आ नन्द ५८
। + # खि |, ९
1, + 1117 11

यन्थाङ्ः ५६ |
वामकेश्वरतन्वान्तगेतनित्यापोडशिकाणेवः

भरीभास्करराभोननीतसेतुबन्धास्यव्यास्यानसहितः ।

एतत्पुस्तकं वे० शा० सं० रा० रा० काीनाथश्ाखी आगाक्षे
| इत्येतैः संरोधितम्‌ ।

| 0 ^

तच
हारि नारायण आपे
इत्येतेः
पृण्याख्यपत्तने

आनन्दाश्रममुद्रणीष्यये
आयसाक्षर्मुद्यिता
प्रकाशितम्‌ ।

शाटिवाहनशकाब्दाः १८३०
चिस्ताब्दाः १९०८

किनिकिनि

(भस्य परवेऽधिकारा राजशासनानुसरिण स्वायत्तीकृताः । )

मूर्वमाणकाषटकसहितं रूपकन्नयम्‌ (३८८)

आदरशपुस्तको्ेखपन्निका. ।

>+
अथास्य सेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितस्य वामकेश्वरतन्त्रान्तर्भतनित्या-

पोडशिकार्णवस्य पुस्तकानि यैः परहितेकपरतया संस्करणार्थं प्रदत्तानि

तेषां नामादीनि पुस्तकानः संज्ञाश्च कृतज्ञतया प्रकारयन्ते-

(क.) इति पत्ितम्‌-विश्रामपञ्चकपरिमितं कारञ्यामनिवासिनां रा०रा०

दृत्तात्रयेगणेडा द्रवीड इत्येतेषाम्‌ ।
(ख.) इति संत्ञितम्‌-पपूर्णं पुण्यपत्तनस्थानां रा०रा० दाजीसहिवपटवर्धन

इत्येतेषाम्‌ ।
(ग.) इति प्ञितम्‌-विश्रामपश्चकपरिमितं रा० रा० दाजीसाहेबपेदवर्धन
इत्येतेषाम्‌ ।

समाप्तेयमादशपुस्तकोष्टेखपनिका ।

वौमकेश्वरतेन्नान्तगेतनित्यापोडरिकार्णवविषयानुकमणिका ।

।

पू प
प्रथमो विश्रामः) आयुधवीजानि „~ `. १५७
अनुवम्धचतुष्टयम्‌ . „.. १।चक्रपूना श अणि ०, १६०
स्वोत्रष्‌ .“ ~ ~ ८ प्चमा विश्रमः । १६२
तेच्रनापानि .. ~“ ~ २२ जपपरकारः ~ ... „^ १६३
पाटशनिलयाकथनम्‌... „~ २५ |पालापरकारः .... „~ „~ १६४
चक्ररेखनपकारः; .... „^ २७ |होपभकार .. ~ „~~ १६६

चक्रमाहात्म्यष्‌ .-- “~ ४१ |सृकष्महोमः ~ ~~ „~ १७३
चक्ररखनकारान्तरम्‌ “^ ४३ षष्ठो भ्राम: । १७७
वार्देवताष्टकमन्रादारः

©
अन्तयांगकथनारम्भः .... १७७

पश्चद्शीं ४
संकेतत्रितयम्‌ .... „~ १८४

चक्रपजां .. == = ६९

पाचास्षदिनमरू ००७० ०००७ ५9 कः 9 व 2 १८९
आधार =. , १ न्तरचक्राद्भादना „~ १६८

करशुदि षडङ्न्यासः.... ..* ७३ सप्तमा विश्रामः । २२
ध्यानम्‌ .. ~~ „^ ७८ प्रसक्तः .... „^ „^ २२४
नवचकरश्वरीकथनम्‌ ० ~ -: भावाय; ००० ० ,.„ 1२७

आवरणानि .... „^ ८३ सेमदायाथेः क =
[ कथ ©
काप्रकटारू्पक्यचम्र्‌... | 81}, ९.६ निमरमरायः 1/6 .। 1811, 18811 २०५८

हितीयो विश्रामः १५ कौलिकाः ००० =, ,, 2९५९

चक्रस्य दैवीस्वरूपता ..^~ २६१
पि 9० १

पर्भरमचकृता य्‌ ९९ स्न्छरस्प गणात्पकत्वमर्‌ .०== नद३
वश्च[करणादद 9 १0

१ देव्या प्रहाघालसकखम्‌ .... २६४
तृतीयो विश्रामः । सर्वरहस्यार्थः „~ ... २६८

मुदरानिरूपणम्‌ .. ~ १२५ | महातवा्थः.. ~ -.“ २६९
चतुर्थां विश्रामः । १३२ अष्टमो विश्रामः । २७४
निकूटसाधनम्‌ .... -“ १४२ ¦ ध अ. 42

२ व!मकेश्वरतन्त्रान्तगतनित्याषाडशिकाणववर्घ्वनुक्रनाणकता ।

ध्र 9
पोटान्यासः; .+ „५ „^ २७७ नवावरणध्यानम्र
गणगेश्चग्रहयदिन्यासः .... =+ २७८ उपश्रिजपपरकारः
चकछन्थाफ् .. ..-. . २८८ | विपुवत्पप्तकम्‌
इरणुदध्यादिन्यासः.... ~ ३०० |नैमित्तिकाचेनम्‌
सामान्याध्योदि ~ ~ ₹२०७।कोलाचारः -.“

\ क

समापेथ विषयामनुकेमणिका ।

ध 9

„ ३१८
,०.८ ` ३३६
„ १२९
,,, धद
००० ३.४ 9

ॐ तत्सद्वह्यणे नमः ।

वामकेश्वरतन्वान्तर्गतनित्यापोडरिकार्णवः

-----------~----- ० -- द --तन

शीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्पव्यारस्पानसहितः ।
( ततरे प्रथमो बिश्रामः।)

भ्रीगम्भीरविपश्वितः पितुरथुयः कोनमाम्बोदुरे
विद्याष्टादज्ञकस्य मर्मभि(वि)दभुद्यः भरीनृरसिहाइरोः ।
यश्च भीरिवदत्त्युङ्कचरणेः पूर्णाभिषिक्तौऽभवत्‌
स तेता विपुर चयीति मन्नते तामेव नाथन्रयीम्‌।॥ ११४
दामकेश्वरतन््रस्थे भित्यापोडशिकार्णवे 1
पर्वोत्तरचतुःशत्यौ व्याच्छे भास्करः सुधीः॥ २1
नित्याषोडश्षिकार्णवनामनि तन्त्रे शिवैकपरतन्ते 1
अतिगहूने फएणिपट्छे स्पन्दितुमपि कः क्षमो मनुजः ॥ ३ ॥
यथ्प्येवमथापि तु पृवीचर्येः भरद्रीतं सेतुम्‌ ।
हदबन्धेरुद्धर्त गुरुभक्त्येव प्रव्तितोऽस्मि बठ्त १४१
नित्याषोडश्शिकाम्भोषेः परं पारं यियासवः ।
विध्रभिरषटभि्युक्तं सेतुबन्धं भजस्त्विमम्‌ ॥ ५॥
आ प्राचः कामरूपादहुहिणदतनदप्रादितादा प्रतीचो
गान्धारास्सिन्धुसाद्राद्रघुवरचरि(रवि)तादा च सेतोरवाचः ।
आ केदारादुकीचस्तुहिनगहनतः सन्ति दिद्रत्समाजा
ये ये तानेष यत्नः सुखयहु समजान्छश्वयत्कतुमीष्टे ४६१
इह खलु निखिलजनाभिलषणीयं सुखमेव पुरुषार्थः ! तच किम-
अष्ुलिमं चेति द्विविधं क्रमेण काममोक्षपदाभ्यामभिटप्यते । वदुभय'
साधनव्वाद्धर्मो धमसाधनव्वादर्थोऽपि स्शंभिलपित एवेति परस्परं तर-
तममावापन्न अपि पुरुषैरथ्यंमानताविरोषगत्वारोऽपि पुरूषाथां एव ।
यत्तु स्वविमर्शः पुरुषार्थ इति कल्पचु्ं तन्मोक्षस्यैवाकृचिमसुखतवान्मु-
स्यत्वाभिपषश्येणेत्यविश्द्धम्‌ । ते च ताहश्चज्ञानविज्ञानखाध्याः । तानि
च ताहशतादशाचित्तेकखाष्यानि ! चित्तेषु वाहश्ष्तं तु जुद्धितारतम्यात्‌ ।
ततश्च विविधकर्मपरिपाकायचविवि पविच्ह्ालिनो जनाननुजिधु्चुः
पररमरकारुणिको भगवान्परमेश्वरः परस्परविलक्षणा अपि साक्षात्परम्पस्या

वा परमपुरूषा्थकथ्रदः जनिका विद्याः परकतेयामास । तथाच श्रुतिः--

ईशानः सर्वविद्यानाप्‌ । यो चह्माणं विदधाति पर्वं योवै वेदांश्च
प्रहिणोति तस्मै । अव्र चज्ञारादितररिदयाससुच्चयः ।

तस्मे वेद्ान्पुराणानि दृत्तवानय्जन्मने । इत्यु पवृहणदशंनात्‌

स्मुतिरपि-अशादक्ञानपितासां वियानां स्मिन्नवत्मनाम्‌ ॥
आदिकतां कविः साक्षाच्छरटपाणिरिति श्रुतिः ।

ततश्च जगडात्तवरथशशिदप्रणीतत्वाविशेषेण सर्वासां बिद्यानामधिकारि-
मेदेन प्रामाण्यमेवेति स्पष्टं सूतसंहितादो । अधिकारश्च यथा नास्तिकाना-
मेवाऽऽहतादिदर्शनेषु वैवगिकाहदेरेव वेदिकमामेष्विति पुरूषमेदेनेव व्यव-
स्थितस्तथैकस्यापि पुरुषस्य दित्तशुद्धिवारतम्पादपि कश्िद्यवस्थितः !
वर्णभेदनेवाऽऽध्रमयेदनापि धर्थञ्यदस्थादकशनात्‌ एवं च यानि तत्तद्धिया-
प्रशंषकानि वचनानि तानि तत्तदधिकारिणं प्रत्येव प्रवतक्ानि। यानिच
तचिन्दकानि तानि तत्तदनधिक्ास्णिं परति निवर्तकानि) न पुननहि
रिन्दान्यायेन विषेयस्तावकानि। अतिवात्यदृश्षायां बालक्रीडनके प्रवर्त.
यतामेव पिजादीनां तस्यैवाध्ययनाधिकारे तादुशक्छीडायां ताडनकतुत्व-
दशनात्‌! तदयं बधितोऽ्थः-जातमाचस्य बैव्णिकस्य पुरुषस्य कीडाधि-
कारे निवत्तेऽक्षराभ्यासः । ततश्छन्दोभाषाज्ञानार्थं काव्याध्ययनें
प्रवर्तकान्यदषं गुगवत्काव्यभित्यादीन्यिपुराणवचनानि । व्युत्पन्नस्य
तु कान्याङापांश्च वर्जयेदिति निषेधः । काव्याध्ययनजन्यप्रयोंजनस्य
जातसखेनोत्तरभूमिकायामेवाधिकारात्तां विहाय पृवभूमिकायामेवाऽऽयुः
क्वपयतोऽनिष भवतीति तदर्थः । ततो देहाद्यतिरिक्तत्वेनाऽऽत्मनो
ज्ञानार्थः न्यायकशाखाध्ययने बिधिः श्ुङ्केनाऽऽव्मानमन्विच्छेत्यादिः ।
शाङ्ग हेतुर यवसथुद्‌ायात्मफन्याय इति यावत्‌ । देहादि भिन्नत्वेनाऽऽमु-
स्मिकयातायातक्चषमतयाऽऽत्मरि ज्ञाते तु ताहश्फलककमंस्वधिकारादा-
व्वीक्चिकीं तकविश्मनुरक्तो निरथकामित्यादषो निषधाः पूवेभूसिकां
निषेधन्ति । धर्भेभेवाऽऽचरेराज्ञ इत्याङिदिघय उत्रभूभिकायां प्रवर्त
-प्रन्ति । तङपयोगिष्वेन पृवे्मामांसाया वेदे कर्मकाण्डस्य चाध्ययनं
, तेन धममयंङाभेषु सायितेषु चतुर्थपुरुषा्थदङिन्छया पू्वभूमिकात्यागाय
नास्त्यङ्कतः कृुतेनेति कमेनिन्डा। एताश्च स्वां अज्ञानभूिका इत्युच्यन्ते ।
एताः प्रस्परन्तमवेन सतेवेति व्षिढः । एतहुत्तरास्तु ज्ञानभूमिकाः ।
अथतद्वित्तानार्थस गुरुमेवाभिगच्छेडासमा वा अरे कृष्टव्य इत्यादयो

बह्मज्ञानविधय उत्तरभूमिकाप्रवतकाः । उत्तरम्‌ मिकास्तु बह्व्य इति
केचित्‌
वदन्ति बहुभेदेन ज्ञानिनो योगभूमिकाः । इति वचनात्‌ ।

सैवेति तुं भगवान्वसिष्ठः । अवदोधं विदुर्तानं तदिदं सापतभूमिक-
मिव्युक्तेः । तन्नामानि निविष्िषा विचारणा तनुमानसा सखापत्तिरस-
सक्तिः पदाथांभावेनी दुर्यगेति । तहृक्षणानि तु वासिष्ठे ज्ञानशाखें
व्रटन्यानि 1 तडपयों गितया च वेद्‌ उपभिषत्काण्डस्योत्तरमीमांसायाश्चा-
ध्ययनन्‌ बह्स्तानं च॑ द्विविधं शाब्दुषपसेश्चानुभवद्पं च ।

राखहष्िगुरो्वस्यं तुतीयः स्वात्मनिश्चयः ।
अन्तगतं तमरछेनतं शाब्दो बोधो नहि क्षमः ॥ इत्वादिज्ञापकात्‌ \

तेन शाब्द भूमिकालाभोत्तरं तचाऽभ्य॒ष्श्षपणनिषेधार्थाः पाण्डित्या-
निर्विद्य बाल्येन तिषठासेदित्यादयः । सप्तभूमिकान्तर्मतद्ितीयतुतीयः.
योश्च मध्ये मक्तिरूयेका महती भूमिका तहुपयोभित्वेन मक्तिमीर्मासाः
ध्ययनम्‌ ! भक्तिश्च पथ्चममूमिकान्तमनुवर्तते ¦! तह्ाभोत्तरमपरोक्षाचु-
भवरूपषष्ठभूमिकालाभः । सेव च जीकन्ुक्तिः । तदड्यवहितोत्तरमेव चः
षिदेहकैवल्य ज्ञानादेव तु -कैवल्यमित्य्र ज्ञानपदस्यानुभवपरतात्‌ ४
न्यायादिशान्ञेषु स्वस्वभूमिकालाभमा्रेण मोक्षप्रातिवर्णनं तूत्तरोत्तरम्‌-
मिकानामपहवेनेव । पुरूषाप्राप्तौ विलम्बशङ्कया. प्रवृत्यभावनिरासेन
तस्यादोषत्वात्‌ \ यानि च कर्णेव हि. संसिद्धिः, यमेवैष वृणुते तेन
लभ्य इत्यादीनि वचनानि तेष्वेवकारः स्वस्वभूमिकास्ाध्य उत्तरमूमि-
काषिकाररूपफले साधनान्तरनिसाथो न पुनरुत्तरभूमिकाभावबो-
धकः 1. ज्ञानादेव लित्यत्र तनुभवात्परतः साधनान्तरखूपाया मूमि-
काया अभावात्तदभावबोधक एषेति सर्वषां तत्तद्वियाप्रवतकानागुषीर्णां
म मिथो विरोधः.) एतासां च भ्रभिकानामेकेकस्या अवान्तरभृमिका
अपि भूयस्य एवेयत्तयाऽपरिच्छेया बुद्धिमद्धिरमुभवैकवेद्या, सन्प्येव ।

तडक्तम्‌--इत्यवस्था मया प्रोक्ताः सप्ताज्ञानस्य राघष ।
एकेका रातसंस्याऽ नानाविभवशूरिणी ॥ इति ।
एवमनेकासु भूभिकास्वेकेकाऽपि बहुभिर्जन्मभिरेव साध्यते । तदेव
मपरिसितिर्जन्मभिर्महता प्रयत्नेन परबह्धणः शाब्दतस्वनिश्चयमूमिकाप-
यन्तं क्रमेण सम्यगारूढस्य संसारे नात्यम्तमासक्तिनपि ददो सिद इत्या-
कारिका विटक्षणा दित्तञ्युद्धिः संरद्यते 1. सोऽयं मक्तिमार्गेऽधिकारी \;

न निर्विण्णो नचाऽऽसक्तो भक्तियोगोऽस्य सिद्धिद \.
इति वसनात्‌ ।

साच भक्तिष्िदिधा-गौणी पय चेति । तजाऽऽ्या सगणस्य
बह्मणो ध्यानाचनजपनामकीर्तनादिरूप संसवत्समुखयिक्षा । परभक्ति-
स्तवेतज्न्यालुरागविरोषख्पा ! आद्याखा अपिं बहबौऽवान्तरभमिकाः
ताह प्रथमा योषागर्चिं ध्यायीतेत्यादिभष्वनासिद्धिः! दितीया मनो
बह्यत्युपासमीतेत्याहिविहितोपास्तिः। तृतीया त्वीश्वरोपास्तिः । ईश्वर-
स्यापि सूर्यगणेहादिष्णुरुद्रपरशिवकश्क्तिभेदेन बहुतिधत्वपतत्तदुपास्त-
योऽपि भिन्ना एद भूमिकाः । शक्तिररि च्छायावहलषालटक्ष्म्यादिभेदेना-
नन्तविधेव । अनेन क्रमेणता भूमिका अनन्तेज॑न्मभिराखूटस्य पश्चाच्चि-
पुरखन्दर्थः गोणमक्त्युदयस्तत्न सम्यङ््निरूढस्य तस्यां परमक्त्युदख
इति स्थितिः ।

कैवतरैष्णवदौर्गाकगाणपत्यादिकैः कमात ९

मन्नेर्विशुद्ध चित्तस्य कोलन्ञानं पकाशते ५४
सर्वेभ्यश्चोत्तयः वेदा वेदेभ्यो वैष्णवं परम्‌ ।

वैष्णवादुत्तमं शेवं रैवाहक्षिणमुत्तमम्‌ ४

दुक्षिणाहुत्तमं बामं वामास्सिद्धान्तयुत्तमम्‌ ।
सिद्धान्तादुत्तमं कोटं कौलात्परतरं नहि ५ इति वचनात्‌ १

अन्यान्यपींहशे भूमिकाक्रमे सूलभूतानि वचनानि बहूनि ठेख्या-
न्यपिं विस्तरभयान्न डिखितानि। कतिचिन्न सोभाग्यभास्करे प्रदशिताः-
न्यस्माभिः । भीमहाजिपुरसन्दयांश्च गौणीं मि सेतिकर्तैन्यताक
निरूपयितुमेदपर्येण सुन्दरी तापनीपश्चकं भावनोपनिषत्कीलोपनिषट्द्यो-
पनिषन्महोपनिषचेत्यादयों वेदशिरोभागाः परवृत्ताः वेदे च पुव॑ंका-
ण्डस्य रेषभूततसषऽऽभ्वलायनादिकल्पशवाण्प्ं भन्वादिस्य॒तीनां चं
प्रव त्तिवदुपनिषत्काण्डशरोषत्वेन एरश्ुरामादिकल्पसूजाणां यामलादित-
न््राणां च प्रवृत्तेः पुराणानां तुं काण्डद्रयं पत्यपि देषत्वेन पवुात्तिः ४
ततश्च स्थृतितन््रपुराणानां वेदमटकसेनेव प्रामाण्यम्‌ ¦ ये च प्रत्यक्ष
श्रुतिविरुद्धास्तत्तदेकदेश्ास्तेषां विरोधाधिकरणन्यायेन यावन्मूटश्चतिः
दृक्ेनमननुष्ठानटक्षणमपामाण्यम्‌ । यानि तु सर्वशोनापिवेद्‌विरुद्धान्येव
कारिवितन्त्राणि पाञ्चुपतविक्षेषपाश्चरा्रषिशेबादीनि तानि नेहशीं

[१अरण्विभरामः]भ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानस हितः । ५

भूमिकामाखूढस्य । अपि तु पोतस्सारतक्ममूमिकारविष रिण _ एव केन
चित्पापेन ततश््युतौ तेष्वधिकारः
अत एव-पाञ्चरान्न भागवतं तथा वैखानसाङ्घम्‌ ॥४
वेद्श्र्टान्सयुहिदिय कमलापतिरुक्तद्ान्‌ -॥
इत्यादिनि कतिपयानामेव परिगणनमपपद्यक्ष ।
तेन--श्रतिभ्रष्टः श्रुतिप्रोक्तभायध्वेत्ते भ्यं गतेः-+
क्रमेण श्रतिसिदध्यथं मतुष्यस्तन्त्रमाभयेत्‌ ॥
इत्यत्र तन्त्रसामान्यपदं ताहशशविशेषपरम्‌ । पत्युरसामसरस्यादित्य-
धिकरणमपि ताहशतन्वपरमेव ! यानि तु रामकरष्णनूर्सिहरु्रपरशिष-
उन्दयाद्युपासनाषोधकान्यगस्त्यादितन्वाणि तन्मूल मूतानां रामतापन्या-
द्ुपनिषदां पस्यक्षत्वादेव तेषां नाप्राभाण्यकशङ्मकूटङ्ावकाज्ञः । तच्च
छन्वयुपास्तिस्तावहिविधा \ बदहिर्यागान्तयणमेदात्‌ । अन्तर्यागोऽपि
जिविधः-सकलः सकलनिष्कलो निष्कलगश्ेति। तेनेताश्चतस्रो भूमिकाः
एूर्वपूर्वभूमिकारूढस्यैवोत्तरोत्तरभूमिकायामधिकारः पूर्ववत्‌ । ये तु बहि
गस्य भेदाः केवलो यामलो मिभ्रश्चक्रयुग्वीरसंकर इति पञ्चोक्ता
अभिगमनादयो दौर्वोध्यादयश्च पञ्च पश्च तन्वभेदेनोक्तास्तैभदैविरिषशे
बहिर्यागः सर्वोऽप्येकेव भूमिका देरकाटक्षक्त्यादिमेदुमाज्रेणेव तेषां
व्यवस्था न पुनथित्तश्ुद्धिभेदेन । भूमिकाभेदे वचित्तद्यद्धितारतम्यस्यैव
नियामकत्वात्‌ । एवं च सुन्द्रीतन््रेष्वपि यानि लाणवन्ञानाणव-
स्वच्छन्दपरानन्दभरवीदक्षिणामूतिप्रभतीमि तेषु प्रायेण बहिधांगस्येव
प्रपश्चो भूयान्‌ । आन्तरस्य व्वत्पः । बामकेभ्वरतन्ते तु तद्वेपरीत्यमेवेतिः
स्वेतन्बोत्तमत्वाङान्तरोपास्तिशीलस्येवोपासकमूधन्यस्यानएधिकारः \
तदेतदुक्तं भीमदाचायमगवत्पादैः-- |
| चतुःषष्ट्या तन्तनैः सकलमभिसंधाय भुवनं
स्थितस्तत्तत्सि द्धिप्रसबपरतन््ः पश्युपतिः \
पुनस्तवच्चिर्बन्धादखिल पुरुषार्थकपटना-
स्वतन्त्रं ते तन्त्रं क्षितितलमवातीतरदिद्म्‌ ॥ इति 1
चतुःष्टितन्त्राणि नाम्निरदैशेनानूद्य पनर्दवीक्र तप्रश्नस्यास्मिस्चेव तन्त्रे
दरोनादिङ्गदिद्मेव तन्वमस्मिञग्टोके पथ्चषशितमत्वेनाभिप्रेतमिव्युन्नी
यते 1 ज्ञानाणदपरं स्वतन्त्रपदमिति तु गौरीकान्तः। अन्ये तु-तन्न-
राजतन्मेव पश्चष्ितमम्‌ । स्वतन्त्र विशेषणस्येहोक्तस्य तचैव दशना-

लिङ्गात्‌ ।

& वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडरिकार्णवः-[र्र °विश्रामः|

तथा च स्मर्यते-तेषामन्योन्यसापेक्ष्याजजायते मतिविभ्रमः ।
तस्मात्तु निरपेक्षं मे तन्तं तासां वद्‌ प्रभो ॥

इतीत्याहूः । वस्तुतस्तु मोक्षस्य बहिरङ्गसाधने बहियगि तस्य तन्ा-
न्तरोक्तकमानपेक्षव्वेऽप्यन्तरङ्साधनेऽन्तर्यागेऽस्येव नैरपेक्ष्यम्‌ । तन्नान्त-
रेष्वेतावतोऽन्तर्यागप्रपञ्वस्याभावादेव । प्रत्युत तन्त्रराजस्याप्येतत्सापेक्ष-
तैव हश्यते ।

यदुक्त तनरेव-नित्याहृदयसपो क्स्फुटोपायेन भावयेत्‌ । इति ।

नित्याहूदयमि्येतत्तन्योत्तरार्धंस्य योगिनीहूदयस्य संज्ञा । अत्र बहि
्यागाङ्खमनामल्यानां कथनेऽप्यन्तरङ्ञपास्तिदा्यरीलानां तावतैव परि.
पूतिः कल्पयितुं शक्ष्यते } न च तन्नराजेऽन्येषां सपिक्षतायाः कथना-
त्सर्ववेदान्तप्रत्ययस्यायेन गणोपसंहारस्याऽऽवर्यकत्वाचच कथं तावतैव
पतिरिति वाच्यम्‌ \ सवतन्त्ोपसंहारस्याशक्यत्वादेव तथा कल्पनात्‌ `
अत एव सवेतन्बोपसहारस्यासंभवादेव-

बह्वल्पं वा स्वगृद्योक्त यस्य यावत्प्रकीतितम्‌।
तस्य तावति शास्राथं करुते सर्वः करतो भवेत्‌ ॥

इति न्यायसिद्ध वचनश्रुपपद्यते । सपिक्षत्ववचनं तु तन्बान्तरेण
दीक्षितानां यावच्छक्यतन्वान्तरोक्ताङ्गोपसंहारे फल भूमाऽस्ति, तन्बरा-
जोक्तदीक्षावतां तु तावन्मात्रेण फल भूमेत्यन्योपसंहारोऽनथक इत्येतत्प-
रम्‌ । यान्यवश्यापिक्ष्याण्यज्भानि तानि इतल्पसूचरादेव यह्याणि । कल्पसू-
जाणां तत्तच्छाखापेक्षिताथंसमपणार्थतवेनेव प्रणयनसिद्धान्तात्‌ । अत
एव मन््रदीक्षापुरश्चरणादीनामनयोश्वतुःशत्योरकथनात्तदृथमन्यसपिक्षत्वे
स्वातन्छ्यमङ्क इति निरस्तम्‌ । वस्तुतस्तु दीक्षादयोऽप्य्ेव तन्ते ध्वनिता
इति तच्र तच्र वक्ष्यामः । नहि नित्याहदयोक्त पदार्थस्वीकारस्य ध्वनन-
मात्रेण तन्त्रराजस्वातन्छ्ववादिनां तद्धङ्कः । गुणोपसंहारन्यायेनान्यदी
यग्रहणस्थेव. सापेक्ष्यताशूपत्वात्‌ । कण्ठरवेण ध्वनितोऽ्थस्तु कथिताय
एवेति तस्यान्यतो हणं न स्वातन्छ्यविवातकम्‌ । कल्पसूत्स्य तु कण्वा-
दिपश्चद्शशाखास्वेकस्य का्यायनीयस्येव परञ्चुरामीयस्य निखिल-
सन्द्रीतन्बेष्वङ्गतवाचन्राजादिष्वपि तदुक्तार्थय्रहणस्य निष्मत्युहतया
समपधानभूततन्तान्तरसापेश्चत्वामावमाचेणानपेक्षतस्यप्युपपत्तरेतत्त-
न्ेऽपि तडुक्ताथेस्य यावद्पेक्षमविरद्धं यहणमनगपोद्य(द्य)प्र \ अन्यथा

[भणामः भी मास्कररयीन्नीतसेतुर्बन्धास्यन्थास्यानसदहितः ७

पदा्थव्युस्पत्तिसापेक्षत्वेनापि नैरपेक्ष्यभङ्गापत्तेः.। तेनं संध्याञ्चानादिकं
कल्पसूज्ाद्‌ याद्यमेवेति दिक्‌ 1 तदिदं वामकेश्वरतन्त्रै पर्वोत्तरचतुःरती-
युगलात्मकमरेव मन्यन्ते ! उपक्रमोपसंहारयोस्तन््ारम्भसमापिविह्द्-
नात्‌ । परं तु तच्छरसारे चक्रसंस्कारषिधिर्वामकेश्वरतश्ोक्तं इत्युक्तम्‌ ।
स्तोघाणि च कानिविदेतत्तच््रनाभ्रेवोपटभ्यन्ते । सौभाग्यरत्नाकरे
डिखिता षट्डाती छदितार्चनचन्धिकादौं लिखितवचनान्यप्येतत्तन्ना-
न्नेष सन्ति । तेषामष्टशत्यामदशनाव्कर निवेद इति चिन्त्यभर ।! अत एवाः
स्वरसाहञ्जविमरशिन्यामुक्तम्‌-
भी वामकेश्वरं नाम शाखं तन्तं प्रकाशते ।
मध्ये ज्ञानस्य तस्यास्ति नित्याषोडशिका्णवः ॥
तच चद्व चतुःरात्याकिति।
मनोरमायां तु- नित्यानां षोडरानां च नव तन्ाणि कृत्घ्ञः ।

इति श्छोकन्यास्यावसरे नित्याषोडरिकार्णवसुन्दरीहदयवामकेश्वर-
तस्त्राणि पृथगगणितानि । परं तु तयो गिनीहदय एव वाभङेश्वरतन्ेऽ-
स्मिन्नज्ञातार्थांस्त्वनेकश इति निरदैशस्वरसविरुद्धम्‌ । पूर्वोत्तिरचतुःशत्यो-
रेकवाक्यता व्वविवादा , पर्वोत्तिरसमास्यावलात्‌ । पूर्वतन्ते कथितानां
करश्च ङध्यादिन्यासानामुत्तरतन्वेऽकथनेन तचोदधूताया मूर्तिविद्यायाः
पर्वतन्व्रेऽनुद्धारादिना च ज्ञापकेन परस्परसाकाङ्क्षव्वाच । उभे च
चतुःशत्यी यद्यपि पाचीनेबंहुभिर्याख्याते एव परं तु ताष्टीशा अस्थाने
विस्तृताः स्थाने संकुदिताः क्चिन्याय विरुद्धाः कचिस्संप्रदायविरुद्धाः
क्रचिन्मूलस्वरसषिरुद्धाः क वित्यक्तमलश्टोकाः कचित्तन्वान्तरविरुद्धाः
क चित्पक्चपातकलुषिता इति तत्तदंशान्परिहत्यातीव निष्करष्येतरांशेषु
प्रदृकशषितदिशेव संक्षिष्य व्याख्यातुमयमुयोगः सफल इति सहदया
विदांङर्बन्तु ।
ठत्यनुबन्धचतुष्टयनिरूपणम्‌ 1
अथाचोपास्यायाः परमेश्वर्थाश्रीणे हूपाण्युपास्तियोगम्यानि स्थलं
सूक्ष्म परं चेति । तत्राऽयं करचरणाधथवयवशीलं गन्नसिद्धिमतां चक्ष
रिन्दयपाणी न्दिययोयोंग्यम्‌ । |
| ततः पद्मनिमां देवीं बालाककिरणारुणाम्‌ ।
इत्यादिना वक्ष्यमाणम्‌ । द्वितीयं मन्बात्मकं पुण्यवतां भ्वणेन्दिय-
वागिच्दिययोर्योग्यम्‌ । ` कि भ |

ट : वामक्केश्वरतन्त्रान्तगंतनित्याषोडशिकार्णवः-[ १ रविश्रामः|

श्रीमद्राग्मवकूटेकस्वरूपयुखपङ्कजा । इत्यादिना रहस्यनामसुक्ते,
सर्वमन््रग्रूलभूतमातुका सरस्वस्यादयास्कं च ।

अत एव--एतस्यां साधितां तु सिद्धा स्यान्मातका यतः ।

शति पश्चमपटलान्ते वक्ष्यति । व्रतीयं वासनात्मकं पुण्यवतां मनसो
चौग्यं चेतन्यमात्मनो सूपमित्यादिना पठे पटले वक्ष्यमाणम्‌ । एतञ्चित-
यातीतं तु बाद्रमनसातीतं मुकैरहतयाऽ्तुभूयमानमखण्डं रूपम्‌ । तचरं
नित्याषोडशिकार्णवं पारिप्छमानः परमशिवस्तस्य निर्धध्रं परिसमा-
प्त्य्थं मुख्यस्याप्यखण्डरूपस्य वागतीतवत्वेन साक्षास्स्तोतुमशक्षयत्वा-
तस्थुलारुन्धतीन्यायेन सखक्ष्मरूपद्वारा तदाराघनरूपं मङ्गलमाचरति-गणे
शथहनक्षघ्रत्यारभ्य नौमि भीचिपरामहभित्यन्तेद्रादराभिः ब्टोकेः । अस्य
देष्याराधनरूपस्य स्तवस्याप्यनेकन्टोकसमुदायरूपत्वेन तदविध्रतायै
मङ्गलान्तरमावदयक मित्यारयेन प्रथमतो मणे्स्मरणमाचरितम्‌ ।
नचैषरमनवस्थापत्तिः ! गणेदापदस्य द्वादशण्टोकीबहिभाविवेन तद्‌-
नवतारात्‌ । नित्याषोडशिकार्णवाहादशश्टोक्या बहिभाविस्तिष्ट एव ।
देव्युवावेत्यादिनेव तदारम्म हव्यस्य सुवचत्वात्‌ 1 नद्येवं यहनक्षत्रेव्या-
दिनिव श्छोकारम्म इति वक्तु शक्यम्‌ ! एतेन महागणपत्युपास्तेर्विघ्रनि-
रासद्वारा बिद्योपास्त्यङ्खस्वं कल्पसु्ोक्तं ध्वनितम्‌ । |

गणेशयहनक्षत्रयोगिनी सशिषशूपिणीमर्‌ ।
देवीं मन्यमयीं नौमि मातूकां पीठरूपिणीम्‌ ॥ १५

. गश विनरैन्वरदिगणेष्वयन्ता एकपश्चाश्ञह्िनायकमूतंयः । यहन-
क्षत्रराश्पः प्रसिद्धाः! योगिन्यो उाश्िन्यायधाः सत्त देवताः ! पठानि
क।(मदपार्च्छायाछजान्तान्येकपश्चाशत्‌ । एर्व सप्ताधिकं सार्धशतं
देवताः । एतासभेव ल धुषोहःन्यासास्यः स्वदेहे प्रक्षेपः परमेश्वरभावा-
पादकोऽषटमे पटले वक्ष्यत-गेै, प्रथमो न्यास इत्यादिना स एव पर-
मेश्वर इत्यन्तेन । ईद्रुशदेवतासप्रहरूपिणीन्‌ । देवीं व्यवहारखूपाम्‌ ।
जमयीं मन्वप्रचुराभिति मातकादिशेषणामि। अकारादिशक्चकारान्तमैख-
रीडफया सात कासरस्वत्या एव सततशोरिमहामन्बघटकतात्‌ ! टौक्धि-
क्वेदिकभ्य वहारवरकत्वाच् । एवं गणेजादयाः पीठायाश्च पवयेकमेक्ैका-
` क्षरख्पाः । यहु तुः सूयः षोडशस्वर्यः । मङ्गलब्ुषगुरुशुकशनैश्व राः
काडिविगपञ्चकरूपाः । चन्डराह अन्तस्थोष्मद्पी 1 . क्षकारं एकः
केतुरूपः \ उकारस्तु लकारेणैव गतां इति संप्रदायः.। ` |

[शगिपरानः+भीमास्कररायोन्नीतेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितिः। ४

नक्चवेषु"यथा--युग्ममेक चयं वेदा एकमेकं प्यं ततः ॥
एकं युग्मं युगमेकं युग्मं युग्मं युगं कमात्‌ ॥
एकं युग्मं जय चकं चयमेककमेककम्‌ ।
युग्मभेकं युगे अणि युग्मं भिन्ुविसर्गयुक्‌ ॥ इति ।
अश्विन्याद्क्रिमेणाकारादिवर्णेषु कमादयुग्ममेकमित्यादि योज्यम्‌ ' अं
, आं इत्यक्षरद्रयासिकाऽभ्विनी । इकारसूपा भरणी ई उं ॐ इत्यक्चरत्रय
रूपा कृत्तिकेत्यादिररथः । परं तु शिन्दुविसर्भस्वरौ क्षकारान्ते योजनीयौ 1
तेनलंषक्षं अं अः इत्वक्षरचतुष्करूपा रेवती सिध्यति । योभिन्यस्तु डर-
ककसहयाद्ययाख्याः सप्त । तासां स्वरूपं तु स्वराः षोडश, ककारायया
दादश, उकाराया दश, बकाराद्याः षट्‌, वकारायाश्चत्वारो हकारक्ष-
कारो समिश्चव्यवंरूपं क्माद्धव ति । उकारः पूर्ववत्‌ ।

राशिषु यथा--चतुष्कं चितये जीणि द्वितयं द्वितयं द्यम्‌ ।
पथ्चक पञ्चकं पञ्च पञ्चकं पञ्चकं ततः ॥
चत्वारि मेरर्मनि स्युः कन्यायां पञ्च शादयः इति ।

` मेरुः क्षकारो यकारादिचतुष्कं चेति मीनराशिः । शकारादिपश्चकं
रिन्दुषिसर्गौ च कन्याराशिरित्यर्थः। स्पष्टमन्यत्‌ । अच्रैकैकस्यानेकद्पा-
त्मकत्वे परस्परविरुद्धानामपि रूपाणाममेदे च नं विप्रतिपत्तव्यम्‌ ।
देवतामदिश्रोऽप्रतक्धत्वात्‌ ! सन्बाणामविन्त्यक्ञक्तितेति कस्पसू्रात्‌ ।

उक्तं च मारतेऽपि- |
अचिन्त्याः खटु ये भावा न तांस्तर्ेण योजयेत्‌ । इति ।

श्रुतिरपि-मेषा तर्केण मतिरापनेयेति । तस्मादीहशनिखिलप्रपश्वाम-
कदेवतासमृहाभिद्चां मातुकासरस्वतीं स्तौमीति श्टोकार्थः । अत्र मातू-
काया एव विशेष्यत्वे गणेशादिदेवतासमरहषद्करूपत्व विरोषणमपि लिङ्गं
तस्यामेवोक्तरीत्या तत्संभवात्‌ । उत्तरश्टोके मातृकायाः . परमेश्वरत्ववि-
शोषणत्वमपि खिङ्क छषुषोडढान्यासस्य परमेश्वरभावापादकत्वात्‌ ।
यास्तु देवताः प्रपञ्चो भुवनं मूिमन्तदैवतमातृका इत्युक्ते महाषोढा-
न्यसे कीत्यमनास्तास्रामपि सर्वासां मातृकावर्णरूपत्वादसकरतम्टोके
देवीमन््मात्रकाप्देस्तदेकदेशयरामरशािङ्गाहुपलक्षणविधया . महाषोढो-
दितारोषदेवतागणसेषितमितिवचनान्तरोक्ततदमेदोऽप्य्रानुसं धेयः \ यच्च
प्राः सहस्ाणि सहंदशो ये रुढा इति श्रव्योक्ताः भीकण्ठादयो सद्र

गणाः पश्चाकश्शङ्हि गगेक्षपदृेनाभिधीयन्त इति व्याचख्युः । परे प इन्वः
ज्येष्ठा मरुद्भा इति श्चत्युक्ता एकोनपश्चाशन्मरुद्रणा गणेश्षपदेन गद्यन्त
इति व्याचश्चते ! तदुभयमपि चिन्त्यं, तयोः श्रुत्यो रु्रगणमरुदणसद्धावे
प्रामाण्येऽपि प्रक्क्गगेश्षपदेन तेषामेकवेह यहणे मानामावात्‌ । न चाक्ा-
रादिमातुकास्वरूपत्वात्तेवामिदह यहणम्‌ । मातुकास्वरूपतायाः केशवा-
दिगणेषु कामादिगणेषु कामिन्वारिविपुरागणािप्वप्यविशिष्टत्वेन तेषा-
मपि गणेशपदेन परामर्ञापत्तेः। न च शुद्रवाचके्पदेन गणपवस्य कर्म-
धारये भीकण्ठादिगणपरव्वमेवास्य सिध्यति ¦ विप्रेश्वरादिपरतवे तु षष्ठी-
तव्पुरुषापच्या निपाहस्थपव्यधिकरणविरोध इति वाच्यम्‌ । विप्रेभ्वरादिषु
ग्ेश्ञरदृस्य रूढत्वेन रथकाराधिकर्णन्यायेन तेषामेव परामर्शं स्योचित-
त्वात्‌ । निषादस्थपतिपदस्य पक्षटूयेऽपि यौगिकव्वेन वैषम्यात्‌ । च
ग्रहादिपदानामपि गृह्णन्ति गह्यन्त इत्या दिन्युत्पच्या विपयेन्दियाद्पर-
त्वमेवाऽऽपदेत न पुनः सृर्पादिपरस्वं तेषु सूर्यादिपरत्वमेवाङमङुषद्धिरपि
भवद्धिराकस्मिङकतया तस्रायपादं लघुषोढादेदताप्रत्यभिज्ञां चानाहत्य
कथमथान्तरे बण्येत इत्याश्चर्यम्‌ । अपि च देव्याराधनपरत्यूहमिरासकत्व-
दयतनस्वारस्यभङ्गः। विघ्रमिरासकानां बहूनां सत्वेऽपि गणेशाराधनेनैव
भरी विधयाराधनमत्यूहं निरस्य दिति नियमस्य कस्वथत्वेन योतनस्याऽऽव-
श्यकत्वात्‌ । अत एव कल्पद्ञे वचनम्‌--इत्थं सहुरोराहितद्वीक्षो
महाविधयराघनप्रव्यूहारोहाय माणनायकीं पद्धतिमामृशोरिति । एषं
गगपतिभिष्टठा विधूतसमस्तवि्ठव्यतिकरः राक्तिचक्षिकनायिकायाः
भीललितायाः क्रमभारमेतेति कल्पद्ू्रववचमे त्वाप्रत्पयेन वाजपेये-
नेका ब्रहस्पतिस्रषेन यजेतेत्पादाकिषाह्नङ्किमावस्य स्पष्टं बोधनात्‌ ।
गणेशक्रमस्य ` लखिताक्रमोपकारकस्वकषथतेन लद्िताक्षमस्येव फएलव-
स्थोर्वत्या -च विपरीताङ्काङ्किभावश्द्कायाः फलवदफछन्यायेन निरा.
स्त ` 1 ` एतस्येवं रेवतीषु षारवन्तीयमश्चिष्टोभसाम कत्वा प्चकामो
द्यतेन यजेतेतित्रत्‌ । इयांस्त्वितो विशेषः-ललितोपास्तेयवज्नीव-
कतेष्यत्वेन ` बाह्मधुहूतत्थानादिकर्मन्च परस्परविरोधनोपास्स्यन्तरस्या-
संभवाहछिताक्षमारम्भादर्वमेव कतिपयदिषतियंथाक् क्ति संस्याकजपरूपा
महागगपतेरूषास्तिरन्वारम्भणीयावस्सक्ृदेव कार्या । अंत एवोक्तव-
चने ` क्रममारमेतेत्यारभ्भस्येव परतः की्तनमपपद्यंते । ` नचैवं सति.

[ज प्रन्विधामःगभी भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः ११

श्यामाक्ृमविपृष्टिः सदा कार्येतिवचनान्तरेण राजश्यामलोपास्तेरपि
लङिताक्रमप्रकरणे विधानेन तदङ्कव्वादुक्तसैत्या विरो धात्सुखयरय कथ-
भुपपानेरिति वाच्यस्‌ । श्याभलायान्तरपरकरणान्त एवं नित्यस पर्या कुर्व-
क्षे जप्सेत्याषना लश्चजपर्थैव विधानेमोपक्रमस्थस्य सदेतिपदस्य
तत्परिभितकालमाचपरत्वावश्यमषि पाठक्षमबापेन ललितोपास्तेः पदमेव
इयामटोपास्तैः कवु खितत्वात्‌ । अत एव पघानह्वारा राजप्रसादनं हि
ल्याय्यभितिवेचने राजोपास्तेः पूर्वं प्रानोपास्तिप्रदर्शन्ुपपद्यते । अज
शिशब्डेन लोकप्रसिद्धिमनुखशता भगवता परद्युरामेण प्रधामोपसर्पणम-
न्तरेणेव राजानुसरणस्यापि लोके दहरं वक्षनात्तदुपास्तेः कृताकरूतताऽपि
सूचिता । पर तु तडुपास्तिपर्वकराजोपास्तौ फठभमा लौकषिकन्य्रायेन
षोडारोग्रहणयपक्ष इव वेदिकन्यायेनापि . सिध्यति । एवमेव संगीतमाप

कामिष्रा कोटरी विधिवह्रिवस्येदिति धिष्ठिता दण्डनाथोपास्तिरपि
टक्षजपपरिमिता हइवामलोपास्त्या बद्धक्रभत्वात्तद्वदेव विकल्पितेति
ज्ञेयम्‌ \ नद्येवं गणेश्ञोपास्तेविकल्पः। तस्याः प्रधानारम्भं प्रति नित्याङ्ख-
त्वात्‌ । सस्मादीहशाथरयकाङ्कष्वननविरोधादपि न गणेशशपदस्य भीक.
ण्ठा दिपिरत्ववर्णनं युक्तभिति दङ्‌ । यद्वा, उत्तरतन्ये. परथासदेवताया मल

विद्यायाश्च प्रत्येक गणेशादिपश्चात्मकत्वं मूठ एष दक्ष्यते । प्रक्तश्टोके
च लघुषोशोक्तदेवतासमहषटक प्राथभिकानां पञ्चानमेव पीठदेवताभ्यो
विम्य कपीर्तनाहिङ्गहेवीमिस्य मन्वमयीभित्यस्य वा दिश्ेष्यत्वं
सुवचम्‌. । तत्र देवताविशेषकप्तवतपक्षे मन्जनयीं मन्बप्रघानां मात्रकं
जगर्मातरमिति व्याख्येयम्‌ ,

एकादुक्लाधिकशतदेवतात्मतया पुनः
गणेक्त्वःमहादेष्याः .
इत्यारिभिरतै राज्िस्वलूपिणीमित्यन्तेः साधः षट्भिः श्टोकैर्वक्ष्यमा-
णया दिशा गणेशादिप्थ्वासिक्राभ्‌ \ मन्वस्य विशेष्यतापक्चे देवीं
योतमानाभ्‌ 1 ˆ ` ` ` `:
अकथादिचिपङ्क्त्यात्मा तार्तीयादिक्रिमेण च ।\ `
सा गणेशो महाकटि

`. „इत्यादि भी. सशिखं. चान्स्यवानितैसित्यन्तेः. सार्थन्िभिः श्टोकर्वक्ष्य-
` माणया दिशा. मणेश्षादिर्श्ास्मिकाभित्यर्थः ! नचानयोः . पष्योगंणे
शादिपदान्ं रूढ्य्थप स्त्या गस्याऽऽवरयकतवे भ्रीकण्ठादिपरत्वव्यास्यया

१२ वामकन्वरतर्नान्तमत्ताचत्वपङ्खारानणवस एर तन्नामम

किमपराद्धमिति वाच्यम्‌ । उक्तोपव्रंहणानुरोधेन रूटित्यागस्यादोप्रत्वातं ।
भीकण्ठादिपरत्वेनोपद्वंहणस्य तेरप्यठेखनात्‌ । पीठरूपिणीमित्यंस्य,
आओजापूकाख्यपीठेषु स्वरूपमस्या इति देवी पक्षे, मन्यपक्चे तु लध्चषणया
कूटरूपिणीमित्यर्थो व्णेनीयः । पीठे भ्रीचके रूपमस्या इति वाऽर्थः ।
एवं अय एवार्थाः प्रामाणिकाः 1 यच्च प्राश्चः-पीठदाग्वं जगदाधारपरत्वेन
यो गिनीज्ाब्दं बाह्रम्यादिपरत्वेन गणेशशब्दं भी कण्ठादिपरत्वेनेतरयथाप-
सिद्धमेव व्याख्यायेषा सकीलकर्स॑प्रदायसीत्येका व्यास्येत्युक्त्वा निष्को-
लकसप्रदायरीत्या वन्या अपि पञ्चमिधा व्याख्या उच्यन्त इति
प्रतिज्ञाय वणेमन्वसं विञ्चक्रधाभपरतवेनेमं श्टोकं पञ्चधा व्याचक्षते,
तत्सर्वं मूर्खपरतारणमाचप्‌्‌ । तथाहि इच्छाज्ञानाक्कियाक्ञान्ताश्चतन्रो
वामाग्ये्ारोयम्बिकाश्चतघ्नस्तत्समषी दवे एवं द्वे पञ्चके कमाद्कारहका-
राभ्यां जाते इत्यकारहकारयोः साभरस्यमेकमित्येकादक्षसंख्या गणेश-

कि च

पदेनोच्यते । |
तदुक्तम्‌-अकारः सर्ववणा्यः प्रकारः परमः शिवः ।

हकारोऽन्त्यः कलारूपो विमश्ास्यः प्रकीतितः ॥
इत्यादिरीत्या वर्णसंस्यामाचं श्टोक्ारूदं करत्वा वर्णोद्धारः । गणेशो
हकारो यहः सकारः । नक्षचतपदे ककार एको बिवक्षितोऽन्यहुचारणा-
थम्‌ । योगिनी छकारः राशिहंकारः । रूपिणीमित्यन्न रेफकारावेव
विवक्षितारित्यादिरीत्या हादिषिदयोद्धारः । दैवीभित्येकमेव बिषक्षितम्‌ ।
इतरत्सवमुच्वारणा्थंम्‌। दयोतमानामित्यथंः । तेन सुषुम्णान्तवंतितेजोदण्ड-
रूपायाः संविद्‌ उद्धारः । देवी पदेनैव तेजश्चितयमुपलक्षितमिति धामच-
योद्धारः \ पीठपदेनेष चक्रोदद्धार इत्यादिपरकाराणां भवदुक्तानां सव॑त्र
प्रदृशेयितुं शक्यत्वात्‌ । गणेशादिपदानां हकारादिपरते कोशाभाबेन
यस्य कस्यापि पदस्य यः किदेव स्वाभिरपितोऽ्थः स्वानुपयुक्तः
सर्वोऽप्युचारणमाघ्ा्थत्वादषिवक्षित इति कल्पनाया अत्यन्तमप्रामाणि-
कत्वात्‌ । ततर संमतत्वेन यस्य कस्यचिदेव वचनस्यानन्वितस्य टेखोऽपि
बाठसंमोहनमाच्रम्‌ 1 अत एव तददूषणाभिनिवेश्ोऽपि अम्थविस्तरमा-
चरफलकत्वादनुचित एवेप्युत्तरत्र सवंचापि बहुरे हश्यमाना अपि
. तादशो भ्याख्या नो हद्यन्तेऽस्माभिः । छोकवेदाधिकरणन्यायेन पद्ष-
दाथेष्युत्पच्यनुरोधेनाऽऽपतत एवाथन्ञानस्याभ्युद्यकारित्वात्र । वैदुष्यब-
छादुन्नीतस्य सकुलविद्र्मत्कारकस्याप्य्थस्याततथात्ीत्‌ 1 उपदशित-
= स्योषहसनीयस्याथस्य तु कैयुतिकन्यायेनोपेक्ष्यत्वादिति दर्टव्यम्‌ \

[श्रनविभ्रामः भरी भारकररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्यास्यानसहितः ! १२

कररमीयस्तु गणेशः कालरूपी विनायको योगिन्यो वशिन्याद्या .इत्या-
हरिति विशेषः 1 अच श्टोकते देवीस्तुतिः प्रतिज्ञाता । सा च गुणिनिष्ठ-
गुणाभिधानम्‌ । तन्वस्य सर्वस्यापि गुणाभिधानरूपत्वात्तन्ं प्रस्तीमी-
स्यप्यर्थः \ तत्र च विषयो देवीं मन्नमयीमिति पदाभ्यां दरतः) देव-
सानिष्कर्पो मन्वमिष्कषंशेह षिषय इति यावत्‌ । उत्तरश्छोकैस्तु प्रयो-
जनानि प्रपश्चयिष्यन्ते ॥ १ ॥

प्रणमामि बहदवीं मातकां परमेश्वरीम्‌ !

कालहलोहलोष्टोकलनाशमकारिणीम्‌ ॥ २१
काटस्य हछोहलो वेगस्तस्योष्टोटो छोटत्वमधरोत्तरकरणं तस्य

टना तत्कर्तंको बन्धः । यद्वा--उष्टोठकटना पद्पूर्बात्तरसबन्धस्तस्य
शमं नाद्यं करोतीति तथेति सप्रदायिकाः ! वस्त॒तस्तु हतं करोतीति
हृत्‌ । तत्करोति तदाचष्ट इति ण्यन्ताद्धतरब्दाक्किप्‌ । स चासां. :
लोहलश्च, लोहलः स्यादस्फुटवागित्यमरः । ददोहटश्चासाद्ुखोठश्च । `
अथोर्भिषु \ महस्घ्रूटोटकछोलावित्यमरः । तेन कलनाऽऽक्रमणमित्यपि
सुव्याख्यम्‌ । सर्वस्यैव जगतः कटेन कवलीकारात्तदृविषयत्वप्रदानं
कालातीतशिवभावे पर्यवस्यति । अत एव | शिव ]कतृंककाठक्मकक . ~
ठनाऽपि देवीप्रभावादेवेत्युक्तमाचारयः-- |

करालं यस््वेडं कबलितवतः कालकलना

न शंभोस्तन्मूलं तव जननि तारङ्कमहिमा ५ इति 1

समुद्रे स्थूकतरङ्स्य वेगनाऽऽपततः परावर्तनस्यासाध्यत्वात्कालटचपै- `

राया अपि ताद्रश्षत्वयोतनायोहछोटपदेन तदुक्तिः ॥ तरङ्काक्रमणमात्रेण
तरणनिपएणस्यानिष्टादशंनाद्भतं करोतीति विशेषणम्‌ । हन्तुरपि स्फुट-
वक्तत्वे पूर्वसूचनया तन्निरासोपायः संभाव्येतेति तद्र्ुदासाय लोहकेति।
अचरापि पूर्वन्टोकवद्विशेष्यत्रे विध्यम्‌\ तेन महादेवीशब्दो महाविद्यापरः
वदेदानीं महादेष्या एकेकाक्षरसाधनमिति चतुर्थपटले प्रयोगात्‌ । महा-
देष्यादिपद्रय एकस्य विशेष्यत्वे, इतरदद्रयं विरोषणव्वेन योज्यम्‌ परध

यद्क्षरेकमात्रेऽपि संसिद्धे स्पर्धते नः: 1

रविताक्ष्यन्दुकंद्परोकरानटविष्णुभिः ॥ २१

यस्या मात्काया विद्याया वेकमाच्स्याक्षरस्यापि संम्यक्सिद्धौ
रव्यादेभिः सततभिनरः स्पधते तान्नेष्ठासाधारणगुणलाभात्‌ । मातुका-
विषेकादावेकेकाक्षरस्यापि पाथंक्येन साधनप्रकाराणासुक्तेः \. विद्याया-

मप्येकिकाक्षरसाधनस्य चतुर्थे वक्ष्यमाणत्वात्‌ । रवेस्तेजःप्रकपध्येयाधे-
छानत्वकर्मप्रवर्तकत्वादयो गुणाः । तक्षकस्य विष्णुभारवोहूत्व विषहरत्व-
वेगातिक्षयादथः । इन्दीर्दैवतातु्िकारसित्वनिसिलोषधिजीवकत्वाह्वाद्‌-
कचवादयः ! कंदुर्पस्य मनःक्षोभकत्वान्तहितत्वसौन्दर्यादयः । शोकरस्या-
खिलाक्दयिापिपत्वविष्डाधिकष्वविश्वसेव्यत्वादुयः ! अनलस्य ` प्राणिज-
ठरान्तस्थितत्वहविर्बोहत्वसवंसंहारकत्वादयः । विष्णोर्विश्वपाठकत्वल-
्ष्मीपकिव्वमायिवादयः ।! एवमवयवफटैः केस तिक्रन्यायेनाव यिनः
स्तुतिः । नन्वेवं सति शिवकिष्णोजंगद्यापारे नियुक्तसोधर्मस्य जगद्या-
पारस्य लाम उपासकानामयुक्तः । जगद्यापारवर्जमितिवैयासिंकसूच-
विरोधादिति चेत्‌ । न \ वहरादिषिद्योपासकानां जगद्यापारालामेऽपि
भिपुरखन्दर्युपासकानां तस्यापि सुलभत्वात्‌ । इदं च तस्मे श्रीललिता देवी
स्वसाग्राञ्ये प्रयच्छतीत्येतस्छलोकव्याख्यावसरे सौभाग्यभास्करे सोपप-
त्तिकमुपपादितमस्माभिः \ मनोरमायां ववेकाक्षरमात्र इत्यस्याथो गुरु-
` मुखाद्वगन्तन्य इत्युक्तम्‌ ! नाथचरणास्तु धिभूर्तीशिाक्षरं तथात्वेनोपदि-
शन्ति । तस्यैव देवीखूपतया परिणामस्य त्रेतहछयस्य च वक्ष्यमाण-
त्वात्‌ । दवीपक्षे यस्या देव्या एकाक्षरमाचस्य बाग्भवादेः सिद्धावित्या-
दिरिर्थः। मा्रपदेन शिन्द्रादिराहिव्येन बीजत्वमावेऽपीति ध्वन्यम्‌ ) अत
एव मयदिकारमाच्रमुर्तिवतः सत्यवचसो वाङ्सिद्धिः । क्ीवपद्भ्रव-
णेन विस्मयादादययाक्षरमाचमुचरितिवतः सुदरनास्यस्य देवी प्रसाद्‌ इति
कथयोर्देवी मागवते तृतीयस्कन्धे भ्रसिद्धेः ॥ ३ ॥
` ` शदुक्षरराशिज्योत्छ्राषण्डितं मूवनजयम्‌ ।
| वन्दे स्वेश्वरीं देवीं महाभी विद्धमात्काम्‌ ॥ ४५
यस्या मातृकाया अक्षरेषु यः शशी, अनुस्वारः! चन्दरपर्यायाणां सर्वै-
पामवुस्वारे संकेतात्‌ । बिन्दुरिति यावत्‌ । तस्व ज्योतम्नेव ज्योत विस्ता-
रस्तेनं चलोक्यं मण्डितम्‌ । बिन्दोः सकाश्ञादेव सकलजगदुत्यत्तेः कामक-
छोविलासादौ कथनात्‌ 1 मुवनच्रयं ज्ञातृज्ञानन्ञेयरूपम्‌ । तन्नानारूपं
ग्राह्ययाहकमेदादिति शक्ते तथेव विभागदर्शनात्‌ । यद्वा यस्या
विद्यय अक्षरेषु ये शशिनो बिन्दुत्रयं तस्य ज्योच्नया शक्त्या मुव.
न्यं मण्डितं व्यक्तवाच्यतामापन्नं रुदेश्वरसदेशाख्यां इत्यादिनो त्तरतन्वे
बिन्दुत्रपस्य कातिपयतत्वबोधकत्वकथनात्‌ ! यद्रा यस्या देव्या अक्षर्य
-नित्यस्य शारिनो माटस्थस्य -ज्योश्चया सर्वोध्वंस्थत्वातसकलयुव्रनत्रय-
प्रकाश ईति + अक्षराण्येव शशिन इति तु पाश्चः\. विद्यान्तर्मतसकारस्य

[्ररकिभामःश्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाल्यव्याख्यानसहितः! १५

चन्द्रबीज॑त्वात्तस्येवा स्तुतिरित्यप्यन्ये तां महाभीसिद्धमातुक्षां भःक-
ण्ठादिजननीं वा वन्दे ॥ ४॥

यदृक्षरमहासूजमोतमेतज्गश्चयम्‌ 1
बह्माण्डाद्किटाहान्तं तां बन्दे सिद्धमातुकाम्‌ ॥

यस्या मातृकाया अक्षररेकपच्वाशत्संस्येमंहास्ैर्बह्याण्डादिकटाह-
पर्यन्ते स्थलतमादिसृष्ष्मतमान्तं प्रोतं स्यतम्‌ । सर्वस्यापि जगतो वाच-
काः शब्डा मात्काद्घशिता एषेति भावः । बिद्यापश्चे तदन्तगेतावकार-
हकारौ खाद्यौ । तयो्॑ध्ये सर्व॑स्य जगतो मिरूढताया वक्ष्यमाणत्वात्‌ ।
एतद्वै तदक्षरं गार्गि स्र््ाचन्द्रमसौ विधृती तिष्ठत इति श्रुतौ तथा निणं-
यादित्युक्तमक्षरमम्बरास्तधतेरित्यधिकरणे । सिद्धमातृकाभिति सिद्धा
च सा मात्रका च सिद्धा माका ययेति वा। सिद्धानां मातरमिति
वाऽथः 1॥\ ५१

यदेकादक्माधारं बीजं कोणचयोद्धवम्‌ ।
बह्याण्डादिकटाहान्तं जगदद्यापि हश्यते ॥ ६ ॥

यस्या मातृकाया एकादृशमेकाराक्षरं काोणन्नयवदुद्धवा टेखो यस्य
तत्‌ । नागरलिप्यां सांप्रदायिकैरेकारस्य धिकोणाकारतयेव लेखनात्‌ ।
तद्रह्याण्डाडिजिगव्मति आधारो दरीजं च सदथापि संधिशाखज्ञेहश्यते ।
अकारः परमशिवः । तस्य खरी, ई ! पंयोगलक्चषणो ङीष्‌ ! तयोः संयो
गेनैकारनिष्पत्तिः । शिवराकतिसमायोगस्यैव जगद्रीजत्वात्तदभेदेन ताह-
राक्षरस्यापि तद्वीजव्वम्‌ । खन्द्रीतापिन्ां प्रथमोपनिषदि गायञ्यन्तम-
तस्य सवितुर्वरेण्यमितिपदद्यस्य जगदुत्पांदकोत्तमाथकस्यं पयाय एवै
कार इति श्रवणात्‌ । आधारमभिति नपुंसकमा्षप्‌ \ आधारबीजसित्येक-
पदत्वेन केषांदित्पाठस्तु ठीकान्तरा्समतत्वाचंन्राजविसवादाच नाऽऽ

देयः । यत्तु धिक्षिकाशाखे वचनम्‌-

अनुत्तरानन्दवितिचच्छाशक्तौ नियोजिता । `
चिकोणरिति तलाहु्विसगामदसन्दरम्‌ ॥ हति

तजरएप्यनुचरेच्छापदयोरकारेकारावेवार्थौ सप्रदायिको । एवं कादि
विद्यायामपि द्वितीयाक्षरस्येषा स्तुतिः । एतद्वे. तदश्चरभित्युक्तश्चुतावप्ये-
कारस्तदिति च भिन्ने पदे । तेन तवाप्येकारस्येव सर्वजगद्ाधारसेन
स्तुतिः । केवि तु--पदेकादृशमक्षरं योन्याकारं तस्मिन्सर्वं जगदद्यापि

१६ वामकभ्वरतन्वान्तगंतांनत्याषाडाङोकाणंवः-] प्र रविश्नाषः|

सिद्धेषथत इति योजयन्ति । योनिजन्यत्वांश्े प्रत्यक्षसिद्धत्वोक्तिरिति
तु कारमीराः । अव मातृकाविद्यादेवीनां मध्ये यस्या विशिष्य यस्मि-
ञण्टोके कथनं न हर्यते तस्यास्तदितिराभ्यां सहामेदाभिप्रायेण तस्या
अपि स्तवनमुपक्रमाविरोधाय द्रव्यम्‌ ॥ £ ॥

अकचादिटितोनद्धपयशाक्षरव्गिणीम्‌ ।
ज्येाङ्कबाहुपाद्‌ा्रमध्यस्वान्तनिवासिनीम्‌ ॥ ७ ए

आदिङब्दोऽकारादिचियेऽन्वेति तेनाकारादयः षोडश ककारादयश्च-
कारादयश्च पश्च पच्च । एवमुन्नद्धशब्डः संनद्धबाचक आरम्भपरषटकारत- .
कारयोरन्बेतीति तेऽपि पश्च पश्च । पयशाक्चरात्मक्षाश्च ते वर्गाश्च ।

फलशब्दस्य यश्चाऽऽदिवभराब्दा दिरेव च ।
मकारो मनुशब्दादिः पव इति कथ्यते ॥

इत्यादिकाटिकापुराणवचनात्पवर्मः पादयः पञ्च । यवर्ग यादयश्च
` खारः ! शवः शादयः षडित्यर्थः ¦ इहशवर्गा्टकवती वक्ष्यमाणस्था-
नाशकवासिनीस्युक्त्या यथारसख्यन्यायेन ज्येषठङ्खे शिरसि स्वरा दृ्षिण-
बाहौ कवर्भं इत्यादि सिध्यति । ज्येष्ठाङ्गं च बाहर्‌ च पादौ चायं चत्यादि-
विग्रहः ! ज्ये प्रथममङ्क रीषादिवण्टिकान्तमागः । अभ्रं चरममङ्ग
हदयादिसीवन्यन्तभागः । मध्यं कण्ठादिस्तनान्तमागः । शरीरपदवाच्यं
दयतद्धागचयात्मकं प्रकाण्डमेव मुख्यम्‌ । केशा हस्तौ पादौ चेति कमेण
मागत्रयस्य शाखाः \! अत एव काभकलान्यासे कूटच्रयस्य तत्तच्छाख

विशिषटतत्तमददाभषु चिष्वेव कमेण न्यासः संगच्छते । तेनायपदस्य पार््व-
दयप्र माजि(नाभि)जटरालसकस्तरतीयो भाग एवार्थो युज्यते ! एतद्यो-
तनयिव शीस्य प्रथमाङ्गत्वेन निर्दश्षः 1 तेन बाह्ये पादाय चेत्यग्रपदस्य
प्रत्येकमन्वयेन प्राचां व्याख्यानमपन्यार्यानम्‌ । प्रत्युत बाहोः पादयोश्च
मलाद्यययान्तं कवगादेन्यसनीयत्वात्तद्विरुद्धं च 1 स्वान्तं हदयम्‌ । तन्न-
राजे हि ज्येशङ्गबाहृहृप्युष्ठकरिपादनिवासिनीमिति पाठः! तहि
शीषोदिपाद्‌न्तोऽवयवक्रम आभित इह तन्ते तु न्यासातुरोधेन मातका-
कम आहतः ! तेन मातुकान्यासानुष्टानान्तमावरयकत्वेन सूचितम्‌ ।
` मूतश्यद्धिपराणप्रातिष्ठयोस्तेन बद्धूकमत्वात्‌ । मनोरमायां व्वेतत्स्तोत्रव्या-
स्यारम्भे नित्याषोडशिका्णवे महामभिः कारमीरादिभिर्याश्यातता-

यामय

१. (माभिजः।

[१्रगिधमः भर भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यन्याष्यातशहितः । १७

त्व व्याख्या स्वेन शिष्यत इति वदता इुममानन्दनायेन पाठ-
भेदो नास्तीति ध्वनितम्‌ । अत्र श्टोक्षे मातुकषष्ेवदरोरन्दोन्यपमेहो
वणितः ॥ ७ ॥
तामीकाराक्चरोद्धारसं खारास्छां दशस्थ्यय्‌ ।
प्रणसापि वहादेवीं परणामन्दहदिष्ष् ४ ८॥

दईंकारख्पेरक्चरे प्राधान्यनीद्धारो यस्यास्तां कारिकिशषपं महादेवीं
महाविद्यां प्रणमामि । तथा च बहूवुचैरान्नायते-वत्वार ई बिश्रति क्षेम.
यन्तो दराग्भं चरसे धापयन्ते ! भिधातवः परमा अस्य गावो दिवश्च
रन्ति परि सद्यो अन्तानिति । अचर हि कादिविच्याया ईकारवतुष्टयव-
स्वविशेषणद्रारोद्धारः कृतः । अथवा, ईैकाराक्षरसुत्कर्धेण धरतीत्यर्थे
कमेण्यण्‌ । उदुपसृष्टाद्धाएयतेः पचाद्यच्युद्धारा, ईैकाराक्षरस्यो द्रारेति
वा । अनरेकारवच्वस्य स्तुतिप्रयोजकगुणव्वेन कीर्तनात्ततीयग्टोकोक्तो
महिमा स्मारिः ! वेदेऽपि तत्ाधान्येनोद्धारस्तादशषमहिमापतिशययो-
तनाभिप्रायगभे इति ध्वनितम्‌ ! अङिन्दुकस्य तस्य कीर्तनात्‌ कादि-
भि्ैवा्र तन्त्रे विषय इत्यपि सूचितम्‌ ! तस्या एव जिक्ञतीधटकवे-
नात्युत्तमतात्‌ । सुन्दरी ताप्यं परथमोपभिषरि काहिक्यिाङशाना-
मेव प्रत्येकं गायकीसमानाथकतवं प्रतिपद तसङतितयेदेतरयाशां दिथा-
नायुद्धारा्च । तथा च बह्याण्डपुराणे-भीषि्ेव तु सन्ाणं तच सादि.
यंथा परेति ! तदेतदाह-शारात्छारय परात्ण्ययिति ।! मथितो युण-
पुः सारस्तद्रवानपि क्षारः । अरशआदित्वादच्‌ । सारदन्छस्यानपेक्षाथे-
कसारवतीम्‌ । उक्करष्टद्धादिरिदिामन्वाषप्यत्कृष्ट चेत्यर्थः 1 पर्थ ्तमू-
मिकामेदाः पूर्वेऽपि सारा उस्कृषटाश्च तेभ्योऽप्याधिक्योखूत्य तादश एवा.
धिकारीत्यपि ध्वनितम्‌ । एवं प्रथग्नन्टोक्े सूचितं विषथश्षामान्यमिह
विकशेषपरतवेनोपसंहतम्‌ । एतेन हारिश्यिायामेवास्मिस्तन्त्रे दिषयतां वण-
यन्तो निरस्ताः । वक्ष्यमाणमश्रो द्वारतदथवणनपसण श्टोकानां कादि-
विद्यानुगुण्य एव स्वारस्याच 1 षष्ठश्टोकषे तैरेव कियान्तर्मतवणस्येषा
स्त॒तिरित्युक्तेश्च ! भिकोणाक्षरस्य हादिविद्यायासभावेनेतदुदिषयी भूत-
विदान्तर्गतवणेस्तुतेरमुपयोगात । ईकातक्षर उद्ये पस्या हृद्धेखा-
यास्तामिति मवनेश्वरीपरत्वेन व्याख्यायि बाती स्वरस्‌ ! एत
त्न्वप्रयोजनमाह-परमेति । परम आनन्दो भोक्चः । एतस्येषाऽऽनन्द्‌-
स्यान्यानि भूतानि सा्रायुपजीषन्तीति श्रुतेः ¦ ते खूययति प्रयच्छ

३

तीव्यथः । अत एषाऽऽहुः कारमीराः--ईकारस्य विन्दुविसगोत्मनः
शिवशक्त्योः सामरस्यरूपस्य स्वात्मत्वेन मावनायां परमानन्दानुभव
इति ॥ ८ ॥

अद्यापि यस्या जानन्ति न मनागपि देवताः ।
केयं क स्मात्क केनेति सरूपारूपभावनाम्‌ ॥ ९ ॥
एवं मन्बरूपं निष्कुष्य देवतारूपं विषयं निष्कुष्याऽऽहं-जयापीति ।

देवता अपि यस्याचिपुरखन्दुर्थयाः सरूपारूपमावनां मनागीषदपि
अथापि अनादिकालमारम्याद्यावध्यपि न जानन्ति । मनुष्याः सामस्त्ये-
नाटपकालेन न जानन्तीति किमु बक्तव्यमित्यथंः । देवतापद्मिन्दिपपर-
मितितुप्रा्चः । देष्या मावना दिषिधा सरूपाऽरूपा चेति । स्थूलर-
पानुसंधानात्मिका प्रथमा । पररूपानुसंधानास्मिका चरमा \! या तु
सृक्ष्मशूपानुसंधानास्िका मध्यमा विधा सा पार्थक्येन पूर्वश्टोक
एवोक्तेति नेहोइङ्किता । ततश्च चतुःशतीदये मानाय क्रमेण रिषय
इति ध्वनितम्‌! ताषहज्ञं भावनाद्रयं प्रत्येकं चतुर्विधमित्याह-केयमित्या-
दिना) इयं स्थूला देवी का स्वरूपा । इयं कस्मादुत्पन्ना । इयं क
तिष्ठति । इयं केन सह तिष्ठति । एवं परायामपि चत्वारः प्रकारा
योज्याः; । केयमिति नाम । कस्मात्कारणात्केन हेतुनेति चत्वार एष
प्रकारा इति केचित्‌ \ तत्र हेतुक्षारणयोरभदशिन्त्यः । अन्ये तु अथापि
दुशनयोग्यकलेऽपि न जानन्ति परशिवसामरस्यकाटे तु कथं तां
जानीयुरित्यर्थं वर्णयन्ति तदरूपभावनया पुनरुक्तम्‌ । परशिषसमरस-
ताया शूपान्तरेण सावंकालिकत्वादयुक्त च ॥ ९॥

वन्द्‌ तामहमक्चय्यामकाराक्षररूपिणीम्‌ ।
देवीं कुठकलोलोटप्रोहसन्तीं परां शिवाम्‌ ॥ १० ॥

अकारो वे सवां षागितिश्चत्याऽक्षराणामकारोऽस्मीत्यादिस्पृत्या च
सर्वव्णानामङकार एवाक्षरमविनाश्िस्वरूपम्‌ । तदस्या एष रूपम्‌ ।
विम्ञेस्य प्रकाश्ामेदात्‌ ! अत एवाक्षय्यां क्षेतुमशशक्याम्‌ । डं षुषु-
म्णामागेः । कलस्य नादाणवस्योलोला महातरङ्गः । तच तेषु चोह-

सन्ती 1 द्ुलानि षटूथिशत्तत्वानि । कलाश्चतुःषरशिरिति षा ! ह्लं
दारीरं परथिन्यां लीयमानत्वात्‌ । कटेकदेशः ! उलोटमूर्वोरध्वं परोह-
सन्ती वेख्यात्मनेव्यर्थ इति तु कारमीराः ! इदश्षीं तामह वन्द्‌ इत्यर्थः ।
अश्चव्यक्षकाराक्षरहपिगीमिति कविस्पाठः । तत्पक्षेऽश्चय्यशब्दो ऽखण्डपरः

[श्रणविध्रामः] भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। १९

क्षकारधिशेषणं तस्य ककारषकारयोगात्मकत्वस्य तन्नान्तरसिद्धस्या-
(स्य) मिरासायेति व्याख्येयम्‌ ॥ १० ॥
वगांनुक्रमयोगेण यस्यां माच्टकं स्थितम्‌ ।
वन्दे तामषटवर्गोत्थमहासिद्ध्यष्टकेभ्वरीम्‌ ॥ ११ ॥
वर्गाणां पर्वोक्तानामनुक्रमयोगेण कमानुसारिसेबन्धेन यस्यामेकवच-
नादेकस्यामपि मातुकायामष्टी मातरो बाद्रभ्यादयः स्थितास्ताहरशाष्टव-
जन्याणिमादिमहासिदध्यष्टकस्वामिनीं तां देवीं वन्दे । महासिदध्यष्टक-
शाब्देन वाग्देवताष्टकं के चिदाहुः ।
स्वे वर्णात्मका मन्त्रास्ते च शक्त्या्मकाः परिये ।
हाक्तिस्तु माप्रुका्ञेयासा च ज्ञेया शिवास्मिका ॥
इति वचनाद्रणांभेदः । काश्मीरास्तु मातुकाया अश वर्गास्तद्धिष्टा
अष्ट मातरस्तासां प्रत्येकोत्थाणिमादयष्टसिद्धयश्च संमूय चतुःष्िस्तार्सा
ष्यष्टिशक्तीनां कारणमूता सम्टिशक्तिः स्वातमस्वेन सिद्धेति व्याचक्षते
अन्योऽप्यस्य प्रपश्चः प्राचां ठीकाड्च द्टव्यः ॥ ११ ॥

कामपूर्णजकाराल्यभीपीठान्तर्मिवासिनीम्‌
चतुराज्ताकोशमूतां नौमि भी्िपुरामहम्‌ ॥ १२॥

सृ्िस्थितिलयकारिण्यो बह्यादिशपास्तिस्स्तस्समिरेकेत्येवं चतघ्ः
शक्तयो वामाज्येष्टारोग्यम्बिके तिनामिकाः सन्ति । तासमेवधिष्ठानमु-
ताश्चत्वारः पीठाः कामरूपं पणगिरिजाठं धरमुद्धीयानं चेति । तचाऽऽ्य-
योनमिकदेशन्यायेन निर्देशः । जकारेणाऽऽव्यो युक्तः स्वघटित्तपदषा-
च्यत्वरंबन्धेनेति त्रतीयः । अकाराख्येतिपाठ आस्याशब्दो नामधेयप्रथ-
माक्षरपरः । जकार आख्या यस्येति समानाधिकरण एव बह्वी हिः
जकार आख्यायां स्थेति व्यधिकरणस्तु नाऽऽदर्तव्यः । आख्यापदस्य
पर्वनिपातापत्तेः । जकाराधेति तु तन्यराजे पाठः । भ्रीपीठपदैनोञ्यानं
ग्यते । पीठानामनेकत्वेऽपि चतुणमिव प्राधान्यात्पार्थक्येन निर्देशः
तेष्वव्यम्बिकापिष्ठानत्वेन प्रधानतमत्वा्िरुपपदेनैव पीठपदेन चतुर्थस्य
निर्देशाः ! अभियुक्तानां नाम भ्रीपद्पूर्वं प्रयुश्ीत । भ्रीशैलभीचक्रभ्री-
विद्याश्रीपुरादिकवदितिश्टोकोक्तम्यादातुरोधाय भ्रीकारः । चतस्र
आज्ञाश्वत्वारो वेदाः । तथा च कोभ हिमवन्तं प्रति देवीवास्यम्‌-
ममेवाऽऽज्ञा परा श क्तेर्वेदसंज्ञा पुरातनी ।
कम्यजुःसामखूपेण सगदो संप्रतेते ॥

२० वाथङेश्वरतन्ान्तर्मतनित्याधोडरिकार्णवः-[ प्र °विधामः|]

इत्याहि ! ताः कोक्षशूताः खड्गधनादैरिवाऽऽपारमूताः प्रतिपादिका
इति यादत्‌ । यल्याः सेति बहुकीहिः । तेन तस्सारभूतमखण्डं वद्येत्यर्थः।
चतुराज्तानां कोक्षभूतेति का। वेदजनिंकत्वथंः । एतडुभयमपि परबह्मणोऽ-
साधारणं लिङ्कभिति हि शाख्योरिस्वाधिकरणे व्णकद्रये प्रतिपादितम्‌ ।
अथवा वतराज्ञाश्चत्वार आश्चायाः पर्चदश्िजपथिमोत्तराख्यास्तेषमे-
घोच्मत्वाद्पाधान्येनेष् निर्दुदः । तेन चास्य तन्वस्याऽऽश्ायसारमरतिपा-
दकस्वोकव्या तस्विद्धान्वाद्सारिकल्पस््स्येतदषिरोधिव्वेनापेक्षितांशे
तस्यैव थद वान्यस्य तज्यस्येति ध्वनितम्‌ । तथा च कल्पसू्रारम्मे
रसर्थते-पश्ष्मिर्युैः पएश्वाऽऽन्नापान्परमार्थारमूतान्पणिनाय तत्रायं
सिद्धान्त इत्यादि । उ््वाश्नायस्यापि चतुःपदमुपलक्षणम्‌ । तादृक्ष
धिपुरादहं ष्ठीव्यर्थः । अच सर्वेषा वेदान्तानामद्वैते बह्यणि तात्पया-
तद्टुशपिनामाश्यसानामव्यखण्डानम्द्‌ं वह्यैव प्राधान्येन विषयः ।
तदिदमाश्रादसारस्दोद्स्या सूवितम्‌। कोक्षपदेनापि श्टेषेण पञश्चकोशान्त-
रतवेनाऽऽनम्दमयकोक्षातीतव्वेन तदेवोक्तम्‌ । विपुरेतिपदस्यापि स
एवार्थः । तदुक्तमभियुक्तैः--
विभू्तिसर्गाच पुराभवत्वा-
यी मयत्वाच्च पुरेव देव्याः ।
टये बिलोक्या अपि पृरकत्वा-
| त्ायोऽगम्डिकायाश्चिपुरेति नाम ॥ इति ।
तेनास्मिन्स्तीते सगुणह्ारा निर्शणं बह्व स्तुतमिति ध्वनितम्‌ ।
अत एव तन्राजे द्वादृश्शश्टोस्युत्तरं प्यते
इति दादरा भिः श्टोकैः स्तवनं सर्वसिद्धिक्रत्‌ ।
देष्यारत्वखण्डशरूपायाः स्तवनं तव तदतः ॥ इति ।
कि बहुमा सर्वस्मिञ्चस्विस्तस्ते सगुणाद्युपास्तिह्रारा मक्तोपसुषप्यं
बह्येवोफास्यस्वेन्‌ प्रस्त्रयत इत्यपि ध्वनितम्‌ । तदिईं प्रथमश्टोके सूचित-
मिहोपकहतुं नमामि जिपुरामित्यनुक्त्वा नीमि श्रीभिपुरामित्युक्तम्‌ ।
अहशब्द्श्वार्हकारवाचकः ।
वैकारिकस्तेजसश्च तामर्चश्चेत्यहं विधा ।
इति प्रयोगात्‌ \ स चाहंकारो द्विषिधः--परोऽपरश्येति । जीवैर्देहादा-
¦ वभिप्यमानोऽपरः । पर्सस्मिश्च बह्मणि षट्‌ धिशत्तच्ात्मकस्य जगतः
सश्चनुङ्ठेषु जानेच्छायल्नेषु प्राथभिकसवंङिम्वविषयक उदितोऽहमि

[प्रभविश्रामः]श्रीमास्कररायोन्चीतसेतुबन्धास्यन्याख्यानसदितः। २१

त्यभिमार्मः परः । ज्ञानरूपस्य - बह्यण दहशपराहंताविष्यकत्वमाचरेण
धर्मधर्मिभावं प्रकत्प्य वाहश्षो प्थल्िपुरखन्दरीपदेन तदभिन्नो धर्मी
कामेभ्वरपदेनेह व्यवहियत हस्येतदपि चिपुरापद्सामानाधिकरण्येनाहं-
पदनिर्देशादष्वनितम्‌ । अन्यथा प्रथमनश्टोक इव नौभीत्येतावतैव कर्तु-
टामारिह तदथंकतेऽहंपदे दैय्यापत्तेः । नचेवमहंपदाददहितीयापत्तिः ।
प्वरादेराकरतिगणववेनान्ययत्वस्वीकारिय तह्लीपाठ्‌ । अहमि प्रलयं कर्व
चित्याद्यः प्रयोगस्तु दाष्दा्थयोरमेद्मभिपरेत्य नासि इुर्भं इत्यादिव-
चछब्दपरा इत्यवपेयष््‌ \ १२\

एवं सङ्गलाचरणयुखेनव शाखस्य रिवय दःअम्रिकं निर्व्यं तदि
ज्ञानार्थं ख गुरुमेवाभिगच्छेदित्याङ्िशुतिष्येदकारेण ध्वनितस्य पुस्तका-
दयुपायान्तरपरिसंस्यापएूवकं गुदांवर्यकत्वस्य खो तताय स्वयसद्धितीयोऽपि
परमशिषो दिविधं रिथ प्रकाश्ञविमरशभेदेन विरच्य विमर्शेन प्रवं
प्रकादांशोन वक्तुत्वं द स्वीक्कत्य तन्यमवतारपितुभारभते-

भीदेव्युवाच ¦ इति ।
तदुक्त स्वच्छन्द्तन्ते-

गुरुशिष्यपदे स्थित्वा स्वयमेव सदारिवः ।
प्श्नोत्तरपरेवाश्येस्तन्जं समवतारयत्‌ ॥ इति ।

अ्राडागमस्वागमशाख्रस्यानिवत्यत्वान्च करतः । कल्पसन्रेऽपि मग-
वान्परमशिवभट्वारकः श्रत्याथयष्टादश दद्याः सर्वाणि दर्शनामि लीलया
तत्तदवस्थापन्नः प्रणीय संदिन्सस्या मगवत्या भैरव्या स्वात्माभिन्चया
पष्टः पथ्चभि्मुखेः एश्चाऽऽन्नायान्परणिनायेति । तेन परमशिवः स्वयमेव
विमक्षशोन स्वात्मानं प्रच्छतीस्यर्थः । श्रीभेरद उवाचेत्यस्यापि स्वयमेव
पका राशन स्वात्मानयुत्तरयतीत्यर्थः । प्रकते लिट कथितं भूतत्वं त॒
वक्तव्यस्य सदातनलतात्‌ । अत एव तन्त्रराज उत्तररटलेषु वक्ष्यमाणोऽ-
प्य्थः पर्वपरटेष प्रोक्त इति भता्थकपदेनेव तञ्च तञ्च नििश्यते । अन-
यतनतं त्वकाटकलितत्वात्‌ । परोक्चत्वं वनिन्डियगोचरत्वादुपपद्यत
इति स्प्रदायिक्ाः । एवं सर्वापि योज्यम्‌ ।

भगवन्सवंमन्वाश्च भवता मे प्रकाशिताः ।
चतुःषषिश्च तन्त्राणि माहणायरत्तसानि च \॥ १३ ॥

२२ वामकेश्वरतन्वान्तगंतनित्याषोडशिकार्णंवः-[ १ प्र °विश्रामन्‌ं

सर्व॑मन्बाः सप्तको रिसंस्याः । मातृणां शक्तीनाम्‌ । उत्तमानि निखि-
टपुरुषार्थप्रदत्वात ॥ १६॥
अथ सार्धरषटमिस्तन्बनामान्युदहिशति-
महामाया शम्बरं च योगिनी जाच्छ्धःष्् ।
तच्वशम्बरकं चैव मेरवाष्टकमेव च ॥ १४ ॥
अच कज्ञविमशशिन्यां महामायातन्त्रं शम्बरतन्त्ं चेति तन्छद्रयपरं
ठयाख्यातम्‌ 1 लक्ष्मणेन तु महामायाक्म्बराख्यमेकं तन्च मित्युक्तम्‌ ।
अ्भरतनावल्यां तु हयमपि नोक्तम्‌ । महालक्ष्मीमतं देवेत्यादि वक्ष्यमाणं
श्टोकद्रयं कैशित्परित्यक्तम्‌ । अन्यैस्तु स्वीकृतं परं तु सर्वेषामेष मते
घ्िसंख्यासंपत्तिदुरुपपादा । वस्तुतस्तु तत्संपत्यथेमेवा स्मिञश्टोके
पूवाध चत्वारि तन्त्राणि । तच्वशम्बरकमेकं भैरवाष्टक वेकमिति षट्‌
तन्वाणि ।
केचित्त--असिताङ्ख रुरुश्वण्डः क्रोध उन्मत्त एव च)
कपाली मीषणश्वेति संहारश्चाष्ट भैरवाः ॥
इत्युक्तानामष्टानां मेरवाणमष्टी तन््राणीत्याहः । अन्ये तु-सिद्धितै
रवबटुकमैरवकंकालभेरबयोगिनीभेरवमहाभेरवशक्तिभेरवमायिकभैरवरं-
काठाभिभमैरवाष्टक प्रतिपादकं तन्वाहटकमित्याहुः । तहुमयमपि संख्यासं-
पतिविरोधाययामटाद्शब्दवद्धेश्वशब्दस्य तन्येषु क्रापि प्रयोगादर्श-
नाच्च चिन्त्य । तस्मात्ोडशनित्यानमिकतन्ववदष्टमैरवाणामेकमेव
तन्वमिति व्याख्येयम्‌ ! थदि भिन्नान्येव तन्वाण्युपलभ्येरंस्तदा तथाऽ.
न्यान्यपि कोटिश इति वक्ष्यमाणेषु तेषामन्तर्मावः । यदि व्वष्टार्ना
विमज्य तन्नान्तरेषु चतुःषाशेमध्य एव परिगणनं ह्येत तदाऽप्यविरोधः
आदित्यन्रुसिहविष्छुमागवतादिपुराणानां कचित्पुराणेष्वष्टादक्शमहापुरा-
णमध्ये परिगणनस्य क्रवचित्तदितरेषूपपुराणेषु परिगणनस्य च दक्ंनेन
तद्रदिहोपपत्तेः । नचेवं भेरवा्टकप्राये पाठाद्रहुरूपा्टकयामलाष्टकयरि
केकतन्वात्मक तापत्तिः । बहुरूपयामलपदयोर्भरवपद्वहेवताविरोषवाच-
त्वाभावेन तन्वनामधयतया वेषम्येण प्रायपाठमाज्स्याप्रयोजकत्वात्‌ १
भेरवतन्व्रमिति क्विदहश्यमानस्यापि व्यवहारस्य भैरवपतिपादुकपर-
तवेनोव्वरः । बह्मयामलरुदरयामलछादीनां कतिपयानां मेदेनोपलम्भाच् 1
यत्त कपाटं भैरवं चवेति कौम गणितं तन्वं तदेष्या विमखजनन्यामो-
हायोक्तत्वाद्वे दिकाधिकारिकमिति तत्रैव प्रतिपादनान्नो्तमतन्बेषु तस्या-
वसरः \ तस्मादिह श्टोके षडेव तन्ताण्युदिष्टानि ॥ १४१

{भरऽविधामः भी मासकररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसदहितः। २३

बहुरूपाटकं चेव यामलाष्टकमेव च ।
चन्द्रज्ञानं वासुकि च महासंमोहनं तथा ॥ १५॥

बाद्रम्याद्यः सप्त मातरः शिबहत्येकेत्यष्टानां प्रातिपादकान्यष्टी बहुरू-
पतन्त्राणीति व्याचक्षते । बह्मयामलं विष्णुयामलं शदरयामटं लक्ष्मी-
यामलमरुमायामलं स्कन्दयामटं गणेकशयमलं जयद्रथयामलं चेत्यष्टावर्थं-
रत्नावल्यामुक्तानि । वासुकिपदस्थाने माटिनीपदुस्य क्चित्पाठः । एवं
पश्चरविरतिः॥ १५॥ |

महोच्ुष्यं महादेव वातुलं बातुकोत्तरम्‌
हृम्धेदं तन्वमेदं च शृद्यतन्तं च कामिकम्‌ ॥ १६ ॥
महादेवेति संबुद्धिः । महोच्छुष्ममहादेवमिति पठन्तोऽष्टक्षरमेके
नामेति तु केचित्‌ । यमपि भिन्मेवेति गोरीकान्तः । वामजुष्टं पहादै-
यमिति पठित्वा वामज्खष्टं नाम वामकेश्वरवतुःरतील्युच्यत इत्यपि
व्याचर्यौ । तचिन्त्यम्‌ \॥ १६ ॥

कलावाद कठलासारं तथाऽन्यत्कुष्जिकामतम्‌ ।
तन्वोत्तरं च बीणाख्यं तलं जोतलो त्तरम्‌ ॥ १४७ ॥
पश्चायतं रूपभेदं भूतोड़डामरमेव च \
कुलसार कुलोडडीहे कुलचूडामणि तथा ॥ १८ ॥
सवंन्ञानोत्तरं देव महाकालीमतं तथा ।
महालक्ष्मीमतं चैव सिद्धयोगेश्वरीमतम्‌ ॥ १९॥
कुरूपिकामतं देवरूपिकामतमेव च ।
सर्ववीरमतं चैव विमलामतभुत्तमम्‌ ॥ २०॥
अच प्रथमं देवपदं संबुद्धिः । द्वितीयं तु तन्वसंज्ञान्तःप्रविष्टमिति
सुवचम्‌ । एवं पञ्चमिः श्टोकैरष्टाधिक्षतिस्तन्नाणि गणितानि संहत्य
जिपश्चारात्‌ ॥ २० ॥
अवशिषटन्येकादशोहिशति सार्घेन-
पर्वपश्चिमदक्षं च उत्तरं च निरुत्तरम्‌ ।
तन्त्रं वैरोषिकं ज्ञानं वीरावलि तथा परम्‌ ॥ २१ ॥
अरूणेशं मोहिनीशं विषुद्धेश्वरमेव च ।
पवादित्ियस्य समहारद्र्रः । पवाश्नायादिसंत्ताभिः प्रसिद्धाश्चत्वार
आश्नायाः । निरुत्तरपदेनोध्वम्नायतन्तं तस्यानुत्तराम्नायपदेनापि

२४ ` वाभकमन्वरतन्नान्वगवानत्याषाडारङल्ाण्दः-] ११० विधमः

व्यवहारः । तनयं वेलेषिकमित्येकम्‌ । ज्ञानभिति स्ञानाणेवयदेून भसि-
द्धम्‌ ! वीरावली्येकम्‌ ॥ २१ ५
एवमेतानि शख्ामि तथाऽन्यान्यपि कोशिश ॥ २२ ॥
भवतोक्ानि मे हैक खवंज्ञानयथापि च ।
एवम्‌, अन्युनारपिरिक्ानि। एतानि महामायाडिधिङ्खुद्धेष्वरान्ताति
चतुःषशिस्तन्ञाभि । शक्ास्राणि बेदशपाभि । तन्याणामुपनिषच्छे-
घत्वात्‌ ! शासनाच्छाञ्चभिति हि व्युत्पतिः । शानं तु प्रवर्तनानि
वर्तनान्यतरदूपा शब्द्‌ मावनापरप्यांया ममवत्या्ञेव ।
तदुक्तमू--पवत्तिवां निवृ त्तिवा नित्येन क्कतकेन वा ।
पुंसां येनोरदिरियेत तच्छास्नम भिधीयते ॥ इति ।
तेन वेद एव मुख्यतया शाख्रपदवाच्यः। तथा च व्यासपादानां
प्रयोगः-शाखयोनित्वातव, शाख्या तूपदेरो वामदेववदित्यादिः ।
शबष्दश्ाखच्छन्द्ःशाखादीनां तु तद्ङ्गतान्मानवस्यरत्यादीनां तदर्थानुवा-
दृकत्वात्तद्याख्यानानामना्षाणामपि तदुपयोगित्वाच्छाश्जपदेन व्यवहार
इति स्थितिः । तन्त्राणां तु साक्षादेव वेदवमद् गवद्‌ाज्ञारूपत्वाच्छखरत्वे
न कोऽपि विवादः । अत एव प्रामाण्येऽपि न विप्रतिपत्तिः! वैदिकत्वा-
देव । मगबान्परद्यरामोप्याह--पश्चाऽऽन्नायान्परभार्थसारदखू्यन्प्रणिना-
येति । एवं स्थिते यत्योन्दर्यलदहरीव्याद्याने केरदितलपितमिमानि
तन््राण्यवेदिकामीत्यादि तत्तारकरभ्रान्तान्यतरजल्पितत्वादुपेक्ष्यम्‌ । यत्त
कोलघर्मनिन्दादिके तन्लान्तरे स्मर्यते तन्चहि निन्डान्यायेन तत्ततन्ब-
स्तुतिमा्नपरम्‌ ।
कथमन्यथा-पज्ुश्षाच्छणि सवर्गणि सवेष कथितानि हि ।
मू्यन्तरं तु सपाप्य मोहनाय दुरात्मनाम्‌ ॥
महापापवश्षाश्रणां तेषु बाज्छाऽभिजायते ।
तेषां हि सङ्कतिर्नास्ति कल्पकोरिषतिरपि ५
इत्यादीनि रोटप्रकरणस्थानि परःशतं शिषवचनानि संगच्छेरन्‌ ।
वस्तुतस्तु कांलोपास्तेश्वरमभूमिकारूपतया तदृध्पिकारिदौलभ्यादधिकार-
` मन्ञात्वा तच प्रवतने च तद्विरुद्धाचारावश्यंभावात्तेषां निन्दा । अथि

करस षेऽपि वाऽतिरहस्ये प्रवृ्तिर्मा भूदित्येतदथंमपि निन्दावाक्य-
मिच्युपपयते.1 तदष्यक्तं कलाणव एव-

१ ख. हिं महः ।

[र परणभरामः]भीभास्कररथोन्नीतसेतेबन्धाख्यन्याख्थानसहितः। २५

क क कि

कुठमागरतो देवि न अरथा निन्दितः क्रचित्‌ ।
आचाररहिता येऽ निन्दितास्ते न चेतरे ॥
अन्य्रापि-डलधममिमं ज्ञाता मुव्येयुः सर्वमानवाः ।
इति मत्वा डुलेश्ानि मया ठोके विगर्हितम्‌ ॥ इति ।
तस्मात्--पुराकरततपोदानयनज्ञतीथंजपत्रतेः ।
सुद्ध चित्तस्य ज्ञान्तस्य धर्थिणो गुरुसेषिनः ॥
अगिगृप्तस्य भक्तस्य कोटन्ञानं प्रकाराते ।
इति वचनात्कुलतन्वाप्रामाण्यव चनं गौरीकान्तलक्ष्मणादेरतादृशव्वं
ध्वनयति । तथा च शिववचन--
कुलधर्म हि मोहेन योऽन्यधर्मेण दुर्मतिः ।
सकरत्साघारणं बूयात्सोऽन्त्यजो नान्स्यजोऽन्त्यजः ॥ इतीति दिद ।
अन्यान्यपि कुलाणवदक्षिणामूतिसंहितासनव्छमारसंहितापरानन्द्‌
तन्तादीनि ॥ २२॥ |
सवत्ञानमयानि सर्वज्ञव्वदानिकपधानानि अधिकारिभेदेन च॑दुिधपु-
रुषाथप्रदानी ति यावत्‌ ।
नित्याः षोडश देवेश सूचिता न प्रकाशिताः ॥ २३ ॥
इदानीं श्रोतुमिच्छामि तासां नामानि शंकर
एकेकं चक्रपूजां च परिर्णा समन्ततः ॥ २४ ॥
अनेकदेवतानाममन्ञम॒द्रागणेः सह ।
कथयस्व प्रसादेन यदि तुष्टोऽसि मे प्रभो ॥ २५॥

्रीपरमरशिवाभिन्ना शक्तिरेव तावश्चिव्येप्युच्यते । तस्याश्च पञ्चदश

किरणास्तदाकारा अपि तद्रव्कामेश्वराङ्कयन््रणमात्रविधुरा इतरधर्मैः

सदुश्यः सन्ति । तेन कामेश्वराङयन्धितेका भिपुरसन्री महानिष्येत्यु-

च्यते ! इतरास्तु नित्या एव । कामाङ्यन्जादन्यत भूषावणौयुधादिकमिः
त्याद्निा तन्जराजेऽयम्थो निर्णीतः । संकेतयपद्धत्यामपि-
एक एव प्रकाशशाख्यः परः कोऽपि पहेश्वरः ।

तस्य रक्तिधिमर्शाख्या सा मित्या गीयते बुधैः ॥
विम््ञाख्या तु नित्या सा पाश्चविभ्यं समागता,
आकाक्ञानिटसता्िःसटिलावनिमेदतः ॥

एकेकगुणवद्ध्या तु तिथिर्ंख्यात्वभागता ॥ इत्यादि ।

२६ वामकेश्वरतन्न्ान्तर्गतनित्याषोडरिकार्णवः- [प्र °वित्रामः|

आकाश एक एव गुणः । वायौ द्रा तेजसि जयो जले चत्वारः
पधिष्यां पश्वेति संहत्य पश्चदश भेदा इत्यर्थः । सुमगोदयेऽपि नित्याः
परकम्य-
दशद्ाः परणिमान्ताश्च कलाः पश्चदृशेव तु ।
षोडशी तु कला ज्ञेया सञचिदानन्दरूपिणी ॥ इति ।
अत्र दशशब्दः शुङ्कपक्षप्रपिपद्ार्र इत्यादिक सोमाग्यभास्करे
विभ्वरूपेतिनामनि्वचनावकषरे प्रतिपादितमस्माभिः । इदशस्वरूपमि-
व्याख्याः षोडश श कथस्तन््रान्तरेषु तया सूचिता एव । शिष्याया
विशेषभिज्ञासापतीक्चार्थं धर्थिज्ञानमाचरं कारितंन तु प्रकाशिता यावद्रि-
शेषरूपेण नोक्ताः \ नापृटः कस्यविदवयादिति वेदानुशासनमिति निषे-
धादिति भावः । एकेकभिति क्गिपाविशेषणप्र्‌ । निव्येतिसामान्यनान्नो
ज्ञतत्वादृज्ञाततत्तदक्तिनामरिषयकोऽयं प्रश्नः । चक्रस्य भ्रीमञ्चिपुरषु-
न्दुरीचक्राजस्य परजां बद्यान्तरमेदमिन्नाम्‌। समन्तत आवरणदेवताभेः
परिपूरणम्‌ । अनेकासां बशिन्यादीनां देवतानां नामगगेर्मन्बगणेमुंदा-
गणैश्च सह कथयस्वेत्यर्थः ॥ २३ ॥ २४ ॥ २५ ॥
अयथ परमरशिवबाक्पम्‌ । ततरेकेन तन्वभ्रवणे सावधानीकर्णं जिभि-
नित्यानान्नायुपदेशशः 1 पश्चमेन महानित्यास्वदूपश्रवणाय सावधानीकर-
णमिति विवेकः । |
प्रीभेरव -उवाच-
शुणु देवि महाज्ञानं नित्याषोडरशिकाणंवम्‌ ।
न कस्यचिन्भयाऽऽस्यातं सवेतन्ेषु गो पितम्‌ ॥ २६ ॥
तत्राऽऽदौ प्रथमा नित्या महा्चिपुरखम्दररः ।
ततः कामेश्वरी चित्या नित्याच भगमाणिनी ।॥ २७॥
निव्यङ्किन्नाभिधा नित्या भेरुण्डा बह्धिवासिनी ।
महापवेधेश्वरी दूती तरिता ङुलशन्दरी ॥ २८ ॥
नित्या नीलपताका च विजया सर्वमङ्गला ।
ज्वालामाछिनिका चिञेत्येवं नित्यस्तु षोडदाः ॥ २९ ॥
शृणु देवि महानित्यामादौ चिपुरखन्दरीम्‌ ।
| यय! विज्ञातया गौरि जगरक्चोमः प्रजायते ॥ ३० ॥
महाज्ञान भिति बहुवीहिः 1 अर्णवपदेन दुरवगाहत्वाइतीवावहिता
भवेति ध्वनितम्‌ 1 . महाविदयेश्वर्यास्तन्त्रान्तरे महावजश्वरीत्यपि नाम ।

[¶अगविध्ामः भरी मास्कररायोन्नीतसेतुचन्धाख्यष्यास्यानसहितः। २७

दूती शिबदूती नान्न एकदेशः । कुलसुन्दयुंत्तरं मित्येतिपदं स्वतन्त्रं विशे-
ष्यमेवान्यानि नित्यापदानि विशेषणानि । आदौ चतुःशतीह्वयात्मक्त
( क )यन्थावयवे \ यया विज्ञातया महानित्याज्ञानमातेण, जगतः
क्षोभः स्वायत्तता ॥ २६ ॥ २७ ॥ २८ ॥ २९ ॥ ३० ॥

इदान सुन्दरीतापिन्यां दहितीयोपनिषदि श्रीचक्र व्याख्यास्याम
इत्यादिचक्रे व्याख्यातमित्यन्तया कण्डिकयोक्तरीतिमदुसुत्यैव सार्धै-
द्वादशभिः ग्टोकेः श्रीचक्रटेखनपरकारयुपरदिशति-शषक्त्या शक्ति विनि
भियेत्यादिना चतद्वरोपदो भितमित्यन्तेन । तच भ्रीचक्रस्वरूपमवान्त-
रनवचक्राव्मकमुक्तं यामटे-

िन्दुिकोणवसकोणदहारयुग्म-
मन्वस्ननागदलसंयुतषोडशारम्‌ ।
वृत्तचरयं च धरणीसदनच्रवं च
भरी चक्रराजमुदितं परदेवतायाः ॥ इतिं ।

तन्नेरूपणोपयोगिनी परिभाषा चेत्थम्‌-यदाशाभिमुखो मन्ती
चकराजं समुद्धरेत्सेव पुवां दकि । तामारभ्य पादक्षिण्येनेतराः सप्त
दिशः + इईशषाना्या्रेयपर्यन्तामेकां ति्यभेखां कृत्वा तदीज्ञानायात्त-
दायेयाय्राचाऽऽरभ्य पशिमदिस्पर्यन्ते दहे रेखे समाक्रष्य पश्चिमस्यां
डिशि ते मेलयेत्‌ । तदिदं स्वाभिगुखाय्रतिकोणे वति । अस्य रशाक्ति
रिति सज्ञा । पावेत्यादिकिब्वा अपि शक्तिपर्यायाः ¦ एवं बायव्यादिने- `
कीत्यान्तामेकां तिर्येखां कुत्वा तद्वास्वयात्तचिैत्य्राचाऽऽरभ्य पूर्वेति
क्प्यन्ते दरे रेखे आकृष्य पूर्वस्यां दिर ते मेटयेद्‌ ¦ तदिदं पराङ्भुखाय-
चिकोणं मवति ४अस्य वाहरिति संज्ञा) शिवादिशब्दाश्च वहिपर्यायाः।
रा क्तिवहिपुरयोश्च घटके फश्वरेखे प्रत्येकं वामद्क्षिणसं्ञे । ऊध्वाधो-
रेखे पर्वपथिभसंते । प्राश्चस्तु--रक्तेरूध्वरेखा पश्िमरेखाः वहरधोरेखा
पूवरेखेति व्यवहरन्ति ! तव्पज्यपूजकयोर्मध्यं पराचीतिमानस्य भीचकेऽप-
वादस्य ज्ञानार्णवादाबुक्तस्याज्ञानादिल्युपेक्ष्यम्‌ \ अत एव राक्तेः कोण-
अयमीरािपधिमकोणसंज्ञम । बह्वेस्तु वायुराक्षसपूर्वकोणसंज्ञम्‌ ।
एकस्या रेखाया उपरि रेखान्तरस्याऽऽरोहणं भदनसंज्ञम्‌ ! ईदरभेदना-
त्मको रेखाद्रयसंयोगः संधिः । तादरक्ञ एव रेखा्यसंयोगों मभ । संधि-

ममणोद्योरपि यन्थिररिति संज्ञा शक्तिपश्चिमकोणवद्धिपर्वकोणयोः

सपकेण ठेखो उभरुः । परणचन्द्राकारा रेखा वत्तम्‌ । भौमः परिवेषश्व
चतुर्ररेखा मूपुरं यथाकथचित्कोणञ्रयं चरि कोणम्‌ । इति परिभाषा \

२८ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गेतनित्याषोडशिकार्णेवः-] ९ प्र °विश्रामः|

अथ बिन्दुधिकोणवसुकोणानि चीणि चक्राण्याह सा्धपादहयेन-
हाक्त्या शक्ति विर्मिभिद्यय मूयो बह्धिपुरेण ते । संपुटाक्रत्य \

अ।दावेकां शक्त षिलिख्य तां मध्यभागे तियंयेखान्तरेण निभिय
मेदक्ररेखाया ईङाथिमागायसंश्ठिष्टे वामद्क्षिणरेखे आकृष्य प्रथमशाक्ते-
पथिमकोणात्पभ्िसस्यां दिशि पशचिमकोणान्तरोत्पादनेन हितीयशकि
रचयेत्‌ । ततः प्रथमशक्तेः पूर्वस्यां दिरह्यारभ्य कोणरचनयपूवंकं तद्वायुराक्ष-
सदिक्प्यन्ते वामदक्षिणरेखे संधिममनुगुणे आङ्कष्य पर्वरेखां प्रथम-
रशाक्तेपथिमकोाणसंश्टेषेण विरच्य वह्भिपुरं रचयेत्‌ 1 एवं सत्यु
दिक्ष्व्टौ जिकोणानि मध्यत एकमिति नव िकोणानि षर्संधयोद्ध
मर्मणी पा््व्ोरह्ौँ डमरू चेत्याकारः संपद्यते । अचर प्रथमरक्ति-
वामदृक्षिणयो रेखयोर्वहिवामदक्षिणरेखाभ्यां द्वितीय क्तेपूर्वरेखया
संयोगाबुत्तरस्यां दक्षिणस्यां च दिशि विद्यमानो मर्मणी अन्ये संधयः,
अच्र मध्यमविकोणस्य मध्यभागे बिन्दुरवानुक्तोऽपि चक्रन्यासपूजाप-
करणादौ बक्ष्यमाणव्वाहेस्यः । तेनेदं चक्र्रयं संपन्नम्‌ 1 प्रथमां शाक्तिं
द्वितीयया शक्त्या विशेषेण निर्भिद्य भूयः पुनरपि मेदनक्रमेणेव वहि-
पुरेण ते प्रधटिखिते द्व शक्ती उक्तरीत्या संपुरीक्रत्येव्यर्थः । शक्तिवह्ि.

( अता

रब्दौ च ज्ञानार्णवे संकेतिती- ` ` `
| इईशानादयिपर्यन्ता्रज्जरेखां समाटिखेत्‌ ।
इईंशाद्येस्तदभ्राभ्यां रेखे आक्रष्य देशिकः \
एकं कुया वारुण्यां राक्तिरेखामतः पिये ! चिकोणाकाररेखेयमिति!
रेखां कृत्वा महेशानि वायुराक्षसकोणगाम्‌ \
रेखे आकृष्य कोणाभ्यां तद्भ्रात्प्षगे कुरु ।
वद्विमण्डलमेतन्तु पूर्वाय वीरवन्दिते ! इति च ।
अथान्तवंशारलेखनोपायपुपदिश्ति सरवर््वामित्यारभ्य राक्तेमायां
विभेदयेदित्यन्तेनावशिष्टसा्धश्छोकद्रयेन- ` ॥
सवार्ध्वां शक्ति विस्तारयेदधः \ ३१ ॥
तथेव वदिचक्रेण तामेवोध्वं विभेदयेत्‌ ।
४ 4 अस्मन्नवयोनिचकर या प्रथमटिखिता शक्तेः सेव सर्वोरध्वा \ तस्यां
अधः पश्चिममागे विस्तारणं नाम तदीयपूर्वरेवा्रद्यादारभ्य बामदश्ि-
णरखवारपकषपरूयकं पश्विमस्यां दिशि मेलनम्‌ \ तचेह सिष्रमेवेति .

[प्रगिघरामःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यप्याख्यानसहितः। २९

[+ क

पुनर्विधिन्रैयथ्यापच्याऽन्य््किविदाक्षिप्यते 1 -तदीयपूरेखागह्रयमीश्ा-
नाथिदिशोराकर्षणेनाभिवर््यं ततो जाताभ्यामभिनवाथाभ्यां कोणनि-
माणप्वंकं वामद्क्षिणरेखान्तरे अधोऽपङरष्य द्वितीयज्क्तिपश्िमको-
` णात्पाश्चिमस्यां दिशि मेटयेदिति । इदं चेदुक्विस्तारणस्य शक्तिजन-
कत्वादध्वर्युं वृणीत इत्यादौ .वरणेनाध्वर्यु कुर्या दित्य्थवच्छ क्ति विस्तार-
ये डित्यस्य विस्तारेण रकि ढुर्यादित्य्थमभिपरेत्य सर्वोर्ध्वशक्तिषिस्तरिण
शक्त्यन्तरं कुयीदित्यर्थमङ्खीकरत्य, शक्तिपदस्य वारद्यमन्वयस्तु न दुष्य-
त्येव । सेयं हाक्तेनवयो निचक्रस्य पौरस्त्यत्रिकोणमाघ्रे परित्यज्येतरत्सर्व
गर्भी करोतीति स्थितिः ॥ २१ ॥

ततो यथा तावदनया हक्त्या नवयोनिचक्रस्य गभींकारस्तिर्यमेखावि-
स्तारादिना कारितस्तथेव वह्रन्यात्मकेन चक्रेण विकोणेनापि तद्रर्भीकारः
करणीयः । बह्वः पथिमरेखायद्रयं वायुराक्षसदिकोराकषणेनाभिवध्य
ततो जाताभ्बामय्रान्तराभ्यां कोणनिर्माणपूर्वक वामदक्षिणरेखान्तरे
ऊ््वमाकृष्य वहिपूवकोणात्पूवेस्यां दिशि मेटयेत्‌ ! सोऽयं वहिर्नवयो-
निचक्रस्य पाश्चात्यमेक भिकोणं परित्यज्येतरत्सर्थ गभी करोतीति
यावत्‌ 1 अस्मिन्वह्वौ यः शक्तितो विकशेषस्तमाह-तामेवेति ! तां पर्वलि-
सितां शक्ति विशोषण भेदयेत्‌ ! वदह्धिवामदश्षिणरेखाभ्यां शक्तिवामद्‌-
क्षिणरेखाद्वयं शाक्तिपूवैरेखां च मेद्यब्ूर््वं विस्तारये दित्यर्थः । तेनेदमुम-
यपाश्वयाोडमरुविशिष्टं षट्कोणं भवति । नवयोनिचक्रान्तर्गततिर्यमे-
खात्रय आद्यान्तरेखे अभिव्यं षट्कोणं कुर्यादिति तु फटितोऽथः।
यद्यप्याद्‌ावेव वहविप्रध्वं दिस्ता्थं शक्तेरधोविस्तारे फियमणे राक्तिरेव
वद्धि भिनत्तीति विपरीतो विरेषरतथाऽपि चक्पूजारम्मे वक्ष्यमाणं
चक्रटेखनमनेनेव क्रमेणादुष्ठेयं नियमादृष्टायुगुण्यायेतिद्योतनाथं एव-
कारः ! तेन शक्त्या वह्धिमेद्नस्य नखविदलनदिरिवानुष्ठानं फएठति !
एवमत्तरचापि द्रष्टव्यम्‌ ।

तत उध्वेस्थितां शक्तिमर्वं विस्तारयेव्कमात्‌ ॥ ३२ \
पुनराद्यं वद्धिचक्रमधो षिस्ता्य सुन्दरि ।
गन्थिभेदक्रमेणेव शक्तिमायां विभेदयेत्‌ ॥ २३ \
घट्कोणनिर्माणानन्तरं सवो््वपदेनोक्ता परथमशक्तिमू्वं विस्तारयेत्‌ ।
यथा तावदधोविस्तारोऽस्याः . पूर्वरेखाभिवर्धनेन कृतस्तथोर््वविस्तारो
वामदक्षिणरेखयोरीराथिदिगभिमुखममिवधनेन पूव॑रेखान्तरस्य . तत

३० वामकंभ्वरतन््ान्तगेतनित्याषोडशिकार्णेवः- धर विशामः

लेखनेन च कार्यः । रेखयोरभिवद्धेरवधिस्तु प्रथमवहः एर्वकोणं प्रव । तेन
पर्वरेखान्तरस्य प्रथमवह्धिपूवकोणाथसंश्टेषो भवति । एवमन्यत्राप्यवधि
रुन्नेयः । तेन शक्तटेखने हि तच्छरान्तरे क्रमो विहित ईशानमारभ्य
प्रादक्षिण्येनेक्षानान्तमिति। वामदक्षिणभागयोर्न्यासादिप्रसक्तावादां दक्ष-
स्ततो वाम इत्यपि क्रमस्तच्न तच विहितः । तेनेहाऽभ्दौ दक्षरेखामाये-
यंऽभिवध्ये पश्चाद्वामरेखामीशानेऽभिवध्यंशानादागरेयान्तं परवरेखां टिखे-
दितिद्योतनायोक्तं क्रमादिति । अथरलनावलटीकारस्तु प्रथमवद्वेः पर्व
दिशि स्थितस्य वहून्यन्तरस्य भेदनं कमपदेनोच्यत इति व्याचख्यौ ।
ऋजुविमरशिनीकारस्तु रेखाद्रयाभिवद्धेरुक्तरूपो ऽवधिः कमपदेन कथ्यत
इत्याह । पुनः प्रथमशक्तेरूध्वं विस्तारबदेवाऽऽयं प्रथमटिखितं वष्िचक्र-
मधो विस्तायं बहेदक्षरेखां राक्चसकोणे वामरेखां च वायुकोणे द्वितीय-
शक्तिपधिमकोणावध्यभिव्ध्यं राक्षसाद्राय्वन्तं पथिमरेखां विलिख्य
विरमेतेत्यथः । सुन्दरीति देव्याः संबुद्धिः । अतर प्रथमङ्क्तेरूर््व-
विस्तारवदेव प्रथमवह्वरधोविस्तारस्य पुनरितिपदेन विस्तार्येतिपदेन च
वणनेनेव सिद्धौ यन्थिभेव्क्रमेणेत्युत्तरा्थं व्यर्थभिवाऽऽमाति । प्राञ्चस्तु
अस्मिन्नन्तदंशारपस्तारे तिः रक्तयो द्रौ बह्वी च सन्ति। क्व सर्वा
धःस्थिता शक्तिरा्यकशशक्तेरुच्यते । प्रथमवद्रन्यधोदिस्तारदशप्यां लिस्य-
मानेन पश्चेमरेखान्तरेण तस्या आद्यशक्तेरमेदनसुत्तरा्धेनोच्यत इतिः
तत्साथक्यमाहुः । तन्नातीव चमत्कृतम्‌ । प्रथमशक्त्युष्वविस्तारदक्ायां
टिख्यमानपूषरेखान्तरेण सर्वोध्व॑व द्धिभदनस्य कण्ठरवेण प्रथद्वथनादश-
नात्‌ । शक्तेत्रये जातेऽप्य्॒वशक्तेरेवाऽऽयपदेनो पस्थितेश्च \, तस्मादन्त-
दज्ञारारभ्मे लिखिता या शक्तिः सेवेहाऽऽदययपदेनोच्यत इति न सर्वोध्वश-
क्ेराद्यपदेन परामशः 1 तस्याः प्रकृतदसश्ाराययावयवत्वामावात्‌ । अस्यां
चाऽऽयश्क्तां प्रवरेखायां द्वे ममणी । वामदक्षिणरेखयोश्च द्वे मर्मणी
तेषु प्रथमे द्वे प्रथमशक्तिविस्तारेणोत्यन्चे । द्वितीये दवे प्रथमवहिविस्ता-
रेणेव्येतद्र्थं विस्तारबिधिद्रयस्य विरोषत्वेन व्याख्येयम्‌ । यन्थयः संधय
स्तेषां चतुणां मेदो ममतया परिणामस्तेन कमेण प्रकारिणाऽऽयानन्तर्दश्ञा-
`: राद्यावयवभूतां शक्ति मेद्येदित्यथः 1 अथवा, आद्यं वहधिवक्रमित्यस्य
दिरन्वयः । तत्रैकं पृदवदेव व्याख्यायोर्ध्वाधोविस्ताराभ्यां कमादाद्ं
सवोध्वं वद्धिचक्रमाद्यां सर्वाधस्तनीं शक्ति च भेद्येदित्यर्थो वर्णनीयः
अस्मिन्पक्षे यन्धिमेद्क्रमः स्युत्पत्तिक्रम एवेति "1 इत्यन्तर्दश्चार-
चिष्पत्तिः ॥ ६२ ॥ ३३ ॥

[प्रण्विघ्रामः]भीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः। ३१

अथ बहिईशारटेखनोपाययुपदिशति तथा स्बोरध्येत्यारभ्याऽऽदययव-
हिनेत्यन्तेन साधश्टोकद्रयेन-
तथा सवोर्ध्ववद्रन्यन्तःशक्ति विस्तारयेदधः ।
तामादिचक्राधःशक्तिवहिनोध्वं विभेदयेत्‌ ॥ २४ ॥

यथा तावदन्तरदक्षारनिष्पस्यर्थं स्वस्मादाद्चिके नवयोन्याख्ये विय

मानानां तिसणां तिर॑म्रेलाणां मध्ये प्रथमचरमतियमेखयोस्तिर्यगेवाभि-
वर्धनादिना षट्कोणं निष्याद्य तत्र तियंयेखासंसृ्टवामदकषिणरेखाद्रये
विदिक्ष्वभिवर्धनादिना कोणचतुष्कमधिकं करवा दृश्शारता संपादिता
तथेव बहिर्दशारनिष्पत्यर्थमपि स्वादिचक्रेऽन्तर्दशारे विदयमानानां
पञ्चानां ति॑येखाणां मध्य प्रथमचरमयोः सबोर्ध्वसर्वाधःस्थितयोस्तिर्य-
गेखयोरेव दक्षिणोत्तरदिगभिमुखमभिवर्धनादिना षट्कांणं विधाय तस्त.
ति्॑मरेखासंसृष्टवामदक्षिणरेखा द्वितये विदिक्ष्वभिवध्यं कोणद्वितये संपा-
दनीये इत्याकारको दक्ारद्रयानुममस्तथेतिपदेनोक्तः । एवं सामान्ये.
नाक्वा विशिष्याऽऽह-स्वरध्वत्यादि। सर्वं बिन्द्रायन्तर्दश्षारान्तं चिकी-
वितपकरुतचक्रादादिमूतं चक्रं तस्थोर््वो यो वह्धिवंहिपुरस्थपर्वंकोणस्त-
स्यान्त्मध्ये प्रथमवहिद्वितीयवह्वयोमेध्य इति यावत्‌ । तत्र विद्यमाना
या शक्तिः शक्तेपुरस्थपूर्वरेखा तामधः सर्वाधःस्थितशक्तिपश्चिमको-
णाधोभागपर्यन्तं विस्तारयेत्‌ ! प्रथमाक्तेः पर्वरेखान्तरं द्स्षिणोत्तरदि-
क्ोराक्रुष्य तत्राऽश्येयेक्षानकोणोत्पादनपूर्वकं वामदसक्षिणरेखे निष्पाद्य
सर्वाधोमेटनेन शक्त्यन्तरं मिष्पाद्येदित्यर्थः तामिति । आदिचक्रस्या-
न्त्ृशारान्तस्याधो या शक्तिः शक्तिपुरस्थपधिमकोणस्तस्यां यों बहि-
स्तन्मध्यस्थितं यलथमवहिपशिमरेखान्तरं तेन तामव्यवहितपवंटिखितां
रक्तमूर्ध्वं सर्वोर्ध्वस्थितवहिपूधकोणोध्वंभागपयंन्तं विमेदयेत्‌, विस्तार्य
भेदयेत्‌ । अन्तर्दशारस्य सवांधःस्थितश्चक्तिपथिमकोणाम्यवहितपृर्वा
तिर्यभेखां दक्चिणोत्तरयोरभिवर््यं तदयाभ्यां वामदृक्षिणरेखे उध्वंमाक्रष्य
अहिर्दक्ञाराद्यकशक्तेवांमदक्षिणरेखे ताभ्यां मउयन्सर्वोरध्वं तयोर्भलमेन
वह्वयन्तरं रचयेदित्यर्थः 1 तद्द्‌ षटूकाण भवति ॥ ३४ ॥

ततः पर्ववदेवाऽऽ्यां शाक्त विस्ताय भेदयेत्‌ ।

ऊरध्ववहिमधोवदहिमध्यवदहविविवर्जितय्‌ ॥ ३५ ॥

विस्तार्य भेदयेच्छक्तिमधस्तादादययवहिना \॥

३२ वामकेश्वरतन्तरान्तर्गतनित्याषोडशिकाणवः-[ १ ०विश्रामः|

ततः षटरकोणनि्मीणानन्तरं पर्ववदवान्तदशारस्थपट्कोणीत्तरमि
वाऽभ्द्यां सर्वप्रथमां शकि विस्तार्य वामदक्षिणरेखयोरीकशायिदिशमभि-
म खमिव पापय्यो्ववहि चक्रोध्वमागे स्थितं वद्धि भेदयेत्‌ । पव
रेखान्तरभिर्माणेनेति यावत्‌ । पुनः पूर्ववदेवेति केषांचित्पाठः । तंत
आद्यवहिना स्वंप्रथमवहिना विस्तायं तदीयव(मदक्षिणरेखे वायुराक्चषस.-
दिकशोरभिवध्यं स्थापितेनेति शोषः । अधस्ताच्छकक्ति सवाधःस्थितं शाक्ते
पश्चिमकोणभागं मेद्येत्‌ । अभिवध्यं स्थापितस्य वहः पशिमरेखान्तर-
निष्पादनेनेति यावत्‌ । अधोषहविमभ्यवहिविव्जितमिति पदं व्ववरशि-
टम्‌ । तदिदं बाक्यद्रयमध्यमागे परडितत्वाक्कचित्पववास्यशेषतेनान्य
उत्तरवाक्यशेषत्वेन व्याचक्षाणा विवदन्ते । ततर श्िवानन्द्नाथादयस्ता-
वद्ाहुः पूर्ववाक्य ऊर्ध्वबहर्भदनयुक्तं तहाद्यपय मध्यवद्रन्यधोवहन्योभदनं
निषिध्यते । प्रथमकशक्तिवामदकषिणरेखाभ्यां मध्यवदह्निपवेकोणाव्धिषिः-
स्तारिताभ्वां तयोभदनस्यासंभवेऽपि नान्तरिक्षे न रदित्यथिश्चेतव्य इति-
वद्प्रसक्तपरतिभध एवायं वहूनि्यास्तित्ववोधनमात्रफलक इति-
बिद्यानन्दनाथादयस्त॒--उत्तरवाक्ये विस्तायेत्यस्य कर्मसापेक्षत्वादाद्य-
वहूनिनेतितुतीयान्तस्य तदन्वयायोग्यत्वाद्व्यवहितपूवत्वेनोपस्थितामेद्‌-
मेव पदं तवरान्वेति ।! तयाधोवद्निशब्दः सर्वोरध्ववह्िपरः । अस्यैव
चक्रस्य दिपयासेनावलोकने सर्वाध्व॑तनस्यापि सर्वाधस्तनत्वसमवात्‌ \
तेनोष्वंमध्यवहिभिन्न आंद्यवहिरेवेति प्रथमवद्कि विस्तर्यत्यथः संपद्यत
इत्याहुः । तदुमयमपि चिन्त्यम्‌ । क्ियान्यपिनो नजऽभविन प्रतिषिधायो-
गात्‌ । अधःशब्दुस्य शङ्याथतिपयये लक्षणाया अयुक्तत्वात्‌ । तस्माद
ध्वंवदनिपदृस्याधोबह्वीत्यादि विशेषणम्‌ । उ््वंपदं चक्रो्वपरम्‌ । ततश्च
चयागामपि बह्वीनां नवयोनिचक्रान्तईशारचक्वटहि्दशारचक्रोष्वत्वा-
द्‌ षिशेशेण यरहणे प्रापेऽधोवहिषध्यवहिभिन्नत्वं विशेषणम्‌ । तत्तस्ति-
योगिकभेदबच्वं ` तदथः 1 न॒ त्वधोवह्धित्वावच्छिश्चप्रतियोगिताकमेदव-
त्वादिकिम्‌ ! अत एव मध्यवह्धिवारणाय तद्धेदोऽपि निवेशितः । नच
मध्यवहिपूवकोणावधिरिस्तुतरेखाभ्पामन्ययोर्भदनासभवादेव निरास
विशेषणवेयथ्यं शङ्स्यम्‌ । आद्यशशक्तिमेद्यत्वस्य जिष्वप्यविशोषेणः
सत्वात्‌ । नचान्ययोराद्यक्क्त्या भेदनस्य पर्वमेव ठृत्तसान्नेदानीं तत्मस-
क्तिरिति वाच्यम्‌ । भिन्नयोरपि परवैरेखासुयापिरेवान्तरेण द्वि्िर्भदन-
संमवात्‌ । प्रत्युत पुनः पृवेवदेवेतिपदानां द्विर्भेदन एवातुगणतात्‌ ।
सति त्वधोभष्यवद्धिभिन्नत्व विशेषणे तद्लादेव हि बहिश्चकस्य दश्षार-
त्वसिद्धिरिति समञ्जसम्‌ । इति बहिरदशारनिष्पततिः ॥ २५ 1 |

[प्रनिणामः]भीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्याख्यानसहितः।! द

एवं ° द्षारद्रयभुक्तवा चतुदैशारचक्रठेखनोपायमुपदिशशति ततो
मध्यादीत्यारभ्य सवाधस्ताद्िमेदयेदित्यन्तैः सार्धः पथभिः श्टोकैः-

ततो मध्वादिशिक्व्यूध्वं शक्ति विस्तारयेदधः॥ ३६ ॥
तथैव संपुटी कुय।त्सर्वचक्रं सुरेश्वरि ।
तां च तेन सहेशामि वहिचकेण भेदयेत्‌ ॥ ३४ ॥
गन्थिभेद्क्रमेणेव सर्वर्ध्वं सवबाह्यतः ।
मध्योष्वशक्तिपयन्तमादिशक्स्यवधि भिये ॥ २८ ॥

(~, ०

दकशारद्रपे हि तिर्थथखाद्ु प्रथमचरमयोरभिवधनेन षट्कोण रचि:
तम्‌ । तद्रदिह न मवति । कितु बहि्दश्ञारचके स्थितानां सप्तानां तियं
ग्रेखाणां मध्य आद्यन्तरेखे विहाय द्वितीयोपान्त्यरेखे एवाभिवध्यं षट्‌
कोणे रचयेहिति विशेष इत्याह-पध्येति । मध्या च साऽऽदिङक्तिश्च
मध्यादिशक्तिः । प्रथम्क्तिरेव हिं सर्वमध्या दाक्तिः। बहिवशारारम्म-
टलिखितक्ञक्तेरपि तदादित्वात्तदर्वशक्तिपदेन सर्वोपरितनतियेभेख।
मा प्रसाङ्क्षीहितो मध्येति विशेषणम्‌ । ततश्च मध्यस्थप्रथमरक्तेरर्ध्व-
शक्तिः प्रथमवहिपूरवैकोणस्पृष्टरेखाक्रैव । बहि्दशारारम्भकशक्तिरिति
यावत ! तस्या ईशाथिकोणमागेऽभिवर्धनेन कोणान्तरे दे रिष्पाय
ततो दक्षिणोत्तररेखे पश्चिमस्यां द्श्याकरूष्य सर्वाधःस्थितकशक्तिकोणा-
त्पश्िमभागे कोणान्तरं निष्पादयेत्‌ । सेयं शक्तिः सर्वं चक्रं कैवटयती-
त्याह-तयेवेति । तां साप्रतमभिषर्धितां बहिर्दशासरम्भकषटूष्येणघर-
कशक्ति तेन तत्षटूकोणघटकेनैव वह्धिचकरेण भेदयेत्‌ ! सर्वाधःस्थित-
तियभेखाग्यवहितपरवेदिग्व ति तिपंयेखां वायुरक्षःकोणयोरभिवध्यं कोणद्-
यान्तरं निष्पाद्य ततो वक्षिणोत्तररेखे पर्वस्या दिह्याक्रष्य सर्वरध्वस्थि-
तवबहनिकोणादूबेमागे कोणान्तरं रचयेदिति यावत्‌ 1 ३६ ॥ ३७ ॥

अस्य वह्नेः पञ्च विशेषणानि । तत्र सप्रतंटिखितशक्तेरभदनेन
यन्थिर्यथा स्यात्तेन क्रमेण दृक्षिणोत्तरयोडमरुद्रयकरणेनेत्येकम्‌ ।
आदिशक्तिबहिर्दशारारम्भकशक्तिस्तदवधि तदीशाथिकोणस्युष्टं यथा
भवति तथेति द्वितीयम्‌ । मध्या च सोर््वश्क्तिश्च मध्योर्ध्वशाक्तिः
प्रथमश्चक्तिरेव सर्वमध्यस्था पययेणाभिवधिता सती या सर्बोध्वांऽभव-
त्त्पयंन्तं तदुीशािकोणस्पृष्टं यथा स्यात्तथेति तृतीयम्‌ .। सर्वस्य
च हिद्शारचकस्य' बाद्यतः कवलनक्पो यथा स्यात्तथेति चतुम्‌ ।

सर्वोर्ध्वं बहिष्शारोध्वैवहरप्वरध्वं यथा. तथेति पश्चमम्‌ 1 इमानि पद

३४ वामकेश्वरतन्बान्तमंत निव्याषोडाशिकाणंवः- [११ ° विश्रामः]

विशेषणानि चतुर्द॑शारचक्रप्रकरणे कथनात्स्वपूरवेषु सर्पेषु चक्रेषु षट्को-
णघटकशक्तिषहूनिदृक्षिणोत्तररेखामार्गप्रदृशनोपलक्षकंत्वेन साथकानि ।
तेन प्राचामेतच्छलोकोपेक्चाऽत्यविङेषणानां यथाकथंदिदन्यथा नयन-
मपि न स्वरसमिल्युपेक्ष्यम्‌ ॥ ८

एवं षट्‌कोणनिमाणमुपदि्योर्ध्वभागे चतुरः कोणान्व्धयेदित्याहं
द्राभ्याम्‌-
तततो बाह्यस्थराक्त्यन्तःशक्तेमूध्वं विकासयेत्‌ ।

तथा विस्तारयेच्छक्तिमाद्यामप्यूध्व॑मीश्वरि ॥ ३९ ॥

सर्वोध्वैवद्रन्यधोवद्रनिपयन्तं वीरवन्दिते ।

तया विभेदयेद्रहनिचक्र सर्वोँध्वंसंस्थितम्‌ ॥ ४० ॥
बाह्यस्था शाक्तिः सप्रतंटिखितषरकोणधरककशशक्तिस्तदुन्तस्त-
न्मध्ये स्थिता राक्तेद्ितीयदशारारम्भकषटूकोणघटकश क्तिरेव । तामुर्ध्व
विकासयेत्‌, तदी दक्षिणोत्तररेखे अगरी शकोणाभिमुख्येनाभिवर्धयेत्‌ ।
ततो या प्रथमशक्तिः क्रमेणाभिश्रद्धा सती द्वितीयतृतीयवदन्योरन्तराठे
समाप्ता हर्यते तामाद्यां शक्ति तथा बिस्तासयेत्‌ । यथा साप्रतमभिव-
वितदक्षिणोत्तररेखासंस्पर्शः स्यात्तथा कुर्यात्‌ । सतप्ततियेखासु विद्-
मानां सरवोरध्वा प्राच्यां ति्थपरेखां मागद्रयेऽप्यभिवर््यान्तःशक्तिदकषिणो-
तररेख(भ्यां सहं बद्ध्वा कोणद्रयं निष्पाद्येदिति यावत्‌ । विकासये-
दितिपदस्येषेतावानथं इति तु प्राश्चः। तत आदं राक्तिमूर्वमपि
षिस्तारयत्‌, प्रथमशक्तेदक्षिणोत्तररेखे अ्रीक्कोणयो्व॑धयेत्‌ तद्भि-
वृद्धेरव धिमाह-षर्वोर्ध्वेति । सघोध्वंवह्निः सपरतंलिखितषटरकोणध-
ठकः 1 तस्याधःस्थितो वहनिद्टितीयदरारारम्भकषर्‌कोणधरकः। तत्मा-
चयकोणावधि विस्तारयेदित्यर्थः। तया साप्रतमभिवधितंया प्रथम्ञक्त्या
स्वोध्वंवद्रनिं विभेदयेत्‌ । तिय॑मेखन्तरनिष्पादमेनेति यावत्‌ ॥६९।४०॥

इदानीमनेनेव क्रभेणाधोमणगेऽपि कोणचतुश्यमभिवर्धयेदित्याह-

सवोध्ववद्न्यधोभागयन्थिपयन्ततः भिये । |

विस्तायं बाह्यशक्ति तु सर्वाधस्ताद्धिभेद्येत्‌ ॥ ४१ ॥
` सवोध्ववद्धिः पक्रृतषट्कोणवरको वह्धिस्तस्याधोमागः पश्िमरेखा
तस्या ये यन्ययो रेखात्रपसंयोगस्थानानि चत्वारि तेषां पर्थन्ततस्तत्मान्त-
मामानारम्य विस्तायं ःरक्षोवायुदिगाभिमुख्येनेति शेषः; । अयं भावः-

[भ्रषविभामः भ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः१ ३५

श, ¢ क्षिणरेखाद्यं

प्रथमतुतीयवद्रन्योदक्षिणरेखाद्रयं रक्षस्यभिवर्धयेत्‌। उत्तररेखाद्यं वायौ ।
प्रथमवद्धिरेखयोरक्तय्रन्थिस्थानादभिवुद्धत्वेऽपि ततोऽप्याधिस्येन चतुर्थ-
राक्तेप्रशचिमकोणावधिविस्तारः, तुतीयवद्निरेखयोस्तु सवांधस्तनतिरय-
ग्रेखाव धिविस्तारः कायं इति । एवं रेखा चतुष्टयं रक्षोवाय्वोरमिवर्ध्यं
बा्यश्ञक्ति प्रककतषटर्‌काणघरकशाक्त सवधिस्तादधस्तन्फ तियगरेखयाः
केटुप्तया ततोऽप्यधोऽन्यया तिय्॑ेखया कटप्यया च विभेदयेत्‌, विटक्ष-
णतया भेदयेत्‌ । वैलक्षण्यं चेत्थम्‌-सवाधस्तनीमषटमीं प्रथमवहनिपा-
श्चात्यरेखां मागद्रयेऽभिवध्यं ततीयवहूमिदक्षिणोत्तररेवागरेण मेटयेत्‌ ।
तदिद्मधक्लृप्तरेखया बाह्यशक्तेरभेदनं मवति । तथा चतुथ॑शक्ः पशिम-
कोणाययस्पर्रोन सर्वाधो नवमीं तियंेखां निष्पाद्य तया प्रथमवहनिदकषि-
णोत्तरे रेखाये संस्पक्चयेत्‌ । तदिदं कल्प्ययैव रेखया बाद्यशक्तेर्भेदनं मव-
तीति । पाश्चस्तु-अस्मिञ्श्टोके पूवर्धनेव कोणद्रयमुत्तराधैनेवेतरत्को-
णद्रययुक्तमिति व्याचक्षते तदिदं प्रतिज्ञामा्रमि्युपक्ष्यम्‌ । अर्थरता-
वल्यां वयं श्टोकस्ततः सृषिमहाचक्रमितिवक्ष्यमाणश्टोकोतच्तरं व्याख्या-
तः । ततोऽपि प्राचीनदीकायां विहेव व्याख्यातः संगतश्चेति स एष
पक्षः स्वीकरतोऽस्माभिः । इति चतुर्दक्षारनिष्पत्तिः ॥ ४१.॥
एवं षटरचक्राणि मन्वच्ान्तान्युपदिश्ष्यावशिष्टं चक्रच्नयसुपदिषशति

साधश्टोकेन-

एतद्वाद्यमतं पद्यमष्टपञ्रं समारिखेत्‌ ? |

तद्वाह्यतोऽपि देवेशि षोडदारं तथेव च ॥\ ४२ ॥

परिवेषं भूपुरं च चतुद्रारोपशोभितम्‌ ॥ |
. अयं तु सार्घन्टोक एवमेतस्य चक्रस्येतिद्रस्थश्टोकोत्तरम्थरलना-
वल्यां व्याख्यातः \ तदपि प्ाचीनरीकाविरोधादसंगतत्वाचोपेक्ष्यम्‌ ।
एतस्माचतुर्दशारद्राह्यमागस्थं यथा स्यात्तथाऽशटपत्रपद्मं सम्यगाछिखेत्‌।
तस्यापि बाह्यतः षोडशभिररेः पतरयुक्तं पद्मं तथेव लिखेत्‌ । अषटदठप-
श्रवदेवेत्यर्थः । अष्टदठे हि पद्मपदेनेव कर्णिकादत्तमाक्षिप्यते । कणि-
कामन्तरेण दललेखनायोगात्‌ \ केसराणि तु नाऽऽक्षिप्यन्ते । अन्यथा-
युपपत्तरमावात्‌ । तेन कणिकावृ्तसहितं केसररहितमष्टदलं यथा टेख्यं
तथेव षोडश्चदलमपि क्णिकावृत्तकेसरसाहित्यराहित्याभ्यां ठेखनीय-
मिति मावः । तथा च दुकषिणामूतिसंहितार्या- |

वहिरश्दलं पद्मं सुञ्त्तेन समारिखेत्‌ 1

तद्रत्षोडदापन्नं हि षिटिखेत्पद्ममुत्तमम्‌ ॥ इति \

३६ वामक्ेश्वरतन्नान्त्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[१प्र०विधरामः]

भूतमैरवतन्वेऽपि-
योऽस्मिन्यन्तरे महेशानि केसराणि प्रकल्पयेत्‌ ।
योगिनीसहितास्तस्य हिसा कुर्वंन्ति भैरवाः ॥ इति ।
केसरदाब्दो दलद्रयमध्यावकाडवाची । तञ्चिषेधे शापकमपि
वक्ष्यते ॥ ४२ ॥
ततः परिवेषं षोडशदलाद्रहिरेकं वृत्तं इयात्‌ । तद्रहिश्वतुदिष् चतु-
भिद्रीररेरुपशोभितं मूपुरं कुर्यात्‌ । पाथिवं चक्रं चतुद्रारं भवतीति श्रुतेः।
उक्तं च संहितायाभ्‌-
सुवृत्तं परमेशानि ततो मूषिम्बमालिखेत्‌ ।
चतुर्रारविशोभाल्यमिति ॥
ततश्च कर्णिकावृत्ते द्वै तद्वहिभयाद्‌ावृतच्तमेकमिति संहत्य चीणि
व॒त्तानि संपद्यन्ते । यन्तु वृत्तत्रयं च धरणीस्रदनञयं चेति यामलं यत्तृ(ख)
ज्येष्ठारूप चतुष्कोणं वामारूपभ्रमिचयमिति षष्ठपटले वक्ष्यमाणं तत्सर्वं
कणिकावुत्तद्रयमेलनेनैव धित्वाभिप्रायकमिति वहवो ग्याचक्षते । वस्तु-
तस्तु--वक्ष्यमाणे प्रकारान्तरेण भरी चक्रकेखनावसरे-
बहिः पद्मद्रये कुर्यादष्टपोडशकच्छदम्‌ ।
गुणवृत्तं ततः कुयाचतुरघं च तद्वहिः ॥
हति वचने ततःपदुस्वारस्येन पद्मदयाद्रहिरेव ऋणि वत्तानीति प्रती-
तेस्तदनुरोधेनाचत्यस्य परिवेषमित्येकवचनान्तस्यापि पदस्य गहं संमा्टी-
त्यादाषिवाविवक्षितार्थकतेव युक्ता। ततश्च वासनापरलटे भरमिचयमित्यमेन
पद्मद्रयोपलक्षणाथं कणिकादत्तमेलनेन यथोक्तावपि यामले पद्महुयस्य
पथम्गणनदश्षनादूवृत्ततच्रयपदेन कणिकातिरिक्तमेव तदव्याख्यातं युक्त-
मिति पञ्चैव वृत्तानि । अत एव ज्ञानाणंवे-
एतद्वाद्ये महेशानि वृत्तं पूर्णेन्दुसंनिभम्‌ ।
तद्युत कुरु मीनाक्षि वसुपत्रं मनोहरम्‌ ॥
तथा षोडशयच्न तु विटिखेत्युरवन्दिते ॥
तद्वाह्ये देवदेवेशि जिवृत्तं मातुकान्दित> ।
इत्यत्र तद्वा्य इति पदेन स्पष्टं कर्णिकावृत्तयुगलमन्तरेणैः- वृत्तय -
मुक्तम्‌ । तद्यास्यातारस्तु केचिदाहुः--तद्वाह्य इतिश्टोकार्धं स्वपुस्तक

| ५ क्र, भ्‌, भस्मिन्परत्े म्र |

[प्रऽवि्ामः भी मास्करतयो.रीतसेतुबन्धास्यष्याख्यानसहितः ३५७

उपरिक्िषिखितत्वादक्षरलेखनप्रकारस्य तच््रान्तरसिद्धस्यापि प्रक्रततन्बे

करसिमश्विदपि चक्रेऽकथनाद्कस्मादिहिव मात्रकान्वितत्वोक्तेरसांगत्याद्ु-
हृषु पुस्तकेष्वनुपठब्धेश्च प्रक्षिप्तमेवेत्यध्यवसीयते । तेन ज्ञानार्णवमतेऽपि

चीण्येव वृत्तानि न पञ्चेति । तद्युक्तम्‌ । तस्य प्रक्षिप्ते बहिर्वेत्तबोधक-
वचनान्तराभावेन व॒त्तद्रयस्येवाऽऽपत्तेः । न चाक्षरटेखनस्याकथनातलस-

क्षिप्तववनिश्चयो युक्तः

चतुरस्रं मात्रकार्णै्मण्डितं सिद्धिहेतवे !
इत्युत्तरयन्थे तत्कथनद्शनात्‌ । न च तस्य-
चतुःषिर्यतः कोस्यो योगिनीनां भवेल्िये ।
इत्याद्यर्थवाद्वाक्यपराये पठितवास्यत्वादौोदुम्बराधिकरणन्यायेनार्थ-
चादत्वमिति तत्समर्थनं युक्तमिति भगितव्यम्‌ । दीर्घसोमे संहष्ठा धृत्या
इतिविधिवाक्यान्त्तस्व प्रायपाठस्य विधुरस्य धतिपद्माचस्याप्य्थवा-
दतवदृरनात्‌ ¦ उत्तरत्र षडध्वात्मकत्वोक्त्यवसरे वरण्टेखनस्य कण्ठरवे-
णोक्तत्वा्च । ननु मल्पुस्तक उपरिलि खितत्वात्क लस्पितमिति चेत्‌! अस्म-
पुस्तके मध्य एव छिखितत्वादकल्पितमेवास्त्विति न किदिदेतत्‌ । संहि-
तादितन्नान्तरे स्पष्टं वृत्तयितयमेवोपलभ्यते न तत्पश्चकमिति वेदस्तु
विकल्पेन सोऽप्येकः पक्षः \ अत एव विष्युद्धेश्वरतन्ने-
एतद्राद्ये एृत्तमेकं टलिखेदष्टदलान्वितम्‌ ।
तद्ाद्येऽप्यकवृत्तं स्याहटषोडशकान्वितम्‌ ॥
तद्राद्ये वृत्तमेकं तु सीमार्थं साधकश्चरेत्‌ ।
पाथिवं मण्डलं डूर्याचतितयं द्वारसंयुतम्‌ ॥
द्वारद्वादशकं कुर्याचतुदिश्ु समाहितः ।
इत्यादिकं वचनमुपपद्यते ।

कादिमिते तु-वहिरषटदलाम्भोजं तद्र हिष्विगुणच्छदम्‌ ।
विधाय षडमिवृक्तेश्च '
इत्यादिना व॒त्तषटरकमुक्तम्‌ । परंतु तत्र भ्रमेण वृत्तं निष्पाद्य
सुसमे चतुरस्क इत्यादिना चतुदेशारान्तचक्रटेखनाथमेकं वृत्तं यदुक्तं
तेन सह षड्वत्तानीत्युक्तं मनोरमायाम्‌। तद्विमागश्वेव्यम-चतद॑शाराद्रहि
रेकं मयांदाव॒त्तं त॑तोऽषटदठस्य कणिकावृत्तमष्टदटादहहिः षोडकश्ारकर्णि-

ह ९.

कावृत्तं तद्ुहिल्लीणि वत्तानीति । अन्ये तु--चतुदंशाराद्रहिमंयादावृत्त-

६८ वामकेश्वरतन्वान्त्मेतनित्याषोडशिकार्णवः-[ र रविश्रामःु

मेकं तत्संलय्मषटदलकर्णिकावत्तं ततोऽटदटेषु केसरार्थं वृत्तमषटदलाद्हि
घोडदादलटकर्णिकार्थं वुत्तं षोडददलोद्रेषु केसरार्थं वृत्तं षोडकदलो-
परि मयाद्‌ावृत्तं चेति वर्णयन्ति) सोमाग्यरत्नाकरे वु चतुदंशारम्यांदाव-
तातिरिक्तान्येव षडवत्तानीति तन््राजा्थंमभिप्रेत्य सप्त त्तान्युक्तानि।
चतुदंश्ाराव्यवहितवृत्तेऽपि जयः पक्षाः सर्वकोणस्परः स्वेषां कोणाना-
मस्पर्चैः षण्णामेव स्पश इतरेषामस्परश्वेति ! एवरीत्या वृत्ते खने पक्ष-
मेदे सति यथासंप्रदायं व्यवस्था ।
तन््राणां बहुरूपत्वाक्तन्यं गुरुसंमतय्‌ \ इति वचनात्‌ ।

अथ भूगहलेखने पक्षमेदाः-मृगृहं नाम चत॒रम्‌ । तचेक-
रेखात्मकमेकमेव । मूले भरूपुरमित्येकवचनात्‌ । चतुरघे चतुरद्रारि
योगिन्यः सिद्धिदायका इति ज्ञानाणैवेन पथिमादिक्मेणेव प्रकटा-
्वतुरघ्क इति संहितया च संवादा । तेनैकरेखात्पकं प्रतिदिकश-
मेकेकद्वारयुतं भूषिम्बमिव्यकः पक्षः । कादिमते तु प्रतिदिशं द्विरेवं
प्राक्पत्यक्चेति दइरद्रययुते दकषिणोत्तरतः प्रत्येकं रेखाच्रयेण स्थान-
दरथयुतं कोणेषु तिथक्षूतैश्वतुर्भिरद्विधाकृतचतुष्पदयुक्तमुक्तम्‌ । सोऽयं
द्वितीयः पक्षः । प्रतिदिशं रेखाचययुक्तं द्वारसामन्यामाववदिति
तृतीयः । यामलं तन्त्रं कल्पसूत्रे शिङ्कमूपालीया पद्धतिः प्रपश्च-
सारसंयहो विदयारण्यपद्धतिः सेन्दर्यलदहर्युक्तिश्चास्मपिन्नेव पक्षेऽुकूलाः
तेषु दारलेखनानुक्तेः । विश्युद्धेश्वरतन्त्रे तु प्रत्येकं चतुभिद्ररेः सहितानि
णि मृगहाण्युक्तानीति द्वादशद्रारं चिरेख मूगहभिति चतुथः पश्च इत्या-
हः । मूले तु सर्वेऽपि पक्षाः सूचिताः चतुरसभित्येकवचनादेकरेखापक्षः
चक्रन्यासे रेखाज्रयकीतनात्‌[जिरेखापक्ष इति | द्रौ पक्षो सूचितो £ पूजाप्र-
करणेऽणिमाद्विाम्यायोरेव पजनकथनादणिमां पश्चिमद्रार इत्यादिना
बह्मयाणीं पशचिमद्वार इत्यादिना च पश्विमपू्वयोरेव द्वाराचुबादात्ततीयरे-
खास्थमुद्रापजनस्याकथनाद्िरेखापक्षोऽपि सचितः! वस्तुतस्तु तन््-
राजोक्तो दिद्वारकपक्च एकोऽतिरिकिः। अन्येषां चयाणां परस्परोपसहारा-
देक एव पश्च इति द्विकोरिक विकल्प एव युक्तः । भिरेखात्मकेऽवयविनि
चतुरभ्रत्वभूभिम्बत्वाद्यो हि धमां ग्यासज्ज्य व॒त्तयः। तिस्रो रेखास्त्ववयवा
एव । अत एव चतुरभाद्यरेखाये चतुरथमध्यरेखाये चतुरभान्त्य-
रेखायै नम इति चक्रन्यासस्थो व्यवहार उपपद्यते । चतुरभराद्यरेखे-
. त्यर्थस्य स्वरसतो मानात्‌ । कमधारयाङ्गीकारे प्रथमचतुरभायेस्येव
व्यवहारापत्तेः \ पाथिवं मण्डलं कुयान्नितयं द्ारसयुतमिति बिशयुद्धेश्वर-

[-१ग्रण्वित्रामःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। ३९

भितयपदपिं कि

वचने भण्डलमित्येकवचनेन उयवयवाथंधितयपदविशेषणेन चावय-
विन्यव भूगृहत्वसिद्धेश्च । ततश्च चतुरभे चतुारीत्यादिविचनेषु द्वारे
चतुद्धुविशशेषणानि चतुर इत्याद्ेकवचनान्तानि पदान्यप्यवयव्यभिषा-
येणोपपरद्यन्ते 1 बहुवचनान्तानि कचिदहश्यमानानि चेद्वयवबहूत्वाभि-
प्रायेण पाक्ञाधिकरणन्यायेनोपपादयितुं शक्यन्त एवेति कत्यो विरोधः ।
एतेन द्ारद्रादङ्कषिधायकं विशद्धेश्वरवचनं व्याख्यातम्‌ 1 नहि तस्मि-
सेव तन्त्रे श्रुतस्य पाथिवं मण्डठमित्येकवचनस्य द्वारद्रादशकत्वस्य च
परस्परविरोधोऽवयवावयविमावाश्रयणमन्तरेण निर्वोदुं शक्यते 1 अन्य-
येकस्यामेव रेखायां द्रादशद्रारापत्तेः । नच तत्केषामपीष्टम्‌ ! तस्माद्यत्सु-
न्दरीमहोद्ये शंकरानन्वस्य विजृम्भणं संहिताज्ञानार्णववामकेभ्वरादि-
वाक्यानामेकवचनयरितिानां बहुवचनघटितेन विद्युद्धेश्वरीयवाक्येण
शाखान्तरोपसहारल्यायेनाऽभ्मेयं चतुधा करोतीतिवन्नोपसंहारः । तेषां
वाक्यानामसंदिग्धत्वेन विरेषानपेधितत्वात्‌ ।

सामान्यविधिरस्पष्टः संहियेत षिशेषतः ॥
स्पष्टस्य तु विधेनीन्येरुपसंहारसंभवः \

इति तन््वातिकात्‌ ।
भण्डने चोपवासश्च सर्वतीय॑ष्वयं विधिः।

इति बहुवचनघरित विधेः प्रयागे वपनं कुयोदित्येकवचनषरितवाक्ये-
नोपसंहाराभावस्य धमेशाख्रषिदापिष्टत्वाञ्च ! चतुद दादशद्वारपदधरि-
तवाक्ययोः परस्परबिरद्धरयोरिकवाङ्थताया बह्मणोऽप्यज्ञक्यत्वाच्चेति,
तन्नाऽऽदर्तन्यम्‌ । उक्तरीत्या बिरोधामवेनोपसंहारसं मवेऽटदोषदु्टवि-
कल्पायोगात्‌ । सर्तीर्थष्विति प्रयाग इति विध्योस्तु नैकवचनबहूुवचन-
कृतो विरोधः, पुनः संस्कारमाचरेत्‌, संस्कारानाचरेत्पुनरिति विध्योर-
कवाक्यताया इष्टत्वात्‌ त्र स्थित्वा जपेहक्षमित्यस्थैवं टक्षचयं जप्तवेति
वचनेनापसंहारस्य सोभाग्यरत्नाकरेऽभिधानाज् । लक्षमेकमिमं जप्त्वेति
भरीकरमसंहितावचनस्याप्युक्तज्ञानाणंबवचनेनोपसंहारोक्तेश्च । अपि तु
सर्वपद्प्रयागपदोपात्तयावद्विरेषिकविराषकरतः। अत एव न र्िस्यात्सर्वा
भूतानीत्यस्य न बाह्यणं हन्यादित्यनेन नोपसंहार इति प्रपाश्चितं मीमांसा-
वाद्कौत्हलेऽस्माभिः। तस्मान्न चतुरभपद्निषटैकवचनबहुवचनयोश्वतुद्रा-
रद्रादशद्वारकतवविक्ेषणयोश्च षिरोधलेशरोऽपि। द्रारसामान्यामावपक्षस्तु
दवारपतिषेधपयुंदासान्यतरमन्तरेण यामरङकल्पसूच्ादौ द्वारानुक्तिमातरेण

४० वामक्षेश्वरतन््रान्तगेतनित्याषोडरिकाणवः-[१पररविध्ामः]

कठ्प्यमानः साहसमा, चतुरभपद्माजघटितयामलादिकिधेः शद्रारचद-
तुरभ्रविषिना सोष्णीषविधेर्छाहितोष्णीषविधिनेवोपसंहारस्य निराबाध-
त्वादिति युक्तञुत्यश्यामः

एवं भी चक्रटेखनमुपदिश्य पस्याकान्तरमेदेन नवचक्रात्मकत्वमुपरि-
शति मध्यं यसमित्यध्युष्ट्टोकैः-

मध्यं उयस्रे तथाश्टारं दरे दुक्लारे चतुदश ॥ ४३ ॥
तद्वह्यतोऽशपत्र च षोडशारं महीपुरम्‌ ।
सर्वानन्दमयं चाऽऽदो सर्वसिद्धिं परम्‌ ॥ ४४ ॥
सर्वरोगहरं चान्यत्सर्वरक्चाकरं तथा ।

सवथसा धकं चक्रं सर्वसोभाग्यदायकम्‌ ॥ ४५ ए
सर्वसश्षोमणं चान्यत्सवाशापरिप्रकम्‌ ।
ैलोक्यमोहनं चेति नवधा नवभिर्भ॑वेत्‌ \॥ ४६ ॥

मध्यं मध्यस्थानं बिन्दुः । चतुदश चतुद॑ंशारम्‌ । धिवृत्तस्य प्रत्येकं
चक्रत्वामावादगणनम्‌ । सर्वानन्दमयमित्यादीनि बिद्धादीनां नवानां
उक्राणां कमेण नामानि । तत्निवेचनानि तु वासनापण्टे व्यक्ती
भविष्यन्ति । इव्येवप्रकारिणेक चक्रं नवभिरवान्तरचक्षैर्नव विधं म्वेवि.-
त्यथः । एतेऽध्युष्टश्टोकाः कविद्धीकायां न हश्यन्ते पुस्तकेषु तूपल-
भ्यन्ते ॥ ४२ ॥ ४४ ॥ ४५॥ ४६ ॥

अथास्यैव उयात्मकत्वयुपदिराव्येकन-

ततः सृ्िमहाचक्रं तुतीयं तु इताशनः
मध्ये स्थितं द्वितीय तु संहारः प्रथमं च यत्‌ ॥ ४५ ॥

अच नजिन्द्रादिमृगहान्तानां नवानां प्रथमदहितीयततीयशब्देखेधा
विभज्य निर्दशञः सर्म स्याद्श्चुतत्वादिति न्यायेन बिचिचक्राणामेकीकरणे -
सेवेति पर्यवस्यति । तथा तुल्यन्यायेनैवेकस्यां - जिचक्न्यामपि अधा
विभागोऽवान्तरः सिध्यति । तेन रिन्दुधिकोणवसुकोणात्मकं चक्रघ्र्थं
संहारचक्रभित्युच्यते । हे दृश्ारे मन्वस्ं चेति स्थितिचक्रम्‌ ! दै प्ये
भृगं चेति सृशिचक्रम्‌ । तथा मूगहं सृष्िस्टिः । षोडशारं सुशिस्थितिः।
अष्टारं मशिसहारः । मन्वघ्रं स्थितिसष्टिः । बहिशशारं स्थितिस्थितिः)
अन्तरदृश्षारं स्थितिसंहार । बसुकोणं संहारसष्टिः । उयप्र संहारस्थितिः।

बेन्डुः संहारसंहार इति 1 तन्न्ान्तरे तु .िन्द्राद्वियच्रयस्य सोमसूर्या-

[प्रणविभामःभीमास्कररायोन्लीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः। ४१

नलात्मकत्वं कमेणोक्तम्‌। तदपि स्वस॑मतमिति हइताशनपदेन ध्वनितम्‌ ।
एतासां संज्ञानां वासनावसरे सप्रयोजनकताऽवसेया ॥ ४७१

इदानीं चक्रराजाचनस्य महान्तं मह्हिमानमपदिशति एवमित्यादि

सप्तदशभिः श्टोकैः-
एवमेतन्महाचक्र महाभीतिपुरामयम्‌ ।
दनं द्रावणं चैव क्षोभणं मोहनं तथा ॥ ४८ ॥
आकषंणं महादेवि जुम्मणं स्तम्भनं तथा ।
व्याधिदारिद्यशमनं सर्वदुर्मीतिनाशनम्‌ ॥ ४९ ॥
शान्तिपुषटिधनारोग्यमन्नसिद्धिकरं परम्‌ ।
भोगदं मोक्षदं चैव खेचरखप्रषतंकम्‌ ॥ ५० ॥
स्वैरष्षाकरं देवि सर्वानन्दकरं'तथा । ¦
सर्वकर्मकरं चापि सवेकार्याथसाधकम्‌ ॥ ५१ ॥
सवविशषकरं देवि सर्ववेधकरं परम्‌ ।
सवेतमयं वेवि सवंज्ञानपदुं तथा ॥ ५२ ॥
सर्वं सिद्धपदं चेव स्व॑श्रेयस्करं परम्‌ ।
सव॑मन्त्रमयं देवि सवयोगीश्वरीमयम्‌ ॥ ५३ ॥
सर्वपीठमयं देवि स्व॑ज्ञानजयं पिये ।
सर्वदोषहरं देषि स्वंतीर्थमयं पुनः ॥ ५४ ॥
सवंव्रतमयं चेव सवर्भरितमयं तथा ।
सवेदुःखप्रकमनं सवंशोकनिवारणम्‌ ॥ ५५ ॥
सवोन्माद्करं देषि सवाह्ादनकारकम्‌ ।
सवंदो भाग्यङ्मनं सवं विध्रनिवारणम्‌ ॥ ५६ ॥
सदसिद्धिप्रदं चक्रं सर्वाशापरिपरकम्‌ ।
रोद्राभिचारकोदेण्डं परमन््रोघमक्षणम्‌ ॥ ५७ ॥
परसिद्ध्याकर्पणं च पराज्ञाकर्षणं तथा ।
परसेन्यस्तम्भकरं परविज्ञानमोहनम्‌ ॥ ५८ ॥
परवक्रस्तम्भकरं शख्रस्तम्भकरं तथा ।
महाचमत्कारकरं महाबुद्धिपरवतंकम्‌ \॥ ५९ ॥
महावाणीकरं देवि महासौख्यपदायकम्‌ ।
मह्मवश्यकरं देवि महासोभाग्यद्ायकम्‌ ॥ ६० ॥

१ क, ख.-ग, दद्ण्डप- |

४२ वामकेभ्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडरिकार्णवः-[ पर °विश्रामः]

महाज्वरहरं देवि महादिषहरं तथा ।
महाग्र्युप्रशमनं महाभयनिदारणम्‌ ॥ ६१ ॥
महावहयकरं देवि महावेधकरं पुरम्‌ ।
महापुरक्षोभकरं महासुखश्ुमप्रदम्‌ ॥ ६२ ॥
महालक्ष्मीमयं देवि महामाङ्गल्यदायकम्‌ ।
महाप्रभावस्युक्त महापातकनाशनम्‌ ॥ ६२ ॥
एवमेतस्य चक्रस्य प्रभावो बणितो मया ।

न शस्यते महटादैषि कल्पकोटिशतैरपि ॥ ६४ ॥

महाचक्र्भवितमिति शेषः! मह पूजायामिति धातोः पूज्यं चक्र.

मित्येव बा तदथः । चक्रपूननभिति तु पर्यवसितोऽर्थः । एजनात्मक-
क्रियायाः फलप्रपश्च उन्तर्यन्थः । धिपुरामयं देव्या अभिव्यक्तिस्थानम्‌ ।
कद्नमनार्दैस्वभावस्याप्यार्द्र॑तासंपादकम्‌ । दावणं घनस्वभावस्यापि
घृतवदृद्रवापादकम्‌ । क्षोभणमिच्छौत्कस्यजनकप्‌ । मोहनं क्रत्याकरत्य-
योरस्फूर्तिक्रद । ज॒म्मणमगोमंहचवापाद्कम्‌ । स्तम्भनं निश्ेष्टीकरणम्‌ ।
सवविशकरमाणववेशशाक्ताषेश्चशभव वेश्ञानां जनकम्‌ । तहक्षणानि
च माधि(लि)नीविजयतन्े-

उचचारकरणध्यानवर्णस्थानप्रकत्पनैः ।

यो भवेत्स समावेशो बुधेराणव उच्यते ॥

उच्चारितं वस्तु चेतसैव विचिन्तयन्‌

य सपावेक्ञमाप्रोति शाक्तः सोऽत्राभिधीयते ॥

अक्रिचिचिन्तकस्येव गुरुणा प्रतिबोधितः ।

उत्पद्यते य आवेशः शांमवोऽखावुदीरितः ॥ इति ।
सवंवेधकरं सर्वव यवावच्छेक्षनरखनं वेधस्तत्करम्‌ । सवं सिद्धिप्रदम-

णिमादिपदम्‌ । सर्वाग्रुतमयं पथ्चविधमोक्षावहं, ग्रतमनिं त्निवारकमिति
केचित्‌ । सर्वोन्मादकरं भूताद्यविशाजन्यवित्तविकारकारि । सव॑ सिद्धि-
प्रद्‌ चक्रमिति तु भिकोणचक्रस्य. निर्देशः । चक्रपदसामानाधिकरण्यात्‌।
सवाशापरिप्ररकप्रायपाठाञ्च । तत्फलं स्ववयवद्वाराऽवयविनः स्तुतिः ।
अष्टाक्पालादिभिरिव द्वादृश्कपालस्य । तेन न पूर्वोक्त विशेषणेन पौन-
स्क्त्यशङ्ावकाश्ः । परचक्रस्तम्भकरं रा्ुकृतयन्ाणएां मोघतापाद्‌-

५१ क्‌. ष, (दनं २०)

[भण्विघ्रामः]भीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्यास्यानसहितः, ४३

कम्‌ । महावर्यकरं महच्च तदावरयकं च तद्रात्यादत्त इति विग्रहः । तेन
न पौनरुक्त्यम्‌ । महावेधकरमजरस्यापि महाछिद्रूजजरीकरणम्‌ । महा-
पुरक्षोमकरं वेद्कण्ठादैरपि क्षोभकप्र्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ । अत्र वक्रराजार्चने-
नेमानि फलानि मावयेदिति विधिः परिणमति । नच भाव्यानेकत्वकरतो
वाक्यमेद्‌ः । सवेकायाथस्षाधक मित्येकेन पदेन सकरफठकथनेन तव्‌-
मावात्‌ । क्रुदनादिपदानि तु सर्षपदस्यार्थपिवरणशूपाणीति न तद्रैय-
थ्यम्‌ 1 सर्वेभ्यः कामेभ्यो ज्योतिष्टोम इरिवास्यस्थसर्वपदविवरणार्थ-
ताया एकस्मै वा अन्ये यज्ञक्रतवः कामायाऽऽदह्ियन्त इतिवाक्यशेषेऽ-
ङ्ीकारेणेवमेव वाक्यमेद्‌स्य तान्धिक्तेः दरिहतत्वात्‌ ॥ ४८॥ ४९॥५०॥
५१1 ५२1 ५ ॥ ५४ ५५५1 ५६ ॥ ५७ ५८१९१ ६०॥ ६१
६२ ॥ ६२ ॥ ६४ ॥

इदानीं प्रकारान्तरेण टघपार्भेण शभ्रीचक्रसाधनय्पदिशति अथात
इत्यादिभिः सप्तदशभिः श्टाकैः

अथातः संप्रवक्ष्यामि चिपुराचक्मन्यथा ।

तवुर्थ देवि छरर्वीत हस्तं मण्डलोत्तमम्‌ \॥ ६५ ॥
अस्य कार्या तुतीयेन कणिका चक्रलाज्छिता।
पद्मद्रयं द्वितीयेन चतुरस्रं च रोषतः ॥ ६६ ॥

अथानन्तरम्‌ । अतः पूरवोँक्तप्रकारस्य दुरवगाहत्वात्‌ । अन्यथा पर्व

्तप्रकारवेलक्षण्येन । चिहस्तमित्यत्र हस्तशब्दश्वतुर्धिशत्यङ्कटवचनस्ता-

वत्संख्याकमागमाच्ोपलक्षणम्‌ । ततश्च समपरिमाणकद्विसत्ततिमागा-
सकं मण्डलोत्तमं चतुरघ्राकारं समं भूभागं परिगृह्णीयादित्यर्थः 1 अस्य
मण्डलस्य तृतीथन भगेन चतुदैश्लारान्तचक्रविदहनिता कणिका कर्तव्या ।
मध्यभागे ककटिकाथं संस्थाप्य ततो द्रादशाङ्कटब्यवधानेन रेखामुत्पाश्च
भ्रामयन्कर्णिकावृत्तमुत्पादयेत्‌ । तेनो्ध्वभागाधोभागयोरेकेकहस्तपरि-
स्यागेन मध्यमागे हस्तमा्ना कणिका मवति ) सोऽयं ततीयो भागः
ततश्च कणिकाया उपरि द्रादशाङ्खलमधश्च द्ादशाङ्कटं परिगरह्य संभय
जातेन इस्तेनाषटदलषोडशश्दलपद्मौ छूर्यात्‌ । तच्र च समं स्यादश्रुतत्वादिः
तिन्यायेन कणिको्ध्वाधःस्पृष्टाञ्यवहितपद्‌षडङ्कलभूभगेऽषटदलं तदुभ-
यभागस्वृष्े तावत्येव भूभागे षोडशदृटं मवति । सोऽयं द्वितीयो मागः ।
रोषतोऽवशिष्टेन प्रथमेन हस्तेन चतुरघं कार्यम्‌ । षोडरारोध्वधो-
भागसखयदादशङ्रादकश्षङ्खलमूभागे मूिष्वं भवति । तत्रापि समं

+; वामकेभ्वरतन्ान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[! प्र °विश्रामः]

स्यादिति न्यायेनाभितश्चतुश्वतुरङ्कटे चतुरस्य तुतीया रेखा, तद्‌-
व्यवहिते चतुरङ्कले द्वितीया रेखा, सव॑बहिमूते चतुरङ्ले भूग्रहस्य
पथमा रेखेति संहत्यावयवचयात्मकं चतुरखं यत्र मवति सोऽयं प्रथमो
मागः । अनाऽऽदिमिन चलुरघ्रफभित्यनुक्त्वा शेषत इत्युक्त्या वृत्त-
चयस्य प्रथममागमध्य एषान्ते लेखन न द्वितीयसामदाषिति लब्धं
गुणवृत्तलेखोत्तरं यावदव शिष्यते तत्रैवं चतुरभ्रचयस्य यथाविभागं ठेख
इति तदर्थस्वरसात्‌ । अचर बहिर्भागमारम्यान्त्मागपयंन्तं क्रमेण प्रथम-
द्वितीयतुतीयपदेग्यंवहारादमूगहावयवरेखाणामप्यनेनैव कमेण चक्रन्यासे
निर्वशादावरणपूजादावयमेव क्रमो मुख्य दत्यवध्वनत्‌ । तश््रान्तरे तु
मण्डलस्य दिसत्ततिमागववेऽप्यवान्तरविमागः प्रकारान्तरेणोपलमभ्यते-
पञ्चवत्वाररिशवङ्गन्ले मूभागे मध्यकणका । तद्रहिरूष्वमधश्च पुथक्पुथ-
क्सार्थ चतुरद्टमानेन मिलित्वा नवाङ्गलेऽ्वलप्‌। तद्र हिश्वतुश्वतुरङ््लेऽ-
एाङ्गुलं(टे).षोडक्ञारं शेषम भृगृहमिति। प्रपश्चसारसयहे त्वेष एव प्रका-
रोऽनुसूतः 1 ६५ ॥ ६६ ॥
अथ कणिकावत्तेऽष्टौ मागानारचयति सार्धन्टोकद्रयेन-
बह्मसूत्रे पुरा वचवा कर्णिकाभ्रममध्यतः ।
याम्यसौम्यायतं दद्यात्तचस्थं ुच्रसप्तकम्‌ ॥ ६७ ॥

वत्तमध्ये प्ागािपिथिमान्तमेकं सूच द्वा रेखां षििखेत्‌ । तदेव

बह्मदयूत्र मित्युच्यते । तखयोजनं तु शक्तिपशिमकोणानां बद्रानिपूवंको-
णानां च स्थलनिणयेनाऽनुपृव्यसिद्धिः । याम्या दक्षिणा दिक्‌ ।
स म्योदीची । तदृवृत्तमध्ये तियंगेखासप्तकं टिखेदिति फटितम्‌ ।
एवे सति प्रथमरेखायाः पृ्वस्यां कणिकाथ्रमावधिक एको भागः । सप-
मरेखायाः पश्विमस्यां कणिकाम्रमपर्यन्तोऽन्यो मागः । सप्तरेवासंधिभूताः
षड्भागा इत्यष्टौ वीथ्यः संपन्नाः । ताश्च समं स्यादिति न्यायेन
प्रत्येकं चिञ्यङ्खलाः संपद्यन्ते । तन्त्रान्तरे तु कणिकावृत्तस्य पश्चचता-
रिरादङ््लत्वेऽपि तदृवकरास्य पुनरष्टाचत्वारिंशद्विमागान्क्रत्वा तेषु नव
रेखा टिखेदिद्युक्तम्‌ । देवी स्तुतोमेगङ्गावह्ीस्तुतेति प्रदर्यत इति ।

कटपयवगेमवैरिहि पिण्डान्त्यैरक्षरेरङ्ाः

नेजे शय्यं ज्ञेयं तथा स्वरे केवठे कथिते ॥

इति प्रसिद्धया वररुविपरिभाषया देषीत्या्यक्षराणि । तेन देवीप-
द्नाष्टाचत्ारशदेश्चा उच्यन्ते । तेषु नवभिस्तिर्थ्ेखाभिर्जातानां दश-

[१ प्रविधामः [भी मार स्छ्ोन्नीतसेतुबन्धास्यष्याख्यानसहितः। ४५

मागाना परिमाणगोधकानि स्तुतोम इत्यादिद्क्षाक्षराणे। षट्‌ षट्‌
पश्च अयञ्जयश्चत्वारख्रयः षट्‌ षट्‌ षट्‌ च प्राण्दिक्कमेण दक्ष बीथ्यंशा
मवन्तीति तदर्थः । पएतत्तन््रेऽपि हस्तमाच्रवृत्तस्या्टाचत्वारिशद्धा
विभागे सप्येकैर्कोऽदोऽ्थाङ्लात्मकः संपद्यते । ताहश्ञाः षटरष-
डंशाः प्रथमद्वितीययो्वीथ्योरषटमादितिसृषु च मवन्तीति तावति विषये
तन्लान्तरसंवादः स्पष्ट एव । इतरांशेऽपि संवादो मूलतो ष्यक्ती
भविष्यति ॥ ६५७ ॥

तु्वसुन्रं ततो टुम्पेन्मध्यांशः स्यादृद्विभागतः ।
त॒तीयपञ्चमौ नागमू्पांशो द्रशव्जितौ ॥ ६८ ¶॥ `
तेन मानेन सपैव वीथ्यस्तन्त्ेषु मध्यमम्‌ ।

चतुर्थं सूत्रं ठुम्पेन्माजंयेत्‌ । तेन सपैव वीथ्यः संपन्नाः । परंतु
तासु चतुर्थी वीधीतरवीथ्यपेक्षया द्विगुणपरिमाणा मवतीत्याह-दहिमा-
गत इति । मागद्रयात्मक एको मध्यभाग इत्यथः । षडङ्गुला तुर्यवी-
थीति यावत । इदमुपलक्षणं रेखान्तराणामंशतो मार्जनस्य ! तन्बान्तरे
तुतीयपञ्चमरेखयोमभ्यभागो गङ्गावलीव्युक्त्रयोदकश्षांशात्मक इह तु
हादशांशात्मको मवतीत्यतस्तद्षिरोधं मध्यभागाभिव्धनेनोपदिशति-
तुतीयपश्चमादिति । तुतीयवीथ्या नार्गांशांिञियवात्मकानष्टावंक्षा-
न्कृत्वा पञ्चमवीथ्या भूपांश्ान्साधेसार्धयवात्मकान्षोडर भागान्कृ-
त्वाऽषटस्वेकः षोडशसु चैक इति द्वाभ्यासंश्षाभ्यां वजिताविमौ भागौ
कुर्यात्‌ ! तृतीयवीथीं स्वा्टमांशेन ह्वासयेत्‌ › पश्चमी वीथीं स्वषोडरशां
शेन ह्वासयेदिति पयव सितोऽर्थः ॥ ६८ ॥

तृतीयवीथ्याः स्वाष्टमांशन्यूनीकरणं द्वेधा संमाव्यते द्वितीयसृच्स्य
[ भ्रागपसारणात्ततीयसू चस्य 4) ]प्रत्यगपसारणाचे ति । पञ्चमकीथ्या नूनी
करणमपि द्वेधा । तर्योहितीय एव पक्षोऽनुसर्तष्य इत्याह-तेन मानेनेति \
तृतीयवीथ्यां निःसारितं [यवचन ]यं पश्चमवीथीस्थः सार्धयवश्चेति सार्धयव-
चतुष्टयरूपेण मानेन षडङ्गुलात्मकं मध्यभागं पुनरपि विवर्धयेदित्यर्थः
त॒तीयपञ्चमरेखे एव प्राक्प्रत्यगपसारयेदिति यावत्‌ । कणणिकावत्तसंबन्धि
नामष्टचत्वाररेकञदृकानां मध्ये योद्ाशैरमध्यमागस्तन्नान्तर इह तवर्धंय-
वाधिकेल्रयोदशभिरित्यल्पतरमन्तरं मवति । ततीयवीथ्यामेवेकांशान्यून-
भावस्तन्ताः तरे) अचर तन्त्रे तु तृती यपश्चमवीथ्यो्मिटित्वा न्य॒नमाव इति
वेटक्षण्यं तु तन्त्रमेद्‌ान्न दुष्यति । यन्त ततीयवीथीस्थांशाष्टकफे पश्चमवीथी

४६ ` वामङेश्वरतन्बान्तमैतनित्याषोडशिकार्णवः-[ प्र °विध्रामः]

स्थांशषोडशके च द्रौ ह्वावशो पार्थञ्षयेन न्युनी ऊर्यादिति स्याख्यान
तत्तन््ान्तरेण भूयोषिसंवादापत्तेरुपेक्षितम्‌ । अघेदं बोध्यम्‌-प्रथमसूत्र-
म्टाचस्वारिशद्द्धा विभज्य तद्कुमयमागे पुथस्पथगशच्रयमिति मिटठित्वा
तस्य षड्भागान्भाजयेत्‌ । एवं सत्तमरेखायामपि । दहितीयरेखाया उम-
यतः पश्च प्रश्चाशानिति दर्शशान्मा्जयेत्‌ । षष्ठरेखायां व्यु (त्‌)भयतश्च-
तुरश्वतुरों ऽशानित्यष्टावंशान्माजयेत्‌ । तदुक्तम-

आये द्वितीये षष्ठे च सप्तमे च यथाक्रमस्‌ ।
माजयेह्णमभोगान्ते जिपश्च तु न मार्जयेत्‌ ॥ इति ।

सोञ्यम्थो मध्यांश स्यादद्धिभागत इति चरणनोक्तं इति सुव्या-
स्यम्‌ । कणिकामध्यगतसुत्रान्तरांशोऽपि विभागतस्तन्वान्तरोक्तगुण-
मोगाख्याविमागाङुसारेण लृष्पत्‌ । स्यात्पदमीषद्थकं नियमार्थकं
वाऽव्ययामिति तदर्थात्‌ । मध्यांश द्विभागात्मकत्वस्य तुर्यदूजलोपाद््थ-
सिद्धसेन तत्कथनस्यानावश्यकलारिति दष्टव्यम्‌ ।
तृतीयस्य द्वितीयस्य त्वाद्यसूु्रस्य चान्तयोः; ॥ ६० ॥
प्रसारयेदधोधःस्थं ततः सूचद्रयद्रयम्‌ ।
भीमे सप्तमके सूते बह्मस्थाने च संगतम्‌ ।॥ ७० ॥
एवं सप्तानां सूत्राणां मध्ये यत्तृतीयं सूरं तस्यान्तयोः करणिकावृत्त-
स्पुष्टयोः प्रान्तमागयोरारभ्य पश्चिमस्यां दिशि मोमपयन्तं सूदय भसा-
रयेत्‌ । अघोधःस्थं शतिजिकोणानुगुणं यथा मवति तथा । भोमं नाम
क गिकावृत्तम्‌ ! तथा यदद्िर्तयं सूत्रमस्पृष्टकणिकमुभयतोमाजतपश्च-
पञ्चांशं तस्यान्तयोरारभ्य पश्चिमस्यां दिशि सप्तमसु्रमध्यमागावधि
दे रेखे विलिखेत्‌ 1 ततो यदाधं सू्रमस्पृष्टकणिकमुभयतोमाजित निधि.
मागं तस्यान्तयोरारभ्य प्रत्य्दिशि माजिततु्सू्राद्धःस्थाने बह्मसूचच .
संगतं यथा भवति तथा रेखाष्टयं छिखेत्‌ । अयं च कोणः पञ्चमसूज्रम-
ध्यमागाप्पू्ंस्यां दिशि किविदधिकयवत्रयोपरे मिपततीति बोध्यम्‌ \
अन्ये तु अन्तशशब्दस्त्रतीयस्येत्यनेनान्वयदृशशाथां प्रान्तपरः । द्वितीया- .
दयाभ्वामन्वयदृशायां समीपपर इव्याहुस्तदयुक्तम्‌ । पर्व) प्रथमादि
खा[णा]म॑रातोमा्जनस्य मृलाशूदीकरणेनास्मन्मत्रीत्या स्वैत्र प्रान्ता-
थकत्वेनवेरूप्यस्य संभवतस्त्यागायोगात्‌ ।॥ ६९ ॥ ७० १ |
एवं प्राच्येन सूत्रत्रयेण शक्तिच्रयमुत्पाय प्रत व्येन "तेन वदहूनिच्यमु-
त्पादयति आपश्चमरदिति द्वाम्याम्‌-

[्रविघ्रसःभीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः ४७

आपञ्चमाद्धःस्थारां जचयाणां चान्ततो नयेत्‌ 1
भोमे प्राथमिके सू विभान्तं च त॒तीयके ॥ ७१ ॥
सूघद्रयं चान्य तस्तु] उयच्नाण्येवं भवन्ति षट्‌ ।
चतुदंशारं देवेशि दकारं चाच सिध्यति ॥ ७२ ॥

यथा प्राच्यतियंयेखाच्रयप्रान्तेम्यः पश्वरेखे दे हे अधो नीते एव-
मन्ये अपि द्वेद्वे सूत्रे पथ्चममारभ्याधःस्थानां याणां तिर्यक्सूत्रा्णां
प्रान्तत ऊध्व नयेत्‌ । ततों यत्वष्ठ सूत्रमस्पु्टकणिकमुमयतोमाभितचतु
श्चतुभागं तस्यान्ताभ्यां पाश्वेरेखे आकरष्य प्राच्यां प्राथमिकतियक्सूच-
मध्यभागे योजयेत्‌ । ततो यत्छप्त्म॒सूच्रमुभयतोमार्जितानेचि मागं तद्‌-
ग्राभ्यां दवे रेखे आङ्कभ्य पवैस्यां दिशि ततीयति्यक्सू्स्य मध्यमभागे
मेटयेत्‌ । एवं रीत्या पाश्वरेखायुगलानि षड्भवन्ति । बस्तुतख्यस्रा
ण्येवं मवन्ति षडिव्युजुषिमरिन्युक्त एव पाठः साधुः । एवंप्रकारेण
शक्तित्रयवहनित्रयाभ्यां मन्वस्रवदहिर्दृहारास्ये दै चके संपन्ने मवतः
॥ ७१ ॥ ७२॥

अथान्तदशारं द्वाभ्यामाह-

सूचादद्धितीयकासखष्ठाष्ह्यसूचस्य पार्वयोः ।
सूद्रयद्रयं देयमधरध्वक्रमात्मकम्‌ ॥ ५२ ॥
तत्कोरिसंगतं पश्चात्सूच्रयुगमं प्रसारयेत्‌ ।

दशारं देवि संसिद्धमेतचक्रं ततीयकम्‌ ॥ ५४ ॥

ध क क. स

दितीयसूच्स्य प्रान्ताभ्यामधो द्रे रेखे पूर्वमेव लिखिते इति पुनस्ततो
रेखारम्भासंभवान्मध्यभाग एवाऽऽक्िप्यते । तेन द्वितीयसूस्य मध्य-
मागादारभ्याधोभरुख्यो रक्षेवायुकोणाभिमुख्येन द्वे रेखे टलेश्ये । तयो.
रवधिमाह-बह्यसूत्रस्येति । प्राक्पत्यगायतं यद्भद्रं तस्य पाश्वयोः
पाश्व॑द्रयवर्तिरेख(व धिकतयेत्य्थः । सप्रतंिखितशक्ति्रये या मध्य
शक्तिस्तदीयपाश्वेरेखाद्रयावधीति यावत्‌ । एषं षष्ठसूच्रस्यापि प्रान्ताभ्यां
रेखाद्रयस्योष्वक्रमेण लिखितत्वात्तन्मध्यमागादारभ्यैवेश्ञाथिकोणाभिमु-
ख्येन द्वे रेखे छिखेत्‌ । तयोरव धिस्तु साप्रतंदिखितवहूनिन्नये यो मध्यमो
वद्रानेस्तदीयपाश्वद्रयमेव । तदिदमव धिद्रयं तन्त्रेण बोधयितुं बह्मस्‌ञ्स्य
पाश्वयोरित्युक्तम्‌ । कजवस्तु--दितीयसूच्स्य षष्ठसू्रस्य च यो मध्य-
भागस्तस्य बह्मसूचस्पृष्टत्वात्तत्पाश्वयोरित्यनेन तन्त्रेण बद्रनिप्राक्रोण-
रशक्तिप्रत्यक्नोणयोरेव स्थाननिदेश इति व्याचक्षते । एवं सूव्रहयदर्य

४८ वामङ्ेश्वरतन्वान्तर्मतनित्याषोडरिकार्णवः--[ एम र विश्रामः]

द्रवा पश्चाद्नन्तरं सूखयुग्मे तिर्थक्सू्नयुगलं प्रसारयेत्तियण्ठिखेत्‌ ।
हितीयसूत्रमध्यारन्धवद्रनिपाश्वंदूयरेखाकोरिस्पुष्ट पञ्चमसूत्रादुपरि यवच्न-
यपरिमितष्ेशावर्तिं च यथा भवति तथा तिर्यक्सूत्ं वििख्य वर्धि
साधयेत्‌ । षष्टसूजमध्यारब्धशक्तिपाश्वरेखाद्रयाय्रस्पशि तुतीयसूत्रादधो
यवज्यपरिमितदेशबवति च यथा स्यात्तथा तिर्यक्सु विलिख्य शाक्त
साधयेदिति यावत । एवं कृते सति यद्यपि षटरूकोणमेव मवति तथाऽपि
षट्फोणस्य विदिस्वतुष्टयेऽपि चत्वारि अयस्राणि पूर्वमधसिद्धानि
षटूकोणपार््वरेखामिरेब पर्णानि जातानीत्याक्शयेनान्तव॑श्षारं मन्वच्रापे
क्षया तुतीयं चक्रं सम्यकसद्धमित्युक्तम्‌ ॥ ७३ ॥ ७४ ॥
अथ वुकोणत्िकोणचके द्वाम्यामाह-

सुत्रात्पशच्चमकान्मध्याद्न्यत्सूवह्यं नयेत्‌ ।

ऊर्ध्वा धोमुखमध्यस्थञ्यस्रमर्मद्याव धि ॥ ७५ ॥

दयात्ततीयकं सच्चं तयोरन्योन्यसंगतम्‌ ।

एवं चतुर्थमष्टारं मध्ययोनिश्च पञ्चमी ॥ ७६ १

पश्चमसूचस्य मध्यमागादारभ्यैशानयेयामिमुख्येन दहै सूते टिखेत ।

बृक्षात्पतत्य्यात्यततीत्यादाविव क्ियावृस्योमयोरप्यपादानत्वम्‌ । अना-
वृत्तौ वृक्षपदस्येव तत्संबन्धिनि ठक्षणा । तयोरवधिमाह-ऊर्ध्वति ।
ऊर्वी धोुखशब्दाभ्यां साप्रतंटि खितषट्कोणमुच्यते। तन्मध्यस्थं य्य
प्रथमशक्तिरूपं तत्पाश्वरेखयोः प्रथमवद्धिपाश्वरेखाभ्यां संबन्धात्संिद्रयं
तयोरेव द्वितीयवहिपार्श्वरेखाभ्यां योगे तुतीयशक्तिप्राच्यरेखयाऽपि
योगान्मर्मष्यं चास्ति । ताहश्मर्मद्वयाधःसमीपदेशो लक्षणया निद
र्यते । तदव धि छिखेदित्यथंः । वस्तुतस्तु संधिरेव मर्मपदेन लक्ष्यते ।
तस्यैव भाविमर्मत्वादिति युक्तम्‌। ततस्तयोः पार्श्वरेखयोरन्योन्यसंबद्दं
यथा स्यात्तथा सूं ति्यस्सू्चं दद्यात्‌ । तच्च पाश्व॑रेखाद्रयमपेक्ष्य
ततीयं मवतीति । एवं सति चतुदंशारमारभ्य गणनायां चतुर्थं वसुको
णात्मकं पञ्चमं मध्ययोन्यात्सकं च चक्र सिध्यतीत्यस्यापकषंणान्वयः
॥ ७५ ॥ ७६ ॥

एवं सिध्यति देवोशि सर्वचक्रं मनोहरम्‌ ।

तच्छक्तिपश्चकं सरष्टा लपेनाथिचतुष्टयम्‌ ॥ ७७ ॥

पश्चशक्तिचतु्वहिसंयोगाचक्रसंभवः । .

१ ख. एप ।

[परणविघरामःभ्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यार््गसदिवः। ` ४९

सर्व कणिकान्तर्मतं चतुर्दशारादिशिन्द्रन्तम्‌ । दिन्दे -ककटकरेन
कर्मणकावृत्तनिर्माणदृशशायामेव सिद्धात्‌ !
अथवा-चिकोणे बैन्दवं श्टिष्टमष्टारेऽशटदलाम्बुजम्‌ ।
दृश्ारयोः षोडशारं भूगृहं भुषनाश्क ॥
इतिबह्यण्डपुराणोक्तरीत्या चतुणा चक्राणां पचस चक्घेष्वन्त्मावा-
भिप्रायेणेतावत एव सर्वचक्कभिति व्यपदेशः । एतेन बहिरन्तर्दशारथो-
द्वितीयतुतीयावरणत्वाभ्यां व्यपदेशी दूरे करिष्यमाणो संगच्छेते ।
सवंपदेन न्यूनमाचन्यवच्छेदो नाधिक्षस्येति तु केचित्‌ । आस्माभिमुखता
सुशिस्तादृशायं शक्तेपश्चक, पराङ्मुखता टपस्ताहशायं वद्रनिचतु-
एयम्‌ \॥ ७७ ॥ |
एवं नवानायुक्तरीत्या सम्यग्योगाचकरोत्पत्तिः ।
ततनैकमश्कं देवि द्रे दृश्ारे चतुर्दशा ॥ ५८ ॥
चतुर्दशा दशद्दम्टावेकं महेश्वरि ।
स्िसंहारयोगेण शक्तिस्थानान्यनुक्रमात ५ ७९ ॥
स्थितानि चिपुराचक्रे यद्रोधाद्धैरवो भवेत्‌ ।
एकमित्यादिना सृश्क्रमेण भिचवत्वारंशतस्िकोणानां गणनम्‌ ।
चतुर्दरोत्यादिकिं तु संहारक्रमेण । शक्तिस्थानानि भिकोणानि । यत्तु
सौोन्दुर्यलहयप चतुश्चत्वारिशद्रखदटकलास्रधिवलयेत्यादिगणनं तद्धिन्दु-
साहित्याभिप्रायेण । चयश्चव्वाहिदित्येव वा तच पाठ इत्यविरोधः 1
॥ ७& । ७९ ॥
यस्य चक्रस्य बोधात्साधकोऽपि भैरवः परमशिव एव मवति । अचर
द्विविधऽपि चक्रोद्धरे भिन्दौः कण्ठरदेणान्रुक्तिस्तु यच्च कास्यप्रयोग-
विशेषेषु पर्णं चक्रस्य नवयोनिचक्रमाच्स्य वा द्वितीयपटले चतु्थंपरटे
च विनियोगो वक्ष्यते तन्न॒ मध्ये टेखनीयांशस्य चिन्तनीयांशञस्य वा
विधानसच्वे बिन्दुरहितस्यैवोपस्थित्यर्था, तदसस्ये व्वर्था्न्ुप्रातिः
सवशुन्यस्यैव बिन्दुरूपत्वादिति । |
बहिः पद्मद्वयं कुर्थाद्टषोडशकच्छद्म्‌ ॥ ८० ॥
गुणव्रत्त ततः छुयाचतुरच्रं च तहुहिः !
चतुद्रारसमायुक्तमेवं स्थाचक्रमुत्तमम्‌ ॥ ८१ ॥
बहि्भध्यमं तुतीयभागमभितो द्वादशद्रादश्चाङ्गुले भूमाभे । तते
द्वितीयभागं हस्तात्मकं परितो यथोचितभागे । तदित्यादि

५० वामकेश्वरतन््ान्तगेतनित्याषोडरिकार्णवः-[ रप्र रविश्रामः|

क्षि विद्रना(यवा) धिक्षेकादशाङ्ग्लभूभागे । एवं सति शक्त्या शलक्तेमि-
त्यादिपवोौक्तप्रकारपेक्षयो त्तमे सुलमटेख चरर भवतीत्यथः । मध्यस्य
कर्णिकावृत्तस्य यावती क्षे्नफलसंख्या यवयूकादिपरमाण्वन्तानां भवति
तस्याः सकाशाञ्जिचत्वाररिशञ्चिकोणानाक्रान्तमूमागक्षे्नफलसंख्यासप -
नीयावशिष्टायाश्िचत्वारिशाता षिभमजने या ठब्धसख्या मवति
ताकद्धिरयवादिभिः प्रमितायाः प्रथमरशक्तेर्भिर्माणस्य निपुणतरगणका-
यण्येकसाध्यप्वेन प्रथमप्रकारस्येतरेषां इुस्तरत्वादिति भाषः एते च
सप्तदश श्टोकाः कस्यां चिङ्ीकायां न हश्यन्ते । अन्यस्यां दरयन्ते च
॥ ८० ॥ ८१ ॥

एवं चक्रोद्धारमुपदिश्य वक्ष्यमाणप्जोपोदयाततया भन्ोद्धारसुप-
दिशति संस्थिताञ्रत्याङिना चतुश्चलाररिशता त्रेडोक्यवशकारिणी-
त्यन्तन-

संस्थिताऽच महाचक्ते महाचिपुरसन्दरी।! `
शुणु देवि यथा साऽत्र प्रज्यते साधकोत्तमैः ॥ ८२ ॥

बाणलिङ्खादौ हि सार्वकालिकं शिवतेजःसांनिध्यम्‌ । पाष्थवालि-
ङ्द तु यावदुर्चनकालमेषवेति स्थितिः । प्रकृते तूमयथाऽपी तिद्योतनाया-
रेति वारद्रयं निर्दशाः । तेन स्थर्णादिनिमिते चक्रे सार्वकालिकं देव्याः
सांनिध्यं, मुवि लिखिते तु यावदुर्चनकालभिति सिध्यति । ततश्चाऽऽ
टिखेखथमं चक्रमिति वक्ष्यमाणवेऽपि न ठचैव एजाऽपि तु स्वर्णादि.
निभितेऽपीति ध्वनितम्‌ । स्वर्णाध्ाधारमेदेन सांनिध्ये कालमेदास्त-
न्त्रान्तरे इश्यमाना अग्यत्ुपता एवेति दटव्यभ्र्‌ । पतेन महाचक्रराजं
सिन्द्ररङुङ्डुमटिलखितं चामीकरकटपोतपञ्चलोहरत्नस्फटिकादयुत्कीर्णं
वा निवेशयेति कल्पसूत्र मुपपद्यते ॥ ८२ ॥

चज्र प्रथमं वशिन्यादिवाग्देवताष्टकमन््ानुद्धरति-
वगानुक्रमयोगेण देवताष्टकसंयुता 1
अवर्गः प्रथमो देवि वशिनी तत्र देवता ॥ ८३॥
अकचटतपयजशाख्यवर्गाणामनुक्रमेण संबन्धोपटश्ितवशिन्यादिवाग्द-
वताष्टकेन युक्ता सेति पूर्वान्वयि । अवर्गः षोडशस्वरात्मकः प्रत्य-
क्षरं बिन्दुयुक्तः । शिन्दुयोगं एवेना बीजतायोगात्‌ । अत एव शुद्धमा-
= तुकान्यास एकेकचिन्दुयुत; । सबिन्दुकमातुकान्यासस्तु द्विदिबिन्दुयुत

[१ प्रणिघ्रामःभीभास्कररायो्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः! ५९

इति गुश्युसेकषेयः संप्रदायः । एवमुत्तर कवगीदिमाज निरदशेऽपिं
सबिन्दुकतोहनीया । अत एव वशिन्यादिन्यासप्रकरणे कल्पसू्ं स्व॑र
वगांणां बिन्दुयोग इति । करिष्यभाणवाग्मवपाङ्चापादिबीं जोद्धारेऽ
प्येवमेव बिन्दुयोगो द््टव्यः ॥ ८३ ॥
तत्परस्तु कवर्गोऽयं तच्च कामेश्वरी स्थिता ।
मोदिनी तु चवर्मस्था टवर्ग विमला स्पृता ॥ <४ ४
अरुणा तु तवर्गस्था पवर्गे जयिनी तथा ।
सर्वेश्वरी यवर्गे तु शवर्गे रौोटिनीति च॥ ८५ ॥
एता वगांटके सम्यगष्टावेव हिं देवताः ।
अविताः पुरुषस्याऽऽश्ु प्रकुवंन्ति वशं जगत्‌ + ८६ ॥
कवगादुयः पश्च पश्चवणौः । यवर्गश्चतुर्वणेः। शवर्मः षटवणंः ४
अत एव यादिचतुष्कं शादिषट्कभिति कल्पसू्युपपद्यते । यवगंषवग-
योरपि पश्चपश्चवर्णात्कमैवेति तु केचित्‌ \ तदर्णवसंहितादितन्बेमंहो-
दृध्यादिवहुयन्थेश्च विरुद्धत्वादुपेक्ष्यम्‌ । कोटठिनीपश्चमं देर्वत्टुन्तत्छ न्थ-
विरोधस्तु तपरैव परिहरिष्यते ॥ ८४ ॥ ८५ ॥ <& ॥
अथ वरिन्यादीनामस्ाधारणामि बीजामि कमेणोद्धरति-
उद्धरेलखथमं रेफं तदधः कुरिलान्तकम्‌ ।
तदप्यवनिबीजस्थषष्टठस्वरसमन्वितम्‌ ॥ ८७ ॥
ऊर्ध्वमर्धन्दुषिन्द्राठ्यं कारयेत्परमेभ्वरि ।
एतन्न वशिनीबीजं योगिनीनां मुस स्थितम्‌ ॥ << ॥
आदौ रेफस्ततः कुरिलान्तकः । कुर्लिः पवगद्धितीयः फकारः ! फः
शिखी इटलि धूम्रा वामपाभ्वों जनार्दन इति मातुकाकोज्ात्‌ ।
तस्यान्ते क्थिमानो बकारः । स्वार्थे कन्‌ । यद्यप्यधस्ता्निरूपितम्र्ध्वं
वक्ष्यत इत्यादाबध्वां धःराब्डौ परपूर्बोचार्थवाचकत्वेन प्रसिद्धो तथाऽपि
प्रकृतेऽधःशब्दों न पूर्वोचार्यपरः । तन्वान्तरविरोधात्‌ । अपि तु प्रथम-
वर्णाधो द्वितीयवर्णटेखनस्य ठिपिसंप्रदायसिद्धत्वात्परोज्ायपर एव ।
तदपि रेफबकारोभयमपि अवनिबीजे प्रथ््यक्षरे तिष्ठति \ ठमित्यस्य
समुदायस्यैव पुथ्वीदीजतवेऽपि प्रकते संप्रदााहकाररूपं व्यश्ननमेव
ग्राह्यम्‌ । तस्स्थमित्यनेन बकाराधा लकारलेख उक्तः \ लो मांसं पृतना
पृथ्वी माधवी शराकनामक इति कोशः । ततः षष्ठस्वर ऊकारः । तदुत्तरं

१. मानवा ।

५२ . वांमकेश्वरतन्त्रान्तर्मतनित्याषोडरिकाणवः-[ शप्र तविश्रामः

भिन्दुरमुस्वारः । ततोऽधचन्द्रौ नादः । अर्धचन्द्रलक्षणं च षष्ठे पटले
वक्ष्यते । अत्र हि नादुबिन्दुसहिताक्चरलेखेऽक्षरश्िरस्यर्धेन्दुं विठिख्य
तदुपरि जिन्दुिख्यत इति लिपिसंप्रदायः । तदभिप्रायेण सृके बिन्द्र्थ-
नदरोव्युक्कमेण निशः । अत एवोध्वैलब्डः परोचायपरः संमवन्नप्यक्षर-
शिरोभागररत्ेनैव व्यास्येयः! अत एद च स्पष्टं सोदिनीषीजोद्धारे
वक्ष्यति-अर्न्डुमस्दकाक्रान्तं शिन्युनोपरिभूदितमिति । यद्रा, अर्धै-
नद्ृत्तरको पिन्डुरिति मध्यमपदलोपी समासः । वस्तुतस्तु-अवनिबी-
जस्थपदेन टकाराकारङिन्दुनाद्ाल्मकसद्ुदाये विहिते छकारोत्तरांशस्य
षष्ठस्वरवि धिनाऽपवाद सत्यनेन रिन्डनाद्योः परतिपरश्चवमाचं श्यत इति
यथाप्राप्तस्यैव पुनर्धिधावस्य तात्पर्य न क्रमा्ञेऽपीत्यदोषः । तेन रेफब-
कारठलकारोकारानुस्वारनादैः क्रमेण षटि कलृभित्याकारकं व शिनीबीजं
मवति । तदिदं योभिनीनां तद्रावकवशिनीपदस्य मुखे स्थितमारम्भे
प्रयोज्यम्‌ । इदमुपलक्षणं काभेश्वयांदिबीजानामपि तत्तद्राचकपदारम्भे
प्रयोक्तव्यतायाः । तद्भिप्रायेणेव योगिनीनामरपि बहुवचनम्‌ । एतद्रखा-
देव च तत्तदरीजोत्तरं तत्तक्नामापि प्रयोक्तव्यमिति सिध्यति । तच नाम
वाग्देवतापदोत्तरकम्‌ । कल्पसूनानु सारात्‌ । तेनैकैको वर्म एकैकं बीजमे-
केकं नामेति वर्मबीजनान्नां कमेणोचारं शिद्धरम्‌ । योगिनीनां वशि-
न्यादिबीजाष्टकस्य शुखे स्थितं तेषु प्रथम मित्यर्थ इति केचित्‌ योगिनी-
भिजंप्तमित्यथं इत्यन्ये । एवं शिवाश्िषिन्दबो देवीस्यादिना हष्टेखारमा-
तकद्वितारयोगः स्वेषु शक्तियोगः कार्यं इति वक्ष्यते । स च छ्ुत्तक्रमेषु
वगाद्षु मध्यभागे निवेष्टु्श्षस्यत्वादन्ते च वचनान्तरेण सप्ताक्षरी-
योगस्य बिधानादादाेव कार्यः । अत एव बहिर्दृशारस्थदेवतपूजा-
कथनावरूर आद्यरिययेति द्विताया निदेश उपपद्यते । अन्ते तु पादुकां
पूजयामीति सत्ताक्षरः पाहुकामन्बो योज्यः । तदुक्त तन्वराजे-एवं
सप्ताक्षरी प्रोक्ता शक्तितन्येवु सिद्धिदेत्वारभ्य-
स्वांसामपि शक्तीनां देवतानां च नामभिः ।\
` योजयेन्नामपृवां सा सिद्धये साधारमाऽन्यथा ॥ इति ।

=

. यत्त॒ दक्षिणामूरतिसंहितायां सत्तविके पटले स्मर्यते-
अत्युपहवरमेवेद ज्ञाला चक्रं समर्चयेत्‌ ।
पादुकां पूजयामीति नमस्कारोऽथवा भवेत्‌ ॥
स्वाहा होमे तपण तु तपेयामीति संस्मरेत्‌ ॥ इति,

[श्रन्वित्रामः]भीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्यास्यानसहितः\! ५३

तत्र °पादुकामन्वनयःशब्दुयोधिकल्पनेऽपि कल्पदजानुसाशन्न्यासे
नमःराब्डोऽचने सत्ताक्षरीति व्यवस्थितविकल्प ज्ञेयः) तथा च सूवपथ-
नमःस्थाने पजामन्वसंनाम इति ।
कादिमिते तु-शक्तितन््ाह्हिभूततन्त्रे तु नमसा स्थितिः । इति
व्यवस्थोक्ता । ।
तेनहीशीअंओंईइईञउंऊक च्छद्र ओं ओ अं अः
व वरिनीवाग्देदतापाहुकां पूजयामीत्याकारकञख्रयश्िशदक्षरो वशिनी-
पुजामन््रः सिध्यति । एतदन्ते नमःपद्प्रयोगः प्द्धतिकाराणां त
समुचये मानाभावात्सहिताद्युक्त रिकस्पषिरोधाच्च नाऽडदेयः । एवयुत्तर-
जापि द्रष्टव्यस्‌ ॥ ८७ ॥ << †
हितीयवगंप्रथममिन्द्राख्दं महेश्वरि ।
अधस्तान्नाभस बीजमाग्रेयस्थं समुद््ररेत्‌ ॥ ८९ ॥
चतुथस्वर्सयुक्त रिन्दुखण्डन्द्रलंकृतम्‌ ।
एतत्कामेश्वरीबीजं जेलोस्यक्षोभकारकम्‌ ॥ ९० ॥
द्वितीये कवग प्रथमः ककारः । सामान्ये नपुंखकम्‌ । अक्षराभिप्रायं
वा उद्धरेदित्यनेनान्वयाहि तीयान्तं दा स ककार इन्द्रं लकारमारूढः ।
लकारस्याधस्तात्परतो नाभसं गगनसंबन्थि बीजं हामिति समुदायः ॥
हः रिवो गगनं हंसो नागलोकोऽस्बिकापतिः । इति कोशात्‌ ।

श 0,

तद्रीजमाश्चेयस्थं रभित्यशिषीजस्थम्‌
रो रक्तः क्रोधिनी रेफः पावकस्तेजसो महः ॥ इति कोशः ।

अथि्देवताऽस्वाऽशय्रेवम्‌ । अ्रदंक । अजाऽ्थ्येये तिष्ठतीत्यनेन
बीजयोय)गोक्तः सस्वरयोश्च स्वतन््योस्तदसभवादकारदिन्दुनादा
उभयोस्तन््रमिति सिध्यति । सविशेषणे हि विधिनिषेधौ विशेष्ये
बाधाद्विशेदणसुपसंक्षामत इति न्यायात्‌ । नामसबीजायेयश्ञब्दा व्यओ-
नमाचपरा इत्यपि केचित्‌ । समुदाये हि दृष्टाः शब्दा अवथवेऽपि
हश्यन्त इति न्यायादिति तदादयः एषमुत्तरच्ापि न्यायो व्याख्यामेदों
वा संचारणीयः । अचर प्रथमस्वरमा्रमपवदति-चतुथंति । चतुथस्वर
ईकारः ! तेन कलृह्वीमिति कटात्मकं बीजं मवति 1 ततश्च ह्वीं श्रीक
खगं घंङ कल्ह्ीं कामेश्वरीवाग्देवतापादुकां पूजयामीति जयोविज्ञ-
त्यर्णः कामेश्वरीमन्नः । अत्र वशिन्यादिमन्बाणामङ्कत्वं पश्चदश्षी
विद्याया एवं प्राधान्यम्‌ 1

प वामकेग्वरतन्त्ान्तमेतनित्याषोडशिकार्णवः- यर रविश्रामः]

अतः प्रधानिद्ेयं चिपुरा परमेश्वरी । ।
इति चतुर्थपटले वक्ष्यमाणत्वात्‌ । ततश्चाङ्कषु फलश्रुतिर्थवादः
स्यादितिन्यायेन ओटोकषयक्षोभकारकभित्यादेरर्थवादत्वमेव यद्यपि मवति
तथाऽपि वशिन्यादिमन्त्रमान्रोपासनायां तेषामेव प्राधान्यात्तदभिप्रा-
येण फटश्रुतिः स्वाथंतात्यधिकाऽपि संभवति । अत एवाऽऽगमान्तरम्‌-
एकञ्च तत्परार्णां च मन्वाणां शेषरेषिता ।
यद्यपि स्यात्तथाऽप्येते मन्वाः स्युः स्ंसिद्धिदाः॥ इति †
अङ्कखेनोपास्यमानानामपि विद्यानां फएलटमस्त्येव । अङ्केषु फलश्रति-
रिति न्यायस्य श्ष्ककर्भविषयत्वाठ्‌ । तदपवादायेव स्वामिनः फल-
शुतेरित्यात्रेय इत्युत्तरमीमसिाधिकरणप्रव्तेः । मासाथिहोच्रादीर्नां
श्त"“=स्यिनामयनं प्रत्यङ्कतेऽपि स्वतन्तायुष्ठाने प्राधान्यस्य स्यायसि-
द्वस्याप्वादायेवेकन्च तत्पराणाभिप्पुक्तवचनप्रवृत्तेरिति तु मन्त्रदेवताप्र
काश्चकारा आहुः ॥ ८९ ॥ ९० ॥
अरुणापश्चमस्याधो वारुणं विनियोजयेत्‌ ।
तद्धोऽपीन्द्रबीजं तु सवोध्वमिपरं पिये ॥ ९१॥
अर्धेन्दुमस्तकाक्रान्तं बिन्दुनोपरि भूषितम्‌ ।
एतत्तन्मोदिनीबीजं सवंसत्ववशंकरम्‌ ॥ ९२ ॥
अरुणावर्भस्तवभेः । अरुणा तु तव्गस्थेत्युक्तेः । ततन पश्चमो
नकारः \ वारुणं वकारः।
वो वाणी वारुणं मेद्‌ उत्कारीशोऽभमिरुद्धकः । इतिवचनात्‌ ।
इन्दबीजं लकारः । सर्वस्माढुक्ताक्षरसयुदायाद्ूर्ध्वमनन्तरमिपरमिः
कारात्परं चतुथस्वरम्‌ । तेन न्वलीमिति कीजम्‌ । मोदिन्यादिसर्वेश्वयंन्ताः
पश्च मन्वाः प्रत्येकं द्वार्षिक्व्यर्णा वेदितव्याः ॥ ९१ ॥ ९२ ॥
वायव्यमिन्द्रबीजस्थं षष्ठस्वरसमन्वितम्‌ ।
अधन्दुमस्तकाक्रन्तं पिन्दुनोपरि भूषितम्‌ ॥ ९२ ॥
एतत्ते कथितं देवि विमलाबीजावेगहम्‌ ।
सवंपापक्षयकरं सवापद्रवनाङनम्‌ ॥ ९४ ॥
वायुदेवताऽस्य वायघ्यं यीजम्‌ ! बच्वतुपिद्धषसो यत्‌ ।
यो वाणी वश्रुधा वायुर्विक्रतिः परुषोत्तमः । इति कोश्ायकारः
य्टूमिति बीजम्‌ । विय्रहमिति सामान्ये नपुसकं बहूवीहिरेव वा ।
#॥ ९३ \॥ ९४ ॥

[भग्रगविघ्रामः)भीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः।! ५५

जकार काटमारूढं तदधो ज्वलनाक्षरम्‌
चतुथस्वरसंयुक्त भिन्दुनादसमन्वितम्‌ ॥ ९५ ॥
एतत्तदहणाबीजमरूणं सवंमोहनय्‌ ।
कालो मकारः,
भः काली क्खेशितः कालो महाकालो यमोऽन्तकः । इति कोशात्‌ ।

ज्वटनाक्षरं रेफः । तेन ज्म्री मिति बीजम्‌ । अच मन्त्रे बीजस्या-
रणापदेन न संधिः ॥ ९५ ॥
शिवबीजं तदादिस्थमधस्ताचेन््रवारुणौ ॥ ९६ ॥
वायत्यम्रुपरोद्धिन्नं संयोज्य परमेश्वरि
जयिनीबीजमेवेद्‌ं कलाबिन्दुषिभूषितम्‌ ॥ ९७ ॥
शिवबीजं हकारः 1 तस्य हकारस्याऽऽदिः सकारस्तस्स्थम्‌। हसयोरध-
स्तादिन्द्रौ ठकारस्तदधो वारुणो वकारः ! ततो बयव्यं यकारः । तदि~
दुमुपरेणोकारषष्ठस्वरेणोद्धिन्न, कला नादस्तेन बिन्दुना च युक्तं जयि-
नीबीजं नामादिसपताक्षर्यन्तैः संयोज्य वदेदिति शेषः । तेन द्स्त्ब्यूमिति
बीजं मवति ॥ ९६ ॥ ९७ ॥

उद्धरेन्मोदिनीवर्गे चतुर्थं परमेश्वरि ।

अधः कालाश्चिवायव्यान्क्रमेण बिनियोजयेत्‌ ॥ ९८ ॥
दी घायुर्बीजसंयुक्तान्यथानुक्रमयो गतः ।
उपरीश्वरमिन्द्रन्तानेकञ पिमियोजयत्‌ ॥ ९९ ॥
एतत्सर्वेश्वरीबीजं सर्वतरैवापराजितम्‌ ॥

मोदिनीवगंश्चव्गः । मोदिनी तु चवर्गस्थेत्युक्तेः ! त चतुर्थं ्चका-
रमुद्धत्य तदधः क्रमेण कालछाथिवायन्यान्मकाररेफयकारानुपारि दीघोयु-
तीजेन षष्ठस्वरेण संयुक्तान्‌, ईश्वरो नादो बिन्दुश्चान्ते येषां तानेकज
योजयेदेकी कुर्यात्‌ ।
ऊ दीपिका रतिः शान्तिः क्रोधनो मधुसूदनः ।
अधीशः कामचारश्च दीघायुर्वामकणंकः ॥ इति कोरः ।
अधमाचेश्वरो नादः कलार्धन्हुः सदाशिवः इति च ।
तदिद सर्वेभ्वरीबीजं यथानुक्कमयेगतो यवर्गनामपादुकामन्बादिक-
भानतिकमणेनोपटक्षितं पूजायां बिनियोजपेदित्यर्थः 1 तन इम्न्यमिति-
दीजविशिष्टो द्राधिरात्यणों मन्तो भवति ॥ ९८ ॥ ९९ ¶

५६ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[ र यविश्रामः]|

कोलि नीपश्चमं देवि कालबीजोपरिस्थितम्‌ ॥ १०० ॥
सर्वाधस्ताडपि तथा बदहूनिबीजंः नियोजयेत्‌ ।
चतुथस्वरसयुक्तं नदेन्दुसमटंक्रतम्‌ ॥ १०१५
एतद्वीजवरे भद्रे कोठिनीरूपमास्थितम्‌ 1
कौलिनीवर्भः सकासदिषडक्चषरात्मरो वर्गस्तत्र वकारस्येव पश्चम-
त्वेऽपि तस्य लकरिणामेदाद्रीजघटकसेन स्वतन्जतया ठककारमिरदैशस्य
तन्त्रेषु प्रयेणायुपलम्माच्च तत्परित्यागेन गणनायां क्षकारात्मको मेरुरेव
पञ्चमो भवति! अथवा कौलिनीति शकारनामेकदेशः । शकारनामस्
कुलकोलिनीशब्डस्य पाठात्‌) तस्मात्पश्चभ इति षिथहे ल्यब्लोपे पञ्चमी )
शकारं परित्यज्य गणनायां यः पथ्वम इत्यर्थः । तेन सह षष्ठ इति
यावत्‌ । यद्रा कौलिन्यारिपश्चममित्यत्राऽऽदिपदस्य मध्यमस्य लोपी
समासः । कौरलिन्याददिपदै वतदगुणसंविज्ञानो बहुवीहिः । शकार
आदिर्येषां षकारादीनां ते कोलिन्याद्यः षकाराद्यः पश्चेत्यथः । तेषु
पश्चमः क्षकार इति । यद्रा कौोलिनीति देवीविशेषणं संबुद्धिः । देपश्च-
मभिति च्छेदः 1 ईकारः पञ्चमो यस्मादिति विहः । मातुकाचक्रे
क्षकारोत्तरं पुनरकारादिगिणनायामीकारस्य क्षकारपश्चमत्वादिह क्षकार
ईंपश्चमपदेन सुय्रहः । यत्तु कौलठिनीवरंः षवर्भं इति मूर्धन्यादिवर्गपरसे-
नार्थरलावटठीकतां व्याख्यानं तच्छवर्गे कोलिनीति चेतिगृर्वयन्थविरु-
द्धम्‌ । वस्तुतस्तु--तन्बराजे सर्वश्वरीकौलिन्योयंकारषकारादिपश्चपश्चा-
क्षरयोगस्याज्मीकार।त्तद्रीत्या कोलिनीपञ्मपदेन क्षकारस्य निदेशमा-
चम्‌ । तन्मन्ययोस्तु यारिचतुस्शषक्षादिषरकयोग एव कार्यः । अन्यथा
पू्॑यन्थ[स्य] योगविधानकफकस्य विरोधापतेः । अस्मादेव निदैशा-
उज्ञापकाद्रिकल्पेन तन्राजपक्चस्याप्यनुष्ठानमनुमतमित्यपि सुवचम्‌ 1
तेन प्रथमं क्षकारस्ततः काटगीजं मकारस्ततो वहधिषीजं रेफएश्चतुर्थस्वर
दकारः 1 इन्हुरनुस्वारः ।
बिन्दुः शुन्यं पश्चदश्ोऽनुस्वारश्चन्द्रनामकः । इतिं कोल्ञात्‌ ।
तथा च क्ष्रीमिति बीजम्‌ । चयोर्धिशव्प्णः कोलिनीमन्ः । यत्पक्ष
दवाविशव्यर्णस्तदा पवेभन्नरल्लयोविशत्यण। ज्ञेयः ॥ १०० ॥ १०१ ॥
एर्व वाग्डेवतामन्वाषटकोपसंहारपूरवकष चलोक्यमोहनाडिवक्षेभ्वरीम-
न्त्रा्परतिजानीते-

एवमेतानि बीजानि करमादष्टो महेश्वरि ॥ १०२॥

[प्रनविामःभ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। ५७

कथितानि मयेदानीं शण विद्याङ्करूपिणीः 1
करद्युद्धिकरी विद्या तथाऽङ्न्यासरूपिणी \॥ १०३ ॥
आत्मासनगता चापि तथा चक्रासनस्थिता ।
स्वेमन्तासनगता साध्य सिद्धासनस्थिता ॥ १०४ ॥
देव्याबाहनविधाऽपि गूलविधां चणु प्रिये ॥
विद्यायाः पञ्चदश्याः प्रधानदेवतामन्बस्याङ्करूपिणीरशे वयाः लषु
नवमीं मूठ विधां प्रधानविद्यां च श्ण्विति संबन्धः । अष्टावितिपदस्य
काकाक्षिन्यायेचान्दयात्‌ । एवमेत द्विद्याष्टकं महामाय देष्यङ्कभूतमाचक्षत
इति श्रतेः । अङ्करूपिणी रिव्यनेन प्रधानजपान्तेऽङ्गमन्वा अपि जप्तव्या
इति ध्वनितम्‌ । करश्द्धिकरीत्यादीनि मन्वाणां कमेण नामानि।
अङ्गन्यासरूपिणीत्यनेन मूल विद्याषडङ्कन्यासे तस्या विभियोग इति
ध्वनितम्‌ । एतासु नवसु सप्तमी विदा मूर्तिषियेव्युच्यते । सा चेहैव
वक्तव्याऽपि स्वतन्धलतात्मयोजनान्तरध्वननाथं बोतरतन्ये वक्ष्यत इति
ना परिगणिता नाप्युद्धूतेति व्र्टव्यम्‌ ॥ १०२ ॥ १०३ ॥ १०४ ॥
वाग्भवं प्रथमं देवि कामराजं द्वितीयकम्‌ ॥ १०५ ॥
शान्तान्तं कादिसंयुक्तमेकारान्तान्तयोजितम्‌ ।
एषा विद्या महेशानि कर्युद्धिकरी स्मृता ॥ १०६ ॥
अच्ोद्धटिष्यमाणा नव सन्ताः प्रत्येकं चिधिबीजाः । तच प्रथमानां
बीजानां वाग्भवमिति नियता संज्ञा । द्वितीयानां कामराजभिति परा
णेषु तन्त्रेषु च तथाव्यवहारदछनात्‌ । तच्च यथा देवीभागवते चतुर्थ
स्कन्धे-
वाग्भवं कामराजं च मायाबीजं ततीयकम्‌ ।
चित्त यस्य भवेत्तं तु न कथिद्राधितुं क्षमः ॥ इत्यादि ।
ज्ञानाणवेऽपि द्वितीयपररे-
घाग्भवेनेन्दुमहसा वागीकप्वपरद्ःधिनी ।
काभराजेन बीजेन शक्रगोपस्फुरत्विषा \
तरेटोक्यं मोहयन्तीयं शक्तिबीजेन सुजते । इत्यादि ।
ततीयानां तु माथा शक्तेरित्यादिरनियता सज्ञा । तच नियतेद्र संज
विधातुमाह--वाग्भवमिति । प्रथमबीजोहेशोन वाग्भवसंज्ञादिधिः।
एवमुत्तर । वाक्‌ , भवत्यस्मादिति वाग्मवं, कामों राजते यन्न तत्का

५८ वामकेश्वरतन्तान्तगंतनित्याषोडरिकार्णवः-[ प्र विश्रामः]

मराजं, ततीयबीजस्य संज्ञाद्रयं तु मटदवियोद्धारदश्ायां ष्यक्तीः करि
ष्यति । अथवा वाग्भवोहेशेन मातृकाप्रथमाक्षरगिधिः । कामराजमु-
दिश्य मात्रुकाद्वितीयाक्षरविषधिः । ते चाक्षरे संपरदायात्सषिन्दुके । शुद्ध-
मातुकाया अपि संप्रदायात्सषिन्दुकतया तत एव तस्सिद्धयभिप्रायेणं
बिन्दोरनुक्तिः। संपदायेकसिद्धतेन स्वशासे सबिन्डुकाया एव शुद्धमात-
कात्वमिति कण्ठरवेणाकृयनात्तद्भिपरायेण तत्र तत बिन्वोरुक्तिश्च । तेन
तादुशशस्थले भिन्दुयुतसातुकान्यास इव षिन्दुद्रयोच्चारणमिति तु न भमित-
व्यम्‌ । श क्तियदमध्याहू्य तदुष्ेशेन तुतीयं बीजगुद्ध रति-क्ञास्तान्तमिति।
राकारस्यान्तः षकारस्तदन्तं सकाराक्षरमेकारस्यान्त ओकारस्तदन्त
ओकारस्तेन योजितं ततः कादिना ककाराव्पूर्वेण विसर्गेण योजितं
चेत्सौः, इति भवति । अयाणां पाठक्रमेण क्रमः । तेन-अं आं सोः,
हति यक्षरी विद्या प्रथमचक्राधीशचिपुरादेष्या अनेन करञ्ुद्धि कृत्वेति-
तापनीयानुस्रेण करश्ुद्धो षिनियोक्ष्यमाणा संपद्यते ॥ १०५॥ १०६॥

एओमध्यगतं बीजं वाशिधानाय केवलम्‌ ।

सुद्रयामटतन््रे तु नि्द्षट परमाक्षरम्‌ \ १०७ ॥

मादनं शक्रसयुक्त चतुथस्वरसंयुतम्‌ ।

ऊध्वम्धन्दुबिन्द्राद्यं कामराजं समुद्धतम्‌ ॥ १०८ ॥

शान्तान्तं कादिसंयुक्तमेकारान्तान्तयोजितम्‌ ।

एषा विथ महाविद्या योगिनीनां महोदया ॥ १०९ ॥

कुल विधया महेशानि सवेकार्याथस्ाधिनी ।

अनया विद्यया गौरि रक्षामात्मनि कारयेत्‌ ॥ ११० ॥

एकारस्य, ओक्षारस्य च मध्ये पठ्यमानं द्वादुशस्वरखूपं बीजं समि-

न्दुकमेमिति वाग्भवम्‌ । एञङितिभहिग्वरसुत्र इवात्रापि भरक्रतिमावः ।
तदिदं केवलं बिन्दुहीनमपि वाचः सारस्वतस्य कवित्वस्य विधानाय
भाप्ये भवति किमुत सबिन्डुकमिति मावः । तथा च देवीभागवते
तुतीयस्कन्धे नवमेऽध्याये-

अस्पष्टमपि यन्नाम प्रसङ्केनापि माषितम्‌ ।

ददाति वाञ्छितानर्थान्दुकंमानपि सवंथा ॥

ठ ए इति भयार्तेन हृष्टा व्याघ्ादिकतं वने।

बिन्दुहीनमपि परोक्तं वाञ्छितं प्रददाति वै ॥

अनक्षरो महामूखो नान्ना सत्यव्रतो द्विजः

श्रुत्वाऽक्षरं कोलमुखात्समरुचा्य स्वयं ततः \

[प्र°विघ्रामःभीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। ५९

बिन्दुहीनं प्रसङ्केन जातोऽसौ विब्ुधोत्तमः ।
एेकारोच्ारणादेव तुष्टा भगवतीं तदा ॥
चकार क विराजं तं दयार्द्रा परमेश्वरी ।
अलोस्ये विश्रुतश्चाऽऽसीत्कविः सत्यवतो द्विजः ॥
अनाराध्य महाकालीं श्ुष्काद्राभ्यां महेश्वरीम्‌ । इत्यादि ।
अथवा केवलं बीजान्तरासहशृतम्‌ । अत एव वाग्बीजमा्रस्यैव पुर-
श्र्यादिकं श्द्रयामलाख्ये तन्त्रे स्वेनेव मिष्टम्‌ ।
करशुद्धयादिविद्यानामेकेकं परमेश्वरि ¦
रुदयामलतन्ये तु कमं प्रोक्तं मया पुरा॥
इति चतुर्थे पटे वक्ष्यमाणत्वात्‌ \ मादनं मदनसंबन्धि, ककारः १
ककारो मदनो बह्मा क्तेधीशः ञ्ुटपालिनी । इति कोश्ञात्‌ ।
शक्रो लकारस्तेन संयुक्तम्‌ । चतुथस्वर इकारः । तदिदं कामराजाख्यं
क्रीमिति बीजम्‌ 1 कामराजमित्यनेन राज्यप्रदृत्वमुक्त भवति । एतदपि
तत्रैव सप्तदशेऽध्याये-
एकस्मिन्समये तच विदं समुपागतम्‌ ।
क्रीवेति मुनिषुचस्तमाजुह्ाव तदन्तिके ॥
सुदशंनस्तु तच्छत्वा द्धारेकाश्षरं स्षटुटम्‌ \
अनुस्वारयुतं तच प्रोवाच स पुनः पुनः ॥
बीजं वे कामराजाख्यं गहीतं मनसा तदा ।
जजाप बाटकोऽत्यर्थं घृत्वा चेतसि सादरम्‌ ॥
कषिच्छन्दोषिहीनं च न्यासध्यानादिवजितम्‌ । इत्यादि ।
शान्तान्तमित्यादि पूर्ववत्‌ । तेन-दें कं सोः, इत्याकारको बाटा-
मन्त्रः सिद्धः 1. ठ बिधेत्येतस्या एव सन्ञान्तरम्‌ । तथा च प्रयोक्ष्यते-
ततो रक्षाँ प्रकुर्वीत पर्वाक्तकुटविद्यया। इति \
एतस्या विनियोग किधत्ते-अनयेति । आत्मनि रक्षामात्मषिषयक-
रक्षणम्‌ । विधेयं रक्चाकरी रि श्रुतेः ! उत्तरच वक्ष्यमाणो विधिस्तु
क्रमविधानार्थं इति नान्यतरवैयर्थ्यम्‌ ॥ १०७ ॥ १०८ ॥ १०९ ॥ ११०॥
एतस्या एव विद्यायाः शिंवमायाभिर्िच्ठ्टततः ।
बीजमादिपद युक्तं तद्ाऽऽत्भासनरूपिणी ॥ १११ ॥
एतस्याः छढरिद्याया एवाऽऽदिपद आद्यदीजस्य स्थाने यद शिवो
हकारः, मायेकारः, अश्म रेफः, बिन्दुरनुस्वार एतेयुंक्तं हीमिति हटेखा.

६० वामकेभ्वरतन्तरान्त्मतनित्याषोडरिकार्णवः-[ रप्र °पि्रामः]

बीजं योज्यते, इतरद्रीजद्रयमविक्रृतमेव तदा ह्वी ङी सोः, इति व्या
तस्या देव्या आत्मासनस्वरूपा भवति 1 अच मायार्न्योव्य॑त्ययेन योगः ।
रिन्दोरभ्यवहिताप्‌ (च्प्)व॑तायाः स्वरेष्वन्यतःसिद्धत्वात््‌ । हः शिषो
गगरे हंस इति, ई विमूर्तिमेहामायेति च कोशः ॥ १११॥
पुनविद्ाद्यमस्थोरध्यमन्तर तु शिवान्वितम्‌ ।
बेलोस्यमोहिनीयं सा विद्या चक्षासनस्थिता ॥ ११२ ॥

पुनर्ियाश्ब्दैन ततीयविदैवोच्यते । द्वितीयविद्याया एव पुनरुचरि-
तत्वात्‌ । दकदेशपिङ्तमनन्यवद्धतीति न्यायात्‌ । तेन पुनर्विद्याया
आल्ास्नदिद्याया यदाद्यं पैपरठितं बालाशिद्यात्मकं तदेवास्याऽऽसा-
सनभन््रस्योध्वमुत्तरजच पठनीयम्‌ । द्वितीयविधेवेषद्रैलक्षण्येन चतुर्थ-
विद्या भवतीत्य्थः । अन्तरं तु वैलक्षण्यं तु शिवान्वितं हकारयोग
एव । सेयं चक्राखनविद्या संपद्यते । हकारयोगस्तु बिनिगमनाविरहा-
तपरतिषीजं कायः । तत्रापि स्वरान्ते व्यञखनयोगासमवाक्क्लुप्तक्ष-
माणां च व्यखनानयं विष्टे प्रमाणामाबासतिदीजमादौ हकारो
योज्य इति फति । तथा च हैँ हङ्की सौः, इति मन््ो भवति,
केचिन्न विद्याया बालाया अद्यं वीजभस्थोर्ध्वं द्वितीयं रीजम्‌ ।
अस्यान्तरमेतद्रहिविद्याक्शब्देन बारेव च कर्थं लब्धेति चिन्त्यम्‌ । अन्ये
तु पुनर्विद्यादिमस्यो््वमन्तमन्तं शिवान्वितमिति पित्वा विद्यादिमस्य
मल विद्याया आदिभूतस्य वाग्भवस्योध्वमन्तं सकारं दधर्यात्‌ 1 हंसमन्त्रे
सकारस्यान्त्यत्वाभिप्रायेणेह तथा निर्दैशः । अन्तं तुतीयवबीजं तु शिवा-
न्वितं ङुर्थादिति व्याचख्युः 1 तक्छिट्मखिटतन्बषिरद्ध यद्रा तद्रा
चेत्युपेक्ष्यम्‌ ॥ ११२ ॥

पुनराद्यां महाविद्यां शिवचन्द्रसमन्विताम्‌ ।
छ्रत्वा कामप्रदा विद्या सवेमन््रासनस्थिता ॥ ११३ ॥

पुभ्टोक आद्यपदेन या विद्या निर्दिष्टा तामेव बालाख्यां महाविद्यां
पुनरप्यस्य चतुर्थस्याप्यूध्वं॑पठेत्‌ । अस्यो््वेपदयोरनुवत्तिः । क्रियाया
अध्याहार । यद्नयोरन्तरं तदाह-शिवचन्द्रेति । रिवो हकार श्न्धः
सकारस्तार्भ्यां पतिवीजं प्रथमभागे समन्वितां कृतेत्यर्थः । तेन हसैं
द्सङ्कीं हसोः ; इति पञ्चमो मन्न सिध्यति।

सो हंसः सहना विष्णुमृग्बीशश्नन्दसंजञकः । इति नन्द्नकोशः ।

[प्रनवित्रामःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यन्यास्यानसहितः। ६१

चरमदीजे सकारान्तरयोगो नास्तीति स्प्रदाचः 1 मतान्तरयोस्तवाय-

पदेन बाहव कथं पएराग्रुश्यत इति चिन्त्यम्‌ । सेयं स्व॑मन्वासनवियया
भवति ॥ ११३ ॥

देव्यात्मासनकिदयायाः पर्वोक्ताया यथाक्रमम्‌ 1
अन्तदेशे तोय षिन्डुशक्छशक्तीरनुक्रभात्‌ ॥ ११४ ॥
संयोज्य परयेशामि साकथर्धन्दुनादतः ।
केवलाक्षरभेदेन साध्यसिद्धासनस्थिता ॥ ११५ ॥
देवीसबन्धिन्या आत्मासनदिद्ायाः पूर्व तृतीयस्थाने कथिताया यथा-
कमं प्रथमद्वितीयभीजयोः कममनतिक्रम्यान्तदेशे तुतीयकीजस्थाने तोयं
वकारः शक्रो लकारः राक्तिरेकरारो षिन्दुश्वेव्येतानधचन्देण नादेन रोधि-
स्था दिसप्तकेन च साकमनुक्रमाससिद्धकमानुसारेण संयोज्य पठेत्‌ ।
सेयं षष्टी विद्या तुतीय विद्यातः केवलाक्षरमेदेनेव भिन्ना सती साध्यसि
दद्वासनस्थिता मवति। न पुन्ितीयतुरीयपश्चमविद्यानामिवास्वतन्त्रन्य-
अनमा्रमेदक्रतो मेद इति भावः । अच तोयश्षब्देन जलबीजं दन्तोष्ठ
स्थानकं न तु वरिन्यामिष पवभेतुतीयम्‌ \ वकाराधिकारे-
खद गीशो ज्वालिनी चक्रं कलशो बारिनामकः 1 इति कोशात्‌ ॥

एकारो वाग्मवः शक्तिरिण्टीक्ञो्ठे भं मरुत्‌ ॥ इति च ।
तन ह्वीं की व्ररेमिति मन्ः सिध्यति + ११४ ॥ ११५॥
सप्तम्या विद्याया उत्तरतन्ते वक्ष्यमाणव्वादषटमीमेदोद्धरति-

हसबी जसमाखूढामाद्यामग्न्धासनस्थिताम्‌ ।
सवाथंसाधिका षिद्या देव्यावाहनकमणि ॥ ११६ ॥
हसो हकारः ! समस्य सर्वस्य बीजं बीजसमम्‌ । राजदन्तादित्वात्य-
रनिपातः । तस्याऽऽकृतिगणत्ात्‌ । जगद्रीजमिति यादत्‌ । तच्च सकार
एव । सकाराधिकारे-
जगद्रीजं शक्तिनामा सोऽदहुंवेगवती भृगुः 1 इति नन्द्नोक्तेः ।
प्राश्चस्तु-हसमन्नषटकं व्यञ्नद्रयमित्येव हसपदार्थः । तेन हकार-
सकार द्ावपि सिध्यत इत्याहुः ये तु सेति स्वरूपमेव न बीजनामेति
दयाचक्षते तेषां मते गुहा हस्रा मातरिभ्वाऽभ्रमिन्तर्‌ इति भ्ुताविव प्रक्र
तेऽपि . बिन्दुपाठे न स्यात्‌ । वस्तुतस्तु हैसशब्दोऽयं नानार्थः.। तथा च
कोक्षः-हः हवो गगनं हस. इति । सो हंसः सहजा विष्णुरिति च ।

६२ वामकेश्वरतन्बान्तर्गतनित्यापोडरिकार्णवः-[ रप्र °विश्रामः]

धरं त्वेतत्पक्च एकपदोपात्तयोद्रंयोर्बीजयोः क्रमे संप्रदाय एव शरणम्‌ ।
हकारसकारावाखूढौ प्रतिबीजं यस्यां तामाद्यां बालाविद्यामथिखूपे
रेफातमक आसने प्रतिबीजं स्थितां कृत्वा पठेत्‌ । अयं भावः-मन्नघट-
कश्वर्रयस्याङ्भूतानि तेभ्यः पूर्वं पल्यमानानि यानि व्यखनानि तेभ्यः
पर्व हकारसकारी ङुर्यात्‌ 1 तेभ्यः परं रेफ कुर्यादिति । हकारसकाराभ्यां
परतो रेफा्पुर्वं पूर्वसिद्धव्यञ्नानां निवेश इति यावत्‌ । तेन वाग्भवे पूवं
सिद्धव्यञ्जनस्यैवामावाद्धकारसकाररेफाणामनव्यवधानम्‌ । कामराजतु
हसयोः परतः ककारट कारी तत्परतो रेफः । तुतीयबीजे तु हसयोः परतः
पूवसिद्धसकारस्ततो रेफ इति क्रमः सिध्यति । कजवस्तु--दईैदशं कर्मं
मृलायुक्तं मन्यमानास्तदर्थं संप्रदायमेव रारणी कुर्वन्ति । तेन मै
हस्क्लरीं हस्सौः, इत्यष्टमो मन्वः सिद्धः 1 सेयं विद्या प्रधानवेव्या आवाह-
नाख्ये क्मेणि दिनियोक्ष्यते । विदयेयमाहवानकर्मणि सवतोऽधिकेति
श्रुतेः ॥ ११६ ॥
उक्तोपसहारपृवेकं प्रधानवियोद्धारं प्रतिजानीते-
एवमेता महाविया देषि सर्वाथंसिद्धिदाः
महाचिपुरखन्दयां मूलविद्यां शुणु पिये ॥ ११७ ॥४
स्प्टोऽथः ॥ ११७ ॥
मादनं तदधः शक्तिस्तद्धो बिन्दुमालिनी ।
एेन्दमाकाशबीजस्थमधस्ताज्ज्वलनाक्षरम्‌ ॥ ११८ ॥
मायानिन्द्रीश्वरयुतं स्वौपरिनियोजितम्‌ 1
अयं स वाग्भवो दैषि बागीरात्वप्रवतेकः ॥ ११९ ॥
यद्यपि प्रधानवषिदयया अपि तन्वान्तरे श्रुतिषु च मनुचन्द्रादिभेदेन
बहुषिधा उपलभ्यन्ते। तासुच न परस्परमङ्ाङ्किभावः। मानाभावात्‌ ।
अत एव नोत्कर्षापकर्घो । तयोस्ताच्िकमेदव्याप्यत्वेन विद्यानां ताह-
राभेदामावेन तदयोगाच । तच न तावच्छब्दान्तराद्धेदः। िद्धातोरेक-
त्वात्‌ । नाप्यभ्यासात्‌ । तत्वमसीत्यस्य नवकरत्वोऽभ्यासेऽपि बह्यवि-
याया एकत्वात्‌ । मन्वाद्युपासितत्वखूपगुणान्तरविधानेन पुनःश्रते-
रन्यपरत्वा्च । अपः प्रणयतीत्यस्याथंवादभेदार्थं षडवारं श्रवणेऽपि
पणयनभेदामावात्‌ । नापि संख्यया । द्रादश् महावा इति संख्याबो-
धकवाक्य उपासकनिष्ठसंख्याया एव स्वाश्रयोपास्यत्वसंबन्धे तत्र कीत-
नोपपत्तौ वास्तदिकसंख्यासद्धावे मानामावात्‌ । बह्यविष्णुमहेश्वराख्रय
इति संख्यायाः सृष्ठयादिकृत्यनिष्ठसंख्ययैव संर्यावस्वबोधकतया तेषां

[भप्रनदिधमःभरीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। ६३

वास्तविकामेदविघटनामाबवात्‌ । नापि मनुचन्द्रादिसंज्ताभिः । तासाम-
प्युपासक निष्ठानामेव तत्र भानात्‌ । क्रदित्तन्त्रे हादिविद्यायाः पश्चदश्या
लोपामुदेति संञा, तन्तनान्तरे कादिविद्यायाः सप्तदश्याः सेति दक्षंनेन
तासखामव्यव स्थितत्वाच्च । एकस्या एवागस्त्यलोपामुदारस॑ज्ञाद्रयदर्शनेन
व्यभिचरितत्वाच्च । नापि गुणात्‌ । परस्परानन्वयिनां गुणानामदरशं
नात्‌ 1 ये तु तन्नमेद्ादङ्खभेदा न ते भेदकाः । अथिहोचादीनां शाखा-
भेदेनाङ्खवैटक्षण्यदकनेऽपि तद्भेदस्य शाखान्तराधिकरणसिद्धवत्वात्‌
यदाहुः-सवंशाखापत्ययमेकं कमति ! उत्तरमीमांसायामपि स्ववेदान्त-
पत्ययं चोद्‌ना्ययविशेषादित्यधिकरण उपनिषद्धेदैनोक्ञानां दहरादिबि-
यानामङ्खवेलक्चण्येऽप्यमेद्‌ एव हि साधितः । अत एव परस्परं गुणोप-
संहारा युज्यते । न च तासां विद्यानां मानसक्कियाखूपाणां तदधथिकरण-
न्यायेनेकजातीयत्वसंभवेऽपि प्रकृते मन्नात्मकावय विदव्यरूपाणां विद्या.
नां तद्वयवाक्षरवेलक्षण्येन - भेदो दुरपह्नव इति वाच्यम्‌ ! स्वासां
विद्यानां मेरुसमुद्धवत्वेनावयवमेदस्याप्यमावात्‌ ।

मूमिश्चस्वरः शिवो माया शक्तिः कृष्णाध्वमादनो ।
अर्धचन्द्रश्च बिन्दुश्च नवाणो मेरुरुच्यते ॥

इति ज्ञानाणवोक्त्या सर्वासां नवावयवातिरिक्तावयववरितत्वामा-
चात्‌ ) कचिदीषदबयवमेदेन परिमाणभेदेऽपि दव्यमेदे मानाभावात्‌ ।
योऽहं बा्ये पितरावन्वभूवं सोऽहं स्थाविरे प्रणप्त्ूननुभवामीतिप्रत्यमिं
र-ध्दु्छरेण तथा सिद्धान्तितत्वात्‌ । शिवविष्ण्वादिशिरीररूपद्रव्यमे-
देऽपि तयोरभेददशेनाच । युञन्ति हरी इरिरस्येत्यच ऋक्सामयोः पाठ-
भेदेऽप्येक्यस्य निदानस्चाद्यनुसारेण व॒त्तचन्द्रोदयेऽस्माभिः समथित-
त्वाच्च ! अत एव न विरुद्ध ध्माधिकरणत्वमपि ताखिकाभेदे विरुद्धम्‌ ।
व्यावहारिकं मेदमादायेवेन्दा्जनयोरिवोपपत्तेः । एतेनैकविद्योपास्ताव-
न्यासां जिरिद्यानामङ्गपनाञ्च विनियोगदरनात्तारतम्यमित्यपास्तम्‌ ।
एकस्या एव विद्यायाः स्थानभेदेन पूजाया दशंनेऽप्यभेदानपलापात्‌ ।
अत एव कल्पसूचम्‌--कामेभ्वयादिचतुर्थी नित्यानां षोडशी योगिनी.
चक्रदेवीनां नवमी जिन्दुचक्रस्था चेत्येकेव न तत्र मन्बदेवताभेदः
कार्यस्तन्महादेव्या एव चतुषु स्थलेषु विरोषा्चनमावतंत इति । तेन
हादिविद्ा निष्कीला कादिषिदयया तु सकीटेत्यादिरीत्या हादिदियाया

उत्कृशटत्वोक्तिः पक्षपातमाच्रमेव ! निष्कीटीकरणमन्वस्य हादिविद्या-

६४ वायकेश्वरतन्ान्तगेतानेत्याषोडशिकाणेवः-[ शप्र विभ्रापः]

विकारे पाठेऽपि गुणोपसंहारन्यायेन स्वाङ्गतानपायात । भ्रीविद्येव तु
मन्बाणां तन्न काडियंथा परेत्याहिवचनें तु रहस्यनामसाहस्रोत्कीतनषि-
पिदोबशूपत्वान्नामन्छीतनप्राशास्त्येकतात्पर्थकं न स्वाथऽपि तात्पर्यक्षारि ।
गिश्वस्मादिन्द्‌ उत्तर इत्याहैरनम्यतात्पयंकान्मन्त्रादिन्दस्य सर्वात्तमत्वसि-
द्धेरभावात्‌ । कादिरेवोत्तमा न हारिरित्याद्िविचनानां तत्तत्मरकरणे विद्य.
भानानामपि न हि निन्डान्यायेन विधियस्तावकमाचस्मेन तैत उत्कर्षा-
सिद्धः । एतेन किद्याह्यमिद्‌ं भद्र इकेभं मुवनजचचय इति ज्ञानाणेवादि-
व चनात्का दिहादिपश्चष्श्यावेवोत्तमे । तयोरपि मध्ये कामराजोपासित-
त्वात्छादिपश्वद्रयेवोत्तमोत्तमेत्यादय उक्यो भक्तेपारवरयमि मित्तका
विज्ञेयाः । तथाऽपि तिपुरोपनिषद्ादावितरविदययाप्रकृतिष्वेन काडिवि-
याया एव प्रथमभ्रुदध्रतसाष्टियाह्येकपरमहोपनिषद्यपि कामो योनिः
कमलेत्यादिश्रुत्या तस्था एव प्रथममुद्धाराचत्वार ई बिभ्रति क्षिमयन्त
इत्यस्याग्रच्यपि कदरेबोद्धारात्तादुशवहुशरुत्यानुगुण्याय तामीकाराक्ष-
रोद्धाराभिति श्टोके तस्या एवोपक्ान्तत्वाज्च तामेव वि्यायुपद्शिति-
मादनमित्यादिनिा |
कामो योनिः कमला वज्चपाणिगुहा हसा मातरिश्वाऽभमिन्द््‌ः ।
पनगरुहा सकला मायया च पुरूच्येवा विभ्वमाताऽऽदिपिद्या ॥
इत्याथर्वणे शोनकशाखीया श्रुतिः! तचत्यकामादिपदचतुष्टयं माद्‌-
नादिपदैः कमेण उ्याचष्टे । मदनसंबन्धि बीजं मादनं ककारः ख
चाकारस्वरविशिष्ट एव । उक्तश्ुती हसाः सकला इव्येषामकारषेशि-
एानामनुवाद्‌ाज्ज्ञापकाद्धृेखानन्त्गतहटखकूलानामकारयोगस्या ऽऽवदय-
कत्वसिद्धेः । अस्मिन्नेव तन्ते षटशत्यां एश्चकटपश्चमी विधोद्धार-
कामों विष्णुयुतः शक्तिमाया शक्रश्च पार्वति ।
पश्चाष्ेवि महामायाबीजं चान्त्ये नियोजयेत्‌ ॥
इति वाग्भवकटश्छोके कामस्य विष्णुयुतव्वविक्ेषणाच । अस्माक
ज्ञापकान्ड्रटीविद्याक्ूटेषु स्वेषु सस्वरा एव वर्णाः पठनीया इति सौमाभ्य-
रत्नाकरोक्तेश्च ¦ तेषु च हसो द्रौ द्रौ कटाञ्नयस्रय इति दशस्वकारयो गः
तथा च सपदायाथप्रकरणे वक्ष्यति- |
भीकण्टदुशक तददव्यक्तस्य हि वाचकम्‌ । इति ।
दा क्तिरेकाद्शस्वरः । षिन्दुमालिनीं चतुर्थस्वरः ¦ हेकाराधिकरि-
शिवोत्तमः शेवा तुष्िश्चतुथीं शिन्दुमालिनीं । इति कोशात्‌ ।

[१ प्रणविध्रमः]भरीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। ६५

कमलेति तस्या एवं संज्ञा । रससारसंयहे तु-
मादनं प्राणरूपं तु विकासः शिव उच्यत्त इत्याद्युक्तम्‌ ।
हसपारमेश्वरेऽपि-

मा शक्तेस्तु समाख्याता दनं रवीकारफ़च्छिवः ।
सेव माद्नमित्युक्त्या हकारः शिवरसंक्ञकः ॥ इत्याद्युक्तम्‌ ।

ऋजविमरशिन्यामपि--मादृयति हर्षयतीति मादनः प्राणो हकारः
प्राणस्येव व॒त्यन्तरेऽपाने प्राणो वाय्रसोऽपानो मदन इति शुतेश्च । तस्य
हकारस्याधः शक्तिः पूर्वोचार्यं बीजं सकारः । भिन्दुमािनीक्षब्देन
ककार एव गृह्यते सप्रदायादिति व्याख्यातम्‌ । तत्सवं प्रमाणपथातीतं
राजाज्ञाकल्पमिति शिष्यदृन्धनायेबालं न पुनर््यायषिदां प्रामाणिकानां
तोषपिष्युपेक्ष्यम्‌ । कोटिका्थप्रक्र्णे व्योमबीजत्रयात्पाथंस्येन मादन-
चयस्य निरदकष्यमाणत्वात्तद्विरुद्धं च । तस्मान्मादनः ककार एव । अत
एव सोमाग्धरटनाकरेणास्य मन्थस्य कामराजयपक्षि स्फुटोऽ्थः ! लोपामु-
द्रापक्षे च्विव्यादिनोक्तवचनान्येव लिखता पक्षान्तरमस््ुटा्थकमिति
ध्वनितम्‌ । नचोत्तरतन्त्रे वक्ष्यमाणायाः षडर्थ्य हादिदियानुगुणत्वेन
प्रकतश्टोकस्य कारिदियापरस्याप्यन्यथा नयन्चवचितमिति वाच्यम्‌ ।
तस्यामाद्ययोर्थयोः कादिकिदानुगुण्य एव स्वारस्यस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ ।
असंदिग्धाथंकोपक्रमानुसारेणेवोपसंहारपठितिवाक्येऽ्थवणंनस्य न्याय-
सिद्धा । तस्मान्महतापमरपि वास्यमिदं स्वोपास्यविदयापक्षपातमूल-
कतया लोभमरूलस्मुतिवद्प्रमाणपेवेत्यवधेयम्‌ । ठेन्द्रं वज्जपाणिकारः ।
आकाङ्ञबीजे हकरशिःसि विष्ठति । अधस्तात्‌, हकाराधो ज्वटनस्या-
येरक्षरं रेफः माया, ईकारः । भिन्दुरयुस्वारः । ईभ्वरोऽधंचन्द्रः । तेयुंतं
सवपारराब्देन रोन्यादिसत्ते तस्य सवोपरि पञश्यमानत्वात्‌ 1 तैरपि
नितरां योजि करो द्धसेत । सोऽ वाग्भवो भवति ! वेदे गुहामाया-
राष्दा ठटजनाकीजपरी । यरि हारिवेयापरतेनाप्येष मन्थो योजनीय
इत्यागरहस्तदंवयुच्यताप्र~--माद्नं ककार एव । तदधः, तदेव मादनमे-
वाधो यस्य तत्‌ । ताहश्मक्षरं शक्तिः सकारः । जगद्वीजं शक्तिनामेति
सकारपयाये कोशात्‌ । तइ धःरब्दे पुनः पूर्ववद्रहवीहिः । बिन्दुमाटिनी
बिन्दुमालावती बिन्धु्रद्रभियेव्यर्थः । हकार इति यावत्‌ । तथा च हका-
राधिकारे कोशः

षिन्वुद्द्भिया देषी मेघश्यामिश्वरः पुमान्‌ ॥ इवि,
। |

६६ वामकेश्वरतस्कान्तगतनित्याषोडशिकार्णवः-[ पर विश्रामः]

प्म

ततश्च कसहा वैपररर्येर रछन्फैया हमि एटितार्थं इति । अस्सिन्चर्थ तात्प-
य्॑राहकं तुती पङ्कटस्थं धाशुष्करक्धमेमेति पदं इुदचमिति वक्ष्यते । परं
त्वष्टमे पटले जपाङ्छषुष्त्यवस्थाकिभावनकथनावसरे पएवार्णानां किलोमेने-
त्यनेन प्राविलेमम्यनोद्धतपूर्वतं वुतीयक्ूटस्वासाधारण वियेषणत्वेनानृद्य `
मानं विरुध्येत । प्रथमकूटस्यापि प्रातिलोम्पेनोद्धारे इत्यस्ाधारण्यमङ्क-
गापत्तेः ॥ ११८ ॥ ११९ ॥
एवं प्रथमकूटुद्धत्व द्वितीयज्टसद्धरति-
शिवबीजं चिधा करत्वा सुषिस्थितिटयक्छभाद्‌ ।
छवयमायेन रहितयादययाधो मदनाश्चरम्‌ ॥ १२० ॥
पुनः स्थितिशिवाधस्वाहिन्दकीजं नियोजयेद्‌ ।
तथा लयरिकाधोऽपि ज्वलनार्णं भहैश्दरि ५ १२१ ५
चतुर्थस्वरसंयुक्त भिन्डुखण्डन्दुसयुतम्‌
ठवमेतन्महाबीजं कामराज सहद्रम्‌ ॥ १२२ ५
शिवबीजं हकारं चिषु स्थानेष्वधोऽधो निश्िपेद्‌ । तेषां प्रथमादि
कमेण सृष्टिः स्थितिलंयश्वेति संज्ञा उपर व्यथय एयोजपमान्तराश
च कूताः\आयेन रहिवभितिषदृष्यस्य द्विषारयम्बयस्सेव हद्ाराणां श्य
आयेन रहितं द्रपमध्ेन रहितं शरि मि । प्रथस्रहृकरेग भिश्च इकारं
द्ितीयत॒तीयोभयनधिन हकाराेन चक्षारेण रक्तं इुर्याङिस्वर्थः । अनेन
द्वितीयत्रतीयहकारयोरमसक्छस्य सकारसहित्यस्य निषेधेन तदितरस्य
प्रथमहकारस्य सकारसाष्ित्वमावर्यकूभिति सिध्यवि । करं बुणीते ष्टौ
वृणीते चीन्वुणीते न चतुरो बृणणीते न पश्चातिषृण्छित इत्यत चतुःषडा्ा्ै-
यवरण निषेयेन पश्चापेयवरणत्राहिदुमाद्‌ । न तु कस्यस्य तापनभितिश्ष-
ङ्गस्परृतावीहश निषेधादेव कांस्येतरतापनप्रापेरपराकन व्यारयातत्वाञ्च ।
तच सकारसाहित्यं प्रथमहकारस्य पूर्वष्रेश्षावच्छेदेन न भवत्यपि तु परवै-
वेति तु तस्य सुष्टिस॑ज्ञाबलभ्यं सृष्टेः पुं कूत्यान्तरस्वामावात्‌ । ठया
त्यरतस्िरोधानादु्रहयोः स्वात्‌ । तेन छयश्िदात्परतो ज्वलनार्णनिवे-
लानाञस्यं निरस्तभ्‌। इदमेव हि सश्यादिसंज्ञानां प्रयोजनप्र्‌ । व्यवहार-
मात्रस्य प्रथमद्ितीयादिपदैरष्युपपत्तेः । स्थिपिश्षिवो द्वितीयो हकार-
स्तदध इन्द्रबीजं लकारः । छयशिवस्तुतीयो हकारस्तदधो उवलनार्णं
रेफमीकारबिन्द्र्धचन्द्रादियुक्त नियोजयेत्‌ । तदिदं कामराजक्कूटं भवति
॥ १२० ॥ १२९५ १२२१

[ (प्रनविभामः7्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धार्यन्याख्यानसहितः 1 ६७

तृतीयं कूटयुद्धरति-
मायाबीजं पहेश्ानि भाइनं क्षक्रसंयुतम्‌ ।
चन्द्रवीजं केवट तु विनियोज्य बरानने ॥ १२३ ॥

त्यक्तवा सुधिकमे दैदि परागुद्धारक्रभेण तु ।

| संहारकभयागेण शाक्षिजं सथुद्धरत्‌ \॥ १२४ ॥
अचर माणगीजशककतियीजयेरल्यतसोहैश्ेनेतरसज्तादिष्िरित्येकः पकः ।

अस्मिन्पक्षे महेक्ानीति न संदुद्धिः {कितु कीजविहेषणत्वान्नपुंसकं
सद्धृष्टेखापरम्‌ । अथवा भायादी्जं हृेखा । उक्तशरुत्ययुसारात्‌ । इद्‌-
मेकमक्षरप्‌ । सादनं शकछक्तधुतं उकारयुक्तः ककारः कल, इति द्विती.
यद्र । चन्द््षीजं सकारः केव आादनददश्षरान्वरेण युक्त न मवति।
इद ततीयम्‌ । येतु शक्षदयुपिक्षि ययादीसविशेपणस्वेन व्याचक्षते
तेवामनुस्वारोत्तरं हलन्वरयोगस्याप्रदकलव्वादव पृष योग इत्यस्य सुसम-
धव्येऽपि चन्द्ररवीजे केवछबिक्षेपणस्वारस्यषहानिः 1 अस्मन्मते तु मादनच-
न््रवीजयोर्मध्यपटितस्य दिशेदणस्योभयचापि पक्षतोऽन्वयप्रापतेस्तननि-
रासाय केवलितिदिरेवणेनाथ्मतर्यवेदान्वय इति सिध्यति । किच
माद्नपदेन व्यवहितस्य विशेषणस्य दूरान्वयो ध्युत्पात्तिविरुद्धः।न च
भवत्पक्षे मादनादूर्वसपि राश्योगापत्तिरिति वाच्यम्‌ । पाठक्रमेण
त्धिरा्षसं भवात्‌ । इुखविदयोष्धारे मादनं शक्रसंयुक्तमित्य्च सर्वैरपि
पाठक्रमस्येव सारप्णीकारात्‌ । अथवा शाक्रसंयुतमिति मायामाद्नयोरु-
मयोरपि विशेषणप्र ! तेन तयोर्भध्ये शक्तो टेख्यः । तथा सत्यचोमयच्र
तद्योगनिष्पत्तेरिति । एतन्ञितयं वैपरीत्येन पठेदित्याह-त्यक्त्वेति ।
प्राचोऽत्यवहितपूर्वस्य कामराजङ्टस्योद्धरि यः कम आनुलोभ्वखूपोऽ-
वलम्बितस्तं सश्क्िमं त्यक्त्वा संहारक्रमस्य प्रापिलोम्वरूपस्य योगेनेद्‌-
मुदद्धरेदित्य्थः । हादिविद्यापक्षे प्राचः प्रथमङ्टस्योद्धारक्मेणेति संहार
क्मयोगेभेत्यस्य विशोषणं सुवचम्‌ ॥ १२२ ॥ १२४ ॥

एवमेषा महाविद्या महाचिएुरछल्क्ष्यी ।

संस्मृतेव महेशानि वैलोक्यवकशक्ः{£पी ॥ १२५ ॥

महा चिपुरसुन्दरीदेवत्यायाः भी विद्यायास्तद षेद निवदृशो बवाच्यवा-
दकयोरमेद् विवक्षया मन््रस्य देवताद्धक्ष्मषूपत्वामिप्रायेण षा} सेयं
विधा संस्मरतैव जपितैव वेलोक्यं वशयति । लोक्रयषशरीकारस्य
परारेवेकधत्वात्परशिषभावरछकोऽयं विद्याजप इति यादत्‌ । तथा च

६८ वामकेश्वरतन्तरान्तर्भतनित्याषोडरिकार्णवः-[!प्र<विश्रामः|

सुन्दरीतापिन्यां श्रूयते--पश्चदशाक्षरं पुरं योऽधीते स॒ स्वान्कामा-
नाप्रोति स सर्वान्मोगानाभोति सख सवीहीकान्सृजति स सवां वाचो
जम्भयति स रुद्रत्वं प्रापोति स वेष्णवं भिच्वा परब्रह्म व्याप्ति य एवं
वेदेति । इत्थं च सर्वेभ्यः कामेभ्यो दरशंपर्णमासावित्यत्र करणमाव्ययोः
कीर्तनेन मावनाया इव प्रकरूतेऽपि तदृक्षेपाच्छ्ीषिद्याजपेन परशिव
मावाविकं भावयेरिव्यथः । ततश्च फलटसंयोगाजपस्य प्राधान्ये सिद्धे
फटवदफलन्यायेन वशिन्यादिमन््राणां भ्रीकिदययाङ्कलं सिध्यति । तेन
च ततर तत्निधिपठितानामविताः पुरुषस्याऽयु प्रकुवंन्ति वं जग-
दित्यादिषटटगोधस्वाक्यानामामनहोमार्थवादन्यायेन पराशस्त्यमाजबो-
धकत्वं सपदयते न फलबिधित्वप्र । नच विनिगमना विरहः ।

शण देवि महानित्यामादौ जिपुरखन्दरीम्‌ ।

यया विनज्ञातया गौरि जगसक्षोमः प्रजायते 11 इत्युपक्रमात्‌ ।
त्वमेव तासां ख्पेण क्रीडसे विभ्वमोहिनी । इति तन्ब(न्त
उपसहारात ।

संस्थिताऽच महाचक्रे महाविपुरख॒न्दरी ॥

इत्याद्निा मध्ये पुनः पुनः परामर्शस्य तन्ञस्य प्राधान्येन अिपु-
रसुन्द्युपासना विधान एव तात्पयविगमात्‌ । सा चोपासना मानसक्षि-
याविशेषसरूपा । जीदशुल्यप्राणलिङ्गाद्चेति चेन्नोपासावेतिध्यादाभित-
त्वाद्हि तयो गादितिबह्यसुच्ादौ तथाव्याख्यादर्ञनात्‌ । देवताविषय-
कोऽनुराग एबोपासनेति केचित्‌ । तन्न । मक्तिमानुपासीतेत्यादिविधौ
मक्तेरुपासनातो भवेन िर्दैशातुपपत्तेः । अञ्ुरागस्येब भक्तिपदवाच्य-
त्वात्‌ । अथातो भक्तिमिकज्ञासा, सा पराऽनुरक्तिरीश्वरे, इति शाण्डिल्य.
सूत्रात्‌ ! तस्मादनुरागव्यावृत्ता कियेवोपासनाः। सा च द्विविधा तन्म-
न््रजपखूपा तद्यन्त्रपूजाखूपा चेति । जप मानसे चेतिधातुपाटस्पृत्या
जपस्य मानसकियारूपत्वावगमात्‌ । पूजाया अपि ध्यानादिरूपायास्त-
धात्वात्‌ । उपचारसम्पणदपाया अपि न भमेत्याकारकमानससकल्पेक-
रूपत्वात्‌ 1 ततश्च विपुरषुन्दरीयन्वरपूजनस्य सष्दकश्षभिः श्टोकेः फल-
राः पूर्वं कथने जागरूके सति कथं फटवदफलन्यायस्य विनिगमना-
विरहेण पराहतिः । नचैवं सति जपस्य पूजाङ्गत्वापत्ति; ।
नप्येनेव तु संसिध्येद्वाह्णो नान सशयः ।
कुयावन्यन्न वा कुर्यान्मे्ो बाह्मण उच्यते ॥

[१प्रणविध्ामः प्री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यन्यास्यानसहितः। ६९

इतिमवुस्मत्यादौ सिद्धिकरणताया निरपेक्चजप एव कथनाचक्रराजा-
चनं विद्याजपो नाश्नां च कीर्तनमित्यादौ यज्ञानां जपयज्ोऽस्मीव्यादौ
च जपाच्छान्तः पुनध्ययिद्धयानाच्छ्रान्तः पृनजपेदित्यादौ च प्रधान
प्राये पाठाच्चोपांश्चुयाजादेरसि जपस्य प्राधान्यसिद्धः । तनोत्तरतन्बे
चक्रपूजां दिधायेव्थं जपे कुयात्समाहित इति वचने कालाथं एव
संयोगः 1 दर्शसोमयोरिि द्रयोरपि करतार्थतात्‌ । अन्यत्र स्वतन्ञस्यापि
जपस्य पूजायां करणे तद्ङ्कत्वमेव वपनादिविदिति तु सप्रदायिकाः।
अस्मिनश्नेवा्थें ज्ञापकमुत्तरपटले स्पष्टी मपिष्यति ॥ ९२५ ॥

एवं सपादकतश्टोकैश्वक्रोद्धारमन्योद्धारान्तयुपदिश्यदानीं प्रथमपट-
लसमपिपर्यन्तमेकोनाङषीत्या श्टोकैश्चक्रपूजामुपदिशति एतयेतस्य चक्र-
स्येत्यारभ्य क्षमस्वेति विसर्जये दित्यन्तेन-

एतयेतस्य चक्रस्य साधकोऽ्चनमारभेत्‌ ॥

रतया काहिविद्यया हादिवियया वा, एतस्य पर्वाद् धृतस्यं चक्रस्य
भीचक्रं शिवयोर्वपुरिति वचनाचक्रामिन्नायालिपुरसखुन्दयां इत्यथः ।
ततश्च महारिव्यर्चन एवास्या विनियोगो नान्यदेवताचंन इत्यथः ।

क क

अथ प्रूजारम्म आवश्यकानि साधके कतिविद्िदोषणानि विधत्त-
छुङभारुणदेहस्तु रक्तवखा दिसंयुतः ५ १२६ ॥
ताम्डूलपूरितमुखो नः नं चेदितराद्म ।
कपुरक्षोद्र्ग्धाङ्धो रक्ताभरणमण्डितः ॥ १२७ ॥
रक्तपुष्पावृतो योगी रक्तगन्धानुेपनः ।
रक्तास्तरोपविषटस्तु लाक्षारुणगरहे स्थितः ॥ १२८ ॥
सर्वशङ्गारवेषाव्यस्िपुरीकृतवियरहः ।
मनःसंकल्परक्ता वा साधकः र्थिरमानसः ॥ १२९ ॥
वल्नादीत्यादिपदेन रक्तङ्ूसमस्य खीवेषस्य वा परिग्रहः । यत्च रक्तपु-
ष्पावृत इत्युत्तरत्र विरोषणं तस्य प्राथ(पाश्च)मिकङ्कुण्डगोलोत्थपरतया
साप्रदापिकेव्यांस्यानान्न पौनरुक्त्यम्‌ । अचर तुरीयचरणेनाऽऽत्मपूजा-
ध्वनिः । स च चरणो व्याक्रुलाक्षरः । तद्वाचनसंकेतस्तूत्तरतन् उद्घा-
टयपिष्यतेऽस्माभिः । क्षोदश्रूर्णः । चिपुरीकरृतो न्यासादिना विरहो देही
येन सः । इहर्पदार्थालामे वाह~-मनःसंकल्परक्त इति । पूर्वाक्तवि-

१ चख, ध्वे दयस्‌" ।

८१५ म्वरतन्वान्तगतानत्याषोडशिकाणंबः-[ प्र विश्रामः]

शेषणानां मावनामानं इवाहित्यर्थः । ततश्च क्टप्ताकष्यः संकर्हपाकल्पो
वेति कल्पसूत्रे वाङाब्दो व्यवस्थितधिकत्पपरः । स्थिरमानस इति
भूयादिति शेषः । पलः साधकपदं पिशेषणवि पिषूहेश्यसमपंणार्थम्‌
॥ १२६ ॥ १२७ ॥ १२८ ॥ १२९ ॥
भूप्रदेशे समे शद्रे गोस्येनोध्छेपिते ।
पुष्पप्रकरसंकीणं धूपामोदद्चुमन्धिते ॥ १३० ॥
सिन्दरूररजसा दरि कु ङ्कमेनाथवा पुनः ।
जआिखेवथमं चक्र सभरेखं मनोहरम्‌ ॥ १६१ ॥
समचिकोणक्षक्त्यय्ं समासं चातिदन्द्रम्‌ ।
समे समङकते । तव्करणप्रकारस्तु इष्डोद्योतादिषु द्रष्टव्यः १ अत्र
सम इति पदेन भूप्रस्तार एवामिमतो गभ्यते ।
ज्ञानाणकेऽप्युक्त- भूप्रदेशे समे शुद्धे सिन्दरररजसाऽपि वा ।
कुङ्कुमस्य रजोभिर्वा भू चक्रं समाङिखेत्‌ ५ इति ।
अजासम इति पदच्छेदमाहुर्नम्याः । तदुत्तरतन्ये निरसिष्यते । शुद्धे
पिपीिकाद्श्चुचिसंवाररहिते ।
अङ्कारतुषकेशास्थिङ्पमि्टना भवेच्छुषिः ।
भश्ुद्धिमजनाषहाहाष्छालद्नेक्वणादपि ॥
इत्यादिपरियोगदारयाज्ञवत्क्याद्युकतेः । गोमयेन न तु माहिषेण । पुष्प-
प्रकरः पुष्पाञ्लिः । तेन संकीणे युक्ते । कलस्पश्रुजोक्तमन्नण पुष्पार्टि
दत्वेति यावत्‌ । उत्तरतन्ते गोरोचनादिमिलनं वक्ष्यति । तदलाभे
सिन्दररकुङ्कुमथोमिरपेक्षकरणत्वय्‌ । पथमं पाचासादुनतः पूवम्‌ 1
अत एव वक्ष्यति-
श्री चक्तस्याऽऽत्मनश्चेव मध्ये स्वर्यं प्रतिष्ठयेत्‌ । इति !
स्यासाव्ूवेमिति वा । कल्पसूत्रारुगुण्यात्‌ । पाजासादनपुवतायाः
पाठादेव लाभात्‌ । समान्यजुबह्मसूत्रानतिक्ान्तानि तरिकोणानां चतु-
वह्नीनां पञ्शक्तीनां चायथाणे यस्मिस्तत्तथा। समान्यन्यनानधिकानि
अस्राणे जिचत्वारिशसत्वरख्यानि यच्च तत्‌ ! अतिषन्द्रं संधिमर्म॑टक्चणे
यंथोक्तैटक्षितप्‌ \॥ १६० ॥ १३१ ॥
हेमादिपात्रे साधारे स्थाययेदर्प्यमम्बना ! १३२ ॥
रोचनाचन्द्रुकारमीरलघुकस्त्‌रिकायुतम्‌ 1
मावयेद्रहिसयेन्दुभूतानि परमेन्दरि ॥ १३३ ॥
जपेच दुश्वार तत्तपयेत्तेन योगिनीः

[१प्रणविभरामःभ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। ७१

सामास्यार्ध्यं विद्धाति-हेमाद्ीति । आहिना हप्यादिपरिग्रहः ।
तानि च कुलाणवे-
स्वणंरूप्यशिलाट्मकपालालाबुद्न्मयय्‌ ।
नारिकेल राङ्कमुक्ताष्क्तिसचसयुद्धवम्‌ ॥
पुण्यवृक्षक्रतं रभ्यं एं कयाहिवक्षणः ।
अतिसूक्ष्ममतिस्थूलं भिन्नं छिद्रं दिवर्जयेत्‌ ॥
ताभ्रकस्यादिभिलेहिः पालं मैव तु कारयेत्‌ \ इति ।
अच कपा महाशङ्कम्‌ ।
महाशङ्खं विशेषेण शुल्तिगुक्तिषटप्रदम्‌ ॥
इति संहिवेकवाद्यस्दात्‌ ।
मुक्ताश्यक्तिशब्देन मुक्ताफलाजनक ्ुकिम्यवृत्तिः । पुण्यवृक्षपदेनाश्व-
त्थपलाश्ादिकतिपयवृक्षेतरेषां स्नुही विभ्यैतक्तादीनां व्यावृत्ति; । अति-
सृक्ष्मपदेन चतुरङ्ग्लोत्सेधात्तावद्िस्वासख स्यूनञुख्यते ।
वस्वङ्खग्ट विहीनं तु न पां कारयेद्बुधः ॥
इति तन्वान्तरे निपेधदृरछनात्‌ । उन्सेध्षिस्तारौ चतुश्चतुरञ्गलावेवं
वस्व ङ्गटतेति सप्रदारिकस्तद्याख्यानात्‌ । चक्षे तपणपूजनार्थं हस्त-
उ्यापारो यावता प्रतिवध्यते तदतिस्थूलम्‌ । तदाकारस्तु विशेषाष्याति.
रिक्त पेच्छिकः। विशेषे तु भगाकारतेति भूतमेरदतन्मे हश्यते ।
यद्यपि-ुवर्णरोप्यपा्रापि सर्वसिद्धिकराणि च ।
कान्तिके च शिलापाघं स्तम्भे चेव म्रन्मयम्‌ ॥
नारिकेरं तु वश्याद्ावभिचारे वु दूमंजम्‌ ।
शङ्कं ज्ञानप्रदं युक्ताशुक्तेर्दिद्याप्रदायिनी ॥
कभपालालावबुपाच्रभि योगरिद्धिकराणि च ।
पुण्यवृक्षजपाज्ाणि सर्वपापहराणि च ॥
इतिवचनैटदकश्विधानामपि पाणां काम्यत्वं प्रतीयते, तथाऽपि
खादिरवदुमया्थतवं संयोगप्रथक्त्वाविशेषाद्रक्न्यम्‌ ।
तथा च स्मर्यते-उक्तेष्केतेषु देवोश्षे षाचभेकं प्रकल्पयेत्‌ । इति ।
साघारे, आधारं चिषदं प्राहुः षटरपदं बा चतुष्पदम्‌ \
अथवा वर्तुलाकारं कुयष्टिषि मनोहरम्‌ ५
इत्युक्तलक्षणलक्षिताधारसहिते\ अच दिपदादिपक्चष्ये कमेण भिषटू्‌-
चतुष्कोणताऽऽवश्यकी । वतुंटपक्षे पादामाव इति संप्रदायः । वतुलप-

७२ वामकन्वरतन्बान्तगेतनिस्याषोडशि काणेवः- [१ नविश्रामः|

क्षेऽपि चिचतुःषद्‌पद्ानां विकल्प इत्यप्याहुः। तच्चाऽऽधारं ¢) वर्णरूप्य-
ताश्रादिमियमिति ज्ञानार्णव । तलमाणं तु यावद्विशेषद्क्षनमेच्छिकमेव।
पाचप्रमाणमेव तस्रमाणमित्यपि केचित्‌ । अम्बुना नतु कारणेन । तस्येव
निरपेक्षकरणतापतीतेः । यच्वाद्पिविन्युमिभरणं तन्न्ान्तरे स्मर्यते तरत्स-
स्कारमावं मेवावरुणं पयसा भीणातीस्याद्ठिवत्‌। अतो न नैरपेक्ष्यभङ्कः ।
एतन- शङ्खं तत्र तु संस्थाप्य जलपृणं सहेतुकम्‌ ¦
इति संहितावचनं व्याख्यातम्‌ ! रोचना गोरोचनम्‌ । चन्द्रः कर्पूरम्‌ ।
कारमीरं केसरम्‌ । लघरुरगुरः। रोचनादिपश्चकं घुष्ट जले मिश्रये दित्यर्थः ।
वहि सूषेन्दुभ्यो भूतानि तद्रुव्थाक्किरणानिति यावत्‌ । धूप्राधिराधा दक्ष
वद्धिकला आधारे तपिन्याया द्रादृज्ञ सू्यकलाः पातरेऽप्ृताद्याः षोडश
चन्द्रकला अम्बुनि दिभावयेदित्यर्थः । मनोरमायां तु आधारपाचज-
लानि बवद्धिसूयसोमत्वेन रोचनादिपश्चकं पथिव्यादिपश्चभूतात्मकत्वेन
भावयेदिति व्याख्यातम्‌ । रोचनादिपीतवर्णाीयानुगुण्यादिदमेष युक्तम्‌ ।
तदित्यव्ययं म्रलविधां पराम्रशति। जटं स्पृष्ट्वा तां दशवारं जपेदित्यथेः।
विद्यातृतीयखण्डमात्रपरं तत्पदमिति तु मनोरमायाम्‌ । योगिनीः, तिपुर-
सुन्दर्याः षडङ्कदेवताः । तेन सामान्याध्यजटेन तस्मिश्चेव. तपेदिति तु
तत्सस्कारः ।
शुद्धोदकेन संपर्यं प॒जयेत्कारणान्वितम्‌ ।
घडङ्कः पजयेत्तच सामान्या्ष्यमिदं भिये \ इति ज्ञानार्णवात्‌।

योगिनीपई डाङिन्यादिधातुदेवतापरं वा । उत्तरतन्त्रे तथेव वक्ष्य-
माणत्वात्‌ । देवीपरिवारप्रतनिखिलशाक्तेपरमिति तुः मनोरमायाम्‌ ।
एवं सामान्यार््ये सिद्धे तद्धिनियोगोऽषटमे पट्टे सामान्यार््येण देवेशि
मार्तण्डं परिपूजयेदित्यादिर्वक्ष्यते । यत्तु तमेव श्रीचकस्याऽऽतकनश्रेव
मध्ये त्वर््यं प्रतिष्ठयेदित्यादिनाऽघ्यंसाधनमुच्यते तद्विशेषाध्यस्य, तस्य
` द्रव्येककरणकत्वात्‌ । अत एव तत्र विधते तु पुनदेभ्ये षोडशेन्दुकला
यजेदिति द्रष्यधारणस्व सिद्धवत्छृत्यानुवादः संगच्छते । यदपि तदन्ते
वचनं तथेवार्ध्व विशेषेण साधयेत्साधकोत्तम इति तदात्मपाचगुर-
पा्ान्यतरकिधानपरम्‌ । यथेव सामान्यार्घ्यं तथेवेदं साधयेत्‌ ।
विशेषेणेति तु विशेष इति तद्थांत्‌ । अत एव . तदुत्तरमेव गुरु-

४
९ ज्ञ, कपरः ।

[प्रनविश्रामः भी मास्कररायोञ्नीतसेवुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः। ७४

पादाछिमापूज्येत्यादिनाऽऽसपूजाविधानं संगच्छते । अत एव च
ज्ञानाणेवे-आत्मानं तु समभ्यच्यं मूतान्संनासयेत्तत इति वचने-
नाऽऽत्मपूजाविधानादेवाऽऽत्मपा्ासादनस्याऽऽकषेपः । अन्यथा बिरोषा-
ष्यदरव्येणेवाऽऽत्मपूजने प्रधानदष्ये मिवेद्नादपूरवमुच्छिश्टकरणदोषापत्तरि-
त्याहुः शंकरानन्दनाथादयः । एतेन यदमुतानन्कैव्यख्यितं श्रीचक्र
स्याऽऽत्मनश्चैवेत्यादिना सामान्यार््यस्यैव विधिः, विधृते तु पुनक्कव्य
इत्यारभ्य तथैवार्यं विरोषेणेत्यभिव्याप्य विरोषाष्य॑स्य विधिरिति तद्‌-
नादेयम्‌ । सामान्यार्ष्यतिकर्तव्यतायां सुयंकठापरजोत्तरांशस्य लोपापत्या
परमुखनिरीक्षणापत्तेः । अर्ष्यद्रथमध्ये पूर्वस्य पृवौरामाजमुत्तरस्योत्तरां-
शमं हयमपि मिलित्वा पूर्णेतिकर्तव्यता कीपितेति वर्णनस्य गन्थरसस-
दु भविरुद्धत्वा्च । पूर्वोत्तिरचतुःरात्योरेकतन्छयस्य भवतामपि संमतत्वेने-
कर्सिमस्तन्त्रे द्विःसामान्यार््यविधानस्य वैयथ्यांपततश्चेति न किविदेतत्‌ ।
एवं प्रक्रतचतुःरात्यामम्बुपद्स्योत्तरचतुःरात्यां द्रव्यपदस्य च स्वारस्य-
मवलम्ब्यायं अ्रन्थो योजितः। यदि पुनरिव्थमाटोच्यते संहितार्णवकल्प
सूत्रादिषु सामान्यार्ध्ये शङ्कस्यैव विधानाद्धमादिविकसल्पस्य विरोषा-
ध्यादावेव विधानद्शोनादक्रृतश्टोकेऽपि तर्पयेत्तेन योगिनीरित्यनेन पर-
देवतादितपेणकरणत्वप्रतीतेश्च छिङ्गगदयं यन्थोऽपि विशेषार्ध्यपर एवेति
तद्‌ाऽग्बुनेति सहार्थ तृतीया । आष्टमिकथन्थे दव्येण विशेषार्ष्यविधिः
प्रकृ तयन्थे त्रैव जलमिश्रणविधिरिति विवेकः । तत्पसिमिणं तु दक्षि.
णामूतिसंहितायाम्‌-भागचयं दिदोषस्य मागमा्रं जठ क्षिपेदिति ।
सामान्याष्यंस्थापनं तु मातंण्डपजायां तस्य करणत्वेन विधानादेवाऽऽ-
क्षिप्यत इति द्रष्टव्यम्‌ । अम्बुन एव करणत्वमिति तु मनोरमाशयः ।
मुरुयालामे प्रतिनिधिविधिरेष इति तु ठङितार्चनचन्दिकाकारः ॥१२२॥
१२३ ॥

ध्याता पृरजयं देदि बीज्रयसमन्वितम्‌ ॥ १६४ ॥
सवांद्यषिथया देवि करशद्धि तु कारयेत्‌ ॥
पुरत्रयं सूर्यसोमानल्रयरूपं भीचक्रं विद्याबीजत्रययुक्तं ध्यायेदि-
त्यथं इति प्राञ्चः । पुर्रयमित्यस्य चिपुरमित्यर्थो बीजत्रयेत्यस्य करश्च
द्धिन्यासेऽन्वयोऽपि उवचः । वस्तुतस्तु तन्त्रराज पर्वोक्तश्टोकद्वयो .
तरमेतद्धसमानार्थकः श्टोकः पस्वते--

आधारे हृदये रन्धे विद्याखण्डचय स्मरेत्‌ ।
लोहितं तव्मभविधाहोहितं च निजं वपुः । इति ॥
तस्यार्थो मनोरमायागुक्तः-आधारस्थप्रथमकूटवहितेजसा खचितं

हृदयगतं तद द्वितीयक्टसूर्यतेजःप्रसरं तेनानुषक्तं बह्यरन्धगततुतीयखण्ड-
चन्दरतेजःप्रसरं चेत्यविभक्ताकारपिटितरूपमन्तबहिश्च तेजखयं प्राणा-
यामं छरवन्मावयेदिति । आद्यविद्याशब्देन पूर्वं बालारिद्याया एव परा-
मर्षः क्तः सोऽ मा प्रसाङ्क्षी दित्यत आह-स्वांयेति । सवासु पर्वा-
क्तास्वष्टविधविद्यास्वादिभूतया करश्चुद्धिकर्याख्यया श्द्चया करद्युद्धि
कारयेक्छर्यात्‌ । एतया निषादस्थपति याजयेदित्यतेवाऽऽचा्याभिष्रा-
येण णिजन्तकीर्तनभ्‌ । तत्मकारश्च कल्पसूत्रे श्रीकण्ठानन्ततार्तयिमध्य-
भादितलप्न्तं कृतकरशद्धिरिव्युक्तः । बीजचरयं दण्डकटितन्यायेनं
द्विरावर्त्यं मध्यशाभ्यां नम इत्याहि जातिचयोत्तरमङ््टादिद्रयं पठित्वा
ततः करतलकरणडाभ्यां नम इति कमेण पहवषटूक बीजषटरूकान्ते
संयोज्य करशुद्धिं इुर्याहिव्यर्थः । सोऽयं करद्ुद्धिन्यास इत्युच्यते ।
यत्तु पद्धतिकरिः शिखायश्लान्तसष्येतेरेव बीजैन्थासो लिख्यते तत्र मूलं
त एव जानते । करशुदध्यादित्यासानां कमः कालश्चोत्तरतन्त्र
वक्ष्यते ॥ १३४१

तत आत्मासनं दद्याचकासनमथेश्वरि ॥ १३५ ॥

सर्वधन््रासनं देषि खाध्यसिद्धासनं तथा ।

आत्मासनादिपदानि तुतीयादिषिष्ठान्तवियानां नामधेयानि ! तासां
विनियोगस्तु द्वधो पलक्ष्यते । तच्च कल्पश्रूते तावदुक्तम्‌--मायाकामद्रा
त्तीरुचायं देव्यात्माक्षनाय नम इति स्वस्याऽऽसनं द्वा शिवयुग्बाला-
मुचायं भ्रीचकासनाय नमः शिषमृगुयुग्बालाभु्चायं सवेमघ्रासनाय
नमो भुवनामद्नो इ्धिथुचार्यं साभध्यसिद्धासनाय नम इति चक्रमन्नदेव-
तासनं चिभिर्मन्बेश्चक्रे क्रत्वेति ।
संहितायां तु-करड द्धि क्रत्वा चतुरासनदेवताः ।
पादयोजङ्घयो्जान्वोरभूलाधारे च षिन्यसेत्‌ । इत्युक्तम्‌ ॥
ज्लानाणवे चानयोः प्रकारयोः सभ्यो हश्यते ! मूले व्वात्मासनस्य
दातिना बिधानाद्वशिष्टासनज्यस्य च ततो रक्षां प्रकर्वतिव्युत्तरण्छो-

१ ख. “ण्डक्रादिः |

[ भप्रभविघ्रमःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्यास्यानसाहितः। ५५

कस्थकरोतिना विधानेन च कत्पसुदैकवाक्ष्यतायामेव स्वारसिक तात्प
यंमुन्नीयते ॥ १३५ ॥
ततो रक्षां प्रकुर्वीत पृवोक्तङ्टव्िदया ॥ १३६ ॥
षडङ्कन्यासयोगन नमस्कारादियुक्तया ॥
ततश्चतुरासनन्यासानन्तरं प्वोक्तया कुलवियिया बालावियया
यक्षयां षडङ्ानां हदयशिरःशिखाकव चनेववचयाश्चाणां न्यासयोगेन
न्यासदश्ायां याहो योगस्तेन चतुथ्यन्तहुदृयादिपदानि बीजान्ते
धरयुज्येति यावत्‌ । तदन्ते नमस्कारः । नमःशब्द्‌ आदिर्येषां तेनमः
स्वाहावषटूहवोषट्रब्देजा तिपद्वाच्यत्येन प्रसिद्धैयुक्तया तया रक्षा
कुर्वतित्यर्थः । षडङ्लयोगेनैव बीजययस्य द्विरावृत्तिराकषिप्यते । ततश्च-पं
हृदयाय नमः ! हीं शिरष्े स्वाहा । सौः शिखायै दषट्‌ । ए कवचाय
हम्‌ । क्री नेचचयाय वौषट्‌ । सौः, अच्नाय फट्‌ । इति षडमिमन्तरेह-
द्या द्षु तत्तन्धुद्रया न्यसेदिति फठिताथः । तथा च चतुरासनन्या-
सान्ते कल्पसूत्रम्-बालाद्िराषस्या धिदयेकदशचिद्विरसख्याङ्कटिषि-
न्यासैः स्टपषडङः इति । दस्षिणाप्तिसंहितायामपि-
क निष्ठाङ्कछरहितैशिभिस्तु ह्‌ दि विन्यसेत्‌ ।
मध्यमानाभिक्षार्यां त न्यसेच्छिरासि मन्यपित्‌ ॥
शिखाऽङ्ख्ेन दिन्यसया दशभिः कवचं न्यसेत्‌ ।
हृुक्तैरने् विन्यासं विन्यसेप्परमेभ्वरि ॥
त्जनीमध्यमाभ्यां तु ततोऽन्नं किन्यसेष्पिये ।
आत्मरक्षाकरीं विद्यां द्विरुचार्यं न्यसेद्बुधः \ इति ।
एतेन-ङ़ मार्या अिपुरेश्चान्या षडङ्गानि च पूववत्‌ ।
इति ज्ञानाणंवे पूर्वपदेन यद्यपि करन्यासो हदयादिन्यासश्ेति दिदि-
धोऽपि षडङ्न्यासः पराब्रष्ं शाक्यते ! बालाप्रकरणे द्विविधस्याप्यान्ना-
नात्‌ । पश्चकामन्यासान्ते-
एताच्विन्यस्य देवेशि करन्यासमतः परप
मृलबिद्याद्दिराव्रस्या सर्वाङ्करितलेषु च ॥
षडङ्गकमयोगेणेत्युक्तेः । तथा नवयोनिन्यासान्तेऽपि-
षडज्खमा चरेहेषि हिराढत्या क्रमेण च ।
विद्येफदशक चि द्वेसंस्यया शेलसंभवे \

१ ष, भ्रय,ज्येर ¦

७६ वामकेश्वरतन्बान्तग॑तानित्याषोडरशिकाणवः-[२प्र०विश्नापः] `

अङ्कलीनामिल्युक्तेश्च ! तथाऽपि तन्त्रान्तरसवादाय हृदया दिषडङ्का-
न्येव पराश्रहयन्ते । अत एव प्रकरततन्प्रेऽपि षडङ्गपदं हद्यादिपरमेव ।
नभस्कारादीत्याद्पिदस्वारस्या्च । केचित्त नमस्कारानियुक्तयेति मृं
पठन्तः पत्यङ्गमन्त्रं देवतानामसंबोधनान्ते नमःपदं प्रयोज्यमिति व्याच
क्षते 1 अन्ये तु नमस्कारादीत्येव पठन्तोऽपि

स्व॑ज्ञता तुिरनादिबोधः स्वतन्त्रता नित्यमटुप्तशक्तिः ।
अनन्तशक्ति विमोविधिन्ताः षडाहुरङ्गानि महेश्वरस्य ॥

इति बचनात्सर्वज्ञताज्क्तिधाघ्न, इत्यादिपदान्यपि योजनीयानीत्याहूः ।
परे तु--बालां संपृणायुदत्रा भीमहाचिपुरसुल्दरि मां रक्ष रक्षेत्येकमेव
मन्ते जातियुक्तं हृदयादिषु योजयन्ति । तदेतञ्चयमपि तन्त्रान्तरसंवाद्‌
एव विश्वसितुं योग्यम्‌ । अन्यथा परस्परवेमत्यादैव पराहतं वेदितव्यम्‌ ।
यज्ञ॒ करश्युद्धिन्यासान्ते कल्पसूञम्‌-डमारीमुञ्चायं महाचिपुरसुन्दरिपद्‌-
भात्मानं रश्च रष्येति हृदपेऽअर्ि कृत्वेति, न तच्च षडङ्चर्चाऽपीति
पूर्वोक्त एवेह न्यासो विवक्षित इति । अचर नव्याः-ज्ञानाणेवतन्त्रे हि
मालाया तेव मिखिराङ्घोपदेशात्सेव प्रकृतिः । तदनन्तराश्नातािपुरभेर-
व्यादिश्री विद्यान्तास्तद्धिक्रृतयः । ततश्च चोदकेन प्रातःकृत्यादिनिखिटा-
ङ्वत्षडङ्कन्यासस्यापि तत एव प्रधिः । प्रकतौ च बालाबीजानां दिरा-
वृत्तावपि विकरताच्रूहपरापकन्यायेः कूटद्िरावृत्तिरेव नाय्या। यत्तु प्राश्चः-
न्यायेन प्राप्तस्थोहस्य बाधनार्थं कुमार्या लिपुरेशान्या षडङ्कमि. च पूर्व-
वदिति वचनं मन्यन्ते, तन्न । प्रक्रृतितः प्राक्रुतस्यासकाण्डमध्यस्थत्वेन
षडङ्गन्यासप्राप्तावपि प्राकरतन्यासोत्तरभाविवेङकतन्यासान्त्गतचतुरासन-
न्यासोत्तरं तत्ाप्तौ प्रमाणाभावेन तन्माच्रपरत्वेन वचनोपपत्तावूहबाध-
नेऽपि तस्य व्यापार इति कल्पनायोगादिंति वदन्ति । तदसत्‌ । षड-
ङ्गानि च पू्वदिरत्यरोनापि भमवदमीषटसिद्धौ मायां चिपुरेशान्या,
इत्यरास्योहबाधकत्वमन्तरेण सार्थक्यायोग इत्येव प्राचामाशयात्र्‌ ।
संहितासूत्रा दिषिरोधस्य स्पष्टत्वाच्च ॥ १३६ ॥

व शिन्यादिन्यासमाह--~

शिरीठलाटभूमध्यकण्ठहृश्नाभि गोचरे ॥ १३५७ ॥
उ वारे व्यूहकं यावल्यासमष्टभिराचरेत ॥

१ ख. (धृक्ययोः । `

[भप्रनविध्रामःृभीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धासख्यव्यास्यानसहितः ७७

अत्र गोचरशब्देन स्वाधिष्ठानं चक्रगरुच्यते । प्राण्य द्खत्वादेकवन्धावः।
आधारे मूलाधारे । ब्यूहकं यावदित्यस्याऽऽधारात्पादाय्रान्तमित्यर्थमाहूः `
सप्रदायिकाः । अष्टभिर्वशिन्यादिवाग्देवतामन््ैरिति यावत्‌ । सूते
रक्षाषडङ्कन्यासोत्तरं व शिन्याद्यष्टन्यासस्यैव विधानाच्छीषांदिस्थानेक्यद्‌-
राना प्रक्रृतश्टोकेऽपि स एवेति निश्चीयते । उत्तरतन्ते तु द्विवारं कर-
छुदध्यादिन्यासचतुष्टयं कर्तव्यत्वेन विधाय द्वितीयवारकरणदकशञायां रक्षा-
घडङ्वाग्देवतान्यासयोमध्ये भरीकण्ठादिन्यास आश्नायत इति विशेषः ।
नव्यास्तु-गोचरपद्स्य लिङ्कार्थकलत्वं प्राचीनेरक्त प्रमाणामावपराहतम-
भिप्रेत्य मृलाधारे सप्तमीं वाग्देवतामष्टमीं तु पादमूलादिपादायान्तं
न्यसेदित्याहुः । तन्न । गोचरशब्दृस्य जलसंचारस्थानपरत्वेनोपस्थपरत्व-
संमवात्‌ । मणिप्ररोत्तरमुपस्थितस्य स्वाधिष्ठानस्य त्यागायोगाच्च ! संहि
ताणंववामङेश्वरतन्चा दिष्वेककण्ठथेन पठितस्य गोचरपदस्य कल्पसु-
चोपवृहणवकशेन लिङ्घपरतया सार्थक्ये संभवति वैयथ्यायोगाच्च । तथा
च सूत्रम्‌--यादिचतुष्कं इम्नयूमुचा्यं सर्वेश्वरीवाग्देवताये नम इति
ठिङ्क इति । व्यहकं यावदिति तु न स्थानान्तरपरम्‌, अपि तु शिरोल-
लाराद्युक्त स्थानसमूहपरमेव । शीर्षादिललाटान्तं टलाटादिभरमध्यान्तं
भूमध्यादिकिण्ठान्तमित्यादिरीत्याऽऽधारादिपिपदान्तमिव्येवयुत्तरोत्तराङ्गा-
वधिकत्वबोधनाथंमित्यपि उव्यास्यम्‌ ! चे ववेतन्न हर्यते । अयं च
न्यासो बशिन्यादीनां मानसपरजां कृत्वा कार्यं इति नव्याः । ज्ञानाण॑वे
न्यास्प्रकरणे वशिन्यादिमन्वोद्धारभ्टोकेषु-
वशिनी पजयेद्राचां देवतां देवि सुवते ।
इत्यादेः स्मरणादिति तदङ्कूतम्‌ । तदसत्‌ । तेषां वचनानां मन्बो-
दधार एव तात्पर्येण पूजाविधादपि तात्पर्यकट्पने वाक्यमेदात्‌। मन्ाणां
पुजाकरणत्वस्य सत्तमातरणाचनविधाबुक्तस्यानुवाद्माच्रतवेन पजयेदि-
त्यादेसपपत्तेः
टवर्गान्ते वायुबीजं मूमिसंस्थ महेश्वरि
वामकर्णेन्दुचिन्द्राढ्यं विमला वागधीश्वरी ॥
इति विमलामन्त्रो द्धारणश्छोके पुज नाम्नानेन तव्पूजानापत्तेश्च 1 तन्ना-
न्तरे क्रापि न्यासद्क्ायां तत्पुजबुक्तेश्च । पूजाया भमानसत्वांशे साधका-
नपन्यासाचेति न रिचिदेतत्‌ \ १३५७ ॥
इत॒ उत्तरमावर्यकानां षोढठान्यासादीनामुत्तराध वक्ष्यमाणत्वा-
नपहाय तत्रावक्ष्यमाणं सगुणध्यानमाह-तत इत्यादिमिद्रार्विश-

७८ वामङ्ञेश्वरतन्त्रान्तर्गत नित्याषोडरिकार्णवः- [प्र °विश्चामः|

व्या । तज श्रुतौ सर्वलक्ष्मीभयीनित्यस्यभ्े स्व॑लक्षणसंपन्नामिति यद्विः
शोषणं तदादौ विवृणोति-

ततः पञ्चनिभां देवीं बाछाकंङिस्मारुणाम्‌ ॥ १६८ ५
जपाङुखमसंकाशां दाडिमीकुषमोपमाप्‌ ¦
पद्मरागप्रतीकाश्लां कुङ्दङुमोदकर्सनिभाप्‌ ॥ १२३९ ॥
स्फुरन्मुकुटमाणिक्यकिङ्किणीजालमण्डिताम्‌ ।
कालालिकुलसंकाशङुरलाठककसंङलाम्‌ ॥ १४० ॥
प्रत्ययारुणसंकाश्चवदहतास्मोजगण्डलाम्‌ ।
किचिवर्धन्दुकुटिठललाटग्रहुपहिकाम्‌ ॥ १४१ ५
पिनाकधनुराकारश्रू्तां परस्मेष्दरीम्‌ ।

का अभे क

आनन्द्युदितोहोलटीखान्दडितलोचनाम्‌ ॥ १४२ ॥
स्फुशन्पयुखसं घातविलशद्धेमङण्डलाम्‌ ।
सुगण्डमण्डलाभोगज्तिन्द्रश्रतमण्डलाम्‌ ॥ १४३ \
विश्वकर्मादिनि्माणस्नविस्पटनासिकामर ।
ताग्रविदुमषिम्बाभरक्तो्टीमम्रतोएमाम्‌ ॥ १४४ ॥
स्मितमाधुयंदिजितमाधु्यरससागराम्‌ ।
दाडिमीवीजवज्ाभदन्तपाङ्‌ विराजिताम्‌ ॥ १४५ ॥
रतनबीजजगद्धासिजिहामटस्माषिणीम्‌ ।
अनोपम्यगुणोपेतचिबुकोदेशशशोभिताम्‌ ॥ १४६ ॥
कम्बुभीवां महादेवीं मृणालललिते्जैः ।
रक्तोत्पलदलाकारसुकुमारकराम्बुजाम्‌ \॥ १४७ ॥ `
कराम्बुजनखज्योत्स्नाकितानितनभ्रस्थलाम्‌ ।
भुक्ताहारठतोपतसमुन्नतपयो धराम्‌ ॥ १४८ ॥
चिवटीवलसंयुक्तमध्यदेशसशोभिताम्‌ ।

ल ावण्यसरिदावतांकारनाभिरिभूषिताम्‌ ॥ १४९ ॥
अनध्यरतनघटितकाश्चीयुक्तनितभ्विनीम्‌ ।
नितम्बबिम्बद्विरदरोमराजिवराङ्कशाम्‌ ॥ १५० ॥
कद्र्टीललितस्तम्मसक्मारोरुमीश्वरीम्‌ ।
माणिक्यमुकुटाकारजानुद्यविराजिताम्‌ ॥ १५९ ५
स्वटण्ण्तक्छीतुल्यजङ्वायुगठमण्डिताम्‌ ।
गृहगुल्फपदटद्र प्रपदाजितकच्छपाम्र ॥ १५२ ॥

[१अरनविध्रमःुग्रीमास्कररायोद्नीतसेहुबन्पाख्यन्यास्यानसहितः।! ५९

तनदौ षाङ्गुटी मास्वश्रखचन्द्रविरामिताम्‌ ।
रीतांश्चुशतसंकाक्कान्तिसंतानहासिनीम्‌ ॥ १५३ ५
लौहिष्यजितसिन्दरजणदाडिमरागिणीम्‌ ।
रक्तवस्रपरीधानां # पाशाङ्कुशकरोयताम्‌ ॥ १५४ ॥ ..
रक्तपुष्पनिविष्टां तां रक्ताभरण मूषिताम्‌ ।

चतुभज चिनयनां पश्चबाणधनुधंराम्‌ ॥ १५५ ॥
कपुंरशकलोन्िश्रताम्बूलापूरिताननाय्‌ ।
करण्डवाहिनेन्द्रेण दृत्तताम्बूलटपानिकाम्‌ ॥ १५६ ॥
महा्रगमदोहामङुङ्कुमारुण विरहाय 1
सदशूङ्गारवेषा््यां सर्वां कारमूषिताम्‌ ॥ १५७ ॥
बह्यविष्णुशिरोरत्ननिघुष्टचरणाञ्बुजाम्‌ ।
जगदाह्ादजननीं जगद्रञ्जनकारिणीम्‌ ॥ १५८ ॥
जगदाकषंणकरीं जगत्कारणरूप्णीप्‌ ।
स्वमन्वमयीं दैवीं सवसो माग्यस्॒न्द्रीम्‌ ॥ १५९ ॥
स्व॑लक्ष्मीमयीं रित्यं परमानन्दनन्दिताम्‌ ।

पदयनिमां संकोचविकासासकदरूपद्यवतीम्‌ । बाटार्ककिरणायैः पथ-
मिरुप्ललदेरदलम्यते-यदिलक्षणरक्तिमाभिन्नप्रकारात्मकिग्धबहुटला-
वच्यं देव्यां इति । कालैर्नलिरलिड्ुलतल्येः इरठैः संङुचिताथैरलकैः
संकुला भ्याप्ताम्‌ । प्रत्य्रारुण उथ्त्सूयः । फिविवृर्धन्दुरषटमीचन्दो न
तु द्ितीयादिस्थः । पिनाकाख्यं धनुः हवम्‌ । विश्वकर्मकृतं आदिनि-
माणे यत्सू्ं तन्तुस्तद्वद्विस्पष्टा, ऋज्वी नासा यस्वास्ताम्‌ । गृहादि.
निर्माणे प्रथमत ऋजुत्रह्मसूच निक्षेपस्य दशनात्‌ । यद्वा विश्वमेव कमं
कार्यं तस्याऽऽदिनिमांणि यामि सूवाणिं सुचकवास्यानि वेदास्त
श्वासखूपेण विस्पष्टा यस्यां तादृशी नासा यस्यास्ताम्‌ । यस्य निःश्वसितं
वेदा इति श्रुतेः ! वेदानादौ निमाय ततस्तैरेव सृष्िरुत्पादितित्यपि
सिद्धान्ता । ताप्रं नेपालदेशोत्थम्‌ । तस्पैवोत्तमत्वात्‌ । ओष्ठावच्छेदे-
नामुतोपमाम्‌ । स्मितमाधूर्ेण मन्दहास्लक्ष्मीधीरेयेण । दाडिमीबीजमेव
यदि वचं हीरकाख्यं रलनं स्यात्तदा तद्भुस्वा दत्ताः स्युः! यद्वा वनं

ज

छुरिरं दा्यार्थमेषोयना । अपि संचिता दन्ता जायन्ते वज्संनिभा

# अश्र व्याख्यानानुरोधेन पशास्कशठ नत्करामिति पाठो ज्ञेयः ।

० वामकम्वरतन्त्रान्तगतानत्याषाडांशेकाणवः-[ १प्र °विश्रामः|

इति वैद्यके प्रयोगद्शंनात्‌ । भुजेलंश्षिताम्‌ । इत्थमूतटक्षणे तृतीया ।
वितानो चाख्यं बच्रमस्य संजातं वितानितम्‌ 1 निवटीरनां बलेनैव
समायुक्तो यो मध्यदेशः करिभागस्तेन सुक्षोभिताम्‌ । एतेन मध्यस्य
सौक्ष्म्यं निवलीनां कनकपडिकारूपत्वं च ध्वन्यप्र्‌ । आवतोंऽम्भरसां
भ्रमः । नितम्बस्य बिम्बं मण्डलमेव स्थूलव्वाहिरदस्तस्य रोमराजिरेष
वरोऽङ्कुशो यस्यास्ताम्‌ । माणिक्यमयं मुकुटं टोपिका 1 प्रपदेन
पादायेणाऽऽ समन्ताजितः कच्छपः करूमां यया । पाशाङ्ङुशारभ्यां
लसन्तौ करावृध्वैस्थितौ वामद्क्षो यस्याः । पञ्च बाणान्धनुश्च दृक्षवा-
माभ्यामधःकराभ्यां धारयतीति तथा ।
तदुक्तं संहितायां--कमलाकारसंपन्नाः पश्च बाणा मनोहराः ।
मधुटिड्गुणसपन्नमेक्षवं हि शरासनम्‌ ॥
प्रवालवह्टीषटितः पाकः क्षीमगुणान्वितः ।
चन्द्रेखासमः स्वच्छः सृणिराकर्षणक्षमः ॥
दृक्षिणाधःकरे बाणान्वामाधस्तु शरासनम्‌ ।
वामोध्वे पाशमारक्तं दक्षोर््वे तु सूर्णि परम्‌ ॥ इति ।
पश्च बाणास्तु कादिमते-
कमठ कैरव रक्तं कह्छारेन्दीवरे तथा ।
सहकारकमिव्युक्तं पुष्पपश्चकमीभ्वरि ॥ इति ।
तेन कमटन्येवाऽऽकारा इति संहितावाक्ये विग्रहः । अङ्कुशस्तु
सौवर्ण इति गुरुमुखागमः । स्पष्टमन्यत्‌ । ईशं नित्यां महानित्यां
चिपुरस॒न्दरीनान्नीं स्मृवेत्युत्तरेणान्वयः ॥ १३८॥ १३९॥ १४०॥ १४१ ॥
॥ १४२ ॥ १४३ ॥ १४४ ॥ १४५ ॥ १४६ ॥ १४७ ॥ १४८ ॥ १४५ ॥
॥ १५० ॥ १५१ ॥ १५२ ॥ १५३ ॥ १५४ ॥ १५५ ॥ १५६ ॥ १५७ ॥
॥ १५८ ॥ १५९ ५
महाचिपुरमुदां तु स्पृत्वाऽऽवाहनरूपया ॥ १६० ५
विद्ययाऽऽबाह्य सुभगे नमस्कारादियुक्तया।
एर्वोक्तया साधकेन्डो महाभिपुरखुन्दरीम्‌ ॥ १६१ ॥
| चक्रमध्ये तु संचिन्त्य ततः परजां समारभेत्‌ \
महाचिपुरमुद्रां चिखण्डाख्यां युद्धा बदध्वेति शोषः । पूर्वोक्तावाहन-
विद्ययाऽन्ते नमस्कारादेर्नप इहाऽऽगच्छाऽऽगच्छेति वाक्यस्य योजनं
कृत्वा चक्रस्य मध्ये बिन्दुस्थाने देवीमावाह्य बिन्दुस्थां पुनरपि ध्याता

[परविधामः]भ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्यास्यानसहितः। ८?

पूजमारमेतेति शंथीश्चुतं केविद्याचक्षते। अन्ये तु-प्हािपुरमुवां
संक्षोभिण्यादियोन्यन्तमुदानवकं -मृटाधारादिविह्यरन्धान्तस्थाननवके
स्मृत्वाऽऽवाहनविदययाया अन्ते सुभगे नम इति पश्वाक्षरीः संयोभ्य देवी
माबह्य पूजयेदित्यथं इत्याहुः । नन्यास्तु-

आवाह्यं चक्रमध्ये तु किदिया हि िखण्डंया ।

इति ज्ञाना्णवे चक्षमध्य हमि पदेन पष्पस वयर्गभिता्जलिनिभित-
त्रिखण्डामुद्रामभ्यखण्डात्मकत्रिकोणयचक्रमध्यशचुच्यते । तेन पृष्पेष्वाहूय
तच स्त प्रकल्प्य तां पीठे पुष्पाखजटलिदनेन भिकिष्टं संचिन्तय पएजये-
दिति वदन्ति । युक्तं चेतत्‌ । आवाहनस्य परिच्छियेक्चषणदूपत्वेन
परिच्छेदकमूर्तिसापेक्षत्वात्‌ । मूर्तिकल्पनस्य च मूर्पिषिद्याकरणकत्वस्य
मूतिदिद्यान्नानान्यथादुपपच्याऽऽवह्यकतया हडन्तःस्थितचेतन्यमहसो
चहिनिःसारणेन मन्त्रेण मूर्तिं परिच्छन्नतानापाय पठे भिवेश्षनस्यै-
वाऽऽबाहनपदाथंतात्‌ । अवदानादिपरदानान्तस्य वहूवयवकस्याप्येक-
पदाथत्वदशनात्‌ \ ततश्च पर्वैः पुरातनैगंरुभिरूक्तया वक्ष्यमाणमूर्तिषि
यया चक्रमध्येऽओटिमध्यस्थधिकोणचकरे संचिन्त्य मति प्रकल्प्याऽऽवा-
हनविद्यया बिन्दावावा्य एजयेदहित्यन्वयः। पाठक्षमस्यार्थक्रमेण काधा-
दिति व्याख्येयम्‌ । तेन कल्पयुत्रेकवाक्यताऽरि संपद्यते । व॑स्तुतस्तु-
सर्वतो ष्यात्ताया अपि परशिवदीपेः स्वबुद्धयनुसारेणेकदेक्षमाञ्यहण-
स्यापि परिच्छिन्नतापादनरूपत्वेनाऽऽवाहनपदुवाच्यत्वसंमवेन न मृति
कठपनमावाहनपदार्थस्यावयवः । ततश्च चिखण्डायामान्तरं तेजो नमो-
स्तयाऽऽवाहनविद्ययाऽऽनीय पष्पद्वारा भिन्रे मिश्षिप्य त्न ध्यानण्टो
कोक्तरूपां सूतिं संचिन्य एूनयेरिव्येधाङ्धिष्टःऽ्थंः । शविधायास्ते-
तत्तन्वरीत्या न संलिन्तमाह्कसखद््‌। अत दव तस्याः पूर्वमनुद्धारः
संगच्छते ! उतरतन्ये तटद्ास्स्त्‌ न्दम सिसः । मवोत्तरतस्ते
तामुद्धृत्य

॥
५१५६

इति संज्ञाकरणं सिरस शिधिमोगद्चापनेशफटकं वक्तव्यमिति
वाच्यम्‌ ! आधारे बिन्यसेन्थूतिधित्यादिहरदु व्यवषहासर्थतवेन संज्ञायाः

साफएल्यनान्यथास्द्धः । तस्मादुशरत्नादक लडका कमस्क्रण चुरू

क. १, ततच्च!

८२ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडशिकाणंवः-[ शप्र०विश्चामः]

येति पाठ एव स्वीकार्यः 1 इह पजाशब्दन पश्च वा दहा वा षोडश वा
चतुःषिर्वोपचाराः समुदिता अभिधीयन्ते । तेन शक्तिमेदेन व्यव-
स्थिते विकश्एः । ध्यानावाहनादिकतिपयपदाथान्तर्मावानन्तमांवाम्यां
तन्भेदेन पोडशादिसख्याया बहुखूपत्वेऽपि संचिन्त्याऽऽवाद्येतिप-
दाभ्यं ध्यानावाहनयोः प्रूजात्तः परथङ्निदेशादेव ज्ञापकात्तन्वराजादिषु
गणितः पाद्याभ्यादिक्रम पएवेहाऽऽदतव्यः । ज्ञापकान्तरं चह पटलान्ते
वक्ष्यामः ॥ १६० ॥ १६१ ॥ |
रिवाभिषिन्द्‌वो देवि दिनिकृद्रहिषिन्दवः ॥ १६२ ॥ .
युगय्क्रमरूपेण योजनीया महेश्वरि
मायार्धन्डुकलायुक्तं बीजयुग्भं यदुल्थितम्‌ ॥ १६३ ॥
मायालक्ष्मीययं तेन यावप्पूज्यारतु मातरः ॥
शिवो हृषः । अश्िवेहधिश्च रेफः । दिनङ्च्छब्डेन शकारः । ज्ञका-
राधिकारे-
दिनिकरच्छयनं शास्ता भगा विस्ुटिद्किनी ।
इति कोशात्‌ । भाया तु्यस्वरः । स शिवाग्न्योदिनक्रद्ह्वयोश्च परतो
देयस्ततो दिन्द्रधन्डुकखाः । इष्ज्ञक्नमेणोत्पन्नं यद्वीजयुग्पं मायाटलक्ष्मी-
नामकं हीं भीभित्याकारकं तेन सर्वा मातरः प्रज्याः । यावदिति साक-
ल्यार्थकमव्यथम्‌ । इदं च बीजद्रूयं तारह्रयमिति तान्विकैष्यंवहियते ।
अस्या द्विता्याः शक्तिय॒जामातरे विनियोगास्ठदेवतापजायां श्रीदेवत्य-
न्यासादो वान विनियोगः । शक्तिपजायामि यत्र शिशिष्य मन्तान्त-
रविधेयंथा वशिन्यादीनां कमेश्वयादीनां च पूजायां तापि न तार-
दयप्रबात्तिः । अनाकाङ्क्षितस्व देब । विशेषविहितेन सामान्यस्य
बाधा ! अत एव कामाकर्बिण्यादौ स्वराणां विधानेन तारद्रयबाधे
प्राप्ते पुनबिधानं समुच्चयार्थमुपपदययत इति तु न्यायरिद्धोऽथः । तन्ना-
न्तरे पद्धतिकारास्तु सर्वत्र द्वितारं पिनियुशते। कल्पसूत्रे तु स्वेषां
मन्त्राणामादौ तितासीसंयोगञ्ितारी च वाङ्मायाकमला इत्युक्तम्‌ ।
त्रापि यागमन्दिरपवेशोत्तरमेवास्य पाटस्ततः पाक्क्रत्यमन्त्रेषु न तद्योग
आवर्यक इति मन्तव्यम्‌ ॥ १६२ ॥ १६२ ॥
पएजनाया देवता मन्बशेषं चाऽऽह-

चिपुरा चिपुरेशी च सुन्दरी पुरवासिनी ॥ १६४ \

श्रीर्मालिनी च दिद्धाऽप्बा महाभिपुरखन्द्री ।
प्रकटाश्च तथा गुप्तास्तथा गुप्ततराः पराः ॥ १६५ ॥
नवधा चक्रयोंभिन्यो नामभिस्ताः समर्चयेत्‌ ।
भिपुरादीनि नव पदानि चेलोक्यमोहनादिचकेश्वरीणां नामधेयाभि)
बिपुरेशीत्यत्र चिपुरेति भिन्नं पद्म्‌ । तदिद्मीरीस्यादिषु सप्त पदेषु
विशेषणत्वेनान्वितं समस्यते ! तेन पूवनिपातः पुवद्धावश्च । भरीपदेन
सह समसे तुन पुंवद्भावः । प्रियादिगिणे तस्य पाठाङ्ीकारात्‌ ॥
पुरवासिनी पदे विशरोषणत्वेनान्वितमपि न समस्यते । िजब्द्‌ः पुरा
पुवभागे यस्याः सा चिपुरेति तदर्थात्‌ । तेन चिपुरवासिनीति नामधेयं
सिध्यति । तेनायमर्थः संपन्नः-चिपुरा १ तिपुरेशी २ चिपुरखन्दरी ३
चिपुरवासिनी ४ िपुराभीः ५ भिपुरमालिनी & भिपुरसिद्धा ७ भिपु-
राम्बा ८ महाचिपुरसुन्डरीति नव चक्रेश्वरीणां नामानि) प्रकटः
इत्यादिकं तु तत्त्कस्थितावरणदेवतानामणिमासिद्ध्यादियोगिनीनां
समष्टिरूपं नाम ! परा इति पदेन सप्रदायाः इटकोला निगां रहस्या
अतिरहस्याः पराधररहस्या इति षण्णां नाश्नां संग्रहः । तन््रान्तरेऽ्टमन-
वमावरणदेदतानां परापररहस्याः परापरातिरहस्या इति नामद्यं
स्मर्यते । तेन विकल्पः । चक्रयोभिन्य इत्यत्र सथहवाचफचक्रपदेनेतदष्व-
नितम-पोगिनीसमष्िवाचकपरकटादिपदोत्तरमेव यो गियीपदस्य प्रयोगो
नैकेकव्यक्तिवाचक्ाणिमादिपदोत्तरमिति । ताश्वङ्केन्वरीश्वक्रयोगिनीश्च।
नामभिरिति चिपुरादिनामभिः प्रकटादिनामभिरणिमादिनामभिश्वेत्यर्थः।
ततश्वाऽऽदो तारद्रयं ततस्तत्तन्नाम तदन्ते सत्तक्चरीति मन्बकल्पनाप्र-
कारः । धिपुरादिपदोत्तरं चक्ेश्वरीपदं प्रकटादिपदोत्तरं योगिनीपदम-
णिमाद्पदोत्तरं सिद्धपदं कामाकर्िण्यादिपदोत्तरं कलापदं च
प्रयोक्तव्यमित्यादिकं तु संप्रदायसिद्धं ज्ञापकसिद्धं चेत्यपि त्न त्र
व्यक्ती भविष्यति ॥ १६४ ॥ १६५ ॥
अथ प्रकटादियोगिनीनां विशिष्य नामधेयानि मन््रघरनार्थयुहिर-
न्रखिलोपसंहारेण स्वात्मावकोषविभावनां प्रत्यनुगुणत्वाखयथमं चकत
लोकमोहनं भमवतीत्यादिश्चतिगतप्रथमादिपदानुगुणववात्संहारक्रमे-
णाऽऽवरणपूजाया मुख्यत्वं च ध्वनयन्नाह-
अणिमां पश्िमद्वारे छधिमामपि चोत्तरे ॥ १६६ ॥
पूवंद्रारे तु महिमामीशिवाख्यां तु दक्षिणे ।
वशित्वाख्यां तु वायव्ये प्राकाम्यामीहादेशके ॥ १६५.॥

८४ वामकेश्वरतन्तन्रान्तगतानसाषाडारशराणवः-। भ्र रवधश्रामः|

भुक्तिसिि तथाऽस्यरेष्याभिच्छासिद्धि तु नेक्रते।
अधस्तात्पाशिशिद्ि हु स्वक्ामां तथोर्ध्वतः ॥ १६८ 1

क, क,

एवमता महुादष्या दुवि साथा द्द

चतुरभ्रप्रथमरेखायपशिसादय इश्ञ 1सद्भदः पूज्यः । तास्वणिमा-

दिचतुष्टयमाद्यं पश्विमाहिद्क्षिणान्मादिष् वक्ोखादिकमन्त्यं चतुष्टयं तु
वाय्वादिनिककत्यन्तविषिक्घ । अषशिद्टुरयधरोर्ध्वयोह्िशोरिति विवेकः।
अचर देवतान्तरपूजायां सिद्धं पएज्यपजकयोर्मध्यं प्राचीति नियममेव
क्टप्तत्वादिहापि केचिदादियन्ते । अन्ये तु टोक सिद्धमेव प्राचीमाभ्र-
यन्तो वदुन्ति-यदा पशिमाभिमुखः पूजकस्तदा देवीपृष्ठतः पश्िमं
तत्पुरतः पूर्वम्‌ । यदा तु पूर्वाभिमुखस्तदा देवीपुरतः पथचिमं तप्पुष्ठतः
पूवेमितरदिङःमुखपक्चे पएर्वाभिभ्ुखपूजावदेव द्ग्व्यवस्थेति गुरुमुखा-
प्रायः । ततश्च पश्चिमाभिग्ुखपूजायां देव्याः पृष्ठमागेऽणिमासिद्धिरदैव्या
वाममाभे टषिमासिद्धिरिव्यादि । तयोर्भध्यकोणे वशिता ! लपिमाम-
हिमयोर्मध्ये प्राकाम्येत्यादिरीत्या पूजनमितरदिगभिमुखपूजायां तु देव्याः
पुरतोऽणिमा दक्षिणभागे लथिमा तयोभध्ये वशित्वेत्यादिकमेण पूजन-
मिति} तदुभयं तन््रान्तरादुर्शनपरयुक्तस्य निजदोषस्य श्रीदेशिकचरणे
ष्वारोपमाच्नमर्‌ । तथा च ज्ञानार्णवे स्मर्यते-

उत्तराकश्षामुखो देवि यदा चक्र समद्धरेत्‌ ।

उत्तराशा तदा देषि पूर्वाशोव निगद्यते ॥

दृशानकोणं देवेशि तदाऽऽ्ओेयं न संशयः

पथिमाभिग्ुखो मन्बी यदा चक्रं समुद्धरेत्‌ ॥

पथिमाश्ञा तदा ज्ञेया पुवाक्िव स संशयः ।

वायुकोणं तदाऽभ्मेयमीशानं राक्षसं मवेत्‌ ¶

दृक्षिणाभिग्ुखो सन्ती यदा चक्रं समुद्धरेत्‌ ।

प्रवारैव तदा दक्षा रक्चषशकोणं तु बहिदिक्‌ ॥ इति ।

कुलाणवेऽपि-यद्ाश्ाभिमुखो मन्थी भिपुरां परिपूजयेत्‌ ॥
देवीपश्चात्तदा भावी प्रतीची भिपुरापुरः ॥ इति ।

तेन निव्यकाम्योभयरूपयर्वाभिगुख्येन वा द्वितीयपटले वक्ष्यमाणेन
कामनाभेद्षयुक्तदिगन्तराभिमुख्येन वा क्रियमाणायां सर्वस्यामपि चिपु-
रसुन्द्रीपजायां पृज्यपजकयो्मध्यं परतीचीति नियमः प्यवसन्नः ! ततश्च
देव्याः पुरतोऽणिमाःसेद्धः देवी दश्षिणमामे लषिमा 1 अनयोमेध्वकोणे

क

वशिवेव्याद्याक्ारक एकरप एव नियमो ज्ञेयः । अधस्तात्‌, निक्ति-
घरुणयोर्मध्ये ! ऊर्ध्वतः, ईशानपूर्वयोमध्ये । तदुक्तं तत्वविमररिीन्याम्‌-
इन्देशानदिशो्मध्ये स्थानमूध्वंस्य कीर्तितम्‌ ।
निकत्यम्बुपयोर्मध्ये स्थानमन्वस्य कीपितम्‌ ॥ इति ।
ततश्च पश्चिमनिकत्योर्मध्ये प्रािसिरद्धि संपृज्येन्द्रश्षानयोमध्ये स्वं
कामां शिद्ि एजयेडिति पर्यवस्यति। येतु पद्धविकारा अनयोः
सिद्धयोः स्थानब्युक्छमभिच्छन्ति तेषां गूलदेव्याद्किन्यासे भुद्रान्पास-
विधायकं वाक्य भ्रममूलम्‌
पुरः सव्ये च वैशे च वामे चैवान्तराटके ।
ऊध्वांधो दक्ष मुदाश्च! इति विधावृरध्वदिदाः प्रथमं कीर्तनात्‌ । पूर्व-
दृक्षपथ्िमोत्तरेष्वन्तराल चतुष्के चोध्वंमधश्च दृश मुद्रा न्यसेदिति तव्‌-
थात्‌ । नचैतावता विकस्प इति भ्रमितव्यम्‌ । वचनबलान्मुदान्यास एव
तादुशक्रभस्याङ्खीकारेऽपि पजायां तदाश्रयणे मानामावात्‌ । ऊर््वाधो-
दिशोः कमब्युक्मयोव्यवस्थितविकल्पस्य प्रपञ्चसारादौ हष्टत्वाच ।
तस्मादिह तन्मे मूगरहतरतीयरेखायां कण्ठरवेण प्रूजानान्नानेऽपि न्यास-
ज्ञापितायां त्पूजायां सिद्धिषु क्तत एव क्रमो युक्तः । अस्तु वा धर्मिग्राह-
कमानेनैव दिशोः कमस्य सिद्धत्वान्मुद्रापूजायामपि न्थासक्रम एव ।
सिद्धिप्ूजायां त्वधोदिश्येव प्रापिसिद्धिरिति । अचाणिमादि्ञष्दृचयं
डाबन्तं नेमन्नन्तम्‌ । सिद्धिपदेन सह समासेऽपि न पुवद्धावः संप्रदा-
यात्‌ । ईशित्वावशित्वाशब्डावपि पराकाम्यारब्द्धड्ावन्तावेवेत्यप्याहुः \
ुक्तेसिद्धि तथाऽश्येय्याभित्यादिन्ञापकास्पिद्धयन्ता इति कतपद्चाच
सिद्धिराब्डो मन्ञावयव एव ॥ १६६ ॥ १६७ ॥ १६८ ॥
चतुरश्रद्धितीयरेखा्ां पूजनीया अष्टौ मातृरुदिरति-
बह्याणी पश्चिमद्वारे माहेक्ञीमपि चोत्तरे ॥ १६९ ॥
पूवद्रारे तु कोमारीं दृक्षिणे वेष्णवीमपि ।
वाराहीमपि वायव्ये तथेन्दरीमिशदेशके ॥ १७० ॥
चायुण्डामपि चाऽभ्येये महालक्ष्मीं च नैते ।
मातृर्टो महेशानि पुजयेत्सवंकामदाः ॥ १७१ ॥
पूर्ववदेव ङ्भेदेन दवे चतुष्के पूज्ये । ऊर्ध्वाधोदेवतेतुनस्तः\
` तथा च मूलदेष्यादिन्यासप्रकरणे वक्ष्यति-ऊरध्वा धोवजितं पुनः ।
बह्याण्याद्य्टकं दक्षजङ्घायां ताश्च पूर्ववत्‌ ॥ इति ।

८६ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[ १ °विश्रामः]

अचर पजनं नाम संप्रदायाप्पुष्पदिर्बिन्दोश्च प्रश्चेपः। तत्न पुष्पादे
सकृत्पक्षिपखिभिखेभिर्विन्दुभिरेकैकं त्पणमित्येव बहुवचनं तिधा यजे-
दिति ज्ञानार्णव बहूुबचनभिधाशब्दद्रये तर्पणानि मुखे देव्याशिवारं
मलकिययेति स्वतन्यतन्यवचनमप्युपष्टम्भकं संभवति । सोऽयममयप्र-
क्षेपः एजनत्पणोभयात्सक इति तन्मन्वे द्रयोरप्युलेखः । हां भां बह्या-
णीपाहुकां पूजयामि तर्पयामीत्यादृयो मन्वा भवन्ति । कर्मकारकवाच-
कस्य पदस्य तन्त्रेण क्िया्रयेनान्वयोपपत्तेः \ अत एव स्मातंकर्मसु
भौरीमाकाहयामि स्थापयामि पूजयामि नम इत्यादीन्मन्ान्कल्पयन्ति
शिष्टाः । नव्यास्तु बह्माणीपाहुकां पजयामि बह्याणीपाहुक्मं तपया-
मीति प्रथोगमाहूुः । तवक्षे किमेती द्री मन्व्राबुत स्वऽयमेकां मन् इति
विचार्यम्‌ । आये मानाभावः । हतायाः प्रत्येकं याजनापत्तिश्च । दुक्षि-
णहस्तस्यान्य्च व्याप्रततादृश्ञायाभेव वामहस्तस्य प्राप्तत्वादिह मन्त्रभे-
देन पूजातपंणयोः कालभेदे सिद्धे तर्षणेऽपि दक्षिणेत[र]स्या[प्रािः \
नच तपंणे तत्वभुद्राया ] एव करणत्वेन दिधानाद्वामहस्तप्रसक्तिरिति
वाच्यम्‌ । |

तपणं पूदंवहययाज्चिवारं तच्वघुद्रया ।
अङ्छानाभिकाभ्यां तु तच्छसुद्धेयमीसििा ॥

इति तन्जान्तरे वचनदृश्नेन तद्भसक्षेः । नचाङ्न्छाजाभिकायोगाह्वा-
महस्तस्य पार्वति । तपयेत्परमेशशानी भिति स्वतन्चतन्ववचनेन तस्योपस-
हार इति वाच्यम्‌ । अस्य पुजनतपणयोगपद्ये न्यायप्राप्तस्य वामहस्तस्या-
युवादकत्वेनोपपत्तेरुपसंहारकत्वायोगात्‌ । अत एव सव्यः पाणिभिस्त्‌-
णानि निरस्यन्तीति च्छन्दोगानां सूत्रे बहिष्पवमानीयप्रसपणऽध्वर्या-
यन्वारम्भणे दक्चिणपाणीनां व्याप्रतत्वादेव सव्यप्राभेः सव्येरित्यनवाद-
माम्‌ । तेन तात्काठिकप्रवृत्तहोमोऽपि सव्यपाणिनंवेति सामवेदिकानां
सिद्धान्तः संगच्छते ! अपि च तपयामीत्येतदासङ्क्षयेव कल्प्यमानो
दितीयान्तपदस्य प्रक्षेपो हि बह्याणीमित्याकारकस्येवाऽऽपद्येत, न पादु-
कापद्गभितो मानाभावात्‌ । पादुकां पूजयामीति बोचरेदिति संहिता-
वचनेन क्रियामाच्रस्यैव तर्पणमन्ते टाभात्‌ । अन्त्ये सक्रदुच रितिस्थेवो-
मयाकाडक्षापूरकतेन तद्वृत्तौ मानाभावः। वरतुतस्तु-उक्तसंहितावाक्ये

१ „2 म्‌, "्वोद्धरेः |

[भश्रऽदिघामः [भी मास्कररायोन्नीतसेतुवन्धास्यव्याख्यानसहितः 1 ८

होमसमभिव्याहाराप्पुरश्यल्छ्छ्ः, एव तपेयामी तिपद्पक्षेपः। अस्य तु
तपेणस्य पूजयतिनैव िर्दैशस्य जातत्वान्न पुनस्तद्वाचकपदापेक्षा ।
अत एव परूजयेदिप्येव विधिवाक्यानि द्यन्ते न पुनस्तर्षयेचेति 1 यन्त
नव्याः पुष्पं समपयेहेवि भद्रया ज्ञानस्येति वचनस्यानया पुष्पपूजा
स्यात्तथा तर्पणपूजनमित्यनेनोपसंहाराप्पुष्पपूजायां तपंणसाहित्यलाम
इत्याहुस्तच पृष्पतपणपूजनयोद्रयोरपि म्रूलविद्याकरणकत्वमात्रविधा-
नात्कथमुपस्रंहार इति विचार्यम्‌ । अस्तु संप्रदायादेव साहित्यप्रातिस्त-
थाऽपि साहित्यस्यैककाटिकत्वरूपतया समानकालिकाङ्कतवबोधमे तद्रा-
क्यस्य पर्यवस्रानावधानभूतपुष्पपूजाबोधकपूजयामिपदस्येव प्रयोगो न
तपेयाीत्यस्य । अत एव नव्येरेव केवलतर्षणमधिकृव्योकम-वियमा-
नेऽपि पुष्पाक्चतस्राहिष्ये तर्षणोपसर्जमनत्वेन त्पमेकप्रयोजनकव्वेन स्वत-
भ््रपूजात्वाभावान्न तपेयामीति प्रयागे पूजयाधिपदस्राहित्यभिति \ किच
` तपेमय्याद्यदं एजावपदत्वाएूजयतिनैव निर्दट शस्यम्‌ । तथा च कल्प-
सूरं सव॑चक्रदेवतार्चनानि वामकराङ्ग्ठानाभिकासेदद्धितीयराकलगृही-
` तभ्रीपाव्रप्रथमविन्दुखहपतिवेदक्चिणकराक्षतपुष्पक्षेपेः ुर्यादिति। नचास्य
दयामाधरूरणे पाठाच्च लकितापरत्वम्‌ । एतदुत्तरथ्र ठलिताजापी नेश्षु-
दण्डं भक्षयेदित्यादिना छङितोपएास्त्यङ्कानां कतिपयानां किधास्यमा-
नतय। छलिताप्रकरमस्योत्तराप्यनुवृत्तेः । नच तथाऽप्यवान्तरप्रकरणेन
तद्वा इति वाच्यय्‌ । अर॑ङुदितसर्वपदशरुत्यनुगहीतवाद्येन तस्यापि
चाधसंभवात्‌ । कच तथा तपंणप्रूजनयित्युक्तवा्येऽपि तपणस्यापि
पूजाषूपत्वेन कीतंनात्पजयागरिपदप्रयोगेणेवो भयलामो ध्वनितः! अन्यथा
पुष्पैः पूजयामि श्िन्दुभिस्तर्पयामीति मवन्मते प्रयोग आपद्येत ! तुि-
करणा्थकतर्पणपदस्य दिञ्डपरतसंमवात्‌ । मुख्यद्रव्यप्रतिनिध्युमयसा-
धारण्येन संस्काराहिविधीनां सामानिध्यसिरद्ष्ये कारणादिपद्परित्या-
गेन तपंणपद्प्रयोग इति सुवचत्वात्‌ । अत एव तपंणेः पएजयामीत्येव वा
प्रयोगः स्यादिति यिकिषिदेतत्‌ । तसम्टेधपदानुयहाय बह्याणीपाहुकां
पूजयामीव्येतावन्माचमेवोक्त्वा पुष्पं चिन्दुं च यथासंप्रदायं प्रक्षिपिदिति
युक्तम्‌ । यदि पुनरित्थमारोच्यते-अत्युपहरमेवेद्‌ ज्ञात्वा चक्रं समचे-
येदित्यधिङ्कत्य स्वाहा होम इत्यस्य पाठाद च॑नाङ्कहोमस्यापि नेवेद्यमध्ये
विधानात्तत्ायपाठोऽप्यच॑नाङ्गतपंणस्येवोपस्थापक इति तदाऽपि यच
तर्षयेत्तेन योगिनीभि (रित्यादिना तर्पयतिधातुतनैव तर्पणविधानं तचैव वा

५ गतं कतीारस्म्य ।

८ वामकेश्वरतन्छान्तर्मतनित्याषोडशिकार्णवः-न ११० विश्रामः

तर्षणाख्यस्वतन्ोपचार एव वाऽस्य दिषेः प्रसरः । नव सप्रदायाः
दिहापि तत्सरः । पजयतेः पुष्पप्रक्षेपमाज्रवाचकत्निरासपूवेकं
भिन्दुप्क्षपसमुचयाथकत्वबोधनेनान्यथािद्धेऽ(द्र)स्यं संप्रदायस्य तदू-
ग (ङ)मन्ब (न्ते) पष्ान्तरपक्षेपनोधनेऽपि व्यापारकल्पने मानामा-
` वात्‌ । अत एव कल्पसूत्रे प्रकृतिभूतमहागणपत्यावरण एतावा-
नेव मन्त्र उद्धूतः । यदाह-सर्वत्र देवतानामसु भरीपूर्वं पादुकामुचार्य
पूजयामीत्यष्टाक्षरं योजयेदिति । भीपूवेषाुकोत्तरं एजयामीति योजने
यदष्टाक्षरं वाक्यं निष्पद्यते तहेवतानामस योजयेदित्यथः । एतेनोचार्य-
त्यन्तेन चतुरक्ष्या बिधानात्तदुत्तरं पुनधिधीयमानमषटाक्षरंतपयामिपद्‌-
सहितमेव संपद्यत इति शङ्का परास्ता । अत एव कल्पसे रस्मिमाला-
खण्डे ठलिताङ्पादुकामन्बोद्धारसूज्नावयवः स्वगुरुनामतोऽषटाक्षरीव्यु-
पपद्यते । अष्टाक्षरपदस्य पूजयामि तर्पंयामीत्याकारकचेनेह परिमाषि-
तत्वपक्षे पादुकामन्त्रे श्रीपाडकां पूजयामीत्वस्य यहणानापत्तेः । तेन
नामखित्यस्योचार्येव्यनेनान्वय इत्युत्पेक्षणमपि पाडुकामन्व विरोधादेव
परास्तमित्यलं विस्तरेण । परं तु बह्माण्यादिपदोत्तरं मातुपद्स्यः प्रक्षेपो
यथासेप्रदायं निर्णयः । इति प्रथम!वरणम्‌ ।
न्नान्तरे मुद्राणामिंहैव पएूजनस्य कथनेऽपि प्रकरततन्े तच भ्ेधा-
विकल्पस्याष्टमे पटले वक्ष्यमाणत्वेन तया रीत्या सिद्धिमातगणाभ्यमे-
बाऽऽवरणसमात्तेः सुवचत्वात्‌ ! एतेन श्रुतौ प्रथमं चक्रे प्रकरत्य साणि-
माद्य्टकं मवति समाजष्टकं भवति सप्रफटं भवतीति गणद्रयस्येव
कीर्तनमुपपद्यते । नयु रेखाद्रयात्मकभरपुरपश्च एवैतत्समश्जसम्‌ + एकरे-
खापक्षे तु सिद्धिमादुशुद्वागणानामेकस्यापरेव रेखायामनन्यगतिकत्वा-
व्युलः पुनः पजन समञ्जसमेव । रेखाज्यगणञ्यपक्षे यथाससस्यन्यायेन
निर्णयो युक्तः । रेखाञ्यं गणह्रयमिति भवत्पक्षे तु गणद्रयपजायाः
स्थाननिणंयानापत्तिः । यथासशख्वन्यायाभावात्‌ \ अन्यतमरेखाद्रयय्-
हण आदिमध्ये मध्यान्त्य आद्यस्त्ये वा रेखे याष्ये इत्य विनिगमना-
दिरहः । चक्रन्यासते निर्णतस्वादादिषध्ययोर्थहणे तूपरस्थितव्वाविशेषा-
नमुद्रागणस्यापि तुतीयरेखायां प्ूजनापत्तिरिति चेत्‌ । न, रेखात्रयमध्य-
` व्रीधीद्रये सिद्धि[मातु[गणयोः पूजने. दोषाभावात्‌ । यथासंख्यन्यायानु-
शुण्यात्‌ ।-अत -एवोक्त सो भाग्यरत्नाकरे पर्णाभिषेकप्रकरणे-चतुरसरे-
खात्रयान्तराटगतवीधीद्रयस्थेषु सिद्धिदशकस्थानेषु नाह्रम्यादयष्टकस्था-
नेष्वित्यादि । नचैवं सति षोडशाषटदलष्द्मयोदैलद्रयमध्यावकाशाना-

[प्रनविश्रामःभरीभास्कररायोन्नीतसेतुर्बन्धास्यव्यास्यानस हितः । ६९

भपि षोडशाष्टसंख्याकवाविशेषाद्रक्ष्यमाणदेवतापूजने ` स्थानसंदेहाप-
त्तिरिति वाच्यम्‌ ! अतं एव ज्ञापकूद्लद्रयमध्येऽवकाशो न कायं इति
कल्पनाद्‌ ¦! एतेन योऽस्मिन्यम्ये महेशामि केसराणि प्रकल्पयेत्‌ , इत्या-
विना मूतमेरदतन्बोक्तो निषेषोऽप्युपपय्यते ) यदि पुनर्मे सिद्धिगणे
मातुगणे च दृयोद्रेयोरेव द्रारयोरनुवावृत्तन्वराजसमतं द्विरेखमेव भूपुरं
प्रक्कततन्जक्रतापिषटमिव्येवोच्यते तदा तन्बराजोक्तरीत्येव रेखाद्रये गण
दयं प्रूजयेत्‌ । तयोश्च सध्य एकैक गण एवैत तन्जरीत्या प्रत्येकमावरण-
मित्यपि वक्ष्याम इत्यवधेयम्‌ ॥ १६९ ॥ १७० ॥ १७१ \

अय षोडशदटे पूजनीया देवता उदिश्षति-

कामाकषणरूपां च बुदध्याकषणरूपिणीम्‌ ।
अहकाराकर्षिणीं च शब्दाकषणरूरिणीम्‌ ॥ १७२ ॥
स्पर्शाकर्षणसूपां च रूपाकर्षणरूपिणीम्‌ ।
रसाकर्षणद्पां च गन्धाकषेणदूपिणीम्‌ ॥ १५३ ॥
चित्ताकषेणरूपां च धेयांकषेणरूपिणीम्‌ ।
स्मृत्याक्षणद्यां च नामाकबंणरूपिणीम्‌ ॥ १७४ ॥
वीजाकर्बणशूपां च तथाऽभ्त्माकर्षिणी पराम्‌
अघ्रताकर्षिणीं देवीं शरीरार्धं तया ॥ १७५ ॥
पोडशारे महादेवि वामावर्तेन पूजयेत ।
मायाटक्ष्मीकलाभिस्तु कटाषोडशकं लिदम्‌ ॥ १४७६ ॥।

अत्र डपा रूपिणीत्यादयः शब्दाः श्टोकपुरणाथां नाश्नोऽनर्थकत्व-
दयोतनार्थावा न पुनर्नामावयवाः । कामाकपिणीत्येतावन्माचमेब नाम
धेयम्‌ । वामावर्तेनेति अप्रादक्षिण्येनेत्य्थः । देष्यय्रदटमारभ्येति तु
तच्त्रान्तरसिद्धोऽ्थः । चतुरशारप्रकरणे पशिमादेवेति षक्ष्यमाणसप्यन्न
ज्ञापकम्‌ । अत एव पूर्वदटमारभ्येति व्याख्याऽप्यसाध्वी । सप्रदाधादि-
विरोधात्‌ । वाममगेणेति क्बित्पाठः । तत्पक्चेऽप्ययमेवार्थः । ये त्वर्थ
रत्नावटीक्ूत श्वा तच्ाुवादास्सुन्द्रीपूजनं वाममार्भेणैव प्रशस्तं
न ॒दक्षिणमार्भेणेत्याहस्ते मानाभावादुपेक्ष्याः । सव्यापसब्यमार्गसथा
दक्षिणादक्षिणाराध्ये तिक ङितासहसनासषिरोधाच्ं । जायमानो वै बाह्य -
णलिभिककणवा जायत इत्यादिश्रुत्या नित्यस्य करणापाकरणस्य वाम.
माग विरहेण निन्दिततया मुक्तो विलम्बेन च शिष्टानां तच निष्कम्पभ-

५० वामङेभ्वरतन्बान्त्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[ १० रिश्रामः|

वृत्ययोगाच । यद्पि वीरद्रभ्यकरणकं पूननमेव वामो मागं इति व्यव-
हरन्ति तदपि तन््रानाटोकनजनित॑भ्रमविलसितं दृक्षिणमागवचिनेऽपि
कारणादेरेव करणत्वात्‌ । बीहियवयोरिव वैकल्पिकद्रव्यान्तरविधानाभा-
वात्‌ । गुडोद्ादीनां प्रतिनिधित्वेन अुख्यालाभ एव तजाधिकारात्‌ ।
शाक्तः प्रथमकल्पस्य नानुकेट्पं समाचरेदिति मिषेधबटेन प्रथमाधिका-
रिण इतरावुष्ानायोगात्‌ । कस्तहि वामो मार्थं इति चत्‌ । सौभाग्यभा-
स्करेऽस्माभिर्निर्णीति एवेति गृहाण । मायालक्ष्मीकलाभिरिति 1 माया-
लक्ष्म्यौ पूर्वोक्तं तारद्रयम्‌ । तस्य पुनः कीर्तनं कलाभिर्मा बाधीत्येतद्‌-
थम्‌ । कलातः पू्वोचारणलामार्थं च । कलाशब्द इह षोडशसंख्याक-
स्वरपर इति वृद्धाः । कलाषोडशकमिति । कटेत्येतासां देवीनां नाम । `
तच सप्रवायान्नित्यापदपूर्वकम्‌ । षोडकशपदं यथासंख्यन्यायेनेकेकस्यां
देव्यामेकेकमक्चरं कमेण योजयेदितिद्योतनार्थम्‌ 1 तथा च हीं भीम्‌,
अ कामाक्षिणीनित्याकलापादुकां प्रूजयामीत्याद्याकारका मन्त्रा
भवन्ति । केचित्तु कटापदोत्तरं देवीपदमपि योजयन्ति । तचामुताक-
पिणीं देवीमिति मूटस्थं देवीपदं ज्ञापकभित्यपि सुवचम्‌ ॥ १७२ ॥
१४३ ॥ १७४ ॥ १५७५ ॥ १५६ ॥
अथाष्टदले पूजनीया देवता उपदिकशति-
अनङ्खकुसुमां पृं दक्षिणेऽनङ्गमेखलाम्‌
पशिमेऽनङ्गमद्‌नामुत्तरे मदनातुराम्‌ ॥ १५७५७ ॥
अनङ्खरेखामायेये नेकतेऽनङ्म्वेगिनीम्‌ ।
अनङ्गाङ्कशां वायव्य ईशानेऽनङ्गमालिनीम्‌ ॥ १५७८ ॥
अष्टपत्रे महापद्मवेिते वे प्रपूजयेत्‌ ॥
महापद्मवे्िते षोडशदलपद्मान्तर्मतेऽषटपत्रे पद्चे । ही भीमनङ्गकुसु-
मापाडुकां पूजयामीत्यादयो मन्घाः । इति तुतीयाषरणम्‌ ॥१८७५।॥१५८॥
अथ चतुदंशारचकरे पूजनीया देवता आह--
सवंसक्षोभिणीं शाक्ते सर्वविद्राविणीं तथा ॥ १७९ ॥
सवाकषणश्ञाक्तं च सबाह्नादनकारिणीम्‌ ।
सवंसंमोहिनीं शक्ति सर्व॑स्तम्मनकारिणीम्‌ ॥ १८० ॥ `
सर्वैजम्भनज्ञस्ि च तथा सर्ववशेकरीम्‌ ।
सवंरखनशक्तिं च सर्वान्मादनरूपिणीम्‌ ॥ १८१ ॥

ह

१ क, गण. °वैभञ्लन' ।

[ प्रभविक्रामः |भौंभास्कररायान्चतसतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः । ९१

सर्वार्थसाधनीं शक्ति सवसंपत्तिपूरिणीम्‌ \
स्वेमन्वरमयीं शाक्रि सवद्रद्रक्षयकरीप्‌ ॥ १८२ ॥
वामावर्तक्ृमेणेव पश्िमादेव दक्षिणम्‌ ।

गहीत्वा पूजयेदेता देबीलिभुषनेश्वरीः ॥ १८३ #

पथधिमादेव्ययमारभ्य । ल्यब्लोपे पश्चमी । दक्षिणं गृहीत्वा स्वदक्षि-
णपूर्वादिक्रमेण, अप्रादक्षिण्येनेति तु पर्यवसितोऽर्थः । ये तु पशिमाभि-
मुखपजायां देवीपृष्ठादारमभ्य देवीदकषिणं गहीत्वा पूजयेत्‌ । पूवांभिमुख-
पूजायां देवीपुरत आरभ्य दक्षिणं गहीत्वा पूजयेदिति व्याचक्षते । तेषां
महान्प्रमादः । इह पृज्यपूजकयोमंध्यं प्रतीचीति नियमस्य पूर्वमुक्तव्वेन,
सव॑वेकरूप्यसंभवात्‌ ॥ १५४९ ॥ १८० ए १८१ ॥ १८२ \॥ १८३. ॥

अथ वहिदशारचकरे पूजनीया देवता उपदिशति-

सवेसिद्धिपरदा देवी सवेसंपलसदा तथा ।

सर्वप्रियंकरी चापि सवेमङ्गलकारिणी ।॥ १८४ ॥

सवंकामप्रदा देवी सर्वसोभाग्यदायिनी ।

सवेगत्युप्रशमनी सवविघ्रनिवारिणी ॥ १८५ ५

सर्वाङ्गसुन्दरी देवी स्वेदुःखबिमोचिनी ।

तथेव देवदवेशि पुनरेवाऽऽयविद्यया ॥ १८६ ॥

द्वितीयावरणे देषि देवीद्रकमचयेत्‌ ।

अचर सर्वसिद्धिप्रदेत्यारिभिः प्रथमान्तः पदैर्गणयित्वा, इत्याकारके

यदेव दृक्णकं॒तदर्चये दित्यन्वयः । तथेव वामावर्तनैव \ आधथविद्याः
मन्त्रान्तरावयवत्वेनाऽऽदिभाग एव निविक्चमानया द्वितार्था न तु करञ्चु-
द्धिकर्था बालया वेत्यर्थ इति भ्रमितव्यम्‌ । तत्करणस्य विच्छिन्नत्वेन
तदनुपस्थितेः । पुनरस्याः कथनं तु तन्त्रान्तरोक्तेर्षासनादसरे ज्ञापयि-
ष्यमाणेर्णकाराहिवर्णस्येमेन््ेद्धितारी मा बाधीत्येतदर्थम्‌ ¦ तेनास्मदेव
ज्ञापकात्सर्वच तन्त्रान्तरोक्तमातुकायोग आवश्यक इति ध्यनितम्‌ ।
द्वितीयावरण इति। एवं सिध्यति देवेशि सवंचक्रं मनोहरमितिषर्वोक्तश्टोके
सर्वं चक्रपदेन मन्वसरादिषिन्द्रन्तचक्रसमूहस्येव परामृष्टखाच्तच संहारक्न- `
मेण बहिर्शारस्यैव द्वितीयत्वादित्थमुक्तिः। एतेनोत्तरचक्रस्यान्तद॑शा-
रस्य तुतीयत्वेन करिष्यमाणो निर्दैरोऽपि व्याख्यातः । नन्वनया सीत्य

१ ग, भ्शक्तिस्वरूपिणी ।

९२ ` वामिङ्ेश्वरतन्तरान्तर्गतनित्याषोडाशेकाणेवः- दपर वेन्रामः|

घहिरन्तईश्षारयाष्वितीयतुतीयचक्रत्वोपपत्तावपि द्वितीयतुतीयावरणतवं
नोपपद्यत इति चेत्र। अत्र मीनतुस्यमेव व्याचक्षते पराञ्ः। वय तु बूमः-
नवावरणमर्यनमिदमिति तु तन्त्रेषु घण्टाघोषः । तानि चाऽऽवरणानि
पुरादिषिन्द्रन्तचक्रस्थदेवतारूपाणीति बहवः । तदनुपपन्नम्‌ । चिन्दुदे-
वतायाः प्रधानत्वेन स्वस्य स्वावरणत्वायोगात्‌ । नचैवं सति तस्या
नवमयोगिनीव्वं बिन्दोर्नवमचक्रस्वं च कथमिति दाङ्क्यम्‌ । योगिनी-
त्वावरणदेवतावचक्राधिष्ठातृत्वानां समनियतत्वे मानाभावात्‌ । अत एव
धडङ्युवतिदेवता एव प्रथमावरणमिति ज्खानाणवानुयापिनो नव्याः ।
एतत्तच्छे तु मपुरे रेखाद्वयदेवतागणयुगलस्य पार्थक्येन गणनया बिन्दु
चक्रानन्तमवितैव नवावरणसंस्योपपद्यते । वृत्तत्रये केरटसंप्रदाये
कासां चिदेवतानां प्रथक्पजनदुरशनात्तदभिप्रायेण नवाऽऽवरणानीत्यपि
केचित्‌ । आयुधदेवतानां पा्थक्येनाऽऽवरणसवकल्पनया वा सूपपादम्‌ |
ऋजु विमरिन्यामायुधावरणपूनामाहेत्यवतास्किावाक्ये प्रयोगदशेनात्‌ ।
अनयाऽपि रीत्याऽऽवरणेषु प्रथमत्वादेरनियतत्वद्योतनार्थं मन्वस्रस्येव
प्राथम्ये बहि्श्शारादेद्वितीयत्वाद्यपपत्तिरित्याक्षयेन द्वितीयावरण
इत्युक्तिः यद्र चतु्थपटलान्ते संक्षेषार्चनयरकारस्य मन्वस्रादिषिन्द्रन्ताचैन-
पक्षस्यापि कथनेन तद्भिप्रायेणेयमुल्िः । तेनाऽऽवरणपजासमपणमन्ते-

अमीष्टसिदधि मे देहि शरणागतवत्सले ।

भक्त्याःसमपंये तुभ्यममुकावरणाचेनम्‌ ॥

इत्यतामुकपदस्थाने तत्तदावरणसंख्यापव्स्य प्रथमद्ितीयादिरूपस्य
निवेरानीयतया भूपुरादिगिणनया चतुथेस्यापि मन्व्धस्य संक्षेपाचंने
प्रथमत्वापथमाङशय्द्‌ एवबोहनीयस्वेन ध्वनिता.इति द्रष्टव्यम्‌ ॥ १८४॥
॥ १८५ ॥ १८६ ॥
अथान्तदृहारदैवता आह

सर्वता सर्वशक्तिश्च स्वैम्बथधरदा तथा + १८७ ॥

सवज्ञानमयी देवी सर्वव्याधिविनाशषिनी ।

सवांधारस्वरूपा च स्द॑पापहरया तथा ५ १८८ ॥

सवानन्देमयी देवी स्व॑रक्षास्वरूपिणी ।

पुनरेव महेज्ञानि सर्वैप्ितफलप्रदा ॥ १८९ ५

द्रौव दैवताः ख्याताः स्वनामसदृशोदयाः ।

एवमेता महादेष्यो देवि सर्वाथंसिद्धिदाः ॥ १९० ॥

पुवेक्तेन विधानेन तृती यावरणेऽर्चयेत्‌ ।

[प्रविधरामः]भ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुवन्धाख्यव्याखस्यानसाहेतः । ९३

स्वमात्मीयं यन्नाम तत्सह उदय उद्योगो यासां ताः स्वनामसदुक्षो-
याः । इदं च पूर्वोत्तरावरणदेवतासु सर्वासु यथायोग्यमन्वेति । नाश्नो
याद्शार्थप्रतिपादकत्वं तादश्ाथंविषयकोयोगक्ञालिन्य इति यावत्‌ ।
पुबेक्तिन वामावर्तद्वितारीयोगादिरूपेण विधानेन “पकारेण । त॒तीया-
वरणे, अणिमादितो गणनया विस्तृताचंने सप्तमेऽपि चतुर्दंशारादिसंक्षि-
त्ार्चने तृतीयात्मक्ते ॥ १८७ ॥ १८८ ॥ १८९ ॥ १९० ॥
अथा्टास्देवतापजामाह-
मध्यचकरे महेशानि शुणु पूजां यथाक्रमम्‌ ॥ १९१ ॥
वरिनीमपि कामेशी मोदिनीं विमलामपि)
अरुणां जयिनी चापि सर्वेशी कीठिनीमपि ॥ १९२॥
एकैकं देवतानाम प्रोक्तबीजसमन्वितम्‌ ।
अधस्तादेवदेवोशे वामावर्तेन पूजयेत्‌ ॥ १९२३ ॥
यावहक्षिणमा्भं तु रक्तपुष््महेश्वरि ।
चक्रो द्रारदेशायां हि शक्त्या शक्ति विर्निभिद्य भूयो बह्धिपुरेणते
संपुटीकृत्येत्यनेन नवयोनिचक्रमादाबुद्धृत्य तत्परितस्तत्तत्पसिश्चा-
न्यामि चक्राण्युद्धतानि । अतः सर्वमध्यस्थत्वादष्टकाणमेव मध्यचक्र
इत्यनेन कथ्यते । तत्र॒ वरिन्यादिकाः शक्तीः पूजयेदिति यत्तां पूजां
शुण्वित्यन्वयः । प्रतिज्ञान्तरं च तत्तन्मन््ोद्धारस्य बहुयन्थान्तरितत्वेन
तत्स्मारणाय सावधानीकतुंम्‌ । अधस्तापपूर्वय्न्थे प्रोक्तामि यानि
बीजानि तैः समन्वितमित्यर्थः । एकेकं देवतानाम स्वस्वाधस्ताद्धागे
स्वस्वबीजसमन्वितमिति रीर्पेहेवाधस्तात्पदं योजयन्ति केचित्‌ । परे तु
परवैव योजयन्तोऽधस्ताहेवीपुरत आरभ्य वामावर्तेन दक्षिणान्तं पूज-
येत्‌ 1 अत्र पू्वादिदिक्कल्पना नास्तीति भाव इति;ःव्याचक्षते । रक्तपुष्पै-
` रिति त्वनुवादुमाजमिति पभाचामाक्यः । वाग्देवतापूजायां रक्तपुष्पाव-
इयकताद्योतनायेयसुक्तिरिति तु युक्तम्‌ ॥ १९५१ ॥ १९२ ॥ १९२ \
अथाष्टकोणच्रिकोणमध्यवीथ्यां चतुर्दिक्ष्वायुधपूजामुपदिश्ति-
पथिमोत्तरपूर्वाशादृक्षिणाशशाक्रमेण तु \ १९४ ॥
चक्रमध्ये चतुष्के तु कमेण परिपुजयेत्‌ ।
कामबाणान्महेशानि धनुस्तत्ाश्चमेव च ॥ १९५ ॥
तै जग्भमोहवक्षस्तम्भपदैः सहितमङ्कुशम्‌ ।
पश्चिमत्तरपूवेषु प्रत्येकमाशापदस्यान्वयः । द्वद्रान्ते श्रूयमाणत्वात्‌ ।
चक्रयोमध्यं चक्रमध्यम्‌ । उपस्थितत्वाप्पर्वोत्तरयोरशटकोणबिकोणयोर्म-

५४ वामकेश्वरतन्त्रान्तगेतनित्याषोडदिकाणंवः-[ प्र ° विश्रामः]

ध्यावकरादा इत्यथः । कामस्य कामेश्वरस्य बाणान्‌ । तत्पाशं कामेङपा-
हाम्‌ । तत्पायपाटद्धबुरङ्कुशं च कमेभ्वरसंबन्ध्येवेह परागृश्यते । परं तु
चकारात्कामेश्वया अप्यायुधानीह पृञ्यानि । उत्तरतस्ब आयुधा-
न्युपक्रम्य

त्वदीयाश्च मदीयाश्च पलीवह्यविधायिनः।
दत्युक्तेवासनाप्रकरणे-
आश्रयाभ्रयिभेदेन अष्टधाभिन्नहेतिमत्‌ \ इत्युक्तेश्च ।

कामयोषाणास्तयोः पाशभित्येव वा विहः । कामश्च कामी चेति
विरहे पुमान्लियेव्येकशेषः । मन्नालुद्धरति-जम्मेति । जम्भादिभिश्च-
तुभिः पदैः सहितं यथा तथा पूजयेत्‌ । साहित्यं च मन्यद्रारकमेव ५
त्मकारो यथा कत्पसूते--बाणर्बाजान्युचायं स्वेजम्भनेभ्यो बाणेभ्यो
धं सवमोहनाय धनुषे हीं सवेवशीकरणाय पाशाय करो सर्वस्तम्भनाया-
दद्चुशाय नम इति महाञ्यस्रबाद्यचतुर्दिक्चु बाणादयायुघपूजेति ।

उत्तरतन्बे--तवगसुड्नांसमेदास्थिम्नाणान्ताः सखरेश्वरि ।

द्वितीयस्वरसंयुक्ता एते बाणास्तवदीयकाः ॥
इति शक्तेथाण्बाजानायुद्धारादेकदेशक्तापकात्स्वयुषेषु तत्तदबीज-
योग आवरयक इति ध्वन्यते । त पद्धतिकारास्तावच्छिवराक्त्यायुधवबी-
जानि समुचित्याऽऽ्दाबु्वायं सवेजम्भनेभ्यः कामेश्वरकामेश्वरीवाणेभ्यो
नम इत्यादिरीत्या मन्ान्कल्पयन्तस्तन्त्रेणाऽऽयुधयोः पूजां डिखन्ति \
तच्च कामेश्वरपद्योः पुमान्ध्ियेव्येकशेषो दुर्वारः । युक्तं तु प्रतिप्रधानं
गुणावत्तेदवतभेदान्मन्वमेदेन परथक्पूजनम्‌ । अत एव कल्पसुञे धनुरा-
दिपदेष्वेकवचनानि संगच्छन्ते । ततश्चदहींभींयांरांलांवां सां सर्व.
जम्भनेभ्यः कामेश्वरीवाणेभ्यो नमः हीशीदांदरीङ्कींव््‌ सः सर्व-
जम्भनेभ्यः कामेश्वराणेभ्यो नम इत्याद्याकारका मन्ना भवन्ति \ इदं

च कल्पसूत्रानुगुण्येनो क्तम्‌ । वस्तुतस्तु बाणराक्तिपादुकां पूजयामीत्या-
यन्त्याकारका एव ।

उत्तरतन्त्रे-आयुधा अपि रक्ताभाः स्वायुधोज्ञ्वठमस्तकाः ।
वरदाभयहस्ताश्च पूज्या ध्यातुफटप्रदाः ॥

इत्यत्र खीत्वेन निदेशात्‌ । द्वितारयोगोऽपि शक्तिदेषत्पत्वादेवाऽऽव-
र्यकः संपद्यते । अथवा, एतत्पक्षे कत्पस्ननोक्तमन्त्रेण सहास्य विक-

[प्रऽविभ्रामःभीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यम्यास्यानसहितः। ९५

त्पाएत्तिः । स चायुक्तः 1 कल्पस्य तन्वमूलकववेनैव प्रामाण्यात्‌ ।
आज्नायानुपक्रश्येव तस्य प्रवर्तः । मलिभूलयोश्च विरोधे समबलव्वाभा-
वेन विकल्पायोगात्‌ । नच कल्पस्यापि ठतन्वव्वेनैव प्रामाण्यम्‌ । कलत्प-
सूज्राधिकरणबषिरोधात्‌ । नच मूलित्वात्कल्पस्य मूलविरोधऽननुष्ानम्‌ ।
मूलमन्वस्य कल्प्यत्वेन मूलिमन्चस्य क्टप्तत्वेन वैषम्यात्‌ । अत एव
न राणकोक्तप्रवर्यविधिनिषेधन्यायेन समवटत्वभ्र । अनुषठेयपद्ाथंस्य
स्मारकाकाङ्क्षायां स्टप्स्यैव अटित्यन्वये सति कल्पनामूलोच्छेदेन
कर्प्यस्याऽऽत्मला माभावात्‌ । तस्मात्सप्त कस्पसू्रसन्त एव प्रथोज्यः।
नच बाणमन््रे बहुवचनस्य बाणदश्षक्रपरससंभकेऽपि पाशा दिमन्वेष्वे-
कवचनस्य कथं पाशष्रये प्रघ्नत्तिः । पाश्ाधिकर्णन्यायेन लक्षणया
द्विव्वथोघस्मवात्‌ । आवृत्तिरेव वा मन्स्यास्तु । प्रतिप्रधानन्यायात्‌ ।
सं प्रतिपन्नदेवताकतात्तम्त्रेण वा हयोः पूजा । देवताश्रीरे पाङत्वमा-
अस्थेव निवेशात्‌ । कामेश्वरादिसंबन्धस्य तत्रामिवेरादित्यादि न्याय-
विद्धिरूद्यम्‌ ॥ १९४ ॥ २९५ ॥
अथोत्तरचक्रयोः पएजनमाह-
सवमध्ये चिकोणे च पूजयेन्मूटविद्यया ॥ १९६ ॥
केवलाक्षरभेदेन समस्तव्यस्तयेश्वरि ।
कामेश्वरीमयक्रोणे वेरं दक्षिणे तथा ॥ १९७ ॥।
भगमालां तथा वामे मध्ये चिपुरन्दरीम्‌ ।

स्वमध्ये भिन्दो । केवलं समस्तयाऽक्षरमेदेन व्वस्तया मूकविद्यया

कामेश्यादिदेवता चतुष्टयं पूजयेदित्यन्वयः । प्रवं परजां विधाय क्रमं
पाठेनाऽऽह-कामेश्वरीमिति । तथा च कल्पसूच्रम-चिकोणे बाह्ाम-
राक्तिसमस्तपूवाः कामेभश्वरीवनरश्वीभगमाठिनीमहादेष्यो बिन्दौ चतु
थति । मृलेऽक्चरशब्देन वाग्भवादिकूटत्रयमुतच्यते । समस्तशब्देन
पञ्चदशा । त॒रीयङ्टमेव समस्तपदेनोच्यत हइत्यतिरहस्यमिति केचित्‌
१ १९६ ॥ १९७ ५

एवं पूजाविधानं तु कृत्वाऽऽदौ साधकोत्तमः ॥ १९८ ¶

धूपदीपं च नेवेयत्पणादि मिवेदयेत्‌ ।

प्रघानङवतायाः षाडशापचारस्तन्व्रभेदनीपचारष षोडकशादसख्यानां

तपणानन्तभव्रेनापि परिपूतदशनात्तदन्तभविनेव तन्बराजकलत्पसूजा-
दुक्तं उपचार क्रम इह स्वीका इतिद्योतनाय तपंणय्रहणम्‌ । पूजोत्तर-

९६ वामकेश्वरतन्वान्तगंतनित्याषोडशिकार्णवः-[१प्र विश्रामः]

मेवं सैव्याऽऽवरणानि संपूज्य पुनधृंपाद्किं दयात्‌ ! आदिपदेन बलिज-
पादिपरामक्षंः । धूपादीनां वासनास्तपंणद्रव्यनिष्कर्षश्च प्राचां दीकासु
द्रटव्यः ॥ १९८ ॥

संक्षोमव्रावणाक्षवर्योन्माव्‌महङ्कुशाः ॥ १९९ ॥
खे चरीवीजयोन्याख्या नव मुदास्तवनुकमात्‌ ।
षिरच्य साधकेन्द्स्तु ध्यानं इर्यात्समाहितः ॥ २०० ॥

नवमुव्रासु परत्यावरणान्तमेकेकां मुदां विर्चयेदित्यर्थं इति केचित्‌

इहैव नवापि प्रदशंयेदित्यर्थं इत्यन्ये । प्रथमपक्षेऽनुकमादितिपदमर्थ-
साधकं द्वितीयपक्षे पूपादिविषेः पूर्वमस्य पाठाभावः साधक इति
तयोर्भावः । ये तु दश्ञानां मुद्राणां मध्ये चिखण्डाया आवाहने बिनि-
युक्तत्वान्नषैवेह प्रदश्या इति हेतुं वर्णयन्ति तेषां खेचर्या विसर्जने षिनि-
योगादश्टानामेव पवृ्ंनीयतापत्तिः । योनिमुद्ायाः प्रणामे विनियोगा-
त्सपतानामेव वा । ध्यानं ढुर्याक्कामकलां बिमाषयेत्‌ ॥ १९९ ॥ २०० ॥

बिन्दुं संकल्प्य वक्त्रं तु तद्धस्थं कुचद्वयम्‌ ।

तदधः सपरार्धं तु चिन्तयेत्तदधोमुखम्‌ ॥ २०१ ॥

एवं कामकलारूपमक्षरं यत्समुत्थितम्‌ ।

कामादि विषमोक्षाणामालछयं परमेश्वरि ॥ २०२ ॥

तदेव तस्वप्रवरं मिजदैहं विचिन्तयेत्‌ ।

दिमावनप्रकारमेवाऽऽह-बिन्दुमिति । शाखरारम्भे भरी विद्यायां यन्मुख्यं
रहस्यमक्षरं कामकलास्यगुक्तं तच्च अयोऽवयवाः । ऊर्ध्वं कामास्यो
विन्दुरेकः । तद्धोऽगीषोमात्मकबिन्दुद्धितयरूपोऽन्यः । तदधो हकारा-
धरूपः कलाख्यस्तृ तीयः । तदिदं प्रत्याहारन्यायेन कामकटेत्युच्यते ।
दारीरेऽपि ` चय एवावयवाः । शीर्षादिषघरिकान्तः कण्ठारिस्तनान्तो
हृदयादिसीवन्यन्तश्च । केशपाणिपादं तु तत्तच्छाखा इत्युक्तम्‌ । ततश्च
यथाक्रममक्चरावयवान्देव्यवयवत्वेन परिणतान्विमाभ्य देव्यक्षरयोरमेदं
विचिन्तयेत्‌ \ वक्वायेकेकावयवोक्तिस्तु तत्तत्समस्तावयवोपलक्षणम्‌ ।
बिन्दुतद्धस्थतदधःशब्दैरक्षरावयवत्यपरामर्ञः । सकारात्ुरो हका-
रस्तदृर्धं सपरार्धम्‌ । अधोमुखशषब्दो योनिपर इति संप्रदायः । देव्याः
स्वस्य चाभेद भावयेदित्याह-एवमिति । अक्षरं नाक्षरहितं व्यापकं
बह्म । एव समुत्थितं देवीशरीरतया परिणतम्‌ । नित्याषोडशिका्णवमथ-
नाद्‌ धृतमित्यथं इत्यन्ये । काम . आदिर्येषां तानि कामार्थधर्मखूपाणि

[प्रणवित्रमःभ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः\ ९७

"अणि विषाणि च मोक्षोऽमृतं च तेषमालयं जनकम्‌ । एवं ध्यातं
सच तु्थिधपुरुषार्थप्रद्मिव्यर्थः । तन्न चतुर्थस्यामृतत्वपरसिदभ्यैव तदिर-
द्धस्य चिवगेस्य षिषत्वं प्रसिद्धमेव । तस्येह रीतंनं तु तेषां ठघ्रुफल-
रूपत्वान्भुमुष्चुभिस्तानि फलानि नोहेष्टम्यानीति ध्वनयपितुम्‌ । जिवर्भ-
ष्वपि कामस्य प्रथमतः कीर्तनं तु तेष्वपि तस्यातिहषुफलव्वय्योत-
नार्थम्‌ 1 तदिदं स्पष्टमुक्तं भीमदाचार्यमगवत्पदैः-

मुखं बिन्दुं क्रत्वा कुचयुगमधस्तस्य तदधो

हराधं ध्यायेद्यो हरमहिषि ते मन्मथकलाम्‌ ।

स सद्यः संक्षोभं नयति वनिता इत्यतिलघु

चिलोकीमप्याह्यु भ्रमयति रवीन्दुस्तनयुगाम्‌ ॥ इति ।

` ईहशं यदक्षरं तदेव तचेषु सपदार्थेषु प्रवरं प्रें पारमाथिकसत्यं षट्‌-
विशत्तचवातीतमिति यावत्‌ । निजं स्वकीयं देहं स्वरूपमपि तद्भिन्नं
चिन्तयेदित्यर्थः 1 विषराब्दरोऽगुतपरः । विषजलामुतपदानां पर्यायत्वात्‌
तच्च मोश्चस्य विशेषणमिति प्राश्चो व्याचक्षते 1 रूपमेव स्यैतन्महिमानं
व्याचष्टे । कामः कामकूटम्‌ । आदिर्षाग्मवकूटम्‌। विषमोक्षः शक्तिङूट-
मिति तु ततोऽपि प्राश्चः। शक्तिकूटमात्रस्य साधने गरुडतुल्यो विष.
हरो भवतीत्यस्य चतुर्थ पटले वक्ष्यमाणव्वादिति तदाक्ञयः॥२०१५२०२॥
ध्यात्वा चक्रेण सहितां ततस्िपुरसुन्दरीम्‌ ॥ २०३ ॥
स्वमुद्रया शक्तिचक्रं खेच्यद्याश्च योजयेत्‌ ।

क कि कि

खेचर्या शक्तेचक्ं तु क्षमस्वेति विसजजयेत्‌ ॥ २०४ ॥
इति श्री नित्याषोडशिकाणंवस्य प्रथमः पटटः ।

ततः कामकलदिवीसाधकानामभेदृभावनोत्तरं चक्रेण संपणेन भरीच-
केण सहितां चिपुरसुन्द्री ध्यात्वा सप्रहाटम्बनासकमानसक्ञानविष-
यतां प्रापय्य तच स्थितं शक्तिचक्रमणिमादिश्क्तिकद्म्बं स्वमुद्रया
योजयेत्‌ । यतस्ता निसृतास्तत्रैव ता सुदरयेद्ाच्छाद्येद्विलापयेदित्यर्थः ।
अणिमादीनां महादेवीमयूखखूपतया तासां करचरणादिरूपाणि किरणा-
कारतया परिणमय्य तेजोषात्ररूपाणि विभाष्य तानि तेजांसि िपुरसु-
न्द्या देहे प्रविष्टानि विभावयेदिति यावत्‌। अत्र सुभगार्चारलनादिपद्धः-
तिकाराः सेचरीबीजमुद्राभ्यां प्रणमेरिति लिखन्ति । तदिदमाह-खेचय-
दाश्च योजयेदिति ! आद्यशब्देन बीजयोनिमुदरे गद्यते 1 उक्तमुद्राक्रमेण

९८ वामङेश्वरतन्वान्तर्भेतनित्याषोडशिकार्णवः-[ रेदि विश्रामः]

तेयोरेवोपस्थितेः । तेन खेचरीकीजाभ्यां प्रणम्य योनिमुद्रयाऽपि प्रणमे-
दित्यर्थः । प्रा्चस्तु स्वां मुदमानन्दं राति बिषयीं करोतीति स्वमुद्रा
स्वसंवित्‌ । खेचर्याद्या नव शुद्धा अणिमादिश्ञक्तिचकरे च स्वस्वसंबिदा
योजयेत्‌, शद्धवेतन्यमात्रूपं भावयेदिति व्याचक्षते । अन्ये तु स्वभु्र-
येति सहार्थे तृतीया । प्रत्यावरणमेकेकस्या एव मुद्ायाः पूजनद्योतनाय
स्वस्वभुद्रया सहितं तत्तदावरणशक्तिचक्रं खेच्थाधास्तत्तन्मुद्राश्च योज-
येत्‌ , एकी कुर्यादित्यथं इत्याहुः । पक्षद्रयेऽपि खेचर्या आद्यस्वेन निर्दशे
खेच्यादियोजनस्य पार्थक्येन निर्दशो च बीजं चिन्त्यम्‌ । ततसल्िपुरसुन्द-
्वैक्यमापितं तिसृभिमुक्राभिः प्रणतं च शक्तिचक् क्षमस्वेति मन्बेण
सखेचरीमुद्रया च विसर्जयेत्‌ । खे परमे व्यचि चरतीति खेवरीपदार्थ-
वशात्तच्छक्तिचक्रं कवलितवतीं देवीं चिदाकाशशदूपां विभाव्य स्वात्मनि
योजधेदिति सिध्यति । तथा च कल्पसृ्न--खेचरीं बद्ध्वा क्षमस्वेति
विसृज्य तामात्मनि योजयेदिति शिवमिति! तन्व्रान्तरेष्वेतदमेऽपि पूजावि-
स्तारस्य द्नेऽप्येतत्तन्वज्ञानाणंवकल्पसूच्ा दिरीत्याऽत्रैव पजासमाि-
मन्तव्या । तेन तेषामङ्गानां कृताकृतता ध्वमिता । यानि तु हविष्परति-
पर्यादिरूपाणि कतिपयकर्माण्यपेक्षितानि तानि तूत्तरतन्ञे मल एव

ष्यक्ती भविष्यन्तीति सर्वं शिवम्‌ ॥ २०३ ॥ २०४ ॥

इति भी भास्करोक्नीते नित्याषोडशिकम्बुधेः ।

व्यास्याने सेतुबन्धाख्ये विभामः प्रथमोऽभवत्‌ ॥ १ ॥

अथ द्वितीयो विश्रामः)

श्रीगुरुपाहुकाभ्यां नमः । एवं प्रथमपटलेन चतुरधिकद्विशतश्टोकेन
इन्दयुंपासकानामाहिकं बणितम्‌ । एतेषां च मुभुश्चुत्वेन नित्यनैमित्ति-
कैरव कुर्वाणो दुरितक्षयमिति वचनेन काप्यकर्मानादर एवाऽऽवहयकः ।
प्रारन्धवक्षतो जातायामपि कामनायां मनसस्ततः -परावर्तनमेव युक्तम्‌ ।
यतो यतो निश्चरति मनश्चश्चटमस्थिरम्‌ ।
ततस्ततो गियम्येतदात्मन्येव वक्षं नयेत्‌ ॥
इति मगवद्रचनात्‌ \ अथापि बहुशः काम्यपदार्थेभ्यः पुनः पुनः
प्रत्याहियमाणं मनः कद्‌ाचिद्विक्षेपवशात्स्वाधीनतां जह्यादपि । अतः

[द्वि०विप्ामः श्री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्यास्यानसहितः। ९१

प्रत्याहारपरम्परायामपि कतिपयकामितार्थप्रदानेन बाटस्येव समा
धानमप्यावर्यकम्‌ ! अत एवोक्तं गीतासु-शनैः शनेरुपरमेदिति ।
ज्ञानवासिष्ठेऽपि-अञ्चुमेषु समाषिष्टं शुभेष्वेवाबतारयेत्‌ ।
स्वं मनः पुरुषार्थेन बलेन वखिनां वर ॥
अद्युमाच्ाछितं याति श्युभं तस्मादपीतरत्‌ \
जन्तो शित्त तु शिश्युवत्तस्मात्तचाटलयेट्रलात्‌ ॥
समतासान्त्वनेनाऽऽद्चु न दागतिरनैः शनैः ।
पौरुषेण प्रयत्मेन ठाटयेचित्तबाटकम्‌ ॥ इति । |
अव्रातिकनैरित्यनेन शिद्यूपमया च मध्ये मध्ये कदाचिचित्तामिलािति
पूरयताऽपि प्रत्याहर्तन्यमिति ध्वनितम्‌ । तस्माकरेनाप्युपायथेन मनः
करणे निपङयेदिति वचनात्तु मिक्द्धिमप्यनुज्ञायत इति भक्तितन्चविदां
सिद्धान्तः । उत्तरत्र सिषाधिषितपरत्वासमसात्करणेनोपायवशायं
जातस्यापराधजातस्य सवंस्यापि महाभाष्योक्तकूपखानकन्यायेन परि
हुं शक्यत्वादिति तदाशयः । तस्माज्ज्ञानीयभूमिकासु कतिपयभुभि-
कारूपस्य मुमुक्षोरपि कदाचित्काम्यकर्मांणि प्रसज्यन्त एवेति कतिचि-
तानि वणयितुमुत्तरो यन्थरसंदर्भः । तानि च चतुर्विधानि । साधनचा-
तुर्विध्यात्‌ । भ्रीचक्तं करशदभ्यादिमिन््ाः प्रधानबीजवरयं तत्समशिद्पा
मृलविद्या चेति चत्वार्येव हि साधनानि पर्वं निरूपितानि ।
तेषु--करदुदरध्यादिषियानामेकेकं परमेश्वरि ।
रुदुयामलतन्त्रे तु कम प्रोक्तं मया पुरा॥
इति चतुथपटले वक्ष्यमाणत्वादार्मस्तन्तरे न तन्निरूपणम्‌ । इतरेषु तु
चक्रस्याचनद्वारा फलजनकव्वमन्ययोः शब्दरूपत्वाजपद्रारेति विशेषः ।
चक्रस्य मन्वाणां च काम्यकर्मसु विनियोगस्तत्तस्सिद्धिमन्तरया न
संघटते । ताहश्ञविनियोगयोग्यताया एव सिद्धिपदार्थत्वात्‌ ! तदापा-
दकानां च कमणां चक्रसाधनं बीजसाधने मन्वसाधनमिति क्रमेण
नामधेयानि ण्यपि पुरश्चरणपदेनोच्यन्ते । यत्तु वायुसंहितायां-
साधने मृलभन्धस्य पुरश्चरणमुच्यते ।
पुरतश्च्यमाणतवाद्विनियोगाद्धि कर्मणाम्‌ ॥
पुरतो विनियोगस्य चरणाद्रा तथोदितम्‌ ।
इति वचन त्र मन्वपदं यन्चस्याप्युपलक्षणम्‌ । तदुक्तनिवच-
नस्योभयसाधारण्यात्‌ । विश्वालयकतन्त्रे च कथितस्य. नव क

न्त्रस्य सपादलक्षवारं चम्पकटेखन्या विलिख्य विलिख्य प्रजनं यन्त्रपु-
रश्वरणं मवतीत्यर्थस्य तत्रैव प्रसिद्धत्वात्‌ ।

सपादलक्षमेतस्य पुरश्चरणमुच्यते ।
दत्यादिशिवताण्डवादावप्ययमर्थः प्रसिद्धः ॥

एतेन--धर्माथकाममोक्षाणां शञाखमार्गेण योजनम्‌ ।
सिद्धमन्बस्य संप्रोक्तो विनियोगो विचक्षणैः ॥

इतिमन्जतन्नपरकाशोक्तविनियोगलक्षणे मन्त्रपदं ष्याख्यातम्‌ । अत
एव काम्यकर्मफलटसिद्धिजनककियात्वं पुरश्चरणलक्षणभुक्ते सभाग्य-
रत्नाकरे । तच चकसाधनेऽप्य विशिष्टम्‌ । अव्र लक्षणे काम्यपद्निवेश्ा-
नित्यनेमित्तिककर्मविनियोगयोग्यतापादके गुरुमुखान्मन्त्रगहणे नाति-
व्यापि; । ततश्च काम्यमनिच्छतो मुमुक्षोगगरूपदंशमाञ्रेण नित्यमैमि-
तिकयोराधेकाराप्पुरश्चरणमनावर्यकमेव । तदिदं योतयितुमेव मूले
चक्रमन्तरो द्वारमाच्रोत्तरभेवाऽऽद्धिकवणनं काल्वकम रम्भ एव परश्चर
णवर्णनम्‌ । यत्तु वेशंपायनेनोक्तम-

पुरश्वरणसंपश्नो मन्तो हि फलदायकः ।

किं होमैः कि जवैश्चैव क मन्नन्यासविस्तरः ॥
रहस्यानां हि भन्नाणां यदि न स्यात्पुरस्किया ।
वीयहीनो यथा देही सर्वकर्मसु न क्षमः ॥

पुरश्चरणहीनोऽपि तथा मन्तः प्रकी तितः ।

इत्यादि, तापि फलादिकशब्दाः काम्यधमांनधिकारितावच्छेद्‌कतवात्‌।
तन्न चकसाधनास्यं पुरश्चरणं तावह्क्षत्रयातकविद्ाजपाङ्गकं चक्रपू-
जनम्‌ । तथाहि-ज्ञानाणेवे चयोदशपटलान्तं भीचक्रपजेतिकर्तव्यता- `
मुक्त्वा चतुदेशप्टलारम्भे चक्रसाधनबीजसाधनमन्चसाधनानि बृहति
४८ तेषु प्रथमं वक्तुं जृणु सर्बाङ्कसुमगे भीचक्रदिधिमुत्तममिति
प्रतिज्ञाय -

अनेन विधिना यस्तु भीचक्रकममुत्तमम्‌ ।
पूजयेत्तत्र सकलठं वशी कुर्यान्न संशयः ॥

इतिश्टोकेन पूवोक्तविधिना चक्रराजस्य कपपूजनमेव पुन्िधाय
वक्ष्यमाणवश्यकर्मादिफलान्येव सकट वशी कुर्यादिति सामान्येन
फलत्वेन कीतितानि । तदुत्तरं चाक्षमाटां समा भित्येत्यादिना माटाभे-

दानुक्त्वा विद्याजपस्य प्रथमदधितीयत्रतीयलक्षसंस्याः कमेण विधाय
तत्तत्संख्याकजपसिद्धौ माघुषीदेवाङ्कनानागकन्याङतवित्तक्षोभरूपा-
न्विघ्रानप्युक्वा-

एवं टक्ष्रय जप्त्वा बतस्थः स्वस्थमानसः।

संक्षोभयति मूर्लोकस्वर्लौकतलवासिनः ॥

पुरुषा योषितो वश्याश्चराचरभयाः पिये ॥ इत्युपसंहूतम्‌ ।

अच्र चराचरमयपदेन सवांणि फलानि संगृहीतानि चराचरातिरि.

त्तस्य तुतीयस्याभावात्‌ । तेनेतदषिरोधनोपक्रमस्थस्य सकठं वशी
कुयादिति वाक्यस्य सर्वाणि फलानि स्वात्मसाक्कुयां दित्यर्थः संदि-
ग्धेषु वाक्यशेषादिति न्यायेन सिद्धः । तानि च फटामि वक्ष्यमाण
काम्यकर्मजन्यफलान्येव सकठपदेनानूद्यन्ते न तदितराणि । एकस्मै
वा अन्ये यज्ञक्रतवः कामायाऽऽद्धियन्ते सर्वेभ्यः कामेभ्यो ज्योतिष्टोम
इति वाक्ये सवकामपदेन सवज्ञत्वाकाक्गमनाद्िफलानामनभिधान-
सिद्धान्तात्‌ । इयांस्तु विशेषः-तञ वाक्यशेषेण सर्वक्रत॒फटसांनिधष्य-
मज तु पाठत एवेति । इदं तु कं पुरश्चरणात्मकमेव । तदुक्तं सौभाग्य-
रत्नाकरे-एतदुत्तरं वक्ष्यमाणानां कर्मणां काम्यप्रयोगतात्काम्यप्रयो-
गस्य ॒विद्यासिद्धेरपेक्षितत्वाद्वि्यासिद्धेः पुरश्चरणम्रलकत्वाव्युरश्चरण-
मनुस्त्वा काम्यप्रयोगकथनानोचिव्यादक्षमाठामेदनिदूपणादक्षमालायाः
पुरश्चरणप्रकरण एव वक्तव्यत्वादिप्रबाहुल्यकथनादेवैविधदिघ्नानां सिद्धि-
प्रतिबन्धकतया पुरश्वरणकाल एवानिष्टत्वात्काम्यकर्मसु तृक्तविघ्राना-
मेव फएलत्वेनाभिधानाद्वतस्थः स्वस्थमानस इति नियममनःस्थेयंयोः
पुरश्वरणकाल एवात्यन्तमावर्यकतवेनातैवं कथनस्यौ चित्यादित्यादि ।
सन्दरी महोद्येऽपि- तस्थ इत्यनेन चायं पुरश्चरणजप इति सूच्यते ।
अनन्तरं च तदृङ्गभूतदेकहेमाद्यनभिधायेव यत्काम्यप्रयोगाभिधानं
तत्तेषां पुरश्चरणानन्तरमेव कतेव्यताद्ययोतनाथमित्युक्तम्‌ । ततश्चास्य
कर्मणः पुरश्चरणदूपत्वेन काम्यकमविनियोगयोग्यतापादकत्वसामर््य- `
नेव फलाकाङ्क्षायाः शान्तेः सकट वशी कूर्यादित्यस्य सकटकाम्य-
कमक्षमो भवतीत्येवाथः पयवस्यति। ततश्च कमपूजनेन ताहरायोग्यतां
भावयेदिति पाथमिकविधेरर्थः । एवं फलसंयोगेन क्रमपूजाया एव
प्राधान्येन सांग्रहणीवतकरणित्वे सिद्धे तत्रकरणपदठितेषु-

समाभित्य जपेद्विद्यां लक्षमायं सदा श्युचिः 1

योषितो द्रावयन्त्येव मनस्तस्य छुनिश्ितम्‌ ।

१०२ वामकेश्वरतन्यान्तगेतनिः्याषोडशिकार्णवः-[रद्वि विश्रामः]

इत्यादिविधिषु फलाश्रवणात्फटवदफलन्यायेनाऽऽमनहोमानामिव

लक्चच्रयजपस्याङ्कत्वम्‌ । एवं च प्रत्यहं चक्रराजार्च॑नयूर्वकं कयाचित्सं-
ख्यया जपं कुर्वश्निरन्तरमैकरूप्येण लक्षचयसमाभिपर्याप्तदिवसानमि-
व्याप्याचनायुष्ठानं चक्रसाधनपदेनोच्यत इति सिद्धम्‌ । एतदु्तरं
चोचादवचानि काम्यपुजनानि कथयित्वा तदन्ते पटलसमापिपयन्तं
प्रायधित्तात्मकानि पुष्पविशेषकरणकपूजनान्युक्त्वा पश्चदशे पटले
रत्ननिर्मितपुष्पधूजा विशेषान्फलविशेषाथंमुक्त्वा षोडशे पटले क्रम-
प्रातं िकीजसाधनं तत्साध्यकाम्यकमाणि चोक्ता सत्तदश्े पटले मन्न-
साधनभुक्तम्‌ । तत्स्वरूपं चा्चनाङ्गका नवलक्षसंख्याको विद्ाजपः ।

चक्र समचयहेषि सकट मियतवतः ।

बाह्यमध्यगतं वाऽपि मध्यं वा चक्रमर्चयेत्‌ ॥

उपचारैः समाराध्य सहस्रं प्रजपेदबुधः ।

तदे संस्थितो मन्त्री ततोऽनन्तफटं लभेत्‌ ॥

ध्यात्वाऽथवा चक्रराजं मनःपूजासमन्वितः ।

जपारम्भं सुधीः कुयान्महापातकहा भवेत्‌ ॥

इत्युपक्रम्य मानसपांश्वादिजपमेदै फट मेद्मुक्त्वा नवटक्षजपं
विधाय-
नवलक्षपमाणं हि जपेन्जिपुरसुन्दरीम्‌ ।
सुद्रमूतिः स्वयं कर्ता हरता साक्षान्न संरायः ॥
सर्ववन्यः सदा सुस्थः सर्वंसोभाग्यवान्भवेत्‌ ॥

इत्युक्त्वा देशहोमदेरामिधानात्‌ । अवार्चनस्य जपारम्ममाव्राङ्गत्व-
मेवं गणपतिभिष्ा लटितोपास्तिमारभेतेति कल्पसूत्रवाक्य इव स्पषठं
प्रत(यते । अत एवाल्पारम्भः क्षेमकर इति म्यायेन सहस्रं प्रजपेदित्युक्ति
मव चक्राणां संहारचक्रस्येव वा स्थितिचक्रस्येव वा बाह्यपूजाया मानस-
पूजायाश्च विकल्पः संगच्छते । ततश्च प्रथमदिवस एव क्षेत्रपरियरहा दिदं
पकं पुवङ्कजातं संपाद्य पश्चादुक्तान्यतभरीत्या चक्रा्चनमवकाशानुसारे-
णांऽऽरच्य सहञ्चभाचां विधां जप्ठा दितीयदिनमारम्याऽऽमध्याह्नं चिच-
तुरायन्यतमनियतसंख्यया नवटक्चसमापिपर्यन्तं ततप्याप्तिदिवसेषु पूजनं
रिनेव जपं कृवा हेमादिक कुर्यात्‌ । तदिदु- मन्ञसाधनमचनाङ्गके
मवति ! चक्रसाधने तु..जपस्य प्राधान्पामावादेव तदङ्कहोमायमावा-

[रद्विगविभरामः री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। १०३

तत्प्रकरणे तदकथनं संगच्छते । मन्वसाधने जपारण्म एवार्चनरिधा-
नािङ्कादेतद्विपरीते चक्रसा धनेऽचनस्य प्रात्यहिकत्वं लभ्यते । अनेन
विधिना यस्त्ितिवचमेन नित्याचनस्येव सेतिकतंव्यताकस्य परामर्शा-
चित्यार्चनस्य च प्रात्यहिकत्वात्तह्ाभः । अस्तु वा मन्साधनेऽप्यर्च-
नस्य प्रात्यहिकत्वम्‌ । पर तु मध्यचक्रादिभेदेन विकल्पितम्‌ । चक्र
साधने तु सकलचकरपूजेव कार्या न संक्षिपेत्येव विशेषः । अत एव
मूटे सकलचकार्चनमाचमेकमुक्त्वा तद्धेदाननमिधायेव चक्रसाधनवर्ण-
नम्‌ , अर्चनभेदानां तु चतु्थपटलान्ते कथन संगच्छते । तस्माचचक्रसा-
धनमन्वसाधनयोर्चनजपयोरङ्ाङ्किभाववेपरीत्याद्धो मादिसदसद्धावाच
वैलक्षण्यमिति ज्ञानणेवस्वरसतः सिद्धम्‌ । प्रकरततन्वमप्यस्मिन्नथं एव
स्वरसभिति स्पष्टी मविष्यति । यदि परं संहितादितन्बान्तरेषु टक्षचनय-
जपाङ्खत्वेनापि होमादिविधानमस्तीत्यालोच्यते तदा वाचनिकं होम-
स्याङ्गत्वं स्वी क्रियताम्‌ । मन््रसाधने होमस्य साक्षाखधानाङ्कववेऽपि
चक्रसाधने तस्याङ्ाङ्कत्वं व चनबंलाष्रै॒धाङ्खप्रयाजादीनामिव भविष्यति।
संहितायां चक्रसाधनप्रकरणादहिलंक्षचरयजपविधानास्पकरणान्तरन्था-
येन तस्य कर्मान्तरत्वं वा सुवचमिंति सिद्धम्‌ । प्राचीनास्तित्थं मन्यन्ते
चक्रसाधनाख्यं कर्मैव नास्ति । पुरश्चरणमिति संज्ञा तु परिरोषान्मन््-
साधनस्यैव । यत्तु ज्ञानार्णव चक्रसाधनकथनप्रतिज्ञानं तन चक्रसाधन-
मितिपदं लक्चत्रयजपोत्तरवक्ष्यमाणकाम्यपूजानामेव वाचकम्‌ । प्रतिज्ञा
व्यवहितोत्तरं कथ्यमानो जपस्तु मन्वसाधनमेव । स च सपद पटले
वक्तु युक्तोऽपि स्वतन््रत्वादिहैव कथितः 1 अत एव सौमाग्यरत्नाकरे
चक्रसाधनप्रकरणाह्टक्ष्रयजपयुत्करुष्य नवलक्षजपकथनप्रकरणे संख्यांशे
विकल्पेनास्य निवेशः कृतः । सुन्दरीमहोदयक्रता तु तदुत्कषंमसहमा-
नेन लक्षचयजधस्य मन्व साधनत्वमङ्गीकरत्यैव काम्यपूजाधिकारसिद्धथ-
थमिहैव कथनमित्युक्तम्‌ । परं तु तत्पक्षे वैकरिपकनवलक्षजपस्याप्यत्रैव
कथनापत्तिरिति चोदये काम्यपूजास्वेतावन्मात्रेणाप्यधिकार इति ध्वन-
नाय तदृकथनमिव्युत्तरमित्यादि । तदिदं ज्ञानाणववामकेश्वरतन्तस्वा-
रसिकार्थविरुद्धकल्पनमिति स्पष्टमेव 1 नन्वेवं सति मवन्मते दक्षिणा-
मूतिसंहितास्वरसबिरोधः । तच हि एकोनधिद्ते पटले श्णु देवि प्रव-
क्ष्यामि भीविद्यामन्यसाधनमिति प्रतिज्ञाय रत्नपृष्पपूजां, पूजये द्र॑लख-
चितेश्चम्पकेः स्वर्णजैः पिये, इत्यादिना संक्षिष्योक्त्वा मन्तरसाधनाङ्ग-
दें मालाश्चाभिधाय लक्ष्रयजपं तदृशांज्ञहोमादिकं चोक्त्वा पश्चात्‌,

१०४ . वामङेश्वरतन््ान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[रद्ि°विध्रामः]

अथवा नवलक्ष तु जपेदिदं समाहित इत्यादिना नवलक्षजपतष्टशांरहो-
भादिविध्ि विस्तरेण पटलठसमािपर्यन्तमुक्त्वा "छत्छस-
| अथातः संप्रवक्ष्यामि चक्रराजस्य साधनम्‌ ।
एवं संसिद्धविद्याया विनियोगक्रमं गणु ॥

इति प्रतिन्ञाय काम्यपूजाः कथयित्वा तदन्त एव संक्षिप्य चि्षीज-
साधनमुक्त्वा पटलः समापितः । अत्र च लक्षत्रयजपस्य मन्त्रसाधनतवं
काम्यपूजानामेव चक्रसाधनत्वमिति स्पष्टं प्रतीयत इति चेद्‌। सत्यम्‌ । तन््र-
कर्तु; स्वतन्ब्रेच्छत्वेन पर्यनुयोगानरहतमेवेह समाधानं कथमन्यथा रत्नपू-
जाया मन््रसाधनप्रकरणे कथनं काम्यप्रूजप्राये बीजसाधनकथनं नवट-
क्षविलक्चजपयोरेच्छिकविकल्पायोगन राक्ताशक्तमेदेन व्यवस्थायामाव-
इ्यक्यां सत्यामादौ नवलक्षजपस्य पश्चाद्चिलक्षजपस्य कथने युक्तेऽपि वैप-
रीत्येन तत्कथनं च संदर्मशुद्धिभुरी यत्‌ 1 ईंहशेके तन्नावलम्बनेन संद-
मंशुद्धिमतोद्ंयोरन्यथा करणमयुक्तं च । लक्षत्रयजपश्च. चक्रसाधनात्म-
कात्तस्मात्क्मान्तरमिति तूक्तमेव । यस्तु चक्रराजसाधनप्रतिज्ञाश्टोक-
स्तत्र पूर्वार्धो्तिरं ततकथनप्रकारख्ुटितः सर्वज्ञत्वान्मनसेव वोपस्थापितः।
अत एवोत्तरार्ध चक्रसाधनकथनोपसंहारविह्मेवं संसिद्ध चक्रस्य विनि.
योगक्रमं शुण्विति । संसिद्धचक्रस्येति वक्तव्ये ` विधाय इत्युक्तिस्तु
विद्याचक्रदेवीनाममेदामिप्रायेण बहुशो व्यवहारदह्ोनादविरुद्धेव ।
अथवा पूर्वोक्तटक्षत्रयमात्रस्याचत्येवंपदेनोत्कृष्य पराम इति तन्त्रा-
न्तराविरोधाय व्याख्येयम्‌ । यद्रा माऽस्तु संहितातन्त्रस्पैवं व्याख्या \
नहि सर्वेषां तन्बाणामविरोधेनेकवाक्यता केनापि छकरा । ज्ञानार्णव-
वामकेश्वरतन्वयोस्तु पूर्ववशितोऽर्थो युक्तियुक्त एवेति । ननु चिटक्ष-
जपस्य चक्रसाधनाङ्गत्वे तदुत्तरसाध्यकाम्यार्चनानामिव नवठक्षजपड्प-
मन्त्रसाधनोत्तरं काम्जपानामा नं कुतस्तन्तरेषु न हश्यत इति चेत्‌
` ह्यत एव सौभाग्यरत्नाकरभते पञ्च चत्वारिंशदक्षजपरूपं काम्यम्‌ ।
अस्मन्मते तु ज्ञानाणवे सप्तदृशपटल एव होमेतिकर्तवष्यताकथनोत्तरं
नित्यहोमं पुरा कृत्वा काम्यहोममथाऽऽचरेदित्या दिनोचावचद्व्यकरण-
कहोनानाः चावचफलार्थतया विधानदरनात्तान्येवं मन्तसाधमोत्तरक्ति-
यमापकाम्यकमेणि जपरूपमेव काम्यम्पेक्षितमिति निबन्धे मानामा-
घात 1 नवटक्षजपविधानोत्तरं तहुपयुंक्तदेशानिधाय यत्पुनः स्मयते--

तजर स्थित्वा जपेक्षं साक्षादेवीस्वरूपकः ।
. ततो मवति विदेय ेलोक्यवक्षकारिणी ॥ ..

[द्िणवरेमामः]्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यन्याख्यानस{-तः। १०५

इति तत्काम्यजपविधानपरमिति उखवचत्वाद्रा । यज्ञ सौभाग्यरत्ना-
करेणोक्तम्‌-अजत्यलक्चशब्दश्वक्रसाधनप्रकरणोक्तलक्षत्रयस्मारकः, दक्षि-
णामू्तिसंहितीकवा्यत्वादिति, तन्न । अव्यवहितपूर्वोक्तनवलक्षस्मार-
कत्वं विहायातिदूरस्य स्मारकत्वोक्तेरतिसाहसत्वात्‌ । संख्या्नर्वजञाभा-
वेनेकवचनान्यथामावस्य पक्षद्रयेऽप्यविरोषात्‌ । यद्यपि तन्मते पूर्वथन्थो
न नवलक्षजपपरः कि तु पश्चचत्वारिशहक्चषकाम्यजपपरः। स च मात्र
पराब्रष्टुं शक्यते । पुनःस्मारणे प्रयोजनाभावात्‌ । हुरस्थस्मारणस्य त्वनु-
पदवक्ष्यमाणहोमादिसंबन्धलामः प्रयोजनमिति मवति दक्षिणामूर्मिसं-
हितैकवास्यत्वमिति तथाऽपि भ्रीकमसंहितायां-

लक्षमेकमिमां जप्त्वा सर्वपापहरो भवेत्‌ ।

इत्यादिनैकलक्षजपस्येव पुरश्चरणत्वमुक्तमिति भव द्विरेव पूर्वमाभे-
हितत्वात्तदेकवाक्यत्वाज्ैकवचनभङ्गमन्तरेणेवेकलक्षजप एवा पुरश्र्या-
तेनोक्त इति मवन्मतरीत्या सुवचमिति न किषिदेतत्‌ । सुन्द्रीमहोदय-
मते तु पवग्रन्थो नवलक्षजपपर एव ! परं तुन स जपो विद्यासिद्धिफ-
लकः कितु शिवसारूष्यफलकः ! चतुर्दशपरलोक्तलटक्ष्नयजयप एवेह पुनः
सिहावलोकनन्यायेनोच्यते ! तस्य फलं विद्यासिद्धिः । एकलक्षजपपुर-
रणस्यैव सतो योषितो द्रावयन्त्येव मनस्तस्य सुनिश्रलमित्यादिना विध
सति द्वितीयलक्षतातृतीयलक्षतापयंन्तत्व विधानान्न लक्षमित्येकवचना-
न्ततानुपपत्तिः । अये च किड्युकेहेवनं कुर्याहशांरोन वरानन इत्यादिना
विधीयमाना निष्कामसकामहोमास्तु उमयविधपुरश्चरणाङ्कभूता जेयाः
एदं च भिलक्षं विदासिदध्ये पुरश्चरणं कृत्वाऽनन्तरं नवटक्चपुरश्वरणं
कार्यमिति सिद्धं पुरश्वरणद्रयम्‌ । एवं च दक्षिणामूतिसंहितेकवाक्य-
ताऽपि टभ्यत इति, तदपि भीक्रमसंहितेकबाक्यत्वायिकलक्षजपस्यैव
विधानसंभवाद्युक्तमेव । यन्तु एकलक्षस्येव सतो विघ्रे सत्युत्तरलक्षपर्य-
न्तत्वविधानमिति, तन्न । तथा सति विश्नाभवे सव्येकलक्षस्येव द्विलक्ष-
स्येव वा पुरश्चर्यात्वापत्तेः । तथाच त्वद्भिटषिंतैकवाक्यत्वभङ्गस्तद-
वस्थः । किच नवलक्षचिलक्षयोर्विकल्पो हि दक्षिणाप्रतेरभिमतः। त्वया
च समु्यः कथित इति कीहशपैकवाक्यत्वमिति विचारयतरां काम्यज-
पान्तरपरत्वेन लक्षजपविधिन्याख्याने तु न कोऽपि दोषः \ नचास्मि-
न्पक्चे नवलक्षजपाङ्होंमादिकथनोत्तरमस्य कथनापात्तिरिति वाच्यम्‌ ।
तथात्वे . तदशांशहोमादधिपराप्त्यथं नवलक्षविङ्कतिलस्वीकासापत्तिः ।॥

१९६ बामक्घेश्वरतन्त्रान्तमेतनित्याषोडरिकाणवः-[रेदविगविश्नामः]

इष्टापत्तौ तु होमाभितगुणकामानामाष्टमिकन्यायेन प्राधिनं स्यात्‌ 1
अतो जप्यस्य समानविध्यलामायेहैव तत्कथनस्याऽऽवदइयकत्वादित्या-
दिकं न्यायविद्धिरुद्यामित्यलं विस्तरेण । |

प्रथमपटलठे च चक्रोद्धारस्य पूर्वं वर्णितत्वात्तत्पूजायाश्चान्यवहितपूै-
भुपस्थितत्वाचक्रपूजा एव कतिचित्काम्याः प्रथमं विवश्चुस्तदधिकार-
सिद्धये चक्रसाधनं प्रथममुपदिशति सप्तभिः श्टोकैः-
प्रीभेरव उवाच-
` णु देवि प्रवक्ष्यामि मन््रयोगं यथाविधि,
यच्रानेन विधानेन साधकेन प्रपूज्यते ॥ १ ॥
देशे वा नगरे मामे तच क्षोमः प्रजायते ।
` मण््योभे चकैंनाहम्‌ । मन्त्र चकयोरमेक्भिप्रयेणेवमुक्तिः । योगः
-संनहनोपायध्यानरसगतियुक्तिषित्यमरः । चक्रसाधनभिति यावत्‌ ।
अनेन परवोक्तिन, विधानेन प्रकारेण, साधकेन चक्रसिद्धीच्छुना । यच्च
प्रपज्यते तच्च क्षमो पिघ्नो जायते । प्रपज्यत इत्यनेनाऽऽपुजनमेव
चक्रसाधनस्वरूपमिति ददतम्‌ । इदं च मन्त्रसाधनमेवेति प्राचीनपक्षे
मन्वयोक्षव्ो यथास्थितः । प्रपुज्यत इत्यस्य प्रजप्यत इत्यथ
वर्णनीयः 1 पूजारम्ममात्रेण यामाणानां स्रीणां मनशक्षोमात्तकटाक्चषपा-
तादिभिः साधकस्य चित्तव्यामोहाद्धेतुमङ्गो भवति 1 ततो धैर्थण
दृगणने नागरभिर्विन्नः । तस्याप्यवहेलने तहेशवर्तिनी भिष्धस्स्थाभिरेत-
स्षमीपमयाताभिर्वित्रो मवतीव्यर्थः। प्रा्चस्तु-देश्ाद्परहणेन स्वेच्छया
यत्र कुजापि प्रथ्चर्णाथमवस्यातमभ्यभिति ध्वन्यते । तेन च पश्यश्ाल्लो-
त्तायाः पर्वता्नङ्तीरतीःथयतनाद्यावश्यकताया बाध इति व्याचक्षते।
तन्न। य्वा कुत्रचिदशे शिङ्कं वे पश्िमामुखभित्यादिनाऽस्मिन्नेव
तन्मेऽन्यच च देशनियमिधानस्य बहुलमुपटम्मात \ १ ॥
पोभप्रकारमेवाऽऽह- |
ज्वलत्कामािसतापप्रताणत्प्तमानसाः ॥ २१
पिपीटिकास्थिन्यायेन दूराद्ायान्ति योषितः
मन््रसंमदहद्याः स्फुरजघयनमण्डलाः ॥ ३ ॥
तदशंनान्महादेषि जायन्ते सवेयोषितः

तगस्रङ्मांसमेदो स्थिमज्नारूया हि धातवः पूवैपूवस्यान्तस्तिष्ठन्ति ।

[दिनपिभरामः] द द््योन्नी तसेतुबन्धाख्यग्यास्यानसहितः । १०४ `

एवमतिगुप्ततयाऽवस्थितोऽपि प्रृतकशरीरस्थो मजधातुः पिपीठिकाभिर-
स्थ्नामन्तराक्रम्य श्ज्यत एव । सीऽयं पिपीटिकास्थिन्यायः । अनया
रीत्या साधको गिरिगुहान्तरवस्थितोऽपि योषिद्धिराकम्य मोहरित्वा
भुज्यत इत्यर्थः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २॥ ३ ॥ |

जपे लक्षैकमातरे तु क्षुभ्यन्ते मूतटाङ्गनाः ॥ ४ ॥

यदि न क्षुभ्यतीत्थं हि साधकस्य मनो मनाक्‌ १

संक्षुभ्यन्ति ततः सवां; पाताठे नायकन्यकाः ॥ ५ ॥

पर्वों क्ता हि पूजा नित्यं कायां । कोठाचारघुसंयुक्तर्वरिस्तु सह पूजयेत्‌ ४

नित्यमित्युस्तरतन्त्रे वचनात्‌ । एवं च चक्रसाधनाख्यपूजायास्तदमेवे
तद्विकरतिरूपकर्मान्तरत्वे बा प्रात्यहिकतायास्तदङ्कजपस्य च तत एवः
प्रा्िः । ततश्चोक्तरीत्याऽ्चने कियमाणे यद्येकलटक्षबिद्याजपपर्यप्तकाट-
पर्यन्तमर्चनमविप्रं स्यात्तदा भूमण्डटवासिन्यः सवां अपि योषितः
क्षोभयन्ति । टक्षैकमात्र इत्यत्र पूर्वकाटेकेति समासेऽपि बाहुटकः
पर्वनिपाताभावः । एकमाचक्षब्देनैव वा लक्षराब्दस्य समासः । तथाऽपि
साधक षदप्यश्चुब्धो यदि द्वितीयलक्षसमा्िपर्थन्तमर्चयेदिति सेषः ।
तवा नागकन्या भुवमागत्य विघ्रमाचरन्ति । अच जपस्याचंनाङ्गत्वेन
प्रा्िद्योतनायैव जप्त इति सिद्धवन्निदैशः। द्वितीयटक्षजपस्य कण्ठ.
रपैणाकथनेऽप्युत्तरयेवं टक्षचरयं जप्तवेव्युपसहारालिङ्गादितीयततीयल.
क्षपद्‌ादेरभ्याहारः |

स्पष्टं च ज्ञानार्णवे-तदा द्वितीयलटक्षच तु प्रजपेत्छाधकोत्तमः ।
तृतीयलक्षे संपाते भ्रामयन्ति सुराङ्कनाः \ इत्यादि ॥

एतेन लश्चेकमा्न इति माचपदस्वारस्याहितीयतृतीयलक्षयोरनु-
पादानाचैकलक्षातमकमेवेदं कर्म॑! तवैव टोकवयङ्कनाकृता विघ्नाः
कमेण भवन्ति ! एवं टक्षज्रयमिति कर्मान्तरमिति व्यास्या न)पादेया
एका दीक्षा तिरो दीक्षा एकं वृणीते द्रौ वृणीत इत्यादाविव संभवत्ये-
कवाक्यस्वे वास्यभेदायोगात्‌ । तचरान्तरविसंवादा च । यदपि व्याख्यान
मिमानि ऋणि कर्माण्येकद्विधिक्चरूपाणीति तदप्यत एव नाऽ्दर्त-
व्यम्‌ ! एवं सति यत्सोमाग्यरत्नाकरेणोक्तं .वामकेश्वरतन्व एकलक्षा-
तमकमपि पुरश्चरणमुक्तमस्तीति वदन्तीति, तद्ययेतद्याख्याभिप्रायेण
तदा तदृपि चिन्त्यमेव । पश्चमपटलठे वक्ष्यमाणयुक्त्यभिप्रायेण चद्युक्त-
मेव ॥ ४ ॥ ५॥

` तासामपि यदा नासौ क्षोभं याति मनागपि ।
ततः स्वर्गनिवासिन्थो विद्रवन्ति सुराङ्गनाः ॥ ६ ॥
ततं लश्चचयं जप्ठा वतस्थः साधकोत्तमः ।

क भ कन स

संक्षोभयति देषेशि रलोस्य सचराचरम ॥७॥

तासामपि नागकन्याभिरपि । संबन्धसायान्ये षष्ठी । दशमेनेति शेष
ह्यन्ये 1 ततस्तरत#यलश्चजपारम्भोत्तरम्‌ । एवभुक्तरीत्या लक्षत्रयं जप्तवा
लक्षच्रयजपस्मातिपर्यन्तं कमपूजां करता । वतस्थो बलवत्तरषिश्नसमू-
हेऽप्यस्वलित बह्यचयः । अत एव साधकेोत्तमश्चक्साधनकमठेष्वयगण्यः
संक्षोभयति स्वायत्ती कुरुते । मनोरमायां तु चैलोल्यक्षोभणक्षमानिति-
पद्मरोषसुवनपरथाकरानिति व्याख्यातम्‌ ॥ ६ ॥ ७ ॥
एवं सिद्धचक्रस्य काम्यार्चनाद्यालमकांसिचत्वाररिशसखयोगानाह लि-
खिव्वेत्यादेना परलंसमासिपयंन्तम्‌ । तज कामनीयफलषाह्ष्यात्तत्सा-
धनानि कर्माण्यपि षड्भवन्ति । शान्तिवर्यस्तम्भनविद्रेषणोचाटनमा-
रणमेद्‌ात्‌ । तत्र शान्तिरुपद्रवनिवृत्तिः 1 वर्यं राजादीनां स्वायत्ती-
करणम्‌ 1 स्तम्भनं प्रवृत्तिनिराधः । विद्वेषणं स्रेहमङ्खः । उच्चाटनं
स्थानान्तरप्रापणम्‌ । प्रासिद्धमन्यत्‌ । परे तु रक्षाशान्तिजयलाभनिग्रह-
निधनमेदात्षाद़विध्यमाहुः ।-परसज्ज्यमानोपद्रवप्रागमावपरसिपालनं रक्षा ।
` प्रसक्तोपद्रव््वसः शान्तिः । रणद्यतादिषिजयो जयः । बाणिज्यादिभि-
रिषिप्रातिर्लाभः । व्याध्युत्पाद्नं निग्रहः । शोषं प्रसिद्धम्‌ । अचर स्तम्भ.
नस्य रक्षायां वह्याकषयोजंये पिर्देषोचाटनयोर्नियहेऽन्त्मावमिच्छन्ति ।
यद्यपि कामन नन्त्यात्तत्साधनानन्त्येन षट्सख्यातिक्रमेऽपि न ताक्िका-
णामिव क्रापि हानिस्तथाऽपि षट्स्वेव कर्मसु प्रातिस्विकमङ्गविशेषाणां
तन्ान्तरे विधानात्तत्तत्कमौन्तभौवे तत्तदङ्खपाधिः फलम्‌ । तामि
चाङ्गानि सौमाग्यरतनाकरे जयोधवि्ञे तरङे द्रष्टव्यानि 1 `
तत्र वश्यप्रयोगमाह द्वाम्याम-
` लिखित्वा विपुलं चक्रं तन्मध्ये प्रतिमां यदा ।
नाश्ना ठिखति संयुक्तां ज्वलन्तीं चिन्तयेत्ततः ॥ < ॥
शतयोजनमाञस्था त्वहृ्टाऽपि च या भवेत्‌ ।
मयलज्नाविनिमक्ता साऽप्वायाति विमोहिता ॥ ९॥
बिन्दुस्थाने वक्षकमं्रतायाः प्रतिकृते्टे खनाय' बिन्दुविरहितं विपु
भीचक्रं टछिखेत्‌ \ तत्र ठेखनकरणद्रव्याकाङक्षायां वश्ये सिन्द

रादिरक्तद्रव्येण लेख्यमिति सामान्यविधिना वा सिन्द्रररजसा देवि
कु ्कमेनाथवा पुनरिति भ्रक्रती विहितस्य चोदकाद्रा कृत्वा चिन्दूर-
रजसा चक्र तत्र विचिन्तयेदितिदक्षिणाम्रतिसंहितायामस्मिन्नेव कर्मणि
सिन्दररविध्ानाच्छाखान्तराधिकरणन्यायेन कर्मद्ये सति गुणोपसंहा-
रद्रा सिन्द्ररादेरेव प्राप्तिः संभवतीत्याशयेन मे तदुक्तिः । यत्त
गोरोचनादिभिर््रन्येश्वकराजं समाटिखेदिति ज्ञानाणवेऽस्यैव कर्मणः
प्रकरणे वचनं तद्यद्यपि स्तभ्भनकर्मण एवानुगुणं पीतद्रव्यत्वात्तथाऽपि
वाचनिकत्वात्तदपि वैकलिपिकं ठेखनद्रव्यम्‌ । अत एव ज्ञापकाद्रश्यादि
षटूकमभेदेन नियतानामङ्कानां तन्ञान्तरेषु प्रकरणान्तरे कथिताना-
मिह न प्रा्िरिष्यपि सुवचम्‌ । एतेन पट्कभमूतकाम्यचक्राचंनवि्ो-
षाणां चक्रसाधनान्तराध्पेक्ारककास्यचक्रार्चनानां च अयोर्विशद्रा-
विक्तरङ्योभदेन छेखनं सौभाग्यरत्नाकरे सगच्छते । नान्ना संयु-
त्तामिति प्रतिमाविकषेषणम्‌ । नाश्नश्च कामराजक्टेन विद्भणमावश्य-
कम्‌ 1. ज्वलन्तीं नामसहितां महाबीजषिदभितामिति तन्त्रान्तरात्‌ । महा-
दीजशब्देन कामराजबीजमच्यत इति भरी विदयानन्दनाथो व्याचख्यौ । विद्‌-
भप्रकारस्तु श्ारदातिलके-मन्त्रा्णद्रद्रमध्यस्थं साध्यनामाक्षरं टिखेत्‌ ।
विदर्भं एष विज्ञेय इति । तद्यथा षडक्षरस्य कूटस्य द्वितीयत्‌ती-
याक्षरयो्म॑ध्ये लक्ष्मीति साध्यनान्नः प्रथमाक्षरं चतुर्थपश्चमाक्षरयोमध्ये
साध्यद्ितीयाक्षरं लेस्यमिति । साध्यनामाक्षराधिक्ये तु प्रतिप्रधानमिति
न्यायेन मन्त्रं पुनः पुनरावत्यं साध्यनामाक्षराणि' ` सर्वाणि ` बिद्भयेत्‌ ।
मन्नषिदर्भणस्य नामसंस्काररूपत्वात्‌ । अथरल्नावलीकारास्तु-प्रति-
माया हृदेशे मूलविद्यां छिखिता तस्या हष्ेखाया हकारमध्ये साधकः
नाम षष्ठचन्तं िटिख्य तदधो रेफहकारयोर्मध्ये साध्यनाम द्वितीयान्त-
माकषयेति क्रियापदं च छिखेदिति व्याचक्षते । तच यलं त एव जानते ।
य्न््स्रामान्यविधितस्ततोऽप्यधिकानां ठलेखनीयाक्षराणां लामात्‌ +
वदुक्तम-जीवः प्राणो जीवमन््रात्ममन्बी
शक्तेन भरोचयुग्मं च जिह्वा
साध्यः कत कमं तत्तखिया च
दरे गायञ्यरौ मन्वयन्चप्रमेदाव्‌ ४.
प्राणक्षेपो यन्वहद्‌ भूय(त्सूरय)बीजं
रक्षाणां मात॒काभूतवर्णाः \

इत्यङ्खगानां विशतिर्टेखनीया
यन्वे यन्त्रे संप्रदायानुसारात्‌ ॥ इति ।

अनयोः श्टोकयोरर्थस्त॒ तुचभास्करे सविस्तरं वणितोऽस्माभिः 1
एतस्यारि यन््रत्वाद्वंशतिलेखनस्येष्टत्वे तु नित्याचनेऽपि चक्रराज तषे
सनापत्तिदुरद्धरा । तन्नापीष्टापत्ती संप्रदाय एव शरणमिति दिक्‌ । ज्वल-
म्तीं कामागधिना दह्यमानां विचिन्तयेत्‌ । मन्वपावकशिखाविमोहिता-
मित्येके । सा च शिखा तयोन्यन्तराटोदिता चिन््येत्यपि- केचित्‌ ।
तत्सवं तन्न्रान्तरसंवाद्‌ एव विश्रम्भणीयम्‌ ! शतयोजनेति हातङ्ब्दोऽ-
नेकपरः । योजनानां सहं त॒ इति तन्वान्तरात्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ।
नच(स्मिखरयोगे चिन्तयेदितिविधिवशाचिन्तनमाच्मेव फलसंबन्धा-
सधान नाचनमभ्रवणादिति वाच्यम्‌ । चक्रठेखनोक्त्येव तद्चेन-
छामात्‌ । यथा तावत्सौर्यादिवाक्येषु निर्वपतिश्रवणं वायव्यादि-
वाक्येष्वालट मतिभरवण च यजतेलक्षकंदशंदैक्षप्रकरतिकत्वे लिङ्गं च
तथेह चक्रपदमात्रेण तदचनस्य नित्यार्चेनप्रकृतिकस्वस्य च टाम इति
संपरदायात्‌ + एवयुतच्तरत्रापि । एते च सदं प्रयोगाः सत्तदिनावधिका
इति फेचित्‌ । सकृदेव वा यावत्फलोदयमावत्तिर्वेति तु युक्तम्‌ । कवि-
तयोगे सत्ताहाष्ासवत्किकरो मवेदित्युक्तमस्तीति चेत्‌ । क तावता
बण्मासान्ध्यानयोगेनेत्यप्युक्तमस्त्येदेति ॥ ८ ॥ ९॥

प्रयोगान्तरमाह दवाभ्याम

` तन्मध्यगोऽथवा भूत्वा मन्ती संचिन्तयेद्यदा ।
सवमात्मानमरुणं साध्यमप्वरुणीकरृतम्‌ ॥ १० ।
ततः संजायते देषि स्ब॑सो माग्यसुन्दरः 1
वमः सर्वलोकस्य साधकः परमेश्वरि ॥ ११ ॥
अथेति प्रयोगान्तरारम्मे, वेति विकल्पे । तन्मध्यगः, चक्रमध्ये `
स्थितः । अरुणव्ट्टसहस्तुल्यम्‌ । साध्यं वशक्रियाक्ममूतम्‌ । अर-
` णीक्रतं स्वतेजसो व्याप्त्येति ख्विप्रत्ययटभ्योऽथः

तन्नान्तरेऽपि-उयत्सुयंसहस्ाममातमानमरुणप्रमम्‌ ।
साध्यमव्यरुणी मूतं चिन्तयेत्परमेश्वरि ॥ इति ।
अथंरलावलीकारास्तु-स्वीयां कुण्डलिनी वहन्नाञ्या बहिरानीय
साध्यनासिक द्वारा पवेशय तत्डुण्डिन्येकीङरत्य तयां कवटीङरतं साध्यः

व {रदिगवितामःभीमास्केरर मोक्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः 1 ` १११

जीवं स्वासन{भिन्न)तां नीत्वा स्वबह्मरन्धेन्दुमण्डलादारक्तामेव खधा-
धारां निःसारं तया सर्वमात्मानं साध्यसहितमाप्रावयेदिति वर्णयन्ति ।
तवर्णवसंहितयोनं हर्यते । साध्यवक्ीकारशि पूर्वपयोगेण सहास्य
विकल्पः; । सौन्द्यादिकमप्यस्य फलम्‌ ४.१० ॥ ११॥

सवंरक्तोपचारस्तु पूजयेन्धुद्रया युतम्‌ ! `
यस्य नाश्चैव संयुक्तं स भवेदासबद्ररी ॥ १२॥

` ` सुक्रारब्दो यद्यपि नानार्थस्तथाऽपि प्रकते गुरुगुखेकवेद्य यद्योनिमु-
भावन्धनाख्यं मन्त्रदोषनिरासाय यत्सपरदायिकेरनुष्ठीयते वदेह
आह्यम्‌ । मुद्रासंनद्धविय्रह इति तन्वान्तरे स्वशरीरे मुवया संनाहवि-
धानालिङ्गात । व्याख्यातं च तथैव कजुविमरिीन्यां नात्रैव संयुक्तं
विदितं यथा तथा । तत्पकारश्च पूर्वमुक्तः । यस्य नाम विदुरभितमिति
ज्ञानाणेवादियमेव व्याख्योचिता । ये तु साध्यसाधकयोर्नामहयं वक्षी
कुर्विति कियापदं च ठेख्यमिति व्याचक्षते तेषां मूलं मृग्यम्‌ ॥ १२॥ . -.
प्रयोगान्तरमाह निभिः- |

` अद्ृष्टायास्तु संयोज्य नाम चक्रस्य मध्यगम्‌ ¦
विरच्य योनिगुद्रां च तामाकर्षयति क्षणात्‌ ॥ १३ ॥
यक्षिणी वाऽथ गन्धर्वीं किनरीं वा सुरेभ्वरीम्‌ ।
सिद्धकन्यां नागकन्यां यक्षकन्यां च खेचरीम्‌ ॥ १४॥
दिद्याधसमप्सरसमपिकन्यामथोर्वंशीम्‌
मद्नोद्धवविक्षोभस्फुरनवनमण्डलाम्‌ ॥ १५ ¶

अह्टाया यक्षिण्याद्यन्यतमरूपाया यन्नाम ग्यवहारयोग्यं तक्रस्य
मध्यगं यथा तथा संयोज्य चक्रमध्ये तद्राचकप्रातिपदिकमाचर विलिख्य
न तु मन्वेण सह विद्भात्क इह संयोगः । अहर्यखीनामवणश्क्र- `
मध्ये विटिस्य विति संहितोक्तैः । एतावानेद च पूर्वपरयोगादस्य
विशेषः । योनिभुद्राङ्स्चिने तु तन्त्रान्तरे विशेषो न श्रूयते \ ये तु मन्त्र
दोषनिरासे कथितं योनिमुद्राबन्धनमपि पोक्तसंक्चोभिण्यादिद्क्षकान्तर्ग-
तमेवेति मन्यन्ते ते त्वसाप्रदायिका इत्युक्तं श्रीहर्षदीष्ितैः । तस्मादिह
संप्रदाय एव यावद्विशेषदुर्नं शरणम्‌ । यक्षिणी यक्षतो भिन्नैव जातिः।
'अतो न यक्षकन्यापदेन पौनरुक्त्यम्‌ । अप्सरसे सिद्धेऽष्युव-
शीयरहंणं गोबरीवदैन्यायेन । इदं च यक्षिणीपित्यादिश्टोकहयस्थं

११२ पामकषेश्वरतन्त्रान्तगतनिष्वापोडशिकार्णवः- [द °विध्रामः]

पदजातं तामित्येकवचनान्तस्य. पिरोषणम्‌ । केचित्तु वक्ष्यमाणप्रयोग-
स्थस्य सर्वयोषित इत्यस्य विशोषणं मन्यमाना इमं प्रयोगं मानुषीमाच्न-
विषयं मन्यन्ते तत्तन्त्रान्तरविरुद्धम्‌ ॥ १३ ॥ १४॥ १५ ॥
म्टोकार्धनैव प्रयोगान्तरमाह-
महाकापकलाध्यानास्क्षोमनेत्स्वेयोषितः।
यदेव कामकलाध्यानं कववर्थस्वेन पूर्वं विहितं तदेव कामनोहेशेन
कियमाणं काम्बमपि मवति ! ततश्च संयोगप्रथक्तवन्यायेनोभयाशथमिवं
ध्यानम्‌ । सवेयोषितो लोकच्रयस्थाङ्गनाः।
महाकामकलाध्यानयोगान्चु सुरवन्दिति ।
क्षोमयेस्स्वर्गभूर्टोकपाताटतलयोषितः ॥
इति ज्ञानाणंवात्‌ । अव .तुशब्दबलात्मथमप्रयोगादेतस्य भिन्नता
खष्चित्ता, तेन - प्रकरृततन्बेऽध्य॒ष्टश्टोकषरेकः एव प्रयोग इति भ्रमो. गल-
हस्ततः
अथार्चनमन्तरेणेव कतिपित्योगान्वक्त॒मारभते-
रोचनाकुङ्कुमाभ्यां वा. सप्तभागे तु चन्दनम्‌ ॥ १६ ॥
अष्टोत्तरशतं जप्तवा तिलकं धारयेदबुधः
ततो यमीक्षते वक्ति स्पृशते चिन्तयेच यम्‌ ॥ १४७ ॥
अ्थन चं दारीरेण स वशं याति दासवत्‌ ।
रोचना गोरोचन ढुङ्‌ङ्मं केसरम्‌ । अनयोरन्योन्य. मागसाम्यं
सम स्यादश्र॒तव्वादिति न्यायात्‌ । चन्दने तु मिखिताभ्यानेताभ्यां सम-
गम्‌ ।
रोचनाभागमेकं तु भागमेकं तु इद्ङुमम्‌ ।
अथ मागद्रयं दूषि चन्दनं मर्दयेत्समम्‌ । इति तन्नान्तरात्‌ ।
ये तु रोचनाकुङ्कुमयोभागद्रयं चन्द्नभागमेकमेव योजयेदिति
व्याचक्षते ते निभूटव्वादुपेक्ष्याः । अर्थनेति सहार्थं ततीय ॥ १६॥१५७॥
तथा पुष्पं फं गन्धं पान वशं महेश्वरि ॥ १८ ॥
अष्टोत्तरशत. जप्त्वा यस्याः संपरेष्यते क्चियाः
सद्य आकृष्यते सा तु विमूढहृद्या सती ॥ १९ ॥
हटाङ्रश्िरियं भद्रे न करिसतिहन्यते .।
पुष्पमिति पत्रदेरुपलक्षणम्‌.। फलमन्नताम्बूकदेः ! गन्धं कर्षरादेः ।
पानं द्धिटुधादेः.। वन्ञं मूषणादेः 1 यस्या इत्यत विङ्गमविवक्षितम्‌ }

[रदिगविधामः]भ्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसाहेतः । ११ ६

(कि +

एवं पवप्रयोभेऽपि यमीक्षत इत्यज । हठाकरशिरिति । यदि साध्येन पर-
मन्जस्तस्भनाः प्रयोगा अनुष्ठीयन्ते तद तत्विद्धिप्रादल्यात्साधकप्रयो-
मस्य प्रतिहतिः स्यदिव । अयं तु प्रयोगो बलवताऽपि न प्रतिहन्यत
इत्यर्थः ! भद्र इति संबुद्धिः सप्तमी वा ॥ १८ ॥ १९॥
अथ सिरेकादक्षाभिः श्छोकेरेकं प्रयःगमुपदिकशिति-
टिखेद्रौचनयेकान्ते प्रतिमाद्वनीतटे ।॥। २० ॥
सुरूपां चारूणृद्ारवेषाभरणभूषिताय्‌ ।
तद्धालगलह ्ाभिजन्मभ्रण्डलयोजितास्‌ ॥ २१ ॥
जन्मनामपहावियामङ्कदुक्ञान्तविद्धिताम्‌ ।
सबाङ्कसविसटःनमालिस्य मदनाक्षरद्र्‌ ॥ २२॥
तदाशाभिभुखे भूत्वा सिदुरीकतवियहुः ।
वद्ध्वा तु क्षेभिणीमुद्वां वियामरशतं जयेत्‌ ॥ २३ ॥
नियोज्य दहनागारे चन््सुयकूलालछषे ।
गोमयेन रहःस्थावे भ्रूभिष्धुपलिप्य तश्च गोसेवदेन साध्यखीप्रतिमां
शङ्गररसाटुगरभेववेणाऽऽभस्णेध् दुं सल्यश्विखिय तस्या भालमारभ्य
यो निपयन्तं तद्वजन्मनापदहता शावद्ः उम नल्यङ्कश्ाजनिद(भतां
करता लिलि । अङ्कुशं जन्मलापादाद्धर दि याक्वर्ुयं पुनरङ्कशं
जन्मनागष्ितीयाक्षरं विथाततीदवद्थरे दृस्यःहिरीत्या टलिसेत्‌।
ततस्तत्मतिभाय देहे याचन्ति स पस्थालति वदरडु स्थटेषु पुनः पुन-
द्वितीयक्नदमेव भििस्य तर्ज दाडिमीटुम्यायं तत्तत्संधिषु छीनं
विभाव्य साध्वख्मी यस्यां दिशि विषति तदाभिपुख्येन देवतामावापाद-
काल्यासान्क्रत्वा वक्ष्यमाणलक्षणां क्षभिगणीयुद्रां [वद्ध्वा] तद्वीजं
[चन्ददूर्यककाटपे दृहनागद्रे नियोजय कियाबदरातं जपेदिति स|युदा-
यार्थः । अचर गोभयरेपः संहितोक्तः-
लिप्तगोमयभूमो तु लिखेदरोदनया ततः ॥ इति ।
जन्ममण्डलशष्डो योगिपरः । विक्त भालपदमान्ताचकोपलक्षके
[जन्म]्ण्डलपदं मूलाधारपरभिति वदन्तः पट्चक्रेषु विधां टिखेदित्या-
हः! तदयथाक्षरम्‌। ये त्वङ्‌ छुशोतरं वियाक्षरद्रयं तती जन्मनामाक्षरमिति
व्याचक्षते तेषां पाठक्रमपरित्याभे मूं प्चन्त्यम्‌ । दाडिमीपुष्पप्रभव्वं
त्व्णवोक्तमू- लीनं दाडिमिपुष्पामे चिन्तयेेहसंधिष्विति ! मद्नाक्षर-
पदस्य क्रींबीजपरत्बेन व्याख्यानमनारेयन्‌ ।
१५

सवङ्खसधिसंटीनं काभकूरं समाटिखेत्‌ 1 इतिसंहिताविरोधात
एवं -क्षोभिणीरीजयुद्राभ्यां वियामष्टश्ञतं जपेत्‌ ।
योजयेत्तां कामगेहे चन्द्रसयकलावृते ॥
इतिवचनान्भुटस्थो दहनागारकब्दो मदनमन्विरिपरः । तज योजने
तु मुद्राया एव योग्यताबलात्‌ । ेवित्त-इडहनागारशब्देन साधकस्य
मूलाधारमुच्यते \ त्र योजनं साध्याया इत्याहुः । परे तु चन्द्रसूयंकलायु-
्ताथिमण्डलं श्री चक्रभेवेत्याह्कः । तदुभयमपि संहिताषिश््म्‌ ॥ २० ॥
१२१५२२१ २२॥
अथाऽऽक्रष्यमाणां साध्यां दर्णयति-

ततो विचलिवापाङ्गामनङ्गशरपीडिताम्‌ ॥ २४ ॥
दूरीक तस्वचारिजभवलज्नानयाङ्‌ङ्ुश्चाम्‌ ।
आछुषटहदवं यटपेयासङ्गीनजीविताम्‌ 1 २५ ॥
वप्रभाादमिगयदीवन्यदुर्धिदःद ।

प्रश<न्मद~ ~ व< ४ र ५
(दश्ीष्राम्‌ ।

अश्‌ \ २७ ॥

जनै।
४
८
>|

६ १.

91111111
मवाद्धुवगद्दावदे पस्यायष्ुद्‌
धनो शिकयदहयन्धषपदन्रहपदुरषद्‌
धिथूखाधिर रिद्न्णामिव शाज्दािव हताम्‌ ५ ६८ ॥
सखिश्विवािव भिःसंज्ायिद प्रणथितामिव 1
गलितारिव संथ्रान्यमिवोङ्ायरितामिव ५२९१
विहस्वानिव संकीणसिवाऽऽडुलितमानसाम्‌ । ..
रिदद्धीनाभिव भिश्वेशसिवान्यत्वं गताभिव भ २०.॥
भ्रयन्पहानिलेषह्मतवन्याकएरां नभस्थले ।
अरमन्तीधानयेश्चारीं योजनानां शतैरपि ॥ ३१ ॥

` विदलितावपाङ्धं नेजयोरन्त। यस्यास्ताप्‌ । स्वे, आत्मीया जनाः ।
वारिजषाचारः ! नयो नीतिः! दुक्त आल्पीयाङ्नियान्ताः पश्ा-
ङद्धश्ा यया तापर्‌ ! उरनं जवतं देहमानं यस्यास्ताश््‌। वप्रः पाकारः।
प्रष्ादो भूष्ुजां गृहम्‌ । निगडः शह्कलादण्डो द्वारनिरोधकः । नदीव.
न्ञमन्तगतितनदीका पएरिलिा 1 एतैः इुरश्िताषपि प्रोचरद्िमदमयेः
क उोठेम॑हातरद्धैः प्रस्फुरन्तीः जश्नस्यद्टी यस्यास्ताम्‌ । शचक्तिवकात्सा-

धकोपास्यदेर्वापरिवाराहुबलन्त्याः शक्तेश्चक्रान्तभतान्यतमाया वलनया
व्याप्त्या कवलक्रतां स्वायत्तीक्रतां, शाक्त चक्रं तदयमूलाधारं तस्मादु-
चटन्त्याः शक्तेः इृण्डलिन्पा इति केदित्‌ । सनसोऽप्यधिकवेगन
मन्त्रवायुनाऽपहतमाक्कश्मंशचुकं यस्यास्ताम्‌ । पिमरूढामिवेत्याद्यश्चतुरदके
वकाराश्चतर्दशधोलमक्षाथ(; |

मन्ये शङ्कं धुवं पायो तूनभित्येवभादिभिः ।

उत्परक्षा घ्यञ्यते शन्देरिवक्ब्डोऽपि दादश ॥

इत्याटकारिकवचनेन तस्योयेक्चाव्यञ्जशूल्वात्‌ । उङ्ाभमरितां भूता-

निष्टां, विहस्तां व्याकुला । विदहस्तव्यङ्कुरौ समारित्यभरः । अन्यत्वं
गताव, अन्य्वु्ीभिव । स्वष्टमन्वत्‌ ॥ २४१ २५ ॥ २६ ॥. २७॥
४२८ ॥ २९॥३०।॥ ३१ ५

अथ द्रा रद्लाक्ूसम (ऋ
0 ५
अथा (तुशा सथः 114 दक्वद्यतः।॥
चार. < ९८८ द, दन रन्ुद्ु ॥ ३२॥

भूजादिपने चक दन्य सार दिते दंषूञ्य यो धारयेत्सं
व्याघराडिदु्टजन्तुष्ववध्यो भवि । उक्तं च सानामवे-
मात्रका विटिखेचन्वबाद्यतः सकाः प्रिये ।
भूजंपन्रे स्वणपते रौप्यपन्रेऽथ तारके ॥
सोऽवध्यः सवेजन्त्नां व्याघ्ादीनां चिशषतः । इति ॥
संहितायामपि-अथवा मातुकाश्चक्रबाद्ये संवेष्ट्य मन्य षित्‌ ।
तच्चक्रं पूजयेत्सम्यगित्यादि ॥ ३२ ॥ |
अथ निकायिन्यायेन पृथैपूर्वबिकारानुत्तरोचरान्प्रयोगान्कतिविदाह-
तथेव हि महेशानि स्वसंज्ञाक्रमयोगतः
चन्द्‌नागुरुकपूररजरामरतां बजेत्‌ ॥ २२ ॥ |
तथेव पूर्वपयोगवदेव । स्वनप्मयोजनं चन्दनाधैरेव ठेखनमिति तु
विशेषः । संहितायां तु कंस्तूरीकेसरयारपि मेटनमुक्तम्‌ । अचर
नामटेखनादीतिकतंव्यताविस्तरो यन्थविस्तैरेकप्रयोजनकोऽथरत्नावल्यां
द्रष्टव्यः ॥ २२ ॥
` पुनर्वरयप्रयोगानेवाऽऽ्ह-
एवं देषि विधानेन राचनागुरुकु ङ्कुमेः ।

ॐ ` ^ॐ ^~

हिखितं चक्रयोगेन(ण) यस्मिन्कस्मिन्नपि स्थितम्‌ ५२४१५.

साध्यनाम स्वनाश्चा तु चक्रस्यान्तविद्र्भितम्‌ 1
करोति सकलाहीकानविरात्पाद्वर्तिनः ॥ ३५ ॥

पूर्वोक्तरीत्या मातृकावैषशितं चक्कं रोचनाद षिटेख्य तन्मध्ये स्वनान्ना
विद्भितं साध्यनाम विदिद्य पूजयेत्‌ । सवे जनाः पादुसमीपवततिनो
भवन्ति । चक्रयोगेन(ण) लेखनोपायेन भूजोद्याधारनियमा देहं धारणं
च कृताकरतभित्याह-पस्मिञ्चिति-॥ २४ ॥ ३५ ॥

भध्यं गतेन बीजेन मह्‌ाकामकलातसना ।

एकमेकमवष्ठभ्य साध्यनादाक्चरं पिये \\*३६ ॥

ब टिरप्यसिद्ैरेव वेष्टयेन्मात्रकाक्षरेः ।

हैममध्यभतं छरुत्वा धारयद्वाश्के भजे ॥ ३४७ ॥

शिखायावथदा वश्ये धारयेखन तत्र वा ।

करोति दारयूतं हि लोक्यं स्चराचश्यु ५ २८ ॥

संभोषह्यपि राजानं बाजत हुष्टङ्कुञरद्‌ ।

चोरं केदरिणं द्वं पएर्चङ्कः महायहम्‌ ॥ ३९ ॥
दाश्चन्वज्ञाक्षधि सश्चं वेताल राक्षद्दं तथा ।

@

भूतप्रेतपिशार्वाश्च धारिता चक्षरूपिणी ॥ ४० ॥

महाकामकलात्छक रबौज चतुथंस्वरस्तैन मध्यंगतेन लिकोणान्त-
छिसितेन साध्यनामाक्षसरभक्वेकप्रवष्टभ्य संपुटीङ्कत्य वहिश्वकार्थान्नद-
योनि चक्राहुहिवातुकाभिवषटयेरिति तु कविमशिन्यां व्याख्यातप्न ! रत्नाव-
लीकारस्तु-मध्यंगतेन मू विध्ामध्यस्थेन बीजेन्‌ कामराजकूटेन साध्य.
नामाक्षराणि म्रथयित्वा चिकोणान्तर्धिषटिख्य बहिः कामङराद्हिखि-
कोणमध्य एव मातृकाभिः साध्यनामक्षरयथनरीत्येव वेश्येदिति
व्याचख्यौ । वस्तुतस्तु-भूले चक्रस्येतिपदाभषेऽपि निकायिन्यायेन
पूवेयागपरक्रतिकववाद्धारिता चक्तरूपिणीत्युपसंहाराञ्च चक्रस्येत्यस्योप-
स्थतो तस्य मध्यं तस्य बहिरित्येवाथंः । यत्तु संहितायां वचनम-

कामक्टेन देपेशि संदभ्यं पथगक्षरम्‌-
साध्यनान्नां चिकोणान्तवेशटयेन्मातुकाबषहहिः ।॥ इति

तत्रापि चक्रं विलिष्येत्यस्य पवश्टोकाद्नुवृत्तेस्तद्विरोधेनेव चक्राद्र-
हिरित्येव व्याख्येयम्‌ । तेन प्रकरतितः प्रास्य बाधो न कृतो भवति ।
तु्थस्वरावष्टम्मो मातुकावष्टम्भश्च मानाभावास्दंहिताविसोधाच् तोपा

देय इति युक्तम्‌ । अजाऽऽदौ कामक्कूदं ततो देवदत्तप्रथमाक्षरं पुनः कूटं
वकारः पुनः कूटं दकारः कूटँ त्कारः कूटमिति यथनक्रमः । संहितां
साध्यनाघ्नामितिबडूुव चननिर्दृशादनेकसराध्योदेशेन सक्रदेवायं प्रयोग
इति ध्वनितप्र्‌ । तदनुसारेण साध्वनान्नामक्षरमिस्येव प्रकृते विग्रहः ।
सचराचरमित्यत्र तच्छब्दश्चक्र पराग्रङतीति विमरिन्यायुक्त तदयुक्त-
भिति स्पष्टम्‌ ॥ ३६ ॥ २७ ॥ ३८ ॥ २९ ॥ ४० ॥

तेन करभेण संदभ्यं पुराणां नाम सन्द्रि।

मध्ये चतुष्पथे चापि चतुर्हि निधापयेत्‌ ॥ ४१॥

महान्कोटाहटस्तच ततो लोकस्य जायते ।

योषितां च विशेेण पिद्धि्टानामपीभ्वरि ॥ ४२॥

पर्वोक्तं एव प्रयोगे साध्यनाभाक्षराणां स्थाने सुघ्रपारलिपु्ादिनग-
रनामाक्षरणीति विज्ञेवः 1 नन्वेवं सति नगरस्येव साध्यतवाप्ूर्वेणेव
सिद्धमित्यत आह--पध्ये चेति । नगरस्य मध्यमाभे चहुष्यथे पूर्वादि-
दिङवहुष्ये च निखननार्थं वष्वद्राणि काच त्ति विरोवान्न गतारथ-
तेति भावः अत्र संहितायां रिद् पएूर्वाद्ु कमादित्बु क्तेः प्रकते चका-
रभ्रवणाच्च षण्णां समुचय एव न विकल्पः । स्वं नगरमेव स्ववशे
तिष्ठतीति तास्प्याथंः ॥ ४१ ॥ ४२॥
| एतन्मध्यगतां पृथ्वीं सरेठवनकाननाम्‌ ।
चतुःसमुद्रपयन्तां ज्वलन्तीं चिन्तयेस्िये ॥ ४२ ॥
पण्मासान्ध्यानयोगेन जायते सदनोऽपरः ।
दधवैवाऽऽकर्षयेष्छोकान्हष्ठैव ऊुरुते वदो ॥ ४४ ॥
इष्टया संक्षोभयेन्नारीं दृष्टैवापहरेद्विषम्‌ ।
हष्टया करोति वागीशं हष्टया सर्वं षिमोहयेत्‌ ॥ ४५ ॥
इष्टया करोति चाऽऽ्वेश दुष्टया स्वं विमोचयेत्‌ ।
हष्टया चातुथिकादीश्च नाशयेष्धिषमज्वरान्‌ ॥ ४६ ॥

एतस्य चक्रस्य मध्यगतां सर्वा प्रथ्वीं चिन्तयेत्‌ । षण्मासानित्यत्यन्त-
संयोगे द्वितीया । ज्वरपदमस्राध्यरोगमाजोपलक्षणम्‌ ॥ ४३ ॥ ४४ ॥
॥ ४५ ॥ ४६ ॥ |
एतत्पपजितं राचौ चक्रं सिन्दरररशितम्‌ ।
करोति महद्‌ाकर्ष सुदूराद्पि योषिताम्‌: ॥ ४७.१५ `

सिन्दररेण रथितं लिखितम्‌ । राघ्रौ सिन्दररलिखितं पूजयेदेकवित्तत
इतिसहितेकवाक्यतवात्‌ । तेन हरिद्रादिना विरिख्य सिन्दूरं पूरयेदिति
व्याख्यानमनादेयमर । महदिति चक्र दिकेषणम्‌ । महतामाकषमिति वा \
महभुव्सवं ददातीति महः । स चासावाकषं इति घा ॥ ४७ ॥
सदा दिश्चु रिदिक्ष्वेवं यदा देवि प्रपूञ्यते ।
दिगनुक्रभयोभेन(ण) तदा खर्वं जगद्वशे ॥ ४८ पै
यां दिकं स्वां वश्यिहुभिच्छ्रुस्तषहिमभिश्ुखः सदाऽखण्डं प्रजयेत्‌ ४
एवं क्रमेण सर्वं जगद्रशयहि । अत्र दिङ्नापेव खाध्यनामेत्याहुः॥ ४८ ।४
भूर्जपडे पिलिख्यैतन्नषे भिर्विवरोदरे ।
रोचनागुरूकाश्यीरेमंध्ये संदभपेत्युरम्‌ \॥ ४९ ॥
विपुलं दैशमयवा विषयं बण्डल तथा ।
स्षनामसषहितं करत्वा यदि भूषय निधापयेत्‌ ॥ ५० ॥
धारयेद्यक्षा हस्ते कण्ठे बा बाहुदहतः ।
शिखायाथथदा वदै यश्च तथ स्थितं चवा ५१ ॥
च्ेदव्यङ्ामामे वुरक्षोभणश्चुचमम्‌ ।
नूतने निरिछिङ भूजं चक्तं विलिख्य तन्मध्ये स्वनाच्वा विदरभितं नग-
रदेशमण्डलखण्डान्यतमं कृत्वा विटिख्य संपूज्य निखननधारणाद्यन्य-
तमं द्ुयांदिित्यथंः ॥ ४९ ॥ ५.० ॥ ५? ॥
अरकसीरं कुङ्कमं च धत्तूरकरसं तथा ॥ ५२॥
रोचनालक्तकं लाक्षारस मगमदोत्कटम्‌।
एकीकरता चक्रमेतद्िष्यते यस्य संज्ञया ॥ ५३२ ४
तस्य चारयहव्याधिरिपुसिहाहिवाजिजम्‌ 1 `
यक्षराक्षसवेतालमूतपरेतपिशिाचजम्‌ ॥ ५४ ॥
लूतावृशिककीटानां कामलाक्ीतिकोद्धवम्‌ ¦
मयं न विदिते तस्य परमन््ाभिचारजम्‌ ॥ ५५ ॥
नित्यं संधारणादहेषि कामस्युयमादयः ।
न शक्ता हिसितुं सम्ययोमेकमपि सर्वथा ।॥ ५६ ॥
अकक्षीरादिद्रव्यसप्तकं मेलयित्वा तेन चक्रं विलिख्य यस्य नाम
मध्ये छिख्यते तस्य स्वौपद्रवनिवुत्तिः । तेन तस्य नित्यं धारणे तु याव-
च्छरीरसंपकस्तावत्काटसरल्युरपि तं न बाधत इत्यर्थः । . इहालक्तकपदेन

{रषविधामः |भरीमास्कर रान न्नीतरेदुबन्धाख्यन्याख्यानसहितः। ११९

शश्र॑रत्वगादिद्रव्ययोगजन्यो रसः 1 लाक्षारसस्य प्रथगपादानात्‌ \ तयो
चामानाधिकरण्यनान्वयस्तु नोपदुयः
उन्मत्तरसलाक्षाकक्षीरकुङ्कुमरोचनाः ।
, कस्तूयलक्तसहिता एकीकरत्य तु संलिखेत्‌ ४
इति संहितापिरोधात्‌ ।
. ˆ कामला उ्वरपत्नी ।` शीतिका हीतज्वरः । अकारमपरश्लेषेण कों
बह्मातमाभिटाकेष्वितिकोज्ञाद्रायुवाचककषकारेण चाङ्ीतिसंख्या बात-
जन्या रखेगा वा गृह्यन्ते ॥ ५२॥ ५३॥ ५४५५५ ॥ ५६ ५
अथवा मध्यगो दृव चिकोणोभयगां तथः 1
अधस्ताञ्चामररयुक्तां रोचनाङङ्कमादह्ितामर्‌ ॥ ५७॥ .
निधापयेच सघाहाहास्बत्किकशो मवेत्‌ १
विक्ोणस्य कोणवये मध्ये केति चत्वारर कथां विलिख्य तदधः
स्थानचतुष्के साध्यनाभापि पुनः पुनहलिखेदिति व्याचक्षते । कामकटं
चतुवारं छिखेदित्यरि केल्पत्‌ । पक्चद्रयेऽधि श्रखाक्चरारूढहा चिन्त्या ।
विकोण्तेदस्ग्धक्षिति (पच्छः ददः । तस्यदं अवः कोणा उदरं
चेति खपषासः इुवदः ¦ दिखोग्यययनािस्वेयं हु दन्नान्तस्हंवादीं
पाठः ॥ ५५७ ४
अदह्धितं छितं निष्प धारयेदु्िष््षताम्‌ ॥ ५८ धै
नान्ना सर्व्ञसतऽपि शको मवति तस्क्षमाद्‌
ये तावसत्स्वेन सहोजिश्श्ान्त उद्शह कटभिच्छन्ति शासनीय
लोकिके व्यवहारे बा दिवश्चितुशिच्छःन्वि तद्नापसहिवं चक्र पीतद्रव्येण
भू्जादौ विलिख्य पूर्वाभिदुखः पीतेस्व पुष्पैः पूजयित्वा धारयेत्‌ । प्रति
दादिमखस्तम्मो भवति । तड ज्ञानाणंवे-
पीतद्रव्यैः समाष्िख्य पीत पुष्पः समर्चयेत्‌ ।
पवाशाभिमुखो भूत्वा स्तभ्भयेत्सवंवादिंनः ॥
सहस्रवदनो दौरे मूको भवति तत्क्षणात्‌ ।
नान्ना यस्य स वाग्मी हि पाषाण इव जायते ॥ इति ।
छ विदिन्ददिङ्घुख इति म्रूलपाठः ॥ ५८ \
मारणप्रयोगसाह-
महानीरीरदेनापि साम संयोज्य प्रववत्‌ ॥ ५९ ॥
दक्षिणाभिमुखो वह्नो दण्ध्वा मारयते क्षणात्‌ ।

नीलीरसेन चक्र विलिख्य बाह्यणभिन्नस्याधार्भिकस्य देष्यस्य नाम
पूर्वोक्तरीत्या संयोज्य दक्षिणाभिगुखोऽभ्यर्व्य' बह्नौ दहेत, रिपु
यते ॥ ५९ ॥
महिषिाश्वपुरीषाभ्यां गोमूत्रेणाङ्कितं लिखेत्‌ ॥ ६० ॥
नान्नाऽऽरनालमध्यस्थं विद्विष्टः सवैजन्तुषु। `

पहिषपुरीषाश्वपुरीषयो रसं गोमूत्रेण संमेट्य तेन चक्रं वििरखय
तत्र देवदत्तयज्ञदत्तौ विद्वेषयेत्यादि विलिख्याभ्यच्यं तञ्चक्रं सोवीरमध्ये
निक्षिपेत्‌ । अथ काञिके 1 आरनालकसौवीरेव्यमरः ! यस्य नाज्नाऽ-
द्भिते स सर्वजन्तुषु विद्धिष्टे भवतीत्यन्वयः । मदहिषश्वेति तु मिथोवै-
रस्य गोग्याधादेरुपलक्षण पित्यन्ये । पुरीषद्रयमेव टेखनद्रव्ये । गोमू-
तेण तु चक्रस्य सेचनमाच् मित्यपि केचित्‌ । तष्ुभमयमपि संहितादिषवि-
रुद्धम्‌ ॥ ६० ॥
युक्त्वा रोचनया नाम काकपक्षेण संटिखेत्‌ ॥ ६१ ॥
नीहक्पटके समप्यग्रीटश्चुत्रेण वेष्टयेत्‌ ।
ठस्वप्रा्न तदाकाशे परयुचाटनं भवेत्‌ ॥ ६२५
नीटवखे गारोचनद्ष्येण काकपश्मोप्थलेखन्यः चक्र विलिख्य तच
साध्यनाम संयोज्य एजयिवा तद्वशं नीलद्ञणाऽवेष्य यष्टौ बदध्वाऽऽ-
कारो ठम्बयेत्‌ । उचचाटनं मवति ॥ ६१ ॥ ६२॥

दुग्धलाक्चारोदनाभिर्महानीलीरसेन च ।
रिखित्वा धारयेखक्त चातुर्वण्यं वश भवेत्‌ \ ६३ १
दुग्धादिद्रव्यस्येतरेतरयोगद्रद्वशाचकाराञ परस्परभिभितमेकमेवं
ठेखनद्रव्यम्‌ । तदुक्तं संहितायाभ-
महानीलीरसोद्धिन्नारोचनादुग्धमिभितेः ।
लाक्षारसेरखेचक्र चतुवंणान्वज्ञ नेत्‌ \॥ इति ।
अन्रोद्धिन्ला पञ्चभ दव्यं योजनीयं विधीयते । महानीलारोचनार्भ्यां

दुग्लाक्षारसादिभिरिव्यजाऽऽदिपदेनाप्येतदेव द्रव्यं ज्ञानाणवेऽध्यभि

हश्यते । तदनुरोधेन मूले चकारोऽपि तत्समु्याथं एव व्याख्येयः । सुरे-
श्वरक्रतशाब्दप्रदीपाख्ये भिषल्नोशे--अद्धिन्नं क्षारिकायां स्यात्कडाह-
लवणेऽपि चेति ! एतेन चत्वारि द्रव्याणि चतुणां वर्णानां वक्षीकरणे

यथासंख्यमन्वियन्तीति विमशिनीकासोच्छिर्भिरस्ता ! श्वेतरक्तपीतनीलटः

वर्णानां गरदादीनां स्पृत्यादिु विप्रादिभिदेन व्यवस्थादृशेनं तेषां भरममृलं;
तत्त तन्त्रान्तरे विशेषदृशेनान्निवत्यम्‌ \ ६२ ॥ |
नेव विधानेन जठमध्ये विमिक्षिपेत्‌ ।
सौ भाग्यमतुं तस्य स्नानपानादिना भवेत्‌ ॥ ६४ ॥

एतेनैव दुग्धादिद्रव्यपश्चककरणकठेखनादिरूपेणेव \. आदिपदेन
युखप्रक्षाठ्नं ये ये पिविस्तितेते वक्षणा भवन्तीति तुं दन्त्रान्वरसि-
दद्रोऽर्थः \ यत्तु पिमरशिन्यायुक्तं दक्षाभिषिकसमये कमकपडचक्रं कुम्भे
निक्षेष्यस्‌ \ अभिष्रैकोत्तर च तक्रं गुरवे देयपित्ययमर्थाऽनेन ठब्ध.
इति तत्तच्च्यान्तरे न हष्टम्‌ ॥ ६४ ॥

= ९)

` - एतन्मध्यगतां देवीं नागरी वा सुराद्धुनाय्‌ )
-सप्ाहार््रोभयेत्सत्यं ज्वलमानं दिचिन्त्य ताम्‌ ॥ ६५ ५
देदीं राजमहिषीम्‌ ! नागरी नगरे भवां यां कावित्‌ । तां चक्रान्त-
ज्वछितां चिन्तयेदित्यादिरक्तवर एवाथः ॥ ६५ ॥
महापातकयुक्तात्मा यदि देवी प्रपूजयेत्‌ !
शमीदूर्वासिहाश्वत्थपह्टवैरश्च वाऽ्कजैः \ ६६ ५
मासेन हनि कलुषं सप्तजन्मकृतं नरः ।
राम्यादिपष्टव चतुष्टयं मिलि तमेव पूजायां करणम्‌ । दद्रावगतसाहित्य-
स्योपादेयविोषणत्देन दिवक्षितत्वात्‌ । अत एव मदिकामातीजातीः
कुन्दैश्च शतपच्कैरितिज्ञानार्णवश्टोकव्यास्यादद्रे महिकादीनां समुदि
तानां पुजासाधनत्मिच्युक्तं रकरानन्देः \ सहा कुमारी तराणेरित्यमरः
अकेजेरिदि तु तत्पुष्पस्याप्युपटक्षणामेति वदन्ति ॥ ६६ ॥
अथ सार्धैः सप्तभिः श्छेकिखयोदश् प्रयोगानाह--

लिखित्वा पीतवर्णेन चक्रभेतद्यहाऽचयेद्‌ १ ६५७.॥ `
पर्वाराभिघ्ुखो भूत्वा स्तम्भयेत्सवैषादेनः |
सिन्द्ररेणाप्युद्धिखितं प्रूजयेदुत्तराघंखः ॥ ६८ ५

यदा तदाऽस्य वकगो लोको मवति सवधा ।
गेरिकेण तदा्टेख्य पजयेत्पश्चिमाय्ुखः ॥ ६९ ॥
सोऽपि सर्व ङ्नाकर्षवश्यक्षोभकरो भवेत्‌ ।
दृक्षिणाभिम॒खो भूत्वा कृष्णं चक्षे समर्चयेत्‌ ॥ ७० \॥
यस्य नाश्रा तस्य नित्यं मन्बहानिस्तु जायते ।

तद्रदिगस्तराेषु पूजितं परमेश्वारं ॥ ७१ ॥
१६

स्तम्भविद्रेषणव्याधिशनूचाटनकारकम्‌ ।
रोचनालिसितं देवि दुग्धभध्ये वक्षकरम्‌ \॥ ७२ ॥
क्षिप्तं गोमू्रमध्ये तु शनूञ्ाटनकारकम्‌ ।
तैलमध्यगतं चक्रं विद्रेषणकरं परम्‌ ॥ ७३ ५
तक्रमध्यगतं चापि दिद्रेषणक्षरं मवेत्‌ ।
| ज्वलज्ज्वलनमध्यस्थं सर्वश्षद्च विनाशनम्‌ ॥ ५४ ॥ `
त्र पीतपुष्पेरेवाचन, दिगन्तराटेषु विविश्ु, अभथिराक्षसवायव्यशं-
भुकोणेषु पएजितमित्यणंववाक्याहोके क्टप्तत्वाचानेनेव क्रमेण स्तम्मः
नादिफलानि 'योज्यानि। तेन पूर्वोत्तरापरदक्षिणक्रमस्य पू्दं स्लप्त्वादी
शानाद्याश्चेयान्तः कम इति कत्पना परास्ता । ईरानादिवायञ्यान्तः कम
हति रत्नावली कारस्य तु महान्प्रमादः, निर्युक्तिकलाद्‌ । तद्रदित्यनेन
स्तम्भनादिकर्माज्गणं पीत्रेष्यादिकं लेखने करणय्चक्तम्‌ । तदनिर्णये
प्रकरुतितःः पातं रोचनादिकमेव ज्ञेयम्‌ 1 ६७ ॥ ६८ ॥ ६९ ४ ७०॥ ५१ ॥
॥ ५७२ ॥ ७३२।॥५४॥.
अथवा देवदेवेशि यदेकान्ते चतुष्पथम्‌ ।
तत्समीपे लिखेचक्रं सिन्दूरेण महाप्रभम्‌ ॥ ७५ ॥
सवंबाह्यतः आरभ्य यावन्मध्यं महेश्वरि ।
अक्राशादिक्षकारान्तां मातुकां तत्र विन्यसेत्‌ ॥ ७६ ॥
पजयेव्रौचिस्रमये कुलाचारकमेण यः
तत्श्षणात्स महेशानि साधकः खेचरो भवेत्‌ ॥ ७७ ॥
एकान्ते पञ्चुजनवरजिते चतुष्पथसमी पदेशे सिन्दूररजसा चक्रं पिि
ख्य तत्र मातृका अपि बाह्यमारभ्य मध्यपयन्तं लिखिवा कुलाचार-
रीत्या मपञ्कपाहित्येन राच पूजनेन खेचरत्वसिद्धि्भवति 1 मातुका-
ठेखस्तु-अणिमायाः स्थाने- स्वाभिमुखाय्ं कोणं कृवेशान्रेयाभिभु-
ख्येन द्व वामदक्षिणररेखे षिभाव्य सध्यबिन्दोरुपरि यथा तिंय॑गेखा पतति
तथा पूवरेखां ` विभाव्य तास स्थनेऽकथाद्षोडशषोडश मात॒का
शिटरिख्य कोणच्ये ह्टक्षोँहिखेदिति केचित्‌ । अणिमादययसिटदेवता-
नामासनस्थाने प्रत्येकं वागुराकारेण स्वमातकाः पनः पुनटख्या
इत्यन्ये । वस्तुतस्मु- चतुरं मातकाणेमण्डितं सिद्धिहेतवे भिवत
मातुक्रान्वितमित्यांहिज्तानाणंवश्िज्ञपकात्केरछसंप्रदायसिद्धः भीचकरे
मातरकाटेखश्कासऽस्ति, तस्यायं विधिरिति युक्तम्‌ । स च प्रकारः
सुन्वरी महोदये व्रद्ेव्य; ॥ ७५ ॥ ७5 ॥ ७७ ॥

पूजयित्वा महेशानि तद्देकतरौ गिरी ।
अजरामरतां सत्यं ठमते नात संशयः ॥ ५८।॥

एक एव तरू्यस्मिस्ताद्रशे पर्वते प्रागुक्तरीत्येव पूजमादजरामस्त्वं
भवति । एकतर इति पाठं स्वीङ्कत्यासहाय इदि व्याख्यानमर्णबादिः
तन्नान्तरषिरुन््रम्‌ ॥ ७८ ॥

अथ समस्तपिद्धीनं साधकमेकमेव प्रयोगमाह

महाभूतदिने वाऽपि इमश्ाने यदि प्रजयेत्‌

पूर्ववल्निशि देवेशि साधकः स्थिरमानसः # ५७९ ॥

पादुकाखडगवेतालसिद्धदव्यमनःशिटाः ४

अनं षिवरं चेटी यक्षी दूरगतिस्तथा ॥ €० ५

यक्कि चिस्सिद्धिसंतानं विद्यते मुवनच्रये

तत्सवंमेव सहसा साधयेत्साधकोत्तमः ॥ ८१ ॥ `
इति भ्रीनित्याषोडशिकार्णवस्य द्वितीयः पटलः ।

महामूतदिनं चतुर्दशी । साऽपि कृष्णैवेति केचित्‌ ¦ साऽपि भोमयुक्तै-
वेव्यपरे । स्थिरमानसो निर्भयः । पादुकाषूढस्य जलोपर्यपि गमनम्‌ ।
खड्गे स्वयमेव प्रहत्य पुनः स्वायत्तता \ देताटवशीकारः । सिद्धानां
सहवासः । इच्छामाच्रेण द्रव्याणामनर्याणां निर्माणम्‌ \ मनसो नियहः ।
शिका चिन्तामणिलाभः । अखन भ्यवहितदृक्शनदम्‌ । विवरं पातालभि-
लादि्पिवेशः ¦ चेदीयक्ष्योदवताविशेषयोः स्वाधीनीकरणर्‌ । दरदेशे
क्षणेन गमनम \ अन्यदपि यस्सिद्धिसंतानसणिमादिरूपमनन्तविषधं
भुवनञ्रयवति तत्छर्वमनेरेव प्रयोगेण शाधयेत्‌ । अद एव स साधके-
त्तमः । संहितायां स्वस्मिन्नेव प्योमे मासषटकपयन्तमावृत्तिरेक्ता 1.
त॑न््रान्तरेष्वेतदुत्तरं बहुजन्मकरतपापश्षयफलकानि यायशिच्ात्मकानि.
पजनान्युक्तामि तान्यप्यनेनैव प्रयोगेण साधनीकानीत्याशयेन यक्किचि-
दित्युक्तम्‌ । अनुक्तं सर्वमित्यर्थः । यक्किचित्याचीनम्नीषोमीयादित्यन्नः
यत्तविचित्यद्स्य तथार्थवर्णनद्रनादिति सर्वं शिवम्‌ ४ ७९॥ <० १} ८१४

इति भीमास्करोन्नीते नित्याषोडरिकम्बुधेः ।.
व्याख्याने सेतुचन्धासख्ये विश्रामोऽमूद्ितीयकः ४९५

पयायवचन

अथ तृतीयो विश्रामः) `

जवयामनागाननाेः [नानये

. एवमेकाङीतिम्टोख्ासकेन द्वितीयपटलेन ` चक्रसाधनं तत्साध्या
` खिचत्वारदित्मयोगांश्च निर्वण्यं मुद्राणामपि एलस्य चक्रसाधनोत्तरमेव
सिद्धि दिष्वनयिपुरिहैव तासां विरवनप्रकारं दिदिद्रेयिषः ` परमशिवो
विमर्शेन प्रश्चमवतारयति- .
भीदेव्युवाच-मगवंखिपुराम्॒राः चिता न प्रकारिता
: .. कथं विरचनं तासां कियते वद्‌ शंकर ॥ १ \

सूषिताः प्रथमपरटले पूजायां कर्तव्यत्वेन विहिताः ॥ १ ॥

ीभेरवः उवाच-णृणु देवि प्रवक्ष्यामि गुदाः सर्वार्थसिद्धिदाः

याभिवरषिताभिस्तु संमुखा भिपुरा मवेत्‌ ॥ २॥
संमुखाति स्वाङ्गाचोपसर्जनादित्यनेन पक्षे टाप्‌ ॥२॥
आवाहनस्य प्रजायां प्रथमयुपस्थितत्वेन तदुपयोगिनीं वक्ष्यमाणमव-
मुद्रासमष्टिरूपां चिखण्डायुद्रां प्रथममाह-

परिवत्यं करौ स्पृष्टावङ्खषठो कारयेत्समौ ।
अनामान्तर्भते कुत्वा तर्जन्यौ. कुर्लिक्रती ॥ ३ ॥
कनिष्ठिके नियुश्ीत निजस्थाने महेभ्वरि 1 .
विखण्डेयं महामदं चिपएराहानक्भणि ५४॥

परस्परान्तःप्रवेहिताङ्गलिकी हस्तौ मिथः समुखो कृत्व दक्षतजंन्या
वामानामिकायं कमतज॑न्या दक्षानामिकायं च गह्लीयात्‌ \ ततः कनि-
शिकायुगलं मध्यमायुगलमङ्ख्ठयुगलं च परस्पराभिमुस्येन सरलं कुर्यात्‌ ।
सेयं .युगलात्मक्रखण्डवयेण युक्ता त्रिखण्डा धिपुराया आह्वाने विनि-
युक्ता.) अव्र परस्परान्तरङ्कटीनां परवेहा एव प्ररितंनपदेनोक्तः । स्पृष्टौ
संयुक्ताषङ्क्टौ समी .सरटप्रससौ । अनाम अन्तर्गते. ययोस्ते तर्जन्यौ
च्रिलाक्रती आश्कुखिताये करत्वा कनिष्ठिके द्रे नियुख्ीत परस्परं थोज-
येत्‌ \. अचर. निजस्थानपदं टक्षणया मध्यस्थानस्थितमध्यमोङ्खटिपरम्‌ ॥
प्र्यमे अपि नियखीतेत्य्थः । चरिखण्डापदस्य योँभिकतय्रा वा तह्ामः ४
अत एवोक्तं ज्ञानाणवे-

पाण्ष्टयें महेशानि परिवतंनसीमतः ।
इविषा तजसीम्पासनरापे धारयेल्िये ॥

[9दण्विघ्रानः रि मास्कररायीात्नतसतुविन्धास्यव्यास्यानसर्हितः । 5१२५

` मध्यमे चोजयेन्मध्ये कनिष्ठे तद्धस्ततः ।
अङ्कशछवपि संयोज्य भिधा युग्मक्रमेण -तु.#
चिखण्डाः नाय मुद्रेयं जिपुराह्लानकमेणि 4 इति ॥

नच प्रक्रततन्धरीत्या मध्यमायोगस्यः ` स्पषटमकथनाहिखण्डाया एव,
चभिारिकलातितयस्वरूपताया वक्ष्यमाणत्वाञ्जिखण्डेति नामास्ुः। तन्न-
भेदेन मन्वगन्मुदरादेरमेदुस्य बहुश. दरहानादिति बाच्यम्‌ \ अद्धितिधे
संभवति पिरोधविकत्पयोरन्याय्यत्वात्‌ .। अत एदानामान्तगेते इत्यन्न
बहुवीहि; \ अनामाभ्यामन्तगते इत्यपि काचित्‌ ॥ ३.॥ ४ ५
मध्यमे मध्यमे कृत्वा कनिष्टाङ्कटयेधिते ।
तर्जन्यौ दण्डवक्करता मध्यमोपर्यनामिके ॥ ५ ॥
एषा तु प्रथमा मुद्रा सर्वसक्षोमकारिणी ।
कनिषठाङ््टयोरय्रपवंणी परस्पराभिमुख्येन संमेल्य तदुमयपर्वमध्यमागे
, मध्यमाग्रपवाफि योजयेत्‌ \ ऊनिष्टामध्यमाङ्ष्ठानामय्पवेत्रयं परस्पर-
संलग्ं कुर्यादिति यावत्‌ । तादशं हस्तद्रयं संलग्नं कृत्वा दक्षानामिकां
वापमध्यमामध्यपर्वोपरि वामानामिकां दक्षमध्यमामध्यपर्वोपरि गरवे
येत्‌ । तजन्यौ तु सरले एव शुन्य(भूम्य)भिमुखाये कृत्वा संस्थापयेत्‌ । दं च
मध्यमोपरीतिपदस्वारस्याह्छव्यम्‌ । सेयं मुदा सव॑संक्षोभिण्यास्या भवति ।
एषा तु प्रथमेत्यनेन यच मुद्राणां प्रद्नं . विधीयते ततेत आरभ्यैव
प्दृक्शयेन्न चिखण्डामारभ्येति ध्वन्यते । इदं च रुद्राविरचनमक्षरस्वारस्य-
` छन्धमुक्तम्‌ । ज्ानार्णवोऽप्यस्मिन्नेवार्थऽनुकूलः
| विगुखी तु करौ कृत्वा मध्यमे मध्यगेःङुस्‌ः\
अङ्गाभ्यां करिषाभ्यां चाऽऽपीडञ्य सरले ततः ॥
तजन्यो दण्डवक्छुयान्मध्यमस्थे दयनामिक ।
सर्वसंक्षोभिणी मुद्रा जैलोक्यक्षोमकारिणी ॥ इति

तन्नराज त्वन्यथच्छम्‌--

कमिशठानामिकामध्या नखेरन्योस्यसगताः )
कृत्वाऽङ्कौ कमिष्ठास्थावजु ढुर्याच वर्जग्री ॥
सर्वसंक्चोभिणी मदा बैटोस्यक्षोभकारिणी ॥ इति

पाश्चस्तु मध्यमे मध्यगे एव न तु स्थानान्तरगते कुर्यात्‌ ) तिजश्यान
एव ते वसत इति यावत्‌ । कनिष्ठाङ््टरोधिते हत्य्ामिकाषकिणप्र

३ \द्‌ = अजत न्रप यर १५१९१ सत्वव्‌ 1७ [दा कणन च्‌ ० 141"

तर्जन्यौ मध्यमोपरि दण्डवल्ींदिति व्याचक्षते \: सतत्पक्षे दुरान्वयः
क तिपयपदवेयर्थ्वं तन्त्रान्तरविसंवादश्वेति स्पष्टम्‌ ५५.॥
एतस्या एव युद्रौया मध्यमे सरटे यंदि ६ ॥
किग्रते चेस्पहेशानि सवविद्राविणी तदः
एतस्याः सेवंसंक्षोभिण्या मध्यमे अपिं तज॑नीवेत्सरछे ` भंवतथेदिं
स्थिर्थः। न तुं मध्यमे एव सरले इतिं ।
मध्यमे तजंनीयक्त सरणे चेतरा(चदा) मवेत्‌ ।
सवंदिद्राविणी भदा दावयेततु चराचरम्‌ ॥
हति तन्ान्तरात्‌ \॥ £ ॥
मध्यमातर्जनीभ्यां तु कनिष्ठानामिके समे ॥\ ७॥
अङ्कशाकारखूपाभ्यां मध्यमे परमेश्वरे । ,.
इंथमाकर्षिणी युदा बैलोक्याक्षंकारिणी ॥ ८ ॥

सर्वदिद्रादिण्यामेव तज॑न्योर्मध्यमयोश्चाऽऽ्ुशितायववे स्वाकर्विणीः
व्राः भक्ति । | (1

तैईुक्तम्‌-मभ्यमातजेनीयुममेः वक्रः ङयोत्य॒लोचने । ` ' |
तस्या एव अुद्रायास्तकद्ाऽऽकषणङकारिणी ॥ ईति ६

अनं मभ्यमातर्जनीम्यामिति तुतीयेत्थभूतलक्चषणे ॥ ` वक्ाभ्यां
तीभ्याभुपंलक्चिता -देत्यन्वयः। कमिष्ठानामिके तु समे ! पएर्वमुद्रा-
स्थाभ्यां स्वाभ्यामेव तुल्ये । मध्यम इति तु परमेश्वयां वेषणं ।
एतासां मुक्राणां मध्ये बासनारूपेण वामादिश्ञक्तिरूपतयाऽवस्थित
हत्यर्थः । अन्यैः तु एतस्याः एव मुद्राया इत्यनुवत्यं अ मुदा-
मध्यगे मध्यमात्जनीभ्यां समे च कार्ये इति योजयन्ति । अर साम्यं
प्मेयत्वादिनव. निर्वाह्य वक्रत्वेन साभ्ये तु कनिष्ठानामिके ` अप्याकुथ्चये-
दिति रिष्यर्थः स्वात्‌ । तथा च तन्तरान्तरविसोधोऽलुदृत्तिविरोधवै-
यर्थ्ये च ॥ ५७॥८॥

पुटाकारो करो कत्वा तज॑न्यावङ्कज्ञाकृती 1

परिवत्यं कमेणेव मध्यमे तदधोगते ॥ ९ ॥

क्रमेण देवि तेनैव कमिष्ठानामिके अपि)

संयोज्य निबिडाः सर्वा अङ्न्ठावयदेंशंतः ॥ १०१
भवेयं दरमिरानि -सवविशाकरी स्मूता ४ |

[-वश्निभामःपभ्ामस्कररायन्नितसतुबन्ध्स्यव्यास्यानसाह ^ । {९५

करयोः पुटाकारतोक्तिः पगम्प्टतद युपसं † अन्यथाऽषह-
शार्थतापत्तेः \ तेन संप्रदायादेव पराद्मुखत्वलाम इत्युक्तमपास्तम्‌ । एवं
ग्ध परिवर्तयेत्परस्परान्तःप्रवेशिताङ्लिकौ र्यात्‌ । ततस्तर्जन्यौ
परस्पराभिष्स्येन कथ्ितवाये कार्थ. तदधो मध्यमे तदधोऽनामिके
तदधः कमिष्ठिके अपि तेनेव क्रमेणाद्कशाकारताक्रमेण संयोज्य निबिडाः
सान्द्रा निरवकारा अङ्न्लीः कृत्वा सर्वोर्ध्वमङ्न्टो न्युन्जो निदध्यात्‌ ।
कर निष्ठानामिके इत्यत्राल्पास्तरमिति कनिष्ठायाः पूवनिपातः । सेयं मुद्रा
सवविश्करी सवेवशेकरव्यप्युच्यते ॥९॥ १०॥

संमुखो तु करो करत्वा मध्यमामध्यगेऽनुजे ॥. ११ ॥
अनामिक ठु षछरले तद्हिस्तजनीष्रयम्‌।
दण्डाकारै छतोऽङ्ृन्धौ मध्यमानखदेशगौ ॥ १२ ५
मुद्रेषोन्माङ्नी नाम छदिनी स्वंयोषिताम्‌ ।

दक्षकनिष्ठां दाममध्यमवा बामकनिष्ठां च दक्षमध्यमया हदं ग्नी
यात्‌ ! तद्रहणं च द्वेष संमति अनामिकयोरुत्तानकनििकोध्वंमकव
स्थापनेन तदधोऽवस्थापनेन खेरि । तत्र द्वितीयपक्षानुमतिद्ययोतनाय
करो संमुखो कृववेस्युक्तम्‌ । अनामिकयोः परस्पराभिमुस्येन संटग्रताया
अस्मिन्नेव पक्षे संरक्चणाद. ¦ मभ्वगेऽनुजे इत्यत्र संधिराषः । अनुजे
कनिष्ठिके । अनुजशब्दः सतीसततम्येकवचनान्तो वा । ततोऽनामाद्यं
सरले, तद्रहिस्तत्पा्वयोहैरेतनीद्रथमपि सरलम्‌ । मध्यमयोराकुश्विता-
अयोन॑खोपरि न्युव्जौ दण्डाकारावङ््ठो चेदेषा सर्व्रौन्मादिनीः नाम
मुदा अवति ४ ११॥ १२५

अस्यास्त्वनामिकायुग्ममधः कृत्वाऽङकश्ाकृति"५ १३ ॥
तजंन्यावपि तेनैव क्रमेण विनियोजयेत्‌!
इयं महाङ्कशा मुदा सवकायाथसाधिनी ॥ १४४

अस्या उन्मादिनीमुद्राया अनारिषणष्टप्पदष्तात्तरं कृतवा तज॑न्या-

चपि तेनैवाङ्कश्चाक्ारख्पेणेव कमेण योजयेत्‌ ¦ सेयं . महाङ्कशा नाम
मुद्रा मवति ॥ १२५ १४॥

अथ न्वाभिः सेचरायुदामाहं

सव्यं दक्षिणहस्ते तु दक्षिण सव्यहस्तः. ॥
बाह कृत्वा महेशानि हस्तौ संपरिवत्यं च ॥ १५ ॥

कनिष्टानाभिके देवि.युक्त्वा तेन कमेण तु ।. : `

तर्जनीभ्यां समाक्रान्ते सर्वोर््वमपि. मध्यमे ॥ १६ ॥.

अद्ष्छीः तु महेशनि कारयेत्सरलावपि ।

हयं सा खेचरी. नाम मुद्रा सर्वोत्तमा, पिपे ॥ १५ ॥

वामबाहुं दक्षभ्रजोपरि दक्षं हस्तपरिवेष्टनक्षमेण ` वामहस्तोपर्यानीय

मिथश्रवशितङ्गलिकौ कृत्वा दृक्षतर्जन्या वामे कनिष्ठानामे वामतर्जन्या
दक्षःकमिष्ठानामे गह्लीयात्‌ \ मध्यमे त॒ सर्वोर्ध्विं सरले एव स्थापयेत्‌ \ `
सेयं खेचरी नाम मृदा भवति 1 तदुक्तं ज्ञानाणवे-

कामं भुजं दृक्षश्चञे दक्षिणं वामदेरातः

निवेश्य योजयेत्पश्वात्परिवस्यं क्रमेण हि ४
कनिष्ठानामिकायम्मे तजेनीभ्यौँ निरोधयेत्‌ ।
मध्यमे सरले क्रत्वा शोनिवत्सरलौ ततः ५

अद्धो खेचसीमुद्रा पाथिवस्थानय्येजिता \ इतिः।
तन्न्रराजे तु-सव्यद्क्चकंरो सम्यण्व्यत्यसे्कर्परौ ततः ॥

मणिवन्धो च बश्रीवाद्रलि मध्ययृष्ठयोः

विधाय भे त्जन्यावद्ख्ठौ कारेयदधंः ॥
कनिंठानाभिके कुर्यद्यत्यस्ते सरथुष्ठगे ।

इयं स्ा-खेचरी सुदा टलितभीतिंक्ारिणी ॥ इति ।

नवरामबाहुं दष्षिणबाहोरधा योजयेदित्यथरलनावटीव्याख्यानं त्वर्णवबि- .
रोधादुपेक्ष्यमर्‌ । यदपि तजंनीभ्यां मध्यमे सम्राक्ान्ते सर्वोर्ध्वे कुयात्‌ ४
अङ्गौ तु सरटी सभ्यमाङ्गठीभ्यां संस्पृश दण्डवक्छुयीदिति, तदुरि"
ज्ञानाणवंिर्द्धमेव ५१५१ ६६ ॥ १४७ ॥

मुद्रामहिमानं वर्णयति

(तेयं महादेवि. सर्वतेजोपहारिणा 1

ब द्धयेवेतया देयं हश्यते छष्धकोत्तमः ४ १८ ५
योगिनीसर्ववन्दस्तु ज्वलत्यावकसंनिमः
डाकिनीराकिणीचन्देलाकिनीकाष्िनीगणैः \ १९ ॥
साकिनीहाकिनीभिस्त ध्यति परमेश्वरि 1 `

पतया ज्ञातया देवि योगिनीनां मवेखियः॥ २०.५

प्रतः संमयनुद्ेयः सवासां परिकीर्तिता 1,

[श्तृ०विमामः] श्रीमास्फरराथोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। १२९.

एष सखेचरीमुद्रादन्धो यतः सवासां शक्तीनां समयबन्धरूपस्तस्मादे
तदद्धवनेन सवेतेजोपहारादिकमेतज्ज्ञानेन देवताषहभव्वादिकं च मवती
त्यथः 1 समयः सद्धेतः । यो यत्सङ्कत्तः स तत्दूटान्तमाबीति व्याप्तेः
रिति भावः ॥ १८ ॥ १९५ २०॥

अथेतामेवाऽऽभित्य गुणफट सबन्धमाह- `

प्यतोऽप्रयतो वाऽपि शुचौ देशेऽथवाऽछ्चो ॥ २१ ॥

उत्थितो वोपविष्टस्तु च॑क्रयन्निश्वरोऽपि बा ।

उच्छिटो वा शुविर्भत्वा भडजानो भेथ॒ने रतः ॥ २२ ॥

मुद्राया मध्यमाङ्गुल्यौ परिवर्त्य क्रमेण तु ।

पाथिवे स्थानके युक्त्वा सद्यः खेचरतां जजेत्‌ ॥ २२ ॥

अस्या एव मुद्राया मध्यमयोः सरलतां निरस्य परिवर्तनं कूला पाथि-

धस्थाने योजयेत्‌ । तावतैव खेचरत्दसिद्धिः । अ्ाधिकारिताबेदक
प्रायत्यादिकमधिकरणतावच्छेदकं शुचिलादिकं कालनियमाद्यश्च
प्रयोगान्तर इव नाऽऽवद्यकाङ्घानीव्यर्थः ! ज्ञानाणवमते तु पाथिव-
स्थानयोगः सखेचरीशरीरघटकत्वान्चित्यो बामङेश्वरमते तु काम्य इति
विशेषः । पाथिवस्थानं नाम पर्धस्थितमहाबिन्दुस्थानभित्याहुः 1 यत्तु
प्राचां दीका खेचरीतरैविध्यमिह वण्यते । तत्तद्नुसारेण मुद्राया इति
भ्टोकोऽपि योज्यते तसकृतानुप्योगाद्नोक्तमस्माभिः ! खेचरीहब्दस्य
नाना्थतवेन तेष्वर्थेष्वेकस्य सेचरीत्वस्य सेन्धवत्वादेरिवामावेन मनो-
निरोधविश्ेषदेस्तद्धिभाजकधर्मत्वाभावाच्च ॥ २१ ॥ २२॥ २३॥

परिवत्यं करौं स्पृष्टावर्धचन्द्राकरति पिये।
तर्जन्यङ््युगुलं युगपत्कारयेत्ततः ॥ ९४ ॥ `
अधः कमिष्ठावष्टव्धे मध्यमे विगियोजयेत्‌ ।
तथेव कुटिले योञ्ये सवाधरतादनाभिके ॥ २५ ॥
बीजभरुद्रेयमचिरात्सवसिद्धिपरवतिनीं ।
आदौ मिथः स्पृष्टयोः करयोः परस्परान्तःप्रवेशिताद्गुलिकलवरूपं `
परिवतंनं कुर्यात्‌ 1 ततस्तजन्यङ्गु्ठयुगठमपचन्द्राक्रति कुर्यात, गल-
स्तितवंदिति यावत्‌ । युगपदितव्यनेन युगलद्रयपपि तथा रचयेदिति
लभ्यते ! ततः स्वाधोमागे कमिषटिकाभ्यामवषटन्पे करता मध्यमे अर्था- `
दृरभागे योजयेत्‌ । मध्यमानामिकां धिद्रये कनिंहटिकाग्रद्थं विनिम्येनं `
५५

पवेश्य मध्यमयोः यरस्परनखायस्पर्शं कारयेदिति यावत्‌ । ततः सवां-
धस्तादद्धागेऽनामिके वक्त्रे कृता यथा सौख्यं भवति तथेव व्यत्यस्ते
योज्ये । सेयं बीजाख्या मुद्रा । अस्यामेव तजन्योरद्कुदशाकारताऽङ्गु-
छयोनंखाययोगश्चोक्तस्तन््रराजे-

मध्यमामध्यपाश्वांधः कनिष्ठाय विपर्ययात्‌ ।
अनामिकेऽधो व्यत्यस्ते तजजन्यावङ्कशचाकृती ॥
इतरे तन्नखाय्राये बीजमुद्रेयमीरिता ॥ इति । `

केचित्तु-रूमिशिकाम्यामवष्टन्धे मध्यमे अधो विनियोजयेदिति षद्‌-
न्तस्तर्जनीमध्यमयोः संधो कमनिषटिकाप्रवेक्नं मन्यन्ते । परे तु-मध्य-
मावष्टव्धे कनिष्ठिके इति व्याचक्षाणः कमिष्ठावष्टन्धपदे बहुर्व हिं मन्य-
माना मध्यमाहयेनाऽऽकुश्चितेन कनिष्िकायुगलं गर्मी कुर्यादिति
मेनिरे । तहूमयमपि तन्ान्तरविसंबादाद्नाहत्यम । संभवतः संवादस्य
त्यागायोगात्‌ । ज्ञानाणवे तु भूयोषिसंवादाद्धिन्न एव प्रकारः

यथा--परिवर्त्यार्टिं करत्वा कमिष्ठायगते ततः
मध्यमे स्थापयेहेवि कमिषठे धारयेत्ततः ॥
अनामिकाभ्यां सुहदं तजंनीमध्यमायुगम्‌ ।
अङ््ाभ्यां समायोज्यम्धंचन्दाकरति प्रिये ॥
जशुद्रेयमाख्याता सवांनन्दृकरी शिषे \ इति ॥ २४।२५॥
चरमां योनिषुदामाह-
मध्यमे ङुरिलिाकारतजेन्युपरिसं स्थिते ॥ २६ ॥
अनामिकामध्यगते तथेव हि कमिष्ठिके ।
सवां एकन संयोञ्या अङ्खपरिपीडिताः ॥ २७ ५
एषा तु प्रथमा मुद्रा योनिमुदेति या स्थिता,

तज॑न्यौ कुरिलाकारावङ्कशाविव कृत्वा ताहरतर्जन्यययोरुपरि
मध्यमे उत्ताने निक्षिपेत्‌ । ततः कनिष्ठिके व्यत्यस्ते कृत्वाऽनामिकाभ्यां
गृह्णीयाप््‌ । एवमनामाकनिष्ठाचतुष्टयमेकीक्रत्याङ्गष्ाभ्यां निरुन्ध्यात्‌ ।
अनामिकयोनैखोपर्यङ्गष्ठौ न्युव्जौ निदध्यादिति यावत्‌ ¦ यद्यप्यक्षरस्वा-
रस्यादीहश्ञ एवार्थो लभ्यते, तन््रभेदान्ुद्राभेदो न दोषयित्यपि सुवचं
तथाऽपि तन्त्रान्तरसंवादायानाभिके मध्यगते ययोस्ते इति बहुबीहिरेव
युक्तः । ततश्चानामिके . व्यत्यस्ते कृत्वाऽङ्शाकारतजन्युत्तानमभ्यमयो

मध्ये प्रदेशयेत्‌ । तयोरधः क्निष्ठिके व्यत्यस्ते अनामिकापृष्ठसंटचे
स्थापयेत्‌ । अङ्ष्टपीडनं तु मध्यमामध्यपर्वणोरिति सिध्यति । तदुक्तं
तन्वराजे-
| कनिषाङ्गसश्टेषान्महायोनिशिखण्डिका । इति ।
सेयं योनिमुद्रा मवति । अस्या नवम्याः प्रथमत्वेन कीर्तनं कथमि-
त्याशङच बहूधा समादधते--तच्न प्रथमा प्रथमकीर्तनीया । सर्वत्तम-
त्वादित्यथं इति केचिद्‌ । परे तु बहियिगि स्व॑संक्षोभिणीमुद्रायाः प्ाथ-
म्यमन्तयगे तु योनिमुद्रया एवेति व्यवस्थाप्दकषनाथमित्याहुः । तत्र
विनिगमनाविरहेण वैपरीत्यं तो नेति विचार्यम्‌ । यद्रा--वक्रनिमांणि
बिन्दोः प्रथमयुत्यन्नतवाद्विन्दुचकरे प्रद्ंनीयत्वादस्याः प्राथम्यम्‌ ।
अथवा-एका चषा महामुद्रा योनिमुद्रात्वमागता ।
तया विभक्तः स्वात्मा तु संक्षोभादिप्रिमेदतः ॥
इत्यभियुक्तोक्त्या स्वेतरमुद्राजनकत्वाप्ाथम्पमित्यप्याहूुः ! अथवा-
प्रथमपदेन देव्येव कथ्यते 1 अहमस्मि प्रथमजा कऋतस्येति तेः । पूर्वजा
विपुराम्बिरकेति स्प्ृतेश्च । तत्र जननांशे गौणववात्सर्वकारणार्थकं प्रथ-
मादिपदमेव तद्वाचकमिति मििवादम्‌ । ततश्ैषा सुदा प्रथमेव देवी-
स्वखूपेवेत्यर्थः । यद्वा-पूर्वोक्तास दक्स मुदासु चिखण्डाया एव प्रथम-
कीर्तनासथमरष्देन विखण्डोच्यते । ततश्चैषा योनिमुद्रा िखण्डेव
ततः किरिद्विटक्षणेत्यथः । महायोनिल्िखण्डिकेति तन्वराजोक्तेः ।
इत्थमुक्तिश्चानामिकाममध्यगते इति पदै बहूबीही ताद्पर्यभ्ाहिका, तेन
तत्पुरुषलघीयस्त्वन्यायस्य नात्र प्रसरः । अथवा--चक्रपूजायाः सहार
क्रम इव सृिकमोऽपि तन्नान्तरसिद्धोऽस्त्येव । नहि सृशिक्रमेण पूज-
नेऽपि संक्षोभिण्यादिकमेणेव मुद्राः पदृश्चंनीया इति नियन्तु युक्तं, नवसु
चक्रेषु नवमुद्ाणां नियमितत्वात्‌ । अत एव मध्यचःत्टएलपू 1 दिसक्षेपपक्षे
न संक्षोभिण्यादिकरमेगेव सुद्राप्रदुनम्‌ 1 अपि तु वश्यमुद्रादिक्रिमेणेव ।
तथा च सशिक्रमाभिप्रायेण प्राधम्योक्तिः \ तया च र शिक्रमेणा्चनध्व"
ननमिति तत्वम्‌ ४ २६ ॥ २७ ॥
< द्रानिरूपणमुपसंहरति-
एता मुद्रा महेशानि जिपुराया मयोदिताः \ २८ ॥
पूजाकाले प्रयोक्तव्या यथानुक्रमयोगतः \
इति मित्याषोडरिकाणवस्य ततीयः पटलः ।

1}

यथानुक्रमपदेन संहारकमे संक्षोभिण्यादिक्रमेण सृषिच्छमे योन्यादि-

कमेण संक्षेपात्युरुषार्थत्वमातरे ता. भा भूहित्येतदृथ॑ः । तेन संयोगप्रथ-
क्तवन्ययेनाऽऽसाघ्रुभयार्थत्वशिद्धिः । तच फलटक्ामप्रयोगस्तु सिद्धच-
कस्यैव नान्यस्य चक्रसाधनोत्तरमस्याऽऽद्ामात्‌ । मच समिदादिफएलश्-
वेणस्येव भुद्राफलश्चतिरथवाद्‌ इति मन्तव्यम्‌ । प्रकरणपाठबहिःपा-
ठाभ्यां वैषम्यात्‌ । सुन्दसतापिन्यामपि तृतीयोपनिषदि स्वातच्येण
मुद्राणां कथनादिति शिवम्‌ \॥ २८ ॥

हति भरीभास्करोन्नीते नित्यषोडशिकम्बुधेः । `

म्याख्याने सेतुबन्धास्ये विश्रामोऽभूत्तृतीवकः ॥ ३.॥

` चतुर्थो विश्रामः 1
भीगुरुपाहुका विजयतेतराम्‌ । एवं सार्धाष्टार्विशत्या श्टोके्घंटितेन
तुतीयपटलेन मुद्रास्वरूप निण्यं चक्रसाधने सपरिकरे समतेऽवसर
प्राप्तं मन्वसाधनं विवक्षुस्तस्य कूटत्रयात्मकतया ततः पूर्वे विरेषणज्ञा-
नविधयोपस्थिताननां कूटानां प्रातिस्विकं साधने वक्तुकामस्तेषां साधन-
विषये तत्स्वरूपनिरूपणायान्येष्वपि विषयेषु प्रश्नमेवतारयति द्ाम्याभ-
भीदेव्युघाच--भगवन्सर्वमार्यातं मुद्राणां ज्ञानमुत्तमम्‌ '
वदेदानीं महदेन्या पएकैकाक्षरसाधनम्‌ ॥ १ ॥
महाज्ञान प्रमावं च व्याप्ति स्थानं मवं ठयम्‌ ।
स्थूटसुक्ष्पविमे्ेन शरीरे परमेश्वर ॥२॥
ज्ञानमिति करणे ल्युट्‌ ! महादेव्याः श्रीमहाविद्या; । ,एककस्या-
क्षरस्य कूटस्य साधनं प्रस्येकसि द्धि प्रकारम्‌ । महच तज्ज्ञानं च महाज्ञा-
नथु । ्ानज्ञेययोरमभेदाभिप्रयेगेत्थगुक्तम्‌ - ! - महस्जानं `यस्य तमिति
` वा । ज्ञाने महं च स्वसिद्ध्युत्तरं क्षातव्यांशानवश्ेषात्‌ । यस्मिन्वि-
ज्ञाते सर्वभिदं विज्ञातं स्यादिति श्रतेः प्रभावं ज्ञारमाहात्म्यम्‌ \ व्यापि
विश्वात्मना परिणामम्‌ । स्थाने जगतः स्थितिष्‌। मर्दं जन्म! छयं संहारम्‌।
भवस्थानयोश्छन्दोद्धसेधेन वेपर्रीव्यिनोक्तिः । शरीरे इति द्विवचनम्‌ ।
तेनेत एकादश प्रश्नाः । चक्रो ऽ्ुकतसमुज्ायकः । तेन करद्यद्ध्यादिषि-
यानां साधनादिकमायुपमन््रादिकं च. कथयेत्यर्थः । अत्रेदं बोष्यम्‌-

[ष्च °विन्रामः] श्रीभास्कररयोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्याख्यानस हितः! १३६६

धोतोऽतिभ्वेतः सुसृषकष्मतमो महार्ह महापट इद मि्गुणः पररिव्रः ।
तस्यैवातिश्वेतेनान्नरसेन -सवशि लेपेन वनतापादने सर एव घटित इल्यु-
च्यते । तत्तुल्यः शक्तियुक्त उच्यते .। तवैवं करिष्यमाणवितालुगण्येन
सृष्ष्माकारेण लाञ्छनाहछाडञ्छितो भवति । तत्तुल्यः सक्ष्मसृशिषिशिष्टः
परशिवः सजात्मेत्युच्यते ततो षिषिधरञ्जनेन योगाद्रखितः पटो विरा-
ट्पुरुषो भवति । अचर परशिवाख्यं परबह्म स्वभावादनन्तशक्तिकम्‌ ।
तदुक्तं ज्ञानवासिष्टे-सर्वशक्ति परं बह्म नित्यमापूणमव्ययमित्यादि ।
तद्रतकश्कतिकद्म्बसमण्रिव भिपर्खम्दरी । देवात्मश्लाक्त स्वगणेविगढा-
मित्यादिश्चितिभिः शकिकषकिमतोरभेदाञ्च न सह्यणो नि्धर्भकत्वभङ्खः ।
तदुक्तं भ्रापद्मपादाचा५ः--जनन्दो किपयानुभवो नित्यत्वं चेति सन्ति
धर्माः! अपुथक्त्वेऽपि चेतन्यास्परथगिवावमासन्त इति । अत एव तादुश्च-
शक्तिषिशिष्टमेब परं बद्धेति तान्विकसिद्द्रान्तः। तेन शक्तेरपि बह्मको-
टावेव निवेशः । संक्षपशारैरकेऽपि- `

चिच्छक्तिः परमेश्वरस्य विमला चेतन्यभेषोच्यते \ इतिः। :.

ततश्च शुद्धपटस्येव छाज्छनायसंभवात्छान्दरत्वापादिकाया अन्नरस-
स्थानीयायाः शक्तेरेव सुशिजनकत्वम्‌. ! पररिवस्यः सांनिध्यमा्रेणैव
कारणत्वं तच्च कारणतावच्छेद्कतायाः प्याय एवः । ततश्च शिवनिष्ठा
शक्तिरेव सृट्यात्मना परिणमते । यथा चास्मिन्पक्षे विवर्तवादिभिरद्धा-
विततानि दूषणान्यलय्यकानि स्युस्तथा - वरिषस्यारहस्यादौ विस्तरः
अजाच्चरस्षस्य पटे सविन स बन्धो जनिष्यमाणसषशि्र्यात्सना पएरिणिा-
भश्वः व्यापिः । लाञ्छन सुक्ष्मं शरीरम्‌ । रथन स्थूलम्‌ । हणैः शरीरयो-
राद्यक्षणं रुंबन्धो भवः। तयोः कि वित्काटमव्रस्थानम्‌ । -सृक्ष्मरारीरमेवो-
त्पत्तिः स्थूलशरीरमेव स्थितिरिति वा\.चिचस्य क्षाठनेन "पुनः परस्पा.
न्नरसगन्धमाच्रदिशिष्टत्वेनावस्थानं लयः । एवप्रकारेण ` तत्वानुभवो
महान्ञानम्‌ । तत्फलसरूपो मोक्षः प्रभा इति विवेकः । केचित्तु महाज्ञानं
प्रकाशः \ प्रभावो विमरोः ! व्या्िस्तयोः सासरस्यम्‌ 1 स्थानं परा
वाङ्‌ । भवः पश्यन्ती । टयो मध्यमा । स्थूलशरीरं वेखरीति व्याच-
क्षते । तच भल मग्यम्‌ ॥ १५२१

श्रीभैरव उवाच-शृणु देवि महाज्ञानं सर्वज्ञानोत्तमं परम्‌ ।
येनानुष्ठितमाजेण भवाब्धौ म निमंजति ॥ ३ ॥

सवेषां परिणामानां ज्ञानान्यपेक्ष्योत्तमं ,परिणाभिविषयकं महाज्ञा-

नम्‌ । परं परतत्वविषयकं शुणु । येन ज्ञानेन । अनुष्ठितमाच्रेण, उदितमा-
त्रेण । तादशज्ञानस्य सहकार्यन्तरानपेक्चषणादिति भावः ॥ ३ ५
चिपुरा परमा शक्तिराद्या ज्ञानादितः पिये ।
स्थूलसक्ष्मविमेदेन टोक्योत्पत्तिमातुका ॥ ४ ॥
सर्व॑स्य जगतः प्रटयकाटस्याव्धिप्थन्तं हि बिनषटपराणिनां कर्माणि
सृक्ष्मरूपणान्तनि्गीरयेकमेवाद्वितीयं बह्म तिष्ठति । तत्परिपाक्वैविञयव-
शाद्व हि सिसृक्षादिख्पा बह्मशककतिः पूर्वमव्यक्ततया स्थिताऽपि तदा
व्यक्ती मववि। सेयमेव िपुरास्या परमा शक्तिः सुष्टेराया प्रथमा कारण-
भूतेति यावत्‌ 1 ततोऽप्याद्यं यद्यपि परं बह्यास्ति तथाऽपि ततलयप्रथम-
क्षणमारभ्य तञ्चरमक्षणपरयन्तं विद्यमानमपि न सृशिक्षममासीत्‌ । इयं तु
सिश्रक्षादिरूपा शक्तिः स्वयं व्यक्ता सल्युत्तरोत्तरं सूर॑ व्यधादित्याशये-
नास्या रवाऽऽद्यत्वेन व्यपदेशाः करतः । इयं शक्तिरिच्छारूपाऽपि निधि-
षयकाचिन्मा्र मवत्वात्तदूपाऽपि मवति । इयमेव हि त्तेयज्ञाचादिधिपु-
टीकल्पनक्षमेत्यत उक्त ज्ञानादित इति । ज्ञानज्ञातुजेयखूपचिपुटीत
इत्यथः । अत एव चिभ्यः पुरेतिब्युत्पत्तिध्वननाय चिपुरापदेन विषेष्य-
निर्व । ज्ञानेति भिन्नं एदं चिपुराया विशेषणम्‌ । ज्ञानख्पेति तदर्थः \
आदित इत्यस्य स्वादिभूताद्रह्यणः सकाशादित्य्थं इति तु केचित्‌ \
जञानेच्छाकियात्मकशाक्तित्रितयस्याऽऽ्या तत्समटिरूपशान्तास्मिकेत्यर्थं
इत्यन्ये । सेयं शक्तिः स्रकष्यमाणसूष्ष्मैटोक्यस्थूलजैलोक्ययोरुत्पत्तौ
मातुका माता तज्निेति यादत्‌ । केचिन्न ेलोस्यं विद्याकूटचयं तदु-
त्पादिका मातृका स्थूलसृष्ष्ममेदेन वैखरीमध्यमादिमेदेन द्विविधा ज्ञाना-
दिति हकाररूपशिवाजातित्यथं इत्याहुः ॥ ४ ॥ |
ननु प्रलयकालेऽनुपलमभ्यमानयोखेलोस्ययोरुत्प तर्न संमवति । सं मवे
वा शश्चदृङ्गदेरपि तथात्वाविशेषादुत्पच्यापत्तिसित्यत आह-
कवर्टकुतनिःरोषतच्वयामस्वरूपिणी । |
प्रलंयका > कवटीकता निगीर्णा निश्लोषास्तखभ्रामाः षटूचिरत्त्व-
सग्रहा येन ताहशस्वरूपवती । ततश्च सूष्ष्मख्पेण स्वान्तःस्थितमेव विश्वैः
सृष्टिकाले प्रकटयति नान्यत्‌ । तदुक्तं भगवता वसिष्ठेन--
यथाऽण्डान्तजंले ब(म)दही सवाऽस्तीद्‌ं तथाऽऽत्मनि ।
फलटपत्रटतापुष्पशाखा विरपश्टवान्‌ ॥
` वुक्षबीजे यथां वृक्षस्तथेदं बह्मा स्थितम्‌ । इति ।

| न्वण्विभामः| श्रांमास्करराया न तसेतुबन्धोख्यव्वौख्वानसो ;तः । १६५

तथा च फटवरोन शशणाङ्गादेः संस्काररूपेणाप्यसत्वकल्पनया न
तदुत्प्निप्रसङ्ग इति भावः

नसु निखिलं बिश्वं कवटयन्त्याः शक्तेरपि स॒क्ष्माकारेण परशिव एव
निलीनतया सकशषक्तिकजगत्कारणत्वेनाभ्युपगन्तव्येन परेणेवोपपत्तेः
किमन्तगंडना शक्तिकल्पनेन तद्धेतोरेवास्तु तद्धेतुत्वं किं तेमेतिन्याय-
विरुद्धेनेत्यत आह-
तस्यां परिणतायां तु न कथित्पर इष्यते ॥ ५ ॥

तुक्छब्द्‌ः पूर्वंपक्षव्यावतंक आवरईयकत्वनव्यखकश्च । र्द
मकल्पनस्याऽऽवदयकत्वेन तत॒ एवोपपत्तेः प्रत्युत परशिवकल्यन-
मेव व्यर्थत्वान्नेष्यत इत्यर्थः । अयं मावः-ओपनिषदानां पक्षस्तु
परस्य चिद्रूपस्य बह्मणः शक्तिमांयाख्या ¦ सा च जडेव । सेव च
जगतः परिणाम्युपादानम्‌ । परं बह्म तु षिवर्तोपादानम्‌ । अत
एव जगतोऽपि मापिकत्वाजडत्वं मिथ्यात्वं च । अद्वतश्रतयस्तु
पारमाथिकव्यक्तिरेकेवे्येवंपराः । सर्व॑ बह्येतिसामानाधिकरण्यं॑वु
बाधायामित्यादिः । तान्विकाणां पक्षस्तु-परवचिचिष्ठा या चिच्छ-
क्तेरोपनिषदानामपि संमता सैवानन्तखूपत्वान्मायेत्युच्यते । पराऽस्य
राक्तेर्विविधेव श्रूयते । माया चाविद्या च स्वयमेव मवतीत्यादिश्चतेः।
तत्परिणाम एव प्रपञ्चः । अत एव च चिद्रूपः । चिद्धिलासः प्रपश्चोऽय-
मिति ज्ञानवासिष्ठात्‌ । अत एव च सत्योऽपि । सर्वं॑वह्येतिसामानाधि-
करण्यस्यात्यन्तामेद एव स्वारस्यात्‌ ! नचद्वेतश्रुतिविरोधः ! विरोधा-
पादकस्येकस्य भेदस्यैव मिध्यात्वाङ्गीकारादित्यादिः 1 प्रकृतिश्च प्रति-
ज्ञाहषटान्तानुपरोधात्‌ ! आत्मकृतेः परिणामात्‌ । तदनन्यत्वमारम्मण-
ङाब्डाहिभ्य इत्यादिवैयासिकसुचाणामप्यस्मिन्नेवार्थे स्वरस इति स्पष्ट-
मेव । एवंच पक्षद्रयेऽपि प्रपश्चकारणतया शक्तेरावश्यकत्वे परशिव
एवान्तर्गडवान्नोपनिषदैः कल्प्यः । नहि घटं प्रति परिणामिभृत्तिकापे-
सया विव्रूपे किरित्ठ्छात्तरमपल मामहे । अत एवैक विन्तामेन
सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय यथा सौम्यैकेन मृतिण्डेन विज्ञातेनेत्यादिद््टान्त-
प्रदशोनं श्ुतिषूपपद्यत इति ॥ ५ ॥

ननु दाहकत्वादिराक्तेर्वद्रन्यादिनिषठताया दरनेन धर्मिणमन्तरेण ध्म-

१ सु. ठकदटन्‌ \+

१३६ वाँमङेश्वरतन्वान्तर्गतनिव्याषोडशिकार्णवः- [४च °विभामः|

रूपाय कशक्तेरवस्थानायोगेन शक्तिव्वमिवांहायेव धर्मी परशिवः कल्प-
नीय इत्यत आह-
परो हि शक्तिरहितः शक्तः कर्तु न किंचन ।
शक्तस्तु परमेशानि शक्त्या युक्तो यद्‌ मवेत्‌ ॥ ६ ॥
अयं भावः-न वयं राक्तिव्यसनितया कल्पयामः । अपि तु क्षित्या-
दिपरपश्चस्य कार्यत्वेन कारणमन्तरेण तद्योगाद्‌ । ताकिका अपि क्षित्यादेः `
सकर्तकत्वं कार्यतथेवानुमिमते । ओपनिषदानामप्ययमेवार्थः संमतः \
यद्ाहुभूतपश्चकविवेके विद्यारण्यश्रीपादाः
निस्तचा कार्यगम्याऽस्य शक्तेमायाऽथिशक्तिवत्‌ ।
नहि शक्ि करचित्कश्िद्बुध्यते कारयतः एरा । इति॥
ततश्च कार्यत्वा्यथानुपयत्या कल्प्यमानः परशिवो निषमकश्येदचुप-
पत्तेरपरिक्षयात्तयैका शक्तिरपि तत्परिक्षयाय कत्पनीयेव । उक्तं च
देवीमागवते-
शाक्तिः करोति बह्याण्डं सा वे पाठयतेऽखिदटम्‌ ।
इच्छया संहरत्येषा जगदेतच्चराचरम्‌ ॥
न विष्णुर्न हरः शक्रो न बह्मा न च पावकः ।
न सूर्यो वरुणः शाकाः स्वे स्वे कार्ये कथचन ॥ .
तया युक्ता हि कुवेन्ति स्वानि कार्याणि ते राः
कारणं सेव कार्येषु प्रत्यक्षेणावगम्यते ॥ इत्यादि ।
रितिः स्वतन्वा विश्वसिद्धिषेतुरिति शक्तिसूञ्ं च । -नैवं शक्तिकार-
णतावादिनामस्माकं परशिवस्याकस्पने कार्यत्वानुपपत्तेरपरिक्चयोऽस्ति ।
धर्मलानुपपत्तिस्तवेकृस्येव वस्तुनो धर्मधम्युभयात्मकत्वकल्पनयाऽपि
सुपरिहरा । राक्तिशक्तिमतोरमेदस्योपनिषदेरप्यङ्ीकारादिति । परः शक्ति.
रहितश्वेन्न कार्य कर्व शक्तो मवति । उपादानगोचरापरोक्षविकीर्षाकति-
मच्वस्यैव कतुत्वरूपतया तस्येच्छाज्ञानाकरियातसमककशक्तित्रयथटितत्वात्‌ ।
ताहशकशषक्तिसहितश्वेत्कार्यक्षमो मवति । नैवं शक्तेः शिवसाहित्येऽन्व-
यष्यतिरेको संभवतः ! अतो न परस्याऽऽवर्यकतेत्यर्थः ॥ ६ ॥
ननु जगत्कतुत्स्यान्यथोपपत्तावपि कर्मठानां कर्मफएठडानार्थः
` न्तानिनां मोक्षार्थमुपासकानायुपास्त्यर्थं च प्रररिवः कल्प्यः । कर्मणां
जडत्रेन .फएटदातृतायोगात्न, निगणस्येव मुक्तोपसरप्यत्वात्‌, उपास्य-
मन्तरेणोपासनायोगादित्याशङ्न्य निरस्प्रति--

[ष्वग्विधामःप्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यन्यस्त्गत्छ<हितः । १३५७

राक्त्या बिना शिषे सूक्ष्मे नाम धामन षिद्यते।
ज्ञातेनापि महादेवि रामं कमं न किचन-॥५७॥
ध्यानावष्टम्मकाले तु न रतनं मनःस्थितिः ।

उपासना हि नामकीतेनादिरूपा नि्धमंकस्य न संगच्छते । शक्य-
तावच्छेदकलक्ष्यतावच्छेदकयोधमंरूपत्वेन तद्‌ भाववति नाश्नामप्रवृत्तेः ।
पदे बोधकत्वशक्तेरिवा्थं बोध्यत्वस्यापि शाक्तेषिरेषरूपतया तदङ्खी-
कारेणैव त्िवाहि लाघवाच्छक्त्येवोक्तरीत्योपपत्तौ क्रतं परशशिवेन ।
हाक्त्या शक्यतावच्छेदृकादिङ्पेण धर्मेण । सूक्ष्मे प्त्र्तिनिमित्तशुन्य-
तवाददुर्तेये, नाम बवाचकटक्षकाब्दजातम्‌ । धाम प्रकाराः पदजन्यं
ज्ञानम्‌ । न विद्यते न संभवतीत्यर्थः । एतेन चक्रराजमध्ये यो बिन्दु
दिस्यते स कामेश्वरस्य स्वरूपमिति रहस्यं ध्वमितम्‌ । तदङ्क देव्या
यन्बणं गुरुमुखेकवेद्यमन्तरेण केवलस्य कामेश्वरस्य न पृथक्पूजनम्‌ ।
कामेश्वरस्य सूक्ष्मत्वेन नामधामोभयामावादैव । नेति नेतीतिशरुत्या सवै-
निषेधश्ेषव्वेनेव तस्य ज्ञेयतया सगुणत्वाभावात्‌ । अत एव कामेश्वरायु-
धानां गत्यन्तरामावेन देन्यायुधेः सहेव पूजनमष्टमपटले वक्ष्यति ।

चिकोणरूपा योनिस्तु रिन्दुना बैन्दवं मवेत्‌ ।
कामेश्वरस्वरूपं तद्िश्वाधारस्वरूपकम्‌ ।

इत्यादीनि तन्बान्तरव चनान्यमुमेवार्थं प्रतिपादयन्तीत्यन्यदेतत्‌ । ननु
क ल्पितधमंसाहिर्येन शब्दानां प्रव्रत्तिस्तजन्यज्ञानविषयता च संभ-
वत्येव । धर्मेषु धर्थिसमानसत्ताकत्स्यानावर्यकत्वादित्यत आह ~ ज्ञा-
तेनापीति । परेणेति शेषः । यथाक्थदित्पररिवस्य ज्ञानोपपादनेऽपि
तादृशज्ञाने मोक्षजनकतायाः कर्मोपयोगस्य चायोगः ! तादुशन्ञानस्य
सावंदिकत्वेनातिदुलमत्वात्‌ । तमेव भान्तमनुभाति सर्वभितिश्रुतेरिति
मावः । तथा ज्ञातेन परेण शमं सुखं मोक्षः कमं च किमपि न
मवतीत्यथः ।

अत एव-शिवोऽपि शवतां याति कुण्डदिन्या विवाजतः ।
शक्तिहीनो हि यः कथ्िद्समर्थः स्मरतो बुधैः ॥
इति देवीमागवतमुपपद्यते। ननु घटमहं जानामीत्यादिज्ञानेषु बरह्मणो
मानेऽपि सविकंल्पकरानरू" पुरुषार्थसाधनतां [ना]बरुमः । फि तु सक- |

५

छधर्मश्न्यैकविषयकनििकल्पकस्येत्यत आह--ष्यानेति ! श्चुमाश्ुम-
१८ ।

१३८ वामकेश्वरतन्त्ान्तर्गत नित्याषोडरिकार्णवः-[ ४्च नरिश्राम|

धमहीनस्याखन्द्र्वेन तञ्च भनसो रतेरयोगान्चः. ध्यानं संभवति ¦ बला-
त्काराद्विना तत्र मनसः प्रवर्तनेऽपि कतिपयक्षणस्थापित्वमेव स्यान्न
विरकालस्थितिस्तेन न ध्यानस्यावष्टम्मखूयं स्थेयं नििकल्पसमास्पपर-
पायं स्यात्‌ । तद्मावे तु न पुरुषार्थसिद्धिरिति भाषः । शक्तेस्तु
धमंधम्ुंभयात्मकत्वेन नाम धाम शरभं कर्मं रतिः स्थित्िशेति सर्व॑मय्यु-
पपद्यत इत्यथादुक्तं भवति । अत एव मागवते-

एवं सवगता शक्तिः सा बह्मेति दिदिच्यते ।

सगुणा निगंणा चेति द्विविधोक्ता मनीषिभिः ॥

सगुणा रागिभिः सेन्या निगुंणा तु दिराभिभिः ।
धमांथंकाममोक्षाणां स्वामिनी सा मिराङ्ला ॥

ददाति बाज्छितानर्थानिता विपिूर्वकम्‌ ॥ इति ॥ ७॥

एवं परशिषेमन्तरेण परा शक्तिर्नारत्येवेति प्रत्यवस्थातारं जल्पक-
थया निरस्येदानीं वाद्कथामनुसरत्य ग्यापिभवशरीरद्यपश्ान्समाधत्ते-
प्राविश्य परमागन्तः सृष्ष्माकारस्वरूपिणी ५.८ 1
कवलाक्रतनिःशेषवीजाङ्कुरतया स्थिता ॥
वामा शिवेतिपद्द्यमुत्तरभ्छोकस्थमिंहैवान्वेति ! परः परिव एव
मागः \ स्वनव्याप्त्याधारत्वात्‌ । परस्य मार्मं इति वा । परशिवस्य याव।-
न्मागों व्याधिस्थानं तावतः सर्व॑स्याप्यन्तः प्रवेरोन शछयन्याकारमपि पर-
शिवेन्दुमुच्छूनतापादनेन विद्धतरमिव क्रुखा सु्माभ्यामाकारस्वर-
पाभ्यां युक्ता सती कवलीक्तानां निःशेषाणां षट्थिशतस्तत्वानां यानि
बीजानि सृक्ष्मरारीररूपाणि यानि च स्थूलशरीराणि तत्तदङ्कराणि तत्त-
हपतया स्थिता सतीयं शिवा वामेत्युच्यते । वामा विश्वस्य वमनमादिति
व्युत्पत्तिः । अवाऽऽकारोऽवयवसंस्थानम्‌ । यथा वृक्षस्य पञ्चपएष्पफल-
शाखादिमत्ता । स्वरूपं वृक्षत्वमित्यनयोर्भेदः 1 परेः गन्धात्मनाऽवस्थि-
तोऽन्नरसो घनतया सर्वं एटं व्याप्य पश्चादुत्पत्स्यमानविज्नषिन्दुमावेन
तत्पश्चाह्लाञ्छनल्पेण च परिणत इवेति भावः ॥ ८ ॥
एवं व्याति मवं सृक्ष्मस्थूले शरीरे च कथयित्वा स्थानटलयपश्चौ
समाधत्ते-
वामा शिवा तथा ज्येष्ठाः शृङ्घाटाकारतां गता ॥ ९ ॥
रोद तु परमेलानि जमटसनङूपिणी-१ `

[अच्‌०विध्रामः श्री मास्कररायोन्नीतसेतुषन्धास्यव्यास्यानसदहितः। १३९

अङ्करादिफलान्तावयवकं यटूपं षड्भावविकारेषु विपरिणामान्तमे

तदात्मना परिणाम एव स्थितिः ! इदं च रूपं प्रधानत्वाद्रा शिखरवत्स-
वान्त्यत्वाद्रा दलद्रयरूपाङ्करस्य विषाणसाम्याद्रा शृङ्कपवेन व्यपदिश्यते ।
शरे ख्येऽतीति दाङ्ाटा देवी । यत्तु शङ्गाटपदेन जिकोणं व्यपदि

र्यते तचाप्येषेव व्युत्पा्तिः । विषाणाकाररेखाद्रये तियंयेखाया अटनात्‌ ।
चतुणां पथां प्रेटने जलोद्धवफटपिशेषेऽप्येवमाकारवच्वादेव निरूढटल-
क्षणेत्यन्यदेतत्‌ । ईहशशदृश्षापद्तिनिमित्तवती देवी ज्येठेत्युच्यते । एर्वे
धपश्चस्थितिक्राछे समाप्ते जगतो यासेन या संहारं छ्युरुते सा तादशप्र-
वृत्तिनिमित्तकतवाद्रौद्रीपदेन चिपुरेव व्यवहियत इत्यर्थः । दीपकाचा-
यास्तु--स्वाय्रमारम्येशानायेयान्तं प्रसते रेखे वामाज्येष्टे ! षिन्दोः पर्वस्यां

तिययेखा रोद । एतन्नितयस्षमशिरम्बिका शृङ्खाटाकारतां चिकोणाका-
रतां यातेति व्याचक्षते ॥ ९॥

ननु प्रपश्चोत्पत्तेः पूवमेव चिपुरीतः पूर्वतवादस्या युक्तं चिपुरात्वं न

स्थित्यादिदशायामित्याशङ्कय सर्वदैव महादेव्याश्िपुरात्वमनपनोदययमि-
त्याह द्वाभ्याम्‌-

एषा सा परमा शक्तिरेकेव परमेश्वरी ॥ १०॥
विधुरा चिरिधा देवि उह्यविष्ण्वीङूपिणी ॥
ज्ञानशक्तिः करियाशक्तिरिच्छारशक्त्यासिका पि ॥ १११५.
चैलटोक्यं संसजत्येषा चिपरा परिकीत्यते ५

वामाज्येष्ठा एव पुवेषेणाऽऽविष्टा बह्मदिष्णारुढा मवन्ति । तच्छ-
क्तिमूता भारतीपथिवीरुद्राण्य एव ज्ञानेच्छाङ्िया इत्युच्यन्ते \ कर्तंत्व-
शरीरघरिका अप्येता एव तिद्ः ।
तदुक्तमू-या सा शक्तेजंगद्धातुः कथिता बह्यणः परा ।
इच्छात्वं तस्य सा देवी सिसृक्षोः प्रतिपद्यते ॥
पवमेतदिति ज्ञेयं नान्यथेति सुनिशितम्‌ ।
ज्ञापयन्ती ञ्र््यन्तज्ञानकक्तिनिगयते ॥
एवमूतमिद्‌ं वस्तु मवल्विति यथा पुनः ४
ज्ञाता तदेव तदस्तु इरुवैत्य्च कियोच्यते ॥
इति माटिनीषिजयतन्त्रे । स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया चेति श्रुते-

(म

रपि । अन्न बलमिच्छेदि तद्याख्यातारः । एतास्ि्ोऽरि ` ह्मणः

१४० वामकेश्वरतन्तान्तग॑तनित्यापोडशिकार्णवः-[४च °विभ्रामः]

स्वभाव एव न ततो भिन्ना इत्यथः । ततश्च स॒षटिस्रमये ज्ञानादितरथरूप-
त्ादितरकलेष्वपि बवामादिबह्यादिवियरूपत्वाश्चिपुरात्वमस्या न व्याह-
न्यत इति भावः । पुरराब्डः शरीरार्थः । चीणि पुराणि यस्याः सेति
विग्रहः ॥ १०॥ ११ ॥
ठयकालेऽप्येषा चिपुरैवेति दययोतयर्हैयप्रकारमाह सर्धश्चतुभिः-
यदाहसति शुङ्खारपीटठाल्ुरिलरूपिणी ॥ १२ ॥
शिषार्कमण्डलं भिचा द्रावयन्तीन्दुमण्डलम्‌ ।
तदुद्धबागृतस्यन्दपरमानन्दनन्दिता \॥ १३ ॥
कुल योित्कुटं त्यक्वा परं पुरुषमेति सा ।
निलंक्षणं निगुंणं च कुट रूपदिवनजितम्‌ ४ १४ †
ततः स्वच्छम्दरूपा तु पारिभधाम्य जगतपुनः ।
तेनाऽऽचारेण संतुष्टा पुनरेकाकिनी सती ॥ १५॥
रमते स्वयमव्यक्ता िपुराख्यातिमागता ।
तत्वचयविनिर्दिष्टा वर्णशक्तिजयास्मिका ॥ १६५

यदा स्थितिकालावधेः समारिस्तद्‌ा क्षित्यादिप्रपथ्वस्य स्थुलरूपतया
प्रथनरूपाच्छरङ्ारपीढा्छरिटरूपिणी परावतंमानतया प्रत्यङ्मुखत्वा-
दकरूपिणी सती शिवा देवी 1रोवखूपं चाकमण्डठमुच्छरनषिन्दुका-
मास्यं रविमपि भिचा तदरूपं परिहृत्य ततोऽपि प्राक्तनं शून्याकारं षिन्दु-
मगुतमयत्वादेन्डुमण्डलमपि किदाष्य तत्र विद्यमानो यः षीयुषघ्ना
वनिभः परमानन्दस्तेन नन्विति तत्समरसभावमापद्यते । एतावान्हि
प्रपश्चस्य ठयप्रकारः ! कामकलास्वरूपे हि यो मुखतेन परिणममानो
बिन्दुः स सूर्वरूपः । ततोऽपि मृक्ष्मस्तुरीयविन्दुस्तु चन्द्ररूप इति तान्त
कराणां समयरहस्यम्‌ । इममेवार्थं समासौक्त्यठंकारेण स्वैरिणीवत्तान्तं
स्मार्यन्पुनर्व्णयति--कुलयोषििति । इलं सजात्ीयसम्रहः । साजात्यं
चेकज्ञानविषयत्वेन चिपुस्याः । तत्संवन्धिनी योषित्‌ + स्धरटप्रपश्चात्मना
परिणतेति यावत्‌ । पक्षे कुलीना शी, कुं प्रपञ्चं त्यक्त्वा, पक्षे स्वकीयं
सद्रंरमविगणय्य, परं पर्र॑ परशिवम्‌ ) पक्षे जारम्‌ 1 निर्टक्षणमसाधा-
रणघ्रमहीर्न, पक्षे सायुदिकोत्तसुलक्षणदीनम्‌ 1 निगंणं सलवादिगुणच्रया-
तीत, पक्षे चातुर्थादिगृणरहितम्‌ + कुलं मातृमेयादि तद्युक्तं रूपं इवि
भभ्रत्वं तेन बिवपजतं तिर्विषयाचिहूपमिति यावत्‌ } पश्षे इष्व्ंशोन्ञम,

[वनवप्राम-]भ्रीमास्कररायोन्ची तसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः\ १४१

सुन्दरं च । एति अभेदेन भाप्रोति । पक्षे तेन सह रमते । सृषिप्रटययो-
मुहूर्युहरावरतनमाह-तत इति । ततः शशिवकषक्त्योः समरसमभावरूपा-
नन्दैकनिकेतनस्य प्रलयस्यानन्तरम्‌ । पुनरपि स्वच्छन्दुरूपा स्वैरवत्ति
खीला, स्वेच्छया स्वभित्तौ विश्वभुन्मीटयतीति राक्तिसु्ात्‌ । अज
स्वपदं चिच्छक्तिपरम्‌ । चितिः स्वतन्ना विभ्वसिद्धिहेतुरिति परव॑स्े
तस्या एवोपक्रान्तत्वात्‌ । जगत्परिभधाम्य प्रपञ्चासनाऽनेकधा परिणता ।
पुनस्तेनाऽऽचारेण स्वैरिण्याचारेण संतुष्टा स्वयमेकाकिनी त्यक्तानेक-
ख्पा । पक्षे व्यक्तदास्यादिजना 1 अव्यक्ता वाड्नसयोरगम्या, पक्षे जनै
रनाटोकिता सती रमते स॒ष्यादिक्रीडाः कुरुते । अष््रक्तत्वमेव स्फुट
यति-तच्वेति । षरट्िशत्तच्वानि व्यक्तानि । तानि त्चच्रयरूपेणाऽऽत्-
गिदयारशिवनामकेन प्रदिलापयति ।

तदुक्तम--मायान्तमात्मतच्वं विद्यातच्ं सदािवान्तं स्यात्‌ ।
शक्तिरिव शिवतत्वं तरीयतस्वं समशिरेतेषाम्‌ ॥ इति ।

4

तथा शब्दुसर्िमेकपश्चाकन्मातकाख्पां स्वाभिञ्चविद्याङ्टचये प्रविं
लापयति । कूटानां करमेणाकथादिहटक्चरूपत्वात्‌। तथा चक्रसुषटि शक्ति
वुन्दरूपामिच्छाज्ञानकरियारूपसृक्ष्मशक्तिजये पषिलापयति । एवं व्यक्त-
तापरिहारदश्ायामपि चििरूपत्वाञ्िपुरेतिख्यातिमागता । इह यन्थे
मूलाधारपीठस्थतरिकोणगा कुलकुण्डटिनी सृक््मखू्पेण सुषुम्णामा-
गन्तिः प्रबिदयानाहतमण्डट स्थं र्वि भिच्वा सहस्रारस्थे-.मण्डटं विद्रा-
व्याटुलङ्कण्डलिन्या संगता तदुत्थागृतधाराभिराप्यायिता परावृत्य
स्वस्थानमायातीत्यप्यथं उत्तरतन्ये वक्ष्यमाणः श्टेषेणोक्तः ॥ १२ ॥१३॥
॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥
इहश्या तिपुरया सहाभेदं प्करृतविदयाया उपदिषशति-
वागीश्वरी ज्ञानकक्तिवाग्मवे मोक्षरूपिणी ।
कामराज कामकला कामरूपा कियास्मिक्रा ॥ १७ ॥
राक्तिबीजे परा शक्तिरेच्छैव रिवरूपिणी ।
एवं देवी उयक्षरी तु महापुर सुन्दरी ॥ १८ ॥
वागभवकामराजशशक्तेबीजेषु चिषु ज्ञानशक्त्यासिका वागीश्वरी
मोक्षप्रदा, सियाशक्त्यात्मिका कामकला कामप्रदा, इच्छाशक्त्यामिका
परा शक्तिधमपरदा कमेण तिष्ठति । शिवरूपिणी धर्मप्रदा । एर्वप्रकारिण
भीमहात्रिपुरखन्दर्धेव श्रीविद्यारूपेत्यर्थः ॥ १७॥ १८ ॥

१४२ वामकेश्वरतन्ान्तर्गतनित्याषोडरिका्णवः-[४च ° विश्रामः]

इदानीं महाज्ञानप्रमावप्रश्चो समाधत्ते

पारम्पर्येण विज्ञाता भववन्धषिमो चनी ।

संस्प्रुता पापहरणी जप्ता मरत्युविनाशिनी 1 १९ ॥
पनित हुःखदौरभाग्यव्याधिदारिश्यघातिनीं ।

हुता विघ्रौघकशमनी ध्याता सर्वाथसाधिका ॥ २० ॥

दंशं देवीतच्व विषयकं महान्ञानं परमशिषादिस्वगुरुप्यन्ताविच्छि-
च्नपारम्पयो पदेशक्रमेण ठन्ध चेदेव मवबन्धं मोचयति । पुस्तकावलोकना- ¦
दिनोपायान्तरेण ठन्धं तु न फलति । प्रव्युतानर्थायेव ।

पारम्प्यविहीना ये ज्ञानमात्रेण गर्विताः
तेषां समयलोपेन विकुर्वन्ति मरीचयः ॥
इव्युत्तरतन्ते वक्ष्यमाणत्वात्‌ । पारम्पर्थणल्युक्त्या विद्याया गुरुमुखा-
त्सप्तावेधन्यतमद्‌क्षापुरःसरमेवोपदेशो याह्य इति ध्वनितम्‌ । एव गुरु-
मुखाद्िज्ञाय ततः संस्मृता पुनः पुनधिन्तिता पापं हरति । जपपृजाहौ-
मध्यानेमरत्युनाक्ञादिफलटप्रदा भवतीत्यर्थः । ज्ञानाणवेऽ्प्युक्तम्‌-

एषा वया वरारोहे पारम्पर्यक्कमागता ।
भववन्धं नाङ््यति स्म्रता पापापहारिणी ५.
जप्ता श्ुत्युजये्ञानि ध्याता सर्वा्थसाधिनी 1
दुःखदौ भाग्यदारि्यभयघ्रा पूजिता भवेत्‌ ॥
महाविप्नौघजश्मनी हवनान्नाति संशयः ॥ इति 1

अच्र षिधीयमाना जपहोमादयः स्वतन्त्रा एव । प्रत्येकं कफलान्वयात्‌)
पुरश्चयाहोमादयस्तु जपाङ्मिति सिद्धान्तः । तत्रापि समप्रधानववं
स्वीक्रुत्य राजसुयादिवित्परस्परसाहित्यमाच्रमङ्कमित्यपि सुवचम्‌ । अन्न
प्राज्‌च्टीकाकारा र्विरातेः श्टोकानां व्याख्यामतीव विस्तुत्य यथेच्छमेव
स्वातन्डयेण वर्णयन्तोऽत्यपारम्पयपदेन लोपामुद्रार्सतानकामराजसंतान-
दिव्यासेद्धमानवोषतद्धेदा्किं बहु विस्तत्य ठिखन्तः स्वोसेक्षितारथं
इदुशपरम्परायात इति वदन्ति । तत्सर्वं प्रामाणिकमप्यक्चरस्वारस्यानाक्षा-

क क

न्तत्वान्मूलानुपयुक्तस्वाद्यन्थमोरवमयाचोपेक्षितमस्मामिः ॥ १९।।२०॥

एदमषटो प्रक्नान्समाधायावरिषएटपश्रवयं. समाधित्सुः शिष्यावधाना-
याऽऽह-

क क क

एतस्याः यणु देवे बीजजितयसाधनय्‌ !

[ स्दन्विभामः प्री मास्कररायोन्नीतसेवुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। १४३

स्पष्टोऽर्थः ।

तज्ाऽऽ्दौ बाग्भवबीजसाधनं पुरश्चरणमाह--
धवलाभ्बरसवीतो धवलावासमध्यगः ॥ २१ ॥`
पजयेद्धवटेः पष्येबह्यचर्यरतो नरः ।
धवलठेरेव नेवेयेर्दपधिक्षीरोदनादिभिः ॥ २२॥
संकत्पधवदैवांऽपि यथाकामफलप्रदाम्‌ ।
संपज्य परमेशानि ध्यायेद्रागीश्वरीं पराम्‌ ॥ २३॥

धवलावासः सोधगृहम्‌ । इवुयुपलक्षणं श्चुङ्काकल्पादेः । अत एवोक्तं
तन्नान्तरे-
शुकाम्बरपरीधानो गन्धकस्तूरिकायुतः ।
मुक्ताफलटस्फुरद्द्रारभूषणः शुक्खुमास्यधृत्‌ । इति ।

बह्म चर्यरतः, अष्टविधमेथुनत्यागी । क्षीरोदनादिभिरिस्यादिपदेन धृत-
गोटकनारिकेलोदकादिपरियहः ! धवटपदाभसंय्रहासमथस्य व्वाह-
संकस्येति । यथोपपन्नानेव पदार्थान्धवटत्वेन विभावयेदित्य्थः ।
ध्यायेदिति ! ध्यायञ्जपेदित्यर्थः) अचर प्राश्चः-द्विभुजा श्वेतवर्णा बाला-
रूपा पुस्तकाक्षमालाधारिणी ध्येयेत्याहुः । तदिदं स्वकपोठकल्पितं
तन्बान्तरानवटोकनक्रतमित्युपेक्ष्यम्‌ । तथाच ज्ञानाण्वे-
वागभवाख्यां जपेद्विद्यां वागीशीं सस्मरन्बुधः ।
कर्पूरघवलठां श्युभ्रपुष्पाभरणभूषिताम्‌ ॥
अत्यन्तश्चुभ्रवसनां वज्रम किकभूषणाम्‌
मुक्ताफएलामटमणिजपमालालसक्राम्‌ ॥
पुस्तकं वरदानं च दधतीममयप्रदाय्‌ ।
एवं ध्यायेन्महेशानि सर्व विद्याधिपो भवेत्‌ ॥ इति ।
जपसंख्या तु विशेषादर्शनादक्षरलक्षन्यायेनेकलक्षरूपा यावद्धि
पदन मिर्णेया ॥ २१ ॥ २२२३२ ॥
एवं सिद्धमन््स्य काम्यपयोगमाह-
पीजखूपायु्टसन्तीं ततोऽनङ्पदावापे ।
बह्ययरन्थि विनिर्भिद्य जिह्मे दी परूपिर्णमर ॥ २४ ॥
ततो मन्नरसिद्ध्यत्तरं वाग्भववीजाभिन्नां इण्डटिनीरूपां वागी.
भ्वरीं बह्यय्रन्थि मलाधारचकोपरि विद्यमानं यन्थि विनिाभिद्य, अन-

१४४ वामकेश्वरतन्तान्तगेतनित्यार्पोडरिकाणवः- [श्च गविश्रामः]|

रो ऽशरीरः कामेशात्मा परशिवस्तस्य पदं बह्मरन्धं तदवध्युहटसन्ती-
मूर्ध्वं यान्ती ततोऽयतं संघाध्य जिह्वाये ज्योतीरूपतया स्थितां चिन्तये.
दित्युचरश्टोकस्थेनान्वयः । यद्यपि ज्ञानाणवे-
मूलादिव्ह्यरन्धान्तं स्रवत्पीयूषवषिणीम्‌ ।
तस्माज्ज्योतिमंयीं ध्यायेजिहायेऽगतधारिणीम्‌ ॥
पाषाणेन समो वाऽपि मूखों जीवसमो मवेत्‌ ।

इत्यत्र प्रकृततन्त्े वा द्खुण्डङलिनी न भूयते तथाऽपि मूले बह्मयभ्थि-
विमेदनाष्टिङ्गात्तन््ान्तरेऽषुतस्ावोक्त्या च साऽनुमीयते । बह्ममान्थिपवं
बह्मरन्धपरमिति तु केचित्‌ । प्राञ्चस्तु पुरश्चवरणकाम्यप्रयोगयोरसंसर्गायहा-
विवि सवमेकप्रयोगत्वेन व्याचक्षते 1 तत्तश्नान्तरानाक् नादुपेक्ष्यम्‌ ॥ २४॥
अथ नवभिः श्टोकिरस्य प्रयोगस्य फलं वर्णयति-

चिन्तयेन्नष्टहृदयो याम्यो मूर्खोऽतिपातकी ।

राठोऽपि यः पदं स्पष्टमक्षरं वक्तुमक्षमः ॥ २५ ॥

जडो मूकोऽतिदुर्भेधा गतप्रज्ञो विनष्टधीः ।

सोऽपि संजायते वाग्मी वाचस्पतिरिवापरः ॥ २६ ॥

नष्टं कटु षितं हृदयं चित्तं यस्य सः । त्यक्तधेर्थं इत्यन्ये । याम्यो

नागरिकचातुयेहीनः । अतिपातकी पातककरृतप्रतिवन्धवान्‌ । जडः,
अलसः । अतिदुमेधा इुःसाधतरधारणः । गतपज्ञः प्रतिमाञुन्यः । विन-
हीरभ्रान्तवबुद्धिरप्यपरो बाचस्पतिरिव वाग्मी सम्यभ्जायते ॥ २५।॥२६॥

सत्पण्डितघटायोपजेताऽप्रतिहतप्रभः ।

, सत्तकपद्वास्यार्थशब्दाठंकारसारवित्‌ ॥ २५७ ॥
वाताहतसयुद्रोर्भिमालातुल्येरुपन्यसेत्‌ ।
घकुमारतरस्फारवृत्ताटं कारपरवंकम्‌ ॥ २८ ॥
पदगुम्फेमंहाकाव्यकर्ता देवेशि जायते ।

सत्पण्डितानां पणण्डितोत्तमदिग्गजानां घटा समूहस्तस्याऽऽटोपो मर्व~
स्तस्य जता हता । स्वयमप्रतिहताऽङ्ण्ठिताऽम्डाना वा प्रमा प्रतिभा
मुखश्रीवां यस्य सः ! शाखं चतुर्विधं पद्शाखं पदाथंशाखं काक्या
वाक्याथंशाखं चेति 1 अन्येषां शाल्ञाणामिहैवान्तर्भाद इति वु वृत्तच-
न्द्रोदयादौो विवेचितमस्माभिः 1 तेषामिह पदवाक्यार्थपडेन यहम्‌ ।
तेषं सत्तकत्वं विशेषणम्‌ । वेदाविरद्धाबाधितयुक्तेमन्तीति तदृरथंः ।

[रदगविभ्रामःभीभास्कररायोद्गीतसेतुयन्धास्यभ्याख्यानसहितः। १४५

अथत्रा पदवाक्यपदेनैव तेषां परामर्शः । अर्थश्चब्द्‌ उत्तरचान्वयी, अर्था.
टंकाररब्दाठंकाराषिति ! एतेषां सार निष्कषं वेत्तीति तथा । सत्पदं
तकादिषटरके केचिदन्वियन्ति । तत्पक्षे पदवाक्यातिरेकेण शब्दः कीहश्च
इति प्रश्ने ध्वन्यात्मकगीतरूप इत्युत्तरं वाच्यम्‌ । वातेति । चण्डवातनि-
धतोदधितरङ्गसम्रहतल्यैः शब्दैरुपन्यसेत्‌ । शाखनिर्माणमुक्ता काव्य-
निर्माणमप्याह-सुकुमारेति । सोकुमार्यं शब्दगतो गुणविशेषः । वत्तं
गुरुलष्वारनुपूर्वीविशेषः-1{अटकारा यमकोपमादयः । पदानां युम्के-
थनविरोषैः । महाकाव्यमिति दशानां ख्पकाणामष्टादश्षान्धभ 'प्त्रस्त५॥
संकीोणादीनामप्युपटक्षणम्‌ ॥ २७ ॥ २८ ॥
वेद्वेदाङ्गवेदान्तसिद्धान्तज्ञानपारगः ॥ २९ ॥
ज्योतिःशाख्रेतिहासादिमीमसास्म्तिदाद्यबित्‌ ।
पुराणरसवादादिगारुडानेकमन्वित्‌ ॥ ३० ॥
पातालक्षाख्विज्ञानभूततन्नार्थतत्व वित्‌ ।
विविच्रचिच्रकर्मादिशिल्पानेकविचक्षणः ॥ ३१ ॥
महाव्याकरणो वारशब्दसंस्कृतस्वगीः ।
स्वंभाषारुतक्ञानी समस्तटि पिकर्मक्रत्‌ ॥ ३२ ॥
नानाशाखाथरशिक्षाद्वित्ता भवनविश्रतः ।
सवंवाड्यवेत्ता च सवज्ञो देवि जायते ॥ २३ ॥
वेदा कग्वेदादयः कर्मकाण्डाः । वेदाङ्गानि च्छन्दःकल्पनिरक्तानि
घ्रीणि । अन्येषां प्रथग्यहणात्‌ । वेदान्ता उपनिषदः । सिद्धान्तः पथा-
न्नायात्मकं शाखम्‌ । ज्योतिःराखं गगयष्टादशसिद्धान्तरूपम्‌ । इति-
हासो भारतादिः । आदिना रामायणवासिष्ठादिकाव्यानि । मीमांसाः
पर्वोत्तिरभक्तिभेदेन तिस्रः । स्म्रतयो मन्वादिप्रणीताः । वाक्य वरसचि-
क्रतं लौ किकं बा । पुराणानि षटूधिशत्‌ ! रसवादः पारदादिविषयकः ।
आदिना चरकसुश्रतादि । गारुडमेन्दरजालम्‌ ! पातालशास्च षिलद्वार-
परवेद्विषयकम्‌ । विज्रकम चित्रटेखः। आदिना गृहनिमौणादिविष-
यकं विभ्वकर्मशाखम्‌ । शिल्पानेकेत्यत्र विरेषणस्य बाहुलकः परमि
पातः । महाव्याकरणं महाभाष्यादि । सर्वमाषा महाराष्टाया मागध्या-
दययाश्च । रुतानि पञ्युपक्षिभाषाः । समस्तदिपयो यवनान्यादयोऽशादह्
छिपयः । न साक्षस्ाणि जेनबौद्ध चार्वाकादीनि । तदर्थं शिक्षादि

९

१४६ वामकेश्वरतन्रान्तगंतनित्याषोडशिकाणवः- [४च °विश्रःमः]

अध्यापनोदयाहणादिः पाणिन्यादिशिक्षप्रातिशास्यादिवां । सवै.
धाङ्मयानि यावनादीनि । स्व्तथिकालस्ञः ॥ २९ ॥ ३० ॥ ३१ ॥
॥ ३२ ॥ ३३ ¶

वाग्मवस्ाधनोपसंहारपर्वकं कामराजसाधनं प्रतिजानीते--
एवमेतन्महादेवि वागभवस्य तु साधनम्‌ ।
ततस्वु शृणु वक्ष्यामि कामराजस्य साधनम्‌ ॥ ३४ \
स्पष्टम्‌ ॥ २४ ॥
तथा कामकलारूपा मदनाङ्ङुरगोचरे ।
उदयदादित्यधिम्बाभा समुज्ज्वटवपुः परिये ॥ ३५ ॥
स्फुरहीपशिखाकारा षिन्दुधाराप्रवधिणी ।

अच प्राश्चः साधः स्तभि; श्टाकेरक प्रयोगमाह: । अन्ये तु तथेत्ये-
केन पदैनेव वग्मवसाधनधर्मातिदेक्षं बदन्तस्तावतैव कामराजस्ाधनम-
्तप्रायं मन्यमाना इतरांश स््रमेककाम्यप्रयोगपरतरेन. योजयन्ति वस्तु-
तस्तु-आदौ सार्धश्टोकेन पुरश्चरणं ततः षड्भिः श्टोकषेः काम्यप्रयोगौ

द्रौ वर्ण्येते इति युक्तम्‌ । ज्ञानार्णदेरवाक्यत्वलाभात्‌ ।
तद्यथा-अथ कामकलास कः साधकः परेन ।

रक्तां कार भगो रक्तगन्धातुटेपेश्चः

रक्तवखावु पः सम्यङ्ूमध्यकामकलाद्भस्ना ।

रक्तपुष्पेश्च विविधैः कुङ्कुमा दिभिर्चयेन्‌ ॥

मूलादिबिह्यरन्धान्तं स्णरद्ीपस्वरूपिणीम्‌ ।

वन्धूककुखुमाकारकान्तिभूषणमू्‌ षिताम्‌ ॥

इक्छुवेः।द्ण्डपुष्पषुवरदामयसतकराम्‌ ।

इति ज्ञानाणंवोक्तः पुरश्चर्याप्रकारः. । स एवेहोच्यते । मद्नाङ्करो

गोचरो यच्च तन्मद्नाङ्नुरगोचर कामबीजम्‌ 1 अथवा _ मदनाङ्ङरः
कामबीजम्‌ । बीजस्याङ्ङुररूपत्वात्‌ । तद्विषये - कामकलाऽपि
तथा वामीश्वरीवत्साधनीया । सा यथा स्ववर्णंसमानवसनाभरणगन्ध-
पष्पनैवेयादिभिः साधेता तथ्यमपि स्ववर्णानुगुणैरेव साध्येति. यावत्‌ ।
` मद्नमन्दियन्तर्वति्मांसविज्ञेषो मदनाङ्छर . इति प्रादां व्याख्यानममू-
. ककत्वादनादुत्यम्‌ । पुरश्चरणे. वनितासूलाधारे रक्तधारावर्धणविम्पव-
नाया .अपरस्तुतत्वाच \ तन्त्रान्तरे प्रकृतबीजविषयककाभ्यप्रयोगेऽपि तव्‌-

[रचनविभामः्ी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धांख्यव्याख्यान सहितः । १४७

सुकतेश्च 1 परकरतदेव्याश्च को वर्णं इत्याकाङ्क्षायामाह--उद्यदादित्येति ।
विम्बं पक्रतुण्डीफलम्‌ । ताभ्यां सदृशी । सादृश्यं तु रक्तेश्नेव भिम्बपद्‌-
समभिव्याहारात्‌ । तेनोदययदादिव्यबिम्बमित्येकमेवोपमानं मन्यमानानं
प्राचामादित्यदीपरिखयोः परस्परविरुद्धत्वादुभय्तुल्यताः कथमित्या-
क्षिप्य तत्समाधानार्थं व्यवस्थादिकल्पनमपास्तम्‌ । स्फुरन्त्या मूलादि
ब्ह्मरन्धपर्थन्तं व्यात्ताया दीपकलिकाया इवाऽऽकारो यस्याः । अन्त-
यगि विभाव्यमानतेजस्तन्तुवदिति यावत्‌ । दिन्धोरमृतस्य धारां प्रवर्ष
तीति तथा } अनया भङ्ग्याः तन्वान्तरोक्तभिहैव सूचितमिति, व~
व्यम्‌ #॥ ३५ ॥ 8" ' ` 4 |
एवं सिद्धमन्त्रस्य काम्ये विनियोगमाह--
समस्तथुवनामोगकवलीकरतजी दिता ॥ ३६ ॥
महास्वमहिमाक्नान्तिस्वस्थार्हकरतिभूमिका ।
क्रमेण तु ततोऽनङ्कपर्यन्तं प्रोह्टसन्त्यपि ॥ ६७ ॥
शारीरानङ्गपयन्तमेकेवमुभयास्मिका ।

समस्तथरुवनेषु लोक्य आभोगो विस्तारः स्वकीयारक्तकान्तिभारः
तता । ताद्शध्यानमिति यावत्‌ । तेन कवलीकृतानि स्ववशो कृतानि
जीवितानि समस्तप्राणिनां यण सा ! तच्रोपपत्तिमाह-महेति। महत्या
स्वमहिमाक्रान्त्या स्वीयमहच्छब्याप्त्या स्वस्थाया यथास्थान्‌स्थिताया
अचश्चलाया वाऽहक्ृतेः पराहंताया भूमिकाऽऽधारः । अयं -मावः-
पुरश्चरणदशायां मूटादिबदह्यरन्धान्तं यो ध्यातः सावयवो रक्ततेजस्तन्तु-
स्तन्महसा सर्वं जगदरुणीकरतं भावयेत्‌ । तेन अलोक्य वकं मवति ४
कुतः । स्वविभुत्वस्य सर्वत्राऽऽक्रान्त्या सवेस्यापि स्वक्षरीरत्वेन सर्व॑त्राः
हताबुद्धेरुदयेन स्वशरीरस्येव सवंशरीराणां स्ववकशंवदत्वावर्यंभावात्‌ ४
ध्वस्ताहंकरतीति पाठेऽहं करतिशब्देन तत्तसाणिनामहकारां याह्या नः परा-
हंता । अहं स्वतन्नो नान्याधीन इत्यभिमानस्यप्राटितत्वादित्यथैः } ..
अयं वेटोक्यवक्षीकएरफलक एकः प्रयोगः । तथाच ज्ञानाण्वै-
तदीयकान्तिसिन्दरमरितं भुवनजयम्‌ । _
चिन्तयेत्परमेशामि चैलोक्यं मोहयेत्क्षणात्‌ ॥
राजानो वशमायान्ति पन्नगा राक्षसाः सराः ।
कन्दं इव देवरे योषितां मानहास्कः ॥
मनसा चिन्तयेयोषिहासीव वडागा भवेत्‌ । इति ।

१४८ वामकेश्वरतन्त्ान्तर्गतमित्वतयोकशिच्ततचः- [४च °विश्रामः|

अच्र तदीयेत्यस्य पूर्वोपक्रान्ततेजस्तस्तुरूपदेवीसंबन्धीत्यथंः । राजान
इति भलोकस्य पन्नगा राक्षसा इति पातालस्य सरा इति स्व्मस्योप-
लक्षणं सञ्रेटोक््यपद्किवरणम्‌ । कन्दपं इत्यादि चिन्तयेदित्यन्तेन
प्रयोगान्तरम्‌ । तस्य एलं योिहित्यादिनोक्तम्‌ । तच चिन्तनीयाथस्य
स्पष्टमकथनेऽपि प्रकृततन्ते तव्कथयति--कमेणेति । तुक्ञब्द्‌; पृवंप्रयोग-
व्यावृच्यर्थः । ततो मूलाधारमारम्यानङ्पयन्तमशरीरकामेश्वरश्िवपयंन्तं
मेण स्वाधिष्ठानादिचकक्रमेण परो हसन्त्यपि प्रकर्षणोध्वं गच्छन्ती
पुनरपि बह्यरन्धाच्छरीरानङ्पयंन्तमायान्ती विन्तनीयेति । स्वाभिल-
षितायाः खियाः इरीरे मूलाद्रह्यरन्धान्तं तस्माद्पुनमूंलान्तमेवे पुनः
पुनयातायातं कुवंता कामकलादेवी चिन्तनीयेति यावत्‌ । अच शरीरा-
नङ्पदेन मदनशरीर शरीरवान्मदन इति वा प्रतिपाद्यते । तच योनि-
मण्डलमेवेव्येतदुा दिदं चिन्तनं खीशरीर एवेति छभ्यत । एद॑प्रकरि-
पीकेव देवी, उभयासिका प्रयोगमेदैन द्विविधा, चिन्सनीयेदि शेषः
प्राश्वस्तु--पुरश्चरणं प्रयोगद्रयं च दिविच्याजानाना इमाञ्न्टोकान्प्का-
रास्तरेण व्याचक्षते । तद्विस्तरमयादनुपयोगाच न प्रद्हीतम्‌ ।! अस्मदू-
क्रोऽथः द्धिषटोऽपि तच्त्रान्तरसंवादादादर्तंव्य इति ॥ ३६ ॥ ३७ ॥
अथ द्ितीयप्रयोगस्य फलमाह
त्तो मवति देवेशि सवंशुङ्गारमानिनाम्‌ ॥ ३८ ॥
गगिणां साधको देदि बाधको मदवाधिकः
तदहृष्िपथगा नारी सुरी वाऽप्यथवाऽऽसुरी ॥ ३९ ॥
विद्याधरी कश्िनरी वा यक्षी नागाङ्गन्मऽथवा ।
प्रचण्डतरमूपालकन्यका सिद्धकन्यकां ॥ ४० ॥
ज्वलन्मद्नदुःपरक्ष्यदहनोत्तप्तमानसा । `
किन्न प्रचलितापाङ्ा विमृढा मदुविहिलः? ॥ ४१ ॥
निवेदितात्मस्वेस्क वशगा देवि जायते ।
कामदीजस्य साधको रागिणां सोन्दर्याद्यमिमानवर्तां बाधको
मवति । यतोऽयं मद्नादप्यधिकः सौल्वूर्यादिगुणविशिष्टः, अत एव
सुरासुरादिकन्यक्मः स्वां अपि साधकष्य्ानोपनीतमद्नज्वादु;सह
दहनातितघ्तमानसाः सत्यः स्वलनेनः ङ्धिन्नवल्ता विमूढहदया मद्व्याः-
छटाः सत्यः सवंस्वभ त्मानं च साधका समयं दासीभ्रूय वशे तिष्ठन्ती
त्वर्ध; ॥ ३८ २९ ॥४०॥५४१॥.

[ स्वन्िभामनुश्री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यग्यारुयानह्हितः। १४९

प्रयोगान्तरमाह-
चलज्लेन्दुसहशी बाठाकंकिरणारुण्णा ॥ ४२.॥. `
चिन्तिता योषितां योनो संक्षोभयति तत्क्षणात्‌ 1.
चथ्लोदकान्तःप्रतिबिम्बितारक्तचन्द्रमण्डलवदेषेव देवी साध्याया
योनौ चिन्व्येव्यर्थः ॥ ४२॥
प्रयोगान्तरमाह--
सेव सिन्दरर्णामा हदये चिन्तिता सती ॥ ४३ ॥ `
संमोहोन्मादनाविचित्ताकषकरी स्मता ।
योषिताभित्यनुवर्तते । [तच] हदय इत्यनेनान्वीयते । संमोहोन्मादना"
दिष्ट चित्तं यस्यास्तादशीं करत्वा तदाकर्षिकेत्यथः ॥ ४३ ॥
प्रये गान्तरमाह-

नियोजिताऽथवा मूः वषेन्ती रक्तबिन्दुभिः॥ ४४ ॥

योषितां मधि शोणितबिन्दरन्वर्षन्ती स्थितेव विन्तिताऽप्याकषंण-
करी भवति ५ ४४॥

घारणासप्रयोगेण करोति वश्गं जगत्‌ ।

उक्तरूपाया देव्या हटढध्यानाभ्यास्ममात्रेणापि विभ्ववश्शीकार इत्यपि
परयोगान्तरम्‌ । प्राश्वस्तु--अनेनार्धद्रयेनेकं प्रयोगं व्याचक्षाणः स्वमूधं-
न्येव स्थितां रक्तथिन्दुवर्पिणीं दृढं ध्यायेदित्याहुः । तत्तस्या मभि स्मरे-
द्वीजमितिज्ञानाणवविरोधादुपेक्ष्यम्‌ । .
अथ रहस्यतरं प्रयोगं वक्तु प्रतिजानीते-
अथान्यं शण वक्ष्यामि प्रयोगं मुवि दुकंमम्‌ ॥ ४५ ॥
येन विज्ञातमज्रेण साधको र्त
ज्ञातमात्रेण किमुतानुशितेनेत्यथः ॥ ४५ ॥
सन्दरी तापिन्यां तु तीयोपनिषद्युक्तं कामकलाचक्रमुपदिशति-
कामस्थं काममध्यस्थं कामओदृरपुटीकृतम्‌ ॥ ४६ ॥
कामेन कामयेत्कामं कामं कामेषु निक्षिपेत्‌ ।
कामेन कामितं करत्वा कामस्थं क्षोमयेद्धुदम्‌ ॥ ४७ ॥
पशकामेन्वरीमन्तने यानि पश्च बीजानि हृष्टेखा कामबीजं वाग्मवं

१५० वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्यापोडरिकाणवः- [च °विधामः]

चतुर्थबाणः खीबीजं चेति । तेषां कमेण संज्ञा क्षानाणवे बटान्यासप-
करणे कथिताः कामो मन्मथः कंदर्पो मकरध्वजो मीनकेतुश्वेति । दक्षि
णामूर्तिसंहितायां तु मीनकेतुरिति मकरध्वजस्येव संज्ञान्तरम्‌ । खीबी-
जस्य त॒ महाकाम इति संज्ञा! अस्येव तन्त्रान्तरे मोहन इति संज्ञा ।
एवं स्थिते कामराजवीजसाधनप्रसषरणे पठितस्य
कामं मन्मथमध्यस्थं कुयांक्द्प॑वेरमगम्‌ ।
तद्पुटस्थं मीनकेतुं महाकामे समस्तकम्‌ ॥
इतिसंहितण्छोकस्यायमर्थः--पूर्वपुववीजयुत्तरोत्तरयीजेनाऽ<०वेष्टये-
दिति । इदमेव च स्पष्टमुक्तं तन्बरान्तर-
कामं प्राणं प्रकुर्वीत मन्मर्थं कारयेत्तयम्‌ ।
कर्प मन्िरं कृत्वा द्विधाभूतं च पार्वति ॥
मकरध्वज न्यसदेषि षट्‌स्थानेष्वस्य सुवते ।
मोहनाभ्यन्तरे कृत्वाऽऽवेष्टयेत्तस्य मायया ॥ इति ।
अस्याथः-आदौ कामं हृदेखाबीजं षिटिख्यः तद्भितो. मन्मथं की
कारं छिखेत्‌ । तथा सति कामोऽन्तःस्थितत्वास्राणस्थानीयो मन्मथस्तु
बदिष्ठत्वाच्छरीरस्थानीयो भवति । तत्परितो द्विधाभूतं ंदर्षमेम)कारं
िसेत्‌ । एकारस्य धिकोणाकारत्वेन तहगुण्ये षटरकोणता फलति ।
ततश्च मन्मथ गमे संस्थाप्य षटरकोणं दिखेदिति सिध्यति। तदिदं प्राणिनो
मन्द्रस्थानीयं भवति । ततोऽस्य षटरकोणेषु मकरध्वज इं(बदर)बीजं
षडवारं लिखेत्‌ । तञ्च वचनान्तरात्कोणानां गर्भं एव टेस्यं न बिभि?
तदिदं सर्वं मोहनस्य खी मितिबीजस्याभ्यन्तरे कुर्यात्‌ । खीदीजाम्यन्तरेऽ-
पीकारीयरेखाद्रयमध्य एव टेख्यमित्यत उक्तं तस्य माययाऽऽवेष्टयेदिति ५
के चिततु-एतद्हिमौययाऽध्युक्टवारं वेष्टयेदिति व्याख्यन्‌ । तच प्रमाणं
मृग्यम्‌ । सौमाग्यरत्नाकरकारास्तु-अच पञ्चमकूटाक्चरलेखने तदक्षरव-
हिस्थानगं सकठयन्त्ं यथा मवति तथा गुरुमखाद्विज्ञाय समारे-
ख्यमिति तु संप्रदायरहस्यमित्याहुः ! तेनैतेषां -पक्षे तकाररेफमध्यावकाश
एव मकरध्वजान्तं समस्तयन्नं ठेखूयं मव्रति । ज्ञानाणवे तु विशेषः
कामराजकूटसाधन प्रस्तुत्य ,. |
एतत्कामकलटाध्यानात्पश्च कामा दरानेने ।
मोहयन्ति जगत्सवं प्रयोगं शुणु पार्वति ५ . `

[स्वग्वेषाम्‌ः भी भास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यग्यास्यानसहितः 1 १५१

पर्वोक्ताः कामा देवेशि ज्ञातव्याः पश्चसंत्तकाः \ `

विवृभ्यांऽभयेन कामेन मन्मथान्तर्मतं रु ॥

कद्पसपुटं कृत्वां कोणगभगतं ततः ।

मकरष्वजसंज्ञार्णं सर्वमेतद्ररानने ॥

मीनकेतुगतं कुर्यान्मोहयेज्गतीमिमम्‌ 1

ञैटोस्यमोहनो नाम प्रयोगोऽयं प्रकीर्तितः ॥ इति ।

अच प्राथमिककामबीजेन यो विदभं उक्तः स यद्यपि विदर्भो द्यन्तरः
परोक्त इतिलक्षणलस्ितो द्विर्तवपरले कथितस्तथाऽपि प्रकृते ममामुकं
वशं कर्वितिवाक्यस्यैव भुवनेभ्वरीगभे टलेखनमिति संप्रदाय इति ध्वनितं
रत्नएकरे । तष्ेखने तु यद्यपि चत्वारः पक्षाः पुरश्चरणकौरतुमे परमगुरुच-
रणेः ध्रपश्ितास्वथाऽपि पक्षद्रय एव ते पर्यवस्यन्तीति निरूपितं त॒च-
मास्करेऽस्मारभेः । एवं च बहुतन््रसंमतेतदययन््रपरव्वेनेव मलस्थो यन्थ-
संदृभां योजन्मयः \ यथा, कामेन कामत्योपलक्षितः साधको
यं कामं कामनीयं देवदत्तादिकं कामयेद्रशीकतमिच्छेत्तं कामं साध्यं

ङ्ामस्थं कुर्यात । पञ्चसु कामेषु प्रथमोपस्थितहृद्धेखागभ उक्ता-
स्यतररीत्या लिखे ! ततस्त हृद्ेख.र्णं द्वितीयस्य कामस्य मन्म
यवीजस्य मध्वस्थं कुर्यात । अथ तं मन्पथार्ण तुतीयकामयोः
कंद्पंयोः षट्कोणतामापज्नयोरुद्रे गभं पुटीकृतं -संपुरितं कुर्यात्‌ ।
ततस्तस्य कंदुपस्य कामेषु मद्नमन्िरेषु षर्‌ योनिषु चतुर्थं कामं
मकरध्वज निक्षिपेत्‌ । ततस्तं षट्कोणं ` कामेन मीनकेतुना पश्चमबीजेन
कामितं वेशितं कुर्यात्‌ । घक्चन्दनादीनां हि कामनागर्भेऽवस्थानमेवेच्छा-
विषयत्वमतः कामितपदस्व वेशितिमित्यर्थो युज्यते । एवं इत्वा साधकः
कामस्थं प्रथमकामान्त्छिखितं साध्यं धुवं निश्वरलमपि क्षोमयेद्रकशये-
दिवि \ अच पञ्चानामपि कामानां षिशेषरस॑ज्ञान्तरसच्वेऽपि यः समा
न्यसंज्ञयव दुबोधो ष्यवहरः स पुनरस्य यन्त्रस्य क इदं करमा अदा-
दितिश्रुतिगम्यताध्वननेन तस्या अर्थविवरणार्थः । इवं साध्यत्वेनाभि-
मतं वस्तु कः कस्मा अडद्‌दिति प्रश्षः ।. कामः कामाय, प्रथमकामो
द्वितीयकामायादादित्युचरम्‌ । हींबीजे स्थितं साध्यं करीबीजे स्थितं
मवतीति यावत्‌ । कामो कता, . अयं कामः स्वयमप्यस्मै दत्तवान्‌ ।
कामः प्रतिग्रहीता; तदचमिदं तृतीयकामल्िकोणरूपः स्वयमेव स्वस्य

१५२ वामकश्वरतच्त्रान्तर्मतनित्याषोडशिका्णवः-~- [४अ शविश्रापः|

प्रतिकूलो मूत्वा गृहीतवान्‌ । प्रत्यगयस्य प्रागयत्वमेव प्रातिकूल्यम्‌ ।
एकोऽप्यकारो द्विधा मूत्वा प्रातिकूल्यं चावलम्न्य षटूकोणो भूत्वा
स्वगभ सवमस्थापयदिति यावत्‌ । कामं सयुद्रमाविर । बहुकोणत्वा-
त्ृतीयकाम एव समुद्रः । तदन्तः भरविरेति चतुर्थं कामं धरति वक्ष्यमाण-
संबो धनपरवंकमुक्तिः । कामेन त्वा प्रतिगृह्णामि कामेतत्ते । हे काम
लकार, एतत्ते कृत्यम्‌ । यत्समुद्रमाविश्य तमपि बहुरूपः समुद एवाजा-
यथाः । नेव हि कामस्यान्तोऽस्ति न समुद्रस्येति श्रत्यन्तरात्‌ । अत,
समृद्रे मय।दाया आवहयकत्वास्वामहं कामेन खींबीजेन प्रतिवधामि! एषा
तै काम दक्षिणा, हें काम कामुक साधक, एषा, एतदयन्बेण साधिता
ज्रीव्यक्तिर्वा तव दुक्षिणाऽनुकूलाऽस्तितिशरुत्यर्थात्‌ । केविनु-कामं साध्यं
कामस्थं मृटाधारस्थं बिभाभ्यं ततः काममध्यस्थं स्वाधिष्ठानस्थं दिमाव्य
पश्चात्कामोदरेण भणिपरोद्रेण पुटितं विचिन्त्य तदनु कामेनानाहतेन
वै शितं कामयेचिन्तयेत्‌ । ततः कामेषु ` कण्ठवद्नभूमभ्यलटलाटवबह्यरन्धेषु
कामं यथेच्छं साध्यं कमेण निक्षित ' विभावयेत्‌ । इति नवसु स्थलेषु
साध्यविमावनमेकः प्रयोगः ! प्रयोगान्तरमाह--कामेन कामितमिति ।
कामेन स्वेच्छयोक्तनवकान्यदमस्थले कामितं चिन्तितं कृत्वा कामस्थं
स्वेच्छा विषयं क्षोभयेदित्यथं इत्याहुः \ परे तु कामं ह्वीकारं मूलाधारे
बह्मरन्धे च संचिन्त्याधस्थेन ज्वालाभिदह्यमानं साध्यसुपरिस्थेनागुत-
धाराभिः प्राव्यमान चिन्तयेद्‌ । एवमेव मन्मथकंदरपाभ्यां प्रत्येकं दद्य-
मानं प्राव्यमानं च विन्तयेत्‌ । सोऽयं कामस्थमित्यादिपदन्नयस्याथंः ¦
कामेन कामयेत्कामम्‌ । पूर्वोक्तबीजच्रयेण साध्यसुक्तरीत्या वशयेत्‌ । कामं
कामेषु निक्षिपेत्‌। मकरध्वज षडाधारेष्वपि निक्षिप्य दृहनाप्रावने कुर्यात्‌ ।
मीनकेतुनाऽनाहत एव साध्यं वेष्टितं कृत्वा कामस्थविषयं क्षोभयेदित्यरथं
इति वदन्ति। तडुमयं शिष्यप्रतारणमाज्रमिति मनीषिण एव जानन्तु ! अन्ये
तु-कामराजक्रटसाधनप्रकरणे पाठालिङ्गादन्यच ` कामपवैः प्रकरतविद्या-
द्वितीयकूटमेव याह्यभिव्याहुः । तवर्वोपदृरितस्पष्टतरक्ञानार्णववचनषि-
रोधादनादेयम्‌ । शरुतिविरोधोऽपि यथा-अथातः कामकलाचक्रं व्याख्या-
स्पामो ही क्कीं ९ ब्ल खीं एते एश्च कामाः सर्वचक्रं व्याप्य वतन्ते मध्यम
कामं सर्वावसाने संपुरीक्गत्य बूलंकारिण व्यातं संपुटषटरचक्रं कृत्वाऽऽदि.
मद्येन मध्यवर्तिनं साध्यं बद्ध्वा भूर्जे यजति तकरं यो वेत्ति स सक-
रटोकं कषति स -सर्वविषं स्तम्भयति नीटीयुतं च शचरून्मारयति गर्ति
स्तम्मयति. छाक्चायुतं कृत्वा सकटलोकं वी. करोतीति 1 ततश्च मूले

[ -व्वभ्रामःभरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। १५९

स्षोमयेदिति पदमाकषणादिफलोपटकश्चषणं व्याख्येयम्‌ ॥ ४६ ॥ ४७ ॥
कामराजबीजसाधनोपसंहारपूर्वकं शक्तिवीजसाधनं प्रतिजानीते--
स्तद्धि देवदेवे कामराजस्य साधनम्‌ ।
प्रवक्ष्यामि समासेन राक्तिबीजस्य साधनम्‌ ॥ ४८ ॥
स्पष्टम्‌ ॥ ४८ ॥
वागभवादिसाधन इव शक्तिसाधने दूपादिकतविशेषामावान्भन्ध-
साधनसामान्यप्रकार एवास्याः साधने प्रकार इत्यभिप्रेत्य पुरश्चरणे
ध्येयदेव्या इच्छाङक्तेः स्वूपनिष्कषमात्रमाह-
दाक्तिबीजस्वरूपा तु सषा संहरते यदा ।
विपुरख॒न्दरी सर्व॑ जगत्मृष्ठा परिपाल्य संहारोन्मुखी यदा भवति
तदा तादहशसं जिहीर्षा प्रवृत्तिनिमित्तीकरुत्य क्षक्तिबीजपद्वाच्यतां सेवं
पतिपद्यत इत्यर्थः । पुरश्चरणकालेऽस्या ध्यानमुक्त ज्ञानाणवे- |
सृ्टिसंहारपयंन्तं शरीरे चिन्तयेत्पराम्‌ ।
स्रवत्पीयूषधाराभिर्वभन्तीं विपहारिणीम्‌ ॥
हेमपरभाम।(समानां रिद्युचिकरसुप्रमाम्‌ ।
स्फुरचन्द्रकटापूर्णं कलशं वरदाभये ॥
ज्ञानमुद्रां च दधतीं साक्षादमृतरूपिणीम्‌ } इति ।
अचर तन्त्रे कूटजयेऽपि ध्यानानुक्तिरुक्तध्यानमाचेण निर्वाहं ध्वनयति ।
एवं पुरश्चरणयुक्त्वा सिद्धमन्त्रस्य क्राम्यप्रयोगमाह-
सष्टिसेहारपयंन्तं शरीरे परिचिन्तयेत्‌ ॥ ४५ ॥
कुलपद्यादकुटपद्यपर्यन्तं कुण्डलिन्याः प्रवाणं सृष्टिः । अकुठपद्मा.
रे ,खपद्मपर्यन्तं परावर्तनं संहारः । तयोरवधि स्वश्षरीरे चिन्तयेत्‌॥४९॥
एतस्य फलमाह निभिः- |
ततो मवति दैवेशि वैनतेय इवापरः ।
नागानां दहोनदिव जंडीकरणकारकः ॥ ५८ ४
देहिनामभ्रुतासारधीरधाराधरोपमः ।
स्थिरफरचिमशङ्ादिविषोपविषनाशनः \॥ ५१ ॥
दुटव्याधिग्रहानीकडाकिनीरूपिकामणैः !
भूतपेतपिदाचायैशिनेज इच दैदयरे ॥ ५२ ॥
जङ्मविषवत्स्थावरादीन्यपि हरतीर्याह- स्थिरेति । स्थिरं काको-
छादि, करृतिमं द्रुव्ययोगोद्ध्वं, शङ्का मेद्‌ मक्षितमिति भ्रमः । ठस्याप्यु-

१. श्शाचौवैन्नि" 1

[४]

3,

१५४ वामक्षेश्वरतन्बान्तर्गतनित्याषौडश्िकाणंवः-[४च गविश्नमः]

पद्वकारित्वादहिषतम्‌ । नागादिषिषाणि महाविषाणि, कृम्यन्तरमवा-
न्युपविषाणि । भिनेच इवेति तु परिकराङ्ङुराटंकारेण प्रलयकाढाभि-
साहित्याभिपरायगर्भ सत्तक्नाशकत्व- ध्वनयति । सुगममन्यत्‌ ॥ ५० ॥
॥ ५१ ॥ ५२॥

अथ कुटत्रयसाध्यं प्रयोगमाह

अथवा येन विधेयं परिपणां विचिन्त्यते ।
जन्ममण्डलहूत्पञ्चमुखमण्डलमध्यगा ॥ ५३ ॥
केवठैव महेशानि पद्मरागसमप्रभा ।
तस्याष्टगुणभैभ्वर्यमिरत्सिप्रवतंते ॥ ५४ ॥

कुट्रयस्य प्रातिस्िकसाधनोत्तरं क्रियमाणाः पूर्वोक्ताः प्रयोगा
एकेककूटेनेव भवन्ति । अयं तु प्रयोगख्याणां कूटानां मेलनेन भवति ।
अत एव चेकेकङटस्योक्तरीत्या प्रत्येकं कृतपुरश्वरणच्रयस्यैवाधाधिकषारः ।
न पुनः संपूर्णविद्यापुरश्चरणोत्तरमेवाच्ाधिकार इति भ्रमितव्यम्‌ ।
तथाल उत्तरपटल एव तत्पुरश्चरणस्य कथनीयतापत्तेः 1 अत एवा्राथ-
वेत्युक्तिः केवठेवेत्युक्तेश्च संगच्छते । परिपूर्णा विधेत्युक्तिस्तु कूट्रयस-
मुच्ये सत्यर्थात्परिपर्भेव भवतीत्याशयेनेति ज्ञेयम्‌ । अत एवार्णवेऽथ
विकटा संपूर्णैत्यत्र जिकूटेति. विशेषणमुक्तार्थयोतक सत्सार्थकम्‌ ।
एतेन पश्चमपटले वकु योग्योऽपि प्रसङ्नत्स्वतन््रखाचेहैव परशिवेनोक्त
- हृति समाधानमपास्तम्‌ ! अथवेति 1 प्रत्येकं कूटत्रयं साध्पितवता प्रत्येक
वोक्तरीत्या कूटानि कामनायां बिनियोजनीयानि वक्ष्षमाणरीत्य
समुचिव्येव वा दिनिथोज्यानीच्य्थः । परिपूर्णा परस्परसमुदितकूटञजया।
जन्ममण्डठं मूलाधारपद्मम्‌ । हृत्पञ्चमनाहतपद्यम्‌ । अुखमण्डटमध्य-
माज्ञापश्चप्र । एतानि जीणि स्थानानि गच्छतीति तथा । भिषु स्थलेषु
क्रमेण चीणि कूटानि पश्चरागप्रमाण्येव चिन्तनीयानीत्पर्थः । पर तु पूर्व
कूटसाधनानन्तरं स्म(स्व)स्थना(छा)वधि स्पष्टं चिन्तनीयम्‌ । ततीयं त

बह्मरन्धावधि । अत एव ज्ञानाणंवे प्रस्येशकूटभुसये तरकूटसाधनानन्तरं
स्मर्यते-

अथ चिकूटा संपणौ महाचिपुरसुन्द्री ।
चिन्तिता साधकस्याऽऽश्रु तरैरोक्यवराकारिणी ॥

१७, न्ते । नाभिमः।

[र्वण्विघ्रामःीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धा व्यन्वाख्यानसहितः। १५५

क्रमेण नाभिहद्रक्च्रमण्डलस्थाऽरुणप्रमा ।
पद्मरागमणिस्वच्छा चिन्तनात्सुरवमन्दिति ॥
तस्याष्टगुणमैश्व्यं सौमाग्यं च प्रजायते ॥ इति ।

अन नाभिमण्डठे वारभवचिन्तनोक्तिरुक्तरीत्या सूलाधारविन्तनौ क्त्या
न विरुध्यते 1 इदं च कञुविमशिन्यनुसारेणोक्तम्‌ । अर्थरत्नावल्यां तु
मूलेऽपि नाभिमण्डठेत्येव पाठ आदृतः । केवेकेति पूर्णविद्या पुरश्चरणं
वक्ष्यमाणं विनैवेत्यर्थः। अष्टगुणमणिमादिविशिवान्तमर । ये तु कूटत्रयस्य
चिन्तने रूपमेदमाहुस्ते तन्त्ान्तरापिरोधेऽपि परक्रृतप्रयोगे तथात्वे माना-
मावा दुपक्ष्याः ॥ ५३ ॥ ५४ ॥
अथ चिक्टाबीजामि प्रत्येकं साधितक्तामतिरठमसाध्यानि कति्षि-
त्फलानि पञ्चभिराह-
मनसा संस्मरत्यस्या यदि नामापि साधकः ।
तवेव मातृकाचक्रे विदितो मवति भिये ॥ ५५ ॥
यदैव जपते विद्यां महाधिपुरसुन्दरीम्‌ ।
तदैव मातुचकान्ञा संक्रामत्यस्य विग्रहे ॥ ५६ ॥
सर्वासां स्व॑संस्थानां योगिनीनां मवेसियः ।
न्न्रवत्वरभशामि ध्यानादेव हि साधकः ॥ ५७ ॥
यश तु परमेशानि परिपूर्णां प्रपुजयेत्‌ ।
प्रयच्छन्ति तदेवास्य खेचरी सिद्धिमुत्तमाम्‌ ॥ ५८ ५
चतुःषशियंतः कोस्यो योगिनीनां महौजसाम्‌ 1
चक्रमेतत्समाभित्य संस्थिता वीरवन्दिते ॥ ५९ ॥!

च

न्तञ्नान्नो मानसस्मरणमासेण मातुकाचक्रसारस्वतसमृहविषये षि-
दितो ज्ञानवान्‌ । अथवा मातृणां मण्डले प्रसिद्धं इत्यथः । अस्या
जपमात्रेण मातृणामाज्ञा साधके संक्रामति । आज्ञा कठेति केचित्‌ ।
मन्नसिद्धिरित्यन्ये । मातणामाज्ञा यथा लोकेष्वप्रतिहता तथाऽस्यापी-
त्यपरे । वस्तुतस्तु-क्नार्णवे दीक्षाप्रसरणे-
दृष्टयाऽवलोकयेत्तं वु हषयाः हष प्रमेटयेत्‌ ।

4 -1 7बेन्चि

आज्ञासंकमण -.वत्याबंन्िश्चटता मवेत्‌ ॥
इत्यनोक्तमाक्तासंकछमणनामकं यद्धरोः कृत्यं तन्मातर एव स्वयं कुर्वं

१क्र ग, "चर्रीसि' |

१५६ वामकेभ्वरतन्त्रान्त्गतनिस्याषोडरिकार्णवः-[ ४ विश्रामः]

+ „9
ध
॥
+

न्तीत्यर्थः । भ्रीगुरुः शिष्यहषयन्तः स्वहष्टया पश्यन्योगमहिभ्ना स्वतनोः
सकाश्चात्स्वचेतन्यं स्वनेचद्रारा बहिर्भिष्काश्य रिष्यनेवद्रारा तचैतन्य-
रूपः स्वयं शिष्यस्य मनो वेधयेत्‌ । तदिदिमाज्ञासंकमणं गुरुमुखेकवेद्यं
रहस्यम्‌ । अस्या ध्यानमाच्रात्सर्वाषां यो गिनीनामसमिन्पुत्रवात्सल्यं
मवति । स्वसंस्थानं भूजलाकाशपातालादिनिवासिनीनाम्‌ । अस्या-
श्वक्रपुजनमा्रेण खेचरीतिद्धिः । परिपूर्णा प्रपूजयेदित्यनेन तद्तिमायाः
पजा मा प्रसाङ्क्षीदत आह-चतुःषशिरिति । एकैकमिति रोषः \
अलोक्यमोहनादिस्वानन्दमयन्त चः नवके प्रतिचक्रं चतुःषष्टिः कोस्यो
योगिन्यः सन्तीत्यर्थस्य तन््रराजे स्पष्टत्वात्‌ ॥५५।॥५६।५०५॥५<८॥५९॥

ददशस्येव परयोगान्तरमाह--

आदौ संबन्धिनि पदे मध्ये बीजाषटकं वहिः ।
करटा ध्यात्वाऽङ्गनारङ्क.जायतेऽनङ्कवस्ियः ॥ ६० ॥

अचर यद्यप्यादिमध्यान्तेषु व्यवस्थया किविदहिधीयत इति बाक्य-
च्छायया मासते तथाऽपि वरद्धेरन्यथा व्याख्यातम । आदौ संबन्धिनि
पदे पथमनिष्पन्ने चक्रो नक्योनिचक्र इति यावत्‌ । भरीचक्तटेदधनावर्रे
तावत एवाऽऽदो निष्पन्नत्वात्‌ । मध्ये बिन्दुस्थाने । कटां कामकला ।
बहिरष्टयोनिषु बीजा्टकं वशिन्यादिर्बाजा्टकं चेत्येवमङ्कनाया रङ्गे
यीनिमभ्ये विचिन्त्य स्वयं तस्या अनङ्कवस्ियो मवतीव्यर्थः । ज्ञाना-
पवि स्वञ्ैव श्टोके कामराज इवापरं इति चतुर्थश्चरणः पठचचत इत्येव
विशेषः। अत्र भिन्दुचिन्तनं नास्ति) कामकटया तस्यापोदितत्वात्‌॥६ ०१

_ एवं कण्ठरवेणोक्तानेकादश् प्रश्रान्समाधाय चकारेण क्तोडी --तान-
न्यान्पश्नान्समाधत्ते-

करदुदध्यादिविद्यानामेक्षिकं परमेश्वरि ।
दद्रयामटतन्छे तु कर्म प्रोक्तं मया पुरा॥ ६१

पूरवेमस्मिन्नेव तच उद्धूतानामपि करश्युदध्यादिविद्यानां पुरशरणंः
काम्यकमाणे च नात कथनीयामि । अस्य तन्धस्य पधानविद्याथंमेव
भव॒त्तेः। अन्यासासुद्धारमान्नं तावश्यकं ताश्चामिहाङ्कत्वेन विनियोगात्‌
सुद्धश्रामटतच््रस्य तु बहुदेवताविष्यकत्वाचच्रैवैतासां विदाना साध-
नादिकं कमे मया प्रत्येकं पुरेव कथितं ताव्न्भात्रोपासकैस्तदेव तन्तं
द्रव्यमिति मावः । एकैकपदं प्रत्येकार्थक्तम्‌ । शट्रयामलोक्तस्तासां

[स्वन्विभामः]भरीमास्कररायौन्नीतततुबन्धाख्यव्याख्यानसदहितः । १५७

साधनप्रकारः सन्दुयुंपास्ताषनुग्लुघ्ल्यादिृत्प्क भिरपि नेह
परवृरितः॥ ६१॥
अथ शिवशक्त्योरायुधबीजान्युहिधीर्स्तव्यमावं वर्णयति-
मावुनेर्मदनो मूत्वा पाश्ाङ्कशधनुःररः ।
्षोभयेत्स्वर्गभूर्लोकपाताटतटयोषितः ॥ ६२ ॥
तथेव शाक्तेदेवेशि बिपुरीक्रतविग्रहः ।
साधयेस्सिद्धमन्धवदेव विद्याधरानपि ॥ ६३ ॥
मदनः शिवकामेश्वरः । तत्संबन्धिभिमादनैः । शक्तिखिपुरसुन्दरी
तत्संबन्धिमिः शक्तैः । रौवायुधमन्बसाधनास्नियो वर्या मवन्ति ।
शाक्तायुधमन्नसाधनाव्पुरुषा इति भावः ॥ ६२ ॥ ६३ ॥
तच शाक्ता महावञ्जपरस्तारे जनिताः शराः ।
मादनास्त्वादिपरतः सवांधस्तान्नियोजिताः ॥ ६४ ॥
म-वज्परस्तारनामा तन््रविरशेषः । तर्सिमस्तन्ते, सर्वाधस्तात्सवंम-
न््रोद्धारान्ते, आदिपरतः शाक्ता माद्नाश्च शरा जनिताः । आदौ
शक्तिबाणवीजान्युदधृत्य पश्चाच्छिवबाणबीजान्युद्धतानीत्यथं इति
प्राश्चो व्याचक्षते । वस्तुतस्तु-प्रक्कततन्व आदिचतुःशतीतः पराया
चतुःशती तस्यां सवांन्ते शाक्ताः शरा उद्धता इत्यथः 1 उरत्छत्नश्=.
उद््ररिष्यन्त इति यावत्‌ । मादनास्तु तन््रान्तर उद्धृतास्ततैव वरष्टव्या
इति व्याख्यातुं युक्तम्‌ । उत्तरतन्वान्ते राक्तिबाणवीजानामुद्धारवक्ष-
नात्‌ । तन्वान्तरे वदुद्धारो यथा- ,
थान्तद्यं समालिख्य वहिसंस्थं कमेण तु ।
भुखवृत्तेन नेत्रेण बिन्दुनोपरिमूषितम्‌ ॥
बाणद्रयमिदं पोक्तं भाद्नं भूमिसंस्थितम्‌ ।
चतुर्थस्वरबिन्द्राठ्यं नादरूपं वरानने ।
फान्तं शक्रेण संयुक्तं वामकर्णविभूषितम्‌ ॥
बिन्दुनादसमायुक्तं सर्गवांश्नन्द्रमाः पिये ।
पश्च बाणानिमान्विद्धि नामानि शुणु पावंति ।
क्षोभणो द्वावणो दैवि तथाऽकर्षणसं्ञकः ।
वरयोन्मादौ क्रमेणैव नामानि परमेश्वरि ॥ इति ।

अस्यार्थः-थान्तो दकारस्तहूयं वहविसंस्थं रेफारूढं कृत्वा तथोराधं
मुखवृत्तेनाऽऽकारेण द्वितीयं तु नेत्रेण वामनेतेण दीर्धकारेण र) ज॑भित्ना

१५८ वामक्ेश्वरतन्त्रान्तर्भतनित्याषोडशिकार्णवः- [च °विध्रामः]

सथिन्दुकौ कुर्यत्‌ । द्रां द्रीमिति सिद्धं बीजद्वयम्‌ । मादनं ककारो

भूमिसंस्थितं ठटकाराशूढं तुर्यस्वरबिन्दुन दयुतं क्रीम्‌ । फान्तं बकारः ।
शक्रेण टकारेण बामकर्णेन षष्ठस्वरेण षिन्दुनादाभ्यां च युक्तं बलम्‌ ।
खन्दरमाः सकारः सवान्विसगंसहितः सः । एवं पश्च बीजानि ॥ ६४ ॥

शिवशक्त्योः पाशबीजे उद्धरति-

आद्न्तमो महापाशः पौरुषेयः परकीर्तेतः ।
रुदरदाक्तेः ुण्डलाख्या माया खीपाश उच्यते ॥ ६५ ॥

आदि्मात॒काप्रथमोऽकारस्तस्यान्तग आकारः पोरुषेथः पुरुषसंबन्धी
महापाश्ञः । बिन्दुयोगप्रािस्तु पएरवमेवोक्ता न विस्मर्तश्या । रुद्रः शिव
एव शक्तिः सामर्थ्यं यस्य स हकार इति केचित्‌ रुद शक्तिर्यस्य वर्णस्य
स सुदरवाचको हकार इति युक्तम्‌ । द्युण्डलबान्द्युण्डलः । मत्वर्थीयोऽ
च्प्रत्ययः । तेन कुण्डली सर्पं इत्यर्थः । तस्याख्या यस्य ताको
युजगेशो मुजगेक्ो रेफः । भीकण्ठादिन्यासे हि रेफस्थाने भुजगेशो
न्यस्यते । तेन कण्डलाख्यरब्देन रेफो गद्यते । माया, हकारः
तेन मुबनेश्वरीबीजमेव खीपाश्च इत्यर्थं इति पञ्चः । वस्तुतस्तु-माया-
पदमेव संपू्णबीजस्य लाभसंभवाचनेयं ुचृशियुंक्ता ! ङण्डलास्येतिखी
लिङ्गानुपपत्तिश्च स्यात्‌ । अतो शुद्रस्येवापरा शक्तिः कुण्डलि नीव्युखयते।
तद्भिन्नेति मायायाः स्तुतिः । अथवा कुण्डलं दूरीकरणम्‌ । संहार इति
यावत्‌ । विषमा कुण्डलनामवापिता । तदा बिधिः इुण्डटंनां बिधोर-
पीति प्रयोगात्‌ । तेन शिवनिष्ठा संहारास्या शक्तेरित्यथः। हजहरण
इति धातोरेव हींबीजमिष्पत्तेरिति ॥ ६५ ॥

चापाङ्कुशावबुद्धरति-

तुरीयमरुणावगे द्वितीयमपि पार्वति ।

पुलीकोदण्डयुगलं कामोऽथिव्यांपकोाऽङ्कुशः ॥ ६६ ॥

वशिन्यायष्टकेऽरुणावर्गस्तवर्भः \ तन्न चतुमक्षरं धं शिवधनुः ।

दितीयं थं शक्तिधनुः ¦ कामः ककारः । अगरी रेफः .। व्यापकञख्रयोदश-
स्वरः -ररादिन्दुश्चेत्यथं इति प्राश्चः । अत्र ष्याएकङब्दस्य चयोदश्ष-
स्वरबोधकत्वे कोरो मृग्यः 1 वस्तुतस्तु-प्रणवाधिकारे सवबीजोत्पाद्कं
चेति नन्द्नीयमातुकाकोशदरनासणव एवेह सर्वात्पादकत्वाद्यापकशा-
देने परामृश्यते । तेन विन्द्र संभदायोऽपि न प्रार्थनीय इति 1 एकमेव

[ ग्वशविभ्रामः्रीभास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यव्यास्यानस हितः! १५९

चेदमङ्कशबीजं खीपुंसयोरुभयोरपि विरोषानुक्तेरिति प्रामाणिकाः । तेन
ष्टस्वर्रयोदश्ञस्वरभेदेना्नापि दैविध्यं वद्न्वियानन्दुनाथः किमूलक
इति विचार्यम्‌ ॥ ६६ ॥
अथाऽऽयुधबीजवन्मुद्धाणामपि बीजानि ङतो चोद्धतानीत्याश-
दयाऽऽह-
मुद्रा याखिपुरायास्तु देवि सिद्ध्यष्टकान्विताः
ता एव सवं चक्रेषु पूजाकाले प्रवुरायेत्‌ ॥ ६७ ॥
भिपुरासंबन्धिन्यो या मुद्रास्ताः स्वरूपेणैव सिद्धयष्टकपद्‌ा न पुनम-
म््रसाधनादिसापेक्षतया । अतः पूजाकाले प्रतिचक्रं ता एव प्रदशयत्‌ । एव-
कारेण मन््रानावश्यकत्वध्वननाद्मन्त्रकमेव प्रदरोयेदित्यर्थः । फेचित्तु-
मुद्राप्रदशंनविधिमाचमेतदिति व्याचक्षाणा मन्वराहित्यसाहित्ययोस-
दासीन एवायं श्छोक इति मन्यन्ते । परेतु सिद्धयोऽणिमादिद्‌-
शकम्‌ । अष्टकं बाद्रम्याद्यष्टकमर्‌ । आमभ्यामन्विता इत्यनेन तत्पूजनोत्तर-
काल उच्यते । प्रपूजयेदित्येव तु पाठः । तेन काट्षिशिष्टमुद्रापूजा-
विधिरेवायमित्याहूुः । परं तु प्रकृत पटे मन्वसाधनकथनप्रकरणे मुदाद्‌-
रानपजनगिध्योरसंगतत्वस्य कः परिहार इति विचार्यम्‌ । सिद्धयष्टका-
न्विता इत्यनेन कालपःधनं दिष्टं च । प्रथमपटलान्ते मुद्राप्रदनस्या्टम-
पटलान्ते तस्यूजनस्य च कथनास्पुनरुक्तं च ॥ ६७ ॥
ननु करलुदध्यादिविद्यानां साधनादिप्रकारस्तन्त्रान्तर इवेहापि इतां
न वण्य॑त इत्यत आह-
अतः प्रधानकियियं चिपुरा परमेश्वरी ।
नेतस्याः सदशी काविद्धिद्या देवेशि विद्यते ॥ ६८ ॥
अत इति निर्धारणषष्ठचास्तसिः । एतत्तन्त्र उद्धूतानामाां विद्यानां
मध्य इयं विपरा प्रधानिया । अन्या अङ्गभूताः । तेन प्रधानविदयो-
पास्तिप्रकरणेऽङ्गकयोपास्तिकथनस्यासगतत्वापत्तेस्ता इह न वर्णिता
इति भावः 1 न केवलमियमास्वेव प्रधाना, अपि तु स्व॑मन्त्रेष्वपीत्याह-
नैतस्या इति ॥ ६८ ॥
अत एव हरिस्मरयोरेतदपास्तिक्कतमेव माहिनीरूपधारणकत॑त्वा दे
माहात्म्यं ब्ह्माण्डपुराणकाटिक्रापुराणयोः कमेण स्मर्यत इत्याह-
एतामेव पुराऽऽराध्य विद्यां जेटोक्यमोहिनीम्‌ ।
` चैटोक्यमोहनं खूपमकार्षीद्ध गवान्हरि; ॥ ६९ ॥

१६० वामकेश्तत््छररर्गतनित्याषोडशिकार्णवः- [४च विश्रामः]

कामदेवोऽपि देवेशि महाचिपुरखन्दसीम्‌ ।
समाराध्यामवह्ोके सवंसोमाग्यसुन्दरः ॥ ५७० ॥
एतच्छ्लोकट्रयविषरणपर एव भगवत्पादैः सौन्दर्यलहर्या हरिस्तवा-
माराध्य प्रणतजनसौभाग्यजननीमिति श्टोक उक्तः । उक्त व
ज्ञानारणवे-
एतामाराध्य देवोशे कामः सोभाग्यसुन्द्रः
हरिश्च परमेशानि चिपुराराधनास्मिये ।
जलो क्यमोहनो भूत्वा स्थितिकर्ताऽमवत्सदा ।
एतत्समाराधनात्तु बह्या सुशिकरोऽभवत्‌ ॥ ।
चन्द्रसूर्यौ वरारोहे सष्टिसंहारकारकौ ॥ इति ॥६९।॥७०॥
एतस्या विद्याया अत्युत्तमत्वादेवात्युत्तमोऽप्यहमस्या उपासकोऽस्मी.
स्याह
मयाऽप्येतद्वतस्थेन कियतेऽदयापि सुवते ।
जप्यं चिसंध्यमेतस्यास्तदेतत्पदसिद्धये ॥ ७१ ॥

विसंध्यं संध्यावन्दनाख्यकर्मच्रयकाठे ! एतद्वतस्थेन प्रत्यक्षपरिहश्य
मानक्नानादिनियमयुक्तेन मयाऽपि कर्मपाशशविनिमुक्तेनापि लोकसंग्रहार्थं
जप्यं क्रियतेऽतोऽस्येन कर्मपाराबद्धेन लोकेनेहशव्रतग्रहणपवेकं संध्याव-
न्वुनाहिकर्माणि जपविश्िष्टानि यावजीवं कतेञ्यानिं । तद्रह्यरखूप यदेत.
त्पद्‌ मडभ्भेन्नं स्थानं तस्य सिद्धये प्राप्त्य । अशमिस्तन्त्रेऽयमेव
सानसंष्यादिकमविधिः । तदितिकतव्यता तु कल्पसजादयाद्येयुक्तं
भराक्र १५७११
इदानीं चक्षराजस्यार्चनभेदान्फलसहितानाह-
मध्यप्रपजनाहेषि वाक्पतिजायते नरः
तथेवापरकंदपों बाह्यमध्यान्तपूजनात्‌ ॥ ७२ ॥
सर्वेण सव॑दा सवंदेवीयुक्तेन पार्वति । `
साधयेत्वेचरीं सिद्धिमणिमादिगुणान्विताम्‌ ॥ ७३४
इति नित्यषोडशिका्णंवस्य चतुर्थः पटलः ।

[अ

लन्बराजे हि पूजामेद्‌ः पश्चविध उक्तः
पूजाविक्ेषान्देवेशि शुणु नित्यः मोदितान्‌ ।
अशक्तानां तु विस्तारे तथाऽऽपत्मु च शस्यते ॥

[स्ब्विघरमः]भीमास्कररायोन्नीतसेतुबनमपटनन््टय्ः सहितः । १६१

अन्यथाऽनर्थकारि स्थात्छंकोचार्चनमीश्वरि ।
हेतिभिर्मध्यमायं स्यादह्ितीयं नकयोनिषु ॥
चतुर्क्षारान्मध्यान्ता चतुर्थं परोक्तरूपतः ।

पश्चमे सवंदुःखा्तिनाक्षनं वाञ्छितपरद्म्‌ 1

तत्मकारं तु देवेशि कुरुकुलाचने गणु ॥

इति पश्चप्रकाराऽ्चा परोक्ता सर्वाथसिद्धिदा१ इति।

आयुधादिषिन्द्रन्ता १ वशिन्यादिबिन्द्रन्ता २ चतुर्ह्णारादिषिन्द्रन्ता
२ भूगृहादिषिन्द्रन्ता चेति चतुर्विधा पजा । पञ्चमी एना तु ऊुरुडु्टा-
पटले वक्ष्यते । सा च भृगहा्टदलनवयोनिपूजारूपा । आस्वेका संप्र
णेव । अन्याश्चतदघः संक्षिप्ता: । विस्तुतपूजासमर्थस्य संक्षिप्तार्चैनेन न
फलं प्रत्युतानथयिति सपरदायाथः । एवं पति म्रटे विधीयमाने मध्यच-
क्राचैनबाह्यमध्याच॑नसवार्चनभेदेन भचैविष्ये मध्यार्चनपदेनाऽऽयुधाचेनं
नवयोन्यर्चनं वा प्रतिपाद्यत इति व्याख्यातुं युक्तम्‌ । तेन यदुजुषिमरि-
न्यायुक्तं भिकोणनिन्दुगतदेवताचतुषटयमाच्रपूजनमेव मध्यपदेनोच्यत इति
तन्मानामावाव्नादेयम्‌ । वस्तुतस्तु षषे पटटे-

नवयोन्यात्मकमिदं चिदानन्दघनं महत्‌ 1
ष्वक्र नवात्मकमिदं नव धाभिन्नमन्तरकम्‌ ॥

इतिवचनेन नवयोनिचकरमातचस्येव बेटोक्यमोहनादिसवानन्दमया-
न्तचक्रात्मकताया वक्ष्यमाणत्वादिहत्यमध्यपदेन नवथोस्यात्मकं चक्रमेव
ग्राह्यम्‌ । एवं बाह्यमध्यार्चनपदेन मन्वञ्ादिचिन्द्रन्तपूजा विवक्षिता
भध्यपदेन नवयोनिरूपसेहारचक्रस्य बाह्यपदेन तद्हिःस्थितस्थितिच-
क्स्य चोपादातु युक्त्वा ।

चिकोणे बैन्दवं श्ठिष्टमष्टरेऽघदटाम्बुजम्‌ ।
दश्ारयोः षोडशारं भूगृहं श्चवनास्के ॥

इति वचनानुगुण्येनास्येव सर्वचक्रत्वेन पर्वं व्यवहतत्वाच । तेन यत्मु-
न्द्रीमहोद्यकारेणोक्तं ब्यमध्यगतपदेन टस्थितिचक्रमाचमुच्यत इति,
यदपि रत्नावल्यागुक्तं पोडशारायन्तदंशारान्तविहितं चक्र मध्यपदेनो-
च्यते षोडरादंलाष्टदटपदयमाच विमिमुक्तं तु बाह्यमध्यगतपदेनोख्यत इति,
तदुमयमपि परास्तम्‌ । षडे पटले वक्ष्यमाणस्य चक्रवैविष्यस्याज्ञानेनैवे-
इशोक्तः । तस्य पदस्य तावन्मात्रे रूढो स्वेनापि प्माणान्तरस्यालेख-

१६२ वामकेश्वरतन्तान्तर्गतनित्याषोडरशिकार्णवः-[१प र विध्रामः]

नाच । प्रथमपक्षे प्रधानदेवतापूजानापत्तेश्च । मध्यान्तेत्यत्रान्तपदमव-
ध्यर्थकम्‌ । बाह्यान्मध्यपर्यन्तमित्वर्थः । सर्वदेवीयुक्तेन, अणिमादि
क्तियुक्तेन । स्पष्टमन्यत्‌ । ज्ञानार्णवेऽपि वेविध्यमेवोक्तम्‌-

चक्रं समर्चयेहेवि सकट नियतव्रतः ।
बाह्यमध्यगतं वाऽपि मध्यं वा चक्रमचेयेत ॥ इति ।

अच्राऽऽदौ नवाऽऽ्वरणानि मुख्यानि । तद्भावे मन्वस्चादिषडावर-

णानि । तदम्रोभे चीण्यावरणानि पूजयेदित्यर्थः । इदं च संश्चिप्तार्चनद्रर्य
प्रथमपटलान्त एव संगतमपिं नोक्तम्‌ । तत्रोक्तो हि चक्रसाधनादिष्वपि
तदुत्तरं कथ्यमानत्वादुर्चन आवरणविकल्पः प्राप्यते । अतो मुख्यपक्ष
एव चक्रसाधनादिषु यथा स्यादित्येवमर्थं तावन्भाचस्थेव त्रोक्तो
` भुश्यार्चनसापेक्षेषु कभसामान्येषु गोणार्चनकथनस्यावसर इत्याक्षयेना-
वैवार्चनविभागः करत इति सर्वं शिवम्‌ ॥ ५२. ७३ ॥

इति भरीभास्करोन्नीते नित्याषोडशिकाम्बुधेः ।

व्याख्याने सेतुबन्धासख्ये बिभ्रामोऽभूचचतुथकः ॥ ४ ॥

भी गुरुचरणारिन्दमिटिन्दोऽहम्‌ ॥ भीः ॥

भथ पञ्चमो विश्रामः ।

एवं धिसप्तव्या श्टोकेश्चतर्थपटलेन बीजसाधनादिरहस्यजातं प्राते
पाद्यावसरप्राप्तं मन्यसाधनादिकं विवक्चुजत्तङथनपूर्वकं वरिष्यमाणपर
भ्रमवषतारयति- |

भीदेव्युवाच-सवमेतच्वया परोक्त िपुराज्ञानमुत्तमम्‌ ।

कामतच्वविधिज्ञानं मोक्षतच्वपदाव्पि ॥ ? ॥.
इदानीं जपहोमानां विधानं वद्‌ शांकर ।
येनानु्ितमाचेण मन्दभाग्योऽपि सिध्यति ॥ २॥

कामः पराशेवस्तस्य त्वं वास्तवस्वद्पं तस्य विधिः प्रकारः सोप- `.
पात्तिकमिति यावत्‌ । मोक्षात्मकं तच्वं तस्य भावो बह्यभावः । स एव
पदं तदवधि । अथवा काम इति िवरगोपलक्षणम्‌ । चतुर्विधपुरुषा्थ-
साधनज्ञानमुक्तम्‌ । सांप्रतं जपहोमादिप्रकारं वद्‌ । येन पुरश्चरणेन
ैवहीनस्यापि मन्बरसिद्धिर्भवति किमुतान्पेषां वक्तत्यम्‌ ॥ १ ॥.२॥

[परविधामः भरी भास्कररायोन्नीतसेवु्वन्धाख्यव्यास्यानसाहितः 1 १६३

श्रीभेरवउवाच-
लणु देवि प्रदक्ष्यामि विपुरामन्वसाधनम्‌ ।
जपहोमरिधानं च समीहितफटप्रदम्‌ ॥ २ ॥
मन्वसाधने हि द्वावुपायो यावजीवं नियतो जपः पुरश्चरणरूपश्च ।
एेहिके काम्यप्रयोगे तु पुरश्चरणं विना नाधिकारः । आमुष्मिकमाार्थे
पुरश्चरणं बिनाऽपि नित्यजपमाच्रेण निवांह इति स्थितिः ॥ ६ ॥
तत्राऽऽयमाह-
चक्रमभ्यच्यं सकलं दिधिवत्परमेभ्वरि ।
मध्यं वा केवठं देवि बाद्यमध्यगतं चवा ४॥
तवयसस्थितो मन्ी सहस्रं यदि वा जपेत्‌ ।
वतस्थः परमेशानि ततोऽनन्तफद्दं मवेत्‌ ॥ ५ ॥
निविधचक्रा्चनेषु पूर्वोक्तेषु शक्त्यनुखरेणैक कत्वा प्रत्यहं सहस्रं
नियमदिरिष्टो जपेदित्यर्थः । अच श्टोके यदि वेत्युक्तिस्वारस्यादित्थं
ए्यास्यातम्‌ । यदि तु वतस्थ इतिपदस्योत्तरश्छोक आरमतेतिपद्स्य च
स्वारस्यमवलोक्यते तदा ज्ञाना्णवैकवाक्यत्वाय पुरश्चरणजपारम्भमा-
परमिति तु द्वितीयपटलोक्तमास्थेयम्‌ । केचित्तु योनिमुद्रामावध्ययो
जपो मन्वदोषनिरासार्थतवेन सक्रत्सह्संख्याक स्तन्त्ेषु विहितो द्यते
स तावन्मात्र एवेह पुरश्चरणव्वेन विधीयत इत्याहुः ॥ तद्रहनामस मतं
मिमनित्वात्‌ ॥४॥ ५॥
मध्यचक्रमाचपूजनेऽप्यसमथस्याऽऽह-
ध्यात्वा वा हृद्रतं चक्रं तजस्थां परमेश्वरीम्‌ ।
पर्वोक्तध्यानयोगेन संचिन्त्य जपमारभेत्‌ ॥ ६ ॥

पव॑ प्रथमपटल उक्तं ततः पद्मनिमामित्यादिनाऽभिहितम्‌ ॥ ६५
स्वरभेदेन जपभेदानाह-

निगदैनोपांश्चुना वा मानसेनापि सुवते ।
पूवांक्तन्याससयुक्तो मुदासनद्ध विग्रहः ४ ७॥
नितरां गद्यत इति निगदः । उच्ैर्मिगदेनेतिश्रुतिषिहितोचारणेने-
स्यथः । उपांद्युना स्वकर्णमा्रगोचरेण, सानेन मनरेवोञ्चा रितिरक्षरेः ।
` तदुक्ते ज्ानाणवे- |
निगदः परमेशानि स्पष्टवाचा निगद्यते ।
अव्यक्तस्तु स्फुरदक्च् उपांश्युः परिकीरितः ॥.
मानसस्तु वरारोहे वचित्तान्तर्गतदूपवान्‌ ॥ इति ।

१६४ वामकेशत्तच्टरन्त्भतनित्याषो डशिकार्णवः-[९प °िभामः]

एतेषु बिष्रत्तरोत्तरमधिकफटम्‌ 1 उक्तं च-
विधियज्ञाजलपो यज्ञो षिशिष्टो दशभिर्गुणैः ।
उपांशुः स्याच्छतगुणः सहघ्रो मानसः स्मृतः ॥ इति !

जप मानस इतिधात्व्थदुगुण्यादन्त्यो भुख्योऽन्यौ तु गौणादिति
वृष्टव्यम्‌ । परवोक्ता न्यासा वरशिन्याद्यः । मदा योनिमुद्रा गुरुमुखेक-
वेद्या ॥ ७ ॥

जपोपयोगिनीं मालामाह-

मुक्ताफलामङमणिस्फीतवेदर्यसंमवाम्‌ !
पु्रजीवकपद्माक्षरद्राक्षस्करिकोद्धवाम्‌ ॥ ८ ॥
प्रवालपन्रागादिरिक्तचन्दननिर्भिताम्‌ ।
कुङ्कुमागुरुकपृरमगनामिविमाविताम्‌ ॥ ९॥
अक्षमालां समाहत्य चिपुरीकरृतवियहः ।

पद्म तगादीत्यादिपदेन माणिक्यहीरकादिपरियहः । कुङमादिनिा
विभावनं तु माठासंस्कारोपलक्षणम्‌ । अक्षमालां प्रपूज्याथ चन्दनेन
विटेपयेदिति ज्ञानाणवा । एतेषां मणिमेदानां फएलमेदस्याऽऽगमाम्त-
देषु कथनेऽपि संयोगपथक्तवार्थत्वं ज्ञेयम्‌ । तथा च ज्ञानारण्वे-

अथ भुक्ताफएटमधी सा्राज्यफलटदायिनी ।

तथा मुक्ताफटमयी तथा स्फरिकर्मिमिता ॥

रुद्राक्षमालिका मोक्षे भवेत्सर्बसमृद्धिदा !

प्रवाठमािका वरये सर्वकायार्थसाधिका ॥

माणिक्यमाला विमला साग्राज्यफलदायिनी ।

पुत्रजीवकमाला तु लक्ष्मीविद्याप्रदापिनी ॥

पद्माक्षमाटया टक्ष्मीज यते च महद्यक्ञः ।

रक्त चन्दनम टा तु मोगदा वङ्यदा मवेत्‌ ॥ इत्यादि ।

अक्षमा यएत्दात्तल दिश्चक्रारान्तमात्ुकामालोच्यते । अक्षमालां

समाभ्य मातुक्ावणंरूप्िणीमिति ज्ञानार्णवात्‌ ¦ एतेन मालामणिस-
ख्यायां विकर्पस्तत्संस्कारादिजातं च तन्वान्तराद्याद्यमित्यक्तं भवति
४८१५९ |

इद नीं नवटक्षजपासकं पुरश्चरगमाह सर्धैः सप्तभिः-
लक्षमेकं जयेम महापयेः प्रञुश्यते ॥ १० ॥

[सपण्विघ्रापः भी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसदहितः! १६५

लक्षद्रयेन पापानि सप्तजन्मङकतान्यपि ।
नारायेच्रिपुरा देवी साधकस्य न संशयः ॥ ११ \
जप्त्वा टश्चच्रयं मन्नी यन्त्रितो मन्वियहः ।
पातकं नाशयेदाञ्चु यदि जन्मसह्गम्‌ ४ १२॥
जप्त्वा वियां चतुर्टक्चं महाबागीश्वरो भवेत्‌ ।
पञ्चलक्षाहरिद्रोऽपि साक्षद्वि्रवणो मवेत्‌ ॥ १६३॥
जप्त्वा षड्लक्षमेतस्या महाविद्याधरेश्वरः ।
जप्त्वैव सत्त टक्षाणि खेचसीमेटको भषेत्‌ \॥ १४॥
अष्टटक्चप्माणं च जप्ता विद्यां महेश्वरि ।
अणिमाय्यष्टसिद्धीशो जायते देवप्रजितः ॥ १५ ॥
नवटक्षप्रमाणं तु जप्ता निपुरसुन्द्रीम्‌ ।
विधिवजायते मन्जी रुद्रमूतिखिपरः ॥ १६ ॥
कर्ता हर्ता स्वयं गौरि लोकेऽप्रतिहतपभः ।
प्रसन्नो मुदितो धीरः स्वच्छन्दगतिरीश्वरः ॥ १७ ॥
यन्तितो यन्वात्मकरशरीरवान्‌ ! अत एव ज्ञानाण्वे- ततो टक्चन्नयं
जप्त्वा मन्त्रयन्त्रकलेवर इत्युक्तम्‌ । खेचराणां योगिनीनां मेक एकी-
करणसमथंः । नवटक्षजपं कृत्वा रुद्रत्वं प्राप्नोतीति श्रुति व्याचशे-र््र- `
मृतिरिति \ स्वच्छन्द गतिर्भिखिलबह्याण्डष्व प्रतिहतगतिः ॥ १०५ ११
१ १२५ १३॥ १४॥ १५॥ १६॥ १७१
अथ निगदादिषु फठतारतम्यमाह-
निगदेन तु यजपतं टक्ष चोपां्युना समम्‌ ।
मानसेन महेशानि कोरिजाप्यफलं मवेत्‌ ॥ १८ ५
एक उर्पांश्ुजपो निगदलक्षजपेन समः । एको मानसजप उपश्ि-
कों रिजपेन तुल्य इत्यर्थः 1 मानसजपेतिकतेव्यता त्वशट्मपटछे मृट एषो-
पदेक्ष्यते ॥ १८ ॥
क्षेचरविशेषे जपमाह-
य्न कवा कुजविदहेशे लिङ्घं वे पथ्िमायुखम्‌ ।
स्वयमु बाणलिङ्खः वा इतरद्राऽपे सुवते ॥ १९ ॥

"पीववा गी भीरी ममम १०

चख ण. गौरीडो' 1

१६६ वामङेश्वरतन्वान्तमतनित्याषोडशिकार्णवः-[९प ०विश्रामः]

तत्र स्थित्वा जपे्क्षं चिपुरीकुत विग्रहः ।
ततो भवति देवेशि चलोक्यक्षोभकारकः ॥ २० ॥
बह्माण्ड इव पिण्डाण्डेऽपि स्वय॑भ्वादिषिङ्खनन्युत्तरपटले वक्ष्यन्ते ।
तत्परत्वेनेतदयन्थव्याख्यानं रत्नावटीकारस्य व्यामोह एव । तच स्थित्वे-
त्यंश्ञस्वारस्यहानेः 1 इतोऽप्यधिकानां स्थलानामागमान्तरेऽस्मिक्चेव प्रक-
रणे कथनस्यानुपपत्तेश्च । तदुक्तमणंवे--
यत्र वा कुघ्रचिद्धागे णिङ्क वे पश्चिमामुखम्‌ ।
स्वयंभु षाणलिङ्कं वा वृषश्चून्यं जले स्थितप्‌ ॥
पधिमायतमं वाऽ इतरद्राऽपि सुते ।
दाक्तिक्षेच्ेषु गङ्खायां नद्यां पवेतमस्तके ॥
पविचरे सुस्थले देवि जपेष्टि्ां प्रसच्चधीः ।
` तच्च स्थिता जयपेहक्षं साक्षाहैवीस्वरूपकः ॥
ततो भवति विधेयं लोक्यवशकारिणी । इति १९।।२०॥
जपविधिमुपसंहत्य होम विधत्ते-
एवं जपं यथाहाक्ति करत्बाऽष्दौ साधकोत्तमः ।
होभं डर्यादशरिन कुखमेवंह्यवश्चजेः ॥ २१ ॥
अच्च करत्वे तित्वाप्रत्ययेन होमस्य जयपाङ्कव्वं बोध्यते । वाजपेयेनेक्चा
बुहस्पतिसवेन यजेतेत्य्र बाजपेयाङ्गताया बृहस्पतिसवे बोधनात्‌ 1 नच
होमस्यापि बिप्रनाशादिफलाथत्वान्नाङ्कत्व भिति वाच्यम्‌ । फलश्रव-
णस्य ब॒हस्पतिसवेऽपि तुल्यत्वात्‌ । नच पोरोहित्यफलकबृहस्पतिसवोऽ-
ङ्भूतात्तस्माद्धिस्च एवेति वाच्यम्‌ । प्रकरतेऽपि तथाकल्पनोपयत्तेः ।
पकरणान्तरन्यायलभ्यभेद्स्य मासापिहोताद्‌वुत्तरमीमांसकेर्भिरस्त-
,त्वाच्च 1 अत एवाङ्घमन्वेषु फलश्रवणमपि नार्थवाद इति पक्षः कामे-
श्वरीवीजोद्धारे प्राक्पतिपादितः \ होमस्यापि प्राधान्यमेव । साहित्य
मां त्वङ्कमित्यपि पक्ष उक्त एव । पश्चाङ्क परश्चरणमित्यादिवचनान्य-
प्यत्रेव साधकानि ! जपहोमत्पणमार्जनबाद्यणभोजनसखूपपश्चावयवक-
मिति तदर्थात्‌ । हृदयमुपांञ्चुयाज इत्यदयवप्रायपाठादुरणंशयुयाजस्य प्राधा-
न्यमिति सि्ान्तात्‌ । यथाशल्ति सामथ्यमनतिक्रम्य \ आदौ जपः
पश्चाद्भोमः। स च बह्मवक्षजेः इुसुमेः पलाक्षपुष्पेर्जपदरशांशः कार्यं
इत्यथः । अत्रेदं विचार्यं परश्चरणजपस्य कियती संख्या यहशांशो

[.पर्विमामः]भीमास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यभ्याख्यानसहितः । १६७

होम उच्यते, किं प्रथमं विहितः सहस्रजपो मध्ये विहित एकादिनिव“
लक्षान्तजपोऽन्ते विहितो टक्चषजपश्रेति जयमपि मिटित्वैक पुरश्चरणययुते'
त्रीण्यपि प्रत्येक परश्वरणानि अथैतेषां मध्यऽन्यतममेकमेव द्वयमेव वा
पुरश्चरणमुतैतेभ्योऽन्यदेव पुरश्चरणमिति । तत्र चरमः पक्षः सोमाग्य-
रतनाकरेणावलम्बितः 1 तन्मते टक्षचयस्य पुरश्यर्यातात्‌ 1 मध्ये विहि

तस्तु एकाद्निवटक्षान्तः । संभूय पञ्च चत्वारेशटक्षपरिमितः काम्यजपं
इत्याहुः । नव्यास्तु--एकादिलक्षाणां प्रस्येकं फलवच्वकीतंनं त्ववयव-
द्वाराऽवयविनो नवलक्षजपस्य स्तुत्यर्थ, द्रादकश्षकपाटपुरोडाशकिधेरथे-
वादेन यदष्टाकपालो भवतीत्यदेर्वैश्वानराधिकरण उपपाद्नात्‌ ।
नवलक्चप्रजपताऽपि तस्य विद्या न सिभ्यतीत्यादितत्तत्स्तोचचपिधिवाक्य

शेषे नवरश्चजपस्य मन्यसिद्धिफटकव्वानवाददर्शनात्‌। अतो नवलक्षजप
एव पुरश्चरणमित्याहुः 1 तज्िन्त्यं वेभ्वानरं द्वादशकपालं निवंपेद्पुच्े
जात इत्युपक्रम्य यदष्टाकपालो भवतीत्यादिभिरष्टादिद्रादशकपालानां
पथकप्थक्पश्च फटान्युङ्तवा यस्मिञ्ात एतामिष्टिं निवेपतीत्युपसंहार-
वाक्ये पश्चापि फलानि वैश्वानरे्ेभंवन्तीव्वुक््योपक्रमोपसहाराभ्यामेक-
वाक्यताप्रतीतेस्तन्निर्वाहा[योपक्रमोपसंहा [स्योरदरशनेन सवेषां भिन्चवा-
क्यत्वोपपत्तेः 1 ततश्वेकलक्षद्धिलक्चादिजपाः सर्वेऽपि भिन्नानि कर्माणि
भवन्तु । एतेषु चरमस्य नवटक्षजपस्य सर्वव्यापकत्वेन ततोऽपि प्रकृतस्तो-

चाभावे सिद्ध्यमावः किमु तत्र न्यूनजपेः कर्मभिरित्येवंपरतयाऽप्युक्तवा-
क्यरोषोपपत्तेः। फिच भिन्लकर्मनवकपक्ष उत्तरतेवं जपं यथाराक्ति करत्वा-
ऽऽदौ साधकोत्तम इति यथाशक्तिवचनशरुपपद्यते। सवंस्यैककर्मत्वे तु न तत्स-
मश्सं पर तु पञ्च चत्वारिशद्टश्चात्सकभेक कर्मेति वदतामेकवाक्यत्वस्याव-
स्यमङ्गीकार्यत्व दैश्वानरन्यायविरोधो नव्यरुद्धावयितुं युज्यत एव 1 कर्म-
भेद्पक्चतु न तद्विरोधः । वस्तुतस्तु-कर्मनवकपक्षेऽन्ते पुनलेक्षजपविधानं
प्रथमकर्मणा पुनरुक्तं स्यात्‌ अन्ते लक्ष्यस्य विधानमिति रलनाकरादिः
व्याख्यानेऽपि तुतीयकमंणा पुनरुक्तिः । अतो मध्ये नवटक्षजपात्मकमे-
कमेव पुरश्वरणरूपम्‌ 1 अन्ते स्थठनियमवि शिषटभेकलक्षजपात्मकमेव
पुरश्चरणत्वेन विधीयत इति युक्तम्‌ 1 अस्मिन्नपि पक्षे यथारक्तिवचन-
स्योपपत्तेए(रे)तद्नुपपच्यैवाऽऽदिमध्यान्तविधिभिरेकं कभैत्युत्ेक्षणं परा-
स्तम्‌ । जीण्यपि भिन्नानि पुरश्चरणानीति रत्नावरीपक्षस्तु सहस्रस्य

[ण्म 23299 9)

१ ख. 'लान्तानां ।

पुरश्वरणताया निरस्तत्वादेव निरस्तः । अन्त्यो विधिटैक्षत्रयस्येति

` स्वीकारस्तु होक रानन्दनाथादेमहस्साहसमित्युक्तम्‌ । एकलक्षजपः काम्य
ति पर्मेऽपि यथाङ्क्तिवचनानुपपत्तिः । एतेन श्रीक्रमसंहितैकवाक्य-
त्वमपि ठभ्यत इत्यादिकं तु द्वितीयपरलारम्भ एवोक्त, दक्षिणामूतिसंहि-
तायां टश्न्नवजप उक्त इति चेत्‌ । तन्बराज एकर्विरातिठश्चजपोऽप्यक्त
एवेति तेन । प्रकृततन्वरीत्या तु दिषिधं पुरश्चरणमनाबाधमेवेति ।
ज्ञानाणंबोऽप्यस्मदु क्तार्थ एव स्वरस इति तूक्तमेव ॥ २१ ॥

पलाशकमालामे वाह-

कुसुम्भकुसुमैवीऽपि विमध्वक्तैर्यथाविधि ।

ततो मवति विद्येयं महाविप्नौषधातिका ॥ २२ ५

सर्वकामप्रदा देदि भक्तिमुक्तिफएटप्रद्‌ा \

निमधुपदेन क्षीरमध्वाज्यमुच्यते हाकेरामध्वाज्यं वा। इद्‌ च पठाह-
पुष्पपष्रेऽप्थन्वेति । यथाविधीत्यनेन होमेतिकर्तव्यताऽन्यतो ग्रा्येति
ध्वनितम्‌ । बहुदिनसाध्यजपेषु विन्नानाम।वश्यकत्वात्तत्परिहाराय कया-
दित्ख्यया जपं संस्थाप्य ताबदशांशहोमादिकं सम्य पुनरवशिष्ट-
जपं समापयेदिति शिष्टसंमतोऽ्थः । सोऽयं महाविद्धघधातिकेत्यनेन
भूषितः ॥ २२१
अथ होमोपयुक्तानि इुण्डानि तेषां संयोगपरथक्त्वन्यायेन क्रव्थ-

पुरुषार्थोमयरूपतां च दकषयति-

योनिकुण्डे मगाकारे व्तुंटे वाऽधचन्द्रके ॥ २३ ॥

नवतिकोणङ्कण्डे वा चतुरभेऽष्टपत्रफे ।

योनिङण्डे भवेद्रागग्मी भगे चाऽऽकरिरत्तमा ॥ २४ ॥

घतुले तु भवेक्ष्मीर्ंचन्दे चयं भवेत्‌ ¦

नवच्रिकोणङ्ण्डे तु खेचरत्वं प्रजायते ॥ २५॥

चतुरश्रे भवेच्छान्तिटक्ष्मीः पु्िररोगता ।

पद्याभे सर्वसंपत्तिरविरादेव जायते ॥ २६ ॥

अष्टकोणे तु खुमगे समीहितफलं भवेत्‌ ।
शातनाभिमजकोरिमिखलायोन्यादिभिः सलक्षणेयुंतं कुण्डभिस्यु-
ख्यते 1 तचाटविधम्‌ ! योनिकङण्डादिमेदात्‌ । मगाकारमश्वत्थपत्रा कारं
शोनिङकण्डं त्रिकोणमिति तयोर्भेदः । अष्टप्कपदे ककारः कोणनामे.

[पपण्विभामः भी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यन्यास्यानसहितः। १६९

कदेश्षः । तेनाष्टपत्रमष्टकोणं चेति कुण्डद्रयपरम्‌ । उत्तरच्र द्योः पार्थ
क्येन फट वि धिदर्शनात्‌ । यन्थान्तर तु पश्चषट्‌सत्ताच्चाणि कुण्डान्यप्यु-
पलभ्यन्ते । कोणे मेधावी भवतीति श्रुतिमतुसृत्याऽऽह-वाग्ममीति ¦
आकर्टिराकर्षणप्र्‌ । श्रुतौ तु भगाङ्ख कुण्डं कृत्वाऽथिमाधाय हुत्वा
वशी करोतीव्यक्तम्‌ । तेन भगे चाऽऽक्रषशिरिति स्मृतिः श्रत्यन्तरमूटि
काऽवसेया । वर्वुढे हृत्वा भियमतुलां प्राप्रोति श्रुति व्याचष्टे--वतुटे
विपति । अचन्द्र चयं बवाग्म्मिमाकषंणं लक्ष्मीश्च । पद्माभं चतुष्प-
च्रमष्टपत्रं चेति द्विविधं यन्थान्तरे । एतन्नि्माणप्रकारस्तेषामाहुतिसख्या-
भेदेन परिमाणमेदः खातनाभ्यादिलक्षणानि च ज्ञनार्णवे हारदाति-
लकादौ च व्र्टव्यानि ॥ २२३ ॥ २४ ॥ २५॥ २६ ॥
इदानीं पुरश्चरणाङ्कहोममाभिव्येव गुणकामानाह-

म्िकामालठतीजातिपुष्ैराज्यमधुष्ठुतैः ॥ २७ ॥
हते भ॑वति वागीशो मूकोऽपि परमेश्वरि ।

अज्र पुष्पाणि हुत्वा विजयी भवतीति श्रत पुष्पपदं मष्िकादिचिय-
परम्‌ ) पिजयपदं परवादिजयपरभित्यर्थः । महिकादिदमच्रयस्य
द्रद्रावगतं साहित्यमुपादेयविरोषत्वाद्विवश्षितम्‌ । ततश्वैकेको होमस्ि-
विपृष्पकरणकः । होमसंख्या तु पुरश्चरणजपदशांशसूपेव । निखिटका-
म्यद्रव्यविधानान्ते यथाशक्ति जपं करत्वा तदक्ाशेन हाोमयेदितिज्ञानार्ण-
वव चनात्‌ । तेन मिष्यद्रव्यस्य किञ्चककोपुम्भान्यतरस्य बाधः ¦ गोदोह-
नेनेव चमसस्य काम्यं नित्यस्य बाधकमितिन्यायात्‌ ! यन्ञ॒ नित्यहोमं
पुरा क्रत्वा काम्यहोमं समाचरेङ्ित्यणंववचनं तत्त॒ नेवेदययान्तगेतहोमो-
तरकाटविधानपरं न पुनर्गित्यद्रव्यकररणकहोमसमुचचायकम्‌ । आज्यमधु
प्टृतैरिति तु क्षीरशकरथोर्वधनाय । एवं सति यावदपेक्षितस्य काम्य-
व्यस्य यद्यलामस्तदा काम्ये प्रतिनिधयथाज्ञक्त्युपवन्धस्य च षाष्टन्या-
यविरुद्धत्वादप्राप्तौ वाचनिकोऽपवादः । तथाच काम्यहोमपरकरणान्ते
ज्ञानाणंववचनं-

नानाद्रव्येः पएथग्मतेविभितैवां वरानने ।

यथाकस्त्या तु मिखितेहौमं ङुर्याद्विचक्षणः ॥ इति ।
एवे च मलिकामाछतीभिश्च तिमध्वक्तैर्वचःपतिरिति संहितायां
रव्यद्रयस्यैव यहणमलाभाभिप्रायेणेति ज्ञेयम्‌ । एवमुत्तर ध्टेरट्‌ ॥
॥ २७ ॥ |

। , पि प

१७० वामकेश्वरतन्त्रान्तगेतनित्याषोडशिकाणवः-[९१ विश्रामः)

करवीरजपापएष्याण्याणज्ययुक्तानि पार्वति ॥ २८ 1.
हुत्वाऽऽक्यते मन्त्री स्वभूवाताङयोषितः
चन्रं कस्तूरिकाभिभं हुता कुद्कुममीश्वारं ॥ २९ ॥
ततः कंडवधोमाग्योहाक्षसामथ्यवान्भवेत्‌ ।
अज्रापि जपाकरवीरयोरक्न्यायेन समुचित्य करणत्वम्‌ । हद्रसमा- `
सवलात्‌ । ज्ञानार्णव जपापुस्पैराज्ययुक्तैः करवीरेस्तथाविधैरित्यत्न
्द्रामावेऽपि प्रक्ुततन्छवचनेनोपरषहारात्साहिस्य विवक्षा । अत्र ज्ञापकं
क्षीरं मधु च दध्याज्यं प्रथग्घुत्वा वरानन इति वचने प्रथक्पदै ।
तजापि द्वद्रामाषेनेव पार्थस्पे. सिद्धे पुनः परथशित्युक्तेः कण्ठरवेण .
पाथक्यातुक्तो मिभगानुनिति ज्ञापनार्थत्वात्‌ । तेन - संहितायां करवीर.
जपापृष्येराञ्याक्तै भंवनन्रय इत्युपपन्नप्‌ । एतेन ज्ञानाणवीयवचने दद्रा
मावे सवं्राविरोषेण पथक्साघनत्वमिति तु शंकरानन्दनाथस्य भ्रम
एव । तन्वान्तरादिविरोधात । चन्द कथर( करुद्धं केसरम्‌ । पएतदडुमय-
मेव काम्यद्व्यम्‌ । कस्तरिका त संस्क्ारिका । कंदपंस्य यामि सौभा.
ग्याह्ाससामथ्यानित्रानिति किथहुः । उक्त चं सानाणवे-
` कपूर कुङ्कमं देवि श्रं सुगमदेन हि ।
हवनाम्मदनो देवि मनच्निजा'दिजितो मवेत्‌ ॥
सौभाग्येन विलासेन सामर््यैनापि सुवते ॥ इति ॥ २८ ॥ २९ ॥
चम्पकं. पाटलादीनि हूत्वा वै भ्िवमाघ्रुयात्‌ ॥३०॥
पारलादीत्यादिपदेन संहितोक्तानां. चाम्पेयङखमानां पारलादिषफ-
लानां च परिययहः । चास्पेयस्य चभ्पक्द्धिक्नवात्‌ ¦ ज्ञाना्णवे तु जग-
तीस्तम्भनमपि फटभुक्तम्‌ । सुन्दरीपहोदपे तु चम्पकैः भीः पाटलैः
स्तम्म इति व्यारयातं तदेतत्तन्य विरीधादनाद्‌यष्‌ ॥ ३० ॥
श्रीखण्डमगुरं चापि फ५२ं पुरसंयुतम्‌ ।
हुत्वाऽम्रपुरधीणां दवि क्षीमकरो भवेत्‌ ॥ ३१.॥ .
पुरो गुग्गुः । स च संस्कारः भीखण्डादिच्रियस्य । ज्ञानार्णव तु.
तस्थ प(थक्येन द्रव्यत्वमुक्तम्‌ । एतेषामपि 'पा्थदयेन वा मिटितानां वा
साधनत्वम्‌ ।-नानदरव्येरित्युक्तत्र चनात्‌ 1. एकफलार्थत्वेनानेकद्रव्याणा-
मकेन विधिना विधानस्थटे सर्वच तस्य प्रवत्तेः 1 .दद्राबगतसाहित्यापः
ब्ादकम!~ तदिति सुन्दरीमहोदयकाराशयस्तु तन्वान्तरानवलोकना- `
स्स्वकावतर. स्थषथक्पदस्वारस्य च््ठास््ट्रम्‌ ॥ २१ ॥

१ । विभरामभी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यग्याख्यानसहितः । २७१

दासोऽपि ठकभते सद्यो लक्षाम्भोरुहहीमतः ।
दुभेगः सुभगो भूयाह्क्षकदलारहोमतः ५ ३२॥ `
अम्भोरुहं कमले सकण्टकनाटम्र्‌ । कट्रटारं मिष्कण्टकनाटमिति
भेदः । अनया लक्चसंख्यया दशांशसंख्या न्यनाऽधिका वा बाध्यते ५३२५
हुत्वा पटे चिमध्वक्ते करत्वा स्मृता महेश्वरीम्‌ ।
खेचरो यःय देवि गत्वा रात्रौ चतुष्पथे ॥ ३६ ॥

रात्रौ चतुष्पभे गत्वा पडे मांसं तन्वान्तरव्शाच्छागसबन्धि चिम-
ध्वक्त करत्वा मन्तरेण महेभ्वरीं स्तवा हूत्वा खे वरो जायत इत्यन्वयः ३३।४

तथा दधिमधुष्षीरभिभाश्चाजान्पहेभ्वारि ।
हत्वा न बाध्यते रोः काटबृस्युयमादिभिः.॥३४॥ `
अत्र लाजा होमकरणतरऽयन्‌ । दध्यापत्रिवं द्रव्यसस्कारः तेनाऽऽ
ज्यस्य वैकल्पिकराकंरायाश्च बाधः । ज्ञानाणंव तु-
होमो दधिमधक्षीरलाजाभिवीरवन्दिते ।
रोगहन्ता काठहन्मा पत्युहन्ता न संशयः
इत्यकतत्वाखतर्णामपि द॒व्यत्यमेवेत्यक्तं सुन्द्रीमहोद्ये \ बस्तुतस्त-
चारि दपिमधश्तीर्टाना इति तुतीयातत्परुष एव न चतुष्पदो द्द्ः।
मक्ष्येण मिश्रीकरगनिति सूतैग समासः । प्रकरततन्त्राविसेधाय तथेव
व्याख्यातुं युक्तत्वात्‌ । एतेन मधुसिर्दपिक्षीरखाजैहोमाद्रो गतेति दक्षि-
णाम्‌रविसंहितायामयपि समाक्षो व्याख्यातः । एतव्यक्षे तु न धूतबाध
इत्येव विशेषः 1 येमादिभिरित्यादिपदेन परक्रत्यादेहणम्‌ \ व्याधिय्य-
हणमिति प्राचां व्याख्याने रोगब्याध्योभदश्चिन्त्यः । नच्द्ष्प्युः स्तु
देवताविकशेषरूपत्वाद्धिन्ना एव ॥ २४४५ |
एवं मुभु्षुजनाधिकारके अन्ये काम्यकर्मविस्तरस्यानुवचितत्वं मन्य
मानस्तन्नान्तरेषक्तानितोऽप्यनवधिशान्योगान्पक्षेष्याऽऽह-

समस्तमन्वकल्पोक्तेध्यनहोमजपादिभिः
प्रयोगाः कथिता देदि सिध्वन्त्येव न संशयः ॥ ३५ ४

समस्तानां सप्तकोलख्यारिसख्यानां सन्वाणांये ये कल्पस्तन्नाणिः
तेषक्ता ये ये ध्यानेकसाध्या होमेकसाध्या जपेकसाध्या आदिपदादचंना-
दिसाध्याश्च काम्यप्रयोगास्ते सर्वेऽप्यनेन सिध्यन्तीत्यत्र छिवसातिस्विक
वक्तव्यमचत्र च न संशयः कायं इत्यथः ॥ ३५ ॥

१७२ वामकंश्वरतन्जान्तर्गेतनित्याषोडरिकार्णवः- [९१ ° विश्रामः]

अन्यमन््रकरणकाः प्रयोगा अनया विधया कथं सिध्यन्तीत्या-
शङ््याऽऽट-
तत्तन्मन्बाक्षरस्थाने विद्यामेतां तु विन्यसेत्‌ 1
एतस्यां साधितायां तु सिद्धा स्यान्मातुका यतः 1 ३६॥
तन््रान्तरोक्तेष्वन्यमन्नकरणकप्रयोगेषु यच मन्घ्रान्तरस्य विमियोग-
स्तत्र सवेत्रेमामेव पश्वदशी विध्यां रिन्यसेत्‌ । तं मन्तं निष्कास्येमं
मन्त्रं तत्स्थाने प्रयुखीत । अथवा मन्त्रान्तरेरेव ते प्रयोगा अनुष्टीयन्ताम्‌ ।
न तन्निष्कासनेनायं मन्वस्तत्स्थाने निधीयताम्‌ । नच मन्त्रान्तराणां
पुरश्वयांभविन कथं तदीयकाम्यप्रयोगेष्वेतदुएासकस्याधिकार इति
वाच्यम्‌ । स्वेषां मन्धाणां मातुकासरस्वतीप्रक्रविकतेन पकृतिभूतनि-
खिलाक्षरसिद्धौ विङरतिसिद्धेरावर्यकत्वात्‌ ! भ्रीविद्यायाश्च मात्रकया
सहाभेदेनेतस्सिद्धौ तस्या अपि सिद्धत्वादित्याह-एतस्याभिति । ततश्चै
तस्मिद्ध्येव सर्वमन्वाणां सिद्धत्वात्सर्देऽपि प्रयोगा विद्योपासकार्ना
फलदा एवेति विशिष्य तत्तत्कथनं ्य्थमेवेति भावः ॥ ३६ ॥
यद्यनया विद्ययैव ते प्रयोगाः साधनीया इत्याग्रहस्तव्‌ा मन्बान्तराणां
स्थनेष्पेषा विद्या न केवला निपेयाऽपि तु मातुकापुरितैव प्रयोज्ये-
त्याह-
गुखूपदिष्टमार्गेण मात॒कान्तरितां न्यसेत्‌
कतव्यं परमेशानि सर्वसिद्धि प्रदायकम्‌ ।॥ २७ ॥

मातृकाः संपुटीकरणमानुलोम्येनेव बाऽनलछोमप्रतिलोमतया वेत्येत-
त्स्वगुरुसुखाद्रेज्ञाय तदाज्ञया सवं कतव्य सिद्धिरवश्यं मवव्येवेत्यर्थः ॥
॥ २७ ॥

नहु देवताभेदेन ध्यानजपहोमानां परस्परविटक्चषणानां व्यव स्थितत्वे-
नेकेनान्यस्य साधने सर्वसांकर्यापच्या व्यवस्थापकरशाखाणामानर्थक्या-

या बहु व्यकुली स्यादित्याशङ्म्य स्थूटध्यानजपहोमादपिवीणैः
स्थूल हग््यवस्थामन्तरेणेव प्रयोक्तु युज्यते सृक््मटशा स्द॑स्वैकरूपत्वा-
दिति समाधातुकामो गृढाभिरसंपिः सृक्ष्माणि ध्यानादीन्याह-

न ध्यानं मुखमुद्राहिकिलानां परिकल्पनम्‌ ।
ध्यानं शाक्तिसमाेशात्मुमहत्सामरस्यकम्‌ ॥ ३८ 1

मुखादीनां वराभयमुद्रादीनां रक्तादिवर्णानां च कलानामवयवारनां
पारकल्पन .न ध्यानः न ताचिकमित्यकिवक्षितं वाच्यम्‌ । मनसा

[पमनपिभामःुभीमास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यत्याख्यानसहितः । १४३

परिकल्ितत्वेन कृचिमत्व दिवेति भावः । इदं च नहि निन्दान्यायेन
चास्तवस्तुत्यर्थम्‌ । बश्चस्वरूपं यच्छुद्धवेतन्यं ` तदेवाऽऽणवकाभ्णमायी-
याख्यमलजयरूपादिद्य कबन्धेन युक्तं जीव इत्युच्यते । तेन जीवेऽपि
जह्मणि बियमाना निशिलाः शक्तयः सन्त्येव, परं तु तास्तिरोहिताः।
तिरोधानापाकरणे चोपाया आणवरां भवश्ाक्तमेदेन भिकिधाः एिव-
सूत्रे वशिताः । तदन्यतभोपयिन स्वनिष्ठानां शक्तीनां सवासागुटासें
सति बदह्येव भवति 1 तदिदं स्वशक्तिग्रचयो विश्वम्‌ । राक्तिचकानुस-
धानाद्धिभ्बसंहारः ! महाह्दानुसधानान्मन्चकीरयासुभवः । शिवतुल्यो
जायते । भूयः स्यावोक्तमिलनमित्यादिसूतरेषु क्षेमराजादिभिः सविस्तर
निरूपितम्‌ । तदिदमाह-ध्यान मिति । शक्तिसमावेशात्‌, स्वराक्तिचक्रो-
शछासात्‌ । सुमहतो महतो महीयसो ब्रह्मणः सामरस्यमेकीमावः \
अज्ञाते कप्रत्ययः । तदेव ध्यानमङकचिममित्यर्थः ॥ ३८ ॥
अथ सृष्ष्मजपमाह-
संयतेचियसचारं प्रो चरेन्नादमान्तरम्‌ ।
एष एव जपः प्रोक्तो नच बाह्यजपो जपः ॥ ३९ \
संयतो निरुद्ध उद्दियाणां ज्ञानकर्भन्दियाणां संचारः स्वस्वविषया-
भिमुखी पवृच्चियंस्मिन्कमंणि तद्या भवति तथाऽऽन्तरमन्तरक्रविमतया
परक्षरन्तं नादमनाहतं परोच्चरेत्‌ । एष एव जपः सवेवणप्रक्रतिमूतनाद्‌ा-
भ्यासेन सर्वमन्ाणां युगपदेव सिद्धिजनकत्वात्‌ । बाह्यो वैखरीरखूपव-
णरनुपर्वीविशेषोचारणशूपो जपो न जपो नालिलमन्व सिद्धिदायकः ।
वत्तदानुपूर्वामात्रसिद्धिजनकत्वादिति भावः ॥ ३९ ॥
अथ सूक्ष्महोममाह-
तावदयो न होतव्यं तत्तत्तन्ोदितं यथा ।
यावदात्ममहावह्लो मनःपूणाहुति हुनेत्‌ ॥ ४० ॥
संकल्पविकल्पात्मकस्य मनस एव स्वंजगत्कल्पकताया ज्ञानवासि-
छादौ सविस्तरं प्रतिपाद्नान्मन एव विश्वरूपं हविः । आसेव सर्वेभक्ष.
कत्वाद्भिः । अत एव शक्तिसू्ं चिद्रहिरवरोहपदे छस्रोऽपि चिन्मा-
चया मेयेन्धनं पुष्यतीति । ततश्च यावदात्माग्रौ विश्वस्य पूर्णाहतिर्नं
इता तावत्तत्तत्तन्बोक्तमय्ो होतव्यं यत्तद्धोतव्यं न भवति ! हवि-
षोऽप्रक्षीणत्वात्‌ । यनस्यात्मनि हते तु बाद्यहोमोऽपि होम एवेत्यर्थः
तदुक्तम्‌

१७४ वामकेभ्वरतन््ान्तगतनित्याषोडशिकार्णवः-[९प ०विभ्रामः]

है

अन्त्भिरन्तरमनिन्धनमेधमाने
होमान्धकारपरिपन्थिनि संविद ।
करि्मिश्िदद्धतमरीविषिकासमूमौ |
रिभ्वं जुहोमि वसुधाद्शिवावसानम्‌ ॥ इति ।
पूणाहतिपदेन विश्वविषयका मनोविकल्पा ठचिखूपा यावन्तस्तावतां
सर्वेषां विलापनमुच्यते ।

हामो विभ्वविकत्पानामात्मन्यस्तमयो मतः ।

इति तन््रराजोक्तेः । आन्तरहोमस्वान्योऽपि प्रक्नारो . ज्तानाणवे
वष्टव्यः ॥ ४०॥
नन्वीवु्ञामोपास्कानां सवेप्रथोगसांकूयस्य- युक्तसवे जिपुरोपास
कानां क्िपरायातमित्यत आह- |
स्वसभिञ्िपुरा देवी लोहित्यं तद्धिमर्ञनम्‌ । `
पाशाङ्कुशौ तर्दीयौ तु दगद्धेषासकौ स्मृतौ ॥ ४१ ॥
दाब्दस्पशादयो बाणा मनस्तस्यामवद्धनुः ।
विश्वप्रतीतेजनिकाः राक्तयश्च क्रमेण साः ॥ ४२॥
स्वसंवित्स्वात्मेव विपुरा देधी । भिपुदीतः पूकाठीनतादृद्योतमा-
` नत्वाच्च । तस्य स्वात्मनो विमरनमितराविषयकतपे सति तदेकविष-
यकमनुसधानम्‌ । तच स्वासन्यनुरागरूयमेयेति ठौ हित्यमुच्यते । उक्तं
च तन््रराजे- ` `
स्वातेव देवता परोक्ता टित -विभ्वविप्रहा
ला7हैत्य तद्विमहः स्यादुपास्तिरिति मावना ॥ इति ।
षटूनिशत्तत्ेषु रागात्मकं तच्वं पारस्य सूक्ष्म रूपम्‌ \ बन्धकतवावि-
दोषात्‌ । अङ्कशस्य वासनात्मकं रूपं द्वेष; क्रोधः । दष्याद्रारकत्वात्‌ ।
यत्तु तरपटलेऽङ्कुञचस्य ज्ञानरूपं वक्ष्यते तद्विरेधस्तक्रैव परिहरिष्यते ।
शब्दृस्पशाद्य इत्यादिपदेन खपरसगन्धाः । एते पश्च तच्वातमका विषया
वाणाः पृष्पसायकात्मकाः । मुखे सुखूपतवे सति परिणामे परुषत्वात्‌ ।
तस्य स्वानो धनुरिष्ुकदृण्डं तु मनस्तखं, विषययपरमार्थस्वरूपाणा-
भिन्धियाणां तत्तद्धिषयेषुः मेरकत्वात्‌ । तथाचोक्तं रहस्यनामसाहरे-

राभस्वर्पपाशाच्या कोधाकाराङ्कुशोज्ज्वला ।
मनोरूपेष्ुकोदण्डा पश्चतन्मा्रसायका ५ इति

[परणेणमः]भी मास्कररायोन्नी तसेतुषन्धाख्यव्यास्यानसष्टितः। १५५

दिभ्वविषयकरपूतिज निका या भनोवृत्तयस्ता एव क्रमेण चतुरस्रा
दििन्दुचक्ान्तकमेण विद्यमानाः शक्तयो ज्ञेयाः । तदुक्तं वासनापटले-
अन्यास्तु शक्तवश्वक्रगामिन्यो याः समन्ततः ।
तास्तु विश्वविकल्पा्नां हेतवः समुदीरिताः \॥ इति ।

पश्चाव्जानि सप्तावंदानि पट्कोटयश्च गुत्तनामिकाः शक्तयश्चक्रन-
वके विद्यमानेन मन््रवभंवपटठे प्रतिपादिताः । ता एवं मनोव्रत्ति-
ख्पा इत्यथः । `
ललिताचक्रनवके प्रत्येकं राक्तयः प्रिये ।
चतुःपिर्मताः कोस्यस्ताः संभूय पुरोदिताः ॥ इति ।
नत्वेता वत्तयोऽणिमाद्यावरणशक्तय इति भ्रमितव्यम्‌ ॥ ४१ ॥ ४२॥
पर्वपधिमको द्वारौ प्राणापनाव्मक्त) स्मृती 1
कारो धामानि भूतानि नव चक्राण्यटूकमात्‌ ॥ ४३॥

चक्रोद्धारावसरे भग्रह द्ारचटुष्टयकथनेऽपि प्रजाप्रकरणेऽणिर्मां
पथिमद्रार इत्यादिना परवपध्िमदिश्ार्व द्वाराटवादाषहिद्रारकपक्षा-
भिप्रायेण वासनेयम्र्‌ । प्राणवायुः पूवद्रारमपानवायुः पशचिमद्वारमिति ।
काठ एको जायत्स्वप्रसुषुप्त्याख्यं धामययं पश्च भूतानि चेति क्रमेण
नव चक्राणि । अथवा धामानि तुर्यावस्थया सह चत्वारि । काटशब्देना-
णिमादिषण्णवतिशशिषःसनोक्ता । एकविंशतिः सहघ्राणि षटृशतानी-
त्येतावत्ंख्याकभ्वास्‌ समष्टिर्पस्याहोरा्रात्मककालस्य सपादशतदवय-
श्वासषखपाः काठखण्डाः पण्णवतिभंवन्ति 1 ते क्रमेणाणिमादिशक्ति-
रूपा ` इति रहस्यं सप्तर्विशे पटले मनोरमायां स्पष्टम्‌ ! तन्त्रराजे
कालादिनिवात्मकत्वस्य चक्राणामनुक्तावपि तद्रयाख्यात्ुभिः पश्चरधिरो
पटे यन्नाणि मन्ताः सर्वत्रे तिश्टोकव्यास्यावसरे चक्रनवकवासना-
मेतरमेव कथयित्वा तत्संमत्यर्थं नित्याषोडरशिकाणैवे भोक्तमिति
ग्रन्थेन कालो धामानि भूतानीत्यधंमेव ठिखितम्‌ । एवं सति यत्माची-
नेर्विमरिन्यादिदीकाकरिः संपरेकक्रण्ठयेन मूलस्थपश्चमपंटलस्य चतुः-
सिरता ग्छोकेरेव समाति मन्यमानैरुत्तरच पठ्यमानान्ददा श्टोका-
न्पुस्तकेषूपलटभ्यमानान्संगतानपेक्षितानपि प्ररित्यजद्धिः किमभिपे-
तमिति त एव द्र(खोष्ट्याः \ यदि पुनः सार््चिशदधिकचतुःशत-
श्टोकघरिताया अस्याः पश्चपटल्याः पर्वचतुःशतीतिसमाख्यास-

१७६ वामङ्ेभ्बरतन्जत््तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[ ९ब विश्रामः]

मर्थनार्थमिदं साहसम्‌ । प्रथमचक्रोद्धारान्ते साधेच्रयार्णां द्वितीयचक्रो-
दद्भाररूपाणां सप्तदक्ञानामच्रत्यानां दश्चानां च श्टोकानां त्याग इत्या-
शयः स्यात्‌ । तद्ाऽप्वयुक्तमेव । अतिधाचीनैमंनोरमाकाररेतत्तन्रीय-
स्वेन टलिखितश्छोकालिङ्गातुस्तक्िषूपटम्भाच्च कंतिपयानामपक्षिप्त्वे
भिथिते सति समाख्याया एवाल्पन्यूनाधिकमावाविवक्षया गाणत्वेन
निवहं युक्तत्वात्‌ । शारदातिलकप्रथमश्टोके पञ्चारदणरितिपद्स्य
संख्याया नैकल्यादेकपश्वाशत्परतेति श्री हर्षदी क्षितै््याख्यातत्वदरनात्‌ ।
सूतसंहितास्थद्राधिशच्छब्वस्य

एकधा च द्विधा चेव तथा षोडशधा स्थिता ।
द्वाचिकम्देदभिन्ना वाया तां बन्दे परात्पराम्‌ ॥

इत्यत्रत्यस्य पश्चर्धिराद्यञ्जनपरत्वेन व्याख्यानाच । षडष्टवरणादथा-
सक गाथाश्छोकत्वस्यापि कतिपयेषु संभवाच्च । प्रतिपरलठं शतमेव
श्टछोका इतिनियमरक्चणायेहशन्यायस्येव मनोरमायामाभितत्वाञ्च ।
अस्माभिस्तु त्निष्कर्षो निरर्थकतवादुपे क्षितः ॥ ४३ ॥

अथ देवीप्ूजनवासनामाह-

करणेच्दियचक्रस्थां दैवीं सं वित्स्वरूपिणीम्‌ ।
विभ्वाहक्रतिपुष्पेस्तु पजयेत्सवंसिद्धये ५ ४४ ॥

इति नित्याषोडशिकार्णवस्य पञ्चमः पटलः ।

नः (सवेष

करणानामान्तराणामिद्धियाणां ज्ञानक्मभेद्भिन्नानां चक्रं समह
एव श्टेषाच्छक्तिचक्र तन्मध्यस्थां देवीं िपरखन्दरी संवित्स्वरूपिणीं
निधिषयन्ञानैकसूपां सर्वसिद्धये सर्वासत्वलाभाय तदहूारा समस्ततन्त्ो.
कतेहिकप्रयोगसिद्‌ध्य्थं पूजयेत्‌ । पृष्पैरित्युपचारमाच्रोपलक्षणम्‌ । ते
चोपचारा विश्वाहंकरतिरूपाः । बिभ्वस्मिन्षदरधिरात्तखातसमके सवचां
भावो बह्येवाहमित्याकारिका सार्वदिकी परार्हताभावनेति यावत्‌ ।
तदुक्तं तन्नराजे-

उपदाराश्चटतवेऽपि तन्मयत्वाप्रमत्तता ॥ इति ।

अनचुसधानावरयमावसमये स्वपरादावपि बह्यमयत्वमाषनाविषये
प्रमादामाव एक एव सर्वेऽप्युपचाराः किमुत जाय्रहशायामिति तदर्थः ।
अन्यद्प्यु्तः ततैव-

[नविभामः भरी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धास्यव्याख्यानसदहितः । १४०

ज्ञाता स्वात्मा मवेरज्ञानमर्ध्यं ज्ञेयं बहिःस्थितम्‌ ।
भ्री चक्रं पूजनं तेषामेकीकरणमीरितम्‌ ॥ इति ।
अत्र कामाकर्षिण्यादिकतिपयनित्याकटलावासनाङूपकरणेन्दियवाच-

स्यावयुत्यानुवादबलात्तन्नराजे गुरुराद्या भषेच्छक्तिरित्यारभ्येति पो-
तास्तु वासना इव्यन्तेरेक विंशत्या श्छोकैरक्तानां वासनानां यहणमिति
ध्जनितन्‌ । तत््ञारश्च तथैव द्रव्यो विस्तरभयान्नेह प्रपञच्यतेऽस्माभिः।
एव चतुश्वत्वाररिशता श्टोकेर्मन्साधनस्यैव प्रकारो बाह्य आन्तरश्च
संस्षिप्योक्तः ! इत उतचरो गरन्थसंदर्भसतु प्रायेणाऽऽन्तैरेकषिषयको मवि-
ष्यतीति सर्वं शिवम्‌ ॥ ४४ ॥

इति भ्रीभास्करोन्नीते नित्यापोडश्िकाग्बुधेः ।

व्याख्याने सेतुबन्धाख्ये विश्रामः पश्चमोऽभवत्‌ ॥ ५॥

न्ग

सथ षष्ठ रिश्रामः।

गणस

एवं सार्धधिशदधिकचतुःशतेः श्टोकैर्बाह्यमेव याग प्रपञ्छ्यान्तर्यागं पप-
प्वेनोपदेष्टुकरामः पराशिवस्तद्विषयकं देवीप्रभरमवतारयति-
भी देन्युवाच~
देवदेव महादेव परिपुर्णप्रथामय ।
वामकेश्वरतन्त्रेऽस्मिन्चज्ञाताथास्त्वनेकशः ॥ ? ॥
तास्तानर्थानशेषेण वक्तुमहंसि भरव ।
योतत इति देवः प्रकालेकस्वभाव इति यादत्‌ । त्वं च जीषमा-
ञेष्वविशिष्टमतस्तेष्वपि देवेव्युक्तम्‌ । तेष्वतुस्यूततया क्रीडमान इत्यर्थः ।
एको देवः सर्वभूतेषु गूढ इत्यादिश्रुतेः । अत एवं महादेवो मह प्ररश-
रूपः । एक एव महानात्मा देवतेति मिरुक्छात्‌ । आन्महुत इत्यात्वम्‌ ।
महाप्रकाराव्वादेवे परिपू्ंप्रथामयः परितः सर्वविषयावच्छेदेन पर्णा
व्याप्ता प्रथा विस्तारो ज्ञपिस्तन्मय तद्रूप 1 बह्ममयं जगदित्यादाषमे-
हेऽपि मयरः प्रयोगात्‌ । ज्ञानैकर्रीरत्वे सति सर्वविषयकत्वस्य रहस्य-
जातदिषयकत्वव्याप्यत्वासकटा्थानामिव रहस्यार्थानामप्युपदेशे तवे-
वाधिकार इति चिभिर्विशेषणेध्वेन्योऽथं इति परिकरालंकारः । वामाः
सुन्दरा अ्थास्त एवान्ञाता वामकास्तेषु ईश्वर तद्विषयज्ञाएमे समर्थं

१७८ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः- [६१ °विध्रामः]

यत्तन्थं पर्वोत्तरचतुःशती द्वितयालकं तजन । अज्ञाते कप्रत्ययः । अस्मि-
चितिपदेनोत्तरचतुःशत्या अरि बामकेश्वरान्तर्मतत्वद्वारा पूर्वोत्तिरभाग-
योरैकशाख्यमिति ध्वनितम्‌ । तेन प्रकटरहस्याथशूपावान्तरविषयमे-
दैऽपि चिपुरख॒न्दयुंगस्िष्पेण विषयेक्यान्न शाखभेद्‌ इति भावः ।
अत एव कर्भकाण्डजह्यकाण्डार्थप्रतिपादकयोरपि पूर्वात्तरमाीमांसयोरध-
दार्थविषयकत्वाकिशेषदैकशाख्यमिति भ्वनितमेक आत्मनः शरीरे
भावादितव्यधिकरणे शंकरभगवत्पादैः । सुन्दरा अर्था बहिर्याभान्तयाग-
मेदैन दविधा अप्यक्ञाता एव स्थिताः । तेष्वेकषिधा यद्यपि ज्ञापिता-
स्तथाऽप्यनेकरशोऽयाप्यज्ञातार्था, सन्तीति तुशब्देन ध्वनितव्‌ । अनेकश
ह तिक्षस्प्रत्ययेन रहुस्यार्थस्य बाहुल्यञ्ुचितमित्यप्युक्तं भवति । बहुल्पा-
थाच्छस्कारकादिति सूपे बार्मिकक्रतोवित्या्थं एव शसो मियमितत्वात्‌।
येतु पूर्वपटलान्ते कतिपये रहस्यार्था उक्तास्ते त्वल्प इस्यप्यनेकश
इत्यनेनैव व्यञ्जितम्‌ । एवमधुनाऽपि ये ये तावदृज्ञाताथास्तांस्तानर्था
्िःशेषान्वङ् योग्योऽसि । अन्नाताथाशिविधाः चक्रसंकेतमन्त्रसके -
तपूजासंकेतमेदात्र । तेष्वेकैकोऽपि पुनरवान्तरविषयभेदाद्रैक ल्पिकपक्ष-
वाहुल्याच्च बहुषिधः । तत्र तांस्तानितिवीप्सया विकिधा अथौ अपि
वक्तव्या इति कथितम्‌ । अशेषेणेतिपदेनावान्तरविषयसाकल्यनुक्तम्‌ ।
तेन सर्वेऽपि सकि विक्षाथाः प्रत्येक सविन वक्तव्या इत्यर्थ; 1 भैरवः
स्वश क्तिभरितः ! तथाच शवसू उद्यमो मेरव इति । वातिकमपि-
उद्यमोऽन्तःपरिस्पन्दः पएणाहुमावनामकः ।

स एव सखवराक्तीनां सामरस्यादशेषतः ५

विभ्वतोभरितसखेन विकल्पानां षिमेदिनाम्‌ ।

अट कवलनेनापीत्यन्व्थादिव भैरवः ॥ इति ।

यद्रा भेरवो भयंङरः सर्वनियन्तोच्यते । भीषाऽस्माद्वातः पवत
इति श्तेः । महद्भयं वजमुद्यतमित्याद्श्रुतावुपात्तस्य भयंकरत्वस्य
परब्रह्मटिङ्तायाः कम्पनाधिकरणे वर्णनात्‌ । भैरवत्वादेव विध्याद्यर्थकं
वदेतिकोें विहाय वंक्कुमहंसीव्येवोक्तम्‌ । बूयाच्छिष्याय भक्ताय रहस्य-
मपि देशिक इति वचनेन योग्यगुषूणां योग्यरिष्यायोपदेशस्याऽऽवश्य-
कत्वा्देति ध्वन्यः॥ १॥

भीमैर -उवाच-णणु देवि महागद्यं योगिनीहदयं परम्‌ ॥ २ 1
त्लस्पीत्या कथयाम्यद्य गोपितण्यं विशेषतः

[६८ ०विघ्रामः]भ्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः। १५९

गुहार्यां मवं गुह्यं जीवात्मपरमात्मनोरेक्यम्‌ । कतं पिबन्तौ खकरतस्य
लोके गहा प्रविष्टो परमे परर्ध्ये ।यो वेदं भिष्टितं गहायां परमे
व्योमचित्यारिश्चतेः । तत्फलटकवाडपाप्तनमपिं गद्यम्‌ । तच बाह्याभ्य-
न्तरभेदन द्विविधमपि रहस्यमेव । तयोमध्येऽप्यतीव रहस्यत्वान्महा-
गुह्यम्‌ । अत एव पर चतुःरातीतः परव कथनीयम्‌ । बदियाभानुष्टान-
परम्परया शद्ध वचित्तस्यैवा्ाधिकारात्‌ ! अत एव वेदैऽप्युपनिषद्‌
उप{सनाकाण्डस्य वेदान्तसंत्ञा । तदर्थभ्रतिपादकश्ाखरस्योत्तरमीमांसेति
च । योगिनीहदयनापङ योभगिन्पाल्िपुरस॒न्दयां ह चित्तं प्रत्ययते
गच्छति प्राप्रोति देकीमनोगतमिति यावत्‌ ' देष्युपदृक्मन्तरेण ज्ञातुम-
दाक्यमिति त॒ ध्वनिः) अतिरहस्यत्वादेवाद्यावधि न कस्यापि कथितम्‌।
अथैव तु व्वत्पीत्या त्वयि स्नेहवशेन मदिच्छाज्ञक्तिरूपायास्तवाऽऽज्ञाया .
अनतिक्रमणीयतया वा ।

एवं त्वयाऽहमान्ञप्तो मदिच्छारूपया प्रभो ।
इति तन्च्रान्ते वक्ष्यमाणत्वात्‌ 1 अहं कथयामि तं शुणु विपयान्त-
रव्यापतं मनो मा क्रथः । ताहश्ानां हुरवगाहत्वादिति ध्वनिः ।
अकथनीयस्याप्यस्य कथने हेत्वन्तरमाह-गोपितव्यमिपति । विशेषेभ्यो
गोपनीयम्‌ । अविशेषेण सर्वेभ्यो न वक्ुमर्द कतिपयेभ्य एव तु वक्त
योग्यमित्यर्थः 1 तव सच्छिष्यत्वेन त्स्यगोपनीयत्वात्‌ । ब्रूया च्छिष्याय
भक्ताय रहस्यमपि देशिक इति वचनादिति भावः । पाश्चस्तु यतो
रहस्यं कथयाम्यतस्त्वयाऽपि विषतो मोपनीयमिति हेतुहेुमम्धावतै-
परीत्येन व्यादश्चते॥ २॥
इव्‌ानीमेतत्तच्त्रं योग्येभ्यः प्रचारयितुमान्ञापयति-
. कणांतकर्णो पदेशेन सप्रा्ठमवनीतलम्‌ ॥ ३ ॥
कणीकणिक्येवेदं तन्बमवनीतलं प्रति सम्यक्पाततं कुरिति शोषः ।
संप्राप्तं यथा स्यात्तथा गोपितव्यं त्वयेति पूर्वेणान्वयो वा.\ अवनी च
तटं च तयोः समाहारोऽवनीतलम्‌ । अवनी मध्यमुवनभ्‌ \ तटं तदघो-
भवनम्‌ । उर्ध्वभुवने स्थितैव वियुक्तः । अत. एव स्वच्छन्दतन्त्े
प्रश्नो त्तरपरैर्वाद्येस्तन्तरः समवतारयदिति प्रयोगः 1. ऊरध्वदेश्ापादानका-
धोदेश्शप्रापतेरेवावतारपदार्थत्वात्‌। तेन मुवनत्रयेऽप्येतस्य प्रचारं कुर्वित्यथः
कर्णदिति ल्यपो छपे पश्चमी । त्वत्कर्णं पराप्य त्न्युखान्निःसृतं तच्छि-

१८० वामकेश्वरतन्ान्तगतनित्याषोडरिकार्णंवः- [प °विश्रामः]

ध्यकर्णं प्राप्रोतु । एवमुत्तरत्र । तेन पुस्तकाद्यपायान्तरेण यहणनिषेधो
ध्वनितः । कुरधिस्प्ाध्याहारादिमिन्तरेणेव पूवमेव संपाप्तमस्तीति
व्याख्यानं व्वघेतिपदस्वारसिका्थविरुद्धम्‌ ॥ २॥
तेकेके विशेषजना येभ्यो न देयं येभ्यश्च देवं तानसाधारणेर्भै-
विशिनशि-
न देयं परशिष्येभ्यो नास्तिकानां न चेश्वरि ।
न शुश्रुषाटसानां च नेवानर्थपदायिनाम्‌ ॥ ४ ॥

अचर देयमित्यस्योत्तरन ष्वपि चरणेषु प्रत्येकमन्वयः । नजश्चतुर्बारं
प्रयोगदर्शनात्‌ । तेनैते चत्वारो निषधाः । ततश्च परशिष्यत्वनास्तिक-
त्वा्ुश्रूषुत्वानर्थप्रदातुवास्याश्चत्वारो धमाः प्रव्येकमनुपदैर्यतावच्छे-
दका इति सिध्यति । अन्यथा घर्मचतुष्क एकद्रथादिन्यूनतायामपि
तस्योपदेशयहणेऽधिकारः स्यात्‌ । एतेन विद्या ह वे बाह्मणमाजगाम ।
गोपाय मा रेवधिरऽइ्मस्मि । असुयकायानूुजवेऽयताय न मा बूग
वीयेवती तथा स्यामितियास्कलिखितश्रुतौ नकारस्य प्रत्येकमन्वयः
काथं इत्युप हितं भवति । विधा श्रीविद्या बाह्मणं बह्माधीते बह्म
वेद्‌ वा बाह्यणगस्तं प्रत्याजगाम । आगत्योवाच । बह्यशब्दात्तदधीते
तदवेदेत्यण्‌ ।
न शित्पाविन्ञानयुक्ते विद्रच्छब्दः प्रयुज्यते ।
मोक्षैकहेतुविद्या च श्रीविद्या नात्र संहायः ॥

इति बह्याण्डयुराणाद्विद्ापदेन प्रकरृतविद्येव मुख्यतयोध्यते । एत-
त्तिपाद्कव्वाष्ेदादिषिया गौण्य उच्यन्ते । सा विध्या किमुवाचेत्यत
आह-गोपेति । मां गोपाय तवं॑तव निधिरस्म्यहम्‌ । मद्रौपनमाच्रेण
तुभ्यं सकलपुरुषा्थान्दास्यामीत्यर्थः । गोपनं नाम कीदशं तदाह-असरु-
येति 1 शास्गुप्तश्च योऽभ्यसूयति । अस्ति नास्ति दिष्ट मतिरिति उङ्‌?) ।
अनूञ्ः शुश्रूषायां वक्रः । अयतः, अरसयतारिषड्वर्भः क्रोधलोमाय-
धीन इति यावत्‌ । इहशेभ्यो मां न बरूयाः । तान्पत्यनुक्तौ किं स्यादत
आह - वीर्यति ! तथा चेद्घीर्यवती यथोक्तफलदानसमर्था स्यां तदभावे
न स्यामित्यर्थः । उपव्रंहितं चेदमासपुराणे-

अह्यवियाऽतिसंखिन्ना बद्धिष्ठं बाह्मण ययौ ।
व्राराङ्गनासमां मा हि.मा कृथा; सर्वसेकिताम्‌ ।

{4 नविभरामः भी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः ! १८१

गोपाय मां सहैव त्वं लजामिव योषितम्‌ ।
शेवधिर्खक्चयस्तेऽहमिह लोके परर च ॥
इत्यारभ्य
निन्दा गुणवतां तद्वत्सवेदाऽऽर्जवद्युन्यता ।
इन्दियाधीनता नित्यं खीसङ्गश्वाविनीतता ५
कर्मणा मनसा वाचा गुरो भक्तिविवजनम्‌ ।
एवमाद्या येषु दोपास्तेभ्यो वजेय मां सद्‌ा ॥
एवं हि र्वतो नित्यं कामघेनुखिास्मि ते ।
वन्ध्या<न्यथा मदिष्यामिं टतैव फटवर्भिता ॥ इत्यन्तेन ¦
एवं च नास्तिकादिसंबन्धमात्रेण गुरोरपि विद्यानैष्फत्ये नास्तिका-
दीनां तु विच्ाप्राप्तावपि सुतरां फलाभाव उक्तः ततश्च नास्तिकादेरुष-
देशे फलाभाव एव दषकताबीजमिति यावत्‌ । अत एव तेषामनधिकार-
उ्यवहारः संगच्छते । फलमोक्तुतस्यैवाधिकारपदवाच्यत्वात्‌ । कादि-
मतेऽरि सच्छिष्यलक्षणान्त एदंविधो भवेच्छिष्य इतरो दुःखकृडुरोरि-
व्यु र्तवा गुषदुःखपरदत्वं दूषकतावीजभुक्तम्‌ ।
कुलागवेऽपि--दु्टान्ववायजं दुष्टमित्यादिना त्याज्यशिष्यानुक्त्वोप-
संहइतम्‌-
तस्मदेददिधं शिष्यं न गरह्णीयात्कथंचन ।
यदि गृह्णाति मोहेन तत्पापेव्यांप्यते गुरुः ॥ इति ।
तेन शिष्यपापप्रापिद्ुषकतागीजमुक्तं भवति । इत्थं च सति यः पर-
रिष्योऽपि सन्नन्यस्मिन्सह्रावपि भक्तियुक्तः शुश्रूषया वत्सराधिकमञु-
षित्त आस्तिकत्वादिगुणविशिष्टश्च तस्य परित्यागे कि दूषकताबीजं कथं
वा तस्यानधिकारः । नचोक्त्ुतिस्मुतिवलादेवेति वाच्यम्‌ । अनसूुयत्वा-
श्ुश्रपुत्वादपःपत्वाच्च ।
'कच--मधुलुब्धो यथा भ्रङ्कः पुष्पादयुष्पान्तरं वजेत्‌ \
सानटुब्धस्तथा शिष्यो गुरोगुरबन्तरं रयेत्‌ ॥
इतिव चन विरोधः । परक्िष्यतस्यैवानधिकारितावच्छेदृकत्वे गुर्वन्त-
राश्रयणविध्यसंभवात्‌ ! नच भवन्मतेऽपि-
लब्ध्वा कुलगुरुं सम्यङ्न गवेन्तरमाश्रयेत्‌ ।
. इतिवचनविरोध इति वाच्यम्‌ । तस्य कौलधमंलाभे वैष्णवादिधर्मो-
पदेष्टारं नाऽऽश्रयेदित्यर्वपरत्वेनप्युपपत्तेः । अथवा कौरुधर्माणामतिगह-

१८२ . वामकेन्वरतन्वान्तगेतनित्याषौडरिकार्णेवः~ [६ष ° विश्रामः

नपवेन तेषां सर्वेषामेकस्मादेव गुरोलाभसमवेऽपि ततः.किचिदन्यस्माल्कि-
विदेवं बहुगरूपास्तिनं का्यत्यर्थः 1 एकस्माद्ुरोस्तेषां सवशिनालामे
तु गुवैन्तरादपि ज्ञान संपाद्यमेव मधुटुन्ध इति वचनात्‌ । अत एव शाक्ति-
रहस्ये-कोछिके गुरवोऽनन्ता इति 1 एकगुरूपास्तिरिति कल्पसरू्रभपि
ज्ञानप्र्णगुरुलाभपरमेव । नच वैष्णवादिमतान्तरपवीणगरोः शिष्यः पर
रिष्यपदेनोच्यत इति वाच्यम्‌ । देवतान्तरभक्तेः प्रत्यत छखन्दरी भक्स्याधाय-

वैन सुन्द्र।भक्त्युदये. तस्यापि यहीं युक्ततात्‌ । वस्तुतस्तु स॒न्दरी-
दीक्षावतो बहियागमरवीणस्यान्तर्यागाधिकारदिचारे कर्थं देवतान्तरभक्तः
परशिष्यपदेन हीतुं युक्तः । नच कुलाणेवे परशिष्यं च पाखण्डं धूर्त
पण्डितमानिनमित्यादिना परित्यागं विधाय तस्मिन्गुरौ सशिष्ये तु
देवताश्ाप आपतेदिति विपक्षे दण्डविधानादेव तच्याग इति वाच्यं
दूषकताबीजाभावे शापस्यापि वक्तमयुक्तत्वात्‌ । मधूठन्ध इति वच-
नस्यानवकाक्ञापत्तेरक्तव्वाचचेति चेत्‌ । मेवम्‌ । इह परशिष्यपदेन पर-
स्मिन्नेव शरां यस्य हटतरा भक्तिनं स्वस्षिस्तस्य हणात्‌ 1 नच तस्य
गुरुभक्त्यभावादेवान धिकारः । पूर्वगुरौ भक्तिसचेन गरुभक्तेसामान्या-
भावामावात्‌ । अथवा परस्य गुरोरभिमानदाव्यह्बिन्तराभरयणे यदि `
पूर्वगुरोशित्तक्षोभः स्यात्ताहश रिष्यस्येह परशिष्यपदेन यहणम्‌ ।

हरो रुष्टे गुरुखाता गुरौ रुषे न कश्चन ।

इति वचनेन गुरुकोपात्मकगप्रतिबन्धे सति प्रकृतज्ञानेनापि फलानुद्‌-
य॒स्य सुवचत्वात्‌ 1 ततश्च परवगशरो्य॑द्यनमतिस्तदा तादहशपरशिष्यायापि
सगणाय वक्तव्यमेव । अत एव कुटाणवे-

मन्त्रागमाद्यमन्यत्र श्तं नाथे निवेदयेत्‌ ।
` गुवाज्ञया तद्गृह्णीयात्तद्निष्टं चिवर्जयेत्‌ ॥

इति वचनं संगच्छते । नच यदा पृर्वेगुरुरल्पन्ञः परगुरुसेवां च शिष्यस्य
सवथा नानुमन्यते ताहश्शिष्यस्य का गतिरिति वाच्यम्‌ । तदा गुरुद्रय-
ज्ञानतारतम्यनिश्वये सति पुवेगुरोरुत्पथप्रतिपश्नत्े तत्परित्यागस्यैवारि-
मन््रत्यागस्येव कर्तुं युक्तत्वात्‌ ।

गुरोरप्यवषिप्तस्य कार्याकार्थमजानतः.। |
उव्पथप्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते ॥ इति वचनात्‌ ।

'तारतम्यनिश्चये स्वयमसमर्थश्वेदिह जन्मनि मम ज्ञानाष्ृष्टं नास्तीति
निधित्यपु्व॑गुरुमेवोपासीनसिषठेत्‌ ! तदयं मथितोऽर्थः--पदि परशिष्यः

[९नविघ्रायः्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यन्याख्यानसहितः। १८३

सकछगुणसंपश्चः स्वमुपास्ते तदा तद्ुरावनीवति निःशङ्कं तं परिशह्ली-
यात्‌ । जीवति तु तस्िनवुत्पथप्रतिपन्ने सति तदनुमतिं दिनाऽपि परि
गृह्णीयात्‌ । उत्पथमप्रतिपन्ने तु तद्तुमत्येव गृह्णीयादिति \ इयं च
व्यवस्था म्ल एव पररिष्येभ्य इति संप्रदानचतु्यांऽन्यच षष्ठया च
सूचिता । परस्वत्वोत्पादन एव चतुर्थी । तदभावे षष्ठीति ब्ाह्यणाय
वासों ददाति रजकस्य वासा ददातीति प्रयोगयोः सिद्धलाद्‌ । स्वत्व
स्य स्वामित्वनिरूपितत्बेन स्वामितस्य तजन्यफट भोक्तुत्वरूपत्वेन च
संप्रदानततदभावयोरधिक्षारानधिकारस्वरूप एव पर्यवसानात्‌ । ततश्च
परारोष्याणां स्वदीयमानक्ञानजन्यफलभोक्तृत्वमरत्यन्येषां नास्तीति
विभकतिद्रयेन सूचिते सति न देयमितिनिपेधोऽच गुर्वनुमतिरहितपरः
शिष्यविहोषपरोऽन्यच सर्वंपर इति सिध्यति । भराश्चस्तु- ये विद्यान्न
रेषु पारम्पफणाधिगताज्ञेषरहस्वपरमाथांः पराप्तपूर्णाभ्िकाश्च ते पर-
शिप्या इह विवक्षिता इत्याहुः । तच विथयान्तरपदेन काभराजलोपा-
मुद्रा दि।रेयािभेदा विवक्षिता उत बगलारयामलादिविद्याः । नाऽभ्यः।
तास्रामभेदुस्य विद्योद्धारावसर एवो पपादितव्वेन तदीयधारमाभिकरह-
स्यस्याप्यभेदन तदधिगमे हातव्पार्थामावेन गुर्वन्तरापेक्षाया एवाभावात्‌ ।
नान्त्यः 1 बवगलाद्िक्त्युपास्तेः सुन्दयुपस्तिषूर्वभूभिकारूपववेन तदु-
पास्त्या सुन्दरः भक्त्युद्ये सति तस्यापि याद्यत्वात्‌ । अस्यामेव विद्यायां
पणाभिषपेकसद्सद्धावाभ्यां व्यवस्था तु मानामावपराहता । यन्त॒ पर्णा
भिषेककर्ता यो गुरुस्तस्यैव पाडुकेति वचनं तत्पादुकामन्वान्ते गुरुनाम-
योजन दिध बहुगुरुकस्य विकल्पपराप्तौ नियामकं सन्न भवदमिमतव्य-
चस्थापनायालम्‌ । यदपि नास्तिकानां न देयमित्यर्थे गीताव चनं लिख्य-
ते न बुद्धिमेदं जनयेदज्ञानां कर्मस्ङ्ख्नामिति तदपि चिन्त्यम्‌ । नास्ति
ककर्मटयोरत्यन्तं भेदात्‌ । गुरुष्श्रुषा भ्रोतुभिच्छा निरूढलक्षणया गुर-
सेवा च्यते ! तस्याः प्रायेण गुवाज्ञावाक्यश्युशरूषापएूवंकत्वात्‌ । तद्धिषयेऽ-
टसानां विमुखानाम्‌ । अनथाऽनिष्टं तव्दायिनां सििणाम्‌ 1 अत एवे-
न्द्रेण प्रतदंनाय बह्यचिद्योापदेशे संदेहः करतः । यद्यप्यस्मिन्गणाः सन्ति
तथाऽप्येष रिपुर्हदिं न इ्युक्तमात्मपुराणे । यद्रा, अर्थो धनम्‌ । तसखदा-
पिभिन्ना अनथप्रदायिनस्तेषाम्‌ । गरुडश्रूषया वदा पष्कटेन धनेनं
वेति वचनात्‌ ५॥*४॥
परीक्षिताय दात्य वत्सरोरध्वाषिताय च)
एतज्ज्ञात्वा वरारोहे सद्यः सेचरतां वजेत्‌ ॥ ५॥

१८४ वामकेश्वरतन्त्रान्तगतनित्याषोडरिकाणंवः-[६प विश्रामः]

वत्षरोध्वेति परीक्षायोग्यकालोपलक्षणम्‌ । शीलं संवसता ज्ञेयं

तञ्च कठेन मूयसेतिवचनान्तरानुगुण्यात्‌ । तेन तन्ान्तरे वत््रवयपरी-
क्षोक्तिव्याख्याता । एतद्रक्ष्यमाणं संकेतचयम । खे परमे ब्योन्नि चर-
तीति खेचरी देवी तस्पा भावः खेचरता । त्वतलोगशुणवचनस्येति पुव.
दाषः । तथा च शिवश्तं विद्ासथुव्थाने स्वामाभिके खेचरीमुद्रा
शिवाषस्थेति । इदं च व्याख्यातं वार्तिककारः

विद्यायाः प्राक्छमाख्यातरूपायाः शंकरेच्छया \

स्वाभाविके समुत्थाने समुह्ास स्वभावजे ॥

अवस्था या शिवस्यान्तरवस्थातुरभेदिनी ।

स्फुरत्तामेव सपणस्वानन्दोच्छलनासिकाम्‌ ॥

मुदं रातीत्यतो मुदा खेचरी चिल्लमश्वरी ।

व्यज्यते साधकस्यास्या रिश्वोत्तीणस्वरूपिणः ॥ इति ।

यो वेद्‌ निहितं गुहायां परमे व्योमश्चितिश्रुतिश्च । ततश्च य एव
तन्महागुद्यं वेद्‌ स महागुद्यमेव मवतीव्यर्थः \ बह्म वेद्‌ बद्धैव मवतीति
श्रुतेः ॥ ५ ॥

शासख्रोत्तराधेमारभते-

चक्रसंकेतको मन््रपूजासंकेतकौ तथा ।

तिविधलिपुरादेव्याः संकेतः परमेभ्वरि ॥ ६

यावदेतन्न जानाति संकेतचयमुत्तमम्‌ ।

न तावचरिपुराचके परमान्ञाधरो भवेत्‌ ॥ ७॥

चके शक्तिस्रहस्तस्य संकेतो रहस्य रूपम्‌ । मन््रयूजयोः संकेतकौं
मन्नसंकेतकः पूजासंकेतकश्चेत्यर्थः । द्वद्वान्ते श्रूयमाणं पदं प्रव्येकमभि-
संबध्यते । भिषु कमपरत्ययस्त्वज्ञाता्थंकः । संकेतवयनज्ञाने बह्म मवतीत्य-
न्वयमुक्तवा व्यतिरेकमाह~- यावदिति । निपुराचक्रे चपुरशक्तिषप्रह-
मध्ये । परमा च साऽऽ्ता च परमज्ञा वेदान्तमतविधिनिषेधातमङथि
डादिवाच्या यां शञ्डमवनेति मीमांसा मन्यन्ते । सा हि निपुरखुर
यात्ताख्पेवेति समथितं मीमां षावादकोनहठेऽस्माभिः । उक्तं च क्म-
पुराणे हिमवन्तं प्रति मगवत्या-

मभेवाऽऽज्ञा परा शक्तिर्वद्सज्ञा पुरातनी ।
ऋग्यज्ञःसमरूपेण सगदो संप्रवर्तते ॥ इति ।

[द्षण्विभामः [भी भास्कररायोत्नी तसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। १८५

तस्या धर आश्रयो देष्येव । एतदज्ञाने देवीस्वरूपो न भवेदि
त्यथः । निजसंव्हिवताचक्रेश्वरत्वपापिरिति राक्तिसूधे । शुद्धकियोद्‌-
याचक्रेशत्व सिद्धिरिति कश्िवदुतेऽप्ययमेवार्थः प्रतिपादितः ॥ ६ ॥७॥

तजाऽऽदौ चक्रवासनां वक्तु पूर्ववणितं चक्रमनूद्य शिष्यावधानाय
` प्रतिजानीते-

तच्छक्तिपश्कं सुश्या टयेनाथिवतुष्टयम्‌ ।
पथ्चशक्तिचतुबंहिसयोगाचक्रसंमवः ॥ ८ ॥
एतचफ्रावतारं तु कथयामि तवानधे ।
दाक्तिविकोणेः पथ्चभि्वंहिधिकोणैश्चतुभिश्च मिटितेमध्यचक्रमा-
चमुत्पन्नं तासां नवयोनीनां सवेष्टनङूपात्संयोगादथाव्पद्यद्रयमूगहैः ! तेनं
पणं चक्रस्य नवावयवकस्व यस्य संभवस्तदेतच्चक्रावतारं रेखारूपचक्रस्य
मूलभूते ताच्विकं ख्य तव कथवामीत्यर्थः । शक्तिसृर्लियवद्धिशब्दा-
नाभर्थाः प्दमेवोक्ताः । प्राञ्चस्तु शक्तिषह्लीनामेव परस्परसंश्छेषपरत्वेन
` संयोगपदं व्याचक्चते । तन्मते मध्यचक्रमाचस्य संभव इत्येव पयवसा-
` नाुत्तर् बाद्यचक्रस्यापि वासनानां व्णनीयतया संदर्भविरोधापत्तिः ।
नच तथाऽपि बिन्डुदासनानामपि वर्णपिप्यमाणत्वात्तत्समवस्येहानुक्तो
सेवर्भविरोधतादवस्थ्यपिति वाच्यम्‌ । बिन्दोः कमिश्वराभिन्नस्य निगु-
णपररिवरूपतायाः पूर्वमुक्छततेन तस्योत्पस्यभावात्‌ । चक्रोद्धारदशा-
` यमेव ककाटकेन वत्तटेखनदकश्षायामर्थतो बिन्ुसिदभ्यभिभरायेण तद्‌-
युकतेवां ॥ ८ ॥ .
इदानीं रिन्द्रादिमृगहान्तचक्रसमषिसंमवं सामान्येनाऽऽह-
यदा सा परमा शक्तिः स्वेच्छया विश्वरूपिणी ॥ ९॥
स्फुरत्तामात्मनः पश्येत्तदा चक्रस्य समभवः ॥

पूर्वतन्त्रे हि सृशिक्रमः कथितः । तत्र चिपरा परमा राक्तेराद्या ज्ञा
नःदितः पिये, इत्यनेन ज्ञनिच्छाक्वियातः पूर्वं सृष्टिप्रागमावस्य विन
रयद्वस्थतारूपा दृक्ाऽपि काचिश्चिपुरानाक्नी परा शक्तिः कथितेव
तां स्मारयितुं यदा सा परमा शक्तिरिति सिद्धवत्कृत्येह निर्देशः करतः ।
सा देवी स्वेच्छया स्वाभिषां स्फुरत्तां यदा पश्यति तदा चक्षस्य विभश्वा-
भिन्नस्य चिकोणादिचक्रस्य संभव उत्पत्तिर्भवतीत्य्थः । अयं भावः-
मन्त्रार्थवादेतिहास्परगणादिप्रामाण्याज्जगतः स्टिप्रलयौ वर्तेते एवेत्य-

१८६ वामकेभ्वरतन््ान्तगंतनित्याषोडधिष्तरछटः-] दष रविश्रामः|

` विवादः । तयोश्च व्यक्तिभेदेन परस्परानन्तर्थं घटीयन्त्रस्थघटानामिव
पुनःपुनराक्त्तिरनादि सि द्धेव्यप्यविवाद्मेव । ततश्च सृ वणैयता यं
कंचित्मलयमारभ्येव वणैनीया । तच्च प्रलयो नामानन्तश्क्तिकस्य
बरह्मणः स्वरूपमात्रेण कं चित्काल मवस्थानं सुषुपिकाले जीवस्येव पुवै-
सृषिदशायां ये तावज॒ज्ञ(नानुदयान्न भुक्तिमापन्ना जीवराश्षयस्ते तत्त-
द्द्ृष्टानि च पश्च महाभूतानि स्थूलसूक्ष्माणि च कार्पासबीजे पटा इव
सृक्ष्मरूपेण प्रटयकाटीनबह्मणि तिष्ठन्ति । यथाऽडान्तजले बही (मही)
त्या दिप लि खितव चनात्‌। अत एव चिद्रहिरवरोहपदे छन्नोऽपि चिन्मा-
चया मेयेन्धनं प्रुष्यतीतिशक्तिसूते भाष्यं माच्ापदस्येदमाकूतं यत्कव-
लयन्नपि न सरार्बास्म्येन यस्तेऽपि त्वंशेन संस्कारात्मना नत्स्थापयतीति ।
ततश्च सुप्तस्य जीवस्य स्वत एवोत्थाने तदीयं कर्मैव यथा कारणं
सुषुपिकाठे सके विलीने तमोभिमूतः उुखरूपमेति ।
पुनश्च जन्मान्तरकमयोगात्स एव जीवः स्वपिति प्रबुद्धः ॥
इत्याद्श्रुतिसेद्धं तथा पवसुषटिकालप्राण्यहष्टवशादेद ता?) सक्षक्तिके
ब्रह्मणि प्राथमिकवृच्युद्म इति न तच कारणान्तरं मग्यम्‌ । नचाश्ट-
स्येव प्रथमवृत्ि प्रति कारणव्वे प्रटयारप्ममध्यकाटठयोरपि तदापत्ति-
रिति वाच्य्‌ । अस्य पर्यूनुयोगस्य सुपुघ्तावपि तुल्यत्वात्‌ । अभिधा-
` तदः कालान्तरे वेदनाजनकत्वस्यापि दशनेन कारणपेचिञ्यादुवोपप-
त्तेश्च । साच व॒त्तिरिच्छारूपा स्दनिष्ठरपुरत्ता दशेनविषयेणी स्वेच्छ-
याऽऽत्मनः स्फुरत्ता पर्यदेतिमूलस्वरखात्‌ । सादं पुनरात्मनः स्एरत्ता-
महं पश्येयमित्याक्रारकेच्छां प्रते स््ुरत्ता्ञानस्य कारणतपदृच्छातः
पूर्वं ज्ञानस्याऽऽवहयकतान्नेच्छाद्त्तेः प्राथस्यामित्मयुच्यते तदा पाठकमा-
दर्थक्रमस्य बटवचवादात्मनः स्षुरत्तां इच्छेदिति वेषरीस्येन व्याख्ये-
यम्‌ । उक्तश्रुतो स्वपिति प्रबुद्ध इत्यस्य सुप्तः प्रबुष्यती रिष्यास्यानवत्‌ ।
वस्तुतस्तु तदवक्षत बहु स्यां प्रजायेयेतिश्रुतावीक्षणस्य बहु स्यामित्या-
कारक ताप्रदृकेनास्राथमिकी वृत्तिरिच्छाज्ञानोमयङूपा । सोऽकामयत
बहु स्यामितिवाक्यान्तरेकबास्यत्वाच्चः । किं बहुना तत्तमोऽद्करुतेत्या-
दिश्ुत्यन्तरपर्यालोचनया सेव च करतिरूपाऽपि । इच्छातन्ञानत्वङ्ृति-
त्वानां सांकर्यस्यापि. श्रुतिबलटादङ्धीक्षारेः बाधकामावात्‌ । सांक्वभि-
याः. तेषामजातिखाद्रा सांकर्यस्य जात्यवाधकत्वाद्ेत्यन्यदेतत्‌ । एतेन
स्दामाविकी ज्ञानचल किया देति .शुतिरप्युपपद्यते । तत्र बलङाब्दस्ये

[ष्वेभामः भी मासत्वष्प्तसेतुबन्धास्यव्वाख्यानसहितः । १८५

र्छापरत्वेन प्राचीनि्ध्यास्यानात्‌ । इच्छाज्ञानक्रतीनां धर्मिणा सहा.
मेदे तजोात्पद्यमानाया दृत्तरपे धिरूपत्वस्य न्यायासिद्धत्वात्‌ । एकव -
चनेन कर्मधारयध्वननादन्योन्पाभेदासद्धेश्च । स्वेच्छयेत्यभेदे ततीया
च्छा भिद्धे्षणवतीव्यर्थंः । तस्यां वत्तों विषयं प्रदरशयति--स्फरत्तामा-
त्मन इति । आसमनिष्ठां स्कुरत्तामित्यथः। सा च सृष्टिरेव । तथाहि
प्रकाशस्य शछचष स्वभावो धिपयव्याप्त्यव स्वरफूतिरिति । दीपप्रभातपं
चन्धिकामां ग ङ्घणारदिदन्ध इवान्तरिक्चऽपि तणपणपक्षादिष्यापिः-
मन्तरेगैव स्फ्व्यभाधाद्‌ ! नच कोपस्य विषयसंबन्धमन्तरेणापि स्फुर्ति-
दृरौनेन तज! दन्ियिमन्यप्मेचार इति वाच्यम्‌ । दीपस्य प्रभापर-
टाश्रवरलनस्येव प्रकाक्षाद्धिद्वत्वात्‌ । नच तस्य तद्धिन्चत्वे तेजस्यन्त-
मावानापत्तिः 1 रत्नवदेव तस्यापीष्टल्ात्‌ । नच रसने गुरुरवधनत्वयो-
दशनेन तस्य पाथिवव्वेऽपि दीपे तयोरभावेन पाथिवत्वानुपपत्तिरिति
याच्यम्‌ । धृमपटले तयोरदश्चनेन तयो! पाथिवसन्याप्यत्वाभावात्‌ ।
पञ्चीकरणप्रक्रिषायाः सर्ववाविरेयऽपि पाथिवाङाधिक्येनेव पाथिव-
त्वव्यवहारस्य निर्वाहतया दीपे घनताविरोषदशेमेन प्रमापेक्षया पाथि-
वांशाधिक्यस्य स्वीकर्तुं युक्तत्वाच्च । तैजसत्वव्यवहारस्य कांस्यादाविव
प्रकाक्ञाभ्रयसेनोपपत्तेश्च ! रतेन चन्द्रसूयांदपि व्याख्यातौ । ततश्च
धकारामाचस्य विषयाधीनर्फूतिकव्वाद्विषयस्यापि प्रकाशसंबन्धेनेव
स्फुर! णास्स्फुर ]णज्ञानस्यापि प्रकाश्ञस्वरूपत्वात्तस्य षिषयेः सह यः
संबन्धो विषयविषयिभावाख्यस्तत्वमेव स्फुरणलक्षणम्‌ । तद्रस्वं च
प्रतियोगितानुयो गित्वतादारम्यान्यतमसंबन्धेन । तेन ज्ञानं स्फुरति घटः
स्फुरति तयोः संबन्धः स्फुरतीतित्िषि धव्यवहारस्याप्युपपत्तिः । . एर्व
बह्मणोऽपि प्रकाङैकरूपतवेन तलिष्ठस्फ़रत्ताया विषयितासंबन्धेन घष्टि- -.
रूपपिषयत्वेकस्वरूपत्वात्स्फुरत्तापदस्य सषिरित्यथों युज्यत एव ।
विषयतत्संसगनिष्ठयोः स्फुरत्तयोनिरासायाऽऽसन इति पदम्‌ । स्यं
स्फुरत्तारूपा सृ्टिरेव किया । करातिः किया यलनः सृषटिरित्येतेषां षपदा-
नामनथान्तरत्वात्‌ । यत्नतद्विषययोरभेदोपचाराद्रा । अत एव व्यासेन “:
कृतेऽपि पुराणादौ व्यासस्य कृतिरिपि व्यवहारः । तेनेच्छया स्फुरतां
प्ररयोदेतिपदृनयेणेच्छाकरतिन्ञानानामेक्यधननादिच्छादिवियसमरशिरूप-
रान्तादेवोस्वरूपमीक्षण मित्युक्तं मवति ! तदयं निष्कर्षः--ृष्िमह
वितनुयामेत्याकारक प्राथमिक वात्तेरिच्छा्ञानक्रियात्मिका शार्ता- ` `
नान्नी यदा जाता तदा बत्काट एव चक्तंस्य संभवः । इच्छामान्नं प्रभो

१८८ वामङेश्वरतन्ान्तर्मतनित्याषोडरशिकार्णवः-[ ६ष रविश्रामः]

सु शिरितिवचनेन विलम्बाभावात्‌ । वृत्तेरपि सृष्टचन्तर्गतत्वेन तदातनत्व-
स्याविरोधाद्ेति ॥ ९ ५
अथेद्ुरी शान्तास्मिका प्रथमा वृत्तिरेव बिन्दुचक्रस्य वासनेति

प्रतिपादयति- |

दयन्याकाराद्विसषगान्तादविन्दुपस्पन्द्सं विदः ॥ १० ॥

प्रकाङ्ापरमाथत्वास्स्फुरत्तालहरींयुतात्‌ ।

प्रसृतं विभ्वलहरीस्थान मातुञ्यात्मकम्‌ \ १९ ॥

शयून्याकारत्वादिभिः पञ्चभिर्विशेषणेराक्चिप्तं परवह रिरोष्यम्‌ ।

तादृक्षविशेषणपच्चकविशिष्टवबह्यणः सकाशास्रयतं चक्रं बैन्दवं मवती-
वयुत्तरश्टोकस्थपद्‌द्रयाकषणनान्वयः । प्राञ्चस्तु जिन्दोर्जातं चैन्दवं त
जात इत्यण्‌ । भिन्दुसंमूतं चिकोणचक्रमित्यथं इत्याहुः 1 एतत्यक्षे
विकोणचक्रमिति वक्तव्ये देन्दवमिव्युक्तेस्तु कचिद्रासनायां विन्दुनि-.
कोणयोरमेदध्वननाथति वक्तव्यम्‌ । कोणे वेन्दवं ग्टिष्टमिति बह्मा
ण्डपुराणात्‌ । तस्रयोजनं च मन्वस्रे व्यक्ती मविष्यति । चक्रस्य स्वद्-
पमाह-मातुत्रयात्मकामिति । मातरो विश्वजनन्य इच्छाज्ञानाक्रिया-
नामिका देव्यस्तच्चितयसम्टिरेवाऽऽत्मा स्वदूपं यस्य तत्‌ 1 उक्तायाः
पाथमिकवृत्तेरिच्छादिजयरूपत्वात्‌। मातु पदेनेवेच्छादिपरामर्भस्तु वामा-
दिचियसमषिर्पतायाः श्टेषण परयन्त्यादिमातुकात्रयसमष्टिरू्पतायाश्च
ध्वननार्थम्‌ ! मातुरूपलादेव विश्वलहसीस्थानं च विश्वं षटूर्रिशत्तव्ा-
त्मकमेव लहयंस्तरङ्खास्तेषां स्थानमाधारः 1 विश्वस्य लहरीत्वोक्त्या
तावृरावृत्तेः समुद्रतुल्यता ध्वनिता ! ताद्रशवृच्युद्धमोत्तरमेव कमेण सर्व-
सृष्टीनां जायमानत्वाद्विश्वजनकमित्य्थं; । बेन्दव पदस्य विकोणपरत्व पश्च
जिकोणस्य बेन्दृवत्ववि धानं त्वेतत्कारणे परनद्यैव षिन्दोर्वासनेति ध्वन
पितुम्‌ । तेन परक््यैव वबिन्दुस्तस्येक्षणात्मा वृत्तिरेव चिकोणमिति
प्राचां मतस्थितिः। वस्तुतस्तु परथमोपस्थितत्व दवन्द्वपद्स्वारस्याच्छरृत्या-
नुगुण्याच्चायं थन्थो दिन्दुचक्रवासनाप्रतिपादनपर एव युक्तः \ नचैवं
सत्युत्तरयन्थे चिकोणवासनाया अकथनेन संदर्भविरोधः ! चिकोणवसु-
कोणयोर्मलनेन नवयोनिचकस्यैकवासनावणनेन तदभावात्‌ । विकोण-
माजञवासनाया . अतिविस्तुतत्वेन बह्याण्डपिण्डाण्डयोरेक्यमावनासि-
चष्ुतरकषालेक्रविमावंनीयतयोत्तमाधिकारिकत्वेनाऽऽत्नः स्फुरणं पद्ये -
दित्फादिना प्राथक्येनाये वक्ष्यमाणत्वाच। तस्मादिच्छाः जाना क्रियेति

[६वशविघ्रामः रीः ¶सलच्रो न्नी तसेतुबन्धाख्यन्याख्यानसदहितः। १८९

यात्पकमीक्षणमेव बिन्दुचकस्य वासना । तस्मिन्पूजननीयं यत्तदेव परं
बह्य । तथाचाऽऽधर्वणाः शोनकशाखीया आमनन्ति-अष्टाचक्रा नव-
हारा । देवानां पूरयोध्या । तस्यां हिरण्मयः कोशः । स्वगो लोको
ञ्योतिषाऽऽवृतः । तस्मिन्हिरण्मये कोशे उयरे विपरतिष्ठिते । तस्मिन्य-
दयक्षमात्मन्वत्तदवे बह्म । तैत्तिरीयजश्ञाखायां तु प्रथमान्तमिति विशेषः ।
त्रैलोस्यमोहनादिस्वंसि द्धिपदान्तचक्ाटकयुक्त नदयोनिघटितमन्येषा-
मसाध्यं देवतावासभूतं श्रीचक्रनगरं यत्तवाप्युत्तमः कोहो ज्योतिमंयः
स्वर्मतुल्यखिकोणनामकोऽस्ति तस्मिन्कोणे चिधा प्रतिष्ठितं तरिसमषट-
स्वरूपं चिन्दुचकमस्ति । तस्मिन्विन्दुचक्रे स्वात्मनीव यद्यक्ष महाभूतं
पूजनीयं तद्रद्यैवेति वासनामन्ञा जानन्ति! भ्राजनादिविरेषणविशि-
छामपराजिताख्यां नगरीं प्रति बह्यैव यस्माद्‌ाविवेशोति समुदायाः,
बह्मोपासकानां गन्तव्या पुनरावृत्तिर्वाजताऽपराजिताख्या नगरी कावि-
दासि । यस्यामरनामको ण्यनामकश्चेति द्रौ हदौ खुधामयो वर्तेते इत्या.
दिकं तु श्रीश्षंकरमगवत्पादैः सूजमाष्यान्ते वार्णतम्‌ । तन्नगराभिन्नमिदं
श्रीचक्रम्‌ । अचर विप्रति्ठित इति शब्दो न. ञ्यरस्य विशेषणं तथात्वे
तस्मिन्नितिपदद्रयस्य वेयथ्यपपत्तेः । अतो बिन्दुपर एव । तेन बिन्दुच-
क्स्य उयात्मकत्ववासना सिद्धा मवतीति बर्टव्यम्‌ । रिन्दुचक्रस्य मूल-
मूतमीक्षित परं बह्म विशिन्शि--ुन्याकारारित्या।देना । जन्या अवि
दयमाना आकारा आकरुतयोऽवयवसंस्थान विशेषा यररिमस्तच्छरन्याकारं
तस्मान्िराकारादिति यावत्‌ । विविधः सर्गो विसगो नानाविधा सृ्टि-
स्तस्यान्तो लयो व््मिस्तद्विसर्गान्तम्‌ । तस्मात्मलयकालीनादिति
यावत्‌ ! स्पदि फिविच्टन इति धातोरल्पचलनाथ॑कः स्पन्दृशब््‌ः ।
सच प्रकृष्टः प्रस्पन्द्‌ः, अत्यत्पतरचलनम्‌ । बिन्दूनां प्रस्पन्दा बिन्दु
प्रस्पन्दास्तादुशाः संविदो ज्ञानस्वरूप जीवराङयो यरिमस्तस्मादिन्दुभ-
स्पन्दसंकिदिः ।! यस्य चिद्म्भोधेबिन्दुतुल्या अंशा इषद्धिन्ना जीवा
इत्यर्थः! । _ _ __ | ह
ममेवांश्षो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । इतिवचनात्‌ ।

भेदस्यात्य्पत्वोक्त्या तस्य भानमातं नतु तत्वतः सोऽस्तीति ध्वनि-
तम्‌ । स्यन्दू परखदण इतिधातुतो निष्पन्नप्रस्यन्द्पदपाठेऽपि भिन्दुप-
घ्रावा जीवा इत्यर्थोऽपि न विरुध्यते । परमार्थस्य सत्यस्य मावः परमा-
तवं पारमार्थिकं रूपमिति यावत्‌ । प्रकाश एव परमा्थत्वं यस्य
तस्माघ्क घएटरमा्धत्वात्‌. ! प्रकक्ेरूस्वरूपादित्यर्थ; । . स्फुरत्ताः

१९० - वामकेश्वरतन्वान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः- [६प °विश्रमः]

सृष्टय एव लह्य ऊमयस्ताभियुंतास्स्फुरत्तालहरीयुतात । सृष्टस्तर-
ङ्स्थानीयतयोश्च्या चिद्म्भोषेस्तस्याश्चाव्यन्तामेदौ भासमानो भेदस्तु
कल्पित इति सूचितम्‌ । अत ` एव नानारूपं बह्म मा प्रसाङ्कक्टीदृतः
प्रकाशैकरूपत्वमुक्तम्‌ । तेनेतरेषां रूपाणां दिश्वसंबन्धितोक्ता

आस्ति माति भियं रूपं नाम देव्यंशपश्चके ।

आं चयं बह्मरूपं जगद्रूपं ततो द्वयम्‌ ॥

क छ

इत्यभियुक्तोक्तेरिति । अथ रहस्याथां यथा-अर्थय्॒टशब्दसृष्यो-
युंगपदेवाङ्ङकरतच्छाययोरिव परस्परसप्रक्तयारत्पःत्तेः । पदाथमाचस्य.
राब्दानुविधत्वात्‌ ! वागर्थाषिव संप्रक्तावित्यभियुक्तोक्तेः! ततश्च सृष्टि
कारणे बह्मणि शिवशक्तिख्पेऽर्थत्ववच्छब्दत्वमप्यस्तीति वक्तव्यम्‌ ।
तत्र चाकारः शिवस्य ख्पं हकारः शक्तिरूपम्‌ । तदुक्तं सेकेतपद्ध-
त्याम्‌-

अकारः स्वंवबर्णाथ्यः प्रकाशः परमः शिवः
हकारोजन्त्यः कलटारूपो विमरास्यः प्रकीितः ॥ इति ।

ती चाकारहक्षारो न वैखसीरूपादिवातिस्पष्टस्वूपौ 1 कि तु स॒क्ष्म-
तमस्वख्पौ । वे खरीतोऽपि सृक्षमसृक्ष्मतरसृक्ष्मतमानां मध्यमापश्यन्तीप-
रारूपाणां चििधवर्णानां सत्वात्‌ । गुहा चीणि निहिता नेङ्कयन्ति
तरच वाचो मदुष्या वदन्तीति श्रुतेः । अन्योऽप्यस्य रहस्यतरः प्रपश्चो
वरिवस्यारहस्यव्याख्याने स्फुटीकृतोऽस्माभिः । तदिदं योतयितु-
माह--द्यून्याकारादिति } शुन्यश्चासावकारश्येति कर्मधारयः । विसर्गो
हकार एवान्तश्चरमावयवो वा बन्धको वा यस्य स विसर्गान्तः! अति
अदि बन्धन इतिधातुपाटादन्तपद्स्य बन्धकार्थकता। हकारानुबद्धोऽ-
कारः शक्तिरूपधमानुबद्धः रिवरूपो धर्मीस्य्थः-1 विसगौन्तपदेनेव वा
षाडराः स्वर उच्यते । स चाकारहकारोभयरूप एव । तस्य शुन्याका-
रादिति विशेषणम्‌ \ निराकारादित्यिव पूर्ववदर्थः । प्रथमपक्षे शुन्यपद्‌-
स्याकार एवान्विततस्वेन हकारे शून्यत्वं न माय्ादस्मिन्पक्षे त॒ `द्रयोरपि
श्यून्यषूपता ठछभ्यत इति विशेषः ! फिच, विसर्गान्तो द्यकमखण्डमका-
रहकारोभयरूपस्याण्यखण्डताप्रतीत्या तादृशस्य मि्शुणबह्यख्पता प्रती-
यते । प्रथमपक्षे तु स्वभिन्नवर्णान्तरवेशिष्येन शब्रलबह्यताप्रतीतिः
स्यादिति च विशेषः । तेन प्रथमपश्षाद्रः प्राचां नाऽथ्र्तन्यः। निश्रका-

[(षर्विभामः भी मास्कररायो--१तसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। -१९१

रादित्ययुक्त्वा शुन्याकारादिष्युक््याऽकारस्यैक चिन्द्राकारता विसर्गरूप-
हकारस्य बिन्दुद्रयाकारता च ध्वनिता। विस्गेपरनैव षोडशस्य स्वरस्य
, लामेऽप्यन्तपदं विमदटुबद्धः प्रकाश इत्यथलाभाय । तेनायमर्थो
ध्वनितः-यथा लोके खीपुंसयोः सामरस्यदशायां यदा बह्यरन्धस्थितः

शङ्क बिन्दुः काममन्दिरं प्रविष्टः रोणिन्दुनैकी मवति तदैव बाद्यान्त-
रमानविहीनमानन्दमाचावकेषव्रह्येव मासत इत्यतभवासिद्धम्‌ । भ्रति
रपि-यथा प्रियया संपरिष्वक्तो न बाह्यं किचन वेद नाऽऽन्तरमिति ।
सुषु पिदश्ायामन्ञानवृत्तिरस्ति सामरस्ये तुन साऽपि तिष्ठति । एवं सति
तादशसामरस्यनि्स्याऽऽनन्दातममकतवे सति गर्मोत्पादकत्वरूपसाधार-
णधर्मस्य सशिप्राक्षाटीनशिवशक्तिसामरस्येऽपि दशना किक प्रक्रियये-
घाौकिकप्र क्रियाऽप्यह्या । तच्च यो बह्मरन्धस्थितो बिन्दुः स निःशेषेण
न कामाटयं प्रषिशति रितंशेन । अन्यथा पुनःसामरस्यानापत्तेः ।
ततश्च विधिबिलस्थितो बिन्दुस्तुरीयबिन्दुरनामा ' तदेशो मन्दिरिस्थि
तस्तु कामाख्यो बिन्दुः कामेश्वर इत्युपासक्षे धिन्त्यते । अत एव काम-
मब्द्रिनामधयादीनि संमवन्ति । न ततः पूर्वम्‌ ।

दाक्त्या विना शिवे सृक्ष्मे नाम धाम न विद्यते । इति पुवैमुक्तत्वात्‌ ।

कामबिन्दोः शोणविन्दुना सह परस्परामुभविष्टत्वे सति विस्पष्टे

न्द्रयं विसर्गो हकारो विमर्ष इत्यादिसं्ञा, केवलशिवस्येव केवटश्ष-
क्तेरपि सृष्ट्यादिजिनकत्वायोगात्‌ । अन्यथा परशिबाङ्गीकारस्यैव वैय-
ध्यांपत्तेः । पूर्वं करतः परशिवनिरासस्तु शक्तिमिरासवादिनो जल्पकथ-
या युखमुद्रणमाजार्थो नतु बाईइकथयेत्युक्तम्‌ । इयं हकारखूपा शक्ति.
रेव च कलटेत्युच्यते !'हृकातेऽन्त्यः क्टारूप इति संकेतपद््रत्यादिदच-
नात्‌ । सेयं कामकला भवति । कामविशिष् कलेति मध्यमपदलोपी
समासः । कामश्चासौ कला चेति कर्मधारयो वां निर्धमंकेऽपि बह्मणि
तद्भिन्नशक्तेरङ्गीकाराच्छक्त्यन्त भूंतस्वदूपमाच्ं निष्कृष्य केवटे तुरी-
यबिन्दुता । तस्येव शक्तिसंबन्धमाचं शक्यतावच्छेदकीकृत्य विवक्षायां
कामदिन्दुपद्वाच्यता । तस्येव संबन्धस्याभेदाष्मकसामरस्यत्वेन विव
क्षायां विसर्मादिपद्वाच्यता । तस्येव सामरस्यस्याऽऽनन्दान्तमविेन
विवक्षायां कलापदवाच्यता । ईहशसमश्र्पकामकलायामीकारस्य
शाक्तिः । ईकारस्य कामकटठेत्यप्यत एव नाम 1 यस्तु बृद्धानामीकारले
` खने कामषिसगेकलानामवयवभाविन प्रदरीनोपदेश्ः स मन्दुपरज्तानां
इुभ्यारोहाय कल्पितो न वास्तविकः

१९२ . वामकेश्वरतन्वान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[ ६ष०विश्रामः]

उपायाः शिक्षमाणानां बालानामुपलालनाः ।
असत्ये व््मनि स्थिता ततः सत्यं समीहते । इति भ्वृहरिणोकषैः ।
अत एव कामकलटेखनस्य काठ चक्रादौ यत्र षिधिस्त्राऽऽदौ
गिन्दुस्तदृध स्तर्यं ग्विन्दुद्रयं तदधो हैसपदमिति छिखन्ति साप्रदायिकाः।
आनन्दस्य केखनासभवात्तत्कलाभिव्यक्तिस्थानतात्कामालयस्य योतको
हैसपदाकारटेखः । इदमेद च भगवत्पादैः-

मुखं बिन्दुं करता कुचयुगमधस्तस्य तदधो
हराधं ध्यायेद्यो हरमहिषि ते मन्मथकलाम्‌ । इत्यतोक्तम्‌ ।
तजर मुखबिन्दुः कामरिन्दुः कुचयुगं विरो बिन्दुद्रयम्‌ । हरस्याध.

-मारीश्वररूपस्यार्धम॒त्तराधं योनिरिति तदथः हकाराधमित्यादावपि
हकारस्य विमंस्या्ध रक्तिसंबन्ध्यथमिति तदर्थः \ सपरार्धमित्यस्यापि
स एव । सकारात्परो हकार इति तदर्थात्‌ । तेन हकारठेखनतत्यदक्षंन-
मपि गुरूणां मन्द्प्रज्ञानुयहार्थमेव । तदिदं सर्वं योतयितुं षिमर्दादुब-
द्धप्रकाशादि्युक्तम्‌ । ` बर्धनस्योक्तसामरस्यख्पत्वात्‌ । इहशमन्तपदेन
ध्वनितमेवार्थं स्प्टमाह--बिन्दुप्रस्यन्दसंषिद्‌ इति बिन्दोः सितशो-
णयोः प्रस्यन्दः स्वस्थानाच्चठनं प्रस्रावं वा संविद्रहस्यरूपभूतं सारं
यस्य॒ तस्मादित्य्थंः । तचत्यप्रभ्षियातल्यप्रक्रियापाकादिति यावत्‌ ।
मानुषाहिरारीरेषु पाषाणाद्भ्यो विशोषभूतं रहस्य सारं संविदेव 1 अतः
संवित्पदं रहस्थसारे गौणम्‌ । इत्थं च .यस्माद्विन्दोखिकोणयुत्पन्नं स
` कामक्लारूप इति ध्वन्योऽ्थः 1 अत -एवोपसंहारे वक्ष्यति-
चक्रे कामकलारूपं प्रसारपरमार्थतः ॥ इति ।

रिन्दुप्रस्पन्दात्मकमप्येतन्न बाह्यहष्टान्तमनुसुत्य जडं मन्तव्यमित्याह-
प्रकारोति ! प्रकाशेकस्वभावत्वे विषिधंस्वमावा सष्टिः कस्मादुत्पन्नेत्यत
आह--स्फुरत्तेति । समुदलहरीणां जलैकरूपत्ववद्विश्वमपि प्रकारो
कर्पमेव ।

विद्विलासः प्रपश्चोऽयं सखे ते दुःखदः कथम्‌ ।
कतिमिन््वारूणी राम सितया कटुकी कृता ॥ इति वासित ।
सितया कृतेन्द्रवारुणी कटुकी किमित्यन्वयः । ततश्च प्रकाशैकस्व-

-मावातिरिक्तं मासमानं सर्वं भ्रम एवेति भावः ! सोऽयमातिरहस्यरू
पोऽथः शिष्यानुजिवृक्षया भगवतीप्रेरणया चेह -लिखितः । यस्तु काम-

[\ब-विभामः श्री मास्कररायोद्धीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। १९९

कटाविलासचिद्रह्टीकारादिभिः सामकलास्वरूपमिष्कर्षप्रकारो लिख्यते
सोऽपि फलतोऽग्ैव पयंवस्यति । उपपाद्ने परं विसंवादः । सोऽप्युपेय-
प्रतिपच्यथां उपाया अव्यवस्थिता इति भाणान्नातीव दुष्यतीति मन्त-
व्यम्‌ । प्राश्चस्तु--षिसभसहिताच्छरन्यादकाराक्तामगिन्दुरुत्पन्नस्तस्मा-
तस्पन्दो वषिन्दुद्रयमत्पन्नम्‌ । तस्मात्संवित्‌, हा्धकलटोत्पन्ना ।
प्रक्ाङ्ापरमार्थस्वात्‌ , परक्शरससपकेण किमरे सावस्य जातत्वात्‌ ।
स्फुरलालहरीयुतात्‌, स्फुरता दिददसतिस्वस्या ठहरी बिन्दुद्रयान्तरा-
छा्चिःसृता हाधंकला त्यु क्ताव्छानकलाक्षरान्पातूचरयात्सकं परयन्ती-
मध्वमावेखरीरूपं वेन्दवं सखदाक्िदाख्यतुरीयविन्दोरुत्पन्नं मधभ्यतिकोण-
वद्वा प्रसुतमिति व्याचक्षते । तदिदं निरर्थकमेव लक्षणाध्याहारव्यवाय-
विपरिणामन्यवधारण्ादिनिखिटदोपटुष्ट यृषटिक्षमाननुगुणं सिद्धान्त
विरुद्धं चेत्युेक्ष्यप्‌ ॥१०॥ ११५

इवानीं क्रमप्राप्तामपि भिकोणचशवासनाघुत्तमाधिकारिकत्वयोत-
नायोत्तरैव दक्ष्षमाणत्वात्परित्यस्य प्रकृतविभावनाधिकारिमाचोपयो-
गित्तया वसुकोणवचक्नसंमेटनेनैव तिकोणचक्रभावनावस्यकत्वध्वननाय
द्वे अपि चक्षे संमेल्य नवयोमिचश्चस्य वासनामाह-

बैन्दवं चक्रमेतस्य चिङपत्वं पुनर्भवेत्‌ ।
धर्माधर्मौ तथाऽऽत्मानो मातुमेयौ तथा प्रमा \॥ १२॥
नवयोन्वा्मकमिदं 1चिदानन्दघनं मह्त्‌ ।
क्र नवात्मकमिदं नवधाभिन्नमन््रकम्‌ ॥ १३ ॥
बेन्दवासनसरूढसंवर्तानलवित्कटम्‌ ।
अभ्विकारूपमेवेदमष्टारस्थं स्वरातुतम्‌ ॥ १४॥

एतस्य विरूपस्य बिन्दु चक्रस्यैव पुनः पुन खिरूपत्वम्‌ , एकैकरूपस्य
निनिरूपत्वं भवेदित्यथः । नवर्ूपत्वमिति यावत्‌ । केचित्त॒-एकमेवं
चिकोणं पुनरपि सर्लयमेदेन शक्तिवहितिकोणतां प्राप्य विधाऽम-
वदित्यर्थं इत्याहुः । अबिरूपत्वमित्यमेन चिन्दोधिकोणोत्पत्तिरुक्तेति
भ्रमो मा प्रसाङ्की दित्यत आह- धमति । धर्माधर्मौ पुण्यपापे । आत्मान-
त्वार आत्माऽन्तरात्मा परमात्मा ज्ञानात्मेति भेदात्‌ । एते च पीठ-
न्यासे परस्परभिन्नदृवताव्वेन प्रसिद्धाः । तेषु याणां लक्षणानि
तावदात्मोपनिषद्याथवेणेराश्चातानि 1 देहे बह्याऽऽत्मा भोक्ताऽन्तरात्मा

>

१९४ वामक्षिभ्वरतन्त्रान्तर्मतनित्याषोडशिकाणंवः- [६ष °विश्रमः]

सुष्ष्मो जीवः परमात्मेति तच्चिष्कर्षः ! ज्ञानात्मा तु वह्यैव जीवाभिन्न-
मिति बोध्यम्‌ । यद्यपि जीवात्मान इत्यवं व्याख्यातुं युक्तम्‌ ¦ नवयोनि-
चक्रस्य वासनाया अपि मनवबात्मकत्वगेवाऽ०वह्यकमितिनियसाभावात्‌
वक्ष्यमाणषोडशदलाषटदल मृगृहवासनाद् व्यभिचारात्तथाऽपि संभवतः
संख्येक्यस्य स्थूलदरशां चमत्काराधायक्रतया भक्त्यतिङ्ञयोत्पादृकत्वेन
त्यागायोग इति न्यायेन प्राचीनैरिव्येव व्याख्यातम्‌ । नबात्पकमिति
विशेषणम्रप्यस्याथस्यारमते 0) ज्ञापकम्‌ । मातुमेयप्रमाश्चिुरी, अन्ञापि,
ज्ञातृणां जीवानामानन्त्येऽपि सातृर्केनेक्यम्र्‌ । एदं मेयप्रभयोरपि ।
उक्तप्राथमिकवृत्तौ धर्माय क्षिय्िनाऽऽसानो सातारश्च्छांशेन
मेयप्रमे ज्ञानशिनेवि विवेकः एधं वसुकोणेषु बश्िन्यादिक्षमेण पर्मा-
दयो मध्यधिक्षोणे प्रमेति देकः } एकैक स्पिन्कोणे तिस्स्तिश्चो देवता
इति वा तथेतिपदष्टयेन (दे ¦ षड़ेङत्येवं कोणवय्डेवता इति वा भ्रमस्त-
धाऽपि स्याद्वेत्यतः कण्ठरवेण नाच्च निर्दिशति-नवयोन्यावमकमिति)।
इद्‌ नवयोन्याव्पकं चक्र नवात्मकं वास्नयाऽपि नवरूपम्‌ । नवधाभि-
न्नमन््रकं वशिन्यादिमन्जाटकं मूलविद्या चेतिमन्वनवकयुक्तम्‌ । भिको-
णस्थदेवतात्रयेऽप्येकस्य मूलस्येव अधा विभज्य विनिशेगान्न नवत-
हानिः । तैस्तेमन्तैः सह तत्तदुत्पत्तिध्वतनायैवमुक्तिः । बिन्दुरेव
बैन्दवं स्वाथिकोऽण्‌ । तदेवाऽऽसनमीक्षणात्पकवुत्तिरूपं तस्मिन्नारूढे
संवर्तानलः परटयकालीनाभिः सदैजगन्दधक्षकः कालायथिरुदरश्वित्कला
विपुरसुन्दसी च यस्मिन्नवयोनिचक्र तिषतस्तत्तथा । प्राश्चस्तु बैन्दवं
सदाशिवात्मकतुरीयविन्ह्ुखूपम्‌ । अत्रैव वक्ष्यति सदारशिवासनं देवि
महाबिन्दुमयं परमिति क्ित्याहिसव्‌ाशिवान्ततच्वोपयेव शिवशक्त्योः
स्थितत्वादित्याहुः 1 अस्मिन्पक्ष इदं च विशेषणं नवयोनिचक्रयरहणे
बिन्दुसहितस्य यहम यथा स्यादिव्येदमथमिति वक्तव्यम्‌ । वामाज्ये-
छारोद्रीसमशटिरम्बिकाशक्तिः । इदयुपलक्षणमिच्छाज्ञानाक्रियासमषटैः
दान्तायाः पशयन्तीमध्यमावैखरीसमष्टेः पराया अपि । सा चेक्षणात्मक-
वृत्तिरूपा । तज्नन्यत्वान्नवयोन्यात्मकचक्रमप्यम्बिकाडान्तापरारूपम्‌ ।
नव योनयः काः का इत्यत आह-अष्टेति । अष्टारस्थं वसुकोणेषु स्थितं
सत्स्वरावृतं मध्य्िकोणम्‌ । तद्ध्यकारादिबिन्द्रन्तेः पश्चदकशमिः
स्वरेखिधा षिभक्तैराकलितभिरेखं विसर्गस्वराक्रान्तमध्यभागे च । एव-
मतानि नब योनय इत्यर्थः । जिकोणमिति विहाय स्वरावृतमित्युक्ति-
लिकोणचक्रेण सहैव स्वराणामुत्पत्तिरिति स्फोरणाय । वस्तुतस्तु

[६षन्विध्रमःभीभास्कररायोन्चीतसेतुबल्धाख्यव्याख्यानसहितः! १९५

चिकोणसहितमिद्मष्टारमभ्बिकारूपमेव गिन्दरूत्यन्नमेव नतु बिन्दुतनि-
कोणं तस्मादष्टारमिति कमेणेति चरिकोणपाथंक्यस्य निरासार्थोऽयं अन्थः।
प्रा्चस्तु चक्र नवात्मकमित्यर्धं तटोक्वमोहनादिसिवनिन्दमयान्तचक्र-
नवकपरत्वेन करलुद्धयादिचक्तेश्वरीमन््रनवकपरववेन च व्याख्याय वैन्द्‌-
वासनेविन्टोकं तनिकोणमाच्रपरस्ेन व्याचक्षते । तन्नवयोनिचक्रप्रक-
रणासगतत्वाद्नादेयम्‌ । अस्तु वा प्रकरणसरांगत्याय नवयोन्यात्सक चक्र-
स्येघ भूगृहा दिनिवचक्रात्मकत्वेन स्तुतिः ! उपपद्यते च ।

जिकोणे बैन्दवं श्टिष्टमष्टारेऽटदलाम्बुजम्‌ ।
दशारयोः षोडशारं भ्रूगृहं भवनास्रके ॥

इतिवबह्याण्डपुराणाच्छक्त्यनटात्मकनवयोनिचक्रे एव नव चक्री । सा
च नवयोमित्वाविशेषात्मकतया नवयोनिचकेऽप्यस्तीष्य्थः । अत इव
ष्वक्र प्रतिनिधितेन बाह्यमध्यगतं तदसंभवे मध्यशगतमेव वा चक्रं पुज-
येदिव्युक्तं प्राङ्‌ \॥ १२॥ १३॥ १४॥

अथान्तदश्ारस्य वासनामाद-

नवबिकोणस्फुरितप्रभारूपदशषारकम्‌ ।
दाक्त्यादिनवपर्यन्तदृक्ञाणस्फूतिकारकम्‌ ॥ १५ ¶.

नवसंख्यानि विकोणानि यरस्मिस्तन्नविकोणमिति बहुवबीहिः ।
द्विगुपक्षे ङीबापत्तेः \ तेन बिन्दुिकोणवसुकोणात्पकं संहारचक्रमर्थः ।
नवयोन्याव्मकचक्रग्रहणे रिन्दुसाहित्यस्यानुपद्मेव ज्ञापितत्वात्‌ । अन्ये
तु नवपदैनेव नव योनयद्धिकोगपदेन लक्षणया बिन्दुस्तयोश्च पदयोर्््र
इति मन्यन्ते । तदिद्पिहत्यभ्चिकोणपद्स्य बिन्दुपरस्वेन पूर्वतनवैन्द्व-
पदस्य च विकोणपरलेन व्याख्यानमपूरवंम्‌ । वस्तुतस्तु नवावयवकानि
भिकोणानीति मध्यमपदलोपी सप्ासः । नचैवं नवानां दकशपभाकथन-
मसगतमिति वाच्यम्‌ । वासनाविपये संख्यासाभ्यस्यापरयोजकत्वोक्तेः ।
प्रयोजकत्वे वा पटिशदक्षराणां हादिषिद्यायां समशिपार्थक्यकत्पनया
प्राचां मते सप्तधिक्षत्तायाः कामकलाविलासकारसंमताया इव प्रकते
नवानां समशया सह दृशसंख्याफत्वमित्यस्य सुवचत्वाद्रा । युक्तं चेतत्‌ ।
विन्दो सूम्रत्वेन तच्छायाया असंभवात्‌ । एवं च नवध्रिकोणान्येका
समष्टिरित्येवं दकानां स्फुरिता थाः प्रभास्तहूपं दशारकं प्रथमद्शार वकं
शक्त्यादिवर्णद्शकस्पफुतिकारकं मवतीत्यथः । प्रकाशांरेन तसभाखूपं

१९६ दामक्घेश्वरतन्वान्तगतनित्याषोडशिकाणंवः-[९षग विश्रामः]

विमलेन मकाराद्क्षरस्वरूपं च विभावयेदिति यावत्‌ ! प्रपर्वश्टो-
कस्थं चक्रपदमेव षिशेष्यत्वेन सु्ुरमयुवरतते । शक्तिर्मकारः । पश्चाम्बा
नवं नाथाश्चेतिचरणादििन्यासक्रमे पठितानां नवानां हसक्षमठवरयङऊ-
मितिनवाक्चरस्वरूपाणामुन्मन्याकाशानन्दनाथादीनां मध्ये चतुथस्थाने
पठितस्य श्क्त्याकाशानन्दनाथस्य मकारस्दूपत्वात्‌ । स आदिर्येषां
ते नव मकारादिहकारान्ताः, पयन्तो मातरकान्त्यः क्षकार एक एवं
दृशार्णानां स्फोरकफमित्य्थः । कारस्य ठकरेण सहामेदाभिप्रायेणा-
न्तर्मात्रकान्ययहन्यासाद्षु बहुषु निरासद्शशंनात्‌, मध्यधिकोणे स्वर-
स्फूर्तेरुक्तत्वेन द्वितीयद्श्षारे ककारादिदृश् कस्य मन्वघ्रे टकारादिचतुर्द-
दानां च स्फुर्तर्वक्ष्यमाणत्वेन तहुत्तरोपस्थितमकारादैरस्मिश्चषे स्फुरणस्य
वक्तुं युक्तस्राच ! सुमगाचापारिजातादिषु सव॑ज्ञाद्दिवतास्ु मकारादि.
योगस्य ठेखनाच । एतेन क्रचित्तन्त्रे रमाशक्िथीजो द्रारे चन्वः राक्ति-
महाशक्तिर्बह्याणी कारिक्तादिकसिति श्टोके रेफे शक्तिपद्प्रयोगष्श-
नादिह शक्तिपदेन रेफो गृह्यते तस्याऽऽदि्थकारस्तदाखा नव तेषां
पर्यन्तः क्षार एक इति प्राचां व्याख्यानं परास्तप्‌ । शक्त्याहिशब्डेनैव
यकारय्रहणे प्रभृतिवाचकादिपद्न्तरस्वामावाञ । किच यकारादिनिव-
कस्य दशमस्य च पार्थश्येन निदशस्वारस्यं विरुध्येत यकाराद्दिश-
फस्यैव निर्देष्टं युक्तत्वात्‌ । अस्मत्पक्षे तु उकारएरित्यागाय तथोक्तेरेव
युक्तत्वादित्यबधेयभ्‌ ॥ १५ ५ |
अथ बहिर्दैशारस्य वासनामाह-
भूततन्माचदशकपरकाशाटस्बनत्वतः ।
हिदक्ञारस्फुरदरपं कोधीज्ादिद्श्ाणकम्‌ ॥ १६ ॥
व्योमादिभूतपश्चकं शब्दादितन्माचपश्चकं चेवं यहशकं तव्पकारास्त-
दुभिव्याक्तस्तदालम्बनत्वरूपधर्मेण तत्ाधनववेनोपलक्षितम्‌ । कोधीश्षः
ककारः, भीकण्ठादिन्यासे कोधीकश्ककारयोरेकस्थानकत्वात्‌ । तत-
भूतिदरावर्ण॑युक्तं चक्र द्वितीयदशारं स्फुरट्रपं प्रकटितरूपमासी दित्यः ।
केचित्तु यथा सू्यस्याऽऽतपोऽङ्गणे, आतपस्य प्रकाशो गृहान्तः स्फुरतीति
तत्सूयंस्येव च्छायाद्रयं तथा संहारचक्रच्छायाद्यं वदारदरयमिति मूल-
स्थद्िदृक्षारपदस्वारस्यमनुसरन्तो मन्यन्ते । तदुक्तं कामकलापविलसे-
नवकोणं मध्य चेत्यरिमिधिद्टीपदीपिते दशके ।
तच्छायाद्वितयमिदं दश्षारचक्रदयात्मना दृष्टम ॥ इति ।

[पवन्विभामःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः । १९७

तदनुयायिनस्तु - मूततन्माघेत्व्धं प्रथमदृश्ञारपरत्वेन योजयन्तो
दितीयदश्शारे स्फुरद्रपपदेनेन्द्रियदशकविषयान्वचनादिशब्दादिरूपान्ग-
हलन्तः प्रथमद्शारस्थशब्दादिभिः पोनरुक्त्यमाशङ््य शाब्दादिपश्चकस्य
सृष्ष्मस्थलमेदेन द्ैविध्यमाभ्ित्यान्तर्दज्ञारे तन्माचरशब्देन सृक्ष्मशब्दा-
दीनां बहिर्ददारे स्थलश्ञब्दादीनां यहणेन समाद्ृ्षेरे । तदिदं प्रथमपक्ष-
व्याख्यानव्याजेन प्रत्यास्यानमेव ध्वनयति म्रलटापनङ्केशास्य तैरेव
प्रदर्हानात्‌ ॥ १६ ॥
अथ चतुदृशारचक्रवासनासाह-
चतुश्वक्रप्रभाङूपश्चयुक्तपरिणामतः।
चतुदंशारखूपेण संवित्तिकरणात्मना ॥ १७ ॥
सेचर्यादिजयान्तार्णपरमार्थपरथामयम्‌ ।

चतुरवयवकानि चक्राणि चतुश्चक्ाणि । भिगुणस्चिवखयक्षरमय
इत्यादाकिव मध्यमपदलोपी समासः । अतो न द्विरिति डए ।
तामि चाव्यवहितानि भिक्ोणाद्विहिर्दश्ारान्तास्येव । बिन्दुस्तु सूर्य-
स्थानीय एवेति न तस्य यहणप्‌ । नहि वृक्षाघः ज्ञाखाफटपत्ाणा-
मिव सूयस्यापि च्छाया पतति। एतेषु चक्षु सहत्य ययपि एकोन्धिक्ञ-
िकाणानि तथाऽपि चिकोगस्य चिन्द्रभेदविवक्षाया ज्ञापितवाद्शा-
वि्ञतिरेव मवन्ति \ वस्तुतस्तु धिकोणगयद्छस्य पा्थंकयेनेह वाप्तनाया
अकथनात्तत्पाथक्याभावस्यास्विकारूपमेवेदसित्यत्र कण्ठरवेण कत्वाच्च ।
तदुकतेरष्टार्विशतियोन्यात्मकतापादनस्ये[ब .प्रयोजनत्वा । प्रथमदशा-
रोत्पत्तो नवघिकोणेतिपदेन कण्ठरवेण मभ्यधिकोणस्योहङ्नेन तच
शहणेऽपि प्रकृते तदृयहणं च । चतुश्वकषेत्युक्तिरपि बिन्दुरष्टारं द्णारष्र
यमित्येतत्परेव । चिकोणस्य पूर्वपक्थनात्‌ \ ईदशचतुश्चक्रपदस्वारस्य-
दिरोधाद्पि बेन्दवपदस्य चिकोणपरस्वेन व्याख्यानं प्रागुक्तं नाऽऽदतै-
व्यम्‌ । ततश्चाष्टाविङ्ञातियोनीनां याः प्रभाश्छायास्तासां रूपं यत्संयुक्त
परस्परसंयुक्त स्वरूपमित्यर्थः विशेषणं विशेष्येण बहुल मिति बाहुलको
विष्यस्य पूवनिपातः । द्रयोद्रंयोलखिकोणच्छाययोरेकेकः संयोग इति
यावत्‌ । सयोगस्य द्विनिष्ठसन द्वयोरेव मेलनस्य सयुक्तपदस्वरसलब्ध-
त्वात्‌ । वृक्षाधर्छावानां मेलनस्य बहुशो दर्शनात्‌ । तादश्स्वख्पा-
तको थः परिणामः कार्थं तेनेति तुतीया्थं तसिः । प्रभारूपाणां संयुक्तो
यः परिणामस्तेनेति वा । संवित्तिज्ञानं करणफलमिति यावत्‌ । तेन

१९८ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडरिकार्णवः- [६ष विश्रामः]

कर्मन्दियफलानामपि संग्रहः । तेषां फलानां यानि करणानीद्दियाणि
तानि च ्ञानेन्दियपश्चकं कर्मेन्छियपश्वकमन्तःकरणचतुष्कं चेति चतु-
दश । तदात्मना तदृभिन्निन चतुदंशारस्वरूपेणोपलटक्षितं चक्रं सेचर्था-
दिचतुर्दक्शवर्णानां पारमाथिकी या प्रथा विस्तारस्तन्मयं तद्धिकारखूप-
भासीदिव्यर्थः । टष्टकारः कपाली च सोमवाः सेचरी ध्वनिरिति
कोशात्‌ । ठकाराद्िविणंबिकार एवेदं चक्रमिति यावत्‌ । यद्यपि भ्रीक-
ण्ठादिशक्तिषु टकारस्थाने खेचयां मकारस्थाने जयायाश्च न्यासेन
पश्चदृशाक्षराण्युक्तानीति प्रतीयते तथाऽपि मकारोत्पत्तः पूर्वमुक्त्वा
चतुदैशारसंख्याधिक्यापाताजयाऽन्ते येषामित्यतद्रणसंज्ञानो बहूतीहि.
रुपेयः । अथवा जयाऽन्ते यस्य जयन्तो भकारः ! सेचर्यादयख्रयोदकश
जयान्त एकश्चेति द्वः । जयाशब्देनैव भकार इति प्राचां व्याख्याने तु
मलं म्रग्यम्‌ ! काठमद्रौ जया वेधा इतिनन्दनादिबहुकोक्षविरोधात्‌ ।
केचित्तु बिन्द्रा्यन्तदशषारान्तानि चक्राणि चत्वारि बदहिर्दशारस्थ्ि-
कोणानि दशेत्पेवं चतुर्दृशानामेषा छाया । चतुश्चक्रप्रभाषशूपेश्चतुभिः
संयुक्तानि बहिदेशारस्थधिकोणानि तेषां परिणामत इति मूलार्थः 1
तेषां दूरस्थत्वादकेक चक्रस्येकेका छाया बदहिर्दशारस्य संमिहितत्वादव-
यवशङछाया पतितेत्युपपत्तिरित्याहुः ॥ १७ ॥

कीोभ्वकव्ये

अथ बिन्द्वादिचक्राणां व्यशिवेषणोक्तां वासनायुपसंहरंस्तत्सयु चितं
समष्टिवासनान्तरमाह-

एव जक्त्यनलाकारस्फुरद्रीदीप्रमापयम्‌ ॥ १८ ॥

पश्चशक्तिचतुरवह्वयाकारतया स्फुरचक्रमेवंशरूपं पर्वोक्तनानारूपं सदपि
रोद्रीप्रभामयं समशिविषेण रौव्याः शक्तं रूपान्तरं भवति ! एवमितिपदेन

पर्ववासनावैशिशचेनोदिश्य वासनान्तरविधानाहुहेश्यतावच्छेदकस्य विधे-
यव्याप्यस्वनियमाद्यशिसिमशिवासनयोरनुष्ानि सथुचयः सूचितः ॥ १८ ॥
अथावशिष्टचक्रचयस्य वासनामाह-
ज्येष्टारूपं चतुष्कोणं वामारूपं भ्रमिधयम्‌ ।
अत्र॒ भ्रमिच्यमित्यनेन वृत्तचरयगमाक्रतमष्टदटषोडशदलपद्यद्रयं
लक्ष्यते । तच्च वामार्क्तिख्पं, भरगृहं तु अ्येष्ठारूपम्‌ । रौद्रीशक्त्यन-
न्तरं.ज्येष्ठाया उपस्थितत्वादादौ मृगृहस्थैव वासनोक्ता मूटे । नैतावता
विभावनदक्ञायां स एव क्रम आदर्तव्य इति मन्तव्यम्‌ ।

(8,

[९षन्विधामःप्रीमास्कररायोघ्नीतपेतुयन्धाख्यव्याख्यानसहितः) १९९

इदानीमीहश्यां दिस्ततमावनावामशक्त प्रति संक्षिप्तं वासनान्तर-
माह--
विदंशो ऽन्तल्लिकतोणं च शान्त्यतीताऽछकोणकम्‌ ॥ १९ ॥
दान्त्यंश्ा द्िदशारं च तव भुवनारकम्‌
चिद्याकुलाप्रभारूपदलाष्टकसमावृतम्‌ ॥ २० ॥
प्रवि्ठावपुदा स्पष्टस्फुरद्यटदलाम्बजम्‌ !
निवुच्याकारषिलखचतुष्कोणविराजितम्‌ \॥ २१ ॥
आकाशाद्रायुरित्याह्क्रिमेण वाय्वाद्योषध्यन्तजननकतावच्छेदृकता-
वच्छेदकराक्तिङिशिषा गगनादिमूतपश्चकस्थाः शान्त्यतीता शान्ति-
धिदा भरति निवत्तिश्ेत्येतन्नाभिच्लाः कलाः सन्तीति तु गुरुमुखा-
गमः 1 अन्तःकशब्देन बिन्दुरित्युच्यते । स च धिकोणं चत्येतद्द्रयं चिद्रू
पम्‌ ! रिन्दुधिकोणयोरमेदस्य पर्वं ज्ञापितत्वात्‌ । अन्तःस्थितं यञि
कोणमिति व्याख्याने तु बिन्दुवासनाया अलामादुनुवृत्तिराद्रणीया
स्यात्‌ । अयोदृश्षश्छोक स्थस्य चक्रमित्यस्यैतावत्पयन्तमधिकारः । स्पष्ट-
मन्यत्‌ ॥ १९ ॥ २० ॥ २११
अस्या अपि वासनायाः क्रविदेकेकं कचिहूयं क्रविश्चयमित्याकारक-
विषमसंख्याक वक्रमिपयकववेन गहनत्वादिहाशक्तस्यातिखुलमं वासना-
न्तरमाह-
बलोस्यमोहनादे तु नव चकते सुरेभ्वरि ।
नादो बिन्वुः कला ज्येष्ठा रोद्री वामा तथा पुनः॥ २२॥
विषश्नी दूतरी चेव स्वानन्दा कमास्स्थिताः ।
भ्रगृहमारभ्येव पूजनस्य पूर्वैमुक्तत्वात्तद्नुरोधेनेव क्चर्ित्युपस्थितथे
वासना उक्ताः । नवेति भिन्ने पद्म्‌ । नाहाद्यो नव देवताविरहोषाश्चक्रे
क्रमात्स्थता इत्यन्वयः । नव चक्र इत्येकं पदं स्वीक्रुत्य जातावेकवचन-
भिति प्राश्चः । तन्न । सुबुपात्तेकत्वसंख्यान्वयाय प्रातिपदिकस्यैकजाति-
परत्वे विरोषणो पात्तनवत्वससख्याया जातावन्वयायोगात्‌ ॥ २२ ॥
इदानीं टाघवादेतद्रासनादेवतानामभिरेव चक्राण्यनुद्येतोऽपि सुटम
वासनान्तरमाह-
निरर॑शो नादबिन्द च कठा चेच्छास्वरूपकम्‌ \\ २३ ॥
ज्येष्ठा ज्ञानं क्रिया शेषमिव्येवं जितयात्पकम्‌ ।
निरशोऽवयव विवक्षाशुन्यः समष्टिरूपः! स चात्र पुवेक्तिक्षणात्मकः ।
तद्रूपो नादबिन्दू मृगृहग््छष्पदौ मावनीयो \ कलाऽश्दटपद्ममि-

२०० वामकेश्वरतन्बान्तगतनित्याषोडरिकार्णवः-[६ष °विश्रामः]

च्छारूपं, जयेष्ठा चतदशारं ज्ञानदशक्तिरूपम्‌ । रोषं रोद्ादिसर्वानन्दान्तं
बहिर्दशारारिषिम्दुवक्रान्तं क्रियाशक्तिख्पे भावयेत्‌ । एतासु चतसषु
बासनासु शिष्याय यथाधिकारमेककां वासनाथ्पदिशेत्‌ । स च तथेव
मावयेत, नतु वासनान्तरसांकर्यं कुर्यात्‌ । अतो व्यवस्थितो विकल्पः । `
अन्यथा कस्या अपि वासनाया इटाभ्यासामावेन वित्तजयरूपफलायु-

द्यापत्तेः । योगवासिढाद्विकतच्वषटृढाम्यासस्येव तद्ुपायतवकथनात्‌ ।
उपास्तीनां चिचजयद्वरव पुरुषार्थत्वात्‌ । अङ्कावकद्धानायुद्धीथाद्युपा-
सनानामपि कल्पदू्करिः कतुप्रयोगमध्येऽङ्गन्तरवद मिवन्धमेनानार-
भ्यापीतयर्णतादेरिव न कव्वथस्वशित्यस्योपनिषदैः सिद्धाम्तितत्वात्‌ ।
अत एव ताशघ्ुपास्तीनां क्टुप्रकरणाद्हिरथवेवेदे वेदाशिरोभागे च
पाठः; । करत्वभत्वे हि कीहियववदेच्छिको विकल्पः स्यात्‌ । तस्मादधि-
कारानुसारेण यां कांविदेकामेवोपाखनामवलम्ब्याऽऽजन्माभ्यसेदित्युपा-
सनाकाण्डादिदां सिद्धान्तः! छ च न्यायः स्वोऽप्यत्र संचारणीयः

कत्पसूचरकारैरमिबन्धनस्य पर्वंचतुःशत्यां प्जापकरणे विधानाभावस्य
तच्छिरोमागे पाठस्य च तुल्यत्वात्‌ । ह्यस्तु विदोषः प्रातरनुवाकादि-
कालेऽध्वस्वादिभिः क्ियमाणा उपास्तयः क्दुमध्य एव न सावंका-
ठिक्यः । मनो बद्येव्युपाीतेत्यादयस्तु कतुषहिमूताः सार्वकाटिक्यः ।
अत्रत्या उपास्तयस्तु पूनासध्ये तद्रहिश्च मन्ति, पूजायाः काण्डमेदेनं
दिःकथनालिङ्खात्‌। वद्धि प्रकरणवहिर्भावान्तमांवोभयसिदधष्य्थंम्‌ । अत
एवा पूजासंकेतस्य सर्वान्ते निबन्धनम्‌ 1! सवादौ निबन्धने हीतरयो
संकेतयोस्ततकरणे पाटापस्योपास्तीनां कतमध्य एव प्रयोगः सिध्येत्‌ ।
नचा वक्ष्यमाणा पजा मासायिहोचन्यायेन पूर्वचतुःशतीविहितपजातः
कमान्तरमिति वक्तं राक्यम्‌ । अलपादेयगणसाप्िव्याभावेन प्रकरणान्त-
रटक्षणा मध्वात्‌ \ किच कर्मभेदे हि प्रकरातिविक्कतिभावो नामातिदेशा-
दिभिः कल्पनीयः ! स न चात्र संभवति । अष्यैस्थापनायेकेकपदाथं-
रूपाणामप्यङ्खानामवयवरो विभज्योभयच कथनाषह्िङ्खात्‌ । एकतर
स्वांङ्गोपदेद्ो यत्र ततैव प्रक्तिष्वेन प्रक्ररे तदभावात्‌ ! अत एव च
ग्रहमेधीयसोमवदन्यतरस्यापर्वल्म्‌ । एतेन चक्रसंकेतमन्बसकेतविषहितो-
पास्तीनामेव प्रकराणित्वकस्पनयोत्तरत्र विहितपुजाया एतदुङ्कत्वम स्त्व
त्यपास्तम्‌ ! पृवं विहितायाः पूजायाः प्रधानभूताया एवेह विभज्याङ्क-
कथनप्रत्यभिन्ञादिभिरेक्यसिद्धर्माव्यान्तराकाङ्क्षामवेऽन्याङ्कत्वकल्प-
नानुदयात्‌ । अच्रत्योपास्तीनां रलश्रवणाभावेन प्रक्रणित्वायोगाच्च ।

[पषण्विभ्रामःभीमास्कररायोक्नीतसेतुबन्धास्यव्यास्यागसहितः। २०१

9 क, अ

सद्यः सेचरतां व्रजदितिफलश्रुषेस्तु सकेतत्रयोदहेशेन कथिद्तयाऽचत्यो-
पास्तिमाचस्य प्रधानत्वमि्गावकत्वाभावात्‌ । तस्मात्पर्वोत्तरकाण्डभेदेन
विभज्य कथितं चक्रा्चनमेकमेव क्म तस्यच द्वौ प्रयोगौ-उपास्तिर-
हित एकस्तत्सहितोऽन्यः ! वेदेऽपि चय्यां विहितानामेव कर्मणामथर्बण-
खेदे गोपथन्ाह्यणेऽथातो देवयजनान्यात्मा देवयजनं भ्रद्धा देवयजनः
मित्याद्निाऽऽघानादिविश्वसजामयनान्तकर्मणां प्रत्यङ्क प्रायेण वासनानां
भूयसीनां कथनेऽपि तेषां कल्पसूचकरेरलुपसंहारेण तद्वाहित्यसा हित्या-
भ्यामेकेकस्य कर्मणो हौ दरौ प्रयोगाविष्टावेव । तौ चाधिकारिभेदेन व्यब-
स्थिती । अधिकारस्तु चित्तशयुद्धितारतम्यप्रयुक्तो भिसो भिन्न दसि तु
गन्थारम्भ प्वोक्तम्‌ । तयोराद्यस्य तु द्ितीयोऽशक्य एव । द्वितीयस्य
वाद्यः प्रयोगः सुशकत्वदिच्छिको नतूचराभ्रभिणां पूर्वश्रमधमं इव
भिपषिद्धः । ततश्च यदि द्वितीयाधिकारान्प्रथमं द्वितीय वा प्रयोगं
चिकीषति तदाऽत कथितैरलमैरेवाङ्खः कर्म॑पूिः । अत एवास्य तन्त्रस्य
तादुशाधिकारित्वात्तं प्रति पञ्चप्विकादिपूजाविस्वारस्वयानपेश्षितस्वा-
दिहाकथनं, प्रथमाधिकारिकतन्येष्वेव तदावडयकत्वध्वननाय तत्कथनम्‌ !
अस्य तन्त्रस्य स्वतन्बत्वमपि तादृश्ाधिकारिधीरेयं प्रस्पेव नोपासकसा-
मान्यं प्रति । तन्नराजं वायाधिकारिणं प्रत्येव स्वतन्तं, द्ितीयाधि-
कारिणं प्रति वेतत्तन्वापेक्षमेव । द्ितीयाधिकारिणामपि शक्तितारतम्ये
नानेक विधत्वाद्रासनाविकत्पाः कथ्यमाना नानुपपन्नाः ! तस्मायो यों
याहदणेपास्तावधिकासी स तादृशीमेव गरकखा द्िज्ञादाऽ5 सुष्ैरा भ्ते-
हठतरमभ्यस्येदिति सिद्धम्‌ । अधिकं पूर्वोत्तरमीमासान्वायदिद्धिरूहनी-
यमिति दिक्‌ ॥ २३॥

इदानीभरुक्तार चतसृष्वपि षासनास्वावहयकर्ेशं प्रथितुभाह
चक्रे कामकलटारूपं प्रसारपरमार्थतः ॥ २४ ५

उक्तरीत्या कामकलायाः सकारात्हपूर्णस्य यदक्रस्योत्पन्नत्वात्सर्व
पकं कामकलारूपमेव, यो य्सरः ख तदींयपारमाथक्रस्वरूपः । यथा
घटो मृदसरस्तस्य पारमाप्थकं स्वरूपं मदेव । वाचारम्भणं किकारो
नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यमिति श्तेः । अयमेव चा्थस्ततीयकूदैऽपि
कथित इति प्रद््ितं बखिस्यारहस्ये । तस्मात्सर्व रामकलात्वेन विभा-
चयेदित्यथः ॥ २४ ५

एवं बहिश्चक्रपजाधिकारिका वासना; कथयित्वा ततो ऽप्युत्तमा धि.

81

२०२ वामकेश्वरतन्त्रान्तगेतनित्याषोडशिकाणंवः- [६षर विश्रामः]

कारिणो बह्माण्डपिण्डाण्डयोरेस्यभावनादाह्यशीलान्धरति तहेह एव
पिषिधामान्तरचक्रमावनामाह-
अकुले विषुसंज्ञे च शाक्ते बहौ तथा पुनः 1
नामावनाहते शुद्धौ मिका भ्रुवोऽन्तरे ॥ २५ 1
इन्दो तदधं रोधिन्यां नहि नाद्ान्त एव च ।
शक्तो पुन््यापिकायां समनोन्मनगो चरे ॥ २६ ॥
महाबिन्दौ पुनश्ेवं ्िधा चक्रे तु भाषयेत्‌ ॥

अचकुटादीनि महाबिन्द्रन्तान्येकोनर्धिश्तिः स्थानान्युक्तानि ।

समनोन्मनगोचर इत्यस्य समन गोचर उन्मनगोचरे चेत्य्थात्‌ । उत्तर
मूल एव तयोः स्वखूपमेदस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ ! लिङ्गदारीरे हि ` खषुश्ना-
नाड़ीमाभित्य द्राधिक्त्पद्यानि तेष्वायन्तयोः सहस्रारे पञ्चे दे ऊध्वा-
धोमुखे वतैते । स्वाधःस्थितसहस्रदलकमलोपर्यषटदलं तदुपरि षड्दलं
तदुपरि मृलाधारादीमि चक्राणीति स्थितिः ) तत्र मूलाधाराधः
स्थितं षटदृटमेव कुटलपद्य, तदधः स्थिते अष्टदटसहसदले अङ्टे इल-
पद्माद्धिन्नत्वात्‌ । एव चाकुलपदेन योरपि यहणे प्रसक्तेऽषटदटव्याव-
तेनाय विषुसंज्ञ इत्यकुटस्य विशेषणम्‌ । विष्ट व्याप्ताविति धातोर्व्यापक
इत्यर्थः 1 व्यापकतं सवांधःस्थितत्वमिति यावत्‌ । तेनाङ्टिषुपदा-
भ्यामेकमेवाधःस्थितसहस्ारपद्माख्यं स्थानमुच्यत इति प्राश्चः । तचि-
न्त्यम्‌ । मवटिखितस्वच्छन्दसंयहवचन एवाधःसहघ्ारस्य कुलपद्म-
त्वोक्तेः । अधश्चोर्ध्वं सुषुम्नाया; सहस्रदल सयुतमिति प्रकृत्य
| शक्तिरूपं महादेवि ङलाङुटमयं द्मम्‌ 1

पदःजद्रथमीरानि स्थितं शश्ाश्वतमन्ययम्‌ ॥

तयोमध्ये सुषुम्नान्त िदशाऽभ्धारपञश्चकाः ! इतिवचनात्‌ ।

अधरस्थं प्रङज इुटमयमुपरिस्थमकुटमयमिति -यथाक्रममन्वयस्य
स्पष्टत्वात्‌ । किच, तत्ेवाधःपदमं सहघ्रारं कणिककेसरान्वितमिति
प्रकत्य कर्णिकामध्यतो देषि कुलदेवी च संस्थितेत्युक्तिरपि तस्य कुल
पञ्मत्वमेव गमयति । यद्प्यष्टदृलपञ्चमकरमिप्य क्तम्‌ ! तदपि न । तचैष
तत्पद्मध्वं सुषुस्नाया मध्ये त्वेकाङ्गुलोपरि 1: पश्ममषटददेयुंक्तमिति
परकरत्य तन्मध्ये कोलकशक्त्या तु संचितं च स्मरेत्तत इत्याद्युक्तः । एका-
ङगुठप्रमाणोष्वं षड्दलं कुटपङ्कजमिति वचनात्तषडदलस्यापि इल-
रूपत्वम्‌ 1 अत एव ५ | | |

[६षविभ्रामः भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २०३

कुलयोषिव्छुलं त्यक्त्वा परं पुरुषमेति सा ।
निर्ठंक्षणं निगरण च इुटरूपविवर्जितम्‌ ॥

इति पूर्वचतुःशत्यामधःस्थितपञ्चानि सवांणि त्यक्त्वा बह्मरन्धस्थि-
तसहस्रारपद्यमेतीत्येव पवांचार्याणां व्याख्योपपद्यते । तस्मादेवं व्याख्ये-
यं कुलभिन्नमकुलमिति न तव्पुरुषः। अपि तु न विद्यते छलं यस्मा-
दिति बहु्ीहिः । यदपेक्षया स्थूलमधो वा कुलपद्यान्तरं नास्ति सर्वा-
धःस्थितं सर्वाधिकं च कुटपद्ममित्यथेः \ ताहे च कुटपद्ममधःस्थितें
सहघ्रारमेव । अन्येषां तदुपर्यव स्थितत्वादृत्पदलत्वाच्च । एवं चाङु-
टपदेनैवेतरव्यावृत्तौ विपुसंज्ञ इति न तस्य विशेषणं, विषपदस्य सर्वा-
धाराथकत्वाभावाच्, संज्ञापदस्याल्यकत्वा्च । तेनाटदृटषडदटयो-
रन्यतरस्य विषुरिति संशैव तन्त्रान्तरे स्यादित्यनुमीयते । तहुपरिस्थमू-
लाधारादीनां पार्थस्येन मिर्दैशात्सहस्ारप्रलाधारमध्यस्थितवाचकत्वाव-
सायात्‌ । प्रसिद्धपदसमभिव्याहारस्यापि शक्तियराहकत्वात्‌ । अन्यत.
रयोरेकतरनिश्चयस्तु विरोषद रि भिः कार्यः । एतेनाङुले विपुसज्ञे चेति
चकारोऽप्युपपद्यते । नचैवं सत्यान्ञाचक्र इन्दौ चेति द्िषिन्दुविभाव-
नापतिः । अङुखादिमहाजिन्ह्रम्तस्थानकेकविभावनपक्षे तदापत्तावपि
मावनाभेदवादिनामस्माकं तदनापत्तेवेक्ष्यमाणत्वात्‌ । फिच, चरमपटले
जपप्रकरण एकेककटस्य चिभिचक्रामेदेन विभावनमुर्त्वा सूटान्त्यकाम-
कलावयवसपराधकलाचयस्याऽऽधारहदाज्ञास्थितकुण्डरिनीच्रयस्य चा-
भेदेन विभावनं विधीयत इति भवद्धिरेव व्याख्यास्यते । तदिदम-
स्मत्पक्षे कूटान्त्यस्वरचयस्य ङण्डठिनीचयस्य चेकस्थाननिपातितत्वा-
दुपपद्यते ! ङलदिष्दोरेकत्वे तु स्वाधिष्ठानविद्युद्धिठछाटमध्यस्थानेष्वेव
कूटच्रयान्त्यस्त्ररपातावरयं मावात्तत्तद्धश्चकस्थितवहचया दिङ्कण्डठिनीच-
यस्य वैयधिकरण्याद्मेदाषिमावनमसमञजजसं स्यात्‌ फ च, मटाधा-
रादुस्थितस्य न।द्स्य मन््रविषुबादिभावनघटकता वक्ष्यते! सा चाऽऽय-
कूटस्वाऽऽधारे समात्तावेव तदी यनादस्य तत उत्थानमुपपय्ते 1 स्वाधि-
छानान्तमपकषं तु न तत्समञूजसमिति । शाक्ते मूलाधारस्थचतुद॑ले,
राक्तिरूपायाः कुण्डलिन्याः सस्थानत्वात्‌ । वही स्वाधिष्टठानस्थ-
धददटे, तत्र वहर्वियमानत्ाव्‌ । तडुक्तमाचा्यमगवस्पदैः-

महीं मूलाधारे कमपि मणिपूरे हुतवहं |
` स्थितं स्वापिष्ठाने हदि -मरुतमाकारायुपरि #॥ इति \ `

२०४ वामकेश्वरतन्तान्तर्भतनित्वाषोडरिकार्णवः- [६ष ०विश्रामः|

यसु प्राश्चः--स्वच्छन्द्तन्त्रे मूलाधारे कर्णिकायां वद्धिबिम्बस्य
कथनात्स्वाधिष्ठानकर्णिकायां हष्टेखाखूपराक्तैरवस्थानकथनाचेते एवं
ऋमेण वद्िशाक्तपददाच्ये । तेन मूले वह्नौ राक इति व्यत्ययेन पदि
तव्यभित्याहूुः। तदतीव साहसम्‌ । त्वत्ययमन्देरेणाप्युपपादनात्‌। नाभौ
मणिपएूराख्ये दशदठे \ अनाहते हृदयस्थे द्वादृक्दले शुद्धौ कण्ठस्थषो-
उद्यदटे दिशुद्धिनामके । लम्बिकायचे । अन्तरेण तादुकं य एष स्तनं
इवावलछभ्बत इतिश्रुतिप्रसिद्धेन््योनिपद्वाच्ये सुक्ष्मजिहास्थानीयाष्ट-
द्टपद्ये । श्रुवोऽन्तरे श्रुवोमध्यस्थे द्विदट आन्ञानामके । अत्र सर्वं
प्रमाणभूतानि वचनानि प्राचां टीकासु द्रष्टव्यानि) इन्दौ बिन्दौ,
तदर्धेऽ्धंचन्द्रे । छिन्द्रादीनां स्थानादीनि मूल एवानुपदं वक्ष्यति। एते च
िन्द्राद्युन्मन्यन्ता भागा देहे मन्ते च साधारणाः । चक्रेऽपि साधारणा
एवेति प्राञ्चः । मावार्धमा्राकालकपिधानादाज्ञाचको््वं स्थलविधा-
नाच मन््रदेहावयवत्वेऽपि चक्रावयवत्वे किं मानम्‌ । किं च विन्द्राद्युन्म-
न्यन्तस्थटे भावनीयानि कि चेलोक्यमोहनादिचक्राण्येव फिवाततो
भिश्चानि \ जाये तान्ये पुनर्गणितानीति काह चक्रसाधारण्यम्‌ ।
अन्त्ये नवात्सकत्वनवमन्यकत्वविरोघः। बिन्द्राद्युन्मन्यन्तावयवकमेकमेव
चक्रमिति कल्पनाऽपि प्रमाणदाद्यं एव विश्रम्मणीया ) बिन्दुमपेश््य
कालतः स्थानतश्च भिन्नानामधचन््रादीनां विन्दावन्तमावस्यायुक्तत्वा-
च ! अधंचन्द्रादयष्टकस्य तु नादनाभेकाक्षरावयवत्वं हृेखा्रयसंभूतैस्ति-
थिसंख्येस्तथाश्वरैरित्यादिज्लापकात्‌ । अक्चराटकत्वमपि संभवतीति तु
वरिवस्यारहस्यव्याख्यायां विस्तरः ! महाभिन्दुस्तु देहः एव न मन्बे ।
एवमेतेष्वेकोनविशतो -स्थानेषु श्रीचक्रं विप्रकारं पुनश्च भावय
स्थाननवके भावितान्येव चक्राण्युत्तरस्थाननवके तेनैव क्रमेण पुन-
धिन्तयेत्‌ । पुनरपि तान्येवेकोनर्विक्ञे स्थाने महाभिन्दौ चिन्तयेदि-
त्यर्थः ॥ २५ ॥ २६ ॥ | |

अथ तिसृणां चक्रविभावनानामधिक्षारिभेदेन स्थानमेदं व्यवस्था-
पयति- | त

आन्ञान्तं सकलं भरोक्तं ततः सकरमिष्कलम्‌ ॥ २७ #
उन्मस्यन्ते परे स्थाने निष्कटं च विधा स्थितम्‌ ।

अदुलाद्याज्ञान्तस्थाननवके चलोक्यमोहनादि व्व, क्रमे-
ण. भावयेत्‌ । अत एव य्रहन्यासे भूमध्यस्य बिन्दुस्थाने . सुधासूतिमिति

[कषन्वित्रामः | भीमास्कररायोन्लीतसेतुबन्धाख्यत्याख्यानसहितः। २०५

निर्देशः करिष्यमाणः संगच्छते । तदिदं विभावन. सकटपदवाच्यम्‌ ।
अत एवा सक्रलनामका अश्यद्धा उपाक्षका अधिकारिणः । तत
आज्ञाचक्रानन्तरम्‌ । इन्दुमारभ्ेत्यर्थः । इन्द्राद्युन्मन्यन्तनवके चैटो-
क्यमोहनादिषिन्द्रन्तचक्रनवकस्य कमेण विमावनं सकठमिष्कटमित्यु-
स्यते । तत्र न केवलं शुद्धा नापि केवलम्ुद्धा एतादृश मिभाः प्रटया-
कलनामका उपासका अधिकारिणः । परे स्थाने महाविन्दौ । तवोक्त-
चक्नवकस्य परस्परभेदमन्तरेण निर्धिषयकसंविन्माचासरमककामकटठेका-
वशेषण विभावन निष्कलमरुच्यते । तत्र शद्धा बिज्ञानकेवटनामका
उपासका अधिकारिणः । चिविधोपासकानां टक्षणादीरि तु सोभाग्य-
मास्करे पशुपारविमोचनीतिनामव्यास्यानावसरे प्रपरितान्यस्माभिः)
इयं च व्यवस्था सकटादिसंक्ञाकरणेनेव भठङ्ता सूचिता। अन्यथा तासां
वेयर्थ्यापत्तेः । उत्तरच व्यवहार उप्योगदर्छनात्‌ । कलयांऽरोनांलांश्चि-
भावघटकमेद्‌भानेन स्थूटमालिन्येन सहितं सकलमित्यादिव्युर्पत्तिभिर-
शद्ध मिभ्रश्युद्धाधिकारिकत्वस्य योगिकवच्याऽपि स्फोारणाच । सकलादि
पदान्येव बा सकलाधिकारिकमित्या्यर्थपराणि न संक्ञापराणीति मन्त-
व्यम्‌ । त्रिधा स्थितं पूर्वं यज्चेविध्यमुक्तं तदनया रीत्या व्यदस्थितमि
त्यर्थः । अयं च श्रीगुखागमलन्धोऽर्थो मूटारूदीकरणेन विशदीकृतः
येषां तु मते षिषुसंज्ञत्वमङुटठ विशेषणं, तदजनुयापिनस्तावदिन्दौ सवांन-
न्दमयचक्रस्य सकल भावनं चेटोक्यमोहनचक्रस्य मिश्र मावनं चेत्युभयो-
रेकमेव स्थानमाह; । अन्वथा तेषां निष्कल भावनाया अनवकाकषापत्तेः
परं तान्नान्तं सकठमितिमूट विरोधः कथं परिहार्यः । इदं तु तेः इव-
चम्‌- आज्ञाया अन्त आज्ञान्त इन्दुः आज्ञान्तपदात्पवंमाडङः प्रश्छेषः ।
स चाभिविध्यर्थकः ! इन्दुमभिव्याप्येति पर्यवसितोऽर्थः । तत इति पद्‌-
मपि नाऽऽनन्तयथिंकमपि तु इन्दुमारभ्येत्यर्थकम्‌ । ल्यव्टोपे पश्चमी ।
तत्पदमाज्ञान्तपरामर्शीतिस्वीकारसंमदादिति । प्राञ्चस्तु चलोक्यमोहना-
दयुन्भन्यन्तान्स्थूलसृक्ष्मसक्ष्मतराश्चक्रमागानङ्कलायुन्मन्यन्तेषु स्थूलसुक्ष्म-
सुक्ष्मतरेषु भागेषु महार्ज्द च भावयेत्‌ । तच्ाुल विषुमारभ्याऽऽ्ञान्तं
चतुरघादितिकोणान्तस्थुल चक्रक माव सकटम्‌ । बिन्द्राद्युन्मन्य-
नतस्थानेषु चिन्दुचक्रस्य स॒क्ष्मसक्ष्मतरमागाणां विभावन सकठनिष्क-
टम्‌ 1 महानदी शूल्यसं विदो भावनं निष्कलमिति वदन्ति । एतेषां
मतेऽ्टास्थानकमेकं विभावनं तदवयवानामेव त सकलाद्सिक्ताच्य-
भित्यभिसंधिः। स च महािन्दो पुनश्चेवमिति पुनःपदस्य सकटादि

२०६ वामकेश्वरतन्वान्तर्गतनित्यापोडरिकार्णवः- [६ ०विश्रामः]

संज्ञाकरणस्य च स्वरसविरुद्धः । एतद्धममूलिकैव त्वङुले विषुसंज्ञक-
त्वस्य विशेषणतया योजनाय प्रवृत्तिरिति तदाङ्कतरहस्यम्‌ ॥ २७ ॥
इदानीं बिन्द्रादयुन्मन्यन्तानां प्रातिस्विकं स्थानाकरतिरूपकाटानाह-
| दीपाकारोऽर्धमाच्रश्च ललाटे वृत्त इष्यते ॥ २८ ॥ |
दीपस्येवाऽऽकारः कान्तिर्यस्य स वीपाकारः। अर्था माजरा यस्य
सोऽधमः । मात्रा नाम हवस्वस्योच्चारणकालः \ स च षटरपश्चारादु-
तरहातद्रयटवेमेवति ¦ रवो नाम कालपरमाणरुः ।
नठिनीपत्रसं हत्याः सृष्ष्मसूच्यभिषेधने \
दले दके तु यः काटः स कालो ठवसंत्तितः ॥ |
अतः सृष्ष्मतमः कालो नोपलभ्यो मृगहह । इति वचमात्‌।
अत एवोक्तं वृत्तचन्द्रोदये-लटवानां कालपीलूनां षट्पश्वाराच्छत-
यम्‌ । माधरैकेति । तेना्टविज्ञव्युत्तराः शातं लवा बिन्दोरनुस्वारस्य
कालः । घ्यञ्जनं त्वधेमाच्नाकमिति वचनात्‌ । ललाटे लढाटमध्ये कृत्तो
वुटाकूतिः । दन्दुरिति शेषः ॥ २८ ॥
अर्धचन्द्रस्तथाकारः पादमात्रस्तदर्वतः।
ज्योत्प्ाकारा तथाऽ रोधिनी अविहा ॥ २९ ॥
तथा स्वनामसमानाषेवएऽऽकारो. काल्त्याकरुती यस्य सः 1 कान्त्या
कत्था नान्नाऽप्यर्धचन््र इत्यर्थः। तथा दीपवदाकारो यस्येति तु केचित्‌ ।
पादमाच्रश्चतुःषशिटवकाटोञ्चायः । तदृध्वंतो षिन्दोरुपरि । इदं च
पद्मुन्मनान्ते ङीष्दो विकारन्यायेनातुवतन्ते) । ज्योत्क्ाकारा चन्दिका-
कान्तिः; । अष्टंश्चा द्वाधिश्ष्ठवकाला । संप्हाथाच्छक्तिरूपोऽखखिकोणो
विरहो देहो यस्याः । अधिक्ाब्दवदृघशब्दोऽपि रुधिराश्रुणोरिव
कोणेऽपि निरूढः. । तेन सुप्रातयुश्वेत्यादिसूञे. चदुरघ्पदस्येवास्पदस्य
निपातनामाकेऽप्यदोषः । रोधिनीनामनिवंचनं तन्वान्तरे--बह्यादिपर-
मेशानां परपा्भिनिरोधनात्‌ । निरोधिनीति सा भोक्तेति ॥ २९ ॥
बिष्ुष्टयान्तरे दण्डः शेवरूपो मणिघ्रमः । |
कठांणो दगुण जश्च नादान्तो विद्युदुज्ज्व ॐ ॥ ३० ॥ `
दण्डवहुष्वौधोवितता रेखा, तदहश्षिणोत्तरपार्श्वयोः संटभ्नौ द्रौ जिन्द्र।
स च दण्डः शेवरूपः \ रोवो नाम गोधूमपिष्टविकारः केडाकारः ' पाय-
सादिसाधनतया प्रसिद्धः । तष्ठत्सक्ष्मो पदुशयेत्यथः । वृषणद्रयमध्यव-
तपिनी शिर! शेव इत्यन्ये । मणिषमः संपदायात्पश्ररागमर्णिान्तिः ।

[ पषनविधामः भी मास्कस्तथो. तसेतुबन्धासख्यष्याख्यानसहितः । २०७

पद्मकिशथ्ल्कसंकाशः सूर्यकोरिसमप्रमः । इति तु तन्ान्तरे ।

कलशो मात्रायाः षोडशांशः । अंशाश्षब्द एव वेहत्यो टबपरः ।
तेन षोडकशश्लटबवकाल इत्यर्थः ! नाद इति षिरोष्यस्याध्याहारः। कलशप-
दृस्यैवाऽऽ्वत्या कटश्चासादंशश्चेति वियहेण विशेष्यलामः । ध्वनौ तु
मधुरास्फुटे । कठ इत्यमर इति केचित्‌ । नादान्तस्तु द्विगुणां शः कटा-
हिगुणमाांश्ञशो द्राधिश्ोऽशटटव(त्मककालोच्चायं इति यावत्‌ \॥ ३०॥

हठलाकारस्तु रभ्यस्थविन्दरुयुक्तो विराजते ।
दाक्तिवामस्थबिन्दर्यच्छिराकारा तथा पुनः ॥ ३१ ॥

(१) बिन्दुना युक्तश्च । सव्यं दक्षिणवःमयोः । उत्तरां बामपदेन व्यव-
शारदरनेनेहत्यसम्यशब्दो दृक्षिणपरः । उध्वांधःप्रसृत ईषादण्डः
स्वभालवामभागेऽधोगयुखाग्रलाङ्गलद्युण्डः स्वभालदंक्षिण माग दंषाद्ण्ड-
मध्यप्रदेशे बिन्दुरीदृशाकारे नाइान्त. इति तु नाथमुखावगतोऽर्थः।
िन्दुद्रयमध्ये दक्षिण मागस्थगिन्दुसदहित इति प्राचां वाक्यस्याऽऽकङय-
श्विन्त्यः ! नादस्यान्तो छयो यज सर नदान्तः।

नाञ्यां बह्यषिटे लीनस्त्वन्यक्तध्वनिलक्षणः 1 इत्यादितन्ान्तरात्‌ ।

एतदुत्तर-बिन्दुवृत्तात्मको देविं सर्गो बिन्दुदयात्मकः ।

इत्यर्थं क्रिल्पुस्तकेषूपलटभ्यते । तस्यायमर्थः-वषिन्द्रादिनवकशरीरघ .
टका यावन्तो बिन्दव एकैक उच्यन्ते ते सर्वे कामाख्यमुखहद बिन्दु-
रूपा यावन्ति दिन्दुद्रया उच्यन्ते तानि सर्वाणि सिः हिद
पाणीति वासना ज्ञेयेति । दकषिणोत्तरयोिन्दुद्यम्‌ । तन्न॒ वामबिन्दोः
शिरस्युरध्वरेखा । शदृशः शक्त्याकारः 1 वामस्थदिद्धित्यनेन दक्षिणषि-
नदुन्तरस्याऽऽक्षेपः । वामस्थबिन्दोः सकाशादुद्यन्त्या ऊध्वं गच्छन्त्याः
शिराया इवाऽऽकासे यस्या इति विग्रहः । इत आरभ्य रूपकालानुत्तरव
वक्ष्यति ॥ ३१ ॥

व्यापिका बिन्दुविलसश्निकोणाकारतां गता ।
रिन्दुद्रयान्तराठस्थक्रसुरेखामयी पुनः ॥ ३२ ॥

शक्तिभिकोणस्य स्वाभिमुखकोणे बिन्दुटेखमेन व्यापिकाया
आकारो भवतीति संप्रदायः । ऊर्वादधःपसता रेखा तच्छिरोग्रठमा-
गयोः संलग्नौ मिन्द्र, ईटरी समनेत्युत्तरभ्टोकस्थेनान्वयः । अन्तराल-
स्थक्रजुरेखेत्यच ऋत्यक इति प्रक्रतिवद्धावः ॥ ३२॥ |

समना बिन्दुविलसदजुरेखा तथोन्मना ।
हाक्त्यादीनां वपुः स्फर्जहुूादशादित्यसंनिमम्‌ ॥ ३३ ॥
रिन्दोः दिरस्ुर््वरेखा टेख्था । सोऽयग्न्मनाया आ ङकारः । सम-

नाथाः शिरस्थितिन्दोस्पनये समना भवतीति यावत्‌ । अत एव सम.
नातोऽतिसृक्ष्मत्वादुत्क्ान्तमनस्का। योगिनामपि मनसा संकटेन गम्येति
भावः । समनादयः शब्दाः पृषोदरा दित्वादेव साधवः । शक्त्यादी-
नासुन्मनान्तानां चतश्रर्णां दादक्दूर्यसमुचितकान्तिमन्ति वपूषि ॥ ३६३५

चतुःपष्टिस्तदृध्वं तु दिगुणं दविगुणं ततः ।

शक्त्यादीनां तु मा्चांक्षो मनोन्मन्यास्तथोन्मनी ॥ ३४ ॥

नादान्तपयन्तं काटः पूर्वमुक्तः । तद्रर््वं नादान्तोरध्वं शाद्त्या-

दीनां मध्ये प्रथमस्येत्यर्थः । चतुःषषिश्चतुःपशितिमो माचांशः, चतु-
रैवातसमकः राक्तेः काल इत्यर्थः । ततार (नन्तराणां तु द्विगुणं द्विगु
णमिति वीप्सया पूर्वपूर्वद्विगुणांरो माजाकाल इत्यथः ! ततश्च
्याफिकाया द्वौ लवौ समानाया एको छवः । उन्मनायास्तु टवा-
धालमकः कालः प्रसक्तस्तमपवद्ति-भनोन्मन्या इति । मनोन्मनीति
समनाया एव संज्ञान्तरम्‌ । यथा समनाधाः कालस्तथेवोन्मनांकाल
हृत्य थः । एकठवात्मक एव काल इति यावत्‌ । समनातोऽस्या ख्पका- _
छकलामान मिति तज्ञ समनात आक्रत्या सृष्ष्मत्वाद्वि्यमानोऽपि कालो
दुरंक्ष्य इव्यवंपरम्‌ । अत एव मूले देहाकालानवाच्छिन्नं तदररध्वं परमं
महदित्यनेनितदु्वमेव. काठानवच्छेद उक्तः सगच्छते । प्राञ्चस्तु द्विगुण
दिगुणभिति न वीप्ता कितु शक्तैरूध्वं व्यापिकां द्विगुणे ततो भ्यापि-
शटानन्तरं समनायां. द्विगुणमिति प्रत्येकमन्वितं पदद्रयं, मनोन्मन्या
इत्यस्य समनापर्यन्तानामित्यथः; । तच्च ॒शक्त्यादीनामित्यस्य विशेषणं
ततश्चोन्मनाया इह कषाछदिधिनस्त्येव । तथोन्मनी । यथेदानीमियमक `
यितविरेषणा तथैव निराकारा निरु्चारा चेति यावदित्याहुः । तदिद्‌
मनोन्मन्यास्तथोन्मनीति चरणस्य वैयर्थ्यन द्धिषटलापनेन च कटुषित-
मुपरितनश्टोकस्वारस्यादिरुद्े वे्युपेक्षितम्‌ । किच, उत्तरपटले विद्यायां
पश्चदशस्वरान्पतिपा् स्वरव्यखनमेदेन ` सरप्त्थिशत्ममेदिनीत्युक्त्वा
नादच्येण सह सप्त्िशत्ता विवेचायेभ्यते, तेन ज्ञापकेन नादस्य पएश्च-
दक्ञस्वरबहिर्भूतस्य स्यखनत्वे धिद्धे व्यश्नं त्धंमाविकमिति वचना-
दुष्टार्विज्ञव्यधिकश्चतलबातमकताऽपि ज्ञापितेव । नाद्ावयवस्योन्मनायाः
कालामावे सेकटवनयुनतापत्या तद्विरोध इति समनोन्मनयोः समानः

[धष ण्विप्रामः]श्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। २०९

काल इत्येव व्याख्या युक्तेति मन्तव्यम्‌ । किच, उन्मन्यां नादलयः
काल विपुवमिति वक्ष्यते तस्याः कालाभावे तव्यकज्ञास्वारस्यविरोधः
तस्य पदस्य कालव्यािमदथंकत्वात्‌ ॥ ३४ ॥

देशकालानवच्छिन्चं तदूर्ध्व परमं महत्‌ ।
निसर्गसुन्दरं तज परानन्दकिध्रर्णितम्‌ ॥ ३५ ॥

तदुध्वंमुन्मनाया ऊध्वंदृशोपलक्षितं महाबिन्दुस्थानमिति यावत्‌ ।
तहेक्ञकालकाभ्यामनवच्छिन्नं तत्कृताव च्छित्तिरहितम्‌ । अत एव तदूर्ध्व
मिति दे्कथनं देस्योपटक्षणपरतया व्याख्येय ! निसर्गसुन्दरं
स्वभावत एव चारु ! परानन्देन शिवशक्तसामरस्यात्मकेन विधूणितं
व्याप्तम्‌ । प्राश्वस्तु-पमहाषिन्दोः स्थानस्वरूपादिकमिह तन्न्रे नोक्त.
मेव, तस्य विभ्वोत्तीर्णवेन वाड्नसागोचरत्वाप्त्‌। तेन तदर्ध्वं पदं हापि
विद्यास्थहकारा दिमहारिन्द्रन्ताक्षरस्थानसमहोर्ध्वमित्यर्थकम्‌ । चिषि-
धमावनास्थलेभ्योऽप्यूष्वस्थानस्येवयुक्किरिति व्याचक्षते । तत्छदर्मवि-
रुद्रं विश्वोत्तीर्णादपि यत्परतस्तत्र वाञ्नसयोः कथं प्रवत्तिरिति किचार्यं

च । अतरेन्द्रादिमहाबिन्द्रन्तस्थाननिषठदेवतानां त्ह्ोक्ानां तत्तत्कलानां
च विस्तारः प्राचां रीकातोऽवसेयः ॥ २५ ॥

अथेदानीं प्राथमिक विस्तृतवासनावसरेऽुक्तववेनावशेषितां बह्याण्ड-
पिण्डाण्डयोरेक्य मावनादाट्सिद्धिमदुत्तमाधिकारिकव्वध्वननाय सक-
लादिभावनाच्रयोत्तरमेव वणंपित संगतां मध्यत्िकोणदासनां षिस्त-
रेणोपदिशति आत्मनः स्फुरणमित्यादिभिर्विरत्या श्टोकैः-

आत्मनः स्फुरणं परयद्यका सा परमा कटा ।
अभ्विकारूपमापन्ना परा वास्छमुदीरिता ॥ २६ ॥

सिरिति [व

पूर्वं यदासापरमाशां श्टोके या व॒त्तिरीक्चषणास्मिका श्ञान्ता-
नाक्नी विश्वकारणव्वेन वणता तया हि शब्दाथसशिद््‌ ययुर्पायते, तचा-
थसष्टेज॑ह्यविष्ण़रुद्राः कारणानि । त एव शकितं विना कार्याक्षमलाच्छ-
क्तिविशिष्टतया विमाव्यमाना वामाग्येष्ठारौद्य इत्युच्यन्ते । तच्छक्तयस्तु
भारतीपृथिवीरुद्राणीत्वेन प्रसिद्धा इच्छा ज्ञाना किया इत्युच्यन्ते ।
राब्दसष्टेः कारणानि पर्यन्तीमध्यमविखयः । कारणानामपि कारणमी -
क्षणं ततश्वेक्षण इच्छादिवियसमशित्ववद्रामादिचयक्षमशित्वं पश्यन्त्या
दिचयसमत्वं च वक्तव्यमेव, कारणत्समषटित्वयोरनतिभेदात्‌ । पतन

% ५५

२१० वामकेश्वरतन्ान्तर्गतनित्याषोडशिकाणवः-[६ष नविश्रामः]

पुष्पफलशश्ाखादिूक्ष्मरूपसमष्टरेव बटबीजत्वात्‌ । ततश्वकस्यामिवेक्षण-
वृत्ताविच्छादिजियजनकत्वं प्रवृत्तिमिमितीकरत्य यथा शान्तापद्पवृत्ति
स्तथा सैव वृत्तिवांभादितियजनकष्वादम्बिकापदवाच्यत्वमप्यापन्ना
परयन्त्याद्िच्ियजनकत्वं शक््यतावच्छेदकीक्रत्य परापदेनाप्युदीरिता
ताहशक्रस्याश्रयभूता देव्यपि वृत्ति प्रति परिणाम्युपादानत्वात्परिणा-
मपरिणामिनोरमेदाच्छान्तादिपैन्यवद्धियत इत्यर्थः 1! अचर परमेतिपदं
दान्तापरमिति केचित्‌ ॥ ३६ ॥

बीजमावस्थितं विभ्वं स्फुटीकर्ठु यदोन्मुखी ।
वामा विश्वस्य वमनादङ्कुशाकारतां गता ॥ ३७ ॥
इच्छाश क्तस्तदा सेयं पयन्ती वपुषा स्थिता ।

बीजमावो बीजत्वं तद्धमावच्छि्चतया स्थितं स्वगान्तभूतं बीजा.
वधानमिति शिवसूत्र स्फुरत्तात्मा पराशक्ते्ीजं विश्वस्य कारणमिति
टीकाकारोक्तं रूपं विश्वं स्फुटीकर्तुं कार्थत्वावच्छिन्नतया स्थापयितुं
वहिर्मिःसारयितुं यवोन्मुख्युद्युक्ता ` विभ्वं निःसारितवतीति यावत्‌ ।
तदा सेव शक्तिविश्ववमनकर्तृवाद्राऽङ्कुशबद्रुकरूपत्वाद्वा बामेत्युच्यते ।
वमनषिथादक्ञायां हि तत्कतुंकमकारकयोयोगादङ्ङुक्षाकारता भवति ।
ततश्च वामापद्स्पेशसुृशिजनकत्वं ताहशञसृषटिव्याप्यवक्रत्वविशेषो वा
शक्यतावच्छेदक इत्यथः । वस्तुतस्त्वङ्कुशाकारत्वकथनं चिकोणस्य
वामरेखोपलक्षके, ततश्च वामादिदैवीरूपतया बामरेख्या(खां) भावयेदिति
मावः) एवं स॒णजिनकत्वं वा जनकतासंबन्धेन सुषिरे वेति विनिगम-
नाविरहाहमयस्यापि शक््यतावच्छेदकते सिद्धे सरटि प्रवत्तिनिमित्ी-
क्त्य वामापद्स्य बह्मापरपयांयस्य पवृत्तिः! जनकत्वरूपसामथ्य। सिका
दाक्तिं प्रबृत्तिनिमित्तीकरत्य तु पितामहशक्तिभारतीपयोयेच्छापद्स्य
प्वत्तिः । शाब्दसुशिजनकत्वात्तु पश्यन्तीपदस्यापीत्यर्थः \ ३७ ॥
ज्ञानशक्तिस्तथा ज्येष्ठा मध्यमा वागुदीरिता ॥ ३८ ॥
ऋज्ुरेरवामयी विभश्वास्थितौ प्रथितविय्यहा ।

स्थितानिति निमित्तसप्तमी चर्मणि द्वीपिनं हन्तीतिवत्‌ । उत्पन्नस्य
विश्वस्य स्थिति प्रवृत्तिनिभित्तीकृत्य विष्णुपयायज्येष्ठापदस्य तच्छ-
क्तिपथिवीपायन्ञानशक्तिपदस्य रदाब्दस्थितिं निमिततीक्कत्य मध्यमापद्‌-
स्य च पूर्ववत्मवृत्तिः \ कार्यस्य कारणाह्रहिःप्रसरणाकरिये इव हि चक्र
प्रसृतस्तापस्रणावधि कंचित्ताटमवस्थानं वृजु । अतो ज्येष्ठाज्ञानाम-

[६षनविभामः]भ्रीभास्कररायोन्नी तसेतुबन्धास्यव्यास्यानसहितः। २११

ध्यमालिकोणस्य कजुरेखामय्यो मावनीयाः । स्थितौ निमित्ते प्रथिता
ज्ञानादिशब्दवाच्यतामापन्ना विथहा विभिन्नतत्तद्धरमावच्छिन्वक्रीराणि
यस्याः सेत्यथंः ३८ ॥

तत्संहृतिदशायां तु बैन्दवं रूपमास्थिता ॥ ३९ ॥
प्रत्यावृत्तिक्रमेणैव शृङ्गाटवपुरुञ्ज्वला ।
कियादाक्तेसतु रौदरीयं वेखरी विश्व विग्रहा ॥ ४० ॥

सेव शक्तेर्बिन्द्रात्मकरूपात्सुष्टचात्मना निर्गत्य स्थित्यात्मना कंचि.
त्कालं स्थित्वा पुनकैन्दवं खूपमास्थातुमुद्युक्ता यदा परावर्तते तदा
विश्वर्सहारदश्षां निमित्तीकृत्य पूर्ववद्रोद्धी क्षिया वैखरीति पदानि तस्यां
प्रवर्तन्ते । ताहशपद्वाच्यदेवीत्वेन सृरिरेखोत्पत्तिस्थानाभिमुख्येन परा-
वृत्तदृक्षिणरेखां भावयेत्‌ । तेनेकेव देवी नानाधर्मवैशिषएवेन भिन्ना सती
रेखाच्रयातममकशङ्काटवपुषा तिकोणदेहेन श्रीचक्रे शोभत इत्यर्थः ।
यथा हि लिपिसकेतितरेखाभिः ककारादिवरण्णनां तेश्च तदर्थानां स्मरणं
तथा चिकोणरेखाभिः सृष््वादिकृत्यानां तव्कर्तृदेवीनां च स्मरणं यथा
मवति तथा इहमभ्यस्य पुजयेवितिं तु पयवससितोऽ्थंः ॥ ३९ ॥ ४० ॥

एवं चिकोणस्य वामपूवेदक्षरेखा स्तिरा रिन्दुरेक इत्येवं चतुर्णा
कमेणच्छाक्ञानाकियाङ्ञान्ता बामान्ये्ठारोद्यम्बिकाः पदयन्तीमभ्यमा-
वैखरीपराश्चतघ्रश्चतस्नो देवता इत्येवं धासनाचयं तन्नरेण संकुटितमुक्तम्‌ ।
इदानीमनेनेव क्रमेण वासनान्तराणि पार्थस्येनाऽऽह-

वासनाद्धिश्वरूपस्य स्वरूपे बाह्यतोऽपि च
एताश्चतसः हाक्त्यस्तु कापूजाओं इति कमात्‌ ॥ ४१॥
पीठाः कन्दे पद्‌ ख्पे खूपातीते कमास्स्थिताः ।
याही सुशबह्याण्डात्िका ताहश्येव च स्वदेहरूपाऽपि । बह्या-
ण्डस्यापि षिराटसंज्ञक्जीवविदोषश्रीरतात््‌ । अतोऽस्मदादिदारीरस्य
तच्छरीरस्य चैकैव प्रक्रिया \ अल्पत्वमहत्वमाचकृत एव तु मेदः ¦
अत एवास्मच्छरीरस्यापि चतुर्दैशलोकाप्मकत्वं महाषोढान्त्मते भुवन-
न्यासे प्रसिद्धम्‌ । ततश्चेताभिश्चतसुभिरेव शक्तिभि्विश्वस्य संपूणस्य
सृषटचादिक्रुत्य्रयविषयत्वेन प्रकटनादेता एव बाह्यसष्टो स्वरूपसृषटो च
वर्तन्ते । तच्र बाह्यसृष्टौ कामरूपं पर्णगिरर्नालन्धमोडचानमिति -प्रीठा `
एतदेदीरूपा लौहित्यनदादितटेषु विद्यमानाः काटिकापुराणादिषु.

२१२ वामकेश्वरतन्बान्त्गत नित्याषोडशिकार्णवः- [ईष रविश्रामः]

घणिताः परिदा एव । शरीरे तवाह- कन्द्‌ इति । कन्दुः सुषुम्णा-
मूलं तेन मूलाधारं लक्ष्यते । पदं हैसस्तेन हृदय, रूपं बिन्दुस्तेन भूमध्यं,
रूपातीतं निष्कलं तेन बह्यरन्धम्‌ । तदुक्तं स्वच्छन्दसंयहे-
कन्दः कुण्डठिनीशक्तिः पदं हंसः प्रकीतितः ।
रूपं रिन्दुरिति ख्यातं रूपातीतं तु निष्कलम्‌ । इति ।
तत्तत्स्थानेषु कामरूपाद्यश्चत्वारः पीठा इत्यथंः।कापू जाओ
इव्येकेकमक्षरमेकेक पीठनामेकदेदाः । तस्य स्फुटत्वेन ज्ञानाय संध्यभावः।
शक्तय इत्यत्र मभ्याकारलोपो वृत्तानुरपियच्छन्दोव्याकरणयोर्विरोपे
छन्दो बलीय इति परिभाषायाः सोऽचि लोपे चेदिति सूत्रे पाणिनिना,
इयादिपूरण इति सूते पिङ्गलेन च ज्ञापितस्रादिति तु च्छन्द्ःकोस्तुमे
वणितमस्माभिः। कतरि क्तिषि कृदिकारादिति ङीष्वा बिधेयः।॥ ४१॥
एत एव पीठाः क्रमेण क्षितिपनजलाथिमण्डलखूपा इति भ्वन-
यन्नाह-
चतुरस्रं तथा बिन्दुषदररकयुक्त च वृत्तकमर्‌ ॥ ४२५
अर्धचन्द्रं चिकोणं च खूपाण्येषां क्रमाख्िति ।
पीतो धत्रस्तथा श्वेतो रक्तो रूपं च कीर्तितम्‌ ॥ ४३ ॥
भूतत्वं चतुरघ्रं पीतवर्णं कामरूपं पीठात्मक, वायुतच्वं तवभितःषद्ध-
बिन्दुकाज्छितं वतुं धूम्रवर्णं पूर्णगिरिपीठटाभिन्नं, जलतक्वमर्धचन्द्रा-
कारं श्वेतं जालन्धपीठात्मकम्‌ । अथितच्वं निकोणं रक्तमोडचानपीठ-
रूपमित्यर्थः ॥ ४२ ॥ ४३ ॥

अथ तत्तत्पीटस्थितानि टिङ्खानि सविरोषणान्याहु-
स्वयंभु बाणटिङ्खं च इतरं च परं पुनः ।
पीटेष्वेतानि लिङ्कानि संस्थितानि वरानने ॥ ४४॥
हेमबन्धूककुसुमरचन््निभानि तु ।
` स्वरावतं चिकुरं च महाणिङ्घ स्वयं भुकम्‌ ॥ ४५ ॥
कादितान्ताक्षरवृतं बाणलिङ्ुः चिकोणकम्‌ ।
कदम्बगोलकाकारं थादिसान्ताक्षरावृतम्‌ ॥ ४६ ॥
सुक्ष्मरूपं समरतार्णवृतं परमलिङ्ककम्‌
बिन्दुख्पं परानन्दकन्दं नित्यपदोदितम्‌ ॥ ४७ ॥
अचर लिङ्कानीतिपदेन छीनमर्थं गमयतीति भ्युत्पत्या मनोबुद्ध्यदह-
काराचेत्तानि चिस्स्फुरणाधारत्वाहुच्यन्ते । जिकोणस्यागक्षवामको-

[धषनविध्रामः]भरीभास्कररायोन्नातसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसषितिः। २१३

णेषु मध्ये देतानि चत्वारि टिङ्ानि भावनीयानीति बद्धाः । हेमवर्णं
पीतं बन्धुजीवपुष्पवर्ण रक्तम्‌ । स्वरावृतं षोडदास्वरथुक्तम्‌ । चिकूटं
दिखरच्यवत्‌ 1 बिन्दु्रयात्मककूटवदित्यन्ये । स्पष्टमन्यत्‌ ! एवं लिङ्ग
चयस्वरूपमुक्वा परटिङ्घस्वरूपमाह-सृक्षमेति। सुक्ष्मरूपमुक्तलिङ्गचय-
समिरूपं, गिन्दुरूपं बेन्द्वचक्रवासनात्मकम्‌ । परानन्दृकन्दं पराया मातरु-
कायाः सारमूतं, पदोदितं पदान्तमुभष्चुचित्तादुदितमिति तु प्राञ्छः। वस्तु-
तस्तु रूपातीतस्थानीयस्यापि परलिङ्कस्य स्वयभ्वाद्सिमषिरूपतायो-
तनाय तत्तहिङ्गःसाधारणाधारेषु कन्दृपद्निन्दुष्वप्यसाध्योदयोऽस्पीति
कथयितुं रिन्डुरूपादिषिशेषणत्रयमिति व्याख्येयम्‌ ॥ ४४ ॥ ४५ ॥
1 ४६ ॥ ४५ ॥

बीज चितययुक्तस्य सकलस्य मनोः पुनः ।
एतानि वाच्यरूपाणि कुलकौटमयानि तु ॥ ४८ ॥
जाय्रत्स्वप्रसुषुप्त्याख्यतुयंरूपाण्यमूनि तु ।

एतानि चतवारि लिङ्गानि बीजितयेन कूटत्रयेण युक्तस्य सकलस्य
चयोदक्षाक्षरस्य तुर्यस्य मनोवाच्यरूपाणि बाच्यवाचक्योरभेदात्तवभि-
्नानीति प्राञ्चः । वस्तुतः सकलशब्देन पश्चदराक्षर्येव वक्तु युक्ता ।
पूवंतन्तरे प्रत्येकबीजसाधनान्युक्त्वा संपूर्णमन्तरसाधनकथनपरे अन्थेऽस्या
एव ग्रहणाच् । तुये विद्याया अचुद्धारेणाप्रकरतत्वाच । बीलसितरदु्स्ये
तिविरोषणस्वारस्याच । तेन प्रत्येकसाधनानां प्रातिस्विकं तिरो
वासनाः; पश्चदकशीसाधकस्य तु भितयसमशटित्वेन चतुर्थी वासनेति
ध्येयम्‌ ¦! कुट सजातीयसमूहः । सजातीयेः इटं युथमित्यमरः ।
साजात्यं चेकज्ञानविषयत्वेन । तेन मातुमानमेयानीत्यथंः । कोटं

समष्टिः । तन्मयानि तदभिन्नानि । एवं जायदाद्वस्थारूपाणि ।
अवस्थालक्षणानि तु शिवसूच्ादिषु द्रष्टव्यानि ॥ ४८ ॥

एवं संपूण चक्रवासनागुक्त्वा तदधिष्ठिताया देव्या वासनामाह--
अतीतं तु परं तेजः स्वसविढदुदयात्मकम्‌ ॥ ४९ ॥
स्वेच्छाविश्वमयोहेखखचितं विश्वरूपकम्‌ ।
` चेतन्यमात्मनो रूपं निस्गानन्द्न्द्रम्‌ ॥ ५० ॥
अतीतं तं बिन्दुमतिक्रम्य स्थितम्‌ 1 परं तेजस्तेजसः प्रकारशकानामपि
सूर्यादीनां मनोन्तानां प्रकारके ज्योतिषां ज्योतिरिति श्रुतेः । स्वसंवि-

२१४ वामकेश्वरतन्बान्त्मतनित्याषोडशिकाणवः- [६ष र विश्रामः]

त्स्वेतराविषयकं सानम्‌ । उद्यात्मकयुद्येकस्वरूपं पडभावविकारर-
हितम्‌ । स्वेच्छयेवेक्चषणवत्तिमा्ेणेव सामय्रयन्तरमनपेक्ष्येवेति यावत्‌ ।
विभ्वमयोष्टेखो जगदात्पकं चित्रं तेन खचेतम्‌ । तदुक्तमभियुक्तेः-
निरुपादानसंमारममित्तावेव तन्वते ।
जगि नमस्तस्मै कलाश्छाष्याय शूलिने ॥ इति ।

विभ्वूपक सर्वात्मकं चेतन्यमात्मनो रूपं चेतन्यमात्मोति शिवसूते
प्रसिद्धं पं निसगनन्द्‌ः स्वामाषिकानन्दो नतु विषयसंपर्कादितः।
तेन सुन्दरं रमणीयम्‌ ॥ ४९ ॥ ५० ॥
मेयमातुप्रमामानप्रसरैः संङुचतस्ममम्‌ 1
शुङ्खाटरूपमापन्नमिच्छान्ञान करियात्मकम्‌ ॥ ५१ ॥

मेयादिचतुष्टयात्मना परिणतव्वेन म्ययितत्वादीषत्संकुचिततेजस्कम्‌ ।
तथाच श्रुतिः--“ पादोऽस्य विभ्वा भूतानि जिपादस्यामूतं दिषिः
इति । शृङ्खाटं जिकोणरेखाचयं तदेवतासमूहश्च । एतेनैव ब्धत्वा
दिच्छाज्ञानक्षियेत्यनेन तस्खमष्िरूपो बिन्दुरुच्यते । तेन यानि वामा-
दिचतुष्टयानि पूर्वमुक्तानि तानि स्वाण्यस्या एव खपाणीत्युक्तं
मवति १५ ५१॥

विश्वाकारपथाधारमिजसखूपरशिवाभ्रयम्‌ ।
कामेभ्वराङ्पयंङुनिविषश्टमतिदुन्दरम्‌ ॥ ५२ ॥
विश्वात्मना प्रथा परिणामस्तसयाऽऽधारः परिणाम्युपादानं निजं

स्वीयमेव परिणा मितावच्छेदकं रूपं तदात्मक्ो यः शिवः स एवा
ऽऽभ्रयो यस्य तत्‌ । शिवविशिष्टंशक्तेरेव जगत्कारणवत्ाच्छिवस्य कार-
णतावच्छेदकत्वमिति भावः \ स शिव एव कामकलान्त्मतः कामा-
ख्यो रिन्दुरितिद्योतनद्वारा शक्तेस्तदाभितत्वस्वरूपनिष्कषंमानाय तदेव
पुनः पदान्तरेणाऽऽह-- कामेति । अङ्कस्य पर्थङ्ःतोक्तिरप्यानन्दश्ल-
यनाधारत्वध्वननद्वारा कामाङ्यन््रण विज्ञेषं ध्वनयति 1. अत एवाति-
सुन्वरमित्युक्तमिति रहस्यम्‌ ॥ “५२ ॥

इच्छाशक्तिमयं पादामङ्कुशच ज्ञानखपेणम्‌ । .

` कियाराक्तिमये बाणधनुषी दधदुज्ज्वलम्‌ ॥ ५३ ॥

इच्छाया . एवाऽऽक्षातष्णारागादिप्यायतवेन बन्धसाधनत्वात्पाशरू-
पता 1 तदुक्तमभियुक्तै

[कषरविघ्रामः भरी भास्कररायोन्नीतसेतुयन्धाख्यव्यास्यानसहितः। २१५

आज्ञा नाम नृणां काविदाश्र्यमयशङ्खला ।
यया बद्धाः प्रधावन्ति मुक्तासितष्ठन्ति पङ्कवत्‌ \॥ इति ।

ज्ञानं विषया्चित्तस्य निवारकत्वादङ्कुशस्तन्निवारणं च विषयवै
` राग्यं विना न संभवति तच्च द्वेष एव । विरक्तेविषयद्वेष इति वच-
नात्‌ । तेन यत्पर्वपटलान्ते-

पालाङ्कुशौ तदीयो तु रागद्वेषात्मकौ स्मृतौ ।
दाब्दस्पशशदयो बाणा मनस्तस्यामवद्धनुः।

इत्युक्तं तद्िश्द्धम्‌ । बाणधनुषोः संयोजनक्रियायाः राब्दादिविष-
यमनोयोगूपक्रियायाश्रेकरूपत्वान्न पूर्वोत्तरोक्तवासनयो विरोधः ॥ ५३५

आभ्रयाभ्रयिभेदेन अष्टधामिन्नहेतिमत्‌ ।
अष्टारचक्रसंरूढं नव चक्रासन स्थितम्‌ ॥ ५४ ॥

आश्रयः कामेश्वरस्तस्य न पार्थक्येन पूजा तदायुधानां तु देव्यायुधैः
सह्‌ संमेठनेन पूजेति ध्वनितम्‌ । कमेश्वरायुधवेशिष्टयेनापि िपुरसु-
न्दर्या एव निर्देशात्‌ । तस्या एव शृङ्गारखूपतोक्तेस्तद्वीत्याऽष्टारचकरे
संरूढत्वं बिन्दुचक्रातीतत्वेन तु दख्पेण नवचक्रीरुप आसने स्थित-
त्वम्‌ ॥ ५४ ॥ |

एवप्रकारेण संपूर्णस्य चक्रस्य देव्याश्रोक्तां वासनायुपसंहरन्नावर-
देवतानां वासनायुपदिशिति-

एवंरूपं परं तेजः ्रीचक्रवपुषा स्थितम्‌
तदीयशाक्तेनिकरस्फुरदूर्मिसमावृतम्‌ ॥ “५ ॥
एवमुक्तप्रकारेण परं तेज एव चक्रश्शरीरकमभूत्‌ । तदीयानां चक्रसं-

बन्धिनीनां शक्तीनामणिमादीनां निकरात्मना स्फरन्तीमिरूर्मिभिरत
एव कामेश्वरीसरस्वत्यभिन्नाभिः समावतं, भावयेदिति शेषः । अचर
वासनायुभगोदयादिन्थेषु तच्छराजादितन्त्ान्तरेषुपनिषत्सु च बहुविधा
वासनां उपलभ्यन्ते ताः सर्वां यद्यपि सर्ववेदान्तप्रत्ययाधिकरणन्या-
येन बह्मविद्याया मेदामावादुपसंहर्तुं प्राचां टीकाकाराणां [व्याख्यानं
तथाऽपि] यन्थविस्तरैकफछक मित्युपेक्षितमस्माभिः ॥ ५५ ॥

अथेदानीं प्रत्यावरणं भेदेन पजनीयानां दज्ञामुद्राणां वासना उप-
दिदिध्वुमदरापदं निक्त

२१६ ` यामकेश्वरतन््रान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः- [६ष विश्रामः]

चिदात्मभित्तौ विश्वस्य प्रकाश्ामज्ञने यदा ।
करोति स्वेच्छया पुणविरिकीषांसमन्विता ॥ ५६ ॥
कियाश्क्तिस्तु विभ्वस्थ मोदनाद्रावणात्तदा ।
यदा तावबिच्छक्तिः स्वात्माभिन्नायां भित्तावधिकरणे स्वेच्छया
पवक्तिक्षणानन्तरं विकारान्पूर्णानिच्छन्ती विश्वमयोेखस्य प्रङ़ा-
शामरशने करोति । तथा च शक्तिसू्रम- स्वेच्छया स्वभित्तौ विश्वमु-
न्मीटयतीति । अच स्वेच्छयेतिपदुमुपादानादिनिरपेक्ष्यपरत्वेन तद्ध ष्ये
व्याख्यातम्‌ 1 तचेक्चषणमावेणेत्यत्रैव पर्यवसितम्‌ । तदा रैव क्रियाश-
क्तेर्भूत्वा दिभ्वस्य मोद्नद्रावणरूपधमंदरयविरिष्टा सती मुदाख्या
मव तीत्युत्तराधस्थितपदद्रयापरकरषेणान्वयः । अयं मावः- विश्वस्य हि
षडमावविकारा यास्कादिभिः परिगणिता अस्ति जायते वर्धते विप-
रिणमतेऽपक्षीयते नश्यतीति । तेषु प्रथमः सत्तारूपो भावविकारो
विश्वस्य सावेकालिकः । प्रलयकाठेऽपि बीजमावेन विश्वस्य सत्वात्‌ ।
ततश्चान्ये पञ्चिव विकाराथिकीर्थिताः । तेषु द्वितीयो विकारा(सा)
तमको मि(वि)कारः प्रकाश इत्युच्यते 1 अस्फुटस्फुटीकार इति तक्ष.
णात्‌ । तुतीयो विकार एवाऽऽमर्ञनम्‌ । इदंतया हद््यगमी माव इति
वद्धौक्ततह्क्षणस्यावयवशः साङल्येनेदमित्थमित्याकारकन्ञानविषयता-
वच्छेदकधर्मे पयवसितायां कलामिवद्धावेव सामञ्जस्यात्‌ । तथा
च चरिपुरसुन्दयाः स्वान्तःस्थितसशटिसत्ताप्थयालोचनोत्तरं विश्वस्य द्विती
यादिविकारविषयिणीच्छोत्पद्यते । सेयं बविचिकी्षां । नच विकारेच्छ-
योर्भिन्नकततुंकत्वेन सन्परत्ययानापत्तिः ।. सन्प्रकरृतेव्युपुष्ठकरोतेरन्तभा-
वितण्यथत्वात्‌ । विश्वात्मना स्वस्या एव परिणाम इतिसिद्धान्ताचुसा-
रेण समानकतुंकत्वस्याप्युपपततेर्वा । ततो विश्वस्योत्पस्यभिवद्धी क्रमेण
करोति ! ते एते एव प्रकाशामरने अनुमोदते ततो विश्वं दाव-
यति च । अनुमोदनं नाम स्वेतरकियमाणक्रियानुकल्यं, द्रावणं नाम
घनस्य संक्रुचितस्य प्ररिथिटावयवतभसारः 1 सोऽयमेकरसीभूतस्य
विश्वस्य षट््धिशद्धाकरणातसमकः । तदैकरस्यं द्रावणमितिवद्द्रोक्त-
क्षण्छ्यटरंहटः पयवसाययितुं युक्तत्वात्‌ । इत्थं चेहशमोदनद्रावणा-
त्मकधभंद्रयविशिषटोक्तरूपकियाज्क्त्यभिन्ना अिपुरसन्द्येव मुदापदवा-
च्येति ॥ ५६॥.
अथ युद्रासु सवसंक्षोभिण्या. एव प्रथमावरणदर्शनीयत्वेन. प्राथ-
भ्येऽपि सवेव्यापकत्वा्यभिप्रायेण निखण्डामुद्धाया .एव तुतीयपटले पूर्वे

[ध्षरविभामःभ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः । २१७

वाणतत्वेन पूर्व॑क्टप्तकमानुसारेणेव वासना उपदिदिश्ुशिखण्डाया
वासनां प्रथममाह-
मुद्राख्या सा यदा संबिदस्विका चिकलामयी ॥ ५७॥
चरिखण्डारूपमापन्ना तदा संनिधिकारिणी ।
सवेस्य चक्रराजस्य व्यापिका परिको्तिता। ५८ ॥
ताहशकरियाशक्त्यभिन्ना संषिद्म्बिका विच्छक्तिरूपा माता यषा
चरिकटामयी कलाजयप्रचुरा जाता, ई॑क्षणविशिष्टा जातेति यावत्‌। तदा
तिखण्डारूपमापन्ना 1 मुदात्वस्रामान्यधमं एव सामानाधिकरण्येनेक्षण-
स्यापि मेलनेन तादश धमंवि शिष्टा देवी विखण्डेत्युच्यत इत्यर्थः । संनि-
धिदुवतातेजःसांनिध्यं, सवाविरणकशक्तिमरी चिकाया महादेव्या आहूाने
विनियुक्तत्वदिव सर्वचक्रव्यापिका भवति । अवरक्षणस्य वामादित्रय-
सम्टिरूपत्वात्ताः प्रक्ांज्ञा दुक्षिणाङ्गुयः । इच्छादिचयसमषिरू-
पत्वात्ता विमर्श वामाड्गुयः । तासामेकत्र संयोजनादुीक्षणस्य
ताद्रशितययुगरेक्यरूपता चेति वासना ध्वनितेत्याह्कः । वरतुतस्तु
तन्बभेदेनाङ्‌गुलिविन्यासवैलक्षण्यस्य बहुलमुपटम्मात्सवासुगमकषट्टो-
पपत्तेरसभवाक्कचित्कवित्समवन्त्या अपि तस्या मृटक्रताऽनुहिखितत्वे-
नाप्रयोजकत्वादडगुलि विन्यासमारादुपकारकं कु्व॑न्मूलाक्तां वासनां
सं स्मरेदित्येव तु तचम्‌ । इतरन्मन्दजनदिभ्वासायेवेति ध्येयम्‌ ॥। “७ ॥
॥ «< ॥१
सर्वसंक्षोमिणीमुद्रावासनामाह-
योनिप्राचर्यतः सेषा सर्वसंक्षोभिका पुनः ।
वामाकशक्तिप्रधानेयं द्वारचक्रे स्थिता भवेत्‌ ॥ ५९ ॥
सा स्षियाशक्त्यमिनच्रैषाऽम्विकाशक्तिरेव यदा योनिप्राचयेतः प्रच
रपदार्थनिष्ठतत्तद्धर्मावच्छिन्नकार्यता निरूपितकारणतावच्छेदकधर्मबाह-
ल्येनावलोकषयते तदा सर्वसक्षोभिका भवति । सर्वेजनिकेति यावत्‌ ।
अत एव वामाराक्तिप्रधाना वाऽवलोक्यते तदा स्व॑संक्षोभिका भवति ।
वामायाः सजंनाभिमानितवात्‌ । एकैक स्मिन्चङगषठे कनि्टिकामध्यमा-
नामाययोजननेकेकस्मिन्दस्ते योनिन्नयमिति षडभिर्योनिभिः कारणतापरा-
चुर्यं॑स्मर्तव्यमिति भावः । मधभ्यमयोरनामयोः कमिष्टयोश्च योगा.
द्योनित्रयमेवेति प्राचामुक्तिस्तु परवंचतुःशक्त्यक्तमृद्रो द्धारविरोधादनाद्रः
णीया ।॥ ५९ ॥
२८

२१८ वामकेश्वरतन्त्रान्तगैतनित्याषोडशिकार्णवः-[६ष °विश्रामः|

स्वविद्वाविणीमुद्रावासनासाह-
छम्य विश्वस्थितिकरी ज्येषठाप्राचु्थमास्थिता ।
स्थूलनाद्कटारूपा सवासु्रहकारिणी ॥ ६० ॥
सवां्ञापूरकास्ये तु सेषा स्फुरितविग्रहा ।

छ्वब्धस्योत्पन्नस्य विश्वस्य स्थितिकर्ची । अत एव स्थित्यभिमानि-
ज्येष्ठाप्राञ्चयमास्थितवती । अङ्गी चतुष्टथस्य कजत्वात्‌ । चिकोण कजञ-
भूतायाः पूवरेखायाः स्थितिरूपत्वात्‌ । शब्दस्य सुक्ष्म रूपं नादः , स्थूलं
रूपमक्षर, तेन स्थूलनादों, अकारायाः स्वरास्ते कलासख्याः पोडश्च ।
अकारादिषाडशाक्चरशूपेति यावत्‌। सेषेतिपदेन मुद्राहारीरघटकसामान्य-
धर्मवच्वमुच्यते । ईदश विशेषसामान्यधर्मयोर्योगेन सर्वानु्रहकारिणीत्यु-
र्यते । असुय्रहो नाम बिद्रावणम्‌ ॥ ६० ॥

सवाक्षिणीमुद्रावासनामाह-

ज्येष्ठावामासमत्वेन सुष्टैः प्राधास्यमाधिता ॥ ६१ ॥
आकर्षिणी तु मुद्रेयं सर्वसंक्षोभिणि स्थता ।
सक्षोमद्रवणयुद्रापदश्क्ष्वतावच्छेदककोटिप्रषिषटयोर्धमेयोरभयोरपि
सर्वाकर्षणमुद्रापदशस्यतावच्छेदककोरौ प्रवेकः । परंतु न तयोः सम-
प्राधान्यम्‌ । नापि बिशेषणविरोष्यभावे विनिगमनाविरहः । अपित
उ्येष्ठाविशिष्टवामावत्वमेव निवेश्यम्‌ । तेन सष्टर्विरशेष्यत्वेन निवेहयत्वा `
द्रामा चिह्लस्याङ्गुलि चतुषट्यवक्रतवस्य सर्वोपरि प्रदक्शंनमुपपद्यते । सेयमा-

कपिणीति प्रसिद्धा युद्धा सर्वसक्षोभिषि सर्वसेक्षोभणरख्यचकरे स्मृता
स्थिता 1६१ ॥

सषविशकरीमुद्रागासनामाह-
व्याोमद्रयान्तरालस्थषिन्दुरूपा महेश्वरि ॥ ६२ ॥
शिवशक्त्यात्मसंश्टेषाहिन्याविरप्री स्मृता ।
चतुदंशारच करस्था संविदानन्दविहा ॥ ६३ ॥

यावान्वा अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तहदय आकारा इति श्रतो
प्रसिद्धा बिन्दुरूपेण विद्यमाना परस्परगाहाग्लिष्टशिवश्षक्त्युभयास्मिका
भव्राऽत एवाऽऽनन्द विहा संविदहिष्यावेशकरीत्यच्यते । प्राश्चस्त-
षट्‌ चक्रान्तरालस्थव्योमपश्चक्े दयोद्रंयोमध्य एकेको रिन्डरस्ति तदपे

त्यं इत्याहुः ॥ &२ ॥ ६३ ५

[ पव गवश्रामः श्रीभासकररायोन्नीतसेतुषन्धास्यष्यास्यानसहितः। २१०

सर्वोन्मादनमुद्रावास्नामाह-
बिन्धन्तरालविलसत्सृक्ष्मरूपशिखामयी ।
ज्येष्ठाशक्तिपरधाना तु सर्वोन्मादनकारिणी ॥ ६४॥
द्शारवक्रमास्थाय संस्थिता वीरवन्दिते !
उक्तबिन्दोर्मध्ये विटसन्ती सक्ष्मरूपा शिशा तस्य मध्ये वद्िशिखा
नीवारल्ूकवत्तन्वी विश्रुतो प्रसिद्धा । तन्मयी ज्येषटाकशक्तिप्रधाना 1 अत
एवानामातजनीयुगाभ्यामृजुभ्यामुपलक्षिता देव्येव सर्वोन्मादनमुद्रा बहि
दक्ञारे स्थिता ॥ ६४ ॥
इयमेव वामाति प्रधाना चेदनामातर्जनीभिर्वक्राभिरुपलक्षिता महा-
ङरोत्युच्यत इत्यवानयोर्भेद्‌ इत्यभिपरत्याऽऽह-

वामाशक्तिप्रधाना तु महाङ्कुशमयी पुनः ॥ ६५ ॥
तद्रद्धिश्वं वमन्तीसा द्वितीये त॒ दश्षारफे।
संस्थिता मोदनपरा मुद्रारूपत्वमाभिता ।॥ ६६ ॥
गिन्द्रन्तरालवेटसत्घुक्ष्मरूपशिखामयी ।

अचर मोदनपरेत्यवयुत्यानुवादो युव्रापदप्वत्तिनिमित्तस्य साभान्य-
धर्मस्य विशेषधर्भेः सह सामानाधिकरण्येन वाच्यतावच्छेदककोरौ
प्रवे इत्यस्य स्मारणा्थंः; । सुगममन्यत्‌ । अच बिन्द्रन्तरालेत्य्षं क्वि
पुस्तके न हर्यते । प्राञ्चस्तु मूटाधारबह्यरन्धस्थपद्मकणिकयोमध्य-
गतौ स्वय॑भूलिङ्कपरलिङ्रूपो द्वौ भिन्द । तदन्तर्विलसन्त्यावम्बिका-
शान्तारूपे अप्रृतकुण्डटिन्यावेव शिखे तन्म यीत्यरथं इत्याहुः ॥६५॥ ६६॥
खेचरीमुदावासनामाह-
धर्माधर्मस्य संघटदुत्थिता वित्तिरूपिणी ॥ ६७ ॥
विकल्पोत्थकियालोपरूपदोषविघातिनी 1
विकल्परूपरोगाणां हारिणी खेचरी परा ॥ ६८ ॥
सवरोगहराख्ये तु चरे संकिन्मथी स्थिता ।

ध्मोधर्मौ पुण्यपापाहष्टजनकक्रिये तयोः समाहारो धर्माधर्म तस्य
संघड़ एकज्ञानीयेकधममीव च्छिन्न विशेष्यतानिरूपितप्रकारिता ! ताहश्-
प४कारिताक।वयं धर्मा वाऽधर्मो वेति संशयादिति यावत्‌ । उत्थिता
ताहशसंशयोत्तर जाता, वित्तिरूपिणी दिशोष्दर्दनातमकप्रमाङरूपा धर्म-
त्वव्या०९विहिततयवानयमित्याकारिका, अयं धम . पेत्याकारकनिश्चय-

२२० वामकेश्वरतन्त्रान्तगंत नित्यापोड शिकाणेवः-| ष नविश्रामः]

रूपा वा । सा च गुरुद्यालक्ष्यतन््राध्ययनजन्या । विकत्पोऽसद्धिषयकं
जानम्‌ । शब्दमाचानुपाती वस्तुशून्यो विकल्प इति योगसूघात्‌ । पूर्वो
्तसंशायेऽघमंकोटिरित्यर्थः । अधर्मत्वविशशि्टीपास्तेः खपुष्पत्वात्‌ । तहु-
त्थस्तज्नन्यो यः क्रियालोपो विकल्पप्रयुक्ता्रद्धयाऽनाद्रेणान्यथाकः-
रणम्‌ । तेन रूष्यन्ते जन्यन्ते ये दोषाः पापादष्टान्यामुष्मिकदुःखप्रदानि
तेषां षिघातिनी विकल्पजन्यरोगाणामेहिकढुःखपरदानामाधिव्याधीनां
च हारिणी ताहशशसंशयेऽधर्मकोट्यंरोन जन्यानि यानि पापानिये च
रोगास्तेषां सर्वेषां नारं कुर्घती या विशेषदश्ेनास्मिका प्रमा तव्‌-
भिन्ना संविन्मयी निर्विषयज्ञानपराक्षियाकशक्त्यभिन्ना चिपुरसुन्दर्यैव खेच-
रोगुद्रा भूत्वा सर्वरोगहरे चक्रे स्थितेत्यर्थः। प्राश्चस्तु धर्म; शिवमिष्ठता-
च्छक्तेः । अधर्मो निधर्मकत्वाच्छिवः । तत्संघडः सामरस्यं, विकल्पः
संशयस्तदुत्थाः किया नित्यनैमित्तिककाम्यूपास्तासां लोपे यत्पापं
तद्विधा तिनीत्यथंमाहूः ! तेन बाहुद्रयपरिवर्तनरूपसंघडः शिवशक्तिसा-
मरस्यस्योक्तसंश्षथस्य वा स्मारकः संस्तदीयाङटलिसयोगसविषव उक्तमर्थं
साकल्येन यथा स्मारयति तथाऽभ्यस्व मुदां प्रदृशयदिति भावः ॥ ६७॥
॥ ६८ ॥
वीजमुद्रावासनामाह-
शिषज्क्तिसमग्टेषस्फुरदोमान्तरे पुनः ॥ ६९ ॥
प्रकारायन्ती बिश्व सा सृक्ष्मरूपस्थितं सदा ।
बीजरूपा महासद्रा सर्वसिद्धेमये स्थिता ॥ ७० ॥
वटबीजस्यान्त्रेऽपि किविद्योमास्त्येव । तस्य विभुत्वात्‌ । तस्मि-
न्सूष्ष्मतमेऽवकारो वक्षः सवोंऽपि सृक्ष्मस्थस्तिष्ठती ति स्थितिः । तददु-
छान्तानुगुण्याभिप्रायेण जगद्रीजस्य परस्पराभिन्नाश्टेषश्ािनः शिवकश्ष-
क्तिथुगुलस्यान्तः स्फुरद्योमान्तर इत्युक्तम्‌ । वस्तुतो व्योम्नो ऽपि सृष्टयन्त-
गतत्वेन बीजद्श्चायां तहुत्पत्तेरमावेन शिवशाक्त्योगगभं इत्येव विवक्षि.
तम्‌ । विश्वस्य प्राथमिको यः सत्तातममको भमावविकारस्तदमिमानवैश्ि-
श्येन देभ्येव बीजमुदेव्युच्यत इत्यर्थः ॥ ६९ ॥ ॥ ७० ॥
योनियुद्रावासनामाह-

संपूणंस्य प्रकारास्य लामेमूमिरियं पुनः ।
` . योनिमुद्रा कलारूगा स्वांनस्दमये स्थिता ॥ ७१ ॥ `

[ ६षनविश्रामःभ्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। २२१

कामकलास्वरूपवणंनावसरे कलापद्वाच्यत्वेन या प्रदहता तद्रू
पेयं योनिमुद्रा । अत एव संपूर्णस्य प्रकारस्य परशिवस्य लाभभूमिः
प्रा्तिकारणम्‌ । अत एव च सर्वानन्दमयचक्रे स्थिता ॥ ७१ ॥

अस्या एव योनिदेवताया मुद्राख्पत्वे हेतुमाह-

क्ियाचेतन्यरूपत्वादेवं चक्रमयं स्थितम्‌ ।
इच्छारूपं पर तेजः सवदा भावयेदबुधः ॥ ७२ ॥

ूर्वाक्ता या करियारक्तिर्मोदनद्ाघणविशिष्टा तष्रूपं यच्चैतन्यं तचे
सति कलटाद्पत्वस्यैव योनिमुद्ापद्वाच्यत्वादित्यर्थः । मुद्रातसामा-
न्यस्य सर्वमुद्राश्रीरे निविष्टत्वादिति भावः) अचेदं बोध्यम--वासना
नाम सृष्ष्मं ख्पान्तरं यथाऽङ्कशस्य द्वेषो ज्ञानं वा । तचास्येतादरामेव
रूपान्तरमित्यर्थं लौकिकप्रमाणानामप्रसरादलोकिकाषवचनप्रमाणकमे-
वाऽऽस्थेयम्‌ 1 ताहश्षप्रमाणद्रयोपटम्भे तु दयोरपि प्रामाण्याविशेषादेव
दे अपि वासने एव । यन्न व॒द्धेस्तच्र तच स्थूलखूपवासनयोः साधारणो
धर्मो हेतुत्वेन लिख्यते । यथाङ्कशस्य ज्ञानात्मकत्वे मनोमयगजनिवा-
रकत्वादिः । सोऽपि हेतूतेक्षामाजं हेव्वधिकरणन्यायेन स्वार्थतात्प्यहीन
एव नतु वास्तविकः । एवं सति-

चिराचामति तद्गृह्णात्यस्तिभातिपिय्रयम्‌ ।
यत्पुनः परिमा द्विनांमरूपे जहाति तत्‌ \

इत्यादिरीत्या स्मृस्युक्तमिखिलाहिककर्मसु कीलाविन्वंभरबोधसारा-
दियन्थेषु कविभिः स्वकपोटकल्पनया लिख्यमाना वासनाः स्वरूपो-
सपरक्षामाच्व्वेनाठकारान्तरवचचमत्काराधायिका अपि यथा नानुष्ठानो-
पयोगिन्यस्तथा प्रकृतेऽपि मठे तन्वान्तरे चाहष्टाः पाचीनैिख्यमाना
अपि वासना भूयस्योऽस्माभिरुपेक्सिता इति न तच भद्धाजाडयेन भ्रमि-

तव्यम्‌ । इदानीं यदा सा परमा शक्तेरित्युपक्रान्तां चक्रवासनामुपसं-

हरति--एवमिति । परज्योतिषो देव्या इच्छयैव सर्वस्यास्य चक्रस्यो-
त्पन्नत्वादिच्छाविरशिष्टा देव्येव सर्वचक्रसूपे ति सवैदाऽ5 सुप्तया भतेश्च
बुधो भावयेदित्यर्थः \ ५२ \)

एवं चतुःशत्यां सकट बाद्यगतं मध्यगतं चेति विविधं चक्रं पर्वपुर्वा-
शक्तस्योततरोत्तरं पजनीयत्वेन कथितम्‌ । तदिदं सवासनं प्रजयितुरपि
तुख्यमितिध्वननाय तज्चैविध्यं तस्रसङ्खान्रवधाववं चोपदिदिति-

२२२ वामकेश्वरतन्ान्तर्गतनित्याषोडरिकार्णवः-[९ष०विध्रमः]

जिधा च नवधा चेव चक्रसंकेतकः पुनः ।

विकोणे बेन्द्ृवं श्छिष्टमितिबह्याण्डपुराणीयोक्तवचनरीत्या सकल-
चक्रं मन्वस्रारिचक्रे बाह्यमध्यगतपद्बाच्येऽन्तर्रतम्‌ । बाद्यमध्यगतः-
स्यापि शक्त्यनठात्मकथोनिनवकत्वाविशेषान्नवयोन्यात्मकचः, एवान्त-
भविः । |
दवारं मनसि निधायारसदेहयाय संक्षेपविरतराभ्यां बेविध्यं द्विवारं
वर्णयति-
वद्धिनेकेन शक्तेभ्यां ह्ाभ्यां चैकः परः पुनः 11 ७३ ॥
तैश्च वह्विचरयेणापि शक्तीनां ्ितयेन च ।
पद्मद्रयेन चान्यः स्याद्‌ मूगृहधितयेन च ॥ ७४।४
पञ्चशक्तिचतुर्वदहिपद्मद्यमहीचयम्‌ । `
इति परणं महाचक्र ततमकारः प्रवृते ॥ ५५ ।।
तत्राऽयं नवयोनि स्यात्तेन द्िदशसंयुतम्‌ ¦
मनुयोनि परं विद्यात्तृतीये तदनन्तरम्‌ ॥ ७६ ॥
अष्टद्यष्टदलोपेतं चतुरघचयान्वितम्‌ ।
चक्रस्य िप्रकारत्वं कथितं परमेश्वरि ॥ ७७ ॥
वद्धिरेको दे शक्ती चेत्येकः । परस््वेतेखिभिरन्येः षडभिश्चेति मिि-
त्वा नवभिर्भव ति । अन्यस्त्वेते्नवभिः पद्मद्यभूच्चयाभ्यां च भिटितः।
अस्यैव विवरणं पञ्चशक्तीति । तेन नवयोनिना द्िदश्षाराभ्यां च संयुतं
मनुयोनि द्वितीयम्‌ । सुगममन्यत्‌ ! शिन्दुयोगस्तवरुक्ततवाःवेशषाचकः-
चयेऽप्यन्वेति ॥ ७३ ॥ ७४ ॥ ७५ 1 ७६ ।1 ७७ ॥
अस्मिश्वकरे प्रथमं बिन्दौ प्रधानदेवतां पूजयित्वाऽऽरणदेवता एज-
नीयाखु द्रौ क्रमौ । तत्र नवयोन्यादिभुगृहान्तपूजने सृशिकिमः । सृष्टर-
नेनैव कमेण वणितत्वात्‌ । तद्वीपरीनस्तु सहारक्रमः । उभयविधाऽपि
पूजा युक्तेवेतिद्योतनाय कमदरै विध्यसुपपादयति-
| सृष्टिः स्यान्नवयोन्यादिषृथ्व्यन्तं संहतिः पुनः ।
प्रथ्व्यादिनिवयोन्यन्तमिति शाश्ञस्य निश्चयः ॥ ७८ ॥
एतत्समश्िरूपं तु चिपुराचक्रमुच्यते । .
| यस्य विज्ञानमाचेण चिपुरान्ञानवान्भवेत्‌ ॥ ७९ ॥
॥ ७८ ५.७९ ॥ | व,

( ज्तन्विभामः भी्ाप्ट्खरायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसदहितः। २९२

इदानीं कमप्राप्तं नवविधतवं तन्नामानि चोपरिशति-
चक्रस्य नवधात्वं च कथयामि तव प्रिये !
आदिमं भूचयेण स्यादद्वितीयं षोडशच्छदम्‌ ॥ ८० ॥
अन्यदृ्टददलं प्रोक्तं मनुकोणमनन्तरम्‌ ।
पञ्चमं दकोणं स्यात्वष्ठं चापि दक्षारकम्‌ ॥ <१ ॥
सप्तमं वसुकोणं स्यान्मध्यञ्यस्रमथा्टमम्‌ ।
नवमं जयञ्मध्यं स्यात्तेषां नामान्यतः णु ! ८२ ॥
वेटोक्यमोहनं चक्रं सर्वाशापरिपरकम्‌ ।
सर्व॑क्षोभक्ररं देवि सवंसोमाग्यदायकम्‌ ।॥ ८३ \
स्वाथसाधकं चक्रं स्वैरक्षाकरं तथा ।
सर्वरोगहरं गौरि सर्वसिद्धिमयं तथा ॥ ८४ ॥
सवांनन्दमयं चापि नवमं शुणु सुन्दरे ।
अत्र एज्या महादेवी महाचिपुरसुन्दरी ॥ ८५ ॥
पर्रिपूर्णं महाचक्रमजरामरकारकम्‌ ॥
अत्र वेलोक्यमोहनादयः संज्ञा योगरूढास्तादुशार्थविशिष्टत्वेन
भावनीयानीत्येतदध्वननार्थं बक्ष्यमाणन्यासोपयोगार्थं चोक्ताः । निगद्‌-
व्याख्यातमेतत्‌ ॥ ८० ॥ ८१ ॥ ८२ ॥ ८३ ॥ <४ ॥ <५॥
चक्रसकेतमुपसंहरति-
एवमेष महाचक्रसकेतः परमेभ्वरि ॥ ८६ ॥
कथितख्िपुरादेष्या जी वन्युक्तिप्रवर्तकः
इति भीनिव्यापोडशिकाणवस्य षष्ठः पटलः
स्वस्य चिपुरादेव्यमेदाभिप्रयेण स्वकथितोऽप्यर्थस्तयेव कथित इत्यु-
क्तम्‌ । चिपुरादेब्या इति षष्ठी वा । एतत्सकेतज्ञानफटं जीवन्भुक्तिरिति
सर्व शिवम्‌ ॥ ८६ ॥
इति श्री मास्करोन्नीते नित्याषोडशिकाम्ुधः ।
व्याख्याने सेतुबन्धास्ये विश्रामः षष्ठ ईरितः ॥ ६ ॥
अय सप्तमा विश्रामः ।
एवं साथषडकीत्या ग्टोकेश्चक्रसकतरलद् क्रमपाप्त मन्नरसंके-
तमुपदिदिश्चुः शिष्यावधानाय प्रतिनानीते-- (नि

२२४ वामकेश्वरतन्त्रान्तग॑तनित्याषोडरिकार्णवः-[ ऽप ० विश्रामः]

भ्रीभेरव उवाच- |
मन््रसंकेतकं दिव्यमध्रुना कथयामि ते ।
यद्वेत्ता चिपुराकारो वीरचकेश्वरो भवेत्‌ ॥ १ ॥
सकेतकमिव्यज्ञाता्थे कप्रत्ययः । अद्यावधि केनाप्यज्ञातं ते त्वदीयं
मन््रसंकेते ते कथयामि । वीरा उपासक्राः । तेच सकलादिभेदेन
विविधाः । तेषु शुद्धा उत्तमाः । अत एवते वीरसमृहस्येभ्वराः ।
तादृशो मन्त्रसकेतज्ञानेन भवति । अत एव च स चिपुराकारखिपुरासा-
खप्यमुक्तेमान्‌ । उपलक्षणमेतत्सायुज्यादेरपि ॥ १ ॥
एक एव मन्त्रो नवचकेश्वरीरूपोपाधिमेदान्नवधा जातः।ते च
मन्त्राः प्रथषपटल एवोद्‌ धृतास्तान्नाममात्रेणोदिशति-
करश्युद्धिकरी त्वाद्या द्वितीया चाऽऽतरक्षिका ।
आत्मासनगता देवी तुतीया तदनन्तरम्‌ ॥ २ ॥
चक्रासनगतः! पश्वात्सवमन््रासनस्थिता ।
साध्यसिद्धासना षष्ठा मायालक्ष्मीपरामयी ॥ ३ ॥
मूतिविया चसा देवि सप्तमीं परिकीर्तिता ।
अष्टम्यावाहनी विद्या नवमी भेरवी परा ॥ ४॥
मठिया तथाऽऽख्याता चेलोक्यवशकारिणी ।
आदु सत्तमी मूर्तिबिदयानान्नी तत नोद्धता । एकस्या एवानुद्धारे
घीजं तु ततेवाऽऽवाहनप्रकरणे वणितमस्माभिः ! तामिहोद्धरति-मायेति।
माया हृष्धेखा । लक्ष्मीः भीबीजम्‌। परा बालातुतीयबीजम्‌ । एवमक्षर-
त्रयामिका मृतिविद्या । भेरवी भैरवस्य परशिवस्य पत्नी जिपुरखन्द्री-
रूपेत्यर्थः ॥ २॥ ३॥ ४॥
एतासां विद्यानां न्यास्रयोर्विनियोगमाह-
| एवं नवप्रकारास्तु पूजाकाले प्रयत्नतः ॥ ५ ॥
एताः क्रमेण न्यस्तव्याः साधकेन कुलेभ्वरिं ।
पाद्ाय्रजङ्घाजानृरूगुदलिङ्गायकेषु च ॥ ६ ॥
आधारे बिन्यसेन्मूर्तिं तस्यामावाहनीं न्यसेत्‌ ।
मूलेन व्यापकन्यासः कर्तव्यः परमेश्वरि ॥ ७ ॥
अचर पजाक्राल इत्यनेन प॒जामध्यस्थो जपकाल उच्यते उत्तरपटले
हि कालभेदेन चतुर्विधो न्यासो वक्ष्यते । तज जपकाले चतुर्थंश्चतुदंश्ञा-
वयवकः करश्ुद्ध्यादिको न्यासो विधास्यते । परान्यासोत्तरं चक्रेश्वरी-
न्यासौ कार्यो । अन्ते तु बादरायण . इति न्यायात्‌ ¦ क्टप्तक्मेष्वक्लत्त~.

॥।

[जतविभामःभ्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धश्यन्याख्यानसदहितः। २९५

क्रमोऽभिनव आपतक्चस्ते निवेश्य इति तदथात्‌ । अत एवं चतुणामपि
न्यासानां पूजाकाठ एव विधिरितिपक्षान्तरेऽपि करज्युद्धचा दिन्यासान्त
एव निवेशः । पुजाकाटशाब्दो यथाश्रुत एवास्तु न जपकालोपलक्षक इस्या-
ग्रहे वणिमादिन्यासोत्तरमेवेतयोनिवेश इदि मम्तव्यथर्‌ । पदं पादाययो

जंङ्घयोजामुनोश््वोगंदे लिद्काये देतिक्रमेण षटविद्या न्यस्य मूलाधारे
सप्तमीं विद्यां दिन्फस्य सप्तम्या उपर्यटमीं विदां विन्यस्य नवम्या मूल-
विद्यया सर्वाङ्घ व्यापकन्यासः कतव्य इत्यथ; ॥५॥६॥७॥

न्यासान्तरमाह-

अङ्कुलादिषु पूर्वोक्तस्थानेषु परिचिन्तयेत्‌ ।

चक्तेभ्वरी समायुक्तं नवचक्तं पुरोदितम्‌ ॥ ८ ॥

अक्रुलं षिपुराधारं स्वाधिष्ठानं मणिपूरमनाहत विश्युद्धि रिन्दरयोनि-

राज्ञा चेति नवस्थानेष्वपि क्रमेण तत्तद्वियान्ते तत्तचक्रेश्वरीतत्तचक्र-
नामनी उदिख्य न्यसेत्‌ । अम्‌ , आं, सौः, अिपुरासहिताय अलोस्य-
मोहेनचक्राय नम इत्यादयो मन्त्रा ङ्याः । बाह्याङ्गेषु तत्तन्मन्न्रान्तेऽ-
नामिकाषङ्ुष्ठाभ्यां स्पहरूपो न्यासः । आन्तरङ्कषु तु स्परासंभवाञे
न्तनरूप एवेत्याकयेन परिचिन्तयेदिव्युक्तम्‌ । उक्त च दुक्षिणामू्ति
संहितायाम्‌-

पुष्पर्वाऽनामया बाऽपि मनसा बा न्वसेदणुम्‌ । इति \

अच च दैदताशरीरे न्यासदक्ञायां पुष्पैः, स्वस्य बहिःशरीरे न्यासः
दुरायामनामया, स्वस्यैवान्तःशारीरे न्यासदश्चायां मनसे तिव्यवस्थित-
विकल्पार्थो वाक्षब्द इति संप्रदायः \ अनामायामङ्खषटयो गों बचनान्तरो -
पसंहारसिद्धः ! नदावयवकं चक्रमिति मध्यमपदलोपी समासः) भ्रीच-
क्र मित्यर्थः । तेनेकवचनोपपत्तिः । एकवचनिर्दश्प्रयोजनं तु बिन््ध-
चन्द्रादिषु द्वितीयवारं नवचक्रेभ्वरीमच््राणां न्यासो मा परसाङ्कीदेति।
अन्यथा तेषामपि अैटोक्यमोहनादिचक्रषिमावनस्थलत्वाविक्ेषादकु-
लादिष्वित्यादिपदभ्राद्यतवाषिशेषाच पुनन्यासन्तरपरसक्तः । पराश्चस्त्वा-
इः- नव चक्रमित्येकवचनमापंमिति ॥ < ॥

तासां चकश्वरीणां कमेण नामान्याह-

आसां नामानि वक्ष्यामि यथानुक्मयोगतः \
तचराऽऽदया पुरा दवी द्वितीया निपुरेश्वरी \ ९॥

२२६ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गेतनित्याषोडशिकार्णवः- [ऽप ० विश्रामः]

तृतीया च तथा प्रोक्ता देवी जिपुरखन्द्री ।
चतुर्थीं च महादेवी देवि तिपुरवासिनी ॥ १०॥
पश्चमी अिपुराश्रीः स्यातषष्ठी चिंपुरमाटिनी ।
सतम, चिपुरािद्धिरषमी जिपुराम्बिका ॥ ११॥
नवमी तु महादेवी महाचिपुरखुन्दरी
तुतीयंया सदैकयभ्रमो मा प्रसश्चीति नवम्यां महत्पदं विशोषणम्‌ ॥
॥ ९॥ १०॥ ११॥
एतासां चक्रेश्वरीणां श्रीचक्रे क्रमेण पुजामुपविशति-

पूजयेच्च कमादैता नव चकते पुरोदिते ॥ १२ ॥
नवेति भिन्नं पदम्‌ पुरोदिते पूर्वतन्त्रे पूजनीयतया कथिते भीचक्ते
वरेटोकयमोहनादिचककमादेता नव चक्केश्वरीः पजयेदित्यर्थः । पुरो दि-
तपदेनाङ्कलादिनवकं पराश्ह्यत इति प्राश्चः 1 तन्न । अतिदेशेनैव
प्राप्स्यतोऽर्थस्य पुनरुपदृशवेयर्यात्‌ । प्रत्युतापूर्वतायनिष्टापत्तेश्च ॥ १२॥

एवे नवप्रकाराऽऽय्या पूजाकाठे तु पावंति ।
एकाकारा ह्याद्यशक्तिरजरामरकारिणी ॥ १२ ॥

आस्य शिवस्य शक्तेरप्याया पूजाकाले नवप्रकाराऽपि वस्तुत
एकाकारेव 1 एवं ज्ञाता सत्यजराभरस्वं दत्ते । अजरामरेति मावप्रधानौ
व्दिशौ ॥ १३६॥ |
मन्धसंकेतकषस्तस्या नानाकारो व्यवस्थितः ।
नानामन्धक्रमेणेव पारम्पर्येण छमभ्यते ॥ १४ ॥

तस्या आदिकशक्तेर्मन्नसकेतको नानाकारः । तदीयविदयायाः सकि-
तिकार्थः षट्‌पकारः । परं तु तस्या मन्त्रोऽपि नेकः । येनैकस्थैव मन्नस्य
षडर्था; स्युः । छि तु नानाविधो मन्तो छोपायुद्राकामराजादिभेदात्‌ ।
ततश्च केचिदर्थाः कादिविद्याया एव । केचित्तु हादिविद्याया एव ।
केचित्तभयसाधारणाः । संहत्य षटविधः संकेतः । ततर कस्या विद्यायाः
कोऽथ इति तु पारम्पर्यक्षमेणेव व्यवस्था छमभ्यत इत्यथः । प्राञ्चस्तु
हादिकियाया एव षड्या इत्यमिमन्यमाना इहत्यं मानामन्पद्‌ं चक्क-
श्वरीमन्बपरस्वेन व्याचक्षते । तदयुक्तम्‌ । चकेष्वरीमन्वाणामुत्तरत्रा-
थवर्णनामावात्‌, संप्रहायाथदिहदिविद्यायामलग्मकतायाः ° ददौपिष्य
माण्त्वाञ्च । एवेतन्त्रे कादिकिद्याया एवोद्धृतत्वेन हादिविद्याया एव

[७ सश्विभरामः] भीं मास्कररयोन्नीतसेवुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २२७

घडर्थत्यमिमानस्योपक्मविरोधेन त्याज्यतया वेपरीत्याभिमानस्यैवाऽऽ-
पत्तेश्च । पर्वतन्बम्रन्थस्यापि हादिपरत्येन लापने ह्धिष्टतायास्तजरैव
प्रदृ्शितत्वा् । तस्मादस्मदुक्तव्यवस्थेव निष्क्षपातेति मन्तव्यम्‌।।१४॥
वक्ष्यमाणार्थनिकरस्य दुरगगमत्वात्सावधानीकरणाय पुनः प्रतिजानीते-
पटविर्धतंतु देवेशि कथयामि तवानघे ।
तं मन््ार्थप्‌ ।
अर्थं विमजते-
मावार्थः संप्रदाचार्थो निगमर्थश्च कौटिकः ॥ १५ ॥
तथा सर्वर्हस्या्थो मह्ातत्वाथं एव च ॥

॥ १५ ॥

तत्र परथमोष्िष्टं मावार्थं विकवायेतुकामो माबार्थपदं निर्वक्ति-
अक्षरार्थो हि मावाथः केवट: परमेश्वरि ॥ १६ ॥

अक्षराणां हि ताबदर्थप्रतिपादकत्वं स्वमावः ! ततश्च यः केवटस्ता-
्यादिनाऽनवगतोऽक्चराणां व्येव टभ्योऽक्षरार्थोऽ्षरस्व मावछम्यत्वात्स
माषाथ इत्युच्यत इत्यथः ॥ १६ ॥
अथ तमेवार्थं प्रतिपादयति नवभिः श्छोकैः--
यो गिनीमिस्तथा दीरर्दरिन्दैः सव॑दा पिये ।
शिषशक्तिसमायोगाज्ननितो मन्राजकः ॥ १७ ॥
योगिन्यो विमर्ाशिमूतेच्छाज्ञानकियास्मिकाः सरस्वतीपरथिवीरव्रा-
ण्यस्तिचः । बहुवचनस्य कापिथटन्यायेन अिसंख्यापरत्वात्‌ । वीरा
उपासका अश्ुद्धमिशध्रश्चद्धमभेदेन चयः, वीरेन्दाः प्रकाश्लाश्शमतवामा-
ज्येष्ठारोश् भिन्ना बह्यदिष्णासद्राञ्रयः । जितयभोक्ता वीरे इति रिष-
से जागरादङ्धामन्रयेऽप्यप्रच्युतस्वात्मानुसंधारो कीरे इतिटक्षण-
कथनात्‌ । उपचाराश्चटत्वेऽपि तन्मयत्वाप्रमत्ततेति तन्मराजेऽप्ययमे-
वार्थं उक्तः । तेन ताहशवासनादाव्वंशीटा वीरेन््राः ताहवासनाहौ
थिल्यात्तारवम्येन विविधा वीरा उच्यन्त इ्युक्तं युक्त भवति । शिवशक्त्यो
समायोगः सामरस्यं चेकम्‌ । एवं दक्ष । पएतेरयं मन््रराजो जनितः
एतद्राचकाष्षरदशश्षकघरित इत्यर्थः । अयं मावः-अस्यां हि विद्यायां
पश्चदशाक्षयाणि तेषु हृदेखाक्षरचयं देव्या वाचकत्वेन प्रसि द्धाथकमेदव ।
हवीकारवाच्या ह्वींकारवेयेति नामचिरहात्यां कथनात्‌ । तत्परत्वीपपादनं
च तन््रराजे-

२२८ वामङेश्वरतन्बान्तर्गतनित्यादोडरिकाणेवः- [ऽप ° विश्रामः]

व्योम्ना प्रकारामानव्वं थसमानत्वमथिना ।
तयोिमर्षं ईकारो जिन्दुना तन्निफालनम्‌ \। इति ।

हितीयतती यक्टयोरेकेकमक्षरं हकारसकारख्पं त्वमे सरल एव
व्याख्यास्यते । अतोऽवशचिष्टान्यक्चषराणे दहवेत्याशयेन दश्चभिरेव मन््र-
धटनमुक्तम्‌ । एवं चैकैकस्मिन्करृटे यावन्त्यक्षराणि तेषां योगिन्यादयो
यथायथयुक्ता येऽथास्तेषां हृदेखोपास्थितदेव्या सह सामानाधिकरण्य-
वशाद्मेद एकैककूटार्थः । सामानाधिकरण्यं चेह विरुद्धविमक्तेमचवा-
भावरूपं दधिमध्वित्यादाषिव । तच ककारयं बह्यादिपरम्‌ । टका-
रत्रयं परथिव्याद्िपरं, हकारसकारावीकारश्च वीरपराः। पएकाक्षरकोशा-
दिना क्षणया वा तत्तत्परताया विद्रधिः सूपपाद्त्वात्‌ । एकारः साम-
स्यपरः । शिवशक्तिवाचकयोरकारेकारयोयांगेन जनितत्वात्‌ । अथ-
धाऽस्यां विद्यायां सप्त्थिशादक्षराणीत्युत्तरज वक्ष्यते । तेषु च पुनसक्तप-
रिहारेण गणनायां दृहोच शिष्यन्ते--अकारो लकारः सकारो हकार
हैकार एकारो रेफः ककारो नादो बिन्दुश्चेति । छि बहुना सवंविधासु
भी विद्यास्वप्येतावत्त एव वर्णाः ।
तदुक्तं ज्ञानाणवे-मूमिश्वन्द्रः शिवो माया शक्तिः कुष्णाध्वमाद्नो ।

अधचन्द्रश्च बिन्दुश्च नवार्णो मेरुरुच्यते ॥
महाजिपुरस॒ुन्दया मन्त्रा मेरुसयुद्धवाः । इति ।

एष्दकार एको व्यञ्जनैः सह पाथंक्यामावाभिप्रायेण न पथगगणितः
लकारादयस्तु मूम्यादिपदैः करमेण गणिता शएव । अतो न दश्संख्यावि-
रोधः । ततश्चेते दृक्ञ वणां यथायथं योभिन्यादिवाचकव्वेन व्याख्येयाः ।
वणपुनरुक्तिश्च व्यक्तिबहूत्वाभ्प्रियेणोपपाद्या । तेष्वेकारस्य. चरमनि-
दशाद्धिशेष्यबोधकत्वं स्वीकृत्य योगिन्याद्यभिन्नं शिवकक्तिसामरस्या-
स्कं बद्येति वाक्यार्थः । अनयोश्च पक्षयोरुत्तरोऽषश्टोक्यात्मको यन्थ-
संदमः सर्वोऽपि प्राचां पश्च इव विद्यायाः स्तत्य्थं एव । वसततसत-
अक्षरां हि मावाथं इव्यादावुपक्रम्यान्ते भावार्थं इति मन्वत इत्यु-
पसहारान्मध्ये द्वितीयततीयकरूटयोः परामरच िङ्गदयं यन्थसंदर्भः
सवोऽपि परतिकूटमक्षरशोऽथप्रतिपादनपर एव नाच स्ततिमा्नपरत्वाव-
का इति स्पष्टं प्रतीयते ! तथा चायं श्छोकः पथमक्टमाचस्यार्थपरति-
पादुनपरः \ ततश्वेकेकः ककारादिवणों वीरेन्दादिपरः । ककारादिवयं
प्रत्येक बहूव चनान्तमितिद्योतनाय योगिनीभिरित्यादीनि बहुवचना-

[ज्घग्विभामः [भी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाश्यव्याख्यानसहितः। २२९

न्तानि अणि पदानि । एकारस्तेकवचनान्त एवेतिदययोतनाय समायो-
गादिव्येकवचनम्‌ । हृटेखया विरशेष्यलामः । तेन योगिनीस्वरूपा वीर.
स्वरूपा वीरेन््रस्वदूपा शिवश्क्तिसामरस्यस्वरूपा िपुरसुन्दरी ति प्रथ-
मकूटाथं इत्युक्तं मदति \ काश्च, एश्च यश्च लाश्रेति द्वद्रोत्तरं ह्वीकारेण
कर्मधारयः । हल्ङ्यादिना सुटोपः । समासेऽपि संध्यमाव आर्षः ।
ककारादीनां भिन्नपदत्वस्वीकारेऽप्येकारठकारयोः सुटोप आर्षः १
एतदेवोपपादुयस्तती यकूट व्याचष्ट-
तन्मर्यीं परमानन्द नन्वितां स्पन्दुरूपिणीम्‌ ।
निसर्गसुन्दरीं देवीं ज्ञाता स्वैरथुपासते ॥ १८ ॥

तन्मयीं योगिन्याङ्चितुष्टयाभिन्नाम्‌ । अधममध्यमवीरामेव्ाद्दुःख
संपर्क मा प्रसाङ्कीद्त आह- परमेति । परमत्वं दुःखासंप्रक्तत्वं ताह-
कानन्देन नदतां हृष्टं युक्तापमिन्नामिति यादत्‌ ! स्पन्दः परथिश-
तत्वात्मकं विश्वम्‌ । तद्ुपिणीं तदमिन्नाम्‌ । असुन्व्रेणापि पदार्थना-
मेदादसन्द्रत्वं स्यादत आह-निसर्गसुन्वरीं स्व मावमधुराम्‌ ¦ अयं तुती-
यकूटलमभ्योऽर्थः ! उत्तरत्र तुतीये पिण्डके पुनरिव्युपक्रम्य कथिता दिश्व-
रूपिणीत्यन्तेनास्याथंस्य विवरणािङ्कात्‌ । हृष्ठेखया वेषीमनूष्य सक-
लपदेन स्व॑स्यामेवो विधीयते । सव॑ खलिव बदह्येत्यर्थः । सकलपदे
विमक्तिलोप आर्षः । समासाङ्गीकारे व्वेकप्रसरतामङ्कः \ उद्ेश्यविधेय-
भावानङ्खीकारेऽप्यदोषो वा । हृटेखाटम्यमर्थमाद- देवीमिति । ईद
देवीं मन्त्रतो स्ञालवा जानन्तः शाब्दबोधविषयीङु्वन्तः साधकाः
स्वैराचारं थथा तथोपासते मावयन्ति । मुखं व्यादाय स्वपितीतिवत्स-
मानकाठे क्त्वा ॥ १८ ॥

मध्यमकूटस्वाथमाह- |
रिवकशक्त्यात्मसंघष्रूपे बह्यणि शाश्वते ।
तत्मथाप्रसराश्टेषमुरि ववेन्द्रोपलक्षिते ॥ १९ ॥
सातुज्ञानमयाकारकरणान्मन्त्ररूपिणीम्‌ ।
शिवराक्त्यात्मको यः संघटः सामरस्यं तद्रूपे बह्यणि विषये ज्ञातु-
ज्निमयाकारधिन्मयत्वं तत्करणाद्धेतोमन्वरूपिणीं मन्तारं जायत
इत्येतद्थकमन्वरूपा, देवीमिति पूर्देणान्वयः । एतेन चित्ते मन्त इति
शिवसूजं दितिरेव चेतनपदावरूढा चैत्यसंकोचिनी दत्तमिति शक्ति

२३० वामकेश्वरतन्त्रान्त्तनित्याषोडशिकार्णवः- [७ °विश्रामः]

सूर चोपपद्यते बह्यविषयकन्ञानं तु न सविकल्पकमितिष्वननाय तस्र
येत्यादि । तस्य बरह्मणः प्रथाप्रसरो विस्त्रृतत्वं विश्वमिति यावत्‌ ।
तदाश्टेषमुषि तत्संबन्धाधारेऽष्यैन्द्रेणेहदेश्वर्येणोपलश्षिते नतु विशिष्ट
एति तदर्थः । विश्वजनकत्वादिधर्मविश्षिष्टविषयकत्वस्योपटक्षितपदेन
निरासद्धर्भिमान्नादिपयकत्वरूपाखण्डत्वं ज्ञानस्य सिध्यति अखण्डत्वं
ख॒ सदिकेट्पकप्रज्ञाविटक्षण विष्ेताक्षालित्वम्‌ । एवमुक्त्या च मध्य-
कूटस्य च्छायाध्याख्या सूचिता । हकारः शिवः । सकारः हाक्तिः

कयं ह्यं चेव शेषो मागः प्रकीर्तितः ।
दाक्त्यक्षराणे शेषाणि हकार उमयातमकः॥
शविब्ह्याण्डपुराणात्‌ ।
आत्मपदेन सामरस्यस्योमयामेषात्मकत्वसुषनादनयोरक्षरयोः कर्म-

धारयो ध्वमितः। हं च तत्सं च हसं परस्परसमरसापन्नरिवशक्तिर-
पम्‌ । बह्मणीति तु ककारस्याथः । क बह्येति श्रुतेः । तुपदेन हसस्य
ककफारेण सह कमधारय उक्तः 1 हसं च तत्क च हसफ समरसरिषश-
क््यात्मकं बह्म । तत्थेत्यारिना हसकपदस्य टक्षणया धाभिमा्नपरत्वं
नतु शक््यतावच्छेदकविशिष्टपरत्वमुक्तम्‌ । ह सकं हन्तीति हसक
ताहकाबह्यविषयकन्ञानवान्‌ । हन्तेर्गत्यर्थतया ये गत्य्थास्ते ज्ञानार्था
इत्यनुशासनेन च तथोपपत्तेः \ सोऽयं समासो बह्मणीतिविषयसत्त-
मयोक्तः ! इन्तेज्ञानार्थकत्वं ज्ञातुरिति पवेन ज्ञापितम्‌ । हसकहनं ठाति
आदत्ते स्वाभिन्नं करोतीति हसकहटा 1 तदं ज्ञानमयाकारकरणादि-
त्यनेन ध्वनितम्‌ । तस्य हृष्टेखया समासे पुवद्धवे रूपसिद्धिः ।
सोऽयमवयवश् उक्त एवार्थः संक्षिप्य मन्वशूप्णीमित्यनेनोक्तः ।
इत्थ च-

शिवशक्त्यभिदारूपा बह्यविष्णुहरासिका

वाण्यपणांरमारूपा बिषिधोपाप्तकास्मिका ॥

मिथःसमरसापन्नरिवश्ञक्स्युमयात्मनः ।

बरह्मणो निविकल्पज्ञमाददाना निजात्मना ॥
| सर्वतच्वासिका देवी महाचिपुरदन्दरी । इति मावार्थः ॥
५ १९॥

` तद्द्िमाह-

तेषां समष्टिख्येण पराराक्तेस्तु भातृका ॥ २० ॥

[ऽबिषरामःभी मास्कररायोश्नीतसेवुबन्धाख्यव्यार्यानसषितः! २९१

तेषमेकेककरूटा्थतवेन बणितानां विशेषणानां समिर्पेणैकीषरूत्य
योजनेन पराराक्ति्मांता मन्ार्थो मवतीत्यर्थः ॥ २० ॥!

इवृानीं दर्घ्यं मस््ाभिन्नत्वविश्वामिन्नत्वयोरुक्त्या मत्जविन्वयो

प्रसक्तं ब्द्भिन्नवटशरावयोरिवामेदमेकोपाङानोपावेयत्वेनोपपादयन्वरशं
पितुमाह-

मध्यदिन्वुविसगान्तःसमास्थानमये परे ।

कुखिलाङूपके तस्याः प्रतिरूपं वियत्कटे ॥ २१ ५

मध्यप्राणप्रथारूपस्पन्दन्यो्चि स्थिता पुनः ।

मध्यमे मन्पिण्डे तु तूर्ताये पण्डके पुनः ॥ २२॥

राहुकूटाद्रयस्पू जत्‌ 1

कामकलायां ह्यादौ तुरीयबिन्दुस्तदधः कामाख्यो षिन्दुस्तदधो

षिसर्गाख्यं बिन्दुं तदधो हार्धकलेति स्थितिः) तच तूर्यवि सर्मयोर्मध्ये
यो बिन्दुः फामाख्यः स व विसर्गश्च तयोरन्तश्चेतन्यातमना सम्यगा-
स्थानं ययोस्तन्मये ये छै अक्षरे कामान्तगतोऽकारो विसगौन्तर्गतो
हकारश्च परंतुते ठे अपिन वेखरीशूपे अपि तु परे परामातरका-
रूपे श्नुन्याकारे इति यावत्‌ । मातृकाद्यन्तमे हव्यं इति केचित्‌ ।
ते एते कुरिलिारूपके वक्तारूपे दामाख्पे सषशिजिनके हति यावत्‌ ।
अङढुलङुटङुण्डडिनीरूपे इति केचित्‌ । तस्या वेष्याः प्रतिदपं खपान्तरे
भर्थश्ञब्वात्मके परब्रह्मणो हे स्प । तचैते अक्षरे शिवशक्त्योः शब्दात्पक्षर्ूपे
कुटकुण्डाटिन्या रूपान्तरे इति वित्‌ । तत्ुटिटारूयके हत्यनेन पुन-
सक्तमु । ईवशवहूविराषणेर्मिषिषटे अक्षरे नाक्नाऽपि निदिशशति-वियक्कटे
इति। वियत, हकारः। कठा प्रकाद्मोऽकारः। अकाराधिकारे पकाश्चः परमः
शिव इति कोश्षाव ।! वियच्छब्दनाकारः कला हाधंकला हकार इति
केचित्‌ तचिन्त्यम्‌ । हहौ परारूपमक्षरद्रयं मनश्त्रेऽप्यस्तीति प्दक्षेयति-
मध्यप्राणेति । मध्यमे मन््रपिण्डे द्ितीयष्कूटे यो मध्यो हकारत्ये मध्यो
दितीयहकारः सष्ठ च प्राणप्रथारूपः प्राणो विसर्गान्तगंतः परारूपो
हृकारस्तस्य प्रथा प्रथनं स्थूलता वैखर्थात्मकता तद्रूपो यः स्पन्द्व्योमा
हकारः, स्पन्दत उत्पद्यत इवि स्पन्दं, स्पन्दं व्योम यस्मात्स स्पन्द्‌-
व्योमा । हकाराद्योम संभूतमिति वक्ष्यमाणत्वात्‌ । प्रथारूरो यः स्पन्द्‌-
स्तङलमकं यद्योमेति वा। तच पुमः स्थिता हकारास्मिका परा मातुका ।
केचित्तु-पध्यम इति पदं वारदयं योजयन्तो मध्यमक्ूदे यो मध्य-

२३२ वामङेश्वरतन्त्रान्तर्मतनित्याषोडशिकाणंवः- [७ ०विश्रामः]

महकारस्तत्रेति व्याचक्षाणा मध्यप्राणपदं विसर्गेमध्यचेतन्यपरत्वेन
व्याख्यन्‌ । इदं च संप्रदायमनुरुभ्य व्याख्यातम्‌ । अन्यथा प्रथमोपस्थि-
तन्यायेन प्रथमहकार एव स्थितेति व्याख्यातुं युक्तत्वात्‌ । नयु द्वितीय-
कूटमध्यमहकारस्थोऽकारस्तृतीयकूटहद्ेखास्थहकारश्चेतिद्यपरववेनैवायं
सदर्मः स्वरसः उपक्रम आदावकारस्य पश्चाच्रकारस्य निर्दशाताहशक्ष-
मानुरोधायोपसहारयन्थस्यापि वर्णयितुं युक्तत्वात्‌ ब्योघ्नीति सप्तम्याः
पर हत्य्थस्येष्टस्वात्‌ । तथेव राहूकुटादयेति सप्तम्याः सुकल्पत्वात्‌ । अतः
फथं संप्रायठन्धत्वमथस्येति चेत्छत्यष््‌ । उपक्रम उपस्थितस्याक्षार-
हकारयोः कमस्य प्रतिरूप मित्येकवचनान्तविकशेषणेन विच्छेदात्‌ ! षिय-
कले इत्यनेन हकारोचरमकारनिर्दैशेन विपरी तक्रमस्य स्यवदह्धियमा-
णत्वेन तेनैव क्रमेणोत्तरञ ष्यक्तिनिर्दक्षस्य निराबाधात्‌। अत एव सं ते
प्राणो वायुना गच्छतामिव्येकवचनान्तक्षियापदस्य सं यजतरैरङक्ानीति-
धष्ुददनान्तान्वयायोग्यतयेव विच्छेवे सं यन्ञपतिराशिषेत्यनेनान्वेष
योग्यस्यापि नानुषङ्घोऽपि तु पदान्तरमध्याहत॑व्यमिति सिद्धान्तितं
भेदलक्षणे । षियत्कठे इति पदमप्युपक्नान्तक्षमाघुसारेण व्याचक्षाणानां
प्राचां तु मते संप्रदायरक्षणाय संप्रवायान्तरं ष्याख्यातांशोऽपि शरणी.
करणीयमिति दिङ्‌ । संप्रवायसिद्धोऽ्थस्तु मध्यमवुतीयङ्टयोः प्रतिनि-
यतनिर्दैशारज्ञापितः । श्रूयमाणे षोढान्यासीये यहन्यासे शषसहा राहु-
कटमिति वक्ष्यते--वक्ये शादिचतुरवर्णः सहितं राहुमेव चेति । तत्राद्यौ
प्राथमिक्ट्रयाद्धिन्नौ सकारहकारो तयोर्मध्येऽपि योग्यतया सकार एव
तृतीयक्दे हकारस्याकारयोगामावाद्‌ । उभयत्रापि पुनःशब्दः भूय-
भाणो ` दह्वितीयवारमित्यर्थको वैखरीभिन्नपरामातुकाखूपतां ्ढयति ।
अक्षरम धषन्यदावर्णाराो वर्तेते एव । ताफ्रिकमते सुवर्णे परस्परसंसृष्ट-
पाथिवतेजसांशवत्‌ । अत एव तारतवसित्यादिध्वनिधमीणां वर्णेष्वनु-
मवः। स वर्णं ध्वनिः सर्ववणंजनको नाद्‌ एव । नाद्‌ एव हि प्रथमं
परारूपो मूलाधारादुस्थितो मणिपूरानाहतयोरागत्य प्राणमनोभ्यां संयो-
गात्पहयन्तीमध्यमात्मना परिणतः कण्ठे वैखरीरूपवणोत्मकतामापद्त
इति सिद्धान्तात्‌ । तर्सिमिश्च नदि सद॑वर्णकारणीमूते स्वं वणाः सक्ष्म-
ख्पेण वतंन्त एव । बीजे फलपुष्पादिवत्‌ । यथा बरीजख्पे संपुट एक-
स्मिन्नपि परवार्धपरार्घात्मना ` द्विषा भिन्ने विविधावयवकः सर्वाऽपि
वुक्षोऽन्तरस्ति तथाऽकारहकारखूपेण द्विधा भिन्ने मादवब्रह्मणि सर्वोऽपि
वंणास्मको लोकिक्वैदिकप्रपश्चोऽस्ति ।! अत एवाकारहकारयोमभ्य

जबरविभ्नामः]भ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः। २३३

एव सवंवणेपाठः । उकारस्य ठकारेणामेदात्‌ । क्षकारस्य ककारष-
कारयोगखूपत्वनापा्थंक्यात्‌ । बह्यणोाऽकारहकारसमाहारखूपत्व देव श्रति-
ष्वहुंङपतैव तस्य प्रद््यते । वहयवा इदमग्र आसीचदात्मानमे-
घावेदृहमिति बृहदारण्यके 1 तजाहमहमि्यैतरेये । कस्त्वमित्यहमिति
होवाचेत्यायपि । विखपाक्चषपश्ाशिकायापपि-
स्वपरावभासतक्षम आत्मा हिन्वस्य यः प्रकाक्षोऽसौ ।
अहमिति सर एव उक्तोऽदहंतास्थितिरीटृशी तस्य \॥ इवि ।
बह्मणोऽहंखूपत्वादेव हि तदपासनाऽप्यहंयहादिष्पेयोपदिश्यते-अहु-
भित्येव विमावयेद्धवानी मित्यपि 1 कारणस्याहंूपत्वादेव हि सर्वस्मि-
न्नपि प्रपञ्चे तदनुगतिषद्‌ इव चटदहारादादिषु 1 अत एवास्मच्छब्दुस्य सवं-
नामता । तपनीयश्ुतिरपि--एकरूमेवेदं सर्वं तस्मादहमिति सर्वाभिधान-
मिति । अत एव देदृशा्थस्यातिरहस्यत्वाभिप्रायेण तन््रराजे-आदि
मान्त्यं तु बवेदयेदिति संकेतेनोक्तम्‌ । आदिमोऽकारः, अन्त्यो हकार-
स्तयोः समाहारोऽहमिति तदर्थाद्‌ ! मालिनीक्ाश्नसिद्धान्ततन्नयोरपि-
आदिमान्त्यविहीनास्तु मनाः स्युः शरद्भ्रवत्‌।
गुरोटक्षणमेतावदादिमान्त्यं निवेदयेत्‌ ॥ इति ।
मातुकाचक्रसबोध इति शिवद्रये वरद्राजेनाप्युक्तम-
अतोऽकारहकाराभ्यामहरित्यप्रथक्तया ।
प्रपञ्चं शिवशशक्तिभ्यां कोडीक्रत्य प्रक्राश्ते ॥ इति ।
अन्योऽप्यस्मिन्न्थं रहस्यनिष्कषो वरिवस्यारहस्यन्याख्यानेऽस्माभिः
प्रकदीक्रतः । अनया च रीत्या स्वस्याप्यकारहकारसामरस्यात्मकतेन
मन्च्रस्यापि तथात्वान्मन्त्े तादरक्षवर्णद्रयमस्तीत्यविवादम। यथा हि वट-
व॒स्े जनकबीजसमानाकार बीजानन्त्येऽपि स्फुरितिजनकबीजांशद्रयमपि
क्रविदस्त्येव परं तु तददुज्ञनि तथा परकरतेऽपि बह्मस्वरूपयो मिखिटशाब्द-
प्रप्चाभिद्चमातकासरस्वत्यभिन्नश्रीष्िययाजनकयोनांदास्कपरारूपयोर-
कारहकारयोः क्राप्यवस्थितेरावरयक तया तयोरन्येदुं्ञनयेन मक्तानुजे-
धृक्षया सर्वस्ेन करुणाधनन जगदुरुणंव बहुसंकेतेन तो प्रदुर्दित
॥ २१॥ २२॥
तत्प्रदशनस्य प्रक्रत मावाथव्णनप्रकरणे सांगत्यमप्याह--
चलचासस्थितस्य तु ।
धर्माधमस्य वाच्यस्य विषाम्रतमयस्य च ॥ २३ ॥
वाचकाक्षरमं युक्तेः कथिता विश्वरूपिणी ।

२९४ वामकेश्वरतन्बान्तर्मतनित्याषोडरिकाणेवः- [ऽप्तनविश्रमः]

चलतो भावश्वलन्ता नश्वरताऽनित्यतेति यावत्‌ । धर्मिप्रधानोऽयं
निर्देशः 1 असंस्थितोऽसमाप्तो नित्यः । नित्यानित्यस्येति पर्यवसि-
तो<थः । प्रपश्चखूपेणानित्यस्य बह्यरूपेण भित्यस्येति यावत्‌ । अत एव
तस च्ावप्यनिरासः स्वसंवेत्तृभ वादिति शिवसूत्रे कृष्णदासेनोक्तम--

अवस्थायुगटं चाज कार्थकतरेतशब्दितम्‌ ।
कार्यता क्षयिणी तत्र कतृत्वं पुनरक्षयम्‌ ॥
कार्योन्मुखः प्रयत्नो यः केवलं सोऽन लुप्यते । इत्यादि ।
धमो बह्मधमेतवाच्छक्तिः \ अधर्मो निधंमेकः परशिवः । विषं संसारः।
अम्रुत मोक्षः । अनित्यसंसारात्मना परिणतशक्तेरवाच्याया वाचकमक्षरं
हकारः । मित्यमोक्षारमकपररिवस्य वाच्यस्य वाचकमक्षरमकारः ।
एतहुमयसंयोगान्मन्ः शिवश्शक्तिरूपः ! विश्वम पि शिवज् क्तिजन्यत्वा-
तद्रपमेव । एकोपादानोपादेयत्वान्मन््र विश्वयोरमेद्‌ इति तृतीयङ्टो-
दिता्थंस्योपपत्िरुक्ता \ २२ ॥ .

एव॑ कूट्रयस्यावान्तरवाक्यत्रयशूपस्य अभिविधमर्थं सोपपत्तिकं
निर्णयं अयाणामेकवाक्यतया महावाक्यशूपस्य मन्त्रस्यार्थ पृवंमुक्त-
मुपसहरन्नाह-

तेषां समषिरूपेण पराहक्ति तु मातुकाम्‌ ॥ २४ ॥
कूटच्चयास्मिकां देवीं समशिव्यशिरूपिणीम्‌ ।
आयां ्ञक्तिं भावयन्तो मावा्थं इति मन्वते ॥ २५ ॥

तेषामवान्तरवाक्य्रया्थानां समषिरूपेण परस्पराकाङ्क्षया पुनरपि
वाङ्यैकवाङ्यताकल्पनेन पराशक्ति मातुकां मात्रकासरस्वत्यभिन्नामादयां
शाक्तिं भावयन्ते मन््रजन्यबोधविषयीकुरवेन्त उपासकधोरेयाः स्वमा-
वनीयमर्थं मन्जस्य भावार्थं इति मन्वते । कूटच्रयासिकामिति तु मन््-
देव्योरभेदाभिप्रायेण । तवाप्येकैककदूटमा्ोपासकानामवान्तरवाक्यारथं
एक्ेक एव भावनीयसिकूटोपासकानां तु महावाक्याथों मावनीय
इति दयोतयितुं समषिव्यषटिरूपिणी मित्युक्तम्‌ । तेनावान्तरवाक्या्थेषु
विरेष्यलाभाय हृष्ेखात्रयावश्यकतेत्यपि ध्वनितम्‌ । एवं जिप्रकारो
माबा बणितः । सोऽयं कादिपक्च एव स्वरसः । शिवशशक्तिसमायोग-
पदस्यैकार एव स्वारस्यात्‌ 1 हादिपक्षेऽपि योगिनीशिवङक्तिसमायोग-
एदान्यतेरेण हकारसकारान्यतरदक्षरमुच्यत इति यथाकथंविदो.

[जणबिभामः भी मास्कररायोश्चीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। २३५

जनीयम्‌ । प्राञ्चस्तु सर्वोऽप्ययं यन्थो हादिविद्यापर एवेति मन्यमानाः
प्रकारान्तरेण व्याचक्षते । तथा हि-हृष्ेखास्थेहकाररेफेकारेः सह प्रथ-
मकुटे सप्ताक्षराणि । योगिन्यो मारत्याद्या वीरा बह्याद्या इति जीणि
मिशथ्नानि। हकारे बह्मा सकारो मारती ककारो ]विष्णु्लंकारः प्रथितं
हकारो रुदो रेफो रुद्राणीत्येवं मिथुनचयपराणि षडक्षराणि, समशिरूपं
शान्ताभ्विकालमकं मिथुनमीकारेप्फेनेव वाच्यम्‌ । बूटस्थं वीरे
न्दैरिति पदं बहुवचनान्तं केवट पुंलिङ्गमपि समटिमिथुनस्यैव वाच-
कम्‌ । द्वितीयङ्ररे मध्यमहकार<त॒तीयक्कटारम्मे पठनीयोऽपि ततीयस्य
शक्तिकूटसवेन शक्त्यक्षरारन्धत टिप्सया दितीयस्य स्थितिकूटत्वध्वनन-
टिप्सया च द्वितीयकूर एव पठितः । सोऽयमर पठितोऽपि
तञ्नत्य एदेति चीण्यपि कृटानि सप्तसप्ताक्षराणि समानरूपाण्येव संप-
द्यन्ते । तेन प्रथमक्रटवदेवेतरकूटयोरप्यथः । इयांस्तु विरहोषः-द्रेती-
यकूटस्य स्थितिरूपताध्वननेनेव प्रथमचरमक्रूटयोः सिस हातिरूपताध्व-
ननादेफेकास्मिन्कूरे पुनरपि सृष्टाद्यवान्तरमेदेन जं विध्याद्‌ाद्यकूरस्थस्य
भिथनत्रयस्य कमेण सृष्टिसुष्टिः सृषटिस्थितिः सृषिसंहतिरित्पेतश्नयामि-
मानिता । द्वितीयक्टस्थस्य स्थितिसुष्टिः स्थितिस्थितिः स्थितिसंहति-
रिव्येतञ्चयाभिमानितम्‌ 1 तुतीयकरूरस्थस्य तु संहारसिः संहारस्थितिः
संहार्हार इत्येतच्चयाभिमानित्वम्‌ } अतो न पुनरुक्तिः । वाग्भवका-
भराजराक्तिकूटानां क्रमेण पुर्वान्नायदृक्षिणाप्नायपश्िमान्नायरूपत्वादी-
हश भिथननवकस्य नादनवकखूपत्वाच्च न पौनरुक्त्यम्‌ । ततश्ेतेविया-
क्षराभिधेयमिथुनचतुष्टयेः शिवक्ञक्तिसंपकं भिशुनीकृत्यायं मन्वराजको
हादिकिद्यारूपो जनितो भाङित इति प्रे प्रथमभ्टोका्थः । अथोत्तरा-
वास्मकतुरीयकूटस्यार्थमाह--तन्मयीमिति । मारत्यादिनह्यादिचतु-
भिथुनवाचकबीजत्रयसमरिरूपवाच्यामित्य्थः । मन्वशब्दं निवंक्ति-
शिषहहाक्त्यात्मेति । मननञ्ाणकतुत्वान्तुरीयकूटे मन्वत्वमुपपद्यत इति
` भावः। नतु स तुरीयमन्ञः किंलक्षण इत्यत आह-तेषामिति ज्ीणि
कृटानि परयन्तीमध्यमावैखरीरूपाणि । इयं तु परामातुकाख्पेत्य्थः \
ननु तुरीयक्टवाच्या शक्तिरकारहकारोमयरूपा तौ च मन््े क्र वसत
इत्यत आह-मध्यबिनद्दिति । मन्बेऽनयोर्विद्यमानत्वदेव तुरीयवि-
द्याया विभ्वमयत्वमित्याह--चछत्तेति 1 तुरीयाया विभ्वात्मकत्वादेव तां
परामातृकात्देन व्य्टिङ्रुटजयं परयन्त्यादिदूपत्वेन भावयन्तो योगिनं
मादार्थं मन्त्रत इति । तदिदं व्याख्यानं स्वरूपाष्यानमेवास्य प्रत्याख्यानं

२३६ दामकेश्वरतन््ान्तगंतनित्याषोडरिकार्णवः- [जत णविघ्रामः]
&

प्रकी्तितमितिन्यायोकाहस्णाख्यानम्‌ । एतदृनुसारिणावन्यादपि दौ
पक्षौ . वरिवस्यारहस्येऽस्माभिंः परपथ्ितौ । एवं षटू पक्षेषु य
एव विदुषामुपासकानां हृदयंगमः स एव परशिवाकयो मावाथं इति
रिक ॥ २४॥ २५ ॥
अथ क्रमप्राप्तं संप्रदायार्थं निरूपयति सार्धद्रारविक्स्या श्टोक्षेः-
संप्रदायो महायोधद्पो गुरमुख स्थितः ।
दिभ्वाकारप्रथायास्तु महत्वं च यदाभ्रयम्‌ \॥ २६ ॥
शिवशक्त्याद्यया मूलविद्यया परमेश्वरि ।
जगत्कररप्नं यथा व्याप्तं जुणुष्वावहिता प्रिये ॥ २७ ॥
पञ्छभ्रतमयं विश्वं तन्मयी सा सनातनी ।
तन्मयी मूलविद्या च तथा च कथयामि ते॥ २८ ॥

पर्वं हि देव्यां मन्नमयत्वविश्वमयत्वे एव प्राधान्येनोक्ते मन्बत्वषि-
श्वस्वयो; परस्परामावव्याप्यतवे देव्यां तहुमयसामानाधिकरण्यं न संग-
च्छेतेत्यतस्त इपपादानाथस्वेन शिबशक्तिवाचकाक्चरजन्यत्वेन मन््रवि-
श्वयोरमेदः साधितो न भराधान्येन । इदानीं वेकोदुम्बरबीजोपदेयाना-
भपि फलपच्रकरभिकाष्टादीनामत्यन्तभेद्दशेनाहुक्तोपपत्तिमट्डां मन्वा-
नेन मगवता मन्वस्य विश्वात्मना परिणतव्वाहुपाद्ानोपादेयभावेनैव
मन्वरिश्वयोरमेदः प्राधान्येन विवष्षितः । अथवा पर्वं देव्या मन््ेणा-
मेदो मनन्ाणद्वारा देवीमन्ञयोरमेद्‌ एवेह प्राधान्धेन विवक्षितः ।
विश्वं च षट्‌ धित्तचमवम्‌ । ततश्च पश्चभूतमयमित्यच्र भूतपदुं तखा-
न्तराणामुपलक्षणं षट्‌शिशतोऽपि पञ्चधा विभागस्य वक्ष्यमाणलातच्-
दभिप्ायकं वा विश्वं. सा सनातनी देवी मूलविद्या चेति अयमपि
घट्चिशत्चवमयमिति स्थितिः । तजर रिश्वस्मिन्रसिद्धं देव्यामपि
दिश्वपरिणामित्वात्तन्मयत्वमसंदिग्धमेव । मलविद्यायास्तु जगत इव `
रिवक्शक्तिवाचकाकारहकारजन्यत्वाषिरोधेऽपि कृमिकाष्टयो रिवात्यन्तं
मेहस्यैवावरयं मावात्तया करत्घजगदाकारतया कथं परिणतम्‌ । येन तद्‌-
भदः स्यात्‌ । ईद्रया दुधरस्वेन स्दिग्धाया मन्वस्य दिश्वाकारपभथाया
महस्वं सर्वात्तमत्वमसदिग्धत्वं यदाश्रयं येन महता निश्चयात्मकेन बोधेन
माष्यं तस्य महाबोधस्य विषयः संप्रदायाथपदेनोच्यमानः समीचीनो
निर्दिष्टः प्रकृष्टः सवातिङहाय। दायो गरुपरमगवांकिविंशपरस्परायातोऽथा

[ज्तनविपरामभी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः। २३७

धनमिव स्थितोऽतो गुरमुख एव स्थितो गुरुदययेव म्यो यथा
यादरश्णस्तथा ते कथयामि परमेश्वरि प्रिये त्वमवहिता शुणुष्वेति
योजना । महतो देशकालानवच्छिन्चस्य प्रकाशस्य गोध इति प्राचां
महाबोधपदव्याख्यानं त्वान्महत इतिद्ु्रविरोधादनादेयम्‌ । शिवक्ष-
क्त्याययेति हेतुगर्भं विशेषणम्‌ ॥ २६ ॥ २५७ ॥ २८ ॥

हादिषिद्यायां प्रथमोपस्थितवर्णमारम्येव प्रतिन्ञातमर्थमाह--

हकाराद्योम समरतं ककारान्तु पमजखनः।
रेफाद भिः सकारा जलत्वस्य संमवः ॥ २९ ॥
टकाराद्परथिवी जाता तस्माद्धिश्वसयी च सा

हकारायात्मना परिणतांया षिमशेशक्तेः सक्ारादाकाश्ादि उत्प-
ञ्म्‌ । नच शब्दादर्थोत्पत्तिवर्णनमिदमयुर्वमिति विस्मयितञयम्‌ । शब्द्‌
इति चेन्नातः प्रभवात्पत्यक्षानुमानाभ्याभिति वैयासिकसृतेऽपि शब्दा-
दर्थप्रमवः श्रुतिस्मुतिभ्यां साधित ह्युक्तः । तदुपपादनं च तन््धाष्ये
व्र्टव्यम्‌ । ककाराचिति । कामकलाक्षराई़ीकातदित्यथः । कामकले-
विपदरसबस्धिप्रथमाक्षरवाचकस्य ककारपदस्य कामकलापदवाच्य ईकारे
निरूढलक्षणा 1 तस्याभिव्यञ्जकाः पश्च मकारा इति सूत्र वरशरक्ष-
णयैव मकारपदेन मुद्राकारणश्चद्ध्यादेर्यहणदरनात्‌ । कामपूर्णजका-
राख्येतितन्वारम्भस्तबे जकारेण जाठधरपीठस्य यहणाच ! काम-
कटाक्षस्य रहस्यतरत्वे कण्ठरवेण तदुचारणस्यानुचितत्वेन पारो.
क्षयेण सांकेतिकनिरदैशस्यव तज युक्त्वा । प्राश्चस्तु मन््रगतैखिभिः
ककारेवायुरुत्पन्न इति यथाश्रुतमेव व्याचक्षते 1 तदसत्‌ । महामाया.
येणापीत्युत्तरयन्थविरोधात्‌ । तच हीकाराणां चतुणामेव स्पः'चतुष्ट-
यबोधकतोक्तेः । तत्तम्दूतजनकवर्णानामेव तत्तदुणलश्चकत्वस्य मवेटुण-
वतो बीजं गुणानामपि वाचकमित्यनेन स्पष्टं वक्ष्यमाणवाच्च । कका-
रचतुषश्यस्य विद्यायाममावेन स्परशचतुष्टयलक्चकत्वास मवाच । कोधी-
रावितयेनास्येत्यमेन ककारययस्य चिविधोपासकबोधकताया एव वक्ष्य-
माणतवा् । ककारस्य वायुबीजत्वामावाच्च । नच यकारस्थेव बायुबी-
जत्वेन कामकलटापरत्वेन मवद्रयाख्यानेऽपि तद्मावस्तुल्य इति वाच्यम्‌ ।
घीरिसदशनीवारवदीकारे यकारसाहश्यात्‌ 1 अत एवैकस्थानोयन्नतवं
पररस्परादेशस्थानिकत्वं च सादृश्येन श्वणायुभवश्च सेगच्छते । कि

२६८ वामके च्ल न्तगतनित्याषोडरिकार्णवः-[७प ° विश्रमः]

बहुना यवनान्या टिपिसेकेतेक्यमपि प्रसिद्धम्‌ । तत्परस्परसदशशषत्वमूल-
कमेव । लौकिकालभवनि्णये तस्यापि प्रमाणत्वात्‌ । कथमन्यथा पिकि-
नेमाधिकरणे म्ठेच्छप्रसिद्धिमृटक एव सिद्धान्तः सगच्छताम्‌ ।
यद्यपि सर्वेऽप्येते हेतव उकारे जठबीजवकारसादृरये तुल्यास्तथाऽपि
विद्यायां वकारस्येवोकारस्याप्यमावात्ुसद्रशालामे मन्दसदुक्लानां पूत-
कानामिव दन्त्यतेन वकारसदटशस्य सकारस्य जरुतत्वजनकतवोक्ति-
न्याय्यैव । अत एवास्मिन्पक्षि प्रसक्ते मवेहणवतां बीजमितिनियमि-
शेध मृटक्तेवाऽऽशङ्का परिहरिष्यते । ईद हकारादिभ्यो वैलक्षण्यं
द्योतयितुमेव ककाराच्िति तुशब्दस्तद््थक एव सकाराचेति चका-
रोऽपि । तस्मात्पश्चमूतजनकत्वात्सा विद्या - विश्वभयी विभ्वाभिश्चा
मवति ॥ २९ ॥

नन्वेवं सति विद्यायां हकारादिरकं व्यश्चकमेकेकमेवाटं कि तेषां बाहु-
ल्येनेत्यत आह-

गुणाः पञथ्चद्राऽऽख्याता मूतानां तन्मयी शिवा ॥ ३० ॥

अपश्चीकृतेषु पञ्चसु मूतेष्वेकेकं भूतमध॑द्रयास्मकं करत्वा तयोरेक-
मधं पनश्चतुधां विभज्य तान्मागान्स्वस्वेतरमूतचुष्टये सेमेल्येकेक
एवास्ाधरणोऽपि शब्दस्परां दिरितरेष्वप्युपलभ्यते । तच्राप्यात्मन
आकाज्ञः सभूत आकाशाद्रायुकषयोरभथिरगेरापोऽच्यः प्रथिवी ति क्रमेणेव
भूतानासुत्पत्तेजनकनिष्टगुणानामेव जन्यपरम्परायामयुवृत्तिनं जन्यनिष्ठगु-
णानां जनकपरम्परायां, कारणगुणाः कार्यगुणानारमन्त इत्येव न्यायात्‌ ।
थं चाऽऽकाशगणस्य .शाब्दस्याऽऽकाशादिश्ित्यन्तमनुवत्तेः पाश्चविध्यं
बायुगुणस्य स्परस्य चतुर््वेवायुवृततेश्वातुर्िध्यम्‌ । एवं रूपस्य चैविध्यं
रसस्य द्वैविध्यं गन्धस्येकविध्यं चेति संहत्य भूतानां गुणाः पञ्चदश
मवन्ति ! तेषु गुहादिष यः राब्दानुकारी प्रतिशब्दः श्रूयते स आकाश-
शब्दः । वाय्वा दिशब्दाः स्पराद्यश्च प्रसिद्धा एव । एवप्रकारेण मृतानां
गुणाः पञ्चदृशसेखयाका यस्मालसिद्धास्तस्माच्छवा किद्याऽपि तन्मयी
पञ्चदशसंख्याकहकाराद्यक्चषरमयीत्यर्थः । उक्तक्रमेणेव हकाराः पञ्च,
ैकाराश्वत्वारो रेफाख्रयः सकारौ हरौ टकार एकश्च विद्यायां वर्तन्त
इति मावः ¦ नन्वेवं सति ठछकारद्रयमधिकं किमिति पठ्यत इति
` शेक्‌। स॒वनजयरबन्धाश्चिधात्वं तु महेश्वरीति. तद्गन्थे .ृछकरिरेवास्याः

(जघ नविम भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसषितः। २३९

शङ्कायाः समाधास्यमानतात्‌ । यद्यपि प्रथमदिर्तटद्ल्यद््टष्दंल।
लकार एव, मोहा्णपदेन कचित्तन्ते तयोरुद्धारदकंनात्‌ । अत एव
बह्यस्यचीये दे वीपरे माध्य ईड स्तुतावितिधातुतो निष्यन्नमीलपदमित्यु-
क्तम्‌ । ततश्च तुतीयकूट एक एव टकार इति नोक्तशङ्कोदयस्तथाऽपि
ठ (ड)कारटकारलकारयोरेक्याभिप्रायेण प्रकृततन्तरे कूटत्रयेऽपीन्द्रबी-
जपदेनेव हृषेखापृर्बाक्षरोद्धारदर्शनादाशङ्कापरषक्तौ प्रकारान्तरेण समा-
धास्यत इति द्रष्टव्यम्‌ ॥ २० ॥

ननु तथाऽ्प्युक्तरीत्या सप्तदशव्णानामाषर्यकत्वेऽप्यधिकाक्षराणा-
मकारककारादीनां वैयथ्यंभित्यत आद-

यस्य यस्य पदार्थस्य या या शक्तिरुदीरिता)
सातु सर्वेश्वरी देवी स च सर्वो महेश्वरः ॥३१॥
नहि बीजप्रयोजनाभ्यां विना किमपि वस्तु समस्ति प्रयोजनमनु-
दिश्य न मन्दोऽपि प्रवतत इति न्यायात्‌ । किमुत सर्वज्ञ ईश्वर हति
तदर्थ; । ततश्च वस्तुमात्रे स्वस्वप्रयोजनजनकत्वसामर्थ्यरूपा शक्तिर-
स्त्येव । सा विमरौस्तदाधारः प्रकाश इत्यथः । उक्तं च टैङ्घ-

स्रीटिङ्कमसिलं गोरी पुलिङ्कं नीटलोहितः ॥ इति ।

अयं मावः--नहि पश्वदश्षगुणास्मकमेव विश्वम्‌ । तस्य षष्ट्िदात्त-
ल्वात्मकतवेनातोऽधिकानामपि पदार्थानां स्वात्‌ ! ते च सर्वेऽपि शिव-
शक्त्यात्मकचिपुरखन्दर्था व्याप्ता एव । विद्यायाश्च तदन्यापकत्वे विद्या-
देव्योरभेदः कथं सिध्येत्‌, शिवङ्घक्त्योरिव स्वंविश्वव्याप्त्यमावात्‌ ।
अतोऽसिलिश्वात्मना प्रथनबोधना्थमकारककारायक्षराण्यावश्यका-
नीति। प्राश्चस्त॒-ननु पञ्चदशाक्ष हकरसलेति पञ्चैवाक्षराण्यलमन्यानि
दृश किमथानीत्यत आह-गुणा इति । तन्मयी पश्चदृश्सख्याकसव्य-
खनस्वरमयी पश्चदक्षाक्षराणि पश्चदक्ग्रणत्वेन मावनीयानीत्यथंः ।
ननु विद्यायाः पश्चदक्षात्मकसवासना वक्तुमशक्याऽसंमवादित्यत आह-
यस्य यस्येति । समस्तस्य विश्वस्यैव शिवक्षक्तिभ्यां व्याप्यवेन शिव-
शक्त्यात्ममकविश्वस्य विश्वकदेराव्याप्ौ कथमसमदवितता कैमतिकन्या
येनैव तस्सिद्धेरिति माव इति व्याचक्षते । तदसत्‌ । उत्तरच हकारा-

चे

#* अयं छक्रारः एनिनीयशिक्षानरोपेन ककारान्वग्तो क्ग्र इ यिण लज्गारस्य दष.
त्वं ज्ञेयम्‌ |

२४० वामकेश्चरतन्बान्तगत नित्याषोडशिकार्णवः- [७ ° विश्रामः]

दिव्यञ्जनानामेव मूतगुणात्मकत्ववासनाया वित्रियमाणत्वेन तद्रो
धात्‌ । स्वरसहितव्यञ्जनानां व्योमादिजनकत्वस्य पूवमनुक्तत्वाच । हका-
रादित्य श्रूयमाणोऽकारस्तु न कारपरत्ययप्रकृतिः । अकारो व्यवेतो
व्यश्चनानामिति तेत्तिरीयप्रातिक्षाख्यसूतरेण प्रकृ तिपरत्यययोमध्य उचचा-
रणीयमात्त्वेन विधानात्‌ । हयवरडादहिसूञेष्वकारपाठस्य वणाक्कार्‌ .
इत्यत्(कारविशिष्टस्यैव गहण मिव्येतञ्ज्ापनार्थतात्‌ । अत एव रादिफ
इत्येषोक्त न वेप इति ! यद्यपि-
रकारादीनि नामानि रामाच्स्तस्य रावण

~

रत्ना चव रमा सत्राञ्च जनयस्व ॥

इत्यत्र यथाऽकारदिशिष्टरेफात्सकवणेसमुदाय एव कारपत्ययप्रकृतिः,
सथुदायात्तस्रािस्तु वषट्कार इतिज्ञापकात्‌ । एकस्य रेफस्येव प्रकर-
तिते रादि इत्यपवादविरोधेन कारभत्ययानापत्तेः । तदह दिह हकारा-
दित्यादृावकाराषिशिषटहकार एव प्रकृतिरिप्युच्यते तथाऽपि विद्यायाम
कारविशिष्टरेफामावद्विष्ठादधिरिति मठेऽकारेशिष्येनाठवादानापत्ति;।
अथवा तावन्मातरेऽकारस्य न प्रकुतिकोरो निवेशः । तदि तसायपाठा-
्द्रद्धकारादावपि तथवास्विति दक्र ॥ ३१ ॥

नयु तथाऽपि विद्यायां पञ्चदशाक्षरणीति तन्ेषु पुराणेषु च श्ूय-

माणो घण्टाघोषां विरुध्यते । अतो नाधिकाक्षरसद्धावो युक्तः । येन
निखिटविश्वन्यापिस्तदृद्वारोपपा्येत । तत्सद्धावै वा पश्चदराक्षरीस-
माख्याविरोधः 1 सेयमुमयतःपा्ञा रज्जुरित्याङ्क्य व्यवस्थामेदाहुमय-
मपि युज्यत इति समाधत्ते-

व्यात्ता पश्चदशचार्णैः सा विद्यामूतगुणास्मिका ।

पश्चमिश्च तथा षडभिश्तुभिरपि च्षैरेः ॥ ३२ ॥

स्वरव्यञ्जनभेदेन सत्तथिशत्मभेहिनी ।

सप्ताच्निशस्मभेदेन षट्िशत्तत्वरूपिणी ॥ २३ ॥

तच्वातीतस्वमावा च विद्येषा माग्यते सदा ।

उत्तरन्र स्वरव्यञ्जन मेदेनेव्युक्त्येह स्वरब्यञ्जनेश्षयेनेव्येतदाक्षिप्तम्‌ ।
क्यं चाङ्कविरिष्टस्याङ्किन एकत्वाभिप्रायेण । ततश्च द्वितीयतृतीयौ
केवकस्वरो निरङ्गकावेव । ठकारीयाकारा ईंकाराश्चोभय एकैकाङ्कवि
शिष्टाः षटू, संयोगादिमाक्चरस्यानुस्वारस्य च याज्ञषप्रातिश्चाख्ये पदी.

[द नविभामः ध्री मास्कररायोन्नी तसेवुबन्धास्यव्याख्यानसदहितः ! २४१

ङत्वविधानात्‌ । इतरे सत्त स्वराः स्वपरवाङ्खविशिशः । हहेखाया-
क्षरस्य ब्र चािप्रातिश्ाख्यरीत्योत्तराङ्गत्वभपि संमवतीत्यन्यदेतत्‌ ।
नादच्यस्य तु प्रातिशषाख्यादौ पार्थक्येनाङ्गत्वाकणेनेऽपि विन्दुसंनिषो-
गशिष्टत्वादिन्दुवदङ्कत्वमेव । एवं द्रार्विशते््यञ्जनानां स्वराङ्कत्वेन
तेषां च पथ्चदशत्वादुक्तसमास्योपपत्तिः । एष वे सप्तदशः प्रजापतिरि-
व्येतदुपपादनपरायामाभावयेति चतुरक्षरमित्यादिश्रुतौ चतुरङ्छयतवाद्य-
क्षरलोपश्चेति स्मरतावन्यत्राप्यनयेव रीत्याऽक्षरगणनस्व प्रसिद्धत्वात्‌
विद्याच भूतानि च गुणाश्चेति ददरः । वियति तच्वान्तराणामुपटक्ष-
णम्‌ । तेन पररधिज्ञत्तत्वास्मिका सा मृलविद्येत्यथः ! चिच्छायामूता
विद्यात्मतामापन्ना ये गुणाः सच्वादयस्रयस्तदान्मिकेति बा । आत्मवि.
दयाशिकतच्छरूपेति तु एटितम्‌ ! मूतगुणवाचकन्यञ्जन वरिता विद्ये-
त्येव वा तदर्थः । तेन नाच पञ्चदुशस्वराणां पश्चदृकश्गुणालमकत्वं कीति.
तमिति प्राचीनेरिव मन्तव्यम्‌ । हकारादिव्य्नानामेव गुणात्मकताया
उत्तर कथनात्‌ । अत एव सत्त्धिददक्षराणां कमेण षट्‌िशत्तस्वानि
त्वातीतमेकमित्येवरूपतोत्तरण्टके कथ्यत इति प्राचां व्याख्याऽपिन
साधीयसी । तस्य अन्थस्य तदुत्तरत्र विविच्यमानानां सर्ता
क्षरार्थानां सक्षपणेषदेश्यमा तार्थत्वात्‌ । सहि सप्रदायो महाबोधर्प
इत्युपक्रमेण सेप्रदायार्थं हरित इत्युपसंहरेण च संप्रदायाभिधेका्थमाच्र-
चोधकत्वेन मध्ययन्थस्य सर्वस्येकवाक्यतासिद्धरौ सेप्रदाषाथोतिरिक्तम-
वदुक्तवासनयोमंध्येऽवसरोऽस्ति वाक्यभेदापत्तेः । अत एव वैश्वानरे्ि-
वाक्यं पुरे जात इत्युपकमायास्मि्धात इत्युपसंहाराचेकवास्यतासि-
द्वावशटाकपालादिवाक्यानां मध्पे एठितानामपि प्ादक्षकपाटषलोपपा-
द्कत्वेन तच्छेषत्वमेव न पार्थक्येन हविरन्तरविधायकत्वमिति स्वीक्रतं
पमाणलक्षणे । एवमनयोर्वासनयोवेक्ष्यमाणाथंस्व संकिप्योपक्रममा-
` चार्थत्वेन तच्छेषतोपपत्तौ न स्वातन्डयकल्पनमपपत्िमदिति मन्तव्यम्‌ ।
पश्चदज्ञाक्षराणि न्दूनापेकसंस्याव्यवच्छेदाय ज्रटमेदेन पिमजते-पश्च-
भिश्चेति । स्वरेति । स्वयं राजन्ते स्वरास्तैर्व्यङ्न्यानि व्यञ्जनानि ।
तेषु स्वराः स्वतन््रत्वात्तैव्यङ्ग्यं वयश्चन भवेत्‌ ।
इति तन््रराजोक्तेः । एवं नि्व॑चनबटेनेव व्यञ्चनानामापतवक्षरसं-
ख्यापरिप्रणसामथ्यंमपवदति--मेदेनेति । सर्वेषां भिन्नपद्च्वकल्पनये-
त्यर्थः । नचैवं सति ककारत्रये जशत्वापत्तिः । एकाक्षसपदे भ्यपदेशिव-

३१

२४२ वामङेश्वरतन््रान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-{७प ९विश्चामः]

द्धगवेनाऽऽपततः पदान्तत्वस्य इुप्पितौ ठकितावित्यादिज्ञापकैरमित्य-
लेनं तदमावात्‌ । सप्तच्िरास्सस्याः प्रभेदा अवयदा अस्यां सन्तीति
तथा । सप्त्धिश्षवमेदरशब्दादौ मवर्धीय इनिरदितीयेऽरोआदयच्‌ । तेन
परभेदेनेत्यच न बहवे चनापत्तिः । इयं भिधा सप्त्तिरादवयववता सब्रहेन
घटर्रिर्सवानि निरूपयति बोधयति । तथा तच्वातीतः स्वीयोऽमिषरायो
देधोऽर्थो यस्यास्ताहरी चेति योगिभिः काटघयेऽपि माब्यते चिन्त्यत

यर्थः \ सदेत्यच मयेत्यपि क्राचेत्पाठः । एृकादृश्स्वर पएकश्चन्दरबीजेष्े
रेफमृषीजक्षो घीशरिन्डुनादाखयश्यः कामकलाश्चतस्ो व्योमबीजानि
पञ्च भीकण्डा दशेष्यवं सतथिक्लताऽश्वरेस्तच्वामि तदतीत च प्रतिपा"
यते । सोऽयं सेपरङ्मयायंक्षेप इव्यर्थः । हारिषिधा्यां त्वच्चत्यैका काम-
कला, एक दश्रास्वर एक इति दयद्रनं, चन्वबी जमेकं व्योमबीजमेकं दहो
भीकण्ठौ चेति चस्वार्थधिक्नानि । तेनेकोनचल्वारिंशत्तपय्यन्ते । तेषु
ह्वितीयकूटमध्यमहुकारस्य त्रतीयक्ूटप्रथमाकारस्य च मावार्थप्रकरणे
कारणल्ववणनात्तदुभयपरित्यागेन सप्त्चिक्ाचा.वणंनीया । यनुक्तं काम-
कलाविलासे-

` अजव्यञ्जनबिन्दुञखयसमषिमेदैधिभाविताकारा ।
षट्‌ चश तस्वासरा तच्वावीता च केव्रटा बिद्या ॥ इति

तत्क तमतन््रस्थगणनमिति न जानीमः! ये च प्राञ्वस्तदघरुसारेण
प्रकरततन्मेव योजयन्तिते प्रष्टव्या नादत्रयत्यामे समियरहणेऽत् #ि
मूलमिति । ननु अिषष्िश्वतुःषशटिवां वणाः शंयुमते मता इत्यादिना
पाणिनेशिक्षायां वर्णमणनावसरे नादस्य गणनाभावात्तस्य ध्वरिमान्न-
रूपत्वेन वणेत्वा मावात्स्वरत्वव्यञ्जनत्वयोश्च वर्णतब्याप्यतया तदभावे
तयोरभावावश्यं भावान्पले च स्वरञ्यखनमेदुनेव सत्तधिशत्तोकतेनं नादार्नां
तेषु गणना युज्यते । ततश्च षरश्चिशसखमेहिताया एव सिद्धेः । सप्ति
रात्तान्थथानुपपत्या तत्वातीतप्रतिपादकत्वोक्त्या च सथषिलाभः । तस्य
तुरीयतस्वात्मकष्वात्‌ ।

मायान्तमात्मतच्वं विथयातखं सदाशिवान्त स्यात्‌ ।

शाकिशिषोी शिवतत्वं तरीयतच्वं सम्टिरेतेषाप्‌ ॥
इत्यमियुक्तव चनात्‌ । नच सपमशितच्वस्य राोष्यत्वेन मित्यपच्छ्््टः
वातमितस्य कथं. तदात्मकतेति वाच्यम्‌ । महाकारणदेहशूपस्य तुरीयस्य

[ज्बग्भिघ्रापःश्रीमास्कररायोश्नीतसेतुदन्धाख्यव्यास्यानसहितः। २४१३

स्थुटसृष्ष्पकारणदृङूपाभे षट्धिज्ञचच्वान्यतीतस्याप्यानन्दमयकोश-
रूपत्वेन तस्यान्नमयप्राणमयमनोमयदिज्ञानययानन्दमया मे श्युध्यन्तां
ज्योतिरहं षिरजा विपाप्सा मूयासमिति मन्त्रे शोध्येष्देव परिगणनात्‌ ।
अत एव म तरय बह्मरूपतत्याक्षयेन तथात्वं मन्यमानानाश्ुपवर्षादीर्ना
मतं निरस्वान्ययेवाऽऽनन्दमय(धिकरणं वरणितमाचाय॑मगवत्पादैरिति
चेत्‌ । भेदम्‌ ! अमुस्वारो व्यञ्जनं दा स्वरो वेतिकशोनकसच भाष्ये बिन्दा-
रुमयानात्मकत्वोक्त्या बिन्दु्यस्यापि स्वरव्यञ्चनवदिभूतत्वेन प्रकते
तदगणनापत्तेः । नच यारयुषप्रतिशाख्ये शेशो व्यखनानीतिसूत्रेण
स्दरभिश्चषर्णत्वस्येव व्यञखनटक्षणतोक्त्या बिन्दोरपि व्यश्चनस्याऽऽव-
इयकव्वं कशोनकमूचस्थवाशाब्दस्य नज थंकव्येन व्याख्यानमेवानुवितमिति
वाच्यम्‌ । स्वरभिन्नत्वस्य नादे बिकलिितस्ेन भ्यश्ननत्वसिद्धेः। नच
नादस्य ध्वन्यासमकत्वैन वर्ण॑त्वाभाव इति वाच्यम्‌ ! घरे परच्वस्येव वर्ण-
ष्वपि ध्वनित्वस्येष्टत्वेन तस्य वणत्वामावाव्याप्यतलात्‌ । नच तस्य वरणत्वे
शिक्षादी कथं म वर्णेषु परिगणनमिति वाच्यम्‌ । तदपरिगणितस्यापि
दी घटुकारस्यास्मन्मते वर्णताया इष्टत्शेन तैरपरेगणनस्या प्रयोजकत्वात्‌ ।
ननु द्घद्कारस्व पाथक्येनेकपश्वाङान्सातृका्च पादाद्रणेत्म्‌ । तथा
सति केवट बिन्दोरुपध्मानीयादेश्च वर्णत्वानापत्तेः । नच नास्य वर्ण॑त्वे
व्यश्ननेष्वेव गणनापत्या व्यञननं स्वराङ्गमिति सूत्रेण स्वरयोगापत्तिः ।
अनुस्वारे स्वरत्वस्यापि सस्छेनेापत्तेः । नकाणमेरुभन्त्रे ककारीयाका-
रोत्तरमपि पाठदरशनाच । नादस्य प्राचां पक्ष एकटवन्यनाधमाताका-
छतवेन व्यञ्जनत्वाभावाच । तस्मा्तत्तच्छाखप्रवर्तकाचार्थैः स्वशाखमा-
ओपयुक्तरूतिपयवर्णगणनेऽपि नान्यत्र प्रशिद्धेषु वर्णेषु वर्णत्वपरिसं-
ख्येत्येव तु तचम्‌ । अथ बीज बिन्दुध्वनीनां च चिङ्टेषु अहास्मिकेति
प्रकरृततन्न एव तस्य ध्वमित्वेन व्यवहारो हर्यत इति चेत्‌ । हृटेखाचयस-
भूतैस्तिधिसंस्येस्तथाऽक्ष(रैरित्यादावक्षरत्दन्यवहा ]रोऽप्यस्तीति किं तेन,
५वनित्वस्य स्वानुध्यतव्वाच्च । च । नादस्य केवलध्वनिरूपत्वे , तम्घे-
ष्व्थवर्णनं तद्व्वानामष्टानां विभस्य काठवणेनं च न स्यात्‌ । नच
रथधोषवत्पदार्थस्मारकत्वोपपसिः । महिन्द्रसतोचोपाकरणेन सह तस्ये-
ककाछत्वविधानेन तत्रैवं तस्य स्मारशत्येऽपि रथपोषान्तरे तद्भावात्‌ ।
भ्कृते च नादस्यार्थविशेषे शक्तिविधानेन सवव तथात्वेन वैषम्यात्‌ ।
किच ! ौनकादिघचोक्तस्य बिन्दोव्दखनतवामावस्य करामकलाविला-
सकृताऽपि व्यखनेभ्यो बिन्दुयं पथगमणयताऽनुषतत्वेन मृखस्थव्यञ्ज-

4, वामङेश्वरतन्त्ान्त्मतमित्यापोडशिकाणवः-[ऽपत °विश्रामः]

नपवेन शिन्दूनामनुपस्थितावप्युत्तरत्र विषरणदशायां अिन्दुभिखिभि-
च्यन्ते श्देश्वरसदाशिवा इत्यर्थवर्णनद्र्शनादैव लिङ्घादंत्रत्यव्यञखन-
पदेन चिन्दबोऽपि विवक्षिता इव्यकामेनापि मता व्याख्येयम्‌ । तदिद
नादञ्येऽपि तुल्यं, शान्तिः राक्तिश्च शंभुश्च नादधितयबोधना इत्युत्तर
श्रार्थवर्णनस्य व्वखनान्तरवदधंमा्नाकाटस्य वाविशेषात्‌ । तस्माच्च
कथंचन नादज्नयत्यागे बीजमाकलठयामः । ततश्च तेनैव कादिविद्यायाः
सप्धिादवयवते सिद्धे तदन्यथानुप्पत्तेरभावात्सम्टियहणमप्यसमञ्ज-
समेव । त्वातीतवाचकस्याप्यक्षरस्य लामात्‌ । वस्तुतस्तच्वातीतपद्‌-
स्याऽऽनन्दमयकोश्चपरत्वे मानाभावात्तस्य देहश्चयातीतत्वेऽपि तुरीयत-
स्वरूपतया तक्वातीतत्वासंभवाञ् परबह्यपरतवाया एव वक्तव्यतमान
समशिसगषहावश्यकता । प्रत्युत हादिविद्यायां चलाररिशलभेदापादृक
पव \ समष्टेः स्वरव्यनोामयाभिन्नत्वेन स्वरव्य्न मेदेन सप्तचिरशत्मभे-
दिनीतिम्रूल विरोधश्च ! तस्माद्धादिविद्यायां प्रक्रततच््रानुरोधेन नाद्रय-
समष्िहानोपादानाभ्यां सपर्चिशात्परभेदितावर्णनं गीर्वाणगुरूणामपि
दुःशकमिति मन्तव्यम्‌ । एतेन कादिविद्यायां हादिवियावत्सप्चिशत्ता
कथं स्यादिति चिन्तया संतयन्ती काहिकिद्याया एव प्रत्युत श्युन्यतेति
भ्राम्यन्ती तत्परिजिहीषेया स्ताक्षत्वमुपपादयन्ती द्वितीयस्य संध्यक्ष-
रत्वेन तुतीयस्य दी घंत्वेन द्विद्धिवणात्मकव्वेन गणनं संप्रदाथसिद्धमिति
शिष्पेम्य उपदिशन्ती तत्तदुरुपरम्परा दिद्रह्यादियन्थपरम्परा चापु-
तानन्दनाथीयभ्रमन्यापारमृलकस्वादन्ेनैव नीयमाना यथाऽन्धा इति-
न्यायावुकारित्वादेव निरस्ता वेदितव्या ! अवशिष्टकामकलान्नरयस्यापि
दीघत्वादिकेषेणाक्षराधिक्यापादृकत्वाञ्च । तस्मात्कार्यक्षराणि सप्त्चि-
शदि्येव तत्समर्थनं युक्तं, वाक्यार्थवर्णनं तु कारणवर्णयोर्भलनेनेव,
षदुद्रयं परित्यज्य बाक्थार्थवर्णनस्यानुचितत्वाहित्यरं पह्ठवितेन ॥ ३२ ॥
\ ३३ ॥
एतावता प्रबन्धेन विद्याया मूतगुणाहितत्वातीतान्तपद्ाथंजातवस्व-

खूपत्वं संमुग्धाकारेणोक्तं तदेवेदानीं तत्त्क्षणकथनपूवैकं विरादीकरत्यो-
परिकिति- | |

पथिव्यादिषु भूतेषु घ्यापके चोत्तरोत्तरम्‌ ॥ ३४ ॥ .

भूतं त्वधस्तनें त्वाप्यं तद्भुणा ष्यापङ्ाश्रयाः; ।

व्याप्येष्ववस्थिता देवि स्थृलसृक््मविमेदतः \॥ ३५ ॥

[डनभामः भी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २४५

पुथिव्यादीत्यादिपदेनाप्तेजोवाय्वाक्षाहापरिग्रहः। एतेषु त्तरोत्तरं व्यापक
जनकं प्रयोजकं च म्॒तिकायाः स्वजन्ये घटे व्यािद्शनान्यापकपदे-
नोपादानकारणमुच्यते \ ` तद्रू चिष्ठात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वरूप व्यापक
त्वमप्यक्षतमेव । परं तु तष्टच्वमभेद्संबन्धेन । अमावस्तु परिणामित्व-
संबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताक इति विषः । अधस्तन पर्वपूर्व॑न्याप्यं
जन्य प्रयोज्यं, प्रयोज्य च परिणाम्यमाववदवत्तित्वरूपं च । अभाववत्तित्वे
पर्वोक्तसंबन्धाभ्यामवाच्छद्नमेवं । तत्तस्मातकारणाद्रयापकाश्रया जनकभर-
योजकसमवेता गरणा व्याप्येषु जन्य प्रसोज्येष्वप्यव स्थिता मवन्ति । ते
ष्च कारणे स्थिता गुणाः स्ूला इत्युच्यन्ते । त एव कार्येषु स्थिताः
सृक्ष्मा इत्युच्यन्त इत्यर्थः ॥\ ३४ ॥ ६५ ॥

तावता प्ते किमायातमित्याशशद्कू्य षटूशिरात्तत्चवाचकान्यक्ष-
रणि पदशंवति-

तस्माद्रयोमयुणः शब्दो षाय्वादीन्व्याप्य संस्थितः ।
ष्योमबीजेस्तु विद्यास्थेटंक्षयेच्छब्दपश्चकम्‌ ॥ ३६ ॥
तेषां कारणङूपेण स्थितं ध्वनिमयं परम्‌ ॥
भवेहुणवतां बीजं गरणानामपि वाचकम्‌ ॥ ३७ ॥
कार्यकारणभावेन तयोरिक्यविवक्षया ।

यस्माद्रचापकगुणा व्याप्येषु तिष्ठन्ति तस्माशोम्नो व्यापकस्य शणः
शब्दो वाय्वादीन्वायुतेजोजलप्राधेबीव्यप्यि तिष्ठतीति पञथविधः शब्दो
मवति । अतो विघास्थः पञ्चामिर्योम्यीज्हकरिः शब्दपश्चक्रं टश्षयेत्‌ ।
उपाक इति शेषः ! शक्यादशक््षोपस्थितिर्छक्षणेति प्राच पश्च उप-
स्थित्याश्रयः साधक एव कतां । शक्यसंबन्धरूप्रलक्षणाया वत्तिरप.
त्वात्‌ । पदनिष्ठत्वपक्षेऽपि विवक्षातः कारकविमक्तयो भवन्तीतिसिद्धा-
न्तात्पदस्य करणत्वविवक्षायामुपासक्स्य प्रयोजककतत्वम्‌ । ननु मध्य
महकारस्य विमशवाचकत्वं मावाथप्रकरणे कथितम्‌ ) तस्यापि शब्दल-
क्षकत्वे युगपदृवृत्तिद्रयविरोध इत्यत आह-तेषामिति । तेषां पञ्चानां
हकाराणां मध्ये कारणसूपेण भीचक्रात्मकजगत्कारणकामकलाक्रीरव+
टकत्वेन वा स्थितं विसर्गरूपं हकारक्षरं तन्त ध्वमिमयं नहिकमयम्‌ \
अत एव परं सक्ष्मादपि सुक्ष्म वासनामयशरीरमिति यावत्‌ । स्थूठत-
मस्य वेखरीरूपहकारस्येव दाब्दटक्षकस्वं पराखूपस्य हकारस्य वियः

२४६ वामक्षेश्वरतन्दब्द्ः नित्याषोडशिकाणेवः- [ऽप °विध्रामः|

शक्तिवाचकत्यिति पदष्यक्तिःमेदेनार्थद्यदोधकस्वस्योकतेन बुटिष्ररमि-
रोध इति मावः हारिकिद्यापश्ि ववेतदर्धं दषहुकरप्रयोजनदर्णनपर-
त्वेन योजयन्ति परं षष्ठं हक्ाराक्षरं पच्छानां ' हाराणां कारणभूतो यों
नादस्तल्मोधकमिति । षट्‌चदातस्तस्वानामपि यत्कारणं दच्वातीत नाद्‌
बरह्म तत्परः काभराजमध्यमहकार इत्यपि तदथः युववः । मावार्धप्रश-
र्णे फथितेनार्थन सह संवादसमवात्‌ । तस्यार्थस्य तष्राकदार्थऽनन्वित-
वेनैव तहुपयोगस्याऽऽवश्यकत्वाञ्च । नः डाकाकवाचकस्य हारस्य
वाय्वादिरशब्दै छक्षणा कथं शक्यसंबन्धामालाशहित्यत आह- भवेदिति ।
यहुणवद्टाचकं यदक्षरं तत्तत्सम्बेतगुणलक्षकरितिसामान्यनियमानुसारेण
ष्योमषाचकहकारस्य रष्वे टक्षणासिद्धौ स्येव शब्दस्य तत्वान्तरसं.
बन्धेऽपि पर्षक्छप्ता लक्षणा मन विहन्यते । नहि यषिक्षष्देन लष्षितानां
य्टिधराणां देशाम्तरगमने लक्षणायाः काचन हानिः । नच तेषां देशाः
न्तरगमनेऽपि यष्टिसंबन्धानपाया्क्षणा शक्तेति वाच्यम्‌ । शब्दस्य
वाय्वादिनिष्त्वेऽपि कार्थं कारणानुवृत्तेरावरयक तया . षाय्वादेचतुषटयेऽ
प्याकाशानुवत्तेः सच्वेन व्योमसंबन्धानपाय॑स्य प्रकृतेऽपि तुल्यत्वादिति
मावः । अत एव प्रधानं तेजसो रूपं तद्टीज॑न हि जन्यत इति [ तेजोक्ष-
राथनि ] रूपणे वक्ष्यति । स्वबोध्याभिन्नतस्य वाचक इव लक्षकेऽपि सद्धा-
वप्रदृश्ंनाय गौण्या लक्षकं निर्दिशति-वाचकमिति । बाच्यवाचकयो-
रिव लक्ष्यटक्षकयोरप्यभेद इति मावः ! यद्वा गुणवतां वाचकं बीज
गुणानामपि वाचकं भवतीत्यन्वयः । तेन हकारस्य शष्दवत्येव शक्त
त्वाच्छक्यतावच्छेदके शब्देऽपि शक्तेरनपायांच्छब्दस्यापि हकारो वाचकं
इत्यथः । तेन टक्षयेदिल्युपक्रमस्थमपि पदभुपासककतेकरत्वाजानीयादिः
त्यथंकम्‌ 1 कार्येति ! वाय्वाकाशयोः कार्यकारण मावेनांऽऽकाशस्य वाय्वा-
दावनुवत्तिविवक्षया तदीयशब्दे लक्षणा युज्यते ! यद्वा, आकाशं शब्द्‌
तन्मा्नाजात शब्दगुणं विधिरितिस्वच्छन्द्संयहो क्तरीत्याऽऽकाक्ञा-
च्छब्द्‌ इति नेयायिकरीत्या वा शब्दाकाक्चयोः कार्यकारणमावेन तयो-

रभेदुविवक्षया हकारस्याऽऽकाशञ इव राब्देऽपि शक्तिठंक्षणा `वा युज्यत
इत्यर्थः । वस्तुतस्तु गुणवतां वाचकं सदेव-बीजं गुणानां वाचकमपि
मवतीत्यथः । विशिष्टवाचकमिति यादत्‌ । मेच्े भूतवाचकेनाक्षरान्त-
राण्रामनिर्देश्चात्‌ । शब्दादीनां तन्मात्रपदपेरित्यागेन गुणपदेनैव
न्दिरात्स्वरजस्तमःस्वपि वक्ष्यमाणेष्वयमेव न्याय इति .. ध्वनितं

तेषां गुणत्वाविशेषाद्‌ । ननु ग्योमादिरोधकहकारादिजन्ये षोधे

साब्दादिः पि विज्ञे्वः परकाये वा। नाऽभ्यः । सङ्कदुचरितन्यायाषिरो-
धाय हकारादैरावुत्यापत्तेः । अनेकाथपद्‌ाद्मेक विशेष्य प्रकारोपस्थि-
त्योरा्चत्तिमन्तरेणायोगात्‌ । नान्त्यो वाच्यतावच्छेदृकत्वेन पर्यव सितै-
गुणः सह वाचफस्यामेदायोगेन विवक्षिताथौसिद्धेः । नि शब्दवणौ-
क्षरादिपदानां बाच्यामेदेऽपि शब्दादिजात्याऽमेदः समस्तीत्यत आह-
कारयेति । वाच्यवाच्यतावच्छेदकयोः कार्यकारणमावाभावे दिवक्षिता-
सिद्धाधपि प्रकते बाच्यतावच्छेदकस्य वाच्यजन्यत्वेन प्रकारतया तस्य
बोधस्वीकारेऽपि वाचकाभेदोऽनावृत्तिश्वाक्षराणां युज्यत इति माषः ।
॥ ३६ ॥ ३५७ ॥

एवं ध्योपाक्षराणि नि्हिय कमप्राप्तत्वाषह्ाय्वक्षराणि व्याचष्टे-

महासायाच्रयेणापि कारणेन च बिन्दुना ॥ ३८ ॥
षाय्वधिजलभप्रीनां स्पर्शानां च चतुष्टयम्‌ ।
उत्फ्नं मावयेष्ेवि स्थुलटसुक्ष्मषिभेदतः \॥ ३९ ॥

महामायां हृष्टेखावटकमीकारर्य कारणबिन्दुः कामकला
एश्िप्र तिमंहामयेत्यधिक्कुत्य शिवोत्तमः शिवा वुषिश्चतुर्थी चिन्दुमावि
तीति फोशात्‌ । भीचक्रस्थविन्दुव्यावर्तनाय कारणेनेति । कामकलात्-
कविन्डो ्रक्षषिन्दं प्रति कारणतायाः परवमुक्तत्वात्‌ । तेन चक्रबिन्द्-
भिन्नस्य कोल्िकाथं वक्ष्यमाणस्याक्षरस्य व्युदासः । निर्बिन्दुक ईकार
श्चतु्थं इवि यावत्‌ । स्थूरं वायुगत एकः । सुष्ष्मा अग्न्यादिगताख्जय
इत्येवं स्पशं चतुष्टयमीकार्वतुष्टयेन जातं विभावये दित्यर्थः । हाष्िपक्षे
तु तुतीयङ्टस्थप्रथमाक्षरस्थोऽकारः कारण बिन्दुपदेनोपादेयः । तस्य
सर्वकारणस्य स्यशेकारणतायाः कैञुतिकन्यायसिद्धव्वध्वननाय कार-
णेति विशोषणम्‌ । बिन्दुः श्ुन्यमकारः । अत पएदाकाराधिकारे कामे-
शीवालिनी वियहिति वियत्पदं कोशे जिन्डुपदेनाकारनिर्देशेऽकारा-
न्तरव्यावतेनाय । सर्वेकारणरूपाकारस्येव शुन्याकारत्वात्‌ । प्राञ्चस्तु
कामकलाश्षरीरघटकेन कामाख्येन बिन्दुनेति व्याचक्षते । तन्न । महा-
मायाजयातिरिक्तङ्पस्य तस्य हाहिषिद्यायामदङ्नात्‌ 1 जयवटकस्य
सक्रदणितस्य पुनगंणनायोगात्‌ । अनापस्या पुनगंणने विनिगमनावि-
रहास्रयाणामपि ` गणनापात्ति इष्टापत्तौ ` सप्तश्चिङावाधिक््यं,

हयोस्त्यागेन तत्छमाधाने तस्मदुक्तयीत्यां कः प्रद्वेषः । [यद्यपि पहवेषो
दयोस्त्यागस्य तुल्यत्वात्तथाऽपि भवन्मते समष्िग्रहणेन नाद्त्रयस्य
दुस्त्यजव्वेन च संख्याविरोधताद्वस्थ्याच । एकाक्षरादयवानां पाथक्येन
वाक्यार्थान्वयितायाः सकलटदशेनक्ाराणामसंमतव्वाचेति न किचि
तत्‌ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥

अथ तेजोक्षराणि यावे

रूपाणां जित्य तहच्चिभी रेफैर्विमावितम्‌ ।
प्रधानं तेजसो रूपं तद्वीजेन हि जन्यते ॥ ४० ॥

भितं तेजोजलक्षितिगतम्‌ । ननु जलक्षितिगतयो रूपयोस्तेजोबी.
जेन कथं टक्षणेत्वत आह-प्रधानमिति ! व्याख्यातमेतत्‌ ॥ ४० ॥
अथ जटाक्षराणि व्याचषटे-

विद्यास्थेश्वन्दबीजेस्तु स्थूटः सूक्ष्मो रसः रप्र॒तः ।
संबन्धो विदितो लोके रसस्याप्यग्रुतस्य च ॥ ४१ ॥
[चन्दरबीजैः सकः ।
सो हसः |षहजा विष्युभरग्वीशश्चन्दरसेज्ञकः । इति कोशात्‌ ।
[ स्थूलो व्यापको जलगतः । सूक्ष्मो व्याप्यो भूगतः। विद्यास्थेश्च-
वद्रवीजेरितिबहव चनाभ्यामपि द्वित्वसंस्यैव कथ्यते । ] वाच्यस्य रसस्य
स्थूलः सूक्ष्म इति प्रत्येकैकत्वेन द्वित्वस्येव कथनात्‌ । तुतीयरसस्यामा-
वाच्च । अक्षीणि मे दर्शनीयानि पादा मे सुकुमारा इत्यादिप्रयोगवकेन
षिसवेऽपि बहुवचनस्यं साधूताया महाभाष्ये वणनात । कुक्षीशवायुको-
णेषिति दक्रन्यासप्रकरणस्थस्य कोणद्रयपरतां बीरेन्दरिति मावार्थ-
प्रकरणस्थपदस्य च शान्ताम्बिकोमयमाज्परतां वर्णयतां प्राचामप्य-
स्थाथस्य संमतत्वाच्च ! प्रक्रतेऽपि तन्मतं उत्तरार्धस्यैव तुतीयसकार-
व्याख्यारूपतयाऽतत्यबहुवचनस्य द्वितसख्यायोधकत्वावद्यमावाच ।
एतेना बहूव चनवशास्संप्रदाया्थयन्थः सर्वोऽपि हादिविद्यापर एषेति
मन्यमानानां तेत्पक्षपा्तिनां तोष आपातरमणीयतवाल्ञिरस्तः। पदमप्यधि-
कामावस्मारकाच्चातिरिष्यत इत्याशयनाऽऽह-स्मत इति । द्वाभ्यां साम्यां
ही रसौ समरेदित्यर्थः ! ननु चन्द्सुरयांगीनां तैजस्स्वाविशेषेणाभिबीजस्य
रेफस्येव-चन्द्षीजस्य सकारस्यापि. रूपलक्षकत्वमेव - युक्तं न रसलक्ष-
कलव राक्यसंवन्धाभावादित्यत .आह-संबन्ध इति । रसाश्रतयोः संबन्धः

{जतनविभामः |भामास्कररायान्नातसतुबन्धाख्यव्यास्यानसाहतः । २४९

प्रसिद्ध एवेत्यर्थः । अम्रतपदं सुधापरं जलपरं च। अयं मावः-न
तावचन्द्रमण्डलटं तेजोरूपम्‌ । अपि तु जलरूपम्‌ । जलमण्डले सौर
किरणानां संमिकर्षविप्रकषतारतम्येनांरातः संबन्धे सति तन्न प्रतिफल-
नेन ततः परावृत्तास्त एव सौरकिरणा उपाधिवश्चादुनुष्णतामापन्ना
द्षणान्तःप्रतिफङितसौरङिरणा इव भवि प्रसरन्तश्चद्दिकापदवाच्या
भवन्ति । तदेदं ज्योतिःशाख्वेदिनां स्पष्टम्‌ । तन्पण्डलजलं तु अमृत-
रूपं केव वेत्यन्यदेतत्‌ । ततश्च वकारो यथा अलसामान्यस्य वाचकं
बीजं तथा सकारबीजं जलविशेषस्य वाचकमित्येव विशेषः ।
नववेतावता वकारसकारयोस्तत्समवेतरसलक्चषणायां कथित्संदेहो नर्या
घोषो गङ्गायां धोष इतिवाक्यस्थपदयोरिव तीरलक्षणायाभिति ।
यद्यपि यकाराकामे तत्सुसटश्षमायाया इव वकारालामे तत्सव.
स्याप्यलाभे मन्दसदुशसकारस्य यरहणमिति षाष्ठन्यायेनाप्येतत्सु समर्थं
` तथाऽपि सन्दसहशय्रहणस्यागतिकगतित्वेन ततोऽपि मुख्यमेव समाधानं
मूलकारेरुक्तमिति द्रष्टव्यम्‌ ! हादिविधाप्षे तु हयोरन्यतरो रसः सका-
रद्रयेन लक्षणीयः । लक्षके बहुत्वस्य लक्ष्ययोरदित्वस्य चोकतिबटेन तथेव
सिद्धेः एकस्य जीवस्य बोधनाय दक्षानामकाराणां वक्ष्यमाणाना हष्ट-
त्वाच्च ! प्राश्चस्तुू-ततीयसकारः किमर्थमित्यत आह- संबन्ध इति ।
अग्रदस्य सम॒द्रादुत्पततेः प्रसिद्धत्वेन तस्यापि जलरूपत्वात्तद्रतरसलक्ष-
कस्तुतीयः सकार इत्यथ इति व्याचक्षते ! तज रसपदस्य सुद्र टक्षण-
त्यादि; द्ेज्ञः सोढव्यः ॥ ४१ ५

अथ भूम्यक्षराणि व्याचष्टे--
वसुंधरागुणो गन्धस्तष्िपिर्गन्धवाचिका ।
भुवनचयसंबन्धाश्चेधात्वं तु महेश्वरि ॥ ४२५

तस्या बसंघराया गन्धवत्या किपिवाचक बीजं ककारः) लः दाकर:
तना परथ्वीतिकोश्चात्‌ । सा गम्धवाचिका शक्यतावच्छेद्केऽपि शाक्ते
सत्वात्‌ । गन्धस्य राक्यतावच्छेदकत्वध्वननायेव गन्धे न गुणत्वानुबाद्‌ः।
तस्य च गन्धस्य सथूलसृक्ष्ममेदाभावेनकलकारणेव चारिताथ्यऽपि भव-
नन्रयस्य गन्धचयाभिपरायेण ठकारज्रयमित्य्थः । भुवनचयं त्ध्वेमध्या-
धोमेदात्‌ । वस्तुतस्तु पथिव्या ओषधयः, ॐ्षधीभ्योऽन्नम्‌, . अन्नाप्पु-
रूष इतिश्त्यानगण्याय प्रथिव्योषध्यन्नरूपं भुवनचयं विवक्षितम्‌ ।
अत एवोत्तर पुरुषवर्णने संदुर्मशुद्धिर्मवति । अथवा पश्चाथिविद्यायां

२५० षामकेश्वरतन्तरान्तगेतनित्याषोडरिकार्णवः- [७ °विश्रामः]

भ्वेतक्ञेतुप्रवाहणसंवादे पश्चम्यामाहूतावापः पुरुषवचसो मवन्तीतिश्रतौ
गाहेपत्यादौ हूयमानस्य दुग्धादिहुविषो दयुपर्जन्यप्थ्वीपुरुषयोषित्कु-
ण्डेषु परिणाभविशेषविधानात्तषु प्रथमसव्वेन प्रथिव्या एवेह वस्ुधराप-
देन निरदशादवाशेष्योद्योद्रंयोरुत्तरयोिर्देशाय पुनरपि द्रौ लकारौ ।
श्रुतौ हविष जाप इत्यनेन नि्दशेऽप्यन्नरूपमेव तद्धवती तिध्वननाय
भुवनजयेत्युक्तं, जलज्रयेति तदर्थः । एकैव क्षितिरोषध्यन्नरेतोरूपा भूत्वा
पुरुषो भवति । तदिदकथनात्पश्चभूतजन्यानां ज्ञनेचियाणां कर्मन्धि-
याणामरपि हकारादय एव वाचका इति ध्वनितम्‌ ॥ ४२ ॥

अथ ककारान्न्याचष्टे--

अष्द्धद्यद्ध मिश्राणां प्रमातूणां परं वपुः ।
क्रोधीशश्धितयेनास्य विद्यास्थेन प्रकाश्यते ॥ ४२ ॥

क्ेवदीक्चादीक्षिता अपि भालिन्यतारतम्येन तिविधाः प्रमातारोऽष्यु-
पासक्ाः सन्ति । तेषां च दौक्षाङूपं जन्मान्तरं प्राप्तानां यत्परं वपुरत्र.
दारीरं तत्ककारत्रयेणोश्यते । कोधीशः ककारः । कः क्रोधीशो महा-
काटी कामदेवः प्रकारक इति कोशात्‌ ! अवेद बोध्यम्‌-अणुः कर्मं
मायां चेति जयः पाञ्ञाः । तचाणु्नामाज्ञानं तच्च द्विषिधं चैतन्य-
स्वरूप आत्मनि आत्मत्वेन ज्ञानाभावः । देहादावनात्मन्यात्मज्ञानं
चेति भेदात्‌ । इदं दिरिधमपि संभूयाऽऽणवं मलमुच्यते ! अपरिच्छि-
घ्स्याऽऽत्मनः परिच्छेदकत्वात्‌ । आत्मनोऽणुतहेतुत्वादणुर्मालिन्यतोे
मटमिति सौरसहितोक्तेः । विहितनिषिद्धक्रियाजन्यशशरीरदानक्षमम-
हृष्ट कर्मं, तद्‌ पि पुण्यपापमेदेन द्विषिधमपि संभूय कार्मणं मलमुच्यते ।
एकस्यैवाऽऽत्मनो नानात्वं माया । सा चानेकविधाऽपि संभूय मायीयं
मलमुच्यते 1 एतेषु भिषत्तरोत्तरं पर्वपरवव्याप्यम्‌ । तदिदं ज्ञाने बन्धः,
योनिवर्गः कला शरीरमिति दीष सुच्रयोभर््यि प्रत्यभिज्ञायामपि स्पष्टम्‌ ।
एतेषु भिभिरपि पारेक्द्धः पशुरशुद्धः । अणुकमभ्यामेव बद्धो मि्रः।.
अणुमात्रेण बद्धः शद्धः । एतेषामेव च कमेण सकलः भ्रलयाकलो
विन्ञानकेवल इति तन्त्रान्तरे संज्ञाः एताः संज्ञाः परित्यज्याश्द्धादिपदै-
व्यवहारस्तु तत्तह्टक्षणध्वननाथंः । तत्न छद्धत्वं यद्यपि मठसामान्यामा-
वस्तथाऽपि तस्य बह्मातिरिक्तेष्वसंभवात्किचिन्मटवच्वे सतीतरमटा-
माव एव जीवेषु शुद्धत्वं वाच्यम्‌ । तच्च किंचिदेकं मलं त्वाणवम्‌ ।
कार्मणमायीययोः पर्वपू्वव्याप्यत्येनेकेकस्यावस्थानायोंगात्‌ ! एवमञ्च-.

[ज््विमामःभ्रीमास्कररायोन्ची तसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः । २५१

द्धव्वंविनिगमनाविरहात्सर्वमलवत्वं, मिश्रत्वं शुद्धाशद्धलक्षणयोः
सांकर्यं शुद्धलक्षणस्याऽऽणवस्य्चद्धलक्षणस्य कार्मणस्य च योग
इति यावत्‌ । मायीयस्य पूर्वद्रयव्याप्यत्वेन तद्योगेनाशयु द्ध व्वस्यैवाऽऽपत्तेः
अत एवा्द्धमिभ्रशचद्धानामिति युक्तोऽपि कमो नाऽ्दरतः। शुद्ध ताज्ञा-
नोत्तरमेव तद्योगेन पिभज्ञानात्‌ । एतेनानम्यर्हितस्यानत्पाच्तरस्याश्चद्ध-
पदस्य कथं पूवनिपात इति शङ्का भिरस्ता । अजाद्यद्न्तमित्यस्य
परेणाल्पाच्तरेण बाधात्‌ । एतेष्वादय्यौ मठकपाकापाकाभ्यां प्रत्येकं द्विविधो ।
अन्त्यस्तु कलुषसमाप्त्यसमापिभ्यां द्विविधः । तेष्वश्युद्धाः पक्मलज्याः
क्रोधमद्रारकाद्योऽष्टादशोत्तररतमुपासकाः सन्ति । अन्यानप्याचार्थ-
रूपेण शिव एवानुगह्णाति । अपक्रमलज्र्यास्तु भोगेन मठपाकाय नाना-
योनिषु विनियुङ्के। सोऽपि चानुग्रहं एव ।

मलादीनामपाके तु सामान्यानुय्रहो भवेत्‌ ।

नानायोनिषु पाकाय नियुद्धेऽनुजिषृक्षया ॥ इतिवचनात्‌ ।

मिश्राः पक्रमलद्रयास्तु लोकपालादय आधिकारिकाः पुरूषाः । अप-

क्रमलद्रया मिभ्रास्तु कर्मवश्षादत्तसयोनिष्वेव जायमाना; पुरुषाः ।
शुद्धाः समाप्तकटलुषास्तु विदेश्वरा नवनाथाद्यः । अस्मभाप्कटुषाः
दद्धास्तु सप्तकोरिमहामन्त्राः । नच तेषां जडत्वमिति शङ््यम्‌ । शाब्द्‌-
रारीरस्य जडत्वेऽपि शरीरणामस्माकमिव चेतनत्वो पपत्तेः! अत एवा-
पक्राणवमलवज्नीवसामिप्रायेण मन्त्राणामणुसंज्ञा । उक्तं च मृगेन्व्‌-
संहितायां विेश्वरजन्मनिखूपणावसरे-

अथानादिमलापेतः सर्वक्रत॒सर्वहकशेवः 1

पर्वं यत्यासितस्याणोः पाशजालमपोहति ॥ इति ।

आध्पिकारिकजन्म निरस्य मन््रजन्म प्रापितस्येति व्यत्यासेतप-
द्स्यार्थः । इतोऽप्यन्यो विस्तरः दौवा द्रष्टव्यः । ईशा दिद्धिरूषा -
खयः प्रमातारः ककारत्रयबोध्या इत्यथः ॥ ४३ ॥

अथ ये तावदपक्रमलच्रया अशुद्धा जीवास्तेऽपि द्विवेधा वीरफमः-
डास्तद्धिन्नाश्च । तेषु प्रथमे ककारेणोक्ताः । तेषु दीक्षितानामेव यह-
णात्‌ ! पुथिवीनिरूपणोत्तरं ओरौतक्रमेण सर्वैजीवोपस्थितादपि तेष्वभ्य-
हितानामेव प्रथमं निरूपणीयत्वाञ्च ! अनभ्यर्हिताश्चरमे त्वनन्ताः । अत
एव तान्बहुभिरकारेनिदिशति-

२५२ वबामकेश्व तन्त्रान्तर्गेतनित्याषोड शिकाणंवः- [ऽप्त०विधमः]

भ्रीकण्ठदक्षकं तद्रदष्यक्तस्य हि वाचकम्‌ ।
भीकण्टोऽकारः ।
अः श्रीकण्ठः सुरेराश्च ठटाटश्चेकमातुकः । इति कोशात्‌ । ते ष
द्रीव विद्यायां वतंन्तेऽत आह--दक्ञकमिति 1 यद्यपि तुतीयकूटस्थप्-
थमाकारः प्रकाङ्वाचकत्वेन भावा्थप्रकरणे निर्णीत इति तत्परित्यागे
नवकमित्येव वक्तव्यं तथाऽपि त्ोक्तोऽ्थः परारूपस्यैवाकारस्य नतु
वैखरीरूपस्येति तदन्तमविन दृशकमित्युक्तम्‌ । इमे च रशङ्ासमाधाने
हकाराथेनिरूषणावसरे युगपद्‌वृत्तिद्रयविरोधपरिहाराय तत्रैव मूलकार;
प्रदुरिते इति नात्र पुनरुङ्किते । तद्रत्तथा फिचेत्यर्थः । परमशिवव-
दित्यथं इति केचित्‌ 1 अकारो यथा शिवस्य वाचकस्तथा जीवस्या-
पीति । एते दशाप्यव्यक्तस्य वीरकर्मठेतरसकलजीवानां वाचकाः ।
परिहृत्य विशेष िषयं सामान्यविषयः प्रसजतीति न्यायेन जीवसाभा-
न्यवाचकस्याव्यक्तपदस्य विदोषे पर्यवसानात्‌ । इदं च प्राचां मतमसु-
सुत्योक्तम्‌ 1 वस्तुतस्तु क्षित्याहिशिवान्तषदर्िशत्तस्वानि तहक्षणानि
तदक्षराणि च वर्णयितुं प्रवृत्तेन भगवता पञ्चमूतमाजशि शरुत्युक्तस्टि-
क्रममनुसत्य तानि निर्वण्यं तदमेदादेव तजन्यगणास्तजनन्यान्येव ज्ञान-
कर्मेद्धियाणि च कायकारणेक्योक्त्या संमुग्धाकारेण वणितान्येव । तेषां
सवेषां पाञ्चभीतिकविकारमाच्ररूपत्वेन ततोऽधिकस्य वणनीयांशस्या-
भावात्‌ । हकारादिजन्यत्वबोध्यस्वे उक्ते एव । एवं कित्यादिपश्कं
गन्धादिपश्चकमुपस्थादिपश्चकं प्राणादिपश्चकं चेति विशती तत्वेषु
निरूपितेषु क्रमप्राप्तमपि मनोबुद्ध्यहंकारपरकरतिचतुष्टयमुहङ्घ्य पञ्च-
विशस्यापि पुरुषस्य पुथिव्यनन्तरं श्रुतौ कथनमनुसृत्य तस्येकावंश-
स्थाने निदपणेऽपि पुरुषनिरूपणोत्तरं तच तुष्टयत्याभे मानाभावात्ततचि
रूपण परमेव भ्रीकण्ठपद्म्‌ । अत एव पूर्वत्राशयुद्ध पदेन मलचयबद्धत्वा-
विरोषात्सकला अपि सकला उक्ता एव न वीरकमंटा एव मानामा-
वाचे । ततश्च जीवनिरूपणे समाप्ते पुनरिह तन्निूपणोक्तिरयुक्तैव ।
किच, अव्यक्तपदं प्रकृतावेव न जीव इति । तथाचोक्तं पश्चरि-
खाचार्थैः
अनादिमिध्यं महतः परं धुवं प्रथानमन्यक्तमुशान्ति सूरयः 1 इति ।
सांख्यसप्तत्यामपि-
सृक्ष्ममिङ्कमचेतनमनाविनिधनं तथा प्रसवधर्मि ।
निरवयवमेकमेव हि साधारणमेतदव्यक्तम्‌ \॥ इति ।

[२ सण्विघ्रामः] भरी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २५६३

अत एवैकवचनमपि \ जीवपक्षे ह्यव्यक्तानां हि वाचकमित्येव ब्रूयात्‌। सा
च प्रक्रुतिर्गुणचरयसमष्टिस्तन्तुरूपा । सत्वादीनामतद्धरमत्वे तद्रुपत्वादि-
तिसांख्यप्रवचनस्नतरे तथा निणेयात्‌ । तदिदं टक्षणं गोधधथितुं तद्वि.
त्युक्तं गुणजरयवदित्यथेः । मत्पक्षे तस्यानतिप्रयोजनकत्वापत्तेः । गुण-
वच तद्व्यक्तं चेति समासः । एवमुक्तश्च भवेहुणवतां बीज मिव्युक्तन्या-
यस्मारणाथां । ततश्च गुणवत्रधानस्य वाचका अकारा गुणानां वाचका
अपि मवन्तीत्यथंः ! अहकारबुद्धिमनोरूपतस्वचयस्यापि वाचका इति
यावत्‌ । तेषां करमेण रजःसत्वतमोख्येकैकगुणात्मकतायाः सिद्धान्तसि-
द्धत्वात्‌ । सवनाम्नां पूर्वोपस्थितवाचकत्वेन पूर्वानुपात्तगुणवाचकरत्वं
तच्छब्दस्य कथमिति चेत्‌ ! पररशिवो वा पूर्वं क्रोपात्तः। स सवां महे-
श्वर इत्यते ति चेत्‌ । ततोऽपि संनिकरषटे मवेद्रुणवतां बीजमित्यत्न गुणा
अप्युपात्ता एव । भ्रीकण्ठपदेनेव शिवस्याप्युपादानभिति चेत्‌ । अस्मा-
कमपि तुल्यम्‌ । शरीर्विषं, कं जलं गङ्गायाः, ठश्चन्धमण्डलम्‌ ।

बह॒द्ध्वनो च ठः प्रोक्तस्तथा चन्द्रस्य मण्डले ।

इत्यनेकार्थध्वनिमश्री । एतच्नयं व्युत्कमेण सच्वरजस्तमसागुपल-
क्षणम्‌ । तथाच रिवस्तुताबुक्तमस्माभिः-

इन्दुज्वलनक्ष्वेडं सितश्ञोणश्यामलं क्रमाह्‌धता ।
सत्वरजस्तमसां फिमु तरतममभावस्त्वया च दष्ट नः ॥ इति ।
प्रक्रृतेऽपि गङ्कायाः पार्वत्या सह मात्सर्यादिदुरशनाद्राजस्त्व> ।
नन्वेतञ्चयमकारवाचकश्रीकण्ठपदात्पद्ाथमर्यादया नोपस्थितामिति चेत्‌ ।
तुल्यं मवतोऽपि । |

नाटठीकास्नमीभ्वरः शिखरिणां तत्कषंणोत्थायिनो
गन्धर्वाः पुरतस्तद्ध्वचरितौ चकते तदुद्धारकः ।
पी तसञ्ुवैरिणां परिवृढो जीवा च यस्यामवत्‌
त स्यान्तेवसतां रिपुक्षय विधो देवाय तस्मे नमः ॥
इत्यत्र एवं पदद्रास्याथान्वयित्वेनाचुपस्थितस्यापि यथाकथवचिहुप-
स्थितिमत्रेणोत्तरोत्तरवाक्यगतसर्वनामभिः परामशदक्शनाच्च. । नादली-
कासनं शरासनं कमलासनश्च । गन्धर्वा अश्वा देवविकशेषाश्च । चक्रे
रथचक्रे सुदशंनं च । पत्री बाणः पक्षी च । जीवा मौर्वीं बृहस्पतिश्च ।
एतेषु प्रथमेऽथाः पूववाक्यार्थान्वयिनः। चरमे तृत्तरवाद्यस्थसर्वनामभिः

२५४ वामकेभ्वरतन्ान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः- [पत ०विश्रामः |

परामृश्यन्त इति स्थितिः । तस्माहृशभिरकारेमंनोडुद्‌ध्यहंकारविशिष्टा
पक्रतिबोध्यत इत्यथः ।

तदव्यक्तमाह हीतव्यधिकश्णे परबह्यणोऽप्यव्यक्तपदैन निदशस्य
सापितत्वादिह प्रङ्कत्य्थ॑मुपात्तेनाप्यव्यक्तपदेन तचवातीतस्य परमरिव-
स्योपस्थितेरिहेव तद्कःधकं पद्मेकारं व्याचष--

य क

प्राणभूतः स्थितो देवि तद्रदेकादशः परः ॥ ४४ ॥
एकः सन्नेव पुरुषो बहधा जायते हि सः |

एकादश एकारः । एकाराधिकारे-

संधिरेकादशो भद्रा पद्मनाभः कुलाचलः । इति शोकात्‌ ।

मातुकाक्रमे तस्येकादरात्राच्च । यदेकादुज्माधारं बीजं कोणज्नयात्म-
कमिति प्रयोगाच्च । स प्रङृतेस्तच्वानां तच्चातीतस्य वा प्राणभूतः, प्राणो
यथा शरीरान्तः स्थितः सञ्शरीरं चेष्टयति तशः सक्चयं स्थित
इत्यथः । शक्तेरेव सर्वजनकवेऽपि शिवस्य निष्कियस्यापि संमिधिमा-
ञेण कारणत्वमिति सिद्धान्तात्परं बह्येवेह तच्वातीतं प्राणपदेनोच्यते ।
अत पव प्राणाधिकरणे प्राणपदस्य परबह्यपरता निर्णति । अत एव
चेतराक्षराणामिवैकारेण प्राणो जन्यत इति वा, एकारस्तद्राचक इति
वा नोक्तं, नित्यस्य निधंमंकस्य तदुभयायोगात्‌ 1 रब्दा्थयोरमेदाभि-
प्रायेण वणं एव प्राणमूत इत्येतावदेवोक्तम्‌ । अथवा पञ्चर्विशतेस्त-
स्वानां पूवं निरूपणादवशिष्टेष्येकादशः शिव एव । तस्यापि तच्वान्त-
गतत्वेन तदृतीतत्द्योतनाय पर इति विशेषणम्‌ । अनया रीत्येकाद्‌-
दापद्भेवाऽऽवत्तं सच्छब्दम्थं च बोधयति । तद्र दितिपदुं तु पूर्ववर्किच-
त्यथंकम्‌ । अनन्त शक्तिमादित्य्थकं नपुंसकं तद्रह्यपरं वा । एतस्यैव टक्ष-
णमाह-एक इति । सन्पुरुषः । कतं सत्यं परं जह्य पुरुषं कृष्णपिङ्गद्,
पुरुषो वै रुद्र इत्यादिश्रुतिषु प्रसिद्धेः । परशिव एक एव सन्न
नन्तशक्तिमच्वाद्हुषकारो यस्माद्धवति तस्मात्तस्य प्राणरूपताशक्तेरि-
त्यथः 1 हादिकिद्यायां तु यययपि द्वाद शभीकण्ठास्तथाऽपि तेष्वेको
वायुगतस्पशोपर इति पृवैमुक्तः \ अत एकादशैवावशिष्टास्तेषु दराष्य-
क्तादिपरा एकादशोऽकारस्तच्वातीतपर इति व्याख्येयम्‌ । प्राश्चस्तु-
` दत्क्टां मध्ये दृज्ञ जीववाचकाः । एकादक्षो जीवाधारस्य प्राणवा-
योवांचङ्ः । परो द्रादशस्तु पुरुषः परमशिववाचकः । नु. जिभिर

[तणविभामः श्री भास्कररायो न्नी तसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसटितः। २५५

कारिरेव विवक्ितकिद्धौ नवानां कि प्रयोजनमित्यत आह-एक इति ।
इन्द्रो मायाभेः पुरुरूप इयते, एक एव हि भूतासमा भूते भूते व्यव-
स्थित इत्यादिश्वुतिसिद्धमथं योत यितुं तद्वाहुल्यमिति भाव इत्याहः
इदं च तच्वान्तः पश्चर्विशत्वेन गणितः पुरुषो वे रुद्र॒ इतिश्रतिप्रसिद्धो
जीव इतिपक्षमाभित्योक्तम्‌ । यदा तु विराटूएरुष एव स गणितो जीव-
स्त्वहुंकारादिरूप एव ।

इन्दियाण्यान्तराण्यतचर विषयेभ्यो हि देहिनाय्‌ ।

आन्तरं मन एतेभ्यो बुद्धिस्तस्मादिहाऽऽन्तरा ॥

बुद्धेरप्यान्तरो जीवो गतोऽहेताभिति स्थितिः ।

अस्मात्परं सदा ज्ञेयमव्यक्तं कारणं हि यत्‌ ॥

इत्यात्मपुराणव चनादित्यालोच्यते, तदा तु परमातरुस्वस्य वस्तुतोऽन्तः-

करणनिष्टवात्तस्य च मनोबुद्ध्यहंकारभेदेन निधा तस्वेषु गणितत्वात्त
एवाश्चद्धादयः प्रमातारः; । अत एवाशुद्धश्चद्धमिभ्राणामिति कमोऽप्यु-
पपद्यते । तेषां तमःसच्वरजों खपत्वात्‌ । यद्यपि प्रमातृपदेन जीवा एवो-
यन्ते तथाऽपि तेषां बह्याभेदात्ममातत्वं परं निष्करष्टं वपु; शरीरं मन~
आरिरूपमेवेति त एवाकारतयवाच्याः । ततः कमप्राप्तमव्यक्त निरूप्य
तदुत्तरमेकादशेनाक्षरेण विराटरपुरुष एवोच्यते । स च जीवसमशिख्प
त्वासाणभूत एव । एकः सन्नेवेत्यपि तवेव सागश्नस्येनोपपद्यते । एवं
सति तत्वानां प्रसिद्धः कमो न लोपितो भवति । त्वातीते तु
सर्वान्ते शास्तिपदेन वक्ष्यते ॥ ४४ ॥

इदानीमवशिष्टानामेकादशतच्वानां वाचकानि शिन्द्रक्चराणे नादा-
क्षराणि च व्याचष्टे -
रुदेश्वरसदेक्षाख्या देवता मितविगरहाः ५ ४५ ॥
रिन्दुजयेण कथिता अभमितामितवियहाः ।
शान्तिः शक्तिश्च शोभुश्च नाद्त्रितययोधनाः ॥ ४६ ॥
नियतिः काटो रागो बिया कला माया शद्धश्थिश्वरः सदाशिवः
शक्तिः रिवश्वेत्येकाद्‌श्। [तन्न जगदहंतया पश्यन्‌] सदाशिवः 1 तवष
जगदिदंतया परयन्नीभ्वरः । अहैतेदंतयोरभेदशबद्धिः श्द्धरषिदया । तयो
रेव॒मेदबुद्धिमाया । ततश्च याः परबह्मणि विद्यमानाः सवंकतृत्व-
स्वज्ञत्वनित्यतप्तव्वरित्यत्वस्वतन््रत्वाख्याः पश्च शक्तयो भिरवयहदेवताः

९५य्‌ च1५कश्वरतन्त्रान्तगेतानेत्याषोडारेकार्णवः-~ [७ प गविभ्रामः]

स्थितास्ता एव सावग्रहाः सत्यः संड्कुचिताः क्रमेण कलादिज्ञापश्चकं
भजन्ते 1 ताहशसंङुचच्छक्तयाधारः पुरुष एवेकारेणोक्तः । तदिदं
सौभाग्यसुधोदपे प्रतिपादितमगतानन्देः । अजर यथा सवंतच्वातीतं
बह्म ॒देशकालादिभिरनवच्छिन्नं तथेव शिवशक्ती अप्यनवच्छिनने
एव । अहंतेद॑ताबुद्धयोश्च सूष्ष्मतमरीत्या मेदकलितत्वादनवच्छिन्नतातः
किचिदूनत्य परिच्छिन्नतातः फिंचिदाधिक्यं चेति सदारिविश्वरद्युद्ध-
विद्या अनुष्णाक्ीतस्पशंवन्मध्यविधाः । मायाद्यस्तु देव ताभेदेकधरि-
तत्वात्परिच्छिन्ना एवेति स्थितिः किंचैतेषु षटराधरात्तेषु क्षित्यादहि-
भ्रोचान्तं ततः प्रक्ृस्यन्तं ततो मायान्तं ततः सदाशिवान्तं ततः शिवा-
न्तमेवं कमेण प्रथिष्यादितच्वपश्चकता । तदिदं पञ्चभ्रतमयं विश्वमित्य-
नेनैवोक्तम्‌ । तथा क्षित्यादिमायान्तं सद्रूपं प्रकटं चिद्‌ानन्दांशावावृतौ ।
तादुक्षष्व दिवेषामात्मतच्वरूपता । शुद्धविद्यादित्रये सचिदंशावना-
वुतावानन्दांशस्त्वावृतः । ताहशत्वादेव तेषां विद्यातच्वरूपता । शक्ते-
शिवयोस्तु न कोऽप्यंश्ञ आवृतोऽतः श्िवतच्वरूपता 1 अचर सर्वत्र मूल-
भूतामि वचनानि प्राचां टीका द्रष्टव्यानि 1 एवं स्थिते प्रक्रत सुद्रशब्द्‌-
स्तेजोवचनः। रुदो वा एष यद्थिरितिशरुतेः । तेन तेजस्तत्वपद्वाच्यार्नां
पुरुषादिमायान्तानां सप्तानायुपस्थितिः । तेषु पुरुषस्य वणितत्वेन
रुद्रशब्देन षडेव देवता गृह्यन्ते । ईश्वरः प्रसिद्धः । सदेश्षः सदाशिवः ।
ठतासां. टक्षणमाह-मितेति । परिच्छिन्नस्वरूपा इत्यर्थः 1 एते चयो
रिन्दुयेण प्रतिपायन्ते । शुद्धविद्या त्ीश्वरसदाशिवौ प्रत्येव गुणभूत-
त्वाद्धषेद्रणवतां बीजमिव्युक्तन्यायेन साऽपि बिन्दुनैव प्रतिपाद्यते ।
यत्न प्राश्चोऽपि रुद्रपदं तेजस्तच्वसप्तकपरत्वेनेव व्याचक्षते, तद्युक्तं प्रसि-
द्धा्थपरित्यागापत्तेः । भवन्मते हि पश्चदरशगुणपरत्ववासनासपर्चि-
दाचस्ववासमाद्रयाद्धिनैवेषा वासना । अस्यां सर्वतच्वानां निरवशेषगण-
नस्यानाषरश्यकत्वात्‌ । क्ित्यादिपश्चकस्ये च्ियदशकस्य च वाच्यत्वेन
मवद्धिरवर्णितत्वात्‌ । त्वान्तर्गतानां कतिपयानां व्यागस्येव तचवान-
ल्तगतानामपि संग्रहे बाधकाभावात्‌ । शान्तेस्तत्वानन्तगंताया मबद्धि-
रिह वर्णना । नच तत्वातीतपरं तत्‌ । तस्याप्यनावश्यकत्वात्‌ । द्वाद
शस्य श्रीकण्ठस्य तदर्थत्वेन सप्त्चिक्त्पदा्थबोधकत्वविधेरुपक्रमस्थस्य
तात्पर्ययाहकत्वासुरोधेनेहशः क्किष्टोऽप्यर्थो न दोषावह इति ज्ञेयम्‌ ।
नाद्न््याचष्टे-अमितामितेति । वीप्सयोत्पत्तिकानवच्छिन्नतमुच्यते ।

न ननि

` तेनेषद््वाच्छ स्देत्श्वरसदारिवयोर्निरासः । तत्र शक्तिशिवौ शक्तिः

[जघ०वि्रामः प्री भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्याख्यानसहितः। २५४७.

हांभुपदाभ्यागुक्तो । शान्तिपदेन तत्वातीतं व्येव । बह्म शान्तिरिति
थतेः । तया ह शान्त्या सषशान्त्या मद्यं द्विपदे] चतुष्पदे च शान्तिं
करोमीति मन्त्रैः शान्तेः सद॑शान्तिरूपत्व विशेषणेन तच्वातीतस्वरूप-
तायाः स्पष्टीकरणाच् । नच बह्म रान्तिरित्यज बह्मशब्दो वेदृपर इति
मन्तव्यम्‌ । बाह्मणः शान्तिरिव्येतत्समभिव्याहारेण तस्य [बह्म] परत्वनि-
श्चयात्‌ । बह्याऽऽयुष्मत्तद्राह्यणेरायुष्मदितिश्रुतौ मं कृष्णो बह्म च
बाह्यणाश्रेति स्प्रतौ च बाह्यणपद्समभिव्याहारस्य ताहशनिर्णायक-
ताया दीक्षितादिभिरुक्तत्वात्‌ । परथिवी शान्तिरित्यादपस्तु बह्यणः
स्बरत्मित्वपराः सत्यो न विरुध्यन्ते । बह्यकियादयन्तयोः शान्तिः शन्तिः
शान्तिरितिमनच््पाठोऽपि श्ान्विपदस्य बह्यपरत्व एव लिङम्‌ । जग-
दाद्यन्तयोबह्यण एवावशेषात्‌ य्म्येवं सति सक्तिः शंभुश्च शान्ति-
श्रेत्येव वक्तुयुवितम्‌ । उपक्रान्तक्रमानुगुण्यात्‌ । तथाऽपि तच्वाती-
तज्ञानस्य त्िषठत्वेनेक्षणात्मकशक्तिक्ञाने कारणत्वात्ताहशराक्ल्युपल-
स्षितत्वेन शिवन्ञाने शक्तिज्ञानस्यापि कारणत्वादीहशलक्षणध्वननाय
ङाक्तेशिवयोः. पूर्वं शान्ति्िवेक्लिता भगवतेति । प्रस्तु नादोऽखिलं
जगत्‌ ।

अधःशक्त्या रिमिभिद्यय ऊ्वंहाक्त्यषसानकम्‌ ।

नाड्या बह्मविके लीनस्त्वष्यक्तध्वनिलक्षणः । इतिदचना दित्याहः ।
परं तु ताहश्चस्य छीननाद्स्य शान्तिरिति संज्ञायां कि प्रमाणं तैरुप-
स्यस्तमिति विचार्यम्‌ ॥ ४५ ॥ ४६॥

अथास्य मन््रस्व सर्वमन्त्रोत्तमत्वमुक्तं संप्रदायार्थलब्धं वर्णयज्चपसं-
हरति-

वाशुरामटवटये सूचाद्ाः कवलीक्रताः ॥
तथा मन्त्राः समस्ताश्च विद्यायामच् संस्थिताः ॥ ४५७ ॥
गरुक्रमेण समाप्तः संप्रदायाथं इरितः ॥

वागुरा मत्स्यबन्धनजालं तस्य मूलस्थान एको बलयस्तञज् प्रात्तानि
सूत्राणि तेषामन्तेष्वयोघुटिकाः । तेषां सर्वेषां वलय एव यथाऽऽधार-
स्तथा सर्वेषां भन््राणामियं श्री विदयैवाऽऽधारः । तेषामन्तःकटषश्चु-
` द्ध प्रमातुरूपत्वेन बुद्धितचवेऽन्तभावस्य पूर्वं व्णितत्वाम्‌ ? प्रश्चस्तु-

सर्वमन््रमयत्ववासनेषा चतुर्थीं स्वतन्त्रैवोपदिश्ष्यत ` इत्याहुः + ` अनयं

२५८ वामकेश्वरतन्ध्रान्त्गतनित्याषोडरिका्णवः- [ऽप विश्रमः]

रीत्या यः संप्रदायार्थः स मया गुरुक्रमेणेव प्राप्तस्त्वयाऽपि गुरुपारम्प्य-
क्रमेणैव योग्येभ्य उपदेष्टव्य इत्यर्थः \ आदौ निगंणाद्रह्यणो ध्वानिरू-
पोन्मनात्मना सूक्ष्मरूपा वागुत्यन्ना । सा स्वच्छन्द्मेरवो निगुंणव्रह्म-
शिष्यो बुद्ध्वा संक्षेपदपण तन्याणि प्रणीयानाभितेश्वरायोक्तवान्‌ ।
स तानि विस्तत्य शान्त्यतीतादेष्ये कथयामास । सा सदाश्िवायाक-
थयत्‌ । स पश्चाम्नायादिमिदेनासंख्यमप्रमेयं बहविस्तरमपारमचीकरत्‌ ।
तत इभ्वरो विद्येश्वर भ्रीकण्डादयो रुद्रा इत्यादिक्रमेणातीव प्रथितम-
भूदित्येषा गुरुपरम्परा वद्धेरुक्ता । अव स्वेच्र मृटभूतानि वचनानि
प्राचां ठीकासु वषटव्यानि । अत्र तचवातीतविशोष्यकः सकलतत्वपकार-
कोऽभेद्संसगीको बोधः सत्तर्चिशतः पदानां सामानाधिकरण्यठष्धः ।
परंतु तत्तद्रणजन्यत्वस्याप्यास्मन्पकरणे कथनात्तस्यापि रशाष्दबोपे
विषयत्वमावश्यकं तदमावे विद्याविश्वयोरमेदभानासमवात्‌ ।

ग्राह्यत्वं याहकत्वं च द्वे शक्ती तेजसो यथा ।
तथेव सर्वराब्दानामेते [पृथगव स्थिते ॥

हृव्युक्षत्वा त्यो] म तद्ुणः शब्द्स्तदीयमिन्दियं चेत्येतावानर्थो हका-
रस्य । यत्र चाक्चषरजन्यताया बाधरतच तदक्षराभेदमाचं तद्थविष्षेषणं
ततश्च यथायोग्यं तत्तदुक्षरजन्यत्वेन तत्तदक्षरभिन्नतेन च तत्तद्वाच्यल-
क्याथानुदहिश्य तेषु नादाभिन्नतचवातीत।मेदषिधिखूपोऽर्थः शाब्दः ।
एवं विश्वजनकत्वद्ेवीष्द्योरमेदबोधो मानसः पाश्चात्य इति दष्ट
व्यम्‌ \॥ ४७ ॥

एवं सप्रदायार्थं निरूप्य ऋमपराप्तं निगर्मार्थयुपदिकति- .
निगमाथों महादेवि शिवगुवात्मगोचरः ॥ ४८ ॥

नितरां गर्म इव निगमो रहस्यतम इत्यथः 1 शिवगुवांानो
यस्मिन मेदेन गोचरा विषयास्ताहश्बोधदिषयोऽथों निगमार्थं इति
यावत्‌ ॥ ४८ ॥

एव तत्स्वरूपमुक्स्वा तदुपदेश्ं प्रतिजानीते-
तत्पकारं च देवेशि दिङ्मात्रेण वदामिते ॥
हिवगुर्बात्मनामेक्यानुसधानात्तदात्मकम्‌ ५ ४९ ॥
शिवो शुरुः स्वयं चेति चयाणामिक्यस्य परस्परप्रतियोगिकामेद्स्यानु-
-खधानात्तवात्मकाहार्यादृ वृढाभ्यस्तान्मन््स्चानजन्यशाब्दयो पात्तदात्मक-

` {्बग्विघ्रामः]भरीभासकररायोन्नीतसतुबन्धार्यव्याख्यानसहितः !। २५९

भेक्वं त्मकं तस्कारं शिवादिविशेष्यकबोधविशेषणं संक्षेपेण ते वदप
मीत्यर्थः ॥ ४९॥ |
तदेवाऽऽह-
निष्कलत्वं शिवे बुध्वा तद्रूपं गुरोरपि ।
तन्निरीक्षणसामथ्यांदात्मनश्च शिवात्मताम्‌ ५५० ॥
मावयेद्धक्तिनघ्रः सञ्डङ्ोन्भेषाकटङ्भितः।
शिवे परमशिवे निष्कलत्वं निगुंणतां बुद्ध्वा प्रथमोपस्थितवागमव-
कुटजन्यवबो धविषयीकरत्य स्वगुरोरपि तद्रपत्वं निष्कलत्वं कमप्राप्तद्धिती.
यद्टप्रतिपादितं निष्कला भेद्‌नुसंधानद्‌ाव्यलम्पं बुदष्वा तत्करपाकरम्बि-
तकटाक्षनिरीक्षणसामर््थैकलञ्धमत्मनोऽपि निष्कलशिवातमशलं तुती-
यकूटप्रतिपादितं माव्रयेत्‌ । हादिविद्यायां हि हसशब्दो हस्वएरः ।
रेफवकारयोर्लोपरश्छान्दसः । हस्वाः स्थठरूपोज्हिताः संस्कारात्मनैष
स्थिताः कला गुणादयो यस्मिन्स हसकलः 1 स चासौ हृ्ेखावाच्यः
पररिवश्चेति कर्मधारयः । मावाथप्रकरणोक्तरीत्या द्वितीयकूटस्थप्राथ-
मिकाक्षरत्रयं निष्कलबह्यपरमेव । तद्धलत्याकर्षयति अमेदेनानुसंधने
सोऽयं हसकहलो गुरुः । सोऽपि हषहेखावाच्य एव ।
मनुष्यचर्मणा नद्धः शिव एव गुरुमतः ॥ इत्युक्तेः ।
तु तीयकूटे सकलपदमुपासक्रदिशोषपरं सत्स्वामपरं, सोऽपि हदे-
खार्थो निष्कल इति योजना । ननु सकलस्यैव कथं रिष्कटत्वमित्या-
दाङ्ायामाह-मक्तिनम्न इति । कलानामोपाधिकत्वेन तदभावस्य नेस-
शिकस्वेन स्फटिकलोहिव्यतदमावयोरिवा विरोध इति रीत्या शङ्ाकल-
ङ्ापगमो गुरुदेवताभक्तिमतो मवतीति मावः)
यस्य देवे परा मक्तेर्यथा देवे तथा गुरौ ।
तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥
इति श्रुतेः ॥ ५० ॥
कौलिका्थयुपदिशति सरः सप्तदशभिः- `
कोटिकं कथयिष्यामि चक्रदेवतयोरपि 1 ५? ॥
बिद्ागर्वात्मनमिस्यं तस्कारः प्रदर्श्यते ।
श्रीचक्र भ्रीमाता भीविदया भीगुरुरात्मा चेति पञश्चानाभेक्यं कोशि-
काथं इत्युच्यते 1 कुलं सजातीयसम्रहः । सजातीयः छलं थूथमित्यमरः ५

२६४ वामकेश्वरतन्ान्तर्भतनित्याषोडशिकाणवः-[७प्र°विश्वमः्‌

साजात्यं चैकधर्माबच्छिन्नत्वं गणेशषादिषडात्मकत्वं च । शाखरारम्मे
मङ्गलाचरणश्टोके यहेवीनिषठव्वेनं कथिते स एव पश्चस्वनुगत पको
धर्मः 1 तद्रन्ति कुलानि तत्संबन्धिनं कोलिकमर्थं मन्त्रभ्रतिपायं पञ्चा-
नाममेदं कथपिष्यामि । तेषां पश्चानां यः प्रकार एकधर्मावच्छिन्नत्वरूपं
विहोषणं स प्रकर्षण दद्य॑त उपपाद्यत इव्यर्थः ॥ «१ ॥

लकारेश्चतुरस्ाणि वृत्तवितयसयुतम्‌ ॥ ५२ #

सरोरुहद्यं शक्तेरग्रीषोमात्मकं परिये ।

चिभिरकारेख्ीणि चतुरघ्राणि जातानि वाच्यानि वा। उमयथाऽपि

तेषां परस्परममेदः। का्यैकारणयोर्वाच्यवाचकयोश्चे क्यात्‌ । चतुरस्रं मूम-
ण्डलं प्रति जनकता वाचकता वा भूवीजे लकारे युक्तत्वात्‌ । अत एव
पद्मद्रयलाज्छितं वृत्तं जलमण्डलं प्रति जनकता वाचकता वा जलविरशेषा-
त्मक चन्द्रुमण्डलबीजानां त्रयाणां सकाराणां युक्तेत्याशयेनाऽऽह-वृत्तेति ।
षोडशदलं पद्यं सोमात्मकम्‌ । अष्टदलं कभ्न्यासकम्‌ । वृत्तच्यमेकभ-
वेति अणि चिभिः शक्तैः सकरिजतानि वाच्यानि बा! जलमण्डलस्य
-तन््रान्तरेऽधचन्द्राकारत्वोक्तावपि स्वच्छन्दतन्ते पूणंचन्द्राकारतोक्तेः-
जलटबिम्बं सुवृत्तं च ज्ञेयं वे पद्मलाञ्छितमिति । सकाराधिकारे जगद्वीजं
शक्तिनामा हंसो वेगवती भृगुरिति नन्दनः ॥ ५२ ॥

हृदेखात्रयसभृतेरक्षरैनवसं ख्यकैः ॥ ५३ ॥

शिन्दुच ययुतैर्जतं नवयोन्यात्मकं प्रिये ॥

मण्डटच्ययुक्तं तु चक्र शक्त्यनटात्मकम्‌ ॥ ५४॥

हृष्ेखाञ् यानि जयाणि व्योमाथिकामकलाक्षराणि . चीणि तदुत्-

राणि सभूतानि समुदायात्मकानि यानि तैनवसंस्यकेर्विन्द्रायुन्मन्यन्तेर-
्षरेः । चयोत्तराणि संमूतानीति मध्यमपदलोपी समासः ! कामक-
लाया अवयवो विभज्य गणनमित्याह-रिन्दुच्येति । ततश्च प्रतिहू-
हेखं हकारो रेफः कामाख्यरिन्दुर्विसगांख्य बिन्दुद्रयमपुस्वारोऽधंचन्द्री
रोधिनी नादो नादान्तः शक्तिव्यापिका समनोन्मनेति चतुर्दशभिः
संभूय द्विचत्वारिङाताऽक्षरेः -शक्त्यनलात्मकं पश्च शक्तयश्चत्वारो बह्मय
इत्येवं योन्यात्मकं चकं द्विचलांरिशिञिकोणात्मकं जातम्‌ ।. तदं
मण्डलत्रययुक्त सूर्यसोमानलात्मकम्‌ । पूरव्वतुःशत्यां ततीयं तु इता-
-दीनः: इति चरणेनास्याथंस्य ज्ञापितत्वात्‌ 1 नवयोन्यासकचक्रस्यैव
सवंचक्रस्वरूयताया अपि ततैवोपपादितस्वेनेतावन्माचच एव मण्डटन्न-

{ज्वरविभामभरीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। २६१

ययोगोक्तेरुपपत्तश्च । अथवा, रिन्दु्रयेति नाद्र यस्याप्युपलक्षणम्‌ ।
तद्युतेरिति तु बिन्दुनाद्धिशिष्टस्तुर्थस्वर एक एव गणनीय इति द्योत.
यितुम्‌ । . ततश्च हकारजरयरेफचयकारयेनेव भिनैवयोनिचक्रं जात-
मित्यथंः । ननु प्रथमव्याख्यापक्षे भिकोणानां भिचत्वार्रिशत्संख्याक-
त्वेनाच कथमेकस्य त्यागः । न च तस्य पार्थक्येन िन्दुना सह वास
नाऽये कथयिष्यत्‌ इति वाच्यम्‌ । तथा सत्यष्टयोन्यात्मकत्वोक्तिविस-
ध्येतेति चेत्‌ । न । चक्रोद्धारावसरे प्रथमरशक्तेर्ितीयशक्त्यमेदेन विधा-
नेन प्रथमशक्तीशानायेयकोणयोवयुकोणघटकत्वेन तदीयप्रती चः कोण-
माघस्य पृथक्तरणेऽप्यवशिष्टस्य नवयोन्यात्मकत्वानपायात्‌ \ ५३ ॥ ५४॥

एवं भूगहं पद्मद्रय नवयोनिचक्रं चोक्त्वा क्रमप्राप्तयोमेध्यच्रिकोण-
बिन्द्रोवांसनामाह-

व्योमबीजजयेणेव प्रमातृ षितयान्वितम्‌ ॥

इच्छाज्ञानक्षियारूपमादनचयसंयुतम्‌ ॥ ५५ ॥

सद्‌ाशिवासनं देवि महा बिन्दुमयं परम्‌ ।

इत्थं मन्मयं चक्रं देवतायाः परं वपुः ॥ ५६ ॥

इच्छाज्ञानकियापदेन मध्यत्िकोणमयुच्यते। तस्य तद्रासनाकत्वस्य पूर्व-

मुक्त्वा । तव्रूपं यन्मादनचयं ककारचयं तेन संयुतम्‌ । अत एव प्रमात॒
चितयेन संप्रदायाथप्रकरणोक्तसकटादिस्राधकञयेणान्वितम्‌ । सदारिव
एवाऽऽसनं यस्येताहर्ं महाबिन्दुमयं चक्र व्योमबीजानां हकाराणां
अयेण जातं वाच्यं वेत्यर्थः । ककार्रयेण कोणचयं हकारचयेण शिन्दु-
रिति यावत्‌ । देवताङ्रीरान्तरभूतमिद्‌ं चक्रं विश्वमनेन प्रकारेण मन्त
मयं मन्ताभिन्नमिति । प्राश्चस्तु हृहेखास्थाक्षरनवकेन भिकोणवसुको
णोभयरूपं नवयोनिचक्रमुत्पन्चम्‌ । तदुपरितनं यच्चक्रं राक्तिञ्चयानल-
च्यात्मकं दश्ारद्रयचतुरदशारखूपं तदिदं हकारबयेणोत्पन्चम्‌ । रिन्दुस्तु
ककारचयेणोत्पन्नः । मण्डटज्नयपदं राक्त्यनलच्चयपरमेव । ए्वरीत्या
परं वपुरित्यन्तेन अन्येन चक्रमन््देवीनामभेद उक्त इति व्याचक्षते ।
तचिन्त्यम्‌ । मण्डठपदस्थेकेकशक्त्यनटमिथुनवाचकत्वे मानाभावात्‌ ।
पद्मद्रयकथनोत्तरमुत्प्लुत्य बसुकोणानुधावने बीजामावाच 1 न च दशा-
रादिभ्यः पर्व नवयोनिचक्रस्योत्पततेः पूर्वं तत्कथनमिति समाधातुं शक्यम्‌ ।
-बिन्द्रादिमूगृहान्तरूपस्य ठेखने क्लृप्तस्य सृ टिकमस्येहाननुसृ तत्वात्‌ \

२६२ वामकेश्वरतन्तरान्तगेतनित्याषोडरिकाणंवः- [ऽप विश्रामः]

पजायां क्लृप्तस्य संहारक्रमस्येवेहाऽऽहतत्वेन तद्विरोधाच । इदं विहा-
वधेयं चक्र देवता विद्या गुरुः साधकश्चेति पश्चानां मध्य एकै.
कस्य स्वस्वेतरचतुश्चतुःप्रतियो गिकामेद्‌ाश्चत्वार इति संभूय विरति
रमेदाः । तेषु य एव चक्रप्रतियोगिको देवतानुयोगिकोऽभेद्‌ः स
एव देवताप्रतियोगिकश्चकरानुयोगेकश्च मवतीत्यनया रीत्या पुनर-
क्तानां -दशानामपनये दरोवामेदा अवरशिष्यन्ते । अथ चक्रस्य
देवतादिभिश्चतुभिः सहामेदाश्चत्वारो देवताया विदययादिभिशिभिः सह
जयो विद्याया गुरुशिष्याभ्यां सह द्वौ गुरोः शिष्येण सहेक इति ।
एते दक्षाप्यभेशा गणेश्लाद्षिडात्मकत्वस्य चक्रादिपश्चक उपपा-
दने वर्णिता भवन्ति । ताहरीकधर्मावच्छिन्नस्वेतेव साजत्यादस्य
कौटिकार्थत्वमपि । ईंहरौकार्थध्रतिपादकत्वादेवास्य यन्थस्येकवाक्य-
ताऽपि । सा च कौलिकं कथयिष्य(मीत्युपक्रमादित्येवं कौलिकार्थस्तु
काथेतो वीरवन्दिति इत्युप हाराचाऽऽवश्य शी । द्वादशकपाटवास्यतु-
ल्यन्यायात्‌ । ततश्च विद्याचक्रयोरभिन्नोपादानोपदेयत्वाभेद्‌ः,
देवीचक्रयोस्त्वेकात्माधिष्ठितत्वाद्योगिनिर्भितकायन्यूहस्येवामिदः, देवी-
विद्यागुरुसाधकानां तु गणेक्ञादिषडासमकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वादभेद इति
वर्णने तु प्रमेयवेलक्षण्याद्राक्यमेदः ! चक्रगर्बोश्वक्रसाधकयोश्चेत्यभेद्‌.
दयस्याकथनाह्यूनता चाऽऽपद्यते । नच तदुमयं युक्तम्‌ । तस्माचक्ते
गणेशादिषडात्मकत्वकथनपर एव पूर्वो यन्थसंदर्भः । उत्तरस्तु देष्या-
दीनां चणा तत्कथनपरः स्पष्ट एव । एवं सति पञ्वानामप्येकधर्माब.
च्छिन्नत्वादेकेकस्य चतुभिश्वतुभिः सहाभेद्‌ उक्तो भवतीति न न्य॒नतव
न च वाक्यभेदः । मन्नाक्षरेश्चक्रावयवानामुत्पत्तिकथन तु जन्यजनकयोर-
भेवृद्वारा वाच्यवाचकभावे पर्यवसानात्पञ्चानाममेदस्य मन््रप्रतिपा-
द्यत्वस्फोरणाय । तद्विना कौटिकस्य मन्त्रार्थत्वानुपपत्तैः । तत्मकार-
श्रेत्थं लकारचयं सकार्यं चेत्येते षडभिः पदैडाकिन्यादियोगिन्यः
देकैकश्येन प्रतिपाद्यन्ते 1 डाकिन्येका राकिण्येकेत्यादिरीत्या पार्थक्येन
तु प्रातिपदिकाम्यामपेक्चाबुद्ष्याप्मकषेषु षटसु बोधेषु जातेषु एकसमुदा-
यघरटकत्वरूपः परस्परसं सर्गो वाक्याथमर्याद्या बुध्यते । ततः षड्यो-
भगिन्य इत्याकारको बोधः } ततश्च योगिनीषटरकात्मकत्वस्य चक्तादिप-
श्वकेऽपि सत्वात्तत्पश्कं परस्पराभिन्नमिति बोधः । अथं च पदृषटक-
घटितवाक्यस्य लक्षणया जातववाच्छाब्दो मानस एव वेत्यन्यदेतत्‌ ।
-गणेज्ञादिषटूकं च गणेशा यहा नक्ष्नाभि योगिन्यो राशयः पीठा-

[ज्न्विभामःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यात्र॑सटितः । ` २६8.

श्वेति । तेषु गणेशपीठयोरेकसंस्याकत्वादन्यतरीकतेषेदेतरचचरिता्थमि
त्यारयेन पश्चात्मकतेवेह वण्यते । त्न च यद्यपि गणेशादिरूपकः षव
षोटान्थासे क्रमः क्लृप्त इति तेनैव कमेण देवतादीनामिव चक्रस्यापिः
वक्तु युक्तं तथाऽपि स्लृप्तक्रमपररेत्यागे बौजस्य वक्ष्यमाणतया क्रमान्तर
आभ्रयणीये चक्रपूजाहुगुण्याय तच क्लृप्तेन संहारक्रमेणेव पञ्चात्मक-
त्वुपपादयितुमादौ चक्रस्य योगिन्यात्मकत्वम्रपदिशति- लकारैरिति ।
योगिन्यात्मक्त्वं हि डाकिन्यादिषडात्मकत्वं वशिन्यायय्टात्सकत्वं चेति
द्विविधं वक्ष्यते । प्रकते च वत्त्यस्यैक्येन गणनया चतुरस्राणि जणि
दे सरोरुहे चेति षडविमञ्य गणनयाऽष्टाविति चक्रं तदवच्छेदेन योगि
न्यात्मकमिति भावः हात्मकत्वमाह-हृहेखेपि । रारयात्मकत्वमाह-
बिन्द्िति । बिन्दुनाद्योसक्छरिः सह गणनया तु नवयोनिचक्रौ नवय-
हात्मकम्‌ । बिन्दुनाद्योरेक्येनेकाराद्धेदेन गणनया नवयोनिचकराद्हि
स्थितवृत्तच्रयस्य बिन्दुनाद त्रयजन्यत्वादृद्रा इृशभिरक्रद्रादक्ञावयवानां
चक्रसबन्धिनां जन्यत्वाभिप्रायेण द्वादक्शराशिखूप, तदिदमाह-मण्ड
लत्येति । व्रत्त्रयेत्यथः । तन्ञराजे वृत्तपटूकपक्च उक्तं इति त ॒पुर्वमे
वास्माभिः प्रदर्दिीतम्‌ । पूर्वोक्तावयवानां मेलनेन चक्रस्य नक्चच्र छः ल.
माह-- व्योमेति । अच बिन्दुनादृयोः पाथ॑क्येन गणमा । ततश्च लका
रसकारहकारककारमिन्डुनादाखयखरय इत्यादा हदेखास्थाक्षरनवकं
चेति सपतविदात्याऽक्षरेजंन्याश्चक्रावयवाश्चतुरघ्रचयं सरोरुहद्रयं वुत्तष-
टक नवयोनिचक्र मध्य्िकोणस्य कोणत्रयं रेखात्रयं दिन्दुरेक इति
स्रविरातिरिति नक्षच्ररूपतेत्यर्थः । प्रमात्तचितयस्येच्छाज्ञानक्वियारङ-
पस्य च. पुथगुपादानमदहिञ्ना मध्यच्िकोणस्व रेखाणां कोणानां
पाथक्येनं गणनम्‌ । वक्ष्यमाणश्टेषस्फोरणाय चक्रस्य देवीस्वरूपता-
माह-देवतांया इति ॥ ५५ ॥ ५६ ॥

चक्रस्य गणेक्ात्मकतव्वमाह-

एकादृश्ाधिकरातदेवतात्मतया पुनः । गणेशत्वं महादेश्याः

अणिमाद्या दक्ष; बाह्यधायया अष्ट देवता मुद्रा दशेति मृगहेऽशार्बि-
रातिः । षोडशदलादयष्टारान्तेषु षटसु चक्रेषु प्रत्यरमेशेका देवता । संभूय
षट्षष्टिः । तत आयुधदेवता अष्टौ, चिकोणे तिः, बिन्दौ षडङ्कयुव-
तयः षडिति सप्तदश मिलिता एकादशश्षाधिकशतं देवता भवन्ति,
एतासां पूजास्थानरूपावयवानां विभस्य गणनया चक्रराजस्य गणेज्ञा -
त्मत्वं पीटठात्मत्वं च \ गणेशानां पीठानां च प्रातिखिकमेकपश्चाशद्रुष-

२६४ दामकेश्वरतन्न्ान्तमेतमित्याषोडशिकार्णवः- [ऽप ° विश्रामः]

त्वेऽपि संमुग्धाकारेण बहुसंख्याबोधकगणपदस्वारस्येन पर्वनिर्दिशाधिक-
संख्या त्मा(व्या)पकरसंस्यान्तरमा्रपरतयाऽपरिमिताधिकरणन्यायेनाऽ5-
पततीत्याशयेन सर्वित्यधिकसंख्यापरत्वमात्रेण गणेशात्मकत्वमु-
क्तम्‌ । महादेकीशब्दश्वक्रपरः 1 एतद्ध्वननायेव देवतायाः परं वपुरि-
त्यनुपदमुक्तस्वात्‌ । यत्तु प्राश्चः-राशित्वं चान्त्यवर्जितिरिव्युत्तरथन्धे
विद्यायां राशित्वं योज्यम्‌ । चकारा्क्रेऽपि गणेशादित्वं योज्यमिति
व्याख्याय स्वेच्छयेव तद्योजनाप्रकारमपपाद्यन्ति अकथादिमियमध्यति-
कोणेरखाभिर्भणेशत्वं, नव मिश्चक््हरूपव्वं वत्तत्रयमन्वस्रवहिशरिन-
क्वच्रत्वम्‌, अष्टकोणेर्बाह्ययाद्यो गिनीववं , पञ्चशक्तेचतुवहिपद्मद्रयम्‌-
गहे राशित्वमिति । तदिदं मूकानारूहलवाद्विनिगमना विरहपराहतत्वा-
द्नाहतम्‌। एवं चक्रराजे गणे्ञाद्यात्मकत्वमुक्तवा करमप्राप्तदेवतायां तद्‌ा-
त्मकत्वमनेनैव यन्थेन श्टेषणाऽऽह-एकादशेति । एता देवता हि
बिपुरसुन्दरीमय्‌खरूपाः । अतो महादेव्याः श्रीमातुगभेक्नवम्‌ । इहटल-
श्टेषण ग्रन्था घवटिप्सयेव हि चक्रराज गणेशादिकरमः परित्यक्तः

अथ देव्याः क्रमप्राप्तं महालमत्वमाह-

ससोमरदि पावकेः ॥ ५४ ॥
इच्छाज्ञानक्रियाभिश्च गुणजययुतैः पुनः । यरहरूपा तु सा देवीं ।
संकेतपद्धतौ--इच्छा शिरःप्रदेकषश्च ज्ञाना च तदधोगता ॥
किया पदगता ह्यस्याः शान्ता हाधौर्धमध्यगा ४

इत्यु ्तत्वादिच्छादिपदैेस्तचदवयवा गद्यन्ते । गणचयं ससरजस्त-
भांसि तत्सहितः । सोमापदिसहितेर्नचै श्च संभूय यहरूपेत्यर्थः ॥ ५७ ॥

देव्या नक्चत्रात्मकत्वमाह-

ज्ञानकर्मन्दियेरपि ॥ ५८ ॥
तदंथरेव देवेहि करणेरान्तरैः पुनः
परक्त्या च गुणेनापि पस्त्वबन्धेन चाऽऽत्मना ॥ ५९ ॥
नक्षत्रवियहा जाता

शिवादिष्षित्वन्तेषु षट्‌रिशत्तस्वेषु नियतेः पराणि पञ्चर्विरातिः। तेषु
पुस्त्वबन्धो नाम पुरुषत्वं प्रकर तिर्गुणचरयसाभ्यं तहिविधं व्यक्तमघ्यक्तः
चेति । तच्राघ्यक्तं भक्रतिपदेनेवोच्यते । व्यक्तं तु गुणपदेन । स्वच्छन्दु-
तन्न तथा निणेयात्‌ । तद्वचनानि. तु प्रायां दीक्छाञ्च दष्टवयानिः\.तेन

[जलन्विभामः भी मास्कररायोन्नी तसेवुबन्धाख्यव्य “सग हैतः। २६५

प्रकरतितस्वं विमज्य द्विधा गणनीयम्‌ । आन्तरकरणानि अहंकारबुद्धि
मनांसि जीणि । वित्तस्य पार्थक्येन तेष्वगणनात्‌ । ज्ञानकर्मेन्दियाणि
दक्षा परसिद्धानि । तदथास्तद्विपयाः शब्दादयो ववनादृयश्च । एतेषु
वचनं तेजः ! गमनं भूः । आदनं वारि । विसर्गो वायुः ! आकाश
आनन्दः । एवं षडधिङातिः 1 सप्र्धि आत्मेत्येवं नक्षवकरीरा जाते.
व्यर्थः । प्राञ्चस्तु चित्तेन सहाऽऽन्तरकर्णानि चतुधा गणयन्त आस्मपद्‌
पुस्त्वबन्धस्य विशेषणत्वेन व्याचक्षते ॥ ५८ ॥ ५९ ॥
देव्या योगिनीरूपतामाह-
| योगिनीनामथोच्यते ।
त्वगादिधातुनाथाभिडाकिन्यादिभिरप्यसौ ॥ ६० ॥
वगा्टकनिविष्टाभिर्योगिनीभिश्च संयुता ।
यो गिनीदूपमास्थाय राजते विभ्वविग्रहा ॥ ६१ ॥
अथशष्ठो विकल्पपरः । अष्ययानामनेका्थत्वात्‌ । अथवेत्यर्थः ।
तस्यां हतायां दुष्टायां सिंहे च षिनिपातिते ।
शीघ्रमागम्यतां बद्ध्वा गृहीत्वा तामथाम्बिकाम्‌ 1

हति सप्तशषतीकान्टोके तथाष्याख्यानषुक्षेनात्‌ । जोन्टावथोम्बुधे-
विश्टोक इति दत्तरतनाकरेऽरि प्रयोगा । त्वगसद््रसमेदोस्थिमजजनाया
छाकिनीराकिणीलाकिनीकाकषिनीसाकिनीहाकिन्यः षट्‌ । पएतदात्मक-
त्धाद्रा दैवी योगिनीमथी । वर्गाष्टठकमकचटतपयकश्षरूपं तनिषिष्टा
वशिन्यादयोऽष्टौ तदातव्मकतया षा योगिनीरूपेति विमाषयेदित्यर्थः ।
अत एव गणेरय्हनक्ष्रयोगिनीराशिरूपिणीमिति श्छोके योगिनी-
पदस्य वशिन्यादिपरत्वेन कादमीराणां मनोरमाकारस्य च व्याख्यानभु-
पपद्यते । ये तु श्ुक्राधिपत्या याकिन्या सह सप्त योगिन्यः! ता पष
वर्गाष्टकनिषिष्टा मूलाधारादिसहस्रारान्तसप्तचक्केषु तासामेव प्रतिदटमे-
कैकाक्षरसाहित्येनावस्थानदर्दानादिति व्याचक्षते, तेषायुत्तरत्र विद्यायां
योगिनीरूपत्ववर्णनावसरे पर्वं चक्रे तदुक्त्यवसरेऽपि सप्तातसमकताया
अकथनात्तद्विरोधः । याकिन्या डाकिन्यादिषट्समषिरूपत्षेन प्रथश्वणं-
नायोमेश्च । डाकिन्यादीनां यथायथं मातरुकायोगेऽपि वर्गात्मकतामावा-
दगीष्टकपदस्वारस्यविसोधश्च । उक्तकारमीरादिप्राचीनव्याख्यादिरोधश्च 1
अपिशब्दचङब्ठाभ्यां परस्परविटलक्चषणयोः स्वरसतः समुखयबोधनेन
तद्ङ्गश्च । नचैवं भदुक्तो विकल्पे विरुध्येतेति वाच्यम्‌ ! दैव्या

चो ५

२६६ वमकेश्वरतन्त्रान्तगतनित्याषोडशिकार्णवः- [छप ° विश्रामः]

अथंमयशब्दमयशषरीरद्रयसश्ुखयशीटस्वेनाप्यन्यतरविभागमाघ्रेणेवो पा-
स्त्युपकारस्य कल्पयितुं शक्यत्वात्‌ \ ६० ॥ ६१ \
देव्यां रारिस्वशखूपतवभाह-
प्राणापानौ खमानश्चोदानष्यानौ तथा पुनः ।
नागः कूमोऽथ ककरो देवदत्तो धनंजयः ॥ ६२ ॥
जीवात्मा परमात्मा चेत्येते राशिस्वरूपिणी ।

प्राणादिपञ्चकं नागादिपश्चकं च शरीराथिष्ठिता वायुविशेषा वैयक-
तश्र प्रसिद्धाः । जीवात्मा पश्चुः सकलादिद्पतेनोक्तः \ परमात्मा तु

निखिलान्तर्याभित्वेनान्र्यामिवबाह्यणे प्रतिपादितः । एवं द्वावक्ञात्मक-
त्वाद्राशिमयी ॥ ६२ ५

अथ क्रमप्राप्ताथां विद्यायां गणेशादिदूपताभाह-

अकथाद्िधिपङ्क्त्यात्मा तार्तीयादिक्रमेण च ॥ ६३ ॥
गणेशो ऽभून्महाविद्या परावागादिवाञयी ॥

अकारादयः ककारादयस्थकारादयश्च षोड षोडश वणा हकारड-
कारक्षकाराणामुपलक्षणम्‌ । तेन तृतीयक्ूटमकारादिस्वरखूपं हकारसखूपं
च! द्वितीयकूटं तु ककारादिखूपं ठकारशूपं च । प्रथमकूटं तु थकारादिरखूपं
क्षकाररूप च । एवमेकपश्चारात्दख्याकत्वाद्विधाया गणेश्व्वम्‌ ! पष्कि-
काष्डो दशसंख्यायां प्रसिद्धोऽपि प्रकते षोडज्ञपरः ! पकार एकस्तकारः
षडिति परिभाषाया अपि परिद्धस्वात्‌ । तयोरङ्योः क्रमेणैव टेखे
षोडश मवन्ति । पङ्किक्षब्डो गणपर इति तु प्राश्चः । धिपङ्ल्यात्पेत्य्र
मन इति इनीन्निषेधः । वेकल्पिको डाप्‌ । परावागादीत्यादिना
पदयन्तीमध्यमादैखर्यो गृह्यन्ते । दषहक्ञवाक्चतुषटयमयत्वाद्‌पि गणेश्षत्व-
मिति वपरिमिताष्धिकरण विरोधादयुक्तभ्‌ । अतः स्वरूपकथनमा्रपर-
मिदम्‌ । तद्रूपतवं च त्रिकोणवासनायाभुक्तमेव ५ ६२ ॥
विद्याया अहरूपत्वमाह-
बीजिन्दुध्वनीनां च चिक्कटेषु यहास्िका ॥ ६४ ॥
बोजमीकारान्तमेकं बिन्दुरेको ध्वनिरेक इति याणां कटकम्‌ ।
एवं िषु कूटेषु नवत्वमापन्ला विद्या यहासिका भवति ! ध्वनीनामिति
सबन्धसामान्ये षष्ठी । तृतीयाथ छान्दसीत्युक्तिरेव तु च्छान्दसी ५६४॥
विद्यायां नक्षच्ररूपतासाह- .

[७ बर्विभामः] भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। २६५७

हृष्ेखाच्रयसं मूतेस्तिथिसं ख्यैस्तथाऽक्षरैः ।
अन्येद्रादराभिर्वर्णैरेषा नक्च्रूपिणी ॥ ६५ ॥
हकाररेकेकारबिन्डुनादाः परविहृष्टेखं पश्वेति दिथिसंस्यैः पश्चदश-
संख्यैः । अन्यैः सव्यञ्जनस्पैर्व्भहूदशभिधिलितवा सपर्विशत्या नक्ष्र-
सखपेषा बिया ॥ ६५ ॥
योगिनीखूपतां राशिरूपतां चाऽऽह-
विदान्तभूतश्चक्त्याद्यैः शक्तैः षड्भिरथाक्षरेः।
योगिनीत्वं च विद्याया राशिष्वं चान्त्यवजितैः ॥ ६६ ॥
विद्यान्तर्भूता शक्ति्ेखान्त्य हकारः । तस्मादादयं रेषान्तं कूटमे-
कम्‌ । शाक्त ईकार एक इति प्रतिकूटं ह्री हवादिति षड्भिरक्षरैर्योगि-
नीतम्‌ । अथवा शक्तेहेडेखाया आया टकाराख्लयः क्ाक्ताः सकारा-
खय इति षट्‌ । प्रथमपक्षे संपूरणाया विद्याया योगिनीत्वमस्मिन्पक्षे
त्वेकदेकास्येति विशेषसच्ऽपि चक्रराजसेबन्धियोगिनीनां पूर्वोक्तानां
टकारसकारवर पाभ्यामेवोत्पत्तेः कथनेन कार्यकारणैक्यस्य समवतस्त्या-
गायोगादेधेव व्याख्या युक्ता 1 तेन हृष्धेखाज्यं ठकारचयं चेति षट्क
प्राचोक्तमुपेक्ष्यं शाक्तपद्स्य खकारपरत्वेन एवं भवद्भिरेव व्याख्यातव्वेनेह
तस्य हृष्ेखापरत्वेन व्याख्यायाः प्रत्यभिज्ञाविरोषेनायगाच । अन्त्यानि
लज्नाकीजानि जीणि तैर्वजितैः परवक्षेरे मेलनेन गणितैरकषरेदरादराभी
राशित्वम्‌ । हष्ेखानां पा्थैक्येनैव हि पञ्चद्ीत्वम्‌ । ततश्च पार्थक्य-
विषशिष्टहष्ेखानाममाव एषेहं वर्जनपदा्थः । स च विरोषणामाव प्रयुक्त
एव । विशेष्याभावप्रयुक्त एवेति तु प्राश्चः । तत्पक्च विध्ेकदेश्षस्यैव
राशित्वं न पूणांया इति ध्येयम्‌ ॥ ६६ ॥
एवं चक्रदेवताविद्ानाभेक धर्मावच्छिन्नवेनामेदमुपसंहरन्गुरुशिष्य-
योदव्युक्तप्रकारमति दिश्य कोलिकाथमुपसहरति-
एवं विश्वप्रथाकारा चक्ररूपा महेश्वरी ।
दघ्या देहो यथा प्रोक्तो गुरुदेहस्तथेव च ॥ ६७ ॥
तससादाच शिष्योऽपि तद्पः सन्परकाङते ।
इत्येवं कोलिक्षार्थस्तु कथितो वीरवन्दिति \॥ ६८ ॥
विश्वप्रथाकारा विया चक्छरूपा व्यक्तिभेहेश्वरी देवता चेत्येतज्चयमेव-
मुक्तरीत्या पथ्वात्मकत्वादभिन्नम्‌ । इदमर्धं क्रचित्युस्तके न वदयते ।
स्पष्टमन्यत्‌ \॥ ६५ ॥ ६८ ॥

२६८ वामकेश्वरतन्ान्तमंतनित्याषोडरिकार्णवः- [ऽप्त ° विधा

कमप्राततं सर्घरहस्यार्थमाह चतुर्भिः-
तथा सर्वरहस्याथ कथयामि तवानघे ।
म्रलाधारे तडद्रपे वाग्मवाकारतागते ॥ ६९ ५
अष्टा्िश्षतकलाशुक्तपश्चाक्द्रणरिशहा ।
विदा कुण्डलिनीरूपा मण्डल यभेदिनी ॥ ७० ॥
तडित्कछोटिनिभप्रस्या बिसतन्तुभिमाङ्कतिः।
व्योमेन्दुमण्डलासक्ता सुधास्रोतःस्वरूपिणी ॥ ७१ ॥
सदा घ्याप्तं जगस्छरस्तं सष्टानन्दस्वरूपिणी ।
एषा स्वात्मेति बुद्धिस्तु रहस्या्था महेश्वरे ॥ ७२ ॥
मूलछाधारपद्मे किद्युन्निमे वाग्भव एकारस्तस्याऽऽकारन्निकोणाङति-
य॑स्य सः । तस्य मावस्तत्ता । तां गते प्राते धिकोण इति यावत्‌ ।
एकारो वाग्मषः राक्तिक्विण्टीशोष्ठौ चिकषोणकः। इति कोकः
एवं व्रबिडप्राणायामन्यायेन निर्दशस्तु तस्य वाग्मवक्टस्थेकारवाच्य-
त्द्योतनाथः । तत्र स्थिता कुण्डलिनीख्पा तद्भिन्ना विद्या भीष
दयेव । सा च मन्त्रे चतुर्थस्वरेण निदिष्टा । ईैकाराधिकारे वैष्णवी
वैन्द्वी जिद्येवि कोश्ाजिह्यपदस्य इण्डङिनीपरत्वात्‌ । अथवा, ईैका-
रश्िकोणपर एकारः कुण्डटिनीपरः । वाग्भवाकारतागता, ई, इति
च्छेव्‌ः । एकाराधिकारे थोषिदाधारकशक्तिश्च ज्योत्प्ा कुण्डलिनी मग
इति कोशः । बाग्मिः परापरयन्त्याहिभिर्भवतीति वाग्मवं विको-
णम्‌ । आत्मनः स्फुरणं पश्येदित्यज्च तथोक्तरिति तु पाश्चः । कुण्ड.
लिनीं विशिन्ि-अष्टेति । वहर्द॑श कला यकारादिदशवर्णवत्यः
सूर्यस्य द्वादश कलाः ककाराद्चतर्विदातिद्णवत्यः ¦ सोमस्य षोड
कलाः षोडङास्वरवत्यः । एवमष्टावशककलाः \ [तद्यक्ताः] पश्चाश्ष-
दर्णा विग्रहो यस्याः सा । सोऽयमर्थो हृष्ेखयो क्तः । हकारस्येकाक्षर-
निधघण्डुरीत्या चन्द्रमात्रे शक्तस्यापि ठक्षणया चन्द्रद्मयांभयबोधकत्वम्‌ ।
व्योमचरत्वखूपकशक्यसंबन्धात्‌ । टकार एव वा लोचनवाचकोऽपि खयं
परः । रेफोऽभिपरः \ इकारेण वेषां कला लक्ष्यन्ते । कठा तुरीया
` भेरुण्डेति कोशात्‌ । टकारन्चित्वसेस्याया हकारोऽष्टलवसंस्याया बोधकः!
तयोः क्रमेण विन्यासेऽशान्रशद्धवन्तीत्यपि वा सुवचम्‌ । एवं स्थिते
परिशेषप्रमाणेन ककारो मूलाधारवाचकोऽवसेयः । लोपामुद्राविद्यापक्ष
प्रकारेण सूयांश्ची सकारेण चन्द्र उच्यते । तेषां कला यस्यांसा हृष्ेखा

[७ह्विघ्ामः भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः। २६९

कुण्डलिनीत्य्थः । दितीयकूरं व्यावष्टे-पण्डटेत्यादिना । मृलाधारे
वह्धिमण्डटमनाहते सूय॑मण्डलमाज्ञा चक्रे चन्दमण्डटं चेति चयं निभिद्य
व्योश्चि चिदगने द्वादशान्तीष्वमामे यदिन्दुमण्डलं तस्मिन्नासक्ता ।
तदासङ्केन जातं यच्छुधाघ्रोतोऽप्रतटहरी तत्स्वद्पा । हः सूयं; सश्चन्द्रः
कोऽथिस्तान्हन्ति भिनत्तीति हसकह(घ्ी) । सा चसा ट्री चेति तथा।
दुवासोविद्यायां हकाररेफयो्विमज्यापि पाठात्‌ । तडित्कोरीति तु
स्वरूपकथनमाचम्‌। इहापेक्षिताचु्ासनानां कतिपये भासमाना विरोधा
वरिवस्यारहस्यब्याख्यानेऽस्माभिः परिहृताः ।

तथा--पातोबह्थववाद्रहुलय्हणासषोहरादितात्‌ ।
आकृतिगण पाठेन स्वेच्छानुगुणाहुणादिकल्पनतः ।
छन्दसि स्वेविधीनां वैकल्पिकतावशादशुष्य मनोः॥
सिद्धैः कथितेऽर्थऽस्मिन्वेयाकरणायुक्ासनाुमतिः। इति।

तृतीयकूरं व्याचष्ट-सदेति । ययेति शेषः । यया सदा सहूपेण
, कृत्स्नं जगद्व्याप्तं सैषा द्ुण्डरिनी स्वात्मा स्वाभिश्चेति बुद्धिः शाष्द्‌-
घोधविषयो रहस्याथं हव्यच्यते । व्योम्ना प्रकाशमानत्वमित्यादिस्वत-
न््तन्तोक्तरीत्या ततीयहलेखया जगद्चापिरुक्ता । सकलपदेन चोपा-
सक उच्यते । सामानाधिकरण्येन चामेदां बोध्यत हत्यर्थः ॥ ६९ ॥
७० ॥ ७? ॥ ७२ ॥

क्रमप्राप्तं महातखार्थमुपदिशति--

महातखा्थं इति यत्त देषि वदामि ते।

मिष्कटे परमे सक्ष्मे निलंक्ष्ये भादवर्मिते ॥ ५३ ॥
घ्योमातीते परे तचे प्रकाक्ञानन्द बिरह ।

दिश्वोत्तीणं विश्वमये तत्वे स्वात्मनियोजनम्‌ ॥ ५४ ॥

निष्के भिरवयवेऽखण्ड इति यावत्‌ । परमे महतो महीयसि सक्षम
ऽणोरणीयसि । निर्टक्ष्य इच्ियागो चरे । भाववर्िते भावनैकगोचरे ।
व्योमातीत आकाशस्यापि जनके । परे तत्वे पारमाधिकसदरूपे । प्रका-
दानन्दविरहे चिदानन्दस्वरूपे । विश्वोत्तीर्णे षट्‌ विश्षचच्वातीते । विश्व-
मये तच्वे पट्धिरत्तत्वाभिन्ने स्वस्य जीवात्मन आत्मनो मनसश्च
नियोजनं जीवशिवयोरमेदेन मनसा षिभावनम्‌ । भुयः स्यादयोक्तमि-
ठछनमिति्िवसूबोक्तरीत्या जीवरिवयोरेकष्य सिद्धिरिति याषत्‌ । ईह-

२५७० वामङेश्वरतन्वान्तभेतनित्याषोडशशिकार्णवः- [ऽप ०विश्रामः]

शार्थस्याखण्डत्वेन तज्ज्ञानस्यापि निधिकल्पकीयदिटक्षणविषयताश्ा-
हखिववेन तजजननकस्य मन््रस्याएि तत््वसस्वाहिदन्महावाकष्यस्वेऽवि तस्मा-
त्पदपदाथविभागेन जायमानस्य ज्ञानस्य सखण्डत्वादर्यंभावेऽप्युपक्र-
मादिप्रमाणषर्‌कनिर्णीततात्य्यालुसारेण सव॑पदलक्षणय्‌ पाश्रत्याख-
ण्डार्थबोधकल्पनमपेक्ष्य पराशेवोक्त्या तात्पर्पयहेण ताहजेऽखण्डेऽथ<-
खण्डस्य मन्त्रस्येव शक्तिरिति कल्वयितुं युक्तव्वाद्स्य सन्न्रार्थव्वभुष-
पदयते । इदं च मावाथस्याक्षराथत्वकथनेनेतरेषामथानायक्चषसयारूटत्वा-
नावरयकलतं परशिवेनेव ध्वनितम्‌ । नचैवं सति संप्रदायाथादीनासक्षरा-
रूढताकलनप्रयासो व्यथं इति शङ्क्यम्‌ । तेषाम्थानामखण्डव्वाभाकेन
तद्ावरयकत्वात्‌ ). यद्यपि बहुपदार्थबिशिष्टः सखण्डोऽप्यथं धयाप्त्यु-
पाध्यादिपदैः प्रक्रतिप्रत्यथादिकिभागमन्तस्मेष भरतिपद्यमानो हष्टस्तेन
भ्यायेन निगभमाथांदावखण्डस्य मन््रस्य शक्तिरिति उुदचम्‌ । राक्ति-
गहश्च परशिववचनादेव 1 दश्वरेच्छाया एव शक्तिखस्य ता्किकाणा-
मङ्खीकारात्‌ । तेन कामराजलोपाशुदाविद्योः किं बहुना मनु चन्द्रादि.
मेद्भिन्नानामेकेकं पश्चाश्तोऽपि मन्बाणापेक्षार्थतवं तत्तडुपासकानाम-
ङ्टोपामावश्च संगच्छते । तथाऽपि संभवत्यक्षरार्थत्देऽखण्डश क्तिकल्प-
नस्यान्याय्यत्वात्तथोक्तम्‌ । न चेवं मावा्थस्यैवाक्षरार्थत्वमिति मूलो-
क्तिर्विरष्येतेति वाच्यम्‌ 1 अक्षराथों हि मावार्थः केवलः परमेश्वरीत्य्न
केवलपदेन मावा्थस्तु केवल मक्षराणां बच्येव लभ्योऽन्ये तु शब्दार्था
त्यथाथांपत्तिभ्यां व्यञ्जनया मानसा अप्यर्था यथायथं संभवतीति
ध्वननात्‌ 1 कथमन्यथा मू एव संप्रसरे(रो) नानामन्तक्रमेणैवेति वद-
द्विभूलकारेरेव सवितः । एतेन यः प्राचीनानां लोपासुद्धाविद्यापरा
एवैते षड्थां इत्याय्रहेण तत्तसकरणे तस्या एव पुनः पुनरुहेखः स
केवलं पक्चषपातमाचमृलक एवेति न विश्रमूमणीयः । मृठविरोधस्यापि
तच्च तच प्रद्हतत्वाञ्च \॥ ७३.॥ ७४ ॥

इदानीं पररिवस्य विश्वामिन्नत्वं समथयते-
तदा प्रकाङ्मानत्वं तमसां तेजसामपि
अविनाभादरूपत्वं तस्माद्िश्वस्य सर्वतः \॥\ ५५॥
परकाक्षते महातचं दिष्यक्रीडारसोज्ज्दले ।
तमसा जडस्वमावानां घटादीनां तेजश जडथकाक्ानां वत्तिरूप-
सानानां च प्रसाशाणरत्यु दय. दव ््शदन्दित्दश्णथ

[नतरण्वेधामः भरी भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः ! २५१

स च तदव, यदा बह्मणः प्रकाश इति शेषः । घटमहं जानामीति ज्ञाने
हि घटो जीवास्रा च वृ्तिरूपन्ञाने विषयः । सा वृत्तिस्तु बह्मैकमास्या
ब्रह्म तु स्वप्रकाश्मिति स्थितिः । तमेव मान्तमनुमाति स्वमिति श्ुतेः।
अत एव जानामीति तमेव भान्तयनुभाव्येतत्समस्तं जगदित्याचा्यमम-
वत्पादाः 1 तािकैस्त्वयं धट इत्येव घटज्ञानाकारः । मिरुक्तं॑तु ज्ञान-
ज्ञानमनुव्यवसायात्मकं भिञ्नभेवेति स्वी क्रियते । ओपनिषदेस्तु अचु-
बयवसायेऽपि व्यवस्षायविषयविषयकत्वस्याऽऽवशयकत्वे किमन्तर्गतानु-
भवविरुद्धव्यवसायेनेति मन्वानैस्तङ्षीयमनुव्यवसायमेव व्यवसायस्था-
नीयं स्वीक्रव्य ज्ञानमासनं तु बह्यणेवेति नायुव्यवसायान्तरापेक्षाऽन-
वस्थाकटुषितेत्पास्थीयते । उक्तं च तम्बराजे--

यञ्ज्ञानमिदमो ज्ञानं सञ्ज्ानमहमस्तथा ।

दयोरपि च यज्ज्ञानं तजज्ञानं धिद्धि मे वपुः ॥ इति ।

एवं सति प्रतिज्ञानं बह्य प्रकाशत एव । ततश्च यदा यदा बह्मपका-

शास्तदा तदेव विभ्वप्रकाङ इति नियमाद्रह्य विश्वाभिन्नमित्यर्थः !
नचैतावता बह्मविश्वज्ञानयोः कालिकव्या्िरेव सिध्येन्न विषययोर-
मेद्‌ इति वाच्यम्‌ । बह्म घटाभिन्नं षटज्ञानषिषयत्वादित्यनुमानेन
तस्यापि ष्षिद्धेरित्यन्यच्न विस्तरः \ अविनामावोऽप्थक्त्वमसेद्‌ं इति
यावत्‌ । सवतो बह्यणा सह, सकश्योरमेदाच्छवेत इति वा ! शिवेन
सह विश्वस्यामेदरूपं महातच्वं द्िष्यक्रीडारसोज्जवले साधकेऽपि परका-
रात इत्यथः । दिव्या सर्वोत्तसा या कीडोपास्तिस्तस्या रसेनोज्ज्वले
निमंटचित्त इति तद््थात्‌ । प्राश्चस्तु स्वयंप्रकाज्ञे फि प्रमाणान्तरगवेष-
णनेत्वाह- प्रकारात इति 1 दिष्यक्ीडत्यादि देवी संबद्धिरित्याहुः॥ ७५ ॥

निरस्तसवं संकत्प दिकत्पस्थितिपूर्वकः ॥ ७६ ॥

रहस्याथों महाजुप्तः सद्यःप्रत्ययकारकः ।

महाक्ञानाणवे दृष्टः शडून तच न पावंति ॥ ५७॥

विद्यापीठनिवन्धेषु संस्थितो दिव्यसिद्धेदः

संकटंपः कर्म॑ मानसम्‌ ! विपरीतनिश्चय इति यावत्‌ \ विकल्पः

संदायोऽसद्विवयकः रान्डो बा तेषां स्थिति सवां निरस्य पश्चात्सद्यश्च-
मत्कारमाधत्ते । एताहशोऽयं रहस्याथोंऽत एवाद्य यावहुप्तः । महाज्ञा-
नाणवे तन्त्र, विद्यापीठेषु काक्षीकारमीरादषु, निवन्पेषु बह्यसुत्ादिय-

२०२ वामकेश्वरतन्वान्त्गतनिव्याषोडशिकाणंवः- [ऽप विश्वाम्‌ः]

न्थेषु च हष्टोऽस्त्यतः सकठायसंमतत्वादिह शङ्का न कार्वेत्वर्थः ।
प्राथ्वस्तु--महाज्ञानाणवः समाधिः । विद्यापीठानि बवाग्मवादिकृटानि
तन्निवम्धा बिन्द्रर्धचन्दाद्युन्मनान्ताः । उन्मन्याः परतः समाधिव्‌-
शायां मयेवायमर्थो हष्टोऽस्त्यतस्त्वया विश्वसनीय इत्यथ इत्याहुः ॥५६॥
॥ ७७ ॥

कोलाचारपरर्दवि पादुकाभावनापरः ॥ ७८ ॥
योगिनीमेटनोदयुक्तेः प्राप्तदिष्या मिषेष्वतेः ॥
शङ्काकलङ्कनि्क्तीः सदायुदितमानसैः ॥ ५९ ॥
पारम्पर्येण विज्ञातरहस्याथ विशारदैः ।

लभ्यते नान्यथा देवि त्वां श्पे कुटसुन्द्रि ॥ ८० ॥

कोलाचाराः पाहुकाचाराश्चेति द्विविधा आचाराः कुलार्णवादिषु
परसिद्धाः सौ माग्यरत्नाकरकरः संगृद्य छिखिताः । भमावनाश्चकरमन्व-
पूजावासनाः । एतञ्चितयपरेः । योगिनीनां मेलनं, पोडक्षादिद्रा्चिशष-
द्ष्वुन्ता सुवासिनी योगिनीत्युच्यते । तासां तिसभ्योऽन्युनानामेकस्य
चोध्वान्नायवेत्तुरेकीकरणेन भीचक्रपूजनम्‌ । चक्रटक्षणस्य कुलार्णव
तादुशस्येव कथनात्‌ ।

यथा--यवरैवाऽऽघ्नायतच्वन्ञः छुखाचार्यः ङठेश्वरि ।

को छिकाथिचतुःपश्च शक्तयश्च तथा पिये #
पथग्वा पूजिता देवि भिशथुनाकारतोऽपि बा !
गन्धपुष्पाक्षतायेस्तु देवेशि समटंकुताः ॥
मक्ष्यभोज्यादिपिशितपदार्थः षडरसान्वितेः ।
प्रोढान्तोह्टाससहिता दिता निवसन्ति च ॥
तच्छरीचक्रमिति परोक्तं वृन्दं वाऽपि तदुच्यते ।
इति वहामोहासे । दीक्षाभिषेकः पूर्णाभिपेकश्चेति द्विविधौ दिव्या-
मिषिकौ पातौ येः! अर्चनसाधनेषु हव्येषु प्जाखीयसंस्कारेणाधर्म-
त्वशङ्ा, एतत्फठे जीवबह्यामेदे दैतराखीयसंस्कारेणासं मावितत्वक्ष-
` दैव कठंकस्तस्मािर्युंक्तैः । अपेतापोढमुक्तपतितापचस्तैरट्पशच इति
समासः । नचपेत्युपसमातिरिक्तस्योपस्स्य योगे न समास हति
वाच्यस्‌ ).अपेतापोढापञनस्तेति वारय तत्पाठेन तेष्वेव तद्तिरिक्तयोग
समासामावकल्षनात्‌ । सूत्रे चाट्पश इत्युक्त्या शङ्काया अल्पत्वं समा-

{जदविशरामः भी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः । २७३

सबलाछम्यं तेनाल्पीयस्याऽपि शङ्कया विहीनैरित्य्थंः । सदा स्वकां
मुदितं सांसारिकचिन्ताविनिुक्तं मानसं येषां तैः । नित्यानुसंधानपरे-
रिति यावत्‌ । भनित्यसंतोषस्य मोक्षद्वारदौकारिकताया योगवासिषठे
वर्णनात्‌ । परमशिदादिस्वगुरुपर्यन्तपारम्पर्येणेव विज्ञातो रहस्यार्थो
येस्तेष्वपि विशारदैः प्रवीणैः 1 ईदशविरोषणविशिषैरव साधकेरय-
भथ ठभ्यते । अन्यथाऽत्यस्यैकस्यापि विक्ञेषणस्यामाषे न छभ्यते ।
अस्मिन्नर्थे तवेव शपथ इत्यर्थः ॥ ७८ ॥ ५९ ॥ <° ॥
अच पारभ्पयेणेत्युक्तविरोषणस्यामावे न केवलं फलाभावः प्रत्युता-
नथपरम्परेवेतिकथनेन तस्येतरविरेषणेभ्योऽत्यन्तमावश्वकतवं ध्वनयति
पारम्पर्य विहीना ये ज्ञानमात्रेण गविताः।
तेषां समयलोपेन विङुवेन्ति मरीचयः ॥ ८१ ॥
विङ्कर्बन्ति विकारमाचरन्ति रोगादिकं मयं परलोकनाश्ञं च कुर्वन्ती
त्यथः ॥ <१ ॥
यस्तु दिव्यरसास्वादमोदमानविमरशषनः ।
देव तातिथिनक्षत्रे वारेऽपि च विवस्वतः ॥ ८२ ॥
मरीचीन्प्रीणयत्येव तः मधघूदिर्णिरादम ।
स्वंदा स विशेषेण ल मते पर्ण॑बोधनम्‌ 4 <३ ॥
दिव्यरसः शिवशक्तिसामरस्यं तदास्वादेन तदनुसंधानेन मोदमान
विमर्चनं मनोवृत्तिंस्य स तथा । देवतातिथयश्चुर्दर्यादयः । नक्षन्न
पुष्यनक्ष्रजन्मनक्ष्नादि । विवस्वतः सूयंस्य वारः 1 एतेषु दिवसेषु मरी-
चीनणिमादिदेवताः प्रीणयत्येव नियमेन चक्रपूजां छ्ुरुत इत्यथः 1 इत
उत्तरश्चरणो व्याकरुलाक्षरः । कारणानन्द्प्णं इति तदथः । तद्राचन-
क्रमो यथा- .
दैवतारथगोमूक इति यो वेत्ति न कमम्‌ ।
स व्याकुछाक्षरे मूको देवतारथगोऽपि सन्‌ \॥ इति ।
„ एवं विरोषतः सार्वेकाठिकानुसधानकशीकः पूर्णस्याखण्डस्य दोधनं
मते ॥ ८२ ॥ <३ ॥
` एवभाषस्तु देवेशि देशिकेन्द्रपसादतः ।
महाज्ञानमयो देवि सदयः संप्राप्यते नरैः ॥ < ॥
एवंप्रकारो महाज्ञानमयो भावशित्तवृत्तिपरवाहोऽपि भ्रीगुरुचरणप्र-
सदिकटभ्यो न शाश्लज्ञानमाच्रेण ॥ ८४ ॥

क क क

२७४ वामकेश्वरतन््ान्तमतनित्याषोडशिका्णवः-~[ <म ग विश्रामः]

मन््रसंकेतमुपसहरति-
एवमेतत्परं ज्ञानं विद्याणागमगोचरम्‌ ।
दैषि शुद्धं भिपेणेव व्याख्यातं दु्गंषट्विधम्‌ ॥ ८५ ॥
सद्यो यस्य प्रयोधन वीरचक्रेश्वरो भवेत्‌ ।
इति भीनित्याषोडशिकार्णवस्य सत्तमः पटलः ।
र्मा इुरवगाहाः षटूसंख्याका विधाः प्रकारा यर्रिमस्तत्‌ । वियायाः
भीषिद्याया अर्णाः; पञ्चदश्ञाक्षराणि सप्तधिकदक्षराणि च त एवाऽ<ऽ
गमा अपौरुषेयत्वे सति हितार्थबोधकत्वाद्रेदास्तद्वोचरस्तद्धिषयः
त्रयी न भुतिगोचरेतिवव्पुलिङ्गामावः। हदशं गुह्यं गृहाथामिव स्थिते
परमुत्कृष्टं ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानम्‌ । विषयस्य स्वानुभवं प्रति कारणत्वात्‌ ।
पियेणैव त्वत्कृतञ्युूषा दिजन्यपेम्णेव व्याख्यातम्‌ । यस्यार्थस्य प्रकृष्ट-
बोधेन सद्य एव बीराणामुपासकानां चक्रस्य सप्रहस्येश्वरः ' जितय-
मोक्ता वीरेशः ` इतिशिषद्ध्रप्रतिपादितटक्षणको मवतीति सर्द
शिवम्‌ ॥ < ॥
इति श्रीभास्करोन्नीते नित्याषोडरिकाम्बुधेः ।
व्याख्याने सेतुबन्धास्ये विश्रामः सप्तमोऽभवत्‌ ॥ ७

न मी मी

अथाष्टमो विध्नामः ।

एवं सार्धः पश्चाशीत्या श्टोकैर्मन्वरसंकेतमुपदिर्य कमप्राप्तं पजासं-
केतम॒पदेष्टं शिष्यावधानाय प्रतिजानीते-
श्रीभिरव उवाच-
पूजासंकेतमधुना कथयामि तवानपे ।
यस्य प्रबोधमात्रेण जीवन्मुक्तः भ्रमोद्ते ॥ १ ५
सकेतक्ञानमा्रेण जीवन्मुक्तशरेत्तादूश दिभावनपूवेकं चक्रपजनेन तथा.
त्वं केमुतिकन्यायेनेव सिध्यतीति भावः॥ १५

पजां विभजते

तव नित्योदिता पूजा भिभिभेदेष्यवस्थिता ।
परा चाप्यपरा गोर तुतीया च परापरा ॥२॥

[सजगविशरामः भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यन्यास्यानसदहितः । २५५

पू्वचतुःशत्यां या नित्या प्रजा तव कथिता सा जिविधा नतु काम्या
नेमित्तिरी वेत्यर्थः ॥ २१
ताः क्रमेण टक्षयति-
प्रथमाऽद्रेतभाषस्था स्व॑प्रचरगोचरा ।
द्वितीऽया चक्रपूजा च सदा निष्पाद्यते मया ॥ २॥
एवं ज्ञानमये देवि तुतीया स्वपरथामयी ।
उत्तमा सा परा ज्ञेया विधानं शुणु साप्रतम्‌ ॥ ४॥
दवेतमानसामान्यामवि परा । अद्वैतमानसामान्याभावे. तपरा । द्रैत-
विलयाभ्यासदश्ञायां परापरेति पजाच्यलक्षणानि । न विद्यते द्वैतं
यस्मिन्नेतादुशो भावोऽन्तःकरणवृत्तिविशेषस्तच्च तिष्ठति विषयी मवति।
प्रकषण चरन्ति विषयाभिमुखी भवन्तीति प्रवराणीद्दियाणि । तेषां
गोचरो विषयः । सर्वेन्दियजन्येषु ज्ञानेषु ये बिषयास्तेषु सबिदानन्दा-
शस्यानुगतस्य मानं नतनुगतयो्नामरूपयोः । तदिदमतंभरा तच भ्ज्ञे
तियोगसूत्रपसिद्धं ज्ञानम्‌ । सा प्रथमा पूजा परानाश्नी ।
यत्र यर मनो याति बाह्ये बाऽऽभ्यन्तरे प्रिये ।
तजर तच्राक्षमाभण चेतन्यं व्यज्यते प्रभोः ॥
हत्यभियुक्तिषु प्रसिद्धा । या पूर्वतन्त्रे भूगहादिषिनद्रन्तपूजा विता
या मया प्रत्यहं कियते सा द्वितीया । सेयं परपजाधिकारिणाऽपि
कार्यतिद्योतनायेत्थमुक्तम्‌ । ज्ञानमये विदेकस्वभावे बह्मणि स्वस्या-
5ऽत्मनः प्रथाऽमेदेन प्रस्फुरणयुभयाभेदाभ्यास इति यावत्‌ ।
सा तुतीवा-
प्रकाहेकधने धाचि विकल्पान्प्रसवादिकान्‌ ।
निक्षिषाम्यर्चनद्वारा वह्वाविव पृताहूतीः ॥
इत्यादिनाऽभियुक्तेरुक्ता। एतासु परैवोत्तमा ज्ञेया । परापरा तु मध्यमा।
अपरा त्वधमेत्य्थादुक्तं मवति । एतासां विधानमितिकतैष्यतां च संप्रति
कमेण श्ुण्वित्यथः ॥ ३ ॥ ४॥
तचे प्रथमोपाश्थतां परां एजामाह बिभिः-
महापद्मवनान्तस्थे वाग्मवे भुरुपादुकाम्‌ ।
आप्यायितजगद्पां परमामृतवषिणीम्‌ ॥ ५ ॥
संचिन्त्य परमद्वेतमावनामदधूणितः
दहरान्तरससपन्नाद्‌ालोकनतत्परः ॥ & ॥

२५७६ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडरिकार्णवः-[८नरविश्चामः]

धिकल्परूपसंजत्पषियुखोऽन्तमुखः सद्‌ा \
चित्कलो्टासदलितर्खको चस्स्व तिसुन्द्रः ॥ ४७ ॥
ध्यापिकासमनयो्मध्यभागे सहस्रदटकमलमेव बहुदलावुतत्वान्म-

हापद्मवनम्‌ 1 ` तदन्तस्थं तक्कर्णिकामध्यभागस्थं वाग्भवमेकारसखिकोण-
मिति यावत्‌ । तत्र गुरुपादुकां गुरुपादुकामन्नप्रतिपाद्यां परशिवाभिन्नां
स्वनाथासिकामङकुटाश्रतकुण्डलिनीम्‌ ! आप्यायितजगद्रूपां शिशिर
निजरस्मिप्रसरेणाऽऽप्यायितचराचरां परमामतवर्षिणीं निरन्तरमिषिड-
विद्रसासारवर्षिणीं संचिन्त्य स्वाभिन्नां विभाव्य ताहर्याः परमद्रैत-
भावनाया परदेनाऽऽनन्देन घूर्णितः समो भूयात्‌ । सोऽयं गुरुप्रजोत्तर
तससादस्वीकारख्पः ! तदुक्तमभियुक्तैः

स्वप्रकाशशिवम्र्तिरेकिका
तदिमक्तनुरेकिका तथोः ।
सामरस्यव पुरिष्यते पश
पादुका परारोवात्मनो गुरोः ॥
स्वपरकाशवपुषा गुरुः शिषो
यः प्रसीदति पदाथंमस्तष्ते ।
तत्सादमिह तत्वशोधनं
प्राप्य मोदभरुपयाति भाङुकः । इति ॥
प्रसादं स्वीङ्रत्याऽऽन्तरं जपं कुर्यादित्याह-दृहरेति । दहरं हदया-
काशे तस्यान्तरे मध्ये संसपतो नादस्य स्वेमन्त्रप्रक्रतिभूतस्यानाहतध्व-
नेरालोकने श्रवणान्नुसंधाने तत्पर आसक्तः! अत एव विकठ्परूपो
बहूुकोरिकः द्रैतकवलितो यः संजल्पो वाचिकमानसान्यतरोचारणरूपो
जपस्तच विमुखस्तस्माद्रावृत्तः । सद्‌ाऽन्तभंखोऽबहिःप्सतमनस्कः ।
उक्तं च पश्चमे पटटे-
संयतेन्दियस्चचार पोचरेन्नादमान्तरम्‌। 0
एष एव जपः प्रोक्तो नतु बाह्यजपो जपः ॥ इति । `
चिकलाया -अद्ययावत्संकुचितस्वेन माताया उद्छासेन स्व॑तः-
प्रसृभरत्वरूपापरिच्छिन्नत्वविभावनेन दितः संकोचः परिच्छिद्य मां

यस्य सः अत एवातिखन्द्रः परपूजाजन्यसुन्द्रीमावात्मकफलानु-
भविता सन्नित्य्थः \ ५1६ ॥७7

[<अनविधामः भी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसदहितः ! २७७

नादेवो देवमर्चयेत्‌ । शिवो भूत्वा हिवं यजेदित्यादिवचनैः परस्याः
यजाया अपरपूजापरापरपूजे प्रत्यङ्कत्वं मन्यमानः परपूजामनुपसंहर-
न्नेवापरां पूजां परां च पजा तन्त्रेणाऽऽह-
इन्दरियप्रीणनेद्रेव्येधिहितस्वात्मपूजनः
शन्यासान्नितेतयेहेहे षोटान्यास्पुरःसरम्‌ \ ८ ॥
हद्दियाणां प्रीतिजिनकानि गन्धादीनि व्याणि तैरात्मखूपाया वेव
तायाः पूजनं विदध्यात्‌ । तदुक्तमाम्नायरहस्ये-
इन्द्ियद्वारसयाद्यैगन्धायेरात्मदेवता ।
स्वभावेन समाराध्या ज्ञातुः सोऽयं महामखः ॥ इति \
ईदशात्मपूजोत्तरं न्यास्नान्देवतासंघस्य स्वशरीरेऽवस्थापनरूपां श्वतु-
श्वत्वारिरत्सस्याश्चिर्बतयेद्ारमेत । आत्मपूजान्यास्जालयोः पाठतः
भ्राप्तस्य पौवांपयंस्य वक्ष्यमाणक तिपयपदार्थानां श्रौतकमानुतेधेनोत्तर-
काटमाच्र एव पयवसानं न पुनरव्यवहितोत्तरत्वे । इदं च प्राचामनुरो-
धेन व्याक्यातम्‌ । वस्तुतस्तु सर्वप्रचरगोचरेत्युपक्रमस्येवेन्दियपीणनेरि-
त्युपसंहारपएवंकमपरपूजाङ्गत्वविधानं, तेनं गन्धादिभिः पूजनमिति
परपूजारारीरमेव नतात्मपरूजा । तस्या न्याखजालोत्तरभाविपा्रासाद्‌-
नोत्तरकालिकत्वात्‌ । ततश्च शिरस्थितगुरोर्दहरस्थनादकदियाः सवां.
वसायिवित्कलारूपदेव्यात्मनश्चाद्वैतभानसमकालं सकलेन्दियैर्विषया-
ल्भथानस्तजन्यानन्दधारामाचविषयकनिर्विकतल्पकन्ञानेकसारतयेतरनि-
खिल विषयपरमोषेण कवित्काटमवस्थानं परा पूजेत्येतावदथंपरोऽयं अन्थ-
संदमों योज्यः । तेनेहशपरप्रजनाव्यवधानेनैव न्यासाः कर्तव्या इतिं
ध्येयम्‌ ॥ ८ ॥ `
षोटान्यासं लक्षयति-
गणेशैः प्रथमो न्यासो द्वितीयस्तु यहेमतः
नक्षतरेस्तु ततीयः स्याद्योगिनीभिश्चतुथकः ॥९॥
राशिभिः पञ्चमो ज्ञेयः षष्ठः पीटैर्मिगद्यते ।
षोढान्यासस्त्दयं परोक्तः सवे्ैवापराजितः ॥ १० ॥
गणेश (शाद्)नामचरित[न्यासावान्त]रापएर्बणि(ण)षट्‌कम्‌। तजन्यं
परमापवेमर्‌ । तादृश्षपरमापूवेजनकत्वं शक्यतावच्छेदकीङ्रत्य प्रवृत्तः
पोढान्यासस्तस्स्यन्यायेन कर्मनामयेयम्‌ \॥ ९॥ १०॥

% पर्तके तु न्याप्तमियेकवचनान्तः पाठः ।

२५७८ दापकेश्वरतन्त्रान्त्गतनित्याषोडरिकाणवः-[ <स ० विश्रामुः]|

षोहान्यासस्य पहिमानमापिष्करोति-
एवं यो न्यस्तगाच्स्तु स पएृज्यः सर्वयोगिभिः ।
नास्त्यस्य परज्यो लोकेषु पितुमातृभुखो जनः ॥ ११ ॥
ष एद पूज्यः सवेषां स स्वयं परमेश्वरः ।
पोहास्यास विहीनं यं प्रणमेदेष पार्वति ॥ १२॥
सोऽचिरान्शत्युभाप्रोति नरकं च प्रपद्यते ।
यं प्रणमेदित्यस्य येन प्रणमेदित्यर्थं इति सीभाग्यरल्नाकरे स्थितम्‌!
युक्तं चैतत्‌ ।
खं वायुमध्चि सटिठं महीं च ज्योतींषि स्वानि दिशो दुमादीन्‌ ।
सरितगुर्दा अ हरेः दारीरं यात्तच भूतं पणमेदनन्यः ॥
इतिषिष्णु मागवतोक्तरीत्या देव्यनन्यस्य सर्वर देवीमावनाया आव-
खयकत्वेन छवेस्यापि नमस्काय॑लात्र्‌ । प्रत्युतानमर्कार्यत्वावच्छेदि-
कायाः स्वापेक्षयाऽपक्रृष्टताया भेदन्याप्यायाः पुनः पुनर्विमावनेना्रै-
तोपास्तिकिरोधापत्तेः । षिजातीयप्रत्ययतिरस्काराभावात्‌ । नच स्वापे
्षयोत्कृष्टतापा नमस्कायंतावच्छेहिकाया अपि मेदबव्याप्यत्वेनः स
दोषस्तुल्य एषेति वाच्यम्‌ । मिथस्तुल्यानामप्यन्योन्यगुरबो विषा
इत्यादिवचन परस्परं विधानेनान्यापङ्क्टताया एव(वा)नमस्कायंताव-
शछेदकत्वात्‌ १ नच स्वनमस्कारनिरासाय स्वभिन्नत्वस्यापि तच्र षि
धणीयवेन तद्वो षतादवस्थ्यं शङ्क्यम्‌ । स्वस्मिन्नपि बह्मभावनया तस्मै
मह्यं नमो नम इत्याद्यमियुक्तव चना स्वनमनस्येष्टत्व!त्‌। अनन्य इति
पदेन भा गवतेऽप्यस्यार्थस्य ज्ञापितत्वात्‌ । तस्मादीहश्षोपसककतुंकस-
कोधप्रणाममात्रेणापि दरेष्टुरनिष्टं भवति किमुत शापाभिचारादिनेत्यर्थः ।
तेन स्प्रन्यत्वस्म थनेऽस्य त्पर्यम्‌ । एवमेव शक्तिन्यासकतुंनमनीयाः
स्फोटनावेदुकवाक्येऽष्युन्नेयम्‌ । छुमममन्यत्‌ ॥ ११ ॥ १२॥
षोठान्यासप्रकारं च कथयामि तवानपे \॥ १३॥
विभ्ेशो षिश्नराजश्च विनायकशिवोत्तमौ ।
पिधक्रदिप्रहर्ता च विघ्रराड्गणनायकः ।॥ १४ ॥
शएकदन्तो दिदन्तश्च गजवक्छो निरखनः
कपदृगृहीषेमुखः रद्ककणों वृषध्वजः ॥ १५ `
गणनाथो गजेन्द्रश्च शुर्पकर्णखिष्टोचनः 1
लम्बोदरो महानादश्चुभर्तिः सदाशिवः ।॥ १६ ॥

[<अ विधामः धरी भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्याख्यानसदहितः । २७९

आमोदो दुर्मदश्ेव सुखश्च प्रमोदनः ।

एकपादं द्विजिहश्च चरो वीरश्च षण्ञ्ुखः ।॥ १५७ ॥
वरदो वामदेवश्च वक्रतुण्डो द्ेतुण्डकः ।
सेनानीय्ांमणीभत्तो दिमत्तो मत्तवाहुनः ॥ १८ ॥
जटी युण्डीं तथा खड्गी वरेण्यो वृषकेतनः 1
मक्ष्यपियो गणेशश्च मेघनादा गणेश्वरः ॥ १९ ॥

अच विप्रेशादीन्येकपश्ारशन्नामानि। एतेषु तन्वमेदेन कचित्कविन्ना-
मभेदा नमेकदेशशमेदाश्च दुश्यन्ते । यथा भिलोचनस्थानेऽयिनेज इति,
दीर्धमुखस्थाने दीघेवक् इति, कपदंभत्स्थाने कपर्दवानित्यादि ॥ १३५
॥ १४ ॥ १५ ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९ ॥

एतेषां धयानमाह-

तरुणारणसंकाशान्गजषक्नांश्िलोचनान्‌ ।
पाशाङ्कशवराभीतिकराञ्शाक्तेसमन्वितान्‌ ॥ २० ॥

(क कोप

एतास्तु विन्यसेदेवि मातुकास्थानवसिये ।

तरुणारुणो मध्याहादित्यः । वामोध्वकरमारभ्य वामाधःकरपयंन्त-
मायुधानि । शक्तेसमन्वितान्‌ । पृष्यादिभिः अ्यारिभिवां तन््रभेदेन
षडविधटक्षणतयोक्ताभिः शक्तिभिः सहितान्‌ । तत्साहित्य च न ध्यान.
मात्रेण, अपि तु तन्ना्नां मन्ेऽपि योगः । तज केविष्टिघरेश्वराय भिये
नम इत्यादिव्यस्तपयोगं लिखन्ति । परे तु विधेश्वरशभ्रीभ्यां नम इति
द्रद्रसमासमाहूः \ नव्यास्तु-भवानीरकराभ्यां टक्ष्मीनारायणाभ्यामि-
वयेवं राक्तिनान्नः प्राथम्येनेव बहुशः प्रयोगदर्शानाच्छी विपरेश्वराभ्यामि-
व्येव प्रयोगो युक्त इत्याहुः । इदं त्वच वक्तव्यम्‌ , अस्तु शक्तिनान्नः
प्राथम्यम्‌ । विश्रेश्वरः भिया युक्तो बिघ्वराजस्तथा हियेत्यादिज्ञानार्ण-
ववाक्ये गणेशतच्छक्त्योः पाठक्रमस्याकिवक्षितत्वात्‌ । शान्त्या युक्तः
हिवोत्तम इत्यस्य विपरीतक्रमस्यापि दशनात्‌ । परं त॒ सहयुकतेऽपरधान
इतिसूत्रानुसारेण शक्तिवाचकपदोत्तरतरतीयाभिस्तासामपराधान्यावग-
माच्छान्त्या युक्त इत्यादावपि विशेषणविशेष्यभावेन गणेरास्यैव प्राधा-
ल्यावगमादणेशैः प्रथमो न्यास इति प्रक्रुततन्तरेऽपि गणेक्ञानामेव तूती
यया निरपेक्षकरणतवोक्तेरुमयोः समप्राधान्य च विध्रश्वरादिपदोत्तर-
मिव अ्यादिपदोत्तरमपि प्रथमाविभक्तेरेव युक्ततया तुतीयाविमक्तीनां
युक्तसदहितादिपदानां चाविवक्षिताथकत्वकल्पनापत्या द्वयोः समप्राधा-

२८० वामकेश्वरतन्त्रान्तर्मतनित्याबोडरिकार्णवः-[<अ रविश्राणः

न्यावेदकद्रद्रसमारो मानामाघपराहतः 1 युग्मस्य तन्धेण न्यासविधामे
तु परस्परसाहित्यबोधकद्रदो योग्यः स्यात्‌ ! युग्मस्यापि क्रमेण न्यासे
तु परस्परसादिव्यविरोषणेन भिन्न एव प्रयोगः । अत एव रुद्रयामले
महागणपतित्षणप्रकरणे-
सिदध्यामोदादिधुग्मानि तपेयेत्कामतस्ततः।
इति विधाय भमन्नोद्धारः सहितपद्युक्त एवं कृतः-

प्रणवं परवमय ततो लक्ष्मीं समचरत्‌ ।

ततो गणेशाबीजं च सिद्ध्या च सहितं ततः ५

आमोदं तप॑यामीति चतुर्वारं तथेव तु ।

आमोदसहितां सिद्धि तपयामि कमाचतुः ॥ इत्यादि । `
प्रकृते तु युग्पस्य तन्वेण क्रमेण वा देवतात्वाभावाच्छ्रीसदहित-
स्येव गणेशस्य देवतात्वाच्छीसहितविप्रेशाय नम इत्यादिरेव प्रयोगो
युक्त इति ध्येयम्‌ । मातुक्षास्थानवत्‌ , यथार्सस्यमेकेकमातुकाक्षरवत्त-
त्स्थानवच्चेति न्यासक्रियाविशेषणम्‌ । तेन मतुबयं न वतिः! तत-
श-अं भरीयुक्ताय षिघ्रेशाय नम इत्युक्त्वा शिरसि न्यसेदित्यादिः
प्रयोग उदयः ॥ २० ॥ |
अहाणां न्यासमाह-

स्वरस्तु सहिते सुरथ हदयाधः प्रविन्यसेत्‌ ॥ २१ ॥
िन्दुस्थाने सुधायतिं यादिवर्णं चतुय; ।

भ्रपुचं लोचनद्व्रे कवगां धिपति प्रिये ॥ २२ ॥
हद्योपरि विन्यसेचवर्गाधिपतिं बुधम्‌ ।

बृहस्पतिं कण्ठदेशे ठवर्गाधिपतिं प्रिये ॥ २३
हदये षिन्यसेच्छुकं तवर्गाधिपति पुनः

नाभो शनैश्चरं चेव पवर्गे सरेश्वारे ॥ २४ ॥
वक्षे शादिचतुर्वर्भेः सहितं राहुमेव च ।
क्षकारसहितं केतुं पायो देवेशि विन्यसेत्‌ ॥ २५ ॥

स्वररकाराधेः पोडदाभिः । हदयाधों हजठरसंधौ । हदय एषेति
तन्न्रान्तरे ! दिन्दुस्थाने ! ज्ञानार्णवबानुगुण्याय भ्रूमध्य इति तदर्थः 1
ठलाटमभ्य इति केचित्‌ । तन्न ।

ताऽऽधारं च हद्विनदुस्थानं च परिकीतितम्‌ ।

(८अरवितरामभी भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याश्यानसहितः ! २८१

इ तिस्वच्छन्द्तच््रोक्तवचने बिन्दुस्थानपद्स्य भ्रमध्यपरत्वेन तैरेवं
उ्याख्यातत्वात्‌ । सुधासू्ते चन्द्रम्‌ । यादिवणंचतुष्टयैः, परटवैः सदहि-
तम्‌ । संख्याया अवयवे तयप्‌ । अवयवाभिप्रायेणैव बहुवचनम्‌ ।
भरूयुञं मङ्टम्‌ । कव गाधिपतिमिति तु कवर्गसाहिव्यध्वननाय । एवं.
मये । हृद्योपरि कण्ठकरूपाधः । हृदयाधो बुध इति तु तन्त्रान्तरे ।
शादिचतुरषर्णः शषसहैः । क्षकारसहितमिति, पायौ शुदे । तन््ान्तरे तु
ठ कारक्चषकाराभ्यां योग उक्तः! यरि पुनस्तन्नान्तरानुगुण्थाय प्रकृतत-
ल्वस्थः क्चकारो ठऊकारस्याप्युपलक्षणपरद्देन व्यारुयाथते तदा नक्ष्न-
स्यासे क्षक्रारेण ततो शिन्दुविसगभ्यां च रेवती तिज्ञानाणैदवचनेऽपि
तुल्यन्यायेन तन्वान्तसनुगुण्याय क्षकारस्व ऊकारोपलक्षणपरत्वावंशय-
कतया छंष्षं अं अः रेवत्यै नम हति पद्धविक्षाराणां छेखो नि्भुट
इति सुन्द्रीमहोदयोक्तिरनादतंबणा । अचर, अं आं० सूर्याय नमः, हृद्‌-
याध इत्यादिरीत्या प्रयोगदिधिरूहनीयः ॥ २१॥ २२॥ २६॥ २४५ २५५

ज्ञानार्णव सूयादीनां रूपाणि ध्येयवेनोक्तानि । त्र सूर्थमङ्गलौ
रक्तौ । चन्द्रश्चुको श्वेतो । बुधः श्यामः । गुरः पीतः । शनिः कृष्णः ।
राष्ुकेतू धृभ्रवर्णाविति । एवं बामोरुन्यस्तवामकरा वरप्रदक्षिणकरा
हति च । तश्रान्तरे तु रेणुकाऽग्रता धारी शङ्किनी शंकरो ज्ञाना
शाक्तिः कृष्णा धूम्रा चेति शक्तिभिर्वराभयकराभिः साहित्यमुक्तम्‌ ।
ज्ञानाणेवेऽपि कविदंदर्यते । तथथा!-

रक्तं श्वेतं तथा रक्तं इ्यामं पीतं च पाण्डुरम्‌ ।
क्ष्णं धूम्रं धृश्रधूभ्रं भावयेद्रविपवकान्‌ ॥ २६॥
कामरूपधरान्देषि दिव्याम्बरविमृषणान्‌ ।
वामोरन्यस्तहस्तां श्च दक्षहस्तवरप्रदात्‌ ॥ २५ ॥
धूम्रधत्रमतिरायेन ध्रम्रमित्य्थः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २६ ॥ २७ ॥
रक्चषचस्यासमाह-
ललाटे दक्षनेे च षामे कणंद्रये पुनः ।
पुटयोर्नासिकायाश्च कण्ठे स्कन्धद्रये पुनः ॥ २८ ॥
पश्चाच्छरपरयुगमे च भणिवन्धद्रये तथा 1
हस्तयोनाभिदेशे च कटिवन्पे ततः परम्‌ ॥ २९ ॥
उरुयुमे तथा जाल्वोजङवयोश्च पद्ये !

२८२ ` वाभकेश्वरतन्त्रान्तर्मतनित्याषोडरिकाणवः-[८ज °विश्रामः|

नेयो रित्यदुक्ष्वा दक्षनेे चाम इति दिभञ्योक्तिः क्मनियमाथां
तेन कणंद्रयादिपदद्वयान्तेषु प्रथसं दक्षः पश्चाद्रास इति ज्ञेयम्‌ । पश्चा-
दिति पष्ठ इत्यथः । करिबन्ध इति यथेकस्य हस्तस्येक एव माणेबन्धो
न तस्य दक्चषवाममेहेन दैविध्यं तथा कटिवन्धोऽप्येकं एवेत्यारायेनेक-
वचनम्‌ । प्राश्चस्त्वेकत्वपमषिवश्षितं कटिवन्धट्य इव्येवाथंः । अन्यथा
सपर्विरातिसंख्यालुपपत्तिरिव्यर्थः । तचिन्त्यस्‌ । पत्युत कटिद्रैविष्येऽ्टा-
विशतिरसख्यापत्तेः । जक पश्चास्कूपरयुग्म इत्यञ्च कूपरपश्राद्धागयोरि-
त्यथस्य तद्भिप्रेतत्वस्वीकिण न संख्यादिरोध इति वाच्यम्‌ । हंस्तम-
ध्यस्थपुरोभ।(गः संथिपदवाच्यः । पश्चादद्धाग एव हि सूपंरपद्वाच्य
इति प्रसिद्ध्या पश्वारखदुस्य व्यावत्याभावात्‌ अत एव बहिमि।तुकान्यासे
दोःसंधिष्वित्येद व्यवहारः । वक्ष्यमाणषोडशार्चक्षन्यासे च कूर्परमि-
` व्येव व्यवहारो न तच्च विसेषमान्तरापेक्ष्म । तन्त्रान्तरादियेधायेहश्येव

लि = क

द्विष्टा व्याख्वाऽऽभरयणीयेति चेत्‌ । अस्तु #॥ २८ ॥ २९ ॥

अथाच्राक्चराणां विभज्य योजनामाह-
युग्धमेक चथं वेदा एकमेकं ह्य ततः ॥ ३० ॥
एकं युग्मं युर्मभेकं युग्मं युर युभं क्रमात्‌ ।
एकं युग्मं अथं वेकं अयमेकैकमेककम्‌ ॥ ३१ ॥
यसुष्ममेद युगं जीणि युग्यं बिन्दुदिखभयुङ्‌ \.
सक्षणा कमाहणनिणंयः कथितः प्रिये ॥ ३२ ॥
मातुकाकमात्स्वरान्ते विधमामादपि विन्डुजिस््यै तद उन्मूल्य
क्षकारःन्ते संयोज्य वेशं प्रथि युण्छषर्‌ अं ओं, इत्यभ्थविन्या आद
एठनीयं तत एकम्‌ इ अरण्याः, श्यम्‌ ईं ऊ इततिकाणः इत्यादि
योजनीयम्‌ । युग्मविन्डुविशर्भर्ढक्षं अं अः, इति चदधिंक्ता रेवती-
त्यथः । एकादक्षस्वेकेक्षाश्चरस्य यगः । इशद्च हयोष्योरक्चस्योः । चतुषु
चयाणां अयापामक्चषराणां, नस्षत्रद्रुये चतुश्चतुणमिति विवेकः । इानाणवे
तु भरणाक्ाचेकयोद्र हे अक्षरे क्त इति अशेषः । रेवत्यां क्चकाराक्ति
ठकारोपलक्चषणभिति तक्तमेव । इई च शा श्टोकष्नयं कचिस्पुस्तक्ेषु न

हश्यते ।॥। ३० ।1 ३१ ॥ ३२ ॥
अथ गक्षत्राणा 'ध्यानमाह-

ज्वलक्ालनटप्रस्या वरदामयपाणयः ।
नतिपाण्यीऽभ्विनीपएूर्वाः सर्वाभरणभूषिताः ॥ ३३ ॥

[.-अणविघ्रामः री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यभ्याख्यानसदहितः । २८३ `

एतास्तु विन्यसेष्ेवि स्थानेष्वेषु सुराचिते ,

वरामयनतिषाण्य इत्यनेन चतुभुजतोक्ता । कृदिकारादक्तिन `इति
ङीष्‌ । अं आं अश्िन्ये नस इत्यादिः पयोगः ॥ ३३ ॥

अस्‌ वागनान्यवास्स्यपह-

शिश्चद्धौ हृदये नाथो स्वाधेष्ठाने च मूठके । ३४ ॥

आज्ञायां धातुनाथाश्च स्यस्तघ्या डादिदैवताः

अगतादियुताः सभ्यग्ध्यातव्याश्च सुरेश्वरि ॥ ३५ ॥

विशुद्धौ कण्ठे) बलं च कंच तयोः समाहासे मूटकम्‌ । प्राण्यङ्-

त्वादेकवद्धावः । बूलाधारे बह्यरन्धे चेत्य्थः । आन्तायां भ्रूमध्ये
धातूनां कगखङमांसमेदो स्थिमजश्युक्राणां नाथाः स्वामिन्यः। डादि-
-देवता डाकिनीराकिणीठाकिनीकाकिनीसाकिनीहाकिनीयाक्षिन्यः स ।
अमृतादीत्वादिषपदेनाऽऽकर्षिण्यादिपरिप्रहः । ताभियुंता न्यस्तव्याः 1.
प्रधानदेवतां डाकिन्यादिकां मध्येक्णिक विन्यस्य तहटेष्वमृतादीन्यै-
सदित्यर्थः \ ध्यातव्याः । तन्त्रन्तरोक्तरीस्येति शेषः । यद्यपि प्रकरत-
तन्ते रद्रयामलतन्त्े तु कर्मं प्रोक्तमिति पूवं कथनादस्मिन्नथऽपि तच
त्येव रीतिरडुखर्त युक्ता तथाऽपि काम्यचक्रार्चनकाम्यहोमादिषु बहुषु
ज्ञानाणेवसंवादस्येव दशौनान्महानज्ञानार्णवे दष्टः शङ्का तच न पाव
तीत्यादौ तत्संमतेरपि निर्दैशात्तदुक्तरीच्येव योभिनी्धन्यस्य तचानुक्ता
अप्यग्रताद्का विशिष्येह कथितत्वाद्धिन्थसेदिति मावः! तच डाकि-
नीमन्बोद्धारो यथा ज्ञानाण्वे-

डांडींबीजद्रयं चोस्त्वा उमला वरयाः पिये ।

वामकर्णेन्दुनादाढया डाकिन्यै नम इत्यपि ॥

ग्हीं भ्रीं स्वरान्ते वक्तव्यं मान्ते रक्षपदद्रयमर्‌ । ..

त्वगालमने कण्ठदेशे विशुद्धौ विन्यरेस्मिये ॥ इति ।

अस्यार्थः--उमलवरया इति कटम्‌ । बामकणः षष्ठः स्वरः । इन्दु-
रनुस्वारः । स्वरान्ते षोडश स्वरानुचार्य मा, इत्यस्मच्छब्दद्वितीयेकवच-
नम्‌ । तदन्ते रक्षेतिपदं द्विरुडरेत्‌ । त्वगात्मने, इतिषतुभाषलान्नम
इतिपदं सवेन्याशसाधारणमाक्षिप्यते । तथा च डांडांडमटलवरयु
डाकषिन्ये नमोष्डीश्ींअंओंमां रक्ष रक्ष वमात्मने नम इति मन्बः
सिध्यति । अनेन मन्ेण -कण्ठस्थषोडकशदलकणणिकायां उकम

२८४ वामकेश्व॑रतच्ान्त्मेतनित्याषोडरिकाणंवः-[ <अ विश्रामः]

विन्यस्य तद्टेष्वन्तर्मातृकान्यासवदश्रतादिषोडशपैवता एकेकस्वरयुता
न्यसेत्‌ । तस्या ध्यानं यथा सहसनामञ-
विशुद्धि चक्रमिलया रक्तवणां चिलोचना ।
खटरवाङ्गादिप्रहरणा वदनैकसमन्विता ।
एायसान्चपरिया त्वक्स्था पश्चुटोकभयकरी ॥
अमृतादिमिहारक्तिसेवृता डाक्षिनीश्वरी ।

अमृता, आकर्षिणी, इन्द्राणी, ईरानी, उमा, ऊध्वकेली, कद्धिवा,
ऋकारा, लकारा, टकारा, एकपदा, टेश्वर्यास्िका, ओंकारी, ओषधी,
अम्बिका, अक्षरा । एता अगरुतायाः । केचित्तु स्वरान्तं यथापूर्वं पठित्वा
त्वगात्मा मां रक्ष रश्च नम इति मन्वं पठन्तस्तत्र पमाणं स्वगुरुसं-
केत एवेत्याहुः । अत्रैव मन्ध आदिमडकारत्रये डाकिनीडकारे चेति
रेफचतुष्टयं स्वरस्थाने ककाराह्ठिकारान्ता वर्णाः, व्वकूपदस्थानेऽसू-
क्प चेद्गाकिणीमन्तः । ठकार चतुष्टयं डादिप्तान्ता मांसपद्‌ं वेष्टा िन्याः।
क चतुष्कं षादिलान्ता मेव्‌ःपदं चेत्काङिन्याः । सचतुष्कं वक्ञषसा अस्थि-
धद चेत्साकिन्याः । पता अनाहतमणिपुरस्वाधिष्ठानश्लाधारेषु
न्यस्तव्याः । चतुष्टयं हक्षौ मजपर्द्‌ चेद्धाङिन्याः । इयं च भूमध्ये ।
यकारवतुष्कं पश्चाशद्रर्णाः शुक्रपदं चेद्याकिन्याः । एषा बह्मरन्धे
न्यस्तव्या । आसां घातुनाथानां तज तैवावस्थानात्‌ । अत एव मूले
मूलक इवि कमो न विवक्षितः । कालराञ्यादिदेवताः स्वच्छन्दारिः-
तन्त्रोक्ताः प्राचां रीकातो याह्याः । राक्िण्यादीनां ध्यानानि सहस्ना-
मसु विद्यमानानि तद्धाष्येऽस्माभि्विव्तानि । यत्तु नन्या. मज्देवता
हाकिनी बह्यरन्थे न्यस्तव्या न भ्रूमध्ये । शुक्रदेवताया याकिन्या न्यासे
प्रमाणमेव नास्ति । अत एव समगाचांरत्नादिषु तदनुक्तिरित्याहुः ।
तचिन्त्यम्‌ । प्रकरृततन्न आज्ञायामितिपद्स्य नि्बिषयत्वापत्तेः । यच्च
ज्ञानाणवे वचनम्‌-

हश्चवर्णस्थितां तद्द्धासिनीं विन्यसेकमात्‌ 1
ब्रह्यरन्थे महेशानि न्यासोऽयं योगिनीयुतः ॥

इति, तच्र हाकिनीमन्यकल्पनाया इव स्थानकल्पनाया अपिं तद्र
दितिपदेनेव लाभात्‌ । यथा डाक्िन्यादिपञ्चकस्य स्वस्वमन्ञवटकाक्ष-
राधारचक्रेषु न्यासस्तद्वदेव हाकिनीमन्वधटकहकारक्चकाराधारद्विदल-
चक्रे न्यास इति तद्थात्‌ \ तन्त्रान्तरे स्मृतस्याऽऽ्ञायाभिवयेतत्वद्स्या-

[.अन्विघ्राममश्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यध्यास्यानसहितः । २८५

नुरोधेन तथैव कट्पनाया युक्तत्वात्‌ 1 नच व्रह्मरन्धपद्स्यैव तम्बान्त-
रवक्ञादाज्ञाचक्रपरत्वेन व्याख्याऽस्त्विति वाच्यम्‌ । सामान्यस्यव ववेशे-
बेणोपसंहाराद्धिशोषस्य विरशेषान्तरपरत्वे विनिगमनाविरहेण वैपरा-
त्यस्याप्यापत्तेः । ततश्च अह्यरन्ध इतिपदस्यानन्वयापस्या तदाकाङ्खया
तद्व्कमादिन्यसेदितिषपदच्रयामुवृत्या याकिनी पूर्वाक्तवणानां सम-
स्तानां क्रमेण युक्तां तद्वदेव सन्बसहितां बह्यरन्धे विन्यसेदित्यथो वर्ण-
नीयः । अच च स्वतो विशद्धिर्क्रनिलयेत्यादीनि याकेन्यम्बास्वरू-
पिणीत्यन्तानि टलितानामान्येव तात्पर्ग्राहफाणि । नन्वेतेषु नामस
सप्तानां योगिनीनां साक्षरस्थानावरणानां कथनमातरेण न्यास विधेरभा-
वात्कथं तदनुरोधेन न्यासविधेरम्यथानयनमिति चेत्‌ । तुल्योऽय पयनु-
योगस्तवापि । वक्ष्यमाणेकपञ्चाङात्पीठन्यारे प्राणेश्वरी प्राणदाच्री पश्चा-
शत्पीटरूपिणीति ठलितानामसु पठबलादेकस्य पीठस्य लोपेतत्वात्‌ ।
हिरो वा एतद्यज्ञस्य यदाश्रेयो हवयथुर्पाश्चियाजः पादावग्नीषोमीय इत्य{ च]
विधिवाक्यस्य प्रधानन्नयपाठमातरेणोपांश्ायाजस्य प्राधान्यनिणेयदशोनेन
स्वस्वाधिषटितचक्रन्यसनीयडाक्केन्यादिप्रायपाठद्छादेवं हाकिन्या श्रू
मध्य न्यासो याकिन्या बह्यरन्ध इवि निणतुं युक्ताञ्च ।
यत्प्राये परितं यच्च तत्ताह गवगध्यते ॥ इति न्यायात्‌ ।

अत एव प्रछततन्त्रे मूठक इत्यञ्च ककारो बह्मरन्धपरत्वेन व्याख्येयो
न प्राचीमैरिव स्वाथंकप्रत्ययामिधायेण । नचेयं व्याख्या द्विषटेति मन्त-
व्यम्‌ । उत्तरत्र राशिन्पासे बाहूमृलक इतिपदं ईइदृर्या एव व्याख्यायाः
सर्बसंमतत्वेन क्टप्ततया नाथ(बाध)काभावात्‌ \ महापोढान्यासान्तगेत-
भवनन्यासे डाकिन्यादीनां सप्तानां न्यासस्य स्टप्ततया प्रकृते डादिदे-
वता इत्यादिपदेन सर्वासां तासरापुपस्थित्यनुसारेणाऽऽपततः शस्य
सोढव्यत्वाच् \ नचैवं सति कोटलिकार्थप्रकरणे त्वगादिषातुनाथाभिडा-
किन्यादिभिरप्यसादित्यत्रापि सप्तानामेव श्हणापत्तिरिति वाच्यम्‌ 1
शक्तेः षडभिस्थाक्षरेरित्यादिज्ञापकेनं तत्र तथात्वेऽपि भरकरेते तन्ना.
न्तरोक्तसप्तयोगिनीन्यासातरोधेनैवमेव व्याख्यातुं युक्तत्वात्‌ । एतेन
बहनां पदद्धतिकाराणामेककाक्यता संपद्यत इति तद्ठिरोधाल्युमगाच-
रत्मोक्तिरेव माऽऽदर्तव्येति दिक्‌ ॥ ३४ ॥ ३५ ॥

अथ राशिन्यासमाह-

पादे लिङ्च क्षो च हदये बाहूमूठके ।
दक्षिणः पारमारभ्य वासपाद्‌ावसानकम्‌ \॥ ३६ ॥

२८६ वामेश्वरतन््रान्तगैतनित्याषोडशिकार्णवः-[८जनविश्रामः]

मेषादिराश्चयो वर्णैन्यंस्तव्याः सह पार्वति ।
वाहुमूलं कं च तयोः समाहारस्तस्मिन्कक्षे मूध चेत्यथः । इमान्येव
पादादिमू्धान्तानि षदटरस्थानामि वैपरी्येनापि योज्यानीत्याह~-दक्षिण-
मिति । मेषादीत्याक्षिपषहेन वृषषभादिपरियहः । वणरिति रूपविशेषेरुप-
ठक्षिता इत्यर्थः । रकन्छेतहरित्पाण्डुविवकृष्णपिशङ्खपिङ्गलबभुकिर्मी-
रकरष्णधूभ्रानिभान्कमेण ध्यात्वेति यावत्‌ । अक्षरैः सहेता इत्यथ इति
केचित्‌ ॥ ३६ ॥

अथ तच योजनीयानि अापुकाशसभि इन सऽव्-
चतुष्कं विदथं श्रीर्मे हवित तेयं द्दड्‌ ४३० ॥
पश्चकं पञ्वङः पश्य द्वश पशय तदः ।
चत्वारि मेसन स्थुः कस्याया एशि शायः ॥ ३८ ॥

क्कसिहयोद्रं द्र अक्षरे । षषसपिशुनयोख्धपपि शीण्यक्षराणि । मेषे
चत्वारि । अन्येषु सतघु तु राशि पञ्च षश्च \ तेष्वेव कन्यायां तु द्रय-
मधिकं बिन्दुविसर्भौ श्षादयश्चेव्य्थः । भसः क्षकारः । क्षकासधिकारे
वर्णान्तो मेरुरेव देति कोशात्‌ । स्ाना्णवे तु वृषभे द्रे अक्षरे मिथुने
चतयारि कन्यायां छकारो नास्तीति विशेषः । अंआंह हई मेषाय नम
इत्यादिः पयोगः । अयं सार्धश्टोको नक्षत्रीयं साधश्टोकद्रयं च शाखरा-
रम्भन्टोकष्याख्यावसर एव ष्याख्यातमस्माभिः ॥ ३७ ॥ ३८ ॥

अथा्टमिः श्टोकेः पीठन्यासमाह-
पीठास्तु विन्यसेदेवि मात्रकास्थानके पिये ।
तेषां नामानि कथ्यन्ते शणुष्वावहिता प्रिये ॥ ३९ ॥
कामख्पं वाराणसी नेपालं पीण्ड्वधनः
पुरस्थिरं कान्यङुष्नं पुणशेलं तथाऽंदम्‌ ॥ ४० ॥
आन्रातकेभ्वरेकाभ्रं चिस्रोतः कामकोटकम्‌ ।
कैलासं मगुनमरं केदारं चन्दरपुष्करम्‌ ॥ ४१ ॥
भ्रीपीठमोंकप्पीठं जालन्धं माटवं तथा ।
कुन्तकं देको गोकर्णं मारुतेश्वरम्‌ ॥ ४२॥
अहृहास च विरजं राजगेहे महापथम्‌ ।
कोलापुरमेलापुर काटेङ्ञश्च जयन्तिका ॥ ४३॥
उज्नयिन्यपि चिच्ा च क्षीरकं हस्तिनापुरम्‌ ।
उड़ीशश्च प्रयागाख्यः षष्ठी मायापुरी तथा ॥ ४४ ५

[लअग्वित्रामीभीभास्कररायोन्नीतसेतुरन्धास्यष्याख्यानसहितः । २८७

जलेशो मलयः रोटी मेरूगिरिवरस्तथा ।

महेन्द्रो वामनश्चैव हिरण्यपुरमेव च ॥ ४५ ॥
महालक्ष्मी पुरोञ्यानं छायाछमतः परम्‌ ।

एते पीठाः सथुदिष्ा मातरकाषूपकाः स्थिताः ॥ ४६ ॥

मातकास्थानक इत्युपक्रषेण सात्कारूपका इव्युपसंहारेण च पीटा-
नाभिकपश्चाशव्सख्यता दशिता । बहिमोतकान्यास्स्थानानां तावत्संस्य-
त्वात । अत एव स्पष्टतरयुक्तं बह्माण्डपुराणे-ततः पश्चाश्देकं च पीठानां
विन्यसेत्कमादित्यारभ्य लिपिष्षमखमायुक्छाद्ि स्थानेषु विन्यसेदित्य-
न्तम्‌ । तकारशेत्थम्‌--अश्नातकेश्वरेकाग्रमित्यत्न समाहाणरद्रस्वीका-
रात्पीटष्यम्‌ । एवं महाटक्ष्मीपुरेख्यानभित्यच्ापि । मलयः हौलो मेर-
शिरिवर इत्यत्र रीलमिरेवरस्षष्डौ नं मंलयमेरुकिदोषणम्‌ । अपि
तु पार्थक्येन पीठद्टयप्रतिपाङकौ । ष्च मिरुपपदृशैलनामकः पीठो
दक्षिणापथे शीशे इति प्रकिद्ः । भिरिवरनाभकस्तु प्रतीच्यां
सौराष्टदेरो गिर्निथ इति प्रसिद्धः । यन्तु ज्ञाना्णेवे पञश्वा्ञत्पी
ठसंचयानिव्युरकमे पथ्चाक्ञत्पीठदिनल्यासं मातृकायाः स्थले न्यसेदि.
त्युपसंहारे च वचनं त्र पश्वाशच्छब्वोऽष्येकूपएश्चाङ्ञत्परः । सापी
द्य॒संवन्येन टक्ष्णारंमवात \ रषहिगत्रकान्याश्ष्वानण्छोके पञ्चाशष्रण-
रूपाट्तारितिज्ञाम्म जीये पश्चि शङ्िपिभपिनिमकयुलदोरित्याहो पश्चा-
रा्णमेदैधि हित रभम्दसवष् च तथा लक्षणाया दृष्टवात्‌ ।
अत एव्‌ नेत्वा पवपएर्वरणडत्य्ड्छभः कमादितिशारदाति
लकसप्रथशण्टोडध पश्वाक्लत्शष्येशपञ्छाक्षस्प्यं संख्याया नेकस्या-
दिति रीका ते व्या्वक्षते । ततश्च सडयश्च महापीठः भरीशेलो
मेरुकों गिष्तिरितिह्ानामवव दनेऽपि मेरूपवत इत्यनु क्तिस्वारस्वादिरिपद्‌-
स्येव प्रयोगादुगुण्याय कप्रत्ययप्रयोगाख गिरिरिति भिन्नमेव व्याख्ये
यम्‌! सुभगा्चरत्नादिष्द्धतिषु तथेब । कंदेरभिरिपीटायेति प्रयोगं
वदन्तो न्याः साष्टे परषृत्ता वा भ्रान्ता वेरितव्याः । केचित्तु काले-
श्वरं महापीठं प्रणदं द जयान्तिकेति ज्ञामाणवं पठन्तः प्रणवाख्यपी-
ठेन सहैकपश्चाशत्वमाह्ुः । अन्ये तु प्रणवयदं परित्यज्य महापीठपद्‌-
मेव द्विरुचारय न्ति । एतेन पश्चादेव पीठा हति निशधित्य[क्षकारस्य]
वकारस्य वा परित्याग इति परतन(स्पर) विवदमाना अपि परास्ता
वेदितन्याः ! ये तु नव्या सानार्णवे मातृकायाः स्थले न्यसेदित्येवो-

२८८ वामङ्ेश्वरतन्नान्तर्मतनि्वापोडश्िकाणंवः-[ ८अशविश्राम्‌ः]

तेर्थहन्यारक्ामरतिन्यासयोमौतृक्णै्यदेष्ेवीतिवद्णंसाहिव्यस्याकथ-
नाद्र्णयोगोऽदि यावद्रवनदृक्षनं लुप्यत इतिपक्ान्तरमाहुस्ते लिपिक्र
अ्मायुक्तामितिबह्याण्डपुशणीयं वचनं स्वयं विटटिख्यापि कथं ध्यस्मा-
धरित्याश्चयमिति दिक्‌ 1 अं कामरूपाय नम इत्यादिः प्रयोगः) काम-
खूपपीठायेति पीरटपदशिरस्कान्येव नामानि बहव एेककण्ठथेन डिखन्ति
तेऽभ्विनीनक्ष्राय मेषस्थ इत्यादि कुतो नोषहिखन्तीति वेषम्ये
बीजं प्रष्टव्याः ॥ ३९१ ४० ॥४१ ॥४२॥ ४३२१ ४४॥४५॥४६॥
षोढान्यासोपसहारपवकं सक्रम्यासं विधत्ते-
एवं षोहां पुरा कला भी चक्षन्यासमाचरेत्‌ ।
षोटाशब्दुस्तखस्यन्यायेन केमनामधेय रित्युक्त म्‌ । अत एव षटरूमका-
रा्थकत्वाभावेनाव्ययरसन्ञादिरहेण षोहाभितिष्ितीषयैकवचनस्य लोपा-
भावः ! आर्षो वा सः पितैव पोर्वाप्यस्य सिद्धावपि कत्वेतित्वा-
श्रुतिस्तु प्जाक्ाठे विहितयोश्वक्षश्वरीन्यासयोरव्यवधायकसकामाथां ।
अन्यथाऽणिमादिन्यासस्यापि पूजका एव विधास्यप्नानतया पौवापय
विनिगमनाषिरहेण पाक्षिकस्य चक्तेश्वरीन्यासदह्यानस्तयंस्याप्यापत्तेः ।
चक्रन्यासरब्डोऽपि वक्ष्यमाणावान्तरन्याखनवकसमूहुवाचरः । सच
यद्यपि अणिमादरिन्यासमलदेष्याहिन्यास मदेन संहुतिदश्ड्पो हिप्रकासे
वक्ष्यते तथाऽपि पजाक्मानुगण्याचक्षन्यासं शण्विति प्रतिज्ञायाणिमा-
देरेव कथनारि(दा)ोय एक एव चक्रन्यासः । अन्यस्त्वस्येवाऽऽब्तिरवा-
न्तरन्यासनवकस्य व्युत्कमरूपगणविशिष्ा \ देवं छि गण!डुमयोः
कर्थणोभदापत्ति, । चक्रन्यासरिधावमयोरपि क्थणोरनास्नामेनान्यत-
रस्याप्युव्च्तिशिष्टत्वाभावात्‌ । नापि संज्ञया मेदः । मुखषेष्यादिका-
गिमादिकपदयोदौभीौयणपदददयो गिकस्वात्‌ । नाप्येवं चहश्चिधो न्यासः
कतन्यो वीरवन्द्ति इतिवक्ष्यमाणवचनोपात्तसंख्यया भेदः । तस्या
उत्पद्यमानकर्बसामानाधिकरण्याभावेनेकादङ् प्रयाजानित्यादाबिव मेद-
कत्वामावात्‌ ! शब्डान्तराभ्यासप्रकरणास्तराणि त्वनाकङ्यान्येव ।
अत एव सूलरेष्यादिकं न्यासमणिमान्तं पुन्म्यसेहिति द्वितीयगरन्या-
सारम्भे पुनःशब्ड उपपद्यते । तस्य स्वरसत आदृ्िबोधकत्वात्‌ । एव
तन्वान्तरे विधीयमानः स्थितिचक्रन्यासोऽपि न कर्मान्तरम्‌ । अतं
एव षोटाचक्रे न्यस्यान्यस्य वेति कल्पसूञे द्विवचनगुपपद्यते \ कर्मान्तरत्वे
घहुवचनापचेः \ तस्मादेक एव चक्रन्यासो द्िरवतेत इत्याश्येन भकतः
विधतेकव चनुपात्तम्‌

{<जविभ्ामः भी मास्कररायोन्नीतसेतुःन्धाख्यव्याख्यानसहितः ! २८९

महाचिपुरखुन्दयांश्क्रन्यासं शुणु पिये ॥ ४५७ ॥
यन्न कस्यचिदाख्यातं तनुश्युद्धिकरं परम्‌ ।

अन्यस्याकथितमपि परियतव्वात्तुभ्यं कथयामीति ध्वनयितुं परियं इति
संबुद्धिः परिकराङ्कराटकाराथां ॥ ४७ ॥
तत्र चलेाक्यमोहनचक्रन्यासस्य बीनवयवानक्रमेणाऽऽह--
चतुरद्ाद्यरेखाये नम इत्यादितो न्यसेत्‌ ॥ ४८ ॥
दक्षांखषुष्ठपएाण्ययरिफक्त पादाङ्ग्लीष्वथ ।
वाभाङ्प्यङ्गुिषु रस्फिद्धे पाण्यये चांसपुष्ठके ॥ ४९ ॥
सचूटीमटयुष्ेषु व्यापकत्वेन सुन्दरि ।
अस्य भ्रजम्रलस्य प्रष्ठ पश्चाद्ाग एकं स्थान । पाणेरयाण्यङ्गुल्यः ।
स्फिल्धमृरुसधिः । एतेषां समाहारद्रद्रस्तत्सहिताः पदाङ्गुल्य इति
मध्यमपदलोपी समास्रस्ततो दष्पदेन कर्मधारयः 1 तेनेमनि चत्वारि
दष्धिणस्थानानि । एतान्येव व्युत्कमेण चत्वारि बामस्थानान्याह-
वामेति । बामपदुस्य समस्तस्याप्यन्येबुार्थकोऽन्वयः ! चूलीमूलं शिखो-
त्पात्तिस्थानम्‌ । पृष्ठं शरीरपएश्वाद्भागः । शीरष॑स्येव परोमागपश्वाद्धागा-
रित्यर्थं इवि केचित्‌ । ताभ्यां सहितेषु पूर्वस्थानेषु व्यापकं यथा भवति
तथाऽथटिना न्यसेरित्यन्बयः । एवं वक्ष्यमाणा श्चक्रन्यासयोव्यापएक-
न्यासाः सर्वेऽपि तत्स्थानव्या्ठिमन्त एव कर्तव्याः ॥ ४८ ॥ ४९
अतेव स्थानद्केष्वणिमाथा दह न्यसेत्‌ ॥ ५० ॥
सिद्धी स्तदन्तश्च तनुव्यापकत्वेन सुन्दरि ।
चतुरलमध्यरेखाये नम इत्यपि वहमे ॥ ५१ ॥
विन्यस्य तस्याः स्थानेषु बह्यमाण्याद्यास्तथाऽ्टसु ।
पाद्‌ङ्खषठद्रये पाश्वं दक्षे मूधन्यपाश्वंके ॥ ५२॥
वामदक्षिणजान्वोश्च बहिरंसद्रये तथा ।

दराकेष्विति स्वाथ कः) अणिमाद्या इत्यायपदेन टषिमादिनवङस्य
पृषंचतुःशत्यामुक्तस्य परियहः । तदन्तः; दुक्षांसपष्ठाडिभ्य ईषत्परवं-
भागेषु मभ्यरेखामन्ब्ेण व्यापकन्यासं विधाय तस्या मध्यरेखाया अष्टसु
स्थानेषु बाह्यचाया अष्टौ न्यस्तव्याः । तच पाद्ङ्ग्द्रयं मिलित्वेकं
स्थानम्‌ । असह्य इति तु दे स्थाने संप्रहायात्‌ । दिक्चतुष्टयविदिद्च-
तुष्टययोरानुगुण्याच्च । पाद्‌ङ्खष्द्रये चेव दक्षपाश्वरं च. मस्तक इत्यारभ्य

२९० वामकेश्टव््््ेत्याषोडरिकार्णवः-[ <अ गविश्रामः]

दक्षजानुनि दक्षांसे वामांसे च न्यसेत्कमादित्यन्तात्तन्त्रान्तराच । अन्य-
पाश्वेके वामपार््वे । जान्वोरित्या्षं पुंलिङ्कम्‌ । बहिरिति तु काकाकषि-
न्यायेनोभयत्राप्यन्वेतव्यम्‌ । न्यस्तव्या इत्युत्तरभ्टोकस्थस्यापकर्षः ।
चतुरस्मध्यरेखाया इत्यतरैकस्याक्षरस्याऽभधेक्येऽपि न च्छन्दोभङ्गः इति
वृत्तचन्द्रोदये प्रतिपादितमस्माभिः ॥ ५० ॥ ५१ ॥ ५२॥
न्यस्त्याश्चतुखान्त्यरेखाये नम इत्यपि ॥ ५३ ॥
विन्यसेद्यापकत्वेन पूर्वोक्तान्तश्च विग्रहे ।
तस्याः स्थानेषु दशस मद्राणां दृशकं न्यसेत्‌ ॥ ५४ ॥
बह्याण्याद्यष्टस्थानान्तस्तासामष्टो न्यसेदथ ।

की क

शिष्टे दवे द्वादद्ान्ते च पादाङ्ष्ठे च दिन्यसेत्‌ \ ५५ ॥
विग्रहे देहे । पएर्वोक्तानां पादाङ््टद्रयादीनामन्तरवच्छेदेनान्त्यरेखाया
मन्त्रेण ष्यापकं विन्यसेत्‌ । अथ तस्या रेखाया दशसु स्थानेषु दृक्युवा
न्यसेत्‌ । अष्टसक्तस्थानेषु दशानां न्यासः कथमित्याश्ञङ्कच समाधत्ते-
बह्याण्यादीति । अष्टस्च॒स्थारेष्वशे न्यसेद्‌ । अवशिष्टद्रथं द्वादशान्ते
पादाङ्खचद्रये च न्यसेदिति वाक्ष्यचतुष्टये न्यसेदितिक्षिचापद्चतुष्टयस्या-
न्वयः । न्यस्तव्या इति किया तु पुर्व्ापकष्टव्येस्युक्तम्‌ । प्राश्चस्तु-
मध्यरेखान्यासविधिस्थं ब्ह्याण्याद्या इतिपदं द्ितीयान्तमिति भाम्यन्त-
स्तचत्येन विन्यस्येतिपदेनेवान्वयं प्रापय्याञ्त्यन्यस्तव्या इति पदं न्यास-
योग्यार्थकत्वेन न्यासाषेदेवता व्यापकत्वेन किन्यसेदिति व्याचक्षते ।
तन्न । मान्न्रव्णिस्ष्या रेखाया एव रेखान्यासे देवतात्वेन वहुवचन विरो-
धापत्तेः । अङ्खखबिस्तुतस्य ठकलाटस्योर्ध्वपरदेशो ददकश्चान्तपएदैनोच्यते ।
तच द्वादशकलात्मकसयंतिम्बस्य स्वात्‌ ।
षोडशान्तमिति ख्यातं सहरारेन्डुमण्डलम्‌ ।
तदधःस्थानके सूयविभ्बं दादशशक्तिकम्‌ ॥
दरादशान्तं स्मरत षिन्दोरूष्वं साधाङ्गगलात्मकम्‌ ॥ इत्युक्तेः ।
पाद्‌ाङ्ग्छपद्‌ विनिगमनाविरहाव्यूर्बोपस्थितत्वाचाङ्ब्ठद्रयपरम्‌ ॥५३॥
॥ ५४ ॥ ५५ ॥ | ।
एवं बेलोक्यमोहनचकन्यासपुक्त्वा सर्वाशापरिपूरक चक्रन्यासमाह-
तदन्तः षोडशदरपश्माय नम इत्यपि ।
विन्यस्य तदल कामाकर्िण्यायाश्च दिन्यसेत्‌ ॥ ५६ ॥

[८अन्विभ्ामः ध्री मारक स्ल््ेननेतसस्टुदन्धास्यव्याख्वान रहत) २९१

दलानि दक्षिणशभोतपुष्ठमंसं च कूपंरम्‌ ।
करपुष्ठं चोरुजानुगुल्फपाद तलं तथा ॥ ५४७ ॥
वाभपाइतलायेवमेतदप्यष्टकं मतम्‌ ।
तस्याश्चतुरघान्त्यरेखाया अन्तमध्ये 1 तहले षोडशदटेषु । जाताषे-
कवचनम्‌ । कामाकर्षिण्याशथ्ा अनङ्खकुखमाद्या वक्ष्यमाणा अपि देवताः
प्रथमपटलोक्ताः । दसक्षिणपदं भरो्स्य प्रष्ठमारभ्य पादतटान्तेष्वष्टस्व-
न्वेति। वामपाद्तलादीत्यादिना वामरुल्फादिविामश्रो्पृष्ठान्ताना न्युव्क-
भेण परियहः ॥ ५६ ॥ ५७ ॥
सवंसंक्षोभणयक्रन्यासमाह-
तदन्तरे चाषटदलपञ्चाय नम इत्यपि ॥ ५८ ॥
विन्यस्य तहटेष्वेषु दुश्षङ्ङ्कखं च जञ्चुणि ।
उषन्तगुल्फगुत्फोरुजन्ुश ङ्क च वासतः ॥ ५९ ॥
अनङ्ङुसमाद्यास्तु शक्तीर्टौ प्रविन्यसेत्‌ ।
शङ्के टलाटास्थि 1 जघ बाहुभूटसंधिः । गुल्फः पाद्य्न्थिः । सुगः
ममन्यत्‌ ॥ ५८ ॥ ५९ ॥

सर्व॑सोमाग्यदायकचकन्यासमाह-

तदन्तश्चतुदेक्ञारचक्राय नम इत्यपि ॥ ६० ॥

रिन्यस्य तस्य कोणेषु न्यसेच्छक्तीश्चतुर्दक्ञ ।
सर्वर्सक्षोभिकाद्यासु तस्य कोणानि वस्म्यहम्‌ ॥ ६१ ॥
ललाटे दक्षभागे च दक्षगण्डांसमध्यतः।
पार्वान्तरूरुजङ्घान्त्वामजङ्घादि पार्वति \ ६२ ॥
वामोर्वन्तवामपश्वं वामति वामगण्डके ।
ललाटवाममामे च तथा वे पष्ठ इत्यपि ॥ ६२ ॥

लटा भाटमध्यभागः । इदं च भिन्नं स्थानम्‌ । असमस्तत्वेन
निर्दैशात्‌ 1 ततो दक्षमागस्तस्यैव प्रकरुतत्वात्‌ । इदं च दहितीयं स्थानप्‌।
ततो दक्षगण्डांसपार््वोरुजङ्घापश्चकस्य मध्यमागाः पश्वेति सप्त
स्थानानि 1 इमान्येव वामानि । व्युत्कमेण पञ्चेति द्वादक्ष । टलारवा-
मभाग इचस्येकं अयोदक्षं स्थानम्‌ । समस्तत्वेन निर्देशात्‌ । पृष्ठं रिरःपृष्ठ
निन्नादूर्ध्वं चतुरदशम्‌ । इदं च निजानन्दनाथकृतक्रमोत्तमपद्धतिठिखि-
ततन्नान्तरीयवचनानुगुणं भ्याख्यातम्‌ । परे तु आसु प्रथमां दक्षशीष

#

२९२ वामकेश्वरतन्त्रान्तमतनि्याषोडरिकाणंवः-[<अ०विधामः]

क कि क

चरमां वाभरहीर्षँ न्यसेदिति वदन्ति अन्ये तु आसु सप्तम्यष्टम्यौ

दृक्षवामये्न्वसेदिति मन्यन्ते ! केचित्तु ठलाटदक्षमाग इतिसामानाधि-

करण्येनेकमेव स्थानं मन्यमानाः. पुष्ठपदेन वामदृक्िणङ्कम्भस्थल्रयं

याद्यमित्याहूस्तदयु क्तम्‌ ॥ ६० ॥ ६१ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥
स्वाथसाधकचक्रन्यासमाह-

ततो दशारचक्ताय नम इत्यपि पावति।

तस्य कोणानि दक्षाक्षिनासामूलान्यनेचके ॥ ६४ ॥

ुश्चीरावायुकोणेषु जानुद्धयगुदेषु च । |

कुक्षिनेकतवह्वयाख्यकोणयोश्च न्यसेत्पुनः । ६५ ॥

स्व॑ंसिद्धिपरदायानां शक्तीनां दृशकं \प्रये ।

ततो मन्वघ्रान्तरवच्छेदेन । कांणानि वच्प्यहमित्यनुषतते । भावनी-
यानीति शेष इति केचित्‌ । दश्षनेचं नासा्ूलरिति हे स्थाने । अन्यनेचके
यामनेचम्‌ । कुक्षीशकोणे वामदाहुमूले । वाने्ाव्यव धानेन तत्संनिहित-
स्थेदोपस्थितत्वात्‌ । ुक्षिबायुक्रोणे वामोरुमृले । अक्षीणि मे दरीनी-
यानि) इति बहुवचनं च च्छान्दसम्‌ ! प्राण्यङ्घत्वादेकवन्दधावप्रसक्तेः।
अत्र वामजानु ततो शुदं ततो दक्षजान्विति कमः । पाठक्रमादर्थक्रमस्य
बलवचस्वात्‌ । प्रमाणबलाबलात्ममेयबलछावलस्य उ्यायस्त्वा्रा । कक्षिनै-
कतकोणं द्‌ क्षिणोरुमूलम्‌ । कुक्ष्यथिकोणं दक्षिणबाहुभूलम्‌। अच्रत्यविदि-
भ्विमागवशादेव दिग्विभागोऽपि वक्ष्यमाणायुघन्यासादाबुञ्नेयः ॥
॥ ६४ ॥ ६५ ॥
सर्वरक्षाकरचकन्यासमाह-

तदन्तश्च दशारादिचक्राय नम इत्यपि ॥ ६६ ॥

विन्यस्यं तस्य कोणेषु सव्॑ञाद्या दश न्यसेत्‌ 1

दक्षनासा सृद्धिणीं च स्तनं वृषणमेव च ॥ ६७ ॥

सीवनी वामुष्के च स्तनसुद्धिणिनासिकम्‌ ।

नासां चेव विज्ञेयं कोणानां दक तथा ॥ ६८ ॥

तदन्तः, बहिर्दशारमध्ये । दशारपदमादो यस्य॒ तदक्षारादि । ईशं
चक्रायेतिपदं, दशारचक्राय नम इति पर्वमन्वेणेवेति यावत्‌! उभयोरपि

दृश्षारपद्माजवाच्यत्वात्‌। बदहिरन्तःपदनिवेशेन व्यवहारस्त्वसांकयंसौक-
याय वृद्धैः कल्पित इति न तयोः पदयोर्मन्नावयवत्वम्‌ ! मध्यं उयसरं

[अग्व्रामः] श्री भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २९३

तथा्टारं दरे दृश्ारे चतुर्दशेस्यादेरेव पूर्व॑तन्वे, पश्चमे तु दक्षारं स्यातं
चापि दशारकमित्यदेरवोत्तरतन्ेऽन्यव्ापि व्यवहारात्‌ ।! मन्स्येक-
त्वेऽपि तेन मन्वाथस्मरणद्शायां परं तस्य तस्य व्यवस्थया स्मरणं
भविष्यति । तेन पद्धतिषु बहिरन्तःपदयोम॑न्वश्षरीरघटकत्वेन ठेखसत-
न््ान्तरसंवाद एव विथ्रम्भणीयः । एतेन त दितिपदमेवाग्ययत्वात्तन्म-
ध्यार्थकम्‌ । अन्तश्च दशारेत्यादि चेति व्याख्याया अन्तरदारेत्याद्रिव
मन्ञ इहान्तःपदोक्तिरेव पर्वे वहिष्पद भिवेरो ज्ञापिकेति ङ्खेशेनेतत्तन्ना-
रूढता इखुकराऽपि सवाद्‌ एवाऽऽदर्तव्या । प्राश्चस्तु- पूवं दृशारचक्रा-
येति विटिस्येहान्तरदशारचक्रयिति मन्वं छिखन्ति । सुद्धिणी, ओ्ठ-
प्रान्तः । स्तनवृषणभुष्कशब्दाः पुंलिङ्गा अपि गुणत्रयसाम्यविवक्षायां
नपुंसकाः । बन्धुनि वबहूवीहावितिषत्‌ । द्विती यसङ्किणिशब्दे हस्वस्तु
उन्यापोः संज्ञाछन्दसोबंहुल मिति बाहुलकः । यथावृत्तानुरोधेन बलवता
छन्दोलक्षणेन व्याकरणस्य बाधो वेति वत्तचन्द्रोद्ये स्पष्टम्‌ । सीवनी,
अण्डद्रयमध्यवर्तिनी शिरा ॥ ६६ ॥ ६७ ॥ ६८ ॥
सवरोगहरचक्रन्यासमाह-

तदन्तश्वाष्टकोणादिवक्राय नम इत्यपि ।

विन्यस्य तस्य कोणेषु वशिन्यादययष्टकं न्यसेत्‌ ॥ ६९ १

चिबुकं कण्ठ कुयनामीनां चेव दक्षिणम्‌ । `

जेयं पाश्वचतुष्क च मणिपुरादि वामकम्‌ ॥ ५७० ॥

चतुष्टयं द पाश्वानामेतत्कोणाष्टकं पुनः ।

तस्यान्तर्दश्ारस्यान्तर्भध्यभागे । अष्टकोणपदमादोी यस्य॒ तादशं

चक्रायपद्म्‌ ! नमःपदेन युक्तेन तैन मन्ेण व्यापकं विन्यसेत्‌ ।
परञ्चस्तु-अष्टकोणचक्रस्याऽऽदितवं चिकोणादितरचक्रभ्यः प्रथममुत्प-
न्नत्वादित्यादिपदं व्याचक्षाणास्तस्य मन्ावयवत्वं मेनिरे । तदसत्‌ ।
अन्तकशाषरेऽप्यादिपदस्य मन्वावयवत्वापत्तेः । तस्यापि सजातीयया-
मध्ये पूर्वमुप्पन्नत्वात्‌ । मूल आन्नातव्वाच । किच षांडरादटप्रभूातेचकरः
प्रायपाठविरोधस्तन्बान्तरविसंदादश्च -गत्यन्तरसंमवे किमित्यङ्खीकायं
इति न किंचिदेतत्‌ । कण्टहदयनाभीनामित्यच प्राण्यङ्कत्वेऽप्येकवद्धावा-
भावश्छान्दसः । मणिपूरादि नाभ्यादि । रोषं सुगमम्‌ ॥ ६९ \॥ ७० ॥

आयुधन्यासादिकमाद्‌-

२९४ वामकेभ्वरतन्तरान्तगेतनित्याषोडशिकार्णवः-[ <अ °विश्रामः]

हद्यस्थ्चिकोणस्य चतुद दहिन्यसेत्‌ ॥ ७१ ॥
शरचापों पाश्ञसणी लरिकोणाय नमस्तथा ।
विन्यस्य तस्य कोणेषु अथ्यदक्षोत्तरेघु च ॥ ५२ ॥
कामेश्वर्यादिदिवीश्च मध्ये देवीं च दिन्यसेत्‌ ।

हृदयस्य मध्ये यश्चिश्र त्रिकोणाकारमधोथं तिष्ठति तस्य बहिभगि चतु-
दिष्ठु बहिदश्चास्वक्षन्यासकथनावस्रे स्ापितभागासु शिवशक्तिभेदेन
पश्च पश्च शरान द्रः चाथो पाशाङ्कुशौ चेति न्यसेत्‌ । दिक्षां कमस्तु
पवेतस्य एवोक्तः पथ्िमोत्तरपर्बाल्लादश्चिणाक्षाक्षमेण लिति । हृदयस्या-
ग्रीशास्वायुकोणेष्विति तु कमोत्तम[पद्धति [कारस्तथ्च मूर चिन्त्यम्‌ ।
शरपाश्चराष्दयोरविमकतिको निदशश्छान्दुसः । प्रत्येकं जात्येकत्ददिवक्षया
वा द्विववयःन्तद्द्री । उचरल्यासे बाणाद्चेत्रे थयोश्चापावित्यत्र चापादि-
वरयकथनाद्िद्खमत्‌ । उवं सि द्धिपद्वक्षन्यासमाह-कोणेष्विति । चिको-
णचक्षारेत्येब तु पद्धतिकाराणां लेखः 1 सर्वानन्दमयचक्न्यासमाह-~
मध्य इति \ विन्दाकित्यथंः । देवीं चिपुरसुन्द्रीम्‌ । देवताबाहृत्यस्थल
एव व्यापकन्या्रकथनादिहं देवरैक्या्द्भावः । सरप्रदायिकास्तु बिन्दु-
चक्राय नम इति मन्त्रेण व्यायकन्पासं कुर्वन्ति । अच ज्ञापकं च वक्ष्यते।
अजाणिमादिन्यासेषु मन्नरकल्पना पूर्वतन्वे प्रूजाप्रकरणे साहश्युक्ता
ताहश्यामेव सप्ताक्षरीस्थाने नमःपदुध्रयोगो ह्वितारयोगा भावश्येति विके

क्ति रप

षस्तव वाणतार्स्मानः ४ ४१ ॥ ५२९२।॥

चक्रन्यासयुपसहरति-
एवं मयोदितो देवि न्यासो गुद्यतमकषमः ॥ ७३ ॥
एत हुप्ततरं कार्य त्वया वे वीरवन्दिते ॥
समयस्थाय दातव्यं नारिष्याय कदाचन ॥ ७४ ॥
गप्राद्ुप्ततरं चेतत्तवाद्य प्रकटीकृतम्‌

गुद्यतमः कमः प्रकारो यस्यसः । गुप्ततरं कार्यविशेषेण सर्वेभ्यो
नोपदेष्टव्यम्‌ । सामयिकाः शिष्यारशेष्यभेदेन दिविधाः । असामयिका
अपि तथा । एतेषां चत्॒णां मध्ये सामयिकाः शिष्या वदवाधेकाररणो
नेतरं जय इत्याह-समयस्थायेति । समयः कौटिकरसंकेतो शुद्रयामले
द्दाभिः पटकैरन्यच्र च प्रतिपादितः ! तच तिष्ठति तं [न] भिनत्तीत्यर्थः।
अच विध्यञेन द्योमििधांशेन चेकस्येति अयाणां निरासः । तवेति ।
सामपिकत्वाच्छिष्यत्वाञचेति मावः ॥ ७३ ॥ ७४.॥

{गविमरमः धी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। २९५

एवं संहारक्रमेण चक्रन्यासमुपदिश्य तमेव सृषिक्रमेणाऽऽवर्तये-
वित्याह- ` | |
मूलदेव्यादिकं न्यासमणिमान्तं पुनन्यंसेत्‌ ॥ ७५ ॥

न्यासं चक्रन्यासनामधेयं कमं पुनन्यसेत्‌ । न्यासपद्स्य तत्मख्यन्या-
येन नामधेयत्वादयाजान्यजतीतिकोषीतकिबाह्यणस्थवाक्यवनयासं न्य-
सेटिति न पुनरुक्तम्‌ 1 अत एव ये मजन्ति तु मां मक्त्येति - गीताषा-
क्येऽपि भक्तिपदं कर्मनामधेयमिति जेमिनिराचार्यो मन्यत इत्युक्तं
नाम्नेति जैमिनिः संभवादिति शाण्डिल्यसूे \ मृठदव्यादिकमणिमा-
न्तमिति तु क्रियाया नाम्नो वा विकेषणे । अचर भृलदेष्यणिमाक्षब्दौ
सर्वानन्दमयचक्रन्यासथेटोक्यमोहनवचक्न्यासपरौ । अवदानादिप्रदाना-
न्तस्येवैकेकावान्तरवकन्यासस्येकेकपदार्थत्वात्‌ । तेन नवानां चक्घन्या-
सानामेव व्युत्कबो नवेक्षेकन्यासान्तर्गतदेवतान्यासानाभमपि मृदेभ्य-
णिमापद्योः स्वारस्यादित्यापाततो [न] भ्रमितव्यम्‌ । कामेभ्व्यादिकं
न्यसेत्सवेसिदभ्यादिकं कण्ठ इत्यदेदक्ष्वशाणनिद्षाज्ज्ञाएकात्‌ । मस्य
पद्ाधांभितत्येन पदाथांवयवेष्वप्रधततेश्च । अत्‌ एव भुरिकयालावदाना-
खनाभ्यश्चनवपनएावनेषु वेकेनेत्वाधिकरण एकेकयुश्शटुसमयो निरस्तः ।
नचेवं सति वेलोस्यमोहनचकम्यासावयवानां रेखान्यासामां अयाणां
वैपरीत्यानापक्तिः । तक्धि्बाहायावयवक्षो व्यु्कम इत्यु पु देवता-
नामपि व्युव्कमादष्तिः। कमिन्वयीदिकधित्यह्ज्तापक्ेभ्यस्तन् तच्च तद्प्र-
सक्तावपि न्यश्राग्देवताष्टकमित्यरशिदिधिविहितेषु तद्ापत्तेडुदारस्वात्‌ ।
सामान्यारेश्चज्ञापकत्वकस्पनेनमेतह्द्धारे तु रेखान्यासानं वैपदीस्यं न
स्यात्‌ । सेयञ्रुभयवःपाश्षा रज्छुरिति वाच्यघ््‌ । स्यायतस्तथेष प्रस
क्तस्य प्रखाधरर स्यसेन्ुद्रादक्शकमित्यादिवचनैरपवादात्‌ । अध्वयुर्भृह -
पतिं दीक्षयित्वा बह्माणं दुीक्षयतीतिवास्यस्येव तेषु वचनेषु युद्रादक-
कादिपदानां कमविधायकत्वेनैव साथक्यस्व वक्तव्यत्वात्‌ 1 ननु मूला-
धारदक्षजङ्बावामजङ्षाष् युद्रामातुसिद्धयो न्यस्तन्यत्वेन तेषु वच-
` मेषु कीर्त्यन्ते 1 तेषु ुद्रासिद्धिपदाभावे तयोरधिकरणवैपरीत्यस्य पदा-
थव्युत्छमविधितः प्रसक्तिः 1 अतो शद्रा मूलाधार एवेत्यादिरीत्याऽधि-
करणनियमार्थास्ते विधयः सार्थका एव 1 नचाधिकरणनियमदिधिभि-
दयुत्कमविधरपवादुः संभवति । उभयोमिश्नविषयत्वात्‌, विरोधामा-
वाच्च । स्वाधिष्ठाने सर्वाश्ञापरिपुरकचक्रन्यासोत्तरं वामजङ्घषादिमूटा-

२९६ वामकेश्वरतन्त्ान्ततनित्याषोडरिकार्णवः-[८अ ° िश्राम्‌;]

धारान्तेषु सिद्धिमातृमुद्ाणां न्यस्त रशाक्यत्वात्‌ 1 नच स्वाधिष्टठानोत्तरं
मूलापारस्येवोपस्थितिर्थक्रमानुसाराद्धकिष्यतीति वाच्यम्‌ । स्वाधिष्ठा-
नग्रलाधारणोजन्यजनकभावेना्थक्रमायोगात्‌ । तस्य कमस्य भ्ोतक्र-
माद्दुबंटत्वाच्च । अत एव नियमविधीनां पाठतोऽपि क्रमो निरस्तः ।
तस्य ततोऽरि दुर्बटत्वादिति चेत्‌ । मेवम्‌ । अर्थकमपाठक्रमयोर बिरोे-
नापि भ्रौतक्रमस्योपपत्तेः । वेलोक्यमोहनचक्न्यासे नवमस्थानीयत्वस्य
श्रौ तकमरूपत्वेन तदवयवानां ब्युत्कमेऽपि तदृहानेः। वस्तुतो रेखान्यासानां
याणां भिन्नभिल्लपदार्थत्वमङ्खीकत्पाप्णेमापदस्य प्रथमरेखान्यासपरत्व-
स्वीकारे तु न कोऽपि दोषलेशः 1 अत्र ज्ञापकमेशेकचकस्य व्याएकन्या-
सवदेकैकरेखायाः पाथंक्येन व्याएकन्यासस्य कथनम्‌ । अत एव पञ्मपुरा-
णीये पाण्डुरङ्गमादास्म्ये श्षे्स्य भ्रीचक्राक्षारतां प्रतिपाद्य बिन्दौ विह-
टस्य स्थितिमुक्खा तेन स्हेकादशाऽऽ्वरणामि कथितानि । तेनैकाददय-
पदूार्थघटितस्य चक्रन्यासस्य व्युत्कमविधामेन पदा्थानामेव कमवेपरीत्ये
न तदवयवदेवतान्यासानाम्‌ । आचारानुरोधेनाक्तन्ञापकानां सामान्या-
पेक्षत्वस्वीकाराद्‌ । तेन नोभयतःपासा रज्जुरिति दिङ्‌ ॥ ५५ ॥

चिकोणस्थे महाषिन्दौ महाधिपुरखन्दरीम्‌ ।

शिरञक्निकोणे पूर्वादि कमिश्वर्थादिका न्यसेत्‌ ॥ ४७द्‌ ॥

शिरसि बाल्ये हश्यमानं निश्नं चिकोणमिह गह्यते । तन्मध्यस्थे

महाविन्दो मूलेन देवीं बिन्यस्य तञ्चिकोणे पएव॑दक्षोत्तरकोणेषु कामे
श्वरीवजेश्वरी भजमाणिनीर्यसेदित्यर्थः । अत्र मूलदेव्यारिकमित्यनेनेव
भिन्द न्यासो ध्वनित इति वदतां प्राचमेतच्छटोकस्य पवी ६ स्वपुस्तके
नास्तीत्याभिप्रेतम्‌ ॥ ५६ ॥

बाणाचेत्रे भरुवोश्चापौ कणे पाशद्रयं पनः 1

सणिद्रयं तु नासाय दश्चिणादयं तु विन्यसेत्‌ ॥ ५७ ॥

नेच्रकणयोरिव नासायस्यापि दृक्षवामपाभ्वमेदेन दषिष्यमुन्नेयम्‌ ।

द्क्षिणायमिति ज्ञापकात्‌ । इह दक्षिणे कामेश्वरस्व वामे कमेष्वयां
आयुधानि परथक्पुथग्विन्यसेत्‌, नतु प्रथमचक्रन्यास इव मिखितानि,

कि किनि = किनि क

संप्रतिपन्नदेवताकव्वेऽपि देक्षमेदेन तन्वाभावादिति विशेषः ।। ७४ ॥

मुण्डमालछाक्रमेणेव न्यसेद्राग्देवताष्टकम्‌ । =
वेन्श्वादीनि चक्राणि स्यस्तव्यानि . वरानने ।\ ७८ ॥

५

[ल्अग्विभामः भी मास्कररायोन्नीतचेतुबन्धाख्यष्यास्यानसहितः । २९७

सुण्डे दीयमाना रुदराक्षादिमाला यान्याड्िरःप्रदेशान्स्पशति तेषु
स्थानेषु एवा दिदिगटके बशिन्याद्यषटकं न्यसेत्‌ । पृर्वादिद्क्षिणाद्यपदयो-
रनुव॒स्या प्रादक्षिण्येन पि छभ्यते । इदानीं पूव चक्रन्यासस्य चरमावयव-
बिन्दुचक्रमुत्तरचक्रन्यासस्य नव॒ चक्राणी्येतेषु सर्वेषु व्यापकन्यासा-
न्प्रसङ्कयद्नैवाऽऽह-रेन्दवादीनीति ! अत्र चक्रपदं बिन्द्रादिषोडश-
दलपञ्मान्तचक्रणां भूगृहचक्रावयवरेखाणां च सृषिन्यायन टश्चषणया
बोधकम्‌ । तेन षिन्दुचक्राय नम इत्यारभ्य चतुरस्रप्रथमरेखायै नम
इत्यन्तेरेकादङञमन्वेस्तत्तच कीयदेवततान्यासारम्मे व्यापकन्यासान्कुर्या.
देत्यथंः । अन्यथा द्वितीयचक्रन्यासे देवतान्यासमाचकथनाद्यापकन्यथा-
सपरिसंख्या प्रसज्येत । इद्मेव च प्रथमचक्रन्यासे बिन्दुचक्रन्या-
सस्य विधायकं ज्ञापकं वा। यन्तु येतु) प्राश्चः-वशिन्याश्चावरण.
न्यासः किमिति नोक्त इत्यत आह- बेन्द्वादीनीति । सिन्द्धादिनिवच-
णि न्यस्तव्यान्येव स्थूलत्वात्‌ । अर्धचन्द्राद्युन्मन्यन्तानि तु भावनी-
यानि। अतः स्थूलन्यासप्रसङ्क स्थूलानामेव न्यासो विद्यत इति भाव इति
व्याचक्षते । तेषां ययेवमाक्ञयः-अच्नत्यचक्रपदस्य चक्रस्थदेवतापरतवा-
हेवतान्यासस्य च विशिष्य दिशिष्येव कथनेन सामान्येन पुनरयं विधि-
व्यर्थः । अतस्तस्य द्रव प्रयोजनम्‌-अनुक्तवाग्देवतान्यासप्रातिर्विमा-
` चनपरिसंख्या चेति । तर्हीदंमयुक्तम्‌ । चक्रपदस्य तच्त्यदेवतापरत्वा-
भावात्‌ । एवं प्रयोजनमपि न युज्यते । अप्रसक्तस्य बिभावनस्य परि
संख्यायोगात्‌ ! वाग्देवतान्यासस्य कण्ठरवेणोक्तत्वाञ्च । अथ तत्पुस्तके
मुण्डमाष्ेत्य्धं न स्यात्‌ 1 अत एव तद्न्यास्याऽपि तत्र न हर्यत इत्यु-
च्यत तहि तदीयो त्तरयन्थविरोधः । एतदुत्तरयन्थे सर्वज्ञादिदिवीनामक-
थनात्कथं ता एव ग्राह्या इति निणय इत्याशङ्क्य पूर्वं व शिन्यादीनामु-
तर सर्वसिद्धिप्रदादीनां च विशिष्य कथनेन तयोर्मध्ये पारिशेष्या-
स्सवंज्ञाद्या एव गृद्यन्त इति परिहृतत्वात्‌ ॥ ७८ ॥
स्वेत्तादिन्यासमाह-
नेचमूले त्वपाङ्क च कणेपूर्वोत्तरे पुनः ।
चूडादिके च निम्नार्धं शेषां कणेपृष्ठके ॥ ५९ ॥
कर्णपूरे त्वपाङ्घं च तस्य मूले च विन्यसेत्‌
` दृष्षिणाद्यमित्यनुवतंनीयम्‌ । तेन दक्षिणं नेच्रमृटं नासानेत्र संधिः ।
अपाङ्ो नेचान्तः । कर्णस्य परवंमाग उत्तरमागश्वेति द्व स्थाने । चूडा

२९८ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषोडशिकाणंवः-[ <अ ०विभ्रामः]

शीर्षस्थः केशाः । तस्या आदिभूतं निष्नमपरगके वियमानम्‌ । तेत
एव केशानामारम्मात्तस्य चूडादितवम्‌ । पएूवंगलादिनिभ्ननिरासाय चृडा-
दिक इति विशेषणम्‌ । ताहशनिभ्नस्य दक्षिणाधमुत्तरार्धं चति ष
स्थानेः। तदिदिमाह-शेषार्धं इति । ततः कर्णपृषठएूवंमामो द्वितीयने-
अस्य भूलापाङ्खो चेति दृश सर्धज्ञा्ा हिन्यसेदित्यथः । प्रास्त
जिरःकैश्ञादिभागस्य ठलाटरूपतां मत्वा व्याचक्चते--चतुर्थी देवतां
कर्णप्ष्ठे दिन्यसेत्पश्चमीं ललाटे न्यसेदिति संप्रदायः । षषी पश्चा.
निम्ने । तदिदं नेचश्रूलमारम्य वुत्ताकारन्यास्स्य प्रथममधस्‌ । एवम-
वशिषश्टाघंऽपि व्यशषित्याह-रेशार्धं इति \ शेषाधऽपि नेचसूलमारम्य
न्यासो मा प्रसादक्चीदत आह-कर्णवुष्ठक इत्यादीति । तदिद्‌ स्वको
यभ्रमापह्ववाथं शिष्यदन्धमसञ्भित्युपेक्ष्यपर्‌ ॥ ८२ ॥

| सव{सेद्ध्यादि्कि शण्डे प्रादक्षिण्येन (विन्यश्‌ ॥ ८० ॥

क = (ति

हृदे मुकोणस्थाः श््योऽफि च पूर्ववत्‌ ।
अप्रादक्षिण्येने(ति न पदच्छेदः ¦ [अन्यथा दादा] द्तेगेव्येव बूयात्‌ ।
ततश्च पएवैवदितिपदस्यापि प्राहश्चिष्यनेव्येकाथः । परवाक्तनिखिलचक्रसा-
रूप्याव्‌ । सनुकोणस्याश्चतुदंडारस्थाः । शक्तय इति द्वितीयां प्रथमा ।
सुपां इपो मदन्ती ति दिधानात्‌ । स्यस्तव्या इति शेरे बा ॥ ८० ॥
नामौ वष्टदृलं तच वंशे वामे च पाश्वक्ते ॥ <१ ॥
उदरे खथ्यपाभ्वे च न्यसेदादिवतुष्टयम्‌ ।
वशवामान्तरालादि न्यसेदन्यञखतुष्टयम्‌ ॥ ८२ ॥
नाभावन्तरषटदछं परं विचिन्त्य तत्र पृष्ठवंशो वामपाग्व॑मुद्रं दृक्ष
पार्श्वं चेति पथिमादिदिस्चतुष्टये यहल चतुष्टयं तच क्रमेणानङ्कुसु-
मादिचतुष्टय न्यसेत । वक्नवामपार्श्वयोरन्तरालं वायव्यकोणमारभ्य
नैकत्यकोणपयंन्तं विदिग्दिल चतुष्टयेऽनङ्करेखादिचतुष्टयं विन्यसेत्‌ ! स्यं
दुक्षिणवामयोर्सिते कोश्षाहक्षपयोऽयं शब्दः । वामपरत्वे त्वसव्येति
च्छेदः ॥ ८१ ॥ ८२ ॥
स्वाधिष्ठाने न्यसेत्स्वस्य पृव।हक्षावसानकम्‌ ।
स्वाधिष्ठाने षोडशदलं विचिन्त्य तटेषु पूर्वदलटमारमभ्य कामाकर्षि-
ण्यादिनित्या न्यसेत्‌ । एतावत्पर्यन्तं पराप्तं प्रादक्षिण्यमपवदति-दक्षावसा-
१ (कप ५ (नेक । श । (9
नमिति । इहेवापराद्क्षिण्येन न्यस्तभ्या . इत्यर्थः । प्राश्चस्तु--प्रतिदिशं

५

[<जण्विघामः भी भास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २५९.

चतस्श्चतस्ः शक्तयो न्यस्तव्या इत्याहुः । तन्न । सर्वेषु न्यासेषु तत्तच-
क्र चिन्तनस्याऽऽवह्यकत्वेन चिन्तितेषु दटेष्वेव यथासंख्यन्यायेन पूजन-
स्येव न्यासस्यापि युक्तत्वात्‌ । तत्तचिन्तनस्य नामो वष्टदलमित्यनेनैक-
देशकीतनेन ज्ञापितत्वात्‌ ।

मूलाधारे न्यसेन्बुद्रादक्ञकं साधकोत्तमः ॥ ८३ ॥

पुरः सव्ये च वंशे च वामे चेवान्तराछके !

ऊध्व।घो दह मुद्राश्च ऊध्वाधोवर्जितं पुनः॥ ८४ ॥

वह्याण्याद्य्टकं दृक्षजङ्घायां ताश्च पूर्ववत्‌ ।

बायजङ्घां समारभ्य वामादिक्मतोऽपि च ॥ ८५ ॥

सदध्यष्टकं न्यसेत्तेषु द्य पादतले न्यसेत्‌ ।

पुरः परवंस्यां दिशि, सव्ये दृक्िणस्यां, वंशे प्रतीच्यां, वाम उदी-

च्याप्‌ । अम्तयलक अआैयादीशातान्तदिरिक्चदुष्टरे । अष्टदल
प्रथनदिगन्तरालादैवाऽऽरप्मददनाद्‌ । तेनेशारिवारव्यन्तक्रमश्चङ्ा

निरस्तः । एक दि्णीत इति न्यादाद्‌ । ऊध्याधः, सूलछाघारस्य(स्थ)-

१ ©>.
का्णिकाल्व(कोष्वाधः)प्देरायोः । एवं दृश्लस्थानेषु धुद्कादुक्षकं न्यसेत्‌ ।
मध्यरेखान्यास्षाह-ङष्व।शोकिततपिति । पएर्ववस्यायादिदिक्ष्वाञ्चेया-
दिशिदिक्षु च प्रादक्षिष्येन चतद्वश्वतस्र इत्यष्टौ ददता न्यसेत्‌ । नवमदश्ञ-
मदेवतयोरभादाष्ैव प्राप्तं वजननुष्वाधवजितपदेनायूदितिप्‌ । प्राथचस्तु-
ऊरध्वाधोद्जितं पुनरिति पादस्तृती यरेखावाक्य ददान्दितः । पुरः स्ये
चेत्य्ापि पुनरित्येव पाठो ज तावदवेफ इति श्राल्यन्तो ष्याचक्षते। ननु
मूलाधारे युद्वादशकध्यनेन र्वस्तव्यं किनित्वाशद्भायामाह-पुनरिति।
पुनःशब्दान्नाभो वष्टदल भित्यन्नोक्तानि स्थानानि पुनरिहापि याह्याण्यु-
च्यन्ते 1 वंशे प्ष्ठवशे, सन्ये वामपाश्वं । चकाराहुद्रदक्षपाश्वंयोयंहणम्‌ 1
वंरासभ्यपदयोष्युक्तमेणान्वयः । वामेऽन्तराठे वायव्यकोणे । चकारादी-
सानायेनिक्तिकोणपरियहः । प्रतीच्याद्युदगन्त दिक्चतुष्टये वायव्यादि-
निक्रत्यन्तवि दिक्चतुष्टयधमतिदैश्ञ एव तात्पययाहकः । ननृध्वांध इति
- किमान्तरं स्थानद्रयं नेत्याह- ऊध्वांधोव{जतमिति । इन्देशानयोर्मध्य
ऊर््वस्थानं, वरूणनिक्रत्यो्मध्येऽथःस्थानमित्य्थं इति । तदिदमतीव
प्रामादिकं, स्वरूपार्यानमेवास्य प्रत्याख्यानं परकीर्मितमिति दिक्‌ 1
प्रथमरेखान्यासमाह--वामजङ्घाभिति । वामजङ्घायाः परव॑ंभागमा-

रभ्य दुक्षजङ्वायां यद्यदवयवेषु येन. क्रमेण देवताष्टकन्यासस्तद्रदेष'

३०० वामकेश्वरतन्त्रान्तगेतनित्वाषोडरिकाणवः-[ <अनविश्रामः]

वामजङ्घायामपि न्यासे सत्य्थात्तद्वैपरीत्यमेव फलतीत्यायेनाऽऽह-
वामादिक्रमत इति । उप(प्रागु)त्तरपथिमदकषिणदिष्च इंशानाद्याग्रेयान्त-
विदिक्षु चेति क्रमेणेत्यथेः । पादतले पादतलद्रये । अद्याप्युपस्थतत्वा-
हामादिक्रमत इत्युक्त त्वादादौ वामं ततो दृक्षमिति कमः । प्राञ्स्तु दक्ष-
जङ्घायां परवंवदित्यनेन पथिमादिरिष्ठ बायन्याद्यन्तराटेषु चेति
व्याख्याय वामजङ्‌वामित्यत्रापि पएूर्ववदितिपदानुवृत्तिमभिपेत्य पशिम-
भागमारभ्येति व्याख्याय वामादिक्रमत इति पदं वामान्तरालादिक्रः
मार्थकं स्वीक्रत्य रिष्टद्रयमेकस्मिन्नेव पादतले न्यसेदिति व्याचख्युः ।

ऋष ऋ ५

सवे प्रामादृकूमवाति स्पष्टम्‌ ॥ ८२ ॥ ८४ ॥! €< ॥
चक्रन्यासपरसहारप्रूतक तद्ायवासना विधन्त

म, = क क

कारणात्परसत न्यासं दृपाहीपमिवोदितम्‌ ॥ ८६ ॥
एवं विन्यस्य देवेशि स्वात्मामेन चिन्तयेत्‌ ।

कारणं सर्वेजगत्कारणं शिवजक्तिसामरस्यापन्न बह्म तस्मास्मसत-
मिदं चक्रन्यासनामकं कमं । अत एव प्रसारपरमाथन्यायेन तद्रुपमेवेति
हष्टान्तेन दटयाति--दौपा दति ॥ ८६ ॥
तदेवमुक्तरीत्या स्ववृहे विन्यस्य स्वस्य (श्च,)अत्मा च तयोरमेदेन
कारणन्यासौ यथाक्रमं चिन्तयेत्‌ 1 स्वशब्दो जीवात्मपरः । आत्मशब्दो
देहपरः । स्वो ज्ञातावात्मनीत्यमरः । आत्मा देहे धृतौ जीव इति विभ्वः।
जिपुरसन्दयामिन्नमात्सानं तद्ावरणदेवतासमृूहाभिन्नं स्वदेहं च विभा.
वयेदिति मावः ।
ततश्च करश्ुद्ध्यादिन्यासं कुयात्समाहितः ॥ ८७ ॥
मृिचक्रन्यासोत्तरं करय द्विन्यासश्चतुरासनन्यासो रक्षाषडङ्कन्यासो
वाग्देवतान्यास इति परव॑तन्त्रोक्तं न्यासचतुषटयं कुयात्‌ ॥ ८७ ॥
अथ नवयोनिन्यासमाह-
श्रोत्र योधिबुके चेव शङ्कास्येषु हशोनंसि 1
असद्रये च हृद्ये न्यसेत्कपंरकु क्षिषु ॥ << ॥
जान्वन्धुपाद्गह्येषु पाश्वहुत्सु स्तनद्रये ।!
सकण्ठे नवयोन्याख्यं न्यसेद्रीजजयालमकम्‌ ॥ <९ ॥
इदं च श्टोकद्यं प्राचां दीकास्वधूतमपि पुस्तकेषूपटभ्यमानत्वाद्या-
ख्यायते \ अव्र सपर्विराताववयषेषु जिभिखिभिरवयवेरेकेका योनि

[अन्तरम भी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यध्याख्यानसहितः । ३०१ `

स्तासां कोणचयेषु पुनः पुनर्वीजचयं न्यसेदित्यर्थः। अत्र बीजत्रयं
बालाबीजजयपरमिति सोभाग्यरत्नाकरकारः । पञश्चदशीकूटच्रयपरमिति
तु सुमगाचारत्नाकरः । यत्तु बालया अिपुरेशान्या नवयोन्याङ्कतं न्यसे-
दिति ज्ञानाणंवे वचनं ततर बाछातोऽतिदेशप्राप्तं यद्वाटया नवयोन्यङ्कितं
न्यसेदित्यनूद्य[ते] त्चिपुरेशान्येत्यनेन पञ्चदश्याः करणत्वविधानपरम्‌ ।
नव्यास्त-विपएरेशान्या रति षष्ठ्यन्ते तेन यत्पश्यदक्षीसंबन्धिनिवयोनि-
व्यासं कुयाच्द्राटयेतिवचनव्यक्त्या बालाया एव करणत्वविधिः ।.अत
एवोत्तरचान्तनंवयोनिन्यासे पुनब।लां समुच्वार्थत्यच् पुनःक्ब्द्‌ उपप-
द्यत इत्याहुः । तन्न । तथात्वे प्रकृतित एव तह्ामे पुन िधिवेयर्थ्यापत्तेः।
नच प्रक्रतितः प्राप्तेऽपि न्यासे तत्करणे बीजानां कूटचयेण बाधे प्राप्ते
प्रतिप्रसवत्वेन तत्साथ॑क्यमिति वाच्यम्‌ । कूटञ्चयस्य करणत्वेन विधेरदर्श-
नेन कूटैर्बीजबाधायोगात्‌ । पुनःपदं तु नवयोनिन्यासावृत्तियोधकं सत्सा
्थकं भविष्यति । अस्तु वा तर्रिमस्तन््े बालयव न्यास विधिः । प्रकृते तु
कृटेरेवेत्यपि ज्ञेयम्‌ । अच चिकोणन्यासे पर्वत्ायदक्षवामकोणानां कम-

द॒रनात्स एवेह मह्यः । अन्तनंवयो निन्यासे पद्धतिकरिः स्वाग्रादिपषाद्‌-
क्षिण्येनेतिटेखनात्स एव वा । श्रो्नयोश्िबुक इतिपाठकमानुसारे-
णाऽऽदो भ्रोचयोस्ततश्चिब्वक इति वा । त्रापि भ्रोचनेवादौ दृक्षिणा-
द्यत्वस्य तञ तच्ोक्ततवात्तथेवेहापि । आचारानुगुण्याच्वादो बामभोतरे
न्यासो युक्तः । वामादिक्रमत इति पदस्य संनिहितव्येनानुवत्तिसंभवात्‌।
अयं च नवयोनिन्यासो द्विविधो बदहिरन्तमेदात्‌ । बाह्यस्तु साप्रतभुक्तः।
आन्तरस्तु मूलाधारादिबह्यरन्धान्तेषु नवस स्थानेषु चतुरखावृत्ताः(ताः)
स्वाभिमखाया नव योनी(वचिन्त्य तासु कायं इति बहवः तच प्रमाणं
मृग्यम्‌ । यत्तु ज्ञानाण्वे वचनम्‌-

पुन्बालां समुचायं चतुरं च चिन्तयत्‌ ।

गोटकं न्यासयोगेन भी चक्रं परिचिन्तयेत्‌ ॥

षट्‌ चक्रेषु ललाटे च सीमन्ते च रिरोबिले ।

नव स्थानानि सकत्प्य न्यसेदेवि ततः परम्‌ ॥

भी विद्यां बह्यरन्धे तु परष्ठतो गुरवः कमात्‌ ।

तिथिमित्यास्ततो देवि मातकास्वरसयताः ॥

मातकावन्यसेहेवि वक्ते सोमाग्यदाधिनीः

इत्यारभ्य तिथिनित्यामण्डलं कथायित्वा
प्रकराद्या न्यसेतपश्चादाधारादिषु मन्वत \ इत्यन्त, `

तस्यायमर्थः वहि्मवयोनिन्यासानन्तरं पुनवालागु्वायं चतुरघा-
दिगोकान्तं श्रीचक्रं मूलाधारादिनह्रन्धान्तेषु नवस स्थानेषु न्यासो-
पायत्वेन विचिन्त्य तेष न्यसेत्‌ ! अर्थाच्छीचक्रदेवता इत्यर्थः । चतुरघ्-
शब्दो भगहपरः । गोलकशब्दों . विन्दुपरः । न्यसेदित्यनेनाऽऽ्चिप्ता
देवता एकादशाध्थिकश्शतसख्या ठव सिध्येरन्नत आह-भ्री विद्यामिति \
किन्दौ देवीं तद्युष्ठ ओघं तदनन्तरे चिकोणे विधिचिस्याश्च न्यसे-
दिति विशेष इत्यथैः । एवं सृशिचक्रन्यासं सपण विधाय बक्वे नित्या
मण्डलन्यासं कुर्यात्‌ । तत आधारादिषु नवद प्रकटादियगिनीन्यासं
कुयांदिति 1 केचित्तु बाठया चतुरस्रवृत्तयोधिन्तनं ततो नित्यामण्डल-
स्यासस्ततः प्रकटादियोगिनीञैलोक्यमोहनचक्रवि शेषा न्यसेदित्यर्थं
इत्याहु; । तन्न \ भरी चक्ष चिन्तयेदित्यस्य दूरस्थेन प्रकटादिकाक्येन सहा-
न्वयस्यायुक्तत्वाद्‌ । श्रीविद्यां बद्वरन्ध इति वास्यस्यालश्चकत्वापत्तेश्च ।
नव्यास्तु-भी चक्रपूजाप्रकरणे सूदे) एूजोचरं तिथिगिच्यापूजनासा-
ग्गुरुमण्डलपूजनस्याकथनेन तादृशकमषिरुद्धा न्वारोऽज न युक्तः ।
किच, नित्यामण्डटस्य चिकोण एव न्यसनीयत्देम सखे स्वरस्थानेष
तद्यासकथनससरमञ्सं नवयोनिन्यासोत्तरं चतरत चिन्तनं च व्यर्थम्‌ ।
तस्मान्ना यु्टिचक्षन्यासस्यं चचाऽपि। शीयं य्यरन्पे. वित्यध॑तु
चान्तरीयं केनविःद्धान्देन प्रक्षिप्तम्‌ । अत एव तन्यसरः तदर्धं
न दुरयते । अप्रक्षिप्तवे वा स्वातन्व्येण श्रीविद्यान्यासगुरन्यासयोः
प्रतिपादकत्वेन व्याख्येयम्‌ । तस्माञ्चतुरघाकताः(ताः)स्वाभिमुखाया
नव योनीराधारादिषु विचिन्त्य स्वायादिपरादस्िण्यनान्तनवयोनिन्यास-
दिधानार्थं . एवैष संदभः । गालककन्यास्षयोगेनेत्यस्या्थेस्तु चिन्त्यो
गुरुयखाद्वगन्तव्यां देति व्याचक्षते । तदतीव साहसम । पजाक्रम-
न्यासक्रमयोर्षिरो धस्याप्रयोजकत्वात्‌ । यथावचनमनुष्ठातुं युक्तत्वात्‌ ।
अत एव नित्यानां मुखे न्यासोऽपि युज्यते । अथापि तिधिनि
त्यास्तत इत्यनेन भिकोणे न्यासविधिः । मातुकावल्यसेदिति तु भीचक्र.
न्यासान्ते विधीयमानो न्यासो भिन्न एवेति व्यास्यातत्वादप्यदोषः
वचनेन विधीयमानस्य चतुरखवरत्तचिन्तनस्य वैयर्थ्योक्तिस्तवतीव चम- ..
त्करता । त्वत्पक्षे श्रीकिदागुरन्यास्योर्वैयर्थ्योक्ती वा किमन्तरम्‌ । प्रक्षि
प्त्वोक्तिस्तु साहसमेव थथान्तरे तदद्शनस्याप्रयोजकत्वात्‌। चच्न्यास-
चचाया अप्यमावे भीचक्रं परिचिन्तयेदितिवाक्यस्य मवस्पक्च का
गतिः । नवयोनिविन्तनादिवाचकपदगन्धामावेऽपि तदङ्खीकारः भीच-

-भन्वेभामःुश्रीमास्कररायोद्चीतसेतुवन्धाख्यन्याख्यानसहितः । ३०९

कादिपदकदम्बसक्ेऽपि न तच्र्चत्युक्तिस्तु पक्षपातो व्यामाहीवा
गोलकपद्स्याथों नाथम॒खाद्रेय इव्यक्तिस्त रिष्यदन्धनमाचम्‌ । तस्मा
त्पद्धतिकरिर्वििख्यमानेऽन्तर्नवयोनिन्यासे तन्न्ान्तरं भलमन्वेष्यमिति
दिङ्‌ ॥ ८८ ए ८९ ॥

) ‰

चावद्यलन्प्छमह-

मू गद्ये च हृदये नेच यितय एव च ।

भरो्रयोधुंशले देवि मुखे च भुजयोः पुनः ॥ ९०.

ष्ठे जानुनि नाभौ च विद्यान्यासं समाचरेत्‌ ।

गुह्ये मूलाधारे । जायुभीति जातावेकवचनं, तेन पश्वदश स्थानानि,

तेषु यथाक्रमं पश्चदश्ञाक्षरणि न्यसेत्‌ । प्राश्चस्तु--पकैकस्य कूटस्येव
न्यासं बदन्तो बिच्ायाः पञ्चवारमावृत्ति मेनिरे । त्न मानं त एव
जानते । प्रत्युत मूल विद्यापश्चदक्ाणान्मूधि मूल इस्यादिकल्पसूत्रवि-
रोधः स्पष्टः ।॥ २०७४

करलुद्धि पुनश्चैव आसनानि षडज्घकम्‌ ॥ ९१ १
भीकण्डादींश्च वाग्ददीराधारं हदये पनः ।
शिखायां वेन्दवस्थाने अधिचश्ादिका न्यसेत्‌ ॥ ९२ ॥

विद्यान्यासयोचरं पुनरपि करशुद्धिचतुरासनरक्षाषडङ्कन्यासान्विधाय
ीकण्ठादिन्यासं छत्वा पुनर्वाण्देवता विन्यसेत्‌ । मूलाधारादिस्थानच-
तुश्येऽभिचक्रादिमिन् चतुष्टयेन कामेभ्वयादिदिवताचंतुष्टयं न्यसेदित्यर्थः।
प्राञ्चस्तु-करशुद्धयादीनां नामान्याहेत्यमं यन्थमवतारयन्तो न्यासच-
तुष्टयस्यानाव्ति मेनिरे । तत्पुनःकाब्दविरुद्ध ततश्च करशुद्धयादिन्यासं
कु्यात्समाहित इत्यस्य वेय््यापाद्कं च । विध्योरभ्यासेऽप्यथंस्य सक-
दुनुष्ठाने पठेन करमनिणंयानापत्तिश्च 1 भीकण्ठादिन्यासो यथा मन्त्रम-
होदधविकर्विशे तरङ्ग म॒मिः स्वाहक्षिणामूर्तिरित्यादिभिखूनर्वित्या
शोके, कथितस्तत्रेव द्रष्टव्यः । अथिचक्रारिन्यासस्तु वरिवस्याप्रका-
. शेऽस्माभििखितः ॥ ९१ ॥ ९२ ॥

तत्वचरयं समस्तं च विदयाबीजच्यान्वितय्‌ ।
पादादिनाभिपयन्तमागलं शिरसस्तथा ॥ ९३ ॥
क कष, = कि

व्यापकं चेति विन्यस्य स्वात्मीकरूत्य परं पुनः
संतपयेव्पुनर्दैवीं सोम्यायेयातद्रवैः ॥ ९४ ॥

६०४ -वामकेभ्वरतन्त्रान्तगतनित्यापोडशिका्णेवः-[ <अ विश्रामः

आत्मतस्वं विद्यात्वं शिवतच्व मिति तच्वत्रय तत्समष्टिस्तुरीथतच्वं
समस्तम्‌ । एतेषां स्वरूपाणि पूर्वमेव वणितानि । विद्या पञ्चदशी
च बीजच्रयं चेति ददरः । एतचतुष्टयेनान्वितं तच्च चतुष्टयं कुर्यात्‌ 1 तञ्च
तत्व्रये बीजवययोगः पश्चद्श्यास्तुरी यतच्वे योग इति तन््ान्तरसिद्धः
क्रमः । तथा च-आवमतच्वाय नम इत्यादयो मन्त्रा भवन्ति । पाञ्च
स्तु--विद्ाया बीजत्रयमिति तत्पुरुषमद्धाङवंन्तस्तुरीयतच्वे तु तुरीय-
विद्यां जयोदकशशाक्षरीं योजयन्ति । तदयथाक्षरम्‌ । न्यासस्थानानि मन््र-
क्रमेणाऽऽह-पादादीति । आगलं नामभ्यादिकण्ठान्तप्‌ । आ शिरसः
कण्ठा दििरोन्तम्‌ । तथेत्यस्मात्परज्ाऽऽङः प्रश्टेषः ! व्यापकं स्वाङ्ग
इत्यर्थः । परं जह्य पूनः स्वात्पीक्कत्य स्वाभेदेन विभाव्य । परान्यास-
माह-संतपयेदिति । सोमस्यदं सोम्य बाह्मणादेराकृतिगणत्वास्ष्यञर्‌ |
अ्येरिदमाय्चेयं सर्वजाथिकलिभ्यां ठग्वक्त्यः । चन्द्रागन्योरम॒तद्रवैः
स्वात्माभिन्नां देवीं संतपयेत्‌ । बह्मरन्धस्थचन्धमण्डलेऽमतकुण्डलिनी
लिङ्कखूपा, मूलाधारायिष्कुण्डलिनी योनिरूपा तयोरधश्चोर्ध्वं च प्रसृतयोः
सामरस्याल्िगलद्धिः क्रमात्सोम्याग्नेयपदवाच्याम्रतधारासाररानन्दमनु-
भवेदिति भावः ॥ ९३ ॥ ९४॥
न्यासकाण्डमुपसंहरति-
एवं चतु्िधो न्यासः कर्तव्यो वीरवन्दिते ।
षोटान्यासोऽणिमाद्यश्च मृलदेव्यादिकः पिये ॥ ९५ ॥
करश्युद्धयादिकश्चेव साधकेन सुसिद्धये ।
घोढान्यासः पडवयवकः । अणिमादिकमूलदेव्यादिकौ प्रव्येकमेकाद्‌-
शावयवको । करशुद्धयादिकः षोडशावयवकः । तजन करशुद्धिश्वतु-
रासन षडङ्खनक वाग्देवतेति चतुष्कं द्विः । नवयोनिर्विद्यान्यासः भीक-
ण्ठादि्रिथि चक्रादिस्तत्वन्यासः परान्यासश्चेति षट्‌ । सप्तमपदटलारम्भे
कथितौ चक्रेश्वरीन्यासौ द्वाविति भेदात्‌ । अनयोरणिभादिन्यासोत्तरा-
जुष्ठानपक्षे चतुदंशावयवक एव । एवं चतुश्चताररिदाता न्यासैर्धटिताश्च-
तारो गणन्यासा इत्यर्थः ॥ ९५ ॥
एतेषां चतुर्णा न्यासगणानां कालमेद्न व्यवस्थामाह--
प्रातःकारेऽथवा पूजाकाले वा होमकमेणि ॥ ९६ ॥
जपकाटेऽथवा तेषां विनियोगः पथक्पुथङू ।
पएजाकाटे समस्तं वा कुयत्सिधकपुगवः ॥ ५७ ॥

(चअ .विमामः]ग्रीभास्कश्ययोन्नीतसेहुवन्धास्वव्यास्यानसदहितः । ६०५

पातःकाठे संध्याहिमवुकान्यासान्तकमोत्तरकाले, पूजाकाले पा्ा-
सादनासर्वं, होवकर्ीणि नैवेयकारीनहोमारस्मे, जपकाले छुलदी-
पमिवेदनोचरघ्‌ ¦! व्यवस्थया रर्हुषलक््े व्वाह--पूजाकारे समस्तं
वेति । समस्तं चदुधिधस्‌ । यस्तु पाठकद्षमथतक्छमाभ्यागुक्त इवेति
भावः । द्यं थितोऽ्थः--पस्वूजामस्वरं शोहान्पासस्ततोऽभिमाद्ा
एकरादुक्ष ततो शाद्न्दयै चद्धेश्वदीन्शस्े वते मरुदेष्यादिका एका.
दशा ददः सश्डुलटिश्वतुरसमं रक्षादछङ्क दन्डेष्य दरि चतुष्कं नव.
योमि[क्थि (न्वा ह पुनः कर्छुषध्याद्थियं शरीकण्ठादिरिकः पुन-
ाग्देव्यस्ततो ऽवा हिस्वच्छन्यासः परान्याति चयं संहत्य चतु-
अत्वारिशहयासास्ततोऽदरपजापशपरणजान्यतराङ्कं एथ्ासादमादीति
क्रमेणानुष्ठान सिति दिष्ति ॥ ९६ ५ ९७ ॥

पर््ित्तखयर्यन्तदासनं एरिक्स्व्य च \
गृप्तादियोभिनीनां च भन््ेणाय दिं द्देह्‌ ॥ ९८

क्षित्यादिश्िवान्तानां पटश्िक्छतस्तस्वानां मध्ये पषपवस्योपरुचरो-
तरस्य षिमावनपूर्दक सक्षित्य्ेनोदा्वित्यादिसखदाशिदङर कति शिवान्तसु-
चार्य तत्वात्मकयोगपीडाय नम इति मन्धेण तहुपरि उद्यरूपः स्वय-
अपविष्ट इव विभावयेत । तथाच कट्यद्ध्ं पीठमसुनऽऽसने सञ्पविष्ट
इति । हश स्याऽऽखनस्य पितिः कल्पने नाम तत्वाधिशरणकोपवे-
शानविभावनाहिवक्षारक्ारान्तावयदक एकः पदाथः । तेदामवयवाना-
मासनदाव्या्थवेनाऽऽसनभावनेतिकरतव्यताह्पत्वात्‌ । तत श्चाऽऽसनं
परिकद्प्य समस्ते कु्याडिति पूर्देणान्वथाखन्नाकंकारोत्तरं न्यासजाठं
विदधीतेत्यर्थः सिद्धः । परिरूष्ष्येत्यस्य ददेदित्यनेनान्वफेऽथेतिपदस्य
वेयथ्यपच्या पर्दश्छोकोक्क्षिययेवान्वयस्य वक्तव्यतयाऽऽसनन्वाअथा-
(सा)परप्जान्यासयोः षाटप्राप्तष्कसस्पाप्यनयेदं श्त्या बाणोअस्त्वाते तु
न शङ्कं, विहितस्त्वात्मपूजन इतिक्तपरत्ययस्यापि श्चुत्वेन श्तिपगे-
भयेन केवलश्चतेरेव संकोचनीयत्वात्‌ । अथाऽऽसनीपवेक्ञनस्यावयवा-
-नेव दिवणोति-गुपेत्यदिभिः । गुम आदिभप्तादरति पष्टातखु-
रुष एका परकटेत्यर्थः । गपादिश्च शप्ताहयश्चे ति एकवचनबहुव चनान्त-
योर््द्रापवादुकैकशेषेण गुप्ताय इति रूपं भरकटाद्या नवेत्यथः । तासा
योगिनीनां भन्त्रेण सप्टिमन्व इति प्रारद्धेन समस्तप्रकटत्यादृरूपेण
अटिमन्नोदकादिषपं ददेत्‌ , दद्यात्‌ । माम्जदिक्यर एव बहिदैवताः

३०६ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्मतनित्याषोडशिकार्णवः-[८अ०वेधामः]

अथेतिशब्द्‌ उपवेकनविभावनरूपप्रथमावयवानन्तर्य बोधयति । दद
दान इत्यात्नेपदित्वेन प्रसिद्धद्धात्वन्तरादचुदत्तवलटक्षणस्याऽऽत्मने-
पदस्यानित्यत्वात्परस्मेपदे सति ददैदिति खूपम्‌ 1 इदं बलिदानमप्यासप-
्यासमाप्त्यासनीयविघ्रनिरासार्थत्वादवान्तरपकरणाच्चाऽऽसनस्येवाङ्कम्‌ ।
पाथ्वस्तु-आसनश्ञब्द्‌ः भीचक्परः । गुप्तादीत्येतत्पाक्समस्तप्रकटेत्य-
स्थाध्याहारः । बिक्ञब्दः पुष्पाञखजलिपरः । तेन न्यासजालानन्तरं
स्वार्मानं भरीचक्रत्वेन विभाव्य समष्टिमन्बेण स्वशिरसि पुष्पादि
निकषिपेदित्यथं इति व्याचख्युः ! तदिदं न विधो परशाब्दाथ इति-
न्यायविरुद्ध कल्पसूतादिकमविरुद्धं चेत्युपे क्षितम्‌ ॥ ९८ ॥

पिण्डरूपपद््म्थिमेदनाद्विप्नमेदनम्‌ ।
गु्यहन्मुखमूधंसख बिद्यान्यासेन सुस्द्रि ५ ९९ ॥

पिण्डः कुण्डलिनी शक्तिरित्यादिस्वच्छन्दसंगरहोक्तसीत्या पिण्डश-
ष्देन मलाधारमुच्यते ¦ पदशब्देन सामीप्यान्मणिपरं, रूपशेब्देनाप्या-
ज्ञाचक्रम्‌ । एतेषु चिषु क्रमेण वबह्मविष्णारुद्यन्थयः सन्ति । एवं गह्य
शब्देन लिद्ध, मुखरष्ैन ठललाटं, गद्यादिचतुषटये वाग्भवादिकटत्रयं
मूटविदयया चेति चतुष्टयस्य न्यासेन मन्थिच्रयस्य भेदनं मवति-। तेन
चाऽऽन्तरविघ्ना भिद्यन्त इत्यर्थः । केचिन्न यन्थिपदेन बह्यरन्धमच्यते ।
तत्र तुरीयकबीजस्य न्यासः कार्यं इति व्याचक्षते ॥ ९९ ॥

एवमान्तरं विन्ननिरासयुक्त्वा भोमनाभसदिव्यमेदेन भिषिधानां
बाह्यविध्नानां निरतस्तनोपायमाह--

, यागमन्द्रिगांश्चेव दिघ्रानुत्सायं मन्त्रवित्‌
अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमिसंस्थिताः ॥ १०० ॥
ये भूता विघ्नकर्तारस्ते नश्यन्त॒ शिवाज्ञया ।
पाध्णिघातेन भौमांश्च ताटेन च नभोगतान्‌ ॥ १०१॥
अखमन्त्रेण ह्या च दिव्याच्विघ्रान्व्यपोहयेत्‌ ।
दि्षुरध्वाधस्ततो दहिपाकारं परिभावयेद्‌ ॥ १०२ ॥
अपस्पन्त्वितिश्टो कात्मकं मन््रमुरन्वामपार््णि ममावमिहन्यात्‌ ।
तेन भोमविघ्ननिरासः । मन््राथस्तु स्पष्टः । वामकरतङे दक्चमध्यमातर्ज-
नीभ्यामभिघातरूपेण तालेनान्तरिक्षगतान्विघ्रान्हन्यात्‌ ! अजापि पर्व-
मन्तस्यंव करणत्वं ये भूता विघ्रकतार इति मन््रठिङ्कस्याषिकशेषेण

[्नन्विभ्ामः भी भास्कररायोश्नीतसैतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । ३०७

प्रयोगसमवेतार्थप्रकादाकत्वात्‌ । अत एव विघ्नानुत्सार्येत्यत्र भौ मनभो-
गतेः एव विघ्रविशेषणे 1 मन्वबिदिति कथनं तयोभिरासर एव मन्त्रस्य
करणत्व मितिद्योतनायेति संगच्छते । परं तु प्रतिप्रधानन्यायेन मन्ञोन
द्विरावर्तनीयः । दितीयावृत्तौ मूमिसंस्थिता इत्येरास्यासमवेता्थप्रकार-
फत्वापत्तेः । अतः सछ्रुदेव मन्मुचरन्पाध्णिघाततालौ यौगपययेन
कुरीव्वि्षक4रिरासं कुर्यादिति निष्कर्षः । अनेनैव न्यायेन दिव्यविद्न-
निरासेऽपि करणत्वेन परप्तमिमं मन्त्रमपवदति-असेति ! पश्छदश्या
हृदयादिषडङ्कन्यासे षष्ठो मन्त्रो यस्तेनेव्यर्थः। अख्राय फट्‌ , इति जातिः
माेणेत्यन्ये । फटरपद्माचेणेत्यपि केचित्‌ । दृष्या क्रूरहषट्वाऽवलो-
कनेन । ततो दशदिक्षु बद्विमयं भाकारे परितो भावयेत्‌ ॥ १०० ॥
॥ १०१ ॥ १०२॥

सामान्या्येण देवेशि मार्तण्ड परिपूजयेत्‌ ।

प्रकाशश्क्तिसष्टितमरूणाकल्पमुज्ज्वलम्‌ ॥ १०३ ॥

यहादिपरिवारं च विश्वतेजोवभासकम्‌ ।

पा्ासाद्नविधौ हि पद्धतिकाराः कलशः सामानार्घ्यं विशेषार्ध्य-

मात्मपानं गुरुपाचं शक्तिबटुक भोगादिपाचाणि चेति यथायथं टिखन्ति।
तेषु सामान्याध्यविधानेन तत्पाचमासाद्य तचत्यजलेन परकाशश क्तेसमेतं
मार्तण्डं पूजयेत्‌ । अरुणा आकलस्पा भूषणानि यस्य तम्‌ । ग्रहाः
पोमादयोऽशट 1 आदिशब्देन माठरः पिङ्गलो दण्डश्वण्डांशोः पारिषा-
भ्वेका गृह्यन्ते । षडङ्गानि गृह्यन्त इत्यन्ये ॥ १०३ ॥

सोम्याय्चेययुतैदेवि रोचनागुरुकुङ्कमैः ॥ १०४ ॥

मूल युचारयन्सम्यगाङिखेच क्रराजक्षम्‌ ।

योगिनीमूलमन्तरेण क्षिपेत्पुष्पाश्र्टिं ततः ॥ १०५ ॥

मणिमुक्ताप्रवाङेवां विलोमं मूल विद्यया ।

अन्यं सवथा कुर्याच्छून्ये विघ्ना अनेकशः ॥ १०६ ॥

गोरोचनादिचयं सौम्यायेयद्रवाभ्यां मदितं चक्रठेखने कारणं,

` छेखनी तु ठेखन्या हैमतारयेति ज्ञानार्णव कथिता ! सौम्यायेयपदे
परान्यासप्रकरणेऽनुपदमेव व्याख्याते । कुण्डगोालोद्धवे इति यावत्‌ !
तदुक्तं कुमारीकल्पे चक्रराज प्रकृत्य-

एतत्तु षिठिखेत्ताम्रे कुण्डगोलविलेपिते ।

स्वर्यमुङुपुमेर्युक्ते §ङ्कमागुरुसेषिते ॥ इति ।

३०८ वामकेश्वरतन्चान्तर्गतनिवयाषोडरशिकाणवः-[लअगविधामः

स्वतन्त्रेऽपि-इत्थं षिन्यस्तदेहस्तु चक्रराज टिखेत्छुधीः

स्वर्णे का रजते तद्रे पाषाणे वाऽछधातुषु ॥

स्वय मुद्धयुसं ुण्डगोलोत्थं रोचनाऽगुरुः ।

कारमीरभ्गनाम्पी च मद्यं च मलयोद्धवम्‌ \

एष गन्धः समाख्यातः सव॑दा चण्डिकापियः ।

एतेन गन्धयोगेन योनिचङ्क समारिखेत्‌ ॥ इति ।

प्रावस्तु--सष्यं पूरम्‌ । घनसार्थन्द्रसंज्ञ इति कोक्ञात्‌ । आचर्य

कामीरष्‌ । कारमीरजन्माभ्चिरिखमिति कोल्लात्‌ । एतत्यश्चक कारणेन
मर्दितं खत्कारणनिति व्याख्यम्‌ । ते पराल्यासप्रकरणे भृछकरृता खचितं
सोभ्यारेयपदयोरथं स्वयञ्चपदाद्यापि कथमिह व्यस्मा्षः यत्त पर्वतन्ते
सिन्दरादेर्निरपक्षकारणत्वभुकतं तदीहशद्वव्यारामेऽनुकल्पस्वेन ज्ञेयम्‌ ।
नव्यास्तु--यद्ा भूम मूत्रस्य छिख्यते तदा कुङ्कमरजोभिः परणं
मेरुपरस्तारश्वेत्सिन्ररजोभिस्ताध्रादिषहे उेष्रीचमादिपङ्केन रेखनमिति
व्यवस्थामाह \ वज प्रमाणं स्ुग्यम्‌ । भवदभिमते ज्ञानाणंवतन्वे-

भूप्रदेशो समे शद्ध सिन्हूरसजसाऽपि वा ।

डु ङ्धसस्य रजोभिवां भूमी चक्रं सदारिसेत्‌ ॥

इति श्छोके प्रत्युत सम इति पदेन भूप्रस्दारस्येवाभिमतिध्वननेन

मेरुप्रस्तारस्य यवत्तन्बानभिमतत्वात्‌ । यञ्च ोचक्षमपि देवेशि मेरुख्यपं
न संशाय इत्यणैववचनं तदेतञकं मेरुखूपश्रीदिद्यार्थैः समुद्ष्तमिति-
वचनान्तरे मेरखूपभिति शदिन्दुकपाठमपलठप्य श्रीविद्यार्णपदेन समस्त-
तामङ्कीक्कत्य नवाणेभेरनामकमभन्यान्तर्स्य भिखिलश्रीविद्यामन्जघटक-
त्वाचाष्टश्चाष्चररेव चक्तीव्पचेटकारः परथिदीषीजं तेन यरिप्बिमच्यत
इत्यादि तन्नैव कथनाञ् सवांजुगतत्वद्पधर्मवस्वमायेण सादुश्याभिप्राय-
मिति भवद्धिरेव व्यास्यातत्वेन स्रोफाज् । यदपि भपदेशे भयाविति-
पदद्रयवेयथ्यापातादुस्षम इति च्छिर्णा भूमावेव मेकनुगण्येन विषमे
प्रेक्षे लिखेदिति व्याख्येयमिति तदभि न ' हिखेदितिक्षियाया अपकर्षण
दरयोरपि भिनश्नवाक्यत्वेन तद्षटकषपद्द्वयस्य वै यथ्याभावात्‌। एतत्तन्येऽपि
भूप्रदेशे समे शुद्ध हत्येतत्छमानच्छायेन वाक्येन भूप्रस्तारस्यैव ध्वनिततया
तत्सवादायवमेव व्याख्यातुमुवचितस्ाच्च । अस्तु वा तन्नराजगौ सयाम"
ठादि्सिमतस्य मेरुप्रस्तारस्येह ध्वननमात्रं तथाऽपि रोचनाकरुद्क साभ्यां

„8 विके

[<अन्विधरामः भी मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । ३०९

ॐ

चेति षिधौ सिन्दूररजसेति विधौ च तुतीयाकिभक्तेरविशेषेऽपि कवि-
च्छुष्क चृणे्रूरण क वित्पङ्कन ठेखममिति पूर्वोक्ता व्यवस्था वेति द्रूवमप्य-
प्रमाणकमेवेति दिक्‌ । उचारयन्चिति तु स्वाथे णिच्‌ ,करदयुद्धितु कार-
येन्निषादस्थपर्तिं याजयेदित्यादिवद् चायस्य प्रयोजकक्तृत्वमभिपरत्य
वा । प्रा्चस्तु-उच्चाश्यंलेखयेत, उचरन्नाठिखेदितिपदद्रयाध्याहारेण
स्वयं टलिखेव्परहस्तष्टेखषेद्रेति व्याचश्चते । एतत्पक्षे यस्य हस्ताचक्र
लेखनीयं स मूलोचारणाद्का्युपासक एवापेक्षित इति निबन्धो निष्प
माणक आपद्यते । लेखनाभ्यासरीलस्तु दलिखेद्यन्नाणि नापर इति-
वचनानुसार्यनुपासकशिष्ष्हिस्ताह्ेखन शिष्टा चायोऽपि विरुध्यते । योगि-
नीस्रटमन्ेण ततस्तस्मिश्चक्रे क्षिपेत्‌ । चक्रमश्चुन्यकरणेनाटं्कुर्यात्‌ ।
पुष्पालाभे वाह-मणीति 1 एतत्पक्चे समटिमन्वमपवदति--विटोम-
मिति। प्रातिलोम्यं च ङूटानां नतु पञ्चद्शाक्षराणामितिमन्तव्यम्‌। विघ्नाः
सपयांसमापिपर्यन्तञुपदेशनश्पस्याऽऽसनस्यान्तराया भोमाद्यः । एते-
मेदश्षचक्रालंकारस्य विघ्ननिरासार्थत्वध्वननद्राराऽऽहनपदाथस्याये चर-
मावयव इति ध्वनित ¦ देनाऽऽखरम परिक्प्येतिस्यपा चक्रं विलिस्या-
लंक्रत्य न्यासजालं विद्धीतेतिकल्पसुतर स्पुरील्तः कमः स्चितो भवति)
यस्त्वासनादयवानां ्युत्कमः कल्पसूञे हश्यते स॒ तन्वान्तरस्रलक इति
द्रष्टव्यम्‌ ¶ १०४ ॥ १०५ \॥ १०६ ॥

सामान्याष्यंस्यावान्तरपरकश्णेम प्रा्तमासनपद्ाथांङ्तवमपवदितुमाह-

्रीचक्षस्याऽऽत्मनश्चेव मध्ये व्वर्ष्य प्रतिष्ठयेत्‌ ।

आगमशाखस्यारित्यत्वास्ातिष्ठयेदित्यत्र न पुगागमः । यद्यपि
मध्यशब्दोऽच देश विशेदवचनमो न केवटवचनस्तथाऽपि चक्ात्ममध्यदे-
रानिणयस्य चक्रटेखनास्पवमद भवाचक्रटेखनोत्तरमेदा्यस्थापनं कुर्या-
दित्यर्थः साभथ्यरूपा्िङ्गनष्ठभ्यते, स्किकव्वादेव वाऽऽसनन्यासयोः
शरुत्या रिहिवः क्रमो नानेन बाध्यते । तेनाचनोपयेशमा द्विहि पाकारवि-
मावनान्तं करत्वा च्रं भििख्य पुष्यश्जङि दस्वा पूर्वोक्तां परां परजां
विधाय पाचाप्षादन कुयाद्ति क्रमः सिध्यति । कल्पसत्रेऽप्येवम्‌ ।
यद्यपि सामान्याध्यतिकतव्यतायाश्वतुरद्ान्तरालस्थत्यादियन्थेनोत्तर
कथनादुप्ययं क्रमः सिध्यत्येवेति न पाठटक्रममाजेणाऽऽसनपदाथवयव-
सदशेन सामान्याध्येस्यानुष्ठानं प्रसज्यते । नापि मातंण्डप्जायाः। तस्याः
सामान्याध्यकरणकववेनाथ॑क्रमेण पाठक्रमबाधात्‌ । तथाऽप्युत्तरय्रन्थस्य `

९१० वामकेश्वरत्धरान्त्मतनित्यापोडशिकार्णवः-[८अ ° विश्रामः]

विशेषार्ध्येतिकरणकत्वेनाप्यतच् कर्तव्यताविधायकत्वपक्च इदं प्रयोजनम-
स्योपपद्यते \ अजाऽऽत्मकशब्वः स्वासनस्थानपरः। भरी चक्रशब्दस्तु पिम्दु-
स्थानपरः । तथेव संप्रदायात्‌ । आभ्यामवधिभूतःभ्यामर्धमन्तर्वेदि
मिमोतीत्यादाविद दैशकिशिषो लक्ष्यते । तस्य [मध्य]ुमागे पाचासा-
दनं बिधीयते । स च मध्यभागो लक्षितदेश्स्य अधाविभागमन्तरेणानुप-
पदययमानस्तमाक्िपति । स च विभागः समं स्याद्श्चतत्वादितिन्याथात्सम
एव । ततश्च लिखितस्य स्थापितस्य वा चक्रस्य चिन्दुस्थानार्स्वासन-
स्थानपयन्तो याबान्देक्चस्तं देशं जधा समं विभज्य पूवापरभागयोरेकेकं
मागं परत्यस्य [मध्य ]मागे पात्राण्यासाद्येदिति सिभ्यति । स चेकेको
मागो द्रादशद्रादश्चाङ्खग्ल इति तु तन्बान्तरलभ्योऽथंः । पाासादनं
प्रकम्य-

साध्यसाधकयोमध्ये षट्‌ िशदृङ्कन्टं भवेत्‌ ।

द्रादशाङ्न्लमुध्वं च अधोभागे तथाङ्गब्टम्‌ ।

दादशाङ्कग्टं मध्यस्थं तच संस्थापयेद्बुधः। इति वचनात्‌ \

तथाङ्गलं द्वादक्षाङ््मित्य्थः । एतेनाथ पुरतो विहाय निजविष्टरा-
हरल्िमवनिमिति प्रपश्चसारसंयहं चक्रटेखनं स्वासनाद्रस्नि परित्यज्य
परतो हस्तमा्रभूमौ तदाधारषीठे स्वनाभिसमसु्ोचे कार्यमिति संप
दाय इत्युक्त शैकरानन्धनाथेन ।
अथ सामान्या््यस्थापनमाह पश्चमिः-

चतुरभ्रान्तशलस्थकोणषट्के सुरेश्वरि ॥ १०७ ॥

षडासनानि संपूज्य जरिकोणस्यान्तरे पुनः ।

पीरठांश्च चतुरो देवि काप्रूनाओ इति कमात्‌ ॥ १०८ ५

अर्चयित्वाऽ्व्यपादे तु वहवेदश कला यजेत्‌ ।

तत्र पां प्रतिष्ठाप्य तत्र सूर्यकला यजेत्‌ ॥ १०९ ॥

पाच सूर्यकलाश्चेव कमादिद्वादकश्षाचंयेत्‌ 1

विधृते तु पुनरव्ये षोडशेन्दुकलका यजेत्‌ ॥ ११० ॥

अगतेरीं ख तन्मध्ये भावये नवात्मना ।

नवात्मना ततो मरि तपयेद्धातुदेवताः ॥ १११ 1

आनन्दभेरवं चेव वषडन्तेन तपैयेत्‌ ।

अच्र यो वै सेवत्सरमुख्यं मृत्वाऽि चिनुयादिति वैभ्वानराद्िहविख-
यक्तमविधायके वाक्य उद्वेश्यकोटी निवेशदेव संवस्सरोख्यधारणामा-

[-अ०विनरामः घी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्यास्यानसहितः ! ६११

वपक्षस्य कण्ठरवेण वचनान्तरेणाविहितस्यापि विधेयताक्षेपोऽङ्गी
कियते तथेह यन्नटेखनादिकतिपवाथानामेकवाक्य उदेश्यकोटौ निवे-
शादेव विधिसन्नेयः । तेनायं समुदिता्थः-तिकोणवृत्तषटूकोणचतुर-
स्रात्मकं मण्डटं देव्याः स्वस्य च मध्यस्थे स्ववासमागे गन्धादिना
कुर्यात्‌ । विधाय वामभागे तु चतुरं हि मण्डटमिति ज्ञाना्णवे बाम
पदेन देवीवाभापेश्षया स्ववाधस्य पुरःस्फूपतरिकत्वेनोपस्थितत्वात्‌ । देवी-
वाममाग एव मण्डलकरणेन सामान्यार्ध्येण पूजासमर्पणङ्धियायां प्रयो-
गसौकर्यलाभात्स्वदक्षिणभाग एव सासान्याध्यस्थापनम्‌ \ अत एव
परिवारदेवतातर्पणेकप्रयोजनकलन्ञस्थापनविधिवाक्ये मण्डलं वामतः
छुत्वेत्यत्र सववामभागस्वेव यरहणपिति तु नव्याः । त चिन्त्यत । स्ववाम-
मागस्य परःस्फूर्तिकत्वाविशेषेऽपि प्रयोगसौकयमाच्ावलम्बेन व्याख्या-
वैषम्यस्यायुक्तत्वात्‌ 1 ततः स्वा्रादिपरादुक्षिण्येन षर कोणेषु सुधाणं
वासनादीनि षडासनानि चिपुरादिवङ्केश्वरीमन््रषट्केन क्रमात्पजयेत्‌ ।
ततश्निकोणस्य मध्ये बिन्दुस्थाने मृटविद्यया कामरूपपीठमभ्यर्च्य
स्वाय्ादिप्रादश्िण्येन निभिः कूटैः पूर्णगिरिजधरोञ्यानपीठान्कोणा-
न्तमगि पूजयेत्‌! अन्तरशब्देनैव पएजनीयचतुष्कसहितेन चतुर्णा स्थाना-
नाञुपस्थितेः समवात्‌ । ततोऽष्य॑पाद आधारे, एेमथिमण्डलाय दशक-
लात्पनेऽष्यपाचाधाराय नम इति मन्न्ेणाचयित्वा स्थाप्पिते यं धूम्राद्िषे
नम इत्यादिभिर्दशमि्मन्यरवहिकटादशकं स्वाथादिप्रादष्षिण्येनेव वतुंला-
कारं पूजयेत्‌ । तस्मिन्नाधारे हेमादिनिर्मितं पाचं शङ्ख वा ङ्ख सुयेमण्ड-
लाय द्वादक्ञकलात्मनेऽप्यपाचाय नम इत्य चैयित्वा प्रतिष्ठाप्य तस्मिन्सू-
य॑ंकलास्तपिन्यादद्रोदरा व॒त्ताकारं पजयेत्‌। ताश्च सुर्यंकलाः कादिद्रादश्ष
भादिद्रादश संयोज्य जातिमेन्वैः पूजयेत्‌ । अच्च मादीत्यादिशब्देन
प्रातिलोम्येन बकरारादिडकारान्ता गृह्यन्ते । सेप्रदायात्‌ \ न तु संमव-
न्तोऽपि मकारादयः । तेन कं भं तपिन्ये नमः, खं बं तापिन्यै नम इत्या-
दयो मन्ता भवन्ति 1 तत्र सौः सोममण्डलाय षोडराकलातमनेऽर्ष्या
मताय नम इति मन्त्रेण श्ुद्धजलमापूयं कारणाद्िन्दुमाचरूपं दरव्यं
द्रवा, अं अश्रुताये नम इत्यादिभिमेन्तैः सोमकलापोडरकं पूजयेत्‌ ।
ततो नवाक्षरात्मककूटमन्ेणामरुतेश्शीं कारणा धिदेवतां शुद्धजले विमा-
वनापर्वकमचयित्वा पुननवाक्चषरात्मकक्रटान्तरमन्तेण डाकिन्यादिषटकं
सप्तकं वा नमोन्तेन पूजयेत्‌ 1 तेनेवाऽऽनन्दभेरवं वषडन्तेन शछ्ुद्धजटमध्य
एव तर्पयेत्‌ । नवाक्षरातसककूटद्योद्धारो ज्ञानाणवे यथा-

३१२ वामकेभ्वरतन्चान्तर्भतनित्याषोडशिक्षाणवः- [<अ ° विश्रामः

शिवचन्द्र षातुकान्तं कलश्क्राम्डुवहयः ।

वायुश्च बासकर्भन योजितो बिन्डुनाद्िना ॥

बीजमेतत्छश्चार्थं तथा चाऽऽनन्दुभैरवम्‌ ।

ङेन्तं शिखामन्छशुक्तं पुमर्बजं समाटिसेत्‌ ॥

चन्रं हित्वाऽऽश्िमिं क्ुय्किर्णे वामाक्षि योजयेत्‌ ।

युधारेव्ये वतो वौपडयमादव्डभेरवः ॥ इति ।

शिषो हः चनः सः । बातुकान्तः क्षः । कालो मः । राको ठः।

अभ्बु वः। बही रः । वायुः । वामकर्णं उकारः ¦ इ च बिन्दुनादाभ्यां
युक्तः । एतद्वी जान्त आनन्दभेरवाय वषडित्येको मन्व । पुनस्तस्मि-
च्नेव रिवचन्द्रुयो््यत्याश्ेनोकारस्थान देकारयागेण च कृटान्तर क्रत्वा
तदन्ते सुधादेव्ये बौषडित्यपरो मम््ः। एतहूयमपि गिलिवेक एव मन्त्र
इत्यपि केचित्‌ । अचर द्ितीयमन्योऽधुतेरयाः । प्रथममन्त्रकूटान्ते
डाक्षिन्ये नम दत्याष्टिेजनेन परख वा न्याः कार्य इति विवेकः।
अच्ोक्तानां कलादिमभ्चाणां तम्बभेदेम श्रयोपेलक्षण्यदश्षनादिहेदपर्य-
णेकस्याप्यनुद्धाराष्िकस्पः ॥ १०७ ॥ १०८ ॥ १०९॥ ११० ॥ १११॥
एवं सामान्यार्ध्यैतिकरतध्यतां सविस्तरं दिधाथ तदतिदेक्षपूर्वकं विशो-

कर दिप

घाष्यमधंन्टोकेनोपदिङशति-
तथेवाष्यं दिजेषेण साधयेत्साधकोततमः ॥ ११२ ॥
यथा सामान्याध्येः साधितस्तथवाप्यान्तरं खाधयेत्‌ । स खम्बुसामा-

: न्येनायं तु विशेषजलेनेति विशेषः । अत एव [पूर्दचतुःशत्यामम्बुकरण-
कसामन्याध्यबिधिरुक्तो हेमादिपाचे साधरि स्थापये दध्यंमम्बुने | तिश्टो-
कटरयेन । तत्र चत्वारः पक्षाः पूरवसस्मामिः प्रक्ितवाः । तेषु यहि सामा-
न्या्ध्यविधिपरत्व पक्षस्तदाऽचत्येतिकर्तभ्यतायास्तघ्नत्येतिकतव्यतया सह
समुचयः । विशोषा्यविधिरिति मनोरमाकारपक्षे तु तनैव सगुख्चयः ।
विशेषाध्येऽश्बुनो मेलनबिधिरिति पक्षेऽप्येवम्‌ । विशेषाठामे प्रतिनि-
भिरिति चन्दिकापक्षे परतीकेषिव सोमधमां अम्बुन्यपि विशेषधर्मा
भवन्ति \ वस्तुतस्तु-तत्र विधिरिति पक्षे तद्धर्माणां विभस्यकथनस्वारस्य-
भङ्गापत्तेः सामान्याष्यदिधिपर एव स अन्थो युक्तः । अभ्बुनेतिपदंस्वार-
स्यात्‌! उपपद्‌ विभक्त्यपेक्षया कारकिमकतेधलीयस्त्वाचच \ तथ्चोव्पन्चस्य
सामान्याभ्यस्य तपेयेत्तेन योगिनीरितिवन्मार्तण्डं परिप्रजयेदिव्य पि विनि-

॥1

{ <अन्विधरामः भी मास्कररायोन्नीतसेमुबन्धास्यव्याख्यानसहितः । . ६१४

योगविधिः । श्रीचक्रस्याऽऽत्मनश्चेवेति तु तस्येव देशका विधिः 1 तडु-
त्रैः सार्धैः पश्चमिः श्छोकैर्विञ्लेषध्यंस्य विधिः । तत्र चरमाधं उत्पत्ति-
विधिः । परवश्टोकपश्चके तदितिकर्तम्यताषिधिरिति षिवेकः । उत्पत्ति
विधेरुत्तरमेवेतिकर्तब्यता वर्णनीयेति निर्बन्ध मानाभावात्‌ । अन्यथा
विधृते तु पुनद्रव्य इल्युक्तिस्वारस्यविरोधापततैः । द्रव्यपदस्य जठे
तान्विकाणां स्वारसिकप्रयोगाभावात्‌ । बिन्दुप्र्षेपस्य मेचावरुणं
पयसा भ्रीणातीत्यादिवत्संस्कारमाच्रस्य पाताधिकरणकद्ञ्पविधार-
णरूपत्वामावेन तथानिदेशायोगाच । कल्पसूत्रज्ञानार्णवादिषु कला-
पूजाया आधारमण्डलस्थामृतेश्यादि्पूजमनस्य च विदोषाध्यं एव दिधिद्‌-
रोनेन बहुविसंवादापत्तेश्च । सामान्याष्यंस्थापन ईहङ्ाविस्तारस्य तन्ना-
न्तरेऽुपलम्भाञ्च । नच हेमादिपाच्रं सामान्यार््यै तन्ान्तरे न हर्यते,
दाङ्क एव तु प्रायेण विधीयत इति वाच्यम्‌ । तत्रापि हेमादीत्यादिप-
देन शङ्कस्यापि यहणसंभवेन मूयोविसंवादाभावात्‌ । एतेन यत्ाचां
घ्याख्यानं पञ्चभिः श्छोकेः सामान्वार्ध्यविधिस्तन्मध्य एव विधृते तु
पुनद्रव्य इत्यादिना विशेषाष्यविधिस्तथवाध्यमित्यनेन सामान्याष्यध-
मातिदेश इति । तत्पूवीपरविरोधान्नाऽदर्तव्यम्‌ । नचेह पञ्चभिरेव
म्टोकैर्विरोषाध्येविधिरस्त्विति वाच्यम्‌ । तयोरर्यपदव्यवहारस्य क्राप्य-
भावात्‌ । नचैवं सत्युत्तरयन्थे गुरुभ्य आत्मने च द्रध्यविनियोगो विधी-
यमानो द्रभ्यामावा्विरष्येतेति वाच्यम्‌ । विरोषार््यस्यैव तन्नापि कर.
णत्वात्‌। अत एव कल्पसूज्रम्‌-विशेषार्घ्यं विधाय तहिन्डुभिखिः शिरसि
गुरुपाहुकामिष्ाऽश््रं ज्वलति स्वाहेति तद्िन्दुमास्मनः इण्डलखिन्यां जहु-
यादेतद्‌ष्यशोधनमिति शिवमिति । प्रक्रेततन्तेऽपि किरोषार्ष्यविध्यव्य-
वाहितोत्तरमेष्र गुर्वादिप्जाकथनेन मृद्स्ति पाचं कुर्वितिवाक्ययोरिव
पूवंवाक्यो दितस्योत्तरवाक्योपात्ते. करणत्वभानात्‌ । यत्तु नव्यैस्तथा
सति देवीविनियोगा्वं स्वस्मै विनियोगादुच्छिष्टदोषः स्यादित्यत -
स्तयाः. पाच्सोराक्चेप इत्युक्तम्‌ । तन्न । पाचान्तरेण बिशेषाष्यांत्कि-
विजलयुद्धूत्य गर्गादिपूजने नोच्छिषटदोषम्रसक्तिस्तावन्मा्रस्येवाऽऽक्षे-
` पाते । भेरवाय निवेदनोत्तरभेव स्वस्मै विनियोगाच्च रागतःप्राप्तभक्षण
एव दोषग्रसक्त्या वैधे निषेधस्यापरवृत्ेश्च । अन्यथा पाड्ुकहविःरोषम-
क्षणादावपि न मांसमश्नीयादितिनिषेधातिकमदोषपरसक्त्यापत्या बहू
व्याकुली स्यात्‌ । एतेनासंस्कृतदव्येणेवाऽऽत्मपूजनं कार्यमिति केषां धि.
स्साहसमपास्तम्‌ । तस्मादृतत्तन्त्राञ्ुस्तारेण द्रयेरेव पायोः स्थापनमि-

३१४ वामकेभ्वरतन्तान्तर्भंतनित्याषोडशिकार्णवः- [८अ न विश्रामः]

टम्‌ । यत्त॒ कलकषस्थापनं पद्धतिकारेटिख्यते तदपि दक्षिणाभूर्तिसं-
हिताज्ञानार्णवकल्पसूजादिषु न हर्यते । अत एव केवल सान५२ॐ'-
जायामेव तत्स्थापनमिव्युपदिश न्ति वृद्धाः । नन्यास्तु-
अनेन चन्द्रं संपृज्य पूजार्हः सकलो मवेत्‌ ।
एवं संपुज्य सकलं भीविद्यां परितो यजेत्‌ ॥
चक्रमभ्यच्यं सकलं विधिवत्परमेश्वारि
इत्यादिज्ञानार्णवश्टोकेषु सवे सकलठपाठं प्रामादिकत्वेनाधिक्षिष्य
कलशपवस्यैव प्रामाणिकत्वात्कलश्स्थापनं तत्तन्वकारस्पेष्टमिति ज्केहेन
समथयन्ते ॥ ११२॥
अनेनैव विरोषाष्योदकेन गुखन्प्जयेदित्याह-
गुरुपादालिमापूज्य भेरवाय दहेत्पुनः ।
तदाज्ञापरेरितं तत्न गुरुपङ्ौौ मिवेदयेत्‌ ॥ ११३ ॥
तत्पा्रस्थं जलं पाचान्तरेण गृहीत्वा स्वशिरसि विभावतां परक्षि-
वादिस्वगुरुपर्यन्तपरम्परां पाहुकामन्बेण पाजान्तरोद्धताध्योदिकाक्ष-
तैरभ्य्य्यं स्वहदयस्थिताय कामेश्वराय कामेश्वरीसहिताय तज
च्वाऽऽज्ञां ग्रहीता दिव्यसिद्धमानवौघाख्यगुरुपङ्केजयं पुनः स्वशि
रसि पएजयेदित्यथंः । प्रा्चस्तु--विरोषाष्यंपाज्मेवाऽऽललाटमुद्धत्य
तज्लेन स्वरिरसि परशिवादिपरम्परामोवच्यं च संतर्प्य पुनर्भरवालम-
काय स्वगुरवे शिरस्येव समर्प्यं तस्य गुरोराज्ञया प्रत्यक्षगरुषङ्ञौ निवे-
द्येदिति व्याचक्षते । तदयुक्तम्‌ । यावत्यूजासमाप्त्वष्यंपाच्रचालनं न
क्षायंमिति तन्वसारोक्तमिषेधविरोधात्‌ । भत्यक्चगुरुपडः कादाचि
त्कत्वेन नित्यवच्छरवणविरोधाञ्च । भैरवपद्स्य गुरुपरत्वेन व्याख्याने
मानाभावाच् ॥ ११३ ॥

तदीयं शोषमादाय शिवाग्नौ विश्वतस्त्विषि ।
पाटुकां म्रलवि्यां च जपन्होमं समाचरेत्‌ ॥ ११४ ॥
महाप्रकाशे विश्वस्य संहारषमनोद्यते ।
मरीचिवृत्तीजहुयान्मनसा ुण्डलीमुखे ॥ ११५ ॥
अहंतेर्दतयेरिक्यमुन्मन्यां सुचि कल्पितम्‌ ।
मथनोदरेकसं मूतं वस्तुरूपं महाहविः ॥ ११६ ॥
हृत्वा हृत्वा स्वयं चेव सहजानन्द्‌ विथ >: ।
स्वप्रथाप्रसराकारं भीखक्रं पजयेत्सुधीः ॥ ११७ ॥

[८अ.विभरामः भ्रीमास्कररायोद्गीतसेतुबन्धास्यन्याख्यानसहितः। ३१५

गुरुसंबन्धिनं हविःशेषं गृहीत्वा गुरुपादुकामन्वं मूलविदं ष
जपन्विश्वतस्त्विषि सर्व॑तःपसृमरतेजस्के शेवा्ौ स्वात्माभिन्ने बह्म
जुह्यात्‌ ) कामाग्राविति पठेऽपि स्वसंविद्रूपः कामेश्वर एवाभिरिति
स्याख्येयम्‌ । स्वात्मानं वदह्वित्वेन विश्वं स्वमरीचित्वेन विभान्य जुहूया-
दित्यर्थः । अत्र जपक्नितिशतुप्रत्ययेन मन्त्योदोमसमानकाटिकत्वोक्त्यएः-
कियमाणानुवादितिव युक्ता युवा सुवासा इतिवन्नतु परवीरसीतिवत्करण~
मन्त्रत्वमि ते सूचितम्‌ । तेन मन्चरल्ट्तति वावय्पुनः पुनहंविःशेषं निःशे+.

स्येव नाऽऽवृत्तिरपि तु वेदिपरोक्षणमन्नस्येव सकरदेव मन्त्रयोः प्रयोगः ।
>मसंख्या तु हविःशेषस्य भिःदोषप्रतिप्र्तिपर्यन्तत्वादनियतेव । वस्तु-
तस्तु श्टोक्रयेण विधिच्रयम्‌ । तेनाभ्यासात्कममेद्‌ः । ततश्च समुचित-
मन्द्रयस्य विरावृत्तिसमकालं होमच्चयमेवेति ज्ञेयम्‌ । पाच्रहणिपर्द
वासनापूर्वकं द्वितीयहोममाह-महाप्रकाशश इति । प्रकाशः स्वात्माभि- -
न्नोऽभिरेव । तस्य महच्वं तु सर्वव्यापकत्वात्‌ । निरिन्धनदीप्तत्वादनि-
वाणत्वाच । तथाच तन्त्रातरे मन्टिङ्गम-
अन्त्भिरन्तरममिन्धनमेधमाने
मोहान्धकारपरिपम्थिनि संविदो ।
कर्सिमिथिद्दभ्रुतमरीविविकासमूमौ
विभ्वं जुहोमि वसुधादिश्िवावसानम्‌ ॥ इति ।
संहारो नाशो वमनं सुष्टिः । तयोः कृत्ययोस्त दिच्छासाध्यत्वादेव
काशस्य तदुद्यतत्वम्‌ । स्वेच्छयैव जगत्सर्वं॑निगिरत्युद्धिरत्यपीतिवच-
नात्‌ । तमधि कुण्डलिन्या मुखे विभाव्य पात्रं मनस्त्देन भावायेता
तद्ठीयमरीविरूपा वत्तय एव हविरिति विभाग्य जुहुयात्‌ । बदहि्ुख-
तया प्रसरन्तीर्वत्तीरन्तभुखीक्रत्य स्वात्मनि योजयेदिति भावः । तथाच
मन्तटिङ्क-
धर्माधर्मह विदीप्त आत्मानौ मनसा घुचा ।
सुषुम्णावत्मना नित्यमक्चवुत्तीयंहोम्यहम्‌ ॥ इति ।

मनसेति तुतीया तु सहाथं इति प्राश्चः। तत्पक्षे शद्धेमेनस्त्वेन

वासना कार्या । पटेन मनसा सार्धमिति वृद्धानामुक्तेरिति समथेनम्‌ ¦
प्रकारान्तरेण वासनापृवकं तुतीयां पृणाहुतिमाह-अरहता स्वात्मनिष्ठा ।

३१६ बामेकेश्वरतन्वान्तर्मेतनित्याषोडशिकाणांवः-[ <अ शविश्रामः]

इदंता विभ्वनिष्ठा । तयेरिक्यमस्त्व(मेका)धिकरणवृत्तित्वमिति मथनक्रि-
याविक्ेषणप्र्‌ 1 तयोः साभानाधिकरण्यमनाहार्यं यथा भासेत तथां
मथनस्व विभावनस्योदेकेणाऽऽवतेनेन संभूतं सम्यग्धन(गुद्‌भूत)वस्तु-
रूपं वास्तविक तत्वं रूप्यते विषयी कियते यस्मिस्तादुशमात्मनिर्विक-
ल्पकविज्ञानमेव महाहविरन्मन्यां पूर्वोक्तलक्षणायां सुचि कल्पितं
भावितं रिवाप्नौ जुहयादित्यनुषङ्खेण ताद्रशं ज्ञानमपि स्वात्मन्येव टीने `
कुयांदित्यर्थः । भूयते च बह्मबिन्दृपनिषदि-

धृतमिव पयसि निगूढं भूते भूते च वसति विज्ञानम्‌ ।

सततं मन्थयितव्यं मनसा मन्थानभूतेन ॥ इति ।

ईष्टशभावनानिष्कषश्च सूतगीतायाम॒क्तः
कु, अ क

दाख्लाचार्योपदेशेन तकः शाख्राुसारिभिः ॥

सवंसाक्षितयाऽऽत्मानं सम्यङ्निशित्य सुस्थिरः ।

स्वात्मनोऽन्यतया भातं समस्तमविशेषतः ॥

स्वात्ममाजतया बुद्ध्वा पुनः स्वात्मानमद्रयम्‌ ।

शुद्धं बह्येति निथित्य स्वयं स्वानुभवेन च ॥

निश्चयं च स्वचिन्मापरे विलाप्याविक्रियेऽद्रये ।

विलापनं च चिद्रूपं उद्ध्वा केवलरूपतः ॥

स्वयं तिष्ठेदयं साक्षा द्रह्यदित्मवरो मुनिः ।

ईहरीयं परा निष्ठा भरौती स्वाद्ुभवास्मिका ॥ इति ।

प्राश्चस्तु-अहंता प्रमा ) इदंता प्रमेयम्‌ । तयोरेक्यं प्रमाणम्‌ ! ताञेतय-
समरस्यरूपं वस्त्विति व्याख्यन्‌ 1 तदृक्षरानसुगुणत्वाचिन्त्यम्‌ । एवं माव-
नापर्वकाहुतिचयोत्तरं सहजोऽक्कचिम आनन्द एव विरहः शरीरं यस्य
ताहशः सन्‌, शुन्याकाराद्िसगान्तादित्यच वणितस्वरूपः छधीः समा-
हितचित्तः सन्नेव स्वप्रंथाप्रसराकारं स्वीयस्फुरत्ताठहरीप्रसारतेन . तवैव
वणितं श्रीचक्रं पूजयेत्‌ । स्वप्रथाप्रसराकारमिति विशेषणेन परापरपजा-
लक्षणं स्मारितम्‌ । तेन च पूर्वेतन्ोक्तां केवलामपरां पूजामपेक्षय '
` मध्यमपूजैव सर्वदा कतुमुवितेति ध्वनितम्‌ । उद्वैतपानगन्धविधुराया-
स्तद्भ्याससहितपजातोऽत्यन्तमपक्ृष्टतवात्‌ ॥ ११४ ॥ ११५ ॥ १९६ ॥
॥ ११५७ \
गणेशं दूतरीं चेव क्षेत्रेशं द्रूतिकां तथा ।
` बाह्यद्वारे यजेदेवि देवीश्च स्वास्तकादिकाः ॥ ११८ ५

[स्बग्वध्रामःप्रीमास्कररायोद्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। ३१७

गणेराक्षे्रपालयोदरैतरीदरूत्यौ क्रमेण रक्ती । एतन्मिश्वनद्रयं दारशा-
खयोरभ्यर्च्यं स्वस्तिकासरस्वतीभीदुर्गाभदकास्यादिका देन्यो बाद्यद्रारे
यष्टव्याः ॥ ११८ ॥ | |
ततश्चान्तक्चिकोणेऽपि गुरुप भिधा स्थिताम्‌ ।
तदन्तश्च महादेवीं तामावाद्य यजेत्पुनः ॥ ११९ ॥
चिकोणेऽप्यन्तर्बिन्दोः पश्चन्द्ागे पङ्किजयेणोपविष्ं दिव्यपिद्धमा-
नबोधासिकां भुमिषेदनागसंस्यां गुरुपद्कि यथासंप्रदायमिष्ा तदन्त.
्विन्दुचके तां प्रसिद्धां महदेवीमावाद्य पुनरुपचरेस्तामेव यजेत्‌ ॥ ११९॥

तामेव विरेषयञ्चपचाराणां वासनामाह-

महापदावनान्तस्थां कारणानन्दविग्रहाम्‌ ।
मद्ङ्ोपाभ्रयां देवीमिच्छाकामफलप्रवास्‌ ॥ १२०१
भवतीं सन्मयेरेव दैवे्ादिभिरर्चयेत्‌
महापद्मवनं सहघ्ारकमलं तदन्तस्थाम्‌ । कारणभूतो य आनन्दो
बिषयानन्दबिन्दुसंदोहमूल भूतो बह्यानन्द्‌ः । एतस्येवाऽऽनन्दस्यान्यानि
भूतानि मा्ामुपजीवन्तीति श्रुतेः । अथवा कारणे हेती जातः कारणः!
तत्र जात इत्यण्‌ \ स चासावानन्दश्च स एव विग्रहः स्वहूपं यस्या
महादेष्यास्ताम्‌ । महत्यै वा एतदेवतायै दखूपम्‌ । यन्मध्विति शरुतः ।
मदङ्ोपाथ्रयां परमशिवपर्यङकनिखयां त्वां तन्मथेरेवोपचारेरचंयेत्‌ ।
बह्यापणं बह्म हविरबह्यायो बह्यणा हुतमिति भगवद्रचनात्‌ ।
अर्पयेत्सह गन्धेन पूथिवीं छुयुमेन खम्‌
धूपेन वायुं दीपेन तेजोऽन्नेन रसं सुधाः ॥
इत्यादिवचतैरुप्चाराणां पश्चमूताटमकत्वेन सेप्रदायार्थप्रकरणे-
पश्चमूतमयं विश्वं तन्मयी त्वं सदाऽनधे ।
इत्युक्ततवेन चोपचाराणां देवीमयत्वमिति तु प्राश्चः । इच्छाकम

इच्छाविषयः । उपचारेषु पाद्यस्य भ्राथम्येऽपि नैवेदययस्येवाऽऽयत्वेन
ग्रहण "तु विशद्धेश्वरतन्बे- ।

उक्तेष्वेषूपचारेषु यक्किचिद्‌(्) लमयभे्य)दि ।
तक्कल्पनीय मनसा मृलबीजच्रयोपारे ।
पादुकां पूजयामीति भिधा पुष्पं विनिक्षिपेत्‌ 1

३१८ वामके्वरतन्वरान्त्गतनित्याषौडरिकार्णवः-[८अनविश्रामः]

इति वचनेन परत्यक्षोपचारासमवे मानसिकस्य विधानं नेवेथातिरि-
्तविषयमितिविशेषद्योतनार्थम्‌ । अत एवाऽऽहूर्नव्याः--बालातो ऽतिदे-
शासाप्तस्यापि नैवेद्यं षट्धरसोपेतभित्यादिना पुनर्धिधिस्तु मनःकल्पित-
रूपं वा विपुराये मिदेद्येदिति पद्धती विहितस्य विकल्पस्य निरासार्थ-
मिति । अथवा षष्ठीतस्पुरुषबहूवीद्योनवेद्यादिपदयोः दाब्दतः साखूप्यादे-
करोषः । वस्तुतस्तु नैवेद्यान्तेरचयेदित्येवार्थः । ब्युत्कमे तस्थैवाऽऽदि-
त्वात्‌ । दैवतान्तरोपास्तौ पष्यान्तपुजोत्तरमेवाऽऽबरणपुजाया विहि-
ताया इदहापवादार्थमित्थमुक्तिः । तेन कलत्पसुजैकवाक्यता संगच्छते ।
तत्न नेवेद्यान्त नामेव चतुःषषटेरुपचाराणामावरणार्चनादुर्वं विधानात्‌ ।
नैवदध्यमाद्यश्चेति द्रद्रसमास एव दाऽङगीकरणीयः ॥ १२०॥

चिकोणे तत्स्फुरत्तायाः परतिरिम्बा- तीः पुनः ॥ १२१ ॥

#

तत्तत्तिथिमयीर्नित्याः काम्यकर्माजुरूपिणीः ॥

अच्रा्च॑येदित्यनुषङ्गः। जिकोणे मध्यञ्यसे तत्तत्तिथ्यभिच्ना नित्याः
पजयेत्‌ । ज्ञानाणेवे तु उयस्बिन्दोर्मध्ये महाधिकोणान्तरं विभाव्य तत्र
पूजये दित्युक्त मिति न्याः । परं तु विभाव्य च महाञ्यघ्मित्यर्णववाक्ये
तश्नान्सरकंष्य. जयोरानुगुण्यायेकस्यैव भिकोणस्य महस्वेन विमावन-
माच्रसुष्यत इति व्याख्यातुं युक्तत्वान्नातीव नव्योक्तावेव विश्वसनीयम्‌ ।
तश्रा बु शिन्दावेव पूजनयुक्तम्‌ । चतुरघान्तराठे वा तत्पूजेति
त्वावरणान्ते वक्ष्यते । एतासां नामानि तु शाखारम्मे श्रठ एवोक्तानि ।
तन्मन्बोद्धारस्तु छल्पसूग्रे तन््रराजे वेकरूपः । ज्ञानाणंवादौ तु
विटक्षणः । तस्या देव्या या स्फुरत्ता तदास्मिका देवीपरतिभिम्बख्पा
ज्ञानेन देवीसमानवेषतया ध्यातव्या इत्युक्तं भवति । उक्तं च स्वत-
न््रतन्त्रे- |
नवावरणहाक्तानां ध्यानं देव्याः स्म भवेत्‌ ।
कामाङ्कयन््रादन्यत्र भूषावर्णायुधादिकम्‌ ॥
तत्समं परमेशानि चक्रस्थानामदोषतः ॥ इति ।
संहितायामपि-
अथवा रईमय, सवां देवीरूपेण दित्य. । इति
॥ तत्तत्तिथिमयीरिति तत्ततपदबहुवचनामभ्यामिद्भुक्तं मवति--आदौ
तत्तथिनित्यां संप्ज्य पश्चात्स्वास्तिथिनित्याः पजयेहिति । तकार.
क्तो ज्तानाण्वे-

[<्मणवि्रामः भी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । २१९

एतस्मिन्समये देवि तिथिनित्यां प्रपूजयेत्‌ ।
कामेश्वयाद्का नित्या विचिच्रान्ता महेश्वरि ॥
प्रतिपर्यीर्णमास्यन्तास्तिथिरूपाः प्रपुजयेत्‌ !
विमाग्यं च महाञ्यस्मयदक्षोत्तरक्रमात्‌ ॥

इत्यादिनि रेखात्रये पश्च पञ्च मध्ये षोडशीं च संकीर्त्य
प्रतिपत्तिधिमारभ्य पौणेमास्यन्तमदिजे ॥
एकेकां पूजयेभिर्त्यां महासीभाग्यमाप्रुयात्‌ ।
कृष्णपक्षे महेशानि पजयेत्तिथिमण्डटम्‌ ॥
विचि्ाया वरारोहे यावत्कामेभ्वरी भवेत्‌ ।
पूजनीया विलोमेन अन्यत्र परमेश्वरि ॥
कलाः षोड देवेशि यस्तु चन्द्रकलाः कमात्‌ 1
स सोमाग्यं महादेवि प्राप्रोति गुरुशासनात्‌ ५
कमेश्वयोविका नित्याः पूजयित्वा क्रमात्ततः
तिथिनित्यां तिधा दैवि प्रूजयेद्धाग्यहेतवे॥ . ..
पुनः श्रीजिपुरां नित्यां यजेत्सौभाग्यहेतवे ॥ इति ।

अचेतस्मिस्समय इत्यर्धेन तिथिमित्यार्चनस्यापरषो विधिः । समय
इति तु पाठप्राप्तक्रमानुवाद्‌ः । तिधथिनित्यामित्येकत्वस्योपादेयगतत्वेन
विवक्षितव्वादुपस्थितत्वाच्च तत्तत्तिथिनित्याया एकस्याः पूजनं कुया.
दित्यर्थः । ततः कमेभ्व्यीदिका हतिभ्टोकेन पश्चदश्ानामपि नित्यानां
पूजनान्तरं विभाव्य चेत्यादिना तद्पेक्ितेतिकर्तव्यतां च विधाय
विसे षोडशीं यजेदित्यनेन भिपुरसुन्दयां एव महानित्यायाः प्रूजना-
न्तरं विहितम्‌ । ततोऽस्थेव पूजनच्रयस्य विवरणायोत्तरो यन्थः। तच
प्रतिपत्तिथिमारमभ्येत्यनेनेकेकनित्यापुजायाः शुङ्खकृष्णपक्चमेदेन व्यवस्थि-
तक्रमविधानम्‌ । मन्त्रोद्धारमित्यान्यासादिषु कामेश्वयांदिकमस्यैव
कलप्तत्वेन तादुश्क्रमे चिजो(जा)[या इव तासां ष्युत्कमेऽपि जिपुरसु-
न्दर्यांशिच्रातः प्रागव्यवस्थानेनैव पूजनं तदपूजनमेव वा मा प्रसाङ्खीदतः
कलाः षोडशोत्यनेन पुनस्तत्कीतेनेन कमिभ्वयुत्तरं तत्पूजाप्रापणेन
हदढीकरंणम्‌ । एवं गुरुशासनादित्यन्तेन मन्थेन तिधिनित्याप्जनपकारो
` योऽयसुक्तः स नित्यः । पश्चदश नित्याः प्रथमञ्यस्रेखास्थितपश्चदश-
स्वरेषु पएजा(ज्या) विसृष्ये(सर्ग) षोडशीं मूठविद्ययाऽभ्यर््यं मध्य इति,
कल्पसूत्रे तु प्राथमिश्षयेकेकनित्यापूजा कृष्णपक्षे ब्युक्कमश्वेति इयमेव

६९० धामङेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्याषीडशिकार्णवः-[८अ गविश्रामः]

नास्तीति विश्लेषः ! ततः कामेश्वयादिका इति यन्थेन तु पजनत्रयोत्तरं
पुनरप्येकैकनित्याप्ूजनं भित्वसंस्याबिरशिष्टमेकर्विशतिमनुबूयादित्यादि
घत्कम्यं विधीयते । परं त न तन्चित्यस्य बाधकं पुनःक्ञब्देन काकाक्षि
न्यायेन प्रूवात्तरयोरन्वितेन सयुञ्चयस्य वाचनिकत्वात्‌ । एवं च टक्ष्मीका-
मश्वेपू्वक्तं एजनवयं कृत्वा तत्तत्तिथिनित्यां चिः संपूज्य निपुरख-
स्द्रीं प्रजयेदित्यथंः । ताडिदं दयोतयितुश्ुक्तं मटै काम्यकमानुरू-
पिणीरिति । स्वस्वकामनासद्सद्वागातुगुण्येन पूजयेदिति तदर्थः ।
फेविन्तु-िधापूजनादिकमपि नित्यमेवेव्याहूुः । एत्यक्षाभिपायेण
प्राश्चोऽपि काम्यक्मपदुं नित्यचक्रा्चनपरमेव । बहुरटकपदत्वेत सर्वै.
घामुपासकानामिच्छाविषयत्वा हिति व्याचक्षते 1 परे तु--तृतीयपूजनो-
त्तरं त{ त [त्िथिनित्यां सङरुदेव पजयेत्‌ \ प्रथमपजायां द्वितीयपूजायां च
द्विःपूजितखेन तेन सह चषिध्योक्िरनुवाद्‌ इति मन्यन्ते । अन्ये तु-
कामेश्वर्यादिका नित्या विचिचान्ता इत्याहिकं शुक्षप्रतिपदामिप्रायेणेवो-
क्तम्‌ । तदिदगुपलक्षणं तत्तत्तिथिनित्याप्राथम्यतव्पूर्वर्तिथिनित्याचार-
म्ययोः । ततश्च शुद्धे ` ह्ितीयायां मगमाहिन्यादिकमेश्वर्यन्ताः
पूज्याः । त्रतीयायां नित्यङ्किक्चाहिभगमालिन्यन्ता इत्यादिकः क्रमः ।
एवं कृष्णपक्षे दिषिघ्ाद्या इत्यादेरप्युपलक्षणत्वाचित्रादिकामेश्वयन्तां
ज्वालामालिन्यादिविबान्ताः सवेमङ्कलादिन्बालामादिन्यन्ता इत्याविः
कृष्णप्र ति पदादिषु करम इत्याहुः । नव्या अप्येतदनुमन्यन्ते । तादशव्या-
ख्यायां भ्ठ त उभय एव जानते । समूटकत्वे यथासंप्रदायं व्यवस्थेति
वष्टव्यम्‌ \॥ १२१ ॥
अथ चेलोक्यमोहनाषश्चिकरेषु प्रतिचक्रं यीगिन्यश्चक्रं ` चक्घेश्वरीं

` सिद्धिष्ुद्रा चेति पञ्चानां पदार्थानां प्रव॑तन्नोक्तपजाक्रमेण वासना
उपदिशति-

तच प्रकटयो गिन्यश्चक्रे चलोक्यमोहने ॥ १२२ ॥

मात्रुकास्थूलरूपलात्वगादिष्यापकततः

योगिन्यः प्रकटा ज्ञेयाः स्थूलविश्वपथात्मनि ॥ १२६३ ॥

तत्र नवावरणदेषीनां मध्ये, नित्यापजनोत्तरदेशे वा । चेटोक्यमोह-

-नचक्रस्य ग्येष्ठाशक्तिनिवषुत्तिशक्त्यादिरूपा वासनाः पृवमुक्तास्तत्र
एजनीया देवताः प्रकटयोभिन्य इत्युच्यन्ते ! [ता)स्वणिमाद्य्टकं (के)
(पकटत्वं ] परापरयन्त्यादिचतुर्बिधा मातका [तच या] स्थला वैखरीना -
मिका, अकचरटतपय[क्त्रभरूपा तद्रूपलारित्य्थः ।. तथाचोक्तं] शास्ना-

[वअ०विधामःभ्री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यष्याख्यानसहितः । ३२१

रम्भ एव द्वादृश्ञश्टोक्ष्यां बन्दे तामष्टवर्गोत्थमहासिद्भ्यषटकेश्वरीमिति ।
बाद्म्याद्यष्टकस्य प्रकटखूपतामाह-तवगादीति । वगञ्धांसमेदोस्थि-
मज्शुकाणि धातव इति सप्त धातवो वेद्ये प्रसिद्धाः । जजोनामको
धातुरषटम इति तु वेदभाष्ये । एतेषां चाभिमानिन्यो देवता बाहम्याद्याः
क्रमादष्टो । तासां च हारीरे स्थितिभ्रमध्यनितम्बनाभिहदयकण्ठास्यना-
साललाटादिस्थानावच्छेदनेति पाचां यन्थेषु प्रसिद्धम्‌ 1 ततश्च लिङ्गश-
रीराद्यपेक्षया त्वगादिषटितकश्रीरस्य स्थूलत्वात्तदीयदेवतानामपि प्रक-
ठत्वम्‌ । नन्वेवं सरि प्रािसिद्धिसर्वकामसिदष्योस्तन्बान्तरे प्रजनीयत्वे
नोक्तस्य मुद्रादशकस्य च कथं प्रकटत्वमिव्याशङ्य स्वातिगतं निव॑क्ति-
स्थूलेति । स्थितत्वाचेति रोषः ! विभ्वस्य षटरचिशत्त्वच मकस्य
या प्रथा स्थूला क्षितिरूपा तदात्मनि चक्रे भूगृहे स्थितत्वादपि प्रकटत्वमि-
त्यर्थः । एतेन यस्मुन्द्रीतापिन्यां श्रूयते साणिमाययष्टकं मवति समावष्टकं
भवति सप्रकटं मदतीति तत्मातिसिद्धयादेरुपटक्षणपरत्वेन - व्याख्येय-
मिति ध्वनितम्‌ ॥ १२२ ॥ १२३ ॥
अणिमादीनां ध्यानान्याह दशभिः-
अणिमाद्या महादेदि सिद्धयोऽष्टो व्यवस्थिताः ।
तास्तु रक्ततरा वर्णेवविराभयकरास्तथा ॥ १२४
धृतचिन्तामहारत्ना मनीषितफलप्रदाः ।
व्गा्टकाभेदाभिप्रायेण श्रताबषटत्वो क्तिरितिद्यो तनायाष्टाविव्युक्तम्‌ ।
घराभयेति । पाङ्ञाङ्कशौ वामदक्षयोदैधतीरिति तु सन्त्रमहोदधौ ।
चिन्तामहारत्नं चिन्तामणिनामकं रत्नम्‌ । तच्छिरसा दधती ॥ १२४ ॥
बाहृम्याद्या अपि तत्रैव यष्टव्याः कमश्चः पिये ॥ १२५॥
बह्याणी पीतवर्णां च चतुः शोभिता मुखैः ।
वरदाभयहस्ता च कुण्डिकाक्षटसत्करा ॥ १२६ ॥
ततैव द्वितीयवीथ्यां द्वितीयरेखायां वा । कुण्डिका कमण्डलु
अक्षोऽक्षमाला ॥ १२.५॥ १२६ ॥
माहेश्वरी श्वेतवणां धिनेच्रा द्युटधारिणी ।
कपाटमेणं परर दधाना पाणिभिः प्रिये ॥ १२७ ५.
एणं हरिणम्‌ ॥ १२७ ॥
कोमारी पीतबणां च शक्तितोभरधारिणी ।
वरदाभयहस्ता च ध्यातव्या त्वसुरेश्वरि ॥ १२८ ॥

कि

३२२ वामकेश्वरतन्तरान्तगेतनित्याषोड हिकाणंवः-[८अ ° विश्रामः]

शक्तिः सेन्तीति महाराष्रूमाषया प्रसिद्धमायुधम । तोमरो लोड इति
प्रसिद्धः खलूरिकायां विद्यमानः ॥ १२८ ॥
वैष्णवी श्यामवणी च राङ्खचक्रगद्ाव्जकान्‌ ।
हस्तपद्ेश्च बिभ्राणा भूषिता दिव्यभूषणैः ॥ १२९ ॥
चक्रं सखद्शनास्यं सहघ्ारम्र्‌ । गदा भाषया गदा, इति प्रसिद्धा \
अब्जकः पद्यः । वा पुंसि पद्मं नलिनमित्यादिक्रोरे बा पुसीत्यस्य पुष्क-
राम्भारुहाणे चत्यन्तमन्वयात्पटेङ्खता ॥ १२९ ॥
वाराही इ्यामलच्छाया पोतिवक्चसमुञ्ञ्यला ।
हलं च मुसलं खड्गं खेटकं दधती अजेः ॥ १३० ॥
पोत्री वराहः । वराहः सूकरो घुषिः कोलः पोजी किरिः किरिरि
त्यमरः ! हठं लाङ्टम्‌ । खेटकं चमं ॥ १३२० ॥
दन््री तु श्यामटच्छाया वज्ोत्पलटसत्करा ।
इन्द्राणी श्याभदेन्द्रमीटमणिवर्णा छाया कान्तिर्यस्याः सा ॥
चाञुण्डा कृष्णवणां च शुलै डमरुकं तथा ॥ १३१ ॥
खङ्गं वेताटकं चेव दधाना दक्षिणेजेः
नागसखेरक्रघण्टाश्च दधानाऽन्येः कपाटकम्‌ ॥ १३२ ॥
वेतालो भूतपिश्ञाचाधिपतिर्दैवताविशेषः । नागः सर्पः! अन्यै-
वाभेः ॥ १३१ ॥ १६२ ॥
मह{लक्ष्मीस्तु पीताभा पद्ये दर्पणमेव च ।
मातुटुङ्गफलं चेव दधाना परमेश्वरि ॥ १३२ ॥
पशमे फमलद्यम्‌ । मातुुङ्को वीजपुरः ॥ १३३ ॥
एवं ध्यात्वा यजेदेताश्क्रेरीं चिपुरां ततः ।
कर्मन्दियाणां वैमलयात्करद्युद्धिकरी स्पृता ॥ १३४ ॥
करञ्ाद्धिमवा सिद्धिरणिमा चात्र संस्थिता ।

एता अणिमादिमहालष्षस्यन्ताः \ िपुराख्या चेलोक्यमोहनचकेश्वसी
तस्यास्तद्धिद्यायाश्च करञ्ुद्धिकरीति नाम निव॑क्ति-कर्मद्धियाणामिति।
करयोः कर्मन्धियाविशेषरूपस्वात्करपदं कर्भन्दियसामान्योपलटश्चकम्‌ ।
तेषां वैमल्यं नाम तत्कृतदुस्तक्षाटन तत्कतुत्वं प्रवत्तिनेमेत्ताक्रत्य
तत्पदं प्रवतत इत्यथः । प्रतिचक्रमेकेका सिद्धिस्तत्तचक्षेश्यमेर्देन विभा-
व्येव पूजनीयत्याह-करश्ुद्धिमवेति । नवमचक्रे योनिमुद्रा पजनीचेति

.[<अ०विघ्रामः श्री मास्कररायोन्नी तसेतुबन्धास्यन्याख्यान सहितः । ३२३

मूलकरतैवाये वक्ष्यते । तेन ज्ञापकेना्न चकारात्सर्वसंक्षोभिणीमवाऽपि
प्ज्येत्यथां वर्णनीयः ॥ १२४ ॥

अथ द्वितीयावरणवासनामाह-

घोडरशस्पन्दसदोहचमत्करतिमयीः कलाः ॥ १६५ ॥
प्राणादिषोडशानां च प्राणानां प्राणनास्मिकाः।
बीजभूतस्वरात्मताकलनाट्रीजरूपगःः ॥ १२६ ॥
अन्तरङ्गतया गुप्तयोगिन्यः संस्थिता मताः ।
कामाक्षंणरूपाद्याः सृषिप्राधान्यतः पिये ॥ १३७ ॥
सर्वाशापूरकाख्ये तु चक्रे वामेन पूजयेत्‌
पाशाङ्कराधरा एता रक्ता रक्ताम्बरावृताः ॥ १३८ ॥
प्राणश्ुद्धिमयी सिद्धिटंधिमा भोक्तुरात्मनः
जिपुरेशी च चक्रेशी पज्या सवापचारकैः ॥ १३९ ४

पोडश्संख्या ये स्पन्दाः स्पन्दनश्चीटाः प्राणाः प्राणापानादृयः
पश्चैकादशेन्धियाणीत्येवं षोडश 1 एतेषां मध्ये वायुचलनमेव स्पन्दनम्‌ ।
इन्द्रियेषु स्वस्वविषयाभिमुख्यमेव स्पन्दनम्‌ । एते सर्वेऽपि प्राणपद्वा-
च्यत्वात्स्पन्दाः । पाणमनत्करामन्तं सवै प्राणा अन्रत्कामन्तीति श्तौ
परथमप्राणपदस्य प्राणादिवृ्तिपश्चकपरत्वेन द्वितीयपाणपदस्येकादशेन्दि
यपरत्वेन च भगवत्पादभष्यकारव्याख्यातव्वात्‌ । सप्त गतेविशेषित-
त्वाचेत्युत्तरमीमां सदवै तीयाधिकरणे तथा निणयाच्च । एतेषां षोडशपा-
णानां संदोह एक्मीकरणमेव चमत्क्रतिः 1 अनवरतस्पन्दनस्वभावानामे-
कच्च स्तम्भनस्यासाध्यत्वेन चमत्काराधायकत्वात्‌ 1 सम्यग्दोहः प्रपूरण-
मिति व्युत्पच्या स्वालमेकतानताशूपा परिपूतिरेव चमत्कारस्तदाधापि-
कास्तदभिन्ना वा तन्मयीः । अमुमेवार्थं विवृणोति-प्राणादीति । षोड-
ङपाणानां प्राणनं जीवने तदासिकाः । तेषां स्वात्मेकतानतापरित्यागेन
विषयान्स्््टष्ड्््टः व मरणरूपत्वात्‌ 1 उक्ते च क्रमोद्ये--

स्थेय॑मेव चमत्कारो विना विषयसंगतिम्‌ । इति ॥

प्र्स्तु--पञ्च मूतानि दृशेन्दियाणे मनश्वेति षोडश्च स्पन्दास्त-
त्वानि संदोहः सग्रह इति पर्वाधं व्याख्याय प्राणादयो स एमादय-
श्चेति दक वायवोऽन्ये षड्कवायवस्त्वागमान्तरे प॒ग्या एवं ।
इत्युत्तरार्धं व्याचक्षते । बीजभूता अनुस्वारे; सहिताः । तर्त्मा

३२४ वामकेश्वरतन््रान्तर्गतनित्याषोडरशिकार्णवः-[८अ ° विश्रामः]

रेण वर्णानां बीजत्वाभावात्‌ । तादहशस्वरात्मताया आकलनेनं बीज-
रूपं सटिबीजतवं गच्छन्तीति तथा त्वगादिधात्वरेक्षयाऽन्तरङ्त्ादगु
पतया संस्थिता गुत्तयोमिन्य इति मताः कामाकषिण्याद्याः कलाः
सवाश्ापूरकचक्रे पूजयेत्‌ । इतिशब्दाध्याहारे योगिनीशब्दे न द्विती-
यापेक्षा । द्वितीयां प्रथमाविमक्तिरिति तु प्राश्चः। एताः सुशिबीजमा-
वापन्नत्वेन वामाशक्तिप्रधानत्वाद्रामेन स्वायाद्यप्रादकषिण्येनेव पूजयेत्‌ ।
वाममार्गेणेति व्याख्यानं त्वायहमाचम्‌ । एतास्पं ध्यानमाह-पारोति ।
आव्मेद्धियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुमनी षिण इतिश्वव्युक्तलक्षणस्य संघाता-
तमकस्य मोक्तुरात्मनो ये षोडक प्राणास्तच्छुद्धयभिन्ना लिमा सिद्धि-
खिपुरेशी, चकारात्सवविद्राविणीमुद्रा च पज्येत्यर्थः॥ १३५ ॥ १३६ ॥
१२७ ॥ १३८ ॥ १३९ ॥
तुतीयावरणवासनामाह-

प्रकरूत्यष्टकरूपस्थाः कवगाद्यष्टव गंगाः 1

अनङ्गकुखुमायाश्च स्वसक्षोभकारके ॥ १४० ॥

चक्रे चात्यन्तरङ्गत्वादेता गुप्ततरा मताः ।

पाराङ्कशधनुबांणकरा रक्ताः समचेयेत्‌ \ १४१ ॥

तत्तदाकारनबुद्भ्याल्मोग्यभोक्तुमंहीशितुः ¦

पिण्डादिपद्‌ विभ्रान्तिसौन्दर्यगुणसेयुता ॥ १४२ ॥

चक्रेश्वरी बुद्धि शुष्धिरूपा च परमेश्वरी ।

महिमासिद्धिरूपा च पज्या सर्वोपचारकैः ॥ १४३ ॥

साख्यतन्ते हि पश्चर्विशतिरतच्चानि गणितानि-प्रकरतिर्महानहं-

कारः पश्च तन्मात्राणि पञ्च भूतानि दशेद्दियाणि मनः पुरुषश्चेति ¦
तेषामादयया सवेषां भरक्रतिनं कस्यापि विकारः । द्वितीयाद्याः सतत तु
स्वपूवेपूवघां विकाराः स्वोत्तरोत्तरेषां पकरुतयश्च । नवमायाः षोडश तु
स्वपूवविकारा एव \ न कस्यापि प्रक्रूतयः ! पश्चर्विशस्त न कस्यापि
विकारो न कस्यापि प्रकरतिश्वेति वस्तुस्थितिः ! तदेतदुक्तमार्यकष्णेन
सास्यसत्त्याम-

मूलप तिरविकरतिमंहदायाः प्रकृति विकरतयः सप्त ।*

धोडशकस्तुं विकारो न प्रकरतिनं विकरूतिः पुरुषः ॥ इति !
एतेषु पाथमिकं तच्वा्टकं भ्रक्रतिरूपत्वालक्रत्य्टकपदेनेह गद्यते \
स्पष्टमन्यत्‌ । चिपुरसुन्द्यांख्य चक्रेभ्वसीवासनामाह- तत्तदिति । घटः

[<्म्वित्रामः थी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यग्याख्यानसहितः। ३२५

पटाद्याकारबुद्धिरूपं यद्भोग्यं तस्य मोक्ताऽत एव महीरिता भूपति
रिव तस्य पिण्डादिपदेषु मूलाधारानाहताज्ञासहस्रास्येषु चलुषं स्थानेषु
या प्रत्येकं विश्रान्तिः संसारकद्ध्वाटनजन्यभ्रमनिवृत्िपूर्वकसहजान-
न्दावािः सेव सोन्दुर्यास्यो गुणस्तेन संयुता तत्मदात्री । तदुक्तं च-

पिण्डे मुक्ता पद्‌ मुक्ता रूपे भुक्ताः षडानन ।
रूपातीते तु ये मुक्तास्ते मुक्ता नात्र संरायः ॥ इति ।

हेदक्षी या बुद्धि्युद्धिकतंभरा तत्र प्रेतियोगसबोक्तसत्ययाहितव-
लक्षणा तद्रूपा परमेश्वरी चिपुरख॒न्दसीना्नी चक्केश्वरी तद्रूपेव महि.
मासिद्धिश्चवकारात्सर्वाकर्षिणीमुद्ा च पुज्येत्यर्थः ॥ १४० ॥ १५४१ ॥
१४२ ॥ १४३ ॥

च तुथावरणवासनामाह-

व्रादशमान्थिभेदेन सयु्टसितसं विद्‌! ।
विसरगान्तदशावेशाच्छाक्तानुभवपूवंकम्‌ ॥ १४४ ॥
उन्मेषशक्तेपरसरोरिच्छाशक्तिप्रधानकेः।
तथेवाङुलसंघट्ख्पेर्व्ण चतुष्टये; ॥ १४५ ॥
वेद्योष्मरूपसाघर्णेमिभेच्छाभा वितैरपि ।
कुटशक्तिंसमावकशष्पवर्णंद्रयान्वितैः ॥ १४६ ॥
शा कतः सारमयत्वेन प्रसृतत्वान्महेश्वरि ।
संप्रदायक्रमायाताश्वक्रे सौभाग्यदायके \ १४७ ॥
ष्याकरणतन्े चतदशाक्चरोऽयं परणकरेणाण्प्रत्याहारः । स एव
मन््रतन्त्रे मूतलिपिमन्त इत्युच्यते । तथाच तदुद्धारः

पश्च ह्वस्वाः संधिवणा व्योमवाय्वथिकंधराः । इति ।

छं च धरा चेति विरहः । एते च वर्णां वैखरीरूपतेन भासमान!
अपि मध्यमाखूपा एषेति संप्रदायः । चतुदेशारचक्रस्थाश्चतुदंश देव-
तास्तु भूतटिपिवर्णाभिमानिशक्तिकदम्बतः पस॒ताः । वर्णास्तु मूला-
धारस्थङ्लङ्कण्डछिन्याः षट्‌ चक्रभेदेनाङटलिङ्कन योगा्िगत्व(च्छ)-
द्मतायुभवद्शायामेव सर्वेऽपि प्रथिणोव्यन्नाः । तच्ाकुलालिङ्गादृकारः \
-इच्छाशक्तेरिकारः ) तदुन्मेषशक्तेरुकारः । इच्छोन्मेषमिभरितायाः कुण्ड-
छिन्या ककारलकारौ । अङकुलस्य तादशद्चुण्डलिन्याः; सं घदुनादेकार
ओकारश्च \ ताभ्यामङुटस्य पुनः संघटरादेकार ओकारश्च । एवमन्येषां

३२६ वामकेश्वरतन्न्रान्तगेतनित्याषोड!रेकाणवः- <अ रविध्नामः|

वणीनायुत्पत्तिः परापश्चाशिकास्तोमाग्यञ्ुधोदयाद्षु वणिताऽनुसं-
धेया । तदिदमाह--द्वादृशेति । प्रतिचक्रमध ऊर्ध्व चेतिद्धौ द्रौ अन्थी।
तेषां मेदनेनोर्ध्वं लसितायाः संविदः छुण्डलिन्याः, विसर्भः षोडश
स्वरस्तदन्तस्य षोडशान्तस्य बह्यरन्धस्य दशायां य अवेशस्तस्माजा-
यमानो यः राक्तानां कोटिकानामनुभवस्तव्पूर्वकं यथा भवति तथोत-
नेश्वतुदकाभिर्वर्णेरुपलक्षितायाः शक्तेः शक्तिसमशटिरूपकुण्डलिन्याः सार.
मयत्वेन निष्कषरूपेण प्रसृतत्वादेता देबताः संपद्ाययोगिन्य इत्युच्यन्ते ।
दह शार्थस्य संप्रदायक्रमायातत्वादिति योजना । तान्वर्णानाह-उन्मे-
षेति द्वाभ्याम्‌ । एतेषां तुतीयाबहूुववनान्तानां पदानां चतुर्दशभिरिति
विशेष्यमध्याहर्यम्‌ । वेयोष्मषपसाधर्णेरिव्येव वा विशेष्यम्‌ । उन्मे-
घशक्तितः प्रसरो यस्योकारस्य तद्दधि; ! अशेजयच्‌ । टच्छाङक्तिः
प्रधानोपजीव्या यस्येकारस्य तद्रद्धिः । अङकलस्यार्थाप्पर्वाक्ताभ्यां
भाविभ्यां च यः संघ्स्तद्रूपं वणानां चतुषटयमेतद्रूपं येषु तैः । तदूपै-
रित्यस्य योग्यतया संध्यक्षरेष्वेवाऽऽधथिकी विशेषणता । प्राश्चस्तु-
अङ्कटेन संघ इति व्याख्याय वण चतुष्ठे तस्य विशेषणत्वं मन्यमाना
अप्यकुटपदेनाकारमपि स्वातन्येणोद्धरन्ति । तददुर्धटम्‌ ! षिशेषण-
व्वेनान्वितस्य स्वातच्छ्यायोगात््‌ । तथात्वे चतुष्टयेरित्यस्य पिरोधात्‌ \
तस्य चतु्भिरिव्येव भवतां व्याख्यानात्‌ ! देयायाः संदिद्रूपाया बह्धि-
कुण्डलिन्या ऊष्मरूप उष्णस्परशरूपो यो वर्णो रेफः । रेफाधिकारे
भीकण्ठ ऊष्मा हदयमिति नान्द्नार्कोशाद्र्‌ । तस्योष्मणः सादिरिति
विशेषणम्‌ । षिशेष्यविशेषणमावे कामचारान्न पूर्वनिपातः ! स्वस्याऽऽ-
दिना यकारेण सहित इव्यर्थः । वेद्योष्मरूपः सादिरर्णो येषु तैः ।
यकारसहितरेफबद्धिरिति यावत्‌ । अथवा वैद्योष्मणो रूपं स्वद्पं
येषु तेः । आदिसहितैश्च तेरर्णैश्चेति विग्रहः । पराश्चस्तु-वेयस्य
षटूचिरातच्वात्मनः संकस्परूपा ऊष्माणः दाषसहास्तदन्यतमङूपो
यः सादिः सकार आदिर्यस्य स हकारः स पुनरादियंयोस्तौ यका-
ररेफो, व्योमादिभूतपश्चकवर्णेषु तथो्हैकारात्परत्वात । तेन हयर-
जिभिर्वर्णेरित्यर्थः । द्वितीयस्याऽऽदिशब्दस्याध्याहार इति व्याचख्युः \
तन्मन्दम्‌ । अध्याहूतेनाऽऽदिाब्दैन सह श्रुतस्य सादिशाब्दस्य ˆ समा-
सायोगात्‌ 1 समासे सत्यप्यन्यपदार्थयोर्यकाररेएयोरेव सक्ियान्वयिव्वेन
समस्यमानसादिपदा्थस्य हकारस्य दक्ियान्दयालाभाञ्च । मिश्ररूपये-
च्छया मावितावृकारलृकारौ तद्द्वि; । इटेत्यङटस्याप्युपलक्षणम्‌ \

८भ०विघ्रामः|भ्रीमास्कररायोद्धीतयेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः ! ३२७

समावेशोत्याधिकरणे घजन्तम्‌ 1 इुलशक्तेश्च समावेशो च तत्स्वरूपे ये
वर्णद्रये । अकारहकारखूपवणंयुगलवकाररकारषूपवर्णंयुगले ताभ्यां
युगलामभ्यामन्वितैः । अङ्कुटङुण्डलिन्यकाररूपा, तत्समावेशस्थानं सह-
सररस्येन्दुमण्डलमगुतमयं बकाररूपम्‌ । कुलङ्कण्डठिनी हकाररूपा,
तत्समावेशस्थानं मूलाधारं पाथिवमण्डलं टकाररूपम्‌ । एवं चतुभिर-
न्वितेरिति यावत्‌ । प्राश्चस्तु-ङलशक्त्योः समवेश्चाविति तव्पुरुषमङ्गी-
कत्य वकारलकारद्रयमाचयुद्धरन्ति । तन्न । अकारहकारयोरलामेन
न्युनत्वापत्तेः । त्वदुक्त द्धारयोरसंमवस्योक्तत्वात्‌ ॥ १४४ ॥ १४५ ॥
॥ १४६ ॥ १४७ ॥

मिरन्तरप्रथारूपसोमाग्यबटयोगतः ।

अन्वथसंजके देवि अणिमासदृशीः शुभाः ॥ १४८ ॥

सर्वसक्षोभिणीपृवां देहाक्षादिदिश्यद्धिदाः।

देशित्विद्धिरपि च प्रोक्तरूपपुरत्ये ॥ १४९ ॥

योगादिद्घेशमेदेन सिद्धा तिपुरवासिनी ।

एताः संपूजयेहैवि सर्वाः सर्वोपचारकैः ॥ १५० ॥

निरन्तरप्रथा मेदाषिषयकन्ञानं तद्रूपमेव सौमाग्यं तदेव बलं तद्वि-.

घयको सोगोऽवयवशशक्िस्तस्याः सच्वादन्वर्थके योगरूढपद्वाच्ये
सौ माग्थदवायकाख्ये चकते स्थिताः सर्वसंक्षोभिण्याद्या देवताः । तासां
ध्यानमाह-अणिमेति । वरामयकराधिन्तामणिधरा इत्यथः । द्पं-
णपाशवामकराः पानपाचाङ्कशदक्षकरा इति तु बृहत्तन्ते । ता देह-
स्येन्दियाणां स्वगादिधातरनां च विशोधिकास्तद्पेवेशित्वसिद्धिः ।
चकारात्स्ववककरीयुव्रा चिपुरवासिन्याख्या चक्रेश्वरी चेव्येताः पूज-
येत्‌ । चिपुरवासिनीपदं निर्वक्ति-पोक्तेति । तच तवोक्तं यत्पुरत्रयं प्रमा-
त॒पभरमाणप्रमेयरूपं धिपुटीत्वेन प्रसिद्धं त द्विषयको - योगः संबन्धः । स च
प्रमाजादिभिदेन व्यवस्थितः । आदिपदेन भेदभानम्‌ । तेन यः दशः ।
भेदज्ञानस्य मयजनकताया य एतस्मिन्चुद्रमन्तरं छुरुतेऽथ तस्य मयं
भवति द्वितीयद् भयं मवतीत्यादिश्ुतिसिद्धल्वात्‌ । योग एवाऽऽदिद्धेशः
प्रथमदुःखमिति केचित्‌ । तस्य भेदेन नाकेन सिद्धा व्युत्पन्ननामा ।
तेन वासिनीरब्दः का्ठतक्चषणसाधनवासीशब्दवच्छेदनाथक इत्युक्तम्‌
॥ १४८ 1 १४९ ५ १५० ध

३२८ वामकेश्वरतन्त्रान्तर्गतनित्यापोडरिकाणेवः-[८भभविभ्रषःु

पञथ्चमावरणवासनामाह-
सनातनानां नादानां नवरन्धास्थितात्मनाम्‌ ।
महासामान्यरूपेण व्यावृत्तध्वनिरूपिणा ॥ १५१ ॥
अस्थिरस्थिरेधानां छयाखूपेद॑शाणकेः ।
कुलकोटिकयोगिन्यः सर्वेसिद्धेपदायक्राः ॥ १५२ ॥
श्येता वराभयकराः श्वताभरणभूषिताः ।
स्वप्रथामननज्ाणयोगादन्वथंसंज्ञके ॥ १५३ ॥
स्वसि द्धिप्रदाद्यास्तु चक्रे स्वाथंशायके ।
लोकत्रयसम्द्धरीनां हेतुलाचक्रनायिका ॥ १५४ ॥
धि पुराभ्रीमंहेशानि मन्नश्द्धिमवा पुनः ।
वरितव्वसिद्धिराख्याता एताः सर्वाः समचयेत्‌ ॥ १५५॥

अघ आरभ्यो्वं प्रसूतायां सुषुम्णायां दक्ञ पवांणि तेषां मध्ये नवा-

घकाद्ास्त एव रन्धपदेनो च्यन्ते । ताहशदशस्थानान्यभिव्याप्य याव-
ष्छरीरपातं जायमानो नादानुसंधानाम्यास्पाटवेन श्रूयमाणो नादो
मध्यमा बागित्युच्यते । स एकोऽपि नादस्तत्तत्स्थानावाच्छन्नः सन्दश-
मिर्नामाभिरभिठप्यते-अविक्रतः शून्यः स्पशो नादो ध्वनिर्बिन्दुः शक्ति-
बीजमक्षरमारब्धश्चेति । एवं दृह्धा विभक्तो यो ध्वनिस्तद्रूपिणा महा-
सामान्यख्पेण विभाजकोपाधिदृश्कन्यापकेन सवांनुगतमध्यमात्वेन
धर्मणोपलक्षिता इत्यर्थः । मध्यमास्वरूपा इति यावत्‌ । वेद्या विषयाः
पञ्च मतानि तानि कार्यकारणमेदेन द्विविधानि तेषु कार्याण्यस्थि-
राणि मिथ्यालात्‌ । कारणानि स्थिराणि सत्यात्‌ । वाचारम्भर्ण
विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यमिति श्रतेः । तानि च कायांणि
स्थूलभूतानि व्योमादीनि कारणानि भूतसृक्ष्माणि शब्दादीनि पश्च
पश्च तेषां छायारूपैः प्रकाश ख्यदैशार्णकेः कव गंचवर्गोमयात्मकेर्दश्भि-
वर्णेरुपलकषिताः । तदिदमुक्तं चक्रसंकेत एव-

भूततन्माजद्राकभकाशालम्बनत्वतः ।

दिदक्षारस्फुरदरपं कोधीश्ादिदश्ाणंकम्‌ }। इति \

एतेतनैतसाचां व्याख्यानम्‌ ) अस्थिरवेद्यानि क्मँन्धियगोचरा षच
नादीनि, स्थिरवेद्यानि ज्ञनेन्दियगोचराः शब्दादीनि, तत्पतिषिम्ब-
रुवेषटवर्गतवर्गोभययोगे सर्वेषां वर्णानां स्थितिरूपता तद्भावे तदभाव
इत्यथ (?)मात्रकान्यासत्रैविध्यविदां स्पष्टत्वात्‌ \ कुलं चिपुरी कोटिक

, [<अ ग्विघ्रामः[ श्री मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः । ३२९

धिद्रपात्मा 1 तयोरभेद्‌ एव योगस्तद्रत्यः । इुलमिन्दियाणि कौटिका
विषया योगः कार्यकारणभाव इति तु प्राश्चः। आसां ध्यानमाह-
श्वेता इति । स्वस्यैव प्रथा सर्वात्मत्वेन भरसरः । तस्य मननं युक्तिभिर-
नुचिन्तनं [त देव॒ ाणं(ण)रूपव्वात्सवपुरुषार्थामक(कं) तद्ातुत्व-
रूपादययोगादवयवशक्तेः सच्वादन्वथंसक्ञके सर्वाथंदायकचक्रे स्थिताः
सवेसिद्धिप्रदाद्या दृश देवताः ! चिपुराश्रीपद्मपि भिभुवनसगद्धिकार
णवाचकत्वादन्वर्थमित्याह-छोकत्येति । लोकजयशब्दोऽपि चिपुदी-
पर पएवेत्यन्ये । वशित्वसिद्धेर्गासनामाह-मन्बश्ुद्धीति । उक्तमनन-
जाणरूपदु द्धिजन्येत्य्थः । उपलक्षणमेतदुन्मादिनी मुद्रायाः ॥ १५१ ॥
॥ १५२ ॥ १५३ ॥ १५४ ॥ १५५ ॥

वषठविरणवास्नामह-

ऊर््वाधोमुखया दैवि कुण्डटिन्या प्रकाशिताः !

कुटेच्छया बहि्भावात्कादिवणेप्रथामयीः ॥ १५६ ॥

निगर्भयोनिनीवाच्याः स्वरूपावेकशषरूपके ।

सवेरक्षाकरे चक्रे सवावेश्करे पराः ॥ १५७ ॥

सर्वज्ञायाः स्थिताश्वेता हस्तपुस्ताक्षमालिकाः

मात्मानप्रमेयाणां पुराणां परिपोषिणी ॥ १५८ ॥

विपुरामालिनी ख्याता चक्षशी सवमोहिनी ।

विदार् क्तिषिश्द्धि च सिद्धि प्राकाग्यसंज्तिताम्‌ ॥१५९॥

एताः सर्वोपचारेण पूजयेद्देवताः क्रमात्‌ ।

कुण्डलिन्या ऊध्वयो( रध्वाधो )यातायातदृकशाययुत्पन्नाः स्व॑ज्ञा-

दिदेव्यः! अत एव निगमपद्वाच्याः ! नितरां गर्भ स्थितत्वात्‌ । नन्वी-
दृक्षरहस्यस्थठे समुत्पन्नाः कथं प्रकटा जाता इत्यत आह-कुटेच्छ-
येति । कुटस्य चिपुटचा निमाणेच्छया ताः शक्तयो बहिरागता । अत
एव वैखरीख्पकादिविणमय्यो जाताः! अनर कादिशब्दौ यथाश्रुतः कव-
गचवर्मरूपवणदक्लकपर इति प्राश्चः । चक्रसंकेताविरोधाय मकारादिद्‌-
हाकपर इत्यपि द्विष्टं व्याख्यातुं युक्तम्‌ कारिः कालीति रसिस्त इति
तन्नराजे मतद्रयकतंतेन शक्तिद्रयस्य परसिद्धव्वादिह कारिशब्दः शक्ति
परो मतकत्त्वलक्षणया कालीपरो वा । शक्तेशब्दस्तु प्र(म)कारपरत्वेन
श्क्त्यादिनिवपर्यन्तेति श्टोके व्यास्यात एव । मः काटी क्रुशितः कालो

क नि

महाकालो थमो रविरिति कोशात्कालीशब्दोऽपि मकार एष, ककार

३६० वामकेभ्वरतन््रान्त्गतनित्यापोडशिकार्णवः-[८अ °विधरामः]

एव वा काल्यादिशब्दैकदेशः ककारात्तु प्रभञ्न इत्यत्र कामकलाश-
डदैकदेशावत्‌ । नच मन्वस्रे चक्रसकेते ठकारादय उक्ताः । पजासंकेते
त्ण्परवयाहारी(र)गाश्चतुर्वश्च वर्णां उक्ता इति परस्परविरोधः कथं
न परिहत इति बाच्यम्‌ । तत्न परिहारस्यासंभवेन विकल्पस्यैव
न्पभस्ज्‌ ॥ संभवत्यविरोधेऽटदाषदुष्टविकल्पस्यायुक्तत्वात्‌ । स्वं निजं
रूपं ब्रह्य तस्याऽभ्वेशोऽनावृतत्वेन मानम्‌ । भूतोऽहमित्याकारक-
भानं एव भूतावेश इतिव्यवहारद्री0)करम्‌ । अत एव सर्वरक्षा-
करमापरकं चक्रम्‌ । सर्वत्मित्वषिषयकावरणभङ्कस्येव रक्षापदाथत्वांत्‌ ।
हस्तयोः पुस्तकमक्षमटा च थासां ताइति तु सवज्ञादीनां ध्यान
मक्तग्र । सप्तमीविशेषणे बहुवीहािति हस्तपद्स्य पूर्धनिपातः ।
चिपुरमालिनीपदे मल मह धारण इति धातुतो गिष्पन्नोऽपि माटिनी-
दाब्दः पोषणाथकः । धातूनामनेकाथत्वादित्यारयेन नि्वक्ति-माञति।
भिपुरापदे दीर्घस्तु चछन्दोव्याकरणयोर्धिरोधे छन्वो बटीय इतिपरि-
माषानुसारात्‌ । विदया्ि(ल्मि)कामाः (याः) शक्तेः पश्चदश्या विशे.
घण छदि स्तदीय(0)वत्फएलदागरसामर्थ्याधानम्‌ । तदासिका प्राकाम्य
सिद्धिः । प्राकाप्यपदं च व्याख्याते बद्धेः-
द्रवः संघातकठिनः स्थलः सुक्ष्म टषुगंरः

केन, कनि, [

भ्यक्तोऽव्यक्ततरश्चापि प्राकाम्य ते देभृतिषु ॥ हाते ।
चकारान्महाङ्कशायुद्रां च प्रजयेत्‌ ॥ १५६ ॥ १५७ ॥ १५८ ॥ १५९॥
सप्तमावरणवासनामाह-

निरुद्धवायुसंघडस्फ़रितयन्थिमूटतः ॥ १६० ॥

हू दयान्तरस वित्तिद्यूल्यपुयंष्टकात्मना ।

बीजरूपस्वरकलास्पृष्टवगानुसारतः ॥ १६१ ॥

रहस्ययो गिनीदेषि संसारदलनोञ्ज्ले ।

सर्वरोगहरे चक्रे संस्थिता वीरवन्दिते ॥ १६२ ॥

वशिन्याद्या रक्तवणां वरदाभयमुदिताः ।

पुस्तकं जपमाछां च दधानाः सिद्धयोगिनीः ॥ १६३ ॥

द्ध बिधाविश्ुद्धि च भक्तिसिद्धि महेश्वरि ।

हेश्वरीं चिपुरासिद्धि एजयद्धिन्डुतपणेः ॥ १६४ ॥
प्राणापानयोनिरोषेनान्यतरस्मिन्चन्यतरस्य संघटोऽपने जहति प्राणं

प्राणेऽषानं तथा पर इति गीतावचने प्रसिद्धेः । तेन स्फुरितौ कार्यो-

[<अण्विषामः भरी मार्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यव्याख्यानसहितः। ३६१

न्मुखतयोच्छनों मन्थी ऊर्ध्वाधः स्थितयन्धिद्रयं यस्य तादुरान्मलाधार-
चक्रादुत्पन्ना इति शेषः । हदयान्तरे संवित्तिज्ञानं यस्य तत्‌ । मनसेव
शेयं न तु चक्षुरादिबाद्येन्धियगम्यमिति यावत्‌! अत एव शल्यमिव
सक्ष्मतममित्यथः । इदृशं पुर्यष्टकं

क्मद्धियाणि खल पश्च तथा पराणि
बुद्धी न्धियाणि मनञआ्िचतुष्टयं च ।
प्राणादिपञ्चकमथो वियदादिकं च
कामश्च कमं च तमः पुनरषट मीयुः ॥
इतिश्टोके परिगणितस्थूठपरयष्टकसमानजातीयम्‌ । तदात्मना स्वरूपे-
णोपलषक्षिताः । बीजरूपा बिन्डुविशिष्टाः स्वरकला अकारादिस्वरषो-
डशकम्‌ । [ताभिः स्प्ष्टाश्चते वर्गाश्च कचटतपयशाख्याः । एवम्टानां
सबिन्दुकानां वगाणामनुसारतस्त[द्‌ [नन्धरोचारिताः । सक्ष्मत्वादेव
रहस्ययोगिनीपदवाच्या वरिन्यायाः संसारात्मकरोगहारके चक्षि
संस्थिताः । ईश्वरीं रोगहरणसमर्था चक्केश्वरीम्‌ । अहतेदृतयोरेक्यबुद्धि
छद्धविया तस्या अपि विश्युद्धिशिन्मातरे विलापनरूपा यया तां भुक्ति
सिद्ध चकारात्वेचरीमदां च पएजयेत्‌ । वीरवन्दिति इति सप्तमीवा
संबुद्धिवां । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १६० ॥ १६१ ॥ १६२ ॥ १६३ ॥ १६४ ॥

अषटटमावरणवास्नामाह-

दाक्तित्रयास्मिका देवि विद्धामप्रसराः शिवाः ।
सेवतताश्चिकलारूपाः परमातिरहस्यकाः ॥ १६५. ॥
पणप्रणस्वरूपायाः सद्धहतुः सुरश्वार ।
सव॑सिद्धिमया(परदा)ख्ये तु चक्षि वायुधभूषिते ॥ १६६ ॥
स्थिताः कामेश्वरीपूर्वाश्चतस्रः पीठदेवताः

आयुधा अपि रक्ताभाः सा(स्वा)युधोज्ज्वलमस्तकाः॥१६७
वरदाभयहस्ताश्च पज्या ध्यात्रुफलप्रदाः ।

स्वदीयाश्च मदीयाश्च पुञ्ीवक््यविधायिनः ॥ १६८ ॥
त्वगसद्मां समदो स्थिमजना्णान्ताः सुरेश्वरि ।
द्वितीयस्वरसंयुक्ता एते बाणास्त्वदीयकाः ॥ १६९ ॥
वामादीनां पुराणां तु जननी चिपुराम्बिका \
परस्वातन्छयरूपत्वादिच्छासिद्धिर्महेश्वारे ॥ १७० ॥
एताः सर्वोपचारेण पूजयेन्न वरानने ।

३६२ वामके्वरतन्त्रान्तमैतनित्वाषोडशिकार्णवः-[८अ° विध्रामः

निकोणवासनावसरे तिच्रस्तिच्लः राक्तयो या वणतास्तदासिकाः
कामेन्वयदियस्तिस्रो देवताश्चैतन्यमरीचिप्रसरखूपत्वादेव परमा उत्क
हाश्च ता अतिरहस्यखूपाश्च, संवर्तः प्रटयः कल्पस्तत्कारिकाथिज्वाला-
तुलया ध्यातव्याः । पूर्णंपू्णेतिवीप्सयाऽत्यन्तपूणतोच्यते । ताशी
सिद्धिजविन्युक्तिस्तां प्रति तिः सयुदिता हेतुः । अत एव तद्ाधारच-
रस्य सर्वसिद्धि प्रदसंज्ञा । आयुधानां पार्थक्येनाऽऽवरणान्तरत्वशङ्ाम-
पकुर्वन्नाह-आयुधेति । पीठेति । कामरूपपूर्ण गिरिजालधरपीठटादययधि-
छाय इत्यर्थः । अष्टचक्रा नवद्वारेति श्रुतौ बिन्दुचकस्य चिकोणचक्र
प्वान्त्मांवमभिपरेत्य चक्राष्टकत्वक्रथनमिति ध्वननाय प्रधानदेवतया
सह चतस इत्युक्तम्‌ । तिच इत्येव त॒ तदथं इति तु प्राञ्चः । आयुधा
अपीत्य वा चतस्र इत्यस्यान्वयः । आयुधशक्तयश्चतद्योऽपि स्वस्वायुधं
हस्ताभ्यां शिरसि धृत्वा स्थिताः! जआयुधशब्दादाचारा्थं क्षिवन्ताद्‌ प्रत्य-
यादितिद्यू्ेणाकारः प्रत्ययस्ततष्टाप्‌ । पुलिङ्गर्छान्दसोऽयं शब्द इति तु
प्राञ्चः । वस्तुतस्तु अष्टमावरणेऽपि ओडयानपी ठाधिष्ठाची प्रधानदेव-
ताऽपि प्रजनीयेतिद्योतनाय चतघ्रः पीटठदेवता इत्युक्तम्‌ । तथाच कल्पसू.
घरम्‌--तिकोणे वाक्नामशक्तिसमस्तपर्वाः कामेश्वरी वजेश्वरी भगमालिनी
महादेष्यो बिन्दौ चतुथी तिश्णामास्राममेदाय मूठदेन्याः पूजा कामे-
श्वर्यादिचतुर्थीं नित्यानां षोडन्ची योगिनीचक्रदेवीनां नवमी बिन्दुच-
स्था चेत्येकेव न तच्च मन्ञदेवतामेदः कायस्तन्महाहेव्या एव चतुषु
स्थानेषु विशेषाचैनमावतैत इति । त्वदीयाः पुवश्यं मदीयाः स्रीवरयं
विदधते । खीहशब्दस्य पर्वमप्रयोगादेव न समासान्तप्रत्ययः । देवीबा-
णबीजान्युद्धरति-- त्वगिति । तग्यकारः । यकाराधिकारे त्वग्बाी
व्यापको वायुरिति कोशात्‌ । असृक्‌, रेफः । रो रक्तः कोधनो रेफ इति
कोशात्‌ । मसिं छकारः । तदधिकारे पिनाकी मांससंज्ञक इति
कोशात्‌ । मेदो वकारः ! वो मेदो वरुणः सुक्ष्म इति कोशात्‌ ।
अस्थिमजार्णवोरन्तश्चरमः शुक्रवर्णः सकारः पञ्चम इत्यर्थः । शषसा-
धिकारेषु सोख्यनामा कुमारोऽस्थि, खभीरूप्मा वषो मन्ना, दक्षपादो
भगुः शक्रमिति कोशेभ्यः । द्वितीयस्वरसखि पुराचक्रश्वरी मन्ते द्वितीयो
वर्णः मातुकाकमे चेदिन्दुसंयुक्ता इति रोषः । आयुधान्तररीजोद्धारस्तु
चतु्थपटल एव कृतः । वामाज्येष्ठारीग्य एव पुरच्रयं तद्म्िका चक्रे-
भ्वरी \ अत्यन्तं स्वातन्डयमेवेच्छासिद्धिः । तुशब्दाद्वीजमुद्राऽपि ॥ १६५१
॥ १६६ ॥ १६५७ ॥ १६८ ॥ १६९ ॥ १७०.॥.

1

[<्अन्विघरामःभीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यान सहितः । २६१

नवमावरणवासनामाह-
सवानन्दमये देवि परबह्ात्मके परे ॥ १५७१ ॥
चक्रे संवित्तिरूपा च महाचिपुरखुन्द्री ।
स्वेराचारेण संपूज्या त्वर्हतदंतयोः समा ॥ १५७२ ॥
महाकामकलाखूपः पीठविद्यादिसिद्धिदा ॥ .
महामुद्रामयी देवी पूज्खा पञ्चदक्ञासिका ॥ १५७६ ॥
तत्ततिथिमयी नित्या नवमी भेरवी परा ।
प्रतिचक्रं हरु मुद्रास्तु चक्रसंकेतचो दिताः ॥ १७४ ॥

सवानन्दमयनामकं बिन्दुचक्रं परबह्मरूपमेव । तच सा परापररह-
स्ययोगिन्यपि संवित्तिख्पेव । परं तु न ॒वृत्यात्मकन्ञानखूपा । कि तु
सर्ववृत्तिष्वदुगता वृक्तेवृत्तिपागमावस्य वृत्तिष्वंसस्य च साक्षिणी वृ्योः
संधो चानुभूयमानेति ध्वनयन्नाह-अहंतेति । वेदकविषयिणी वृत्तिः
रहता । वेयदिषपिणी विदंता । | |

यज्ज्ञानमहमो ज्ञानं यजञ्ज्ञानमिदमस्तथा । |

तयोरपि च यज्जानं [तज्ज्ञानं] षिद्धि मे वपुः! इतिपररिवोक्तेः । .

स्वैराचारेण कमकाण्डोक्तनिबैन्धनि्ुक्तेनाऽऽचारेण, परशिवनिषठ-
महास्वातन्ेयानुमरेवं चेत्यथः । अगणनं कस्यापीति कल्पसूजात्‌ ।
महाकामकटाखूपर्दं ठु भगुक्छम्‌ । पीठविधादिसिद्धिः पातिसिद्धिः।
कामरूपादिपीटाधिपत्यवाग्भवादिवियादिरि(धिप)त्यकामेश्वर्यादिदेवता-
त्कत्वपापिरूपत्वात्‌ । महाघुद्रा योनिमुद्रा । कुटार्णवे पराप्रासाद्‌-
प्रकरणस्थे वनमालं नभोमुद्रा महामुद्रामनुक्रमादितिवचने महामुद्रा
पद्स्यान्तःप्रवेशिताङ्यु्ठसं हताश लि परत्वेन साप्रदायिके्याख्यानेऽप्यत्र
प्राचीनिर्योनिमुद्रापरत्वेन व्याख्यानात्‌ । पञ्चदश्ामिका, अक्षरपश्च-
दुशास्िका कामेभ्वयादितिथिनित्यारूपा वा । जायते वर्धत इत्यादि.
कागामिद्ञापश्चकरूपा वा । अस्तीतिदृक्ञायाः स्वाभादिकत्वादनुक्तिः ।
तत्तत्तिथिमयी प्रतिपदादितिधिस्वखूपा । नित्या समदनामककटाख्पा 1:
` अनवमीति च्छेदेन स्वत्तमा । नवमीति च्डेदेन नवचक्रेश्वरीणां मध्ये
चरमा । मेरवी सर्वेषामपि भयंकरी । भीषाऽस्माद्वातः पवत इत्यादि.
` श्रुतेः । परा परयन्त्या दिज्ियातीता । पज्येत्यन्वयः । नवसु चक्रेषु पूज.
नीयववेनोक्तानां मुद्रादेवीनां वासनारतु चक्रसंकेत एव कथिता इत्यथः
॥ १७१ ॥ १७२ ॥ १७३ ॥ १५७४ ॥

` ३३४ ` षामकेश्वरतन्त्रान्तगतनित्यापोडशिका्णवः-[ <अ °विध्रागः

नित्यङ्किन्नादिकाश्वेव काम्यकमानुसारतः
चतुरघान्तराठे वा चिकोणे वा यजेत्सुधीः ॥ १७५ ॥

निव्यद्किन्ना ततीया तिथिनिव्या। आदिना मेरुण्डादिपरिय्रहः । चका-
शात्कामेश्वरीभगमालिनीवजेश्वरीणाम्‌ । तासामेव भिकोणे पजाप्रक-
रणो निर्दिष्टत्वात्‌ । प्ततश्च या - तिथिनित्याप्रंजा पूर्वमुक्ता तस्या यथा
प्रधानदेवतायाः प्राथमिकपजोत्तरमवसरस्तथा द्वितीयवारपरजोत्तरं कालो
ऽपि वैकल्पिक इति योतनपेह पुनस्तत्कीतनम्‌ । करश्याद्ध पुनश्चेवेत्या-
दाविव पुनरादिशब्दाभावान्न नदिः पूजनं नित्यानां तत्तद्‌ द्धिःपाठस्य
करमदरे विध्याथकस्वेनोपक्षीणत्वादनन्यपरपुनःश्रवणरूपाभ्यासस्यामावान्न
कर्मभेदः ।, पाश्चस्तु- कमिश्वरीमगमािन्योः पूर्वं पजितत्वाद्व-
शिष्टानां अयोदशनित्यानामेषेवं पाथक्येन पूजान्तरमित्याहुः । तन्न । वञ-
श्वर्यां अपि प्रूजितत्वेन द्वादकशषानामेव पजापत्तेः । कामेश्वयांद्तरियस्य नमि-
क्येऽपि मन्तमेदेन देवतामेदस्यावश्यं भावाच । तृतीयचकेश्वर्यालिपुरसु-
न्द्रीनामधेयकूतेऽपि मन्यवेलक्षण्येन मृलदेवताया मेदस्यैव सिद्धान्त-
सिद्धत्वात्‌ \ अव एर्वे कद्पसूते तन्महादेभ्या एव चतुषुं स्थानेषु विरे.
पाचनमावतत इच्युक्त न पश्चस्विति। न च तिथिनित्यात्मककषामेश्वर्या-
दीनां तन्नभेद्‌न मन्जमेद्द्रेनेऽपि कथं न भेद इति वाच्यम्‌। अवैकल्पि-
कमन्त्रभेदस्येव देवतामेद्व्याप्यत्वात्‌ । तयोमन्वयोः श्ावान्तरन्यायेन
विकल्पितत्वात्‌ । एतेन कमेभ्वर्यादिन्नयस्य तिथिनित्यातो ध्यानमेदोऽपि
संगच्छते 1 काम्यकर्मानुसारत इति तु पूर्वमेव व्याख्यातम्‌ । प्राश्चस्तु-
तत्रस्य काभ्यकर्मपदृं नित्यकर्मपरत्वेन व्याचक्षाणा इहत्यं तु बर्यादि
कामनानुदूपवर्णध्यानयपुष्पादिभिरिति स्याचक्चते । तंत वैषम्यं त एव
जानते । चतुरघ्रान्तराटे चत॒रच्रेखाद्रयमध्यवीथ्यां, साणिमादयष्टकं
समत्र्टकं मवतीति श्रुती प्रथमपटले प्ूजाप्रकरणे चरमपटले वासनाप्र
करणे च रेखाद्रयपक्षस्यैव!ऽऽभितवेन वीथ्यन्तराभावेन विनिगमना.
विरहस्यानाशङ्क्यत्वाठ्‌ । एकरेखापक्षरेखाचयपक्षयोरप्येकत कुप्तन्या-
येनकपुरोडाशशायां बहुपुरोडाश्ायामिव चान्तराटनिर्णयस्य संभवात्‌ ।
मृगृहषोडरारयोमध्यपरत्वेनान्तराटपदं प्राचो व्याख्यन्‌ । तन्मन्दम्‌ ।
षोडशारस्यानुपात्तत्रात्‌ । वस्ततस्त॒-चकररेखनार्थपरिगदीतयिहस्त-
भूम बिन्दुपरमूतिवृत्तत्रयान्तठेखनोत्तरमभितः फिविदूनाधिकेकादशा-
इन्लात्मकों भूभागोऽवशिष्यते । तस्मिन्नेकरेखात्मकभ्रपुरपष्ये सा रेखा
परिगहीतमभूमेरन्तभागे लेख्या ¦ अन्यथा तावतः परियहस्य वेयर््यापत्तेः

{<अग्विध्राम भरी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः ।! ३३५

ततश्चानेकरेखापक्षे रेखे तत्तदन्तरेव ठेख्ये संपद्येते न बहिः \ अत एष
पर्यन्तरखापिक्रमेणेव प्रथमहितीषादिव्यवहारश्चकरन्यासे संगच्छते ।
तथाच प्रकरतेऽन्तरालपदेन प्रथमोपास्थततवादादयरेखान्तभांगे परामृष्टे
सत्येकरेखात्मक मूगहाभिप्रायेण प्राचां व्यास्याऽपि साध्व्येवेति ध्येयम्‌ ॥
॥ १५७५ ॥
न्धेपितेटिगनाशिअ धपेराराध्य.देवताः ।
चक्रपजां विधायेत्थं ङुलदीपं निवेदयेत्‌ ॥ १७६ ॥
अन्तर्बहिभांसमानं स्वप्रकाशोज्ज्वलं परिये । `
पुष्पाञ्जलिं ततः कृता जपं कुयात्समाहितः ॥ १४७७ ॥
षट्सप्ततितमश्छोकस्य प्रथमश्चरणो व्याद्ुलाक्षरः । तज्ालिः प्रथमः
स्पष्टमन्यत्‌ । शदध्या हेत गहीत्वा प्रथमपटलेऽस्मदुक्तरीत्या तपेये
दित्यर्थः । अ[] गन्धपदस्य बहूुवचनान्तत्वाद्रव्यविशेषपरता । स
चोपचारे करणतात्ततीयान्तत्वेन निर्दिष्ट; । ते[न| च तत्करणोपचारस्येव
निखूढलटक्षणयोपस्थित्या तदाद्यत्कर्षविधिः ! नचेवं सति नैवेद्यादि
रर्चयेदित्यावरणप्राक्षालिकविधीर्न(धो नै) वेद्यान्तपदस्य वेयथ्यापत्तिः !
तालवत्तान्तै ¢) रित्येव वक्तृबुचितत्वादिति वाच्यम्‌ । वैय्यापत्येव
गन्धाद्युपचाराणामावरणार्चनात्पूवैपरमेदेन द्विःसमपणस्य कल्पनात्‌ ।
अत एव ज्ञानार्णव आवरणेम्बः पूवं स्मयते-
उपचारः षोडशभिः संप्ञ्य परदेवताम्‌ ॥ इति ।
आवरणानन्तरमपि पुनः स्मयते-
उपचारैः समभ्यर्च्य गन्धपुष्पाक्षताहिभिः ए इति ।
धूरिति तु पूर्ववदेव धपाद्युपचाराणां सयुखितोत्कषबो धनाथम्‌ ।
तेनाऽऽवरणोत्तरं गन्धादिकान्वा पुनः समधयेद्‌ धूपादिकानेव वेत्यथः।
तथा चाऽऽ्वरणान्ते कल्पसूत्र र्ववद्धूपदीपसुद्रातपंणनेवेद्यादि द््वेति।
अब्ाऽऽदिपदेन ताम्बलादेश्चतुःषष्टिबहिभूतस्य पारयहः 1 चक्रप्रूनापद्‌-
चाच्यमेतावदेवेति ध्वनयंस्तदुत्तराङ्खं विधत्ते-चक्रेति । प्रज्वाठितङुलब्र-
ध्यात्मको दीपः कुलदीपः 1 कुलद्व्यमाच्रकरणकत्वस्य समासावगतनै-
रक्ष्यस्य रथ॑तरसामेति वेदे?) उदकाशना इति लोकेऽपि क्लछप्तत्वात्‌ \
तद्रासनां विधत्ते--अन्तबंहिरिति । तथाच मन्बलिङ्गम्‌-
अन्तस्तेजो बहिस्तेज एकीकरत्यामितप्रमो ।
(ोिधा दीपं निवेदयेत्‌ ॥ इति ।

६२६ वामकेभ्वरतन्धान्त्गतनित्यापोडशिकार्णवः-[८अ०विश्रा१ः]

इत्थमितिपदेन चक्रपूजाप्रकरणसमािष्वननाजपस्य तत्करणे पाठा-
भावज्ञापनेन पृष्पाञ्जछि ततः कृत्वेति तु केवले कालाथं एव संयोगो
नाङ्गाङ्किमाव इति ध्वन द्वारा जपस्य प्राधान्यमित्यपि सूचितम्‌ । अत
एव जपेतिकर्तव्यतासमाप्तौ रएलसंयोगोऽपि स्मर्यते-

एवं चिन्तस्मानस्य जपकाले तु पार्वति।
सिद्धयः सकलास्तर्ण सिध्यन्ति वव्मसादतः ॥ इति ।

यत्त॒ तदनन्तरं पुनरि पएजाङ्कानां परामर्शो न जपस्य (तत्‌)संदशन्तः-
पातेन तदङ्कत्वमप्यस्तीतियोतनैकफलक्म्‌ । तेनार्चनामावे स्वतन््रस्यापि
जपस्याचंनकरणे तदृङ्त्वमिति एलितोऽथः । तेन वहिरन्तस्थमुभयम-
वेश्टिसवव दितिकशाण्डिल्यसू्नोक्छन्यायेन जपस्य द्विविधः प्रयोग इति
सिद्धम्‌ ॥ १७६ ॥ १७७॥

निगदादिमेदेन जपते विध्यं पश्चमे यस्य प्रतिपादितम्‌ 1 तेषु मिगदो-
पां्चजपावपेक्ष्य मानसस्येवोत्तमतायास्तत्रैव प्रतिपादनात्तदितिकर्तव्य-
तामेव विस्तरेणोपदिरति-

कूटत्रये महादेवि कुण्डटीभितयेऽपि च ।

चक्राणां पूर्वपूर्वेषां नादरूपेण योजनम्‌ ॥ १५८ ॥

तेषु प्ाणाथिमायार्णकलाषिन्दरर्धचन्द्रकाः ।
रोधिनीनादनादान्ताः शक्ति्व्यापिकयाऽन्विता ॥ १५९ ॥
समना चोन्मना चेति द्वादशान्ते स्थिताः परिये ।
मूटकुण्डटिनीरूपे मध्यमे च ततः पुनः ॥ १८० ॥
सृष्टयुन्मुखे च विश्वस्य स्थितिरूपे महेश्वरे ।

केवलं नादरूपेण उत्तरोत्तरयोजनम्‌ ॥ ९८१ ॥
राबलाकारके दैवि तुतीये द्ादक्ली कला ।

आद्यं सहस्रारं विषनामकं मूलाधारं स्वाधिष्ठानं मणिपूरमनाहरतं
विशुद्धि ठम्बिकायं भ्रूमध्यं चेति नवसु स्थानेषु जलोक्यमोहनादिसर्वान-
न्दमयान्तानि नव चक्राणि क्रमेण वतेन्त इति तु चक्रसंकेत सकल भावना.
कथनावसरे प्रतिपादितम्‌ । तेषु वरीणि त्रीणि चक्राण्डकेकं कूटमिव्येवंरीत्या
नवचक्राणां कूटत्रयस्य चामेदात्तत्तस्स्थानेष्वेव तत्त्कूदं विमावनीयम्‌ ।
ततश्चाङ्लट चक्रस्य मूटमारभ्य मूलमाधारस्यायरपयन्तमूध्वोर्ध्वं ककारायक्ष-
रपञ्छकं भपुरषोडशदटाष्टदलैर्यथाभागमभिन्नं वदहिसमानवर्णं विभाव्यम्‌ ।

%

{८अण्वेत्रामःभीभास्कररायोख्री तसेतुबन्धास्यन्याख्यानसहितः ! ३९३७

तदये हि या बदिङ्ण्डटिनी तिष्ठति तस्याश्च वाग्मवीयहृद्ेखान्त्य-
कामकलायाश्चामेदृश्विन्स्यः । तयोरेकस्थानपातित्वात्र्‌ । एतद्य बिन्द्र-
धचन्दादिसृष्ष्माक्षरनवकं तु केबलनादृरूपत्वाकामराजकूटान्तर्गताक्षर-
घर्‌कशरीरघटकनादेन सहाभिन्नं विभावयेत्‌ । कामराजाक्षराणि तु
स्वाधिष्ठानमूलमारभ्यानाहतायपयन्तभू्वोर्ध्व षचतुर्दशास्वाहिर्दक्षारान्त-
दशारेयंथामागमभिन्नानि सूयस्मानवणानिं प्रथमकूटीयवहिव्णनादश-
बछितारि विभावनीयानि! हृदृषाये हि या सूर्यकण्डलिनी तिष्ठति
तस्याश्च कामराजकूटीयहृहेास्थकामकलायाश्चामेदं चिन्तयेत्‌ । तयो-
रप्येकस्थानपातित्वात्‌ । तदीयबिन्द्रादिनवकं तु पथवदुत्तरकूरशरीरथट -
कनादैन सहाभिन्नं चिन्तनीयम्‌! ततः शक्तिङ्दाश्षसयण चत्वारि शश्ञि-
समानवर्णानि पूर्वपूवतरक्दीयस्षुयेवहिवणनाडाभ्यां शबष्टिततराणि
विद्युद्धिमूढमारभ्य भूमध्यायान्तमूर्ध्वोध्वमष्टकोणतिकोाणङिन्डुचक्तियं
थाभागमभिन्नानि वचिन्तनीयानि । आज्ञाय हि या स्मक्ण्डठिनी
तिष्ठति तस्याश्च शक्तिश्टीर्हडेखास्थकामकलायाश्वेकस्थाननिपाति-
त्वादृभेदृमनुसंद्ध्यात्‌ । एतर्दीयिन्द्रादिनिदकं तु पाथक्येन ललाटमध्य-
प्रदेशमारभ्योपयुपरि नवसु स्थानेषु सकलमिष्कलभावनोक्तपरकारेण
समाहिततयाभनुसद धीतेति समुदायार्थः । प्रथमद्वितीयकूटयोः सुशिस्थि-
तिरूपतवेन तत्रोत्तरोत्तरसंहाररूपस्य गिन्द्रादिनबक स्यापह्वस्तुतीयक्ष्‌-
टस्य संहाररूपत्वेन तच्र तस्थ स्पष्टं विभावन मिति रहस्यम्‌ । अशक्चरार्थो
यथा-कूटत्रये वाग्भवादिदीजत्ये, छण्डलीतधितये वत्तचरमेकारे ।
हकाराधिकारे वैष्णवी वेन्दवी जिद्येति कोशात्‌ 1! अन्न जिद्यपदस्य
कुण्डलिनीपयांयमानोपलक्षणलात्‌। वचदीकारघटकहाधकलापरं कुण्ड-
लीपद्षिति तु पाश्चः ! चक्राणां अेलोक््यमोहनादीनां एवपूर्व
पाघ्र्‌ । सृ्शिस्थितिलयानाख्यास्स्त्वि(ख्यानां व्वि)ति शेषः । नादरू-
पेण योजनं तत्तत्ूर्टायनादतादाल्स्यं चिचक्नगतम्‌ । प्राथमिकचक्रचयं
सृशिचक्रनामकं वाग्भवकटसबन्धिनादाभिन्नमित्यादिर्थः ! चकपद्मेव
चाऽऽवुच्या मूलाधारहृदयाज्ञास्थिति(त)कुण्डएिनीवाचकम्‌ । बहुव-
चनाक्त पिशठन्यायेन घव्वलामः । एताश्च कुण्डलस्य आधारादिष्वेव
सन्तीति स्वच्छन्दतन्त्रे--
तत्राऽऽधारं च हद्विन्दुस्थानं च परिकीतितम्‌ \ इति ।

अच बिन्दुस्थानपदं श्रमध्यपरमिति तर प्राचीभैरेव व्याख्यातम्‌ ।

यद्यपि गरहन्यासप्रकरणे किन्दुस्थाने सुषासूनिमितिश्टोकस्थवेन्डस्थान-

३३८ वामकेश्वरतन््रान्त्मतमित्याषोडशिकार्णवः-[<अशविश्रामः] .

पदस्य टलाटमध्यपरत्वेन तैरेव व्याख्यातत्वादिहापि तथेव व्याख्यातुं
युक्तम्‌ । प्रत्युत ठठाटमध्य एव सोमकुण्डछिन्या अङ्खोकारे तुतीयकूटा-
न्त्यंसपराधंकलायां अपि तन्मते ततैव विभाव्यत्येन सामानाधिकरण्या-
दुमेद्विभावनानुगुण्यात््‌ । तथाऽपि प्रथमद्वितीयकूटान्त्यसपराधेकल-
योस्तन्मते स्वाधिष्ठानविश्चुदध्योरापतन्त्योराधारहदयस्थाभ्यां कुण्डलि-
नीभ्यां सह वैयपिकरण्यस्यावर्यभावद्कांशेन सामानाधिकरण्यलामोऽ-
प्यप्रयोजक इति तेषामाङ्यः । तत्तश्च चक्राणां कुण्डलिनीनां कुण्डली-
वितथे योजनमित्यन्वयः । कुण्डटलीचितय इत्येकेनैव पदेन हाधंकलानां
कुण्डलिनीनां च परामराद्भेदविमावनलाम इति प्राः ।
नच--दीपाकारोऽघंमा्रश्च ललाटे वृत्त इष्यते ।
इतिव चनाहलारस्यैव बिन्दुस्थानतवं युक्तमिति वाच्यम्‌ । भरूमध्यस्यो-
क्तरीत्या बिन्दुचकरस्थानत्ेन चन्दनेन शाक्तानां भ्रूमध्ये बिन्दुरिष्यत
इति तिककिधिना च तस्यापि रिन्दुस्थानत्वात्‌ । तेषु कूटानां मध्ये
प्राणो हृकारः । हकाराधिकारे [न [कटीशो निहा प्राण इति कोदात्‌।
अगरी रेफः । भाया्णंकला हृष्टेखाक्षरस्थ इकारः । कला तुरीया मेरु.
ण्डेतीकाराधिकारे कोक्ात्र । मायार्णपदैनैवेकारः । स एव ` केटेति तु
प्राञ्चः! बिन्द्रद्युन्मनान्तानां नवानां स्वरूपाणि चक्रसंकेत एव व्याख्या-
तानि । उन्मना चेति । वर्तेते इति शेषः 1 तेषु भ्राणाद्युन्मन्यन्तेषु ।
एताव (१ द्रादशान्ते स्थिता लंलाटमध्यादरष्वेभागे स्थितत्वेन वणणिताः।
बिन्द्रादिनवकमिति यावत्‌ । तेषां विश्वस्य सुष्टचुन्मुखे सुष्टिचक्रात्मक-
भूगरहादिचक्र्रयये मूलङ्कण्डलिनीखूपे मृूलाधारस्थकुण्डलिन्यभिन्नवा-
गभवान्त्यस्वरोपरि स्थितानां विश्वस्य स्थिातिरूपे मध्यमे च स्थिति
चक्रातम्‌कमन्वस्रादिचक्रतरयान्ते मध्यमघयंकुण्डलिन्यभिन्नमध्यमक्रूटा-
न्त्यस्वरोपरि च पुनः श्रुतानां केवटं तत्तदाकारादि विभावनमन्तरेणो-
` सरोत्तराभ्यां द्वितीयतरुतीयष्ूटाभ्यां कमेण योजनममेदं च । शबलाकारके
वहिसूर्यसोमवर्णानां मेलनि]न चिचितस्वरूपे तुतीये कूटे । द्वादज्ञी-
कलोन्भनोन्मस्यन्तनवकम्‌ । एतानि चेति शेषः । पर्वं चयाणां कमणां
भावयन्नित्युत्तरश्टोकस्थन शत्रन्तेनान्वयः । प्राञ्चस्तु द्वाद्शान्त इत्यत्र
द्वादशेति च्छित्वा हकारादयो द्वादश प्रतिकूटमन्ते स्थिता इति व्याच
क्षते । तन्न ! यतो गिन्द्रादिनवकमाचवाचकपदान्तरभावेन द्वादक्ञाना-
मपि नादरूपेणोत्तरोत्तरयोजनापत्या तुरीयक्रूज(ठ)जप एव पयवसानं
स्यात्‌ । नच तद्धवताम्पीष्टम्‌ ॥ १७८ ॥ १५७९. ॥ १८० ॥ १८१ ॥

-[०अनिध्रामःभ्रीमास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यन्याख्यानसहितः । ३३१

गून्यषन्रकं सुरेशानि अवस्थापश्चकं पुनः ॥ १८२.॥
विषुवत्सप्तखूपं च भावयन्मनसा जपेत्‌ ।

मयुरपिच्छस्थचन्द्रकतुल्यानि पञ्च शून्यानि निराकारमेकं शून्यमि-
त्येवं सप्रदायटन्धानि षट्‌शन्यानि । जायस्स्वप्रसुषुितुरयतुयातीताख्याः
पश्चावस्थाः । प्राणो मन्त्रो नाडी प्रहान्तं शक्तिः कालस्तच्वं चेति
वक्ष्यमाणलक्षणामि सप्त विपुवन्ति । चकारान्नव चक्राणि पवोक्तानि,
मनसा भावयंस्तचिन्तनसमकाटं जपेत्‌, उक्तरीत्या मनसाऽक्षराणि
षिभावयेदित्य्थः ॥ १८२ ॥

क्रमेण शन्याद्यष्टाद्क्षकं षिवृणोति-

अग्न्यादिद्रादशान्तेषु जीखींस्त्यक्त्वा वरानने ॥ १८३ ॥
शुन्य्चयं विजानीयादेकेकान्तरितं पिये ।
दयून्यजयात्परे स्थाने महाद्ून्यं विभावयेत्‌ ॥ १८४ ॥

तुती यहृष्ेखास्थहकारमारभ्योन्मन्यन्ताक्षराणि महाबिन्दुरेक इति
वयोदश्ानां स्थानानां मध्ये हकार ईंकारोऽघंचन्द्रः राक्तर्महाबिन्दुस्त-
र्ध्वं चेति षट्‌ स्थानेषु षट्‌ शन्धानि चिन्तयेदित्यक्षरस्वारस्यलब्धः
समुदितार्थः । यथा-हकारादीनि पर्वोक्तस्थानान्यनुवर्तनेनानुद्य तेष्वेक-
कान्तरितमितिपदेन हकारमारभ्य विषमस्थानेषु समस्थानपरित्यागे
महाशन्यस्थान विधिः । अनेन विधिना सप्तमादिदिषमेष्वपि तत्माप्ता-
वग्न्यादीत्यादिना तदपवादः । अय्य रेफः 1 तमारभ्य गणनायां द्वादशो
महाबिन्दुः । एतेषु स्थानेषु चयं यं परित्यज्येकेकं रान्य जानीयात्‌ ।
अ्धचन्दरक्तिमहागिन्डषु जीणि शुन्यामि विद्यादित्यर्थः । अस्य विधे
प्राप्त्या(सा)प्राप्तषिवेकेन शक्तिम॑(म)हा बिन्दो (न्द्रो)रेव पर्यवसानम्‌ । एके
कान्तरितविधेरेव वा हकारिकारयोरेव पयवसानम्‌। शून्य्रयात्परे महाषि
न्दुतोऽप्युर्ध्वं महाशभ्यं निराकारमित्यथः1 वस्तुतस्तु-अस्मिन्पक्षे रोधि
न्याद्ययष्टमान्तेषित्येवोक्त्वा शून्यद्रयं विजानीयादिति कुतो नोक्तमिति
चोद्मवतरति तस्मादन्यथा व्यास्येयम्‌ 1 शून्य्यं पुवेवत्‌ 1 एकेकान्त-
. रितमित्यप्यग्न्यादिस्थानोहेशेनेव न पुनः प्राणादयुहेशेन। तवनुवत्तो माना-
~ भावात्‌ । महाशुन्यस्य षष्ठस्य पार्थक्येन निर्देशबलादेव विधिः शयुन्यद-
यपर एव । एकेकान्तरितं द्रयमितिपटठोपलम्भे तु न कोऽपि विवादः ।
. ततश्च रेफबिन्द्रधचन्दरशक्तेमहाविन्दुतद्ध्वंस्थानेषु षट्‌ शून्यानि भवन्ति)

३४० वामङेश्वरतन्न्रान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-[<जशरविश्रामः ]

अथवोत्तरच्र वर्धि मायां च कटं च चेतनामध॑चन्द्रकमित्यनेन तुर्यस्वर-
बिन्द्रोर्मध्ये कालस्य स्थाने पृथगेव गणयिष्यते तत उन्मन्येव द्वादङ्ी ,
एतत्पक्े महादिन्दादेव महाशुन्यं युक्तयुपपद्यते । तेन रेफकालबिन्दुना-
दान्तोन्मनामहएचिन्दुषु षटरगुन्यानीति सिद्धम्‌ । पराञ्स्तु-रेफमार-
भ्याऽऽद्रादुशान्तादरेषे भिन्द रोधिनी नादान्तो व्यापिकोन्मनेति जीन्‌
पुनखरीनेव षट्‌ त्यक्त्व शुन्यत्रयं श्युन्यषट्कं जानीयात्‌ । तचेकेकान्तरि-
तमेकश्चेकश्वेति हयं द्योद्रयोर्मध्यस्थसित्यर्थः । तेन हकारेकारयोर्मध्ये
रेफस्तत्स्थान एकं शून्य मित्यादिकमेण रेफबिन्द्र दिस्थानषटूके शून्यानि
मवन्ति । ुन्य्याच्छरन्यषटदरकस्य मध्यं परे चरम उन्मनास्थाने ष्ठं
महाञून्यं गगनाल्रकं भावयेत्‌ । तेना्थाद्न्येषां चन्द्रुकतुस्यता । तदुक्तं
विज्ञानभेरवभङ्ारकैः--

शिखिपक्चचिव्रूपेमण्डलेः शून्यपञ्चकम्‌ । `
ध्यायतोऽनुत्तरे शुव्यं परं ष्योमतनुर्भवेत्‌ ॥

इतीति व्याचक्चते । तदिदिमतीवासुन्द्रम् । अथित आरम्भ उन्म-
नाया द्वादशव्वाभावात्सत्तम्या द्वितीयां लक्षणाया अनुशासनविरुद्ध-
लाच । एकैके तिकीप्साप्राये पठितस्य जींश्चीनित्यस्य भिन्नपदत्वायोगाच्।
धर्म्य साग (ष्णां स्थानं) विधाय पुनस्तेष्वेव षट शुन्यस्थानविधानस्य
संद्मंविरुद्धत्वाख । पथिव्यादिषु नक विभून्परित्यज्य मूर्तत्वं ज्ञेयभि-
त्युक्ते षिभुष्वेव मूतैत्वमित्यभानात्‌। न भिरा गिरेति नुयादेर कृत्वोद्ेयमि-
विवच्छन्यानामनग्न्यादिस्थानापत्तिरिव्यक्तो गिरापदानुच्चारणवद्रेफाय-
विमावनापत्तेः ¦ अग्न्यादिद्रादशान्तेष्विति सप्तम्या तेषामेव शुन्याधि-
करणत्वमिप्युक्तौ तु जींखीनिव्येतत्सामानाधिकरण्येन तदीयन्यार्याया
विरोधः । ओीक्नीनित्येतस्य विशेष्यत्वेन हकारादीरिव्येतस्याध्याहारा-
पत्तिश्च चिित्यागकीतैनवैयर्थ्यं च । किंच, जयपद्स्य षटकपरत्वेऽ-
त्यन्ताप्रसिद्धटश्चषणापत्तिः । शून्यत्रयपदस्याऽऽवत्तौ त॒ स एव द्विवार-
दोषः ! एकश्चेकश्चेति व्याख्याने सखूपाणामिव्येकशेषापत्तिः ! एकेक-
व्यवधानाथंकत्वेन सामलजस्येऽन्तरपदस्य मध्यार्थकत्वमाभित्य -तथा-
व्याख्यानस्य सुतरामयोगः । प्राथमिकेषु पश्चसु द्विद्विमध्यस्थत्वेऽपि
घरटस्याक्षरद्रयमध्यस्थत्वायोगश्च । तदथं द्वादपदस्य महादिन्दुपर-
त्वोक्तौ त॒रेफादिमहाशिन्द्रन्तेषु द्रयोद्र॑योमध्य एकेकं शन्यमिति

[स्जगविघामः भी मास्कररायोन्नीतसेवुबन्धाख्यव्याख्यान सहितः! ३४१

तहोषतादृवस्थ्यम्‌ । रेफमारभ्य निवेशे प्रथमशन्यस्य परिगणितट्रा-
दृशान्यतमद्रयसपुराकरणामादतादवस्थ्यम्‌ । तदथमयेरादिहैकार इति
व्याख्यायां प्रमत्यथकादिपवान्तरामावः । महाभिन्दोस्तदा चयोदश-
त्वेन द्वादरापद्विरोधश्च । द्रादशस्यान्त. इति व्याख्याने चरमावधिवाः
चकान्तपदान्तराभावः । हकारमहाषिन्द्रोरेवोपादाने बहूव चनविरो धश्च ।
एवं शन्यच्र यादिति दिग्योगलक्षणपश्चम्या निर्धारणपष्टवथंकत्वमप्य-
नुशासनविरुद्धमेवेत्यास्तां तावत्‌ ॥ १८३ ॥ १८४ ॥

अथावस्थापश्चकस्य टक्षणेवौचकाक्षरेसतस्था(स्तत्स्था)नेश्च सह भाव-
नामाह-

प्रबोधकरणस्याथ जागरत्वेन भावनम्‌ ।

वहवो देवि महाजायवृवस्था विन्दियद्रयेः \ १८५ ४
आन्तरे; करणैरेव स्वप्रो मायावयोधनः ।

गलदेशे सुषुधिस्तु टीनपूवेस्ववेदनम्‌ ॥ १८६ ¶॥
अन्तःकरणवृत्तीनां टपतो विषयस्य तु ।

पूरवांर्णानां विलोमेन भ्रूमध्ये बिन्दुसीस्थता ॥ १८७ ५
चेतन्यव्यक्तिहेतोस्तु नादरूपस्य वेदनम्‌ ।

तुयरूपं तस्य चा वरत्ताधदेस्तु संयहः ॥ १८८ ॥
तुयातीते उखखस्थानं नाद्ान्तादि स्थितं भ्रिये ।

अच्रैव जपकाटे तु पश्चावस्थाः स्मरेद्बुधः ॥ १८९ 1

अथ शन्यषटूक विमावनकथनानन्तरमवस्थाविभावनं कथ्यत इति
भावः । न पुनरनेन विभावनयोरानन्तयंमुच्यते । तयोस्तत्तदक्षरविभा-
वनसमकालं व्यवास्थितक्रमत्वेन क्रमान्तरानपेक्षणात । इउचद्ियद्रयेज्ञा-
नेन्धियकर्मेन्दिययोरेकेकयोयुंगुलानि पञ्च तैरदृराभिरिति चावत्‌ । एते
` ्यत्मबोधक्ररणं प्रबोधो ज्ञनेच्दियाणां व्यापारः करणं कम तच कम-
स्दियाणां व्यापारः) उभयेषां स्वस्वविषयाभिमुख्यमिति यावत्‌ । तस्य
जागरत्वेन जागरपदवाच्यत्वेन भावनं पण्डितपामरसाधारणो व्यवहा-
रोऽस्तीति शोषः । प्रकते तु सेव जाग्रदवस्था महती चिन्तनीया सवं
कालनिद्राक्षयरूपा बह्नौ प्रकरतत्वात्तार्तीयरेफे तद्रोध्या तत्स्थान एव च
विभाव्येत्यथः । प्राश्चस्तु--दक्भिरिन्दियेः प्रमातुर्व्यवहार एव प्रबोधः ।
स एव जागरस्तस्य करणं हेतुभूतः प्रकाशस्तस्य जागरत्वेन विमावनं
रेफे कायंमिति व्याचक्षते । आन्तरः करणरन्तःकरणचतुष्केण । एव-

३४२ वामकेश्वरतन्न्ान्तर्गतनित्याषोडरोकार्णवः-[८अ विश्रामः)

(4. (निने १

कारेण पूर्वोक्तव हिरिन्धियनिवततिः। प्रबोघकरणस्येत्यनुबरतेते ! अन्तः
करणस्य ज्ञानकर्मन्धियोभयरूपतात्‌ । तेन सनोमात्रजन्यप्रबोधकमणोः
स्वप्र इति भावनमस्ति। स च मायावबोधनस्तार्तीयिकारबोध्यः। अथापिं
गले एव सा स्वप्नावस्था चिन्तनीया । अन्तःकरणवृत्तीनां यावा-
न्विषयस्तस्य सर्वस्यापि लयो हि सुषुिकाले सकठे विखीन इत्यादि
श्रुतिषु सिद्धः । अत एव वत्तीनामपि स्वविषयत्वादेव लयः । बृत्त-
लये सति सूक्ष्मरूपेण विद्यमानमप्यन्तःकरणं लीनप्रायमेव । तास्मन्वि-
शोप्रणे ठीने सति तद्विशिष्ट आत्माऽपि तथेव । ततश्चा ठीनपूवं इत्यत्र
पूर्वपदेन विदोषणी भूतमन्त [करणं ]र्वत्वोपचारात्‌ । तथा च लीनपूरवों
गङितान्तःकरणो यः स्व आत्मा तस्य वेदनमाकिद्यकवुत्तिदिषयता सेव
सुषुधिरित्युच्यत इत्यर्थः । सुषुती हि खखमज्ञानमहं चेत्येतञ्ितयमाच्र
विषयिकास्तिस्ोऽव्िद्ावत्तयः सन्तीति वार्तिककारेरुक्तत्वात्‌ । तासां
च परस्परमवच्छेयावच्छेदकमावनाङ्गीकारादहमक्ञोऽहं खखीति प्रत्य-
यस्य न सुषुपिकाल आपत्तिरिति तदाक्षयविदः । सा च सुषुप्त्यवस्था
विन्दो स्वनिष्ठवाच्यतानिरूपितवाचवकतासंबन्धेन संस्थिताऽपि भूमध्य
एव चिन्तनीया । भ्रूमध्ये दिन्दौ च संस्थितेति वा योजना ! स च
बिन्दुस्तुतीयकूटस्थ एवेतिध्ोतनायाऽऽह-पूर्वाणानां बिलोमेनेति ।
पूवमुख(छ्)ता अर्णाः पूर्वाणां इति मध्यमपदलोपी समासः । निधा-
रणो षष्ठी । पर्वचतुःशत्यां हि कादिविदयातुतीयक्रूटभातरं प्रातिलोम्येन.
तम्‌ । ततश्च विलोमेन पूर्वोद्धतवणानां मध्ये यो बिन्दुस्तन्न संस्थि-
तेत्यथंः । पाश्चस्तु-- विषयशब्देन वश्वव्या्िवाचिना तादशन्या्ति-
मन्ततीयकूटमुच्यते । तस्य यो बिन्दुस्ततः पर्वे ये वर्णाश्चत्वारस्तेषां
, विलोमनाऽभनुलोम्येनेति यावत्‌ । विलोमेनेबोद्धतानां पुनधिलोमत्वक-
धनेनाऽऽनुटोम्य एव. पयवसानात्‌ । इहक्ानुटोभ्यक्रमेण त्रतीयकूटस्य
यदे स्थानं ठम्बिकायमक्षर्यस्य भ्रूमध्यं च हटेखायास्तचत्याया-
स्तस्या ऊध्वां यो बिन्दुर्टलाटस्थानीयस्तच मावनीया सुषुिरिति टाप-
यन्ति । तदिष्टं बहूुतराध्याहारकलितं भरूमध्यपद्वेय््यापाद्कं च
विषयजब्दो हि विषु व्याप्ताविति धातोनिष्पन्न . इति तु भ्रममात्रम्‌ ।
पिञ्वन्धन इति धातोः पचाश्चि व्युपसष्टसवे परिनिविभ्यः सेवसितस-
येत्यादिना षत्वे तच्चिष्पत्तेः .। तर्यावस्था नाम चैतन्याभिव्यक्तेहेतर्यो
नादस्तस्यानुसधानास्मिका दन्ना । सा विन्द्र्धचन्रोधिनीनदेषु भाव-
नाया । वृत्त चाधं चाऽऽदियस्य चतुष्कस्य तद्रत्ता्धादि तस्य तुर्यस्य

[=अ०विग्रामःभ्रीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसहितः । ३४३.

च संग्रहः संबन्धो वाच्यवाचकभाव आधाराधेयमावश्चेव्पर्थः ¦ नादा-
न्तादेरुत्तरज परामद्यनुसारादिह चतुष्कलामः । प्राश्चस्त-वत्तस्यार्धं
मधचन्द्ः । तदादिधिष्वेव तुया भावनीयेव्याहुः 1 तन्न । अर्ध॑चन्द्रस्य व॒त्ता-
पेक्षया काल [त] आकारतश्च समाशा धरूपतयाऽध पदस्य पूवंनिपातापत्तेः।
रिन्दोः पूर्व्ेवान्वय इति पक्चे वादौ तद्ध रोधिन्यामित्यादाविवान-
न्यगतिकत्वास्स्वीकार्यप्‌ । नादानुसंधानमन्तरेणेव के[व टस खरूपतया
स्थानं तुथातीतद॑ज्ञा । सा नादान्तादिपश्वके वाच्यत्वादिना स्थिता
मावनीया । एवरीत्याऽतरेव तुतीयङ्रट एव पश्चावस्थाशिन्तयेदित्यथंः
॥ १८५ ॥ १८६ ॥ १८७ ॥ १८८ 1 १८९ ॥

अथ विषुवसप्तकं सलक्षणमाह-

योगः प्राणात्मसनसां विषुवं प्राणसंज्ञकम्‌ 1.
आधारोष्थितनादे तु लीनं बुद्ध्वाऽऽतरूपकम्‌ ॥ १९० ॥
संयोगेन वियोगेन सन््राणनां महेश्वरे ।
अनाहताद्याधारान्तं नादात्मवदिवचिन्तनम्‌ ॥ १९१ ५
विषुषन्चादसंस्परशशान्नाडीदिषुषमुच्यते ।

दाद्ञय्रन्थिभेदेन वणान्नाङ्यन्तरे प्रिये ॥ १९२ ॥

विषुवङ्ष्नरस्तकारान्तोऽकारान्तश्च , मत्वर्थीयाधिकारेऽन्येभ्योऽपि
हर्यत इति सूत्रेण विषुङञब्दाद्रपरत्ययमतुपोविकल्पेन विधानात्‌ । समरा-
भिरि काठे विषुवद्रिषुवं च तदिव्यथिपुराणाच। समाभ्यासुमाभ्यां तुती-
यस्य व्यािहं विषुशब्दुस्य प्रवृत्तिनिभित्तमू 1 अत एव गवामयनेऽपि
पुवात्तरपक्चाभ्यामशील्युत्तररताहस्वखूपाभ्यां संदष्टस्याहो विषुवत्संज्ञा
संगच्छते । साभ्यानाद्रेण व्यातिमन्माचाथकं वा विषवपद्म्‌ ।
प्रकरुतेऽपि ताहशधम॑वत्वादेव परस्परसमपरिमाणस्य संबन्धः प्राण.
. विषुवम्‌ \ चयाणामपि हद्यमेव स्थानं प्रसिद्धवान्नोक्तम्‌ । तत्रैव
विषुवप्रकरणेऽपि शिष्यात्मानं षिचिन्तयेदिति । तदुभय शिष्यपदं
साधकमाजपरं, स्वात्मेव्येव तु तदर्थः । केचिन्न भावनास्थानस्य मृटा-
नुक्त्वेन न्यूनतां मन्यमानाः प्राणङ्ञाब्द्‌ः ककारातमकवायुपर इति व्याच-
क्षते 1 तच्च । ककारस्य जैविध्येन भावनास्थकले अिकोटिकषिकल्पापत्तेः ।
तस्य वाय्वात्मकत्वाभावाच । नच ककारात्तु प्रभञ्जन इति वचनात्तथा-
तमिति मर्तव्यप्र्‌ । तच्नत्यककारस्य कामकलाक्षरपरतायाः पूवं परतिपा-
दनात्‌ । नच काषकलयेव सरा) ेदद्धिन्त्यतामिति वाच्यम्‌ । तस्या-

३४४ वामकेश्वरतन्त्रान्तगतनिव्यापोडशिका्णवः-[८अ °विश्रामः]

श्चतुष्रेन श्वतुष्कोटिकविकल्पापत्तेः 1 आत्मनो हदयस्थत्वाच्त्सामाना-
धिकरण्याय द्वितीयकूटस्थकामकलयेवामेदविमावनमिति चेत्‌ । तद्धि
यद्र ({)कुस्यामेव प्रभातं संपन्नमिति कृतं प्राणपदस्य निरथिकया लक्ष-
णया । शिष्यात्मप्राणमनसामित्यत्र शिष्यपदस्य तिष्वप्यन्वयस्य भास-
न (2) तत्स्वारस्यविरुद्ध च । वस्तुतस्तु मूलाधारे बद्येतिप्रसिद्धस्य
रवस्य वायुकुण्डलीसंयोगात्तद्रश्ुत्पत्तिः । स एव रवो नाभिपर्यन्तमा-
गत्य पवनेन मनसा च युज्यते । सं एव च हद्यमागतः पवनेन बुद्ध्या
च संयुज्यते । अतः स एव स्थानघये परा पश्यन्ती मध्यमेति नामच्रयं
करमेण मजत इति तु सौमाग्यमास्करे वणितमस्माभिः। इदमेव च
प्राणविषुवपद्बाच्यमिति स्थानच्ये मिलित्वैका भावनेति ज्ञेयम्‌ । तेनाऽऽ-
स्मशब्दौऽब्र बुद्धिपरो दटव्यः । भूलाधाराडुत्थितो नादः षदरचक्राणामु-
भयतो विद्यमानं अन्थिद्रयद्रयं भिन्दन्पुषुम्णानाडीमभ्यमार्गेण बह्य-
रन्धपयन्तं यातीति स्थितिः सर च नादौ वाग्भवकूटीयो द्वितीयतुतीय-
कूटाक्षरेषु प्रविशंस्तदभिन्न एवेति । अक्षरद्रयसधौ तु तेभ्यो भिन्नोऽपि
मवति । यथाऽन्तःकरणवृत्तिपरम्परायामनुपविष्टा चित्तत्तदुपैव भासते ।
वृत्तिद्रयसंधो तु ताभ्यो भिन्नैव भासत इति बह्यविदामनुभवः ।
यथा वा मणिमालान्तःप्रविष्टं सूं मणिगर्भेषु भिन्नं न मासते,
मणिद्रयसंधिषु तु प्रथग्भासते । इयांस्तु विशेषः सूत्रस्य मणिभ्योऽत्यन्तं
भेदात्तद्रर्भेऽपि मेदनेवावस्थितिः । नादस्य त्वक्षरं तद्भेदेन ।
अक्षराणामपि नादृपरिणामरूपत्वात्‌ । तदिदं मन््रार्णानां संयोगेन
बियोगेनेत्यनेन प्रतिपादितम्‌ ! अतर मन्त्रपदेन योग्यतया द्वितीयतुती-
यक्कूटे एव परामृशयेते न प्रथमम्‌ । प्राश्चस्तु-संयोगपदं कूटव्रयसमषि-
रूपतुयेबीजपरं, वियो गपदं च व्यष्टिङूपवीजच्रयपरमिति व्याचख्युः ।
तदयुक्तमिति स्पष्टम्‌ । तादशं नाद वाग्मवान्त्यस्थानमारभ्य हृदयस्थं
कामराजक्ूटान्त्याक्षरपयन्तमुद्भतं विभाष्य तस्मिन्स्वजीवात्भमनो लयं
विचिन्त्य ततः कवलितजीवात्मानं नादमूध्वमुद्रमय्य बह्मरन्धान्तं प्राप्त
विचिन्तयेत्‌ । तदिदं मन्त्रविषुवसरुच्यते । अवानाहताद्याधारान्तमित्य-
नाऽऽधाराणां मूलाधाराद्याज्ञान्तानामन्तं चरमं बह्यमरन्धं तदभिन्याप्ये-
त्यमिविध्यर्थकस्याऽऽङः प्रश्टेवेण व्याख्येयम्‌ । हदयाद्वह्यरन्धान्तं
विषुबन्मन्वसंज्ञकमितितन्बान्तरानुसारात्‌ । आधारान्तान्तमिति वक्त
व्येऽन्तपवमेकमेव तन्त्रेण प्रयुक्तं द्विरन्वयितव्यमिति प्राचाभुक्तिस्तु
नाऽऽदतेभ्या । विषुवन्नदेत्यन्नावृन्तस्तकारान्तो वा पदच्छेदः । अथे-

.[न्अन्विवामः भरी मास्कररायोन्नीतसेकुबर्धास्यभ्यास्यानसहितः । ३४५

चुशस्य नादस्य द्रादशयन्थिमेदनपूवेकं योऽयं सुषुम्णानाडीप्रवेशः स
एव नाडी षिषुवमिल्युच्यते ! अव्र वणांदिति पदं बीजजयशिखरव्ि-
कामकलाक्षरार्थकत्वेन भाचीने्व्याख्यातम्‌ । वाग्भवास्तिमादीकारादि-
त्येव तु युक्तम्‌ । ल्यब्लोपे पश्चमी । देकारमारम्येस्यर्थः ॥ १९० \॥ १९१ ॥
॥ १९२ ॥

नादयोगः प्रशान्तस्तत्मशान्तेद्धियगोखरम्‌ ।

वदिं मायां च कालं च देतनामर्धयन्द्रकम्‌ ॥ १५३ ॥

रोधिनीनादनादान्ताञ्डशक्ती छीमान्विमादयेत्‌ ।

विषुवं राक्तिसंज्तं तु तद्रर््वं नादचिन्तनम्‌ ॥ १९४ ॥

तदूर्ध्वं कालदिषुवमुन्मनान्तं महेश्वरि ।

मुनिचन्दराषटदशभिखुटिभिनोद्वेवनम्‌ ॥ १९५ ॥

चेतन्यव्यक्तिटतुश्च विषुवं तच्वसंक्ञकम्‌ ।

परं स्थानं महादेवि निसगानन्दसुन्द्रम्‌ ॥ १९६ ॥

नादयोगो नाङीसंबद्धो नादो यस्मात्कारणाच्छक्तो प्रशान्तो लीनो

भवति तत्तस्मात्कारणाद्दिं प्रशान्तविषुवमित्युच्यते । शक्तौ नादस्य
टयकथनादेव तप्पूर्वतत्स्व्ण()नतिक्तम्य तावत्ययन्तमदीनो मावनीय
इत्यर्थलन्धेरेवार्थ(?)तुर्थस्वरबिन्द्रोमध्ये स्थलान्तरं चिन्तनीयभितिद्यो-
तनाय तत्ाहिव्येन तामि स्थानारि गणयति--वद्धिमिति । बह्वी रेपः,
मायेकारः । कालो ठपुप्रपटतरो0)मकारः । महाकालो यमोऽन्तक
इतिको्सक्वेऽपि महापवत्यागेन काटपदमाच्प्रयोगान्मकारश्च तिमा
मिह गह्यत इति मन्तव्यम्‌ \ कालशब्दः कलापर इति तु माः । एत-
त्पश्चे कटाशब्दात्स्वाथं तद्धितो वाच्यः। परं तु स स्वच्छन्द्‌तन्त विरुद्धः ।
भकारं बिन्दुमेव चेत्युक्ते: \ चेतमाऽनुस्वारः । अष्कुरश्चेतना नाद इति
कोशात्‌ । अधंचन्द्रादुयो व्यास्यातचराः । एता{न [तुक्रम्येति शेषः ।
तदिदं प्रशान्तविषवं प्रश्षान्तेच्धियाणं नियमितेच्ियाणां गोचरो
विषयः । तरलकरणानामसुलम इति भावः । गोचरपद्‌ क्ाबत्वमाषम्‌ ।
अथ लीयमानस्य दीपादेः सूक्ष्मीभूय पुनःस्थुलीभावदृशेनाचदनुसारेण
शक्तौ दीनस्य नादस्य पुनरुञ्लीवनेन व्यापिकामुक्कम्य समनायां ठय.
चिन्तनं शक्तिषिषुवम्‌ ! ततः पुनरुत्नीव्योन्मन्यां टयः काठविषुवम्‌ ।

शक्तिमभ्यगतो नाद्‌; समनान्तं प्रसर्पति ।

तच्छक्तिषविषुवं प्रोक्तमुन्मन्यां कालसंसितम्‌ ! इति स्वैरतन्त्रात्‌ ।

२४६ वामकेश्वरतन्वान्तर्गतनित्यापोडरिकार्णवः-[ <अ ऽ धिश्रामः]

कङटातच्यन्चरिपरिमितकालपर्यन्तमुचरितश्वेत्तद्न्ते चेतन्याभिन्यक्तिम-
वति । तद्द तच्वविषुवम्‌ । तच्छन्यापिकारित्वात्‌ । मुनयः सत्त । चन्दर
एक्रः । तेन दश॒ सहस्राण्यष्टो शतानि सप्तदश च ञ्ुटयो भषन्ति ।
ञुटीनां सहस्रचयमेको निमेषः
तदुक्तम्‌--स्वस्थे नरे समासीने यावत्स्पन्दति लोचनम्‌ ।
तस्य िक्षत्तमो भागस्तत्परः परिकीतितः॥
तत्परस्य शतशस्तु अुटिरित्यभिधीयते । इति ।
एवं नव चक्राणि षटूशुन्यालनि पञ्चावस्थाः सप्त ॒विषुवन्तीर्येतत्सत्त-
विशतिष्र(क्ृ)तकोटाहटातीतं तु परं स्थानं स्वामाविकानन्वसुन्व्रमि-
त्यर्थः ॥ १९३ ॥ १५४ ॥ १९५ ॥ १९६ ॥
एताचिन्तनस्य ऋत्वरथवेऽपि पुरुषाथंतामप्याह-
एवं चिन्तयमानस्य जपकाले तु पावंति ।
सिद्धयः सकलास्तर्णं सिध्यन्ति व्वत्मसादतः ॥ १९७ ॥
स्पष्टम्‌ \. १९७ ॥
जपविधिञुपर्सहरन्कति्चिहण षिधीनाह-
एवं छ्रूत्वा जपं देव्या वामहस्ते निवेदयेत्‌ ।
अनामाङ्खयोगेन त्पवेञ्चक्रदेवताः ॥ १९८ ॥
त्स्यसंथादयंमयांतमदेषव्यै तु विनिवेदयेत्‌ ।
कोटाचारसुसयुक्तैर्वीरस्तु सह पूजयेत्‌ ॥ १९९ ॥
गह्यातिगद्यगोप्ती त्वमितिमन््राथानुसधानपृवकं जल प्रक्षेपो जपनि-
वेदनम्‌ । तदुहिक्याधिकरणाकेधिः । तपंणोदेशेन तत्वमुद्राविधिः । निवे-
दनोदेरोन व्याङ्लाक्षरपादेन प्रथमादिक्ियविधिरितरोपलक्षणम्‌ । पादु-
काचारसमयाचारोभयपरदीरसाहित्यदिपिना कोलाचारपरिभ्रष्टसाहित्य-
परिषख्या ॥ १९८ ॥ १९९ ॥
एवं नित्यपजां विधाय नैमित्तिकार्चनान्याह-
नित्यं पुष्यदिनि वारे सोरे च परमेश्वरि ॥
गुरोर्दिने स्वनक्षत्रे चतुदृश्य्टमीषु च ॥ २०० ॥
चक्रपएजां विशेषेण योगिनीनां समाचरेत्‌ ।
षशि्य॑तः कोस्यो सागिनीनां महौजसाम्‌ ॥ २०१ ॥
चक्रमेतत्समाभित्य संस्थिता वीरवन्दिते ।
अष्टाष्टकं तु कतव्य वित्तश्ञाञ्यविवजितम्‌ ॥ २०२॥
, त्वमेव तासां रूपेण क्रीडसे विभ्वमोहिनी ।

{<अणवित्रामःभी मास्कररायोन्नीतसेतुबन्धाख्यव्याख्यानसदहितः । ३४५

छुलाणवे नैमित्तिकाचंनानि यद्यपि भूयांसि विहितानि सन्ति
तथाऽपि तेष्वत्वन्तमावशयकान्येतावन्ति । गुरोर्दिने नाथस्य जन्मदिने
व्यािदिने च । स्वस्य जन्मनक्षत्रे । चलुदर्यष्टमी ष्वितिबहुदचनात्यक्ष-
दयेऽपि । विशेषेण नित्यपूजामपेक्ष्य योगिनीवीराष्धिक्यभक्ष्यमोज्याया-
धिक्यादिनिा विेषद्रव्येण वेत्यथेः ! तेन नित्यपूजायां विरेषद्रव्याटा-
भेऽपि प्रतिनिधिना निवहः सूचितः 1 उक्तं च कत्पसूतरे-मपञ्चकाला-
भेऽपि नित्यक्रमपरत्यवमशिरिति ! चतुःषष्टिरिति । नवानां चक्राणां मध्ये
प्रतिचकमित्य्थः । समूय पश्चाबुंदानि षट्कोटयः पष्िठंश्षा योभि-
नीनां भवन्ति । अष्टाष्टकं नाम मिश्युनभोजनालकः कर्मविशेषः । असि-
ताङ्भेरवादयो मङ्गटनाथादयश्चेव्यप्यष्टौ । अनयोरेकस्मिन्नष्टक एकैक-
स्मान्मिथुनादष्टावष्टी कन्या उत्पन्नाः । अन्यरस्मिस्तु पुमांसः! तासां
तेषां ` च परस्परविवाद्रु(हा)देकेकमिथुनयुगलांशमूतान्यशवष्टौ मिथु-
नानि सपन्नानि । संभूय चतुःषष्टिः । तेषां नामानि सहद्चाक्षरीमन्ने तदी-
यन्यासादिषु च तन्त्रे प्रसिद्धानि। तानि च मिथुनानि शिषश्शक्तिरूपाण्येव
महाचतुःषशिकोटिथोगिनीगणसमशिरूपाण्यपि 1 अत एतद्धोजनमा्चं
यथाविमवमवइयं कारणीयं, तम्दोजनेतिकर्तव्यता इलकाणवे नेमित्तिक-
पटले द्रष्टव्या । तुशब्देन तचरैवोक्तानां भीकण्टायेकपश्चाशन्पिथ्नभो-
जनादीनामिच्छादिचिशक्तिभोजनान्तानां बद्याण्डपुराणाद्युक्तसहस्र-
मोजनविरातमोजनादिकर्मणां चानावदयकता ध्वनिता । मध्यमभृगृहे
चतुःषष्िमिथुनानां पूजनमष्टा्टकमुच्यत इति तु प्राचां भ्रम एव । वित्त-
शाठ्थविवजितमितिस्वारस्यविरुद्धं चः ॥ २००॥ २०१ ॥ २०२१
दाखोपसंहारं नान्तरीयकतया ध्वनयन्ननधीयानं दण्डयति-
अनज्ञावा तु कुलाचारमयष्ा गुरुपादुकाम्‌ ॥ २०३ ॥
योऽस्मिञ्शाखे प्रवर्तेत तं तं पीडयसे ध्रुवम्‌ ।
एवं ज्ञात्वा वरारोहे कोलाचारपरः सदा ॥ २०४॥
अवयः शवलाकारयेचवेदयंदतनिम।
त्वसख्थाप्रसराकारास्त्वथ्येव परिभावयेत्‌ ॥ २०५ ॥
व्वामिच्छाविग्रहां देवीं गुरुरूपां विभावयेत्‌ ॥
रोषं गुरोनिवेयापि पश्चादात्मनि योजयेत्‌ ॥ २०६ ॥
कल्पसूञरे व्यवहारदेशसात्मयत्यारभ्य परे च शाखानुशिष्टा इत्यन्तेन
ग्न्थनोक्त आचारः कुलाचारः । गुरुपादुकामयष्ठेत्यच सज्ञापर्वकविधेर-
नित्यतान्न संप्रसारणम्‌ । गुरुप्रसादमन्तरेगेव चौ्यादिना दिज्ञायेध्यथः !

३४८ वामकेभ्वरतन्तरान्त्तनित्वाषोडशिकाणंवः-[८अ०विभामः] -

प्रासङ्धिकं समाप्य पूजाकरत्यशोषमुपदिराति-आवयोः राबलाकारं शिव-
दाक्तिसामरस्यखूपम्‌ । अतरैकः पादो व्याकुलाक्षरः । शबलपदेनेव शद्रे
लभः । हितीयस्येव शिवरूपा(प)[ताया]स्तन्बरे कथनात्‌ ! त्वत्मथापर-
सर पवाऽऽकारो यासां ता अणिमादिदेवतास्त्वय्येव परिभावयेत्‌ !
तास्तेजोरूपमात्वि्रहा विभाव्य भ्रीमूटदेव्याः शरीरे प्रविष्टाश्चिन्तयेत्‌ ।
ततस्त्वा स्वेच्छया गृहीतवपुषं मलदे्वीं स्वगुरुरूपां . बह्यरन्धस्थितनाथ-
रूपेण परिणतां चिन्तयेत्‌ । ततो विशेषा्प्यपातेऽवशिष्टं द्रव्यं प्रत्यक्षा
बह्मरन्धस्थिताय वा गुरवे निवेद्य तदुच्छिष्टं स्वात्मनि जुह्यात्‌ ॥२०२५
॥ २०४ ॥ २०५ ॥ २०६ ॥
योगिनीनां महादेवि बहुकायाऽऽत्मरूपिणे ।
ष्णां पतये मद्यं बि कुर्वीत हेतुना ५ २०७ ॥
तन्त्रान्तरे गणपत्यादिढुरुङुलादिबिलय उक्तास्तेष्वावशयका योगिनी.
बटुकक्षेचपाटबलय इत्यथः । कल्पसूत्रे तु ॒सर्वभरूतबिरेक एवोक्तः ।
हेतुनेव्यनेन बरिपाचासादनमा क्षिप्यते, बिरोषार््यस्य निःशोषीकरणात्‌ \
वस्तुतस्तु पाठक्रमबाधेनार्थकमादादो बलिदानं ततो हविः षप्रतिपत्तिः
तेन फल्पसूत्रैकवास्यताऽपि संपद्यते ॥ २०७
षृन्द्य मब न्खान्म व पि स्वेच्छाचारपरः स्वयम्‌ ।
| अह॑तेर्दतयोरेक्यं भाव यन्विहरेत्छुखम्‌ ॥ २०८ ५ `
ध्या्ुलाक्षरोऽच परथमश्चरणः । पूजावहिःकालेऽव्यनवरतं स्वस्य
जगतश्चामेदं विमावयन्नेव लोकिकवेरिकव्यवहारेषु संसरेत्‌ । तेन बाह्य-
संतापानाक्रमणात्सुसैकरूप एवावतिष्ठते ॥ २०८ ॥
शासरोत्तराधमुपसहारपर्वकं गोपयति-
एतत्ते कथितं दिव्यं संकेतच्यमुत्तमम्‌ ।
गोपनीयं प्रयत्नेन स्वगुद्यमिव सुवते ॥ २०९ ॥
चुम्बके ज्ञानटुन्धे च न प्रकाश्यं तयाऽनघे ।
अन्यायेन न दातव्यं नास्तिकानां महेश्वरि ॥ २१० ॥
एवं त्वयाऽ्मान्तप्तो मदिच्छाङरूपया प्रभो ।

गोपनीयं परशिष्येभ्य इति शेषः परपुरुषेभ्य एव गोपनीयेन गृद्येनो- '

पमितत्वात्‌ । स्वशिष्येष्वपि कतिचित्परिसं चष्टे--चुम्बक इति \ भीविद्या-
मूलमाच्रजपपरस्तदीयकर्मजालज्ञानरहस्यज्ञानजालयोरनासक्तश्चुम्बकस्त-
द्नुष्टानरतिहीनः । शासखान्तरक्ञानसाधारण्येनैतच्छाख्चीयपाण्डित्यमाचे-
च्छुक्लानटुब्धस्तयोः परदृशंनीयमपि न किमुत न देमिति वक्तव्यम्‌ \

-[८अगविभामःभीभास्कररायोन्नीतसेतुबन्धास्यष्यास्यानसहितः । ३४९

नचैव सति ज्ञानलुब्धस्तथा शिष्यो गुरोगरव॑न्तरं भयेदिति विधेरननुष्ठा-
नटक्षणमप्रामाण्यमापद्येतेति वाच्यम्‌ । ङुरुक्षे्े पतियहनिषेधस्य तव
दानविधेश्च परशस्परोपमदंकत्वेऽपि निषेधमतिक्रम्य प्रवृत्तं बराह्मणं गृहीत्वा
दानविधीनां प्रामाण्योपपादनवदिहापि वस्संभवात्‌ । तचत्यज्ञानटभ्ध-
पदस्य सानुष्ठानच्ानटुम्धपरत्वाद्वा । थस्तवनुविष्टासति जिज्ञासति च
तस्मे सच्छिष्यायाण्यन्यायेन गरूपसक्नदीक्षानियमस्वाध्यायाध्ययनपरि-
पालनादिक्रमो्टङ्घनेन म देयं, नास्ति परलोक इति बुद्धिमतां तु
` श्ुतरां न देयमित्यर्थः ॥ २०९॥ २१० ॥

एवं शाखमुपदिश्यान्ते न्पूनातिरिक्तशौषपरिजिहीषंया स्वगुरुं स्मरति-
एवं त्वयेति । प्रमो स्वामिनि सदिश्छारूपं धूतवत्या त्वया मदा-
चार्ययाऽहं वच्छिष्व आज्ञपोऽस्मि । पभुपद्‌[मेतदेव धोतयति)]

संकेतं योऽभिजानाति पोमिनीनां मवेयियः \ २११ ॥

सर्वेप्सितफलपरासिः स्वंकाम्यफलाश्रयः

यतऽपि हश्यते दैवि कथंचिन्न विचिन्तयेत्‌ ॥ २१२ ॥

संकेतज्रयन्ञानमार्भेण पोमिनीन दयापाचं भवति ! सर्वेप्सितफः-

लानां पाति्ंस्य स एव (व) शादशश्च मवति । शाखरसमापिद्योतना-
येतदेव विकेषणमादर्तषन्नाह--सर्वकाम्यफलाभ्रय इति \ एतच्छाख्रप-
रमरहस्यसारं निख्ष्य मूयः स्यासोक्तमिलनमितिशेवकश्षाख्रान्तिमसुत्रा-
थमर्धन संरिष्याऽऽ्--यक्तेऽपीति । [यतः] सुवं्र स्वयमेद दुश्यतेऽतः
स्वापेक्षया भिन्नं किमपि य चिन्तयेदित्येतदुपासनासारमिति सर्वं
शिवम्‌ ॥ २११ ॥ २१२५४

इति भीमास्कसोन्नीते नित्यापोडशिकम्बुधेः ।
ए्याख्याने खेवुबन्धाख्ये विश्रामोऽमवदषटमः ॥
एवं प्वादज्लेत्तरशतद्रयश्छोकेर्टमः पटलः । संहत्य सप्तदृशोनोत्तर-
च[तुःराती । उमयोश्चा]तुःशत्यो्योगेन शाखरस्याष्टी शतानि साधत्रयो-
दक्लाधिकानि श्टोकानां दन्ति । तेषु गणेय्रहनक्षच्रेत्यादिका द्वादश-
म्टोकी मङ्लाचरणसख्या तन््राद्नहिभभूतेषेति तचरैबोक्तम्‌ । यतोऽपीत्य-
न्तिममर्धं च बहिरभूतमित्यष्टतीसमाख्योपपन्ना । एकश्टोकाधिक्यस्या-
ल्पान्तरत्वात्‌ । पथ्वाशष्िपिभिरितिव्यवहारदर्शनात्र्‌ । तच्छक्तिपश्चकं
सृषटयेतिश्टोकस्य पर्वोत्तरतन्त्रयोरवारद्यं पाठात्तयोरन्यतरस्य परिगण-
नामावाभिपायेण वा तहुपपत्तिरिव्यवधेयमर्‌

३५० वामङेश्वरतन्ान्तर्गतनित्याषोडशिकार्णवः-{८अ °विध्रामः]

भ्रीविभ्वामिन्रवंहयः शिवभजनपरो मारती सोमपीथी
कारयां गमभ्भीरराजो बुधमणिरभवनद्भास्करस्तस्य सूनुः
क्षेत्रे शरीसप्तकोरीश्वरपुरि शिवरा्ौ शके शमचापे
` ` नित्याषोडयुबन्वत्परतटगतये सेतुमेतं न्यवघ्रात्‌ ॥ १४
ज्ये्ास(त्स)तीथ्यात्सरहस्यमेत-
त्ससंप्रदायं समधीत्य तन्वम्‌ । `
` तन्त्राणि चान्यानि विचायं टीका-
मेकामकार्षीद्धषि भास्करायः॥ २॥
` अतिस्पृतिन्यायपुराणतन्न-
सूजागमश्रीगुरुसप्रदायान्‌ ।.
~, निर्मथ्य निश्चित्य कृताऽपि रीका
शोध्येव सद्धिर्मपि हादवद्धिः॥ २॥
प्रमादो मेऽवश्यं भवति म[ति]मान्यादटसतः.
पदार्थन्यायानामपि दुरवगाहत्वनियभात्‌ ।
परं वन्तः सन्तः सदयहृदया नायथचरणा-
घदारो तस्मान्मे न खट खलपापोभयभयम्‌ ॥ ४ ॥
अद्याप्यस्ति दिपथितामपि महत्सदेहकोरिद्रयं
, यः श्रुत्या जगदीश्वरो निगदितः स्तः किमपोऽथ सः
तचरेशः प्रथमेव कोशिरेति कि निश्चायनाय स्फुट
जनम्निव प्राथितोऽभवत्परशिवः भरीसप्तकोटीश्वरः ॥ ५॥

त्ता इत्येकाक्षरं जटावाचकं पाभिः सहितः सत्तः शिवोऽपां हरि
रित्यथंः ।
इति भरीमल्द्वाक्यप्रमाणपारावारपारीण धुरीण निखिठतन््स्वत-
न्बभ्रीमहम्भीरराजमारतीदिक्षितसूनुना भासुरानन्व्‌-
नाथदीक्चामिधानेन. भास्कररायेण प्रणीतो

% 0 नित्याषोडशिकार्णवव्याख्यानात्मा
-----~ ` सेतुबन्धः संपूणेः॥ ॥

#