| 00.20 07 [प |
1747707 07 ^10^701,06 |

| (ध्रा ^ ^0(1420.001641.

।0{.1;१.१;३।

६८2 1.
| 041.1, २0 ०22 52 ‰/.. 1, _ = ८ ‹ 1.4 __

। ^

#।

= * ध
५
7.3
५
+
५
$
|
चक
=
५.
^
९ ॥
४
न ॥।
ग र ॥
च
|. 4
| 1
। 2 ५, न
9;
+ 2,
ह >
न,
५

यै

*५।

/ [9

| आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्थावदिः ।

११

ग्न्थाङ्ः ५३
सत्यापाटविरचितं श्रौतसूत्र

गोपीनाथभटकूतज्योत्स्नाव्पाख्यासमेतम्‌ ।

तच
नवमदशमप्रश्चदयात्मको हितीयो भागः)

एतपुस्तकं
वे० शा० सं० रा० रा० काडीनाथक्ाखी &~ ९५6८,
+ संशोधितम्‌ ४" प
इतः संशोि । || 1 ०५)
<

तच्च -4*,/

कप

हरि नारायण आपटे
इत्येतैः म ।

५ .# /* न

पुण्यास्यपत्तने (५/६ ०५९1165 \ ध

आनन्दाश्रमञुद्रणाल्यु ` <

आयसाक्षरेुदरयितवा / ¢ ` `:
प्रकाशितम्‌ । लके

शाठि्वाहनशकाब्दाः १८३०
लिश्ताब्दाः १९०८
+ # # 9 # 99991

( जप्य पर्वेऽधिकारा रानशाप्तनानुपतारेण स्वायत्तीकृताः । )
भृश्यमाणकद्रपाभिकं रूपकद्रयम्‌ ( २८२)

॥,

01:06164

च

८ष्टारारि^. ^२८1
119९४१८५ न
९५०. १२०. 4

०० ०५००००७०

99.25...
041 ०.

1961६ 8.८
।
न 110

(\

{¬ ५517?

गोपीनाथमटहकृतज्योत्प्रान्याख्यासमेतम्‌ । ९०३

अथ नवमः प्रच |

तच्र प्रथमः परलः।
। अभिषवादि माध्यंदिन ५ सवनं तायते ।
अभिषव महामिषवः स आदियस्य तदमिषवादि माध्यंदिनं पवनं तायत आर-

भ्यते क्रियते इति यावत्‌ ।
तस्य परातःसवनेन. कसो व्याख्याबः।
तस्य माध्यंदिनस्य पवनस्य प्रातःपवनेन कल्पः प्रका ज्यास्यात उक्त इदर्षः ।
दिरेवद्यपुग्ररनदरामवेश्वदेका दविदोमाश्च न विधन्ते ।

प्रातः पतवनिकल्वेनेतेषं प्रतौ निषेधोऽनेन क्रियते । दषथिग्रह्‌।दयोऽन्त्यामान्ता

~ दर्विहोमास्ते च न. विद्यन्ते । |

वसतीवरीभ्यो निषिच्य निग्राभ्या; करोति।

व्तीवरीभ्ये॥ होत चमति निषिच्य नितरां पिक्त्वा वपततीवरीम्यो द्योतृचमपतेनापोः

गृहीत्वा निग्राभ्या स्येत्यनेन निम्राम्याः करोतीत्यर्थः ।
सर्व९ राजानश्रमभिषुण्वनति।
तृतीयप्तवन ऋ्नीषममिपु्वनतीति शुतेसतृतीयप्तवने सोमामिषव एव नास्तीति मावः+
ग्रावस्तुते सोमोष्णीषं प्रयच्छति ।

विखस्य राजानमिति शेषः । विस्य राजानं ग्रावस्तुते पोभोष्णीषं प्रयच्छतीति ।
तथैवापठद।पस्तम्बः--राजानमुषनद्धं तृष्णीं आावपूपावरोह्य बन्धनाद्वित्स्य छनी-
षमधस्ताश्चपण) न्युप्य तचमं परिमृज्य स्व राजानमुपरे न्युप्य सोमोपहननं . वात्न
भावस्ते प्रणच्छनीति। इदे च. न दानं किं तु पुनलस्मा्मलयदेयमेत तस्शज्ञातं निषा.
नम्‌ , परोमोपहननं वाघतो यजमानः प्रिषत्त इमे भतिमततिदशचेनात्‌ । सोमपरिश्र-
यणवातपोऽपि प्रज्ञात निषानम्‌ । सोमपस्श्ियणं प्रतनीयेतस्याप्यम्रे भरतिपत्तिदश.
नात्‌ । अपतपेषितो ग्ावस्तोत्रीया अन्वाहेत्यास्तम्बः । अवस्तोतेति. शेषः । न माव
सुते पोमाभिषवे परोऽ स्तीत्य्थः । प्रत्नेन कल्पो न्यायात इलयनेन महभि. |
षधोऽपि तद्त्‌ ।

तत्र विरेषमाह--

इहेति स श्साधयन्तोऽभिपुण्वन्ति ।

इृहाहेति उचे्षदन्त इल्यः । पेशब्दाद्युनःपुनराग्रेडनमेतस्य. शब्दस्य यावद्‌"

मिव न तु द्विवारमेव पठनम्‌ ।

# उश्नयतीति ज, म, पुस्तकयोः पाटः ।

९०४. सत्याषाढविरवितं भौतयृच्न- [ ९नवमप्रभे-

उत्तमस्य पर्यायस्य मध्यमेऽभिषवे ब्रहद्‌वृहदि ल्यभिषुण्वन्ति ।
अत्राभिपुण्न्तोलस्य पनर्वेचनमन् बहदूनृहरित्यमिप्वमन्न एवायं न तु सैराघनमा-
धम्‌ । तेनात्र मच्नानते क्रियेति सिध्यति पूत तृचारणप्तमकालोऽभिषव इति भेदः ।
उत्तमेऽभिषवे सुसंभृते राजनि । ` |
उत्तमेऽभिषवे सूमृते राजनोत्यनेनोत्तमेऽभिषवे सर्वसिन्तोमरमे निरते पृनमृति
ुषंमृते राजनीत्यथः । उत्तमेऽभिषव इत्यनुक्ते प्रत्यभिष्वं यस्मुसमरणे तत्र॒ सर्वत्रापि
स्यात्तननिदृतय्थम्‌ । सुमते राजनीलनुक्तऽभिषवोत्तरं सुतेभरणापपूैमेव स्यात्तत.
यर्म्‌ ।
देवा प्राबाण इन्दुरिन् इत्यकादिषरेनद्रमच्चच्यवुः परम-
स्याः परावत आऽस्ार्षधस्थादोरोरन्तरिक्षादासभृतम-
स॒षदुब्रे्मवचेप प आसुषवुः समरे रक्षारस्यवधिषुर-
पहतं ब्रह्मज्यस्येति प्रतिप्रस्थाता प्रास्णोऽनुमोदते ।
भतुभदइनं कीडार्पेण राङनं कीडापावनयुक्मश्रपठनम्‌ । तष चतुणोभपि
एपक्टयक्‌ । पङ्ृरेव मशः । बहुवचनङिङ्गात्‌ । तत उपरे प्राग्णः कैपृखन्कृते.
त्यादि मवसध्यूहनान्तं करोति ।
अत्र सबनीयानां निर्बपणमेके ्षपापनन्ति ।
अनतरास्मिन्के । जेत्रेति वचनान्नोततरश्र विहितकषे न च पूर्वत्रापि तेन पूर्वोऽपि
काटोऽस्तीति गन्यते। प्र चोक्तो बौधायनेन ~ प्रातः पवन एव सवेप्रवनीयाजिर्पत्कृ-
तन्तातवौरोडाश्िकं कमं प्रलयादीतोत्तरयोः प्वनयोरनुपवनमध्यृहनेनैव कपठेषु प्रति-
पेत सिद्धमत उरध्व॑मिति तथा नु खल माध्यदिनीयाः प्तवनीया निरुप्यन्त इति
हछकमैशचरेवस्य स्तो इति नू धात्तरयपतवने सवनीया इति माहेन्द्रस्य सोर इत्येव
वृयादिति। अनुपतवनमङ्गार्‌ाध्यृहनेनेव प्रतिपद्यते । प्रातः पवने पहितेष्वेव कप िपृत्तरथो..
दषो प्वनीययोरषिधयणमियर्थः । शुद्कवश्वेवस्य स्तोज इत्याज्यानामादिमे स्तोत्र
इत्यरथः । तृतीयक्तवनबन्धि्तवनीयाः केत्याशङ्कायां माेन्द्रस्तोत्र इति मटेन्द्रस्तो.
भ्य कार इति तदय; । एरतात्रता काढत्रयपतत्तं पतिष्यति ।
धार ग्रहकाल शुक्रामन्विनावेवग्रे गृहीत्वा-
$ऽग्रपणं तिष्भ्यो ्राराभ्पो गृहधालयाधव-
नीयात्रतीयां पारां करोत्युक्थ्यं गृदीत्वा ।
उक्थ्यं गृहीलवत्यनन्तरं प्रतिप्रस्थातारं मरुत्वतीयप्रहग्रहणे पहत्वा्य संनिहितं करोतीति
शो स्वम्बोषितप्तमानकरैकतनिवाह।य । आधवनीयातृतीयघाराकरणमुदननेन । अत्र

4 च्‌, तस्व ।

पर्पटः] गोपीनाथमदक्ृतज्योत््ाष्याख्यासमेतम्‌ । ९०्५्‌ `

पर्वोत्तरत्वं मच्चक्रमावेक्षया । शकरामन्थिनावेवम्र गृहो त्वेस्यनेनात्रैव काटः । तस्य प्रातः
पवनेन कल्पो व्याख्यात इत्यनेनातिदेशेन रथतरपानन्दरतरायवाग्रान्गृहणीयादूहत्सान्न
ुक्रामरानिति व्यवस्था म्‌।४दिने पतवनेऽपि स्याततजिवृत्त्यथम्‌ । जप्रपरहणमम्रता-
पिषयकत्वप्रद शनाथम्‌ ।
ऋतपाजाभ्यां मरुत्वतीयौ गृष्ठीतो मरुत्वन्तं हषभं बाह-
धानापिति स्वेन पात्रेणाध्वयुः पूर्वं गह्णाति मरुत्वा९ इन्दर
हृषभो रणायेति स्वेम पात्रेण प्रतिप्रस्थातोत्तरम्‌ ।
अनन पूर्वोत्तरतवं मच्करपपिक्षया । मरुत्वदेवताको ग्रहो मर्त्वतीयः । इन्द्रस्य
विदेषणम्‌ । ्याव्पिवीशुनापीरमरुत्वदभ्नोपोमवास्तोष्पतिगृहमेषाच्छ नेति १गि-
निपूत्राच्छप्रययः।
शद स्वा राजानमतिपावयति यावन्तं
माध्यंदिनाय सवनायाऽऽ्तं परन्यते।
व्याख्य।तं प्रातःसवने । अत्रापि गृहीत्वेलयनुवाद्‌ उत्तरश्रन्वयी । गृहीत्वेत्य-
नन्तरमेव रति शपो अ्रहणातिपावनपोरध्वयुकतृकताया निर्वाहाय ।
दिरमरति धारा प्रपीड्य प्विभरं निदभावि।
इदमपि प्रातः पवने व्यारूयातम्‌ ।

श्यारयातमेकषनानामापदनी २ेऽवनयनम्‌ ।
एकषनानामित्युकितत्र।वरुगचमपामावोऽतरेतिसूचनाय । एकषनेकदेशानाधवनी-
येऽवनीय तिरःपवित्रं पूतमृत्पेकदे श मवनयतीत्यनेन पूतेण व्य।रूय।तमुक्तमिलयपेः ।

पवमानग्रहान्कलशाज्छक्र मन्थिनावाग्रयणमुक्थ्यं

च ग्रदावकाशेरुपस्थाय निःसर्न्तः समन्वारभन्ते।
अन्न ल्यपा निःपपणाक्गतेरोपस्थानस्य न तु प्रपर्पणाङ्गता ॥ तेनाघवय्क्षयनमा-
नानामेवोपस्थानमत्र न तु प्रतिप्रस्थातुः । तस्य निःपरणामावात्‌ । पवमानग्रहाणाम
प्यानं कलशोपस्थानं शुकामन्ध्यादीनामुपस्थानमात्रमन्र न तु पद।यक्रमोऽपि विव
क्षितः । किं तु मच्नक्रम एवात्र मवति । तेन प्रथमे पवमानेग्रहेप्ानं कृत्वा शुका
मन्ध्यादोनामुपश्यानं च कृता कटशानामुपस्यानम्‌ । द्वौ पषमृद्राविति द्रोणकटशाधष-
वनीययोः पवमानमग्रहयोः । दे द्रधपी इति पूतशतः पवमानग्रहस्य । कक्षभ्य॑; म
इति शुक्रामन्यिनेभरेहयोः । आत्मने म इल्यामयणस्य अहस्य । अङ्गेभ्यो म हइत्यु-
क्वस्य ग्रहस्य । विष्णोरजठर मिनरस्य जठरं विश्वषां देवानां जठरभित्येतेः क्रभेण
कटदानामुप्यानम्‌। उप कशो हयत।मित्यादि पटकभपि मवति। अतुक्तपतमुचया्-

९०६. सत्याषाढविरवितं भोतसूचं- [ ९्नवमप्रन्ने-

चकारेण गृहीतत्वात्‌ । एतेनैव मरुत्वतीयोपस्थानार्थं परिभूरश्चिमिति कोऽपि को
नामेल्येतदु पत्थानमवि प्गृहीतं मवति । नाऽऽहवनीयधरुतातिग्रह्यादीनामुपस्थानं पतः.
पवन उपस्थितत्वात्‌ ।
वैप्रषान्पक्होतारं च हत्वा माध्यंदिनं पवमान ^ सर्पन्ति
तस्य बहिष्पवमानेन कर्पो व्याख्यातः ॥ १ ॥
वैधुषान्पप्होतारं च हत्वेति प्रातःप्तवने उ्थारूयातम्‌ । माध्यंदिनं पवमान
माध्येदिनपवमानार्य परप॑न्ति पदः पर्षन्ति । तस्य माध्यंदिनप्व पवमानस्य ।
अत्र मन्त्रविरेषमाह-
रमः पन्था शद्रा देवता शकेणापरिपरेण
पथा स्वास्ति हद्रानश्ीयेति मरच्र संनमति ।
ष्टम्‌ ।
उत्तरेण हविधौनं गत्वोत्तरेणाऽऽप्रीधीयं धिष्णियं
परीय दक्षिणेन वा पाजीीयमन्तरेण बा।
उत्तरेणाऽऽप्ीधीयं पिष्णियं परी्यान्तरेण पदोहवि्धानि गत्वा द्षिगेन मार्ज.
टीव वेत्यर्थः । अन्तरेण वेलत्रान्तरेण हवि्धानमानाठीयावि्यध्याहायं प्ामर््यात्‌ ।
अन्न वाकरदयं द्वावपि प्तौ मुख्यावितिधोतनार्भम्‌ ।
रवेण द्वारेण सद्‌; परविरयाध्वधर्यनपानो
बह्मा चावतिष्ठन्तेऽ्प्रेण परश्ञान्नीयं धिष्णियं
परीत्याद्ातारो माध्यंदिनेन प्मानेन स्तुवते ।
पूरण द्रेण सदः परविदयग्रेण प्रशाज्ञीयं धिष्णियं परीत्याध्वदुर्वनमानो बर्मा
चावतिष्ठन्त इत्येवं वाऽन्वयः । अत्र व्यानं नामोपवेशनमेव । अयव।ऽगरेण प्रशाञ्नीयं
धिष्णियं परीत्येलस्योत्तरमूतरेऽन्वयः । दक्िगेनीदुम्बरी मिति पूत्रानरेऽसिमिन्पतेऽ-
धिकमृक्तं तदप्यविरोघात्कतीभ्यम्‌ ।
यदन्यत्पश्वानयनात्तत्संपेष्यति प्रतिप्रस्था-
तद॑ धिधरपेण चरेति समषस्यान्त« संनमति ।
प्रतिप्रस्थातः प्नेहीति श्वानयनं तस्मादन्यद्यतमैषणं तसतपरष्यति । तहि एता.
वदेव प्रेषणं नेलयाह प्रतिपरस्यातरदबिषरमेग चरेति पपरेषस्यान्तं पैनमति उहतीत्य्थः।
रप्यतीति वचनादुेदेनध्वयुरेति प्ररिमाषासूतरादविशेषावचना चाध्वरैः प्रैपवक्ता ॥
विहतेषु व्याघारितेषु पिष्णियेषु ।
विपूरपीत्यादिभिमनराओपेण विह्तेषु अध्वर्युणा चतुरृहीतेन सोमेन पश्च

११ ०पटडः] गोपीनाथमट्कृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ ९०७

गरहीतेनाऽऽज्येन च यथापूर्वं व्याधारितेषु शेष च माकषिते प्रति । अश्र विहरणाल्पवं
हविर्षाने प्रविश्य विष्णो त्वं न इति ग्रहोपस्यानमेतनेव मन्त्रेण पातरपमशचश्च भवति।
स्तीर्णे बहिषि।
आभ्गपरेण स्तीर बर्हिषोयर्थः ।
प्रतिप्रस्थाता प्टुएरोडाशं निरू(र)प्य सवनी याननर्बपाति ।
पर्वत प्वनीयनिर्वापपक्ष आभ्नीधोऽत्र पुरोडाशाठंकरणममरि करोति । एत्र सव.
नीयनिर्वापपनत प्ुपुरोडाशस्थेव निर्वापो ऽत्र ।
एकादश्कपारोऽत्र पुरोडाशः
शुपरोडाशस्य त्वाञ्चयविकारत्वात्पमकृतिप्राप्तान्यष्टवेव | अन्न मध्यंदिने तवने |
नाऽऽपिक्षा विद्यते ।
तस्य प्रातःप्तवनेन कल्पो वयाया इत्यनेन।ऽऽपिक्षाया अपि प्रापिः स्यात्तां
वारयितुं निषेधः । अभेः स्पष्टः ।
अलेकृतेषु प्रतिमस्याता द षिघर्मण चरति ।
अत्र निर्वापपकषेऽतरैवालकरणं परवनोयानाम्‌ । चरतीव्येकवचनं प्रतिप्रस्यान्नमिप्रायं
तस्यैव मृष्यत्वात्‌ । बहुवचनान्तपास्तृ रेष ।
यावती शवापृयिवी इत्याप्रीधरागार
ओंदुम्बया५ सुचि दधि गृह्णाति ।
अगारम्रहणं िष्णियप्रमीपोपविष्टप्य मण्डपबहिष्ठप्य।पि दिवर्मप्रहणं स्यात्तद्या-
त््यर्थम्‌ । सग्रहणं तूष्णी जुहूवत्तमार्मः कथ इयेतदम्‌ ।
वाक्च त्वा मनश्च भ्रीणीतां प्राणश्च त्वाऽपानश्च श्रीणीतां
चक्षु त्वा श्रोत्रं च श्रीणीतां दक्षश्च त्वा बं
च श्रीणीत।मोजश्र त्वा सहश श्रीणीतामायुश्व त्वा नरा
च श्रीणीतामात्मा च त्वा तनश्च श्रीणीतार्रतोऽस्ति
शृतं कृतः रताय त्वा श्रतेन्यस्त्वेत्याग्री धीयेऽधिध्रिय ।

भत्रोपस्तरणामिघारणे न भवतः । अत्रचनात्‌ |
होतवेदस्व यत्ते वायमिति संमरेष्यति ।
स्पष्टम्‌ ।
यदि श्रातो जुहोतन यद्यश्रातो ममत्तने-
स्युच्यभाने श्रात^ हविरिति प्रत्याह ।
उच्यमान इृल्यत्र होत्रेति शषः ।

९१८ सत्याषादविरचितं भौतसूत्रं- | ९नवमप्रभे-

तपादायाऽऽहवनीयं गत्वाऽऽश्राग्य प्रघ्या
भावति दधिघर्मस्य यजेति संपरेष्यति ।
भावनीयं गत्वेतिवचने गमनाग्यव।हितोत्तरकाटमेवाऽऽश्रावणं न तु मध्ये काठञ्य-
वधाने कायैम्‌ । एतदयमेवाऽऽश्रावणप्रतयाश्र वणवचनम्‌ | दषिषर्म्य यनेति प्प.
ध्यति । प्रतिप्रस्यतिति शेषः । अधिकारात्‌ ।
| पमिन््रमाहुषैरुणे यमाहुर्यं मितरमाहुथमु सत्य.
पराहुः । यो देवानां देवत्तमस्तपोजास्तस्मे
स्वा तेभ्यस्त्वा स्वाहेति वषट्ते जुहोति ।
ष्पष्टम्‌ ।
अनुबषट्‌ऱते हुत्वा हरति भक्षम्‌ ।
शोतारं प्रतीति देषः ।
तं भक्षयन्तिये परवर्ये।
वे प्के नियुक्ता ऋतविजत्े तं दभिषर्म भक्षयन्तीलर्पः | मक्षिणामयं नियमः ।
ग तु मक्षणवमोतिदेशः । यथाप्रषयैमित्यवचनात्‌ । न च परधमो | द्विषर्मस्य
छृत्सरविधानात्‌ । भते। नोपहवय। चनम्‌ ।

तस्याऽऽरण्येऽनुवाक्यो भक्षपन्नः ॥ २ ॥
इति हिरण्यकेशिचूते नवमपरश्ने प्रथमः परलः ।

तप्य दविधरम्य दधिमन्तमन्र आरण्य ओरण्ग्न्ये परितोऽनुषाक्धोऽनुाका-
रकः । उक्तो मवतीति शेषः । कोऽपौ । मृपरवः सुवमयि त्यदित्यनुवाकः । वपति
प्रवेपत मूर्भुवः पुवरित्यनुषकेन पिष भक्षयन्तीति । भत्मिन्मकतमनर पर्वा
रे शान्ती । तथा च प्रवम्यपूतरम्‌-मदन्तीरुप्रय प्रथमेनानुवाकेन शान्ति कृतवाऽ.
भीवीताोत्य चोत्तेनेषं कपखिति । एवभिल्यतिदेशादतरापि मदन््यष्सकषः । अवं
मशो बराह्मणोक्तेन मन्रेण विकक्चते । प्त च मयि लदिन्धियं महरित्थारम्य वागु-
षाणा पतोमस्य तृप्यलिव्यन्तः | अक्िन्पक्षे न शान्ती । अघ्राऽऽपत्लम्नेन विशेष
उक्तः-- मित्रो जनान्प्पतमित्रेति मन्षयित्व। नाभिदशमभिमृशन्त इति । अविरोषान्म-
शरविनियोगस्प सृतरकृतोऽपीष्टत्वाचेदमप्य ्गकर्मन्पम्‌ । अप्रव्ये करतौ न दधिषर्मः ।

१.ङ.च.ज. पष न, ढ, प्रवग्यप्‌ ।

~~~

न 9" ह ५

रद्वि°पटढः.] भोपीनाथमहकरृुतज्योत्प्नाष्याख्यासमेतम्‌ । ९०९

द्विष प्रकृस्याऽऽश्चलायनः ~ प्रयैवांशरेदिति । अपश्तम्बेन तु ब्रिकल्प उक्तो
दविवर्भमुकसवा नाभकर्ये स्था दित्यपरमिल्यनेन सूत्रेण । अप्रकर्ये करती न स्याद्र
द्विष्म इति तदर्थः ।
इत्योको पाहशीमदभिष्टोमयाजिषाहस्लभियुक्तताजपेययाजि सवेतोयुखया-
जिदिसार्नामियुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशचदीक्षिततनूनगोपीनाय-
दीक्षितविरवितायां श्रीमद्धगवत्पत्याषाढदिरण्यकेशिस्‌-
श्रम्बुधिगतनिगूढाथरतनाङामङरतनिद्रजजनसंताप-
क्ापिकायां उ्योत्स्नाख्यायां एत्तौ नवमप-
भस्य परथपः परलः ॥ १॥
भय नवमप्रनने द्वितीयः पटलः ।

----~ - -~

पुरोडाश्चानासाय्य तैः समवदाय प्रचरति
माध्यंदिनस्य सवनस्येति पंमेष्यति ।

प्रतिप्रष्याश्रा हलान्प्रोडाक्चानापताय तैः पुरोडाशञैः समवदाय प्रचरति । समव
दान्वरूपं तु प्रातेःप्रवन एोक्तम्‌ । प्रचरतीत्येकवचनमध्वर्ोभृरूपरत्वामिप्रायेण ।
प्रातः प्रातःसावस्येत्येतस्य स्थाने माध्यंदिनस्य स्वरनस्येति । एषमूदहितेन प्रेषमन्रेण
प्रेष्यति । प्रशास्तारं प्रलयं प्रषः ।
पशुपुरोडाशेन भयं समवदाय सवनीयैः भचरति ।

पश्चुपुरोड। शेन प्रचर्येतिवचनान्नित्य एव पुपुरोडाश्चः । अनेना 5ऽपस्तम्बोक्तम -
नित्यत्वं निवत्थते । नित्यत्वे हिङ्गमप्यस्ति । वपया प्रातःसवने चरन्ति पुरोडाशेन
माध्यंदिने सकनेऽङगस्तृतीयक्तवन इति । बरूत चानामप्येष एब ्िद्धन्तिः ।
पश्चुएरोदाश्षस्य सवनीयानां च समान\ सिवष्टङृदिदम्‌ ।
गतार्थं प्राततःप्तवने 1 ।
आधषनीयं पूतशृत्यवनीय दश्षाभेः कर्शं पृष्टा न्युन्जति ।
इदमपि गतार्थं तत्रैव ।
न्नीयमानेभ्यो ऽनुद्रूहि होतुश्चपसमनूननयध्वपुभयतः शुक्रान्कुरध्व-
मश्छावाकस्य चमसःध्वर्योऽपि स्वपुन्यस्व प्रतिप्रस्थातः मोक्षि
तापोक्षिताज्छकलानुपकसपयोनजञेतः सोमं परभाषयेति समेष्यति ।

भ्रैषमध्ये विशेषस्य सरवात्तत्प्रित्ता(नाय प्रैषस्य कृत्स्नः पाठः ।
११५५

म-ाा-=

९१० सत्याषयढविरवितं श्रौतं [ टनवमैपरनन--

डो चमसपरूपानेकाद श चपसानुन्नयति पुर.
स्तादा्रीधचमसादंच्छावाकचपसमुन्नयति । ` .
पुरस्तादाीधचमपादच्छावाकचमपतमुन्नयतीत्येतावानिन्षषोऽ्न । अन्यत्समानम्‌ ,
एकादशेति पदस्याभिप्रायम्‌ 1
माध्यदिनस्य सवनस्य निष्केवर्यस्य भागस्य शरक्रबतो
मन्थिवतो भधृश्वत इन्द्राय सोपानस्थितान्मरेष्यं मध्यतः
कारिणां चमसाध्वयवो वषट्ृतारुवषट्‌ङृताञ्जरहत दो.
काणां चमसाध्वयेवः सहृत्सङृद्त्वा शुक्रस्याभयुन्नीयोपाव-
तैध्वमिति समेष्यति यत्प्ाङ्पनरभ्युनीतेभ्यस्तस्मिन्करते
भरसपैणमच्रेहोत्रकाः प्रप्य पनरभ्युन्नीतानां यजन्ति ।
प्नःशजञ्द।$क्चारणे । - अम्युन्नीतिभ्थः प्रागेव यत्कमे तलिन्क्रने नमोऽग्नये
मखन्न इत्यादयो मन्ना प्रपपणमच्राकतरहोत्रकाः सदः प्रपप्य । दद्षिणार्धररक्षणा-
न्तं प्दःपपणम्‌ । अत्रापि पुनःशन्दोऽवषारणार्भक एव॒ । यत्यक्‌पुनरभ्युनीते
म्यस्तलिन्हृत इतयेतस्यायमर्थः-यतप्रगेवाभ्यनीतेम्यः प्रेषणं तसिन्करतो तलिन्नच।
रिते सतति । अ्िननवपतरे परपर्पणमनरेर्होत्रकागां प्रपर्षेणम्‌ । एतदर्थमेव कृत्स्न
ष्य पाठः । प्रथमत आश्ररायनप्तरोक्तरीत्यो१िषटेषु पत्स्वपीदं याज॒षह त्र विषयकं

पुनःश्रप्तपणे वाचनिकम्‌ ।

अयाइग्रीदिति होतुराख्याय निरवदाय होत्र इडामा-
द धात्वुपहुपमानाप्रपायच्छन्ते चमसाध्यमसराध्वर्यवः ।
रोतुराख्यायेतीदमारूयान्रहणात्ममद्रमकरित्येतदुच।रणकल एव॒ निरवदरान॑न
तु तदनन्तरम्‌ ।
नेडाशकटमच्छ वाकाय निदधाति ।
एतादृशविशेषविधानाथं एवायमनुवादः । अरभतु स्पष्टः 1. प्रातःप्तवनेन ` कलमो
व्याल्यात इत्यनेनेडाश्चकछनिधानं प्रा तदनेन निवाते ।

यथाचमसं चमरषिनो भक्षयन्ति तेषां न्यारूयातो भक्षमन्नः।
चपप्तमनतिक्रम्येति यथाचमततम्‌ । कृतेन्यारूयानं प्रातःसवने । `
सन्नेषु नाराश॒स्सेषु दक्षिणेन बेदिपवस्थितास
दक्तिणास्र दाक्षिणानि जुति यथा वैर्जनाि।
दक्तिणनेव्येनपरा-वदविपरघ्नरेशे दक्षिमान।मस्थानम्‌ । वेदि्हवेरिः.'। दक्षिणा.
प्रयुक्तानि होमात्मकनि कमणि दाक्षिणानि । यया चैत्त्जनानील्मनेन।म।ल्यान्वार-

४

म्भोऽतिरिइयते ।

ते ` क क

(0 " कक

शद्धि°प्ट्ठः] गोपीनाथमहकृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ \ ९११

परच्छाद्नारथस्य वाससो दकाया दिरेण्ये बूध्वाऽऽ.
ञ्येऽवधाय शुग्दण्डे वासोऽन्तेप्रपनियम्पोवु दयं चित्र
पिति द्राभ्पा९ शालामुखीये - जहाति शेषमाञ्यस्य करोति ।
गताथैमेतत्‌ ।
नीयमानास पर्वः मतिपद्या्ने नयेति नयवत्य्चाऽऽभ्ी जुहाति
परिकक्षिभिरा्नीधीयमण्डपं भति नीयमानामु सतीषु पूर्वः प्रमं प्रतिपद्य ग्वा,
भञ्ञे नयत्य्नयवती । नयपदटितत्वात्‌ । यथा वैप्तजैनानत्येतावतेव प्रच्छादना-
थस्य वपो दश्चाया९ हिरण्यं बद्‌ 5ऽज्येऽवधाय सुग्दण्डे वाप्पोऽन्तमुषनियन्येलेतत
दन्तेषु पदारयेषु सिद्धेषु \ अत पुनबैचनमेते पदवाथौः पूवोहुत्योरेव न. नयवल्यां दाक्षि
णहोम एव न भैपतभनहोम इतिविशिषनोधनारथम्‌ । तेन दे्जनहोमे नयवत्यामपि
भवति । अत एवाऽऽपस्तम्बेन तयैव प्मन्वारन्धेषु वाऽरे नयेल्रीधोपे जुहोतीति
पाल्षिकत्वमन्वारम्मस्योक्तम्‌ । |
शेषमाञ्यस्य करोतिः
स्पष्टम्‌ £. .
दिवं गच्छ सुवः पतेति दहिरण्य५ हुत्वो हाति,।
हुसोदह्‌।ति हिरण्थमित्यन्वयः । सक्त ऊर्ध्वं हिरण्यं गृहातीत्यैः ।
बनेषु व्यन्तरिक्षं ततानेति द्वितीयां यचचनो रथोऽधीवासे वा. दीयते ।
यद्वि यजमनिनानः. शकटे दीयते रथो वा दीयतेऽपीवापशवभप्ये वा दीयते तरेयं
द्विनीग्राहुतिः। .\
प्रजापते न त्वदेतानीति दृतीयां यथश्वः पुरुषो इस्ती वा दीयते ।
यदि यजमानेनाश्वः पुरुषो दापो हस्ती वा दीयते तदेयं तृतीयाहुतिः।
नीतासु दक्षिणास्‌ यज्ञपतिमृषय एनसाऽऽहुरिति
॥ २३.॥ पश्चभिरासीभीये वैश्वकर्मणानि जुहोति).
नीतापर दक्षिणासु तेन तेन्विना नीतासु दक्षिणाप्ु सतीषु यन्ञपतिमुषय एनस्ताऽॐ>
हुरिति -पश्चमिकत्ररा्ीधीये वैश्वकर्मणानि जुहोति । -पञ्चम्यामहुते। शवकर्म

खषटिन्यायेन । यज्ञपतिं ०. घोरा ऋषयः ० अनन्यान्सोमषान्‌० ये मन्षयन्तः० नम्‌...

पितृभ्य इति पञ्चेति भरद्वाजः स्पष्टमाहः }. एतद हूत्यात्मकानि कर्माणि वैश्वकर्मणानि
विश्वकर्मेण इमानि. वेशवकमेणानि । एतान्यश्नीधीये जुहोति ॥ जास्नीभीयञहणमराह- ,.
बनीयतयावृत्त्यध॑म्‌ |. यथपठमवघषानं त्यच्धतेऽतर । यैत्र विश्वकर्मपदं यावति मागः,
आयाति तद्नुरोभेनवप्तानानि करप्यन्ते मरद्वानेन स्पष्टतयोक्तत्वात्‌ । |

११. त॒त्र ।

९१२ सत्याषाढदिरचितं श्रौतस॒घं- [रनवपर--

यथागृहीतं मरुत्वतीयावादायेन्द्राय मरुत्व-
तेऽनुब्रदीन्द्राय मरत्वते प्रेष्येति संप्रेष्यति ।
गृहीतो अहावनतिक्रम्येति यथागृहीतम्‌ । मरुत्वतीयो अहावध्वयुपतिप्रस्यातारा-
वा दायेलर्थः । यजुवेदेनाधवर्यौरेतिपरिम।षापूत्रादध्वयुरेव ।
५ हत्वा ठपवनयेते ।
, वषटकारानुवषट्‌ कार योहुत्वा व्यवनयेते । अध्वर्योः पात्रे प्रतिप्रस्थाता पेपातमकन-
यति तस्थेकदेशमध्र्ः प्रतिप्रस्थातुः पाञ्च इति सेपातावनयनं कुरत इत्यथैः
स्यवनयेते इत्यत्र विशब्दः प्रातःसतवनिकपपातावनयनतो ऽत्र वैढक्षण्यद्योतनारथः । तश्च

ध |

वेलक्षण्यमुभयोरप्येकरूप्येण न तु तेपातावनयनमध्व्योरेकरे शाव्नयनं प्रतिप्रप्थातुरि
त्येवेूपोऽत्र भेद इवयेवेरूपं वेटक्षण्यम्‌ ।
। यथतुग्रहेषु प्रतिप्रस्थानेन भक्षयन्ति ।
यथरत्रहेषु प्रतिप्रस्थातपात्रेण प्रथममुतेन मक्षणे तथाञत्रापीलयथः ।
दिता सङृत्सकृदितरौ ।
होतुद्धिवारभक्षणे वषद्कारानुवपद्‌ कार निमित्तमितरयोरध्वयुप्रतिप्या्रोहोभामिषव-
निमित्तं पकृत्पक्त्‌ । तत्राध्वर्योर्खतः प्रबृत्ततवात्तस्यैव प्रथमो भस्षोऽनन्त्रं प्रति-
परस्थातुः ।
_ माजाडीये पात्रं र्षारय होहु; सकाशे निदधाति ।
` - प्रकाशे समीवे।
जनिष्ठा ग्रः सहते तुराय मन्द्र ओजिष्ठो बहुराभि-
. मानः । अवधंनिन्द्रं मरुतधिदत्र माता यद्रीरं दषनद्ध-
निष्ठा । इन्द्र मरुत्व इह पादीलयन्यतरेण स्वेन पात्रेगा-
भक्षितेन तृतीयं मरुत्वतीयं कलशाच्छक्ञवन्तं शह (ति ।
वाशाब्देनेय विकस्पे पिद्धेऽन्यतरवचनं ग्यवस्थार्थं विकृतिषु जनिष्ठा इति मन्न
प्रकृताविन्द्र मरुत्व इति । स्वेन परत्रेणामक्षितेनेति प्रातःसवने दश्ितप्रयोननम्‌ ।
द्वौ मरुत्वतीयौ गृहीतौ । अयं तृतीयो मरुत्वतीयो अहग्रहणकाठेऽयं शाख्वान्प्रह्‌
इतिन्ञानावरयकत्वारथम्‌ । एतज्जञानामवि यजुर््ेषप्रायक्चित्तं दक्षिणाभ्नो ।
४५२। अतपाजपारभ्य प्रतिग्रणाति ।
.. आरम्पाऽडछम्य । जत्राऽऽदम्भशब्दार्थो दस्त ग्रहणमेव । तिष्ठतोऽणर्योमुरुयाङ-
म्मश्षठदाथंस्य -यावत्प्रतिगरे करमपैमवात्‌ । ऋऋतुपात्रं द्तिणहस्ते -गृहीत्वा शज्ञं
प्रतियणातील्यय; \

१... "रूपं ।

रद्वि°पटलः]| गोपीनाथभटृकर तज्योत्त्नाष्याख्यासमेतम्‌ । ९१३

उक्थं वाचीति शद्ध भरतिगीये सर्वत्र माध्येदिने सबने जपति ।
स्पष्टम्‌ । । | |
शख -परतिगीयं ग्रहमादत्ते चमसाध्थमसाध्वयव उक्थशा
यज सोमस्येति संमरेष्यति । व्याख्यातमनुपकम्पनं ग्रहना-
राशभ्सानां भक्ष आप्यायनसादने च नाराश श्सानामू ।

, रेन्द्राप्नवच्छच्प्रतिग्रहनाराशश्माश्चेत्येव छधवात्मत्रे कतैव्ये गुरुपूत्रकर्ण(१)
शश्ञप्रतिगरोत्तरमेत्पूत्रपाठ भवरयकः । एतदकरणे यजुरभषप्रायश्चित्तं मुवः स्वाहेति
दक्षिणा्चौ । अदृष्मेतैतत्फठं दष्टापंमवात्‌ ।

महा ह्रो य ओजसा महा दृनद्रो तनृबदित्यन्पत-
रेण शुक्रपात्रेण मादन्द्रं कलजात्स्तुतशद्बन्तं गृहणाति ।
वाकररेणेव विकल्पे तिद्धेऽन्यतरग्रहणं विनिवेशविकल्पार्थम्‌ । रथंतरे पुव॑या अरहणं
बहत्य॒त्तरया । एतदुक्तं बै धायनेन~ बरहत्एष्ठे महा ९ इन्द्रो नवदिदयतयेति । उमय-
सान्नि तु प्रहाग्रवत्‌ । वैराजादिष्वनियमः । विनिवेशविकल्पे द्विव इति बृहतो
लिङ्खमिः्‌मप्यास्ति । एतन यत्तट्यविकस्प इति यरुक्तं तन्नेरस्तम्‌ । वतायप्तवनञत्र
सवनीयानां निर्वपणमेके समामनन्तीति वक्ष्यमाणपूत्रेऽत्रम्रहणेन ज्ञापितो माहेन्दरमह-
हणोत्तरमपि पवनीयनिषैपणकाटः । तेनात्र पले सवनीयनिवैपणम्‌ । बोघायनेनाप्यत्न
तातीयस्तवनीयानां निवौप उक्तः । तच्च दर्ितमेव प्राक्‌ | मारद्वानादयश्चाऽऽह
अत्र तार्तीयप्तवनिकममिषवममिषण पान्त(त्स)वनीयान्तम्यमिति निवैपेद।्िरमवनये.
दित्येकं तृतीयप्वनमित्य परमिति । स्तुतशचखवन्तमिति दशितप्रयोननं प्रावःप्तवने ।
त९ सादयित्वा स्तोत्रमुपाकरोति तथयाख्यात-
मपधृत्ते स्तोजे शसखरमूपाकरोति त्यारूयातम्‌ ।
श्याख्यातमेतत्प्रातःप्तवने
शं परतिगीयं ग्रहमादत्ते चमसाश्थमसाध्वयवः ।
स्तते वैश्वदेववच्छल्र्रहनाराश्च्मा इति छाषवाद्क्तन्ये गुरुपूत्रकरणप्रयाजने सूत्र
पाठावदयकतवार्थम्‌ । सूत्रं कृतभ्यास्यानम्‌ । शधं प्रतिगीरयत्यपि दरितश्रयोजनम्‌ ।
अतिग्राह्यानितरेऽध्व्भैव आशयं मरतिप्रस्थातैन्रं नेष्टा सौर्यमुन्नेता ।
अध्वर्युशब्देन प्रतिप्रस्यतृनेषनेतारः । अध्वयुः प्रतिप्रस्थाता नेष्टोनेतेत्यध्व्यैव
इति सृत्ात्‌ । एतेषां अ्रहाणामादानावसरप्तु आपर्तन्बेन प्रदशितः-- माहेन्द्रं त्वति-
आद्या मन गृह्यन्त इति । आग्नेयमतिा्यं प्रतिप्रस्थाता, रेन्द्मतिम्र द्यं नेष्टा सोय-

` ` मामाह्यमुनेतेत्य र्थ 1

९१४ सत्पाषाढविरचितं श्रौतसूनरं- [शनवमप्रभरे-

उक्थशा यज सोपस्याति संमरष्यलग्रे तेज
स्विन्तजस्वीलयते्यथारूपमतिग्राद्माञ्जहति ।
अग्ने तेनछिक्नित्ययं मन्न; प्रतिप्रस्थातुरभ्चेयातिग्रष्यहोमे । इन्द नलिति
व्ययं मन्नो नेष्टुरेनःतिग्राहयहोमे ।. पू भ्रा नखविन्नित्यथं॑मच्न उन्नेतुः सरयातिगरष्.
होम इत्ययं यथ।खूपशब्दार्थः । एतद्वो मावप्रस्त्वापस्तस्नेन स्पष्टमूक्तः--हुते माहेन्द्र
पश्वादूपिहोमधमण हूयन्त इति । न त्वध्य वषृट्‌करौ | कुतः । आपस्तम्बसूत्र ऽनु
हूयन्त इति वधनात्‌ । उक्थशा यज सोमस्येत्येकवचनादे१त।भेद्‌। च । तते। महेन
स्यानुवषट्‌ कारः ।
मयि मेधां प्रयि प्रजामिदेतैयथारूपमतिग्राद्यान्भक्षयन्ति ।
मपि मेधां मयि प्रजां मय्यिस्तेजो दधतु इत्यभनेषे प्रतिप्रस्थाता भक्षयति } मयि
मेधां मयि प्रजां मयीन् इन्द्रियं दधातु इत्येन््रं नेष्टा भक्षयति । मपि मेधां मयि प्रजां
मयि पूर्भो राजो दधात्विति पौयैमुननेता भक्षयतीति यथाङ्पशन्दार्थः । मन्द्राभिमृति्ा्दे
वीत्युमयोर्वाथः | अष्वर्धोहोमामिषवनिित्तकमक्षकर्ततव द बहध(नं तिमिः कार्यम्‌ ।
सवैभक्षा नाऽऽप्यायनसादने भवत्तः ।
स्पष्टम्‌ ।
त्रिभिरुकंथ्य पिग्हैः प्रचरतो यथा पुरस्तात्‌ ।
यथा - पुरस्तादित्यनेनोकध्वस्थास्या उक्थ्यपत्रेण तुतीवांशस्य प्रहणपायतने
सादनं स्याठप्रत्मिमश्ेनं निषु अहेषु यथाक्रमं तत्तच्छल्िभमुचैक।दरे चमतोन्नयने
पुरस्तादाङ्नीधचमप्ादच्छावाकचमपस्योननयनं स्तुतशसे(पाकरणं शखप्रतिगरादिमक्षा
न्तानि कर्माणि च प्राप्यन्ते |
तत्र विशेषमाह-
इन्द्राय त्वेति स्वन ग्रहणसादनौ सेनमतः ।
मित्र।वरुभौ, इन्द्र इन्द्रानी इत्येता देवता बाधिवेन्द्रदेवता . विधीयते । इन्द्रश.
उदवनिव मनः प्वत्रेतरथे।रपि भवति । तत्र अहणमनच्न उपयामगृरीतोऽप्तीति । एष
ते योनिरिन्द्राय तेति प्तादनः ह्यतेऽनेनेति ग्रहण: । प।यतेऽनेनेति सादनः ।
मनच्रयोविरोषगे एते |

विशवे. देवा मरत इन्द्रो अस्मानिति सभस्थिते जुदोति।
व्याख्यातं प्रातः प्तवने । . ,

---______---------- `~ ` | ` ----------- ~
* ~

(>

१. च, "रौ कुरूतः ।

४

१५

१ °पलः] गोपीनाथमहकरतज्योत्घ्राव्याख्यासमेतम्‌ । ९५१५

प्रशास्तः प्रसृतेति संप्रेष्यति स्पतेदयाह
परशास्ता संतिष्ठते माध्यंदिन सवनम्‌।॥।४५॥
इति हिरण्यकेशिसूञे नवमप्रशने द्वितीयः पटलः 1

गतम्‌ 1

इत्योकोपाहश्रीमदभिष्टोमयाजिसाहस्राभियुक्तव्ाजपेययानेसर्बतोपुखपा-
जिद्विसादस्राभरियुक्त पौण्डरीकयाजिगणेशदीक्षिततनूजगोपीनाथ -
दीक्ितविरचितायां श्रीमद्धगवत्पत्याषाढदिरण्यकेलिस
जाम्बुधिगतनिगृढाथेरत्नारामटृतविद्रलनसंताप-
शामिकायां ज्योत्छलःख्यायां त्ता नवम
परभ्नस्य द्वितीयः पटलः ॥ २॥

~ -__

अथ नवमप्रक्ने ठकततीयः पटलः ।

---

आदिलयारम्भणं तृतीयसवनं तायते ।

प्रथमत आद्दिलग्रहविधानादेव सिद्ध इरे वचनं श्रन्त्याऽऽदिलयग्रदे त्र्य
वप्ततीवरीम्यो निषिच्पेत्यायेव करोति तदाऽऽदित्यग्रहश्रयुकं विचि सूदवत्पात्र५ पाद
यतीत्यन्तं कृत्वा पुनवैप्ततीवरीम्यो निषिच्यत्यादि कृतमपि करोति न तु विपयाप्तप्र-
य॒क्तप्रायाश्चत्तन च॥।रताथ५।मतिज्ञपनायम्‌ ।
तस्य माध्यदिनेन सवनेन कस्यो व्याख्यातः ।
स्पष्टम्‌ । । ॥
अपिधाय दविधीनस्य द्वारे यदा बहवोऽन्तर्वेदि ।
अपिधायाऽऽच्छाद्य | यदा बहवो ऽन्तवैदि उपविष्टाः स्युस्तदा द्वारापिधःनं नान्यदेति
बहव इत्यनेन ये कमनभिज्ञा बहुजनास्तेऽ् बहुवचनेन गृह्यन्ते । तथा चाऽऽप-
स्तम्बः--हविधोनप्योमे दर संवृद्य बहूननायां वेद्यामिति ।
यदा वाऽस्य भातृव्यः । `
दाऽस्य यजमानस्य अतृव्यः राुरन्त्वचुपविष्टो मवति तदाऽपि द्वःरापिधानम्‌ ।
अन्तर्वेदि यजमानः पत्नी च भवतोऽथाऽऽदित्यं गृह्णाति ।

७.

अन्तवद्‌ यजमानस्य स्तच्च [तद्धऽप्यत्र वचन वाद्मध्य्रभाम्‌ ह्‌विषनात्मके उप

वेशनविधानाथं तचोभयेःः । समाप्तामावात्साहिये न विवक्षितम्‌ | अथङब्दोऽन्तवेदय-

भयकतकेोपवेशनानन्तर्याभः ।

९१६ सस्यापाढविरवितं भौतचूत- = [रनवमप्रते-- =],

यस्य भ्रातृव्यः सोमेन यजेत यावः
दादित्यं श्हधीयात्तावद्भहिविदि तिष्ठेत्‌ ।
यद्‌ा बहूनां मध्ये भरतुभ्योऽपरि अन्तर्वेदि प्रविष्ट एष यजमानो भवेत्‌ । भरतु्य-
करे सोम आदित्ये गरृद्यमाणे तष्य यज्ञे तावत्पर्यन्तं बहिर्वेदि तिदिः । अमु.
म्य स्पष्टमाहाऽपस्तम्बः-परातृ्पयन्ञे तु गृह्यमाण अद्रिव बहिरदि तिष्ठदिति ।
भातुम्ययज्ञ छयंगतस्त्वादिलग्रहणका तत्र बरिरवैयेव तिष्ेदितयाप्तम्बपृत्राचैः।
कदाचन स्तरीरसीति य आदि्यस्था.
ल्पा सोमस्तस्येकदशमादित्यपत्रेग गरहति ।
परोमोऽत्राऽऽदित्यस्ाडीगतो द्विरेवत्यग्रहतपातात्मकः । 2
कदाचन प्रयुच्छसीति श्र॒तातद्क्यं दधि ।
यदादित्यमहार्थं पूत कृतं दधि तद्भह।ति ।
यज्ञो देवानां प्रत्येतीति य आदिलयस्थारया सोमस्त₹ स्थ॑ गह्णाति ।
द्विदेवत्यत्तपातात्मकषोमावशेषः पतोमप्तं प गृहणाति । उररिष्टाहुपयामा ऋचति,
परिमाषात एतेषु मनरेष्वन्त उपयापरगृहीतोऽप्रीति भति ।
विवस्र आदित्येस्युपाश्युसवनेनाऽऽदि लं मेखयति ।
आ दित्यमरहारथं तत्पात्रे गृहीतं सोमं इथि च मेवत्पालेडवतीत्यपेः ।
या दिव्या दृष्टस्तया त्वा भ्रीणापीत्यादित्यं
पयसा दन्ना बोपरिष्टाद्वुष्टिकापस्य श्रीणीयात्‌।
उषरिष्टादन्तिमोमग्रहणानन्तरम्‌ । अत्र यजमनिन वृष्टिकमेन प्रथत दधा 15.
न्तिमपतोमग्रहणानन्तरं श्रयणं करिष्य इति पकः काथः । यानि तु कामयति
श्रावयतीति दद्पूणेमाप्तयानमानपूत्रात्‌ । |
न प्रध्यतो दधि गह्वातीस्येकेषाम्‌ ।
एकेषामाचायोणां मते कदाचन प्रयुच्छक्तीति शृतातङ्क्यदधिम्रहणस्य शोषः ।
तस्पिक्लपाश्शुसवनं ग्राव्राणप्रबदधाति।
तस्िन्ृहीत आदित्यग्रह उपांशुक्तवनारूपो यो म्रावा तमुषरि दधाति । अत्र
अवपदं न १२न्त्युदोच्यास्तद्युक्तिप्तहमेव ।
त्म्य विङ्ञानएपैति । | छे
मुपा पवनमु गृहीत्वा तस्मारारिव्ययरहादिज्तानं भाविवृषेशिह्नं जानीयात्‌ }
तदेवाऽऽह~~ ।

री

६ "पटडः] . गोपीनाथमहकृतज्योत्त्ाग्याख्यासमेतम्‌ । ११७

यचुदूदुतस्य क्षिप्र« स्तोकः प्रस्कन्दे
दपैकः पञेन्यः स्याद्यादे चिरमवर्पुकः । ष
यदि उद्दरतस्योच्छहितस्य सोमरपरस्य क्षिपं शीघं स्तोको बिन्दु मर्कनदद
पतेत्तदा वुको वरपणशोलः पर्जन्यो वेदि चिरं विरम्बेन तद।ऽवर्पणकशषीड त्येष
विन्ञानशन्दाथैः । यदि चिरं भर्कन्देदिन्यन्षयः ।
न सादयति ।
अहमिलयेव शेषः । सग्रहाणां परिमार्जनं यथायोनि प्तादनं चेति परिमाषातः प्रात
सादनमनेन निषिध्यते । परिमार्जनं तु भवत्येव तस्य निपेधककचनामावात्‌ । आरवाणं तु
सादयत्येव कायोनुरोधात्तथोपंशुपवनं प्राव्वपिमृनतीति बौधायनोक्तेश्च।
आसमुद्रादान्तरिक्षादिति दर्भराच्यावयति ।
परिभोजनीयदर्मेरादिल्यमाच्यावयति विःडयति ।
अहं परस्ताद हमवस्तादिति दर्भेदेस्तेन वाऽपिदिषाति। ;
, पुनैगरहणदेत्ान्ये द्मां नतु ` पूर्वहीता एव । हसेन दक्षिणेना पिदधाति
भाच्छ।दयत्यादिलयग्रहम्‌ ।
सूर्या मा देषो देवेभ्यः पातििप्युत्तिष्ठति ।

रि

श्पष्टम्‌ ।
कविय्गस्प वितनोति पन्थामिति हरति।
उत्तरवे। प्रति नयतील्थः।
आदित्येभ्यः भ्रियेभ्यः भियधामभ्यः पियत्र-
तेभ्यो महस्व सरस्व पतिभ्य उरोरन्तरिक्स्याध्यक्त- _ '
भ्योऽनुद्रू्वादित्पेभ्यः प्रियेभ्यः. पियधापभ्यः
प्रियव्रतेभ्यो सहस्व सरस्वपत्तिभ्य उरोरन्तरि-
प्षस्याध्यक्षेभ्यः मेष्येति संप्रेष्यति ॥ ^ ॥
- श्पष्टम्‌.। ।
| यास्ते विश्वाः समिधः सन्त्यग्न इति दर्भा-
नाहवनीये भास्यान्यतरक्षपाणो जहोति ।
भयं मचः प्रानीभृतायां होमक्रिवाय।मेवान्वेति न.त दप्राप्रने | यत्त मन्रेण
दमपरापतनं तूष्ण होम इति केचिद्वदन्ति तततच्छम्‌ । आहुतिं पृतस्येतिषिङ्गविरोषा-

स्परषानीम॒तह।मक्रियायामेवानयस्य य॒क्तःव।च | । ॑ ५
११६

९१८ ` सत्याषादविरवितं भोतसूज्रं- [ शनवमप्रभे-

उश्मम्भय पृथिवीमिति वृष्टिकामस्य जुहुयतवि ।
अनेन म॒श्रेण यास्ते विश्च इत्यस्थ बाधः । तत््थानापन्नत्वात्प्रधानोमृतहोमक्रिया-
व्िनियोमवरेतस्यषरि विनियोगो लिङ्धामवेऽपि । अन्न यजमानेन वृष्टिकरामेन पेकर्पः
कार्यो वृष्टिकाम उन्नम्भय एविवोमित्यनेन मन्नेणाऽऽदिलयग्रहं होष्याभीति । `
न हुत्वान्वीक्षेत ।
हतमपि प्तादनपर्यन्तं न वीतित कनो होमके ।
नानुषषट्‌करोति न भक्षयति सूदबत्पात्र* सदेयति ।
मूदः शेषः । अवधाना्े] निवेषो नातुवरषटूकरोतीति । हामाभिषवनिमित्तको मक्षः
प्रप्तप्तद्वाधनार्थं न मक्षयतीति । मक्षणामव्रेऽपि शेषस्यापनं न स्यात्तद्थं सूद्वरिति।
उनत्तरश्र विनियोमादेव शेषध्यापनें षिद्ध इदे वचनमवधानाम्‌ ।
वसतीवरीभ्यो निषिच्य निग्राभ्याः कराति।
होतृचमसे बप्ततीवरीम्यो निषिच्य निम्राम्याः स्थति निग्रम्पाः करोतीत्यनेन
विषिनेलषैः।
य उपाश्शपाजेऽध्शुप्तमृजीषेऽपिषज्यादाभ्यास
शुपपाश्जुपावनां शजी तृष्णीममिपुणरन्ति । ।
एतान्पदाीननोपेऽपिञ्य प्रक्षिप्यते: पहर्जवे तृष्णीमेवा मिषुण्वन्ति । इहा इहैत्य -
श्रापि मवति । तस्य माध्यंदिनेन सवनेन कल्पो व्याख्याते इति सूत्रात्‌ । नच
तृष्णीममिपुण्वन्तीति वचनेन विरोधः शङ्कयः । इह।इहेत्यस्याभिषवरकर णत्वामावात्‌ ।
बृहद्वृहरिति तु न मवति । एतस्यामिष्वकरणत्वेन तृष्णीमितिवचनेनैत्य बाधात्‌ ।
न ग्रावस्तुते सोष्णीषं प्रयच्छति ।
माध्यंदिनक्तवनातिरेशतः प्राप्तस्य .निपेधः ।
न प्रतिप्रस्थाता ्राज्णोऽनुपोदते।
अस्प्रपि माध्यदिनप्तवनातिरे शतः प्राप्तस्य निषेधः ।
अत्र सवनीयानां निवंपणमेके सपापनन्ति।
अत्रासिन्काले न माध्यंदिने सवने मादेन्द्रम्रहमहणेत्तरं नोत्तरत्र विहिते च काठ
इयर्थः ।
। धाराग्रहणकार आग्रयणं चतखभ्यो धाराभ्यो
गरहाल्यादिलयपात्राच्चतुर्थी धारां . करोति ।

उक्तास्तिसरो धारा माध्यदिने सवने । सरवदादिलयपात्र।चनथीं षरित्यश्र विशे¶ः.।

भदित्यपात्रादादिलयपात्रस्येन मेन । ४

८१

५“ @ म

दतु भपटः] गोपीनाथमटकृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ` ९१९.

तं गृहीता राजानमतिपावयति याचन्तं दृतीयसवनाया ऽऽ
पन्यते विरमति धारा प्रपीड्य पवित्रं निदधाति ।

ए +

क्रियाङ्गतेन पाठा्मिरं सूत्रम्‌ । पएतत्पाठाभवे यनुर््षप्रायश्चित्तं दक्षिणाग्नौ ।

` यत्माक्पवपानग्रहेभ्यस्तस्मिन्टत आग्रीध्रागारे

पर्याश्िरं मथित्वाऽप्रेण द्वारेण हविर्धाने भवि-

इयास्मे देवासो वपुषे चिकिरसतेति चतदखभिराश्षिरं

यजमानः पत्नी च तिरभ्पवित्र पृतथल्यवनयतः ।
पवमानग्रहेम्यः प्राण्य एकपनेकदे शायाऽऽधव्नीयेऽवनीय तिर्वि पूतभ,
त्यवनयतीति यत्कमे तलषिन्क्र प्रति अर्जधाग।रं आस्नीधषण्डे । पत्नीबहूत्व
मुखूथेव मथनं पूतभूरयवनयनं च करोति न तु पवः । नतद्धमिरिति . वचनात्र्वमश्रा,
न्तेऽवनयनम्‌ । एकमच्रानि कर्मानोतिपरिभ।पाया बाधः | हविषृने प्रविर्पेयेषद.
नन्तरं तिष्ठतः तिक्रियाया भध्याह्‌ः । तेनानेक। प्रत्नो कथ, उत्तरश्नोमयोः करु
स्वम्‌ । एवे च समानकतकत्वमनुपपनमिति पूरनोत्तरविरोधः प्राप्तः सोऽनेनाध्याहर्‌-
णोपपनज्ञो मवति । उत्तरत्र यदाशिरग्रहणं तवुत्तरं विभज्येति देषः । तथा ष

विमागायेमुत्तरत्राऽऽशषिरअहणं प्रयोजनं मवति पवित्रश्ञदेन दशापवित्रम्‌ ।

पवपानग्रहान्कटकस्षानाग्रयणं च ग्रहावका-
शेरपस्याय निःपर्षन्तः समन्वारभन्ते ।
माध्यदिनप्तवनवन्यास्येयम्‌ ।
बेशषान्सपतहोतारं च हुत्वा ऽऽरभवं पवमान९ सर्पन्ति
तस्य माध्यंदिनेन सतरनेन करो व्याख्यातः ॥ ६ ॥
तृतीयप्तवनस्यमुेवता्बन्धाद। वत्वं, तृतीयप्तवनघ्व॒तरोयपबन्धितवेनाऽ ष.
मिति तातीयप्तवनिकपव१।नस्यापि पन्ता । माध्येदिनपवमानातिदेयेनोत्तरेणाऽऽत्रीषीयं `
विष्णि प्रीत्य दक्षिणेन वा माजा्धोयमन्तरेण वे्येतत्राप्यते ।

जागतः पन्था आदित्या देवता केणापरिपरेण
पथा स्वस्त्यादित्यानश्चापेति मन्न संनप्रति।
पनाप उहः।
यद्न्यद्धिप्णियविहरणात्तत्संमेष्यति प्रतिप्रस्था-
तः पश्च संवदस्वेति संपरेषस्यान्त« संनमति ।
भग्न दरः स्णहि प्रोडाशा५ अछ कुर प्रतिभस्थातः पश प्वरखवष्येताद्म-
षोऽ सृ्रात्सिद्धो मवति । प्रतिप्रस्थातः परौ पिवदलेत्यनुच्यमाने षित्णि-

९२० ` : क्त्यापाढविरचितं भरौतसज- ` [ श्नवमभे-

विहरणादन्यद्यत्मैषनातं तसपंपरेष्यतीदय्थे पिदधे माध्येदिनसवनातिदेशास्पतिप्रस्यात-
दधिषर्मेण चरेति प्रेषान्तः प्राप्नुयातद्याब्ृत्य्थमिरं वचनम्‌ ।
अबिहतेष्वग्याघारितेषु धिष्णियेषु स्तीर
बहिपि परतिपस्थाता सवनीयान्निर्वपति ।
आभ्मीपेण स्तीर बर्हिषि स्ति प्रतिप्रस्थाता पस्तवनीयान्निवैपति । अयमप्येकः प्व
नीयनिवपिकाटः ।
द्रादश्चकपालोऽत्र परोढाश्च: ।
.~ अत्र तृतीयप्तवने माध्यंदिनेन सवनेन कल्पो व्यारूयात इत्यतिरेशान्नाऽऽमिन्षा
विद्ते इत्यामिक्षानिषेषोऽप्यन्न प्िद्धो मवति । ।
| न प्शुएरोडाश्चो विद्यते ।
माध्यदिनप्तवनातिदेशात्प्ुपुरोडाशप्यामि प्राक्ततवाजिषेधः क्रियते |
अष्टकपाान्सरवे्न सवनीयानेके समाम-
नन्त्येकादश्चकपालानेके द्रादश्चकपाटानेके ।
अन्न मध्यमः पक्ष एकादशकपषाहानेव प्रातःप्तवने कुयौदेकाद शकपान्माध्यं दिने
सवने, एकाद शकप।राभ्स्तरतीयप्तवने यज्ञ्य सोमत्व।येति स्वश्षाखागत एव ।
इतरो परतो शाखान्तरीयो ।
अृृतेषु भरतिप्रस्थाता संवाद
परभृतिना प्ुतत्नेण प्रतिपद्यते ।
परमन निर्वपेऽपि अत्रैवाछेकरणे प्रेषानुरोषात्‌। ज॒हा पश्चमृडीतं गृदीसखा एषदाम्य-
सवं चाऽऽदयेत्यादि हदयग्ा प्रज्ञत निद षातील्यन्तं यत्पङातच्रं तेन प्रतिपदचते
तत्करोतीत्य्थः । पर्चहोत्रासादनारिरङगः प्रचारो ऽध्वर्यौः प्ामय्यीत्‌ ।
तस्य दक्षिणेन हविधनपत्तरेण वा समवत्तं परिहरति ।

` तेष्व पशोः, दक्िगेन हविधौनपूत्तरेण वा प्तमवत्ते सुगगतामिडागतं च परिहरति,

परितो हरन्ति ।
न यजमानो भक्षान्भक्षयति भक्षणमेके समामनन्ति ।
भक्षानिति बहुवचनादिडाहविःरोषयजमानमागानां निषेधः । मक्षणप्क्ष एतेषां
पर्वषामपि मन्षणमति । `
पुरोडाश्चानासाथ तेः समवदाय . भरच
रति ततीयस्य सवनस्पेति संमरेष्यति ।
्रतिप्रस्या्रा इतान्परोडशान। पाच तैः परोडारोः समवदाय स्हावदाय प्रचरति ।

-श्मध् ~न. `: $ भ^्व. शषः । 4

९ ॥

11,

ध

[रत्‌ °पटटः] गोपीनाथभडकृतज्योत्ननाव्याख्यासमेतम्‌ । ९२१

आधवनीयं पतमत्यवनीय दशाभिः कलश्षं पषा.
-न्य॒ञ्जत्यन्नी यमानेभ्याऽनुवहि दोतुश्वमसमनूनयध्वं
तीव्राः आश्ीवेतः कुरुष्दपरच्छावाकस्य चपसाध्व
. योऽपि त्वमृन्नयस्वानेतः सोमे प्रभावयेति संप्रष्यति।
= श्रैषमध्ये विशेष्य प्त्वत्छृत्स्तः पाठः. । तीत्रञ्देनातिकट्म्वन्तः तीम
उच्यन्ते । आशीर्वत इत्यनेनाऽऽशिरवन्त उच्यन्ते ।
होतृचमसएख्यानेकादश चपप्तानु्नपति ।
गतम्‌ ]
भरचरणकाले प्रस्थितेरेव प्रचरति। ,
प्रचरणकाले प्रस्थितैरुत्तयेदिं प्रति प्रस्थानं प्रतिः । एतादशश्वमैः प्द्धिरेव प्रच
रति न त पूर्ममिव्यर्षः।
ततीयस्य सबनस्यथपमतो विभमतः परमुपतो वाजवतः सतित-
वतो बृहस्पतिबतो विश्वदे्यावतस्तीव्रा^ आश्ञीवेत इन्द्राय
सोपान्भस्थितान्पेष्य मध्यतःकारिणां चपसाध्वयेवो वष-
ट्‌ृतानुवषटृताञ्जहूत होत्रकाणां चप्रप्ताध्वयवः सकृप.
द्त्वा तीवस्याऽऽश्रीवेताऽभ्युर्ीयोपावतेध्वामिति संभष्यति।
श्रषमध्ये विशेषश्य स्वास्तरः १।ठ; प्रैषस्य । अत्र होत्रकचमप्तानां पकृत्त-
द्धोमे चमप्ताघ्वर्यवो दक्तिणामुखा ए न प्राङ्पृखाः । प्राचीरन्या आहुतयो हूयन्ते
प्र्श्चो शाक्रामन्थिनाविति शुक्रामन्ितंयोगवचनात्‌ । उर्रयम।नपूृक्ते परिहिते
चमताध्व्भिरितरेष्वा्तेदु बमतिषु अध्वर्योहतृचमपतमादायेव प्रेषो प्रहयोरमावात्‌ ।
इयेनाय पस्वने स्वारेति ॥ ७ ॥ एतेः पुनरभ्यु्रीताऽ्नु-
होति वदस्वयमपभिगृतांय नप इत्यनुव्रषद्कारान्‌ ।
एतेः पुनरिलयत्र पुनःशदोऽप्यथैकः पत॒ चाम्युन्नीतश्दानन्तरमन्वेतन्यः | तया
चैर्मनरेरम्युत्तीतानपि जुहोतीत्य मवति । एतस्मादथंकरणाद्धोतृचमपस्याति संग्रहो
भवति ! तेन प्रथमो मनर: इयेन।य पत्वने स्व।हेति । अनेन होत्रचमप्तप्य होमः । अन्ये
षण्मच्राः प्रशाज्ञादीनां चमतेषु करमेण ज्ञेयाः । साम्यादयमर्भोः ठम्यते । तच्च साम्यं
कथाभत्याकाङ्न्ायां पष्ठः मच्राः तप्त कते।रश्च | तथाच स्पत मन्ना प्तप चमत्तषृ
सबद्धा मवन्ति। मच्रपमदायव्रिनियोगे षड्मिरित्थेवं विनियोगो न कतः । अवशिष्टो

[२

विकर्पाथं इत्य।प नाक्तम्‌। एव चाऽऽचायमतादशस्वरङपर्लयागरन यत एवमव सूत्र

नन ~~~ ~~~
१२, च. श्च; षदभिरे.1 रग. च, “माने सू" ।

९२२ सत्यापाढविरावितं भरौतसनर -.. [रनवमप्रनन-

तमतः सघ मताः सप्तसु संबद्धा मवन्तीत्ययमर्थ एव सूचितो मवति। तथा च जमिनिः-
सभ स्यादश्तत्वादिति । विशेषस्याश्रणाताम्यमेव मकतीलय्थैः । आश्वटायनेनापीयं
परिभाषोक्ता- बहुषु बहूनामनुरेश आनन्तर्थयोग इति । पाणिनिरपि खशा उष्यो-
गित्वात्परिमाषां कतवान्‌-यथापतस्यमनुरेशः पतमानामिति । तया चेवमेवात्र व्याल्यानं
. प्रमीचीनं नान्यदिति । वटूष्वयमभिगूरतांय नम्‌ . इत्यनुवपट्कारान्‌ । भनुवषट्करप्रयु-
कछान्होमान्‌ । |
तृस्पन्ता\ होत्रा मधोधुरस्येति दुताननुमच्रपते ।
हुतान्मत्येकमनुरक्षी कृत्य मन्यत इत्यः ।
यथाचमसं चमसिनो भक्षयन्ति तेषां व्याख्यतिो भक्षमत्रः।

- व्यारूधातमेतन्माध्यं दिने सवने । अस्िन्सवने होतु चमतेऽधवर्योोमाभिषवप्रयुक्तस्य
मक्षघ्य पतेन प्रतिभक्षितुः पर्व द्धोतुः समःख्याभक्षः प्रथगेव मति नतु तश्रेणं
पिद्धिः । तीध्याऽऽशीरवतोऽम्युन्नीयोवावतेष्वमित्यनेन सङृत्पूर भूत एवोज्नयनं कतै
भ्यमिति बोध्यते । |
सन्नेषु नाराशध्तेषु स्वर स्वं चमसं - न्यन्ते

भ्रीश्स्रीन्पुरःडाशशक्लान्दक्षिणत उपास्यन्ति।
स्वं सवं चमप्तमित्यनन्तरमनृरष्याहा्यः । भपधरटो वा पत्र | तथा च द्वितीया
युक्तैव । अ पक्तम्बेतैवमेव पठितम्‌- स्वर स्वं चपप्तपनु न्य इति । श्री श्ीनिति
वीप्सा सवैचमत्िम्यापिकर्तुत्वाथ । हविःरषपुरोडाशतबन्विशकलान्घस्वनमपादृक्ति-
णतः पितुतीर्थेनोषास्यन्ति निक्षिपन्ति । (ेपणं तूष्णीमेव । द॒नप्रमृतिमन्राणां जव.
स्येव त्रिषाघ्यमानत्वात्‌ । नितेपणे. ज्ञोपरवीत्पव । ञग्रे प्राचीनावीतविषानात्‌ ।
अन्यथा प्राचीनावीतं विधयोपाप्ननविधानं `कृतं भवेन्न कृतं च तथा । तस्मत्पुरोडाश.
शकलोपापतने वक्तोपवीत्येव । प्राचीनावीतानि कृत्वो पस्यन्तीत्येवमन्वयः कदाचि.
स्यात्तथा चोप।सनेऽपि प्राचीनावीतं स्यादितिशङ्कानिरपनाय तत्कृसेत्युषाप्नानुष।दः।
तदुपाप्तनं कृत्वा । तदित्यस्य तानीत्यर्थः । तानि उगाप्तनानि । पां सुट्गिस्थनेन
बहुवचन िमकतेठुङ्‌ । कततबहुत्वाभिप्रायं बहुवचनम्‌ ।
तछा प्राचीनावीतानि कृतवा षड्ढोतारं व्याख्याय
दनप्रशतीन्रलयायनान्तान्पिण्ड ित॒यह्ञमक्राञ्ञपन्ति।

पुरोडाशशङखोपपिनकतारः सवै प्राचीनावीतानि कत्वा सू्थं ते चक्षुरिति

ध्दोतार्‌ं व्याख्याय वाक्यशः १३त्ब/ न ।भबेतेति । एतस्य प्रायश्चित्त एव श्र॒तौ

११. च, न्तत &।

[९न्‌ पटः] मोपीनाथमहृकूतज्योत््नाष्याख्या समेतम्‌ । ९२६ `
मत्रे च विनियोगात्‌ । अहोमार्थत्वादग्रहोऽत्र । पितयन्ञे षड्ढोतारमिति श्रुतिरपि ।
खमप्तप्तमीप एव षड्दे(तुम्यारूपानम्‌ । एतत्ते ततामुकशमेन्ये च त्वामनु. | एतत्ते
पितामहामुकशमन्ये च त्वामनु । एतत्ते प्रपितामहामुकशमेन्ये. च त्वामनु । भाषो
देवीः ° । अत्र पितरो यथा० स्वाहोष्म० अमीमदन्त पि० आङ्क्ष ततामुकशर्मन्‌ 1
भङ्द्व पितामहामुकशर्मन्‌ । आङ्क्व प्रपितामहामुकशमेन्‌ । अभ्यङ्कषव॒ततामुक-
शमेन्‌ । अम्पङ्घ्व पितामहामूकशमेन्‌ । अम्यङ्क्ष्व प्रपितामहामृकशमेन्‌ । एतानि
वः पितरो० नमो वः पितरौ रप्ाय पितरो नमो वो० नमोवः पितरः श्ष्माय पित°
नमो षः पितरो जीवाय पि० नमोवः पितरः स्वधायै पिति नमो वः पितरे
मन्ये पित ० नमो वः पितरोऽधोराय पित ° उर्मस्वतीः स्व ° उत्तिष्ठत पितरः प्रे ° परेत
पितरः सो० यन्त॒ पित० मनो न्वाहु° आन एतु° पुमनः पित° अक्षत्न° प्रजा
पते न° दानप्रमतिप्रल्यायनान्ता एते पिण्डपिनयन्ञमच्रा एताज्ञवन्यव न कमात `
वाप्तोदानोदपात्रानिनयनगेस्त सकृदेव मन्न; । यजमानस्य स्वपितणामुप्ठन्षणं तिद्ध
मेव । इतरेषां चमापिनां त॒ स्वष्वपितणामेव । स्वेम्यः पितृभ्य उपप्येयुरित्याश्वखाय-
नेोक्तेः। कात्यायनमते तु यजमानपिनणामुपरुक्षणं सवषाम्‌ | तथा च तत्पूत्रम्‌-
यजमानस्य पितम्थो वा तस्यापिक्रारादति । यजमानस्प फशार्थितवात्फटर्थैषु कमसु
तस्यैवायिकारः । वादाठ्दः स्वमिनिणामुपलक्षणं कयंमितिपूवपस्षञपाव1क इति काल्या-
यनस॒त्रार्भः । अस्िन्पक्षे यजमानस्य ततामु ठशर्मन्‌, यजमानस्य मितामडामुकशमन्‌ ,
पजमानस्य प्रपित।महामृकशन्‌ , यजमानस्य तताङ्क्वमुकशमेन्यनमानस्य पितामहा
छ्पामृकरमेन्यजमानस्थ प्रपितामहाङ्दवामुकशमन्यनमानप्य तताम्ङ्क्षवामकशममः
न्यनमानस्य पितामहाम्यङ्कव।मङशमेन्यजमानस्य प्रपितामह।म्यद्कष्वामुकशमन्‌
इत्येवं मच्राणां प्रयोगः । अपतावितिवचनामविऽपि दिण्डपितृयज्ञमन्रेवु अताविल्येतस्य
शब्दस्य पत्वात्तत्स्थानिको नामनिर्दैशोऽत्ापि मवति । पिण्डपित॒यज्ञगन्रञ्चपन्ती
तिवचनात्‌ । अत्र यजमानः सर्वे वा प्रोडाशशकछोपाप्तनादिकमक्तारो जीवत्वितुकाः '
्यु्तद्‌ाऽपर शकटोपाप्तनादिक्म पितामहपरषितामहवृद्धभपितामहोदेेनेव कतैम्यम्‌ ।

वृद्धौ वीर्ये च न्यक्त तति च पतिते प्तति । |
येभ्य एव विता ददयत्तिभ्यो दद्यात्स्वयं सुतः ॥ इति वचनात्‌ ।
उद्वाहे पृत्जनने पिञयेष्टयां सौमिके मख ।

[+

तीय ब्राह्मण आयति षडेते जीवतः पितुः ॥
इतिमेश्रायणीयपरिश्चिष्टवचन। चं ।

सोके मख इत्यनेन सोममखान्त्गतं पिघुदेरयकं कर्मोच्यते ततरेलर्थः । एवै ष
जीवत्यितकेरमि स्वस्य यजमानस्य वाऽपि पितामहपषितामहवृ प्रपितामहो देशेनेद '

९२४ , ,. सेत्याषाढविरविंतं भीतचन्रं- [ रनवमप्रभे-

कारयमेव । यदि परोडाशशकटनाशो दैवात्तदा लोपः । पिण्डदानद्ोपनिमित्तकं स
श्राथश्चित्तं होतव्यम्‌ । यदा तु पित्पितामहो जौवतस्तदा प्रपितामहवृद्धपरगितामहा-
तिव्द्धप्रगितमहानुदिरय कतग्यम्‌ | यदि श्रयाणामपि जीवनं तदा छेष एव । नात्र
पप्रायश्चित्तमपराभामावात्‌।
तस्मिन्रते वाममद्य सबितरियेतेषामेके
नान्तयामपत्रेण सावित्रमाब्रयणादरद्धाति ।
शकटोपासनपरतिप्रल्यायनमन्रनपान्तप्तमुदायर्ूपे कमणि कृते प्ततीय्ैः । तसि.
सकृत टृत्यनेनाध्वयनिरें क्ति पूचितमचमतित्वादिति मावः । इदं पर्वषामचमतिना
पुषक्षणम्‌ । त्येतेवमिकेनेतिवचनान्पश्चश्रयमन्र श्रुतौ पडितमस्ति तन्न येन केनेति
न्मनरेण प्रहणं कर्त्पिलयकगतें मउति । पावि तवितृदेताकं प्रहमाग्रपणासरि -
इषया । |
न सादयत्युपनिष्कम्प देवाय पाित्रेऽनु
। धरहि देवाय सवित्रे मेष्यति सेमेष्यति।
त्रोपनिष्कम्मेति वचनाद्न्य्रपेषु विशेषपरचनामावे हविधीने स्थित्वाऽपि प्रेषा
भवन्तीति गम्यते । अत्रपनिष्कमणोत्तसमेवेति नियमः । एवमन्यश्रपि। अन्यत्छष्टम्‌ ।
इत्वा नानुवषट्करोति न भक्षयति सुरवत्पात्रर सादयति। . `
द्विदेवत्यतुगरहेष्वारित्यग्रहपावित्रयो श्च नानवपटूकारो विधत हृतयेतत्सश्रदिव निषे
पिदधे प्रयोगे प्तटिचवगमायेम्‌ । होमाभिषतरनिमित्तमक्स्थ प्रा्तत्वातिषेषः । सू
शाश पतादथतोतिवचनं प्होमन्यावृत्यर्षम्‌ । |
उपयामष्दीतोऽसि सशर्पाऽति समतिष्ठान शृत्येतेनैब
पात्रेणामतितेन बेश्वदेवं कटश्नाच्छस्नवन्तं गृह्णाति ।

न मक्षयतीति निपेघेनैव पिद्धेऽत्रामक्ितेनेतिवचनं अहम्रहणकलेऽवं पराविश्र-
अहो न भतितस्तसिनेव वैश्वदेवो गृश्चत शतिज्ञानावरयकत्वार्थम्‌ । एतदभवि यजु्भष-
परायश्चित्तं भुवः स्वाहेति दस्षिणाञ्नौ होतम्यम्‌ । शच्रवन्तमित्येतस्य प्रयोजनं प्रातःत-
वन टेनदरा्नपरहे प्रदशितमेव ।

एकया च दृश्चाभिश्च खभ्रत इव्येतस्या २
शस्यमानायां परातयुंजौ विभुच्येथामिति
प्रतिभरस्थाता द्विदे्रयपात्राणि विषच्या-
परया द्वारा निहत्य माजाीये क्षाल्य
पबेया द्रारा प्रपा्याऽऽयतनेष सादयति।
एतस्यामृचि शस्यमाना प्रतयुनो विमुच्येथामिति मन्नेणोत्तरवर्तनीतो द्विदेव-
स्वफाश्ाणि विमुच्य हविधौनमण्डपश्यापरया द्वारोपनि्ैत्य माजीलोये प्रक्षाल्य इत्र

ए,

पकता प पा ` ` किक प क

म

६तृ परः]. गोपीनाथमडकृतेज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ९३्‌

धानस्य पूया द्वारा नीला तत्तदृादुतते मदयति । प्रतिपरस्यतुग्रहणमधयुत्यावृस्व
र्थम्‌ । उपेत्यनेन स्वएल मपे धृता निहरणम्‌ । स्ट न परवःनरे--मखममीपे
द्विरेक्थपाश्राि धृत्या निररतीति। नि शञ्यो निगी"नोत्रं पटितेहरणाषं इति
उपप्तीबहादयमर्पो भम्नते। | |
भ्र द्यवा यजैः पृथिवी ऋतद्पेत्येत-
स्यः५ कधस्दमानायामन्यतरतोपोरं भ्रति.
गशरगाति मोद्‌ामाद्‌ इताव।१।द्‌ इ३ति।
एतदकपवन्तिति प्रथते विरमे मोराभोर दति भरणव अःवामोद ज्येति । अषम-
न्यतरतोमोदः । तरकलिन्यतिर ५ ".द्‌त्‌ शव्दः सोऽन्यतरतीभैद इत्युच्यते ।
विदन्ते समापनन्ति।
प्रथम ओथमेर डति प्रणो भोदानोर इति। स एव प्रिगमोऽनन्तराद्याहावादे
त्था ऋच आम्लः । पप्तो पश्च । ताः प्रं त यथापू्ेनेव प्रतिगरः । एष
याजपहयेत्नविषये विरषः,।
` उक्यं बार्चन््राषेति शसं प्रतिगः4 सवैर दती यकस्तवमे जपति।
उक्य्यारि०१॥
. शं भ्रति! ग्रहमारते चयपाथपपाध्ववः।
धैशवदेववट्‌प्रहनाराश<१ा ईइ) लवग्द्रक्तञये शन्न प्रग) पतितरचनं तृतीयप्तवन

आश्वटायनपूृत्रोक्तो यः श्वम ऽमिरिकरारिः पत एवात्र मतरति प्रकृत्यविनियुक्त-

त्वेऽपीतिन्ञ।पनार्थम्‌ | मउम।दत्त चमनाअममाघ५व इत्यतततृत्रपाठावदयकत्वमेवेत

सयोजनं नान्णहम्पते । यथ। प्रातःप्तवने वश्वदवोेयनन्तरं वक्ष्यमागेनैव म्रहादा-
नेषमप्तोद्‌नपिद्धः।

तेन प्रचरति यथा प्रातःसवने वेश्वदेवेन ॥ ८ ॥
इति हिरण्यकेोशिसूञे नदमप्रश्रे तृतीयः पटटः ।

--- -

तेन. ैशवदेवदरहेण । यथ। प्रातःपवने बैश्वदेवग्रेण प्रचरति - तथाऽनेन वैश्वदेव.

हेणापि प्रचरतीत्यथैः ¦ प्रेषयोरथ्यश्र तुर्यतवा्कृस्सोऽतिरेशः कृतः । शन नासै"

११५७

१९६ सत्याषाढविरवितं धौतवत्र- [शनवषप्रभे~

षमीतिदेशयम्‌ । तेन पेमक्ताथ्मपता मन्तीति विद्धं मति । सङृन्नारारेतं वती
यत्तवनमिति वचनात्‌ ।

इत्पोकोपाहश पद परिष्टो पया जिसाहक्चाभियृक्तवाजपेययानिपंवैतोपथेषी-
जिदिमाहल्वाप्रियुक्तपण्टरीक पाजिगणेशदक्षिततन्‌ नगो पीना
दीक्षितविरचितायां श्रीगद्धणवरन्सत्यषःददिरण्यकर्चिष्‌
भाम्बुथिगतनिगृढाथरत्नालाभङ्नविदज्नसंनाप-
्वामिकायां ज्योत्स्नाख्पायां हसौ नवमप-
श्नस्य दतीयः प्टखः॥ १॥
धष नवमप्रनने चतुः पटकः ।

सौम्यस्य पात्रघश्तादनप्रभनीनि कर्माणि प्रतिषदते ।

वात्रसंप्ादनपमकीनीत्यतेनन्वाधानारि वह्मयनमानपदनकरणान्तं तिवये । अत्र
चैनेकैदेनाध्वयुरिति मूत्रादध्वयुः कर्मु वेदयोगारिति काल्यायनभूतरा्चधवयुः कतौ
पल प्रतिप्रष्थानकपकन।ऽपि । अग्र ज्ञप्रकं प्रतिप्रस्थाता सवनोयानां पात्रपश्पाद-
नप्रभतोनि कभीणि प्रतिपद्यत इति मते इशितमसि । मैस्पिवये मृत्रकृता त्रिरेषा-
नपदेशाद्विनाती यत रीस्वी ।र) च पगचकममश्रके वा प्रौम्यतच्रमिति पन्नद्रथं प्रदशितं
मवति | तथा १ द्वैषदृत्रम्‌ --पौम्यप्य म्र इति मच्रकान्त्यादिति बौधायनस्तष्णीक
इति शालिकिरिति । पात्रातादनपपयोनि कमभि प्रतिपद्यत इति उक्तं तत्र ५ध।ण्पे.
तानि. चरस्ारीगु्पकृष्गाजिनेदृव गमु लःनि प्रम्कर्रनमेवपनाय पानी । प्रणीतप्रण-
यनपाघ्रमप्यापादयति हतरिःमेयतनह्तं द पे ननमतरान्न प्रणीताः प्रणयनोतिनिपेष,
-कथचनाभावय नुरु्पनामिः प पोनीतिविरोषतर वनामावाच । मदन्तोपात्रमपि श्रपणानु*
गुणत्वात्‌ 1 -कुटरदषदु पानाममावः -प्रयोननामातरात्‌ ।, भषति द्रे कर्मखेपो यथ।
चरौ समाहननमाप्येभ्यो निनयनमिति भरदरनेकतेशच ) शाभ्धया ,समाहननपते त्या
अप्यमावः | स्फयन्निहोत्रहवण्योः पिष्टवयवनातमेक्षणवेदपा शच त्रहरणेडापात्रान्बाहार्य
प्याटीयोक्रवतुर्वाकरणपात्रोपतेषादीनां निवृत्तिः । पाडकापमादननैव प्रपङ्गतिद्धः।
भत एष यथुरभुमिति नोक्तम्‌ । पवित्रे कृत्वा प्रणीताप्रणयनं पमच्रपक्े समश्नममनश्नर
पते मश्ररहितं कृरषत्‌ । +
चि सौम्यं चरं निेपति।
“= निर्वापः समेचक एवे तृष्णीपेऽपि अभिहोतरहेषण्यादानादिः ` प्रिदानान्तः ।
-निवपिभनिं वें देवता परवन्धाय. तयम्बकेषटिवत्‌ । त्रिषफहीकरगान्तं करम समश्चकष्न

|

4,

४१ भपटः] ` गोपीनाथमहृकृतज्योत्मान्यख्यासमेकम्‌ ! ` ९२७
षचममन्रकपते मनरहितम्‌ । पृष्ट्पारानादि समशप्े समश्रममश्रपले -मश्ररहि" '
ठम्‌ । पित्रे वेद्यामूभशपतेऽपि तृष्णीमेवापि दनि । यजमानि प्राणापान दु्मीति- `
हिङ्गनिरोषात्‌ । यनमाने। तरै ब्र्तरः प्राणापरनौ पवित्रे यजमान एष पणापानो दधौ
हीत्यप१।२ । श्रगणमथातिद्धम्‌ । समश््रपतत प१ स्पोतिस्लिादि तूष्णीनवामिनाररणः
प्तमकरपसेऽपि अञ पो म।4विक स्त्वाद्‌ ।
तपा ।
तं चङ्पाताद्य। आप्तादने मिना यागस्याममतादर्थाद्यक्तरने तिद्ध सदं वच
नमापादनोत्तरतामियिनो्थानाज्यनागामावनेधनानेम्‌ । भात।३नेत्तर पृतयाग एकः
नान्यदिति । :
आर्यस्यावदूाय घरूनस्य यजेति संमेष्यति वषट हेत्वा ।
आउयस्याऽऽउशादित्यषैः । अवयनपृष्ठो वा । आज्यद्कदेशं यागपर्यपतनित्येः ।,
तच धोद चतुरवत्तिपश्चवत्तिव्यवस्थयाः च गृहीत ¶चगृहीत का गृहीता दक्षिणाऽति-
कभ्याऽऽश्र्य परलयाश्राविते घुतस्प यजेति वटक जृहीगोलरथः |. आञ्यद्रभ्यक~
सवदुषाुत्वम्‌ । आपस्तम्बेऽपि स्प्टमृपांत्वमाह--अःज्येनो भ॑श्र पयतः. सम्ब परि"
यजत्यन्यतरतो वेति । उशा युधकलदिवोषादाते तिद्ध पुनवचनं सर्ोवंशुत्वा्मितिः
हदयास्यात्‌मिज्यौर्वातम्‌ । तेन पवनस्वो चवते । परप्रत्यायना्येलाचनेत्युेः, भाधा^
कणपरर्याश्र.वमे च | जन्यत्र प्रवर द्वाशावणततपरेदेम्य इतिपूञत्‌ । ¶रतस्येति दस्यो.
पाडस्मेतानय। रीत्या ॥ देवत।निभपतु याञ्वाते जेयः । तत्र वान्ये आश्वायने-
नक्ते त्वं तोम पितृभिः. धविदान इति सौम्पस्य याज्या तं वृतयाञ्याम्यामुपातम--
वतः परियन्ति धू+हकनो धर 8 अश्र) श्जिनो पृतशस्य पराम । वृत्त्या
हरिते। वहन्तु घतं पििन्यन,पे देवरेवानिति पुरलादूर विष्णो विक्रमस्वोरक्तयाय `"
नषि; । घु पथो पिव प्र प यज्ञ तिरेतयु+दि्टादन्वतर [त ]ेदञमाविष्ण्‌ महि
धाम प्रिये वामूरपाशचतेति ॥ पृ१हवत.ङइि य।३१५।३.अरवताऽऽयस् वृतयागस्व
उह.भ्णो किकिम्वेति याज्यना , विपणुरेवमेत्तरस्य धृतयागस्य + अनप्त:
प्यापति्ञविष्णयो देवतात्वम्‌ 1, ` , ;
, अत्रैव तिष्न्सौम्यस्य शस्तेन - पएव॑मवदानमव-
धति मेक्षणेनोचरमृद्‌ दरनिकरम्याऽऽध्राग्य पला „४
भाषिते सोम्यस्य यजेति सेमेष्यति बषट्‌
कृते दक्षिणापखस्तिषठन्दक्षिणापुवोर्षे नष्टेति , `,
पृश्रकरेण प्राचीन।त्य(त)विधानादनियमोऽन्पतरेतिसूत्रद्विकस्पः । आपस्तम्ब, .;

= % ` स्वनरः

एत्‌ ५५ # 0 न= = = ऋक = क ~ ध 1 क =
११, अ, (मय + २.७, न्‌, त, दुस्येति ॥

९८ 1. सस्पाषाठ विरचितं भरोतयतवै-: “ ¦ [शनवमपरभे-~

प्राचीनावीती सोभ्य प्रचरतोति प्राचोनानोतिष्वमेवान्रा ऽऽह । मेक्षणेन ` चहूणामिति
मृतरादुमयावदानपपि मेक्षेनैव परा तच्च पृकवराने मेक्षणे बाधित्वा हस्तो विधीथते।
अनियमश्षङ्कात्यावृतयर्य भेक्षगेनेत्तर भी । उः ङ्ङ क्रणिवचनमूरगििशचि स्थत्वा
याग हतयेतदर्थम्‌ । आश्राव्य प्रत्याश्र।05 इति ववनम।श्रतणश्रिय आश्रावयेति.
प्रकारज्यमध्य आश्चवभेति प्रथम्‌ ए प्रकारोऽत्र मकनीतिज्ञापनार्थम्‌ ; प्रत्याश्राव
णस्या ऽऽश्रावणनवद्धत्वाद्र ननम्‌ । ऋपट एन इ) वननं वषट्‌ हरममक्ाठं दानमिति
यैः पक्षसतद्वारणाभेम्‌ । उदॐःशि कित्वा यागेऽपि प्रङ्वरवः स्थिता यातं
कुर्यादिति. स्यापराङ्न्धाादितिपू बाते # एद्'षनावं ` दत्तिणानुल. इति । अधी-
दाप्रीध उत्तराव; समर्पय । अगीद्व ष्ठितायां प्राततानां तिष्ठन्निति बचतं
धरतयागे प्रह्वम।ऽपि परसे भक्तीति गर्मातुम्‌ । दसिम.षे कचं जुदेतीति वचनमाषा-
र्मनु जहातीति प्रङतिपरा्तस्य स्थाप्य ब घनचैमू |
घृतस्प यजति पथा पुरस्तात्‌ । ` १
“ धृतयाग इति शेषः | १

8 अन्यतरतः ९२ीऽयामेके समापनन्तिं ।
आद्रावन्ते वेधः । सतौम्यम्य न लिष्टकृरारि । अग एष ऽऽपस्तम्बेन षपटूङते
प्रल्यकरम्याऽऽग्यन चरु निधा तृम्पा हन्तीति पूते प्रयाकम्यःऽऽज्येन चरम.
मिर्येत्यनेन सिरटङृदारीनां निव 2२ ततरात्‌ ।

तपः नाभिरूेद्धानृम्यो हरन्ति ।

वै प्तम्पम्‌ | आज्येन .स्थाल्यःञेन । उद्रातेम्य इ वचनात्नमैः परैव पर पौषः

-अप्राह्य -इत्य चा र।६१।।) । हरनि भवच्छन्ति । बहुरचनं १२कम्प्घवयगणान्यतमर,

प्राप्त्यर्थम्‌ । .
4 सन्नोऽत एतद्यदुत ईटदयेक्षने।

उद्वातार हत्येवं शेषः + बह्‌ु३१न१।५४॥। तेषामेव सानिध्याच्च । स्पष्टमेतद्‌ाहाऽइ-
पस्तम्ब्रः-तेमृद्रातारोऽवरश्षन्ते तन्नो एतदयदा इरे रीति '। केचित्त कदषान्तरकार।स्क
द्वलणमःध्वयेव ` आान्नातमित्यध्यु वाभकच्छनिि तेन्निर।१।५पुदरानग्रहणम्‌ । यत्त
धुतावीक्षन्ते पवित्रं १.श्म्येति .तदप्युद्रःतृकव प्रपरह्गादुक्तमिति भावः।

“ तस्मिन््ार्माने -#परिषडइयन्ति। `

उद्वातर इत्येव 1 ११ शवहणत भज्य । दिर+१।रणे । पठिरत्रावनामार्थकः ।
* अंवर्मतीः भत्ता ५९१२1, त्यः | # ५; ॥ #

भ
न्ब न्नव व कनः

भत भक

` कै यूत पुस्तकेष-परि देय॑न्व इति फडः 4

[+

५ ॥,

-४च णपः ] गोपीनाथमहटकृतज्योत्घ्राव्यास्यासमेतम्‌ । ` ९२९

य अत्मानं नपरिपशयेदितासः स्यादेभि-

दा कृत्वा यन्मे मनः पररागतमिल्येक्षित ।
यस्तत्मिनार्पे प्रतिपिर्तिपातानममिपृर गाथ) जस्या स्त्ववरोन न प्रिपदपेदन्तर्म
पद्येरितापूर्मतपू्गीप्राणाऽस.यः. ९१।३०द्‌ प्ररिहःरापामिरेदिं कृत्वा यन्मे मनः
परागते यद्वा म मवर।गतम्‌ । राज्ञा तमेत तद्रषमत्मतु पारवामनीति मने

तसिमशनवेतेतवनो भूलते । अमिददि्म इरि दनम्‌ ।रिदानममेररिः। तदुक्तं बौषाय-

. जनेन-अगि दि कृतवा ऽप ते१ ११२74 भाज्पमारन तोति । एषे कृते हि आञ्वस्व
भूषस्तरहरपरते हि च्छ.यति 1 श्रुतबन्यरपि उकम गस्य प्रयोन>म्‌-यो गतमनाः
स्रामे ऽवमेत यन्मे मनः प्रामते यद्भु मे अपर्‌.गम्‌ । राज्ञा पोनेन.तद्वयमस्मापर

ध।हवापमीतिः मन एर ऽत्मन्दावर न गनमन। भर 1 आध्वस्बेनाि थो गतमनाः
स्यास्ोअेतेत यर मनः; परागतनिति न गतमन। भवतति । योऽप5पि किह.
तमनाः शुन्यद्र्य इव भवति प्राऽध्परतो यत्यै । ८
` आप्रयाव्यन्ना्कामो वा प्राश्नीयात्‌ ।
आमयो रेगतद्रानामग गी, अननाद्यफातनाताचा चेतं सौम्ये ` चरं प्राश्नीयात्‌ ।
कमिषुतृश्रर्णाद्यनमनेन कसः क थोञतायाधः पोम्धचह्पाश्चनं करिष्य इति।
समयेमितनिमिततरपराशमे का५परामाकान पैर: ।

. यो वाःलपन्नायाय सन्न ्नपद्य.चेन +नाद्यः। |
यः कथन प्रुपोऽनायःय।सल्णा५ह समथः सन्केततित््तिकन्षेन ननमा.
तेन कर्मनहिशोनापि पषेण प्रदः । पौम्यवहरते शेषः । नेमित्तिकमिदम्‌ ।
विपर्ग<हत: १: प्रा१ादकः।

कलाकामिमिप्णयानाशनध्रो ज्वलतो विहरति ।
' दभेणां तृणानां च मुनि श कास्तामिः पहाऽऽगरो्े याहपाञ्शराकाभिर्ज.
त विहरति । पिर्रणं नाम्‌ तत्तद्धि भेषु स्थानम्‌ ।
‰ (~

नवेश ^ तम।ञ4९४१यु हीतवा उलभ व्याधारयति 1

आहवनीःयार्भयहो त्रीयमारनाछीयानामप्वाज्ये)व व्थावारणे न पोमेन 1- अत, एव
नवगृह तमित्युक्तम्‌ । पुनर्ज्॑त इति वचनं व्पाधारणक्रेऽपि ज्वरत्ता्म्‌ । सोमा-
मवाद्धन्नामावः।

क)
}

१ र ॥। सू त्रफर्वकेशर व ^ ड प्रादभेति पटः ॥ ५ 0.

९६१ हत्यावाढ़विरवितं भौतघुतरं- “ [ शनवमपरशे-+

शेषमाञ्यस्य करोति धारयन्ति धिष्णिषान्‌ ।
भिभ्गयानम्नीन्‌ ।
। इपयापर्दीतोऽते बृहस्पतिग॒तस्य त इत्यु
पारगृपात्रेण पा्नीवतमाब्रषणाङ्ुहाति ।
पत्नीवन्तं महे गृहाम त्यन्त मनस्य । |
तै भिर्गिवभ्यापारणपातेनाऽऽञ्पेन श्रीत्वा न सादकाति ।
ते गृहने १२१११ अहम्‌ । प्तमीवान्देता चस्य त पारनीकतेस्तं पत्नीकतम्‌ ।
भप्निरत्र विशे): । पत्म) १।निति विशेषणम्‌ । एभिर्न इति य।ज्याटिङत।
भाज्यवचने यदूषोन पात्यः4६ श्रीणाति वज्ञेवैनं वशे कृत्वा गृहात विश्ववित
पूतशन्य आञ्थमव उवाच न वोपाज्वमिति भदर्शित५१।ज्यधब्द्‌ः
उ निष्कम्प परन्पातनः दतस्य यजेति समेष्यति
उपनिष्कभ्पस्येतस्य ५५।नने. प्र०६१११ । `
अप्रा { पत्नावार {ति ३१६३१ जुरोति।
. श्वा पो पिरि छादयन्तो म>र९१। 4
छता ङृनो ऽनुषषर कारः । |
कृताकृते केकिकः । पत्नीवतशनरप्य पूत्रङतो पाशुत्वावमिधानादु वैषमे॥ |
उपा ५श्वनुवरषट्‌ररोतीलेकषाम्‌ ।
भनुवषट्‌करश्योषाडुतवेऽपि सोमस्याने वहीत्यन्तमेषोपांशु, वौषडिति तृचैरेष +
अप्र मेषुरुपस्यमासीद्‌ नेः पनी पदान योद्रात्रा परत्^
संरूप।पय। मेतहोत्िचपसपुरूपा अ पतानुयन्होतृचमते
शषायावकासचं कह स्वै राजानपृज्नय माऽतिरिर्ो
दशाभेः कलशौ गृष्टा न्युम्नेति संमेष्पति॥९॥
` उप्थोऽङ्कस्तम। धीर तत्र निषद्‌ सोममस्चमाथ्‌, नेष्टः परत्नीमृदानयोदधातृयोे
सैूयापनायम्‌ । उद्वात्रा पर्नं ्रति (हकारं हकारं प्रति स्थापय परनामीक्षयेति
हिकारोचारणकारठेऽनवीक्षेक्षणे कारवेयर्ः। टाखयाषनद्राह्यायणाम्थामप्यकमेवोक्तम्‌-
यज्ञायज्ञीयस्य हिंकार प्रति पत्नीयद् तक्षत निधने भ्रति पत्नोदल्िणमूरुमभिपिशेत्तपी-
कायार स्तेत्रीयायां प्रस्तुताया पर्व तदुदकं निनयेदिति । यद्वि कत्वन्तरे यज्ञाय.
कोष्ताम नासति तदा हिकारामावार्कदा श्तनीमुद्राेष्ितेलाशङ्खायामाह-- अकर
तु प्रतिहारवेडाथां प्त्नीमृद्धतिततेति । उज्ेतहोतुचमपतमुस्यांशवमपानु्यन्सन्होतुच-
मे भुवाय भुवावनयन।५बका्ं कुर इत्यर्थः । अवरिष्टपरेषः कृतन्याएथनः 4

+ जन्य एण्‌ इ वविकिमिति केप ।

॥/

"क कक = कच ए ०. रन्व "कक क ६ -#

न

#च ०पटडः] . गोपीनाथभहकृतज्योत्पराम्याख्यासमेतम्‌ । ९६१

स्नीनेषटरपष्यमापीरेत्यस्यार्थमाह + ह,
अन्तर नेष्टारं धिष्णिषं चाऽ प्रीधो उ्यत्रसूप्य भक्रपतयुपस्षे षा

` नेष्रासीनो नोपश्थं आपीत ययुपस्थ आभीत क्ीवः स्यात्‌|

उयवसप्थ प्रविरयोपविद् भक्षयति उपस्थ आप्तीनो वा । नषटुहपस्य आपीनो षा
मक्लपति । नन्‌ पृ? नेषरपश्यमापीरेलयुक्तमिदःवीं तु नोषभथ आीनेस्युख्पते तत्कष-
मेतसपू्वविरद्धमृदथते । सत्यमुभथ दूषेटम्‌ । अत ए१ व्रिरषाद्विकत्पः क+ सूत्रकृता ।
सञ्जीनेषटुरुपस्यपामीरेस्यश्रो पध्थमिति द्वितीया पम्य्थे । इदं च पूथरकृतैव प्रदश्ित
मुपस्ये वेतिपरप्तम्यन्तनिई शेन । अन्तरा नेष्टारं धिम्णियं जाऽऽप्नीधो ज्यवपुप्येत्यनेन्‌
सामीप्यमुच्पते । अन्नीनेष्टुरुपस्थमापतोरेत्यत्र यदा नोपस्य मापीत तदाऽप्नकेुरूष*
स्यमापतीदेति पेपरेषांशस्य छोप१ इति केचित्‌ | ताभाप्ायेङसमादायापि पतम्युपपयत
एवेति न शोप इत्यन । क्लीबः षष्टः ।

होचपतपुख्य।र्थपपानुञ्रयति ।
प्प्टम्‌ ।
स्तुतशस्ञे भरतः ।
टम्‌ ।
प्रजलविस्वा पिष्णियानग्निष्टोपस्तब्मुकरएा ति ।

मद्नि्ोम्रहणममिष्टोमते^यप्रयुक्तं यृख्यं सेश्रमिदमितिपरदरीनाथम्‌ ।

अविस्स्य नीवीराविपिवि नाभीः कुणः सर सङणेप हता भवन्ति

नोकोरिलेननयकृनै8 | आविः प्रकटा दवेषन्नाभोः कु गणाः मन्तः सकर्मं यच्छते
गखरहितं तस्पावृ्यैष' तिष्ठन्ति । पर्वग्रहणं कमाचद्धानां १२; प्रवि्ानामबि प्ावृत-
िरस्कत्वप्राप्वयर्थम्‌ ।

तानेषाऽऽह--

ये सदस्याः सदसः।

पदपः परदमतेनम्धिनो ये परस्याः समापदस्तेऽपि सकणपराता भनति । तदः

पेमन्धित्वं पदपरविषटतवमेव । पष्ठः पजन्धित्वम्‌ ।
ऋत्विजो यजमानशरेतयकेषाम्‌ । |

अतििजोऽपि स्वे सकभ॑परावृता मवन्ति न तु स्तोत्रपेनन्धिर एवल्िन, इतयेतदरथ-
मध्रापि सरवग्रहणमनु्तनीयम्‌ | यजमानध्य स्तोत्रपतबन्धि्वाज्नियमेन प्राप्तो विकर्षः ।
एकेषामित्यनेन यजमानस्य विकर्पः | एकेषामितिवचमं मङ्कटकरणारथ प्रति `“ प्रथम
पाठक उक्तमेव प्रा 9 । 9

५६२ सत्याषाहविरवितं भौतदुल् ~ . [श्नवमभे--

विश्वस्य ते विश्वारतो दृष्णिपाउत इर्युद्धात्रा पत्नी ^ पख्यापयति 4
प्रेषानेष्टाऽत्र कर्ता । (८
अगन्देवान्धज् इनि पत्नी दक्िणपरं नपरङत्य बदक्षणानाविष्ृल ।
दक्षिणमूह नप्र कय।१ द भन कसेर थः ॥ उरधिभ्ट्मगत च पवये ऽत्र बहदः।

ते बहुष्चतम्‌ । अ.तिष्करण ,भररटे रणत्‌ । अत्रा ऽऽ पतस्व रेवाम्‌ , एत्या

प्राङखायोपाय उक्तः-- उरि दुष्टरा उद्चगनातव्िक रगु पूरूवम्याः प्रन
लायत्‌ इति, विज्ञायत इति ॥ यथेर्‌ मनौ ऽऽ कष्कृनः स्यात्तथे द्ध दर परस्ता एते

ति. भहतुसो,. अम्य ल, अश्या; ८५ परता ज्ञ'1 ९१ कृ). प्तील्ेः 4

क स्वाह्ाङ्ना समुद्रा इत्यभ्वन्नरप्रूगेकर-+ : ~ ,
१ , दी; पत्य प््रजर्ीखूषणोतपर्ैपति | |

उरीची, उदद्पुलं, ऊणा रसिन । ठ :ततेत-पने जनेः उक्पकोश्ति, अम्य
स्तर गमयति । अत्र पलार इ 551न्तम्य ~ ऊरधेरप दिये इति |
उश वा हस्तेन प्रकमैथति न तु न, भमन्तरमो गतयतव्यधेः । = =
सरूयापनपुवमवरमनं चःऽ5 तुीवस्वारस्तो ती पायाः क्रिषते ।
तृतीया स्तत्रीया पपमपयोप५ नवनव । भग्र उत्तमायां स्तोद्रीयायामिति
उत्तमवचनादच् प्रथमपथीयचन्धिन्येव तुनीया स्तोत्रीषा उन्दोगपूतरे द्र्टन्या ।
अत्राऽऽङमिविषौ | तृनीय्पोतनप्नमि यथः । अः सवष: । इर पर्नीतक।रतक्‌ `
त्प्रतिषलल्यावर्वते । एकस्यां पल्थां रनस्वलाथां परननेननीग्रहणस्य तःतंबद्धक्ममां च
लोपः ।आशचिमारशन्ते शिषमाहःऽऽपम्वः-- भ्‌ प्रमातरि मारतं प्रतिमृ गातीति ।
सम्य त्वरितम्‌ । आशान 50 स्वम्बपरप्ानिमारुतमिति । सु शडदोदनित्वसििम्‌
आपस्तम्बेनन्थो ऽपि विशेषाऽजक्त -- मप हिष्ठा मयोभु इष्यमित्तायाणे वषि
शन्प्रतिगूणातीति | अपोऽवस्कन्दयन्ध्रतियृगा्यपिहिष्ठी% तृच इत्यथः । आश्वह-
यनः- पो हि ष्ठेति तिलो वियतप उपष्शत्ननारठवेषवपादृनरिरस्क इति ।
, , स्वादुकििलायं मधुपः उतायपित्येतसशार श्रास्यमाना. |
` ` यामूुभयतीपोदं मतिषरूगाति मदपोर्‌ इव. मोदा
मोद इेल्याहावादूध्पं व्पाहाबाहिषद्धः भतिगरः | . `
। एतस्यां शस्यमानायामिति सतम पर्म्पय । तेनेतस्याः शस्थमानाया ऋष
आरभ्येत्य्यो मवेतिः ।' एवस्य ऋतव आरम्पोभयतोमोदः प्रतिगरः । मदामोद
इवः ` पोदामोद ` इतेत्युषररूपभतिगरेऽपि ` मोद शठद्‌दु पथतोमोदत्वं प्रतिमरस्य “4

अयभूभयतोमोदः.परतियर : अ, आहावात्छादुषकिठीयासंबन्धिमध्यतनःडावपयन्तम्‌ “|
सवदुपकिडीयान्तिमाहावो भ्याह।1 उच्पते! म्याहातारित्यनन्तरं एषैननस्योधवैशठ्द- `

९

कः 1

व त

२4

[४दन्पटटः] गोपीनाथमदक् तञ्योत्घ्ाण्याख्यासमेतम्‌ । ९३१३

स्यानुवर्तिः । उर्व॑मिल्यनन्तरं चकारोऽध्याहरतव्यः । आदहावादूध्वमपि उमयतोभोद्‌
एव प्रतिगरः । व्याहाव।त्तिद्धः प्रतिगरः । व्याहावादारम्थ सिद्धः प्रत्तिद्ध एव प्रति-
गरो मवतील्य्ः।
भृतमति भृतेमाधा इति प्रतिप्रस्थाता ्रुवमाभिपन्रयते।
नेष्टूतेत्‌ग्यावृत्यथ प्रतिप्रस्थातृम्रहणम्‌ । एतयारप्यध्वधत्वाविरेषात्‌ । अ५१५।
वृत्तिस्तु तघ्य म्यापनत्वादेव भविष्यति । मृधाप्तभित्यन्तो मच्रप्य | ।
द्यावापृथिवीभ्यां सवा परिग्रह्नाम॑ाति परिगृह्णाति ।
अञ्जलिना धवं परिगृह्णाति } अज्ञना पा््गृद्याऽऽप्त इद्यत्र दरोनात्स्पष्टत याऽ-
भ्नडिना परिग्रह तीत्यापस्तम्ेनोक्तत्व। च ।
विश्वे त्रादेवा वेश्वानराः म्रच्याव-
यन्त्विति धुवर स्थानात्मच्यावयाति ।

“प्रच्यावयति स्वस्थानाच्ाठयति । प्रशब्दे) ज्ञटितिचाखन।थः | प्रर्यावयनित्वत्थन्तरो
मच््रस्य । ॥
दिति देवान्दभ्हान्तारिक्षे वयाभ्सीति हरति।

ोतुचमपरप्तमीपं हरतीलयथः । पायिवानिल्यन्ता मच्रस्थ ।
धष धरुवेण हविषाऽ सोमं नयापसीति होतृचमसे भरुत्रम-
वनयति परिधानीयाया श्स्यपानाया सढरच्छ-
स्तायामादितो वा शच्लस्य ॥ १०॥ पध्यरे शेऽन्ततो बा ।
-शस्यमानायामित्यञाऽऽद्रित आरभ्पाऽडन्तम्‌ । सकरच्छस्तायाप्रिल्यनेन मध्ये
पयाय । शादो राजमध्ये शचखन्ते वेति पश्च पक्षाः सिद्धा मवनिति ।
रं भरतिगीये होतु चमसमध्वयुराद चे चपसारखमसा-
ध्वर्यवबर उक्थशा यज सोपानापिति संप्रेष्यति ।
शं प्रतिगीर्यति दशितप्रमोजनम्‌ । अवशिष्टं सूत्रमपि दरिीतप्रमोजनम्‌ । `
व्याख्यातश्चपसानां भक्षः ।
२: यथाचमप्र .चमततिनो ` भक्षयन्तीत्यरम्थ तृतीय होत्रका इत्यन्तेन तूत्रेण
व्याष्ग्रात इत्यथः | ६ र
सवेभक्षा नाऽऽप्यायनसादने भवतः ।
अनाराश्ञएत्वादिति मावः ।
अगप्र।द्‌।पयजानङ्गारानाहरदयतद्यभति पाचके कम प्रातिपद्यत ।
स्पष्टम्‌ ।

~~~ -------- ~ त = म म -~ === -~--- == ~= ~ - ~~ ~~ - 7 -------*

११... च. ज.न्‌. ढ. नाच्च्यावि ।

९३४ सस्याषाहविरचितं भौलयतं- [ ९्नवभप्रभे-

नानृयाजान्ते स्वरं ज्होति न हूय
शखेन चरन्ति यथनूषन्ध्या भवति ।
इदं बहनृबन्ध्ये¶क्षणम्‌ ।
मतेषु परिधिषु सस्वेणाभिहुत्य हारियोजनेन धरन्ति ।
सेललविणामिहुत्वेतिव चनं परिपिप्रहरणाङ्गं सैखावहोम इतिनोधनार्भम्‌ । सोमाङ्ग,
त्व त्पुनरव नम्‌ । हरिरस्िन्युज्यते स्वस्थानं प्रति गभनावेन्््येति हरियोनन
दन्द्रलतत्धबन्धिप्रद ह।रियोजनप्तं॑पंसावामिहोमान्ते परिषिप्रहरणास्पकमीगि कृते
गृह्ठातीलयर्थः |
उपयामगृहीतोऽसि हरिरति हारियोजन इत्युज्ेत।
द्रोणकलदेन हारि योजन सर्वमाग्रयणं गृह्णाति ।
भत्र तृतीया परहम्पर्ये । आत्रथणस्थाटीस्थतोमस्य स्थाल्या अस्सपात्रष्ेन द्रोगक.
एशस्य महत्य।(हाप)तरत्वेन तस्मादूही नु भशक्वत्वात्‌ । पपमाम्रयणमात्रवगस्याडीस्यं
६१ पमं द्रोणङ्च्ञे हास्थिननं अहं गृह्णाति ।
तं बहीभिभानाभिः श्रीलरा न सादयति ।
भाना अत्र होकिकंय एव | मजित यवा धानाः । बषायनेनाप्युक्तं प्रैष एष--
धाना हारियोजनीः दुरति ।
शीर््नधि निधायोपनिष्कम्यनद्राय इरिवतेऽनुवरूदीन्राय हरिते पेष्येति
संप्रेष्यति धानाक्तोवेभ्पोऽनुत्रूहि धानापोमान्मस्थितानेष्येति बा।
५ शीषेन्‌, शीष्णि । विभाषा इिदथोरिति लोपः सप्तम्याः । शौर्प्नमि शोरण्ण
उपरीत्यथैः । उपनिष्करम्येल्नेन हविधनादहिगैवायं परेषः |
हरीः स्थ हर्योधौना इति विक्रम्य वषट्ते
ज॒ह्लनुगरषदङृते हत्वा इरति भक्षम्‌ ।
त्किम्येति विविधं क्रमणं विक्गणमग्रतः पृष्ठतश्च पादः कणं पुनः पुनः ।
यत्र हेतुः श्रुतौ विक्रम्य हीन्द्रो वृत्रमहन्पमृध्या इति । वषट्कारोत्तरं तृष्णीमेष
विक्रमणम्‌ । मन्रेण होमः । इन्द्राय स्वाहेति स्वाहाकारलिङ्गात्‌ । हरति मक्षं पदः
प्रति हरति भक्षम्‌ । ;
त सर्वे समशः भतिवि भञ्योकतेतयुप१हवमिदरे्यजु-
षस्ते देवसोमेति चिश्चिषाकारं धाना भक्षयन्ति । ।
वाचनिकोऽत्र मज्षलामो होश्ुेतृम्यतिरिक्तानामपि निमित्तामावेऽपि । शोतर्षद्‌.
कारपरयुक्त मक्षः । उन्ेतुर्होमाभिषवप्रयक्तो मक्षः । इतरेषां वाचनिकः । तं हारियो.

१. चरति

ॐ

४

[४च०पटडः] ` गोपीनाथमड्कृतज्योत्प्ाव्याख्यासमेतम्‌ । ९६३५

भनं होता, उज्ञेता, अन्ये चः। एते सर्वेऽपि हरियोजनगतस्य सोमस्य पात्रान्तरे
घानामिः सह्‌ पतमान्मागान्कृत्केत्यथः । प्रतिः पार्याः । उनेतरुपहयस्वेति
विऽप्यन्नेतारमुपदूयष्टयजुषते देवपोमेति मन्नेण विश्चिषाकारं चिश्िषां कृत्वा कत्व
त्यषैः । चिश्चिषेति शन्दानुकारस्तथा शाब्दं कत्वा घानाम्यो रपं हृदयं ममयन्ति

दपमाश्रं निगिरन्ति।
मंदश्यासंभिन्दन्तो धानानां निद्धानि इवेन्तो निरबषयन्तः ।

तद॑(र)दव घाना अत्तमिन्दन्तश्च घाना मेदनं तपामकवन्तः । दन्तेघोनामु चिषि-
दकास्तामात्रं कृत्वा निद्धानि घानानां स्थुढप्रदेशे निक्नानि कुवेन्तः। स्थुटप्रदेशे निन्नपः
भानः दुर्वन्त {ति यावत्‌ । निरक्धयन्तस्ताम्यो रपं निष्डृष्य पिबन्त इलः ।
आपूर्णाः स्थाऽऽ मा पृरयतेतयुत्तरबेधां धाना
निष्ठीव्योपपन्ति रथ्ये त्वा पोषाय त्वेति द्म ।

निष्कृष्टरपा छाना उत्तरवेदि पमीपे निष्ठीभ्य यूत्कृत्य वपन्तीलर्थः | आपृयो इत्य
नेन रय्यै. त्वेति विकर्पते । अत्रा<ऽपस्तम्बेनाऽऽचमनमक्तम्‌- तत अआचामन्तीति ¢
धूनामक्षमनाच्छष्टत्वा दति मवः।
दधिक्राव्णो अकारिषमिलया्रीघ्रागारे दिद्रप्तान्भक्षयन्ति।
इरप््ठशन्देन दध्न उपरितनो बनीमूतोऽश उच्यते ।
एकथनपरिशेषान्यथाचमसं व्यासिच्य हरिगीदृर्वाः सष्ठ.
द्यप तीत्रीहृल रसं जनयिता धोतस्य सोमः
देवत इति रस्मवघ्रेण मक्षपित्या चासाछेऽ्रनयन्ति ।
एकथनानां पे परर्शिषासतान्तवौश्वमतेषु क्रमेण निक्षिप्य तेषु हरिणीहस्ता दूषीः;
तैद्ाक्लाय्य मरेयित्वा तीती द्‌वरघतनापां छ्ष्णीकरणे तीतरोकरणे रक्त दृवास्कष
भनवित्वोत्पादयितवा तं रपतमप्पु पौतस्येति मन्रेणावद्रेगावमिनिग मक्षवित्वा ¶।स्वार
ठेऽवनयान्ति चमसिनः । यथा चमकत व्वातिच्येत्यनेन चमतिनामवेदं कम॑नान्येषमच-

मतिनामघ्वस्वीदोनामिति मस्ते । अपरेण चात्वरमाप्त।३ वेति मक्षणदेश्च. भापस
म्बन] कः ।

यन्म आत्मनो भिन्दाऽमृदिति भिन्द
याऽऽहवनीयपपतिष्न्ते ॥ ११ ॥

चमातिनोऽचमपिनश्च | एकैवात्र मिन्दा । एकवचनात्‌ ।

१क. ग. ङ य. ज. क्ष, ग. संदर्श्या"।२क.अ. क्षम. द. निरिव.।३ग, ७,
च. ज. स. म, द, ^णोदूवः । ४७, च, ज, ष, म. श्राय ती'\१५ग. घ. वेनेतिः।

९३६ ' . सत्यापाढविरवितं भरीतधृल्न- ` [ नवमपरभे--

देबङृतस्यैनसोऽवयजनपति परतष्यद्तस्यैनसोऽवयनन-
परसि पितृकृतस्यैनसो ऽवयजनमस्यात्मङृतस्यैनसोऽवयज-
नमपि प्रकृतस्यनसोऽवयजनपस्येनस एनसोऽबयनन
मक्षि यच्चाहमेनो विद्राश्थकार यच्चा विद्रा*स्तस्यैनसोऽ-
वयजनमसीति प्रतिमच्रमाहवनीये शकानम्यादघति ।

परतिमन्नितिवचनमेकेतिकरणदेक एव॒मन्रस्तदन्ते शकटानामम्थाधानमिति
स्यात्तन्म। भृदियेतदर्थम्‌ |

उभा कवी युवाना सत्याद धर्मणस्पती । सत्यस्य धर्मण-
स्पते पि सख्यानि सृजामह इति सख्यानि विष्धजन्ते ।

पर्यवि्रगोऽत्रष्रहविपरगः | तत ऊरधगृ्रोहो द्रोहोदानत नियमेन द्रोह
९३ कतव्य इति विधिः

अभिमरष्े वेदे पत्नीः संयाजयन्ति ।

यजमानेनाभिशरष्टे वेदे तति पत्नीः पयाजयन्ति । परिषिष पैन्चावहोमानन्तरं हविः.

रेषप्रारानं तवेतो वेदामिमशस्ततः प्नोप्तवाना इत्येताव।नेवा्न क्रम इति प्रङृतितोऽत्र
विशेषः

तीर्भे बेदे नवगहीतपाञयपध्वर्यशहीत्वा धांतारातिरित्यन्त-
(५

भ्वी [५

वयध्वारितष्ज्जु्ादऽऽवनीये नव समिष्टयज्‌रषे जुदोति ।

स्तीर वेद इत्यनेन पमिष्टयनुहोमप्पूर्वं॑पवपरायश्चित्तहोमोत्तरमत्र वेदस्तरणकाछ
इति श्रकृतितोऽते विरोषः । अध्वयुद्रहणं नियमार्थपध्वधुरेव जुहोति न यनमानोऽपि

अन्वारभ्भद्वारा | पत्रान्तैरेऽतान्वराम्म उक्तो यजमानस्य तेद्यबरृ्ययोिदं वचनम्‌ । '

अन्तर्वदिवचनं दहो मषमेन्यावृधथम्‌ । उत्वस्य प्रकृतितः भराप्ततवेऽपीदं वचनम.
न्यदाविहामात्मकेषु होमेषु परे प्रहताऽपि भववीतिज्ञापनार्थम्‌ । जुहृग्रणं प्रकृति-
प्ात्रुवान्यावृत्तये । आहवनीवग्रहणप्रयोननं यद्यप्यत्र नालि तथाऽप्याहवनीये नव
नामपि पतमिष्टयजुषामयं होम इति प्रयोगकाले सपरणाचैमित्यदषटमेब प्रयोजनं करप्यम्‌।
एतस्स्मरणामा१ यनुर्षप्रायश्चित्तं मुवः स्वहिति .दक्षिणा्नौ होतव्यम्‌ । नव समिष्ट-
यनूरपि जुहोति नवमिभेननेनेव परमिष्टयजरषि जुहोतीलर्थः | तत्रा ऽऽया; षण्म्रा
पचः । जवशिष्ट। यजूषि । प्द्ङममिय।णि जहोति तरणि यजुश्वीति ` श्रतिरपि ।

भिपागि कऋगपणि.। कडमधागील्य्रेलित - ऋमियाणीति - च्छन्दतः पाठः|
एताश्च स्वाहाकारः परिमाषतिद्धः । यजुः तु परितः एवे खाहाकारोऽक्ति 1

ने

१५

[४च०प्डः] गोपीनाथमह्कृतज्योत्प्नाध्याख्या समेतम्‌ । ९६७

जयोक एवाज्ञरी पुर्णपाज्रानयनं सोमस्य फलीकरणहोमः परारश्तहोमादि । उक्त
श्यमर्थो मरद्वानेन--समानम। प्तगिष्टयजुष इति ।
यं कापयेत प्रमायुकः स्यादिति सु्रेण
तस्य जिह्यसितष्ठरस्तृष्णीं प्रहयोवा ।
` पतमिष्टयनुरहमे य॑ दवष्यं प्रमायुकः सद्योमरणर)हः स्यादिति यो यजमानः काम-
येत तस्यैता श कामवतो यजमानस्य प्रगे सवेण निष्यः दुिदा्गस्ति्ठजित्यथः ।
क।मनाविषये सुवो जिह्यता च विधोयते 1 तष्णीनित्यनेन मेन्नेषु मोनत्निकत्वं विधो
यत उरांडतां बाधित्वा । प्रहरो वेत्यनेन पक्षे प्रहता विधौयते । निद्य इत्यनेन
ति्ैषवक्रत। प्रह्न इत्थनेन प्रष्ठकक्रतेलयनयेर्भरः । अन्यत्स्ष्टम्‌ । अन्न बर्हिषो नानु
प्रहरणम्‌ । वेदिमुपोपतीत्येन वरंशेप्रतिषततेएमे विधास्यमानत्वात्‌, दृदयदटचयौतः
प्राक्पदुवत्‌ | अघ्वरयोवज्ञविमोकः | यां घे स्थाङीमिति सौम्यस्याडीविमोकमन्र
केचिदिच्छन्ति तन्न विमुक्तत्वात्त्याः पूतैमेव । प्राप्घिकं च नोत्कषैदपयोगादिति
न्यायात्‌ ।
इदं तृतीय९ सवनं कवीनामिति सरस्थिते जुहोति ।
परस्थितवचनात्पमिष्टयनुषः परमपि कर्मशेषः समापनोय एव । अनूजन्ध्यामावे
हृरयशयुणोदवाप्नादि युपोपस्यानान्तं पतमानं बरदमणतणम्‌ । ततः सोमभ्रायञ्चित्तानि
प्ोमस्कन्दनप्रयुक्तानि प्रायश्चित्तानि अन्थान्यपि यथानिमित्तं शान्ान्तरोक्तानि प्राय
चित्तानि चात्र कर्मव्ानि पतवताहुतेः पूरम्‌ । व्याख्या तु प्रतिः प्वनवदेवात्रापि ।
प्रशास्तः परसुरेति संरष्यति सपंतेल्याह
भश्ञास्ता संतिष्ठते तृतीयसवनम्‌ ॥ १२॥
इति दिरण्यकेशिसूतरे नवमप्रश्े चतुर्थः पटलः ।

~ - 1

मपि व्यारूपाते प्रात्रःपवन एव ।

, इत्योको पादशरीमदगिषटोपयानिषादसाियक्तवाजपेययानिसर्वतोपुलया- ,
निद्विसाहस्रामनियक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदीक्षिततनूजगोपीनाय *
दीक्षितविरचितायां श्रीमद्धगवस्पत्याषांद दिरण्यकेशिसू-
्राम्बुधिगतनिगृढायैरत्नालाभङरतविद्रनसेताप-
शामिकायां ज्योत्छःर्यायां दत्तौ नवम

+ प्रश्नस्य वतुः पट; ॥ ४ ॥

[थिर

९६८ ` ` सत्याषादविरचितं भोतसूत्रं- [ द्नवमप्रभ्े-

भथ नवमप्रशने पचमः परयः ॥

अवभृथस्य तच्नं प्रक्रमयति ।
अयावमृयस्तन्न यावत्करियते तद्ठ्यारूयास्याम इत्येतावतैव तिद्धेऽवमृषस्य त्व

्रक्रमयतीत्येवं गुरपूत्रकरणमध्वयुतच्विष एव तत्र॒ यावत्किधते तेद्यारूपास्याम
इलयेतस्य प्रवृत्तिन हौ्तच्रविषय इति । तेन दे¶। यो अप्म्‌ महिम इत्यन्न भवत्येव ।
भूः प्रद इत्याहि तु न मवति वेदेरमाकात्‌ ।
तेत्र यावक्करियते तद्व्याख्यास्यापः।
गरहमेषोयायां प्रायणीयायां च गताम्‌ ।
अप्नीनन्वाधाष वेदं हृताऽधीन्परिस्ती्यं पाणी परक्षा- -
स्याखपराजी £ स्तता यथार्थं पात्राणि भ्रयुनक्ति।

अस्न्यन्वाधानव वनमतद्चनामवे तन्न यावत्किषते त्यारूथास्याम इतिपूत्राद
पातिः स्वत्तस्य प्राप्ययेम्‌ । कृतन्यारूपानं प्रायणीयायाम्‌ । काङतस्तन्नम्‌ । वैर्भ-
माप्तश्रत्वे ज्योतिरुत्तमं यज्ञायेति, इमामू ये प्रविष्टा इति च | आमावास्यतश्नत्व
ज्यो ततिरुत्तममद्य यज्ञ।य °इमामूनं यथातिथीति । उभयत्र।फि आवभृथर हविरिति
विशेषः पमान एव | न वतग्रइणं पूवगृदीतनस्याथाप्यमुक्तत्कत्‌. । अरधपरोषात्‌ ।
नेध्माबादराहरणम्‌ । तृष्णीमपिदमा३।य निष्टप्य परिमोजनीवांद्िसाऽऽट य परि-
मोननीवदे्मम्यो वेदार्थं दमान्पुहीत्वा तेन वेरं कृता परिस्तृणीत नोभवन्नी कर्मगे
वामिति पणी पक्षाल्योकपराजीं यत्तस्य सततिरपीति मन्रेण स्तीर्त्वा यथार्थ
यथप्रथोननं पात्राणि दरमेु प्रतासििानि न्वजिच्ाि प्रयुनक्ति | उश्पर्‌ाजौमित्येक-
` कदनप्रथोजनं प्रायणीवायां दृशितमेतर | अत्र कतवाप्रत्ययादुलपरा नीस्तरणानन्तरमेव
पात्राणां प्रयोगः । अवभृथस्य पवैशेषत्वान्न बरह्मयनमानपदइनकरणम्‌ । सुयार्थ
कृताम्पामेव पद्नःस्यां पतिद्धेः । स्फथं कपाटमेकं महस्सामथ्यातर | अध्निहोत्रहव्णा
शूरं कृष्णाजिने शम्पामुदूलछं मुत दषदयुषां सप जुहूमुपभृतं धरुवामाज्यस्ाडीं
कुटहं पानी मेक्षणं वेदं मदन्तीपात्रमुपवेषं निषेचनं वेद।र।गि व्ञयुगममृदुम्बरश्रा-
ज्ञां चेत्येतावन्ति पत्राणि । न बह्मवरण प्रछानायेवरगेनेव सिद्धेः । यनमानेषवेन
शनम्‌ । ततो वाचस्पते इत्यव ब्रह्मणः पवित्रकरणम्‌ ।

न प्रणीताः प्रणयति ।

नद्यल्षपः प्रगेभ्यामीति नास्ति न प्रणीताः प्रणयतीति प्रणयनस्य निवेधात्‌ । पन.
मान वाचे यच्छेद्येत।वानेवाज् प्रैषः ।

धनै

4

[५१ शण्डः] गोपीनाथमहृक्ृतज्योत्घराभ्याख्यासमेतम्‌ । ९६९

निर्वपणकाले बारुणमेककपाछं निर्भपति ।

विशन्तं ० दक्षाय वा० वेषाय प्रत्युष्टं यजमान हतितिर्वप्स्यामीलयादि
छुध्योप्येस्यन्ते मरति । नि्ैपणका इत्यनेन पंविशम्ताभिल्यारिपच्ं सूचितम्‌ ।
वरुणाय जुष नितैपामोति वारुणमेककपाठं निपरपति । वरग हभ्य९ रख । वह.
णाय वे जुष्टं प्रोक्षामीति | न्धध्वमिति पत्रपरोक्षणं कृष्णाजिनारानादि अन्यवङ्ञि-
रन्तीति भरेषान्तं कमे प्राकृतं तन्नं वचनामव्रेऽपि प्राप्यते । अन्यथतद्विना हविष
एवासिद्धः । मदन््यविश्नपणम्‌ । प्रथमेन मनमेव पुरोडाशथैककपालोपधानम्‌ ।
निरैग्षं० मृगुणमिरतां तपतत तप्यस्व । अङ्गाराधयृहने पात्रीनिष्टपनादि विशेत.
वनान्तम्‌ । व

यज्ञरुटएताभिः संप।ति ।

यस्तिन्कस्तिं्ित्पाे शुद्धा अ१। गृहीत्व। देवो वः पति ति पच्छः पठितगायञयास्म.
केन मन्नेण प्ङ्कन्मन्रेण ्विम्तूष्णीमिवयवरीत्योत्पृय तेभ्यः सरुवेण गृहीत्वा पमाप इति
विष्टं मिध्रवतीवय्ेः | अदूम्यः परििनाताः स्येल्यादि । न व्रिभागो न निर्देशः । अर्ष॑डो.
पात्‌ । यजुरुतपूतत्वविधान्रथो ननं सवनीयनि रौ पप्रकरणे प्ररशितमेव ततो द्रष्टम्यम्‌ ।

आभिवासित आप्यल्पं निनीय सेमेपेण प्रतिपथ्ते।
भभिव।पितशब्देन वेदेन ताङ्गरे मस्माध्युहनममिवापरनमृच्ते | अविदहन्तः
श्रपयतेतिपरषनिवृततिरनेन क्रिथते । परं विमैवाजाविदिाहवििशधपणं कर्तञ्वम्‌ ।
भाप्यलेपं॑निनयेतिवच्नं महविदेरासतृतत्व।जिवरत्तिराशङ्किता स्याततननिदृ्र्भम्‌ ।
तूष्णीमेव स्यमादाय पपरेवेण प्रतिषयते । जाप्यदपनिनयनेत्तरं पपरष एष नाऽऽ.
सतम्बोक्ता वेदिरितिपरदर्शनार्थो स्थप्य्त्ययः ।
यदन्यदिध्माक्रहिषः पत्नी संहनाच ततसंमेष्यति ।

यत्न स्तम्बयनुहैरणं तत्रेव स्फ्पाद्‌ान पमच्रकं नान्यत्र त्य तदङ्गत्वात्‌ । तश्र
मेष एतसूवररोक्णीरतादय सुवं च चुचशच संमदव्याग्येनोदेहीलयेतावान्ैोऽत्र
वति । यद्यपि परक्षण्या्तादनघ्य दइष्टायैत। नात्र तथाऽप्यदषटाथं पदन कव्यमेव 1
इध्मःवबहिषः पत्नोप्नहन।चान्यत्वात्‌ । ततोऽञ्चिहोत्रहवण्थां पत्रित्रान्तहितायामप
आनैयिल्य। दिना ऽग्र परिमृशतीलयन्ते निशिताः स्येल्यारि दिवः शिखमिलन्तं करोति 1
परिमोननीयदभाुदुरश। लां ऽऽदाय तृष निष्टप्य तृष्णीं जदूवतमज्य पुनामि
प्य प्राष्य सचां मोषे निद्षति । तूष्णीं तै भारगानन्न प्रहरति । क््म।णपुत्ादिरं
प्राप्यते । न परारित्रपमःगैः । तह्मैवामावात्‌ ।

यलमागाञ्यग्रहणात्तत्छृतवा प्रतिहत्य `
गाह्य आज्यानि शृहाति ।
पृषा ते बिं ्रिभ्यत्विलयारि यत्मागाज्यग्रहणात्कर् . तच्छृत्वा$ऽग्यं -गाईपल-

४० . सत्याषाहविरचितं भतसर [शनव्रमपक्ने-

समीपे प्रतिहत्य । प्रतिहरणे नाम ॒पर्याव्रूल हरणे प्रतिहरणम्‌ । गाह पत्य्योत्तरत
-भाञयानि गृह्णति । ।
सर्वाणि चतुग्रदीतानि द्विकोपभृति।
उपभत्यपि चतगृदीतं द्विरिति टाघवाद्रक्तव्य एवे वचनं जुह्ध।रिषु प्रकृतितः पे

>
[५०

प्राप्तस्य पश्चगृहीत्य निवृच्यभम्‌ | उपमृति ब्रह्मणस्त्वत्यारिचतुरभिः । नोपमृत
-सम।नयत्‌ इति वक्ष्यम।णनिषेधः ह. ईरथमेव प्मानयनं न स्वाहाकाराथमित्यवगम्यते ।
अतं ओपमराञ्यस्य प्रयाजपबन्धामावात्प्रथमप्य चतुरहीतस्य प्रयाजारथै्य निवृत्तिः।
द्विवोपमतीष्यससिन्पकषे विरे त्वा सवीयाय त्वेति द्वाम्ां द्विवारं महणम्‌। प्रङ्ृतिव
वायाम्‌ । अपे द्धत्याऽऽज्यप्थाट छत्रेराम्यां सह । अन्यत्र कायानरोपेनपोद्धरण
मथप्रा्तम्‌ । स्वधा पितृम्प ऊ० आप्तादितानां प्रोक्षणीनां प्रतिपत्तरावहयक्वदिदम्‌ ।
पवित्रापिप्तनने तूष्णीमेव वेद्यामेव | प्रस्तरामावात्‌ । प्रस्तरापिप्तनन एव मन्रः।
यजमानो वै प्रस्तरः प्राणापानौ पवित्रे यजमान एव प्राणापानौ दधातीत्वर्भवादात्‌ ।
अकल पुरोडाश्पत्तरेऽः<सेऽवभथ९ सध्पादयति ।
भर्टंङृत्य पुरोडाशमित्यनेनेदमह ९ सेनाया इत्यादिविधिः प्राप्यते । अत्रामिपूरणे
न विद्यते । कृत््ध्य प्रधानकर्मण्यप्ररेयत्वात्‌ । सििष्टकरद्रचनाच । उत्तरवेदेरुत्त१ऽ-
सऽवमये परक्ेपणीयं द्रभ्यप्तमुदायं पेप्रादयति एकत्र करोति ।
` तमेवाऽऽह-
प्राडाशपाज्पान्यादुम्बरीपाधेषवणफलङके रवर
पाश्सृतरजीषं च यत्किच सोमाछप्रमन्यत्र चत-
खमभ्यः सोमस्थादीभ्य आग्रयणस्थास्या उः
क्थ्यस्थाद्या आदित्यस्थास्या ध्रवस्थास्याः ।
यत्किच सोमदिक्तमित्यनेनाधिपवणवचमारि गृह्यते । नासिन्पुरोडाशप्तादने यान
मानमपुवत्वात्‌ । चतप्तम्यः सोमस्थाटीम्य इत्येतावतैव चतपृणां भरतिद्धताद्प्हणे
पिदधे मिर्देशो देविकाहवििवेपपक्षे चतलछ्लः स्थाल्भोऽन्पत्न तस्मात्प्यटादपप।यं
श्रज्ञाता अन्यन्न स्याप्यास्ताश्च प्रथमत अभ्रयणष्याहीं स्थाप्या तत उक्थ्यस्थाटी तत
आदित्यस्य तते परुवस्याीत्येवं कमेणैव स्थाप्या इलयेतादृशक्रमपरापतयम्‌ ।
आयुदां अने हविषो जुषाण इति
रोति यतरस्पिननपरो श्रपयति ।
अन्नावमथनिचङ्कणेति मन्त्रेण द्वितीया ऽऽहतिः । नमे रुद्राय वाप्तोष्पतय इति
तृतीयाऽऽहतिः । उक्तं चाऽऽपस्तम्भेन--आयस् अपने हविषे। जषाण इत्यवभयमवे
व्यञ्ज यादवमथनिचङ्कुगेति च | नमो सद्राय वास्तोष्पतये ।. आग्ने विद्रवणे ।

8१

=

१ ०पटषः] गोपीनाथमदकृतञ्योत्घ्ाग्याख्यासमेतम्‌ । ९४१.

उने यत्परायणे । आवे विवभैने | यो भोपापति तर हूव इति देति । तत्राव-
भृथनिचङ्कृणेति मन्रस्य सुश्रकृत।ऽन्यन्न विनियु कल्वाज्ाऽऽहुतौ विनियोगः । नमो
रुदरायत्यस्व च मन्ेस्याविनियुक्ततदत्र पामान्पपरिमाषया विनियोगः । जपे वा
विनियोगः । स च होमोत्तम्‌ । यतरि श्रपयतीत्यत्राऽऽवृरच्थते वा एतथन.
मानोऽस्जम्यामिति श्रुतिटिङगं मृदम्‌ । यद्वि गार्हृषये श्रपणं तदा गारईपत्य द्यमा-
हुतिथच।हवनीये श्रपणे तद्‌ा55हवनीय इति ।
सप्पेऽश्चये ।
पूत भेदुम्बयीमाप्तन्यां स्पारिते । आपन्चत्रोषरियततवाद्राजान्येव ।
मस्तोतः सामानि गायेति सपरभ्यति सह
परन्था जिः सर्वे सान्नौ निधनपरुपयनिति।
निषने पताम्नोऽन्त्या भक्तिः । त्रिःशग्दस्ये पयन्तीत्यनेनान्वयः । तथा च तरिरुष.
यन्तील्यन्वयो मवति । त्रिर्पयन्तीलयस्य त्रिराहुरेलथैः । प्रेषे सामानीति बहवचनं
देशश्रयकर्तेव्यपतामगानाभिपरायेण । तेन सङेव प्रषः सिद्धो भवति ।
उरु हि राजा बरुणश्वकारेति चात्वालं
गत्वा षदान्ति चत्वाद्व मरयान्तो बद्न्ति।
भत्वाङं गत्वा च।त्वाटपतमोपे स्थित्वा वदन्तीति प्रथमपन्ञर्थः । वाला लका
दरे प्रयान्तो निर्गच्छन्तो वा वदन्तीति द्वितीयपक्ाषः|
अन्तरेण चात्वालोःकराबुदओो निष्कापन्ति ।
उमयपलतेऽपि चात्वाोत्करवन्तरेण.निष्कमन्ति । उश उदङ्मुखाः ।
सधां दिशोऽवभूथगपरनमाम्नातम्‌ ।
भ्र यां दिशं नजन्ति तिव प्राची तदनुरोधेन तत्तदटविङ््थानानि कल्पयित-
व्यानि । सर्वेषां मन्रः । पर्वा अपि । पह पर्येति पूरवपूत्ानुदृदेदं हम्यते ।
नोद्‌ चेन सेचरितवा इदयेकेषाम्‌ ।
उद़ीचेनोदग्दिमातेन । इई पथो विशेषणम्‌ । उदीचेन पथ न ॒तेचोदिवे-
केषामाचार्याणां मतमिवयभैः |
मध्पदृतरे दवितीय सान्नो निधनपएपयन्त्यरकान्ते पृतीयम्‌ ।
स्पष्टोऽथः ।
श्तं ते राजन्भिषजः सषस्नपित्यपो दृटा जपन्ति ।
सर्वेषं बहुवषन।जपः । एकब्वनपटेऽध्व्योरेव जपः । बहुषचनपठे पर्या अवि ।

¶ ग, नने निव^।२ग. च, ग्रस्य वि*। ३ ग. च. दुतिरि'।
११६

९४२ सत्याषाठविरचितं श्रौतचजं- [शनवमपरनन--

#

अभिष्ठितो बरुणस्य पाञ्च शत्युदकान्तमभि तिष्ठन्ति ।
उदकान्तं गत्वोदकामिमखास्तिष्ठनि सरवै ।
अपः प्रगाष्ठ -तिष्ठन्तोऽबभयेन चरान्ति ।,
अषः प्रगाष्यापो विलोडय ` | ` तिष्ठन्ते।ऽव थेन चरनती(त्यनेन।$ऽवारादावाक्रमण-
प्रत्य क्रिभणयोनिबृत्तिः क्रियते दक्षिणतो व्रह्मा यजमानः प्न च। उत्तरत भ्चीधः
पशथ्चद्धति मध्य हव।दष पात्रान्तरस्थानि कनाच्द्धतान उच मञ्चं ३5 <तन्यार्बा

स्थापयत । .अपापवछोढन -सर्वेषाम्‌ । होताऽनामचित एव बहिस्तूणीमाचम्य निवीती ,

गत्वा दवाया अप्त महम. इत्या चस्य ` यज्ञाए्वा0। भत्वा पुनराचम्य) अभिष्ठितो

बरूणस्य पाराः, उरकन्तमभितिष्ठ ते । ततो ऽपे ऽवले।डय तिषठन्नवमृये न चरति ।
1, ओढासु देवतासृरकप्रपवाञ्य स्वाधार.

4४ माघायाग्रीदुदकं तरिः संमृदरदीति सेप्ेष्यति ।

ओढापु आव।हितामु देवत परतीषु । इदं याज़षहत्रे । ओढामु देवतासिति

सूत्राद्धोत्ना देवतावाहनं कतव्यम्‌ :। "अ्चिप्रञ्च आ६० पोममा ३ ° वणमा ३ °
देवा९ आज्यपा आ° अश्नोवरणो. सिष्टकरतावा .३ ०। ओद देवतासितिपूत्रा-
द्यवल्य। देवतास्तातां केवटावाहनमात्र काप नतु निगदशषपठनम्‌ । उदक वेदे
नोववाञ्य । अदृष्टाधमिदमुपवाननम्‌ । स्श्धारमाधा्यं ध्रवामाप्याययति । इदं
भुवाप्यायनं श्रवा वे रिच्यमानामितिनिमेवस्य प्राबट्यात्‌ । अग्नीद्दकं तिः परमह्दौति
स्रष्यल्यध्वयैः | ततः पपरेषित्र आप्नीध उहितेन मन्नेणे दकं प्राक्पंस्यं त्रिः प६५।१६।
प्र चोह इत्थम्‌ - उदक वाजजिद्वाजं त्वा परिष्यद्वाजं जेष्यद्वानि वाजजिद्र नानत्याये
पेमाम्युदकमत्नादमन्ना्ययिति ।
सेपठेऽप्स त॒णं प्रास्य ।

समृ इत्यनेन संमार्गः पृच्यते । धमृषट इति भूतनिर्देशत्मारगोत्तरप्पु प्रापनं
मृष्ट, विहितेनोहितेनाऽऽग्ीपेण समृ उदक इत्यथः । अत्राभभितेमाजंनानाममावात्त.
त्स्थाने परिभाननीयदमीन््वचेन पह गहीत्वा तैः सह स्पेन . सेमार्ग करोति । उत्र
भरद्रानोक्तम्‌--चोद्यमाने कमणि द्रव्यम॒त्पादरये्यय। गृहमेधीये ऽभिप्तमा जनानति ।
गृहमेधीय इत्यवभयोषप्तदादीनामश्चिक्मानैनामाववतामपटक्चणम्‌ । ज्नीयेण समा
ग कृत आहवनीयदेश्चं .संल्क्ष्याप्स तण प्रास्यति । असिमस्तगे सर्वां आहूतयो
होतुः । बर्हिरामिजडेत्याहूतीना प्रतिष्ठिया अथो अशिष्ये जुहोतीति शरतेः।
मुवनमति वियती रक यष्टदं नम. इव्यभनिशब्दस्थानं उद्कशर्दस्याहः । अत्र
त्याज्जिशर्रस्याऽञ्हव॑तीयपरत्यादत्राऽऽहवनीया पावादुदकष्य. तत्स्थानीयत्वात्‌ । यष्ट

भ्दस्य तद्विशेषणत्वादुदकशग्दस्य नपुपतकलिङ्गत्वदेतद नुरोधेन विशेषृणीमूतो यष्टू-

प१०पटडः ]. मोपीनाथमद्वकृतस्योत्त्राष्यार्यासमेतम्‌ } ९४६

शब्दोऽपि नपपकलिङ्गः कायः | सप्रथा नभो देवेम्थ इति मच््रपे तु पप्रषो नमो
देवेभ्यं इत्यहः । प्प्रणा इति शब्दः पान्तः ! तस्येदकविशषणत्वे सप्रथ इति : नपु.
सकलिङ्गकत्वम्‌ । स्वधा पितुम्यः । मुह द्यभि्त्वा ° उपमृदेहि देवप्वा° सुयमे मे°

` अञ्माविष्णू इति नालि । वेरेरभावेन तत्नयुक्तप्या55क्रमणस्य तत्तेबन्धिमश्प्य चा-

भाक; | विष्णोः स्थानमधीति नाहि 4 अतिक्रमणाम्‌।वात्‌ | -अवस्यानेप्य तत्तमन्धि-
मश्रस्य चाभावः । अन्तर्वेदि दक्षिणं पादभित्यादि टुप्यते वेदेरभवात्‌ } `
अग्नेरनीकमप आविवेशेति चच्यमाधारयति ।
सुच्यं सुक्ाध्यम्‌ । भन्रत्याञ्चिशठरस्येञ्यम।नरैकपरकाशाकत्वाजोहः | हुस्वाऽनु*

` प्रागिति । वृद्धा इति सुचमुदगृहाति। १।हि माऽप्र इति नास्ति प्र्याक्रमणामाषात्‌ ।

अप्नय इदमिति ल्यागः । वागृत्याऽऽनेयीत्यृहः । समक्तम ° उन्नीत५ रायः सषीर।
स्वाह । यज्ञेन ° प्ादथित्वा चच । इध्मतनहनस्यने संमर्गितृणानि सवच. उपक
गृह्य क इद्मध्व ° के इदमसरी ° नह्सन्प्रवराय।ऽऽश्रावयिष्यानि । वाचछ्° ओद्‌.
मश्रादे ० जार श्रार ° अस्तु° तिष्ठ होतरिति प्रयोगक्रमः ।
यथोपसत्स्वेवं भवरं प्रवणीते ॥ १३ ॥ तिषटेत्पेतावान्पवर$ | |

सीदे होतरित्युपपत्प इति तस्यात्र बाधितत्वाततिषठेति विशेषः । अश्रिर्वो हेतिः
त्यादिमानुष इल्यन्तस्य छोपः । नच प्रवरछोपे प्रवराय्यावस्यानादर्योषः स्यादिति
वाच्यम्‌ । ति्ठेत्येतावान्प्रवर इत्यने)ताहश परवरप्त्वबोधनेन तदङ्ग मूतान।मवस्थानादी
नामपि बोधनात्‌ । देवाः पितर इत्यारभ्य मां देवेष्वेश्रवयाऽऽयुे वर्च॑पत॒इत्येतश्पा
तपराग्यो मन्नमौगस्तस्य. यष्यर्धरहमसि तं नान्तरेमी यथकास्यासि न. कमन्तेरमोति-

दिङ्गादप्युत्कीतैनवििष्ठमवर वन्तं ' प्रतीयते । प्रकते - तादशभरवरामाकेदेत्य

की = क

मच्मागस्य रे युक्त एव । तिष्तयेतत एव. शब्दस्य सूत्रकृता प्रवरत्वैन्बहं।र-
त्भवरत्वं भिद्धं, सिद्धे च प्रवस्तवे तस्य फडजनकत्वम्पि । एवे च प्रषरेसर्बन्धि-
फटयाचनार्थो यावानोचरमागोऽत्रावापितस्वागत ' एव जपो मां" देवेष्वाभ्रपिथाडडयुये

वर्चप्त इयतस्थं कर्तम्य ९व । होत।ऽिहति। वेत्व० देवता । पते यान्‌ {

.. अपबटिषः पयानान्यनत्ति 1. ˆ` ` `: `

अध्वयुधृतवतीमध्व्यो दुचमाप्यसतेत्युच्यमाने. उहूयत्वाद।यापवरदिषः प्रयाजान्‌

न,

०,

यजति । प्रयाजाङ्गत्वात्लुमादापनम्‌ ।.यज ° पएरथिनी हाता वक्ता । अपगतो नहि
प्रयाजो येभ्यस्ते प्रयाजा जपवर्हिषः । वर्हिमैर्य चत्वारः प्रयाजा मवन्तीलर्भः |
नोपमृत९ समानयते । _ `
भयाजेषु नोषमते€ मानयते । एतस्य बर्िरर्भत्वास्मकृते तस्यामाबात्‌ । एत.
स्मादेव ज्ञायते बहिरथेमेव प्तमानयनं न स्वाहाकरायैमपि । अतः स्वाहाकारा

;

९४४ सत्याषाढविरचिततं भोतसृच्रै- [ श्नवमप्रभे-

प्रकृतावाज्यमव रो षणोयमित्यवगम्यते । अत्र प्रयाजरोषेण धत्रं वारुणे परोडाश्मो-
पमृतं चामिधारयति । शषप्रतित्तेर।वद१कत्व। दत्य प्रातिः ।
अप्सुमन्ताबाञ्यभागौ ।
अप्सु इति शब्दो ययोस्तावप्पुमन्तो । त च अप्लम्ने पविष्ट, मप्सु मे सोमो
अनव)दिति ।
ताभ्यां भरचये पुरोडाशादररुणं यजति ।

तम्यां प्रच्तिवचनमप्सुशब्दषटि।स्यामेव भचारो न तु वातुमौस्यप्रकरणगत-
ुतिपठितया वृषा तोम दुमा९ अघतिद्वितीयाञ्यभागपवन्धिवेकल्पकपृरोनुराकंययेले-
तदर्थम्‌, पध्ये नेमित्तिकप्रायश्ित्ताननृष्ठानायं वा । तर्हीदं कुत्र कतव्यमिति केदनूया"
जान्ते करपयमिर्थात्‌ । अश्चितेति याजमानं परोडाश्ाद्वरुणं यजति । ञत्रन
कृत््नावदानं तस्य सिष्टङत्येव विधास्यमानत्वात्‌ । जुहामुपस्तीयंपुवामाप्य।स्थ मा
भेरिल्भिमृदथ दविरवदायामिषायं ध्रुं नाऽऽप्याययति । यदवदानानीति भ्रल्यभि-
धारयं वरुणायानुदूहि । जआश्नाम्य प्रत्याश्राविते वरुणं यजेति प्रयोगो वरुणयागस्य,
इमं मे वरुण श्री °तच्व। य।मि ब्रह्मणा ० मोषोर्यौ ° इति याञ्यानुवास्ये वरुणायेदं
वरुण्यां देवयज्ययान्नादो मृयाप्तमिति।
छृत्लं पुरोडाशमवद्ायाप्रीबरणौ खिष्कृतौ यजति ।
शस्य प्रयोगः जुहमपन्तोर्यरुवां नाऽऽप्याययति । त्नं परोडाशमवदाय द्विरमि*
भारयति । उमय्रमि भुवां नाऽऽप्पाययति । एतस्थाममिषारणाम्यां भोवप्तमातिः ।
भ्नीवरुण।भ्या९ सिष्टङृद्‌म्धामनुत् इदि । आश्न।भ्य भरलयाध्ावितेऽप्रीषरुणो किष्ट-
कृतो यजेति । उत्तरपृवीरषस्थाने षेक्य यागः सिवष्टजृत्‌ इति प्रयोगः | स्वं नो भ्र
र मुमुग्धस्मो दम्‌ । थे यज।महेऽपरोवरुण .सिष्टङतो ९० वरारश्निरम्ः प्रिया
धामान्ययाटूपोमस्य प्रिया धामान्पय।ट्‌परुणस्य परिषा पामान्यवाड्रेवानामाञ्वपानां
परिया भामानि यक्षदन्नोषरुणयोः चि्टङृनोहोत्रोः प्रिवा धामानि यक्षसस्वं महि °
भषता« हविः स स्वं नो अ्नेऽवमे ® एषौ६ व° इति हेतुरविरोषः । यज ° अगरी.
वरभाम्पा९ चिषटङृद्यामिदम्‌ । अश्नीवरुणवोः चि्टकृतरहं देक्यञ्ययाऽऽयुष्मान्य-
ज्ञेन प्रतिष्ठं गमेयम्‌ । अग्नीवरुभौ भ दुरिष्टासात^ सवित।ऽवराध्साद्ो मेऽन्त दूरेऽ
रातीति तेतेन जेएमिति । श्व ने हवि* परिषिरेशे परक्ष्य प्रत्लाठने निनयदि ।
अप्रीदुद२९ ध्र4णएदद)ति संप्रेष्यति ।
। पमार्मोऽत्रापि अर्परिपिद्धः संख इतिवचनामवेऽपि । आभ्नोधः स्प्यवभिसै-
प्त. परिमोननीयक् रक + सेमा उदक ष्यननिद्वानं स्वा सवदवाजं निगिषदरानि

क ` ` गिनि त "च

~+

५,

4

4१ "पः] गोपीनाथमटकृतज्योत्प्राघ्याख्यासमेतम्‌ । ९४५
बाजनिद्वाजनिलययि तमारम्युरकमतादमन्नाय।येति । तूष्णीमेव तैमार्गदमीनप्पु पर्ति-

पति। नान्न यो पूलानामधिपतिरिति । हुतं तव सहितिङ्गविरोघान्‌ । नासति वेदि-
मैिऊिङनविरोषात्‌ ।
अपवापायनूपाजौ यजति देवो यज

यजेति एर्वपतया न\ संप्रेष्यति यजेत्युत्तरम्‌ ।

महाहविहोता* उद्राता । यदुष याज्यं तञजुह्मानीय तेनापन्षावनृयानो
यजति । अपगतं बर्यगोस्तौ बर्हिव्पतिरिक्तावनुयाजो यनति । देवौ यन यजेति
पूर्व प्रथममनृयाजं तेप्रेष्ति । यन इतयुत्तरमनूयाजम्‌ । प्रथमस्यानूयाजस द्विव जित्वाय-
निद्धयम्‌ । उत्तरस्यैकथजित्वादेक ए¶ यनिः। अक्धिरपो माऽस्य यत्तस्य प्रातरनुवाके.
रहोषुरिति नाराशेप्तानूयाने जपः ।
एतावक्कियते ।
मान्पदुत्तरं कर्मेत्यपैः ।
यते प्रा्णा चिच्छिदुः सोप राजनियाण्यङ्गानि
स्वधिता परुन्टषे । तत्सेधत्स्वाऽऽञ्येनोत वर-.
पस्षानागसो अधपित्स्षयेम । यत्ते प्रावा
बादुच्यूनो अचस्यवुनैरो यत्ते दुदुहुदैक्षिगेन।
क्त आप्यायतां तत्ते निष्ट्यायतां देव सोप ।
यत्ते त्वचं बिभिद्यैद् योनि यदा स्यानास-
ष्युतो बेनसि त्मना । त्रया तसोप गृप्तमस्तु नः
सा नः सभाप्तत्परमे व्योपन्‌। अहाच्छरीरं पयसा
समरेलयान्योऽन्यो भवति दर्णो अस्य । तस्मिन्यय-
युपहतास्तव समानो भज सदति विश्वरूप
इति चतद्भिर्दुम्बरक्षाखया दभर्जःषभभिज्होति
पथभिः सप्तमिनेवभिरेकादश्रमिद्धयोद्श्रभिशा ।
जुहोति ोदितत्वास्स्वाहाकारस्तत्तदगन्ेषु । चतप्मिर्गमिः सक्तेमारगानन्तरं
नापख्ेन पत्रेण जुहुयाच्छान्ान्तरभ्रपितपेमार्गयोदुम्नरशाखया छोकिकेन दर्जी.
षमभि ऋजीपस्योपरि जुहोति । पचमः तततमिनेवभिेकादशमिन्नयेदश्िर्ेति -एय-
कंएपगुपाद्‌नं भम्याग्वाव्यथेम्‌ । अभ्यनेति केवित्त्तषत्साऽऽग्येनेत लिङ्गात्‌।
तद्युक्तम्‌ । द्नेतिवचनविरोष।पत्तेः । प्रोक्षणशज्दवदेवाऽऽज्यशाढ्दस्य दनयुपपत्तश्च ।

१. शदिः 1 न्दः ।

९४६ सत्याषाठविरवितं भरौतसूचं- [दनवमप्रभे--

ऋजीषस्य चवं पुरयिता समुद्रे ते हृदयपित्यप्सूपपारयति।
ऋज पर्येति पष्ठयवयवे । तेनर्पकदेशेन सक्पूरणम्‌ । सुच प्रचरणीम्‌ । तस्या
एव सोमपतनन्धित्वात्‌ । अन्यां ¶ा छौकिकीम्‌ । टोकिकसुग्रहणपक्षेऽवमथपाश्प्रयोग
एतस्या अवि प्रयोगः । प्रोक्षणे समार्गञ्च तृष्णीं जुहूषत्‌ । ऋजीषैकदेशेने पूरिति
सुचमप्पृपमारयति अप्मु निमज्ञयतीलर्ः ।
अप्प धातस्य सोमदेवत इति यो भिन्दूना-
गु्चरति तमश्घ्रेण भक्षप्रल्युपस्पृञ्चति बा।.

थो भिनद नामृचचरति उच्चटति र्योः प्तावण्य।त्‌ , भिन्दरूनां बिन्दूनां मध्ये योः
महत्वाद्वेते।विन्दुरुतछुते तमवघरेणावद्नगेन भक्षयति उपरति वां ते निन्दुमवघ्राणप-
यन्ते तस्य स्थातुमशकंयत्व उप्र: ।
अतरथथनिचङ्कुणेयवयय५ सप्रविध्यन्ति। `
बहुवचनादध्वयुपतिप्रस्था्नेतारो यजमानश्च पपरविष्यन्ति अवमयमवमयद्रन्प-
समुदाये प्तभ्यकूपरहषिपन्ति उदक इत्यर्थः ।
- देवीराप इत्युपतिष्टन्ते ।
बहुवचनात्सये याजुषः
संमिता न इति मार्जयन्ते ॥ १५॥
पववतरवै याजुषाः |
उननेत्सीयो न उन्नपाभ्य॒दु त्ये मधुमत्तमाः गिरः
स्तोमास ईरते सत्राजितो धनसा अक्षितोतयो,
वाजयन्तो रथा इव कण्वा इव श्रगवः ` सुयो
इव विश्वममिद्धीतमानश्चुरित्युन्नतार« संप्रेष्यति ।
वीय रइत्युनेतृविशे षणम्‌ । अभि उदकपीराभिमूखं नेोऽस्मानुत्तयात्तस्पेति क
मधुमत्तमा इलयादिनेोत्तायविरेपणाति तन्माहात्म्थाेकानि । = -;
उदेत भजायुत वर्चो दधाना युष्पात्राय उत यज्ञा
असक्षत । गायत्रं छन्दोऽनुसश्रभध्वपया स्याम सुरभयो
„ शृदेषिवतयननेता होद्पयमान्यजमानप्रयमान्वोनयति ।
पवौ रृत्विजः । यजमानं पत्नी च । सङ्ृदेव मनच्रः । उदेतेति बहुवचनात्‌ ॥
प्रतियुतो वरुणस्य पाद इत्यदकान्तं प्रातिति ।
अन्तिमप्तीमास्यमुदकं प्रतिरोडयति ।

[+

, ९ ज. ज. ड, *वजिघ्रेः ।

नि,

#3

॥ ॥।
न~~ ~ ~~ ~
॥ ।

५/५

९१०१४] गोपीनाथमकरृतज्योसप्नाव्याखूयासमेतम्‌ । ९४७

प्र्यस्तो वरुणस्य पाश्च इत्य॒दकान्तं भ्रल्यस्प ।
भन्तिमप्तीमास्यमुदकं पादाप्रेण प्रल्घ्येलयैः । अमुमथेमाह बोषायनः--पराख-
चुत्तः प्रपदेनोदकान्तं प्रयस्यतीलयर्थः (स्येति) । प्रत्यस्यति स्यपोऽप्रतीक्षमायन्तीत्यश्रा.
न्वयः । बहुवचनात्सरवैकतकता प्रत्यप्तनेऽनेक्षमाणाः प्रत्यायन्तीलयत्र च । `
ओदम्बरीः समिधो धारयन्तः
सर्वं भरत्विजो यजमानः पत्नी चेलेकेकाभौदुम्बर प्मिर्धे घ।रयन्ति । प्मिष इति
बहवचनमनेककतभिप्रायम्‌ ।
अपाप सोमममृता अभूपेति प्दरीयां जपन्तः |
अपाम सोममित्यस्या ऋचः पमाख्या महीयेति । पेज्ञायाः प्रयोजनं व्यास्यात्‌*
अन्नयने मंहीयेत्य्रेतस्याः संप्रत्यथार्थम्‌ । बहुवचनात्पर्वषां जपः ।
. उन्नेतारं परस्छृटवाऽपरतीक्षमायन्ति ।
परस्छृत्वा सर्वेषाम कृत्वाऽवमथदेशमभरतीक्षमप्रतीक्षमाणा आयने विह्‌।र प्रति
सागच्छन्तीत्य्थः । ऋः
परोगोषठे पाजयन्ते। |
गोष्ट गवां वप्रतिस्थानं तस्य परः परोवरतीं यो देशस्तश्र मार्भयन्ते पै तिजो
यनम पत्नी च 1 अन्न पुमिन्रा न इति मज्नमह मरदाज ।
एधोऽस्येधिषी पहीयाहृवनीये ` समिधोऽभ्पादधति।
ततत ओत्तयेदिकेऽप्नौ गृहीतां स्वां स्वामोद््ब् पतमिषमम्याद्षति । भदौ
यजमानः | ततः सष ऋतिनः । तेनेव मन्नेणौत्तरवेदिकेऽप्रावेव |
अपो अन्वचारिषमित्युपःतिष्ठन्ते ।
पमिदाघानक्रमेणोपतिष्ठन्ते ।
एवं पत्नी गादेपत्येऽभ्याधायोपति्ते ॥ १५ ॥
अनन्तरं पाठात्सर्वेवामन्ते पल्मीकतृकाम्याघानमूपस्यानं च। एवमिति यथ। सौमन.
णाम्याधानोपस्थाने कते तथाऽनय।ऽपि कर्तव्ये इत्यतदर्थम्‌ । ओ।सरदिकामनरति
देशतः प्राप्य बाधनार्थं माईैपलग्रदणम्‌ । तन्न॒ पयस््त्यञ्न आगमं तां मा प्तश्पृजः
अचेभति मच्र ऊहः 1
इत्योकोपाहश्री पदग्िष्ठोमयाजिपादसराप्रिय॒क्तवाजपेययाजिसवेतोपृया
जिद्विसादस्नातनियुक्तपोण्टरःकयाजिगगेश्ञदीतिततनूजगोपीनाथ
दील्षितविरवचितायां ्रीमद्धगवत्सत्याषाददिरण्यकेशिस्‌-
जाम्ब॒धिगतनिगृढाथरत्नाखाभङ्तविद्रजनसंताप-
शापिकायां ज्योत्स्नाख्यायां इत्त। नवमप्र-
श्नस्य पचमः पटः ॥ ५॥

जाक क कक ० => ~ ~~ ~

१२. च. श्टीयामिलयः । श

९४८ सत्यावाठविरवितं भीतसूत्॑- [शनवमपरभे--

भथ नवमप्रश्ने पष्टः पटः ।

प्राश्य उदयनीयायास्तत्रं प्रक्रमयति ।

प्रामशमात्रांओे विधानम्‌ । तच प्क्रमपतीत्वनू रः । प्राभेशविधानम्‌ | एषोऽ.

श्राऽऽहवनीयो यतः प्रणीवते प्र ग।ईैपय इति शाछामृलोयं गाहपत्यकरमेम्योऽन्व.
वस्यन्ति तत्र गहपत्यकमोणि क्रियन्त इत्येताम्यां सू ्ाम्वापोत्ततेरिकमिराहवनीयः
शाडमूलीयो गाहेपत्य इति प्रप्त तवेोर्णीवरृतिः क्रिथोऽमेन । तेन प्रातेष्वेवाभ्नि
पूदयनीयेति तिद्धं मतरति । तचरं प्रकरमयतीत्यनुवादोऽस्यामिष्टावपि हौत्रविषये
नास््यपूरवता कंलवाध्वयवविषयप एपेत्येतदथेमेव तत्रं भरक्रभयती तिवचनम्‌ ।
तस्या; प्रायणीयया करपो व्पाख्पात्ः।
तस्या उदयनीयायाः प्रायणीयया कः प्रकारोऽन्यन्वाधानादिको भ्वाए्यात
उक्तः।
अनूयाजप्पिषपुपसंनध्षति ।
-शत्रेतावानिविरोषः प्रायणौयातः} अर्थः स्पष्टः |
यस्या स्थासयां भायणी य५ भरपयति वस्वा
सनिष्कासरायां तेन मेक्षणेन श्रपयति ।

सनिष्कासायामियस्यायमर्थः-निष्कापतममि निरुकषहविष्कायामिति । तेन न श्चेति.

विरोधः ।
पर्नी ९ संनष्चति ।
योकश्रष्यात्रमृषे व्यक्तत्वादिति भावः ।
| न जुहामाञ्यं शहवाति यादि भयाजा न भवन्ति ।
स्पष्टम्‌ ।
कृताढृताः प्रयाजाः ।

एतस्या इष्टेः कत्तनत्वेऽपि प्रथाजानयाजानां कृताकृतत्वमेवेतित्तापना्य॑ यदिः

प्रय।ज। न भवन्तील्येतावेतव पर्षिकत्वेऽवगते कृताकृताः प्रयाजा इति वचनम्‌ |
अत्र देवताक्रमे विशेषमाह--
पथ्यार स्वस्तिपृत्तमापाञ्पेन देवतां यजति ।

+ क कि क भ

अनिः सोमः पविता पथ्या स्वक्िरदितिरिस्येवं देवताकमोऽतेत्ययं विशेषः ।
देशक्रमस्तु तत्तदेवतानुरोषेनैव । तथा च।ऽऽपस्तम्बः-तेष्वेव देशोष्वप्निमास्वमागान।

५ च, “वनं स्पष्टार्थम्‌ | २. ज. प्त. म, इ, देवता ।

2

[९१ णट्ढः] गोपौनाथमहकृतज्योत््ाष्याखूवा समेतम्‌ । ९५१ `

परथमं यजति प्यार स्वतिमुततमामिति। यश्च देशे या देवता प्रागिष्टा तत्रैव ता
यजतीत्यापस्तम्बपूत्रार्थः । अन्यश्च विशेष उक्त भापस्तम्बरमूतरे-याः प्रायणोयस्य
याज्या प क्तमिति । यार्यानुवाकेयानां विपर्यापतोऽपि ब्राह्मणोक्तोऽनुपंषेष॒हइत्याप-
सतोम्बधूत्रयः |
न स्थालीं निष्कासं मेक्षणं च निदधाति ।
`` भग्र प्रयोजनाभावादिति मावः ।
न धबायाः शेषं करोति ।
प्रयोजनामाषत्‌।
छरा संतिष्ठते ।
` शसन्तवव्यावृत्यथैमिदं वचनम्‌ ।
| अनुबन्ध्यायास्तन्नं परक्रपयति ।
अत्र तचरं परकरपयतीतिवचनमुद पनीयाप्तमाप्लव्द्व हितोत्तरमेव तचचप्रक्रमः कतव्य
इत्येतद्‌ ।
तस्या निरूढ पशुवन्धेन कलो व्याख्यातः । |
. तस्या अजबन्ध्याया निरूदपदुवन्प)न्रप्न पर्ये प्राजापत्येन वा कल्पः प्रकारो
व्यारुयात्‌ उक्तः । यज्ञमनु यत्ञमभातिमनु बध्यत इत्यनूषन५। दवं अर्वः । षूदोता .
` पश्चिषटिश्वाङ्गमूते न वियते इतिसूत्रारेषद्‌रोतृपश्िक्टी न स्तः । ।
मेत्रावरुणीं बश्षामुपाङरोति ।
वशा-वन्ध्या | सा च गौः । तथा चाऽऽपर्लम्नेन गोपदधटितावेव प्रषाुक्तौ-
मित्रोवरुणास्यां गोपाया मेदपोऽनुतरहे मित्रावरुणास्थां गोपाया मेदसः प्रेष्येति
सप्रेषीविति | उभयोवशागोशब्दयोरमि ` वा भरयोगः । वशाशब्देनेदमपि ज्ञायते.
गोशब्देन ज्ञीजातिरत्र गृह्यत इति । हविरवदान्रेषविषयेऽ८य।प१स्तम्बः-- एवमवद्‌।-
नेषु हविष इत्यन्तो नमतीति । वपाया मेवुपर इत्येतस्य स्याने हविष इत्यूह इत्यथैः ।
पश्चपशुनां मध्ये ्यक्षरोध्पतस्यककषरत्वादद्नोषोमीय एवैतस्याः प्रकृतिः । तेनास्नोषो.
मीये तद्विकारेषु चाऽऽशवाहः प्रस्तर देक्षषौ विधृती काष्मैयेमयोऽषि(?) काःपौतुदाखे-
स्योऽमुष्मा जगुप्यः कषाया मेर; परष्ामृष्े परोडाज्ञस् ्रप्यामुष्मा अमुष्य ` हविषः
्रे्यतयेततपूत्रोषात्ता षम. अत्र मवनिति । .अत्र खीपरत्वादमुष्मा . इत्येतस्य ` स्थानेऽ-
मष््रा इत्यृह इति विशेषः| „. ‰ . + क)

५२५

च

९५२ : . सत्याषाठविरचितं भोतस॒न्रं- [श९नवमप्रभे--

तिकलो का द्विरूपा मैत्रावरुणीं बहुरूपां
बेश्वदेवी « शितिषृष्ठां बाहैसपत्यामिति ।
द्विरूपा द्विव्णा भेत्रावरुणी । नहुरूपऽनेकवर्भा वैश्वरेवी । शितिपृष्ठा शतप
बाह्यस्य एवं तित्तः । हितिषृष्ठायां द्विरूपत्ेऽपरि षषे शरतवर्णप्तं. नियतमिति
दिरूपवशातो विशेषः । इतिशब्दो नहंस्सत्यानुभन्ध्यातिषये प्रकरा न्तरमप्यप्तीति-
ज्ञापनार्थम्‌ । तेनाऽऽप्तम्बोक्त रोहिणो बारस्पत्येति सेहितवर्णोऽपि पक्षे सिद्धो
भवति ।
उपाध्शु मध्यतो वैश्वदेव्या प्रचरलयाश्रुतम-
त्पाश्ते अप्टुपार्णु भवत उचैरितराभ्याम्‌ ।
यदि सध्यतत्तदैव वेश्वेभ्या उपांशुत्वं नाऽऽदवन्ततो वा । तेनःऽऽदाकन्त
चाऽपि यागपक्लोऽस्तीति अक्राम्यते । भन्यन्न प्रवरपेवादाश्रावणत्रेभ्य इति पृष्र-
साप्स्याऽऽग्रावणस्योचेष््यानेन बाधः । आश्रावणम्रहणगमसिन्पूते भरयश्रवगोष.
रक्षणम्‌ । अगिशब्दतत्प्ेषा अप्युपाश्शु भञन्तीतिमूचनाथम्‌ । परप्रत्यायनं तु
रस्ताङ्करिस्कोटनायुपायेन सूत्रकृद्धिषानवला दनन्यगातिकत्वाचेरं कर्प्यते , इतराम्थां
भेश्रावरुणीनारह्षत्या्याम्‌ । अनियमशङ्कान्यावृस्थयैमिदं वचनम्‌ । अनुन्ध्यात्रि-
स्वपक्ष एव विकृतिषिशेष एव पतमवेश इत्याह ऽऽपत्तम्बः--ता न सर्वैत्राऽऽछमन्ते
वाजपेये शजपूये पत्रे पहसते सपवेदते वेति ! अन्यश्च विशेपो ऽत्मिन्पषे तत्रैवोक्तः-यः
कामयेत पर्थो मे यज्ञः स्यार इति सत॒ एतातितिसतोऽनृबन्ध्या आकमेतेति । अनन
तु कामेन पवत्राऽऽछम्भः । सरपो वीर्यवान्‌ । प्रस्तरस्यैवाऽऽहरणं बषः कल्येनाच्च |
यूष्रशनास्वरुददवशूलानां प्रयोगामावः। उत्तररेदिरेश एव पाडुकज्वप्रहणम्‌ । अर
येनो मावत । पुलिङ्गशब्देषु ल्ञीलिङ्गेनोहः पर्वमननेषु । मित्रवसुणाम्यां गोपाया
भेदसोऽनुरू हि । मित्राषहणाम्यां गोपाया मेदपः प्रेषयत्यूहः । मित्रावरुणाम्थां
योः पुरोडाश्च्वानुतर्‌ हि । भित्राशूणाम्यां गोः परोडाशस्य मेष्य । मित्रावरुणाम्वां
रोहेविषोऽनुबरू हि । मित्रावरुणाभ्यां गोषः प्रेष्येति ११: । गोश्व्दानन्तरं क्वन्र
वरा।शच्दो वा परषेषु ।
अनूबन्ध्यायाः पशुएरोदश्रं निरू(₹).
प्य देषिकानि हवी्प्यनुनिरवेपति ।
` देविकानामिमानि पविकानि देविकाछ्यदेकतापबन्धीनौल्ः ।
भत्रे पुरोडाश्च दवादशरूपाटं निपतति यथा समाम्नातम्‌ ।
रे पुरोडाशं दादशकपाछं निवंपत्यनुमल्ये चरु राकये चर९ तिनीशल्यै
अरे कुद चरुमित्येतानि १७ । पञ्चेति स्पष्टमेवापठदापस्तम्बः। धात्रे पुरोदाशं द्वाइक्ष-

४ कर

[११ ०पटटः] गोपीनाथमहकृतज्योत्प्राग्याख्यासमेतम्‌ । ९५९

कपालं नि्ेपस्यनुत्ये चरर राकाभे चरर सिनीवाल्यै चरं कुदे चरमिलश्र यषा
पमाम्नातं तयेत्यषः ।
सोमस्थालीष्वेते चरवः पयसि भप्यन्त।
` षार द्वादशकपालः पुरोडाशः । आग्रषण्यार्यामनुमत्ये चरुः । उक्थ्यस्थाल्यां
एकाये अरुः । अदित्यस्थारथां पिनीषास्यै चरः । ुव्याल्यां कृदधै चररिव्यषः ।
अनबन्ध्यायाः पुएरोडाशस्य देविका.
हविषां च सपान^ च्िष्ृदिरम्‌ ।
ष्टम्‌ ।
मेतरावर्णीं पुरोनुबाक्यापन्बाह ।
स्यष्टम्‌ । मेगश्रावरणां पुरोनुशाकंयामन्वाहेतिवचनं प्रकृतवेकवानूबन्ध्या त्रित्व१.
कषप्तु भनन्तरपरदशितिक्ृतिविषय एवेतिज्ञापन।यम्‌ ।
सेपरेषशच भवति )
अभ्नीपेयै।यविकृतित्वमेव न तु जीत्वप्तामान्यमादाय प्तरस्वतीविङृतित्वमितिन्ता१*
नायेदे सूत्रम्‌ । पौरीनैव श्वेता वशा भनुबन्ध्या मवन्ति पश्वदश वेत्यश्वमेषे था
जनुबन्ध्या्तास्वपि अनूनन्धयानामातिवेशत्त्वप्यतोऽतिदे शात्त्रापि तेपरेो मति ।
एवं पवास्वप्यनून्ध्यापु |
अनूषाजान्ति स्वरं जुहोति हृद यभूटेन करति यथा परस्ताद्‌ ।
परिभिप्रहरणोपलक्षणनिदम्‌ ।
मैत्रावरुणी फापि्तापेकेऽनूषन्ध्यायाः स्थाने समामनन्ति
इविराहुतिपेति ॥ १६ ॥ इडान्ता संतिष्ठते ।
स्थान इत्यनेनानुबन्ध्याकायपतपादनमामिक्षया क्रियेतेऽस्वेऽप्येतस्याऽऽमिक्ताकर्मग
इति पृच्यते । को गवालम्म्य-
अग्निहोत्रं गवाढम्भं सैन्यापं पलपैतृकम्‌ ।
देवराश्च घुतोत्पात्तिः कटो १ विवर्भयेत्‌ ॥
इति गवाढम्मनस्य निपेषनादामिक्षायाम एव । स्थानशब्दस्वारस्यादेतश्याः
प्रतिनिषित्वं नात्ति । हरिर्‌हुतिपरश्ति प्रषानप्रमृतीखन्ता] भवतीत्यर्थः । इरडयाऽन्तः
समाघियस्याः पेडान्ता । इडन्तेतयनेनेव पश्यायं सिद्धायां एनः संतिष्ठत इविवचनं
प्रतिपक्तिकमेणाऽवि तैस्थाऽऽवहयकोतिदयोतनार्थम्‌ । तेने दानिनयागप्य॒तिष्पन्नद्न्य
भ्रतिपत्िरूपत्वास्कतेञ्यता सिद्धा भवति । तथा च मरदराजः-- निष्प द्रम्ये न
क्म इति । आश्वल्मयनोऽपि आऽ्यमामप्रभृति वाजिनान्तेति । हविराहुतिप्रमृती ~

` ६९५४ - ` -सत्याषाढविरवितं भौतचघ्र- . ` [रनवमप्रभे-

ल्येन द्रनयोत्यादकानि पावन्ति कर्माणि ताबन्तेव करज्यानि नाम्यन्वाधानादितश
मिति पृच्यते । लौकिकेन दध्नैव।ऽऽमिक्षाऽग्र । पायेदोहावचनात्‌ । खण्डेष्टिरािक्षा
पमास्याता । तते देविकाहविषां ` यागः । अगन्यान्वाधानादिनाह्मणतर्पणान्तकर्मैकडा-
पेन?) | उभोस्तन्नं तु न॒ मवति । खरूपविरोषात्‌ । आपस्तम्नश्तवत्राप्येतेवामनुनि-
ष१भिच्छति तामनु देवि हवी श्वि - निषैपतीति । बौषायनोऽतरानुग्रहमाह- आज्येन
देका यनेद्रित्याज्ञीगविरिति । भरद्वा नोऽप्याह- भिक्षां करिष्यन्नाञ्येन देविका
इति । आञ्यपक्ष उपांशुयाजधर्मेण यागः.| निवरप्पकेऽत्रापि पतमाने विषटङदिडम्‌ ।
तथा चाऽऽपक्तेम्ब आअमिक्ायागं प्रकृत्य पतमाने तु सिष्टङृदिडमिति + इदभषि
स्वीकार्यमशक्त । एवकार श्रवणात्‌ ।
सदोहविध।नानां परथमद्कतान्य्न्थीनििस्च- :
स्योदीषी हविर्धाने बदिरेदि निर्दय ।

सदश्च हविधाने च सदेहग्िधौनानि तेषं पदोहविधानानां हदिधीनयेलिण-
म््रेणाऽऽहवनीयमूरेङ्नीतवा बहिर्दि निगैमयति अब्यवायारथम्‌ । प्रथम्‌ कृताः
सदो हविर्षानश्य हविधानयोश्च ये अरन्थयस्नानिलरप्य एतेन ज्ञायते प्रथमयन्थयः
प्रज्ञात भवन्तीति । यं प्रथमं ्रनवि अरथ्नीयाद्यत्तं न विक्लदभयेदमेरेनाध्वयुः प्रमी
येत तस्म िच्लत्य इति श्च॒नौ दोपश्चवणादवदथकं ्रन्थिविस्तेऽनम्‌ । अमेहेन
मूरनिरोपेनेत्यर्थः। उदी उदममरे निवैत्यीग्यवायेन निष्क)दथ |

यतकुपीदमपरतीत्तमिल्याहवनी यद्रेदिमषोषति ।

वेदि मृपोषतीत्यन्र स्तत्हिष। वेदेद्‌ीहेन स्वरूपनाशा।पभवाछक्षणया तत्स्थं बद.
क्ष्यते । तेन वेद्यां सीणैस्य बईषो दाहः तिष्यति । न च्छदन्यमि । यदोषधौरिर्े.
दि९ स्तृणाति यदनुपोष्य प्रयायादिति ब्ाह्मभेन स्तोमस्य बईिष एव दाहविषान।त्‌ ।
। भागधय गाहैपल्यात्यत्नी ।

एतस्मादेव पूत्राज्जायते-उदयनीयेषटिवाईषः प्रहरणं भव प्तमिष्टयनुहेमे । अग्रड-
तस्योदयनीयोष्टर्हिष¶ उपोषृणं पर्या कार्यमिति । उप परुष दह इति षातुदहेऽ
वतैते । उपशब्दः समीपेऽवस्पानार्थः |

एत ९ सधस्य परि ते ददामीति तिद्धभिरूमपयन्तमनुमच्यते ।
मर्िदोहनन्य धरममुचन्तुदष्व यन्तमटुमरयत इत्यषः । , `
(श्वरोप विश्वदावस्य, त्वा सेजृहोमीलयज्ञलिना सक्त.
न्मदास्य . ठहषाचदि . मिश्रमिव चरित्वा .मन्यते।

“सकत शज्दो-यवपिरेषुः रूदो. निलय महुववनान्तः शार्रस्वामाग्यात्‌ [अत्र नभि.

४, ~

६

४;

[एलन्ष्णडः] गोपीनमथमटृक्ृतज्योत््ाग्यार्यासमेतम्‌ । ३५५

तानमिव यवानां पक्वो आह्यः:। होमे विनियोकष्यमाणत्वात्‌ | यदि ` पताध्वक्ताघ
मिश्रमिव यत्ते चरितवानिति मन्यते तद प्रदाग्ये वेद्युपोषगेऽग्नो, -सक्क्चीकेकाजञहु
यात्‌ । श्रुतिरपि --पदि मिश्रमिव चरेदज्ञठिना प कूपदान्ये जुहुयादेष. १ -किर

श्वानरो यत्प्रदाभ्यः सर एतैन९ स्वदयतीति.। भत्राऽऽपस्तम्बेन विशेष उक्तः --शङ्वा

विषान्यामित्युक्तमिति । योऽव।कवत्पराद।त्मनः शुभाशुमे जिज्ञापतते तस्वायमयज्ञ-
संयुक्तः कल्पः कमप्रात्तो ब्रद्यणस्यः प्रददे इत्येतस्य।ऽऽपस्तम्बसूत्रस्यायैः । उक्तं
ब्रह्मण इति शेषः । तञ्च नाक्षणम्‌-- अहवा. विधान्यामिकाष्टकायामपूपं चतुःशरावं
पतथ परातरेतेन कक्षमु पे्यदि इहेति पुण्यतमे मवति यद्वि न दहति ` पाप्तमभेतेन
ह स्म व ऋषयः पुरा विज्ञनेन दीर्मन्नमूपयन्तीति । तत्रैकाष्टकां स्वयमेव गृद्ध
वक्ष्यति-भषटका व्याख्यास्यामो माध्याः पौैम।स्था योऽप्रपक्षसतस्या्टमीमेकाष्टके*
त्याचक्षत {ति । मष्टका नाम नित्यः व्ितृकायैप्मुदायस्तं व्वाख्याध्यामः । मघाभिः
परयिभोभयुम्यते ६] माधी पौगमापी मावमात्तस्य पौमेम। तीलययेः | तस्याः समौपे
योऽपरपक्ञप्त्या्टयमेकाष्टकेत्याचत्त१ भ।चायोः । ९कशन्दःः भषानवाची । एका
प्रथानाऽटका । -येङपृरुषृ इत्यत्र प्रधानपुरुष उच्थते । किपवेक््य प्राधान्यमिति
वेदुच्यते- देमन्तशिरिरयोश्वतूणामपरपक्ताणां याश्चतक्तोऽष्टम्थस्ताः प्रव इष्टकास्ता
मपेकष्य । किमथमेतद्वचनं तस्पाः पुवचरुत्तरेद्यश्च कमेत्रिवाना्म्‌ । ययेवं॑तस्य
पम्वामनूराभैरियेव वक्तम्यम्‌ । एवै तदं कारपेयोगादष्टकाशब्दः क्मेणीदमेव
चाष्टकादरीनां प्रायाम्यमिति ज्ञापनार्थम्‌ । किमेतस्य ज्ञापने प्रयोननं पतमारूयाप्तामथ्यी
स्र्वाछठप्यष्टकालिच्छातः क्रिथा स्यादस्यास्तु प्राधान्याननियतता च । एकाष्टकायां
दौक्षेरनिति एकाष्टकायां क्रयः सपदत इति च । अत्राप्यस्याः संप्रत्यय इत्येतदष-
मेतश्या एकाष्टङाया एव॒विशेषणमहवं विधान्यामिति । प्ता हि पैवत्सरस्याहानि
मिदेषाति भकरमयति । कथे पेरत्सराय दीक्षिष्यमाणा एकाष्टकायां दीकषेरतिति श्रतेः।
तस्यां प्रातिश्वतुः शरावत्रीहिपिष्ट पमितमपृषं पक्तवा द्गारपाल्छृत्वा तेनारण्ये कथं पतेद्‌"
हेरे वेदपपः शरद दहति कथं तदा एण्यपमं शमं मविष्यतीति विद्यात्‌ । विपयये
त्वमिति । एवमृषयः पुरा परीक्ष्य दौधैपत्रेष्वेव दीक्षयन्तीति ।
पृथगरणीष्वद्नीन्समारोपयते भाजिहितं गाहैपलयं
दत्तिणाप्रि\ श्रारायुखीयं गंतन्निपस्वृतीयम्‌ ।
मतश्रियस्तृतीयमिल्यनेन। ऽऽ हवनीयानक्लत्व एवेदमिति बोध्यते । प्मारोषयत
श्त्यनेनाऽऽत्मप्तमारोपे।ऽप्यत्रामिपतः | भपस्तम्बो क्तिवदुत्त्‌त्र निभेथ्येत्यवचनात्‌ ।

न~~ = ` `----- ~~~

भृमः "गैन्य्येद्यी§ 1 ८." ~ .* "4

९५६ सत्थाषाढविरवितं भौतपून्न- [ नवनपरने--

प्राचीनपुदी षीनं बोद्बसाय बिहार साधयिसवोद्व.

सानीयापिटि नि्ेपल्याप्नयपष्टाकपालं पचरूपालं वा ।
उदवकतानार्येशिरुरवक्रानीया तां निर्वपतीयर्थः। अग्पन्वषानादिनाक्षभतर्पगाने-

पमिषिः। भष्टाकप।खपन्षः शाखान्तरीयः पक्कपाछषक्षः स्वश्च।कगतः |

भत्र विशेषमाह-
तस्योपाश् सर्वं क्रियत ओच्मादनूयाजात्‌ ।
तश्याष्टाकपारस्य पश्चकप।छस्य वा| परवमित्यतेन तश्रतहितस्य सर्वस्य प्रषान-
स्याऽऽश्रावणप्रलयाश्नावणततेषादित्तदितस्योपांयुता विधीयते । परप्रत्यायनं तेज्ञया ॥
भा, उत्तमाइनूयानात्‌ । भतराऽऽङ््ादापाम्‌ । तेनोत्तकदनूपाजात्प्ामित्ययमर्थो
मवति । उत्तमानृधाजप्रथृति प्राक्त एर स्वर इत्यर्थात्‌ । भव्राऽऽफलम्बो होत्रे
विशेषमाह -यदि पञ्चकपाडो गाथी याज्ये यद्यष्टाकपाठः पङ्कयःविति । दक्षि
णाविशेषोऽपि तेनोक्तः -- अनड्वान्दक्तिणाऽनड्रह वा रिरण्यमिति । आश्वन्ायने-
नापि पनर्‌।धेयिक्रवा षमा उक्ताः- पौनराबेयिकंयविङृतेति ।
उर विष्णो विक्रपस्वेति पूणीहुतिपेक
उद्बसानीयायाः स्थने समामनन्ति ।
द्वादशगृहीतेन खच ए्रयित्वाऽन्त्चस्तिष्ठनित्यापलम्नः ।
सा याद्द्राजौ कियद्रातरेण बा संतिष्ठते तदैव
सायमग्निहोत्रं जुहुयात्काल एव प्राते्होमः ।

मे्टिर्दवततानीया । यावती चाप्तौो रात्रिश्च यावद्रत्रिः। तत्र रार्विद्रिविषा
महती, अस्मा च । एतपोरमये।रपि र्योः कियद्रातरेण वा तिष्ठते । कियदिस्यनेन
काछानियमः सृच्पते । जियद्रातिर्यत्र प्त कियद्रात्रः कालः। यदा संतिष्ठते तदैव प्तायम-
्िहोत्रमपिपन्नकाठमपि जुहुयात्‌ । गोणकामानतिषातात्‌ । प्रातर्होमं स्वागामिन खकाछ
एव जुहोति । नन्विन्कहठ कः प्रपङ्गः। भन्ति प्रपङ्गः। उदवप्तानीयाने परायेप्रात-
गाहुतिरिति श्तेः । सूत्रकारमताच । यथ।ऽऽह बौधायनः-परायंप्रातरभ्निहोत्र प्रतिजहो.
तीति । पूत्रकारामिप्रायस्तु प्रायमाहूतिश्चतिसतावन्निलयाया एव सायम।हतेरतीतक।.
छाय गोणक्ाछनुज्ञा्था । प्रतराहुतिश्चतिरपि प्रपङ्गाद्ध।विन्य। प्रातराहुतेरनूवा.
रिका नत्वप३्निहोत्रविध।यिकेति । अत एवोक्तं काठे प्रातरहोम इति । केचित्त अभ्नि
हा वरद्मयभिदं सोमाङ्गं पेतिषठतेऽभिष्टोम इत्युत्तरत्र वचनादिति प्राहः । तेथा चोद्व-
पानीयं श्हृत्याऽऽह कात्पायनः -तृदने तायमाहतिः पोमाङ्गं पंनिध्यविपेषाम्थां
नित्या ब! प्रातराहुतेरिति शरुतेरिति । एतेषां मतेऽनारण्येऽगनिहोतरे ऽपि कर्वन्यमञ्निहो.

।
४
{
| २
|\ १
ह
1
५
{

[{ष०पटडः] गोपीनाथमहृकृतज्योत्प्ाग्याख्पासमेतम्‌ । ९९५७

श्रम्‌ । अनन्तरे काठे दशहोत्रादिषर्मेण यषन्जोवसंकल्पेनाऽऽरन्धन्यमिति । जमिनि-
नाऽपि उक्तं षष्ठाध्याये पक्तमे पदे दोस्षाकारप्य शिष्टत्वादतिक्रमे नियतानाभनुष्कर्षः
भ्राप्तकाछत्वात्‌ । उत्कर्षो वा दु्ितत्वादविरिष्टं हि कारणमिति । दैवादवमृषो-
त्क्े दीक्षाकारस्य शिष्त्वादतमाप्तत्वाननियतानामतिक्रमेऽप्यन्‌त्कषः प्राप्तकारत्वा-
दिति पू्वूत्रार्थः। वाशब्दः पूवप्षन्यातंकः । दीलितत्वादोक्षाया अनुनमुक्तत्वा-
त्क एव हि यस्प्‌दविशिषटं पूर्वेण तुल्यमेव कारणमत हलयर्थो द्वितीयस्‌त्रस्य । स
एव ततन प्रतिहोमो न विद्यते यथा पू्षाम्‌ । काटप्राषान्पाच्च । तत्र दैवादुदवपतानी-
ये्टयुत्करपे यथा पूणां यथाऽवमृथेषटः पूतना होमासतषां प्रतिहोमो न विधते तथा
दैवादुत्कृष्टाया उदवपरानीयाया उत्तरेषामपीति भ्रषमपूत्रायः। काल्प्राधान्यात्‌ ।
स्ता यावद्रातरौ कियदरत्रिण वा पतिष्ठने तरेव सतायमश्चिहत्रं जुहुयादिति काल्प्राधा
न्यादपि प्रतिहोमो न विद्यत इति द्वितोयमूत्राथैः । अन्यच्च जैमिनिः--प्रतिपेष ऊष्यै.
भवमृथादिेरिति । अवमृपेटरूष्वीमिः परकृतिपूतायाः प्रतिेष इत्यर्थः । अन्यश्च
प एवाऽऽह प्रतिहोमात्रेत्साथमभिहेत्रप्रमृतीति हूयेरजिति । प्रतिु पोडरिनीति
च। दैवान्मानुषाद्वा विम्नादु तरदरुच्ृष्ट। ययुदवस्तानीय। तदेोत्तरस्येवष्ः प्रायं होमः
कर्म्यो न पूवस्य । अवी गुदवस्तानीयेटेर ेहोत्रेऽनधिकाशत्‌ । अयमर्थ एताम्यां
जैमिनिमूत्राम्यां टम्यते । शरुतिर -एतेधा पुनरबिथततमितयेकषे्धञऽत्निहोत्र जुहूय।-
दिति । पपप्रायश्धिततं तु होतन्यम्‌ | उदवततानीयोकर्णात्‌ । यत्र तु क्रतुवश्चःदुस्क-
स्तत्र न प्रायशित्तम्‌ । यथाऽतिरत्रे । भारद्रानप्तत्र।ऽऽह-पलावदननिहोत्रपर

तयि प्राण्यतिपज्ञानि परतिजहुयान्त वा प्रतिजृहृयःदिति ।
संतिष्ठतेऽप्निष्टोमः ॥ १७ ॥
इति शरण्यकेशिसूते नवमप्रभने षष्ठः पटलः ।

पंतिष्ठतेऽश्ि्टोम इति वचनमञ्िहोत्रद्यस्य सोमाङ्ृत्वं वक्तुम्‌ । अर्षः स्पष्टः ।
इस्योकोपाह श्रीमदपिष्ठोमयाजिसादस्तामियुक्त ब्राजपेययाजिसर्वतो पुखय।-
जिद्विसारस्वाप्रिय॒क्तपौण्डरीकयाजिगणेशदी क्षिततनूनगोपीनाय -
दीक्षितविरचितायां श्रीमद्धगवबरततत्याषाद दिरण्यके्िसू-
ब्राम्बुषिगतनिगूढायैरत्नाला भङ्ृतविद्रलनसंताप-
शाभिकायां ज्योत्लाख्यायां एतत नवप.
मन्नस्य षष्ठः पटलः ॥ ६॥

---- "~~

९५८ , >: सत्यापादरिरचितं भोतसूजं-. ` ` [ शदनवमपरने-

४१५१०. ५ भव नवयन घत्तमः पटकः ॥.

` उक्थ्यः पोदश्यतिरात्रोऽपोपापश्वा-
्रिषटोमस्य गुणविङारा भवन्ति । `
` `एवं ताकत्सर्योतिष्टोम इति सूत्रकृतदशितञ्योतिषटोमत्वरूपग्यापकषमावच्छि्-
श्योतिष्टोमावान्तरगताशचिष्टोमस्वरूपस्याप्यधर्मावाच्छिन्नाकान्ता पवैकाभोऽग्निष्टोम इत्या
दिना पूत्रकरेणागनि्टोमशग्देन म्यवहृतप्वकाहाहीनपत्रमखप्रकृतिमृताशनिष्टोमस्था
व्यारूयाता । इदानीं संस्थान्तरागि व्थाष्यायन्ते । तेतरेदे तावदव ्तम्यं कियत्योऽष्य
स्या इति । तित इयेकः पक्षश्वतख इत्यपरः पक्षः । तत्र त्रित्वे तावदिङ्गानि
यथश्िषठोमो जुहोति यद्यक्ध्यः परिषौ निमा यद्यतिरात्नो यनुरवैदन्प्ष्यत इति,
यदञ्चष्टोमः सोमः परस्लःत््यदुकथयं सूर्वति यदुक्य्यः स्वादतिरातं क्तेति, याव
दञ्निषटोमेनोपामनोति तावदुपमेति यावदुक्थ्येनोपरामोति तावदुपामाति यावदतिरान्ने-
णो पाति तावदुपासोतीलयारि द्रव्यम्‌| अथ चतुष्ेऽपि नात्रिष्टोमो नोक्थ्भो न
षोडशी नातिर्‌ात्र इ एतद्रा अञ्चिरोमं प्रथगमुपयन्त्वयोकय्पमय पोडशिनमयाति-
रात्रमिति । तानश्िष्टोमेन नाऽऽोत्तानुक्थ्येन नाऽऽप्नोत्तान्पोडशिना नाऽऽपरोता.
ब्र्िया नाऽऽपरोरिन्यादि । दरष्टर्यम्‌ । तत्र कैचित्कत्पकरि लिक आश्रितः |
यय्‌।, ठ।टचायनद्राह्मायणारि मिरुक्तं--स्वतच्नप्य उय।तिष्टोभघ्य सैस्थाकला अभ्नि
शोममुक्य्यमतिरत्रमिलयादि अन्पराचाथस्तु चतकल एताः संस्थाः प्रकृलयधिकरेऽनु
क्रान्ता यथाऽऽश्वछायनादिभिः । एवं मतभेदे संष्ठवमनि स्वमतेनाऽऽच।पैः प्रङति
सस्या दरयति उक्थ्यः षोडरयतिरात्रोऽपतोयामश्च्ोमष्य गुणविकारा मवन्ती-
त्यनेन सूत्रेण । अप्श्तम्बेनाप्येवम्‌ | तत्रायमनिप्रायः सूत्रकारस्य--अरष्टोम एव
तावत्पर्व्तोमानां मौटिकौ प्रकृतिः । यथा च वक्ष्यति प्तदशभरभे प्रथमे खण्डे
सर्वक्रतुनां प्रङृतिरमनिषटोप इति । पेस्थान्तरागि तु दाक्षायणयज्ञादय इव . दथपूरण-
माप्तयोक्षघ्यैव गुणविकरमात्राणि मवन्ति नतु जिकदूकादविव क्रत्वन्तरागि भअन्नि-
ष्टोमो जयोतिर देरशनि्टोमस्य प्रकृतिः । उक्थ्यो गवादेर्क्य्य्य । षोड ` च
बानेयादिषोडशिनः । . अतिरात्रो विश्वनिदद्रेरतिरात्रस्य । भ्तोर्यामः स्पदे
प्रे द्वादशे खण्डे--अप्तोरयामेण ` पडकामो यस्मासपशावः प्रपरव अश्शेरनित्यै
कारिनः पशवो भवन्तीति । एतेस्यव तव।तभकत्वं वक्ष्यति त्रयोदशे प्रन्ने चरयोदशे
खण्डे प्वप्रकरणे न्यारुयातोऽपोाम दृलनेन पूत्रेणः । सवप्रकरणा.
त्वात्मकत्वमप्येतस्य । नाभातिदेशमाज्रमत्र । एवं च ये पृष्ठाः पव
स्तोमा विशवनित्महृतेरतोयोमनाम्नो वेङृातिरतरविशेष ए¶4 । भतो नायो

जा =

नि

( © «2 ~
छप जपः ] गोपीनाथमहकृतज्योत्त्राव्यारूयासमेतम्‌ । ९५७ `

नाम ऽपोतिषटोमः प्रहृ ण्तोऽस्तीति संगिरते ते प्रत्युक्ता मवनिति । तस्यादाह उरीति"
छ्ोमतस्थाधिक।रब चनात्प्कृत्यधिक।र। चास्त्येव प्रकृतिमृतत्वम्‌ । भरदा नाप्यत्र
उथो (ष्टोम प्रकृ पचचैताः प्रकृतिस्था अच्निष्टोम उक्य्यः पोडरशतिरात्रोऽतोय।-
म इत्यक्त्व। यज्ञपच्छममिष।य।न्तत उपहतं संतिष्ठते जथ] तिष्टाम इति | अते)ऽप्य ~
स्येव प्रकृतिभतो न्येति) ऽपोर्याम इति। नन्‌ गौतमाद्या आ।चायो; तप्त परस्याः सोम

स्योएदिशन्ति अ्िषटोमऽत्यञचिष्टोम उक्थ्यः षडशी वान।य।ऽतिरात्रोऽततीय।म इतिः
सक्च सोमयज्ञपरस्या इति। तापर चोत्तराः षडप्य।्यामिष्टोमस्य गुणविक्रार। एतत्केन
विशेषेणाल्यञ्निषटोमव्र नेषयोरनुषादनमिति चेन्न । प्रकृतिम्‌ नामेव ज्वोतिषटोमपस्याना-
मधरानुक्रमणस्पामिेतत्वात्‌ । न तु सोभदस्थामात्रस्याजिष्टोमगुणविकरारमात्रत्य वा | तत्र
न तावदत्यन्निष्टोमः कस्थवित्करताः प्रकृतिः । वानेय न प्रकृतिः । नापि =५।त-
ष्टोमः सषैप्पतदश्त्वाद्रानपे५स्थ । अते युक्तमेवानयोरनुपादानम्‌ । तस्मादेवं भिद्ध
पश्चशाखोऽभ्िष्टोम ज्यातिष्टोम एव सर्वप्तोमानां प्रकृतिरिति । तथ सवैक्तृनां प्रकृति
रभिषटोम इत्येतदमिध्रायं व्रष्टयम्‌ । न चानि व्यारूयास्यामः प्त उत्तरक्रत्वयं इति
सूत्रादुत्तरक्रत्वर्थत्वस्याभ्निविषये रिधिनिनार्थीदभिष्टोम उतरषेदिषि द्धे, आपस्तम्बेन
परिमापापूतरेऽभ्निष्टोम उत्तसेदिरुतरेषु क्रतुप्व्चिरिति स्पष्टवचनाचोकेथयारीनामन्नि९।-
मविकारत्वादङ्ध्या दिष्वप्यभ्निनित्यनिवेषोऽ्तिवति वाच्यम्‌ । गुणविज्रतेन रुपेग
तेषामननषटोगत्वादुत्तरक्रतत्व। च । न वा्निष्टोम उत्तरतेदिरिल्यापरस्तम्बतूत्रमपि पश्च
शाखप्रकृत्यमिध्र।यमुक्तेषु करतुध्विति तु तद्विक।र।भिप्रायमित्ि वाच्यम्‌ | अन्यत्र ९।य-
स्केभ्यो वाजपेयात्पेःडशिन इति षोडशिपयद्‌।प्ानु१¶त्तेः। न च पोडरिविकाराद्वानपे-
यादिति वाजवेयविरेपणतप। पोड शौयोञय (१) इति वाच्यम्‌ । व्यभिचार्‌।मव्रेन त््ञि-
पणैय््पत्‌ । सेमवव्यमिचाराम्यां स्याद्विरे पणमर्थवरित्यमियुक्तोक्तेः। न ह्यषोडाश-
विकारोऽपि वाजपेयोऽस्ति येन तद्यवच्छरेदाद्विेषणमधेवद्धपेत्‌ । किमिदानी मुक्ध्या
दिषु म्यत एतरोत्तरमेदिः । मेवम्‌ । परप्वेव विकृतिषु म्पे विकल्पेन । पक्दशे
प्र एकादशे खण्डेऽपवितिकामोऽपचितिम्यामूमवततामानौ मवतः पर्षिम्यां पताश्निवि-
त्याम्यामिलयत्र नियम शनात्‌ । अनञिकःन्वा यन्ञकरतुनाहरेरेति बोध।यनोक्तेश्च ।
तस्मात्िद्धमुक्थ्यारिष्पि मवल्येव पक्षेऽश्र।चत५ति | उक्थप्रपथ। पः पह पत्था यस्य प्र
उक्थ्यः। षोडशेन सुतेन शसेण च पस्था यस्य प षोड़शी । रात्रिमतीत्य पिया यस्य
सोऽतिरात्रः। यदाभोत्तदपो्यामस्याकतोयीमलमित्युकतमतोरयापि्य निपचनम्‌ । अथाऽप:
सोमः, जग्रवणद प्रष्न्दयतीति बोधायनीये दरानात्तस्यातिरिकयःपनमत्मिजित्य.
सोयम इति । एतदुराद्लं बधरायनेन-परोमो बा भभमतेरिच्मेतमनुषायन्तो ३१

१२१

९५८ सत्याषाढविरविते भ्रोतसननं- [शनवमभश्ने-

अब्रुवन्न अयमतिरेवितः को याम इति तदतोयोमस्यापियोमत्वं त्मा एतानि
स्तोत्राण्यवकरपयां चक्रुरितीति । नित्यानां कमणां पंस्यानां च मेदः संस्याशग्दा्श
मत्कृततेस्का सत्नमारायां मत्कृतश्रौतोपयोग्युपे द्धातप्रकरणे च द्रष्टव्यः ।
उक्थ्येन प्चकापो यजेत ।
गुणविकारास्ते ते कागास्तेन सत्सु कामेष्येव मवन्ति नाप्त कामेषु । गौतमेन तु
गभीषानपूपवनतीमन्तोयनजातकमेनामकरणाजञपराशनचौटोपनयनानि चत्वारि वेद.
तानि स्नानं पहध्चरिणीधयोगः पञ्च भह।यत्ता अष्टकाः पावः श्राद्धं श्रवण्य।-
अहायणी चैञयाश्वयुनोति सत्त पाकयन्ततस्वा अभ््यायेयमनिहोत्रै दशीपृणमातो चातु -
मोस्यान्याग्रयगेि निरूद पदबन्धः सौत्रामणीति प्प्त हविथ्ततस्या अभ्नरेमोऽव्यभि-
ष्टोभ उक्थ्यः षोडशो वाजेयोऽतिरात्रोऽकतर्याम इति पक्त सोमयज्ञपेस्था इत्येते चत्वा-
रिशत्तेस्कारा भष्टावात्मगुणा दय। पर्वमृतेषुक्षान्तिरनपृषा शो चमनायापो माङ्गस्थम-
कापण्यम्यहेति य्यैते चतवारिंशस्तस्कारा अष्टावत्मगुणाश्च प ब्रह्मणः . सायुस्यमा-
सतीति एडश्चवणत्कमम्यत।) यो ह्तान्पस्कारा् करोति स पपीयन्मवतीति दोष-
अवणाजिलताऽप्येषामुक्ता 1 तेनैतेषां काम्यत्वं नित्यत्वं च ।
तस्याग्निष्टोमेन कटपो ग्पाख्पातः ।
तस्योक््यस्य )
तेत्र विरषमाद--
पञ्च्‌ शरदि सदर 1
नियमविषिरयनम्‌ । |
क्रतुकरण ९ हुत्वैतेनेव मन्रेण पथ्यते
परिषावभ्यन्तरं क्षं निषा । ` ।
यमने एतमु मत्यौमितिमच्रपाध्यो होषः क्रतुकरणंत्तकप्तं हुत्वा । एतेनैव यमग्ने
पसप मस्य॑मिति म्रेमेव ।
देनद्रापरकस्ये द्वितीय सवनीयमालभते ।
द्वितीयवचनात्समस्युच्चयः पसवनीयपशवोरकगम्यते | उकथ्यापिकरे पुनहक्य्यम्रहण
म्मम्युचचयपक्लोऽप्यस्ती तिज्ञापनायम्‌ । अत एवोक्तमापस्तम्बेन पभभ्युश्चयवदेके तमा.
मनन्तीति । भयं च शालन्तरौयः पक्षः । खशाखापां तु वाजेयप्रकरणे श्रृतविकै*
केन परुनैकेकपतस्थ। प्रदक्िता । ।
ठेतीयसवने धारग्रहकाल आग्रयण ृहीत्योक्ध्यं शाति ।
स्पष्टम्‌ ।

4 ।

(ल +)

।

#।

प्रषः] गोषीनाथमहृकृतस्योत्म्ाव्यार्पासमेतम्‌ } ९५९

अत्र विोषमाह--
अभरिष्ठोपचमसानुन्नयशचिभ्यश्चमः-
सगणेभ्यां राजानमतिरेचयति ।

अभिष्टोमचमपोज्ञयनङले तिम्यश्वमप्तमगेम्यश्चमततगणव्रयार्थं राजानमतिरेचयति

अतिरिक्तं कर।ति।
सवै९ राजानएलय प्राऽतिरीरिचो दक्षा-
भिः कक्षौ बृषटा न्युभ्जति च प्यते ।
चस्त्वर्थऽत्र ।
अथैतदुपयोगिपरिमाषामारचयति--
एतदप्रिष्टोमवमसाना९ सेमष्सय यो य
उत्तमः सश्स्थानचमसगणस्तयुञख्यमेतस्संमेष्यति।

तत्ते राजानमुन्नय माऽतिरीरिचो दश्चाभिः कलशौ मष्ट न्युज्येतत्तपरेषस्ये ˆ
पोंऽशोयो य उत्तमः प्स्थानचमप्तगणःः सस्थाप्तमापनमूतश्चमप्तगणस्तानुत्नयस्तन्न
वक्तव्य ह्यर्थः । यो यः इति दीच्पा पवैक्रतुपंस्थानचमप्तगणविषयत्वं बोध
पितम्‌ ।

अग्निष्टोमचमरसैः पचयं॒त्रिभिरुक्थ्यविग्रहैः भरचरतोः यथा पुरस्तात्‌ ।

यथा पुरस्तादित्यनेन प्र्वोऽपि प्रातःपतवनिको विः प्राप्यते ।

भत्र विशेषमाह--

इन्द्रावरुणाभ्यां त्वेति परथमे ब्रहणसादनौ सेनपतीन्द्राश्ह-
स्पतिभ्यां त्वेति द्वितीय इन्द्राबिष्णुभ्यां स्वेति वतीये)
स्पष्टम्‌ ।
षोडशिना बीयेकामः।

तस्योक्थ्येन करपो व्यारूयातः।
तस्य षोडरिनः।
तस्य शरण्ठ्याऽर्षीरोधकणेया सोमं कीणाति ।
अधिकारादेव षोडशिनः प्राप्तो तस्येतिवचनं क।म्पत्वपक्च एवैतारशषपोमक्रयो न
निल्यत्वपक्षे । एतस्माज्जञापकादपि नित्यत्वमप्यवमम्यते । शुण्ठाऽस्पकाया हस्वेति
। अधीटोधकणे चक्षपोरभि उपरि छम्बमानकणां कणैस्योपरि वर्णान्तरं यस्य!..
इति बा। ¦

९६० सत्याषाढविरचितं श्रोतचत्रं- [शनवमध्रभे--

सप्रदश्छदि सदः
निथमविपिरथम्‌ ।
पात्रसभ्सादनकाल उत्तरेऽभपे खा-
दिर चतुःखक्ति षोडशिपात्र प्रयुनक्ति ।
अश्धिष्टोमिकपाजदपतादनक।ठ सतैतात्रातादनानन्तरमागन्तृनःमन्ते निवेश इति
स्यागेनन्ति यथावकाक्षो कस्त्वेति मन्रेण प्रयुनक्ति | तेषां यान्यनारिष्वृक्तागि विकि
ङ्कतस्य तान्यहोमा्यीनि तु वारण्येलयनेन होभार्थतवद्विकङ्कते प्राति तेद्रःघनाय
लादिरमिति । उलृखद्ाक।रत प्रकृतितः प्र ्। प्ता चतुःखक्तीत्यनेन बाध्यते |
ऋतुकरण\ हुतेतेनैव प्रेण द्रो णकलश ररार्ट। वोपस्पृशति ।
स्पष्टम्‌ ।
देनं एष्णि* ष।डश्चिनि ठतीय^ सवनी यमारुभते |
वृ व्णर्मपः । पोडरिग्रइणप्रयोजनं तृनीय्रहु पर) ननवत्‌ ।
आतिष्ठ इत्रहज्निह्त पापकेन षोदक्षिनं शृह्वाति । ॥
एतेषां षण्णां मच्राणमिकेनार्यतमेन मन्व ।
प्रस्तादु तमादुक्थ्पपय।यातपू्पोः सवनयोदरांगकलश्चाट्‌शृहाति
सर्वरुकथ्यपयायंः प्रचरिते आग्रयणात्ततीयसवने ॥ १८ ॥
एष॑योः पतवनयोः प्रात.सतरने माध्थदविने स्वने च | अन्यत््पष्टम्‌ ।
यस्पान्न जातः परो अन्यो अस्ति य आव्रिवेश्च
भवनानि विश्वा । प्रजापति; परजया संविदान-
ख्रीणि ज्योतीषि सचते स षोडशी । एष ब्रह्मा
य तिय इन्दो नाप शतो गणेमरते महे विदथे
श््सिषर हरी । य ऋत्वियः प्र ते वन्वे वनुषो
५, मदम्‌ । हृद्रो नाम धृतं नयो हरिभिश्वार
सेच) । श्रुतो गण आत्वा बिशन्तु हरिवर्पसं गिर
इति सर्वेषु ग्रहणेषु षोडशशिनमभिमन्नयते ।
वेपु ग्रह गप्वित्यनेन ग्रहणं ग्रहणं प्रल्यमिमनच्रणम्‌ ।
अच्छावाकचपसपुटया<अपरसानुज्यन्न
^ - केस्भ चमसगणाय राजानपरतिरेचयति।
>द।ष्धाने गतम्‌ ।

श १ङ्‌. न तवते ।

ॐ मिन

|

७प्त"पटटः] गोपीन्ाथमहकृतज्योत््नाव्यार्यासमेतम्‌ । ५६१

मैः प्रचये षोडशिना प्रचरति ।

अच्छाव।कचमपमस्यैश्चमयैः प्रचरतीलयेकवचनमध्वयुमूख्यत्वाभिप्रायेण । बहुवच.
नपाट्त्वृजेव । नन्‌ तैः प्रचर्य पोडरिना प्रचरतीतिस्यञ्बोधितप्तमानकतकत्वमनुपप”
क्म्‌ । अच्छावाकचमतमृख्यानां चमप्तानां प्रचरणस्य प्रतिपरस्थातृक्कत्वात्वोडशि
प्रचार्याध्वयुकर्तकःवादिति चेत्यम्‌ । तैः प्रचयल्नन्तरं प्रतिप्रस्यातरि स्थित इति
समानकर्वुकत्वनिरवीहाथाध्याहार आवरयकः। अन्यथा सतमानकतुकत्वमनुपपन्नं स्यात्‌
बौधायनमतात्त पवने. पवेने गृह्णतीति पक्षे प्रथमे त्रयः कमात्तत्र तत्न सवने
स्वनग्रहणा्था उत्तरे त॒ च्रयसतरेव विकल्पन्ते ।

सपयाव्रिषिते सृर्ये हिरण्येन बर्िभ्या
च षोडशिनः स्तोत्रपुपाकराति ।
समयाविषित आ।रित्येऽस्तं गच्छति पतति स्तोत्रोपाकरणमिल्यथः
म्तमनश्वं प्रस्ताद्धारयत्यरूणपिशङ्गं कृष्ण वा ।

परस्ताच्छट्देन समीपप्रदेशच उच्पते। उद्रातुम्य इति शेषः । अरुणो रोहित.
ब; । पिशङ्गो गोरोचनवर्णः । एतदमयवर्णवानित्यथः .। अश्वषारणप्रदेश्चनियमो
लास्वायनद्राह्यायणाम्पामक्तः--अश्वः कृष्णः पैस्या९ सदो द्वारि प्रयङ्मृखत्ति-
छेदिति धानंजय्योऽपरस्यां प्राङ्पख इति शाण्डिल्य इति । पर्वेथा विहितवण।श्वस्या-
मावस्तरोपय उक्तस्ताम्यामेव-तदमवे यः कश्चनेति ।. उक्तवणोश्वस्यामवि यः
कश्चन नास्मिन्वणेनियमः | यदि तु प्वथाऽश्यवामावस्तदा प्रतिनिधिरुक्तस्ताम्या-
मेव मौवाऽनो वाऽश्वामाव इति । गौरत्र बरीवरईं एव स्रीत्वप्रानालात्‌ ।

दिरण्यर सांपरद(य\ स्तुवते

अध्वर्यणा। दत्तं हिरण्ये धप्रदाय संप्रदाय स्वस्वभक्तिगानके परस्परं प्रदाय.
संप्रदाय स्तवते] उद्भातार इति रोषः सामथ्यत्‌। छाटयायनद्राह्यायणाम्यामपि उक्तम्‌-
योयः पतामाङ्क त्रप हिरण्यं धारयेदुद्भाता निधनमुपयत्पु पर्वे वाऽभिमशेयुरिति ।

हरिवच्छल्ञम्‌ ।
मवतीति शेषः । हरिपदकमुदायधटितं शसं मवतीत्यथैः ।
उपरिष्टात्स्तोजियानुरूपम्यापोथामोद इव मदे.
मद्‌ामोद्‌ इबोमथेति व्यत्यासं प्रतिश्रणाति ।

यापृद्रातमिगानं कृतं ता ऋचः स्तोत्रिया उच्यन्ते । तदत्तरमृता ऋचोऽनुरूपा

उच्यन्ते । एताभ्य उमयीम्य ऋःम्योऽनन्तरमोयामोद इव मदेमद।मोद्‌ , इवोमथेति ।

~ -----------------

१७.ज. द, ज, प्यन्लयष्। २क,ग. च. इ. द्दास्य\।

९६२ सत्यापाठविरचितं भ्रोतसून्नं- [ श्नवमप्रभे-~

आ त्वा वहन्तु हरय हृत्यारस्यावप्तानप्रणवक्रमेण व्यल्याप्तमवपान ओयामोद्‌ इव मद
इति प्रणवे मोदामोद इवोमयेति एवं क्रमेणानुषटुम्म्यः । अयमवषिरनुषटुप्मु तिद्धः
भरतिगर्‌ इति पूत्राह्म्पते ।
अनुष्टुप्सु सिद्धः प्रतिगरः ।
परपवलिषटुममिषमिलयुष्टुम आरम्य प्रातेद्धः प्रतिगर ओकमोद इव, . ओ द्थापोद
हवति प्रतिगर इत्यः । एकवचनं जात्यभिप्रायं प्रतिगर इति ।
शचं परतिगीयं प्रहमादत्ते चपसा<धमसाध्वयेव
उक्थशा यज्ञ सोमानामिति संप्रेष्यति ॥ १९ ॥
शं प्रतिगोर्येति कचनं दितप्रयो ननम्‌ । अन्यवकानाथता वाऽप्यत्र | भदः
भेताऽप्यतर सूत्रपाठस्य । त |
हन्द्राधिपतेऽधिपतिस्त्वं देवानामस्यधिपतिं मापायु-
प्मन्तं वचस्वन्तं मनुष्येषु कुविति षोदश्चिनं अहेति ।
वषटूङृतेऽनेन मन्ेण जहोति । तूष्णीमेव होमोऽनुषषट्‌करि ।
इन्द्र सम्राट्वरुणश्च राजतो ते भक्षं चक्र
त्रग्र एतं तयोरनुभक्षं भक्षयामि वाग्जुषाणा
सोक्षस्यि तृप्यदिविति प्रहस्य भक्षयति ।
` ्रहप्य षोडशिनो ग्रहस्य । शहस्येति पष्ठी द्वितीयाय । रोत्रा बषट्कारनिभित्त-
ककृतभक्तं होमामिष्वनिमित्तं षोडशिनं अहं भक्षवतीलयषः ।
आदित्यवद्रणेन चमसानाम्‌ ।

षोडशिनल्तविनदरश्च सम्राडित्येव निलयं मक्षमचः प्राङ्ृतं मक्षणमश्रं बाधित्वा ।

चमपतासतु प्राङृतेरेव मन्नेम॑ल्षयन्ति मजेहील्यादिभियैजम्मनादयः ।
अनुष्प्च्छन्दस इति भक्षमन्र संनमति ।

अनृष्टपढन्दप्त इति शढरं जगतोछन्दप इद्येतस्य स्थाने योनयतीलययेः | यथाऽ$-
दिव्यवद्रगस्य पोमदेवते मतिविदस्तृतीयस्य प्वनस्पानुषटपठन्दपर दृनद्रपीतस्येति मश
मवति ।

अतिराजेण ब्रह्मवचेसकामः ।
स्पष्टम्‌ ।

तस्प षोदश्जिना कस्पो व्याख्यातः ।
तस्यातिरात्रस्य 1.

हि ॥

७श्र "पटडः] गोपीनाथमटषतज्योत्मनाव्याख्यासमेतम्‌ । ९६३

एकविशश्चतिछदि सदः ।
नियमाथेमिदम्‌ ।
न ऋतुकरणं ज्ञहोति न दोणकलशष ९ रराटीं बोपसृश्च.
ल्येतदेव यज्पैदरशविर्धाने भप्त एताबान्करतुकरणः ।
एतावान्यजुवदन्हविधीनप्रपदनमेवेलयधेः । होम॒ उप्रोनं चेत्येतदुमयरूपाऽश्र न
बाया क्रियेत्यथैः । यथ)क्थ्ये ्मुखयस्तयाऽत प्मुचचयन्यावृत्तिरनेन क्रियते |
सारस्वतीं मेषीमतिरात्रे चतुर्थी
सवनी यामालभते मेषमिदेकेषाभ्‌ ।
सारस्वतः प्रचरणकरपोऽत्र, देन््रे प्रस्तं अ द।शपौणेमातिकः प्ररणकस्प
इति सूत्रात्‌ । सवे यजपरषाः प्रषनिषु भेत्रावरुणव्यापारामाव इयर्थः ।
षोडरिनश्वमसानुन्नयरचखयोदश्षभ्यशच-
मसगणेभ्यो राजानमतिरेचयति ।
षोडशिनः पोडशपबन्धींशवमत्तनु्यन्पयोयश्नयं मित्वा द्वादश चमक्तगणा
सआाश्चिनपंबन्पी श्रयोदशश्रमप्तगण एषं त्रयोदश चमप्तगगाप्तेभ्यप्तदर्थं रानानम-
तिरेचयति अतिरिक्तं करोति षोडरिनश्चमपानलयक्निति पएरव॑त्रे च निल्यवदनुवाद्‌।.
ज्ञेल्यः पे।डशी प्रदश्यैते । पूवं त॒ काम्यतयोक्तः कयमिदमुमवं षटिष्यत इति चेत्‌ ।
नान्न किंचिददुरधटम्‌ । दभिग्रहवन्नित्यस्यापि काम्यस्वाविरोषात्‌ । कचित्तु पृतैरर
विरोधाच्छाञ्चन्तरदर्शना्च पोडशिनो वैकल्िकत्वम। तस्थिरे ।
तैः भव्यं रातरिपयौयैः भ्रचरति ।
ननु तैः भ्रचर्येलश्न समानकतूकत्वमनुपपन्ञं पोडशिप्रचारस्याष्वयुमाध्रकर्तुंकत्वा-
द्वात्िपयौयाणापूमयकतेकत्वा दिति चेत्प्त्यम्‌ । स्वसूत्रे पर्ेषां पयोयाणामप्वध्वयु-
१ एवोक्तत्वेन समानक्कत्वान॒पपतत्यभावात्‌ । उमयकतंकत्वे हि तमान.
कतेकत्वानपपत्तिः । सत्र उत्तरयोः १५।यथो; प्रतिप्रस्यातुविधानामावान्नप्ति प्ता |
उपयापणहीतोऽपीन्द्राय सर्वाऽपि शवे
रायोति एख्यं पुख्यं चमसमुञ्लयति । .
वीप्सा पर्वचम्तगगारथा | उन्नेतेति शेषः साम्यात्‌ ।
स्तुतशसख भवतः ।
छ्ष्टम्‌ ।

१ च, नरेतद्विरोः ।

९६४ सत्याषाठविरावितं भौतदूबं- [श्नवमपरभे-~

होतृचमसमख्यान्मथमानु्लयाति मेत्रावरुणचम-
सपुरूथाद्दिती यान्ब्ाह्मणाच्छप्सिचमसप्ररूपा९-
स्ततीयानच्छावाक्चमसपृर्याश्थतूर्थान्‌ ।
परपमन्प्रपमगणान्‌ । एवं द्वितीयतुतीयचतु्पेगणान्‌ ।
स भयमा रात्रिप्यायः।
रात्रि ्बन्धी प्यायः । आवर््यानि स्तृतशच्ाणि पर्यायशब्देमे च्यन्ते ।
एवं विहितो द्वितीयस्तृतीयश्च राजिपर्यायः ।
स्पष्टम्‌ ।
तैः परचयाऽऽत्विनस्य पात्रसश्सादनभभरतीनि
कमौणि प्रतिपद्यत आश्विनं द्विकपालं निरकपति।
अत्रापि पमानकतृकत्वान्यथानुपपत्या प्रतिप्रस्यातु्वचनामावाचाऽऽध्िनपात्र-
पप्ादनादिकमध्वोखे । पात्राणि कपाण्द्रयर पङृष्णानिनोद्ूलमुषटदपदटुपलषा्-
मेक्षणात्मकानि पात्राणि । दरदरतेपत्तिसवित्थं कपालानां पह द्व द्त्वाथं तृण शरक
'्णानिने दवद्म्‌ । उद्ललमुपले द्वरे दषदुपले दद्र कुटह्णा सह दद्वतवा्ं तृण
पत्रमे दवद मदन्तोपत्रेण सह द्दरत्वार्य तृणं सोमाज्यस्थार्याः प्सासौवा-

5ऽज्यस्थाी तदेव चाऽऽज्यम्‌ । सेयवनरूपप्रयोजनपत्वास्रभोताध्रणयनं कऽव्य-
मेव॒। रदि्रहरणेदापात्रचतुर्याकरणपिषटटेपपात्रफटीकरणपात्राणि न पतन्ति
अङ्कत्स्नत्वात्प्रयोजनामावाच्च | प्मच्रं निवपिः पवित्रकरणारिनि4पणकटेऽधचिम्पां.

जुष्ट निवैपामीति । अश्रिनौ हव्यर रकेथां वो जष्टं परोक्षम्यश्निम्याम्‌ । प्रभो
शषणादि _यवाग्रयणेत्तरभेतदनृष्ठाने यवमय एव ॒परोडाशः । बोहिमयं पुरोडाशं

निर्वपतीलयेताद शवचनस्या्रामावात्‌ । त्रिष्फडटीकरणानो मदन्तारविभ्रि् कपाट

दयमुपदधाति आदयास्यां मच््राम्यामराप्यनिनयनान्ते ।
मासाश्च ।

तमाधिनं पुरोडाशमुदवा्तनविधिन वेदां प्रियेण नान्न प्रिय९ सद आप्तीरविला. `

पाय | अयक्तरनामत्वेनद्रसनविकारः । भत एव तृष्णोमभिषारणम्‌ ।
होतृचमसमुरन्यान्संधिचमसानुन्नयति ।
अहोरात्रयोः पथो जायन्त इति प्थिचमपरास्तानुन्नयति उनोव प्ामध्पात्‌ । `
स्तुतशखे भवतः ॥ २० ॥
स्पष्टम्‌ ।

५ ग, च, 'खिल्युद्रास्य । शय 1

त

करे

। क|

[पर्पटः] गोषीनाथमट्कृतज्योत्त्राग्याख्यासमेतम्‌ । ९६५

त्ि्द्रायन्तर५ संधिस्तोत्रम्‌ ।
्रिवृच्छट्देन नवरूयोच्यते । राथंतरमिति घार्थेऽण््रययः । नवश्वृश्च रथंतरे
गातव्वमुदरतृमिरिवयरथः ।
| आविनः शश्चप्‌ ।
अश्विनौ देवता यस्य तद्‌ाश्विनम्‌ । अधिरेवताकं शचं होता शंपतीत्यर्भः । त्च
परःपह ल मित्यपस्तम्बाश्वखायनाइयः ।
उदित आदित्य आश्विनं परिधाप होतृचम-
समध्वथुरादत्तेपरोहाश्रं परतिमस्थाता च ।
उदिते सौयीमि प्रतिपद्यत इत्याश्वलायनः । अश्विनं परिायाऽऽधचिनशसरध्य
प्रिषानोत्तरं होतृ चमपमध्युरातते पूरोडाशमाश्चिनं पुरोडाशं प्रतिप्रस्थाता । अत्र
चस्त्वप । प्रतिपरस्याता चेधयुत्तत्र प्रतिप्रस्यातृविषनिनाधर्योः प्रतिरर्थाल्षिद्धा"
वक्र षचने पे पर्यायत्रये प्वैपयीयततवन्न्यनतिमगणद्रयपंबन्विस्तोज्ञशसखो पाकर
णादावाश्चिननिवीपादिप्तादनात्पाक्तनकमीमि च प्रतिपरस्थःतृकतकताऽप्यस्ती तिन्नाषना-
यम्‌ । तेनाऽऽपस्तम्बबौषायनभरद्वा पूरैः परहातिरोधः सिद्धो भव्ति । परिषयेस्यश्रा-
न्तमोवितणिनर्थो विवक्षणीयः प्तमानकर्तुकलनि्वाहाय । अत्रैव प्रतिप्रस्यातृविषाना-
सूत्र परतिपर्यतुर्यापाते नेवास्तोत्यवगम्यते । तेन पक्द्वयमन्र िदधं मवति ।
। आददते चमसार्थपसाध्व्यवः ।
होतृचमकष्यतिरिक्ता्मपंसतत्तचमपाध्वथव भद्दे होतृचमपतस्याध्वयुंगो 55-
त्त्वात्‌ । तस्य चपरताधवयू विरमति । गतम्‌ ।
अब्विभ्यां तिरोअहियाना५ . सोपानामनुब्रृहविभ्पां
तिरोअहियान्सो पान्मस्थितान्परेष्येति संप्रष्यति ।
पिषिना तिरोहितेना हि तायन्त इति तिरोअद्वियाः । इद च पोमविशेषणम्‌ ।
सह सोभेः एरोडाशं मतिपस्थाता सर्वहुतं जुहोति ।
प्रहुतं कस्सनम्‌ । नुदूपमृतावादाय प्त्यक्रम्यतयादि सव वकते । अपरयाव्नादयो
धमी नात्र भवन्ति । एककपाछत्वामावात्‌ । वाचनिकं कृत्सनावदानम्‌ ।
पर्क्तेच्छन्दस इति भक्षपच्न\ सनपरति।
आदित्यवद्भणस्य ` सोमदेकते मतिविदस्तृतीयस्य पवनस्य पद्धिच्छन्दप्त इन्द्रपी.

४०. # ¢
ह्येति मने पनाम उहः कायं इत्यर्थः ।

१ च, "ता वेत्युः । २ च, ^णा॒गृीतत्वा ` ।
देङ्‌

९६६ “ "` सतस्याषाठविरचितं भोतदून्न॑- [ नवमप्रभे--

४ ` अप्नोयामेण पशुकामः।
पशवो गवाश्रादयः।
तस्यातिरात्रेण करो श्याख्यातः ।
त्यापोर्यामस्य कल्पः प्रकारो ध्ाहपात उक्तः ।
पसंषिचमसानुखय ध्थतुभ्यथमसगणेभ्यो रानानमतिरेबयति ।
गताम्‌ । 4 |
चत्वारथमसगणाः स्तुतश्च्ब्रन्तो होतुरमत्रा-
षशणस्य ब्राह्मणाच्छर्सिनोऽच्छावाङ्स्य च।
,. - कहुभ्यश्चमप्तरणेम्यो रानानमतिरेचयतील्येतावतैव गणचतुटरे पिदधे बल्वारथमत.
गणाः स्ुतशखवन्तो होपुरत्नाभरुणस्य ब ्मणाच्छ५पिनोऽच्छाषकस्य चेतिवचनं
शाजातिरेककाटि चतवारश्मप्तगणा; स्तृतशक्ञवन्त एको गणो होदुद्वितीयो मेत्रावर-
. णस्य. तृतीयो ब्राह्मणाच्छतिनश्वतुपेऽच्छावाकष्वेतिषमरणावरयकत्वार्थम्‌ । अन्पश्य
प्रयोजनश्यामाषात्‌ | ,. : ।
. तेषा९ संधि षपसेः मरचरणकलपो न्पारूयातः ।
प्ष्टम्‌ । भत्राऽऽपस्तम्बेन विरेष उक्तः--अप्नेषान्प्थमानु्यत्यन्दान्वितीया-
सैश्वरेवा स्ततो यान्वष्णवा६अ्‌ यौनिति । चमतगणानमेतानि विशेषणानि । तान्न.
खिता स्तोमेन नाऽऽप्नोदित्याधर्थवादो क्ता अग्न्यादय एव तेस्य तस्य चम्तगणस्व
देवता इति मावः । अन्योऽपि विरोषृतनैवोक्तः-तेष।९ पंयिचमपवतप्रचरणकस्प
इत्येक इति । भधषा पंविचमपवदेवाऽऽधिनन्यिष स्वेषां स्तुतश्ञागि मवन्ति ।
पधि चमप्तविकरत्वाृत्तरषू), गणानामिति मावः । तदुक्तं बौधायनेन तदु वा आहुः
सवीण्येवाऽऽरिनानि सतुतरखाणि स्युः प्ररात्रमतिरिच्यते यत्प तदा श्चिनमिति
सेकमथापरं त्रिवृत्पशचरशे प्पतदशमेकविंशामयेतेषां देवता अभिदिन विश्वे देवा
विष्णुरितीति । मरद्वाजश्वाऽऽह~- तत्र चत्वारि सतोध्राणि शख्ण्याश्विनानि सयाम्बा-
न्याप्नातानि मवन्तीति । आश्वछायनेनावि शज्रपक्तानि पयाञ्यान्याधिनान्येषो.
क्तानि स्तोत्रियानुरूपस्त्वन्ने्यादयः कृता -यथोमवमनुगृहोतं स्यादिति । तत्र संधि.
चमपतवत्करपोऽश्विम्या९ तोमानामनुनूहश्चिभ्या सोमानां परेषयेति पपरैदौ नतूतयशा
यम सोमानामिति । नष त्िरोअदहियानामिति मवति पंवितिरोषानामावादेषां सोमाना-
भिति द्रष्टव्यम्‌ । ।
। अतिच्छन्दाश्छन्द्स इति भक्षमत्र\ सेनमति। |
- आदित्यवद्रण्य पोमदेवते मतिविदस्तृतीयस्य पवनप्यातिच्छन्दाडन्द हृन्दपौत-
स्येति मश्च उहः कर्तव्य इत्यर्थ; । ।

$.

य

[<बगव्डः] गोपीनाथमहृकृतज्योत्पराष्यारूपासमेतम्‌ । ९६७

अप्रीदोपयनानङ्गारानाहेत्येतसधरतीनि पा्ुकानि कर्माणि
सर्वास सश्स्यासु समानानि क्रियन्त आ भातरभ्िहोश्रात्‌॥२१॥ .
इति हिरेण्यकेशिसूे नवमप्रश्ने स्मः परलः ।
अगीदौपयनानङ्गारानाहरेत्येतदादीनि परु॑बन्धिकमीणि प्रातरभ्निहोत्रपरमन्तानि
सर्वापि पस्था पतमानानि क्रियन्ते मवन्तीत्यथेः । प्रातरञ्निहोत्र्याप्यद्गत्व ३६११
चिङ्गम्‌ । |
इ्पोकोपाहभीमदबिषठोमयाजिषाहस्ाभनियुक्तवाजपेययानिसवतोपखया-
जिदिसादण्वाभियक्तप।ण्डरीकयाजिगणेश्षदीक्षिततनूजगोपीनाथ-
दीक्षितविरचितायां भ्रीपद्धगवर्स्याषाददिरण्यके्चिम्‌"
भ्राम्बुषिगतनिगृदायरत्नालाभषछृतविद्रलनसंतापए-
शामिकायां ऽ्योत्लाख्पायां इत्तौ नवम-
मश्नरय सप्नपः पटङः ॥ ७ ॥

अय नवमप्रननेऽषटमः पटकः ।

` ------

क्तुपराब रकाद शिनाश्च विकस्पन्ते ।

एवं प््तोमप्रहृतिपूता अग्निष्टमादिपंस्थरूपा ज्योतिष्टोमं श्वास्याताः #
इदानीं प्षैपशगणपङृतिमृता रेक।दशिना। व्यस्यायन्ते । एकादश्या पश्व इद
क।द्रिनीज्य। त्र मव। रेकेदृशिनाः । के पुनस्ते, भप्नेयः कृष्णग्रीवः सारस्वती
मेषी बधः पोम्यः पौष्णः इयाम; शितिप्रष्ो बाह्यः शिल्पो शश्वदेव. देन्दोऽरुणो
भाक्तः कल्माष देनद्रा्नः सरहितेऽषोरामः परावित्रो वारुणः पेत्व हयनुशाक उपात्ताः।
कतुपरवस्तु प्रगेव तत्तत्॑स्पापु द्विता । उभे चैते प्रकृतावेव एषक्दाखास्वाश्य"
तास्ुल्याभेत्वाद्विकल्पन्ते ।

तेषा५ समवाये विभवन्ति तच्रपङ्गन्पविभ-

षन्ति प्रयक्तायानि मतिसंस्कारमभ्यावतेन्ते + `

तेषामकादशिनानां समवाये पह भयेमि यान्यक्गानि भदष्टापीनि सङ्न्कृतान्येष

रदषामूपकतुं प्रमवन्ति तान्यङ्गानि तशं मन्ति सकृदेव क्रियन्ते यथाऽऽराडुपकार्‌-
काणि प्रयाजादीनि । अविमवन्ति तश्रातंमवोनिः यानि प्रलक्षं द्टोऽधैः प्रयोजनं ,
येषां तानि प्रलक्षायानि प्रल्यक्षोपकारकरतनिषातीनि तन्यावरन्ते । आवपतैमानानि न
जानि तत्करं संस्कारमभ्यावतेनते । एतावता . किमुक्तं मवति पदार्थीनुपभयनेकेक-

९६८ सत्याषाद विरचितं भोतसूत्रं- [ ९्नवमध्रनने-

पेस्कारः पर्वेषां कार्यः, नतु काण्डानुपमयेनैकैक इत्यथः । तद्यथा सर्वानुषाकृतय
पकीत्नियुनक्ति ततः सवान्परोक्षतीत्यादिरोक्षणसयदृ्टात्वे(त्व) सभवे तच्रमपि क्रमस्तेषां
यः पशूनां क्रमः स्र एवोपाकरणनियोजन।दी नां कम. इवय्थपिद्धम्‌ । स्वष्टुक्तमा१-
ष्दम्मेन-- यथाच) दित प्तभ््क।रा इति ।
यथायमृहः ।

विकृतो यथाथमूह इति परिमाषणालङ्तावृहनितरत्ति मा शङ्कोति पुनरूहवषनम्‌ ।

तेन पटभिरेहि पशु सेवदस्व पशवो मायुनङ्पतेतयायृह्यत एव ।
युपाहुति९ हुत्वाऽिष्ठमथमानेकादश्च
यपानुपश्षयपात्नी वतौ च च्छिनत्ति ।

पुनयूषाहुतिवचन। दी कितस्यापि हूयते युपाहुति्निषेषे प्रत्यपि । ता नेकैवाऽऽरा-
दुप१क।रित्वादुपशयप्यापि । ॥
एकय॒पेन विकरपते ।

एकयुपेने4 युपैकादशिनी प्रकृतिविकृति प्ताधरण्येन विकल्पते । युपतस्कारविषय
आपस्तम्बः -- पर्वैषा ९ शकटाहरणात्श्ननहोमा इति । उपशयपाज्नोवतौ च च्छिनत्ती-
त्युक्तं तत्र च्छेदना्ां धमौ आउयरेषर सुवं चाऽऽदत्त इत्यादयोऽत्यन्यानगामिलयाद-
यश्चाच्छेदनान्ता एकैकस्य यूपस्याऽऽवरनते । विभवन्ति तच्रमङ्गान्यविमवन्ति प्र्-
सारयानि प्रतितैस्काएमम्थावरतन्त इति परिभापरसृतरात्‌ । मानं तक्षणं वैकस्य पर्षा
परपमशकलपाताहरणमवटायैत्वन्नोपशयस्पावयमावान्तप्य पपत स्याण्वाहुतिः । स्पष्ट-
मप्येतदुक्तमापप्तम्बेन - प्र१।५ शकटाहरणात्रश्चनहोम। इति । शकटस्यावरस्का.
राचैत्वादनवरस्योपशयप्य न शकल उपशायस्यावटनितेपणामावात्र्वश्यैव तक्षणं
नोएरायेमवशेषणमिचरथततिद्धमिति मूष्कृता नोक्तम्‌ । आपस्तम्बेन स्पषटमेतदुक्तं पर्व.
गुपशयं तक्षतीति । उपशयश्ज्दायस्तु तततदपस्यो¶ समीपे शेत एव नावरं स्थाप्यत
इति । पा्रीवतमपि तयेव च्छिनत्ति । तस्यस्त्येवोपरः । अधोनाभिमिलमर वक्ष्यमाण.
त्वादधोनाभित्तमितो यथा भविष्यति त।वत्परिमाणं छिनत्ति । अचषाटपित्यगरे वक्ष्य.
माणत्वा्चषाटरहितः ।

द सषरथा्ताभकादशोपरा९ रञ्जनं पीवा तस्याति
शेन भागेन बैदं विमिमीते भक्रमस्थानीया भवति।

वेदिमानेकडि चतुरथिकशताङ्कटां रज्ज दशकृत्वोऽम्यस्तां कृतैकादशोपरां रण
त्यामुपप्मस्यति य॑वति देशा एकाद शयुपमूढानि स्थाप्यन्ति तावती रञ्जरेकादशो-

, ५.इ. ज्‌. ष्‌, न. विकल्पन्ते ।. , , . ,

(कः+ /
ज

--4

८.

[<अ ०पटडः] गोपीनाथमहृकरतज्योत््राव्यार्या समेतम्‌ । ९६९

परा दशरथाक्षा, एकादशोपरमितायास्तस्याश्चतुपिशो मागः पश्चतिकोनेकोनपश्चशद-
कखत्मकस्तत्पमाणेन दण्डेन वेदं विमिमीत इत्यथैः । इयं चतुर्विशमागपतमिता रज्जुः
परक्रमस्थानीय। भवति । इयमेव र्नूरत्र प्रक्रमो मवति न तु द्विषदल्जिषदो वा प्रक्र
इतिशुस्पूत्रो क्तो ऽतरेलय्थः । |
अग्निष्ठ द्वाभ्या रशनाभ्यां परिवीयैकाद्‌-
शिनीरश्चना अभ्रे परिवीय वासयति।

अ्चिप्तभीपे तिष्ठतीत्यभचिषठस्तं पेमायते दास्यां रश्नाम्यां युगपत्परिन्ययति ।
पन्न रशनादनि द्विवदृहः । परिवीरसीति नोद्यते युषामिधानात्‌ । ततोऽन्या एका.
दशिनीरशना एकादशी नीप्तबन्धिरशना एकाद शिनीरशना अवशिष्टा दशाथिष्ठे परि.
वीय परिेष्ठ वाप्रयति । अवशिष्ट! एकादशिनीरशना अग्निष्ठ एव यावत्पर्यन्तं यया
प्रथाऽऽप्तं विनियोगप्तावत्पर्यनतं तदहरेव परविषटिता एव स्थापिता मवन्तीलयथः '
श्ोमत आबिनं हीतवा यूपान्संमिनोति ।
गतम्‌ । “
एवः संमानमेके समानानि ।
पवेदुरभिषठेन सदैषोपस्यापयतीत्येक आचायौ वदन्तील्यबैः । नासमन्पलेऽश्िष्ठे
रशन। वापयति । परिवीत एव तु युपा्िष्ठन्ति | भन्यथाऽञ्ञनाद्यापरिन्ययणाचज-
मानस्य युपानृत्सर्िरोधात्‌ ।
तव्रपभ्रेरादानं परिरेखनोऽभ्याबतंते ।
विभवन्ति तश्रमङ्गानीत्युक्तस्यैव न्यायस्य दशेनार्थमिदं वचनम्‌ । प्रिटेखनो
विषिरम्यावतैते । अविभवन्ति प्रत्यक्षर्थन्यम्यावततन्त इत्यस्य न्यायस्य द्शनार्थमिदं
वचनम्‌ ।
परिटेखने कमविरेषमाह--
दक्षिणमग्निष्ठात्परिलिख्योत्तरं परि.
छिखल्येवं॑व्यस्यासमुद्‌गपवर्गान्‌ ।.
उदङ्न्यायानोतिपरिमाषाप्ातोदगपवर्गत्वन।धनायायं॑क्रमविशेषः । अगनिष्ठाशू.
पावटादृक्षिणे युपावटे परिषटेख्योत्तरे युपावटं परिष्टिलति । ततो दलिणयुपावराह-
किणे यूपावटं तत उत्तरयुपावटादुत्तरं युपावटं ततस्ततोऽपि दक्षिणे ततस्तते।ऽप्युत्त«
रम्‌ । एवं रीत्या यावदूश युपावट।: स्य॒स्तावेतः पञ्च दक्षिणतः पश्चोत्तशतः परिडि-
खति । उद्गपवर्गेवचनं दक्षिण्य कृत्वोत्तर्य क्रियये।द्गपवगौन्तमिनेत्नि न तुपक्र- -
मानुप्तरेण दक्िणपवगानिति मावः |

९७०१ सत्याषाढविरवितं भौतघवर- .. . [दनवमप्रभे--

रथाप्तमात्राणि दपान्तराानि भवन्ति । `
एयाक्तशवतुरपिकराताङ्कछः । तियेगक्षशतुःशतमितिशुत््वसूत्रात्‌ । चु रत चतुरि"
कराते चतुःशतम्‌ । षतुरयिकशताङ्कडो राक्ष शत्यो मवति ।
बेदिसंमितां बा मिनोति । ।
यावत्प्रमाणा वेदिशतुविश्यातिः प्रस्तत्िरश्वीति प्राङृतप्रमाण्तिद्धा वेदिसस्पामे
वेकादश युपाषटान्परिशिलति नतु दश्षरयक्षमिकादश्रोपरार रनौ भी्वा तस्या

शतुधिश्रोन मागेन वेदिं विमिमीते प्क्रमस्पानीया मकतीत्यवैप्रममणां वेदिं पीत्वा

तस्यमेकादश युपावटान्परिटिखतीतिविधिमेवति ।
पमानजातीयेनैकैकपनुपमेति इतलमेके
कमाञ्जनपपरति दिर्चनप्रपवजेयति ।
एकविभिविहितमेकप्रकारं कमका करमन्पक्तिः पमानार्थतेबन्धिनी किवभाग
प्रकरत्वास्त्मानजातीया व्यक्तिनं तु तैव व्यक्तिः । नहि . पप्य कतानषटोत्तरश्र
प्ेमद्धा कयं शक्या तस्माद्यक्तिभेदे जातिरवहयं वाच्या } तस्था भभिग्यज्ञकं तु तत्त-
द्विषिविहितत्वमात्रम्‌ । तेन पस्कर्येषु पार्येषु म्व एकमेकमेव पदा्मनुक्रमेण
पजातीयनेकेनेककर्मणाऽनुप्मेत्यनन्तरं तयेव विजातीगेनापीति । पमेति तेबघ्राति +
सोऽयं पा्थनुप्तमय ईति व्यपदिश्यते कमविरेषः । तत्रैवं कर्मक्रमः परिर्खनं

कमेगेवावरटलननयुपप्र्षाठनपरोक्षणायेकेकष्य करोति । ततः प्रो्षणौशेषनिनयनादि- ,

शकलाभिहोमन्तमप्येकेकस्य करोति । भवरस्कारारथतेनेककर्मस्वात्‌ । कृतं प्म
दायीमृतं कमाज्ञनारि परिन्ययणान्तमपि कर्म काण्डानुप्मयेनैकैकस्य करोति । मध्ये
यूपोत्गंरिरोधायनमानस्य व्यक्तवचनाचेल्यमिप्रे्यानेन काण्डानुप्तमयमाह ~ कृत्त
भेकेकमियादिनाऽपवननयतीलन्तेन सूत्रेण । आञ्जनप्रमतियुपाजनप्रति दरशन

द्वाभ्यां द्वाभ्यां रश्नाम्यां परिन्ययतीलयनौन स्यविषदगीयपति प्रवयतीति विषिन।ऽ१.
वर्जयति । अपवर्गः परमािस्तं गमयतीदयर्थः । मीमांपकाश्चाऽऽहुः--वचनाक्त - 4६ `

ग्ययणन्तमञ्जनादीति । तश्रोपश्चयध्य निखननामावाद्वरतस्कारा निवतैन्ते । पालनी.
बत्य तु प्व॑ऽप्युत्तरत्र मदिष्यन्ति ।
भरतिय॒प स्वरवः ।

युप छवरोः प्रयोजको न तु पश्वज्ञनमतो न प्रतिपद मवन्तीति . मावः | दिवुः
मूनवः स्थेति तच्रेण स्वरूण।माप्तनानामादानं तेषां विभवन्ति तेश्चमङ्गानीति पूत्राद्न ..

न्तरिक्षस्य त्वेतयनूहेनावगृहनं युपमेदाज्नोपशयस्य ।

१ क, ¶, "द्निमति घ । -

६

१ ३।

+

[८अ०पट्डः] गोपीनाथमहकृतस्योत्घोग्याख्यासमेतम्‌ । ९७१

उपरसंमितं मिनुयातिपदेलोककामस्य ।
यस्यामूपरा एव पतमानाः पोपरपेमतित्युच्यते । पितृोकं कामयतोयनमानष्वे
स्यः । ० ।
रषानसंपितां मध्ये च संपितां ` मनुष्यछोककामस्य ।
यस्यां रशना एव पतमान युपानां मध्यमागाञ्च प्तमानास्ताम्‌ | भसिन्मनुष्यज्ञोक
शतरेमातुछता वुमूपू्नुष्यलोककाम इत्युच्यते । ,
| चपालसंपितामिद्धियकापरस्य।
यस्यां चषााः पतमानास्तामिद्धियकामृस्य, इन्दियं पर्वन्दिवपाखे तकाम इन्द्रि
कम इत्युच्यते । । ध
सषौन्समान्पतिष्ठाकापस्य ।
मिनुयादिति वर्त्र शेषः । उप्रतमितामित्यपोपगामायामपाभ्यमवगन्तम्यम्‌ ।
वन्पध्यतमितत्वं रशनापिमितत्व, च तदूपमध्यानां रशनानां च तियैकतवस्याप्येतस्ता-
भ्यम्‌ । यचचपाठ(मितस्वं त्चपाहृयुत्वततम्यम्‌ । एतदयं प्रमागीमूतं सूश्रमायामत
उपराणीयेतदरम्य प्रथिन्नश्षपाठानीलेतदन्तमन्ने १६१ते ।
ये प्रयो मध्यपरास्तान्पान्पशुकापस्य व्यति.
पजेदितरन्मजयेतैनं पुभिर्पतिषजति ।
मध्यमां मध्यतना ये श्रयो युपा्तान्समान्कुयातपष्का मध्य । मध्यतनेभ्य इतरान््य.
तिषनेत्‌ । एकैकान्तरिता मध्यमेभ्य शृते ये ते न समा मवन्ति क तु विषमा एवाऽऽ-
भवनत । एतेन व्यतिषङ्कणेनं यजमानं प्रजया पशुभिश्च उ्यतिविक्तं विरेवेणातििक्तं
प्मृदधं करोतीतयथः । उभयोः पारधोरमिषठदिकेकान्तरिताप्ते न पमा मवनी-
तरे विवम्‌। एष व्यतिषङ्ग इत्याप्तम्बः । | ।
यं कामयेत भमायुकः सुयाद्रिति गतंमितं तस्य
भिदुषदुत्तरा््यं रर्पिष्ठमयेतरान्ह्पीयसः ।
पं यजमानं प्रमायुको प्नटिति मरणशांढी स्यादिति यः कामयेत तस्य वमा.

` भेश्य गतैमितमेकाद्रिनयुपानां गतेन मितं परिमाणं मिनुयात्‌ । गरीमितघ्ठरूपमाह--

छत्राय वर्वषठमयेतरान्हुपीयतत इत्यनेन । इयं पारिमापिकी तत्ता । उत्तराय भव
उत्तरध्यं्मुत्राषयं वरिष्ठं सपविष्ठम्‌ । अशाब्द: क्रमार्थः । उततरा्धय्य वरि.
छत्वप्तपादनोत्तरमितरेषु हतीयस्त्व्पादनमिति । ह
दक्षिणाध्यं बारविषटठं पिनयास्सर्गका-
मस्यायेतरान्हसीयसो हसीपसः ।
अत्र वर्विषठता देर्ध्येण । हपीयपो हयप्र इति वीप्पाश्रवणादितरषां किवित्कि-
१ ग. च. च, धवत्सुवगं ` |

९७२ ` ` सत्याषाढविरवितं श्रोतचतरं- ` [९्नवमप्रनने--

चिदत्तरोत्तं ह ौयस्त्वमित्ञापनापं पर्वत बीप्त्ाया ` यश्रवणादुत्तोत्तरं ह्यस्तं
नात्ति रतु ठटं हपीयस्त्वमिति । ` | ¢
आराग्रापभिचरतस्तेषापागषठं षर्षि. `
` एमयेपरान्हसीयसो हषीयसः । | |
अराग्रास्वरूपं तेषामन्चिषठं षर्विष्ठमपेतरान्ह्पीयपतो हपीयत्त इत्येतेन पूत्रेणोच्यते ।
भव्रापि वुर्वि्ठना देव्य । पू्ववदवीप्ताश्रवणादितरेषां $ंचित्किचिदुत्तरोत्तरं हीय.
त्वम्‌ । भारभ्रा्वरूपं स्वटमाह।5ऽपत्तन्वः-मध्य उत्नत। म्यनुूरवमन्तौ निनता-
विति । अभ्निष्ठ उनेतो मवति ततः प्रथृति क्रमेणान्ता निनता भवनि दक्षिणत
उत्ततशैषाऽऽर ल्पः । आरमिवाप्रं मध्यमो यत्याः प्ाऽऽरमेति । रश.
म्देनो चतोच्यते | १
समवल्लाबिणा हृष्टिका मस्य तेषामग्र
हतिष्ठमयेतरान्वर्पौयसो वषींयसः ॥ |

_ तेशां युपानां मध्येऽशनिषठ हतिष्ठमितरान्व्षीयतो वर्षीयः । व्पीपनो व्यत
इति वीप््या क्रमेभेत्तरोत्तरमञचिष्ठ्यतिरिक्तानां वपीयपतः । अथदाञ्दः कमापा$.
्निष्ठ्य हपरीयस्त्वप्पादनोत्तरमितरेषु कमाद्रपीयस्त्वप्तपादनमिति | पम्यगवस्त।व-
णशृबपरदेशादाकाशात्‌ । निनतायां पृथिव्यां पम्बङत्तावणमिव यस्यां प्रा पमवल्लावि.
णीति । वृष्टिव॑पणम्‌ । |
| व्यत्यस्तं श्नातृ्यवतो हस्वं दीर्य च म्यतिषरजेत्‌ ।

.हस्ं दर्षे च ्युयस्तमेकेकाम्तरितं व्यतिषनेचोजयेदिलर्षः । स्प्टममुभममा-
ह।ऽपस्म्बः--उ्यतिषक्तां ्नातृष्यवत उभयोः पाश्चपोरमनषठदेकफैकानतरितास्तेन
पिमा मवन्तीतरे प्रिषमा एष व्यतिषङ्ग इति ।

यदि कामयेत बिदक्षत्रादोजीयसी स्यादिति पेऽ.
रिषठादक्षिणे तान्वर्षौयसो वर्पीयसो मिनुयात्‌ । `
- यदि यजमानः कत्रा्तत्रियजतर्विद्वैरयनातिरो जीयपती बरीयतो स्यादिति काम-
येत ता येऽचचिष्ठादृक्षिणतो यूपास्तान्वर्षोयप्तो वषयप उत्तरोत्तरं क्रमेण मिनृषा-
दध्वयुरिलरथः.। ; 4
यदि कामयेत कषत्रं विश्च ओजीयः स्यादिति वेऽभ्निषठा.
दुत्तरे तान्वर्पौयसो वर्पीयसो मिनुयात्‌ ॥ २२ ॥

ह्रं क्षत्रियजातिर्िंशो वैङ्यनतिरोजीषो बचिष्ठ स्यादिति यदि यजमानः काम.
येत तदा येऽगनिष्ठदुततरे तानवर्धीयपो वर्षपतत उत्तरोत्तरं करमेण मिनुादित्यर्थः ।
सथोदुमयववक्िष्टानां हपरीयस्लम्‌ |

(~

+4

य

[<अगपय्डः], गो्पीनायमहृकृत ज्योकाव्याख्यासमेतम्‌ । ९७३

आयामत उपराणि समानानि स्युस्तिथक्तोा
मध्यानि रशनाश्च प्रथिन्नश्रषालनि ।
आयामतो दैष्येण समानन्युपराणि मन्ति | मध्यानि रश्चनाश्च ति्क्तसिभकसवेन
समानानि भवन्ति | प्रयिम्नः स्थाल्मेन चषालानि समानानि मवन्ति | उपरपतमितां
मिनुयात्‌) र शनततिमितां मध्येन समितां मिनुवाज्चपाहतततितां मिनुणरिदतेषुयुज्यत
इदं पूम्‌ । ।
पञ्च यमद्कंत्वा द्वाभ्यां रशनाभ्यां परि.
दीयप्रेण दक्षिणार्ध्यं यपं निदध्यात्‌ ।
दक्तिणर्भे भवो दक्षिणध्येस्तं दक्तिगाध्यं॑यूमत्रेणोष्शयं निदध्यात्‌ । दक्षिणेन
वेत्यापस्तम्बः |
यभिचगेरिद्पहमपुपापृष्या पणामिन््रस्य षज्ञे-
णाभिनिदूषामीति भाञ्चदएपक्यं निदध्यात्‌ ।
अमिच।र एव प्राग्रयुप्निधानं न तु निल्यतया निधाने सूत्रकृता प्राकतवष्यानेव
विधानात्‌ । तेना 5ऽपृष्नम्बरोक्तं प्राक न नित्यता निधाने भवति । अमुमित्यश्र
ददितीयाविभकवयेकवचनान्तव्यावहारिकनाम्ने। ग्रहणम्‌ । त्च शान्ते ब्राह्मणस्य येन
स्थवहि परत इति वातिष्ठमूत्रात्‌ । अपुभ्यौयणभिल्यतेन गात्रभरयुक्तनापरनिदशः । चथा
वाधिष्ठमिति । येन न्यवहि धत इति वातिष्ठसूत्राच्छमान्तता व्यवहरिकन।मविष्रथ
एव नान्यनामपु ।
पकाल अःप्रेयपतितशीरप्निष्ठ उपाकरोति सार.
स्वतीं मेषमृत्तरतः स।भ्प बश्च दक्षिणत एवं व्यत्यासं
दक्षिणापरवगीन्पौष्णर्‌ शयाम शितिपृष्ठं षार.
स्पत्य९ शिल्पं वेष्देषरमन्द्रररुणं मारुतं करपाषमेन्दा-
प्र सरहितमधोरापर सावित्रं वारुणे पेहवपृत्तमपरू । |
अधित कृष्णं शिरो चस्य पतोऽभितशीप॑ः । म वा(२) १) ढेन मुलमप्युपरकष्यते ।
मेषी शरषिद्धा । वध्रः वपिः इेषामः. कृष्णः सर्वोऽपि । शिनिष्षठः श्वगपृषठः।
शिक्णो हवणव्भः | अर्भ) लो हितव्भैः । कल्माषः कृष्णविन्दुयुक्तवर्णन्तरः ।
सहितऽन्यवणमिध्रितवणेः । अधोराम उद्रभदेरो कृष्णवर्णः । पेतवोऽपगतपुन्को
मेषः| अज्िषठऽतनिष्ठयुपमोप आन्नेषमतितशीपमुपाकरोति । सारस्वतीं मेषीमुत्तरयुपे
सोम्यं ब्रं दक्तिणयूपे पौष्णं इथाम्‌, तदृत्तरयुपे बा्पत्य॑ शित दक्षिणयूपे

1

-~-- -- --------~

५१अ.ज. द. शी््णीम।
१२३

४ . `. ८ सत्याषाठिरयिते भरौतसून्रे- ˆ. ८ [शमवपप्रभे--

वेश्वरेवं शिसपमत्तरयुपे, रेम्द्रमरणे दक्षिणयुपे ` मारुतं : कषटमाषमृत्तरयपे, पेन्द्र
पंहितं दक्तिणयपे -पाविध्रमधोराममुत्तरयूमे वारणे पेत्वं दक्षिणयुपे । एवं व्यल्यामे
च्यत्यस्य व्यत्थस्य दक्षि्णापवर्गानितान्पदानुपाकरोति । एवमृत्तरमृत्तरमृपाङृत्य दक्षिन
शक्षिणमुपङ्ैितरान्पौष्णादोनपि पक्षनुपाकरोति 1 तत्र ष्यलयाप्तक्रमादयंतिद्धे दकि-
णापवर्गले पुनर्वचनं यत्राप्येकयुमे पशचङादशिनी तत्राप्येवमपवर्गाथेम्‌ .। नैतेषां
पशन।मुप।करणकाठे प्राच्यादि दिगमिमुखत्वनियमः । अथ देवोत्तमत्वे प्िद्ध उत्तमवचनुं
वक्ष्यमाण रेन्द्रस्य ठोके, वारुणमाङमेत वारुणस्य ठोक देन्द्रमिलयनेन सूत्रेण विहिते
स्थानग्प्या तेऽपि वारुण. एवोत्तम इत्येतदथेम्‌ ।
थ, यदि कामयेत योऽवगतः सोऽपरध्यतां योऽप-
रुद्धः सोऽ वगच्छत्विर“न्द्रस्य खक वारूणमा- : ;
खभेत्त . बारुणस्य रोक पेन्द्र य एवावमतः
सोऽपरुध्यते योऽपरुद्धः सोऽवगच्छति ।
" ` यदि यजमानो चोऽवमते द्वेष्यः किंचिदपरुष्य प्राप्तराज्यः स्याप्सोऽपरुध्यतमे-
श्यादूभ्रषटो मवतु । यस्तु तेनापरुद्धोऽवरुद्धः सोऽवगच्छरतु प्रिश्व्भो मवतु इति थो
यजमानः कामयेत तदाऽध्वयुरेताह शयजमानकर्तुके कर्मेणि रेन्द्रस्य छोके स्थाने
वारुणं पशुमाछमेत वारणस्य पशेछोक दन्द प्माटमेत । एतत्फलं य एवावगतः
पोऽपरष्यते योऽपरुद्धः सोऽवगच्छति । गतार्थं कं(मनावाक्येनेवेदम्‌ । ` .
यादि कामयेत परजा पुहयेयुरिति पनुन्व्य- ` ` क,
तिषजेदिति प्रजा एव मोहयति । ।
प्रजा मृष्येयः प्रजा मोहं गच्छेयुरिति यदि यजमानः कामयेत तदैकेकान्तरितान्प-
शनपाकयादेष व्यतिषङ्ग नाम । यथाऽञ्चिष्ठ अआभनेयमपाङृल पम्यम॒त्तेर आरषहे
ततः सारस्वतीं मेषीं दक्षिगे बाहस्पत्यमत्तरे पौष्णं दक्षिण रेन्द्रमुत्तरे वेश्वदे्ं दक्िण
नदर परमत्र मारुतं दज्ञिणे वारुणमृत्तरे सावित्रं दक्षिणे । ष पञ्ूनां ्तिषङ्गः ।
असमिन्कंरूपे वारुणं वेत्वमृत्तममित्यस्य बाधः । स्थानव्यतिषङ्गमात्रं वाऽत्र । परश
वस्त॒ क्रमेभवोपाकरणीया इति पे दक्षिणापवगानित्यस्य बाधः |. एतत्फरमाह प्रना

एवं मोहथ॑तीतयनेन ।
लः ~ : - "यद्भि वा हइतोंऽपां बाङ्णपाङूमेत मरना वर्गो

7::::.: --गहीयाहृक्षिणत उदश्चमारखभतेऽप वा इतः ।
१ एथदिःयनमानः, अपामिति षष्ठो द्वितीयार्थं ।. समुखं ` समीपं ` स्वगहक्षमीषं नधा:

[८अ०१२्‌] ` गोपीनाथमद्कृतस्योस्न्नाभ्यार्यासमेतम्‌ । १४७५.

दिगता ओप आगच्छेयुरिति चो यजमान, कंभयेते तदा प्रां वारुणमाछमेतः तत्तद!
प्रना बरुणो गृहोयात्‌ । प्रजा वरणो गृहीयादितिदोपश्रशणतपत्यङूमुखमेवोपाशुयीत्‌।
एतावत्‌ नैष दोषोऽमिवाहतो ( ? ) मवति । दक्षिभत उदलचमाटभतेऽप ब हतः।

आरण्यं पशुमाखं वप्ये निदिशात्यसौ ते प्ारिति

निदिग्धं दिष्याचादि न द्विष्यादाखुस्ते पञ्रिति बरूषात्‌ ।
` उपशय आरण्यं पटं गवया्यन्यतमपासुं वा पशुत्वेन इदभ्य। निदिशोचथा गक
यस्ते पशुराखुस्ते पशुरिति । अथ वां यं द्विषयात्तमेव द्वष्यं पदत्वेन निर्दिशेदमुकस्ति-
पशयुरिति । यदि न द्विष्यद्विष्यो न।सत्येव तदाॐऽखुप्ते पटरिति ब्रयात्‌ । यस्तु
पेतश्रैतमपि द्ेष्यन्नपि न द्विषते तस्याऽऽलुक्ते एशुरित्येव निर्दशो ` न गंवय।दयन्यतमो
विकल्पते । केव द्ेटेव न स्वयं द्विष्यमाणस्तद। पूर्वं एव विधिः | मति देष्ये द्विष्यः
भागे च पुरेतरो विधिविकल्पते । पतत्यपि तस्सिन्दविष्यमागे स्क्यगेक विधिरिति । `` *
सर्वेषां भतिप्च वहहीःशपे वपाश्रपण्यः &
कुम्भ्यो श्वदय्रंछाः प्रक्षशाखाश्च ।

पदुपमृदायापे्ं नर्हिरदिषु बहुवचनम्‌ । बर्हिरादीनि यथाविदितीनि भरतिषशच
मवन्तीत्यधः । | १ १

तचर्नदैरणमधिटुरुतमः भरयाजस्तया पूरवः परिवष्योऽन्ततः

संज्पहयेभो रशनानायुदरसनपत्तरः परिवष्यो बपाधप. -

, णीनामटु्रहरणपरमिदहेमो मानं वरदानं च ॥ २३॥
एतान्यङ्गानि सर्वेषां पशुनां तन्नेण मवन्ति । प्रतिप्राने गुणाबत्तिरिति न्यायेन
दश्यश्पकत्वेऽम्यावतेते यथाऽऽन्यग्रहणे छवेने स्तरगे चेति मूतस्याऽऽज्यग्रहणादि-
भत्पशूनामति दरन्यमेददन्नापि अवृततश्च । अश्िहरणादीनां प्रतिपश्ादृ्तौ परा्तायाम्‌.
तेषु तश्रविधानम्‌ । तत्रायं कमैकमः--पवन्पशन्नापयितेमे तवेतिमन्रावृश्या ब
भादायोपवीरप्तीति इत्तशाखामग्नये त्वा. जुष्टमुपाकरोम्यपो . देवान म्नेयभमि-
छषठमीपमतितशचवेमुषाकरोति ।.- पर्तत: नदि. निदि -4 -ुलरिपे -तवेत्ादि
सरस्वत्यै त्वा उुटापुपाकरोमीत्यादि भमिषठस्मोचरत्मनयुषे मेषमुप।करोति.। निधाय
अज्ञाते महिषौ पृनरिदे व्वेम्यादि, सोमाय. स्वाजु्टमुपाकरोमीलशिष््य दक्िगे
यपे बधु पौम्यमुपाकरोति ॥. प्रहत बर्हिषी निधाय -पुनरिषि त्यादि पृष्ण

* भत्र “सन्तमपि दरेष्ं नं द्वि सदपेक्षिम्‌ ।

१३.१. भप ॥२ ष, पवोत्ततेः। ४ क, ग, शू इ । इ, च, शदूलानयक्ष । जच.

ऊम्‌ ।

५५७६ ` ˆ संत्याषाढविरवितं भोतसृजं- [शनवमप्रभे-

तवा जष्टमुपाकरोमीलश्चिषठमयोत्तरसिन्यूपे पष्णं इयाममुपाकरोति प्रज्ञाते बर्हिषी
निधाय ण्नरिषे त्वेत्यादि बृहस्पतये त्वा जृष्टमुपाकरोमीत्यश्चषठस्य दक्षिणे रिति.
पष्ठ बारहस्पत्यमुपाकरे ति । प्रज्ञति बर्हिषी निधाय पुनरिषे त्वेयादि विश्वेभ्यो. देवे
म्यस्त्वा जष्टमपाकरोभील्यभिष्ठप्योत्तरपिमिज शिल्पं वेश्वदेषमुपाकंरोति । प्रजनति
ब्षी निधाय पृनरिषे तत्यारन्द्राय त्वा जुष्टमुषाकरोभीत्यादि अश्जष्ठ्य दक्तिणऽ-
रुणमेम्द्रमृपाकरोति । प्रज्ञति षी निवाय पुनरिप सत्यादि मरुम्य॑स्त्वा नृष्टमुषा-
करोमीलभिष्ठ्योत्तरमन्कस्मापं मारुतम पा करोति । प्रज्ञते बस्षी निधाय पनरिषे
सेत्याद्‌नद्राञ्निम्भां त्वा जुष्टमु ॥करोमत्विप्रि्ठस्य दक्षिणे संहितभन्द्राममुपाकरोति।
प्रजाते बःद्पो निधाय पुनरिषे सत्यादि पतत्रि त्वा जुषटमुराकरोभीत्यादि अग्निष्ठ.
स्योत्तरलसिन्नधोरःमं स।वित्रम१।करेति । प्रज्ञाते बरिषी निधाय पुनरेष त्वेत्यादि
बठ्०।य त्वाजष्टमृपाकरोमीव्या्चष्ठघ्य दक्षिणे पेत्व वार्गमृप।करोति । तत उपाक्तेषु
पटठाष आरण्यपद्ानिदशं द्विष्यानरेक्ञं वेपशशयुपे कृत्व,१।कृत्य पश्च जुह॥ति ।
एतस्य होमस्य विभवन्ति तच्रमङ्गानीति मूत्रात्तच्नेणव होमः । तत्र पशुनां बहुत्व
त्पश्वमिधानक्चठरेषु बहुवचनान्त ऊहः सर्वत्र । सुवै यात ° प्रतितिष्ठ निष्करीता
हमे यन्त ° वध्यमानान्‌ ° उपाक्रत।ञ्छरामानान्यद्‌ ० अपियन्त्‌ पाथः० जावशन्देऽ-
प्यहं केचिदिच्छन्ति । ततो मन्यनं त्रेण विभवन्ति तच्रभङ्गानीति सूत्राददृष्टाषे
त्वस्य प्रत्यक्षतःतिद्धत्वात्‌ । सावित्रेण रश्नादानारि नियोजनःन्तमेककस्य ।
विभवन्ति प्रत्यक्षार्थानि प्रतिप्तशकारमम्प्ावनेन्त इति सूत्रात्‌ । संयुक्तानि त्वेक।प-
वर्गाणीति परिभाषया कत्स्नकैकमपवंजयतीति सूत्रात्काण्डानुप्तमयः। युपस्य दक्षि
णतः पडानियोजनं परवोक्तक्रमेग । प्रोस्षणादयधस्तादुगोक्षणान्तमेकेकस्य क्रमेण
करोति । सम्वां मेध्यकरणत्वरूपदरयो जनेक्गात्सयुक्तत्वै सयुक्तत्वादधस्तादुपीक्षणा-
तानां पदा्थानामिव कर्मत्वम्‌ । कत्स्न५केकमपवजेथतीतिपूत्रात्सयुक्तानि त्वेकाप-
वर्गाणाति सत्रां । खवरतेनामिति मेष्यां मेच्र उहः । सच्यमाधराये प्र्यक्रम्यसेते
प्राण इलयादि पं यज्ञपतिरा शिषेत्यन्तं क्रमेण सर्वेषाम्‌ । अञननरूपपद्‌ाथस्थकत्वात्‌} तता
धरवाप्तमज्ञनादि दश्च प्रयाजास्तेषां तच्रभेव । विभवन्ति तन्तरमङ्गानीति पूत्रात्‌। नचात्तमध-
याज्य तच््रक्िघानदेतेषां तचरं न भवतीति वाच्यम्‌| अन्तिमप्रयाजस्य निष्पन्नेवपारू-
पद्रन्यततस्कारकत्वेन संनिहिततेन च पाक्षादुपकारकत्वात्प्रतिवरष प्राक्तिः शङ्किता स्यात्त-
जिवृत्यथं वचनस्थाऽऽवंडयकत्वात्‌ । इतरषां प्रयाजानां तु वषाह्पद्रः धाषारप्तस्क.
रकत्ेन पतपिहतत्वाभवेन च प्ाक्षाटुपकारकत्वामावाद्रथ देवाऽ वृत्तरपरपिने तच्रवि-
थनि सत्रं कतपाचार्येणं । 'दशप्रयानञध।नन्तरं जहू। प्रथमं स्वरुमङ्कत्वा स्वाति
चाङ्कत्वाऽप्ेयपरोः, शिरोञ्चनुषरि श्रेयज्ञनःन्तं करति |` स्वधितिरक एव ।
तस्य च पनः पनरञ्जनं पूर्वकृतञ्ञनाञ्यप्य पूर्वपरौ विनियुक्तत्वात्‌ । एवरीत्या

[म

4

द भज

[८जनप्टः्‌] गोपीनाथ महकृतज्योत्त्राव्याख्यासमेतम्‌ । ९७७

वेषां पशुनां तत्तर्स्वगज्लनादि कृत्वा शिरोज्ञनादवि श्रोण्यज्ञनान्तमेकैकप्य क्रमेण
करोति । शमित्रे स्वभितिग्रदानान्ते तस्य पस्य स्वरोः कमेण तत्तत्स्थान उपगू-
हनं शमित्रे स्वधितिं प्रयच्छति यथास्यानई स्वरुमवगृह्येति पश्चमूत्रे शमित्रे स्वधितेः
प्रदानानन्तरं सव्ववगृहनस्य विहितत्वात्‌ । अवगुहनपर्न्तं करण प्रज्ञातः खरवा

` भूमवेव स्थापिता म्वेयुः । पयश्भिकरणं तेन्नेण विभवन्ति तन्नमङ्कानीतिसूत्रात्‌ ।

परयत्निम्णः क्रिषमागेम्योऽनृवरृहीति प्र¶ उहः। यत्तु केचित्पसिो -हियमाणो योऽ्निरि-
प्यम्यमिधानादनृह इति वदन्ति तद्यक्तम्‌ । पर्थभ्चि करोति पर्थ॑भ्रे कृत्ेल्यादौ
नपुंसकटिज्गाटूपपत्ेः । ननु तव।पि गर्मण्वां पचो पयभ्नौः क्रियमागे जुहोतीति श्तौ
पटिङ्गानुपण्तिः पथमौ क्रिथम।णाय।मिति तदा स्थात्‌ । नायमत्ति दोषः तत्र
पोषि रोष्यत्वन पूङ्गाविराषात । तस्मचचक्त एषह | १५अनिकरण सङटूगृहीतेने
योरम॒केन । तन्न परतिषश पय्िकरणम्‌ | द्र-यद्यस्त्वःम्यावतैत इति प्त्रात्‌ |
तेत्रापाग्वहोमः प्रथम¶१४क।दश ६७५1३ शिष्टपशुनां पय्चिकरणे प्रथमे प्रयमापाच्य-
होमः । ष्ठे दवितीवापाव्यहोमः । एङादरो तुतीय।प्ग्यहोमः । पर्थञनौ क्रियमाण
इतिवदमाना “क श।नत्त२५।गात्‌ । ततरोपाक्न।ऊ्ॐशाम्‌।नान4रस्थ। जीवं देवान।मपियन्तु
पाथ इति पूर्ववदूहः । क्रमेण परार मु२५।५श्ग् प्रतय। श्वित्‌ उप्‌ प्रप्य होतर्हव्या
देवेम्य इति प्रैषः. सकृदेव । विभवन्ति तेच्भङ्गानीति .पत्रात्‌ । रेवतीर्थ्त१ति
प्रियधा विशतेति मन्रेण बर्हिम्थ ववाश्रपणीम्मां प््षशाखया च पश्चारम्भः पशप
स्करकत।त्प्रतिप्ा । यत्त मृष्यत परोरन्वारम्भं केचिदिच्छन्ति तद्त्‌ ।
विमवान्त तच्मङ्गनीतिपूत्रमिराषा>हिपश्रपणीहप्तशाखानां भेदेन प्रतिषश्वारम्भ.
स्य।थ;३े4 मिद्धेश्च । नहि अन्य यचर्वपाश्रषगीदक्षश।खामिरन्यस्य पशोर।रम्मः
पस्कारोपथोगो भवति । एतेन यावतां पशुनामन्वःरभ्भ्तन्नेण प्ेमवति तावत्पु
तश्रभिलयवि निरस्तम्‌ । यन१।नमिमन्नणं तन्त्रेण विभवन्ति तश्नमङ्गानीतिपरत्रात्‌ ।
अत्र नानप्राणो यजमानस्य पर्मियेन्तमिति विशेषे श्रे । जञ्ेहरणं तेन तेच्म्े
हरणमितिपूत्रात्‌ । रएतध्याप्नेः पाकप्रपोजनत्वेन प्र्क्षार्थत्वाद्रत्यपृथक्तयेऽभय।वतैव
इति पूत्रा्च प्रतिपद भ्रात तच्रमप्नेहंरणमितिवचनम्‌ । एकस्मवभ्नेः प्रस्ताज्थने
पाकर्पदृष्ट्रयो ननचख्व्ानुरोषेन रज्ञोपहननरूपराष्टफट्य।पि पिद्धेरिति भावः|
यावच्छामित्ेश्चनयनं तावस्पपन्तमन्वारम्प इति नियमाभावः । एतादृशवचनामावात्‌ |
पशनां नयनेऽनुग्रहम।ह बौधायनः-यथाऽऽप्नेयमेवाघ्वयवपाश्रपणी न्यामन्वारभते एयगि-
तरान्परिकमिंण उदशचो नयन्तयनुप्वमन्यतिषनन्त इति । अन्वारम्भः एथकदथगेव भवति
न शमितृकतेकं परिकपिकतैकं वा | अधिगुस्तन्नेण । दरन्यरथक्त्वेऽम्यावर्तत इति
पराप्ताविदं वचनम्‌ । तत्रत्यं याजपहौतरानप।रिप्रथोगः-दैव्याः शमितार उत ० मेषपति-

म्यो मेषानभस्यो आशन ° रन्वेनानम।त।° उदचीननिषां ° यिद ९ शरीराणि एकप

९७८ , सत्याषादविरवितं श्रोतसू्र- [दनवमभरभे--

कथेषां त्वच भच्छघतात्पुरा पुरा नाम्पा अविश वपा उत्लिरतःदन्तरन्तरेवोप्मां
बारयतात्‌ । रयेनमेषां वक्ष।९ति कृणुतत्प्शषपता नाह्ज्छलादोषेणि कर्यपेवाभपान-
च्छिद्राः श्रोभीः कवपोरुट्सेकपर्णा्ोवतः बदति; षड शरातिरेषां वस्कयप्ता
भनु° गात्रं गाघ्रमेषामनू° बृनिषटूनेषां मारा° ताविमान्पश्ुञ्छपयतो ० नाभिरुपः मा
भेदो हविरिव्यनृष्या नति । आश्वायनः पूरातरिति चेक इति च । प ए॥ मृरयक्रमेग
पृशृज्छमिता नयति क्रमेण शमितेनं कण्ठे बदूष्वा नवतोति वाजनेिश्रतेः । उत्तरे
नत्वाछे शामित्रदेशस्तस्िन्नाञजमेणोर्मुकनिधाने कृते तत्तु; समस्य तनुवा भवेः
सयुदक्स्थं पाकस्य वा न्यस्यति । पे्ञपनमरपस्तन्नेण विभवन्ति तश्रमङ्गानीति
पूत्रात्‌ | भमायुन्कृणतः संक्ञपयताच्छङ्क्यन्भवरूतादिति । शक्यशन्दस्यानृहो कौ
करियाविरेधलात्‌ । यजमानजपस्न्वेण विमवनति तश्रमङ्गानीति सूश्रान्‌ । स्वादः स्यं
स्वर्वित्ता स्वरित ° लोकविदः स्य छोकं वित्ता छोकमिते° गातुविदः स्य मातुं विच्छा
गातुमित ° नाथविदः स्थ नाथं वित्वा नाथमितन न॒व उवेतानिन्नयष्वेः न. रिष्थथः
देषा५ इदिथ° दुष्छृतलत्र षो दे० अश्ानां ब भ।श। ° यनमानाभिभन्रणं पृषत्‌ ।
एषदाज्यावेत्षगं तश्रम्‌ । एषद्‌।ज्यस्यवैकत्वात्‌ , एतस्य तु एषदराज्यस्का स्वात्‌ ।
नेमित्तिककरणामिमश्रणमपि तश्वम्‌ । विमति तश्नमङ्गानीति पूप्ात्‌ | थो नोः
ेषटयनु त९ रमध्वमनागप्त इत्यहः । पूं इति विशेषणं पर्वः परिवण्यः
छाहा देकेम्प ही उत्तमप्रयाजस्य पूर्वपदिवप्यहोमा्पराकतत्वात्पूमत्तमप्रयानम--
इणे पूरवपरिवप्यहोमस्वानन्तरं म्रहणम्‌ । एतच्चतुष्टयमपि कमप्राप्तं ेन्ञप्तहभर-
शनेोदप्तनयोरनन्तरमुततमभ्रयाजपूर्वपरिवप्वहोमवोर््हणे करक्रमातुरोषात्कर्मन्पे भ्यत्या-
सेन विधानमाद्यपदा््य संनिधिकर्तन्या अन्निहरणाचिगृत्तमप्रयानास्तथा पूर्वः प्रि-
वप्य इतिप्रदर्सनार्थम्‌ । तेनामनेहैरणाभिगृत्तमप्रयाना भदविव भवन्ति । भथ
वेवं योनना--अग्रे तथाशब्दस्य दशीनातपरत्र दष्टान्तरथको यथाशाञदोऽध्याहा-
रसतु तिद्ध एव । स चाऽऽधपदरपृदवय एव न तृत्तमप्रयाजेऽषि । प्रयाजस्य प्रषानात्वू-
तावाः सर्वमतपरातिद्धतवात्‌ । अभिभतयारन्द्तु देहटीदोन्पयेनोमयतरान्वेति यथै.
तत्वदायेद्वयं तयोत्तमः प्रयाजस्तया पूवैः प्रिशप्यहोम इलः । अथवा संनििंपदार्थ्‌
एव यथा शब्दाध्याह्‌।रो यथोत्तमः प्रयानस्तपा पूर्वपरिवप्यहोम इति । भन्ते. कतत
कमं से्तत्ोमो रशनानामुदप्तनरूपच।त्वाटनिषानकर्मे वेति प्रदरोनाय व्यत्यासेन.
भयोरेतयोः करमणोग्रहणम्‌ । पूर्वपरिवप्योत्तर परिवप्यवपाश्रपण्यनुप्रहरणं ्ावा मिहो.
माजेनवरदानानां प्रतिप्रधानं गुणादतिरिति -न्ययिन द्रब्धष्यकतवेऽम्यावतत, इति परि+
माषापूत्राच्च तत्तद्वपायागन्ते प्राकारं सूत्रम्‌ । वेपिद्वं तते नो अमं माषासत्रा्च तततद्रपायागन्ते प्रा्ताविदं सूत्रम्‌ । वेपिदूषं तते नो अमथं. कृत ॥
` १ क. (दोषाणि २ ग्‌, ^वगत्वाः।3 चः शेस्छूतिवि' 1 ४ क, ग, श्ददूयद्र।

ण 3 - , ->

क~~ च &

[<अ] गोपीनाथ मद कंतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । ९७९.

ध्रनाम्यः प्वीभ्यो मृडत न्यषदत° कृत ° मृढत० वादिट१० कृत ० मृहत ° समु.
सकमिद्व ° कृत° ग्ंडत० निमेह° कृत ° मृडत ° शङृत्कुरुय ° कृत ° मृडत० एत.
स्प्रायश्चित्द्वयं सुत्रान्तरीयम्‌ । एतद्रयमूपडक्षणपरत्वेनाऽ ऽनेयम्‌ । पपन्ताधनं ° कृत्‌ *
मृडत ° एतत्भायश्चित्तभकाम्ञपननिमित्तम्‌ । अकामपज्तपनं स्वतःविद्धं मरणम्‌ ।
शहायिद्‌ ° कत > मृडत० निषण्णप्योत्थ।पने मश्रागाततिः । पेज्ञपतहोममश्रे यतश
भौयुमकृषतोरो वा पद्िरातनत इति ऊहः । शमितार उपे० परशेभ्यः पशूनप्मुश्वत °
अरातीयन्तमघरे कृणोमि ये द्विष्पस्लस्मिन्पतिमृश्वामि पाशानिति । तत्तदेकशुखया तां
ततं रशनामुपसज्य तन्रेण चात्वाठे न्यपत पुणेवात्रान्यनाद्विमार्जनन्तं त्रम्‌ ।
विभवन्ति तश्रमङ्गानोति सूत्रात्‌ । वाक्त भप्यायत।मिल्याप्यायनं प्रतिपश्वावतेते ।
अविभवन्तयावरमन्ते प्रयक्षार्थानीति सूत्रात्‌ । अवर षनिनयने तश्चम्‌ । विमवन्ति
तैच्रमङ्गानीति । पशौ तृणानतर्षानादि उक्छन्तनान्तमेकेकष्या ऽऽवौते । ओषभे त्राय
स्वैन।मिति मेष्यामृहः । यथदिवते वपोत्ृन्तनम्‌ । अघ्नये त्वा जुष्टामृल्छृन्तामि पर"
स्वदे सवा जुष्टामु° सोमाय तवा जृष्टामू पृषे त्वा जुष्टामु° बृहस्पतये त्वा जुषटामू °
विश्नम्पो देवेम्पस्वा जुष्टम इन्द्राय ला जुष्टाम्‌ ° मरुभ्य्त्वा जुष्टामु ° इन्दर्निम्ां
स्वा जुषटामृ* पवित्रे तवा जुष्टामु° वरूणाय त्वा जुष्टामु° अच्छिन्न इति वा स्वे
षाम्‌ । र्वाण्यम्रानि पाण त्वा परवीणि स्थविमन्ति ठोहितेन।ङ्कंत्वा प्रज्ञातानि
निधाय युगपदन्ते निरस्यति । विभवन्ति तच्नमङ्गानीति पूत्रात्‌ । तत्रा्माणां पाकार्थं
विभागेन भ्रतितपनं एकूष्यक्‌ । उल्मुकहरणप्य पूर्ववदेव तश्म्‌ । तन्नमङ्नहरणमि-
तिवचनात्‌ । तरिमागपक्े पर्वषामञ्नीनातेकीभावं कृत्वा तस्योस्मुकस्याऽऽहरणं तन्रेणेव ।
अनन्तरप्रदशितहेतोः । उवैन्तरित्षमनविहील्यसिन्मन्ने केचिद्वरन्ति तत्लण्डितमेव
सवनीयबिराहरणे । पृनरन्वारम्भणं पूववत्‌ । उपायनं तत्रेणेव । विमवन्ति तश्म-
ज्ञाभोति सूत्रात्‌ । उल्युकविपर्ननं तमेष | अनन्तर्‌परदितहेतोः । वपानिग्रहणमग्र-
राप्ते च । सह प्रतिप्रस्थाता श्रपयति । तत्तदरहिरम्रस्य तप्याल्तप्या वपाया अध-
स्ताद्ुपापतनम्‌ । अभिहोमस्तच्रेण । एतस्य तश्रताध्यकमपु परिगणनात्‌ । प्रादु भूतेषु
तचे स्तोकपिपेषः । शृताभिषारणं तेश्रेण । ये व भत्मानः पशुषु ° आत्मन्वन्तः
सोमधरृतवन्तो हि भूत्व। देवान्गच्छत पुवरमिन्दत यजमानाय मष्यमिति । अनृहो व। ।
उद्धौपनेभपि तनश्रेणेव । दईहत गार दिग्यां वेदिभोण्यां तत्ततछस्षशाखायां तां
तां निदधाति । उतेशाखामदाद्धेदेन निधानं मचख्रमेदश्च । वपाश्रपणीप्रवृहणमाव-
तैतेः। अविभवन्तयावतेन्त इति सूत्रात्‌ । यानमानं तश्रम्‌ । इमा इन्दिय ० माभिरि°
साभिरदेवा० सनेव शृता मयि श्रयन्ताम्‌ । अयं य° अन्नि्होता, इति वपा वपां
द्यमिमक्चः । सूमादानाद्याज्यमायान्तं प्रकृकिवित्कत्वा प्रयानशेषेण यथाक्रमं द्विरमि-

९८० सत्प्राषाढविरचितं श्रौतचज्ञं- - [रनवप्रन्न-- ,

घारयति । प्रचरणकठेऽञ्चये छागस्य वप्रा मेदपोऽनुत्ररैहि । आश्चान्यः प्रलयाश्रा-

वितेऽञ्नये छागस्य वपाया मेदस्तः प्रेष्य. खहा देवेम्वः . प्रथमदपायमिवत्रेव पूर्वैः

परिप्पहेमः । तथा पूष: प्रिवप्य इति सूत्रात्‌ । सरस्वते मेष्या वपाया मेदपोऽनुर
सरस्वद्यै. मेष्या वपाया मेदपः प्रेष्य । पृश्चपृ्ुपरङ़तित्वपक्ष रेने प्रारत्यां तद्धि

करेषु च. दा्पणिमातिकः प्रचरणकस्य इतिपूत्र्यनितरेषा। एव पर्वे । मेत्राब- `

रुणन्यापारः भरध।नहविःपु .न।स्ति । अभ्ीषो ¶ीयविकरपक्षे प्रकृतिवत्‌ । अस्िन्पक्षेऽप्नी*
पोमीये: तद्विकरेषु चाऽऽश्ववालः प्रस्तर रतेत्री विधृती इत्यारम्वामूष्भा अमुष्य
हविषः. परप्यत्येतदन्तातमूत्रदेेषामश्चौषोमौ पध भोगां पे पर्वषु पशुषु प्रातिः । पर

स्वत्या अहं देवयज्यया वाचमन्नाद्ं पेयं सभाव च्छा सोमध्याहं देवयज्५यन्दि.

यावी मू० पूष्णे कार पृष्णेऽहं देवधज्यया -पुषटिमान्पहुषान्म्‌० ब्हस्तये छान
वस्पतेरहं दे० येन्दिधावी भू० विद्वभ्यो देरेम्पदका० विन्धेषां देवानहं देवा देर
याःप्रैः सतार इन्द्राय छार अत्र द्‌।रोपौगमातिक्ः पे प्रचरणकलः पक्ेऽप्नोपोभी-
यस्थ, इन्द्रघ्यःहं दे० येन्दियावी म० पहब्यदा० मरतामहं दे° येन्द्रियादी मू°
इन्दानिम्यां छ इनद्राननिषोरहं ३० भेन्धिवावी भू०-प्तित्र उपांशु । अथोचेः,
छाग° पप्तो सातिरककपालमे) देवता यननीति चतुरास्यमूत््परवत्र सवितृ.
श्म्दं उपांशु । देवतावाचिनां परानामन्पेषामप्युगदातवपाश्च यतना क्तम्‌-- भादर
दपतञजुषत्करदय्रम)रिति देवतानामिति । एतत्प्र गोगस्तु मेत्रावरणप्र गे सष्ठ मवि
ष्यति। प्वित्रहं देर येन्दिधावी भू° वर्गाय मेषध्य ३०। अनोत्तपरिविप्यहोमः।
वरुणम्याहं देव्येन्दिदावी ० वपाश्रर्ण नां प्रहरणं त्रेण । ख होधनमपं मारुतं
गच्छतेति उहः । पेक्लावणं च | चातव मार्जनं तन्नेण । व्रिभवन्ति तेच्रपङ्गानीति
सूत्रात्‌ः। ततः पद्टुपुेडाशपरचारः । अभ्नेयारिवरुगन्तानां निरत्रषः । ब्रीहिमषाः
पशापरोडाशाः सर्वऽप्यकादश कपाट द्वादशकपालः! वा । एनेपापुरवानं, तत्तद्विकारष-
भेण । तत्राऽऽपनेयस्य प्रकृतिवत्‌ | पारस्वतरौण्णवाहेष्य यमातित्रवारुणानापयप्यत्ने¶-
विकारत्वादञ्नेयाष्टाकपालवपण कपराहोरथानम्‌ . । सौम्ये ध्रेवयोरस्नीषोमीयवत्‌ 1
रेन्द्रमारतैन्द्रञ्चानेःद्राश्नवत्‌ः। शमितः .पदनििशापि गुरान्मा निवुर्षीः छेन्न: एः
पुरीततानिःमेदांति समवधातवा इति । पदुश्रपणाय तचरं ध्यानं क्रमेण -कुम्भीना-
मधिश्रयणमङ्गरैः परीन्धनमावपने च क्रमेण । अप पडुपुरो डाशयागानामनुभचरणानि
क्रमेण-- अन्नादः १. व्राचमन्नाद्ये . पुषेयम्‌ २. वृत्रहा .पृषटिमान्पद्ामान्‌४ भन्नादः$
प्रणि; प्ायुन्यं गमे इन्दरियाघ्यत्नाद्रः७ इन्दरियाग्पन्ञादः८ इन्दरियाग्यन्नादः९,
अन्नादः अननाद्ः१.१ इति क्रमेणानुमच्रणानि - पशुषु ेवदेति पेवादपरयुक्तरै.

पउ । जुडिकं ` षश्चमृहीतं गृहत प्षदु।उयसुवं चाऽऽद।य शृत हवी द: शमिल्‌

[८अण्पटडः] गोपीनाथमडृकृतज्योत्प्नाव्याख्यासमेतम्‌ । ९८१

तरियनृहः । नाभिरूप मा मेदो हविरिव्यमृष्यानीघ्याश्चायनेन हविःशव्देऽनूहस्योक्ते-
हविष इत्यन्तो नमतीत्यनुचन्ध्याप्रकरणप्यापस्तम्बपुपरोक्तालिङ्गा्च । परथमहूृदयं
तदीयद्धदयशृष्त्मवृष्च प्रथमङ्कम्म्यामक्धाय पं ते मनप्ता मन ईति एषदाज्येन
हदयममिवाये स्तादोष्मणोऽग्ययिष्या इत्युष्माणमुदयन्तमनुभन्त्य यस्त आत्मेति कुम्भी.
मेतं पडमभिघारयति । तेत प्र्याबरृत्य पुनः पञ्चगृहीतं प्रष्दाज्य्ुवं च पूतैवदादाय
तुष्णीमेवाभिप्रबनति न संवादः । केचित्त अन्यः पश्चगृहीताञ्यप्रष्दाञयद्टवावान-
यतीति वदन्ति । पृचवद्धृदयप्य टदयशछास्प्रबृहणादि यस्त॒ आलनेत्यभिवारगा-
न्तम्‌ । एवं तृतीयादीनां परशुनामिकेकां कुम्भीमुदरास्येकेकां पश्चहेत्रा क्रमेण तत्तत
स्षशाखायां निदधाति । दश्ह गा दश्हेत्यसमन्मन्रे नोहः किंत्वावृक्तिरेव । अविभव.
न्तयावतैन्त इति सूत्रात्‌ । यप्त॒ आत्मेति मनने वपावदृहः । इमानीन्दियाण्यमृतानि
बीवाण्येमिरिन्द्राय पशवोऽचिकित्सन्‌ । तैरेवा० शतानि मयि श्रयन्ताम्‌ । अये यज्ञ
पश्चहाता । एतयोरप्यश्न प॑भवे तच्रमविभव अवृत्तिः

तस्य तस्याभ्याबतेते मनोता बा।

तस्य तस्य परशोरभ्भावतेते जुहुपभृोरवप्ताहोमहवन्या९ प्मत्तान्यां चोपस्तणीत
इृ्यादीज्यान्तमेकेकस्य।ऽऽवतेते । अविभवन्त्यावर्पन्त इति सृत्रात्‌ । मनोत। वेत्यनेन
मनेोतापूक्त्याप्यतरृत्तेनियमेन प्रातो विकस्प्माह मनेोतापूक्तप्य । अथवैव सूत्रान्धयः
तस्य तस्य पशोरवदानकाष्े मनोता वाऽऽवतैत इति मनेोत। विकर्पार्थमेव पूत्रकरणम्‌।
जुहुपमृद्रप्ाहोमहवनी प्मवत्तधान्युपस्तरणादीनां त्वर्थदेव प्रातिः । भवद्‌ानप्तम-
काढा तावन्मनोता हविपोऽवदौयमानस्येति छिङ्गात्‌ । तत ॒हृज्याकाठेन व्यवायात्-
ति्श्ावर्तनमिल्यारृत्तिरयेत एव ।पद्ध । उक्तं वाऽऽपर्तम्बेन स्पष्टं परिभापापतर
मनोतस्याऽऽ(ताया आ)वृत्तिरभिन्ञकटेष्विति। भत्र वरतमानकालमेद।दावृत्तिरिति मावः
भनावृत्तिपक्)ऽप्यापस्तम्बेनोक्तः-तश्चं वेति । एप च सूत्रकृतः पकद्रपस्यापीष्टत्वादि
कर्परः कृतः सूत्रक़ृत।ऽपि । तेच्चपक्षे कथं स्मकालत्वमिति चेत्पल्यम्‌ । अ्ेथीयं
मनोत।, इतरपश्चवदानकषे तु नान्यहविषो देवतायाः प्स्काराय प्रमवति आग्ने
यपश्ववदानततमकाठ ९३।ऽऽनने पहविषो देवताया एकदेवतत्वात्पस्काराय प्रभवत्ये..
षेति मावः।

स्वेषां उयङ्गाणि समवत्तं च।

इदं सूत्रं प्रषान।यतत्तत्पश्चद।नोत्तरकाठमेव उथङ्गाणां विषटकृर्यमवदानं नत
अन्ते यागेऽपि तदेत्येतद्धोषनार्थम्‌ । उपति हिरण्यशकलावधानमन्तेऽगिव।रणं च ।
देवतायेष्य तु तत्तदनन्तरमेव । समवत्तशब्देनेडावदानमापं तद। तदैव । अभिधारणे

स्वन्ते । इञ्यान्तमेकरैकस्य क्रमेण |
देष

१८२ , . सत्याधाढविरचितं भरोतसूरं- [शनवमप्र्ने--

। तस्य तस्याधयं वसाहोमं जुहोति ।

दिञ्वोमा्थं जेषं पात्रान्तरे स्थापयेदिग्यागस्यादृष्टायेत्वाद्विमवन्ति तच्नमङ्गानीति
मूत्रदिव सूत्रकृता प्रदशितमेव भव्ति । आपस्तम्बः स्पष्टमेवेदमाह--उद्रकान्समवनीय
दिशः प्रति यजतीति । निहितं शेषमेकीकृत्य तच्नेणेव दिश्धोमः ।. उद्रेकपमवनयनं
दरिश्वोमतचखत।पिध्यभमेव । अन्ययैत्य व्य्भतवापततेः | र्वेषां ज्यज्गाणि समवत्तं
चेल्यनेनोत्तमे पशो सिवष्टकृ्याग इति ज्ञापितमेवाथौत्‌ । वनघ्पतेरपि. ष्िष्टङृद्धिक।र-

सवात्तस्यापि स्विष्टकृतमीपस्थान एव याग इत्यपि दरतप्रापमेवायौत्‌ । आपस्तम्येन

श्पष्टमेबोक्तम्‌- उत्तमे प्श्षौ वन्ति छिष्टकृतं चेति ।
सर्वेषां गरेरुपयज ` उपयजति ।

उषयद्ढोमस्यानूानानुनिपातितवास्थम पश) रुपरिथितस्वेन तदीयगुदेतेवोपयाज इति
शङ्कापप।कतुं सर्वेपामिति चनं भ्रति पर्यरथपिति भावः | प्रल्येकहोमस्ययंदे¶॒निवृत्त-
त्वात्तचमेव । पमुदरं गच्छत स्व हेत्येवमूहः सरेषु मश्ेषु । स्वरुहेमे घांबोभू
एगध्वमित्युहः । अनृबन्ध्यापल्ेऽप्िष्ठयूपस्वरुहोमो न । `

जाघनीभिश्र पत्नीः संाजयन्वि।
प्रतिपच्य्थमिति मावः |

अनूबन्ध्याचपाया« हुतायामग्रेण शाागुखीयपधोना-
भिमचषाछं द्विरश्नं पात्नीवतस्य यपर समाय तस्मि
स्त्वा, साण्ड लोमशं पिङ्गं बहुरूपमृपाकरोति
पयम्निह्तप्त्छञ्याऽऽस्येन शेष सर्स्थापयेत्‌ ।

अनृजन्ध्यावप।यां हुत।य।मामिक्लायाः प्रघानयगे कृते वा ॒त्वाष्रन्य परोस्तश्रमा-
रम्यते | त्वष्टा देवता यस्य स्र त्वाप्ट्‌ः । पात्नीवतस्य यू¶ छिनत्तीत्यनेन पर्नीवद्विशे
षणविशिष्टोऽत्र देवतेति प्रदेशितम्‌ । परत्नीवानिति . देवता यस्य प्त पात्नीवतः
विशेषणप्रयु कत।ऽप्रिमनपूपे संज्ञाभवृत्तिरिति दर्शयितुं द्विविधाऽपीयं ज्ञा श्तौ
भवृत्ता--इषटं वपय। मवत्यनिष्टं वशय।ऽथ प।त्नीवतेन प्रचरति तीर्थ एव प्रचरल्यथो
एतष्यवास्य यामर्त्वाष्टो भवतीति । यत्पयापनिकृ१ पात्नोवतमुत्स॒जतीलय।दि | अग्रेण
शाङामृखीयमित्यनेन शामुखीय एष ॒प्रचारोऽस्येति सूचितम्‌ । स्पष्ट मिदमुक्त-
मप्स्तम्बन--राङामुखोये प्रचरन्तीति विज्ञायत इति । एवं चोद्यनीयवत्प्राखं -
शिके विहारे प्तषं॑तच्रमित्युक्तं भवति । अत्रनेरथिहतत्वादुत्तरवेदयादीन्य्टृपतानि

निवतन्पे । वेदिस्तु द्‌।िकी क्रिथते । ये चानृबन्ध्यार्थाः - प्राकृताः पस्कारस्तेऽपि `

क्रियन्ते । यथा प्रानहितपरिस्तरणोखपराञ्यास्तरण।दइथः । नाम्थषो यत्प्रमाणं तावु

। 4

[८म°पटलः] गोपीनाथमहकृतज्योत््ाघ्यास्यासमेतम्‌ । ९८

स्परिमितं॑मिनोती्य्ः । य॒पत्वा्षाटप्राक्तावचपाटमिति वचनम्‌ । द्विरशनमेतश्य
पशोरेकाद शिन्यङ्गत्वात्तदङ्गमूतस्य यूपस्य रशानाद्वयमप्रात्तं स्यात्तत्प्ाप्त्र्थमिदं वच
नम्‌ । पमा यत्ते शिल्पः परावषीदिवयादिविभिना माय स्थिते कृत्वा छेदने तुषः
शयच्छेदनोत्तरमेव तत्िन्यपे त्वां त्वष्टरेवत।कं, पात्मवतस्य युं ंमायेत्यनेन परतनी-
वद्विशेषणस्य।पि पशौ संबन्धप्रदशचैनात्पत्नीवद्रणविशिष्टोऽत्र त्वष्टा देवतेति तिद्ध
मवति । पत्नीवते त्वष्ट त्वा जष्टमप१करोमीत्येव सवैष्रोहः । प्राण्डमिल्यनेन भयोबल.
वन्वे क्ष्यते । लोमशमित्यनेन बहुलो वत्तं पिङ्गर नदुरूप पि ङ्गटबाहुल्येन पिङ्ग.
वणीवन्तं पध (न्तंव)दरूपं विजित्रवर्णमुपाकरे त्यथः । तमुपाङ्तं पु पत्नीवे त्वष्ट
इृदमुत्मनाभीत्युत्सज्य।ऽऽज्येन प्रतिनिधिना शेषं तचरं से्यापयेत्समापयेत्‌ । वाचनिक-
मिदम्‌ । एवं च. कुम्भीशृलादयः सन्तप्तरोमाद्यश्चाथट्ता द्रव्यक्रिया निव्रन्ते ।
अधिग &।प: । आज्धशेषेण प्मापनस्य प्रकारस्तु स्पष्टम।पर्तम्बेनोक्तः-- यावन्ति
१।रवदानानि स्युप्तावत्करत्व आज्यस्य धरौव।ज्य्यावयेदिति। यच्त्पशोरवदानं षषा-
रयारि तस्य त्य स्थाने धौवाद्‌।ज्यादवयेत्‌ । त्रीोन्पश्चावत्तिनः । हिरण्यशकः
स्तु प््ाविशिष्टा एव । अन्यत्र विशेषमाहाऽऽपस्तम्बः--पश्ुषरमाज्यं मवतीति ।
तश्चाऽऽउ्यं परशाधषभकं भवति । वक्ष्यति चप ए परिमाषाय। तद्धर्मात्ध्यादिति।
सतो वपास्थानस्याऽऽज्यस्य परनोवेते तद्रे कागध्य वपाय मेद इति प्रैषः । तया
पपर दा शहविषोरपि द्रव्यम्‌ । तथा जातवेदो वपया गच्छ देवानिवयेव होमः
एवं प्रयाजानूयानप्मिष्टषनुरादयश्च पाका एव मवन्ति न प्राकृताः । अन्न पक्षान्त
रमप्यक्तम पस्तम्बेन-- अपि वा पयैभिङृतमेवोत्सनेन्न पस्थापयेदिति । भपि वा
पयश्चकरणान्तं कृत्वा पशृतश्चमन्त्यमुतप्रजेत्‌, न त्वाज्येन रोषं सेस्यपयेत्‌ । पड-
प्रदा शाच्न्‌बन्ध्यायाः शेषं पेस्थापयेत्‌ । एवं पयंञ्निकरणान्ते कृत्ते षा प्ं्थिते
प१।स्नषोऽन्‌नन्ध्यायाः शोषे सस्थापयेत्‌
दि कापेयी ५बेकादरिनी ` स्यादभित
आश्षयभन््रा परशु भवतः सारस्वतः सोम्यः
प।्णो बाहस्पत्य इत्युत्तरतो वैश्वदेवो
मारुतः सावित्रो बारण इति दक्षिणतः
पूत स्वशाख।क्तकदिरान। व्यारूयाता । इदान तस्यामनकादशरिन्यां श्राखान्त
रोक्तो विशेषः प्रदश्थते-- कपयो नामरपयकतरष्टा , कापेय पता ` चेचिकीतिता स्थात्त-
दाऽ्यम्निष्ठ उपाङृत्य देक्तिभात्तरयोयूषयरेन््ावु्रङृितौ ` भवतः । तत उत्तरेषु

` युपषु पारखतक।म्यप।न्णबाहत्पत्यानुकृपाकृत्य दक्षिगयुपेष वेश्वदेवमारुतपावित्नव।-

रुणान१।कय।त्‌ । व्यत्य दक्षिणापवर्गैत्वं च पर्दवत्‌ | नाचन्द्रम) वयते ।
१ ङं. च, ज. कष. न, पश्वे । `

#

९८४ ` सत्यापाढविरवितं धौतयुतर- = [दनवमपरभे--

तामेतां कापेया बिदुस्तामतिरात्रचरम आरभेत ।

आरमेतेत्यनन्नरमितिकारो ऽध्याहरव्यः । कथीनामन्तेवातिनः कपपेय्यध्यायिनो वा
कपियास्तामेतमिकारशिनीमयिङृत्यैवं विदुः--तामतिरात्रचरम आछमेतेति ।

ननु कोऽयमतिरात्रचरभो नाम क्रतुयत्ेयमाहभ्या तमेव अ्यनक्ति--

साऽटीनेषु छिङ्गप॑ यागात्‌ । |

सा कवियी, अहीनेष्वेवाऽऽखम्या भवति छिङ्कप्षयोग।देतोः । अतिराश्रचरमनान्ना
हीनस्य स्पष्टवपाप्रदुदीनाच्छब्दशय्दस्य हेतुत्वं नात्र युज्यते । अतः शम्दशम्द
परित्यज्य टिङ्गशब्दपरयोगः कृतः सूत्रकृता । यत्र॒ फटतश्चरमत्वस्य पयेवतानं तत्र
छिङ्गदाठ्द्‌ इत्याचार्यामिप्रायः । लिङ्गयते ज्ञाप्यते चरभत्वरूपो ऽभिमतोऽ्े येन
तिङ्गम्‌ । भपरतयक्षः श्ब्दतोऽर्ो यत्रेति यावत्‌ । तश्य पयोगः पैबन्धो यत्रेल्य्थः।
अन्तिमातिराश्ररूपं छिङ्ग तस्य सेजन्धोऽतरासतीति तेष्वेव छययमतिरात्रचरमः शब्दो:
धतः पेयुच्यते यस्मादतिराश्ा एव चरमास्तेषाम्‌ । यथा वयति पतरशे प्रभे ्रयो-
दशे खण्ड द्विरात्प्रमृत्य उपरिषशादतिरात्रा अहोना एकाद शराघ्रादिति ।

ननु ततेष्वप्यविशिष्टमतिरात्रचरमत्वमुभयतोतिरात्रत्व तेषाम्‌ । यथा वक्ष्यति
भष्टादशे प्रन्ने प्रपमलण्ड उमयतोतिरात्राणि पत्राणीति । तत्तेष्वनयैव मवितन्व
तत्राऽऽह--

सत्रीयेतरा भवति ।

सत्राणि याऽईति पा प्रीय, इतरा कपियीव्यतिरिक्ता खशालाक्ता सत्रेष्वेव
मवति न कापेयी सत्रेषु इत्यर्थः । येषां ह्यतिरा्चरमत्वमेव विशेषगमकं नातिरात्र-
प्रथमेत्वमपि तेषामेव कपयाञ्यतिरिकतैक।द शिनीयक्ततरेति तत्पयः ।

अथ षोडशे प्रञेऽष्टादशेऽथ पश्ुक्ृपिरि्येतस्मिन्वण्डे गवामयनप्रकरणप्य एका
द्रिनींप्रकृय प्रवृत्ते वति तेषु ग्यानतिरिक्तपशनवष्णवं वामनमेकवि धश देन््ा्र
त्रिणवे भैश्वदरेवं त्रय च्िश्ये यावाएयिन्यां मेनु प्रथमे छन्दो मे तस्या एव वतप वायव्यं
मध्यम आदित्याविं वशामुत्तमे भे्रावरुणीमविब।क्ये प्रानापत्यमुषमं तूपरं महव्रत
भ्ेयमुदयनीय इति टिङ्गायनिक नीति सूत्रे गव्याः पशव उक्तासत्र के गव्या
इति आकारुक्षायामेकादशिनीप्रसङ्गदरम्यान्पशूनतरवाऽऽह--

इेकष्षैभो बश्चा वेहद्धेनुषैस्षोऽनद्वा-
निति गोनापभि्गव्यान्पशृन्मतीयात्‌ ।
एतान्यपि गोजातीयानामेतेषां नामानि मवन्त्यतो गव्या एवैते पशवः । यत्र

१७, °्कानिति। २६. ज, च, घ, उक्त ऋषभो ।

१

[<म पटहः] गोपीनाथमद्करृतज्योत्प्राव्यास्यासमेतम्‌ । ९.८५

गव्याः पशव आष्म्यन्त इति शतावुकितियत्र च ॒गञ्यानतिरिक्तपशूनितिपूत्रोक्तिस्त-
भत।न्धतीयाञ्जानीयादिलय्थः ।
स्वैरितरान्‌।

एतरान्गन्यन्पतिरिक्तान्यशन्स्वैः स्वस्वनामभिरेव तं तमेव प्रतीयान्ञत्‌ बहुनाममिर्‌*
नेकनातीयाः रगृच्यन्ते कितु एकनातीयेव च्यक्तिरितिप्ापिद्धयर्थमिदं सूत्रम्‌ ।

एकदेवतेष्वनन्यदे बतञ्यवेतेषु समानः
पश्चपुरोडाशो भवति भवति ॥ २४॥

इति हिरण्यकेशिचूते नवमपरश्नेऽमः पटलः ।

थथा वाजपेये सप्तदश प्राजापत्येषु सप्तदशे प्रमेऽष्टाददो खण्ड उक्षाणः पावो
विहितास्तेषु च पुनवाजपेये र्वेषां भरतिपश बरहीषि वपाश्रपण्य इत्यारम्य वरदानं
चेत्यन्तमेततसमानं सूत्रं पुनः कतै तेत्परयोजनमेकदेवतपशष॒ए्‌कदेवतेपष्वनन्देवतञ्य-
वेतेध्विति प्ररिमाषाया भनित्यत्वज्ञापनार्थम्‌ । तेनेकदे वतैपाष्वपि पक्षे प्रतिप१श्ि
पुरोडाशा मवन्तीतिज्ञापनम्‌ । न विदयतेऽन्यदेवतं ग्यवेतं व्यवधायकं येषां तेऽनन्यदे-
बताः। एतेदशा य एकदेवताः पावसोषु एक एव प्रोडाश्चो भवतीलर्षः । द्विरुक्ति
प्रभप्तमाप्तिधोतना्था

इत्योकोपादश्रीमदग्निष्टोमयाजिसादस्रा्नियक्त वाजपेय याजिसर्तोपुखया-
जिद्विसादस्वाभिचित्पाण्डरीकयानिगणेशदीक्षिततनजगोपीनाय-
दीक्षितविरचितायां भीमद्धगवत्पत्याषाददिरण्यकेशिस्‌
्रम्बुधिगतनिगृदाधैरत्नालामङृतनिद्रलनसंताप-
शामिकायां भ्योत्लाख्यायां त्तौ नवम
भ्रभ्नस्याषटमः पटः ॥ ८ ॥

संपएर्णोऽयं नवमः प्रन्नः ।

९८६ सत्याषाढविरचितं भौतचुत्र॑- [! ष्दशमपरभे-

भय दशमः अन्नः
तत्र प्रथमः ष्टः ॥

उक्ता अश्निष्टोमादयः पेश्याः प्ेकाद शिनीयुपेकादशिन्यौ च॒ । अयेदानौमग्नि
ोमादिष्वाकाद्‌िते याजमानकर्मं वक्तुं रिष्यावधानाय प्रतिनानोते--

अग्रि्टोपस्य वाजपानं वयाख्यास्यापः।

अश्नि्टोम्येति वचनं मृषयं कर्मेणो नामपेयमञ्िषटोभ इत्येव तस्यैव चक्षय इत्येतया
क्रियया सताक्षदेवान्वयो न तु ज्योतिष्टोमपोमशब्दयोः, तयोस्तु भन्नि्टोमशब्दात्पू्-
मि्येतादृशाय॑त्ञापनारथम्‌ । यद्यपि यज देवपूनाप्तगतिकरएणद्‌नेष्वितिषात्वनुशाप्तन-
परेण यजधतोः पूनाद्य्काष्ठटः शतृशानचाविति पत्रेण र्डादेशा शानच्प्ल्ययस्तेन

निष्पादितेन यजमानशब्देन देवपूनादिकमेणां कतोऽऽत्मनेपद्‌ा शच फठमोक्त प्रतोय्े.
तथाऽपि योगरूढ्यिवकाध्यक्मगि फठमोक्ता यः प्र एव प्रतीयते । पूतेष्वयजल्यर्यष्ववि

यजमानशन्दप्रयोगदर्यनात्‌, देवपूनाकतं्दर्शनाचच । तश्माहतििकरपीके कर्मणि षः
फलमोक्ता स एव॒ यजमानपदवाच्यः। न च कर्ममात्रफटमोक्तारे इयते प्रयोग
उपनयनादिषु पामयाचारिकेष्वपि च फरमोक्तरि प्रयोगाभावात्‌ । यजमानस्य कर्म
यत्तद्याजमानम्‌ । पल्यामपि उपहूतेयं यनमानति मश्रटिङ्गाद्नमानस्वप्तच्वात्तश्य।
अपि कर्मात्र पग्राह्यम्‌ । तथा चैवं विग्रहवाक्यं मवति यनमानयोः . कर्म॑यत्तयाम-
मानमिति । यद्यपि तत्तदवेदविहितानि होतृवेदादितंज्ञामिहेत्रारिनियतकरृकाण्येवेति
स्थवस्थापितं तथाऽपि विशेषप्रमणिस्तद्धाषने दं पत्योरपि कवित्कतुत्वं प्राप्तं तज्नि-
रूप्यत इत्यर्थः । अत्रा ऽऽदौ पकल्पातपूषेमेव पामग्युपकर्पनमृतिवगुपकल्पनं च
कर्त्यम्‌ । तद्विना कत्वततिद्धेः । तथाच सूत्र द्रव्यप्रकर्पनं. यजमानस्य दक्तिणाडानं
ब्रह्मच जपाञेति | बोधायनेन कल्पसूत्रेऽत्र स्पष्टमिदमुक्तम्‌--अग्निष्टोमेन यक्ष्य.
माणो भवति प्त उपकर्पयते कृष्णाजिनं च कृष्णविषाणां वेत्यादिना । कम।न्तेऽपि
स पुरस्तादेवोपकल्पयते प्रमृतं तृणं वध्शं पश्वाञ्यं स्थाल्यमत्रं कुम्बं च कुरीरं
चेत्यादि । द्वषेपि अथतोऽचिष्टोमं व्यार्णप्यामः प्त ह स्माऽऽह बौधायनो नादृ
राजानं चध्वजश् दोेदितीति । पतामग्रयतिकप्तपादनात्तरं कृच्रृचान्द्रायणगायन्री
जपतिृहोमप्राणायामकूरमाण्डहोमगणहे।मतीययात्रातैतुदशेनादिभिः स्पत्नीकमारमानं
संशोध्य ब्राह्मणेरनुज्ञातो वैराणि च प्रशाम्य पेकल्पं कुर्यात्‌ । चिना कर्म॑कर्तव्य-
मिति श्चतेः पुतः कर्मण्यो मवतीति श्तेश्वाधिकाराभं भायश्चित्तनातं समुचितमपमुचिवे
वा प्तकानुपरेण कर्तैभ्यम्‌ । निर्वैरः पर्वतेषु यन्ते्धिङतो भवेदिति स्मृतेनिरर-

>

"

~+

-> <

[१ब्र°ण्हः] गोपीनाथमडकृतज्योत्प्नाग्याख्यासमेतम्‌ । ९.८७

णोऽयिकरारः । ननु यद्यमिचरेदियेवमाद्यभिचरितुः प्रयोगा उपदियन्ते कयं वेरिणोऽ-
नधिक।र इति चेदुच्यते--अभिचरितुरपि सर्वननवैरिणोऽनधिक।र एव शाल्ञस्यान-
न्यगतिकत्वात्‌ । रव चैतच्करधनमधिकारतिद्धर्थं काथ प्रारिप्पितकर्मेणो नि्िन्नष-
रिपमाप्यर्थं ब्रहशान्त्युरकश्चान्त्यादि कथम्‌ । यतः पापानि घ्राति प्रतिबघ्नन्ति
भेन्माजितन्यपि विरुद्धानि च विवातमाचरानि इष्टादष्टोपायैरतः भराचीनानामन्ञा-
तानां च पापानां द्विनातिकर्मभ्यः पतनहेतूनां तेषां पर्वषामपनुत्तये निष्कृति-
रषदयं कतव्य । अन्ततः केवटे करमाण्डहोममात्रमवदयमशक्तेन।पि कथमेष ।
करमाण्डेनेदुयातपृतो देवलोकान्पमश्रुत इति शरुतावयन्तपतितरतवोकतेः । एतच शोधनं
चोधायनेन कर्मान्त उक्तम्‌ -अन्निषटोमेन यक्ष्यमाणः प्रज्यमात्मानं कूरीत येनास्य.
कृराठं स्यात्तेन कुशलं कुरषीतेति । प्रग श्रगतज्यं धनुः स्वकार्यसषमं यथा तथा स्वकर्ये,
शुद्धिमेपादनेन योग्यं कुरपति्ययैः । येन क्षन्तिशान्त्याद्यषायपतमृहेन कृशं विन्नरहितं
कमे स्यत्तिन कुशं कम कु्पीतेतयरथः । पारेपरवरिनः सवीञ्छिषटानपत्कारपूषै-
कमाहूय पूयं संपराय्यं तेषामम्यनुन्ञया करम॑कतैन्यम्‌ । भत्र भ्रुतिः-- तस्मा.
थदन्राह्मणोक्तोऽश्रद्धानो यनते शंयुमेव तस्य॒ नाहैष्पल्यं यन्ञस्याऽऽशीगीच्छतति ।
बोपायनपरिमषायामपि ये तत्न बराह्मणाः पन्ति ताननुज्ञाप्य र्वन्ति यत्कारी
स्यात्परृद्धमेवास्य तद्भवतीति । एतत्सव सोमपर्वाधान आषानपर्वमेव । यः पूर्वम"
हिताभ्निः प्र हविय्ान्कृत्वा पाकयज्ञानामकरगे तानपि कत्वाऽत्निष्टोमं कुयीत्‌ ।
द तु 6 हविेन्तां एकवारमनुष्ठितास्तदा तत्करणापममे प्रायश्चित्तमात्रं कृत्वाऽपि
अन्निटोमः कतैव्यः । तया च कमन्तम्‌--यान्युणान्युत्ितकालानि स्यु्तानि ञ्थव-
हेरेदनुज्तपयीत वेति । ऋणानि ऋण।पाकरणायीनि नित्यानि कर्मानि उत्थितकाङानि
अन्तरितकाढानि अङ्तानीति यावत्‌ । स्यभेेयुश्तानि ग्यवहरे्कुर्यात्‌ । भनुत्त।प्यौत
षी पवैयोमये कमराक्तावनुत्तया तद्धिनाऽपि कुति्यर्थः । अनेनेदं सवितं मवति
कमोऽत्राविवक्षित इति । उक्त ॒च।$ऽशङायनेन-रशपृणैमाताम्यापिदेषटिष बातु-
मास्येरप पोमेनोध्वं दरीपूणेमात्ाम्यां ययोपषश्येके प्रागपि पोमेनैक इति । प्योप-
पत्ति यथापतिमवं, क्रमोऽत्राविवहित इति भ्रः । इष्टिरामयगेषटिः, पड्र्निरूदः ।
उपल्ल्षणमिदं सोत्रामण्याः । हवियेन्ञानां द्वितीयादिप्रयोगे काटपत्तेऽनृष्ठानं तद~
सचते प्राय्ित्तमिति द्रश्भ्यम्‌ । प कसासपषैसिन्दिनेऽपरा ह मातृकापएूननपूर्वकं नान्दौ -
श्राद्धं कतैन्म्‌ । आश्निकं तपराहूत इति स्मतेबधि।यनोक्तेश्च । तस्यामेव रात्रा
बुदकशानिप्रतिप्रजन्धौ कर्तव्यौ बौधायनोक्तेः । तौ च प्रथक््रथक्तन्रेण वा । तदु-
कत्वादङ्कुरारोपणमपि । उदकशान्तिपरतिप्तरवन्धाङ्रारोपणानामकरणे प्रयत्राया-
मावः .करणे एडायिक्यमिति द्र्टम्यम्‌ । संकल्पदिने पेकसपातपपमेव गणपतिपृजने
प्याह चनं च कायैम्‌ । स्ननपवनमस्रा चमनमन्चपरोक्षणान्यपि तम्र कायानि

९८८ सत्याषादविरचितं भौतसूत्ं- [१ ०दशमपरभे-

बौधायनधमेपूत्रोक्तः । ततः प्रातरेव मध्याह्न एव वा सकल्पं कूर्यात्‌ । प्रमति क्रता-
वर्थ श्रयमाणे यजमानः कामयते यानि तु कामयति; श्रावयतीति सूत्रात्‌ । तिभिनी>
मभिर्‌चार्येण व्यवहार त्संकल्पवाक्ये ज्योतिषटोपपोमञ्चिष्टोमशन्दानां प्रयोगः । अनि.
ष्टोम इत्येव वक्तभ्ये सोमेन यक्ष्यमाणो जपोतिष्टोमेन खगकामो यजेतेति नामद्वयेनापि
ठ्यवह्‌।रं कृतवतः सूत्रकारस्यानेकनास्नमुच्ारणे प्रयो जनमदृ्टं॑विन। न कछवन्वत्पंम,
वति । तच्च पंकल्पवावये त्रितयोच्वारणद्वारैव पंभवति नान्वय। । तत्राभिष्टो१शजदेन
पस्थानिर्देशः । ज्योतिष्टोमशब्देन स्तोमचतुष्टयनिर्देश्चः । सोमशडदरेन द्रव्यनिदेशः ।
प्रथमे प्रयोगे पप्रवरग्पेनेलयस्यापि निर्देशो वैकलिकपदायौन्यतरपद।येपरिग्महरषार्‌-
णाय । सतान्नः प्राघान्यादमुकपतान्नेत्यस्यापि निर्देशः । दक्षिणाविषये बह्वीनां प्यानं
बहूनां द्रव्याणां च विहितत्वाज्नियमारथं पैल्यायाः प्रदेयद्रभय्य च निरदशः ।
पुरस्तादीक्नाभ्यो राजानपाहायं प्रिबेबेषटि ।

दीक्षाया इयेकवचनं विहाय दीक्षाम्य इति बहुवचनान्तः प्रयोगो बहुदिनरा-
ध्यरीक्तापक्ष एष मुख्य इति बोषयितुम्‌ । छ शबाहुल्यात्‌ । उत्तरसूघ्र एतस्तर स्पष्टी
करिष्यामः । पस कयणमिति पके नाऽऽहारणम्‌ । परिवेषणं तु तश्र गतयैवेति
पोमक्रय एवोक्तम्‌ । आहर्येति गिच्परयोगात्परिर्विमििमररेवा$ऽहारणीथो नतु भ्वये
न च शूदराहरणीवः। न च शुदरेवाऽऽहरणीयो न तु दैः स्मृतिषु स्पशेस्येव निषि

द्धत्वेनाऽऽहरणस्य सुतरां निषेधादिति वाच्यम्‌ । एतस्य निषेधध्याकारणस्षशंनि- `

बेषपरत्वेनेतनिषेषपरत्वाभावात्‌ ।
| प्मित्पष्पकशादीनि ब्राह्मणः स्वयमाहरत्‌ ।
शुदरानीपेः करयक्रौतिः कम कुवन्पतत्यघः ॥
इति श्राहरणनिषेधङे शतातप्वचन आदिपदेन सोमदिरप पंगृहीतत्वेन सो १
दयाह्रणध्यापि निवेषतिद्धेशच । राजपदं राजोपचार राजानयनं बोधयितुम्‌ । तेष
रथच्छश्रातपत्रपिवकवाचघोषाद्याः । परिवेवेष्टि भोजधति-पोमामिकया देवतया भोजनं
कृतमिति भावना कतव्य । प्रयपोरनेनेल्यापस्तम्बः । पयपोपतिक्तेनौरनेनेति तदथः ।
तथा चोमयं मिरखितनेव द्रव्यं द्रन्यभेदो न विवक्षितः । अन्यधा चकर उक्तः स्पात्‌ ।
पायतोदुनेनेति परठे परयति शृत ओदनो ग्राह्यः । अत्र सूत्रान्ते विशेषः--रानान.
माहाय॑ प्रत्यहं प्रातःप।यमक्रयानमः सोमाय राज्ञ इति राजानं संपूज्य पायपतौ
परिवेवे्टीति । अत्रा ऽऽवाहन।दिविक्तगान्तषोडशोपचरात्मिफैव पूजा । आवाहनं विना
पूजाया अततमवात्‌ । विप्तमेनं तिना कयाद्यप्तभवात्‌ । नहि यावत्प्थन्तं देवताप््चं
तवक्त्पचन्तं कयः कण्डनादिकं च पमवति । यातु तत्र तत्र राजशब्दभरवृ्तिर॑स्यते

साच मावनामात्रपरा ज्ञेया । अत्र तु पृजनविषानादेवतात्वामावाय विप्तमैनमावरय-

1.

"
01 धि
, च

छ)

ल
|

{8 84

[१ध०प्टः] गोपीनाथभद्कृतज्योत््ाव्याख्ष्यसमेतम्‌ । ९८९

कम्‌ । अन्यथा करयदिनिवहो न स्यात्‌ । आवाहनं विन पजनमनुषपन्ननिति
कृत्वाऽऽवाहनमप्यावर्यकम्‌ । अत एव विप्तभैनमपि । यद्वि विपरजनप्यापि षोडशो-
पचारान्तगंतत्वेन पूना(पादकत्वातपपून्य परिवेे्टील्नेन पूनोपचारान्तीतविपर.
नोत्तरमावित्वं भोजनस्य प्राप्तं तथाऽपि वि्र्जनानन्तरं देवताभावामावेन परिमेषणापं-
मवाद्वितमनातपतरैमेव परिमेषणं कर्तव्यम्‌ । अस्िन्पके तवेदा भिन्न एव । परिवि-
पणं तु महो पह्‌।रस्थानीयमिति । अथव पपूञ्येत्यनेन दीपानौव पुनोच्यते । पाय-
सोदनेन परिषवेष्टौति भेवेया्मेव । अस्िन्कस्मे न ए्थङ्महोपह।रः । अव्रशिष्टो-
पचार्‌ास्त्वनन्तरं भवन्त्येव |

तदीक्षास निवतेते ।

तत्परिवेषणं दन्ाप् दीक्षापंबद्धदविवेषु, बहुवचनं अयादिबहुदीक्षामिध्रयेण ।
तेनेकष्यामपि दीक्षायां परिवेषणनिघृत्तिर्येव | निवत निवृत्तं मवति । अनेन
बहुवचनेनेदमपि ज्ञायते बहुदीक्षपक्ष एव मुख्यः देश बाहुर५।दति । नहि केशबहुल-
तपो विना दुःखप्रदं पापं नदति यथा टोके पाटनमन्तरेण विषमन्णानां नोपशान्ति-
सतद्त्‌ । न च ज्योतिष्टोमे यहं नाश्नाति ज्यहं नाश्नातीत्य।रिनोक्तं तपो ऽध्व्ोर्ुक्तं
तस्य दुःखत्मकतवेन परिक्रीतपुरूषैः कर्तुमुनितत्वात्‌, दुःखत्वादेव फटभोक्तृपकार-
त्वामावाद्यनमनस्य न युक्तमिति वाच्यम्‌ । माविनः सुखहूपध्य फटघ्य प्रतिबन्धकं
दुःखजनक यत्पापं तस्य न।शकत्वेन दुःखस्यापि तपकः खामिपस्कारत्वप्तभव।त्‌ ।
जमित वाक्यरेपगतं लिङ्गं कपपत्रकरिरेषोदाहतं यद भे दीशितः कृशो भव.
त्यय स मेध्यो मनति यदऽस्मि्न्तरं क्िचिनन भवत्यय पर मेध्यो मवति यद्‌।ऽध्व
कृष्णे चुपोनदयत्यय प॒ मेध्यो मवति यद्‌।ऽप्य त्वचाऽत्थि संषीयतेऽय घ मेष्यो
भवति पीवा दीक्षते कृशो यजते यदस्याङ्गानां मीयते जुहोत्येव तदिति विज्ञायत
इति । मीयते क्षीयत इत्यथः | जमिनिनाऽपि तपश्च फ रतिद्धत्वाह्धोकवत्‌ । वाक्यशेषश्च
तदवदितिपूत्ाम्पामुक्तम्‌ । चकारो या(राच्य)नमानास्तु ततप्धानत्वात्कर्मेवदिति पत्रा
याजमानं वचनचिङ्विपरिणामेनानुषज्यते । तथा च तपश्च याजमानमिति वक्यं
भवति फलक्िद्धत्वातफशोत्पत्तिप्रतिबन्धकदुरितिनिवपनेन फटप्ताघकत्वात्‌ । होकव-
छोकपिद्धमेत्यः फटमोक्ता प्त एव तपः कर्तेति । वाक्यशेषश्च तद्वदिल्यस्यार्थस्तु
वाक्यशेषोऽपि ठौकिकप्रमाणतुस्योऽस्ति न केवलं लौकिकप्माणमात्मिति । अनेन
तपे दुःलत्मकतवेन प्रिक्रौतपुरवेरेव कर्ुमुनितं दुःखत्वारेव फठमोकतृषंस्कार"
त्वाभावः । अतो न यजप्रान्य युक्तमिति शङ्का परिहिते । एतत्त्रयं तृती-
याध्यायेऽषटमे पदि वतैते । वाक्थरोपो यदा वै दलितः कृशो भवत्यथ तत नेभ्यो

भवतीत्यादिः | ननु पुरसादीक्षाम्य इत्यतावेव दिकषादविततेषु अथान प्तल्या-
१२५

९९० सत्यापादविरचितं श्रौतसूतरं- [१०ददमप्रभ-

मयं निचेषो व्यर्थं इति चेत्त्यम्‌ । तस्य दीक्षादविवस्तज्यतिरिक्तक्रयदिनात्पराक्‌प्राय-
छीयादिवतेऽपि करवव्यतान्ञापना्त्वेन वैयर्थ्यामावात्‌ । तथा चाऽऽपस्तम्बः--अन्र
राजानमाह पयत्तीदनेन परिवेवेषन्त्याक्रयादिति । जत्रेल््य द्वादशपषभारयनुर्हो-
मानन्तरमिचयर्भः | आक्रयादित्यनेन दीक्षादिवतेष्वपि परिवेषणं प्रापितं तावन्मात्रमनेन
निषिध्यते । सूत्रे परिवेवेष्टीत्येकवचन।य नमान एव न पत्नी नचरत्विजः । प्रथमे दीक्षा-
दिवतेऽपि ओआहारणपरिषेषे भवत एव । तदीक्षा निवतैत इत्यनेन सतरान्तरप्र्ी -
कषादिवपपबन्धिपायंकालिकप्‌जनपरिविषणम। निवृत्तिः क्रियते । एतेनेकरीक्षापल
निषेधस्य निरवकाशत्व त्तिः प्रिद भवति । प्रा वणोभारिवपेऽपि प्रातरेव पनन
परिवेषणे भवतो न तु सायम्‌ | आक्रायादिव्यनेन क्रथात्मागेव तत्कतैव्यतायां तिद्धायां
क्रयोत्तरं तजिवरृततर्भत एव प्िद्धत्वात्‌ । अत्र पकतदे पर्येत्यनेन राज्ञ उपस्थानं
कव्यम्‌ । यथारूपमितर इत्यनेनःविनियुक्तमन्राणां टिङ्कानुरोपेन विनियोगः
कतव्य इत्यघ्यार्थप्य सूत्रा प्रद शितत्वात्‌ । आपस्तम्बोक्तरीत्या विनियोगघ्तु पत्र
कृतैव ज्ञापनेन निर।करिष्यमाणत्वान्न मवति । देवयजनाध्यवपतानोत्तरं वोपस्थानम्‌ ।
सलेलयादयः शब्दा अम्निषायुपूयैवाचकाः । स्षादिशब्दास्ताप्तामेवोपरस्थानमिति
विद्यारण्याः |

बराह्मणानार्षेयानृतिजः षोदरोकेकश्रो वृणीते ।

न्ह्मणानामेव स्मृतित आज्ये तिद्धे पुनव्रीह्यणवचनमादरार्थम्‌ । अथवा

तस्साद्वाजपेययाज्यालिजीन इति श्रुतेः कषज्रिस्यपि वानपेययाजिनः प्रातिरत्र
शङ्किता तत्निरात्ता्थम्‌ । अथवा पक्तदशाम्य ऋत्विरम्योऽन्ये चम्ताध्वयवस्तेषामनुवि.
लामपि नह्मणानमिव चमपताध्वयूणां वरणविष्यथम्‌ । आत्विज्यं श्रयाणामपि वणौनां
विद्वसवाेशेषात्‌ । याजनं ब्राह्मणस्य तिसमलधुक्स्तु नियमः पुरुषाथे इति न तदतिक्रमे
क्रतुवगुण्यमिति प्राप्ते यज्ञं म्याख्यास्याम- इत्युपक्रम्य ब्राह्मणानामातिज्यमिति यत्ते
मूत्रकारस्मरणं करत्वथतेनेव नियमबोधकम्‌ । अत एव रमायगे-

सत्रियो याजको यस्य चण्डालः प्त विशेषतः ।

कथं पदति भोक्तारो हविस्तस्य सुरषैयः ॥ इति ।

सुरा देषतापूता ऋषय ऋतिवगमूत। इत्यथः । देवताया अभोकतत्वत्कठुवैगुण्य
एव तात्परयम्‌ ।
तथ~ रानयाजकयाज्यस्य विनश्यति यथा हविः ॥.

इत्यपि वचनं क्तुरगृण्यतरोषकभेव । एतेन क्षत्रिषादिदृद्युपजीविनोऽपि रिरस्ताः।
्ाह्मणानामारिन्यमिलन्न लिङ्गाः्यपि तराह्णानापिद ९ हविरिरेपवमादीनि दरष्टव्यानि।

न ।

> 1

^

[१्०पट्डः] गोपीनाथभट्कृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ 1 ९९१

तस्मा द्राह्मणानामेवाऽऽचिविज्यमिति तिद्धान्तः। ब्राह्मणवचनमापद्यपि क्षत्रियादिनि-
वृत्य्थ॑मिति मीमांप्रकाः।
द्विजोत्तमानामात्विज्यं नतु क्षत्रियवैरषयोः।
नाह्मणािञ्यनियमः करत्वर्ैनापि हि स्मृतः ॥ इति मिश्राः ।
द्वादशाध्याये चतुर्थप।दे नेमिनिरपि प्रमुत्वादादिवज्यं सवरवर्णानां स्यादिति सूत्र
णाऽऽह । कात्यायनोऽपि ब्राह्मणा ऋतविजो मक्षप्रतिवेषादितरयोरद्षनाचेति । तद्र
नात्राह्मणः पिेद्नो ह्यधिश्रयन्ति तस्मान्नानाद्मणः पिबेदिति भक्षप्रतिषेधादिलर्षः ।
एवं च कषत्रिथवेरययामगिस्य होमविधानं न मक्षणमिति मललप्रतिषेषात्पिध्यति ।
दयेत देवा अहव देवा अथ ये बाह्मणः शृश्रुवाशपोऽनुचान।स्ते मनुष्यदरेवास्तेषां
वेषा विभक्त एव यज्ञ आहूतय एव देवानां ब्राह्मणाना शु्रवुषामनचानानामाहुति-
भिरेव देवाः श्रीणीति ( १ ) देक्तिणाभिमेनुष्यदेवान्त्राह्यणानिति । बाह्मणानामिवा$ऽ-
तिवज्यमिल्येतस्तिनर्ये दृशनमेतत्‌ । दक्षिणाश्न्दः परिक्रये वतेते । तेन ब्राह्मणाना.
मेवाऽऽत्वज्यमिति । -
स्मृतिरदि--षण्णां तु कर्मणामस्य श्रीमि कमीणि जीविका ।
अध्यापनं याजनं च विद्द्धाच भरतिग्रहः ॥ इति ।

पण्णां कर्मणामिति निधारणपृष्ठयौ । अस्य विप्रस्य । पूर्वत्र तस्थैवोपक्रान्त्थात्‌ ।
नीवनानिवाहऽध्यापनयाजनप्रतगरहाः करतैव्याः । जीवननिर्वहि तु न। अकरणे
भल्वायो नास्तोति मावः । अर्या ये खकयमूरि जानन्ति । तथा च षाधखवैवा-
नपतो-अर्वयान्वृणीते ये छानृषज्ञानन्तीति । एतेनापर्तातनान्धवाना निवृत्तिः ।
शुश्रुवा ््चाऽऽपेयाः । एष १ ब्रह्मण ऋपिरगो यः शुश्रुवोनिति श्तेः । ऋषयो
मचद्रशारः। तथ च नैरुक्ताः--ऋविरर्शन।तसतोमान्ददर्त्योपमन्यवस्तयदेनास्तपस्य~
मानान्त्रह्म स्वय॑म्बम्यानर्त्त ऋषय) ऽमवन्तद पौणामृवित्वमिति । आदशमाप्पुरुषादभ्य-
वच्छिन्नमपं येषां त भरपैया इत्यपि लक्षणं केचिदाचार्याः प्राहुः । शुश्वान्ता्ष-
वेदन्रयाध्यायी तायशालामात्राध्यायी वा । बाद्यणानरपियानिलन्येषां शाच्ञान्तरो-
कानामृलिवषडक्णानामुषक्तणम्‌ । तान्यत्र भरद्यनते } तत्र धर्मजम्‌ नानतूचा-
नमृत्विजं वृणीते न प्णमानमिति । साङ्गस्य वेदस्याध्येता प्रवक्ता व्‌[ऽनृचानः ।
न, अनूचानः, अननूनानः | अननु चानमरृलिजं न वब्रृणैतेि । नाप्येतावदेयमिति
परिमापरमाणमित्यैः । द्वो ननावनचानवरणप्यात्यन्तावदयकतां बोधयतः । धर्मपूते
वचनो पाप्तनहोमपाषैणस्याटी१।केवैशवरेव।दिष्वप्येताद्श एवत्विगि तिज्ञापनार्थम्‌ । एते-
नैतेषु ऋत्विक पृकत।ऽपि परोऽप्तीति ज्ञायते । शाङ्क।यनोऽपि-अर्वियान्युनोऽन्‌चाना-
°वे वृणेति परोमेन यक्षयमाणश्वतुरः प्वोनेति। भरद्वाजोऽपि न्योतिमेन

५९२ सत्याषाठविरचितं श्रौतसूतं- [१ °दशमरनने--

यक्ष्यमाणो ब्राह्मणानर्वेयानृलिजे वृभोते यूनः स्थविरान्वाऽनूचानानङ्गहीनानृमवाच
इति । भापस्तम्बोऽपि -व्राह्मणानार्ेयानृलिनो वृणीते यूनः स्यविरान्वाऽनृचानानूर्व
वाचोऽनङ्हीनानिति । यूनस्तरुणान्‌ । तेषामेव प्रकृतोषयोगात्‌ । अत॒ णव न जीद
इयाः(नातिवृद्धाः) । न च बालाः । िशदवर्पोतरं षषटिवर्षपर्यनत स्थविरत्वम्‌ । एनाभ्ां
कर्मकरणततामर्ध्यं दक्षते । बल्वृद्धयोः क्रियाघ्र पाटं न स्यादिति युव्यविरप्रहणम्‌ ।
नाननूनानमृविजं वृणोत इत्यनेनैव सिद्धे पुनत्रैचनम्‌ , अन वानो द्विविधो वेदानूचानः
कर्मानूचानश्च, तत्र केवल्वेदानू नानोऽशक्तर्ानिषिद्धः, केवटकरमानूचानस्य शक्त.
स्वात्रा्िः स्या मा मू्कि तु द्विविधानुचानत्वरहितस्यापि निषेधो यथा स्यादिये
तदथम्‌ । पागदनेपगतोऽनूचान इति भरद्वाजः । एतेनामयविधानूचानस्यापि त्ेम्रह

शितः। उर्वैवाच उरः कण्ठः शिर इतित्िस्थानकरणपतमर्था बाग्येषां त उरैवाचः।
अनङ्कहीना अतिकठाङ्ग।; । अश्चखायनः-- ऋत्विजो वृणीतेऽन्युनातिरिक्ताङ्गन्ये
मातुतः पितृतश्ेति यथोक्तं पुरस्तायून ऋत्विजे! वृणीत इत्येक इति । यथोक्तं परस्ता.
त्यनेन प्रदरितं पूत्तु ये मातृतः पितृतश्च दश पुरुषप्तमनुष्टितविद्यातपोम्यां पुण्यश्च
कमैमिर्यषामुमयतो नःत्राह्मण्ये निनंमेयुः पितत इययेक इति । छाव्यायनद्रद्यायणावपि-
ऋतिविगापेयोऽनूचानः पाधरुचरणो वागम्यन्युनाज्गोऽनतिरिक्ताङ्गो दयप्ततोऽनतिक-
ष्णोऽनतिश्चेत इति । ऋते। चजन्तीत्य तिजः । तथा च निरुक्तम्‌-- ऋलिङ्नामन्यत्त-
र।ण्यष्टावृतिकस्मादीरण ऋग्यष्टा भवतीति शकपूणि्छतुयाजी मवतीति वेति ।
छन्दागश्चुतो भ्रकारान्तरेणापि नितैचनमुक्तम्‌-- प्रजापतिरकामयत बह स्यां प्रन।-
येयति प्त अतत्मन्यत््यमपड्यते त ऋतिजोऽसृजत यदटतिवयादपननत । तदतिन ऋति-
कत्वानिति । ऋतविग्दध॒गिल्यनेन ऋतिक्‌शब्दो निष्पाद्यते । आपेवानृचानो व्यास्याती ।
पताध्विति भ्रशेप्तायाम्‌ । चरणशढ्रेन क५ । तथा च प्ताधुचरण इत्यस्य प्रशस्तकभ्‌-
त्यर्थो मवति। वाग्मी वक्तं समथैः। त्कृतवाक्च शठ्दार्थन्यायावगणो वाचः
स्कारः । यो हि पंस्छृतां वाचमृदीरयति स वार्ध, यो बहतरं वचनमनर्भके न
भाषते सोऽपि वाग्मो | वाचो भिनिरिति मिनिप्रलयः | यो हि वहुतरमनभैकं
भाषमाणः तन वाम्मो। प्त तु वाच।टां वाचाट इत्युच्यते | आ।छजाटचे) बहभापि
णीति प्राणिनिस्मरणात्‌ । कत्पित इति वक्तव्यमिति वार्विकात्कस्तिताथ एतौ प्रत्ययौ ।
यो हि ष्टः सन्प्रतिवचनं न्यायेन ददाति भतिदरैध उत्पने पेशयच्छेतेति निभटि-
तोऽथेः। ऊनेव न्नं न्युनान्थङ्गानि यस्य म न्यूनाङ्गः, न न्युन।ज्ञोऽन्युनाक्गः। अति-
रेक्तमधिकमङ्गं यस्य प्रोऽतिरिक्ताङ्गः) नातिरिक्ताङ्गोऽनतिरिक्ताङ्गः। अङ्गानां न्य॒नत्व-
मतिरिक्तत्वै च प्रामुद्धिकशाखेत्तपुहपरक्षणप्िद्धम्‌। प्रमनि प्राणे द्वय द्वयं परमं य्य
स॒ द्वयततस्तस्मादप्यन्युनातिरिक्ताङ्क इत्यथैः । प्रगे द्यत्र ्रलभाजच इति १ग-
निप्ूाल्ममाणेऽर् द्ववपच्‌ बल्यः । तप्मत्ततिः। केवछाद्र4प्च्‌पल्यात्तत्िदञन्दततः ।

+

१ प्रपटलः] गोपीनाथमडृकरतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ । ९९३

नातिङ्ृप्णोऽनतिकृष्णः । नातिश्ेतोऽनतिश्तः । ङष्णश्वेतशव्दौ वर्णत्राचिनो वयो
व।चिनै। च न।तिबाछो नातिन्रद्ध इति । याज्यस्यापि लक्षणमाहतुः--यान्यश्च पथमे.
लिमिरगनि््याह्यात्त इति । याज्यो यष्टा यजमान इति यावत्‌ । सोऽपि एवंछक्षणो
भवति यादृष्ठक्तणा तिजः } परथौ्वा त्रि भिरुे्या्यातो मवति रुप्तविभाषे
मूत्रम्‌ । गुणग्रहणं क्षज्रियवेहययो वाद्व गुणा ग्राह्या इत्येतदथम्‌ । ब।घायनः
अथतविनां वर्णं विज्ञायते नाह्मण। ऋतिने। योनिगोत्रश्चतवृत्तपतपन्ना अविगुणाङ्ञा
अत्रिकिभिनो न प्रिखाक्रान्ता नान्तगा नान्त्य(न्त)जा नाननूचाना न हाय [वेय].
पत्रिकापूत्रपरकषेत्रपहोढकानीनानुनावर द्विभवरा आ ज्गिर पो ऽष्वरय्वातिष्ठो ब्रह्मा विश्वा
मित्रो होताऽयास्य उद्राता कौषोतकः प्दस्यो विष्ठा भषङ्गिरपो वा योनिवृत्त-
विद्याः प्रमाणमियेके तश्िदवृभोतान्यापन्नाङ्गानिव वृणीत।कुनसिनमध्वयुमक्रिठातिने
ब्रह्मणमपण्डं होतारमकर।मद्ध(तारम शिपिविष्टं स्दस्यमिति । योनिः परिशुद्धयोनिः
गोत्रं पद्वंशः, श्ुतमध्ययन, वृत्तमाचारः । एः संपन्ना युक्ताः | अविगुणाङ्गा भवि-
ङ्गाः | अत्रिकिणिनः, चयः किण येषां पतन्ति ते निकिंणिनस्तद्धिज्नाः । किंणा
आघातादिना जातानि देहगत विहन । अत्रतयत्निकिणशब्देन महययुद्धपनाहाथा
स्फोटनज्याधातम।रादिवहनैरुत्पन्नाः किंणा विवक्षिताः । एत।द्शकिंणमध्य एकेनापि
किणेन युक्ता न भवेयुरिल्थः । इ दमुपटक्षणम्‌ । अविहितका्ेषु भूयेम्याप्तननित-
चि्वयुक्ता अपि न भवेयुरिति बोध्यम्‌ । न परिलातिक्रान्ताः , परिखा मय।द। प्तमुद्र-
वेला तामतिकरन्ताः प्द्रयायिने न मतेयुरिल्यभेः । नान्तगाः, अन्तं प्रत्यन्तं देशं
स्च शमिति यावत्‌ । तं गच्छन्तीलन्तगाः, ते न भवेयुरिर्थः । अन्तमन्तवर्ण
गच्छन्ति शुद्रचियं गच्छन्तीति यावत्‌ | तेऽपि न मवयुः । अन्तमित्युष्टक्षणम्‌ ,
अगम्यां छियं ये गच्छन्ति तेऽपि न मेयुरिति । नान्तन। अन्ताः पूत्क्तिदेशनः-
तास्ते न भवेयुरित्यर्थः । ये शरद्रल्निवामृत्पन्नाप्तेऽपि न भवेयुः । नाननूचाना अननू-
चाना अश्रोतरियास्ते न वरणीयाः । हेन कृषिं कृत्वा ये जीवनि ते हठेयाः ।
वाटमूणोधक्रीणिकादिक विक्रीय ये जीवन्ति ते विया: ।
कन्याद्‌नप्तमये-अप्यां यो जायते पुत्रः प्र मे पुत्रो भविष्यति ।
इत्यभिप॑वानेन दत्तायां पुत्रिकायां जाताः पुत्रिकापुत्राः | परसेत्रे जारेणोत्पननाः
परसेत्राः । विव।हक्तमय एव मात्रा प्रह गर्भस्थः सन्नेव दत्तः प्होढः | कन्यायामवि-
व।हत।यामभव जतिः काने।नः | अननस्य गणयतां ज्यष आननावर्‌ः। एकस्िन्गोन्न
उत्पन्नोऽपर्मिनगोत्रे दत्तो दविपरवरः । एतन्हाङेषाद)न्कचिकत्वेन न वृभीतेलः ।
वपिष्ठा म॒भव्गिरपो वेत्यये पक्षस्तततद्रत्रविशिष्टतवण भावि द्रष्टव्यः । यदयन्मख्यानां
गच्च तदेव तत्तद्भणस्थानां पुरषाणां त्रयाणां त्रयाणाम्‌ । इट च मु्यानां गोत्रनियम-
पते । योनिः परिङिद्धयोनिः । वृत्तमाचारः । विद्या वैदिकविद्या च प्रमाणे बरणये-

९९४ सत्यापाढविरचितं भ्रौतयू्तं- [१ ०द्मप्रश्र-

ग्थताप्रयोजकमित्येक आचार्या वदन्तीत्यर्थः । चकारः कर्मकौशस्यपम्रहा्ः । तान्यो-
निवृत्तविदयाकर्मकशस्यपन्नान्यारि वृणीत तदाऽग्यापन्नाङ्गनव वृणीतेत्य्षः । योन्या-
दिग्रहणं नागोत्रनियम्‌ इतिज्ञापनाथम्‌ । कुनखी कृत्ित्रा ये नखास्तद्वान्‌ , तद्धितो ऽ.
क्नली । किपः कूष्टविशेष्तद्रान्‌ , तद्धिनोऽकिद्यप्तौ । ष्ठो नपुप्तकस्त द्धिः ।
करटो वर्वरस्वरो विकरालमुलश्च तद्धिन्ोऽकराछः । शिपिविष्टो रोगविशेषः
जध्वयनौदीनामकुनलित्वादिभदशेनमतयन्त। पत्ता वपि एतदोपविशिष्टाः सयैव तत्तदधिवि-
जिषये परित्याज्या एेतिदोषातिक्यज्ञापनार्थम्‌ । कूनखोच्य॒परक्षणं क्षतर्‌(प)हित-
हस्तत्वस्य ।
` स्पृत्यन्तरे-रजस्वखायां मार्याया माज्यं श्राद्धमोजनम्‌ ।
यात्राम्बुनिधिच्नानं बभयेत्तत्पतिः सदा ॥ इति ।
गर्गोऽि-तुरकर्मं तयाऽऽलिज्यं याश्रामम्वक्गमेव च |
देवताच परगृहे पतागरल्लानमेव च ॥
्राद्धमृक्ति वजंये्च यदि पत्नी रनस्वछा । इति ।
शाव्यायनिः-रजस्वटापति्यात्नमःतिवञ्यं शराद्धमोजनम्‌ ।
पिन्धु्ानं तथाऽभ्यङ्गं क्षुरकर्म विवर्जयेत्‌ ॥ इति ।
स्मृलयन्तरेऽपि-रनस्वहाऽङ्घना यस्थ गर्भिणी वा यद्‌¡ मवेत्‌ |
न यत्ते बरणे योगप गावो मुनिरब्रवीत्‌ ॥ इति ।
यन्तग्रहणमाधानादिश्रौतकर्मगां गा्प्मातैक्मेणां चोषछक्षणम्‌ ।
देवढः-हागुरुनि१।ते तु काम्यं किचित्न १।(चाऽऽ)चत्‌ ।
आत्वभ्यं ब्रह्मच च श्राद्धं देवक्रियां तथा ॥ इति ।
एतत्सपिण्डनात्मरागिति केचित्‌ । तदुत्तरमपीत्न्ये ।
प्रहे-पेटङ्ककणाटकिङ्वङ्गतेवन्धिनो माधुरियाश्च विप्राः ।
भाद्धे विवाहे खट यज्ञ१;के न पूननीया। भमि शमृतुस्याः ॥ इति ।
भत्र मं चिन्तयम्‌ ।
यत्न केर्म-नेकगोत्रे हविरै्ा्था कन्या तथा हविः ।
इति तच्छ द्धपरकरणपाञितत्वात्तद्विषयमेवेति स्पृतिग्याख्यातारः । बौधायनः-
र्वोऽप्युत्विगहतं वाप्तः परिधाय श्रुनिः पूतो मेध्यो विष।प्मा ब्रह्मचारी पहकासि-
त्यय भ।चतु्ीदमिप्तमीक्षमाण इति ।
सेग्रहे-युक्ताः सदराचार्रता वेदवेदाङ्गपारगाः ।
देम्भापूयादिरहित।ग्छदपाखण्डवर्भिताः ॥

१, पाङ्यज्े।

क

१.3

१० पट्टः] गोपीनाथमउकृतन्योत््ाव्यार्वासमतम्‌ । ९९५

शान्ता दान्ता अनूचाना आया वामिमनस्तथा ।

अनङ्गहीन। धिष्ठाः साधवः पतत्यवादिनः ॥

्रहयचर्थयुताः ज्ञाताः कुशलाः सर्वकर्मसु ।

इलमाणा आचतुरं कर्माण्यहतवाप्तप्तः ॥

कषयो ब्राह्मणाः पूता ऋत्विजः केमु स्मृताः । इति ।

श्तौ विदितकटि यजन्ति यागानुङकढन्यापारं कुर्वन्तीति ऋविकशब्दर्थः। यागस्य

द्र्यत्यागरूपस्य यजमानकर्वृकत्वादिति ध्येयम्‌ । तत्रसिवदाग्दप्रवत्तो वरणमत्रे न
निमित्तं चमपराध्वयुष्वतिप्रपङ्गात्‌ । नचैवं सौम्यस्याध्वरस्य यज्तकरते: स्तदश। धिन
इति पषदशदख्याविरोधोऽपि नात्रास्ति नच पषदश लिन इति वचनं दशेपूणेमाप्त-
योशस्वारशवातुरमास्यानां पञ्च॒ पशुबन्धस्य पदपौम्यस्याध्वरस्याश्वनामेकदेशपेख्यैव
सक्तदशत्वात्मिकेति स्तोतुमवयुत्यानुवादः । तथ। च वरणमात्रं निमित्तमादाय
चमपाधयष्प्यलिकंलमत्विति वाच्यम्‌ । महातेख्योपादानं यत्र पत्र ततरैवा-
वयुस्यानुष।द इत्यस्य नियमध्यैकं वृणते द्वौ वृणीते श्रन्ृणीत इत्यादिषु सर्वषु
स्सवेव (२) भ्कृते महातख्यानुपादाने सेकदे शतेरूयात्वस्येवा भती तेरवयुत्यानुषादत्व
इत्यस्य वक्तमशक्यत्वात्‌ । तथा च सिद्धं बरणमात्ं न निमित्तमिति । तर्हि किमिति
चेदिति उच्यते तस्यैव।मावात्तदपि वक्तमराक्यम्‌ । नच मध्यतःकारिणां चमप्राघ्-
यंव इति प्तमारूयया चमपाध्व्णां तत्तदविग्वरणीयतय। यजमानकरकवरणाभावा-
द्सादिष्वुवृत्ते चमप्राध्व्युम्यो निदत्त यजमानककवरणत्वमेवालिविति वाच्यम्‌ ।
तत्तदलिकतन्धिपदार्थकरणमात्रेण सतमाख्योपपत्या तेषामपि यजमानकर्तकवरण-
पेन वरणस्य च कुत्रापयुविक्र्तृकताया अदीनेन च चमपताध्वर्युडयावृत्तलामावात्‌ ।
तर्हीति ऽन्यत्किमिति साङ्गप्रतिद्धभा्रया मीषयति नाहं निभेमि ब्रह्मादिगतवरणविशे'
पराभात्‌ । प च चमप्तध्वथवरणकरणकमश्रगतिङ्गवडात्करप्पः। तच्च चिङ्गं रदिष-
पदमेवेलयगरे वक्ष्यते । इदमेवामुरूयमविक्त्वमित्यप्थमे वक्ष्यते । ब्रह्लादिष्वनवृत्तं चम्‌“
स्रा्वयभ्यो निवत्त वरणावान्तरपतामान्यम्‌ । कऋतुयननमपरि न्मदिगतभेवतिक्श-
उद्य निमित्तं रतिहर शब्दस्येव पशुगतं इतिहर्वत्वम्‌ । एवं च प्रपिद्धावयवत्वातू"
एयश्चतेशव्तुयजनविरोषनिभित्तक एवर्वक्शव्दः । एवं च परपिद्धावयवशक्तिव्यागः,
अदृष्टशकत्यन्तरकद्पनाप्पङ्गः, ऋविग्दधागितिकतैरिकरिजन्तनिप।तनशाख्विरोधः,
ऋषिव्यज्कृदु च्यत इतिस्पतिविरोधश्च न मवति । पदशत्वशवतिश्वोपपादिता भवति ।
वरणविषिमैवं प्रति द्धपदाधको मवति । यावदुक्तं मवति याजकंन्वु्गीत इति ताव
द्विजो वृणीत इति । तेन नाप्रततिद्धपदाभेकत्वम्‌ । वरणनिमित्तकत्वे तु यूपादिषद्‌*

१ च, मस्ति ।

९९६ सत्याधाढविरचितं भ्रौतस्रं-. [१ ०दशमप्रनने-

प्रतिद्धपदाथेकत्वे वचनब्यक्तितिपयोपतचवं स्यात्‌ । नचैतनन्यःय्यम्‌ । अध्व दिश-
ल्दानां तु प्रपिदूध्यमावाद्य एवाध्यवप्रायदिव होतृत्वाध्वर्ुतवादिभिः क्रुस्वामिपरिक-
स्पितास्त एव होत््वस्यीदय इति । तस्मात्मरतिद्धावयवत्वातपल्याश्चेचतुंय नवि ष-
निमित्तक एवतविक्‌ शम्द इति । एवं च चमप्रा्वययुष्वतिप्रपङ्ग इत्येतद्वारितै॑ भवति ।
विस्तरस्तवाकरे द्रटम्यः । एतत्तवेमाह तृतीयाध्ययि पक्षम पदे जेमिनिः-कमकार्या-
रवेपाग लिकत्वमदिशेषादिति न परिप॑र्यानादिति च | यदप्य्वर्ुपत्रार्प्तृ अविरि-
षात्‌ ; न विद्यते प्िशे यत्र तदवशेषं तस्मात्‌ । इई च कर्मका्यादित्येतस्य विरे.
पणम्‌ । करमका्यात्कमेकरस्य मावः क्का तस्मातकर्मकरैतवात्‌ । अविरोषात्तल्या-
तकरमकायत्िदेषां चमपताध्वयु्हितानामृलिक्तमिति पूताः} न चमु
विविक्त ्रह्मादिगततिवक्त्ववत्तास्ति सकषदशेख्यापरिपख्यानारिति उत्तरपूत्रार्थः। उद्री-
यमूद्रायती्युदरता, इत्याच्याः कमेनिमित्ताः सत्ताः । ब्रह्मादिषु तु कर्मणो वृहणात्‌ ,
अवेक्षणेन बन्धननिय॑म।दिति यावत्‌ । प्र ब्रह्मत्यादिव्युतत््थ। वबह्मादयोऽपरि होत।5.
ध्वरं युनक्तीधवयुः, अचचिरदैवानावहति अनिम्न आवह सोममावहेयेवमञ्चिन। देवान।-
वाहयतीति, मध्वरं युनक्तीलत्र कबैन्तरपद्धवि सति यवद्धिपैव प्रपोगकायं निर्व.
यते तत्र तावन्त इति कार्यतः कर्तृणां प्रिमाभ स्यात्‌ , न त्वेताबन्त॒ इति नियमो
विशेषानकगमादिति पूतराथैः | वरणकषठे कर्मनिमित्ततवाप्तभवेन वरणनिमित्ततवमेव
वक्तम्यम्‌ । नद्य कसिन्पुुषर बहूनि वरणानि प्षमवयन्ति द्टाैतवात्‌ । नहि व्रत्य
वरणं दृष्टाधम्‌ । तेन वरणानां तजिमित्तानां च संज्ञानामत्तकीणीविषथत्वायावद्वरणं
यावत्संज्ञं च करमेदः कर्माङ्गम्‌ । एतत्प्र तृतीयाध्याये सक्ते पादे जैमिनिराह
तत्ायौत्कवपरिमाणं स्यादनियमोऽपररषारिति । अतस्तावत्पस्यैः कप्मिररयोतिष्टोम -
नि्त्िः । एतेनेकस्यैव पूपः पाचकडावकवत्कर कुर्वतः परेति निरस्तं पवृततिप्मये
तदुत्तरकाठं चेतातां सेज्ञानां ्रवणामावात्‌ । वरणं छप्रवृत्तम्ययनं तच पत्रेऽपोपा.
जञिवधैते । वरणाभवेऽपि अधनर्ुयहपतिं दोक्षयितरेतयादि्यवहारस्त॒ ददथते । प् च
सकरपनिमित्ततवस्वीकारं विनाऽनुपपन्न एवेलयवद्यं संकलद्पनिमित्त्वं स्वाकारमेव ।
प्रकृतावपि हि पैकल्पो निमित्तमेव । यो हि वियमाणो नेच्छति न घ होन्ष्वर्मादि-
भेवति । तस्मास्कृतै। वरणविधानात्तन्मिश्रः पकस एव निमित्तम्‌ । पत्रेषु तु तंक-
ल्पमात्ने तत्रा्वसादिशब्दप्रयोगदशैनात्‌ । नेवं वैरूप्यादशोमनमिति मन्तव्यम्‌ ।
प्माणबहादीद शस्यैव शोमनत्वात्‌ । नहि पत्रे हो्घ्वस्तदिशन्दानां गौ णते किचि.
त्ममाणमस्ति । अयाप्यल्यन्तमेकरूप्येण मान्यमिलयाग्रहस्ततः पकस एव निमित्तं य
एव केतुप्रकमे तदौपिकं होत्तष्वय्वौदि मावमात्मनः सेकर्पयति स एष होत्रधव्ी-

१.क, ध्यमनोदि° ।

व प

१ भ्पर्डः] गोपीनाथमष्कृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ९९४

दिश रच्यते । तथा च वक्ष्यति कर्मकायीत्सवषामूलिक्त्वमित्यधिकरणे वार्तिककारः
सत्रेषु खयककत्वादवरणमरणयोरनपेतितयेरग्रहणाद्वव त।म्यामवैगुण्यमिति । तत्र
योग्यतामत्रेण होतृ्वाध्वयंत्वादििद्धिः । तत्र जमिनिसू्राणां मध्य पर्व त्रमषत्क~
परिमाणं स्यादनियमोऽविशेषादिति कृते मध्ये कानिनिदृन्यानि सूतरागि कृतवाऽन<
न्तरं कर्मैकायात्रवषामृत्विक्वमविशेषादिति सूत्रं कृतम्‌ । अत्राविक्‌शब्दो पुरूष"
कंपर एव । षोडशान।मेव।प्रमसूत्रे परिगणनात्‌ । पते सकषदशस्य॒प्दस्यध्यापि षरि-
गणनेन तस्यापि मुरूयर्धिकत्वात्त्परोऽपि । नच चमप्ाध्वयुंभामपि पमश्चकवरणप्त्वा-
समुरूयमेवल्विक्त्वमसत्वति वाच्यम्‌ । चमप्ताध्र्णां नित्योपयुक्त्वेन तत्सहितानमिष
पेस्यया ग्रहगे कर्त्ये पोडशधख्येपदानस्य विरुद्धत्वापत्तः । एवं पा्षिकक्तद श
स्योपादानस्यापि। अत एव प्रतिद्धावयवत्वात्वरूयाश्रतेशतुयजनवि शे षनिमित्तक एव-
विथकृशाठ्द इति मीमांसकैः सिद्धान्तितम्‌ । परमच्रकं वरणे तु पएवैवरणामवेऽपि वाच
निकमदृ्टार्थम्‌ । स्वतच्रवरणस्य पिहितत्वादिदमप्यवगम्यत ऋतिविगम्यो भिन्ना एष
चमपाधवर्थव इति । तथा च तुनीयाध्याये प्ते पदि जेमिनिः--चमपताघ्वथेवश्च
नऽ्ैपरेशादिति । चमपाध्वथैवश्च भिन्ना मध्यतःकारिणां चमत्ताध्वयेवो होत्र.
काणां चपपताध्वयैव इत्यलिगििः प्रह मेदव्यपदेशारिति सूत्रार्थः । मच्रलिद्गाद्ध्व"
सङ्गत्वेतेषां यथृाऽऽदित्यो मुरो रदभयोऽङ्गोभूतास्तथा चमपाध्वर्यवोऽध्वर्-
मूला इति । अध्व्ुणा कवटेनेकदा सवेचमपहोमस्य कतुमशकंयत्वाततच्छेषत्वेन
वरणमेतेषाम्‌ । अते एव चमपताध्वयैव इति सत्ता । अतत एव च होजध्वस्वीदिगतो
विशेषो यः प्न तेत्र नास्तीति कलितम्‌ । अत एव च गौणमलिकेत्वम्‌ । एतेषां
सख्यां तु वक्ष्यति सूत्रकार एव वषं प्रतिपुरुषं चमपत्वैव' इति । तृतीयाध्याये
सक्तमे षदे जैमिनिरपि --उत्परौ तु वहुत्वश्र।रति । चम।४यूनवृणीत इत्युस्परौ
बहुते श्रते बह एव चगप्ताध्वयैव इव्यर्थः । दशत्वं लिह्गरशंनादिति ब।
स्थिते बहुत्वे कियन्तो बहव इत्यनियमे त्रित्वे वा प्रति चमपदशत्वाद्‌ शमिस्ताक्डवित-
व्यम्‌ । आचिक्ये प्रमाणामावाद्‌ शेषेति । नैकेन पुमा हस्तदवपेन द्रगोश्वमप्ये हेत
शाकयत्वात्कथे चमघदशत्वेऽपि चमतताध्वयूणां दशत्वमिति वाच्यम्‌ । मा होषीदेक
एव द्वाभ्यां हस्ताभ्यां द्रौ चमपताविति श।खान्तेरे निपेषेन दक्षिणाचरेण कतैव्यमिति
नियमेन च हस्तद्वभेन होमायोगादिति भावः । दशपेये ज्यातिष्टोमिकृतिमृते इश
दरे केकं चमपतमनुप्रसपैन्तोति विधिशेे दश चमप्ाघ्वभव इति दशत्वानुवादरूपलि-
कदरीनातप्कृतौ दशत्वै मवतीलयर्थः । नच गौणमप्युतिकंतवं चमप्रध्छ्यप माऽस्िवति
वाच्यम्‌ । पर्वयविकत्वाभवि प्तमच्रकवरणानुपपततस्त द्विना चमस्तयागक्ीत्वापंमवात्‌ ,
अतचर्यालामापं॑तेस्व्यावरयमङ्गीकरणीयत्वाच्च । इर ज्ञापयितुमेष।तगयहणं कृतं

सूत्रकृता । मुख्यत्वकत्वामावाज्ञपामिप्रतननारि तानूनघ्तरारिकं च १ तेषां न मशति।
११६

९९८ . सत्यापाढविरचितं भ्रोतसूचं- (१ ०दश्षप्रश्ने-

नह्ययं नियमो ये समच्रकं वृतास्त एव मुख्या ऋत्विज इति । ददीपृणेमाप्रादिषु
तद मावपत्तेः । इष्टापत्तौ त॒ मख्ययागकरैत्वानपपत्तिः । अत इदे सिद्धं मवति चम.
साध्वयुषु मुल्यमतविकत्वं नास्त्येवेति । षोडशवचनं सदस्यर्यावृत्त्य्थं चतुर्णां वरंणपक्षेऽपि
अमच्रकवरणवत्प्वप्य विकत्वं तुल्यमेवेतिप्रदशनार्थं वा । तेनामन्जकवरणवत।मपि तत
, चया भवत्येव पैत्ेति सिद्धं मवति । एकैकश इति वचनं प्मुदायेन वरण उपावत
` चितुम्‌ । इदे वरणं रोकिंकं भिन्नमेव । त्रे पुनवृणीत इतिवचनोपारानात्‌ । अत
एवे केका इति वचनमपि संगतं भवति । अन्यथा समच्रकवरणे मन्नमेदादेयेतस्यार्थ
स्य सिद्धविकैकश्च इतिवचन्य वैयथ्यो पत्तेः । होत्रकवरणे प्रतिप्रस्थात्रादिवरणे. च
तत्तदलिङ्नाम्नां तत्तन्मन्नेषवनिरदश्ात्समच्रकवरणेन केवलेनेनैस्य मेत्र।वरुण इति नाम
एतस्य ब्राह्मणाच्छपीत्यदेमेन्रम्यो ज्ञातुमशकंयत्वेन नि्ाहाप्तभव।दमनच््रकवरणमाव-
इकेव | इदमप्येतेन ज्ञातं मवति पसव।न्यजमानगृहं भरति सोमप्रवाक आनीय तत्राऽ5-
मच्रणै कुर्यारिति । इदं च प्रथमं वरणं सर्वेषां प्मानमेतर । द्वितीयं प्मच्नक्रं वरणे
तु चतुर्णां वरणपत्े चतुर्णामेव । महर्िव्यतिरिक्तानां तु पूवेणैव वरणेन त्तिद्धिः।
होत्रादीनां द्वितीयं ठौकिकवरणे तु मन््पस्कारायैमपेक्षत एवेति ब्रष्टन्यम्‌ ।
होता मेत्रावरुणोऽच्छावाको प्रावस्तुच दोतारोऽ
ध्वयः प्रातेप्रस्थात्ता नेष्टनेता चध्वियवा ब्रह्य
ब्राह्मणाच्छंस्याप्नीध्रः पोत्ताच ब्रह्माण उद्राता

भस्तोता प्रतिहतां स॒ब्रह्मण्यश्चोद्रततारः ।
होतार इति भैत्रावरुण।च्छावाकय्यवस्तर्स्वपि होतृपन्ञतिष्यर्भ, फटठं यदप्रतिरथं

द्वितीयो होतेलत्नर मेत्रावरुणस्य होतृम्रहणेन प्रहणम्‌ । परवेषां प्रमच्रकवरणप्ज्
अवसतुदररणे होतृवरणमनच्परवृत्तिश्च । जध््यव इति प्रतिप्रत्यतृनष्टनेतृष्वपि जधघ्व-
येपन्तातिष्यर्थ, फं तामध्वर्यैव उद्गृह्णाःने चतुरोऽध्वथून्भोजयेदित्यादिषु प्रतिपरस्यात-
नष्टतेतणां अहणम्‌ । प्रतिप्रस्थानरुत्नतृवरणेऽध्वयुव्ररणमच्रप्रवत्तिश्च । उद्रातार्‌ इति
भस्तात्रातहतूमुनह्य०य०३।१ उद्वतुप्ि्ञाप्िद्‌ध्ययम्‌ | फट प्राश्चमद््‌।ताच द्रण
ग्रावस्वध्य॒हन्त्योक्षमुपकषैन्तीत्यादिषु प्रस्तोतुप्रतिहरत्रभ्रेहणम्‌ । प्रस्तोतृप्रतिहतुपुत्रह्म
णयवरण उद्धातमच्चप्रवत्तिश्च । पवेकरतेठयते।ऽपि पदाथानेष्ठाने गणक्रम एव भवति न
मख्याश्चत्वार आदौ ततोऽग्रिनश्चत्वारस्ततस्ततीयिनश्चत्वारस्ततः १।दिनश्चत्वार्‌ इत्येवं
क्रमे। भवति । होतारो ऽध्व्यवो ब्रह्माण उद्वातार इतिषन्ञाचतुष्टयकरणप्ताघ।रणं भ्रयाननं
द्रष्टव्यम्‌ । एतेनानुक्रणगेनेयत्ताऽप्यवधृता। । चमप्ताध्वयुणामृलिकत्वमप्यतेन वारितं
मवति | पोडशत्विन; क - इत्याकाङ्न्षाऽप्येतेन पथते । तृतीयाध्याये सप्तमे पदि
जैमिनिरपि नियमस्तु द्तिणामिः श्ति्तयोगादिति । ऋत्विरभ्यो दक्तिणां ददात्यभ्नीषे
0 4 ~र

+ {

[१्०ट्डः] गोपीनाथमद्कृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । १९९

ददाति ब्रह्मणे ददातीत्येवं दक्षिणाभिः परहाऽऽग्नानिऽम्नीष ऋतिविजे ददाति ब्रह्मण

ऋत्विन इत्यादिपर्यवतानात्सामानपिकरण्यलक्षणो य ऋतविकशन्द्रूपश्च तिप॑योगस्त.

स्मादप्नोतमरमृतीनामेवरिक्त्वमिति नियमः स्यादिति ू।५; | ।
सदस्यः सप्तदश्चः ।

६८३ शवचनमेतस्यापि होत्रादिवन्मुरूयमेवल्वकत्वे न तु चमपताधवर्युवन्मुस्यतिवकत्वा-
भाव इतिप्रदशेनार्थम्‌ । पतमन्नकवरणविष।यके पूत उद्भातृवरणोत्तरं॑प्तदस्यवरण्य
विहितेत्वात्तच्रमेणेव वरणं न तु पोडश्िवरणोत्तरम्‌ । पदस्य महतिविनं पमं
कषीतेकिनः प्तमामनन्तीति भरद्रानः । बराह्मणानारपेादृलिनः पदैक्कशो वृणीत
इयेतावतेव सदस्यग्रे द्धं प्थकपूत्रकरणमनिलत्वमेतस्य ज्ञ।१यितुम्‌ । उक्तं
चेतद।पत्तम्बाश्वलायनाम्याम्‌-- पद्यं प्दशं कौषीतकिनः प्मामनन्तीति । सद-
स्य्रयोजनमाहतुस्तविव प्त कर्मेणामुद्रष्टा मवतीति । उपदरष्टतवं॑प्ताध्वपताधवनुपंधा-
तत्वम्‌ । आश्वायनः प्रदस्य प्रशं कौषीतकिनः पमामनन्तीत्युक्तैतसिन्न्ये
प्माणीमूतां श्वतिमुद्राजहार तदुक्तमृगम्यां यमृत्विे। बहुधा कल्पयन्तं इति ।
पद्यते खशासायामप्यलि टिङ्गं पदस्या ऋतवोऽमवननिति । जत्र बहूवचनभूतु*
बहुतवानुप्ररेण । बौषायनोक्तं प्दस्यचतुष्ट तु नाभिमतमा चार्य्य । सदस्यः सक्दशः
भपदेस्यस्यत्येकप्येव प्रदीनात्‌, धरुवगोपनार्थं राजपुत्रस्य स्वतच्रतय। विधाना लिङ्गा ।

अथ्विजो हणीते।

मन्मरिति शेषः । अशब्दः सर्विकौकिकवरणानन्तयौयः । तेन होतु किकं .
वरणं कृत्वा तस्येव पतमन््नकं वरणमनन्तरमेव करतम्यम्‌ । एवमध्वर््वादौना मिलवेूपः
पदापानु्मयोऽतर न भवति कितु काण्डानुप्मय एवेति सिद्धं मवति । मुर्यत्वधोत-
नरथश्च । तेन पितृमूतमनुष्यमूततवकषवपि प्रतिकतु समचरकं वरणं भवत्येव मचत
स्कारलामायत्यपि क्िदधं भवति । मनुष्यभूतवितृपूतदेवमूतत्वभेदेन नेविध्यमृतिजां
शाव्वायनिनोक्तम्‌-सवनेव कमणि कर्मणि वृता ये ते मनुप्वभूताः पित्ादिभिरब्ात एव
सवनैवाङ्गोकृता ये ते पितरभूताः स्वेनैव यावज्ीवकमरथि वृता ये ते देवमूता इति।
एवं स्वरूपमपि तेनैवोक्तम्‌ । अत्रक गोणमृर्यप्ताधारण एवेत्यवदयं स्वीक
व्यम्‌ । अन्यथा तेषा नततयामावः पमन्नकवरणानुपपततिश्च स्यात्‌ । मुरुयमृलिक्वं तु
पोडशापतदशान्यतरतेख्योपादानस्य पिरदधतवापततनाङ्गीकतु शक्यमितयक्तमेव पराक्‌ |
पूषेमरणं ` लौकिकम्‌ । इदं प्तमन्वकं मन्त्रनन्यादष्टतस्कारततिध्य्षम्‌ । लै किकत-
मन्त्रकवरणयोः कमसु भिन्नो भिन्न एव । होता त्रावरुणोऽच्छावाके प्रावतुदि-
तयारम्य सदस्यः पतर इत्यन्तेन सूतरेणोक्तो टोकिके वरणे क्रमः । मनतरक्मानुरीः

थेन पतमन्भकवरणे क्रम इति द्रष्टव्यम्‌ ।

4. 4 २,

१००० ` ` सत्यापादविरचितं भौतसूतं- [१ ०दशभप्रभे-

अद्िर्देवो दैष्यो होता स मे होताऽस्त्वित्युपाध्शु दव्यर

होतारं षणीतेऽसौ मानुषस्त£ होतारं दृण इत्युमानुषम्‌।
दैव्यं देवधनन्धि, मानं मनष्य५जन्धिनम्‌ । अप्ताविति यः शब्दस्तस्य स्याने
होतुः पित्रादिभियब्यवहाराय नाम कृते तद्गृह्णाति । तच्च शमन्त शमीनतं ब्राह्मण-
स्थेति बोधायनोक्तेः शमान्ते ब्राह्मणस्य येन स्यवद्टियत इति ब।तिष्ूत्राच् । येन
व्यवदहियत इति नाक्षत्रादिनान्नां शमान्तताय। व्यावृत्यथम्‌ । वरणे नाम संमानना
म्यर्थनपर्वकं स्वकर्तठ्यकगि आविज्यकरण।नुक्खपरवृत्तिपतं पादन, तश्र प्मच्रकप्वं
परस्कारविरषार्थम्‌ । अभ्भिैवो व्यो होता प्त मे होताऽस््विति दैव्यहोतृवरणमन्रः ।
अतौ मानुपस्त ^ होतारं वृण इति मानुषहोतृवरणमच्ः । शिङ्गदिव दैव्यहोतृवरणा.
अते पूर्वमन्रस्य पेतस्यति पति पुनर्वचनं हेतुपरदशैनार्थ यतो दम्यो होताऽत उपड
वृणीत इति । एवमृचवेमानुषमित्यत्रापि । यद्प्युपाडशब्दस्य देम्यहोतृवरणेऽन्वय
प्रतीयते तथाऽपि उरांडशब्दस्य स्वरपरत्वात्तस्य च मन्रधर्मेत्वाद्वरणरूपक्रियाया-
मृन्वयाप्तभवन वरणरूपक्रिय।कर णोभते मच््रऽन्वया ज्ञेयः | तेथा चव वाक्ष भवति

मर्निर्दव ति मचमुपांशुक्त्व। ३२५ ह तारं वृणीत इति । एवमुत्तरत्रापि ।
एवमितरेप्पाश्शु दैवं णीत उनेमानषम्‌ ।

एवमितरेष्वित्येतावतेव दैव्यमानुषवरणपतिद्धो दैव्य॑वृणीते मानुषमिति पुनवचनं
शपूरणमाप्तारिष्वमच्रकवरणेऽयमेव देग्योऽभनि्होता मानुपश्नित्यभिष्यानपूवेकत्वमाव-
हथकेमितिज्ञापनार्थम्‌ । एवमितरेषु देभ्यं वृणीते मानुषं चेव्येतावत्युच्यमान उपा
सवोचेषटयो्निवृत्तिः स्यात्तां वारयितुं तयोर्वैचनम्‌ । इतरेषु अध्वस्वादिषु ऋतिविक्षु ।

आदित्यो देषो दैग्योऽध्वयः स मेऽध्वयुरस्त्वसौ मानुषस्तम-

धर्यं हण इत्यध्वरयु चन्द्रमा देवो देव्यो बह्मासमेब्रह्माऽ-

स्त्वसां मानुषस्तं ब्रह्माण इण इति ब्रह्माणं पजन्या देवां

दैन्य उद्वाता सर पर उद्वाताऽस्त्वसो मानुषस्तपद्वातारं इण

इत्यद्वातारमाकाशो देवो दैव्यः सदस्यः स पे सदस्योऽ-

स्त्वसौ मानुषस्त५ सदस्यं वृण इति सदस्यमापो देवीरदैम्या

होत्राश्च शसिन्यस्ता मे होत्राश्च सिन्य सन्तवपी मानुषास्ता-

न्दोत्राश्च्सिनीवण इति होत्रकान्रहपयो देवा देव्याश्च.

पसाध्वय॑बस्ते मे चपसाध्वयवः सन्त्वमी पानुषास्तान्‌-

, चमाध्वर्ून्ृण इति चपप्ताध्वयुन्‌ ॥ १ ॥
: मशेषु तं वृण `इति परोक्षनिरदश्षाछिङ्गादरणं कंचिद्रारकं न परक्षादिति गम्यते। ष्ठ
चोपस्थतत्वात्सोमभवक एदेत्यभिपायेण भाष्यकारेण त नुयामिमिः प्रयोयकारेथ

~

~ <

^ #

[१्रपट्डः] गोपीनाथभह्कृतज्योत्त्नास्या स्यासमेतम्‌ ॥ १००१

सोमप्रवाकद्वारा बरण्णमुक्तं तहानवाचनान्वरस्मणवरबरणनतप्रम।गेषु यजमानं प्रतीव"
दितिकातल्यायनसूत्रविरोधादुप्यम्‌ । नवैवं म्रगतस्तर्छब्देन परोक्षनदेशऽपगतः
स्यादिति वाच्यम्‌ । तच्छञ्देन दैव्यं होतारमपि परामृश्य युष्मच्छब्दाये भनस्यनुपघाय
तच्छब्दरथयप्मच्छव्दार्थयोरमेदेन तं दैव्यं होतारमर्चिं त्वमेवाहं वृण इत्यतादशा-
थपिद्धाव्मतत्वपारिह।रसमवात्‌ । एवं च कात्यायनपूप्रविरषः परिटतो भवति।
भदःशाब्दस्तु तत्तज्नाममरहणार्यं प्रयुक्तः । विहितं चाप्ताविति नाम गहातीत्यावेवुन-
परकरणप्येन पूतरेणादःशब्दस्यने नामग्रहणम्‌ । होतरध्यबहो ृशब्द्ायः . भागेव
दा्रितः। पदति भवः सदस्यः। अत्र मवम सत्ता विद्यमनत्वमिति यावत्‌ । योगरूढं
पदम्‌ । दिगादित्वा्यत्रलयः | अनेन पदप्यशाम्देन पर ध्यवैतस्योपवेशनमिति बोध्यते
मथ वा पदति प्ताधु्स्ये हित वा पदस्य इति। सदःशब्देनात्र पदोमण्डपव-
त्नं कम रक्ष्यते । तदृष्टत्वात्पुत्व॑ हितत्वं वा द्र्टञ्यम्‌ । होत्रे हवनपताधनं
वपटकारस्तमा उच्चः शंप्रन्ति वदन्तीति होत्रा शेप्तिनः । नच होतरि स्वथ निषद्य
यजते इत्यस्मिन्पक्षे यनमनाध्व््वातिभपङ्गः । होत्रकवरण एव होत्राशेपतिषरणम-
शरस्योक्तत्ेन भेत्रावरुणो ब्राह्मणाच्छर्पी पोत। नेष्ट।ऽच्छावाक आप्नीभश्च होत्रका
इत्येन भै्रवरुण दिषु षटृष्येव होत्रकशदपरवृ्तेररितत्वेन होति यजमानाधवर्वो'
श्वातिप्रपङ्गामाचात्‌ | तथाच होतृयजमानाध्व्णां न होत्राशेपिशव्देन अहणम्‌ ।
एतेन होतृयजमानाध्वयृणां स्वस्वमन्नेण वृतत्वेऽपि होत्राशेपिटिङ्ककमच्रपत-
स्कारपषिद्ययं पुनर्वरणमिति शङ्काऽपि. निरस्ता भवति । अमी इतिशब्दोऽदः-
शब्दस्य प्रयम।बहुव्चनम्‌ । अमी इल्येतस्य शब्दप्य स्थाने पतमान प्रथमान्‌
हूुवचनेन शमान्तानि नामानि पण्णा होश्रकक्रमेम गृहीत्वा मानुषास्तान्होत्राश्च €पि.
नी्ण इति वृणयात्‌ । यथा केशवश्मनारायणशर्ममाधवशरमगो विन्द शमविष्णुशरम-
कृष्णशमीणो मानुपास्तानहोत्राशशपिनीरवृण इति । सर्वान्ते वा शर्मशज्दः सकृदेव ।
मैत्रावरुणो ब्राह्मणाच्छ्री पोता नेष्टाऽच्छावाकं आग्नोध इयेवं क्रम्‌ ऽरानुत्तातन्यः।
एव च (व) इतिबहुवचनन्तो युष्मदर्थश्च । एवं चमपाधवयुवरणमन््ेऽपि ब्रष्टव्यम्‌ |
भत्रापि होतरध्वर्युनह्मोद्रतयनमानप्तदस्यमेत्रावरुणन। सरणा च्छेति पोतुनेषटच्छाव।कामीधा
इत्येवं चमपाध्वयुवरणे क्रमो ग्राह्यः । चमपतेनन्विनेऽधवर्थवश्चमपताध्वयैवः । ायेषार्‌-
कमावरूपोऽत्र प्बन्धः । तच्च घारणं होमादयर्थम्‌ | प्रतिप्रस्यात्रादीनां तु तत्तन्मुर्यति-
वयशमेण । तत्र प्रतिपरस्याुरध्वयुमन्रेण, प्रसतोतृरुद्रतृमन्रेण, भरहतरु्ातुमन्नेण, राव
सतोतहतुमच्रेण, उतेतुरध्वयुमन्रेण, पुव्ह्मणयस्थोदधातमन्ेणेति प्रतिप्रस्यान्नादृनामध्व-
य्व[दिश रेव वरणम्‌ । नच प्रतिप्रस्थात्रादिपरिज्ञानामध्वय्वीदिश्चन्वोत्तरंप्रतिप्रस्या-
श्राश्ब्दभ्रयोगोऽप्यत्त्विति वाच्यम्‌ । प्रतिपरस्थात्रादिपरित्तान्य र किकवरणेनेव
जातत्वेन मन्रस्वरूमविषटकापिकशादपये(गस्वाप्रये जकत्वात्‌ । होत्रकब्रणानन्तरं

१००२ सत्याषाढविरचितं श्रोतं [१ ०दशमपरभे--

प्रतिपरस्यातरादीनां वरणम्‌ 1 ततश्चमप्ताध्वयणां, गौणनम्ताध्व्छुतिगपेक्षया प्रति
प्रस्थत्रादीनां मुरूपतिक्त्वेन तेषामेव पृषैवरण्य युक्तत्वात्‌ । र्तः पूजनानन्तर.
मृततिनां निमच्रणार्यं॒प्तोमप्रवाकोऽवरयं वरणीयः । पोममृिग्म्य आर्िवज्यपवर-
त्यनुकऽथापारं निश्वेतु वक्तीति प्तोमप्रवाकः । एतस्मदेव नान्न; पोमप्वाकप्रयोजन-
मवगतं ` मवति । पाय्करेष्वश्वरथाः शक्षारहतयः ॥ स्तोमप्रवाका विधावन्तीति
टिङ्गमपि पोमपरवाकपत्से । टाटचयनद्राह्यायणमाद्वानाश्वटायतैरित्यमेषास्नातश्ास्ति ।
अतः पोभप्रवाक ऋतविन।मामन्रणार्भमवङयं वरणीयः । प्र च तूष्णीमेव मच्रानुपदे-
शात्‌ । तस्य गन्धादिभिः पूननं तस्मै यथाशक्ति दक्षिणादानं च । द्निणाकलिवा
द्तिणादानम्‌ । सतोमप्रवाक्वरणादिप्रयोग इत्यम्‌ --राजपजनानन्तरमतमन्क्रतौ लं
प्ोमप्रवाको भवेति वृत्वा नादमिति तेनोक्ते तै गन्धवच्ञारिभिः प्रपूज्य प्तोमप्रवाकाऽ5ऽ.
येभ्य ऋक्िम्यः सोमं प्र्रूहीति यजमानस्तमाह । यजमानपहितः सोमभवाकस्तं
तं यथोक्तगुणमुपेत्य पर्वान्यनमानगृहं प्रत्यानीय तत्राऽऽमच्रणं कूर्यात्‌ । तत्राऽऽम.
श्रणवाक्धमित्यम्‌ --अमुकशमेणः पतोमो भविष्यति तत्रभवता हौत्रं कर्ैव्यमाध्वरयवं
कतैवयं ब्रह्मत्वं कर्वथमो दात्रं करव्यं प्रशा्ीयं भरतिपरसया्े ब्राह्णच्छेतायं ्स्तो-
त्रमच्छाकीयं नेष्टयमास्ौ्रीयं प्रातिहर्र मावलतुतीयमे त्रं पोत्रीयं सौव्रह्मण्यं क.
व्यमिति परदस्थपन्े त्ाद्यमिति । होत्राम्पञ्छ इत्यन्ते होत्राशब्देन होत्रका
, एव गृह्यन्ते । तथा च प्रशाप्ततराह्मणच्छतिमोतृनषटच्छाव।क गरी प्रम्य एव च्छपर्यो
न॒परतिभस्यातृप्रलतृपरतिहवुततृसुत्र्मण्येभ्यः । यावस्च्छब्दात्त वृद्धाच्छ इत्यनेन
"्ठमत्वयः। नह्मशज्दराततु ब्रह्मणस्त इति पत्रेण लप्रत्ययः । होत्रषव्ूदातृशनरेभ््तु
पामान्यतेऽगेवेति दर्टन्यम्‌ । तत्र को यज्ञः क तिजः क] दतिगेत्येकः प्श्षप्रकार
जपत्तन्ाश्वायनादयु क्तः । प्रत्युत्तरवाक्येष्वाश्वलायनेन विरोषृ उक्तः कल्याणैः पह
प्रयोग इति । कल्याणोऽमुको यन्तः कल्याणा अमुकरार्भादय विजः कर्याण्यो
गावो द्तिणेत्ि । अन्यः परश्षभकार आपर्तम्बेनोक्तः-तं पृच्छति क अलिन के
याजयन्ति कञचिन्नाहीनः कश्चित न्यस्तम।वज्यं कचचित्कल्थाण्यो दक्षिणा इति च्छन्दो-
गनादमणे मवतीति । अत्र विकट्पं सूचयितुं छन्दोगवाह्मणमहणम्‌ । ऋतिक्परीक्षा
तावत्पतितयाजित्वादियनमानदेपशङ्कानिरा कार्थ । वर्तमानरतिकपरीक्षाऽपि ्मक्तणान-
हैतवशङ्कानिरप्ताय । अहीनदलिणःपरीक्ा तु अस्पदक्षिणे कतावहीने च याजननिषेषा-
देव । यपोक्तमाश्वटायनेन न्यस्ता त्विज्यमकार्थमहीन्य नीचदक्षिणस्येति । अग्रश्ष.
सेऽपि परीक्षाऽऽवदयक्येव | आशिन्याकरणे प्रतयारयानप्रकार उक्तो टाय्थायन.
द्राह्यायणाम्यां ोम्रवाकमकरिष्यन्नमः पोमाय राज्ञ इति प्रलाचक्षीत महन्मेऽवोच

जानो

॥ =, "“ "कदु सद ("~ ` 1

"= "= ^ क = च भवत = क ह = काक द्र ४ १ क्थः

१ प्र^प्टः] गोपीनाथमहृकृतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । ` १००३

इति करिप्यन्प्रतिमश््रयेतेति । मारद्र।नमताचवयाजविण्यतोऽपि नपो नित्यः । पुषा;
ष्या घाता शमिता प्रुवोपो दोग्वा सोमविक्रयी हविष्येषा्थका शनो, अग्रीपोमी-
यरयेध्मानरिनयना दर, प्रपपका उषगतरश्च्यत्रैवोपकल्पयितव्याः । आड्ञ्पन्यानां
पशुनां दक्षिणाैगवादि प्राणिद्रव्याणां दोह।थीनां गव राजवहनार्पानडुहोश्च संरक्षण
कता पदपाठः । वैरयोऽयम्‌ । तदृवृत्तितवात्‌ । प्रेष्याः प्रेषार्थकतीरः पनहाराइयो
व्रतप्रदातारः परिकर्मिणश्च । पतनं याश्चाञ्यं घनं तचे हरन्ति ते पतनीहाराः । एतेन
ज्ञयते पूर्वमेव क्रत्वर्थ द्रव्यं याचितं मवति । ब्राह्मणाः कषत्रिया वैद्या वैते । पतनी-
हारविषये विरोष उक्तो दवेम बौषायनेन- अथ परनीहारान्प्रहिभोतीलयन्यत्रोग्रशुद्रो.
रिति वौधायनोऽन्यत्नभरिति शाछीकिंः पर्वान्यज्ञततिद्धथ इत्योपन्व इति । धाता
यत्तप्ामम्रीरक्तको बाह्मणः कषत्रिभो वैदः श्रो वा। शमिता पुक्ञपनकरतां । प्च
बाह्मणः शदो वा । बाहुं शमित्रे ते प्र ब्राह्मणाय ददाति यद्यब्राह्मणो भवतीतिपूत्रत्‌ |
बाहु शमित्रे यजमानो ददाति । तं बहुं स्त शमिता ब्राह्मणाय ददाति यदि स्वयम्‌"
न्ाह्मणो भवतीति सूतराथैः । एतस्मादेव छिज्गाइत्विष्यतिरि क्त एवायम्‌ । पराङवर्त.
तेऽष्वदैः पशोः धज्ञप्यमानादिति वचनादध्वरयोरमाम््यादघ्वयुपुहपाणां मध्य॒ एकस्य
द्वयोः पवेषां वा कार्यानुषारेण पडाधज्ञपनकर्वलम्‌ । त्तैशचिततिपरस्थतैव पेनि-
हितत्वा्रौ तेत्मतिप्रस्यतृनष्टारौ चयश्रदुननेता चेति द्र्टव्धमिति जमिनिमतम्‌ ।
तथा च तृतीयाध्याये प्कतमे पदि तत्पूते शमित। च शब्दभेदात्‌ । शमयति षश्च
हिनस्तीति शमितृशबदारथः । अत्र यद्यपि शमितरस्थाऽऽध्वयेवप्तमारूपानादध्व रेव
शमित्वं युक्तं तथ।ऽबि तैज्ञप्पमानात्पश)रध्व्योः प्राङवृत्तिवचनेन तस्य शमितृतवा*
नुपपत्तेस्तत्प्रलयाप्न्नः प्रतिभस्यत्रादिः कथिच्छमिता भवतीति | नचैवं होम वर्ध
वैकैनं च शमितुसतद्राह्मणाय दद्याद्यद्तराह्मणः स्यादि तिवचनविरोघ इति वाच्यम्‌ ।
यदि यनमानोऽत्राद्मणः क्ष्नियादिः स्यादिलयथेकरणेन विरोधामावात्‌ । नचैवं शामित्र
चेव विप्राणामितिनिमेधकनैविकः शामितेति काटः शमितेतिविधायकवचनद्रयवि-
रोध इति वाच्यम्‌ । एतां स्मृतीनामध्वयुपुरुषाप्तमव एव प्रवृ्तिमवेन विरोषपरि-
हारस्य कर शक्यत्वात्‌ । तत्र ऋतिजः शमिता धु्रमोपो दोग्धा सोमविक्रथीति
सूत्कृतेव परदशतास्तषामूपकल्पनं तिद्धमेव | आपर्तम्बभरद्वानादिभिरपगात्णामप्यु
क्तत्वात्तेषामप्युपकल्पनं सिद्धमेव । इतरेषां तूपकर्पने याज्ञिकमतेऽपि न नियम्‌ इति

द्ष्टव्यम्‌ । श्ुवगोपस्तु मीमां प्रकमतेऽपि राजपुत्रो गोपायतीतिवचनादन्य एव । एवं

च तस्योपकल्पनं नियतम्‌ । शमितुप्तु यात्ञिकमत उपकल्पनं न मीमां पकमते । विहि.
तत्वादोगुरपि उपकषनम्‌ । प्ामविक्रयिणः कर्मान्तःपातित्वात्तस्य सर्धमतेऽन्यत्व्‌]-
चोपकल्पनम्‌ । पडापाहादीनामुपकस्पने विकल्पगात्‌ (६) शमितुरष्वयतदिवरुतपतत-
रभावादुत्पत्िकृरिकपत्तपन्धामाव। दिति । नहि संज्ञामात्रं मेदकं किंतूत्पतत शरुत ।

१००४ सत्थाषाढविरवितं भौतसृत्र॑- {! गदश्षपप्रभे--

नेये तज्ञोत्त्तो श्रूयते वरणाभवेन शर मितुरध्ववादिकटुत्पततेरमावात्तस्मान्न केवर
ज्ञा$त्र मेदिकेति भावः । सूत्रार्थस्तु शमिता चलिगम्यो भिन्नः शमितेतिशब्दमेदात्म-
करणद्भा । वाशब्दः पूर्वपक्षग्यावर्तकः । प्रकरणमाध्वरयवप्रकरगे शमिता प्राकण्ठे

निगूहति ति । उत्पत््यप्तयोभ्यं च वाह्मणामवे । कलौ तु शामित्रे वैव विप्राणामिति

शामिश्रक्मकरणनिपेषाच्छरदर एष । धुव्रहपरक्षणकतौ धुक्गोपः । प्च राजपुत्र
इति पूत्रकरेण प्रागेव।क्तम्‌ । अतः क्त्रिधो दोग्धा त्रतप्रवभ्धौदर्थं॑दोहनक्ता । प
च ब्राह्मणः शूद्रो वा। अञ्चिहोभ्रमेव न दृष्यच्छुद्र इत्यश्निहे।त्रपंबन्षिरे।हन एव
शरदनिपेषादन्यत्रानियमः । अथं च दरद्रो गोष एव । स्मृतौ पच्छदरौ गोपन।पिताविति
तप्य प्ामान्यतः परमीचीनत्वोक्तेस्तद्वृ ततित्वाचच । ब्राह्मणो दोहकती चेत््मी चीनत-
रमेव । पोमविक्रथी कौत्ः शूद्रो वेति सूप्रकरिण प्रागुक्तमेव । सोभविक्रयणं तयेति
कटे सतोमविक्रयस्यापि निपेधाच्छूद्र एवेदानीम्‌ । अथे च ऋविण्यतिर्कि
एवेत्युक्तमेव प्राक्‌ | हविप्येषणाथां स्रो ब्राह्मणी दाप्ती वा । अग्नीषोमीया.
भध्मवहनायीऽञ्नीषोमोयापवबिर्वहनार्था च स्येव ब्राह्मणी । प्रसपन्तीति प्र
षका यज्ञेऽ्पेशये निगीयकाः । एते ब्राह्मणा एव दक्षिणाप्रतिग्रहीतृत्वात्‌ ।
तेषामुपवेशनस्थानं तु यावत्पर्नते प्राखेशे कप तावत्प्नतं प्रामेश एव । अ्निप्रण-
यनप्रमृति तत्तत्समीपपरदेश एव । यत्र यन्ते रिष्टा विद्व उपविशन्ति पैव यज्ञपते.
त्युच्यते । तदुक्तं रानधर्मेषु--

सस्तु तिसो विज्ञेया षरैध्यैका च कर्मणः ।

तेथा राभक्षमेत्येता विद्वद्धिः परिकीर्तिताः ॥ इति ।

धर्मशब्देन व्यवहारः ध्रायश्चि्तं चोच्थते । तद्ध या कलिता शाला घा षर्मस्य
सभा। इयमेका प्तमा। च परं कर्मा यज्ञादिकं या शा सा कमैप्तभत्युच्यते | इवं
द्वितीया । राजा यत्च विप्रैः परिचारकरमलादिमिश्च प्हित उपविशति स्ता शाखा रान-
प्रमेत्युच्यते । इयं तृतीया पमा । एतास्षिखः स्तमा विद्वद्धिकरषिमिः परिक तिताः
कथिता इत्यथः । पतभाप्त्धर्योक्ता वृहस्पतिन।--
| लोकवेदन्ञघर्न्ताः पक अ चथोऽपि वा|
` यत्रोष्विष्ट। विप्राः स्युः प्रा यज्ञपदशी पमा ॥ इति ।

स्मृयन्तरेऽवि-- पत्र घ॑ विनिर्गतं शिद्रंप्तशचतुरादयः।

उपविष्टा भवेयुश्रैत्तदा ज्ञेया प्रभेति पा ॥ इति । |
` यज्ञापशालोपविष्टा विद्वः शिष्टा बराह्मणा अत्र प्रतपेकशदेनोच्यन्ति। ते च प्रभू.
तयं इति द्र्न्यम्‌ । यज्ञमारम्पाऽऽन्तं शायां नियमेनतिरुपेशनं कतव्य कमेप्तकव।*

क. "रणं श ।

1

पि क कमकवर

+~ ९

+<

[ १्र्पटडः] गोपीनाथमटृकृतज्योत्त्राग्याख्यासमेतम्‌ । १००५

्म्‌। उपगातार्‌ ऋतां मध्ये ये केचन षृडवरा ध्या इत्युक्तमेव प्राक्‌ । भहे।रत्रे पशु.
पास्यौ, मृहू्ताः प्रया अभवत्‌, मृत्युस्तदमव्रदध।ता, शमितोमरो विशं पतिः, धुवगोपः
सहोऽमत्‌ , .आ।क्तिरपिनदूदविः) इम ह ॒शुचेम्थ उग्रे तृष्णा चावहताभृभे इति
विश्वत न।मयनेऽनुक्रमणालि ्गारेतेषां करपनमेत्रैव । न चाऽतैवा उपगातार्‌ इति लिङ्ग
देतेष।१पि मिनतेनोपकद्पनमस्तविति षाच्पम्‌ । तेषां सक्ेमत ऋतििगमेदस्यैव तिद्ध
सवेनोपकरपन।पमवात्‌ । मामांप्रकमत आरतैवा उपग।तार्‌ इत्यस्या अयेवादत्ेन वज्ञ.
इस्तः पुरंदर इलयादिवत्छाय प्रामण्यामवन्नोपगात्रणां भिन्नत्वं कल्पयितुं शति ।
या ्िकमते ९य।११।१।०५१ ऽपि वचनादभेद इति द्रष्टव्यम्‌ । यजमानस्य्त्वनां च्‌
चायत्करम व्रतं भवति । तदुक्तं सौधायनप्रायश्चित्तपूतरे--स्त्र यनमानघ्यर्विनां च
पावत बतमुपदिशन्तीति । तचो क्तमाश्वलायनेन-न मांप्तम्नोयुनं द्विषमुपेयुध्
करतेरपवर्गादिति । ऋविगवेस्षे बहुवचनम्‌ । अन्योऽपि विशेषनिपेषो बौधायनप्राय-
अित्तपूत्रे- निजामापिवञ्यमन्यत्र विद्यते न मह्विनां परमाप न प्वैत्र यनमा-
नस्य।$ऽिस्यमन्यत्र सत्रादिति। यो होता पोऽष्वयरिययं प्माप्तः कृण्डपायिनाम्‌+
यने विहितः । प्र तस्य पत्रत्वात्ततरैष नान्यघ्राहीनेकाह।दौ । एवं यजमानस्य।55ऽि.
ऽयमपोति । ऋतिजां मधुपर्केण पूजा कायौ । तत्र विश्वामित्रः

सप॒ज्य मधृप्क्ण ऋात्वनः केम करयेत्‌ |
अपतपृञ्य कारयेचचेत्किल्विषेण प्र युज्यते ॥ इति 1
मधुपकाहा धमेपूत्रे- गोमधुषकौहे। वेदाध्याय्पाचायं ऋलतिकस्नातकः शवशुरे
राना वा घमेयुक्त इति। गौश्च मधुकं गोमधुपकीं ताम्यामरह योगय इत्यर्थः ।,
एतादृशे माति मधुपकान्तगतगोरपहयाऽधिका गौदेया मवति । वेदाध्यायीत्याच।-
यौदिविरशेषणम्‌ । यद्याचायौदयः छृत्स्वेदाध्यायिनत्वरैव मधुपकादधिका गैर्दथा
नान्यदेति । एतेन ज्ञायते . वेदैकदेशाध्यागिनोऽप्यानायादयः स्युस्तेऽपि केतेन
भभपर्केण पूज्या एवेति । अथवा गवा युक्ते मधुपो गोमधुपकं इत्येवं पमाः ।
अधिकगोद।न।मावस्तु . पुतराम्‌ । अन्यश्च घर्मपूत्रे विरेषः- आचार््यत्विजे
स्नातकाय श्राय रन्त इति । पारेपवतसराटुपतिष्ठम्यो गौ पैपफ्चतिपरोक्तविन्चे-
षणविशिष्टानामाचार्यादीनां पवत्रोत्तरं प्रपतानामेतेषां गोयक्तमधपरकेण पना कर्ये
त्यथः । अनेन सू्रेणावधिप्रदर्शनं क्रिथेते । वियाप्नातकविद्यावरतस्नातकामभ्यामिवः
ग्देया न केवखवतस्नातकोाय । एतश्मातपूत्ादिदं ज्ञायते पूर्वसते धर्मोपदष्टतवादि
धमैतपत्तिप्रयुक्तो मधूपकं इति । तत्र धर्मदेषटुमधुपकं उपनयनोत्तरम्‌, ऋलिनेो
वरणेत्तरं, स्नातेकष्य समावतैनान्ते, ` शवशरस्य देद के।त्५।पनान्ते, रान्तोऽभिवेकान्ह
इति द्रष्टव्यम्‌ । प्रतिनिमित्तं नैमित्तिकमिति न्थायात्‌, ऋषिनो वृत्वा मध॒परकमाह्‌-

१२५

१००६ . सव्याषाढविरवितं भौतसूत्रं- [१ °दशमप्रन्ने--

रेदित्याश्च रायनपृत्रात्‌, पुनः पृनर्थज्ञ -इति च्छन्दोगसू्रात्‌, अयेतेऽ्यीं ऋतिकश्व-
इारपितृत्यमातुखाचा्या राजा स्नातकः प्रियागतोऽतियिरिति संवत्प्रं प््यागतेम्य
एतेभ्य एव कुयाद्धिवाहे वरायायतविम्यः कर्मणि कर्मेणि ददातीति बोधायनपूतरात्‌ ।
अपतपूऽय कार्ये्ेत्किरिनिपेण प युञ्यते । ४

हृति विश्वामित्रेण मधुपर्कपूनाया अकरणे दोषश्रवणाच प्रतियज्ञम्‌ । पंव्परोत्तर
देषमूतपितृमृतानामेवतिविनं करमग्यतिरिक्त का उपस्थितिः संभवति न मनुष्यमृतानां
कर्मल्यतिरिक्तकाठ एतेषा मृतिवकतवासंमवात्‌ । वैजवापमते होत्रादिषु नतुषवात्विज्य-
समावेशाततदशवर्विनं पुत्रादीनामाशौचपतिऽन्ये तदीया भगमयितव्या इति । `इदं
च देवमृतपितृभूत्विक्पतते द्र्टञ्यम्‌ । ऋतिविङ्मरणप्रयुक्तमा शौचं याञ्ये यत्स्मता-
बुक्तं तदेवमूतपितमृतेविषयकमेव । एवं याञ्यमरणप्रयुक्तमाशै।चं देवभूतपितृपतेष्वव-
तिश्च इति द्र्टम्यम्‌ । ऋलिनामाशौ चाभावो मधुपरकोत्तरमेव ।

गृहीतमधरपकं्य यजमानात्त लिनः ।
पश्वदाशोचरे पतिते न भोदिति निश्चयः ॥ इति नादयत्‌ ।
यत्न मधुपक नास्ति तत्राऽऽश्तौचमश्त्येवेति त्वर्थात्‌ । तत्र।ऽऽघानेष्टिपदश्ुबन्धादौ
मधुपर्को मैव तु ज्योतिष्टोमादविव प्र इति केचित्‌ । प्तमन्रङवरणस्य ज्पोतिषो-
` मादविव पत्तवान्मधुपरकः, अधवनेषटिपशुवन्पःरौ पतपच््रकवरणामावात्न प्त इव्येतनभता-
शयः । प्वै्ापि पूपं इति केपाचिन्तम्‌ । पमच्नकवरणत्येव मधपर्वनिमित्ततव
प्रमाणाभाव इघयेतन्मताशयः। तुच्छरमेतन्मतं प्तमचकवर णधबद्ध एव मधुपक इति प्रद-
शौयितुमेवर्तिवनो वृतवे्युवारकरणत्प्रयोननान्तरस्य चातमवात्‌ । महादानादौ मध~
पकेस्तु वाचनिकः । पैखानपेनाऽऽषानेऽपि मधुपर्कं उक्तः सोऽपि वाचनिक एव "|
किमिव वचनं न कुयौननासि वचनस्यतिभ।र इति । ।
प्रारम्भो वरणं यज्ञे सकलसं व्रतप्त्रयोः ।
नान्दीश्राद्धं विवाहादौ श्राद्धे पाकषारिक्रिया ॥ |
इति वचने यद्यपि वरणं केवटपाशौ चामावहेतुलवं प्रतीयते तथाऽपि वरणमधू-
परकधोः पेवद्ध्ाद्वरणशबदेन मधुपर्ोऽपि गृह्यते ॥ नातो गृहीतमदपकंस्येति ब्राह्मेण,
विरोधः । अथे चधिविनामाश्चौचामावो यावत्कर्म तावदेव ।
छत्विनां दीक्षितानां च यज्ञिय कर्म कुर्वताम्‌ । `
सत्नित्रतिब्रह्चारिदातुनह्मविदां तया ॥
-.दनि विवाहे यत्ते च सङ्ग्रामे देशविष्ठे 1 ` `

` ` > ` :आपद्यपि च-कष्टायां प्यः शौर पिधीयते । इतिं वचनात्‌ | ` `` ~ `

वः

-)

[{भण्प्ः] गोपीनाथम्टकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । १००७

प्रारम्भो षणं यज्ञ इति वचने गृहौतमधुपकंस्ये तिव चनेकेवाक्यत्वाय वरणे प्मश्र~
कमेवेति ज्ञेयम्‌ ।

एतेन वतयज्ञविवाहेषु श्राद्धे होमेऽचैने जपे ।

प्रारन्पे सूतकं न स्यादन।रन्पे तु सूतकम्‌ ॥

इतिविष्णुवचननो धितान।रम्भहेत्‌कं॑सृतकं रौकिकवरणदृतानामप्यस्त्येष । सूतक
ग्रहणं मृतकोपट्षणम्‌ । गृहीतमपुर्क्य यजमानात्तु लिन इलयवर्िवकशाब्द्‌
ऋतुयजनविशेषनिमित्तक एव आद्यः | तेन ने चमपाध्व्ुम्यो मधुपः तु गन्धा-
दिभिः पूजामात्रम्‌ । यजमानस्यापि यावत्कर्म तवदेवाशौचामावः । ऋतिनां दीक्ष
तानां चल्यनन्तरोदादतवाक्यात्‌ ।

न दीत्तिण्याः प्रं यत्ते न कृच्छरादि तपश्चरन्‌ ॥ इतिवचनच्च |
` दीक्षिणी दीक्षणीया । दीक्षितानामिति बहुवचनं प्त्राभिप्रायेण । इदमपि भारम्ब-
त्तरमेव | ८ `

प्रारन्पे तकं न स्यादनारन्पे तु पूतकम्‌ ॥ इतिवाक्यात्‌ ।
अत्रापि प्रारम्मशब्दा्थैः प्रारम्भो वरणं यज्ञ॒ इतिवचनपिद्धवरणात्मक एवं |
पकट्पोत्तरं वरणात्प्रक्चेत्तदा विराम एष | नान्दीश्राद्धं तु पवृतमेवेका॑शतिदिन-
पयन्तमूपथागाय मवति |
। एकमिंशत्यहयंत्ते विवाहे दश वाप्रराः। प)
त्रिषद्चेडोपनयने नान्दीश्राद्धं विधीयते ॥ इतिवचनात्‌ 1
दु त्ित्य त्ववमृथात्प्रागकर्मकाठेऽप्याशौचामाष एवं ।
तद्दगृहीतदीक्षस्य त्रेतरि्यस्य महामते ।
खानं त्ववमपे यावत्तावत्तस्य न सूतकम्‌ ॥ इतिवचनात्‌ ।
सत्रिवतिब्रह्मचायौदिप्यःशौ चवदरिति तदवदिव्यस्यार्थः । गृहीत। दीक्षा येन स
दीक्षित इति यावत्‌ । दीक्षणीयायागोत्तरं दी्ितत्वमिति प्रागुक्तमेव । उयवयवा विद्या
त्रिविद्या तमधीते वेदवा स तैविद्ो वेदेत्रयाध्यायी तत्मतिषायकर्मत्रयज्ञानवान्व)
एतादृशो यजमानो भवेत्तस्य ` महामतेऽगनिष्टोमादिरूपेऽवमयखानं यावत्पथन्तं न
निवत्ते तावत्पयेन्तं तस्य यागकन सूतकपित्यर्थः । तद्वदित्यनेन पद्यःशौचमति-
दिदथते । तेनाकमकटठेऽप्याशोचामावः ततिभ्यति । गृहीतीक्तत्वस्यावमयस्नानकर्त-
त्वस्य च चातुम।स्यतात्रामण्यद्‌विषरि ` प्त्वादतिव्य।तिः स्यात्तां वारावितं महामख
इति । गृदीतदीकषप्येलयनेन पवौवधिः प्रदे । तेनैतन्मध्यं एव।कर्कंठेऽपि
जादाचाभावे त्त्वेताभ्यां ए१। ननु गृहतदोकषप्यव्यतावदेवास् : चतुमौस्यपौत्रा-

१००८ सत्याषाढविराचितं श्रौतसत्ं- [१ ०दशामप्रमे-

मण्याद्धिषु दीक्षाया एवामवेनापि प्रसङ्नवारणपमत्रान्महामख इति विशेषणं भ्थय-
मिति चेन्न । दीक्षघातोरनेकायैकतेनेज्यारूपघात्वर्यस्य त्रापि पतच्वन तद्वारणार्ष
महामल इत्येतस्याऽऽवद कत्वात्‌ । तरैविदयश्येत्यनेन विशेषणेन केवट श्वदूषानस्य
महामखऽपि अकमेकाठे द्‌) लितघ्यापि अवमयातरागादतौ चमस्तयेव । तथा वाश चनि.
मित्तकं स्नानं क्मारम्मातप्रक्ृत्वाऽङगेष्येव ध॒तवञ्नातं पुष्कं कत्था मस्म धृत्वा
कर्मा ऽऽरमेत । कर्मप्माप्त्यत्तरं प्नराशोचौ मवेत्‌ । एवं प्रतिकममारम्मं स्नानं भवति ।
घारणाशक्ततायां घ्नानेोत्तरं बल्नमखछाकृष्णाजिनादोनि प्रक्षाल्य यावत्पर्यन्तं दीक्षा
यदं दपं भवति तावदन्यत्परिधाय शुष्के तस्िन्दीक्षाऽति तनूरति सोमस्य तनूरप्ीति
मनैः प्रिवाय पूर्य्य षापोऽतति नीषिरिति नीविमनुपरिकर्प्य नवनीताम्यज्जनं
कृत्वाऽ क्षिणी अद्कला प्रक्षाटितया तयेव मेखटया १९३५यगे कृते प्राक्तममिमं कं
करोति । एवं परल्यां अवि। एषं यावद्‌ शषौ चनिवृत्ति । एतचान्यथानुपपत्त्य। करष्यते |
एत। र शकरपनायां तरैविधग्रहणमेव गमकम्‌ ] अन्ययेतस्य निरर्थकत्व।पत्तेः ।
अपिवा होतारमध्व्युं ब्रह्माणपुद्रातारं चैताने वरभीते।

अपिवा मृख्यानव चतुरो वृणीत इयेतोवतैव होध्रधव्यनक्षोद्तृलामे चतुर्णा
ग्रहणमाश्वरायनोक्तत्र्षपूवैकत्वं चतुरः परवान्वा षतुरो वणानो महर्त्विजो वुणीतेऽष्व्यं
ह्लाणे होतारमृदधातारमितीतिभारद्वाोक्ताधवयर्वकर्वं ¶ व्यावर्तयितुम्‌ । तेनाऽऽम-
"्रणप्रकारादिकं तदुक्तं परवैम॒पपह।यमेपेति । एतच्छन्द करेण मरूपत्वात्दस्य-
स्यामि संग्रहः शङ्कितः स्यात्तद्यावर्षनाय । एकर इतरेषां पमश्रकवरणन्यवच्छे-
द।यः । अमन्रकं वरणं स्वेतेष।मपि भवति | चतर्णां प्तमश्रकवरणपक्षे चतर्णीनेव
म धुप्कैपृजा, इतरेषां तु वद्ञारंकारगन्धादिभिः पननमाश्रमिति ज्ञेयम्‌ ।

अथ क्षज्जियं देवयजनं याचते।

याजमानं व्यारूयास्याम इत्यभधिकाराचजमान एव स्त्र करता । अथशन्द् नित्य
स्वाय: | तेन विद्यमानेऽपि देवयननेदे शे याचनं निल्यपिति सिद्धं भवति । भाषस.
भ्बेन तद्वतो राक्ञोऽपि य।चूनावचन।त्‌ । ए१ं प्रतिग्रहराहितस्य कषत्रियस्य पैर्यस्य चापि
याच्‌न। नित्या । देवयजनयाचने मशमाहाऽऽप्तम्बः--देव वरुण देवयननं भे
द्विरपि यजमाना राजानं याचेदिति।

स चेददाति देबयजनबान्भरया इल्येनमाहन चेय-

- ` . : दं दबयजनं वेद्‌ तस्मिरस्तवा वश्वाधयेवपाह।
चेद त्यथः । एनं कल्दातरम्‌ । न चेदित्यनन्तरं ददा्ील्यनषङ्ः! यदिन

चदति।त्यवा१उदापस्तम्नः । चेदद।तीत्येतावऽव तिदधेऽपि तच्छब्दमृच्चरति तस्येदं ५... ^

2. ~. ` ` ` * अदातारभित्येबोपरभ्यते तर्प्रामादिकम्‌ ।
ह र, ष, वमाः
"< १ इ. पवदे^1 २ ह. ज, कष, -म, देद्स्यै दद्‌? । ३.४. ज. पष, न, स्स्येवमा०।

44

[श्र०प्डः] गोपीनाथमहृकरतज्योत्प्राव्याख्यासमेतम्‌ । १००९

प्रयोजनं याचित एव सश्रद्धं ददति तैव देवयभनवान्पूया इत्याशीर्दि नि्ैन्धादि-
नाऽनुम्यवहारभयाद्वा तद । नाऽ ऽश) रेति। यदहं देव्य जनं वेदेत्यनुञ्याह रिष्यतः प्रतिन्ता ।
अयैनपभिव्याहारयन्ति ।
भधशब्द जानन्तर्या्ैः । तेन यदह देवयजनं वेद तिपिरस्त्व। वृश्वामीष्येतदन-
न्तरमेष होश्राभिव्याहरणे कतैव्यं न तु तेन परह तत्पूर्वं वेति । एनमदातारम्‌ । भभि-
ग्याहारोऽत्र शापः। वाचमुपावधीर्वाक्तवा ह।स्यतीत्यादिवक्ष्यमाणमनश्रिङ्गात्‌। वक्ष्यमा-
शाभिञ्य।हरणमच्प्रतिपाच्यामिर्वागादिभिरिव्यर्थः । बहुवचनं वक्ष्यमाणहोत्रायमिप्रा
येण । प्ामान्यप्रतिज्ेयम्‌। अथषाऽमिव्याह।रयन्तीति शार्यै निच । वक्ष्यमाणा होत्रा.
हयः । नचाप्रव्िजः प्रयोज्याः प्रयोजको यजमानस्तया च नागतिका(क)गतिका
गिषः स्वा्ेपरस्वकस्पनेति वाच्यम्‌ । भभिन्याहरणकतूत्वस्य होरा दिनिष्ठस्वमिव यज
मनस्यपि तस्करत्वस्यत्न वक्ष्यमाणत्वेन छक्लिन्घप्रयोज्यतवाप्तेमवात्‌ | अतः स्त्वाषं
एष भ्‌ ।
तत्प्रकारमाह-
वाचयूपावधीर्वाक्तिा हास्यतीति होता प्राणयुपावपीः
प्राणस्त्रा हास्यतीलयध्वयू न उपाषर्ी्भनस्ख। हा-
स्यतीति ब्रह्मा चक्षरुपावपीश्वकस्त्वा हास्यती-
त्युद्राता भोत्रमुपावधीः भोत्र ता हास्यतीति होत्र
का आलमानप्रपावधीरासमा खा हास्यतीति सदस्योऽ-
्ान्युपावधीरङ्गानि स्वा हास्यन्तीति षमसाध्वयेदः
प्रजापतिमुावषीः प्रजापतिस्त्वा हास्यतीति यजमा-
नो भतान्युपावधीर्भेतानि खा हास्यन्तीति सव॑ ।

, होत्रादीनामुपादानं तत्तन्मच्रपतंबन्धपरिज्ञानार्थम्‌ । अन्यथा प्रथमः कश्य मन्न
द्वितीयः कस्येल्यादिपरिज्ञानं न स्यात्‌ । प्व उक्ता रहोप्रादयोऽनुक्ता यजमानस्य
्ेष्थादयाश्च | क्रमेगेव।भिग्याहरणम्‌ ।

एवं शपे ततोऽन्यं याचः-
अ्थत्विजो देवयजनं याचते ।
अथशन्दो यद्यपि स्वकीय एव देवयजनदेशस्तथाऽपि रानानुन्तां विना नैवतिविजः
धरति याचने भवतीति । ऋत्विन इति द्वितीयाबहुवचनम्‌ । होत्रादौनामनुत्तापनमेवात्र
याचनशब्दायेः । आपस्तम्बस्तु ऋतिः प्रति याचने राजकतुकतामाह--राजा
देवयभनं य।चत्यञ्निभं होत ६ मे होता होतर्दृषयजनं मे देदीत्यादिन। । यत्र ठन्ि-

१०१०१ सत्याषादविरवितं धोतदन्नं- ` [१ ०दकमपरशरे-

~ पि-

देवयजनस्य तत्र गच्छति याचनारथम्‌ । तत्रापिन म्यते चेत्‌, यो यक्ष्य इत्यु.
रत्वा न यजते भ्रैघातवीयेन यजेतेति विहितां भधातवीये्टिं कुयोत्‌ । वरणक।ठ एव.

विविक्तेपादनमिति पक्ष ऋविगदामेऽपीति केचित्‌ । वस्तृतः प्ामर्वयुपकल्पनं यया
संकट्पात्पू्ं तथत्विरदेवयजनकल्पनमपि । तथा च नः त्रैवातवीयेष्ठिनेच क्रत्वनार.
स्मरूपे। विभ्रेषः । बोधायनः स्पषटतेतदवेषपूत्र उक्तवान्नादृषटु। राजानं चतिवनश्च दीने

दिति । चकारो देवयजनपात्रारि प्ाममीपमहार्थः।

अ्भिर्मे हेता स मे देवयजनं द्दाच्विस्युपा‰

श होतर्देवयनने मे देदीत्युचेषौनुषम्‌ ।

उपांधित्यनन्तरं देकयजनं याचत इत्यनुवतेते पामान्यप्रतिज्ञापूत्रात्‌ । तत्तन्म-

श्रलिङ्गात्तं ते प्रति । मानुषमिति देवयजनविशेषणम्‌ । ऋति भिरे पृणत्वे भन्नेषु मानु-
पनामनिरदेशामविन तत्त्वानुषपत्तेः । तेनायौत्पैतो दैम्यदेषयजनयाचनमिति पतिष्यति ।
भदृष्टाथैमेतत्‌ । उगांड॒तवस्य शब्दधर्मत्वदिवयननयाचनमन्रष्वेवान्वयो न त॒ य।चने।
तेन मच्रमुपांरकत्वा दैन्यं देवयजनं याचत इत्येवं वाक्यं भवति । एवं मानुषमित्य-
त्रापि । एवं परवत्र द्रष्टन्यम्‌ |

एवमितरे षपाश्ञ देवतानामघेयमभिन्पाहरत्यचैमीनषस्य ।

एवमितरेचिवत्येतावतेव सिद्धावुपांशु देवतानामपेयममिन्याहरव्युचमौनुषस्येतिव-
चनं भ्रकारान्तरापरदं परेण पह विकल्पा इति प्रदर्शयितुम्‌ । किं तत्पूर्वं किं तदुत्तर.
मिति चेदुच्यते-पृषेमन्रयोरुपांड़तवच्िसत्वे अत्र तु नामघेययेरेवोपाडत्वोचेस्तवे इति
पवेमश्चेषु देवत।नामधेयानमेवोपाडतेऽवशिष्टमन्नमागाणामरयादुचेसत्वम्‌ । उत्तरमश्रेष
मानुषनामधेयानमेवोचेस्त्वेऽवरिष्टमच्रमागाणाम्ीदुपांडत्वमिति ज्ञेयम्‌ । मानुषमि
` त्येव छाधवद्वक्तभ्ये गुरुमतः पष्ठयन्तत्वेन निरदैशोऽत्र ऋतविङ्नाम।पि अ्रह्ममिति
गमयति । यथाऽमुकशमन्‌मानुष होतरदेवयजनं मे देहीत्यदि । नामैव नामयेयम्‌ |
गरूपनामम्यो. धेय इति स्वार्थे पेयप्रत्ययः । अभिव्याहरणमृत्कीततैनमेव देवताना-
मवरेयशव्द प्रमभिन्य।ह्‌।रात्‌ । होतेत्यादिनामानि तु न मानुषाणि रितु आक्िञ्यप्रयु.
क्तानि । मानुषध्येत्यनन्तरं देवतानामषेथमित्यत्रयप्रमापेकदे शनामवेयश्चञ्दोऽनुवतैते ।
देवतानामपेयमभिन्याहरतीलयत देवताया नामधेयं देवतानामपेयमिति षठीतत्परुष
एव राघवान्न तु दवताया नामेयं यत्रेति व्यधिकरणवदहूवरौ हिरिति । बहनी हिपतमाते
तु देवतानामधेयश्न्दस्य मन्रपरतायां पूरेण पैका।ैतवेन पुनरक्तित।दवस्थ्यापत्तेः ।
अततः षष्ठोततपुरुष एव युक्तः । अत॒ उपांद देवतानामप्रेयममिव्याहरत्युचैमी नपस्ये-
यत्रतत्र पक्ञानद्मभिप्रायपेत्येवमवयं स्यीकार्यमित्य्‌. बहुना । क

<न )

24

{एप्रंशपव्टः] गोपीनाथमद्कृतज्योत्घ्रन्यिाश्यासमेतम्‌ । १८११

पे
` ` आदित्यो पेऽध्व्ुः स मे देवयजनं ददातध्वर्यो देवयजनं
, पे देदीलयध्वर्यं चन्द्रमामे ब्रह्मासमे देवयजनं ददातु ब्रह्म `
न्देवयजनं मे देहीति ब्रह्माणं पर्जन्यो म बद्धातास मे देष
यजनं ददातूद्रातर्देबयजनं मे देदरीत्युद्वातारमाकाश्ो मे सदस्यः
| समे देवयजनं ददातु सदस्य देवयजनं मे देषटीति सदस्यमापो
मे होज्ाशभसिन्यस्ता मे देवयजने ददतु होत्राशशसिन्षो
देबयजनं मे दत्तेति होत्रकान्रईषयो मे चमसाध्वयेवस्ते मे देवय-
जनै ददतु चमसाध्वर्यवो देवयजनं मे दत्तेति चमसाध्वर्यून्‌ ॥२॥ `
स्पष्टम्‌ । ।
या चित्वेद्‌ मगन्म देवयजनं पृयिभ्या इति देवयजनमध्यवस्यति ।
देषा इज्यन्ते यरिस्तदेवयजनं देवानां यजनं य्ति्िति वा देवयजनं, तदष्यव-
स्यति सहा्िभिरुपकल्पितसोमादकपेमारेशोदकुम्भपुरःपरं वापा गच्छतीलर्थः ।
अनुप्रयायावस्येदिलत्रावस्यतेस्तयाऽथदरीनात्‌ । एुदमगन्म देश्यननमिति मन्नछि.
साच | मदेमेति मच्न्तः | अगन्मेति बहुवचनं पलन्यमाल्यामिप्रायम्‌ । तेनाभात्या
। शपि परह स्युः । इदं चामाल्प्रहित्वं तत्सद्धावामिप्रयेण । पल्न्यां तु नैवे तां विना'
करतोरेवाभावात्‌ | तस्या देवयजनं प्रति गमने तु अरण्यन्वारम्भस्य पर्या विहितत्वा
| तदार सिद्धमेव । यजमानस्य मुरूपत्वदिपैतद्भा क्षणे देवयजन<« छेष "एभ्य
आगच्छति यो यजत इत्येकवचनं श्रूयते । याचित्वे्युक्तानूवाद भपप्तम्बोक्तप्यापिः
ष वान देवयजनं यचेदेवता एवे पतिष्ठेत पिद पश्येलयेतस्य पक्षस्य ॒निराकरणार्थः ।
क्त्वाप्रत्यय यजनाध्यवपतानाङ्गता । तेन देवयजनाध्यवप्ानोत्करषै एतस्यप्युत्कर्ष
समारोपणादिकं देवयननयाननात्यतमेव मवतीति । अत्र देवयननाध्यवक्तानमरण्ये -
दीक्षतेऽरण्ये यजत हइत्यसिमन्पक्षे । अग्रे यद्विषाध्यति तेद्रामे दीक्षतेऽरण्ये यजत
इत्य सिन्पक्ष इति द्रष्टव्यम्‌ ।
| देवयजनमध्यवस्यतीति पूर्वमुक्तं तेत्र किंलतषणं देवयजनमिलयाकास्क्तायामाह--
यत्समं प्रतिष्टितमोषधिवदृनूपरमभ-
| डुरमनुपदितमनिरिणपपिस्रश्दारि ।
| यत्पगे प्तममूमिक यदेवयनने भवति तेदवयजनमध्यवस्यतीति पर्वेणान्वयः । प्रति
च ते सुशोभित मुदुरूमित्वदिमिर्यत्र स्थितस्य मनोऽपिरूनितै भवति | तया च बौषा- ,
4 यन्‌ः-- जुष्टे देवयजने शाला कारिता भवतीति । जटेऽमिरुचित इत्यर्थः । सर्दषामपि .

म,

। छ

44

~ --- --- --- -------~-~~- ----~~~ ~

# टीकानुरोधेनाविसग"रीयपि पार्य हेयः ।

१०१२ सत्याषाठविरचितं भ्रीतयुत्रं- [१ ०दशमप्रभे-

देवयजननविरोषगानां पृ्ेणान्वयः । भोपधिवत्‌, भोषध्यः फटपाकान्ता यश्च तादशम्‌ ।
वकारदऊन्द्ः । ऊषा ्ारसमृ्पा यत्र न विद्ते तदनूषरम्‌ । तस्य घछकृत ईरिणे
नावस्येदिति निेषात्‌ । इरिणशन्देन पोषे शस्यैवोक्तलात्‌ । कचिडनृलरामेस्यपि पाठः|
धान्योत्पत्तिरहिता मृमिरूखरा तय। रहितमिति भनृखर शब्दार्थः । अमङ्करं यत्र नदी-
परवाहादिमिर्ङ्णो न पेमान्यते तदमङ्रम्‌ । इृदमपुषिरोपरक्षणम्‌ । भपुपिरमच्ि-
द्रम्‌ । अनुपहतं यद्हनचण्डाङ्वाप्तादिभिरुपहतं न मवति तदनुपहतम्‌ । भनिरिण
थत्र तृणदिकं नोत्थते तदिरिणे ततोऽन्यदनिरिणम्‌ । अविप्दार विपरवित्ीः
शिषिशपं दारि दारण भ वृ्ताणां यत्र न तेमान्यते तद्िमृम्ारि । तदीयदारणनिषे -
धस्य त्वमङ्कुरमित्यनेनैव गतयैत्वाजञात्र तक्ष पेक्षा । अविक्लग्ारीति पठेऽपि
भर्पस्तु प्त एव ।
प्रचीनप्रबणपुदरीचीनप्रचणं मागुरक्पवणं षा ।

पषं पममिल्यक्तं तघ्ेततपकषश्रयं त्रिकट । प्राचोनं प्रवणे क्रमनिन्तं श्यं पतर,
उदीचीनं प्रवणे कपरनिन्नं प्यटं यतर, भाक्‌ बोदक्वानयोरन्तराछ प्रागुदक्‌ । ईंशानदिगि-
यवैः । प्रागुदक्प्रवणं करमनिन्नं स्यं य्य । प्रति्ितत्वादिकं तु पचतृष्टयत्।१।.
रणम्‌ ।

यस्मात्स्यरान्तरमाभेतो भवति ।

यस्पादेवयजन।दन्यत्स्यङ स्यछान्तरममितः समन्ततो मवति तादशं देषयजने

श्वीकार्थनिय्ः |
न देवयजनमात्रं पुरस्ताद तिशिमष्टि ।
` देवयननस्य पुरस्तात्पुरोमागे । मात्रशठदादेयननप्रमाणतो न्युनायिकस्यरति-
शेषे न दोष इति गम्यते | देवयजनमात्राति ेषनिषधो दष्ट।प॑१३। दृष्टार्थ ए१।
पक्षन्तरम।इ-
यात्रान्वा शम्पापासः ।
यावति प्रदेशे शम्या प्राता प्रप्ता भवति तावन्मात्रं वा नावश्चिनष्टीयर्थः।
ने देषयननमात्रं पूरस्तादगिशिनष्टौत्यनेन विकस्पते ।
यावत्समं प्रतिष्ठितं तद्वतश्री॑जेतेति निलये काभ्ये।
पायत्पममित्यत्र स्वेत इति शेषः । यत्वैतः समं पत्येव तिष्ठतीति श्रतेः ।

यातत्छम स्यं तावत्प्रतिष्ठितं देवयजनमिस्य।छ्यायते इत्यर्थः । यावत्तं तावस््र. '

+ क

तिष्ठितं देवयजने तत्तत्र भरतिष्ठिते देवयजने यजेतेति नित्ये विधौ कम्पे विधौ चः
यस्म प्रतिष्ठित तदेव देवयजनं गतश्निपो मवतीत्यभेः । सभावो यतमं प्रतिष्ठित

ति

#
न

पाश्च

~~ "नकन न

4

[१५ गपटढः] गोपीनापमहङकृतर्ोरछाष्याख्यासमेतम्‌ । - १०११

मित्यादिवान्वा शञम्याप्रा्त इत्यतदन्तछक्षणठसितं सनिप्यमगतश्रीगतश्रीपाघारणं ३4-
यमनमिति निष्डृष्टोऽयैः | शुश्ुवानूमामणी राजन्यश्च गतश्रियः । पूशरवान्येदरवा-
ष्याथी । अहे बुध्निय भशं मे गोपायेति मनने वेदन्याध्यायिनः श्रीश्द्‌वाच्यता स्पष्ट
भाम्नाता । प्राम नयतीतिब्युत्पत्या प्रमणीशब्देन अमाभिकरयुं्यते । र्‌।भन्योऽभि.
पिकः क्षत्रियः । गता प्रात श्रीरय्य प्र गतश्रौः । ये गलयर्थाह्ते प्राप्त्यर्थ इति
शाद्ञात्‌ । देवयजने विशेषम।हाऽऽप्तस्नः- यत्र वा बहवो ब्राह्मणाः सरराघयेयु-
रम्यो षाव देवयजनं यत्र क शा्नीन।भाय यजते दैवयनन एव जनत इति विन्तायते
दिम वाव देषथजने दक्षिणतरेत्कलवा णीदा ति देक्यनन एव यज॑त इत्येक इति ।
यत्र यदेवयजनविषये बहो ब्रह्मणाः पदश्यवत्पाक्तिणः प्रु ते कृतयमत्रेति शाब.

येरं्दुक्तलस्षणामावेऽपि देवयननं स्वात्‌ । गरीयत्तोऽप्य गुणस्य छमाद्विति भवः |

पथ। च देवयजनािकर जाक्मणम्‌ -- विशे दयतदेव। जोषयन्ते यद्भद्यण। इति । यत्र
क चा्ीनापायाम्न्याधानं कृत्वा यजते यागं करोति तडेवयननं नि्यमुक्तङ्षणामा.
वेऽि । भयं कल्पः सोमपूर्वाधाने । अथ वा यत्रक् चास्नीनाधाय स्थापयित्मैव यभते
तदेव देषयननं नित्यमुक्तठक्षणाभावेऽपीति । अप्मिन्पसे देवयजनैकदेश एव प्रागे.
शा विरुद्ध स्थल एवप्नज्निवाय तत्रैव पैकरप्य रानपू नादि मधुपकान्तं कृत्वा शाणं
मति गच्छेति प्रयोगः । अञ्निपनाथे शस्य का गुणापेेति मावः | कल्याण्यो छक्षण.
षत्ये। हयो ग वभत्सयलतद। दक्तिणाबाहुद्ये मह।गृणे प्ति देवयजनगुणामावः करतो
रकिचितूकर इति भावः । यपोक्तहक्षणठक्ितदेवयननाहाम एवैते पर्षा द्रष्टभ्या; ।
उमयसत् त्वषिकंगणावहं मवतीत्यरथतैः ।

अतिमवरूपेऽभिचरन्यजेत गुहाक्येऽभिशस्यपानः ।

भति भतिशयेन प्रषृशय परवृश्चय वृलांश्छित्वा छिक्तैव देषय ननं कुर्ुस्तदतिपरष-
रूयम्‌ । आपस्तम्बेन निनरेऽभिचरन्यजेतेत्येतस्यैव निर््रख्यशक्देन, व्यवहारः कृत; |
एतत्स्वरूपमाह पर॒ एव~ -यस्माद्वृज्ान्वत्मीकानीति निदैरेयुरथो अभिकनेयुरिति ।
¶ृतांरिछस् वह्मीकानि सवातवा देवयजने कूुष्तसिवरयभिति तात्पयार्यः । गुहाकः
गुहावने गुहाबहुे बन इति यावत्‌ । यमकर्तारं पापस्य करतारमषदिशम्ति तोऽभिश-
स्यप्रानस्तष्य गुहावनं देवयजने मतीत्य; । जत्रा ऽऽपत्तम्बो विेपमाह--प्रोक्ष,
गुहाबने याजयेदमिरस्यमानं परोत पृषठनयुेयुः सर्वमुषा शशु क्रियेत स्थे यजेति ।
यथा छोका न पश्यन्ति ते्परोक्षमभिशस्यमानं भाजयेत्‌ | तप्य पृषठान्यमि परोक्ष.
मपेयुः। न स्वाक् गायेयुः, पत साङ्गं श्रपानमुपाजच क्रियेत, स्य उच्छरितभूषे
यजेतेत्यर्थः । अन्यं व्िशेषम।हाऽऽपस्तम्नः--यत्नाप देवयजनं चान्तरेण पन्थ। अभि.

9 न ५ ५. भै निषे ् ~> ~> [ <
विपावेतसिन्यानयें कभयेत मेनमुत्तरो यज्ञ उपानमेदिति । बौधायनोऽपि -कषः-
१२८

१०१४ सेत्याषाढविरवितं भोततरं- ` [१ ०द्शमपरभ-- `

न्त-- अयति देवयजनकल्यः स एतदेवयजनं नोषयते प्रस्तादुदकमनृषरमनुपहतम -
विललगदायमङ्गुरं बहुटौषनि यत्रान्या अन्या भोवधयो व्यतिषक्ताः स्युः प्रागुदकप्रवणं
यथा चात्वाठप्तारिणीरापः स्युनोतिप्रवणं य्म।न्यत्परस्तात्समन्तिकं देवयजनं न
विन्देदिति । कात्यायनः - देवयजनं ज।षवन्त उचते प्मपविभ्रश्दयभितो देवयन-
नमात्रदेशं पुरस्ताद्रमे प्राकूप्रवणमुरखा यरकचानूचानत्विन उदूधृतोषिमूढे पेते
विमितं कुवन्तीति । छाखायनद्रद्य(१गाव।हतः ~ प्रागुदक्प्रवणं देवयनने ठोभशम-
क्षर पमं पएरस्ताचास्याऽऽपः स्यु्तदभवे महावृक्ष उरपानो महाप्थो वा नचाध्य
स्थङतरमदृरे स्याहेवयजनमात्रं च पुरस्ताद्विपर्स्य।भिचरणीयेषु स्थटादन्यहेवयजनमा-
न्राचेति । छोमशं तणोपविमहूखम्‌ । न यस्मिनृक्षाः स्युत्तदवृक्षम्‌ । समं यत्राविषमा
भूमिस्तादृशम्‌ । अस्य देवयजनस्व पुरस्तादापः स्युमैवेयुः । तद मवेऽपाममवि । उद.
पानं कूपः | देशान्तरगामी पन्थां महापथः । यस्थ।तिशयिते स्यं स्थलतरमदूरे
पमीपे समन्ततो न च स्यात्तहश्यननम्‌ । चत्व । देवयजनमत्रं तु परल्तासपुरे-
भागे देवयजनस्य न स्यात्‌ । पूमृक्तानि लक्षणानि तद्विषय॑स्तानि अमिचरणीयेषु
जतेयानि । न चास्य स्थङ्तरमदूरे स्याहेश्यननपाश्रं च पुरस्तादिलयेतत्त नेव विपत्ते
भवतीत्यर्थः|

पुरोहविषि देवयजने याजयेदितिव्राह्मणष्याख्या-

तानि काम्यानि देवयजनानि तेषां यायाकापी। `

नक क

प्रोहविषि देवयजने य।नपेदित्यारभ्य मवध्यवेत्येवमन्तं यद्राह्मणं तेन म्यार्या
तानि उक्तानि काम्यानि कामायाहाणि तेषां मध्ये याथाकामी कामनानुतेषेन पक्षो
मवतील्य्थः । आपस्तम्बोऽपि पुरोहविषीति कःम्यानि देवयजनानीति । बोधायनेऽपि जुष्ट
देवयजने श।ढा कारिता मवति पुरोहविषि देवथनने थाजवेदियेःेषां यजेषृयत इति ।

ये कामयेतेपेनमृत्तरो यन्तो नमेदमि सु३५ छोकं जयेदिति तं परोहविषि देवयननेः

याजयेत्‌ । परोहविषि देवयजने याजवेदिति तिषिः। ये कामयेतोवेनमूत्तरो यन्ता
नमेदमि सुवं शोकं जयेदितीतिकामनावानधिकारी । यस्य होता प्रातरनृवाकमि-

त्यारम्य विपदयतीत्यन्तेन पुरोहविषो देवयजननस्य छक्षणम्‌ । उपैनमूकत्तर इत्यारभ्य.

सुवगं छोकं जयतीत्यन्तेन फठम्‌ । यस्य देषजनस्य मण्डपे प्रातरनुकाकमनुतरबन्हो-
ताऽन पुरोवतिनमौत्तखेदिकत्नि ततः प्राखर्िन नदीतडागादिजलं ततेऽपि प्राभि
दयुदितभादित्यं चा$ऽमिमुरूयेन युगपर्परयति एतादस्देवयजनं पुरोहविरित्युच्यते ।
उक्थ्यषोइदथादिरुत्तरो यत्त एनं यजमानं प्रति उपनमेत्मु्वी लोकं च।भिजयेदि्-
ध्वर्यः कामयेत तदैताद शे देवयनने याजवेद्विलयेः । प्रातरनुवाकश्चञ्देना ऽऽउ्यप्रउग-
शले प्राये नतु प्रातरनृषाको गृष्यते तस्य पृरोदयात््माैः । अन्यथा$ऽदित्यममि

1

#

श

1

{११ ०ब्४ः] भोपीनाथमहङ्ृत्योत्रण्यास्यासभेतम्‌ । १०९५

विषर्यतीत्येतदविरुध्येत । जथ ब।ऽऽदितयशब्देन तसतेबन्िप्रकाशो राह्म: । धावु

भ्यवन्तमतति देवयजने याजयेत्‌ | आति देवयजने याजयेदिति विषिः । अतुम्यवन्त-

मित्यमेनाभिकारी प्रदक्येते । पन्यां वाऽविश्वशेयेदित्य।रभ्य न रथायैतद्वा मं

देवयभनमित्यन्तेन रक्षणम्‌ । भाप्नोलयेवेलयारमय।ऽऽपरोतत्यन्तेन फठम्‌ । परोद राजमार्ग

दं गत वा विलोकयाऽऽचिक्येन तत्संसछशो यथा मवति तथा देवयजनं निर्मातव्यम्‌ -
देषयजनगतैयोैप्ये शकटश्य वा रथस्य षा यातवे गन्तु यावदन्तरं पर्या्तं तावदेवा-

न्तरं करतम्यं सोऽयमधिस्पशः । एतदेवाऽऽकतनाभकं देवयजनम। भति जनयतीत्यर्थः ।

पराकाममेकोन्नते देवयजने याजयेत्‌ । एकोननते देवयजने याजयेदिति विधिः । पश्रु-

माननिकारी । एकोज्नतादवे देवयजननादक्िरषः पशूनपृनन्तेत्वरथवादः । अन्तरा पदो-

इविधोने उन्नत स्य।देतद्रा एकोन्नत॑देवयननमिति लक्षणम्‌ । पृामानेव मवत्ीतिः
फम्‌ । प्राचोनवं शारप्रतः प्रत्यापन्नं द उत्तरेदेः पश्ात्यरलयासन्ञं हविर्धानं तयो.

मेभ्यमुननतं यश्च तदेको न्नतमित्यरथः । सुवर्गकामं उन्नते देवयजने याजयेत्‌ । श्यते `
देश्यजने य।जवेदिति विषः । पूवर्गकाम इत्यधिकारी । ्ुन्नतद्वे देषयजनादङ्गि*
रषः मुषं छोकमायज्निलय्व।दः । अन्तराऽऽहवनीयं॑वेत्यारम्थैतद्वे अ्यु्नतं देष-
यजनमित्यन्तेन छक्षणम्‌ । सुवगीमेव टोकपेतीति फलम्‌ । उत्तरेदिहविर्घानपदःध्राची.
न्ंशानां चतुगोमन्तराहपरदेशेषु त्रिषृज्; यत्र तेशयु्ततमि्यर्भः | प्रतिष्ठाकाम प्रति-
छते देषयजने याजयेत्‌ । प्रतिष्ठिते देवयजने याजयेदिति विबि: । प्रतिष्ठाकाम इदय-
भिकारी । एतद्वै भ्रतिषठितमित्यारम्य सममित्यन्तेन छक्षणम्‌ । प्रत्येव तिष्ठतीति
फटम्‌ । एतस्यैव नित्यत्वमपौति सूत्रकृतव प्रागुक्तम्‌ । गतेश्रियोऽप्येतेव देषयजन-
पित्यवि प्रागुक्तम्‌ । यत्सवंतः पर्वपरेशे पमं न तु शुधविदपि उन्नतं कुषविशिन्न-
मित्यथैः । वत्रान्या अन्या ओषधये) व्यतिषक्ताः स्युस्तद्यानये दितिः विषिः । अनेनैव
रक्षणं चोच्यते । पडक।१)ऽभिकारी । एतै पशूनमित्यारम्य पशुमानेव भकतीतय-
न्तेन फढम्‌ । यवगोधूमकोद्रवपरिथक्वादिनीजानि परस्परविछक्षणानि यस्िन्पदेशे
सरहोप्यन्ते तश्र पदकं याजयेदित्यथैः । एतस्य देवयजनस्य यद्यपि नाम नोक्तं
तथाऽपि छक्षणत एव नामेोन्तेयमन्यान्यभ्यतिषक्तोषयि देवयजनमिति । नाम विना
व्यवहारो न घटत इति हि प्रतिद्धम्‌ । ये कामयेत निङ्खल्याऽस्य यन्तं प्राहयेयमिति
तं निक्तियृहीते देवयजने याजयेत्‌ । नितिगृहीते देवयजने याजयेदिति विषः ।
यं कामयेत निकरुल्याऽस्य यज्ञं माहयेयमिति कामनावानाविकारी । एतद्वै निक्रीति.
गृहीते देवयजन यत्पदहरये स्त्या ऋक्षमित्येतेन निर्रतिगृहीतेदेवयजनहक्तणम्‌ ।
निरकलेवा्य यज्ञं ग्र हथतीति फम्‌ । निति शज्तविवाती राक्षप्तिरोषः । निन्नोज्न-
तत्वराहित्येन पष्टरेयाः पतया मूमेः संबन्धि यदक्ं वृणादिशन्यं स्थानं यत्र तनि-
कीतिगृहीतम्‌ । ध्यादृत्कामं ग्यावृत्ते देवयनमे याजयेत्‌ । म्यादृते देवयजने याजये-

१०१६ ` स््थाषाढविरिचितं भौतसून्नं- (२! ग्षगप्रभे--

दिति विः । म्यावृस्कामोऽधिकारी । यं पात्रे वा तल्पे वेत्यारम्थेतदरे व्यावृत्तं देव-
यजनभि्यन्तेन रक्षणम्‌ । विपाप्पना शरतृष्येगेत्यारभ्य मीमाश्सन्त इत्यन्तेन फम्‌ ।
पात्रोपरक्षिते सहपङ्किभो जने तेस्पोपक्षिते विवाहे नन्धुभित्रादयो यं पुरुषमुदिक्य
मीमांतेरनपेदिष्चेरन् पुरुषः पदे हेतोरपवादादेः पाप्मनो व्यावृसि कामयते र व्यावृ-
त्कामः । त भ्यावृ्त्तके देवयजने यानयेदित्यथः । जैत्तरेदिकाद्‌ाहवनीयात्मा-
लीने स्थं प्रवणे क्रमानिन्नं गाहपल्यास्पराजहितास्रतीचीनं स्थं भ्रवणे क्रमनिन्नं यत्र
तयावृ्तसंजतकं देवयजनमिदर्थः । १।ेन वैरिणा च ग्यावतिते वियुज्यते । एन॑ यन-
माने न पाघ्रोपटठक्षिति प्हपङ्किमोजने न तद्पोपटक्षिते विवाहे च बन्धुमित्रादथो
मापते पदिहन्ते । भूतिकाम कर्यं देवयजने याजयेत्‌ । कर्य ` देवयजने याजये-
दिति विधिः । भृतिकामोऽधिकारौ । कार्य इत्यनेनैव तछक्षणमप्युक्तं मवति । कार्यो वै
परुषो मवत्येवेति फलम्‌ । मृच्छिादिभिरुखतीकरणायं कार्यम्‌ । उपनयनादितेस्कारे"
रुन्नतीकरणीयः पुरुषस्ततस्तस्येदं योग्यं फडमिति दशयति मवत्यवेत्यनेन । भवत्येवेति
` देश्यं प्ाभेष्येवेत्यः । तत्र कोक्ततञयुक्ततव्यावृ्तेषुः दे बयजनेपून्नतत्वनिन्नत्वे अक्-
त्रिमे ज्ञेये । अपम्वे ङृत्रिमे अपि । एकोक्नते देवयजने खौक्रियमाणे प्रायवंशमारम्य
यूपावटान्तं शौल्वेन मानेन तृष्णीमेव मानं कतैम्ये प्दोहविधौनयोरन्तरौत्रत्यतंपा-
दनाय । एषै॑च्युज्तव्यावृक्तयोरपि यथ्क्षणम्‌ । कर्यं तु तवै मच्छि
छादिभिरुत्तं स्रं यावत्पय्तिं ६१दनीयम्‌ । निक्तिगहीतदेवयजनप्य निन्द"
तस्वाद पीदितरेषां प्रशस्तत्व नहि निन्दा निन्दितुं प्रवततेऽपि तु स्तुस्यं स्तोतुं प्रष.
त इति न्यायेन । यजमानपरिक्रौतोऽध्वयुः कथे यजमानायानिष्टं कामयेत । अथ
वा याजयेदिति यावन्ति पदानि तेषु च्वर्थे णिच्‌ । यै कामयेत नमेज्येत्‌, अतु.
ञ्ववन्तं पटकमे पुवर्मकामं प्रतिष्ठाकाम प्ठाकामे यं कामयेत नित्याऽप्य यज्ञं
आहयेयं॑व्यावृत्कामं मृतिकाममित्येतेषु विमक्तिठकारम्यल्ययो ज्ञेयः । अत्मिगक्त
इच्छाया यजमानमतत्वं पपन मवति । वैयधिकरण्यं च प्रिषटतं मवति । निक्गेति-
गृहीतदेवयजन्याऽऽभिच।रिके कर्मणि उपयोगश्च सिद्धो मवति । यजमानानिच्छा-
यामध्व्ये दैवेच्छा कथं कर्माङ्गकम्यदेवयजनप्रयोजिका भवेदित्यापर्तिरपि निरस्ता
भवेति । अन्न प्रतिग्रहप्रतिषेषा्थं तरयगरमादि कथ्यते । ततर ब्रह्मपुराणं-

प्रवाहमवर्धे कृत्वा यवद्धस्तचतुष्टयम्‌ ।
तत्र नारायणः स्वामी नान्यः स्वामी कदचन ॥
तत्र न प्रतिगृहीयातप्राणेः कण्ठगतैरपि । इति ।

अत्र भ्रवाहमिति नठावध्युषडक्ञणम्‌ } तेन पूष्करादौ तडगवाण्यादिरूपे तीर्थे
सवर जङपवीकृत्य हस्तचतुष्टयाम्यन्तरे निषेषः 4

श.

| >^

[-१०पट्छः] गोपीनाथमहृकृतज्योत्राश्यास्यासमेतम्‌ । ०१०

दानमे मादरशहषतुद॑ंदयां यावदा क्रमते जटम्‌ ।
तावदधम विजानीयात्तृ्वं तीरमुच्यते ॥ इति ।

अश्र माद्रशुङ्चत्‌दयां कद्‌। चिहृवृष्टयमावे जख्वृद्ध मवेऽपि तावत्वयैन्तं देश
उपशक्षणीषः । यदन्वश्चौ पुरोडाशावुपाश्ुयाजमन्तरा यजतीत्यश्न पुरोदा्द्वयाभा-
वेऽपि यथा देश उषटक्ष्यते तपा । तीरावभिशच ब्रह्मपुरागे-

पर्ष हस्तशतं यावद्धमेतस्तीरमुच्यते । इति ।
स्कान्दे-रीराद्व्य॒तिमात्रं तु परितः क्रमुच्यते ।
अत्र दानं नप होमो गङ्गायां नोन्न सशयः । इति ।
तवद्ये प्रत्येकं कोशद्धयास्यगब्यृतिमात्र क्त्रम्‌ । अत एवोक्तं मविष्ये--
गैङ्गातोमां न ट्षन्ति पैषापाण्यशेषतः । न
दिशो दश पायन्ते त्िहं दृष यथा मृगंः।
एकयोजनविस्तीणा क्ेतरसीमा तटदरयम्‌ ॥ इति ।

ग प्रतिम्रहनिपेषः प्रतिद्धनदीषु । प्रतिद्धतरगण्डक्यादिनदीषु तूभयतः प्ता.
हस्तशतमिति तीरेऽपि निषेध इति शिष्टाः । कषत्रे तु निषेधो गद्ध।विषयः । त्रैव
जेश्रकथनात्‌। यत्त ब्रह्मपुरागे-

यत्र गङ्गा महादेवः स्वयंमृश्च तपोवनम्‌ ।
तिद्धिसेधं तु तज्तेयं समन्तात त्रियोजनम्‌ ॥ इति ।

, एकैकसमिन्पा््चे पतार्षयोजनमिति समन्ताश्नियोजनमित्य्ैः । एतम्मरगेऽतिकशयार्थे
नतु प्रतिग्रहप्रतिषेषाैम्‌ । यदातु प्तमन्तादु्धयोजनमिति पाठस्तदा स्कन्देन
तुश्पाधेतेव । गर्मतीरकत्रेषु यागकरणे यषटमहाफढमृिनां तु दोषोऽकतयेव ।

न वीर्य प्रतिगृहणोयास्रनिः कण्ठगतैरपि ।
भपि कामातुरो जन्तुरेकां रक्षति मातरम्‌ ॥
तर्ये प्रतिग्रहो यस्तु तीयेविक्रय एव पः ।
विकरीतायां तु गङ्गायां विकीतः स्याजनार्द्नः ॥ `
मनाने तु विक्रीते विक्रीतं भुवनत्रयम्‌ ।
यस्तु छोर्याटिजः सत्रे प्रतिग्रहरुविरभवेत्‌ ।
नैष तस्य परो छोको नायं छोको दुरासरनः ॥ इति प्न,
प्रवाहमवर्धि कृत्वा यावद्धस्तचतुश्यम्‌ ।
तेत्र नारायणः स्वामी नान्यः स्वामी कदाचन ॥
< तश न प्रतिगृहीयास्रागेः कण्ठगतैरपि ।

१०१८ सत्याषाढविरचितं श्रौतसूत्र (! गदरमप्रे-

इति बाहे च शरुतविभं दक्षिणाप्रतग्रहे दोषश्रवणात्‌ । ढौल्यं ोषटपता । जाप्‌-
सतावश्रावि प्रतिग्रहो न दोषाष । तथा च वद्विपुराणम्‌ ~
हस्त्यशचरथयानानि पृतश्य।प।दि यः; ।
कृष्णाजिने च गृह्धाति अनापत्पु गतो द्विः ॥
तपोमयी गां च सरलां मदिर द्विनः।
कुरुसेत्रे च यदानं चण्डाटात्पतितात्तय। ॥
म।तिङे च नवश्रदधे भृज्ञन्रेतत्वमाप्तुथात्‌ । इति ।
पाने -प्रतिगह्वीगद्वृत्य्थ ब्राह्मणः प्ताधृतः पद्‌! ।
अश्वं च मणिमातङ्गति्ोहानि षजयेत्‌ ॥ इति ।
शृततिजीनम्‌ । अयैतरायञिततं प्रतङ्गादुच्यते । तत्र योगीश्वरः--
गोष्ठे वपन्त्ह्मचरौ मा परमेकं पयोव्रतः ।
गायघ्रीनाप्यनिरतः शृध्यतेऽस्मतिग्रहात्‌ ॥ इति ।
भनुः-जपित्वा श्रीणि प्ताविष्याः प्हक्तानि परमाहितः ।
मात गोष्ठे पयः पीत्वा मृच्यतेऽपत्प्रतिग्रह।त्‌ ॥ (ति ।
अपततप्तिग्रहदिति वचनद्भये पदच्छेदः । माप्तमिलद्यन्तततयोगकाजिन्या द्वितीयया
तरि्हखजपस्य प्रतिदिनव्यापित्वं गम्थते । जपः पयोव्रतं च दोषगुर(गोरव)छववातु-
सरेण प्रयेकं प्रत्येकं समुचितं ३ करप्यम्‌ । यत्तु षटूव्रिशन्मते-
पवित्रष्टया विध्यन्ति स्वे घोराः प्रतिग्रहा: ।
देन्दवेन मगरेष्टया कदानिन्मित्रवि
, देभ्या लक्षनपेनेव परष्यन्ते ृष्प्रतिमहात्‌ ॥
इति, तदेशकाढ्द्रव्यकर्तृणामन्यतरवुषटसे ज्ञेयम्‌ । अनयैव दिशा त्रिचतुःतैनिपति
भ्ायञ्ित्तगोरवं कर्प्यम्‌ । पूर्गोक्तगायत्रील्षनपो वेति केचित्‌ । तीर्थे प्रतिग्रहस्य
सतोऽपि निषिद्धत्वादतततपरतिग्रहस्वमेव । तथ। चेदमेव प्रायभित्तं भवति । तत्र तर्ये
कर्माङ्गदक्षिणाप्रतिग्रहश्य निपेषेऽपि वैषत्वात्प्ाय्ित्तलाघवं करप्यमितिं जेयम्‌ ।
प्ायणीयादिवते प्रयाणकर्तस्यतायामरणीक्मारोपस्यैव नियमेन विधानादश्रानियमः
सूननितो मवति । तन्न नौष।यनोऽरण्योः पमारोपगभाह--आमावध्वेन वा हविवेद्ध
नक्षत्रे वाऽरण्योरग्नन्तमारोष्च शाछाममिपरत्युत्तरेण शालां प्रीत्य पूर्वया द्वारा शालां
भ्रपाद्च गाहैपत्यस्याऽऽयतने मथित्व।ऽभ्नीचिद्धय मध्यमे वंशे राजानं प्रग्र्नन्तीति ।
काल्यायनः--पमरोप्याग्रीञ्ाड्तम्मे पएवर्घे गृहीत्वा ऽरणीपाणिरहिदमगम्मेति ।
देषेऽपि-- अग्नीनां हरणमित्यभन्ञान्हरेदरिति बौषायनोऽरण्योः प्तमारोद्ेति शा"

च
६.५

ऋ = ऋ कन्व ऋ ` अकरः र `

[+

[१०८४] गोपीनाधमहृकृतम्पोत्त्राभ्पारूपासमेतम्‌ । १०१९.

किरिति । वाधृलोऽपि- भरण्योरास्मनि वाऽ्रीन्पमारोष्य शकटेन प्रत्य्षन्वा नय
ज्छाङाममिपैतीति । शकटेन हरणेऽनृच्छर।दि न । निष चेच्छकटै विनाऽपि
प्र्क्षाणां नषने, निभिहच्छृ तैर्गभनं वेद्धवति तदैव शकटं विनाऽपि प्र्यज्ञाणां
नयनम्‌ । चतु्ोच्छरापगभने पुनराधानमेव, क््हरणेऽनुच्छरतिचोदनाञने (१ )न
चन्र वस्तोप्यती१।१तितहोभौ, एतस्य प्रयागस्य कर्माैत्वात्‌ । अत्रापि मवत इति
केचित्‌ । शाखां प्रति गभने विशेषो दवैषे - शालाया अध्यवततान इति प ह स्माऽऽह
बौधायनो मध्यंदिने शाछामध्यदस्येदादः पूवा गच्छेयुरन्वग्यनमानो र्ता बारणीम्यां
वेत्यभ्रो ह स्माऽऽह शाीकिः कामे पर्वं १।ऽप्राह्ि वा शाटामध्यवस्वत).
कत्वस्तमयादहसणीयां तेतिष्ठापयिरेदितीति । देवयजनाध्यवपतननन्तरं गोमयोप-
ल्तिषु पैस्ृतेष्वायतनेषु भप्नोनविहरति ।
अपराहे दीक्षते ।

हाद शपंमारयजु्होमादि पराह एष केवरीक्षङ्गस्वात्‌ । पेमारयनुहोमादेदी-
काहे द तिष्यमागवचनं प्ाषङूमिति दतमेव परास्‌ । कूदमाण्डहेमस्तु पूवीहू
एव तस्य तन्मान्राघत्व। भावात्‌ । स्वे दक्त इत्यस्य ॒पत्यमस्मीत्यन्तस्य पुरस्तादक्षणी*
याया जपः परत्यगाशीर्श्रानकर्मकरणाङूजपतोति सूत्रात्‌ । भपस्तम्नेन पृर्तादी-
सणीयाया आहवनीयमुपतिष्ठत इत्युपस्थाने विनियुक्तत्वादुपस्यानस्यापरि भपर्पत्व- `
स्थोपोद्धति द्ितस्वादुप्थने विनियोगेऽपि न विरोधः । पूत्रष्य शष्टोऽपैः ।

यः कामयेत तपस्वी स्पामिवि स प्द्वि।

काम्यः पक्षोऽयम्‌ | भथ वा नेयं स्वतश्रा कामना किंतु तदिव दी्ितनियमेषु ,
कालाविक्यतप्ाहरीक्षप्रं पामात्रम्‌ । प यजमानो वाग्यतस्तपस्तप्यमान आस्त इति.
शाखान्तरद्श नात्‌ । पर्ाहपराहरीक्षाविधिभ्य(मिरं ज्ञायते यस्मिन्विमागे पृ्ाह्वापराहू
शन्दाम्यामशौ गृचेते परोऽत्र विभागो राह्म इति । प चद्वेषा विमागज्ञेषा विभाय
एव वा । पू्हो ३ देवानमपराहः पितृणामिति द्धेषातिमगि पृतहापराहशन्दाम्या-
मेशद्रयप्रहणमतति । अते द्वेधारिमागस्थ ग्रहणम्‌ । एषं एवाहो १ देवानां मध्र
भनुष्याणामपराहः पितृणामिति तेषाविमगिऽपि पू्हपराह्शब्दाभ्या्मशद्रवग्रहण-
मालि । अतद्ञेध।विमागस्य वाऽपि अरहणम्‌ । प्रतिःतैगवरध्याङ् पराहरायाह।तसके"
पश्चषाविमागे तु पराह शब्देनैकांशस्येश व्यवहा रोऽसि न तु पूवीहुशब्देनान्यांश..
स्य।पि व्यवहारोऽस्ति । अतः पोऽत्र न गृह्यते ।

१ च. %प्रागस्त ।

१०२० सस्पाषादविरचितं भोतसूजं- . [१ °शमपने-

यदस्य य्गार्यं तन्निरादिइय शेषादरश्जतेऽनि" `
रादिश्यं बा तस्य न भुञ्जते भाग्रीषोमीयात्‌।

, . भस्य दीक्षितस्य यद्रम्यमाज्यपडपुरोडाशीयादि यज्ञार्थं कषितं ततनिरादिद्य
निरदिदयाऽऽपे परावः पुरोडाशाषादि यज्ञाधमेतद्रम्यं तन्मध्य एतावधज्ञ उपभो
कंयन्त एतवधक्ञायं शेषाद्रप्षणा मुञ्नीरनिति निरादिदय, अन्तभीितण्वर्पोऽत्
विक्ितो निरादेइयेति निर।देशने कारयित्वेति तदर्थः । अत्र भोज्यो यजमानः
प्रयोजका ऋतिनः । तेनमः स्वाप निरदिशनं कारणीयमित्यषैः सिद्धो मवति ।
भन्यथ्‌] निरादिरय मृष्नत इत्यनयोः समानकर्तकत्वानुपपततः । अनिरादिदयेत्यत्रापि
अन्त॑मावितो गिच्‌, अनिरादेश्येति निरंदिशनभकारपित्वेति तदर्थः । यदि . सर्वत
भोक्तम्यमिति पवेषामृतििगादोनानिच्छ। तदा ` निरादेश कारयितभ्यं भोक्तव्यं च ।
यदि नेच्छा तदा तु निरादेशनं न कारपितन्दं न च मोक्तव्यम्‌ । निर।दिइ्य रोषा-
डुजत इत्येतावने(वते)षानिरारिषश्प न. मुभ्नत इत्याथिकन्पतिरेकार्थतिद्धौ .तस्योषा-
दानमिच्छाधीनं स्वतचरं तल्षमेतत्क्षद्रयमिति ज्ञापयितुम्‌ । अन्यथा वैयर्थ्य दुष्परिहरं
ष्यात्‌ ।- यज्ञायभेताव द्यामिति निश्वितद्रःधाद्वशिष्टो ऽशः ` ओेषशन्देनोर्यते ।
मोनननिषेषावधिमाह--प्रागञ्ीषोषीयादिति ।- भन्नीषोमीयाचागारिल्य्षः । पत .च
पर्नीपेयाजन्तो वपायागन्तो वा । तथा च धर्मपूतरम्‌ू-अक्गीषोमीयतस्ाया-
मेव दीक्षित्य भोक्त हुतायां वपायां कते वाः राजनि यज्ञै बा निरे
शेषादु्ञीरक्ञिति बाक्षणमिति । क्रीते वा राजनीति मोक्तरापत्तवयं पक्षः । अघ्नीषो-
मीयस्य पशोः प्या समत्िप्तप्यां स्तयामरेव दीक्षितस्य दीितकबन्ध्यन्नं मोक्तव्य
मनिरदिशेऽपरिन तु निरादेशै विनैततूर्वम्‌ । अथ वाऽद्नीषोमौयस्यं ` परोर्वपायां

हुतायां पत्यं वा । राजनि कते वा। एते पक्षा भपदनापदनुषरेण व्यवस्याप-

नीयाः । यज्ञां निष्ट एतेभ्यः पू्ममपि मोक्तव्यम्‌ | अत्र ` वचनमरलिगर्थ ' त्रेया
न्परभेद्‌ ऋत्विगथनिरदि शने यजमानस्य प्रयोज्यत्वम्‌ । इतरारभनिरारेशने , प्रयोजयत्
तु आज्यं पशवः पुरोडाश) षा दि :व॑त्तामेतदर्ये तन्मध्य एतावयन्त उपयोक्त एतौ.
वदेव यज्ञाय शेषादलिनो मूज्ञोरिति। देशने प्रपोज्यत्वं नरा(१) आज्यं पशवः प्रोडा.
शीयादि यत्तायेमेनदरञयं तन्मध्य एतावद्यज्ञ उपयोक्ष्यते एतावदेव यत्ता रेषाद्रा-
णाः स्वे मृज्ञौरनिति निरे शनवाक्यद्र म्‌ | ऋतिविगथैनिरादे शनमूविकरतकपरके.
रणाषीनमियेतदनित्यम्‌ ॥ द्वितीयं तु स्वकर्तंकल्वाद्राह्मणा्यमाक्दयकत्वा च नित्यमेष ।
एवंरीलयेवोमयत्र विधानं पप्रयोननं मतरति नान्ययेति द्रव्यम्‌ । भपर ह दीक्षत हयनं-

१क. द. दयन्न र्जम्‌ | भाः।

\

<$

ह+

~ िोनरततगणयारपणकटादको करो न्येत गना न

४

~~

[ब्रभट्टः] मोपीनाथमडृकृतज्योत््ान्याख्यासमेतम्‌ । १०२१

न्तरं विधानादिद्‌ ज्ञायते दीक्षाप्रभतिकर्मोपयोगिद्रध्यनिरादेश्चनमावरेयकम्‌ । प्रमारथ~
लर्होमादेरपि दीक्षा्थत्वात्तदथेष्यापीति । तथ। च कृद्माण्डहोमावशिष्टाज्यस्य स्थाषि-
तस्य दैसोत्तरमशने निरादेशनामवेऽपि न दोष इति । अनिरदेशने मोननं तु स्वा.
लस्यत्वनाम्‌ । अनिष्ट ईीलितान्नमोजनप्रायशचित्तुक्तमाप्तम्बप्मतौ --
यज्ञियान नवश्राद्धं संग्रहे मैव भोजनम्‌ ।
स्रीणां प्रथमगर्भे च द्विनशान्द्रायणं चरत्‌ ॥ इति ।
याज्ियानं यज्ञसंबन्ध्यततम्‌ । यज्ञपेचन्ध्यन्स्यामोऽयता सूत्रैकव।कंयत्वायाप्चःपोमी-
यप्तमातिपय्तम्चीषोमीयवपायागपरयन्तं व। द्रष्ट्या । संप्रहो विवाहः ।
स्वस्त्यत्तराण्यश्षीयेति स्त्र कैशेषप्यपानेषु जपति ।
पर्वजेतिवचनं समावर्तनचैखगोदानपतवन्धिकेशवपनेष्डप्येतजपप्राप्त्यर्थमनुषन्ध्या-
वपायार हुतायां दक्षिणस्थां देदिश्रोण्यां परिश्रिते यजमान्य केशदश्रूणि बापयत
इत्यसमिन्नमच्रकेऽपि वपन आश्वमधिक्रे केशदमश्रूणि वप्यते नखानि निङ्ृन्तते
दते धवते ज्ञ।त्यहतं वप्त; परिधत्ते इृत्येतरिमन्।मन्र#ेऽपि वपने च स्वस्त्युत्तर।०५.
शीयेति जपद्रापणायं वा । उप्यमानषिवितिवतेमाननिर्देशाद्रपने क्रियमाण एव जगन
तु तपत न चानन्तरम्‌ । अश्ुचितेऽपि वचनान्मच्रजपः | एतावानेव मन्नः
छते नापितद्रलय ओन्डम्बरेण दतो धावते छोदितपनागपयन्‌ ।
न।पितस्य कृतयं नापितं तसिमन्नापितकले । नापितङ्त्य इत्यनेनाध्वयुकरतृक `
मिदं वपनक्रत्यमित्यवगम्थते । नापितककत्वे न।पितङ्ृत्ये करते इत्येवं प्रयोगे।ऽतिगतः
स्थात्‌ । नापितक्वकत्वं चेदिष्टममविण्यत्तदा जति नापितक्ृत्य इत्येव।वकत्‌ । नहि
तथा पूत्कृतोक्तम्‌ । भते ऽधवर्ुक्ैकमेवेदं वपनमिति । ओदुम्बरग्रह णाकितरवक्षम्या-
वृत्यपै ताम्रग्यावरत्यर्थं च । अविशेषत्काष्ठं १५ वा ग्राह्यम्‌ । दते दन्तान्‌ । धावते
शोधयति । इदं च दन्तधावनं कर्माङ्गं नतु मुखद्न्ध्यादिनाशा्थम्‌ | त्य प्रतिः
कृतेन दन्तध।वनेन निविद्धदिथ्यारिवशेन द्न्तधावनकाषटप्थ।नी य द्र द शमण्ड्मैवी तस्य
जातत्वात्‌ । एतस्य दन्तघावनस्य वेषत्वान्न स्मापनन्दादिनिपेवस्यात्र प्रतरात्तिः
यत्त॒~--दीक्ितो नह्य चार्‌ च यतिश्च विधवाऽद्गना ।
नित्यमचाहन्तका्टममायां तु विवजेयेत्‌ ॥
इति स्मृतिवचनं तन्मच्रदीक्षपर ।
गृहीतमन्नदीक्षस्तु दन्तानां धावनं चरेत्‌ ।
नित्थं पेदाङ्कढैः काैरमायां तु विवजयेत्‌ |
इतितज्रवचनप्वादात्न तु य्तप्वन्धिरीक्षपरत्वे(त्व) । दतो धावत इति श्रौतविषिन।
पाकं विरोषापत्तेः । तथा चापायां दीक्षायां दन्तश्रावनं भवल्येव । दन्तधावने विशिष्‌
माहाङ्खराः-
१२९

१०२२ सत्याषाढविरचितं भोतच्ं- [१०द्रमप्रभ्े-

तत उरधकरमेणेव घावयेच्छाखया दतः ॥ इति ।
पर्मृष्वदन्तान्पंशोध्य पश्चादधोदन्ताञ्योधयेदित्यथैः।
दन्तधावनकाषप्रमाणं कर्मे
मध्याङ्कुटिपतमं स्यं द्वादशाङ्कुटप्तमितम्‌ ।
पत्वक् दन्तकाष्ठं स्यात्तद्रेण तु धावयेत्‌ ॥ इति ।
हदं विषमद्न्तस्य, इतरस्य तु कनिष्ठिकामपं स्थुखम्‌ ।
पक्ष्मं तु हीनदन्तस्य पमद्न्तप्य मध्यमम्‌ ।
सथं विषमदन्तस्य त्रिविधं दन्तघ।वनम्‌ ॥ इति पिष्णुकतेः ।
विष्णुः--द्रादशाङ्कलिकं विप्रे काष्ठमाहुमनीपिणः।
्त्रिद्शदरनातीनां नवषट्‌ चतुरद्गुम्‌ | इति ।
गगेः-- चतुरद्गुढमानं तु नारीणां ना संशयः ॥ इति ।
इदं प्रया दृन्तघावन उपयुज्यते । दन्तधावनं प्रकृतय व्याप्तः--
प्रक्षस्य पादौ हस्तौ च मखं च सुप्तमाहितः।
दक्षिणं बाहुमुदय कुयाज्ञन्वन्तरा तु तत्‌ ॥ इति ।
आश्वलायनः-- राज्स्यामुत्मूनेत्का्ठं दिशि पेमृज्य बा शचौ ॥ इति ।
समृज्य भ्त्ाल्य ।. |
विष्णः प्राच्यां पोष्यं दन्तघवि शरीरारोगयमेव च ।
दक्िणे तु तथा कष्टं पश्चिमे तु पराजयः ॥
उत्तरे तु गवां नाशः ज्लीणां परिजनस्य च ।
परेत्र तु दिग्भागे पर्वान्करामानवाप्तुयात्‌ ॥ इति ।
अङ्गिराः--प्रक्षाल्य भक्षयेत्काठं प्रज्षाल्येव तु सेतयजेत्‌ ।
` आयुरित्यादिमश्रोऽयमूक्तः शाखाभिमन्रणे ॥ इति ।
स च मचः पुराणे-- आयुं यशो वचैः प्रजाः पद्ुवपूनि च ।
ब्ह्मप्ज्ञां च मेषां च त्वं नो देहि वनस्पते ॥ इति ।
दन्तधावनमन्रसतु -- मुखदुरगन्धिन।शाय दन्तानां च विद्द्धय ।
षौवनाय च गात्राणां कुर्वऽहं दन्तधावनम्‌ ॥ इति पुशाणोक्तः ।
तूष्णी व। दन्तथावनम्‌ । मुखेगेन्ध्यपरंमावनायामये मच्रोऽन्यया तृष्णीमेतेति ।
शौनको दन्तधावनोत्तरकृलमाह --
पर्चा द शगण्डुषेविदध्यादन्तघावनम्‌ ॥ इति ।
छो हिते रक्तम्‌ । अनागमयन्ननिगीपयन्‌ । दद्म्थ इति शोषः । तेषामेव निहि.
तत्वात्‌ । पूर्व दीक्षणीयायां कृतायां यदव रोहितं बहिपिर्गतं क्र्थिषयं स्यात्तदा

+

{१ गषब्टः] गोपीनाथभटकृतज्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ १०२९

सर्वषां दीतितेधर्माणां प्रवृत्त्वेन नमो रद्रियाम्योऽदूम्थः स्वाहेति नपो मवति 1
तक्यामङृतायां दी्षितषर्माणामप्रवत्तत्वेन न जपः } यदि दन्तेभ्यो बहिनि्गतं जठरे
गच्छति तदा प्रायश्चित्तं कृत्वा ऽग्निमं कर्मं कार्यं तसिननङृते तद्विना ऽधिकारामावात्‌ ।
तश्मा्यष। छोहितं न निर्गच्छति तथैव दन्तधावनं कतैव्यम्‌ । तच्च प्रायश्चित्तं षरटर््र-
ङान्मत उक्तम्‌ । केशनखरुविर।शने मतिपूवे त्रिरात्रमन्ञान।दुषष। प्त इति ।
हिरण्यवर्णः शुचयः पावका इत्येषा हिरण्यवर्णाः शुचयः पावका
बुं भित्वा प्रचक्रमुदित्वाऽवद्यमपः । श्तं पवित्रा वितता
छां ताभिर्नो देवः सविता पुनातु । आपो अस्मान्मातरः
श्ुषन्त्विति च शङ्खिनि हदे हिरण्यमवधाय स्थावरासु स्नाति ।
सानमश्राखय एते । मख्रवरयान्ते प्कृदेव ज्ञानम्‌ । इदयेषेतिवचनमन्यत्र भरषि-
द्धस्य मन्रचतुष्टयग्रहणस्यानुवाकग्रहणस्य वाऽत्र प्रातिरितिशङ्कावारणायेम्‌ । तृती-
यस्य रिप्रमित्यन्तः । शङ्खिनि हृदे साति केवरं स्थावरापु चेत्ल्ञाति तदा ताप
हिरण्यमन्तर्घयेत्र स्रातीति । अथवा शङ्खिनि हदे याः स्थावरा आपस्तास्वेव
हिरण्यमन्तर्ा्यैष स्नातीति । स्थावरा अशोष्याः । इदशब्दपानिध्यात्‌ । स्थावरां
निवत्तगतय इत्यस्िन्कस्पे तटाके प्रपि षाऽपि खानम्‌ । भततिन्पक्षे प्वव्यारूया-
नार्थं एवात्रनुशढो मवति । स्मृतो दीक्षाष्नानं देवति नयां गङ्गायां पगमे वा
महाफटमित्युक्त-
देवखतिऽथवा नयां गङ्गायां प्गमेऽपि वा ।
स्रानं दीक्षार्थं कुर्वीति महाफठमुदाहतम्‌ ॥ इति ।
नरो महानघो गोदावरीभीमाद्ा द्वादश । तथा च महानदीः भरकृत्य बरह्मपुराणम्‌-
गोदावरी मीमरथी तुङ्कमद्रा च वेणिका ।
तापी पयोष्णी विन्ध्यस्य दक्षिगे तु प्रकीर्तिताः ॥
भागीरथी नर्मदा च यमुना च प्स्वती ।
विश्षोक। च वितस्ता च विन्ध्यप्वोत्तरतः स्थिताः ॥ इति ।
भागीरथीगोद।वरीवेणा इति तिल्लो गङ्गाः । तथा च तरहमपुराणम्‌--
तिल्लो नद्यो महापुण्या वेणा गोद।ऽप जाहषी ।
गां हरीशाङ्गतः प्राप्ता गङ्गा इति हि कीर्तिताः ॥ इति ।
गां हरीश्चाङ्तनिकसा्ता इति पाठान्तरम्‌ । हरेश्चरण ईशस्य शिरसस्माद्रां
ए्यिषी प्राप्ता इयथः । शङ्खंशन्दः स्वच्छं जरं रक्षयति । शङ्कशम्दान्मत्वर्थीय
इनिः । शङ्खः शङ्खं इव स्वच्छे जलमस्िन्नस्तीति शङ्खो तसिनिदयर्धः । अगाधे ज
यत्र प्त इ इत्युच्यते । इर्येव विरेषणं शङ्खिनीति ।

१०२४ सत्याषाढविरचितं श्रौतसू्ं- [१ ०दगमप्रभे--

प्रकारान्तरमाह --
यल्लोमशमवकारं तीयं तस्मिन्सति कुण्डे स्नातीलयेकेषाम्‌ ।

यजं छोमश्ं यत्र तणानि मवन्ति तद्ठोमश छोमानि वियन्ते य्स्तीर्ये तछछो.
मशं, छोमदाब्दस्तृणपरः । टोमम्योऽधिस्तम्बयनहरतीतिदशैनात्‌ । ठोमादिपामादील-
नेन मत्वर्थीयः शः । अवकाश्चमवकं।: शोव।हाः । केचिच्छरोऽवका इति अपार
शारोऽवका इति टिङ्का व्याचक्षते । अवकाभिराशो व्यापनियेश्य तदवकाशम्‌ । अथवाऽ-
व ङशोऽध्यास्तीत्यवकाश्ाः | अदाआदित्वान्मत्वरथीयो ऽच्प्रल्ययः । सुखेनावतरतमवकाशो
यस्मिन्भवति तादृशमिति यावत्‌ । एत।दशे सरचीर्थं यत्र ोकः चाति तस्मिन्वा
खायरादिल्भः । नतु महामहिमास्प्लेव स्ञायादिति नियमः। तारां सम्वत
तास्वेव क्नानमधिकम्‌ । कुण्डं तद्छक्षणद्रोणी तस्यां षा स्नातीलयर्थः । ल्नातील्यस्या
मध्ये पुनरावृत्तिः पक्षान्तरं स्वतच्रमिदमितिप्रदशनार्भम्‌ । कुण्डे स्नातीतयत्र मण्डक.
त्या हिरण्यमवधयेत्यनुवतैते । तथा चाऽऽपरतम्बः कुण्डे दिरण्यमवधाय तस्मि
न्लञातीति वाजप्तनेयकमिति कृपे गेवेतत्स्नानं वाज्नेयिमतात्‌ । तीयं प्रति गमने विद्ेष

उक्तो द्ैमे-तीर्गमन इति पह स्माऽऽह बौधायनः प्रदक्तिणमवृत्येतरततीर्थं `

गच्छेद यामुतोऽपपङरार्वतततेतयत्रो ह स्माऽऽह शादीकिरपपरेरावृयेतस्तीय॑गच्छेद-
ामुतः प्रदक्िणमावर्ततेतीति । इतो वपनपरदेशात्‌ । अमुतस्तीर्भे शात्‌ । यदि तर्य
द्रे भवति तदरोपाय उक्तो बोधायनेन--अथ यदि दुरे तीर्यं भवत्युत्तरेण शाशा द्वौ
कटप्रिवारौ कुवैन्ति पूर्द यजमानायापरं द्वितीयं पल्य तयोः प्राचीद्धरौ कुर्वन्ति

दकुम्भौ निधापयतीति । तत्तयोः कटपरिवारयेोरुदकेम्भौ निध।पयति पतकिपिभिः

नायंमिल्यथः । अल्मन्स्नने यत्राऽऽपः एखः सुखावगाहा ` इत्यारभ्य पवमानः
सुवर्जन इति चैतेनानु केन स्नातेव्यन्तं सप्र स्नानतन्नं भवति । यत्राऽऽपः मखाः
ुस्वावगाहास्तदवगाह्येयसित्तवगाहशज्दव।च्पे स्नाने दिरण्यवणां इत्यादिमच्नतरयं
दीक्ष्थत्वेन विधौयते । अवगह्ेत्यस्य स्नचे्यर्थः । एतेनानुवकेन स्नात्वेत्यत्रत्य-
स्नानशब्दस्य मानपित्वेलयथे इति पदद्वयस्य स्नानप्रतिपादके सूत्रे सरकाररत्न-
माटायामर्थः कृतोऽस्ति सत तत्र द्रष्टव्यः । मध्याहस्नानशीक्षास्नानयोः काछेक्ये
प्रपक्कपिद्धि्ध्याहस्नानध्येति ।

उदाभ्यः शुचिरापुत एमीति स्नातो द्राहते ।

पनः स्नात्वेतिवचनं स्नानाङ्गतपंणव्यावृत््यम्‌ । एमीतिनिङ्गादु द्राहने मश्रः ।
उद्धाहने तीरं प्रत्यागभनम्‌ । ततो यन्मया दूषितं तोयमिति यक्ष्मोदेशेन तीरे जले
नि्लिपति\ पृवत्र दीक्षणीयाकरणपते तु माध्यह्धिकस्नानामाव एव । ततः स्रत
द्विर्‌ चमनम्‌ ।

४
४.

न

[प्र ०पछः] गोपीनाथमटकरतज्योत््नान्याख्यासमेतम्‌ । १०२५

उपस्पृरयाऽऽचम्य ॥ ३॥

कुचरचिदप इति नोच्यते कुत्नचिदुच्यते यत्र नोच्यते तत्रापामुत्पवनं कृत्वोप्योक्तञ्या
यत्रोच्यते तत्र नेतीति सार्वत्रिकम्‌ । परकृतेऽप्डाठ्दामावात्पातरे ढे गृहीत्वा ताप्तां पवित्रा-
भ्यामुत्पषन कृत्वा ता हस्तेनोपस््रथेति तिद्ध मवति । आचम्येत्यत्राऽऽ आचम्येति पद
च्छेदः!स््यक्तप्रमाणति द्ध नलमाचमने न विवक्षते किंतु अधिकमपि मवत त्या ङ[ बोध्यते।
तथा च चुटृकमात्रं जटं पात्र गृहीतं हस्तेनेव सङ्ृत्प्र्नतीत्यर्थः सिद्धो मवति । अनेना
न्तरते। मेध्यो मवति। तथा च श्रुतिः-अपोऽन्त्यन्तरत एव मेध्यो मवतीति । वप्तनस्या-
न्तेन प्रतिच्छयेति बौधायनः । जछ्न्तःस्थितस्येव चेदिदमाचमनं तदाऽत माध्थाहिकं
करम, यदि बहिरागत्याऽऽचमनं तदा वक्ष्यमाणनीविपरिकलनान्ते माध्याहिके कर्मति
ज्ञेयम्‌ । ब्रह्मपन्ञस्तु करत्वारम्मात्प्रारपरातरेव करतव्यः ।

दीक्षाऽसि तनूरप्तितां त्वा किवार स्यानां

परिधिषीयेति क्षोमं वासोऽदतं पहत्परिधनतते

सोमस्य तनुरसि तनुं मे पादीति च।

्षोमाहतशब्दौ व्याख्यातो । महच्छब्देनात्र वासपतः स्थोस्यमुच्यते । दैर््यस्यार्था-

देव सिद्धेः । तेन वापऽत्र स्पृच मवति दृढमिति यावत्‌ । एतेन सूक्ष्मस्याददल।-
व्यावृत्तिः कृता मवति । दोक्षाऽप्तीति दीक्षाऽपि तपप्तो योनिरिलाच्छिद्विकप्रपाठक-
पठितस्य प्तन्त्वित्यन्त्य प्रतीकमिदम्‌ । उक्तश्वाऽऽपस्तम्बेनाप्ययं मन्न; परिधाने ।
तनूरति तां त्वामिति सोतरो द्वितीयः । सोमस्य तनूरति तनुवं मे पाहीति संहितास्य-
स्तृतीय इव्येवे मच्रत्रय प्रेषन । प्रादक्षिण्यं प्रिभाषापिद्धम्‌ । प्रदक्षिणमहते वाप्तः
परिधत्त इलेवापठद्धधायनः । चकारः पत्रस्थं पतह स्मुचयार्थः । अथवा चकारो
दीक्षाऽति तपप्तो योनिरिलयाच्छिद्धिकमन्नपमुचयार्थः। असिन्पक्षे प्रथममन्रो दीक्षाऽति
तनुरसतत्ययमेक एव । दीक्ञाऽप्ति तपप्त इत्यन्तं मच्र्तृतीयः । सोमस्य तनूरपति
तनुवं मे पहीति ₹ क्षो वापोऽहते महत्परिधत्त इत्यन्वयः |
सूयस्य वासोऽपि नीविनामोज॑मस्मासु

५

(+)

पेष्ीति तस्य नीविमनुपरिकरपयते ।
मर्येस्य वाप इव वाप्रोऽपरीलयथः । एतेन वाप्तप्तः पतोमेवत्यत्वात्कथं पूर्यदेत्यत्व-
भिति शङ्का निरस्ता मवति । तस्य परिहितवाप्तप्तः । वापोन्ताप्रकाश्चनार्योऽम्यन्तर

गोपनाय वेष्टितवस्तनम्न्यिनींविस्तामनु पञ्चत्कर्पयत इत्यथः । परिशन्दो दारव्र्थः |
नी विभित्येकवचनं जातो । तत्र कच्छचतुष्टये द्वौ नीविशब्दवाच्यो कच्छो | तत्र
पश्चात्कच्छ एव मुरूयत्वातपव॑म्‌ ।

१क्‌, इ. ^ति नीः।

१०२६ सस्याषाठविरचितं थौतयुन्रं- [र ०दश्षमप्रमे--

मु्तकच्छो यदा कुर्यास्कर्म काम्ये कचिन्नरः।
वृषा मवति तस्तव गुह्यत्यानपरदश्चैनात्‌ ॥ इति गोभिञेकेः ।

मचाश्र्रकच्छस्य मृूयत्वमस्त्विति वाच्यम्‌। गुह्यस्थानप्रदशचैनादिति हेतुना तेस्यैव
मुरूयताया भवगमात्‌ । काम्यग्रहणाज्नित्यने मित्तिकयोर्नायं नियम इति द्रष्टव्यम्‌ ।
एकवचनास्सकृदेव मचः । प्र च।ऽऽद्यायां नीव्याम्‌ । परिषानीयवज्ञं परिषनाय दक्षि-
णतो न प्रप्य, प्रङ्मृख उदद्मृखो वा परिदधीत नीतरिकपने प्राकस्योदक्त्थ-
भविनेत्यदि स्मत प्वैमुपपेहा्यम्‌ । आचम्येति ल्यपा वाप्तःपरिषानस्याप्पु दीक्षाह्ब-
धत्वं षेोध्यते । तेन दशमेयेऽपराहे दशपेयाय दीक्षतेऽप्पर दीक्षायाः स्थाने षटपुण्ड-
रीका द्वद्श्पुण्डर्‌कां व हिरण्यक्लनं यजमानः प्रतिमच्चत इयत्राबशनान्ताया अप्प
दीक्षायाः पृण्डरौकल्ठकप्रतिमोचनेन वापतोनिवृत्तिमिव वापतोदीक्षाया भपि निवृत्तिः
षिद्धा मषति।

ऊर्ज तवेतयश्नात्यूजेमस्मासु पेष्टीति षा यदस्य पनसः
परियं स्पिपिश्रं द्धि पध बाऽभ्युपसेकम्‌ ।

यदस्य मनसः प्रियं सर्पीश दधि मधु वाऽभ्युपतेकं तद्ज व्वेल्यश्नातीयन्वयः।
यत्तदोनित्यपबन्धार। पिकस्तच्छनदान्वयः । यदनमस्याश्नीयपदार्थमहस्य मध्ये मन्त
भात्मनः प्रियं तदश्नातीत्य्ैः । न तु यजमान्येतीदमोऽषः स्वमतस्य प्रयोगामा-
. वात्‌, मनःश्दस्य वैयर्थ्यपतते् । मन्त आत्मवाचित्वमात्मानमात्मना वेततीलादौ
दृष्टम्‌ । मनपतः प्रिये हविष्यमेवेति केचित्‌ । परैस्याह विष्यस्यापि अत्राश्नमित्येतदर्थ-
प्राप्त्य ग्रदस्य भन्तः प्रियमितिकचनमिल्यन्ये । यस्याहविष्यस्यापि मपूरवृन्ता-
कादेलिथिविशेषपरिनिषेषेनेतरकाले रागप्राति मोजनेऽशनभ्यनत्ता यथा तथेत्य
मोजनस्य राग्रास्व कमाङ्गत्वस्यापि पतत्वात्तियिविरेषनिवेषेनेतरकाठेऽम्यनुन्ञाया
भप्रवृत्त। तत्प्राप्य यदस्य मनक्तः पपरियमितिवचनमित्येवमेव व्यारूयात्यम्‌ |
पवौ हविष्याशनकल्पना तु पलण्डूदिप्वतिभ्र्क्ततेना्रयोनिकैव । इष्टापत्तौ तु
पडाण्ड़दयशनस्य पुनरपनयननिमित्तत्वेन मध्ये तदापत्तिः । नचैतद्यतिरिक्तप्तवाहवि-
प्याशचनवोषनयेतेतद्वचनमिति वाच्यम्‌ । एतदपेक्षया सवरपाहविष्याश्चनपरत्वस्यैव
युक्तत्वात्‌ । न च दोषाभाव एवान्न वचनत्कल्पनीय इति वाच्यम्‌ । स्पष्टवचनामावेन
बहुषु दोषामावकल्पनवपिल्षया यदशने प्राय्रततप्रसक्यमावस्तावत्सेवाहविष्येषु

# भत्राऽऽत्भशन्दस्य मनोवाचित्वे $पि मनः शष्दत्याऽऽत्मवावित्वं कथमिति चिन्दं नाना"
भेशचम्दल्ये हरिशम्दप्याश्ववाचित्वेऽपि भश्वशग्दत्य हरिवाचित्वाभावात्‌ ।

[प
9 च, श्वाय । २ ष. भव्रप्तौ।

<

43

[!भग्पट्डः] गोपीनाथमडकृतन्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०९७

पदार्थेषु दोषामावप्रतिपादनस्य युक्तत्वात्‌ । मसूरवृन्ताकादीनामशने तिपिवि्चेषपर येन
निषेषस्तु अत्र।पर अस्त्येव । रागप्रति मजने काटो मच्रविरोषश्चानेन विधीयते |
पर्पिःशब्दो रोकिकाञ्यमाचषटे | अत एव सूत्रकृता स्ायेदोहामिघारणे तृष्णीकिनेति
सेस्कारार्थप्तपिषि विशेषणं दत्तम्‌ । दधि मधु वाऽम्युपततिच्य सिनश्च स्वस्य यदन्नं
मवति तद भततीलय्ः । दधि मधु वेति १।ठ उमयोः प्मृश्चयः । पमाप्तामावाक्नानयोः
सहभावः । येषु पदार्थेषु यदतीव मन्तः प्रियमेतेष्वेकं तस्याशानमावदयकमिति अनेन
सत्रेण प्रदद्यैते । मनप्तः प्रियमितिवचनं मनः प्रियानशने श्रौतप्रायज्ित्तपराप्त्यर्,
तश्च पवैप्ायश्चित्तमेव पिशेषानुक्तेः । अत्र॒ दधि गव्यं माहिषं चापि। अत्र मधु
षोद्रमेव न तु मयं त्याशने महापातकिस्वादिदोपश्नश्णात्‌ । दमि मधु वेवाम्युपतते-
कमिति नियमः । तेन दभिमधुनेरिवाम्युपततेका्धता न तु पप्तः । त्य तु स्वातश्रधे-
णाक्षानम्‌ । अथ वा दवि मधु वाऽभ्युपपेकमेवेति नियमः । तेन दविमधुनोरम्युष
तिकाधतेव्‌ । पयपतस्तूमययाऽपीति ज्ञेयम्‌ । पूरवैकस्मे दथिमधुमोरम्धुषतेकेन सवात
श्येण वेष्युमयथाऽपि । पतापु मिश्रेनेवेति द्टम्यम्‌ ।
आशितो भवति ।
आरत इति शिन्परयेगास्मयोनका अमायेष्टबन्ध्वादयः प्रयोभ्यो यजमानः ।
तथा चायमथ मवति अमाद्येष्टबन्ध्वादिभिः प्रेरितो यावत्तपति बहु मूञ्ीतेति । न प
ला, अरित इति पदद्वयं तथा पदकारे११।ढत्‌ । यावत्तपति बहु युञ्जीतेति अयमर्थो
यावनेवा्य भ्राणस्तेन सह्‌ मेधमपेतीति श्रुलया छम्यते । ननू इर वचनं वरम्‌ ।
सषटौ ब्रा मुनेः प्रोक्ताः षोडशारण्यवापतिनः ।
द्वात्रिंशत्तु गृहस्थस्यापरिमितं ब्रह्मचारिणः ॥
इति धपूत्रोक्तगृहस्थविपयकद्धानि शङ ततेरूय। निंयमबाधना्ं कृतेन ।
आहिताञ्चिरनदूंश्च ब्रह्मचारी च ते श्रयः ।
अश्षन्त एव तिष्यन्ति मैषां तिद्धिरनश्नताम्‌ ॥
इति षर्मसृत्रवचनेनैव तत्सिद्धिरिति बेस्तत्यम्‌ ।
मृजिप्रमाणं निरदष्ट पुखं यावद्विजीर्यति ।
मोजनं हीनमा्रं तु न बोपचयौजते ।
परवेषां वातरोगाणां हेतुतां च प्रप्ते ।
अतिमात्रं पुनः सवना दोषान्प्रकोपयेत्‌ ॥
इतिवै्कमन्पेः वागभद्रोये भोजनस्य न्यूनाधिक्थे दोषमुक्त्वा
अन्नेन कुतेद्वशौ १नेनैकं प्रपुरयेत्‌ ।
आश्चयं पवनादीनां वतुभेमवशेषयेत्‌ ॥

९१०२८ ` ` सत्याषाढविरचितं शरौतसू्- [! ण्दशमपरनने-

इत्यनेन मोजनप्रमाणमुक्तम्‌ । तथा च जठर एकमंशे पवनाघर्थमवरोष्यैव भोजनं
क्न्यमिति आयुरवेदतिद्धमोजनतः प्वनाधपेतुरौयमागचतुथौशपरिमितमधिकमव्र
मोननं कर्मठ्यमिस्येतादशाज्ञापनारथस्वेन साथकंयात्‌ । इतोऽप्यधिकमोजनं शरीरपी.
डाप्रसङ्काद्विरुदधमेव । अतः पवनां रिचित्स्य्ं॑संरक्षयैव मोक्तव्यम्‌ । भुजि
प्रमाणे निरिटमिलयत्र माधाप्रमाणं निरदिष्टमि्यमि पाठः । अप्मिन्पठेऽपि मात्राश-
डेन मोजनमेव गृह्यते । दीक्षणोयायां पूर्वत्र कृतायां दीक्षितधर्माणां प्रवृत्तत्वेन न
कांचनाऽऽहतिं जुरोलयन्यत्र करतुषंयुक्ताम्य इतिपूत्रोपात्तो वैशवदेवप्राणाहुतीनां निषे-
धघोऽपि प्रवे । दिस्य तैश्वदेवे मुरुयकर्त्वे तदनु्तयाऽन्धैः स्वाथेपकेन कर्तम्य
एष पेश्वदेवः । प्रागवेशप्रपादनोत्तरं दीक्षणीयायाः कतंव्यतायां दीक्षितेधमीगामप्र-
वृत्त्वेन निषेधघ्याप्रवृततवशवदेवः स्वेनापि कर्तम्यः । एवं प्राणाहुतयोऽपि मवन्ति ।
ऊन तवेति मन्नोऽशनाधे एव निवेषप्वृत्यप्रवृ्तिप्ताघारण्येन न तु प्राणाहुत्यथैः । प्रथ
मप्राणाहुतिमन्रेणोरजे तवेयं म्र; समुच्चीयते तस्य पुरुषायेत्वात्‌ । भस्य क्र्वधे.-
स्वात्प्रयोजनमेरा्नेवोज त्वेतस्य प्राणाहुतिमच्प्र्ाम्नायत्वमिति केचित्‌ । अन्ये
तु पञ्चानां स्यानेऽयमेव वा न कांचनाऽऽहूतिं जुहोत्यन्यत्र कतुपंयुक्ताम्य इत्यनेन
पुरुषा्ंहुरीनां प्रतिपेधात्‌करत्वर्थ एव स्यादिति प्राहुः । तत्र पूर्वं॑मतं तुच्छम्‌ ।
प्रथमेन प्रागाहूतिमन्ेण प्तमुच्येऽन्यतरस्य व्यवहितत्वेन क्रियपिनिपातामवेनाकमै-
करणत्वप्रपङ्ात्‌, भिन्नशाल्ञाथैत्वेन द्वाम्यां चरमिरित्यादविवदेककरणत्वोपदेशाम।-
वाच । प्राणाहुतीनां परुषारथत्वानिषेवे प्राणाहुतीनामेवामाविन प्रागाहूतीनां स्वापं
स्थानेऽयमेव मच इत्युक्तिरपगतेवेति द्वितीयमपि मतं तुच्छमेव । अतः केवठमशना-
येमेव मन्रो नतु प्राणाहुतिस्यानिक इत्येव पमञ्ञतम्‌ । वञ्यो नैव मवरन्ति । देव.
तोदेशेन तयञ्यमानत्वेनाऽऽहुतिरूपत्वान्न कां चनाऽऽहुतिं न॒हेतीत्येतस्य निपेषध्यात्नपि
प्रवृततेनिराब।घात्‌ । परियेक्राभिमन्रने तु भवत एव तयेर्दृवतोदै शेन लयज्यमानत्वामा-
वात्‌ । यत्रकप्मिन्द्रभ्य इति सूत्रात्सकृन्मन्रः ।

कनीयः कनीयोऽत ऊध व्रतयति ।

दीक्षाछ्िति शोषः } कनीयः कनोये।ऽल्पमस्पमत ऊष्म दीक्षामारम्य यावद.
क्षाप्तमापि वरमुपैतीलर्थः । स्पष्टमेतदुक्तमाप्म्बेन -- तथ।ऽऽ शितः स्याद्यथा ततो
दीक्षाप्न कनीयः कनीयो त्रतपुपेयादिति । शरीरे कारवैपंपादनयेतत्‌ | यथा यथा
च शरीरे काइथीधिकये तथा तथा मेध्यता । तथा चाऽऽपर्म्बः-- यदा वै दीक्षितः
कृशो मवत्यथ स मेध्यो भवति यदाऽस्िन्नन्तरं किंचिन्न भवत्यथ प्त मेध्य। भवति
यद्‌।ऽस्य कृष्णचक्षुषो नेरधत्यथ प्त मेध्यो भवति यद्‌ाऽघ्य त्वचाऽस्ि संधीयतेऽथ प
मेध्यो भवति पीवा दी्ेत कृशो यनते यदस्याङ्गानां मीषते जुरौव्येव तदिति
विज्ञायत इति । तृतीवाध्यामि ऽमे पादे जेमिनिरमि-- तपः फडति दवत्वाह्ो कति.

4
#

~ च

[नवः] गोपीनाथमङ्क्कतस्योत््ना्याख्यासमेतम्‌ । १०२९

वाक्यरोषश्च तद्दिति । तदोक्षासु निवपैत इयेततमृत्रव्वारूयानावप्तरे ष्यार्या
तमेतत्ूत्द्मयम्‌ । मेध्यो मेषो यन्ञस्तदर्हः । दीक्षादश्ायामपि कृशस्य दक्षाय
दकानां मध्येऽङ्खं क्षीयते तदञ्नविव हते मवति । अतः कर्ताङ्घेनेव यष्टव्यम्‌ ।
एतेनापि ज्ञायते दीक्षाषिक्यपक्षोऽल्यन्त प्रशस्त हति । दमप्यतोऽवगभ्यत लादितो
मधतीति विंधिरनेकदीक्षापर एव म॒त्वेकदीक्षापरः । तश्र तु किचि्ेशपतपादनाय
्वशूपमेव भोक्तव्यमिति । अत्र व्याध्याघकृतं व्तेहाषतनिनित्तकष्शत्वं॑गृष्यते ।'
धावा दीक्षितेति द्ीनात्‌ । एतद्धोजना्षः पकोऽन्येनेव कारयितव्यो नतु वेन
नच पल्या । तथा च घौषायनः--भयाऽऽम्यां प्रतनोकाषनीवे पाचयति तत्या$ऽ-
शितौ मवत इति । ईश्वराय निवेयैव भोक्तव्यमिति पुप्रतिद्धमेष । एतश्च दपतिम्यां
केवछाभ्यामेव मोक्तव्यं नत ब्राह्मणोऽप्यत्र भोजयितघ्व एति । एतश्व॒ मोजनश्व
दीलितपस्कारारथत्वेनेतरमो नन्य प्र्क्तरेवामावात्‌ । अत एकको न पुभ्नीतेति
निषेषस्यात्राप्रपतरः।

महीनां पयोऽसीषि. दभंपुञ्धी कार्यां मध्यं लधनीत

समद्यौति वर्चोधा असि वर्चो ममि भेहीति पेनाभ्यङ्क

पुखपप्रेऽनुलोममितराण्यङ्गानि स्वभ्यक्तो भति ।

गव्यग्रहण माहिषादिग्यावृत्यर्थम्‌। सशब्दः प्भ्यगिव्रथे । तच पम्यक्रसवमूच्यवनक्ति °

थायामन्वेति उदयौतीलत्र कषेषनार्थमिति शेषः। शोधनायेमेोदशर१ निषानमाह ब।षा-
यनः-- अथास्यैतस्लवनीतं विचितमुरशराव उंपशेरत इति युषातोर्मिश्रणायकस्वेऽपि तेश्य
पदार्द्वयपताध्यत्वेन प्रकृते पदा्थन्तिरात्तमेन तदर्थाप्तंमवादाोडनार्थकत्वमेष धुवातो-
रिति अर्धविषं प्रदर्यितमेवोच्छब्द्‌ उपात्तः । उधवने प्रादक्षिण्यं परिभाषातिद्धम्‌ ।
तेनेति वचनं नियमार्भम्‌। तेन यथा तेनैव पश ङ्गाणामम्यङ्ञो मवति तावष्पय। तमेवाऽऽलोड-
नात्प्ागुपादतव्यं न पुनरन्यदुषादातव्यमित्येषोऽषैः पिद्धो मवति। आदोडनं दैव द्विस्मृत्व
कृतेऽभ्यङ्गे तद नन्तरं स्मरणे पनरन्यद्‌हीष्वाऽऽरोज्य तेन पुनरम्यक्घः कत्य ह्ये
तदर्थ वा तेनेतिषचनम्‌ । भभ्यङ्कः पाणिभ्यमिष्‌ प्तामथ्यात्‌) न दमपुञ्ञीखाम्यां
साम्याभावात्‌ । तस्य पानिभ्यां पप्रम्लस्य मुखमेव प्रथममम्यङ्क इति बोधाथनः
स्ष्टमेवाऽऽह । अग्र हति पपतम पञ्चम्यै । तेनं मुलमम्रदारम्याम्यङ् इत्यपो
मवति । मुखस्य शिर्तदारम्य मुखमम्यङ्क इति । एतेन पराचीनताऽम्यङ्गे प्रद्‌
शिता मवति । तथा चाऽऽपस्तस्वः--प्राचीनं त्रिरभ्यङ्के मृखमग्र इति प्रीवाऽपि
मुखपबन्धिन्येव तदाधारमूतत्वात्‌ । उत्तरत्रानुलोमग्रहणादपि शिरःपरमृतिग्नीवान्तानाम-
वथवानां मुख्यतया मुखपदवाच्यत्वामविऽपि गौण्या वृत्या तत्पदवाच्यत्वम्‌ ।
अन्यथा ग्रवायां छोमाभावेन कुत्रापि तत्रह एव न स्यात्‌ । अनुखोमं॑यन्मुखानि

१३०

१०३० सत्यापाढविरवितं भरौतचचर॑- ` [१ ०दशमपरभे-

रोमानि तदभिमुखतयेतरोज्गाणामम्यङ्ग इत्यर्थः । अथवा मूखशब्देन केवठस्य
मुरुय्य रखप्येव ग्रहणम्‌ । अग्रशब्दः क्रमार्थः । शिरःप्रमृतिग्रीवान्तानामवयवाना-
मनुरोममितराण्यङ्गानीलत्र समवेशः । अनुोमशेन्दस्यनुकरमेगेलर्थः । तेन शिरःप-
मृतिपादान्तक्तमेणाम्यज्गः कर्तभ्य इति 'िदधं मवति । इतराणि ` मुखादितरा9, पूवः
कल्पे हस्तादीनि उत्तरकल्पे शिरआदीनि । मुलमगरेऽनुरोममितराण्यङ्गनीति पाथै-
कंथेन निद शान्मुखाम्पज्ञने परथव्च्रः । इतराम्यज्ञने सेमवतां कृन्मच्रः, अतेभवतां
मच्रदृ्तिः । स्वम्यक्तो मवति, तथाऽम्यङ्क यथा स्वमभ्यक्तो मवति | पशन्शो यथा
सव(वयवप्बन्धो नवनीतस्य मवेत्तपेति सूचयति । अभिपरवकोऽञ्जुषातुरम्यङ्करूपमर्थ-
माचष्टे । आद्पुषेकोऽञ्ञनमाचषटे । पर्वावयवावच्छेदेन नवनीतपबन्धोऽम्यङ्गपदारथः ।
ने्रावच्छरेदेन कञ्जटपबन्धेऽज्ञनपदार्थः। एतावयीदुपप्गीबलालम्येे प्रहारादिशच्द-
षत्‌ । स्वकीयङत्सनष्ष्ाम्यङ्गप्य सुषु स्वेन करतुमशक्यत्वात्ुशबदेनान्यकर्वंकताऽपि
प्रापिता मवति। तत्र कतरनियमप्राक्तौ नियममाह नौधायनः-- अन्योन्यस्य पृष्ठमम्य.
गेक्तोति । । (भव.
हरस्य कनीनिकाऽप्ीति मैककुदे नाऽऽ्जनेनाऽऽङके ।

त्रिककूडि पर्वते मवं त्रैककुदं तेन भ्रैकुरेन। एतादशेनाऽऽज्ञनेनाऽऽङक इत्यर्थः|

अक्षिणी इति शेषः । आञ्ञनक्रियातांनिष्यात्‌ । पाहीति मन्रान्तः ।
तस्िन्नवि्यमाने येनैव केनचित्‌ ।

त्रकुदेन येन केनाप्यन्येन वाऽऽ्नेनाऽऽङ्क इत्येतावत्येव छाघतरेन वक्तव्ये तसि.
विद्यमान इति वचनं तरेककुदाज्ञनतद्यतिरिक्तयत्किचिदन्याज्ञनयोप्तुल्यविकल्पो ऽपि
कदाचित्स्यात्द्रारणा्थम्‌ । नन्वेवं तसमिन्रविद्यमानेऽन्पेनेलयेतावदेव वक्तव्यं तथा च
वयथ येनैव केनचिदिति सूत्रमिति चेत्सत्यम्‌ । अस्मिन्प्रतिनिधावलयन्तप्रनातीयप्येव
प्रथमे अ्रहणमनन्तरमितरस्येलयेतस्य नियम्यातराप्रवृ्तिरियेतादशार्ज्ञापनार्भतवेन प्रेय.

थ्यामावात्‌ । तथा च रोटजमेवाऽऽ्ञनान्तरमादवत्यन्तप्नातीयत्वा््तिनिधितेन `

आद्यम्‌ । एतश्याप्यमवि कञ्जलमित्येतस्य नियमस्यात्नामावः तिद्धो मवति ।
सतूलया शरेषीकया दर्भषीकयां वा दर्भुज्ञीखेन
वाऽभ्यन्तरमनिधाव्यरचिरेकैकं दत्षिणंपूर्वमङ्के। `
तुम्रं मूरेम्यः स्वाहेति मूरपताहचयौत्‌ । पुण्यमिति केचित्‌ । तन्न, ओषधीभ्यः

स्वाहा मूलेभ्यः स्वाहा तृठेम्यः स्वाहा काण्डेम्यः स्वाहा वट्शेम्यः स्वाहा पुष्पेभ्यः

ॐ, ~

स्वहितयश्वमेष ओपधिहोममनरेषु पुष्पस्य प्रथङ्निर्देशानुपपततेः । तेन पताभयेत्ययो

| १७,ज., इ, म, याद्‌'।

[१ च
4 च

&

[श्र०पग्डः] गोपीनाथमहकरतज्योत्प्राग्याख्यासमेतम्‌ । १०९१

मवति । ररास्यतणशलाका शरेषीका तया, दर्भषीका दशशटाका . तया वा । दर्भ
पुज्ञीर दभ॑काण्डं तेन वा । दमकाण्डाग्रस्याज्ञनक्रियायां सामथ्य।मावान्मृटेन॑वाज्ञनम्‌।
सतृरत्वं शरेषीका दर्भेषीकयोरेव । एतज्ज्ञापयितुमेव वाशन्दोपादानं मध्ये. कतुम्‌ ।
अथ वा तृढ कापपतस्तत््हितयेतयथैः । मध्ये वाशब्दोपादाने श्रुतो , सतच्येतिखरी-
टिङ्गनिरश च्छरेषीकादर्भेषीकयोरेव तुट्यकस्पत्वं, दभपुज्ञीटस्य तु गोणकल्पत्वं, फठं
शरेषीकाया अभावे दरभषीकाया अहणं मृरुयत्मेनेव, दमपृज्ञीटपतत्तेऽपि नतु तस्य
अहणं तथात्वामावादिति द्र्टन्यम्‌ । अभ्यन्तरं यथाऽक्षितो बहिन मवति । अपाङ्ग-
मारम्याऽऽन्तमिति यावत्‌ । अनिधावयन्नप्रतिनिवतयज्नेकेकं त्रिराङ्के दक्षिणं त्रिरुत
त्रिरित्य्ैः । पङ्ृत्तङृरेव मन्न उमयोरक्ष्णोः । तत्र करममाह--दक्षिणं पूर्वमिति ।
द्विवां सब्यम्‌ ।
रेषु पकेषु सङृन्मश्र एवोमयत्र । म्ये तिराज्ञनंपूरवधूत्ात्रा्ं त्च वैकसििकं

क्र

द्वित्वमनेन विधीयते ।
दविदेक्षिण« सटृत्सन्यमित्यकेषाम्‌ ।

` उमयं त्रिश्िद॑क्षिणं तिः स्यं द्विरिति वेत्येवं पृव॑मक्तं तत्र स्वतन्े. पञ्षान्तर्‌-
मनेनाच्यते ।
न पुनर्निषेचयति ।
एकेन प्रयत्नेन सेततमज्ञनं कर्तव्यं तथा कर्तुमशक्यते प्तत्यायै पुनरजं
न निषैचयति न नेश्रयोर्योजयतीलयर्थः । अवा पुनःशब्दो बहित्यय । निषेचयती-
त्यस्य निगमयतीत्यर्थः । तथा चायमर्पो मवति न बहु निर्गमयुत्ीति । अर्थ॑जनत्रत
बहिरिति । जञ्जनक्रियायां विशेषमाह बौधायनः--सथास्येतद्‌]ञ्नने पिष्टं दषु."
पोते पतृठ्या च शरेषीकया तस्य प्राङ्मुखस्य प्रत्यस्मुख उपविश्य पन्येन पाणिना
दक्षिणमक्ष्नक्तीति ।

तस्य ते पवित्रपते पवित्रेणेति पान्यमानो जपति चित्पतिर्मा

पुनातु वाक्पति पुनातु देवो मा सविता पुनातिति

च पवभानः सुवजैन इति वैतमतुवाकम्‌ ॥ ४ ॥
इति हिरण्यकेरिसूजरे द्शमप्रशने प्रथमः पटलः !

आदयश्वकारो्कत्वेऽपि मच्त्रित्वद्योतनार्थः । ध्वे भेददशोनायुक्तमेत-
्रित्वम्‌ । एकत्र निर्णीतः शाज्ञार्योऽपतति बाधकेऽन्यत्नापीति जैमिनिनाऽपि स्वीक्‌-
तम्‌ । यथाऽऽद्ियः प्रायभीयश्वरुरिति विधो स्थाीवचनस्यापि चरुशन्दप्यादिति

१०६२ सत्याषाढविरवितं भौतसू्नं- . [१गदशमपरभे-

मोदनेनेतिव।कयरो षवश्चादोदनाैकतवे निर्णति सोयं चरुमिलयादौ वाकयरेषामवेऽप्यो-
दनाभकत्वं तथाऽतरेति । अच्छिद्रेण पवित्रेणेति पवत्रासुषनतील्याध्वयैवसूत्रे सर्वत्रेति-
अहणाञ्ज्ापकालिष्वच्छिद्रेगेत्यारिरनुषङ्गः । पवमानः सुवभेन इति चेतमनुवाकमि-
स्यत्रत्यश्वकारोऽनुवाकशरोत्तरं योज्यः । रहस्यपातकान्यप्थयमनुवाको नाशयतीत्य.
सन्तं पाविभ्यमेतस्येति प्रपिद्धमिति प्रदरीयित्मेतच्छन्दः । उक्तश्ायमर्थश्चतुरवि-
शतिमते- |
, पावमानीस्तथा कौत्सं पौरुषं सृक्तमेव च ।
जप्तवा प्रत्यहमेतानि स्वैपापैः प्रमुच्यते ॥ इति ।
पावमानीः पवमानानुवाकमता ऋचः । पाविज्यार्यं प्रल्हमपि पाठः कार्यः । तषा
च प्मतिः-
रुद्राध्यायं पावमानं पू्वैनारायणं तथा ।
यो ज्पेस्रलयहं दयेतान्पर्वैः पापैः प्रमुच्यते ॥ इति ।
चकारः पृवंभश्रेः सह. समुश्चयायः । जष्व्युणा . पावमानं प्तावकाशतथा कर्वन्यं
यथा पवनश्रये तत्तन्मच्राणां सर्वेषां पाठो भवेत्‌ । प्वमानानुवाकस्य वाक्यञ्च
एव पाटः |
षस्योकोपाहश्रीमददिषटोमयानिसाष्तामियुक्तवाजपेययानजिसवतोपुलया-
जिद्िसाहस्राभियुक्तपोण्डरीकयाजिगणेशदीक्षिततन्‌जगोपीनाय-
दीक्षि्तविरवितायां श्रीपद्धगवत्सल्याषाढदिरण्यकेशिस्‌-
आस्कुिगतनिगृढायथरत्नारामडृतविद्रलनसंताप
काःभिकायां उ्योत्स्नाख्यायां त्तौ दश्षमप-
छस्य प्रथमः प्टटः॥ १॥

भथ दश्मप्रश्न द्वितीयः पटः ।

आ बो. देवास ईमह इति प्रेण द्वारेण भ्रागव\्शं भविशञ्ञपाति ।

द्ारम्रहणं वातायनब्यावृत्यरथम्‌ । प्रविराज्निति शत्रा प्रवेशप्तमकाटठं जप इति

मोध्यते । यत्ियाप्तो हवमह इति मन््रान्तः ।
विदयुद॒सील्यप उपस्पृह्यापरेणाऽऽहवनीयं
दक्षिणाऽतिक्रम्य दक्षिणत उपविशति ।
दरशपूणंमाप्तादे दृष्टस्य प्रतीकस्य अरहणम्‌ । तेन मपि श्रद्धेति मश्नान्तो मवति ।

। ^

४१

[रदिशपष्डः] गोपीनाथमटकृतन्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ ! १९३३

दक्षिणत उदङ्मृखतयोपवेशनमन्यया दक्षिणाञ्च एष्ठतःकरणपततेः । नौधायनोऽपि
स्पष्टमवाऽऽह- दक्षिणत उदङ्मुखमूपवेर्येति । एकद्वारतवे तु तनैव प्रवेशः परामथ्यौत्‌ ।
तस्पैव एव संचर आ सुयायाः ।
संचरो मार्गः । भा पल्याया एतयत्राऽऽङमिव्यापतौ । नात शस्यते सोमेऽध्वयुः पेण
द्वारेण हविषीने प्रविदयाप्रेण निष्कमिदिलत्रावमृथान्ता सुखेत्यस्याथ्य नि्णीत-
स्वादत्रापि सर एव निर्णयः । हृदं कर्मायपचरे, ठौकिकिं तु अग्रेणाऽऽहवनीयं जघ-
नेन गार्हपत्यं वेत्यादि जल्यवायानुप्ारेण संचरः । जा सुल्याया इति अवधिविशेषवि-
भिबलाप्पुत्यासमाप्त्युत्तरमुदयनीयादि षु सग्रेणाऽऽहवनीयमेव कमार्थोऽपि प्॑चरो
न तु अतिदेशप्राप्तोऽपरेणाऽऽहवनीयम्‌ । अन्यथा वैरेषिकातिदेशप्रा्तयोः सच
रयर्भेदामविनावधिविशेषविपियथ्यीपत्तेः । याजमानं व्याख्यास्याम इत्यधिकारा
देव यजमानछामि तत्वरामशेकतच्छब्दोपादानेमेतस्मातपूवैतनानि यजमानकमाणि पल्य
अपि भवन्तीतिज्ञापनार्थम्‌ । तश्र वपने पल्य नास्तीति जाध्वयवपूत्रन्याखूया-
न उक्तमेव । षपनामावास्छसत्यत्तराण्यश्ीयेति जपोऽपि न । उद्वाहने पूतैमीत्यूहः।
तूष्णीमिति बोधायनः | । [र
इृनद्रा्री घावारायेवी ्याहवनीयमभिपन्नयते ।
सन्ते फहीति मचरान्तः । प्रावशप्रपादनोत्तरं दीक्षणीयापक्े तां कृषाऽनन्तरमे-
वांऽऽहवनीयामिमश्रणम्‌ । अत्र प्ताधिका युक्तस्तं प्राशं प्रपाध्त्र दीक्षणीयामेके
समामनन्तीलयसतिनपूे प्रदशिता । एत्नन्तरं ` दीक्षाहुतयः । दीक्षाहुतिहोमानन्तर्‌
वातं प्राणे मनक्ताऽन्वारमामह इत्यस्य मश्रस्य जपो यजमानस्य : ॥ प्रत्यगाशिषो
मच्रानकर्मकरणाञ्जपतीत सूत्रात्‌ । आपस्तम्बेन पर्णाहुतिपत्तकायाः षष्ठया दीक्षाडते-
रन्गे विनियुक्तत्ादनुमश्रणमेव वा षष्ठया दीाहुतदैयमानाया, भनेन क्यम्‌ ।
सनुमश्रणश्य।पि अपत्वमस्लीतयु द्वति प्रदशितमेव ।
अन्पर्ेदि ष्णानिनस्या ऽऽस्तीर्णस्यकसौमयोः
शिख्पे स्थ हति शृङकङृष्णे राजी आरभते ।
अनतर्दि गरहणं शथनाधयेकृष्णाजिनास्तरणादो सर्वत्र राज्याटम्मनं स्यात्त्मा
भूदित्येतदर्थम्‌ । कृष्णग्रहणं ग्याघ्राजिने राज्याम्मनव्यवृतयर्थम्‌ । राजी पङ्क ।
शु्ङ्ष्णराज्योः पदैवाऽऽलम्भनम्‌ । शिस्पे स्थ . इति टिङ्गात्‌ । भाङम्मनं स्पशे.
नम्‌ । अत्र बैधायनः-ुहेऽङ्षठो मवति ङृष्णेऽङकलिरिति । दवेधेऽन्योऽपि विशेषः-
ुहङृष्णयोः संस्परी इति शद्धेऽङष्ठो मवति कष्णेऽङृदिरिलेवं शुङकृष्े पेमृरोदिति
मोधायनः प्रथनवैत५ सविर पमृरोदिति ` शाटीकिरप्येने एकाङ्द्येव पेमृशेदित्योष-
मन्यव इति । श्रयं त्रयेदशङ्कटम्‌ । यज्ञस्योदच इति मन्रान्तः ।

१०३४ . सत्याषाठविरचितं भौतसूत्रं- [१ ०दशमप्रभे--

सुशा्माऽपतीति दक्षिणतो भसत्त आरोहतीमां
धिय शिक्षमाणस्य देवेति सुत्रामाणं पृथिवीं

ॐ क

यामनेहसमिति चेमा५ सुनावमारुहामिति वा ।

सुशम।ऽप्तीलयेतावानेवाये मच्रः 1 पूर्वश्चकार उत्तरमन्नेण पह सेघानारथः । उत्तर-
श्वकारः प्रथमेन मन्रेण प्तमुचचया्ैः। इमा९ सुनावमारुहमिति सुत्रामाणमिल्यनेन
विकर्पते । दक्षिणतो दक्षिणप्रदेशतः पश्चम्यथकप्तप्तिः । मप्तत्‌ कयिमदेश्षो गुद-
प्रदेशो वा पूतीयि ततिः । दक्षिणं जान्वाच्यामिपतपेतीति बोधायनः ।

आऽषहं दीक्षापरुहमृतस्य पत्नीं गायत्रेण छन्दसा
अह्मणा चते सलयेऽधायि सल्यमृतेऽधाय्युतं च मे
सत्यं चाभूतां ज्योतिरभूव५ छवरगमर - सुभ
रोकं नाकस्य पष रध्रस्य विषएपमगममित्यारघ्च जपति।
आर्ये तिवचनमारोहणजनपयोः कालाव्यवधानार्थ, तेन प्रल्याः रिरि नाह
्रतिमुश्चतीत्येतदादिं जपानन्तरं मवतीति ्िद्धं मवति ।
विष्णोः श्रमासीति ङृष्णाजिनेन दक्षिणपश्सं प्रच्छादयति ।
कृष्णम्रहणप्रयोजनं पूववत्‌ । दक्षिणग्रहणप्रयोजनं प्रागुक्तमेव । प्रशब्दर।ऽपध्य
प््वीवयवावच्छेदेन च्छादनं यथा मवति तथो कतन्यमिति बोधयति । कृष्णाजिनम्रहण.
मापर्तम्बोक्तवापोग्यावृत्यभैम्‌ । यच्छेति मश्रान्तः।

नक्षत्राणां माऽतीकाश्चत्पाद्यीति वाससा शिरः परवेष्टयते ।

षाप्तो ऽशरोष्णीषरूपं शिरोवे्टने तस्यैव छोकतः सिद्धेः । प्रादक्षिण्यं .परिमाषा्ति.
द्धम्‌ । बौधायनापस्तम्बौ स्पष्टमाहतुः-- प्रदक्षिणमुष्णीषेण रिरो वेष्टयत इति ॥
उष्णीषरपवच्ञालमम इतरदपि । भत एवाऽऽपरस्तम्बेन वाजप्तनेयकग्रहणं विकल्पार्थं
कृत द्र्टम्यम्‌ । द्ैषे स्पष्टमेव विकल्प उक्तः-- अथस्य प्रदक्षिणमुष्णीषेण शिरो
वेटयतीति सूत्रं बौधायनस्य वाप्ततैव प्रच्छन्नः स्यादिति शाीकिरिति । आचार्यस्य
तूभयमप्यमिमतमिति विोषानृक्तर्गम्यते । उष्णीषशब्दरो दी्ैशाटके प्रतिद्ध एव ।
वेष्टनं व्यापनम्‌ । न पुरा सतोमस्य क्रयाद्पोण्ीतिति प्राक््रयाद्वापोपप्तारणे श्रतो
दोषश्रवणात्‌, गर्मो वा एषयदीषित उस्वं वापः प्रोणुते तस्माद्म; प्रावृता जायन्त
इति गर्भरूपरीक्षितो स्वरूपत्वेन वाप्तसः संस्तवनात्प्तयपोते रिरोऽगरेऽनुपूषैमितराण्य-
ज्गानीतिवक्ष्यमाणपूत्राि ङ्गात्‌, अथ यजमानं वातप्ता प्रोणोतीति यजमानस्य वात्ता
्रोणिवनश्य स्वतन्नतया विधानाच्च वप्ता पतशिरस्कपर्वीवयवप्रोर्णवनमादौ कत्वाऽन-

^> +

न्तरमृष्णीषेण रिरोवेष्टनमिति सिद्धं मवति । शिरोगतवाततेवयवपंकोच उक्तो बोधाय्‌+

८.

"क क वा क १ श 7

[9

45: - 3, "+

:
श
५
४

(=

मै ै

[रदवि°पट्डः] गोपीनाथमडइकृतज्योत्मनाव्या स्यासमेतम्‌ । १०६५

ने न~ प्रतिकृष्य वप्तनस्यान्तान्प्रद्षिणमुष्णीपेण शिरो वेष्टयतीति । प्रोणेवनं प्राव
णम्‌ । शाप्तपरा प्रोणवनास्प्ागक्षिणां तयते छृष्णाजिनं निष्काप्तनीयम्‌ । अन्यथा दत्षि-
णांपतस्य प्रावरणासंमवात्‌ । दीक्षितस्य गर्मरूपत्वं बहवृचत्राह्मणे प्रपञ्चितं - पुनवी
एतदतो गर्म कुर्वीति य दक्षयन्तीति । पटतदशं गर्भवेष्टनमु्वं, जरायु तु
एतस्यापि वेष्टनं येन क्रियते सत॒ पदार्भैः। सोऽत्र ृष्णाजिनरूपः । तेन वापप्ता
प्रावरणेत्तरं कृष्णाजिनेन।ऽऽच्छादनं शरीरष्य कर्तव्यम्‌ । उक्तं च पूत्रान्तरे-वापपता
शिरः प्रवेष्टयते कृष्णाजिनेन शरीरमाच्छाच कृष्ये त्वा सुपतस्याया इति वेदेः कष्ण-

विषाणया लोष्टमुद्धन्तीति । एवं च दीक्षिते गभेखं तपन्तं मवति । सोमक्र पस्पुराऽपो-

भवने दोषः श्रतौ-- यत्पुरा सोमस्य क्रयद्पोर्ण्वीति गर्भी; प्रजानां परपरतुकाः
स्युरिति । परापातुकाः परापतनश्चीछाः । एत्य पोमक्रयोत्तटं जननं ततो वसखपन-
यनं युक्तमेव । तथा च श्चुतिः- कते सोमेऽपोुते जायत एव तदिति । अपोणैवनमु-
द्धाटनम्‌ । फं चालयन्तं राजादिकं प्रति जनानां प्रतिदिहक्तायां पाशवस्येः पाध्णिका-
दिभिः स्माया जवरणपद्टो यथाऽपनीयते तादगेयेतद्धवति । तथा च श्चृतिः-अयो
यथा वत्तीयाश्पं प्रत्यपोते तादृगेव तदिति । अनेन ॒प्रच्छदनेनाक्िन्कटे तत
उत्थानं बोध्यते |

भरत्तया ृष्णविषाणया दृष्ये त्वा सप्तस्याया इति बेदेटोषपुद्न्ति ।

प्रत्तवचने कृष्णविषाणान्तरनिवृच्यथम्‌ । प्रत्तवचनेनेदमपि गम्यते कृष्णविषाणा.
प्रदानं वाप्तप्ता शिरोवेष्टनोत्तरमेव करतव्यमिति । मश्चपाठक्रमान्मेखद्ापरिव्ययणादि .
पर्नीसंनहनान्तस्य दक्षिणां पप्रच्छादनपर्वमावित्वमेव । वेदेर्ेदिपबन्षि लोष्टं मृदरोखकं
ये कंचनोद्धन्ति विदीणं करोति । अत्र वेदिशन्दो छक्षणया वेदिदेशपरः । शोष्टमि.
त्येव युक्तः पाठ इति ष्ष्न्तीलयक्िन्सूत्रे प्रदशितमेव । अथव। ठोष्टमिवोद्धन्ती-
त्यथेः , यथा ठेष्टस्य प्रहारेण विदारणं तथेति । अ्ानमृदः । मृदो विदारणं तृत्कि.
रणनेति लोकप्रतिद्धितः प्राप्ते तत्र प्रहारेण विदरणं विधीयते | नन्वेवं वेदिम्‌
दधन्तीत्येव वक्तव्यं छाधवदिति चेत्‌, स्य, वेदिमूद्धन्तीत्येवमुच्यमाने वे्ाः
सवौवयवावच्छेदेनोद्धननं वेरेभृदमुद्धन्तीत्युक्तौ तु कर्षिश्चितमदेश उद्धननमिति
स्वरूपमेदेऽतरैकदे शोद्धननस्येव विवक्षितत्वेन छाचवस्यात्राप्रयो जनकत्वात्‌ । एतादश.
खष्टिकरपनया ग्यारूयानं छोष्टामवे छोंपापच्या । न देष्टपत्तिः। यथाकथंचिदलोपानुगुण-
ग्याखूयानपतेमवे लोपकस्पनाया अनुचितत्वात्‌ । तथा च निडनपूत्रम्‌ू-भटोषो
ढोपाननय।य्यतर्‌ इति । इदं चादृष्टार्थविषये द्रष्टव्यम्‌ । नच वक्ष्यमाणस्य शिरसि
कण्डूयत इत्यस्य यथाऽधौमाव ठोपस्तथात्राप्यास््वति वाच्यम्‌ । तवर्य प्रति शिरति

१०६६ सत्थाषाढविरचितं थौतसूर्व- [! °दश्ममनने-- .

कण्डूयत ह्यत्र छोपकष्पकापस्तम्वी यस्यष्टवचनमिव प्रकृते तादशस्पष्टवचनामावेन

तपाकल्पनाया भप्ंमवात्‌ । बौधायनपूतरष्वरपत्ततः कण्डूल्यमविऽपि कर्तव्यताप्रतीतिख ।
स॒पिप्पाभ्यस््वौ षधीभ्प इति शिरसि कण्ड्यते ।

एतस्यादष्टरथत्वपक्षे शिरि यिमन्कर्सिश्िदवयवे भषणं कुरुत श्यर्थः ।

भोधायनेन दलिणं गोदानं कण्डूयत हति कण्डूयने नियतदेशेक्याऽयेपराप्यमवेऽपि,

कण्डूयनं करतन्यमेवेति पृच्यते । भरे प्रति कण्डूयत इत्यापसतम्बोक्तदृष्टायत्वपले
तु अभीमवे. खोप एव । पूश्रकरस्योभयमपि मतम्‌ । नचादृष्टाेत्वपक्ष इतरेषु
कण्डूयेषु एतन्मच्नप्रापतिः कथं मेस्म्ाषकामावादिति वाच्यम्‌ | भर पक्तवास्कम्डूय-
नमश्रोऽम्यावर्तत इतिषपरिमाषसूतरप्यैषव प्रापकस्य , सत्वात्‌ । शिर इति प्रप्त
भ्यन्तवचनं किरति. यत्र कुत्रचित्‌, यत्र कण्ड्ति्तत्र वा कण्ड्यने न तु
शिरः सवस्य कण्डूयनामिल्य बोषयति । मटृष्टाथतवपक्ष एतन्मश्रकरणकशिरो-
धिकरणककण्ड्यनविधिः ।. दृष्टायेत्वपक्े मश्रमाधरांशे विधिः . कण्डुयनविषिस््वन्‌-
वाद एव । यदा शिरति कण्डूयते तदा पुिप्यङ।म्य इत्यनेनैव मश्रेण कण्डूयते ।
इतर क्षु यद। कण्डूयते तद। विषाण हृत्यनेनैष । उमयपलेऽपि रिरस्येव कण्डुयन-
मादौ तत इतरा ङ्गेष्विति । अनेकेवु भर्येषु॒काटग्यवघानेन जायमनिषु मनर वृत्तिः ।
तथा च सूत्रम्‌ -अभेपुयक्त्व तकण्डूषनमच्ोऽम्यावतैत इति । काटन्यवघानकृतमे-
वात्रा्दथकत्वम्‌ । जैमिनेश्तु मते काहन्यवषनेऽपि नाऽऽवृत्तिः । तथा च तस्सूज्-
मेकादश्चाध्यये चतुर्थपादे कण्डूधने प्रल्ज्नं कम भेदात्‌, अपि वा चोदौक्पतेकक-
म्यातस्य। दिति । कण्डूयनक्रियावां कण्डुयनकमोपनेयस्य दुःखस्य दुःखापनयनैस्का-
याणमिङ्गानां च भि्रत्वात्मलङ्गमावृत्तिः| अत्र कर्मशब्दः क्रियाजन्यफटशाटिष्व.
रूपपारिमापिककर्मपरो धत्वक्रियापरश्च । तथा च क्रि५।नन्यफटशाङितिरूपकरम-
परत्वस्वीकारे कर्मणां क्रियाजन्यफठशाठिनां शिर आदिरूषाणां मेदाकण्डूयने प्रसङ्ग
मच््रावृत्तिरियन्वयः । धात्वधङपक्रि१।११े तु प्रलङ्गं कण्डुषने कमममेदान्मन्रावृक्ति-
रिलयन्वयः । अथं पू्वमूत्रार्थः । उत्तरमूत्रारथप्तु रेककरम्यात्‌, एकमेव क यन्न तस्य
मवस्तस्द्धतोचवोदना कणडूयेतेति दन तस्या देकंयभेव न मेद्‌ इति । अयं निण्कृ-
छोऽपैः- दुःखानि न भिन्नानिन तु दुःलापनयनं स्वरूपेण चिकीर्ितं, नाप्यङ्कपं-
स्कारः | येन तदधेददेदः स्थात्‌ । फं त्वात्मानं कण्ड्तिदटुःखाक्िपतचित्तमपनीतकण्ड्‌
दुःखे कर्त कण्ड्यने क्रियते । तेन यावता दुःखनानपनीतेना$ऽत्मनि दुःखं मवति
तावतः पतमैस्य दुःखस्यापनयनमत्र क्रियाननयफडतच्छास्यातमैव । तथा वैक भालमैव

~ „क ताद्शेखधिकम्‌ 1 |
१ क, छ. शि भि? ।

+

५ ~ दरक

0

{रदिगप््डः] गोपीनाथमभटहकृतज्योत्त्रान्याल्यासमेतंम्‌ । १०३७

कर्म यत्र तदेककर्म तस्य भाव रेककम्य॑तस्मद्धेतोः । एककमेति कण्डूथनविशेष-
णम्‌ । कण्डूयनान्यङ्गमेरेन भिन्नानि न भवन्ति । यद्‌।ऽङ्गपंस्कारः कण्डूथनं भवेत्तदा
भरद्दः स्यादताऽङ्गतस्क(र। 5१ ने भवाति, [कं तु आत्मगतस्य दुःखस्यापनय-
नाऽऽत्मन्येव स्कार उत्पद्यते । अङ्गगतकण्डुनिवृत्तिप्तु द्वारमाश्रं, य।यत। दःखेना-
पनीतेना ऽऽत्मनि दुःखं भवति तावत्सैमपनेतुममिप्तषाय कण्डूयन) पक्रमो दद्यते हि
अन्त एेककम्थं कण्डुयने सिद्धं मवति । अस्मादेव हेतोशवोदनैक्यमेष भवति नत्वङ्ग-
कृतो भेदः कण्ड्यने । अतोऽगृह्यमाणविरषत्वात्त्रं भवतीति ।

विषाणे व्रष्य॑तं प्रन्थि यदस्य गुरिफदर हि

मनो यदृस्य गुरिफदमित्यवशिष्ान्यङ्गानि

अवशिष्टे्ङ्गेष्वि्यथः । तेन हस्ताद्यवयतेषु एकदेश एव कण्डूयने नतु कृतस्नानां
कण्डूवनाभेति पृतचवदेय। मवति । शिर्‌ःशन्देन केवल्शिरपत एव ग्रहणं, तेन ड
टादिषु विषाणे विष्या इदेव मन्न न तु पुपिप्पहाम्य इति । चक्षपोरथप्राौ कृष्ण-
विषाणया कण्डूयनं न, अयोग्यत्वात्‌ । ह्तेनापरि कण्डुयनं न, पामनंमावुकाः प्रजाः
स्युरिति दोषश्रवणात्‌ । ताह कथे कर्तव्यमिति चेत्‌ । कृष्णविषाणाग्रे पटक दद.
तया बदूध्वा तया कण््यनमित्येवं कण्डूयने कतेन्यपित्यवेहि । अङ्गग्रहणं शिरपतोऽ-
कगतवेऽपि प्राधान्यं चयोतयितुम्‌ । तेन स्नापनीयेनोत््तायेल्यनेन विहित उद्भने प्राषा-
न्यातप्रयमे क्षिरपत उद्भतैनं तत इतरेषामिति सिद्धं मवति ।

सृपस्था देनो बनस्पतिरू्भ्वो मा
पाद्योद्च दति दण्द पतिगरह्वाति।॥५॥

प्रतिग्रहणं यावत्पयेन्तं न कृतं तावत्पर्यन्तं दानश्ब्दार्भः विद्धो न भवति । दान
विना प्रति्रहशन्दार्थोऽप्येवम्‌ । एवं च दण्डदानप्रतिग्रइथोः पमानकाटछिकत्‌ाऽ5।.
कयेव । तत्करणमन्नः पूर॑मेव वक्तञ्य इत्यप्यर्थात्‌ ।

अभ्निदक्षितः पृथिवी दीक्षा तयाऽपिदीक्षया दीक्षितो ययाऽ-
परिदीक्षया दीक्षितः सामा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दी
बायुदीक्षितोऽन्तर्तं दीक्षा तया वायुर्दीक्षया दीक्षितो यया
बायुदीक्षया दीक्षितः सामा दीक्षा दीक्षायतु तया दीक्षया
दीक्ष आदित्यो दीक्षितो द्यौदीक्षा तषाऽऽदिल्यो दीक्षया
दीक्षितो ययाऽऽदिलयो दीक्षया दीक्षितः सामादीक्ना दीक्षयतु
तया दीक्षा दीने चन्द्रमा दीक्षितो नक्षत्राणि दीक्षा तया

१क. च. छ. जद्‌ऽस्थय।२३. ब, ज. घ, न, ^तिरिति।
१३१

१०३८ सत्याषाढविरितं श्रौतसूत्र [१ गदशन

चन्द्रपा दीक्षया दीक्षितो यया चन्द्रमा दीक्षया दील्षितःसामा

` दीक्ता दीक्षपतु तया दीक्षया दिते वरुणो राजा दीलित आपो

दीक्षा तया वरुणो राजा दीक्षया दीक्षितो यया वरूणो राजा

दीक्षया दीक्षितः सामा दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दीक

सोमो राजा दीक्षित ओषधयो दक्षा तया सोमो राजा दीक्षया

दीक्षितो यया सोमो राजा दीक्षया दीक्षितः सामादौक्षा

दीक्षयतु तया दीक्षया दीक्षे प्राणो दीक्षितो बाग्दीक्षा तया

माणो दीक्षया दीक्षितो यया प्राणो दीक्षया दीलितःसामा

दीक्षा दीक्षयतु तया दीक्षया दक्षे प्रजापतिदीँक्षितो मनो

दीक्षा तया प्रजापतिदीक्षया दीक्षितो यया प्रजापतिर्दोक्षया

दौलत सामा दीक्षा दीक्षयतु तया दक्षया दीक्षे बाचामे

वाग्दीक्षततामञ्नये समष्टवा उ प्राणेनपे प्राणो दीक्षतां वायवे

समष्टवा उ चक्षुवा मे चकुरदीक्षता< सूयोय समष्टवा उ मनसा

मे मनो दीक्षतां प्रजापतये समष्टवा उ द्यौश्च पृथिवी चादश्च

रात्रिश्च कृषिश्च वृष्टिश्च सिषिश्चापचितिश्राऽऽ्पश्चौषधपशोकच

सूटृताचता पा दीक्षमाणमनु दीक्षन्तां मृभुवः सुवः स्यम

आमा श्रद्धा मे क्ितिस्तषो मे प्रतिष्ठा श्रद्धा सलं ्रदपति-

रिति केरिनीं दीक्षां जपित्वा स्वाहा यज्ञं मनसेति द्रे अङ्गी

निभजाति स्वादा द्यावापृथिकीभ्यामिति द्रे स्वाहोरोरन्तरिक्षा-

दितिद्रे स्वाहा यज्ञं बातादारमदइति पष्ठी कृतेर; स्थेति चत-

स्लोऽङ्गटीरुत्छजति ताभियंथासुषं चरति वाचं च यच्छति ।
सेभारयनुरहोमोत्तरमथं जपः । केशिनीम तस्य शडस्योपादानं ज्ञानार्थम्‌ । ज्ञाना.
मावे यजर्भेषप्राय्चित्तं भुवः स्वाहेति द्लिणाभ्नौ होतव्यम्‌ । दीक्षाशठ्देन दीन्तापद-
वन्तो मच्रा छक्षणयोच्यन्ते । दीक्षम्राहिणोऽगन्यादयो देवविशेष। एव केश शब्द्‌
व।च्याः । केशिनीति दीक्षाविशेषणम्‌ । पिशेष्ये लक्षणया मनच्रपदव।च्यतायां विरो-
षणत्याति लक्षणया तत्पदवाच्यत्वम्‌ | कः स्वगस्तप्येशाः केशा इति व्युत्पत्या केश-
शठ्दस्य देषवाचिध्वम्‌ | तस्मान्मत्वर्धाय इति विशेष्यस्य दीक्षाश्गब्दस्य स्नीहि-
कत्वादविरेपणीभूतात्केशि शबदाद्विशष्यलिक्ानुोचेन ङ्प । कशब्दस्य स्वगेवाचित्वं

हेमकोशे--

, १, तप्र: २ ड. ज. ष. म, न्वै यः।

ष)

[२द्विगपट्डः] गोपीनाथभट्ृकरृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०३१

को ब्रह्मात्मानिाकाचचिचित्नारियमकेतुषु ।

विष्णुवाहनशब्दरेऽव्यो पितकर्गे वपत शतो ।

कलहे कः समाख्यातः प्रभनेऽर्येऽपि च को मतः।

स्वर्गे चरे तथा मित्र शुद्धवरथे स्मरकाछ्योः ॥ इति।

सर्वेषु देवेषु स्वरगशत्वं तु त्रिदिवेशपदादिव केशष्दादपि त्िध्यति। एकवचनं

जात्यभिप्रायम्‌ । दीक्षायां नियमत्रताद्विरूपायां जपत्वाप्तमवेन तत्प्ाधनीमूतमच्वा-
चित्यं छक्षणया स्वीकायम्‌। केश। दीक्षामराहिणोऽगन्यादयो देवा यस्यां पतन्ति यत्ताधनी.
मूतमन्ेष प्रतिपा यत्वेन सन्तीति यावत्सा केशिनीति निष्कृष्टो ऽपः । केशिनैीदीक्षा.
जपातपर्वमघवर्युः प्रथिवी दीक्षा तयाऽचचििक्षया दीक्षितो ययाऽश्चिदौक्षया दीक्षित
स्तया त्वा दीक्षया दीक्षयामीत्यारभ्य तास्त्वा दीक्षमाणमनु दीक्षन्तामित्यन्तं यजमान
मीक्षमाण मच्छिद्रिकप्रपाडकस्थमच्रनातं नपति। युष्मच्छब्दभयोगादध्व्योभैपोऽयम्‌ ।
केशिनं दीक्षां जपिलेति स्यप्पमानक्ैकत्वार्थो यो मुष्टिकरणकत। स॒ एव जपक.
तेति । तेन म॒टिकरणस्थ यनमानेनैव कर्मन्यत्वाज्ञपोऽपि तेनेव कतव्य इति सिद्धं
भवति । तथा च पलन्या: कतैत्वं वरतं भवति । मुष्टिकरणं यजमानकतकमेवेत्यत्र मुच
तामिर्ययापुखं चरति वाचं च यच्छतीलत्रयश्चकार इत्यमरे वक्ष्यते । दवे भङ्की निभ
जतीति सामान्यतो यद्यप्य॒क्तं तथ।ऽप्यङ्कटिद्रयं द्र ोद्चयोहस्तये दरे्टन्यम्‌ । एवमुत्तर्‌-
स्वपि । आदौ कनिका द्वयं ततोऽनामिकाद्वयं तततो मध्यमोद्धथं ततो द्वयोदैष्तयो्-
छ्टीकरणमित्येवे कमः । न च दक्षिण्य हस्तप्येव द्वे अङ्कटी कनिष्ठिकानामिके भरथमं
ततो मध्यमातर्जन्यौ ततः प्यस्य स्तस्य कनिष्टिकानाभिके ततो द्वये दस्तयोगूष्ठी-
करणमियेवभेवा स्त्विति वाच्यम्‌ । प्तमं स्यादश्रुतत्वादितिन्यायविरुद्धस्येतादशानुष्ठान-
स्यानचितत्वात्‌ । नि्भृजति दभु करोतीति यावत्‌ । पंमुमता दवयोद्वैयोरङ्कस्योयुंगप-
युगपदेव । पंयस्नामिः सवीभिरङ्खछिभिः सहा कगष्पयोगो मृषटिस्तत्करणं ततपादनम्‌ ।
एतेनार्थात्तमन्योरपि पभञ्मता प्रदरिता मवति । अन्यथा तद्धिना मुषटिकरणविविरन्‌-
पपन्नः स्यात्‌ । मुष्टी इति द्विवचनम्‌ । पदकौरेःप्ररहत्ववोधकेतिकंरणात्‌ । तेन द्वधो
ई्तयो्ष्टिकरणम्‌ । एष्टोः स्येति सौत्रो मचः । द्वये दस्त्र वे एवं चतन्नो न तु
एकस्यैव । अन्यथा मष्टी वाच॑ च पिसभैवितेलय्रे मृष्टिद्रयविपर्जनविधानानुपपत्तेः ।
भपर्तम्ेन द्वे अन्यतरतो दवे अन्यततरत इति स्पष्टममिषानाच । उत्त्गौऽपि युगप
देव } ष्टो स्येति बहुवचनात्‌ । ताभिरुतृषटामिः । यथाघुलमिति वचनादयमिरुतमर-
्टामिः सचेनाऽऽचमनादि कार्यं क शक्यते ता उत्खषटग्या इति । तास्तु कनिष्ठिके
अनामिके चैव । कनिष्ठानाभिकयेरनुत्गे एताभ्यां प्राकमद्ुष्ठतेयोगः पीडावह इत्य
नुमवतिद्धम्‌ । अतः कमिषठे अनामिके इयेताप्तमेव चतपृणापृत्पगैः । अङ्टीरतघ-

१०४० सत्याषाढविरचितं भोतसूजं- {१०दशमपरने--

जतीलश्र चत्र इति खरोटिक्गात्‌ | रष्रीः स्थेतिमश्वगतज्ञीलिङ्गाचेवाङ्लिग्रहणे
तिद्धेऽङगु्िप्रहणं दश हस्त्या अङ्गुढयो दश्च पाया इति श्रुतात्रङ्गुरित्वेनाङ्गुष्ठ-
ग्रहणेऽपि यदि कामयेतोमयं जनवेयमिल्यमीव ोमान्यङ्गुषठं परहाङ्गलिभिगृहणीयादि
स्यत्राङ्गषटप्य एयग्रहणद शीनान्नाङ्गुटिष्वदगष्ठमहणमिति प्रदर्शयितुम्‌ । एतेनाङ्गुष्ठत-
जन्योरुत्रगो वानप्तनेय्युक्तो निरस्तो द्रष्टव्यः । वाचं च यच्छतीत्यत्रलश्चकारऽष्गु-
टिकरणेन पह स॑नियोगरिष्टत्वर्थः । तेन मुष्टिकरणकर्तुरेव वाद्ूनियम इति तया च
पत्या न वार्यमनम्‌ |

वाग्यमटोपप्रायश्ित्तमाइ-

यदि मरमत्तो व्यादरदरैष्णवीमाप्रवेष्णवी५ सारस्वतीं
बाैस्पलयामिलसृच्य व्याहृतीश्च पूनर्वाचं यच्छति ।

यदीत्यनेन नैमित्तिकत्वं श्रददर्यते | प्रमत्तः प्रमादतो व्याहरेद्राचमुचारयेत्‌ । बुद्धा
भ्मत्ततावशन व्याहरणे तु द्विवारं ज्रिवारं वैतेषां मश्राणां जप इति त्वाथिकम्‌ । यदा
त भ्रमत्त इत्यस्य उन्मत्त इत्येवायं इत्युच्यते तदेतेषां मच्राणां सकृदेव जपः । भ्रमा-
देन व्याहरणे तु-

यदि वार्यमछोपः स्याज्पादिषु कथंचन ।
व्याहरेदरैष्णवं मच स्मरेद्वा विष्णमव्ययम्‌ ॥

इतिष्मतयुक्तं आद्यमिति । अयं च वागुचारणनिषेधो यज्ञ प्राधनन्यतिरिक्तविषये }
तथा चाऽऽश्वहायनः --आषद्यातो देवा अवन्तु न इति जपदपि वाऽन्यां वेष्णवो-
मिति । अन्यथ्तप्य साधनादिति चाऽऽह । अ।पद्य नियममेतिक्रम्य । यज्ञप्ताघनमिति
वचपो विशेषणम्‌ । यन्ञपताधनं वचो यथन्ञपेपादनाथं तद्धेषपरिहाराय च तत्‌ ।
एतद्यतिरिक्तवचप्तो यमनमियर्थः । वैष्णवी, इदं विष्णुरिति प्रतिद्धा । जञ्नाविष्णू
महि तद्ामित्यनुवाकस्याऽऽययोरन्यतराऽऽग्नविष्णवी । ततः प्रथो: प्र णो देवी, जा
नो दिव इल्नयोरन्यतरा सारस्वत । ततः प्राप्तां बहस्पते जुष्व न एवा वित्र
बहस्पते अतीत्येतारं तिप्रणामन्यतरा वार्हस्पत्या । इतिशन्दः प्रकाराः । तेनाना-
ज्ञातादिभच्नत्रयप।ठः तिद्ध मवति । अनुरत्न मन्रपाठातूवेमेव वार्यमलोपप्रायब्नि-
ताथा एते मचा इत्यनुपधानार्थः । नचैतदनुपंधानं मन््र१।ठकाट एवाह्िविति वाच्यम्‌ |
मच्राथौन॒प॑घानावरुद्धत्वेनेतदनुष।नापभवात्‌ । अनुपषानस्य ज्ञानरूपत्वेनककाटे ज्ञान
दरया नत्पादात्‌ । अथवाऽनुरतरेतेषां मच्नाणामनुवचनरूपतां दश यितुम्‌ । तेनेकश्रुल्मेव
मदति। जपितवेत्येवं वचनामावान् चातुस्व नियमः चातुस्वर्यनियमामावार्थमेव जपित्वेति-
वचनं प्रिस्यज्यानुच्येतिवचनम्‌ । ग्या; तमस्ता व्यस्ता वा । एकेकशः पमस्ताभिभरेति

-ॐ

क
#
< `

५.८

[रद्विगपरडः] गोपीनाथमद्रकृतज्योत्म्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०४९१

समुच्चयनोधकवचनस्यात्रामावात्‌ । इष्टिपशुवन्धत्रहयत्वपूत्रे यदि प्रमत्तो त्थाह्ैष्ण-
वौमृचं जपित्वा म्याहृतीश्च पुनर्वाच यच्छतीति उक्ततवाद्रकमविषयकमेव । अग्निष्टोम"
बरह्तवसूत्रे यक्ष्यमाणं तद्रहयपरमेब । अत्र विदितं यजमानविषयकमेव । अध्वय्वौ-
दीनां तु वेष्ण्युषयन्नेगेव विष्णुप्मरणमिति न नियमः क्रतु नामोच्चरणेनापीलयेताद-
द्ोपायान्तरमीति । एतदमिपरत्यवा ऽ ऽध्वय॑वपूत्र एतस्यावचतम्‌ । तचोपायान्तर्‌
पमृतावुक्तम्‌ -

यदि वार्थमहोपः स्पाजषादिषु कथंचन ।

व्याहरष्णवं मश स्मरेद्वा विष्डुमनम्ययम्‌ ॥ इति ।

परप्ग।३दमुक्तम्‌ ।
नानृतं बदति ।
स्ामान्यनिपेषेनाऽऽधानपरमृति याषज्ञीवं नानृतं वदेदितिविदोषनिषेषेन चेधानृतवाद-
निपेधे तिद्ध पनभिपेधः कमीक्गतवार्थः | तेनप्ायश्वित्तरयमत्र मवति। एकं परवाधिकारक-
सामान्यनिपेषापरिपाठननिपित्तकं प्रायद्ित्तम्‌ । द्वितीयमाहितारन्यषिकारकप्तापान्या-
कारकविरोषनियेधापरिपाननिमित्तकम्‌ । तृतीयमेतत्कमौङ्मूतनिपेधापररिपाङननिमि-

, त्तकमिति । भे स्मार्त प्रायश्चित्तम्‌ । अन्त्ययोः श्रोतं, तच द्विगुणम्‌ । एतत्रितथ-

माचरणीयम्‌ । तत्र स्मातप्रायश्ित्तुच्पते । वृद्धपराशरः-
विप्रः कषत्कृल निष्ठीन्य कृत्वा चाृतमाषणम्‌ ।
वचनं पतितैः कृत्वा दक्षिणं श्रवणे द्पृरेत्‌ ॥
रक्षणं शरिनोऽक्य ब्ह्मतिप्णीश पंरमृतिः । इति।

बृद्धशातातपः-

त्वा निष्ठीव्य वासस्तु परिषायाऽऽचमेद्‌ नुः ।
्र्यादाचमनं सक्च गोष्ठस्य च दशेगम्‌ ।
यथाप्तमवते ह्येतस्ूर्वामावे ततः प्रम्‌ । इति ।

व जठामवि कर्मणि व्यातौ वा द्वयम्‌ 1 शद्वछितितो-- क्रो शनानृतवादे
शिरा्मेकरातनं बोपवाप्त इति । एवं स्मृतिषु प्रायश्चित्ान्तरमप्युक्तं तत्ततो द्रशव्यम्‌ ।
तत्र शक्ताशक्तकामाकामाम्याप्रानम्पा्वद्पासपतेन व्यवस्या ज्ञेया । श्रोतप्राय~
शितं शबदानृता्ानृतमेदेन मिननम्‌ । तत्र॒ शब्दानुते प्रसतीटिमेगवता पतन्नटि-
नोक्ता । अथानृते व्ातपतयेव । स्म$ तु भनृतद्वयेऽपि प्ताधरणमेव । यद्र ध्रतिने-
= ॐ, ॐ. भि ५ „१
केनैव प्रायश्चित्तेन द्वितीयप्रायन्नित्तप्य प्रत्तः स्िद्धिस्तथ।ऽपि पुनरग्र श्रातनिषे-
धकरणादादृ्तिव क्िद्धा मवति । इदमेवैतक्निेष्य फकम्‌ 1

१०४२ सत्याषाठविरवितं शोतपत्रं- [१ ०दश्मप्रभे--

न माश्समश्नाति
मांपम्रहणे मध्वादीनामुषठक्षणम्‌ । जापस्तम्बेन निपेध्यपदर्थषु तद्ृहणात्‌ । राग“
प्राप्य मांपराक्चनस्य प्रतिषेषः । पश्चिडामक्षणं वैधमिति कृत्वा तप्य न निषेषः। न
हिस्यात्सर्वभतानीतिश्चान्नेण हिप निषिध्यते यागीया तु न निषिध्यते वैधत्वादिलयत्र
यथा तथातरेति द्रष्ट्यम्‌ । अयं वैषन्यतिरिक्तमांप्ताश्चनपरतिषेधो युगान्तर उपयुज्यते ।
कठो तु मांप्ताशनस्य पवैयैव निवेषेन तदपराप्तिरेव । को तु यागनिगेधस्यैवाभवेन
तेत्पंबन्भिमांपपक्षणस्याप्यनिषेष एव ।
सत्रस्तेयान्यदीक्षा च नरमेषाश्चेषकौ ।
पोत्रामण्यां पुराप्रहः।
अक्षता गोपशुतरैव श्राद्धे मां तथा मधु ।

इत्यादिभि; कचिवज्यविषयकरवचनेपेरोषनिपेषे नानिष्टोमादीनां गोग्यतिरिकच्छा-
गादिपशूनां च निषेषामावस्याौदेव प्रदशेनात्‌ ।
न च्िययपेति ।
ऋतावपि । यदि दक्षितोऽवकिरे दिति रेतःतेके प्रायशचत्तश्रवणात्‌ । मतरं प्रति
पत्या गमनमथौदेव तिवृत्तं भवति | तत्र बुद्धिपुषैस्कन्दने यदि दैक्ितोऽकिरेदिति
वक्ष्यमाणप्रायनित्तम्‌ । अनुदधिपूरव तु यन्मेऽत्र पयसः परितोषात्तरमिथ | अञ्चिहोत्रमिव
पोमेन तदरं पनरादद इति रेतः स्कन्नमनुमच्रयत इत्यापस्तम्बोक्तं प्रायश्चितं द्रष्ट
व्यम्‌ । इदमनमन्नणमा चानेन करतैष्यम्‌ । तथा च सूत्रान्तरम्‌--भाचान्तो रेतःस्कन्न
मनुमच्रयत इति । दवि दीक्षितोऽवकिरेदिति ्वल्ञियामेव नान्यख्िषाम्‌ । तेत्र तु या
ब्रह्मचारी ज्ञियमुेवादित्येतसपरायश्चित्तं स्मत्युक्तं च मवति । रागपरातप्य प्रतिषेषः
नोपय।स्ते ।
नोपरि पीटमश्नादावात्ते शयीत च । प्रदर्शनाय॑चा5ऽपतनवचनम्‌ । अथ शयी.
तेत्येवाऽऽधलायनः ।
न निष्ठीवते।
ीषनं छाछाविप्तजेनम्‌ ।
न दतो धावते ।

दतो दन्तान्‌ । दन्तधावननिपेषे तत्स्यनि द्वादश गण्डूषः कार्यासतनेव मुलशद्धि-

रिति स्मृतितेो ज्ञेयम्‌ ।
नाऽऽविष्कुरुते ।
दत इत्यनुवपैते । आविष्करणं प्रकथेकरणम्‌ ।

। 4

[रदविप्टः] गोषीनाथमडकरतज्योत््नाग्याख्यासमेतम्‌ । १०४३

` नाऽऽनतौ स्मयेतापिगृ्च स्मयेत ।

आनतौ केनचिद्धास्यक।रणेन हस्यप्राक्तावपि नैव स्मयेत नेषद्धास्यमपि कुर्यात्‌ ।
लिङ्‌, ईषद्धप्न इत्य्माद्ातोमिष्यन्ञः सयशब्दः । ईषद्धास्यनिपेधेन कैमुतिकन्यायेन
कंखरूपस्य हस्यस्य(पि सृतरां निमेषः । अकारणह।स्यस्य तु ्मशाज्ञदेव निषेध
विद्धिः । यद्ीषद्धास्यमपि निरोद्धं न शक्यते तदा स्मयेतैव परं तु अपिगृह्य वेण
मुखमाच्छाधेष स्मयेत । एतत्कठं श्रुतौ कृष्णविषाणया कष्डूपतेऽविगृह्य स्मयते
प्रजानां मोपीथायेति । गोपीथा रक्षणम्‌ । उणादिसूत्ेषु निषातनात्ाधुः । प्रक.
ब्राह्मणे फन्तरमपि--तस्माद्‌कषितेनापिगृह्य स्मेतन्यम्‌ । तेनपरो धृत्या इति । एते
निषधाः प्या भपि। तस्येति ज्ञापकात्‌ । पन्या . वार्थमनटोपे विष्णुस्मरणमेव

` प्रायश्चित्तम्‌ ।

यदि वाग्यमछोष स्याज्ञपादिषु कथंचन ।
उथाहरद्ैष्णवं मनर स्मरेद्रा विष्णामम्ययम्‌ । इति सतामान्यव चनात्‌ ।

उपायान्तरत से मच्रपाठकल्पनायोगात्‌ । भनद्धं मन उन्दी धत्तेति जपो
तु न मवतः । यावदुक्तं पर्थाः कमाणि ब्रह्मच जपन्नेति सूत्रात्‌ । नचैवं
नखनिङन्तनदन्तधावनस्नानवापतःपरिषानाद्च नाम्य ज्गाज्ञनपावनादीनामप्य मावोऽप्तिविति
वाच्यम्‌ । त्येष एव पेचर जापुल्याया इल्यत्रत्यतच्छब्दस्येतेषां धमोणां प्रापणार्थ-
मेव कृतत्वात्‌ | अन्यथा तदयथ्यैस्य दुष्मरिहा्यत्वापततेः । नच वैयथयैपरिहारायं-
मुपायान्तरमेव किंचित्कल्पनीयमिति वाच्यम्‌ । एतत्कल्पनातिरिक्तायाः सूत्रान्तरानु-
गुणारथकद्पनाया एत्ापमवात्‌ । तृष्णपत्त इदम्‌ । ऊदपलते तु स्नानमन् पूतेमीतयूहः।
उहपक्त एतविपि जौ भवत एव । जपमावपक्षे प्रायश्चित्तं तु विष्णुस्मरणमिति
द्रष्टव्यम्‌ ।

अबद्धं मन इत्यमेध्यं दृष्ट्रा जपति ।

अेऽ्यङ्ाचि मढमूत्रादवि पतितचण्डाखरज्ठढादि च दृष्टा जपति काठाम्यवाये
सत्यपतङददृद्ऽपि पज्रेव जपति । काल्व्यवयि तु एथगेव मचः । सवेषामेकसि'
नेव कठि युगषदृ्ने सक्देव जपति । स्वनदीतरणाभिवपणाभिमेध्यप्रतिमच्रणेषु
शैवमिति एकदशाध्यायचतुर्थपादगते सूत्रे स्वक्ननदीतरणामिवषगेषु काठमेदेऽपर
नाऽऽवृत्तिः । अमेध्वपरतिमच्रणे तु एकस्मिन्कार एव यगपदनेकमिध्यदशेने कालमे-
दाभावाद्िषछष्ट आवृत्तेरमाव इति विशेषो द्रष्टव्यः ।. भमेध्यप्रतिमच्रणे दशौनस्यैव
निमित्तत्वात्काटमेदेनामेध्यद शन आनरत्तिरेव पमां पकमतेऽपि 1 एवमित्यनेन कण्डु.
नाधिकरणतिदधान्तार्थोऽतिदिड्ये । सूत्रार्थस्तु स्पष्ट एव । अचमनादिलयवित्षणयोः
पमृतिपर्तयोः पमृ्य इति केचित्‌ (मामा हाप्तीरिति मज्नान्तः।

१०४४ सत्याषपाठविरचितं भौतद्य्ं- [१० दशमप्रभ--

उन्द्‌ न्तीं धचेत्यभिवृष्यमाणो जपति ।

जमिशब्द।तपमुृखं वृप्यमाणप्य जपः । वृष्यमाण इति शानचा वषेणप्तमकाठं
जपः । काङ।उ्थताये पङदेव जव ईति यज्जिकमते । ममांप्रकमते तु काठा(ख)व्यवा-
येऽपि नाऽऽवृत्तिरिति द्रष्टव्यम्‌ । निवैषिरेति मश्नन्ति ।

दक्षिणेन षिष्ारं दीक्षितागारे विहरति ॥ ६ ॥

विहियन्तेऽप्नयो यस्मिन विहारः प्राग्वैशादिरूपस्तं दक्षिणेनादूर एव दीकिता-
मारे कृते विहरति । एतस्मादेव ज्ञायते विहारस्य दक्षिणतो दीक्षिताग।रं विहारार्थं
कतैर्यमिति । विहरोऽश्र स्तथावादेपुराणश्नवणवेदा्थविचारादिप्तं कालातिवाहनार्
करोतील्य्भः । दक्षिणेन विहारभिल्नेन स्वायतनोपेशने व्यावर्त । एनपा दूरत्वं
व्यावयेते । दलितागारवच बाह्मशालायां यत्रकुत्रचिद्धिहरणं व्यावतंवितुम्‌ । सूत्रा.
न्तरे दीक्ितघमन्प्रकृत्य न छोक्षिकीः कथाः कुर्यात्काग्यरप्ान्वयेन्न गायिन्त रेतन्न
नत्यदशौ भवेदिति । कवेः कं काव्यं तश्च न।टकम।णिमप्रहप्ननादिमेदादनेकविधमि,
तयञ्निपुराणादो प्रदतं तद्वभैयेत्‌ । राजुशुङ्गारादिमेदेन दशविवान्प्ताचर्भयेत्‌ ।

नान्यत्र दृष्णाजिनाद्‌ास्ते शेते ब। ।
स्पष्टम्‌ ।
नैनमन्यत्र दीक्षितविमितात्सूर्योऽभिनिश्नोचेन्नाभ्युदियात्‌ ।

दीक्षिताथं विमितं दीक्षितविमितं तथ प्राश इति प्रगिषर दितं तस्ारन्यत्रान्य.
िन्देश एनं दीक्षितं पन्तं सूर्योऽभिनिन्नोचेदस्तमियान्नचाभ्युदरियात्‌ । पूर्यास्तमयो.
दययोदींितविमिताद्रहिम गच्छेतकितु तत्रैव स्यादिति त।त्पयाभः । एतत्प्ायश्चित्तमा.
पस्तम्ब आह्‌ - वारुणीरमिनिनरुक्तो जपेत्सोरीरम्युदरित इति । यच्चिद्धि ते यत्किवेदं

¢

करियवाप्त इति वारुण्यो ऽस्तमिते उद्वयं तमपष्पयुदु लं चित्रमिति तिल्लः पौरीरभ्यु.
दिते । उदुत्तमं वरुणाप्तननाद्द्यां यत्किचिरे कितवा इति वारुण्यः, उदु त्यं चिघं
देवानां भक्त त्वा हरितस्तरगिभिशदर्शत इति सौय इति वा । म।रद्रानमते तरणिर्विशच .
दशेत इति नस्ति । आपस्तम्बः मधु मांत॑ज्ञियमनुतमुपरिशय्यां ष्ठीवनं विकल
निष्क्रमणं दीक्ितेविमिताल्यकप्तमिति व्नयदेति। विका निष्करमणायोगपत्यादिः |
परवासोऽन्यत्र रातरिवापषः । दीक्षितविमितादिति क।काक्षिन्ययिनोमयत्नर पबध्यते ।
विके दीक्ितेविमितान्न निष्कामेन च ततोऽन्यत्र रात्रि वतेदिव्यर्भः | सपत्र तरता

तिक्रमे व्रातपती । यथाविहितानि तु वैरोषिकाणि । छरनादिपरायचित्तम।पस्तम्ननो-

क्तम्‌ -यद्त्राविरतस्य भे निरष्टविषमः स्मृतः । अश्नि्टत्सोमः एथिवी पुनरातमन्द-

धात्‌ म इति च्छरेयित्वा सुत्वा वा यदृत्नम्यते नक्तं न तस्यात श्षुषोऽवति । सर्व

। न के

>

[२दवि०प्ट्डः] गोपीनाथमडकूतज्योत्प्राव्याख्यासभैतम्‌ । १०४५

तदस्मान्मा हिभ्सीनेहि तददशे दिवेति स्वपनेऽन्नं मक्त्वा रुद्विय।भ्योऽच्यः स्वहिति
रोहितमूत्पतितं दद्र बीभत्सा नाम स्याऽऽपः स्वाहाकृताः पएरथिवीमाविशतेति स्तूहानं
करृपाणा नामग्यश्र तपस्या ना० स्त्ेदमिति । जपतीव्येव रेषो न त्वनुमच्रयत इत्य-
स्यानुवरततिः । स्वपेऽनं भुक्लेत्यत्र स्वाध्िकष्य पदा्॑स्य नामद्‌ शायामत्मवे तदनुमच्र-
णापतमवात्‌ । एकत्र व्यमिचरेम सवैत्रापि जपतीत्ययमे¶ शेषः । स्तृहानमित्यादि*
ष्वपि दृषटरेतिपदस्याप्यन्वरयः | अश्रु दुःखजमानन्दजं चत्युमवमपि गृष्यते । अवि-
शेषात्‌ । अस्मये वतभ्तेऽष्टाकपारं य॒ आहिताश्चिरातिंजपध्र क्यादित्यस्यनिमित्ति
कत्वानेमित्तिकस्य निवयतुरत्वात्न कांचनाऽऽहुतिं जुहोलन्यत्र कतुं युक्ताभ्य
इत्यनेन क्रतृपयोगिञ्यतिरे काहूतेनिषेषादूव्रातमतीष्टे मिवे इति केचित्‌ । नैतद्यक्तम्‌ ।
एतस्याः प्रायक्चित्तप्रकरणे पाात्पाविङृतीष्टिवर्‌षनिर्षाताथेतवेन क्रतुरैयु क्तत्वात्‌ ।
नहि दोषनिर्हरणं विनाऽगनिभे कर्म पैमवति । जत हयमिष्टिमेषत्येव पृ्णहुतिर्ेति ।
स्तृहानं नाप्ासुते जडे शछेष्मादि । अशु नेच्ुतं ट, खेदः शरीरं जछम्‌ । भर.
दवानः-- नापरया द्वारा निप्करमिधदि निष्कामेत्तनैव प्रविदयेदं विष्णारेति जपेदिति ।
आपस्तम्बः- न पुरा नक्षत्रेभ्यो वाचं विमुञेद्यादि विमृजेदिरं विष्णुस्त्वमञ्े नपा
अप्तीति जपित्वा वाचं यच्छतीति । न परा नक्षत्रेभ्यो वाचं विप्रजेदित्यनुबादः प्राय
्ित्तविधानाथः । वाग्यतस्तपत्तप्यमान आत्त आ नश्चत्र्योदेतेरिति पवमवै क्तत्वात्‌।
श्रुते तु न पुरा नक्षत्रेभ्यो वाचं निप्रनयत्पुरा नक्षतरेम्यो वातं विम॒ने्यज्ञं विच्छि.
न्यादिति दोषं प्रदद्थं नक्षत्रोदयोत्तरं वाजिर्गं कपु तद्विषिमुक्त्वा यदि विमृनद्ष्ण-
वीमृचमलुवयाचज्ञो वे विष्णुव्ेनैव यज्ञ संतनोतीति केवह वेष्णल्यग्नपमातरं प्रायि
त्तमुक्तम्‌ । प्रातस्तु त्वमग्ने त्रतपा भप्रीत्यनुन्रया्यद्यदीक्षितवादं वदेन्धृष्टी वाच॑च
विप्त्नयित्वेति वक्ष्यमाणं प्रायश्चित्तं द्रष्टञ्यम्‌ । आपस्तभ्वः- न दीक्षितवस्नं परिद-
धीत नास्य पपं कीर्तयेदिति । अदौधितानामपि निषेषादीकषार्थवापतस्तेन त्यक्तं न
परिदधीत कश्चिदपि, नाप्य पतन्तमप्तनतं बा दोषं कीतयेरिव्ः ।
नक्तमेव पत्रपुरीषे कु्यांदिवा वा छायायाम्‌ ।

नक्तं रा्रविव मूत्रपुरीपेोत्परग शषर्थात्‌ । म दिवा । यदि निरों न शक्नुयात्तदा
दिवाऽपि कुयौत्‌ । परं तु छायाथां कुर्यात्‌ । अत्रेदं धर्मपत्रम्‌-भराचाऽऽवप्तथा-
न्मूतरप्रीपे कुर्यादक्तिणां दिशं दक्षिणापरां षा अआमादावत्तयद्वाऽस्तमिते च वहिम्मामा-
मूत्रपुरीषयोः कर्मं वर्जयेदरमानं खोष्टमद्रौनोपयिवनस्तीनूर्ध्वानाच्छिय पूत्रपुरषयो
श्न्धने वजैयेदेवतानाममिधानं च|प्रयत इति ।

परारारः-ततः प्रतः प्रध्याय कुयाद्विषपूत्रमेव च ।

नेकऋत्यामिषुविक्षेपमतीत्यम्यभिकं मवः ॥
१३२

१०५४६ सत्याषाढविरेचितं भौतसूत्रं- ` [१ ०दरमप्रभे-

दुरादविप्तयानमृतरं पुरीषं च पतमाचरेत्‌ । इति ।
दूरादिति दिनष्रं न र त्रिपरं मयत्तेमवात्‌ । तथा चेतदमिप्ेत्यैव देवटः--
रात्रौ दूरं नेव गच्छेद्वषमूत्रा्थ कदाचन । इति ।
शोनकोऽपि--प्राणनाधामयाद्रान्नौ गृहेऽप्ुससरगमाचरेत्‌ ॥ इति ।
विष्मत्रे पध्ययोनेव कुर्यात्‌ । तथा न देवडः--
विप्मृत्रे आचरेिल्ये सं्याप्रु परिवर्जयेत्‌ । इति ।

धरमसत्र-दिवा च शिरः प्रावरणं वर्जयेन्मूत्रपुरीषयोः कर्मं परिहाप्य शिरस्तु
प्रावृत्य मूत्रपुरीषे कुथोदिति । अन्यच्च--न पोपानन्मृतरपुरीषे कु्यत्कष्टे पथ्यप्पु च
तथा ्ीवनमेथुनयोः कर्माप्पु वरनयेदञनिमादित्यमपो व्राह्मणं ग। देवताश्चामिगुलो मूत्र
पुरीषयोः कम बनयेदिति ।
अन्यचच-प्राङ्मुखोऽनानि भृज्ञीत उच्चर दक्षिणामुखः ।
उदङ्गखो मूत्रं कु्यातपरतयक्पादावनेननम्‌ ॥ इति ।
उच्चारः पुरीषकं । मूत्रपुरीपोत्सर्गप्रयक्ता धमीः स्मृतिते ज्ञेयाः | अत्राऽऽवप्रया-
दक्षिणां दिशं दक्िणापरं वेल्यमेव पक्ष आश्रयणीयः | अन्तग्रीमेऽपि गृहस्य
द्रत न कुयात्‌ । यद्यपि च्छायायां मूत्रपुरीषयोः कर्म वजयेदिति प्तामान्यतः सवै.
च्छायानिषेषस्तथाऽपि स्मृतिषु नचोपजीन्यच्छायास्विति विशेषतः श्रवणात्तस्या एव
निषेषो न तु च्छत्रादिच्छायाप्रतिपेधः । अप्रतिषिद्धा या छाया तवात्र अद्या ।
तस्यां छायायानेव मूत्रपुरीषयोः कर्मात्र नियतमिति दिवा वा छायायापित्यनेन प्रद-
इधते । उपजीव्यच्छाया नाम यस्यां पयिकादथो विश्राम्यन्ति प्ता । एतस्थास्तु निषेध
एवाश्नापि मेषच्छायदिरप्रतिपेध्त्ववर्जनीयत्वदिवेत्य्तवप्रस्तुतम्‌ ।

शरं चिकीपेन्नियं ते यद्गिषा तनूरिति विषाणया

छोटे किचिद्रोपहल्य तदादायापो पामि

न प्रजापद्दोगचः स्वाहाढ़ताः पृथिवीमावि-

शतेति प्रस्रावयलयप उपस्पृरयाऽऽचम्य पृथिव्या

सेभवेति तत्मतिनिदधाति पृचिव्याः सेभवेति बा ।
मूत्रं चिकोपेन्कतुमिच्छन्‌ । अपो पुश्वामीति मन्रङ्गदेव मृत्ोततर्ममातरसेव-
न्धिस्व एतस्य विधेः पिदधे मूत्रं चिकीर्ष॑नितिवचनं नियमार्यं मूत्रमेव केवछं कर्मि-
च्छन्न तु पुरीषममि तेन पुरीषोत्सकाटिकमूतर्रवे नायं विधिरिति | विषाणया
परत्तयाऽन्यया वाऽपि । न तु प्रततयैवेति नियमः। छोष्टोद्धननवत्प्रत्तवचनामावात्‌ । रोषं
मतिण्डः । किंचिदित्यनेन लोष्टादन्यन्तणादिकमुच्यते तद्वा । तृणं छोटे वाऽपादूयि“

+

मिः

+

[रदविगषट्डः] गोपीनाथमडकृतज्योत्त्नाव्याख्यासमेतम्‌ । १०४७

त्येवापटदाप्तम्बः । उपहल्यो त्य खनिलेति यावत्‌ । तेन पतितस्य रो्टस्य तृणा-
विकस्य वा न अहणम्‌ । तदुष्तम्‌ । उत्तरत्र प्रतिनिधानादेवाऽऽइाने तिद्ध अद।-
येतिवचने तदादाथेव मूतरप्रल्ावः कर्तव्य इति । प्रललावयति मूत्रं चिकौषेलिति पूर्वत्र
तप्यैवोपक्रमात्‌ , योग्यत्वाच् मूत्र्येव प्रस्तावणम्‌ । प्रललवगेन्द्रियशद्धि कत्वा हस्त.
पादप्रक्षाछनाचमनानि कार्याणीति स्मतितिद्धम्‌ । अप उप्र, अपः स्प्ष्रा,
आचम्य श्रौतमाचमनं कृतेत्यर्थः । अप उपस्पृदयाऽऽचभ्येति द्वषोर्भेदं॑विना एथम्म-
हणानुपपततेरुपष्पशीशब्देन स्वशीमात्रं न तु उपस्पशंवाचमनमितिकोशोक्त आचमन
शब्दार्थो मह्य इति । उरकका्ये भोक्षणाचमनादौ कुत्रचिदप्‌शज्द उपादीयते कुत्र
चिनोप।दीयते तज बीजमिद्‌ं यत्रोपादीयते त्नोत्पवनादिषंस्कारामावो यत्र नोपा-
दीयते तत्र सेस्कारसच्छमिति । एयिव्थार सभवेति तदपात्तं छोषट तृणादिकं च यतोऽ
पातं तभ्रैव पुनरमिदधाति एथिव्याः संभवेति वा । अनुनापिकविपर्गक्ृतो मच्रभे.
दोऽत्र | छोष्टादानोत्तरमेव कर यज्ञोपवीतथारणादि । अदाना्ू्रै धारणं तु यज्ञो.
पवीती कर्म दुर्वतितिश।खरविरोधापत्तेम युक्तम्‌ । ननैवमाद्र्यतिर्यन्बोधितादानमतरपर
स्रावयोरम्यवहितानन्तर्यन।घ।पत्तिः । अत्राव्यवहितत्वघ्याविवक्षणात्‌ । करणे यन्त
पवीतघारणस्यापि मूतरपुरीपोत्सगौनुगुणत्वेनाग्यवषायकत्वाच्च । आचमनं तु मुषटय-
नुरोधेन कथविदाचमनविधानात्‌ । आचमना्थ मुष्टिविप्गे देषो नेति केचित्‌ ।
अस्तीत्यन्ये । शोचतरिधिस्तु मुं विखज्येव कर्तव्यः । तेन्न न प्रायश्चित्तमिति
केचित्‌ । तदनन्तरं मुषटिमिपेपरायश्चि्ं कृत्वा पुनरमच्रेण मुष्टिकरणमि्यन्ये ।
दण्डकष्णाजिने निधायेव मूत्रपुरीषे कतेम्ये । तथाचाऽऽपस्तम्बः--न दण्डल्छृष्णा-
जिनाति विभरच्छियेतोमे निवाय मूत्रपुरीपे कयादिति ।
नैन\ शरद्रोऽनुभविक्रति ।

एनं दितं परति शद्धो नानुप्रविशति न प्रतिपद्यते । अनुररानुखकषोकरणपृवेकपरवे-

शनिपेधाभः । तेन साहनि(ति)कप्रवेशे निषेधो नेल्यथीदवगते भवति ।
बराह्मणेन राजन्येन वैश्येन षां संभ।वेत ।

एतैः सम्थगपि मपेतेल्थैः । पिणनात्कीशरद्राम्यां पह संमाषणस्यार्थानिपेषः
तिद्धो भवति | पप्ेतत्स्ष्टमाहाऽऽपस्तम्बः- न किया शदरेण संमावेत नेनमनुप्रप-
येतेति । खया तवशद्याऽपि न सैमायेत । बहूपकारमोहादपि "ने शद्रमनुगच्छेत्‌ ।
एन॑ यजमानं शरदो नानुपरयेतेल््थो वेत्यापक्तम्बूजर्ः | नेनमनुप्रपचतेस्यस्य
द्वितीयोऽपोऽप्मत्सूज्ानुगुणः । मात्रादिभिमन्यामिः सह प्म्यग्माषणेऽपि न दोषः |
मारताद्िषु द्ीनात्‌ । सेशब्दात्सम्यरमाष्णस्यैव निषेधः । तेन कायाथ स्वल्पमाषणे
न दोप इति सिद्धं मवति। शद्र॒इलयेकवचने टिक्गं॑च।विवक्षितमृदेर्यगत्वात्‌ । तेन

१०४८ सत्याषाढविरचितं भौतसूत्नं- [१ ०दशमप्रभे-~

बहवः दादर: ल्ियश्चापि न प्रपयेयुरिति । शदरप्तंमाषणविषये कंचित्प्रतिप्रप्तवमाहाऽ5-
पस्तम्बः-कामं शद्रेण समापित यः प्रापेन कर्मेणाऽनमिटपितः स्यादिति शाटयायनक-
मिति । यस््वगम्यागमनस्तेयादिदोषाश्चयतया न श्रुतो निश्चित इति यावत्तेन कामं
सैमपितेल्यथैः । शद्रग्रहणं ख्ुपलक्षणम्‌ । प्रतिरोभानां तु जन्मनैव पापाभिरषित-
त्वाजैमिः सह माषणम्‌ । दधुपापामिहक्ितेन न समापणे निषिद्धम्‌ । ननु ब्राह्मणा
दिभिरप्यश्ुचिमिः सेमापणं स्मतिनिषिद्धं शुद्रस्य को विरोष इति चेत्‌ । उच्यते-
पापानमिरषिौः सद्धिरबाह्षणादिमिः पभापणे कर्मान्तराठे विहितं यथा मारतादवि-
श्रवणम्‌ ,
अहःरोपं समापतत रिषटेरिटेशच पेयुतः । इति च, तथा न शरेण शिष्टेन चापि
विधीयते | ।
। न कंचन प्रत्युत्तिष्ठाति ।
कमपि शिष्टं पित्रादि गुरं बद्धं ज्ञानिनं चापि पमागतं इद्धा न प्रत्युत्थानं कुर्यात्‌ ।
समृतितः प्रा्तस्य निषेधः क्रियते ।
नाभिवादयते ।
पितरं मातरं चैव पित।महं पित्तामहीम्‌ ।
प्रपितामहतत्पल्यौ मातामहं च तत्लियम्‌ ॥
पितृव्यं मातुं चैव चराति श्वशुरं तथा ।
आच।य॑मुपनेतारमन्नद्‌तारमेव च ॥
उपाध्यायं नीतिदालप्रवक्त।रं तथेव च |
भयत्रातारमाप्तं च विनं वृद्धमेव च ॥
विद्याविनयप्तपन्नं ज्ञानिनं चाभिवादयेत्‌ ।
इत्यादिस्मृतिप्रा्तानमिवा्यासमस्कायौन्नामिवादयेन्न नमष्छुयादिल्थः । आप~
स्तम्बः-अभिवदति नाभिवादयतेऽप्याचा्य श्वदारं राजानमिति शास्यायनकमिति ।
अन्येरमिवादितस्तेम्य अ।शिषै वदति न स्वयम्‌ , आचायौदन्तमागतानपि नाभिवा-
दयते क पुनरन्यान्‌ । राजाभिवादननिपेषो रान्ञो ब्राह्मणप्याप्रप्तक्तेः । अपृस्तम्बो-
्ताचायदेषदपरमभित्याहाराक्षमस्कार एवात्राभिवादनशब्दार्थः ।
सर्षे एवैनमभिवादयेरन्र्वने शभिवदेव्‌ ।
एने दलिते ६ एत्यामिवाद्याः मित्राद्या अन्ये चाभिवादयेरन्‌ । अनमिवा-
द्यतेेऽपि तस्य सर्वास्तानेभिवदेरमर्वान्प्रति आशिषम्‌ ।
आयुष्मान्मव सोम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने ।
अकारश्चस्य नान्नोऽन्ते वाच्यः पुवक्षे दुन; ॥

[रद्वि०षटडः] गोपीनाथमहकृतज्योत्स्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०४९

इतिटक्षणखक्षितां वदेत्‌ । नमस्कारं. वा कु्याद्यथायोग्यम्‌ | नाभिवादयत इत्ययं
निषेधो वृद्धत्वेऽपि खेन प्रथममभिवादनं न कत्य तैः कृते पश्वात्कतैन्यमिति पिण्डि-
तोऽः । एवकरस्यामिषदेदिलयनन्तरमन्वयः । आपस्तम्बः-अ्निवे दीक्षितस्तस्मादेनं
नोपश्यशेन्नचाघ्य नाष शृह्ीयादिति । अन्यरय विधिरयम्‌ । अस्य दीक्षित्यन
नाम गृह्णीयाक्कितु मो हादिभिः पूनारडदैरामन्रणमात्नं करतैव्यमिति । स्पेने
्रलयक्षदोषो न मापम्रहमे । जभ्िकत्तवो न स्पशेनमात्रे हेतुः पितु अभि।येरप्यय
मभिवादयस्तेम्योऽमिवाचेम्योऽपि सेनाऽऽरिषो देया इत्यत्रापि । अत एवाभिवदति
नाभिवाद्यतेऽप्या ा्य९ श्वशुर ९ राजानमिति शःव्यायनकमिलयस्यानन्तरमुपादानम्‌ ।
अयं निषेष प्लिन।पपि विषिभ्यततिरिक्तप्पदोविषये ।
* यदथयेनरशद्रेण सेभापोपेयदितेषां वणौ.
नापरेकं च्रूपादिममिस्थं विचक्येति ।
एनं दीक्षितं प्रति शरेण स्ह संभाषा पवाद उपेयादुपपदयेत । एतेषां शद्रम्यति-
रिक्तानामनन्तरोपाचानां बाह्मणराजन्यवैदेयानाम्‌ । यद्यपि वणेशन्दो व्राह्मणकषत्रिष.

पैरयश््रेषु षते

वरहमक्षत्रियविट्शुद्रा वणौप्वायाखषेो द्विना; ।

इति याज्ञवल्कयोक्तेः, [तथाऽपि] शुदरात्मकवभप्य॒निपेधकोटिकतवेनेतच्छन्देन
तप्य ्रहणापतमवाद्राक्मणकष्रिषवैरथानामेव ग्रहणम्‌ । यदयावदयकः संवाद उपपद्येत
तदा ब्राह्मणराजन्यवैश्यानां मध्य एकमन्यतमं यं कंचन वर्णं पुरस्कृ संवदेत्‌,
इभमित्थं विचक्षवेतीमं श्रं प्रतीस्थमनेन प्रकरेण विचक्ष्व ब्रूहीति ।
लौकिकीं वाचं बदन्नामवेयेषु विच-
षणं चनसित चान्ततो दधाति।

लौकिकीं माषारूपां वाचं वदनदिष्यन्वक्तमृद्यक्त इत्यः । वर्तमानप्तामीप्ये वर्त
मानवदपि कराविद्धषत्ीति तदथं यानि आहवनायधानि नापेयानि तेषु विचक्षण
चनातितेप्वेतहूषमन्ततो नामवेयान्ते दधाति योजयति । चकारादुमयोः प्रतिनामचे्यं
समच्चयो थणष। देवदत्त विचक्षणचनतितेति । विशेषमाह ऽऽपप्तम्बः--चनापितवि-
चक्षगेति राजन्थेेशयाविति । थथायथं राजन्यवैदययोरेती मवत इत्ययः । ब्राह्मणस्य
तृमयोः समुच्चय एव । हौकरिकीं वाच॑वद्ज्िल्यनेन डोकिकवार्भापणस्य गौणता
गम्यते । तेन मण्यरेन संस्कतवागेव वक्तव्या, त्या वक्त॒मश्क्यत्वे छे फिकीति
पिद्धं मवति। तथा चाऽऽगस्तम्बः--परिणयेन मानु वाचं वदतीति । परितः
र्षु देशष्वेकरूपो नीयत इति परिणयः प्ाधुशब्दस्तेन छो क्रिकाथौमपि वाचं वदन्ति ।

१०५० सत्यापाढविरचितं श्रौतसू्ं- [१ ०दशमभक्न--

साधुशब्भैरव मायेत नान्यैरिलर्थः । श्रुतिरप्यतरास्ति प्रमाणं ~ तप्मादूत्राह्मगेन न
भ्छेच्छवाचा माषित्यं म्लेच्छो ह वा एष यद्परव्ड इति । अपरशजञ्दरूपाभिः शमा-
षराभिदरक्तितेन न मावितन्यमिति निष्कृषटठोऽैः । लौ किकव।गदने प्रायश्चित्ते प्तामा-
स्थमेब त्र(तपत्यास्मकम्‌ । देवतानामघेयेषु न॒ विचक्षणचनतितशब्दौ कितु मानु-
पनामधेयेष्वेव | तथा च बोधायनः-- यानि देवतानामानि यथाख्यातं तान्य।चक्ष्वाथ
यान्यरेवतान।मानि यथाख्यातं तान्याचक्षाग उपरिषटाद्विचक्षणं . षेहीति । अदेवता-
नामानि मनष्याणां डित्थादीनि नतु कृष्णगजेशशिवमास्करदीनि तेषां देवतानाम
येयत्वात्‌ । यैषायनेन ठोकिकवारभाषणेऽपि चनप्षितेविचक्षणप्रयोग -उक्तः-चन-
्ितवतीं विचक्षगव वाच वदे [दि]ति। मतुद्द्रयायथायथं प्रयोग; प्रथमस्याऽऽदौ
द्वितीयस्योत्तरमिति। अथवाऽयमरयः सूत्रस्य किकी मानुषीं वाचं, वदिष्यन्नामरे-
येषु च विचक्षणमन्ततश्चनपतितं दधाति यथक्र छोकिक। वाचं वदिष्यनिविचक्षणश
ठ्दमादौ दधाति नामतरेयेषु अन्ततोऽन्ते चननितं दधातीत्येवमिति । अथवेोभयत्रापि
उमयप्य समुच्चयः । तत्र वागिषय आदावुमयोः समुच्चयो नामपेयविषयेऽन्तत
उभयोः पतमृचय इति । विचक्षणं चनपितमिति प्रातिपदिकनिर्दशो न विमक्ति्विव-
लिता । छौकिकं भाषणं कर्तमादौ विचक्षणचनापिते्युक्त्वा छौ किकं भाषण यथा
स्वेच्छं कुर्यात्‌ । डित्थविचक्षणचनतितेलयाहानार्थे संबोधनवाक्यप्रयोगः । चनापित-
विचक्षगेत्यामन्नयेतेति भ।रद्रानः ।

न पचति न ददाति न कांचनाऽऽ

हुति ञहो्न्यत्र कतुसंयुक्ताभ्यः।

अक्रतुपयक्तं पाकं न करोतीलय्थः। तचाऽऽतिथ्यादर्थम्‌ । अन्येन पाचने न
दोषः | नास्य ब्रह्मणोऽनाश्वान्गहे वतेदिल्नेन निपेषेन वपतत्यर्थं ब्राह्मण आगते
तस्य सत्यां मोजनेच्छायामन्नं दद्यदेवेति तदर्थं पाकः प्रा्ठः। तत्र स्वयै पाकं कृत्वाऽ-
तिथये भोजने दत्त आयापततिशेषेण फठेऽतिशयात्स्वस्यापि पाककर्त्वं प्राक तदनेन
निषिध्यते । न ददाति अक्रतुपयुक्तं दानं न करोतीत्यर्थः ।

ईन य्तेबन्दरतेनो मयने भूरिदक्षिणैः ।

इति पुराेऽन्नदानदशनात्‌ , अनिरादिरय न भूञ्ञत इत्येतस्मत्सूत्रा लिङ्गा चा.
भदान भवत्येव । न कांचनाऽऽहुतिं जुहोति कामपि आहुतिं न जुहोति । कथ॑भूतां
क्रत॒पयक्ताम्योऽन्यन्न विहिताम्‌ । क्रतु॑युक्ताम्य इत्यत्रैकशेषः । करतुपयुक्तश्च क्रतु
घरयुक्तं च करतुपयुक्ता च क्रतुप॑यु्त।: । तदत्तणविशेषत्वामावान्नात्र पेषः । नपु

६०.०.26. १ च, होल्न्यत्न कतुतेयुक्ताभ्यः का ।

१५

[रद्वि०प२४ः] गोपीनाथमट्रक्रतज्योत्ल्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०५९१

पसकमनपुसकेनत्येकवद्धावस्य वैकसििकत्वादमावः । तेन पाकदानयोरपि सं्रहः ।
आवरथकश्वायै समहः । अन्यथा क्रतुपयुक्तपाकदानयोरपि निषेभापत्तेः । पाकेऽ-
क्रतुपयुक्तत्वं निषेषे प्रयोनकेमेवं दानहोमयोरपि । क्रत्वधौम्य इति कतुविहिताम्य
इति वा परित्यज्य क्रतुप॑युक्तम्य इतिवचनं प्रायश्िततार्थपाकदानहोमानामयं निषेधो
न भवति, तेषापपि विनष्टतधानद्वारा क्रतुयुक्तत्वादितिन्ञापनारथम्‌ । करतुविहिताम्यः
कत्वर्थाभ्य इति चेषमुच्यमाने क्रत्वथौनां पाकंदानहेमानां निषे क्रतेरेवाप॑मवेन
तद्यातिरिक्तविषयत्वस्यैवावश्यमर्थादिवाङ्गीकरैव्ये पयुदा्तयरध्यापत्तेः, प्राय्रितर्थ-
पाकदानहोमेषु क्त्वर्ेतकरतुविहितत्वापमवेनेतेष क्रतुपवानाथैत्वेनाऽऽवरयकानाम-
संप्रदापत्तेशच | अतः प्राय्ित्तायनामेतेवां पंग्रहाधमेनैतादशं वचनमिलयवरपे स्वीक
तैव्यमेव । संशज्दः पाकदानहोभास्मकेष विहितेषु प्रायश्चित्तेषु एतेषु एतेत्रितयान्य-
तमं विना येन पव निवीहस्तदेव भवति । ध्य तु निर्वाहोऽसति तत्नैव मवतीति । यथा
यत्र प्रायश्चित्ते पाकात्मकं दानात्मकं होपातमकं वा जपाय्यात्मकप्रकारन्तरेण वा
विकल्पिते तत्र प्रकारान्तरेणापि दोषनिहैरणतमवाततेतानि भवन्तीति । प्राल्हिकं
देवतार्चनं तु होमपरहितं क्रियते चेत्तदा न कांचनाऽऽहुर्तिं जुरोरीति निषेध।द्धामर-
हितमेव मवति न तु होमप्रहितम्‌ । आहूतिम्रहणै देवते देशेन द्रव्यप्र्ेपमात्रष्यो-
पटक्षकम्‌ । तेन तपस्य वैश्वदेवस्य चापि निवृत्तिः । आहूतिग्रहणात््रमिदाधान-
स्याप्राय्ित्ता्थष्यापि न निषेधः । देवेभ्यः स्वाहा पितृभ्यः स्वधा।ऽस्तु भूतेभ्यो नम
इत्येते एव देवय्ञपितृयज्ञमृतयक्ञा न तु वैशवदेवान्त्ृता एवेति पक्षेऽपि एतेषामपि
अक्रतुपयुक्तत्वाजनिषेषः । मनुष्येभ्यो हन्तेति मनुष्ययक्ञोऽपरि न मवति | अक्रतु.
युक्त।हुतिरूपत्वात्‌ । एतदाज्ञयाऽन्थस्य तु मवलयेव । बौधायनप्रायच्ित्तपूत्रेऽन्येऽपि
निषेधाः--न दद्यान्न जुहुयान्न पचेक्त जपेदित्यादित एव विमनेद्विल्याहुनौपोऽवगा-
हेत न वाप अघ्यान्न वापतः प्रष्ठावयेदिति । नापोऽवगहितेलनेन वारुणस्नानं ग्याव-
त्तेन तु अन्चेयादिस्नानानि ग्यावस्यैनते । बरह्मयज्ञोऽपि न मवति | यदचोऽधीते
पयओहूतिभिरेव तदेवा ईस्त्पयतीलयायरभवदिनाध्ययनरूपतवेऽपि आहुतिरूपतवप्रति-
पादनात्‌, यज्ञशठ्दाच । षारणाध्ययनमपरि न हेमाद्रौ स्मृयन्तरे यज्ञे चानूबन्ध्यान्ते
दीतितस्यलविनां नेति अनध्यायोक्तेः। ओपापनहोमत्याटीपाकपार्वगध्राद्धा्टकाश्र-
वणाकमीप्रल्यवरोहणादीनां निलयानां नैमित्तिकानां मातिकादीनां चौडोपनयनादीनां,
सेस्काराणां च निवृत्तिः । न गमिर्णी दीकषेतेतिनिेधदेव पुंपवनप्तीमन्तादीनां जाते.
हेश्च निवृत्तिः तिद्धैव । यत्त बौधायनप्रायश्चित्तपूत्रे-अ सूतिकायां दशे परयै.
वेते ययाम्नातर शौचं कृत्वा पत्नीं कमसु योजयेत्त्कर्म पत्रो व्रह्मचारी वा कुर्यात्त-
न्मश््रान्यजमानो जपेदिति, तत्कर्मणि सूतिकात्वे द्रष्टव्यम्‌ । एत्य पवत्त्रपाध्य-
सत्रे प्रमो ज्ञेयः । त कीचन।ऽऽहूति जुहोलन्यत्र क्रतुपंयुक्ताम् इत्यनेनातिहो-

१०५२ सत्यापाढठविरचितं भौतसू्रं- [१ ०दशमप्रभे-.

च्रहोमदरशवुर्णमाप्ततद्विकारपडपिण्डविदृयज्ञा्रयणानामम्याप्तपके चातुमौस्यानां च
निवेधः । एवं क्षामवती हिरण्यनारेष्टयादीनां चावि । यद्यपि दानं निषिद्धं तथाऽपि
वच्ञाठंकरणानुखेपनानि देया्वेव । रामायणादौ ददीनात्‌ । कन्यादानमपि भवतीति
तवमे वक्ष्यते । पाकदानहोमादिनिषेषो ऽयमवमुयपयंन्त, संध्योपाक्िस्तोत्पाठादि तु
भवत्येव । पाकदानहो परूपत्वामावात्‌ । पैवत्परपताध्यपतत्रे सूतिकायां पलां पुं्तवना-
दथः पेष्कारा उक्कृष्यैव कर्पस्याः । होमो वैतेषु न कर्तव्यः । पव॑लोषरिक्षयेकदेश-
छोपस्योचितत्वात्‌ । अत्र यद्क्तं तद््रह्यं सुधीभिः । ग्मिणीपत्युरग्याधानादि निषे.
धस्तु षण्मापोत्तरमेव । तथा च दक्षो गमिणीपतिषमीसङय--
माप्रषट्‌के व्यतीते तु न कुयीन्मौज्ञिवन्धनम्‌ ।
अम्न्याघानं गयाश्राद्धं वपनं च विवर्जयेत्‌ ॥ इति 1
अग्याधानग्रहणं निलयानां सोमादिकर्मेगायुपलन्षणम्‌ । तथा च गाठ्वः--
प्रम्यक्तगर्मापातिर न्षियानं मतस्य वाहं ्ुरकमे पक्षम्‌ ।
तथेव यत्नेन गयादितीरयं यागादिकं वास्तुवि्िं न कुयात्‌ ॥
इति स्पष्टमेव यागनिषेषमाह । यागोऽत्र तोमादिरेव । इदमपि व्यक्तमाह स्मय.
न्तरं गर्मिणीपतिषमन्पिकय--
माप्तषट्के व्यतीते तु न कु्यादनलादितिम्‌ ।
यागदीक्तां तीर्थयात्रां गयाश्राद्धं च वजेयेत्‌ ॥ इति ।
माप्तषटूके व्यतीते न कर्यादित्युक्त्या माप्तपट्‌कमध्ये करणे न दोष इति । अत्र
केचित्‌--प्मापोत्तरं योऽन्याधानादिनिपेधः स दोषातिशयार्भः । तेन तसपूर्वमपि
पतति समवे निषेषप१रि१टनम्त्येवेत्याहुः ।
तदहदाक्षिता रात्रि जागतिं ।
यस्ित्तद्वि दी्ितप्तिनह्वि रात्रि जागतींलयैः |
न वतं भवति।
प्यःपानरूपम्‌ ] अन्यत्छ्पष्टम्‌ ।
नक्षत्रं दृष्ट्रा तूष्णीमेव वाचं विसृजते ।
नक्षत्नमित्येकवचनं श्तौ बहुवचनश्रवणेऽप्येकमपि दृष्टं चेत्तव श्रत्यथः तिद्ध
मवतीति बोधयितम्‌ । तरतं कृणतेत्यस्य परप्रषणार्थत्वं वाबिप्तगर्थित्वं चेत्युभवार्थ
त्वेऽपि तत्र परप्रेषणाैत्वप्यािमज्नहूः्यमविऽपि वाग्विर्गस्य सच्वात्तदयै व्रतं कृणु.
तेति प्रातः शङ्कायां तद्वारणाय तृष्णीपिति । काटा एव पयोगो नाङ्गङ्गिमाव इति
भाव; । तथा च जेमिनिः--तयोत्थानविप्तजेने इति । एवकारो बौष।यनोक्तन्याद-

६

५ |

४

रि

[रद्वि°ष्ठः] गोपीनाथमट्रक्रतज्योत्प्राग्याख्यासमेतम्‌ । १०५४

तिनिरापा्ैः । बौधायनोक्तोऽथोदितेषु नक्षत्रेषु यजमानः कृष्णाजिनमाप्तस्व पूर्वया
द्रोषनिष्क्रम्यम्रिण शालां तिषटन्मूमषः सुवर्मतं कृणुतेति त्रिर्वाचं विनत इति विशे-
पोऽन्योऽत्र नियमेन स्वीक।य॑इयेवक)रेण गम्यते । सुष्णी मित्यनेन परस्थितस्य तरतं
कृणतेलयस्थेव निवृत्तिः । प्रथमदिने न तं मवति तूष्णीमेव वाचं विप्जते व्वाहति-
भिर्वेति वाधृढादिग्रोक्तपाक्षिकश्य(ङतिनिवृतिरेषकारेण । कृष्णाजिनेनोधवग्रीवेण
शरीरं भरव्रूल तेदुक्तोऽयमपि विधिः स्वीकायैः।
यत्रैनं व्रतप्रदः समेष्यति तस्मिन्कारे वाचे यस्छति | ७ ॥
यत्र यािन्कले दीक्षित वाचं यच्छेति दलितं पपरेभ्यति तसि काठ
पल्यपि षच यच्छति । अत्र तस्मिजनिस्यस्याष्यवहितपतमीगकाल हृष्यर्थः । तथा च
दीक्षित भाचं यच्छेत्येतत्परेष।5१व हतो ्तरक।लिकपत्निशब्दश्रवणमात्रे जति वाचं
यच्छति न तु पलि वां यच्छेतिश्चवणानन्तरं वाच॑ यच्ठछतीतिज्ञाषनार्थम्‌ । एतेने-
दमपि अवमत भवति यजपानस्य स्वपरषप्तमकोमेव वाभ्यमनमिति । तसिन्काक
इत्यत्र काठवचनं दे शश्यावृत्य्थ, तेन यस्िन्देसे प्रागे प्रेषो दत्स्त्मन्देश एव
व(ग्यमनामिति नियमो व्यत्त वति । ननिदं सूत्रमेव ्यर्य परैषपंबन्धिकाठ-
स्यापि पुरोदयमविदृक्षपूर्ये च बरतप्रदः पपरष्यतीत्येनैष प्रा्तप्वादिति चेत्सत्यम्‌ ।
काटान्तरमप्यत्रास्तीतिज्ञापनारथषवेन प्ताधेकपात्‌ । तच्च काछान्तरं भौधायनपूत्रे--अय
प्रा नक्त्राणामन्त्थाना्सतरेष्य वाचंयमयोवैते दोहयत इति । अथोपप्तमिन्धनेख-
यामुत्तरेणाऽऽहवनीयं तिष्ठन्सप्रेषमाहामरीञ्ज्योतिष्मतः कुरुत दीक्षित वाचं यच्छ
पल्नि वाचं यच्छेति परेष्व वाचंयमयेतरते दोहयत इति च । उषल्युषमिति पूत्रान्तरे ।
याः पञमूनामृषमे वाचस्ताः सूर्या अग्रे प्ुकरो अप्र
ताः प्रहिण्यो यथाभागं बो अत्र शिवा नस्ताः
पुनरायन्तु बाच: इत्युदयन्तमा दिलमुपतिष्ठते ।
नेक्षेतो्यन्तम।दित्य मित्यस्य निवेधश्च।ख्प्यात्र बाधः । अद्रियग्रहणं रश्म्यरूण.
व्यावृ्यर्थम्‌ ।
उदित आदिस्ये बतं इृणतेति पपरेष्यति ।
सुपरैषान्ते वामः ।
एवमस्तमिते ।
एवमित्यनेन वतं कृतेति प्रेरोऽतिदिरयते वाभििपतगेश्च ।
मध्यंदिने मध्यरात्रे च वतयाति ।
रेषा विभक्तस्य पृश्चधा विभक्तस्य बा दिवप्तस्य मध्यमौ मागो मध्यंदिनः।
रात्रा पिभक्तायाः पञ्चधा विमक्ताया वा मध्यमो मागो मध्यरात्रम्‌ । पूयंषरवितै.
१३३

.१०५४ सत्यापाठविरचितं भौतसू्- [! ०दशम्परभ्-

नकि यस्य कस्यविदप्थशनप्य स्मृतौ निपेधात्तद्यणिरिक्तकाटनतम्‌ । तत्र दिवसपूवी-
धघीन्तयघटिकाद्वयात्पाक्पथममागोत्तरो यः काठः. स तरतकाङ इति मागत्रयपक्ष । माग.
पश्चकपके रात्िपूवौरषान्तयवटिकाद्भयाल्यागमागद्रयोत्तरो यः काठः प॒ व्रतकाठ इति ।
एवै रात्रावपीति निष्कृष्टोऽ्थः .। अच्राऽऽपस्तम्बः पक्षान्तर माह-- अतिनीय वा
मानुषे कालं प्रायं दुग्धमपररत्र प्रातर्षभपराहन॒ इत्येकं इति । यमन्काले. दिवा
नक्तं च प्रायशो मनुष्या भृज्ञते प मध्यंदिनादिमानुषः कारुस्तसिन्नतीते वा वतयति ।
सायदुरं रात्ित्तं प्रातवग्यमहनैतम्‌। =.

तनैनमदीक्षिता. व्रतयन्तं पदयानिति |

परिश्रित्य व्रतयतीति बौधायनः ।
पयो ब्राह्मणस्य यवागू राजन्यस्याऽऽभिक्षा वैहयस्य ।

पयः क्षीरं, यागः रिमिठीदनः । आभि प्रपिद्धा । यथावर्भमेतानि त्रतन्यनु-
तैषातम्यानीत्यथेः । नचेदं तं पृरुपाथेमेव दृष्टा थंत्वादिति वाच्यम्‌ । प्रा्तनियमस्य
दृ्टाततेमवेन कत्वपुवी्थताया एवं युक्तत्वात्‌। तथा च चतुौध्याये तृतीयपदि जेमिनिः-
द्रव्याणां तु क्रिथायीनां संस्कारः क्रतुषर्मैः स्यादिति । पूत्रार्थ्तु क्रियाया अर्थः
कियार्थः । अर्थश्चठदेनाध्येत इत्य्ैमिति व्युत्पत्था फलमुच्धते । क्रि पायै एवार्थो
येषां पुरुषाणां ते कियार्थस्तेषां क्रियाथौनाम्‌। तेषां कथेभूतानां द्रन्पाणा द्रभ्यवताम्‌ |
द्रम्याणामित्यत्रा्ञं आदित्वान्मत्वर्थीयोऽच्पत्ययः । तेषां द्न्थवक्तं तु पयो ब्राह्मणस्य
व्रतं यवागू राजन्यस्याऽऽभित्ता वैरयस्येतिश्रतितिद्धम्‌ । तेषां पस्कारः ¶यजादित्रत-
रूपः पकार इति क्रतुध्षः स्यादिति । एतच्छेषमृनं द्वितीयं सूत्र प्रक्तवाद्यवतिषठ
रननिति । पयो ब्राह्मण्य त्रत यवागू राजन्यस्याऽऽमिक्षा वैदधस्येतिविधिबोधितपुरुष-
पृथक्तवाद्यवतिषेरन्ञ्यवस्थिततां गच्छेरननिति । अत्र राजन्धशव्दः पर्वकत्रियपरो न
तवमिगिक्तक्षत्ियमात्पर : । अवेध्यभरिकरणे तथादश्ेनात्‌ , व्राह्मणवेदयथो ध्ये १।३।अ ।
इममर्थं द्वितीयाध्याये तृतीयपदे--अवेो यन्ञपतंयोगात्क्रतुपरधानमुच्यत इति पत्रेण
नेभिनिरप्याह । राजपु र।जकतुकं अञ्चेयमष्टाकपाठं नि्ैपति हिरण्यं दकषिणेनद्रभ-
कादशकपाटषषमो दक्षिणा वैश्वदेवं चरं पिशङ्गी पष्ठौही दक्षिणा भेत्रावहणीमाभि्ां
वशा दक्षिणा बाहस्पत्यं चरु रशितिष्ष्ठो दक्षिणेत्यवेषटिनामेितिहिता । पिशङ्गी
पिङ्गा । पष्ठौही वाल्गपिणी गौः | चतुतर्ेति केचित्‌ । वशा वन्ध्या गोः ।
रितिप्ष्ठः इवामध्डे गौः । पैत्र निर्पतीत्यनुषङ्गः । यद्यमि(१)दिशामवेष्टयो
मवन्तीत्यैवादाद्वेषटिपतैतक्या इष्टेः । अर्थवादरे बहुवचनं प्रत्येकयागामिध्रायम्‌ ।
अच तु अदे्टिस्ञकहविःपमुरायवत्करमपरमित्यविरोषः । नाल्यभिभ्रायं वैकवचनम्‌ ।
एतध्यामवेषटौ यदि ब्राह्मणो -यजेत वाहैस्सत्यं मध्ये निषायाऽऽहूतिमाहुतिं हत्व)

1

स

4

[२दवि्पट्डः] भोपीनाथमटङृतज्योत्त्राव्थाख्यासमेतम्‌ । १०५८५

तममिनारयेचरि राजन्य रेन्रं यदि भरो वैश्वदेवमिति तपेबन्धितराह्मणादिवाक्थे
ब्ाह्मणादिश्ववणे कतुयीगान्तरं तत्मधानमृच्यते । दतः ~ यज्ञतिषो गात्‌, षति य्थेवेति
सूत्रार्थः । वि्तरस्त्वाकरतो ज्ञेयः । पयओदीन्येतानि द्रथा दर्यान्तरप्तदधावेऽपि
नित्यान्येव । तथा च षष्ठाध्यायेऽष्टमे पदि जैमिनिः--तथा भक्तरेषाच्छादनतंजञप्तहो- `
मदेषमिति । प्रयो वते ब्राह्मणस्येति म्षोदाहरणे, द्वभ्यान्तरपद्धवेऽपि पयञदीन्येव
तेषु । अ्मीदञ्जीन्वहरेत्यादिः भरषोऽन्यतोऽकगमेऽपि भेषाथत्य । अहते वातः
परिधत्त इति वाेन्तरप्तचेऽपि । यत्पश्ुरमायुमकृतेति पेन्ञ्होमो म।युकरणामविऽपि ।
योऽस्मन्धे्टि ये च वयं द्विष्म इति. मन्नो द्वेष्यापतदधविऽपीत्युदाहरणानि द्रष्ट
व्यानि । निमित्ताश्रवणात्सत्यपि चान्यस्िनियम।दष्टपिद्धेरनन्योपायत्वा्नियत-
भिति । पूते तथाशब्दो नियतं वाऽपेवत्त्ातस्यदितिपूसू्गतनियतशब्दाुस्ययैः ।
अन्यत्छष्टम्‌ । आमिक्षा लौकिकेन दध्ना कपैम्या कठिनत्वात्‌ । पाकयज्ञप्य रूपमिति
त्रतविषयकामिक्षाविषये पाकयज्ञप॑स्तवदिवाऽऽमिक्षाधर्माणामप्रातिः ।

स्वैवणैपताषारणं द्रग्यमाह--

एकदुग्धं यागं वैकदुरपे ।

एकस्या व्रतदहो दुग्धमेकदुग्धं तद्रतयेत्‌ । एकस्या ब्रतदुहो दुग्बे यवागूं
श्रपयित्वा तां वा व्रतयेत्‌ । शाखान्तरीयोऽयं विधिः । स्प्टमेतमाहा ऽऽपर्तम्बः--
यवागूमेकदुग्ं व। बरतयेदिलवर्भप्तयोगेनेक उपदिशन्ति तदधेतदेके पयो व्रतयन्ति तदु
यथा न कु्यात्पयस्येव यवां श्रपयित्वा व्रतयेदिति । अत्रकटुग्धम्रहणात्केवलयोत्रत
बहु दुग्मपीभ्यते यदि बहयस्ताप्तामाश्चिरं कतैव्यमिति । अ्रान्यममि विशेषृमाह्‌135.
पर्तम्बः--यदि वतधुगदयं दुहीतान्यां दुह्याय्यन्या न स्यादद्धिः सश्सूञ्य श्रपयेद्यदि |
पयो न स्याद्प्टेव यवागू श्रपयित्वा ब्रतयेदप्यन्ततः पिप्पदानि नत्वेव न क्येदभ्नि-
होत्रस्याविच्छेदायेतीति । पिप्पछानि कलानि ब्रीहयो वा । पवौमावे फढन्यि ,
नतयेत्‌, न तु रोपयेत्‌, बरतस्याभनिरोत्रस्तवादिति मावः । इतिः श्तिसू चनाः ।
तथाऽञ्चिहोत्रस्याविच्छेदयेति विज्ञायत इति भारद्वाजः ।

यदि द्धी यादेतदस्मै दधि कयैः । |

दधीयादषीच्छेत्‌, एतदेवाऽऽतञ्च्यास्मै यजमानाय यजमानार्थं दयि कुयुः । बहूव

चनं प्रिकम्युलिजामन्यतमप्ाप्त्य्ेम्‌ |
यद्य्नौयाद्धाना अस्मा अन्वावपेयुः; सक्त
न्वाऽस्मा अन्वावपेयुधतं वाऽस्मा अन्वावपेथुः।

यदि तीषणवछोऽनमदनीयमिच्छेत्तद। तस्यानुपदातार्थ तरतेकाडे नत एव धानाय

स्यतमद्व्यं निवेयुः प्रलिमियुरित्य्ैः । एते पमविकरा इतिप्रदशेनायै वाशग्दद्यो-

१०५६ सत्याषाठविरचितं भौतसून॑- [१ दशमपरे

परादानम्‌ । अनुयीवता प्राणरक्षणे मवति तावदेवानुटक्षीङृ्य धानादिकस्यान्वावापो
न त्वविकस्येतियोतनाय । धानाः सकतून्ृते वाऽप्मा अन्वाववेयुरिव्येतावत्येव सूत्र
छाघवात्कतैम्येऽस्मा अन्वावपेयुरित्यश्य एथकटएथग्वचनं यदादौ स्वीकृतं द्रव्ये तदे-
वाऽञन्तं माद्य) तद्भवे तेत्मरतिनिधिरेव मह्यो न तु विहितं द्रव्यान्तरं ब्ीहियवव-
दितिज्ञापनाधैम्‌ । धाना भृष्टयवाः । प्तक्तवो मृष्टथवपिष्टानि । अत्यन्ताशक्तागोद-
नोऽपि । तेयो च ब्राह्मणम्‌-पदि मन्येतोपदस्यामीत्योदनं धानाः पक्रधृतमित्यनुतरत-

येदात्मनोऽनुपदराप्तायेति ।
अपि बाऽग्निदोत्रहविषामेकं व्रतयेत्‌ ।

अश्निहोत्रहतरिषां मेध्य एकं द्रव्यं त्रतयेत्‌ । उपदस्यन्नोदनाचपि ब्रतयेत्‌ ।
एतन्मध्य ओद्नोऽपि सेगृहीतो मवतीति। न मां्तमश्नातीतिनिपेषान्मां ्मेतेषु वजम्‌ ।

स्पष्टमाहाऽऽपर्तम्बः-अप्थप्निहोत्रं हविष।गेकं बतयेन्मां तवज॑मिति । एकग्रहणं मिश्र.

णप्रतिषेषार्थम्‌ ।
सामैवणिका एते व्रतकरपाः; । `
पतव॑वणैप्ताधारणा एते ज्तकरपा मवनतीत्यर्धः ।
सर्वेषामुपस् स्तनकरपाः ।
` पथो ब्राह्मणस्य यवागू राजन्यास्याऽऽमिन्षा वैरथस्येलयादिविषरिः सत॒ दीक्तारपः ।
उपपतपु तु सर्ववर्णानामविेवेण पयोत्रतस्येव चतुःस्तना दिक्पा आश्नातत्वात्‌ । ते
चोपत्स्वेव दरौयिष्यन्ते । यदा पुनर्बलमानं प्यओदि न जीर्यतीलाशङ्कयते
तदाऽपि किपवद्थं जतयितव्यमुत नेति सेशये सिद्धान्तमाह षष्ठाध्यायेऽष्टमे पादे
जेमिनिः-- अनर्थकं त्वनिलयं स्यादिति । तदा हि यजमानस्य रोगोत्प त्या करतुवि-
रोध एव संमन्येत तेन प्रधानविरोधान्न जतयितम्यमिति । पूत्रार्थ्तु यत्तु प्रधानले५.
भरपङ्गादनयैकं व्रते तदनियं स्यादिति ।
उरस्यचा आप्ति जनधाः स्वभक्षोमा
पादीति कश्सं वतप्रदानमनुमन्रयते ।
कंसग्रहणं पूत्रानतरोक्तचमपतनिव्र्य्थम्‌ । प्रदीयतेऽनेनेति प्रदानै बत्य प्रदानं
जतप्रदानम्‌ ।
दैवीं धियं मनामह इति हस्ताववनेनिक्ते ।
अवनेजनं प्रक्षालनम्‌ । अपद्रश् इति मच्रान्तः ।
ये देवा मनोजाता मनोयुज इति बत्तयाति ।

नमस्तेभ्यः वहेति मच्रन्तः । भत्र बौधायनः-प्रिन्निल तयतीति, यावन्मात्र

+ ~
#

[रदविगपट्ठः] गोपीनाथमष्क्रतज्योत्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०५७

जतयित्वा तृष्णीं मूयो अतयतीति च । एतसिन्काले प्रतिप्रस्थाता परयै पात्रे निषिच्य
जते प्रयच्छति तत्परा प्रिश्चित्य व्रतयति तृष्णीं निणिज्य पातने प्रयच्छत इति च ।
ओदनानुव्रतपक्े नतस्य तेस्कारत्वेन तदरथस्योदनस्य परिपेकानुभच्रणे मवत एव पंस्का-
रत्वात्पाकद्‌।नहोमरूपत्वाभावाचच मवत एवम(मा)पोशा(शा)नमपि मवत्येव ।
शिवाः पीता भवथ यङ्गियासो यूयमापोऽस्माकं
योनादुदरे सुशेवा; । इरावतीः पुरुरूपा
अनागसः शिवा नो भवथ परीतय इत्युदकं
पिति यद्‌ाऽकूपीतं भवति पदा पिपासति ।
यदोदकं पी(वी)तं विशेषेणेतं प्राप्तं केनेबिद्धक्त्याऽऽहृल्य दत्तं॑तदप्रल्यारूयेय-
मिति कृत्वा स्वल्पमपि तावदनेन मन्रेण पेयमेव ।
क्षीरं जटे च ताम्बृढमप्रत्यास्येयमुच्यते ।
प्रल्यारूयानक्ृदेतेषां १।पीयाज्ञायते द्विनः ॥
इति स्मृतो प्रत्याख्याने दोपश्रवणात्‌ । यदाऽपीतै मवतीत्येव पाठ इत्याग्रहस्तदाऽ-
पीतं सेमुखमितं प्रापतं केनचिदानीतं पानां भवतीत्यों ज्ञेयः । दुग्धपानाग्यवहितो-
त्तरं जटपानस्य वैद्यकशान्ञे निषिद्धत्वातिपासायां सत्यामपि कंचित्काटं दिरभ्यैव
जलं पेयमिति ज्ञेयम्‌ । बतकाछिकोदकषान एवैषु मच इति न कंतु सर्वेष्वपि परनेषु
इति । शिवाः पीता मवय यूयमापोऽस्माकं योनादृर्रे सुशेवाः । इरावतीरनभीव।
अनागतः शिवा नो मवथ जीवप्त इति व्रतयित्वा नाभिदेशमभिमृशत्यपश्च पीत्वा
जपतीत्यापस्तम्नः । पत्नी तूष्णीमेव बतेयति । तथा चाऽऽपस्तम्बः- - तृष्णीं
पत्नी स्व आयतने व्रतयतीति । तत्सा परिश्रित्य तूष्णीं त्रतयतीति बौधायनोऽपि ।
हस्तावनेजनमुदकपानमपि ततपंबन्धान्तष्णीमेव ।
दृक्षिणेनाऽऽहवनीयं पराङ्‌ शते ।
प्राङ्िशराः शते ।
दक्षिणेन पार्बेन।
शेत इत्यनुषभ्यते ।
नात्तान; श्षयीत ।
स्पष्टम्‌ । न न्यङ्ङ्तत्यप्यापस्तम्बः ।
नाग्नेः पराङ्पर्यावर्तेत ।
पराङ्‌ अगः परकाश्चात्पराङ्मुखतया पयाव्त॑नं न कुर्यात्‌। परिशब्दोऽत्र पतामीप्यरचे ।

# भत्र प्रयमन्याद्यानुसारी चद्‌ धीतमिति पाठो ेवः1

१०५८ सत्यापाढविरवितं थौतसू्रं- [१०दशपप्रे-~

अग्ने त्व« सुजागृहीति स्वप्स्यन्नाहवनीयमुपतिषएते ।
सवप्स्यन्स्वापं करिष्यन्‌ । यत्र जागरणं नोक्तं तत्रायं नियमः । याक्ञिकमते पुनः
पुनः प्रतितरुध्य स्वाप आहवनीयोपस्यानस्याऽऽवृत्तिः । ममां ्तकमते स्वा रात्रि
स्वापमनुपधायोपस्थानमिति कत्वा नाऽऽवृत्तिः । एतत्करणी मूतमच्रविषयकत्वस्य
तैरुक्ततवान्भच्रमात्रनिवृ।तपरमेनेतननतु तदङ्ग परमपीति यद्युच्यते तद। तन्मतेऽप्युपस्था -
नस्याऽअवृत्तिरस्त्येवेति द्ष्टन्यम्‌ ।
बिष्वे देवा अभि पापाऽवतरन्निलयुप पयावतेते यथपपयावर्तेत ।
अपपयविर्नमननः एष्ठतः करणं, यदीत्यनेन प्तमच्रकमुपपर्यावरतनं कतैन्यमिदमेव
प्रायश्चित्तमिति बोध्यते । उपपयौवतैनमन्न्यापिमुखतया मवनम्‌ । राधेति मच्नान्तः ।
पुनर्मनः पुनरायुपे आगाल्पुनशश्चुः पुनः भरोत्रे म॒ अआगापुनः
भाणः पनर।कतं म आगात्पुनशधित्तं पृनराधीतं म आगदरश्ा-
नरो मेऽदब्धस्तनूपा अन्तस्तिषतु दुरितानि विश्वा । वेश्वा-
नरो विश्वभृद्िश्वशभूरषवाधतां दुरितानि विश्वासनो दिवा
स रिषः एात्‌ नक्तं त्वमत्रे वतपा अतीति प्रतिबुध्य नपति। `
यदयु(य)पपर्यीवरततेतयस्य। न्वयो वा न पूर्वत्र । नक्तमिल्येतदनन्तरमिति जपतीति,
भध्याहार्यम्‌ । अस्िन्पकषे विश्वे देवा अमि मामाऽववृत्रननितयन्ते समच्रकमुपपया-
वर्तनं नित्यमेव । नच त्वमन्ने तपा अप्तीति प्रनृध्य जपतील्यस्याप्यत्रैवान्वयोऽप्त्विति
वाच्यम्‌ । पमुचयोपकाराभावात्‌ । पूर्व्रान्पे तु छोष एव । प्रतिनष्य॒जपतीतिवचनं
प्रतिनोधाङ्गभूतो जप इति बोषनार्थ, तेन जागरणदिवते स्वापामावान्नायं रात्रौ जप
इति सिद्धं भवति । भ्तीत्युपपरगोऽल्न्तजाग्रदृशचायामेवाय॑ जप इति सूचयितुम्‌ ।
ईञ्य इति मन्नान्तः ।
त्वपग्चे व्रतपा असील्यनुत्रूयाद्यदयदीक्षितवादं वदेत्‌ ।
पुनस्त्वमगने तपा अपतीतितरचनं पुनमैन इद्यस्य वैष्णव्या ऋचश्च परिपूथाना-
यैमू । अनुतर पदि तिवचनाञ्जपलामावः । तेन ॒चातुः्यानियमेऽत्र शद्धो मवति ।
म्टेच्छामिम्‌।पणविचेक्षणचनतितादिवर्जनं चादीक्षितवादः ।
ष्टी बाचं च बिप्रजैयितवा ।
स्वमन्ने व्रतपा अपरीत्यनुत्रधादिति पूर्वेणान्वयः
दीक्षणीयाप्रमतीयं वत्तिः ।
यदि प्रमत्तो व्यादरेरिलयरम्य मृष्टो वाचं च विप्तभैयितवेयेतदन्ता धमी वृत्ति
शग्देनोच्यन्ते । इयभेतदन्ता ।

१ क, ह, छ. घ. स. ढ, यदुप २ क, छ, न. द. रराधीः ।

कि ~

८4

पि पि पि)

हि ॥

इ `
३

यगिति

[दतृगपट्ढः] गोपीनाथभट्करतज्योत्पनाव्याख्यासमेतम्‌ \ १०५९

दण्डान्न च्छिद्यते न प्रतिमुच्य कृष्णाजिनं च॑क्र
म्यते कृष्णविषाणया कण्टूयतेऽपिगृद्य स्मयत

इत्युपयोगपभरतीन्येतानि तानि भवन्ति ॥ ८ ॥
इति हिरण्यकेिसूत्रे दृश्शमप्रश्े दितीयः पटलः

दण्डदानेन दण्डस्य कृष्णाजिनारोहणेन कप्णाजिनस्य कृष्णविषाणायाः प्रदानेन
वचखप्रावरणेन वाप्रउपयोगः । एतत्पमतीमि एतदुत्तर। णि । दण्डान्न च्छिदते कृष्णा-
जिनं प्रतिमच्य न चक्रम्यत इत्येतदू यं निषेषरूपम्‌ । उत्तरं द्वयं विचिरूपम्‌ । एतानि
तानि तस्य तस्योपयोगमारम्य तत्तदविपर्गपर्यन्तं मवन्ति । दण्डान्न च्छिद्यते दण्डान्न
वियज्यते । कृष्णाजिनं विमृज्य पादविक्षिपणमपि न कुयात्‌ । कण्डूयनं कृष्ण
विषाणयेव कुर्यान्न नखादिमिः । दैक्षवापतप्ा मुख भाच्छायेव हास्यं कुयादिलभैः ।

इत्योको पाहश्री मद गनिष्टोमयाजिसाहस्नाप्नियुक्तवाजपेययाजिसवेतोपुखया-

जिद्विाहस्राभियक्तपौण्डरीक पाजिगणेशदीक्षिततन्‌ नगोपीनाथ-
दीक्षितविरवितायां श्रीषद्ध गवरसल्याषादरिरण्यकेशिसू-
ाम्बधिगतनिगृढ थरत्नालाभकृतविद्रलनसंताप
शञामिकायां ज्योत्स्नाख्यायां त्तौ दशमपर-
श्नस्य द्ितीयः परक; ॥ २॥

--~-~

अथ दशमप्रश्चे तृतीयः पटलः ।

~ - ~

पूषा सन्येति प्रनीहारान्ष शास्ति ।
पनिं याच्जाछ्ञ्यं घनं तद्यप्माद्यस्माद्याचितं द्रव्यं ततस्ततो ये हरन्ति ते पनीह-
राप्तान्तशातति प्रेरयति अपं चामुं च गच्छतेति | अनेन ज्ञायते पूर्वमेव कत्व
द्रव्ये याचितं भवतीति । दीरदान्दप्तः । प्नीहारजातिनिषयविरेष्रद्शकं द्वैषपूतं
पदुपालप्रेष्यादचपकरपनाव्तर उक्तमेव ।
द्रादश्ाहं भिक्षाचर्यं चरल्यपरिमिते
-दीक्षाकटपे पारोमिते याथाकामी ।
यदि अततभृतद्वञ्यस्यायं निश्चयः क्रतुदीक्षामध्ये याच्जयाऽपि द्रव्यध्रापिर्भविष्य-
त्येवेति तदाऽप्ययमेव प्रकरः । अत्र वौधायनः--अथ प्नीहारान्प्रहिणोति प्रय

क ज स - काक

4 , १क.,च्‌, छ, ड. शनिभ'।

१०६० सत्यापाढविरचितं भ्रोतसन- [१ गदशमप्रने-~

मन्यते न मा प्रत्यारूयास्यति तं प्रति प्रथममभिप्रहिणोतीति । तत्र प्रकारद्रयम्‌-
अपरिमिते दीक्षाकस्पे द्वादशाहं भिल्लाचर्यचरणम्‌ , एकद्यादिदीक्षाकस्ये यथेच्छं
काठानुरोचेन । एकदीक्षादिकस्पेऽपि भिक्षाचर्यचरणं कतैव्यमेव । इदं भिक्षा
चयैचरणं द्तिणायर्थम्‌ । तया च मद्राजः-- द्वादशाहं दल्िणार्थ भितषतेति । द्रभ्य-
सच्वेऽपि याच्ना नित्यैव । तथा च पष्ठाध्यायऽष्टमे १दे नैमिनिः-- याच्ञाक्रयणम-
, विद्यमाने लोकवत्‌ । नियतं वाऽयैवत्वात्स्याद्विति सूत्राभ्याम्‌ । भविकरणार्थसतु प्ोम-
क्रये प्रदश्िते ए१।
याचनीयानि द्रव्याण्याह--
हिरण्यं वासो गामश्वं छागं मेषं च यावत्प
रिमभिता गाव एकैकमितरेषां जातीनाम्‌ ।
यावद्यवत्प्यन्तं परिमिताः पर्याप्ताः ्ख्यापर्याप्ास्तावल्यो मवन्तीलय्थः । इतरेषां
हिरण्यवापोशवच्छागमेषाणाम्‌ । इतरेषामिति ज।तिविशेषणमन्येऽपि पदाथाः पन्ति
तेषां चपि प्रति्रहणमितिन्ञापनार्थम्‌ । ते च हिरण्यं वापोऽविरन। च नियुक्तान्ये-
तानि मवन््नो रथोऽधीवापोऽश्वः पुरुषो हस्ती वाऽनियुक्तानीति वक्ष्यमाणा अन्य.
जानोरपोधीवापतपुरुषहस््ात्मका वक्ष्यमाणा अत्र गृद्न्ते ।
तानि अतिगृहाति चन्द्मसरीव्येतैर्यथारूपम्‌ ।
चन्द्रमप्तीत्याद्रिमिः षड्भिः षण्णां प्रतिग्रहणम्‌ । पर्वणां हिरण्यादीनां षण्णामुप*
स्थिती प्तदयानेवैपेन मन्नेण तदन्तर्गततत्तलिङ्गकावयवोचारणकराठे तततद्रभ्यं प्रति-
गृह्णीयात्‌ । एतेष मध्ये यस्य कप्यचिदनुपसितौ तुष्णीमेव, प्वद्रव्यप्रतिम्रहकरण~
स्वस्यापतेमव।दिलयाशङ्कां निराकपमेतौरोतिवचने, तेनैते मन्ना भिन्ना एव । यस्य द्रव्यस्यो-
पत्थितिस्तत्मतिमहणकमनच्नमात्रेण तावन्मात्रस्य प्रतिग्रहः । अव्रशिष्टानां छप१ इति ।
अथवैतेरिति पनीहारपरामदीकमाहतानीति भध्यादत्य तेनान्वयः । तानि हिरण्यादीनि ।
एौरमनरैः । यथारूपं यथारिङ्गम्‌ । चन्दरमीप्येतेन हिरण्यं, हैम चन्द्रं र््ममिति
वैदिकनिषण्ट चन्द्रशज्दस्य दिरण्यनामपषु पाठात्‌ । चन्दर हिरण्यमिति दशैनाचन्द्र-
श्यो हिरण्यपरोऽत् । वख्रभपीति वज्ञम्‌ । उल्लाऽपीत्यक्ताम्‌ । उक्लशब्दरो गोवाची ।
सखीलिङ्कनिरशाप्वियामेव गवि मचः । पुंगोस्तु तृष्णीमेव प्रतिग्रहः । प्रकृत ऊहा"
भावात्‌ । अद्य सुत्यामित्याटेलन इति द्रादश।हे प्रकृतावृहदशनादुललोऽपीस्यृहो
व । एवमश्वच्छागमेष्ुपल्यितावृहोऽनृहो मेति पक्षद्वयं ज्ञेयम्‌ । मम भोगाय मवे.
व्यन्ता मन्न।; । ॥
देवः सवितेति सबेत्रानुषजति ।
पैत्र पर्वैषु मन्नेविवयर्थः । आयुभेति अनुषङ्गमच्रान्तः । इतरेषां द्रव्याणां
मनच्रानुपदेशातष्णीमेव परतिमहः । अप यद्रद्यगेन।ना दिष्टं भवति प्राजपत्यमक्ति मम

हि

[शतृ ०प््डः] गोपीनाथमटकृतज्योत्प्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०६१

भोगाय मवेत्येवमेतत्पतिगृहातीति त॒ बौधायनः । देवः प्वितेदयस्य प्राजपत्यमाति
मम भोगाय मवेत्य्सिन्मन्नेऽनुषङ्ञे विकल्पः ।
वायवे त्वेति तासां था नश्येत्तामनुदि षद्‌ ।
तापर प्रतिग्रहटन्यानां मध्ये या गौनदयेत्तामनुदिशेत्‌ । नाशो द्विविषः-अपह।र.
दिकरणकदृष्ट्गोचरत्वरूपो मरणकरणकः पतवैया स्वानुषयोगिलवरूपशचेति। उ मयमप्यत्र
गृह्यते । स्यष्टमाह बौषायनः--ताः प्तमराथीकृय रक्षन्ति ताप्तां घा नद्यति था षा
न्नियते वयवे त्वेति तामनुदिशतीति । मच्रप्तमवेतदेवतायेतवा पतेकल्पनमनुरे शनम्‌ ।
अप्मु मज्जनेन मृतायां मन्नविशेषमाह-
कवरुणाय सेयम मप्राम्‌ ।
मप्नां सतीं मृतामित्यथः। मज्ननेनोदकभरयुक्तं मरणं लक्ष्ये । ननु जप्पु मृतामित्येवं
वचनं परित्यज्याप्सु म्मामिव्येवैवचनमप्तुप्रवहन्स्याः केनचिदविनज्ञातकाएणेऽप्ययं मच्रः
स्यात्स मा मूक तु मृत्य सेत्ययमेव मन्रो म्वेदितयेताइशार्थ्ञापनाथम्‌ । अनुदिशे-
दिति शोषः । याऽ््सुवाप्रशचिवा वरुणाय त्वेति तामिति बौधायनः । अनुदिश
तीति परत्रानयः ।
निकरे स्वेत्वसन्नामू ।
दौर्स्यात्तेचाराक्षमां संशी्णो वा । या क्षिगिहपषिरुत्थतुमपि न पारयते या पं
व्‌। शीयेते गत वा पतति निरल्यै लेति तामिति बौषायनः।
शद्राय स्वति सदष्टं मरुद्‌ भ्यस्त्वेति ईदुनिद-
तापञ्च निहर्ता बेन्दराय त्वेति मेष्कहतां यमाय
तेति महादे वहतां स्यते त्वेलविद्ञातेन पृत्युना ।
हादुनिमेहाश्लब्दयुतः पधुिको वातस्तेन हताम्‌ । अशनिर्विदत्‌ । वाशब्दर्थेऽ-
प्ययं वाऽनास्यायां वा । मेष्को रितः प्राणी व्याघ्ादिः । महदिवहतां स्षरहताम्‌ ।
अविज्ञतेन मृत्युनेलयन्र छक्षणय। मत्युेतुमूतः कश्वनाविज्ञातो रोगविशेष आद्यः ।
तथा चाऽऽपसतम्बः-- यमाय त्वेत्यविज्ञातेन यक्ष्मणा मृत।मिति । अविज्ञातेन यक्ष्मणा
मृताया मृत्यवे लेलयनेनानुदेशनमस्मद चायेमते , यमाय तवेत्यापरम्बमत इतीयान्नेदः ।
अदुदि्टापाधिगम्य यजमानो गोषु न चारयेत्‌ ।
कृतेऽनुरेशे पुन्ैदि तां कमेत यजमानो गोपु तां न चारयेत्‌, तां देवतार्थमनु-
दिष्टां नाऽऽ गरहीयादि्यपैः । यजमानग्रहणमन्पेनाऽऽत्मा् गृहीतायां न दोषः ।

# सवपुस्तकेषु इद सूत्र न वतते ।

१ स्वैपुस्तकेषु "षः । वरुणाय त्वेखन्सु मप्नाम्‌ । या? ।
१३९

१०६२ सत्यापाढविरचितं श्रोतसूत्रं- [१ ०दशमपरभे--

एतेनाश्यमे दानमपि सूचितं मवति । तथा च बौचायनः--अय येय नष्टा तां यदि
वनदेयुः कथं स्यादिल्येषाऽनुदिरैव स्यादित्येतदेकं कमणोऽनते प्ेयांसं प्रिप्रहीत।र
ठमेत द्तिणाभिरपनां सह द्ादित्यतदेकं वायम्यैवैनया यजेतेत्येतदपरमिति । कर्म-
णोऽन्ते समाप्तौ प्रया प्रष्ठ प्रतिग्रहीतारं रमेत तस्मा एनामनुदिशं दक्षिणाभिः
पह दादित्यर्थः । दक्लिणामिरिति बहुवचनाश्रिप्रमृतिषिनतिम्यक्तयो देष। इति
गभ्यते | कौ गोपञ्चोमििधाद्वायन्यायागो न भवति । सनीहारपरस्यापनान्ते दिवप्तप.
सिमापिः।

यादि भयायात्पृथगरणीष्वपरीन्समारोप्य रथेन प्रयाति ।

अय यदि अत्र प्रयायाद्मयाणं कुर्थादूथगरणीष्वशनीन्सम।रोप्य रभेन प्रयाति
गच्छति । अर प्रयाणविधनेनेरं ज्ञायते गृहदीक्षापक्लोऽप्यस्तीति । तत्र॒ समारोपण"
विधिः प्रगेव दश्चितः 1 ननु रथविधानार्थं रथेन प्रथातीत्येताकदेव वक्तव्य एषगर्‌-
णीष्वञ्नन्तमारोष्येति न वक्तव्यम्‌ । पूर्वोक्तप्रमारोपणवरिधिनैव तत्िदधेः । तथा च
परयगरणीष्ञ्चीन्समारोप्येतिवचनं व्यर्थमिति चेत्सत्यम्‌ । वाप्तोप्पतिहोमादिपरिषर्या-
भतन तैयरध्यामावात्‌ । नित्यघारयौ द्रौ सम्यावप्थ्थपक्षे चतुरो वाऽऽहवनीय्य निलय
धारयत्वपत्े धीन्पश्च वा प्थगरणी द्वये द्वये मन्रेण प्मारोप्य गृहयासनो स्ति तमपि
समासेप्य प्रयाति । गार्हपत्यस्य संस्कृते अरण्यावन्येषां छो किकंयः । एथगितिवच-
नास्मत्यभनि द्वयेद्योररण्योराघानक्रमेण समारोपणम्‌ । अरणीवचनमात्मप्तमारोपण-
वयातर्यर्थम्‌ । समारोपणमरण्थोः परतपनेनञनेनिवेशनं, तच्च निवेशनं मावनामत्रेणा-
ऽऽत्मन्यशचिग्रहणमिव । म॒ख्यस्यापतमवात्‌ । प्रलय्नि मचरावृत्तिः । सशब्दो यथाऽरण्य-
नतगीतार््यविकरणी भूतावयवपथैन्तं तपनं मवति तथाऽऽरोपणं कर्तव्यमिति सूचयतनि ।
स्मारोपविधानादेव प्रतयक्षनयने उ्यावत्यैते । रथवचनं शकटव्यावृ्यम्‌ । पर्वाऽ-
भ्वारब्धः प्तमारोपणं कुर्यात्‌ । पतोमातिक्रमगे नयतिक्रमगे चान्वारम्भ उमयोः । भव
रोपऽपि पल्यन्व।रम्भः । समारोपणमारम्थाऽऽवरोपमन्वारम्म इति म्यः कल्पः ।
अयं ते योनिरिति पम।रोपणमन्नः |

रथेऽविधमाने रथाङ्गेन सह ।

अविद्यमान इति पदच्छेदः । रथामवे रथाङ्गं फिचिदू गृहीत्वा पेन पह प्रयाति.।
सपमाण्डादित्तामभरीवाहना्ं शकटानि अन्यानि भवन्त्येव । तत्र शकट एव ॒स्वस्या-
प्पारोहणं प्रां तद्रयेन बाध्यते । अथ वा रथेन प्रयातीत्यत्र रथेनेति तृतीयाऽध्या-
हार्थप्हटशब्दयोगिस्वात्‌, न तु करणाथकेति । असिमन्कस्पे रथेन पतह गमने पादा
भ्थमिवोमयो; । रपेऽरणीनां स्यापनम्‌ ।

<+

=

नि

[\तृ०प््डः] गोपीनाथमडकृतज्योत्ाव्या ख्यासमेतम्‌ । १०६३

यद्यपो नाभ्यास्तरत्यरणी रथं चऽऽधाय सह तरति ।
नावा ताय नाव्या अपो यदि तरति अरणी रथं चाऽध्दाय यस्यां नावि घ्वयं
तरति तस्यामेवाऽऽघाय तत्तहिते एव तरति । आदयेति पठोऽपपाठ एष । प्वैधा
रयेन रथाङ्गेन वा वियोगो भव कर्तव्य इति । तथा चाऽऽपस्तम्बः--अरणीम्यामर्‌-
णीभिरित्येके रथेन रथाद्घेन वान विप्रच्छियेतेति । भरणीशब्दोऽत्र द्वितीया-
बहूवरनान्तः।
यद्य रोऽनाग्या रथेन तरति हरति चैना; ।
अनाव्या नावा ताया यदिन मवन्ति तद्‌ रथेनैव तरति हरति चारणीः स्वयमेव।
अत्रापि जरणीरथरथाङ्गानां न विप्रच्छेदः।
यद्यवगाहेत देदीराप इत्यवगाहेत ।
यदि पथ्यापः; पाद्‌भ्यामेव तरणीयाः स्युस्तदा जठावलोडनं प्राप्ते तेजटप्रवेश-
पतमये देवीरापो अपांनपादित्यादावेव कुर्यात्ततो गच्छेत्‌ । कमिषमिति मन्नान्तः ।
अच्छिन्नं तन्तुं पृथिव्या अनुगेषमपा५ सेतु-
रसति लेटे विमृद्वन्नापाराद्न्तोस्तरति ।
टोषटं मृतिण्डस्तं िमृदवविमर्दयन्पारपर्थन्तं गमनाय चीकुरसतरतीलयरथः । खो.
मिति जातावेकवचनं, तेनन्वेषां भ्रयोजनप्तेऽन्यान्यपि आद्याणीत्युक्तं मवति ।
विमर्दन प्ातत्येन क्षेपणारयम्‌ । विशब्दः सततकषेपणानुगुण्या्ः । सेतुभेव कत्वाऽ-
स्थेत्रीति बाह्मणम्‌ ।
पृथिग्याः संभवेति ॥ ९ ॥ सिकता रोष्टन्वा
मध्ये दीरयोश्च न्यस्यति पृथिव्या संभवति वा ।
ततिकत। मृत्पां्वः । लोष्ट गृततिण्डाः । मध्ये मध्यमागे तीरयोश्च न्यस्यति
लिषति तिका मृतििण्डत्रयं वा स्थानत्रये प्रक्षिप्तः । स्थानभेदान्मन्नावृत्तिः ।
पुनरबन्तरप्ा्षो देवीराप इत्यवगाहावीनामावृक्तिः । तया च मरद्वाजः --मन््रव्यवाये
मच्राम्यापतो द्रव्यश्यक्तेऽगैषक्तवे देशष्थक्तवे च यथा कण्डुयनस्व्ननदीतरणाभि-
वर्पणामेध्यप्रतिमन्रणानीति । जैमिनिमते तु नाऽऽवृत्तिः। तथा चैकादशाध्याये चतुभै-
पादे तत्सूत्रम्‌ स्वममनदौतरणामिवषेणमेध्यभ्रतिमच्रगेषु चैवमिति । न्यार्यातमेततपू-
शरमनद्धं मन इ्यमेध्यं दष्ट जपतीतिपूत्रग्यारूयावर । प्विप्तगविपरगकृतो मच्रभेदः ।
एतेषां प्रयाणपर्मीणां दीक्ितघरमधिकरे वचनाददीक्ितप्रयाणे नेष्यन्ते । बौधायनः-~
६५९८प्‌)नन्ति तरते पैबधनन्ति वरतदुघयेवत्तावाद्धाति यदभयं भवतीति । प एव-~

१४६,.ज, छ, न, उ. चाञऽऽद्‌ च)

१०६४ सत्याषाठविरवितं भोतयन्नं- [१ ०दशमप्रभे--

अथायेनं यान्ते जतनवेोपाधि गच्छत्यत्तरते।ऽरणी निधाय दक्षिणतः परिध्रिलय वत
यति तूष्णीं तृणोदकायावस्यतीति । द्रैषे--अथायेनं प्रयान्तं वरतनवेढोपाधि गच्छ-
तीति मथित्वाऽ्ोनिवहत्य बतयेदिति बौधायन उत्तरतोऽरणी निधाय दक्षिणतः परि-
श्रित्य जयेदिति शाछकिरेति । स्त एव-अंय यत्रावत्स्यनवति तेद्वस्यतीति । प
एव-अथ यत्न यक्ष्यमाणो मवति तेदवस्यलेदमगन्म देवयजनं एथिग्या इलयान्तादनुवाक*
स्येति । अस्मिन्ध्रयागेऽन्यै विशेषमाह मरद्रानः-अ्यः पवतेऽपोऽभिपवतं इत्यहरहः
प्रस्थितो नपतीति। अहरहरिति दीघीध्वामिप्रामेण वीप्ा । रिशचोऽमिप्तपवत इत्यन्तः ।
अत्र देवयजनाध्यवसानमेके समाभनन्ति ।

य इहाध्यवप्येत्स प्रयायात्‌ । य आदितो न प्त प्रयाति योऽन्यत्र दीक्षित्वा ततो
देवयजनमध्यव्येत् एव प्रयायात्‌ । यस्त्वादविवे प्रयात्यध्यवापितदेवयजनस्तत्र
दीक्षितो न ततः प्रयाति । देवयजन।ध्यवप्तानार्यत्वास्रयाणस्य त्य च कृतत्वादिति
मावः । बौधायनस्तु देवयजनदोक्षायामपि तत्र योगसेमाक्दप्तौ देवयजनान्तराध्यवप्ता-
नाप प्रयाणमनुमन्यते । तथा च ततपूत्म्‌-अयातः भ्रयाणस्येव मीमांसा दी्िते
वाऽयोगकषेमे विन्द्यन्यत्र बा देवयजनादील्षित इति । पूर्वत्र यदेवयजनाध्यवप्तानमृक्तं
तत्तत्र न कार्य ङित अत्रासिमन्काटे कर्वन्यमिलयेक आचाया वदन्तीलर्भः। अर्थल्म-
याणोत्तरमेव देवयजनाध्यवप्तानमिल्यस्िननर्थे सिद्धे वचनमन्न॒देवयजनाध्यवप्ताने
कर्तव्य एतैते प्रयाणधर्मीः स्युने पूर्रेतिज्ञापनार्थम्‌ ।

पाख र्शस्य पध्यप्र^ स्थूणाराजमालभ्येनं मत्रं जपति ।
असिन्काडे देवयजनाध्यवस्तानेऽय विशपे।ऽनेनोच्यते । स्थूणानां राजेति स्थूण-
राजतं स्यृणानां मध्ये श्रेष्ठां स्थृणामित्यैः । राजशब्दः जरष्ठयाेवाची । रानाहः-
प्िम्यष्टनिति्तमाक्तान्त्च््रत्ययः | मेढमतस्यूणानां बहुत्वान्मध्यममिति विशेष-
णम्‌ । एनमिति मन््रविज्चेषणमपवृत्ते दीक्षाषरिमागेऽपेत वीतेति देवयजनमध्यवस्य+
तीति वक्ष्यमाण आ्निके देवयजनाध्यवप्तानेऽयं रमौ न मवतीतिप्रदक्षनारभम्‌ । पपा.
हचयोदेव मन्ररूपविरेप्यलामे मच्नग्रहणमयं मच्रो देवयजनाध्यवप्तानार् इयनुपधानं
जपातपू्वं कतैव्यमिलयेतादृशायंत्तापन।यैम्‌ ।
एकरात्र दीक्षितो राजानं ऋणाति
ञ्यदे उपहे चतुरहैऽपरिमिते वा।

द्यहेऽतीत इत्यर्थः । एवं उयहादिषु । चतुरहातिरिक्ताः पश्चाहादयोऽपरिमितश.

ब्देन संग्राह्या: । यहञ्यहचतुरहपक्षास्तु मुख्याः । अमुख्या इतर इति प्रदश्च॑पितु

१च.ज. इ. ज, ^रात्रिदीः।

र `

|

[शत०प्द८] गोपीनाथमटक्रतज्योत््राव्याख्यासमेतम्‌ । १०६५

वयहञ्यहचतुरहशबैर्महणं द्यहञ्यहदीक्षापक्षाणाम्‌ । इतरेषां पृ्वाहादीनामपरिमित-
शब्देन । द्वादशाददीक्षपक्षप्तु एक्वित्रिनतुरहदीक्षपक्षतोऽपि मुख्यः । अपरिमित-
दीक्षापक्षस्तु द्वादश्चाहदीक्षापक्षतोऽपि तपतत आचिक्यान्मुल्य इति व्यवस्था द्रष्टव्या ॥.
यद्वि लेका दीक्षा दवे तिसरश्तक्लोऽपरिमिता वेत्यनेनैव सिद्ध इदं वचने प्रायणीया" |
परभृति आतिथ्यापतेवन्ध्याप्यायननिह्ववनान्तमुपप्दिक्ष एव न तु दीक्षादिवप्त इति
प्रदर्शनार्थम्‌ । अहं तदस्मि आजुह्वान इत्येतौ मन्नौ पुरस्तास्रायणीयाया जपति ।
प्रत्यगाशिषो मन्रानिति सृत्रात्‌.। आपस्तम्बेन तुपस्थानमुक्तं तथा वाऽपरि विनियोगः
एकमिष इत्यस्य प्ोमकयण्याः पदाननिकरमगेष्‌ जपः । यथारूपमितर इति सूत्रात्‌ ।
अच्छिद्रा उपहोमाश्च लिङ्गानियम्यनते इति भरद्रानपृत्रात्‌। एकमिषे विष्णुप्त्वाऽन्वेतु °
होत्राभ्यो विष्णस््ाऽन्वेतिति निष्कस्थम्‌मिषु यनमानोऽनुवतैपित्वा(त्यै) प्खायः
सक्तय० मायोष्टा इति पकम पदे जपतीत्यापस्तम्बपूत्राच पत्म पद इत्यन्न वचनवि-
परिणामेन निष्कम्यमाणपदं पप्म्पेकवचनान्तमनुवतेते । प्रत्यगाशिषो मच्रानकमका-
(क)रणाज्ञपतील्यनेन सूत्रकृता याजमानत्वं प्रदररितम्‌ । आद्यानां षण्णां विष्ण॒प््वाऽन्वे-
तिति छिङ्गादनुवतैने विनियोगः । अन्तिमस्य तु प्रत्यगाशी्रतपूतरृद्रीलयाऽपि नप
एव । अयं च विनियोगः स्पष्टतया सूत्रेऽनुक्तत्वात्कृताङतः ।
भर्त एदं तोते राय इति परलन्ये प्रयच्छति तव ते राय इतिवा।

इदं सूत्र तृतीयं पल्य प्रयच्छति तत्सा गृहेषु ॒निधत्त इति सूत्र एव प्रपङ्गा-

व्याख्यातम्‌ ।
कीयपाणस्य राज्ञ दक्षिणत आस्ते।

अन्यत्र कर्मपु सानिध्यमात्नं न दत्तिणतउपवेश्ननियम इति अत्र वचनाज्ज्ञायते | `
एवं यत्र यत्र वचने तत्रापि द्रष्टव्यं प्रवर ।

क्रीते सोमे मेत्रावरुणाय दण्डं परयच्छति ।

करते वा राजन्याहवनीये युपाहुति९ हुता युप छिनत्तीत्यस्मन्मूत्े काटनिशयः
भदित एवास्ति । अनेन दण्डदानेिन निरूढपशुतोऽतिदेशप्राप्ताऽष््यकतृकता
भत्रावरुणपरैषकाठता वाऽनेन बाध्यते .| अविक्षरो विखरो भयाप्तमिति भेत्रावरुगः प्रति-
गृह्णाति । इदं च दण्डस्य दानं दण्टप्रतिपत्तिनं मवति कं तु चतुध्यी भेत्रावरुण.
स्थामित्रेततेन प्रधानमेव । दण्डमिति तु द्वितीयाऽनीप्पितकर्मणि । अवरम्बना्ै
त्वेन च स्वाथैत्वमेव द्‌निस्येति । तथा च चतुर्थाध्याये द्वितीयपादे जैमिनिः प्राप्त
नवन्मेत्रावरुणस्य दण्डप्रदान क्तारथत्वात्‌ । अथैकम वा॒करक्योगास्ाखत्‌ । कर्म
युक्तं च दरीनादिति । प्राप्तननवक्कृप्णवि प्रणाप्रप्िनवत्‌ । कतार्थत्वात्छृतप्रयोननता-

१०६६ `. सत्याषाढविरचितं श्रीतघं- [१ ०दरमप्रश-

जातप्रयोजनत्वादिति यावत्‌ । तच्च प्रयोजनं दण्डेन दीक्षयतीत्येतद्विषिधि द्धं तस्य
नातत्वान्मत्रावरुणस्य दण्डप्रदानं प्रतिप्तिवेति प्रथमसूत्रारथः । मेत्रावरुणस्य दण्ड-
परदानं भ्रतिपत्तिन मवति ऊं तु अकम प्रयोजकमेव करम दृष्टार्थमेव कर्मेति यावत्‌ ।
अन्न हेतुमाह--कवूपयोगादिति । स्थित्वा प्रैपानुवचनकत्री भरशाज्ञा तेयोगात्‌ ।
पयोगः सबन्धः । स्थित्वा प्रैषानुवचने कुरैत आहम्ननं मवन्दष्ट्थं एव दण्डो
मवति । .प्राजत्पंयवनायैत्ववत्‌ । इदमपि भत्रावरुणार्थदण्डदानं प्रयोजकं दण्डप्येति
द्वितीयसूतरारथः | कभैयुक्तमाछम्बनरूपं क्म त्यक्तं च दशनात्‌, दण्डो प्रैषानन्वाहेति
दशनात्‌ । इश्यते ज्ञायतेऽनेनेति दशने विधिवाक्यं तस्मात्त कर्मयुक्तं मवतीति
तृतीयसूत्रार्थ |
श्व; सुत्यायां बा क्रियमाणायाम्‌ ।

हृदमपि यजमानकतुकमेव । अविकषुर इत्यनेनैव प्रतिमहो भत्राबरुणस्य । अभ्नीषो
मीयदिवतसंबन्ध्यनुषठानमार्‌ म्य मैत्रावरुणकयैप्तमयाल्माग्यन्न कुत्रचिदण्डदाने कर्तव्य
मित्यनेन बिधीयते ।

बयः सपण इति भत्यपोभते तिरोऽगरेऽनुपूर्वमितराण्यङ्गा नि ।

परल्पोणुत उद्धाटयति । अम्र इति कमार्थम्‌ । अनुपूमनुक्रमम्‌ । तेन छन्ध-
प्रमृल्कवयवा ये वापरप्ता संडादितास्ते करमेणोद्धाटनीया इत्यथः । भत्र शिरःशब्देन
र्यथा वृत्या शिरप्त एव ग्रहणं तस्यैव च्छादनयोग्यत्वान्न तु गौण्या वृत्त्या मुरव-
नेत्रनातिकानामपि । छदनाप्तंमवात्‌, अनुष्ठानविरुद्धत्वा्च । नहि मख नेत्रद्वये च
च्छादिते मच्रपठनमीक्षणं च कर्तु शक्थं, नेवद्यान्तर्गततवात्केवलनातिकाया अपि
च्छादनं कर्तुं न शक्यम्‌ । पादयोरपि च्छाद्नं गमनविरुद्धत्वाज्ञ कतुं शक्यम्‌ | तथा
शेतदानिरिक्तन्येवाज्गानीतरशग्देन विवक्षिताति । यजमानोऽद्धिरम्युक्षय कौत्प्ाय वा
परिकर्मिणे बोष्णीषं प्रयच्छतीति बोधायनः} दण्डप्रदनि मन्न उक्त आपस्तम्बेन
दीक्षितदण्डं च भेत्रावर्णाय प्रयच्छति मित्रावरुणयेस्वा प्रशञाख्लोः प्रयच्छाम्यवक्रो
विधुरो जुयापतमिति । बद्धानिति मच्रान्तः |

मिज न एहि सुमित्रधा इत्य॒रावासन्न« राजानपएपस्वजं उपैव गृहीते ।

अध्वर्युगेनद्रस्योरुमाविरशेत्युरावासक्त९ राजनमुपश्वने वक्षव्यवोपगृहीति इलरथः।
स्वनधातुराटिष्गने तच।5ऽऽटि्गनं वक्षप्तीति लोकप्रसिद्धमेव । उपस्वन इति पपतम्यन्तं
पदं वक्षोवाचकम्‌ । उपस्वन इल्यत्रोपेत्युपपरगोऽतिश्चयार्थः । अतिशयेन स्वननं कक्ष.
तव । एवकार्‌ उपस्वन इत्यनन्तरमन्वेति । अत्राप्युपेत्युपसगैः म्यर्‌ छेषणा्ः ।

१ च.ज.्,न, ढ, “नत उ ।

†
| 4
0;
र
`
$

ब्रा `
ष,

"~ अ) + > अ = 4

[१६त्‌०पटठः] गोपीनाथमभट्करतज्योत्नाव्याख्यासमेतम्‌ । १०६७ ,

गहणे श्ेषणमत्र । उपपर्गक्रिययेर्मध्य एवशब्दस्य पाठादियं श्रुतिखेन्‌ितेयनु-
मीयते । एतावानेव मनर; | अष्वयव।शक्तव। इति अध्वयु प्रति प्रन्नः । भाशकभे.
त्यध्वर्युणोत्तरे दत्ते कथमाशकतेति पुनः प्रच: । एतौ द्वौ भश्चवध्वयुपत्रोषात्तो गिरी
कयणमिति पक्षे नान्यदा ।
उदायुेत्युिष्ठति ।
अमृता« अन्विति मच्रान्तः ।
उरवन्तरिक्षमिति गच्छति ।
चिदहीति मनच्रान्तः ।
शकटं भाप्याध्वयवे राजानं भरद्दाति ।

शकटे प्राप्येतिवचनादिदं ज्ञायतेऽध्व्युणा कृष्णाजिनास्तरणे कृते तत्रैव स्थितायाध्व-
येवे राज्ञः प्रदानं न तु तस्मात्छप्तमीपमागतायेति । उत्थानदेश।त्कि चिद शमतिक्रम्य
गच्छति आ्तरणोत्तरं ततोऽपि तुप्णी।गेव गच्छति यावच्छकटमिति च । पताऽति
ुवरह्मण्य इत्यस्य मच्रप्य नपः सुनरहमण्याहवानि । तथा चाऽऽप्तम्बः-प््वाघ सुत्रहम.
ण्याप सूत्रह्मण्यमन्वारम्य यजमानो जपति प्ाऽति सुत्रहमण्ये तस्यस्ति प्रथिवी षादः
साऽपि सुनरह्मण्ये तघ्याप्तेऽन्तसतिं पादः पराऽपि सवरहमण्ये तस्यास्ति चोः पादः पराऽत्ति
सुनह्मण्ये तस्यात दिशः पादः परोरजास्ते पश्चमः पादः पान इषमूर्जं धश्च तेन
इन्द्रियं बह्मवचैप्तमन्ना्मिति । सर्वा कालमेदाद्धिननापर पुव्रहण्योमिल्याह यानमने
पराऽपि पुत्रह्मण्य इति यजमानो नपतीत्य्थः । यथारूपमितर इत्यनेन सूत्रकृताऽपि
विनिषोग॒उक्तोऽस्ि । प्रल्यगाशिषो मच्रानकर्मकरणाज्ञपतीतिदरशंपू्णमाप्तयानमान-
सूत्राद्यानमानत्वमुक्तं मवति । लिङ्ग त्मुतरह्मण्याह्वाने विनियोगः स्तिध्यति ।

नमो मित्रस्य बरुणस्य चक्षस इति मागरमोद्यमानं परतीक्षते ।

वेशं प्रति ओह्यमानं प्राप्यमाणं राजानमीक्षत भमिमष्येन । प्रतिशब्दादाभि"
पु्थं छम्थते । सूर्याय शरशपतेति मन्रान्तः ।

अनुभ दौक्तां दीक्षापतिमेन्यतामेति तानूनप्रर सपवगृश्चति ।

सेशब्द ऋतिग्भिः सहैवाभिमशौयः । अवेत्यपपर्मः -सक्नक।ठेऽवनमनाथः ।
भाषा इति मच्रान्तः।

त्रिषु वरतेषु रतिपन्नो भक्षयति यदध्वर्युनावि जिति ।

त्रिषु ओपप्देषु व्रतेषु प्रतिपन्नः परतिपत कुर्वण िभज्द विमञ्य नित्तिप्य मक्ष
यति यदि भध्वर्योरवजिघ्रगेच्छया अभावः | अस्मिन्पक्े प्रतिव्रतमावृ्तिर्मश्नस्य ।

१, छ, भज्य निः।

१०६८ ` सत्याषाढविरचितं भौतसून्नं- [१०दशमप्रभे-*

उभयोः परमुच्चयः। +अवजिघ्रगेच्छायां तु नेतद्धक्षणम्‌ । अत्र काल्यायनो विशेषमाह
तानूनप्त्र प्रङृत्य--अपिधायामृन्मयेनापराह्ने तरतमिश्रं दीक्षिताय प्रयच्छति बहुषु
गृहपतय इति । अमुन्मयेन कांस्या्यन्यतमेन बतमिश्रं यथा मवति तथा कृत्वा दीक्ति.
ताय प्रयच्छतीत्यर्थः । अत्र दीक्षितग्रहणात्पल्या व्यावृत्तिः । पत्रे सर्वेषामपि दीक्षि-
तत्वात्सरवेम्योऽपि दानप्राप्तावाह~बहुषु गृहपतय इति ।

अप्र व्रतपत इत्यवान्तरदीक्षापुपेति।

सह नौ त्रतपते व्रतिनोर््तानीति मन्रान्तः । अप्पु दीकतप्रमृतिप्रायणीयादिवतपर-

याणात्मागिहिता वर्तमाना षमी दीक्षाश्ञव्दवाच्यास्तेषां विपतगेः | अवभूभे तन्मध्ये
पतरं मेखलामिल्यारम्य येऽधिका धमीस्ते मध्य॒ उत्पन्नत्वादे (दोवान्तरदीक्षाशन्दवा-
च्यास्तानुपेति स्वी करोतीति सामान्यप्रतिज्ञेयम्‌ ।

संतरां मेखला समायच्छते स्तरा पष्ठी कुरूते

तप्तव्रतो भवति मदन्तीभिरूदकायौन्कुरूते॥ १०॥
स॑तरां संहततरां मेखलां गादतरामिति तदथः । मदन्तीरूप्टदय गाढतरं मुष्ठिनि-
खछं कुरुत इति कालयायनपूत्रात्‌ । सभ्यक्‌, अ।यच्छत आ छ्ेषयति । सतरा मुष्टौ
कुरुत इत्यन्न तरा संतरे इलय्थ॑ः । सुण पुटुगिति सूत्रेण द्विवचनविमक्तेराकारः ।
सतरामिति पाठ एकवचनं छन्दस द्रष्टव्यम्‌ । सतरामिलयव्यय॑॑वा । तप्तव्रतो मवती-
स्यत्र वचनदैक्ेषु तेषु किंचिच्छीतमेव रतं ्राह्यमिति गम्यते । मदन्त्यस्तप्ता अप-
स्ताभिरेवोदकार्थानुदकका्यौणि छोकिकानि शोचाचमनादीनि टोकिकीमिर्गाहिपये
तक्षामिः कर्मान्तमैतानि कुरुत इत्यथः । मदन्तीमिर्माज॑यत इतिश्चतिगतो मदन्तीभि-
मरजनस्य विपिशूपलक्षणमिति मावः । आत्मानमेव दीक्षया पाति प्रनामवान्तरदीक्षया
स्तरा मेखढ।५ पमायच्छते प्रजा ह्यात्मनो ऽन्तरतरा तक्त्रतो मवति मदन्तीमिमी्जयत
इति ब्राह्मणेऽवान्तरदीक्षायाः प्रनारक्षणं फलं ज्ञेयम्‌ । पतरां मुष्टी ज्घुरुत इति
श्खान्तरीयो विधिः ।

व्याख्यातं पाणिप्रक्षाङनपाप्यायनं निहवनं च ।

मदन्तीभिः पाणीन्परक्षाटयन्त इल्येतेन सूत्रेण पाणिप्र्षाढनं व्याख्यातमृक्तम्‌ ।

अश्शुरईशुरिति त सै पतदिरण्यः पाणिभिर।प्ाययन्तीलनेनाऽऽप्यायनं व्यार्या-
तम्‌ । प्रत्युपनद्धेऽप उपष्पदयेष्ट। राय इति प्रस्तरे निङ्ववते सव्यात्नीचः पाणी.
स्कत्वा दक्षिणानुत्तानानित्यनेन निदवनं व्याख्यातम्‌ । उद्केप्पशंस्य निहवनाङ्ग-
त्वात्सोऽपि मवति ।

+ अवघ्राणेच्छायामिति वक्तु युक्तम्‌ ।

#।

५

^-१

[भ्त ण्ठः] मोपीनाथमडक्रतन्योसत्प्राव्याश्या मतम्‌ । १०६९

याते अप्रे रुद्रिया तनूरिति बतयाति।

येदेवा मभोजाता इत्येतप्य प्यनिऽसिन््तेऽयं मन्नो भवतीः । तस्यते

स्वाहेति मनच्रान्तः 4
दैक्षमेषदहव्रतपरिपाभं भष्रति ।

एत्याहो यद्व्रतं दिवप्तंबन्धिवतं त्य परिमाणं दक्षं दीक्षाया इदे देक्त वष्पस्यै-
षा स्तनमवशष्येत्यनेन यद्विहिते तदेष मवत्युपप्तदिषप्पैबन्धिष्वेऽपि उषपत्मवृत्ति-
पूर्वैकाछमवत्वादिति भावः 1

आओपसदोऽत उर्ध्वं व्रतफरषः ।

उपप्तरोऽयमोपप्दः । अतः प्तायंकाटिकवरतादूष्वमारस्य वरतकट्षो व्रतप्रकरो
भवति । अत उध्वमप्यहः पायेन्रतप्रृत्योपपदवतान्येतेने त्तवैति म पूर्वेण मन्रेण
पहा।यिनिविशत इत्येवाभैः । यत्वद्यतनमहनतं॑तत्तषान्तश्दीक्षो१येनोत्ताकाटमा्यवि
दैक्षमेतदहव्तपरिमाने मवतीति देक्षवतत्वप्याक्तेदक्षमेष मवति । मच्रप्तु दैक्षमेतदह-
बैतपरिमाणे मवतोच्येतस्सत्प्रा्या ते अग्न हद्रिया तनृरिष्युष्देशदैतत्वेऽपि याते
अस्म इत्ययमेत्र मन्त्रो व्रते । बौधायनेन सेतशं मेखला पमायच्छघ् सेतर मुष्टी
कुरप्व ततवत एषि मदन्तीभिमौजयित्वोतपुवैवान\ सुन या ते अग्ने रुद्रिया तनूष्तया
नः प्रहि त्यात स्वाहत्येतेन।तोऽधि ततवेति पशा प्नवाकषे स्यष्टमेवोक्तम्‌ । पूर्वव)
तार्थो मनर: पूत॑वतनस्तमुतपूनेत्यथैः । ताह को मच्र हइयाकाङ्न्ञायाम्‌ह्‌--या ते
अम्न इत्यादि । एतेनातोऽि भत आरम्य व्रत्य वते स्वी कु इत्यथैः । निडवनोत्तरं
पाठ।दिद बतं निहवनोत्तरमेव भवति । यजमानश्चतुःस्तनमेतां रात्रि बतं व्रतयति ।
पत्नौ च ततं >तयति चतुःस्तनमेव । स्पष्टमयमरथो मानवपू> -शतुःस्लने प्रथमेऽहनि
तरिस्तने द्विप्तने मध्यम एकस्तन उत्तम हृति । चतुःस्तने इति द्विव चनात्मषम ओष.
सदेऽहनि यजमानपल्नपद्रं व्रते मवत इत्यर्थः । चत्वारश्चत्वारः स्तना यपेोप्ते चतुः
स्तने । हरूयाशन्दानां इृत्तिविषये वीप्पा्थत्वे प्तपर्णारिवदिति कैयटः । तभा
तुः स्तनपरिमितं॑ यजमानस्य व्रतमेतावदेष पल्याजत्यर्थः । यनमानपल्योततमिये -
तावन्माश्रविषय इदं पूत्रमुपयुज्यते पतेमतित्वेन ।

यनमानपर्योरौपपदबतपरिमाणान्याह --

चतुःस्तनमेता« रात्रिं वरतं व्रतयति त्रिस्तने

| मध्यमेऽदानि द्विस्तन ६ रात्विकस्तन एत्तपरेऽहनि ।

एतां यस्सिन्दिने या ते अने रद्धिया तनूरि्यतेन प्रथमे वतं गृहीते तां रत्नि
नेस्यां रात्रातरियथैः । श्रःस्तनं मध्यम ओपतदेऽहमि, द्वि्लनं रात्रौ तस्यां रत्रौ
ए्कस्तनमुत्तमेऽन्तिम ओपपतदेऽहनीलथैः । मध्यपोत्तपत्वपुषपल्कृतं द्रब्य ।

१२५

१०७०. सत्याषाढविरचितं शतस [ १० दशमप्रते--

आराग्रामबान्तरदीक्षापुषेयादिति ब्राह्मणन्याख्या-
॥ तानि काम्यानि व्रतपरिमाणानि तेषां याथाकामी 1
आरामामवान्तरदीक्षामुेया्यः कामयेताभिन्मे ोकेऽधृक५< स्यादियेकं क्यं
ब्रतपरिमाणम्‌ । परोवरीयपोमवान्तरदीक्षामुषेया्ः कामयेतामुष्मन्मे टोकेऽपक
स्वादित्येकम्‌ । एकमम्रेऽथ द्वाबय त्रीनथ चतुर एषा वा आर म्रवान्तरदीक्षाऽस्िन्न -
वास्मै छोकेऽकं भवतीति, चतरो ऽग्रेऽथ त्रीनथ, द्वावथेकमेषा वै परोवरीयस्यवान्तरदी-
क्षाऽमम्मिन्नेवास्म छोकेऽपुकं मवतीति क्रमेण तयोः स्वरूपं ब्राह्मणे प्रदशितम्‌ ।
त्ाऽऽद्याऽऽरप्राऽवान्तरदीक्षा द्वितीया परोवरीयपी । बहीवदप्रतोदनं खोहम।रं
तद्रदसपमम्रं मुखं यस्याः साऽऽरग्रा । परोवरीय इत्यत्र परःशबरेनात्र श्रष्ठत्वादुष-
करमो विवक्षितः । उपक्रमे वरौयोऽधिकं यस्याः प्ता परोवरीयपी । अधृकं प्तख्द्धि-
शीलम्‌ । इदमेतयोः फलम्‌ । एतदीक्षापंबन्ध्योपपदव्रतपरिमाणद्रये काम्यम्‌ । वत्प-
स्थेकः स्तनो मागी हि सोऽथेकस्‌ स्तनं त्रतमुपैत्यथ द्वावथ च्रीनय चतुर इति एकं
व्रतम्‌ । एत्य संज्ञा फं चोक्तं बाह्मण एव-एतद्व क्षुरपवि नाम त्तं येन
प्रनातान्धातृव्यान्ुदते प्रतिजनिष्यमाणानथो कनीयतैव भूय उपैतीति । चतुरोऽग्र
स्तनान्य्रतमुपैत्यय त्रीनथ॒ द्वाबथेकमित्येतदेकम्‌ । एतस्यापि सज्ञा फं चोक्तं
बाह्मण एष--एतद्वे सुघने नाम्‌ तरतं तपस्य ९ सुवग्धमधो प्रेव जायते प्रजया पड.
भिरिति । एतद्रयं चापि काम्यम्‌ । एतानि चत्वारि ब्राह्मणेन व्यारूयातानि काम्थानि
कामप्तपादकानि जत्य परिमाणानि क्रममेदेन बतस्वरूपाणि तेषां यथाकामस्तद्रतप.
रिमाणमङ्गी कुयादिल्यथेः । .
भर तद्िष्णः स्तवते वीयायेति संमिताद्धविषीनासौगुप-

निष्क्रम्य तेरेव मत्रेयेथान्युप्ं पिष्णियानुपतिषटते ।

ॐ
[^

संमिताद्धिमितात्‌ । अनेन ल्यपेदं ज्ञायते- एतावत्पर्यन्तं हविधीन एषेप.
विष्टो मरत्‌, ओदुम्बयभिहो मपतबन्धित्यागस्ततरैवोपविषटेन कार्य इति । येमेनरेरघव्युंण।
निवषनं कृतं तेरेव मन्नेरित्यथैः । यथन्युकं न्युक्तमनतिक्रम्य यथान्युपं पिष्णियानाय-
तनानि उपतिष्ठत इत्थ; । अनेनैच्छिकत्वं व्यावल्यते । यदध्वयुंणा न्युप्त तत्तदनन्तर-
मेवोपतिष्ठत इत्येता शाप्रापणार्थं वा । उपतिष्ठत ईत्यतावतेव परमच्रकत्वं तिद्धमु-
पस्थानघ्य विना मन्रैरपतंभवात्‌ । 7 च मन्रा पिष्णियप्रकरणोपदिितत्वाद्विमूरपी-
त्याद्या एव | तथा चा्थंदिव विभूरततीत्यादौनां प्राणां प्रातातिदं वचनमेतानेवोप
स्थानान्व्याघारणा रेके प्तम।मनन्तीलयापक्तम्बोक्तं पाक्षिकत्वमुपस्थान्य व्यावतेयि-

तुम्‌ । एवशब्दस्य पतिष्ठत इत्यनन्तरमन्वयः ।

१च. छ. क्रमो व | २.ड. ज, इञ. ज, द. ^त््राड्पर ।

भ क}

५ .ब

[तृ °पटडः] ` गोपीनाथमहकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०७१

सम्राडसि कृशानुरिलयाहवनःयं परिषद्योऽसि पवमान
इति यत्र बदिष्पवमानेन स्तुवते प्रतकाञक्ति नभस्वा-
निति चालारमसंमष्टोऽसि हन्यसूद इति पदयुभ्र-. .
पणमतधामासि स॒वज्योतिरियादुम्बरी ब्रह्मञ्याति-
रसि सव्धामेति ब्रह्मसदनमनोऽस्येकपादिति भ्राजि
हित गादेपल्यमहिरसि वधिय इति. शालापुखीयं

कव्योऽसि कव्यवाहन इति दक्षिणाभिर समू-

ह्योऽसि विश्वव्यचा इत्युत्कर९ समुद्रीऽसि विश्व-

भरा इति सदः सदस्योऽसि मिम्टच इति
द ५

सद स्यायतन५< रा द्रभनीक< सवेत्रानुषजति ॥ ११ ॥

इति हिरण्यकेशिसूञे दशमप्र्ने तृतीयः पटलः ।

आहवनीय ओत्तरवेदिकः । शालामुखीयस्याम्रे एृथग्प्रहणात्‌ । यत्न बहिष्पवमा“

` नेन स्तुवत इत्यनन्तरं यत्तदोरनिलयसंबन्धादुपतिष्ठत इतिपतकर्मकधातुयोगाद्वितीयान्तो

देश विशेषणत्वात्प छिन स्तच्छब्दोऽध्याहार्यः । ननु परिषद्योऽपि पवमान इत्यास्ताव-
भिलेव छाघवाद्रक्तभ्यं नचेतावताऽऽस्तावरशब्दाथैप्रतिद्धिः कथमिति चेत्‌ 1 यत्र बहि.
ष्पवमानेन स्तुवत इत्याघ्वर्यवसूत्रादेव सिद्धे व्यमेतदिति चेत्पलयम्‌ । पूरवोपात्तास्ताव-
शब्दाथतोऽत्रऽऽस्तावश्न्दारये किंचिद धिकं वैढक्षण्यमस्तीति ज्ञापनार्थत्वेनेतस्योपदा-
नस्य पार्थक्यात्‌ । तथा हि पूरवत्राऽऽस्तावश्ब्देनेक एव पदाथः सर्वक्रतुषु तमानः ।
अचिष्टोमाचेकाहेषु चात्वारप्तमीपप्रदेशङूप एवाहीनेषु द्रादराहादिषु प्रथमे प।लयेऽहनि
चात्वारप्तमीपप्रदेशरूपः, द्वितीयादिषु सोल्यहिषु सदोरूप इलयकेक एव । उपस्थान.
विषयेभेतेनाऽऽस्तावशठ्देन तु द्वादशाहाचहीनक्रतुषु चात्वाढप्तद आत्मकं देराद्वय-
मवि ग्राह्यं नतु चात्वाल एव । अन्ययोप्यानजन्यपतस्कारश्वात्वाङपमीपप्रदेश एव
स्यात्सदपति न स्यात्‌ । इष्टश्च स्कार उभयत्रापीतीष्ठं रक्षण्थं ज्ञेयम्‌ । देशमेदात्प-
रिषद्योऽप्ति पवमान इत्यस्याऽऽवृत्तिः । प्रथमे सोत्येऽहनि चात्वाठे पमीपप्रदेशे बहि
ष्पवमानस्तवनमितरेष्वहःप पद्येवेति। अयमर्थो रव्यानद्राह्यायणाम्यां प्रदरितः
अदहीनवहिष्पवमनिः सदसि स्तुवीरन्प्रथमादहोऽन्यत्रेति । चात्वालः प्रिद्धः। परो
श्रपणं यसिन्देशे प देशः प्डश्रपणः। प्राजिहितशब्दार्थो -वप्ततीवरीपरिहरणपूतर
भ्रददितः। गाहेपलग्रहणं प्राजिहितशब्दः पुराणगाहेपल्यपर एवेति प्रदशषेपितुम्‌ ।

अन्यथा कस्यय तज्ञेति शङ्काया नराकरण नस्यात्‌ । तथाच यत्न यत्र प्राजाह्‌-
शब्दस्तत्र तत्र पुराणगाहपत्य एव अ्रह्य इति पत मवति । चाद्य प्रालश्रस्षा

१०७२ सत्याषाढविराचितं भौतस॒त्नं- [ १० दशमप्रभे-

तस्या मूखेऽग्रमगे मवः शालामुखीयस्तम्‌ । अन्यत्स्पष्टम्‌ । रोद्रमनीक सर्वत्रानुष-
जती ति पूवद््याखूयेयम्‌ ।
इत्योकोषा्श्रीमद भिष्टोमयाजिसादस्वामियुक्तवाजपेय पाजेसवतोमुखया-
जिद्विसादस्राभियुक्तपौण्डरीकयाजिमणेक्ञदीक्षिततनूजगोपीनाथ-
दीक्षितविरचितायां श्रीप्द्धगवत्तलयाषाढदिरण्यकेचिस्न-
ाम्बुधिग॑तनिगृढाथेरत्नाङाभङतविद्रलनसंताप-
शामिक्रायां ज्योत्स्नाख्यायां इत्तो दकम.
शस्य तृतीयः पटलः ॥ ३॥

अथ दञ्चमग्रश्े चतुथेः पटः }
यत्र. हविर्धाने ब्रह्मा राजानं प्रपादयति तस्मि
न्काङे पूरण द्वारेण - हविर्धाने भविश्यैष षो देव
सवितः सोम इति शकटे राजानमासन्नमभिपत्रयते ।
यत्र यतिमन्काछे तरिमिन्काठे तल्िन्नेव काले प्रपादनं, राजानं प्रल्यादाय सोमो
जिगाति गातुविदिति सौभ्य्चाऽपरेण द्वारेण हविषीने भरविदयाध्वथेवे रानानं॑प्रद।-
येतिबरह्मूत्नो क्तस्योपलक्षणम्‌ । जत्तन्नमध्वर्यंणा । अनासन्नस्य राज्ञोऽमिमच्रण व्याव-
तैयितुमापतननमिति । शकस्प्रहणं मण्डपव्यावृत््य्थम्‌ । शकरघ्योत्तरतः प्रापुः पतने.
वामिमन्रणं कुयात्‌ । न चात्रोदङ्मुखताऽपि । प्राङ्मुखतयेव शारा विरोषपू्वकापन्ा-
भिमन्रणरूपकायनिर्वाह उदङ्पुखताया; शाल्लविरुद्धाया नियक्तिकत्वात्‌ । रज्ञो
वामतः करणभेव शाखरविरोधोऽत्र । उपग। इति मच््रान्तः ।
इदमहं भनुष्यो पदुष्यानिति भद्‌ क्षिणमावतैते ।
एतच शकरप्योत्तरत एव राज्ञः प्रष्ठतः करणस्य परिहर्तुमशक्यत्वौन्न दोषः ।
पह रायस्पापेणेति मन्नान्तः।
नमो देवेभ्य इति प्राचीनपञ्ञरि
करोति स्वधा पितृभ्य इति दक्षिणा ।
ध्ाचीनं प्रागग्रमन्ञलिम्‌। अग्रेण जुहूपशथतौ देवेभ्यः प्राचीनमज्ञं करोतीति प्रकतौ
जहूपभृतावमरेण देवेभ्यः करोतीति दशेनात्‌ । अत्रापि अग्रेण देवेभ्य इति अध्याहा-
यम्‌ | अरथात्सोममम्रेण स्वघा पितृभ्य इत्यनेन मन्ेण, दक्षिणा दृक्षिणमियर्षः।

१ कृ, ^त्वादोष्र; ।

४५

[४च°पट्टः] गोपीनाथंमहकृतज्योत्म्राव्याख्यासमेतम्‌ ! १०७

गि

दक्षिणादाच्‌, इत्याजन्तता । दक्षिणं दक्षिणामरमिल्य्थः । जज्ञि करेतीत्यनुकतते ।
न्यश्चीति बोधायनः । शकटात्रयशवात्यर्थः ।
इदमहं निर्वरुणस्य पाशादित्युपनिष्क्रामति ।
हविध।न।हहिरिति रेषेऽर्थात्‌ ।
सुवरभिविख्येषमिति सवं यङ्मनुवीक्षते
वैश्वानरं अ्पोतिरित्याहवनीयं परेक्षते ।
स्यन्ञानुवीक्षणाहवनीयपरेक्षणे दरौपृणेमाप्तवदित्येतावतैव तिद्ध गुरुमूतमेवं वचनं
स्वशाखायमितये्रह्यणामविऽपरि शाखान्तर एतद्रादमणं स्पष्टमवेतिन्ञापना्थम्‌ । फट
ज्ञानावरयकत। । यज्ञशब्देन विहारोऽत्र मद्यः। तथा चाऽऽपस्तम्बः-- सवै विहारम-
नुवीक्षत इति । तत्रैव तिष्ठनिति परेत्यस्यारथः । तथा च तिष्ठता कतैव्यं यदीक्षणं
तत्परेक्षणमिलयर्थो मवति ।
अग्ने व्रतपत इृयवान्तरदीां रधजते ।
संतरां मेखटां समायच्छते संतरां मुष्टौ कुरुत इत्या्या अवान्तरधमा; पूरव ये
स्वीकृतास्तान्वक्ष्यमाणरीत्या परित्यजेदित्यथः । अयमेवावान्तरदीक्षाविपर्ो नाम ।
यथायथं नो व्रतपते त्रतिनोतैतानीति मन्रानतः ।
तत्परकारमाह-
वितरां भखला« समायच्छते तरितरां पृष कुरुते ।
वितरां शिथिला यथा भवति तथ। प्तम।यच्छते परमाकर्वैन्मेखलामित्यर्थः । वितरां
शिपि मृष्ठी कुरुते । स॑तशामितिवद्धितरामिति ग्यार्येयम्‌ ।
स्वाहा यह्वं बाचि वाते विसृज इति पुष्टी बाचंच
| विसजयित्वा यथासुखपत ऊर्ध्वं हस्ताभ्यां चरति।
स्वाहा यज्ञमित्यनन्तरमितिश-द।ध्याह।रेण च्छेदः । वाचि वाति विपृन इति भिन्न
एव मच्रः | तथा च प्रथमेन तु मुष्टिवि्ैः । द्वितीयेन वाजिः । चकारो मृष्टि-

विपर्गेण प्मुच्चया्थः । स्वाहा यज्ञमिति मन्न स्वाहा यज्ञे मनतेत्यारम्य वतादारम

इत्यन्तः । एतादशमर्थमापर्तम्ब आह-- वितरां मेखलां विघ्चरपते वितरां मुष्टी कषै-
तेऽत्र दण्डप्रद्‌नमेके समामनन्ति स्वाहा यक्ञं मन्ता स्वाहा द्यावए्पिवीम्पा^
स्वाहे रोरन्तरिकषत्स्वाह। यज्ञं वातादारभ इति मुष्टौ विजते स्व।ह। वाचि वति विपून
इति वाचमिति । अथवेकेतिकरणात्स्वाहा यज्ञं वाचि वति विपन इत्यक एव मच्रः ।
अस्मिन्पक्षे मुष्टिदरयविगे वागिव च मन्न आवतेनीयः । द्रव्यष्रथकत्वात्‌ । या
नित्यं परष्ययोभियम्यते वाक्तामतः परं विनते । यथामुखं सतेच्छम्‌ । अत ऊर्ध्व

नवि

मतोऽवान्तरदीक्षावितगाद्वमारभ्येतय्ैः । अन्यत्सष्टम्‌ । इदं सूत्रमवानरदीक्षादि-

१०७४ ` सत्याषाठविरवितं भ्रौतसु्ं- [ १० दशमप्रभे-

सगेमात्नमेतन्मुिविपर्जने तदनन्तरं तूष्णीमेव पुनमुष्टिकरणं यज्ञधारणा्ै करैम्य
तत्सहितेवान्या दीक्षितवृत्तिरिति कदाचित्स्यत्द्रारयितुम्‌ ।
वतेतेऽन्या दीक्षितदटान्ति; ।
दीक्षणीयाप्रमृतीयं वृत्तिरिति पूरे यदि प्रमत्तो व्याहरेदित्यारम्य यद्यदी्षितवादं
देनमष्टी वाचं च विपर्मयिववत्येतदन्ता ध्म॒वृत्तिपरेनोच्यन्ते । सेव वृत्तिरत्रान्धशा-
देन गह्यते । पाञ्या दीक्षितवृत्तिरतत एव न त्ववान्तरदीक्षाविपर्मकटे दीक्षणीपे.
िमारम्य प्रवृत्ता या वृत्तिस्तस्या अपि विग इति।
जागता रात्रिम्‌ ।
एतच्छल्दस्य सरनामत्व।त्पर्वनान्नो याऽञ्नीषोमीयपद्यु्बन्ध्यनुयानवती रात्रिः
तेतच्छब्देन गृह्यते । तेनैतस्यामेव रात्रौ जागरणं न द्वादशाह।दीनेषु द्वितीयादि
रात्रिषु अन्यथा प्रत्यहं जागरणे द्वितीयपतोत्यदिवप्ता्नुष्ठानेऽतौव शरीरे वेह्ृव्यं
स्यात्‌ । नच राजघषरक्षणानुपपत्तिः । तस्यान्यद्रराऽपि संभवात्‌ । असिमि्नर्थे साधकं
व्याख्यानं हविधौने यजमानो राजानं गोपायतीव्येतत्पृत् एव प्रदशितमेव ।
न व्रतं भवति दैक्षोऽत उर्ध्वं व्रतकस्पः ।
एतां रात्रिमिति वचनविपरिणामेनानुवतैते । तथा वचैतस्यां रत्रौ तरतं न मवती-
व्यर्थो मवति । अत ऊर्ध्वं चेद्रतं प्रप्त्तं तदा दक्षो दीक्षाया अयं दैक्षो दीक्षापरबन्धी
तकट्पो दीक्षापंबन्धित्रतप्रकारो मवतीत्यथेः। एतच प्रतिबन्धवशोन यद्यवमृ्ं न जातं
तद द्र्टञ्यम्‌ । एवमहीनेषु द्वितीयप्रमृतिषु सुत्यारत्रिषु च । `
सप्तहोत्रा प्रावस्वासन्न ९ राजानमभिपृशति ।
आवस्वापन्नपित्यत्राधवर्युगेति क्षपः । अध्वर्युरेव ऽ5ऽप्तादनस्य विहितत्वात्‌ । अहो.
मार्थत्वादम्रहोऽतर सप्तहेत।। स च महाहविरीतेति । अयास्य उद्ध।तेति होतृमच्रान्तः।
यत्र इविधोनपपः प्रपादयीत ता अनु
अपयते यश्च॒ एनमुपनापुकं भवति ।
यत्र यस्मिन्कल ताः प्रपादित। अपोऽनु पश्वत्मपद्यते हविर्धाने प्रविशतील्यर्षः ।
पर्वण द्वरिणेव ता अन्वितिवचनात्‌ । यत्रेति पू*बक्तस्तदेलस्याध्याहार आ।धिकः।
तथा चायमर्थो मवति यिन्काे हविौनमपः प्रपादयति तस्िन्कठे ता अनु
प्रविरातीति । एनं यजमानं प्रति यश उपन।म॒कं मवति | उपशब्दः प्तामीप्वार्थकः
सत द्वारा नेरन्तथ॑ लक्षयति । नामुकमिलयत्र णम्‌ ग्रहत्वे शब्दे चेतिधातुसूत्रपरद शित.
परहुताथकाद्धात।रुकञ्श्रलययः । जित्वद।[९बृ द्धि; । चकारेण -रूपाल्यथकत्वमपि समू

१च. छ, शहाही° ।

#

हिः

[४्च०प्टटः] गोपीनाथभदकरतज्योत््नाव्याख्यासमेतम्‌ । १०७५

चेतव्य सर्वदा नामु ख्यातं यशपो विदोषणम्‌ । एने यजमानं प्रति निरन्तरं स्यात
यशो मवति प्रामोतीत्ययैः । -पत्तारूपा्भनिरदैशस्तुपलक्षणं यागात्छर्गो भवतीत्यादावृत्प-
द्यत इत्याचरथदशेनात्‌ । प्रकते द्वितीयायोगेन प्रापणार्थकत्वस्यैव कश्पनात्‌ । यद्यप्यु.
णादिसूत्रेषुकञ्परत्ययो नोपात्तस्तथाऽपि
संज्ञासु धातुरूपाणि प्रत्ययाश्च ततः परे ।
कायाद्वि्ादनूबन्धमेतच्छाज्ञमुणादिषु ॥
इतिश।स्रवरादविहितोऽप्युकञ्‌ ऊहितुं श्षक्थः । इयं श।खन्तरीया शरुतिरेवानू-
दयते । अयमनुप्रपदनस्तावकोऽथवादः । अत्रार्थवादप्रदशनमथवादज्ञानावशयकत्वं प्रद
शयितुम्‌ । तदक्ञने यनुर््षप्र।यश्चितं मुव इति दक्षिणाम होतव्यं मवति ।
दवादश पेतः पष्ठोहीवी गभिणीः कृरयधी-
घासं वचांशावध्वयेवे ददात्येवमदाभ्ये ।
धेनवो नवप्रमूताः । पषठौद्यः पश्चवर्षाः । गभिणीरिति पष्ठोहीनां विशेषणम्‌ । प्रथ
मगाः पष्ठौही्ददातीत्यापस्तम्बः । कृत्यधीवापतः शय्यापतनारथश्चर्मपटः । गजचर्ममय
एवायमिति केचित्‌ । अंशाव॑शुग्रहे । सूत्रान्तरे ब्रह्मणोऽपि दानद शेना द्रदमव्यावृत्त-
येऽध्वयुग्रहणम्‌ । अंशावदाम्ये च ददातीत्येतावतैव सिद्ध एवमित्यतिदेशवचनं
शषेनुदानषषठोहींदानयोरमध्ये यदंशों दत्तं तथैवादाम्येऽपि देयं नानयेर्विहप्यामिति
ज्ञापनाथेम्‌ । चकारः परस्परपतमुञ्चयाथः सू त्रान्तरोक्तहिरण्यपमच्ार्थो वा ।
श्वे गृहीते न मूत्रं करोत्यावनयनात्‌ ।
मूतरावरोधस्य न कुयद्विगधारणमिति स्मृतो निषेषात्तस्थावजेनीयत्वा्च. निषेधपरि-
पाठनमत्यन्तदीधैकारपताध्यमिति कृत्वा कतैमशक्यं तथा चाश्क्यस्य किमर्थ निषेध
इति चेत्तत, मध्ये मृत्रकरणे परायश्चित्तप्रापणाथेत्वात्‌ । तच्च ब्रातपतीष्यात्मकं क्रतु.
समाप्तो । एतेनान्यत्र कमेषु मूत्रकरणे प्रायश्चित्तं नेत्यवेहि ।
वस्व्यै हि कुरु तस्थे प्रस्तुहि तस्थे मेऽवरुद्ध्या हति
पुरस्ताद्रहिष्पवमानाग्याहूतीदंशरोतारं च जपति ।
` व्याहतीभ्य्ताः समस्ता वा । चित्तिः सुगिति दशहोता । अहोमाथैत्वादग्रहः ।
चकारः परस्परपमुच्चयाथं एवात्र । अन्य्याक्तमवात्‌ ।
इयेनो ऽति गायत्रछन्दा अनु त्रा ऽऽरभे स्वस्तिमा
सेपारयेति ॥ १२ ॥ स्तूयमानमन्वारभते ।
स्तूयमानं बहिष्पवमानमनुरक्षयज्ुद्वातनारमत आङमते स्पशति उद्वात्राङम्भ एव ।

क,

२०७६ सत्याषाढविरचितं भ्रौतसत्ं- [ १० दशमप्र्न-

चहिष्पवमानाटम्भर्ूपत्वमनुपंदधन्द् तराहम्मं करोतीति यावत्‌ । स्तूयमानमितिवर्त-
साननिरदैशगतस्तवनकर्तन्‌ द्ातृप्रषतोतुप्रतिहपनारमत इति गभ्यते । तत्तद्धक्त्यच्राएण.
काटे तत्तद्धक्तिपमाप्तिपयेन्तं तं तमन्वारभते इति । निषेनात्मकमक्तौ + तु प्वानवदय-
मेकदैव येन केनःप्युपायेनानारमते । सवहेस्ता एकत्र संयोज्या यनमानस्येकदा-
न्वारम्भ्तिद्धये । उत्तरत्र मध्यमायां वेति वैकल्पिकमध्यपरस्तोत्रोयग्रहणादत्रोपल्यित
वेन प्रथमाया एव अहणमिति गम्यते | स्तृयमानमिति बहिष्पवमानविरोषणम्‌ ।
एतस्य मन्न्यान्धरोह इति नाम्‌ । तथा चन्न श्रुतिः-यो वै पवमानानामनारे-
₹। नित्य।दि ।
भपध्यमायां स्तोत्रीयायां बा ।

स्तृयमानपदं हिङ्गविषरिणामेनातुततेते । एवमन्वारमत इति पदमपि । तथा
वचायमन्वयो भवति-- मध्यमायां स्तोत्रीयायां बहिष्पवमानमनुरुक्षयनुदरातूृनाछमत
इति । अन्वरोहं जपतीत्येव। ऽऽपत्तम्बः ।

स्तृतस्य स्तुतपसीति सर्वाणि स्तोत्राणि स्तुत स्तुतपनुपश्नयते ।

. वीनि स्तोत्राण्यनुमश्रयते स्तुतं स्तुतमिव्यन्वयः । स्तुतं स्तृतमितिवचनं स्तृथमा-
नशच्द।धिकारनिवरत्यथम्‌ । र्षाणि स्तोत्रानि स्तृतान्यनुमनच्रयत हत्येवमुच्यमाने
सप्तोत्र्तमाप््यनन्तरमनुपन्रणं प्तीप्तोत्राणां सकङृदेेत्यपि शङ्कितं स्यात्तद्ारणा-
येक्मुक्तम्‌ । स्तृत स्तृत९ स्तोत्रमनुमच्रयत इत्येतावतैव सेत्स्यति सत्येवंव चनस्य
व्याख्यानं तु पवसूत्रन्याख्यावस्त स्तूथमानान्वारम्माविकारलामार्थम्‌ । तेन स्तुतस्य
स्तुतमप्ीलनेन सवण स्तूयमानान्यनुङक्षयनुद्वातृ नन्वारमत इति पूर्क्तमव्रापि तिद्ध
भवति| पत चान्वारम्भः प्रथमायां मध्यमायां व न पभवति । पूरवेणावरुद्धत्वात्‌ । तेत्र
पवमानपबन्षी इयेनोऽपि गायत्रछन्दा इलयन्वारम्मः । प्रथमायामिति पक्षे प्रथ-
मायां नं पंमवत्ययमन्वारम्भः । मध्यमायामिति पक्षि मध्यमायामपि न तदितरा-
स्वक्ष यप्यां कप्यांचिहच्यन्वरम्भ इति । स्तयमानमितिवतम।नशानच्प्त्यया-
त्मतिस्तोश्नम्‌ । स्तुतं स्तूतभनुमच्रयत इलयन्नापि स्तुतस्य स्तुतमपतीत्य्यानुधृत्तिरैत
एव सिद्धा । अनुमनच्रणप्य मन्रोचचारणप्रधानत्वदितरमन्रस्यात्रानुपदेशदििति । अथवा
स्तनेषु पवमानानां रणं मवी तिशङ्कानिराकरमार्थं वा|

शख्प्य शस्रपस्तःति सर्गाणि शच्ाणि ।
शच शल्ञमनुमच्रयत इति योग्यतया शेषो ज्ञेयः ।

# अस्य सूचपुष्केष्वनृपतम्भदिदं सूत्र वियते का न वेति विपेचनी षम्‌ ।

[9 कू्पट्डः] ` गोपीनां महक्रतज्योत्नाव्याख्यासमेतम्‌ । १०७७ |

द्दियावन्तो बनामह इति सतरानुकू्षजति ।

पर्वषु शचखानुमच्रणेषु चेत्यथैः । ननु अश्र सतोत्रानुमश्रणमन्रस्कत्वातग्रानुष्गा्
षत्ेलेषं वक्तव्यं पर्वतेत्येवं तु न वक्तव्यम्‌ । मच्नवाहूटयामावात्‌ । प्रथमसतोत्रातु
मन्रणवह्ितीयादिष्वमि ' अनुषङ्गो मविष्यति एवं शच्ञानुमच्रणेष्वपि द्वितीयादिषु ।
तथाच किमर्थ पवैतेप्येवं वचनमिति वेसं, प्रथमद्वितीयादिष्वप्यनुषङ्ग हयेतनिय-
मामावज्ञापनार्थत्वेनेताहशषचनवैयर्याभावात्‌ । कुश्रतर्ञापनप्य फलमिति चेत्परातःसव
मंसबन्धिधिष्ण्यविहरणव्याषारणयोरनुषङ्गप्वीकरिऽपि म॒माध्यंदिनपवनतृतीयप्तवनपं -
अन्धिषिष्णयविहरणग्याघारणयेोरनुषङकस्वीकाराव्यकतेति । एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम्‌ ।
एतेनषेदमपि ज्ञायते यत्रानुषक्षवचने मासि तत्रनषङ्घः कृताकृत इति ।
' . पूरसि भषठो रमीनामिलन््रवायवे यमान आदिलपषतिष्ठते। `

हूयमान इति वतैमानश्चानच्म्त्ययाद्धोमे वतैमान जादित्योपस्यानम्‌ । ृरपीत्यश्यापि
रेन्द्रवाथव एव॒ विनियोगः । आवार्येणाऽऽपस्तम्बनोधायनाभ्यां भैत्रावरुणग्रे विनि
योगमि(द्‌ःव विनियोगानुक्तेः। अपानं मे पाहीति मन्रान्तो ` मवति ।

योम इन्द्राय इ्ेन्द्रवायवे हुतेऽङ्षमवबापेत
सदि भेयसा स्पर्षेताङ्षठेनाङ्खीं यदि पापीयसा ।

: यो न हृन्दरषायू हइलत्र॒तावतोऽशस्य निराकाङ्पतत्वाप्तमवादमिदाप्तील्यदिरन्‌
ङ्क अधिकः । अत एशावचनम्‌ । एवं यो नो मिग्रावहणावित्यत्रापि। यो नोऽश्नि-
नाविल्यञ्न पटित एव । पुनरेनद्धवायवमहणं यो न इन्द्रवायू इत्यारभ्य यदि पापीयते

श्यन्तं नेमित्तिकि नतु यो न इन्द्रवायू इत्येन्द्रवायत्रे हत इत्येतदन्तं मित्नमेव पुत्र
कृत्वाऽऽदित्यमुप॑तिष्ठत इति पूरवसत्रादनुव्त्यं॑करियानिराकाङ्पं कर्त, तथ। च
शा भात्तरं यो न इन्द्रवाय्‌ इत्यनेना ऽऽदिव्योपस्थानं नित्यमेवावबाषनमाश्रं नेमित्तिकं
तश्च तूष्णीमेव मन्रानुपदैश्चादिति शङ्कां भ्यावतेपितुम्‌ । अववाधनं निपीडनम्‌ ।
अवशब्दऽवनभनार्भः । यदीत्यनेन नैमित्तिकत्व प्रदर्पते । भ्रेयप्ता धनादिना
सेषठेन । स्पर्धा संघर्षो द्वेष इति याबत्‌ । पापीयप्ता दारिवादिनाऽल्पेन ।

| ने

योनो पित्रावकूणाव्रिति मेभ्रावरूणे यो नोऽध्विनावित्यान्बिने ।

हुतेऽहुल्याऽङ्ष्ठमवनाधेत यदि श्रयप्र पर्पेताङ्कषठेन ङं यदि पापीयततेति पृ
सत्रदुमयत्रानुवतेते ।

# ठ. संज्ञकरसूत्रपुस्तकेऽमुषजतीति न विद्ते ।

१९. छ, “वैज स्‌"!
१३६

१०७८. -सत्याषाढविरचितं भ्रीतसूल्न- [ १० इशपप्रभ-

अच्छिन्नस्य ते रयिपते सुवीयैस्यन्द्रेण
सयुजो वयमिति शुक्र ^ दयमान %मन्वारभते।
शुक्रं गुकरमरहम्‌ ।
॑ यज्ास्मे चमसपाहरति. तं भक्षयति ।
- -यत्रेतियच्छढ्दादुत्तरघ्र तच्छन्द्ाध्याहारोऽथोत्‌ । यत्रास्मै चमसमाहरति तदा तं
मक्षयतीति । यत्र॒ यसिन्कट । अते, इति पशवम्ययै चतुथी । अस्पाद्षद्कतैः
सकाशात्स्वप्मीपं चमत स्ठचमतं चमपताध्वयुमक्षणायंमाहरति यदा तदा ते चमं
भक्षयति मसेहीत्यादिविषिना हिन्व म॒ इत्यन्तेन । वसुमद्रणस्य सोमदेवते मतिविदः
प्रातःपवनस्य गायत्रडन्दप इन्द्रपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो मक्षयामीति प्रतःघ्-
वने मक्षमच्नः । नराशर्सपीतप्य सोमदैवते मतिविदः प्रातः प्तवनस्य॒गरायत्रखन्दकतः
पिवरपीत्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो मक्षयामीति प्रतः वने नाराशं्तमक्षणे मन्न: । अन्ति-
मृनाराौवर्जमाप्यायनं, समा्यानिभित्तक एव मक्षो नान्यः । यत्र प्रतिमक्ितुरमाव-
साघनोपाह्वानमध्व्योः । रुद्रवद्णस्य सोमदेवते मतिविदो माध्यंदिनस्य सवनस्य तरिषटष्ठ-
दस इन्द्रपीतस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति माध्येदिने वने म्षणमच्रः ।
नराश्चश्सपीतस्य सोमदेवते मतिविदो माध्यंदिनस्य प्तवनस्य त्रषटुप्ठन्दप्तः पितृषी-
तस्य मधुमत उपहूतस्योपहूतो भक्षयामीति माध्येदिने सवने नाराशंपमक्षणमचरः ।
आदित्यवद्रणस्य सोमदेवते मतिविदस्तृतीयस्य सवनस्य जगतीढन्दतत इन्द्रपीतस्य
मधुमत उपहूतस्योपहूतो मक्षयामीति ` तृतीयप्तवने मक्षणमच्नः । नराश श्सपीतश्य
सोमदेवते मतिविदस्तृतीयस्य सवनस्य जगतीढन्दप्तः पितृपीतस्य मधुमत उप्हूतस्यो-
पहूतो मक्यामीति तृतीयपतवने नाराश पमक्षमन्नः । इत्यवंप्रकारेण त॒तं खचमतं
मक्षयतीलय्थः । चमे विद्यमान सोममित्यथैञ्रमप्तशब्दस्य । तस्यैव तच्छब्देन
परामशचैः । मक्षणप्तमभिग्याहारात्‌ । ।
यथेतरे चमसाः ।

, -इतरे चमप ब्रह्मादिभिमैक्षिता मवन्ति यथा येन प्रकारेण तथा ते चमं त्यतीति
परवेणान्वयः । व क
गृहपते यजेत्युच्यमाने हातरेत्जेति
| संपरेष्यति स्वयं वा निषद्य यजति । |

„ उच्यमान इतिवतेमानप्रलययदिष तद्र चनकाट एव परैषोऽयं, स्वयमेव वा निषद्य

स्वदेश ९व निषद्य प्राङ्मुख उपकिद्य यजति । निषदनमुपवेशनं, यजमानस्योपवष्ट-

* ङ, ज, छ. अ, युस्तक्रेषु अन्वार मेतेति पाठः ।

#

+

९.

[४०१] . गोपीनाथमरकृतज्योत्प्राष्याख्यासमेतम्‌ । १०५९

त्वदेवोपवेशनतिद्धौ निषयेतिवचनं समनच्रकं निरपतनं कृत्वा समच्रमेवोपविशक्तलेता~
हशा्ढामारथम्‌ । तौ र दपू्णमासयाजुषहोत्रतवन्धिनावेव ग्राह्यो । तयोखलि-.
कं्बन्धित्वात्‌ । अत एव॒ यनतीतिपरस्मेपदनिरदेशः । प्राङ्पुखताऽत्र, यागामिमुख-.
स्वायार्थतिद्धा । याज्या चरतुपरेषासिकैवात्र ।
उ्योतिषे ह कुरु तस्यै. स्तुहि तस्यै मेऽवरू-.
दध्या इति पुरस्तादाज्यानामेकेकस्य. स्तोनस्य,
व्याहतीथतुरहोतारं पञ्चहोतारं च जपति ।
भरातःप्तवनप्ंबन्ध्यावतिसतोत्राण्याञ्यानि येदेवा अपुराज्नतुमाजिमीयुः । तथा च
च्छन्दोगशरुतिः-- यदानिमीयुस्तदाञ्यानामाञ्यत्वमिति । आनि सङ्ग्रामं तेषामाज्यानां
मध्य एकमेकमित्येकेकं तस्यैकैकस्य । भत्राऽऽज्यशब्दस्य स्तोत्रपरत्वं द्यित
स्तोत्रस्येति । आज्यानां चतुणोमेकेकस्य स्तस्य पुरस्तादित्यन्वयः । व्याहृतीव्यस्ताः
प्मस्ता वा । अहोमार्थत्वादग्रहावस्वाहाकारौ चतुहंतपश्चहोतारौ । चकारः पूर्वेण
समुचया्ेः । जपत्वाननियतमेव चातुःखर्यम्‌ः।
इडायै हि कुरु तस्ये परस्तुदि तस्यै मेऽवरुदधधा. इति परस्ता-
न्माध्यंदिनात्पवमानाब्य(हूतीश्तुहौतारं पञ्चहोतारं च नपति।
पुरस्तान्माध्येदिनत्पवमानादिलयेतावत्युच्यमाने व्याहृल्यारीनां निवृत्तिः स्यात्त मा
मृदिलेतदर्य व्याहतीरिलयादिकचनम्‌ । ¦
सुपर्णो आक तरिष्टुपच्छन्दा अनु स्वा रमे स्वस्ति
मा संपारयेति स्तृयमानमन्वारभते ॥ १३ ॥
सतृयमानमिल्यनन्तरं वचनविपरिणामेन पवमानमित्यनुषज्यते । अन्यत्पूैवद्या*
स्ययम्‌ । ।
व्याख्यात शुक्रस्यान्वारम्भणम्‌ ।.
अच्छिन्नस्य ते रयिपते पुवीर्यस्येन््रेण प्युजो वयमिति शुक हूयमानमनारमत
इत्येतेन सूत्रेण व्यारूयातमुक्तमन्वारम्मणमिलयैः।
समनेषु नाराश्रश्सेषु दक्षिणेन बेदिमवस्थिता दक्षिणा ददाति ।
वेदं महविदिम्‌ । दक्िणेनेत्येनपा पमीपेऽवस्िता गा दक्षिणा ददाति ।.
ता दक्षिणा आह-
गवार संपरैकवि्शतिथतुविश्शतिः षष्टिः शेत
सदतं द्रादश्षश्चत« सवेवेदसपपारेमिता वा ।
द्वादशशतं द्वादशािकं शतं, वेद्‌ इति धननाम पान्तः शब्दः । प्षैवेदपं सरषस्व.
मिति यावत्‌ । तत्त॒ मृमिषुरुषवर्ममिति न्यायविदः । तत्र जेमिनिपूत्रद्थं षष्ठाध्याये
र १ड.ज.्र.ज. शतं द्वादशशत५ सदः सर्वैः ।

१०८५ ` ‡ ` सत्याषाढविरदितं भौतसून- [१० ईशगप्रभे-~

सप्तमे पदि--स्वदाने सर्वमविशेषात्‌ › यस्थ वा प्रमुः स्यादितरस्योशषकंयत्वादिति। न
मृमिः स्यत््वन्प्ल्यविशिषटत्वादिति च । अशनिषटोमेऽपि पर्षसवदानं पले विहिते तत्र
पितापृत्रारिकं स्वमपि देयमविरो षातितुरात्मीयत्वेन स्वशाब्दवाच्यत्कात्‌ । पुत्रादिषु तुः
सत्तयैव स्वच्छे, धनेऽपि स्वत्वस्य सत्वात्तदपि देयम्‌ । एवं चैतेषु विशेषामावात्सवं देय-
मिति पूर्वप्षसूत्राथैः । यस्य पदार्थस्य स्वत्वहूपपदा्थस्य षष्ठयर्थो निरूपितत्वं यन्नि
रूपितं प्रमृत्व त्यागामर्थ्यं स पदार्थोऽत्र खशन्देनोच्यते । तच धनमेव तस्येव दान-
योग्यत्वाद्धनेतरपदार्थस्याशक्यत्वादातुमशक्यत्वादिति तिद्धान्तसूत्रार्थः । स्वशब्देन
भूमेरमि दानयलयत्वा्तस्या अपरि दानप्रतक्तवाह--न मूमिर्देया सवन्ध्ीयपुरषान्भ-
ल्यविदिष्टस्वात्‌। न केवल स्वत्यैवेति पतर्वभोमस्य न महापृथ्वी्वामित्वं किंतु देशपाठनं
करादानं च शाप्तनं चेति राञ्यतया स्ेबन्धः। अतोऽ महापरथिवीमाण्डलिकोऽपि
मण्डठं न द्यादित्यत्तरपू्रार्थः । वक्ष्यति च यदन्यदूमेः पुपेभ्यश्ेति । अत्राऽऽप-
सतम्बे। विशेषमाह-अयेष्ठं वा पुत्रमपमजञ्य प्तैवेद्ं ददातीति । अस्यार्थः--्षैवेदपतं
दद्ञ्ज्येषठाय पुत्राय भागं दत्ता शेपं ददातीति । अन्यश्च विशेषस्तेनोक्तः--अश्व-
तरं षहस सर्ववेदसे च ददातीति । ग्माद्रडवरायां जातोऽश्वतरः सवत्र देयः +
सादखवैवेद तयोस्तु नित्यम्‌ । तथा च ब्राह्मणम्‌-तस्माहरहिष्यनवक्रप्तः प्वैवेदपे

खा पह्े वाऽवक्ृकत इति । अचर सहल्लशतादिदक्षिणापर्ता एव मुख्याः पतता-

दयोऽर्वाचीनद्वर्य।; पक्षा गौणा अनाढ्यपराः । शक्त्य गौणपक्षाश्रयणे दोषः ।
तथा च वाधूलः--दशगुः पक्तगुना सोमेन यजते शतमुः सप्युनेष्ट पापीयान्मवतीति ।
द्वादशशतं दक्षिणा निल्यः कल्पः प्रकृताविति सूत्रान्तरे । आयवे वैतानपूत्रेऽपि--
अल्पस्व एकयुना यजेतेति । अस्पस्वोऽल्पधनः । पक्त गा दत्वा शतपहलद्वादशचशता-
न्यतम्तख्यापूरवर्थं मस्ये दयादिति केचित्‌ । वस्तुतस्तु सप्तापि स््वेम्य ऋतिवम्म्युः
काठकतकेतम्यवस्यक्तोपमोगमात्रमुदिर्य देयाः । ते तु ।हां वर्नयिला परस्रकाट-
सकेतम्यवस्थाकृतोपमोगमत्रे्णं विभज्य गृहीयुः, इष्टिप्बन्धिगेोप्रतिग्रहवत्‌ । एवमेक-
विंशतिचतूरविंशतिषष्टिपक्षेऽपि द्रष्टव्यम्‌ 1 शतपक्षप्तहल दक्षिणापक्षपतवेवेदप्तपक्षापरिमि-
तपक्षेषु विमागोपपत्तिः स्वरूपत एवोपपद्यते । अपरिमितशब्दार्थो यक्ता प्ताम्यमुप-
पयेत तावानेव करनीयः । चन्द्रमसि मम मोगाय मवेति प्रतिग्रहमन्राद्धनयाचनमपि
कृर्तैव्यमृतविरम्थो दानार्थम्‌ । अत्र विशेष उक्त अपपस्तम्बेन-पन्नेषु नाराशच्सेषु दक्षिणा
ददाति बहु परिमितमिति । बहु प्रमृतं तच्च।परिमितमनवधृतपरिमाण धनमिति शेषः ।

मन्थौदनतिमाषा हिरण्यं वासोऽवि

रजा. च नियुक्तान्येतानि . भवन्ति ।
नियुक्तन्येतानि रब्धं शक्यानि । मन्थोदननिरमाषा इत्यत्र प्तमाप्तकरणा्येतेशं
दानं तदा चतुणामेव दानं नेकस्येति .पृच्यते । इदं मन्धोदनतिलमाषाणां दानं खद.

५४

५.९ 4

1.

(र्वमपट्टः] ` गोपीनाथमद्रकृतज्योत्मान्याख्यासमेतम्‌ । १०८१

पेण शतधा. पिमञ्य ` सतमवात्‌ । . शक्तौ सत्यां हिरण्यवापोव्यजानां तावतामेव दानं
विमागानुरोधेन । यदि तावतामछामस्तदा यावहछन्धे तावदेव देयम्‌ । अवशिष्ट
तेख्यापूरणाथं मोस्यद्वारा विमजनीयमिति केचित्‌ । पूवेवदुपमोगमत्रेणेत्येव युक्तम्‌ ।

अनो रथोऽधीवासोऽश्वः पुरुषो हस्ती बाऽनियुक्तानि । ` `

अनियुक्तानीति पदच्छेदः । अनः शकटं, रथः प्रिद्धः । अधीवाप्तः शयनाप्त-
नार्थो बहुमू्यश्चमेपटः । पुरूषो दातः । इदमुपलक्षणं दास्याः । अश्र वाकारश्रवणे-
नैतेषां सरमृखयामावः सूच्यते । अन्न कन्यादानमपि यस्मै कसमैविहत्विन उक्तं धम
सूत्रे-पे य्ततश्न ऋतवे प्रतिपादयेदिति । अष्टौ विवाहा धर्मपूत्र उक्तास्तत्नायै
तृतीयो विवाहप्रकार उक्तः । देवरे विवाहे यज्ञतन्ने वितत त्विजे कर्म कुषैते
वे कस्मैदिस्पपिण्डत्वप्तपरवरत्वे परिहाप्य कन्यां दध्यात्‌ । एष एष दैवो विषा
इत्यथैः । दैवे यत्ञ॒ऋतििने प्रतिपादयेरियेतावतैव सिद्धो त्चशन्दस्तावन्महतः
सोमिककर्मेण एवात्र अहरणे नैष्टिकपाञ्ुकयोरसरपयोरिति सूचयति । प्रतिपादयेदिति
वचनात्‌ , ऋत्विज इलेकवचनेनैकस्मा एव प्रतिपादनाच्च नेय॑तश्चनन्धिद्षिणा ।
एतच प्रतिपादनं प्रषानदक्षिणादानानन्तरम्‌ । वथा च बोधायनः--दक्षिणापु ` नीव-
मानास्नतरवेदतिजे दधादिति । दथात्प्रतिपादयेदिलर्थः । अत्र प्रतिग्रहे. मच्रविदषं
उक्तस्तनैव गृद्य--अथ यदि दक्षिणाभिः सह दत्ता स्यात्तां प्रतिगृहीयाद्मजापतिः
सयां बश इत्येताभिः षड्मिरनुखन्दसतमिति । दक्षिणाभिः सह॒ दत्तेतिषचनमपि
कन्याप्रतिपादनष्य यागदक्षिणात्वं नेलयत्न लिङ्गम्‌ । अये च प्रतिग्रहमश्नोऽघ्माकमप्य-
विरुद्धः । नच ताश्रीणां दक्षिणानां दकोयतीतिपूश्रविरोघः इति वाच्यम्‌ । एतस्व
परतिग्रहमश्रविशेषस्य (तिणाप्रतिम्रहप्रकरणे पूश्रकारेणापठितस्यः ताश्रीणां दक्षिणानां
द्यतीतिपूश्रविषयकत्वापंमवेन विरोधामावात्‌ । दीक्षितो न द्दातीतिनिषेषो यत्तत-
शान्तर्तकन्याप्रतिपादने न प्रवतैते वचनबलात्‌ । प्रतिपादनं तु कत्कन्यप्रतिपद्‌-
नोक्तविधिना कार्यम्‌ । कन्याप्रतिपादनाङ्गमृतहिरण्यादिदानस्य त॒ . ददातिविहितत्वा-
निपेभोऽस्तयेव । पुण्याहवाचनादिकं कन्यावरणं वाग्दानं सधूपकंश्च निकेते । एतस्य
विवाहविशेष्य फठविशेषोऽप्याश्वछायनेनो क्तः-- ऋतन वितते करममेणि. .दयादल-
कलय सत॒ रैवो दशावरान्दश प्रान्प्रूषान्पनात्युमयत इति । इदे प्रपङ्गादागतमुक्तं
प्रकृतमनुप्तरामः । अन्यादिविषये विशेष आपस्तम्बनोक्तः-अविमजां गामश्वं पुरुषं
हस्तिनं वापोऽनो रथमोदनै मन्थे माषांसिखान्त्रीरीन्यवानगरदममित्यविकान्यनियता-
नीति । पूर्वाभिर॑क्षिणामिः पह विकरपशङ्कानिवृत्यथेमुक्तमधिकानीति । नित्यवत्समू-
चयशाङ््‌निवृत्यर्थमक्तमनियतानीति । एतानि द्रग्याणि यथोक्ताम्पो दक्षिणाम्योऽषि-
कानि शक्तौ प्तद्यां ददाति । एनावतां दने क्रतुगणवत्तरो वतीति भावः ।

१०८२ सत्याषाढविरचितं भीतसू्रं- [ १० देशमप्रभे--

ता रूपेण वो रूपमभ्येमीति दिरण्यमोञ्यं चाऽऽदायाभ्येति ।
ता दक्षिणा अम्येति अभिमुखो मृत्वा ता द्तिणा एतीलभः ।
तुथो वो विश्ववेदा विभजतिति मध्यमवक्रम्य विभजति ।
ताप्रां मध्यमवक्रम्य मध्ये प्रविदय विमनति । कृष्णाजिनेन ब्युतरास्येत्यापस्तम्बः।
पुच्छेनेति बोधायनः । यथा चतुषौ विमक्ता मवेयुस्तथा कृष्णाजिनस्य पुच्छेन स्मुतरा-
पयतीलषेः । |
दरादश्च द्रादश्च पध्यतःकारिभ्यः षट्‌ षडर्षिभ्य-
अतस्रश्वतस्तस्वती पिभ्यस्तिस्रसितक्तः पादिभ्यः। व
मध्यतःकारिम्योऽर्थो मागो येषामस्तील््धिनः । एवं द्वितीयिपदिश्चव्दयोरपि
द्ष्टव्यम्‌ । अतराऽऽपस्तम्बः-यावरष्वथेवे ददाति तस्यार्षं प्रतिप्रस्यत्रे तृतीयं नेष
चतुथेमेतर एतेनैवेतरेषां दानमुक्तमिति । _
एव ९ शेषम्‌ । |
शेषशब्देन मन्थादिकमनञदिकं चोच्यते । इदं चैतेषां सत्वे द्रव्यम्‌ । अन
आदीनां विमागप्तमवे गोवद्विमागः । अपरमवे. भौल्यद्वारेति केचित्‌ | उपमोगमात्रे-
गेतिःयुक्तम्‌ ।. |
होताऽध्ववुत्रहमोद्राता च मध्यतःकारिणः।
पदस्यग्यवृत्तय एतेषामुत्कीतंनम्‌ । ननु ` यथाश्रद्धं स्दस्यायेतिवक्ष्यमाणप्रथाशर-

धानादेव तिद्ध एतत्परिलयागारथकेततसूप्रणयनं व्यर्थमिति चेत्सत्यं, यथाश्रद्धं घ्‌

स्यवेत्येतत्सूत्रस्य दकषिणाधिक्यशङ्कव्यावृत्यैत्वेन सार्क्यात्‌ ।
भेत्राबरुणः प्रतिमस्थाता ब्रहह्मणाच्छभ्सी पस्तोता चािनोऽच्ज-
षाको नेष्टाऽऽप्रीभः पतिहतं च तृतीयिनः शेषाः पादिनः. ।
के तेऽर्भिन्तृतीयिनः पादिन इत्याकाङ्क्षायामिर पत्रम्‌ । शोषशब्देन आवस्तो-
नेतृ पोतूपुत्रह्मण्या उच्यन्ते । पादशब्देन चतुपेोऽश उच्यते ।
एतत्ते अपरे राध रेति सोमच्युतमिति विभक्ता आनयति \.
विभक्ता दक्षिणाः । अन्यत्छ्ष्टम्‌ ।
सानयनप्रयोननमाह--
अप्रेण प्राबश्शरमपरेण सदो दक्षिणेनाभरीधी.
यमन्तरेण चात्वालोत्कराबुदीची रुत्छजति ।
उत्सर्गोऽच्र प्रयाजनम्‌ । उदीचीः, उदङ्मृखाः।
ऋतस्य पथा मेत चन्द्रदक्षिणा इति गच्छन्तीरनुमन्भयते ।
गच्छन्तीगौः । अन्यत्सष्टम्‌ ।

1 न ८ जम

9 व

[४च०प्ट्टः] गोपीनाथमटकृतज्योत््ाव्याख्यासमेतम्‌ । {०८३

ब्राह्मणमद्य राध्यासमृषिमार्पेयमिति दिरण्यं
दक्षिणाभागं चाऽऽदायाऽऽ्रीध्रमभ्येति।
ाञ्नीघराभिमुखगमानार्थो मन्रः | ऋ्भिविदप्तस्याध्येता । आर्पेयस्तदथैवेत्ता । एष वै
बराह्मण ऋषिरार्षेयो यः शुश्रुवानितिश्ुतेः ।
एतेनैव मन्तरेण हिरण्यं दक्षिणाभागं चाऽऽप्रीप्रे ददाति ।
एतेनैव मन्त्रेण), आ्नीधामिमृखगमनार्थेनेव मन्त्रेण । अन्यत्छष्टम्‌ । प्रतिप्रवि-
अहं मन्त्रावृत्तिराभीधस्य ।
वि सुवः पश्य व्यन्तरिक्षमिति सदः प्र्षते ।
पद्यैरिति मन्रान्तः।
अस्पहात्रा देवत्रा गच्छतेति दक्षिणाः ।
रतत इति परवसूतराद नुवतिते । श्सकृतमिति मच्रान्तः ।
परेण दारेण सद्‌ प्रविदय ॥ १४॥ आत्रेयाय
हिरण्यमुत्तम ददाति तेनेव मत्रेण येनाऽऽप्रीमरे ।
आत्रेयोऽत्रिगोत्रोत्पन्नः 1 हद्धात्रेयायामे गविष्ठिरवादुतकमुद्रछस्मकतदीवगण-
चतुष्ट ोत्पन्नः । तस्मै हिरण्यमूत्तममुत्कृष्टमितरदत्तहिरण्यापेक्षया जातितो मानतश्रो-
ष्ठम्‌ । तेनैव मन्रेण येन मन्रेणाऽऽग्नीमे इतत तेनवेलय्ैः |
तदसिमिन्नविद्यमाने य आषेयोऽतूचानाऽ-
ध सूचानपुत्रस्तस्मे तां दक्षिणां धाव्‌ ।
त्मिशषजिगोघ्रो वनने तदीयगणचतुष्टयोत्पनने चाविद्यमाने तदढामे यः कञचनाऽ$्ै-
योऽनूचानोऽनूचानपुत्रश्च ऋपिरवेदस्तं चार्य चयो वेद स्त अर्वियः) एषु वै ब्राह्मण
ऋषिरारषयो यः डुश्रुवानिति श्रुतेः । अनूचानः, मार्गादनपगते।ऽनुचान इति मारद्रामः।
यः स्वयमनूचानोऽनूनानपुत्रोऽपि यस्य लिङ्गं चात्र मवति पितमन्तं पेतमत्यमिति
तस्मे तामात्रेयार्थकल्ितां दक्षिणां द्यादित्य्ैः। अत्रा ऽऽपस्तम्बो विशेषमाह--तद्‌
मावे य आर्पेयः तंहितस्तस्मे दयादिति । सहितः पित्रादीनामार्ेयेण सेतत इत्यथः ।
अथर्विरभ्यो दक्षि णाभागान्त्रह्मन्पनस्ते
ददामि तदनेन निष्कीणामीति ब्रह्मणे
ब्रह्मसदन आसीनायेदं ददाति
यदास्यन्भवति तदनुदिश्चति ब्रह्मणे ।
न्ह्मन्मनप्ते इदामि तदनेन निष्कोणामीति मन्रेण ब्रह्मप्रदन आनाय ब्रह्मणे
मन एव द्त्वा दत्तस्य मनप ब्रह्मणः स्काश्ान्मोचनयिदं ददामीत्यनेन तस्य निष्क

१०८४ ‡ सत्याषाठविरवितं भौतसू्र- [ १० दरमप्रभ--
यणे यद्‌स्यन्मवति गोरूपं द्रस्य दास्यन्मवति ताद्रष्षणे मनोनिष्कयणत्वेनानुदिश्चति
तंकल्ययतीयरषः । इत्यवे ब्रह्मगे दानम्‌ ।
+ एवपितरेभ्यः
तत्त ह्निष्करथणानुदरेश शतयर्थः 1
' होतवचिं ते ददामि तामनेन निष्कीणा-
पीति दत्रे होतृषदनं आसीनाय । |
हदं ते द्दाभीत्येवमेव परवत्रानुदेशषः । ककष्यति चेदं ददामीति प्तरानुषभतरीति ॥
अध्वर्यो प्राणं ते ददामि तमनेन निष्की- . ,

णामीलयध्वयवे हविधौन आसीनाय । (
ष्टम्‌ । ¦ ।
उद्वातेश्वकषस्ते ददामि तदनेन निष्करी
: णापीत्युद्धात्र ओदम्बर्यामासीनाय ।
स्पष्टम्‌ ।

“ ` होप्रकाः भोप्रंषो ददामि सद्नेन निष्क्रीणापीति
४, होज्रकेभ्योऽन्तःसद्सं यथाधिष्णियमासीनेभ्य; ।

यथाषिष्मियमाततीनेम्य इत्येतावतैव सदस्यन्तरुपवेशने पिद्धेऽन्तःपदप्तमितिव-
चने धिष्णियप्तमीप उपवेशने पदस्यन्तर्पवेशनमात्रं वेतिषक्षद्रयसूचनार्थम्‌ । इदमा
ओघस्य न भवस्यन्तःसदपतमिति । तस्य ते्नोपेशनस्यैवामावात्‌ । होत्रका भेत्राष- +
रुंणव्राह्मणाच्छं्िपोतृनषटच्छातराक्नीधाः । यथाधिष्णियमापतीनेम्य इति पत्रात्‌ । 4
भरतिप्रस्यात्रादीनां तु तत्तन्मुरूयर्तिङ्नामपतमाख्यानास्प प एव तेषां मन्रो यो गण
मुख्यस्य क्रपस्तवेषामर्धितृतीयिपावरिक्रमाद्धोतृवर्गक्रमाच्च द्रष्टम्यः । तद्यथ।ऽध्वय
भ्राणे ते ददामि तमनेन निष्कीगामीति प्रतिप्रस्थात्रे । उद्रतश्वक्स्ते ददामि तदनेन
निष्करीणामीति प्रस्तोत्रे, होतवीचं ते ददामि तामनेन निष्करीणाभीति प्रावस्तुत
अध्वर्यो प्राणै ते ददामि तमनेन निष्करीणामील्यजनेत्रे, उद्रातश्वसुप्ते ददामि ` तद-
नेन निष्कीणामीति सुब्रह्मण्याय, उद्धतिशवक्षुस्ते दद्‌।मि तदनेन निष्कीणामोलयन्तत
भरति ।

प्रतिप्रस्थात्रे च इविर्पान आसीनाय ।

चकारादुनेतरेऽपि । पुत्रहमण्यायोद्रातृ्तमीपे सतदस्यन्तरेवाऽऽप्रीनाय । ्रावस्ु- इ द
तेऽपि हेतृप्तमोपे सदस्यन्तरेवाऽऽपीनाय । प्रप्तोत्रदिभ्यः खषठस्यान आ्तानेम्यः । +
अपुमयं॑सष्टमाहाऽऽप्तम्बः --अन्तःपदस्याकतीनेम्य ऋविगम्धो दयाद्विषा-

[४पप््ठाः] गोपीनाथदवङ्केतज्योत््व्यार्थासमेतम्र ! १०८५

नेऽध्वयुभ्य इति । यज्चपि नेषटाऽध्व्ुष्तथाऽपि त्य होजकत्वदविष्नियप्भोष आही
नायेव दानम्‌ ।
यथाश्रद्ध९ सदस्याथ षपरलाध्व.
युभ्यः मसरपकेभ्यथ ददाति ।
यथशद्धमितयनेन सन्तरतमन्विरक्षिणाषरहिरभूतां दयादिति बोध्यते । प्षष्टममुमर्भ
माहाऽऽपस्तम्बः- अन्यत्र दक्षिगास्यश्चमपराष्वयुभ्रतकहषस्मेम्य हति । षयाभ्र.
द्मिलनेन परिमाणानियमोऽपि बोध्यते 1
सदस्याऽऽत्मानं ते ददामि पनेन निष्कीणा-
मीति सदस्यायान्तःसदपं दक्षिणा आसीमाय।
स्पष्टम्‌ ।
चमसाध्वयवोऽङ्गामि ये ददामि तान्यनेन निष्क्री.
णाभीति चमसाध्वयुभ्यो इविर्ान आसीनेभ्यः ।
स्पष्टम्‌ ।
भसपेका रोमानि बो ददामि तान्धनेन निष्कौणा-
मीति प्रसपकेभ्योऽन्तःसदसं दक्षिणा आषीनेभ्यः ।
स्पष्टम्‌ । यद्यपि प्दस्योऽप्युत्विमेव प््दश्षस्तथाऽपि वचनात्तन्छपंभन्धिदषिणाू
खे माममगभवति | |
इदं ददामीति सवेत्रानष जति ।
१ हदं वचनमनुरेशः पंकटपमात्रं तथा च मानपिकोऽपि पेकलपः तिध्यति म कत्र
~ इति प्याक्तमा मृतकितु मन्त्रमुच्येव संकल्पो यथ। स्यादियेतादशचार्थअमार्थब्‌ ।
न भीष्षे ददाति।
भयशङ्पाऽपि नायोग्याय ददाति ।
न याचमानाय ।
याचमानाय प्र्पेकायाप्रपर्पकाय चन ददाति ।
न कणश्वकादयपेभ्पः 1
निषिद्धं हानं गोघद्े येषं कणरकरयपप्रवरस्तघ्मै दानं निषिध्यते ।
हेतुनिगमे--कण्वं तु बधिरं विधयद्विद्यात्काणं तु क्षपम्‌ । इति ।
भस्ुतस्त्वयं हेतुतरिन्त्यः। अङ्गहीनत्वेऽपि तेषामचिन्त्यप्रमावत्वाद् वनमेव श्षरणमत्र ।
् न वणागाभिभ्यः।

4

भे 9 9

ौणामयाभ्याने ये जीवनि तेम्यो न देयम्‌ ।
1. द ॥

हि 1

१०८६ सत्यापाढविरचितं भ्रोतसत्रं- [१० दशमपरभे--

नानरूलिजे।
योऽनृिक्पदःभघुप्ः स्यात्तस्मै न दथाच्यदि श।खध्ययनवान्न मवेत्‌ । अमुमर्थ
स्पष्टमाहाऽऽपस्तम्बः-- नाब्राह्मणाय ब्राह्मणायाप्यविदुषे न देयपप्यत्रह्मणाय विदा,
विदे दघरा त्त विद्यां वेद तां तयाऽवरन्ध इति । त्रैवणिकेषु य. एव॒ क्ित्पा्थ-
वित्तम दद्या न्नान्यप्मै यथपौ शसं वेद तां तया दक्षिणयाऽऽप्नोति तस्मद्धिदनेव

दा नारहत्वे निद्‌।नमिति मावः
न ह्वात्ये ।

ज्ञातयः प्नातीयाः प्चन्धिनश्च । यां प विदां वेद्‌ तां तयाऽवरन्ध इत्यापस्नम्बे-
नात्रापि पधैवेदनं निदानभुक्तं न तु स्वूपमात्रवेदनमिति विवेकः ।
नाप्र्प्नाय ।
यः पदति प्रविष्टो न मवति तस्मै च न दद्यात्‌ । कमज्ञानोपयोगित्वेन यः पदति
न प्रषु योग्यस्तस्मै न दद्यादिति तत्पर्यायः । यांप विचयं वेदतां तय।ऽवरन्ध

इत्ययं हेतुरापप्तम्बेन पर्वमेवोक्तः
नाश्रोज्ियाय ।

श्रोत्रियो ऽधी तवेदः । न केवट गान्धर्वी दिविचावान्‌, यः केवछगन्धवादिविाव-

नेष नाधीतवेदस्तस्मे न दयादिः ।
नाब्राह्मणाय ।

ब्राह्मणायेव देयं नान्यस वर्णायेत्युतपर्मः ।
; ` वेद वेदे दयात्‌ ।

यद्वि अन्यस्तौ वणाय दद्यात्तदाऽधीतक्तथवेदायेत्यथैः | अमुमर्थं॑स्पषटमुक्तवान।प-
स्तस्बरः-नानाह्मणाय नाद्मणायाप्यविदुषे न - दे यमप्यत्रह्मणाय विदाविदे दचाचां प्त
विद्यां वेद्‌ तां तयाऽवरन्ध इति । आर्वेयाय विदुषे दन्य फषरिश्ेष उक्त अप
स्म्बेन--यामार्षेय।य च विदुषे स्वर्गे तेवा छोकमवाभ्ोतीति ।

यामन्यो दीयमानां प्रल्याचक्षात यं द्विष्यात्तस्मं तां दक्षिणां दद्यात्‌ ।

यां दक्षिणां दीयसानापन्यो यः; कञ्चन प्रलाचक्षीतेव न कामथीत यदि नेच्छे.
हीत तां प्रल्याह्षातां द्निणां यः घ्य दवष्यप्तसतै द्वेष्याय दच्यारित्य्ैः ।

स दान्यया प्रतिग्रह मत्‌ ।

स प्रतिग्रहीता, देति निश्वयर्थे, अन्यया दक्षिणया संहैव प्रतिगृह्णीयात्‌ । प्रति.

गृह्णीय दिलयजन्तमावितो णिच्‌ | तेन तं भतिग्राहयेदियर्थो मवति । अयमथे अप

१, छ, "य बेदवि।

1

>"

+>

वि

[४०पटटः] भोपीनाथमद्क्ृतज्योतत्ाव्यारयासमेतम्‌ । १०८७

स्तम्बसूत्रतेवादानुरोषेन । तच्च पूत्रमित्थम्‌--यामन्यो दीयमानां न कामयेत य
द्विष्यात्तस्मै दयात्सहान्येन धनेनेति । यदि सर्वैरपि प्रतयाखूयातां गां यदि गोभिः परह
न।रयेतस्वी कुदरा प्रयक्चारयिष्यामीि पत।ऽङशिवा मूत्वैव दशेत्‌, -अतस्तां दवेष्ययिक
दयात्‌ । अमुमथेमाहाऽऽपस्तम्बः--यद्तिनु्तां दक्षिणां योषु चारयेत्मति वा गृह्वीया-
त्साटावृक्येव प्रतिनी यादिति ।
अन्ततः प्रतितं दृदाल्यातरेयाय वा ।
परतिहर्रे दक्षिणामन्ततो दयात्‌ । आत्रेयाय वाऽन्ततः । आत्रेयायान्ततो दानपस
तृतीयिषु चतुर्थस्थाने प्रतिह्रँ दानम्‌ ।
न मरुत्वतीययोरटक्ता द्ात्‌ ।
यदि मरत्वतीययोग्रहयोः पुरोनुवाक्याऽनक्ता मवति ` ततः परं न देयं यस्म
कर्मेनिदागतायाधिकारिणेऽपि यजमानेन न देयमिल्यथैः । प्रतिम्हीतृभिरपि न
प्रतिग्राह्यम्‌ । अत्र दानं भ्रिभ्रहोपलक्षणम्‌ । अमुमर्थं॑स्पष्ठमाह्यऽऽपस्तेम्बः-यद्‌
मरुत्वतेऽनूक्तमथ न देये न प्रतिगृह्यमिति ।
यदि दद्यादनूबन्ध्वावपाया९ दुतायां
द्यादुदषसानीयायां वेष्टौ ॥ १५ ॥
इति दहिरण्यके शिते दृशमप्रशचे चतुर्थः पटलः ।

अनुनन्ध्यावपायां हुतायां प्या दद्यात्परतिगृहीयुश्च । अत्रापि दानं प्रतियिहोपठ-
सणम्‌ । अमूमर्य स्पष्टमाहोऽऽपत्तम्बः--जनुनन्ध्यावषाय।९ हुतायां दद्यात्मतिगृही-
युरिति । आमिक्षा पक्षशचत्तदय गो त्तरम्‌ । उदकवक्षानीयायाभिष्टो त्माप्तायां तलां व
ददयादिलर्थः । पृणीहुतिप्ष इदम्‌ । सोमप्रवाकायापि यथाश्रद्धं सैदक्षिणादानोत्तरं
बहिर्भूता दक्षिणा देया प्रपप॑कद्तिणादानेत्तरम्‌ । अन्दरोग्योपनिषदि उषल्िनाह्मग-
दशनात्‌ । प्दस्याय शक्तौ प्त्यां पर्व तिगदक्षिणाप्तममर्षं चतुमोगे वा बहिगतं द्रवयं
यथाश्रद्धं देयम्‌ ।
नारदः-ऋतिजो व्यप्तनेऽप्येवमन्यस्तत्कम निस्तरेत्‌ ।
भेत इक्तिणामागं प्त तस्मास्मप्रक्िितम्‌ ॥ इति ।
अन्य ऋत्वि्यतिरिक्तोऽन्यः ।
मनुः-ऋत्वि्यदि वृतो यते स्वकर्म परिहापयेत्‌ ।
तस्य कममानुरूपेण देयोऽशः. स हि कृमिः ॥

१क.च. छ. ^ति। अनू? । २क,च. छ. द. 'न्ध्यायां बर ।

सत्वाषाठविरवितं भोतसूतरे- [१० वशषमपरश--

दत्तिणासु प्रदत्तासु स्वकर्म परिहापयेत्‌ ।
कृतश्यैव छमेतांशमन्येनैव च कारयेत्‌ ॥ इति ।

अन्यश्च मनः- ऋत्विजे थस्त्यनेदयाज्यो याज्यं चर्तिवक्ल्यजेयरि ।
शक्तं करण्यवृष्ठं च तयोण्डः शाते शतम्‌ ॥ इति ।

इत्योकोपाहश्रीमद परिष्टोमयाजिसादखाग्रियुक्तवाजपेय पाजिसवेतोएखया-
निद्िसादस्ताभियुक्तपौण्डरीकयाजिगणेशदीक्षिततनूनगेपीनाथ-
दीक्षितविरचितायां श्रीपद्धगवत््त्याषाददिरण्यकेशिमू-
तराम्बुधिगतनिगृढाथरत्नाखाभट़ृतविद्रननप्ततापः
श्रामिकायां ज्योत्स्नाखर्यायां हत्त दशम.
क्षस्य चतुः १२८; ॥ ४ ॥

अय दरमपश्ने परश्चमः पटकः ॥

नीतासु दक्षिणासु हरिणस्य रघुष्यतोऽधिशी-
ांणि मेषन५ सक्षेत्रियं विषाणया विषूची-
नमनीनशदित्यन्पुच्य छृष्णविषाणापनु सता
हरिणो रृगः पद्धिधतुभिरक्रमीन्माऽदि
गन्ना पृदाकुरिति चात्वाले म्रास्यति ।
नीताघु दृक्षिणाप्ु॒ चात्वाले कृष्णविषाणां प्रास्यतीत्येतस्य ब्राह्मणस्य स्मरणमा-
बरयकं प्रयोगकाछ इतिनोधनार्थ कृष्णविषाणोन्मोचने हरिणस्य रपुप्यत इति मश्रः ।
चात्वाले प्रास्यतीत्यत्न पूर्ूतरार्कृष्णविषाणामित्यनुतरतैते ।
रथंतरे वरं ददाति।
यदि रथेतरं पृष्ठं तदैवायं वरो न बहदादिषु इत्येतदथम्‌ । यदि सा(ट)अत्राऽऽ१-
स्तम्बेन विशेष उक्तः-- ऋत्वियो नमस्करोति । एवं दत्तापु नीताघ्ु च दक्षिणा
सवृत्तिरभ्यो नमस्करोतील्येः । होतुः पृष्ठे करं ददातीति सामान्यत वक्तव्यम्‌ |
तेनैव सर्वेष होतः पृरष्ेषु वरदानतिद्धौ सामान्यतः स्वेषु होतुः पृष्ठेषु वरदानमिष्टमम-
विष्यत्तदा होतुः पृष्ठे वरं ददातीति प्तामान्यत एवावक्ष्यत्‌ । नेच तथा कृतम्‌ । अत
एतदर्थत्वमेव ।
बापदेव्ये वरं ददाति।

बामदेग्यग्महणप्रयोजनं रथंतरभ्द्‌ णवत्‌ । उदतुम्य उद्वात्े वेदं वरदानम्‌ ।

१ ।

1

भ ॥

[५पश्षट्डः] गोपीनाथमहकृतज्योत्पराध्याख्यासमेतम्‌ 1 १०८९

निष्केवस्ये वरं ददाति ।
निष्केवल्य।स्ये शबर । होत्र इति सामर्थ्यात्‌ । पुनः पुनवेरं ददाततिवचनं रथं-
तरषष्टस्यामवेऽप्येतयोर्वरदानं भवद्यव न तु सैनियोगशिष्ट शङ्का करयितिनोघनारथम्‌ ।
आदित्यग्रह बरूयमानमन्वारभते ।
स्पष्टम्‌ ।
आयुषे हि कुरु तस्थे भस्तुहि तस्यै मेऽबरुद्धधा इति
पुरस्तादार्भवात्पवमानाद्याहतीः पञ्चहोतारं च जपति ।
गताम्‌ ।
सधाऽसि जगतीछन्दा अनु त्वाऽऽरभे
स्वास्ति मा सेपारयेति स्तृयमानमन्वारभते।
इदमपि छृतव्याख्यानम्‌ ।
यपर स्वं चमसं न्यते शीन्पुरो ाश्शषकरान्दक्षिणत ईपास्यति।
अत्र स्वर स्वमिति ध्रीरल्ञीनिति चोभयत्र वीप्ताप्रहितः १८; प्रामादिक एव ।
अन्येयेततूतरप्रणयनमेव व्यर्थं स्यादिति ज्ञेयम्‌ । तेन यनमानकर्तकमात्रपरतयेवेदं
सूष्रमुपपन्नं भवति ।
तत्छत्वा भाच नावीतं कृत्वा षड्ढोतारं व्याख्याय
दानपभतीनमल्यायनान्तानििण्डपिवृयङ्गमन्नाज्ञ पति +
उपास्यन्ती ति जपन्तीत्युमयतर बहुवचनान्तपाठोऽपि प्रामादिकं एवानन्तरोक्तहेतोः ।
नन्वाध्वर्यवसूत्रा्तगीतवीप्प्ाततहितप ठन बहुवचनान्तपाठेन चैव तिद्धावन्न वचन्ति"
गह्ताहि्ार्थम्‌ । तेन प्रथोवलिकःकवपिण्डदानानन्तरमेवैतस्य भवति ।
यक्घायङ्गिये वरं ददाति ।
उद्रातुम्य उद्भात्रे बा ।
पुरस्ताद शरिषटोपस्तोत्रा्याहूतीः सप्तहोतारं च जपति ।
यज्ञायज्ञिय्य।भ्नि्टोमपतप्यास्तेचत्वादशनिष्टमस्तोत्रादित्युक्तम्‌ ।
सुभूराकि भरष्ट रश्मीनां प्रियो देवाना ६६स।धन।य; |
तंस्वा सभो देवा अभिसंविशन्त्विषोऽसि तेषोऽस्ि
#ज, द्ध. पस्तकथोर्जपन्तीति पाठः ।

१३.च्‌.ज. क्ष. न. श््रस्वध्स्यै। २ठ३.च.ज. व. न. न्ते व्रीरद्नीन्पुः। ३४. च,
ज. श्च, भ, उपस्यन्ति। * ढ, ज. ष. ज. सरसधः । ५ ड, सुनो । च, सुभवो। ज. न,

सुतो । छ. सुवो ।

०९९ सत्यापाढविरवितं भौतसूत्रं- [१० दश्म्रभे--

नृम्णोऽसि यहोऽसि व्रतोऽसि स्वोऽसि बचारणोऽसि
शद्रोऽस्यायांऽसि तस्य त इषस्य वेषस्य नृम्णस्य यहस्य
व्रतरय स्वस्य चारणस्य शु्रस्य चाऽऽयस्य च यृक्षिषीय
यथा त्व सूर्योऽपि विश्वददौत एवमहं विश्वदशैतो भूया-
सम्रिलयरष्टोमं॑निष्पा्याऽऽदिद्यगपतिष्ठते यच्यस्तमितः
स्याद्‌हेवनी यमेवाऽऽदित्योपस्थानेनोपतिष्ते ॥ १६ ॥
अश्रिषटोमं निष्पायेत्यनेन या या क्रतुपैस्थ। तां तां तत्ततपेस्थप्रयुक्तपरा्य निष्पाद्य
प्माप्यानन्तरमेवाऽऽदित्यो पस्थानं कर्तव्यम्‌ | यदि आ।दिल्योऽस्तं गतो मकेद।हिवनीय-
मेवाऽऽरित्यभ।वनयोपतिष्ठते । यत्र यत्रेदं वचनं तत्रेवेदम्‌ , अन्यत्र त्वादिदयोपस्था-
नोप एवेति ज्ञेयम्‌ ।
व्याख्यातो हारियोजनः ।
त५ सरवे प्रमशः प्रतिविभन्येल्यादिना रय्यै त्वा पोषाय तरेलन्तेन सूत्रेण व्याल्यात
उक्तः ।
द्‌ धिद्रप्स; ।
दधिक्राव्णो अकारिषमिल्या्ीधागारे दधिद्रप्ान्मक्षवन्तीलयनेन पप्ेण ग्यास्याते
उक्तः।
अरप्युषोमः ।
अप्सुषोमे। नाम॒ चमप्तस्तत्पयुक्तं करमाप्पुषोमः । उक्ता चेयं पक्ञा खव्यायनद्रा-
ह्यायणाम्यामप्मुषोमा नाम चमप्ताश्चत्वाल्देशेऽद्धिः पृणासतेषु हरितानि तृणानि
प्रस्तानि मवन्तीत्याद्धिना । एकषनप्रिदेषानिल्यारम्य चात्वेऽवनयन्तीव्येतदन्तं
` कममाप्पुपोमशब्देनोच्यते । |
मिन्दयोपस्थानम्‌ ।
यन्म आत्मनो मिन्द्‌ाऽमदितिमिन्दयाऽऽहवनीयमुपतिष्ठन्त्य(=7(2)) इत्यन्तेन सूत्रेण
व्यार गातमुक्तमित्य्थ
शकठाभ्याधानम्‌ ।

देवृतस्येनपोऽवयजनमप्तीलयादिना प्रतिमन्रमाहवनीये शकलनग्यादषतीलन्तेन

सूत्रेण व्यार्यातमुक्तमित्यर्थः ।
सख्यविसजेनं च ।

उम। कवीत्यादिना सख्यानि विघ्॒जन्त इत्यन्तेन सत्रेण व्यार्यातमक्तमित्यर्भः ।

चकारः पूवैः कर्मैभिः स्ह समुच्चयार्थः ।

१ ख, ठ, वारणोऽचि।२न.,ढ, बारणघ्य।ञउज. छ. न. यदाऽस्त<ः। ४ ठ,ज. ल,
ढ, “प्तहोमः ।

{५पणपण्डः] गोपीनाधमडकृतज्योतत्ावयाख्यासमेतम्‌ ॥ १०९१

हुतेष समिष्टयजुः अभरिना देवेन पृतना
जयामीति जागताचिष्णक्रपान्करामति ।
हुतेषु पमिष्टयजःज्ित्यनेनेततपूरवैतनं ताकत्पथेन्तं परङृतं पौरोडाशिकं पाशुकं च
कर्म पृच्यते । पौमिक। एते विष्णुक्रमा नागतन्ञका ये विष्णातिक्रमैेैः कम्पन्ते ।
उपसजन्धरुणे मात्रे मातरं धरुणो धयन्‌ । रायस्मोषमि-
` षूजंमस्माप्च दीधरदित्युपनिष्कापन्नोदुम्बेरीपृस्िदति ।
, अवमृपार्यं निष्कामलनदम्बरीं स्वस्यानादुत्वाटयतीत्यधैः । निष्करामन्निति शतुभर-
त्ययाजिष्करमणप्तमकाठमवौदु म्बय उत्ते दनम्‌ । शिः
अवते हेडो वरुणेद्यन्पृच्य कृष्णाजिनं चात्वा प्राप्यति।
जौदुमबर्ुत्लेदनानन्तरं तृष्णीमिव स्वाङ्ग दविठज्य मन्नेण चात्वलि प्र्िपतीत्यधेः ।
उदुत्यं चित्रामेति द्राभ्पामादिल्यपुपतिष्ते यद्स्त-
, .भितः स्यादाहवनीयमेबाऽऽदित्योपर्थानेन)पतिषठते ।
,, यत्र यत्रेदं वचनं तत्रैवेदम्‌ । अन्यत्र लादित्योपस्यानछो१ पएवत्युक्तभेव . प्राक्‌ ।
उदु त्यं जातवेदं चित्रं देवानामुदगादनीकमिति द्वाम्यामादिव्योपस्यानम्‌ । अन्य
स्पष्टम्‌ ।
व्याख्यातं निधनोपायनम्‌ ।
पह पल्या तरिः वे प्ताक्नो निधनमुपयन्ति मध्यदेशे द्वितीय पास्नो निषनष.
यन्तयुदकान्ते तृतीयमित्येतेः सत्रव्यारुपातमुक्तमित्यर्थः ।
सुमित्रिया च माजेनम्‌ ।
एुमित्रियेतिौचिङ्गनिरदशदयं मन क्तवेन ज्ञेय इति गम्थते । परमित्रा न भप
ओषधयः सन्तित्ययं मश्रः सुमितिया(ज्ा) । सुमिन्निय। मार्जनं चेत्यन्वयः । घुमित्रा न
आ।प इति मार्जयन्त इत्यनेन व्यारूयातमूक्तमित्यभैः । ।
इन्दियौय उयेष्ठय च्तैष्रयान्मा योपमिदुन्पुच्य कृष्णा.
जिनमभ्युक्ष्य निद्रधाति यदि परस्तादभास्तं भवति ।
यदि पुरलादपराप्तं मवतीत्यनेन चात्वाले यत्छृगाजिनप्रा्तनं॑तस्य॒पाक्षिकत्वं
सूच्यते । तेन यदि पुरस्तादधा्तं मवति तदेतजिधानभिति अवगम्यते ।
सुमित्रा न इत्यभिप्रगाह्यनुपमञ्जन्तौ सदशिरस्कौ लातोऽ-
म्योन्यस्य पृषं भक्षालयतः मतीपमा्ुवमानौ गाहते ।
लानं द्विविधम्‌-- आ्ठवरूपमुपमज्नरूपं चेति । तत्राऽऽुबरूपं नानं तु शरी
रपरक्षालनमानरूषम्‌ । उपमज्ञनरूपं॑तु अप्छन्तघौन। सकम्‌ । तेत्रोपमज्ञनरूपन्नान `

चै

१ड,ज. च, ज. पीभाकिषद' । २ ड, ज. क्ष. ज, "यज्ज्यैष्टवा' ।

१०९२ सत्याधाद विरचितं ्रौतयू्रं- [१० द्शमप्रभे--

स्यात्न निपेषेः । तेन शारीर उरकोत्तिपणमातेण सानं तिद्धं मवति । गृहस्यधष्नपि
वक्ष्यति-- पिरोवमञनमपषु वनेयेदिति । छढ्ायनद्राह्मायणावतरैवाऽऽहतुः -अप
उपर्य त्रिरम्युकषेरक्निति । पूत्रस्वरप्तोऽपि उपमञननरूपं स्नानं प्रतिषिध्याऽऽ-
हाऽऽछ्वमानौ गाहते इति । यत्सत्र केचिददः--अनुपमजन्तावशोषयन्तावङ्गानि
स्ति इति, तत्तुच्छम्‌ । अन्योन्यस्य पृषे प्रषाठयत इत्युत्तरपूत्रेण विरोधात्‌ । प्रकषाछनं
शोधनं तस्य शठे वयं दुषत्वदन्येन कर्वे करतृनियमा्मिदं नतु धावनार्ध तस्ये.
ख्छाप्राप्तत्वात्‌ , अनिष्छतोऽपि त्रिः षादौ भ्ञल्येत्रिर्मानमिवयादिस्मृतिप्रा्सवात्‌ ,
नवनीतदीत्तारिमन्मनोऽङ्गमलस्य शोध्यताया अत्रव पर्वाणि दीतितन्यज्ञनान्१प१-
छावयन्त इति पत्रेण मद्रान स्पष्टतयोक्तत्वात्‌ , शुक्रादीक्षये तपपो विमोचनी.
रितिमश्रलिङ।च । तस्माच्छोध्यान्ेव पर्वाण्यङ्गानीत्येव युक्तम्‌ । अश्राऽऽपसलम्बेन
यदि दीक्ष इति मच्रत्रयस्य विनियोग उक्तः-यहिदीक्ते मन्ता ऋषये येन प्राणा
अच्ये। छोक। दधिरे तेन इन्दियं शुकतादीक्षये तप्तो विमोचनीः, आपो विभोकतरी.
मेथि तेन इन्द्रियमिति त्रिरज्ञलिना विविच्येति । शिरतीपि देषः । यथाूपमितर
इत्यनेनाविनिथुक्तमन्राणामपि यथालिङ्ग विनियोगकर्त्यताय। उक्तवा दिषटोऽयं विनि-
योगोऽप्माकमपि । उदकेत्सेपणमत्रेण सशिर ललात इति अभिप्रगाह्यानुपम-
जन्तो परहशिरस्कौ लात इत्येत्य सूरस्याथैः । प्रतीपमुदेकपरवाहामिमुलभ वान
नटं विटडयेते इत्यर्थः । अन्यस्स्पष्टम्‌ ।
विते मुश्च।मि रशना इति मेखलां यजपानो रिल्रश्पयते ।
अवमृपे विसप्तयते विलप्य त्य नीत्यैः । देवताति मच्रन्तः ।
इमं विष्यामीति योक्रपादौ प्रनी ।
योक्त्रं पत्नीत्पैव वक्तव्ये पशशकदाद्विस्तपाशं योक्त्रं विगुचति पर्नीत्य॑ः
तिध्यति। -
मेखलां योक जारं दीक्षितवसने च प्षठाव्य सोमो
नहनं यजमानः परिधत्ते सोपपरिश्रपण पत्नी ।
परजधवन(ञ्य) निमज्ज्य यजमान एवाधिकारात्‌। येन मितः सोम उपनष्यते तसो.
मोपनहनं, येनान्ततः परथाण्यते ततपोमपरिश्रयणम्‌ । अभिकारादुक्तरत्र पत्नी तिवच.
नाच पूवैतर यजमानस्य प्राप्तौ यसतिन्काले सोमपरिश्रथणवनल्नपरिषानं परल्यास्तत्मिनेव
का स्ोमोपनहनवल्ञपरिधानं यजमानस्यापीलेतादशाधन्तापनार्थम्‌ ।
ताबहतवाससाबुदितः ।
तो यनमानपतनी(ल्पो), एताम्यामेव वा्ोभ्यामहतवातततावुदकप्रान्तपं पर्य.
ष्ठत्‌ इत्यः । 9
- १. ज, क्ष, ज, ठ. "पदहननंः।

[*परपण्डः] गोपीनाथमहृकृतज्योत्त्ाव्याख्यासमेतम्‌ 1 १०५४

ते उदयनीयायापध्वरयवे दत्तः ॥ १७ ॥
ते वापी । भन्यत्छषटम्‌ ।
व्याख्यातपृञेएनम्‌ ।

उतननतवपीयो न उन्रेत्वादिना होतृप्रयमान्पनमानपरथमान्वोक्यतीप्यनेन पुत्रेण

ऽ्य।रुय।तमुक्तम्‌ ।
महीया ।

महीधाजप इत्यषः | प्रभमान्तः पाठ एव युक्तः । अपाम सोमममृता अपमेष्या-
दिना पहोवां जपन्त इत्यन्तेन पत्रेण स्वार्यात उक्त इत्यर्थः । अच्राऽऽपस्तभ्नेनं
थन्यपामित्यान्यप्रतीत्तान्यत्मि अनृणा अत्िनननृणाः प्रसित्रप्यतयो मन्नयोरापि षहो
५ धानपात्तर्‌ जपे विनियम उक्तः सोऽप्यक्माकमिष्ठः

| समिदभ्याधानम्‌ ।
ओैदुम्बरोः समिषो धारयन्त हष्यनेन पूतरेणेषे।ऽस्येधिषीमहीत्याह वनीये प्तमि
धोऽम्पादधतीत्येतेन सूत्रेण च व्थायालमक्तमित्यभैः । प्रतियुमो वुण्य पाञ्च
इत्यारिनोदकःनतं पस्यस्त्येतदन्तं कपौपि शथपा पेबन्धनोधन)द दने । उजनेतारं पुर
स्कृता प्रतीक्षमायन्ति परोगेष्ठे भानेयन्त इलेतत्कर्मगोऽप्यतर ग्रदणं मध्या तित्वात्‌ ।

उपस्थाने च ।

अपो अन्वचारिषावित्युपतिष्ठन्त इत्यनेन सूत्रेण षयार्वातमृक्तमियर्भः ।
१0 अपरेण श्राटापुखीयपुपत्रिश्य जृ पश्चग-
क हतं गृहीहवा कृष्णाजिनमुपस्थ आधाय प्रयौन्र

इन्द्रय अप्चर भष द्त्रालिति ज्ञेति ।
तुगृ हतेन प्रह शारपृलीषे जृहौतीलयथः । जुहाति चोदितत्वादत्र लाह कारः
इन्द्रो देवता हिङ्गात्‌ |

=

कृष्णाजिनं प्रं बाऽऽपयते ।
प्र वाऽऽपयते इत्यत्राऽऽपयत इति पदच्छदः | ध्यवहिताशेति पाणिनिपूत्रेणं
पध्ये वाकारः । प्रापयते वेत्यलयः । शयनप्रनादर्भं प्रापयते शयनापतनायर्थमपय
उभ्यादित्यथः । ॥
^ सगवधान बा कुशेते ।
स्खामवधानं स्थापनं तनिनङृष्णाजिने कुयद्रयथेः ।

१ज. च. ज. महीयाम्‌ । ९च. दधाता ।
१३४

१०९४ सस्याषाढविरवितं श्रोतसूत्रे- [ १० दशमध्रभ-

हविषो वाऽथ पेषणम्‌ ।
कुरत इति पू्रमत्रादनुते । तसिन्कृष्णानिने हविष्येषणं वा कुरुते प्राकृते
कृष्णाजिनं परित्यञ्य ।
। पुनरदौक्षाया एवैनन्निधत्ते ।
= ` पुनःशब्दात्छायैकवं वेवं दीक्षा । अन्यत्स्ष्टम्‌ । =
पुत्राय वरनद्रद्यचारिणे वा दयात्‌ ।
पुत्राय दीक्षायर्थम्‌ । ब्रह्मचारिणे शयना्तनायम्‌ ।
यदि पएरस्तादभास्ते भवति।
दि पुरस्तादप्रास्तं मवति तरैवेता होमादयाः प्रतिपत्तयः।
उदयनीय।यां ब पुपेति ।
स्पष्टम्‌ ।
अनुवन्ध्यावपाया हुतायां दक्षिणस्यां वेदि
ध्रोण्यां परिभिते यजमानस्य केशप-
श्रनि बापयतेऽत्र ददाति यदास्पन्भव्रति ।

रात्रावपीदं क्षरं श्रोतश्वात्‌ । अत्र ददातील्नेन पञयुेन्धिदक्षिणत्वनेव गोदाने

त वर्सन । यद्‌प्यन्भवतीत्यनेन द्रग्यजञात्यनिथमः पूच्पते हिरण्यं २१ वेति ।
व्याख्यातः स््रुढदयश्ूखो यपोपस्थानं च ।

स्वरुशाठेदेन स्वरुपेनन्धि कर्म॑ ठक्षणयोच्यते । शृद्गा्णवच्छृङ्किणामियादि

हन्‌ स्वरुम१।एत इत्यन्तन प्रद्युब।न्वकवानमानतूत्रण ठप्रा्यतिपरकम्‌ | हृदश्च

्ाढ्देनापि तत्तवन्षि कर्मोच्यते | हृदयश्ुडेन चरन्त्यद्छ शन्हत्वा शुगप्तोयाद्नाऽवो
अन्वचालिमित्य॒पतिष्ठन्त इत्यन्तेन पटाचन्धिक(ध्क्यवसूत्रेण वयार्पतमुक्तम्‌ । यषा
पस्थानमाशाप्तानः मुवीयमिति पैत्थिते यूपमिति पाडचन्धिकयाजमानपूत्रेण व्याख्या
तमूक्तम्‌ ।
मिथुनौ गावौ मत्रावरुण्यापाभिक्षायां ददाति ।

अत्र पिथनगोरूपदक्षिणाया उक्तत्वान्पुरूपानूबन्ध्यायां मिथुनगोद्रव्यतो यह्‌।स्य-

सभवतीलनेन मौद्धाधि र द्रञथं देयमित्यायिकमिति लोकप्रतिद्धं च । स्पष्टः सूत्रस्याथः।
सक्शमे हूयमानेऽयं नो नभसा पुर इत्यश्निमुपतिष्ठते ।

हूयमान इति वतेमाननिर्ईशादध्वयणा सक्तुहोमे क्रिपमाणे त्िन्नेव काठ दृदमू-

पर्थानम्‌ । अपन्निति मच्रान्तः।

~ ~ -- ~~~

१क. च, छ. इ. णयामि ।

¢
4

( ९

=>

[नी

[९ष०पटः] गोपीनाथभट्कृतज्योत्स्ाव्याख्यासमेतम्‌ । १०९५

सत्वनो नभस्तस्पत इति वायुं देवसभ्स्फानेत्यादित्यम्‌ ।
` पक्तहोमे हूयमान इल्यनुवतते । कृधील्यायमच्रान्तः ।स्वस्िमित्यन्तिममन््यान्तः ।
। अनद्‌ बाहमनद्दहो बा दिरण्यमदवसानीयायां ददाति ।
अनड़हमनडहो वेत्यनेन सेरूथाविकरपः । दिरण्थप्य प्च 4; । उदवपतानार्थ-
िरदवक्तानीषा तस्यामित्यथेः ।
यथाशक्ति पूर्णाहुतौ ।
अनेन द्रभ्यानियम उ५ते ।
` अपवृत्ते षोडशिनः स्तोत्रे तपवाश्वमश्वतरीं बा दक्षिणां द्द्‌तति।॥१८॥
इति हिरण्यकेरिसूञे दृशमप्रशषे पञ्चमः परलटः ।

तमेवाश्चमिलयनेन .यस्य॒स्तात्रकाल उद्भातृणां पुरस्ताद्धारणं विहितं तस्य दानं
बोध्यते । गरभाद्रडवायां जाता. खश्चतरी तां ३। दक्षिणां दद्यात्‌ ।
इत्योकोपाद्वधीमद मिष्टोपयाजिभादखाभियुक्तवाजपेययाजिषवतोयुखय।-
जिद्िसादस्रभरियुक्तपौण्डरी कयाजिगणेश्चद्‌ी क्षिततनुजगोपीनाध-
दीक्षितनिरचितायां श्री मद्धगवत्सत्याषाददिरण्यकेचिस्‌-
्ाम्बुधिगतनिगूढाथैरत्नाछाभकृतविद्रलनसताप-
्ाभिकायां ञयोत्स्नाख्यायां त्तौ द शषमभ-
शरस्य पञ्चपः पठलः ॥ ५॥

अथ दशमघ्रश्ने षष्ठः परलः 4

~~~

दक्षिणां मतिग्रहीष्यन्पतिग्रह्य वा सप्तदशषृतबोऽपानिति ।

प्रति्हीप्यननिति मविष्यनिर्देशादादविव पकषदशङृत्वोऽपाननम्‌ । प्रतिगरृदयत्यने-

नानन्तरम्‌ । अथ श्ाखान्तरीयः प्रः । अघो वायोनैयनमपाननम्‌ ।
बदिषा परतीयाद्रां वाश वा।

बरिसतृणमुषटिः । गां दीयमानामशचं वा दीयमानं प्ातत्ैन तूणमृष्टिना गामश्वं वा

भरतिगच्छरिलयर्थः । बा प्रतीयाद्वां वाऽव वेतित्ाह्मणस्मरणा्यं वाकारद्यम्‌ ।
अन्नेन परुषमर्‌ ।

पुरुषो मनुष्यजातीयो दातो दापती बा । अत्राऽऽपस्तम्बेन हस्तिन रत्यप्यकतेनैव

भरतिगमनमुक्तं तदप्यप्माकमिष्टम्‌ । पुरषग्रहणस्य दस्त्युपट्क्षणतवात्‌ ।

क

१०९६ . सत्याषाठविरचितं श्रोतचृं- [ १० दशमपरभे-

गन्धेन च प्रियोचेन च तल्पम्‌ ।
मन्यः मुगन्धिदरःथं चन्दनमास्यादि । प्रिोद्यं प्रियमाषणम्‌ । चकारद्रयं गन्ध.
प्रिोययोरेककाटिकतव नतु क्रमिकपमयमात्रमितिन्ञापनार्थम्‌ । तल्पशब्दः शास्षु
श्यां प्रयुक्ता लक्षणया । चखिया दानं वाजोय एव । तत्र दाप्रीनां दक्षिणासेन विहि-
तत्वात्‌ + न तु देवविवाहविविना दोयमानायाः कन्पायास्तस्या दक्षिणातविनादौीयमान-
त्वात्‌ । दक्तिणातेन दौीयमानत्वं कन्याया नःस्तील्यत्र डिद्घमृतिने भरतिपादयेदिति-
भूत्रगतः भ्रति१।दनशब्दः । अथ यदि दक्षिणाभिः पह वत्ता स्यात्तां प्रतिगृही-
यात्परजापतिः खयां यरा दस्येतामिः पड्मिरनुच्छन्दपमिति बोधायनसूत्रे दक्िणाभिः
परह दन्ता स्यादिति प्रतिग्रहे मन्नान्तरतिवानं च लिङ्खम्‌ । एतेन वाजपेयप्तबन्ि)-
पौविषयक एवायं विधिनैतु यज्ञतन्तान्तगीतेदैव विषा हश्रतिप।द्यकन्याप्रतिम्रहविषयकः ॥
एतेन कन्याप्रतिगरहमान विषयकरतमेव केथिदुक्तं ततनिरस्तं द्रष्टव्यम्‌ ।
वहिः प्रत्युत्तिषठति बर््वि दक्षिणायाः भ्रिये धाम
प्रियो दक्षिणाया भवत्येनं दक्षिणाऽऽगच्छति ।
बहिः प्रतिविदं्टा परतयत्तिष्ठति भोवीऽश्वो वा । अत्र हेतुमृतत्वनार्थवादमाह--
बरक दक्षिणायाः प्रियं धामे्यादिनैन दक्तिणाऽऽगच्छतीलयन्तन । वैशन्दो हेतुक.
चकद्यरथे । हि यस्मात्करणाद्रिरमोपाया अश्वहूपाया व। दक्षिणायाः प्रिये धाम
प्रियं स्थानमतस्तासिन्मदत्ते दक्षिणाया गोरूषाया अश्वरूपायां वा प्रियो ति ।
स्वस्िन्पियतके पपन एनं प्रतिप्रहोतारं दक्षिणाऽऽगच्छति गोरूप! व।ॐ१। व
द्तिणाऽनुकृल्य मवति न प्रङ्गादिना गोरूपा दक्षिणा ताडितं प्रङत्ता मवति ॥
अश्वोकरटत्तापरहाररंशनादिना प्रक प्रवृत्त [न] मवतीत्य्वादायैः | अत्ररथूवादप्रद-
शीनं ज्ञानावदयकत्वाथम्‌ | एतच्च मोरूप।शवरूपदक्षिणाकिषय एव नान्५त्र ।
| देवा वै बरुणमयाजयन्त यस्थ यस्यै देवतायै दृक्ति-
मामनयत्तामव्छीनाततेऽद्ुवन््पाहलय प्रतिगृहाप तथा
नो दक्षिणा न ब्हेष्यीति ते व्याचरूल्य प्रल्यम्‌-
हन्तो वै तान्दक्षिणा नाब्डीनाद्य एवं दिदरान्व्या-
वृत्य दक्षिणां पतिगृहाति नैनं दक्षिणा ब्डीनातीति।
एतदभ्तु देवा ऋलिवगमूताः सनो वै निश्वेयेन वर्गमय।जयन्नीनितवन्त
अतन्‌ } प्त वरूगो यसम यस्म्‌। ुतिग्मूताय देवत।परप्ययदेवाय दक्षिणं॑दत्त-
कस्तां देवतां दक्लिणाऽग्डीन द्वित्नितवती । तते देवा: परस्परं विचारं कृतवन्तो

# स॑र्ढृतभाषारया रत्तारब्दत्यामाबात्पादुप्रह।रेति वक्तु युक्तम्‌ ५

[६परपव्ठः] गोपीनाथभदरकरृतज्योत्प्राव्याख्यासमेत्तम्‌ 1 १०९७

व्यावृत्य प्रतिगृहणामेति । आत्मनोऽन्यं प्रतिग्रहीतारमपदिर प्रतिग्रहो भ्यावृत्य
प्रतिग्रहः । एतदुक्तं मवतिया या दक्षिणाद्रभ्यप्य देव्ता तां तस्य प्रतिग्रहीत्रा
वक्ष्यमागोप्रननैरपरिश्य प्रतिग्रहः कर्ैव्य इति तात्पर्यार्थः । तथा च जाह्मणम्‌--अञ्जये-
हिरण्यमित्याह, आभे वै हिरण्यं स्वयेतैनदेकतया प्रतिगृह्णातीति । केषाम पुगमः +
एतस्यार्थव।दस्य १ठे।ऽत्र ज्ञानावहयकल्वार्थः
अर्थवाद्नोधितं व्यावृत्य प्रतिग्रहणे विधत्ते-
व्याहृत्य प्रतिग्रहणम्‌ ।
व्यावृद्य प्रतिग्रहो व्याख्यातः प्रागेव ।
तन्त्रीणां दक्षिंगानां द्यति ॥.१९॥
तन्त्रीणां यज्ञतन्त्राथीनामेव दक्षिणानां देवा वे वृरुणमयाजयन्नित्यादुराहतश्रुतिः
परतिमहभरक।रं व्यावृत्य प्रतिग्रहणं दशेयती्य्थः । अयानयज्ितिश्चुतावुपक्रभाजिमि-
त्तमूताय। दक्षिणाया व्यात्रूल्य प्रतिग्रहणम्‌ । मन्त्राश्च तदथौ एवेल्यमिप्रायवानाह--
तान्ध्रोणामिति । ।
प्रतिग्रहमन्त्रानाह--
देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽब्विनोबाहुभ्पां पएष्णो हस्ताभ्यां
भतिगरह्वामि राजा स्वा बरूणो नयतु देवि दृक्षिणेऽप्रये
हिरण्यं तेनागृततत्वपहयां वयो दात्रे भूषान्पयो प्रद्ठपस्तु प्रति
ग्रही क षदं कस्मा अदात्कामः कामाय कामो दाता कापः
मरतिग्रहीता ` कापर सपृद्रमाविश्च कामेन त्वा म्रतिग्रह्णामि
कामेतत्त एषा ते काम दक्षिगोत्तानस्त्वाऽऽङ्गीरसः प्रतिगृहातु
सोमाय वासो प्रासत्वाऽङृन्तन्नपसो ऽतन्वत वर्त्र योऽवयन्नव.-
धियो अपृर्चत शद्राय गां वरुणायाश्वं प्रजापतये पुरुषे मन्वे
तरपं त्वष्रऽजां पृष्णेऽपिं निकत्या अश्वतरगरदभौ हिमवतो
हस्तिनं गन्धबीप्सराभ्पः स्गरेकरणे विनवेभ्यो देेभ्यो धान्यं
वाचेऽन्नं ब्रह्मण ओदन सयुद्रायापर उत्तानाया ऽऽङ्\रसायानो
वैश्वानराय रथं वैश्वानरः परत्नथा नाकमारूहदिवः पृष्ठं भन्द-
मानः समन्माभैः स पृवेवज्ननयज्जन्तवे धने समानमा
परियाति नजा्रविरिति वैश्वानयेचां रथं अतिग्रहाति ।
वय। दात्र इत्यनन्तरं भृयानितिषदं पौत्रमधिकं, तद्रहितपाटोऽनेन विकल्पते ।
गृह्णा चििलयन्तो हिरण्यस्य मच्नः । ्रस्त्वाऽकरन्तन्नपक्तोऽतन्वत वर्त्र य ऽवयन्नवधियो

१६्‌.ज. द्ध न्‌, शक्षिणां द्‌ ।

१०९५ ` सत्याषाढविरचितं भोतसूच्रं- [ १० दशमभभे-

अष्रश्चतेतितोत्रमच््रान्ते तेनामतत्वमरइथ। पित्यनषञ्यते । लिङ्गानुप्ररेभतेषां मन्रागां
्रतिप्रहे विनियोगः । एतेष्वप्यनुषङ्गः सताम्यात्‌ । तत्र तेन तयेति यथायेमृहः कार्यः|
यद्यनो दीयते यस्मिन्कर्मणि तत्र त्वष्रूऽनामित्युहः कार्यः । गद माश्वतरयोब्धैत्यस्तयो
देतु निक्रत्या अश्वतर निकरत्ये गदममि्येवं मन्न: | सगटंकरणयोभ्यैलयस्तपे।
तु गन्धर्वेभ्यः स्रनषप्परोम्थोऽछंकरणमिति मवति । धान्यं व्रीहियवादि । अननमदनीयै
मध्वाञ्यादि नल्वोदनः । तस्य एूयगुपादानात्‌ । रे वैश्वानयंचौ पम्चथः । अप्राण-
दरव्यस्योत्तानस्त्वाऽऽङ्लोरपः प्रतिगृह्णाचििस्येव मनर | तथा च श्रतिः--तस्यवा
उत्तानस्याऽऽङ्गीरसतस्याप्राणल्मति नमरहूष इत्युपक्रम्य य ॒एवं॑व्िद्रानप्राणत्प्रतिगृहाति
अथ योऽविद्रान््रतिगूृह्णाति . अष्टमस्येद्धियस्यपिक्रामतीत्युपदत्य यद्र्‌। इदं किचेत्यार-
म्यानयेवैनसप्रतिगृह्णाति नैन हिनस्तीलयन्तया श्रुत्या, उत्तानस्त्वाऽऽङ्गीरप्तः प्रति
गृह तिित्यप्राणिद्रग्यप्रतियहमनच्रो विहितः । अत्राऽऽपस्तम्बोऽपि--पककिचप्राण.
त्त्सवंमत्तानस्त्वाऽऽद्गीर पः प्रतिगृहीयायद्वाऽनास्नातमच्रमिति । अ्यायैः-यक्किचा-
न्यदुप्राणिद्रभ्यं तदनेन प्रतिगृह्तीयात्‌, यदनाश्नतमच्रं वा स्यात्‌, आश्नातमच्ं
हिरण्यादि तु तततन्मन्नेवेत्यर्थः |
सर्यैषा५ सावित्रमेकेकस्याऽऽदितो दधाति
तेनागृतत्वमहयापिलयनुषङ्गमन्ततः ॥ २० ॥
इति हिरण्यॐ शिसूते दृश्मप्रश्ने षष्ठः पटलः ।

परवत्र पुरस्तात्षावित्रः । देवस्य सवितुरित्यादिरैक्षिण इत्यन्तः पावितो मन्न । तं
दधाति योजयति । तेनामृतत्वमरेया मित्यादि: (३) भरतिगूह्ाविवित्यन्तस्य मच््रस्या नुषङ्ग -
मन्ततः । अग्नये हिरण्यं स्तोमाय वापो भास्त्वाऽकृन्तन्नपपतोऽतन्वत वद्र योऽवय.
्वधियो अषश्चत रुद्राय भां वरुणायाश्वं प्रजापतये पुरूपं मनवे तसं त्वद्रूऽजां
ृष्णेऽविं नितैत्या सश्चतरगरदमौ हिमवतो हत्तिन गन्धरवापपर।म्पः खगटेकरणे
विश्वेभ्यो देवेभ्यो घान्यं वाचेऽन्नं ब्रह्मण ओदनं पमुद्रायापः उत्तानाय।ऽऽङ्गीरपायाने
पैश्वानराय रथं भैश्चानरः प्रत्नथा नाकमारुहदिवः प्रष्ठ मन्दमानः सुमन्मभिः स पूर्वैव
जनयजन्तवे धन पतमानमञ्मा परियाति जागृविरित्येते मुख्याः प्रतिग्रहमन्रांशाः ।
एतेषां पर्वैयां पुर स्तात्प्ावित्र; । तेनामृतत्वमरय। मित्यत्तरानुषङ्गः । उपरिष्टादनुषञ्-
नीयस्य भागस्यान्वाधिरिति संज्ञा कृता ऽऽपस्तमभ्बेन-- सर्वत्र पुरस्तात्पताविन्न उपरिष्टा-
दन्वाधिरिति । प्रथमवद्ितीयादिमन्नेष्वपि देवस्य त्वेल्यादिदैक्षिण इत्यन्तः सावित्रो
मचः पुरस्तादनुषञ्यते । तेनामृतत्वमरशामितिमच्रस्यानुषङ्गमन्तत उपरिष्टादित्यथः

१द्‌.च.ज, घ, अ, “तो निद्‌"।

५

कणु

[ऽप्रपट्लः] गोपीनाथमकृतज्योत्पराव्याख्यासमेतम्‌ । १०९९

अनु प्चान्मुख्यः प्रतिग्रहमच्ां श आधीयते योज्यत इत्यन्वाविरिति । वाप्तापि वियेष-
माहा 55 स्तम्बः साल्वा ऽकृन्तनप पस्त्वाऽतन्वत वरूत्र यत्त्वा वयमिव्येतद्वाप््यनुष-
नति पुरस्तादेवतादिति । वातत परस्तात्सावित्रस्य पुरस्ताच पोमशब्दस्यैतदनुषन.
तीयः । तेनृश्तेत्यनन्तरमनुषङ्गो ऽस्मत्सत्रेऽपि मवति । इदमुपछक्षणं, तेन जागू-
विरित्यनन्तरं तेन गतेत्वमिल्यनुषञ्यते ।

इत्योकोपाइश्रीमदम्रिष्टोपयानिसादस्नामियुक्तवाजपेययानिषर्वतोपुलषा-

निद्वि्ाहान्ताभियुक्तपोण्डरी कयाजिगणेशदीक्षिततनूनगोपीनाष -
दीक्षितविरचितायां धीमद्धगवतघलय।प।ददिरण्यकेशिसर- `
त्राम्बुधिगतनिगृढर्थरत्नाछाभङृतविद्रलनसंताप-
शराभिकायां ज्योत्छञाख्यायां एत्तौ दश्मप-
भस्य षष्ठः प्रलः॥६॥

अथ दशमध्रश्ने सप्तमः पटलः । `

अथानन्तेर पहने चतुर्होतृणां काम्यनैमित्तिकन्प्रयोगान्व््ेस्तदध्ययननतमपि प्रप्त
क।राह-~ ४ |
संवत्सरं चतुण।पेको नाश्चीयादिति
| चतुर्होतृणा पुपयोगवतं भवति ।
चतुणामेकपड्धो मुल्ञानानामन्यतमः संवत्प्रं नाश्नीयादिति यदूव्र .चतुहोत्रणामु-
पयोगोऽध्ययने तदथं मवति । उष्योगोऽध्ययनमेव 4 तथा चाऽऽपस्तनः-- वत्सरं
शतुणामेको नाभ्नोयात्तदूवतमिति विज्ञायते चतुहोतूणामनुवुवराणस्यति । एतदूनतं चतु~

हेतिननुतरुवाणस्यार्ीयमानस्य विज्ञायते । अत्र विशेषमाह 5ऽपर्तम्बः--रुष बा.

अनाहित्नरिष्टिथचवृह्‌।तार इति । अस्या 4ः--इष्टि्थज्तः. । एतदुक्तं भवति. श्रौता
अप्येते चतृहोतृप्योगा अनाहितात्नरपि मवन्तीति । तत्राऽऽहित्नेराहवनीयेऽनाहि-
ता्नरौपाप्ने । |
यः कामयेत बहु स्यां प्रजायेतेति सोऽरण्यं परेल
द भ॑स्तम्बे दशदोतारमृनया पूर्णया वा खुचा स्हयात्‌ ।
बहु सर्वेषां मध्ये बहु धनेन विया वा यथा स्यामिति प्रनायेत बहन्यः प्रजाश्च
जयेत जयेयुरिति च च एवं कामदं कामयेत सोऽरण्यं परेत्य. गत्वोनवा पूर्णया
षा छुचा जुहुयात्‌ । आहवनीय आ1हि१नेरनाहिनभनेरौ पाप्ने । ¦

१च छ क्िपुरः।

क

११० क र सत्याषाढविराबितं भ्रोतसजं- [ १० द्शमप्रश्रे-~

कामान्तरमाह--
यः परजया पञ्युभिर्नैव भरभवेद्रासि परिधाय
तसं पिन्द्रादश्च रत्रीरधः श्रयीत द्ादडयां
भरातः भाङ्दैत्य प्राण्यापन्यप्राणन्दशहोतारं
व्याखूयायेन््रं गच्छ स्वाहेत्यपान्यात्‌ ।
यः प्रनया पृहुमिर्ैव प्रमरेत्समर्थो नेव मेहः । प्रनापश्चोः कामयोः स्मुचयोऽच्र |
तस्येद पुरश्चरण, वातिः स्युज शदिः । तप्तमिवयभोदकमित्येव शेषः । स्पष्टमेवापठ -
दापस्तम्बः । अधो भूमावेव न मारो । अप्तमप्ति वते द्वादहया राज्याः प्रातः सनिः
प्राङ्गख उदेत्य होमदेशं गत्वा प्राण्यापान्य, ऊर्धं वायोरनैयनं प्राणनम्‌ | अघो वायो-
नेयनभपाननम्‌ । पूनरप्राणञ्धाप्तमल्जन्दशहोत।रं व्याख्याय वक्पशः पडितेन््राय
स्वहेखनेन मच्नेणापन्याच्चरपमुसपनेदिल्यधैः ।
देषानां पत्नीभिः पूत्रकापो यजेत वत्सरम्‌ ।
तनेन्द्र्येत्यनु बआकगतमश्चप्रतिपाञ्चा देवानां पर्यस्तामिः पेत्रत्तरं पुत्रकामो यनेत।
एने: सेवस्रं प्रतिदिनं नुहुयारिष्यः ।
चतुभियेज्ञभिरम्तरा स्वष्टारं देवानां च पत्नीभिः पुत्रकामेण
होतडय ९ संवरपरं चेन्न जायेत तदनादर्य चतुर्होत्रा याजयेत्‌ ।
सेवर शङ्दस्थोभयत्रान्वयः । उभयत्र पृत्रकामपरोप।दानात्‌ । तेन चतुमिरिचयः-
दिकं भिन्ते क्म दशपूणीमाप्तयोः पनीतिथाजेषु । तेनेन्द्घ्येलयादिनिश्नुपिश्तुमि.
रन्तरा लष्टरं ल्टरोटे पर्वणि पर्वणि चत्वारे चत्वा यजवि गणयित्वा जुहुयात्‌ ।
वाक्यानां परमातौ पुनरादित आरम्य प्रयोगः । पुत्रकमेणानेन प्रकरेण होतम्यम्‌ |
ज्होतिशब्रं परित्यज्य यजतिरशब्दप्रथोगः पेकरपवाक्ये यजिषतिोः प्रयोगाय । तेन
तेकल्यत्राक्यं हप्यामीयवमेव(६)पयोज्यम्‌ । यदि सरवत्तरात्न जयेत पृत्रकामना ततः
परमम्‌ विधिमन।हय चतुहेत्रिव याजयेत्‌ । तत्प्मयोगषरिप्तमापनाय चतुर्होत्रा याजनम्‌ ।

राजानमपरुद्ध सङ्घामे सेयत्ते खिलेऽच्छदिषश
चतुगरहीतेनाऽऽञ्येन चतुरतरा प्र पाहुपि जहति
अ्रहेगोत्तरापपि वा चतुर्होतारं मनसाऽनुद्रत्य
परण ग्रहेणाधं जहोत्यभैम॒त्तरेण यत्तत्र विन्द्र.
स्ततो दक्षिणा स्याच्छतमेके समामनन्ति ।
` अपरद श्रुमिरेटितं पङ्प्रमे संयत्ते प्रदृत्ते प्ति खिल अवृत्तेऽच्छदिदशी यत्र
गृहच्छः।पि न दरयन्त एतादृशे देशे चतुर्होत्रा पूर्वामाहुतिं जुहोति अहेणोत्तरामि-

१कं च्‌. छ,ज, ज. न्च, न. ठ, प्पान्य प्रा ।२च. छ. "टि यः|

[ऋ

ऋ

[्ण्ट्डः] मोपीनाथभदकृतज्योत््राव्याख्या समेतम्‌ । ११०१

~ स्येतद्विधिविषयेऽपि वेत्यनेन प्रकारान्तरं विधीयते । अत्र विष इयान्‌, चतुहोतुैन

साऽनुद्रव्णं पुरै अ्रहेण अरहमागेण वाचछ्ठते वाचो वर्थग पमृततमेनाऽऽयक्यते
यजमानाय वार्यमिलयेतावन्य्रहस्य पूतौ मागः। आुकस्करस्मै वाचस्पतिः सोमे
पिनति जननदिन्द्रमिन्ियाय ्ाहेत्युत्तरो अह्व भागः पु्मागान्तेऽपि जुहोतिचोदि-
तत्वात््वाहाकारः प्रयोज्यः । उत्तरश्च एठित एव । भर्षमित्यु भयश्राऽऽज्यस्येति शेषः ।
पद्मं जित्वा यत्तत्र धनं रमेरंस्ततोऽपङ्ृष्य दृक्िणा देया । शतमेव देयमियेक
भ चाया इदन्तीलथः 1
चतुर्होत्रा याजयेखनाकामम्‌ ।

यानयेद्विखन्तमीितो णिच्‌ । तेन प्रजाकामो यजेदिल्यर्यो मदति । धनिषतुप्रषो-

जनं पुषवत्‌ । |

८.८
८ ८

तस्य स षव होमकरपः ।
खिटेऽच्छदि रशं इत्यार५।५म्‌ तरेगेत्यन्तः ।
अत्र विशेषमाह
बरा दक्षिणा)
यत्तत्र विन्दररश्स्ततो दक्षिणा स्याच्छतभेके पमामनन्तीत्यस्य बधः ।
पश्चहोत्रा धाजयपेत्पष्ुकाभम्‌ ।
ूर्ववद्यारूपानम्‌ ।
चतुगदीतेनाऽऽग्येन पञ्चहोत्रा पवीपाहुतिं
+ ज्ञदोति ग्रहेणोत्तरामापि बा परचहोतांपमनु-
हुल पूर्वेण प्रेणा्पं जुकेलधमृत्तरेण ।
पूववदेव व्यास्या ।
दलिणायामत्र विरोषमाह--
तस्मैताश्चतस्नो दक्षिणा अश्वो दिरण्यं वासो गौः।
तस्य पश्चहोतृहोमस्य ।
अन्यमपि प्रकरमाह-
श्रादञ्यवन्ते चादक्षिणेन द्ोपग्रहाभ्यार सक्वहोत्रा याजपेत्‌ ।
होमः प्त्तहोतृहोमः । पूरण ग्रहेण तुहोलभमृत्तेगेत्येतो विषौ दोमग्रहशे"
„„ नोच्यते । अरिणेनेति पतदेतृवरेषणम्‌ ।
८4 प्रकारान्तरमाह~-~

9 च. (तारं मनसराऽन्‌ ।
१३५

११०२ सत्याषाठषिरवितं भौतसन्न- [१० दशमपरनने-

घो यत्तस्यानुसश्स्थां पापीयान्स्याचतुगहीतेना ऽऽज्येन
सप्रहोत्रा प्ीमाहुति ज॒होति प्रेणोत्तराम्‌ ॥ २१॥
चो यजमानो यज्ञस्य संस्थां समाघ्ठिमनु समाप्तो प्त्यामेव पापीयान्द्रष्यः स्यादिति
कामयेत प्त चतुगहीतेनाऽऽज्येनेत्यादि । |
व्याख्याताः क्रतुसंयुक्ताः।

अञ्निमादधानो दशहोत्रारणिमवदध्यात्‌ । तेनेवोद्‌दुत्या्चिहोत्रं जुहुयात्‌, हवि.

निर्षप्स्यन्दशहोतारं व्याचक्षीत, सामिषेनीरनुवक्ष्यन्दशहो तारं व्याचक्षीत, दशहोतारं
परस्तात्सामिेनीनां व्याचक्षीत, बहिष्पवमाने दशहोतारं व्याचक्षीत) माध्यंदिने
पवमान चतुर्होतारम्‌ | अमेव पत्मन पञ्चह्‌।तार्‌ ।पतयज्ञे षड्ढ।तार्‌ यज्ञायान्ञयस्य
त्रे पप्तहोतारमित्यवमादिभिभिधिभिह्तत्तत्प्रकरण उक्तास्ते तत्तत्प्रकरणे व्याख्याता
उक्त] इत्यर्थः ।
अभिचरन्द शहोतारं जुहुया्स्वहरृत इरिणे प्रदरे बा फडिति वषट्‌
करोति यं बराह्मणं विचां विद्राभ्सं यशो नरछैरस्ोऽरण्यं परेल
दर्भस्तम्बपुद्थ्य ब्राह्मणं दक्षिणतो निषाधोचेशतुरहेत्न्व्याच-
्षीत सग्रहान्सस्वाहाकारान्ससंभारयज्ुष्कान्पपत्नीकान्सपतिग्र-
इणमश्रानपि बा चतुरहतनेव यो ब्राह्मणो दक्षिणत आस्ते वरं तस्मे
दद्याद्देतैने तन्न यश्च ऋच्छति तदररणो ऽबरन्ध इति विज्ञायते ।

ॐ

अभिचारः शन्रुमारणार्थकं कर्मोच्थिते । इरिणमुखरो देशस्तत्स्रयं कृतं मवति न
पुरुषप्रयत्नकृतम्‌ । प्रदरो मूमिच्छिद्रम्‌ । फडिति वषट्‌करोति । फडत्येव पडठो न
त वडिति । यद्वाचः क्रं तेन वषटकरोतीति श्रतेः । वाचः करूराण्ारण्यङ्श्ुत्या
्रदश्ितानि- खटूफट्‌, जहि च्छिन्वि मिन्धि हन्वि कट्‌, इति वाचः क्रूतणीति ।
फडिति सवैवाचः कूराणामुपरक्षणम्‌ । एतेषामन्यतमेन वषटूरुरो पि स्वाहा रारस्थाने
खडाचन्यतमेन शब्देन जहोतील्य्थः । अमुमरथं स्पष्टमाह।5ऽपस्तम्बः-- यद्वाचः क्रूरं
तेन वषट्करोति वाच एनं क्रूरेण प्रवृश्चति ताजग।तिमछतीति विज्ञायत इति । बराह्मण
ग्रहणात््षत्रथवेरययोर्नायं विधिः । विद्या वेदः । यश्चः श्रोत्नियत्वरूयातिः । एते उभे
िद्राश्सं प्रति न ऋच्छेत् प्राप्रुत इयर्थः । पत विद्रनु्ठथ्य बद्ध्वा दक्षिणतो दभेस्त.
म्ब्य यै कंचन ब्राह्मणं निषायोपवेश्य, उचैः, यजुैदेनोपाश्ितिप्रा्तस्थोपांशुतवस्या-
नेन बाधः । भत्रो्ेरिति विधानादन्धत्र नेदम्‌ । चतुरहोनृन्दशहोतृप्होतृषड्ढोतुपश्चः
होतचतुहोतस्ब्याचक्षोत वाक्यशः पठेत्‌ । यदरेवैषु चतुधौ होतारस्तेन चतुर्होतारः, तस्मा-

१. ज. प्च, न. "वडिति ।२च., छ, ˆोतुन्न्या” ॥

कज `
ष,

।-

[७ ०पटः] गोपीनाथमहङृतज्योत्त्राव्याख्यासमेतम्‌ । ११०३

चतुर्होतार उच्यनो तचतुहोतृणां चतुर्होतृत्वमित्यादिषु बहु श्रुतिषु सेवां चतुर्हो-
तृषदपरव्तिः प्रदशिता । कथंभूता शतुोतून्‌+ वाचस्पते विषे ` नामन्‌, सोमः . प्ोमस्य
पुरोगाः, वाचकते वाने वीर्येण, वाचस्पतेऽच्छिद्रया वाचा, वाचस्पते दद्वप नामन्‌ +
इत्येवमादयो अह्‌।प्तत्पहितान्‌ । व्याख्याने. स्वाहाकाराप्राप्तो स्वाहाकारानिति ।
अभ्नि्नु्िरिलनुषाकोपात्ता मनच्राः पमास्यजषि तततहितान्‌ । तेननद््येत्यनुबाको.
पात्ताः पतनयस्तत्सहितान्देवप्य त्वेत्यनुवाकोपात्ता मच्नाः प्रतिम्रहणप्तका मनच्नास्तत्प
हितान्‌ । प्रतिग्रहणमनच्राः परानुषङ्गा द्र्टञ्याः । अपि वा चतुरेतूनेव नैते ग्रहस्वराहा
कारपतेमारयजुःपत्नीप्रतिग्रहणभच्ना इत्यथः । यो बाह्मणो दक्षिणत आस्ते वरं तसै
दद्यात्‌ । चत्वा गोवैरः । यदेवेनं तत्र यश्च ऋच्छति यद्भीप्पितं यश्च ऋच्छती
च्छति तद्यशो वरुणो ददातील्य्थः । विज्ञायते श्चतिरिति रोषः ।
यदयेनपात्वज्याद्‌हत ५ सन्तं निरैरेश्नप्रीपरे जुदयाद-
शहोतार चतुश्र तेनाऽऽञ्येन नवगरहीतेनेयेकेषां पएुर-
स्तासरद्यङ्तिष्न्भतिलोमे विग्राहं प्राणानेवास्योपदा-
सयति यथेनं पनरुपरिक्षयुरग्रीधर एव जुहुयादवा-
होतारं चतुशदीतेनाऽऽज्येन नवग्ीतेभेलयेकेषां पश्रा-
त्पादमसीनोऽनुलोपपविग्राहं पाणानेवास्मै कल्पयति ।
ययनं पुरुषमावञ्ये वृतं सन्तक्षति दोपे ततो भंशयेयु्जमानकिंकराप्तदाऽप्तौ
तं जिषाश्मुमान्नोमे दशहोतारमेव जुहुयात्‌ । उत्तमादारम्य प्रतिपदे यजुषामनुद्रवणं
प्रतिरोमता, यजू शपि यनुष्यवस्तायानूद्रवणं विग्राहः । उपद्ापतः क्षपणं, पुनरादिज्ये
स्थ।पनमूपशिक्षणम्‌ । यथापीतो दशहोताऽनुखोममशिगराहं च भवति ।
भरायञ्चित्ती वाग्ोतेत्यतुपुख ऋतुपुखे पदढोतारं जुहुयात्‌ ।
प्रायश्चित्तशबम्देन शुद्धिरत्रोषलक्ष्यते । शुदधीच्छाकन्पुरुषो वाग्वोतेति षड्दोतास्मृतु
मुल ऋत्वा । वप्या यावत्सेवत्परं प्तामथ्यत्‌ |
यः कामयेत बहोभुंयान्स्यामिति स दश्चदोतारं भयुञ्ञीते ।
बहोभूयान्प्रनापश्वदिबहे्दतरः परयज्ञीत जुह्यात्‌ । प्रयोगोऽत्र होम एव चतु-
गहीतेन।ऽऽभ्येन ।
यः कामयेत वीरो म आजायेतेति स चतुहौतारम्‌ ।
वीरः पत्पुत्रः ।
यः कामयेत पद्भान्स्यामिति स पञ्चहोतारम्‌ ।
परावो गवाश्वादयः।

११०४ ` ` ` सत्यापाविरयितं थीतसचं- [१० दशमप्रभे--

यः कापयेततेवो मे कस्पेरननिति स षडदोतारम्‌ ।
शतवो मे क्पेएन्वं सं गुणे पोषयन्तः शिवा गच्छन्त्विल्रथः ।
यः कामयेत सोपपः सोमयाजी स्थाषा मे
सोमपः सोपयाजीं जायेतेति स सप्होतारम्‌ ।
सोमयाजी जितेति धातुतैचन्धे प्रत्यया इति मविष्यदर्थे मूतवत्मत्ययः । पामे-
ज्यावत्पोमपानस्यापि पुरुषारथत्वल्ट्रथकपोमपवचनम्‌ । अत एवोक्तं श। सेषु तवेकासे
सोपायं प्रयच्छत {ति । प्त सोमं पातुमहतीलय।रि ।
यः काभयेत प्रियः स्यापरिति यं बा कापयेत प्रियः स्यादिति
तस्मा एत स्थागरपरंकारं कटपयित्वा दश्चदतारं दक्षिणतः
पथहोतारं पश्वात्षद्ढोतारपुत्तरतः सपतहोतार पुपरिष्टात्संमारेध
पतिनिभिश्च पयुखेऽदेल्यास्या्थं व्रजेलियो हैव भवति ।
स्वयमन्ये प्रति प्रियः स्यामिति मन्येत) अन्यं वा पुरुं प्रति यः कामयेत. प मद्य
प्रियः स्यद्रिति तक्ष, एतं स्थामरं स्थागराख्येन द्रव्येण कृतमनुटेपना्य्ेमलंकरं
स्थापयित्वा त्य प्रागादिदिक्च तदभिमृखं स्थितो दशहोत्रादीन्वाकंयशः १दिघवा,
एतादृशेन विधिना तेन पेस्कृतेन पैष्कृतेनाभनिषैनुमिरिलयेतैः सेमरी; तेमारपंजतकैमेचैः
सेनन्दस्येत्येतः पत्नीपेज्तीर्मश्ेशच मुखे पृण्ट्कादिरूपमलंकारं कत्व।ऽप्य वशीयस्यार्ं
स्थानमाजनेत्‌ । स्वथं परो वा यः प्र्‌ इष्यते स्थानें गतस्य प्रियो मवति । उहश्चब्दो
निश्चयाय ।
। तेषां ये होमार्थे शरूयन्ते सग्रहाः सस्वादाकारास्ते
अयुञ्येरन्ये त्वहोमार्थेऽग्रहा अस्वराहाकारास्ते ।
अथ प्रकृताप्रकृतविषयाणां चतुर्हेतृणां सामान्यन्यारूया क्रियते सूत्रकृतैव । तेषां
चतुहे तृणां मध्ये ये चतुहोतिारो यत्र चतुर्होतारो होमार्थे होमनिभित्तत्वेन शरयन्ते पर्व-
हाकारासते तत्र प्रयुज्येरन्‌ । भहोमार्ये ये श्रयन्ते तेऽग्रहा अ्वाहाकारा ब्रहरदिताः
स्वाह।कारराहिताश्च ते तत्र प्रयुज्येरन्‌ । अहोमायेतवेना्वाह।करत्वे पिद्धेऽपि कचनं
चातुरहौ्रीयोपघाने विनियोगे मच्रान्ते स्वाहाकारपठेऽपि च। तुह त्रचयनेऽपि चतुरहो-
तृणां मुरूयतयेव विनियेगात्छाह।कारपीठोऽपरि मा शङ्कीति कचनम्‌ ।
ये जपा ये पाजमानास्तेऽपि क्रतुसेयुक्ताः 1.
जपा जपा्था यचाजमान। यजमानप्रयोज्या जपानामध्वखी दिप्रपोञ्यत्वं यजमानप्र-
योज्पत्वं चेति । याजमानानां तु यजम।नभयोज्यत्वमेवेति परमद प्रदशयितुं यच्छन्द्‌-
द्वयम्‌ ।

१ च, पपठऽ्पि। २म.द. जप्या 13 ङ. ज. छ. ज, द, स्तेये ^)

28

१ षि

#

[<अ०ग्डः] गोपीनाथभडकृतज्योत््ाव्वाख्यासमेतम्‌। ११०५
त आदितात्नेरभयोरक्रतुसंयुक्ता भवन्ति ॥ २२ ॥ `

इति हिरण्यकेशिचुबे दशमपरे सप्तमः पटलः; ।

तेषां चतुर्होतृणां मध्ये ये विहारपयुक्तास्त आदितप्नेयेथा दशपूणेमाप्तावाढममान.
अतुहतारमि्यादिषु । ये त्वक्रुपयक्ता यः कामयेत प्रजायेयेति यं बाह्मण विद्यां
विद्वासं यशो न्ेदित्यादिषु दशाहोत्रादयस्त उमयेराहित।येरनाहिताभ्ेश्च भवन्ति ।
तश्रा ऽऽहितामनेराहवमीय ोपाप्तने वा कमव्यवस्थया होमः । अनहिताञ्नेरौपाप्तन
एव सर्वाणि । अप्स्तम्बेनान्योऽपि विशेष उक्तः-- स्होत्रा यन्ञविश्र्टं याजयेच.
ु्ृहीतेन।$ऽ्यनार्धं वा पर्वेण ग्ेणारथमुत्तरेणेति । तत्र॒ यज्ञविभ्र्टं विष्यपरध्रनन
वक्ष्पति- उपकम्पाशवनुवन्यन्तविभष्ट इति । तेत्ेटिपुविश्ष्टस्यष्टरेव प्रायश्चित्तं यो
यज्ञविभरष्टः स्थादिति । पोमविभ्रष्टप्य तु सोम एव । वक्ष्यति च पप्तदश्चप्रन् प््षद
शेनाभिष्टता यज्ञविभ्रष्ट इति । अये तु दमिहोमत्वप्तामन्यादश्चिहोत्रविश्र्टस्य भवति ।

- भर्वाक्चत्रहविर्भैषात्‌ । ततः परं तु तन्तुमत्युक्ता । पिण्डपितृयज्ञभ्ेषुपावेणप।क-

यज्ञ्नेषे च।यमेव विधि्रष्टन्यः।
इत्योकोपाहशीमद परिष्टोपयानिसादस्तापरियक्तवाजपेय पानिसैतोमुखया-
जिद्विसाहस्राधियक्तपौण्डरीकयाजिगणेवादीक्षिततनुजगेपीनाय-
दीक्षितबिरवितायां श्रीप्रद्धगवर्सल्याषाद दिरण्यकेशिसू-
ज्ाम्बुधिगतनिमृदाथैरत्नााभङृतविदल्नसंताप-
शःमिकायां ज्योत्स्नारूयायां त्तौ दशमम-
शस्य सप्तमः एलः ॥ ७ ॥

अथ दशमप्रक्नेऽश्टमः पटलः ।

कि क च

वासिष्ठो ब्रह्मा ज्योतिष्टोमे ।
, वातिष्ठो वतिष्ठगोघ्रोत्नो ऽयोतिष्टोमे ब्रह्मा भवति । एतेनाऽऽषानेिपड-
बन्पेष॒व।तिष्ठतघ्यानियभः । देवमतपितमततक्स्वीकरिऽपि आध।नादाववापिष्ट-
न्रह्मस्वीकरे उयोतिषटोमादयर्थमन्यो वातिष्ठः स्वीका इति । य॒ आधान स्वीकृतः
सत तएव ज्योतिष्टोमादिष्विति नियमो न । श्रुतिरपि पोमप्रकरगे-तस्मादरापिषठो ब्रह्म
काय इति । तमैकईैय। वासिष्ठा अन्यत्नोषमन्युपराशरफुण्डिनेम्य इतिभरवरूतरोपाततो
मुख्यो वतिष्ठप्तदपल्यमूता उपमन्युपराशरशरण्डिनाश्वात्र गृह्यन्ते । तदपत्यत्वा्तप्तया

१ कं छ, "तत्सत्तया ।

११०६ सत्याषाढविरवितं भोतसृत्रं- [१० दशमप्रन्न--

परवरेकेयाच्च तेऽपि वातिष्ठा एव । ब्रविष्ठो ब्हयेति दर्शू्णमाप्तयोविंहितं तत्पृतीना-
मिष्टिपशुबन्धानां च तथेव । ब्रह्मिष्ठ एव विष्टो भवतीति केचित्‌ । वस्तुतो ज्योति.
ष्टोम इति -वचनाञ्ज्योतिष्टोष एव वात्िष्ठसनियभः , अन्यत्रानियम्‌ इति यदुक्तं
तदेव पतमीचीनम्‌ ।
योवा कधित्स्तोमभागानधीयात्‌। |
यः कश्चनान्योऽरि स्तोममागानदिमरति क्षयाय त्वा क्षयं जिन्वेल्यादीनि यजूषि
पां विनियोगं च यो वेद प्र ब्रह्मा स्थादिल््ैः । अत एवाऽऽपत्तम्बेन विद्यादि
सयुक्तम्‌ ।

अन्योन्यस्मै वा ऋत्विजो यद्संपदायं चरन्ति । +

अन्योन्यस्मा अन्योन्यं प्र्परमचिनो यस्य यस्य यच्छा होतरणां यानुषहौ्-
प्रतिपादकशाखमनुक्तस्यलप्रवृत्ताश्वलायनश्चाखं चाध्वयणामाधवरवप्रतिपदकं शा्मद्रा-
तृणामेद्ात्रपरतिपादकं शाज्जभनु्त्य परस्परं विरोधं न्यायतः परिदत्य यज्ञस्य य
संप्रदायो यक्तपनन्धी यः पेप्रदायोऽनुष्ठानमयांद्‌ा। तां यथा चरन्ति ऋतिनस्तथा
वर्तको वा बरह्मा मवतत्वूत्रपरित्तात। ३1 व्रह्मा भवेदित्यर्थः ।
यावदचाऽऽतिविज्यं क्रियते होद्ष्वेव तावयज्गो भवति ।

यावदित्यनेन होतृबिषयकं कात्स्यमुच्यते । ऋचा, ऋन्येदेन ऋगेदशेषेण च
होतृतिषयकं छृतं यावत्कर्म तावता कमणा होतृविष्रयको यज्ञः प्रपन्नो भवति ।
अथवा यावत्पयेन्तमग्रेदेन जायमानमाविविञ्यकमे तावत्पयन्तं होतष्वैव यज्ञो मवति
स्थितो मवतीदयर्थ; । तदीयकमणि न्यूनतायां यन्ञस्थितिस्तत्र न भवति न्यूनो यज्ञो
मवति तदीयदोषो ब्रह्मनि ब्रह्धिष्ठत्वादिययेक्तटक्षणपतपन्नत्वामाव आगच्छतीति मावः।

यावद्यज्ञषाऽध्वयष्बेव तावत्‌ ।

प्पष्टम्‌ ।

यावत्सान्नो ्ातुष्वेव तावत्‌ ।

इदमपि स्पष्टम्‌ । एवं च त्रय्या विया यज्ञः सपनो रमवतीलयर्थः । प्रिमाषाया-

मप्यक्तं स त्रिभि विधीयत इति ।
यत्रङ च यङ्गस्य विरतं ब्रह्मण्येव तावद्यज्ञो भवति ।

यत्र क चेत्यनेन त्रयी विद्या गृह्यते । ्रयीविद्याविहितयन्ञप्य घयीविद्ाविहित-
यत्ते विरतं मौनपनेन मौनेनैव ब्रह्मणेव तावयन्ञः संपन्नो भवति । इदं च मौनमेव
ह्मणो मुखयं करमतयर्थः । इदं च इ्टथेप्वत्तकण्येकाभ्रचित्तत्व।य । अत एवा ऽ5-
श्वकायनः--अबहुमाषौ य्न मना इति यज्ञमनस्त्वमाह्‌ ।

$।

#

५

धै

[(जश्पग्डः] गोपीनाथमद्रकृतज्योत्म्नाव्याख्यासमेतम्‌ । ११०७

तस्मदेतस्मिन्नन्तर्धौ ब्रह्मा वाचैयमः स्यात्‌ ।

भनतरषौ, इत्यनन्तरं चकारोऽध्याहार्यः । तस्माद्धेतोखयीप्ताध्यतत्तकतर्मर्पे यतते ।
भन्त्िशन्देन कमविरामक।ठ उच्यते । तत्रापि वार्यमन वा मवतीत्यर्भः | तथा च
च्छान्दोग्यम्‌-- नह्षण्येव तावद्यज्ञो यश्रोपरतस्तत्मिननन्त्धौं बह्मा वाचयमे बुपूषेदिति ।
यदि प्रमत्तो व्याहेरदैष्णवीगूचं जपि-
त्वा व्याहतीश्च पुनर्वाचं यच्छति ।

प्मत्तः प्रमादतो व्याहरेत्‌ › वाचमुचचारयेत्‌ । वैष्णवी, इवं॑पिष्णुरिति । एताम
जपित्वा ज्याहृती््यस्ताः तमस्ता वा जपित्वा पुनन नियमयेदित्यर्थः। चकारो
वेष्व्युक्मुचयारथः ।
राजनि परीयपानेऽप्नो क्रियमाणे पहावेदापु-
त्तरवेद्यां च क्रियमाणाया राजनि हिय-
माणेऽभिषूयपाणे बहिष्पवमाने स्तूयमाने ।
अस्री शौस्नेन विधिनाऽभचि्ेत्रे क्रियमाणे । अन्यत्स्ष्टम्‌ ।
उखाया९ संभियमाणायापुखाक्मसु च क्रियमाणेषु ।
उखाभेमरणे नामोखार्पं मृदः तेमरणम्‌ । उखाकरणार्थानि पेप्तजैनादीनि
कर्माणि तेषु ।
प्रञ्यमानायां च।
वृस्यमानाय।मुखायाम्‌ । चकारः पूर्वेण परपृखयापैः |
अग्नो मीयमाने ।
अप्मावभि्ेत्ेऽदृष्टा दण्डेन मीयमाने ।
कृष्यम।णे ।
अश्नि्ित्रे खङ्गेन कृष्यमागे ।
ओप्यमाने ।
अक्निक्षेत्र ओषधीनां निवपने क्रियमाणे ।
चितेरुपधीयमानायाः ।
पवाप्ु चितिषूपधीयमानाप्र ।
संवितकमेस॒ च ।
यावन्ति तैकितकमीणि तैचितमभिमृ शतीत्यादीनि ।
एतेषु कमस यथाकालं क्रियमाणेषु दक्षिणत आस्ते।
उक्तान्येव विशिनष्टि यथाकारं क्रियमाणेषु खवस्वङृले क्रियमाणेषु दक्षिणत
भप्त उपविष्टो मवतीत्ययेः ।

११०८ सत्याषाठविरचितं भौतसू्- [१० दशमप्रभे-

राजन्योह्यपानेऽपनौ प्रणीयमाने हविधानयोः प्रोह्यमाणयोः ।
राजनि अनपोह्यमनेऽप्नावीत्तसषेदिके प्रणीयमाने । अन्यत््वष्टम्‌ ।
उखायाई सैभरिष्यपाणायाम्‌ ।

उखाया संभरिष्यमाणायामिति मविष्यप्र्ययादुखार्थ मृद॑प्रति गमनं गह्यते {
स्पष्टमिदमक्तमाप्तम्बेन -उखामच्छ गस्छतामिति । अच्छ मृत्वनामिमुर्पेन गच्छ-
तामित्यथः ।

ओह्यपानायां च।
यजमनिन कण्डे प्रतिय॒क्ता सती विष्णुक्रममन्रेस्तस्यामुखायामोद्यमानायाम्‌ ।
ने्तीरूपधास्यताम्‌ ।

नेद्तीरिष्टका उपधास्यताम्‌ । अध्वयप्रतिप्रस्यातृब्रह्मयजमानाभिप्रायं बहुवचनम्‌ ।

यद्यप्यपधघनि प्ाक्तःत्परतिप्रस्यात्रह्मयजमानानां वन्धो नास्ति तथाऽपि अश्चिचयनप-

बन्धमात्नपराध्चित्येदात्र बहुवचनम्‌ |
चिलयग्रीनां प्रणीयमानानाम्‌ ।

विल्यर्था इष्टकाश्चित्यञ्मयः ( दित्यस्नीनामिलयत्राञ्चि शब्दश्चितिप्ताधनप्रः । चित्य.
भिम्यः प्रणीयमनिम्थे जनुब्हील्यादिना यद्विहितं चित्यप्ीनां प्रणयनं तत्रापि दन्ति
णत आप्ते ।
वसतीवरीः सवन॑ःयाश्च गच्छताम्‌ ।
प्वनीयाशञ्रनैकधना गृह्यन्ते । सवने पवने तत्प्रयो ननपतच्वात्‌। गच्छतां गच्छतां
भ्रतिगच्छताम्‌ ।
आहियपाणासु च)

वप्ततीवररी; पवनीयाश्च यथाकामाहियमाणासु । तत्र वप्ततीवरीणामाहरणकारोऽ-
पोमीयवपाहोमोत्तरम्‌ । प्वनीयाहरणकाः प्रातरनुवाकोत्तरम्‌ ।
अवभृथं चाभ्यवेष्यताम्‌ ।

अवभृथं प्रति उरई हि रजेलयनेनम्यमेष्यतामवमूथदेशभिमुखं प्रलवेष्यतां गमन
क्रियायां करिष्यमाणायाम्‌ ।
उश्यत्पु च ।

उद्यत्सु जगच्छत्पू ।
एतेष कर्मस यथाकालं क्रियमाणेषु दक्षिणत एतिं 1
अध्व्रस्वीदीनां गच्छतां दक्षिणतो गच्छति 1 नियः प्तवेकमणां दक्षिणता श्ुत्राणां

जतां बेलयाश्चछायनः । असितेजन्थिकरमाणि अग्यवधनेन पठितुं युक्तानि करमकरमेण
वा पठितुं युक्तानि व्यल्यस्तपा>़ देतुश्रिन्यः ।

^)

„^

-त्परमध्वानममनेगच्छति सोमप्रथमकस्पे ।

[<अशपट्ठः ] गोपीनाथमद्कृतज्योत्प्ाव्याख्यासमेतम्‌ । ११०९

सदोहविधानिषु सेमीयमानेष्वन्तरेण चात्वाल.

त्कराब्न्वेल्यापरेणोत्तरवेदिमातिकेम्य दक्षिणत उप-

, विशति ॥ २३ ॥ आव्तनेनकारादन्वास्ते ।
अर्वाकप्मपित्रताह्वानादत्ैवाऽऽस्ते ।

दोष्यमाणेषु वैसनंनेषु यथेतं व्येत्योचेणाऽऽपरीध्रीयं

धिष्णियं परीय पूर्वेण द्वारेण प्रा्क्षं प्रविह्या-

परेण श्ाराएखीयमतिक्रम्य दक्षिणत उपविशति ।
स्पष्टम्‌ ।

एवाबन्दस्वेत्युपस्ये राजानं कुरते ।
उपस्योऽङ्कः । क
`, अदैसर्जनहोमादन्वास्ति। ,.
,„ स्म्‌} |
५ हुते वैसभनेऽन्वगमेगैच्छति ।

पवो निष्कभ्येत्यापर्तम्बः । हुते गाहपत्यहमे स्वस्यः पूर्वो निष्कम्य प्रामंशा-

एर्व बा । ¦
यदा ह्यञ्निप्रथमास्तदाऽन्वाञ्यमेवात्नि निष्कम्य गच्छति | अन्यधाऽञचिप्रयम।
सोमप्रथमा वा प्रश्चो गच्छन्तीत्यनेन -विसेषात्‌ 1: ; `
` आग्नीध्रीयं भराप्य दक्षिणत ` उपविवा्यातैसर्जनदोमाद्‌-
न्वास्ते हुते वेसभेनेऽन्यस्मै राजानं भदायोत्तरेणाऽऽधी
ध्ीयं॑षिष्णियं ` परी राजानं भयादाय सोमो
निंगाति गातुविदिति ` सौम्य्चांऽपरेण दारेण
हविर्धाने भरविश्याध्वर्यवे - राजानं. प्रदाय यथेतं
प्रच्येलयापरेणो चरवेदिमतिक्रम्य दक्षिणत उपविश्चति ।
अन्यस्मै प्रतिप्रस्थात्रे । स्पष्टमेवापठदापसतम्बः-आ्चीधीयं प्राप्य प्रतिप्रस्यत्र
रानानं श्रदायिति । भन्यत्छष्टम्‌ । =.
अग्रीषोमीयस्याऽऽ वपाया होमादन्वास्ते ।
अत्राऽऽङभिविधौं तेन वपारोमपरयन्तमित्यर्थः ।
हतायां वपायां पायते ।

चात्वाठे सवैः पह । पतरह्मकाश्ा तवाले माभयन्त इत्याश्वायनः।

१४५

१११० ` सत्याषाढविरवितं भौतसू्र॑- [ १० दश्श्प्रने-

वसतीवरीषु परिश््यमाण।स॒ वाचं यच्छलया सुब्रह्मण्यायाः; ।
सु्रहमण्या ह नपरयन्तमित्यर्थः । अत्राप्याडमिविधौ ।
महारात्रे बुध्यमानेषु बुध्यते ।
प्रथममिति शेषः । बोधनस्या्थादेव सिद्धेः प्रायम्यतरिषानेनेत्र सार्क्पम्‌ । भ्रयम-
मित्यध्याहारं विना वेयथ्यमेव सूत्रस्य स्यात्‌ ।
उपाङृते भातरनुबाके वाचं यच्छत्या परिधानीयाया ।
अत्राप्याङमिविधौ तेन परिषानीयापयन्तमित्यर्थौ भवति ।
सवनीयास भेपाद्रमानासु प्रण द्वारेण हवि.
धाने परत्रिद्यप्रेण खरं परीत्य दक्षिणत
उपवि्चति ॥ २४ ॥ आग्रहकारादन्वास्तं ।
ग्रहकारो दधिग्रहेण प्रचरतीयत आरम्य |
ग्रेषु श्ृ्यमागेषु वाचं यच्छत्याऽऽग्रयणस्य ग्रहणात्‌ ।
आ, आग्रयण्य अहणादिति पदच्छेदः । आग्रयणव्रहणपयन्तम्‌ । जक
भिविधौ |
वेदिष्पवमान्‌ सपैस्स समन्त्रारभ्य सर्पति ।
धरैपरषहोमप्तहोतहोभौ ब्रह्माण यजमानो यजमानं नन्ञत्येकेषामित्ययं विकल-
आऽऽध्वयेवसूत्रोक्तो ऽत्रापि द्रष्टम्यः । एतादृशेन विधिना प्तमन्वरम् सपति
बरह्य।ऽपि ।
अह्मन्स्तोष्यामी्युच्यमाने देवसितरेतचे पराह तख च सुवभर
च यज वृहस्पतिब्रह्माऽऽयुष्मत्या ऋचो मा गात तनूपात्साम्न
सत्या व आशिषः सन्तु सत्यां आकूतय ऋतं च सत्यं च
वदत स्तुत `देषस्य सवितुः प्रसव ओ स्तुतेति प्रसौति ।
सहितामन्तरस्यं कत्स्ैः पाठः स्तोभमागमन्त्रेण सधानाथैः | तेन पह, ओ‰
स्तुतेति अम्यनुक्ञावाक्येन संवानम्‌ । प्रवोऽम्यनत्ञावाक्यम्‌ ।
सवेस्तोत्राणापेष कलः
स्पष्टम्‌ ।
ररिमरपि क्षयाय स्रा क्ष्यं जिन्वेरेयेकति श्षातः
स्तोमभागाः स्तोत्रे स्तोत्र उत्तरपुत्तरमादधाति।
एकर्रिशषदेव स्तोमभागा मवन्ति | तेनातियोमेऽन्यस्याऽऽवृत्तिः । एवं च सस्या
नियमः । एवं च पतर्यपि तोमातिरेकनिमितते प्तोतऋविक्थे त्य तेश्य केतोस्तत एव

+~ +~

१ ड्‌, च. न.न; प्१यः।

8

ˆ

५ 8

(॥

(<अ ०पटडः] गोपीनाधमटकृतज्योत्मराव्याख्यासमेतम्‌ । १११९१

` स्तोममागाः । अत्र प्वनन्त्यस्याऽऽवृत्तिः पूर्वयोः प्तवनयोः । त॒तीयप्तवने त्वधिक।

एव निविशन्ते । कतेरिवोत्तरक्रतुमावित्वात्‌ । बहिष्पवमानाथैमूदधातमिः प्रस्तोत्रा वा
बह्मन्स्तोष्यामीत्यच्यमाने देवप्तवितरेतत्त इति मन्त्रम्‌ । उच्यमान इति परमाननि
देशदेतदामन्वणवाक्यप्तमकाठमिमं मन्त्रं पूर्वमेव वाऽऽमन्त्रणान्भन्त्मुक्त्वा, ओ
स्तृतेति तक्षिन्कह प्रो । दैव्य सवितुः प्रवर इत्येतदनन्तरमो £ स्ततेव्येतस्मा-
पूव स्तोममागमन्त्रं पंदधतीत्यादषातिशब्दाथः । वप्ता क्रमेण प्रतिस्तोतरमेको
मन्त्रो योस्य इत्यतदथम्‌ ।
सेख्यामाह--
द्वादश्चागिषटोमे ्ोदश्नास्यग्निष्टोमे पश्चवदशषोक्ध्ये षोडश्च षोडसिनि

कृ ९

सप्दश्च वाजपेय एकान्नत्निःअतमतिरातरे जयलिश्यतमप्तोय।मे ।
अप्यग्निष्टोमे राजन्यस्य गृह्णीयादिति षोडशिग्रहणमाचार्येणोक्तं तदथमेवाऽऽचार्भण
स्तोममाग उक्तः । ्रयोदशात्यश्निष्टोम इति । अयमेवाल्भिषटोमन।मकः कतुरनुमितः।
प्त राजन्यस्य गृहीय।रिलयनेन रानकवैको यन्न उक्तः | गौतमेन चतव।रशत्पस्करेषु
नित्यत्वेन परिगणन द्राह्यणस्यापि निस्य इति ज्ञेयम्‌ । अथः स्पष्टः ।
स्तृते बहिष्यवपाने यथेतं प्रलेर्पापरेणोत्तरबेदिमतिक्रम्य
दक्षिणत उपविशति सवनी यस्याऽऽ वपाया दोपादन्वास्ते ।

यथेतं यथागतम्‌ । अन्नाप्याङूमिविधौ । तेन वपाहोमपरयैन्तपियरथो भवति ।
तायां वपायां मानयित्वा प्रण द्वारेण
सद्‌; प्रविश्याग्रेण भश्ाह्लीयं धिष्णियं
प्री ख दक्षिणत उपविश्नत्यासरस्थानादन्वास्ते।
पंस्यानशब्देन सवनप्तमातिरुच्यते ।
यत्रास्मै चमसमाहृरति तं भक्षयति यथेतरे चमरान्‌ ।
यातनातपूत्र एतत्छमाना्थक कृतव्याल्यानम्‌ ।
स्ततश्षद्धयोगाचं यच्छति ।
पतमातिपर्यन्त, शश्जस्य समापिर्याञ्यान्ते ।
सश्स्थिते सबने यथेते प्रतिनिष्क्रामति ।
येन पथा पदः प्रविष्टस्तनैव पेलयर्थः ।
एवं विदित उत्तरयोः सवनयोः संचरो ब्रह्मत्वं च ।
पैचरो मार्गः । इतर द्रलमत्वै च । गो बडीवरन्य येनो भयोभ्रहणम्‌ ।

१ ज एनिनमित्तः। घ।

१११२ ' सत्याषाढविरचितं भौतसूजम्‌ । \
आध्वैव एवातोऽन्यानि कर्माणि ब्राह्मण आन्नातानि भवन्ति ।

अत उक्तकर्मतोऽन्यानि वरणाङ्कजपादीनि तानूनप्तरादीनि उपस्यानादीनि चाऽऽ
ध्वयैव एवाऽऽन्नातानि मवन्ति तान्यध्वयुवत्कुर्यादिलय्ः ।

एवं विदित स्स्थानां बह्मत्वं ब्रह्मत्वम्‌ ।॥ २५ ॥
इति हिरण्यकेशिसतरे दशमभश्नस्या्टम; पटलः \

---------

एवंप्रकारेण विहितं सरवीपतां संस्थानां ब्रह्मत्वं मवति । द्विरुक्तिः भरश्रप्तमापतिद्यो- ५

तनाथां ।
` इत्योकोपादश्रीपदभरिषटोपयानिसादस्नाभियुक्तवाजपेययाजिपवेतोधुखय(*

जिद्विसादस्ाश्रियुक्तपौण्डरीकयानि्गणेशदीक्षिततनून गोपीनाथ

दीक्षितविरचित्तायां श्रीपद्धगवत्सत्याषाटं हिरण्यकेशिमू

ाम्धिगतनिगृढार्थरत्नाटाभङ़ृतविद्रलनसंताप- |

शापरकायां ज्योरस्नाख्यायां दत्तौ द्श्मभ- |

श्नस्याष्टमः पटलः ॥ ८ ॥ <; .. `

त काका क क क क क क कक क ककत र ककण | # + नि

, समाप्नो दवाः भरञ्ः।

= * ध
५
7.3
५
+
५
$
|
चक
=
५.
^
९ ॥
४
न ॥।
ग र ॥
च
|. 4
| 1
। 2 ५, न
9;
+ 2,
ह >
न,
५

यै

*५।

च

.8.4. 390. ,

(:). #४:3.१।1 ॥ दा 6 00064 11584
पप्र हिप
४ ____135५9 261 2586029. न

©५810द्०९ 2३०, 5४2 प 1/5 ४८५६४
= 2.29

6 पप्ज-- 98४५३ 58012 .

नुप ७५ ४४६ 580) ए1786 12 ऽ7७४५५४४-

= 72. २४.५.

860 २०. 18६७ ०६ 1४१५6 | 0५६9 ० पदजन्या