आनन्दा्रमसंस्कतग्रन्थावङिः । 


भप, ११०८१५०७. 


गन्थाडुः ६४ 


बृह गरण्यकोपनिपत्‌ 


जिका ज ० जिन्‌ ११८०-०. कि वदि पमिति क ~क (भा-क 


रद्धरामाङजवर्‌चतदव्काशकपता 


वे० शा०्म०रा० ' शृकम्शा्ख ठेणेमावकर ? 
इत्येते: संगोधिता । 


सा 
हरि नारायण आपटे 
इत्येतैः 
पुण्याख्यपनत्तने 
आनन्दाथममुद्रणाटयं 


जआयसाश्षरेमुदरयित्वा 


जा सतलन पथि 


प्रकारिन। 


शाटिषाहनशकाब्दाः १८२२ 


खिम्वाब्दाः १९१६ 


८ अल्याः स्वेऽधिक्रारा रानशासनारसारण, स्वायत्तीकृता; > 


मूल्यं सपादिङ्पकत्रयम्‌ ¦ (३५४) 


ब्रहुशरण्यकोपनिषटिषयमूीपयकम्‌ । (अप ६४) 


1 


१, ` 


अथ प्रथरोऽध्प्रायः। 


7 2 1 


विपग्राः 1 . वष्ठि० | ऽ} प्र०। 
मङ्ुःखाचप्णप्रुपोदुष।पश्च 0 , .. ० ॐ १ 
अभ्वमेधिकानायान्वभघायान्वस्प (शरभादघ्यद्कषु का- 

लादृहष्टत्रैषानम्‌ १ १ २ 
अग्ादेषशमीक्तिः | .. , १ रं ४ 
अग्रेरत्पतिएर्वफकमन्वमेधाद्ुभूते चित्थाग्रौ तपङ्कभर- 

पवत्सरकदट च व्रह्दरष्टादवाकज्प्‌  . .. --. २ ! ९१ 
अम्वस्य सषएपफार्‌(ऽब्वमपा्नवरयुन्‌ (द शार्स्दम्यभप- 

धेञ्ञानप्रसजनकथनं य . - -..२ ६ १४ 
कर्म्मता सुस्यपरणटुष्ि विपाटतास्यावितः- 

पथनम षः 9: 2. 44 2 । १६ 
प्राणावद्सुदःसार परति प्रायसारुादपये मन्द्र ५६ 

गक्षाटिकरानपदक मषथतिषपणप्र्‌ .. .. . & ८ २१ 


नाशपणष्तष्टदसद दत्वा तान परतप तण रवप व्द्व् 
धनं सृघ्मपकुःःसनन्हाहदिपोगीम्डर(दपवतद्०ः ति 
सष्टः सू 1६ाधमुषटयवक्षपारातष्ासिमस्छ्कथते क -. ४ १ ३? 
प्रजापत्मनशगणङ्पाद्कुमदुनमभवनत्रुत सर्नुष्दददद्ुषटिः ४ 2 २३ 


भ 


अग्रषामदहटकध्न बद्मदु्रघपान पस्तृदव्रबृद्धषष्द्ध 


प्रजापप्यतिसृधिज्नानवतः प्रजापतिवत््ष्त्वपरःप्तिफल्ष- 
कथनम्‌ 4; . .. ४ ६ ३७ 
अष्पाक्रतस्य अगता नामरूपाभ्यां व्याकरण) ...- ४ ७ ३७ 


आत्नः हारीरे क्षुरकोश्षस्थक्षुरवद्व स्थितेः कथनम्‌... ४ ७ ३८ 
प्राणनादयेकेककिषापिशिष्टस्याऽऽस्समोपकृत््नतात्तष्ूपा- 
सकस्याऽऽसोपासक ता मषकथनपुरःसरं कृरेधव- | 
ह्मण एषोपास्पतकथनम्‌ ..- .-. ४ ७ १९ 
जारमनः प्रादेः सवंस्मात्रेयस्स्वज्ञानेनाऽऽस्मो पा सक्षस्य 
परियहान्प्रमाषः ७ अ ~ 0 -4.- + 


£ बरहदारण्यर्कोपनिषहिषयसुचीपञ्कम्‌ । 


विषयः; । |  ब्राह्म० | क०। प्र०। 


कीष्टगिज्ञानेन सवममवहिति प्रभरर्याहं बह्यास्मीस्य- 
सरम्‌ 

देषर्पिमनुश्याणां मध्ये थो यः प्रत्यशुध्यत स एव तत्र 
ह्या मव हित्येतक््थस्य हैह्याय मन्ोक्ाहरणप्‌ 

अहं ब्रह्मास्मीति विज्ञार्दैवा अपि मुक्षैभ्वयंदिपाताय 
नेशते किमुतान्य (त्यत्र हेतुकथनम्‌... 


पुमान्धारक्रलवािना स्वस्माष्ात्मस्यन भिघ्ना देव 


ताऽऽसमभूताद्धिक्नोश्् चस्युपास्ते तस्पाक्षत्वात्प- 
द्युत्वम्‌ ... 8 क ४ 
अब्रह्म विवं पुरुप विघ्रं करुमनुगरष चेक्ाते देषा इत्यन्न 
पशुदृष्टान्तप्रदर्छनपूर्वक चिद्याप्रातो धद्धामक्तिपरः 
प्रणयोऽप्रनादी स्यदिति कथनम्‌ ... 
प्ातुवण्यसष्टिः अ र 
स्वालमानमटष्रा भृतस्याऽस्तमनःः सकाशाद्रक्षणामभावं 
धदह्टष्टान्तकयनपुरःसरमात्माज्ञानिषतरुमणः धि. 
ष्णुत्वादृःतमलाकस्यवापासनम्‌ 
आसमषाकाोपासकस्य कमक्षयामाङमिरूपणमाप्पलाकं 
स्तोतुं फलकथन ष । 
क्माधिक्ताषिदूषः कमभि: पश्चुवत्सवशवादिपिपीलि- 
काल्तमकत्रोपकारकफतस्वन सवमतभोग्यत्दप्रतिपादन- 
पक सवे भृतभाग्यत्वषेव स्वदृहुरक्षणवत्सष मता 
तं सवतः संरक्षन्तीति कथनम्‌ 


पाकयज्ञादिकथनम्‌ व 
साषानेपागसप्ताश्रसुन्नमूतमन्ाषवरणम्‌ 
पत्रादेसाघनानां साःयदिशेषसबन्धदचनम्‌ .. 
प प्रात्तिकमरथनम्‌ 
कुतरप्रतक दंदकागादुप्राणावक्ञप्रकारकथनम्‌ 
वतपमाप्ाकथनम्‌ । 
प्रपश्णाषयाक्ायष्य सकषिपेणोपसंहारः 


9 


९ ४४ 

४ १० ४५ 
१० कि, 

४ १० ५५ 
१० ४४ 
११ ४५७ 
५. 

४ १५ ५२ 
१९ ५२९ 
१५७५ ५४ 

१ ५६ 

१६ 2 
१५ ६८ 

५ {१८ ६१ 
1. ~ 
६ ९. ५५ 


यृहद्‌ारण्यकोपनिषद्धिपयसूचीपत्रकम । २ 


विपयाः | ब्राह्म ० | °| पर०। 
अथ हितीया ऽध्यायः \ २॥ 


[0 9 यरि १ 


गाग्यालापशष्टुसंयादः श १ १ ७५७ 
काथकारणाध्मकमूतस्वरूपनिधारणम्‌ ... २ १ ९१ 
म्‌तःमू्तबरह्यकथतम्‌ =... .-- .-- --- ---ई३ १ ९५ 
याज्ञवत्क्यमेघ्र यीसंषावुः ... | .. ४ १ १०३ 
आस्मेषेदं सषेमिति प्रतिज्ञाप्तस्या ऽऽमोत्पन्तिस्थितिलयत्वं 

छ्ैरयुश््वा पुनरागमप्रधानेन मधुबाष्मणेन प्रातिन्चाता- 

मस्य निगममम्‌ व अ ~ 4 4 
षिद्याप्रवतकाचाययशकथनम्‌ ... .. -. ---६ १ १२ 

अथ तृतीयोऽध्यायः ५३॥ 

मधकाण्डसिद्धसवान्तय^मित्वोपपादुषयान्तव च्छादस्ा- 

ण्डारम्भे जनकयज्ञे मिलितिषु ए्िजपु मध्व कोलद्या- 

नतम इति जिज्ञासया जनकक्रषा गोष्ठे गोस्रहस्ाध- 

रोधः । र „4 - ९: 
बदिन गासद्ृद्च नेयरिति ददुहेनोक्ते द्विजानां गोय- 

हणासारथय षीक्ष्य षष्ठद्गषं स्वाध्रमं काटयेतिं 

याज्ञवल्क्य ्षिहितस्वच्छात्रानुश्लासनानन्तरं दटमेषु 

कु पितेपु भत्छनपूर्वकं पाज्ञवत्ष्यं प्रति बद्धिष्ठाभि- 

मान्यभ्यलक्रुतभापणपर . १ २ १३१ 
याज्ञधतल्क्रप्ाश्टटसंवादुः .. १ ३ १२२ 
याज्ञवस्क्यातमागसदाद्‌ः.. .२ १ १६५७ 
याज्ञघल्क्यम्‌ज्यु सादः .- २ १ १४३ 
याज्ञवल्क्योपस्ससवाद्‌ः -४ १ १४५ 
यान्ञषस्दयकष्ाटसंवाष्ः ... ५ १ १४८ 
याक्षवल्छध्यगार्गीसिंवाषुः ~ ६ १ १५३ 
याज्ञवत्क्या्नालकस्वादः ~ ७ १ १५५ 
गा्गीक्रतप्रक्नयोरुत्तरम्‌ . ८ १ १६६ 
याज्तषत्क्य्ाकल्यसवादः .. १५ १ १५५४ 
साज्ञवल्स्यक्ञापाच्छाकल्यमरधपतनम्‌ .. ९ २६ १८५ 


% वहद्ारण्यकोपरनिपष्टिषयपु चा पत्रकम्‌ । 


विपयाः । त्ाक्ष० | छ० | ध्र. । 


शाकल्यमूधपातययादुष्ण)मूतेषु ब्ाह्मणेपु याज्ञस्छया- 
द्स्यनन्सरं बाह्मणानां प्रव्वुलरद्ानासामध्यप्रतिपा- 
दनम्‌ त ॥ 

अप्रगस्मम्पैषु दाद्णेपु चाह्षत्प्पकरुतप्रश्चप्रहिपाषकाः 
| -श द 2 9 "4 9 9. 


। उपध च व्य्वृषः॥४॥ 


भ स 4 ५ ट 
सभायामास्थता जयम पार्दल्लप्रशगव हणवा एन- 
प } द्र य! गधरसि एश्मिखष्य {स्यत्डक््म 
एप क २ ८९1 श (५11 मस्ट जाद्चा २ तर शन~ 


८ 
र्‌ा + ~ - ण" <न इ वा 1 तर - + ~ 
लुश्त्‌ (नृ. (बलच दन < णद्वत (ई. र, {५ 
# | (4 फ । 
~ -- भ 
स्व्‌ {प ८० = ९ १.॥२ * ६ ¢ (4 
५ ५ [9 0 1 यो = कर न~ 4 ५ “ 0 कि १ 
सानु रधन चो प द. ल. 2 ६ 
[ वि ~. ॥ि ६ 
जागरादष्ास वस्व ८ ए 


शि ^ 
पादवदत्क्दद्व नृ पवन्त स दरव म्प्र वमद 


1 ~ ^ सदम राय दश्वा 


॥ ॥ शी 
१ [कि ५5 
र ९००१ ५१) ॥ ॥ ॐ दवा तते 9 @ ¢ ॐ २ 4 
49 रध = कः > (न व 
{तव्या किद्य एर्व दुष्पा(शदनकएतप्रश्वायामा दित्यस्यो- 
(+ र १ 
{1१८ 1न सनन्दवलदवर्‌ तसवरज $ ४५४: ड - 


~~ ५५ #॥ ~ 
(मृद पष्स्व दरचम आत्मत पचरनस्व साश्व दञ्चान- 
11114 ` सा श २ ७ 
1 


अर अपवर्त युदक दि ज्चन्करत्व दृल्ाष- 


रराद त्न (त्स्व सष्दयस्न्(सषव(दषातपादनम... 3 ५ 
ष्ट्य दषदाश्रण्डायप्रदवादुक्ः शाक्तः --- --- ३ ११ 
ल ध ४ € + ~ ^~ 
र्द यादः य द दुदाय(त्यय दूद्द्तातक्प्वतास्परा एव 
मो्यायष दुह्धाति जनकेन पदयुयुक्तयाज्ञवल्क्यस्य 
सपुत्र आन्य दाद्घ्ासादिराहिस्यप्रातपाक्ुनपुवक 
पर टुन्खपदुषतयादनम १५ 
एापकध पारा नप्वन नुन्परापपतः स्वतः पुत्तानाका 
व्यान दपमटस्यपतपष्डुनन्‌ ३ १७ 
एतण्थव एरपस्याणयन्र संचार हृष्टास्त ... ३ १८ 


१९५२ 


५४ 
९१५५ 
9९ 


९५ 
९८; 


दृषदारण्यकापानषाद्िपयद् च पवकम । 


विषयाः । 
स्थानद्रयसंवारं प्रषशप एपुषिष्शाप्रकाङनम्‌ ... 
नाडाखण्डन सपनिथकीजभूतादिदयासस्यावधारणम्‌... 
सवात्मभाषषूपमोक्षस्य प्रत्यक्षतो रिर्दृशः 
जीवस्य परणाऽऽव्दनकस्याद्राहााग्यन्दरङ्नाभापें 
ऽन्तः अ 
सपप्ते पएय्याष्टास्‌ ।८तसःदयमभावकथनम्‌ 
एष्ाएीनां हृष्टवद्‌ विपा्टापामावप्र्पाषहनम्‌ 
स्घप्रम्थानादौ नष{सिति प्रसिपाषनम 


क 
पुष स्वप्न 141 र {सक वाक 
ष सुप्सु (प इद दुर दर. प्रन 
स्न्एुपदु रयम 
५ =. दस्प स्दचय क 
रत लप" पद्द्दस्प्‌ = धम्य ए [स्व 
धुष्णृन् = 
स्मरन 4६ दक ग्सन्प्रा य परहरत, 


क ~, 


[ 


दद {१ 


[र 


मलन ऊध्य। च्व अ दर्प 
एरर पार्त्यन्य गण्ट्द आप्नादृहुान्तरापादान साम- 
ध्यामाघदषटादा राममृल्यहृ्टान्तन सदभूतान्पादि- 
त्यादीनि तत्करमप्रयुक्तानि फुतरषर कर्फटापमाग- 
साप्रनेः कभफलधःदुतःर्‌ प्रतपेक्न्त हव्वाद्कथनम्‌ 
प्रभियापन्रासद्षएास्तेनाऽ$प्यानं मरणक्राटे सधं प्राणा 


अ{मममापन्तीत्वतच्फथनम 
प्या द्कभ्यः सप्रमस्द क्सय सप्रमोक्षणस्य वसतरण 


वणए.नपर 

अकामस्य सक्षप्रतिदाइनपः 

उक्तमाक्स्ताघनप्रतिपारकः शलाक 

आत्मकामस्य बद्य{विदूा मोक्ष इत्यथ मन््रवाद्यणाक्त 
भस्तरप्रतिपादुकाः श्टांकाः... 

प्र तज्ञान्मार्गःतुत्यथ सा्गान्तरनिन्दा 

उक्तात्सङ्ानस्तत्यधयव दादधेएठस्य कायक्ुशयरादिव्यादप्र- 

{तिरादनम ,.. 


द्र ष् 
५५ ~ 


$ ¶ न 


सणष्ष० | क० | १० 


२ १९५ २१९ 
३२२८० २१९ 
२ <१ २२० 
२.१ ९० 
३.२२ \२१ 
च. ९ 
२ २१ २५३ 
२ ३२९ र 
२ ६३ ९९४ 
२ ६५ २६ 
२ ६५ ८२९६ 
२ ६६ २९५ 
३ २५७ <९७ 
2 ६८ ९८ 
४ १ ९८ 
४ ६ २३२ 
४ ५ २९३६ 
् २२. 
१० २६७ 
४ १२ २३८ 


६ यृहदारण्यकोपनिषद्धिषयसूचीपन्नकम्‌ । 


विपयाः । । तराह्म ९ | क० | प्र०। 
यष्िष्ष दिश्या क्रतक्रप्यत्वै स्वानुमवरै प्रतिणात्तिष- 
प्र 4 क ५ ४ १ २६९ 


भ क क 


ए्वष्यास्तुत्वथ वद्ुषा (लह्ताङूरणाद्‌ त्रु मस्ामाक्घा- 


दिप्रतिएदनम्‌ .. .-. ४ १५ २३९ 
परमाथंज्ञानसस्करतमनसव बह्यदकनमित्यादिप्रतिपा 

दनम्‌ ... .-. -.- ४ १९ २४९ 
बह्यास्मनि स्वंवेदविनियोगप्रकनम्‌ ... .-- ... ४ २२ २४५ 
उक्तपियाफलछकथनपएवकं याक्तवल्फ्याय गण्े व्रुसलू 

त्यभनकक्रतश्वानयेदनप्रतिपादनम्‌ . .. ४ २३ २५५ 
सोपािकवहाभ्यानाद्भ्युश्यकयनम ४ २४ २५७ 
समस्तारण्यकपथस्य समुचित्य निदेशः. ४ २५ २५८ 
उक्तस्य सषाध॑स्य मेचयीव्राषह्मणेन्‌ नसिणमन ५ १ २५८ 
याज्ञयत्कायकाष्डम्य दशः ६ १ २६३ 

अथ पञ्िमाप्भ्यायः॥५॥ 

सवापनिषषुर बह्यानुवादः . १ $ २६५ 
उ-“टाब्दुवाच्यवह्यापासनम्‌ त १ १ २६५ 
सव।पारितशापत्वन हमाद्खादनस्यदघानमर २ १ २६६ 
वष््यापासनाट्रःभूप हदषापासनम्‌ . २ १ २६८ 
हदयस्य सत्यत्वनापासनम्‌ व 3 9. 
सत्यस्य बह्मणः स्तुत्पथमुक्तप्रथमजत्वविव्रणमर्‌ ,-- ५ १ २५० 
मनरउपाधिविश्शिष्टस्य बह्मण उपासनम्‌ - ६ १ २५५ 
दिद्युद्वह्मयोपासनम्‌.. - ७ १ २५ 
वार्धेनुवमोपास्तिः - ८ १ २५५ 
वैभ्वानराय्व्रह्मण उपासनम्‌ १५ ? २० 
एतत्परकरणस्थसवापासनबविदो गतिकथनमश्रतसूलोए- 

सनफूटकषथन च १० १ २५७ 
तपडप्ासनम ५ । ११९ १ २५८ 
गणद्रयावश्शिष्टवामिदिरयोरन्नप्राणयाव्रह्यव्वेनोपासनम्‌ १२ १ २५९ 
उक्थटष्टया प्राणापासनम्‌ =... ..- -.. ~~ १३ १ २८० 


यह दारण्यकापानिपद्वि पयसूचीपत्रकम्‌ । 


पिपयाः । 

चजुषंछया प्राणोपासनम्‌... 

सामहट्था प्राणाोपास्रनम्‌ 

क्षञ्जहष्वा पाणापापनप्‌. .. 

गायञ्युपाधविरक्ञ्टस्व बह्मण उपासन 

मयपज्यपस्यतत्प्ि .. 

गायजञ्या मुखविघानायाथंवादो भुखविघान च 

अचिराद्यातिवाष्टिकानुषषिष्टाहिस्पप्राथनामन्तरः 

अ{वर({दप्रथपपवासिषाधनामन्यः | 
अथ पष्ाल्ध्यायः तह ॥ 

प्राणविंपयक्रकिद्याप्रस्तावः 

दसिष्टसगुणकवागात्यकप्राणो सनम्‌... 

प्रतिष्ठागुणक्रचक्चुराल्कण्णोपायनमर ... 

रपड्ुणकभोतात्छकपाणोपरसखयप्‌ 

आयतनवृयकसनञात्मद्प्रणाोपाखनम्‌ 

प्रजापतिमुणकरेतञलस्कप्राणापास्नम्‌ 


$ 


व्राह्य ° | ऋ० | पर० | 


च [पादवः प्राणा अत्मनः भरत ववदुमाना स्तृस 
गत्वा प्राच्रस्प्रङ्ति मध्य क, धयानात्‌ तन प्रज 


त्श्त्र्द्म ८ न 
शक्छमणपधेकप्रविपदाशनत्र 
पयक्ुरव्टरमणप्रतेशव्रा्िपाद्नम्‌ - . 
भ्राचाव्छमणप्रवेश्चप्रशिपादनम्‌ 
सनड्छमणप्रवेक्ञप्रतिपादनम्‌ 
रेत उव्छमणप्रवेष्टपरपिपाद्‌नमें 


रट 


प्राण उच्छामाप सद परषटतदामददुद्तप्राणद्नतन 


प्राणस्यान्नवखप्रतिपादन च .-. 
श्वेतकेतोः पञ्वालराजप्रवाहणपरिपद्रमनम्‌ 


प्रवाहणकरतपश्चप्रश्चानां भ्वेतकप्तोरुत्तरदानसापथ्यामा- 


प्रपदनम्‌ 


उत्तरक्ानासामथ्याद्राजक्रतसस्कारमनाहत्य पित्मा- 


गत्य श्वतक्रतङ्रुतपश्चप्र्ानवद्नम्‌ .. 


१३२ 
१२ ३ 
१३ ४ 
१४ १ 
१४ ७ 
१४ < 
{५ 
{५ ? 

~ १ 

~-१ २ 

6 

-- १ ५ 

भ ९ च. 4 
१ ६ 
१ ५ 
१ < 
१ १ 
१ 1९ 
११६१ 
१ १२ 
? १३ 
२ ९ 
२२ 

२ ३ 


~ वृहृद्ारण्यकापनिपद्दिपयसू च पञ्चकम्‌ । 


पिषयाः ब्राह्म < | क० | प्रृ०| 


पत्रेण सष्ाऽऽगतप्ताय मीततमाय प्रद्राहुणक्रतमासनारि- 


पूजपपूर्घकं वरषानम्‌ ... .-- --- -- ---२ 
यर्दानप्रतिक्नानन्तरं पश्चप्रश्नोश्तराष्णे द्ृषटोपि पौतम- 
वचनम्‌ (1 
मातुघार्णां वराणां मध्य केचष््वणुष््रातं प्रवाहण 
वचनम्‌ त, 
मातपवरा ममापि सन्तीति देवनरपरषापन स्पप्रातङ्ञा 
रक्षणीपप्तिगोतमधचनानन्वरं पत्ता बिथां ्िप्यप्षं 
नेच्छान्स्प्रमिति प्रवाषहुगनोक्तमतमस्य दाचेव पव 
बाह्यणा आपह क्षपिवाङिङ्ञष्यषुदा ल्ुपगच्छन्त 
मापावदद्रुभ्रूदा) {यर्दः पसप सेद्रुः्दपम- 
मनकोततमाद्रय प्रददुषपमीप द्रापः ..- -..- २ 
पीडितमातमष्यापनदुरःम्‌ दपा यपदहणप्यतम्‌ २ 
वव = द = ४ „9 6 
वत 17 4 9 ५ ++ 
पश्वादधिविः<तिवणिपानतत ... ..ल + |... 
पञ्चाशि(ददान्ानां देतह यद द ध भ २५ ४ 


पित्ता्षनापाययतपटुस्पप्राद्रिरटशमन्धा साक धचम्‌ ४ 
भ्रमर्थपयकपफयमध्थवेषानम्न ... .., ...- -.-. ४ 
मेथ॒नक्रभि वाञपयस्वसंदादुवम्‌ ..- ... -.. ५ 
वाजपेयत्वदपादुरेन पद्युकसं फुतः एदटकयनयर्कम- 

विदुषः परत्पयायप्रद्नम्‌ गि 
अविदुपामदिमहितं कमत्यच्राप्चायपरम्यरासम(तक- 

अत = 4 9 2 ५ 
सुप्तस्य जाग्रतो घा रेतस्खटने प्रायश्िचम्‌ ... ... ५ 

दके छायादक्ने प्रायश्चित्तम्‌ 0. ५ 
प्रकूतेन रेतःसिचा यस्यां पो जनयितव्यस्तत्छ्रीस्ततिः ४ 


भार्यावक्लीकरणम्‌ ... ..- -.. ..- -.- ... ५ 
पुरुपहपिण्याः प्रीतिसंपादनप्रक्रिया ... ..- ~~ ४ 


गभिणी सा मूदितीष्छायां कर्वव्यप्रतिपादनम्‌ ... ४ 


4 २१९५. 
् २९५. 
[न २ 
९९ ५.८ 
७ २९८ 
< २ 9 
(8 ४१ 5 
१८ ६०२ 
९, ६. #1। ४ 
४. ५ 
? £ अ. 


९५) 


„© न्द 


© © ४) ~ 


६४१ 
+ (9) 
९१ ५) 


वृहद्ारण्यकोपनिषद्विषयसूचीपञ्कम्‌ । 


विषगराः | 
गर्भिणी मववितीच्छायां कर्तेव्यकश्रनम्‌ 
जायाजारामिचारकर्मकथनम्‌ 
रजस्वलानियमाः ... 
य॒ुक्त्वाद्‌ विशिष्टतर च्छायां कतध्यकथनम्‌ 


कापटत्वादाषाशषटपुत्रस्छाया करतव्पकथनमर्‌. 
स्यपम्रल्वादवरष्टपत्रच्छाया कदव्यक थनम्‌ ... 


पण्डितव्पिक्िषटदुहितिच्छायां कतेव्यकथनम्‌ 


पःण्डतत्वाद्वाश्षटपुन्च्छाया कतत्यक थनम्‌ 


आओदनपाकादिकरणकालादिकिथनम्‌ 
जातकमकथनम्‌ 

नामकरणम्‌ 

पुत्रस्य माचरे प्रदानपवकं स्तनप्रदानमन््ः 
माचमिमन्नणमन््ः ५. 
यथांक्तपुवरसपन्नपितुः पुत्रस्य च स्तुति 
सिलकाण्डव्शः 


९ 


ब्राह्म ° । = | प्र०| 


- 


< भ + ५८ च + ५ "< 


+< ©< ५ 


समाप्तमिदं ब्रहदारण्यकोपनिषद्रिषयभुरी- 


पचरकेम्‌ । 


जी, ^ 4 ~~ = 


4: 
१२ 
१३ 
१४ 
५. 
१६ 
१ \9 
१८ 
१९ 
९४ 
२६ 


३१५ 
४१५ 
२१४६ 
३१६ 
२१६ 
२१५ 
३१५७ 
9. 
२३१५ 
३१० 
२९११ 
, 
२९० 
९५ 
२९० 


ॐ तत्स द्रह्यणे नमः । 
रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकेपिता 


पिर 5 च 9 


वरहदारण्यकोपनिपत्‌ । 


अतसीगुच्छसच्छायमखितोरःस्थटं भरिया । 
अञ्नाचटगुङ्खाममश्चलिमंम गाहताम्‌ ॥ १ ॥ 
व्यासं टक्ष्षणयोगीन्द् प्रणम्यान्यान्गुखूनपि । 
यदारण्यकल्याख्यां रचयेऽहं यथामति ५२॥ 
अक्टाध्यायातके बृहदारण्यके प्रवग्य।पसत्मतिपादकप्रथमद्वितीयाध्या- 
यावुेक्ष्योत्तराध्यायगणो व्याख्यायते यद्यप्युपा वा अश्वस्येत्यादिकिमभ्व- 
मेध।दिकर्मविपयकमेव तथाऽपि बह्महष्टि पि पिरूपतया बह्मासकत्वप्रति- 
पादुनपरतया च यथाकथंचिद्रह्यसंबन्धित्वेन तद्याख्यानस्योचितत्ात्‌ । 
अत एवाश्वमेधवाह्मणादेर्बह्यपरोपनिषदद्धागसगतिरुपपद्यते । न च प्रव- 
र्यापस्तत्पराध्यायद्िकस्य बह्मपरारण्यकमध्ये विद्यासंनिधो पाठाद्विया- 
थवं शङ्धवम्‌ । 'वेधाद्य्थमेदात्‌' [ ० सु०३।३। २५ | इत्यधिकरणे 
शक्रं प्रविध्य हदयं प्रबध्य ‹ तेजस्विनावधीतमस्तु ` [ कट्ञान्िः ] 
इत्यादिना श्चहदयवेधाध्ययना दिपकाशकारनां मन््राणां ' देवा हवै 
सच्रं निपेदुः ' [ शत० १४। १। ६।१ ] इति बृहदारण्यकारम्मपठित- 
बाह्यणप्रतिपादितप्रवग्यदिश्च कर्मणो लिङ्धगदििेनान्यत्र विनियुक्त- 
त्वेऽपि बिद्यासंनिधिपाठानथक[ त्व [परिहाराय विद्याथत्वमिति 
पूर्वपक्षे विद्यासंनिधिपाठस्य दी( दि )वाकीत्यंस्वारण्यपाठत्वादिसौ- 
कर्या्थतयाप्पयुपपत्तेबेलवद्धिलिङ्कगदिमिरमिचाराध्ययनं ज्योतिष्टोमाथः 
मिति ' वेधादययथमेदात्‌ ` [ ० स०३।३। २५ ] इति सृण 
सिद्धान्तितम्‌ । तस्य चायमर्थः--प्रतिपाद्यस्य वेधाद्यथस्य विद्या्थत्वा- 
भावेन विद्ा्थांद्धेदान्न तलकाङ्नद्रारा विद्याविश्ञेपत्वमपि त्वभिचा- 
रादिविशेषत्वमिति । ततश्च न विद्यार्थसमिति श्दुाया अवकाः। 
सर्वकर्मभ्रेषठाश्वमेधाङ्कमूतेऽभ्वे यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा 
तदेव वीर्यवत्तरं मवतीति कर्मवीयवक्वापादिका विभ्वरूपत्वोपासनो- 


पदिश्यते । 


२ रङ्करामानुजविरचितप्रकारिकोपेता- [१ प्रथमाध्याये 


ॐ उषा वा अश्वस्य मेध्यस्य शिरः 

मेधा यज्ञस्तमर्हती ति मेध्यः । यज्ञसाधनस्य पशोयच्छिरः स उपा 
बाह्यो मुद्रः । विङ्कष्यत्ययश्छान्दसः । उपसोऽहभंखव्वेनाहःशिरस्त्वा- 
व्पश्शोः शिरसि तदबुद्धिरुपपद्यत इति द्रष्टव्यम्‌ । “ आदित्यादिमितय- 
श्चाङ्ख उपपत्तेः ` [ ब०सू०४।१। ६] इत्यधिकरणे "य एवासीं 
तपति तमुद्रीथमुपासीतः | छा० १।३॥। १] इत्यज कमाङ्कभूत 
उदटीथ आदित्यहष्टिः कर्तव्यो ताऽऽदित्य उद्रीथदुशिरिति षिङये (बह्मह- 
रिरिककर्पात्‌ ` [ ब० सू०४।१।५ | इति सूचोक्तन्यायेनो्कृषटद्टर 
वापक्रष्टे कर्तव्यत्वाकरमाङ्गस्योद्रीधस्य कर्मोपकारव्वेनोक्कर्टतया तद्बु- 
द्धिरेवाऽऽदित्य इति प्रवपक्षे प्राप्ते ' आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः 
[ ० सू०४।१।६] इति सूत्रेण सिद्धान्तितम्‌ 1 अच चङ्राब्दोऽ- 
वधारणे । अङ्क एवाऽऽदित्यादिमितयः कार्याः कर्माराध्यतयाऽऽदित्यादी- 
नामेवोत्करष्टत्वस्योपपत्तेरिति । ततश्राभ्वस्य शिरःप्रमुत्यवयवेषु कर्मा 
ङ्भूतेप्वेवोष आदिबुद्धिः कार्या न तूषञआदू शिरआदिब्द्धिः । 

सूर्यश्वकषर्वातः प्राणः । 


अभ्वस्य चक्षुः सूयश्वक्षुराधेष्ठातुतात्तद्‌ बुद्धिस्तत्र कार्य्यर्थः । वातः 
प्राणोऽश्वस्य प्राण एव वातः । पायूपस्थादिमेदतास्माणस्य तद्बुद्धि- 
स्तत्र कार्येत्यर्थः । 
~> 
त्पाच्साद्मवश्वासर्‌ः | 
विवृतं मुखमेव वेश्वानरोऽधिः । * अथिवाग्भूत्वा मुखं प्राविशत्‌ ` 
[ ठे० २।४] इति श्रतेर `येमृखाधिष्ठातुखात्तद्बुद्धिस्तचर काय- 
त्यथः । 
पा ५ | = प 
सवत्तर्‌ जात्पाश्श्वस्म्र मध्यस्य | 
आस्मा स्घरूपमित्यथः । कतवोऽद्गानीव्यादिना संवत्सरावयवकतुमा- 
सादीनामवयवतदवयवत्वन निरूपाघप्यमाणव्वात्सेवत्सरस्यावयवि्ारी- 
रात्मकत्वम्‌ । अश्वस्य मध्यस्यति सवानुपङ्ाथं पुनर्वचनम्‌ । संवत्सरश- 
ठ्न सवत्सराभिमानी प्रजापतिवा विवक्षितः । 
याः ब्ष्ठम्‌ | 
ऊध्वव्वस मान्या । 


प्रथमं ब्रह्मणम्‌ १ | बृहदारण्यकं पनिपत्‌ । २ 


अन्तरिक्षमुदरम्‌ । 
अवकाशतवसामान्यात्‌ । 
पृथिवी पाजस्यम्‌ । 
भुजान्तरमिव्यर्थः । इयमुद्र इव्यग्रो प्रथिवी सद्राटव्रानात्‌ । 
[दशः पार््च। 
दिर दक्षिणोत्तरत्वाद्य।भ्रयत्वात्‌ । 
अबान्तरदिशः पशवः । 
वायव्याया अवान्तरदिशः पाश्वास्थीनि। 
ऋतवोऽङ्गानि । 
स्पष्टोऽर्थः । 
मासाश्वाधमासाश्च पर्वाणि । 
अङ्कसंघयः समविंभागसाम्यात । 
अहोरा्राणि प्रतिष्ठा । 
पाद्‌ वित्यर्थः । 
नक्षत्राण्यस्थीनि । 
शुद्धत्वसाम्यात्‌ । 
नभो माभ्सानि। 
अस्थ्यात्मरफनक्षत्रसपरक्तत्वःत्‌ । 
उवध्य सिकताः । 
अर्धजीर्णं घासः द्यक्शनं सिकताः । विश्टिष्टःवयवत्वसाम्यात्‌ । 
सिन्धवो गुदाः । 
गदा इत्यवयवाभिप्रायेण बहुवचननिर्द्ः । सिन्धवो नद्य इत्यथः । 
यच करोमानश्च पवता । 
हदयस्याधःपरेशावर्षिदक्षिणोत्तरमांसखण्ड यद्रो मशब्दवाच्यौ । 


कामान इत्यक स्मन्व्यत्ययाद्रहुवचनम्‌ । पवता. । काटन्यान्चतत्वोपल्डा 
कारत्वस्ाम्यात्‌ । 


४ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [१ प्रथमाध्याये- 


ओषधयश्च वनस्पतयश्च लोमानि । 
सृष्ष्मतसाम्यात्‌ । 
उदन्पूर्वाधः । 
सूयं इति शेपः । 
निम्टोचन्नपराधः। 
निम्टोचन्नस्तं गच्छन्सर्योऽपराधंः । परवापरत्वसाम्यात्‌ । 
` यद्विनुम्ाते तद्वियोतते। 
मुख्याष्ानमेवान्तरप्रकाशहेतुत्वाद्विद्यत्‌ । 
यद्िधूनुते तत्स्तनयति । 
रोमविधूननमेव सच्छष्वत्वान्मेघनिर्घोषः । 
यन्मेहति तद्रष॑ति। 
मवात्सजनमेव सेचनत्वसाम्याद्रपंणम्‌ । 
वागेवास्य वाक्‌ ॥ १॥ 
ना कल्पनापेक्षा॥ १॥ 
अहवां अश्वं पुरस्तान्महिमाऽन्वजायत । 


अश्वस्याय्रतः पृष्ठतश्च सोवर्णराजती महिमाख्यौ शद्ग पाचविशेषौ 
स्तः । तयोमध्येऽभ्वं पुरस्तादश्वस्य पुरस्तायों महिमा महिमास्यो यह- 
विशेषो ऽहरेवान्वजायत समपद्यत तच्ाहमावना कतव्येति यावत्‌ । 
अह्व इव सोवर्णपा्रस्यापि पीतप्रमत्वात्‌ । 

कि. क 
तस्य पूवं समुद्रे योनिः। 

पर्वः समुद्रो योनिः । योनिरित्यासादनस्थानम्‌ । सोवर्णपात्रयहा- 
साद्नस्थाने पर्वसमुद्रबुद्धिः कार्येत्यर्थः । यद्रा महिमाऽन्वजायतेत्य्रा- 
नुलेक्षणा्थंः । कर्मप्रवचनीयत्वात्तदययोगेऽभ्वामिति द्वितीया । 

कि = $ क य 
राज्रन पश्चान माहमाऽन्वजायत । 

अश्वस्य पश्चाद्यो राजतो महिमास्यो यहविकशेषः सा राचिरन्वजायत 

राधिः समपद्यतेत्यथः । चन्द्िकाधवटत्वस्ताम्यात्‌ । 


„ --------~---- -----------~न-+-.- -~-~ ~ ~ -~----~-----~-- --~------------~ 


१ जधनाधः । अन्रद्यमद्रित पस्ते वत॑ते। 


द्वितीयं ब्राक्षणम्‌ २] वबृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । ५ 


तस्यापरे समुद योनिः । 
पाश्चगसमुद्रस्तदासादनस्थानमित्यर्थः । 
एतो वे महिमानावश्वमभितः संववतुः । 
एतो महिमाख्यौ गरहा वभ्वस्य पूर्वात्तिरपाश्वयोः प्रतिष्ठिता वित्यर्थः । 
अतः सर्व॑था महिमक्ाम्यथं( श्व ) इति स्तुत्वा हयवाज्यवाभ्वर- 
पेश्वतु्भिजातिविजञेपे्दवगन्धवायुरमनप्यवोहृत्वेनाश्वं स्तीति- 
हयो भूत्वा देवानवहद्राजी गन्धर्वानर्वाऽसुरानश्वो मनुष्यान्‌ । 
7क्तोऽथः । 
समुद एवास्य बन्धुः । 
अस्याश्वस्य समद्र बन्धुः ! तच बन्धुद्टिः कर्व्येत्यर्थः । 
तत्र हेतुमाह- 
समुद्रो योनिः ॥ २॥ 
इति वुहदारण्यकोपनिपदि प्रथमाध्यायस्य 
प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥ 


उचेःधवसोऽ्वस्य वारुणाभ्वानां च तचो ]स्पत्तिदशनास्समुदो 
योनित्वेन ध्यातव्यः ॥ २ ॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिषल्यकाशिकायां प्रथमाध्यायस्य 
प्रथमं बाह्यणम्‌ ॥ १ ॥ 


अश्वमेधाङ्कभूते चित्याग्नो तदङ्कमूतसंवत्सराले च ब्ह्यदु्िं विधि- 
त्सन्प्रथमतोभ्येस्त्पत्तिप्रकारमाह- 
| > [ †॥ 
नेवेह फिचनायर आसत्‌ । 


केचित्तु नात्र बह्मदुशिविधीयतेऽपि तु ताचिकतदासमकव्वानुसधान- 
सिद्धये परमात्मन उत्पत्यादिकमाश्नायत इत्याहुः । नोमयथाऽपि विरोधं 
पयामः ! इह जगति किंचन परिदृश्यमानं स्थृटावस्थं वस्तु अग्रे सृष्टेः 
प्राडनेवाऽऽसीत्‌ । अच्राप्रे नाऽऽसीदित्यनेन न शरुन्यत्वमुच्यतेऽसत्कायाः 


६ रङ्खरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ १ प्रथमाध्याये 


नभ्युपगमात्‌ । तथा हि सति शशविषाणादेरप्युत्पत्तिप्रसङ्गात्‌ । घटः 
पराङ्नाऽऽसीदिति प्रतीती घरत्वावस्थापएूवमाविपिण्डत्वावस्थाविपयक- 
तदरशंनेनेहापि नाय आसीदिति प्रतीतेः पारेहस्यमानस्थूलावस्थाविरो- 
ध्यवस्थावस्वमवाथः । 


ननु परिहश्यमानमिदं जगदृहर्यमानस्थूलावस्थाविरोधिनीं कामव- 
स्थामभजदित्यत आह-- 


ृत्युनेवेदमाब्रतमासीदशनायया । 


कारणवाक्यत्वादच परत्युशब्देन म्रत्युसंज्ञकाचिच्छरीरः परमासो- 
च्यते । ' यस्याव्यक्तं शरीरं यस्याक्षरं शरीरं यस्य प्रत्युः शरीरमपह- 
तपाप्मा दिव्यो देव एकतो नारायणः इति सुव्रालश्रुतो मत्युकञाब्दस्य तमसि 
प्रयुक्तत्वात्‌ । अच्रारनाया नाम संजिहीपां । (अशनायोदन्यधनाया 
बुमुक्षापिपाप्तागर्धपु' [पा०५।४।३४| इति दभक्षाथं निपातितोऽशनाया- 
दाब्दः संजिहीर्पा लक्षयित्वा तद्रति लक्षितलक्षणया वर्तते । ततश्चवाय- 
मथः-संजिहीपुंणा तमःशरीरेण परमात्मना परिदरद्यमानं स्थ॒टावस्थं जग- 
दावुतमासीत्तिरोषितस्थरूलावस्थमासीत्‌ । स्थूटावस्थां विहाय तमःशरी- 
रकपरमात्मावस्थमासीदित्यथः । 


अशनायङ्गाब्दृस्य मृत्युशष्दिति परमात्मनि प्रयोगे हेतुमाह - 
अशनाया हि मृषः । 


टोक्रे बुमुक्षाविशिष्टो हि पुरुपो जन्त्रन्टिनिस्ति अतो बुभुक्षाया मर- 
णहेतुत्वेन मृल्युत्वं प्रसिद्ध मित्यथः । यद्यपि तत्रत्याङ्नायामरल्युश्ब्दयो- 
भिन्नत्वास्पकरृते मृत्युशब्दस्य प्रतिपाद्यस्य तमःशरीरकपरमालमनः संजिही- 
पावाच्याश्नायाशब्दप्रयागविपयतायां न तदुपपादकं तथाऽप्येकङब्द्‌- 
रूपिततेना्थद्रयेकीकरणेन श्रुतिप्रवर ्तिरुपपद्यत इतिं द्रष्टव्यम्‌ । 

तन्मनोऽकुरुताऽऽसमन्वी स्यामिति । 

तदेति लिङ्व्यत्ययश्दान्दसः। स म्रस्युस्तमःशारीरकः परमात्माऽ्टमा- 
त्मन्वी शरीरी चतनाचतनशरीरकः स्यामिति संकल्प्य मनः करतवानि- 
व्यश; । न च संजिहीपांः सिसृक्षाकार्यमनःस॒रि्विरुद्रेति वाच्यम्‌ । 
सृष्टा संहरिष्यामीत्पवभूतसरिसहारटक्षणविहारेच्छाया एवाङ्नाया- 
शाब्देन विवक्षितत्वात्‌ । अच मनःशब्देन मना महान्मतिवह्यति नामपा- 


द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ २] बहद्‌रण्यकोपनिषत्‌ । १, 


ठान्महत्तत्वमुच्यते । तचो पटक्षणमहंकारादिमतावयिकसृष्टेरपि। मनःश- 
व्दस्यान्तःकरणाथंत्वेऽपि मनःशब्दः स्वपवं माविमहदादीनामप्युपल- 
क्षकः । महदा दिसृ्ट्य मावे मनःसृष्ट्यभावात्‌ । अन्यत्सर्व पूर्ववत्‌ आत्म- 
उशब्दात्तदस्यास्त्यास्मिन्नित्य्थं वि निप्रत्ययण्छान्दसः। 


सोऽच्॑ चरत्‌ । 


अ्चन्प्रीणयन्‌ । आ्मानामति शेषः । कर्मकारकं च स्वयमेव । अश्रु 
ताध्याहारादपि प्रकृतस्यैव कर्मस्वोपपत्तेः । "लक्षणहेत्वोः कियायाः 
[ पा" ० ३। २) १२६ } इति हेती शतुप्रत्ययः। जगद्याप्रारलीलया 
स्वाप्मानं प्रीणप्येतुमचरदित्यथः। उक्तं हि भगवता बादरायणेन जग- 
त्सषटेलीलारस एव प्रयाजनमिति । तथा हि द्वितीयाध्याये तृतीयपादे 
जन्मजरामरणादिदुःखबहलं जगत्स जतो ऽवाप्रसमस्तकामस्य परमात्मनः 
परवत्तेः स्वाधंतपराथत्वासंमवासरयोजनागुहुशेन प्रश्रावस्पवृत्तेरयोगात्य- 
व॒त्तिनापपद्यत इतिं न प्रयोजनवच्छात [ ० सूु०२। १२२] इति 
सूत्रेण पटपक्च क्रत्वा 'लोकवन्न लीलाकेवद्यम्‌ 'वघम्यनघण्येन सापेक्ष 
त्वा तथा 1हि द्यति (न कर्माविभागादिति चेन्नानादितात् ` उपपद्यते 
चाप्युपलभ्यते च ` ` सर्वधसःपपत्तेश्च ` [ तण सू०२। १। ३३-३५ | 
दतिचतु्िः सूतैः दिद्धान्तितम्‌ । तेपां चायम्थः--यथा महाराज- 
स्यापि केवट लीलाप्रयोजनाः ऋन्हुकाटिक्रीडा एवं परमात्मनोऽपि 
केवटं लीलाथां जगस्सुषयादिप्रष्तिरेति टोकवदिति सुचस्या्थः। 
ननु विषमं देवतिर्यङूमनुप्यादि सृजतः परात्मनो वेपम्यं प्रसजेत । 
अतिषघोरनररादिसषटया निधुंगत्वं च प्रसजेदिति चेन्न । तत्तव्कमानुसारण 
क्सापेक्षतया सुजनो न पक्षपाताष्धिपसक्तिः । साधुकारी साधुभः 
वति पापकारी पापो भवतिः 

मिमित्तमा्मेवासं। सज्यानां सर्गकर्मणि । 
प्रधानकारणीभूता यतो वं सृप्यशक्तयः॥ 

निमित्तमात्रं साधारणमित्यर्थः । सज्यश्ञक्तयः कमाणीत्यथंः । इति 
श्रतिस्मृतिटक्षणं प्रमाणं दश्षयति। अतो वेपम्यनेघृण्ये नति खचस्य 
चाथ उक्तः । ननु प्रलये जीवस्य बह्मणाऽ(ण.ऽोविमागेन तदाभ्रेतानां 
च कमणामभावात्सगाद्यसष्टं स्वेच्छया तरतमभावापन्नं जगस्स॒जतो 
वेषम्यादिकमपरिहायमिति न क्मापिभागादिति' स्रचखण्डेन परि 


८ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपता- [ १ भथमध्याये- 


चोद्य (नानादित्वात्‌ उपपद्यते चाप्युपलभ्यते च इति सू्रखण्छेन परि- 
हतम्‌ । जीवानामनादिव्वात्तदानीं कर्मणापपि सत्वान्न वेषम्यादिप्रसङ्खः 
न च जीवानामनादित्वे प्रलये ' सदेव सोम्पेदमय आसीत्‌ ` इत्य 
विमागो नोपपयत इति वाच्यम्‌ । अविमक्तनामरूपतयाऽमेदकाकार 
स्फुरणमा्रेणावि मा गन्यवहारोपपत्तेः । तद्नादित्वं च श्रुतिस्मतिपपल- 
म्यते-'न जायते भ्रियते षा विपश्चित्‌ ' । प्रकृतिं पुरुषं चेव विद्धयनावी 
उभावपि [गी०१२।१९] इति सूत्रार्थः । 'सर्व॑धर्मोपपत्तेश्च [० सू° 
२।१।३५७] प्रधानादिष्वसं मावितानामपि सृष्टचुपयुक्त सार्वस्यसर्वशक्ति- 
त्वादिसकलधर्मा्णां परमात्मन्येवोपपत्तेश्च परमात्मेव जगत्कारणमिति 
स॒षटर्टीटाप्रयोजनव्वं स्थितम्‌ । अतः सोऽर्चन्नचरदित्यस्योक्त एवार्थः । 


तस्यार्चत अपोऽनायन्त । 


अर्चतः प्रीणनाय प्रवृत्तस्य परमात्मनः सकाशशादाप उत्पन्ना इत्यर्थः, 
तच चार्पां प्राघान्यादप्रशब्दुप्रयोगः । सशिश्च सष्टुनारायणत्वे लिङ्घम्‌ । 
(एको ह वे नारायणः' इत्युपक्रम्य ता इमा आप इति श्रुतेः । 
४८ स क~ ~ 
अ्चतेव मे कमरदिति। 
वेशब्दोऽवधारणें । अचंनप्रवृत्ताय महयं कं जटमभूदिति स परमा- 
त्ाऽमन्यतेत्यथः । 
व क्र 
तदेवाकंस्याकतम्‌ । 
यस्माद्धौतारेवममन्यतात पताहश्ञमननमेवाकंशञब्दितिस्प परमात्म- 
नो ऽकंशब्दुपरवत्तो निमित्तमित्यर्थः । अकशब्डिततवं च परमात्मनोऽकों 
वाजसनः शङ्कीति मगवन्नामसहस्पाठादिति द्रष्टव्यम्‌ । एतत्सर्वं 
व्याख्यानाधिकरणे व्यासार्यः स्पष्टमुक्तम्‌ । 
नामनिरुक्तिज्ञानस्य फएलमाह- 
0 क~ =, श ॥8 कः @ क 
क € वा जस्म भवात चव पवमतदकस्मकत वद्‌ ॥ १॥ 
के सुखम्‌ । वेशब्दाऽवधारणे सुखमेवेत्यथः । शिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ १॥ 
अण्डस्य भगवदात्मकमभूतपरिणामत्वं वक्तुमपां मगवदात्मकत्वमाह- 
आपो वा अर्कः । 
आपोप्कक्य्दितिभगवदालसिक्रा इत्यर्थः । 


द्वितीय बाहमणम्‌ २] ` व्रहदारण्यकोपनिषत्‌ । ९ 


तयदपा शर आसीत्‌ । 

द्धो मण्डांश इव मूतान्तरससष्टानामपां यः शरः सारांश आसीत्‌ । 
` तत्त्रमहन्यत । 

बाह्येन तेजसा परगमानं सष्सघातमावमापद्यत । 
मा पथिष्यभवत्‌ । 

तत हति शोषः । संहन्यमानेभ्यो भूतेभ्यः सा परथिवीरूपाऽमवत्‌ । 
तस्पामन्राम्यत्‌ । 

तस्यामण्डाकारेण परिणतायां प्रथिष्यां मत्यामिति शेषः । मृल्यु- 


शाष्थितिः परमालमाश्श्वास्यत्‌ । अचर भ्रानन्तिरष्वः कारणटक्षणया यलन- 
परः । अयततेत्यथंः । 
= क भ कि 4 [द 
तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य तजारस नरतताप्रः॥२॥ 
परमात्मनः श्रान्तस्य कृतयत्नस्य तप्तस्य सुज्यवर्गं पयालो चनवतः 
ङारीरात्तेजःसारमुतोऽयिर्भिरवर्तत । एवमेव व्यासर्यरुक्तम्‌ ।॥ २॥ 
स चेधाऽऽत्माने व्यकुरुत । 
सोऽधिरात्मानं अधा व्यमजत्‌ । 
आदित्यं तृतीये वायुं तृतीयम्‌ । 
अग्न्यादिस्यवाय्वास्मना बेधा विभक्त इव्यर्थः । चयाणां मध्ये चित्या. 
पिरंशी बाय्वादित्याककशाविति भावः । अयथिवाय्वपेक्षयाऽभऽदित्यस्य 
तृतीयत्वम्‌ । अग्न्या दित्यापेक्षया वायोस्तृतीयत्वम्‌ । 
स एप प्राणस्रेधा विहितः । 
येधा विभक्तोऽथिवाय्वादित्यातमना वःय्वादित्यांशक एषोऽथिः 
स एष प्राणः परमासेत्यथंः । तत्र तद्दरष्टिः कतेभ्येति यावत्‌ । य एषोऽ- 
यिरकं इल्युत्तरवा्रावकशब्दितिपरमात्माध्यासस्य वक्ष्यमाणत्वादिति 
द्रष्टव्यम्‌ । 
तस्य प्राचां दिक्शिरः। 
तस्याः शिरआदौ प्रागादिबुद्धिः कर्तव्येत्यर्थः । शिरसः प्राचीसंब- 
न्पित्वात्तदबुद्धिः कतंव्या । एवमुत्तरत्रापि व्ु्टञ्यम्‌ । 


१० रङ्गरामानुजविरवितप्रकारिकोपेता- [ ! प्रथमाध्याये 


असो चासो वैरम । 
देश्ान्यायचेय्यावीमो बाहू । 
अथास्य प्रतीची दिक्पुच्छम्‌ । 
च्छे प्रतीचीत्वबुद्धिः कतैष्या । तत्संबधित्वादिति मावः। 
असा चाक्षं च सक्थ्या । 
वायव्यनैर्कत्यौ सक्थिनी ऊरू इति यावत्‌ । सक्थ्याविति च्छान्वसः 


प्रयोगः । 
दक्षिणा चोदीची च पर्वं । 
द्‌ क्षिणोत्तरपा््वं अपि दक्षिणोत्तरदिष््रयम्‌ । तदहिग्बर्तित्वादिति 
मावः। 
यौः पृष्ठमन्तमिक्षमुदरमियमुरः । 
इये प्रथिवीत्यथंः । शिष्टं स्पष्टम्‌ । 
सर एषोऽप्सु प्रतिष्ठितः 
स एषोऽथिरप्छु प्रतिष्ठितः । अप्रतिष्ठितत्वं चोक्तरीत्या तन्मटोत्प- 
त्िकत्वादिति दव्यम्‌ । 
यत्र कचति तदेव परतितिष्ठति य एवं विदान्‌ ॥३॥ 
एवं दिद्रान्यचच यच्र प्रदेशे तत्तच प्रतितिष्ठति प्रतिष्ठां टमत 
इत्यर्थः ॥ २ \ 
एवमकं प्राणश ब्व्तिपरमात्मदुटिविशि्टमश्वमेधाङ्कम्त चित्याथिमुत्प- 
स्या दिप्रकारोपेतयुपवण्याभ्वमेधाङ्गभृतसंवत्सरकालं म्रत्युशब्दितिपरमालम- 
दृ्टिविशिष्टं प्रतिपादयितुमुपक्रमते- 
सोऽकामयत द्वितीयो म आत्मा जायेतेति स 
मनसा वाचं मिथन समभवदशनाया मूत्युः। 
प्वोक्तः संजिहीपुमृत्युः पूवसुष्टाथिषूपापेक्षयाऽऽत्ान्तरं जायतामिति 
संकल्पं कृतवान्‌ । संकल्प्य च चयीटक्षणां वाचं मनसा मिथुनं द्द्‌ 
मावे सममवत्समारितवान्‌ । स्रक्ष्यमाणप्रपञ्चपरि्ञानाय । 


द्वितीयं ब्राक्षणम्‌ २ | बृहद्ारण्यकोप मिषत्‌ । ११ 


नामरूप च मतानां कृत्यानां च प्रपञ्चनम्‌ । 
वेद्ङब्देभ्य एवाऽऽदा देवादीनां चकार सः ॥ 
इति न्यायेन सक्षाद्रा चतुमुखशरीरकतया मनसा अथीं पयालो. 
चितवानित्यथेः । 


16 गव 
तयरेत आसीत्स संवत्सरोऽभवत्‌ । 

मनसा चयीपयांलोचन्लक्षणसंमोगे यत्रेतो बीजं कारणमुत्परमि- 
दमित्थ कर्तव्यमिति निश्चयात्मकं तेन संवत्सरलक्षणकालशरीरकः 
संवन्सरो विभ्वकमां संवत्सरः प्रजापतिः प्रजापतिः संवत्सर इति संवत्स- 
राभिमानितया द्वितीय आव्माऽमवदित्यर्थः। यथ्पि संवत्सरकालस्यै- 
वाभ्वमेधाङ्कत्वं न तदुभिमानिप्रजापतेस्तथाऽपि तयोरभेदोपचारेण भ्रुति- 
परवृत््युपपत्तिरिति दृष्टव्यम्‌ । 

न ह पुरा ततः संदत्मर आप्र । 

ततस्तस्मादिद्मिस्थं कर्तव्यमिति निश्रयरूपादेतःशब्ितात्तारणा- 
स्पुरा प्रथमतः सदय इति यावत्‌ । सद्य एव संवत्सररूप आत्मा न बमूव 
द्रादृशमास्परिमाणस्य संवत्सरस्य सयोनिप्पत््यस मवादिति मावः । 

= ~ ना 
तमताकवन्त ॐटठिमाव्भवकान्सवत्रः । 

यावता काठेन संवत्सरः पूणोंऽमवत्‌ । तावन्तं कालं रतःशब्दितिकार- 
णाक्ारेणाबिमर्भरणं कृतवानित्यर्थः । अबिमरिति इमृञ्‌ धारणपोष- 
णयोरिति धातोलडि रूपम्‌ । 

तमेतावतः कालस्य परस्तादसृजत । 
दवादश्षमासेष॒ पूर्णेषु संवत्सररूपं द्ितीयमात्मानमसुजत ॥ 
तं जतमभिष्याददात्‌ । 
जाते संवर्सरमभिमुखीक्रत्य व्याददात्‌। विरिष्य पुत्रत्वेन परिजग्राह) 
विर्‌ 
स॒ भाणमकरोत्‌ । 


स संवत्सर आलस्मा बाटस्वभावत्ाद्धाणिति शब्दमकरोत्‌ । 
सेव वागभवत्‌ ॥ ४ ॥ 


मृरारिभिर््याहि तिपा वागमवदित्यर्थः ॥ ४१५ 


१२ रद्रामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ रप्रथमाध्याये- 


स एक्षत । 
स मत्युरचिन्तयत्‌ 
यदिवा इममभिमश्स्ये कनीयोऽन्नं करिष्य इति । 
यद्यहमिमं संवत्सरं सष्टाऽऽव्मानं कृतक्रुत्यतयाऽभिमस्ये तदाऽन्न- 
मल्पीय एव स्यात्‌ । अत्तव्यस्य मूयसोऽथस्यामावात्‌ । 
स तया वाचा तेनाऽऽ्मनेद* सवमसृजत यदिदं किं च । 
स ग॒त्युस्तया वाचा संबत्सरात्मनिष्पादितिया भूरादिटक्षणया वाचा 


क क 


तनाऽऽत्मना संवत्सररूपेणाऽऽवना च निमित्तमूतेन यादेदं कि च 
तत्सवंमस॒जतेत्यथः । स मरिति व्याहरत्‌ । 


आदो वेदमयी दिव्या यतः सर्वाः प्रसूतयः। 
इत्याफिनिा भूरारिशब्दुस्य सुज्यमानप्रपश्चहेतुत्वावगमात्‌ । संवत्सरा. 
स्यकालस्यापि का्यमाचहेतुताचेति मावः। 
यादिदं किं चेव्येतस्प्रपश्चयति 
ऋच्‌ यजशष्‌ सामान च्छन्दस यज्नारप्रजाः पभरूच | 
छन्वांसि गायज्यादीनि रिष्टं स्पष्टम्‌ । ननु चस्या [ मिथुनी ]- 
भूतया कथम्गादीनां स॒षिस्तेषां तदभिन्नत्वादिति चेन्न । कर्मविनि- 
युक्तत्वावस्थाविंशि्टतय कगादीनामुत्पत्तिसंमवात्‌ । सर्वप्रत्यक्षगोच- 
रतया षा । 
स ययदेवासूनत तत्तदत्तमधियत । 
सृष्ट सर्वं संहरतुमेच्छ दित्यर्थः । 
सर्वे वा अत्तीति तददितेरदितित्वम्‌ । 
अदोतेङब्द्‌वाच्यस्य परमात्मनः सवात्तत्वादृवादितिशष्द्‌ प्रवत्तिनि 
मेत्तमदितित्वमिव्यर्थः। 
नामनिरुक्तिज्ञानस्य फलमाह- 
स्ैस्येतस्यात्ता भवति । 
अनुमविता भवति । 
सर्वमस्यान्नं भवति । 
अनुभाव्य भवति। 


द्वितीयं बराह्मणम. २] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । १३ 


य एवमेतददितेरदितितवं षेद ॥ ५॥ 
न च भोक्तुत्वोक्तो तप्प्रतिसंबन्धिन इतरस्य मोग्यत्वं॑सिद्धमिति 
तत्कथनवेयथ्यं शद्नीयम्‌ । तटहा्वार्थतया तसखपश्चनरूपस्ेनादोषात्‌ । 
एवमभ्वमेधाङ्कमूतयोरायेसंवत्सरयोः सशिप्रकारादिकमुक्त्वाऽभ्वस्य 
सष्टिप्रकारमश्वमेधनिव वनमश्वगधो(ध) आदित्यं च वक्तमारमते- 
सोऽकामयत । 
प्रजापतिश्रीरकः परमात्माऽकामयत । 
¶यस्ता यत्तेन प्रयो यजेयेति । 
भूयसा महता यज्ञेन परमात्मानं भूयो मुहुरहुरयजेय । यद्रा मूय 
शष्द्‌। भूमवाच्छ । भूमन परमात्मानं यजयत्यथः। 
9श्रस्नत्‌ । 
महायज्ञसामग्यसपच्या भ्रान्त इवाभवत्‌ । 
स॒ तपौऽप्यत । 
परमात्मानमु दिश्य तपश्चकारेव्यथः । 
तस्य श्रान्तस्य तप्तस्य यशोषी्यमृदकामत्‌ । 
यशश्च दीय च यङ्ोदीयम्‌ । यकोवीयशब्दाथमाह- 
पाणा व यशोवीर्यम्‌ । 


क 


यकस वीर्यस्य च प्राणायत्तत्वास्राणा एव यज्ञोवीय॑ मित्यथः। ततश्च 

यक्ोवीय॑मदुक्रामदित्यस्य प्राणा उद्क्रामन्नित्यथः। 
तस्राणेषक्रान्तषु शरीरः श्वयितुमाधियत । 
उक्कान्तेषु प्राणेषु तसरजापतेः शरारमुच्छनतां गन्तु प्रवृत्तम्‌ । 
तस्य शरार एव मन आसीत्‌ ॥ ६ ॥ 

तस्य प्रजापतेः शरीरान्निगतस्यापि तस्मिन्नेव शरीरे मन आसीत्‌ । 
मया त्यक्तं स्थूलं दरीरमुच्छनं हेयमास। दिति शरीरविषय एव चिन्ता 
स्वेदा संव॒त्तेत्यथः । 

सोऽकामयत । 
एवं दिन्ताषि शिष्टः प्रजापतिरच्छत्‌ । 


१४ रद्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ !प्रथमाध्यये- 


मेध्यं म इद स्यादात्मन्व्यनेन स्यामिति । 
मदीयमिदं शरीरं यज्ञाहं स्यात्‌ । अनेन च शरीरेणाहमात्मन्वीं 
हारीरी स्यामिति । एवं संकल्प्य पुनरपि स प्राणः सन्परजापतिः पुनस्तत्र 
प्रविष्ट इति भावः| 
ततोऽश्वः समभवत्‌ । 
पजापतिना एनरुपर विष्टास्स्थुलश्रीरादुपादानम्‌तादभ्वरूपः सन्प्- 
जाप! तरुत्पन्न इत्यः । 
यदश्वत्तन्मेध्यमभूदिति तदेवाश्वमधस्याश्वमेषतम्‌ । 
यस्माच्तारणासखजापतेः शरीरमुत्करान्तषु अश्वय दुच्छूनं तत एवामेध्य 
चामवत्तदेव पश्चादश्वरूपे सन्मेध्यमभत्‌ । तत॒ एवास्याश्वरूपस्य प्रजा- 
पतेरभ्वमेधत्वम्‌ । अश्वयदित्यश्वः । मे पाहंतवान्मेष  । यद्यप्यश्वमेधश्ब्वो 
यागनाम तथाऽपि यागद्रव्ययोरभेदोपचारात्तथोक्तिरुपपयत इति दरष्- 
व्यम्‌ । यागपरत्वेऽपि न दोपः । यज्ञाथकमेधङ्ब्दस्वारस्यादिति वदन्ति। 
एष ह वा अश्वमेधं वेद य एने वेद । 
य एन प्च यथोक्तनिवंचनं वेद्‌ स एवाभ्वमेधवेत्ता नान्य इत्यथः । 
तमनवरुध्यवामन्यत । 
तमभ्वरूपं पञयुमनवरुध्याव रोधनमक्रत्वा संवत्सरमात्रमुत्पष्टबन्धनमेव 
क्रत्वा परमात्मानमनेन यक्ष्य इत्यमन्यतेत्यथंः; । 
त संवत्सरस्य परस्तादातमन आटभत । 
पशून्देवताश्यः रत्योहत्‌ । 
पर्णं सवत्सरे प्रजापतिः स्वःन्तयां मिणे परमात्मनेऽश्वाटम्भं कृतवान्‌ । 
दतरान्य्राम्यारण्यपनूनस्ीन्द्रादिदेवताभ्यः प्रतिविभज्याऽऽल मतेत्यर्थः 
तस्मात्सविदवत्यं पाक्षितं प्राजापत्यमालभन्ते । 
तस्माद्धतोरिदानींतना अरि यजमानाः सवंदेवतासमिभूतप्रजाप- 
तिरूपपरमात्मदेवताकत्वेन स्वंदेवताकं प्रोक्षणपय॑भनिकरणादिसंस्करतं 
प्रजापतिदेवताकमश्वमालमभन्ते । 
एष ह्‌ वा अश्वमेधो य एष तपति । 
तपत आदियस्य हष्टिरभ्वमेषे कतेव्येत्य्थः । 


द्वितयं बाष्मणम्‌ २] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ` १५ 


बच युक्तिमाह- 
तस्य सवत्र आत्मा । 


अश्वमेधङञब्दिितस्छाश्वस्य संवत्सर आतमा । अश्वस्य मेध्यस्येति पूर्व- 
ब्राह्मण उक्तत्वात्सवत्सरात्मकत्वं सिद्धम्‌ । संवत्परादिकाटचक्रप्रवत- 
कस्याप्थादित्यस्य संवत्सरातममकत्वात्सवत्सरात्मके मेभयेऽभ्वे संवत्सरात्म- 
का दित्याध्यासो युज्यत हत्यर्थः । 


[4 
अयमभिरकेः । 
अयं चित्याथिरकंः पूर्वमकंशब्द्निर्दिष्टः परमास्मेत्यथंः । तत्र तदु 
ध्यासः कतभ्य इति यावत्‌ । 
तच युक्ति वक्ति-- 
स्येमं रोका आत्मानः । 
तस्यध्यस्यमानस्य परमात्मनः स्वर्गाययाटोका आत्मान इत्यथः । 
द्योः पृष्ठमन्तरिक्षमुदरमित्यादिना चित्याः स्वेलोकञ्चरीरकत्वस्य प्रति- 
पादितवा[दद्य्‌] रोकादिक्षरीरके चित्या प्रतीके तादुक्षस्य परमातमः 
नोऽध्यसनमभ्वस्य च ' संवत्सर आत्मा ` इत्युक्तव्वात्तस्मिन्नश्वमेधे संव- 
त्सरात्मकादित्याध्यसनं च युज्यत इति मावः । 
भि क 
तावेतावकाश्वमेधाो । 
शै र (* © [क ऋ म, ५ 
अर्कशब्देनायमयिरकं इत्यर्कक्षग्दितिश्ित्यायिरुच्यते । तवेतो चित्या- 
ग्न्यभ्वमेधो प्रागुक्तेताद्रकश्षमहिमशाटिनाविव्यथः। 
[क ९ ~ 
सो पुनरकेव देवता भ्वति । 


अग्न्यश्वमेधाम्यामेताहशहण्विषशिष्टाभ्यां प्रीणनीया देवतेकेव 
मवति । 
सा केत्याशङ्चाऽऽह- 
पृः क 
्युरेव । 
परमालेवेत्यथंः । यद्वा तावेतावग्न्यश्वमेपावप्ययकाठे श्रव्युशब्दितः 
परमासेवेत्यथंः । 


१६ रङ्गरामानुजषिरचितप्रकाशिकोपेता- [ {प्रथमाध्याये 


एतादश्षानुसं धानविशिष्टागन्यश्वमेधयोः प्रयोजनमाह - 
अप पुनमृल्युं जयति । 
अपमरृल्युं जयतीत्यथंः; । 
क $ क 
नेनं मृत्युरामोति । 
एनं संसारो नाऽऽप्रोतीत्यथंः । ननु बह्मज्ञानसाध्यायाः संसारनिवुत्तेः 
कथं हष्िषिशिष्टवित्यागन्यभ्वमेधसाध्य[त्व ]मित्यत्राऽऽह- 
मृत्युरस्याऽऽत्मा भवति । 
म्तयुः परमात्माऽस्याश्वमेधस्यानुष्ठातुरात्मा मवति । आत्मत्वेनाव- 
गतो मवतीत्यथंः । नित्यसिद्धस्याऽऽत्मत्वसाध्यत्वात्‌ । ततश्चागन्यभ्व- 
मेधयोबह्यात्मकत्वावगमद्वारा संसारनिवृत्तहतुत्वमुपपयत इति भावः। 
एतासां देवतानामेको भवति ॥ ७ ॥ 
इति वृहदारण्यकापनिषदि प्रथमाध्यायस्य 
दितीयं ब्राह्मणम्‌ ॥२॥ 
अग्रीन्द्रादिसायुज्यकामस्य तदपि मवतीत्य्थः ॥ ७॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिपत्पकाशिकायां प्रथमाध्यायस्य 
द्वितीयं बाह्यणम्‌ ॥ २॥ 
कमङ्खमूतोद्वातरि मुख्यप्राणदहिं विधातुमास्यायिकामाह- 
दया ह वे प्राजापत्या देवाश्रासुराश्च । 
हशब्दो वत्ताथस्मरणे । प्रजापतेरपत्यानि प्राजापत्याः । दित्य. 
त्यादित्य०[पा० सू०४। १। ८५] इत्यादिनाऽपव्यार्थे ण्यप्रत्ययः । हया 
दिविधा द्विप्रकारा इत्यथः। ‹ द्विचिभ्यां तयस्यायज्वा ` [ पा० सु० ५) 
२। ४२ ] इत्ययच्प्रत्ययः । के ते दंवाश्चासुराश्र। 
ततः कानीयसा एव देवा ज्यायसा असुराः । 


ततस्ततेत्यथः । देवाः कनीयांसोऽत्पीयांसः । कानीयसा हति 
स्वाथऽण्‌ । ज्यायसा असुरा ज्यायां भूयांसः । ‹ मूयांसोऽसुरा ' इति 
धरुत्यन्तरात्‌ । 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ २ ] बहदारण्यकोपनिषत्‌ । ` १७ 


त एषु लोकेष्वस्पधन्त । 
परस्परषिजिगीपां क्रृतवन्तः । 
ते ह देवा उचुः । 
स्पष्टा ऽथः । 
हन्तासुरान्यज्ञ उद्गीथेनात्ययामेति ॥ ३ ॥ 


हन्तेत्यञुरविजयोपायदृक्ंनजहपे । अचोद्रौथश्ञाब्द्‌ उद्भातुपरः । उत्त. 
रत्रोदर\तुरबाध्यस्तप्राणभावस्योपास्यत्वप्रतीतेः । / त्वं न उद्राय ' 
उद्वात्राऽव्येप्पन्तीय्युत्तरच बहकर उद्रातृशब्दुस्याभ्यसिष्यमाण- 
तया तदनुरोधेन प्रफमस्थस्यास्याप्युद्री थक्ञब्दुस्य लक्षणयोद्रातुपरत्वस्यः 
वक्तव्यत्वात्‌ ! सति बाधके कर्मवाचिराब्दस्य लक्षणया कतुपरत्वस्य 
युक्तत्वात्‌ । यद्रा भगवता भाप्यकृता, ` अन्यथात्वं जाव्वात्‌ । ` [ व्र 
सृ०३।३॥। ६ | इत्यधिरणे नवोद्रातुरुपास्यत्व उद्रीथेनेस्युपक्रम- 
विरोधः शङ्कनीयः । उद्धीथस्योद्वानकर्मभूतस्यावइयापेक्षितत्वात्तस्यापि 
परपारेमवाख्यफलं प्रति हेतुत्वादिति भापित्ाच्छरतप्रकाशिकायां बह- 
दारण्यकेऽध्यस्तप्राणभावस्याद्रातरुपास्यत्व उपक्रमविरोध इत्याशङ्क्य 
न द्यपक्रमाधिकरण उपक्रमानवगतमपसंहारावगतं त्याज्यमिव्यक्त 
किं तपक्रमावगतस्य भो ने कायं इति 1 अचर तृपक्रमावगतमधिकं च 
स्वी क्रियते । उद्रवीथनात्ययामेव्युद्रात्रगीयमानोद्रीथे तात्पयमित्युक्तत्वाच्च 
नोद्धीथज्ञब्दस्याद्रातटक्षकत्वम्‌ । अपि त्द्रीथ उद्वातुविशेषणमृतोद्री- 
थपरः । न तु तद्ध देवा उद्रीथमाजह्वस्नेनेनानमिमविष्यामः 
[ छा०१।२। १ ] इति च्छन्दोग्यगतोद्रीथशब्द्वत्स्वतन्त्नोद्रीथपर 
इति वद्न्ति॥ १॥ 

ते ह वाचम्चुस्तवंन उद्रायेति । 
त्वं न उद्राता मवेति वागभिमानिनीं देवतां प्राथितवन्तः। 
तथेति तेभ्यो वागुदगायत्‌ । 


तथेत्यङ्कीक्रत्य तेभ्यो देवेभ्यो वागुद्रानं कूतवती । हषिविधिप्रकरण- 
स्वात्‌, ,जदित्यादिमतयश्चाङ्गः उपपत्तेः । [ ब० सू०४।१।६] इति 
न्यायेन कत्वङ्कभतोद्वातारि बाग्हटिं क्रुतवन्त इत्यथः । 
* ३ 


१८ रङ्गरामायुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [{ १भथमाध्याये- 


या वाचि भोगस्तं देवेभ्य आगा- 

ययत्कल्याणं वदति तदात्मने । 
वावि निमित्तयो मोगो गानादिजन्मा यः सुखानुमवस्तं मोग 
दषेभ्य आगायत्‌ । देवानां मोगमुदहिश्याऽऽगायत्‌ । गानं कृतवती । 
गानेन देवानां मोग संपादितवतीति यावत्‌ । यत्कल्याणवार्ताभिलटप- 

नरूपं वागिद्दियकार्य तदष्यात्मने वाक्संपावितवती । 


ते विदुरनेन ¶१ न उद्रा्ाऽव्यष्यन्तीति । 
असुरा अविदुरज्ञातवन्त ह्यर्थः । किमिति! अनेन वाम्रूपेणोद्रात्रा 
नोऽस्मानत्येष्यन्ति जेष्यन्ति । 
तमर्भिदुत्य पाप्मनाऽविध्यन्‌ । 
तमुद्रातारमभिषुत्य शीघं प्राप्य पाप्मनाऽविध्यन्पापेन संयोजितवन्तः। 


सयः स पाप्मा यदेवेदमप्रतिरूपं 
वदति सएव स पाप्मा ॥२॥ 
यः स पाप्मा तदेव त्व्रुतवदनसाधनमूतः स तु यदेवेदमप्रतिरूपमनु- 
चितम श्टी [लाचृतपश्चन्यादि बदति स एव तटरूपएव स॒ पाप्मेत्य् ; । 
अयं मावः-असरा वागिन्द्रियं फ़ोधोर्पादनद्रारा परुषातिवाद्पेष्चन्या- 
दिदूपितमष्ुवन्नित्यर्थः॥ २॥ 
अथ ह प्राणमूचुस्त्वं न उद्वायति तथेति तेभ्यः प्राण 
उदगायदयः प्राणे भोगस्तं दवेभय आगाययत्कल्याणं 
जिघ्रति तदास्मने । ते विदुरनेन वे न उद्रात्राऽव्येष्य- 
न्तीति तमभिद्रत्य पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा 
यदेवेदमप्रतिरूपं जिघ्रति स एव स पाप्मा ॥ ३ ॥ 
अथ ह चक्षुरूचुस्त्वं न उद्वायति तथेति 
तेशयश्वश्षरुदगायत्‌ । यश्वक्षेषि भोगस्तं देवेभ्य 
उदग्‌ ययत्कल्याणं पश्यति तदात्मने । ते बिदु- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ ] वृहदारण्यकोपनिषत्‌ । १९ 


रनेन पै न उद्रा्ाऽसयेष्यन्तीति तमभिवुत्य 
पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेदमभ- 
तिरूपं पश्यति स णवे स पाप्मा॥४॥ 
अथ ह भ्रो्रमृचुस्वं न उद्रायेति तथेति 
तेणयः श्रोज्रमदगाययः श्रो भोगस्तं देबेणय 
आगाथयत्कल्याणं श्रणोति तदात्मने । ते 
विदुरनेन बे न उद्राजाऽ्यष्यन्तीति तमभि- 
एत्य पप्मना<विष्यन्स यः स पाप्मा यदे- 
वेदम॑प्रतिरूपं श्रणोति स एव स पप्मा॥५॥ 
अथ ह मन उचुस्तं न उद्वायति तथेति 
तेयो मन उदगाययो मनसि भोगस्तं देवेोय 
आगाययत्कस्याणर संकल्पयति तदात्मने । 
ते बिदरनेन वे उद्वाज्राऽवयेष्यन्तीति तमभि- 
दत्य पाप्मनाऽविष्यन्त यः स पाप्मा यदै- 
वेदमप्रतिरूपः संकल्पयति स एव स पाप्मा । 
एव वदथः । 
उक्तमर्थं निगमयति- 
एवमु खल्वेता देवताः पाप्मभिरुपासृजन्‌ । 
एवमेव खलूक्तरीत्येता देवताः पाप्मभिरद्रतवद्नादिटक्षणेरुपा्टजन- 
ज्ुपगतवन्तः । 
एवमेताः पाप्मनाऽविध्यन्‌ ॥ & ॥ 


एवमक्तया रीत्याऽसुरा एता वागादिदेवताः पाप्मनाऽविध्यन्‌ \ 
अनरृतादिपाप्मना वेधनं क्रृतवन्तः ॥ ६ ॥ 


= "न+ = 


१ आनन्दाश्रमस्थपुस्तके-मेनाः । 


२० रङ्गरामानुजविरवितपरकाशिकोपेत।- [ श््रयप्राध्याये- 


अथ हेममासन्यं पाणमृचस्वं न उद्रायेति । 


आसन्यमासन्नं मुख्यमित्यर्थः । यद्रा ऽऽस्ये मव आसन्यः। आस्य- 
शब्दस्य पहञ्चित्यादिनाऽऽसन्नादेशः । मुख्यमिति यावत्तं प्राणं देवा 
उक्तवन्तः । स्वं न उद्रायेति । स्प्ोऽथः । 
तेभ्य एष प्राण उदगायत्‌ । 
उद्रातरि मख्यप्राणवृर्टिं कृतवन्त इत्यर्थः । तथेव हि व्याख्यातं 
व्यासार्थेः ‹ अन्यथात्वं शब्दात्‌ ` [ बण्सू० ३।३।६] इत्यधिकरणे । 
[कद्‌ भ 
ते विदुरनेन वे न उद्राचाऽत्येष्य- 
न्तीति तमभिद्रुत्य पाप्मनाऽविव्यत्सन्‌ । 
व्यदधमेच्छन्‌ । व्यध ताडने तस्मात्सनि नेर्‌ । अकिवान्न संप्रसारणम्‌। 
स यथाऽश्मानमृा लोष्टो विध्वरसेतवं 
हत॒ विध्व्समाना विष्व्चां विनशुः। 
यथाऽहमचूर्णनाय प्रक्षिप्तो लोष्टः पांखपिण्डोऽदमानं पापाणमूत्वा 
प्राप्य विध्वंसेत चुर्णीं मवेत्स दृष्टान्तो यथा तथाऽध्यस्तमुख्यप्राणभा- 
वोद्राञ्चपासनानिष्ठान्दवान्प्राप्य विध्वंस्मानाश्रूर्णीभिवन्तो विप्वश्चो 
नानागतयो विनष्टा अमवन्नितव्यथंः । 
हिप क 
ततां देवा अकवन्पगऽस्ुराः । 
ततः परं देवा देवा जाता योतमाना अभवनल्नित्यथंः। यद्रा देवा 
अभवन्सत्तामलमन्तेत्यथः । विजयिनोऽभवन्निति बाभ्थः। असुरास्तु 
पराऽमवन्पराभूता अभवन्‌ । 
भवत्यात्मना पराश्स्य द्रप 
द्विपः शतुर्वा वचनम्‌। [वाति ० इति कमोणि पर्ठा । एनं प्रति द्वैप कर्व- 
ञ्छघ्रुः षाप्मा च पराभूता भवतीत्यथः । 
तृत [२ 9 = 
भातृव्यो भवति य एवं वेद्‌ ॥ ७॥ 
मवस्यात्मना पराऽस्य द्िपन्भरात्व्यो भवति य एवं वेदेति शच्चुपराजय. 
फलायोद्रीथे प्राणहशिविहितेति भाप्यस्योपटक्षणतया पाप्मपराभवः 
स्याऽऽत्ना भवनस्य च फलस्य प्रतिपादृनस्य न विरोध इति द्रष्टव्यम्‌ । 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३॥ ` बृहदारण्यकोपनिपत। २१ 


यद्राऽस्य द्िषन्भ्रात्रव्य आत्मना स्वत एव पराभवति पाप्मा च मवति 
निन्धादियुक्तश्च मवतीत्य५ः ॥ ७॥ 
ते होचुः सोऽश्रूयो न इत्थमसक्तेति । 
तेह दवा उचुः। यो मुख्यप्राणो नोऽस्माकमित्थमुक्तरूपं शत्रुपरा 
जयमसक्त सयोजितवान्‌ । पञ्चः सिचि व्यत्ययेनाऽऽत्मनेपदे लो 
दलि ` [पा०स्‌०८।२।२५] ट ति सिज्लोपे तस्य च्छान्दसेन सिद्धत्वेनानि- 
दितामित्यनुनासिकलोपः कुत्वम्‌ । यः संयोजितवान्स क्र नु कस्मिन्देशो 
प्रतिष्ठित इत्यूचुः संमन्त्रयां चक्कुरिति यावत्‌ । एवे संमन्त्य दहश्चुः । 
अयमास्येऽन्तरिति सोऽयास्यः । 
अन्तरास्येऽयमिति प्रत्यक्षतो हृष्टो यः प्राणः साभ्यास्यः । 
आङ्ग रक्रा +ज्रमना<ह्‌ सः ॥ < ॥ 
अत आङ्धिरसः॥\८॥ 
सावो एष्‌। देवता दूर्नाम दूर यस्या मृब्युः । 
यस्मात्कारणादृस्या मुख्यप्राणरूपाया देवताया पत्युदरं मवति 
तस्मात्ाणस्य दरूनाभत्वमिन्यथः । 
दूनामकत्वेन प्राणविद्यायाः फलमाह-- 
द्र ह वा अस्मान्मृत्युभेवति य एवं वेद ॥ ९ ॥ 
स्प्टोऽथः ॥ ९॥ ू 
सा दा एषा दवततासा देवतानां पाप्मानं मृप्युम- 
पहत्म यत्राऽऽसां दिशामन्तस्तद्रमयांचकार । 
उद्भातर्यध्यस्वो(स्यो)पासिता पल्युदरुरतवेन दर्ना मिकेषा मख्यप्राणखूपा 
देवता पूर्वमसुरेरनृतादिपाप्मभिः संयोजितानं वागादिदिवतानां युत्ु 
मरणादिदुःखहेततया मृत्युशबष्दिति पाप्मानमपहव्य वागादिदिवतामभ्य 
आच्छिद्य यजाऽऽ्सां दिकशामन्तर्दिगन्तप्रदेशस्तद्रमयांचकार दरनामवा- 
द्षूरं मत्युं निनायेत्य्थः। 
तदयास्ा पाप्मना ववन्यदधात्‌ । 


आसां बागादिदेवतानां पाप्मनः पापानि विन्यदधाद्भिश्िप्य ति(नि) 
धान क्रतवतीत्यथः 


२२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशेकोपेता- | {भथमध्यायै- 


तस्मान्न जनमियान्नान्तमियात्‌ । 


यस्मात्कारणासत्यन्तदेशानां वागादिदेवताविनिभक्तानुतादिलक्षण- 
पापनिधानाश्रयतया म्टेच्छवेशत्वम्‌ । अत एव तन्न जनं जननमुत्पत्ति- 
मिति यावत्‌ । अन्ते मरणं च नेयान्न प्राह्नुयात्‌ । तच देक्ञ उत्पत्ति- 
भरणे अक्ोमनें इति यावत्‌ । 


नेत्पाप्मानं सूत्युमन्यवायानीति ॥ १० ॥ 


मेन्नेवेत्यथः । पाप्मानं मृत्युमन्ववायानि नानुगच्छेयमिति भीतः सन्नु- 


त्पत्तिमरणे तत न प्राप्नुयात्‌ । उत्पत्तिमरणे ताद्रशवेशे यथा न भवत- 
स्तथा यतेतेति यावत्‌ ॥ १० ॥ 


सावा एषा देवतेतासां देवतानां पाप्मानं 
मत्युमपहत्याथना मत्युमत्यवहत्‌ ॥ ११ ॥ 


एषा मुख्यप्राणषेवताऽऽसां षागादिदेवतानां पाप्मानं प्रत्यु तत 
आच्छिद्य तद्नन्तरमेना वागादिदेवता मृत्युमतीत्यावहत्‌ । म्रत्य्वति- 
क्रान्त स्वरूपं प्रापयति स्म ॥११॥ 


तदेष प्रपश्चयति- 
स वे वाचमेव प्रथमामस्यवहत्‌ । 


स प्राणः प्रथमामितरदेवतासु प्रधानभूतां वाचमत्यवहत्‌ । म्रत्युमस्य- 
फ्रामयदित्यथः। 


सा यदा मृत्युमत्यमुच्यत । 
मृत्योरतिमुक्ताऽ्यन्तमुक्ताऽऽसीत्‌ । 
सोऽभिरभवत्‌ । 


तदेति शोपः। स॒इत्यग्म्यपेक्षया पुंलिङ्गनिर्ैशः । यद्यपि वागमि- 
मानिनी देवता सर्वदाऽथिरेव तथाऽप्यवगतदोषतया°्य्रत[:] परादिप्रव- 
कि (ति, क (०९१ (न क 
त्तेनमित्तपोष्कल्यक्ालितयाऽशिरमभवत्‌ । अद्य रामस्य रामत्वमित्यादि- 
वदिति मावः । तदेवाऽऽह- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ २ ] बहदारण्यकोंपनिषत्‌ । २३ 


सोऽयमभिः प्रेण मृल्युमतिकान्तो दीप्यते । 
एवं पृत्युमतिक्रान्तोऽधिर्भिरस्तपापरूपमलटतया मृत्युं प्रेण भ्त्योः 
परस्तादूदीप्यत इत्यथः । एवमुत्तरवापि दष्टष्यम्‌ ॥ १२॥ 
अथ प्राणमत्यवरन्स यदा मृल्युमत्य- 
मुच्यत प्र धायुरभवत्सोऽयं वायुः 
परेण मृत्युमतिक्रान्तः पवते ॥१३॥ 
अथ चक्षुरत्यवहत्तयदा मृत्युमत्यमुच्यत 
स आदित्योऽपवत्सोऽसावादित्यः प्रेण 
मत्युमतिक्रान्तस्तपति ॥ ३४ ॥ 


अथ श्रोत्रमत्यवहत्तयदा मृत्युमत्यमुच्यत ता दिशोऽ- 
भवश्स्ता इमा दिशः परेण मत्युमतिकान्ताः ॥ १५ ॥ 
अच मान्तीति शेषः । दिकशष्वो देवतापरः॥ १५ ॥ 
अथ मनोऽत्यवहत्तयवा मृत्युमत्यमुच्यत सम॒ चन्म 
अभवत्सोऽसो चन्द्रमाः परेण मृत्युमतिक्रान्तो भाव्येव# 
ह वा एनमेषा देवता मृत्युमतिवहति य एवं षेद॥१६॥ 
यः पुमान्वागाद्यभिमान्यगन्यादिदेवतानामत्यवहनक्र्म वेद्‌ तमेनमेषा 
प्राणदेवता मृत्युमतिक्रामयतीत्यथेः ॥ १६ ॥ 
अथाऽऽत्मनेऽन्नायमागायत्‌ । 
यों वाचि भोगस्तं दृवेभ्य आगायत्‌ । यत्कल्याणं वदति तकात्मन 
इति यजमानगामिफटव्यतिरिक्तं कल्याणवदनादिक यथा वागाध। 
देवता आगायंस्तथा प्राणोऽप्यात्मनेऽन्नायमःगायत्‌ । अन्नमत्तीत्यन्नाद्‌ः । 
तस्य भावोऽन्नायम्‌ । आदिवृद्धवभावश्छान्दसः । अथवाऽन्नं च तदाद्यं 
चान्नायम्‌। आद्यमदनार्ह भक्षणाहं मित्य्थंः। जआगायद्रातस्राम््येनाऽऽप- 
यत्‌ । संपादितवानित्यर्थः । 
@ क क. 
यद्धि किंचान्नमयतेऽनेनेव तदयते । 
अवरान्नशब्दः प्राणवाची । अद्यमानं सर्वं प्राणेनेवाधत दव्यर्थः। 


२४ रङ्गरामानुज विरचितपरकारिकोपेता- [ प्रथमाध्याये 


इह प्रतितिष्ठति ॥ १७ ॥ 
 `इहान्ने सत्येव प्राणः प्रतिष्ठितो भवतीत्यर्थः । तस्मादन्नस्य प्राणा- 
हारत्वादन्नादत्वं सिद्धमिति मावः॥ १७॥ ॑ 
ते देवा अत्रुवन्‌ । 
वागाद्यास्ते देवाः प्राणमङ्ुवन्‌ । | 
एतावद्वा इद्‌ सर्वं यदन्नं तदात्मन 
आगासीरन्‌ नोऽस्मिन्नन्न आभजस्वेति । 
यद्दिमन्नमास्त एतावदरे सर्वमिदं तत्ताहशमन्नमात्मने स्वा्भमा- 
गास: । वयं चान्नाथिनोऽचन किना स्थातुमक्यत्वात्‌ '  तस्मात्तस्मन्न- 
न्रेऽनु त्वद्धोगानन्तरं नोऽस्मानामजस्व । आङीपदृर्थं । अन्तमा 
वितण्यर्थोऽयं भाजः मां जय । (आमाजयस्व) अल्पभागवतः कुर्वि- 
त्यथ. । 
एवमुक्तः प्राणः प्रत्याह-- 
ते वे माऽभिसंविशतेति । 
ते वे तादश्चा अन्नाधथिनो यूयं मा मामभि अभितः संविक्तोपवि- 
रातेत्यतवीत्‌ । 
तथेति त समन्तं परिण्यविशन्त । 
वागाद्या देवतास्तथेति प्रतिश्रुत्य समन्तात्परितो न्यविशन्त निविष्टा 
इत्यथः । भागिनश्वामवन्निति मावः। 
तस्मायदनेनान्नमत्ति तनेतास्तृप्यनति । 
तस्माद्धेतोरनेन प्राणेन सहितः सञओ्ीवो यदन्नमत्ति तेनेवान्नेन वागा. 
दास्तृप्यन्ति । प्राणेञ्न्नेनाऽऽप्यायिते वागाद्याः प्राणा अन्ननाऽप्प्या- 
यिता भवन्तीत्यर्थः, 
एतद्रदनस्य फटमाह- 
एव ह वा एनः स्वा अभिरसविशन्ति भर्ता स्वान 
श्रेष्ठः पुर एता भवत्यन्नादोऽधिपतियं एवं वेद । 
यस्त्ेवमुपास्ते ताहङमेनं वबिद्रासं यथा वागाद्याः प्राणस्य परितो 
निविष्टा एवं स्वा ज्ञातयोऽभितः संविशन्ति परित उपासते स्वानां 


तृतीयं ब्रह्मणम्‌ ३ ] बहृदारण्यकोपनिषत्‌ । २५ 


ज्ञातीनां मर्ता पोषकः प्रेष्ठश्च पुर पएताऽयेसरोऽन्नादोऽरोगदहगाघ्नत- 
याऽमि(भि)मना(ता)न्नमोक्ताऽम्येषामधिपतिश्च मवतीत्यथः । 
य उ देवविद्‌ स्वेषु प्रति परति वुभु- 
पति न हैवालं भार्येभ्यो भवति । 
एवंविदमेतादृशप्राणविद्यानिष्ठं प्रति स्वेषु प्रति प्रतिमटः। छन्दसः 
सलोपः । बुभूषति यावन्नाटं मवति पुत्रकठजादिमरणेऽप्यसमर्थो 
भवतीत्यथः । । 
अथ य एवैतमनुभवति यो वैतमनु भाय 
नवुभृषति स एवालं भार्येभ्यो भवति ॥१८॥ 
अथङाष्दः प्रक्रतिमपेक्ष्या्थान्तरपरत्वे । ज्ञातीनां मध्ये य एतं प्राण. 
विदमनुगतो भवति । या वा एतं प्राणविदमनुसृस्य मार्यान्भर्तव्यान्पु्र- 
कलटादीन्बुमूषति मतुमिच्छति । मृजः सनि, “उदोष्ठचपूर्वस्य' [पा० 
सू० ५।१।१०२ | इत्युत्वम्‌ । स एवां मार्यैभ्यो भवति ॥ १८ ॥ 
पवमुक्तमेवायास्यत्वमाङ्किरसत्वं च विद्याभेदभ्रमापनुत्तये पुनराहट- 
सोऽयास्य आङ्गेरसोऽङ्गाना हि 
रसरः भाणो वा अङ्कगानाश रसः । 
उक्त तवा्थंः स्मारितः । 
पुनस्तमेवाथं प्रसिद्धचोपपाकयति- 


क क 


प्राणो हि वा अङ्ना रसस्तस्मायस्मा- 
त्कस्माचाङ्ासाण उत्कामति तदेव 
तच्छरष्यत्येष हि वा अङ्ाना रसः॥१९॥ 
यस्माल्याणानामङ्गरसत्वं तस्माद्यस्मात्तस्माचिदद्धासाण उत्करामति 
तदेव तदङ्क शुष्यति नीरसत्वादिति मावः १९॥ 
एष उ एव वरहस्पतिर्वाम्वे ब्रहती तस्या 
एष पतिस्तस्माट्‌ बहस्पतिः ॥ २० ॥ 
उश्रार्थं । बृहस्पतिश्चैष एवेत्यथंः । तत हेतुः--वाग्वे वृहती । धृह- 


----+~-**-----~-----~~------~-~ "~ "=-- ----- 


१ अन्नरलयमद्ितप्रस्वकर-ट्बाटं । 


२६ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [१ प्रयमाध्याये- 


त्यास्यच्छन्दसो वागरूपत्वादिति मावः । तादुहया वाच एष प्राणः पति. 
रिति रक्षक इत्यर्थः । वागादिसत्तायास्तदधीनत्वादिति मावः ॥ २०॥ 
(९ र 
एष उ एव ब्रह्मणस्पतिवाग्वे बह्म तस्या 
एष पतिस्तस्मादु बह्मणस्पतिः ॥ २१ ॥ 
बह्यब्दां देद्परः । शिष्टं ववत्‌ ॥ २१ ॥ 
एष उ एव साम वाण समिषा 
सा र 
सल(यश्वाव तत्साश्रः सामतप्र्‌ । 
एष उ एव वाण्िरशिष्टो मुख्यप्राण एव सामसा चामश्चेति साम- 
राध्डानिवंचनाद्‌ । सति दछौटिङ्घन तच्छब्देन वाक्परामुश्यते। अम 
गत्यादिप्विति गमनःयादमतेरः । अमति गच्छतीत्यमः प्राणः। 
तदुपपाद्पपि- वाश्व साभप इति। 
प्रकारान्तरे सामक्ञष्दनिवंचनमाद- 
+= त र र दि 
यद्व समः प्ट्पिणा समो मशकेन समो नगेन सम 
¢ क क थ, क ६ न~ 
एभाघाकट छः संम[तनन्‌ सत्ण तस्माद्रव साम । 
यद्वेव यत, उ एवेति च्छद्ः। उशब्दो वाथः। यस्मादेव वा ष्लपिणा 
विकाकञरारेण सया सद्क्षशरीरेण समो हस्तिक्षाररेण सम्टिजीव- 
भूतव टोाक्वज्ञरीरकदह्यणः शरीस्पापि समा देवमनुप्यादिसर्वशरीरे- 
णापि समः । यथा घटप्र्दीएप्रमा तावन्साचव्यापिनी प्रासादुप्रदीपप्रभा 
च प्रासाङन्दारतन दवं प्राप्तेऽपि व्रह्मादििपपीलिकान्तश्ञरीरेपु तत्त- 
च्छरीरादुरूपप्याप्तिमस्तन समः । तस्मादेव का सामरत्यर्थः। एतदेव 
वाक्यसघलम्न्य सुप्यप्राजस्य विधुतं प्वपक्षीकरस्येच्धियाणामिव मुख्य- 
प्राणस्याप्युल््ःन्त्याह्श्रवणादुषत्वमिति प्राणपाद्‌ं 'अणुश्चः [वण सु° 
\४।१६ | टि सचण सिद्धान्तितम्‌ । 
एतज्ज्ञानस्य फएटमाट- 
क कीर ( 
अश्रुते साघ्रः सायुज्य सलोकतां 
जयति य॒ एवमेतत्साम वद ॥२२॥ 
साश्नः सायश्ञद्ितस्य प्राणस्य सायुज्यं प्राणदेवतासमानलोकता- 
मरुते सलोकतां जयाति सालोक्यं प्राग्नोति । य एवं वद सामकब्द्‌- 
निरुक्ति सवदाऽ्नसधसे \ २२॥ 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ | बृह दारण्यकोपानपत्‌ । २५७ 


१ 4) क अ 9 श 
एष उ वृ उद्धिः प्रणा वा उत्राणनं हाद सव्‌- 
मत्तव्धं षि थं नर थ्‌ वि य मथ्‌ ४ 
तव्य वायव माभि माधा चतं म उद््‌थः॥२३२॥ 
एष उ वा एप एव वाक्प्राणसमुदाय उद्गीथ उद्ीथास्यसामभक्ति- 
रित्यर्थः । तदुपपाद्यत्ि- प्राणो वा उत्पातेन हीदं सर्वगुचष्धं धृत 
मित्य्धंः ॥ २३ ॥ ॥ 
9 त नेय नि स भक्चयलराच 
तापि बह्मद चव कताय मजा. पु्ाच । 
तत्तत्र आख्यायिकेति शेषः । हशब्दः प्रसिद्धौ । आस्यायिकाऽपि 
परसिनद्धा हीत्यधंः । चेकिताण्नेयः । चिकरितस्य [गोत्रा पस्य चेकितिः। 
ˆ अत इन्‌ ' | पाण्मू०४।१।९ब्‌ | तस्यापत्यं युवा  यजिञीश्च ` 
[ एः० सु०४।१। १०१] इति फक्‌ । तस्याऽभ्यनादेश्ः । यंकि. 
तायनस्यापत्यं चेकितायनेयः । चैक्तेतायनेयों बह्मद््तनामक्पिः। 
राजानं सामं मक्षयन्ुषाच। 
अन्यस्यायं राजा मधान विपातयतात्‌ | 
अयं भक्ष्यमाणो राजाऽन्यस्य शिरः पातयतु । 
ननु किं तेनापराद्धमित्याक्ञङ्याऽऽ्ह-- 
(क (4 र मे न (कि 
यदितोऽयास्याङ्गिरसोऽन्पेनोदगायटिति । 
यस्मात्तारणादि्तोऽस्मादयास्याङ्किरसे म॒ख्यप्राणादन्येन देदतान्त- 
रेणोदगायदुद्रानं कृतवान्‌ । अपास्वाङ्धिरसकशब्दितमुख्यप्राणददनम- 
न्तरेण देवतान्तरह्टिं करुत्व; रस्तरूदरायति तस्य सोमं पिबतो मूर्धा 
पतव्वित्यथंः । इतिशब्दो बह्मदत्तव चःसमापां । 
् षृ न~ र 
वचा रच्वस् भ्ाणन चदा ॥ २४॥ 
यस्माद्धतोः सोमं पिवञ्छपथं कृतदांस्तसवाद्कघ्मदत्तोऽयास्या.रस- 
ङान्दितवाक्सहितप्राणवेद्नमेव करत्वोद्रानं क्रूतवानित्यथः ॥ २४ ॥ 
[8 र * = व॒ (क य व 
तस्य हतस्य सन्रायपः स्व वद्‌ भवाति हास्य स्वन्‌ | 
एतस्य प्रकृतस्य सामशब्दवाच्यस्य प्राणस्ययः स्वं वेद्‌ तरय स्वं 
धन भवति । 


१ अव्रयमर्रितपस्तङे--श्व्ितानियो । २ अयं दघ्य रा ३ च्यव । भ्यदित्ति। 


२८ रङ्गरामानुजदिरवितप्रकाशिकोपेता- [ १ प्रथमाध्याये- 


इति प्रथमतः प्रोभ्य श॒शरूषामुत्पाच्याऽऽह-- 
तस्य वे स्वर एव स्वम्‌ । 
स्वरः कण्ठध्वनिः । 
तस्मादासिञ्यं करिष्यन्वाचि स्वरमिच्छेत । 
ऋविजः क्मांऽऽधखिज्यम्‌ । ओं द्रात्राद्कं करिष्यन्वाचि स्वरं कण्ठ- 
ध्वनिभिच्छेत । इच्छेतेति पदष्यव्ययश्छान्दस्ः । यथा कण्ठष्वनिभंवति 
तत्ुपाय मधुपिप्पलीसेवादिलक्षणं कुया दित्यर्थः । 
[| [ # 
सं तधा वाचा स्वरसपनयाऽगतवस्ष 
कुयात्तस्मायन्ने स्वरवन्तं दिदृक्षन्त एव । 
तस्मात्स्वर एव सान्नः स्वं तस्माद्यज्ञे स्वरवन्तमेव स्तोतारं दक्षन्ते 
जना इति शेषः । 
अथो यस्य स्वं भवति । 
यस्य स्वं धनमस्ति । अथोक्षब्दौो वाक्यान्तरोपक्रमे । अत्यल्पमिदमुच्यते 
स्वरवन्तं दिटक्षन्त इति । यस्य यस्य स्वं धनमस्तिते सर्वं दिटक्षन्त 
इव्यथः । अतः स्वर एव स्वमिति निर्दिष्टस्वरवतो दिह क्षितत्वं युज्यत 
इत्यर्थः । 
सामस्वरे स्वत्ववे्ठनस्य फलटमाट- 
भवति हास्य स्वं य एवमेतत्साप्नः स्वं वेद ॥ २५ ॥ 
स्पष्टोऽथः ॥ २५ 
=. @ =. क~ सुवर्ण 
तस्य हेतस्य साक्नो यः प्षुवणं वेद भवति हास्य सुवर्णम्‌ । 
स्पष्टोऽर्थः । 
एव फलप्रदशनेन श्ुश्रुषामुत्पायाऽ१्द्‌ -- 
क १ 
तस्य वें स्वर एव सुवर्णम्‌ 
करश्परथमादिलक्षणं सप्तस्वरविद्‌ः स्वर एव सुवणं भूपणम्‌ । 
सामस्वरे सुवण्॑वज्ञानस्य फलमाह- 
भवति हास्य सुवर्णं य एवमेतत्साश्नः सुवर्णं वेद ॥ २६ ॥ 
स्२९; ऽथः ॥ २६ ॥ 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ६] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । २९ 


तस्य हैतस्य साघ्नो यः प्रतिष्ठां वेद प्रति ह तिष्ठति ¦ 
एवं फटप्रदर्शनेन पूर्वं शुश्रूषायुताधयाऽऽह- 
तस्य वे वागेव प्रतिष्ठा । 
कुत इत्यत्राऽऽह- 
वाचि हि खल्वेष एततस्राणः प्रतिष्ठितो 
गीयतेऽन्न इत्यु हैक आहुः ॥ २७ ॥ 

_ एष मुख्यप्राणो वाचि वागिद्धियस्थानमूतजिह्वामूलादिस्थानेषु 
प्रतिष्ठितः सन्नेतत्साम गीयते साममावमापन्नमुद्धीयत इत्येक आहुः । 
उशब्दोऽवधारणे । पू्त्रेह प्रतितिष्ठतीति प्राणस्यान्नप्रतिष्ितताक्तेवा- 
क्छ घ्दित जिहामूलादिभरतिष्टितत्वमेकीयमतमिति भावः ॥ २७॥ 

एवमुद्रातृपराणविदयोपवेक्ानन्तरमेवंमभूतं प्राणविदमुद्रातारं प्रति प्राथ- 
नाखूपाणां व्रह्मटोकाम्यग्रोहहेतुतयाऽम्यारोहश्ष्डितानां मन्त्राणां प्रयो- 
गकाले मन्ार्थं चाऽश्ह-- 
अथातः पवमानानामेवाभ्यारोहः । 
वहिष्पवमानमाध्यदिनिपवमानामेवपवमानमेदभिन्नानां अयाणामेष 
पदमानानामम्यारोहमन्ना नेतरेपामाप्ष्ठादिस्वोचाणामित्यथः । 
स वै खल भरस्तोता साम प्रस्तोति । 
यः साम प्रस्तौति स धरस्तोतेव्यर्थः। 
स यत्र प्रस्तृयाततदेतानि जपेत्‌ । 
यदा प्रम्तोति तदेतानि यजूपि यजमानो जपेदित्यथः । 
तानि येपि पठति - 
अभतो मा सद्वमय तमसो मा ज्ोतिगंमय 
मृत्योर्माऽमृतं समयेति स यदाहासतो मा 
सद्वमयेति मृत्युवा असत्सदमृतं मृत्योमाऽ- 
मतं गमयामृतं मा कुर्वित्येवैतदाह । 
मा मामसतः सद्रमय मृत्योरमते गमय मृत्यःरमृतं ङुरु मत्योः संसा. 
रादुद्धत्यामृते कुर्वित्यर्थः । स यदाहानेन मन्त्रेण यत््रतिपाद्यमाह- 
तदमृतं मा कुषिव्येतदाहेव्यथेः । एवमत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्‌ । 


३० रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ !प्रभमाध्याये- 


तमसो मा ज्योतिर्गमयेति मुव्यर्वे तमे ज्योतिरमृतं 
मृत्योमांऽमृतं गमयामृतं मा कुर्वित्येवेतदाह 
मृत्योमाऽमृतं गमयेति नाज तिरोहितमिवास्ति । 
तुतीयः प्यायः । स्पष्टोऽर्थः । 
अथ यानीतराणि स्तोजाणि तेष्वात्मनेऽनायमागायेत्‌ । 
यस्मात्कारणाच्चिष्वपि पवमानेपृद्वातिभि्यजुमेन्त्रेरजमानेन स्वगत 
फलं याचितोऽता यजमानगामिफलटमुदहिश्यवाऽऽमायेत्‌ । पवमानवयव्य- 


कि कि क 


तिरिक्तेष्वाज्यादिषु नवस्तोतरेष्वात्मने स्वार्थमन्नायमुदिर्याऽऽगायेत्‌ । 
तस्माद्‌ तेषु वरं वृणीत यं कामं कामयेत तम्‌ 
तस्माद्धेतोः पवमानव्यतिरिक्तस्तोचेष यं कामं कामयेत तं वरं 

पृणीत । हि . 

स एष॒ एवंविदुद्राताऽऽव्मने वा यजमा- 
नायवायं कामं कामयते तमागायति । 
तमुदहिरश्याऽऽगायति । आगानेन तं संपाद्यतीव्यर्थः । 
तद्धत्टोकजिदेव । 
पुवोक्तं तदेतस्राणवेदनं टोकजिदेव बह्मलोकसाधनमेव । 
न हेवाटोक्यताया आशास्ति य एवमेतत्साम वेद्‌ ॥ २८ ॥ 
इति वृहदारण्यकोपानिपदि भरथमाध्यायस्य 
तृतीयं चाद्यणम्‌ ॥ १ ॥ 

_ सामशब्दनिद्षटमाङ्किरसत्वादिपरागुक्तगुणववेशिष्ठं यो वेद्‌ य उपास्ते 
साऽलोक्यताया लोक्यत टोकाहता तदमाबोऽटोक्यता बह्यलोकाहतवा- 
भावतो भीत्या न हेवाऽऽशाऽस्ति नैवाऽऽश्ास्ते साधनान्तरं नाभेट- 
पति तस्य करृता्थत्वादिति भावः ॥ २८ ॥ 

इति बृहदारण्यकोपनिषत्रकाशिकायां प्रथमाध्यायस्य 
तृतीय बाह्यणम्‌ \२॥ 


चतुय ब्राह्मणम्‌ ४ ] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ३९ 


नारायणतदुपासनतत्पाप्तीरनां परमतच्वहितपुरुषाथत्वं तत्पसङ्गात्सन- 
[न्दा |दियोगीश्वरविषयटक्षणातिसृषटेः सृषिविसृट्यपेक्षयाऽतिशयित्वं च 
वक्तुमुपक्रमते- 
तमेष ^ 6 ~ 
आ्मवेदमग्र आसीदुरुषविधः । 
इदं जगदेमे सृष्टेः प्राङ्पुरुषदिध आत्मेवाऽऽसीत्‌ । अस्य वाक्यस्य 
कारणवाक्यत्वादात्मक्ञब्दो नःरायगपरः । ' स यो हैतमथिं वैश्वानरं 
पुरुपविधं पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ितं वेद्‌ । अन्वयं पुरुपपिधः' इति पुरुपविध्- 
व्दस्य मगवति प्रयुक्तसात्‌ । पुरुषस्य विधेव विधा यस्य स पुरुषः 
विधः । पुरुषाकार इत्यथः । अस्याऽऽत्मनः पुरुषविभत्वं चाऽऽनन्दम- 
यत्वं ज्ञापयति । आत्मन आकाशः संभूतः । [ तं० २। १] इत्युपक्रम्य, 
ˆ अन्यां ऽन्तर आत्माःऽज्नन्दमयः [ द० २।५ | इत्युक्त्वा तस्य पुरुष- 
विधव्वपरतिपाद्नादिति व्यासः सर्वव्यास्यानाध्येकरणे ह्युक्तम्‌ । 
३.१. न्धी 5 (& 22 १ 
सो ऽन्वीध्य नान्यदात्मनोऽपश्यत्‌ । 
स॒ एुरुपोऽन्वीक्ष्यान्वीक्षमाणः साक्षाक्ुवन्नावमनोऽन्यं विमक्त 
नापहयत्सृषटःपाक्तमःपरे देव एकी मवतील्युक्तरीत्याऽयःपीताम्बुवचिद्‌- 
विलखपश्चस्य परमासनोऽविर्‌ लत्वादिति भावः। 
च व त 
सा ऽहमस्मात्पश्च व्वाहरचतश्ह्नामाऽभवत्‌ | 
अहमिति हिरण्यगमनाम । अहमभिमानाश्रयसाश्पुरूपाणां प्रथम- 
त्वाद्धिरण्यगर्भस्य । उक्तं च मोक्षधमं मृगुमरद्राजस्वादे- 
तस्मात्पद्मात्समभवद्रहय वेदमयो निधिः । 
अहंकार इति ख्यातः सदभतात्ममूतकरूत्‌ ॥ इति । 
तस्माद्यमथः । अहमस्मि, अहंकारः स्यां चतुर्थंखः स्यामिति संक- 
ल्पवाक्यं व्याजहार ततोऽ्हनामा चतुमुखो ऽभवत्‌ , 
् नकि श 
तस्मादप्येतद्यापिन्तितोऽहमयमिन्येवाग्र 
म, .( 
उक्त्वाऽथान्यन्नाम प्रन्रूत यदस्य भ्रवात। 
यस्माद्धेतोर्भगवता प्रथमतश्चतुखेऽहशब्दः प्रयुक्त स्तस्माद्धतोरेतद्य- 
प्यास्मिन्नपि काले केनचित्पस्ाऽऽमन्ितोऽयं जनऽहमिस्येवाय उक्त्वाऽ- 
धान्यद्यदस्य पिचादिक्रतं नाम मदति तद्दि । 


५ मअन्रलयमद्रतपस्त-सान वा| 


१३२ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ (प्रथमाध्यये- 


स यपपर्वोस्मात्स्वस्मात्सर्वान्पाप्मन ओषकतस्मात्पुरुषः । 


स आत्मा यस्मात्सर्वस्मापर्वो यस्माच्च हेतोः सर्वान्पाप्मन ओषद्‌- 
दहत्‌ । उष दाहे । तस्मात्पुरुषः । अत्र स॒ इत्यनेन नाष्यहितस्याहं- 
नाश्नो ग्रहणमुचितम्‌ । तस्य स्वयंकमवशयस्य सवेपापप्रदाहकत्वाद्य- 
संमवारिति दृष्टव्यम्‌ । सर्वकारणत्वे सति स्वपापप्रदाहकत्वं पुरुषश्- 
बप्रवुत्तिनिमित्तमिति माषः । पुरिसं्ञे शरीरेऽस्मिञशयनात्पुरुषो हारः । 
हाकारस्य षकारोऽयं व्यत्ययेन प्रयुज्यत इति भगवदसाधारणयपुरुषशब्दे- 
नोपक्रमा दियमुपनिषन्नारायणपरेस्यवगन्तव्यद््‌ । तद्रेदनस्य फटमाह- 

न + स्मा पुः वु 9 भ 
ओषति ह वै स्तं योऽस्मात्प्व वुभूषति यएवंवेद॥१ ॥ 
एवं पुरुषत्वनिरुक्तिकरमं निरन्तरमनुसं धत्ते स तमोषति दहति! कमि- 
त्यचाऽऽह-योऽस्मात्पर्वो बुभूषति । यः पुमानस्मात्पुरुषविदः पर्वा 
बुभूषति भष्ठो मवितुमिच्छति ्रष्ठो भूयामी (भवेयमि) तीच्छतीत्यथंः। 
विजिगीषुं तिरस्करोतीति फडि( कि }ता्थः॥ १॥ 
सो ऽबिभेत्‌ । 

अहंनामा चतुमुखोऽबिमेत्‌ । आत्मन एकाकितां हषटाऽस्थानमया- 
विष्टोऽमवादिव्यथंः । अनर स इति न परमप्रकरतस्य परमात्मनः परामशंः 
संभवति तस्यापहतपाप्मत्वेन मयसंबन्धामावादिति द्रष्टव्यम्‌ । 

म क अ क 
तस्मादेकाका विभेति । 
अत एव हि लोकेऽयत्वेऽप्यसहायो विमति । 
स हायमीक्षाचकरे । 
हशब्दो वृत्ताथस्मरणे । सोऽयं चतुमुंख एवम चिन्तय दित्यथः । 
किमिषि- 
यन्मदन्यन्नास्ति कस्मान विभेमीति । 
यस्माद्धेतोमत्तोऽन्यत्मतिद्रद्वि वसत्विह नास्ति कुतोऽ्हं षिमेमि । 
लोके हि प्रतिद्रद्वसत्वेऽसहायत्वं मयहेतुः । तदमावे त्वसहायत्वं न 
मयहेतुरिति मावः । 
तत एवास्य भयं वीयाय । 
तत एव विषेकरूपारज्ञानादस्य मयं कीतमिव्यर्थः। 


चठ ब्राहमणम्‌ ४ ] बरहद्‌ारण्यकोपनिषत्‌ । ३२ 
उक्तमर्थं श्रुतिः स्वयमेषानुमोदते-- 


कस्माद्धयभेष्यददितीयदि भयं भवति ॥ २ ॥ 
द्वितीयस्येव भयहैतुत्वम्‌ । तस्येवामावे कुतो म्य प्राप्स्यतीति मावः । 
हिरण्यगर्भस्यापि शरीरपरिगहानन्तरमेव मयोत्पत्तेः शरीरित्वं कष्ट- 
मिति मावः । अच्रादैतसाक्षाक्ताराद्धयं निदृत्तयिति नार्थः । तथा 
सति आत्मरतेस्तस्योत्तरच नेव रेम इत्यरतिरिरसाप्रतिपादनषिरोधः । 
प्रारच्धवशाद्रतिरिरेरानुवृत्तौ भयमपि तद्रशाल्छुतो नाचुवर्ततेत्यास्तां 
तादत्‌ ॥२॥ 
। > रेमे 
स॒वे नेवेरेमे, 
दश्णथंसयोगजा प्रीती रतिः \ तां न ठन्धवानित्यथंः । 
तस्मार्काकी न रमते} 
यस्मादेकाकिनश्वतुमुखस्य म रतिरत एवादयापि असहायस्य रति 
नपिलम्यत इत्यर्थः । 
[षि [सेर 
स द्वितीयमेच्छत्‌ | 
स प्रजापतिद्वितीयं रन्तुभेच्छत्‌ । 
सरेतावानास यथा खीपुमाश्सो संपरिष्वक्ता । 
हकाब्दो वृत्तार्थस्मरणे । यथा लोके खीपुर्मासौ रत्यर्थं संपरिष्वक्ता 
यत्परिमाणी स्यातां स तत्परिमाणो विवृद्धो बमूवेत्यथः । 
स इममेवाऽऽत्मानं देधाऽपातयत्‌ । 
स प्रजापतिरिमं विवृद्धमात्मान शरीरं द्वेधाऽपातयत्‌ । 
ततः पतिश्च पत्नी चाश्ताम्‌ । 
ततः पतनादेव [ पति } पत्नीशब्दवाञ्यो दंपती अमवताप्र ! उक्त 
च श्री विष्णुपुराणे- ` 
ब्रह्मणोऽभून्महाक्रोधसेटोक्यदृहनक्षमः । 
ध॒क्ररीकुरिटात्तस्य ललाराक्रोधदी पितात्‌ ॥ 
समुत्पन्नस्तदा रुद्रौ मध्याहाकंसमप्रभः। 
अर्धनारीनरवपुः प्रचण्डोऽतिकशरीरवान्‌ ॥ 


२४ रङ्गरामाुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ प्रथमाध्याये 
विभजाऽऽत्मानमिन्युक्त्वा त [ चैवान्त ] षषे ततः । 
तथोक्तोऽसो हिधा खरीत्वं पुरुषत्वं तथाऽकरोत्‌ ॥ 

भीमागवते च- 
कस्य रूपममूहधा यत्कायममिचक्षते । 
तार्म्यां रूपविभागाम्यां यत्कायमभिचक्षते ॥ हति । 
तस्मादिदम्षवुगलमिव स्व इति ह स्माऽऽह याज्ञवल्क्यः । 
तस्माद्धेतोरिदं शरीरं स्वः स्वस्याऽऽत्मन इति यावत्‌ । विमक्तिव्य- 
प्ययश्छान्वसः । विवाहास्मागर्धबृगल मिवार्धविदल मिवेति ह याज्ञ 
वल्क्य आह स्मोक्तवान्‌ । 
तस्मादयमाकाशः सिया पूर्यत एव । 
यस्माद्विवाहात्मागर्धविद्लं तस्मादेकांशो विवाहे सति सिया पूर्यते । 
अर्धोंवा एष आत्मनो यत्पत्नीति श्रतेः । 
ता समक्भवत्‌ । 
ता शतरूपास्यामातनां दुहितरं स प्रजापतिः समभवन्मैथुन्य(न).- 
मुपगतवान्‌ । 
ततो मनुष्या अजायन्त ॥ ३ ॥ 
तस्मात्सं[ग [मान्मनुष्या उत्पन्नाः । उक्तं च विष्णप्राणे- 
शतदख्पां च तां नारीं तपो निधुंतकल्मषाम्‌ । 
स्वायं मृवो मनुरदृवः पत्नीस्वे जगृहे प्रभुः ।। ३ ॥ 
सो हेयमीक्षां चक्रे । 
सेयं शातरूपा कन्येत्थमचिन्तयत्‌ । 
चिन्ताप्रकारमाह- 
कथं नु माऽऽत्मन एव जनयित्वा संभवति । 
मा मात्मन एवोत्पायोपगच्छतीति । 
न्त तिरोऽसानीति । 
जात्यन्तरेण तिशेहिता मवानीकीक्षिता । 


चतुय ब्राह्मणम्‌ ४ ] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ३५ 


सा गोरपवत्‌ । 
सा शतरूपा गौरमवत्‌ ! 


वृषभ इतरः | 
तरो ममुवृंषमः पुंगवोऽमूत्‌ । 
समभवदेव । 


पुनरपि मेथन्य(न)मुपगतवानित्यथः ! 
ततो गाषोऽजायन्त , 
स्पष्टोऽथः । 
घडवेतराऽभवत्‌ । 
इ तराऽष्टाऽभटत्‌; 
अश्ववृष इतरः । 
देतरस्तु मनुः पुरषोऽमवदित्यथः । वृषु सेचने । रेतः सेक्तेव्यर्थः । 
गद॑फीतरा गर्दभ इतरस्ता सम- 
वाक्वत्ततत एकशफमजायत । 
अश्वाभ्वतरगदंमास्या अजायन्त । 
भअजेतराऽभवद्रस्त इतरः । 

षस्तरछागः ! शिष्टं स्पष्टम्‌ । 

अदिरितरा मेष इतरस्तां ता समेवाभवत्‌ । 
तां तामिति वीप्स \ तामजां तापविं च सममवदेवेत्यर्थः। 

ततोऽजावयोऽजायन्तेवमेव यदिदं किंच मिथु- 

नमा पिपीटिकाण्यस्तत्सवमसनत ॥ ४ ॥ 
स्पष्टोऽर्थः ॥ ४ ॥ 

सोऽवेदहं वाव सृष्टिरस्म्यह हीद £ स्व॑मसुक्षीति । 
यस्माद सर्वं जगद क्षि सृष्टवानस्मि त स्मादृहमेव सृिः सृज्यत 
हति स॒ष्टिजंगदुच्यते । अहमेव सृष्टिरिति स प्रजापतिरवेज्ज्ञातवा- 
नित्यथः। 


३६ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशेकोपेता- [ रप्रथमध्यायै- 


ततः सृष्टिरभवत्‌ । 
यस्माद्धेतोः प्रजापतिरहमेव सृषिरित्यभेदाोपचारेण सृष्टिशब्द पायुङ्क 
ततः सृषटिनामाऽभव दित्यथः । 
सृष्टया हास्येतस्यां भवति य एवं षेद ॥ ५ ॥ 
य एवं सुष्टिनिरुक्ते वेव्‌ हास्य प्रजापतेरेतस्यां सृष्टी मुख्यो मव- 
तीत्यथः॥ «५ ॥ 
अथेत्यभ्यमन्थत्‌ । 
अथेति मङ्गटशब्वो चारणपूर्वकमम्यमन्यत्‌ । 
स मुखाच योनेरैस्ताण्यां चापिमस- 
जत सस्मादेतदुभयमटोमकमन्तरतः । 
फ़त्कारनि्मन्थनसाघनमुखहस्तात्मकमुमयम्‌ । अग्न्यो नित्वादलोम- 
कमन्तरतो मध्येऽलोमकं टोमश्युन्यमित्यथः । 
योनेरन्तरतोऽलोमकप्वप्रसि द्ध दकषयति- 
अलोमका हि योनिरन्तरतः । 
स्पष्टोऽथंः । 
[क्‌ $ + र 
तयदिदमाहूरमुं यजामुं यजे्येकेकं दंवमेत- 
स्यवसा विमृष्टिरेष उद्येव सर्वे देवाः ! 
तस्माद्धेतोय॑ज्ञे याज्ञिका अमुं यजामुं यजेति एकेकं दैवमिन्द्रादिः 
लक्षणमाह: । एतस्य प्रजापतेरेव सा विसुटि्विविधसष्टिः । अत एव 
तत्सृष्टत्वादेव सर्वे देवा एष उ दयेषेप एव कार्यकारणयोरमेदोपचारा- 
तथोक्तिः । 
अथ यक्किचेदमादं तदेतसोऽम॒नत ! 
यचेदं कार्यमा्रं दुवरूपं वरश्यते तद्रेतसोऽसृजत । तद्रेतसः प्रजापति- 
रसुजतेत्यथः । शिश्नाद्रेतो रेतस आपः' इति श्रतेः । 
तट सोमः । 
त[हवरूप.मेव सोमः सामरसः । 


चत ब्राह्मणम्‌ ४ | बृहदारण्यकौपनिषत्‌ । २७ 


एतावद्रा इद स्वेमन्नं चेवान्नाद्‌ ष । 


इदं का्यजातमन्नान्नादात्मकम्‌ । सर्वस्य जगतोऽन्नान्नादात्कतवेऽश्री- 
पामात्मकत्वमायातमित्याह- 


सोम एवान्नमभिरनादः । 


सोमस्य मक्ष्यमाणस्वाद अवव॑म्‌ । अगस्तदहाहषटत याऽन्नावत्वम्‌ । अतो 
जगद््ीपोमात्मकमिनि मावः । 


सषा ब्ह्मणोऽतिमृष्टिः । यच्छेयसो देवानसृजत । 


यद्यस्माच्छरयसः भ्र्ठानूष्वरेतसः सनन्ता(न्दा)दीन्देवानसजत रेषा 
बह्मणोऽतिसृष्टिः \ अतिशयिता स्॒टेरतिसुष्टः 


कथमतिरपितसृष्ित्वमित्यत आह- 
अथ यन्मस्यः सन्मृतानसृनत । 


प्रजापतिः स्वयं मत्यः सन्मरणघर्मां सन्नपरतान्मुक्तियोग्याञ्ज्ञानवै- 
राग्यादिसपन्नान्मुयुश्चन्सनन्ता(न्दा)दीन्देवानसुजत । 


तस्मादतिसृषिरतिषएया टास्ये- 
तस्यां भ्वति य एवं षेद ॥६॥ 


य एवं वेदंवं ए्करणकज्ञानवारेतस्यामतिसृष्टौ मुख्यो भवतीत्यर्थः ॥६॥ 

ननु “आ्मवेद्मय आसीत्‌ [व° १।४।१] इत्ययुक्तम्‌ । बह्मणो 
मत्य त्वे] तव्पु्राणाममत्यत्वं सनन्दनादिते टिद्धः ज्ञायत इत्युक्तं 
याद्दं किच मिथुनमा पिपीलिकाम्यस्तत्सवमसूजतः' [बु० १।४।४| 
यष्टतया निर्दिष्टस्य मिथनादिरूपस्य प्रपञ्चस्येदंशब्दनिर्दिष्टस्याऽऽत्मःमे- 
च्नत्वेनाऽऽतेव॑दमग्र आसीदिति वक्तमयुक्तत्वादित्यारद्न्येदमादिनामरू- 
पमाक्तवमपि बह्मण एव तस्याऽ््पवेदमय आसीदित्यातङ्ञब्दुवाच्यः 


^~ शि 


सूक्ष्मचिदचिद्विशिष्टबह्माभेद उपपद्यत इत्येतदर्थो यन्धसंदमं आरमभ्यते- 
तद्धद्‌ तर्घव्यारुतमासीतननामरूपाेमामेव व्याक्रियत । 


हशब्दो वरत्ताथस्मरणे । तदिदं मिथनादिलक्षणं जगत्तार्है तदा सः 
प्रागव्याक्रृतमासीत्‌ । अव्यक्तशरीरकं बह्याऽऽसी दित्यर्थः \ नामरूपाभ्यां 


३८ रङ्करामानुजषिरवितप्रकाशिकोपेता- [ प्रथमाध्याये- 


न ष्याकरृतामिति व्युत्पच्याऽव्याक्रुतशब्वस्याव्यक्तव चनत्वात्‌ । अव्यक्तत्वं 
च नामरूपविशिष्टतयाऽनमिव्यक्तत्वम्‌ । अविकृतशब्दस्य तच्छरीरक बह्य- 
परत्वे युक्तिः समनन्तरमेव स्पष्टयिष्यते । तक्ष्याक्रतज्ञरीरकं बह्म । नाम - 
रूपाभ्यामितीत्थंमावे तृतीया । नामरूपवत्तया व्याकरुतमासीत्‌ । विआ- 
ङ्भ्यामुपसरगाभ्यां विविच्य समन्तात्कृतमासी दित्यथः । 


तवेव दक्षयति- 
असोनामाऽयमिदश्हप इति । 


देवमनुष्यादिनामकर चरणादिखूपवानित्पेषं ष्याकरियतेत्यर्थः । असौ- 
नामेति च्छान्दृसोऽटुक्‌ । अदोनामेति वक्तष्येऽसौ नामेति लिङ्व्यत्यय- 
श्छान्दृस्चः । ततश्च नाररूपदच्वमव्याकरतङराष्ितस्य बह्मणः सिद्धमिति 
सर्वाणि नामानि तसवृत्तिनिमित्तम्‌ूतानि च रूपाणि तदीधान्येव । अत 
इदमादिशब्देरपि तस्येव निर्दृशसभवाद्‌ात्मैवेदमय आसी दित्यमेवनिर्देशे 
नानुपपत्तारेति मावः । नासरूपाभ्यामेवेत्यतरेषकारो भिन्नक्रमः । तदेष 
नामरूपाभ्यां स्वयमेव व्याक्तियतेत्यर्थः । व्याक्रियतेत्यत्र कर्मकर्तरि 
लकारः । कर्जन्तराक्षेपे गोरवात्‌ । "तदात्मान > स्वयमकुरुत [तै ०२५१] 
इत्यनेनेकाथ्यात्‌। उक्तं च भगवता माष्यक्रता-तदेवाविमक्तनामरूपं बह्म 
सर्वज्ञं सत्यसंकल्पं स्वेनेव बिमक्तनामरूपं स्बयमेव व्याक्रियते त्युचयत 
इति । नन्वव्याक्रुतमासीदिति क्तप्रत्ययस्य कर्थार्थकत्वमेव वक्तव्यं नन्त 
कर्मकर्चर्थकत्वम्‌ । न च कर्मकतर्यपि कममवद्धावेन क्तप्रत्ययसिद्धिरस्त्विति 
वाच्यम्‌ । टान्तस्य यः कर्मणा तुल्यक्रियः कर्ता तस्येव कर्मवद्धाववि- 
धानाक्कृस्यक्तखलटर्थ॑पु कर्मवद्धावा मावादवश्यं कर्मण्येव क्तो वक्तव्यः । 
ततश्च तदेकरूप्याय व्याक्रियतेत्यत्रापि कर्मण्येव टकारोऽस्त्विति चेन्न । 
एवकारेण कचन्तरव्यवच्छेदात्कचंन्तराक्षेपे गोरवाच्च व्याक्रियतेतिटका- 
रस्य क्मकतर्यवाभ्युपगस्तव्यत्वात्‌ । 


नन्वात्मनः कथं देवमनुप्यादिनामरूपवत्वम्‌ । देवमनुष्यादिङ्रीरे 
तस्यावतंमानत्वादितीमां श्षङ्ं व्यावतयति-- 


स॒ एष्‌ इह प्रविष्टः । आ नखाः 1 


अन्तर्यामिरूपेणेति शेषः । 


चतुर्थ ब्राह्मणम्‌ ४ | बृह्ारण्यकोपमिषत्‌ । ३१. 


तर दृष्टान्तमाह- 
यथा क्षुरः क्षुरधानेऽवहितः स्यादिर्वभरो वा विश्वभरकृलाये । 
छठरो धीयतेऽस्मिन्निति क्षुरधान क्षुरधान ष्षुरकोशस्तस्मिन्यथा 


क, = अ च, 


ुरोऽवहितः प्रविष्टे विश्वं विमि वेश्वानराग्न्यादिखू्पेणेति विश्व. 
भरोऽथिस्तस्य कुलाये नीड दरुणीति यावत्‌ । 


तं न पश्यति अरूत्स्लो हि सः । 


धस्तिटतेटवत्सर्वस्वरूपव्यापतं परमात्मानं न परयति सोऽकरत्मोऽप्‌- 
णेस्तरूपोऽसत्कल्प इति यावत्‌ । 

परमात्मन एव सदनामरूपवच्वमुपपादयति- 

भराणन्नेव भाणो नाम भेवति । वदन्व्क्पश्यश्क्षुः 
शण्वञश्रोजं मन्वानो मनस्तान्यस्येतानि कर्मनामान्येव । 

प्राणन क्रियां कुवन्प्राणनामा मवति बद्नकरियां कुवन्वाङ्नामा मवति। 
वक्तीति वाक  दशेनक्रियां कुर्वश्चक्षुनांमा मवति । चष्ट इति हि चक्षुः । 
शुण्वन्सञ्ोच्रम्‌ । शुणोतीति भोत्रम्‌ । मनु इति मनः । तान्येतानि 
प्राणादीनि नामानि पाचकटलावकादिवत्कमनामान्येवास्यान्तःप्रविष्टस्य 
नारापणस्येव । अतः सर्वनागरूपाश्रयत्वं परमात्मनोऽस्तीति भावः। 
इदं च वाक्य ' कारणत्वेन चाऽऽकाशादिषपु ' इत्यधिकरणे समन्वया- 
ध्याये चिन्तितम्‌ । तथा " सदेव सोम्पेदमय आसीत्‌ । ` [ छा० ६ । 
२। १] इति क्रचिस्सव्पूर्विका सृिराश्नायते । (असद्रा इद्मय आसीत्‌ 
[ते ०२।७।१ ] इति क्रचेदसस्प्चिका । अतो वेदान्तेषु घरष्टुरत्यस्थितेजंगतो 
बह्येककारणत्वं न निश्वेतं शक्यम्‌ । तद्धेदं तर्यव्याकरतमासीत्तन्नामरूपा- 
भ्यां व्याकियतः इत्यव्याकरतकनृंकसृष्टराम्नातायाः ांख्यस्मृत्यनुरोधित्वः- 
धानमेव जगत्कारणम्‌ । दृष्णाद्यो गौणा नेतव्या इति पूर्वपक्षे प्राप्ते 
‹ कारणत्वेन चाऽऽकाशादिषु यथाव्यपदिोक्तः ` [ ब० स्‌०° १।४।१४ | 
समाकषात्‌" [ब ०सू०१।४१५] इति सवाभ्यां सिद्धान्तितम्‌ । (जन्मायस्य 
यतः ` इत्यादिसू्ेषु प्रतिपादितं सव॑ज्ञं सत्यसंकल्प बह्म यथाव्यपदिष्ट- 
मित्युच्यते तस्येवाऽऽत्मन आकाशः संभूतः [ त° २।१ 1] इत्यादि. 
वाक्येष्वानाक्ादि(लमन आ)काज्ञादिकारणत्वनोक्तः । "समाकर्षात्‌ ` । 
ˆ असद्रा इदमय्र आसीत्‌ ' इत्यत्र ` सोऽकामयतः [ ब० १।२।७] 


४० रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ (प्रथमाध्याये- 


इति प्रकृतस्य ब्रह्मण एव ‹ तदप्येष श्टोको मवति ` [तै०२।१] 
इतिं समाकृष्य " सद्वा इदमग्र आसीत्‌ ` इत्यभिधानादसच्छब्दः सुष्ष्म- 
विदचिद्धिशिष्टपरः । तद्धेदं तद्यव्याक्रतमासीदित्यचापि अब्याक्रतस्य 
'स एप इह प्रविष्ट आनखायेभ्यः परयंश्चक्षुः  इत्यादिनोत्तरच समाक्रष्य- 
माणत्वात्पश्यत्वादीनामचेतनेऽमावादव्याक्रतरशब्दोऽप्यव्याक्रतशष्दिता- 
व्यक्तशरीरकपरमात्मपर रेवेत्यथ इति निर्णीतम्‌ । तथा सांस्यस्मृतिश्च 
नानुरोद्धव्येति स्मृतिपादे ' स्मृत्यनवकाशदोपप्रसङ्ध इति चेन्नान्यस्ू- 
त्यनवकाशदोपप्रसङ्ात्‌ । [ च०्घु०२। १ । १ `] इत्यधिकरणे 
स्थितम्‌ । ` तत्र हि सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ । ` ' असद्रा इदमग्र 
आसीत्‌ । ' [तै० २।५७। १] ‹ तद्धदं तरदयव्याक्रतमासीत्‌ ` इत्येवंखूप- 
श्तीनां परस्परविरुद्धार्थतया प्रतीयमानानां स्वतोऽथनिर्णयास्मथांनां 
तच्वप्रतिपादकसर्वज्ञक पिटस्परत्यनुसारेणेवार्थो निर्णेतव्यः । इतरथा 
सां ख्यस्य्रतेमन्वादिस्मृतिवत्कमस्वरूपेऽप्यवकाङ्ामावेनानवकाशत्वदोषः 
प्रसज्येतेति प्रवेपक्षं क्रत्वा ' यद्रे किंच मनुरवदत्तद्धेपजम्‌ ` इतिश्रुति- 
प्रतिपादितपरामाण्यानां श्रत्यविरुद्धानां भूयसीनां मन्वादिस्मृतीनां 
प्रधानकारणवाद्‌ऽनवकाशप्रसङ्गेन श्रुतिविरुद्धाया असाद्रहया एकस्याः 
साख्यस्मुतेरवानाद्रणीयत्मुचितम्‌ । मन्वा दिस्मृतयो हि एेककण्ठयेन 
सर्व॑सं्ञं परमात्मानमभिदधति । यथाऽऽह मनुः-आसीदिद्‌ं तमोभूत- 
मित्यारम्य-- 


ततः स्वथमभूभंगवानव्यक्तो व्यञ्जयचिदम्‌ । 

महाभूतादि्वृत्तांजाः प्राहुरासीत्तमोनुदः ॥ 

सोऽभिध्याय हारीरात्स्वास्सिसष्छुर्वि विधाः प्रजाः । 

अप एव ससर्जादौ तासु वीयंमवास॒जत्‌ ॥ इति । 
मगवद्वीताद च- 


अहं क्रत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा 
अहं सवस्य प्रभवो मत्तः स्वं प्रवर्तते ॥ इति । 


महाभारते च- 


कुतः सृष्टमिदं सर्वं जगस्स्थावरजङ्खगमम्‌ । 
प्रटये च कमप्येति तन्मे ब्रूहि पितामह ॥ 


चतुथं बाह्मणम्‌ ४ ] बह दारण्यकोपनिपत्‌ । ४१ 


हति प्रष्ठ आह-नारायणो जगन्मू्िरनन्तार्मा सनातन इति । तथा 
तस्माद्ष्यक्तमुत्पन्नं त्रिगुणं द्विजसत्तम । इति। अभ्यक्तं पुरुषे बह्मन्निष्किये 
संप्रटीयत इति च । आह मगवन्पराशरः- विष्णोः रसकाशशादुद्‌ मूतं 
जगत्तचैव च स्थितम्‌ । स्थितिसंयमकर्ताऽसौ जगतोऽस्य अगञ्च स इति। 
आह चाऽऽपस्तम्बः-पूः प्राणिनः स्वं एव गृहाद्यस्य विहन्यमानस्य 
विकल्मषस्येत्यारभ्य (तस्मात्कायाः प्रमवन्ति सवं समलं शाभ्वतकः स 
निन्ये" इति । न च मन्वादिस्मृतीनां कर्मस्वरूपे सावकाशत्वं कमारा- 
ध्यपररगटमस्वरूपेऽपि तात्पयांत्‌ । ननु कप्लिन मन्बाद्यमिमतस्य पर- 
म्रालसनाऽनुपटन्पेस्तस्याप्रामाणिकत्वमिति वेत्तत्राऽऽह-- इतरेषां चानु- 
पठन्धेःः [ ब० स्० २।१।२ ] इतरेषां मन्वा्ठीमां वैदिकानां बहूनां 
सांस्योक्तप्रकारेण तत्वानुपलमन्धेः सास्यस्यृतिनानुरोद्धव्येवि सिद्धान्तः 
करतः । तथा सास्याभिमतस्य धानस्य जग््््तदं न युक्तिसहमिति तकं- 
पादे रचनानुएपसेरित्यधिकरणे स्थितम्‌ । तथा हि~“ रचनानुपपत्तेश्च 
नानुमानम " [अ ०सू०२।२।१] प्रवृत्तेश्च ` [व ० ०।२।२।२| सत्वरजस्त- 
मोमयघ्ुखदुःखमोहात्मकं जगत्स्वरूपोपादानकं कायंत्वादित्यनुमान सिद्ध 
सस्याभिमते प्रधानं जगच्तारणम्‌ । अनुमीयत हति व्युष्पच्याऽनुमान- 
राब्दं आनुमानिकप्रधानपरः । प्ाद्ृक्षस्य प्रधानस्य तस्स्वमावाभि- 
ज्ञचेतनानपिष्ठितत्वेन विचिच्रप्रपश्चरचनासामथ्यानुपपत्तेस्ताकृशचेतना- 
पिष्ठितस्येव दावादैरचेतनस्य फार्यप्रवृत्तद॑नाच न प्रधानं जगत्का- 
रणमित्यर्थः । ‹ पयोम्बुवचेत्तजापि । ' [ ब० सू० २।२।२ 
ननु पयसश्चेतनानपिष्ठितस्यापि द्धिमावेन परिणामवद्रारिषुमुक्तजषस्य 
नालिकेररसाद्यात्मना परिणामवच्चेतनानपिष्ितस्यापि प्रधानस्य परि- 
णामः किंन स्यादिति चेन्न । तत्रापि प्राज्ञाधिष्ठानमस्त्येव तस्यापि 
पक्षत्वादित्यर्थः । ' व्यतिरेकानवस्थितेश्चानपेक्त्वात्‌ । [ तण सू० २। 
२। ४] । सृज्यमानप्राणिकर्मपरिपाकाद्यभिन्ञपुरुषापिष्ठानानपेक्षपधा- 
नस्य जगत्सष्टतवे सदं एव सर्वदा स्या्द्यतिरेकस्य प्रतिसग॑स्याव- 
स्थितिः सत्ता कदाचिदपि न स्यादित्यथंः ! .अन्यत्रामावाश्च न प्रणा. 
दिवत्‌ ` [ ब० सू० २।२।५ ] घेन्वाद्यपयुक्ततुणादः प्राज्ञानधिष्ठित- 
स्थापि क्षीराकारेण परिणामदुकषनादिव्युदाहग्णान्तरावलम्बनेन शद्धा । 
येन्वाद्युपयुक्ततृणवदस्मदाद्यपयुक्ततुणादेः क्षीरभावेन परिणामाभा- 
वात्तत्ापि प्राज्ञापिष्ठानमपेक्षितमिति पारहाराभिप्रायः । ` पुरुषा. 


४२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ एप्रथमाध्याये- 


भ्मवदिति वचेत्तथाऽपि ` [ बण सू०२।२।५७] हटक्छक्तियुक्तपुरुष- 
संनिधानाद्ष्श्शक्तिशुन्योऽप्यन्धो यथा प्रतते यथाऽयस्कान्तारमसंनि- 
धानाद्यसो ऽचेतनस्य प्रवृत्तिरेवं चिन्माचात्मकपुरुषसंनिधानादचेतनं 
प्रधानं जगत्सगे प्रवतत इति चेन्न । तथाऽपि प्रधानस्य स्रष्टं नोपप- 
दयते । पुरुषस्य वचिन्मा्नवपुषस्तवनुगुणोपवेश्ादिव्यापारा मावात्संनि- 
धानमाचस्य प्रयोजकत्वे निव्यसगप्रसङ्गात्‌ । ' अङ्कित्वानुपपत्तेश्च ` 
[ बण० सू० २।२।८] प्रटये साम्यावस्थानां सच्चरजस्तमसामुत्कर्षा- 
पकपंलक्षणाङ्खाङ्किमाववजशेन जगत्सृषिवक्तव्या काट विषयेऽङ्गाङ्किमावे 
नियामकामावादिव्यथंः । अन्यथाऽनुमितो च ज्ञशक्तिवियोगात्‌ ` [ब० 
सू०२।२।९] । दूपितप्रकारातिरिक्तप्रकारेण प्रधानानुमानेऽपि 
ज्ञानित्वक्क्त्यमावाजगत्परष्ूलं नोपपद्यते । ' अम्युपगमेऽप्यर्था मावात्‌ ' 
[ ब० स्ू० २।२।६] आनुमानिकप्रधानामभ्युपगमेऽपि पुरुषस्य 
तन्मते चिन्माचस्वेन मोगापव्योरभावात्पुरुषमोगाथां प्रधानप्रवुत्तिरिति 
नोपपद्यते । शतो व्यथः प्रघानाद्यपगमः । `" विप्रतिपेधाचासम 
सम्‌ ` । मितिस्थपुरुपो न संसरति न मुच्यत दस्युक्त्वा पुरुपमोगाप- 
पर्गाथां प्रधानप्रवृत्तिरिति प्रतिपाद्यत्सांस्यदशेनं पर्वोत्तरविराधाच्चासम- 
समिति स्थितम्‌ । ततश्च सास्याभिमतप्रधानस्य तुच्छत्वात्‌ तद्धेदं 
तद्यव्याकरृतमासीत्‌ ` इत्यत्र न तत्रतिपादृकत्वकशक्कावकाशः । 


प्रकरतमनुसशमः- 
स योऽत एकैकमुपास्ते न स वेद | 
यस्मान्चामरूपाव्मकप्रपश्चविशिष्टं ब्ह्यातो य एकेकं विशेपणाश्षं 
विशेप्याक्ं वा प्रथक्सिद्धतयोपास्ते नस वेद्‌ तदुपासनमेव न मव. 
तीत्यर्थः; । 
कुत इत्यत्राऽऽह- 
अर्तो देपोऽत एककेन भव्ल्यासमेत्येवोपासीत । 


पप विशिष्टपद्वाथः । एकंकन विक्ोपणाशेन विन्नेष्याशिन वाऽकृस्म्रोऽ- 
प्प भवति : कवल विरोपणाशञेऽपि परणता नास्ति केवटवि्ञप्या- 
शोऽपि पूणता नास्ति । अतो नामखूपात्मकविद चिसपश्चाप्रथक्िसिद्धवि- 
दोप्यव्वेनवोपासीतेत्यर्थः । 


चतु ब्राष्मणम्‌ ४ 1 बृहद्रण्यको पनिषत्‌ । ४३ 


अत्र द्यते सरव॑एकं भवन्ति । 
अत्र हि विरिष्टे सर्वं पदार्था एकं भवन्ति । अन्तम॑वन्तीव्य्थंः। 
विशिष्टे दिशेपणकिशेप्ययोरन्तभूतत्वादिति मावः । एतदेवाभिप्रेत्य, 
आत्मेति तूपगच्छन्तीत्यत्र अयासारयैरकत्प्रो्पूर्णो विशिष्ट एव हि 
पणं दृप्युक्तम्‌ । 
क 1 य 9 प्र [1 
तदेतत्पदनीपमस्य सवस्य परदगमासा | 
तदे्तदास्मस्वरूपमस्य सवस्य नामरूपातमकंप्रपश्चस्य पदनीयं प्रपदनीयं 
प्रपततव्यमित्प्थंः । पदेधांतोरनी यप्रत्ययः । अथवा पदनीयं ज्ञातव्यमिति 
व} ऽथः । तञ्च हेंतुमाह-अस्य सर्वस्य यदयमात्मा । यद्यस्मात्कारणादस्य 
सर्वस्यायमात्माऽत ह्यर्थः । ' तमेवैकं जानथौाऽत्त्यानम्‌ ` इत्यात्मने एव 
ज्ञातव्यत्वाभिधानादिति माषः। 
पे ¢ 
अनेन दयेतत्सर्ष वेद । 
अआत्मनाऽभिज्ञातेम सर्व षेद सव॑ज्ञो मदति! 
थ = अ 
यथाह वे पदेनानुषिन्देदवम्‌ । 
हवेशष्डो प्रखिद्ध । यथा चोराद्यपहूतं वागा( गवा )दिधनं 
तत्पदाद्धितप्रतिपदेन लमत एवं पदनीयत्वेन प्राङ्निर्दिेन सर्व॑स्य पद्‌- 
भूतेन बह्मणा सवमनुदिन्दे(१) द्ेदेव्यथः । 
^, ^^ & 104 (को 9 न 
क्‌ [तर श्टकि विन्दत य एव १द॥ ७॥ 
कीतिं स्यातिसामान्यं श्लोकं पुण्यन्छोकत्वं च रमत इव्यर्थः ॥ ७॥ 
तप नि (क [तपम >, 
तदेतसरेयः पुत्रासेयो मित्रासयोऽन्य- 
{त ९ [दन्त ध  । 
स्मात्सर्दस्पदन्तस्तर्‌ यदयमात्मा । 
यद्यस्माक्तारणाद्यं स्वेपामन्तरोऽभ्यन्तर आप्त मुख्य इति यावत्‌ । 
तादश आत्मा तस्माद्धेतारेतदेष पु्मिचादिपियान्तरापेक्षयाऽतिप्रिय- 
` तर इत्यथः । 
स॒ योऽन्यमात्मनः भियं वरुवाणे वूया- 
व ती त थे | 
विय रोस्स्यतीत।श्वरो ह तथेव स्यात्‌| 
सय एवकिदात्मनोऽपि आत्मापेक्षयाऽपि अन्यल्ियमस्तीति ब्रवाण 


४४ रङ्गरामानुजषिरचितप्रकाशिकोपेता- [ एप्रथमाध्याये- 


परतीश्वरः प्रियं रोत्स्यति पियनिरोधमीश्वरः करिप्यतीति यदि बूयात्‌ । 
तथेव मवे दित्यर्थः । | 
आत्मानमेव प्रियमुपासीत । 


तस्माद्धेतोनिरतिङ्ञायभियं परमात्मानमेवोपा्षीत परमातमनोऽनुमू- 
यमानस्य निरतिङयानन्वतया भ्रियत्वमानन्दवल्यादि सिद्धं वष्टव्यम्‌ । 


स य आत्मानमेव प्रियमुपास्तेन 
हास्य पियं भमायुकं भवति ॥८॥ 


प्रक्षटं मायुर्मरणमस्य तत्प्रमायुकमविनष्टं भवतीत्यर्थः । शिष्टं 
स्पष्टम्‌ ॥ ८ ॥ 


तदाहुः । 
तद्रक्ष्यमाणमाहुः । पप्रच्छुरित्यथंः । 
यद्रु्वियया सर्वं भविष्यन्तो मनष्या मन्यन्ते । 
किमु तद्रह्लावेयस्मात्सवमभवदिति ॥ ९ ॥ 
चह्म वा इदमयर आसीत्तदात्मानमेवावेत्‌ । 
अहं बद्मास्मीति । तस्मात्तत्सव मभवत्‌ । 


इदं हि वाक्यं व्यासार्थय॑द्रह्यविद्यया सर्वं मविषप्यन्तः सर्वशब्दवाच्य- 
परमालपर्यन्ताविभाकवकामा मनुष्या मन्यन्ते । किमु तद्रह्मावेयस्मात्सवं- 
मभवदिति। तद्रह्य कि वेद्यं वस्त्वन्तरमवेत्‌ । यस्माद्रेदनात्तत्सवमभवत्‌ । 
ब्रह्मणोऽपि परं तदुपास्यं वस्त्विति न वेति बुभत्सोल्थापिता। उपास्यान्त- 
रशुन्य मिव्युत्तरमाह-तदात्मानमेवावेत्‌ । अहं बह्यास्मीति । तस्मात्तत्सवंम- 
मवद्ति । आत्मानभववेन्न त्वन्यदुपास्यम्‌ । तस्मात्तत्सवममभव दित्यन्य- 
वेद्नस्योपायत्वनिपेषे तात्पर्य न तु स्वपेद्नस्योपायत्वविधाने। यथा स 
कारणं करणाधिपाधिपो न चास्यं कश्चिजनिता न चाधिपः: [श्वे 
६।९ |] इति कारणान्तरनिषेधेन परमकारणत्व सिद्धः । एवमरुपास्याः 
न्तरनिपधेन बह्मणः परमो पास्यत्वं विवक्षितमिति सव॑व्याख्यानाधिक- 
रणे विवृतम्‌ । 


एवमुपास्यान्तरशन्य ब्रह्य स्ातवतः फलमाह- 


चतु ब्रह्मणम्‌ ४ | बृहदारण्वकोपनिषत्‌ । ४५ 


तयो यो देवानां भ्रत्यवुध्यत स॒ एव 
तदक्नवत्तथर्पा्णां तथा मनुष्याणाम्‌ । 

देवानां मध्ये यो बह्य प्रत्यबुध्यत स एव तदुमवत्सर्वममवत्‌ । सर्व॑श- 
व्दुवाच्यपरमात्मपयन्ताविम।ववान्मवतीव्यथः। सवास्मूतपरमात्मकोऽ- 
भवत्‌ । सर्वैेणेकात्म्यं प्राप्तवानिति यावत्‌ । पेकासम्यस्य नित्यप्राप्तस्य 
प्राप्तव्यत्वासंमवात्तत्साक्षात्कारः फलमिति फलति । 

तद्धेतत्पश्य्नषिव मदेवः प्रतिपेदेऽहं मनुरभव* सूर्यश्चेति । 
दशब्ठो वृत्ताथस्मरणें । तदेतद्कह्य परयन्नुपासीनो वामद्वार्पैरहं मनुर 
भषं सूर्यश्चेति मदात्पैं मन्वादीनामात्मेति मन्वादिना सर्वेण स्वस्यै- 
काल्य साक्षाल््ृतवान्‌ । 
त्दिदमप्येतहिं य एवं वेदाहं वक्षा- 
शमीति स इद स्वं भति । 

एतद्यपि एतस्मिश्नपि काटे तदिदं बह्याहमस्मीति य एवं वेव स इदं 
सर्धं भवति । ततश्र बह्मात्मकत्बोपासनस्य सर्वैकात्म्यसाक्षात्कारहेतुतवं 
पर्वंकाट एष नास्विन्काठ इति न मन्तव्यमिति मावः। 

तस्य ह न देवाश्चनाभूत्या ईशते । 

तस्य ब्रह्मविदो देवाश्चन देवा अपि अभूत्यै मुक्तेश्वयविघाताय 
नेशते न समथा; कृतोऽन्य इति भावः । 

तच हेतुमाह- 

आत्मा देषा स भवति । 

स बह्मविद्यम्मादेवानामप्यात्मा नियन्ता ब्ह्यविदयाप्रभावेन वशि- 
तवादिसिद्धिमत्तया तानपि नियन्तुं शक्त इत्यथः । एवं ब्ह्मलत्वावदां 
करताथतामुक्तवाऽताहश्ञानामनर्थं दशंयति-- 

अथ योऽन्यां देवतामुपास्तेऽन्योऽसावन्योऽहम- 
स्मीतिनस वेद यथा पशुरेवश्स दवानाम्‌ । 

यः पुमान्धारकत्वनियन्तुत्वादिना स्वस्मादृात्मव्वेनान्यां देवतां पर- 
मात्मरूपामसो देवतारूपो धारकत्वनियन्तुत्वादिनाऽऽत्मभूतादन्योऽहं च 


४६ रङ्खरामानुजषिरचितप्रकाशिकोपेता- [१ प्रथमाध्यये- 


धार्यत्वनियाम्यत्वादििपियुक्ततच्छरीरत्वादन्यो भिन्न इत्युपास्ते न स वेवान्ञ 
हत्यर्थः । यथा लोके पश्यरेवं स॒ देवानां पश्चुः । तक्किकरतया शप- 
भूत इत्यथः । 
यथा ह वै बहवः पशवो मनुष्यं 
भुञज्युरेवमेवेकेकः पुरुषो देवानुनक्कि । 


हवैशब्वो प्रसिद्धयर्थ। यथा बहवः पक्व एकं मनुष्यं वोहवाहादिक्षि- 
यामिर्भुञ्ज्युः परिपालयन्ति । एवमेकेको बह्मवित्पुरुषः श्ुभ्रूषयाऽयरी- 
स्दरादीन्देवान्भ्रनक्ति परिपालयति प्रीणयति तक्किकरो मवतीति यावत्‌। 
एतावांस्तु विशेषः-बहवः पशव एकस्य किंकरा अवबह्मविप्पुरुषस्तु 
एक एव सवंदेवानां किंकर इति । 


एकस्मिन्नेव पशावादीयमानेऽपरियं भवति किमु बहुषु 
तस्मदिषां तन्न भियं यदेतन्मनुष्या विदुः ॥ १० ॥ 


टोके हि पष्ुस्वामिन आच्छिय राजचोरादिभिरेकस्मिन्पकावादी- 
यमानेऽप्रियं मवति किमु हपु तस्मादेषां देवानां त्वियं न मवति 
यदेतन्मनुष्या बह्म विद्युः । अतः स्वकिंकरतया पञ्युमूता मनुष्या बह्य- 
विद्यां प्राप्य पयु मावान्मुच्यरन्निति बुदष्या यथाशक्ति विप्रमाचरन्तीति 
मावः । अतः भ्र्यांसि बहूुविघ्रानीति न्यायेन विन्नवाहुल्यजरिठेऽपि 
बह्मज्ञाने विघ्रनिवारणक्षमभगवतलस्रणामाचनादिकमनुतिष्ठन्नवहितो बह्य- 
विद्यायां यतेतेति भावः । 


'आसेवोपासीतः [बु०१। ४।७] इति वाक्यं मगवता बादराय- 
णेन चतुर्थाध्याये चिन्तितम्‌ । तत्र हि " परथगात्मानं प्रेरितारं च 
मत्वा जष्टस्ततस्तेनामतत्वमेति ` [ %खे० १ । ६1] इति जीवेश्वर- 
पथक्त्वज्ञानस्यामरतत्वसाधनत्वश्रवणात्स्वातमानं प्रत्यपृथक् सिद्ध विशेष्य 
त्वलक्षणमात्मत्वं बह्मणो नास्त्येव 1 अत एवाऽऽ्मेत्येवोपास्रीतेति करणेन 
हषिविधित्वं सूच्यते ताशी च हशिरमोक्षार्थोपासनविषया ततश्च 
मोक्षार्थोपास्ने ताच्विकविपयत्वावशयंभावेनातस्मिस्तथारोपहिविषे- 
रयुक्तत्वा्थक्त्वेनेवानुसंधानं कार्य न वपरथक्रसिद्ध षिशेष्य्वरूपात्म- 
कत्वेनेति पूवंपक्षे वदति- आस्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति चः 
{ ब० सु०४।१।३] इति।'ववं वा अहमस्मि मगवो देवते 


चलुथ ब्राह्मणम्‌ ४ ] वुहद्ारण्यकोपमिपत्‌ । ४७ 


ति प्रवं उपासितार्‌ आस्वेनोपगच्छन्ति उपासत इत्यथः । "य 
आत्मनि ` हइव्यादीनि च शाख्राणि प्रत्यगात्मापेक्षयाऽऽ्व्मानं याहयन्ति 
प्रतिपादयन्ति । न च प्रथक्त्वानुसंधानस्य विरोधः शङ्क्यः । रिंबि- 
उज्ञत्वसवंज्ञत्वादिटक्षणमेदकाकारस्य पारमाथिकत्वाद्धद्रूपं पथक्त्व- 
मस्त्येव नियमेनाऽऽधारत्वलक्षणमप्रथक्‌ सिद्ध विशेष्यत्वरूपमात्मत्वम- 
स्त्येव । नही दुक्ञमात्मत्वं मेव विरोधि। अतः 'आस्मेत्येवोपासीतः इतिविधि- 
वशादात्मत्वेनेवोपासनं कतेष्यमिि स्थितम्‌ । 

परकरतमनुसरामः । ˆ स मुखाच योनेहंस्ताम्यां चाथिमसुजत ' [बु 
१६४।६ | इति (तस्य भ्रान्तस्य तप्तस्य तेजोरसो निरवर्तताभनेः 
इति च बाह्मणवणाथिसुष्टिः प्रागुक्ता । इन्द्रा दिरूपक्ष्रादिसष्टिं वक्तुम्‌ 
 आसवेदमग्र आसीत्‌ › इत्यादिनोक्तमेव प्रपञ्चस्य बह्मोपादानत्वं 
बहुकृत्वोऽपि पाल्यं पठितन्यमिति नीतिममुसुत्य शिष्यावधानाय पुनः 
स्मारयति-- 


बह्म वा इदमग्र आसीदेकमेव । 
स्पष्टाऽ्थः । 
तदेक > सन्न व्यभवत्‌ । 
न व्यमवद्वैमवं प्राप्तमित्यर्थः । न चाथिसृष्टयनन्तरं बरह्मणः कथ- 
मेकतोक्तिरिति वाच्यम्‌ । तदविवक्षयेकत्वाक्त्युपपत्तेरिति वष्टष्यम्‌ । 
तच्छेयो रूषमव्यमसुजत क्षत्रम्‌ । 
क्षञ्चिणाख्यं प्रेयः शरेष्ठं रूपं शरीरमूतमत्यसृजत ससर्जत्यर्थः । 
तदेव प्रपश्चयति- 
यान्येतानि देवत्रा क्षत्राणीन्दौ वरुणः सोमो 
रुदः पजन्यो यमो मृद्युरीशान इतिं । 
देवच्ा देवेषु । देवमनुप्य० [ पा० स्रु 41 ४।५६ ] इत्यादिना 
सप्तम्यर्थे ताप्रत्ययः । देवेष्विन्द्रवरुणादीनि यान्येतानि क्षच्नाणि तानि 
ससर्जत्यथंः । ' बह बृहस्पतिः क्षञ्चमिन्द्र मरुतो वै देवानां विश्ञः ` 
इति धरुतेरिन्द्रादीरनां क्षञ्जियत्वं देवेष्वपि तपा विशेषेण वर्णविशेषसंमवा- 
तदभिमानितवाद्रा क्षत्रियत्वं दषटव्यम्‌ । उभयमपि व्यासर्ववंगितम्‌ । 


४८ रङ्गरामातुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [ १ प्रथमाध्यायै- 


तस्माल्षत्रात्परं नास्ति । 
यस्माद्धेतोरिन्द्राकया देवभ्रे्ठा अपि क्षञ्जियास्तस्मारक्ष्चियगष्छ्ेष्ठ 
नास्तीत्यथः । 
तस्माद्राह्मणः क्षत्रियमधस्तादुपास्ते राजमूये । 
यस्मारक्षाञ्चेयः श्रेष्ठस्तस्माद्वाद्यणोऽपि राजसूययज्ञे क्षञ्चियमधस्तात, 
 ततोऽन्यचापि हश्यते ` इति द्वितीया, उपास्त उपविङतीत्य्थः । 
षत्र एव तयशो दधाति ! 
राजसूये राज्ञा बह्मनित्यामन्तित फविग्राजानमाह- त्वं राजन्बह्माऽ- 
सीति भ्रवणाद्वाह्यणत्वप्रयुक्तं यशो राजसूये क्षन्निये बाह्यणो यस्मात्ता- 
रणादादधाति तस्मातक्षन्िय एव भ्रष्ठ इत्यथः । 
सेषा क्षत्रस्य योनियंद्रह्न 
एवेविधस्यापि क्षञ्चस्य ब्राह्मण एव योनिरित्यर्थः । राजसूये क्षञ्जि- 
यगतातिकश्षयस्यापि बाह्यणाधीनत्वाययजनाध्ययनयोस्तद्धीनतवादिति 
भावः । योनिकब्डाभिप्रायेण सपति खीटिङ्धनिर्दैशः । 
तस्मायदयपि राजा परमतां गच्छति 
बरह्मवान्तत उपनिश्रयति स्वां योनिम्‌। 
तस्मादेव हेतोय॑यपि राजघ्यामिपेकदशायां परमतां भरेष्ठतां क्षच्चियो 
गच्छति कर्मावसाने तु स्वयोनिमूतं बाह्यणमेवोपनिश्रयति याजनादि. 
कार्याय बाह्यणसमीपमुपेत्य निहीनतयाऽऽश्रयतीत्यथः । 
य उ एन हिनस्ति स्वा स योनिमृच्छति । 
यः क्षञ्जियो बाह्यणं हिनस्ति स स्वोत्पत्तिस्थानमेव हिनस्ति मातृहा 
पितृहा भवतीत्यथः । 
स पापीयान्भवति यथा भ्रेयाश्सर हिश्सेत्वा ॥ ११ ॥ 
यथा भ्रयांसं पिवादिकं हिंसित्वा पापीयान्भवति, एवं पापीयान्म- 
वतीत्यथः ॥ ११ ॥ 
स॒ नेव व्यभवत्स विशमसृजत । 
स परमातमा क्षत्रसषट्याऽपि विभुत्वं नाऽऽप । ततो वैश्यमसजत । 


चतुर्थ ब्राह्मणम्‌ ४ |] बृहदारण्यकोध निपत्‌ । ४९, 


तदेव दक्षयति- 
यान्येतानि देवजातानि गणश आख्यायन्ते वक्षवां 
रुढा आदित्या विश्वे देवा मरुत इति ॥ १२॥ 

देवजातानि देवसम्रहा गणशो गणशूपेणाऽऽख्यायन्ते । वसरुद्रादि.- 

त्यविभ्वेदेवमरुतां गणदेवतात्वपसिद्धंः ॥ १२॥ 
स्‌ नवि व्यणवत्सं शोद्धं वर्णमस्रनत । 

स्पष्टां ऽथः । 

पुषणमिमं वे पुपेय हीट सवं पुष्यति यदिदं किंच ॥१२॥ 

ए्रथिष्या एव सर्वेकार्यपोषकव्वा्यूधिष्येव पपेत्यथः । यथाऽ्ग्रीन्रा- 
दीनां बाह्यणक्षच्चि याश्रयत्वमेषं प्रथिव्या अपि शुद्रल्वाश्रयत्वं तदमिमा- 
नितवं वा एष्टव्यम्‌ ॥ २२॥ 

स नैव उ्यभवत्तच्छेयोरुपमत्यमृजत धर्मम्‌ । 

एवं चातुव॑ण्यसृष्टयनन्तरमपि आत्मविमूतिं नाऽऽप्तवान्‌ । तच्छ्रेयो 
रूपं तस्य भ्रयोरूपत्वेन प्राङ्निर्दिषटस्य क्षञच्चियस्यापि भ्रयोरूपं धम भृष्ट - 
वानित्यथंः । 

तदेततकषत्रस्य क्षरं यद्धमात्परं नास्ति । 

सर्वनियन्तृतयोयो धर्मस्तस्मादुधिकं किमपि नास्तीत्यर्थः । 

अथो अबलीयान्वटीयाश्समाशभ्सते धर्मेण यथा राज्ञेवम्‌ । 

अथोशनब्दोऽप्यथः । अष्रलीयानपि पुमान्वली यांसं पुर्मासं जतमान्लं- 
सते धमबलेन यथा राजवलमव्रलम्न्य दुवो जिगीषति तथेत्यर्थः । 
लोकेऽस्मिन्दुषंलस्य दारादिकमपहरन्वटवानपि बाधितो द्रष्ट इति भावः 


योव सर धर्मः सत्यं वेतेत्‌। 
क्च्चाद्पि भरयोभूतो धमः सत्यवद्नमेव । 
त्र युक्तिमाह-- 
तस्मात्सत्यं वदन्तमाहूयेमं वदतीति 
धमं वा वदन्तं सत्यं वदतीति । 
रपष्टो ऽथः । 


५० रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ प्रयमाध्याये- 


एत द्धयेवेतदुभयं भवति ॥ १४ ॥ 
एतध्येव सत्यवदनमेतदुमयं सत्यधर्मोभयरूपं मवति 1 तस्मात्सत्य- 
वदनं सर्वशेषिमूतमिति मावः ॥ १४॥ 
चातुर्वण्येमु्िं निगमयति-- 
तदेतद्रू क्षत्रं विदटशूदुः 
तस्मादेतद्ह्य क्ष्चविटशुद्रात्मकमिति भावः । 
मनु कथं बह्मणश्चातुवण्यस्वरूपत्वम्‌ । क्षच्रादिमुषिद्युकतेत्यपे- 
क्षायामाह-- 
रो न 
तदभ्रिनेव दवेषु बह्लाभवत्‌ । 
अगचिनेतीत्थंमावे तृतीया । स मुखाच यानेहस्ताम्यां चाथिमसृजतः 
[ब ० १।४1६] इति (तजोरसो नि[रवर्तताथिः' इति सष्टववेन प्रागुक्तेना- 
भिनेव विशिष्टं सद्रह्मा मव द्राह्यणो ऽमवत्‌ । अथिरसं बह्म बाह्यणत्व- 
ज्ञातिमद्रह्यण्यथिद्रारा ब्ाह्यणत्वमित्यथिरूपाो बाह्यणोऽमवदितिपय॑व- 
सित्तोऽ्थः । इन्द्रा दिरूपवि शिष्टं बह्म तहारा क्षज्जियत्वजातिमद मृत्‌ । 
वसुरुट्रादि विशिष्टं बह्म तहारा वेश्यत्वजातिमद पत्‌ । प्रथिवीरूपविरिष्टं 
बह्म तदहारा शूद्रत्वजातिमद्मूदिति सिद्धम्‌ । 
एवं देवेषु बाह्यमणत्वादिजातिमच्वमग्रीन्द्ादिद्रारकमित्युक्तवा मनु- 
प्येषु बाह्मणत्वादिजातिमत्वप्रकारो बह्मणों दशयति-- 
त ® ॐ श 
बाह्मणो मनुष्येषु क्षत्रियेण कष्चि- 
यो व्येन वेश्यः शद्रेण शद्रः | 
ब्राह्मणो मनुप्येष्वित्यत्न बाह्यणेनेत्यध्याहतंव्यम्‌ । बाह्यणेन बाह्यण 
इति क्षञ्रियेण क्षज्चिय इत्युत्तरयन्थानुसारात्‌ । ततश्च बाद्यणद्रारा 
बाह्यणत्वजातिमद्‌भवत्‌ । क्षा्चयवश्यादिद्रारा क्षञ्यत्वाद्जातिमद्‌- 
भदित्यथः । 
प्रसङ्कादभिबाह्यणी प्ररसति-- 
४ च्छ ल 
तस्माद्रापेव दवेषु टोकमिच्छन्ते बराह्मणे मनुष्येषु । 
देवानां मध्ये लोकमथ्यावेवेच्छन्ति । अय्याविति निमित्तसप्तमी । 
अग्रे निमित्तादेवेच्छन्ति । बनुप्याणां मध्यं बाह्यणादेव निमित्ताह्टोक- 


चतुथे ब्राह्मणम्‌ ४ | बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ५१ 


मिच्छन्तीत्यर्थः। यद्रा देवेष्वद्मावेव हुत्वा मनुष्येषु व्राह्मण एव दत्वा 
लोक मिच्छन्तीत्यर्थः । 


प्रा्स्त्यहेतुमाह-- 
एताभ्या५ हि रुपःप्यां बज्ञाभ्रवत्‌ । 


प्रथमत इति शेषः । अग्रेाह्यणरूपाभ्यां हि पर ब्रह्य प्रथमतो 
विशिष्टममवदित्वथं 


एदभात्मस्वरूपमुक्त्वा तद्रेद्‌नस्याऽभवर्यकतामाह- 


अथ योह वा अस्माह्ोकास्स्वं लाकम- 
रघा भति म एनमविदितो न भुनक्ति 
यथा षेदो षाऽननुक्तोऽन्यद्रा कमारुतम्‌ । 
अथशब्दो वाश््यान्तरोपक्रमे । हवेक्ब्दः प्रसिद्धो । लोक्यते गुह्यत 
इति लोकः । नित्यसरूरिमिः सर्वदा लोक्यमानवात्‌ । एवंमूतं स्वात्मा- 
नमदृष्ा दर्शनसमानाकारेण ज्ञानेनाविपयीक्रत्य यः पुमानस्माटोका- 
सेति तमेन स परमात्मा स्वमूतीऽपि न भुनक्ति न परिपालटयति। कस्य 
टतोरित्यत आह~-अविदित [ इति | अनुपासित इत्यथः ।. उपासना- 
भावे वस्तुगत्या शोपितयाऽऽ्व्ममूतोऽपि संसारं न निवतयतीत्यथः। 
तच दृष्टान्तमाह- वेदो वाऽननूक्तोऽन्यद्रा क्माक्रूतम्‌ । वेदस्य सर्वोप- 
काराथप्रवरत्ततया सर्वसाधारण्यऽप्यनधीतो न पाठयति । यथा ज्योति. 
होमादि दिकं कर्माननुषठितं नो पकरोतिं तथेत्यर्थः । 
यदि ह षा अप्यनेवंविन्मह्पण्यं कमं 
करोति तद्धास्यान्ततः क्षीयत एव । 
हशब्दः प्रसिद्धो । अनेवंविदबह्यवित्‌ । यदि वाऽपि महदश्वमेधादि 
पुण्य कम कुयात्‌ । तक्कमान्ततः सुद्रूरं गत्वा नश्यत्येव "यो हषा 
एतदक्षरं गाग्यं विदित्वाऽस्मि्टीके जञहोति यजते तपरतप्यते बहनि 


वपसहघ्राण्यन्तवदेवास्य तद्भवति ` [बृ० ३८ । {०] इति 
श्रतेरिति भावः 


५२ रङ्करामानुज पिरचितप्रकाशिकोपेता- [ शप्रथमाध्याये- 


(कज (कप 


किं कायमित्यत आह- 
आत्मानमेव टोकमुपासीत । 
इतरत्परित्यज्याऽऽत्मानमेव लोकमुपासीत टोक्यत इति लोकः । 
एवं सति न प्रवक्ता दोष इव्याह- 
स॒ य आत्मानमेव छोकमुपास्ते न हास्य कमं क्षीयते । 

कमंराब्व्‌ उपासनपरः । तदङ्गमूतकमपरो वा । कमेणः क्षणिकस्या- 

क्षयित्वं नामाक्षयफलटकसव्वमिति दष्टव्यम्‌ । 
तस्माद्धयेवाऽऽत्मनो ययत्कामयते तत्तत्सृजते ॥ ३५ ॥ 

तस्मादेव बह्मवेवनद्धेतोः । स यदि पित्रलोककामो भवति संक- 
ल्पदेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति । [ छा०८।२। १] संकल्पादेव तु 
तच्छूतेः' [ वभ्सू० ४।४।८ ] इति शरुतिसतोक्तरीत्याऽस्याभिलपितं 
सर्धं संकल्पमात्रेण सृजतीत्यथः ॥ ४५ ॥ 

नन्वात्मानमेव लोकमुपासीतेत्युक्तमयुक्तं लोको नाम प्राणिमोग- 
स्थान विक्ञेपस्तथाखमात्मनः कथमित्याक्ङ्कच कैमुतिकन्यायेन ब्रह्मणो 
टोकत्वं दर्शयितुं प्रत्यगात्मन एव सर्वभूतलोकत्वमाट- 

अथो अयंवा आला सर्वेषां भुतानां टोकः। 

अथो शब्धौो वाक्यान्तरोपक्रमं । वैङब्दोऽवधारणे । अयमहामेति 
प्रत्यक्षसिद्ध आमा जीवास्मैव सवेषां मूतानां टोक्र हृत्यधः। 

तदेवोपपादयति- 

स यज्जुहोति ययजते तेन देवानां लोकः । 
यागहोंमाभ्यां देवानामुपकारकत्वेन लोक इत्यथः । 
अथ यदनुघरेते तेन॒ कषीणाम्‌ । 
अनुवृते स्वाध्यायमधीत इत्यथः 
अथ यदवित्र्यो मिभृणाति । 

प्रयच्छतीव्य्थ; । यद्रा निमर्णनमार्वदंहिकम्‌ । मृण हिस्रायामिति 

हि घातः । 


"~` ~~~ ~ ------------ 
प ~ र <" (न चः व ~ ~ -- ---~--- न ~न न क-म ७. 


अन्रयपस्तर-निपरण 1 


चतुर्थ ब्राह्मणम्‌ ४ | बृहदारण्यकोपनिपत्‌ । ` 3 


यत्जाभिच्छते । 
यस्जामत्पाषयती ति यावत्‌ । 
तेन पितृणाम्‌ । 
टोकः इति शेषः । 
अथ यन्मनुप्यान्वास्यते यदेभ्यो 
शनं ददाति तैन मनुष्याणाम्‌ । 


वासयते गृहे शयनावकाश्प्रदानेनातिथीन्वासयते वसद्मभ्यश्चान्नं 
ददाति ततो मनुप्याणां लोक इत्यथैः । 


अथ य्पशुग्यस्तृणोदकं विन्दति तेन पशूनाम्‌ ! 
भिन्दति टम्मयतीष्यर्थः । तेन पशुनां टोक इति शेषः । 
यदस्य गृहेषु श्वापदा वयाभ्स्या पिपीलि- 
काष्य उपजीवन्ति तेन तेषां छोकः। 
अवाऽऽङभिविधौ । श्वापदः भ्वादयः । वयांसि काकादीनि । 
बलिमाण्डप्रक्षाटनाहुपजीवन्ति । अतस्तेषां लोक इत्यर्थः । 
एवं स्वात्मनः सवटोकमूतलोकत्वपरिज्ञानस्य फलमाद- 
यथाहवै स्वाय टोकायारिष्टमिच्छेदेव 
हूवंषिदे सर्वाणि भूतान्यरिष्टमिच्छन्ति । 
हवेशब्दौ प्रसिद्धौ । यथा लोके जनः स्वाय छोकाय स्वभोगस्था- 
नायारिष्टं रिष्टं नक्ष । रिप हिसायामति हि पातुः अरिष्टमनाशःन- 
च्छति । एवमात्मनि सर्वभूतटोकस्वदिदे सवाीणि भूतानि क्षेमं षाज्छ- 
न्तीत्यथः । 
 परमप्रक्रतं परमात्मनो टाोकत्वमुपसंहरति- 
तद्रा एतदिदितं मीमाश्मितम्‌ । 
तद्रा एतत्परमात्मनो ठोकतं विदितं मीमांसितं केमुतिकन्यायतका- 
चुगृहतं चेत्यर्थः ॥ १६ ॥ 


५४ रक्रामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ !प्रथमाघ्याये~ 


आतमेवेदमग्र आसीरेक एव । 
जायापुज्रादिविमागशुन्यतयेकः पुरुषरूप एव स्थित हत्यर्थः । 
सोऽकामयत नाया मे स्यादथ प्रनये- 


[> स 


याथ वित्तं मे स्यादथ कमं कुर्वीयेति । 

मम जायाऽभूत्तद्नन्तरं प्रजादिङूपेण जायेय वित्तं च मतु तेन 

यज्ञादिकं कुर्वीय करवाणीति अकामयत । 
एतावान्वं कामः । 

जायापुच वित्तकर्मव्यतिरेकेण संसारिणां कामनाषिपयः कोऽपि 

नास्तीत्यथैः । 
नेच्छश्थनातो भयो विन्देत्‌ । 
चनशब्दोऽप्यर्थः । इच्छन्नपि चिन्तयन्नपीतोऽप्यन्यत्काम्यान्तरम- 


स्तीति चिन्तयन्नपि ततो मूयो जायापुच्रवित्तकर्मभ्योऽपिकं त्रैगुण्यनिष्ठो 
न मत हत्यर्थः । 


तस्मादप्येतर्धेकाङी कामयते जाया मे स्यादथ 
प्रजायेयाथ वित्तं मे स्यादथ कर्म॒ कु्वीयिति। 
तस्माद्धेतोरेतर्य पि अद्यत्वे ऽपि एकाकी पुरुषा जायाद्किमेव कामयते । 
स यावद्प्तेषामेककं न प्राभोत्यरत्स्र एव तावन्मन्यते । 
यावन्तं कालमेष जायावीनां चतुर्णा मध्य एकेकं न प्राप्रोति तावका 
लमक्रत्प्र एकशिहीन हत्येवं स्वात्मानं मन्यते । 


यस्तु वैराग्येण षाऽलामेन वा जायापुत्राद्यन्यतमरहीनतयाऽङ्रत््स्तस्य 
कृत्त्तासंप्तिप्रकारं दर्शयति- 


तस्यो छत््ता । 
उशब्दोऽवधारणे । तादृशस्य कृत्प्रतैवमेव मवतीत्यर्थः । 
मन्‌ एवास्पा.न्त्मा। 
मनसः प्रधानलादिति भावः । 


चतुथं ब्राह्मणम्‌ ४ ] बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । ५५ 


वाग्जषा | 
खीत्वस्ाम्यादिति भावः । 
प्राणः प्रजा । 
पुत्र हृत्य्थः । वाङखनसाधीनत्वास्राणस्येत्यर्थः । 
दैवमानुषमेदेन वित्तं च प्रेषा विभज्य दुकषयति- 
चक्षुमांनसं वित्तं चक्षषा हि तद्विन्दते 
भ्रो्रं दवर श्रोत्रेण हि तच्छृणोति । 

दिरण्यपश्वा दिकमानुषवित्तोपलम्मकत्वा चक्षुरेव मानुषं वित्तम्‌ । ४व- 

ङब्दिताहषटप्रतिपादकश्वुतिस्मृत्युणटम्मकत्वाच्छोचं देवं वित्तमित्यर्थः । 
आलसेवास्य कर्माऽऽत्मना हि कर्म करोति । 
आत्मशब्दः शरीौरपरः । 
स॒ एष पाङ्क्तो यज्ञः । 

आत्मजायापुच्र वित्तकमलक्षणपश्चकनि्वत्यः स एष समुदायः पश्चा- 
ध्षरा पङ्िः । पाडा यज्ञ दति निर्दिष्टपाङयज्ञाता पश्चत्वसंस्या- 
सामान्यात्‌ । 

तथा 

| पारक्तः पशुः । 

पशोरपि पाश्चभोतिकत्वापाङ्त्वमतो मनओआदिसमुशायोऽपि पश्चक- 

त्वसंख्याश्रयत्वात्पाङ्ः पञ्चुरित्यथः । 
पाट्नक्तः पुरुषः । 
` पुरुषस्यापि पाञ्चमोतिकत्वेन पाङ्त्वमिति भावः। 
पाङ्क्तमिदर सवं यदिदं किंच । 

सर्वस्यापि पाश्चभोतिकतवात्पाङ्त्वम्‌ । अतो मनआदिसमुदायस्यापि 
पञ्चत्वसंस्याश्रयत्वेन पाङ्कलात्पाङकत्वयनज्ञत्वपुरुषत्वपञ्युत्वा दिदा्टिस्तन 
कतव्येति मावः । 


षट रङ्कर(मानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ १प्रथमध्याये- 
तदिद सवमाम।ति य एवं षेद ॥ १७॥ 


दाति वृहदारण्यकोपनिषदि प्रथमाध्याये 
चतुर्थं बाह्मणम्‌ ॥ ४ ॥ 


[1 


मनोषाक्प्राणचष्चुःभोचशरीरलक्षणसमुदायमात्मजायापुच वित्तकमंरू- 
पेण पाङ्क्तयज्ञत्वपञयुत्वादिरूपेण च य उपास्ते स॒ इदं सर्व पाङ्क्त 
शब्धितं प्राप्रोतीत्य्थः॥ १४७॥ 


इति बुहद्रण्यकोपनिपस्रकारिकायां प्रथमाध्यायस्य 
चतुधं बाह्यणम्‌ ॥ ४ ॥ 


यत्सप्तान्नानि मेधया तपस्नाऽजनयसिता । 
एकमस्य साधारणं दे देवानभाजयत्‌ । 
जीण्यात्मनेऽकुरुत पशुभ्य एकं प्रायच्छत्‌ । 
तस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च प्राणिति यच न। 
कस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽयमानानि सर्वदा । 
यो वेतामाकषितिं पेद सोऽन्नमत्ति प्रतीकन । 
स देवानपि गच्छति स ऊर्जमुपजीवतीति श्टोकाः॥ ३ ॥ 
श्रतिः स्वयमेव व्याकरोति- 
यत्सप्तान्नानि मेधया तपस्नाऽजनयसि- 
तेति मेधया हि तपसाऽजनयतिता । 


पितेतीतिकरणान्तं व्याख्येयय्हणम्‌ । मेधया हि तपसाऽजनयप्पिते- 
त्यक्स्तस्य ष्णाख्यानम्‌ । 
तपसा चीयते बह्म यस्य ज्ञानमयं तपः। 
तस्मादेतद्भह्य नाम रूपमन्न च जायते ॥ इति । 
ज्ञानमयेन तपसा नामरूप्टक्षणान्नजनकस्य परमातमनोऽन्नजनकव्वं 
प्रसिद्ध खस्वतः किमच्न व्यास्यातव्यमिति मावः । 


प्म माणम्‌ 4 ] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ५७ 
एकमस्य साधारणमिति । 
प्रतीकग्रहणम्‌ । तद्याचषटे- 
इदमेवास्य तत्साधारणमन्नं यदिदिमियते । सय 
एतदुपास्ते न स्त पाप्मनो व्यावर्तते मिश्र येतत्‌ । 


यदिदं बीहियवादिरूपमथ्ते तहेवपित्रादिसाधारणमन्नम्‌ । इद्रक्ं 
साधारणमन्नं देव पितच्रादिभ्योऽदत्वा यो भुङ्क्ते स पाप्मनोन विमु- 
च्यते । यस्माद्धेतरेतदृन्नं मिभ्रमन्यदीयदव्येण मिंभितं साधारणमिति 
यावत्‌ । गीत च मगवता- 
ते्त्तानपदाविभ्यो यो मु सतेन एव सः । [गी ० ३।१२] 
यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्विषेः । 
ते त्वघं भुञखते पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्‌ ॥ [गी ०२।१३] 
इति । तथा श्रुतिः-' केवलाघो मवति केवलादी ' । तस्मादेव पि. 
घादिभ्यो निवेदितं मनुष्येण भाक्तव्यमित्यथं; । एवं च प्रसिद्धमन्न 
मनुष्येषु विनियुज्यत हत्यर्थः । 
= ® ® 
दे देवानभाजयदिति । 
व्याख्येयम्‌ । तदाचष्टे- 
# * क क क [9 
हृतं च प्रहुतं च तस्मादेवेषयो जुहति च प्रजयति । 
रे अन्ने सूष्ठा देवानसाधारण्यनामाजयद्प्रीणयदिति । यन्मन्त्नोंक्तमन्न 
तद्धुतं च प्रहतं चेति व्याचक्षते--हुतमोपासनं प्रहुतमथिहोजादि । 
यस्माद्धुतप्रहुते देवेभ्यो दत्ते तस्मादेवेभ्यो देवानुिश्येव जुह्वति च 
प्रजह्वति च । 
तस्यैव मन्तरा्ञस्य व्याख्यान्तरमाह- 
शः शः [स र त क 
अथो आहू्शंपुणमास्नाविति । तस्मान्ने्टियाजकः स्यात्‌ । 
दर्शपणंमासावेव हुतप्रहुतास्ये देवान्ने इत्याहुः । यस्मादशप्रणमास- 
योर्देवान्नत्वं तस्मात्तदतिरिक्तकाम्येशियजनज्ीटलो न स्यादित्यथः । यद्रा 
द्पर्णमासयोहुतप्रहुततया देवान्नत्वात्तच् कियत्यप्यपचारं देवाः कुष्ये- 
युरिति दर्शपर्णमासयोरालविज्यं न कु्यादित्यथंः। 


५& रङ्घरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ प्रयमाध्याये- 
प्रीण्यार्मनेऽकरुरुतेति म्व षक्तव्यवाहुल्यादृन्ते व्याविकीपुंस्तद्ति- 
कम्ब ततुत्तरमन्नं व्यावष्टे- 
पशुगय एकं प्रायच्छदिति तत्पयः । प्रयो 
देवाय मनुष्याः पशवश्चोपजीवन्ति तस्मात्कुमारं 
जातं घृतं वैवाग्रे प्रदिलेहयन्ति स्तनवा नु 
धापयनम्त्यथ वत्सं जातमाहुरतृणाद इति । 
तत्पयः पल्युभ्यो दत्तमन्नं पयारूपमत एव दहि मनुष्याः परवश 
प्रथमतः पय एवोपजीवन्ति । अचर मनुष्याश्चोपजीवन्तील्युक्त्या पञ्चभ्य 
एकं प्रायच्छदित्य् पश्युरब्दो द्विपाचतुष्पात्साधारणो व्टव्यः । 
तस्माज्नातं कुमारं जातकर्मसंस्कारे घते वा पयसो विकारं घृतमेवागे 
प्रथमतः प्रलिलेहयन्ति आस्वादयन्ति । छिहेधातोण चि द्विवचनं छान्द्‌- 
सम्‌ । स्तनं वा नु धापयन्ति जातकमाद्यकरणे स्तर्न धापयन्ति 
पाययन्ति । नुशब्दः खल्वथ । अथ संजातमाहूरतुणाद्‌ इति । अथशब्दो 
व्याख्थोपक्रमे । अत्ृणाद्‌ इति पयोमाघ्राहार इत्याहुरिति । 
तस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितं यच्च भराणिति यश्च नेति । 
व्याख्येयग्रहणम्‌ । तदयाचषे-- 
पयसि हीद्‌ सर्व प्रतितं यच प्राणिति यच न । 
यसपाणिति चेष्टते मनुप्यपश्वादिकं थ न चेष्टते वृक्षादिकं तत्सर्व 
पयसि प्रतिष्टितम्‌ । स्थावरप्रतिष्ठाहेतुभूत जलस्यापि पयस्त्वादिति भावः, 
तयदिदमाहूः संवत्सरं पयसा जुहदप 
पुनमूृत्युं जयतीति म तथा विंयात्‌ । 
संवत्सरं पयोहोमं कुवंन्नपप्त्युं जयतीति यदाद्ुस्तत्तथा न विद्यात्‌ । 
कथ ज्ञातव्यमित्यचाऽऽ्ट- 
यदहरेव जुहाति तदहः पुनमृ्युमपजयति । 


एकाहमाच्नसाध्यपयजहुव्येवापमृन्युं जयतीव्यर्थः । एतज्ज्ञानस्य 
फलमाह- 


पश्चमं बाह्मणम्‌ ९ ] बृहद्रण्यकोपनिषत्‌ । ५९ 


य एवं विद्ान्सर्वं€ हि देवेभयोऽन्नायं प्रयच्छति । 


अन्नाद्यमाद्यश्ष्देन पयआज्यादिकमुच्यते । ययदन्नायं स्यमति तदै. 
वेभ्य एव ददाति । देवेभ्यस्तहानेन यत्फलं लमते तह्टमत इति भावः । 


तस्मात्तानि न क्षीयन्तेऽयनानानि सर्वदेति । 
व्याख्येयद्यहृणम्‌ । अच तस्मादितिशब्वार्थं घ्याचरे- 
पुरुषो वा अक्षितिः स हीदमनं पुनः पुनर्जनयते । 


वेक्षव्वोऽवधारणे । अक्षितिरक्षय इत्यर्थः । यस्मादृक्षयः पुरुपः प्रस्य- 
हमघ्नादि जनयति तस्माद्धेतोरयमानान्यन्नानि न क्षीयन्त इति मन्त्रार्थः । 


यो वैतामक्षितिं षेदेति । 
प्रतीकग्रहणम्‌ । तद्याचश्टे-- 
पुरुषा षा अक्षितिः स हीदमलं धिया पिया 
जनयते कर्मभियंद्धतन्न कर्या्षीयेत ह । 
पिया पिया संकलत्पेनेत्यथः । उत्पाद्यान्नघ्यक्त्यभिप्या पियेषि 
वीप्सा । कमभिजेनयते प्राणिनां कर्ममिः सहितः सन्नन्नं जनयत ष्स्यर्थ;। 
एतदृन्न यद्ध यदि हि प्रत्यहं न कुर्यादन्नं क्षीयेत प्रत्यहमन्नकरणान्न 
क्षीयत इति भावः ¦ एताहशीमक्ितिं यो पदेति मन्नार्थः । 
सोऽजमत्ति प्रतीकेनेति मुखं परतीकं मुखेनेत्येतत्‌ । 
सोऽन्नमत्ति प्रतीकेनेति मन्ते प्रतीकेनेव्यशं व्याच्े-- मुखं प्रतीकं 
भुखेनेस्येतत्‌ । इति उक्तं भवतीत्यथः । अनुमवमातरेऽप्यत्तीति प्रयोगरसं- 
मवात्‌ । मुख्यभोजनप्रतीत्यर्थं मुखेनान्नमत्तीव्युक्तम्‌ । ततशथान्नाद्‌[न]स्य 
मुखमाचरसाध्यत्वान्मुखेनेत्यस्य वैयर्थ्यं न चोदनीयम्‌ । 
स देवानपि गच्छति स उजंमृपजीवतीति प्रशश्सा ॥ २॥ 
ऊजंमन्नमित्यर्थः । प्रक्षंसा फटश्वुतिरिति यावत्‌ ॥ २॥ 
तरीण्यासमनेऽकुरूतेति । 
व्याख्येयग्रहणम्‌ । तव्याचे-- 


६० रङ्गरामानुजकिरिवितप्रकाकशिकोपेता- [ ! प्रथमाध्याये 


मनो वाचं भाणं तान्यात्मनेऽकुरूत । 
मनोवाक्प्राणरूपाणि चीण्यन्नानि स्वंस्मे जीववगोयाकुरुत कृतवा- 
नित्यर्थः । उक्तं च व्यासार्थर्ज्योतिरिधिकरणे सप्तान्नबाह्यणदशार्या 
परमात्मनः संकल्पाहेहिनामुपजीन्यतेनान्नश्ब्दवाच्यानां सप्तानामुत्यत्ति- 
मुक्त्वा तच प्रसिद्धान्नदजशेपूर्णमासौ पयश्वेत्यत्न चतुष्टयस्य मान॒षदेवति- 
य्षु विनियोगमुक्त्वा चीण्यात्मनेऽकुरुतेत्यवशिशान्नत्रयस्य सवं विधप्र- 
वृत्तिहेतुत्वात्सामान्येन सवं मक्त वेशो षमकरोदित्युक्त्वत्युक्तम्‌ ) मनोवा- 

क्प्राणानां सवंजीवसाधारणोपकारकत्वं कमेणाऽऽट- 


अन्यजमना अभूवं नादर्शमन्यत्रमना अभूवं नाभरोषमिति । 


० ® (५ 


अच्र लोकः प्रत्येतीति शेषः । अन्यन्न मनो यस्य सोऽन्यत्रमनाः । 
मनसो व्यासङ्गदृश्ञायां विपयानुभवामावोऽनुमूयत इति भावः । 


ततः किमित्य्राऽऽह- 
मनसा दयेव पश्यति मनसा श्रणोति । 


यस्मादासङ्कदुश्षायां दुशनश्रवणाभावस्तस्मादक्षनश्रवणे मनःकर- 
णके इति भावः । 
अत्यह्पमिदमुच्यते दृशनभ्रवणे मनःकरणके इति । कामादिकमयपि 
मनःकरणकमित्याह- 
कामः संकल्पा विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा 
धृतिरधुतिर्हीधीर्भीरित्येतत्सर्वं मन एव । 
कामो विषयाभिलाषः । संकल्पोऽध्यवसायः । विचिकित्सा संदेहः । 
द्धा कर्मस्वास्तिक्ष्यबुद्धिः। अश्रद्धा तद्विपरीतबुद्धिः। धृतिः प्रीतिः। 
अधृतिरप्रीतिः । ह्वीलंज्ा । धीः प्रमाणजन्यज्ञानमाच्नम्‌ । मीरागामिदुः- 
खकशद्गा । एतत्सर्वं मनःकरणकमित्यर्थः । 
तस्मादपि पृष्ठत उपस्पृष्टो मनसषा विजानाति । 
चक्षुरगो चरेऽपि प्रदेशे वृश्चिकादिनोपस्थृ्टो मनसाऽनुमिनोति तस्मा- 
दपि हेतोमन एव ज्ञानकरणमिति भावः । 


पमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ६१ 


एवं मनस आत्मभोगार्थत्वभुक्त्वा वाचस्तदाहट- 
यः कश्चन शब्दो वागेव । 


वागिन्द्ियाधीनोच्ारणकर्मेत्यर्थः । ततश्च रब्दाभिवद्नमेव वागि- 
न्दरियस्ताध्योपकार इति मावः । 


सेषा द्यन्तमायर्ता । 


सेषा वाक्सवंस्यान्तमायत्ता । इयत्तां भाप्ता । इयत्तां प्रकाशयितुं 
शक्रोतीत्यथः । 


एषा हिन। 


एषा वाग्वि स्वयं नान्तमायत्ता । अपरिच्छिन्नेत्यर्थः । वाक्स्वयमन्या- 
परिच्छेद्या सतीतरेषां तु परिच्छेदिकेत्यर्थः । 


करमप्राप्त प्राणस्याऽऽत्मोपकारकत्दप्रकारमाह- 
प्राणोऽपानो व्यान उदानः समा 
नोऽन इत्येतत्सर्वं भाण एव । 


प्राणनापाननादिव्यापारद्रारोपक्ारक इति यावत्‌ । सूचितं च 
‹ पश्चवृत्ति्मेनोवद्यपदिरश्यते ' [ ब० सू० २।४। १२] इति । 
इत्थं हि तदधिकरणं मुख्यः प्राणः किं वायुमाच्मुत तदी यस्पन्द्नक्कि- 
योत वायुरेव कंवचिद्वस्थाविेपमापन्न इति विये "यः प्राणःस 
वायुः इति श्रुते्वायुमाघ्रं प्राणः । अथवोच्छ्रासनिःश्वासातमकवायुकरि- 
यायां प्राणक्षष्दप्रसिद्धेः क्रिया वा स्यादिति पूर्वपक्षे प्राप्ते “न वागु 
क्रिये प्रथगुपदेकषात्‌ ` [ ब० सु० २।४।९ ] ˆ एतस्मालायतते प्राणो 
मनः स्वन्दरियाणि च । खं वायुर्ज्योतिरापश्च ' इति वाय्वपेक्षया 
पुथगेव द्रव्योत्पत्तिप्रकरणव्यपदेशान्न वायुमातरं तच्किया वा प्राणः) 
तहि किमथिदमूतान्नरं नेत्याह--'चक्षुरादिवनतु तत्सहशिष्टयादिभ्यः ' 
[बण सू०२ । ४ । १०] चक्षुरादिवद्यं जीगोपकरणविशेषों न 
तच्वान्तरं प्राणसंवादादिषु चक्षुरादिभिः सह प्राणस्य शासनं श्रूयमाणं 
तस्साम्यमवगमयति । तथा मुख्यप्राण इत्यादिव्यपदेश्ोऽपि प्राणज्ञब्दि. 
तचक्षुरादिसाजात्यमेवावगमयतीत्यर्थः । ननु प्राणस्यापि जीवोपकरणत्वे 
तद्दुपकारककरिया वक्तव्या तद्मावान्नोपकरणमित्यच्ाऽऽह-' अकर- 


६२. रष्घुरामानुजविरिचितप्रकाशिकोपेता- [ प्रथमाध्यये- 


णष्वाच्च न शोषस्तथाहि हदांयति ` [ घ० सु०२।४। ११ ] करण- 
कियारूपकारककियाराहित्याया दोषः स न संमवति । क्रीरधारणलट- 
क्षणोपकार क्रियां श्रुतिरेव दशेयति--'यथाऽहमेवेतत्पश्चधाऽऽत्मानं षिम- 
ज्येतद्वाणमवष्टभ्य विधारयामीति › [ प्०२। ३ ] इति ्राणेन रक्षन्नवरं 
कुलायम्‌ ` [ ब०४।२। १२] इति च। नन्वेवं नाममेदाच का्यमे- 
दाच प्राणापानाद्यस्तत्वान्तरं स्युनत्युच्यते । “पञ्चवुत्तिर्मनोवष्यप- 
दिदियतेः [ बण० सु० ४।१२ |] यथा कामः संकल्प इत्यादिविचनान्मन्ये 
यथा कामादिषशब्दैरव्यपदिक्यत एषं प्राणोऽपानो ष्यान उदानः समान 
त्ये तत्सर्वं प्राण एवेति वचनान्न तत्त्वान्तरं प्राणापानादयः । न च धर्म 
भूतक्ञानावस्थाविशोषाः कामावयो मनस्तत्वान्तरमेये ति बाच्यम्‌ । 
कामादिशष्दैः कामादिहेतुत्वावस्थस्य मनस एवाभिधानान्न तच्वान्तर- 
मिति ष्यासार्येरुक्तत्वात्‌ । 


प्रकरतमनुसरामः- 
एतन्मयो वा अयमात्मा । 
वेश्ष्वुः प्रसिद्धौ । एतन्मय इव्यस्यार्थमाह- 
वाङ्मयो मनोमयः प्राणमयः ॥ ३ ॥ 
प्राच मयट्‌ ॥२॥ 
वादखनःप्राणान्सवत्मिकत्वेन स्तोति- 
जरयो टोका एत एव । 
एतच्छब्दाथमाह- 
वागेवायं ठोको मनोऽन्तरि्ष- 
लोकः भ्राणोऽसा रोकः॥ ४ ॥ 
पथिवीटोक इत्यर्थः । असो लोको द्युलोक इत्यर्थः ॥ ४ ॥ 
जयो वेदा एत एव ॒वागेवग्व॑दो 
मनो यजुवेदः प्राणः सामवेदः॥५॥ 


देवाः पितरो मनुष्या एत एव वागेव 
देवा मनः पितरः प्राणो मनुष्याः ॥ & ॥ 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ५ | व्रहदारण्यकांपानेपत्‌ । ६२ 


पिता माता प्रनत एव मन एव 
पिता वाङ्माता भाणः प्रजा ॥७॥ 
पुत इत्यथः \॥\ ७ ॥ 
विज्ञातं विजिङज्ञास्यमविज्ञातमेत एव 
यक्किच विज्ञातं वाचस्तवुपम्‌ । 
यद्वाग्व्यवहाराष्टिज्ञातं तत्सर्वे वाचों रूपम्‌ । 
तदेव प्रसिद्धं दशंयति- 
वाग्पि किक्ञाता। 
वाचा विज्ञायमानाः सर्वेऽपि वागेव तद्धीनप्रकशावात्सेवेध्यथेः । 
ततथ किमिव्यवाऽऽद- 
वागेवैनं तद्भूत्वाऽवति ॥ < ॥ 
तद्वाचा विज्ञायमानं पदार्थजातमेनं विज्ञातारं यद्वति रक्षत्युपकरो- 
तीति यावत्‌ । तद्भागेव भूत्वाऽवति वाचा विज्ञायमानेन पदार्थेन य 


उपकारः स सर्वोऽपि वागाययघीन एव तस्माद्राच उपकारकत्वं सिद्ध 
मिति भावः । एवमुत्तरत्रापि दृष्टव्यम्‌ ॥ € ॥ 
यक्किच विजिज्ञास्यं मनसस्तदुपं मना दि 
विजिज्ञास्यं मन एनं तद्धूत्वाऽवति॥ ९॥ 
विजिज्ञास्यं चिन्तनीयमित्य्थः 1 ग्रिन्तितं देवादिकिमुपकरोती- 
त्यथः ॥ ९॥ 
यक्किचाविक्ञातं प्राणस्य तद्रुपं प्राणो ह्यविज्ञातः । 
 प्राणस्येच्धियागोचरत्वादिति भावः॥ ९॥ 
प्राण एनं तद्भूत्वाऽवति ॥ १० ॥ 
पर्वसुक्रृतवक्ाद्चिन्तितं यदुपकरोति घदश्रत्वा प्राण उपकरोती- 
त्यर्थः ॥ १० ॥ 
एवं प्रशस्य चयाणामयिष्टात्ंश्च इशंयति- 


६४ रद्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- ( {भथमाध्याये- 


तस्ये वाचः पृथिवी शरीरं ज्योतीरूपमयमभिः । 


तस्य वागिन्दियस्य प्रथिवी शरीरभायतनं जिहूागमोलस्थ पा्थिर्बा- 
शमाभित्य षागिच्ियं तिष्ठतीत्यर्थः । ज्योतीरूपमयमयिः । ज्योतिर्म- 
यम धष्ठातुदृवतास्वरूपमयमथिरित्यथः । 


तयावत्येव वाक्तावती पृथिवी तावानयमभः॥ ११॥ 

यञ्च यत्र घागिच्दियं तत्र तत्र तदधिष्ठानतया प्रथिष्यस्ति । अधिष्ठा. 

तृतयाऽचिरप्यस्तीत्यथंः ॥ ११ ॥ 
१ दे 
अथेतस्य मनसो योः शरीरम्‌ । 

इह धक्षब्द्‌ आकाश्माच्नपरः । न तु लछोकषिोषपरः । अनुपपत्तेः । 
न हि स्वर्गलोक एव मनसोऽपिष्ठानमन्येषाममनस्कत्वप्रसद्कात्‌ । दुशब्दो 
हि लोकषिकेषे न मूमिमातरे च वतेते । सुरलोको योदिवौ द्व 
योदिवौ दवे खियामभ्रं ष्योम पुष्करमम्बरमिति निषण्टूकतेः। तजापि साम- 
थ्यांद्धदृयाकाश्चे पर्यवस्यति । हृदयं छिद्ररूपाकाशमायतनमिव्यर्थः । 


ज्योतीरूपमसावादित्यस्ताषदेव मन- 
स्तावती योस्तावानसावादित्यः । 
पूर्ववदर्थः । 
तो मिथुन समेताम्‌ । 
तावगन्यादित्यौ मिथुनं समेतां मिथुनभावमगच्छताम्‌ । 
ततः प्राणोऽजायत । 
तस्यायमभिप्रायः-आदिव्यािष्ठेयमनःपूर्विकाऽगन्यापिष्ठेयवाक्परव- 
तिस्तदुमयपर्विका पश्चवुत्तिप्राणाधीना शरीरपवुत्तिरिति । 
स इन्दः स एषोऽसपतनः । 
स इन्द्रः परमेश्वयंशाटी । इद्दियान्तशापेक्षया प्राणस्येश्वरत्वादिति 
मावः । 
द्वितीयो वे सपत्नो न हास्य सपनो 
भवति य एवं वेद्‌ ॥ १२॥ 
पाणस्यासपतनत्वं चष्छुरादिषु स्वसद्रशषस्वप्रतिस्पर्धिरहितत्वम्‌ ॥ १२॥ 


प्षमं बाह्मणम्‌ ९ | चह दारण्यकोपनिषत्‌ । ६५ 


अथेतस्य प्राणस्याऽऽपः शरीरम्‌ । 


श्राणा वा अपः" इतिश्रुतेः । पानीयं प्राणिनां प्राणा दिभ्वमेव च 
तन्भयमित्यायुवदविद्‌ः । अतः प्राणस्याऽऽप एवाऽऽयतनम्‌ । 


ज्योतीरूपमसो चन्दस्तयावानेव प्राण- 

स्तावत्य आपस्तावानसो चन्दः । 
पववद्थंः। 

त एते सर्वं एव समाः सर्वऽनन्ताः । 

त एते बाद्धनःप्राणाः सर्वं एव समाः । हस्तिमक्षकादीनां सर्वषां 
समानाः । यथा दीपप्रमा घटगहप्रासादाधारा समपरिमाणाऽपि तत्त- 
दाधारवश्ञेन संकोचदिकासीं याति त्तथा प्राणा अपि मशश्कमातङ्कापि 
देहवशेन संकोचविकासो यान्तीत्यर्थः । सवेऽनन्ताः । आनन्त्यं चाऽऽ- 
कल्पस्थायित्वात् । मनआदिव्यशिभदाच्चति द्रष्टव्यम्‌ । तस्मा्फला- 
शधिनाऽ०नन्त्यनेवोपासनीयम्‌ । 

अनन्तवच्वेनैवो पासनेन तत्फटप्राप्िरिव्पह- 

स॒ यो हैतानन्तवत उपास्तेऽन्तवन्त स॒ ठोकं जयत्यथ 
यो हताननन्तानुपास्तेऽनन्तर स टोकं जयति॥ १३ ॥ 


स्पष्टोऽथंः । . 

अत्रानन्तश्चब्दश्विरकालस्थायित्वाभिप्रायः। प्राणवादे सव एव समाः 
सर्वऽनन्ता इत्यानन्त्यश्रवणास्राणक्ष्दितानामिन्वियाणां विभुष्वामातं 
पर्वपक्षे प्राते, अणवश्च [ बण सू० २।४।५७] इति सत्रेण सिद्धा- 
न्तितम्‌ ! तमुक्छामन्त प्राणोाऽनक्छामतीत्यादिनोकव्करान्त्याद्श्रवणात्दार- 
मितत्वे सिद्ध उक्करान्त्यादां पण्वस्थरतुपटम्यमानत्वादणवश्च प्राणा 
मवन्ति । अनन्तानपास्त इव्यानन्त्यश्रतिस्तु दृशनश्रवणाद्यनन्तकायाव- 
शिष्टतया तदुपासनविधिपरेति स्थितम्‌ ॥ १३ ॥ 


प्रकरतमनुसरामः 
स एष संव्सरः प्रजापतिः षोडशकटस्तस्य 


रात्रय एव पञ्चदश कला धुदेवास्य षोडशी 
ॐ 


६६ रङ्करामासुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [१ प्रथमाध्ययै- 


कठा स रात्रिभिरेव चाऽपयंते अप च क्षीयते । 


चन्द्रमाः षड्भ्यो मासकतून्कल्पयतीति प्रकारेण सवतुप्रवर्तकतया 
संवत्सरसंज्ञो राज्यधीनोपचयापचयान्वित्तकलामयः सोम्यो वे देवतया 
पुरुषः ` इतिश्रवणास्राणापिद्वतामूतश्चन्द्र॒ उच्यते । अत एव 
प्रजापतित्वं घोडषयाः कलाया नाज्ञाभावाद्धुवत्वमिति दष्टव्यम्‌ । 
सोऽमावास्या रात्रिमेतया षोडश्या कल्या 
समिदं प्राणभदनुप्रविश्य ततः प्रातजायते। 
स चन्द्रमा अमावास्यायां रात्रो धुवया पोडद्या कटया सर्वं प्राणि. 
जातमनुप्रविरहयापरेद्यः प्रातर्जायते । 
तस्मदेता९ रातिं प्राणतः प्राणं न विच्छिन्यादपि 
रूकलासस्पतस्या एव देवताया अपचित्ये ॥ १४॥ 


तस्माद्मावास्यायां रारो कृकलासस्यापि प्राणिनः प्राणं न 
हिंस्यात्‌ । यस्य प्राणिनो हिंसा न निषिद्धा स्वल्पदोपा ताहश्षस्य 
पाप्मनोऽपि कृकलासस्य प्राणं न हिंस्यात्‌ । कस्य हतोरेतस्या एव 
चन्द्ररूपाया देवतायाः सर्वप्राणिजातप्रविष्टाया अपचित्यै पूजायै । 


(~ $~ 


इतरथा चन्द्रद्वतापचारः स्वादात्‌ भविः ॥ १४॥ 
य{डशकूट चन्द्रवद्याफटमाह-- 
यो वे संवत्सरः प्रजापतिः पोडशक- 
टोऽयमेव स॒ योऽयमेवंवित्पुरुषः । 
यथा चन्द्रः पोडशकल एवं तद्वेत्ता पुरुपोऽपि पोडशकलो भवती- 
त्यथः । 
पुरुषस्य पोडशकलटत्वमवोपपाद्यति- 
तस्य वित्तमेव पञ्चदश कटा आसेवास्य षोडशी 
कला स पित्तेनवाऽऽ च पूर्यतेऽप च क्षीयते। 


उपचयापचयशाषटि गवादिवित्तं पश्चदृक्शकलठास्थानीयं शरीर तु 
धुवकलास्थानीयम्‌ । 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बुहदारण्यकोपनिषत्‌ । ६७ 


तदेतन्नोयं यदयमात्मा प्रधिर्वित्तम्‌ । 
आत्मा शरीरं नभ्यं नाभिमर्हति। नाभि नभं चेति नभादेश्ञः। 
नाभिस्थानीयमिति यावत्‌ । वित्तं तु प्रपिः परिवारमूतमरनेमिस्थानीः- 
यमिति । 
तस्मायदयपि मवेन्यानिं जीयत आत्मना चेय- 
न्नेवित तावनाशमाददत्पवाऽ्हुः ॥ १५ ॥ 


स्वज्यानिम्‌ । ज्या वयोहानो । सर्वनाशो यथा मवति तथेति 
यावत्‌ । जीयते । इ्यनि यहिज्यति संप्रसारणम्‌ । नर्यतीत्यथः । तथाऽ 
प्यातपना शरीरेण चर्जजौवति प्राधेना प्रधिस्थानीयेन वित्तनागास्संगत- 
वानित्येवाऽष्टुः कान्तारे रावह्रणऽपि शरीरमात्रं जीवति चेत्सर्व 
वित्तमाप्यते वित्तस्य चन्द्रकलावदपक्षीयविनाश्स्वमावत्वात्‌ । विद्ा- 
मदिभ्ना स्वयमेव पूणं मविष्यर्ताति विद्वांस आहूुरित्यथः \ अत एव 
व्यासार्धरेतदथवदनदशायां तद्रदनफलं चोक्तमिव्युक्तम्‌। अतोभ्यं संदमां 
विद्याफटप्रातिपादनपरो दषटव्यः ॥ १५ ॥ 


मनोवाक्माणानां प्रकारान्तरेणाप्यात्मोपकारकव्व द्ञंयितुं पौठिका- 
मारचयति- 
अथ जयो वाव टोका मनुष्य 
ठोकः पितटोको देवरोक इति । 
वावक्ष्छोऽवधारणे । स्पध्रऽथः । 
सोऽय सनप्यटोकः पत्र५वं ज्या नान्यन्‌ कर्मणा । 
न कमादिनित्यथः । 
कर्मेणा पितलोक्ो विया देवकः । 
केवलकर्मणाऽन्तरिष्चटोकः काम्यविध्याविशेषेण देवटोकप्राभिरि- 
त्यर्थः । 
देवटोको घं टोकानाः श्रेठस्तस्माद्विवां प्रशश्सन्ति ॥ 
अत्र देवलोकक्ब्दस्य भगवदह्योकपरत्वमपि स्वरसमिति द्रष्टव्यम्‌ । 
यतोः विद्याया एव भ्रष्ठलोकसाधनत्वमतो पिदा स्तुवन्तास्यथंः ॥ १६५ 


६८ रङ्ग रामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ? प्रथमाध्याये 


मनुष्यलोकस्य पुत्रेण जयप्रकारमाह- 
अथतः सप्रात्ः। 
संप्रा्तिः संप्रदानम्‌ । संप्रत्तिरिति वक्ष्यमाणस्य कमणो नामधेयम्‌ । 
पुत्रे हि स्वासव्यापारसंप्रदानं करोत्यनेन प्रकरेण पिता तेन संप्रततिसं- 
ज्ञमिद्‌ं कम । 
तत्क {स्मन्काटे कतव्यमित्यचाऽ्ट- 
॥ 2 
सं यदा प्रव्यन्मन्यत । 
स पिता यदा यस्मिन्काटेऽरिषटदशनेन मरिष्यामीति मन्यते। 
अथ पत्रमाह । 
तदः पुच्माहूयाऽऽ्ह । 
किमिति-- 
| तव (1 १ क 
त्वं ब्रह्म वं यन्नस्त्वं लोक इति स॒ पुतः 
८ [| * क ॥ क [ (शि 
पत्पहह बम्ह्माह यन्नाह नेक दात । 
अस्यार्थं श्रुतिरेव व्याचष्टे 
=. @७ . य॒ स 
यदं किंचानुकते तस्य सवस्य ब्रज्त्येकता । 
यक्किचानरक्तमधीतमनधीतं च तस्य स्वस्येव ब्येव्येतस्मिन्पद एक- 
तेकत्वम्‌ । योऽध्ययनव्यापासे मे कर्तव्य आसीदेतावन्तं कालं वेदविषयः 
स इत ऊरध्यै त्वं बह्म व्वत्कतकोऽस्तित्यथः। 
न न न 
येवे कै च यज्ञास्तपा सरवैपां यन्न इत्येकता पे 
1 न स भ 9 व्‌ त. 
वक च ठकमस्तिषार सवषा ठकि इत्यक्त | 
ये यज्ञा मयाऽनुष्ठेता अननुष्ठिताश्च ते सवे त्वदधीना इति त्वं यज्ञ 
इत्यर्थः । ये च लोका जिता अजिताश्च ते स्वे त्वया साध्या इतितं 
रोक इत्यस्याथः । 

0 6 ५ द (“भिः [क्स्‌ + 
एतावद्रा इद स्वर्गतन्मा स्वर सच्यार्मताञत्तुननादारत । 
लोके गिणां करव्यं वेदुयज्ञलोकात्मकमेवेतत्सर्वमयं पुः स्वयमेव 

मृव्देमं भारं स्वात्मनि निधायतोऽस्माल्ोकान्मा माममुनक्पाटयिष्य- 
तीति लृङ्थं लङः! इति मन्नव्याख्या समाप्ता । 


कि 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बुहद्‌ारण्यकोपनिषत्‌ । ६९ 


तस्मातपु्रमनुशिष्टे ोक्यमाहूः । 


एवं पिाऽनुशिष्टं टोकसाधनमाहः । तस्मादेवमनु्षासति पितर इति 

रोषः । 
दे ५. ¢ क देः 

स यदेवेविदस्माह्टोकासरत्यथेक्िे प्राणः सह्‌ एुजमाविशति। 

पुत्रो भूत्वा यज्ञादिकमयमेव करोति । पुत्रगतं सर्व॑ परलोकगतस्य 
पितुः स्वानु्ितसुकरतवदुपकारकं भवतीत्यथः । 

स ययनेन किंचिदक्ष्णयाऽङ्तं भवति तस्मा- 
देन मर्वस्मासुत्रो मुञ्चति तस्मातु्ो नाम। 

स पुयो यादृ कदाचिदनेन पचा किचित्कतव्यमक्ष्णया कोणच्छिद्‌- 
तोऽन्तरा न क्रतं भवाति । तस्मात्कतेव्यतारूपापिच्राऽक्रताह्ोकप्राि- 
प्रतिबन्धकरूपात्सवस्माप्पुत्रो मुञ्चति मोचयति तत्स्थं स्वयमनुतिषठन्पूर- 
पित्वा तेर पूरणेन चायत इति पुत्रो नाम भवतीत्यथः। 

व ~ = ० @ ~ 
स पनरणकागह्सद्क प्रातातष्टार्ते । 

स पितैवंविधन पुत्रेण मृतोऽपि सन्नमरृतो स्मिन्नेव लोकं प्रतितिष्ठति 

एवमसौ पिता पुत्रेण मनुष्यलोकं जयतीति भावः । 
अथनमत देवाः प्राणा अमृता आविशन्ति ॥ १७ ॥ 


एवं पुत्रे निक्षिप्तभारं परलोकमगतं पुण्यकर्माणं पुरूपं दवाः प्राणज्ञ- 
व्दवाच्या मनआद्‌ावाविक्न्तीत्यथः ॥ १४ ॥ 


तदेव प्रपश्चयाति- 
नः न = _ श _ 
पाथव्य चनमद्नश्च दवे। वागावशात । 
भ = ~. _ ~ (९ ध 
पथिव्याश्चायेश्च दैवी वाक्परलोकगतं पुरुषमाविङ्ञाति । एतस्य वाचः 


पृथिवी शरीरं ज्योतीरूपमसौ चन्द इति प्रागुक्तेरवाचः प्रथिष्यायतनत्वा- 
दृगन्ययिष्ठितत्वाज् ताभ्यां हेतुभ्यां देवी वागाविदातात्यथः। 
सा वे देवी वाग्यया ययदेव वदाति तत्तद्भवति ॥ १८ ॥ 


शापानुग्रहादिसमथां वाग्देवीत्यथः ॥ १८ ॥ 


७० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ !प्रथमाध्याये- 


दिवश्वेनमादित्यास्च दैवं मन आविशति त्र 
दैवं मनो येनाऽऽनन्येव भवत्यथो न शोचति । 
अमोघसकल्पमानन्देककारणं मनो देवं मन इव्यर्थः ॥ १९॥ 
अद्‌।यश्चनं चन्द्रमसश्च देवः भाण आविशति स वे देवः 
प्राणो यः संचरश्शासंचरश् न व्यथतेऽथो न रिष्यति। 
अप्रतिहतगमनादिव्यापारहेतुदसानर्हः प्राणो देवः प्राण इत्यथः । 
देवताप्रसादादेवास्य मनोवाक्प्राणा एवंविधा भवन्तीत्यथंः । 
एवं जीवोपकरणानां तेषां परलोके शक्त्यतिशयमुक्त्ध वंविदः फल- 
माह-- 
स एवंवित्सर्वेषां प्रतानामात्मा भप्रति यथेषा देवतेवम्‌ । 
यथा वागिन्दियादिदेवता स्वेषां मूतानामात्ा भवति । सवभृता- 
त्मत्वं नाम सवभूतान्तवर्तिज्ञानं तस्मेरणसामथ्यम्‌ । एवमयमपि विद्रा 
स्तथा भवतीत्यथः । 
स॒ यथता देवता सर्वाणि प्रूतान्यव- 
न्त्येव£ हरवविद्* सव।णि भतान्यवन्ति । 
यथा वागादिद्वतां सच॑ऽपि पूजयन्ति एवमर्वविदमपि पजयन्तीत्यथः। 
नन्वेवंविद्‌ः सवभूतप्ररकत्वे तानि तानि मुतानि तत्तत्पापकभसु प्रर- 
रयतः पाप प्रसज्यतेत्याशदुचा<व्ह- 
यदु शिचिमाः प्रजाः शोचन्त्यभवाऽऽसां तद्धवति । 
शोचन्ति शोचयन्ति । तत्मजाश्ोचपितुत्वङ्कतं पापमारसा प्रजानामेव 
मवति । अमा सह सदय इत्यथः । 
तत्र हेतुमाह- 
पुण्यमेवामुं गच्छति नह्‌वं 
देवान्पापं गच्छति ॥ २० ॥ 
तत्तत्पापकर्म॑सु प्रवतक्रानामपीन्धियाधिष्ठातृदेवानां तत्तत्पापं न 
प्राप्रोति ताष्टश्ञा महिमा तेषामतस्तद्धिदोऽपि न प्रेरणक्रतपापप्रसाक्तिरिति 
भावः ॥ २०॥ 


पमघ्वं ब्राह्मणम्‌ ^ } बुहद्‌ारण्यकोपनिपत 1 ७१ 


अत्र वाडनःप्राणानां साधारण्येनोपास्यत्वमुक्तं तत्र प्राणस्य बैष्ठच- 
निधारणायाऽऽरमत- 
अथातो उतमीमाश्सा ! 
अथानन्तरं घतस्योपासनात्मकवतस्य मीर्मासा विचारः प्रवर्तत इति 
रोषः । किविषयकमुपासने कतव्यमिति वेचार्यत इति यावत्‌ । 
प्रनापतिंहिं कर्माणि ससृजे । 
कमाणि कर्मज्ञानेन्दियाणि सृष्टवानित्यथः ; 
तानि सृष्टान्यन्योन्यनास्पधन्त । 
वदिष्याम्येवाहमिति वाग्दधे । 
धृञ्‌ धारण इति धातुः । नान्यः कञ्िन्मत्तो वक्तु समथं इत्यभि 
मानं दृध धरतवती । 
दक्ष्याम्यहमिति चक्षः भरोष्याम्पहमिति 
श्रौजमेवमन्यान्यपि कमणि यथाकमं । 
अन्यान्यपीन्दियाणि यथास्वविपयमभिमानं धुतवन्तीत्यथः । 
नानि मृल्युः भ्रमो भतवोपयमे । 
उपयेमे समीपं प्राप्त इत्यथः । 
तान्याभोत्‌ । 
श्रमरूपो सरल्युस्तानी न्द्रियाणि प्राप्तवान्‌ । 
तान्याप्त्वा मृल्युस्वारुन्प । 
अवरोधं क्रतवान्करा्यासमथमकरो दित्यथेः। 
तस्माच्छराम्यत्यव वाक्श्राम्यति चक्षुः श्राम्यति श्रोचम्‌ । 
भ्राम्यति भ्रमं प्राप्रोतीत्यथः। 
अथममेव नाऽभरोयोऽयं मध्यमः प्राणः । 
देहमध्यवर्तिनं प्राणमेव भ्रमो नाऽप्रोदित्यथंः । 
तानि ज्ञातुं दधिरे । 
तानि श्रान्तानीच्ियाणि अस्माकं कः भ्रष्ठ इति ज्ञातुं प्रपृत्ता- 
नीत्यथः । 


---~-----~ ------------- ------~- ~ ~ ^~ ~~ ००90 


अत्रलयमद्रितपस्तश--् १ इति वतेते । 


५२ रङ्गरामाघुजयकिरिवितपधकाथिकपिता- ( शमयमाध्याये- 


अयं वेनः श्रेष्ठो यः संचरश्श्वासेचरश्श्व 
न व्यथतेऽथो न र्ष्िति हन्तास्यैव सर्वे 
रूपमसामेति त एतस्येव सवं पमभवन्‌ । 


अयं सख्यः प्राणोऽतर संचाररूप[: ]सं चारऽपि न व्यथते । अथोशशष्दोऽ- 
प्यर्थः। न रिष्यते न हिंस्यतेऽपि तस्मादस्येव मुख्यप्राणस्य सर्वे वयं रूपम- 
साम तद्धीनप्रवृत्तयो भवेमेति निश्चित्येतस्येव मुर्यप्राणस्येतरे प्राणास्त- 
द्धीनप्रवृत्तयोऽभवन्निव्यर्थः। इदं च वाक्यं प्राणपदे त इद्धियाणीत्याधे- 
करणे[ ब० स्‌०२।४। १५७ | चिन्तितम्‌ । वागादयः सवे मुख्यप्रा- 
णश्च प्राणङ्षब्दुवाच्यत्वाविशेषादिन्ियाणीति पर्वपक्षे प्राप्ते त इनचि- 
याणि तव्यपदेक्ादन्यत्र भेष्ठात्‌' । [ तण सू०२।४। १५७] तएव 
वागादय इद्दियाणि न त ग्रष्ठस्ततोऽन्यवरेवेन्धियाणि दरेकं चतीन्धि- 
यत्वव्यपदेश्ञात्‌ । 'मदश्चतेः' । बवंलक्षण्याच्च' [ बण सु०२।४।१८। 
१९ ] (एतस्माज्ायत प्राणो मनः सर्वन्दियाण च ' इति प्राणापेक्षयेन्वि- 
याणां मेदव्यपदेक्ात्‌ । न च मनसोऽपि मदव्यपदेशादिन्दियमेदः शङ्कू 
नीयः । तस्मादनन्यथासिद्धप्रमाणनच्ियत्ये सिद्धे गोषटीवर्ईन्यायेन 
पथग्गणनेति निश्चीयते । मुष्यप्राणस्यानन्यथासिद्धेन्दियत्वयाहकप्र- 
माणामावान्न गोवलटीवर्दन्यायावतारः । एतस्य॑व सवं रूपमभवन्निति 
चक्षुरादीद्धियाणां तदृधीनप्रवत्तित्वलक्षणकायवेलक्षण्याचेन्दियेम्यो 
भिन्न एव प्राण हति । 

परक्रतमनुसरामः । 

तस्मादत एतेनाऽऽख्यायन्ते भराणा इति । 


यस्मात्कारणाद्रागाद्याः प्राणस्यैव रूपममवन्नतः प्राणनान्नेव प्राणा 
इत्ये वोच्यन्ते । 
तेन॒ ह वाव तत्कुटमाचक्षते 
यस्मिन्कुठे भवति य एवं वेद्‌ । 
य एवमाकारेण प्राणं वेद्‌ स यस्मिन्ङुटे मवति तकव्छुटं तन्नाशे 


वाऽऽचक्षते । यथा रघुकुटं यदुक्ुलमिति । कुलश्रेष्ठ मवतीति 
यावत्‌ । 


पचम बह्मणम्‌ 4 । बहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । ५३ 


य उ हैवंविदा स्पर्धतेऽनुशुष्यत्यनुशुष्य 
हैवान्ततो भ्रियत दत्यध्यात्मम्‌ ॥२१॥ 
उशशष्दोऽवधारणे । हशब्दः प्रसिद्धौ यः पुमानेवंविधप्राणविदा साकं 
स्पधते स द्युष्को बरूत्वाऽन्ततो भ्रियत इत्यध्यात्मं प्राणोपास्नप्र- 
कारः ॥ २१ ॥ 
अथािदेवतम्‌ । 
उपासनप्रकार उच्यत इति शेपः। 
उवरिष्याम्येवाहमित्यभिरदधे । 
अहमेव ज्वषिप्यामि मत्समः केऽपि नास्तीति ध्रतवानित्यर्थः। 
तप्स्याम््रहमित्यादित्यो भास्याम्यहमिति चन्दमाः | 
स्पष्टा ऽर्थः । 
एवमन्या देवता यथादेवतम्‌ । 
ह भोत्रादभिमानिना दिगादिद्वतास्तत्तहवतावृत्तिमनतिंकरम्याभिमे- 
निर इत्यथः । 
स॒ यथपां प्राणानां मध्यमः प्राण 
एवमेतासां देवतानां वायुः । 
यथाश्ध्यालमितरेपां प्राणानां मध्ये हृदृयमध्यवरती मुख्यप्राणः भष एव 
म पिदैवतमितरासां देवतानां मध्ये वायुः भरष्ठः। 
त्र हेतुमाह- 
म्टोचन्तीहान्या देवता न वायुः| 
इतरा अश्चिसूरयाद्या ईवता म्लोचन्ति अस्तं गच्छन्ति न वायुः । 
तस्याहोरात्रमकरूपत्वात्‌ । 
सषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुः ॥ २२॥ 
सेपाऽनस्तमितः देवता तस्मादपिदैवं वायुरव भ्रष्टेन निधारितः। 
स एवोपास्य इति भावः ॥ २२॥ 


9 


७४ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ (प्रथमाध्याये- 


च 
अथेष श्टोको भरति । 
प्रकरतबिपयेऽयं श्टोको भवतीत्यथः । 
यतश्चोदेति सूर्याऽस्तं यत्र च गच्छतीति । 
अमुं श्टोकं स्वयमेव व्याच्ट-- 
प्राणाद्वा एष उदेति प्राणेऽस्तमेतीति | 
अचर प्राणो वायुः । वायुपररणाधीनतवादादित्याद्युदयानामिति मावः 
उत्तराधमाह- 
„ “~ धर्म उ ^~ 
तं देवाश्चक्रिरे धर्मश सर एवायम उ श्व दृति । 
तं प्राणमेव देवा धर्म चङे प्राणोपासनमेव भ्रेयःसाधनमिति निधि. 
तवन्तः । स एव धममाध्याप्यनुष्ठेय इति । 
यद्रा एतेऽमृद्यधियन्त तदेवाप्यय कृर्थन्ति । 
वशब्दो ऽवधारणे । यद्यस्मात्कारणादेते देवा वागाद्या देवा मुख्य- 
प्राणममुरहिं अमुष्मिन्काले पएू्धकाल इति यावत्र । अधियन्तापास्यत्वेना- 
वधुतवन्तः । तस्मादद्यापि तदेव दुवन्ति । मुख्वप्राणापासनमेवानुति- 
छन्तीत्पर्थंः। 
तस्मादेकमेव वरतं चरत्‌ । 
मृख्यप्राणोपासनमेवानुतिषे दित्यः । 
प्राण्याचवापान्याच नोन्मा पाप्मा मृल्युग्ुवदिति। 
उपास्नारम्भसमये प्राणनापानने तदङ्गतया क्यात्‌ । उच्छब्दोऽ- 
वधारणे । पाप्मा मृत्युना प्घ्ुवत्‌ । शव्न्तोऽयं शब्दः । नत्राऽ्प्ुयादिति 
बुदध्येत्यथः । 
ययुचरेत्समापिपरायेषेत्‌ । 
यदीदं प्रथममुपक्रमेत्समापने दुयान्मध्ये विच्छेद न कर्यादिव्यर्थः । 
तेना एतस्य देवताय सायुज्य सलोकतां जयति ॥ २३ ॥ 
ठति वहद्ारण्यकधोपनिषदि प्रथमाध्याये 
पश्चमं प्राह्मणम्‌ ॥ ५॥ 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ‰^ | ग्रहद्ारण्यकोपनिपत्‌ । ७५ 


उशब्दोऽवधारणे । तेनाजुषितेन प्राणोपासनेनेतस्याः प्राणदेवतायाः 
सायुज्यं सालोक्य चप्राप्रोतीत्यथः।\ २६॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिषस्मकाशिकायां प्रथमाध्याये 
पञ्चमं बाह्यणम्‌ ॥ «५ ॥ 
चयंव्‌ इद्‌ नाम रूपं कम । 
स्पष्टाऽधः । 
तेषां ताभ्रां वागित्येतदेषामुक्थम्‌ । 
तेषामेषां नाघ्नां बागितिशब्दनिर्दिटमेतद्रस्ट्क्थमुत्पादनम्‌ । 
तदेव प्रदृक्षयाते-- 
अतो हि सर्वाणि नामान्युत्तिष्ठन्ति 
वागिद्धियार्थनत्ात्सवपां नान्नामभिलापस्य । 
एतदेपा साम । 
वागित्येतदेपां नान्नं साम । 
तदुपपाद्यति-- 
एतद्धि स्वरनासभिः समम्‌ । 
कायानुरूपत्वा्तारणस्य । समत्वमेव समत्वमिति भावः। 
एतदेषां ब्रह्म । 
वागित्येतदेषां नान्चां वह्य । 
तदुपपादयति - - 
एतद्धि सवाणि नामानि विभति ॥१॥ 
मतत्वमेव बृहच्वरूपं बह्मत्वम्‌ । मर्तुवाद्रा बरह्मसामेति भावः । एव. 
मुत्तरच द्रष्टव्यम्‌ । 
अथौ रूपाणां वचक्षुरित्मतदेषामृक्यम्‌ । 
पूवं वदर्थः । 
अतो हि सर्वाणि रूपाण्यु तिष्ठन्ति । 
रूपक्ञानस्य चश्षुरुल्थितत्वाहूपस्य चशक्षुरास्थतव्वव्यवहारः । 


७६ रङ्गरामानुजषिरवितप्रकाशेकोपेता- [ प्रषमध्याये- 


एतेषा सामेतद्धि सर्व सूयेः समम्‌ । 
सर्वरूपक्ञानजनकत्वाचश्चुषः कारणस्य का्यसमत्वो क्तिः । 
एतदेषां बद्यैतदि सर्वाणि खूपाणि बिभर्षि ॥ २॥ 
चक्षुषो खूपभरणं ज्ञानद्वारा द्रषटव्यम ॥ २॥ 
अथ कभणामात्मेत्येतदेषामुक्थमतो हि सर्वाणि 
कर्माण्युततिष्ठन्तयेतदेषा सामेतद्धि सर्वैः कमंभिः 
सममेतदेषां बह्ेतद्धि सर्वाणि कमणि विभर्ति । 
अच क्मकाष्दः पुण्यपापालमककमपरः । आत्मङब्दा जीवपरः । शिष्टं 
स्पष्टम्‌ । 
तद्‌तत्रय सदेकमयमात्मा । 
नामरूपकमटक्षणमेत्चितयं सदेकमयमात्मा । नामरूपकमण्यातम- 
नाऽगृषहीतविबेकानि पामराणामेकमिष भवन्तीत्यथः। 
तदेतद्रहयति- 
आस्क: सन्नेतच्धितयम्‌ । 
विवेकिनां चयमेतत्‌ । अविवेक्रिनामेक आस्मेत्यथः। 
तदेतदमृत सत्येनच्छनम्‌ । 
तदेतद्य(चष्ट-- 
प्राणो बा अमृतं नामरूपे सत्यं 
ताण्यामयं प्राणश्छन्नः ॥ ३ ॥ 
दति बृहदारण्यकोपनिषदि प्रथमाध्याय 
षष्ठ व्रह्मणम्‌ ॥ £ ॥ 


इति बृषटदारण्यक्र।पानिषदि भथमोंऽध्यायः ॥ १ ॥ 


~~~ 


इति बृहदारण्यककरमेण तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ 


[2 ता 


पष्ठ ब्राह्मणम्‌ € | बृहदारण्यकोपनिपत्‌ । ७७ 


अन्न प्राणज्ञब्दो जीवपरः । " प्राणो वा आज्ञाया भूयान्‌ ` [ छा० 
५७। १५। १ | इत्याद प्राणशब्दस्य जीवे प्रयोगात्‌ । सत्यं कर्मफल. 
मित्यथः । ‹ कतं पिबन्तौ ` [ का०३।१] इत्यादौ सत्यापरपर्याय- 
कतशब्दृप्रयोगस्य कर्मफले दर्शनात्‌ । कर्मफलं ह्यवश्यंभावितया सत्यं 
भवति । ततश्च कभफलमभूताभ्यां नामरूपाभ्यां संपिण्डितोऽयमात्मा 
व्याधकुलसंवाधतराजकुमारवत्ताभ्यां प्रच्छन्नो भवति ) नामरूपाभ्यां 
गृही तविवेको भवतीत्यथः \ केचित्तु प्राणश्ष्दः परमातपरः । स एप 
नामरूपविशिष्टो मवति । ततश ‹ तद्भवं तर््यव्याक्रतमासीत्तन्नामरू- 
पाभ्यां व्याक्रियत ` [ बृ १।४ ! ७] इस्यस्याथस्य निगमपरोभयं 
संदभ इत्यपि वदान्त ॥३॥ 
दाते वहद्ारण्यकोपनिपत्काश्िकायां प्रथमाध्यायस्य 
। पष्ठ प्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ 
इति वहदारण्यकव्याख्यायां प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ 


तुतायाध्याये तद्धेद्‌ तद्यव्याक्रुतमासी दित्युपक्टप्तस्य बह्मणो जगत्का- 
रणत्वस्य प्रपञ्चनायायमध्याय आरम्यते- 
क श च॒ १ 
हततासारकह्यन्‌ चाना गाग्प जास्त । 
दृप्तो गर्विष्ठः। बालाकिः । बलाकस्यापत्यं वाटाकिः । दु्तश्वासौं 
बालाकिश्चेति स तथोक्तः । हकब्दो वुत्ताथस्मरणे । अनूचानः, 
ˆ एकां शाखामपीत्य भ्रोचियाऽङ्गःध्याय्यनूचानः ` इति श्रुतैः । गाग्यः। 
गोत्रतां गाग्यः । आस बभूव । 
ल ‡ + । ^ ^~ 
स होवाचाजातशवुं काश्यं बह ते बवाणीति । 
कार्यं काशिराजमजातङन्रुनामानं बह्म ते बवाणीत्युक्तवान्‌ 
स हकाचजतिशतः 


स्पष्टाऽथः । 


७८ रङ्करामानुजविराचेतप्रकारिकोपेता- [ प्रथमाध्याये 


हिति * [ (र क 
सहक्षमेतस्यां वाचि दश्रो जनको 
जनक इति वे जना धावन्तीति ॥ १॥ 
बह्य ते बवाणीत्येतस्यामेव वावि निमित्ते गवां सहघ्रं प्रयच्छामः 
मत्समीपमागत्य बह्म त उपदिशशामीविशब्द॒प्रयाक्ता कोऽपि नद्रष्टः 
सर्वेऽपि बह्मविदा जनक एव बह्य शुश्रूपा चेति जनकस्य समीपमेव 
धावन्ति । भवांस्तु मत्समीपमागत्य बह्म ते ववाणी्युक्तवान्‌ । अनेनैव 
वाक्येन तोपितोऽहं सहघ्रं प्रयच्छामीति भावः॥ १॥ 
क 8 क भ 
स हवरचि ग्या यएवा्षावादत्य 
रि # [ऋरि [ (शि 
पुरुषस्तभवाहं ब्रह्मोपास इति । 
आद्त्यमण्डलान्तवंतिनं पुरुपमहमुपासेऽतस्त्वमपि तद्वह्मयोपास्स्वेति 
भावः। 


ज ज्‌ ५ ९ = श = \ 
स हवाचाजातशनूमा मतास्मन्सवादण्ठाः | 
मामां प्रति एतस्मिन्नादित्यवतिपुरुपविपयमा संवदिष्ठाः संवादं मा 
कापी; । अन्ञातेऽदहि विपये संवादः कतव्य: । अर्य तु ज्ञात एव । 
कथमित्यत्राऽऽह- 
[किरि भश + * ध्‌ ॥8 
अतिष्ठाः सवेषां भूतानां मूर्धा 
= क विः (क 
र[जातवा जहमतमुपापसन इत । 
वेशब्दोऽवधारणे प्रासेद्धौ वा । अतीत्य सव{नतीव्य तिष्ठतीत्यातिष्ठाः 
आता मनिन्‌०' [पाण्सु०३ । २। ५४] इत्यादिना विच्पत्ययः । सर्वेषां 
भूतानां च धां श्रष्ठः । दीप्तिगुणोपेतत्वाद्राजा । पएतरतिष्ठात्वसवंभूृत- 
मूधत्वराजत्वविरिष्टमेतमादिव्यपुरुपमहमुपासे । अतोऽस्य ज्ञाततादस्मि- 
न्विपये संवादो न कतव्य । 
स्वोक्तस्य फलं दुक्षयति -- 
= = 
स य॒ एतमेवमुपास्तसतिष्ठाः सवषां 
; अध (न य ^~ 
भृतानां मृधा राजा भवतिं ॥ २॥ 
ययप्यपष्ठातादिगुणविशि्ादित्योपासकः स्वयमपि तक््रतुन्यायात्त- 
इणयुक्तो भवतीति भावः॥२॥ 


प्रथमं ब्राह्मणम्‌ १ ] बृहद्रण्यको पनिषत्‌ । ७९, 


स ं = _ 
स ह।वाच गाग्पां य एवाप्नां चन्दे प. 
५ (क निर 
पस्तमवाहयुषास्न इत स हावाचाजातश- 
नुमा मतस्मिन्संवदिष्ठा व्रहनाण्डरवासाः 
ध मो [ (ट क. 
सभो राजेति वा अहमेतमुपास इति । 
गुहन्महान्पाण्डरं शङ्कु 1किरणरूपं वासो यस्य स पाण्डरवासाः) 
उक्तं च व्यासर्धः--पाण्डरेरंलुभिर्जगदाच्छाद्कत्वास्पाण्डरवासस्तव- 
मिति । सामो राजा यज्ञसाघनभूतसोामराजङरव्दुवाच्यलताविशोपलक्ष- 
णोपघीनामीशतयेशेशितव्यसंबन्धक्रतामदेन वा्हमुपास्र इत्यथः । 
शिष्टं स्पष्टम्‌ । 
क [व ^ 
स॒ य एतदेवमुपास्तेऽहरहरिं सुतः एसुतो 
पचति नास्यान्नं श्वीयते ॥ ३ ॥ 
सोमटताभिन्नवेनोपासनस्य फलमाह- स॒तः प्रसुत इति । कतरे 
त्तः । अहरहः सोमं स॒तवानित्यर्थः । प्रकरतिषिक्रातिमेदविवक्षया सुतः 
प्रसत इत्युक्तिः) चन्द्रस्याद्चनूतसोमश्षब्द्‌ बाच्यठतात्मकत्वनपास्यत्वा- 
च्रान्नस्य क्षय इत्यथ; । केचित्तु चन्व्रस्य स्वत एव दृवान्नभूतत्वात्तत्वेनो- 
पासनस्यैवान्नक्षयाभावः फलम्‌ । तस्येव सोमराजशब्दमुख्याथव्वेनो- 
पासनस्य याथाथ्यसंभमवे सोमराजङञब्दुवाच्यलतामदोपासनाभ्युपगमस्य 
व्यथत्वात्र । न चैत्रं सुतः प्रत नि सोमन्चच्वखूपफल कार्तनमयुक्तमिति 
वाच्यम्‌ । चन्त्रस्य सामराजव्वनोपासने सोमराजश्ञब्दवाच्यटताविशेषस- 
वनरूपफटकीर्तन विरोधा मावादेकशब्दशूपितत्वरूप प्रत्यासत्तिसखाङिति 
वदन्ति ॥३॥ 
क चि ज [ (भ ए. 
स होवाच गर्गाय एवासरा वियति पुरुष 
एतमवाह बह्मापाम इति स हावाचाजातश- 
ह ष रि ० ~ क क ® -. ७ ् 
नुमा मतार्यन्सवाद€ त्त जस्कात वा जहम 
त॒मुपास इति स॒ य एतमवमुप्ःस्तं तजस्वी 
भवति तेजस्विनी हाद्य प्रजा भवति ॥ ४॥ 


पना प इत्यः) रिष्टं स्पष्टम्‌ । 


© 


रङ्करामायुजविरपितप्रकाशिकोपेता- [ रद्वितीयाध्याये- 


स होवाच गार्म्यो य एवायमाकाशे पुरुष एतमे- 
वाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचानातशतुर्मा 
मेतस्मिन्सवदिष्ठाः पृणमप्रवर्तीति वा अहमेतमु- 
पास इति स य एतमेवमुपास्ते पयते ह प्रजया 
पशुभिर्नास्यास्माद्दोकासजोद्रतते ॥ ५ ॥ 


एर्णत्वविशिष्टोपासनायाः फलं प्रजापञ्युपणत्वम्‌ । पृणत्वप्रयुक्तनि- 


ठयापारलक्चषणाप्रवरतित्वविरोषण विरेष्टापासनायाः फट प्रजा संताना. 
विच्छित्तिः उद्रतनं लाकान्तरगमनम्‌ ॥५॥ 


स होवाच गार्ग्यो य एवायं वायो पुरुष एतमे- 
वाहं ब्रह्मोपास इति स होवाचाजातशवुर्मा मत- 
स्मिन्संवदिष्ठा इन्दा वकृण्ठोऽपराजिता सेनति 
वा अहमेतमुपास इति म य एतमेवमुपास्तं 
जिष्णहापराजिष्णुभवत्यन्यतस्त्यजायी ॥ ६ ॥ 


दन्दः परमेश्वरः । योऽयं पवत एप द्वतानां ग्रहः ' इति वायोर्देव - 


लोकत्वप्रसिद्धेः । तत्सामान्यारेश्ुण्ठत्वम्‌ । मरतां गणत्वप्रसिद्धरपरा- 
जिता सेनेव्युक्तिः । जिन्णुजयशीटः । अपराजिष्ण़रपराजितः । अन्यत- 
स्त्यजार्य। । अन्यतो भवा अन्यतस्त्याः श्रव इति यावत्‌ । तातं 
शीलमस्य “सष्यजातो०' इति णिनिः । शिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ ६ ॥ 


स होवाच गार्म्यो य एवायमग्रा पुरुष एतमे- 
वाहं बह्मोपास्र इति स होवाचाजातशत्रमा मत- 
स्मिन्सवदिष्ठा विषासहिरिति वा अहमेतमु- 
पासदइति सय एतमेवमुपास्ते विषासरहिभ- 
वति विंषास्षहिहास्य प्रजा भवति ॥७॥ 


विषासहिः सोहुमश्चक्थः शुभिः । मर्पपितेति भावः । शिष्ट 


स्पष्टम्‌ ॥ ४ ॥ 


प्रयमं ब्राह्मणम्‌ १ ] ब॒हदारण्यकोपनिषत्‌ । ८१ 


स होवाच गार्म्यो य एवायमप्सु पुरुष एतमेवाहं 
बह्लोपासर इति स होवाचाजातशमा भेतस्मि- 
न्संवदिष्ठाः प्रतिरूप इति वा अहमेतमुपास इति 
म य एतमेपरमुपास्ते प्रतिर१९ टैवेनमुपगच्छति 
नापरतिरूपमथो प्रतिषूपीऽस्माज्जायते ॥ < ॥ 


सहश्षपरतिषिस्बोपेतव्वादपां प्रातेरूप्तरविरशिष्टोपासनोपएणत्तिः । प्रति- 
रूपं सहरामेव कलटयादिकमेनयुपगच्छति प्राप्रोति नाप्रतिरूपम्‌ । प्रति- 
रूपः सहश एष पुवोऽस्माजायते ! शिष्ट स्पष्टम्‌ \ ८ ॥ 


स॒ टोवाच गार्म्यो य एवायमाद्‌ं पुरुष 
एतमेवाटे बल्लोपास इति स॒ होवाचाजात- 
शमा तस्मिन्संवदिष्ठा रोचिष्णरिति षा 
अहमेतमुपास इति य एतमेवमुपास्ते रोचि- 
प्रभवति रोचिष्णुहीस्य प्रजा भवत्यथो येः 
संनिगच्छति सवाश्स्तानपियेचपे ॥९॥ 
रोचिष्णभ्राजमानः। यैः संनिगच्छति संगतो भवति सर्वास्नानति- 
कम्य प्रकाशते शिष्ट स्पष्टम्‌ । 
स होवाच गार्म्यो य एवायं यन्तं पश्वाच्छब्दोऽ- 
नुदेव्येतमेवाहं बक्मोपास् इति स रोदाचाजातश- 
चर्मा मेतस्मिन्तवदिष्ठा असुरिति वा अहमेतमुपास 
इति सय एतमेवमुपास्ते सर्व हेवास्मि्ठोक 
आयुरेति नेनं पुरा कालासाणो जहाति ॥ १ ॥ 


यन्तं गच्छन्तमित्यर्थः । पश्चाच्छब्द्‌ः प्रतिध्वनिरुदेति मूटशब्वान्तर- 
मुदेति तस्य प्रतिशब्दस्य प्राणकायंतवादसुरिव्यहमुपास इत्यथः । पुरा 
कालासप्राणो जहाति । अपमृत्युन प्राप्नोतीत्यथः ॥ १० ॥ 
११ 


८२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ रेद्वितीयाध्याये~ 


स॒ होवाच गार्म्यो यएवायं दिक्ु पुरुष 
एतमेवाहै बह्मोपास हति स होवाचाजातश- 
चर्मा मेतस्मिन्संवदिष्ठा द्वितीयोऽनपग इति 
वा अहमेतमुपास इति सष य॒ एतमेवमुपास्ते 
हितीयवान्भवति नास्मादणश्छियते ॥ ११ ॥ 
दिशां युगमभ्रताभ्विदैवत्यत्वाहितीयव्वेनोपासनोपपत्तिः । अनपगत्व- 
मविच्छिन्नत्वं दिक्षां परस्परविच्छेदामावात्‌ । हितीयव्वेनोपास्नाफटं 
द्वितीयवानिति सहायवानिव्यर्थः । अ[वि ,च्छिन्नववलक्षणानपगव्वोपास- 
नाफटठं नास्माद्रणर्छिदयत इति। गणों बन्धुवगः | शिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ ११॥ 
स होवाच गार्म्योय एवायं छायामयः पुरुष 
एतमेवाहं बह्मोपास्र इति स होवाचाजात- 
श्रम मेतस्मिन्सवरिषठा मृत्युरिति वा अहमेत- 
मृपासर य एतमेवमुपास्ते सर्व हैवास्मिष्टोक 
आयुरेति नैनं पुरा काटान्पृत्युरामच्छति॥१२॥ 
पुरुपच्छायां मृल्युवन्नीलस्वमभयंकरवान्परत्युत्वोपासनोपपत्तिः । शिष्टं 
स्पष्टम्‌ ॥ १२॥ 
स॒ होवाच मार्म्यो य॒ एवायमात्मनि पुरुष 
एतमेवाहं बह्लोपास् इति स हेवाचाजातशदर्मा 
मेतस्मिन्सवदिषठा आत्मन्वीति वा अहुमेत- 
मुपास्न इति मस य एतमेवमुपास्त आत्मन्वी 
ह भवत्यात्मन्विनी हास्य प्रजा भवति । 
आत्मनि श्षरीरादा अहमित्यभिमन्यमानो यः पुरुपः सर्व जीवसामान्यं 
बह्मोपास्त इत्य्थः। आलमञ्शब्दालश्चंसायां छान्दसो षिनिप्रत्ययः। शिष्टं 
स्पष्टम्‌ ) 
स॒ह तुष्णीमास गाग्यः ॥१३॥ 


तत्तः परमत्तरापरिस्फर्तेस्तुप्णीं वमरष ॥ १२॥ 


परथमं बाह्मणम्‌ १ ] बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । ८३ 


९ 
स होवाचाजातशङ्रेतावान्ू इति । 
धभरे ष्टुतः । एतावदेव किं त्वया ज्ञातमिति प्रश्नः । 
गाग्यं आह- 
एतावद्धीति । 
पुनरजातश्च्चराह- 
नैतावता त्रिदितं भवतीति । 
ष्रह्मस्वरूपमिति शेषः । 
एवमजातरञ्चणोक्तो बालाकिगंतामिमानो नीचादप्युत्तमां विद्याम, 
आपत्कल्पो बाह्यणस्यावाह्यण!द्वियोपयोग इति शाखमनुसत्य क्षञ- 
यादप्यजातज्ञत्रोर्विद्याम्रपादिस्सुननुपसन्नाय यद्योपदृष्टव्यमिति शाखार्थं 
जानन्गाग्यः स्वयमेवान्म्ट- 
उप ता यानीति ॥३४। 
त्वा त्वामुपयानि शिष्यः सन्नुपगच्छामीत्यथेः ॥ १४॥ 
कि न 
स होवाचातातशद्चः प्रतिलोममेवेतय- 
दराङ्मणः क्षत्रियमुपेयाद्रह् मे वक्ष्यतीति । 
प्रतिलोम दिपरीतमेवेतत्‌ । यद्राह्यण उत्तमवर्णं आचायंत्येऽधथिक्रतः 
क्षन्नियमनाचायंस्वमावं बह्म म वक्ष्यतीव्येतदाचारविधायकशाख्ये- 
रुद्धम्‌ । 
कथं तहि विद्याप्रा्िरेति न वाच्यम्‌ । आचार्यकमस्वीकरत्य भच्यैव 
केवटं विज्ञपपिष्यामोत्याह- 
व्येव वा ज्ञपपिष्यामि | 
त्वा त्दां केवलमेव विज्ञपयिप्यामि बोधयिष्यामि । बद्योति शेपः । 
तं पाणावादायात्तस्था । 
एवमुक्त्वा ते हस्ते गृहीता गारग्यपदिष्टजीवातिरिक्तबह्मज्ञापना- 
याऽऽसनादुद्‌ तिष्ठत्‌ । 
न 
तो ह पुरुष सुप्तमाजग्मतुः । 
राजमवने खुप कंचिस्पुरुपं प्राप्तवन्तौ । 


८ रङ्गरामानुजषिरवितप्रफाशिकोपेता- { रद्ठितीयाध्याये- 


तमेतेरनामिभिरामन्यांचक्रे ब्रह- 
त्पाण्डरवाप्तः सामराजन्निति । 


अव्र श्राणों वाव ग्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च" [ छा ०५ । १ । १ ] इति ज्येषटचभर- 
हयगुणेन प्राणस्य बृहच्वादब्हन्नित्यामन््रणपाण्डरवासस्त्वं च प्राणधर्मः । 
क्ष मे वास इति प्राणेन पृष्ठ आपो वास इत्यपां प्राणवासस्त्वोक्तेः। तासां 
चापां यच्छक्र तदाप इति शयुङ्कवणांश्रयत्वात्पाण्डरत्वं युक्तम्‌ । सप्तान्न- 
व्राह्मणे--अधेतस्य प्राणस्याऽप्पः शरीरं ज्योतीरूपमसां चन्द्र इति 
प्राणस्य चन्द्रसबन्धप्रतीतेलेक्षणया सोमेति प्राणस्य संबोधनम्‌ । प्राणों 
वे सप्राडिति भ्रवणाद्राजनित्यामन्छयत इति व्यासार्यैरक्तम्‌ । 


स नो्तस्थो तं पाणिनाऽपपेषं बोध्थाचकार । 


पएवमामन्नितोऽपि स नोदतिष्ठत । पाणिनाऽऽपेषं बोधयांचकार । 
हिसाथानां च समानकमकाणामिपति पिषिस्तृती यायामुपपदे णमुल । तृती- 
याप्रमृतीन्यन्यतरस्यामिति विकल्पात्समासाभावः । पाणेना पिठ 
घो धयां चकार । 


स॒ रोत्तस्था ॥ १५ ॥ 


स॒ पश्चाडुदतिष्ठत्‌ । एवं प्राणनामभिरामन््रणेऽप्यनुव्थानप्रदकशंनं 
प्राणान्यत्वज्ञापना्थम्‌ । सुपुपिदशायामुपरतव्यापारेभ्यः रारर\रेन्दरिये- 
भ्योऽन्यत्वं सुज्ञानमिति तस्यामपि दृक्ायामनुपरतव्यापारास्राणादृन्यत्वं 
ज्ञापनी यमिति प्राणनामभिरामन््रणेऽप्यनुत्थानेन पाणिनाऽऽपेषणेनो- 
त्थापनप्रदृरशेनेन च जीवस्य प्राणव्यतिरेकः प्रदृरशितो भवति ॥ ६५५ ॥ 

एवं देहन्दियमनःप्राणव्यतिरिक्त जीवं प्रद्इयं ततोऽप्यन्यं परमात्मानं 
प्रदकशंयितुमारमते- 


स॒ होवाणाजातशर्यत्रेष रएतत्सुप्तोऽभूय एष 
विज्ञानमयः पुरुषः केष तदाऽभरत्कुत एतदागादिति। 


यत्र यदा । एष एतस्सुपाऽमृदेतत्स्वप्रं खप्तोऽमृत्स्वप्र प्राप्तोऽभूत्‌। एत- 
दित्यनेनेव स्वपिधात्वर्थस्य सिद्धव्वास्सुप्त हत्येतत्परत्यया्थमाचपरं पाकं 
पचतीतिवत्‌ । यद्वेतदीद्रशे सुत्तं यस्य स एतत्सुप्तः \ केष दत्यत्राऽऽह- 


प्रथमं ब्राहमणम्‌ १ ] युहदारण्यकोपनिषत्‌ । टप्‌ 


य एप विज्ञानमयः पुरुषः । यस्तु प्रवुध्यमान एव सर्वेद्धियार्थविज्ञान- 
मयतयोत्तिष्ठति स एष पुरुषः पाणिपेपणोत्थापनात्माक्स्वापदशायां कर 
स्थितः । एतदेतस्मिन्काठे कुत आयात्छुत उद्रत इति । 
६ 
तदुहन मेने गाग्यः ॥ १६॥ 
एवमजातङान्रुणाक्तोऽपि गाग्य॑स्तन्न ज्ञातवान्‌ । उजब्दोऽवधारणे । 
हशब्दो वत्ताथस्मरणे ॥ १६ ॥ 
९ | @ + ह 
स॒टोवाचाजातशयत्ेष एतत्पुपषोऽ- 
भुय एष विज्ञानमयः पुरुष एषां 
क 
प्राणान रकज्ञानन विज्ञानमाद्य प 
0 २ (क ञे 
एषोऽन्तहृदय आकाशस्तस्मिज्छते । 
अचर प्राणानां ज्ञानेन विज्ञानमादाय प्राणङ्ाब्देन्द्रियवाच्यजन्य 
ज्ञानं मनसा सहाऽब्दायेत्यथः । उपरतन्यापारं मनः कृत्वेत्यथः । 
९ ० क [त [ष [ (क , का, प क क न 
अनेनेन्दियव्यापारोपरक्ति फलिता तेषां मनःसापेक्षत्वादाते स्यासराय- 
विवृतम्‌ । य एपोरन्तहुद्य आकाश दइत्याकारशश्ब्दः परमा्मपरः । 
' सर्वाणि ह षा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते । ` ˆ आकाशो 
ह दै नामरूपयोर्मिवंहिता ' इन्य्ाऽऽकाङ्ञङ्ञब्दस्य परमात्मनि प्रसिद्धेः । 
ओ र कन श _ क ४ [क सो ध 
कौषीतकिनामुपनिषदि समानप्रकरणे--अथास्मिन्प्राण एवंकधा भवति 
ति भ्राणक्ाब्द्तस्य सपुप्त्याधारत्वश्रवणात्‌ । अत एव प्राणः प्राणस्त- 
थानुगमादित्यादीं प्राणशब्दस्य परमासपरस्वस्य वो धितत्वादाकाशप्राणः 
शब्दयोः भोतनिरुक्तानुसारेण परमात्मपरत्वेनाविरोधसंभवे तत्पारत्याग- 
स्यानुचितत्वात्‌। “सना सोम्य तदा संपन्नो भवति ' इति सुपुप्तो बह्मसेपततः 
श्रुत्यन्तरसिद्धत्वाचाऽऽकाशशब्दस्य बह्येवाथेः । तत्न च शायनं नाम 
तदेकतापत्तिः । एकत्वं च देवत्वमनुष्यत्वटक्षणभद्काकारास्पुरणम्‌ ॥ 
तानि यदा गृहाति। 
स्वस्थानेभ्यो यदाऽ्यं संहरती नियजन्यज्ञानानुकलयत्नवान्यदा न 
मवति। 
भ ®= क 
अथ हतत्पुरुषः स्वापात नाम । 
अथानन्तरमेव पुरुषः स्वपितीति नाम मवति । पुरुषः स्वपितीति- 
ङाष्डुः प्रयुज्यत इति मावः। 


८६ रङ्खरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ रद्धितीया्याये- 


तद्गृहीत एव प्राणो भवति । 

तत्तदेत्य्थः । अचर प्राणशब्द्‌ इन्दियप्रकरणत्वात्माणेच्ियपरः । नतु 
मुख्यप्राणपरः। 

गृहीता वाम्गृहतिं चशुगहीत* शरोर गृहीतं मनः ॥ १७ ॥ 

स्वस्वस्थानेभ्य उन्दियाणि उपरतानि मवन्तीत्यर्थः ॥ १७.॥ 

स्वप्रवेलक्षण्यं वकु स्वप्रमुपक्षिपति- 

स यत्रेतरस्वप्न्यया चरति । 

एतदेष इत्यथः । स एष यच यदा स्वप्यया स्वप्रावस्थया स्वप्राव- 

स्थमनसा युक्तः सन्स्वप्रस्थाने संचरतींत्यथः । 
ते हास्य लोकास्तहुतेव महाराजो भवति । 

ह प्रसिद्धाः स्वर्गादिलोका मवस्ति तदुतेव । उतशब्वोऽप्यर्थः । 

महाराज इव मवतीत्यथः । 
उतेव महाब्राह्मणः । 
महाबाह्यणः भोचियत्वादिगुणयुक्तोऽपि मवतीत्यर्थंः । 
उतेवोचावचं निगच्छति । 

उक्करृष्टापकरषटारीरमपि प्राप्रोति । स्वप्रपदाथानां तत्तत्काले पर- 
मात्मसरृ्तया यथा्थववेऽपि टलोकद्रव्यानुसरेणेवकब्द्‌ः प्रयुक्तः । अत 
एव सूत्रकृता “ वेधर्म्याचच न स्वप्रादिवत्‌ ` [ ज० सू० २।२।२९ ] इति 
सूचितम्‌ । 

यथा महाराजो जानपदान्ग्ररीत्वा स्वे जनपदे 
यथाकामं परिवतेवमेवेष एतत्ाणान्गृहीला 
® ९ 


स्वे शरीरे यथाकामं परिवतते ॥ १८ ॥ 


यथा महाराजो जनपद्प्रभवान्गहीत्वा स्वीयमूलराजधान्यां यथेष्ट 
परिवतंत एवमेवैष एतस्मिन्काले स्वस्वस्थानेभ्य इन्द्रियाण्युपसंहत्य स्वे 
दारीरे संचरतीत्यथः । न च प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायं बटदिष्ञुलायादुमृतं 


प्रथमं बाह्मणम्‌ १ ] बुहदारण्यफोपनिषत्‌ । ८७ 


चरित्वा ` [ बृ° ४।३।१२ ] इति बदिष्कुलायसंचरणस्य शरुतत्वात्स्वपर- 
ङारीरादिसृष्टेश्च प्रमाणप्रतिपन्नत्वासस्वे शरीरे यथाकाममित्यनुपपन्न मिति 
वाच्यम्‌ । स्वप्रदष्टव्याघमनुष्यदेहान्तरस्यापि स्वीयत्वेन स्वे हरीर इत्य- 
स्याविरोधात्‌ । नन्वेवं स्वे शरीर इति व्यथंग्‌ । अव्यावर्तकत्वात्‌ । स्वप्र 
व्याघरमनुष्यादिज्ञरीरेण हिमवदादिदेक्गमनस्यानुमूयमानतया पर्वश्षरी- 
राद्रहिगमने प्रापे तद्यावतकतया हि स्वे शरीरे यथाकाभे परिवर्तत 
इति वाक्य सफलं स्यादिति चेन्न । स्वे हरीर इत्यस्य स्वीयक्षरीरे यत्न 
कापि परिवतते न तु जाय्च्छरीर एवेत्येतदथंपरत्वाद्राक्यस्य । इतरथा 
बहिष्कुलायश्रतिः कुलायाद्रिरिवि चर्वति भाक्ततया व्यास्येयेति 
वाच्यम्‌ । तथासखे जीव्रस्य स्वक्षरीर एव स्थिततया जायषदक्षायामिव 
तद्रक्षणस्य सिद्धतय प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायमिति प्राणद्वारा रक्चषक- 
त्वोक्तिरनुपपन्ना स्यात्‌ । अनो बदिष्करुटायश्र विरुपपत्तिरूपताष्पर्यटि- 
ङ्ानुगृहीततया प्रबलत्वान्च माक्ततया व्याख्येचेव्येव युक्तमिति व्र्टव्यम्‌ । 
इदं च वाक्यं दियत्पाद-'उपादानात्‌ । विहारोपदेशात्‌ ` | च ०सूु०२।३। 
२५।२४ ] इति से चिन्तितम्‌ । तच हि जीवों न कता तस्यानाधेया- 
तिज्ञयत्वेनाऽऽ्त्मनि कृतेरसंमवात्‌ । असङ्खो ह्ययं पुरुष इति श्रुत्याऽस- 
ङ्त्वावगमेन करतिनिमित्तःमेगाद्यमावाच । 

हन्ता चेन्मन्यते हन्तुं हतश्चेन्मन्यते हतम्‌ । 

उमौतौन विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते॥[गी ०२१९] 

हति कत्तंस्वस्य प्रतिपिद्धस्वात्‌ । 

प्क्रृतेः कियमाणानि गुणेः कर्माणि सर्वशशषः। 

अहंकारविमूढात्मा कतांऽह मिति मन्यते ॥ [गी ° २।२७| 

नान्यं गुणेभ्यः कतारं यदा द्रष्टाऽनुपर्यति । [गी ०१४१९] 

इत्यादिस्मरणाचान्तःकरणरूपपरिणता भिगुणास्मिका प्रक्र तिरेव कें 

न जीव इति परवपक्चे प्रापे करता क्ाखाथवस्वात्‌ । [ब० सूु०२।३।३३ 
आलैव कर्ता न परकृतिः । ज्योतिष्टोमेन यजेतेत्यादिज्ञाख्राणामर्थवत्वा- 
वयं भावात्‌ । शाखं हि प्रवप्य॑स्य प्रवर्तकज्ञानोत्पादनद्रारा प्रवृत्तिमु- 
रपाद्य साफल्यं मजेत । अन्तःकरणादेरचेतमस्य प्रवत्यत्वे वस्याचेतन- 
त्वेन प्रवतकन्ञानोत्पादनासं भवाच्छाख्रमफलमेव स्यात्‌ । नचानाधे- 
यातिक्षयत्वा्छृत्यमावः शङ्कनीयः । सुखदुःखाद्यतिशयस्य प्रत्यक्षसिद्ध- 


<€ रङ्गरामायुजषिरचितप्रकारिकोपेता- | २ द्वितीयाष्याये- 


त्वेनानाधेयातिशयत्वासिद्धेः । न च निमित्तः संयोगामाषः । 'आत्मेन्ति 
यमनोयुक्तं मोक्तेत्याहूमनीषिणः' इति निमित्तसंयोगस्य श्रुत्या प्रतिपाषु- 
नात्‌ । असङ्गत्वं श्रुतयस्तु जायरहश्ायां स्वप्तवर्ेन जीवस्य संबन्धामाव- 
मात्रपरत्वात्‌ । हन्ता चेन्मन्यते हन्तुमिति भ्ुतेहेननकियायां निच्यस्याऽऽ- 
त्नः कतुंकर्ममावनिषेधपरत्वेन कत्रंत्वसामान्यप्रतिक्षेपकत्वामावात्‌ । 
यच्च प्रतेः कियमाणानीत्यादिना गुणानामेव करतत्वं स्मयत इति तत्सां- 
सारिकप्रवृत्तिष्वस्य कर्तृता सत्वरजस्तमोगुणससर्गक्रता न स्वरूपपयु- 
क्तेति प्राप्ताप्राप्तदिवेकेन गुणानामेव कर्तुमुच्यते । तथा च तवरेवो- 
च्यते-कारणं गुणसङ्गोऽस्य सद्सदयोनिजन्मस्विति । अत एव- 


अपिष्टानात्तथा कतां करणं च प्रथण्िधपर्‌ । 

विविधा च परथक्चेष्टा देवं चैवा पश्चमम्‌ ॥ 

तत्रैवं सति कत।रमात्माने केवलं तु यः ।. 

परयत्यक्रतचद्धित्वान्न स परयति दर्मतिः॥ 

इति अधिष्ठानादिसपिक्षे सत्यात्मनः कतसे यः केवलमात्ानं फतारं 

परयति न सर पश्यतीति केवलस्थवाऽऽत्मनः कं निषिध्यते । उपा- 
दानादिहारोपदेशाच्च स यथा मह्‌(राज इति प्रक्रत्येवमवेप एतान्प्राणा- 
न्गृहीत्वा स्वे शरीरं यथाकामं परिवर्तत इव्युपाद्ानविहारयोः कर्तुत्वो 
पदेशात्‌ । “व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेन्निरदशविपययः [ बण० सु° २। 
२। ३६ ] विज्ञानं यज्ञं तनुते कर्माणि तमुतेऽपि च [ ते०२।५।१] 
इति ठौकिकवेदिकक्रियासु कतुत्वव्यपदश्शाज्चाऽऽ्त्मा कतां । ननु न 
विज्ञानकशब्दौनाऽऽस्मनो व्यपदेशः किंतु बुद्धेरिति चेत्तथा सति बुद्धेः 
करणत्वाद्विज्ञानेन यज्ञं तनुत इति निदंशः स्यात्‌ । उपलन्धिवद्नियमः। 
 ब०सु०२। ३। ६७ | यथाऽऽत्मनो विभुत्वे सावचिकोपलम्धिः स्यादि- 
त्युपठन्धनियमः प्रसज्यत एवमात्मनः कतंत्वे प्रक्रूतेश्च कनत्वे तस्याः 
सवपुरुषसाधारणत्वात्सवाणि कमाणि सवेषां मोगाय स्युः । अन्तःक- 
रणादयोऽपि निवयामकामावाद्नियताः स्युः शक्तिविपययात्‌ । बुद्ध 
कतत्वे मोक्तत्वस्य कतुंत्वसामानाधिकरण्याद्भोक्तत्वमपि बुद्धेरेव स्यात्‌। 
ततश्च पुरुषोऽस्ति मोक्त मावादिति सांख्यदशोनमसंगतमेव स्थात्‌ । समा- 
ध्यमावाचः [ व० स॒०२।३।२९] प्रक्रतिषिषिक्तज्ञानटक्षणसमा- 
धिश्च टुप्येत प्रकृतेस्ताद्ृशक्ञानासं भवात्‌ । आत्मनो निष्कियस्य कतंत्वा- 
सभवाच्च । नन्वात्मनः कत्वे स्कमाविके सति सवदा कर्तं स्या्- 


प्रथमं बाद्यणम्‌ १ | बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ८९ 


चाऽऽह--“ यथा च तक्षोमयथा ' [ बण सू०२१३।३९] यथा 
तक्षा सत्यामिच्छायां वास्यादिसहकारिसंपत्तौ करोति नान्यदा तथाऽ 
पीच्छादिसंपत्तौ करोतीतरथा न करोतीस्युपपद्यते । न च करु 
स्वस्यानोपाभिकत्वे यावद्रव्यभाविव्वनियप्रः । बद्रफलटे उयामरक्त- 
रूपयोरनोपाधिकयोग्पि यावद्रञ्यभःवित्वादृर्नात्‌ ! अनेनैव कर्तु 
स्वसमर्थनन बुद्धिगतं कतुरवमात्मन्यध्यस्यत इति वदन्तो मुषा- 
वादिनः पराक्रताः । अन्तःक्रणभिति टोक्वेदयोः करणत्वेन प्रसि- 
द्धाया बुद्धेः कतत्वासंभवात्‌ । श्क्तिवेप्ययात्‌' [ च ० सू० २।३।२३८ ] 
इति स॒वे बुद्धः करणकशाक्तिर्हीयेत कवुशक्तिश्चाऽध्पयेत सत्यां च कतत 
शक्ती कतृर क्तयुक्तायास्तस्याः करणमन्य्कल्पनौयं स्यात्‌ । शक्तोऽपि 
हि कतां लोके करणमुपादाय प्रवर्तत इति ¦ ततश्च नाममा विवादः 
स्यान्नाथमेदः क श्चित्करणव्यतिरिक्तस्य कतत्वाभ्युपगमादिि्युक्तस्वात्‌ । 
"गहां प्रवि्टीः [ त° सू०१।२।११ | इति सूरे वस्तुतो नैकस्यापि कत्तं 
चुदद्धेरचतनत्वादुःलमनो नि्थिकारत्वादिति परैक्तत्वाचान्तःकरणगतं कत्‌ - 
त्वमान्मन्यध्यस्यत इत्युक्तिः पूवापरविरुद्धेत्यास्तां तावत । 
परक्रतमनुसरामः- 
अथ यदा सुषुप्तो भवति । 


अथ स्वप्रानन्तरं यदा यस्मिन्काले सुषुप्तं भवति। 
यदा न कस्यचन वेद । 
यद न फिंिदपि जानाति तदेत्यथः । 
हिता नाम नाञ्यो द्वासप्ततिः सह- 
साणि हृदयासुरीततमिग्रतिषठन्ते 
[ (र र क क 
ताभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते । 
आल्मनो हितावहस्ाद्धिता इति प्रसिद्धाः । द्विसहस्राधिकसप्ति. 
सहस्राणि नाड्यो हदयाप्पुरीतच्छम्दितिहूदयान्तवतिमांसपिण्डमभिमु- 
खीक्रत्य प्रस्थिता भवन्ति ताभिनांडीभिः प्रत्यवसृप्य करणगणोपसं- 
हारपषेकं ताभिद्रारभूताभिनांडीभिः प्रत्यागत्य पुरीतपि स्थानें शेते । 
अत्र पुरीतति वतमाने बरह्मणि शेत इत्यर्थः । ˆ य एषोऽन्तहृदय आक्रा- 
१२ 


९० रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [२ द्वितीयाघ्यायै- 


शास्तस्मिञ्छेते › इति परमात्मनः सुषुप्स्याधारत्वस्य प्रतिपादकप्रववाक्या- 
नुसारात्‌ । पर्यडगस्तरणयोः शयानपुरुषाघारत्ववत्पुरीतद्भह्यणोरपि समु 
चित्य सुप्तपुरूषाधारत्वस्योभयलिङ्कपादे तदभावो नाडी ष्वित्यचच सम- 
थित्वात्‌ । तथा हि-'तदयवेतत्सुप्तः समस्तः संप्रसन्नः स्वप्र न विजा. 
नाति आसु तदा नाडीषु सुप्तो मवति [ छा०८।६।३ | (ताभिः 
प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेते" । “य एषोऽन्तहुद्य आका्ञस्तस्मिञ्छेते ' 
हति नाडीपुरीतद्रह्यणां सपसिस्थारत्वश्रवणात्समरुञ्चये सप्तम्यवगतनि- 
रपेक्षाधारत्प्रतीतिभङ्गप्रसङ्कायुगपदेकस्थानत्रस्यसंमवाच विकल्प इति 
पवपक्षे (तदभावो नाडीषु तच्छरतेरात्मनि च' [ब०सू०३।२।५ | तदमावः 
प्वनिर्दिष्टस्वप्रामायः। सप॒सिरिति यावत्‌ । नाडीप्वात्मानि परमात्मनि 
चकाराप्पुरीतति चव्य; । नाड़ीमार्गण गत्वा पुरीतदाख्यहदयवेष्टन- 
[मां]सपरिष्तहद्यान्तवादिवह्मणि स्याने जीवे प्रासादे रवटूवायां पर्यक्‌ 
देत इतिवक्नाडीषु शेते पुरीतति शेते वह्मणि शेत इति निर्दैश्यस्या- 
प्युपपत्तेः पक्षवाघगभा विक्रल्पा नाद्धोकार्यः 1 अतः प्रवोधोऽस्मात्‌ ` 
[ब ०सू०३।२।८ | । वस्माद््यव सुपु त्तिस्थानमत प्व सुप्तस्य (सत आगम्य 
न विदुः ` [हा०६।१०।२९] इति वह्ण. द्व्‌ ित्यवस्मवोधः श्रूयमाण 
उपपद्यत इति । 
प्रक्रुतमनुसरामः- 
स यथा कृमारो वा महाराजो वा महावाह्मणो वाऽति- 
परमानन्दस्य मुता शयीपवमवेप एतच्छेते ॥ १९ ॥ 


कुमारः स्तनेधवः । अतिग्रीमतिशयं गतां मातां गवेतदेतस्मि- 
न्काटे पुरीतति हेत इव्यर्थः । एतच्छब्दुः पुरीतत्परो वा द्रष्टव्यः ॥१९॥ 

करप तदाऽभूदिव्यस्योत्तरमुक्तं कुत एतदागादित्यस्योत्तरमाह- 

= ^ (~ 1 
स वधाणनामभस्तन्तनाचरत्‌ । 

यथोणनाभिटुतास्यः कीटविज्ञेषस्तन्तुजाटमध्यस्थित आहारय्रह 
णाय तन्तुद्रारा निगच्छेत्‌ । 

हष्टान्तान्तरमाह- 

यथाप्रः कुडा विस्फृरङ्गा व्युचरान्त । 
व्युच्चरन्ति निगगच्छन्तीत्यथः । शिष्टं स्पष्टम्‌ । 


प्रथमं ब्राह्मणम्‌ १ | बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । ९१ 


न दाः = न 
एवमेवास्मादात्मनः सवं प्राणाः स्वं टोका 
1, १ ९ ® भृः (क त श 
सव द्वाः सवाण भूतान व्युच्रान्त । 
छपुप्त्याधारात्परमात्मनः सवे प्राणाः \ प्राणङ्ञब्दो जीवपरः । टोक- 
ङाब्दीं ज्ञानपरः। लोकनं लोक इतिव्युत्पत्तेः। दुवश्न्द्‌ इच्दियपरः। सर्वाणि 
च भूतान प्युचचरन्तीव्य५ः। अच सुष्टजावमाचस्योदरमनापादानप्रभ्ने सवा- 
द्रमनापादानत्वकोरनस्य किं सलमिते चेन्न! सवभूतोद्मनापादानस्य 
परमालसनः सुप्तजावोद्रमनापादानसे को भार्‌ इत्सतदधपरत्वात्तस्य । 
र्च समानप्रकरणे कोीतकिनामुपनिषदि, “ एतस्मादात्मनः प्राणा 
यथायतनं विप्रनिष्ठन्ते प्राणिभ्यां देवा देदेभ्या लकाः: इति क्रमा- 
न्तरं बणितमिति विरोधः शदुनीयः। यथा "आव्सन आकाशः संभूतः । 
आकाशाद्वायुः । वायारद्नः' [१०२।१| इति श्रत: । "एतस्माज्जायते प्राणो 
मनः सर्वन्द्रियाणि च ' एवम्‌ । खं वायुज्य)तिरापश्च पृथ्वी विश्वस्य 
धारिणी ` इति भुतेश्च । ' विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपद्यते ` [ ब०- 
स्‌० २।३।१४ ] इति न्याचेनाविरोपसमधनमेवपिहापि द्रष्टव्यम्‌ । 
र शे प्त त्य्‌ एणा रि 
तस्पापायदपत्स्रत्यस्म सत्पार्धाप | 
तस्य परमात्मनः सत्यस्य सत्यमिति उपानेपद्रहस्यनामेत्यथः \ 
नै त्यं (भ प ८ 
प्राणा वृं सत्य तपार्मष सत्पश्र्‌ ॥२० ॥ 


८ । युष तए नि. गा 
ठति बुहदरण्यकपानर्वाद दतापात्मयस्य 
प्रथम ब्राह्मम्‌ ॥ 3 ॥ 
प्राणा अत्मान इत्यथः । तेषापचेतनवत्स्वरूपान्यथाभाचात्सत्यताः 
विर्विकारता । परमात्मनस्तु धममूतन्ञानस्वमावान्यथामावस्याभ्यमा- 
वात्तद्पेक्षयाऽप्याधिकसत्यतेत्य्थः \ २० ॥ 
इति बहद्ारण्यकोपनित्मकारिकायां द्वितीयाध्याये 
प्रथम टह्यणम्‌ ॥ १ ॥ 


लय दटकतङ्नः 


यो ह वे शिशु साधान सप्रत्याधानर सस्थुणः सदानं वेद । 
तस्येद फलम्‌ । कि तत- 


९२ रङ्गरामानुजविराचेतप्रकाशिकोपेता- [ रद्वितीयाध्याये- 


स॒प्त ह ॒द्िषतो भातृष्यानवरुणदि । 
सप्तपुरुषपयाप्तान्द्रेषयुक्ताञ्छच्नवरुणद्धि स्ववज्ीं करोतीत्यथः। 
मन्स्याथमाह- 
अयं वाव शिशुर्योऽयं मध्यमः प्राणस्तस्येदमेवाऽऽ- 
धानमिदं प्रत्याधानं प्राणः स्थूणाऽन्नं दाम ॥ १ ॥ 


मध्यमः डारीरमध्यवर्तीं पञ्चवुत्तियः प्राणः स रशिश्ुः। इतरकरणव- 
क्कियाकतृंत्वादिशून्यत्वाच्छिद्यारेव शिद्युरित्यथः। तस्य शिशोवत्सस्था- 
नीयस्य तस्येदमेव ररीरमाधानम्‌ । आधीयतेऽस्मच्चिव्याधानम्‌ । ग्भ- 
गोटकमिदं मध्यरब्दोपस्थापितं हदयमेवाऽऽ्धानं गर्भगोलम्‌ । इदमेव 
प्रत्याधानं प्रत्यक्षोपस्थापिति शरीरमेव । प्रत्याधानमाहितस्याऽभऽ्धानं 
प्रत्याधानं गे आहितो दत्सः पश्चादभूमावाधीयत इति प्रत्याधानम्‌ । 
प्रसूतिममिः। एवं हदये लब्धात्मक हि प्राणः पश्चात्सवश्रीरव्याप्य- 
भिष्यज्यत इति प्रत्याधानं प्रसूतिभूमिः। प्राणः स्थूणा । स्थूणायां हि 
वत्छो भवति । एवं प्राणज्ञष्दिति जीवे हि मुख्यप्राणी बद्धो भवति 
जीवे शारीरे स्थित एव प्राणस्यावस्थितर्जीवो हि प्राणस्य स्थृणा । 
अन्नं दाम पाक्ञ इत्यथः । अन्नन पारोन बद्धा हि प्राणोाप्मितिष्ठते। 
ˆ अद्ध प्राणस्य पद्रः ` इति श्रुतैः । पादशो हि पाशविज्ञपः॥ १ ॥ 
तमेताः सप्ताक्षितय उपतिष्न्त | 
तमेतं चश्षुप्यारूदं प्राण वक्ष्यमाणाः सप्ताक्षितय उपतिष्ठन्त उप- 
स्थिता भवन्ति\ न विद्यते क्षितिः क्षयो यपां ते तथोक्ताः अक्षितित्वं 
च तेपामापेक्षिकं द्र्टव्यम्‌ । 
तया दमा अक्चन्टाहिन्यो गाज- 
यस्ताभिरन रुदोऽन्यायत्तः । 
तत्तच अक्षंश्चक्षुपि या इमा लोहिन्यो लोहिता राजयो रेखास्ताभि- 
द्रारभूताभिरनं प्राणं रुद्रोऽन्वायत्तः । 
अथ या अक्षन्नापस्ताभिः पर्जन्यः। 
अक्षन्नक्षणि शुण्ठ्यादिकिटुद्रव्यसंयोगनामिव्यज्यमाना या आपस्तामिः 
पजन्यो देवतात्मापतिष्ठते । 


द्वितीयं बाष्यणम्‌ २] वबृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ९३ 


या कनीनिका तयाऽऽदित्यः । 


अक्ष्णो या कनीनिका तारका तेजोमयी दक्छक्तेस्तहूाराऽऽदित्य 
उपतिष्ठते । 


यन्छष्णं तेनाभिर्यच्छरङ्कं तेनेन्द्‌ः । 
स्प्टोऽथः । 
अधग्यनं वर्तन्या पृथिव्यन्वायत्ता । 
अधरया वतन्याऽधरेण पक्ष्मणेव्यर्थः । 


यारु्तग्या | 
उत्तरेण परक्ष्मणव्यथः । सप्ताक्षिल्युपस्थयकक्षु्निषटप्राणन्ञानस्य 
फटमाह- 
नास्यामें क्षीयते य एवं वेद ॥२॥ 
स्पष्टोऽथः । 


तदेष श्टोको भवति । अरवांग्विटश्चमस उष्ववुध- 
स्तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपम्‌ । तस्याऽऽसत 
कपयः सप्त तीरे वागष्टमी बरह्मणा संविदानति। 
अमुं मन्त्रं श्रुतिरेव व्याचषे- 
अ्वागिटश्चमस ऊध्ववुध्न इतीदं 
तच्छिर एष द्यर्वाभ्विटश्चमस ऊध्व॑वुध्रः । 
अवाग्विलश्चमस इति मन्न्रखण्डनोच्यमातमिदं तदेव शिरः सि. 
द्धमेव शिरः कण्ठादुपरिभाग इति यावत्‌ । किं तदित्याशङयाऽऽह- 
एष द्यवागिटश्चमस ऊष्वबुध्चः । चम्यतेऽननेति चमसो मक्षणसाधन- 
मित्यथः । एष मुखदूपश्चमसः । आस्यस्य बिटरूपत्वादर्वाग्िटवत्वं 
शिरस ऊध्वस्थुलमूलमागरूपवुध्रषकारत्वादरध्वबुधत्वम्‌ । लोक हि प्रसि- 
द्धश्वमस ऊर्ध्वकिटस्तियंग्बुध्चः। अयं तु विदक्षणश्चमस इति भावः। 
तस्मिन्यशो निहितं विश्वरूपमिति 


र 


प्राणा वे यशो विशरूपं प्राणानेतदाह । 


९४ रङ्गरामानुजविरवितप्रकारिकोपेता- [ २ द्वितीयाध्याये 


तस्मिन्यशो भिहितं विश्वरूपमिव्येतद्राक्यं प्राणानाह । तच हैतुमाह- 
प्राणा वै यशो विश्वरूपम्‌ । प्राणस्य प्राणापानादिबहुरूपतया यक्षो- 
वतसुमरत्वाद्यशस्त्वेन रूपणम्‌ 1 वृत्तिमेदासराणा इति बहुवचनम्‌ । 
तस्याऽऽसत कषयः सप्त तीर इति 
प्राणा वा कषयः प्राणानेतदाह । 
साक्षिभ्रोचनासिकास्योपधिसबन्धिनः सत्त शीषंण्याः प्राणास्तस्य 
समीपे वत॑न्त इत्यर्थः । 
वागष्टमी बरह्मणा संविदानेति वाग्घ्यष्टमी बरह्मणा संवित्ते ॥३॥ 
बरह्मणा पेदेन संविदाना संवादं कुवती संवित्ते । समिव्येकीकारे 
वित्तश्षब्दो ज्ञापनपरः । बद्यणेकप्रत्ययंकबुद्धिः । ब्रह्मणा पेदेनेककण्ठा 
वेदवादिनीति यावत्‌ ॥२॥ 


सप्त कपयः क इत्यव कर्ण प्रद्श॑यन्चुवाद- 
दमविव गातमभरद्राजां । 
कगविव गौतममरट्रानी । 
अयमेव गोतमोऽयं परररानः। 
तयोमंध्य एको गीतम एको मरद्राजः। 
चश्चुषी उपदिशिन्रुवाच- 
इमावेव विंशवामि्रनमदय्री अय- 
मेव विश्वामिजोऽयमेव जमदग्निः 
चक्ुषोमध्य एकं विभ्वामिच्ः । अपरं जमदि; । 
नािके उपदिशन्चुवाच- 
इमावेव वृ्षिष्ठकाश्यपावयमेव वसिष्ठोऽयं काश्यपः। 
पूववदृथः । 


द्वितीयं ब्यणम्‌ २ ] वृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ९५ 


वागेवानिर्वाचा द्यन्नमयने । 
वागिद्दियापिष्ठानमूतेनाऽऽस्येनान्नमद्यत इति वागिन्धियमेवाभिः । 
अत्ति वे नामेतयदर्तिरिति । 
अत्तृत्वादर्तिरिव्यतन्नाम सद्चिरिति परोश्चेणोच्यते । 
वागद्धित्वज्ञानस्य फलटमाह- 


सवस्यात्ता भवति सवमस्यानं मवति य णवं वेद ॥४॥ 


डति उरहदारण्यकोपनिषदि द्वितीयाध्यायस्य 
दितीयं बाह्मणम्‌ ॥ २॥ 


अचर सवंस्याना भवतीत्यस्य सिद्धतवास्सिद्धस्य कीतनमनुकूल- 
सोग्यत्वकीतनमिति दष्टव्यम्‌ ॥ ४ ॥ 
इति ब्रहदारण्यकोपनिपत्पकाशिकायां द्वितीयाध्यायस्य 
द्विर्तय बाह्यणम्‌ ५२॥ 


द्रे वाव ह्मणो रूप मूतं चामूर्तं च मर्य 
चामृतं च स्थित च स यच व्यञ्च ॥१॥ 
बरह्मणो द्वे शरीरे \ वावक्चब्दः प्रसिद्धौ । मूतं कठिनममूतंसकरठिनम्‌ । 
मर्त्य॑ मरणधर्मकं विनश्वरमित्यथः । अमृतं तदितरत्‌ । स्थितमव्याप- 
कम्‌ । सत्पत्यक्चोपलभ्यम्‌ 1 यद्यापकम्‌ \ एति गच्छति सवानिति यद्या- 
पफमिव्यर्थः । त्यत्तदितरदिन्यथः ॥ १ ॥ 
मृतामूतं दशयति- 
तदेतन्मतं यदन्याद्योश्रान्तरि- 
्षाचेतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतस्सत्‌ । 
घाय्वन्तरिक्षव्यतिरिक्तं प्रथिव्यप्ेजोटक्चषणं कठिनव्व विनश्वरत्वाध्याप- 
कस्वप्रत्यक्षोपलटम्यत्वरूपधमयुक्ततया मूतमत्यंस्थितसच्छब्दवास्यमित्य्थः, 


९६ रङ्खरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ २ द्ितीयाध्याये- 


तस्येतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यतस्य 
सत एष रसो य एष्‌ तपति सतो ह्येष रसः ॥२॥ 

य यष तपति मण्डलखूपेणेत्यर्थः । आदित्यमण्डलं सच्छब्दितस्य 
तेजोवन्नस्य रसः । तेजोवन्नवन्मण्डलस्य प्रत्यक्षापलम्यमानत्वादादि- 
त्यमण्डटे मूर्तत्वादिचतुष्टययुक्ते तेजोवन्नरसत्वबुद्धिः कर्तव्येत्यर्थः ॥२॥ 

अथामूर्तं ॒वायुश्वान्तरिक्षं चेतदमृतमेतयदे- 
त्यं तस्येतस्यामूरतस्येतस्यामृतस्येतस्य यत 
एतस्य त्यस्येष रसो य एष एतस्मिन्मण्डले 
पुरुषस्त्यस्य द्येष रस इत्यधिदेवतम्‌ ॥३॥ 

1 अमृतत्व गरृतत्व यत्व[सयत््व ]लक्षणधर्म चतुष्टय श्रयवाय्वन्तरिक्षरसत्व- 
इुद्धिरादित्यमण्डलस्थपुस्पे कतव्येत्य्थः ॥ ३ ॥ , „ .. 

पएवमापद्वतमुपासनप्रकार उक्ः । इतः परपध्यात्म मृतामूतरसा- 
पासनविन्ताप्रकारो वणण्यते- 

अथाध्यात्मम्‌ । 
आत्मनि देह इत्यथः । 
इदमेव मतं यदन्यस्राणाच यश्चायमन्तरात्मन्नाकाशः । 

तस्माचेति शोषः । 
एतन्मत्थमेतस्स्थितमेतत्सत्तस्यतस्य मूर्तस्यै 
तस्य मृतस्येतस्य स्थितस्येतस्य सत एष 
रसो यचक्षुः सतो देष रसः ॥४॥ 
अथामूर्तं प्रणश्च यश्रायमन्तराममन्नाकाश 
एतदमृतमेतयदेतस्यं तस्थेतस्यामूर्तस्येतस्या- 
मृतस्येतस्य यत एतस्य त्यस्येष रसो योऽयं 
दक्षिणे ऽक्षन्पुरुषस्त्यस्य देष रसः ॥ ५ ॥ 


प्राणहादुकाश्ाव्यतिरिक्तं शरीरान्तव(तिमतत्वादिधमचतुष्टयाधारमूतं 
यत्तस्य चक्षुरेव रसः । अमूृतंसादिचतुष्टयाश्रयप्राणहादाकाश्ञयोवक्षि- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ 1 बृहद्‌ारण्यकोपनिषत्‌ । ९७ 


णाकषिस्थः पुरुषः परमातमा रस इत्यर्थः । नन्वहिष्भुण्डलापिक्रणमाष्ये 
मूतामर्तस्याचित्पपश्चस्य बह्यणा रूपत्वं द्र वाव बह्यणो रूपे" इत्यादि 
नोपदिर्यत इत्युक्तम्‌ । तद्या चक्षणेरव्यासर्यैश्चिद्चिदात्मकप्रपञ्चकथनेना - 
चित्पञ्चोऽपि कथितः स्यादित्यर्थः । नन्वयागव्यवच्छेदः । संगत्युपयो - 
गिव्वेनाचिसरपञ्चोपादानं करृतामिति माप्यस्थमविसखपश्चपदं विदपश्च- 
स्याप्युपलश्चक मिति व्याख्यातम्‌। नचा स्मिञश्रुतिसंदभे चित्पश्चसमपंकं 
किमपि पदं श्यत इति चेन्न वाय्वन्तरिक्षादिश्चब्दानामचित्ससष्टवित्पर- 
तोपपत्या चित्पश्चस्याप्युपादानसंभवेन चतनाचतनप्रपश्चस्य द्रे एव 
बह्मणो रूपे हव्यानि व्रह्मक्षरीरत प्रतिपादनादिति ध्येयम्‌ ॥ ५ ॥ 


तस्य हतस्य रूपं यथा माहारजनं वासः ॥ ५॥ 
महारजनं हरिद्रा तद्रशितं वासः । 
यथा पाण्ड्वाविकम्‌ । 


कम्बटः) 
यथन्दगोपः । 
शक्रगापक्रमिः। 
यथाऽग्न्यचिः । 
अआअयज्वाटा । 
यथा पुण्डरीकम्‌ । 
अभ्भाजामत्यथः। 


यथा सटरदियत्तम्‌ । 
दयतेर्निष्ठा विद्यातनमिति यावत्‌ । सक्रत्सकरसवत्तविद्यदिवेत्यथः । 
एवं रूपमस्य मवतीति पूर्वेणान्वयः 
सरद्वियुत्तेव हास्य श्रीभेवति । 
विद्यत्तेव विद्युदिवास्य श्रीः प्रकाशमाना भवति। 
य एवं वेद्‌ । 
द्रे वाव ब्रह्मणो रूप मूतामूतात्मकरूपवत्े बह्मणः कथिते तत्पयुक्ते- 


यत्तालक्षणपरिच्छेदरूपप्रकारवचं प्राप्त प्रतिषेद्धमुपक्रमते- 
१3३ 


९८ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- ( रद्वितीयाध्याये- 
अथात आदशो नति नेति । 
आदेश उपदृश इत्यथः । अथातःशब्दौ वाक्यान्तरोपन्यासार्थौ इतिः 


राब्द इयत्तालक्षणप्रकारवचनः । नेवं नैव मित्य्थः । मूतामूतस्मिकद्रय - 
वत्वप्रयुक्तयत्ताटक्षणप्रकारयुक्ता नत्यथः । 


न द्येतस्मारिति नस्यन्यत्पगमस्ति । 


इति नेति यद्रह्य प्रतिपादितं तस्मादेतस्माद्रस्तु परंन ह्यास्ते ब्रह्मणोाऽ- 
न्यत्स्वरूपता गुणतश्च परं नास्तीत्यर्थः । नत्वन्यमाव्रस्य नपधः । तथा 
हि सत्यन्यत्परमिति वयध्यांपत्तेः । | 

तदुपपादयति-- 

अथ नामधय सत्यस्य सत्यं प्राणा 
व सव्यं तपामप सत्यमिति ॥६॥ 
दाति वहदारण्यकापनिषदि दितीयाध्याय 
तृतीयं बाह्णम्‌ ॥ ३ ॥ 

प्राणकव्दनिर्दिषटम्यश्चतनेभ्याऽपि कदाचदपि ज्ञानादसकोचाभावा- 
त्परमात्मा सव्यं निर्विकारमित्यथः। ननु द्र वाव बह्मणा खूप इति प्रवम्‌: 
पिष्टस्य मूतामृतास्मकरूपस्य (तस्य हतस्य पुरुषस्य रूपं यथा माहारजनं 
वासः इति संदभणापदिष्टस्य वा रूपस्य, (अथात आद्रक्ञा नति नति 
इत्यनेन निषेधः कि न स्यादिति चत्तथा सति रूपिणाऽपि बरह्मणः प्रति- 
पधः प्राप्राति 1 ननु तथा सति मानान्तरप्राप्त्रह्मस्वरूपप्रतिपादकश्ा- 
खाप्रामाण्यप्रमद्ात्तद्िपधा नोपपय्यत इति चद्ध। द्र वाव ब्रह्मणो रूपः 
इति वह्यणा सनान्तरप्राप्तमूनायतालमक्रद्पद्रयवच्छप्रतिपादकल्चासखस्या- 
प्यप्रामाण्वपरश्ङ्कखाम्यात्‌ । न चोापासना्थं तदुपदेश्नस्ारूल्यमति वाच्य- 
म्र । वह्यस्वरूपऽ्पि तथात्वप्रखटूनत ) अतो नेति नेतीस्यनेनयत्तव निपि- 
ध्यते । इदं वास्यमुभयलिद्पाद प्रकरततावत्यम्‌ । [ त० स्‌० ३।२। 
२२ ] इति स्रवे चिन्तितम्‌ । तच्र हि बह्मणो मनुप्यादवदिहान्तरास्थित्या 
तत्मयुक्तसुखदुःखभाकूत्वमपि प्रसजत्‌ । न च परमाल्ना दृहान्तरावास्थ. 
तिप्रयुक्तभोकत्वमाश्ञङ्क्य परितो दद्यमानगहान्तवं तिल्य दृवदत्तयस्षदत्त- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ | वहद्ारण्यकोपनिपत । ५९ 


योरवि शिटेऽपि तस्स्वाभिनस्तदाभमानिनो देवदुत्तस्येव यज्ञदत्तस्य तत्क 

;खादशनषटहेह। न्तवातित्वे जावपरयोरवे२।€<पि (तयोरन्यः पिप्पलं 
स्वाद्रर्यनश्रन्नन्य अभिचाकरा ते ` [मु०३।५] उति श्रत्यनस्ारेण देहा 
मिमारिजीववन्च परस्य मोकूत्वाभिति संमागप्रापिरिति चेन्न वशेप्यात्‌ । 
[ तण सू० १।२।८ | दति सूते स्थितम । तथा स्म्रातेपाद्‌ऽपि सव- 
स्यापि परमात्मनः उरीरतद्ा शदारं प्रति स्वात्मापि परमात्मनोऽ 
स्तीति मनुप्यादिश्षर।गस्वामिनस्तदृन्तवतिपरसाव्मन। भाक्तैत्वमवजनीोय- 
मिति जीदेश्वरस्वमावविभाग इते पर्वप्श्च प्रापय्य क्ञरीरस्वामित्वेऽपि 
तदन्त्वतिव्वऽपि नित्यावभ्नतापहतपाप्मत्वादिगुणकस्य परमात्मनो न 
भोक्तत्वप्रप््धः । यथा लोक राजज्ञासगानुवरपिनां तदतिवर्तिनां च राजा 
नुग्रहनिग्रहक्रतसुखदुःखयोग८५ न राजति तत्पस्छिरेवं न परमात्मनि 
शासके भा क्तत्वप्रसक्तिरिति भोकत्रापत्तरविमागश्चत्स्या्टोकवत्‌ । [ब० 
सू०२।१; १३1] इत्यधिकरणे ह्थितमर्‌ । तथाऽपि शासकस्यापि 
राज्ञः स्वेच्छयाऽपि एयश्ाणितादिकरदथित कारागृहे वसतो दुःखसव- 
नधापारिहारवत्परमात्मनाऽपि स्वच्छया हयमनुप्यादिदारारेषु वसतो 
दुःखसबन्धोऽपरिहार्यः । व्ाह्मणादिज्ञररस्वामेखाच दाह्मणादिज्ञ- 
व्डवाच्यत्वावदयंमावन व्राह्यणो यजतत्यादिविंधिकिंकरत्वावरयभावेन 
कर्मवरयत्वादेरप्यवरयं भावादिति पर्वपक्च प्राप्ते “न स्थानतोऽपि पर- 
स्योभयलिङ्घुः सवच हि! [ त०स०।३।२।११ | मनुप्यादिदिहस्था- 
नप्रयुक्तं भोक्तव्वं परस्य न सभवति ! अपहतपाप्मा विजरो बिप्रृत्यु- 
विश्ाको विनजिषत्सोऽपिपासः सव्यकामः सत्यसकल्पः ' [ छा ० ८।१।५] 
इति श्त्या स्वय हि विदयमानं परं व्रह्म हयप्रत्यनीककल्याणैकतानत्व- 
रूपोभयलिङ्कयुक्तमेव भवति । अतो न मक्तृव्वप्रसङ्कः । (न भेदादिति 
चेन्न प्रत्यकमतद्रचनात्‌ ` । [ बण स्० ३1 २।१२ | यथा जीवस्याप- 
हतपाप्पत्वादिगुणाष्टकयुक्तस्यापि मनुष्यः दिदेहयोगशूपावस्थामदाद्धो- 
क्रत्वमेवं परमात्मनोऽपि सिन स्यादित यच्च । अन्तयामिवाह्यणे स 
त आत्माऽन्तर्यप्यमतः' इत्यन्तयामिणः परस्य बद्मण आविंभुतगुणाष्ट- 
कत्वलक्षणं प्रथक्त्व श्रूयतेऽतो न जीवसाथ्यप्र । अपि चैवमेके । ब०- 
सू०।३।२। १२] अपि चेङ्गे शाखिनः (तयोरन्यः पिप्पले स्वाद्रच्य- 
नश्च्नन्यो अभिचाकशीति" [ पु०३।५ ] [दति] जीवपरयोभोक्तव्वामोः 
कत्वलक्षणं वैपम्यमधीयते । 'अरूपयदैव हिं तसधानत्वात्‌' । [ ब०सू० 


१०९ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [२ द्वितीयाध्याये 


३ । २।१४ ]सवशरीयपि बह्याश्रीरितुल्यमेष । आकाङ्ो ह वै नामरू- 
पयोनिवाहेता ते यदन्तरा ` [ छा० ८ । १४। १ ] इति नामरूपका- 
यास्पृषटत्वे सति नामरूपनिवांह( वोह )त्वस्य प्रतिपादनेन मनुष्या- 
दिनामरूपसंचन्धक्रतकायस्य ततराप्रसक्तः। अतः सवं विद्यमानमपि 
बह्मोभयटिङ्खमेव । ननु बरह्मणः कल्याणगणा न सन्ति। अथात 
आदृक्षो नेते नेतीति प्रतिषेधादिति चेत्तचाऽऽह--' प्रकाश्वचावे- 
यथ्यात्‌ । [ ब० स्‌०३।२।१५ | यथा ‹ सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्य 
इति श्रुत्यवेयर्थ्याय ज्ञानादिरूपत्वमभ्युपगम्यत एवं सत्यकामसत्यसंक- 
ल्पादिश्व्यवेयथ्याय कल्याणगुण गणो ऽप्यभ्युपगन्तव्यः । ननु सस्यं 
ज्ञानमिति ज्ञानस्वदपत्वप्रतिपादनादेव ज्ञानस्य गुणाश्रयखासंभवाद्था- 
हणा निषिद्धा इति तत्राऽऽ्ट-आह च तन्माम्‌ । [ बण० सू° ३) 
२1 १६ | सत्यं ज्ञानमिति श्रतिव्रह्मणो ज्ञानस्वरूपतामाचं प्रदिपाद्‌- 
यति । न तु स्वं्ञत्वाद्गुणाश्रयतां प्रतिषेधति । तेजारूपदीपस्य 
प्रभारूपतेजोन्तराश्रयत्ववज्ज्ञानरखूपस्यापि ब्ह्मणः सार्व॑स्याश्रयतमुप- 
पद्यते । ' दृर्षयत्ि चाथो अपिस्मर्यते [ब०्स्‌० ३।२।१५७| 
दरयति वेदान्तगणः । निष्कल निष्कियं शान्तं निरवद्य निरञ्ननम्‌ । 
[ श्वे० ६) १९]! ˆ पराऽस्य शक्तेर्विविधेव श्रूयते स्वाभाविकी 
ज्ञानबलक्रिया च ` [श्वे०६ । < | इति । बह्मण उभयलिङ्कत्वं 
स्मयते च । यों मामजमनादिं च वेत्ति लोकमटेश्वरमित्यादिभिः। 
‹ अत पएवोपमा सूयकादिवित्‌ ` [ ब० स्‌०२।२।१८ | यत एव 
तत्तत्स्थानास्थितस्यापि तहोषास्प्रष्टत्वम्‌ । अत एव- 

आकाङ्ामेके हि यथा घटादिषु परथग्भवेत्‌ | 

तथाऽप््मेकोऽप्यनेकस्थो जलाधारेष्विवांश्युमान्‌ ॥ 

एक एव हि भृतात्मा भृते भूते व्यवस्थितः, 

एकधा दशधा चेव दृशयते जलचन्द्रवत्‌ ॥ 

इति जलगतसूुयप्रतिविम्बादिवदिति हष्टान्तो युज्यते । अम्बु 

वदग्रहणान्त न तथात्वम्‌ ` 1 [ ब० सू०३।२। १९ ] तुक्ब्दश्चोयं 
यातयति । अम्बुवदिति सप्तम्यन्ताद्रतिः । परमात्मनो न तथात्वं 
स॒यप्रतिषिम्बादिसाम्यं न संभवतीत्यर्थः । कुतः । अम्बुवद्यरह- 
णात्‌ । अम्बुनि यथा प्रतिषिम्बे गृह्यते न तथा परमात्मा गृह्यते । 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ | बृह दारण्यकोपनिपत्‌ । १०१ 


तत्र हि अजलस्थमेव जटस्थमिव गह्यते । अतस्तद्रतदापासस्पशा 
युज्यते । प्रक्रते च विकारन्तरवर्तिनि वरह्यण चद्‌चद्रतद्ापास्स्पशा 
न यज्यते वक्तम्‌ । धद्धिह्वासभाक्त्वमन्तभावादुभयसामञ्जस्यादवम्‌ । 
दृशोनाच' [व० सू० ३।२।२०।२१] विकारान्तमावप्रयुक्त विकारगतवर 
द्धिहासादिभाक्वटक्षणो यो दोपः स ना<ऽपताति । तद्रततया प्रतय" 
मानस्यापि तद्रतदोापास्पृष्टत्वां्ञ आकाक्षसूयरूपदरशटान्तद्रयसामखस्य- 
संभवात्‌ । सिंह इव माणवक्र इत्यादौ विवाक्षितक्रोर्याश्च एव दष्टान्त- 
त्वदरशनाच्च न सर्वथा साम्यं दृष्टान्तदाटन्तिकयोरपेक्षितमिति भावः । 
ननु द्धे वाव बह्यणो रूपे इति प्रकृतस्य मूतामूतालकप्रपश्चस्य ` यथा 
माहारजनं बासः' इत्यादिनोपक्षित्तस्याऽऽकारावशेपस्याथात आदंशा 
नेति नेतीति प्रतिपेधान्चिर्विश्ेषमव बह्म । अतो नोभयटलिङ्कत्वमिति 
तच्नाऽग्ह ~ ध्रकृतेतावच्वं हि प्रतिपधति तती ववीति च भूयः [ब०स्‌० 
२।२।२२] प्रक्रतेद्रं वाच बह्यणो रूपे इत्याद्ना प्रातपादते सूपृ्रह्मणा 
यदेता परच्छिन्नवलक्षणो यः प्रकरारस्तामतिशब्दंन पराम्रृरय 
नेतीति निषेधति नत स्वरूपेण बह्यसंवन्धिूपं निषेधति । न हि 
श्रतिः स्वयमेव मानान्तराप्राप्तं मतामतात्मकमप्रपञ्चरूपवतत्वं वह्यमणः प्रात- 
पाद्य स्वयमेव निषेधतीति युज्यते वक्तम्‌ । प्रक्षालनाद्ध पदस्य दूराद्‌ 
स्पशनं वरम्‌ ` [म० भा० २।२।४९.| इति न्यायात्‌ । अत एव बनपधा- 
नन्तरमपि बह्मणों भयो गणन्ञानं ववीति । न द्येतस्मादृति नत्यन्य- 
त्परमस्तीति स्वरूपता गणतश्च सवाक्क्रृ्टव्वं प्रतिपाद्यते । -अथ नामधय 
सव्यस्य सत्यम्‌ ` इति नामधेयरूपगणवत्ता च प्रातपाद्यत । अता 
नेति नेतीति प्रकरतैतावच्वमाच्रस्य निपधः। तदव्यक्तमाह षह [त० स॒० 
३।२।२२] । तद्वह्य मानान्तरागम्यमिति श्रतिराह-न चक्षुषा गृह्यत 
नापि वाचा ` [युण्ड० ३।१८ | इति । ततश्च मानान्तरागम्यश्रूत्वकम्म्‌- 
पिगम्यस्य वह्मस्वरूपस्य प्र्तापर्तास्कप्रपश्चश्ारीरकत्वस्य वा न्षिधो 
यक्त: । ° अपि संराधने प्रत्यक्षा्मानामभ्याम्‌ । [ ० सू० ३।२।२४ |। 
संराधनं सम्यकरप्रीणनं मक्तिरूपापन्ननिदिध्यासनं तःस्मन्सत्वव साक्षा 
त्कारो नान्यथेति (ततस्त ते पयते निष्कलं ध्यायमानः' [मु०३।१।८.|। 
नाहं चदैनं तपसा न दानेन न चज्यया । 
भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमव।वधाऽजुन ॥ 
[ भ० ग०११।५३५४ | 


१०२ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- (२ द्वितीयाध्याये 


इति श्रतिस्मरतिभ्यामवगम्यते। प्रकाङादिवचावेशप्यं प्रकाराश्र कम 
ण्यभ्यासात्‌ ` [त ०स्‌०२।२।२५] निदिप्यासनजन्यसाक्षाक्कारदृक्षायां च 
बह्यस्वरूपभतज्ञानानन्दादितल्यतयाप्ट्‌ मनुरभवं सयश्चति वह्मशरीर- 
भूतमनुसूयादिप्रपश्चस्यापि तत्वविद्धिवामदेवादिभिः साक्षाक्कियमाण. 
त्वाद्गह्यस्वरूपवत्तच्छरौरभूतम्रतामरतात्मकप्रपश्चस्याप्यतवाधितत्वं सिद्धम्‌। 
वह्यस्वरूपप्रकाङञश्च कदा मवतीत्याशद्ायामाट-- प्रकाशश्च कर्मण्य. 
भ्यासादिति । संराघनात्मके ध्यानखूपे कमणि अम्यासाल्पक्राक्ो भवति 
“ध्याननिमथनाभ्यासाहवं पश्योन्नगूटवत्‌ ` [भ्व० १।१४] इति श्रुतेरिति 
भावः । “अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्कम्‌ ` [ब० सू० ३।२।६] अत उक्तैः 
हत॒भिरनन्तेन कल्याणगुणेन विशिष्टं बह्म । तथा हि सत्यवोभयलिङ्ख 
बह्म पपन्नं भवतति तत्र स्थितम्‌ । न द्यतस्मादिति वाक्यं तचैव 
पादे ' तथाऽन्यपरतिषेघात्‌ ` [ब० सु० ६।२।३६ | इति सते चिन्तितम्‌ । 
तत्र हि उक्तात्परवह्मणोऽपि परं किचिद्स्तिषय अष्मा स सेतुर्विधृतिः 
[ छा० ८।४।१] इति सनुत्वश्रवणात्‌ । सैतुर्हिं कूलान्तरपा- 
पक एवमस्यापि परस्य ह्मणः प्राप्यान्तरप्रापक्रत्वमभ्युपगन्तव्यम्‌ । 
किं च ' चतुप्पाद्रह्य' [ छा०३। १८ । २] पोडशषकलमित्येतस्य 
परिच्छिन्नतवावगमाद्परिच्छिन्नं मुख्यं वह्यतो जगत्कारणादन्यदिति 
निश्चीयते । तथा ˆ अग्रुतस्येप सेतुः ' [मु०२।२।५] इति प्राप्ये- 
णामृतेन संबन्धो व्यपहिस्यत । ‹ तथा परात्परं परुपमपति रिव्यम्‌ 
[ मु०३।२।८ | इति परग्माद्रह्यणः प्राप्यस्य भेद्‌। व्यपदिह्यतेऽतः 
परवबह्मणां ऽपिं अन्यस्राप्वान्तरमस्त ते ' परमतः सेत॒न्मानसंबन्धमद्‌- 
व्यपदृश्ेभ्यः' { व° स०३।२।३१ ] उति पर्वपक्षे प्राप्त उत्तरं पठति 
ˆ साम्याद्‌ ' [व° स्र०३।२)। ३२] तुशब्दः पक्ष व्यावत॑यति। 
असंक्रकरारत्वलक्षणन्यास तु सामान्यात्पतुरति चद्योय्यत । “एप सेतु- 
विधरण एषां लोकानामसंभेदाय [ वर०४।४।२२ ] इति श्रतेः । 
प्रसिद्धा दे सेतुः पाष्वद्रुपवातिनलासक्ररकारीति भावः) ‹ बुद्ध्यर्थः 
पादवत्‌ ` [वम०स्‌० ६।८। ३३] । चतुप्पाद्रह्यत्युन्मानव्यपदक्ञो 
यदध्यथ उपासनाथः । व्रह्यप्रतीकभूृते मनसि वाक्पादः प्राण इति व्यप- 
देशों यथोपासनाभरतद्रत। न हि मनो वागादिपाद्वच्वं वास्तवं 
भवति । ` स्थानविशेपास्रकाशगदिवत ` [ ० सू०३।२। ३४] 
यथा<ऽल(काका्ादंवातायनपटाएिस्थानभदृात्परच्छिद्तयाभ्नसधान- 


तृतीयं ्राद्यणम्‌ ३ | यह दारण्यकोपनिपत्‌ । १०३ 


मेवमनुन्मितस्यापि वह्मण उन्मितव्वमुपपद्यत इति भावः। ‹ उपपत्तेश्च 
[ ब० सू०३।२। ३५ |] “ यमेवेष वृणुते तेन ठभ्यः [ यु०३।२) 
३] इति स्वप्रापतेः स्वयमेव साधनतया जोघुप्यमाणं वद्यणि, ' अगरु. 
तस्येष सेतुः ' इति श्रुतस्य प्राप्यप्रापकभानसंबन्धस्योपपत्तेरित्यर्थः । 
ˆ तथारन्यप्रतिपेधात्‌ ` [ ० सु०२।२।३६ ] यदुक्तं परात्परमिति 
मेदो व्यपदिश्थत इति तवच न दयेतस्मादिति नेत्वन्यत्परमस्ति[ व° 
२।३।६ 1 हतीति नेतिशब्डानार्ईद्टादुतस्साद्रृह्यणोऽन्यत्परं नास्तीति 
जगचत्करारणभरतात्परस्माद्रह्यणो ऽन्यस्य प्रतिपधात्‌ ' परात्परं पुरुषम्‌ ` 
इतिश्रुतिस्तु ` अक्षरात्परतः परः ' इृत्यक्षरापेश्चषया परस्मात्समश्िजीवा- 
त्परमदरहयत्वादिगुणक प्रकतं मूतयोन्यक्षरपुरुपमेव प्र तिपाद्यतीत्यथः । 
ˆ अनेन स्वेगतव्वमायामद्रन्द्रादिभ्यः ` [ ऋ० स्० ३।२।३४७]। 
अनेन ब्रह्मणा सवस्यापि जगतो व्याप्तव्वं तनदु पर्ण पुरूपण स्वम्‌ । 
[ भ्वे० ३ । ° ] अन्तचरहिश्च तत्सवं व्याप्य नारायणः स्थितः। 
‹ नित्यं विभ सवगतं सुसूषक्ष्ममित्यादिभिरायामवाचिशब्दादियुक्तैः 
प्रमाणैरेव गम्यते । अत इदमेव परं बह्म सवस्मात्परमिति स्थितम्‌ । 
धकरतमनुसरामः ॥ £ ॥ 
इति बहद्ारण्धकोपनिपल्यकाशिकायां द्वितीयाध्यायस्य 
तृतीयं बाह्यणमर्‌ ॥३॥ 

अभरत प्राप्त्युपायत्वसर्वजगत्कारणत्वसर्वात्मत्वादिकल्याणगणप्रति- 

पिपाद्यिपया बाद्यणमिदमारभ्यत- 
सन्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः । 

याज्ञवल्क्यस्य द्रे मायं स्तो मेवेयी कात्यायनी चेति। मित्राय 

अपत्यं मर्या तां मेचेयीत्यामनच्छयाऽऽह- 
उयास्यन्वा अरेऽहमस्मात्स्थानादस्मि इन्त 
तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणीति ॥ १॥ 

अरे मेचपि अहमस्मास्स्थानाद्रा्हस्थ्यलक्षणादाभ्रमडद्यास्यन्नस्मि 
ऊर्वं गन्तुमिच्छन्नास्म । हन्त तवानया कात्यायन्या सहान्तं युवयोः 
कठहक्षान्तये द्रभ्यविभागनिणयं करवाणीति ॥ १ ॥ 


१०४ रङ्करामानुजविराचितप्रकाशिकोपेता- [२ द्वितीयाध्याये- 


[+ 


सा होवाच मतेयी। यनु मदय भगोः सर्वा 
पृथवे वित्तेन पणां स्यात्कथं तेनामृता स्यामिति । 
हे भगोः । संबद्ध विमापा भवद्धगवदघवतामोञच्चावस्येत्योत्तस्य 
रुत्वं विसर्गश्च । सवा पृथेवी वित्तेन पणां यद्यदि ये मम स्वाद्रश्ंवदा 
स्यादिव्यथः । तदु तेन वित्तेन कथं कथचिदमृता स्यां नु ससारान्मुक्ता 
स्यां नु किमित्यथंः । 
नेति स होवाच याज्ञवल्क्यो यथवोपकरण- 
वतां जावितं तथव ते जीवित स्यादमृत- 
तस्य त॒ नाऽऽशाऽस्ति वित्तेनेति ॥ २॥ 
उपकरणवतां भोगसाधनवतां जीवितं सखजीवनं यथा सिध्यति 
तथेव ते भोगोपकरण वित्तवत्याः सुखेन जीवनं परं लभ्यते मोक्षस्य 
वित्तेन साधनेन प्राप्यता (प्राप्त्या)क्ञा नास्तीव्यथंः॥ २॥ 
सा होवाच मत्रेयी येनाहं नामृता स्यां किमहं तेन 
कुर्या यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्रूहीति ॥ ३॥ 
ममाम्रतत्वप्राप्त्यनुपायमूतेन ववत्तेनाहुं किं करिष्यामि मगवान्यद्‌- 
म्रतत्वप्राप््युपायं वेद्‌ तद्व मे वृर्हीति ॥३॥ 
स हावाच याज्ञवल्क्यः प्रिया वतारे नः सती 
प्रियं भाषस एद्यास्स्व व्याख्यास्यामि ते 
व्याचक्षाणस्य तु मे निदिष्यासस्वति॥ ४ ॥ 
तेत्यनुकम्पायाम्‌ । अरे मेचेयि ववं सती साध्वी च सती प्रियाभनु- 
कला च सती प्रियं मनोनुकूलं वाक्य भाषसे । एहि आगच्छाऽऽस्स्वो- 
पविशामृतत्वोपायं वक्ष्यामि । व्याख्यानं कुर्वता मम वाक्यान्यर्थतो 
निश्चयेन प्यातुमिच्छ। यद्रा व्याचक्षाणस्यतुमे मुखं निदिध्यासस्व । 
निध्यानमवलोकनमवलोकयेति यावत्‌ । उतिश्ब्दो वाक्यावस्ाने । 
वीतु मे भगवानिति ॥ ४॥ 


=-= । अ 3" ~ === ~~ न = ४ ~ ~ - ~---- ----* ~ -------- ~~~ ^~ 


१ त्रवत्‌ म मेगव्रानिति ! अत्रत्यमादितपृस्तकस्थं पाठान्तरम्‌ । 


खतुरध ब्रह्मणम्‌ ४ | बृह दारण्यको पनिषत्‌ । १०५ 


४ ५ क (म 
स होवाच नवा अरे पर्यु कामाय पतिः भियो 
भवत्यात्मनस्तु कामाय प्रतिः परियो भवति । 
अवामतत्वाधिन्य मेतरेय्या अमृतत्व साधनतशनविषपयतयाऽऽत्मैव द्रष्टव्य 
इत्युपदिरश्यमान आत्मा परमात्भत्यवहयमभ्युपेयः । ' तमेवं विद्रानमुत 
इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते" इति तस्यैव मोक्षसाधनत्वाव- 
गमात्‌ । "वद्य तं परादात्‌ ' इत्यादिना तस्य सार्बात्म्यकथनात्‌ । ' आत्मनां 
वा अरे दर्शनेन ` इत्यादिना तज्ज्ञानेन सार्वज्यावेदनेन सर्वा. 
पादानत्वप्रतिपादनाच्राणि(षस्म)न्प्रकरणे द्रष्टठ्यतयोऽपदिर्यमान आत्मा 
परमात्मेति सिद्धम्‌ । तदुपपाद्कस्यास्य संदुमंस्य यथा परमालपरत्वं 
तथाभथो वणंनीय इति सिद्धम। अतोऽस्य वाक्यस्यायमर्थः-न वा इत्यत्र 
वेशब्दोऽवधारणे । नेवेत्यथंः । पस्युः कामाय । कामः संकल्पः । कामाय 
सकल्पाय संकल्पं सफर्टाकतंमित्यथः । ! क्रियाथोपपदस्य च कमणि 
स्थानिनः [पा०स्‌०२।२३।१४ | इति चतुर्थीं । पर्युः प्रियत्व- 
महमस्याः परियः स्यामिति पतिसकल्पसाफल्याय न भवति पतिसक- 
ल्पायत्तं न भवतीति यावत्‌ । वेदाध्ययनं सफलीक यज्ञ इत्युक्ते वेदा- 
ध्ययनस्य यज्ञः फलमिति हि सिध्यति । एवं संकल्पसाफल्याय परिय 
त्व मित्युक्तं संकल्पायत्तं प्रियत्वमिति हि सिध्यति । ततश्चाहमस्याः 
प्रियः स्यामिति पतिसंकल्पायरसं न पति प्रेयत्वमापि व्वात्मनः परमात्मनः 
कामाय संकल्पास्पियो मवतीत्यथः । आत्मशब्दस्य परमात्मनि मुख्य- 
परव॒त्तत्वात््‌ । अच्रापि कामायेत्य(त्नापि परवंवच्चतुथीं । एवमुत्तरत्रापि 
वष्टव्यम्‌ । 
द कर [क 
न वा अर जायाय कामाय जाया प्रिया भवत्या 
त्मनस्तु कामाय जाया प्रिया भवति । नवाअरे 
पत्राणां कामाय पुत्राः भरिया भवन्त्यात्मनस्तु 
[ ष क क, क 
क[माय पुत्राः प्रषा भवान्त। नवा अर्‌ वत्तस्प 
कामाय विततं भियं भवत्यात्मनस्तु कामाय वित्त 
क्षि म व्‌ क र 
प्रय नवात । नं कार्‌ बर्ण: कामाय ब्रह्म 
क @ त्य क # [ 
प्रय भवत्यात्मनस्तु कामाय ब्रह्म प्रय भवात । 
बरह्म बाह्मण इत्यथः । 
2 


१०६ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ ९ द्वितीयाण्याये- 


न वा अरे क्षत्रस्य कामाय क्षत्रं परियं भरव- 
त्यात्मनस्तु कामाय क्षत्र प्रियं भवति । 
क्षश्च क्षञ्चियवर्णं इत्यर्थः । 
नवा अरे छोकानां कामाय ठोकाः भरिया 
भवन्त्यात्मनस्तु कामाय टोकाः भिया परवन्ति। 
स्वगाद्या लोका इत्यर्थः, 
नवा अरे दानां कामाय देवाः भरिया 
भवनत्यासनस्त॒ कामाय देवाः परिया पवन्ति । 
न वा अरे भरतानां कामाय भूतानि प्रियाणि 
पवन्त्यात्मनस्त॒ कामाय भृतानि म्रिपाणि 
भवन्ति |नवा अरे सर्वस्य कामाय सर्व भियं 
भवत्यात्मनस्तु कामाय सर्वं भिं भवति, 
स्पटाऽर्थः । 
ततः किमेत्यत्राऽष्ह- 
आसा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो 
मन्तव्या निदिध्यासितष्यः । 
यस्मात्पतिजायादीनां पियत्वं यस्संकल्पायत्तं( तस्मात्‌ )तस्य परमा 
त्मनः प्रसादाय परमातमा द्रष्टव्यः । स हि परमात्मदुश्नेन प्रसन्नः सन्स 
वेषामपि वस्तुनां पतिजायादिवत्ततोऽपिके वा प्रियत्वमापादयितुं 
शक्रोति । “न पश्यो मत्युं परयति न रोगं नोत दुःखताम्‌ । [छा ०५।२६] 
इतिं भ्रवणादिति मावः । अचर स्वाध्यायस्याथपरत्वेनाधीतवेदः पुरुषः 
भ्रयाजनवद्‌ धदङ्नाचाज्णयाय स्वयमव गुरुमुखानयाययुक्ताथग्रहणल- 
धणभ्रचण प्रतत इति श्रवणस्य प्रा्तत्वाच्छरातव्य इत्यनवाद. ! स्वात्म 
न्यवमवाते याक्ताभेः श्रताथप्रातषएापनदटश्षणमननस्य भ्रवणप्रातछाथतया 
प्र ततत्वान्मन्तभ्य इति चानवादः। अनवरतमावनारूपथ्यानमेव निदिध्या- 


सितव्य इति विधीयते । उपायत्वदश्ञाप्रभति भगवद्धपानस्यानुक्‌टत्व- 
सूचनाय निदिध्यासितव्य इति सन्नन्तपदैन निर्देशः । अत्र स्मृतिलम्भे 


धय ब्राह्मणम्‌ ४ | बृहद्रण्यकोपनिपत्‌ । ` १०७ 


सवंन्थीर्नां विमोक्ष इति च ध्यानस्थेव मोक्षाव्यवहितहेतुत्वश्रवणात्‌ । 
क्षीयन्ते चास्य कमांणि तस्मिन्दर्टे परावरे" [मु०२।२।८] इति 
हुशनस्यापि मोक्षाव्यवहितकारणत्वभ्रवणादुभयोरप्येका्थकत्वस्य वक्त- 
ध्यत्वाचाक्चुषज्ञानवाचितया ह रिधातोश्चाष्ुपज्ञानस्य च नन चष्ुषा 
गृह्यते ' इत्य चाक्ुषतया प्रतिपन्ने बह्मण्यसं मवादक्षंनकब्देनोपचारादर्श- 
नसमानाकारमतिविरहादं ज्ञानममिघीयते । ततश्च वुषटव्यो निदिष्यासि- 
तव्य हइत्याभ्वां दकशेनसमानाकारं ध्यानं विधीयते । आर्पेवं वणीत एकं 
घृणीति द्रौ वृणीते चीन्वुर्णति न चतुरो वणीतेन पञ्चातिवृणीत इत्यत्रा- 
ऽऽपय वृणीते चीन्वृणीत इत्याभ्यां चिव्वविशिष्टाधयवरणवि धानवादिति 
व्टव्यम्‌ । 
तस्य किं फलमित्यच्ाऽऽ्ह-- 
मेतेय्यात्मनो वा अरे दशनेन भवणेन मत्या 
विज्ञानेनेद* सर्वं विदितं भवति ॥ ५ ॥ 
अव विन्नानेनेति विज्ञानशब्डो निदिध्यासनपरः। (आत्मा वा अर 
व्र्टव्यः भ्रोतव्यो मन्तव्यो, निदिध्यासितव्यः" इति स्थानप्रमाणात्‌ । 
तस्मिन्परमातमनि दशषंनसमानाकारध्यानविपयीकरते सति तससादा- 
स्सर्वं विदित मवति । अन॒कूटत्वेन विदितं मवति सर्वं प्रियं मवर्तीौति 
यावत्‌ । यद्वा निदिध्यासित्तव्यतया निर्दष्टस्य परमात्मनो जगत्कारणत्वं 
लक्षणमाह- आत्मनो वा इत्यादिना । उपादानोपाद्‌ययोरभेदात्तस्मि- 
ज्ञाते सर्द विदितं मवति। अचर स्वमिदभिति शाब्द स्थुलावस्थचिद्चि- 
द्िशिष्टबह्यपरी । आस्मक्षब्दाऽपि सुक्ष्माचेद्‌ चिद्विरिष्टबह्यपरः। अतस्त- 
योरभेदात्तद्विज्ञानेन सर्वं विज्ञातमि्युपपदयते । अनेन जगदुपादानत्व- 
मुक्तं मवति । अत्र निदिध्यासितव्य इत्युक्त्या सवापादानत्वकथना- 
जगत्कारणत्वं सफलपरवियानुयायीति वदान्त ॥५॥ 
तु कथमात्मनि विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं स्याजगतस्तद्धिन्नत्वादि. 
त्याक्ञ्क्याऽऽह- 
ब्रह्म तं प्रादायोऽन्यजाऽऽत्मनो बह्म कद । 
बह्म बाह्यणवर्ण; । अस्याऽऽत्मनोऽन्यत्न परमात्मनोऽन्यत्र स्थित न 
त परमात्मनि स्थितमबह्याव्मकं स्वानेष्ठं बाह्यणवणयो षेद त बह्म 
पराद्‌ात्पराक्याद भिमवेत्‌ । अन्यत्वेनावगतो बाह्यणवण एव त ससा- 
रयतीत्य्थः । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्‌ । 


१०८ रद्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ रद्वितीयाध्याये- 


त्रं तं परादायोन्यजाऽऽत्मनः क्षत्रं वेद 
ठोकास्ते परादुर्योऽन्यत्राऽऽत्मना लोकान्वेद 
देवास्तं परादु्योऽन्यत्राऽऽत्मनो देवान्वेद 
भूतानि तं परादुयोऽन्यत्राऽऽत्मना भूतानि 
वेद सर्वं तं परादायोऽन्यत्राऽऽ्मनःसवं षेद । 
स्पष्टोऽर्थः । नतु सर्वस्य बह्याधारतया बह्यात्मत्वेऽपि बह्याव्मकस्य 
रारीरमूतस्य जगतः शरीरिमूतवह्यभिन्नत्वेन ज्ञानेन तज्ज्ञानेन तञ्ज्ञाना- 
संभवात्तस्मिन्विज्ञात इदं सर्व विदितमिति निरदै्ञो नोपपद्यत इत्या 
शाङूत्य सर्व॑स्यापि तच्छरीरत्वश(लाच्छ)रौरदाचिनां च शब्दानां शरी- 
रिपर्थन्तत्वादिदं सवंमितिकब्दाभ्यामन्येरपि शब्दैस्तच्छरीरकं बह्येवा- 
भिधीयत दत्याभेप्रत्याऽह- 
हदं वेदं क्षत्रमिमे टोका इमे देवा 
इमानि भ॒तानीद* सवं यदयमात्मा ॥ ६ ॥ 
ततश्चाऽऽत्मनि विज्ञात इदं सवं विदितं भवति स्वंशररकं बह्म 
विदितं भवतीत्यर्थ उपपद्यत इति भावः ॥ ६ ॥ 
एवं जगत्कारणत्वावि शिष्टपरमासोपासनां विधायोपासनोपकरणमूद- 
मनःप्रमूतिकरणनियमनमाह- 
स॒ यथा दुन्दुभेहन्यमानस्य न बाह्या 
ङशब्दाञ्शकनुयादग्रहणाय दुन्दुभेस्तु ग्रह्‌ 
णेन दुन्दुःयाघातस्य वा शब्दो गृहीतः ॥७॥ 
दुन्दु भेरिव्यनादरे पष्ठी । ग्रहणङाव्दु इहु नेरोधपरः । उपादाननिरोध- 
याद्रंयोरपि ग्रहणरब्दवाच्यत्वात्‌ । यथा गृहीतानि पप्पाणि गहीतश्चोर 
इति । यथा दुन्दुभो हन्यमाने ततो निःसरतः शबष्दान्न निरोद्धुं शक्न 
यात्‌ । कथ ताह बनेरुणद्धात्यत्राऽऽह-- दुन्दुभेस्तु ग्रहणेन इन्दुभ्या- 
घातस्य वा शब्दो गृहीतः । दृन्दुभिनिरोधन तदाहन्तुपुरुपनिरोपेन 
वा शाब्दा निरुध्यन्ते मेरीदण्डयोरन्यतरनिरोघेन संयागनिरोधद्रारा 
दाब्दा निरुध्यन्ते । एव मिन्द्रियेषु व्याप्रियमाणेषु बाह्याथंज्ञानं दुर्निरोधम्‌ । 


चतु ब्राह्मणम्‌ ४ ] बुहषारण्यकोपनिपत्‌ । १०९ 
अतो विषयापस्ारणेन वेद्धियनिरोधेन वा परमात्साक्षात्कारविरोधि- 
बाह्या्थकज्ञानं निरुध्यत इव्यर्थः । एवमुत्तरचापि व्रटव्यम्‌ ॥ ७ ॥ 
सं यथा शङ्खस्य ध्मायमानस्य न बाद्याल्श- 
व्दाञ्शकनु णदुग्रहणाय शट्खस्य तु ग्रहणेन 
शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ < ॥ 
स॒ यथा वीणाये वायमानाये न बाद्याञ्श- 
व्दाञ्शक्नुयाद्य्रहणाय वीणाये तु अ्रहणेन 
वीणावादस्य वा शब्दो गहीतः ॥ ९ ॥ 
अचर वीणाया इति चतुर्था षष्ठचर्थ। छान्दसो वि माक्तेव्यत्ययः ॥ ९॥ 
सामन्यनोक्तं कारणत्वं प्रपश्चयति- 
स यथाऽ्दृधापरेर्याहितात्पृथग्धमा विनिश्चरन्ति । 
एधश्ब्दो ऽकारान्त इन्धनवाची । आद्र धाथग्रहणं निमित्तोपादनयो- 
गरंह णार्थम्‌ । अथि धमोत्पत्तौ निमित्तम्‌ । इन्धनं तूपादानम्‌ । अभ्या- 
हितात्‌ । ध्मानवीजनादिना प्रवितादित्यथः । प्रथग्विधा धूमा नि 
चछन्तीत्यथः । 
एवं वा अरे अस्य महतो भूतस्य नेःश्वसितमेतत्‌ । 


महतो म्रतस्य परमात्मन निःन्वसितमनायासनाद्रतमेतद्रक्ष्यमाणः- 
मित्यर्थः । 


किं तदित्य्राऽऽ्ट- 
कग्पदो यनुवेदः सामवेदोऽथवाङ्गिरस इतिहासः 
पुराणं पिया उपनिषदः श्टोकाः सूत्राण्यन॒व्याख्या- 
नानि व्याख्यानान्यस्येव निःश्वसितानि ॥१०॥ 
माव्यद्पाण्येतानि सर्वाणि मगवतो निःश्वसितानि । अयत्नेन 
तटुद्रतानीव्यर्थः । यथपि सत्रस्मृतिपुराणाद्यो व्यास्रादुद्रता इति पुरा- 
णेषु प्रसिद्धिस्तथाऽपि तेषां भगवद्‌शत्वाद्ध गवन्निःश्वसितोक्तिरुपपद्यत 
इति द्रष्टन्यम्‌ । अत्र वाचकशब्दुसृिमाचमुक्तम्‌ । षष्ठे मेत्रयीबाह्मणे तु, 


११० शङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [२ द्वितीयाध्याये 


दष्टं हुतमाशितं पायितम्‌ । इत्यादिना मोग्यमोगस्थानमोक्तुवगंरूपवा- 
स्यसृषटेसक्तत्वादनुक्त स्यान्यतो ग्राह्यत्वादच्रा पि वाच्यसुषटिसुक्तेति द्रष्टव्यम्‌ ! 
अनेन वैवं सामान्यतो निर्दिष्टं जगत्कारणत्वं विवृतं मवति॥ १०॥ 
स यथा दुन्दुमेहंन्यमानस्येत्यादिना परोपास्नोपकरणमूतक्ररणग्राम- 
नियमनमुक्तं विकशद्यति-- ~ 
स यथा सरवांस्रामपा* समुद एकायन- 
मेव सप॑षा* स्पशानां तगेकायनम्‌ । 
समुद्रस्यापामयनतवं नाम तदुपाद्‌ातुत्वमेवं त्वचः स्पशांयतनत्वं नाम 
तदुपादात॒त्वम्‌ । ततश्चायमथः--यथा समुद्रो भूयस।रपो गृह्णाति एवं 
त्वगिन्ियमसंख्याकान्स्पशविरोषान्गृह्णाति । ततश्च व्वगिन्ियस्पशशदि- 
पयकव्यापारा अनन्ता इत्यथः । एवमुत्तरत्रापि दष्टव्यम्‌ । 
एवं सर्वेषा रसानां जिदह्ेकायनमेव* सर्वेषां 
गन्धानां नासिकेकायनमेद* सर्वेषा* रूपाणां 
चक्षुरेकायनमेव < सर्वेषा शब्दाना* श्रोत्रमेका- 
यनमेव* सवषा संकल्पानां मन एका- 
यनमेव सवासां वियाना हदयमेकायनम्‌ । 
अवस्थाविशेषविशिष्टं मनो हद्‌यमिव्युच्यते । 
ए३५ सवेषां कर्मणा हस्तावेकायनमे- 
१५ सव॑पामानन्दानामुपस्थ एकायन- 
मेव* सर्वषां विसर्गाणां पायुरेकायन- 
मेव सवंषामध्वनां पादावेकायनम्‌ । 
अध्वनामध्वगमनानामित्यथः। 
ए६९ सर्वेषां वेदानां वागकायनम्‌ ॥ ११ ॥ 
स्पष्टाऽथः । ततश्चंकेके न्द्ियवृत्तिविशेषा अनन्ताः । ततश्वाऽऽत्मसा- 
्षात्काराथिनेते वृत्तिविक्ेषा निरोद्धव्या इत्यभिप्रायः । ततश्च स यथा 
दुन्दु मेर्हन्यमानस्येव्यननोक्तं बह्मोपासनोपयोगिकरणग्रामनियमनं विवृतं 
मवति ॥ १११ 


धतु बाह्मणम्‌ ४ | चृषहदारण्यको पनिषत्‌ । १११ 


सवावस्थास्वपि जीवस्य परमात्मनिष्ठतया स्वातश्यामावज्ञापनाय 
जीववा विशब्देन परमात्मानं निर्दिशन्नम्रृतत्वोपायप्रवृत्तिप्रोत्साहनाय 
मूतसघात्मकशशरीरजन्ममरणानुकिधायिनः संसरता जीवस्यापरिच्छिन्न- 
ज्ञाने[का [कारतामापादयति- 


स यथा सेन्धवविल्य उदके प्रास्त उद्‌- 
कमेवानुषिलीयेत न हास्योदग्रहणायेव 
स्यात्‌ । यतो यतस्त्वाददीत टवणमेवं । 


सैन्धवखिल्यो लबणखण्डः । खिल एव खिल्यः स्वार्थे यत्‌ । यथा 
सैन्धव कलमुद्के प्रक्षिप्तमदकमनुप्रविश्य विलीयत एव । अस्य विठी- 
नस्य ठबणस्याद्रहणायोदकाच्पथक्करत्य यरहीतुं यथा नैव कोऽपि शक्तः 
स्यात्‌ । तचोद्कं यथा यतो यतो यस्माद्यस्माहशान्मध्यतः पार्वतं 
वाऽऽ्द्दीत तत्तोयं टवणमेव मति ¦ 


एवं वा अरे महद्धूतमनन्तमपारं विज्ञानघन एवै 
तेभ्यो भूतेभ्यः समृत्थाय तान्येवानु विनश्यति । 


एवमेवेदं महद्‌ मूतमनन्तमपरिच्छेद्यमपारं गुणतो ऽप्यपरिच्छे्ं बह्म 
विज्ञानघन एव जीवश्ञरीरकतयेतेभ्यो मृतेभ्य उत्थाय तान्पेवानु 
विनरयति मतेषूत्पायमानेपु स्वयमुत्पाद्यमानस्तेष नश्यत्स्वतु पश्ा- 
त्स्वयं नकयतीव्यथः । देहात्पनिषिनाक्ानविधायेवाद्विनाक्ञवान्भवति । 
विनाशो नामात्यन्तज्ञानसकोचः । विनश्यति नरश्यतीव्यथं इति 
‹ स्वाप्ययसंपस्योः ' [ चण सु०४।४। १६] इति सुते मगवता 
भाष्यकृतोक्तम्‌ । उत्पत्तिरनाम विकासप्रादुमावः। 


न पत्य संत्नाऽस्तीति होवाच याज्ञवल्क्यः ॥१२॥ 


प्रेत्य चरमदेहवियोगं प्राप्य मोक्षदशायां स्वाभाविकापरच्छिन्नज्ञान- 
संकोचामावे न संज्ञाऽस्ति । समित्यकीकारे । ज्ञाधातोज्ञानमथः 
ततश्च भतसघातेनेकीकरृस्य ज्ञानं संज्ञाशब्दाथं इति दव्यम्‌ । नच 
महद मूतमनन्तमपारमिति निर्दिषटस्येव ब्रह्मणो विज्ञानघन एषेतेभ्यों 
मूतेभ्यः समुत्थायेति जीवत्वसंसारित्वावेद्नं मुख्यमेवास्तु विज्ञानघनो 
जीवक्षरीरक इति कुतो व्याख्यायत इति वाच्यम्‌ । ' निरनि( णि ष्ठो 


११२ रङ्घरामानुज विरचितप्रक्रारिकोपेता- [ २ ह्वितीयाध्याये- 


निरवद्यः ' इति श्रुतिप्रतिपन्नस्य परमात्मनः संसारित्वासंमवात्‌ । मोक्ष- 
धर्म जनकयाज्ञवल्क्यसंवादे- 
अन्यश्च राजन्स परस्तथाऽन्यः पञ्चविंशकः । 
तत्स्थत्वादनुपरयान्ति एक एव हि साधवः ॥ 
इति शरीरशरीरिणोभदेऽपि शरीरान्तःस्थितस्य शरीरेण एकत्वा 
दुयमेकः पुरुष इति व्यवहारवदन्तरव स्थितिनिबन्धनाः प्रकार्थकपविषया 
अमेद्भ्यवहारा ह्युक्तम्‌ । ततश्च जीवस्य परमात्मशरीरतया तद्वाचिना 
विज्ञानघनकब्देन परमात्मनोऽभिधानं तद्धमभूतोव्पत्तिविनाक्षादिना 
धमेवच्वं च न रिरुद्धमिति द्रष्टव्यम्‌ । न चोत्थानविनाश्योस्तहूारक- 
विरशेषणत्व आवश्यकेऽपि विज्ञानघनत्वस्य परमात्मा साक्षादेव 
सभवाप्रृज्ञानयनकशब्दस्य न जीवरारीरकपरमात्मामिधार्नभ्रयणकुशः 
अवस्थितेरिति काशक्रत्छः [ ब० सू० १।४।२२ ] इति सूचरमाप्ये 
कुतो न मभूत इति वाच्यम्‌ । परमात्मनः स्वरूपेणोत्थानविनाक्षासंम- 
वाज्नीवसखूपेणोत्थानविनाशस्य वक्तथ्यत्वेन जीववाचिपदस्य कस्याचिदा- 
वर्यकत्वाद्न्यस्य चाभावाद्धिज्ञानघनश्ष्डस्य जीवववचित्वसंमवाच 
वित्ञानघनशब्देन जीवकरीरकपरमात्माऽभिधीयत इव्युक्तो विराधा- 
मावात्‌ ॥ १२॥ 
सा होवाच मेतेय्यज्व मा भग- 
वानम॒मृहन्न पत्य संज्ञाऽस्तीति । 
वाक्य एव मामाममूयुहत्‌ । मुहे्णौ चङि मोहयति स्मेत्यर्थः । 
विज्ञानशब्दस्य ज्ञानेकाकारस्याऽऽत्मनो मक्त्य संज्ञाभावो विरुद्ध इति 
माहा मे संभूत इति मावः । यद्यपि संज्ञाक्षब्दोऽपि देहातमेक्यभ्रान्तिपर 
इति न विरोधस्तथाऽपि तद्भिप्रायानमिन्ञानान्मुद्यन्ती मत्रेस्पेवमु- 
क्तवतीति द्रष्टव्यम्‌ । 
स॒ होवाच न वा अरेऽहं मोहं ब्वी- 
म्यटं वा अर इदं विज्ञानाय ॥ १३॥ 
न भत्य संज्ञाऽस्तीति नाहं वाचो बवीमीदं विज्लानघनक्ब्दितं मह- 
मूते परवनि{दषटं प्त्यापि विज्ञानायां ज्ञातुं पयांपिम्‌ । ततश्च मुक्तावपि 
ज्लानमास्त ज्ञानेन एव सता मुक्तस्य प्रेत्य न संज्ञाऽस्तीति पूर्वनिदिष्टः 
सज्ञामावां दहात्म॑क्यविषयकम्रान्त्यमावाचेति मावः॥ १२१ 


चतु ब्राह्मणम्‌ ४ ] बहवारण्यकोपनिषत्‌ । ११९४ 


एवं मुक्तो देहामभ्रमनिवृत्तिमुक्तवा स्वनि्ठताभ्रमनिधुर्सिं प्रति 
पादयति- 
क@ च (न [+ [९ * 
यज्ज हि दैतमिव भवति तदितर इतरं जिघ्रति । 
यत्र यस्यामवस्थायां दहैतमिव मवति स्घनिष्ठतया परमालनः 
परथगिव मवति स्वतन्त्र इव भवतीति यावत्‌ । स्वातचूयस्याप्रामाणे- 
कत्वद्योतनार्थ इवशब्दः । तदितर इतरं जघ्रति । तत्तदेतरो भिन्नात्मफ 
इतरं भिन्नात्मक जिघ्रति । अवरेतरेणेत्यध्याहायम्र । उत्तरच तत्केन कं 
पश्येदिति वुश्ञनात्‌ । इतरेण स्वतन््रेण रणेन जिध्रतीत्यर्धः । 
तदितर इतरं पश्यति तदितर इतरमभिवदति तदितर 
इतरमभिशुणोति तदितर इतरं मनुते तदितर इतरं 
विजानाति यत्र त्वस्य सर्वमामेवाभूत्तत्केन कं जिघे- 
तत्केन कं पश्यत्तत्केन कमभिवदेत्तक्केन क शुणु 
या्त्केन कं मन्वीत तत्केन कं विजानीयात्‌ । 
यत्र यदा सवं वस्तु एकात्मकमेवा मूत्तत्तदा फेन भिन्नात्मकेन करणेन 
कं भिन्नात्मकं जिघरेदित्य्थः । एवं सवंत व्रु्टव्यम्‌ । अत्र सदेकालकस्य 
जगतः कालमेदेन भिन्नाभिन्नात्मकत्वासमवादात्मेवामूदेकात्मकलस्वेन 
ज्ञातममभृदित्येवार्थः 1 यस्याऽऽ्ममेदप्रती तिः कियत्यष्यास्त तस्य कतु- 
कर्मकरणेषु भिन्नालमकत्वप्रतीतिरनुव्तते । यस्याऽऽ्ममेदप्रतीतियवा 
सवंथा नास्ति तडा कत्तुंकमकरणेषु भिन्नात्मकतया प्रतीतिः सवथा 
नास्तीति पयवसितोऽथः। शिष्टं स्पष्टम्‌ । 
यनेदः सर्वं विजानाति तं केन विजानीयात्‌ , 
येन परमात्मना प्रसन्नेनानुगहीतः सवज्ञो भवति तं परमात्मान ऊन 
हेतुना विजानीयात्‌ । क इत्था वेद्‌ यत्र सः ` [ काठ० १।२।२५| 
इतिवत्परमात्मप्रसादमन्तरेण परमात्मा दुःखबोध इत्यथः । 
विज्ञातारमरे केन विजानीयादिति ॥ ९४ ॥ 
इति बहदारण्यकोपनिषदि द्वितीयाध्याये 
चतुर्थं बाह्लणम्‌ ॥ ४ ॥ 


सिकाः कमन ०.५ ५ 


१५ 


११४ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशेकोपेता- [२ द्वितीयाध्याये- 


अव्र षिज्ञातृक्षब्देन प्रकमोदितिजगत्कारणत्वाक्षिप्तसा्वर्याश्रयः पर- 
मालेवोच्यते । तादश विज्ञातारं सव॑ज्ञं परमात्मानं प्रकमोदितध्यानं 
विना केन केवलयन्ञदानाद्युपायन विजानीयात । उक्तं च व्यासर्थैः- 
परमास्सप्रसादाहते तस्य हुरवगमस्वपरं त केन विजानीयादिति पूर्धवाक्य- 
मुपासनातिरिक्तक्वलयक्ञदानाद्युपायान्तरनिषेधपरं विज्ञातारमरं केन 
पिजानीयादिष्युत्तरवाक्यमिति । ततश्च परमात्पप्रसादपरमात्मोपासन- 
योहयोरप्यावदयकतं द्वभ्यां वाक्याभ्यां प्रतिपादितं मवति । अच 
परमात्मोपारनतस्पसादुसाध्यपरमात्मावगतिः किंरूपति चिन्तायां द्श- 
नसमानाक्रारष्यानरूपावगतिरेव प्रसादाएासनसाध्यव्वेन वास्यद्रयप्रति- 
पन्नेति कचिद्ाहुः । मुक्तिक्ा्टीना दरादि्लएटवह्यसाक्षात्कार्लक्षणेत्प- 
परे ! नोभश्शाध्पि दिरोधं पयामः । इतिश्नष्युः प्रतिवचनस्मापौ। 
इति मंजयीवाह्मणय्‌ ! हठं च वाद्यम सप्न्वयाघ्याय चतुधपादे 
{चम्तितम्‌ ¦ उपक्रमते पातसयापृचादतच्ा.देप्रयस्वन्पत्वलक्षणनजाव- 
लि दकीचनान्सध्य च ' विद्धानयन पएवैतभ्यः सयुल्धाय तान्दे- 
वानुविनहवति ` [ वत्रृ० २४ । ४२] इति उहःनुबन्धिजननमरण- 
लक्षणर्ज)विङ्परातिपादनादन्ते च “ विक्ञातास्यर कन वियानीयात 
दति विक्नात्रत्वरूपजीवाटङ्कदयतनाद परत्वं प्ररस्य उीदपर- 
मेव । परात्मिन तु थं विजयन्ति पर्वपदे पटत्पा- 


[४ । 


चायः--' दाद्यान्ववात्र ` [व०्सु० १।५॥ १3, | प््छम्य दा स्य- 
सदभस्यान्वयः परशात्पन्यदापपद्यते सान्यत्र । तथा दहु--'जमतत्वस्य 
त॒ नाऽ्ष्छाऽस्ति वित्तन ' { बु०।४।५ ] इतिय नाभिहते 
'येनाह नामरता स्यां फिमहं तन सुपाम्‌" [वृ०२।४।२] इत्पमरतत्ो- 
पायमायािन्यं मचरेष्यं जलावा उरि द्रष्टव्यः [धृ०२।४।९५ | 
इति द्रशव्यत्मनापदिषटम्या<्प्सनः एरमास्सत्वमेवार्युपगन्तव्यम। आस्या 
यिकाया विद्यागतविज्ञेपप्रतिदपादने,पयु्त्वस्य पुरूपाथपाद स्थितत्वात्‌ । 
तत्र हि अथ ह याज्ञवर्स्यम्यद्र मायं बभूवतुः [बु०४। ५। | इत्या- 
दाख्यानानां (सवाण्याख्वानानि पारिष्ुवे क्रंसान्ति ' [जतपथन्ता०१२। 
४।३] हत्यश्वमेघगतपाग्टिवनामदशस्े विनियुक्तलवात्पारिप्रवाथी- 
न्याख्यानानि नतु विद्योपयोमानीति "पारिप्ुवाथाः) [ तन्मू० २।५। 
२२३ | इतिं सृत्रखण्डन पूव्यक्च छरुतपा (न विक्ञपितत्वात्‌' । न सर्वाण्या- 
स्यानानि परिपुवार्थानि भवितुमहान्त स्वाख्यानामि शंसन्तीति विधाय 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ४ ] बहदारण्यकोपानिपत्‌ । ११५ 


मनुर्वैवस्वतो राजा! [ शष्त्रा० १३।४।३ | इत्यादिना कषाचदूा- 
ख्यानानामेव विज्ञे पितव्वरद्वाक्यरोपपाितानामवाऽऽख्यानानां पारषुव 
विनियोगो न सर्धपाम्‌ । अतो वेदयासानिपेपाठेताना याज्ञवतल्क्याख्या- 
नानां तत्तदिद्यागतपरमासमविपयकताडेतं पप्रातेपादुनापयागत- 
मेव 1 (तथा चैकवाङ्यतोपयन्धात्‌' [व०्सु०३। ४ । ८४.| यथा तेजावं 
घतं सोऽरोदीत्येवमाद्रीनामक्ताः ककरा उपदघातं तस्माद्रहप रजतन 
दैयमित्याद्विधिनिपधकवाक्यतस 1च।वानपधस्ताताचन्दादववा गेव 
तथेव “आत्थावा अरे द्रटय्यः ' इति सियनास्य्ख्यानानामक्वाक्यतपि- 
वन्धादविपेयपिद्यागतविेषापयागित्वसवस्याग्युपगन्तव्यामात ।सद्धा- 
न्तितिम । ततश्चोपक्रमगतारव्यासिकावशात्परपःसा्वपयत्वमव प्रकर 
णस्य । तथा (अस्य महतो मतस्य निभ्वास्तमतत्‌ ` ` अत्मना वा अरर 
दृनेन भ्रवणन इत्यादिना प्रत।यमानं सतौपदुोचन्व बह्म त परङात 
हत्पादिना प्रतीयमानं इवास्य च न पर्मात्पन[जन्यन संभवात । यदुक्त 
पतिजायाप्ादिंसंबन्ित्वकातनं जौवलिद्धः! धात तन्न । तस्य वाक्यस्व 
परमात्मानमणतसा<र्थवणन।पपत्तः । तद्रणनप्रकारश्च पवमव पद्‌ रति, । 
नन्वेवं “(वन्नानघन एव॑तभ्यो मतेभ्यः समत्थाय दातं जावा चावन्ञाः 
रचनक्षब्दयन कथं परमामनोऽभिषानमत्पाद्यादनान्चा। कजवनं नां 
कथ परमात्मनि समन्वय हात च॑त्तवाऽ्०ह्‌- ५।तकेसद्धायङ्गमारम- 
रथ्यः' [ त्र सृ० १।४। २० | एकावज्ञानन सनाव्ानप्रःतजााक्षः 
प्तोपादानो पादेयभावलन्धामदसृचक जौवधमाणं तेद कातनामत्वा- 
टमरथ्य आचाय मन्यते । 'दल्क्तोमप्यत एर्वभावाादत्याइृटामः । 
[तरण ० १।४।२९१ | 
जा पु्तभद एव स्याज्नावस्य च परस्यच, 
मक्धस्यत न मदालस्त भरदु्हतारभावदः पौ 


त्यक्तव्या यक्छिदशायां भाव्यभदृमरोश्रषय परमात्मन जाचयचना 
{मिघानमपपद्यत इत्योडट{मिराचाय। मन्यत । -अवारथतरत काय 
क [4211।२1।०4 १1 
वस्थितेराक्रत्यायिकरणन्यः येन शारीरमभुतज।ववा। चशब्दः रार।रण. पर्‌ 
मात्मनोाऽभिघानसं [ भ ] दाच्छरःरमरतजवधमाणा शरतोरमत्‌ परस्मा 
त्मन्यपपसेश्च जीवश्रतदिद्धानां परमसा्मानं नदुपपत्त।९।त 1 स्थत््र । 
अन्न त॒ काङ्क्रत््मतसमदाऽ््चायमत्‌ तदुप र्‌ प्षान्तरानुपन्याक्तात्‌ । 


११६ रङ्गरामानुजषिरवितपरकाशिकोपेता- [२ द्वितीयाध्याये 


आहमरथ्यौडूलो मिमतयोदष्टत्वाञचचोपाद्‌ानोपादेययोर्भवामेदवाद्याहमर- 
ध्यमतं जेनमतप्रतिक्षेपादेव प्रतिक्षिप्तम । तक॑ंपाद्‌ जैनानां मतं साधुते 
चेवं मन्यन्ते । जीवाजीवान्नवसंवरनिजेरबन्धमोक्षा नाम सप्त पदार्थाः। 
बोधात्मको जं।वः । जडवगेस्तवजीवः । इन्दरियप्रवत्तिराघ्रवः । शमव्मा- 
दिरूपा प्रवृत्तिः संवरः । तप्तशिलारोहणादि निजरः । बन्धोऽ्टविधं 
कमं । तच्च घातिकमं चतु्रिघम्‌--ज्ञानावरणीयं दृश्नावरणीयं मोहनी- 
यमान्तरायिकमिति । तत्र सत्यज्ञानान्न मोक्ष इति विपययो ज्ञाना- 
वरणीयं कम । आर्हतदशनाभ्यासान्न मोक्ष इति ज्ञानं दुकषनावरणीयम्‌। 
बहुषु विप्रतिपिद्धेषु मोक्षमार्भेषु विेपानवधारणीयं मोहनीयम्‌- 
मोक्षमार्गप्रवृत्तानां तद्िघ्नकरं विकज्ञानमान्तरायिकम्‌ । तानीमानि निः- 
भयोमार्गहन्तत्वादृषातिकर्माण्युच्यन्ते । अथाघातिकमं चतुर्विधम्‌-- 
वेदनीयं नामिकं गोधिकमायुष्कं चेति । तत्र वेदनीयं कमं शुकुपुद्र 
लविपाकहेतुः । तद्विकम॑बन्योऽपि न मवति निःभरयसपरिपन्थिज्ञान- 
विघातित्वात्‌ । शुक्पुद्रलारम्भकं वेदनायकमातुगुणं नामिकं कम॑ । तद्धि 
दाकुपुदलस्याद्यामवस्थां कटटबुदबुदाद्किमारभते । गोचिकं त्वभ्याकरतं 
ततोऽप्याद्यं शक्तिखूपेणावस्थितम्‌ । आयुष्कमायुः कथयत्युत्पादनद्ा- 
रेत्यायुष्कम्‌। तान्येतानि चुङ्कपुद्रलाश्रयत्वाद्घाति कमाणे । तदेतक्कर्मा- 
्टकं पुरूपं वध्रातीति बन्धः । निगंलितसमस्तकरुशतद्रासनस्यानावरण- 
ज्ञानसुखेकतानस्याऽत्त्मन उपि देशावस्थानं मोक्ष इत्येकं 1 अन्ये 
तुध्वंगमनश्ीलस्य जीवस्य शुष्कालाङ्खफलोन्मजनवत्सततोध्वं गमनं मोक्ष 
इति वर्णयन्ति । इममन्यमपि प्रपञ्चमाचक्षते । पञ्चास्तिकायानाम जीवा. 
स्तिकायः पुद्रलास्तिकाया धर्मास्तिकायोऽर्मास्तिकाय आकाकशास्ति- 
कायश्रेति । अस्तीति कायते शध्यत इत्यस्तिक्रायः। जीव एवास्तिकायो 
जी।वास्तिकायः। एवं सवेत । तच च जीवास्तिकायधिविधः- बद्धो मुक्तो 
नित्यसिद्धश्च । निव्यसिद्ध आर्हतः । इतरी द्रौ प्रसिद्धो । पूर्यते गल- 
तीव्युपचितापचितं वस्तु पृद्रटक्ब्दनोच्यते । पुद्रलास्तकायश्र षोटा- 
परथिष्यादिभूतचवुष्टयं स्थावरं जङ्गम चेति। धमास्तिकायः प्रवृस्यनुमेयः। 
अधमास्तिकायः स्थितिहतुः! आकाङ्ञास्तिकायो हिषिधः-लाकाकाशोऽ- 
टोकाक्राङ्ञश्चेति। उपयुपरि वत॑मानानां लोक्ानामन्त्व्याकाश्षो लोका- 
काशः सर्वेषां टोकानामृध्ववःयनावतःकाङोष्टोकाकाक्ञः) सर्वेऽप्यते 
पदाथाः स्यादस्ति स्यान्नासिति स्यादस्ति च नास्ति च स्यादवक्तव्यः स्या- 
दस्ति चावक्तव्यः स्यान्नास्ति चावक्तव्यःस्याद्‌ास्ति च नास्ति चावक्तव्य 


चतु नराह्मणम्‌ ४ ] बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । १९० 


इत्येवं सत्वासत्रसदइस द्वेलक्षणतसच्वविशिष्टसद्सद्धिटक्षणत्वासत्व- 
विशिष्टसदसद्धिटक्षणत्वरूपसप्तभ ङ्खीर(रि)ताः । स्याच्छब्दोऽयं तिङन्त. 
प्रतिरूपका निपातोऽनेकान्तयोती \ एवं सर्वं वस्त्वनेकान्तमिति । अत- 
स्तन्मतं कस्याप्यप्रतिक्षपकतव्वादिति पूर्वपक्षे प्राप्तं ' नेकास्मन्नस्रंमवात्‌ 
[ ब ०सू०२।२।३३ | एकस्मिन्वस्तुनि सत्वास्च्वभिन्नत्वाभिन्नवादिषिरु- 
द्वधर्माणां परस्परविरहम्बहपाणामसंमवात्तन्मतमसमखसम्र । प्रमा- 
णाप्रमाणविमागमङ्कप्रसङ्खेन सर्वघ्यवहागंच्छेदप्रसङ्खात्‌ । ' एवं चाऽ5- 
त्माकात्सन्यम्‌ । ` [ वरण स्‌० २॥। २ । ३४ ] जीवस्य 
देहानुरूपपरिमाणव्वमित्येवमभ्युपगच्छतां जेनानां हस्त्यादि्षरीरस्थ- 
स्याऽऽत्मनो न्यूनपरिमाणमश्ञकादिशरीरानुपरवेश आस्मनः परिपूणता 
न स्यात्‌ । अतः संकोचविकासधमतयाऽऽवनः पर्यायेणावस्थान्तरा- 
पत्या न विरोध इति चेत्तव्राऽ्ड्ह--भन च पर्यायाद्प्यविरोधो 
विकारादिभ्यः। ` [व सू० २।२।३५] कालभेदेन संकोचविकासा- 
वस्थाभ्युपगभे विकारिल्ानित्यत्वादिदोपप्रसङ्कः । (अन्त्यावस्थितेश्वो- 
मयनित्यत्वादृदिरोषः ' [वण सू० २।२।३६] । जीवस्य यदृन्यत्परिमाणं 
मोक्षावस्थागतं तस्य देहान्तरपरिय्रहामावेनावस्थितत्वात्तस्य परिमा- 
णस्य तदाश्रयस्य च जीवस्य नित्यत्वादुत्तरावधिविधुरत्वेन नित्यत्वात्त- 
देव परिमाणे पर्वच्राप्यविश्ञिष्टमित्येवाभ्युपगन्तव्यम्‌ । उत्तरावधिश्ुन्यस्य 
पुवांवध्यभावात्‌ । अतश्च देहमेदेन तदनुरूपपरिमाणमेद्‌ इति जनानां 
दर्शनमसमओसम्‌ । ततश्च जेनमतप्रातिक्षपेणेव भदामेद्समावेश्षासमा- 
वेक्वाद्यारमरथ्यमतमापि निरस्तमेव । 


परमात्माल्मनोर्योगः परमाथ इतीःभ्यते । 
मिथ्यैतदन्यद्रव्यं हि नेति तद्द्रव्यतां यतः॥ 
इति स्मरणाद्रह्यभिन्नस्य जीवस्य मुक्ता आ्मेक्यवादयोौङ्कलोमिमत- 
मपि निरस्तम्‌ । अतः कारशकत्श्नमतमेव मगवद्राद्रायणामिमतम्‌ । 
अत एव (अज्ञो नानाव्यपदेशात्‌ ` [ बण सू° २।३।४३ | इति जीवस्य 
बह्यांशतवमवोक्तम्‌ । त्र द्यधिकरणे ‹ ज्ञा्ञो दवावजां ' [ श्वे० १।९ ] 
इत्यादिभेदश्रत्यनुरोधादमेदो वा जाव्याद्यमिप्राचेण गणो नेतव्यः । 
अथवा तत्वमस्याययमेदश्रत्यद्ररोधाद्धेदव्यपदेश ओपापिकमेदपरतया 
नेतम्य इत्येवं पूर्वपक्षे पराप्त इदमुच्यते-“ अंशं नानाव्यपदेश्ञादन्यथा 
चापि दाङकितवादित्वमधीयत एके ` [ब० सू० २।३।४६ मदृव्यपदृक्ा- 


११८ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ २ दितीयाध्याये- 


दुन्यथ (ऽपिं व्यपदेशाच्छरतिद्रयानु्रहाय वह्मण ऽको जीव हृत्यव गम्यते । 
चिद्चिद्विशिषटं हि बह्मस्वरूपं तत्र विःप्रणभूतचिदंशस्यान्तभूतत्वाभेव्‌- 
व्यपदृश्ोपपत्तिः । विशेप्यापेक्षया विशेषणस्य भिन्नत्वाद्धेदव्यपदे्ञ- 
स्याप्युपपात्तिः । "बह्म दारा बह्म दासा बह्मैषेमे किंतवाये व्र॒त ` इति 
कितवादौीनामपि ब्रह्यत्वमक्रे शाखिनोऽधीयत । नास्याभेदृव्यपदेशस्य 
गणत्वं वक्तं युज्यते नापि सृज्यत्वसंहार्यत्वादिलक्षणमेदव्यपदैश्स्य 
मानान्तरासिद्धा्थाभिधापिनोऽनुवादित्वं गौणत्वं वा वर युञपते। 
अत उभयव्यपदक्मुख्यत्वाय नीलगोव्वाद्यपरथक्सिद्धविरोपणभूतसरूप- 
जाल्याडिविशिष्टद्रव्यस्य यथा रूपजात्यादि विरेपणमंश एवमप्रथक्सि- 
द्धविशेषणमूतः शक्तिस्थानीयो जीवां इव्यधः । 'मन्त्रवणाच' [ त° 
सू०२।३।४४ ]। पादोऽस्य विभ्वा मूतानीति मन््रवणन सव॑र्जावानां 
पादरशषब्दिताश्ञ्वप्रतिपादनात्‌ 1 “ अपि च स्मर्यते ` [वः सु° २।३।४५. 
ममेवांश्ञा जीवलाके [ गी० १५।७ | इति गीतावचनाचाश्षिवम्‌ । ननु 
जीवस्यांशस्वे जीवस्य वहकदशच्यावश्यभावन तदूता दोपा बह्याणे 
स्यु; । नेत्यय्यते । ! प्रकाक्ञादिवन्त्‌ नैवं परः ` [ व० सु २।३।५६ || 
तुशब्द्श्चदयं व्यावत्तयति । परः परमात्मवं न जीववश्न दुष्टः । यथा 
प्रसाशगोत्वादिविदिष्टप्रमावत । गवादिद्रव्यस्य प्रभागात्वादिकमश- 
स्तादुशाप्यर्मङ्ञः। नतु घटाकाक्लादिवत्तदृकदृशरूपः। अता न जीव- 
दपण परस्य दुष्टत्वम्‌ । स्मरन्ति च' | व सु° २।६।४५ |] । स्मरन्ति 
च परारारादयः। 


एकदेक्ञान्यतस्याययेस्यास्त्रा विस्तारिणी यथा । 
परस्य ब्रह्मणः श(क्रम्तथेदमाखलं जगन्‌ ॥ 


दति प्रकाक्चायंशसाम्यसर । ननु सवषां जीदानां वह्यांशत्वे समाने 
केषांचिद्रेदाध्ययनाद्यनुज्ञा केषां चत्तत्परिहार इवि व्यवस्था कथं संग 
च्छतां तचाऽप्ह--' अनुज्ञापरिहारो देहसबन्धाज्ञ्यादिगाद्वित ' [ब० 
सू० २।३।४८ ] यथाऽगन्यादेः ध्राचियचष्डालामारादिसंवन्धदश्शनेन 
हयत्वोपादेयत्वरेवं ब्रह्मांश्ञखाविज्ञेपेऽपि सवानां चैवणिकाचवाणक- 
ारीरसयोगाद्रदाध्ययनाटुज्ञापारेहारावुपपयते । ‹ असंततेश्चाव्यतिकरः ' 
[व०सू०२।२।४५ | प्रतिङ्रीरं भिन्चानां जः वानामणुत्वेन सर्वत्रास्गतववान्न 
भागव्यतिकररदोपाऽपि भवति । ननु जीवव्रह्यामेदुपक्षेप्प्याबद्याकरृतापा- 
पिभेदाद्धोगासंकर उपपत्स्यते तचाऽग्ह--'आमास्न एव चः [ब०सु०२। 


चतुथं ब्राह्मणम्‌ ४ | वृहदारण्यकोपनिषत्‌ । ११० 


३।५० ]। अखण्डेकरसप्रकारमाच्स्वरूपस्य बरह्मणो ऽविद्याकरतस्वरूप- 
तिरोधानत्पूवकोपापिमेदपरिकल्पनहेतुरामास एव । प्रकाक्स्वूपस्य 
तिरोधानं हि प्रकाानाश्ञ एवति पर्यवरयेत्‌ । ननु पारमा्थिकोपाध्यप- 
हितव्रह्मजीववाद्‌ उपाधिमेद्हेतुभूतानाददररवज्ञाद्धोगव्यवस्था मवि. 
प्यति तत्राऽध्ह--' अट्टानियमात ' [ ब० सृ० २। ३) ५१] 
बह्मस्वरूपस्य च्छद भदादययसमवन सवपामदुष्टानां बह्मस्वरूपमाचसमवा- 
यितयाऽ्टष्टानामनियतवान्न भागव्यवस्था सिध्येत्‌ । न च दुष्टहेतुमू- 
ताभसध्यादिव्यवस्थयाध्दृष्टव्यवम्धा तहर भाोगत्यवस्थर च भवि- 
प्यतीत्यचा<प्ह . -' अभिसंध्यादिष्वापि सवम्‌ ` । अभिसंध्यादीनामयपि 
च्छेदनाद्यनर्हकह्यम्वरूपमाच्रसंवन्धित्वादव्यवस्था तदु वस्थेव । ननु बह्म- 
स्वरूपस्यदात्वेऽप्युपािसंब न्िषदेक्षभदादुपपद्यते भो गव्यवस्थंति चत्तन्न। 
उपाधीनां तत्र तच गमन्यत्पववदुक्षानां सव(पाध्यन्तमावाद्धोगव्यति- 
करस्तदवस्थ एव । प्रदृक्भदनापाथिसवन्धभपि सवस्य बहयप्रदशत्वात्स- 
वसबान्धिदुःखं वह्मण पव स्यादिति व्ह्मभावां(व) महाननधं आपद्य- 
तेति स्थितस । ततश्टान्तयातयाल्वस्थितः रारीरवादचिरां च शब्दानां 
शार) स्पयन्तत्वाजीववाचिविज्ञानपनशष्दन परमात्साभिधानं न विर्- 
ध्यत हति काराक्त्छ्मतमेद अदृराःचणमतम्‌ । प्रकरतमनुसरामः। 

ट्ति वृहदएरण्दकोपनिपत्यक्राशोकार्या द्वितीयाध्यारएरसर्‌ 

चतुथं वाह्यणम्‌ ॥॥ 


[। ® क गुः क [ च 
ईव दथवा सतता करतात मध्वस्य 
पू(थव्य्‌ सर्वाणि भृतानि मष्‌ | 
सवभूतानां धरणान्नपानादिहिहुतया मधृत्वम्‌ । अस्ये पधिव्य। अस्नः 
पथिव्या इत्यर्थः । सवम्‌तानां प्रथिवीधायत्देन तत्पोष्यत्वन तदनुञल- 
त्वान्मधुत्वम्‌ । एवं प्राथेव्या भूतानां च परस्परं मधुत्वामत्यथः। 

( [रि व्य 9 र अ कः प॒ भ 
यश्वापिमस्या एथव्पा तजामयमृतर्मपः परुषा 
यश्वायमध्यात्सरशारीरस्तजामयोऽमृतमयः दुरुषः। 

सवंभूतोपजीव्यतया मघुभूतायामस्यां प्राधव्यां तेजोमयः स्वयंप्रका- 
दाज्ञानमय इति यावत्‌ । अमतमयो मरणधमञ्नुन्यः । अपहतपाप्मला- 


१२० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाश्िकोपेता- [ र द्वितीयाध्याये- 


दिगुणाभरय इति यावत्‌ । तचान्तयामितयाऽवस्थितो यः पुरुषो 
यश्चाध्यात्मम्‌ । अव्राध्यातमित्यत्राऽऽत्मक्षष्वेन देहेन्ियमनःप्राणजीष 
संघात उच्यते । तास्मन्यः शारीरः श्रीरान्त्यामी तेजोमयोऽमतमयश्च 
यः पुरुषः । अच शरीरस्य पूरथिवीविकारत्वावृधिमूतं प्रथिष्याः स्थानेऽ- 
ध्यातं करीरस्य निवेशः । 

अयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिरं बह्मेद« सर्व॑म्‌ ॥ १ ॥ 


योऽयमात्मा । † आत्मा षा अरे ष्टव्यः ' [ वृ०२।४।५] इति 
मेेवी बाह्मण आत्मतया निर्दिष्टः सोऽयमेव प्रथिव्यन्तर्यामी शरीरान्त- 
यामी चायमेवेत्यर्थः । हृवुममरृतमुपकोक्टविद्यादौ ‹ एतदुमरतमेतव्‌ 
मयमेतद्रह्य ` हत्यग्र॒तत्बह्मत्वादिना निर्विश्यमानमपीद्मेव / सर्व 
खलिविवं बह्म ` इत्यादो सर्वपादानतया निर्दिहियमानमपीवं बह्येव्यर्थः । 
एवमुत्तरवापि त॒ष्टव्यम्‌ । 
दमा आपः सर्वेषां भरतानां मध्वास्तामपार सर्वाणि भूतानि 
मधु यश्वायमास्वप्सु तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्वा- 
यमध्यात्मर रेतसस्तजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स 
योऽयमात्मेदममृतमिदं वक्मेदश* सवम्‌ ॥ २ ॥ 
या रेतसि तिष्ठन्नतसीो [ ब॒०३।४७। २३ | इत्यन्तर्यामि 
बाह्मण रेतोन्तरतया निर्विष्टो रेतस दस्युच्यते । रेतसो जल विकारत्वात्‌ । 
आपो रेतो भूत्वा शि्न प्राविशन्‌ ` [एे०२।२.] इति भ्रतेश्च। 
अपां स्थानेऽध्यास्मं रेतसो निवेशः ॥ २ ॥ 
अयमभिः सर्वषां भरतानां मध्वस्याभेः सर्वाणि भृता- 
नि मधु यश्चायमग्नों तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्वा- 
यमध्यात्मं दाढ्मयस्तजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽ 
यमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं बक्लेद* सर्वम्‌ ॥ ३॥ 
अग्न्यभिमानिकलत्वाद्राचः । “ अथिवग्भूत्वा म॒खं पाविक्त्‌ ' 
[ एे० २।४ ] उति श्रुतेश्चाध्यात्मं तस्स्थाने वाचो निवेश उपपद्यते । 
एवमु सरपर्यायप्वपि कश्चन संबन्धो द्रष्टव्यः ॥ ३ ॥ 


८" = ~ ~-- -- ~~न = न्क =^ ~ ~ । = 


पम्िपश्नप्री । इति अत्रत्यमप्रितपुस्तकं प्रतते 


प्वमं ब्राह्मणम्‌ ९ | बृहदारण्यकोपनिपत्‌ । 


अयं वायुः सर्व॑पां भूतानां मध्वस्य वायोः सर्वाणि 
भुतानि मधु यश्चायमस्मिन्वायो तेजोमयोऽमृतमयः 
पुरुषो यश्चायमध्यात्मं भ्राणस्तेजोमयाऽगमृतमग्‌ः पुरु- 
रोऽयमेष स णोऽयमात्मेदममृतमिदं बहोद्‌ *सर्वम्‌।:४॥ 
अयमादित्यः त्वपां भृतानां मधवस्पाऽ- 
दित्यस्य सवाणि भेतानि मधु यश्चायमस्मि- 
लादित्ये तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्ा- 
यमध्यान्पं चाक्षुपस्तेजोममोऽसूतमयः पुरुषोऽय- 
मेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं दसेदसर्वम्‌ ॥५॥ 
इमा दिशः सर्वषां भूतानां मध्वासा दिशां 
सवाणि श्रुतानि मधु यश्चायमासु रिक्ष 
तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यथ्वायमध्या- 
त्म श्रांतः प्रातिश्रत्कस्तेजोमयोऽमू- 
तमयः पुरुषोऽयमेव स॒ योऽयमात्मेद- 
ममृतमिदं ब्रह्मद स्वम्‌ ॥ ६ ॥ 
अयं चन्दः सर्वषां भूतानां मध्वस्य चन्द्रस्य 
सर्वाणि भूतानि मधु यश्वायमस्मिश्भन्द्र 
तेजे(मयोऽमृतमयः पुरुषो यश्वायमध्यालमं 
मानसस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषाऽयमेव स 
योऽयमात्मेदममृतमिदं वरह्मेद« सवम्‌ ॥ ७ ॥ 
इयं वियुत्सयरषा भरतानां मध्वस्ये 
विद्य॒तः सवाणि श्रुतानि मधु । 


अस्या अस्या इत्यथः। 
५६ 


१९९ रङ्गरामानुजविरचितपकाशिकोपेता- [२ हितीयाध्याये- 


यश्चायमस्यां वियुति तेजोमयोऽपृत- 
मयः पुरुपो यश्चायमध्यात्मं तेजसः । 
कोक्षेयतेजःसंबन्धीत्यर्थः । 
तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषोऽयमेव स याऽय- 
मातमेदममृतमिदं बह्मेद सर्वम्‌ ॥ ८ ॥ 
अयः स्तनयित्नुः सर्वेपां भूतानां मध्वस्य स्तन- 
यित्नोः सवांणि भूतानि मधु यश्रायमस्मिर स्तन- 
पिलनो तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषो यश्वायम- 
ध्यातं शाब्दः सरोवरस्तेजोमयोऽमृतमयः पुरुपोऽय- 
मेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं बह्मद* सवम्‌ ॥ ° ॥ 
, शान्दरो वागिद्धियोद्यायमाणकान्दान्तयामी । तस्यैव विशेषणं 
सवर इति । स्वरे भवः सोवरः ! द्रारादित्वादुंजागमः । अच शब्द्‌ 
स्याद्रव्यत्वेन क्रौरत्वासमवात्तद्ुणकद्रुव्यनिष्ठतया वा तदुक्तिद्र्टम्या । 
प्रमाणवलादूप्रव्यस्यापे रान्दुस्य दव्यत्ववाटेतशसारत्वाभावे परमातमा- 
भयत्वन प्रत्रन्तरण शार ित्वाच्छषण न दपि इत द्रष्टव्यम्‌ ॥९॥ 
अयमाकाशः सवेपां भृतानां मध्वस्पाऽऽकाशस्य 
सर्वाणि प्रूतानि सधु यश्वायमस्मिन्नाकाशे तजोम- 
योऽमृतमयः पुरुषो यश्चायमध्यात्मं हयाकशस्ते- 
जोमयोऽमृतमयः पुरुषाऽयमव स॒ योऽयमा- 
तमेदममतमिदं ब्लदर सर्वम्‌ ॥ ३० ॥ 
अयं धमः सर्वषां मतानां मध्वस्य धमस्य सर्वाणि 
पूतानि मधु यश्चायमस्मिन्धर्मं तजोामयोऽमतमयः 
पुरुपो यश्चायमध्यात्मं धार्मस्तजीमयोऽमृतमयः पुर्‌- 
पाऽयमेव स योऽयमात्मेदममतमिदं बह्मद ९ सर्वम्‌॥११॥ 
धर्मः शतिस्मृतिप्रसि्धो ज्योति्टोमादिलक्षणो धर्मः ।! धामस्तु 
तत्कलश्रूतष्ुखटुःग्वादटक्षणः ११ ॥ 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ९ | बृह इारण्यकोपनिपत्‌ । १२३ 


इद सत्यर सर्वेषां भूतानां मध्वस्य सव्यस्य 
सव।भि भूतानि मधु यश्वायमस्मिन्सत्ये तैनो- 
मयोऽमृतमयः पुरुषा यश्चायपध्पात्मं साव्य- 
स्तेजोमय।ऽमृतमयः पुरुषोध्यमेव स योऽ. 
यमात्मदममुतामेदं चह्म* सवम्‌ ॥ १२॥ 

सत्यं सत्यवचन सापत्यं तत्फटमूतं सुखादिलक्चषणम्‌ ॥ २२। 
इदं मान॒षं सर्पेषां भृतानां मध्वस्य मानु- 

प्स्य सर्वाणि भृतानि मधु यश्ःयदस्मिन्मा- 

नुपे तजोमयोऽरूतमयः पुरुषी यथ्यायमध्यासं 
मानुषस्तेज(मयोऽमृतमयः पुरुषा ऽयमेव स योऽ 
यमास्मदममृतमिदं ब्रह्मद सर्वम्‌ ॥ १३ ॥ 

मानुषं मनुप्यप्रसिद्धम्‌ । अधिदेवतसग्रीन्द्रादरूपे सर्वां मध्ठित्वथः। 
अध्यास मानुप हत्यत मनुप्यक्शब्डो मुख्यमयुष्यपरो दउटव्यः ॥ १३ ॥ 


एवमध्यात्मापिदेवतमेदभिन्नसववितनान्तयाभितं तारा सवाचे- 
तनव्रैलक्षण्यं प्रतिपाद्य चेतनान्त्याभिव्वम्खेन सव॑चेतनवैरक्षण्यं च 
प्रतिपादयपि- 
न 1 ५ 4 वि ॥ ¶ ^~ 
अयमात्मा सवपा भूतानां मध्वस्याऽऽमनः स्बाणि 
(क न (^ प्रः + न = ॥ 
भृतानि मधु यश्ायमस्मि्लात्सनिं तेजीमयोऽृतमयः 
न च | [ == द क ड पो <म्रत्‌ क स 
पुरुषो यश्चायमध्यात्ममासा तेजीममोऽप्रूतमयः पुर- 
न क ८ 2 ¢ _ ५, त्र ः ९ ॥ 
प्‌ाऽयमव स पाभपमात्सदममुतामद्‌ बरदयद र स११॥३६॥ 
अयमात्मा प्रत्यगास्मेत्यर्थः । शेष्टं पूर्ववत्‌ । पश्वायमास्मिन्नात्मनि 
तेजोमयोऽग्रतमयः पुरुपः सर्वेषु यश्चायं तेजोसयोप्मुतमयः पुरुष इति 
निपरि्टः सोऽस्मिन्नवस्थितोऽन्तयांमीत्यथः । साऽपि क इत्यनाऽऽह-- 
यश्चायमात्मा तेजोमयोऽत्रतमयः पुरुषोऽयमेव स योध्यमात्मेदमम्रृतामेदु 
बद्येदुं सर्वं पूर्ववद्थः ॥ १५४ ॥ 


१२४ रट्रःरामानुजवषिरचितप्रकाशशिकोपेता-~ [२ द्वितीयाध्याये- 


सवा अयमातमा सवेषां भुतानामाधिपतिः। 
इयता प्रबन्धेन प्रतिपादिततश्वेतनाचेतनविलक्षण आत्मा स्पा मूता- 
नाम्‌ । अविपतिकशाब्दः शोषिणि रूढ इति व्यासार्थः प्रथमसूत्रे प्रतिपा- 
दितत्वात्‌ । 
सवषां भूतानाश राजा । 
नियन्ता । 
१ थ्‌ अ 
तयथा रथनाभो च रथनेमौ चाराः सर्वै समर्पिता 


एवमेवास्मिनात्मनि सर्वाणि भृतानि सर्व देवाः सव 
टोकाः सर्वभ्रणाः सव एत आत्मानः समपिताः ॥१५॥ 


रथनाभिने।म रथचक्रस्य मध्यवति सरन्धं काष्ठं नेमिना बाय 
वलयाकारं काठम्‌ । एतयोस्तु मध्यवार्तदारुरलाफा अरा यथा नाभि 
नेम्दाभ्रिता एवं देवलोकप्राणजीवाः परमात्माभ्रिता हत्यर्थः । चतनाचे- 
तनः सर्वोऽपि प्रपञ्चस्तदाधित इति यावत्‌ \॥ १५॥ 


एवमुपदिष्टमधविद्यास्तुतय आख्यायिकाऽऽरभ्यते-अत्रेयमाश्यायि- 
काऽनुसंधेया । दध्यङ्ङथवणं हन्दरान्मधुवाह्यणं प्रापत्तवानिन्दरेण च 
तदुपदेक्षसमयेऽन्यस्मे नेतदुपदेटव्यमन्यथा शिरणश्छत्स्यामीष्युक्तऽप्यसौ 
लोभादश्विनोः समीपमागव्येन््ः शिरण्ठेतयते।ति भीतोऽस्मि तद्धयं 
निवायते चदवयामधव्राह्यणमपदक्ष्यामव्युक्तवान्‌ । ततस्ताभ्यामुपदेश्- 
काल आवामेव त्वदीयं शिरग्छत्वाऽन्यत्र स्थापयित्वान्न्यदीयशशिरसा 
त्वां योजयिप्यावस्तन क्ञरसाऽभ्वाभ्यामुपदिश्च । उपदेशकुपितनेन्द्रेण 
तच्छिरसि च्छिन्न व्वदीयमेव हिरो यथापूर्वं प्रतसधास्यावहे इत्यु 
क्तम्‌ | तथेव तनोपायन विर्यं प्राप्तवन्तो } ततः पर्वं शिरो यथापूर्व 
प्रतिसंहितवन्ती चति । 

इदं वे तन्मधु दध्यङ्ढाथरवणोऽश्िष्यामुवाच । 


वैशलष्टो यथोक्तास्यायिंकावृत्तान्तस्मरणे । दध्यङ । दृध्यश्तीति 
दध्यङ । कात्वगित्याद्ना क्िन्हद्ड्यादिलोपे संयोगान्तलोपे  क्रिन्पर- 
त्यपसय कुः ' [ पा०्सू० ८।२। ६२] इति कुत्व । आथ््णः। 
अथवणः पु जभ्बभ्यां तदेतन्मधुबाह्मणम्ुवाचेत्यर्थः । 


पश्टमं वराक्षणम्‌ ५ ] बृहवारण्यकोप निपत्‌ । १२५ 


न क चि 
तदेतहपिः पश्यन्नवोचत्‌ । 
तदेतद्‌ भ्विनावृत्तान्ते खोगसाक्षाव्ारेण पर्यन्कध्टिहपिरण्विनौ 
परत्युवाच । 
त्र नग सनयं दध्म उग्रमा- 
विष्ट्णोमि तन्यतुर्न वृष्टिम्‌ । 
हे नरा ' सुपां खलृ०' [पा० सू० ७) १। ३९] इत्यादिना दिवचन- 
स्याऽऽ्दशः 1 हे नर॑ दिव्यपुरुपावश्विनो वां युव्रयोः सनये सनिलमो 
टामाय विद्यालामायेति यावत्‌ । उग्र कूरं शिरभ्छेदनपुनःपरतिसंधानः 
रूपं दंसः कमास्ति ¦ सकारान्तोऽयं शब्दः । तत्तन्यतुः पजन्यो वृष्टिं न 
वुष्टिमेव नशब्द इवार्थ । यथा पर्जन्यो वष्टि प्रकाश्यत्येवं तक्कमऽ5 
विष्कराभ प्रकारयामि । 
किं तदाचच्छयत इत्याह- 
१ पः थ्‌ यं 
दध्यङ्ढाथवेणो ह वामश्वस्य 
५ श ५ क. 
प्म प्रयद्‌।मुवाचतिं ॥ १६. ॥ 
ईशब्दोऽनथनिपातः । हः प्रसिद्धो हेऽभ्विनो षां युवयोर्दष्यङङाथ- 
घणा ऽण्वस्य शीष्णां स्वद्िराव्यातरिक्तेनाश्वशिरसा प्रोवाचेति यत्तदा- 
विष्क्रणामीत्यथंः । एवं महता यलेनाग्विभ्यां दधीचो विद्या गृहतिति 
विद्या स्तुता भवति ॥ १६ ॥ 
9 न ध ष थ १ 
ददं वे तन्मधु दध्यङ्ढनथवणोऽश्वि- 
(क 
प्यामवाच । तदेतदृषिः पश्यन्नदा चत्‌ । 
पववद्धः । मन्त्रान्तरप्रदशनायायमारम्मः--- 
थ्‌ ४ कः धी ३ (जि क. ५ 
आथवणायाश्वना द्पवचिजश्वम शारः 
द्‌ 9 क 
प्रत्यरयतम्र । सवा मधु प्रवाचहतायः 
न्त्वाप्र यदसावपि क्षये वामेति॥ १७॥ 
हेऽभ्विनौ दधीच आथर्वणाय दध्यङ्नाश्न आथर्वणायाग्वयं (होरोऽ- 
श्वस्य हिरः प्रस्यैरयतं प्रतिसहितवन्तं स दध्यङ्नाम कपिवां युवयो- 


[गी 


~ " *----~-~ ----------~-- - 


= 0 ग 4.4 
५ "स. च ~ (ष | 


(> £ ^. तः गृ त २ 1५ (ए 
सत्रत्यमुद्रितपुस्त-- १ ध्यटूटूयन्मध्टा५+ । 


१२६ रद्गरामानुजरिराचेतप्रकाशिकोपेता- [२ द्ितीयाध्याये- 


कतायन्सनचुपदेक्ष्यामीति स्वाक्तं वच कतायन्नुतं कुर्वंस्त्वं मधु त्वष्टा 
यज्ञ शिरस्तत्सबन्धि व्वाष्टर तादृशे शिरःसमाधायकतसाम्यान्मधु प्रवर्ग्य 
मिति यावत्‌ । प्रवग्ंस्य त्वाष्श्ाष्दुतयन्ञरिरःप्रतिसंधानार्थत्वाखाघ् 
तस्मोवाच तस्मोक्तवान्‌ । हे दघ्या हऽभ्विनी (नासत्यावश्विनौ दस्रौ 
इत्यमरः । कक्ष्यं गोप्यमपि यद्ह्मसवन्यि मपू बाह्मणं वां युव्रयोः पोवा- 
चेत्यथः ॥ १७॥ 
9 न र ध ट थ = (~ 
इदं यै तन्मधु दध्यद्ढनथवणाऽधि- 
९ न 
यामुवाच। तदेतरपिः पश्यन्नवोचत्‌ । 
एूववदुर्थः । मण्त्रान्तरपकाशनार्थोऽयमाणर्म्मः । 
पुरश्चक्रे द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः । 
पुरः स पक्षी श्रत्वा पुरुप आविशदिति । 
द्विपव्‌ः परश्क्र पुरः पुराणि । पूःशब्दाध्यं हवितीयाबहुवचनान्तः । 
द्विपात्पुराणि चतुप्पासपुराणि च चक्र इत्यर्थः; । दूवमनुप्यपश्वादक्रीरं 
स॒ष्रा पुरः पुरस्तात्परमात्मा पक्षी मूत्दा संसारहेतुभूतकर्मावुतो मूल्या 
संसारी जीवक्रीरफा मूत्वतिं यादत्‌ । परमात्मनस्तु अद्रारककमसं- 
न्धाभावात्सृष्टानि सव।णि पुराण जवक्षरीरकः परमात्मा प्रविष्ट 
इत्यथः । 
तमिम मन्तरं श्रतिरेव व्याचशे-- 
| पु €^ ४ क 
स्वा सजय पुरुः सवा वषु पररय: । 
सवासु पयु सवदर!रपु वतमानः सोऽयं पुरस्ते शरीरेऽस्मञशयना- 
सुरुषा हरिः \ शकारस्य पकारोभ्यं व्यत्ययेन प्रयुज्यत इप्युक्तरीत्या पुरि 
रायनात्पुरुप इव्यथः । 
+ द [द ग जीभ ॐ 
मनन [कषनम्वरत मननं रचनारसवृतम्‌ ॥ १८ ॥ 
अनावृतं बहिरिनावृत्तमित्यथः । असेत्रतमन्तरसवतमित्यथः । अन्त्- 
हिश्वाव्याप्तं किमपि नास्तीत्यथः ॥ १८ ॥ 
= ज न ट प 
ददं वे तन्मधु दध्यह्ःडाथवणोऽनि- 
१ ॥ि त्‌ [ षः 
पामुवाच तेदवहार्षः परयन्नवातचत्‌ | 
मन्न्रान्तरप्रदकनाध्धव्यमारम्भः। 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ९ | युहुदारण्यकोपनिपत्‌ । १२७ 


रूप रूपं प्रतिरूपो वभूव 
रूप्यत इति रूपं ह्यं वस्तु । वीप्सायां द्वित्वम्‌ । प्रतिवस्त्विति 
यावत्‌ । प्रतिरूपः सद्रशषरूप इन्यथः । तत्तद्रुपसहश्ञतयाऽन्तर्यामितयाऽव- 
स्थित इति याचत्‌ । यद्रा । प्रतिप प्रतिष्ठितं रूपमस्य तथोक्तः । स्वा- 
न्तयमिीति फकटितोऽधः । 
तदस्य रूपं प्रतिचक्षणाय । 
चक्षिडो मावे ल्युट्‌ । प्रतिचक्षणं व्यवहारः । व्यवहाराय यद्यवहूर्त- 
व्यमिति यावत्त । तत्सर्वमस्य परमात्मनो खूप क्रीरमित्य्धः। यद्रा । 
तत्तस्मादिति वाऽ्थः । यस्मादयं प्रतिरूप चभूव तस्मादेव सर्वं तच्छरी- 
रमित्यथः। 
नतु शरीरसबन्धस्य क्माधीनत्वात्कमारन्धस्य व्यवहियमाणप्रपश्चस्य 
कथं तव्रूपत्वमित्याश्रघाऽप्ह- 
रन्दो मायाभिः पुरुरूप ईयते । 
दन्द्रः परमेश्वरः । इदि परमेश्वयं हति हि धातुः । मायाभिः) 
माया वयुनं ज्ञानमिति नेघण्टकाः । मायाभिः संकल्परूपक्ञानेविचिघ्ा- 
श्चयंकारित्वाज्जञानरूपत्ाच मायाज्ञब्दितत्वं संकल्पस्यापपद्यते । पुरु- 
रूपो बहुशरीरः स्वेच्छागृहीतानन्तदरह इति यावत्‌ । 
ननु रूपं रूपं प्रतिरूपां बभूवेव्येतव युक्तम । अनन्तेषु बह्मा दिस्तम्बप- 
यंन्तेपु रूपेष्वेकस्य परमात्मनस्तत्तदृन्तवतितयाऽ्वस्थानासंभवादव्याश्ञ- 
ङ्क्याऽप्ट- 
युक्ता ह्यस्य हरयः शता दशति । 
हाता शतानीत्य्थः। सुपां सुटुगित्यादिनाऽ५कारादेडः । अस्या- 
न्तप्रपश्चस्य यक्ता योग्या इत्यथः । तद्नुरूपर ख्याज्ञाठेनः शतान 
दक्ष हरयः रातानि द्शानन्ता इति यावत्‌ । अनन्ता हरयः । अन्तया- 
मिबिग्रहानन्त्यादनन्ता हरय इव्युक्तारति दृष्टव्यम्‌ । 
अप्र वं हरयाभ्यव दश च शतान 


सहस्राणि बहूनि चानन्तानि । 
अयमेक एव हरिः डातानि सहस्राणि बहूनि हरयो भवान्त । विचे- 


शक्तेः परमात्मनः काऽनुपपत्तिरिति भावः । एवमियता प्रबन्धेन 
निष्टं ब्रह्येत्युपसंहरति- 


१२८ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ २ द्वितीयाध्याये- 


तदेतदबह् । 
बह्मशशष्दितयि विधपरिच्छेदराहिष्यमुपपाद्यति- 
अपुवमनपरम्‌ । 
पर्वात्तरकालद्युन्य काटापरिच्छिन्नमित्यथः। 
अनन्तरमबाह्यम्‌ । 


देशपरिच्छेदश्चुन्यमित्य्थः । बाद्याभ्यन्तरव्यवहारानह भिति माषः, 
सर्बत्करष्टत्वटक्षणवस्तपरिय्छेदामावमुपपादयति- 
अपमात्मपा ब्रह] 

सवनियन्त॒तया सर्व्करष्टमिव्यथः । यद्रा । सवात्मत्वादेवमिह्‌ं नेति 

निर्दृश्ानहंवलक्षणवस्तुपरिच्छेदा ऽत्र विवक्षिता द्रष्टव्यः । 
सवानभ्रः । 

सर्वज्ञः । इषुं जगत्रारणत्वनियन्तताक्षिप्तसर्वशक्तेव्वादिगुणानाम- 

प्युपलक्षणं व्र्टव्यम्‌ । 
इत्यनुशासनम्‌ ॥ १० ॥ 


इति बृहदारण्यकापनिपादि द्वितीयाध्याय 
पथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ५॥ 


णी 


अनुशासनमुपदेशः। १९ ॥ 


इतिं ब्रहदारण्यकोपनिषत्काशिकायां द्वितीयाध्यायस्य 
पञ्चम वाद्यणम्‌ ॥ ५ ॥ 

अज्ञातसंप्रदायाया विधाया अभ्युद्रयफलटकत्वाभावेनानाद्रणी. 
यत्वात,  आचायवशो ज्ञेयः ` इति भ्रवणाच् विदयाप्रवतक्राचार्यपरम्प- 
रामपदिशति- 

अयथ वशः | 

कौत्यत इति शेपः । सर्वतः प्रथमान्तैः हिष्यनिर्दृशः पञ्चम्पन्तेस- 

चाय(नेदशः। 


षष्ठे ब्राह्मणम्‌ ६ | बुहद्‌रण्यकोपनिषपत्‌ । 


पोतिमप्य आचार्यो गौपवनात्माप्तविद्य हइ 


पोतिमाप्यो गं।पवनातं । 


द्रष्टव्यम्‌ । | 


गोपवनः काशिकात्काभिकः केोण्डिन्यात्काण्डिन्यः 
शाण्डिव्याच्छाण्डिल्यः कोशिका गातमाच । 


तस्याऽचायद्रयमिति मावः 


गातमः ॥ ३ ॥ 
आधिवेश्यादाभिवेश्यः शाण्डित्याचानभिम्टाताचा- 
नभिम्लातो गोतमाद्रौतमः सेतवपाचीनयोग्पार्यार 
सतवप्राचीनयोग्या पाराशर्यान्पायशर्या भारद्राजा- 
द्ारद्रजो भाशद्राजाहातमाच गोतमो भारद्राजाडा- 
रद्राः पागशर्यास्पाराशर्यो व॑जवापायनद्वि 
जवापायनः काशिकायनेः कोशिक्रायनिः ॥ २॥ 
धुतकाशिकादधतक्(शिकः पाराशर्यायणात्पाराश- 
यायणः पाराश्यासाराशर्या जातूकण्यांजातूकण्यं 
आसुरायणाच्च यास्काचाऽऽसुरायणस्रवणेसवणिरी- 
पजन्धनेरापजन्धनिरासुरेरासुरिभारदाजाद्धारद्राज 
आत्रेयादातेयो माण्टेर्माण्िर्गोतमाद्रातमो वात्स्याद्रा- 
तस्यः शाण्डित्याच्छाण्डिल्यः कैशोर्यात्काप्याक्र- 
शोथः काप्यः कृमारहारीताक्कृमारहारीतो गाटवा- 
दाटवो विदरभीकिं(ण्डिन्याद्विदरभीकाण्डिन्यो वत्सनपा- 
तो वाभवाद्रस्सनपाद्राभ्नवः पथः साभगतन्थाः 
साभगेऽयास्याङ्किरसादयास्य आङ्गिरस आभरत 
स्वाष्रादाभूतिस्वाष्रो विश्वरूपाचाष्रादिश्वरूपस्वा- 


साभम्लात्‌ जानमिम्खातादानाभेम्यातः। 7तलाद्रुयमत्रयमप्रेतपुस्तक्‌ वतेते । 


१५७ 


१२० 


ति शेषः । एवमुत्तरत्रापि 


9 गपवनः प।तिमाघ्यात्पात्तिमाध्यो गौपवनात्‌ । दयविकम्‌ । २ त आनभिम्लताद्‌ा- 


१२० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये- 


प्ोऽश्विणयामधिनो दधीच आथर्वेणादध्यङ- 
ाथर्वणोऽथर्वणो देवादथर्वा देवो मत्योः भ्रा- 
ध्वश्सनान्मत्युः प्राध्वश्सनः प्रध्वश्सनासध्व 
सन एकषरेकपिदिप्रचित्तेविप्रचित्तिव्यष्ेव्यणिः 
सनारोः सनारुः सनातनात्सनातनः सनका- 
त्सनकः परमेष्ठिनः परमेष्ठी बह्मणा बल्ल स्वर्यषु । 
स्वयमेव भवतीति स्वयंभु । उपदृकमन्तरेण विद्याप्रवतक मवती- 
त्यथः । 


ब्रह्मणे नमः ॥ ३ ॥ 
दति ब्रहदारण्यकोपनिपदि द्वितीयाध्याये 
षर्रु ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ 


इति बरृहदारण्यकोपनिषदि द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥ 
सवगुरवे बह्यणे नमः ॥ ३ ॥ 
हति बृहद्‌ारण्यकोपनिषत्रकाशिकायां द्वितीयाध्यायस्य 
पष्ठ बाह्मणम्‌ । 


1 


इति बृहदारण्यकोपनिषस्काशिकायां दि 


$, भ 


योऽध्यायः ॥२॥ 


मधुकाण्डसिद्धमेव स्वान्तर्यामित्वं मुखान्तरेणास्मिन्नध्याये टी 
च्कियत तत पुष्कल धनदानं बहुविद्रत्समयायं च (यश्च) विया्जनोपाय 
इति प्रदशनायाऽऽस्यायिकाऽऽरभ्यत- 

च >, @= क ऋ, छ, अ 
जनको ह वदहयो बहृदक्षिणेन यज्ननेजे । 

हेति वरत्ताथस्मरणे । वेदेहो विदेहदश्ञाधिपतिबहुदक्षिणन यज्ञेनेज 
इष्टवान्‌ । ' असयोगालिटकित ` [ पा० स० १।२।५ ] इति किच्वास्स. 
प्रसारणप्र ) 


परथमं ब्राह्मणम्‌ १ ] बुहदारण्यको एनिषत्‌ । १३९१ 


तत्र ह कुरुपथाटानां बाह्मणा अभिसमेता वकृवुः । 
तस्मिन्यज्ञे विद्रदमूिष्ठङ्कुरुपश्चाठदेशेभ्यो बराह्मणाः सम(गताः। 
तस्य ह जनकस्य वेदेहस्य धिजिक्नास्ता वकष 
कः स्वि्षां बाह्मणानामनूचाननम इति । 
आगतानां बाह्मणानां मध्ये कां वाऽतिशयेन बह्यवियानुव चनङ्कुश्चल 
इति जिज्ञासा वभूव । 
सह ग्रा सहसेमवरुरोष । 
तजिज्ञासया गो गवां सहस्रमवरुरोध । 
दश दश पादा एककस्याः शृङ्कयोराबद्धा वकवः ॥१॥ 
पादः पटस्य चतुथः । खवणस्य दृश दशन पादा एकैकस्याः शृङ्ख- 
योनिबद्धा बमूवुः॥१॥ 
तान्होवाच वाह्लणा भगवन्तो यो वो 
बलिष्ठः स एता गा उदननामिति। 
मवतां मध्ये<तिशयेन यो वह्यविस्स एता गाः स्वगृहं प्रति कालयतु 
नयतु । अज गतिक्षपणयोरिति हि घातुः। 
तेह बाह्लणा न दधुषुः। 
तेह बाह्यणा न धष्टा बभृदुः। आ धृषाद्रति णिजभावे रूपम्‌ । 
अथ ह याज्ञवल्क्यः स्वमेव वह्मचारिण- 
स॒वाचताः सोम्योदन सामश्रवा ३ इति ! 
साम शछणोतीति सामश्रवाः । एता मगा हे सामभ्रवो गृहान्प्रति 
कालयेति । 
ता होदाचकार । 
अकालयदित्यथंः । 
ते ह बाह्लणाश्वकृधः कथं नो बलिष्ठो वुबीतेति । 
याज्ञवल्क्येन बद्धिष्ठपणस्वीकरणेनाऽऽ्त्मनो वद्धिष्ठता प्रतिज्ञातेति 
सवे कुद्धा बभूवः कथं नोऽस्माननाहत्याहं बह्चिष्ठ इतिं वदे दित्यथः । 


१३२ रङ्गरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये 


अथ ह जनकस्य वैदेहस्य होताऽश्वखो वभूव स हनं 
पप्रच्छ त्वं नु खल्‌ नो याज्ञवल्क्य बल्िष्ठोऽसती २ इति। 
अस्माकं मध्ये त्वमेव खल्‌ बह्धिष्ठो ऽसोत्यभ्वलनामा होता पप्रच्छ । 
असी २ इति भत्सने प्टृतिः। 
स॒ होवाच नमो वयं ब्रहलिष्ठाय 
कुमा गोकामा एव वयर स्म इति । 


क~ ९ 


बाह्यष्ठाय नमस्कुमा नास्माभिवद्धिष्ठत्वाभिमानाद्रावो नाता गोका- 
भाये(रोवेति सोपहासमुक्तवानित्य्थंः। 
तर ह तत एव प्रष्टुं दधे होताऽश्वलः ॥२॥ 
तत एव सोपदहासवचनाद्श्वलः प्रषटुमवस्थितः। धृङ्‌ अवस्थान 
इति हि धातुः ॥२॥ 
यान्नवल्क्यति होवाच । 
याज्ञवल्क्येति संबोध्य वक्ष्यमाणमवाचेत्यर्थः। 
याद सव मृव्यनाऽत सव मत्यनागकस्षपन्नम्‌ | 
य द्द प्रसिद्धं जगचेतनात्मकं प्रत्युना मरणधमणाऽप्तं न केवलं 
व्याप्तं ्रत्युनाऽभिसंपन्नं वशीक्रतं चेत्यर्थः । यद्रा । व्याप्तमित्यस्य विव- 
रणमभिपन्नमिति । 
केन यजमानो मृत्याराप्तिमतिमुच्यत दति । 
केन साधनेन मृत्योव्याप्तिमतिक्रम्य मुच्यत इत्यथः । 
होत्रचिजाऽभिना वाचा । 
तद॑व व्याचष्ट- 
वागे यज्ञस्य होता तथेये वाक्रसोऽयमभिः 
सोता मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥ ३॥ 
कर्माङ्खमते होतग्न्यभिन्नत्वेन ध्याताया वाचो ष्टी कृतायां कर्मणो 
वौ यवत्तरतया बह्मोपासनद्रारा जीवदृश्ायामेव विग्टिशणश्टिष्टपर्वोत्तर- 
दुरम (त)हरत्वलक्षणा मुक्तेमवति शरीरवरियोगानन्तरं प्रकरत्यतिक्रान्तप- 


---------~---------------~-- 


१ ।भपन्न । यत्रा प्रस्त । 


प्रथमत्राह्मणम्‌ १ | बृहदारण्यको पनिपत्‌ ! १३३ 
दाधिरहणलक्षणाऽतिमुक्तेर्भवतीव्यथः । तथेयं तस्सा हो त्यध्यस्यमाना 
वागित्यर्थः । स मुक्तिः साऽतिमुक्तिरिति कारणे कायापचारः॥३॥ 
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सवमहोरा- 
जायां व्याप्त? सवमहारात्ाभ्यामभिसपनं केन 
यजमानोऽहोरात्रयोरापरिमतिमुच्यत इत्यध्वयु- 
णर्विजा चक्षुषाऽऽदित्येन चक्षुर यत्स्याध्वर्यु- 
स्तयदिदं चक्रः सांऽसरावादिव्यः सोश्ध्वयुः 
स॒ मृद्धिः साऽतिमुक्तिः ॥ ४ ॥ 
अटोरात्रयोराकिनाम कतिपयाह्‌।राते विनश्वरत्वम्‌ । शिष्ट पूववत्‌ ॥४॥ 
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद्‌र सर्वर पृवंपक्षापर- 
पश्चायामाप्तर सवं पृवेपक्षापरपक्षाग्यामाभिपनें 
केन यजमानः पूर्वपक्षापरपक्षयोरासिमतिमुच्यत 
इतयुद्वाचर्विजा वायुना प्राणिन राणो वे यन्न- 
स्योदाता तयोऽयं प्राणः स्र वायुः स 
उद्राता स मुक्तिः साऽतिमुक्तिः ॥ ५ ॥ 
पर्वपक्षापरपक्षयोरासिनांम कतिपयपक्षविनश्वरत्वम्‌ । रिष्टं परव- 
चत्‌ ॥ ५॥ 
याक्ञवल्क्येति होवाच यदिदमन्तरेक्षमनारम्बणामेव 
केनाऽऽक्रमेण यजमानः स्वर्गं लोकमाक्रमत इति । 


अनारम्बणमिव रलयोरभेद: । अनाटम्बनमिव दरद्यते तत्केनाऽऽक्र- 
मेण क्रमणसाधनेन केन वाऽऽक्रम्य यजमानः स्वर्ग भगवह्टोकमाक्रमत 
इत्यर्थः । अत्र स्वरगलोकलब्दस्य भगवलोकवाचित्वे स मुक्तिः साऽति- 
मुक्तिरित्युत्तरवाक्यस्वारस्यं भवति । 
उत्तरमाह- 
बह्मणर्धिजा मनसा चन्देण मनो प यज्ञस्य 


न च 


ब्रह्मा तयदिदं मनः सोऽा चन्दः 


९३४ रद्गरामानुजविरवितप्रकारिकोपेता- [ रदृतीयाध्याये- 


(किर 


स॒बह्ला स मक्तिः साऽतिमुक्तिः । 


न 


@*, _ भ छ 


इति चन्द्राभिन्नवेन ध्यातं मनोहघ्योपासिता बह्मा भगवह्टोकाक- 
मणसाघनमित्यथः । 
इत्यतिमोक्षा: । 
अनेन प्रक्रारेणातिमोक्षप्रश्राः समाप्ता इत्यर्थः । 
अथ संपदः ॥ £ ॥ 
उच्यन्त इति शेषः । येनाथिहात्रादीनां एटवकच्कर्मणां तत्फलाय 
सपादन सा संपत्‌ ॥६॥ 
न क की (न 
याज्ञवल्क्यात्‌ हवाच कताभिरयम- 
न्द (क [० ® 
यग्निह्‌।ताऽस्मिन्यत्ने करिष्यतीति । 
अय होतानव्य यज्ञे काटे कतिभिकाग्भिरस्मिन्यज्ञे करिष्यतीति 
हौच्मिति शेषः । # 
उत्तरम्‌- 
तिस।भेरिति। 
एनः प्रभः- 
केतमास्तास्तस् इते । 
सस्ययारगवशेपविपयोभयं प्रभः । पूवस्तु संख्याविपयः । 
उत्तरमाह-- 
म्‌ 4 २ म्य ती 
पुरानुवाक्या च याज्या च शस्पव तृतीया । 
यागक्रालालसराक्पयुज्यमाना कचः पुरोनुवाक्या: । यागसाधनमूता 
कचो याज्याः । शस्यार्थं कचः शस्या; । जात्यभिप्रायेणैकवचनं द्र्ट- 
व्यम्‌ । तिसृप्वेव हौधिणाम्रचामन्तमाव इति भावः। 
[भनि (भिर ® 
[क तात्तषजमतात। 
प्रश्नः । उत्तरम्‌- 
(नित श~ क 
यत्कचेदं प्राणक्षदिति ॥ ७ ॥ 


#ि ¢ 


तस्सर्घं जयतति रषः ॥४७॥ 


प्रथमे ब्रह्मणम्‌ १ | बह दारण्यकापनिपत्‌ । १३५ 


याज्ञवल्क्येति होवाच कत्ययमया- 
ध्वयुरस्मिन्यन्न आहूतीर्होप्यतीति । 
फिसंख्याका आहुतीरहोप्यतीत्य्थः । उचरप्र-- 
तिस इति ¦ 
पुनः प्रभ्नः- 
कतमास्तास्तिस्च इति या हृता उज्ज्वरनिति 
या हुता अतिनेदन्ते या हता अधिशेरते । 
या हुताः सव्य उन्ज्यलन्ति समिद्‌ाज्याहुनय इत्यथः। याहता 
अतिनेदन्तेऽतीव शब्दं कुवन्ति । णिदि शब्दकुत्सायाम्‌ । शीत्कारशब्द्‌ 
ुबन्तीत्यथः । मांसायाहुतयः । या हृता अभिश्ेरते । अध्यधो गला 
रोरते पयःसोमायाहुतय दृत्यथः । 
पनः प्रभरः- 
किं ताभिजंयतीति । 
उत्तरम्‌- 
या हुता उज्ज्यलन्ति देवलोकमेव ताभिजयति । 
तत हेतुमाह-- 
दौव्यत इव हि देवलोकः । 
तत्रत्यानां देवलोको दीव्यत इयाऽऽमासते अत उज्ज्वलानां समि. 
दाज्याहूुतीनामुर्ज्वल दृषलोकसाधनत्वमुपपद्यत इति मावः । 
या हता अतिनेदन्ते पितृरोकमेव 
ताभिजयत्यर्तौव हि पितरृर।कः । 
कुस्सितशब्दयुक्ताभिराहुतिभिः कुस्सितक्शब्दयुक्तं पितृलोकं जयर्ती- 
त्यर्थः । पित्रलोकसंबद्धायां हि यमिन्यां पुय वैवस्वतेन पात्यमानानां 
हा हतोऽस्मीति शब्दो भवति । अतः पित्रलोकस्य कुस्सितशब्दयु- 
्तत्वमस्तीति द्रटव्यम्‌ । 
या हृता अधिशेरते मनुष्यलोकमेव ताभि- 
जयत्यप उं हि मनुष्पटोकः ॥ ८ ॥ 


१३६ रङ्खरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्यये- 
ऊर््वलोकपिक्षया मनुष्यलोको ऽध इव हि वर्ततेऽतस्तत्सामान्यान्मनु- 
ष्यलाकं जयतीत्य्थः ॥ < ॥ 
याज्ञवल्क्येति होवाच कतिभिरयमय ब्रह्मा 
यज्ञं दक्षिणतो देवताभिर्गापायतीति । 


@* @ क 


विहारस्य दक्षिणत उपविष्टो वह्या कतिभिर्देवताभिर्यज्ञं गोपायति । 
उत्तरम्‌- 


एकयेति । 
कतमा सेकेति । 
प्रश्रः सा केत्यथः। उत्तरम-- 


मन एवेति । 
तेन किं जयतीति प्रश्नोऽचाध्याहतव्यः । 
उत्तरमाह- । 
अनन्त व मनः| 
तद्‌ानन्त्यं हेतुमाह - 


अनन्ता विश्वे देवाः । 
देवशब्द्‌ उन्दियपरः । तदधीनानां सवषामि्ियाणामानन्त्यान्मनस 
आनन्त्यमिति भावः| 
अनन्तमेव सर तेन लोकं जयति॥ २ ॥ 
एवमानन्ता(न्त्य)विशिष्टतयोपासितेन बह्यणा मनसाऽनन्तं मगव- 
लोक भगवदुपासनद्रारा जयतीत्यथः॥९॥ 
यात्नवल्क्येति होवाच कल्ययमयोदाता<- 
स्मिन्यन्नं स्तोजियाः स्तोप्यतीति | 
अस्मिन्यज्ञे स्ता्ियाः स्तोचस्राधनमूता कचः कति स्तोप्यतीति। 
उत्तरम्‌- 
तिच इति । 
कतमास्तास्ति्च इति । 
पनः प्रभः) 


द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ २ | बहदृारण्यकोपनिषत्‌ । १३२७ 


_ परोनुवाक्या च याज्या च शस्येव तृतीया । 
उक्ताऽथः । पुनः पच्छति- 
कतमास्ता या अध्यात्रमिति । 
ताः परोनुवाक्षा्या अध्यात्मं कतमा भवन्ति । तासु किमध्यातम- 
हिः कर्तव्येत्यर्थः । 
उत्तरम्‌- 
प्राण एव पुरोनुवाक्याऽपानो याज्या व्यानः शस्या । 
एुरोनुवाक्यषदिष्वध्यात्ममूतपराणादिह शिः करतव्येप्यथः । 
पनः प्रच्छति- 
किं ताभिजयतीति । 
प्राणादिडशिषिशिष्टपुरोनुवास्यादिभिः के लोकं जयतीव्यर्थः। 
उत्तरमाह~ 
पूथिवीलकमव पुरोनुवाक्यया जयत्यन्त- 
रिक्चठोकं याज्यया बुक शस्यया । 
स्पष्टाऽथः । 
ततो ह होताऽश्वल उपरराम ॥ १०॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिषदि तृतीयाध्याये 
प्रथमं बाह्मणम्‌ ॥ १॥ 
एवे प्रश्रानामुत्तरे दत्ते प्रषटव्यान्तराभावाद्धेतोरूपररामेत्यथः ॥ १० ॥ 
इति बहदारण्यक्रोपनिपत्पकाश्चिकायां तुतीयाध्यायस्य 
प्रथमं बाह्यणम्‌ ॥ १॥ 
अथ हनं जारत्कारव आतभागः पप्रच्छ । 
जरत्कारुगोचज ऋतमागपुच्नः पप्रच्छ । 
याज्ञवल्क्येति होवाच कति ग्रहाः कत्यति ग्रहा इति । 


उत्तरम्‌ 
१८ 


१२८ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [३ ततीयाध्यये~ 


अष्टो ग्रहा अष्टावतिग्रहा इति । 
पुनः प्र्नः- 
क क [9 [क 
ये तेशां ग्रहा अष्टावतिग्रहाः कतमे त इति ॥ १॥ 
क इ्यथः॥ १ ॥ 
उत्तरम्‌- 
प्राणो वै ग्रहः सोऽपानेनातिग्रहेण 
गृही तोऽपानेन हि गन्धाञिघ्रति॥२॥ 
अचर प्राणशब्देन नस्यत्वस्ामान्यास्राणेद्ियं गोण्या व॒त्याऽभिधी- 
यते । गृह्णाव्यात्मानं स्ववशं करोतीति ग्रह इन्दियम्‌ । पचायच्‌ । 
अपाना गन्धः । अपानेन निश्वास्वायुनाऽपानीयत्वाटून्धो लक्ष्यते । 
तेन विपयूपेणातियहेण गृहीतो व्याप्तो मवति । अतिशयेन स्वस्व- 
विषपयिणमिन्द्रियादिकं गृह्णाति स्ववशा करोतीव्यतिग्रहो विपयः। 
त्दुपपादयति-अपानेन हि गन्धाञिघति । अचर प्राणेनेत्यध्याहर्त- 
ष्यम्‌ । अपानेनापनीतान्गन्धान्प्राणेन जिध्रतीत्यथः । यद्राऽपानक्ञब्द 
घ्राणपरो व्र्टव्यः । उत्तरसंदभेकरूप्यात्‌ । अतो घ्राणं गन्धाधीनमिति 
मावः । ततश्चेन्धियेभ्यः परा द्यथा इत्युक्तरीत्या ग्रहकश्शष्धितेऽपीन्िये- 
म्योऽतिग्रह््ितानां विपयाणां प्रथटतया तद्रश्ीकरणे यत्नः कर्तव्य 
इति भावः ॥ २॥ 
रोप @ क, ®) 
वागव ग्रहः स नाम्नाजतग्रहण गृह्यत 
वाचा हि नामान्यभिवदति ॥ २ ॥ 
जिहा वे ग्रहः स रसेनातिग्रहण गृहीतो 
जिहया हि रसान्विजानाति ॥ ४ ॥ 
चकर्वे ग्रहः स सूपेणातिगरहेण गरहीतश्च- 
्षुषा हि स्पाणि पश्यति ॥ 4 ॥ 
रों बे ग्रहः स॒ शब्देनातिग्रहेण 
गृहीतः श्रोत्रेण हि शब्दाञ्श्रणोति ॥ ६ ॥ 
मनो वे ग्रहः स कामिनातिग्रहेण गृहीते 
मनसा हि कामान्कामयते ॥ ७ ॥ 


द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ २ ] बुहदारण्यकोपनिपत्‌ । १३९ 


हस्तो वे रहः स कर्मणाऽतिग्रहेण गृहीतो 
हस्ताण्यां हि कमं करोति ॥ ८ ॥ 
तभ्य ग्रहः स स्पर्शनातिग्रहेण गृहीतस्वचा हि 
स्पशन्वेदयत्‌ इत्येते ग्रहा एतेऽ्टवतिग्रहाः॥९॥ 
स्पष्टोऽथः ! एवं रहा तिगरहप्श्नस्योत्तरे दत्त आतमाग एवान्य- 
त्पुच्छति- 
याज्ञवल्क्येति हौवाच यदिद सर्वं मृत्योरन्नं 
का स्ित्सा देवता यस्या मूप्युर्नमिति । 
यस्य म॒त्योरिवं सर्वमन्नं समृत्युः कस्या दवताया अन्नमिति) 
उत्तरमाह -- 
क ० 
अ्थिर्वे मृ्युः सोऽपामन्नम्‌ । 

अधिना हि सवं द्यते सोऽप्यद्धनार्यते । अतोऽपामरन्यन्नकत्व- 
मिति मावः। 

अपामग्न्यन्नकत्वाचेन्तनस्य फलमाह- 

अप पुनर्मृत्युं जयति ॥ १०॥ 

य एवं वेद्‌ सोऽपत्यं जयतीत्यर्थः । कास्वित्सा देवतेति प्रभ्नानु- 
रोधादपामित्यस्याप्त्वामिमानिनारायणपरत्वेऽपि न दोपः । तास्मन्पक्षे 
: अरव मर्यः ' इत्यचायिश्ञब्दस्य कालायिरुद्रपरत्वं द्रष्टव्यम्‌ । (अश्चर्े 
रुद्रः ` इति प्रसिद्धेश्च । एतदेवाभिप्रेत्य व्यासार्यरार्तमागप्रश्नस्य 
विद्र द्विपयत्वेऽपीति यन्थेनास्य प्रकरणस्य परमात्मविपयत्वमपि 
सूचितम्‌ ॥ १०॥ 

याज्ञवल्क्येति होवाच यत्रायं पुरुषा प्रयत 
उदस्मासाणाः कामन्त्याहो ३ नेति । 

यत्र यदाऽयं जीवो भ्रियते किमस्मान्प्रियमाणासाणा उत्कामान्ति 
जीवं विहाय यथायथं गच्छन्त्युत तत्स्युक्ता एव सन्तस्तन स्हवाक्तरा- 
मन्तीति प्रभ्नाथः। 

उत्तरमाह- 


१४० रङ्करामानुजदिरचितप्रकाशिकोपेता- [ उतृतीयाध्यये- 


नेति होवाच याज्ञवल्क्योऽत्रेव समवनीयन्ते स 
उच्छयत्याध्मायत्याध्मातो मृतः शेते ॥ ११ ॥ 


अत्रेवाऽऽत्मनि समवनीयन्ते संयोज्यन्ते । समिप्येकीकारे । एकी- 
[क ४ 9 कन [ब क ॐ ० चदे, ० 
भूततया सयुक्ता भवन्तीत्यथः। न त विहायोव्करामान्त नहेनो (सहवा). 
त्करामन्तीत्यर्थः। स पुरुषो मरत उक्करान्तप्राणः सञ्श्वयथुं प्राप्रोति । 
आध्मायति बाह्यवायुना पयते । आध्मातो बाह्यवायुना पूरितः 
सञ्दोते । यद्यप्युच्छनत्वादिदेहधर्मो नतु तस्मादिति नि्दिष्ट्रियमा- 
णजीवधर्मस्तथाऽपि देहात्मनोरमेदोपचारेण तथारिर्दक्ो दष्टव्यः । 
नच “स उच्छरयत्याध्मातो मृतः शेते" इव्युच्छरनत्वादिविस्पषटदेहधमभ्रव- 
णन देहापादानकोत्रमणप्रतिपेधविषयकत्वोपपत्ता अभेदोपचारमाभरित्य 
जीवापादानकोद्रमननिषेधपरत्वं कुत आश्रयणीयमिति वाच्यम्‌ । 
“योऽकामो निष्काम आत्मकाम आप्तकामो नतस्माप्राणा उक्रामन्तिः 
[ ब॒०४।४।६ |] इत्यत्र क्रीरापाद्नकोद्रमनप्रतिपेधवादिनोऽमेदी- 
पचारस्यावश्याश्रयणीयत्वेन दापसाम्यात्‌, ` प्रतिपेधादिति चेन्न 
शारीरात्‌ ` [ बण सू०४।२।१२] इति सूत्रमाप्यादावस्याथंस्य 
प्रपञ्ितत्वान्नाजास्माकं वक्तव्यमवरिप्यते॥ ११॥ 
ॐ कि र [1 हिर 
याज्ञवल्क्यात्‌ हववाच सत्राय परुषा 
क्ष छ ® ॐ # ® क 
रवत कमन न जहातात। 
पूवर प्राणं प्रियमाणं न जहाती्युक्तमिदानीं तु प्राणेभ्योऽन्यञ्च षि 
वा भ्रियमाणे न जहातीति प्रश्रः । उत्तरम- 
क क 
नीर्मति । 
तदत्याग एव प्रद्रयते प्रसिध्या । 
अनन्तं वे नाम | 


देहे नष्टेऽ युधिष्ठिरादीनां नामानुवत्तिदकशनान्नाश्नो नशो 
नास्तीत्यर्थः । 
नामामिमानिदेवता अप्यनन्ता इस्याह-- 
अनन्ता विश्व देवाः । 
नामानन्त्यज्ञानस्य फटमाह- 


प्रथमं ब्राह्मणस्‌ १ ] वृहद्ारण्यकोप निपत्‌ । १४१ 


र ए =, ५ (~. 
अनन्तम स्र तन्‌ राक जयत ।॥ १२॥ 
अनुव॒त्तेन नाम्ना श्ाश्वतपण्यलोकं जयतीत्यथः 1 अत एव हि लोके 
नामानुवस्पथं यतन्त इति मावः ॥ १२१ 
क. ति य॒ १ | घ्रे ®. 
वज्ञेवल्क्यति हवाच सचस्व वरषस्याप्च वागदप्पात । 
अत्र वागादुीन्धिपाणामाकल्पस्थायितवादाहंकारिकताच मरणदशा- 
यामनुपादानभूताग्नो लयास्मवाच वाचोऽ्यावप्ययो नाम वागिनि- 
याभिमानिदेवभूतस्यायरेवागिन्दियापिष्ठागानुक्‌टव्यापारमन्तरेणावास्थि- 
तिरेव । मरणदृक्षायां प्रियमाणजीवसंबन्धिवागिद्ियं तदामिमान्ययिनं 
व्यापारयतीति यावत ¦ सूचितं च भगवता बादरायणेन--"अग्न्यादिग- 
तिश्रतेरिति चेन्न भाक्तत्यात्‌' [ब० सू०३।१।४]इति 1 एवमुत्तरवापि 
द्रष्टव्यम्‌ । अप्ययश्च भाक्तो यथायाग्यं द्रषट्यः। 
दातं प्राणश्वक्षुरादित्यं मनश्चन्द्रं दिशः 
श्रोत्रं पृथिवी शरीरमाकाशमात्मा । 
जसा देहान्तगताकाश् इत्यथः । 
र र (३ +कः 
अष्टमानं वनस्पतान्क्शाः | 
लोमाभिमानिदेवता ओषध्यभिमानिदेवतामप्येति लोमाभेमानिववं 
विहाय केवटमोपध्यभिमानी मवतीत्यथः । 
0 ~ क 
अप्सु छोहितं च रेतश्च निधीयते । 
निधायते प्रक्षिप्यत इत्यथः ¦ 
[। ६ ® क 
कयं तदा पुरुषो भवतीति । 
भ्रियमाणसंबन्धिपु सर्वेषु तत्तदाधाराभितपु शारीरः पुरुषः किमा- 


की ७, @\ क 


भरता मवतात्‌ प्रः । 


एवं पृष्टो याज्ञवल्क्य एतदुत्तरस्य प्रकरृतजल्पमागेण जनसमक्षमप्रकट- 
#यत्वादार्तमागं वादमार्गेण बोधयिप्यन्नाह- 


आहर सोम्य हस्तमातभामाऽ०वामेत- 
स्थेव वेदिष्यावो न नपितःसजन इति। 
हें सोम्याऽऽतभागाऽऽवामवेतस्य प्रश्रस्योत्तरं वेदिष्यावो ज्ञास्यावः। 


१४२ रङ्करामानुज षिरवितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये- 


यद्यपि याज्ञवल्क्य एव विचारको निर्णेता चाथापि द्विवचनं वीतराग- 
कथादयोतनार्थम्‌ । नावावयारेतस्पक्रतप्रभ्रोत्तरं सजने जनसमुदायेन 
भवति । 
ती होत्कम्य मन्तयांचकाते । 
तावातंमागयाज्ञवल्स्यो तस्मादेश्षादुव्कम्प विजनस्थानं गत्वा विचा- 
रमकुरुताम्‌ । 
न ९ दू 
तोह यदूचतुः कर्म हेव तदूचतुरथ 
यत्रशशश्सतुः कमं हेव तत्रशशभ्सतुः। 
तो मिटित्वा विचार्य निश्रित्य कार्यकारणसंघातात्मकक्तरीरपरिग्रह- 
हेतुतया यदुक्तवन्ती तत्कर्भव । हेतुषु यत्स्तुतवन्ती तत्क भव । यदयपीश्वर- 
कालादीनि कारणान्तराणि सन्ति दथाभ्पि तेषां साधारणत्वाच्छरीर- 
परिग्रहहेतूनां मध्ये कर्भैवासराधारणं कारणं पुरुपस्याऽऽश्रयभूतमिति 
स्तृतवन्तापित्यथः । 
तवेव प्रदशयति- 
भ अ हिवि ॥ क क ०, क 
पुण्या व पृण्पन्‌ कर्मणा भवात पापः पापनति । 
पुण्येन कर्मणा पुण्यक्ञरीरयुक्तों भवति पापेन कर्मणा पाप्रीर- 
युक्तो मवति। तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याशो ह यत्ते रमणीयां 
योनिमापदेरन्बाह्यणयानिं क्षञ्जिययोनिं वैदययोनिं बाऽ्थय य इह 
कपूयचरणा अभ्याशो ह यत्ते कपूयां योनिमापयेरञ्श्वयोनिं वा शकर. 
योनिं वा चण्डालयोनिंवा' [ छा०५। १०॥।५७] इति श्रव्यन्तरा- 
दिति मावः। 
ततो ह जारत्कारव आतभाग उपरराम ॥ १३ ॥ 
स्पष्टाऽथः ॥ १३ ॥ 


इति बरहदारण्यकपिनिषदि तृतीयाध्यायस्य 
द्वितीयं बाह्लणम्‌ ॥ २॥ 


क 


इति बृहद्ारण्यकोपनिषत्रकारिकायां तृतीयाध्यायस्य 
द्ेतीयं बाह्यगम्‌ ॥ २॥ 


[गरो ॥ 


ततीयं ब्राह्मणम्‌ ३ | बृहदारण्यकोपनिपत्‌ । १४३ 


अथ देनं भुज्युखा्यायनिः प्रच्छ । 
भज्युनामतः । लाम्यायनिगोच्रतः । लमस्य गोचापत्यं गर्गादिभ्यो 
यर्‌ ` [ पा०सू०४।१।१०५ ] तस्यापत्ये यजिजोश्चति फक्‌ । 
ततो गोचाय॒नीतिनियमादत इञ । पप्रच्छ । 
याज्ञवल्क्येति होवाच । मदेषु चरकाः पयवजाम । 
मदा नाम जनपदास्तेपु चरका अध्ययनार्थं दतचरण।चरकाः । यद्रा 
मद्रेषु चरन्तीत्यथं ˆ चरेष्टः ` [ पः० स्‌०३।२। १६] इति टप्रत्यये 
तत्परुपे ' तप्पुरुपे कृति बहुटम्‌ ` [ पा० सू०६।२। १४] इत्यलुक्‌ । 
स्वार्थं कः । पयंव्रजाम्‌ । पयंटितवन्तः । अस्मदो हयोश्च ` [ पा० सू० 
१।२।५० | इत्येक स्मिन्वहुव चनम्‌ । बह्मचय पक्षया वा । 
ते पतश्चटस्य काप्यस्य गृहानेम । 
ते वयं नाक्ना पतश्चलस्य गोद्रेण काप्यस्य गृहानैम गतवन्तः । 
णो लल । 
तस्याऽऽसीददहिता गन्यवगृहीता । 
तस्य काप्यस्य दुहिता गन्धर्वणामानुपेण सच्वेनाऽऽविष्टा । 
तमपृच्छाम | 
त गन्पवमपच्छाम टङ्‌। 
कोऽसीति सौऽवरवीस्पुधन्वाऽऽङ्गिरस इति। 
स गन्धवा नामतोऽहं सुधन्वा गोत आङ्गिरस दतव्यव्रवीत्‌ । 
त षदा ठककामामन्तानप्रच्छाम। 
पृष्टवन्त इति । यत्त्वां पृच्छामि जानासि चद्रदेति शेषः 
अ्थनमन्‌म क पाराक्षता अवाचि 8 पाराक्षता अभर. । 


व्रमेत्यज्ाऽऽगमाभावरछान्दसः । अनन्तरमन्यदप्येनं गन्धवमत्रमाप्रु- 


च्छाम पारिक्षिचाः (ताः) कास्मह्टाकेऽगवान्नाते। 
त्वा पृच्छाम यज्ञवल्छ्य क पाराक्षता अभवान्ात॥ १॥ 


ततो गन्धर्वाद्वगततत्स्वखूपस्त्वां पृच्छामि पारेक्षिताः क्राभवः- 


न्निति। १॥ _ 
# अचर व्रमदादव्यात्यानान्‌ सारम त्रम ˆ इत राोमाननायप्रा> उात्‌ प्रातभात । 


१४४ रङद्गरामानुजविरचितप्रकाकिकोपेता- [ २ तृतीयाध्याये- 


स होवाच । 
किमिति 
उवाच पे सोऽगच्छन्वे ते तयचाश्वमेधयाजिनो गच्छन्तीति । 
यत्र यस्मिष्ठोकेऽभ्वमेधयाजिनो गच्छन्ति तत्तं ठोकं ते पारिक्षिता 
अगच्छन्निति स गन्धर्वो युष्मभ्यमुवाच वेस उक्तवान्किल । 
एवमुत्तर त्ते याज्ञवल्क्यं पुनः पप्रच्छ- 
के न्वश्वमेधयाजिनो गच्छन्तीति । 
याज्ञवक्ट्यस्त्वेतस्येव प्रश्नस्योत्तरे दत्तेऽपि प्रथमप्रश्चप्रतिवचनमन्तरेण 
न शम्यतीति महा( खा ) प्रथमगप्रक्नस्यास्य चोत्तरमाह- 
दातरिश्शतं वे देवरथाहवान्ययं लोकः । 
देवरथः सूयरथस्तस्य गत्याष्टो यावहेश्षपरिमाणं परिच्छियते तहेव- 
रथाहयचं तहूािङ्द्णि तदेव रथाह्यानि तत्परिमाणोऽयं लोकालोक णि- 
रिपरिवृतो देशः । द्वा्धिशतं दाविंशदित्यथः । 
त समन्तं पृथिवीं दिस्तावतर्याति। 
तं छोकं समन्ततो द्विगुणा परथिवी पर्यति। 
ता समन्तं पृथिवीं द्विस्तावस्समुदः परय॑ति। 
तां महापरथिवीं द्विगुणः समुद्रः परयति यं घनोदकमाचक्चते 
पोराणिकाः । 
तच्राश्वमेषलोकमागविवरपरिमाणमच्यते- 
तयावती क्षुरस्य धारा यावद्रा मश्षि- 
कायाः पत्रं तावानन्तरेणाऽऽकाशः। 
_ तत्तत्राण्डकटाहे छवुरधारया मकषिकापतेण च सदशं मध्ये रन्ध. 
मित्यर्थः । 
तानिन्दः सुपणा पूवा वायवे प्रायच्छत्‌ । 
तान्पारिक्षितानिन्द्रः सुपर्णो भूत्वा वाहनं मृत्वा वायवे दृत्तवानि- 
त्यथः । कचिप्मदेशमिन््र एव वायवे दत्तवानित्यर्थः। 
तान्वायुरात्मनि पिला तत्रागम- 
ययचाश्वमेधयाजेनोऽभवाननिति । 


तृतीयं ब्रह्मणम्‌ २ | ह दारण्यकरो पिपत । १४५ 


आत्मनि धित्वाऽम्मनि स्थापिता यत्र व्ह्यटोकेऽश्वमेधयाजिनो 
गच्छन्त तचागमतर । ततश्चेन्द्रस्यापि प्रवेशयोग्यरन्धद्रारा वायः पारि. 
क्षतांश्चरतमुखलटोक्रमगमय दिव्य ५: ! 
एव याज्ञवल्क्य उक्त्वाऽस्याक्तस्य संवादं दर्यति- 
पदमव वंस वायुमेव प्रशम | 
एव खलु स गन्धर्वा वायुं स्तुतवानित्य्थः । 
तस्माद्रायुरव व्यष्टवायृरव समष्टिः | 
पञ्चीकरतव्यस्चात्मक्रवह्यटाकतदधस्तनलाक्मंचारितया सूजालसप्राण- 
रूपण सवानवह्कतवा व्यपटसमादसरूप उव्वथूः | 
व्यष्टिसमछवात्सकतया वायु चिन्तनस्य रट पराट- 
४ [ (ि यृ न 
अप पुनमृल्युं जयति य एवं वद्‌ ततो 
हे भुज्युट्पायानरुपरराम॥ २॥ 


दरति बहदारण्यकोपानेषदि तर्तायाध्यायस्य 
तृतीय बाह्मणम्‌ ॥ ३॥ 


इति बहदारण्यकोपनिषलकाशिकायां ततीयाध्यायस्य 
नतीय बाह्यणम्‌ ॥३॥ 
एवमस्य कमंकाण्टवेदष्यं मत्वा बह्मकाण्डे वाऽस्याप्रतिमां सपा- 
द्पिप्याम इति मन्यमानाः प्रु प्रावतन्त- 


अथ हनमृषस्तश्वाक्रायणः "प्रच्छ | 
नाश्रे(षस्तः । चक्रस्य गोत्रापत्यं नडार्म्यः फर्‌ | पा० प° ४।१। 
९९ ] चाक्रायणः 1 । 
याज्ञवल्क्थेति होवाच यत्साक्षादषरोक्षा- 
एह्य य आत्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचक्षयति। 
अपरोक्षादपरोक्षमित्यथः । सुपां सुलुक्‌ ० [ पा०सू०७।१। ३९ 1 
इत्यादिनाऽप्दादेशशः । अपर) क्चत्वं नाम सवंरशकालसंनिहितत्वम्‌ । 


५ ९ 


१४६ रद्रामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [ र तृतीयाध्याये- 


देक्षकालसनिकषं हि अपारोक्ष्यदुक्नात्‌ । यदपरोक्षं साक्षाद्वह्याष्यव- 
धानेन बह्मागोणं मुख्यमिति यावत्‌ । सर्वान्तरः । ' आत्मा च द्र्टव्यः 
श्रोतेप्यः ' इति दकश्नादिकमत्वनोक्तश्च यस्तादृशं वसरतुमे व्याचक्ष्व 
विविच्याऽऽचक्ष्व दयेत्यथः । उत्तरत्र नटषटद्र्टारं पश्येः इति दष्ट- 
व्यत्वादेरन्यत्र निपेधादद्र्टव्यत्वादिकमपि प्रभ्रविषय इति द्रष्टव्यम्‌ । 
उत्तरमाह-- 

एष त आला सर्वान्तरः । 


तेय आसा स्र एव सर्वान्तयांमी । अपरोक्षं मुख्यं बह्म दषटव्यश्चे- 
त्यथः । 
पनः परच्छति-- 
[3 ल्क ट = 
कतमा याज्ञवल्क्य स्वान्तरः | 


यदुक्तं त आत्मा सर्वान्तर इति तदस्तु कतम आत्मा सवांन्तर इति 
तवाभिप्राय इति न जाने । दहन्दियप्राणजीवादिप कश्चिन्म आत्मा 
सर्वान्तर उत ततोऽन्य इत्यथः । यद्यपि त आत्मेति व्यतिरेकनिदशोेन 
परत्यक्षटष्टाभिमुखश्रीरव्यातिरेकः सिध्यति तथाऽपी न्दियाद्यन्यतमलसं- 
देहो नापकरुत इति भावः । 
उत्तरमाह-- 
यः प्राणेन प्राणिति सत आत्मा सवान्तरो 
योऽपानेनापानिति स त आत्मा स्वान्ते 
यो व्यानेन व्यानिति स्रत आत्मा स्वान्तगे 
य उदानेनोदानिति स॒ त आत्मा सर्वान्तर 
एष॒ त आत्मा सवन्तरः ॥ १ ॥ 


उक्त इति शेषः । प्राणितीत्यादो .रुदश्च पञ्चभ्यः [ पा० सू° ५३ 
१८ ] इतीर्प्राणादिव्यापारकर्ता यः स सवान्तर आम्मेत्यथः । अत्र 
प्राणस्य करणतया निर्दश्षासाणष्यतिरेकः सिद्धः । युपुप्तौ बराह्यान्तरि- 
द्दियापरतावपि प्राणादिव्यापारदुक्षनात्तद्यतिरेकोऽपि सिद्धः । सुपपती 
जीवस्याप्युपरतव्यापारतया प्रणेन प्राणयितुत्वाभावात्तद्यतिरेकरोऽपि 
सिध्यतास्याङ्ञयः। ? ॥ 


। 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ४ | बृह इारण्यको पनिपत्‌ । १४५ 


विर ४ 
स॒ हवाचषिस्तश्राक्रायणः। 
आशयमविद्रान्पुनराहेत्य्थः । 
थ्‌ क न्द द्ध ९ ०. 
यथा वित्रृयादमो मोरसावश्व रइत्येवमेयेत- 
दव्यपदिषठं॒भवति यदेव साक्षादपरोक्षाद्रह् 
य॒ आला सवान्तरस्तं मे व्याचक््वेस्येष त 
आल्मा सव।न्तरः कतमो याज्ञवल्क्य पषवान्तरः। 
यथा गां प्रदश्यासौी गोरसावश्व इति गबव्यश्वामेषोपदेकशा रुद्ध 
पवमव 'यत्साक्षाद्परोक्षाद्रष्य य आत्मा सवान्तरस्तं मे व्याचक्ष्व इति 
मामकप्रश्च एष त आत्मा सवान्तरो यः प्राणेन प्राणिति" इति प्राणनाि- 
कतंमषुातनो जीवस्य स्वान्तरत्वकथनं विरुद्धवचनमेव । अतः कतमो 
याज्ञवल्क्य सव।न्तरः सख तावदविरुद्धतया वक्तव्य इत्यर्थः । 
उत्तरमाह- 
न दृषटर्दष्टारं पश्येन श्रतेः श्रोतार शणुया न मते- 
मन्तारे मन्वीथा न शिज्ञातेविज्ञातारं विजानीया;। 
अचर दृष्टर्ुष्टारमिति पाकं एचतीतिवन्निर्दशः। द्रष्टारं कर्तारमित्यथः । 
दुर्शनभ्रवणमनननिदिध्यासनानां कतां जीवः सन द्रष्टव्यः भ्रातव्यां 
मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः । 
एष त आत्मा सर्वान्तरः । 
दृश्षनादिक्रतुर्जीवादन्य एव दरशनादिकममूतः सवान्तर आत्मा । 
अतोऽन्यदातम्‌ । 
अतः परमात्मनोऽन्यद्यतिरिक्तं त्वदभिमतं प्राणेतृव्वादिमजीवजात- 
मारतं दुःखीत्यधंः। अत एव नित्यमुक्तानां कदु सप्यस्पृष्टदुःखल्वात्‌ 'अतोऽ- 
न्यदा्त॑म्‌" इत्युक्तिः कथमिति शङ्का प्रस्युक्ता । तेषामिहाप्रसक्तत्वात्‌ । 
ततो होपस्तश्वाकायण उपरराम ॥ २॥ 


इति ब्रहदारण्यकेपनिषदि तृतायाध्याये 
चतुर्थं बाह्मणम्‌ ॥ ४॥ 


१४८ रद्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- { ३ तृतीयाध्याये- 


इति बृहदारण्यकोपनिपत्परकाश्िकायां तुती याध्यायस्य 
चतुथं बाह्यणम्‌ ॥ ४॥ 


थ्‌ = + क नो (क क तं 
अआथहन कहाटः क(षातकव्रः प्रच्छ । 
कहोटो नामतः । कुपीतकरस्यापत्यं कोपीतकेयः । (वेकणं्रुषीतका- 
त्काश्यपे "[ पा०सू०४।१। १२४ | इति दक्‌ । 
न (~ = स ध 
यज्ञिवत्क्पात हव्राच सदव सक्िद्परक्ताद्रल 
द ध, 0 = ध 
आत्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचश्ेत्येप त आसा 
९ =, १ 
सवन्तिरः । कतमा यात्ञवत्क्यप सवान्तरः। 
पववद्ृथः । यद्यपि प्रभ्नोप्यमृपरस्तेन करत एव दत्तात्तरश्च नेरु- 
पाधिक्सवप्राणिप्राणनहतुव्वानरङ्कशसवान्तरत्वाद्स्य जीवव्यावात्तिरापे 
सिद्धा "न दृष्टेद्र्टारम्‌ ` इत्यादिना दर्छनश्रवणादि कतुर्जावस्य द्र्टव्य- 
त्वादिनिपेधुमुखन मुख्यबरह्मत्वमपि प्रिपिद्धं तथाऽपि प्राणितृस्वस्य 
ज ग्रदादरिदक्ाविकाप जीवेऽपि संभवादहंहायपेक्चषयाऽन्तरे जीव आ!पेक्चिक- 
सवान्तरत्वसंमवान्न हषटद्र्टारमिव्यत्ापिव्रुषिव्यतिरिक्तद्रष्टानेपधपरत्वसं- 
मवेन ज्ञानस्वरूपजीवप्रतिपादकत्वसं भवादुक्तघमाणां परमास्ेकान्ति- 
कत्वं निश्चतुमसमर्थस्य कटोटस्य हटतरण व्यावतकधर्मण जीव- 
व्यावतकधर्ममूयम्तया व्याव॒त्तिबुध्यतिशया्थमेकविपयकपरश्षद्रयमिन्युक्तं 
व्यासार्थः । तदभिप्रायं जानन्नाह-- 
= क न, =. ७ =+ ज ५ ~ न 
पाऽसनाप्रपिवास शाक मह जम मत्वुमत्यति | 
अशनाया बुभुक्षा पातुमिच्छा पपासा शोक इष्टानिषवियोगसंयी- 
गजः । मोहः कामादिजनित। ऽज्ञानं वा । जीवस्य कमाध।नदहससग- 
तयाऽकशनायाद्यनत।तस्वात्तद्यावृत्तिः सिध्यतीति भावः । यद्यपि मुक्तानां 
नित्यानां चाङ्नायाद्यतातत्वमस्ति तथाऽपि तेपामशनायाद्यत।तत्वस्य 
परमातससंकल्पायत्तव्वादमन्यहकल्पाघीनाङ्ञनायाद्यतीतते परमात्मन 
एव । कि च प्रक्रते बद्ध्जोवव्यावृत्तरव सत आस्माते नि्दृष्टस्योपदेष्ट- 
स्यतया नित्यमुक्तव्यावर्तकधमान॒क्तादपिन दाप इति द्रष्टव्यम्‌ । 


पश्चमं ब्राह्मणम्‌ ^ ] बृहद्ारण्यकोपनिपत्‌ । १४९ 


एत ६ तमात्मानं विदा बाह्मणाः 
पुत्पणायाध्य पत्तपणाणाश्च साफष्‌- 
ध कि त्थ थ ¢ 2.1 9 ~ 
णा्रान्च व्युत्थाप्य िन्षाचय चरन्त | 
तमेतं सवान्तरमश्नायाद्यतीतं परमात्मानमनार्तं विदिव्या । बाह्यणा 
इत्यनन क्षाञ्चयादित्यावृत्तिः । पुत्रैषणायाश्च । इपेण्यन्तात्‌ , ' ण्यास- 
श्रन्थः०' [ पा०घ्० ३।६३॥। १०७ | हति युर्क्तिनोऽपदादः। अण्य- 
न्तात्त इच्छेति निपातः । इपेः स्वाथ णिच्छान्दसः । प्त्रंपणेत्यनेन 
` जाया म स्यादथ प्रजायेय ` [बर० १।४। १५७ | इति योक्तासा 
गृद्यते । वित्तपणायाश्चन्यनेन ‹ वित्त मे स्यादथ कर्म कुर्वीय ` [ वृ० १। 
४ । १७ ] इति योक्ता सा गृद्धते । ठाकेपणायाश्नत्यनेन जायाप्रजा- 
वित्तकर्मसाध्यसकललाकच्छा गद्यते । टक्तपणा्याद्व्युत्थायेपणा्यं 
हित्वा यथाविधि संन्यस्यति यावत्‌ । अथानन्तरं दृहयाचाथ भिक्षाटनं 
कुवंन्तीत्यथः । इदं चोपलक्षणम्‌ । सवंसन्यासाध्रमयमानुष्ठानस्याच्राप्रा- 
पतत्वात्पारिवास्यं विधायते । 
या दयेव प्रषणा सा वित्तषणा 
या व्त्तप्णासा लाक्पमा । 
अवजनीयपरस्परल्वन्यादिति भाषः । 
उभ दयत एषं एव्‌ भ्वतः । 
सवथा साध्यसाधनविपयकषपणाद्रयमेव एयवस्यत्ीति भावः । 
-एडःयं 0 
तस्मादद्रक्षणः बाण्डत्व नीोकेव्‌ बलवन वदा 
ज ल्यं ८ ^ ^ 1५ । यः ए 
सेत्‌ । बाल्यं च पाण्डित्यं च नित्रियाध मृनिः। 
यषा वैराग्यमावरयक तस्माद्राह्यणार्धातवेद्‌ इत्यधः ¦ वह्माधीते 
ब्राह्मणो जातिपरो वा) पाण्डित्य निधि । उहापाहक्षमा धीः 
पण्डा साप्स्य संजातेति पण्डितस्तस्य घमः पाण्डत्यम्‌ । ओपदेशि- 
काथांवगमरूपं विवेकं निवैदविरक्तिफटक्र निविद्य लब्ध्वा बाल्यन 
स्वमाहासप्यानाविष्करणवाटस्वभावेन य॒क्तः सन्वह्याण तिष्ठासेत्तन्निषठां 
त ® = क | ञः २.9 ९... # 
लमेतोपाद्वतेति यावत्‌ । तथेव व्याख्यातं च व्यासायबाल्यं च 
पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मरिः। बात्यपाण्डिव्ये निविद्य ठब्ध्वाऽथाऽऽ- 


१५० रङ्गरामानुजदिरचितप्रकाशिकोपेता- [ २ तृनीयाध्याये- 


रंव( रम्ब )णरसक्षीलनटक्षणमननशीलः स्यादित्यर्थः । ध्यानविच्छेद- 
दशायामत्यन्तविषयोन्युखत्वराहि्याय शुमाश्रयवस्तुसंश्ीटनं कतव्य- 
मित्यर्थः । | 
अमानं मानं च निवियाथ बाक्लणः | 
अमौनं मौनादन्यत्‌ । पर्वनिदष्ठं बाल्यपाण्डिव्यलक्षणं मौनं चाऽ५- 
व(रम्ब)णसंश। टनास्मक्ग मौनं च निवयाथ ब्राह्मणो बह्यविद्धवति 
टब्धनिदिध्यास्नो मवतीत्यथंः । 
स बाह्मणः केन स्यायेन स्यात्तेनेदृश एव। 
लब्धनिदिध्यासनो बह्यविदुक्तोपायादन्येन केन स्यादिति प्रभ्ः। 
उत्तरमू-येन स्यात्तेनेदृश एव येन मोनपयन्तेन बाह्मणः स्यादित्युक्तं 
तेनेवदश्षः स्यान्न केनाप्यन्येनोपायेन । 
अतोऽन्यदातम्‌ | 
अस्मात्परमात्मनो यदुन्यस्ाणिजातं तददुःखीत्यर्थः। 
तता ह कहोः कोपीतकेय उपरराम ॥१॥ 
दति बृहदारण्यकोपानिषदि तृतीयाध्यायस्य 
पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ॥ “५ ॥ 


स्पष्टाऽथः । बाल्येन तिष्ठासेदित्यय बाल्यश्चब्दस्य भावकम॑साधारण- 
त्वेऽपि वयोविंशेषलक्षणमावस्यच्छया संपाद्यितमज्ञक्यत्पेनाविधेयत्वा- 
तॐ५व विधयम्‌। तत्र कामचारवादमक्षत्वादंकर यद्वाटस्य कम यच दम्भा- 
द्रा! हत्पट्षण स्वमाहास्म्पानावप्करणदश्षणदूप वकच्छम तत्सव बाल्य. 
शब्देन विधयमविश्पात। नच निषिद्धस्य कामचारादेविधानमय॒क्तमिति 
वाच्यम्‌ । वामदेवोपास्नाङ्गतया प्राथयमानस्वयोपिदपटारटक्षणनि- 
पेद्धकमंविधानवद्धिद्याङ्गतया निपिद्धस्यापि कामचारादर्विघानसंमवा- 
दिति पवपक्षे प्राप्त उच्यते । अनाविष्कुवन्नन्वयात ' [वब० सू० ३।४।५] 
स्वमाषहातम्यमनाविष्कुवन्नेव विद्वान्वतत । स्वमाहात्म्यानाविप्करणटक्च- 
णचाल्यस्यव विद्यायामन्वयसभवात्‌ । 


नाविरतो दुश्वरितान्चाश्ान्तो नासमाहितः । 
न शान्तमानसे वाऽपि प्रज्ञानेनैनमाप्रयात 


पञ्चमे ब्राह्मणम्‌ ५ | बुहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । १५१ 


इति विशिष्य विदयायामपि प्रतिपेद्धस्य कामचारादेर्विद्याङ्गतयाऽ- 
न्वयसंभवादित्यङ्कपाद्‌ स्थितम्‌) तयैव तरमाद्राह्यणः पाण्डित्यं निर्विद्य 
वाल्येन विष्ठासेत्‌। बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्यएथ मुनिरित्यतच् मनिशश- 
व्दैन पाण्डत्यश्ञब्द्विहितं ज्ञानमेवाूद्यते न ततोऽथान्तरं बिधीयते 
प्रमाणामावादिति पूवपक्ष प्राप्त उघ्यते-'सहका्यंन्तरविपिः पक्षेण तृतीयं 
तद्रतो विध्यादिवत्‌ ` [ ब० सू ३।४। ४७] विधीयत इति कर्म- 
साधनो विधिशब्दः । सहकायनररं च तद्िधिश्च सहका्यन्तरविधिः । 
तद्वतो विद्यावतो तृतीयं वाल्यपाण्डित्यापेक्चषया ततीयं मानं विद्यायाः 
सहकायन्तरं विधीयत इव्यथः । न च मुनिशब्डाथस्य पाण्डित्यशब्द- 
नेव प्रा्तत्वाद्िधेयत्वानुपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । पक्षेण प्रकृष्टमननशीले 
व्यासादु मुनिशब्दस्य प्रयागात्पक्चप्रक्रष्टं मननमेव युनिकषब्दा्थः 1 तच्च 
पाण्डित्यङ्ञन्धितोपदृकशिका्थावगमाच्छवणप्रनिष्ठा्थान्मननाचाथान्तर 
भूतरूपमारव(रम्ब)णसंशीटलनात्मकमितिं तस्याप्राप्तत्वेन विधानाहंवा- 
द्विधेयस्वं प्रयुज्यते । पक्षः परियहः । पक्ष पारेग्रह इतिं हि 
धातुः । आदर इति यावत्‌ । तत्करतप्रकपयुक्तं यन्मनन तदेव 
मुनिशब्देन विधीयते सादरं मननमारंव(रम्ब)णसशीलनं विधीयत 
इत्यथः । विध्यादिवदत्रापि विधिशब्दः. कर्मसाधनः । विधेयाद्वित्‌ । 
प्रस्तुतमननापेक्षयाऽऽदिया वियेयः प्राक्तनो यों विधेयः पाण्डित्यवाल्य- 
लक्षणः । ततश्चायमर्थः- विद्याङ्गतया यथा बाल्यपाण्डित्ये विधीयेते 
एवं मुनिशब्देनाप्यारव(रम्ब)णसंशीलनलक्षणं सादरं मननं ततीयं 
सहकारि विधीयत इत्यर्थः । यद्रा विध्याद्विदित्यच विधिङ्ब्देन विधेयं 
यज्ञदानाद्॒च्यते। आ दिशिब्दयाद्यं श्रवण मननं च । ततश्च सहकायन्तर- 
विषिरिव्यच् सहका्थ॑न्तरेति प्रथक्पदं टप्तषिभक्तिकम्‌ । ततश्चायमथः 
ततीयं मोन यज्ञदानश्रवणमननवद्राल्यपाण्डत्यापेक्षया सहकायन्तर 
सद्विध्यहमित्यथः । पाण्डित्यादिभिन्नत्वेऽप्यनुबादयता स्यादृत्यथः । ननु 
चाल्यपाण्डिव्यमोनाङ्गीकाराय विद्यायाः सधष्वाध्रमेपु संभवाच्छान्दाग्ये 
अभिसमाव॒त्य कुटुम्बे श्रचो देशे' | ८।१५। ? | इत्यारभ्य "स खल्यव 
वर्तयन्यावदायुषं बह्मलटोकमभिसंपदयतेन च पुनरावत॑त ` इाते गाहस्थ्य- 
धर्मणोःपसहारः कथमित्यत्राऽऽह -करत्प्भादान्तु गृहिणोपसंहारः ' [ ब° 
सु०२।४।४८ ] तशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । कूत्सेप्वाश्रमेषु बहन विद्यायाः 
सम्दवाच्छान्डोग्ये गृहस्थेनोपसंहार उपलक्षणाथः । यथा छान्दाग्ये 
गहस्थमक्रीतनमितराभ्रमधमापटक्षणाथमेवं वरहद्ारण्यके (भक्षाचय 


१५२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृनीयाध्याये- 


चरन्तीति संन्यासिधमंकीतनमाभ्रमधमन्तरोपटक्षणार्थमित्याहुः । "मोन- 
वदितरेषामप्युपदृशात्‌ ` [ चण सू०३।४।४९ ]। अचर मोनशब्देन 
मोनसमभिष्याहूतसेन्यासिधर्मभतं भिक्षाचरणं लक्ष्यते । मीनवत्‌ । 
सन्यासधमवादेतरप्प्याभ्रमपमा विद्याङ्गमित्पथः । उतरपामप्याध्रामेर्णां 
वह्यसस्थोऽमृतत्वमेतीति वद्यबिद्याया मोक्षस्य चोपदेक्षादिति स्थितम्‌ । 
प्रक्रतमनुसरामः । उषस्तक्हालबाह्यणद्रुयं गुणोपसंहारपादे ' अन्तरा 
भूतग्रामवत्स्वात्मनः' [ ब० सृ० २1२1२६५ ] "अन्यथा भदानुपपत्ति- 
रिति चन्नोपदेश्षान्तरवतः [ वभ्स्रू०३।३।६६ ] इत्यत्र चिन्तितम्‌ । 
तत्र हि बाह्यणद्रयप्रतिपाद्यविद्ययाभदो<स्ति नति विपय पर्वपक्षी प्रत्य- 
व तिष्ठते--अन्तरा भृतम्रामवत्स्वालमनोा<न्यथामेदानपपत्तिरिति चदित्य- 
न्तरशष्दाद्धविप्रधानालत्पुपां सुदभितिं त्रताधकवचनस्याऽभ्कारादृश्ञेऽन्त- 
रेति रूपम्‌ । अन्तप्वेनेव्यर्थः । अन्तराश्चश्दो मध्यवचनोऽप्यस्ति तयोरे 
कशषण सूत्रेऽन्तरति नि्दक्ञः | ततश्चायमथः- मध्य उपस्तत्ाह्यणे "एष 
त आता सवन्तरः ` इति सवान्तरत्वेन निर॑शं भतयामवत्स्वासनः । 

त्रमवान्यः स्वात्मा मूतयामल्ाब्दुताचतनान्तयामी यः प्रत्यगात्मा 
तद्रेपयकां नतु परमात्मविषपयकः। यः प्राणन प्राणितीति प्राणित॒त्वाद्‌- 
ज।वधमस्य वाक्यरोपे कीर्तनात्‌ । कटोटव्ाह्यणं तु अश्ननायाद्यतीत- 
त्वरूपपरमालमलिङ्कात्परमात्मिपयकमव ।! यदि बाह्यणद्रयमपि परमाः 
तविपयकं स्यात्तघयष्स्तेन प्रष्ठ प्रत्युक्ते च परमात्मस्वरूपे कहोटस्य 
एनः प्रश्नः प्रतिवचनं चागतं स्यात्‌ अतो वेद्यमेदाद्विद्याभेद्‌ इति पञ. 
पक्षे प्राप्ते नोपदृश्शवत्‌ । न भदा युज्यते । ‹ सा्चादपरोक्षाद्रह्यय 
आत्मा सवान्तरः ` [ बरृ०३।४।१ | इति मृरपरवह्मत्लक्षणसाक्षा- 
द्रह्यत्वसवकालसंनिहितत्वलक्षणापरोक्षत्वसर्वान्तयामित्वरूपसवान्तर- 
त्वरूपपरमालमलिङ्गविरिष्टविपयत्येन प्रश्नद्रयस्याप्येकविपयत्वावरयंमा- 
वात्‌) ' यः प्राणेन प्राणति ` [ ब ३।५। १] इति वाक्यशेष 
शरुतस्यापि निरुपाधिकसर्वप्राणिप्रणनहेतव्वस्य परमात्मलिङ्कत्वादुत्त- 
रच "न दुष्टद्र्टारं पश्यः ` [बृ०६।४।२] हव्यादिनच्छियाधीनदरशं- 
नादानां कतारं प्रत्यगातानं प्राणनस्य कर्तव्वेनाक्त इति न मन्वीथा 
इते प्रत्यगातमव्यावृत्तः प्रतिपादितत्वाञचचोपस्तप्रश्चपतिवचनमपि परमा- 
त्म(वेपयमव । अत एव कहालप्रश्चे ˆ यद्व साक्षादपरोक्षाद्कद्य ` इत्य- 
वक्रारेण पूर्वपृष्टाधिक्रविपयत्वं व्याव्रितम्‌ । नन्वेवं सति पुनःपश्नवै- 
यथ्यमिंति चेत ` नोपदेकशवतर्‌ ` यथा सद्विद्यायाम्‌ ' उत तमादेश्म- 


पञ्चमं बराक्षणम्‌ ९ ] बहद्‌ारण्यकोपनिषत्‌ । १५३ 


प्रक्ष्य ` [ छा०६।१।२] इति प्रकान्तसदुपदेसो ' भग्वस्त्वेवमे 
तद्रवीस्िति ` [छा०६।१।७] "भूय एव मा भगवान्विज्ञाप- 
यतु ` [ छा०६।५।४ | इति प्रश्रस्य सय एपोऽणिमेतदार्म्यमिद्‌* 
सवेम्‌ ' [ छा०६।८1 ५७] इति प्रतिवचनस्य च भूयो भूय आवु- 
त्तिस्ततो बह्यणस्तत्तन्माहारम्यविक्षेषप्रमिपादनाय हश्यते । एवमेकस्यैव 
सवान्तरभृतस्य करृत्स्नप्राणिप्राणनहतोः परस्य ब्ह्मणोऽशनायाद्यतीत- 
त्वरूपवबह्यलिङ्खान्तरप्रतिपादनाय कटाटस्य पुनःप्रश्रोपपत्तेः । ' व्यति- 
हारो विर्िषन्ति हीतरवत्‌ ` [ ब० सू० ३।३।३५] यस्माद्धे- 
तोरवमेव परमात्मानं याज्ञवल्क्यवचनाने सवप्राणिप्राणनहेतुत्वाक्ञना- 
याद्यतीतत्वादिधभर्बिशिंपन्ति तस्माद्धेतायद्येक्याद्विद्येक्येन व्यतिहारो 
बाह्यणद्रयश्रुतानामितरोपसंहारः कर्तव्य इतरवत्‌ । यथा सद्िद्ययायां 
वे्ेक्यबलाद्भृय एव मा भगवान्विज्ञापयतु तथा सोम्येति होवाचेति 
प्रभप्रतिवचनमेदेऽपि स्वप्रतिवचनगतानां सवेषां धर्माणां सवं्ोपसं- 
हारवत्त। ननु सद्धिद्यायामपि प्रश्चप्रतिवचनमेदाद्धेव्‌ एवास्त्विव्यवाऽऽ्ह- 
“सेव हि सत्यादयः' [ ब०सू०२।३।३८ ] सव हि तच्छब्दाभिहिता 
देवता तत्सत्यं स आत्मति श्रताः सत्यत्वादयश्च । "उहालको हाऽऽरुणिः 
श्वेतकेतुं पुचमुवाचः' [ छा० ६।८। १] इत्यारभ्य प्रव्तेषु नवस्वपि 
खण्डेप्वनुगता दुह्यमाना वदेक्यमवगमयन्त्यतो न दष्टान्तासि द्धश 
कार्येति स्थितम्‌ । प्रक्रुतमनुसरामः। 
इति बरहदारण्यकोपनिपस्रकाशिकायां तृतीयाध्यायस्य 
पञ्चमं बाह्यणम्‌ ॥५॥ 
अथ हनं गागं वाचक्रवी प्रच्छ | 
गगस्य गोच्ापत्यं खरी गार्मी । गर्गादिभ्यो यन्न्‌ [ पा०्सू०४।१।१५ |] 
खीत्व विवक्षायां यश्च [ पा० सू० ४।१।१६ ] इति कीम्‌ । यस्येत्यका - 
रलोपः । "हट स्तद्धितस्य' [ पाण०्सू०६ । १। १५० ] इति यकारलोपः । 
वाचक्रवी वचक्तुर्नाम कपिस्तस्यापत्यं खीत्याणि ब्ध डीपि ओगुणिऽ- 
वादेशे यस्येति चेत्यणोऽकारलोपे वाचक्रवी वचकनुपु्ीत्यथंः । 
याज्ञवल्क्येति होवाच यदिद सर्वमप्स्वोतं च 
प्रोतं चेति कस्मिन्नु खल्वाप भताश्च प्रोताश्वति । 
यदिदं पाधिवं सर्वं धातुजातं करारणमतास्वप्यु ओतं प्रोत च दीघं. 


१५४ रह्ररामानुजषिरिचितप्रकाशिकोपेता- [२ ततीयाध्याये- 


टतन्तुवदोतं ततियक्तन्तुवत्परोतं च । अप्ु प्रोतस्वामावे पार्थिवो धातः 
सक्मुष्टिवद्धिशीर्यत । ता आपः कस्मिन्नु खल्वेताः प्रोताश्चेति, 
उत्तरम्‌ 
वायो गार्गीति कस्मिन्न॒ खल्‌ वायुरोतश्च प्रोतश्वेत्य- 
न्तरिक्षोकेषु गार्गीति कस्मिन्च खल्वन्तरिक्षटोका 
ओताश्च भरोताश्वति गन्धर्वलोकेषु मागीति कस्मिन्नु 
खल मन्पर्वटोका ओताश्च प्रोताश्रेत्यादित्यलोकेष 
गामीति कसिन्नु खल्वादित्यलोका ओताश्च प्रोता- 
श्वेति चन्द्रोकेषु गार्गीति कस्मि खल्‌ चन्द्‌- 
लोका ओताश्च प्रोताश्ेति सक्षचररोकेष गार्गीति 
फस्मिन्नु खलु नक्षत्रलोका ओताश्च प्रोताशरेति 
देवलोकेषु गार्गीति कस्मि खलु देवलोका 
ओताश्च प्रोताशवेतीन्दलाकेषु गार्गीति कस्मि 
खलिविन्दलाका अताश्च प्रोताश्वति पभरना- 
पतिरोकेषु मार्गीति कस्मि खलु प्रजापति- 
लोका ओताश्च प्रोताश्चेति बह्मरोकरेष गार्गीति 
कस्मिन्नु खलु बह्लटोका ताश्च प्रोताश्चेति । 
स्पटाञ्यः । न चाधःस्थतानामन्तारक्षटाकानाम्मपारतनप गन्धष- 
ट करदप जतत्व प्रातत्वमचुपपन्चामाति शदन्यम्‌ । पवतानामपारास्थ- 
तानां क्षितिधारकत्ववदोध्वस्य ज्योतिश्वक्रा(क्र)धारकत्ववदुपपत्तेः । 
स होवाच गामि माऽतिपाक्षीमा तेमूर्ा व्यपप्तत्‌ | 
मह्यटाकमप्यातक्रम्य तत ऊष्वस्य प्र्षमा कर्त मधघ्रः पतनमा 


भत्पृच्छासे चत्पतिप्यतीति मावः । अपप्तत्‌ । लृङि ठदित्वादङ् । पतः 
पमिति परमागमः। 


अनतिप्रश्न्यां वे देवतामतिपृच्छसि गामि माऽतिप्राश्चीरिति। 
प्रशभ्रपहतात प्ररन्या । नवमाद्युपतप्रश्रमयदामातक्रम्प वतमानः 
प्रभाजतप्रश् आक्षप उत यावत । आतव्रल्महतत्वातप्रडन्याऽऽश्षपाः 


यष ब्राह्मणम्‌ € | वुहदारण्यकोपनिषत्‌ । १५५ 


हत्यथः । सा न मवतीत्यनतिप्रशन्या आगक्षेपमुदेन ज्ञातुमयोग्यां देवता- 
मा्चेपमुखेन ज्ञातमिच्छसीत्यर्थः । यद्यपि बह्यलोकाधारविपयः प्रश्रोन 
परदेवताविपयोऽपि वनव्याक्रताकाङ्ञावेपयस्तथाऽपि तद्नन्तरप्रश्चः परदव- 
ताविपयो भविष्यतीति दुर्या बहमलोषाधारपरश्मेव प्रतिचिक्षिपेति 
वरष्टव्यम्‌ \ 
ततो ह गागीं वाचक्रव्युपरराम ॥ १॥ 
इति व्रृहदारण्यकापनिपदि तृतीयाध्याये 
प्रं दाह्मणम्‌ ॥ &॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिपसकाश्िकायां तुतीयाध्यायस्य 
पष्ठं बाह्यणम्‌ \\ ६ ॥ 
अथ हनमदाटक आरुणिः पप्रच्छ । 
नाश्नोष्ाटकः । अरुणस्यापत्यमारुणिः । 
याज्ञवल्क्येति होवाच मदरप्ववसामं पतथ- 
टस्य काप्यस्य बृहेपु यन्नमधीयानाः । 
मद्रेषु देश्षषु गोंचतः काप्यस्य नान्ना पतञ्चलस्य गृहेषु गृहाः पुंसि 
च भृभ्न्येवेव्येकस्मिन्वहुवचनम्‌ । कल्पसूत्रमधीयाना उपितवन्तः । 
तस्याऽऽसीरार्या गन्धवगरहीता तमपृच्छाम 
कोऽसीति सोऽववीत्कवन्य आथवण इति । 
नाञ्ना कषन्धः । अथवपुचश्च ) इतरत्स्पषम्‌ । 
सीऽतरवीसतञ्चलं काप्यं याज्ञिका । 
स गन्धर्वो वाक्ञिकान्यज्ञाध्येतनस्मांश्चाध्यापकं काप्यं चाववीत्‌ । 
वेत्थ न॒ तं काप्य तस्मूजरं येनायं च रोकः प्रश्च 
ठोकः सर्वाणि क्तानि संह्यानि वन्तीति । 
सूत्रेण पुष्पाणीव यन्थनेन विषटन्धानीव्यथंः । एताद्रके सं त्वे वेत्थ 
किमिति प्रक्नः। 


१५६ रङ्गरामानुजविरवितप्रका रिकोपेता- [द तृतीयाभ्याये- 


सोऽबवी पतश्चलः काप्यो नाहं तद्धगवन्वेदेति । 
एव सूच प्ष्ठाऽन्तयामिण पप्रच्छेत्याह- 
सोऽबरवीत्पतञ्चठं काप्य या्ञिकाश् वेत्थ नु 
त्वै काप्य तमन्तर्यामिणं यदम च लोकं च 
प्रं च ठोकं चं सर्वाणि भूतानि चान्तो यमय- 
तीति सोऽत्रवीत्पतश्चलः काप्यो नाहं तं भगवन्वे- 
देति सोऽववीततथटं काप्यं या्निकाश्श यो 
वे तत्काप्य सूतं वियात्तं चान्तर्यामिणमिति । 
इतिशब्दः प्रकारवचनः | हे काप्य तत्सूच त चान्तयामिणमरमदव- 
गृतव्रकास्ण या वयादत्यथः । प्रद स्पष्टम्‌ । 
स वह्लविन्म टकवित्स देवविन्स वेद्‌- 
वित्स भ्रतवित्स आत्मवित्स सवेविदिति । 
स परब्रह्वित्तन्नियम्यलोकदेवभूतविःस परमात्मवित्स सर्वविदिति, 
तेयोऽवव। तदहं वेद्‌ । 
काप्य यात्ञिकभ्यो गन्धवोऽ्रवीदित्यथः । तदहं वेद तस्सवमहं 
जान इत्यथः । 
तचे यात्तवत्क्य सुत्रमविद्राशस्तं चान्तयामिणं 
वह्मगवीरुदनसे मधा ते विपतिष्यतीति वेद्‌ वा 
अहं गातम तत्सूत्रं तं चान्तर्यामिणमिति । 
त वह्मगवीः । बह्मविद्यापणवन्धमूता गाः । गोरताद्धतटुकीति टचि 
1रडढाणाजदिव्याद्ना ङाप । उदजसं चतकालयास चत्त मूधां विषप- 
तिप्यतीतिं शशाप । तं वेद्‌ वा अहं तत्सूचं तं चान्तयांमिणमितिं 


षप 


याज्ञवल्क्यस्य प्रतिवचनं हे गोतम तं तत्सूत्रं तदन्तर्यामिणमहं 
ध्वत्यथः। 


सक्थं ्राप्षणम्‌ ७ | बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । १५७ 


एवमुक्त उहालक उवाच- 
यावा इद्‌ काथ्वदून्‌याहद्‌ वदते । 
कश्चद्रं सवक्षदुभ हदं वेदेदं वेदेति वाचा बुयादित्यधः। 
यथा वत्य तथा वर्हाति॥ १ ॥ 
येन प्रकारेण वेत्थ तेन प्रकारेण बहि किं वश्चयस इत्यथः ॥ १ ॥ 
स होवाच वायुरं गौतम तत्सूत्रं वायुना वै गोतम 
सू्ेणायं च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च 
भूतानि संहव्धानि भवन्ति तस्माद्र गातम 
पुरुषं प्रेतमाहृव्यञ्चश्मिपतास्याङ्गानीति वायुना 
हि गातम सूत्रेण संहव्धानि भवन्तीति । 
यस्मात्छवांणि वायुना यथितानि तस्मदेव हेतांरुत्करान्तप्राणस्य 
पुरुपस्याद्गानि उस्सूचमाल्यानीव सस्तानि मवन्ति । अता वायुना 
संदुन्धानि व्यस्नोसिपत । दुङ्‌ । 
अङ्गी करोति - 
एवमतयान्नवल्क्य । 
भवव्वेतदेवमितरदव्रहीत्यथः । 
अन्तर्यामिणं व्रहीति ॥ २॥ 
यः पथिभ्यां तिष्ठन्पुथिष्या अन्तगे यं पृथिवी 
त वेद्‌ यस्य परथिवी शगैरं यः परथिवीम- 
न्तरो यमयत्येवत आल्माऽन्तयाम्यमृतः॥३॥ 
परथिष्यां स्थितस्तदन्तर्गतः । तद्वै्यस्तच्छरीरकः सन्योऽन्तःप्रविर्य 
प्रवत्तिनिवत्तिलटक्षणं नियमनं करोति एपोऽन्तयामी तेभ्मृत आत्मा 
निरुपाधिकामृतव्व्ालि आसमेत्यथः । अच त आसति व्यतिरेकनि 
दृश्ादन्तयांमिणो जीवस्य व्यतिरेकः सिद्धः ऽग्रतव्वविशेपणाच । तद्ध 
विशेषणं जीवन्यावृत्यर्थम्‌ । अन्तयांमी त आमेत्युक्त आत्मशब्दस्य 
स्वरूपवचनत्वशद्ाया जीवव्यावृत्तिनं प्राप्नोतीति हि अभृत इत्युक्तम्‌ । 
निरुपाधिकाम्रतत्वक्षालि आत्मा परमात्मैव । अचर प्रश्षानुरूप्यणेमं च 


१५८ रङ्करामानुजपिराचितप्रकाश्िकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये- 


लोकं परं च ठाकं सवाणि च भूतानि योऽन्तरो यमयति एष त आत्माऽ. 
न्त्यामीव्येकेनेव निदशेन सर्वान्त्याभिण उदहालकं प्रति त आम्मेत्या- 
तप्रतिपादनस्भवायः प्रिथिव्यां तिष्ठन्योऽप्सु तिषटननित्यादिप्यांयोपदेश्- 
बाहुल्यं किमथौमिति चेन्न । एकेकवस्तुषु परिपणत्वेन नियन्तुतया 
स्थितिन्ञापनाथत्वेन साथक्यात्‌ । पारेपरणत्वं चाणुमाञ्रेऽपि वस्तुनि 
स्थितस्य निरवधिकपाडगुण्यविशिष्टप्रतिपत्तियोग्यत्वमिति व्यासरपर्वा- 
क्यान्वयाधिकरणे बणितम्‌ ! ननु सवाणि भूतानि योऽन्तरो यमयति तन्मे 
व्रहीति सवभूतस्याप्यन्तर्यामि एकोऽस्ति स वक्तव्य इति पृष्टवन्त प्रति 
पुथिव्यन्तयास्येव तेऽन्तयांमी जलान्तयाम्येव तऽन्तयामीति पथिष्यन्त- 
यामिणश्चोद्ाटकान्तर्यामिणश्चाभद्बो धपनमसंगतम्‌ । अन्त्याम्येक्यस्य 
प्रागेव निश्ितत्वात्‌ । अतः सत आसेव्यत्राऽऽ्नमङ्ष्दो नान्त्यामि- 
वचनोऽपि तु स्वरूपवचन इत्येवं युक्तमिति चेन्न । आव्पक्ञब्दस्य शेषि- 
त्वाधारव्वाद्यथकतयास्प्युपपत्तेः । पतिं विश्वस्येत्यादिवाक्यर्विश्वशोेपिणः 
कस्यचिदव गतत्वात्तन वाक्येन प्रतिपन्नस्त आत्मा ते शेपिपुथिन्यादी- 
नामन्तर्यामीति प्रघह्ाथः ॥३॥ 


योऽप्छु तिषएठ्नद्धयोऽन्तरो यमापो न 
विदुयस्याऽपपः शरीरं योऽपोऽन्तरी पम- 
यत्येष त आतमा<न्तयम्यमृतः ॥ 9 ॥ 
योऽयं तिष्ठभ्रन्तरो यमिन वेद्‌ 
यस्याभिः शयीरं योऽभिमन्तरां पमय- 
त्येप त आसा<न्तयास्पमृतः ॥ ५ ॥ 
योऽन्तरिक्षे तिष्ठन्नन्तरिक्षादन्तये यमन्तरिक्षिन 
वेद्‌ यस्यान्तरिक्च शरीरं योऽन्तरिश्षमन्तरो 
यमयस्येष त आस्मा<न्तयाम्यमृतः ॥ ६ ॥ 
यो वायो तिष्ठन्वायोरन्तयो यं वायुनं वेद 
यस्य वायुः शरीरं यो वायुमन्तरो यमय- 
त्येष त॒ आलमाऽन्तयम्यमृतः ॥ ७॥ 


सप्ते ब्राह्मणम्‌ ७ | बहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । १५९ 


यो दिवि तिष्ठन्िषोऽन्तरो यं योन वेद्‌ 
यस्य याः शरीरं यो दिवमन्तरो यमय- 
त्येष त॒ आलत्माऽन्तर्याम्यमृतः ॥ < ॥ 
य आदित्ये तिष्ठन्नादित्यादन्तरो यमादित्यो नं 
वेद यस्याऽऽदित्यः शरीरं य॒ आदित्यमन्तरो 
यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमूतः ॥ ° ॥ 
यो दिक्च तिष्ठन्दिगयोऽन्तमे यंदिशोन 
विदुरस्य दिशः श्यरं यो दिशोऽन्तरौ 
यमयव्येष त आत्माऽन्तयाम्पमृतः ॥३ ०॥ 
यश्चन्दतारके तिष्ठश्णन्दतारकागन्तरो 
यं चन्दृतारक न वद यस्य चन्दता- 
रक शरीरं यश्वन्दतारकमन्तरो यमय- 
स्पेष त आत्माऽन्तयाम्यमृतः ॥ ११॥ 
य आकाशे तिषएठन्नाकाशादन्तरयो यमाकाशो न 
वेद यस्याऽऽकाशः शरीरं य॒ आकाशमन्तरो 
यमयत्येष त आत्मा<न्तयास्यमृतः ॥ ३२॥ 
यस्तमसि तिष्ठश्स्तमसोऽन्तरो यंतमो न 
वेद्‌ यस्य तमः शरीरं यस्तमोऽन्तरो यम- 
यस्येप त आत्ाऽन्तयाम्यमरृतः ॥ १३ ॥ 
यस्तेजसि तिप्रश्स्तेजमोऽन्तरोयं तेज न बेद्‌ यस्य 
तेजः शरीरं यस्तेजोऽन्तरो यमयत्येष त आताऽ- 
न्त्याम्यमृत इत्यपधिदेवतमथापिभ्रतम्‌ ॥ १४ ॥ 
उपदिष्टमन्त्यामिस्वरूपमिति शेपः । अथाधिमूतमन्तर्यामिस्वरूप- 
मुच्यत इति शेपः । 
यः सर्वेषु भूतेषु पिषठन्सरवयो भूतेष्योऽन्तयो यर 
सर्वाणि रतानि न विदुरस्य सवांणि भूतानि 


१६० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [र तृतीया्यायै- 


श्रीरं यः सर्वाणि परतान्यन्तरो यमयत्येष त 
आत्ाऽन्तयाम्यसृत इत्यपिभूतमथाध्यात्मम्‌ ॥१५॥ 
यः प्राणे तिष्ठन्प्राणादन्तये पं प्राणो न वेद 
यस्थ प्राणः शरीरं यः प्राणमन्तरो यमय- 
त्येष त आलत्माऽन्त्याम्यमृतः ॥ १६॥ 
यो वाचि तिष्ठन्वाचोऽन्तरो यं वाङ्न वेद 
यस्य वाक्शरीरं यो वाचमन्तरो यम- 
यत्पेष त आत्माऽन्तयाम्पमृतः ॥ १४७ ॥ 
यश्चक्षुषि तिषठश्शक्रुषोऽन्तरो यं चक्षर्न वेद 
यस्य चक्षुः शरीरं यश्वक्षरन्तरो यमय- 
त्येष त॒ आत्माऽन्तयाम्यमृतः ॥ १८ ॥ 
यः श्रो तिष्ञ्छर(जादन्तरो य धात्र न 
वेद्‌ यस्य श्रो शरीरं यः श्रोजमन्तरो यम- 
यत्येष त आत्माऽन्तयाम्यमृतः ॥ १९ ॥ 
यो मनसि तिप्न्मनसोनऽन्तरया यं मना न 
वेद यस्य मनः शरारं यु मनोऽन्तरो यम- 
यस्येप त॒ आत्माऽन्तपाम्यमृतः ॥ २०॥ 
यस्वचि तिष्ठश्स्वचोऽन्तरो यं खड्न वेद 
यस्य त्क्शरीरं यस्वचमन्तयो यमयत्येष 
त॒ आसाऽन्तयाम्यमृतः ॥ २१ ॥ 
यो विज्ञाने तिष्ठनिज्नानादन्तरो यं विन्नानंन 
वेद यस्य॒ विज्ञान शरीर यां विज्ञानमन्तरो 
यमयत्येष त आसाऽन्तयम्पमृतः ॥ २२ ॥ 

अव्र विज्ञानश्चब्द्‌ आत्मपरः । समानप्रकरणे माध्यंदिनक्ञाखायां 


® क. (कि 


तज्ञानज्ञष्दस्थान आसनि तिष्ठन्चित्यास्मक्ब्देन नि्देशदक्षनात्‌ । 


सप्तमं ब्राह्मणम्‌ ७ | बुहद्ारण्यकोपानिषत्‌ । १६१ 


यो रेतसि तिष्रनरेतसोऽन्तरो य रतोन बेदयस्य रेतः 
शरीरं यो रेतोऽन्तरो यमयव्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतोऽ- 
ट्टो दष्टाऽश्रतः श्रोताऽमतो मन्ताऽविज्ञातो विज्नञाता। 


द्रष्तव रूपसाक्षाकारवच्वं न तु चक्षुजन्यज्ञानवस्वं तस्य परमासन्यसं- 
भवात्‌ । भ्रोत्ुखं शब्दसाक्षात्कारवत्वम्‌ । मन्तत्वं मन्तव्यविषयकसाक्षा- 
त्करतृतवम्‌ । विन्ञातुत्वं विज्ञानशष्दितिनिदिष्यासनविपयसाक्षातकत्ुत्वम्‌ । 
दरष्टत्वादिकं जीवस्याप्यस्तीत्यदृष्टस्वादिना द्रष्टत्वादिकं विरोपितं तादशं 
च न जीवस्यास्तीति भावः । अत्र चद्रष्त्वादाबुपाध्यनुक्तेनिरुपाधिक- 


द॒ष्रत्वमथं सिद्धम्‌ । 
नान्योऽतोऽस्ति दृष्टा नान्णेऽतोऽस्ति शरोता 
नान्योऽतोऽस्ति मन्ता नान्य(तोऽस्ति षिज्ना- 
तप त आत्माऽन्त्याम्यमृतोऽतोऽन्यदातं ततो 
होदाटक आरुणिरुपरराम ॥ २३ ॥ 


दति वहदारण्यकोपनिपदि तृतीयाध्यायस्य 
म॒प्तमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ७ ॥ 


अस्यक्ञब्दादेः सवनाश्नः पर्वनिदिष्टसहटश्चान्यपरत्वस्य ‹ समाने पर्वव- 
स्थात्‌" [ज० न्या० ५।१।१३ | इति साप्तमिकाधिकरणे व्यवस्थितत्वाद्‌- 
चाप्यन्यक्ञब्देन पयनिर्दिष्टाषहटष्टव्वादिविशेपितनिरुपापिकरूपादिसिाक्षा- 
त्कारादिति मतोऽन्यस्दत्सहश्षो दष्टा नास्तीत्ययः । एवमुत्तरघा पि ।*२३॥ 

इदं च बाह्मणमधिक्रत्य समन्दयाध्याये चिन्तितम्‌ ' यः प्रथिन्यां 
तिन्‌ ' [वर २।७।३] इत्यारभ्याथाधिदेवतमवधिलोकमधिवे- 
दम धियज्ञमधिभूतमध्यात्मं चान्तरवस्थितोऽयम्िंडवतान्त्यांमी जीव 
एव स्यात्‌ । वाक्यशेषे द्रष्टा श्रोतेति करणायत्तन्ञानवच्वाक्तेः । न 
च दरनश्रवणाद्रिव्डा रूपशब्दादिसाक्षाकारपरास्ताहशसाक्षारकार- 
वत्वं च परमात्मनोऽपि संभवतीति वाच्यम्‌ । तथा हि सति " नान्योऽ 
तोऽस्ति द्रश्ा ' इति तदतिरिक्तद्रटनिपेधानुपपत्तः । जीवस्येव तदति. 

~ 2 


१६२ रङ्घरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [३ तृतीयाध्याये 


रिक्तस्य रूपादिसाक्षाकारवतः सखादूदरष्रादिश्षब्डानां करणायत्तन्तान- 
वस्वाथंकतया जीवपरत्वे तु जीवव्यतिरक्तस्य करणायत्तज्ञानवतो 
निपेघ उपपद्यते । ईश्वरस्य करणायत्तन्ञानवरवाभावादिति पूवपक्ष 
प्राप्त उच्यते-* अन्तर्याम्याधिदैवादिषु तद्धरमव्यपदेशात्‌ । ' [ ० सू° 
१।२। १८ ] अपिलोकादयो माध्यंदिने द्रष्टव्याः । अयिदैवादिपु श्रूय- 
माणोऽन्तर्यामी परमात्मेव सर्वभूतान्तरताग्रतव्वादेः परमात्मधमस्य 
श्रवणात्‌ । ˆ न च स्मात्मतद्धमाभिटापात्‌ । ` [बण०्सू० १।२। १० | 
शारीरश्च । यथा स्मतं प्रधानमहष्टो द्रति श्रुतस्याहष्टव्वविशिष्टदर 
एटत्वस्य सवन्तर्यामित्वाम्रतत्वादेश्च तदसंभावितधमंस्य भ्रवणान्न प्रति- 
पादयमेवं न जीवोऽप्यत्र प्रतिपाद्यः । “ उभयेऽपि हि भदेनेनमधीयते । 
[ ० सू० १२१२० | काण्वा माध्यदिनाश्चोमयेऽपि अन्तयांमिणं 
जीवभिन्नमेवाऽऽमनन्ति । माध्यंदिना हि" य आत्पनि तिष्ठन्नात्मनोऽ- 
न्तरः ' इति काण्वाश्चाऽऽत्मपदस्थाने यो विज्ञाने तिष्ठन्निति षिज्ञान- 
पदमधीयतेऽतो न जीवोऽन्तया माति स्थितम्‌ । नन्वात्मन ज्ञानाभयस्य 
कथं विज्ञानज्ब्डवाच्यखमिति चदस्यार्थस्य वियत्पदे वचिन्तितिखात्‌ । 
तथा हि-'यो भिज्ताने तिन्‌ । ` [व ०३।५।२२] विज्ञानं यज्ञं तनुते \ 
[ते०२।५] ्तानस्वरूपमत्वं ( वन्तं ) त निमलं परमाथत इति श्रुतिस्म- 
तिभिज्ञांनस्वरूपत्वेनेवाऽऽत्मनः प्रतीतेन ज्ञाता । अथवा ' यो वदेद्‌ 
जिघ्राणीति सजसा ` [ छा० ८) १२।४] ' एषहिद्र्टा भाता 
[ प्र०४ । ° | इव्याद्भ्िवणादहं जानाम्यज्ञासिपमित्यायनुमवाचाऽ्ऽम- 
न्तुकञ्ञानाश्रय एव न स्वयं ज्ञानरूपः । ज्ञानरूपत्ववचनानि तु लाक्ष 
णिकानी्येवं पूवपक्षे प्राप्त उच्यते-“ ज्ञोऽत एव ! ` [ ० सू० २। 
२। १८ | अत एव ˆ एष हि दष्टा स्प्र्टाभरोता रसयिता घ्राता मन्ता 
बोद्धा कर्ता विज्ञानासमा पुरूषः ` [प्र ४।१] इति विज्ञानात्मन 
एव जीवस्य द्रष्त्वादिश्रतरेव ज्ञानात्मकोऽपि सन्स्वामाविकन्ञानाश्रयश्च 
भवतीत्यथः। नन विभांरात्मनः स्वाभाविकन्ञानाश्रयत्वे तज्ज्ञानस्य सवं. 
पदाथंसंबन्धात्सावस्यं सवदा स्यादित्याक्ङ्क्याऽब्ट- 


उक्करान्तगव्यागतानाम्‌ । ` [ ब० सू०२।३। १९५] विभुष्वे 
स्यादयं शङ्काऽपि । “ तेन प्र्योतेनेप आत्मा निष्क्रामति । ' [ ब्र 
४।४॥२] ये वेके चास्माह्लोकासयन्ति चन्द्रमसमेव ते स्वे गच्छन्ति 
[कोषी ० ?।२|तस्माोकात्पुनरैत्यस्मे लोकाय कर्मणे ` [त्र ०४।४।६] इति 


सप्तमं ब्राह्मणम्‌ ७ | यह दारण्यको पनिपत्‌ । १६३ 


क 


जी वस्योक्रान्तिगत्यागतनां भ्रवणाजीवो न विभुः । ननु शरीरादुत्क- 
मणं नाम ङ्ारीरषिपयकाभिमानराषहेत्यं तच्च विमोरप्यात्मनः संभवतीत्य- 
चाऽऽह--स्वात्मना चात्तरयाः ` [च ०सु०२।३।२०] चशब्दो ऽवधारणे । 
उत्करमणस्य कथंवित्समवेध्पि उत्तरयागमनागमनयोः स्वाना स्वरू- 
पेण संपाद्यत्वात्‌ क्रि च भूतकरणग्रामासंपरिप्वक्तस्यव स एतास्तेजो- 
मात्राः समभ्याददानो हदु यमेवान्ववक्रामति ` [ ब०४।४।२ ] ज्युक्रमादाय 
एनरति स्थानम्‌ [ ब० ४।३। ११ इति क्लरीर एव स्वात्मनैव गत्या- 
गतिश्रवणाद्धियुत्वे च तयोरसंमवान्न पिभुरात्ा । नाणरतच्छरतेरिति 
चेन्नेतराधिकारात्‌ | व ० सु० २।६।२९ ¡| योध्यं विज्ञानमयः प्राणेषु 
[ व॒०४।४।२२ ] इति जीवं प्रस्तुत्य (स वा एष महानज आत्मा: 
इति मटहत्वश्रूतेनांणुर्जीव इति चयस्यानुवित्तः प्रतिबुद्ध आसे (व्यु). 
तरं परमात्ानमधिक्रव्य तस्येव महानज इति महच्वप्रतिपाद्नात्‌ । 
'स्वशब्दरोन्मानाभ्यां चः [ वण्सू० २1३२२ | एपोणुरात्मा चेतसा 
वेदितव्यः [ मु०२।१।९ ] इत्यण॒त्वटक्षणस्य स्वस्य वाचकराब्द्श्र- 
वणात्‌ । ‹ वालायङतभागस्य शतधा कल्पितस्य च । भागो जीवः स 
विज्ञेयः (भ्व० ५।९ | ऽव्युष्हश्षं वस्तूद्‌धृत्य तन्मानलस्य ज।व 
आघ्नानात्‌ । नन्वणत्वे सत्यकदेशास्थस्य कथ सफरटदेहव्यापेवेद्‌नाप- 
टम्भ हत्य मतान्तरेण परेहारमाह--'अविरोधश्चन्दनवतः [ बण सु° 
२।२। २२३ ] यथा हरिचन्दनबिन्दुः शरीरेकदृशस्थोऽपि सकलदेहव्या- 
पिनिमाह्वादं करति एवं जीवोऽपि भविप्यति। “ अवस्थितिवेरप्यादिति 
चन्नाभ्युपगमाद्‌ध्रदि हिः'। [वनस्‌ ०२।३।२४] हरिचन्दनविन्द्रदेहंदयादि- 
रूपदङ्ाविल्ञेपाव स्थितिशपात्तथामावः। आत्मनोन देश्ञविज्ञपावस्थिति- 
रस्तीति यन्न- हदि द्ययमात्माः इति जीवस्यापि दारीरे प्रदृक्षि्ेपाव- 
स्थितेरभ्यपगमात्‌ । स्वमतेन परिहारमाह-गुणाद्रा लोकवत्‌ | ब०- 
सू०२१३।२५ | वाशब्द मतान्तरव्यावृत्यथः। लाके यथकदृशस्था- 
नामपि मणिदयुमणिप्रभृतीनां प्रभा व्यापिनि एवमेकदेशास्थतस्यापि 
जीवस्य प्रभास्थानीयधमंभतन्ञानव्याप्त्या सवाङ्गाणद्खदुःखायनुभवस- 
भवात । नन्वात्मन्यतिरक्त ज्ञानं नास्तीव्यवाऽऽह-'त्यातरेका गन्धवत्‌ 
तथा च दशयति [ व्र० सू० २।३।२६। २५|| यथा गन्धस्य 
पयिबीव्यतिरेकः प्रत्यक्षसिद्धसतथा<्हं जानामीति ज्ञानस्याऽऽत्मव्य- 
तिरेक: प्रत्यक्षसिद्धः । ˆ जानात्येवायं पुरुपः ` इते श्रुतिश्च तथा दश- 


१६४ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये- 


यति। “ पथगपदेशात्‌ ` [ बण सू० ३।२।२८ | विज्ञानानोः 
परथक्रत्य न हि विज्ञातुविज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यते [ बृ०४।३।३०| 
इति तत्तद्राचकर््दरेव पथक्कत्यापदेशदृशनात्‌ । ननु ज्ञानस्याऽ्त्मा- 
पेक्षया परथक्त्वे “ यो विज्ञाने तिष्ठन्‌ ` इत्याददेश्रुतानां का गातिरत्य- 
चाऽऽ्ह- तद्धणसारत्ात्त तद्यपदेशः प्राज्ञवत्‌ ` [ ब० सू०२।३। 
२९ ] । तु्ञव्दश्चोद्यं व्यावतंयति। विज्ञानगुणस्थव सारभूतगुणत्वा- 
विज्ञानमिति व्यपदिश्यते । यथा प्राज्ञस्य परमात्मन आनन्दगुणसार- 
त्वाय ˆ एप आक्नाश् अनन्दोन स्यात्‌ ' [तै०२।५७।१ | इत्या 
नन्दजशब्दरेन व्यपदेशः । ‹ यावदातभावित्वा्च न दोपस्तहशनात ` 
[ रण सू०२।३।३० | यथा गोत्वादीनां यावद्राव्याक्तभावेत्वाद्भा- 
स्ववाचिभिः शब्द्व्यक्तिनिर्देशो दरयत एवमेव ज्ञानरूपथमस्य यावद्द्‌ 
व्यभावित्वात्तद्राचिना ज्ञानकष्देन पर्भिणो व्यपदृशो न दौोपाय। अव्र 
चकाराञज्ञानवदात्मनोऽपि स्वप्रकाशत्वेन ज्ञानमिति व्यपदेशो न दोष. 
( चाये )ति सम॒चिनोति । ननु सृपुष््यादिपु ज्ञानाभावान्न ज्ञानस्य 
यावदात्ममाविधर्मव्वं तव्ाऽऽह--पुस्त्वाद्वित्तस्य सताऽमिव्याक्तेयो- 
गात्‌ ` [ व्रण्सू० २।३।६१ | यथा सर्वदा विद्यमानस्य पुस्त्वव्यञ्ज- 
कधातोर्यौवनेऽभिव्यक्तिरेवं सर्वदा विद्यमानस्य विज्ञानस्येन्द्ियसंप्रयो- 
गदङ्गायामभिव्यक्तिः । अतश्च ज्ञानस्वख्पा<णारास्ा ज्ञाता च । ननु 
विज्ञानरूप एवाऽऽत्मा विभररस्तु तचाऽप्ह--' निव्योपलन्ध्यनुपलन्धि- 
प्रसङ्खोऽम्यतरनियमों वाऽन्यथा ` [अण स्ूु० २।३।३२]। किं 
सर्वगत आत्मा उपटन्थेरेव हतरुतानपलन्धरव देतुरुतोभयारव हेतुः 

आद्यपक्षद्रय उपटन्धिरेव वाभ्नुपटमन्धिरेव वेत्यन्यतरानेयमः स्यात्‌ । 
त॒तीयपक्ष सवदोपलन्ध्यनुपटन्धी स्यातां ततश्चोपलम्भानुपलम्मा 
पययिण हदयमानों नोपपद्येयाताम्‌ । अणाज्ञानस्वरूपस्यवाऽऽत्मन 
इन्दियसप्रयोगादिकारणमदिश्ना कादाचकधममूतज्ञानव्याक्तारति 
सिद्धान्तपक्षे नानपपत्तिरिति स्थितम्‌ । तथा तत्रेव पाद्‌ कता शाखराथ- 
वत्वात्‌ ` [ बण स्ू०२।६३। ३३ | इति प्रतिपादितं जवानां कतुत्व 
न परायत्तम्‌ । परायत्तव्वे हे प्रवरत्तिनिवृच्योः सालमभांञ्जकावदस्वतन्त्र 
जीवं नियोजयतोविधिनिपेधशास्रयीरानथक्यं स्यादिति पूवपक्षे प्राप्त 
उच्यते “ प्राज्न तच्छरतेः ' [ बण सू० २।३।४१ | तुशब्दः पक्षं 
व्यावतंयति । तच कतुं परात्परमात्मायत्तमित्यथः । ˆ य आत्मान 


पमं ब्राह्मणम्‌ ५ |] यृटदारण्यकोपनिपत्‌ । १६. 


मन्तरां यमयातं इतं तत्कतुत्वस्य परायत्तव्वश्रवणात्‌ । नन्वेवं विधि. 
नपधशास्रानथक्य तन्राऽ्म्ह~-'करतप्रयत्नापेक्षस्त॒ बिहितप्रतिपिद्धत्रेय- 
ध्याद्भ्ः' [ व° सू०२।३।४२] परमात्मा जीवक्रतं पवप्रयत्नम- 
पक्ष्य तदनुमातन्ञानेन प्रवततयाति । एवं सति पिधिप्रतिपेधावियथ्याज्नयाह 
कत्वादंक स्ध्याते । भगवान्पुरूपोत्तमाप्वाह्समम्तकामः सर्वज्ञः सर्व- 
श्वरः सत्यस्कल्पः स्वनाहाल्याट्‌गणर्टीटाप्रवृत्त एतानि कमणि समी- 
चनाने एतान्यसमाचानानाति कर्द विध्यं रुविधाय तदपादानोवित- 
देहेान्द्रयादेक नेयमनश्शक्ति च सवेषां क्षेचज्ञानां सामान्येन प्रदिश्य 
स्वशासनाववायिशाखरं च प्रदरधान्तरात्मतयानुप्रविरयानुमन्ततया च 
नियच्छस्तष्ठति ते च क्षेवज्ञास्तदाहितशक्तवस्तसदिषटकरणकटेवरा- 
दकाः सदाधाराः स्वयमव स्वेच्छानगण्येन पण्यापण्यरूपे क्मणी 
उपाददते ततश्च पृण्यरूपक्रमकारिणं स्वज्ञासनानवतिन ज्ञात्वा धर्मार्थ 
काममोक्षेवधयाते शासनातिवतिनं च तद्विपययेण योजयति । अतः 
स्वातच्छयद्याटुत्वादवकल्यचोदयस्य नावकाशः । दया हि नाम स्वाथ 
निरपक्षपरटुःखासदिष्णुता सा च स्वशासनातिवर्विव्यवसायिन्यपि 
वतमाना न गुणायावकल्पते प्रव्युतापुस्त्वमेवाऽऽवहति तन्निग्रह एव 
तत्र गुणः । अन्यथा शन्रुनियरहादानामगुणत्वप्रसह्ात्‌ । शासनातिवात- 
व्यवसायनिवृ्तिमात्रेणानाद्यनन्तकल्पीपचितदु्विषहानन्तापराधानङ्गी- 
कारेण निरतियसुखसंवद्धये स्वयमेव प्रयतते । यथोक्तम्‌- 


तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिप्वंकम्‌ । 
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्तिते ॥ [गी०१०।१० इति । 


ननू कूपे पतन्तं बाटकं दष्टरपेक्षमाणस्य पुंसो नधुण्यादिप्रस- 
क्तिवदाहितकमप्रवृत्तपुरुपविपय उपेक्षकत्वे वाऽनुमन्तव्यते वा प्रयो- 
जकत्वे वा तस्य निदंयत्वाद्िकमवश्यमादीति चेच्छास्रप्रवतनयुवेन 
सामान्येनाहितप्रवृत्तिवारणस्य करतत्वान्नोपेक्षणम्‌ । तत्तत्प्वृत्तिकाले 
विरतां निवारकत्वाभावलक्षणमुपेक्षकत्वं तु स्वतन्त्रस्य न पयनुयो- 
ज्पम्‌ । एताहश्चस्वातनच्छयमेव रोप ( दाप) इति चेत्तच कि प्रमाणम्‌ । 
न प्रत्यक्षम्‌-तस्येश्वरविपयेऽप्रमाणवत्वात्‌ । नाप्यनुमानम्‌--ईश्वराख्यध- 
मिणं श्ाखैकसमपिगम्पमभ्युपेत्य तस्स्वातच्छयस्य दृपत्वमनुमी यत उता- 
नभ्युपगम्य । अनभ्युपगमे हेताराश्रयासिद्धः । अभ्युपगमे घर्मिय्ाहकेण 
दाखरेण तस्य गुणत्वेन प्रतिपन्नत्वात्कालात्ययापदिष्टववम्‌ । दिकापप्व- 


१६६ | रद्गरामातुजविरवितप्रकाशिकोपेता- | दतृतीयाध्याये- 


कक्रतिमसेन सालमखिकाविलक्षणतया कतततवान्न शाखानर्थक्यमय्‌ । 
प्रवर्तकञ्ञानविकीपात्पाद्कत्वेन साफल्यात्काला दिवत्साधारणकरतिहेतो- 
रीग्वरस्य न वेपम्यादिप्रसक्तिः। उक्तं च मगवता पराशरेण-निमित्तमा- 
चमेवासो सृज्यानां सर्गकर्मणीति । निमित्तमाचं साधारणमाच्रमित्यर्थः। 
गीतं च मगवताऽपि--तस्य कर्तारमपि मां विदृध्यकर्तारमव्ययमिति। 
साधारणकतारं विद्धि अस्राधारणक्तारं न विद्धीति तस्याः । उक्त 
च प्यासार्थेः-- 


वैयथ्यं यावता न स्याद्विधानप्रतिपेधयोः। 
तियन्तृव्वशरुतस्तावान्संकोचो न वतः परः ॥ 


दति । नन्वेव साधाणकारणंरेव सर्वक्ार्योत्पत्तिसि मव ईश्वरस्य प्रयो- 
जकत्वानुमन्तृव्वादिकं कुतोऽभ्युपगन्तव्यमिति चेत्कल्पनायामवेहशचो 
यावकाशः । अन्तः प्रविष्टः शास्ता जनाना< स्वात्मा एष दयेव साध 
कमं कारयति [ को०३।८ [इति प्रमाणप्रतिपन्नार्थं ईहक्चोयान- 
वकाक्ष इति स्थतम्‌ ! तथा प्राणपाद जीवस्य यत्स्वभागसाधनङरीरा- 
ययिष्ठानृख न परमात्मायत्तमिति पर्वपक्चि प्राप्त उच्यते-“ज्योतिराद्यधि- 
ठानं तु तद्ामननात्‌ ्राणवता शब्दात [ बण सू० २1४१।१४।१५] 
प्राणवता जावेन सह ज्यातिराद।नाममगन्यादिदिवतानां यस्राणविपयमाध- 
छान जीतनारन्यादिदिवताभिश्च क्रियमाणं प्राणकर्मकापिष्ठानं तदामन- 
नात्तस्य परमात्मन अआमननात्सकल्पादेव भवति । धयो<्यौ तिषठन्नयेर- 
न्तरा यमाय्न वद्‌ यस्याः शरारं याऽयेमन्तरो यमयति [ब ०३। ७। 
५ | य आत्मानि तिषठान्नत्यादिज्ञब्दात्‌ । तस्य च निव्यत्वात्सर्देषां परमा- 
त्माधिष्ठितलस्य याव्स्वरूपमावित्वादिति स्थितम्‌ ॥ २३ ॥ 


इति बृहदारण्यकोपनिपत्पकाशिकायां तुतीयाध्यायस्य 
सप्तमं बह्मणम्‌ ॥५॥ 


प्रकरतमनुसरामः- 
अथ ह वाचक्रव्युवाच्‌ । 


अन्तयमिवराह्यणे प्रसिद्धबह्यविदृहालके याज्ञवल्क्येन पराजिते 
सषा ब्राह्मणानामवमव पराजयो भविष्यतीति मन्यमाना मार्गी माऽति 


सप्तमं ब्राह्मणम्‌ ७ ] बृहदुारण्यक्रोपनिपत्‌ । १६७ 


परक्षीमाते मूधा व्यपप्तत्‌ । ' [बृ०३।६। १ ] इति याज्ञवल्क्यस्य 
सक्राधाक्त्या भात्योपरताऽपि बाह्मणानुज्ञां प्राप्य पुनः प्रष्टुकामान्नन्ञा- 
दानाय बाह्यणानुवाचत्यथः। 


बाह्मणा भगवन्तो हन्ताहमिमं द्र प्रभ्रौ 

क्ष्यामि ता चेन्मे वक्ष्यतिन जातु 

युष्माकमिमं कशिद्रूल्लोयं जेतेति । 
ह भगवन्ता बह्यणा इम याज्ञवल्श्प प्श्रट्य प्रक्ष्याम तस्य चंटतर 
याज्ञेव्रट्क्या वक्षत्‌ तद्म याज्ञवत््य युप्पकि म्य बह्मा नह्य 


वाद्‌ प्रात जेता कोऽपि नास्ति व्रह्मायम्‌ । वद्‌. सुपि क्यप्च [ पा० 
सू०३।१।१०६ इति क्यप । 
इत्येवमुक्ता बाह्मणा आहुः- 
चत ® 
पच्छ गोगाति॥३॥ 


भ 


सा होवाचाहं वे वा याज्ञवल्क्य यथा काश्या 
वा वदहा वृप्िपत्र उज्ज्य पनराधन्प चछ्वा दह 
व[णवन्ता सपत्तातव्याधना हस्त दछवापात्घ्- 
देवमेवाहं ला दाक्यां प्रभराग्यामुपोदस्थां तमे वरहीति। 
काशीदेश्भवों विदेहदेक्षभयो वा शुरवंश्य उत्करष्टज्यं धनुः पुनर. 
पिज्यं क्त्या द्रौ बाणवन्तौ बाणशब्देन शराय यः खण्डः सोऽभिधीयते 
सपत्नातिच्याधिनी सपल्नात्यन्तम्यथनश्षीटो शरी हस्ते गृहीत्वा सपत्नस- 
मीपं गच्छाति एवमेवाहं द्वाभ्यां प्रश्नाभ्पामुपास्थिताऽस्मि । उपोदस्थाम्‌ । 
लङ । गातिस्थाघुपामूभ्यः० [पा०स्ु० २।४। ५५] इति सिचो दुर्‌ । 
तोमे ब्रृहीति। 
एवमुक्त आह याक्ञवल्क्यः- 
च्छ गार्गीति । 
होवाच यदुध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यदवा- 
क्पृथिव्या यदन्तरा यावापृथिवी इमे 


१६८ रङ्करामानुजषिरवितप्रकाशिकोपेता- [२ तृतीयाध्याये 


यद्भूतं च भवच भविष्यचेत्याचक्षते कस्मि- 
स्तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ३ ॥ 
दिवो यदृध्वं द्युटोकादयदूर्ध्वं लोकजातं परथिन्याश्चाधस्तनं यद्रस्तुजातं 
यावाप्रथिव्यन्तरालवर्ति कालच्रयपरिच्छिन्नं यद्स्तुजातमेतत्सवं कुच 
वा दी घंतियक्तन्तुवदोतं प्रोतं चति । यदर्वाक्प॒थिव्या इति पठेऽप्यय- 
मवाथंः ॥ ३॥ 
स होवाच यद्यं गामि दिव यदवाक्पु- 
थिव्या यदन्तरा यावापृथिवी इमे भतं 
च भवच भविष्यचेत्याचक्षत आकाशे 
तदोतं च प्रोतं चेति ॥ ४ ॥ 
आकाङरब्देन न वायुमदम्बरं गद्यते तस्य सर्वविकाराश्रयत्वामा- 
चात्‌ । किं चाव्याक्रताकाशः ।! एतच्च “ क्षरमम्बरान्तधृतेः ` [ ० सू9 
१।३। १० | इव्य्ापिं स्थितम्‌ ।॥४॥ 
सा होवाच नमस्तेऽस्त यान्नवत्क्य यो 
म॒ एतं व्यवोचोऽपरस्म धाग्यस्वेति । 
यस्त्वं म एतं व्यवोच उक्तवानसि तस्मे ते नमोऽस्तु । अपरस्मै द्विती- 
यप्रश्रायावधानं छरु । 
स होवाच-- 
पृच्छ गागीति ॥ ^ ॥ 
सा होवाच यदृध्वं याज्ञवल्क्य दिवो यद्वाक्पथिष्या 
यदन्तरा यावापथिवी इमे यद्भूतं च भवच भविषप्य- 
चेत्या चक्षते कस्मिश्स्तदोतं च प्रोतं चैति ॥ ६॥ 
स होवाच यदूर्ध्वं गागं दिवो यदवाक्पथिष्या 
यदन्तरा दयावापुथिवी दमे यद्धृतं च भवच भवि- 
प्यचेत्याचक्षत अकाश एव तदोतं च भातं चेति । 
आक्राश्ञ उक्त इति शेषः, 


अष्टमं ब्राह्मणम्‌ ८ ] ब॒हदारण्यकोपनिपत्‌ । १६९ 


कस्मिन्नु खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्चेति ॥ ७ ॥ 
सोऽव्याक्रत आकाशः किमाभ्रित इत्यर्थः ॥ ७॥ 

स होवाचेतद्रे तदक्षरं गागिं बाज्ञणा अभिवदन्त्य- 

स्थुमनण्वहस्वमदीपंमलोरितमस्नेहमच्छायमत- 

माऽवाय्वनाकाशमसङ्गमरसमगन्धमचक्षुष्कमश्रोजम- 

वागमनोऽतेजस्कमपाणगमुखममाजरमनन्तरमवाद्धं न 

तदश्चाति किंचन न तदश्नाति कश्चन ॥<॥ 


हे गार्गि तदेतत्सवासुपनिपत्सु प्रसिद्धम्‌ । अदनुत इति वा न क्षर 
तीति वाशक्षरं ब्य बाह्यणा बह्यविदोऽभिवन्दति । अच्र बाह्यणाभिवद्‌- 
नकथनेन नाहं फिचिद्धिपरतिपन्नं वक्ष्यामीति हदयम्‌ । अस्थूलं स्थुटा- 
दिन्नम्‌ । तहि क्रमण्वित्यवाऽऽह-अनण्विति । तहि ह्वस्वमित्यत 
आह-अह्धस्वमिति । किं तहि दीघमित्यवाऽऽह-अदी घंमिति । 
एवमुत्तरवापि द्रष्टव्यम्‌ । अमाचं माचा इन्धियाणि । यद्रा माचा परे 
च्छेदस्तद्रहितमित्यथः । अनन्तरमबाह्यम्‌ । स्वाव्याप्तदृशशून्यमित्यथंः । 
न तदश्नाति किंचन ¦ दद्क्षरं कर्तं ।क्चिद्पि नाश्नाति । अवाप्तकाम- 
तया भक्ष्यनिरपेक्षमित्यर्थः । तत्स्वयं न कस्यापि भक्ष्यमित्याह-न 
तदश्नाति कश्चनेति । तद्भह्य कम ॥ ८ ॥ 

~^ मूः 9 न ् 

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने मागि सूर्थाचन्दमसा 

क क [0 व 

धता तिष्ठत एतस्य वा अक्षरस्य त्रासन 

गिं (कष थ € _ श 
गागि सावापृथिव्यां विधृतां तिष्ठतः । 


वेशब्दोऽवधारणे । प्रासन आज्ञाचक्चे(सवे) । सूर्या चन्द्रमसः 
"देव तादरन्द्रे चः इति पृरवंपदस्याऽऽनङ्‌ । रिधृतौ विशेषेण धृतौ तिष्ठतः । 
पक्रं शासनं कचिदप्यप्रतिहतत्वमेव शासनस्य प्रकर्षः। ततश्च सव विषयकं 
दासनमिति फटति " प्रक्ञासितारं सर्वेषाम्‌ ` इति प्रमाणानुसारात्‌ । 
ततश्च सर्वविषपयकशशषासनाधीनदयावाप्रधिव्यादिधारणवच्वम्थं इति पर्य- 
वस्यति । अच प्रधानस्य जगद्धारकत्वेऽपि शासनाधीनधारकत्वाभावा- 
जीवस्य प्रकशासनाधीनयिचिद्धारकववेऽपि परश्षासनश ब्दितसवेविषय- 


करासनाधीनसर्वधारकत्वास्ंभवाच्च नात्र जीवो वा प्रधानं वा प्रति- 
3 


^ 
[ 


१७० रङ्गरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ ततीयाध्याये- 


पाद्यते । दं च (साच प्रशासनात्‌ ' [ बण०्सू० १।३। ११] इति 
सुञ स्पष्टम्‌ । 
एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गागिं निमेषा मुहूतां अहोरा- 


जाण्यर्धमासा मासा कतवः संवत्सरा इति विधतास्तिष्ठन्ति । 
हतिरब्दः प्रकारवचनः । संवत्सरा हत्येवंजातीयकाः काटविश्ेषा 
इत्यथः । 
एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गं प्राच्यो 
नयः स्यन्दन्ते श्वेतेभ्यः पर्वतेभ्यः 
प्रतीच्योऽन्या यांयां च दिशमनु । 
प्रशासन इति सतिसप्तमी । प्राच्यः प्राक्पवाहाः प्रसिद्धा गङ्काया 
नयः । भ्वेतेभ्यो हिमिवदादिम्यः पर्वतेभ्यो लोकोपकाराय स्यन्दन्ते 
तव्मक्ासनामावे ताः स्यन्दनाय न प्रमवन्तीति मावः । प्रतीच्यः 
परत्यड्‌मुखाः । अन्या उदीच्यश्च नयो यां यां दिक्मनुपरस्थितास्ताः 
स्वां एतस्य प्रशासने सति प्रस्यन्दन्ते। 
एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने मागि ददतो मनुष्याः 


@0 क अ 


प्शश्सन्ति यजमानं देवा द्वी पितरोऽन्वायत्ताः॥९॥ 

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने निमित्ते दृदतस्तदान्या दानं कुवत 
आज्ञा कर्यबदध्या दानं र्वतो जनानन्वायत्ता अनुवशशाः सन्तो मनुष्याः 
परसन्ति। प्रशासन इव्येतद्यजमानं देवा दर्वीं पितर त्यत्रापि सषध्यते। 

अन्वायत्ता इति पदं देवमनुष्यपितुसाधारणम्‌ । दितीयान्तपदानां प्र 
सन्तीत्यनेनान्वयः । परमात्ाज्ञया यागं कुवांणमन्वायत्ताः सन्तो देवाः 
्रक्षंसन्ति । परमात्मान्ञया प्रवृत्तं. दुर्वी होममन्वायत्ताः सन्तः पितरः 
प्रशसन्ति । एवमेव व्याख्याते व्यासर्यिः ॥ ९॥ 

यो वाह एतदक्षरं गाग्यविदिलाऽस्मि्टोके जुहोति यजते 


तपस्तप्यते बहूनि वर्षसहख्ाण्यन्तवदेवास्य तद्भवतीति यो 


वा एतदक्षरं गाम्थविदित्वाऽस्माद्ोकासेति स॒ छपणः। 

बह्मज्ञानमन्तरेण क्रियमाणं होमयक्ञबहुकालतपआदिकिं सर्वे नश्वरफ- 
टसाधनं मवति तज्ज्ञानमन्तरेण लोकान्तरगतस्यापि शोच्यता मवति। 
तदृज्ञानास्सस्रारे मवतीति यावत्‌ । 


अष्टमं ब्राह्मणम्‌ ८ ] बरहदारण्यकोपनिषत्‌ । १४७१ 


अथ योगा एतदक्षरं गामिं विदिता 
स्माह्ोकासेति स ब्राह्मणः ॥१०॥ 
ब्ह्यविद्रह्यानुमविता मुक्त इति यावत्‌। उक्तं च भगवता माघ्यकरुता 


योवा एतदक्षरं मागि ` इत्येतदयाकर्वता । यदज्ञानात्संसारपा्षिय- 
उज्ञानाचाप्रतत्वप्रािस्तदक्षरं परं बह्येति भाषितम्‌ । 


तद्रा एतदक्षरं गागयद्टं द्रुतः 
श्रोत्रमतं मन्वविज्ञातं विज्ञातु । 


अयोगिभिरहश्यं द्रष्ट रूपादिसाक्षाकत्रं भरोत शाष्दसाक्षाकत मन्तृ 
मन्तव्यसाक्षात्कतरं विज्ञातु अध्यवसेयसाक्षाच्कतुं । 
नान्यदतोऽस्ति दष्ट नान्यदतोऽस्ति श्रोत नान्य- 
दतोऽस्ति मन्त नान्यदतोऽस्ति विज्ञात । 
अन्तर्यामिबाह्यणन्याख्यानो क्तरीत्याऽापि अन्यश्ञब्दस्य तत्सह शप- 
रत्वमेव ! यथा चोल एव भूपतिर्नान्य इ्युक्तस्तत्सहशमूपतिनिपेधपरत्वमे 
व मिहाप्यदष्टत्वादिविशेपितनिरुपाधिकद्रषटुत्वाभ्रयस्य परमात्मनः सदुश 
किमपि नास्तीच्यथः। यद्रा यथतदृक्षरमन्य॑रहष्ट सत्स्वव्यातारक्तसमस्ता 
धारभूतमेवमनेनाक्षरणादृष्टमेतस्याक्षरस्याऽऽधारमूतमेतस्य व्रष्र नास्ता 
त्यथः । पर्बव्याख्यायां समनिपेधो ऽस्यां व्याख्यायामधिकनिपेधः फलति । 
न च ‹ नेह नानाऽस्ति इतिवन्नान्यदतोऽस्तीति वाक्यस्यापे बह्यालम- 
कवस्तुनिपेधपरत्वोपपत्ती समाभ्यधिकमिपधतया व्याख्यान किमथामा्तं 
वाच्यम्‌ । तद्रद्तैक्यविधिशेषत्वामावेन समाभ्याघेकनिपधपरत्वस्यव 
युक्तत्वादुपसंहरति- 


एतस्मिन्न खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च भरोतश्वेति ॥ ११॥ 


सा होवाच बराह्मणा भगवन्तस्तदेव बहु 
मन्येष्वं यदस्मान्नमस्कारेण मुच्येध्वम्‌ । 
हे भगवन्तो बाह्यणा युयं तदेव बहु मन्यध्वं यद्स्मायाज्ञवल्क्वा- 
स्नमस्कारं करत्वा मच्येध्वमिति यन्मुक्ता मवतेति यावादत्यथः।न चकदा- 
विदस्य पराजयः शङ्कनीयः । नमस्कार कृत्वाऽस्मान्मुक्ता मवतेत्यथः 


१५२ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये 


नवे जातु युष्माकमिमं कथधिद्रज्लोयं जेतेति । 
युष्माकं मध्य इम याज्ञवल्क्यं कथ्िद्पि बह्मवादुं प्रति जता 
नास्तीत्यथः । 
ततो ह वाचक्रव्युपरराम ॥ १२॥ 


इति ब्रहदारण्यकोपनिषदि तृतीयाध्यायस्या- 
षम बाह्मणम्‌ ॥ ५ ॥ 


इदं च बराह्मणं समन्वयाध्याय तृतीयपादे चिन्तितम्‌ । ' एतद तद्‌- 
क्षरं गाग बाह्मणा अभिवदन्ति ` इत्यक्षरश्दितं प्रधानमेव । ` अक्ष- 
रत्परतः परः ` [मु०२। १ । २] इत्यादावक्षरराब्दुस्य प्रधाने 
प्रयोगः, अस्थूटव्वादिनिपेधानां च स्थृलटत्वादिप्रसक्तिमत्यचेतने सामओ्- 
स्यात्‌ । ' कास्मन्च खत्वाकार् ओतश्च प्रोतश्च ` इत्याकाक्ाधारतप्रभ- 
स्याऽभ्काशोपादानतया तदाधारभतप्रधानविपयतावित्याचेत्यवं प्राप्त 
उच्यते- अक्षरमम्बरान्तधतेः ` [वण सू० १।३॥।१० ] अक्षरं 
परं बह्याम्बरान्तधृतेः । अम्बरस्याऽऽकाङ्ञस्यान्तः पारमूत प्रधानं 
तद्धारकत्वादित्यथः । अयं भावः-'कस्मिन्ल खल्वाकाश ओतश्च 
प्रोतश्च ` [ वृ० ३।८। ७] इत्यचाऽऽकाश्ञो न वायुप्रक्रतिभूताका- 
शोऽपि वव्याक्रताकाशश्ः “ यद्ध्वं हवो यद्वाक्पथिव्या यदुन्तरा 
यावापथिवा इमे यम्द्तं च मव भविप्यचेत्याचक्षत आकाश एव 
तदौोतचप्रातच | च०३।८।५७ | इति काटत्रयवातविकाराधार- 
तयोच्यमानत्वस्य भूताकशञेभसमवेनाव्याक्रताकाक्ञ एव संभवात्तस्या- 
प्याधारतया निहिरयमानमक्षरं परमेव बह्म भवितुमर्हति । ननु जीव 
स्याचतनाधारत्वसंभवाजीव एवाष्षरः कि न स्यादित्यवोत्तरम्‌- 

साच प्रशासनात्‌ ' [ ब०्स्ू० १।३।११ |] सा चाम्बरान्तधृति 

एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गाग सूयाचन्द्रमसा विधतां तष्ठतः 
[व ०२।८।९ | इत्यादिना प्रशासनाधीना्च श्रूयते । प्रकरष्टं दासन प्रशा- 
सनं शासनस्य प्रकर्षश्चास्करचितसवेविषयत्वम्‌ । ततश्चासंकुचितचि- 
द्‌ चिच्छासनं परमात्मधमः । ˆ अन्यमावष्यावत्तेश्च ¦ ` [ ब० सु० १। 
२। १२ | तद्रा एतदक्षरं गाग्यहष्टं व्रुषित्यादिनोपदिहियमानेरितरादरष्टत्वं 
सति सर्वद्रष्त्वादिरूपधर्म; परमात्मान्यप्रकरृतिजीवय्यावत्तेश्च परमात्मेवेति 


अष्टमं ब्राह्मणम्‌ ८ ] बृहद्‌रण्यको पनिषत्‌ । १४७३ 


स्थितम्‌ । तथा गणो पसंहारपादेऽपि `" एतद्रे तदृश्षरं मागि बाह्यणा 
अभिवदन्त्यस्थृलमनण्वह्ठस्वम्‌ । ` इति निर्दिष्टा अक्षरबह्मसंबन्धिनोऽ- 
स्थलत्वादयः प्रपञ्चप्रत्यनीकताखूपाः सवंकामत्वादिवत्सवांस परविद्या 
नोपसंहतेभ्या उपसंहारे प्रमाणामावात्‌ । ननु स्वरूपनिरूपकाणां 
सव्यत्वादिज्ञानत्वादि धमाणां सवंविद्योपसंहारस्य ‹ आनन्दादयः प्रधा- 
नस्य ` [ ब०सू०३।३।११ | इत्यधिकरणसिद्धत्वात्तद्रदेवास्थूल- 
त्वादिकं केन स्यादिति चेन्न । सत्यत्वादिमन्तरेण बह्मस्वरूपस्यैव 
प्रनयेतुमशक्यतया सत्यत्वादेः सवविद्योपसंहारेऽप्यस्थूटत्वादीनाममाव- 
रूपाणां टन्धरूपे कचिक्किचित्तादुगेव निपिध्यत इति न्यायेन बह्यपरती- 
त्यनन्तरमाविप्रतीतिकानां बह्यस्वरूपप्रतीव्युपयोगित्वामाषेन सवंवि- 
योपसंहारे प्रमाणाभावादिति प्राप्त उच्यते-'अक्षरेयां ववरोधः ` 
संग्रहणं कर्तव्यम्‌ । कुतः--सामान्यतद्धावाभ्याम्‌ । ` [ ब० सू० ३। 
२। ६२ ] सर्व॑षपासनेपूपास्यस्याक्षरबह्मणः समानत्वाद्स्थूलत्वादीर्नां 
बह्यप्रति पत्तावन्तमांवाचेत्यथंः । यथा सत्यत्वादिकमन्तरेण न बह्मस्व- 
रूपं प्रतिपत्तु शक्यं तथाऽस्थलत्वादिकमन्तरेण जीव व्यावृत्तं बह्यस्वरूपं 
सत्यज्ञाना दिवाक्येनं प्रतिपत्त शक्यम्‌ । सत्यत्वाद्‌ः प्रत्यगालससाधार- 
ण्येन प्रत्यगात्मव्यावृत्तत्वाभावात्‌ । स्थूटत्वादिहेयानहंत्वं तु न 
जीवसाधारणम्‌ । ततश्चास्थूटत्वादीनां निपेधरूपतया सत्यादिवाक्य- 
जन्यवह्यप्रतीत्युपजीवित्वेऽपि स्वेतरसमस्तव्यावृत्तव्ह्मस्वरूपप्रतातेरस्थु- 
टत्वादिकमन्तरेण संभवादस्थूटत्वादिकं सकलटपरषिदययोपसंहायमेव । 
८ इयदामननात्‌ ` [ बण घु ३।२३। ३४ ] आभिमुख्येन मन- 
नमामननं ध्यानमिति यावत्‌ । ध्यानाद्धतोध्यांनाथमिदमेवापेक्षितंन 
सर्घकर्मत्वसर्वकामत्वादिकमपि तेन विनाऽपीतरन्यावृत्तेवेह्यस्वरूपस्य 
प्रत्येतु शक्यतया न सर्वकर्मत्वादेः सवपरविद्यापरहारोऽपि तु यच प्रक- 
रण आश्रातं तत्रैव व्यवतिष्ठते । अस्थूलत्वादिकं तु साम््यरूपटिङ्व- 
शात्सर्वक्दिानुयापि । अत एव हि 'संमृतिद्युव्याप्त्यपि चातः [ ब० 
स्‌० ३।३। २३ ] इत्थथिकरणे व्याप्त्यादेः साम््थवशादल्पायतनवि 
यास न निवेश इत्युक्तम्‌ । तच हि धद्य जष्ठा वीर्या संमतानि बह्म 
ज्येष्टं दिवमाततान “बह्म भूतानां प्रथमों हि जज्ञे तेनार्हति बह्मणा 
स्पधितं कः इति राणायनीयानां खिटेपु मन्त्रः भूयते । अस्य मन््- 
स्यायमर्थः-- बह्म ब्रह्मणेव्य्थः ! व्यत्ययग्छान्दसः । ज्येष्ठा जेष्ठानि । शेः 


१७४ रङ्रामानुजषिरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाप्याये- 


शेश्छन्दसीति लोपे नलोपे च रूपम । वीर्याणि संमृतानि धृतानि 
बह्मणा बहूनि शेष्ठानि वीयांणि धृतानीव्यर्थः । बह्मा ज्येष्ठं दिवमात- 
तान तच्च ज्येष्ठं बह्मा इन्द्रा दिजन्मनः प्रागेव दिवि स्वर्गमाततान व्याप्त 
वत्‌ । किं च बह्य देवनां हि प्रथमो हि जज्ञे देवानामुत्पत्तेः प्रागपि 
विद्यमानमित्य्थः । तेनाहंति बह्मणा स्पधितु कः तादुशेन बह्मणा कः 
स्पर्धितुं क्षमत इत्यर्थः । अचर परिच्छेदातीते बह्याणि व्यापकत्वादिकिथ- 
नस्य स्वरूपोपदेकशा्थ॑त्वामावेनोपासना्थत्वस्य सिद्धतया स्वप्रकरण 
उपासना विध्यश्रवणेनाऽऽरभ्याघीतस्य धुव्यापनादेः प्रकरणान्तरश्रतवि- 
धाथतवे वक्तव्ये नियामकामावाद्स्थुलत्वादिवत्सत्यत्वादिवचच स्वंषि. 
दययाथव्वे प्राप्त उच्यते--“संभृतिदयुग्याप्त्यपि चातः" [ ब०सू०३।३।२३ |] 
संमृतिद्युव्यापतीति समाहारद्धद्त्वादेकवद्धावः संमरणं युत्यापनं चातः 
स्थानवक्षाव्यव तिष्ठते । अल्पस्थानासु दृहरश्षाण्डित्यादि विद्यासु अल्प- 
त्वद्युव्यापकत्वयो विरो धालिङ्कवशादृल्पायतनानवरद्ध बिद्यास्वेव व्यवति- 
ते । न चेवमल्पायतनाञ्ु दहरशाण्डिल्यादिविचासु आनन्त्यस्या- 
प्युपसंहारासंमवेन सत्यज्ञानत्वानन्दत्वादेः सवंवियातुपायित्वस्थाऽऽन- 
न्दादयः प्रधानस्येत्यधिकरणयखिद्धस्य विरोधः स्यादिति वाच्यम्‌ । 
स्वामाविकानन्त्यस्यीपाधिकाल्पायतनस्य चानुखंधाने षिरोधामावात्‌ । 
इह च दयुपरिच्छिन्नवरूपदयुष्यापसूत्वस्य च हद यायल्पायतनावच्छि- 
न्नत्वस्य चौपाधिकतया परस्य विरुद्धोपाधिकपरिमाणद्रयानुसंधानवि- 
रोधादिति हि तत्र स्थितम्‌ । प्रकृतमनुसरामः ॥ १२॥ 


इति वृहदारण्यकोपनिषद्काशिकायां तृतीयाध्यायस्या- 
टम बाह्यणम्‌ ॥ ८ ॥ 
अथ हेनं विदग्धः शाकल्यः पप्रच्छ | 
दाकलस्यापत्यं शाकल्यः । किदिग्धः समर्थमन्य इति यावत्‌ । 
कति देवा याज्ञवल्क्येति । 
किसंख्याका देवा इत्यथः । 
>, ज ® क कि 9 
स हेतयेवं निविदा प्रतिपेदे । 
स॒ याज्ञवल्क्य एतया वक्ष्यमाणयेव निविदा देवतासस्यां प्रतिपेदे 
प्रत्यपाद्यदुक्तवानिति यावत्‌ । 


नवमं बह्मणम्‌ ९ | बह॒दारण्यकोपमिषत्‌ । १७५ 


तदेव व्याकरोति- 
व शा क~ वियुच्यन्ते 
यावन्तो वैश्वदेवस्य निविदुच्यन्ते । 
वैभ्वदेवस्य शखखस्य निविदि निदिन्नाम वेभ्वदेवशखे शस्यमानदेवता- 
संख्यावाचकपदयुक्तमन्त्र विशेषः । तस्यां निविदि यावन्तो देवाः श्रयन्ते 
तावन्तो देवा इत्यर्थः| 
कियन्तस्तत्रोच्यन्त इत्यच्राऽऽह- 
जयश्च ची च शता । 
चयश्च त्रीणि शतानीत्यथः । छुपां सटक्‌ ०" हत्यादिना पएवंसवर्णा- 
येकः । उयधिका चिश्तीत्यथंः । 
जयश्च चरी च सहस्रेति । 


उय धिका विसहस्री ति यावत्‌ । 


उक्तमङ्खी करोति- 
ओमिति होवाच । 
विदग्ध हति शेषः । मवत्वेवं स्थूलदशा, सृक्ष्मपृषट्ा तु पच्छति-- 
केत्येव देवा याज्ञवल्क्येति । 
किंसख्याका वा इत्यथः । 


उत्तरम्‌- 

जयर्धिंशदिति । 
अङ्गी करोति- 

ओमिति होवाच । 
पुनरपि सक्ष्मदृशट्या पृच्छति- 

कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति । 
उत्तरमाह- 
षडिति । 

अभ्युपगच्छति-- 


रवमत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्‌ । 


१७६ रङ्रामानुजबिरवितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये- 


त्येव देवा याज्ञवल्क्येति जय इत्योमिति होवाच 
कत्येव देवा याज्ञवल्क्येति द्वावित्योमिति होवाच 
कत्येव देवा याज्ञवल्क्येत्यध्यधं इत्योमिति होवाच 
कत्येव देवा याज्ञवल्क्येत्येक इत्योमिति होवाच । 
एवं दृवतासंको चविकाशविषयां संख्यां पृष्टा संस्येयस्वरूपं पच्छ ति- 
कतमे चते अयश्च तरी च शता 
जयश्च जी च सहसेति ॥१॥ 
स होवाच महिमान एवेषामेते चयधिश्शचेव देवा इतिं । 
चयशिशतो देवानामेते चिशशताधिकचिसहस्रभेदा महिमान एवंगुण- 
भूता इत्यः । तथेव व्यासार्पैः ¶विरोधः कर्मणि' [ ब० सू० १।३।२५ |] 
इति सूच उक्तम्‌ । तस्माञ्चयस्िरादेव देवा इति । 
पच्छति- 
कतमे ते जयर्िश्शदिति। 
उत्तरम 
अष्ट वस्व एकादश रुद्रा द्वादशाऽऽदित्यास्त एक- 
तिश्शदिन्दश्चव प्रजापतिश्च जयधिश्शाविति॥ २॥ 
चयसिश्तः पूरणावित्यर्थः ॥२॥ 
पृच्छति- 
कतमे वस्व इति। 
अष्टो वसव इत्युक्ता वसवः क इत्यर्थः । 
उत्तरम 
अभिश्च पृथिवी च वायुश्वान्तरिक्षं चाऽऽदित्यश्च 
योश्च चन्दमाश्च नक्षजाणि चैते वसव॒ एतेषु 
हीदं वसु सवं £ हितमिति तस्मादस्व इति ॥ २॥ 
यस्माद्गन्यादिषु सर्वं ॒वसुशब्दवाच्यं धनं हितमिति तस्मादसष 


इत्युच्यन्त इत्यथः । अयिपुथित्यादि्ब्दास्तत्तदभिमानिदैवतापरा इति 
द्र्टव्यम्‌ ॥ २ ॥ 


नवमं ब्राह्मणम्‌ ९ | ब॒हदारण्यकोपनिषत्‌ । १५७७ 


कतमे रुढा इति दशमे पुरुषे प्राणा भलेकादशः । 
ज्ञानकरमेन्दियाणि दश्च पुरुपस्थानि दृश्मे दश्लेम इत्यथः । दशेमे 
पुरुष इति पाठे स्पष्टोऽर्थः । एकादशे मनः । 
ते यदाऽस्माच्छरीरान्मर्त्यादुक्रामन्त्यथ रोद. 
यन्ति तयद्ोदयन्ति तस्माटुदा इति ॥ ४ ॥ 
मरणघमकाच्छरीरादु्तामन्तः प्राण्ला भ्रियमाणं पुरुषं रोदयन्ती ति 
रुद्रा इत्यथः; । 
कतम आदिव्या इति दादश व मासाः संवत्सर- 
स्येत आदित्या एते दीद सव॑माददाना यन्ति ते 
यदिद सर्वमाददाना यन्ति तस्मादादित्या इति॥५॥ 
तेहि सासा इदमुत्पत्तिमतां जीषवितमाददाना अपहरन्तो यन्ति 
तस्मादादित्या इत्यथः ॥ ५ ॥ 
कतम्‌ इन्द्‌ः कतमः प्रजापतिरिति स्तनयिलनुरेवेन्दो 
यत्नः प्रजापतिरिति कतमः स्तनयिलुरित्यशनि- 
रिति कतमो यज्ञ इति पशव इतिं ॥६॥ 
यज्ञसाधनत्वात्पक्षव एव यज्ञ इत्युच्यते ॥ ६ ॥ 
कतमे पडित्ययिश्च पथिवी च बायुश्वान्तरिक्चं चाऽऽदि- 
त्यश्च योध्विते षडेते दीद सर्वः पडिति॥ ७॥ 
ददं सवमेते पडेवेत्फ्थः ॥ ७ ॥ 
कतमे ते थयो देवा इतीम एव चयो 
टोका एषु हीमे सर्वे ध्वा इति। 


सर्बदेवाश्रयलाञ्जय एव टोका देवा दत्यथः 
र 


१५८ रङ्करामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [३ तृतीयाध्यये- 


कतमो तो दो देवावित्यन्नं चेव प्राणश्वेति 
केतमोऽध्य्थं इति योऽयं परत इति ॥ ८ ॥ 
तदाहूर्यदयमेक इवेव पवतेऽथ कथमध्यर्ध इति । 
यद्यस्माद्यं वायुरेक एव पवते तक्कथमध्यधं इति शङ्कायामाहूरिव्यर्थः। 
उत्तरम्‌-- 
यस्मिनिद सर्वमध्याधत्तिनाध्यधं इति । 
ऋधु वुद्धो । अधिक्रवृद्धि यस्मिश्चिदं प्राप्तं तेनाध्यधं इति उच्यत 
इत्यर्थः । 
कतम एको देव इतिं प्राण इति । 
ननु प्राणः पवमानपयायः स चाध्यर्धं इति कथमुक्त इत्यचाऽऽ्ट- 
स ब्रह्म त्यदित्याचक्षते ॥ ९॥ 
प्राणङब्देन तु बह्येवोच्यत इत्यथः । ततश्च ब्रह्मणो महिमानः सर्वे 
देवा इति पर्यवसितोऽथः ॥ ९ ॥ 
पथिव्येव यस्याऽऽयतनमभि्टक मनो- 
ज्योतिर्यो वै तं पुरुषं वियान्स्वस्याऽऽत्मनः 
परायणशस वे वेदिता स्यात्‌) याज्ञवल्क्य । 
आयतनमाधारः शरीरमिति यावत्‌ । टोक्यतेऽनेनेति लोको दशन 
साधनमित्यर्थः ¦ अथिना पश्यति । मनोज्योतिः । मन एव ज्योतिः 
संकल्पविकल्पादिकार्यक्रारि यस्य स मनोज्योतिः । परथिव्यायतनकत्वे- 
नाच्चिदरषनकव्वेन मनसषा संकल्पायितुत्वेन धातव्य इति प्रश्नस्य फलि- 
तार्थः । इदटशः परमात्मा पथिव्यायतनवादिना ज्ञातम्य इतियो ज्ञाता 
स एव ज्ञाता याज्ञवल्क्य नान्य इत्यथः । 
एवमुक्ता याज्ञवल्क्य आह- 
वेद्‌ वा अहं वं पुरुष सवस्याऽऽत्मनः परायणं 
यमास्थ य॒ एवाय शारीरः पुरुषः स एषः । 
वेरब्ड एवाथः । अहं सर्वस्याऽऽत्मनः परायणं प्रथिव्याद्यायतनत्वा- 
दिनोपास्यंयंव्वं वदसि तमहं जानाम्यव । कोऽसावित्यत्राऽऽह-य 
एवायं दारः पुरुष इति । शरीरां जीवस्तदृन्तयामीति यावत्‌ । यद्रा 


नवमं बाह्मणम्‌ ९]  बहदारण्यकोपतिषत्‌ । १४९. 


शारीरा जगच्छरीरकः । ततश्च जगच्छरीरकतविशिष्टः सर्वामपरायण- 
भूतः परुपशब्दितः परमात्मा प्रथिव्यायतनत्वादिना ध्यातव्यः । एवं 
तस्यात्तरमुक्त्वाऽस्मन्विषये ज्ञेयं विशेषणान्तरं स्वयं पृच्छति- 
= 
पदेव शाकल्य तस्य का देवतेति! 
तस्य एाथेत्यायतनत्ववेदितुरुपास्या देवता का किंसंक्ञारिविश्ि्टा 
ध्यातव्येत्य्थः । 
उत्तरमाह- 
क कन अ 
अमृतामात हवाच ॥१०॥ 


कश, क (कि 


अभ्रृतमितिसंज्ञादििविशिष्टा ध्यातव्येव्य्थः । ‹ सत आत्माङन्त्या- 
म्यत ॥ि इव्यन्तय मिणो वेद्नादिति  दष्व्यम । यद्वा वदेव शाकल्य 
पद्व परच्छव यत्मषटव्य तत्सव प्रच्छत्यथः । तस्य का देवतेति शाकल्य- 
प्रश्रः । एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्‌ ॥ १० ॥ 
काम एव यस्याऽभऽ्यतनः हदयं टोको मनोज्यो- 
तिर्या पै तं पुरुषं वियात्सर्वस्याऽऽत्मनः प्रायण 
स॒ वे वेदिता स्याया्ञवल्क्य वेद वा अह 
तं सवेस्याऽऽत्मनः परायणं यमाव्थ य॒ एवायं 
काममयः पुरुषः स॒ एष वदेव शाकल्य तस्य 
का देवतेति रिय इति होवाच ॥ ११ ॥ 
सीज्ञरीरकततया ध्यातव्येव्यथः ॥ ११ ॥ 
रूपाण्येव यस्याऽऽयतनं चक्षुलोको मनोज्योतिर्यो वै 
तं पुरुषं वियात्सर्वस्याऽऽत्मनः परायणं स पै पेदिता 
स्यायाज्ञवल्क्य वेद वा अहं तं सर्वस्याऽऽत्मनः परा- 
यणं यमात्थ य एवासावादित्ये पुरुषः स एष वेदेष 


शाकव्य तस्य का देवतेति सत्यमिति रोवाच॥१२॥ 


: तद्यत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष एव तेस्मिन्मण्डटे पुरुषः ` 
इति श्रुतेरिति भावः॥ १२५ 


१८० रद्गरामानुजविरचितप्रकाशशिकोपेता- [३ तृतीयाध्याये 


आकाश एव यस्याऽऽयतनर भोचं छोको मनो- 
ज्योतिर्यो वे तं पुरुषं वियास्सर्वस्याऽत्मनः 
परायण स वे वेदिता स्यायाज्नवल्क्य वेद 
वा अहं तं पुरुप सवस्याऽऽलमनः परायणं 
यमास्थ य एवायं श्रोत्रः प्रातिश्रुत्कः पुरुषः । 
श्रौचः श्रोत्रानुभूयमानः । प्रातिश्रुत्कः प्रतिष्वनिविशिष्टः पुरुषः 
भ्रोचानुभूयमानत्वं च परमात्मनः प्रतिध्वनिद्रारा दष्टव्यम्‌ । 
स एष वदेव शाकल्य तस्य का 
देवतेति दिश इति होवाच॥१३॥ 
तम एव यस्याऽऽयतनःः हृदयं छोको मनोज्योति्या 
वे तं पुरुषं वियात्सर्वस्याऽऽस्मनः परायण मव 
वेदिता स्यायाज्ञवत्क्य वेद वा अहं तं पुरु- 
प५ सवस्याऽऽत्मनः परायणं यमात्थ यमवायं 
छायामयः पुरुषः स॒ एष वदेव शाकल्य 
तस्य का देवतेति मृ्य॒रिति होवाच ॥ १४॥ 
चालाक्यजातकशद्चसंवादे ‹ छायापुरुपे पत्युरिति वा अहमेतमुपास 
इति दक्षनादिति मावः॥ १४॥ 
रूपाण्येव यस्याऽऽयतनं चक्रुलं कि मनोञ्यातियां 
वं ते पुरुषं वियात्सवस्याऽ^त्मनः परायण स 
वे वेदिता स्यायान्नवत्क्य वेद वा अहं 
तं पुरुष सर्वस्याऽऽत्मनः परायणम्‌ । 
पर्वमादित्यपुरुपे रूपस्ामान्यमुक्तमिह तु तद्िशेष इति भिदा । 
यमात्थ य एवायमादर्शे पुरुषः स एष वदेव शाकल्य 
तस्य का दवतेत्यसरुरिति होवाच ॥ १५ ॥ 
ालाक्रिव्राह्मणे  प्रातिश्रु्तपुरुपेऽसुत्वमुक्तमिह त्वादशपुरुषेऽसुत्व 
तघ्राऽ०द्‌क्पुरुपे राचिषप्णत्वमुक्तं ्रेधामेद्स्मवादिति दष्टव्यम्‌ । इयां 


नयमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बृहदारण्यको पनिपत्‌ । १८१ 


[न 


स्तु विशेषः--बालाक्िव्राह्मणं बह्मटिङ्कत्वाभावात्तचत्यपुरुषश्ब्दां न 
ब्ह्मपर्यन्त इह तु स्वालसमपरायणत्वादिरूपत्रह्यटिङ्खा द्रह्यपयंन्त इति 
विवेकः । केचित्त बालाक्िव्राह्यण इव पुरुपरशब्दानां बह्यपयन्तत्वमपि 
नाभ्युपगच्छन्ति[इति] उभयथाऽपि न पिरोधः ॥ १५ ॥ 
आप एव यस्याऽऽयतन> हृद्यं लोको मनोन्या- 
तिर्या वं तं पुरुषं वियान्सर्वस्याऽऽ्मनः परायणः 
सवे वेदिता स्यायाज्ञवल्क्य वेद्‌ वा अहतं 
पुरुष सवस्याऽऽत्मनः परायणं यमात्थ य एवा- 
यमप्सु पुरुषः स एष वदव शाकल्य तस्य 
का देवतेति वरुण इति रहवाच ॥ १६ ॥ 
रेत एव यस्याऽऽयतनर हृदयं लोको मनोज्यो- 
तिर्यो वे तं पुरुषं वियात्सर्षस्याऽऽत्मनः परायण 
स॒ वं वेदिता स्पाया्नवल्क्य पेद वा अहतं 
पुरुष सवस्याऽऽत्मनः परायणं यमात्थ य 
एवायं पृजमयः पुरुषः स एष वदेव शाकल्य तस्य 
का देवतेति प्रजापतिरिति होवाच ॥ १७ ॥ 
उक्ताषटपुरुपेषु मनोज्यो तिष्ठं सवचानुगतम्‌ । आयतनानां लोकाना 
धर्माणां च मेदः ॥ {५७॥ 
एवं प्रतिवादकु पितयाज्ञवल्क्य आष्ट- 
शाकल्येति होवाच यान्नवत्क्यस्वार स्विदिमे 
बाह्मणा अङ्कारावक्षयणमस्ता र इति ॥ १८ ॥ 
स्विदिति वितर्के । इमे नूनं वाह्यणाः स्वयं भीताः सन्तोऽ्ट्ारावक्षव्र- 
णमङ्घारा अवक्षीयन्ते गृह्यन्ते येन पात्रेण तदङ्गारावक्षयणं तन्नूनं त्वां 
करतवन्तो बाह्मणः । त्वं तु न बुध्यस आमानं मया दद्यमानमित्यभि- 
प्रायः ॥ १८५ 


१८२ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [३ तृतीयाध्याये 


याज्ञवल्क्येति होवाच शाकल्यो यदिदं कृरुप- 

आआटठानां बाह्मणानत्यवादीः किं बह्म विद्रा 

निति दिशो वेद सदेवाः सप्रतिष्ठा इति 

यद्दिशो वेत्थ सदेवाः सप्रतिष्ठाः ॥ १९ ॥ 
अत्यवाष्ीरत्युक्तवानसि स्वय भीतास्त्वामङ्खारावक्षयणं कृतवन्त इति 


किं बह्म विद्रानेवमधिक्षिपसि बाह्यणानहं दिशस्तदधिष्ठातुदेवताश्च 
तत्मतिषटाशचेत्येवेप्रकारण जाने ॥ १९ ॥ 
त्वमप्यहमिव दिशा देवतास्तव्मतिष्ाश्च यहि वेस्सि ति प्रच्छामि- 
किंदेवतोऽस्यां प्राच्यां दिश्यसीति । 
प्राच्यां दिक्जि किंदूवतस्त्वमसि का देवता यस्य स किदेवतः। प्रागिि- 
गधिष्ठातृत्वेन कां देवतामुपास्स इत्यथः । 
उत्तरमाह- 
आदिव्यदैवत इति । 
आदित्यो देवता यस्य स आदित्यदेवतः । प्राच्यां दिरश्यपिष्ठात्रखे- 
नाऽऽदिव्यमहमुपासे । 
स आदित्यः कस्मिन्धतिष्ठित इति चक्षु- 
पीति कस्मिन्नु चश्चुः प्रतिष्ठितमिति । 
उत्तरम- 
रूपेष्विति । 
तत्रोपपत्तिमाह- 
चक्षुपा हि रूपाणि पश्यति । 
यस्माचश्चुपा रूपाणि परयति अतश्चक्षुः स्वविपये प्रतिष्ठितम्‌ । 
कस्मिन्नु रूपाणि प्रतिष्ठितानीति । 
उत्तरम्‌- 
हदय इति होवाच । 
तत्रोपपत्तिमाह- 


नवमं न्ाघ्मणम्‌ ९ ] बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । १८३ 


हदयेन हि शूपाणि जानाति हदये 
लेव रूपाणि प्रतिष्ठितानि भवन्ति ! 
अन्तःकरण एव वासनात्मना प्रतिष्ठितानि भवन्तीत्यर्थः । 
उक्तमद्गीकृत्यान्त्पच्छति-- 
इत्येवमेवेतयाज्ञवल्क्य ॥ २० ॥ 
किंदेवतोऽस्यां दक्षिणायां दिश्यसीति । 
पवेवदृथः । स्याडभावरछान्दसः। उत्तरमाह - 
यमदेवत इति स यमः कसिमिन्पतिष्ठित इति यन्न 
इति कस्मिन्नु यज्ञः भरतिष्ठित इति दक्षिणायामिति 
कस्मिन्न॒ दक्षिणा प्रतिष्ठितेति श्रद्धायामिति यदा 
देव श्रद्धत्तेऽथ दक्षिणां ददाति श्रद्धाया दयेव 
दक्षिणा प्रतिष्ठितेति कस्मिनु श्रद्धा भरतिष्टितेति हृदय 
इति होवाच हृदयेन हि श्रद्धां जानाति हृदये दयेव 
श्रद्धा प्रतिष्ठिता भवतीव्येवमेव॑तयाज्ञवत्क्य ॥ २१॥ 
विंदेवतोऽस्यां प्रतीच्यां दिश्यसीति वरुणद- 
वत इति स वरुणः कस्मिन्प्रतिष्ठित इव्य- 
प्स्विति कस्मिन्न्वापः प्रतिष्ठिता इति रेत- 
सीति कास्मिनरेतः प्रतिष्ठितमिति हृदय इति। 
तच्नापपत्तिमाह- 
तस्मादपि प्रतिरूपं जातमाहृदयादिव सृपो हदया- 
दिव निर्मित इति हदये दयेव रेतः प्रतिष्ठितं भवाति । 
यस्माज्ातं पितुः प्रतिरूपे पित॒सहशसंस्थानं पुत्रं पितुदहंद्‌याज्ञिगेत 
इव वर्तते हदयाचिर्मित इव वतेते यं कुमारामित्याहुः । 
इसयेवमेवेतयान्ञवत्क्य ॥ २२ ॥ 


१८४ रङ्रामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [र तृतीयाःयाये- 


किंदेवतोऽस्यामृदीच्यां दिश्यसीति सोमदेवत इति 
स सोमः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति दीक्षायामितिं 
कस्मिन्दक्षा प्रतिष्ठिपेति सत्य इति तस्मादपि 
दीक्षितमाहुः सत्यं वदेति सत्ये दयेव दीक्षा प्रतिष्ठि- 
तेति कस्मिन्नु सत्यं प्रतिष्ठितमिति हदय इति हो- 
वाच हृदयेन हि सत्यं जानाति हृदये दयेव सत्यं 
प्रतिष्ठितं भवतीस्येवमेवतयाज्ञवल्क्य ॥ २३ ॥ 
किंदेवतोऽस्यां ध्रुवायां दिश्यसीति । 
स्वल करापेक्षया भूमेधरंववान्दूमिरूपाऽधोदिग्धरुवेव्युच्यते । 
अथिदेवत इति सोऽभिः कसिमिन्प्रति्ठित इति 
वाचीति कस्मिन्न वाक्पमतिष्ठितेतिं हृदय इति । 


¢ ® भ कछ क [क 


एवं सर्वदि्ग्देवतानां प्रतिष्ठाभतं हदयं क्र प्रतिष्ठितमिति प्रच्छति- 


® क. की कि 


कस्म हृदय प्राताोप्रतामात ॥ २४ ॥ 
अहदते हवाषव पात्वरत्वयः। 
अहिक इति शाकल्यस्य नामान्तरमिति केचित्‌ । अहद्िकः 
घण्टः कोपादूव शाकल्य बत इति केचित्‌ । 
यज्रतदन्यतवास्मन्मन्यामे । 
अस्मदस्माच्छरारादिःयथः । यद्राऽस्मच्छय्द्‌ः पश्चमीबहूुवचनान्तो 
द्टव्यः । अस्मदस्मत्त इत्यथः । अस्माच्छरीरादन्यच् यत कराप्येतद्धदयं 
प्रतिष्ठितमिति किल मन्यसे । 
दध >. ् त क 
तद्धयेतदन्यजास्मत्स्याच्छानाो वेनदयु- 
वंयाि वेनद्विमभीरनिति ॥ २५ ॥ 
यादृ अस्माच्छराराद्धदयमन्यच्र गच्छेत्तदेदुं शरीरं श्वाना भक्षयेयु 
एा्षणो वा लोडयेयुः । तर्मान्मय्येव हद्यं प्रतिष्ठित मित्यथः ॥ २५॥ 


नवमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बृह दारण्यकोपनिषत्‌ । १८५ 


क स्मिल्ल त्वं चाऽऽत्मा प्रतिषिती स्थ इति, 
हृद्यप्रतिष्ठाधारमभूतस्त्वं चाऽऽत्ा चाऽऽत्मश्ञब्देनाच्च हृद्‌ यमुच्यते । 
स्थ इति अस्तेमध्यमपुरुष द्विव चनम्‌ । 
उत्तरम्‌- 
प्राण इति । 
प्राणाधीनप्रतिष्ठत्वाजीवमनसोरिति मावः एवमुत्तरत्रापि द्रष्टव्यम्‌ । 
कस्मिज्ञु प्राणः प्रतिष्ठित इत्यपान इति कस्मिरूवपानः प्रतिष्ठित इति 
व्यान इति कस्मिन्नु व्यानः प्रतिष्ठित इत्युदान इति कस्मिन्नूदानः प्रति- 
छित इति समान इति । 
एवं प्रश्षप्रतिवचनपरम्परायां प्राप्तायां तृष्णींभूते शाकल्ये समानप्र- 
तिष्ठाधारप्रभ्रामावात्तमसो न वेत्तीति निश्चित्य समानप्रतिष्ठाधारं स्वयं 
पृच्छति - 
१० [सम 
स एष नेति नेत्यात्मा । 
ख एप समानप्रतिष्ठाधारभूतः। ˆ अथात आदेक्ो नेति नेति ` [० २। 
३।६ |] निर्दिशोऽयमास्मा स एष समानप्रतिष्ठाधारभूत इत्यर्थः । 
(क 
अगृह्यो न हि ग्रद्ये । 
इद्द्रियग्रहणायोग्यत्वादिद्ियेण न गृह्यते । 
® *.¶ [4 ® © न 
अशापा न ह शायत। 
विशरणयोग्यावयवशुन्यत्वान्न शीयते । 
दि [4 इ 
अङ्गा न ह सञ्जत | 
निटंपत्वात्पापफलं नानुभवतीत्य्थः । 
क. च र कि श 
असितो न व्यथते न रिष्यति । 
पिच बन्धने । क्मबन्धशन्यत्वादेव सवंदेहान्तरातोऽपि न शोचति न 
हिंस्यते वत्यर्थः । पएतादुक्ञे समानप्रतिष्ठाधारभूत मनसि निघायैतं 
हाकल्यो न वेत्तीति निश्चित्य पृच्छति- 
न्य वित च भ 
एतान्यए्टवायतनान्पषछा ठकि जष् दर्वा 
अष्टा पुरुषाः स यस्तान्पुरुषानिरुद्य प्रत्यु 


५ 


१८३ रङ्गरामातुजविरवितपरकाशिकोपेता- [ रतृतीयाध्यये- 


दयात्यक्रामत्तं वोपनिषरद पुरुषं पृच्छामि तं 
चेन्मे न विवक्ष्यसि मूर्धा ते व्यपतिष्यतीति। 

यानि प्रागुक्तानि परयव्यादीन्यष्टावायतनागन्याद्या अष्ट लोका अभु 
ताद्या अष्टौ देवाः शरीराद्या अष्टौ पुरुषाः स य एतान्पुरुषा्निरुद्य प्रत्यु- 
दयात्यक्रामत्‌ । अचर पुरुषा नित्युपलक्षणम्‌ । आयतनलोकादीन्यपि [इति] 
द्ष्टव्यमर्‌। एतान्निरुद्य प्रत्युह्य सम्यङ्निधारणाथां निरूहः प्रत्यूहः । आय- 
तनदेवलोकपुरुपान्प्रति व्यक्तितकरेण ततत्स्वरूपं निधाय तान्स्वान्योऽ- 
त्यक्रामद्यः पुरूषः प्रत्यक्रामत्सकलकायवर्गविलक्षणत्वेन निश्ित|बान्‌ | 
इव्यर्थः । यद्यप्यतिक्रमणकतुत्वमोपनिपदात्मगतं निरूहप्रव्यहकतुख तु 
पुरुषगतं तथाऽपि ण्य्थगर्मतया य ऊहयिवाऽत्यक्रामदिष्युक्तो न विरोध 
इति दर्व्यम्‌ । ऊहविषयस्य परमात्मन उहयपितृत्वसंभवात्‌ । अति- 
क्रमणं नामेदं वा परमितिसंक्ञयविपये द्यतिक्रमणं तस्य] च परः 
मात्कर्तृत्वं संमवतीति द्रष्टव्यम्‌ । ‹ ते खौपनिपद्‌ पुरुषं प्रच्छामितं 
चेन्मेन वक्ष्यसि तं सर्वविटक्षणमापनिषद्मुपनिपदकमम्यं त्वां प्रच्छामि 
ते चेन्मे न वक्ष्यसि मधा ते व्यपतिप्यतीति शश्ापेत्यथः । सूचितं च 
भगवता चाद्रायणेन--श्ाच्रयोनिव्वात्‌ । ` [ त० सृ०१।१।३] 
हति । तच द्यपिकरणेऽङ्रुरादिकं सकतुक कार्यतादित्यनुमानसिद्धे- 
श्वरानुवादितया न वेदान्तवाक्यं तच प्रमाणम्‌ 1 अतो वदान्तन्यायय- 
न्थनात्मकं मीमांसाश्ाख्मनारम्भणीयम्‌ । नचेश्वरमनुमानसिद्धमनूदय 
वेदान्तेजगदुपादानादिकं बध्यतामतः शाखमारमभ्यतामिति वाच्यम्‌ । 
कार्यत्वस्योपादनभिन्चकतुंकव्वेन व्याप्ततयाऽभिन्ननिमित्तोपादानत्वप्राति 
पादृक्रवेदान्तवाक््यस्य घ।भग्राहकानुमानजातीयनिमित्तोपादानमेदयाद्य- 
नुमानचाधितवत्वान्न वेदान्तवाक्य बरह्मणि प्रमाणमिति प्राप्त उवच्यते- 
‹ शाखयोनित्वात्‌ । ` | तण सु०?१।१।३ | शाघर योनिः प्रमाणम्‌) 
राख योनिः प्रमाणं यस्य ! शाख्रयोनिवाच्छाखंकसमपिगम्यत्वाद्रदा- 
न्तानां प्रामाण्यमस्ताव्यर्थः । कार्यत्वेन हेतुना सकर्तंकत्वसाधने तेनव 
हेतुना गुणच्यवश्यकतुकत्वश्रीरजन्यत्वाद्रपि प्रसङ्कास्रासादादिविएल- 
कायस्यानेककर्तृक त्वद्‌ शनेन क्षित्यादिकायस्यापि तथाव्वप्रसङ्काचेश्वरस्य 
निव्यक्रत्यभ्युपगमे तदद्रारा हतुमूतयोज्ञनेच्छयोरीभ्वरऽसिद्धिपरसङ्न 
ज्ञानेच्छाप्रयतनलक्षणगुणत्रयाश्रयश्वरासिद्धिप्रसङ्गात्‌ । अतः शाखेकस- 
मधिगम्येभ्बरोपाद्‌ानव्वप्रतिपाद्क्रवेदान्तभागस्य नामुपपत्तिः । अत 


॥ 1 


नवम बाष्यणम्‌ ९ | वृह दारण्यक्रापानंपत्‌ । १८५७ 


एव सांख्यपक्षस्याप्रतिष्ठिततकंमृटव्वेन यथाऽभावत्वमवं कणमक्षाक्षपा- 
दक्षपणकवोद्धपक्षाणां परमाणुक्तारणत्वपक्षपातिनां श्युष्कतर्वमृलत्वादर- 
दकपरिग्रहशून्यत्वाञ्चानादुरणीयत्वमिति स्मृतिपादे "एतन ्ि्टापरिग्रहा 
अपि व्याख्याताः ` [ बण सू०२।१। १२] इत्यधिकरणे निर्णीतम्‌ । 
शिष्टाः परेशिष्टास्ते च तेऽपरिय्रहाश्च जिशटाप्यहाः । अवशिष्टा वेदिः 
कपारग्रहशुन्याः कणमभ्रगाद्पक्षा एतेन सास्यपक्षदरपणनेव दुष्टव्वेन 
व्याख्याता इति सूच्राथः । तथा तकपादे परमाणुकारणवाद दूपितः। 
तञ्च हि कारणपक्षस्य युक्तेयुक्ततयाऽऽदेरणीयत्वमस्ती ति पूर्वपक्ष प्राप 
उ व्यते-' महदीर्घवद्रा ह्वस्वपरेमण्डटाभ्याम्‌ । ` [त° सु० २। 
२११ | पारेमाण्डल्यपरिमाणाश्रयणेन प्ररस्परयुक्तपरमाणद्रयेनाण 
ह्रस्वं दछयणक्रमुत्पद्यते । परस्परस्वयुक्तेनाणद्वस्वद्रणकचयण महृहीर्घं 
उयणुकमुत्पदयत इत्यसमञ्सप्राक्रयावादितराऽपे तस्राकेयाऽपमञख- 
सेव । किं तचासामञस्यमिति चत्‌-निष्प्रदेशे परमाणौ प्रादेशिकसया- 
गासमवात्संयो गस्याव्याप्पवृत्तिव्वनियमात्परस्परसंयुक्तप्रदश्ाभावे ततोऽ 
धिकपरिमाणक्रायानुत्पत्तिप्रसङ्धात्‌ । ` उभयथाऽपि न कमातस्तद्‌- 
भावः ` [ बण सू०२।२। १२] परेनिप्पायं कमाहष्टकारतमिति 
हि तैरभ्युपगम्यते । तच न परमाणसमवेतमदहष्टं॑क्रियाहेतुः । अचेतना- 
हृष्टानाधारत्वात्‌ । नाप्यात्मगतं परमाण क्रियाहेतुः 1 व्वधिकरणत्वात्‌ । 
अतोध्दर्टकारिताद्यकमणा परमाणुद्रयसंयोग इति तत्क्रिया न युक्ता। 
‹ समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः ।  [ ब०म्‌०२।२)। १६ 
जातिगुणादि विश्ञिष्टप्रतीतिनिवांहकतया समवायाभ्युपगमे तन्तुपु पटः 
समवेत इति समवायविरिष्टप्रत।तिनिव।हकतासाम्यन सचन्पान्तरस्या. 
प्यावहयकत्वात्तव्रापि संबन्धान्तराभ्युपगमेऽनवस्था च स्यात्‌ । (नित्यमेव 
च भावात्‌ । ' [ ० सृ० २।२। १४ ] समवायटक्षणसंबन्धस्य 
नित्यं सच्वात्सबन्धिनोरपि नित्यसच्वावहयभावेन जगतां नित्यत्वमेव 
स्यात्‌ । ‹ रूपादिमच्वाच विपर्ययो दर्शानात्‌ । ` [ बण सू० २।२\ 
१५ ] रूपादिमच्ाच्च परमाणोम्त्वद्भिमतनिव्यत्वानिरवयदत्वाद्व्यति- 
रेकः प्रसज्येत लोके रूपादिमतामनिव्यत्सादिदरनात्‌ । नन्वेतहोपक्ा- 
न्तये रूपादिशन्या पव परमाणवः सन्तु तच्राऽब्ट-' उभयथा च 
टोपात्‌ ' [ब० सू०२।२। १६] । कारणगुणपूवक्षत्वात्वन्मते कार्य- 
गणानां द्यएकादीनामपि रूपादिशन्यव्वप्रसद्धः । ' अपरिग्रहाचात्यन्त- 


१८८ रङ्गरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [३ तृतीयाध्यये- 


मनपेक्षा ` [ ज० सू०२। २१1 १७ ] वैदिकपरिग्रहशुन्यत्वाचच तत्पक्षस्य 
निःभेयसाथिभिस्तत्पक्षेऽनपेक्षेव कार्येति स्थितम्‌ । ते द्यर्धवेनाश्िका 
इति हि शिष्टगोष्टीप्रिद्धिः । जाठराथिना पच्यमानानां भरक्तपीताहा- 
रोषधरसद्रव्यरूपाणामवयवानां प्रतिक्षणमुपचयापचयवेषम्याद्वयविश- 
रीरमपि प्रतिक्षणमुपचयापचयवदृन्यद्धवति । यद्यपि हारीरस्य प्रतिकल- 
मुपचयापचयदर्शनं नास्ति तथाऽपि वषधारानिपातेस्तटाकजटस्येव 
घरटीयन्त्रोर्क्षेपणेः कूपजलस्येव चान्ते तहशनायोक्तिकं प्रतिक्षणं 
किंचिक्किचिदुपचयज्ञानमस्त्येव चन्द्रतारकारदनां मुहत।दिकाटव्यवधा- 
नेन बहूदेशान्तरप्रापिदृशंनास्रातिक्षणं स्वल्पदेशान्तरप्राप्तिज्ञानवदित्य- 
भ्युपगच्छन्ति प्रतिक्षणमवध्यभाविभिः खननपूरणादिभिभूगोलकस्य 
नदीजलस्ंसगंस्य शीकरोत्पतनेः समुद्रस्य चोपचयापचयवतः क्षगिकत्व- 
मभ्युपगच्छन्ति अतस्तेऽधवेनाशिकाः । बांद्धास्तु सर्व॑स्य प्रपञ्चस्य 
क्षणिकत्वमभ्युपगच्छन्तः सर्ववेनाशिका इति हि वैनाशिकानां व्यव- 
हारः । अतो वैना्ञिकत्वपरमाणकारणवादित्वसाम्यादेव काणाद्मतप्र- 
तिक्षेपानन्तरं ौद्धमतं प्रतिक्षिप्तं तर्कपादृं ' समुदाय उभयहेतुकेऽपि 
तद्प्रा्तिः ' [बण सू० २।२। १८ ] इत्यादिना । तच हि खरघ्रेहोप्णे- 
रणस्वभावैः परमाणुभिः पृथिव्यादिभूतटक्षणः संघात उत्पद्यते। 
पथिव्यादिभिश्च भूतैः शसीरन्द्ियविपयसवातलक्षणः समुदाय उत्पद्यत 
इति हि तेषां प्रक्रिया । तचापुहेतुके पथिव्यादिभूतात्मकसमुदाये मूत- 
हेतुके च शरीरोन्दयविलक्षणमातिकसमुदाये च सति जगदात्मसमुद्‌ा- 
योत्पत्तिनपपद्यते सवेषां क्षणिकत्वाभ्युपगमेन यावत्सघातमावापत्य- 
वस्थासंभवात्‌ । इतरेतरपरत्यपतवादुपपन्न(यत) मि(डोति चेन्न ` । 
ˆ उत्पत्तिमाचनिमित्तव्वात्‌ ` [ बण० सू० २।२।१९ ] । ययि 
सर्वै पदाथाः क्षणिकास्तथाऽप्यविद्यादीनामितरेतरकारणत्वादुपपद्यते 
लोकयाच्ा । ते चाविद्यादयोऽवियासस्कारो विज्ञानं नाम रूपं 
घडायतनं स्पक्ां वेदना त्ुष्णापादानं मवो जातिर्जरा मरणं शोकः 
परिदेवना दुःखं दुम॑नस्तेव्येवंजातीयका इतरेतरहेतुकाः सौगते समयेऽ- 
भ्युपगम्यन्ते । अविद्या क्षणिककायंदुःखशून्येषु स्थायिनित्यसुखवस्त- 
बुद्धिः । ततो रागद्रषमोहधर्माधर्मसंस्काराः । संस्कारवकशषाजीवस्य 
भोताङ्ञयद्रव्ये घत्तिटाभो विज्ञानम्‌ । विज्ञानससर्गाद्रमद्रव्यस्य कल- 


न [ (णः (के 


लपेश्याद्याकारेणामिव्यक्तिनाम रूपम्‌ । तदभिष्यक्तिक्रमेण षडन्दिया- 


नवमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । १८९ 


यतनक्रीरनिष्पत्तिः पडायतनम्‌ । निवृत्तश्षरीरन्दियस्य गभगतविषये- 
न्दियसंसगजं ज्ञानं स्पशः । तञ्निमित्तचुखदुःखे वेदना । स्वदुःखप्रा्िप- 
रिहाराथां विषयोपादानेच्छा तुष्णा । तया विषयेष प्रवत्तिरुपादानम्‌ । 
ततः क्रमेण गमान्चिष्करमणं मवः । निगतस्य मनप्यत्वादिजात्यमिमानो 
जातिः । क्रमभाविनी जरामरणे प्रासेद्धं । प्रियमाणस्य परत्रकटच्ाय- 
भिषद्गादन्तदाहः शाकः । तदुत्थः प्रलएवः परिदेवना मरणङ्कुशो दुःखम्‌ । 
मानसं दु.खं दौमेनस्यम्‌ । एतेषामितरतरहेदुत्वस्यानुभवसि द्धत्वादुपप- 
द्यते लाकयातरेति चन्न । ' सघातमावानिमित्तत्वान्‌  । अस्थिरेषु स्थिर- 
व्वब्द्धरूपाविद्ाश्रयस्य कस्यचि त्स्थरस्यामावनावरेद्यया रागोत्पत्तेरसं- 
भवेन संघातहेत्व भावस्तद्‌वस्थ एव । (उत्तरोत्पादे च पृवानेरोधात्‌ ` [ब 
सू०२।२।२०]। बद्धमते वस्तुतः कालो नास्ति उद्यन्नेव स्वरसभ- 
खरा घटादिः क्षणपारिकल्पनमात् निमित्तं भवति सच घटादिः सवाद्यमि- 
नारापरिकल्पितक्षणवच्वाक्षाणकोऽपि भवति । वस्तुतः स्वव्यातिरक्त- 
क्षणामावात्स्वयभेव क्षणो भवतीति हि तेषां प्रक्रिया । ततश्च पवघट- 
क्षणस्यात्तरक्चणोत्पत्तिकाटेऽसतस्तद्तुत्वं न संमवति । असताऽपे हतु. 
त्वेऽतिप्रसङ्खात्‌ । असत्यपि कारण का्यस्योत्पत्तावधिपतिसहकायां. 

लम्बनसप्रनन्तरप्रत्ययाश्चत्वारश्चित्तचेतोत्पत्तिहेतव इति बौद्धानां प्रति- 
ज्ञाया उपरोधप्रसङ्कः ! अधिपतिरेन्दियं तद्िज्ञानस्य ख्पादिपु पश्च 
एकेकमाच्रविपयत्वनियामकम्‌ । नियामकश्च लकंऽधथिपतिरुच्यते । सह- 

कारि आलाकादिकम्‌ । आलम्बन धटादिविपयः । समनन्तरप्रत्ययः 

पूवज्ञानम्‌ । एतैश्चतियर्तुभिश्वत्तश्ञब्दितस्य ज्ञानस्य चेत्तशणब्दितानां 

चित्ताभिन्नसुखादीनां चोत्पत्तिरेति हि तर्षा प्रतिज्ञा सा प्रतिज्ञा हौयत) 
यदि पर्ेक्षणव तित्वं विषयस्य न स्यात्तदा कारणत्वं हीयेतोत्तरक्षणव ति. 
त्वाभावे च वर्तमानत्वयादहिप्रत्यक्षविषयत्वं न रथादतः क्षणद्रयवातित्वम- 
भ्यपेतव्यमिति क्षणिकत्व विरोधः । ययेतष्टोषपरिजिहीषेया कारणघरक्ष- 
णस्यापि कार्यघटक्षणोत्पत्तिदश्शायां सत्वमभ्युपगम्यते तद्‌! घरक्षणद् 

ययोगपद्यप्रसङ्गः इत्यथः प्रतिसंख्याप्रातिसंख्यानिरोधाप्रापिरविच्छे- 
दात्‌ ` [ बण सू०° २।२।२२]। बद्धः सर्व॑स्य वस्तुनो निरन्वया 
विनाज्ञः । स च द्विविधः । स्थूलः सृक्ष्मश्च । मुद्ररपाताद्यनन्तरं स्व 
रुपलम्यमानो घटादीनां विनाक्ञः स्थूलः प्रतिसंस्यानिरोध दइप्युच्यते । 
प्रतिसंख्या विषयसच्वप्रतिक्ला तदसच्वगराहिणी लो किकानां बुद्धिस्त- 
दविषयो निरोध इत्यवयवाथान्वयात्त द्वेपरोतो निरोघोऽप्रतिसंस्यानिरोधः 


१९० र ङ्गरामानुजबिरचितप्रकाशिकोपेता- [ ३ तृतीयाध्याये 


स॒क्ष्मः । लो किकोपलन्ध्ययोग्यो बोद्धेयुंक्त्या साध्यमानः प्रतिक्षणविना- 
रास्तयोरुमयोरपािरसंभवः । कुतः । अविच्छेदात्‌ । पिण्डवटकपाला- 
दिरूपेण स्थितस्य द्ुष्यस्य स्वरूपविच्छेदामावात्‌ । न च द्रव्यानुवृत्ती 
विनष्टो घट इत्याद्प्रतीतेर्िर्विपयत्वापत्तिः । अवस्थान्तरापततर्विप- 
यत्वसंभवात्‌ 1 उभयथा च दोषात्‌ । ' [ बस ०२।२। २३ ] बोद्धाः 
किटेवं वणयन्ति-प्रतिसंख्यानिरोधोऽप्रतिसंख्यानिरोध आकारं चेत्ये 
तञ्चितयं वस्तु निरूपारव्यं तुच्छमन्यत्न क्षणिकमुत्पाद्यमिति मन्यन्ते । 
तच पूर्वोत्पन्नस्य घरक्षणस्य तदानीमेव निरुद्धव्वप्राप्त्या तुच्छान्निरो- 
धादेव कार्यघटक्षणस्योत्पत्तिरि ति यद्भ्युपगम्यते तत्र तुच्छादुत्पत्यसं- 
भवसतावदेको दोपः, तुच्छादुत्पच्यभ्युपगम हि तुच्छस्य निर्विशेषत्वेन 
कारणविशोषक्रूतः कार्यविशेप इति व्यवस्थाया अमावाद्घवटक्चषणानन्तरं 
सव जगदुत्पत्तिः स्यात्‌ । तथा तुच्छ्ादुव्पद्यमानं कार्यमपि तुच्छमेवोत्प- 
येत न त सटरपं कारणानुसाःरत्वाच्कायस्यत्यपरो दाप त्यथः । 

आकाशे चाविरेपात्‌ । ` [ त° स्र २।२॥। २४] घटोभयं पटोंभय- 
मिति प्रत्यक्षप्रतीतिषक्करूपोंऽसा रन्धमेतत्वग इह पततीत्या दिप्त्यक्षस्यावि- 
रोपणाऽऽकाशं तुच्छं वटादिकं तु क्षणिकं तुच्छमित्यत्र प्रमाणाभावात्‌ । 
न चेह शयेनः पततीत्यादिप्रतीत्राटोक्र एव विपयाोऽस्त्विति वाच्यम्‌ । 
इहाऽऽलोक इहान्धकार इत्यालोकान्धकाराधारत्वन प्रतीतस्याऽऽलोक- 
रूपत्वाभावात्‌ । ' अनुस्मृतेश्च । ` [ ब० सु०२।२। २५ ] तदेवेदमिति 
प्रत्य भिज्ञावक्ास्स्थिरस्येवाभ्युपगन्तव्यत्वेन क्षणिकत्वासमवादितव्यथः । 
ˆ नासतोऽहष्टत्वात्‌ । ' [ ब० सू०२।२। २६] यदुच्यते सौचा- 
न्तिकेः--ज्ञानगतर्नीलाद्याकरिबाह्यार्थगतास्तऽनुमी यन्ते । यद्यपि नीला- 
दिज्ञानमपरोक्षतयाभ्नुभूयत इउन्दरियव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायि च 
भवति तथाऽपि यद्न्दियसनिक्रृशेन येनाथन यज्ज्ञानं जायते न तञ्ज्ञानं 
तद्विषयकं किं तु स्वयमप्यर्थवन्नीलाद्याकारं भवाति । तञज्ञानस्य प्रज्ञा- 
(कामश्च क तया स्वात्मानं विपयीकरुवत्स्वगतं नीलाद्याक्रारमपि 
विषया कराति । अतो न नालादिज्ञानस्यापरोक्षानुभवविरोधः । न 
वेन्द्ियव्यापारानुविधानविरोधः । नीलाद्यायनो बहिः भवृ्तस्तु नाप- 
रोक्षज्ञानात्‌ । किं तु तद्नन्तरभाविन आनुमानिकन्ञानात्‌ । यथा वायु- 
निपेवणाथनां जारवाचलनं हृष्टा वृक्षमूले प्रवृत्तिनं चाक्षुपशाखाचलन- 
्ानात्‌ । किंतु ताहिङ्गवास्वस॒मान({दति तन्न संभवति । क्षणिकस्य 
विपयस्यापरोक्षज्ञानकालेऽसतोऽपरोक्षज्ञानहेत॒त्वादश्नात्‌ । सत एव 


नवमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बुहद्‌ारण्यका प निपत्‌ । १९१ 


जपाद्ुसुमादेः स्फरिक्रादु स्वाकरारार्पणहेतुसवेऽपि असतस्तददक्शनेना- 
सतो विपयस्याज्ञाने स्वाकारार्यणाक्षमत्वात्‌ । ‹ उदासीनानामपि चेवं 
सिद्धिः । ` [ बण सू० २।२।२६] तत्काटेऽसत पएवोत्पादकत्व 
उदासीनानामनुद्युखानानां पुरूपाणामुद्युजानपुरुपवत्सर्व कार्यसिद्धिः 
स्यात्‌ । उद्युञ्ञानानुद्युञ्जानयोस्तत्काटासल्छाविरेषादिति स्थितम्‌ । 
तथा सवन्ञपञ्युपतिप्रणीतत्वात्पश्चपतिमत माद्रणीयमिति पत्र॑पक्षे प्राप्त 
उच्यते-- पव्युरसामञस्यात्‌ । ` [ अ० सु० २।२। ३७] पत्युः 
पञ्ुपतमतमनाद्रणीयं वेद्विरुद्धमुद्रकापटकधारणसुराकम्भस्थापनश- 
वमस्मस्नानादिधमाणां निमित्तमाचरेश्वरस्य चाभ्युपगमेन तन्मतस्यास- 
मञ्नसत्वात्‌ । * अधिषुानानुपपत्तेश्च ` [ ब० मू० २1 २। ३९] 
अवेदिकस्य तद्मिमताङ्ञरीरेभ्वरस्य प्रधानाद्यिष्ठातुत्वानुपपत्तेश्च । 

रणवचेन्न भोगादिभ्यः [ ब सूु०२। २१४० ] यथा करणकले- 
वराधेष्ठाने करणकटेवरान्तरनेरपेक्ष्यमेवं प्रधानाययिष्टठानेऽपि शरीर- 
नेरपेक्ष्यमस्त्विति चन्न । ताह तद्रदेव सुखहुःखभोगादयः प्रादुःष्युः अन्त- 
वत्वमसवनज्ञतावा। ` [ त० सू० २२।४१ ] वाशब्दश्चाथः। तद्रदेव 
पुण्यापुण्यकर्मवश्यत्वादेरपि प्रसक्त्योत्पादृविनाशशवच्ज्ञानसंकोचद्रपि 
प्रसद्कः । अदो निमितोपादानमेदवादि पाश्चुपतमतमनाद्रणी- 
ग्रमितिं स्थितम्‌ । निमित्तोपादानमेदवादादेव हेरण्यगर्भमतमनाद्र 
णीयमित्यतेन यागः प्रत्युक्त इति स्थितम्‌ । क्षणिकतपक्षोक्तदोषाऽधं- 
वेनाशशिकमतऽपि समान इति तन्मतं सर्वथा नाऽऽदर्तप्यमिति स्थितम्‌ । 
प्रक्रतमनुसरामः) 

तर ह न मने शाक्यः । 
ओपनिपदा्मानं शाकल्यो नाज्ञासी दित्यर्थः । 
तस्यह मूर्धाविपपातापि हास्प परिमा- 
पिणोऽस्थीन्यपजदुरन्यन्मन्यमानाः । 

शापवकश्षान्मधां पपात । तस्य कोपाथिना शरीरं च दग्धमभवत्स- 

स्कारार्थं शिष्येर्गहान्नी यमानान्यस्थीन्यपि अन्यद्धनं मन्परमानाः पारः 


मोपषिणस्तस्करा अपहतवन्तः । यद्रा परिमोपिणो मुपितकशरीरस्य नष्ट- 
शारीरस्येति यावत्‌ । तस्यास्थीन्येवमन्यन्मन्यमाना ओष्वदेहिकक्षियाथं 


तस्पुचाया अपहतवन्त इत्यथः ॥ २६ ॥ 


१२ रङ्रामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [३ तृतीयाध्याये- 


अथ होवाच बराह्मणा भगवन्तं यो वः काम- 
यते समा पृच्छतु स्वे वामा पृच्छतयो वः 
कामयते तं वः पृच्छामि सर्वान्वा वः पृच्छामीति। 
हे पूजावन्तो बराह्मणा युष्माकं मध्ये यः प्रष्टकामः स पृच्छतु सरव 
वामामां पृच्छतयो वः कामयतेते वः पृच्छामि सवन्वा षः प्रच्छा, 
मीति । अथवा युष्माकं मध्ये यः प्रत्युत्तरं दित्सति तमहं परच्छामि मिलि. 
तान्वा सर्वान्पच्छामीति याज्ञवल्क्य उक्तवानित्यथंः। 
ते ह बाह्मणा न दधृषुः ॥ २७॥ 
ते ब्राह्मणा जल्पकथायां न प्रगल्भा बभूवुः ॥ २७ ॥ 
तान्हतः श्टाकेः पप्रच्छ-- 
यथा वक्षं वनस्पतिस्तथव पुरुषोऽमृषा । 
यथा वनस्पतिः फटपुप्पोपतो वरक्षस्तादुक्ष एव पुरुषः । अमरुषा सत्य. 
मिव्यथः । वानस्पत्यः फलेः पष्परिति निषण्डुः । तस्साधम्यमेवाऽऽ्ट- 
तस्य लोमानि पर्णानि वगस्योवाटिका बहिः । 
अस्य पुरुषास्यवृक्षस्य लोमान्यव पर्णानि अस्य पुरुषस्य या 
त्वग्बहिभूतोत्पारिका वृक्षानुपमर्दृनेवोर्पाटचत इव्युत्पारिका । चिश्ा- 
दरव बहिस्स्वगूधिरवारकाच्मणो या बहिभूता सा बहिस्त्व्‌ ॥ १॥ 
त्वच एवास्य रुधिरं प्रस्यन्दि वच उत्पटः । 
उक्करम्य परतीव्युत्पटः क्षीरादिसारः। 
तस्मात्तदातृण्णासति रपत। वक्षादिवाऽऽहतात्‌ ॥ २॥ 
आत्रण्णात्‌ । तदि हिंसायाम्‌ । आतुण्णाच्छिन्नात्‌ । तस्मात्पुरुषरू- 
पाद्‌ वृक्षाद्रस इव रुधिरं निगच्छतीत्यथः ॥ २॥ 
माश्सान्यस्प शकराणि । 
अस्य परुषस्य मसिानि शकराणीव शकलानीवत्यथं; । 
किनाट स्नाव । 
स्रावेत्येतन्नान्तं नपुंसर शिरेति यावत्‌ । षरक्षस्य किनारं नाम षा्व- 
स्थिभागाईपगतवल्कः । 


नवम ब्राह्मणम्‌ ९]  षृहदारण्यकोपनिषत्‌ । १९६ 
तस्स्थिरम्‌ । 


` वृक्षस्य स्थिरं वल्कान्तगंतस्थिरांशः । 
अस्थीन्यन्तरतो दारूणि मजा मञ्जोपमा छता ॥ ३ ॥ 


अस्य पुरुषस्यास्थांनि अन्तरतो दारूणि या मर्जा सःऽस्य पुरुषस्य 
मजापमा कृता मवति । तथा च वृक्षमजस्थाने पुरुषस्य प्रसिद्धमा 
भवतीत्यथेः ॥ २॥ 


यदुवर्षो वृक्णो रोहातिं मृखाज्नवतरः पुनः। 
एव वक्षस्य च हारारस्य च साम्ये सत्यपि वृक्षो वक्णः सन्भिन्नः 
सन्मटान्नवतरः पनः पररोहति । 
म्यः सिवन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मृलात्मरोहति ॥ ४ ॥ 


रेतसे इति मा वोचत जीवतस्तत्मजायते । 


रेतस एव मूटात्पुनः प्ररोहतीति मा वोचत कुतो जीषत एष तदेतः 
प्रजायतेभ्यं तु स्रत इति ना रेतो मूलं शङ्कचम्‌ । न हि वृक्षस्य मिन्ना- 
वशिष्टमृटमिवास्य रेतोमयं स्वमूटमवशिष्यते यतः पुनः प्ररोहतीति 
कल्प्येत । 
धानारुह इव वृक्षोऽजसा परेत्य संभवः ॥ ५ ॥ 
किं च वृक्षो धानरुहो भवति धाना बीजं धानाभ्यो रोहतीति स 


तथोक्तः । बीजरुहोऽपि वृक्षो भवति न केवलं काण्डरुहः । इवशब्दो ऽ- 
प्य्थः; । वृक्षोऽखसा साक्षासपेत्य भृता धानातोऽपि संमवेत्‌ । 


यत्समृलमावृहेयुवरक्षं न पुनराभवेत्‌ । 
यदि मूलेन धानया वा सहोत्पाटयेयुस्तदा न पुनरागत्य मवेत्‌ । 
अतो भ्रलं बीजं च घक्षस्य रोहकारणामत्यथः । 
मर्त्यः स्विन्मृत्युना वृक्णः कस्मान्मृलासरोहति ॥ ६ ॥ 
अतो हेतोः पृच्छामि कस्मात्मरोहति ॥ ६१ 


ननु यस्तु भृव्युहतः स हत एवान्य एव कथिजायतेऽतो श्क्णस्प 
पुनजन्महेतुपश्नोऽनुपपन्न इत्याह- | 


१९४ रङ्राभानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ९ तृतीयाच्यये~ 


जात एव न जायते को न्वेनं जनयेतुनः । 
यदि नष्टस्य पुनर्जननं न स्यात्त कृतहान्यकृताभ्यागमप्रसङ्गः , अतो 
मृतस्य पुनजेनने सिद्धम्‌ । अतो वः पृच्छामि को न्वेनं एुनर्जनयेदिति । 
जगतोऽतो मलं किमिति प्रभ्ाथंः । अतो जगतो मूलं बाह्मणेनं ज्ञातम्‌ । 
अतो याज्ञवल्क्येन बाह्यणा जिताः । समाप्ताऽऽरव्यायिका । 
यज्नगतो मूलं याज्ञवल्क्येन पष्ट तच्छरतिः स्वयमेवाऽऽ्ह- 
विज्ञानमानन्दं बरह्म रातिदातुः परा- 
यणं तिष्ठमानस्य तदिद इति ॥ ७ ॥ 
इति ब्रहदारण्यकोपनिषदि तृतीयाध्याये 
नवमं ब्राह्मणम्‌ ॥ ९ ॥ 


इति बहद्रण्यकोपनिषदि तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ 


रातिः षष्ठचर्थं प्रथमा धनस्येत्यर्थः। धनस्य दातुः कर्मक्रतो यजमानस्य 
परायण परमा गतिः । तिष्ठमानस्य बह्मस्स्थस्य तिदो बह्यविदुः 
परायणं पर प्राप्यं विज्ञानानन्दरूपं बद्येस्य्थंः ॥ ७ ॥ 
इति बुहदारण्यकोपनिषत्मकाशिकायां तुतीयाध्यायरय 
नवम बाह्यणम्‌ ॥९॥ 
इति बुहद्‌रण्यकोपनिषलसकाहिकार्यां तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ 
 . हिर । कप @ ऋ 
ॐ जनका हव दह्‌ आसाचर्क | 
दशेनकामेभ्यो दृश्षनं दातुं वैदेहो जनकः समायामासाचक्रे स्थित 
इत्यथः । 
अथ याज्ञवल्क्य अक्त्राज । 
अस्मिन्नवसरे याज्ञवल्कय आगतः । 


प्रथमं ब्रह्मणम्‌ ९ ] बहदारण्यको पनिषत्‌ ¦ १९५ 


त होवाच याज्ञवल्क्य किमथ- 
मचारीः पशूनिच्छन्नण्वन्तानिति । 
किम्थंमागतोऽसि किं पुनरपि पश्चनिच्छन्नाहोस्विदण्वन्तानिति । 
अन्तो निश्चयः । सूक्ष्मस्य वस्तुनः प्रत्यगातमादेरन्ताननिश्चयान्कतु- 
मित्यर्थः । 
उभयमेव सम्राडिति हीवाच ॥ १॥ 
सम्रार्सार्वमोमः॥ १॥ 
यत्ते कथिद्वीचच्छरणवामेति । 
यत्ते तुभ्यं कशिद्ाचार्योऽ्रवीद्नेकाचायसेवी हि मांस्तच्छरृणवाम 
भृत्वोपदेषटव्यांशभुपदक्ष्यामीति मावः। 
जनक आह- 
@ = क =, @ ¢ = न क 
अबरदीन्भे जिता रटिनिवागवे बह्मति । 
नामतो जित्वा शिहिनस्यापत्यं शोलिनिः । वागेव बह्येति बह्मधती- 
कतया वागुपास्येति म उक्तबानित्यथः। 
इतर आह- 
| 
यथा मातृमान्पितमानाचायदन्तरूयाचतथा त- 
च्छेटिनिरववीदगवे बरसषत्यवदतो हि किं 
स्यादित्यवरवीत्त ते तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठाम्‌ । 
माता यस्य विद्यतेऽनुकशासनकतंकतया स मातृमान्‌ । पिता यस्य 
तथा विद्यते स पितृमान्‌ । आचार्यो यस्य तथा विद्यते स आचायवान्‌ । 
उपनयनालमाङ्मात) पितरावनुशिष्टः । उष्वमाचार्याऽनुकास्ति । माचा 
पिचराऽचार्येणानुशिष्टो यथाऽबवीत्तथा शेटि निरुक्तवान्‌ । वाग बाति 
सम्यगुक्तवा नित्यर्थः । तत्रोपपत्तिमाह-- अवदतो हि कि\ स्याद्ति। न 
हि मूकस्येहिकमामुभ्मिकं वा किं चिस्तिध्यत्तस्मायुक्तुक्तं वाग्वे बह ति। 
प्रं तु तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठां किमववीत्‌ । आयतन शरीरम \ प्रतिष्टा 
विष्वपि कालेष्वाभ्रयः । एतहूयमपि दौिनिः किमुक्तदानित्यथः । 
जनक आह-- 
न मेऽबवीरिति । 
इतर आह- | 


१९६ रद्भरामानुज विरवितप्रकाशिकोपेता- { ४ चठेथीध्यये- 


एकपाद्वा एतत्सम्राडिति ¦ 
एकः पादो यस्य॒ तदैकपात्‌ । एतद्रह्म वागरूषं बह्मोपास्यमानमपि 
विभिः पादैः शुन्यं न फलाय मवतीत्यर्थः । 
समे नो ब्रूहि याज्ञवल्क्य । 
सत्वं विद्रान्नोऽस्मभ्यं बूहि । 
सचाऽश्ह- 
वागेवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठा प्रजनेत्येतदुपासीत । 
वागधिष्ठाञ्यां देवतायामध्यस्यमानस्य बह्मणो वागेवाऽऽयतनं शरी- 


रमव्यकरत आकिः प्रतिष्ठा परमन्योप्र वा प्रतिष्ठा काटत्रयेऽप्या- 
भयः । एतच्रह्य प्रज्ेत्युपास्ीत । 


पच्छति- 
का प्रज्ञता याज्ञवल्क्येति । 
अयमभिप्रायः यथा प्रतिष्ठांश्ञो वाचोऽभिन्न एवं प्रज्ञाऽपि वाचोऽ 
भिन्नेति प्रश्रः । 
परज्ञाऽपि वाचोऽभिन्नेव्युत्तरमाह- 
वागेव सभराडिति होवाच । वाचा वे सम्राड्‌ बन्धुः प्रज्ञायते। 
अयं बन्धुरिति वाचैव हि प्रज्ञायते । 
कम्पेदो यजुर्वदः सामवेदोऽथवांङ्किरस इतिहासः 
पुराणं विया उपनिषदः श्टोकाः सूत्राण्यनुव्याख्य- 
नानि व्याख्यानानीष्ट हृतमारितं पायितमयं 
च लोकः परश्च टोकः सर्वाणि च भूतानि 
वाचेव सप्राटपज्ञायन्ते वागे सृप्राटूपरमं ब्रह्म । 
इष्टं यागनिमित्तं धर्मजातम्‌ । हूतं होमनिमित्तं धर्मजातम्‌ । आश्ञि 


तमन्नदानानामत्तकमर्‌ । पायत पानायदानानामत्तकम्‌ । एतत्सव बाचव 
प्रज्ञायत । अता वाग्दरबताया बह्यापासन कतत्यामत्यथः) 


ततुपासनायाः फलमाह- 


प्रथमं ब्रह्मणम्‌ १ ] बृहद्रण्यकोपनिषत्‌ । ` १९ 


नेनं वाग्जहाति सर्वाण्येनं प्रतान्यभिरक्षन्ति देवो 
भूत्वा देवानप्येति य एवं विदानेतदुपास्ते । 
एनं बह्मषिद्मधीता ब्रह्मविद्या न जहाति । विद्याया विस्मरणं 
नास्तीति यावत्‌ । यथा वत्साय गावोऽभिरक्चन्ति एवं षलठिदानादिभिः 
सवांणि मूतान्यभिरक्षन्ति श्रिद्यन्तीत्यर्थः । देवो भूत्वोपास्यमानवाग- 
धिष्ठातुदृपो मृत्वा देवतासायुज्यं प्राप्येति यावत्‌ । देवानप्येति । आजा- 
नसिद्धदेवतान्तर्गतो भवतीत्यर्थः 
हस्त्यषभः सहस ददामीति होवाच जनको वैदेहः । 
हस्तितुल्य कषमा यस्मिन्गोसहस्रे तत्तथा ! छषमयुक्तं गोसहघ्रम॒प- 
दिष्टविद्याया दक्षिणात्वेन दृष्ौमीति जनक उक्तवानित्यर्थः । 
स होवाच याज्नवल्क्यः पिता मेऽम- 
न्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ २ ॥ 
शिष्यं सम्यगननुशिष्य ततः किंचिदपि द्रष्यं न हरेतेति पितिाभम- 
न्यत बोधितवानिति यावत । अतः सम्यगनुक्िष्य हरिप्यामि न प्तः 
प्रागित्यथः । एवमुत्तरत्रापि ॥ २॥ 
यदेव ते कथ्िदबवीतच्छणवामेत्यववीन्म उदटूकः शोल्वायनः । 
नामत उदृङ्ुः शुल्वस्यापत्यं क्ोल्घायनः । नडादितखात्फक्‌ । 
प्राणो वे बहति यथा मातृमान्पितृमानाचायवान्तरू- 
यत्तथा शोल्वायनोऽबदीत्ाणो वै बरहमत्यपरा- 
णतो हि किं स्यादित्यव्रवीतत ते तस्याऽऽयतनं 
प्रतिष्ठां न मेऽरवीदिव्येकपाद। एतत्सम्राडिति स 
वै नो ब्रहि याज्ञवल्क्य प्राण एवाऽऽयतनमा- 
काशः भरतिष्ठा परियमित्येतदुपासीत का मरियता 
याज्ञवल्क्य प्राण एव सम्राडिति होवाच । 
पववदृथः । 
प्राणस्य परियत्वमेषोपपादयति- 


१९८ रद्धरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुथीध्याये- 


प्राणस्य वै सम्राट्कामायायाज्यं याजयत्यप्रातिग्र- 
द्यस्य प्रतिगृहणत्यपि तत्र वधाशङ्कं भवति 
यां दिशमेति प्राणस्य वै सम्राट्कामाय प्राणो 
वै सभ्राटूपरमं बह्म नेनं प्राणो जहाति सर्वा- 
ण्येनं भूतान्यभिरक्षनि दवो भरता देवानप्येति य 
एदं विद्रानेतदुपास्ते हस्त्यषभं सदस्षं ददामीति 
होवाच जनको ह बेदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः 
पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥ ३॥ 


प्राणाङ्ञयाऽयाज्यमपि याजयति अप्रतिगृद्यमपि प्रतिगृह्णाति । अप्रति- 
गृद्यमित्यत्र प्रत्यपिभ्यां ग्रहेर्छन्दसीति क्यप्‌ । यत्र वधाशङ्कं मति 
वधस्याऽऽशङ्का यस्माचचोरव्याघ्रादि तद्यत्र वर्तते तत्रापि प्राणस्य 
कामाय याति ततः प्राणस्य परियत्वात्स एव परं बह्येत्यर्थः ॥ ३॥ 


यदेव ते कश्िद््रवी तच्छृणवाभेत्यववीन्मे बरकरवार््ण- 
श्क्षवं बहति यथा मातृमान्पितृमानाचार्यवान््‌- 
यत्तथा तदार्ष्णोऽवर्वीचक््पे बह्ञत्यपश्यतो हि किं 
स्यादित्यवीत्त ते तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठां न मेऽ- 
वीदित्येकपाद्रा एतत्सम्राडिति सवनो बूहि याज्ञ 
वल्क्य चक्षुरवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठा सत्यमिन्ये- 
तदुपासीत का सत्यता याज्ञवल्क्य चक्षरेव सग्रा- 
डिति होवाच चक्षषा १ सम्राटूपश्यन्तमाहूरदाक्षी- 
रिति स॒ आहादाक्षमिति तत्सत्यं भवति चक्षु 
सम्राट्‌ परमं ब्रह्न नैनं चक्षर्जहाति सवण्पिनं 
भूतान्यभिरक्षनि दवो रवा देवानप्यति य एवं 
विददानेतदुपास्ते दस्त्यषप५ सहस्र ददामीति होवाच 


परथमं ब्राह्मणम्‌ १ ] बहदारण्यकोपनिषत्‌ । १९९ 


जनको ह वदेहः स होवाच याज्ञवल्वयः 
पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हतेति ॥ ४॥ 


नामतो बकः \ वुष्णस्यापत्यं वार्ष्णः ! चक्षुषा दष्टे यथा सत्यत्वा- 
ध्यवसायस्तथा मानान्तरावगते न मवतीत्यधः । शिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ ४ ॥ 
यदेव ते कथिदव्रवीचच्छरणवामेत्य- 
बवीन्मे गद॑भीविपीतो भारद्वाजः । 
भोत्रतो भारद्राजः । नान्ना गदंमीिपीत इव्यर्थः । 
श्रां वे बरह्ति यथा मातृमान्पितृमानाचायंवान्पा- 
तथा तद्धारद्राजो ऽबवीच्छरातं वे ब्रह्त्यशृण्वतो हि 
कि स्यादित्यतरवीत्तु ते तस्याऽऽयतनं प्रतिष्ठां न 
मेऽबरवीदिव्येकपाद्रा एतत्सश्राडिति सवेनो त्रि 
याज्ञवल्क्य भ्रोत्मेवाऽऽयतनमाकाशः प्रतिष्ठाऽनन्त 
इत्येतदपासीत काऽनन्तता यात्नवल्क्य दिश ए 
सम्राडिति होवाच तस्माद सप्राडपि यांकां 
च दिशं गच्छति नेवास्या अन्तं गच्छत्य 
नन्ता हि दिशो दिशो वे सग्राटभरो् श्रोतं 
वे सम्राटूपरमं बह्म नेन श्रोत्रं जहाति सर्वाण्येनं 
पृतान्पभिरक्षनिि देवो भूत्वा देवानप्येति य एवं 
विद्वानेतदुपास्ते रस्त्युषभ सदं ददामीति 
रोवाच जनको ह वेदेहः स होवाच याज्ञवल्क्यः 
पिति मेऽमन्यत नानन॒शिष्य हरेतेति ॥ ५॥ 
‹ दिशः भवं भूत्वा कर्णौ प्राविशन्‌ ` इति शरुतेदिक्श्रो्येरिक्य- 
मित्यर्थः ॥ ५ ॥ 
यदेव ते फश्िदबवीत्तच्छणवामेत्यबवीन्मे सत्यकामो 
जाबारो मनो वे ब्रहेति यथा मातृमानितृमाना- 


[. 9०9 


खियमाभि लियं प्रति मनसा हार्यते सखरीसंमोगो मनआयत्त इति 
मावः । प्रतिहूपस्तुल्य इत्यर्थः । अनन्दृहेतुत्वान्मनस आनन्दत्वमिति 


रङ्खरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुधीष्याये- 


चार्थवान्तरयात्तथा जावाटोऽबवीन्मना वे बह्मेत्यम- 
नसो हि फिर स्यादित्यबवीत्तु ते तस्याऽऽयतनं 
प्रतिष्ठां न मेऽजवीदित्येकपाद्वा एतत्सभ्रा डिति होवाच 
सनो ब्रहि याज्ञवल्क्य मन एवाऽऽयतनमाकाशः 
प्रतिष्ठाऽऽनन्द इत्येतदुपासीत काऽऽनन्दता यान्न- 
वल्क्य मन एव सम्राडिति होवाच मनसा वै सप्रा- 
रूशियमभिहार्यते तस्यां प्रतिरूपः पृत्ो जायते स 
आनन्दो मनो वै सभ्राटूपरमं बह्म नैनं मनो जहाति 
सवांणि भूतान्यभिरक्चम्ति देवो भरता देवानप्येति 
य एवं विद्रानेतदुपास्ते रस्यषभ सहं ददा- 
मीति होवाच जनको ह वदेहः स होवा च याज्ञवल्क्यः 
पिता मेऽमन्यत नाननुशिष्य हरेतेति ॥६॥ 


मावः । शिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ ६ ॥ 


यदेव ते कथ्िदववीत्च्छणवान्मेत्यवबवीन्मेबिदग्धः 
शाकल्यो हदयं वे बज्ञेति यथा मातृमान्पितूमाना- 
चार्यवान्दरूपात्तथा तच्छाकल्योऽबवीद्थदयं प बह्म 
त्यहदयस्य हि किं स्यादित्यत्रवीततु ते तस्याऽऽयतनं 
प्रतिष्ठां न मेऽबवीदित्येकपाद्वा एतत्सम्राडिति स वै 
नो इहि याज्ञवल्क्य हदयमेवाऽऽयतनमाकाशः 
प्रतिष्ठा स्थितिरित्येतदुपासीत का स्थितता याज्ञ- 
वल्क्य हृदयमेव सग्राडिति होवाच हदयं वे सप्राट्‌ 
सर्वेषां भ्रतानामायतन? हदयं वे सर्वेषां भरतानां 
प्रतिष्ठा हदये दयेव तप्रादूसर्वाणि श्रृतानि प्रतिष्ठि- 


द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ २ ] बुहद्ारण्यकोपनिषत्‌ ॥ ` । २०१ 


तानि भवन्ति हदयं वे सम्राट्परमं बह्म ननं हदयं 
जहाति सर्वाण्येनं भतान्यभिरक्षन्ति दवो भूवा 
देवानप्येति य॒ एवं विद्रानेतदुपास्ते दस्य 


सहछ ददामारवे हवित जनका बदहः म हवाच्‌ 
याज्ञवल्क्यः पता मरमर्वत नाननशशिच्छ हरतीव ॥ 


३१ बृहर्(रण्यकरपार्मषाद्‌ चतथा 
भवम बरार्लणम्‌ ॥३॥ 


ति बृहदारण्यकोपनिपल्मकाशिकायां चतथाध्याय 
प्रथमं बाह्मणम्‌ ॥ १॥ 


~ > > ॥ 

जनको ह बदहः कृच दुपावसपन्नवाच । 
जनकस्तु याज्ञवल्क्यस्य ज्ञानवेशदयं दषा कृचाद्िसनदिरेपादुत्थाय 
ल्यब्लोपे पश्चमी उपावसपन्चुपावरसीदन्नाचायमुवाच । 

स ध २ धौ ^ 
गमर्व.स्त्‌ याक्ञवत्क्वातु मा यषा । 

हे याज्ञवल्क्य तुभ्यं नमोभ्स्तु शिष्यं मामनुक्ञाघीति। 

= थ्‌ = _ 
सं ह्वाच यथा व॒ शप्रण्महान्तम- 

स $ । त 
प्वानमष्यन्स्थ वा न वा चमाडददप्त्‌- 
मवेताभिरुपनिषद्धः समाहितात्माऽसि । 

हे सम्रादयथा महान्तं भौमं समद्र वा्ध्वानमेप्यत्रथवानवका 
खमादर्दीतेवं तत्तदाचार्योपदिशाभिदुवताभिरुपनपद्धिरत्यन्तं समाह- 
तात्माऽसि संपन्नपरलोकसाधनोऽसि । 
एवं वृन्दारक आढ्यः सन्नयीतवेद उक्तप- 
निषत्क इतो विमुच्यमानः क गमिष्यसीति । 
वृन्दारको राजसेन पूज्यमानो धनाद्यश्च गुरुभिसक्तापनिपक्छश्चाः 
सीर्यवं सर्वपुरुषाथसपत्तिमांस्त्वमितोऽस्माच्छरीराद्विमुच्यमान उच्कराम 
न्क स्मिन्मागे गमिप्यसीति । 
२६ 


२०२  रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुपाष्याये- 


एवं ब्रह्मविद्‌ उक्करामतो गती पृष्टायामितर आह- 
नाहं तद्धगवन्वेद यत्र गमिष्यामीति । 
याज्ञवल्क्य आह- 
(क्त्‌ # ् [खि क. ® क 
अथ वै तेऽहं तद्वक्ष्यामि यत्र गमिष्यसीति । 
य स्मिन्वत्मनि गमिष्यसि तद्वक्ष्यामीत्य्थः । 
इतर आहट- 
घवीतु मं भगवानिति ॥ १॥ 
यद्यनुजिषुक्षाऽस्तीति शेषः । अ्ोपकोसट विद्यावद्रतिप्रश्नो गन्तव्य- 
बह्मणोऽप्युपटक्षकः । अत एव तद्वदचापि दयोरप्युत्तरपरतिवचनमुपप- 
यत इति व्र्टव्यम्‌ ॥ १ ॥ 
ध वेः ॐ $ [व ८ * 
इन्धो ह वे नामेष योऽयं दक्षिणेऽक्षम्पुरुषस्तं वा 
[द [9 क न क 
एतामन्धर सन्तामन्दु {त्पकिक्षत पराक्षणर्व्‌ 
परोक्षपिया इव हि दवाः प्रत्यक्षद्विषः ॥ २॥ 
योऽयं दक्षिणाक्षिस्थः स इन्धो नामन्धति प्रसिद्ध इत्यथः। एवमिन्धं 
सन्तमिन्द्र इति परोक्षण वदन्ति । देवा हि गोपनीयम्थं पयायोक्तेन 
वद्न्तिन तु स्पष्टतया यस्माद्धि देवाः प्रत्यक्चेण यरहणे द्विषन्ति पयाया- 
तसग्रहणे प्री तिमन्तोऽत इन्द्र इति बदन्तीत्यथंः । य एप एतस्मिन्मण्डले 
पुरुषः ` ‹ यश्चायं दृक्षिणेशक्षन्‌ ` इति दृश्चिणाक्षिस्थितस्याऽऽदित्या- 
नतरव स्थितस्य चेक्यभ्रवणाद्ादित्यान्तरवस्थितस्य पुण्डरीकाक्षत्वादिन्दं 
निशिक्युः । परमे व्योमन्‌ “इन्द्रो मायाभिः इत्यादिषु परमपुरुषस्ये- 
नवुकब्वृवाच्यत्वप्रसिद्धेश्च नारायण एवाच दक्षिणाक्षिस्थितपुरूप इति 
दरष्टव्यम्‌ । 
१ क [र ® क 
अथ॑तद्रामेऽक्षणे पृरुषरूपमेषाऽस्य पतनी विराट्‌ । 
पुरुषरूपं मनुष्याकारमिव्यथः । इन्दस्य पत्नी विराद्वामाक्षिस्था 
मनुष्याकारा तत्पत्नी साक्षाक्ष्मीरेव । तैत्तिरीयके विराड्बृहती 
भ्रारसीन्द्रपनी धमपनीतीन्द्रपल्याः भ्रीरब्दवाच्यत्वावगमात्‌ । 
क क # ५, ॥@ि 
तयोरेष संस्तावो य॒ एषोऽन्तहृदय आकाशः । 
तयोर्दुपव्योरेष वक्ष्यमाणः संस्ताव एकान्तसमोगमूमी (भिः) 


द्वितीयं ब्राह्मणम्‌ २ ] बृहशारण्यकोपनिपत्‌ । २०३ 


अधिकरणे घर्‌ । एष हृवयकमलमध्य आकाश इव्यर्थः । एतत्सर्व 
ज्योतिरधिकरणे व्यासार्थैरुक्तम्‌ । 


अथनयोरेतदन्नम्‌ । 
मोग्यं प्रसादस्थानीयम्‌ । 
| य एषोऽन्तहृदय लोहितपिण्डः । 
कमटक{गकाकारो मांसरिण्डः। 
अथनयेरितत्मावरणं यदेददन्तहदये जाटकमिव । 
अनयोरदपत्योरे तदेव प्रावरणं चद्धृदयो लृताजालवद्वक्ष्यमाणहितना- 
मकनाडीनिचयसंपन्ने जालकं तदेव पट्ूवख्रमनयोरित्यथः । 


अथेनयोरषा स्मृतिः संचरणी येषा हृदयादृध्वा नाडथुचरति । 
एतस्माद्धदयादूरध्वव{तिनी या नाडयुचरति य॑पा बह्मलोकसधगतव्‌- 
पतिपरापिहेतुभूता संचरणी स॒तिर्मिरवय्रहमा इत्यथः । 
यथा केशः सहस्रधा भिन्न एवमस्थता हिता नाम 
नाव्योऽन्तहदये प्रतिष्ठिता भवन्त्येताभिवा एतदास्चवति। 
हददयान्तःप्रति्ितकेशषसहघश्षो ऽतिसूक्ष्महितनामकनाडी भिरेतजीव- 
जातमाञ्चवति ! आ समन्तात्सरवति संसरति एतप्टूतजातमास्नवति संसर- 
तीत्यथः । 
श ¢ ® म (4) 
तस्मादेष प्रविविच्छाहारतर इवेव भवत्पस्माच्छारररादात्मनः।॥२॥ 


अ कर क 


यस्माद्धेतोर्दक्षिणा्षिस्थः पुरुषो विग्रहगुणादिभिर्दीप्वमानतयेन्धो 
मवति तस्मादेवास्माच्छरीरम्‌ताजीवात्मनो दुक्षिणाक्षिस्थ एष पुरुषः 
प्रविविक्ताहारतर इवेव मवति । अतिप्रकरष्टान्नवदमृतवदिति यावत्‌ । 
तद्धोग्यो मवतीत्य्थंः । अच्रैषा सृतिः संचरणीव्युक्त्या गमनमागं उक्तो 
भवति ॥३॥ 

द्क्षिणाक्षिस्थस्य प्रकृतस्य पुरुषोत्तमस्य प्रकारान्तरेणापि शरीरगत- 
जीववेटक्षण्य दटयति- 


| (९ 


तस्य प्राची दिकप्राथः प्राणा दक्षिणा दिक्दक्षिणे 


पी 
® ® 


पराणाः प्रतीची दिक्मत्यञ्चः प्राणा उदीची दिगु- 


२०४ रङद्धरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चुथीध्याये- 


९ ट | ® क 
दश्च: प्राणा उष्वा बदगूध्वाः प्राणा अवाचा दग- 
8 [9 गदः 
वाचः प्राणाः सवा दशः चवे गणाः । 
जीवस्तु स्वांख दिक्च प्राणेद्धियप्रचुरः प्राणेन्दियोपकरणीति 
यावत्‌ । 
एवं जीवस्य रूपमुक्तवेतद्रेटक्षण्यमाह- 
स एष नेति नेतीत्यात्ाम्गृ्यान हि गद्य 
= = & _ न (49 न, श 
तश्शायपा न [ह शागतसङ्ञा न ह सज 
ध ६ थ न र * ध 
तभसिता न व्य॒थत न ररव्त्व्यव व 
जनक भराणोऽसीति होवाच याज्ञवल्क्यः । 
सम॒ एप दृक्षिणाक्षिस्थितः पुरुष उन्दियायग्राद्यत्वविङरणश्नन्य- 
त्वान८ पत्वशोक्रमृव्युरहितव्ववान्नेति नेतीति भ्रुतिष्वितरविलक्षणत्वेन 
निर्दिष्ट आत्मत्यथः । ताहश्ञमुपास्स्वाभयं परमात्मानं प्रातोऽसि प्राप्त 
वानास् उपासन।पकरणवच्वात । प्राप्तोप्सीति ˆ आक्षसायां भतवच्' 
[ पा० सृ०३।३। १३२ | इति क्तप्रत्ययः इति याज्ञवल्क्यो जनक- 
मुवाचेत्यथः। 
स होवाच जनका ह ददहोऽभयं चा गच्छ- 
म तव 0। [पि = त म (१ प 
तेवबिज्ञवत्क्म पान भमगवन्भयप वद्य 
* अ 0 ट [ (ऋरि 
ममस्तनस्त्वम 1 वद्हा अवमहमस्मि ॥ £ ॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिपदि चत॒थ(ध्याये द्वितीयं 
माह्यणमर्‌ । २ ॥ 
दे याज्ञवल्क्य त्वदुक्तमभयमागच्छतात्‌ । आशिषि तातङ्‌ । बह्यप्रा- 
पिभूयादित्यर्थः । यस्तं नोऽमयं वेदयसेऽभयं लम्भयसे तादृशाय पर- 
मात्मप्रापकाय तुभ्यं नमोस्तु इमे विदेहा दक्षिणात्वेन सम्पितास्त्दे- 
ठाधिपतिरहमपि दासोऽस्मीत्यर्थः !॥ ४॥ 
इति बरहदारण्यकोपनिपस्काशिकायां चतुथाध्यायस्य 
द्वितीय बाह्यणम्‌ ॥ २॥ 


पनत, चयायलण््ाणजरधतःमे 


तृतीयं बाह्यणम्‌ ३ | बृहदारण्यक पानेपत्‌ । २०५ 


जनक ह्‌ ` वदेहं याज्ञवल्स्यो जगाम | 
. योग्षमाथम्‌। प्वरमाभेगच्छेद्ति स्मृत्यनुखारेण कदाचिजनकस- 
मप याज्ञवस्क्यो गतः । 
स मेनेन वदिष्य इति । 
याज्ञवल्क्यो गच्छन्नेव मने चिन्तिदवा्काचदप्यध्यातमविषये न 
वक्ष्यामीति । 
एवं कृतसंकल्पोऽपि याज्ञवल्क्यो जनकेन पष्ठ सर्वं वक्ुमुपचक्रम 
इत्याख्याकामाचषटे- 
अथ ह यजननकश्व वदो याज्ञवल्क्यश्वाभरिहोत्रे समूदाते । 
अयथिहोचविषयं संवादं करतवन्ताविस्यथः। 
तस्म ह याज्ञवल्क्यो वरं ददी । 
जनकस्य कर्मविपयकं विक्ञानवेशशदयमुपलभ्य परितुष्टो याज्ञवल्क्य. 
स्तस्मे वरं ददौ । 
स॒ह कामप्रश्चमेव वते । 
स जनकोभ्पेष्षितांश्प्रभ्षमेव वरं क्रुतवान्‌ । 
त हास्म दद्‌ । 
तं च वर याज्ञवल्क्यस्तस्मे ददं । 
तर ह सप्राडव पुवः पप्रच्छ ॥१॥ 
तेन वरप्रदानसामथ्प॑नानाचिख्यासुमपि याज्ञवल्क्यं तृष्णीं स्थितमपि 
सम्राडेव जनकः एवः पप्रच्छ ॥ १॥ 
याज्ञवल्क्य किंञ्योतिरये परुष इति । 
किज्योतिरेतिं बहुनी हिः । अस्य पुरूषस्याऽऽसनगमनकमनिवृत््या- 
रिसाधनभृतं ज्योतिः किमिति प्रभ्राथः। 
उत्तरमाह- 
आदित्यज्योतिः सम्राडिति होवाच । 
अयं पुरुष आदिव्यज्यो तिरिति होवाच । आदित्यो ज्योतियंस्य स 
तथोक्तः । 


२०६ रङ्करामानुज विरवितप्रकाशिक्ोेता- [ ४ षुर्ीध्याये- 


आदित्येनेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्य- 
यते कर्मं कुरुते विपल्येतीति । 

। उपसगंस्यायतौ ' [ पा० चू० ८।२।१९ ] इति टतम्‌ । 
इतस्ततो गमन करोति लोकिकं वेदिकं वा कमं कुरुते यथायथ विप- 
ल्येति । प्रतिनिवत्य1ऽऽगच्छती ति यावत्‌ । 

उक्तमङ्घीकरत्यान्यप्पच्छति-- 

एवमेवेतयान्नवल्क्य ॥ २॥ 
अस्तमित आदित्ये याज्नवत्क्य किंज्यांतिरेवायं 
पुरुष इति चन्द्रमा एवास्य ज्योतिर्भवतीति 
चन्द्रमसैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कर्म 
कुरुते विंपल्येतीत्यवमेव याज्ञवल्क्य ॥ ३ ॥ 
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्दरमस्पस्त- 
मिते किंज्योतिरेवायं पुरुष दइत्यभ्निरेवास्य ज्यो- 
तिरभवतीत्यभिनेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते 
कर्म कुरुते विपत्मतीत्येषमप॑तयाज्ञवल्क्य ॥ ४ ॥ 
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य चन्दुमस्यस्त- 
मिते शान्तेऽग्रां किंज्योतिरेवायं परुष इति 
वागेवास्य ज्योतिभेवतीति वाचेवायं ज्योति- 
षाऽ{स्ते पल्ययते कमं कुरुते विपल्येतीति । 
अचर वागित्यनेन शब्द्‌ उच्यते। 
वाचा ज्योतिष्टुमुपपादयति- 
तस्माद्वै सभ्राडपि यर स्वः पाणिनं विनिज्ञायतेऽथ यज 
वागचरत्युपेव तच न्येतीत्येवमेवेतयाज्ञवल्क्य ॥ ५॥ 


यस्मिन्मघधान्धकारान्तारितायां तमिश्चायामात्मीयोऽपि पाणिनं विज्ञा 
यतेऽथापि तस्मिन्काले यन्न देवदत्तस्य वा यज्ञदत्तस्य वाऽहमच्र तिष्ठा- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ ¦ बहद्रण्यकोपनिषत्‌ । २०७ 


मीति शब्दो निर्गच्छति तत्र तदाऽसौ वर्तत इति ज्ञाववोपन्येत्येव 
समीपे नितरामेति गच्छतीत्यर्थः । ततश्च शब्दद्वारा भो प्रकाङ्क 
मवतीत्यर्थः ॥ ५॥ 
अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य ॒चन्दमस्य- 
श क = 9 [र ~+ >, 
स्तामत शान्तभभ्रा शान्ताया वाच !कज्य- 
क स = क श 
तरवा पृरुष दत्पात्सवास्य ज्यातेभ्रवत्या- 
नर * „न (न. न स छ 
त्पनवाम ज्यातषा<स्त पल्पयत केम 
0 क न †त्येवमंपे 
करत वपल्पतात्यवमवतयाज्ञव्ल्क्य ॥ ६ ॥ 
स्वप्रे बाह्ये च्याणामुपरतत्वाद्‌ादित्याद्पिका्चामावाचाऽऽ्तमैव स्थि. 
तिगमनादिहेतुमूतः प्रकाशको मवरतीत्यर्थः \ ६ ॥ 
आसरवास्य ज्यातिरित्यत्ाऽऽस्ज्यातिःशब्दाभ्यां निर्दिश्यमानं पुस 
घस्वरूपं किमिति पृच्छति-- 
कमत आत्मेति । 
हत्कमलमध्यगतप्राणङ्ञच्दितेन्ियमध्यगां विज्ञानधमक इत्युत्तर 
माह- 
योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हयन्तज्यांतिः परुषः । 
अत्र विज्ञानमय इति प्राचु्यीर्थमयटाऽऽत्मनो ज्ञानव्यतिरेक उक्तः । 
प्राणेष्विति सप्तमी निर्देशादिन्द्ियव्यतिरेकोऽपि सिद्धः । अचर ज्योतिः 
शब्दादात्नो विज्ञानमयत्वोक्त्या धमंमूतज्ञानद्रारा मासकत्वमादित्या- 
दीना मिव प्रमाद्वारा ज्योतिषमिति भावः। 
= ॐ * 
स समानः सनुभ। लोका वनु- 
चरति ध्यायतीव ठेटायतीव । 
परमालायत्तकर्तत्वोऽपि जीवः ‹ अहंकारविमूढात्मा कर्ताऽहमिति 
मन्यते ' [ गी० ३। २७ | इत्युक्तरीत्या समानः सन्स्वातच्यानमान्‌- 


युक्तः सन्गोपरधार(व ध्यायतांव टेटायतव स्वतन्त्रः कतवाभा लाक्ष 
सचरतीत्यशथः । लेलायति चरतीवेत्यनेन कर्तं परमात्मायत्तमोपाधिकं 


जि एकक 


१ एवमेवेतद्याज्ञवल्क्य इति अत्रयमुदरितपुस्तके नास्ति । 


२०८ रङ्गरामान॒जविरदितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुथीध्याये- 


चेत्यपि विदाशितम्‌ । न चाच ध्यायतीव टेटायतीषवेतीवङ्ब्दप्रयोगात्क- 
तृस्वमालमनो नास्तीत्यभ्युपगन्तव्यामिति वाच्यम्‌! कतां शाखरार्थ- 
वत्वात्‌ ` । इत्यधिकरणे सांख्याभिमतमकततमात्नः परवपक्षीकृत्य 
क ्तत्वस्य परैः सिद्धान्तितवात्‌ । वस्तुस्थितौ चिन्त्यमानायामचेतन- 
त्वा्करृटस्थतवाच्च नान्तःकरणस्य वाचि(ऽभ्त्मोनो वा कतूत्वमित्यभ्युप- 
गमस्य परस्परावेशेन परस्परधमाध्यास इत्यभ्युपगमस्य परेषां सांख्यानां 
च सांख्येन (साम्येन) सांल्यपक्चात्परपष्षे वेषम्यामविन कर्ता शाख्रा्थ- 
वत्वादित्यधिकरणविरोधस्य परपक्षे दुर्भिरसत्वात्‌ । हश्यते त्वग्यया 
बुद्धया ' "मनसा तु विद्युद्धेन ध्यायन्तो मनसेव तम्‌ । इति 
करणत्वेन प्रतिपन्नस्य मनसः कतत्वम्‌ । “यो वेदेदं जिघाणीतिस 
आत्मा ` [कछा० ८।१२।४] एपहि दष्टा श्रोता कता बोद्धा 
विज्ञानात्मा पुरुषः ` [ प्र० ६।९ ] “ विज्ञातारमरे केन विजानीयात्‌" 
[ बु० २।४। १४ | ` जानात्येवायं परुषः ` इति कतुत्वेन प्रतिप 
न्रस्याकततवमिप्युक्तेरयक्तत्वा द्वित्तानक्षब्िताया बद्धः कर्तृत्वे करणा- 
न्तराभ्युपगमप्रसङ्काव्पक्रतिधिवकटक्षणसमाधां प्रक्रतेः कतस्वासभवेन 
अत्मन एव कतंखमास्थेयमिति शक्तिविपर्ययात्‌ '। समाध्यभावाच 
| ब० सू० २।३।३८। ३० | इति सूवयोः स्वयमवाोक्तत्वाच । कत- 
त्वादिबन्धस्याऽऽ्त्मगतत्वाभावे बन्धमोक्षयार्थययिकरण्यप्रसङ्खात्‌ । न 
च कतृत्वाद्यनधांभ्रयान्तःकरणतादालम्याध्यासायपिष्ठानमभावटक्षणा वा 
(अविद्यास्तमयो मोक्षः सा संसार उदाहतः" इत्यक्तरीत्या तदध्यासहेत्व- 
विदयालक्षणचन्धो वाऽऽ्त्मगतः संभवतीति वाच्यम्‌ । तद्‌ धीनत्वादथंवत्‌ 
[ ब० स्ू० १।४।३] इति सूतरेऽविदययासिका हि सा बीजक्षक्तिरव्य- 
क्तराब्दानिर्दृशया परमेश्वराश्रया मायामयी महासुषिय॑स्यां स्वरूपप्रति- 
वोधरहिताः शेरते संसारिणो जीवाः । तदतदव्यक्तं क्रचिदाकाश्- 
राब्दनिर्दिष्टम्‌ । ‹ एतस्मिन खल्वक्षरे गार्ग्याकाश तश्च प्रोतश्च: 
[ ० २।८।११ | इति श्रतेः । कचिदक्षरशब्दोदितिम्‌ । ' अक्ष. 
रात्परतः परः ` [मु०२।१।२] इति श्रुतेः । कचिन्मायेति निर्दिष्टं मायांतु 
परकरेतिं विद्यात्‌ [ भ्वे० ४।१० ] इति मन््रवर्णात्‌ । इति शांकर- 
माप्ये परमेश्वराधरिताया एवाविद्यायाः प्रतिपादनेन तन्मते जीवचैतन्ये 
संसारासंभवात्‌ । न च वाचस्पतिना परमेश्वराभयेव्यच परमेश्वरं विपय- 
त्वेनाऽऽभ्रयतीति परमेभ्वराभ्रया परमेश्वरविषयेत्यर्थः । विद्यास्वरूपस्य 
परमातनोऽविद्याश्रयत्वास्ंभवात्‌ ! यस्यां स्वरूपप्रतिबोधरहिताः शेरत 


तूर्तापं बाह्मणम्‌ ६ ] बृषद्ारण्यकोपनिपत्‌ । २०९ 


देत्यत्रापि यस्यामविद्यार्यां सत्यां शेरते जीवा हृत्येवार्थः। अतो जीवाभ्रया 
एवाविद्याः । न चाविद्योपाधिभेदाधीनो जीषमेदो जीवमेदाधीनोऽवि- 
योपाधिमेषु इति परस्पराभ्रयाहुप्रयासिद्धिरिति साप्रतम्‌ । पीजाद्कुर 
न्यायेनानादितवादुभयसिद्धिरिति अविद्यानां जीवाभितत्वमेव समर्थि- 
तमिति वाच्यम्‌ \ न च तस्या जीवाभ्रयत्वं जीवश्गाब्दवाच्यस्य कल्पित. 
त्वादाविदयकत्वाजीवजशब्दवाच्यस्य जीवकब्दलक्षण्य क्ष्यस्य)बह्याव्यति- 
रेकेण बह्याभ्रयपक्षस्येवाऽऽधितत्वादित्यानन्दगिरिमृतिभिस्तस्य हृषि 
ततयाऽऽग्रयत्वाभागिनी नि्विरोषपवितिरेव केवला पुवंसिद्धतमसो हि 
पश्चिमो नाऽऽभ्रयो मवति गोचर इत्युक्तरीत्या चिन्माचस्येव विधयाभ- 
यत्वेन जीवस्य दन्धाभ्रयत्वासमवात्‌ न च बन्धो मोक्षश्च न जीवा 
भितोऽपि तु ब्रह्माभित एवातः संभवत्येव बन्धमोक्षयोः सामानाधिक- 
रण्यमिति वाच्यम्‌ । अस्मिन्पक्षे ममृक्षा नाम चिन्मात्राभितान्तःकर- 
णतादात्म्ाध्यासापिष्ठानमावापादुकाविधानिवृत्तिकामना वाच्या। तत्र 
चाविदेक्यपक्ष एकमुक्तो सर्वमक्तिप्रसद्भः स्यात्‌। न च कस्यापि मुक्ति- 
नास्तीति शक्यं वक्तम्‌ । 
शुकस्तु मारुताच्छीघां गतिं कृत्वाऽन्तरिक्षगाम्‌। 
द्शायित्वा प्रभावं स्वं सवभूतगतोऽमवत्‌ ॥ 

^ त द्भेतत्पक्षयन्चुपिवामदेवः प्रतिपेदे" (तयो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स 
एव तद्मवत्‌ ` [ बर ० १।४ । १० ] इत्यादिप्रमाणविरोधप्रसङ्खात्‌ । 
अविद्यानानासेऽभ्युपगन्तव्ये तत्र च सिन्माचाधरितसवाविद्याया एक- 
विद्यानिवर्त्यत्व एकमुक्तौी सर्वमुक्तेपरसङ्कक्ोपताषवस्थ्यात्‌ । एकवियानि- 
वृत्तिमा्राभ्युपगमे चाविद्यान्तराभ्रयत्वस्य चिन्मात्रे पूवमिव स्थिततवे- 
नान्तःकरणतादास्याध्यासापिष्टानमावलक्षणसंसारानिवृ्तेस्तदवस्थ- 
त्वात्‌ । नन्वहमिति भासमानेऽकदान्तःकरणोपाधिमेदमिन्ने चिदु- 
होऽविद्या निवृत्तिरुदेदयेति चेन्न । अविद्याया अन्तःकरणस्य वा दुपंणादि- 
वस्मतिरिम्बेनोपाधिखं संभवति । दुपंणाद्युपाधिप्रतिहतनायनरस्मिग्रा- 
(ग) द्यमाणस्य विभ्बस्थैव प्रतिबिम्बतया चक्षुपाऽगृद्यमाणस्य विदश्षस्य 
प्रतिमिम्बत्वासमवेन पटादिवदवच्छेदकतयोपाधिते वक्तव्येऽन्तःकर- 
णस्य संचरत उपाधिव्देऽवच्छेयवेतन्यपदेश्शस्य भिन्नतया कृतहानाकरता९ 


2२५४ 


२१० रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुर्थाध्याये 


म्थागमप्रसङ्केन प्यापिन्या एवाविदयाया अवच्छेदुकतयोपाधित्वे वक्त 
सर्वस्याप्यविद्यान्तर्गतावित्पदेश्ञस्य सवंजीवाविद्यावृतव्वेनेकस्य बह्म 
विद्ययेका विद्यानाजेऽप्यविद्यान्तरायत्तसंसारतादवस्थ्यात्‌ । अवियाव- 
च्छिन्नविकारपदेोऽनवच्छिन्नस्य बह्मणोऽवस्थानासंमवेन बह्यणो विका- 
रान्तरावस्थानप्रतिपादकान्तयामिब्राह्यणानां तस्य प्रसङ्खाच। अन्त- 
यांमिबाह्यणस्य जीव विषयत्वामावस्यान्तयाम्यधिकरणसिद्धत्ात्‌। न हि 
घटानवच्छिन्नाकाशशस्य घटान्तरवस्थितिः संमवति। अचत बह्म समरनुतेः 
इति तन्मतेऽत्रेव बह्ममाववेदुकश्रतिष्याङोपश्च । अविधावच्छिन्नदेशेऽ- 
नवच्छिन्नवबह्यमावास्मवात्‌ । बिकारान्तरवस्थितस्य गीताचाय॑स्य 
कृष्णस्य जीवत्वमेव स्यात्‌! ततश्च चिदाभितसर्वाविद्यानिवृत्तिकाम- 
नारूपमुमुक्षाया असंमवावैकाविद्यानिवृत्तिमाचरेण संसारस्यानपाया- 
नपुमुक्षोर्बह्यविचाराद्किं वा तष्ुशषविवेकक्लाठिता न स्यात्‌ । अत 
एव न प्रतिषिम्वो नाप्यवच्छेवो जीवोऽपि तु कोन्तयस्येव राघेयत्ववद्‌- 
बह्यण एवा विक्रतस्याविद्यया जीवमाव इति पक्षाऽपि व्युदस्तः । तथा 
सति निव्यमुक्तिश्ुतेनिर्विपवत्वपरसङ्गात्‌ । पारमाधथिकशोकामावामि- 
प्राया नित्यमुक्तत्वश्रुतिश्चेन्मोक्षं श्ोकामावश्रुतेरपि पारमाथिकशोका- 
मावविषयत्वप्रसद्गात्‌ । " तद्या या देवानां प्रत्यवबुद्धत स एव तदमव- 
दित्यादीनां श्ुकादिमुक्तत्वपरतिपादकानां बह्मणो जगत्कतत्वसावस्य- 
निरवयव्वावेवकानामप्रामाण्यप्रसङ्ात्‌ । विवाद्गो चरापन्न प्रमाणज्ञानं 
स्वप्रागमावव्यतिरिक्तस्वविपयावरणस्वनिवत्यस्वदेशगतवस्त्वन्तरपू्वक- 
मिति ज्ञानस्याज्ञानप्तमानाधिङकरणतस्य विवरणे प्रतिपादितव्वाजडस्या- 
ज्ञानाभ्रयत्वे भ्र(स्तिसम्यग््नञानयोरपि तदाश्रयखपरसङ्घुः इति विवरणक्र- 
ताक्तत्वाच्च क्षाच्राभरितमेवाज्ञानं तदधीनमपि कतुंत्वादिकरिमपि तथेव 
ततश्वाज्ञानस्य श्ुद्धजीवाभितत्वाकर्तुत्वादिकमप्यज्ञानाभ्रयशुद्धजीवा- 
भरितमेवति सिद्धम्‌ । ततश्च ध्यायतीवेतीवशब्दप्रयोगे परतन्वप्रमी प्रमु- 
रिवेत्युक्तिवत्परतन्वकतंताभ्रयत्वादिकङब्द्प्रयोग उपपद्यत हइत्येवाऽऽ- 
स्थेयम्‌ । प्रकृतमनुसरामः-- 

स हि स्वभो भूत्वेमं लोकमतिक्रामति मृत्यो रूपाणि ॥ ७ ॥ 

स हि जीवः स्वभ्रावस्थो मृत्वा स्वप्रे व्याघादिशिरीरगो मृवेत्यर्थः। 


इमं लोकं परहर्यमानं जाय्रसपश्चं मृत्योः संसारस्य रूपाणि दुःखङ- 
पाणीति यावत्‌ । तादृशानि मानुषादीनि शरीराणि अतिक्रामतिन 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ | बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । २११ 


पयतीति यावत्‌ । ततश्च स्वप्रे जाय्रदश्ञावर्तिदेहानुपलम्भाहेहान्तर- 
परग्रहद्कानाच देहव्यतिरेकः प्रदशितो मवतीति दव्यम्‌ ॥ ५॥ 
एवं देटेन्धियमनःप्राणघीव्यातिरिक्तस्याऽभ््मनः पाप्मसंबन्धोऽप्योपा- 
पक एवेत्वाह- 
स॒ ६] अयं पुरुषो जायमानः शरीरम 
संपयमानः पाप्मिः रशभसुज्यते स उक्ताम- 
न्प्रयमाणः पाप्मनो विजहाति ॥ ८ ॥ 
आत्मनो नित्यस्य जायमानलखामावाद्ाह~-्ञरीरमभिसंपद्यमानः । 
दारोरमभिसगच्छभानः श्रीरसंबन्ध एव उननमिति मावः । संपद्यमान 
एव सवपाप्मामिः संसज्यत इति शरीरसंवन्धोपाधिकः पापसंबन्धः 
स उत्कामन्म्रिपमाणः एप्पनो विजहाति) रित्यस्य ्रियमाणत्वामावा- 
दाह~-उत्कामन्निति। अचे)क्मणं च चरमोक्कमणं विवक्धितम्‌। पाप्मनो 
विजहातीति सर्वपापषिधुननश्रवणादिति द्रष्टव्यम्‌ ॥ ८ ॥ 
ननु स्वप्नो मूत्वेमं लोकमतिक्रामतीति शरी रव्यातिरेकप्रदृश्नमयुक्तम्‌ । 
एतल्लोकपरलोकयोरव शरीरपरिग्रहस्थानव्वास्स्वप्रस्यातथात्वादत्याश्ञ- 
ङ्क्याऽऽह- 
तस्य वाएतस्य परुषस्य दवे एव स्थानं 
[| ९ थ्‌ 
भवत टद्‌ च प्रठ्कस्थाम च | 
अयं च परश्च लाक हति स्थानद्रुयमतथामूतम्‌ । 
संध्य तताय स्वभस्थानम्‌ । 
संधौ भवं संध्यम्‌ । स्वप्ररूपस्थानं तु स्थानद्रयानुमवयोग्यत्वात्सध्यं 
तृतीयं स्थानं मवति । जायत्पुरुषस्त्विममेव लोक परयति स्वप्रावस्थस्वु 
कदाचिदिमं टोक्षं पश्यति कदाचित्परलोाकं स्वगनरकादिकं पश्यति । 
अतः स्थानट्यदङ्ञानयोग्या विटक्षणेयं स्वप्रावस्थेत्यथः । 
अमुमेवार्थं प्रपञ्चयति- 
(भा थ्‌ न 
तस्मिन्संध्ये स्थाने तिष्ठन्नेते उभे स्थानें 
त्‌ ५ [, 
प्श्यतदि च प्रटकस्थान च । 
नन्वेतहेहपरिव्यागानन्तरभाविनः परलोकस्थानदहनस्य कथं स्वप्रा- 
वस्थपुरुषदुर्यत मित्य्राऽऽह- 


२१२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाकशिकोपेता- [ ४ चतुरथा्याये- 


अथ यथाक्रमोऽयं परटोकस्थाने भवति तमाकर- 
ममाक्रम्याभयान्पाप्मन आनन्दाश्श्च पश्यति । 


आक्रामत्यनेनेत्याक्रम आश्रयः पुण्यपापरूपः 1 यादुक्पुण्यपापरूपा- 
क्रम विशिष्टः सन्परलोके सुखटुःखे अनु मवति । एवमेव पुण्यपापफलल- 
क्षणमाक्रममाक्रम्य स्वप्रे प्रतिकलाननुकृठांश्चोमयविधान्पदाथान्पश्य ति। 
ततश्व स्वप्रे परिदश्यमानमेतदेहातिरेक्तदेह मोग्यं पुण्यपापाजितं परलो- 
कस्थानमेवेत्यथः। 
ननु स्वप्रे परलोकवप्पुण्यपापादिवक्ञेन पदाथसृष्टावात्मनः स्वप्र 
स्वयंज्योतिष्रं कुतोऽभ्युपगन्तव्यमिन्दियाणां प्रकाशकानां सवदा सच्वा- 
दित्यारह्ू्याऽऽह- हि _ ॥ 
स यत्र प्रस्वपित्यस्य लोकस्य सर्वावतो 
मात्रामपादाय स्वयं विहत्य स्वयं निर्माय 
स्वेन भाषा स्वेन ज्योतिषा प्रस्वपित्यत्रायं 
पुरुषः स्वयज्योतिभेवति ॥ ° ॥ 
यदाऽ्यं स्वप्नमनुभवति तदा सर्वावतः सवतो मोग्यमोगोपकरणादि- 
सर्वयुक्तस्य जगतो मातां मीयतेऽनेनेति मात्रा प्रकाशकेन्दरियवमंस्तम- 
पादाय स्वयमेव तमिद्दियव्णं विहस्य निश्ेष्टतामापादय निर्व्यापारकार- 
वित्वा स्वयं निमाय । जीवस्य स्वप्रपदार्थानि्मातृत्वमहष्टद्रारा दृष्टव्यम्‌ । 
परेरपि तथोक्तत्वात्‌ । प्रस्वपिति निद्रातीत्यर्थः । अचास्यां स्वप्रदकश्ञायां 
पुरुषः स्वयं॑ज्यो तिभेवतीत्य्थः । यद्यपि स्वप्रपदार्थमानं धर्ममूतज्ञानेनव 
नाऽऽत्मज्योतिषाऽथाप्यादिस्यादिप्रकारकान्तरस्थानाभि पिक्त आलमैवेति 
भावः । यद्यपि स्वप्रेऽप्यादित्यादिज्योतिःसृष्टयम्युपगमान्न प्रकाशकान्त 
रव्यतिरेको वक्तु शस्यस्तथाऽपि लोकप्रसिद्धवादिस्योतिरन्तरामावमुपे- 
त्येतदुक्तामिति दर्व्यम्‌ ॥ ९५ 
नन्वात्मज्यो तिपेवाऽ्स्ते कमं कुरुत त्यादिकं नोपपद्यत आसनग- 
मनादि क्रियाया असंचवादित्यारद्न्याऽऽह- 
न तत्र रथा न रथयांगा न पन्थानो 
भवन्त्यथ रथान्रथयागान्पथः सृजते । 
युज्यन्त इति योगाः । रथयागा अश्वादयः । रथाश्च माश्च 


तृतीय ब्राह्मणम्‌ ३ ] बहद्ारण्थकोपनिषत्‌ । २१३ 


जाग्रहशानुमवयोग्य न सान्ति तथाऽपि तत्तद्पुरुषकालमातातुमास्यान- 
थान्परमातसा घजते । 


न तचाऽऽनन्दा मुदः भरमदो भवन्त्य- 
थाऽनन्दान्मुदः प्रमदः सृजते । 


अनुक्रूटद्शनजन्या प्रतिरानन्व्‌; । स्वकीयत्वबद्धिजा प्रीतिमत्‌ । 
विनियोगजा प्रीतिः प्रम॒त्‌ । 


न तज वेशान्ताः पृष्करिण्यः स्रवन्त्यो भवन्त्यथ वेशा- 
न्तान्पृष्करेणीः स्षवन्ती; सृजते स हि कर्ता ॥१०॥ 


वेशान्ताः पल्वलानि । वेश्चान्ता इनि दुीषंण्टान्दसः। पष्करिण्यो 
वाप्य; ! सखवन्त्यो नयः । पुष्करिणीः स्रवन्तीश्च सृजत इव्यथः वन्त्य 
सृजत हति ˆ वा छन्दसीति पूवंसव्णवीघांमावः । ननु स्वप्रदुम्यस्मिन्देशे 
यवु रथं पश्यति तदानीं तत स्थिताऽन्यस्तं न प्यति स्वप्रतरृगपि वोधनानः 
न्तर तच्च गतस्तं न परयति तत्र तस्यान्यत्र नयनचिह्वानि वा नाश्षविद्ानि 
वा नोपलम्यन्तेऽतः कथमीह्ञ स्वप्राथसृष्टिरुपपद्यतामित्यत्राऽऽह-स हि 
वाकर्तेति। सकलप्रपश्नारकसूच्धारः सर्देश्वरः खलतचकतांसकिवा 
कर्व॑न शक्नुयादिति हहेशब्वामिप्रायःन च स हीत्यनेन स यत्र प्रस्वपि- 
तीति प्राक्प्रस्ततां जीव एव परामक्ष्यतामिति वाच्यम्‌ । संध्याधिकरणे 
तस्य निरस्तत्वात्‌ । तथा हि-' संध्ये सृष्टिराह दहि: [ बण० सू० 
३।२। १ ] नतत रथा न रथयोगा इतिषाक्ये सध्ये स्वप्रस्थान जाव- 
कर्वकेव सृष्टिराप्नायते। स हि कति स्वप्रदुशं प्राक्परस्तुतजीवमेव सइति 
दाब्देन परामश्य कतुत्वं श्रुतिराह । (निमौतारं वेके पुत्राद्यश्च' [ ब 
सू०३।२।२] एके श्ाखिनः “य एष पुप्तषु जागति कामं कामं 
पुरुषो निर्मिमाणः' [ कठ० ५।८ | इति कामानां निमातारं जावमा- 
मनन्ति । अर कामशब्देन काम्यमाना; पुत्रादयो वण्य॑न्ते पवतर हि 
सवरन्कामारछन्दतः प्रार्थयस्व (शतायुषः पु्रपोत्रान्वृणीप्व' [ कठ० 
। २२ ] इति पुत्रादयो हि कामा अता जीव एवाच्र कतत्वेनामिधी- 
यते । नन्‌ जीवस्य कथमीटक्षं सरिसामथ्यामेाते वाच्यम्‌ । प्रजापाते- 
वाक्ये जीवस्यापि सत्यसंकल्पत्वादेरान्नानात्‌ ।न च तत्ससारदशार्या 
तिरोहितमिति वाच्यम्‌ । मुक्ताविव स्वप्रदृशायामाविमौवसंमवादिति 


२१४ रङ्करामानुजविरवितप्रकाश्िकोपेता- [ ४ चतुर्थाध्याये- 


द्वाभ्यां साम्यां पूवेपक् प्राप्त उच्यते-मायामाच्रं तु कात्सन्पनानभिव्यः 
क्तस्वरूपत्वात्‌ [ ब० सु०३।२।३ ] तुशब्दः पक्षं व्यावतयति। 
मायारब्दो द्याश्चयत्वं प्रवत्तिनिमित्तीकृत्य मगवत्सकल्पवाची माया 
वयुनं ज्ञानमिति निष्ण्टुपाठात्‌ । मायाशब्दो ज्ञानरूपसकल्पव चनः । 
मायामात्रं मगवत्सकलत्पमाच्रथुष्टन तु जीवसृष्टमित्य्थः । तत्र हेतुः 
का््स्यनानमिव्यक्तस्वरूपत्वादिति । जीवस्य सत्यसंकल्पत्वादिबरह्यरू- 
पस्य प्रजापतिवाक्पादितस्य संसारदशायां सवातमनाऽनमिष्यक्तत्वान्न 
तस्य कतुँत्वसं माषनाऽपि । स हि कर्तेति दिकशष्देन प्रसिद्धस्य॑व कर्तु 
तया निर्वश्ात्‌ । स्वप्नवरुश एव कतुंसवे स्वाहितचोरव्याध्रादः सृष्टिनंपपः 
यते । इमांश्च स्वाप्रान्पव्ाथानघ्नाक्षमितिपरतिसंधानप्रसङ्खाञ्च । (कामं 
कामं पुरुषो निर्मिमाणः ` [ कठ ० ५।८ ] इत्यत्र तदव शुक्त तद्रह्यः 
इत्युक्त्या वचनस्य बह्यदिपयत्वाचच न जीवस्य चर्त्वम्‌ । ननु स्वामा- 
विकस्यापहतपाप्मत्वादैः सत्यसंकत्पत्वपयन्तस्यानमिव्यक्तिः किंनिव- 
न्धनेत्यत्राऽऽह-पराभिष्यानास्ु तिरोहितं तता द्यस्य बन्धदिपययो ' 
[ बण सू० ३ । २। 4] परामिध्यानात्परमात्मसकल्पात्तत्तिरोहितं 
मवति । तत्संकल्पादेव यस्य जीवस्य बन्धा मोक्षश्च । भयदा ह्यवेप 
एतस्मिन्नब्ुश्य ऽनास्म्येऽनिरुक्तऽनिट नेऽमयं प्रतिष्ठां विन्धते । अथ सोऽ. 
मयं गतो मवति । यद्‌ ह्यवैष एतसिमन्चुदुरमन्तरं कुरुते । अथ तस्य 
मयं मवति' [ ते० २।५७। १ ] "एप द्येवाऽ०नन्दयाति' [ ते० २।५१ |] 
इति भ्रवणात्‌ । दृहयागाद्रा सोऽपि ` [उण सू०२।२1।६ ] सोऽपि 
पिरोमावः सृष्टिकाले दैहयोगद्रारेण वा मवति । प्रलयकाले सक्ष्माचि- 
स्छक्तियोगद्रारेण वा मवतीत्यथः । सूचकश्च हि श्रुतेराचक्षते च 
तद्विदुः ' [ ब० सु०२३।२।४ ] स्वप्रार्था हि शुमाञ्चुमसुचकः- 
“यदा कमसु काम्येषु ख्यं स्वप्रेषु पश्यति । 
सम्राद्ध ततर जान्ययात्तस्मिन्स्वप्रनिवुङनेः' ॥ 


[छा०५।२।९] ‹ स्वप्रे पुरुषं कृष्णं करष्णदन्तं च पश्यति स एनं 
हन्तिः [ एे० आर० ३।२।४। १७ ] इति श्रुतेः । आचक्षते च स्वप्रा- 
ध्यायविद्‌ः । तथा च यदीयं स्वप्रसृष्टिजीषिकतुंका तहि श्युमसूचकानेव 
सृष्टा परयेन्नाज्चुमस्बकानतों न जीवकतुकेयं सृश्टिरेत्युभयटलिङ्कपादं 
स्थितम्‌ । यद्र परेरुच्यते-स्वप्रसरषटेः सत्ये रथादिसृ्टिवद्ादि. 
त्यादेरपि सृष्टयभ्युपगमे जाग्रदशावत्स्वमरेऽपि ज्यो तिरन्तरसच्वात्स्धप्रका- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ ] यहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । २१५ 
|, “७ 
शत्वस्य दुर्विज्ञेयता स्यादतः स्वप्रहष्टानां सत्यत्वे प्रकरणविरुद्धमिति । 
तदसत्‌ । परमते मनसः प्रका्ञस्य सच्यन स्वप्रे स्वय॑ज्यातिष्टपाधनमस- 
गतं स्यात्न । तस्माह्ोकप्रसिद्धादिव्याद्यमवेऽपि स्वीयज्ञानेन मासक- 
त्वात्स्वयंज्योतिष्टमस्तीत्यत्ेव श्रुतस्तात्पयमिति सिद्धम्‌ ॥ १०॥ 
परकरतभनुसरामः- 
द [७ 
तदते भ्टोका भवन्ति | 
तत्सुप्तमधिङ्रत्येते वक्ष्यमाणाः ऋ्टोकाः प्रवृत्ताः । 
स्वभन शारीरमभिप्रहत्पासुप्तः सुभान- 
भ्िचारुशीति शुक्रमादाय पुनरति स्था- 
< हिरण्मयः पुरुष एकसः ॥११॥ 
स्वप्नेतीस्थमावे तृतीया । स्वपरेनापटक्षितः शारीरं शरीरममि प्रहस्य 
निश्वेष्टतामापायापुपाष्टृप्तपरकाश एव सन्स॒तप्तान्प्राणानमितश्चाक- 
शीति । कर गतिशासनयोरित्यस्माश्रदलुगन्तम्‌ । पर्यतीत्यथः 1 शुक्र 
उयो तिष्मयकाक्ञं मनआदीच्धियवर्ममादाय स्वप्नान्ते पुनः स्वस्थानमेति। 
हिरण्मयः प्रकाङ्ञमयः ! एक्स; । एक एव हन्ति गच्छतीत्येक- 
हसः ॥ ११॥ 
प्राणेन रक्षन्नवरं कृटायं बहिष्कृटायादमृतश्वरिवा । 
स॒ ईयतेऽमृतो यत्र काम हिरण्मयः पुरुष एकट*^सः।॥१२॥ 
अवरं निकृष्टं स्थलं शरीरं प्राणेन पञ्चव्त्तिप्राणेन रक्षन्प्राणस्यापि 
स्वप्रे जीवेन सह निर्गमे सद्यो मरणमेव स्यात्‌ । अतः प्राणेन करीरं 
रक्षन्कुलायाज्ाग्रच्छरीराद्रहिनि्त्य यत्र काम काम्यत हति कामं यत्र 
मोग्यं तत्र सर्वत्र चरित्वाऽम्रतोऽमरणधमां हिरण्मय एकहंसः पुरुषः 
पुनरपि स्वस्थानमीयते गच्छतीत्यथः । यद्वा यन्न कामं तत्रेयते गच्छ- 
तीच्पथः ॥ १२॥ 
१९ "य @ “~ न [9 
स्वभान्त उद्वावचर्मायमानो रूपाणि दवः कुरते बहून । 
क ® ® न क क 
उतेव सीभिः सह मोदमानो जक्षदुतेशपि भयानि पर्यन्‌॥१३॥ 
स्वप्रान्ते स्वप्रमध्य इत्यर्थः । अन्तशब्दो मध्यपचनः । उच्चावच 
पुण्यपापलक्षणमुक्कर्टापक्रष्टं संगच्छमानो दैवो जीव हस्यथः । बह्रूनि 


२१६ रद्गरामानुजषिरवितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुर्थाध्याये 


देवादीनि रूपाणि मजत इत्यथः । उतापीवे[ ति संघातोऽ (प्यधः। 
ख्ामिः सह मोदमान इव जक्षदिव जक्चषणं मक्चषणं हसनं वा । जक्ष मक्ष- 
हसनयोरिति हि धातुः । मयानि बिमेत्येम्य इति भयानि व्याघ्रादीनि 
पर्यश्चिषामिमवतीत्य्थः ॥ १३२ ॥ | 


आराममस्य पश्यन्ति न तं पश्यति कश्नेति । 


अस्य जौवस्याऽऽराममुपकरणमूतम्रयानादिकं देहेनियादिक श 
सर्वेऽपि पश्यन्ति ते देहेन्ियादिविविक्तमन्तबंहिः संचरन्तमपि न पहय- 
तीति लोकं प्रत्यनुकोक्षे वृशंयति श्रतिः । इति मश्समाप्तौ । 

लोकप्रसि द्धिरपि तथेत्याह- 

* म ॐ दिः भिषञ 

तं नाऽऽयतं बोधयदिव्याहुः । दुर्भिषज्य५ 
अ [क = १ ~ 

हास्म भवाति यमंष न प्रतिपयते । 

यत एव स्वप्रेन्ियाण्युपहत्य जीवो बहिर्मिगंच्छति अत आयतं 
गाढसुकप्तम्‌ \ यम उपरमे । निष्ठा । अनुदातोपवेश्ेत्यतुनासिकटोपः । तं 
न षोपपेदित्याहुशिकिस्सकाः । तदा तत्र बोषं परयन्ति । दुर्भिषज्यं 
हास्मे मवति यमेष न प्रतिपद्यते । बहिर्मिर्गत आसा यभमिच्िपदेश्षं[न] 
प्रतिपद्यते कदाविद्यत्यासनेच्ियाणीन्धियदेश्षो प्रवेशयेत्‌ । तत्राऽऽन्ध्य- 
साधियादिदोपगप्राप्तो दुभिपय्यं दुःखेन मिषज्यकर्मास्मे दोषाय मवति। 
अयं दोषो दुविचिकित्स्य एव स्यादित्यथः। 


अथो खल्वाहूरजागरितदेश एवास्येष इति 
यानि दयेव जाग्रसश्यति तानि सुप्त इति । 


अथां खल्वित्यन्य आषु: । किमिति जागारेतदेशे जायस्स्थान एषा- 
स्येष स्वप्र हति न स्थानान्तरमिति। तत्र च हेतुमाष्ुः-- यान्येव हस्त्या- 
दीनि जाग्रत्पहयति तानि सप्तोऽपि पश्यतीति । अच्र मतान्तरत्वेनोप- 
न्यासस्यायं मावः-उपरतेष्विन्धियेषु हि स्वप्रान्पर्यति न तत्र जाग- 
रितदेश्षस्यावकाश्षोऽस्ति अतस्तृतीयस्थानमेव स्वप्रस्थानमिति । केचिज्न 
अथो खलिवित्यादि्न्थोऽपि पूर्वाक्तार्थोपपादक एव न मतान्तरम्‌ । 
जागरितकब्दादीपदसमाप्तौ देरयप्रत्यये छान्दसो यलोपः । जागरः 
तादीषञ्यूनभिव्यर्थः 1 दिनानतरान(चु) मवायोग्यत् मीषल्युनत्वम्‌ । उक्त 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ २} वहद्ारण्यकोप निपत्‌ । | २१७ 


एवाथ उपपत्या समथ्यते-यानि दयेव जाग्रत्पश्यति तानि सप्त इति। 
यानि सरक्चन्दनवनितान्नपानादीनि जाग्रहश्ञायां परयति ताहश्षान्ये- 
चाथाक्रयाकासाणे स्वप्रे परयति । अतः स्वप्राथीः सटा एव । तस्मा. 
देहपरलोाकव्यातिरक्तस्थानान्तरमेव स्वप्रस्थानमित्याह्गः। 


उक्तं स्वयसल्यातष्टवम्ुपसहरात- 
अत्रायं पुरुषः स्वयंञ्योतिर्भषति । 
जनक आह- 
सोऽहं भगवते सहस्रं उदामि । 


प्राप्तस्वय॑ज्योतिष््व बिद्यानिष्कयत्वेन सहस्रं गत्वां (बां) दक्षिणात्वेन 
ददामि । 


अत ऊर्ध्वं विमोक्षायेव ब्रूहीति ॥ १४॥ 
_ अतःपरमपि संसारविमोक्षायेव साधनं बरूहि नान्यक्किचिद्पेक्षित- 
मिति मावः ॥ १४॥ 

सवा एष एतस्मिन्संप्रसादे रया चरिता 

रष्व पुण्यं च पापं च॒ पुनः 

भतिन्यायं प्रतियोन्यादवति स्वभयिव । 

संप्रसीदत्यस्मिन्निति संप्रसादः । जागरिते देहेद्ियादिव्यापारशत 
संनिपातजन्यं काटुष्यमस्ति तेभ्यो विप्रमुक्तः स्वप्र इपत्सीदति अतः 
सप्रसादशब्देन स्वप्रस्थानमुच्यते । यद्यापि संप्रसादृक्षब्दः सुषुप्ता मुख्याऽ- 
थापि स्वप्नस्य प्रारूप्रस्तुतत्वात्तस्थेवेतस्मिन्संप्रसाद्‌ इति एतच्छब्वुस- 
मानाधिकरणसप्रसादङ्षब्देन परामर्शो युक्तः। तस्मिखिगमिषिते सतीति 
दोषः । रत्वा रमेरनिर्त्वादनदात्तोपदेश्त्यदुनासिकलोपः । रत्वा 
की डित्वा । चरित्वा भक्षयित्वा विहत्य वा । चर गतिमक्षणयोरिति हि 
धातुः । ˆ हष्टवेव पण्य च पाप च पुण्यपापफलमटमूय प्रतिन्याय 
यथान्यायं यथागतम्‌ । अयनमायोः निगंमनमित्यर्थंः । प्रतियोनि योनि- 
रब्दः स्थानवाची स्थानं प्रत्याद्वति आगच्छति स्वप्नायुमवायेत्यर्थः । 
८ 


२१८ रङ्गरामानुज विर वितप्रकाशिकोपेता- [४ चतु्थध्याये- 


स यत्त्न किंचित्पश्यति । 


त्र जाग्रषृश्षायां स॒ यक्किषिन्मनुष्य्याघशरीरादिकमा्मीयत्वेन 
पश्यति । 
अनन्वागतस्तेन भवति । 
तेनाननुसुतो मवति । तत्सद्भन्धरहितो मवतीव्यर्थः । 
तत्र हेतुभाह- 
असङ्गो ह्ययं पुरुष इति । 
कर्मा विद्योपाधिकेन शरीरन्दयसघातादिनाऽसङ्गस्वमावत्थादित्यथः। 
यदि केनचित्सङ्कः स्वभावसिद्धः स्यात्‌ । तदैव हि तस्य सर्वदा तदनु- 
धु्तिः स्यात्‌ । अतोऽसङ्गस्व मावत्वाजाग्रदश्ञाहषटपदार्थाननुद सियुंज्यत 
हति भावः) 
उक्तमङ्गी करोति- 
एवमेवेतयाज्ञवल्क्य सोऽहं भगवते सहस 
ददाम्यत ऊर्वं विमोक्षंयेव ब्रृहीति ॥१५॥ 
पूर्ववदर्थः ॥ १५ ॥ 
स वा एष एतस्मिन्स्वभान्ते रत्वा चरिता 
हृष्ट्व पुण्यं च प्रापं च पुनः प्रति 
न्यायं प्रतिमोन्यादवति वबुद्धान्तायेव । 
स्वप्नान्ते स्वप्नस्थान इत्यथः । अन्तङब्दः स्थानवचनः । अन्तः 


समाप्त स्थाने च निणंयेऽभ्यन्तरेऽपि चेति नैघण्टुकाः । बुद्धान्तः । 
बुद्धं बोधः! मवि निष्ठा । अन्तशब्दः स्थानवचनः । स्थिरबोधस्थानाष 


जाग्रत्स्थानायेति सावत्‌ । 
स॒ यत्त्र िंचित्पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्य- 
सङ्गो ह्ययं पुरुष इत्येवमेशेतयान्ञवल्क्य सोऽहं भगवते 
सहच ददाम्यत ऊर्ध्वं विमोक्षायेव ब्टीति ॥१६॥ 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ | बृहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । २९९ 


स वा एष एतस्मिन्वुद्धान्ते रत्वा चरिता 
दृष्टैव पूरण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं 
भतियोन्यादवति स्वभान्तायेव ॥ १७ ॥ 
एवं तिभिः रण्डेर्जागरितात्स्वप्नान्तं स्वप्नानाद्बुद्धान्तं बुद्धा- 
न्तात्स्वप्नान्ते यातीष्यारोहावरोहसं चारपदकशषनेन संसारचकरप्रवृतिदं- 
शिता ॥ १५७ ॥ 
अथेतस्थैव पुरूपस्यो मयत संचारे वुष्टान्तः-- 


तयथा महामत्स्य उभे कटे अनुसंचरति 
पर्वे चापरं चैवमेवायं पुरुष एतावुभावन्ता- 
वनुसंच॑रति स्वान्तं च वृद्धान्तं उ ॥१८॥ 


स्पष्टोऽथः ॥ १८ ॥ 
एवं स्थानद्रयस चारं प्रवृ्य सुपुपिदशां प्रकाश्यति- 
तयथाऽस्मिन्नाकाशे श्येनो वा सुपणौ वा विपरि- 
पत्य भ्रान्तः स्दव्य पक्षो संखयायेव ध्रियत एव- 
मेवायं पुरुष एतस्मा अन्ताय धावति यत्रसुप्ोन 
कंचन कामं कामयते न कंचन्‌ स्वम पश्यति ॥१९॥ 
यथाऽऽकलञे श्येनो वा गरुडो वा विशेषेण परितः पतन कृत्वा 
प्रान्तः सन्पक्षो संहत्य समःचीननीडायेव धियतेऽवतिष्ठते । पद अव- 
स्थान इति हि धातुः । एवमेवायं पुरुषो बुद्धान्तस्वप्रान्तस्वरण- 
भान्तो यत स्थाने सुषुप्तो न कामाद्युपहतः स्वप्नां श्वान्यान्पवार्थांश्च न 
पश्यति ताब्रृक्ञस्थानाय धावतीस्यथः ॥ १९॥ 
ननु कचिरस्वप्रादिदर्शनं क चित्तदमाव इत्यत्र किं विनिगमकमि- 
व्याशद्गाणं स्थानवेषम्यकरृत मितव्याद- 
ता षाअस्येता हितानाम नाडयो यथा केशः सह- 
सपा भिन्नस्तावताऽणिन्रा तिष्ठनि शुष्कस्य नालस्य 
[9 [9 ० ® € ॐ ® [९ 
पङ्कटस्य हारतस्प खाहतस्य पूर्णा जथ यत्तन्‌ त्रत 
व जिनन्तीव हस्तीव विच्छाययति गर्तमिव पतति। 
यच स्थितमेनं केचन प्रन्तीव केचन जिनन्तीब गजो क्दरिवयतीक 


२२० रङ्गरामानुजविरधितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुथाध्यये- 


गतमिव पतनमिव भाति। ताः केक्षसहसनांशसृक्ष्मा नान्य(म)रूपान्नरस- 
एर्णा हिता(तोनामिका नाडो मवन्तीत्यथः। 
क # क [ क क 
यदव जाग्रद्धय पश्चात तदजाकिदयया मन्यत । 
यद्यजागहशायां भयस्ाधनं पश्यति तत्सर्वमासु नाडीप्वविद्यया 
कर्मवक्षान्मन्यते प्रस्येतीतव्यथः । हितनामक्रस्वप्रवहनाडी स्थितस्य कमस 
चन्धसस्वादमीषणस्वाप्रपदाथप्रतिमानं संभवतीति मावः। 
थ च क स 
अथ यच्र दव इव राजवाहमवद सवात 
® क त वि 
स्मीति मन्यते सोऽस्य परमो टोकः॥ २० ॥ 

स यथा कुमारो वा महाराजो वा महाबाह्यणा वा अतिघ्नीमानन्दस्य 
गत्वा हशायीतेवमेवेप एतच्छेते [ बु० २।१।१९] इति बाला- 
कि बाह्यणो क्तिरीत्या यच स्थाने स्थितस्य देववद्राजवच्चाऽऽनन्दानुभवः 
स्वव्यतिरिक्तानुकूलप्रतिकूलवस्त्वनुपलम्भः सोऽस्य जीवस्य परमो लोको 
सख्याभ्रयः परमात्मेति भावः॥ २० ॥ 

तद्वा. अस्थेतदतिच्छन्दा अपहतपाप्माभय रूपम्‌ । 
तदेतद्स्यातिच्छन्दा । छन्दशब्द इच्छावाची । अतिच्छन्दाऽतिच्छ- 
न्दमभिलाषातिगं पापप्रतिमरमभयं पियं प्राप्यं रूपं परमासेवेत्यर्थः । 
ततः किमित्य्राऽ्ऽह- 
ग क्न [ # क्न क्र । 
तदयथा प्रयया ख्या स्पास्ष्वक्छ न ब्रह्म 
1 ् क * = 
किंचन वेद नाऽऽन्तरमेवमेवायं परुषः भरा्ञेनाऽऽ 
५ > क म ® 9 ~, न्त 
त्मना सपास्ष्वच्छ न्‌ बाह्य कचन ३द्‌ नाऽ०न्तरम्‌। 

यथा प्रियख्रीपरिप्डक्तस्याऽऽन्तरदुःखादि पदार्थज्ञानं वा नास्ति। 
एवं प्रियेण प्राज्ञेन परमास्मना परिष्वक्तस्य बाद्याभ्यन्तरज्ञानामाव 
उपपद्यते । अचर च संपरिष्वङ्घो नाम त लय एव । स्वाप्ययमसूतरे 
स्वमपीतो मवतीतिवाक्यसमानार्थतयेतद्राक्यस्यादाहूतत्वात्‌ । अथवा 
जायरत्स्वप्रमोगप्रदुकर्मसंबन्धविरोधिपरिष्वङ्गः संबन्धविशेषः सुषुप्तिमा- 
चकाटवर्तीति द्रष्टव्यम्‌ । 

तद्वा अस्येतदाप्रकाममात्कामम- 
५थ# ् [ 
काम रपर शोकान्तरम्‌ ॥ २१ ॥ 
तदेव. प्राज्ञासृलक्षणमवात्तसमस्तकाममातमस्यतिरिक्तकामनाश्चून्यं 


तृतीयं ब्रह्मणम्‌ ३ | बृहद्‌ारण्यक।पनिपत्‌ । | २२१ 


शोकान्तर रोकबाह्यम्‌ । अन्तरशब्दो बहि्यागवचनः । प्राप्यं रूप्य- 
मित्यर्थः ॥ २१॥ 
अत्र पिताऽपिता भवति माताऽमाता । 
अत्र परमात्मनि षुषुिस्थाने लीनस्य पित्रादयो न सनि । तत्र 
पस्य शरीरसबन्धघटककमसंबन्धदशयुन्यतयाऽशरीरस्य जनकाभावेन पिचा- 
देरमावादिति भावः। 
लोका अलोकाः । 
तस्याऽऽग्रयज्ञुन्यत्वाद्ति मावः । 
देवा अदेवाः । 
अनुग्ाहकशन्यत्वादिति भावः । 
वेदा अवेदाः ¦ 
अननुक्लासनींयस्वरुपत्वादिति भावः । 
अत्र स्तेनोऽस्तेनो भवति भरणहाऽभू- 
णहा चाण्डारोऽचाण्डाटः पोत्कसोऽपा- 
त्कसः भ्रमणोऽश्रमणस्तापसोऽतापसः । 
परिुदधात्मस्वरूपे स्तेन्यादिकर्तुत्वासंमवादिति मावः । 
त्र हेतुमाह- 
अनन्वागतं पुण्येनानन्वागते पापेन । 


९ (श, क 


शारीरसंबन्धवटकपुण्यपापासंस्पशशादिति मावः। 


१ 


ननु . चरमदेहवियोगानन्तरभावित्वास्सर्वेकमप्रणादास्य कथं षुत 
कमंसंबन्धामाव इत्याशङ्कचाऽऽह ` 
तीर्णो हि तदा स्वोज्छोकान्हदयस्य भवति॥ २२॥ 


मनस्तापङूपफलाभावात्‌ । विद्यमानानामपि कर्मणां फटप्रदाना- 
मिमुख्यामावात्कर्मणामसबन्धप्रायत्वाच्छरीरसबन्धामावेन तदनुबान्ध- 
माताप्त्रिाद्यो न सन्तीत्यथः ॥ २२॥ 

ज्ञातस्वदछपस्य सुप्तस्याऽऽत्मनो बाह्याभ्यन्तरज्ञानामावः किंनिबन्धन 
इत्याद दुन्वाऽऽह- | 


२२९ रद्गरामातुजविरचितप्रकाशिकोपता- | ४ चतुर्थाध्याये 


यद्वै तन्न पश्यति पश्यन्वै त्न पश्यति न हि 

दष्ैष्टेरविपरिोपो वियतेऽविनाशितात्‌ । न तु 

तदहितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यतपश्येत्‌॥२३॥ 
बाह्याभ्यन्तरं न पक्षयेदिति यावत्‌ । तस्पश््यत एव बाद्याभ्यन्तराव्‌- 
शनं ज्ञातुधर्ममूतस्य ज्ञानस्य निव्यत्वाज्ज्ञानस्वरूपामावनिबन्धनो बाह्या- 
भ्यन्तरष्टितीयज्ञानामावो न मवति। अपितु ततोऽविमक्तस्य प्राज्ञा 
तनः परथक्सिद्धस्यान्यस्य वस्तुनोऽमावदेवान्‌कलप्रतिकूलपदाथादृज्ञ- 
नमित्यर्थः । न च परथक्सिद्धपदाथाभावस्य जामरत्स्वप्रयारपि समत्वान्त- 
तरेव सुप्तावपि पुथक्िसिद्धपदार्थानुभवोऽस्तीति श्दःधम्‌ । तत्र कमरूपदो- 
पवङ्ात्पथकसिद्ध पदार्थोापटम्भसमवास्सुप्ौ फर्मसबन्धाभावात्‌ । न चा- 
पुथक्सिद्धतया बह्मालमकत्वेनेव बिषयाणामुपलम्मोऽस्विति शङ्कयम्‌ । 
(एतं बह्मलोकं न विन्दन्त्यनृतेन हि प्रत्यढाः' [ छा०८।३।२] इति 


श क, 


चछान्दोग्योक्तरीत्याऽनतशशग्वितकमविशेपतिरोहिततया बह्मण उपल- 
म्मासमवेन बह्यासमकतयाऽप्युपलम्मासं मवात्‌ । बह्यात्कत्वाबह्यात्मक- 
स्वो मयषहिभूतस्य पदाथस्यामावादिति मावः॥ २३॥ 


यदे तन्न जिधरति जिघरन्वे तन्न जिघ्रतिन दि 

परातुघतिषिपरिलोपो वियतेऽविनािव्वान्न तु 

तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यजिपेत्‌ ॥२४॥ 
यदे तन्न रसयते रसयन्यै तन्न रसयते न॒हि रस- 
यित्‌ रस्यतेषिपरिोपो ियतेऽविनाशिलान्न तु 
तदुद्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्रसयेत्‌ ॥ २५॥ 
यद्वै तन्न वदति वदन्वे तन्न वदति न हि वक्तर्व- 

कर्विपरिटोपो वियतेऽविनाशितान्न त॒ तहि 

तीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यद्वदेत्‌ ॥ २६ ॥ 

यदे तन्न शुणोति शृण्वन्वै तन्न शृणोति न हि 
श्रोतुः श्रुतेविपरिरेपो वियतेऽपिनाशिवान्न तु तद्‌- 
दितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यच्छृणुयात्‌ ॥ २७ ॥ 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ ] बृहदुरण्यकोपनिषत्‌ । २२३ 
यद्रे तन्न मनुते मन्धानोषै तत्न मनुतेन हि 
मन्तुमतेविपरिोपो वषियतेऽविनाशिवान्न तु 
ताहेतीयमास्त ततोऽन्यद्विभक्तं यन्मन्वीत॥२८॥ 

यदवे तन्न स्पृशति स्पृशन्वे तन्न स्पृशति न हि 
स्पष्टुः स्पृष्टेदिपरिलिपो वियतेऽदिनाशित्वान् तु 
तद्द्वितीयमस्ति ततोऽन्यद्विभक्तं यस्स्पृशेत्‌ ॥ २९॥ 
यद्वै तन्न विजानाति षिजानन्वे तन्न विजानाति नहि 
विज्ञातुविज्ञातेदिपरिलोपो रियतेऽविनाशिवान्न तु त- 
| दद्वितीयमस्ि ततोऽन्यद्िभकतं यदिजानीयात्‌॥३०॥ 
स्वप्नस्थानादौ नेवमिव्याह- 
यत्र वा अन्यदिव स्यात्तत्रान्मोऽन्यतपश्ये- 
दन्योऽन्यज्जिरेदन्योऽन्यदसयेदन्योऽन्यद्रदे- 
दन्योऽन्यच्छणुयादन्य)<न्यन्मन्वीतान्यो- 
न्यत्स्पृशदन्योऽन्यद्दिजानीयात्‌ ॥ ३१ ॥ 
यत्र स्थाने स्थितस्याल्पमपि प्रथक्सिद्धं स्यादिन्दियाद्किं च 
करणं स्यात्तदा किंविदृ्टदयं केन वित्करणेन कश्चित्पश्येद्पि । दृ तु 


पथक्सिद्धहश्यपदाथांमावात्कमंसंबन्धोपरमे सकारणमूतेन्दियसंबन्धा- 
भावाच्च नान्यवस्तदशनमिति भावः॥ ३१ ॥ 


टिट एको इदष्टाऽटरंतो भवत्येष बह्मटोक 
सम्राडिति हनमनुशशक्ष याज्ञवल्क्पः | 
यथा जले जलं प्रक्षिप्तमेकं मवति एवं सटिटवत्स्वच्छस्वमावे 


परमामनि लीनोऽयं दष्टा जीवः प्राज्ञालपरिष्वद्घेनैकी मूतः सन्नद्वेतो 
मवति । देवादिलक्षणमेदृकाक्ारश्न्यो भवतीत्येष सुपुप्त्याधार एव 


परमात्मा हे सम्राडिति याज्ञवल्क्योऽनुशिष्टवानित्यथंः । 


ननु कथं सुषप्त्याधारस्य ब्ह्मलोकतम्‌ । बह्मलोको हि परमगति 
स्वादिनिा भूयते तत्राऽऽह- 


२२४ रङ्गरामानुजविरवितप्रकाश्िकोपेता- [ ४ चतुर्थाध्याये 


एषाऽस्य परमा गतिः। 
जी वस्या्बिरादिगस्या प्राप्या गतिरेषैव । 

एषाऽस्य परमा सपत्‌ । 
तच्वन्ञानाद्निा प्राप्याऽपि एषेव । 

एषाऽस्य परमो लोकः । 


शाश्वतं मोंगस्थानमप्येष एष । 
| ४ 
एषास्य परमानन्दः । 
निरतिश्यानुङ्‌लोऽप्यस्यायमेवेत्यथः । 


ननु स्वगादिषु मोग्येष्वनुकूलेषु जायत्षु कथमेतस्य परमानन्दृतव- 
मित्यत्राऽऽह- 
एतस्येवाऽऽनन्दस्पान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति ॥ ३२ ॥ 
स्वगादिषेषयिकसुखानुमवितारः सर्वेऽप्येतदृनन्दसहस्रा्ानुभवितार 
इत्यथः ॥ ३२ ॥ 
तस्य परमानन्दत्वमेव प्रपञ्चयति- 
सयो मनुष्याणा राद्धः समृद्धो भवत्यन्येषामधिपतिः 
सर्वरमानुष्यकेभेगिः संपन्नतमः स मनुष्याणां परम आनन्दः। 
राघ साध संसिद्धाविति हि धातुः । सिद्धोपायसिद्धः। युषत्वादि- 
गुणेः समृद्धः । अन्येषां च मनुप्याणामपिपतिः। सर्वमानुपमोगसंपन्नः। 
स॒ उत्तमलक्षण आनन्दः । मनुष्याणां मध्ये श्रेष्ठ आनन्दः । 
अत्र समरद्धत्वादिगुणानामनुकूटतया वेदनीयत्वादानन्दवच्वमस्तीति 
द्टव्यम्‌ । 
अथ ते ये श॒तं मनुष्याणामानन्दाः स 
एकः पितृणां जितलोकानामानन्दः । 
ङतगुणिता मनुष्याणामानन्दाः श्राद्धादिक्मभिः पितेस्तोषयितवा 


जितप्तुलोका ये पितरस्तेपामेकानन्द्‌ इत्यर्थः । 
पुस्तकान्तरे त इति पाठे न। 


तृतीयं बाह्मणम्‌ ३ ] बहदुरण्यकोपनिषत्‌ । २२५ 


अथते ये शतं पितृणां नितलोकानामानन्दाः 
स॒ एको गन्धटोकं आनन्दोऽथ ते ये शतं 
गन्धवटोक आनन्दः स एकः फमदेषानामानन्दः। 
कमदेवानाभित्यस्याथमाह- 
ये कमणा देवत्वमभिसंपयन्ते 
देवत्वं हि द्विषं कर्मसिद्धमाजानसिद्धम्‌ । कल्पादावेव यस्षिद्धं 
तदाजानासद्धम्‌ । तादृतरत्कमासद्धम्‌ । यद्रा चयचिशश्हूवतासायस्यं 
क्मदेवत्वम्‌ । त्रयखिरहेवतालमत्यमाजानसिद्ध्‌मिति विवेको दष्टव्यः 
थत स्‌ शत कमदुवानामानन्दयाः स एक्‌ जआजा- 
नदेवानामानन्द्‌ यश्च ध्रोचियोप्वजिनोऽकामहतः । 
श्रोवियः भ्रुतव्रेदान्तः। अत एवावृजिनोध्पापः । अत एषाकाम- 
हतः । उपासनानिवुत्तसमस्त इत्यथः । मुक्त इति यावत्‌ । यद्यपि 
म॒क्तानन्दाजानदेषानन्दयोर्मरुसपंपवच्तारतम्यमस्ति तथधाऽप्यन्युनत्वे 
तात्पयम्‌ । 
थ स 
अथ ते ये शतमाजानदेवानामानन्दाः स्न एकः 
प्रजापतिटोक आनन्दो यश्च॒ भ्रोतरियोऽवु- 
जिनोऽकामहतोभथय ते ये शतं प्रजापतिलोक 
आनन्दाः स एको ब्ह्मटोकं आनन्दः । 
अचर प्रजापतिश्षब्दश्चतुमुंखपरः । तेत्तिरीयकरे समानप्रकरणे प्रजापते- 
रानन्द इत्येकक्ष चनान्तप्रजापतिशब्दभ्रवणःत्‌ । दक्षादिपिजाप.तेपरत्वे 
अहुव चनान्तताप्रसङ्कन तचत्यप्रजापतिशब्दुस्य चतुमुखपरतया तदंकाथ्य- 
नाचत्यप्रजापतिशब्दस्या पि तत्परत्वात्‌ । ततश्चतुमुं खानन्दृक्तगुणितां 
बह्यलोकटक्षण आनन्दः । न चते ये शतं सर एक इति नि्देशाद्रह्मा- 
नन्दस्य परिच्छिन्नत्वं शङ्कर्म।यम्‌ । आधिक्यमाये वाक्यतात्पयात्‌ । 
यथा क्षिपेपरिव सर्पतीति वाक्यं सूयंगतिमान्यानेवत्तिपरम्‌ । सुयस्य 
निमेषमात्रे च बहयोजनलङ्धितस्य प्रमाणसिद्धूस्वात्‌ । एवमस्यापि 


वाक्पस्य चतुमरुखानन्दापक्षयाऽनपक्यमात्रमवरगम्यत । यद्रा 
९ 


२२६ रद्ररामानुज विरवितप्रकारिकोपेता- [ ४ चठेथाध्याये- 


रोमक्पेष्वनन्तेषु बह्याण्डानि भ्रमन्तिते। 
अण्डानां तु सहस्राणां सहस्राण्ययुतानि च ॥ 
हहशानां तथा तत्र को रिकोस्ययुतानि च । 
गङ्गायां सि[कता धारा यथा वपति वासवे ॥ 
शक्या गणयितुं लोके न व्यतीताः पितामहा; । 
इत्या दिभिरण्डानां तच तच चतुमुखानां चासख्येयत्वावगमान्नियम्या- 
नियन्तुः शतगुणितानन्दत्वे कथिते चतुमुखेभ्योऽप्यसंख्याकेभ्यः शत- 
गुणानन्दृतयाऽवगतस्य भगवतोऽपरिच्छिन्नानन्दत्वमथरसिद्धामिति दष्ट 
व्यम्‌ । आनन्दमयाधिकरणाद्देवमेव व्यासर्थवंणितम्‌ । 
यश्च भ्रोतरियोऽजिनोऽकामहतोऽथष एव परमानन्द 
एष व्ह्मलोकः सम्राहिति हावाच याज्ञवल्क्यः सोऽहं 
भगवते सहं ददाम्यत उध्वं विमोक्षायेव ब्रृहीति । 
पएववद्थः । 
अत्र ह यान्नवल्क्यो विभयांचकार मेधावी राजा 
सव॑भ्यो माऽन्तेभय उदरास्सीदितिं ॥ ३३ ॥ 
अयं राजाऽतीव मेधावी मां सर्वेभ्यः प्रश्नेभ्य उद्रोत्सीदुपरोधं कृतवान्‌ । 
स्वान्प्रश्रान्मामसो प्रष्टमुपक्रान्त इतः परं न व्यक्ष(धक्ष्य)तीति बिभेति 
स्मेत्यथः ॥ ३३ ॥ 
जाग्रहश्षादुक्रमणं विवक्षुः स्वप्नान्तपवस्थापितस्य जीवस्य बुद्धान्त- 
संचरणं दशयति- 
सवा एष एतस्मिन्स्वपरान्ते रता चरखा 
दध्व पुण्यं च पापं च पुनः प्रतिन्यायं 
प्रतियोन्यादवति बुद्धान्तायेव ॥ ३४ ॥ 
पुववद्थः ॥ ३४ ॥ 
तयथाऽनः सुसमाहितमृन्सजयायादेवमेवाय * शारीर 
आत्मा ॒प्रज्ञेनाऽऽत्मनाऽन्वारूढ उत्सजंयाति । 


करे 
4 


यथाऽनः शकटे सुतरां समाहितं योपकरण संमाराक्रान्तं सत्पव- 


तृतीयं ब्राह्मणम्‌ ३ 1 बृह दारण्यकोपनिषत्‌ । २२७ 

देशमुत्सूज्य याति एवमेव शकटस्थानीयो जीवः प्राज्ञेन परमालमना 

सारथिस्थानीयेन सेबन्धविशेषं पापतः रारीरमुत्सृज्य यातीव्यर्थः। 
कदेत्यचाऽऽ्ट- 


वैः # 


यत्तर्ष्वच्टा # भवेति ॥ ३५ ॥ 


यदेतच्छरीरमूरध्वच्दरसीत्यर्थः ॥ ३५ ॥ 
स यजायमणिमानं न्येति जरया 
वोपतपतावाऽणिमानं निगच्छति । 
सोभ्य प्राकरतः श्िरःपाण्यादिमान्िण्डां यच यदाऽणिमानं कार्यं 
न्यति निगच्छति । तच हेतुमाह- जरया वोपतपता । स्वयमेव काल- 
पक्रफलवजरया कारय गच्छति ! उपतपतीप्युपतपङ्वरादिरो गस्तेन 
वा । उपतप्यमानीऽयिमान्येन मक्तस्याजरणेऽन्नरसेनानुपचीयमानः 
सन्पिण्डः कारयंमापद्यते तत ऊर्ध्वाच्छासी मवतीव्यथंः । 
तयथाऽधग्रं वोदुम्बरं वा पिप वा बन्धनास- 
म॒च्यत एवमेधायं पुरुष णएयोऽ ङ्गः संप्रमुच्य 
(च (| (व व्‌ [भ षे 
पुनः प्रतन्याप्‌ प्रतिविन्यादवाते प्रार्य ॥२६॥ 
आम्रफलं वोदुम्बरफटं वा पिप्पलफलं वा "फले टुक्‌ [पा०सू० ४। 
३ । १६२ ] इति विकारप्रस्ययस्य लुक्‌ \ वृन्तबन्धनाक्ाटवकजीणा- 
समुच्यत एवमेवायं पुरुपः सप्राणकरणग्राम एतेभ्यः पाण्याददिभ्यो- 
्गम्ो मोक्ष प्राप्य यथापूव बाह्मणादियोनिं प्रत्याद्रवति जीवनाये- 
त्यथः ॥ ३६ ॥ 
क 
तयथा राजानमायान्तमुग्राः प्रत्यनस्षः सूतय्यामः 
ण्योऽनेः पानेरादसथेः धरतिकत्पन्तेऽयमायास्यय- 
मागच्छतीत्येव हेवंविद सव।णि भूतानि 
प्रतिकल्पन्त इदं बह्लाऽऽयातीदमागच्छतीति ॥३४॥ 
यथाऽभिपिक्तं राजानमायान्तं श्रुत्वा रःप्रवतिनः सवऽपि उग्रा जाति- 
श € __ = = ह (न [कि भ, 
विशेषाः कमूरकर्माणो वा प्रत्येनसः पापकमाणे तस्कराषदेदृण्डनादा 


२२८ रङ्गरापानुजविरचितप्ररशिकोपेता- [४ चतुथाघ्याये- 


नियुक्ताः सूता वणसकरविशेषा भामनेतारो यामण्यः सूताश्च य्रामण्यश्च 
कः [4 वि प भ क ० [वरि क क 
सूतय्मामण्योऽन्नर्धिविधर्भोग्येः पानैः पेयविशपरावसथः प्रासादादिभे- 
श्चायं राजाऽभ्यातीति अयमागच्छतीति ससंभ्रमं वदन्तः प्रातेकल्पन्ते 
प्रतीक्षन्ते । एवषिद्म्‌ । कमफटं हि प्रस्तुतं तदेवक्व्देन परामृश्यते । 
विच्छब्वस्तष्टध्धृपरः । सवाणि भूतानि एतद्धोगोपकरणम्‌तकारारसाध- 
नानि सर्वाणि भूतानि तत्तत्कमंपरयुक्तानि सन्ति कर्मफलोपभोगसाधनेः 
सहेव बह्म जीव आयार्ताति प्रतीक्षन्त इत्यथः । एतच्छरीरत्यागसमनन्त- 
रमेव शरीरान्तरसद्धोग्यभोगस्थानमोगोपकरणानि परमात्मसंकल्पव- 
दोन प्रतिपुरुपं समग्राणि मवन्तीत्यथंः। यद्रा-उक्तसंसरणप्रकाराभे- 
ज्ञस्य सव॑मतोपजीव्यत्वं फटमुच्यते ॥ ३७ ॥ 
[1 [ (र ् परत्य स्र 
तयथा राजानं प्रायवस्न्तमुग्राः परत्वनस्नः सूत्रा 
= = १ ष ~ च 
मण्याजभस्तमाग्रसत्यवसवमसात्सानमन्तक्ाट स्वष्राणा 
(क [१ = र 9 च्छ (न ~ 
अभिर्तमायान्त व्ेतदूष्वच्छुत्ता भवात ॥ २८ ॥ 
क ज [ (र क थ्‌ श ् 
हात ब्हृदारण्यकपानकाद्‌ चतुथध्पायस्व 
तत्य बाह्मणम्‌ ॥ ३॥ 
ऊर्ध्वश्वासकाले स्वं प्राणा आयान्तीव्यर्थः॥ ३८ ॥ 
इति बुहद्ारण्यकोपनिपत्मरकाशिकायां चतुर्थाध्यायस्य 
तृतीय ज्यातिबह्यणम्‌ ॥ ३॥ 
एभ्यो ऽङ्गभ्यः संप्रमुच्येव्युक्तं संप्रमोक्षणं विस्तरेण वर्णयितुमारभते- 
प वि यत्य (1 अ त्य " @ क 
स पजावचात्याजजवत्य्‌ न्पत्व समाहयमव 
न (क (क 
न्यत्पधनमत ब्रणा साभरस्षमायान्त । 
योऽयमात्मा यत्र यस्मिन्काट आबरल्यमव्रलस्य माव आबल्यं बल- 
राहित्यं न्येत्य नितरामेत्य प्राप्य संमोहमिव न्येति संमोहमिव प्रतिपयते। 
करणक्षो मान्मोहं प्रतिपद्यते । इवशब्दो त्पार्थं । मोहोपक्रमदश्ायामि- 
त्यर्थः । माह! नाम मरणायाधसपत्तिः । उभयटलिङ्कपादे जाग्रत्स्वप्ररषु- 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ४ ] वहद्‌ारण्यकोपनिपत्‌ । २२९ 


सिमरणानामन्यतमो मोह इति प्राप्त उच्यते--' मुग्धऽधसंपत्तिः परिशे- 
षात्‌ ' [ ज० सु० ३।२।१०] न तावन्युग्धो जागरितावस्थो मवि- 
तुमहंति । इन्दियेविषयानीक्षणात्‌ । नापि स्वप्रान्पर्यति निःसंज्ञ 
त्वात्‌ । नापि मृतः प्राणोप्मणो मांवात्‌ ! न सुपुप्तस्तद्रंलक्षण्यात्‌ । सुपो 
हि प्रसन्नवदनो निर्मःलितनेवश्च । तस्भाद्धंसंपत्तिरधयतिरिति यावत्‌ । 
मरणं हि सवप्राणकियोगः । सर्वप्राणवियोगोपक्रमकतिपयप्राणसंपत्ति- 
मृ । तचोषधादिवकशात्कर्मशेषे च सति वाङ्मनसे प्रत्यागच्छतः । 
असति तस्मिन्प्राणाप्माणावप्यपगच्छतः ¦ तस्मादर्धसपत्तिभर्देति स्थि 
तम्‌ । अथेनं वागादयः प्राणा आत्मनः समीपमायान्तीत्यथंः । 


स एतास्तेजोमाताः समणयाददानो हदयमेवान्ववक्रामति । 

स आत्मा तेजोमाताः प्रकाशक इत्यथः । इन्ियाणीति यावत्‌ । 
ता एताः समम्याददानः । समिति स्वप्रापिक्षया वेषम्यमुच्यते । अस्त्येव 
स्यप्रेऽप्यभ्यादान न तु सम्यक्‌ । सवासनमभ्यादायेत्यथः । हद्यमेव 
पुण्डरी काकारमन्ववक्रामति अन्वागच्छति । 

॥ > १, 
स॒ यत्रैष चाक्षुषः पुरुषः पराट्पयावितते 

चक्षुपि संनिहितश्वाक्चुप इति भ्रियमाणो जीर उच्यते । सयदा 
रूपादिविपयपरादमुखः सन्हदयदेशो प्यावतंत इत्यथः । 

॥ [ ङ्भरे 
अथारू्पज्ञा भवात ॥ १॥ 
अथ तदत्तरकाटेभ्यं ममषं रूपंन जानाति॥१॥ 


एकी भवति न प्श्यतीव्याहूः 
स्वापक्राल इवेन्दियः सहेकी भव[ति तदेनं न परय [तीति पा्वस्था 
आहुः । 
एकी भवति न जिप्रतीत्याहूरेकी भवति न रस्यत 
इत्याहरेकी भवति न वदतीत्याहुरक भवति न 
शणोतीत्याहरेकी भवति न मनुत इत्याहुरकं। भवात 


[ (ष 


न स्पृशतात्पह्स्का भवात न ववजानात।व्वाहः । 
पवंवदुर्थः । 


२३० रद्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुर्थाध्याये 


> # 
तस्य हैतस्य हृदयस्याग्रं प्रयोतते तेन 
क म [5 ८ (4 ले, 
परयतिनष आत्मया ननच्कछमाति चक्षुषा 
प ९ फ किः (किकः 
वा मूत्रा कवारन्योपा वा दरसर्दशतयः। 
तस्य हैतस्य भ्रियमाणस्य संबन्धि यद्धृदयं तस्यायं नाडीमुखं निर्ग 
मनद्रारं प्रयोतते संहृतकरणतेजःप्रज्व टितं सत्पदप्तं भवति [ त |व्रका- 
शितद्रारः सन्नेष आत्मा निष्कामति चश्षुरादिद्वारेभ्यः। 
* च नः (षि 
तमुत्कामन्तं प्राणोऽन॒त्कामति प्राणमनू- 
५ त 
त्कामन्तर सर्वं प्राणा अनूत्कामान्त | 
उत्कामन्तमध्यक्ष जीवं मुख्यप्राणोऽनूक्रामति तं मुख्यप्राणं तद्धीना 
तरे प्राणा अनृत्छामन्तीत्यर्थः । 
[कि [नि (क भ (रि 
सववज्ञाना भवात स्राविज्ञानमवान्वव्छामति | 
तस्यां दश्ञायामुत्क्रामश्जीवो यंयं वाऽपि स्मरन्मावमित्युक्तन्यायेन 
प्राप्तव्ययोनिविपयकस्म्रतिमान्मवतीत्यथः । तच ज्ञानं क्माघीनं नतु 
पुरुषयत्नस्राध्यम्‌ । यं योगिनः प्राणवियोगकाले यत्नेन चित्तेन 
निवेकषयन्ती तिस्मत्युक्तरीत्या योगिनामेव हि ज्ञानं यतनसाध्यमेवं सविः 
ज्ञानमेव पुरुषं प्राणवगाऽनुगच्छतीत्यथः । 
9 क ट ® ॥ त पुः श 
त वयाकमणा समस्वारभत वृब्रश्ज्ञाच।२॥ 
ताहशं च पुरुपं विद्याक्मपूव्वासना अनुवतन्ते । न हि पर्ववासनां 
विना कश्चित भोक्त वा प्रमवति। न द्यनभ्यस्ते विषये कोशलमि- 
न्दिपाणां भवति । पूवानुभववासनाप्रवृत्तानामिन्दरियाणामिह जन्मन्य- 
म्यासमन्तरेणेव कासुचिक्कियासु चिचकर्मादिलक्षणा [ख | कौकल 
दुश्यते केषां चिचात्यन्तसाोकययुक्तास्वापि कियाछ् अकोशं हइयते 
तदेतत्सर्वं पवंवासनोद्धवनुद्धवनिमित्तकं तस्माद्धिद्याकर्म॑पर्ववासनाल- 
क्षणमेतान्नतयं ज्ञाकरिकसंभारस्थानीयं परटोकपाथेयमिव्यथः ॥ २॥ 
तयथा तृणनखायुकरा तृणस्यान्तं मलाऽन्य- 
वको 
माकममकम्पा,ऽत्मानमुपस्चशहरत्यवरमवाय्‌- 


चतुर्थं ब्राह्मणम्‌ ४ | बहद्ारण्यकोपनिपत्‌ । २३१ 


मात्मेद शरीरं निहत्यावियां गमयिलाऽ- 
न्यमाक्रममाकम्याऽऽत्मानमुपसश्टरति ॥३॥ ` 


यथा जलूका तुणस्यायमा्गं गतवाऽन्य तुणान्तरटक्षणमाक्रम्यत 
इत्याक्रम आश्रय इति यावत्‌ । तमाभिव्याऽऽत्मनोऽपराग्रयवमुपसंहरति । 
एवमेवायं संसारं जीवः प्रतनं शरीरं निहन्य तस्येव विवरणमवियां 
गमयित्व! निःसंबोध्यतामापाद्यान्यं शरीरलकश्षणमाक्रममाक्रम्य स्वात्मानं 
पूवस्माच्छरीरादुपसंहरति॥ २॥ 
ननु देहान्तरारम्मे प्रागुपात्तमेवोपाडानं स्वीक्रत्य तदेवोण्मुदय स्वर्ण- 
कारवटह्हान्तर करोति आहोस्विदएवमेवोपादानं द्रव्यं स्वी करोति 
तत्राऽभ्ट- 
धावै न 
तववा पर्स्करया परसा मात्रामुपादाषा- 
न्धन्तवतरं कव्याणतर्‌* रूपं कृरुत एव- 
श अ क क क $ 
गवावमात्स< शरार्‌ नहत्यावया गम- 
~ न # ध , = र 
पलान्यन्लवतर्‌ कल्पाणतर्‌ हप कुरत 
ॐ क = ध 1 भ्रेष ® + 
पिच्य वा गान्धववादवे वा प्राजापत्य 
* न + | 
वा ब्रह्म वाङन्यषा का भूतानाम्‌ ॥४॥ 
पेशः सवर्णं तत्करोतीति पेक्स्कारी वर्णकारः पशसः सुवणस्य 
माच्रामेकदेक्षमुपादाय यथाऽन्यत्कल्याणतरं रूपं कुरुते । यद्रा पज्ञ- 
स्कारी कोशकारकरमिः स यथा परासः पट्ूतन्तमाचामशमुपादाय 
नवतरं कल्याणजालं कुरत एवमेवायमात्मेदं शरीरं निहप्यान्य्रपं 
कुरुते । पत्यं वा गान्धर्व वा । प्ल पितुभ्यो हितं पितुलाकोपमोग- 
योग्यमित्यर्थः । तथा गान्धर्वं देवं प्राजापत्यं बाह्यं गन्धवादेलाका- 
पमोगयोग्यमित्यथः । अन्येषां भूतानां संबन्धि शरीरं करोतीत्यथः । 
कतुत्वं चास्य कमद्रारकं द्रष्टव्यम्‌ ॥ ४॥ 
[२ ऋ न 
स वा अयमात्मा ब्रह्म पिज्ञानरया मनामयः ्राण- 
४ हि ® _ &\ भ ५ 
मयश्चकषर्मयः श्रोत्रमयः पृथिवीमय आपोमयो 
भ ने स 1 
वायुमय आकशिमयस्तजमियाऽतनामयः कमम 


२२२ रद्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुरथाध्याये- 


व नि हिर न. प 
योऽकाममयः काधमयोऽकाधमयो ध्ममयोऽध- 
॥§ व भ. दिर म [कस 
मृमवषः स्वमयस्तयदत[ददमय्‌ाञडमयप इति । 
वेशब्दोऽवधारणे । सोऽयं विज्ञानमय आता बह्यंव सन्नपहतपा- 
प्पत्वादिवह्मरूपयुक्तोऽपि सन्मनोमयः । उपक्ररणोपकरणिलक्षणसव- 
न्न मनःप्रचुरो मनउपकरणक इति यावत्‌ । एवं प्राणमय इत्यादावपि 
दष्टव्यम्‌ । अतेजोमयस्तेजोग्यतिरिक्तमहदहंकारादिमयः । चतुर्विशतित- 
त्वमयतवाच्छरीरस्येति द्रष्टव्यम्‌ । अकाममयः कामव्यतिरिक्तसकल्प- 
भ्रद्धामय इव्यर्थः । अक्रोघमयः । प्रोतिमयः । तद्यदेतदिति बह्यापेक्षया 
नपुंसकलिङ्कनिर्देशः । इदृंमयो्दोमयः । एतलोकपरलोकमयः । 
यथाकारी यथाचारी तथा भवति । 
यथा कतुं यथा चर्तुं (चरितुं) शीलमस्य सोऽथं यथाकारी 
यथाचारी, अथिहोचादिकं तु कम तद्योग्यतापाद्कं संध्यावन्द्‌नादिकं 
व्वाचरणम्‌ । पतत्‌ ' चरणादिति चेन्नोपटक्षणार्धति काप्णानजिनिः 
[ बण० सू०३।१।९] इतिसू्रमाष्ये स्पष्टम्‌ । तथा मवति। 
तत्फलयुक्तो मवतीत्यथः । 
तदेव प्रपश्चयति- 
साधुकारी साधृभवति पापकारी पापो भवति। 
सत्कमकारी बाह्यणादी रमणीयकशरीरयुक्तां मवति पापकारी च 
चण्डालादिः कुस्सितक्षरीरयुक्तो भवति। 
साधुकारित्वपापकारिषे अपि प्राक्तनपुण्यपापप्रयुक्त इत्याह- 
श [क म 
पुण्यः पण्यन्‌ कमणा सवात पपिः पापन । 
भ 9 [ (र 
अथा खल्वाहुः काममय फवराप पृरष इत स 
द (र ¢ क १ क. 
यथाकाम भवात तक्करतुवात यक्करतुभवात 
च 9 र भ क $ ५ 
तत्क कुरुते यत्कमं कुरुते तदभिसंपयते ॥५॥ 
अथोश्ञब्दः पक्चान्तरपरिग्रहे । केचिद्रन्धमोक्चकङ्ुशलाः खल्वाहुः । 
यद्यपि पुण्यापुण्ये शरीरग्रहणक्ारणं तथाऽपि कामप्रयुक्तो हि पुरुषः 
पुण्यपापकमणी उपविनःति। तथा च क्राम एवास्य संसारस्य मृटम्‌ । 


चतुर्थ ब्राह्मणम्‌ ४ | बहद्ारण्यकोपनिषत्‌ । २३३ 


तथा चोक्तमाथवंणे--“ कामान्यः कामयते मन्यमानः स कामभिज- 
यते तच्च तच '' इति । .तस्मात्कामम्य एवायं पुरुषः । स यथाकामो 
भवति तक््रतुरभवति ) येन भकारेण क्रतुश्शष्डितोऽध्ववस्राय उदेति 
तवुनन्तरमध्यवसितं क्र्म कुरुते यत्कमं कुरुते तत्फटं च प्रपरो- 
तीव्यथः ॥ ५॥ 
यि प # ^. 
नदेए श्टोको भवति| 
एतस्मिन्न श्टोकखण्डो भवतीस्यर्थः । 
क~ ९ =+ क 
तदेव सक्तः सह कर्भणति 
[क # ¢ ® 
ङ्ग मनो यत्र नापक्छ्मस्यप। 
िङ्घ्तेऽनेनेति लिङ्क गमकं ताष्श्षं मनो यत्र फले निपक्तं निविष्ट 
मवति तद्वैव तत्फलमेव तत्फलारम्भक्ं कमण सह देहवियांगकाठेऽपि 
सक्तः सन्नति प्राप्नाति एप श्टोको मवतीत्यन्वयः। 
परक्रतमनुसरति- 
प्राप्यान्तं कमणस्तस्य बपात्क्च्ह 
करोत्ययम्‌ । तस्माष्टोकासुनरैष्यस्मे 
ठोकाय कर्मण इति नु कामयमानः। 
इह लेकर फलमुदिश्य यक्तिचित्कमं करोति तस्य कमणाऽन्त 
मोगेनावसानं प्राप्य कृतप्षफलं भक्त्वेति यावत्‌ । तस्मा्टाकाद्स्मं 
लोकाय परति । किमर्थमिस्यत्नाऽऽह-कमण इति । कम कतुामत्वथः । 
इति तु कामयमानः संसरतात्यथः 


एवमविद्रद्विषयं संसारं सप्रपश्चमुपवण्यं विदुषस्तदरेलक्षण्यं दशयति 
अथाकामयमानो योऽकामो निष्काम 
आप्तकाम आत्मकामो न तस्य प्राणा 
उत्करामनति त्र्य सन्बह्लाप्येति ॥ ६॥ 
अथक्ञब्दोऽर्थान्तरपरिग्रहे । अकामयमानां वातरागः ॥ अत्रोच्यत 


इति शेषः! । याऽकामः कामन्ून्यः । कथ कामश्न्यतेव्यत्राऽऽह-- 
निष्काम इति । निगताः कामा यस्मात्स तथोक्तः  पूवीस्थतार्ना 


9 


२३४ रङ्करामानुजविराचितप्रकािक्ेवता- [४ चतुथीध्याये- 


कामानां निगतव्वादकामत्मुपपद्यत इति मावः । आप्तः कामों 
येन स तथोक्तः । कथमाप्तकामत्वमित्यच्ा<प्ह-आस्मकाम इति । 
आलसेव कामो यस्य स॒ तथोक्तः । आसव्यतिरिक्तस्य कामस्य 
षस्तुनोऽमावावात्नरूपकामस्य नित्यसिद्धव्वादाप्तकामत्वम्‌ । अत एवा- 
कामत्वं चव्यथः । एताहज्ञं वस्तु बहव सन्वह्माप्येतीति योजना । बद्धैव 
सन्नाविभतवद्यरूपः सम्परबह्यणि टरीनो भवति । अतिपर्वस्येते- 

या्थकलात्‌ । टयो नापर तद्िथिक्तया दशनामावः। अपहतपाप्म- 
तवा ङ्विह्यरूपसाधम्धय परव्रह्मतिविक्छतया दशनायाग्यो मवतीत्य्थः। 
नन्वेतस्न संमवति व्रह्यरूपादिमषि हि पर दह्मयापस्षन्नस्यव मवति। 
' परं उ्योविर्पसपद्य स्वेन खूपेणाभिनिप्पदयते ` इति श्रवणाहुश्वि- 
सेघविशिषटटवटयप्रापिश्च दश्पिरेपऽधकिराडिगततिमन्तरण न संमवति 
तद्तिभृतसुषमप्राणाषदुयुकछस्येव भवति तद्योगश्च कर्मा [ धीनः |। 
विधूतकमणश्व ददेन्तियप्राययागासमवन दर्रविक्ञयावशिष्टवह्यप्राप्त्य- 
संभवादव्रह्रूपादिभावामादन दह्यव सन्बह्याप्येतीति नोपपद्यत 
इत्याश ङया‹९ह- न तस्य प्राणा उत्करामन्तीतिं। तस्मास्राणा नोच्करा- 
मन्तीत्पथः । नटस्य दागातीतित्रदपाकानटषक्चषणसंबन्प पष्ठी । जत एव 
समानप्रकरण माध्यदिनक्लाखायां "न तस्मास्राणा उत्कामन्ति ` इति 
स्पष्टं पश्चमी श्रयते । इद्‌ च वाक्यमुक्तान्तिपादे चिन्तितम्‌ । तच 
हि अव्र उद्य समश्नुत इत्यत्रेव विदुषो वह्ममावभश्रवणान्नोकक्रान्तिरिति 
प्रात उच्यते-' समाना चाऽ०सप्पुपक्रमादभतत्वं चानुपाप्य । : 
[ व° स्रू० 1२1७ | आसव्युपक्रमाष्ाणत्यपद्छमान्नाद्धीप्रवेज्ात्माग 
रान्तः समाना । छतं चेच हदयस्य नादख्यस्ताश्नां सधानमाभनिः 
दतेका । तयोर््वपायन्चनुतत्वमेप्ति ' [ छा०८।६।६ । इति विदु- 
पाऽपि नाडातिश्यार्प्रस्णशथवणाद्च्छा(र्तिरथजनीया । ' अथ मत्पाऽ- 
मतो भतात्यत्र तला समदते ` हवि विहुपात्य्व श्रयसाणं यदुसुतस्व 
तद्नुपा्य शरीर न्दियसदन्पमद्ण्थ्यवातरपरवापणारष्टफविनाज्ञद्पसम्‌- 
तत्वं तदुच्यते । अ वद्य समश्मुत इति वपातनदगदटवह्मायुमवाभिपा- 
यप्र । ` तद्ाष्पीतः संद्वारव्यपदर्नात 2 [व्रण घु० ४।२। ८ | 
अवघ्यं च तदमतत्पमदप्यदेखदयन्पस्मैव वक्तव्य । आभ्पीतः ससा- 
गय्यपदरश्लाव । अपीदिरप्ययः । सवह्माप्ययं संप्रागे हि प्यपहिरंयते । 
' तस्य तावदव कि यावत्न प्वेमोध्येऽथ संपत्स्य ' इति । [ छार 


चतुथ ब्राद्यणम्‌ ४ | बृहद्ारण्यक्रोपनिपत । २६५ 


६।१४। २] "अश्व दव रोपर द्िधुव पापं चन्द्र इव राहोर्भखा- 
सबुच्य धूला शरस्मन्रतं छवात्ना यद्लाफमःभेसंमवामि । ' [ छा 
। १३। १ | इतति व्यपेत । ° दुषटसं प्राणतश्च तथोपलब्धेः 
[ बत ०४ । २।५९ | पदवाच्ये पशा गच्छत पदलष्स्त ति बय।- 
त्सत्य इूकाददाच स्द्ूमःस्द (दुस्य प्म्राधप्रादपद्च्यःखच सयध्मि ररर. 
मामाक्षमङवतत इत्यञ्यृपरन्तन्यप्र्‌ । रेच्य (द्य)श्रीरस्य चन्द्रमसा 
संवादः संभवति \ ˆ नोपमदनातः। › [ लन सू०४।२। {० ] अथ 
मत्या ऽमृतो मवति शरूयमाणमडततवं श्षरीरेन्दियसवन्पानुपमरदनेवो- 
चरपुवाघाश्टेपविनाङञरूपमद्ुकतव्यम्‌ ¦ ` अस्यैल चोपपत्तेरेप उपमा । 
[ व०्षु०४।२८। {१ | अस्य दष्ष्मङरीरस्य कचिदुपसंहतत्वादेव 
विदुषोऽपि भ्रमणस्य क्वाचित्क ऊप्सापठभ्यते । प्रतिपधादिंति चेन्न 
शारीरात्त । ` [०य्‌०४।२;१२] (स्पषः दयेूपा द्‌ । › [जनस ०४।२।१३] 
योऽकामां निष्क आत्तकास आत्मकामान तस्य प्राणा उच्छामन्ति 
षति पिदुपा 3हाडषकछान्तिः प्रतिषिद्धा । न चेद्‌ श्ञारीरापादानव्येच्- 
मणन्.पिधपरमिति दाच्यम्‌ । ¦ यद्यं एुरपो द्रियत उष्ठस्माप्राणाः 
क्रामन्त्याष्ठ न' [व० ६।-!४? | इत्ति आर्मभायप्र्ै ' मेति होदाच याज्ञ 
वल्क्यः ` [ वर० ६।२६।५१ |" द उच्छ्प्यल्टष्यावस्याप्मातो मृतः 
रते ' हति उच्छनसा्ानं सद॑रथस्वणतं प्रवपादुनेन श्रो सपादान- 
कोत्छमणप्र(उपधस्य रदसत्वात्‌ । न हि दादरस्पाच्छनतमाध्मातसं 
शा यारत्वं शा यज्यतं । अतः शरीराएादारद्तव्छयणयमेव निषिध्यत द्‌ात 
चद । माध्य{इनज्ञाखायां म दम्दाल्दाण्व दव्ामन्ताते सप्टतया 
शारीरापादानकान्करान्त्निपघात । काष्ददणदसाःयं द तस्य प्राणा इति 
पष्ठी नरस्य ह्णा-#पिवदपाष्ारटक्णरदन्य्‌ सा 1 उंदुस्वासाणा इछ्रा- 
मन्त्याहो नेत्यार्तमागप्रश्रे 1वटुपोप्प्रसतत ममा विद्रटिपदस्वावरर मावा 
हछयावेहषश्च शर रादुक्ान्दः प्रातषद्ुयश्लक्यतया त्रा { लास्स्काचादा- 
नकफोच्छमणपरत्वस्येव यक्तत्वात्‌ । नच तस्य वाद्यशेषश्रतमुच्छ्नन्वा- 
दिके न संमवतीति क्षदुन्यम्‌ । दृहात्मनोरभेदोपदारेण दृहधसाणामुच्छ- 
नत्वादीनामास्मन्यमियानोपपत्तः। शर॑रापादानकोः क्रा न्तप्रातपधवाच- 
नाऽपि ' आव्सकामो न तस्मास्राणा उदव्छामन्तातं माध्यादुनक्ञाखा- 
वाक्यऽमदापचारस्याऽऽ्भ्रयणीयलात्‌ । न च प्राणानां इर।राडुस्करान्ते- 
रप्रसक्तरया प्रतिपेो न यक्त इति वाच्यम्‌ । व॒क्षादुद्धीयसानविहुगम- 


ष्व 
९ 

भ 8 
( 


२३६ रङ्गरामानुज विर चितप्रकार्िकोपेता- [४ चतुर्थाध्याये 


सङ्वषद्यथायथं गमनसंमवात्‌ । अतो विद्वदेषिदुपोरुत्कान्तिः समानेति 
स्थितम्‌! ६ ॥ 
प्रकृतमनुसरामः- 
1 रीर [कि 
तदष श्टोका भवति । 
तत्तत्र बह्मविद्धिषय एष श्टोकः प्रवृत्तो भवतीत्यथः । 
9 अ भ ८ (> ४ 
यदा सव प्रमुच्यन्त कामा य॒ञस्य हद न्ताः । 
छ ७ भ क 
अथ मत्याऽमृतो भवत्यत्र बरह्म समश्चुत इति ॥ 
कामा दुर्विपयगोचरमनोरथा हृद्रता यदा शान्ता भवन्ति तवुनन्तर- 
मेवोपासको मर्व्योमृतां मवति विनष्टाश्टिषटपवोत्तराघो भवाति । अव्र 
नह्य समहनुते । अ्रैयोपासनवेलायां बह्मानुभवतीत्य्थः । 
क~ क ॥ ॥ म ५ 
तयथागहनचव्वयना वत्माक मृता 
र ~ ~ 
व्यस्ता शवार्तवमषद शरार२शत। 
अहे्निल्वयनी सपंस्य निमोकः सर्पेण वल्मीके प्रत्यस्ता विसृष्ट 
सर्वा(पा)संसक्ता निषप्प्राणाऽपि दूरे परयतां सपवद्वमासमाना शयाते 
वमेव बह्मविद्‌ः शरीरमहवुद्धचगोचरतया पारेत्यक्तमापि पदयतां बह्म- 
विच्छरीरमिव भासमानं शते । 
अथायमशरीरोऽमृतः प्राणो ब्रह्मेव तेन एव । 
अप्य[य|दृकशनसमानाकारवदह्यविद्यागमोत्तरकालमम्रतोऽपि मरणर- 
हतोऽपि मरणात्पागङारीरकल्प एवेत्यर्थः । शरीरस्पशिपरपरिवादादि- 
जनिताविषादाद्यमावादिति मावः । प्राणो बह्येव । प्राणरु(भू)चवेऽपि 
तदा (ता) च्विकबह्यानुमवससवात्‌ । आविभूंतव्ह्यखूप इवेत्यर्थः । तेज 
पव । अज्ञानलक्षणान्पकारप्रतिमट एषेत्यथः । 
एवं प्राप्त्रह्माविद्यो जनक आह- 
1 ध ®, क ज क 
सोऽहं भगवते सदं ददामीति होवाच जनका बदहः ॥५७॥ 
स्पष्टोऽथः । 
क व [र 
तदत शटि भवान्त | 
तच्रास्मिन्विषये श्टोका भवन्ति । 


चतुथं ब्राक्षणम्‌ ४ | बहुवारण्यकापानिषत्‌ । २३५ 


ज च त = 
अणुः पन्था विततः पुगणो गार स्पष्टो 
(कयि ् क न 3 ~~, ^~ र 
नृवत्त म॒यव । तन भरा अपयोान्त वह्य- 
= ® न, (क „9 क 
विदः स्वर्गं टोकमित उध्वं पिमुक्तः॥ ८ ॥ 
अणुदुविज्ञानो म(नान्तरानपिगम्यः । विततो वेदान्तेषु विस्तरेण 
प्रातेपादितः । पुराणोऽनःदिः ¦ मां स्पृष्टः) मां प्राप्तः शाताधिकनादडीष्ारा 
स्वदेहस्यक्ात्यथः । मयेवानुकित्तो मोगदुक्ञायां मचेवानुमूतश्च योऽयं 
पन्था अचिरादिमागेस्तेन मार्भण धीराः प्रज्ञाज्ञालिनों गह्यविद्‌ इतो ऽ- 
म्माहेहा द्िमृक्ताः सर्वेभ्यो लोकेभ्य ऊर्ध्वं [स्वर्ग] मगवह्ोकमत्र स्वर्भ- 
दाब्दः प्रकरणाद्‌ गबहाकपरः । अपियन्ति प्राषुवन्तीत्यथः॥ ८ ॥ 
तास्मजञ्छरह्कम॒त नीटमाहुः पिङ्गर हरितं 
= (न ~ थं 7 
लोहितं च ¦ एप पन्था द्रह्णा दानु- 
क ह ~ न 
13 तस्तनात ब्रह्मवरत्पुण्यद्धर्चनक्षश्च॥ ९ ॥ 
तस्मिन्न्विरादिकि मार्गे श्क्रुं नीटं पिह्क्ल हरितं सोहेतमेत्याहूः। 
'असौ वा आदित्यः पिङ्रिल एष चुक्कु एष नल एप पीत एप लोहितः' 
[ छा०८।६। १ |इतिश्रुव्यन्तरात्‌। एप पन्था एषोभचिरादिः पन्था 
बह्यणाऽन वित्तः संबद्धः । उह्यपथ इति यावत्‌ । तेन मागण पुण्यकृद्रृह्य- 
विर्व पुण्यं करत्वा तद्रशेन शुद्धान्तःकरणं वह्मविच तेजसश्च तेजस- 
स्तेजः संबन्धी तेजउपासक्रः पश्चाथ्विद्ानिष्ठ इति सावत्‌ । तद्य इत्थ 
विदः ये चेमेऽरण्ये श्रद्धा तप इत्यपाखते' [छा० ५।१०।१ | इति 
श्रुत्यन्तरे पश्चाथिविदां बह्यविदां चाचरादद्गतिश्रवणात्‌ । यथपि 
पश्चायिविद्याऽपि बह्मातमकप्रत्यगास्मविद्यान्दःद्रह्यविद्येदाथाविद्यान्तर- 
वद्रह्यविशेष्यक् विद्यास्ाभावाद्‌ बह्मवित्तेजसन्येति प्रथगुक्रिति द्रष्ट 
व्यम्‌ ॥ ९॥ 
बह्मविव्पुण्यकृ दिव्युक्तं कमाङ्गकञ्ञानस्य बह्यप्रापिदहेतुत्वं स्पष्टयति- 
* [9 न्ति न न भ 
अन्ध तमः प्रविशान्त यतव्रदयामुपासत) तता कष 
इवते तमोय उ विदाया रताः ॥ १० ॥ 
ये केवलं स्वगादिफलाहेशेन कम।मुतिष्ठान्त न तु बह्यज्ञानाधथितया 
तेऽन्धं तमः प्रविशन्ति दुस्तरं संसारटक्षणमन्धक्रारं प्रतिपद्यन्त 


२३८ रक्रामानुजविरचितप्रकाशेकोपेता- [४ चतुर्याध्याये- 


इत्यथः । य उ पिद्यायां रताः । उकब्ड़ोध्वधारणे । निस्यनेमित्तिकं कर्म 
परित्यज्य विद्यायामेव यतन्तेते " माहात्तस्य परित्यागस्तामसः परि- 
रिकीत्तितः । इव्युक्तरीतया तामसत्यागवज्ञात्छसारमेय प्रविङ्न्तीत्यथंः। 
फलटेक्षमप्यटस्ध्या पातिता मवन्तीव्य्थः । नानेन वचनेन ज्ञानकर्मणोः 
समुञ्चय इति मन्तव्यम्‌ । ज्ञानव्यतिरिकोपायःनिपेधकवचनेज्ञानस्य 
मोक्षोपायव्वप्रतिपादृकवचनैः कमणां ज्ञाना्त्वप्रतिपाहकवचनैश्च 
भूयोमि्िरोधप्रसङ्गात्‌ ॥ १० ॥ 
अन्धे तमसि प्रवेशो फे मषप्ीत्यच्राऽष्ह- 
् न ॥ 
अमन्द नाम त टकरा अन्वन तमसाऽ¶्वृताः। 
1 (रः र्ट 2. = धो 
तारस्ते प्रस्याभिगच्छन्त्यविद्रार्साऽवुधो जनाः ॥११॥ 


अचर बुध इति बुध्यते; किबन्तस्य प्रथमाबहूुवचनम्‌ । अनन्दाः सुख- 
टेशषरुन्या अन्धतमसाध्व्वृताः केचन लोकाः सन्ति ताह्टोकान्मृत्वा 
गच्छन्ति ये ब्रह्म्तानहीना ये चाबुघधाः प्रस्यगासषिद्याशुन्याः पश्चा 
विद्यान्नून्या इति यावत्‌ । पव तयारेव प्रस्तुतत्वादिति प्रष्टव्यम्‌ ॥११॥ 
आल्मानं चैदिनान(यादयमस्माति परुषः । 
किमिच्छन्कस्य कामाय शरीगमनुभज्परत्‌ ॥ १२॥ 
यद्योध्यं पुरुपः स्वालानमेवाद्रशष्हमस्मि दृहैन्दियमनःप्राणधी 
विलक्षणो बह्माव्मकरोग्टमस्मी्तिं दिजानीयाचषहा दंटेश्ुयापमोग्यष 
लोक्षादिषु स्प्रहाया अभावात्स्वरन्धम्‌तमायापुचादेरप्यमाप्ाच स्वस्य 
किंवा फटपिच्छन्वाध्नुवन्धिनः कम्याभीष्टायवा सरीरमनुसंम्वरेत । 
हारीरानुबन्धिफलमवृसृत्पय कुतस्तप्यादुत्यथः । अतोभ्सौो कूुतकरुत्य 
दवेत्यथंः ॥ १२॥ 
पुनरपि स्तोति- 
यस्यानुवित्तः भ्रातिदद्ध आत्माऽस्मन्सददह्य 
गृहन चकः । स (वश्वरसत्व हि सवस्य 
क्ता तवस्य लकरः सड लक्‌ एव ॥१२३॥ 


गहने विपयेऽस्मिश्चनथसकटे<स्थन्देहु प्रविष्टः सन्मननाम्यासेनावगतः 
प्रतिबुद्धो ध्यातश्ेत्यथंः । स विभ्वद्कसस एव लोककृदीश्वरवद्याप्य इति 


६७ ब्रह्म न 
चथ ब्राह्मणम्‌ ४} वहदारण्यकापानेपत्‌ । २२२ 


यावत्‌ । तच हेतुमाह-स हि सर्वस्य कतां तस्य लोकः सउ लोक 
एव । लोक्र आश्रयमूतः सर्वस्य कर्ताय इभ्वरस्तस्यापि स बह्मषि- 
छाक एषाऽ्धार एवज्ञाःी व्वाल्येवमे मतम्‌ [ इति ] गतव 
त्त्वात्‌ । मगषतो ज्ञानिनं विनाऽप्मसत्ताया अभावादिति मावः। 
उशष्दः प्रसिद्धो \) १३॥ 
दरव सन्त(ऽथ निदमस्तद्रये त चेदेरिमहती विनरिः । 
ददवव वतयाना दय तद्रल्य विद्या जानामः । षेदनं विः । ' स्ष- 
घःतुभ्यः ` इतीम्प्रत्ययः । नः स्वराः । अवेदििज्ञार तदेव महती 
(वरषिमटाटादिरित्पथः। 
ताना्ञानयारेद भहाखामहानिष्वं दङ्ञयति- 
4 ०६६९ तास्त भरन्लदतर इईःस्टमरपुपपान्त ॥१४॥ 
स्पष्ट<र्धः ॥ २४६ 


तःज्ञानस्य मष्टफठव्वमेवाऽ५६ 
यृदतमनपपत्पास्सान्‌ दवमञ्चरमा | 
५११न्‌ भतकत्पस्प्‌ म तत विजगृन्त्त ॥ १५ ॥ 


यदा भूतमव्य॑क्षितारं द्रोतमानं सवमूतात्मान द्वाक्पदयति तषा सर्द 
स्याप्यकाल्मकज्ञानात्सवंवस्तुपुं निन्दा न प्रवतत इत्यथः ॥ १५ ॥ 
| 4.0: (ज न 
यस्मादवाक्सवल्सरोऽहोभिः परिवतते । 
यस्माद्‌ भृतमध्येक्नात्परमात्सनोध्वाक्तिद्न्यषिपयेति यावत्‌ । काटासा 
संवत्सरः स्धावयवेरहःमिः परिवर्तते परिष्छेदकन्वन घतते । य आता 
संवत्सरमासादिटक्षणक्राटपरिच्छदातीत इव्यथः । 
च 0, ग्रह तः त 
तदेवा स्दौद्िएा उयोपतिरादुहुःपासतःमृतम्‌ ॥ १६ ॥ 
ज्योतिषां स्पतिः प्रकाशकर्मा प्रकाश्चकममरतं काटापरिच्छिन्चम्‌ । 
आयः सर्वप्राणिप्राणनरेतभतं तंह दवा उपासते । दवोपास्यत्वं त 
तस्ववेत्यथः । उक्तं च व्यासाः ‹ ज्योतिपि मावाच्च ` [ ब० सृ०१। 
२1३२ | इति सुच द्वा एव ज्याोतिरुपासतं देवा ज्य(तिरेवोपासत 
इति वाक्यमङ्घः स्थात्‌ । तत्न न प्रथमकस्पो युज्यते मनुप्याणामनधि- 
कारप्रसङ्गात्‌ । तस्माज्ञ्यातिरगोपास्यमित्यथं इति ॥ १६ ॥ 


२४० रद्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुर्थाध्याये 


यसििन्पश्च पञ्जनना आकाशश्च प्रतिष्ठितः तमेव 
मन्य आमानं विद्रान्यज्ञामृतोऽमृतम्‌ ॥ १७॥ 


पश्चजनसं्ञाः पञ्छाऽऽकाश्चश्च यच प्रतिष्टित हृस्यथः ।! अचाऽऽकाश- 
राष्ट भूतान्तरस्याप्वुपलक्षकः । पूर्व स्मिन्मम्त्रे ज्योतिषां ज्योतिरिति 
पषछठयन्तज्यो तिःशब्दस्या्थनिर्णायकफ सापक्षत्वास्पश्चजनश्शष्वुस्याप्यथनि- 
णायक्रान्तरसापेश्चत्वालञ्चसंख्यान्वययोग्यानिं उयोतींषी न्दियाण्येषेत्यव- 
सीयते । उक्तं चव्याघार्येः-श्रुतपश्चसंख्याविकेपितत्वात्पश्चसंख्याञ्योति- 
रन्तरप्रसिदध्यमाषाच परिशोपणेन्दियत्ावगम इति तमेवमन्य आत्मानं 
विद्रान्बह्यामरृतोऽ्रतम्‌ । तादरश्लमात्मानममृतं बह्येत्येव विद्रानन्योऽप्य- 
मृता मवतीव्यथः ॥ १७॥ ॑ 
पञश्चजनङब्डनिर्दिानि ज्यातीपि कानीव्यपेक्षायामाह- 
प्राणस्य प्राणमत्‌ चक्षुषश्चक्षुरुत भ्राज्रस्य 
भ्रात्रं मनमाये मनो विहः । ते 
नविक्युत्रह्म पुगणमध्यम्‌ ॥ १८ ॥ 


प्राणङ्ञश्दरेन स्परन्द्रियं गृह्यते वाद्या(य्वा)प्यायितत्वात्‌ । स्पशेन्दि- 
यस्य मुख्यप्राणस्य ज्योतिःङाष्देन प्रषुक्ञंनायागात्‌ । चक्षुष इति चक्षु 
रिन्दियं गृह्यते भ्राच्स्यति भो्रन्ियं मनस इति मनो गृह्यते । समान. 
प्रकरणे माध्यंदिनिक्ाखायामन्नस्थान्नमिति पाठादनुक्तमन्यतो ग्य 
मिति न्यायेन तदपि ग्यते । सितं च ज्योतिपेकेषामसत्यच्चे ` [ ब० 
स्ु०१।४।१२] इति । अन्नक्ष्ुन चाद्चसचन्धिनोप्राणरसनयोय 
हणम्‌ । अन्नन प्राणस्वाऽऽ्प्यायितत्वटक्षणः संबन्धो रसनस्या- 
चर मक्षकतया संवन्ध इति द्वयोरपि हणम्‌ । एतत्सवं भाप्यश्च- 
तप्रफाशेकयोः स्पष्टम्‌ । एताश ये जानन्ति ते पुराणमग्यं बह्म परं 
वहम निश्ितवन्त इत्यर्थः । इदं च चिन्तितं समन्वयाध्याय चतुर्थपादे 
तत्र हि-यस्मिन्पश्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः'इति वाक्येपश्च- 
स विशेपिततया पश्चसंस्यया पश्चविंशतिसंख्याप्रतीतेः सांख्यस्य तिसिद्धा- 
बह्यामकपश्चविंशतितच्छप्रतिपादकमेवेदं वाक्यमिति प्वंपक्ष प्राप्त 
उच्यते---न संख्यापसंग्रहापि नानाभावादतिरेफाञ्चः [ बण मू०१।४ 
१९] पश्चविंरातिसंख्याप्र्ततिवक्षूपि न सास्याभिमततत्वं प्रत्पाङ्ञा 


चथ ब्रह्मणम्‌ ४] वरहदारण्यकोपनिषपत्‌ । २४१ 


कायां । नानाभावात्‌ 1 नानाववाद्धिन्नत्वादितिं यावत्‌ । सांरखयामिमता- 
बह्याव्मकपश्चविंशतितच्वेभ्यां यस्मिन्पञ्च पञ्चजना इति वह्याधारकतया 
बरह्मयालसकस्वेन भ्रतिपाद्यमानानां तच्वानां भिन्नत्वादित्यथः। अतिरेकाच्च । 
य स्मिन्पश्च पञ्चजना आकाङ्चश्च प्रतिष्ठित इति षाकषये वस्मिचित्याधार- 
तेषा निर्दटस्याऽ<त्मनश्वाऽउकाशशश्च प्रतिष्ठित इन्याकाह्नस्य च प्रतिपा- 
नेन सपविंहातितत्छप्रीतश्च न सांस्वमतप्रःभिन्ञानम्‌ । न संख्योपस- 
ग्रहादर्पात्यपिश्ब्दाद्रस्तुतः संस्योपसंग्रहप्पि नास्ति पञ्चभिरारब्ध- 
समृहपञ्चकासमवात्‌ । न हि तन्व्रासेद्धतच्षु पञ्चसु पञ्चसु पश्चलवस- 
ख्यािर्द् निमित्तं जात्यादिकमस्ति । नच पश्चेन्दिषाणि पश्च महा- 
मृतानि पञ्च तन्मान्राणि अवशिष्टानि पश्चेत्यवान्तरसंसख्यानिवेश्ञनिमि- 
तमस्त्येवेति व।ख्यम्‌ । आकारस्य प्रथरनिर्दरोन पञ्चभिरारस्पमहाभूत- 
समृष्टामिद्धेः । अतः पश्चजना इत्ययं समासो न समाहारषिषयांऽपि तु 
दिक्संस्ये संज्ञायाम्‌ [ पा० सु०२।१।५० ] इति स्ञाविषयः। 
अन्यथा पञ्च पञ्च पल्य इतिवस्पञ्च पञ्चनन्य इति स्यात्‌ । ततश्च सप्त 
सप्तप॑यो मता इतिवत्पश्च पश्चजना इति र्द उपपद्यते । के पुनस्तं 
पश्चजना इव्यत्राऽ्ध्ह--ध्राणादयो दाक्यशेषात्‌ ` [व०सू० १।४ । १२] 
प्रणस्य प्राणमिति वाक्यदह्ापश्रताःप्राणवचशक्षुः्ोघ्ान्नमनादख्पाः पञ्चाथां 
अवसीयन्ते । नन्व काण्वानामन्नपाठामावात्फथं पञ्च पश्चजनप्रताते- 
रित्यचाऽप्ह-“्यो तिपेकपामसत्पन्ने' [ त०सू०१।४।१३ | परेषां 
काण्वानां पाठेऽसत्यन्न ते देवा ज्योतिषां ज्यातिरिति परक्रमश्र॒तपष्ठचन्त- 
ज्यो तिःदब्दादव पञ्चजनङाच्छितानीच्ियाणीत्यवसीयते । ज्यातिःराष्द्‌- 
स्याप्यथरिर्णायकसापेक्चषत्वात्पश्चजनक्ष्डस्याप्यथनिणांयकसापक्षव्वात्‌ । 
परस्पराकाङ्क्षावशेन पञ्चत्पसंख्यायुक्तानि प्रकारतया ज्यो तिःशन्दि- 
तानीद्धियाण्येवं पश्चजनाइति स्थितम्‌ । परत्रुतमनुसरामः॥ १८॥ 


तज्ज्ञाने साधनमाह- 
मनरवानद्रषएटव्यम्‌ । 
अन पश्चाच्छवणमननानन्तरमिव्यथंः। मनसव दषटव्यमर । दृशनसमा 
नाकारस्मृतिसत तिरूपध्यानं विशुद्धेन मनसा सपाययामत्यधः । 


नन्बेकस्याऽऽस्मनः पञ्चजनमभताकाक्ञायाधारत्वं न संमवतीति मन्य- 


मान प्रत्याह-~ 
= 


१४२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतु्ाध्यायै- 


० (क [९५ 
नृह्‌ ननागस्त किचन । 
टह द्रष्टव्ये वह्मणि । नानाक्षाष्दो भावप्रधानः । नानात्वमित्यथंः। 
यस्मिन्पञ्च पश्चजना इति मन््निष्ठ आत्मानि किंचन नानात्वं नास्ति 
भेवटेश्ोऽपि नास्तीत्य्थः । 
न क क ह [क 
मृत्योः स मृल्युमापौति य इह नानेव पश्यति ॥ १९ ॥ 


इवशव्ड)ऽस्पाथः । निखिलप्रपञ्चाधारभूत आसनि अल्पमपि 
नानातं यः पश्यति स संखारात्पसारमाप्राति । अत्यन्त ससारमाप्रा- 
तीत्यथः । अस्य वाक्यस्य पररप्येवं व्याख्यातत्वाद्नाच वाक्य प्रपञ्च 
रिथ्यात्वप्रतिपादुनं प्रका(ल्याक्ला क्रार्या । विन्ञानमाचास्तत्वनिरा- 
सिभेः ( नाभाव उपलब्ेः ` [ व्र० सू०२।२।२८ |) ' वध्या 
न स्वप्राद्वित्‌ । ` [ वन्सृ० २।२।२९ | न भावाभ्नुप्टन्पेः' [ब० 
सू० २।२।६२० ] । इति सूदैः सर्वशुन्यत्वनिरासिना ` सर्वधाभ्नु- 
परतश्च [ ब० स॒०२।२।३२ | हति सपण प्रपञ्चमिथ्याव्ववादस्य 
निरस्तत्वात्‌ । तच हि विज्ञानमेव तच्ं नान्यत्परमाणुसमुदायरूपं तदार- 
व्याउयविदूपं वा किंचिदस्ति परमाणुनासप्रामणकत्वान्‌ । तर्षा 
क्षणिकानां समुदायभावासंभवात्‌ । निरवयवेषु परमाणषु संयोगस्य 
व्याप्पव॒त्तिव्वा्याप्यवृत्तित्वविकल्यदुः स्थत्वनावयवेपष्ववयविनः कृर्स्रद- 
शविकल्पदुःस्थव्वेन च परस्परं संयुक्तावयवददाश्ितावयष्यसभवाच्च 
याद्या्धानामान्तरविन्नानसंबन्धानिरूपणेन तद्विपयत्वासभवाच संबन्धं 
भैना हदिपयतवे सवाविपयाणामेकस्मिच्चेव विज्ञानभ्वभासप्रसङ्कात्‌ । न 
च बह्याथा्ावे नीटपातारिज्ञानानां निसयटस्ननत्वापातः । ज्ञानाना- 
मव न।लपीवाद्याक्रारतवात्‌ । नीलादिकं ज्ञानान्न ज्ञानापलम्भव्या- 
प्योपाटम्मविपयत्वाज्ज्ञानवत । व्याप्यत्वस्याभदेऽपि संभवेन हष्टान्ता- 
सिद्धिः। न च नीलतजञ्ज्ञानयोरमदेष्हमिद्‌ं जानामीतिक्रियाकमंकतृभा- 
वेन भदावभास्विरोध इति वाच्यप्र्‌ । तस्य द्विचन्द्रज्ञानवद्‌ भ्रान्तत्वात्‌ । 
तद्ाहुः- 
` सहापलम्भनियमादभदो नीटतद्धियोः। 

भदस्तु भ्रान्तिविन्ञानेहश्यतेन्दा विवाद्रये ॥ इति ॥ 

अविभागोऽपि बुद्ध्यात्माविपयासितदशनेः। 

ग्राद्यग्राहक सावत्िमंदवानिव टक्ष्यते ॥ इति । 


घनुथ ब्राह्मणम्‌ ¦ बृहद्‌ारण्यको पानेषत्‌ । २४३ 


ननु सवस्याप्यान्तरत्वे बाद्यन्वाव्रमासः कथमिति चेन्न । उपरि 
स्थतानां नक्षचादोनायदयतां मिष्ठत्यावभासवदबाह्यत्वावभासस्यापि 
भ्रमत्वात्‌ । अपि च स्तम्भजान पञ्वनज्ञानपित्पवंखूपस्य जानपातस्य 
ज्ञानगतविशेपमन्तरेणास्नपपत्तरवक्यं दवपयसामान्यं ज्ञनस्याभ्यपग- 
न्तव्यम्‌ । ततश्वाद्धःकरते ज्ञानगताकार आक्रारहूयःन॒पलम्भाद्पायका 
याहंरथक्रल्पना । स्व्राष्दववरेदं दष्टत्यम्‌ । यथा स्वप्रमायामरीच्युद्क- 
गन्यवनमरः?ादुप्रत्यया वनेव बाह्याथन याह्यमाहकाकारा मवस्ति 
एच जागारतप्रत्यया अपि प्रत्सयल्वाविशेषात ) कथं पनरपति बाघ्यर््यं 
प्रत्ययवाचञ्यमुपपद्यत इति चेन्न । वासनावेविच्यस्येव निषामकत्वाद्‌ । 
अनादा हं ससार वाजाङ्कगवस््षानानां वासनानां चान्ोन्यानमित्तक- 
स्वन वाचच्यात्‌ ¦ तस्मादभावो बाद्याथस्धवं प्रत्यवस्थिते योगाचारे 
पठत्याचायः--' नाभाव उपटन्धेः ' [ वम्सर०२।२।२८ ] इति। 
न खल्वभावा चाह्याधस्य युक्तः कमस्मादुपलन्धः। उपलभ्यते हु प्रति 
प्रत्यय वाद्याः स्तम्मक्रुङ्यादिः । न चोापलम्मानस्थवामव युक्तः 
यथ! 1 काश्वद्भुञाना भूजष्षाध्यां तुति चानुभवन्वयान्नाहुं म्रद न 
च त्रृप्पामाते तद्रूादाच्वुयसनिकपण स्वयमुपटममान एव बाह्यम 
नाषहमुपलमे न च सारस्तीति ब्रवन्कथमुपादृयवचनः स्यात्‌ । ननु 
नाहमेवं वीमि यैवाथम्रपटम इति फ त॒पलन्धिव्यतरिक्त नोपलभ 
इति बवीस। बादमव बघीपि निरङ्शवत्वात्तं तण्डस्य। न त यर्छशपतं 
ववीपि। यत उपल्थिव्यतिरेकोऽपि बलाुथस्द्ाभ्युपगन्तव्य उपट 
ष्यरेव । न हि कथ्विदरप्टन्धिमेव स्तम्भः ख्ये चप्यपलमते । 
उपलान्पिविपयत्वनव स्तम्भक्रुउयादीन्सर्पं छौफिक्ा उपलभन्ते । नमु 
याय प्याप्यथस्यासभव उक्तः । प्रमाणप्रवत्पप्रत्तिप्रवक्रो हि संभ. 
वसभवां न तु संमवासंभवप्‌।वक प्रमाणप्रवस्यप्रवृर्चा । याद्ध प्रत्य 
्षाद्‌।नामन्यतमनापि प्रमाणेनाोपटम्यते तत्भवति । यन्तन 7श्िहु- 
पलम्यते तन्न संभवति । इह तु यथास्वं सर्धरेव प्रमाणेर्बाद्योऽथं उपल. 
भ्यमानः कथं न संभवर्तीव्युच्यते । यदुक्तं स्वप्रादिप्रस्ययवञ्नागरतपर- 
त्यया अपि विनैव बाह्यार्थन भवेयः प्रत्पयत्याविरोपादिति तत्रा<प्ट- 

वे पर्प्याञ्च न स्वप्रादिवत्‌ ` [ बण सू० २।२।२९ |।ने स्वप्रादिव- 
ज्नागारितप्रत्यया मवितमहंन्ति । कस्माष्घम्यात्‌ । के पनवघम्य वापा 
पापा । वाध्यते [हं स्व्नापलग्ध वस्तु प्रबुद्धस्य । मध्व मखपट्व्या 
महाजनसमागमः । नद्यास्ति महू।जनसमागमों निद्राग्लानं तुमे मनो 


२४४ रङ्खरामानुजविराचितपरकाशिकापेता- [४ चतुर्थाध्याये 


बमूव तेनैषा भ्रान्तिरुहमूषेति। एवं मायादिष्वपि भवति यथायथ बाधः। 
सैवं जागरितोपलन्यं स्तम्भादिकि कस्यांविदवस्थायां बाध्यते । तत्रैवं 
सतिन शस्यते वक्त भिथ्याजागरितोपलब्धिरुपलष्ितात्सवप्रोपटम्पि- 
वदित्युभयोरन्तरं स्वथमनुमवता। न च स्वानुभवापलापः प्राज्ञमानि- 
भि्यक्तः कर्तुम्‌ । तस्माद्विज्ञानध्यतारेक्तो बाह्याथऽबाधितोऽम्युपग- 
न्तव्य इति । एवं सूचं व्याकुर्वतां परषां प्रपञ्चमिथ्यात्ववाषुः कथं 
संगतः स्यात्‌ । मानान्तराप्राप्तजगत्कारणलादिबह्यघमप्रतिषषे बह्य- 
क्रतो मन प्रतिषिध्येत बह्मव्यतिरिक्तस्य स्वरूपतो निषेपेऽवण्डाथवे- 
दान्तवाक््यगतयोग्यताया अप्यसस्वन तप्समस्रत्ताकस्य वाक्यस्याथ- 
मृतवह्यणो ऽप्यसच्वापातात्‌ । प्रपञ्चस्य शशशुङ्कादिवासनेःस्वखूपत्वा- 
पाताच । न च न स्वरूपेण निपेधं बमः । किंतु पारमायिकरूत्वाका- 
रेणेति वाच्यम्‌ । स्वरूपस्यानिपेपेभ्वाध्यत्वटक्चषणपारमाधिकत्वस्यापि 
सश्वेन तस्यापि निपधान्हंत्वात । ननु सत्वनिपेघ एव स्वरूपानपेधः । 
अतो नेह नानाऽस्तीति सच निपधास्स्वरूपमपि निप्द्धिम्ब । न च 
तस्य निःस्वरूपत्वे शुन्यवादाविहोषप इति वाच्यम्‌ । ब्यव्यातिरिक्त- 
विषये गुन्यवाद्विक्ेषस्ये्टत्वादिति चत्ता्हिं नामाव उपलम्धरित्यधि- 
करण विरोधस्य दु्भिरासत्वात्‌ । चैत्यं बन्देताति वाक्याञ्ज्योतिषटोमेनेति 
वाक्यस्य वैषम्याभावापत्तेश्च । न वचोमयारसदथस्वाविशेषेऽपि ज्यो- 
विष्टोमेनेति वाक्यार्थस्य बोद्धाभिमतसावृ्तिकसत्यतस्थानामेपिक्त- 
व्यावहारिकसत्यत्वस्याभ्यपगतत्वाचेत्यवन्द्‌नवास्ये तस्याप्यमावाद्रैष- 
म्यसिति वाच्यम्‌ । नेह घरोऽस्त।ते वाक््यऽपि लोकप्रसिद्धव्यावहारि- 
कसत्वनिपेधवच्चेह नानास्स्तीति वाक्येऽपि ठाकप्रविद्धसत्वस्थव 
निपेद्धु युक्ततया सच्वान्तरनिपधस्यासंभवातृ । इतरथा नह नानाऽस्ती- 
त्यस्याः श्रतेरप्रसक्तप्रतिपेधतापातात्‌ । उक्तं चामयुक्तैः-- 

वेदोऽनृतो बुद्धक्रतागमा<्नरतः प्रामाण्यमेतस्य च तस्य चानृतम्‌ । 

चो द्धाऽनृतो बुद्धिफटठे तथाभनृते पःपञ् बौद्धाश्च समानसेविद्‌ः ॥ 

एति अलं प्रसक्तानुप्रसक्त्या। १९॥ 

भरेत मनुसरामः-- 

एकथवानुदषटव्यमेतदप्रमयं धवम्‌ । 

अप्रमयमपरिच्छेयं सवमूतात्ममृतं बह्यकत्वेनेव दष्टव्यमित्वर्थः । 

व्यासा्यंस्तु एक घाऽनृद्रटव्यं केषां दित्स्वनिष्ठत्वं बह्मान्यपरतन्न्रत्वं वा 


चतध ब्राह्मणम्‌ ४] बहदारण्यकोपनिषत्‌ | २४५ 


न मन्तम्यमपि त॒ परमात्मपरश्तवेकरूपमेव दरषटव्यभित्यथं दृ्युक्तम्‌ । नेह 
नानाऽस्ति किंचनेत्यत्रापि अव्रह्मात्मकनानात्वं 'नपिध्यत इत्युक्तम्‌ । 
तदप्याविरुद्धूमव । एका्थपयवस्रायत्वाहूयोरपीति दषटव्यम्‌ । 


विरजः पर आकाशादज आत्मा महानधरुवः ॥ २०॥ 


विरजो रागादिदोपरद्ितः ! आकाङ्ञादपि परः कारणमूतः। 
धुव; स्थिरोऽविनाशीत्यथः । अज उत्एत्तिराहितः । एवंमूतो महा- 
नामा ॥ २०॥ 
क, धीर [ * वि 9 घ्र 
तमव ५।२{ ]वज्नाय प्रज्ञा कृत ब्रह्मणः, 
ताहशमात्मानं धारः प्रज्ञाल विज्ञाय श्रवणमननाभ्यां ज्ञात्वा 


प्रज्ञां निदिध्यासनं कु्दतिव्यथः। अच्र ब्राह्मणप्रहण द्विजातेरुपलक्षणम्‌ । 
यद्रा ब्रह्माधीत इति बाह्मण ऽधीतवद्‌ इत्यथः । 


नानुध्यायादबहूञ्छब्दाना च 

विग्टापन € हिं तदिति॥२१॥ 
वटट्छब्दान्नानुध्यायान्न दिर्तयेदित्यथः। तद्वागनुध्याना।द्क वाचां 
विग्ट।पन विग्टा{म्साधन भ्रम.जनक भव्यथः। साते मन्त्रसमाप्ा।॥२११॥ 


सत वा एष्‌ महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः 
प्राणष य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्तभ्मिञछेते । 


प्राठः नादृ्टोऽन अःमा महान्धुव इति) योभ्य 1न1दष्ट आत्माऽ्य 
कतम आत्मा । योभ्य विज्ञानमयः प्राणेषु हद्यन्तज्यातारात 1नाद्ष्ट 
जीवात्मनि रोते तदन्तर्यामितया वतत इत्यथंः । अत एव(त्तरच्ःऽऽत्म- 
न्येवाऽ<त्मान पश्यतीति वक्ष्यति । तच हृयन्तारत्यस्य व्याख्यान च एषा5- 
नतर्हृदय इति । ज्योतिरित्यस्य प्यास्यानमाकाश दाति) ज्यातराकाशश- 
व्द्योः प्रकाक्षकत्वा५कत्वनेकाथकत्वात्‌ \ अतश्चाच्ाऽ५काशशन्द्‌ा जाव 
पर एव । ननु ˆ कामादूतरत तत्र चाऽऽण्तनाद्भ्यः [ ब०्सू०३।३ 
३९] इत्यधिकरणे वाजसनयके तु आकार शयानस्य वा रत्वा)दभ्व- 
णात्तस्य शयानस्य परमातमत्वे सति तदाधारामेधायन आकारारान्द्‌ 
तस्य तस्यान्ते सुपिरं सृष््मानिति हृद्यान्तगतस्य छवरशब्द्वाच्यस्वा 


२४६ रङ्गरामानुजविराचेतप्रकाशिकोपिता- [४ चतुर्थाध्याये 


वकारास्याभिधायकत्वमवगम्यत हति माप्ये श्रुतप्रका ्ेकार्यां चाऽऽका - 
दाशब्दुस्य भूताकाश्परस्वं समथितमिव प्रतीयते । अतस्तष्टिरुद्धमिद्‌- 
भिपि चेन्भवम्‌ । दहरोऽस्मिन्नन्तराकाश इति च्छान्दोग्यगताकाश्श्ञ 
वदुस्यत्र परमात्मपरत्वं नास्तीत्यत तात्पर्यात्‌ । कचि माप्यानुराधादन्तह- 
द्ये यो भूताक्रा्स्तच विज्ञानमयो महानासा शेत इत्येवा्थः। अस्मि. 
नप्रकरण। भाज्ञेनाऽऽत्मना संपरिष्वक्तः" [ वृ०४। ३। २१ ] श्राज्ञनाऽऽ- 
तनाऽन्वारूढः' [ ब ०४। ३। ३५ ] इति सुपुप्तयुत्रान्त्योर्जीविपरमात- 
नोरभेद्प्रतिपादनेन विज्ञानमयक्ञब्द निरिस्य महतश्च परमात्मनो भवा- 
सभवाद्विज्ञानमय्ञव्दैन तच्छरीरकः परमात्भवाभिर्धीयते । “ महदमूत- 
मनन्तमपारं विज्ञानघन एव । एतेभ्यो मृतेभ्यः समुत्थाय तान्येवानुवि- 
नदयति' इति मे्रेहुः ( मम्् आहुः )। केचित्तु योऽयं विज्ञानमय इत्यत्र 
कतम आत्मा योध्यं विक्ञानमय इति निर्दिष्टजीवस्य प्रव्यभिन्ञावकश्ञेन 
ग्रहणं न संभवति । तस्य महानज इतिं महत्वाद्यस्मवात्‌ । अपितु 
विज्ञानमय इति साक्षादृव परमासनो निर्दश् इत्याहुः । 

सवस्य वशी सवस्येशानः सवस्पाधिपतिः । 

सवस्य बहारुद्रादेवशी सर्वा ह्यस्य वशे वर्तते। उक्तं चेतस्यवा 
अक्षरस्य प्रक्षासन इति । अतश्च प्रश्लाखनन धारकत्वटक्षणमात्म- 
मुक्तं मवति । सवस्येश्ञान इव्यनन नियन्तुत्वलक्षणमात्मत्वम्‌ । सवस्या 
धिपतिरिति शपित्वलक्षणमात्मत्वमुक्तमिति द्रष्टव्यम्‌ । इदं दछान्दोग्य- 
दृहरविद्याप्रतिपन्नसव्यकामत्वादीनामप्युपटक्षणम्‌ । उक्तं च भाप्ये वरशि- 
त्वाद्यश्च वाजसनयक्र श्रुताश्डान्दोग्यश्रतस्य गुणा्टकान्यतममुतस्य 
सत्यसकल्पत्वस्य ।वरापा एषति सत्यसकल्पत्वसह चारणा सत्यकामत्वा- 
दूनामपहतपाप्मत्वपयन्तानां सद्धावमवगमयनिति। 
सन साधुना कमणा परयान्नो एवासाधुना कर्नयान्‌ । 
साध्वस।घुकमकरतातकपपकपश्युन्य इत्यथः । 
एष सर्वेश्वर एष मृताधिपतिरेषप भरतपाल 
एष सेतुविधरण एषां छोकानामसेभेदाय । 


सच्श्वरो नियन्ता । अधिपतिः शेषी । भ्तपालो रक्षकः । एषां 
सचपां ठाकानामसांकयाय धारकः सेतरप्ययमेव । अनेनेश्वरण सेतुनाऽ 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ४ | घुहृदारण्यक्रोपानषन्‌ । २४७ 


विधायमाणा हि टोका निमय।दा भवेयुरिति भावः। अत्र बह्यप्रकर- 
णोपक्रमे आत्मेवेद्मग्र आसीत्पुरुपविधः' इति देवताविशेषस्य नाराय- 
णस्यैव प्रस्तुतव्वात्तस्थेव सर्वश्वरत्वादिकथनाहेवतान्तराणां नाच्रावकाङ्ञा 
दति द्शटव्यम्‌ । इवं च वाक्य गुणापसंहारपाद चिन्तितम्‌ । भ्य एषोऽन्तह - 
द्य आकाक्ञस्तस्मिञ्छेते सर्वस्य वक्षा सवंस्यज्ञानः' एति आकाङ्ाश्यन- 
त्ववशिवादिगणविशिष्टतयोपास्यश्छान्दोग्यदहरविद्या प्रतिपा दितापहत- 
पाप्पत्वादिगुणाष्टकविशिष्टाकाश्ाद्धिन्नः । अतो रूपमेद्ाद्िद्यामेद 
हति पवपक्षे प्राप्तेऽभिधीयत-'कामाद्‌तरय तत्र चाऽप्यतना- 
दिभ्यः ' [ तण० सू० २। २ ३९ ] तत्न चतरत च स्थलद्रयेऽपि 
सत्यकामादिविशिष्टे वह्येवोपास्यम्‌ । दटदयायतनत्वसेतुत्वषिध- 
रणत्वादिमिवचेक्यप्रव्यभिज्ञानात्‌ । वाजसनेयक्रश्रतवशित्वादीनां 
छान्दोग्यश्र॒तसत्यसंकल्पत्वावतातेरूपतया रूपमेदाभावात्‌ । / परं 
ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन सूपेणाभिनिप्पद्यते ' [ छा० ८।३।४ ] 
दति ' अभयं वे बह्म भवति ` [ ० ४।४। २५ | इति चोभयत्रापि 
बह्यप्रािरूपफलटस्योगाविशेपाच । इयांस्तु विक्ञेपः-छान्दोग्यदहरा 
काशे परमात्मधमसद्धावादाकाश्चल्ब्दितिस्य परमात्मत्वं न मूताकाक्च- 
त्मर्‌ । वाजसनेयक्र तु आकशे शयान एव परमासलिङ्खसद्धावाच्छ- 
यानस्येव परमात्मत्वमाकाशस्य तु मूताकारत्वमिति । ननु ˆ नेह 
नानाऽस्ति किचन ' 'एकपेवानुद्रषटव्यम्‌ ` (स वा एप नति नेतिः इत्या- 
दिपव।त्तश्वाक्येनिगणमेवह बह्म प्रतिपाद्यते । छान्दोग्ये तु सगुणमतो 
निगंणसगरणव्रह्यविद्यय)रक्यासेमवाद्राजसनेयकध्रतमोक्षाथनिगरंणोपा- 

सने गुणानां लोप एवव्याह्‌ --“ आद्रादलोपः ` [ ब० सू०३।३। 
४० |] वाजसनेयकेऽपि ' सवस्य वकी सवस्यंश्ञान एप स्वश्वर एष 
भूताधिपतिरप मृतपालः ` इति भूया भूया गुणापदृ्ञाटुगप्यादरः 
प्रतीयते । अतो वाजसनेयकश्रुतदहरविद्याया अपि सगुणव्वादेव न 
गुणानां लोपः कार्यः । नेह नानेव्यादिनिपेधानामव्रह्यात्मकनानात्व- 
निपेधपरव्वन विहितगुणनिपेधपरत्वाभावात्‌ । ननु च्छान्दोग्ये (य 
इहा ऽऽ्मानमनुविद्य ्रजन्स्येता>श्च सत्यान्कामाभ्स्तेपाः सर्वेषु लोकेषु 
कामचारो मवति ' [छा ०८।१।६ ] इति च्छान्दोग्यदृहरविद्यायाः सवलो- 
ककामचारलक्षणसांसारिकफसवन्धः प्रतीयते । वाजसनेयके तु "अभयं 
वे बह्म मवति हति मक्तिफलकत्मत। नानयो्वियययारेकयमित्यत्रा ऽह 


२४८ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपिता- [ ४ चतु्ाध्याये- 


' उपस्थितेऽतस्तद्वचनात्‌ ` [ ब० सू०।३।३।४१]। उपस्थिते 
बह्यो पसपन्चे प्रत्यगात्मनि अत उपसपत्तरेव हेतोः सवंटाककामचारः 
श्रयते । ' परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिप्पद्यते स उत्तमः 
पुरुषः स तच पर्येति ' [ छ० < । १२।३ ] ‹ तस्य सवषु लोकेषु 
कामचारा भवति ` इति सवबन्धविनिमुक्तानुमाव्यफलतया हि सव- 
लोककामचारः श्रूयते । अतश्छान्दोग्यगतदहरवियाऽपि मुक्तिफले- 
वातो न विदयामेद्‌ इति तच स्थितम्‌ । वाजसनेयक गतहा्दविया निगु- 
णविद्यति षदन्तः परे प्रप्युक्ताः। तथा हि सति च्छान्दोग्यसगुणहावं- 
विद्येक्यसमथनस्य च परस्परगुणापसहारसमर्थनस्य चासंगतिप्रषङ्कगत्‌ । 
नच निगरंणायामपि विद्यायां बह्मस्तुत्यथमेव सगुणविद्यासबन्पि- 
गुणोपसंहारः संमवतीति वाच्यम्‌ । निगुंणस्योत्करष्टस्य परबह्मणः सगु- 
णत्वरूपापकपप्रतिपाद्नेन निन्दाया एव प्रतीयमानतया स्तुतेरप्रतीतेः । 
किंच लोके हि स्तुतििधेयरुच्युत्पादुनन सप्रयोजना। न चाच निशं 
णस्य तज्ज्ञानस्य वा विधेयत्वमस्ति प्रतिपाद्यते च निर्गुणे बरह्मणि सगु 
णत्वप्रतिपादनटक्चषणस्तुतिश्च निगरंणप्रतिपत्तिटक्षणकेपिषिरुद्धा । अतः 
कामादीतरवेत्यधिकरणे परेषां विदेक्षयगुणोपसहाराभिलापनं यकि चि- 
देतदिव्यास्तां तावत्‌ । यच्चेदमुच्यते निगुणवाश््यसंनिधिपटितस्य स्वस्य 
वश्लीत्यादिगुणगणसमपकदाक्यस्य मिपेध्यानुवादकतयेकवाक्यत्वसं मवे 
ताक्पभेदृन गुणप्रायकता न दुक्तति तन्न) वरशित्वादीनामन्यता[था] 
प्राप्तैः । भ्रुतिप्राप्तस्य श्रुत्या [ निपेेऽ | हिसावास्यमग्नीपोमीयष्टिसाया 
अग्रहणवाक्यं च पोाडशिग्रहणस्यासष्त्यादिधाक्यं च बष्मसत्ताया निपे- 
धकं किंन स्यात्‌ किंच मडम्रदेत्यादिविधिनं क्त्वा सेडिति निपेधस्येव 
सगणवाक्यमेव निरगुणत्वानेपेघक किंन स्यात्‌ । न च जगक्कतृत्वा- 
क्षिप्तसावस्यादिगुणनिपधायानूद्यन्त इति वक्तु शक्यम्‌ । तथा हि सति 
जगदारोपाधिष्ठानत्वेन कुसमयसिद्धं व्रह्मसत्वमसद्रा इदमय आसीः 
दिति निपद्धं सत्यं ज्ञानमनन्तमिव्यनरूयते । ज्ञाननिवव्य॑त्वेन भ्ुते- 
नाऽऽक्षिपतं विश्वमिथ्यात्वं नह नानाऽस्तीव्यन्रद्यते (विभ्वं सस्यं मघवाना 
इति वाक्येन प्रतिपेद्धूुमिति किन स्यात्‌ । सत्यत्वं हि मिथ्याव्वप्रतिषेध 
एव । आतसेवेद्‌< सवम्‌ ' इति वाक्यप्राप्त जीवबह्यामेदस्तच्वमसीत्यनू्यते 
दवा सुपर्णेति निपेद्धभिति किंन स्यात्‌ । नेह नानाऽस्ति किंचनेति 
वाक्ये किंचनेत्यनेनेव निपेध्यसमपणस्य सिद्धतया निपेध्यसमर्षणाय 


धतुयं ब्राह्मणम्‌ ४ | बहदारण्यकोपनिषत्‌ । २४९ 


° एष सवश्वरः ` इत्यादीनामनपेक्षितत्वात्‌ । न हि त सुरां पिबेदित्यत्र 
निपेध्यसमपंणाय सुरं पिबेदिति वाक्यमपेक्षतम्‌ । वशित्वादीनां 
निपेधाथंमनुवादे सन साधूना कर्मणा भूयामिति निषिद्धानां क्म 
करृतोत्कपादीनामिव बह्यण्यस्य व्यावहारिकमक्वव्याप्यभावप्रसङ्खात्‌ । 
यचेदुमुच्यते सगणनिगुणवाक्यविरोधे परसयन निमणवाक्येनापच्छेषु- 
न्यायेन सगुणवास्यं बा-यत इति तदैतत्छकट जनविदितसामान्यविशेष- 
न्यायानामिज्ञानात्‌ । 

को हि मामांसका वृयाद्धरोध शास्रया्सियः। 

एकं प्रमाणसिंतरत्वप्रमाणं मब्रेदिति॥ 

लोके हि सामान्यं विरोपण सावका निरवकाशेन नित्यं नेभित्ति- 

केन नेमिकं काम्येनातदिषटसमुपदिरेन बध्यमानमपि स्वोचितसत्यव- 
स्तुसमर्पणेन संमादनीयं ष्टं न तु मिथ्याभूतवस्तुविपयकतया ¦ 
ततश्च सगुणवाक्यस्य मिथ्वामूतविपयसमपणेन संभावनां कुवन्कथं 
नोपहास्यः । अतोऽापच्छेद्‌नयानवताराद्रुः्सर्गापवाद्‌निपेधस्प विहि 
तेतरगुण विषयत्वस्य वक्तव्यत्वात्‌ । उपाध्यनुक्तिपू्वकमुक्तानां गुणानां 
निरुपाधिकत्वस्य स्वतः प्राप्तत्वात्‌ । स्वाभाविकी ज्ञानबलकिया 
चति स्वाभाविकलवश्रुतेः । नान्यो हेतुर्विद्यत ईंङनायेतीभ्वरत्वस्या- 
हेतुकत्वभ्रवणात् । स्तव्यः सोऽस्य महिमेति च सत्यकाम इति च 
तेपां गुणानां सत्यव्वस्यापि तत्प्रातिपाद्नात्‌ । तेषां मानान्तराप्राप्तानां 
निपेपाथमनुवाद्‌ इव्यस्यासमवत्‌ । क्राचद्ुणानामुपास्यत्वश्रवणा- 
त्षत्यसवे- 

उत्तरस्मिस्तापनीय सेव्यप्र्नेऽथ काठकं । 

माण्टरक्यादो च सर्घत्र नि्गुणोपास्तिरीरिता ॥ 

इति परेरप्युपास्यव्वेनाभ्युपगतस्य निर्मुणस्यासस्वप्रसङ्घाच । यः 

सर्वज्ञः सर्वविदिति स्वरूपो पदेशपरवाक्येपूपासनावेध्यश्नरवणेऽपि गुणानां 
श्रवणाच्च । ‹ तमेवं विद्वानमृत इह भवति ` इति सगुणज्ञानस्य माक्षहेतु- 
स्वभ्रवणेन गुणानां सत्यत्वमवश्याभ्युपगन्तव्यम्‌ । गणनिपेधश्रुतयस्तु 
अध्यालमशासख्रप्रसिद्धत्ाद्गुणनिपेधपरा इत्येवाभ्युपगन्तव्यम्‌ । कस्मा. 
दुच्यते ब्रह्मेति बृहन्तो द्यस्य गुणाः -- 


२५० रङ्घरामानुजपिर चितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुर्थाध्याये 


न हि तस्य गुणाः सर्व वक्तु मुनिगणेरपि । 

वक्तु शक्या वियुक्तस्य सल्वाधैरखिले गंणेः ॥ 

नान्तं गुणानां गच्छन्ति तेनानन्तोऽयमी रितः । इति । 

तवानन्तगणस्यापि षडव प्रथमे गुणाः । 
व्षायुतेयंस्य गुणा न शक्या वक्तं समेतैरपि सर्वदः । 
महात्मनः श ङ्कचक्रासिपाणेष्िप्णो्जिप्णोवंस्देवात्मजस्य ॥ 
चतुमुखायुयदि कोटिवद्या भवेन्नरः कापि वश्ुद्धचेताः । 
नते गुणानामयुतैकमंशं वदेन्न वा देववर प्रसीद ध 

यथा रत्नानि जटघरसंख्येयानि पत्रक । 

तथा गुणा ह्यनन्तस्य ह्यसश्यया महात्मनः ॥ 

दपुक्षयान्निवतन्ते नान्तरिक्षक्षितिक्षयात्‌ 1 

मिक्षयान्निवर्तन्ते न गोविन्दगणक्षयात्‌ ॥ 
समस्तक्रल्याणगुणात्मकोः्सो स्वक्षक्तिटेश्चाद्धतमूतसर्भः। 
इच्छागृहीतामिमतोख्दटः सं्ाधिताशेपजगद्धितोऽसां ॥ 
तेजोवलेश्वयमहावयोधमुवीयंज्ञक्त्यादिगुणेकराशिः । 
परः पराणां सक्रछान यत्र कुञ्ञाद्यः सन्ति परावरे ॥ 

हुत्यादिप्रमाणानामाञ्जस्यमेवमेके प्रपद्यन्ते । उक्तं च वरदाचार्ेः- 

यद्रह्यणा गुणशरीरविकारमेदकम,दिगः चरविधिप्रतिपेधवाचः । 
अन्योन्यभिन्नविपया न विंराध[भाव]सहन्ति तन्नविधयः प्रति- 
पघवाध्याः }। इति । 


अनयेव दिश्ञा<न्तयामित्राह्यणादिपु ˆ य आस्मानि तिष्ठन्‌ ` इत्या 


दिवाक्यर्जविवह्मणोर्वियन्तुनियम्यभावटक्षणमेदस्य विहितत्वान्निषे- 
धस्य तद्तिरदिपयत्वस्पव युक्तत्वात्समस्तहेयराहेतस्य बरह्मणो हेया- 
भ्रयजीवैक्यस्यायुक्तत्वात्‌ । हेयस्यापारमाथ्वंऽपि तस्य निरसनीयतया 
हेयत्वस्यावजंनीयत्वात्‌ । तसरतिभटतयोक्तस्य बह्मणस्तत्सवन्धाहवस्त्वे- 
द्थासंभवात । सवन्नस्य बरह्मणः स्वस्कल्पन स्वगतहेयस्य तद्धिभ्रमस्य 
वाऽऽपाद्नायोगात्‌ । असर्वज्तलखे सावेर्यश्रुतिदिरोधात्छवंशाक्तेः स्वगत 
हेयानिवारकव्वायागात । अश्ञक्तरत्व[स्य]सवज्ञाक्तेव्वश्रुतिविरोधेनाभ्यु- 
पगमानर्हत्वातर्‌ \ श्रुतिबलाद्व विरुद्रयोरप्यविराघाभ्युपगमं मीमांसाने- 
रथक्यपसङ्गात्‌ "ृथगालमानं प्ररितारं च मताः इति प्रथम्न्नानस्य मोक्षहे- 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ¢ | वरहुदृारण्यकापांनपत्‌ । २५१ 


तुव्कवावेदनात्‌ । यस्पारश्षरमतीतो<ह मिति जीपवेटक्चषण्यज्ञानवतस्त्वसमटः 
स॒ मत्प्वत्यसंपुषटत्वप्रातिपटनासीवव्रह्मणोनियन्त्नियम्यमावलक्षण- 
भेदस्य मानान्तराप्राप्तत्वाद्िहितस्व निपेदायोगाडपासना्थत्वाश्रयण- 
स्य (अथ योऽन्यां देवतामुपास्तं ` इति वाक्यप्रतिपरैक्येऽपि संमवात्‌ ! 
एेक्यस्य स्वरूपःपदृशवाद्त्यप्रातेपस्चवस्स्वरूणोपदेश परान्तयामिबाह्यण- 
प्रतिपाद्यत्वस्य नियन्तदियम्यभावदक्षणमेदेः।पे स्वात्‌ । मेद निपेधभ्र- 
तयस्तु एुथ्सिद्धत्वटक्चणवह्भात्पकमेदनिपेधपरा इत्येव व्यव स्थितिरि- 
त्य प्रसक्तानुप्रसरस्या । 


प्रक्रतमनुसरामः- 
तमेतं वदानुवचनेन बराह्मणा विविरदि- 
पान्त यन्नन्‌ दानेन तपस्नाऽनाशकन । 


हदशं परमात्मानं वेदाध्ययनेन यज्ञेन दानेनार्ना शन [क्षणेन 
तपसा ज्ञातुमिच्छन्ति । आशोऽश्ञनं मावे घञ्‌ । अनाश्ोऽनशशनं 
स्वाथं कः । तचानशनं कामानाम (त्मकं न तु स्वास्मनाऽनक्शनं देहपा- 
तप्रसङ्कात्‌ । यद्रान दियत आश्ञो यस्य तदनाक्ञं स्वां कप्रत्ययः ॥ 
फखाभिसंपिरहितेनेति यावत्‌ । जश्न जिगमिषति असिना जघांसती- 
त्यादावभ्वादेः सन्प्रत्ययप्रक्रत्यथमतगमनादिसाधनसवप्रतिपादनदशनादि- 
हापि वेदनस्राधनलमेव प्रतिपाद्यते । नतु विविदिपास्राघनत्वम्‌ । यद्यपि 
परक्रतिप्रत्ययाथयोः प्रत्ययाथस्य प्राधान्पादिि्युत्समम्तथाप्प्यश्वन जिग- 
मिपतीत्यादौ सन्नन्तप्रयोगस्थले प्रकरस्यथप्राधान्यस्थेव व्युत्पत्तिसिद्धता- 
दापि प्रक्रत्य्थमतवेदनसाधनत्वमेव वदामुवचनादीनां त॒तीयया प्रति 
पायते इति दरषटव्यम्‌ । इदं च ततीयाध्याय.ङ्गपाद्‌ ।चान्ततम्‌ । तच है- 
ऊध्पररेतसो यज्ञायमावात्तदङ्किका विद्या न संभवतीति पवपक्षे पापे 
“ एतमेव प्रचाजिना टोकमिच्छन्तः प्रबजान्त ` [ बृ०४।४। २२ 
‹ यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति । ` ' ये चमेऽरण्यं श्रद्धा तप ह्युपासते ` 
[ छा० ५।१०।१ ] इत्यादिवाक्येरूर्ष्वरेतः सु बह्मविद्यायाः प्रमाप्रतिष- 
न्नत्वात्तेष विद्याग्न्याधानलक्षणाग्रीन्धनपएवेकाथिहोत्राद्यनपेक्षेति । “अत 
एव चागरीन्धनाद्यनपेक्षेति तज स्थितत्वाद गृहस्थष्व पि विद्याग्रीन्धनाद्यन- 
पेश्षेव । न च विविदिषावास्याद्यज्नादीनां ताद्‌थ्यप्रताोतिरेति वाच्यम्‌ । 
तेन वाक्येन यज्ञादिकर्मणां विविदिषाथतापलम्भेऽपि विद्याथवाप्रती- 


२५२ रङ्गरामानुजविरचितप्रकारिकोपिता- [४ चतुर्थाध्याये 


तपेति पवपक्षे प्राप्त उवच्यते-' सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत्‌ ` 
[ ० सू०३।४। २६ ] यथा ममनसाधमभूतोऽश्वः परिकरबन्धसपे- 
क्षस्तथा गृहस्थपषु विया यज्ञादिसवकममापश्षेव । तमेतं वेदानुवचनेन 
बराह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेनेति श्रुतेः । यथाऽश्वेन जिगमिपतीत्यादिस- 
न्नन्तपदप्रयोगे पक्रत्यथमूतगमनसाधनव्वप्रतीतिदरमेन यज्ञेन वेविदि- 
पन्तीत्यचापि यज्ञादौ वदनत्वस्यंव प्रतीतिरिति स्थितम्‌ । तथा तत्रेव 
पादे यावज्नीवमथिहाचं जहोतीति नित्यतया विहितानामथिहोतच्रादीः 
नामनित्यकामनाविपयदह्यदिदया्थववे नित्यानित्यसयोगविरोधादाश्रमक- 
मपिक्षया विद्यार्थानि कर्माणि भिद्वानि[इति)]पर्वपक्चे प्राप्ते  यथंकस्येव 
खदिरत्वस्य खाद्रों यूपो भवतिः (खादिरं वीर्यकामस्य छुयात्त' इति वच- 
नष्रयेन क्रतो फटे च प्रथण्विनियोगदर्ञनाव्कत्व्थतया नित्यस्यापि खादि- 
रत्वस्यानित्यकामाविपयवी्याथताद्िरोधवदयाव्नीवमथिरोचं जुदहाता।- 
ते नित्यतयाऽयिहोचादीनां दिहितव्वादाश्रमक्रमवमप्यस्ति विविाद्षा- 
वाक्येन विद्ासहकारितया विहितत्वाद्धिययाथत्व मप्यस्तीति स्थापितम्‌ । 
विहितव्वाचाऽऽभ्रमकर्मापि' [ वण्सु० ३।४५।३२ | सहका\रेत्वन च 
[० सू० ३।४। ३३] इति सवाभ्याम्‌ । ननु दुण्डपापिनःमयने मास- 
मिहाचं जुहोति [ कात्पा०श्रो० २४।४। २४ ] इति श्रुतं मासाभि. 
होते नयमिकाथिहोचाद्धिद्यत । तथा च विषिदिपावाक्येन विद्यार्थतया 
विधीयमानं नित्पादयथिहाचादेरन्यदेवास्त तचा <ऽह-"सवथाऽपि त एवो - 
भयलिद्धात्‌' [ बण्छु० ३।५। ३४ | वियाथत्व आश्रमाधव्वेऽपि नव 
यज्ञादयः प्रतिपत्तव्या उभय यज्ञादिक्नब्दंः प्रत्पभिन्ञाप्यमानवरूप- 
टिद्रनत्‌ । यज्ञनेत्यादिश्लब्दैः प्रसिद्धयन्नादिदिलक्षणयज्ञादि विधाने तस्य 
द्रव्यदृवतादययभाव<खूपल्वप्रसद्धात। तत्सद्धावे च देवतोटहैश्ञेन दव्यत्यागत्व- 
रूपयज्ञशब्दप्रवत्तिनिमित्तसच्वेन यज्ञशब्दुगुख्या्थतया मासाथिहीत्रवं 
द्रण्या व॒स्या कमन्तिरं विधीयत इति वक्रुमश्षक्पव्वान्न तक््याय इहं 
प्रतते । अतो यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथत्र “ यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि 
ˆ भाक्तार यज्लतपस्राम्‌ । ` इत्यादिप्विव प्रासिद्धयत्तफलटत्वमेव युक्तम्‌ ! 
अनभिभवं च दर्हपति' [ ० सू० ६।४।३५ ] भण पापमपनुदती- 
त्यादिश्च । तानेव यक्घादिधमांन्ि्थ्य तेर्वद्ययाऽ्नभिभवं पापए्क- 
मभिरुत्पत्निप्रतिवन्धामवं दक्छयति । ततश्च प्रसिद्धस्येवायिहोचादधं- 
मस्य विदयोत्पत्तिप्रतिबन्धकपापापनोदहेतुत्वात्तस्यव विद्याङ्कत्वमिति 
स्थितम्‌ । तथाच तत्नेवानाश्रमिणां विधुरादीनामाभथरमधर्माभावात्तद 


चतु ब्राह्यणम्‌ ४ | वहदुारण्यकोपानेपत्‌ । २५३ 


द्गिका विया न संमवतीति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते--अन्तरा चापितु 
तदहष्टः' [ चण सू०३।४।३६ | तुशब्दः पक्षव्यावृत्यर्थः । चशशब्दोऽ- 
वधारणे । आश्रमान्तरावर्तमानानामनाश्रमिणामिति यावत्‌ । तेषामपि 
विद्यायामधिकारोःस्त्येव । तादृशानामपि भीप्मरेक्रसवर्तादीनां बद्य- 
विद्यादश्नात्‌ । यन्ञेम दानेन तपसाऽनाराकेनेव्याभ्रमा नियतदानतपआ- 
दिभिरपि वियानुयहस्य श्रतत्वात्‌ । अपि द रस्मर्यते' [ तण०्सू° ३। 
४ । २७ | जप्यनापि हि संसिष्यद्राह्यणों माच संशय इति हि स्मर्यते। 
संसिध्यज्पादयतुगृही तया विद्यया सिद्धो मघतीव्यथः । ¶विशेषानु्- 
टश्च [ ब० सू० ३।४।३८ ] (तपसा वह्मचर्यण श्रनद्रया विद्ययाऽऽत्मान- 
मन्विप्याऽनदुर्यमाभ्जयन्तः [ प्र० १।१० ] इति आश्रमानियततप- 
आद्धममवेकपरनुयहः श्रूयत । 'अतस्त्वितरञ्ज्यायो टटिङ्गमाचः। [ ब० 
सु०२।४। २९ | तुशब्दाऽवधारणे \! अटोऽनाभ्रमित्वादितरदाश्रमि- 
त्वमेव ज्यायः । अनाश्रमित्वमापषद्धिपयम्‌ । शक्तस्य ताभ्रमत्वमेवोपा- 
देयम्‌ । भूयोधमकात्पघमकयोरतुल्यकारित्वालिद्धाच । लिङ्क स्मरतिः, 
स्मयते हि- 

अनाश्रमी न तिष्ठन्त दिनमकमपि द्विंजः। 

इति । असति वेराग्ये दारालाभ आपत्‌ । सति वैराग्ये सन्यामस्वी- 
कारस्भवात्‌ । न चाविरक्तस्य बह्यवियाधिकारः कथमुच्यत इति 
राज्यम्‌ । अयिहोचायनुतिष्ठास्या दारपरिग्रहरागसंमवेऽपि दारादिषु 
भोग्यतातिश्लयवुद्धिकरेतरागामवन बह्यविदयाधिकारसभवात्‌। देहान्तरो- 
पभोग्यव्ह्मव्यतिरिक्तफलादशाभावेन ममक्षोपयिकवेराग्यसमवाच । एव- 
मेव व्यासार्येरुक्तव्वान्न दाप इत्थ स्थितम्‌ । 


परक्रतमनुस्रामः 
एतमेव विदित्वा मनिभ॑वति। 


एतमेवाऽऽत्मानं विदित्वा मुनिमंननक्शीलो यागी भवति । नान्य 
इत्यथः । 
(2 ७ क (न 
एतमेव प्रनजिना टोकमिच्छन्तः पारनानत । 
लोक्यत इति लोकः । एतमेव लोकं परमात्मानमिच्छन्तः संन्या- 
सिनः । संन्यस्यन्तीत्य्थः । एतमेवत्यवधारणाहटोकान्तरेप्सोः पारवाग्यें 


२५४ रङ्करामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुर्थाध्याये 
नाप्पिकार इति गम्यते । न हि गङ्गाद्वारं प्रप्सः काज्ञीवासी पवांभि- 
मखं याति। 
एतद्ध स्म वे तप्य विद्वाश्सः प्रजां न कामयन्तेरकि 
प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमाताभयं टोक इति । 
एतादशा्रह्यविदः पूर्वे प्रजां न कामयन्ते । किं प्रजया कारेष्यामः। 
प्रजासाध्योऽयं लोकोऽप्यस्माकं परमास्मेव । एतहलोकसाध्यस्य सखखानु- 
मवस्य परमातानुमवाम्बुधिटवक्रणिकायमानत्वात्‌ । एतादृक्षे परमा- 
त्मनि लब्ध एतह्टोकरूपरटसाधनमतया प्रजया किं करेष्याम इति 
प्रजां पूरवे न कामयन्त इत्यथः । 
ते ह स्म पुत्रेषणायाश्च वित्तेषणायाश्च रोके- 
पणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचयं चरन्ति 
या दयेव पुत्रैषणा सा वित्तेषणा या वित्तेषणा 
सा छोकपणामे ह्येते पपणे एव भवतः । 
इदु च कहोटत्राह्यणे व्याख्यातम्‌ । 
स ए नंति नव्यामाऽप््योनदिगृह्य- 
तेऽशी्यान रहि शीयतेऽङ्गो नहि 
सजतेऽसितां न व्यथते न ग््िति। 
एतदपि प्राग््याख्यातप्‌ । 
एतमु हवते न तरत इव्यतः पाप- 
मकरवमित्यतः कल्याणमकरवमित्युभे । 
अतो देहया्रादिलक्षणाद्धेतोः पापमकार्षं पुण्यमका्षमिति दे 
चिन्ते एतं बह्मविदृं न तरतो न प्राप्नुत इत्यथः । 
तच्र हेतुमाह- 
उ हवेष एते तरति नेनं छताछृते तपतः ॥ २२॥ 
यस्माद्धेतोरस्मिन्नेव लोके वसन्पुण्यं च पापं च तीणवान्‌। तत्र हेतुः- 
नेन छरूताकृते तपतः । एनं हि बह्मविदं कूताक्कते सुकृतदृष्टृते फलसब- 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ४] बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । २५५ 


न्धिनं कतुं न प्रमवतः । एवेविदि पापं कर्मन ण्टिप्यत इत्यन्टेषभ्रव- 
णाद्िति भावः ॥ २२॥ 
तदेतहचाऽग्यक्तम्‌ । 
तदैतव्पुण्यपापसतरणममिमुरलीकृत्य कचोक्त मित्यर्थः । 
तामेव कचं पठति- 
(अ ^~ . 
एष नत्या महमा बरारक्षणस्प 
५ ५ 
न्‌ कवत कमणा ना कनायान्‌ | 
तस्यव स्यात्पदवित्तं विदिला 
[क्रे क श क अ (क 
ग्‌ इटप्यत कमणा पवापकन्‌ति ॥ 
ब्राह्यणस्य बह्यविदो य पप महेमा स नित्या बह्यज्ञानानन्तर याव- 
दात्मभावितयाम्ववतत इत्यर्थः । क।ऽसां महिमेव्य्ाऽऽह~-न वर्धते 
कमणा ना कनीयान्‌ । तस्येव स्यात्पदवित्‌ । तस्य बह्मणः पददित्पद्यत 
हति पदं स्वरूपं वह्यस्वरूपविदिति यावत्‌ । स॒ पुण्यपापलक्षणक्मङ्- 
तो्कपांपकपशुन्यो मवति एप महमा व्रह्यविद इत्यथः । महिमज्ञान- 
फटमाह- तं विदित्वा न लिप्यते कर्मणा पापकेन । तं बह्यषिन्महि- 
मानं विदित्वा पापक्रन कमणा न दिप्यत इत्यथः । 

क क ठ ® न & [सोकर 
तस्मादवावच्छान्ता दान्ते उपरतास्तातन्षुः समाहता 
भत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानं पश्यति सवमात्फानं पश्यति । 

एव विच्छाख्रजन्यन्ञानवान्‌। दामः । अन्तरिच्दियनियमनरूपः । द्मः 
वहिरिन्द्रियनियमनरूपः 1 उपरतिः । निपिद्धकाम्यादिषु कर्मसूपरतिः। 
तितिक्षा । क्षमा । सुसमाहितः समाहितचिश्चं इत्यथः । एवरूपः <न्ना- 
तनि जीवानि आत्मानं परमात्मानं तदन्तर्वामिणं परयति परयेदि 
व्यर्थः। माप्यादिप कोरशेष्वास्मन्येवाऽऽत्मानं पश्येदिति पाठा हश्यते । अतः 
पाठद्रेविध्यमच दृष्टव्यम्‌ । कि चाऽऽत्मानं परमात्मःनं सव सवेशरारक 
च परयादेत्यथः । इदं च वाक्य ततायाध्यायश्ट्कपादं चास्ततम्‌ । तत्र 
हि गहस्थस्य बाद्याभ्यन्तरकर[ण [व्यापारः । तपःकमानुष्टानस्याऽऽवरय- 
कत्वाच्छमादीनां च तद्विपरीततान्नानुष्यव्वामेति प्राप्त उच्यते-~ शम- 
द्माद्युपेतः स्यात्तथापे त॒ तद्रधस्तदुद्धतणा तपामवरयानुष्ठवत्वात 


२५९ रङ्गरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [४ चतुधाध्याये- 


[ ब०्सू० ३।४। २७ ]। गृहस्थस्य कमानुष्टानावश्यकत्वेऽपि गृहस्थः 
ङामदमाद्युपेतः स्यात्‌ । शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहिता 
भूत्वाऽऽतमन्येवाऽऽत्मानं पश्यतीति विद्याङ्गतया विधानात्‌ । अशान्त. 
चित्तस्य चित्तविक्षपेण विद्यानिप्पत्यसंमवेन हष्टाथतयाऽनुष्टयत्वाच्च । 
नच कर्मणां मादीनां च विरोधो भिन्नविषयत्वात्‌ । विहितेषु करणब्या- 
पारः । इतरेषु ठहुपरमरूपक्षम इति । न च करणव्यापाररूपकमसु 
वतमरानस्य वासनानुषृच्या शमादिकं न संभवतीति वाच्यम्‌ । परमपुर- 
पाराधनकर्मणां वासनोच्छेद्‌ एव हेतुत्वादिति स्थितम्‌ । 
परकरतमनुसरामः- 
कः = [क @ + [र 
मुम्‌ पाप्मा करत सवे पामान तरति | 
एवं बह्यविदृं पाप्मा परण्यपाप्लक्षणं कमन तरतिन प्राप्रोति । 
अयं तु बह्मवित्सवं पाप्मानं तरति सर्वपापातिगो भवतीत्यर्थः । 
क = (9 र ट * [क 
गन्‌ पाप्मा तवति सर्वं पाप्णाय कषात्‌ । 
एनं बह्मविदं पाप्मा न बाधते । अयमेव सर्वं पाप्मानं ज्ञानाथिना 
दहतीत्यथः । 
(कष (न न श 
विपापा विरजाश्वाचारसरत्सा ब्रह्मण्‌ भवात । 
विपापः पापशुन्यः) विरजो विरागः! अविचिकित्सः संशयश्चन्यः । 
भिद्यते हद्ययन्थिश्छियन्ते सवस्या इत्युक्तः । वाह्यणो बह्म विन्धव- 
तीत्यर्थः । अचर बाह्यण इति पश्चाल्निर्दिष्टस्यापि व्राह्यणक्षाब्दुस्यानि- 
त्यादुहश्यसमपकत्वमव । ततश्च बाह्मणो विपापो विरजो मवतीत्यर्थः । 
वि १ ^ र 
एष बह्मलठ [कः सम्राडति हकाचव बाज्ञवत्क्यः। 
हे सम्राडेषप आत्मान पर्येदिति द्रटव्यतयोक्तो यः स बह्मटोको 
बह्येव लोको बह्मलोकः। 
= 9 क [भिः (व 4 
साऽह भर्गवत वद्हानडदाम मा 
चापि स्ह दस्वात्रात ॥ २२॥ 


एवमनुशिषटबह्यक्दिः स्वाराज्यं सर्वं ददामि राज्येन सहाऽऽव्मानमपि 
कैकर्याय ददामीति जनक उवाचेव्यर्थः॥ २३ ॥ 


^~~+---- ----~--- ~~~ ~" "~~ ~~ - -* ~ -~ 


= 0 क का १ १ क 1 


१ रम्राष्नं प्रावितोऽ्गीति-- आनन्द्ध्रमस्यपरस्तक | 


चतुथ ब्राह्मणम्‌ ३ ] बृहदृारण्यकोपानि पत्‌ । २५७ 


एवं जनकयाज्ञवल्क्यास्यायिकायां व्याख्यात आत्मोपासकानामुपा- 
कि क [क क [० 
सनभदेन मक्तेमुक्तिप्रद्‌ इति श्रुतिराह- 


स वा एष महानज आसमाऽन्नादो वसु- 
दान) विन्दतेवसुयण्वंवेद॥२४॥ 


अन्नरदोऽन्नाद्‌ः। वसुदानो वधप्रदुः । अनेनाऽनकारेण बह्मयोपासी- 
नोऽन्नं वसु च लमते। इवं च तुतीयाध्याय उमयटिङ्कपादे चिन्तितम्‌ । 
तत्र हि एेहिकामुप्मिकं फलं कमण एव स्यात्तस्य फलसाधनत्वादिति 
पूवपक्षे प्राप्त उच्यते-" फलमत उपपत्तेः' [ ब० स्रु०३।२।३८ ] 
कर्मभिराराधितात्तस्मादेव परमपुरुपात्फटं सव॑ज्ञस्य सर्वराक्तेबह्यणः 
सेवाराधितराजवत्फटप्रदृस्वोपपत्तेः । “ श्र तत्वाच्च ' [ ० सू०१।१। 
११] सवा पप महानज आत्माऽन्नादो वययुदानः ` इति तस्येव फल. 
प्रवुत्वस्य श्रुतत्वात्‌ । पूर्पक्षमाह-"घमं जेमिनिरत एव ' [ ब० सू 
३ । २।४०] यागदानाख्य धर्म जैमिनिः फलप्रदं मन्यते । अत 
एवोपपत्तेः शाखा कृष्यादीनां फटसाधनत्ववद्यागादीनां विनश्वरा. 
णामप्यपवंद्रारेण फलसाघनो पपत्तेः । यजत स्वणकाम इति विधिप्रत्य- 
येन प्रकरत्यर्थयागस्य॑व फलसाधनत्वावगमात्‌ । "पूर्व॑तु बादरायणो 
हेतुव्यपदेशात्‌ › । [ ० सूु०३।२१।४१ ] बद्रायणस्त्वाचा्यः 
पर्वोक्तमेव परमात्मनः फटप्रदत्वं मन्यते । हेतुष्यपदेश्चात्‌ । यज देवपू- 
जायामिति प्रीतिहेतुखवाचिना पूजाकब्देन यागस्य दृवताप्री तिहेतुखव्य- 
पदेशात्‌ । (स एवैनं मृतिं गमयति ` इत्यादिकर्मविधिज्ञेपवाक्येषु कमा- 
राधितदेवताया एव प्री तिहेतुत्वाव गमात्‌ । अहं हि सवंयज्ञानां भाक्ता 
च प्रभुरेव चेति फटप्रदापित्टक्षणप्रुत्वस्य परमात्मन्येव स्म्रृतत्वात्‌ । 
आश्य विनश्यतः कर्मणो विधिवाक्यश्र॒तकालान्तरभाविफलटसाधनत्व- 
निर्वाहाय द्वारापेक्षायां वाक्ष्यकेपप्रतिपन्नदेवताप्रीतिरूपद्ारपरित्यागे- 
नाऽऽत्मसमवेताहष्टपरिकल्पनस्यानुचिततात्कर्मप्रीतः परमासेव फलप्रद 
इति स्थितम्‌ ॥ २४ ॥ | 

प्रकरतमनुसरामः- 

2 


२५८ रह्करामातुज विर वितप्रकाशशिकोपेता- [४ चत्थध्याये- 


स वा एष महानज आतमाऽनरोऽमरोऽमृतोऽभयो बह्माभयं 
वै बह्माभयध् हि वे व्ल भवतिं य एवं वेद ॥ २५॥ 


इति बहदारण्यकोपनिषदि चतुथाध्याये 
चतुथं बाक्षणम्‌ ॥ ४ ॥ 


जरामरणश्यन्योऽसंसारी । अत एव मयशुन्यः । एवं सुतोभ्यमात्मा 
बह्म निरतिशयं ब्रहत्‌ । तत हेतुमाह-अभये वे प्रह्येति ! अम्रुतममयमे- 
तद्र्यति निरुपाधिकाभयताभ्रयत्वस्य परबह्यत्वप्रसिद्धेरिति मावः। 
तज्ज्ञानस्य फटमह-अमयपं वे बह्म भवति य एवं वेद्‌ । जह्य मवति 
आविमूतव्रह्मरूपो मवतीव्यर्थः । शिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ ९५॥ 


इति बृहु्ारण्यकोपनिषत्परकारिकायां चतुर्थाध्यायस्य 
चतुर्थं शारीरबाह्मणम्‌ ॥४॥ 


अथर्मेतेयी बाह्यणम्‌ । 
चतुर्थव दिषहापि कि चित्पद्विशेपमारभ्यते । ननु किमथोाऽस्य पठितस्य 
मेतरेयी ब्राह्यणस्य पुनः पाठ उच्यते । पर्वं याज्ञवल्क्यः प्रविवजिपा्यां 
मेत्रेय्या आत्मतच्वमुपदिश्य पारिवाज्याय प्रकरूतः स्ववेराग्यमान्यं वृषा 
किंचित्काले धनाअंनं करता गृह एवानिपिद्धान्कामाननुमूय निष्पन्न- 
णढवेराग्यो गहकृत्यव्या प्तचित्ततया विस्मतात्मतच्वाये भेतेय्ये पुनरूप 
देष्टमारमत । अनया चाऽऽख्यायिकया वेराग्यमान्धे संन्यासेऽनधिकार 
इति प्रदतं भवति । अचर विहोपपदानि व्याकुमंः। यद्रा मैवेयीत्राह्यणे- 
नोक्तस्य बाह्यणस्येकाथव्वप्रदङ्नाय पुनरप्यारभतति द्रव्यम्‌ । 
थ त्कृ ॥ ति 9 (= क 
अथ ह याज्ञवल्क्यस्य द्रे भायं वक्रवतुभजेयी 
॥ ^, क € =, = ~ क. 
कल्पायना च तयाह्‌ मंचया ब्रह्मवादनेः ककव । 
बह्यवादिनी बह्यवद्नरशाटा । 
क~ न ~ „^ 
स प्रज्ञव ताह कात्पायना। 
तहि तस्मिन्काले कात्यायनी खीपरज्ेव स्रीणां योदिता गृहव्वापार- 
विषया प्रज्ञा ताद्रशप्रज्ञावस्येव बभूव, 


पञ्चमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बुहदारण्यकापातेपत्‌ । २५२ 


अथ ह याज्ञवत्क्योऽन्यद्रत्तमु पाकरिष्यन्‌ ॥ १॥ 
गाहेस्थ्याद्विलक्षणं तुरीयाभ्रममुपाभ्रयिष्यक्ित्यर्थः॥ १ ॥ 
मत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः भरननि- 
प्यन्वा अरेऽटमस्मास्स्थानाश्स्मि हन्त 
तेऽनया काल्यायन्यःऽन्तं करवाणीति ॥२॥ 
सा रोवाच मेत्रर्थ यन्न म इयं भगोः सर्वा 
पृथिवी वित्तेन पणां स्यात्स्यां न्वहं तेनामृताऽऽ 
ह नेति नेति होवाच याज्ञवल्क्यो यंथेवोप- 
करणवतां जीवितं तथेव ते नीदितश स्याद- 
मृतत्वस्य तु नाऽऽशास्ति वित्तेनेति ॥ ३ ॥ 


सा होवाच मंतरेयी येनाहं नामृता स्पां किमहं तेन 
कुर्या यदेव भरगवाय्वेद तदेव मे व्रहीति॥४॥ 
स होवाच याज्ञवल्क्यः प्रिया वै खलु नो भवि 
सती परियमवुधद्धन्त तर्हिं भवत्येतव्यास्यास्यामि 
व्याचक्षाणस्य त॒म निदिध्यासस्वेति॥ ५ ॥ 
हे मवति नः परिया सती भरियमेवावुधद्रपितवती। अनुकूलमापणादिति 
भावः । द्युतादिववादङः । द्युद्भ्यो टृडीति परस्मैपदम्‌ । अतस्तुष्टाऽदं 
हे मवति अमुतत्वसाधनं जिज्ञासमानाये तुभ्य व्याख्यास्यामि व्याचक्षा- 
णस्य मे वाक्यं निदिध्यासस्व सावधानं शुण्वित्यथंः ॥ ५॥ 
स हावाचन दा अरे पर्यु: कामाय पतिः भियो 
मवति न वा अरे जायाय कामाय जाया प्रिया 
पयति । न वाअरे पुत्राणां रामायपुचाः प्रिया 
पवन्त । न वा अरे वित्तस्य कामाय वितं पिय 
भवति । न वा अरे पशनां कामाय पशवः पिया 


२६० 


रङ्गरामानुजविरचितपरकाशिकोपेता- ` [ ४ चतथाध्याये- 


भवन्ति । न वा अरे बरह्मणः कामाय ब्रह्म भियं 
भवति । न वा अरे क्षस्य कामाय क्षत्रं भियं 
भवति । न वा अरे लोकानां कामाय खोकाः भिया 
भवन्ति| न वा अरे देवानां कामाय देवाः भिया 
भवन्ति । न वा अरे वेदानां कामाय वेदाः भिया 
भवन्ति । न वा अरे भूतानां कामाय भूतानि प्रियाणि 
भवन्ति । न वा अरे सर्वस्य कामाय स्वं 
मेयं भवत्यात्मनस्त कामाय सर्वं प्रियं भवति। 
आत्मा वा अरे दृएव्यः भ्रातव्यां मन्तव्या 
निदिध्यासितव्यो मंतेग्यात्मनि खल्वरे दृष्टं श्रुते 
मते विज्ञात इद सर्वं विदितम्‌ ॥ & ॥ 
बह्म तं परादायोऽन्यत्राऽऽत्मनो च्य वेद क्षत्रं तं 
परादायोऽन्यत्राऽऽत्मनः क्षत्रं वेद ठोकास्तं परादु- 
योंऽन्यत्राऽऽत्मनो लोकान्वेद देवास्तं परादुर्योऽन्य- 
जाऽऽस्मनो देवान्वेद वेदास्तं परादु्ऽन्यत्राऽऽत्मनो 
वेदान्वेद भूतानि तं परादु्याऽन्य्राऽऽत्मनो शरूतानि 
पेद्‌ सर्वं तं परादायोऽन्यचाऽऽत्मनः सर्म ॒वेदेदं 
बघ्ेदं क्षत्रमिमे टकरा दमे देवा इमे वेदा 
मानं भतानी सर्वं यदयमातमा ॥ ७ ॥ 

स यथा दुदुभैहन्यमानस्य न वाद्याञ्छ- 

व्दाञ्छक्नुयादय्रहणाय दुहुषस्त॒ म्रहणेन 

दे द्ष्यावातस्प वा शब्दा गृह्‌।तः॥ ८ ॥ 


स यथा शङ्खस्य घ्मापमानस् न बाह्या 
छव्द्न्शिकनव्रदय्हणाम शदर्‌वस्प तु ब्रह 


पचम ब्राह्मणम्‌ ९ | बहरण्यकोपनिपत्‌ । २६१ 


णेन शङ्खध्मस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ९ ॥ 
स यथा वीणाये वाथमानये न बाद्याञ्छ- 
व्दाञ्छकनुयाद्ग्रहणाय वीणाये तु ग्रहणेन 
वीणादादस्य वा शब्दो गृहीतः ॥ ९० ॥ 
स यथाऽव्दपाभररयाहितस्य पृथग्धूमा विनि- 
श्वरन्तयेवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निश्व- 
भितमेतयटग्बेद्‌। यजवदः सामवेदोऽथरवाङ्गिरम 
इतिहासपुराणं विया उपनिषदः भ्टोकाः सृजा- 
ण्यनुव्याख्यानानि व्यास्यानानीष्ट £ हूतमारितं 
पायितमयं च ठलाकः परश्च लोकः सर्वाणि च 
भतान्यस्यदेतानि सर्वाणि निश्वसितानि॥११॥ 
स यथा सवासामपा समुद्‌ एकायनमभेव* सर्वेषा 
स्पर्शानां लगेकयनमेवई सर्वेषा रसानां जिह- 
कायनमेव सर्वेषां गन्धानां नासिके एकायनमेव 
सर्वेषा रूपाणां चक्षरेकायनभेव र सवषा शब्दा- 
ना श्रोत्रमेकायनमेवः सर्वषां संकल्पानां मन 
एकायनमेव स्वासां वियानार हदयमेकायनमे- 
वर सर्वषां कर्मणा हस्तावेकायनमेव ९ स्वषामा- 
नन्दानामुपस्थ एकायनमेव सर्वषां विसगाणां 
पायुरेकायनमेव सैषामध्वनां पादावेकायनमे- 
व< सर्वेषां वेदानां वागेकायनम्‌ ॥ १२ ॥ 
स॒ यथा सेन्धवधघनोऽनन्तरोऽबाह्यः सस्रा 
रसघन एवैवं वा अरेऽयमात्माऽनन्तरोऽवाद्यः 
छत्रः प्रज्ञानघन एषेतेयो प्रतेः समुत्थाय 


२६२ रङ्खरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चठुथाध्याये- 


तान्पेवानुविनश्यति न पत्य संज्ञाऽस्तीत्यरे 
ववीमीति होवाच यात्तवल्क्यः ॥ १३ ॥ 
यथा सेन्धवधनो टवणखण्डोऽनन्तरोऽन्तरावयवव्यतिरिक्तोऽबाह्यो 
चाह्यावयवव्यतिरिक्तश्च सर्वोऽप्यवयवो यथा रसघनो भवति। अचान्तशे 
बाह्यश्च रसघन इति वक्तऽ्येऽन्तरत्वबाद्यस्वशुन्यानां मध्यवतिनामपि ग्रह- 
णं यथा स्याडहिति अनन्तरोऽबाद्य इति व्यतिरेकमुखेण निर्दृशः । एवं च 
सति निरवयवात्मसाधारण्यमपि फलितं भवतीति द्रष्टव्यम्‌ । एवमेवाय. 
भाता सर्वत्र विज्ञानघनजीवशरीरक इत्यर्थः । जीवपरयोः स्वरूपेणे- 
क्याभावाच्छरीरात्ममाव इवं सामानाधिकरण्य द्रष्टव्यम्‌ ॥ १२ ॥ 
अन्र वक्त्यं चतुथाध्याय एवोक्तम्‌ । 
थि = |. [^ 
सा होवाच भेजेय्यत्रेव मा भगवान्मोहान्तमापीपत्‌ । 
अत्रैव न प्रेत्य संज्ञाऽस्तीत्यस्मिन्नेवार्थं भगवान्मा मां मोहमध्यमा- 
पीपल्ापितवान्‌ । पते(आफर्णो चङ्‌ । 
न वा अहमिमं विजानामीति स होवाच 
नवा अरेऽहं मोहं ब्रवीम्यविनाशी 
वा अरेऽयमात्माऽनुच्छत्तिधमा॥ १४ ॥ 
न॒षिद्यत उच्छित्तियस्य सोऽनुच्छित्तिः। अविनाशीति यावत्‌ । 
अनुच्छित्तिधमों यस्य सोभनुच्छित्तिधमां । एवं बहुवरीहिगर्मो बहु- 
वी हिः । तस्य ज्ञानलक्षणां धर्मोप्प्यविनाक्षीत्यर्थः । नत्‌च्छिच्यमावोभनु- 
च्छित्तिः स धर्मो यस्येति बहूवीहिः । अविनाशीत्यनेन पौनरुक्त्य 
प्रसद्चादिति दष्टव्यम्‌ ॥ १४ ॥ 
यत हि द्रेतमिव भ्वति तदितर इतरं पश्यति तदितर 
दतर जिप्रतिं तदितर इतर रसयते तदितर इतर- 
मभिवदति तदितर इतर शृणाति तदितर इतरं 
मनुते तदितर इतर स्पृशति तदितर इतरं विजानाति 
यत्र वस्य सवमात्मवा्रत्केन कं पथ्येनत्केन कं 
जिग्रत्तत्केन कमभिवदेत्तत्केन क~ शृणुयात्तत्केन 


-- ----~ ~~~ 


=-= 


१ अतरेत्यम्‌द्रतपृष्त--परःपीपिपददूति दस्यते । 


पचम ब्राह्मणम्‌ ^ ] बृहद्‌ारण्यकोपनिपत्‌ । २६२ 

क स्पशेत्तत्केन कं विजानीयायेनेद < सवं विजा- 
नाति तं केन विजानीयात्स नेति नेतीव्यास्माऽगृह्यो 
न हि गृह्यतेऽ्शौयां न हि शीर्यतेऽसङ्ञोन दहि 
सज्यतेऽभितो न व्यथते न रिष्यति विज्ञातारमरे केन 
पिजानीयाद्िव्युक्तानुशासनाऽपि मजेप्येतावदरे 

खल्वमृतत्वमिति होक्त्वा यातवल्क्यो पिजदहार॥१५॥ 

इति ब्रहदारण्यकोपनिपदि चतुर्थाध्यायस्य पथमं 

ब्राह्मणम्‌ ॥ ५ ॥ 


० त मे मः 


एतावदेव रखल्वग्रतार्धिभिज्ञंयभिव्यर्थः । कारणे कार्यवाविजन्यु उप- 
चारातयुक्तः । एवमुक्त्वा याज्ञवल्क्यो यथामिल पिते प्रबज्यां कृतवा- 
नत्यथः ॥ १५ ॥ 


इति इहदारण्यकोपनिषत्मकारिकायां चतुधाध्याये 
पञ्चम ब्राह्मणम्‌ ॥५॥ 


अथ वश्शः पौतिमाष्यो गोपवनाद्रपवनः पोति- 
माष्यात्पौतिमाष्यो गोपवनाद्ीपवनः कोशिका- 
त्कीशिकः कोणण्डिन्याकंण्डिन्यः शाण्डित्याच्छा- 
ण्डिल्यः कौशिकाच मोतमाच गोतमः ॥ १॥ 
आभिवेश्यादाश्िेश्यो माग्पादराग्यो गाग्याद्रम्प 
गोतमाद्घौतमः सेतवात्सेतवः पाराशयांरणासाराश- 
य्यिणो मार्ग्याथणाहाग्पयायण उदाटकायनाहु- 
हाटकायनो नजाबाटायनानावालायनो माध्यंदि- 
नायनान्माध्यंदिनायनः सेीकरायणात्सोकरायणः 


२६४ 


रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ ४ चतुर्थाध्याये 


काषायणात्काषायणः सायकायनात्सायकायनः 
कोरिकायनेः केरिकायनिः ॥ २ ॥ 
घतकोशिकाद्पतकोशिकः पाराशर्यायणात्पाराशर्या- 
यणः पाराशयास्ाराशयां जातृकण्याजातुकण्यं आ- 
स्रायणाच यास्काचाऽऽसुरायणसवणेद्धैवणिरोप१च- 
न्धनेरोपचन्धनिरासुरेरायुरिभरदानाद्धारदाजन आ- 
जेयादात्रेयो माण्टेर्माण्टि्गोतिमादौतमो गोतमाद्)तमों 
वात्स्याद्रात्स्यः शाण्डिव्याच्छाण्डिल्यः केशोर्यात्कता- 
प्याकरशोर्यः काप्यः कुमारहारिताक्कृमारहासिो 
गाटबाद्वाटवो विद्रीक)ण्डिन्यादिदर्भकिण्डिन्यो 
वत्सनपातो बाप्नषाद्त्सनपाद्वाभवः पथः सोभरा- 
त्न्थाः सोभरोऽयास्यादाङ्किरसादयास्य आङ्किरस 
आहूतेस्वा्रादाहूतिस्वाप्रो विश्वरूपाच्वाष्रादिश्व- 
रुपस्तवाष्ोऽश्वि्यामभ्िनौ दधीच आथर्वेणाद्‌- 
ध्यङ्ङ{धर्वणोऽथर्वणो देवादथर्वा दवो मृत्योः 
प्रा्वर्सनान्मृत्युः प्राध्वश्सनः प्रध्वश्सनासध्वश्सन 
एकरषरेकर्पिरविप्रचिततेिप्रचित्तिव्यष्टव्यष्टिः सनारोः 
सनारुः सनातनात्सनातनः सनकात्सनकः परमाष्ठनः 
परमेष्ठी बह्मणो बह्म स्वये ब्रह्मण नमः ॥ ३ ॥ 


क क [न 


इति वहदारण्यकोपनिषदि चतुथाध्यायं 
षष्ठ ब्राह्मणम्‌ ॥ ६ ॥ 


इति ब्रहदारण्यकोपानिषदि चतुथाध्यायः समाप्तः | 


पषठं नाह्मणम्‌ ६ | बृहद्‌रण्यकतोपनिषत्‌ । २६५ 


पूर्ववदेव वैशव्ाह्मणम्‌ । आचार्यवकीर्वनस्य मङ्गटलान्नाच्र पोन- 
रुक्त्यं शङ्खुनीयम्‌॥१।॥२।।३२॥ 
इति ब॒हद्ारण्यकोपनिपल्काश्िकायां चतुर्थाध्याये 
` पष्ठ बाह्यणम्‌ ॥६॥ 
इति बहद्ारण्यकोपनिपलयकारिकायां चतुथोऽध्यायः ॥ ४॥ 
प्रणवोपासनं विपिस्सन्प्रणवं परोक्षरूपेण स्तोति- 
4 प्‌ ९ ९ "अ 
ॐ पृणमदः पणमिदं पुणान्यूणमुदच्यते । 
ण ४ ध (द [0 
पणस्य पृणमादाय पूणमेवावशिष्यते ॥ 


अदः परोक्षलोकः परदूपः । टद्गय च टाक पूर्णं वेद्‌ पुर्णमिव्यर्थः। 
राब्द्प्रभवत्वात्सवस्य टोक्रस्य स श्रारेति व्याहरत्स भूमिमसृजतेति 
लोकानां व्याह तिप्रमवत्वाञ्चानात्कारणेन च कायस्य व्याप्तत्वात्‌ । पर्णा- 
त्पृणमुदच्यते । पृणा्यूयमाणा्ोकाप्पूर्णं पूरणकत्ं उद्च्यत उदहूतं 
मवति । अञ्चु गतिपूजनयोः । कमणि प्रत्ययः । उद्भतं भवति भेष्ठं भव- 
तीत्यथः । तस्पूयमाणलाकापेक्षया पूरणक्रतव्याहतिरूपशब्द्‌ उत्कृष्ट 
इत्यर्थः । पणस्य पूर्णमादाय पणस्य लोकस्य पूर्णं पूरणकर्तुव्याहतिरूपं 
वस्त्वादायोपसंहत्य तस्यापि यद्पर्णं पूरयितु ओंकारात्मकं वस्तु परिशि - 
ष्यत इत्यर्थः । (ओंकारेण सवां वाक्सतृण्णा' [छा ०२। २३ । ३] इति 
श्रुते; । ओंकारस्य सवेव्यापकेन पृर्णत्वात्तदेव कारणं व्यावु्यादिश- 
व्देपु निर्दि्टेषु परिशिष्यत इत्यथः । ओंकाराद्याहतिर्भवति व्याहूत्या 
गायत्री भवतीति सवंशब्दनिदानत्वात्तदेव परिकशिप्यत ह्यर्थः । 

ओं खं ब्रह ¦ 

ओंकार एव खमपरि च्छिन्नं बह्म । ततश्चाकरिष्परिच्छिन्नवद्मयोपासनं 

कतेव्यमित्य्थः । 


ॐ बह्येति बह्यविरेपणीमूतस्य शब्दस्य स्वाभिमतमथमाह- 
खं पुराणम्‌ । 
इति । अनेन न वायुमानाकाश् उच्यतेऽपि तु यत्पुराणं देश्ञकालाप- 


[क 


रिच्छिन्नं बह्य तदेव खसाहश्यात्वमित्युर्यते । खमपरिच्छिन्नमत्यथः। 


प, 


२६६ रद्गरामानुजदिरकितप्रफाशिकोपेता- [५ पश्चमाध्याये- 


वायुरं खमिति ह स्माऽऽह कोरव्यायणीपुत्ः । 
कोरव्यायणीपुञस्तु वायुरं खं वायुमदम्बरमेव खशब्दनोच्यते । तत- 
श्चाऽऽकाशश्शरीरक वह्य प्रणवेऽध्यास्योपास्यसिव्याहेत्यथंः । प्रणवे 
बह्मोपास्यमित्यच न विवादः । तवाध्यास्यमाने च बह्मापरिच्छन्न- 
त्वेन गुणेनोपास्यमुत भूताका्षक्षरीरकव्वेनेवोएास्यमित्यत्रेव विषाद्‌ हति 
मावः। 
वेदोऽयं द्ाह्मणा पिदुर्ैदनेन यद्वदित्यम्‌ ॥१॥ 
दाति वृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य 
प्रथमं बाह्मणम्‌ ॥ १ ॥ 


र 


यस्मा्ुसौ वोद्ततेनोंकारेण यद्ष्टि तव्यं ज्ञातव्यं तस्स वेद जानाति 
तस्मादयमेव वेदो वेद्पित्ररूपयोगिकाथस्य पुष्कटत्वादितरेषां तु वबु- 
त्वममुखामिति बाह्यणा मन्यन्त इत्यथः । 
इति कृहद्ारण्यकोपरिपत्पकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥ 


चयाः प्राजापत्याः प्रजापती पितरि बह्मचयंमपुः । 
तयासिप्रकाराः । द्विषिभ्यां तयस्यायन्वति चेः परस्य तयपोभ्य- 
जादेशः । प्राजापत्याः प्रजापतिषुचाः । पितरे प्रजापती बद्यचयमुषि- 
तवन्तः । 
ते क इत्यवाऽष्- 
देवा मनुष्या असुरा उषिता वह चयं 
द्या उरु्रवीतु नो भवानिति । 
उपदेषटव्यमिति शेषः । 


नि 
$ 


तेयो हेतदक्षरमुवाच द्‌ इति व्यन्नासिष्टा ३ ॥ इति । 
_ द्‌ इस्येतवक्षरमित्युक्वा क्रि सूयं व्यज्ञासिष्ट । मद्भिप्रायं ज्ञातवन्तः 


क, 


कमिति पप्रच्द्रत्यथंः। 


दितीयं ब्राह्मणम्‌ २। बहदारण्यकोपनिपत्‌ । २६७ 


व्यज्नाप्िप्पेति दोचः। 
वयं ज्ञातवन्त इति भस्यूयुरित्यथः ' 
कथमिव्यत्राऽऽह- 
दूम्यतेति न आत्थेति । 
नोऽस्मा्ति दान्ता भवतेति खलु वदसीव्यूचरित्य्थः । देः 
यनि शामादित्वाहीषः 1 
ओमिति होवाच व्यज्ञारिषटेति।! १ ॥ 
सत्यं व्यनज्ञासिषरेति प्रजापदियवाचेव्यथः \ ननुं कथं द्‌ द्युखारण- 
मारेण दाम्यतेति त आस्थेति देवाः भत्यपद्यन्त । उच्यते देवानभिभ्वर्य- 
शालितयः भोगप्रावण्येन संदान्धत्वास्स्वदाणं उनतां दकषष्दोचारणमा- 
त्रेण तस्तिपत्तिः संभवतीति द्रष्टव्यम्‌ \ १ ॥ 
अथ हनं मनुष्या ऊचदीतु नो भगवानिति तेष्यो 
हतदवक्षरमवाच द दत व्पक्ञारषछा२े ॥ इत। 
त्यक्नासष्मात हच्दतचात न आलत्वत्य्‌- 
मात हवा व्यज्ञासि्टति ॥ र ॥ 
दत्तेति न आत्थेति दत्त दानं कुरुतेत्यथः ! रिष पूर्ववत्‌ ॥ २॥ 
अथ हैनमसुरा उचुर्ववीतु नो भगवानिति तेभ्यो 
हेतदेवाक्षरमवाच इति व्यत्तासिष्ठा र ॥ इति । 
व्यजन म[सव्पार्त्‌ म्ध्वमावि ब जात्व 
त्यारिति हौवाच व्यङ्कारिष्तिं ॥४॥ 
दयध्वमिति न आ्पति दयध्वं प्राणद द्यां कषुरूतेत्यथः । 
तदेतदवपा ददी वागनुवदति स्तनपिलनुद्‌ 
द द दति दाध्यत दस्त द्पध्वाम॑ति। 
दान्ता मवत दानं कुरुत दयां करुरुतति दृसदानद्यालक्षणं तदेताञ्च- 
तयं स्तनयिलुर्मेधो द दद्‌ इति द्कार्योचारणेनादुवदृति सैषा देवी 
वाडनत॒ स्तनयिस्नुशब्दमात्रम्‌ । 


क्ष = कि 


२६८ रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [९ प्श्माध्याये- 
तदेत्रय शिषक्षेदमं दानं दयामिति ॥ २ ॥ 


इति बहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य हितीयं 
नाह्लणम्‌ ॥ २॥ 


| 


तस्मादद्यापि दमद्ानदयाटक्षणं धम्यं शिष्षदुपादद्ात्‌ । प्रजापते- 
रनुशासनमस्माभिः कर्तव्यमित्येव मतिं कुयाद्त्यथः । तथाच स्मृतिः- 
चिविध नरकस्येदं द्वारं नाङ्ानमात्मनः। 
कामः क्रोधस्तथा लो मस्तस्मादेतञ्चय त्यजत्‌ ॥ इति । 
अस्य विधेः शेषः प्राचीनोऽथवादः ॥ ३ ॥ 
इति बुहद्‌ारण्यकोपनिषत्पकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
दवितीयं वाह्यणम्‌ ॥२॥ 
एवं सवोपासनाङ्गमतं दमदानदयाटक्षणमधचयमुपदिरशय बह्योपास- 
नाङ्गमूतं हद्योपासनमाह- 


(का द्र व 
एष त्रजापातयद्धूद्वमतद्रह्लतत्स्वम्‌ । 
प्व दमाद्यनुशाषितखन प्रस्तुतो याभ्यं योऽपि प्रजापतिः सोऽपि 
हृदयमेव तदेतद्रह्य वुहत्सवं पश्चमाध्यायोक्तरीत्या हदयस्य सर्वत्वं 
द्रष्टव्यम्‌ । 


~. =. 


एवं हदयस्य प्रजापतिवव्रहृत्वरूपविकेपणवि शिष्टतयोपासनं तिघा- 
याोपास्यहूदयङब्दनिव चनेन स्ताति- 
तदतच्यक्षरर हदयामाते ह इत्यकमक्षरमाभ- 
= ऋ # [ऋ 
ह्रन्त्पस्म स्वाश्रन्प च प पव वद्‌ | 
ह इति हभो( जो ) रूपम्‌ । यस्माद्धदयाय स्वाश्चेद्ियाणि चान्ये 
च विषयाः शब्दादयः स्वं स्वं कायमाभिहरन्ति स्वकार्य सर्वं तद्धनं 
कूवार्ति । तत्तरज्ञानस्य सवस्याप्यन्तःकरणाधीनत्वादिति मावः । 
अतो हृद्‌यनाम्ना ह इस्येतदक्षरमिति यो वेदास्मे विदुपे स्वाश्च ज्ञात- 
यां<न्ये च संवन्धिनो बलिमुपहरन्ति तक््रतुन्यायादिति भावः । 


चतुथं ब्राह्मणम्‌ ४ ] वह्द्ारण्यकोपनिपत्‌ । २६० 


द्‌ दत्येकयक्षरं ददत्यस्मे स्वाश्चान्ये च य एवं वेद । 
यस्मादहूदयास्स्वा इन्दियाणि अन्ये च विषयाः स्वंस्वं वीर्यं दुद्ति 
अता द्कारोऽस्मिन्नाश्चि निबद्ध इति यो पेद्‌ तस्यापि स्वकीया अन्ये 
च स्वं रवं वीर्य प्रयन्छन्तीत्य्थः। 
यमित्यकमक्षरमेति स्वर्गं छोकं यणववेद्‌॥१॥ 


श क क क 
इत बुहदारण्यक।पानषदि पञ्चमाध्यायस्य 
ततीयं बाक्लणम्‌ ॥ ३ ॥ 
इणो गत्यथस्य यमित्येतटरूपमस्मिन्नान्नि निबद्धमिति योंकवेद्‌ स 
स्वगं टोकमति । एव नामाक्षरनिषंचनक्ञानादपीहश्षं विशिष्ट फलं 
लभ्यते किमुत नडुपास्नयति हृदयस्य रतुतिः क्रूता भवति । 
इति बहदारण्यकोपनिपलकाश्िकायां पञ्चमाध्यायस्य 
ततोधं बाह्यणम्‌ ॥ २॥ 
हदयस्य प्रजापतित्वेनोपासनागुक्तवा सत्यत्वेना पासनमाह- 
ध क 
तद तदतदव्‌ तदास चत्र्मव। 
वेशशब्दोऽवधारणे । तद्रे तदेव तत्ताहशं हदयमेतदेव तदास । एतद्‌ 
क्ष्यमाणं तदासेव्यथः । किं तदासत्यचाऽम्ह- सत्यमेवेति । सच व्यच 
मूतामूर्तं च सत्यमव्याकरतपश्चभृतात्मक मवतीत्यथः। 
तहपास्ननस्य फलम्‌-- 
पी ् = म | * ॥ यं 
स या हतम्मह्यक्ष त्रधमज वद्‌ स 
त्र ले क ती के नि श~. = 
ति जयतीमाछोकालित इन्न्वस्रावसत्‌ । 
यः कशथ्िदेतद्धदयं महदृत एव यक्षं पज्यं प्रथमजं प्रथमजातं सव- 
स्मा्कार्यजातासप्रथमजं सत्यमव्याछरतप्श्चभूतात्मकं बृहदिति यः 
क श्विदेतद्धदयं वेद स इमाटीकाञ्चयति । जितो वशीकरूत इच्च इत्थ. 
मसो राघ्ुयथा बरह्मणा जितोऽसद्धवेदित्यथः । 
तस्येतकलमिति पननिगमयति-- 


२५० रङ्करामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [९ पश्ठमाध्यये- 


य एवभेतन्महयक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति 
सत्य देय व्रह्म सत्य दयेव व्रह्म ॥४॥ 
इति वृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य 
चतुर्थं ॒वाह्मणम्‌ ॥ ४॥ 

य एवं महद्यक्षं प्रथमजगुपास्ते तच्छघ्रावसच्वं युक्तमेष । यत्तोऽ्यं 
सत्योपासकोऽतस्तदुपासकस्य सक्छ तद्रिरोधिनश्चासत्यं युक्तमेवेति 
मावः॥ १॥ 

इति बृहद्ारण्यकोपनिपलयकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
चतुथं बराह्मणम \ ४ ॥ 


सत्यस्य बह्मणः स्तत्यथं महद्यक्षं प्रथमजमित्युक्त तत्कथ प्रथमजः 
त्वमित्यत्राऽऽ्ट- 
आप एवेदमग्र आपुः । 
ददं ध्याक्रतं जगदप्रेऽण्डसृषटेः प्रागाप एवाऽ्युः । अत्याकरतपञ्चमू- 
तासमनाऽवतंतेत्य्थः । 
ता अपः सत्पमद्जन्व | 
पराकरतपश्चभुतात्मक कायमसृ जन्तेव्यथः। 
सत्यं वहम । 
तच सत्यं बह्म चतुमुखमसुजतेतव्यथः । 
चह्म प्रजापतिम्‌ । 
दुश्वादिप्रिजापतिमसुजतत्यर्थः । 
प्रजापतिर्दैवान्‌ । 
असृजतेति देषः । 
ते देवाः सत्यभवोपासते तदेतञयक्षर सत्यमिति 
स दत्येकमक्षरं तीव्यकमक्षरं यमित्येकमक्षरम्‌ । 
अव्र तीतीकारायवन्धो निर्दश्षाथः। 


पञ्चमं बराक्षणम्‌ ९ | यृहृष्ारण्यफोपनिपत्‌ । २५१ 
थ न स 
प्रथमात्तर्मं अक्षर सत्यम्‌ | 
सकारयकारो सत्यम्‌ । मृ्युरूपामावात्‌ । 
मध्यता.नृतम | 
मभ्यतस्तकारस्त्वनृतम्‌ । अनृतं हि मृष्ुः । प्ृत्षवमृतयोस्तकारसा- 
मान्पात । 
= न ^~ ^ सः 
तदतदनृतमुभयतः स्त्यन परगृहतड स्षप्यक्रूय 
मेव भवति नैनं विदाश्समनृत९ हिनस्ति ॥ १॥ 
तदेतदनतं प्प्युकूपमुमयतः सस्येन सकारयकाररक्षणेन परिगृहीतं 
सदृ्टं सत्यघाहुल्यमेव भवति । एवं सत्यराटूत्य सवस्य मृत्योश्नूतस्य 
कि चित्करत्व च यो दिट्रस्तमेनं विद्वांसमनृतं प्रमादोत्थं फवाचिद्पि 
न हिनस्तीत्यथः॥ १॥ 
एवं सस्ये हूदयोपासनमुस्तवा सत्यत्वेनाक्ष्या दित्यान्तवत्तिनो बह्यणो 
निर्विकारत्वरूपदसस्यत्वन व्याहूतिकशषसीरकत्वन चोपासनं द्रकशयति- 
नि ज [क्रि 
तयत्तत्सत्पमस्ना स जादद्त्पा यच एष पतास्म- 
क * (भने २ 
न्मण्डटे पुरुषो यश्चायं दाक्षिणश्चन्पुरुषः । 
यत्प्रसिद्धं सत्यमसी स आदित्यः। सफ हव्य्ाऽऽह-प एष एत- 
स्मिन्मण्डले पुरुप हति । "व एपोऽन्तरादिस्ये हिरण्मयः परुषो हश्यते" 
[ छा०१।६।६ |] य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो हश्यते [ छा० १1 ७। 
५ | इति शतिप्रसिद्ध इव्यथः। 
रीः 6 कि क क क क 
तावतादन्यस्वास्मन्त्राताता ररिमिभ- 
व ध ¢. 
रपाऽस्मिन्प्राताष्तः ब्रारणरयममुप्मिच्‌ | 
अपिदेवतमध्यात्मं चावस्थिता आदित्यचाश्चुषपुरुषो परस्परोपक्ारकी 
मवतः 1 रक्िद्राराऽऽदित्यपुरुपश्चाष्रुपस्य पुरूपस्योपकारकः। आदवित्य- 
र रिमिसंघन्धाभावे चाक्षुषस्य पुरुषस्य परमात्मनः स्वकायास्तमघत्वात । 
चाष्युपश्च पुरुषः प्राणद्राराऽऽहित्यएुरुषस्योपक्ारकः । प्राणनामाव 
आषित्यपुरुपस्य प्रक्राक्कतवाभावात्‌ । 


२५२ रक्रामामुजषिरवितप्रकाशिकोपेता- [ ९ प्कमाध्याये- 


स॒ यदोत्कमिष्यन्भवति शृद्धमवेतन्मण्डलं 
पश्यति नैनमेते रश्मयः प्रत्याययन्ति ॥२॥ 
एवं विद्रानुत्कान्तिवेटायां द्वारभूतमादित्यमण्डलं वष्टु शक्रोति न 
सूयंरहमयश्चक्चुषः प्रतिघाताय भवन्ति । चक्षुरावित्यमण्डलस्थयाः पर- 
स्परोपकार्योपकारकभावक्ञानवेमवादिति मावः॥ २॥ 


य॒ एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्तस्य भूरिति शिरः । 
आदित्यमण्डले वर्तमानस्य सत्यपुरुपस्य भूरिति व्याहतिः हिर 
इत्यथः । तच्छरस्कत्वेन ध्यानं कतंव्यमिति भावः। 
तवोपपत्तिमाह- 
एक शिर एकमेतदक्षरम्‌ । 
एकत्वसख्यासाम्याददिति भावः। 
भुव इति बाहू । 
तघ्रोपपत्तिमाह-- 
द्रा वाह्‌ दरे एते अक्षर | 
द्विखप्षख्यासामान्याईिति भावः । 
स्वरिति प्रतिष्ठा । 
प्रतिष्ठा पादावित्य्थः। 
ततोपपस्तिमाह- 
दे प्रतिष्ठे दे एते अक्षरे तस्योपनिषदहरिति । 
तस्याऽऽदित्यमण्डलान्तर्बतिनोऽहरिस्युपनिपद्रहस्यनामेत्यर्थः। उक्त च 
ग्यासर्पैः--संबन्धदिवमन्यत्रापि ' [ ब० सू० ३।३।२० ] इत्यत्रो 
निषदौ रहस्यनामनी हस्यश इति । 
अहरिति हन्तेर्जहातेश्च रूपसंमवमाभिपरेत्य तदनुसारेण फलमाह-- 
हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद्‌ ॥ ३॥ 
योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तस्य भूरिति शिर एक शिर 
एकमेतदक्षरं भुव इति बाहू द्रो बाहू दे एते अक्षरे 


प्चमं ब्राह्मणम्‌ ९ ] बृहद्ारण्यकोपनिपत्‌ । २५७६ 


स्वरिति प्रतिष्ठा द प्रतिषे द्र एते अश्वं तस्योपनिषद्‌- 


हमिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद॥४। 


त व्रहदारण्यकप्रिनद्[द पच्माध्पायस्य पश्च 
मलिणचरू ।॥ ५4 ॥ 


[1 


_ दरद्‌ चिन्तितं गुणोपरेहारपपदे "य एप एतस्मिन्मण्डले पुरुषः ' यश्चायं 
द प्णक्षऽद्‌  इव्या्किनारक्षपन्तदटदिदया षयाहू रिररीरकतयोपास्यव्वेनो- 
मिषिये अहरित्यहुभितिर्हस्यनायनी उपषिषेतक्तिं स्थानविक्ेषनियते। 
तत्दाहरिति नामाऽऽत्वमण्डलस्थानविशिषटस्येवाहमिति च नामाक्षि- 
स्थपुरुपस्यषति निप) ऽस्ति उत नेति सिन्तायां पषेदक्ष उच्यते--.सव- 
न्धादैवमन्पच्रापि ' [अ०द्‌०३।३१२०] इवि } यथा मनेोमयत्वादिषिक्ञि्ट- 
स्येकत्वादुपास्पेस्येन विद्ये स्याष्डाण्डस्यविद्यायां गुणोपसंहार । एव- 
मक्ष्यादिव्यस्रंबन्धिना बरह्मणः सस्यस्य व्याह तिशरीरस्यैकत्वेन विदयेक्या- 
तत्सबन्धिनो नाद्धोरप्यनियमेन स्यानदहुयेऽप्युपसंषार इति पएर्वपक्षे प्राप्त 
उच्यते-नषा दिदोपात्‌ ' [ उ०स्‌०२।२।२१]“य एष एतस्मि- 
न्मण्डटे पुरुषः ' 1 ' यश्चायं दुद्िणेश्न्पुरुषः ' तावेतावन्पोन्यस्मि- 
नप्रतिशिताविति ह्िव्दसंषट्यया प्रशन्येदास्यमेदूप्रतीतेरादितव्यााक्षिस्थान- 
मेन रूपभेदा च विद्यामेदाद्र नाल्लोरव्यवस्था । ‹ दृक्षयति च ` [ब 
सू०३।३।४] दक्षयति चाक्ष्यादित्पाधारयोर्गुणानुपसंहारम्‌। (तस्यै 
तस्य तेद खूप यव्मुप्प रूपम्‌ ` [ छा० १।७।५ | इत्यादिना रूपाः 
य तिहृहोन यदि स्थानमेदेऽपि परस्पररूपपाधिस्तद्धतिदेश्ानथंकेयमेव 
स्यात्‌ । अत आदहिव्यस्थानविशिष्टस्येवाहरिति नामाक्षिस्थानस्पैवाह 
नामेति व्यघस्थेतिं स्थितम्‌ । पक्कतमनुसरामः ॥ २॥४॥ 


इति ब्रहदारण्यकापनिपसकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
पञ्चम बह्यणम्‌ \॥\ < ॥ 


१ भि माक भि ०. क ० 


शाण्डिल्यमाह-- 
२५ 


२७४ रक्तरामानुजवपिरचितप्रकाशिकोपेता- [ ९ पश्ठमाध्याये- 


मनामयोऽयं पुरुषे भाः सत्यम्‌ । 


मनोमयो षिषृद्धमनोग्राह्यः । मा मारूपः । समानप्रकरणे छान्दोग्ये 
(मनोमयः प्राणक्रीरो माखूपः' हति धवणात्‌ । सत्य निधिकारं देदादि- 
ध्वं सेऽपि निर्विक्षार हति यावत्‌ । 


तसिमिच्नन्तहदये यथा वीरिर्ष यवो वा । 

हदयान्त गतस्तव्‌षस्षेवुनिषन्धनस्षल्पपरिमाण हत्यर्थः । 
स एष्‌ सवंस्पेशानः स्वस्यापिपतिः सर्व- 
मिदं प्रशास्ति यदिदं द्चि ॥ १ ॥ 


इति ब्रहदारण्यकोपनिषरि पमाध्यायस्य 
ष्ठ बचाह्यणम्‌ ॥ & ॥ 


+ ययय 


प्रशासनेन धारक रत्यर्थः । अव्र नियन्तृ पारफत्वकशेपित्वानि श्रीण्य- 
प्युक्तानि । अत्र वरित्वादैमध्यंदिनिक्ञाखागतस्य च्छान्शोग्यक्षाण्डिल्य- 
विद्यागतस्य सत्यसंकल्पषितविरूपत्वाद्वे्यरूपमेदा मााद विधेयमिति 
गुणोपसहारपादे । एकस्यामेव वाअक्षनेयक्षाखायामभरिरहस्ये (स आसा- 
नमपासीत मनोमयं प्राणक्षरीरं भारूपं सत्यसकल्पमाकङ्मात्मानम्‌ ` । 
[ शतपण० १०।६।३।२] इति शरुत्या श्नाण्डिल्यविद्या मिष्यते 
सत्यस्कल्पत्ववशशित्वरूपगुणामेदादिति परवपक्षे प्राप्त उष्यते--समान 
एषं चाभेदात्‌ । [ बण०्स्ू०३।३।१९ ] उमयच्रापि मनोमयण्वाविके 
समाने सति चवशिसादूः सत्यतश्त्पत्यपिततिरूपतवेन व शित्वसत्यसफल्प. 
सयोरमेवाटूपमेदामावाद्षिधधेक्यमिति स्थतम्‌ ॥ १ ॥ 

इति बरहद्ारण्यकोपनिषस्रकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
घ बाह्मणम्‌ ।। ६ ॥ 


(= + 

4युद्रलर्यह्ुः । 
विद्युति बह्यहषटिः कर्तव्येति कै विदुः । 
विद्युति बह्मध्यानटुमूतं साहश्यमादह -- 


अष्टमे ब्राह्मणम्‌ ८ यष्दारण्यको पनिषत्‌ । २५५ 


पिदानादियुत्‌ । 
षिदानान्मेवान्तःस्थितान्धकारखण्डनाद्धिद्युत्‌ । वद्य घाज्ञानटक्ष- 
णतमःखण्डनमिति विद्युत्छमस्तीति माः । 
विय्येनं पाप्मनो य एदे १द वियुद्भद्ति दियुद्धयेव ब्रह्म । 
इति बहद्रण्यकं।पनिषदि पथ्माध्यायस्य 
सप्तमं बाह्मणम्‌ ॥ ७ ॥ 


भ 


यो विदयुद्रह्धेत्येवे वेदने पाप्मनो विद्यति एनं प्रति प्रतिक्ूठतयाये 
पाप्पानस्तान्दधन्विद्यति विक्षेपेण दयति खण्डयति । ठौ अषखण्डन 
दति हि धातुः । तजोपपाततिमाह-दिदुद्धेदष बद्धेति । घह्मणो श्य 
त्वात्छण्डकषताशटिव्यथः । 
इति बृहदारण्यकोपनिपलकाशिकायां पञ्माध्यायस्य 
सप्तमं बाह्मणम्‌ ॥ ७ ॥ 


उपासनान्तरमाह- 
वाचं धेनुमुपासीत । 
म्रयीटक्षर्णां वाचं षेनुरिव्युपारात। 
तस्याश्रलारः स्तनाः स्वाहाकारो वषट्कारो 
हन्तकारः स्वधाकारस्तस्ये द्रौ स्तनो 
देवा उपजीवन्ति स्वाहाकारं च वषट्कारं च । 
स्वाहाकारेण वपट्रकारेण वा देवेभ्यो हविष्प्रवानाशिते मावः) 
हन्तकार मनुष्याः । 
हन्तेति हि मनुष्येभ्योऽन्नं प्रयष्छन्तीति मावः। 
स्वधाकारं पितरः | 


स्वधाकारेण पितृभ्यः स्वधां प्रयच्छन्ति। 


क प 


२७६ रङ्रामानुज विरवितप्रकाशिकोपेता- [९ पश्ठमाध्याये- 


तस्याः प्राण फषमः । 
प्राणेन हि वाक्पसुषते। 
मनो वत्सः ॥ ३॥ 
दति बुहदारण्यकरोपनिषपदि पश्चमाध्यायस्या- 
एमं ब्राह्मणम्‌ ॥ < ॥ 


न~ 


क, (न 


नसा हि प्राप्यते । मनसा दयलोकिते प्विपये वाक्प्रवतते । तस्मा- 
न्गनो वलव्छस्थानीयसमिति मावः । 


इति वृष्टदृरण्यकोपःमिषव्पकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्या- 
घमं वाह्यम्‌ ५८५ 


अयमाभिर्श्वानने योऽयसन्तःपुरुपे | 
को ८स्रा वित्यचाऽऽह-- 
नठमलं पच्येते यदिदमयते । 
यदिदं भृञ्यमानं वताद्धिना पच्यते सर 4 ध्व नरा ऽद्िरिस्य्धः। 
तस्थप घाद वति यमेतच्छर्णादपिधाय शृणोति। 
तस्य वेश्यानराद्येजनाठरस्थैप सपा मरति यं दोपमेतदिदानीं क्ण. 
वपिधाय कणां अङ्कद्िम्यां दयाय खणोति । 
स ददतकमिष्यन्सदति ननं पवर गृभोति ॥ ९ 
दत वदद(रषपुक(त्यपाद्‌ प्चमात्यासस्व 
सृतम व्रीर्धणन्र्‌ ॥ ५ ॥ 
तदानीं जाठरप्नेरमावादिति मावः । ताडरवैश्ानराभनौ बह्महि 
त्दिस्पर्थः । 
दति प्रटुदारण्यकोपनिवसश्नाक्ञिफायां पश्माभ्यायस्य 
नवयं ब्राह्मणम्‌ ॥९॥ 


[त 1 11 


दशमं ब्राह्मणम्‌ १० ] बुहद्ारण्यकोपनिपत्‌ । २७७ 


उत्कान्तिप्रसङ्द्रह्यविदो गतिमाह-- 


यदा वे पुरुषौऽस्माह्नोकासरेति स वायुमागच्छति 
तस्मे स तत्र विजिहीते यथा रथचक्रस्य खं तेन 
स॒ ऊर्ध्वमाक्रमते स आदित्यमागच्छति । 


यदा बह्यवित्पुरुपेःऽस्भाह्लोकासेति तदाऽिर्दिनपूवपक्षपडुदङ्मासा- 
घ्दद्वारा वायुमागच्छति तस्मा आगताय बह्यविवे स वायुर्विजिर्हीते। 
आत्सावयवान्विगपयति च्छत्री करोते आत्पानपिस्पथः । किपरिमाणं 
छिद्रमित्याह यथा रथचक्रस्य खं तन स ऊध्वमाफ़मते । सष आदित्यमा- 
गच्छति । रथचद्कमध्यवर्तिरन्धं यत्परिमाणं तप्पारेमाणं छिद्रं करोति नेन 
च्छिदेणोध्वं गत्वाऽऽशित्पलोकमागच्छति । न च "देवलोकाद्‌ादिस्यम्‌ 
[ब०६।२।१५] इति श्ुर्पाऽस्ति रोध द।ति दार्यम्‌ \ योऽयं पत्त 
एप देवानां गृहे' इति शरुतवयोरेवात्र देवल)कङाब्दुवाच्यतात। सत्रित व- 
'वायुमब्दादविशेषविशेषाम्पाम्‌' [ बण्सू० ४।३।२.| वायुं संवत्सरा 
तुध्वंमापिगच्छेत्‌ । अविरोपविङषाम्यां सामान्यविरेषाभ्याम्‌ । हैवलो- 
कशब्दो हि सामान्यशब्दो वायुशष्ो विशेषोऽतो वायुरेद देवलोक इति 
स्थितम्‌। 
तस्मे स तत्र विजिते यथा ठम्बरस्यसं 
तेन स ऊध्व॑माक्रमते स चन्द्रमसमागच्छति । 
आदित्यो बह्मलाकं जिगमिषो मागनिरोधं कृत्या स्थितोऽपि एवं- 
विद्‌ उपासकाय प्रात्ताय छम्बरास्यवाद्यविरपच्छिद्सदृशं चेद्रं करोति 
तन स ऊर्वमाक्रम्य चन्प्रमसमागच्छति। 


तसम स तच प्वैजि्ठैते यथा दृदुभेः खं तेन 

स ऊर्ध्वमाक्रमते स बद्मटोकमागच्छत्यशोकम- 

हिमं तस्मिन्वसति शाश्वतीः समाः ॥ १॥ 

इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य दशमं 
नाह्वणम्‌ ॥ १० ॥ 


सोऽपि चन्द्रमा ददुमिरःधसहशं रन्धं करोति तत्ममाणेन मार्भणो- 


२५८ रद्भरामानुजविरचितप्रकाशिकोपेता- [९ प्नाध्याये- 
ध्वमाक्रम्य विद्युदरुणेन्द्रघातृलटोकमतिकरम्य शोकञुन्यं हिमायाधदैवि- 
6दुःखशृन्यं ब्रह्मलोकं गत्वाऽनन्तान्सवत्सरास्तत्नैव वसतीत्यथः ॥ १॥ 


इति बृहव्‌ारण्यकोपनिषत्काशशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
दमं बाह्यणम्‌ ॥ १०॥ 


[रिरि 


एतद्वै परमं तपो यद्वयापितस्त- 
प्येत परम ह व रोकं जयति । 

व्याधितो ज्वरादिपरिगरहीतः सन्यत्तप्यते तदेव परमं तप हत्येवं 
चिन्तयेत्‌ । दुःखसामान्यात्‌ । तस्येवं चिन्तयतोऽपि विदुषोऽनिन्वितोऽ 
विपीद्तश्च कमक्षयहृतुस्तद्‌व तपो मदति । ख एषं तेन विज्ञानेन तपसा 
दग्धकिल्विषः परं हैव लाक जयति। 

य एवै वेदैतद् परमं तपो यं परेतमरण्य॒र 
हरन्ति परभ हेव छोकं जयति । 

य एषं वेद्‌ यं प्रेतं ग्रामादरण्य्लविजो हरन्ति तस्मिन्कमणि य्ामाद्‌- 
रण्यगमनतवस्रामान्यात्परं तपो मवतीति तच परमतपस्त्वबुद्धि जीवव्‌- 
दायां यः करोति स्र परमं लोक जयति । 

य एवं वेदतदरं परमं तपो यं परेतमध्रादश्यादधति 

परश हेव टोकं जयति य एवं वेद्‌ ॥१॥ 

इति बृहदारण्यकोपनिषदि पञथचमाध्यायस्येकाद्श 
व्रह्यणम्र ॥ ३१३॥ 


[कि 


अथिप्रवेक्लसामान्याद्धविष्यतव्रतस्याद्यावमभ्याधाने परमतपस्त्वबुद्धि 
कुवतः परलाकप्रािरित्यथः॥ १॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिपत्कःशिकायां पश्चमाध्यायस्येकादक्षं 
ब्राह्मणम्‌ ॥ ११॥ 


(09 9 ह 1 


दादश ब्राह्मणम्‌ १२} बृष्टदारण्यकोपनिषत्‌। २७९ 


अननं बह्मत्येक आदूस्तश्च तथा 
पूयति वा अन्नमृते. प्राणात्‌ । 
केचिद्न्नं बह्येत्याहूुः । तन्न तथा युज्यते प्राणादृते तदन्नं पयते पती. 
भाषमापद्ते तस्पःस्नान्न बरह्यति । 
प्राणो बक्षप्येक आहुस्तस तथा 
शुष्यति व प्राण ऋतेऽन्नात्‌ । 
केचित्राणो बह्येस्याुः । तदपि न युक्तम्‌ । अन्नामावे प्राणस्य 
शोपणदश्नात्‌ । 
एते ह त्वेव देवते एकधाभूयं भरुत्षा परमतां गच्छतः । 
तस्मादन्नप्राणसूपे दषते एकधाभूयं एकधामादं मत्वा परमतां 
परमत्व गच्छतः । 
तद्ध स्माऽऽह प्रातृदः पितर फि« 
स्विदेधेवं विदुषे साप कुर्या 
किमेवास्मा असाधु कृयामिति। 
तदेवमध्यवस्य हस्म प्रातुदो नाम पुत्रः पितरमाह किंस्विदेवेवं विदुषे 
साध कुर्यामन्नप्राणा एकमूतौ व्येति विपे मद्यं किं वासाधु कम 
कर्यं वाऽसाघ क्म कयांम्‌ । कुतषूत्यस्यमे साध्वस्ाधुकमभ्यां फि 


भविष्यतीति मावः! जस्मा इति स्वात्मानमेष निदृक्ति देहादिवेवक- 
ज्ञापनाय । अस्मा इति कस्यचित्तच्छिद्रस्य तद्वेदुषो नदशः 


स ह स्माऽऽह पाणिना मा परातृद्‌ कस्वेन- 
योरकधाभयं भूत्वा परमतां गच्छतीति । 
तमेवंवादिनं पतरं हस्तेन निवारयन्हं प्रातुद्‌ भव वोचः। कस्तवेनयो 
रन्नप्राणयोरेकधामयं मता परमतां गच्छति न कश्चिदापे विद्वाननेन 
दर्शनेन परमर्तां गच्छति । तस्मा्ैवं वकम्ह॑सि कृतकृत्योऽसाविति । 
यदेवं बीत मगवान्कथ परमतां गच्छताति । 


तस्मा उ हत्वा । 
एतद्रक्ष्यमाणमिव्यथधः । 


२८० रङ्गरामानुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ ९ पएथमाध्याये- 


दीत्यन्नं वे व्यन्ने हीमानि सर्वाणि भुतानि विष्टानि । 
आभितानि अतोऽन्नं षीस्युच्यते । 
रमिति । 
प्राण उपास्यत इति शेषः । 
तदेवोपादयति- 
पराणो वैरं प्राणे हीमानि सर्वानि भूतानि रमन्ते । 
यस्मादिमानि सर्वाणि भूतानि प्राणे रमन्तेऽतः प्राण एव रमित्यथः। 
प्रिरभितिशुणविशिराद्नप्राणोपाक्षनस्य फएलमाह-- 
सवाणि हदा अस्मिनुतानि विशन्ति 
सर्वाणि भूतानि रमन्ते य एवे वेद ॥१॥ 
इति ष्रहद्ारण्यकोपनिपदि पञ्चमाध्यायस्य द्वादशं 
बाह्मजम्‌ ॥ १२॥ 


0. 
~< 
भी 
4 
(० 
) 4 


इति बृ्टदारण्यकोपनिपसकाज्िकायां पञ्चमाध्यायस्य 
दरार वराह्मणप्र्‌ ॥ १२॥ 


प्राणस्यैव कण्यज्ःसामव्नोपासनमाह- 
उक्थं भाणो वा उक्यं धामो दीद सर्वमुत्थापमति । 
नदयप्राणः काश्चटुचिष्ठतीति मावः । 
उदद्धास्माड्क्थविदी रस्िठति । 
अप्मादृवविद्‌ उक्थप्राणविष्रीरः पुत्र उत्तेष्ठति । 
एवं दुष्ट फटमु्लवाऽ्टष्टं फठमाह- 
उक्यस्य सायुज्य सलोकतां 
जयति य एवेद ॥१॥ 
उक्तभ्राणेन सायज्यं सटोकतां प्राप्नोतीति मावः॥ १॥ 


अयोदशं ाश्षणम्‌ १६] बुहृश्ारण्यकोपनिषत्‌ । २८१ 


यजुः प्रणो वै यजुः प्राणे हीमानि सर्वाणि भूतानि 
युज्यन्ते युज्यन्ते हास्मे सर्वाणि भृतानि ध्रैष्ठवाय । 
युज्यन्ते संनष्यन्त उद्यु ञ्जते । 
यजुषः सायुज्य सलोकतां जयति य एवं वेद्‌ ॥ २॥ 
शिष्ट स्पष्टम्‌ । 


साम पभ्राणो वे साम प्राणे हीमानि सर्वाणि 
भृतानि सम्यञ्चि सम्पि हास्मे सर्वाणि 
भृतानि भेषठवाय कल्पन्ते साप्नः सायुज्य 
सखोकतां जयति यपणदं वेद ॥ ३ ॥ 
सम्यस्वि संगतानि मवन्ति श्रष्ठ्वाःय सम्यञ्चि कल्पन्ते। नः ठो 
भअवस्विति प्राणविव्‌ः बक््वाय संगतानि भवन्ति फलह्पन्ते । शिष्ट 
स्पष्टम्‌ ॥ ३॥ 
क्षत्रं प्राणो वक्षद प्राणो हि वे क्ष्रं जयते 
हनं प्राणः क्षणितोः प क्षत्रमदमाणोति क्षद्रस्प 
सायुज्य ५ सरकः जयति यु एदं वेद्‌ ॥ ४॥ 
हति वृहदारष्यकोपनिषदि पञ्चमाध्याये चयोदशं 
नाह्मणम्‌ ॥ १३ ॥ 


[1 


्षन्नमिति प्राणमपासीत । त्नोपपल्तिः- प्राणो वै क्षच्रमिति। ततर 
विवव्मानं प्रत्याह -प्राणो ह दे क्षच्रमिति; प्राणस्य ्ष्रत्यमसिद्धेरिति 
मावः । तदुपपादयति चायते हैनं पाण्ट क्षणितोः । क्षणु एहत्ताया- 
मित्यस्मात्सर्वधातुभ्य इतीन्क्षभिहिसा तस्मत्पश्चम्दथ ताचुन्प्त्ययः.। 
हिंसातखायते प्राण इत्यर्थः । शादिहिंसायामपि प्राणस्य पुनमा- 
सेन पर्णं मवतीत्यथंः \ विद्यायाः फलमाह--क्षच्रमचमापोति। न चाय- 
तेऽन्येन केनचिदिति अचं प्राणस्तमन्नं क्ष्नत्वगुणविरिष्ठ भ्राप्रातीत्ययः । 

३९ 


२८२ रङ्गरामानुजविरषितप्रकाशिकोपेता- [ २ प्चमाध्याये- 


्ष्रस्य सायुज्य५ सलोकर्तां गच्छति क्षश्चप्राणस्य सायुज्यसाणोकषये 
गच्छतीष्यर्थः। 
इति वृहद्ारण्यकोपनिषरक्षाशिक्षायां पश्चभाध्यायस्य 
पखयोद्शं ब्राह्मणम्‌ ॥ १३५ 
एवं मनोहूवयादययनेक विशिष्टस्थोपासनमुक्ल्वा गायद्युपाधिषिशरिशट- 
स्योपासनामाह- 
भूमिरन्तरिभिं योरित्यष्टवक्षराणि । 
अतर दिपोरिति यकारेण सहाष्टख व्र्टव्यम्‌ । 
अष्टाक्षर* ह वा एकं गायभ्ये पदम्‌ । 
गायञ्या एकं पाद्मष्टाक्षरम्‌ । पफेकशशः पाषाऽष्ाक्षर हत्यर्थः । 
एतदु हेवास्या एतत्‌ । 
एतलोकच्चयामकमस्या गायञया एतत्पदमेकं पकमित्पर्थः। 
लोकज्येण गायश्येकपषत्वज्ञानस्य फलटमा्ट- 
स यावदेषु जिषु छोकेषु तावद्ध जयति 
योऽस्या एतदेवं पदं वेद्‌ ॥ १॥ 
एवमेलत्पषं यो वेद्‌ स चिषु लोकेषु यावनेतव्यं तावजयतीव्यर्थः। 
पषमुत्तरच्ापि ॥ १ ॥ 
फचो यजुश्पि सामानीत्यष्टावक्षराण्यषटाक्षर 
ह वा एकं गायत्यं पद्मेतदु हैवास्या एतत्‌ । 
एतषटेष्रयात्मक्रमस्या गायञ्या एकं पदूमित्यथः । 
स॒ यावतीयं जयी विया तावद्ध जयति 
योऽस्या एतदेवं पदं वेद ॥ २ ॥ 
इयं श्रथी विद्या यावती वाक्फलभकाशिक्रा तत्फलं सर्वं जयतीत्यर्थः। 
जपीप्रतिपाधं स्वं फलटमाप्रोतीति यावत्‌ ॥ २॥ 
प्राणोऽपानो व्यान इत्यष्टावक्षराणि । 
अच्र षियान हति यकारेण सहाष्टाक्षरतवं द्रष्टव्यम्‌ । 


चदुदरो ाक्षणम्‌ १४] बृहदारण्यकोपनिषत । २८२ 


अष्टाक्षरश ह वा एकं गायग्ये पदमेतदु 
हैवास्या एतत्स यावदिदं प्राणि तावद्ध 
जयति योऽस्या एतदेवं पदं वेद 
प्राणिजातं सवं जथतीत्यथः । 
अथास्या एतदेव तुरीयं दर्शतं षदं परोरजा य एष तपति । 


अस्या गायञ्या एतवेव तुरीपं पदम्‌ । अत्र तुरीपदरतशब्दौ स्वय- 
मेष व्याचष्टे- 


यदे चतुथं तनतरीयं दर्शतं पदमिति ददश इव ह्येषः । 


पष मण्डलान्तगतप्ुरुषो व्रुर्यत हव हि मासतेऽवो दशतं पदमित्य्थः। 
परारजा हत्येतद्याचष्टे- 


परोरजा इति सर्वमु द्यवेष रज उप्ुपरि तपति । 


सर्च रजः सर्वमपि राजसं लोकमूपरि तपति । अत्यन्तमूध्वं स्थिता 
तपतीत्यथंः । 


एव हेव प्रिया यशसा तपति 
योऽस्या एतदेवं पदं वेद्‌ ॥ ३ ॥ 
स भिया यक्सा च दीप्यत इत्यथः ।२॥ 
सषा मायत्येतस्मिशस्तुर॑ये 
दशते पदे परोरजसि प्रतिष्ठिता । 
एषा गायत्री तुरीय दश॑ते पदे परोरजसि मण्डलपृरूपे प्रतिष्ठितेत्य्थः। 
तद्रे तत्सत्ये प्रतिष्ठिते चक्षुं सत्यं चक्षुर्हि वे सत्यम्‌ । 
तत्रोपपत्तिः- 
तस्मायदिदारनी द्रो विवदमानावेयाताम्‌ । 
एथातामागच्छेयातामित्यथः । 
अहमदशमहमश्रोषमिति य एष बरूयाद 
हमदशामिति तस्मा एव श्रहध्याम । 
चक्चुषाऽहं हष्टवानिति वचनादेव श्रद्धां कु्वीमहीत्यथः । 


२८४ रङ्गरामानुज षिरचितप्रकाकशिकोपेता- [ ^पमाव्याये- 


तद्वै तत्सत्यं बले प्रतिष्ठितं प्राणो वै बलं 
तस्ाणे प्रतिष्ठितं तस्मादाहूर्ब> सत्यादो- 
म्‌ ( दः ५ 9 क क 
जीय इत्येवम्‌ हेषा गायत्यध्यास प्रतिष्टिता । 
तत्ाणे प्रतिष्ठितं सव्छव्यं प्राणे प्रतिष्टितमित्यर्थः ¦ ष्रटं सत्यादोजीय 
षति । ओजीय ओंजरतरमित्यथः । लोके यस्मिन्यदाभितं मधति तस्मा- 
दाभ्ितादाभ्रयस्य बठवच्वमिति मावः । एवमु हेषा गायञयध्यास्मं प्रति 
हिता । एथमरुक्तप्रकरेणाध्यासं प्राणे गायत्री प्रातिष्ठतेव्यथंः । 
गायच्ीरिर्वदनमाह- 
-्, 
सा हेषा गयाश्स्ततरे । 
चेङ्पाछछने । तस्माहिरि रूपं पाटयति स्मेत्यथः । 
गयङ्ाब्दं ध्याचषटे- 
प्राणा ष गणास्तसाणाश्स्तत्रे | 
तत्माणास्तत्रुपाग्प्राणानित्पयः । 
तययद्रपाश्स्तत्र तस्मष्ायतरी नाम स 
= (क त न 
याभवाम्‌र साविनीमन्वाहषद सा । 
स आचायः पञ्छो्र्चशः सदासिति प्रकारेण यः सावित्रीमन्वाह 
सा सादिनी फएगःन्नरकपतनाहिभ्यस्नायत इत्यधः। 
स युस्पा अन्वाह तस्य प्राणाघ्ायपते॥ ४ ॥ 
यरमे शिष्या वरन्वाह टस्य प्राणान्नरकपतनादिभ्पखायत इत्यर्थः ॥४॥ 
ता इतामंफ साविनरीमन्‌घ्रभमन्वा- 
त्मर्‌ टयेतद्राचमनघ्रम इति । 
केचनेदां साटिदीपटुदुष्छन्दत्कामेवाऽण्हुः । तत हेतुः-- कागनुष्टवे- 
तद्राचसनुत्रूम इति । साविञ्यनुवचन भवलतमानाः प्रवत( द्‌ )न्त वाक्‌- 
चानुष्ुष्छन्दःप्रधानेपि । अनुषटुष्छन्द्सेव साविञयु पदेष्टव्या । अतस्तुरी- 
यणा्टाक्षरण पादन युक्ता साविच्युपदृषटव्या । अतश्च द्ा्चिश्शदक्षरत- 
याभ्नुष्टष्छन्दस्का खाविच्युपपयद ¦ 


~~~ "~ = ५ 
(अग पे - ~ ~ ~ -- -- ~+-~ ~ --- ~~ "~~ ~~ ~ ~~ ^= *~-- ~~ ~~~ 


% सत्ःयमूद्रितपुस्तके, दागीय दति वतते । 


चददशं ब्राह्मणम्‌ १४} बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । २८५ 


तष्ब्ूषयति-- 
न तथा कुयांद्गाय्ीमेव सावित्रीमनुव्रूयात्‌ । 
गाय्ीमष्टाक्षरिमिः पादयुक्तं गायत्रीछन्दस्कामेव सावित्री 
मनच्च प! दित्यर्थः । 
यदिह वा अप्येवंविद्हिव भरतिगृह्णाति ने है 
व तद्वाय्या एफचन्‌ पदं प्रति ॥ ५॥ 
एवं जानन्दृह यात्रायै बहु प्रतिग्रहं करोति तत्परति्रहजातं गायश्या 
एकेकपदस्य न पर्याप्तिं तेन न स्पर्धते । एव णदविदृः प्रतिग्रहे शोषाः 
कामे यान्तीत्यर्थः ॥ ५ ॥ 
सय दमाश्खीटरीकन्पूर्णातिगृही- 
यात्सोऽस्या एततस्थमं पदमाप्ुयात्‌ । 
य इममास्वीहीकान्पनपूर्णान्प्रति गृह्णाति स गायचीप्रथमपावज्ञानफ- 
ल माप्तवानर्‌ । प्रथमपादृज्ञानस्य लोकच्रयभोक्तृत्वं फलमित्ययः । 
अथ यावतीं त्रयी तिया यस्तावसतिगु- 
ही यात्सोऽस्या एतदृद्धितीयं पादमामुयात्‌ । 


® ५ 


अयीप्रकाश्यसकटफलानुभवाो द्वितीयपादज्ञानस्य फट मित्यथः । 
अथ यावदिदं प्राणि यस्तावयरतिगरही- 
यात्सोऽस्या रतनदीयं पदमाप्रुयात्‌ । 
सर्वध्राणिङ्ञपिवं तुतीयपादज्ञानस्य फटमित्यथः। 
अथास्या एतदेव तुरीयं दशतं पदं परो 
रजा य एषं तपति नेद केनचनाऽऽष्यं 
कृत उ एतोवत्तिगरृहीयात्‌ ॥ ६ ॥ 
तुरीयस्य पादस्य यत्फलं तत्केनचन केनापि नाऽस्य न प्रा्रु योग्यम्‌ । 


कुत इत्यत्राऽऽ्ह-डुत उ एतावस्रातिगृह्णीयात्‌ । एतद्युरूपं इतः 
"्पदित्व्थः । तस्मात्तस्यानन्तमेव फलं नान्यदित्यथः । 


२८६ रङ्गरामायुजविरवितप्रकाशिकोपेता- [ ९ पश्चमाप्यये- 


तस्या उपस्थानं गायत्यस्येकपदी दविपदी 
त्रिपदी चतुष्पयपदसि न हि पयसे । 


अस्या गायच्या उपस्थानमुच्यत हत्यर्थः । हे गायति त्वं मूभुवः- 
स्वष्क्षणेनेकेन पदेनेकपदयसि । अयीटक्षणेन पेन द्िपदी । प्राणा- 
दिना तृतीयेन पदेन चिपदी । तुरीयेण पदेन परोरजसा चतुष्पद्यसि । 
अपदसि । तदपपादयति- न षि पयस हति । प्रयसे गम्यसे ज्ञायस 
इत्यर्थः । अपरिच्छिन्नमहिमत्वात्परिष्छिन्नतया ज्ञातु न शक्यस दत्यथः । 
तुरीयं पादं नमस्यति- 


नमस्ते तुरीयाय दशताय पदाय परोरनभेऽसावदो 
मा प्रापदिति यं दिष्यादसावस्मे कामो मा 
समृद्धीति वा न हैवास्मै स काम कष्यते यस्मा 
एवमुपतिष्ठतेऽहमद्‌ः प्रापमिति षा ॥ ७ ॥ 
यं द्विष्याषूसौ शुरषोऽस्मै शचषे य॑ शवुमुदिश्य गायजीमुपविष्ठते 
तस्मै तस्य कामोन कद्धिमाप्रोति । इवे वाज्द्ठितं मा प्रापन्मेष 
पाप्नोति । असौ कामोऽस्मे शत्रवेमा सभृद्धी मा मृत्‌ । वीद्यादि. 
त्वादिनिः । अहमदः भेयः प्रापे प्राप्तषानस्मीति य उपतिष्ठते तस्य 
तस्प्राप्नोतीव्यथैः । एवं चेषां याणां मन्त्राणां विकष्पेन प्रयोग इति 
द्रष्टव्यम्‌ ॥ ७ ॥ 
एतद्ध वै तजनके वेदंहो बुहिटमाश्वतराश्विमृवाच । 
एतद्नायत्री विज्ञानं प्रस्तुत्य वेदेहो जनको नान्ना बुडिटमभ्वतराश्व- 
स्यापत्यमाश्वतराश्वमुषाच । 
यनु भो तद्ायत्ीविदवरुथाः । 
यद्रायत्री विद्स्मीत्यत्रुथास्तस्य वचसोऽननुरूपमिदमित्यर्थः । 
कुत इत्यनाऽऽह- 
अथ कथ हस्तीभतो वहसीति । 


स्तव प्रतिग्रहादेजन्यं पाप वहसि अथाप्यहं गायच्रीषिदिति ब्रूषे 
वे (ने)तदनुरूपमित्वर्थः 


पदं ब्रह्मणम्‌ १६९] बृहृद्ारण्यकोपनिषत्‌ । २८७ 


स अह 
मुख* ह्यस्याः सप्राण्न विदांचकारेति होवाच । 
हे समप्राद्रगायत्रीं जनेऽपि तु तस्या मुखं न ज्ञातवानस्मि अतः पापं 
वहामीव्युक्तवान्‌ । 
शतर अआह- 
तस्या अभिरेव मुखं यदि हवा भपि बहिवा- 
प्रायण्यादधाति सर्वमवैरत्संदहस्येद< रैषेवं- 
विययपि बहव पापं कुरुते सवमेव तत्त 
साय शुद्धः पुतोऽमृतोऽजरः संभवति॥ < ॥ 
इति बुहशारण्यकोपनिषदि पञ्चमाध्यायस्य 
चतुद॑शं बाह्मणम्‌ ॥ १४ ॥ 


गायञ्या अथिमुंखं यदि बह्मपीन्धनमग्रौ प्रतिक्षिपति सत्सर्वं दष्मि 
एवमेवं विवृबह्मपि कृतं पापं संसाय षोऽन्तकर्मणि दृग््वेत्यथः। पूतो 
बह्मविद्याप्रतिबन्धकपापरदितः संपल्लब्रह्मविध्ो जरामरणशयन्यो मवती- 
त्यथः ॥ < ॥ 
इति वृहवारण्यकोपनिषत्पकारशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
चतुर ब्राह्मणम्‌ ॥ १४ ॥ 


आविराद्यातिवाहिकातुप्रविशादित्यप्राथनामन्बः- 
हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मृखम्‌ । 


सत्यस्य बरह्मणो मुखं हारं ब्रह्मगमनमाभंमिति पावत्‌ । हिरण्मपेन 
पात्रेण तेजिष्ठेन तेजोमण्डलेन पिहितमावुतम्‌ । 


ततं पुषन्नपव्ृणु । 
तष्टारं हे पषन्िरावृतं कुरु । 
केमथमित्यत्राऽऽह- 


२८८ रङ्गरामानुज विरचितप्रकाशिकोपेता- [ ^ पञ्चमाश्याये- 


सत्यधर्माय दृष्टये । 
सत्यं बह्म धमं आभ्रयः साधनं यस्य तस्मे बद्यकनिष्ठाय ब्मवश- 
नाथिने मद्यं दृष्टये बह्यदृश्षंनायेत्यथंः । 
पुषनेकषं यम सूयं प्रानापव्य । 
हें पूषन्‌ । एकश्चासावुपिश्येकर्षिः | कपित्रं्टा सवितुर्जगदेकवश्चुष्रा- 
विति मावः । यम मयित सूयं सुष्ीरयति रदमीनिति सूयं । प्राजापत्य 
प्रजापतेः पु । 
व्यूह रश्मीन्‌ समूह तेजः । 
तावकान्रदमीन्ब्युहापगमय तेजः समूह संक्षिप । 
किमर्थमिव्यश्ाऽन्ह-- 
यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि । 
तेजसा सक्षेपामाषे षव रूपं दुदक्षमिति माषः । 
योऽसावसो पुरुषः सोऽहमस्ि । 
आत्मा साहगख्पस्ताटगङूपोऽहमस्मि । ताहगररूपतया वेश्च आसम- 
तत्वविदुस्मीत्पथः। 
वायुरनिटममूतमथेदं भस्मान्त शरीरम्‌ । 
अ्विरष््ना गतस्य मे प्राणवायुर्षायी लीयत पृतं च शरीरं 
मस्मान्तं च मवतु । ततश्च देहेज्धिषाष्िष्वासामिमानी नाहमस्मि दिः 
लक्षणास्मज्ञानवानिष्यथंः । 
ॐ क्रतो स्मर छतर स्मर क्रतो स्मर छत% स्मर । 
ओमिति प्रणवप्रतिपाद्यहाष़्ादिष्यस्य संयोधनप्र्‌ । अधींगर्थषुयेहां 
कमणीति कमणि पश्ची } कतरूपासनं मदुनुष्टितं स्मर तदङ्गतया कृतं 
कर्मापि स्मर । देहदिष्टक्षणास्मक्तानी कमाद्घःकवष्यवियानिष्ठश्चातस्स्व 
रस्वरूपं प्रदश्षप मुक्तिमार्ग च प्ररष्छेव्यर्थः। 
अर्खिरादिप्रथमपवाथिप्राथनामन्नः-- 
अपे नय स्रपथा राये अस्मा 
विश्वानि देव वयुनानि विदान्‌ । 


देश्ये सुपथा शशोमनेनार्बिरादिमागेण राय देश्वर्याय स्वाराज्याय 
मोक्षायेति यावत्‌ । अस्माक्नय प्रापय । हे देव द्योतमान विश्वानि 


पञ्चदशे ब्राह्मणम्‌ ^ | तरह दारण्यकोपनिषत्‌ । २८९ 


वयुनानि सवाणि ज्ञानानि विद्रान्मवसि । अतो मदीयमप्यात्मन्ञानं 
त्वं जानासीत्यथंः । 
युमोध्यस्मञ्ज॒हुराणमेनः । 
युयोधि अपनय । अस्मदृस्मत्तः । जहुराणं चुटिलिम्‌ । हुछ कौटिल्य 
इतव्यस्मात्तान वि रूपम्‌ । एनः पापम्‌ । 
भूयिष्ठां ते नमउक्ति विधेम ॥१ ॥ 
इति वुहदारण्यकोपनिषदि प्रथमाध्यायस्य पञ्चदशं 
माल्ममणम्र्‌ ॥ ३५॥ 
इति वृहदारण्यकोपनिषदि पञ्चमोऽध्यायः ॥ ५॥ 
मूयसां नमउक्तिं करवामेत्यर्थः । 
इति बुहदारण्यकोपानिषस्रकाशिकायां पञ्चमाध्यायस्य 
पञ्चदशं बाह्यणम्‌ ॥ १५ ॥ 
इति बृहदारण्यकोपनिपादि पञ्चमोऽध्यायः॥५॥ 


प्राणविपयकावदया प्रसू(स्त्‌)यते- 
योहवे ज्येष्ठं श्रेष्ठ चवेद्‌ ज्येष्ठश्च श्रेष्ठश्च स्वानां 
भवति प्राणो वे ज्येष्ठश्च प्रेठश्च ज्येष्ठश्च प्रेष्टश्च 
स्वानां भवत्यपि च येषां ब॒फेपतिय एवं वेद ॥१॥ 
प्राणों हीद्धियाणां मध्ये ज्येष्ठः । प्राणव्यापारप्रवच्यनन्तरमाव्खिा- 
दिन्दियान्तरपरवृत्तेरिति भावः । भ्रे्ठश्च वक्ष्यमाणरीस्येतिं मावः। एवं 
प्राणे यो वेद्‌ स स्वानां ज्येष्ठः श्रष्ठो भवति । इतरेषां च येषा ज्येष्ठः 
भष्ठो भवितुमिच्छति तेषामपि ज्येष्ठः भष्ठों भवतीत्यर्थः ॥ १॥ 
यो ह वे वसिष्ठं वेद वसिष्ठः स्वानां भवति 
वागे वसिष्ठा वरिष्ठः स्वानां भवत्यपि 
च येषां वुभूषति यपएवं वेद ॥ २॥ 
अतिशयेन वस्चम्वं व सिष्ठतवम्‌ । वाग्मिनि एव हि वसुमत्ता मवति । 
अतो वाचो वतिष्ठत्वम्‌ । शिष्टं पर्ववत्‌ ॥ २॥ 
२३७ 


२९० रङ्करामानुजविरविंतप्रकाशिकोपेता- [ ६ प्ठाध्याध्याये- 
योह वे प्रतिष्ठां पेद प्रतितिष्ठति समे 
प्रारितिष्ठति दुम चक्षे प्रतिष्ठा चश्रुपा हि 
समे च दरगे च प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति समे 
प्रतितिष्ठति र्ग य एवं वेद्‌ ॥ ३ ॥ 
चक्चषः प्रापिष्ठात्वं नाम समविपमदेशप्रदशशनद्वारा पुरुषप्रतिष्ठाहेतु- 
त्वम्‌ । शिष्टं पूर्ववत्‌ ॥ ३ ॥ 
योह वे संपदं वेद सर हास्म प्ते यं कामं काम- 
यते श्रोतं वे संपच्छोत्रे हीमे सर्वे वेदा अभिसंपन्नाः 
स हास्म पयते यं कामं कामयते यणं वंद ॥ ४ ॥ 
अस्मे स संपद्यते । श्रोत्र सत्येव हि सर्धं वेदाः संपन्ना मवन्ति। 
तरमात्सपन्नत्वगुणकं शोत या वेद्‌ तस्य काम्यमानः कामः संपद्यत 
र्त्यथः॥ ४॥ 
योह वा आयतनं वेदाऽऽयतनः स्वानां भव- 
व्यायतनं जनानां मनो वा आयतनमायत- 
नर स्वानां भवत्यायतनं जनानां य एवं वेद्‌ । 
इन्द्रियाणां मनोधानपवृर्तिकरत्वादिन्दियान्तरापक्षवा मनस आयतन- 
त्वम्‌ । अत एव जनानामप्यायतनव्वम्‌ । रषं स्पष्टम्‌ । 
यो ह वं प्रजापतिं वेद प्रजायते ह प्रजया पशुभी रेतो वै 
प्रजापतिः प्रजायत हये प्रजया परशभियं एवं वेद ॥६॥ 
रेतःशब्देन भजननेन्दिवं टक्ष्यते । तेन हि पुचपोचादिमित्तया प्रकृष्ट 
तथा जायते पुरुष इति प्रजापतिः ॥ ६ ॥ 
ते रमे प्राणा अहभ्भ्रेयपे विवदमाना 
वज्ञ जगम॒स्तद्धाचः कोनो वसिष्ठ इति 


पथमं बाह्मणम्‌ १ |] पहदारण्यकोपनिपत्‌ । २९१ 
तद्धोवाच यस्मिन्व उक्रान्त इद शरीरं 
पापया मन्यतेसयो वसिष्ठ इति॥ ७॥ 


भ भ ज छ क, क 
त॒ हम चागाद्यः प्राणा अहम्थंस्याऽऽसनः ध्रेयसे विवदमाना 
चतुमुंखं गत्वाऽस्ाकं मध्ये कः प्रेयानिति तद्गघ्य प्रति हाोचः । तच ब्य 
प्रत्युयाच । युप्माक मध्यं रास्मद्चत्कान्ते शरीर पपिष्ठतरमिव जनो 
मन्यते स भष्ठ दवि प्रस्युताचेव्यर्थः \ ७ ॥ 
वाग्वोचक्राम सा संवत्सरं शेष्याऽऽगत्योवाच कथ- 
८ जीवि छ ४8 थ 
मशफत महते जीवितुमिति ते होच्थाऽकटा 
८ = त 2 
अवदन्तो वाचा प्राणन्तः प्राणेन पश्यन्तश्क्षपा 
शृण्वन्तः श्रचिण वद्रार्सो मनसा प्रजाय- 
न ^ रज ~ = क (कक = 
माना रतस्वमजादकस्पत्‌ क्रकवश द बक ॥<॥ 
ठत प्रथमदः परीक्षार्थं वागुत्करान्ता सती संवत्सरं प्रवासं करत्वा * 
पुनरागत्य हे प्राणा महते मां चिना जीवितुं कथमशकत कथं रक्ता 
दस्युवाच । ते होच॒यंधाऽकला मूका वाचाऽवद्न्तीऽपि प्राणेन जीवन्त- 
श्चष्षुरादिनिा दृशनादिकरिं उपनत जस्त एवं षयमपि अज।विप्म जीषि- 
तवन्त इति हतः । ततः शरीरे वागेन्दियं प्रवेवेश । एवमुत्तरत्रापि 
द्रष्टव्यम्‌ ॥ ८ ॥ 
प, क = म क प 
पक्चह(दद्म तत्तदस्यरर्‌ ५ल्व्रशम्मत्प्रच 
न ¢ ¢ _ क श न्मे पथ्‌ न्ध 
कथमशकत महत 1 विदुमिति वे होचु्थानन्यां 
अपश्यन्तश्रक्षपा कप्राणन्दः प्राणेन्‌ वदन्ता 
वादा शण्वन्तः भातिण द्िद्रसा मनसा प्रजा 


यमाना र्दसवसन दिप्मेति प्रविवसं ह सश्च; ॥१॥ 


॥ 


# 


प्रां होथश्ाम तत्तभसमं पप्पारप्गृस्यावायच 


कथमशकत महते जीवितुमिति वे दयु नविम 
अथृष्यन्तः भोतेण प्राणन्तः प्राणन्‌ वटन्तादाचा 


पश्यन्तश्वकुभा विद्रा्तां मनसा प्रयासान्‌ 
रेतत्ेवमजीविष्मेति प्रविवेश इ श्रयम्‌ ।॥ १०॥ 


२२५२ रङ्रामानजविरवचितप्रकाशिकोपेता- [€ पष्ठाध्याय- 


मनो दहोचक्राम तत्सवत्सरं परोष्याऽऽगत्योवाच 
कथमशकत मदते जीवितुमिति ते होचुयधा मगधा 
अविद्रास्सो मनसा प्राणन्तः प्राणन वदन्तो 
वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा शुण्वन्तः श्रोत्रेण प्रजायमाना 
रेतसेवमजाविष्मेति प्रविवेश ह मनः ॥ ११॥ 
रतो होचक्राम तत्संवत्सरं प्राप्याऽऽगत्योवाच 
कथमशकत मदृते जवितृमिति वे रोचयथा दीवा 
अप्रजायमाना रतमा प्राणन्तः प्राणेन वदन्तावाचा 
पथ्यन्तश््ुपा शष्वन्तः श्राचरेण विद्रार्सो मन 
वूमजीविष्मेति प्रविवश ह रतः ॥ १२ ॥ 


ध ह प्राण उन्न््ार्मप्सरवया महासुहयः सन्पव 
पठवशनङ्कन्सत्हदव हर्वमाननाणापववह । 


मस्यः प्राण उक्कामिप्यन्सन्यधा टाकते शोभन हयः सिन्धुदेश्प्रमवः 
परीक्षणाय)न्वाराहेणा ऽदः पड्वीराङ्ङ्कन्पङ्वीश्ञाश्चतं शङ्वश्च 
पादुबन्धनङ्ञरकनुत्खनेदेषे सवान्प्राणानुचखानोारवातवान्‌। 
न. मन्व < प त र क + 2 
तं राचमा भयव उच्छपनि व शद्ल्प्ामस्वहत 


श 


वर्तमा तस्या म वाद्‌ कृरृ्वाोत वेधात॥१३॥ 

त प्राणा आगम्य हं भगवन्पूजार्ह मुख्यप्राण व्वमुक्कमण मा 
काप्{स्त्वां विना जीवितुं न क्षयाम इति हदः । सर प्रव्युवाच तस्या 
म शरष्ठम्य पूर्व बां दुरुत करं प्रधच्छतति । उशब्दाऽ्वपारणे । तथे- 
व्यव तथपि प्रस्युचुः \॥ १३५ 

माह वाम॒वाच यषा अहं दसिष्ठाऽस्म चंतद्रासिषाऽसीाति। 

यन गणेनाद्ुं वसिष्ठाधस्म तत्तेन त्वमेव वासिष्ठाऽसि मद्रासष्टत्व 
वदघोन| मतिं [वागवाचत्यथः । वेशब्दौोभ्वधारणे । एवमुत्तरत्राप 


पश्वद्शं ब्राह्मणम्‌ ५ ] बृहदारण्यकोपनिपत्‌ । २५३ 


® कि 


यद्वा अह प्रातएाशस्म त तत्प्रतिष्(सात चक्ष- 
भद्रा अह सपदास्म त तत्सपदक्षाति भ्रजि 
यद्रा अहमायतनमस्मि वं तदायतनमसीति 
मनो यद्रा अहं भ्रजापत्तिरस्मि सं तसजापति- 
रसीति रतस्तस्यो मे किमन्नं फं बास इति। 
एताहश्ञगुणावि शेष्टस्य मेऽन्नं किं वं किमिति म॒ख्यः प्राण इईतरा- 
स्प्राणान्पप्रच्छेत्यथः । 
ते हाचः- 
यदिदं किं चाऽ५ श्वय आ छभिक्य आ 
कै†टपतङ्+यस्तनेऽनमापो वार इति । 
म्वकरुम्याविपयन्त्राणिजातस्य यदृन्नं तत्सर्ध॑ प्राणस्य तेऽ्न्नमापो 
वासरः ! स्प्राणिल्ाताच्चे प्राणान्नत्वचिन्तनं कर्तध्यमप्सु च वासस्तव- 
चिन्तनं कतष्यमित्य्थः । न तु सर्वभक्षणं कतघ्यम्‌ । अद्धिवाऽऽच्छादुनं 
कामिति वा तस्यासंमवादिति दष्टव्यम । 
सव॑ प्राणिजातान्ने°प्नतव चिन्तनं स्तोति- 
न ह वा अस्याननं जग्धं भवति नानन्नं 
प्रतिगृहीतं य एवमतदनस्यान्नं वेद। 
सर्वप्राण्यन्ने प्राणान्नचिन्तनं कुधतो नामक्ष्धं मक्षिते भवति अमक्ष्य- 
भक्षणे न दोष इत्यथः । नानन्नं गजाश्वादिकं प्रतिगृहीतं भवति 
गजाभ्वप्रति्रहादिनान दोप इति भावः । (सर्वान्नानुमतिश् प्राणात्यये 
तदशनात्‌ ` [ बण सु०२३।४।२८ ] इति स्वा्नानुमतेः प्राणात्यय- 
विपयत्वसमथनाद्भक्ष्यमक्षणादों दोपामावप्रतिपादृकमपि जपद्रिषय- 
भेव एष्टव्यम्‌ । 
तद्धिद्वाश्सः श्रोजिया अरिष्यन्त आचामन्त्यशिलाऽऽ 
चामन्त्येतमेव तदनमन कृवन्त। मन्यन्ते ॥ १४ ॥ 
दति वहदारण्यकोपानेपदे षष्ठाध्यायस्य 
प्रथमं ब्राह्मणम्‌ ॥ १॥ 


[शकि 


२९४ रङ्करामानुजरिरचितप्रकाशिकोपेता- [ ६ षष्ठाध्याये- 


यस्मादर्पां वासस्त्वमनुसधातव्यं तस्माद्धेतोः भरोवरिया िद्रंस 
आचमनीयाभिरद्धिवासोभिरेतदनं प्राणमनग्नं कुवन्तो मन्यमाना अन्ना- 
सपूर्वं पश्चाचाऽऽचामन्तीत्यथः । अच्ानय्ं कुवन्तो मन्यन्त इत्युक्त्या 
वासस्त्वाचिन्तनमथसिद्धम्‌ । वासःकायत्वादनद्नताया इति द्रष्टव्यम्‌ । 
भाष्योदृाहूतम्‌ ‹ तस्मादेव विद्‌ शिप्यन्नाचामेत्‌ ' इत्यादिवाक्यं माध्य. 
दिनश्ाखागतं द्रष्टव्यम्‌ ॥ १४ ॥ 

इति बृहद्ारण्यकोपनिपस्रकाशिकायां षष्ठाध्यायस्य 
प्रथम बाह्यणम्‌ ॥१॥ 


प्रकृतिविषिक्तजीवयाथालस्यविपयां पश्चाथिविद्यां संसतिवेराग्याय 
प्रस्तोति- 
6 > म (भिः 
श्वेतकेतुहं वा आरुणेयः पथालानां परिषदमाजगाम । 
नाश्ना श्वतक्रेतुः । आरुणेरपत्यमारुणेयः । स पश्चालानां देशानां 
परिपदं समाजं स्ववेदुप्यप्रकटनाया<५जगाम । 
स आजगाम जवि प्रवाहणं परिचारयमाणम्‌ । 
जीवलस्यापत्यं जेविः । तं प्रवाहणनामानं राजानं स्वग्रत्पेरात्मनः 
परिचर [ण] कारयन्तमागच्छत्‌ । 
तमुरदक्षयाष्युवाद्‌ कुमारा ३ इतिस 
भा २ इति प्रविशुध्रावानुगिष्टऽ- 
| न मिति ४ 
न्वा पपच्त्यामात हवा ॥१। 

स राजा तमुद्रीक्ष्य कुमारा ३ इत्यासन्तरितवान्‌ । आमन्त्रणे प्लृतिः। 
सभो ३ इति प्रतिद्युभ्राव । अथ राजा प्रा विद्याननुलिेऽसाति 
पप्रच्छ । अनुक्शि्टोऽस्मीर्तोतर उवाच ॥ {॥ 

० थ य॒ ध ज्‌ + अ. 9 9 (र 
वृत्य यथमाः प्रजाः ¶्रयला वप्रातपदन्ता २ इत । 
प्रयत्यो म्रियमाणा इमाः प्रजा दथा यन प्रकारण पिश्िष्टदंशं प्ति. 
पयन्ते प्रन्न प्तिः । इति वेत्थ जानासि किमेवं गन्तव्यदेशप्रश्चः । एवं 
प्र्टः कुमारः - 


द्वियं ब्राह्मणम्‌ २| बृहदारण्यकोपनिषत्‌ । २२९५ 
नेति होवाच । 
अथ पुनः प्रच्छति- 
वेत्थो यथेमं रोकं पुनरापयन्ता३ इति । 
इमे लोकं यन प्रकारेण पुनरागच्छन्तीति । 
नति हवोषाच । 
इतर इति शेषः । पुनः प्रच्छति- 
वेत्थ यथाऽसा टोक एवं बहूभिः पुनः 
पुनः प्रयद्धिनं संपृयतारे इति । 
असो स्व्लोकोऽनधरतमागच्छद्धिः पुरुपः कुतो न संपूयते । 
नेति हवेवाच । 
पुनः प्रच्छाति- 
वेत्थो यावतिथ्यामाहूत्यार हुतायामापः पुरुष- 
वाचो रत्या समूत्थाय वदन्ती इति। 
यावतां पूरणी यावतिथी । (तस्य प्ररणे डट्‌ इति उरि 'वतारिथुक्‌ 
दतीश्गागमः । यावत्संख्याकायामाहूत्यां हुतायामापः पुरुष इति 
वाग्याक्ां ताः पुरुपवाचः पुरुषशब्दवाच्या मत्वा परुषाकारपारेणता 
भूत्वा समुत्थाय वदन्ति अभिलपनं कुवन्त आस्त इत्यर्थः । 
नेति हैवोवाच । 
पनः परच्छति-- 
वत्या दकवयानस्य वा पथः त्रातपद्‌ पतृपाणस्य्‌ कवा | 
ध देवयानस्य वा पितुयाणस्य वा पथः प्रतिपदं किं वेत्थ! प्रतिपद्यतेऽ- 
ननेति प्रतिपत्‌ । प्रथमं पव । 
तदेव स्पष्टयति - 
यल्छता देवयानं वा पन्थानं प्रतिपयते पितृयाणं वा । 
यत्करा यदुपक्रम्पेत्यथः । देवयानापितयाणव्यावतंकाकारपश्रोऽय- 


मति द्रष्टव्यम्‌ 1 भाप्ये छन्दोग्यपञ्चाध्चिवियाप्रश्रानक्रमेण कर्मिणां 
गन्तत्यदेशं पुनराघ्तिप्रक्रारं देवयानपितृयाणपथन्यावतेनेऽमुप्य ठोकस्य 


२९६ रङ्गरामानुज विराचेतप्रकाशिकोपेता- [६ षष्ठाध्याये- 
प्राप्तारं च वेत्थेति प्रष्ठा ^ वेत्थ यथा पञ्चम्पामाहुतावापः पुरुषवचसो 
मवन्तीति पप्रच्छेति माषितत्वादिहापि तन्मात्रपयवसानं युक्तम्‌ । 
अपिन क्रषेवेचः श्रुतम्‌ । 
अस्मिन्देवयानपित्रयाणविषय कषेमन्त्स्य वचनं नोऽस्माकं श्रुतम्‌ । 
कोभ्य मन्व इत्याह- 
द्रे सृती अशरणं पितृणामहं देवानामुत मत्यानां ताभ्या 
मिदं दिश्वमेजत्समेपि यदन्तरा पितरं मातरं चेति । 
दरे स॒ती गती अश्ृणवमहं श्रतवानास्म पितणां मनुष्याणां दैषामां 
चच । एजद्गच्छत्राणिजातं ताभ्यां स॒तीभ्यां समेति बह्माण्डान्तमेतं 
लोकजातं समेति मातापितशन्यं मगवह्टोकं च समेतीव्य्थः । पितृयाणेन 
पथाऽण्डान्तर्वतिलोकं समेति उत्तरेण पथा मगवलहोकं समेतीत्यथः । 
एवं पृष्टः कुमार आह- 
नाहमत एकंचन वेदेति होवाच ॥ २॥ 
एषां मध्ये न किंचिदपि वेदेव्युक्तवानित्यथः॥ २॥ 
अथ हनं वसत्योपमन्त्रयां चक्रे । 
एन म्वतकेतुं वसत्या हेतुनोपामन्त्रयत कुमारं वासं प्राधितषानि- 
व्यथः । 
अनाहत्य वप्नतिं कुमारः प्रदुदाव । 
राजसमीपाच्छीध्रं निर्जगामेत्यथः । 
स आजगाम पितरं त होवाचेति वाव 
किठनो भवान्पुराऽनुशिष्टानवोचदिति । 
_ पुरा समावर्तनकाठे नोऽस्मान्पति मवाननुश्िष्टाम्सवं विद्याविदो वाव 
किलावोचदुक्तवानिति। 
एवं सामप॑ण पुत्रेणोक्तः पिताऽऽह- 
कथं सुमेध इति । 


नानशि्टोऽसीति शोषः । 


दवितीयं ब्रह्मणम्‌ २] चहुदारण्यको पनिपत्‌ । २९७ 


इतरोऽनयुश्ासनं दशेयति- 
पच मा प्रश्रान्राजन्यवन्धरपराक्षीत्ततो नैकंचन वेदेति । 


राजन्यवन्धू राजन्यामासः । राजन्यानां बन्ध राज्यन्यबन्धुः । स्वयं 
राजन्य एव सन्राउःन्यानां बन्धुरिति निन्यते। स पश्च प्रश्रान्मां पष्ट 
वान्‌ । तच छिमपि न पेर््ीति। 

पत प्च्छति- 


कतमे त इति । 
ते प्रभः कीटका इत्यथः । 
पुत्र आह-- 
इम इति ह प्रतीकान्युदाजहार ॥ ३ ॥ 
इम इत्येवमकदेश्ान्घुचितवानित्यथः॥ ३॥ 
स होवाच तथा नस्यं तात जानीथा 
यथा यदहं किंच वेद सर्वमहं ततुश्यमषोचं 
प्रहितु तञ प्रतीर्य बक्षचर्यं वत्स्याव इति । 
हे तातास्मांस्त्वं तथा जानीथा येन प्रकरणा यक्किच वेद तत्सर्व 
सुभ्यमहमवोचमिति । ततश्च मयेते प्रश्ना नावगता इति मया नोक्तोऽ- 
तस्तव प्रेहि आगच्छाऽऽवां रात्तः समीप प्रतीत्य गता व्दा्थ 
ब्रह्मचर्यं वस्स्याव हति । 
हतर उवाच- 
भवानेव गच्छयिति । 
नाष षस्य मुखं निरी क्षितुमुत्सह इति भावः । 
स॒ आजम गतमा यच -वाहणस्य जवदरास्त। 
आसनमित्य्थः । 
तस्मा आस्षनमाहव्योदकमाहारयां चकार । 
तस्मे भोतमाय राजाऽऽसनं दवा पाद्याथमुदकं भत्येरानीतका- 
नित्यर्थः 
भथ हास्मा अर्ध्यं चकार । 


शङ्गरामायुजविरवितपरकाशिोयेता बृहव्ाण्यकोपनिषत्‌ । 


सतुरात्कावषेयानुरः कावषेयः भरनापतेः 
परनपतिवरूहमणो बह् स््ेषु ॥ 
स्वतः सवक्ञमित्यथंः । 
बह्मणं नमः ॥ ४ ॥ 


इति वृहदारण्यकोपनिषदि षष्ठाध्यायस्य 
पञ्चमं व्राह्मणम्‌ ॥ ५॥ 


आचर्यभ्यो नमर्करस्याथ वंशस्य कीर्तयेत्स्वधा पूर्वेषां मवति ते 
नायुर्दीघिमरनुत इस्युञ्तवाऽनुक्रमेद्रशमा वह्यणो नयेदिति आ बरह्मणो 
वंशपरम्पराकी्तनस्य भ्रयाहेतुतं शास्रसिद्धमिहानुसंधेयम्‌ ॥ ४ ॥ 
क्षमाय यः करणया द्वितिनिजंराणां 
भमावजम्मयत रास्रसुणमदरः 
वामागमाध्वगवदावदतृटवाती 
र।मानुजः स मुनिराद्धियतां महूक्तिम्‌ ॥ 
्रमत्ताताचायचरणारचिन्दषश्चरीकस्य वात्स्यानन्तायपादुसेषासम- 
यिगतज्ञारीरकमीमंसामप्यहूद्‌यसय परकालमुनिसमपिगतपारमदस्यस्य 
भरीर्रामानुजपुनेः कृतिषु वुहदारण्यकप्रकाशिका समाप्ता