽवनयन कृत्वा तिर्वि पतृति तदेकदेश पवनीष्‌ द्ोगकषटशदुषलीरः
पूतभृत उन्नीय द्रोणकटशादमिषारवतीति स्तरोक्तपरकरिण वहिप्पतानात्ः
भेव रणं वाचनिकम्‌ 1, अगवाऽतथीमहेमोततएत भेतावहगचमतीयाभ्ैङ.
सौकेशाद्थाऽऽपुषपीपेऽवनीयेलयादि ज।धिनमरहमरहणान्तै 'छतैन्मापग्रहणादि
धरगरहणान्तं कृता परां विरम्य प्रपीड्य पवित्रं तक्निवाय. प्वनीषपशुषा-
करणार पभानेम्‌ । शुकरमतायां प्रकरः प्रणेवोक्तः पनधयनननायामादौ मनप
गृहीत्व गृहीतला तत्(देनाननतरं मन्पिनं परादपि पैत्राबरणङक।दना,
नन्तरमा्पणत्रहणता दनव । आम्रवगमोकंष्वग्रानः ्रोतपो््ूणनननेः
दरवायवदीनाम्‌ । एषा पर्ञागागिष्टविषकत।तकाम्पलम्‌ । #
भे्ावहणाधिनडुकषन्धयामपणोकवम्रतासवरूपभाह षं
4 पुरस्ताद वायवाद्रद्ने सने सचन्ते । ५

`) प दधाथ पमे । प्नं चमिशिषलादिति जमिनिरषि ।मुवदानदपरह््य,
न पदनोपकतमतयं पवष गृहीतेषु प्त्दवृठानात्‌ । नातः, भदानाप्क4ः | तथा <
भैमिनि-परदाने' चापि पोदनवदिति। र ५
य परकृतं प्रयोगमाह--

देयं श्हति।
` छामान्यपरतज्ानं काम्पमिपयङ्लशङ्कं निषवितुम्‌ । , .. ^
आ वापो भूषेलयतुुलय - पातऋुपयच्छत्युपः , +

यापगीतोऽपि वायवे सवेति तसिनएहमति ।

; - उपयमनं नाम धरायाः पपीपे नियमन घरणमिति याक । तस्ि्ए्रया जक,
सदो पत्रे चतुवमागनदूनं पित पोष गृहातीयः | |
पात्रमपयम्यन्धवायू इ्यदुदृहय पुनरेवोपयच्छत्ुषया- षि)
मशृदीतोऽपीनद्रवायुभ्णां ` स्वेति तसिन्पुनगहवाति । ५
सप्म्य,घारतो दृरीहृचोपर्् गृहति। पुनरोपयच्छतीतिवचनं -पात्रमदृश
इनिरापार्यम्‌ पुतमोपयच्छतरयोेनैव द्धे तसिमुतहीतिववननदवायव्

1

दस्थ ; £ -सव्याफाढविरकितं श्रीतचू॑~ : ~. [ < मषमप्र्े=

हके पुनरपरं वायनपप्रहय, गायन्महणे त मित्रं इति" पुनः
शाङ्कपतवषर स्यरद्‌रपितृम्‌ । त्िनयुनयूह तीतेताकनैव तिद्ध पुनेवोपयच्छ
तीतिवरचनं-धारतो.द्‌ङ्‌तस्यापि-पातरस्य अरहणपतभय एत धाराया : भवलतदव नयनः
केवठं, स्यात्तम मूत तु मध्ये धारापीपे मच्नपठगकाल एत धारणं यथा स्य।दि-
स्येतद्रपम्‌ 1 वपोरिवारप्रणतरिषये न्ाद्मणपू-तामिन्दो मध्यतो ऽवक्रम्य व्याकरोन्ति
स्मादिवै व्यप वागुयते तत्वासङृदिनधोय मध्यतो गृह्य दिषो दवौ दिप्त
वरापपृणीतेति | १
पदृव्यापूतं पथितं तेन परिषृञयैपते योनिः
सजोषाभ्यां त्वेत्यायतने सादयति !

, संञ्पातमित्येन ब्रोगकटशोषरि धृत्य व्यदृततिः क्रिपते | तेनेति भवनाद्शा
निरे परिमाननमाकम्ेक्तं मानपमूत्र्तं त निवाते । भावने लल्यनि । अरेषु
द हिरण्येति पकप पदिमापवा सपु अहेषु हिरण््रपणम्‌ । एत्व कृत्‌।-
ततप बय । 4
प्रिमापमाह-- का पः
परसतादुपदपरा युप्‌ सल -उषदुवयाग्र कवा ।

; पेन्वापषप्रह तं परिमपकरण तायन्‌ एतसय न प्रदृतिः ।., तष ष
पािनिनतायनहगंुरिदुपयमले भी । भूतु चतय पूरितेव दूषः
मिन तह पोननः | जनय भशोपनमवानूदकका त हण). नन्‌
प्पयमनर्पकरपाया मधये पिदिताया निरर्कतवपततः | भतुदूसयप्‌ पठितैल-
पललीकरि पाठप्तमकापात्रोपधमते काठमेदृतुभेन िरयकरलामावात्‌ | स्यपः परम
काठत्वमवर्पो न तु आननरषरष था तदे।पाद्वष्ापतेः । पुरलाडुयामा
येष्‌ हां ते पुरहदृवामाः वे रहण भेषु पुपपयपुपयामयहीतोऽ-
पीति पठतत इति यानते | एतादश वे अरप यजुषा. गृ्ठने पजुःकरणकग्रहणा
मबन्तीर्थः | उपरिशदुषयान) येत अहाणां तं उपरिषटदुपाषीः) येषां ्रहाणां
मब्ेपूपरिशटदनन्तरमूपथामूरीतोऽपीति पठं इतिं यकन्‌ । एतादश ग" अहात्‌
शचा गृह्य ककरण मननीयवैः। पुरताडुवाम। जहत 'ृहन्त उपः
एषादूर्यामा ऋगन्ते नतूपयनिने यैः । एतेन कदचन ्रुचछती0ि गुदं इषि
यज्ञो देवानां प्रत्येतीति य आदि य्या।२१। पोभस्त९ पर गृ हतिीत्यादितग्रहोयद-
विगरडगपतोममहगवोरयामपाकपावाहुपानतेा अहं, तिध्यति ।चोड्यो भभ
सेतर लणड निषु जत्र तेष मधे सो सतम. मधम गृहतिः

अर्बः ] " गोपीनाथ॑मदङृति्योस्ाव्याख्यासमेतम्‌ । <श५

वाचस्पति विशवङभणपूतथ इति वि्निति दैश्कपीणं महीपू षु मातरमित्यदेदरा-

दित्यमिलेतत्ूत्रेण्‌ विहि प्रथमे विपुर गृद्यमणि तयऽतिपराह्े विश्वनिति गृ मणि

वैशवकपगेऽतिग्र दय उतरे. तरिषुरति- जादतयिऽति्रा्च. चोप्रयामुपाठामावदुपथमिनिव

णम्‌ । उापाम उपगृहीतोऽपीचंशः । उपपामशक्देन पात्ररूपर ए्मब्युच्यते।

तथाच श्रतिः --उपयामगृ दीनो ऽप्ीलदिगं का. उपयामलप्मारिमां प्रना .अनुप्रना-
यन्त. इति उपपरामेन ्यिञयव गृहीतोऽपि हे सोमेति मर्थः ।
सवग्रहमणां परिमाजनं पथापोनिषादनं च।

-अहाणिमिति बहुवचनैतरैव तिद्ध स्रं परिमपर्थम्‌ । तेन धारामरहन्यतिरे-
कोकथ्यादिगररेष्वपि परिमारमनं सिद्धं मति । जत्र परिमपकरणासूयषु अहेपुः नेः
पर्जनम्‌ । महं पमाटीयतेकतवध्रवणादेकमव अहस्य संमार्ग. इति तु न॑ मवति }
भरहमन्नोदशवत्वत्सदेषु पमाः । एकलष्यपि पिधनि तु ब्रहोदेरेन पर्क.
मयुगिषनि वाकथेदपिततेः 1 तस्रकलतवानुराद एत्र । तथा च तृतीयाध्ययि प्रथमे
पदे जेमिनिः-एुकलयु कमेकष्य शरुतिपपोगारिति । न्थायप्रदशैना्थे च प्रग्रहणम्‌ 1 /

सूव्र्थतु महं संमा्टीदेकलश्रवगारेकष अरस्य पर्गो न पवां श्चतावेकल ~
स्येव पेवन्यादिति । पतमानं यदा तेनं । पूत तसमनोक्तलात्‌ । अग्रहणं

चमतम्यवृत्ैम्‌ । ए एता विवक्ञवत्स्पाविवत्ता नैव भवति फ तु चिव छक.

प्य । उदर विन। वियोगेन तत्सूप्यादिवक्ाध कारणाभावात्‌ | तथां
चमतेषु न दमार्ग इति । तथा च तृतीयाध्याये प्रथमे पदे जैमिनिः--प््कराद्र
गुणानामम्धवस्था स्यात्‌, ज्थवस्था वाऽय. श्वतिहयोगातस्प शन्दप्रमणलारिति

सूतराम्याम्‌ । ते्कारात्षमा्गरूपतंसकाराहुणानां अइतचमत्तादिगुणनामन्यवसयैतर

स्यात्त तु अरदत्वचपप्तलसहपव्यतस्य। ऽज. तेन चानाम पम, इति प्रथम"

शर्य | उततरपतरे.वाशम्ःपू्पतवयावरकः । व्यवसमेतानायेस्य, अहचमपततपरद्‌.

पावच्छरन्न्षदयप्य अ्रहजमतात्मकष्प श्िपपोगादहं मालेव श्ुति्बन्वो

नतु चमं तमाति श्तितनन्य्तप्तःद्र ये पिपबनपततत्य रशरुतिकषवन्धध्य शञ्र-

भरमाणतवाच्छनमैकगम्धल। रिति दवितीयपत्रा्ैः । योनिशब्देन कारणीरूलमन्रयतन-

पोर््हणम्‌ । योनिश्च योनिश्च योनी योनौ अनतिक्रम्य यथायोनि । तथाच यवा

करणमश् यथायतनं चेत्यर्थः । योनिशब्दध्य कारणवानित्व प्रपिद्धम्‌ । स्थानव।-
चितंतु योनिष्ट इन्द निषदे जकारीति श्रो इन्द ततरोपेशनाय स्थानं मधरा कृत-`
मित्रात्‌ । ग्रहणक पूव वष्न्योदकेऽपथानं चोधायनेनोक्तं तदपि दृटप्योननत-
सावनायां कतीमयं कतर । अत्र परिमापृकरणारन्त्ामिन्तेपु अहेषु न पदिमर्नतम्‌ ।
चकार ऋगुपयामयोरनुदषणपमुचया्ः.। ›

} २ त्यापाठविरदिते भौतचलं¬ 7: ,. [ € भर्ने
अथे वां मिननावरुणेति मेत्रावरूगर राया वंय चस रः
बान्सो मदेम हव्येन देवा -यवसेनं गावः । तां ॥
सेत मित्रावरुणा पुवं नो `विश्वाह्ा -भत्तमनपस्फु- ` `“
रन्तीमिति तर शृतशीतेन पयता ओतवा सादयति। ,

हेखतूद्‌ य पातरपुपवच्छतोति सपीमहेषवनुकीि । भेतातुगमिलनन१ मूरहीलेति'
शेषः । अधरे व पित्रवरुगेवयद्विषु तत्तदयतीकेनं 'तत्ति्कम्ंरणपश्रंपहिताः तत
सशर गृह्ये । तं भताव शूतसीतेन तं कं तचत तन प्रयत पूपीपादितरो -
हेन श्रील मिश्रयिततेलयैः | श्रुते येतवद्यदधषानि ` परकतधममैव दोहं; प्यते
शीतेनेति ।.शरतिनत्येतव्युरमाने तापो न स्प्रतद शतोेति 1; शतशः पकः
पातं पह हि, पभिति्मप्गात्‌ ॥ यथदितप् तेण -त््त्मच्रान)) तततरेववाठठि"ः
क्कप्रहणमनरलततक्रदणे तत्तदेव १।यि द कत।दनमन्रलतेदरदपादन्‌ ई प्रहोष.
पिव्िमिः +; भेत्रावहणम्रहेऽवे कां मित्रेति, उपवामद्हीतोऽप्ि नित्रावहगाम्णीः
सेति एवते योनिकुताम्परं सेति मेलवहगपरे न्रा; 1 `एष ते योतिकिव
लवि पादनुमः। 1

1.1: अयं वेन इति चुकरोः दिर्णयेन श्रीगाति।

-शकरमि्यनंनतरं गृहीतेति रेभः ।' प्र. दिरणयेन ्रोणातीति र्न पधालासृपत्र
हिरण्यश्चपगरष्यानियता | उपामगृहीतोऽति शण्डाय (ला) एष ते: शोनित?
पाति अ्रहणततादनी मनर । #ि
तं भंहनयेतिः मन्यिनम्‌ +

1 "गृहीतेति शेषः| +
"^ “ प्रनो नः वेषु हवनेषु चुहदरिपः शत्या वनु!
्रषन्ता । आ" यः शयौमिंस्तुविरम्गो अस्वा
ओरीणीताऽऽदिषं गभस्तायितिं ` सकतुिन्थिनः
श्रीणोस्या्मानमनंभिध्व॑ससर्ा
उपागतो ऽति सकीौय. सा, एष
पक्षो यतपिष्टानि । तुप्रैष क्य रुः

ष्वद वो क्तं तच. पुरेव | तद्य पथश्च पक्तृ कु
ननविषयतमिकित्न्‌ । इतरानपि सिकिरन्‌ । इतरन्यहा नु वपुनिःरि

=

वनपः] , गोपौनथैकतिज्योचधास्णर्यास्रमेतम्‌ । ८९५.

वे्येितरांशच प्रहानितिवचनदिव. तायते परवति देशो प्रायेण पवतुष्पने स्यदिष
तैश्च पोभ्यन्यिषो हविषां च परधपरं पंप्मने दोषाषहं स्यादिति, 1 . तेनाल्यानिः
हवीषि श्ट अ्ञहितपाणिभिरेव राजा ष्टव्यः । शनानं खष्डन्पानि दर्वी पि,+
तथा च वाषूग्िूतरे नारक तेनेत णि. इवीष्याकमेरानेति 1 काल्ययनूतर
अ--भज्यमारम्पोपहटतेदपः पोममाठप््यमानक्लयेति । बरन्दोगषुतरे ब ~ न रना
नमाङभ्यातुपद्रयाप आर्यमालमेरप्तयाऽऽञ्य म रानानर श्त्ेति ,। भाश्वजायने-
जाग्नि तत्र तत्र राजैस्पशीनेपत्थितेः प्रकष्धेदकपिति . उदको महितः 1 पएत-
इन्ानापुषांरुष्वरः ॥
ये देषा दिव्येकादश स्येति स्पारपावणपा
अयणोऽप्तीति वा पुरस्ताहूपयामेन्‌ यजुषा 1

स्थाीग्रहणे तां विशे देवा भा्रयणघ्यास्योनमदृहमिला्र्थवादनो पितो गोदेमाष
नाऽऽपण्यहणक्‌ ढे कवयति छतोरणाय। प्यादपा गृहत ( कायनयेन नुहोति। तपा+
दन्येन पात्रेण . पश्द्हन्ति । अन्थेन्‌ प्रतिगृहन्ति । अपो व्यादरतमैव तथनमानेो
गच्छतीतिश्रतिचोितस्पाोकरणृकततरदातु पमष भ । ये देवा दविमेक्रादश स्य मि
य्यामध्यकादश स्ापषुषदो मह्गिकद्श स्य ते देवा चक्षमिभ जनुपधवपुपयाभगृहीः
तोऽप्ीति प्रभे पजञे मनः | उपपापृहीतोऽप्यापपणोऽति स्वाप्रवणो निन्व यज्ञ
जिन्व यत्तपतिमभि तवना पाहि विष्णुत्वं प्रतु विशं सवं पाहीन्िपेगेति द्वितीये पते
मश्रः। एतेनोपरिष्दुपयामस्वाऽऽपरपण)ऽपरी्ययं शेष इति शङ्का निरता । आग्र-
यणोऽपीति पूरलादुपयामेन धनुष वेखन्वयः | पुरसादुपवमिनेति विरेषगासूरवभश्र
स्पक्वीदुपरिणादुपयामसं पुषितम्‌ । स्९१३।४ऽ१सम्बः-ये देषां दिवीतयुपरिशदुपपा.
मय पुरदुपयमिन वा यनुेति । पुरलत।दु१।१। यूषा गृहयन्त उपरिष्ाहुपयामां
शऋचेतयेतेव तिद्धेऽत् पुरलतादुयमिनेति वचनमेकसयवोपौमस्य मध्यपातिनि उमवा-
न्वपित्वदुमयपन्रष्य।पि पोप्यामतवमिति, तेनोपयामहपपाठामवक्किस्य पतोपवामत्वं
कश्योपथामरदितत्वं तपा च यस्योपय।१रहितत्वं तत्येषयमेगरैव अदणे स्यात्तु
भृजुरन्यतरान्त इति तद्याकौयितुम्‌ । तेनोमयपकनेऽपि' तत्तन्श्नन्त एव ब्रह्न
सेकननपथामेनैकश्च मनरान्त इति तिद्ध भवति ॥

द्वाभ्यां धाराभ्यां ष्हाति।

सान्पप्रि्ञेय दरमोधौरयोः पाहिला ।
य आग्रयणस्थार्यार सोपस्तस्पैकदेशमन्यः
स्ि्पान्रे #निपिच्य द्वितीयां धारां करोति । ` #
„> पस लसि ग । क

१०६

३८. ` संत्याषाढविरचितं भीतयुधं- ˆ ` [९मष्परभे-

अनेनं ज्ञायत उपांकुपाभष्व. विं विली निशनतरं सेति । हदभपि प्तायोऽपेप्य
होमोऽरपष्य स्पाल्यामेवनयनविति । एकमेशभतुथोशरूपः | भन्यलिन्यलिन्कलिभि-
सपत्नि निषिरप ्ञावयित्वा तेन द्वितीयां षारां करोतीलर्षः।
विद््ती. सरमा रग्णरमहि पाथ। पृष्पैसधि-
पकः । अप्रं नयत्मुपक्षराणापच्छा , रवं भयमा
जानती गादिति एरोरुचमभिचरतः कुमौत्‌ ।
उपयममश्रासरगुच्यते यक्तस्पाः पुरोरुगिति पेना | यत्राभिषारनिमित्ते प्रह
प्रहणे विरेषभूताया ऋनो प्रहणं करियते तत्र पुरोरुगिति पत्तयोषादानम्‌ । दं मैत
प्छूतातमिवय॑मायत्योकसपा्त पाम्‌ -उकधपम्रयहीतामिचपेमागः सर्वेषां वा एतत.
त्राणामिन्धिवं मदुक्व्यपात् पर्वणतैनिन्द्िपेगातिपरङ्धे परलत्यभिनोनेविव्य एति
पुरोरचं कुपादवामे सरस्वती वावेनमतिप्ुङ्के -१। सवत्सेधाण्यएणानि गनमेलयाह
म्यो ेतराण्यरणानि तेव मृत्यो; तेत्राणि न गच्छतीति । भंमिवरतीत्यमिवरंसा-
स्याभिवरतो द्ष्यमुदिदप।ि।रंदुर्तः । एतादृशस्य यनमानघ्येम पुरर कुयात्‌
रुग्णक्पदषटितसाद्विति भाव; | भत्र शूतावुपपामप।दामावादुपयमिनेव प्रहणे नरगन्त
इति ्रषयम्‌ |
ध तरि्वश्रपयेति भरातृष्पवतः ।-
भतृषयःपहलदतः। पूष कलपलतयैषपकरय ॥ अवं तु तकतापकापप्ती-
कारयेति मेदः । जतराऽऽप्रपणोऽपीलयमुषिादुपयामद्येव शोषः । पूर्ीदधिकरपमो-
धकपदामावात्‌ | भम्रवगोप्रीवयस्तिन्मन्रे अतृष्यककापकारपतीकारबोषक्पदामा-
वेन तुपयोग। तमवच | पादनमश्रःपू॑वदेव |
आग्रपणं गहीत्वा हिमिति तिर्हि करोति
शनैरगरेऽथो चैरथ सूचैः सोः पवत एति
शरिगाह ्नगरेऽपोैरय सूचैः ॥ १० ॥ '
भाद्मथणे गृहीतेतिववरनं नमिति आग्रपणग्रहण एव वद्ष्माणमभिनन्रणान-
भिति शङ्क व्पावर्तयिदुम्‌ । तेन निलेऽपि अगप्रथणग्रहण इदं प्लेवेति तिद
भक्ति | ईिकरत्य ईं हामितिनानारूपतवादिशटपरिपरहा्थः पाठो हिमिति | भग्र
उचैरितश्रगाच्छनैःशमद स्वरे वति । शरुः पूवेरितिशठमनदपसयमक्‌शसरा
उच्यन्ते ५ शनैरुचैः सृथिरिलयेतत्रतेव कार्यस्य स्र्रये ठव्येऽ शव्रोऽथशम्द ~
द्वं वेदं ज्ञापयति प्रभे भिः शनैएनन्तरमवोशचलदनन्तरेव पूरिति न तु एकवारं
पतितत उवैत्ततः सुैरिपयेतदशक्रमेगेति । एतेना्ासमतिषरं त्रएवृत्तिरमि तिद्धा
मेषति । सुषेः ूदरुचेरेतेपा सुहता । सोमः पतत इतत्रप्येकेव द्रश्यम्‌ ।

#

क्न
क)

°पदछः] ` गोपीनाधमदरक्ृतज्योत्माग्याश्यसमेतम्‌ । <१९

# भसे बरह्मणे पवतेऽस्मै प्राय पवतेऽस्मै सुन्वते
यजमानाय पबत एष ऽज परतेऽवूभ्य ओष
धीभ्यः पवते वनस्पतिभ्यः पवते चावापू-
यिषीभ्पौं पतते, सुभूताय पवते ब्रह्मवचै-
साप पवते, दलचमानाप ` पवते मदं ष्े्ठयाय
प्त पतिः स्पोममभिमन्त्य वातं विघजतते +
पो गृहीतम्‌ ।, ममिमश्रगा्यवहितोततरमे वाते पिपृनते ॥ तक एव, ते, योनि,
विच्पतवा देवेभ्य इति सादनम्‌ । वान विपूनत इत्यनेन वागििपष्टा मेति भावना
कन्येति बोप्यतेन तु वनिं पपा मापणे, मध्ये करव्पमिति । नाप्रपण-
निषेचनं कती वामि देरेम्योऽपाकरामतायातिष्ठमाना ते देषा पाच्यपक्रामत।व्‌
तूष्णी ग्रहानगृहत प्।ऽपन्यत वगम्त्ैन्ति वै नेति ताऽऽग्रपणं प्रलयागच्छरत्तद षण
स्याऽऽप्रपणतवमिति |
अतिगरद्वान्षहाति |
जतिप्राहमततकान्महन्गृहणतीतययैः + पराानपपरतिज्ञेयम्‌ । दयं च प्रतित्ता पूष्रा-
नरो िकल्वव्पदृत्यथौ । न चेकधये गृह्ीयादवि्निति प प्रहत्य इति
विरोपवचनं यद्विषये तेष नान्यु पिकृति्वतिरेशः, भम्पपोकधय मृहोपाद्ि्निति
पठि अहतवा सूमपत्रततिदेशः कृतो पै तयात्‌ ॥ भगिषयेमे तु मरहीतन्या
इति वौकय तु नियतत्तापमेत एतेति वाज्य्‌ । गुणकामपदृत्यं समानरिषान"
स्या$अनद्यकतय पुनःश्रवणस्य॒समानविषाना्तेनन्यशतिदेशनिवृत्यमावात्‌ ।
तथा सेकद्शाभ्यामे रपो पदे जमिनिः मस्यतिपरदमत्य विहताकुपेरादप-
गृतिः श्यादिति।
अग्र आए <ि पवस एत्यारेयपुरिष्ठमोनसा
सलन्द सरणिरिषदषत इति सौर ।
उपयामयृ हतो ऽप्यञ्चये त्वा तेजस्वते । एष ते योनिरञ्ये ता तन्त इत्यत्र.
ष्य ग्रहणततादने । उपयामगृहीतो ऽतीन््ाय स्ोनखते, एष ते योनिरिन्द्राय तीन
स्वत इत्यन्य । उपामगृरहीतोऽति पूर्य त्वा आनले, एष ते योनिः पर्याय
स्वा भाद्वत इति पयय । श्गने अहणम्‌ ।
ओजस्तदस्य, तिसि्िष उभे पुर्समवरतयत्‌। इनद्रभ
मे रोदसी । अष्टशरमस्प केतवो बि रद्मपो
जना९ अनु 1 भराजन्तो अभयो यथेति वेताभ्याम्‌ ।

१९.ग.वाक्ये।

चर्‌ सस्यापादविरवितं भीतस्ं- = [(भऽप्रभे-

यदि यजमोनः कापोत तदा ऽध्वयर्दिमदममुमामुष्यायणममूष्याः पू्रममुष्या विशा
उर्छिदामीति मन्मेण ` ुमुत्लि्य तस्मात्स्थानादपनीयेदमहममुमापूष्यायणममुष्याः
ुतरमपुष्यां विशि सादयामीति मन्ते ते धवं पुनलभरष सादयेत्‌ । य ॒एव शश्ुमामे
सै प्ामानिरू(रोक्ष पयैष्य यः सुदत्तं परमे शागनोः स्थनिऽनेन विषिना
करोति । उत्तेदनमृषवप्रहणम्‌ । त्तेन मनत्ेऽमुमिलस्य स्पानि शोरनामपरह"
णम्‌ । आमुष्यायण इति तस्य गोत्रयुक्तं नाम । अमुष्पायण इति पितूनौमतरेयेने-
स्युक्तमेष प्राक्‌ । मपुष्य पुत्रमिलत्र्यापूष्वशम्देन तप्य पितुनलो प्रहणम्‌ । भ्‌
ष्या विश इलयवामुष्यवाम्देन प्रामनान्नो प्रहणम्‌ । विट्शम्मो मापवाची। सूत्र
इदानीमिदमहममुष्याऽऽमुष्पायणममृष्याः पृ्रममुष्या वि. उत्िदमीति पटो
हृश्पते पोऽपपाठ एवेति भाति | कथमिति चेत्‌ । उच्यते-- अमुष्येति षष्टबन्त्वा-
“ स्षयापंमवाच्छन्नोनानन।ऽप्ह। तितु ग्रहणं विना. केषहमातृनामग्रहणस्यात्तमज्ञत"
रिति द्रव्यम्‌ | तश्र विश हसन्तप्याऽऽपर्तम्बपाठानृप्तरिभेष पाठो युक्त इदमह
भभुमामुष्यायणममुष्य पूतरममुष्य। विश इति । तथ्‌ चैतादशो मन््ो मषति-- इदमहं
विष्ुगतं वैन्यं चिधरतेनस्य पुत्रं क।द५। विश उल्तिदमीति । भापसतम्बपाठततद्‌,
हाभीति | अन्न विरोधाभावजाऽऽ६१२१ उदृह्‌।ति पाठः । भपेदमहममूष्यत्य-
- सिम्म पष्ठी दवितीपरये द्या । ददमहममुमुष्याप्णममृष्याः पूतमूष्वां विशि
प्तादयाभीदययमपि पाठः पूवम्भ्रषदपपाढ एव पू्वोक्देतुमिः । अत्रापि पठ भाप
स्त्वपाठादृतरणेव छृत्तसयेव मन्वस्य मे९।यबत्‌ । तथा चेषं मन्तो भति-- इ~
महं मिघरगपं तनयं शररतेनस्य पत्रे कयां विशि पादुपामीति | इतरब्देन भ्र
निरदियते । अपुमामुष्वायणममृष्याः पुप्रमुष्पा विश उत्तिदन्तु इदं पभरमहमुतवि-
दीति मन्त्रापैः दुक्त भवति । उत्तमन्तरत्य तु अमुमानूप्यायणमम्‌प्ये पुत्रममुष्या
वि प्द्पिहुमिवं पाश्रमहं प्ादयामीति | मन्रपि पष्ठी द्वितीयाय % दवपवय)
पुनाः पपमतद्नदेश एतद प्दनमिति प्रदपितुं न तु निखनति
तद्धा एूचयिटमृततेदनमिविबद्विव तप्य सिद्धः । य एव प्राम इत्यादिना फ द
इवैते । अत्र(ऽऽपसतम्ेन निशेष.उक्तः--ययेप हुपादायुः परनानौ विचायेतृणमे-
तेन मन्मरेणोपरयपर्थतिहरेदिति । एतेनदपहमियितेन । उपयुपरि श्व्पसा कूनपार्‌-
भ्थाऽऽजिकं तृणमवगमयेदिय्ैः ।
धुव^ सादयिरवा राजानमतिपावयति
यावन्त प्रातःसदनायाऽऽपतं मन्यते ।
,. गु धुव सादविलेति, वचन उरम्‌ । नमिततिककमामिकरनिवृसपयमिति केका"
मनावाक्यनेव फटतिद्धौ तदन्तमेव नैमित्तिकमियेतादशाधे्रदसैनस्यैव पुनःफदपरदरीन-
भ्रयोननतमनावश्यं तत्तया तेनैष ` ततिदधरिति वेतसम्‌ । व्याप्तो माध्द्िि

४ष०पय्क] गोपीनाथमहृतज्योत्ाध्यार्यासमेतम्‌ । म्ध्दै

सवने दि पुषः छनयेदायुरी अति धाय पेहीतयादि प्रायतत कृल। तं पदन
प्रेण सयिखेव राजतिपावनादि करोतीति । एवमेष तृतीयके । रानानपतिप-
शयति । परोगकञ्श इति शेषः । तपेवोपलिततवास्मयोननपद्वाषाच । अप वा
काठव्यव्घानार्यत्िहं वचनम्‌ । मतिपावयतीत्यतरातिरापिकवामैः । यान्तं प्रातपष.
नाय।ऽऽ ते मन्यत इत्येतत्पाह वयौत्‌ । पयतीति शब्ददृशापवित्रेण , पारादुतस्येष
शवसप्पोजनमवनयनं न भारासुततो मित्र्य । भत दात्रे वक्ष्यति विरमति काह
पोल परित्रे निरपातीति । दरोणरढशेऽधिकपरोमानयने प्रमाणा्िरेष उक्तः
कात्यायनेन -भप्रापणं दरोणककशं कृतेति । बौधायनेन तु द्रोगकटश परथ
लेस्युक्तय्‌ । रानानपरपदत्ते दावन्तमेकप्हाय।ऽऽपं मन्यत इतिषहुरपूषकरण ~
योगनं द्रश्व्पम्‌ |
विरमति धारा प्रपीय परविभ्रं निदषाति ।

विश्मति धरेखनेन तदन्ते सातत्यं बोध्यते । तेन प्र््रहणभ्यतिरि्कठि$वि
भाराकरणं तदधं भवति । पितं दवापरिभं परपीडच द्रोणकटशच एव प्रपीर्य पविश्र-
निषाने दिणहविषीन एमेखर ज्ञापकमुक्तमष ।

मतावरुणचमसीयामेकधनेकदे शा श्थाऽऽपवनी
येऽवनीष तिरपातित्रं पृतशतपेकदे शषमवमपति ।

भैत्रावहणसमतोया इयर चकारो पेत्रावरणवमततीयानमिकषनेकदे शानां च प~
सवनयनापैः | भैत्रावरुणयगकतीयानां सवोप्मेवःवनयनम्‌ | ए कपैनकदे ावनयनं वथा
पम्‌ । तथा नाऽऽपलम्बः--एकषनानां यथायै९ पवी भतरावरुणचमतीया भाष
सनीवेऽनीयेति। यातमि रपे प्रातःपवनाय पर्या मन्यते तावतीरवनयतीलयषैः॥
तिरोऽन्रदितं पित्र यस्यां क्रियायां यथा भवति तथा पूतमृति माधवनीयकदेश-
भवनयति अवनते पूत्वा प्रापयति पथपानगरहर्पम्‌ । एकदेश भाधिनग्रहग्रहणपर्वाहः {
शुकामन्पिप्हचारिषमतगणप्र्नानामुत्तयननिवीह धमेवा ऽ ऽपननीयै = पूतगयवनीषं
दशाभिः कटश सृष्ट न्युक्नतीति चम्तगणोक्यनातपू्ं॑तिहितमवनयन पूत्रकृत। ।
सानिनगरहम्रहणस्य स्वससप्रपोननतात्छसपमेवावनयनम्‌ । वमपोल्नयनासपदा 5
सवनीयावनपह्य विषराह्यमानतवा्तेवटपरा्िनम्रह्रहणमात्रापैता गम्यते

अत उर्ध्वं पूतभृति तिरःपवितरमेवावनीयते ।

आधवनीयं पूतमृत्यवनीय दराभिः कठ षट्वा न्युढनतीलन्न नन्वेवं शषा.
सशरापि तिरःपवित्रमियेव वक्तन्योतापेवापेतिद्धौ क्रिमय स्लप्रथोजनाधं दुरपूत्र-
करणम्‌ । माध्य दिनप्तवनतूतीयपवना्यमिति चेत्तस्य प्रातप्तवेन कक्षो व्यास्यात

<४४ संत्यापाठविरे्वितं ध्ौतेचूं ~ ` ` ` [८अनमे

इष्यतिदेशंदेव = माध्युदिनपतनतिद्वेसती यतने तप्य. माध्यदिनतवनेन. करी
` स्यार्पात्‌ इति प्रातःतवनातिदेशकमाध्यदिनवनानिेशातिदधरिति चेन | पूतपृति
सआधतुनयिकदेशावनपरने तिरपतिशरताया अनावक्यकतायोतना्ैलेन पताक्षात्‌ 1
चि पमः पूतमृ्वधजञाया अनुपपत्तिरिति चेत्‌ । उच्यते -न हि वयमपूतपोमाव-
मधन रभो येनेयमलपपचतिके तु माधवनीयत्यतेमिकदेशं तिरःपवित्रं पत्रानरेऽ.
वनीयते पूतं सोमं तेन पत्रेणानन्तितपतत्रि एव पूलमृत्यवनयतात्येवं तरुम इति
भेदि । एवं च पूरे पप्रमोजनं पूतमृत्तरत्ताया, अपि नानुपपत्तिरिति पु्थम्‌ ।
४ प्वमानग्रहन्दृङ्ाति ।
पवमानस्य प्रहाः पवमानग्रहाः। ते नोत्तरपत्रे वक्षन तान्गृह्ातीलयैः । इषं च्‌
सज्ञा प्वमानपरहान्करशा्छुकःमन्पिनावाम्पणमुक्ध्यं च अहावकरैरुप्ययिलयादौ
तेप्र्ययाा | पवमानष्य अरहा; पवमान इत्येतादश एत पमाः । पवमानग्रहान-
गहीत्वा पवमानोपाकरणे दोषश्च त्णे प्रदितः-- पमान्प अह। गृह्यतेऽ षा
म्य ते गृहीता दरोणकहश भघवनीषः पुनमृततानयद्गृहीत्वोषाङुयीत्वमाने रिच्छि.
स्यात्तं पिच्छि्यमानमघत्ौः प्रागोऽतु पिच्छरधेतेति । ^

उपयामगृहीतोऽपि प्रजापतये सति द्रौण

कलशमभिमृेदिद्धराय ल्ेलयाधतनीयं षि"

श्ेभ्पसत्वा देेभ्य इति प्रूलभृतम्‌ ।
, उत्तरपोरपयुपयामगृहतोऽपस्यतुकीति । तपा चाऽऽप्लम्बः स्पष्ट ~पर.
दुपयामाः सके इति । प्रपमदुततरयोरपयुपयामानुपङ्ग इति मावः । ौपशैरमिमर्ीन,
मेवात्र अरहणम्‌ । अत एव प्ादूनमदि न । एौरमिभरीनेपू्मोक्तदेपै। न मवतः पश
पनाठ(मश्च परं भवतीति । तथा त. ताह्मणम्‌-उपथामगृदीतोऽति प्रजापतये तेति
दोणकठशममिमरोदिन््ाय लेत्यापवनीयं विभ्य दतस्य इति पूतभृतं पमानमेव
ततेनेति प्ेमायुरेति न पुराऽडयुषः प्रमीयते प्शुमान्मकति विन्दते प्रानिति |
सत्र न परिमार्नमपरोअहत्वादिति केचित्‌ । तत । पर्व्रहाणां प्रिमारननमिति पष
अहणविरष।पतेः ।

निःसर्पन्तः समन्वारभन्ते ॥ ११॥
निरितयुपपरमौऽत्र बदरे । तथा चं वेदिः पनत इलो भवतिअरयाद्धिरधानात्‌
निपन्त इति शतृभर्यादहिःपपणप्तमकाठं समन्वारम्मः । क्तमेणायमन्वारम्मो
न -तवेकदाऽततेमश्ात्‌ । निःन्त इति प्रसतोत्रादीनां विरेषणम्‌ । जधर्योऽपतु न ।
समारम्यस्पान्यस्येवामावात्‌ । पशन्दोऽनवारमे ददरयमाजरे चया पतां समन्या

¢

~

एषशपट्डः] गोपीनाथमदङृतज्योत््ाव्यार्यासमेतमर्‌ । <८४५्‌

रज्धानां मध्येऽपच्छरेरो न भवेत्‌ । प्मन्वारन्धानां प्पैतमुद्धाताऽपच्छधित धक्ञन
यनमानो व्युष्येतादक्तिणः प यज्ञक्रतुः संस्थप्योऽथान्य आादयत्तत्र तदचाचत्ष-
लिन्दास्न्स्यात्त एनमृिनो पाजयेयुरितयादिप्राय्चितश्रवणात्‌। ब्रहमयनपरानापच्छेदे
विशेषपरायशचित्तस्ानुक्तेरनुद्रवणविकिष्टथन्ततनूहो ात्मकपतामान्यपरायज्नित्तमेष । तथा
चतयोरपि पत्यगन्वारम्मः |
अधध मरस्तोताऽन्यारभते भस्तोतारं मति-
इती मतिहतीरपुहातोद्धाारं ब्रह्मा ब्र
क्षाणं यजमानो यजमानं ब्रह्मलेकेषाम्‌ ।
प्रे सामान्यतः समन्वारमन्त इत्युक्तं तत्र के समन्वारमन्त ृत्याकार््ाया-
मिद एतम्‌ । ननु अध्व परस्तोतताऽ्वारमते ते प्रल्हितौ तमुद्ता तै बह्मा तं यन
सानो यजमानं ब्रह्मयेकेषामिति तप्य तस्य तच्छबदेनव ्रहणतिद्धौ पुननदिशे व्यरथः।
नायं व्यैः | एवमुच्यमने तच्छन्दप्य प्वैनामतवेन मुरूथपरामदितवानमुलतःपरृ्-
स्वरूपमुरुयत्वमादरायाधवरयोरेव पराम इत्यपि स्यात्तद्यवच्छेदाय पुनर्दश जावरथक
इति वेदध्र्य परस्तोतूपरतिह्द्वातूतरस्यजमाना अन्वारमन्त इत्यताद्शेन लुप
वाष्कयुपरामरोिद्धौ पुनमिरेशस्यानावरंयकत्वपयैव तिद्धतेन वैयथयष्य तदवस्यतवा-
धिति वेत्सत्यम्‌ । तथा प्येककाठेऽपि अन्वरम्मः स्या्तद्ारणार्थमवरयमेलिततेन
वैय्यामावात्‌ । एवं चाध्वुपरामशतारणां पुनद आवश्यक एवेति पुस्पम्‌ ।
जध्वयुं निष्कामन्तं प्रस्तोता सेतनुयाततूद्धते दातारं प्रतिहतौ तं॑बरह्मा क्षा
यजमान इति च्छन्दोगोक्तः कपः । अन्वक्छन्दोगानत्रावरुणो ल्या च नित्याविति
आश्वटायनोक्तः प्रशास्ता चपि निरितो भवति । पृनरन्वारमत इति वचनमनुवादः ।
अथवा निःवैन्तः समन्वारमन्त इति स्वतन्नो विविरितिज्ञापनयेतदवचनम्‌ । के
पतमन्वारमन्त इति आकङ्जपृरणाय पवमानपनन्धिन इति शेषः । तथा च च्छन्दो
गोक्तः क्रम आश्वलायनोक्तः प्रशास्ताऽपि सपे छन्ो मवति । स च च्छन्देगेम्यः
पश्चात्‌ । अनवक्डन्दोगानैत्रावरभो बह्मा च नित्यािलयाशचलायनपूमात्‌ । उत्तरषू-
परोक्तः करमस्तु स्वतन्रतय। पान्तरामिपरायकं एव । अत॒ एष॒ केवल्मन्वारमत इति
शब्दान्तरं युक्तम्‌ | अत्मिन्कल्पेऽपि अन्वारम्भ दृदत्वमस्येव । अपच्छेद,
भायश्रि्त्रवणात्‌ । उमयकस्पेऽप्यनवाम्भो दक्तिणहसतेनेव । अन्ारम्मसयव प्रपपो-
पर्यितत्वेन मुरूपत्वात्‌ । मुपे गृरूयदक्षिणहप्तधबन्वध्येव युक्तत्वात्‌ । यक्षिन्ननवा-
र्म द्द प्र द्विविधो विशिष्टः केवो बा । दसिणहस्तकृत एव चेदनारम्मो
विवक्षितस्तदा विशिष्टावारम्मः । एतदुन्वारम्म्वोकरे पम्यहसनेव प्पणा्होमः ।

१०५

८४६ सत्याषा्विरवितं भरतस [<जष्टममरन्ेत'

क्रैवठान्वारम्मपवीकार आदौ श्रयते सपैणायौन्वारम्पयेवोपस्ितत्वेन मृरयत्वान्मर्येन्‌
दक्षिणेन, दस्तनैवान्वारम्ममाध्रं कृत्वा होमकाले वक्षिणहस्तङ्ृतान्वारम्मे तदेष
सम्यहस्तेन दढमन्वारम्भं हृत्वा दलिणहस््ृतान्वारभ्मं विघऽय दक्तिणहसतनैव
पणा होमं कृत्वा सम्यहस्तकृतान्वारमम सत्येव दक्तिणहस्तेन्‌ ददमन्वार् कृत्वा
सन्यहस्तन्वारम्मं विखञ्य गायत्रः पन्या इत्यादि । प्रयमपल एव॒ पुगमः | उभयप”
तेऽपि अपच्छेद नैव यथा मवति तथा प्ावधानिन करवन्यम्‌ । तत्र दत्तिणहलस्य
गुरूयत्वोकाद्गवचने दक्णं परतीयादनादेश इत्याश्चसायनवचनात्‌ ।
यत्रोपदिश्यते कर्म कर्र् न तून्योे ।
दक्षिणत विज्ञेयः करमां पारगः करः ॥
इतिच्छन्दोगपरिशिष्टाच । नहयाणै यजमानो. विपरीतं वेत्येवमुच्यमाने सवषा

भैपरीत्यं स्या्तनमा सूदितयेतद् यजमानं ब्रह्ततयकेषापित्येषं वचनम्‌ ।

निष्धप्य यत्ते द्रप्स! छन्दतीति तिस्रो यस्ते द्रप्स;

स्कन्दति यस्ते अश्शुः स्वः प्रश्र यो दिषः एर । अयं

देवो बृहस्पति; से तििश्वतु राधेति वेशुपान्सप

पतरं च दत्योदश्चः महा बहिष्पवमानाय सर्पन्ति
„ निप्येतिवचनं काडा्यवधानार्म्‌ | तेनोदरतूमिः सपूपरोक्तो होमः पूव
कर्तम्यो नतु मध्य इति। मानकर (कालवा् च । तेन ये निःपैणकतीरपे षपपत.
होतृहेमकतारस्त एत॒ स नहिप्पवमानार्धकतरपणकरतार इति । मनरतरयग्रहणार्थ
तिल इति । क्त्वज्ञानाय सीदन ि्देशः। जुहोम्यन्ताखपो मन्ना । चहुषैः पौनः ।
वैषुपानित्यनन्तरं होमानिति शेषः । स्कत्ानां विपृषां देवत्राकरणार्था वैषा नते
होमाभल्वारः । प्तहोताऽत्र होपारपत्वा्पप्रहः । मनप्रऽनुदु्पेतिवचनाभावारत्तवन-
स्वर एवात । आपस्तम्न्तु मनपाऽुदुतयेत्यतरापि पठितवान्‌ । प्प्तहोतारमित्यत्र
चकारोऽपश्र्ो दर्यः । हला पपैन्तीयन्वयत्तणसयतां पवामिव होमः । एन
# कराल्यायनोक्तेपजञान्तरं निरस्तं द्र्टम्यम्‌ । भेतरावरुणप्य
सर्पणे तप्ये | प्तामश।तिनि यनपरान उद्वातृमिग्रहयणा च स््पूध्रोक्तरीत्ेव
होमः कतैमम। न लधपत्ोकतरील।ऽपि । ऋकृशालिनि यनमानि ब्रहणोदातृभिश्
स्वपूतरोक्रीत्येव होमः क्यः । भत्रवरणपर्वगपे तेनाप्येवमेव नतवष््ुपूत्नो-
क्तरीत्याऽपि । पतामशासिनक्शं खिन ब।ऽपि यजमानेन पत्पापाद्ातु्ारेणानुषठनि
क्रियमाणे होमदवयमुद्तृतरहमयनमनितनिवरगेन च कर्मपम्‌ । अध्वर्युणा हु सर्वत्रा.

१क.स.ग, प्ता") ,

४व म्रः] गोषीनाथभहकृतज्योत्त्राग्याख्यासमेतम्‌ । द४७

धरयुतूभोक्तरतेति जेयम्‌ । उदश्च उदस्पुलाः । परहा इलनेन रपण क्नु
उवते | बहिष्पवमानयेति भ्रोननमरदशोनाय । तेन॒ बहिष्यवमानायेेशनपरै
म्तमन्वारम्मं इति अवगते भवति । बहिः स्तूयमानं यत्पवमानं तददिष्पवमानं
बेहिहिमावं गतानि पूनातीति बहिपपतमानमिति वा । तर्पणे विशेषमाह।ऽऽपस्तम्बः-
तन्त दव रेहाण। इष न्यद्ञ्वि शर्णि कला पपैन्ति मृगमिव ददतो व्याधा
मृग इव हि यज्ञ इति । त्रन्तश्छदमना गच्छन्त इव गच्छन्ति । तथा रेहाणा दिषनत
इव तथाऽवनतश्िरतशच पणं दिदकषव द्रुमिच्छन्त इव यथा व्यापा: । व्याधा भत्रोषु-
मानप्लिन उपगेयाः | तथा मृग उपमान चज्ञ उपमेयः । पृगरूपतवे यज्ञ्य नाह्मण
भनतिमू-्ो देवमय नियत कृष्णे! रूप कृतेति । ष्णो मृगः

गायत्रः पन्था प्रसवो देषता दकेणापरिषरेण

प्रथा स्वस्ति वसूनश्षीय। वागग्रेगा अग्र एलल्गा

शय्ययुः एवो बदष्टिपीपदिव विधूवन्सपति।

मष्द्वपस्य करणत्वं वाचनिकम्‌ । पूर्वै पू॑हिमक्निति पूपैः पए्पा(पुदुगिलनेन

परमया पुः । पदेश इति योग्यतया विरशेष्यमन्न द्रष्टव्यम्‌ । पृि्रहणादूर्माणौ
भन्धनम्‌ । हैवदिमेलयस्यषत्दशमित्यथैः । तेन धूनने मध्यमस्य बोधित। मवति |
विषुनयकितिशतप्रतययेन पूननपतपणयोः प्तमकषिता । मन्नोऽप्यष्वपोरव | तत्राधु-
अहणेषू “ मध्य लिनां प्रपमो यजते वेन सेतो योक्तव्य इतयाहुवौगपरेगा
अप्र एवृजगा देवेभ्यो यशो मपि दधती प्राणान्प्ुषु प्रन मपि च यनमनि नेत्याह
वनमेव तथन्ञमुते युनक्ति वास्तु वा एतज्ञस करि१ते यदपरहनदहीत्वा बहिष्पष
मान पवन्त » इलयरथशदस्कोरणाय । पू इत्यनेनान्वारम्माविच्छेदानुरोषेन त्रिचतु- `
प्पदाति पुरतः पूरवमाद। गच्छति । एततसेणमेकवचनाद्धवयरेव । मण्रोऽपि प्पैणा-
येत्वाततयैव । ततः प्य उदनः प्रहु गच्छन्ति । यानि वेति म॒न्मानतः

दक्षिणेन चात्वारपुपविदयान््वेदि बाल्वा-
रमवेक्षपाणा वदिष्पवमानेन स्तुवते `|
दक्षिन चात्वा चत्वठत्य दिगेऽदूरे । अनर्ेदीलनन्तरं भेयुिति रषः †
तथा नायमरथो मवति-दौ चात्वाठता्रप्यानुरोेनैवोषविदय पथादरवदि सवै
मंवेुरित्यपैः । उत्तदेदय्स्वोत्तरतः परक्रमन्ञिपदात्मफो यदि तरैतततप्थोननं द्रष्ट `:
भ्यम्‌ ।न च दलिणेन चत्वाठमन्तदुपविदय चात्वहिमवेक्षमाणा बहिष्पवमानेन
सतुवत इत्येवमेवान्वयः कुतो न स्वी क्रियते इति वाच्यम्‌ । त्का्रत्यस्येत्तरेण वाक्ये.
नान्वय पत्तेः । तथा हे उपवेशनं पविषयकं स्तवन तूदरातृमातरविषयकं तया चष

८४८ :सत्याषाढविरवितं धोतचू- = [ (ब्रम

विष्टानां प्वेषां स्ततनकरीतवामाविनानन्यय ्ति।न ोपेशनप्य द्रतृमा्नविषयकलव-
महितविति वाच्यम्‌ । इतरेषामुपवेशन।भाव।पततेः । अत उक्तरीणिरेव पतम्‌ । चात्वा"
छमवेक्षमाणा इति वतमानशानच। चात्वाखविज्षणवहिष्पवपानक्तवनयोः स्मकाठता ।
अनेन द्यवा्रमिन्पोः पंविीक्षमाणा इति च्छन्दोगे कते व्थावलयते । सतुवत इत्यनम्तद-
मद्धतार इतिं शेषः । उषेरानोत्तरपन्वार्मो न । पत्रे परेषां यनमानत्वात््ेषां
होघ्नदनःमपि सपैणम्‌ | अत्र यजमानं ब्रहञेयपोत प्च माश्रषणीपोऽन्वकूकन्दो-
गामैतरावरणो ब्रह्मा च निष्यौ तावन्परेेतरे दिता इत्या्टायनपू्रैकवाक्यलवाय ॥
न चर्व यानमानमावज्यनाकिप्रतिषिदधं कुर्युरिति द्वादशाहीवषत्ाद्धोतुः परण न
भवति, तस्य विधाने शनातमकेन(ऽधिर्यकपेणा वितेषादिति वाच्यम्‌ । यध वे
स्वयं होता यनमानः स्यातपदेयोपगात्रं लेति बह्ुषतर वणं भवतीति भप्ल्तस्नो.
क्तेन विरेरौतत्य प्।मान्यस्य नाधात्‌ । विनाधमान आ।तवज्थं बरीच ही आप्त.
म्नीयं द्वादश हस्यमेलस्य विरोषविघायकष्य पागान्पसृत्रं द्वयम्‌ । तेपरेतरषा
छन्दोगनक्षणोथय एव तमाविश । अन्यक्ढन्दोगानैत्रावरणो ब्रह च नित्यौ ताव.

न्तरेणेतरे दीपिता इत्यर।यनपूत्ात्‌ । तत्रेतरषु मृषपगौगतानृरोमेन क्रमः । .

तशनामि भैतरवरणस्य होतुरेक्षा गौणलेऽपि च्छन्योगपशचाद्ावितं त्येव | अन्व्‌
कूठन्दोगाौ तरावरुणो ब्रह्मा च निल्यै। ताबन्तरेणतरे दीक्षिता इलयाशचदायनपूप्रात्‌ ।
मैत्रावरुणस्य १ाद्धाविन इतरे । तेषां कमः-मेत्ाषरणं होता होतारं प्रतिपरष्पता
भतिप्रस्पात। बहमणाच्छी नाह्षगाच्छतिनमच्छावाकोऽच्छावकं नेश नष्ारम्ीघर
साधं प्रवततुदपरनततूतपनेतो जेतां पोता पोतारं सुतरह्मणः सुत्रह्मण्यं मृहपतियैन-
मानो गृहपति यजमानं व्रति । मैत्रावरुणं गृहपतिचैनमाने गृहपति यनमानं होते.
स्पेषै १।। पूत्रे तत्रे पदस्यस्य परिपेर्यातत्वाज्नातर प्त मततीति व्र्टव्यम्‌ |
वाहि क्तेति मस्तोमे बर्हिष मयच्छ-
न्सोतरुपाकरोल्यतज्य पाज वागसर्जद्र^
सहोऽसन्युपावरतष्वपभिसपे यजमानेति ।
दस्तु प्रोतः प्रयच्छति । प्रपच्छतेव स्तोत्रमुपाकरोति । प्रयच्छनिति
कतभ्ययादिमषटिप्रदानक्तोनोपाकरणयोः प्तमकाठता । उपाकरोति उपक्रमयति |
बाय कोति नरहिमुटिदानमच्ः । बरि्मषटपदानपमङारमेषापञ्येतनीतिषोत्रोषा-
करणम्‌ । अथवा वादु कर्ति सोनोपाकरणस्यैव म्नः । नर्दनं
तूष्णीमेव । तद्‌ानप्तमक्खमेव {^ दायुदिं क्तेति प्तोमोपाकरणम्‌ । अन्त्य
सेति उपाकर्णप्येव द्वितीयो मनः | तेन मचदधयकरणकमुपाकरणमिति तिद्ध
मेति । उपानस्वमित्ययमृपि मनच्र उपाङरणार्थः तेषु पवमानेषु -अभिकः. ॥

।
।
|

;$श्^पटरः] गोपीनायमकतज्योत्पम्यार्यासमेतम्‌ । ८४९

उप्वध्वमित्यनन्तरमितिशडद्राध्याह।रः । अभिषे यनमनितत्वेतदननतर संप्>
प्यतीलध्याहारः | अय वा स्तोघ्नोपाकरणा्ैः प्रैष एवायमुपाव्ैपवमित्येत-
दन्त उदवतृणाम्‌ । अभिपपै यनमनिति यजमानं प्रति प्रषः । उपा
ध्वं स्तवनायोप समोपमावरपथव पुल मक्ोल्य्थः । उप पतमप उपविष्टाः . पन्तो
महिष्पवमानम।रमध्ववरति वाऽपैः । हे यजपानामि उद्वातृणां पुसं भरणवोषगा-
ना. तपीडडगच्छेलधैः । एतेन ज्ञायोऽन्वरन्भविपगोततरमपि यत्रासा्म्मविकैः
कृतसं यजमानः पपन तत्ैवोषविषटो दिति ॥
सरवान्यवपानानेवम्‌।
स्वानपवमानानेनं वायुं कत्यदिनाऽभिपपं यजमनित्यमेन शरकोमेत्यैः ॥
एोनेरं तायत इतरेषु सोतरेषु यनमनिन स्वायतन आ्तीगतैतोपगानं कर्मव्यति ।
उपावतैप्वपिति बहिम्पोमितरागि स्तोत्राणि ।
उपासमिरयन्त्रददीनम्‌ । तेन वायू करतेलय।रि प॑ मवति । एतेनामिपे
पनमनेत्येतदयावृततिः पियति । अथ वेाप्वमित्यताकोवोपाकरणम्‌ । भसिमजते
युहि कोत्यन्याप्यता वागर्द्ः पहोऽतरीलितदन्स्यंस्य न निवृतिः ॥
समित यनमनित्य्य नि्सिस्लत्रप्यषयेव । नदिभ्मिति _महितुटिाधनपेम्‌ ॥
इतराणि आउवानि एषठानि असिषठेमत्ापपोडशयादीनि च स्तोत्राणि उपाकरोतीति
कोषः | नहिप्पवमान्तवन उद्वतृमिः क्रियमाण उपगातृमिरपगानं कायम्‌ । तथा
च शः -नापगविदामीरयो वा अधवयर्वदणयुरगविदुद्त्रे वचर, तप्ष^
च्छेदुपद।पुकाऽस्य वाक्यादिति | मधरपगानिमेवादुपानमलि तथ ऋतव
ककेवेति । सष्टोतत्षगातृपपां चाऽऽहाडऽपल्तम्बः---स्तूषमाने यनमान
उपगायति नत्वरोऽवराध्यौ उपगात।रो नाध्वरेति । भस्या५ः--सतूयमाने बहि
प्पवमानं यनमानसतभवुपगायति भतिवजोऽपि चहुरव्र। उप्गायन्तीति । कतिना
सूषगातृतिऽभवयेरप्यतिशेपादुपगानकवमात नाध्येति निषेषः । उपगानप्रका-
रभष्याह मद्वा नः-यनमानपशचमा उपगायन्ति हो इत्यतविन उपगायन्ोमिति
सनमान इति । तृतीयाध्याये प्‌ पदि जेनिनिरपि उपगाश्च ङ्गदरोनारिति ॥
नाध्वुपग यदिति निरेषः प्राप्यमविऽनुपपनन इद्यधुमिजानामुपगातृतवभिङ्गदशं-
नादिति सूत्रैः । चशब्दोऽन्ये न भवम यस्यायैष्यनुकपेणायैः । के चन च्छनपोगा
दैपरीतथेना9ऽदह इति यनमान ओमितयृलिन इति । सूत्ाम्तर ना्तयैव उपगवयुरिति
निरेषादध््रुवन्यतिरिक्ता उपगातारः । उत्तमीमापया त्‌ गुभोपहारपाद ऋषिन्‌
उपगायन्तीति वचनमेनोदादम्‌ । उपगानधकारदछम्दोगपूत्र-अपरेण तृ यवर
उपगातारश्चतुरवराधानके पटपराधयौ(षी)त्व एतेना्षेण) षग ययु इति मन्दस्वरेण
= भिमापोनुरेमेनोप्गतार इम्ोपणा इत्यपकषितम्‌ ।

षठ सत्याधषाढविरचितं भ्रौतयूनं- [<भष्मपरभे ~

सत्तर पहवाच्येष्वारमन्त इति । अस्यायैः-उद्वतृनपरणोद्वतृणां पञमे प्रेशे पमी
एव । शरथोऽवरोऽो मागो येषां ते उयवरारथौः । उपगा उपगातारः । एक आच्या उप
गांभतुरवरार्थानमन्यनते । पटपरा इत्यनेन बहलर्पावधिः प्रद्यते' । ते यवि
उवरा्पौतुरवरार्था वा पटूपराघौस्त इत्यधेः । एटोन वक््यमागिनाकरेण । तदक्षर.
माह हो इति । मन्दर्वरेण पैततमविच्छितं हो इयक्षरेणोपगायेयुः । सहवाच्थानि
निषानि तेष्वारमन्तः । अन्र्भषनेष्वपि आरमणम्‌ ॥ एोन्रेण प्रस्तवादिमक्त्य-
न्तरालानि च्छन्द्यन्त उपगेयुरेति निष्ड्टोऽर्षः । भमिति यजमान्योपगान+
मप्येवमेव | निना नोषगानं विच्छेदामवात्‌ । एवं सवलोत्े ।
^ स्तृयपानं बहिष्पवमानं ब्राह्मणाः सम~

भिसरपनित द्ेप्ये परिवाधन्ते ॥ १२ ॥

इति दिरण्यके शिखत्रेऽद्मश्ने चतुथः पटलः ।

शलुयमाने नहिष्पवमानं पन्तं ब्राह्मणाः से पगम्धामिरला पन्ति बहिष्पवमान,
ग॒तूमोप्‌ उपिशन्तील्ैः । इदं स्ैणं पाकित्ाय । तया च श्रुति-तस्मदिवं
हुषा नदिष्पवमान उपत्तयः. पितरं ये बहिष्पवमान आत्मानमेव प्रयत इति ।
सतूयमानमिति करमानशानवा समका ठिक बोध्यते | तेन स्तवनप्तमकाठं ातृषमीष
उपेशनमिति तिद्ध मवति । त प्रथमादि प्रयमरहतावानन्तरं व उपस्मितत्ात्‌ |

तावतपयेन्तं तु तमीप उपवेशनामविऽपि शरवणं यत्रेपयिषटानां नयित तावेव दूर्‌ ;
उपवेशनं न हु श्रवणे वत्रोपि्ानां न जयित तावति दूरे । अन्पथ। कत्त्रनहिष्प~ . >

वमूनश्चवणनन्यं शरुति्ोषितं पकिज्परूपं कड न स्यादिति द्रश्न्यम्‌ । उद्रतृमिनि-
सैतिनोरकेन सपपत्तवाय्‌ मार्जनं कुर्ुलदशवमेधावष्यतृद्पमित्यभियुक्तः केचन
प्रहुः । केवकं प्पृ्षपापेलमेतेति न (कं तु द्ेष्यरिाधनमपि फलमिल्याह दषे
प्रिवाधनो द्वेष्यः शच्ु्स्य प्ररिविधनं परिपीडनम्‌ ।
इत्पोकोपाहश्ीमदभिशेमयानिततादतताभियु कवाजपेययानिषवैतोपुला-
जिदिषादल्ताभियुक्तपौण्डरीकयाजिगगेशवदीक्षिततनूनगोपीनाय-
दीक्षितविरमितापां श्रीषद्धगबर्सयाषादरिरण्पकेशिस-
जम्बुधिगतनिगृढार्थैरतनाला मश्तविद्रजननसताप-
शोमिक्ायां उयोरस्नारूपायां दतवष्टमप-
श्य चतुरः पटः ॥ ४॥

भसम (वकर मर।

+

न

कव] गोपीनाथमदहृतस्योत््ाव्याख्पासमेतम्‌ । ८५

भवाम पचमः पदलः ।

अप्ीदपरीन्वर बर्हिः स्तृणाहि परोड्रा* अल
कुरु मतिपस्थातः पश्षुनेहीपि स्तुत उत्तिषठनसंमेष्यति ।

सं दुियन्त आग्नीध्र प्रति भष । परतिपस्यातः पडना पह, जा, इहि मग
च्छेति । पुनेहीदय्ोमार शेति पररूपम्‌ । स्तु इत्यनेन रषकाठः प्रदद्यैत । उत्ति"
जिति शत्त्यानमेषयोः समकाठतवे न लद्ञक्ञिमाव उत्यानमच्रयोः । तेन मचरेनते
कमपेनिपातो न मवतीति बोध्यते । ता जमिनिरपि तृतीयाध्याये द्वितीये पदे तपा-
स्यानविक्षभने इति नवमेन पूत्रेणाऽऽह । पू्रा्थतु-उतिष्ठभोद्ीन्िहरेति व
इतेति वाच विमृनतीतयुमयतर कालाप प्व पयोगो ना्खा्ीमाव इति तथासन्द-
सपाऽऽहानमपीति चसूोपिकरणताकाखषैतेयेगायैकलानुवत्यधैः ।

हविधौने मविदप विष्णो त्व नो अन्तम
इति प्रहानुपतिषठते पात्राणि च संमृशति ।

पूणापरेण वेतिविशेषायकतरन्पतरेण दवरेण पवेश इति । येन परेशसनैष निग"
मनम्‌ । दवरमीपेऽतिमरे वातायनेनापि अत्र प्रवेशः । दररेभेखनुक्ते । परहा देनव
वायवा गृहीताः सोमरपसतान्‌ । पवमानप्रहाणामप्यत्र अणम्‌ । प्रात्राणि सोम
वन्ति तेषामवारिक्तानि वेति कशचित्त्न । यदेवास्य शयानस्पोपञष्यतीति वाक्यशेष
विरोधात्‌ । चकारो मचरानूक्णा्ैः । पशना द्धपततठेन स्पशः पात्रषिटेषु मचरा*
वृत्या । अक्षितमिति मच्रान्तः । एवं ब्राह्मणे प्राञ्चो हि यन्ति परा
शवीभिः सतुवते ैष्णम्यचा पुनरत्योपतिष्ठे यज्ञो वै विष्णग्रज्ञमेवकरिष्णो त्वं नो अन्तमः
क्म यच्छ सहन्त्य श्र ते धारा मधु्ृत उत्सं दहते अकषितमित्याह यदेवास्य ` शचवा"
नस्योपशुष्यति तदेवासैतेनाऽऽप्ायतीति । चिरकारं परस्थितः सोमः शयान
ससुच्ये ।

आग्रीभीयाद्रीभोऽकारानाहृलय तैरेव
परयथान्युप्रं॑षिष्णियान्विहरति ॥
, अकारा रमरि भम्यवयवा अरपत्धिष्णियविहरणपयास्तामात्रे गृही
स्वाऽऽहत्य तैरेव मन्रधिष्णियनिवपनोधरेव मच्ैः । यथान्ये नितरामुत न्यं
सयुपमनतिकम्य यथान्यं यथा निवपने नितरामिति तयेव विहरणऽपीति बोषयितुम्‌ ।

* भत्र यथान्युप्तमितिवचनभेति भपेक्ितम्‌ ।

१ क. ग. भशनानतक०। २ क. ग, पयता" 1

दरः सत्याधाठविरधितं भोतसूर्~ : ` [<भषकभि-

तेन परतिपिष्णयमकषाभित्वं तिद्ध मरति । ` भनेनैच्छिकस्वं व्यावतयत । भिष्मि
यानप्ीनिहरति तत्र घ्न स्थापयति । नाहवनीयेऽभ्निंगैदोषापत्ेमै विहर"
णम्‌ ।. आश्ीधीया्ष्णीमवाऽऽ्ी्रोऽहनारानाष्य विभूरपीति मन्रेणाऽञऽन्नोधोय
एकमङ्गारं निक्िण्य वह्िरतीति मेण ` होघरोये निक्िप्य व्यवायदोषपरिहारा-

समङ्गः पेषोत्तरेणाऽऽग्ोधोये परीत्यान्तरा यूपमहारान्दरक््रेण यू¶ गत्वा दक्ि-

णेन मानाय ` धिष्ण्य. प्रशा्तृभिष्ण्पतमीपमगत्य श्वाज्नोऽपरीति निक्षिप्य येतं `

प्रत्येत्य व्राह्मणच्छंतिपिष्ण्यादिष्वच्छवाकषिष्णयान्तेषु तततनम्रेण निकतिप्य यपेतं
पूैव्मानीरीयं - धिष्णियं गता इुनरतोति माजाठीमे पीनिकतित्‌ । प्रष्य-
शगृलोदपुलत्वधोधिकल्यो निवपनवत्‌ । चिष्णिानाम्नां स्षं प्रजटनं व्याधा[*
रणार्थम्‌.। मारयन्ति चि्ियानिति ततीयप्तवने भारणावचनादितरयोः सवनयेन
रणेत्तरं नारोऽपि न दोष इति गम्थते । यथान्युमित्यननेदमपि गम्यते पांसुषिष्णि-
येष्वेव विहरणं न स्वनुदेश्येषु बहिष्पवमानास्तावादिप्वपि । तथा चाऽ ऽपस्तम्बः--
पापुधिष्णियेषु निवपति तेनाऽऽनुपञयेण यपान्युता मन्तीति । तरेव मनमैरिति वचनं
ूष्णीसनिदृत्म्‌ । आसीभवहणमध्युवाृतयर्म्‌ । अत्र रौदानीकवममवरानुषङ्गः
कृताकृतः । वचनामाषात्‌ ।

अध्वधरधतुधमसे राजानं बृहीखा पश्चग-

हीते चाऽऽ पुरस्तातलनूकापीनस्तैरेव

भघरेयेथान्ुषे धपिष्गियान्न्पाघारयति ॥

सध्वुगरहणमासीधन्वृयरभम्‌ | चतुशवुबीरम्‌ । चमत एकादश चमतम्यति.

स्कि। मदनपताधनत्वा्मपत्वम्‌ । पश्चगहीतं चाऽऽउ्यमित्यन्न नक्रः पाहित्या्पः।
तेनाघुगेवोमयोराहरणे कतैव्यमिति पिद्धं मवति | जाज्यमि्मनन्तरं गहीतेत्यनुव-
वैते । चमे राजते अणे परिष्व पा । आज्पम्रहणं प्रचरण्यां यया कतुकरणं हूतं
तस्यां न दक्षिणहोमार्थायाम्‌ । अनर ज्ञापकमुक्तमेव प्रचरणीं पथम सुव प्रयुनक्तो".
स्लिम । पुरतादधिष्णपुरोमग परतयसमत्यङ्‌युल आपीन उपिर मवेन
वपनक्रमेगेव पिष्णियानञ्ोन्व्याघारयति । अत्राऽऽोनवचनादविहरगे ति्ठताऽगर
पते गम्यते । प्र्तादितिवचनं धिष्णयदलिणप शं प्ायुसोपतेशनं स्याव पितुम्‌ ।
अत्येति वचनं विहरणे भर्यस्मुखताया अनियमं व्यावर्वयितुम्‌ । तेनोदङ्पृल
ताऽप पते विहरणे मवति । तैरेव म्रैरिति वचनमापल्म्बोक्तूष्गीतवपन्तव्याृय-
मू । मघ्रापि रौदरानीकवन्मचानुषङ्गः कृताङ्तो वचनामावात्‌ । अन्लयमन्ने तु मव
लेव रत पितता । द्विविषोऽत् नियमः-तेरेव मनरैरिति तैपैन्ेरेवेति । प्रथम
नियमे विभवे प्वाहणाय सखहित्ादिवोघायनोक्तपात्िकमच्रान्तरनिवृत्तिः कम्‌ ।
{1111 भज कतासरमः। मना

¶१०दहः] . ' गोपीनायमदक्ृतज्योर्ाव्याख्यासमेतम्‌ । षष

द्वितीय ओपलम्बोक्ततृष्णीवनिवृत्तिः फम्‌ । ग्याघारणशर्गदचोरितलातत "दरविहो*
मधगः:। अत्र राना पिय द्रोणकजञाधवनीयपृतमुदन्यतरस्पो आरहमो विशेषवच-
नामातरत्‌ । यदि द्वोणकढशस्यप्येव प्रहणमिष्टमभविष्यततदाऽध्वरो यज्ञोऽयमस्तु
देवा इति कहेयमागाघर्‌रथद्रोणकठशापद्ानकपरिुवाकरणकोमम्रहणवद्रोण कठ शाच-
परिह्वया राजानमित्यत्राप्यव्धत्‌ । अतोऽग्रानियम एतेति । आप्त्त्बतु जत्र
द्रोणककङ्शदिव स्थावारणा्भ सोमस्य अ्रहणमाह ।
सोमेनाऽऽदवनीयमारीभीय ^ दो त्रीयं माजीलीयं चाऽऽभ्यनेतरान्‌ ।

समिन व्याघायौगामये विवेको न तु व्पाघारणक्रमनियमः । यथन्वुपं षिष्णिवा-
ज्धयाघारयतीत्यननैव करमहय तिद्धत्वात्‌ । तप्ाचित्रपनक्रमेणाऽऽइवनोयभ्रीधीयहोत्री -`
यानन्तरं प्रश्खायादेमाजाटायान्तान्व्यावरि थति । उतख। राहवनीयावतनं तस्याः
प्रथ न्युपत्वात््मथममाहवनीवञ्याघारणमेव | आञ्यिन प्रचरणीगताग्येन | परवण्यवेतः
रत्रशाद्धोयादीनच्छावाकीयानतान्धिष्ियानित्पैः |

अतिहाय वषटूकरोति ।

` ` माजीडीयपिष्ण्यमतिहाय ततः पिचिदुपमृत्य वपटुक्रोति ` बपरित्येके प्तमामनाति,
वौषदित्येके वषड वपाडिध्येक इति यज्ुपहोप्रे वहष्यमाणानां चतुर्िधानां
वदट्‌काराणां मध्यऽन्पतरेण वषटूकारेण वषट हरोतीतपर्मः । भथवा तं तं भिष्ण्यमति-

हाय वषटूकरोतीय॑ः |

व्याख्यातः सोमस्य भक्तः ।

पूर्वण हरेण पदः प्रविद्यत्ेण होतारं पुरलासलङ्लपीनो तरच चेत्यवेकष्य
मनद्मिभूरिति भकतयतात्थनेनोक्तमित्य्थः । अत्रापि मतत्येवोपह्वानं प्रतिमक्ितृरमा+
वेऽपि । नानुषहूनेन सोमः पातव्य इति निपेषात्‌ । दिल म इत्यालाभिमरशंनं
मारने पातर ्रक्ाट्याऽऽयतने पादयति । व्याघरणश्चञ्ेन विहिनलात्तस्य च
होमत्वामावात्तननिमित्तकध्य भक्ष्याः प्यत्तां वारथितुभिदं मूत्रम्‌ ।

संततमलुगृष्चं वरः स्तीरतवाऽऽग्रीधः पुरोढाशानलं करोति ।

मध्यमणिन्यायेनाऽऽगीश्दस्योभयोरन्वथः । अयवाऽऽ्भशरप्य तेततनिस्ये,
त्माल्मागन्वयः । अवराऽऽीभय्हणं एष्ठवसतरणुरोडाराठंकरणयः प्रङतावव्यु
क्रैकताया एव इषटलेन तदनुतेतेनत्रपि स्यासमपस्याऽऽसाथलमादायोषपरेरिति.
शङ्का निरकितुम्‌ । तैततवचनं विच्छेदनिव्र्र्थष्‌ । अनुद्य पृषठचायामिये्ं

१ ख॒. धैः । भल्मि्यक्षे हेमानामनेरेगौ मध्ये वषट्‌काैर्यवधानास्पलकं होमप्य निमि
सखम्‌ । तेन रिम रतपगं च मञ्च इति मूकादिति यप्‌ ^ भा" ।
१०८

८५४ सत्पापादविरवचितं शोतचजर- , [ टमष्टपप्रभ>

तेन तृष्णीं दक्षिणा तृष्णोमुत्तरामिति नवति । बहिर्वबनं॑शष्कदर्मवाच्योखपसतरण-
निदृ्र्थम्‌ । यत््येति मन्ेण ॒गाईपत्यदुपक्रम्याऽऽहवनोयायततनपेन्तम्‌ । तथा
चाऽऽपस्तम्बः--यन्ञस्य सेततिरति यन्तश्य ता पतये स्तृणामि ततय ला यज्ञस्येति
गाेपलयास्मकम्य सेततमनुषठ मरः ` स्तृणात्याहवनोयादिति । अश्र घानारिणपि
पुरोडाशशगद्रृततिहुवचनात्‌ । बर्िर्तरणापूर केचितकर्मणे वामिति पाणिप्राठ-
नपिच्छन्ति । देषो षः समिता मध्वाऽनकतु इति घानाठंक्ण ` उहः । परकृतिवदितरे-
षाम्‌ । अमिक्षावाजिनयोनीलकरभम्‌ । अचकरणे . कत्वाऽऽदगीषो विरमति । अत्र
शिषमाह बौधायनः-अयैष आ्जीभो जरनेन गापस्यमुपविदय पाभ्यां पश्चपोप
श्वृणीत मध्यतः पुरोडाशपुपस्तीणीमिष रितमुद्र पयति पूरलताद्वाना दततिणतः करम,
पशवत्परिवापमाभिक्षामत्तरत इति । ,
~ रएतिष्णुना।
प्वनीयपशुना सहेति आगच्छति प्रपरह्पतिति देषः । तं प्रत्येव परषत्‌ ।
यावां कशा मधुमरतीस्याधिनं प्रहमध्वयुह।ति।

उपयामगृहीते ऽप्यधिम्यां त्वेति प्रहणपन्नः । देन्दवायवादवद्धारभ्रहतवामा
वेऽपि ्हत्वमयेवेति दशेचितु अहवचनम्‌ । तेन गरं तति सुमामोऽपरापि षिद्धो
भवति ,। मध्वे प्रपरस्पतृव्यव्ृरथम्‌ ॥

अहणप्रकारमाह--

परिषुवया द्रोणकलशादृपस्तीयै पत.
शृत उशी द्रोणकलशादभिधरयति।

रिवयष्ु्तरप्ापयतुकति । तेन परियैनोक्यनममिवारणं च भवति । उदव
नव्यावृत्तये परिषटवयेति वचनम्‌ । द्रोणकटद्यव चनमाधवनीयरपवृत्तये । द्रोणकठशा-
दित्यनन्तं पो गृहीत्वेति शोषः । उच्छ्द आिक्या्यकः । यथपि मश्पाठकरम्‌
आधिनसतुतीयलथाऽपि तस्मादधदिष्पवमाे स्तुत अश्विनो गृह्यत इति श्रोतक्रम्य
मश्रपाठकरमविक्षया प्रनहत्वाद्दतानधव्युः परतिःवने अरहान्गृहणाति यदाधिनो
दशमो गृहते तं तृतीयं जुहोतीति श्ुतेशजाऽऽधिनरहणमिति । नैमिनिरपि-क्मको-
पोऽ्शन्दाम्यां श्चतिविशेषादर्थपरत्वाचेति । उपोकताप्तरितप्रहाणां मध्ये ` दशमस्थान
भध्चिनम्रहणे तुतीयस्याने होम इति यदधन दशमे गृह्यते तं ततीयं जुहोतीति-
शुतिगतदशमतृतीयशक्दपोर्थो ज्ञेयः ।. उपस्तरणाभिवारणशङदाम्पामिदं ज्ञायत
उन्नयन मुरूथमेते अङ्गे । मुख्यमु्यनमूपर्यपरयन्तम्‌ । वृष्टिकामामयाविनोः प्रण
पयनम्‌ । उप्तरणाभिषारणे स्वलमपोमेनेतिः।

५. १.९ त.मः एति । २ ज. सदबनर । , ९

५१०पग्हः] गोपीनाथमद्कृतज्योत्राष्याख्यासमेतम्‌ । <५प्‌

इमं विमिमन्यतराप्यतिदिशति-
सर्कग्रहाणामेष कसः ॥

प्तुप्रहन्यापकषन्हपोमातिरेकमरहपोदरिप्रानपलयादीनामिलर्षः । एष उक्त
एव कस्पः श्रकारो भवतात्य्ः । परह।णामिति बहुवचनदिव पर्व्हामे पर्वप्रहणमा"
धिनगरहस्याधव्ुराह्यतवत्र परिमाषाकरणादध्युमात्रग्ाह्रहविषयस्व॑ शेते
्यवतवितु भवग्रणम्‌ ।

तर सादयित्वा शरिष्टता यृपं परिवी-
याऽऽपरेयं पशु. सवनीयटपाकरोति ।

यथायोनि्तादनं वेति परिभाषयैव पिद्धे सादं) त प्ादयितेतिवचनं हादनयुपप-
सिष्पयेणयो> कारान्यक्घानापेम्‌ । एते योनिर्मा्ीम्यां तवेति सादनमश्रः } प्रात
यनी विरुचयेपामित्यथं या वां करोखनेन विकसपते । प्रत्यनः विुचपेथामित्यनेन
अरहण एते योनिर्िम्यां सेतयेष एव सदनमश्नः । पूवो रशनामुदू(द)ष्च त्रिवृता
गुणा स्शनया निरूढ शुननयोक्तकसेन देवस्य सेठरशानादानादिना नाभिद्ने
यूप परिवीयाऽेय पशुं सवनीयमदकरोतीदपैः । न सेतष्या रशनायाः पशङ्गत-
बालु युपा सद्टाथवापततरिति च्यम्‌ । यूपाकगतवेऽपि -दा्वसपदतमवात्‌ ॥
दवितीयशतेष यूपासलैव, रथानापरि्पागत्य युक्तलात्‌। तथा च चठुषौध्याये
क्यपि जेमिनिः--पङग स्शना स्यान्न तदहमविूनादिति. । ेविसूवीमिष
स्शानामादाय परिम्ययनित.। तल । पुनलिवद्वनैधथ्यपपेः .1 पूववदेव
-काल्यायननौधायनाम्यां स्प्टतयोक्तेश् । पा च॒ प्वनीयगडुतेऽपि नाऽऽवतत युप
स्कारत्वात्‌ । खरुघु पू एव मशेण।ऽऽदाचावमुद्ः । प्रतियूपं सरव इति वचनाछि-
ऋत्तमानो यूपः छरूरेति भभनि्टोम एव स्वटवचनाचच । देवस्य ववेतयादि खमैवगृह-
नान्ुन्मरजनाभ्र्षणवन ब । परुरनोऽमिमेतः । -नालयनारवचनद्दधियमनममिषटोम
भारम्भन्त इति भ्रुलनाराष ।

तस्व रूपनियमो न विते ।

त्य पवनीयपशो सूपणियमो खेहतादिरूपनियमे न वते नाप्समरेतपः

इदमि भ्चोपोययप्र्ृतीते लिङम्‌ \
इतायां बपाय अर्वन्तो परहवकास्पस्याय सेषपीन्ि ।

उत्तसरिवप्यहोमशराते मानेन, च. मवत्येव । तयोवपदोमा्गसपद्‌ | कदू,

मपि मवति । पशै(ये)कदशिनीपूत्ः वर्दानस्य तेन्रसवविषान। लिङ्गात्‌ । श्वा

* पप्दणभिलधिकम्‌ ।

[> सत्यापादविरनितं भोतचूतरं- [ ८बष्टमप्रभे-

ठानं नात्र । अवचनात्‌ । परयपसयन्तः पतसि स्स्यानं भ्रति उपवेशनार्थं गमन श्रत"
णे तत्करिष्यन्तः । जत्रकाशयन्तेऽधं प्रकाशयन्त इत्यवकाशा मचः । ्रहाणामव-
काशा अहावकाशा अरहाणामवरकाशः प्रकाशो येमिति वा| दवौ पुदरावित्यारम्य
स्फः सस्तिरित्यतःपराप्रहावक।श इति पज्ञा मरणां पीदोणकठशभृीनुष्याय
परनि समेताः सदः प्रिशन्तीत्यथः । पामन्वभतिन्ञेयम्‌ । प्रचप्तयन्त इति वच
नातमिरेकनिमित्तकोकव्य्रहगे प्रतपगामावाद्रदावकारो पत्थाननिवृत्तिः । बहु"
वचनादयुभतिपस्थातूयनमाना जाघ्नपरवेण विषनेनोपस्यान्तपणे कुर्मि । उनेतु-
रप्या्व्यवेण व्िवनेनोपस्यानपणे । उपतेशनं प्स्यपैतस्यपि। पदस्य्यप्येकत |
नेष्टास्ीधषोरमयानितयोहौतरेणाऽऽघ्वर्वेण वा | प्रस्रप्त्यन्त इत्यनेन यं ये परप्पण-
कतस्तेषामिदमृपस्यानं, तेन ब्रह्मणोऽपि प्रपिणकरतृत्वदुषष्यानं, हेत्रदीनापृद्वा्ा-
दीनां च क्म शासलानुारेेति यथायं द्वयम्‌ ।
द्रौ समुद्रातिति द्रोणकलशाधवनीयौ

सृदुकेन मरे द्वौ युगपुपतिष्ठन्त इत्यर्थः । तेवुनाऽतियेनवन्यमिति

मश्रान्तः।

दे द्रथती इति पूतभृतम्‌ ।
उपातिष्ठन्त इति शेषः | नायौ इति मच्रान्तः *
परिभूरक्निमिति स्सोभम्‌ ।
उपतिष्ठन्त इत्येव शेषः| तस्य त दूदमुनृन इति मनरन्तः। स्वपतो सोमश्च संव
सोमम्‌ । अत प््ैशब्दः प्रकारकत््थभाचटे पर्वा मल्षयतीतिवत्‌ । सर्वतोष
इति द्रन्पकत्वात्पकृन्मन्नमुक्त्वा सस्य पोमध्योप्यानम्‌ ॥ परमहं अह्‌ द्राणकडः
शाषेवीयपूतमृतस्यतोमेपस्यानारथम्‌ ।
भाणाय म इत्युपा्शुपाजमपानायं म इलन्तर्ामं
““ “` “ल्पानाय म इत्युपाश्युस्वनं प्रावाणं वाचे म
इलन्रवायवं द्षकरुभ्यां म॒ इति पतरावरुणं
चक्षु््या म हवि ुक्रामन्यिनौ भोय म इया-
; - ,/; “: श्विनमास्मते मः. इत्याग्रयणमङगन्यो १.इलयुकध्व
मायुषे म इति रुषं बीयीय म इद्यतिप्रा्ा रस्त.
जततेमः ओजसे मे वर्चत म इति यैतै्यारूपं.
ऽक, वर्चोदा वर्च॑से पवस्वेति सर््ानुजति ॥ १३ ॥
तयस्यानरएपतिषठनत इत्येव शेपः .1,. भम्तयामशब्दे पा्रटसणा .॥
हवद्यहाय । आदिषदष्यमावान्दप इति वा । तेनन्तयाममिति रूपं मवति ।
५ दुमद 4 सा? ।

~

<

¶पण्पटम] गोपीनाथमटृकृतज्योत्राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ८4७

पाशरमिलय्याहारो योग्यतया । चुम्प म इलत्रापि वर्चोदा वरचे पवेलेव ॥
वोदा बे पलति एततुपनतीति पूते सनेति पदेना्रापयेकव्नप यैव
प्रापणात्‌ | द्रञयप्यकत्वानन्र वृत्तिः ॥ नपुम्पौमिति प्रस्परपेक्ं द्विवचनमस्िन्कल्पे
दर्म । पू्सरसतिद्धिई स्यर्यानम्‌ । वर्दी वते प्वेपामिति त्युक्त
दविचनयुक्तः पाठोऽनेन विकरपते । अस्मन्करपे द्विवचनलिद्गलवासपक्ेव मच्रः॥
वीयाय मे वोदा वते पवेतिमच्रवरृ्याऽतिरह्ान्‌ । तेन मे वर्चोदा धर्चते
पवस्व । ओनते मे वोदा वर्ते पल । वर्ते भे वोदा वर्चत पवसेति कमणा
परायणं ध्रयाणमिते तरथो मचा व्यय म इलनेन विकस्मिताः । एुरितिवचन-
मेकमल्तवनिरातर्थम्‌ । मथीदेव कमे सिद्धे यथारूपमितिवचनं वाजपेय द्राति"
्ह्य्यानीयपनद्रातिचेषु दविवीयमन्र्ैवाऽऽवृत्तिम लन्िमवेतिरदरीनर्थम्‌ ।
असमच्छनदपशप्ूतास इति शबदादनतरं वरदा वरे पवसेलयम॑शः पत्र वषु
मनेषु अनुषनति अनुषक्तो मतीः |

विष्णोर्जदरमस्ीति द्रोणक्षलशचमिन््रस्य जठरमसी-

ल्याधवनीयं विशरेषां देवानां जरीति पूतभृतं

वर्चोदा मे वर्च॑से पवेत सरव्ाटुषजति 1

सष्टम्‌ 1
कोऽपि को नामेति स्र राजानमविरेषेण ।
उपतिष्ठन्त इत्येव । तस्व त इदमुमृन इति मनरान्तः । परव्हणपरयोननं पू्वत्‌।
न विद्यत देन््वायवत्वादिधभेदनिमितकाृतिरूपो अंहत्वकठशस्यत्ववममेदनिमित्त-
कावृततिरपो बा विशेष उप्स्यानि यस्ममश्े स मननोऽविशेष्नेतय्ः । तेनेदं सिद्धं
-मवति षटुत मेण समैरत उपया न पयकपमादाय बेदेनोपसमानमिति ॥
एतेन पूसिन्पर्वरानोपस्थान आवृ्तिरवगता मवति 1
बुूषन््हमव सकाम आमयाभ्यन्नायकामोऽभि चरन्वाऽवे्ेत ।

बुूषकेसेत ्ह्यव््॑कामोऽ्षत, चामयाव्येेत, अमिचरकतेेतेति स्वशा
-खागृता एते कस्पाः । अन्नायकामोऽयकषतेति करः शाखन्तरीयः 1 अनर कुम्पुक-
'हमप्रददीनसपरव्ोप्यनि काम्यत्वं न । दृदित्येत्य स्थनि तततत्कामोठेलः कायैः-
तस्य ते मूतिमनमृमे तस्य तै बर्मन तप्य त आ युलुमे तस्य तेऽन्ाचमुनमूने
तस्य तेऽम्य आाणानुनदन इति । वैषायनोऽप्यक्ञायकामनां विना मूत्यादिकामनाभ-
प य॒क्तमन्नविकारोन्सष्टमेव परदितवान्‌ । कभामावि त्वविकृत मन्न: | अन्न काम

२ ि „ ५. तद्‌" ।

<१८ सत्यापाढविरवितं श्रौतचतर- . [ ८भषमप्रभे-

नायां पलयपवे्षणमपि कार्यं कामनाया अमा उगस्यानमात्ं नवक्षणमित्यदं विरद}
यमर्थः श्दन्तरपरयोगादिकवचनाच भतीयते । इृदमवेलणं यनमानस्यैव, पामानः
कस्य यजमानगतत्कोमेति परवमतसिदधतवास्मले कतव कयम यनमानः काम
यते यागि तु कामृयतिः श्रावयतीति पूता । यद्वि सिमतम स्यात्तदा
जिति रयात्‌ । एोनाघपरतवमपि निरतम्‌ । भत्र पाठोऽकषरमरदर्नाः | तत्त,
सकामनेदशेन तकरं इृतवाओेक्षणं यजमानेन कार्यम्‌ । यनमानः कामवते यानि ठु
कामयतिः श्रावयतीति सूत्रात्‌ |

एतदन्ता अहावकारापज्ञका मश इत ऊर्धं ये मन्रासे प्रतनयति पिनि
योगमाह--

स्फ्यः स्सतिरितयु्करे बेदिकरणानि संन्यस्तानि यथारूपम्‌ ।

-येः सयदि कता तानि वेरिकरणानि तम्पर्न्यलानि सैन्सतनि एताद-
शानि यथारूपं ययाठिङगमुपतिष्ठन्त शत्यः । स्फ्यः खततिरिचनेन स्फथम्‌ । विषनः
सहिरत्येन विषनम्‌ । पवदिरि्यनन पू । परुः. ससतिरिखनेन परडुमिति,
यथा्परन्दाधः । पेशब्दः पथगभविन न्यायः । न्फततानीति शब्दो निषानव्याू-
च्यः । नीतयुपगो गोरः । उततर स्फयादीनां नयन परिकिककम्‌ । पन्य
स्तानीतिशब्दस्वरप्ात्‌ । जन्या ह्यस्येति वधत्‌ । इत मारम्य भरपृणमेपवेशने,,
तेन मूधयदिनपवनतती पवनयोः प्रपैवामावदविरिकरणेपानादि पदे दकषिगा-
वैध पेण यव्तावल्न मवति श्रातःघवनपपगितैव का्तिद्धरेति माषः । अरहाव-
काशो प्यानं तूत्तरयोः परवनयोरववनादूहकारलाच मयेव 1,

यद्भिया यङ्गतः स्येति सर्वागि ।

उठत इत्येव । इषधनमिलन्तः । पूं व्यटिरूपतयोपृप्पानमिदरं समषटस्पत-

येति मेदोऽनयोः। सवीमनि स्फ्यादीनि चत्वारे ।
उप प्रा.चादापूथिदी इति.चावाूथिवी ।

उपतिष्ठ इति रेपः सर्वत्र । दयावाएयिन्पावमिदेषाोपढठन्त इयर्थः |
& उपास्ताय इति यत्र बहिष्पवमानेन स्तुते ।

यन्न नहिष्पवमनेन सतुवत इवास्तावरान्दार््रद्ना्ैम्‌ । तपुपतिष्ठन्त इति शेषः

उपृकलश् इति द्रोणकङश्मुपसोम इति सोमपू-
पपनिरिलयभिुपदेवा इति देवाुपयङ्ग इति यक्ञ-
मुपमा होत्रा उपहवे हयन्तामिति होत्रकान्‌ ।

उपतिष्ठन्त इत्येव । पोभोऽभिपुत एव प्रकृततवात्‌। घ चकाद शमरहकरशत्यस्यः ।
अभनिररत्तरेदिक एव । तस्यैव तौययागविकरणसेन अधानत्वात्‌ । देवा यु

~€

५८ ।

र

भैषण्पटडः]: गोपीनाथमह्रक्ृतज्योतप्ाम्यारूयासमेतम्‌ ॥ ८५९

श्रय्चशत्‌। ते वेकादश प्रयाना एकादशानुयाना एकादकश्षोपयाजाः प्रनाप्रतिश्र
मथटूकारेति । प्कृतगरहादोनामप्यत् देवता वरिवसिताः । यज्ञशन्देन यन्तताधनानि
इषिराग्याद्‌निः। होभका मेवावरुणादयः ्ाणकडशपनिष्यातसवाण्पपि करमोपयुक्त-
पथाथीनमिवोपस्यानान्येतानि । माशब्दनदृय् तत्र तघ्ोपेलस्य १ठः । अभिहतेन
मद्धष्येनापि तेनाऽऽकाङ्ानिवृत्तरपेवा उषयज्ञ इति चिङ्गाखच । न वायै माभिः
स्य पेमभति । उपृेवाम्पायातस्य चातेरपवरोषतपैकादिपि मावः ।
एतेन यदान्तयोः तत माशव्दमप्यनुषजन्ति केनित्तजिरपतम्‌ | र
इयता येता इयन्तामिति सयारूप^ सर्व॑ानुषजति। `

इयते; पतिहितस्यापि वचनस्य वैरू्यात्कवित्कददोग्यान्वयः स्यादतः कथम
नुषः स्यतीति शर्का न कार्या तामणयंद्िपरिणुतान्वय्ेव्ोकारादिति माबः।
उक्तश्च विप्रिणतान्वयः शालदकैरीद्विकतिविपारेणाम इत्यनया परिमाषया | सर्वत्र
सेषु मननेषु यथारूपं देनतागौकस्वायनृरूपं किथ।पमनुषृनति अनुषक्तं मवतीचर्थः।
भा्तावकलशातेमामियज्ञानमेकवचनतिपाचलादहथतामिति । यावापरभिवयो्िवच"
नप्रतिपाचलाद्हमेतमिति । देवानां हुवचनपरतिपायतवादहुयन्तामिति । यथपि
उपस्येयक्रमनुषरेण हपेतां इयतां इयनतामिति १९िबुं शक्यं तथाऽपि कचनक्रमानु-
सरिणापि पठे नाधकामावात्ोक्तिः । भन्विममन्त्र उपहव इत्यत्व शव्दप्याधि-
कत्वा्दनुरोभेन इषेः पुनः पाठः । ४

० नमोऽप्रये मरते मलस्य मा यश्नोऽपादिल्याइवनी यपुपतिष्ठते ।

ब्ा्गानुकरणाथपतिष्ठतं इत्यस्वत्रोपस्ानमर्यो न भवति कि तु नमस्कार
द्व नमःदुषदितलान्मनव्य । तथा च॒ नमःपदस्य मन््ादविव पसक्चात्तदरम्थेव
नभ्रा नतमुद्ाकरणं तथ मन्मान्य | तया च नमसकर्य नाहनेश-
स्वेन मनध्ाने क्रियां वारयितुमेव मेतप्य व्वमाणमन््यो कृत्नः पाठः । अनेन
तेम्य एव नमरकृय पदः प्प्प्यालमनोऽनात्यौ इति श्रुलर्षः पिद्धो मवति । चतरो
मन्तु सोत्र ए । पुनरुपपिषठत इति बचन जञायते स्पपप्रमृतिहोत्कानतानानुष-
स्थने कर्मतियोतनाि । तेन हविीनपषद्ारत्वरेोपस्याने कायं न तु तत्तम
मीपं गलोपस्पानमिति सिष्यति । 4

नपो श्राय परतरे नपरछला मा पादीलागरी्रम्‌ ।

-जीभमसिमाहनी पतन्या { उदक्त । उपतिष्ठत सत्येव शेषः । ूरववद-
त्रापि भ्यास्यानं द्रव्यम्‌

१. र देषाव्या।

६० ` सत्याषाठविरवितं भीतस [ (मम्भ

नम हृनद्राय परलघ्र इन्द्रिय मे वीयं मा मिर्वधीरिति होत्रीयम्‌ ।
होघ्रीयंशब्दोऽत्र तत्स्यर्तगवाऽञ्चिपर एव । अश्राधतानिष्यात्‌ । स्यानोष-
स्यानवेहलयाऽन्युपस्यानस्यैव युक्तत्वात्‌ । तथा च हेत्रीयमिरेतावस्पर्नतं॑ रणं
तिद्ध मवति । एवं मानीठीयभनेरमि द्रव्यम्‌ । पिष्णयपर एत बा । तयेरपयुपस्या१-
दशनात्‌ । अ्िन्करे न घारणम्‌ |
नो यमाय मद्रे नपस्छला मा पाहीति मानोरीयम्‌ ।
गतम्‌ ।
॥ ष्टे स्थः श्िधिरे इत्यधिषवरणफशके ।
उपतिष्ठत हत्ये । जश्हपस्पातमिति मन्त्रन्तः ।
यावापृथिवी समीक्षत इृयेकेषम्‌ ।
शष्ट ।
सूर्यो मा देवो दिष्याद्‌ष्दसस्पात्विति सूयं वायुरन्तरिपना-
दिति वायुभिः पृथिव्या इत्या यमः पितृभ्य इति यमं सर
स्वती मनुष्येभ्य इति सरस्वतीं पातु पालिविति सर्व्ातुषजति ।
सरस्वतीमित्यनन्तरमुपतिष्ठत इत्यव । पत्र वयुरन्तिकनादिलयदिषु मन्ेषिदर्थः 1
बीप्ताऽरयाभ्याहारनिराप्ाथी । अश्हपर इयेतप्य शबद्यनुवृसि वारथितुमनुष ङ्व
चनम्‌ । यमः वतृम्य इत्यत्र नोदकस्वशः । पितृणामग्रघानत्वात्‌ । अत एव न
आचीनावीतमपि । पात्विति क्रियापदरमनुपनति अनुषक्तं मवतीलधैः
देवी द्वाराविति द्वायौँ नमः सदस इति सदो
नमः सदसस्पतय इति सदसस्पतिं नमः
सखीनां एरोगाणां चक्षुष. इत्यृलिजो नमो
दिवि इति दिवं नमः पृथिन्पा इति पृथिवीम्‌ ।
दर्यो सदत दवर्यगे । मा मा `ेता्षमिति मचरन्तः 1 प्दपस्पतिशब्देन
ब्रह्मोच्यते । तथा चाऽऽपस्तम्बः स्पष्टमेव पठितवान्‌ -नमः प्तदप्स्यतय इति नह्मा*
णमिति । कत्विनः स्वघन्यतिरिक्ताः पश्चदश । परस्यपके पोडशा ।
अदे दैभिषल्येति यत्न निपरस्यन्भवति
ततस्तृणं लोष्ट वा निरस्याप उपसपृश्यो-
निवत उवुद्रतश्च गेषपिस्युपविश्ति ।
य॒त्र यसिरप्यटे निषत्यलपवेशनं करिष्यःमवति ततलप्मासमदेशत्तृणं यक्कि-
चिं दरृतिण्डतं वाहे देधिषव्येति निरस्य । परिमापयोत्तरतः । भद्रुेष.

~

^पर्पढः] गोपीनाथमदक्ृतज्योताव्याङपासमेतम्‌ । ८६१

कनिष्ठिकाम्पानिल्या्चङायनः | उज्निवत उदुदधतश्च गेषमिति तप्रोपविशति । ततरा
धवयुप्तिमर्यत्रोः स्वानमियमःसूजनतर प्रदरः --्षिणमेवाघद्ीरनाहू मिश्र.
यमाण उपविशब्यत्तरं परतिप्रस्यतिति । पदस्येवोपवेशनम्‌ । उनेतुः प्रतिप्रघ्पतु-
त्तरत एव । उनेतुविषीन एवेपवेदानमिति पके होत्रकोपस्पानान्तमेव कृत्वाऽह
दैषिष्वयेति तृणे लोष्टे वा यत्न निपतस्यन्मवति ततो निरस्याप उपदगोननिवत
इृषुपविशतोलयतावनेवेकञेतुषिः । मध्यतनमाह्वनोयोपस्यानादि एमिवयुत्यानान्तं
सस्व न मवति । एषां पदः्रपपैण एव पमवात्‌ | यनमानस्य स्याने याजमानपूत्
दशंपिप्यति सूत्रकारः । बरहमूत्र ब्रमणः स्याने प्रदरीयिष्यति । स्दस्यसानं पूत्रा-
न्तर उक्तं दकिगेनीदुम्नरौ सदस्य इति । मौषायनोऽपि--दलिणत उरङ्युलो
म्या च प्रदस्य इत्युपरिशत इति । ओौदुम्ोमेवदोदधातरः परपविशन्तीि पूषपूप्रा-
दौदुम्बशमदोऽत्रानुवके । कतर इति पू््यानः । भयाद इतयत्तप्यनतः ।

सदः प्ष्धप्य दक्षिणार्ध प्रेष्ताऽऽगन्त पितर इति ।

अघर पू क्ियाप्रदनमननतरे मश्रपदशेनभिदयेवं परीत्य बा्मणनुषरेण | परे-
क्षणं एृरनमच्रतमाततिपरथनतं न तु मचरान्तेन सनिपातिऽत्ेतिप्रदानापं वा । सदः
भ्य पदम उपवेशनं परपैणक्रिथा सैषा प्राचीनादीतयुपवीपी वा बद्धाञञलिः
पेषते ततैव तिष्ठलिति परतयुपपगािः । पिटृणां पूत्वा दजला । तथा च
बराह्मणम --तेम्य एव॒ नमस्य सदः प्रप्पैखास्मनोऽनात्य इति । मूासतति
मशरान्तः । प्राचीनावीतपले यनञेपवीतयप उपदयरोत्‌। प्रष््व्तो म्रहावकरेरुपष्पाय
पृप्रपवनतीत्युपक्मे बहुवचनम्‌ । उत्तरत्ानुषनति उपतिष्ठते पाक्ष यत्र निपत्य
म्भवति उप्विशतीदयेतष्वेकषचनम्‌ । एताम्ां पद्व ज्ञःप्यते बहुवचनात्पररषामृष-
स्थानकलेङुवचनादधयेसिोपश्यानकपतेति ¡ असिते कड तु ऋषिगगामिवे"
नानु्ठानोपयो गितया यनमानस्येष्टितयृतविगाम्येव युक्तम्‌ । तथा च तृहोवाप्ययेऽछमे
पदे ओेमिनिः-कमौय तु फठं तेषा स्वामिने प्रयधेकत्वत्वारिति । फं मा मा धत
क्मित्यतततपनादिकं फटे कमं कमानुष्ानौपप्िकं समि परति यनमानं प्रि आसी
यकम विषातर्पार्थव्तये्टानुगुणतस्पप्रयोननमत्वततिपामूतिनां भवति ऋति
ग्णामिलेव स्वेष्टं मवति । एवं चाऽऽतनेपदनुगुण्याहत्विणामी्येत सुक्तम्‌ । ऋरि
कंक करगष्वपेकलवादिति पूवधिक्रणे ममसने वं इलया परिकरणमच्रगप वर्चभः
फं ते्नमानगाम्पयेति तिद्धानिितं तदैलक्षण्य्ोतनाय तुशब्द इति पू्रापेः ।
भपतहितेगवध्वयूणाऽऽहवनीयापस्यानं चावापिज्योः स्ीक्षणमिति पके प्तमीकषणं
लो्टनिरतनमपामुपसशीनपेशानं दसिणपेक्तणं भ कमैम्यमितषतु पिरे0-
द्शैनाय वा ।

१०९

८६२ सत्याषाढविरचितं श्रौतस्- [<अ

अत्र पुं विशासि ।

अन्तमीवितो गिजन्र ज्ञेयः । तेन शमितारं पदं विश।पयतीतय्ो मवति । एतेन
शमितः पशु विशाधीत्यय रेषोऽप्णत्ेवध्व्यणा वक्त इत्यपर सिद्धं मवति | तेन
हविष्डृता वाचं विसृज्य पशं विशासतीतिषषुपूतोक्तविशपनकालो बध्यते । अत्रा
सिन्का एष पशुं विशाति न तु पडपरोडाशपबन्धिहविषरदेही तिपेषकरणकवा-
जिप्गेत्तरकाट इति ।

भरप्यमाणः स्वणि वनानि परिशेते ठतीयसषने वा श्रप्यते ॥ १४॥

श्रप्यमाण इति पशोर्विशेषणम्‌ । प्रवाणि पवनानि परिशेत इत्यनेन मन्दज्वाछ-
साऽङ्ृयागकापयैनतं यथा सुतो भवति दमो पिश वा न मवति तथा परिरेते
शचप्यमाण एव स्थितो भवतीति बोध्यते । परिशेरत इति पठे बहुवचनस्य च्छान्दप्त-
तैव ज्ञेया, श्रप्यमाण इलेकवचेन पिरोधात्‌। तृतीये च! श्प्यत इलय्मनकेऽप
विशत्तनमत्रव श्रपणमान्नं तूतीय्तवनार्‌म्मकाढ आरम्नणीयमिति ।

हस्पोकोप्श्रीमदपिठेमयाजिपादघ्ताभियु कयाजपेवयाजिस्रतोपुलया-
जिद्रिपादस्ाभियुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदीकषिततनूनगो पीनाय
दीक्षितविरवितायां श्रीद्धगवस्सत्यापाददिरण्पकेगिसू-
जाम्ुषिगतनिगूदार्थरत्नालाभङ़ृतविदरर्जनसंताष्‌-
श्ामिक्रायां उ्पोतस्नाखपायां इतावष्टपम-
शस्य पश्चमः पटलः ॥ ५॥

पाष्म्न्ने षष्ठः पटलः ।
एरोडाशानासाय तैः समवदाय प्रचरति ।
प्रतिस्था इतानपुरोडाशानषकयुरात्ताय कैः पुरोडाशैः पहेवावदाय प्रचरति ।
आप्ताेलतरान्तमौवितो गिञा ज्ञेयः । तथा च प्रतिप्रस्यात्राऽऽप्तादनं कारयितन्प+
मिति तिष्यति | तया चाऽऽपलस्वः --जत्र प्रतिप्स्यता सवनीयानापराद्यतीति ॥
सहावदानाश एव विधिः । प्रचरति््नुतादः । प्रचरण्यानेककतूताध्यतवेऽपि
समवदानस्याधवर्युमातरकरकसेन प्रचरणप्तमवदानयोरपन्योधितानेककर्वप्तामानाविकर्‌
ण्यापतंमवादनुपपन्तं वक्यं स्यात्तामनुपपत्ति वारपितुमेकवचनम्‌ । प्रतिप्रस्यत्रा हरण
कारणं नापरस्य सोगेऽध्वयुः प्रलङ्पदोऽतीयादिति निषेव एव । भन्नेभो

१अ.ज. "शेरते ।

~

गोपीनाथमटृकृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ८६१९

१ष१०द्टः] गोपीनाथमडक्रत

वाऽऽपतादयति । तथा च बौषायनः--अपेतानि प्ेपरिगृहय पूषा दवारोपनिर्ईचोत्तरेण
सदः प्रीतयोत्तेणाऽऽ्रधीयं धिष्ण्यं पयहलयन्तयेयाप्रादयतीति । भेष मभनम
जघनेन गाहपत्यमुपविदय पायां पश्चघोपसतृणीत इत्य दरदवाप्नपरतिपादकासूरवपू्ा-
दकतिन्सूत्र जघनघ्रनुदृततरघ्नोणकर्तुकता द्रव्या । तृष्णोमेवतर परया पादनम्‌ ।
तूष्णोमवाऽऽगिज्ञत्रानिने मध्ये वेदेरापा्च दक्षिण्यां वेदिश्रोण्यामाप्ादयति ॥
ततसुष्णमेगोत्करेवानिनमात्तादयति । समवदाय प्रचतीत्यनेन प्रतयेकयागो व्पावलयते |
तत्मकारमाह--

जदपशतोस्पस्तीर्यावदायाभिषार्थ मातः मातः साब-

स्येद्राय पुरोडाशानापनुद्रूहि प्राततः भरातः साव्‌-

स्ेन्धाय परोडाशान्मस्थितानमेष्येति समेष्यति ।
जुहामवदायोपमृ्वदतीत्येत वो पस्तरणामिषारणयोः तिद्धौ जुहपमृतोरपलती-
यीवद्ायामिधा्ेव सूत्रकरणं परत्यमिवरणे वरस्तरवदिःतमञ्ननं॑ च परिष्यातुम्‌ ।
यत्न प्रषानांवि्टङ्दयविरनपोये भवानयागङतकन्पवधानं ततैव सिषटकृय-
गार्द्रवथस्य प्रस्यमिवारणम्‌ । चत्र न तथ। तत्र॒ न भ्रत्यमिघारणमिति ज्ञापकबटा-
स्करप्यो । जुहमुपम्रति चोपलो्ावदायाभिषायृतयवमुच्यमान उपस्तरणावदानाभि-
घारणानि जुहां कतवोपमृति कर्ानीतयेवं॑काण्डानुत्तमयोऽपि स्यास्त मा भूकि
तु पदापौतुतमय एव यथ। स्यात्तदर्धं कृहूषमृतोः पमपिन निर्देशः । तथा च चुहा-
मुपसतीरयोपमृत्यनन्तरमेवोपस्तीये चुहां धानाकरम्मपरिवपपुरोडाशामिकषाम्यः क्रमेण
शतुरवततिनं द्वदवः प्चावत्तिनां त्रिः परकृतिवदवदायानन्तरमेवोपमृति स्म्य उत्त"
राम्पशरतरवत्तिनां सताकृसशचावत्िा द्विः सिष्टडते तयैवावद्‌।य जुट सकृ-
दुपमृस्ंदविरि्येवमभिषारयतीत्येष प्रयोगः सिद्धो मवति । मभिषायेति स्यपाऽत्राक्ते
सपरेप्यतीत्ययमेक एव पले न तु अवदस्यन्नव्यजनियेतावपि पक्षाविति नोध्यंते। तततः भरातः
भ्रातः सावस्येति पुरोनुबाक्यातपरेवे दखाऽत्यकरम्याऽऽश्राव्य प्रल्श्राविे प्रातःप्रातः
सावस्येति याज्याततत्रेवे ददति । यागः प्ङृतिवत्‌ । भवदनि प्रत्यमिवारणे च धानापु
यथमूहः । इनद्रदेतेदि रेन यागेऽपि निवापक।ठिकं देवतानां भेदमादाय तत्तदूम्य-
येषु अनुमश्रणमन्नगता आशिषः पमुचीयन्ते । तथा च प्दनीयान्पत्य मदद्वानः-
तचरं देवतामरहणम।शेषसतु समुलयेरनपखषटे च नानाद्व्यतवा दिति । चकरोऽप्ययं ।
सच पद्ा्भावनायाम्‌ । तख इलनन्तरं याग इति रोषः । नानाद्रन्यतवादिति
हेतुराशौःसमुचये । नानाद्रमत्वा्नदिवतद्रन्यत्वाि रः । निवाप , इति शेषः |
इद वरणप्रचाप्ारौ प्रघानयोराक्ोःसमृचथतिद्वचभेम्‌ । अत्र तूमयनिमित्तम्‌ ।
तत्रनुमच्रणस।ठ एवं तिष्पति-इनद्रप्याई देवयञ्ययन्दिया्यननाद इन्द्रिपव्यत्ादोऽ-

<६४ सस्यापादविरवितं भरोतय्नं- [लभटमररे-

भाद इन्द्रियारपक्ाद इन्द्ियावी मूयाप्तमितैन्द्रयानिनः । जमानमिति महेन्दया-
जिनः । जमानं महिमानं गमेयमिति । पर्ष दना एतेति पतते तु पञचस्वपोन्दिावीत-
सद्वयाजिनः सङदेव । महेन्यानिनप्तु प्चमस्येन्द्िधाबीत्यस्य स्थानि जेमानमिति ।
परकृत्पले पङृदिन्दिपावीतयुकत्वा जेमानमिति ।
ओपधरतं जहां पर्स्पाप्रयेऽरुवरष्ष
भ्ये प्रेष्येति स्िष्ट्ति सपरेष्यति ।
सिषटतपदरादिलयं प्रेषयोः परदैथितुं प्रेपपाठः । सिषटकृीति बचनमेतस्य
सागष्यापि श्रषानत्वं स्यात्तिष्टकृसदतेषरितेपामाबात्तनिवृपिमितुम्‌ । तथा च प्क
नद्धिरमियारमे अन्नएहं देवयग्ययाऽऽयुषमान्यज्ञेन प्रतिष्ठां गमेयमित्यनुमन्रणं
च लिषटडृदरदधति । प्रयोननाभावा प्र्याक्रण। मध्य अ पमूनमूषमृति मवभेष-
भूतम्‌ । अश्न भवनं पत्ता विद्यपानस्वमिति यावत्‌ । नुह परथ्पपभौव नि्तिष्ये"
त्यः । पवतयेयस्य स्यप आननायमः । तेन पै्तनाननरमेव प्रेषो न तु जपल्ल
स्मोक्तवतप्य्तनप्तमकारपिति द्रव्यम्‌ । त पर, इत्यनयोः वनम्‌ । -दहिमेन्यमौ-
पे पढावहानामादेरिति प्णिनिपूश्त्‌ । एषे परत्र ्तेयम्‌ 1
माशित्रपिदा च न्रियेते मारित्रमवद्ाय नेडमवश्रति ।
मेनु अव्र प्राद्र क्रियत इयेतावदेव वक्तञ्यं निरवदाय होत्र इृडामाद्पातीति
बदेयमाणपूशारिडावरानं पेसस्यत्येव तथ। चेतावोव कावदषतिद्धौ सिमर्भमिदद्ान
विधानं त्निमेषश्च क्रियत इति मेत्सत्यम्‌ । यनमानमागपरिपरर्पा॑तत्करणात्‌ |
नख न यजनपानमागमवतोतिसू्मैव निरेषः पिष्यतयव तथा च दोपतादवस््पभिति
माश्यम्‌ । एत्ततन्ने तप्य न वजमानमागमवद्यतो्यतेनाप्रृततनेषिेन पतवनीषपुरो-
एयाग्य पादाकतश्रमध्ये प्रवृत्तस्य ततत्र पनीर्यत्ेन इन्लतच्रत्वादतरापि न
यलमानभागमयतीयस्य मिपेपत्यावृत्या यनभानमागावदनप्रातौ ततरि
मेतस्याऽऽवशपकत्वन तदो ११।२१6४१।१।१।त्‌ | वेशवानेरे हविरिति अञ्निवात्प्राित्राव
दानमिति पते परिवाप्येव विन्य प्ाशित्रावद्ानमन्येषामतिर्ैव । भग्नयास्माशि-
श्रमवधतीतयकेपमिवयतिनपते प्रिवापादेष प्ररित्रं नन्यिम्बः | आजञ्यारिहुवीष्वार्जाच
मोरे कसपित्वाऽऽज्यलितै। पणी अर्तास्प तोमिकं कमै प्रतिष्यत इदि पवतर ।
४ द्विदषत्येषु पभरुत्वतीययोरादिलग्रह सा-
कित्र हारियोजने च याञ्याुष्राक्ये ।
चकारः प्रसेकं सेयाजानुशाकये इति प्रतियागं द्मे दयनिचनिप्रपिग । याज्या"
तुवाकंपावता प्तटिीव्तारिजञाना्िर पूतम्‌ ।

१. दि 1१४, कयते ।

(

<

(षण्पट्डः] गोपीनाथमष्कृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ८६य्‌

यायैवेतरामु सोपाहुतिषु ।
श्व्ोऽधैः ।

उभपीष्वाभुतम्याशरुते पाञ्यापमैषध व्पारपातः ।
उमयोषु याज्यापुरोतुषाकंयायुक्तापु केव च | भश्रुतमाश्रावणं प्रवाश्च'
अलयाशराणे याज्याया पेप्या याज्याश्च व्यायत आशुत्रलयश्ताञ्यातरे-
पातमकपुदायो व्थार्पातो दासपौभेमाततिकपरिमापपोक् दृतयधैः ।

पुरोुगाक्पावतीपु परोडुवाक्यातेमेषः ।

उपारूपात इत्यनुकति । अमुष्मा अनुदहति यपागेकतमिति दारैपोगमापिक~
प्रकरणस्पपूमरेभोक्त इति तदर्थः |

रर्‌ चमसं बाऽऽ्दायाऽऽध्रावयति यथा दशैपणमापोः {

द्धायम्यं वा चमत वाडनन्वारम्याऽऽ्रावयेत्त्वादियत्त्मादन्वारम्याऽऽश्राम्यर
सदेव नैततिश्रुतावनारम्यराठ्दा्य आदानमेव न त्व्वारम्भमाश्रमिति भवः । चपा
दुरीगूणमातपेरियनेनाऽऽघ्रावयेभ्रावयोमाश्वयेतवकसिकश्रावणश्रयप्य = पहः
क्रिपते । अन्था प्रनापतिदैपुरानवनत तदनु यज्ञोऽदठञ्येलक्िन्नुवाके पम"
कंएणप्नविति भश्रवयेयेवकपधयेवाऽऽशरावणस्योक्ततेन तदेव परातिरापचेत तनि
ारणाधेमतिरेशवचनमावद्यकम्‌ । भत्र ब्राह्मणे विशेषः--यो वा अध्वः प्रतिष्ठ
वेद भ्येष तिष्ठति यतो मन्येतानभिक्रम्य होष्यामीति तचषठसा्राचयेेषा षा भधर्योः
प्रतिष्ठाय एवेद परतयैव तिष्ठति यद्भिकम्य जुहुात्मतिहठाया इपात्तस्रात्समानत्र
तिष्ठता होतम्ये परतिष्िलै यो वा अध्वर्योः सं वेदे स्वनिव मवति सुश्वा भ्य स्वं
भायञ्धमस्य श्वं बमतोऽस्य सं यद्वायव्यं वा नमते वाडनन्वारम्याऽऽपराषेस्लादि-
यातलाबन्वारम्या5्नान्यम्‌ सदिव नैतीति |

आग्नीध्रागारे दक्निणाुलस्तिषठननप्रीभः

स्फपं पारयन्म्तयाभ्रावपति तथ्यारयातमू।
आञ्जीनागरे परयाश्रावणे यथा द्ीपूणैमायोरियेतावतैव तिद्ध पयां पनयृरम्‌-
तवचनमाश्रवणपर्यश्ागणादििषये विभरन्यथा करणं वेदा प्रायञित्तं पोमतश्न-
सजन्ेव मति न ठु दुरपधिमापिफ सामान्यं सर््रायचित्तमितिज्ापनायैम्‌ ।
दसषिणाुदतातिष्ठत्स्वयारणकताना पवी विषानमपू्षलाेम्‌ । तेनत्िषमपेनहन-
निवृत्तिः । आ्ीधरप्हणं तूमयप्रायचितप्ाप्र्षम्‌ ! जभ्य चमप वाऽऽश्राभयति

. तेद्यरूकतम्‌ । असतवुमरृणपृतततत्ाथ वच मिप्रिणमिन ।

दद्द सत्यापाठविरषितं भौतस्ं- [लमष्मरने--

संप्रपासतवेकभना याज्याः ।
एकं प्रधानमेव धनं स्व्पं भेदकमिति यावत्तयेषां ते ह्यकधनाः । घनक्ञव्दस्य
स्वरूपपरत्वं ूत्रापानुगृणयात्छी क्रियते । भष मा धीयते वते खरूपं भेदकं येषु
इत्यथैः । एोदरादित्वात्ाधुत्वम्‌ । तेनात्र स्वरूपमेदा्धिनभिन्ा एव नत्वकरूपा
इति । पनेरिमे यज्या यनि्नन्धिन इत्यपः । यागकेवन्धिनः प्रपा इति यावत्‌ |
यञ्या इत्यत्र दिगादिता्त््रययः । यजञ्या एव याज्याः स्वथऽप्मरययः । याञ्यात-
भषासतु एकषन। इत्यन्वयः ।
तत्राध्वयुराश्राव्य भत्याश्रावितेऽु्ै मेष्यति
मैत्रावरुणं प्रेष्यति स होतारं चोदयति ।
प्रघ्वर्रहणं परतिपरस्यशुपटक्षणायैम्‌ । यज्याविषयकप्रषेषु इदं एूत्रम्‌ ।
अमुष्मा इत्यत्र चतुध्वन्तरेवतापरपुचचारणीयम्‌ । जपै परेष्येति एतमषवचनमुपर-
कषणे प्रतः प्रातः सावस्य शुक्रवतो मन्थिवतो मधुश इत्यष्य परपस्याऽऽश्रवण-
सहित्य । प भरत्ावरुणो होतारं चोदयति याज्यां वक्तुं प्ररयतीत्यः । एतदन्तः
परपशचः पतोमतश्रस्य स्तादशंपूण॑माततमेक्लं नास्तोति प्रदशपितुम्‌ । एतदमित्तयैव
परमापतिदरवासुरानवनत तदनु यज्ञोऽ्ञयते्त्ित्तुवाके पुनराश्ावण।दिप्रपः |
बटे जुहोलनुबपदङते हुत्वा हरति भक्षम्‌ ।
स्पष्टम्‌ ॥

स्सोमानामेष करः
सर्वे सोमा देनद्रतायवादयत्ेषामित्य्थः |
वषट जरोसथनुकषटकते हुत्वा दरति मक्ष९ सोमानामेष॒ कर्प इत्यनेन
सपैतरातुषषदकारमराो केषुनिदपवादमाह --
दिदेवलद्रहेष्वादित्यग्रहसापिव्रयो ध नानुवपट्कायो
विदयते छरताङृतः सुक्तामन्धिनोः पात्नीवते च ।
अनुषषटूकारस्य शुक्तमन्धिमात्रविषथ एतत्कृताङतत्वम्‌ । मध्यतःकारिचपतरथ
जस नित्य एव मवतीलर्यत्‌ ॥ किमिदं सूत्र त्मान्यतो ज्ञानाय । कर्मैका
एतत्सूश्रपठनमावयकम्‌ । एतदकरणे यनु्रपप्रायत्ित्म्‌ । दक्तिणन्नौ फे लदट-
मेवात्र । वषद्‌कारपाध्यपरषपवपरपगल्याऽत् परिमापानिर्ूपणम्‌ ।
दिदेवलैः प्रचरतः
प्राङ्क १।९पाप्तामेत उत्तरमनुष्ेय कमाच्यत इत्यवधघाना्थीमिरं प्रपिन्ञासूत्रम्‌ |
दविरवलक्रेष्ादिलय्रहतावित्रयो नानुवट्कारो कित इलत्र दविरेवलान्मक्त१ ~
नतोद्यादौ च पन्ञयाः प्रयोननम्‌ । अर्पः स्ट |

1

षण्डः ]. गोपीनाथमहकृतज्योत््राव्यारुयासमेतम्‌ 1 ८६७

कथमि्याकाङ्लायामाह--
उपयामगरहीतोऽति वायव इन्द्रवायुभ्यां सेलन्रवायवसपै
कदेशमादित्यपातरेण परतिमस्पाता मिनि हति ।

आदिस्यपारमेति तृतीया प्पे । जदित्यश्नग्ुषायवपात्गततेमिकरेशग्न-
इणातमेन करणा्भकतवापंमवात्‌ | पूर्य परतिरूपतपा निह्ृ्प गृह्यत इति प्रतिनि"
आक्यं गृहातील्ैः । भरतिनिगरद्यमिति पदेऽपि अभेः प्र. एव ।

उपयाप्रणहीतोऽसि बाऽ्तसदसीति च द्रोणकशाद्वितीयम्‌ ।

उषयामगृदीतोऽपि वाऽक्षपदपीति म्रेण तक्तिततेव द्रोणकलशादितीयं परति
निग्र्यं निगृह्य निगृह्य गृहातीत्य्ैः । न्मे वा । प्रतिरूपतया नितरां गृष्यत
इत्यत प्रतिनियाष्यशठद जेयः समत परतिनिगर हाशन्दो णमुरन्तो ज्ञेयः । तेन
यथापमतं पौनसन्धं महे सिद्धम्‌ । परिया प्रहणम्‌ । अध्यजतम्यं गृहमीति
मन्रान्तः।

रनवायवम्ुरदत्ते द्रोणकलश्नाच परि
छबया राजानं पतिनिग्ाह्नं मतिमस्याता ।

द्ोणकटशात्परिहवया रानाने चेत्यन्वयः । चः पुय । प्रतिनिमराह्रहणोत्तर
मादानषचनदेव ज्ञायते स्वस्यानत्यतसयव्रवायवसैकदेशमरहणमिति । ्रोणकठशाच
परिषिवया राजानमित्यत्ाऽऽत्त इत्यतुकीते । प्रतिनिम्रा्ं प्रतिप्रष्यतित्यत्प्यादत्त
इत्येे्यतवर्िः । आदानवचनवढादातादनमप्यलीति गम्पते । त्च मच्रामावात्‌"
ष्णीमेव | दशापविपरेण तेम ऽपि मवति । पव्रहाणां परिमानमिति सूत्रात्‌ ।

उपनिष्कम्याध्वरो यज्ोऽयपस्तु देवा इवि
परिष्ुवयाऽऽघारयति यथोपा धुवो भवति ।

उपनिष्कम्येतयत्र हविर्धीन।दिति रेष । उपनिषकरम्येति वचनमुपनिष्कमणान्य-
वधघानेन।ऽऽधारपिद्धव्ैम्‌ । परिष्वधाऽऽवारयतीत्यत्लयूरित्येव शेषः । आधार्य
राज्ञोऽधवरयुिवाऽऽत्वेनाथौदेवाधवर्यो; प्रातत्वात्‌ । एतेन प्रतिप्रस्यतुः पनिहितते-
नानुवृत्तिवौरिता मवति । प्रिया ऽऽवारयतीति वचन परिषठवया रज्ञो महणं
व्याचारणारधैचमते तेन चमपेनाऽऽघारणमिति स्यात्तन्मा मूदित्यतदरथम्‌ । यथ। येन
प्रकरेणोषाशुरपाशुम्रह हूतो मति तेन भ्रकरिणाऽऽवारयतीतयथः । प च श्रकार्‌
उत्तरपरिधिपथिमम्ववहत्येत्यादिः सेततं जुहोतीत्यन्तः । खाहा त्वा पुमः पूथोयेति
मचसतु वैरोषिकेणाध्वरो यज्ञ इति मच्नेण वध्यते ।

+ िनिमाषषभिति पे ङेः ।

५ न. निष्छष्य । ९. ट. ज, छ, न, ठ. भनेर ॥

८६८ सत्याषाढविरवितं भौतसत्र- [ <भषटमप्रभे- `

वायव इनदरबायुभ्यामनुव्रूहि वायव इन्द्रवायुभ्यां मेष्येति संमेष्यति ।

पृष्टयाया उत्तरत एव पुरोनुवाक्यग्रिषः । स॒ चाध्वयेशि, एकवचनात्‌ । सहिर
ण्येन पराङ्गुखतलषठनलिणापो्े नुहेतयततराधपूीरवे वेतिररिमाषथा प्ाक्मृलता
तिष्ठता चेमयोः। तेन पृष्ठचदकतिगतोऽपेणाभ्नं तिष्ठम्या ्रास्मृलाम्धां होमः कर्न्य
इति पिद्धं मवति । दकषिणतोऽध्वयुक्तरतः भतिप्रप्पता द्याया दक्षिणत ए ।

पदे जुहुतः पुनबैषदछेते जुहुतः ।
स्म्‌ ।
अष्वर्योः पत्रे मतिप्रस्याता संपातमवन-
यति तस्यकदेशरमध्व्युः मतिभस्थातुः पाते ।

सैपातमवनयतीति कचनस््मतिपस्थात्ना स्वदपमवनयनं कर्तनयम्‌ । एकदे शमवन-
यतीति वचनादध्वयुाऽधिकमवनयनं कन्यम्‌ । प्रतपर्यतु; छस्पावनयनम्‌दिस्-
स्याल परमस्य कयेनाहुरयानुरोषेन । भघवयोरविकावनयनं मन्तकार्थत्प छा
नुरोषेति द्रष्टम्‌ ।

देवेभ्यस्तेलयादिलयस्थारां प्रति-
स्थाता संपातमवनयति ॥ १५ ॥

अत्र पेपातशब्दष्य स्सरोषपरतवे प्रतिवरस्यातुः पतर पूयतेऽवशितेन पं१-
तशब्दपदृत्यकतगतत्वापतेः । अतोऽयमर्थः--तेपत्य हपात्यावनयनं कर्मव्यति ॥
फठमत्राद्टमेव ।

विष्णदुरुक्मेत्यपिदषाति ।

पूू्रा्मतमरसयावृशठतो वचनविपरिणमिनाऽऽद्विलप्याोशज्द्नुवकि । उप"
त्वितत्वादादियपा्ेगेवापििानम्‌ । पतत्पमापलम्बेन स्वमु विष्णवुरुकरैप ते
सोमसत र्सतत्यादित्यपत्रेण=प्रतिप्रस्याताऽऽदित्यस्पारीमपिदषातीति । अपं
मश आपलम्बेनानितमेऽपाने विन्तो यथा तथा नास्माकम्‌ । अमं तु पदम
पिषानषु पकृता विनियुक्त इत्येतवानिशेषः । माऽवहयदिति मच्रान्तः |

मयि वदुः एरो वसुरितयध्वगुहेनरि भक्षं भयच्छति ।

ग्रहपातरस्यावशिष्टपोम(स्य] मक्षगोयलाद्धतपंत्त। । मधायुमहणं परिप्रस्ातुनिृ
स्प्म्‌ । वाचं मे पाहीति मच्रान्तः। अत्र विरोषमाहाऽऽपलम्बः--प्रहमधवधरा दाथ
किप्रर होतारमिद्त्य मापि वपुः पुरो वपुरिति ग्रहृ होत्रे प्रच्छति ।

तेनैष होता मतिश्ाति |
एत यानुषहैत् पेयम्‌ ।

1
>

१षनव्छः] गोपीनाथमहृकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 <६१

एवपुत्तराभ्यां यथादैवतं मचरतः ।
उत्तराम्याित्यननतरं बरहाम्धामिति शेषः । उत्तरी भेतरावर्णश्चिनौ । यथदिवत
मिति वचनमृतिरेशान्मतरवरुणाम्यानतरहि नितरवर्णा्या पषयति प्रेषयोः प्राठः
स्यात्तां वारयितुम्‌ ।
नोत्तरयोद्रोणकलशादगृहठाति नो्रयोराघारो बिचते ।
नोत्तरथा्दोणककदुहातीतयनेन परतिनिगराहम्णंव्यवत्येते । आवारोऽधवरो
यज्ञोऽयमस्तु देवा इतीतरयो्हयोरम वियत इलः ।
उत्तरेणोत्तरेण मन्नेण सकरद ह्ाति सकृञ्जुहुतः 1
प़ृद्रहण उत्तरोत्तरो मच्र उप्याभगहोतोऽष्टतदति । उमयापणहीतोप्ि
श्ुतवूताति । सकररनुहुत इति वचनमेवमुतराम्पामिलयनेन पुनर्पदूकरे होमस्य
परास्य निवृ्रथम्‌ ।
उत्तरेणोत्तरेणाऽऽदित्यस्थाट्यां ्रतिप्रस्थाता
सेपातमवनयति तेनैव सर्वत्रापिदधाति ।
पेपातावनयन उत्तरोत्तरो म्नो विशवदेगेम्यसत्वा विश्ेभ्यस्त्वा पेनेभ्प इति ।
पिष्णवृरकमेत्यतेनैवागिदिधाति । आपल्मेनन्तिमऽप्ि ऽपे मग्रसतद्यवृ्यथमेव-
कारः । पपषोमयतरे्य्थः ।
उत्तरेणोत्तरेणाध्वयुहोते भक्तं भरयच्छलेतिनैव होता भतिगृह्ति ।
म्प्रदान उत्तरोत्तरो मच्रो मथि वसुषिददरपुरेति मथि वषुः संयद्वषरेति
दितेः पुत्ाणामद्वितेरकारिषुरश्मणां बृहतां वरू
थिनामू । येषां भामानि निदिपानि पामकधि-
परर्जन्ति शुवनानि वितनेति वा सर्व्रपिद्रधाति ।
स्पष्टम्‌ |
काम्यं कषपाह--
सदि कामयेत पापप्रस्य सभ्स्यादिति प्रतिप्रस्थानेन
पूरवो गृहीत्वा एष्िष्रञजहुपातपो हुत्वा सादयेत्‌ ।
यदिशब्दा्नमानगतेयं कामन । अस्य देवदत्तस्य द्वेष्यस्य पापे पम्पकस्यादिति
यदि यनमानः कामयेत तदः प्रतिग्रघ्यनं परतिरस्यतुः पात्रं तेन तानि रीण बाय
व्यानि पा््तादनकाठे रे प्यन्यन्त तेदिदेवतपग्रहणकाठे पूर्वैः पूर्वेऽध्वेदि।गकञ
शास्प्तिनिग्ाहमम्ेगेव गृहीत्वा पूरसि ष्ठ्नुहुयात्ततो होमानन्तरं -सेपातमवनीय

१६.ज.ग. द, मिदितःनि।

७ सत्याषाढविरचितं श्रौतसू्॑- † ` : [ €मशमप्रने>

पूः पादयेत्‌ । सेन घारणे क्रियमागिऽप्िमकार्थकरणपमरेनान्यहतते परदानं यावद्धो"
ममितिः। वषट्कारंप्ाध्यत्वादेव तिषठत्ततिद्धौ तिष्ठितिवचनमुत्रारथमू । तेनाऽऽप्ा-
नमपि तिष्ठमेव कुयौदिति पिद्धम्‌ । जुहूायनेयनेतेल्र्थः । प्रो गृही पूवि.
छन्हुता सादयेदिलेवं टाधतरादरक्त्य पू॑लिषठञहुपादिति एभवचनं संपातावनय^
नाप्ानयोः सत्वं ममयति । पू॑सिषठुत्वा सादयेदिलेवमृच्यमाने कलात्यये
निम्यवहितत्वयोषनेनैतयोनित्तिः स्वादतः एथचनम्‌ । होगोत्तरमाप्तादनमेवाऽऽदौ
कृत्वा पुनरादाय पेपातातनयनादीति बोध्यते । अत्राऽऽप्तादने नोत्तरं निधानः
मान्न तु स्वायतने निधानम्‌ । हवि नपरे विना तदपंभवात्‌ । हविधोनप्ेशक-
पनां विना विरहे तस्या अनुचितत्वात्‌ | तत्र तत्र पैः पू इति वचनद्धवरपोरप्य.
मन्तरमेष विधिरिति गम्यते ॥ ॥
यदि कामयेत सपाददरीरयो श्रावृच्येण स्यादिति
युगपदहीतो युगपृञ्जुदुतो _ युगपरप्ादयतः ।

भवृच्येण दवप्येण्‌ पह समागतस्य । युगपत्सदैव । = 4
1 भाराग्रहकाले शृङ्वातीखेकेषाम्‌ ।
; सदशपतितत्वात्काम्ये त्रिवि परषान्तरपिदम्‌ । .धाराग्रहकाठे द्विरेव्यानां
भारया प्ररणकाल एव तेभ्यः पूर्वमनन्तरं वा प्रतिनिग्रा्मानप्तिप्रस्याता गृहातीस्येकेः
पामाचायगां मतमिलर्थः |

अत्र पातरा्युर्ताद्यति |

अन्न पिमन्काम्ये विधावि्यर्थः । असिन्काछ इत्यर्थो वा । पूर्वकर्म नित्यविषि-
ग्यादृत्तिः। द्वितीयकल्पेऽवमृयकाट्यावृत्तिः । पात्राणि प्रतिनिगरह्याणाम्‌ । उत्सा
दयति व्िनाशयतीत्र्थः । जामनम्येन रिण कषत्रम दितै पुरेचत्र इष्ट उत्पादन.
शब्दो विनाशा्कः । पात्रणयु्सादयतीति विघानादेव पूर््प्रतिनिगराह्याध्‌ पात्राणि
भिन्नानि सन्तीति गम्पते । उत्सादयतीति वचनात्कास्धिधवेवायं प्रकार इति
गम्यत ।

£

यदि कामयेत यो ग्रामे तं ग्रामाननिरू(रोष्च यो
वदिग्रीमा्तं ग्रामे कुयादितीदमहममुपामुष्पायणम
र मुष्य पुत्भुष्यै विश निरूदामीत्यध्वयुः पान निरू-
(रव्महपुापु्यायणमषुष्य पूत्पमष्यां विश्रि
सादयामीति परतिप्रस्यानर सादयेदयज्ञसंयु्तः कलः।
र अध्युमहणे प्रतिप्र्तृव्पवृचर्धन्‌ । प्रतिप्रस्यातुः पत्रं प्रतिप्रघ्ानम्‌ । म्न
आठभकारसु पववद पि- देश्यः । अयत्ततयुक्तः कलस -इति-मून -कृतम्धानम्‌ । १५
व नुष्याऽऽयुः

क्षवः] : गोपीनाथमहकृतज्योप्राभ्याख्यासमेतम्‌ \ । ७१:

आधवनीयं पूतभृत्यवनीय दशाभिः कलशं मृष्टा नयुञ्ञति ।
कठश आपषनीयार्पलं दशाभिः पत्रिवस्य दशामिषध भोक्ष्य न्युञ्नति न्यव
करोतीलय्थः । दश भितं गृ नयुठनतीति पराम मवा ऽऽपवनीयग्रहणे तिद्धे कषश-
वचनं पषमानमहन्कङश।निलत्रत्यनहूवचनान्तकटश शन्देनेतरयोरपि तप्रत्ययो यथा,
स्यादिव्येतदधैम्‌ ।
देता बरह्मद्राता यजमानः सदस्यनेति
मध्यतः कारिणो पे्ावदणो ब्राह्मणाच्छंसी
पोता नेशाऽच्छावाक अप्रीधश दो्रकाः।
` मध्यतः कारिण इति आत्मनोऽधिपरमृतिषु ऋचि गमनागमनयोः भराषान्यान्म-
ध्येऽनतरा कं शीं मेषा ते मध्यतःकारिण हत्यर्थः । प्रपानानां मध्ये निवेशो गुण
भूतानां पर्वत इति ठोकतिद्धमेव । अय वा मेननावरुणादिहोन्कं मध्यतः कासि
चमताध्वैवो वषटूृतानुवपटुकृताश्ुहुतेलत्रव पेप्व्यया्या मध्यतःकारिप्ञा । हो्र-
कणां चमाधव प्रकृत डुखेत्यादौ सैन्यवहा राया होत्रका इति पक्ञा ।
उमये चमसिनो भवन्ति सर्वषां प्रतिपुरुषं चपसाध्व्यवः+ ॥ १६ ॥.
इति दिरण्यकेशितेऽमभश्न षष्ठः पटलः. \

उभये मध्यतःकारिणो होत्रकचत्यर्ः | परषां चमधिनां प्रतिपुरुषं पु पर॑.
प्रतीति भतिपुरुष, परतिुरपमेपकशचपपाध्वुरेवमेकदशः चमपतध्वयेवो मवनतोतपरपःः|
सदस्यामावपते देहीव चमपाध्वयैयो मवन्ति चम्सेवामातत्‌ । दवम्यां हस्ताम्पां
चमदवयहोमस्य पमवासश्नमिरेव चमाष्वयुभिः पदस्यपङे पदमिरपिः कापतमवास-
शवषटूतं्याव्याकौनाथं प्रतिपुरुष चम्राध्वयैव. ति वचनम्‌ | जसति चा शालान्त-
रतिः मा हषदेक एत. द्वभ्यां इस्तम्थां दौ चमसतविति । जेमिनिरपिः
उत्त तु बहुत्टतरिति, दशतं उङ्गदरनादिति पूत्म्याममुमर्माह । अरथस्रः

व्यते । -

..इत्योकोपाहश्रीमदपरिष्ठोमयाजिसा्नपियक्तवाजेय यानिपरैतोपुषपा,
जिद्विषादस्राधियुक्तपौण्डरीकयानिगणेरदीक्षिततनूजगोपीनाप्र-

दीक्षितमिरचितायां श्रीमद्धगवत्सत्यापाददिरण्यकेशिसू-

जाम्डुषिगतनिगृढायैरतनाराभञ्तविदरलनसंताप-
मिकायां ज्योत्स्नाख्यायां एत्ताव्टम-
अस्य षष्ठः पलः ॥६॥

८अ२ सत्यापाढविरवितं श्रौतयुं- ` [ <मषटमभभे-

भाऽटमप्रन्ने सत्तमः पलः 1

उस्नीयमानेभ्योऽुचरूरि होतुषमसमनूनयध्वपुभय-
तदशुकान्फुरुध्वमच्छावाकस्य चमसाध्व्यो मा
स्वपृभेष्ठाः मतिपरस्थातः परोक्षितामोितान्छकला-
ठुपकरप्योनेतः सोभ प्रभावयेति संमेष्यति ।

उनीयमनिम्परोऽतुवहीतययं पेषः प्रशाप्तारं भेव । होत्रशासननुरोषात्‌ । उत्नीयगा-
नेम्य इति चमपतानां विशेषणम्‌ । तादर्थ्ये चतुर्थ । उक्नीयमनिभ्य इति विशेषणदुन्न-
यनानिमित्तकोऽ प्रैषः । चनतोक्ञयननिमित्तमुज्ीयमानपूक्तं ब्रूहीत्ययः । होतुशमपत.
मनूत्यधवं ठे ब्हम(दिचमपाघ्यथैव उजनतृप्हायमूता होतुचममुकेतृ्तहायमूततदीयचम्‌
सा्ध्व्णोतनीतमनु पात्छं स्वं चमपुत्तयध्वमिलयषैः । ्र्योद्वाता यजमानः दस्यो
मैत्रावरुणो ब्राहमणच्छंप् पोता नेष्टाऽऽप्रीन इत्येवं कमोऽभ्र । उन्नयने विरेषमाह-
उमयतःशुकान्कुरध्वमिति। उभयत जायन्ते; शकतो येषु त उभयतःडुकता एतादश"
जछरुष्वमिति । शुक्रो द्ोणकछश्यः पोमः । अच्छावाकस्याच्छवाकरिबन्विचमपा-
धव्यो तथभत त्वं मनेः । माङ्निभेये । अच्छावाकचमतोक्यनं मा कुवलरपः |
भक्षितौ चापरोकषितो च प्ोकषितापरक्ितनेतादशाञ्कडन्पज्गियवृक्षरकन्पिधानोप "
यमनकमषीतुप समीपे कल्पय । उनेतः पमं प्रमावय भरातः प्वनपयतमेकषनामिशर-
गेन कुरति परेपा्ः।

होतृचमसमुर्पान्दश् चमसातु-
क्नयत्यन्यानच्छावाकचपसात्‌ ।
होतृचमपो मुष्यो येषा ते होतृचममुह्पास्तन्‌। होतचमपमनून्नयप्वमितयतरसयानु-
शब्दरपोऽनेन शरद्ितो भवति । होतृचमषं प्रभममुन्ीयानन्तरमितरान्दश चमपानुजञ"
यति प्त्ेल्थैः । दशेति परदप्यपे । अत्र दशेत्येन परिपैर्यानात्कस्य चमपश्यो-
यनं वर्जनीयमित्याकाङ्ञायामन्यानच्छव।कचमतादिति । जच्छावाकनमद्न्यनु-
कलयति प्रातःवनेच्छरवाकचमपरं नोत्नयतीलयथः । अच्छावाकस्य चमताध्वर्थो मा
स्मुेष्ठा इत्यस्यायोऽनेन दक्षितो मवि |

प्रिष्वयोभेता द्रोणकलशादुपस्ती पूत.

शृत उन्नीय द्रोणकलशादभिधारपति ।
इभयतःकान्कुरप्वमिलस्याोऽनेन दशितो भवति । आश्चिनग्रहणवदुप्तरणो-
ज्यनाभिषारणानी्ेव वक्ते पुनः छत्त्रं वचनं काण्डातुपमय एवत्र नियत इति-

५५
(7

पतशपः] . ` गोपीनाथमद्कृतज्योरख्नाग्याख्यासमेतम्‌ । ८७

ज्ञापनार्थम्‌ । परिष्ठवयेति षयनमुचगव्यवृत्धम्‌ । नचात्र दरोणकडशगरहणे व्रम्‌ ।
सधद्नीयमानृषयोत्तानवचनततमकलिकपपैचमपोप्तरणाभिवारणोत्तरमपि पूतथरत्यव-
नयनकाठ आधवनीयप्यासतीतिज्ञपनारपत्वेन पारथक्यात्‌ । ननु होतुश्वमप्मनूनयध्व“
मितिहुवचनमो पितचमताधवयुकतकत्वकेवे ेृकरवकत्वयोः परस्परं विरे इति
चेत्सत्यम्‌ । चपपराष्वयुां पहायत्वमादापैव बहुवचननो पपत्तेः । नमतेनयनानन्तरं
भरिप्रस्याता परोसितप्रोतिताम्डकटानुपकस्पयति । केवढेन हतेनैव मोक्षणे पशरन्रकर~
णाचनात्‌ । तचोत्तानेन हस्तेन |
उत्तानेन तु हसेन कवय परोकतणं भवेत्‌ । इति सृतः |
सर्ैवमानामेष कसः ।
वषा नमानमिष एवोन्नयनकरप इत्यर्थः ।
भरिथतेष्वेशोभ्रीयपाने सूक्ते तसमन्प.
रिषति साद्तेण प्रहाचाददाति ।
प्रपान नमोत्तसेयां सादनम्‌ । उक्तं न मौधायनेन--समुन्नीयेत्तखे्ा पाद-
यतीति । भरिते (षे]वोज्ीयमानि पृक्त इत्यनन्तरं प्तमापिते सतीति शेषः । अथ वा
द्विषीययिं सप्तमी । छन्दत्वात्‌ । तथ। चायपरयो। मवति --परस्पितेषु पेषु पत्ते"
ज्नीयमानं सूक्तं समापयतौीतयर्यः 1 समापयतीत्ध्याहा्थ॑पदमन्वयतिदधये । उन्नयन
मारम्य यावतादनं क्तस्य यथा समापिभैवति तया प्रशाखा सूक्तं वक्तव्यमिति |
वसमिनरिहित इति वचनै परिानोत्तरमव अहयोराघानं न तु परिधान्मङाठमितये-
तद्‌ । तस्मिनिति तच्छञ्देनोकनीयमानं पूकतं परृश्यते । प्रो देवश्य तेति
आदानकरणलाददद इत्यन्तो मश्रः । अहौ डुकामन्थिनौ | आदति इति द्िशचनम्‌ ॥
अधववुति्रस्यतारतििशेषः |
कथमित्याकाङ्तायमाह--
शुकमध्वधुमन्थिनं मरतिमस्याता ।
स्पष्टम्‌ ।
आददते चमसताभ्मसाध्वर्यबः ।
उत्तरे साकितांधमतांशमपताधर्यन आददत इत्यः ।
भोक्षिताभ्या< शकटाभ्याम युकरामन्थिनावपिषत्तोऽ-
पनुत्तौ शण्डामकों सह तेन यं द्विष्म इयमोक्षिताभ्या-
मधस्तालाभसूनपध्व्यतस्ताभ्यां चैवोपयच्छतेः ।
प्रोक्तौ शकह दवविव । अधरोत्ितावपि द्विव । अन्पथा परमे प्रो्ितपरोत्ित।-

9 ख, नसून ।

८७ सत्याषाद्रविरचितं भौतसूं~ ` ` [ (प्रप

तित्यस्मिम्पमस्ते पदे बदुत्व्य।पि समावनायां द्विविधयोः शकटयोिस्वमेव नियतप्रि,
लयेतादशमरय प्रदर्शयतुपूपकद्पितशकलानां विनिधोन प्रदशयितुं च प्रो्ित।भ्याभिति
वचनम्‌ । शकटवचनमपरेहायैम्‌ । शुक्र।मन्यिमौ अहौ 1 अपिधन्त इत्येन शकल्यो+
ुपिभानयोग्योरपकस्पनं देत्यते । अप्रोत्ितम्पामितिवचनप्रयो जनं प्रो्तितवचनव-
सेयम्‌ । भपुततौ शण्डामङत पह तेन यं द्विष्म इत्येष एव मन्न परतिप्रस्यातुरपि
सप्रोषितम्थां शकछाम्पां पा्नाघलताद्धागगतान्पापूनपध्वंयतोऽपगमयतः । अध्व
परतिपरस्याताराविति रोषः प्वत्रात्र द्विवनेषु । ताम्यामप्रो्षिताम्पामिवोपयच्छतः.+
उपयमनं शुक्मन्थिप्नयोः कुरुतः । चके मचरनुदरसयथः । अभव।ऽयमैः-ताम्या
भो्िताम्यामुपयच्छतः। चकारो हस्तपमु पार्य इति । भि चापिगृहच प्राचो निष्कामत
इलस्यां श्तौ अहात्‌ । तथ। च दतिणेन दसोनोपरिष्टद्मिनाधरसतादितयके
प्रगृह्य प्रा प्राङ्मुखौ निष्काम इत्यर्थः तदधो मरति । अस्िन्मनरे परमन

पेष द्वषयष्य निर्देशो न नाना । अदःश्डामावात्‌ । अपतत प्रतिहतौ ।
„~ स्तुतोऽसि जनधा देवास्त्वा शुक्रपाः मणयन््विति शुकरध्वधु्रति
स्तुतोऽसि जनधा देवास्ता मन्थिपाः प्रणयन्त्विति मन्थिनं मतिप्रस्थाता | ,
„; हविथीनद्वयाज्मायं परति हरण सपरपानस्य तत्रैव करिष्यमाणत्वात्‌ । मच्ममेद
समदुः ।
तावादानावेके समामनन्ुन्तरिक्षमिति गच्छतः ।

` तौ स्तुतोऽपि जनधा इति मच्रावादानावादानकरि पाथौपिति एङ शाखिनः प्तमामनन्ति
बदन्तीलर्ः । जस्िन्प्े प्रावित्रष्य निवृत्तिः । ज।हरणमन्नोऽपिन्पस्त उरवन्तस्कति,
मिति | मच्छतः शुकरभन्धिम्यां सह गच्छत इत्यर्थः ।प्रहिद्धलवादनिहीति मनन्त #
आपस्तम्बोऽपि स्प्टमाह--उषैन्रि्मन्वहीत्यमिप्रवनत इति । `

आगुः सेधतं तं मे,जिन्वतं भाणस संधत्तं तं मे जिन्वतमपान९ सेधतत

तमे निन्धतं व्यान सत्ते तं मे जिन्वतं चकुः सेधतत तन्मे जिन्ववे५-

श्रोत्र सेधतं तन्मे जिन्वतं मनः सषंत्तं तस्मे जिन्वतं वाच५ संधत्तं

तां मे जिन्वतमिलय्रेण हमिधौने अरत्नी पञ वा सेषत्तः।

प्रेण हि्धोने हविधीनयेरम्तः समीप इत्यषः । हवि्घानशन्द्रस्य द्विचनान्त-
समेन शकटे एव गृहते न तु मण्डपः । दक्षिणहविौनाम्रतः .पपीेऽधयधुरुतरहवि-
धूनिश्नवः प्मीपि प्रतिपरस्यतत स्यित्वाऽरतनी पाते वोमै। पंषत्तो यूोनुयतः पैशटेषयत्‌

२५.

इत्यधैः । अरत्नी हतौ पत्रे शुकामन्थिनोः । ब्रह्म पेषत्मिस्थतेनं व्राह्णक्तेनायं ६,

विकरपते पव ५१

/
|
|

1. 1

गोपीनाथभङ्कृतञ्येत्पराग्याख्यासपरेतम्‌ । ७

अनाृष्टाऽसीलद्गष्ाभ्यापुत्तरेदिाक्रमेते ।
अङ्कषठवत्र पादयो । आकमणक्रिपाप्ाहवर्यत्न्‌ । तावनित्र मच्रः | व्यत्यये.
नाऽऽस्मनेपदर्‌ । अणदेवोत्तरेदं प्रति गमनतिद्धिः ।
तां षिपरिदन्तौ विपरिक्रामतः ।
तामत्तएेदि विपरिहन्तौ विषीडयन्तौ वििलन्तविति यावत्‌ । विष्रिह्ताविति
आर्षः शठ्दः । विशेषेण : परितोऽीदु्तसेरेविषिलन्तावङकषटाम्पाम्‌ । एतादशावृमा-
वुत्तवेदं विषरिकरिमतः। विशेषोऽत्र पतंतलरूपः । किपरिकरिमणमुकत्तरेदेः परकाशा-
दवतरणम्‌ । ॥
सुशरीराः भजाः पजनयन्परीहि शुक्रः शुक्रशेषि-
येति दक्तिेनाध्वधु्रति सुप्रजाः मनाः मजनयन्प-
रोदि मन्थी मन्थिशोचिपेरयुत्तरेण परतिपरस्याता । र
दषगेनोततेगेय्नोत्ततेदििति पू्मू्दनुकीते ।
जिन्वेधां९ सपथ्य। मध्वा बीतमिति
यजमानोऽतुश्नयतेऽ्रेणाऽऽहवनीयम्‌ ।
अहावियेव शेषः । भरकर द्विवचनटिङ्गाच । अवरर्पापनारथमत्र यानमान-
पिषानन्‌ | अमेग।ऽऽहवनीयमिति यनमानपरमेव | अन्यथा पुर्तालदययध्यीपत्तेः ॥
( भितो सूं पुरस्तासलन्ाववकठते ।
पुर्तादित्त्रं यूप्यः धनिहितलात्त्यैव वचनविपरिगामेनान्वयः । आहवनीय
स्यन्दे "पुरो त्पदययतादवस्थ्यपततेः । प्रयशो प्रयङमुताववतिषठो वनी
किमित्महविष तिष्ठते इलरथः ।
पथात्माच्मताघ्वयवः
पश्वादिलत्रोत्ततवेदेरेति शेषः । प्तामथ्यासप्रशचः प्राद्ुलाः । केपाबिदुदद्ना
थानि वेतिपूत्रदुद्मुलतऽपि करानितसयाततां वार्धिं रश्च .इति । अवतिष्ठन्त इति
शषः ॥ परिमाषयोदकृतेष्यतयाऽवल्थानमेतेषाम्‌ ।
संजग्मानौ द्विव आ पृथिव्याः करः एक~
शोचिपेलध्वयुः सेजगपानौ दिवि आः
पृथिन्पा मन्थी -मन्थशषो चिपेति भतिमस्या
तापनी पात्रे वा सेधत्तः ॥ १७॥
जाह्मणो तौ विपगरदितीं पेनपानो दिव आ प्रिवयेलेतदन्तवेत म्॒रकतेताम्या
विकसयेते । अरः सव्टः ।

१.ख. (त्‌ ' एत ॥

८७६ “ : ` सत्यापाठविरवितं भौतसूवरै- . . [ <भष्टमप्रभे~

आयुः स्थ आयुर धत्तमायुर्यज्ञाय धत्तपायु-
0: येजञपतये धततं प्राणः स्यः भाण मे पततं माणं
यज्घाय धत्तं प्राणे. यज्ञपतये पततं चुः
स्यथ धततं च्ुज्ञाय धं चश्र्षजञपतये
धत्त श्रोत्रर स्थः घ्रोतरं मे पत्त श्रोत्र
यक्षाय ध्र श्रोतं यद्पत्ये धतं तौ देवौ
शुक्रामन्थिनौ करपयतं दैवी श; करपयतं
माूषीरिपपूर्ममस्मासु धत्तं प्राणान्पशुषु
मजा मयि च यजमाने वेलमिमश्रयेते ।
तो देवी श्कतामन्पिन8तिठिङ्गयू्हयेरेवाभिमन्रणे नारल्योः । तेनारलितेषा
नेऽप्यमिमन्रणं ब्रह्ेरेव ।
मोक्षितौ शकलाबभ्पाधत्तः शुक्रस्याधिष्ठान
पति शुक्ेषा ते समित्तया समिध्यस्मे-
ल्य्यमन्थिनो ऽधिष्ठानपसि = पन्थिननेपा
ते समित्तया सपिध्यस्वेति प्रतिपरस्थाता।
जुहेतिषोदनामावानात्र स्वाहाकारत्यागौ | मनने पतमिच्छठ्द्‌ इन्धनमा्नवाची
सथा त्वम्ने पतमिषा प्मिष्यत्त इति मश्रगत॒समिच्छव्दवत्‌ । तथा च नोहोन
मन्रडोपः। शकठाम्याघानमच्रोः शुत्रश्य प्मिदरति मन्पिनः पमिदतीति्राह्मणो-
क्तमन्राम्यां प्रकसते |
निरस्तः शण्डो निरस पर्ोऽपतुत्तौ
शण्डामर्कौ सह तेन यं द्विष्म इत्यपरोतितौ
बर्विदि निरस्यतोऽप उपस्पृह्य ॥ १
निरलः शण्डः, निरतो मैः, अपनुत्तौ शण्डामर्कौ सहामुनेतितरह्णोक्तेन
गिकल्पो । ब्राछमणोक्तपशरऽपुमत्यघ्य स्यनि तूतीयान्ते दवष्यनन्नो अहणम्‌ । वेदै"
मैहनिरे्हिरिति बहिर उत्तरप्यां दशि अग्रोप्ितौ शङ निरस्यतः । अप
उपषशयेयनन्तरं तिष्ठत इत्यध्याहार्यम्‌ । अयनोपद्येखनेनापतमन्यटुपवशनं
मिधीते। छेदूनमेदननिरत्मामिमनेषप उपलरोदितिछुतितः तिद्धमतोपशै-
नमू । इटं तु गिर्तननिमितकपत् विवोयो । तेनाघभें स्मृतितिदधं कमह.
नान्यदिति । ता च पमानकगकलानुपपतिएवर परिता मवति । अग उपषर्य ।

१ स. निया । २ स. ययु ग. लया ।

1

५.

भ्त शपटहः ] गोपीनाथभद्कृतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ ! ७७.

भातः मातः सावृश्य शुक्रवतो मन्थिवतो मधु
शुत इन्द्राय सोपान्मस्थितान्ेष्य मध्यतः--
कारिणां चमसाध्वर्यवो वपटूडतातुवषटुृवा-
हृत शोत्रकाणां चपसाध्वैवः सकृतसङ्कव्‌-
धरता शुक्स्याभ्युन्नीयोपावतध्वािति संपरेष्ति।
परलाश्ावणोत्तरमयमुदकसः | एकवचन दमेव भरो वक्तव्यः स चाध्वव।त्ना
ष्युर्रा्य प्लयश्रानितेऽुणे प्रेषयेति माकण परष्यतीतिपरिम।पापृत्‌। अहे चमप
वाऽऽदायाऽशरावयति यथा दरीपूगैमापयोरक्नोणागरि दसिणापुखलिषठनापरीधः स्फ्ये
पारयन््लयाश्रावयति तद्यार्यातमितिपूत्रादाश्रावणपत्याश्रावे पैत्र । हे प्रशास्तः
भतः प्रातरेव प्रतपरावषय परातःपबन्धिनः शुकयहो मन्धश्च येषां ते मधु क्षर
न्तीति मपुशुतः । पपूलानिन्दयनराथं तोमान्सियतातु्यनेशादधविधानादुत्तरे
भ्तिप्रानथाज्यया य विनिवोक्तुं होतारं पर्ययः । एवं चोत्तरेदि प्रमितेषु
चमतेषु पत्ाबरणः भ्रेषं वदेदिति तिद्ध मकति। अमु प्रेष्येति मेत्राचरुभ प्रण्यतीति
सूष्ानमनावरुणं पव्येव रेपः । पश्चानैन्नवरणो होतारं याज्यां वकु प्रवति । प
होतारं नोदयतीति पूतरत्‌ । चोदन प्रेरणम्‌ । एवे प्व पामान्यतो जञ । मध्यतः
कारिणो होतृब्र्द्रतृयनमानत्तदस्याहेषां चमप वपट्करातुवपट्कारथोद-
हुत भेतरावरुणादय आसघ्रान्ता होज्रकशब्दवाच्थास्तेषां चमशनाध्व्वः प्रयमवदकार
एव हूत्वा शकर द्रोणकलशस्यः सोमस्ततादिकये शे खलम होत्रकचमेष्वमि आभि"
युूपेनोन्ीयाऽऽनीषो मत्समप आवघमागच्छषवमिति पपरेषार्यः |
वषट्ते स युगपञ्जहति ।
परेऽ्वयुपरतिमस्यातारो मध्याःकातिभाप्यैवो होचकचपापवर्यशच युगपत
हव वृषटूकृते होत्रा वपट्के प्ति जुहतीत्यपैः |
स प्रथमः सेकरतिविश्वकमां स भवमो मितो
वरुणो अपनिः। स ममो वृहस्पतिधिकित्वा-
स्तस्मा इन्द्राय सुतमाजुहोमि स्वाहिलध्व स्तस्मै
पित्राप सुतमाजुहोमि स्वाहेति मतिपस्थाता ।
भिधायेति शासन्तरीयः षाठः । पारद एव॒ वोभयोरपि । मल्यिहोमे यद्यपि
मिवतमन्पोऽवगभ्यते तथाऽपि तौ देव अपन्‌्याऽऽत्मन इन्दरायानुहवुरिति वाक्थगो-
पा्ा्याया इन्द्रलिङगतवदिन््राय पोमान््रसितानयेष्येति प्रेष इन्दरदेवतर्थत्वावयमा-

9 ख. "प तत्स

< सत्यापाढविरदितं श्रोत ~ : .:[ <भटमभे--

चेन्द्र एव देवता मवति । मनर इतीद्सयेव विशेषणम्‌ । देवानाममिपतेन मितरत्वात्‌।
तपा चातर गुणविरिष्ट्येपयव देवताम्‌ । तेनात्र मित्ािन्रयिदमिति मच््रगतदे.
कतेदिशेन त्यागो मवति । विशिष्टस्य देवतालेऽपि विशिष्टं शद्धानतिरिक्तमिति-
पतमनुसत्यैव विरोप्यस्ेनदस्य देवतात्वानपयनं न तौ देवा भपनुद्याऽऽत्मन इन्द्राया-
जुहडुरितिवाक्थरेषेेन्ररिङ्गकयाज्ययनद्राय सोमान्धसिता्नेष्येरषेण च विरोधः ।
शरकरमन्यिनोय)जउयावतोरपि वचनान्म््वद्ो प | तपा चाऽऽपलम्बः-- शुकामन्पिनोः
प्रिनिग् होम इति । शुकामत्िनोरथाजयावतोरपि मश्नषदधोम हृदयैः । वषटूकारो -
स्तीति हृत्वा न॒ करयपि खाहाकाएिति शङ्कानिवृत्तये खाह।कारपाठः। वपटरूकारखा{
इकारा स्मकालता मवति ता म॒च्रपाठः ॥ 1

सानुवषट्कारावेके समामन्त्यनतुवपद्‌ `

काररकेऽन्यतर £ सानुवषट्कारमेके ।
वषट्कृते जहतः पुनते जुहुत इत्येतेनैवोमयोः सतुव्रपट्कारत्े मिद्ध सानुच्र-
पदटुकारिके सम।पननतीति पुनक्वनं बहाचारयेमतोऽपेमेव पल इतिपरशनर्थम्‌ 1
सननुषषदकारावलुवषटूकाररहितानुमवपीत्यक आचायः । अन्यतरं शुकरामन्पिनो +
रन्यतरमेव प्रहमनुषषट्कारपहितमेक आचायौः । एवं च पत्रयमेव सिद्धं मति । `

उत्तरतःपरस्ताद्हिष्परिष्याहवनीयादङ्गारं

निरवलैपतेस्द्र माग इति तितं मन्िनः

सश्स्ाद परतिभस्थाता सर्वहुतं होति ।
उत्तरत.पुर्तदी (र) शान्यां दिशि । रुद्नन्धितात्‌ । रुद्सयेशानदिगभिपतितवो-
दिति भावः | बहिप्परिषयन्तवेयेवाङ्ारनिरवनम्‌। सव्टमेतूतरानरे-वहिप्परिष्यन्तव-
ाह्वनीयाङ्गारं निरू(र)द्य तसिनञष ते रुद्र॒ भाग इति प्रतिप्स्याता
सेल्ावं स्तं जुहोतीति । आहवनीयाद्रिल्पादानि पञ्चमी । अङ्गार आहतिषीरणतं
-अर्योऽर्थीचया घटमानयेति पामन्यत उक्तेऽच्छिद्र एव घट आनीयते तयेति द्रष्टभ्यम्‌ |
निलय निरू(र)ष्य । बदिष्परिषीत्रि परेषिप्ममिःाहाराद्धोमपचन्विलाच ऽ हवनी *
यस्य अहे सिद्ध आहवनीयवचनं यत्र मन्यिनो होमः कृतसतत्तमीपस्य एवाह्गारो
आद्य इल्ैदिपज्ञापनाथमू । तत्मिनिरूदेऽहगरि । तसतितितिबचनमाहुतिधारणततम्-
त्वद्योतनारषम्‌ , अथ वाऽदृष्ारभमङ्गःरनिषहणं होगस्ताहवनीय एतेतिशङकत्पाकृरय*
रम्‌ । एतमितिवचनमवरोषितस्य छृत्तस्यव दपरतययार्थम्‌ | तथा चावरेषितपयैकदेश ~`
जाने नाथं होम इति तिद्धं भवति । मन्पि्रहणं शुकनया्त्पयम्‌ । सूरवच्छृकरपात्र
सादयतीति वचनादेव दुकंसावहोमव्धावृत्तो पयां मन्वम्रडणं जिमयैमिति भेत्‌ ।
च । तस्य पक्षान्शरत्वेनापातिततमेनात्र सरोमोऽपि सभ्येत ते बरपितुं मन्पि-

भप्तन्पटठ] , गोपीनाथमद्वकृतज्योत्घ्ाष्याख्यासमेतम्‌ 1 ८७९

अहणस्याऽऽवहयकलवात्‌ । संस्ाभ्य ससत्यिति सेत्तवम्‌ | णमुखन्तमिदम्‌ । प्रति
भस्पतब्रहणमधव्युयावृ्े । सैहुतमितिवचनं बिन्दुमात्रमपि यथा नावशिष्टं मति
तपा सवस्य होमः कर्त इयत्‌ । पैः पोमो हुते य्या कियायां यथा
मवति तयेति क्रियाविशेषणम्‌ । जुहोतितेदितत्वालाहाकारः 1 पोस्यापुैत्वन्न
दविहोमघमाः । परतिपतिकतत्‌ । होय रुदेव्यतवादु कर्शः । रदे
मेषे दर माग इषि मच्रवणीत्‌ | न ततर रदः पशूनमिमन्यत ` इतिः बराहमणाच् ।
आपल्म्नोऽत विरोपमाह॒--आतपातरमेतयन्मन्यषा्रं यमृत नां दिष्यततसम -हरेवा-
ऊंतीदेषेत विज्ञय -इति । आ्िकरमेततात्मतो न तानूनप्मिणं सकाशं नयेदायतन
एष प्ादयेदिति भावः । ब्राह्मणेऽपि ~ ब्रह्मवादिनो पदन्ति कस्मासलान्मन्धिपात्रर
सदो नाक्त इ्यकतपात्र^ हीति दूया्दश्रुपीतन्धोऽधयुः स्यादातिमकितसा-

कञश्चत इति।
मध्यतःकारिणां चमसाध्वर्यवोऽतुवषटते जहति । $

स्वम्‌ ।

मेतु होहु्मसः म ब्रह्मणः मोदवातुः म
यजमानस्य म सद्स्यस्येति संमेष्याति ।
रु प्रकषण गच्छतविलरथः । तत्तदधोमानन्तैमेव गमे प्रकर्षः | उद्वातृचमते
र्त पतिहतं संबन्येऽपि जैमिनिमते पुब्हमण्यतबन्धेऽपि उदवारतुरेवपुरूपत्वदिक-
वननम्‌ । तदस्यपत्े प्रतदस्यस्येति । प्र्ह्मण इलयादविषु प्रशब्दोत्तरमेतु इत्यस्या
न्वयः । ब्रह्मण इत्यायनन्तरं चमत शब्दस्यन्वयः । तथा चायमरथोः निष्पन्नो मन्ति --
मतु बह्मगश्चमपः परततु रतु यनमानस्य चमप रु प्रदस्य चमप इति ।
भरेषपाटक्तु यथापठिति एव ।
< प्रेषयं विवृणेति--

सदो भक्ान्हरन्ति।
इति दवितीयकवचनम्‌ । सदः भ्रति होादितदस्यान्तचमतस्थाः सोमा मका"
सान्हरमि चमपाध्वयैव इल्यः । ¢ ५
† सूदवच्छुक्पा्र९ सादयति ।
मूदशब्दः शेष्वाची, तद्वच्छुकरमह्य पात्रे पादयति । -अध्वरेति शेषः
शुक्रपा्रस्याध्वयुतबन्धितवात्‌ । आयतन एव । तथा चाऽऽपस्तमबर :-पुरवच्छकपात्"
मायते प्ताद्यितेति ।
होत्रकाणां चमसाध्वर्थवः सष़तसषः
दत्वा शुक्रस्पाभ्यु्नीयोपावतेन्ते ।
भैत्राबहणादीनां होत्रकाणां भेममाध्विवः खं स्वं चमकत पङृत्पकृदव हुत्वा

८८० संत्यापाठविरचितं भौतसवं- [८अष्टपरभे--

कन द्रोणकलशप्यः सोमतसमेकदेशं सरपं सवरपमामिपुरयेन से छे चमप मानी"
याघु्तमीपमागच्छन्तीलरथः |
तैरध्वयः प्रचरति ।
तैः पुनरम्ुभोतिः । चमपपचन्षि यत्कार्यं तत्तेषां चमपताघवयेज्तया प्रात तद्वा
रणार्थमधरयु्रहणम्‌ । अध्वगुशठदप्य तेषु गोणत्वानमुरुयाहमव एव तेषा कर्त्व
मिति मावः । अयम उक्तो जेमिनिनाऽपि चमताशवमपताधवयैवः समार्यानादिति
सूत्रेण |
भैतरावरुणचप्तपादाय अधास्तर्जेति सपर
प्ति वषटतानूवपरते हुत्वा चमसाधव-
यैवे प्रयच्छति सदो भक्षः दरति ।
अत्र चमप्तमन्वारम्याऽऽश्रावणम्‌ । प्रत्याश्राविते तमादाय ग्रेष इति विशेषोऽत्र ।
चमा्वधे प्रयच्छतीतिविधानादेवाथोदध्व्योरच कर्तायं तद्धायां पूरवजाध्वदुवचनं
भवावरुणचनताधवुहो प कृतान्य यसे कस चपराघ्ययवे प्रयच्छतीययमप्यधैः
पभा्येत ते व्यावतयितुम्‌ |
एवयुत्तरैः भचरति ॥ १८ ॥
एवमित्यनेन ते ते चमततमन्वारम्थाऽऽश्ावमे पर्याध्ताविते त तमादाय भरनो वषट्‌
कारानुवपटकारयोहोमश्चमताध्वयैवे तप्य तस्य प्रदानं त्य सदः प्रति हरणं
चातिरिश्यते ।
तत्र परेषु विशेषमाह--
बह्न्यजेति ब्राह्मगाच्छं<सिनं पोतयनेति
पोतारे नयनेति नेषटारमप्रीयजेलागरीघ्म्‌ ।
भैत्नावरूण यज, तरा्गच्छरपिन्यन, आशीर यजेते रूपाः प्रैषा अपि संमा"
वितति व्यादृत्ा भवन्ति । पोतन ने्टनेलनयोः कमपरातत्ाद्णम्‌ । अः
स्पष्टः । परे्यतीति शेपः पतत्र |
तस्य चपसमादाय सदो गच्छति सर होतुराचछऽयादग्रीदिति ।
तप्याऽऽगनीधस्य। तस्य चमप्तमादयेतिवचनं स्वयेहरणारयम्‌। सः, अध्वयुः । तच्छ
व्द्मततहसतस्वा्र्थाः परामशौय । तेन प्रशोत्तरयोनीतयेरेषाऽऽसनीधचमततनिषानं
नतु ततपूर्वमिति तिद्धं मवति हेतृमहणं कं प्रलयाए्यानमितिपरशषयनिदृत्यरपम्‌ । षष्ठी
निदिशः भ्मेक्षतां गमयति । तेन होत्रा पृष्टः प्त्ेवायाडप्नोदिति आचरे प्रश्नोत्तर
ब्रूयादिति अर्थः तिद्धो मवतिः। जयादिष्टवानस्ीदासीध इति वक्वाः ।

=:

4

४.

./

७प्तपटरः] , गोपीनाथमहकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । [१.4

स भद्रमकयों नः सोमं पाययिष्यतीति होता भ्या ।
इदं याङषहोत्परम्‌ । म्तङ्गादादौ वदुपयोगिनीं परिमापामाह--
होमाभिषवाभ्यामध्व्ोभक्तो वपद्काराच्च
चषटुकर्वृणार समाख्यानाचपतिनाम्‌ ।
अनेन भक्षनिमिन्तान्ुच्न्ते । होमाभिषवाभ्यां पमनिताम्पां महतोऽधवर्योः | मघव
युगरहण परदशोनाम्‌ । तेन प्रतिपरसयात्रादोनाममि होमाभिषवाभ्यां प्मुचिताभ्यामेव
भक्षणम्‌ । ननु होमामिषवाम्यां च महतो नान्यतरेण क्गखेताकौव तिद्धेऽत्र वचनं
दूरतवात्त्परमेव प्मृचचितयोोमामिषवयेो निमित्तत्वमत्र तु न स्यादिति शङ्क स्यात्त,

जिदृत्यथम्‌। एवं चमा येषा सन्तिते चमपिनप्त [श ] पानात्‌ , होतृचमपो बरह्म ;

शरम उद्ातूजमततो यनमानचमपतः प्दस्यचमततः भश।सृचमपतो ताद्गाच्छपिचमः।

पोतृचमपो नेषटचमतोऽच्छवाकचमतत आसीनम इति यतत्तचमततरुयानं कपिज्ञछ-

चमपशब्दव्तनिभित्तक्चमतषिमकष इति । एतदेवास्य वरह्मचमपतत्वं यचम्पतेऽछिन्तेमे।.“

बह्मणेदितेबम्धान्तरानपगमात्‌ । यथेक्तं सूत्रानतरे--का च तचचमतित स्यातन चान्यः
सेनन्ध इति । वषट्कारा वट्कगूणमियत्र चकारोऽनुवपट्‌कारपहणा्यैः। तेनानु-
वट्‌कारोऽपि मणे पूषङ्निभित्तम्‌ । अनुषटकारस्यापि एयमन्ञणनिमित्तत्वमाश्चला-
यन आह--परतिवटकरं ्पतूष्णसुत्तरमिति |

होमामिषवक्ेर्युप्तिपसयावषट्कारनिमित्तकमलतणकरवृषदूकपीणां समापा
निमिततकमसषणकणां चमनं च महे करमविशेषमाह--

बपद्$ता पवो भक्षयति ततोऽध्वज्नैषन्यश्वपषी ।

वषटकार्वक्ता पूवः प्रथमो भन्तमति । ततस्ततक्म्तणानन्तरमचकयुः ।
जषयु्रहणं होमानिषवकर्मुललणम्‌ | जधने मवो जघन्यः, क्षमे चमी धन्यो
वतीयः । यत्ैकसिन्पत्रे वपद्कारािनिमित्ततमवयाद्रहवो मक्षणपतमेतासेषु
वपट्कर्तो पूर्वः परथ मक्षयति नाध्वर्यवादियः । वपद्कर्ुः मयममक्त इति तेः ॥
तस्माद्वद प्रयः प्ैमतान्मततयतीति श्तेहेतु्चिसूै हविरयय माऽशतेति
टिक्षा् । निभिततक्रमादपि वपद्ुरव प्रापम्यम्‌ । होमाद्वषटूकार्य पू्वमावितवात्‌ |
न चामिषृक्य वृृट्कारतः पर्वमवितवदधवयुपाथम् कुतो न्तीति रद्कनीयम्‌ ॥
तन्मात्रस्यानिमित्त्वात्‌ । स्तवान्ते तु समाष्यामक्ष्तप्य प्माख्यानुमेयत्वेन मक्षन्तरतो
दुषैटत्वात्‌ । होतृपरशासुव्ाघ्मणच्छतिपोृे्च्छावाकष्रीधाणां खयं निषद्य यजत
इत्यसतिन्पतेऽधवयप्तिप्स्य्ोवषट्‌कारपरयक्त)ऽस्ति भलत: । यजमानस्य वपट्‌कारनि-
मित्तक एव । भतिरहहोमे परत्यु होमामिपवनिमित्तक एव |

“ 4८२ : ¬, सत्याषाढविरवितं भौतं - ‰ [<अष्टमरकने-~

होकपशा्तबाहमणाच्छंिषोतुनष्च्छावाकभ्रीभाणां समारूयानिमित्तकोऽपि । बलो
द्तयनमानपुदस्यानां तु सरमारूयानिमिक एव । निमित्तान्तरस्यामावात्‌ । हारि
योजने वजनाजिमित्तामविऽपि पर्ैषमेव मक्षः । ततोऽ्वयहततश्चमतीति लाषवा"
वाद्वक्तव्ये गघन्यशब्द्रहणं होमामिषंवनिपित्तकाषवककमतिणानन्तकाल एष
समारूपानिभिततः स्वस्वचमपे मतो नतु अघर्युणा कृततत्तच्मतमल्ञानन्तरमेव तत्तच्च"
मतिकर्तुकससवचमततनन्थिपमार्पामलत इतिज्पनार्थम्‌ ।
होमयोभैषदङकारव्यवाये मक्षव्यवापे वपटुकारयो्च
होमव्यवाये पतिकेषं मतिग्रहणं च मक्षः

होभयोर््ये वपटूकारग्यवायो नाम होमपमकाठं वषटूकारोचारणामावः । मक्ष-
उ्यवायो मक्षकठि मन्नोचरणामावः । वषट्कारपोमष्ये होमन्पवायो. नाम्‌ बषटूकारो-
खारणकषे ठोमामावः । तत्नोमयत्रप्युमयोः रेप॑रोषे प्रतीति प्रतिरोषम्‌ । ग्रहणं
अरहणं प्रतीति प्रतिग्रहणम्‌ । चकारः भ्रतिरेषमिलयेतेन समुखपारथः । होमयार्पूटका- „८
र्योरितयुमयत्रापि द्विवचने द्विरवत्यहोमातराभिप्रायम्‌ । तेन बहूसेऽप द मवति + =
होमशञ्येन याग एवोच्यते । वष्टकारपानिष्यात्‌ | व्यवायशब्दमहणाभैमित्िकमे- |
वेदं प्रतिरोषप्रतिग्रहणभक्षणम्‌ ।

नानागृहीतयोश्च समवायि ।

अत्र चकरोऽप्यभकः । नानागृहीतयोः पृयक्एयग्ृहतयेग्रहयेरिकमैकसिन्के
गुहीतयोरपि ःहोभयोषटकारम्यवाये भक्ष्यव।ये वषट्‌कारयोशच होमव्यवाये प्रतिर
प्रतिग्रहणं च भृत इत्ययं विधिरमवतीत्य्ः। यथा प्रतिनिमष्यद्वरवलयमरुस्ीयादिषु ।
एतत्प्दशयितुमेत प्रायचित्तपरकरणं परित्यज्यात्र वचने सानिध्याद्विरेवत्यमाश्नविष्‌.,
य॒क्रम्‌ |

&

स वे्परान्ययोः सोपम्षणं पिते । 5
अस्पाचतरत्दियशम्दस्य पूषीमिपातः ।
\ राजन्यवैश्ययोः सोममक्षणामवि प्रकारान्तरमाह --
यधत्राह्मणः सोप पिपासेहपग्रोधस्तिभिनीराहृत्य ताः संपिष्य
दधन्युनपृञ्य॒यद्न्याश्मसानुज्यत्ययैतं यजमानच्परसमत
उन्नयति यद्न्यास्थमसाज्जत्पपेतस् द मतरणेनोपहत्यान्तःप-
, रिध्याहवनीयादङ्गारं निरदत्याटं त्वदृस्मीति जुहोति यद्न्या९.
„ + - शमस्रान्भक्षयत्पयेतस्य , चमसस्य यजमानो भक्षयति ॥
, यदि पिरततेदिलनेन मुख्यः . पल्लो मक्षणामाव एव राजम्यदैदययोः । पानेच्छा

16

५ ¶ ख. "रमक \ २ ख. पमिप)

=.

५#

७पत नपटढः] ` गोपीनाधमकृतज्योतत्राव्यार्यासमेतम्‌ ! ८८

चेततदाऽष प्रकारः । पानानिच्छायां नेति खत । यदि राजन्यं वैद्य वा याजयेत
यदव पोमं विभ्यिेदित्यपृस्तम्बः । एब सूत्रकारेण यजमानशब्देन सूचितमेवं 1
अब्राह्मणे बाससणमिन्नः ्षे्रिपो वेर्यो वा । यथि अब्राह्मणः श्ोऽपि तथापिं
स्याध्ययने तद्विहितकर्मप्‌ चाधिक्ारामावदिव व्यवृत्तिः | भृह्ाणामदु्टकणमु
भनयनमन्यापेथं फठवन्ति च कर्माणीति धर्मपूते शदरम्यतिरिक्तानामेवाधिकरप्योक्या
श्च्छरो यत्तेऽनव्छ8 इति श्ुतेश्च शूद्रस्य यागनिपेधात्‌ । जैमिनिन।ऽपरि चातु
्वमवििषादिति सूत्रेण निपेष उक्तः । निषारपकारयोपतु वचनादभिकारः ।
किमिति वचनं न दयाल वचनस्यातिमार इति । न्यग्रोधो वर्तस्य सिमिन्यः
फष्ठानि अज्रा. वा तान्क्यकाठे कयधर्मेणाऽऽहवयाऽऽप्यायनकाढ आप्याय्य
श्रणयनकष्े प्रफरयोपव्रहरगक्ाछ उपावह्त्य राजामिषवेोत्तरममिषवधर्मेण पम्पगन्यन
मर्मणि अन्यसित्ेऽन्यमौवभिः विद्वा दधन्याोऽब्य पतोमवदवन्याोडितं सोम,
रपं तदर्थककञ्येषु अन्येन दशापवित्रेण पीड्य पमलयोतनयनकछि वधघन्युनद्ा-
सत्रे सेभूतात्सोमरप्रायनमानचमकरमुन्नोय वषद्‌रे हुतेषु सषु चमेषु पर्वहस्त
अहं गृहोत्वाऽनन्तरमुनीतस्य चमतयेकदेशे दर्भतरुगेन गृहीत्वाऽन्तपरिाहवनी-
यादुत्तरतो होमाय स्मर्थमङ्गारं निर्ू(रु)षयाहं त्वसि मदति त्वमेतदित्यनेन मन्रेण
जुहोति । टोकक्ृञजातवेद इति मन्ान्तः। इृत्तरपठामाबद्कंय शः प्ठितवेयमाहुतिः।
जुहोतिनेदिततात्वाहाकारो मश्रान्ते । नातयेदा अर्िैवता चिक्गत्‌ । मक्षणकि
समेषु मकषतेषु अनन्तरं यजमानो मक्षयतीलैः । बहूठचे केपानितमोमधमौगां
भरक्षानञानातकटशमावचमीदश्पवित्रादीना पात्राणां चोक्तलाच्च सोमघमीणां छामः

तेन कथका क्रयी 1 ओहनं न मवति । एतस्य केवछाद्टारथतवात्‌ । आप्यायन
काल आप्यायनं तु मयेव । एुनस्य इ्त्वत्‌ । प्रणयनोपावहरणयोर्पि सनिः
ध्यावस्यानामिषवानुद्ढलषटशार्थतवदिते अपि मवत एव | अमिषरङृषठेऽमिषवध-
म मवनतोति याज्ञिकाः । मीमांपकातु-अमिषवादिपंस्कारा नैमित्तकश्यापि
कटचमपत्य पतमानतिषाना ज्पोतिषटोमपूषनत्वाविशेषादिति प्रतते नियस्कासः
पामनित्यफठचमपदरारत्वायोगानैमिततिकस्य तत्क ठेऽनुपप्ितत्वा्च न पतमानविषान
स्म्‌ । तथा च नैमिनिः--नेमित्िकमतुरयत्वादप्तमानविषान स्यादिति, [इतिपाहुः +
यद्यदेलरषः | तेन यस्का इलयरथो मवति । यद्‌।ऽन्याभ्वयमतात्जयतीति पाठस्तु
सरल एव । एवमुततरपोरपि पद्वष द्र््यम्‌ । अयशव्द आनन्तयौः । तेन सर्वच
मोन्नयनानन्तरेवोक्षनं न स्वप्याने न च तत्पूमिति विद्धं मवति । एवच्छदरेन
परुचमपः परामृदयेते । निथमारथोऽय परामशः । फरपर्नन्यवान्यनमानचमप

मेवानन्तरमुज्ञयति न नित्यं यनमानचमतमिति । जतोऽषमातरपात्‌ । उत्तरथोरः
प्ययेतच्छन्दयोरिदमेव भरयोननम्‌ । वरगशब्दोऽम्पाची । दरभतरगाभ्यां प्रलस्ये-

ध््४ : . -सत्याषाठविरवितं.थौतय्नं- [८अध्मन्ने--

दयशर तथेव प्रसिद्धेः । एङ्वचनारेक एव द्मः । साहित्ये तृतीयेयम्‌ । तथा चाय
^ मु्यो मवति ~-दुर्मतरुणपहितेन दल्कारपत्रेण जुहोतीति । अथवा तरणशब्द
दाव्वाथकः । तेन देन दरभेगेयरथो भवति । असिमिन्पते न द्याकारं पानं होम्ाघनं
कि. तु दद्म एव | असिन्पले होमे च्लावणमात्रम्‌ | अथवा तरणशत्दः
सतम्बवाची | तया च दर्मलन्बेन जदोतीत्यथो मवति। असिन्प्ेऽपि खावणमत्रमेव ।
` गत्र यत्र वधट्कृते यागसतत्र तत्न ततस्यान इथमाहुतिः । कम्पे तु नेयमाहुतिः
पितू कम्पनमेवर । एतस्येति पृष्ठो पेषनाराशं पमततामिप्रायिक्ा द्रश्व्या । तेन यत्र
- सोमस्य सवैमतणमितरेषां तत्रैतस्ापि सर्वमततणमेव । तन सोमटिङ्गानां मन्राणामूहः
प्रकृतावपि नित्यमिक।रत्वात्‌ । नैमित्तिकानामनृहो बाह्बृच्ये यदत्र शिष्टमित्यादिभिः
पोमलि्गकरमनेभतणादितरिवानात्‌ । प्रोलमिव वा एष पमो राना यन््यम्नोच इति
पमशब्देन भटस्य स्तवनाच्च |
दविदेवलान्म्षयन्ति।
्कृतप्रवोगाभिकारार्मिदं सत्रम्‌ ।
जहुवचनगराह्याः क इलयाका्जञायमाह --
होताऽध्वयुः मतिस्थाताः च 1"
भरतिप्रस्यतुः तेपातद्वारकः पजन्ध इति मावः ।
क प्रदशंपितुाह --

एवमनुपर्माः।
एवमेवानुपूषैः क्रमो यत्र त एवमनुपूर्वीः । अथमेव कमः सार्वत्रिको मवि नले.
तेद एवेति परिभपिवेयम्‌ । उपडधने मन्षगे चायमेव करम पवैत्ेलरथः ।
अन्योन्यसमनु 1इवमिच्छन्ते ।
अन्योन्यमिल्य्ययत्वनयिक्षिेऽन्ोन्यस्मिनिति म्तः प्रपोगर्कन्दपः। जन्यो.
प्रस्वरमुपह्वानभिच्छन्त इच्छेयुः दूयुरिलर्ः । नाुषूतेन सोमः पातै सोमपीयेन
इ व्यक भवतीति निपेषारिति शतिर ज्ञेया । परस्परानु पनमुषहवसतमकृत्वा न
सोमः पातव्य उपहक्रहितेन स्तोमपोधेन सोमपानेन वयर पिगतर्धिशीढो मकतीदर्मः |
उपहवमन्रखरूपमाह-- र
उपडयस्ेलयामन्रणः
मृश इति शषः पुञिङ्गत्‌ । आमन्यते समु करियते प्रतिमक्तिता येन स मनर
जामन्रण इलः । यस्वोपहानं तस्य कमैभयुकनामग्रहणं कर्वनयमि्थत्‌ । अन्यथ।

१ द. हेः

न

र

प्प] `` गोपीनाथमहृकृतज्योत्प्ाव्याख्यासमेतम्‌ । व्‌

कस्योपहाने ` करियतेऽनेनेति न ज्ञायेत । स्ष्टमतदुक्तमापस्तम्बेन --अपतावपावुषहुय.
सतेति कर्मनामपेयेनाऽऽपच्रयत इति । तत्र प्रशाप्तर्पहयस्व ब्रह्जुपहयसतेलेवाऽ5-
मश्नणम्‌ । प्रशाघ्तर्यन व्रह्न्यनेति छिक्गत्‌ ।

प्रतिवचनमच्र््रूपमाह --

उपदन इति मरतिवचनः ।
्तयुच्यतेऽनेनेति प्रतिवचनः पर्व्मन्र इत्येव शोषः ।
यत्र ज़ चैककारे भकतयेयुरन्योन्यसिमशुहवमिच्छेरन्‌ ।

एकः कालः प्तमानकालः । तथा च5ऽपस्लम्बः--ये समनि प्राये भक्षयन्ति तेषू
पहवमिच्छन्त इति ! परकर्षमैतीपि ब्युत्या प्रायशब्दः काटपरः । यत्र क चैक
काल इति वचनात्‌ | द्विदेषतयरिषु भित्ते निमित्मुषहवस्यासतीति मम्यते । तचैक-
पात्रत्वह्पतवम्‌ । तया च।ऽऽपप्तम्बः-ये चैकपात्रमिदि । पत्रश्रेन तत्श्यः
सोमो व(खोशषयते । एकं पत्रं यस्येति वदूवीहिवा । एक्पात्र्यं पोममियरथः । प्तमा-
रूयामक्षणमतिग्राह्यमक्षणं च काटोद।हरणम्‌ । एकपत्रो दाहरणानि द्विदेवत्यद्रीनि
यथायथं द्र्ट्पानि । अत्नाऽऽवारशेषमक्ञणम्‌ । प्रतिमक्ितुरमविऽप्युषहतरोऽत्र ॥
नानुपहूतेन सोमः पातव्य इति निवेवात्‌ । प च पानि्याद्ोठुः ।

द्विरन्धवायवे भक्षयति सङृत्सङृदितरां ।

अनृ्छनन्तो पत्रमिलयापलम्बः । दविैषट्‌ र दिह १च । सङृस्कृरिरौ भेता"
वरणाधिनो । पङदरपट्‌कारात्कदधोमादेति भावः । अत्राऽऽपसतम्बेन द्िरन्वायवं
भक्षयतो म्षयन्ति मल्ञयतीति वा सङ्त्मङरितरापित्युकतवा विकदपतपक्तत्(द(?))
य्य तचेषां भक्षयत इचघ्ुरौता चेत्यो मशतीति प्त पर दृलर्भं इति सयमेव
देयारूयानं #कृतम्‌ । तेन थो योऽत्र भक्षयिता प्र पत॒ मनतवतीयेक्चनाथः पिद्धो
मवति । मक्षयन्तीति पठि तु प्रतपरस्तृद्ततणमपाकषमपि । एतस्यदिव वहुवचन ~
छात्‌ । द्विवचनान्तस्य तस्मपूत्र नैव शङ्काऽ तति । पञृतपदिति वीप्पा ग्रह-
दवितानुप्ररिण ।

पुरस्तदश्धवायवं पागेपूपनिग्रां पुरस्ता-
न्मेत्रावरूणं चशुरोरपनिग्राह स्ैतः-
परिहारमानिन ९ भ्रो्योरपनिग्राह्‌ ।

भक्षयति भक्षयन्तीति वा पूर्वपठाुमरेणाता्यनुकते । पकैरिहारमित्य,धिने

विशेषतिधित्तया पू्ेग्रहयोः परसत दिखनुदिते न्ाहयणे । तस्ैवानूकरणं कतेति

# अत्र सवपु्तकेषु कृतवानिति पा विद्यते स आमादिक इति जेयम्‌ ।

१ क. "त्य तस्मात । ख, श्य ततत ।

<८६ सस्यापाढविरवितं भरौतस॑- , ` [ (भप

सूकरः परस्तदिन्धवायतमियादिना । परगिलिति बहुतरचनाजाषिकद्रमस्य सुखप्य
च ग्रहणम्‌ । नपिकद्वयनिरोवे स्पटगगु्चरणं नैव नात धृति प्रतिद्धम्‌ । अत-
स्तयोरपि वागुचचारणानुशृत्वावूप्रहणम्‌ । न च तस्मत्पुरलादरात्रा वृदृतोति श्रुतेः
श्राणशब्देन मुखस अह्ण बहुवच ठु पूनप्रलेनाप्यु पचत एवे वाच््म्‌ |
अगतिकगतिकां पू नाथेन विना निहि तत्कसमनाया अनुनितलात्‌ । णमुद्निरदशा*
देैकस्व ब्रहणम्‌ । तचेध्युहवदितयुकतमाशवदानेन । यथाऽयं उषहयत्वे.
स्युक्वाऽवधराय नासिक्ाम्यामिति । पतः१९हं १ शिरः परदिव परिदयेति ।
इदमपि णुन्तम्‌ । तेनात्रापि वाद्यं परिहिरणक्रिया मति ।
स्रीन्मक्षयिलला नाङुःटजन्त्याऽ्रनयनात्‌ ।
सर्वानिव्यनन्तरं सष्काछ इति शेषः । नानृत नरयाव्रनपनाियन्र पूरवोऽवधिः
णं सवषु । तवा नाऽऽलम्नः - अनृनो भां द्वनदवायवे म्षवतो
स्यन्ति म्यति,वा भङृतसकृदितरातिति ॥
सर्वेषा सेपातान्होतृचपसेऽवनीव पुरोडाशश्रकखमै
नद्रबायवस्य पात्रेऽदूयराति पयस्यां भत्रारणस्य
धाना आविनप्य तानि दक्षिणस्य इवरिधानस्यात्त-
रस्पां वर्ैन्या९ सायलयावृतीयसवनात्परिशेरते ।
अवधानं नितेपम्‌ | प्याऽऽपिता ।मेववरगयाऽऽिनसतयुमथतर पतरऽ"
दुषातीलतुकते । पर्वन शकटः । धराये ३ । ककम
परादनादुगृणत्वात्‌ । आतृतीयसरनादि चता 55 ङमितिध। । अत्र तृतीयमवनशज्नै
केया च दशपिश् सफ इयेतत्या९ शध्यमाना्ा प्रातधूनौ विनृव्येवामिति भरति
भ्या द्वदेवयपानिा विमृच्छपरथा द्वरोगनिडैय भानि प्रजस्प पूया
द्रा पाचाडऽयतनेषु सादयतीतितयगपति स्यनानुनीयपवनपरार्ो$त्र । पर
शरत इति बहुवचनं हविर्िशियपरभत्रितात्‌ । पतेवसादि्वेव हीज्ञिमनि"
घानंप्जञाठनावचनात्‌ । तन्येवमरिक्तन्ेव परिरोरते पादितानि भयः । यज्ञस्य
सैतत्या इति ब्राह्मणम्‌ ।
निरवदाय, होत्र इडामादधाति ।
निरवदानं गहणम्‌ | भाति प्रच्छतीत्ययैः |
उपदूपमानामुो्च्छन्ते चमसा <अप्रसाध्वयवः ।

उप्हूयमानामिडाम्‌ । उप प्रमीप इडायाः पमष उदुष्यं यच्छनो नियमयन्ति
चमपरस्ति त चमत चमा ॥

,4 स, पवेममिै" ।

हि

|
|
।

७प्०पट्टः] गोपीनाथमहकृतज्योत््ाष्याख्यासमेतम्‌ \ दद७

होतृचपसमास्षं धारयति ।

आषमोषतदषठं तदीयचम याप्यः । पूज चमतिषर्वनारणमत्ं न तु सः ॥

होतृचमते वु सं इति विशेषः ।
उपषटूां ा्नन्ति ये प्तौ ।
ये प्ररृताविलयेन भराशननिृततः िथतेपरतिप्रस्यातुमवरुणयोःसंबन्धपसेऽपर ४
षडाश्कलमच्छावाङय निदधाति माशितायां मापिता ।

परादितायामिति बलनमिडाशकरसयाच्छवाका्निवानं परारानात्पषमेव ` करन्यमि-
तिक्भवेषनाथ५। पपू क्मनोधकं न भवनि मिन पामा्यधतिजतानाजमनेन क्रियते
यजमानपशचमा वामता मङ्यःमानादित्यननैवा सतपिद्ौ पुनरत्र ब्नमिडध्रशनो-
तरमेष मार्गन न तु पेऽनस्य प्श भति) तदृ तरम्‌ । एन ज्ञयो, , मध्येऽन्यस्प
प्नमप्मसतीति । तथ हविराच्छत्य। ते तमाशरलावेन--दविरच्छष्टं सर
्र्नमीति। परंतु ततु पराकृताननिवविनां न स्व्यषाम्‌ । आशचटयनततक्‌
न्धिनां तु भवत्येव तपता षात्‌ ।

माजिनेन चरति यथा वैदे ॥ १९ ॥

अपपरपर्यलारेकवचने न सेनत्धनन्धीतराि ना निदृत्तिः । यथा वैश्वे इत्या
तिदेशात्‌ । चरन्धोति पठ रेष । अग्नोत्कर्भ ने मवति । त्‌। चा[ऽऽपत्त्वः--
न दोषां प्रामङगिकं पेतवितुनकपोति । एषां पुरोडाशानां परपरि प्रतो.
पज धु युक्तमनूषा नि तदरृष्पमाणं चोषा वैर पिक ानिनृचपौदुतकपैति ॥
कुतः, पाशुरेरनूषानारिमिः परोदाशपिरोषध्माणां वाजिननथीदीनामतबन्धादृतति
च पमन क नोत्कर

वे तः क्रमव्छप्ययोगाचच । उक्तं जमितिन।अपि-प्रा््ञिकं नोतकयदयोगा-;
दिति । मततमनषाद निनो रीनामतेनना रिः ।
सवनीयानां मार्जनम्तीनि कर्माणि मरति
पदयते यथा निरूढपशुबन्ये पशुषरोदाशरस्य ।
सवनीयानां िषटवेपफटीकरणपमृतीनि कर्माणि प्रतिपद्यत इत्येतावतैव सिदध
मारमनृतीनि करमणि परतिपत इतिः पुनमौर्न्रहमं वाजिनपचारानन्तरमपि प्ते
मार्ननक डोऽप्तोतिततापनधिम्‌ ॥
यथाचपसं चमसिनो भक्षयन्ति तेषां व्याख्यातो भक्तमत्रः ।
चमप्तमनतिक्रम्येति ययाचघम्‌ । तत्र चमप्तः स्वस्थ स्वस्य । तेषां चमिनाः
न्यस्य मते हयादिना सावनिकोके प्माभान्तीतयनेन पूतेणोकतः । म्यार्पाते,

१ ख. योगप!

८८८ सत्याषादावरवितं शरोतचज्न- ` :[ ८भश्मपरने~

मक इति वक्तव्ये मन््रहणं भेकस्पकयोगिचयोर्यो मग्रोऽघवुंणा परिगृहीतः स
एव होत्राऽपि परिमिहीतव्य इत्येतदथैम्‌ ॥
सर्वेषा धमो होता सङत्स्धक्षयति दविः स्वे चमते पुनः

सर्वेषां मक्षीणां मध्ये ्रयमः पूर्व हाता परवचमप्ानां पङृत्सक्ृद्क्षणं करोति
स्वचमते दविः । पुनःशग्दोऽवधारगे दविः घे चमप एवेत्य । अनुवपटूकारस्य चम
सरगततोमंसकारकत्वात्तस्य रानुवपट्कारनिमित्तमक्षणस्य स्वतत्ताकचमपमक्षण एव
भरवृततेरविततवादिति मावः । प्रातः्वनमाध्येदिन्तवनयेदतृचमते प्रिमलितुरमावा-
त्रेण समारयामक्स्य परिद्धिः ।

अभ्युक्ीतानामष्वयुिक्तिताना९ सद्पङद्धक्षयति ।
द्विऽक्ितानामिलत्र अरशा्ञादिभिश्ठमततिमिरैषटुकारानिमित्तमनुवषट्‌करनिमित्ते च
द्विवारं मक्षितानां चमप्तस्यरहानां सत।मधवबु(य)हामामिषवोमयनिमित्तकं पृते,
ृद्धप्तणमित्य्ः ।

तृतीय होदका अन्ततः ।
होमामिषवान्पामष्वयेरमूतो वषट्कारा वषट प्मायाना्मतिनां वषट्‌
कता पुरो भक्षयति ततोऽवर्युमधनयश्वमतोस्मनेन मध्यतःकरिणां होत्रकाणां च
पतमास्पामकञः प्राप्यते £ तूनीय ९ होत्रका इत्यत्र तूतीयम्रहणे यदि मध्ये प्रतिमक्षिता

तदा समायातः एपरमदति अन्यथा तन्नं गपूटूक।रनिमित्तकभल्ञपमारूपामन्तयोहो, -

घ्रकदिवय इदिज्ञापनार्थम्‌ । होत्रकाणामवात् एधरमवति प्रतिमक्षितृर्तान्न तन्नमेते-
पराम्‌ । होकुसु नाच तमा्यामक्तः एथकभतिमलितुरमावाततप्य तु आयाः पवनयोः
प्रतिमलितुरमावः स्पमाल्यागक्षस्तद्छणव । यन्न यत्र भतिम्ितुरमावतनोषटूयैव्‌
म्ष्णम्‌ ¦ अन्तताऽन्तं ।

उस्न्भक्षयित्वाऽऽप्यायस्व तमेहु त

इत्याध्याययन्ति ते नारा्ञश्सा भवन्ति |

चमन एति सेषः । सोमेन वसतीवरौभिवी वर्नमाप्यायनम्‌ । माप्याययतीति

छिक्षत्‌ ] मन्रेणाभिमशैनमित्यन्ये । तथाऽभिमृशेरजित्याश्चढायनः । कात्यायनस्तवाह->
आप्यायत पमेतु त इति द्यां चमततनाठ्मन्ते सोमं वा: सिञ्चतीति । बधायनसतु
वपततीवरीः परृत्याऽऽहताभिराप्याययेत्ताभिरभिपुगुयादिति । ते नाराश मवन्ति ।
एवमाप्यायिताच्मप्ता नरा्पदेवतालान्नाराशं पतां छमन्त इत्ययः ।

१क. ग, प्रय । २ क, शस्तन्रानुप' ।

श

४ ०पयः] गोपीनाथमहृक्ृतज्योत्नाव्याख्यासमेतम्‌ । ८८१.

सोन्दक्षिणस्य हविर्धानस्य पशादकषगूदगायतान्सा-
द्यत्यन्तरा नेष्ुरा्ीधरस्य च चपसौ सादयति ।
ताजाराशंपान्‌ । अम्पतसष्टम्‌ 1 नषटुरा्ो्घ्य च चमप्रबन्तरा पादयति ॥
भश्रानारब्दोऽन्तराहविशिष्टपे टक्षणया । इदं च वशिष्टं ने जीध्चमततनि-
म्‌ । अनारानतरेणयुकत इति द्वितीया ।
“ उप्िशत्यच्छावाकोऽगरेण स्वरं धिष्णियं वदहिःसदसम्‌ ।
जेण स्वं धिष्णियं वहिःसद्मित्यनेनैनवरभः सदो बदिःपरेशपयन्तमेवाज वचः
नाते ।
तस्मै एरोढाशण़ररमादैव्दादाच्छावाक वदस्व यत्ते वाद्ममिति।
आदददित्येव पाठः । आदधदिति प्रमादपाठः । प्रयच्छति तदर्धैः । अच्छ
वाक्‌ यतते बां वक्तुं योग्यं तद्वदेति ।
उएो अस्पान््राह्मणानतराह्मणा इचष्वमित्य"
स्छावाकेनोच्यमानेऽच्छावाको वा अयमुपह-
बिच्छते द< दोतरुपहयस्तेति समेष्यति ।
होतारं दमेण्यति । भ्रेष हेतुशब्दशरषणात्‌ । अक्ोषन्देनाऽञेदनमुच्यते ।
यत्रैन९ होत्ोप्टूयमानं नानाति तस्मिन्कालेऽच्छा-
बाकचमसमादायो्नीयमानायानुचरूहीति स्रेष्यति ।
यत्र यसतिन्काढ एनमच्छावाई होमरोत नो गाव उपहूता उपहूत ह्यनेन
मन्त्ेणोपहूयमानमध्वयनीनाति ततििन्के$च्छावाकचमपतं ` गृहोलोजीयमानावानु
बृहीयच्छावाकं कपरेष्यति । अघ्नोक्यनकता ` तदीयचमपताघ्वधुरेव नोनेता । उक्त
ाऽऽपलतम्बेनोकीयमानाय।ययद्यच्छावाकस्य चमपाध्वयो उन्नयस्वोमयतःशुकरं कुरु-
षेति परेपुतेै( 9 )व । तेनोजेतुरु्यनकैलमवं न मवति । प्रिया ्रेणक"
छशदुप्तीै पूतमुत उवी दरोणकढशादमिषारयति सैचमपानमिप कलप इतिः
मूत्रादयं विषिरिश्मतेऽपि ।
तस्िन्परिहितेऽच्छावाक यजेति संमेष्यति वप
छते इुशोत्यदुबषदते इत्वा दरति भक्षम्‌ ।
अच्छावाकेन तसिननु्ीयमानूक्ते परिहिते सति } जा्नावणपरत्याशरव्णान
दिक पेमिकपरिमाप सूत्रतः । न्यत्‌ ।

१३.ज. क्षम. द, दपा

८१९ सत्याषाहविरदितं श्रौतसतं- [ (ष्टम

तेन न समं भृ्तयति।
मततनिमितते त्यपि वचनादधवयोगषनिदतिः 1
नास्मष्हवेमिच्छते ।
सदिमतरध्वयावच्छावाक उपहवं नेच्छे ।
थस 1हवमिच्छेत भक्षयेरयेव ब्रूयात्‌ ।
यदि अस्मिनष्वयातच्छावाक उप्हवपिच्छेत तदाञनुपयेसयेव बरूषान्नोपन
ति॥
५ भक्षिताप्यायितमन्तरा नेषटराप्री-
धरघ्य च चमसौ सादयति ।
उपहवनिपेषादुषहरा ऽनु सोमो न ॒पानञ इति निपेवेन मससैवा-
मावध्रततंतौ तत्बन्वितेनाऽऽ वो थनत्था८ य वावध्रवक्तौ ततिवारार्थमिदं भक्षिता
प्यायितवचनम्‌ । मसिताप्याधितमच्छावाकेन स्वचभते नेषट्ंमरह्य च चमकत.
रेयोश्वमयोगय पादयति । कप्र्त त्य तदेव स्व नमिति मावः ॥
एतदेवात उरधमच्छानाकचपसस्य स्यानम्‌ ॥२० ॥
इति हिरण्यकेरिचत्रेऽटमपरशने सप्तमः पटलः ।.

एतदेव स्यानमत उर्मित आरम्य तृतीवततवनान्तम्‌ । अन्पत्स्वष्टम्‌ । भयम
ख्छावाको बददृच एव कायैः । तथा चैतेदयत्राद्मगे- यो ब्राह्मणा बहवो वीववान्त्वा-
स्पोऽच्छावाकीयां कुरिति ।
इृत्योकोपाश्रीमदभिष्ठोभयाजिपाहस्नाभियक्तवाजपेययानिसवैतोुलपा-
जिद्धिषादखापियुक्तपौण्डर)कयाजिगणेशदीक्षिततरूनगोपीनाथ-
दीक्षितविरचितायां भ्रीपद्धगवत्सत्याष।ददिरण्यकेशिसू- `
भ्म्बुभिगतनिगृढा्ैरत्नालाभटृतविद्रलनसंताप-
शरामिकायां ज्योरस्नारूयायां हत्तावष्टमम-
शस्य सक्षम पटलः ॥ ७ ॥

भयाष्टम्रन्नेऽटमः पटलः ।

अलुः मरो , द्राददभिन्ञयोदकभिधतु्-
भिवां द्वादश सर्वानाना जुहु गखयोदशस्वन्य-
तरौ स्ट चतुदशसु सइ प्रथमौ सहेचमौ 1

१९. स. ए. षवन्ति । २९, , ४, 1 प्रम जत रमन्न्‌

।
1

<नभ्द्छः] . , गोपीनाथमहक्तज्योत्ाग्याख्यासमेतम्‌ । १ ८९१

श्रयोदकशस्वनपतरातित्येन सहशकरस्पानयः । सहगरहणो परिषठव्याऽरयकीके
अहणम्‌ । उद्चनेन प्रभन्धातृककं यद्यघ्वर्ुः प्रति्रहोता । परिष्टवादवयस्या-
मावत्‌ | इहरथा विपतोनम्‌ । अन्पतष्टम्‌ । तत्र पज्त्रयघयोगातिि्यम्‌ - तत्रा
ऽऽ भषेत््वयुमौधरसेति परतिपत शुक्रभेवयध्युः श॒चिबेति परतिभ्र-
स्पत नम्े्यध्वुमेमपयम्ेति परतिपस्यना | एषु पटु ऋतुना प्ेेति.रेषः ॥
पातरमृततिपरयातः । तत इषमेतयधव्ु, उगत प्रतिभया, सहस्रेत्यध्वुः, सह्य
अति प्रतिपर्यता । एषु चतुषर ऋतृमिः परण्यति प्रषः । पत्रयुखविषय्तः । ततसपशच-
स्ध्वुपतपस्यज्ेति प्रतिप्रयाते । एतयो तून परेति प्रषः । एनदनन्तरमत्र परग्रहे
सहहोमश कुत्रापि नाति । मक्षक्रमसनु होत्राहाछुरेव न परति्रप्पाता पत्रा सह
भ्रतिपरस्पता नेष्ट सहाध्वधुः, शरीरेण परह प्रनिपरस्यना ब्राहमणच्छंतिना पहा“
युः परशाला पह प्रतिपसयात। । एतदन्तं ब्मूतविपरयतः । होता पहारः
पोत्रा सह परतपर्याता नेष सहाघ्वयुः, अच्छा केन पह प्रतिप्रस्याता पेना पह
घुः ष । तत होता सह हदिधान एच परतिपरपपाता एग | असिनेव प्ते
ख वा निषद्य यजत इयेतत्पतसीकाररेतद्‌। ऽन्ते यञ्यि होतुमै मशः । तत्र"
युक्तो मभ नल । अभर हितेतचनेयघव छेषः । भयुपरतिपष्याताती हिधा
नयोष प्ाड्मृलाुविह्य गरहवन्पहसते द सोभावाशचन्नयनेक्तरौलया याञ्यामु*
कतवाऽश्तयह्त्ठत्तः परिपरस्ाना तु ततैवोपविरो भवेत्‌ । अधवर अहहोमाथै-
सत्तर गलव अं वषट) हुता तरधयुपविोन्‌ । एष प्रपन्याताञपि पदघ्यु-
पविरेत्‌ । अत्राध्कनतिपरस्पते रयत बषट्‌ रमितं पर्वरं मततः परत्र"
पानेन । होमानिषनोमयह्पनिमित्तप्युक्ते भसप्तवध्व्तवे न भतिप्रष्यतुः । ततर
पूम्येसि मलः । तलेन परह्महणक तात्‌ । भ युक {क| होमाभिषवोमयरूप
निितत्युक्तो मक्षु पदभ्येव । तसम दिधि चीज्नमप्रावभिरमिपुतयाऽऽहवनीये
हुत्वा ्रलशवः परेत्य पदभ मततयन्रीि भ्रुः । खयं १ निषद्य यनत इलेतसिन्पके
यजमानस्य प्रपोगह्वितयम्‌ - होतरेतयनेयत्य रोषः । यजमानः प्रमुखो मूर्वा
स्वा्नोपिष्ट एव याज्यां वृथात्‌ । हविषीन एव ॒वपट्करान्ते भरतिप्स्यतारमेवोप्‌*
हष वषटूहारप्युक्तं भकं कयात्‌ । ततः प्रतिप्रस्याता होमामिपमोमयरूपनिम्रततकं
यजमानमुपहूष पदप मकचयति । खये वा निष यनत इयेतसिनयते होतुबौषः।
अय द्वितीवपलः--तत्र यथन्तिमयोः सहहोमह्तस्य प्रपोगः--मूशेत्यादि परहस्य
अलं पवत्‌ | ततपतपभेतय्वुगृहतया वषट्ते हला दविषोनमागलय तत्प"

१. ह

<२ -सत्यापाढविरदितं श्रौतसवरं- [ (ष्मपरभेः-

विषटेऽध्वर्यो तपस्येति प्रतिप्रस्याता । उपयामगृहीतोऽति सन्सरपोऽस्यश्हस्पत्याय
सवे्येताभ्थां मचा सदैव गृहीत्वा प्रतिपस्थतिव प्रथमतः प्रवत्तवादयैं॑द्ोभी
सहवषट्‌कते हुत्वा पेपातावनयनं कुतः । अथ मन्ञः --तेत्राच्छावाकमक्षान्तो मन्न.
क्रमः पूववत्‌ । ततः परथमे मले होष्यति पह न प्रतिपरस्यातुः । द्वितीये भे होतृ ~
भरतिभस्यात्र्वर्यृणां मक्षः । स्वथं वा निषद्य यजत इत्येतक्सिन्पक्ञ एकादशे भ. पू
वद्ध्वुभतिप्रस्थानोरेव मतो न होः स्करतृकयाज्यायाम्‌ । यजमानपं
तु भरतिप्रस्थत्ष्व्यसि यनमानिन पड मन्ञः। भरतिपस्यातुः प्रनतः प्रवृत्तत्वा्पूवं तस्य
पृदध्वपौः । यदि तवाचयोः सहहोम इति पक्ञलदा मदु्ेति मच्ेण्वुमीववशचेति
मृच्ेण.प्रतिपरस्याता पहन गुी्वा सदैव वपटक्ोो हत्वा सैपातावनयने कुरुतः ।
ऋतुना पर्येति परेषोऽध्वर्ोरेव । टुक्शेवयष्व तृनः प्रेष्येति प्रषः शुचिश्रति प्रति
प्रस्थाता, ऋतुना प्रेष्येति परेषः । नमनरेलध्वयृह्तुना. प्रेष्येति परैव: |. नमल्यन्नेति
परति्रस्यता, ऋतुना ष्यति पेषः । इपतरेत्यघवयु तुना ष्यति भरेषः । ततः पात्र-
मुलविपर्यासः । उनैशेति प्रतिप्रस्याता । तृभिः प्रेष्येति प्रैषः । सदश्रेतयष्वु-
तुभः प्रेष्येति प्रषः । सहखश्वेति भरतिभस्य त, ऋतुमिः प्रेषयेति प्ेषः । तपश्च
प्वयुतुभिः प्रेषयेति प्रषः । तवः परा्पूलविशयाततः। तपध्यञेति प्रतिव्रस्याता,
ऋतुन प्रेष्यति भ्रेषः प्रषगेव जुति न पह | नात्र सेपातावनवनं सहहोमामावात्‌ ॥
उपयामगृहीतोऽक्ति प्ऽर्गोऽस्वरदस्वल्ाय वेत्यध््युः एयगेव गृहणाति श्यगेव
जृहोति च । नात्रापि तेपातावनयनं एहहोमाभावात्‌ । मल्स्तु होत्रा ्हाऽऽ्यो
मसलोऽववयुपतिप्रस्या्रोः । तत्र युलतः प्रृत्वादध्व्योः पूर्वम्‌ । पशचासमतिभस्य
ततः पोत्रा प्रहाघवयुः । न्ट पह प्रतिस्पाता । द्धं वेण भह।धरुः। ब्राह्मणा
तिना पह पतिव्रता । प्रशाज्ञ। वह्ववूः । होत्रा धद भतिप्रष्य1 । ततः पात्र.
सुखविपथाः । ततः पोत्रा पदाध्वयुः । षट ह प्रतिपरस्याता । अच्छावाकेन सहा
ध्व्ुः । तते। होता पहाघ्वयुः एयो३ भक्लयति | एव प्रिप्रस्थाताऽपि होत्रा सरह
एथगव मस्यति । अग्रोमयोरपि भ्रतिभकतृरोषाह्वानमिति रिशेषः। याज्यासतु श्रय
मद्वितीयदु्हमच्रकरणकग्रहणयेहेतुथज्या । तृतीये तु पोतुः । चतुय नेष्टः । पम
अधरस्य । ष वराह्मगच्छंषिनः । पमे प्रशास्तुः । रे होतुः । नकम पोतुः ।
दशमे नष्टः । एकादशेऽच्छावाकस्य । द्वादशे होतुः प्रथमा याज्या | त्रयोदशे होतु-
द्वितीया याज्या | स्वयं वा निषद्य यजत इतयेतसिमन्पतेऽन्तिमयोवाज्वयोर्होतिककता.
वाः । मन्ञस्य वावः। एनलन्ञनुतारिभरयोगक्तु जनन्तरमुक्त एव । चतुदशपते विनवे.
श्तु अयोदरत्रह्मदणपलीवाय्रहपदहोमपसवत्‌ । अत्र त्थोदशनतुदशयोहेत्‌ ~
तीया याञ्येति मिशेषः । अय मल्ञः-तत्राऽये मते होतष्वुपतिपस्यातारो
निनित्करमाुपिण परक्वमुमहूय भततयन्ति. । द्वितीये भक्षे पोत्रा पहाध्वर्टुः |

न

<भनप्रनुः -गोपीनाथमुहकृतज्योतभराघ्यारूयासमेतम्‌ ॥ ८९६;

वतीये मक्षे ने प्रह परिप्स्याता-। चते जघ्नपेण सहध्वदुः । पकचमे वाह्मणा"
च्छंपिना प्रतिप्रस्थाता । पष्ठ प्रशाखा सहाध्र्यु. । प्ते होत्रा सह्‌ प्रतिप्रस्थाता ।
अष्टमे पोत्रा पहारः | नवमे नेषा पद प्रतिप्रस्थाता । दशमेऽच्छावाकिन परहा
ध्वर्यः । एकादरो होता पहाध्वधहोतारमेवोपहूष ए्थोय मतत 1 द्दशृकरयोदा-
योरन्तमे मले होत्रा पहाध्वय्रतिपरप्यतिरैः क्रमेण ` परसमरमुपहयः मन्यत: । अन्न
भेोऽभ्वयेरिवोमयतरामिः। सत वनयननप्ुमयत्र । चतुदेशत्वपरे मननन्यूनता.तु
अन्ताहछोपो विवृ द्धिरति ययन .परिहरणीया.| एतेन न्ययेनान्तिममृचरस्या<ऽवृत्निः । +
एत्रितयपक्षप्ाघरण्यायैभेव पत्र यस्य ग्रस्य. वषटू, जहतत तै भ्रति म्यत
इति पाधारण्यनोक्तिः ।-तेन परस्स्महैपरोलयेऽपि न बाधः । -जय -लाग्‌--
मधवे माप्ाय वेद ° इति प्रथमयोह्यागः.4मरुच्य. शाक येदं °, त शुचय इदं
अम्नये नमतत इद० इृद्राय नभस्यापरेदं ०, मित्नावर्णम्यामिषायेदं > देवाश्न-दुतरिणोर
उनेयिदं °. देवाय द्रूविणोरे सहम इदं देवाय दविणोदे प्रहस्येदं देवाय द्रवि;
णोद तपतत हृदं ° देय द्रतिणेदे तस्यापरं ° अनये गृहपतये प्तसवर्पायाश्दस्तला-
येदं ° इति क्रमेण लागा; | 9

अपता दूयन्ते ।
अनादिता एव हूय इः । ऋतुग्रहा इति शेषः ।
एषसय पूर्स्य.शेष उत्रपुत्तरमभिग्रहीतः
एतेनेव ज्ञातं मवति प्तशषा हूयन्त इति । अमि अमिषरूलो मृता गृहतीलर्थः
उप्रयाभगदीतोऽपि मधवे सेति स्वेन पनन

णाध्वयुः पूर गृहातुपयापीतोऽसि माध.
वाये त्वेति स्वेन पत्रेण म्रतिप्रस्थातोत्तरम्‌ 1
स्प्टम्‌ ।
उातिषङगं एृहीतः 1
व्यतिषज्य व्यतिषजति व्यतिषङ्कम्‌ । णमूनूपरुक्ताया वदधेरमावद्छान्दपः ।
अष्वर्यौ होमार्थ गते द्वारि प्रतिप्रस्थाता मवति ! एव प्रतिपरस्यातरि गोऽध्वयुद्ौरि
भवतीति व्यतिपङ्गशब्दार्थः | आपर्तम्बोऽपि स्पष्टमिदमाहे - द्वारयेन उथतीत्‌ इति ॥
र्थन थतो व्यतिगच्छतो पिः पगतौ मवतः। अतयत्र तेकैकनिन चरत इयः
अप्िनिषये हेतुर[पि] प्रदशंयिप्यते सूत्रकृता 1 छं

११६

<९४ ` 'सत्यापोढविरयितं भीतसूर्व- ` ` [८मटमभे--'

पर्योऽध्वदुप्परः परतिमस्थाता ।
गहातौति शेषः ।
एतै एण प्ेणप्यहतरेणोचरेण प्रतिमस्याता 1

दृक्षिगनाप्व्युः सचःस्यु्तरेण प्रतिपस्थाता ।

आहवनायपंरपनरशेनोमोः ५बरणम्‌ । उभधत्रैनप्यतयध्रतणान्‌ । अत्र दतु

शरुतावुकः--परतिद्धमब्व क्न प्रषयो परमिदं प्र परस्वतेत्तरेभेति ।
नार्पोन्यपेनुष्पयेन ।

योस्य एढठपनुगर्छतः । दवारि मधन इदं हे भूत पूरम्‌ |

, भविशन्तपरय बरहम परिगृहःि निष्कामनतं पत्रेण ।

प्रीये परेणा स्नातं कतीति परिग्रतकराेः । निपा केष
छेन पत्रेण परिगृह्णति । भवामि पूपदेव परिमरहशढदाभैः । अथ वाऽ्वयुमेह-
स्योत्तपतो यथा भवति तथा केति । अ ¶ प्रह उभय । पद्यत
दि तथाऽपि प्रदेववागद्रस्य तिक्तता तवत्रव्यषह।रः `| रेपु प्रति
पपषैः।

शतून। मेध्येति तरिर्वराह तरिः प्रतिपरस्याता ।
सतुमह।णां नतु ईशत ए१८५ ब्धः ।
पृत्रयोसे मिपरयतुमिः पेष्येति दि भूरा दि परतिमस्याता ।
स्पष्टम्‌ । एतयोः पातर पथते मृत-1 श्रताुकम्‌ -उ ५५ ोमृतहतुषात्रे भव.
तीति । तत्र वेन मृति पूरव हु तः गूलनारण होमद्ययः ।
पन्ते विपर्ृसपुना मेषयेति सहरधववृणह सह्ृतत्मिप्यता।
स्ष्म्‌ |
अध्वर यजतमि्ुर्यपराने होनरेनधजेति समेष्यति ।
सपरेप्यतीलयेकवचनाचुरन्वयुतेतिपरिमापापूत्ाचाध्येरेव परेषो न प्रतिर
स्पातुः। ध
स्वयं षा निष भजतः।
अयू गनतमिति पष द्विवचनेपक्रमादत्ापि यजत इत द्विवचनान्त एव पादः ।
एकवचनान्तपाे परमेण पह विरोधापतेः, । अलिन हेतरेतयनेलयस्य छोषः।
अधयुपरतिपस्यतारो हविषीनेमेधये एष्ठयावा दक्िणतोऽ्गुः रष्ठ्ाया उत्तरतः

१७.ज. .म, "ग अतिगु?। २ सज. श्वम, यनते।

<भण्पदब्ु, मोपीनायमदकृतस्योत््राल्पार्पासमेतम्‌ । ८५५

अक्स्यननेवंभ्ाङ्‌लाकृषशिव बर्हो परज्ञनौ दस््ोमावाशचलायनपर्पण
याज्यां ददतः । परनिभस्यःता हविर्न एपवपतिटे। भदन्वयूरेव अहहो माधुत्तरेदि
गस प्रहे वषट्‌ हुत्वा पद्यु (वशेत । जजाुप्निपरस्यतररमयुत्रे वषट्‌
करानिमिततं पररह नेन प्र्यरं मततः । तत्र होमामिनोमपस्ूपनिमित्तमरयुकत
मस्तु भ्तयेति न प्रमदः तत पूैरधेरेव मत्तः ॥ तस्त्र मुखतः प्रवू-
ततलात्‌ । होमातिषोभयस्निनित् यृ कूप रमसशतू सदस्येव ॥ तष्माद्धवि-
धनि वमि अलमिमिष्‌ १४७३१ दून परः पर्य मदसि महयन्पीमि
श्रुः | प्रि्रस्वन्‌ बद्‌ तवय कमत दृ वःदधतिन एव म न दति ।॥

अय; पत्रे परतिपरस्थाग सेपातमवरन

यति तध्यैकेशपध्वपुः मतिषन्यातुः पत्रे ।

ख्पष्टम्‌ ॥
मतिप्स्थानेन भक्षयन्ति }

अिह्यनिन ्रतिसयतृप्रेण मलतयन्ते अभु पग्र्याारो होदु ।
दिता सकृत्मदृ^दिषरे ।
प्रषममते दविप्षणं बकारं हेव नेतरेण, वये वा निप यनत इयेत-
स्पज्लामाव्‌ इदे सूत्रं नन्यथा | पहतङ्ृरितर । इतरऽरु्रतिप्रस्यतिारो प्रशम
दयश्च । यजमानकः स्वयननपतमु यानभनमूत वशयति ।
यस्प यस्थ पटूकारि उ्टमस्तं तं अरति भक्षयतः ।
पतु्रहरिषयर्मपोगतरभदरीनाकरे प्वतवारण्ययेदं सूत्रभिलेत्ृशरस्य
स्दधितं प्रपोननम्‌ । अर्थ स्ट एव | न प
माजो्ीये पतर परकतारयाऽऽपतने सादयति ¶ २१.॥
पात प्रति्रह्यानपाश्रमायतने सस्यानि । र
इृर्री जगते< सुतमिति, सेन पत्रेणा-
भलषिमेनद्रप्ं कनशाच्छङ्गानतं श्डाति ।
सिविपितेलन्ते मशनमक्स परि दुषयामा किपरिनोपपूप्रदुपयामगृहीतोऽहो-
सयुक्त तदन्ते मरइग्रहणम्‌ 1 होमामप्वाम्पामध्वयोत इति परिमापातः समत्र
पारमस्य भातो तसिननेव पारे महभेतद्रतपोमस्नोच्छिष्टतेन तसिनब्हणायेग-
सा्रन्त ततसयं सोममादायापि मक्षः स्यत्तदममतितेनेतिवचनम्‌ । सवेन पृतरिण
पा्रगतपेमिनेलपैः । प्रस्य मतणाततमवात्‌ । तुरीया साहित्ये । पेन पात्रस्यसयमेन

भ प्रप. दतरादिश पथे विये 1 , न

<य्द्‌ :. ` सस्यापाठविरवितं श्रतवं ~ ` [<शषटम्भे--

सैनां यरं गृहिवयभैः । शलरघयोत्तरत विधानदिष शश्वते तिद्ध इदं वचन

गरहगहणकाठे ज्ोनावरयकलाम्‌ । एनदमवि यजुर्भपायचित्ते भुवः स्विति
दक्षिणत होतव्यम्‌ । ९
त५ सादपिल्वाश्रेण होतारं प्ाद्पएख ¢
उपवि्येढा देवद्ूरिति शस्पपाकरोति ।
तं ओहम्‌ । 'मन्नपठनमेव शास्नोपाकरणम्‌ | 1
ध यप्रैन५ होताऽभ्यायते तस्िन्काले शोधपामोद
इतरेति प्रलयाहयते शोसामोद हवोयामोद इवेति बा। ¢
य॒त्र य्िनकाल इत्ययः । उत्तर ततिन्क।ङ इत्युपादानति । एनमध्वयुं होता
दो्तोमिलयमिम्‌तोकरणार्थ यल्िन्काट आहूयते ततिमनैवभरे' शोदम।मोद इवेति
होतारं प्रत्याहेऽध्युः । प्रलयाहानै प्र्युत्तरदानम्‌ । श।६ामोद्‌ इवोषाभोद
वेति व्रिशषटं वा परल्याहनवाक्यम्‌ |
" उतिष्टमदक्षिणे पयाविर्तमानः परथधं प्रतिगरं
भतिग्रहाल्भिगुोऽत *उर्वस्िषटमहे वा | , „
उतिष्ठमितिरात्रनोेन परदततिणं पथीकीपान इति शानजनोन चोत्थानप्रमूतिम्-
सिणपयौतरतनपरकालत प्रपमपरतिगरस्य भवतीलयगैः | अत उध्वधमिमुललिष्मरहे।
कात परतिगरा वक्तव्या इयर्थः । ,
सर्वेषु विरामरेषु प्रणवे च।
पथमे पिरामातषु । प्ग्रदणादता निगदगताभचते परं मृष्यन्ते. प्रणवे चाऽ
श्लायनपूतरप्रिद्धा एव पर्य प्रतिगरा गृहयनत इयथः | त्चाऽऽश्वलायनमपूतरमित्यम्‌-
अनमिषिकृय' सपवोमिलयुचैराहूय तूष्णीं शंप शोतेदृषांडच पप्रणवपृर्तन्वनेष
आहावः प्रतप्ते शखादिषु,पयायप्रसूतीनां च प्त नान्न तेन चीृ्ततानः
शोखध्वरः प्रतिगेर ओयामोद छवेति रोता हवे नदिः प्रणेऽष॥रिरव
प परे प्रणव माहवेोततरेऽवपनि न श्रणुतरुनो वा यत्र यत्र कानुःशन प्रणवे-
नोव्यति प्रणवन्त एव तत्र प्रतिगरः शाने तु ्रणव ` इति | शसप्य “स्वर्‌ इव
खरो य्य प्र. एखध्वाः | उत्तरपदलेगोततरि, द्रश््यः । स शाक्वरं

;
पवनस्वरप्यावियेवत्वाद्‌५। ऽपि य) इनृवरह्मणपृत निषुङुवरयस्य . विशिष्ट `वरिहितः

शखध्य त्व प्राक

ननम्‌ | ओध्रामोर हु प्रतिगरो. मवति. शखष्वरश्च

+ कं तिष्ठते युः जस ब्व पाना

न दर क्षयित
स्यादिति प्रतिमाति। `

४,

। ९ -विवरि केऽपि मान्यं मिध

सभालछः ; मोपीनायमहङेतरनवारयासमेतम्‌ । === <७

-गधितिः | परिगीते प्रत्युत इति प्रतिगरः । अकयगणविशे परव शितया पषटवेषै
प्रतिगराय्यगहीरऽभिः सप्रनिनास्व
"अहगाप्‌ चः ोतामोद्‌, दत्यादोत्ः तयत् प्रतिगरः सम्तीतिः रोष 1 यतुनस्य
भतिगरन्तरविधिधये विधीयते तञ्तापपति प्रतिगरानतरप्यतिति मध्यी्न्परैनि$षि
नियम्यते तेन शमध्येऽयेषै स्याच्छसखाद्‌्यःवा स्थात्‌ । न हाणोक्तः शंप्ामेदे-
वमिति वेति ॥ शता; परणकऽगुत। (दरपन व्यवहितकेमौ ।व्विनुक" अनेनारस्य
परणवावप्ततस्मेगदविषिदा तमात्‌ । प्रणते प्रणत आहवोत्तर इति पूत एतदिप
काद्कम्‌ । आहावेत्तर प्रणवे प्रणव एव प्रतिगरो भवि । आहाव उत्ते सक्षत
आह्यवोत्तर्तसिनाहोतते. तर पर्णः शरभिगो भवति | भितततनि नेत्पसिमन्ूतर
रणकः प्रतिगरो मवरीति.ते्ः॥ लनो. शसते, वाधवपतनिऽपै तिधिर्मवति ।
क्वनि नेसनेन प्रेण; किधद्पविकलप उदयते ।5य् त्र नतत प्रनेना-
; यतिभिश कत्र अरतिपरः 1 शसने तु प्रणकं दत्फोन पूरवोकतपरतिगरदयस्य
। विस्पनत करियते विसरततु तदी .रु्नयद्रिे डय ६
^ नाधीते. , 1; 8

| अपान एतत श्रतिगरय मृर्पः काठः तदुत्तरं द प्रतिगर
छ¶ः।

„५... कामि प्तिषगाति। ४
, अर्तिः परिगर्य काठः । तस्यपि. घकाटदुतते गौण्‌ःइति -न्रमतु"
शूलानि तूं कुररं वा न.प्रीगमीवादितयः ॥ एततपि पतु तमू
यदुधषीतुषयतुमपरतिगूणीयद् स्व॑नोश्छरेप्तल॑नो म्र तममे अयति परनापत
कैः इति चल आहतुयावाहती भति । अपृ प्तिगर्ावचनमतीहोषः । यपो"

` कालािरिकवौिफ वमन्तः] ` 1 ४

४५

उभये व्याह करोति शोरतामेद्‌ इवोथा" वतिं 1:
सतवकपपितगतमदतन आहवः | तद्गतो हीर | तायं प्रतिगरः |
आाश्ज्मयनपू्रोपरतिगरं बबिता 'ूर्हद्वििते विषः परणीरो याुगदनविपये

' द्रवः यां सादुभि्ीयापु अनर पाम ीपिऽभिभरिरण च यद्िदिवमापल-

" वेन प्रायि त्य शान्रधः।" । "`: } : 4

पृक च हिता परिरोदोामोद षेति पपौव्‌ 1" ' ^^"

4 इदमपि ना्चाहुप्यते नपपरतिरणातीतयतादशषापरपे प्ति एतस्ायृनित्त्ाप्ल-
८ ^ 1

१ज, म.प्र ।

८९८ ` सत्याथाहपिरवितं ्रौतचधरं- [ <मष्टममभर-

येम । अवा विरमषु-परभेरहित पुष प्रतिगर ओथामोई धवेति । अन्यतर तृ शाजा-
मरिद इत्यपेतः । नन्वभममि शाज्ञान्तरतिदधः । किमिरे वचनं टोषादौ छमूबरो- „ध
कम्रं नर इत्यादिकं ोमिकप्रायमित्मेतसपरतिगरिषिय एक भन्यश्ाऽऽपर्तम्नक्त
मित्पेतदषैम्‌ ।
र स्स्याणातेष करषः।
सग्रहणं होतृरोलविष॑यका एत परतिणरा इतिश ्कानयदृर्षम्‌ ।
उक्थशा इति षस (तिभ समर परिःतवने जति ।
सष्टम्‌।
शं प्रतिगरे प्रहमादुत्ते चममाभ्यपसा-
पवपव उवयशा पन सोमस्येति समेष्यति ।
शस्रतिगरगरहादानभेरेक काठ परय पपेमेन धीरेव शखपरतिगरणोत्तरते प्रह"
दानस्य सिद्ध इं वचनमेतच्छल्नामूत म काराम आश्वटायततूप्रपिदध ए 6
भहत्यविनियुकतवेऽप्प्माक (मिट इति ज्ञपयितुम्‌ । मृत अम्‌ । अन्पत्त्म्‌ ॥
बपट्‌कारातुपट्‌कारौ नारा्नभ्मानुपरकम्पषन्ति |
चमाधव वपट्कालानुवषद्कारं चनु नाराशताजञकोश्मतान्यकेमवनित ।
स्पारूपातो प्रहनाराकरानां मकषः।
प्रह नार्वा प्रहनाराशपासेपां अहनराश्ाना पततो शापो
यथान नमिन मकषयन्वि तेषां उपारुवातो भकषश्चः तेषा प्रमपो ` होता त्कृ.
अकषयता6वादिना तृनय+ होत्रक। अन्तत इत्यन्तेन कत्रगेक्त इत्यः ==!
भआप्यायनसादने च नारान्नसाना्‌ ॥ २२॥ ह
स्यारूपाति इति रेपः । जपतवान्मकञापित्।ऽऽप्या ल प्मेतू त इृत्याण्पाययन्ती. #
स्यादिन। प्ादक्षुदगाधतान्ताद्‌यतीत्यनेनपू णे १८११; ।
ओमासश्पैणीधृत इति श्ुत्रपा्रेण वैव
देष कलशारस्ुतशसमन्ते शृत ।
सुदतच्छकपातरर पादयतीपि विधानादेव म्तणपरातिशस्कताया वारितत्वादमतिते-
नेतितिचनामावः । स्तृतशसखवन्तपितिवचनं प्रहम्रहण काटे ज्ञानावदथकत्वापम्‌ । एत
जज्ञानामाने सनुप्ायशनितते भुवः स्वाहेति दक्तिण्नौ |
, त९ सादयित्वा स्तोतरपूपाकरोति तदयारूपातम्र । ,

ततस्तोत्ोपाकरणं उगारूपातमुपावपवमितरीतराणि स्सोत्राणीत्योन सूपरणेकान 9
मित्पभः॥ ॐ

/

>

लभण्ष्ःुः ` मोपीलायम्ृतभयोत््ासयास्यासमेतम्‌ ॥ ८९९

अपहे स्तोत्रे शहपूपाकरोति तश्चारपातप्‌ ।
अपवृत्ते समति स्तते शाज्शूषाकरा१ि । तच्छलोपाकरणमपरेणः होतारं प्राङ्‌.
ल उपविदपेदा देवहू; रते शखमुपाकरोतीम्बनेन उवाह्वातमुकतमिवयरथः ॥
$: शं भतिगीयै प्रदत्ते चपताश्थपसाप्व-
यैव वसा यज सोमस्येति दमेष्पति व्यारूपा"
समटुमकम्यं ग्रहनाराश्स्तानां भः ववेमकषाः।
शजं प्रतिगीयतिवचनमित आप्म्ययो चः राखनबरध्वमिर्िकारकृत जआश्वडा.
चमसो विरोषः स एवाम्माकमिष्टः प्रकृतय पयुकतवेऽपि 1 कााब्पताना्
साऽपि एतथोः । पोडर५षु क् मिषु तु काडापौष्‌ प्रपोणनम्‌ । प्म
इत्यननतरं भरा इति रोषः
नाऽऽप्पापनपादने भवत। ।
शर्मम्ा एव सनिति न त्वाप्यानमादने अमि भक्ते दृह्य | = + "4 -
तरिभिस्कष्णविप्रौः मचरतः ।
उकष्यविपरह ईति पेक्ञा वहमाणप्रहाशां वाणम्‌ | प्रचरतोऽध्वपरति"
अप्व |
एषाम तोऽमे मिप्राषरुणाभ्यां स्वेतयुकधय- `
स्थारये। उवध्पपप्रेण त्नीयै मेतरावरुणं गृद्ाति ।
भेतरावरणं मितरावरुणदेवताकं अहम्‌ देदपोतथय्याहोगतश्ठो ` पोमध्व तृतीय
शं गृहति।
एषते योनिर्मि्रादरुणाभ्यां सत्पायतने सादृयति।
आयतने सपनि । भन्फस्पष्टम्‌ ।
पमहेविरसीति स्थाली मत्यपिपूश्ावि ।
प्या, उकथ्यमपारी । पूमागयुषयोगं हि द्रवयं पेषकारमरदतीतिन्पयद्ास्यु-
पये प्योकप्यस्याटीगुतस्य सोमस्य परकार्‌मेदम्‌ । तेनान्तमग्रहम्रहणेऽ् बअरहणा-
सावेन मान्युषयोगतवामावात तस्करः । प्रयमिमरों नाम य्मद्रन्यं गृहीतं तत्या"
कती प्रलमिमरशः । एवदमिरेस्य ूत्रकारोऽपि निवे करिष्यति ।
वैभ्ावरुणमतभुख्यावेकाद श चमपाु्नयति 1, .
"एकादशेति पदस्यपतेऽन्पपा दरौव ।
, भत निरेषमाह--
, परस्तादाप्रीभवमसादच्छादाकचमसपुमयति स्तुतशसे भवतः 1
स्प्टम्‌ |

० ॥ तवरितः + । ग<

शसः अतिगं -अरमादतते - नपसस्थमसाध्वरयव
< उक्धशाःयज स्ोमानाप्रिति समेष्यति ॥ २३]. ~"
सत्र श पक्तिीतिमेतावरुणकशक्ञा च, पूरव तु होतुशच्तिषः इति विषयभेद
दविवतपतुपहेपवदिलरहसातितियोश् नाटुवपदकार। विद्यत इयनेगेतरषु हेषु वद्‌
करानुषषद्कारयोः श्रारिसेनातपि-कूदूकारातुवपट्‌कारौ ।+ ` ,
हुत्वा देवेभपस्त्वादेवा युवं ¶ृणषिमयङ्गस्याऽऽ=
<< ६३ युते जषटमितिःपैमाव्रणचपते हसे पातपवनयति ।; ,*" ६.
हुतेतिवननं रतिः मलहरशानन्तरं यद पतम्बेन ;तग्रतावनवनुकनं तेये
द्यम्‌ सेपतुमवतयतिलयेन तपातशज्न भेत्नत्ररुशच्रते स्वसपावनयन परत ३५
बदातः सद्‌ आलभ्य ॥ 9 पु
सदपतो बाह्यतो वहिः : स्थितः न्दो भरं स्यः पंपातमवनयतीति पूर्े-
शान्वयः।
यादे कापयेतपध्वयुरातमानं- यज्गयक्तेननापेयामिति
तरनयनानि, तेषां -पायाकरामी.
तेन यज्ञयशन। निमिततेऽऽल्ानं यो
तदरानतराऽऽदवनीय च. - हविं च ,तिष्ठनकरनयेत्‌ 1. हदि धनमान तयच्छति
तदाञ्तरा पदोहमि्नि। यदव .पदपृषौलदा पपि तिवलुञगेदिलेतादशान्पव-
नयनानि व्राह्मण, उक्तानि.7ष।मघो येच्छा तथा काम्यमतुठभमित्य्षः |, +
सर्वेषा पथमो मैत्रावरुणः सहृततकृदकषयति दविः स्वे चतत
तस्पाध्वयुदमतितस्य सषदधक्षयति गीयं प्ावरणः ।
भैतरारणस्य प्रतिमतितृनद्काततनीधो मक्षः समाव सतप एषो भव्ति ~
इतरेषा तु प्स्थाममधे प्रशासुरमोष्ह नं तमं वटवृ ४१" । ५.)
ततः प्रतिपस्थातोत्तरभ्यामुक्थ्यविग्रहाभ्या९ {~
४ स्तुनशसवद्भ्यां अचरलेतेनैव : क्सपेभ । |
` “ दते कल्ेनेयनेनव स्तुनशखवत्वे पिदधे सतुतशखवट्भ्याितिभचनमिञिनेऽपि
शं ्तिगीयलततमूरहापितक्रप्त्यम्‌ । सुतल मितयुमेयव्न ` जोन
कंडयकलाधेेव' । अन्यतस्म्‌ । ` ः ५
तत्र विशेषमाह-- . `
इन्द्राय त्वेति द्वितीये; शरहणषादुनौ. संन:
मति एनैविरसीति स्थालीं परभिगराते ५...
गृहमऽनेनेति अहणः.। उप्याममृहतोऽभद्रा्‌ सेति

[<भण््डः] गोपीनाथमड्कृतर्योत्प्ाव्याख्वासमेतेम्‌ । ९०१

नेनेति सादनः । एष ते योनिरिन्राय तवेति परादनः । एतौ संनमति । जनधोरूहः
| कम्य इयर्थः
बह्मणास्छरसिचमसयुरूा थमसानुत्नयन्े-
कस्मै चम्षाणाय राजानमतिरेचयति ।
जच्छावाकपंबन्धिप्तृतशलपयुक्तचमपपमूहाय यावानुपयुज्यते पोभलतावेवति-
रेचयति न म्यूनै नातिरिक्तमतिरेचयति । पपैयाऽतिरेको यथा न मति तथा प्रयलेन
पतितन्यमतिरेक प्रायश्ितत्य ध्रवणात्‌ ।
ब्राह्मणाच्छधिचमपेग्रहसेपातमन-
नयाति न मततिप्स्थाता भक्तयति।
तस्य चमति तंपतेऽवनीतेऽपि होमामिषवा्यां मक्ष इति प्रात्य भलस्पायं
निषेषः । ्राह्मणाच्छंतिनः समारुपाभक्पतननेणेष॒प्रतिभकषितुरभावात्‌ । नोपहो
यदुपहूतः श्याद्क्षयेतयेव वरूयादिति वदेदच्छावाकचमते तथा द्ीनात्‌ |
~ इृ््रापनिम्पां सवेति तृरतीये ग्रहणसादनौ सेनपति |
तृतीय उक्ध्पगिप्े ।
न स्थालीं परत्यभिपृकषति।
त्याः स्पाह्या रिक्ततवात्‌ ।
अच्छावाकचमसपुल्याश्थमतानृत्नय सै९ राजानपुकनय
भाऽतिरीरिचो व्‌ शाभिः कलशौ पृष्ट युभ्नेति समेष्यति ।
॥ पूतमृगो बिढ उदीचीनदशं पवि वितत्य तसिन्दोणकलशस्पं राजानं त
>, पूषमृलकनीय दशाभिः कटशौ पूतमद्रोणकठरौ दशतितरेण शूच्कौ कृता न्युठन
£" न्यौ कुर दति प्राप; । उतेत।ऽव रे्य एकवचनात्‌ । स रानानमुज्येलेत।-
कव पिदधे माऽतिरीरिच इतिषचनमत्रातीव किनिमतिविसृतं प्रायन्ि्मसीत्यतः
प्ावपानताऽतराऽऽवश्यकौतिज्ञपनार्थम्‌ ॥
भेषापं स््टयति--
अच्छावाकचमसशल्यायपसानु्यति
सवे राजानरुश्चपति नातिरेचयति ।
सोऽपः ।
दशाभिः कशे पृष न्ुम्नति।
दशभिः पविवदशाभिः करठशौ पूतमृ्रोणकरश मृदा शष्के क्ता न्युगनति

न्पम्बिौ करोति ।
१११

९०२ सत्याषाढविरचिते श्रौतसू॑- [८अषमपररेऽषटमः ष्टः]

अद्छावाकचपसे प्रहसंपादमवनयति न मतिमरस्थाता भक्षयति ।
मतन्यास्यान परत्र ।
अग्निः प्रातःसवने पात्वस्मानित्ति सरस्थिते जुहोति ।

सवनाहुतिमित्याप्तम्न | पवनपंस्यप्रुक्तयमहूतिरिति पैस्पपरयुक्तसवमेतदाहु६-
संपति । तेन पोमातिरेके प्ति तत्परायश्चि्तानते जुहोति । प्रायनित्तन्यमि अग्नि नर्‌
इत्यादीनि पोमक््दनप्रायित्तानि च प्राकप्वनाहुेः कार्याणि ।

परास्तः सुपेति सेपे्यति ।
भ्रुव पदोबदिनिःपरणापं पर्ममभाऽनुह देहतः ।
सरवतेलयाह परशास्ता ।

प पतियदहेति तच्छनयैव प्रशालतुपरारय तिद्ेऽ्ोरतक्ञायाचनाधैकोे
प्रशा विन प्षुेलेतावदु चयगनिऽपि प्रशाततार्‌ जानीयासप्रेप्यमिति पक्षा
सतर गमयति । ज्राऽऽगम्बः-येन पर्वन तेन निरर्पसीति । वे येन पषा
ए परता लिनतमष गच्छन्ती ।

संपिषटेते प्रातःसवनं प्रातःप्तवनम्‌ ॥ २४॥
इति हिरण्ये शिपत्ेऽ्टमपरभनेऽष्टमः पटलः ।

स्पष्टम्‌ । द्विरुक्तिः प्रभ्तमातिद्योतनापा ।
हत्योकोपाहभीपदगिष्ठोपयाजिसाहल्नामियुक्तवाजपेययानि सतो पृलपा-
जिद्िाहस्रा्षियुक्तपौण्ठरीकयाजिगणे्ादीक्िततनूनगोपीनाथ.
दीक्षितविरचितायां श्री पद्धगवत्सत्याषाददिरण्यकरेशिमसू- |
शरम्बुधिगतनिगृढार्थरत्नालामकृतविदरलनसंताप
शामिकरायां ञ्योस्स्नारूपायां एत्तवष्मप-
क्षस्याष्म; पटलः ॥ ८ ॥ |

संपरणोऽयष्टमः प्रश्नः ।

2.9.680. |

एद््षा1 ^ षण 6 @0001061, 0) 1.18
द्र णना
_ __ 2010४७5

(५४५1०४७ ०. 3०2 ७1/8० १६३५
8

^ प 58058

तुषध्न-- ॐ धद इता) ४172९1१६
उ ४९७६४०५. २४
व