प्न (विकनरृशपकः; ( १२३,

भद्शपुस्तको्ेसपभिका ।

तया प्रकाश्यन्ते ५ ( क, ) हति परतितम्‌-आनन्दाधमस्थष्‌ ।

प पाप । न हत पित्‌-३० शषा रा० रा० धाषटदव काजी अभ्यंकर शते

तेषाभ्‌ ।

| धामू । ( ख.) इति संतितम्‌-युद्धितम्‌ । वेऽ शा० सं० रा० षाषुेवलाली अभ्वं । कर हस्येतेषाम्‌ ।

अथ नह्मसूजीयपादगतविषयानुक्रमणी ।

^ ~~

प्रतिपायविषयाः । सुस्पष्टब्रह्यबोधकश्च तिवाक्यानां समन्वयः उपास्यबह्यवाचक्ास्पष्टश्रुतिवाक्यानां समन्वयः ज्तेय बह्यप्रतिपाद्कास्पष्टश्रुतिवाक्यानां समन्वयः अब्यक्तादिसंदिग्धपद्माच्राणामेव समन्वयः .... सांख्ययोगकाणादादिस्मुतिभिः सास्यादिप्रयुक्त तेश्च वेदान्तसमन्वयस्य विरोधपरिहारः... सांख्याद्मतानां दुष्टव्वप्रद्हनम्‌ पवमागेण पञ्चमहामूतश्चतांनामुत्तरमागेण च जीवश्रुतीनां परस्परविरोधपरिहार लिङ्कशरीरभ्रुतीनां विरोधपरिहारः, जीवस्य परटोकगमनागमनविचारपर्वकवेराग्य- निरूपणम्‌, मागेण त्वपदाथस्योत्तरमागेण च तत्पदाथ- स्य च शोधनम्‌, सगुणविद्या् गुणापसंहारस्य, निगणे बह्यण्य = पुनरुक्तपदोपसंहारस्य च निरूपणम्‌, निशंणज्ञानस्य बहिरगङ्कसाधनमूतानामाश्रमय- ज्ञादीनामन्तरङ्गसाधनमूतानां च शामद्मशभ्व- णमननादीनां निरूपणम्‌ क भरवणाद्यावत्या निगुंणमुपासनया सगण वा बह्म सक्षात्करतवतो जीवतः पुण्यपापटेष- विनाज्ञलक्षणाया मुक्तेरभिधानम्‌, .... प्रियमाणस्योत्कान्तिपरकारदशंनम, सगुणबह्यषिदा मतस्योत्तरमागाभिगमनम्‌, पुवंमागेण निगुणबह्यविदा विदेहकेवल्यप्रापेः, उत्तरमागेण च सगुणबह्यविदां बह्यलोक- स्थितेमिरूपणम्‌,

समाप्यं बह्मसूजीयपादगतविषयानुकमणी ।

पलधसयनयत श्लपोज्यष्ययै

९१ ९) > > +> +)

९ ९

४

© ९५ ९१ ,~-

„९१ >

०८ ५५

८४५ ९)

भध्यायाह्राः । पादाङ्का । पृष्ठाङ्काः ॥

१

.# 4 ७५ ११७

१४५ १६९

१९९५५ २२६

२४४ २६२

२८६

३४२

२५५ २८७ ४०९१

४१०

अथ व्यासोधिकंरणगतविषयानुक्रमणी ।

समन्वयाख्यप्रथमाध्यायस्य प्रथमपाद्‌-

प्रतिपाय॒त्रेषयाः । सुव्राह्ाः । धिर ॥ पृष्टाः बरह्मणो विचायस्म्‌ .. .- ^ १ १ १ बरह्मणो टलक्ष्यत्वम्‌ ५ ५ २ २ ५ ण वक शम, -. ९ ९ बरह्मणो वेदेकमेयता ॥ २ बणकम्‌ , वेदान्तानां बह्मबोधकत्वं १ वणकम्‌ । ॥ ध वैवृन्ता्नां बह्यण्यवसितत्वम्‌ + २ वणकमू्‌, ` ` प्रधानस्य जगत्कतुत्वामावकथनम्‌ ~ ५११ १६ अनन्द्मयकेोशस्य परमां १ वणकम्‌, {२-१९ २४ बह्मण आनन्दमयजीवाधारत्वम्‌ । २ वणकम्‌, १९१ आदित्यान्त्गतहिर्ण्मयपुरुषस्याक्ष्यन्तगेतपुरुष- स्य चेश्वरत्वमर्‌ ... ...~ ... -- ---२०.२१ ४७ ३० परबह्मण आफशङ्ञब्दवाच्यत्वम्‌ -.. -- २२ < ३२ बह्यण आकार्षशब्दवस्राणज्ञब्द्‌वाच्यत्वम्‌ .... २३ > ३४ परब्रह्मणो उयोतिःशब्दवाच्यत्वम्‌ ... ---२४-२७ १० ३५ बह्मणः प्राणक्ञब्द्प्रतिपायत्वम्‌ ... ... २८३२१ ११ ४० उक्ताध्यायस्य द्वितीयपाद्‌ं-- मनोमयः प्राणङरीर इव्यादिच्छान्दाग्यवाक्येन बह्मण उपास्यत्वविचारः ... .-- -- १८ १ ४८ बह्मणो जगक्कर्तवम्‌ --. --- .. -* ९१० २ ५३ चेतनयोर्जविश्वरयोहहहागतव्वम्‌ ... --. ११-१२ ३ ५४ छायाजीवान्यदेवा न्हित्वा परबह्यण एवो पास्यत्वम्‌१२-१७ ४ ५६ प्रधानजीवेतरस्येश्वरस्येवान्तयामिशब्दवाच्यत्वम्‌ १८२० ५ ६१ प्रधानजीवौ निराक्कव्येश्वरस्य भूतयोनित्वम्‌... २१.२२ ६ ६३ बह्मणो वेभ्वानरशब्दवाच्यव्वम्‌ ... ... ---२४-३२ ७ € उक्ताध्यायस्य तुतीयपादे- सूजावहिरण्यगमेपरधानमोक्तजीवेश्वराणां मध्ये केवलटमीश्वरस्यैव सर्वायिष्ठानमूततम्‌ ... १-७ १ ५५ प्राणपरे्योमध्ये परेशास्येव सत्यशब्देन अष्टम्‌ ८ २ २ ५९

३ |

प्रतिपायविषयाः । स॒त्रह्काः । अपि० । पृष्टद्ाः ।

प्रणवबह्मणोमंध्ये बह्मण एवाक्षरशब्दुवाच्यतम्‌, १०.१२ अपरपरबरह्मणोमध्ये परबह्मण एव चिमाच्रेण प्रणवेन ध्येयत्वम्‌ ... .. १३ दृहराकाशववेन प्रतांयमानानां वियजीवनब्रह्मणां मध्यं बह्मण एव तदाकाश्ञ [शब्द्‌ वाच्यत्वम्‌ १४-१८ अक्षिपुरूपत्वेनाऽऽपाततः प्रतीयमानयोर्जीवपरे-

कायाः परेशस्थव तत्पदवाच्यत्वम्‌ ... .-- १९-२१ जगतकाक्ञकव्वेनोपलब्धयोः सयादितिजःपदाथ-

चेतन्ययोश्चेतन्यस्थेव तत्मकाशकत्वम्‌ .... २२२३ जीवात्मपरमात्मनोमध्ये परमात्मन एवाङ्गमाच्-

पुरुषशब्देन प्रतिपादनम्‌ ... --- .-- २४-२५

देवानां निगंणविद्यायामपिकारनिरूपणम्‌ ..- २६-३६ शुद्राणां वेदानधिकारकथनप्वंकः शोकाकुलस्वे- न द्युद्रनाममाच्रधारिणाो जानश्रुतेव॑द्विद्याधि-

गमः ... ... ४ 5 २४-३८ प्राणव्वेनाऽऽन्नातानां वज्चवायुपरेशानां मध्ये परे

रास्येव तादृश्षप्राणश्ब्द्‌वाच्यत्वम्‌ ... .-- ३९ बरह्मणः परव्वज्योतिष ... ~ ~ ..~ ४० बह्यण आकाशशब्दवाच्यतम्‌ ... .-- --- ४१ बरह्मणो विजञानमयशशब्दवाच्यत्वम्‌ .... ... ४२४३

उक्ताध्यायस्य चतुथपाद्‌- कारणावस्थापन्नस्य स्थूलशरीरस्थवाव्यक्तशब्द्‌-

वाच्यत्वम्‌ न 8 ४ =+ श्रुतिप्रमितप्रकरृतिस्मरतिसंमतप्रधानयोमध्ये तादु शाप्रकरतेरेवाजाशब्दवाच्यत्वम्‌ ... ... --- ८ १०५ प्राणवचक्षुःभोचमनोन्नानां पञश्चपश्चजनश्ष्दवा- च्यत्वम्‌ .... ..- ... .-- ... ... ११-१३ बह्यप्र।पपादकवेदान्तवाक्यस्रमन्वयानां युक्तियु- क्त्वम्‌ इ, ध १४ १५

प्राणजीवपरालमनां मध्ये परात्मन एव कृत््नरजग- ततुत्वेन बालाकिना बह्मत्वेनोक्तानां षांड-

३ ८१ 1 ८२ «६९ ४ & ८ ७ ९२ £ ५४ ९ ९द्‌

१० १०५

११ ११०

१२ ११२

१६ ११३

१४ ११४ १ ११५७ २ १२४ ३ १२७ ४ १३१

[४ |

मतिपायविषयाः ।

शपुरुषाणां कतुत्वनिराकरणम्‌ संश यितजीवपरमात्मनोमध्ये परमात्मन एष भ्व-

णमननादिविषयत्वम्‌ ... . ... १९-२२ बह्मणो निमित्तोपादानोभयकारणलम्‌, .-. २६-२७ परमाण़द्यून्यादीनां शुत्युक्तानामपि जगत्कारण.

त्वमपहाय बह्मण एव प्रतिनियतजगत्कारण-

त्वम्‌

१६.१८

इति प्रथमाध्यायस्य विषयानुकमणी । अविरोधाख्यद्वितीयाध्यायस्य प्रथमपादे- सांस्यस्मत्या वेद्सको चस्यायुक्तत्वम्‌ ... १- २ योगस्मृत्याऽपि षेदृसकोचस्यायुक्तत्वम्‌..-. ... ३ बेटक्षण्याख्ययुक्तेद्वाराऽपि वेदान्तवाक्यानाम-

बाध्यत्वम्‌ क ४-११ काणाद्बोद्धादनां स्पृतियुकक्तिभ्यामपि वेद्वा-

क्यानामबाध्यत्वम्‌ .... १२ मोक्तमोग्यमेद्वतोऽपि परबह्मणो््रेतत्वस्यावा-

ध्यत्वम्‌ । १३

बह्मणि मेदामेदयोर्व्यावहारिकत्वमद्ितीयत्वस्य व ताच्वकललम्‌ व

सर्वज्ञत्वेन जीवससारमिथ्यात्वं स्वनिर्टैपत्वं च पर्यतः परमेश्वरस्य हिताहितभाक्त्वदोषाभावः२१-२३

अद्वितीयस्यापि ब्रह्मणः क्रमेण नानाका्यणां

१४-२०

। मृटिसंभावना ~ . २४-२५ ईश्वरस्यापादानरूपपरिणामिकारणव्वव्यवस्थाप- नम्‌ ˆ * २६-२९ इभ्वरस्याशरीरित्वेऽपि मायावित्वम्‌ . ३०.६३१ नित्यतप्तस्येश्वरस्यापि प्रयोजनं विनाऽदोषजगदु- त्पादकत्वम्‌ ३२-३३

कमेनियन्नितानां जीवानां सुखदुःखनिमित्तमा- चस्य जगर्षहरतश्चेश्वरस्य नैर्घण्यदोषाभावः ३४-३६

4

६ ७

| ^ ५

११

१९

स॒धाडूाः । अपिण । पृष्ठद्भाः।

१६४ १२५ १४०५

१४२

१४५५ १४५७

१४८ १५६ १५४ १५५ १५८ ९०

१६२९ १६४५

१६५

१६५

(५ प्रतिपादयविषयाः । निगुंणस्यापि ब्ह्मणो विवर्तरूपेण प्रकृतित्- सिद्धिः ....

0. 8. 4 239 उक्ताध्यायस्य द्ितीयपादे-

सा्यानुमतप्रधानस्य जगद्धेतुत्व खण्डनम्‌ १-१०

असहशो द्वे काणादहष्टान्तस्यास्तित्वम्‌ ... ११

परमाणूनां संयोगेन जगदुत्पत्तेयुक्तिषिरुद्धत्वम्‌ १२-१५ इश्वराद्धिन्नानां बाद्यवस्त्वस्तितववादिबाद्धविशे- षपसमतानां परमाणुनां शब्द्स्पशादानां च जगदुत्पाद्कत्वमतखण्डनम्‌ . ... १८.२० विज्ञानवादिबोद्धसमतविज्ञानस्य जगत्कत्रतवादि- खण्डनम्‌ ६ . २८-३१२ जी वादिसप्तपदार्थवादिनां बो द्धन्तराणां मतख-

ण्डनम्‌ ... .. ३३-३६ तटस्थेश्वरवादस्यायुक्तत्वम्‌ . २७-४१ जी वोसपत्यादेरयुक्तत्वम्‌ .. ४२-४५ अविरोधाख्य द्वितीयाध्यायस्य तृतीयपादे । वेदान्तवादिमत आकाज्ञस्यानित्यत्वकथनम्‌, ... १.७ ख्पवतो बह्मणो बायोरुत्पत्तिकथनम्‌, ... ~ सट्रपस्य बह्मणो ऽजन्यत्वं जगजननकत्वं च; ९ कार्यकारणयारमेदेन वायुभूतस्य बह्मणस्तेजः- सूष्टः, ... न. क १० वेदोक्त तेजोरूपबह्मणो जलोत्पात्तेसिद्धः, ... ११ न्दोग्योपनिषदुक्तजलोत्पन्नान्नकब्दस्य पृथि. ज्यथकत्वम्र्‌ .... .. १२ पूवकायपाधिकाद्रह्यण उत्तरोत्तरकाय)त्पत्ति- सेद्ध १२

प्रटयकाटे प्रथिव्यादीनां किपरीतक्रमकल्पनम्‌ १४

प्राणादानां मूतेष्वन्तभावान्न तेषां स्टिक्रममङ्खः; १५

वपुषो जन्ममरणयोमुंख्यत्वेन जीवस्थतयोामा तत्वम्‌, ... न = १ =+. १६

१२

१ र र

सत्राहा: । अपिण०। पृष्ह्काः |

ध

१६९ १७४ +.

१५१ १८४ १८७

१५१ १९३

११५५ १९५९ १५९

२०० २०१

+ ‹ २०२ २०३ ९०४

२०५

[६ , प्रतिपायविषयाः । जीवजन्मन ओपाधिकत्वेन तस्य वस्त॒तों नित्य-

त्व , 4 अ 6 4. 9 १७ जीवस्याविदूपत्वखण्डनयपर्विका तचटहरूपत्व-

सिद्धिः १८ जीवस्याणात्वखण्डनपूवकं तत्सवेगतत्वप्रतिपाद्‌-

नम्‌ १९-३२

जावस्याकतत्वानेरसनपवक तव्कत्त्वप्रातेपादनम्‌, ३२.२९

जीवकतंतस्याध्यस्तव्वेनावास्तविकत्वम्‌ ४० जीवस्येश्वरप्रवुत्त्वेन न रागप्रवत्तत्वम्‌ ४१-४२ ओपाधिककल्पनैर्जविश्योर्जीवानां च परस्परं व्यवहारव्यवस्था .. ४३-५३ उक्ताध्यायस्य चतुर्थपादे । इन्दियाणामनादित्वनिराकरणपरवंकं तेषामालम- समत्पन्नत्वम्‌ .. १-४ इन्द्रियाणामेकादृशसस्याकत्वस्य वेदान्तस्तमत- त्वम्‌ र. ५५-३

सांख्यसमतेन्दियसवंगत्वनिराकरणपवक तेषां परिच्छिन्नत्वकथनम्‌ ॥ ७ प्राणस्यानादित्वखण्डनप्वकं तदुत्पत्तिसमाधानम्‌ £ प्राणवायोः स्वतन्त्रताकथनम्‌, ... .-. ५-१२ प्राणस्य समषटिरूपेणाऽऽधिदेविकी विभताऽऽध्या- स्मकं तु. तस्याल्पताऽहश्यता चेन्द्ियवदिति इन्द्ियगणस्य देवताविशेषाधीनत्वकथनम्‌ ..- १४-१६ विलक्षणत्वेन प्राणादिन्दिया्णां प्रथक्त्वम्‌ ..- १५.१२९ सर्वजगत्सर्जने जीवस्याशक्तत्वादीशस्थेव सवंशक्ति- मच्वात्तस्येव तिर्मातुत्वम्‌, ... ... ... २०-२२ इति द्वितीयोऽध्यायः ॥ साधनाख्यत॒तीयाध्यायस्य प्रथमपदे । जीवस्य माविशरीरबीजरूपसचक्ष्ममूतवे शितस्यैवे- तो गमनम्‌

१२

+,

११ १२ १२ १४ १५ १६

१४७

स॒ब्राह्काः । जयि० । पृष्ठाः ४

०९ २०५७ २०८ २१५ ९१८ ९१९

२२१

२२६ २९८ २२९१ २६१ २३२ २९५ २२५ २३८

२४१

४४

[५] प्रातपाद्यविष पाः | कर्मान्तरेः सानुश्षयस्य जीवस्य लोकान्तरारो- हणम्‌, ... ४ ८-१ १ पापिनां याम्यलटोकममनम्‌, . १२२१ अवराहिणो जीवस्य वियदादिसिमानत्वम्‌ , ... २ स्वर्गाद्वतरणकाठे स्वर्ग-वृ शि-पथिवी-पुरुष"यो- पित्सु कमशो जनिष्यतो जीवस्य स्वर्गे वृष्टो च जन्मनि त्वरा, तदितिरेषु च जन्मनि विः

टेम्बडइति २२३ सस्यादों जांवस्य न मुख्यजन्म कितु संश्टेषमा- अमात्‌... -.-. == =. .. २४.२७ उक्ताध्यायस्य द्वितीयपादे । स्वप्रदृषटेमिथ्यात्वकथनम्‌ ध १- ६ सुषुिस्थानरूपस्य हस्स्थबह्मण एकत्वस्थापनम्‌ , ७. ८ स्वप्रावस्थितस्येव जीवस्य तस्मात्समुद्धोधों नापः रस्येति १ ८ ९ मुदाया जायद्ाद्यवस्थान्तराभेन्नव्वम्‌, .... १० ह्मणो नीरूपमावस्य बेदान्तसंमतत्वम्‌, . ११-२१ बरह्मणो निषेधातीतत्वेन सत्यत्वस्थापनम्‌, ... २२-२० ब्रह्मणोऽन्यस्यावस्तुतवन्यवस्थापनम्‌; ... .-- ३१-३५७

कर्मफलोत्प्तिं प्रतीश्वरस्येव कतत्वं नापूवस्ये ति, ३८४१ उक्ताध्यायस्य त्रतीयपाद्‌ । छान्वोग्यव्हद्ारण्यकश्रत्युक्तयोः पञ्चाथिकियो- पासनयोधिध्यनुष्ठानफलसाम्येनेकत्वम्‌ .-- १- गुणोपसंहारस्य कतन्यत्वम्‌, ... छान्दोग्यकाण्वकाखयोरृद्रौथविदययामेद्‌कथनम्‌ , बह्यहषटह तत्वेनाक्षरोद्वीथयोरेकत्वसपाद्‌नम्‌ व सिष्ठ्वादिगुणानामुपसंहर्तव्यत्वम्‌ ... ~ १ आनन्दसत्यत्वादीनां बह्यगणानां प्रतिपत्तिफल-

त्वेन स्व॑कशाखासु समानत्वाद्यवस्थापकावेध्य- मावाच्च तेषामुपसंहर्तव्यत्वम्‌,

($ @ . € न

~€ ० ९५ ९! <

सृ्राङ्ाः । अभि । प्ृष्ाङ्का; ।

२४१९ २५२ २५७

२.२ २५९

९६२ २६६

९६५ २६० ९६९ ९२५५ २८० २८४

२८६ २८० २९० २५९२ २९४

२९५

[८] भरतिपायषिष्याः । परषज्ञानस्य ससारकारणाज्ञानानवतक्त्वात्पुर्‌

घस्येव वेद्यत्वम्‌ , ॥ १४-१५ इश्वरस्येवाऽऽत्मशञब्दवाच्यत्वं न विराज इति, .... १६-१७ काण्वच्छान्दोग्यषष्ठयोद्रयोवस्त्वेकत्वम्‌; --- १८ प्राणोपासनं प्रति प्राणविद्याप्राप्तयोरनय्ताबु. द्धचाचमनयोरनय्रताब्ुद्धेरेव विधेयत्वम्‌, ... १९ काण्वानामथिरहस्य बाह्यणवुहदाारण्यकयोः पठि. तायाः ज्ाण्डिल्यविद्याया एकविधात्वम्‌, ... २०.२२

अह रिव्या दित्यगतस्याहमित्यक्षिगतस्य च वेय पुरुषस्येकत्वेऽपि स्थानविशेषे तन्नामविशेषस्य

युक्तत्वम्‌, ... ९२ विद्येकत्वामावात्संमृत्यादीनां गुणानां ज्ञाण्डि-

ल्य विद्यादिष्वनुपसहार्यत्वम्‌ २४ तेत्तिरीयकताण्डिनोः परुषवियायाः पथक्तवम्‌ २५ वेदमन्त्रप्रवग्यादीनां विद्यानङ्गव्वम्‌ अर्थवादत्वेन पापपुण्ययोरुपा ; १ वणकम्‌ |

यनस्य हानाबुपसंहर्तब्यत्वम्‌ › २६ पापपुण्यविधूननस्य हाना्थं ऽ |

कत्वमेव न चालनाथंकत्वम्‌ ; | मरणात्मागुपास्ये साक्षात्कृते

सुकरूतदुष्कृतक्षयः, । ¦ +. उपासकस्येवाचिरादिमार्गो न ज्ञानिन इत्यस्य

व्यवस्था; .. २९.२०

सवांसूपासनास॒त्तरमा्गविधानम्‌ ~ -.. ३१

बह्मतच्वज्ञानिर्ना मुक्तिर्मियता न तु पाक्षिकी. त्यस्य प्रतिपादनम्‌,

आत्मस्वरखूपलक्षकाण्ां निषधानां परस्परोपसंह- तंव्यत्वम्‌, ... ६३

छतं पिबन्ताविति द्वा सुपर्णाविति च मन््रयोर्व-

२९

यकत्वम्‌, .... ३४ एकशाखास्थयारुषस्तकहोलयोबाह्यणयोध्रियेक्य- प्रातेपादनम्‌, ... " २५-२६

१५

१६

१५७ १८

१५ [., © 4.

९२

सतर्कः । मधिण० । पृष्ठाङ्ाः ॥:

२९६ २९५८ (~ ©0 ३०२

अ.

२०४

२०५ २०९

२०५9

२११

३१२ ३१४

(९)

प्रतिपाधयविष्याः ।

उपासनाथ परथक्त्वनोपास्यस्य देधन्ञानम्‌ , .... ६७ २३ सत्यविद्याया एकत्वप्रतिपादनम, ... ३८ २४ धृहराकाङहादांकाकयोरुपसंहतेष्यत्वम्‌ , ~ ६९ २५ उपासकस्य भोजने प्राणाहूुतिलोपापत्तिः, ..- ४०.४१९ रद उद्र थकमाङ्ग भूतदेवतोपासनाया अनियतत्वम्‌ ४२ २७ संव गविद्याक्ताधिदेववाय्वध्यात्मप्राणयोरनुविन्त- नस्य पृथक्त्वम्‌, ... „ ... ४३ २८ मनश्चिदादीनां स्वतन्त्र विद्यात्वस्वीकार . ४४-५२ २९ भो तिकस्याऽऽतमत्वनिराकरणयपूर्वकतद्न्यस्याऽऽ त्मत्वप्रातपाद्नम्‌ $ --.- 4 ५५२-५४ ३० एतरेयगतोकष्थोपासनायां परथिष्यादिहृ्टेः कोपीत- क्यामाप समानत्वम्‌ ;... - ५५-८६ ३१ विराडइरूपवेश्वानरस्य कृत्न्रस्येव ध्यातेव्यतं न तदशस्येति र 2 अ «4५५ ३२ अनुष्ठातव्यशाण्डिल्यदहरादि विद्यानां वेद्यब्ह्य- भिन्नत्वेन भिन्नत्वम्‌ , । ५८ २३ आत्मनः सशगुणोपासनायामेकस्य द्योर्बहूनां चापासनानां वेकल्पिकनियमकथनम्‌, ५९ ३४ विकल्पेन समुचयेन वा प्रतीकोपासनाया रेच्छि- क्त्वम्‌, ए ॥ व, +. 4 ६० ३५ विकल्पसमबययोयथिाकाम्यम्‌, ..- ~~ ६१.६६ ३६ उक्ताध्यायस्य चतुथपादें । आत्मज्ञानस्य स्वतन्त्रत्वं न कत्वथत्वम्‌.... १-१७ १ ऊरध्वरेतोरूपाभमाणामस्तित्वव्यष १ वर्णकम् स्थापनम्‌ .. १८२० २ लोककामिनामाभभिणां बह्मनिष्ठा ( | नर्हस्वम्‌ उद्रीथावयवस५।कारस्य ध्येयत्वम्‌ . २१.२२ ओपनिषदाख्यानार्नां विद्यास्तावकत्वम्‌ .... २२-२४ ४ अत्मबोधस्य कममानपेक्षत्वम्‌ ... २4 ५ विद्यायाः स्वोत्पत्तो क्मसापेक्षत्वम्‌, .... .. २६२७ ६ , २८३१ ७

आपदि सवान्नाम्यनुज्ञानम्‌ |

सश्राह्ाः । भधर । पृष्टाः ।

३५३ ६५०

५२ ४६.५३ ६९५५५ ६५६

(जं

१ (~|

अतिपाद्यविषयाः । सुत्राह्ः । भधि° । पृष्टाङ्काः। विद्या्थानामाभ्रमधमांणां च यज्ञादीनां सकृदनु- | छानम्‌ .... ..- =-= === --~ ---२२३९५ ८ ३५९ अनाभ्रमिणो ज्ञनसंमावनम्‌, ... .-- --- ३६-३९ ९ ३६२ आभ्रमिणामवरोहामावनिखूपणम्‌, -.- --- ४० १० ३६४ ग्र्टोध्वरेतसः प्रायधित्तसद्धावः, ... --- ४१-४२ ११ ३६५ भशो्वरेतसः प्रायधित्तस्याऽऽमुष्मिकड द्धिजन- कत्वं ताहश्युद्धिमतो व्यवहारानर्हंतं च,.-. ५४२ १२ ३६७ उपासनस्य कवििक्कमत्वम्‌; --- ... ४४४६ १३ ३६८ मौनस्य विधेयत्वम्‌, .-. .- -- ४७-४१ १४ २६९ बाल्यस्य मावडद्धिवं न वयःकामचारोभय- त्वप्र्‌ , हि इह वा जन्मान्तरे वा ज्ञानोत्पत्तिरिति ज्ञानो त्पत्तेः पाक्षिकत्वम्र, ... .. ५१ १६ ३७२ सालोक्यादिमुक्तीनां जन्यत्वेन सातिश्यत्वं निकांणमुक्तेश्च निरतिक्ञयत्वम्‌ ... --- ५२ १७ ३५३ इति तृती योऽध्वायः ॥

अथ फलाख्पचतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादे ।

भ्रवणाद्‌नामावतनायतवम्‌, ... ..- --. १-२ १ ज्ञात्रा जीवेन स्वात्मतया ब्रह्मणो गराह्यत्वम्‌ ३ २ प्रताकेऽहटष्यमाव ° “4 ४ ३ अवब्ह्याणे प्रतीके बह्याधेयः कतव्यत्वम्‌, ... ५५ ¢ कंमाङ्गष्वादित्यादिद्टीनां कतव्यत्वम्‌ ६ ५ उपास्तनायामासनस्य नियतत्वम्‌; ... --. ५७-१० ६ ध्यानसाधनस्येकाग्रयस्य प्रधानत्वेन दिग्देशका- लानामनियमः, व (9 = ++ 1 उपास्तीनामामरणमावृत्तिः, -.- -~ .~ . १२ £< ज्ञानिनः पापटेपामाव + छ अ 23 4 -ज्ानेनः पण्यटेपामावः „. १४ १०.

मंचितयोरिवाऽऽरभ्धयोः पुण्यपापयोज्ञानोदयस- . मये बिनाक्ामावः) ... , .~ -. १५ ११

[ ११]

परतिपाद्विषयाः । सत्राहा; । भधषि° । पृष्टद्भाः । अशिहींजादिनित्यकर्मणो विद्योपयोरम्य॑कशषस्या- विनाज्ञः 1 2. १६-.७ १२ ३८४ सोपास्नस्य निरुपासनस्य च नित्यकमणस्तार- तम्येन विद्यासाधनत्वम्‌, ... „^ १८ १३ ३८६ अधिकारिणां मक्तेसद्धावः, १४ ३२८६ उक्ताध्यायस्य द्वितीयपादे । वागादीनां मनसि वृत्तिप्रविलयो न स्वख्पेण... १-२ १ ३८७ मनसः प्राणे व्या प्रविलयः .... ..- --. ३२ २ ३८९ प्राणस्य जीवे ठयानन्तरं पुनमृतेषु लयः, ४-६ ३२ ३९० ज्ञान्यन्ञानिनोरुक्कान्तेरपि साम्यम्‌ .... ७ % ३९१ तेजःप्रभृतीनां भूतानां परमात्मनि वृच्या लयः, ८११ ५ ३९२ देहादेव प्राणोक्कान्तेनिषेधः, .. १२१४ ६ ३९४ तच्चज्ञानिनो वागादीनां परप्रात्मनि टयः १५ ७ ३९६ तच्चविदा वागादानां निःशेषेण परमात्मनिलयः १६ ८ ३०६ उपासक स्याव्छान्तावङषवच्वम्‌.. १७ ९ २९७ निशायामपि मृतानां रस्मिप्रा्िः, . १८.१९ १० ३९८ दृक्षिणायनमरृतस्योपासकस्य ज्ञानफलटप्रािः .... २०.२१ ११ ३९५२ उक्ताध्यायस्य तृतीयपादे । अविरादिकस्य बह्मलोकमागस्येकत्वम्‌, ..~ , १ १ ४०१ संवत्सरादित्ययोम॑ध्ये देवलोकवायुटोको संनिवे- शयितव्यं ... .-. २ ४०२ वरुणादीनां संनिवेशाद्विराद्माग स्य व्यवस्था. पितत्वम्‌ ६ ... „~ ~ ९ ३ ४०३ अविरादीनामातिवाहिकतम्‌, ... ४-६ ४ ४०४ उत्तरमार्गेण कार्यत्रह्यगमनम्‌, .. ७.१४ ५ ४०य्‌ प्रतीकोपासकानां बह्मलोकाप्रापणम्‌, .... -.- १५-१६ ६ ४०९ उक्ताध्यायस्य चतुथपादे । भुक्तिरूपस्य वस्तुनः पुरातनम्‌, १-३. १ ४१० मरक्तस्य बह्मणोऽमिन्नत्वम्‌ ... ... ४ २ ४११ मुक्तस्वरूपभूतस्य बरह्मणो युगपत्सविशोषत्वनि विज्ेषत्वे) ,.. ,, ,.„ ~ . ५७ ३२ ४१२

[ १२]

रतिपाद्यविषयाः । म॒हः । भधि° । पृष्टाङ्ाः ।

आवरादिमार्भण बह्यलटोकं प्राप्तस्योपासकस्य मोग्यवस्तूनां सृष्टो मानससंकल्पस्येव हेतुतमर्‌ ८९ ४

एकस्यापि पुरुषस्य देहमावामावयोरेच्छिकत्वम्‌ १०.१४ ५ सर्वषां देहानां सातलमकत्वम्‌ ... ..- .--१५-१६ ६ बह्मलोकगतानामुपासकानां जगत्सृष्टौ स्वत. न्डयामावेऽपि मोगमोक्षयोस्तेषां स्वातन्डय- सिद्धिः... .-. --. --~ --- .-, १५.२२ ७

इति चतुर्थोऽध्यायः ॥ समापेयं व्यासाधिकरणगतविषयानुकरमण।।

॥ समाप्तमिदं ष्वासाधिकरणार्थदुश्शननिचण्टपच्नकम्‌ ॥

४१३ ४१५ ४१६

४१७

ॐ तत्सद्रह्यणे नमः । भ्रीरामक्िकरक्रतया

ब्ह्मामुतवषिणी

इत्यभिधया वु्या भ्रीश्ंकरानन्दमगवदिराचितया दौप्किया च समेतानि भ्रीमहू पायनप्रणीतबह्यसु्राणि । भरीरामचरणद्ह्महयानन्दसाधनम्‌ । नमामि यद्रजाोयोगात्पापाणोऽपि सुखं गतः ॥ १ ॥ संगतिः संशयः पुवंपर्पक्षो तयोः फलम्‌ । भाष्यस्थाः श्तयः सवाः सूच्ाण्यनवरेषतः ॥ २ ॥ व्याख्यायन्ते स्फुटे न्यायमतमेदो ऽपि क्रचित्‌ ।

च्यते सुखबोधाथ भीरामो वीक्षतामिदृम्‌ ॥३॥

इह खल नित्याध्ययन बिधिनाऽधीतस्वाध्यायमापातन्ञानवन्तं पुरु पार्थकाममेहिकामुभ्मिकफलेषु विरक्तमुपलममानः परमकारुणिको पुनिः सूत्रयामास- ( बह्यणो विचार्यत्वम्‌ । अधि०१)

अथातो बह्मजिज्ञासा (१)

अवाथज्ष्देन साधनचतुष्टयसपस्यानन्तयंमुष्यते । (तद्यथष्॒कम- चितो लोकः क्षीयत एवमेवामु पुण्यचितो लोकः क्षीयते' [ छा० < १। ६ ] इत्यादिना कर्मफलानामनित्यत्वम्‌ । ' परीक्ष्य टलोकान्कमीचि- तान्बाह्यणो निर्वेदमायान्नास्त्यक्र#%तः कृतेन [ म० १।२। १२] इति वेराग्यं कमफलपषु दरितम्‌ । “ शान्तो दान्तः ' इत्यादिना ज्ान्स्यादिः। न च स पुनरावरतते [ छा०८। १५। १ ] इत्यादिना मोक्षस्य नित्य- त्वेन तवेच्छा । एतदानन्तर्यमेव साधनचतुष्टयसंपस्यानन्तयम्‌ । अथान्मोक्षकामोऽधिकारी सूच्यते । अतःशब्देन साधनचतुष्टयस्य संमा-

नमस्तुभ्यं महामाये वरदे कामक्ूपिणि । विद्यारम्भं करिष्यामि सिद्धिर्मवतुमे सदा॥१॥

र. अकृतो माक्ष; |

# द्द्‌ पयं ख, संजितमुदितपुस्तकस्थम्‌ ।

२ प्रीमहेपायनप्रणीतवबह्सूत्राणि- [अणग्पा०१सु०१)

वना । घह्मजिज्ञासेत्यनेनाज्ञातत्वेन विषयत्वं ज्ञातत्वेन प्रयोजनं बह्मण उक्तं मवति। एवं च प्रक्षावस्पवृत्यङ्कभताधिकायादिसम्पकत्वेन समम्वया- द्यखिटविषारोपोद्घातत्वाद्ाशावस्य सूत्रस्य संगतिः। भ्रवणधिपिषिषय- वेदान्तवाक्येः स्वार्थानिर्णंयायास्य पेक्षणाच्छतिंसंगतिः । एवं सर्वेषां सूत्राणां श्रुतिसङ्गतिः । विशेषतो बह्मपरवाक्यतात्पर्यनिर्णायकन्या- यमुचकत्वाद्रह्मषि चारास्मककश्ञाख्रसंगपिः । एवमयेऽपि शाखसंगति- ख्द्या । अथातो बह्यजिज्ञासेत्यादिभिः सूत्रैः सर्वे वेदान्ता बह्म परा इति समन्वयप्रतिपानात्तेषामाध्यायं समन्धयाध्यायसंगतिः । प्रथमपाव्‌े स्पषटबह्मटिङ्गानां घाक्यानां विचा्यताष्ापादं पाद्सं- गतिः । प्राथम्यादस्य सुध्रस्याधिकरणसंगतिनपिक्षिता । एतदान- न्तयं स्वितरेषामपेक्षितं तच तत्तवधिरणप्रस्तवे वक्ष्यामः । तत्र तावत्‌ आत्मा वा अरे द्ृष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तष्यो निदिध्यासितव्यः [व° २।४।५] इति षाक्यं द्रष्टव्य इत्यात्साक्षात्कारफलटमनरय तस्साध. नव्वेन भ्रषणं विदधाति । श्रवणं नाम सर्वषामुपनिषद्वाक्यानामष्टि तीये ब्रह्माणि तातपयावधारणानुङ्कठन्यापविचारस्तादश्षिचारा- सकं वेदान्तशास्नमारम्मणीयं न वेति संदेहः । सर्वत्र परवोत्तरपक्ष- युक्तिद्रयं संशयषीजं द्रष्टत्यम्‌ । तत्र परवपक्षः-शास्ं नाऽऽरम्मणीयं विषयप्रयोजनश्युन्यत्थात्‌ । भ्तथाहि संदिग्धं हि विषयः । बह्यतु जीवात्मना बह्यातमनावा न संदिग्धम्‌ । अहप्रत्ययेन ˆ सव्यं ज्ञानम नन्तं बह्म ' [तै०२।१] । इति वाक्येन निशितव्वात्‌ । न च तत्वमस्यादिवाक्येनेक्यप्रति मासनादहेप्रव्ययेन भेदावभासनास्संक्षयः । अबाधिताहंप्रत्यय विरोधनेक्यश्चतेरुपचारेतार्थत्यात्‌ । नचा+ध्यस्तात्म- विषयत्वमहं प्र्ययस्य । स्वयंप्रकाश आत्मन्यध्यासायोगगात्‌ । नापि प्रयोजनम्‌ । उक्तरूपवह्मज्ञानेऽपि मुक्तरदश्शनात्‌ तस्माच्छाखं नाऽऽ.

-- ----~ ~~ --- ------~-~----*~*

-~--- ~ ---- --~+~ ------ ~ -- - -- ------ ~न

दाकरस्य नमस्कारं करत्वा शेकरमाष्यगा । सू्व्यास्या हि तच्छरोतुसुखाथा क्रियते मया॥२॥

# तदेव विषयप्रयोजनश्ून्यत्वमेव दश्षयति । + नल अध्यस्तात्मविषयत्वेन धान्तोऽहं- प्रत्यय इत्याशङ्कय निराकतेति । न चेति । » अयोगादिति । तमःप्रकाशवद्विरुद्वस्वभा- योजैडाजडयर्देहा्मनोः शुक्तिरनतवदन्योन्यतादातम्याम्या्स्यानिरूपणादिति मावः ।

१ख. हिरक्न्टरतुः सुः ।

[अ०१पा०१्‌०१] बह्माम्रतवरपिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । र

रष्मणीयमिति प्राते सद्धान्तः-ज्षाख्रमारम्मणीयम्‌ । विषय्रयो- जनयोः संभवात्‌ । श्रव्यहप्र्ययविरोधेन जीवाभिन्नबह्यणः सद्ग्ध- त्वेन विपयत्वात्‌ । न च श्रतेरुपचरिताथत्वम्‌ । +उपक्रमादृतात्पयाले- ्रःसहकरतानेकवाक्यानामपचरिता्थत्वायो गात्‌ । मनुष्योऽह मित्याद्‌। परे- रपि भ्रमत्वेन ~+स्वीकारात्‌ । >< कतुव्वाद्यश्षेऽपि श्रतिबलाद्भमत्वमास्थे. यमिति नाध्यासानपपत्तिः। न केवलं संदिग्धत्वेनापि तु विपयस्सतवे- नापि विषयत्वम्‌ । ननु स्वयंप्रकाश आल्मानि कथं सदृहादाराते चत्‌ । नानाद्यविदयावक्ात्ताहङ्ेऽप्यातमन्यध्यासस्यानु मवासिद्धतया स्वरूपन्ञा- नस्य तद विरोधिसखान्नापि ~ फलाभावः । यथावत्स्वरूपस्राक्षात्कारस्य- दानीमसंभवेऽप्यसं माना दिक्षङाकलाद्कुतव्वेन = 1सेवतकस्वामावेऽपे भवणमनननिदिध्यासनेः शङ्कायां निरस्तायां बह्मसक्षाच्कारेणाविया निवृत्तौ प्रतिबन्धकामावात्‌ । तथा च श्तिः--“ तरते शंकमात्म- वित्‌ ` [ छा०७।१।३1] ‹ एतद्यो पेद्‌ निहितं गुहायां सोऽकद्या- ग्रन्थि विकिरतीह सोभ्य `| मु०२।१।१० ]। इति । तस्माद्धेपय- फलसंभवाच्छास्रमारभ्भणीयम्‌ । अचर कृत््रश्ञाखप्रातेपाद्यं बह्म । अध्यायेस्त प्रतिपाद्यानि समन्वयाष्िरोधसाधनफलाने । तदुक्तम्‌- शाखं बह्मविचाराख्यमध्यायाः स्युश्चतुवधाः । समन्वयाषिरोधौ द्रौ साधनं च फलं तथा) ११५ दहति। तत्र विवरणमतानसारिणः सूते कर्तव्येति पदमध्याहतंव्यमितिं वदन्ति । तथा हि ( द्रष्य इति परमपुरुषाथसाधनं ज्ञान-

~~~

वेदान्तमीमांसाक्षाखस्य ध्याचिरव्यासितस्येदमाद्मि सूत्रम्‌ । अधा- त स्वाध्यायेनाकर्तरत्वादिरूपस्याऽऽत्मनोऽनवधारणात्तदव धारणा चावे- या निवत्तर्मोक्चस्थ सिद्धे रिव्यात्मनो बह्यणो विचारस्य कतव्यतामाह- अथेति । अथशब्दः साधनचतुष्टपस्पस्यानन्तयमाह । अतःशब्द हेत्वथः ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा बह्मणो जिज्ञासा व्रह्माजज्तासा । यस्माद्ाद्रहा-

~~~

[ए

[1

उपक्रमोपपरहारावम्यासो ऽपूव॑ताफटम्‌ । अथवादोपपत्ती च शिङ्ग॒तात्पयनिणेय + सीकारादिति अहं मनुष्य इत्यादि बुद्धर्दहतादास्म्याध्याघ्ननेवापपत्तरिति भावः । >< तेन कतंत्वादिनाऽपि न जीवस्यापदिग्धत्वं तस्य ्रमत्वादित्यर्थः । ~ फट प्रयाजनम्‌ । =जव- येप्यादि । ( द्रष्टव्य इति दशेनमृदिश्षय श्रवणादि विधीयते ।

4

१, नोऽवध।०।२स्. रणम्‌, तद ।३ ख. सिद्धिर्‌ ।

४ श्रीमहपायनप्रणीतबह्मसू्राणि- [अ०?पा०१सू०१।

मनुवादं कृत्वा तच (द्वा सुपणा ` [मु०२।१।१] इस्यादिना ¦ बह्म वेद्‌ बह्येव मवति ` [ मु०३।२।९] इत्यादिना च भिन्ना भिन्ञविचारयोः साधनत्वेन पक्चप्राप्तौ भ्रोतभ्य इत्यनेन प्रकृतिरक्षण- याऽभिन्नात्मविचार एव साक्षात्कारसाधनमिति नियम्यते । एष च नषे- दविन्मनुते तं बहन्तंश^ते त्वौपनिषदं पुरुषम्‌ ` इत्यादिना बह्यणि प्रमा- णान्तरामावान्मनननिर्ष्यासनसहक्रतं विचारितवेदान्तवाक्यमेव हेतु- रिति संपद्यते। तथा च विचारविध्यपेक्षिताधिकायदीनामागमिक- त्वेऽपि न्थायेन िर्णयार्थमिदं सूम्‌ । तस्यान॒वाद्कत्व आनथंक्यं स्याहिति कर्तव्यपदाध्याहारः शाख परुषप्रवत्तिसिद्धये श्रु तिसारूप्याय घा । एवं सति जिज्ञास्य प्रक्रत्या+साध्यं ज्ञानमजहहक्षणया प्रत्ययमे. चछासाध्यविचारो जहष्टक्षणया बोध्यत इति नवीनमतम्‌ । विवरण- रिप्पण्यां तु प्रकृतेः सिद्ध ज्ञानमाच्रषाचकत्वमङ्खीकृत्य साध्यन्ञानेऽपि जहष्टक्षणेवेव्युक्तम्‌ । तथा चायं सच्स्य भ्रोतोऽ्थः-साधनचवुष्टयसंप- न्नस्य बह्मज्ञानाय विचारः कर्तव्य इति ज्ञानस्य मोक्षहेतुं वेदान्तानां विचा्यत्वं चार्थाह्टभ्यते । तथा चोक्ताधिकारिणो मोक्षसाधनबह्यन्ञा- नाय वेदान्तवास्यविचारः कतघ्य इत्याथिका्थ इति । मिश्रमतानुसा- रिणस्तु श्रतिसूत्रयोरेकरूप्यनियमाभावं विषयप्रयोजनज्ञानादेव पुरुष- प्रयुत्तिसिद्धि भ्रवणविध्यसंमवं च मन्वानाः कतंन्येतिं पदं नाध्याहरतं- मिति वदन्ति । तेषां मते साधनचतुष्टयसंपच्यनन्तरं बह्यन्ञानेच्छा भवति कर्मफटस्यानिव्यताद्रह्मज्ञानार्परमपुरुषाथंभ्रवणाचेति भोतोऽ्थः । ज्ञानस्य विचारसाध्यत्वाद्धिचारकतेष्यताऽऽक्षिप्यत इति विचारकर्तव्य- ताऽऽथयक्येवेति । अच विचारानारम्भवादिन उपायान्तरसाध्या मुक्ति- रिति फटम्‌ । सिद्धानििनस्त विचारसमवाद्रह्यज्ञानसाध्येव मक्ति- रेति फलफलिमावः ॥ १ ॥

घादिकमनित्यफलं बह्यज्ञाने चानन्तफलं तस्माच्छमद्मादिसिाधनचतु- एयसपत्यनन्तरं बरह्मणो वक्ष्यमाणटक्षणस्य जिन्ञासा कर्तव्येति बाक्य- रोषः ॥ १ ॥

# जानावीत्यथः । + ज्ञाधातुाघ्यमजहटक्षणया । तत्राजहदक्षणा वाच्याधोपरिप्या- गेना्थान्तरे वृत्तिः । यथा श्ोणस्तिष्ठति रहोणो धावतीति वेरिष्टे रक्षणा । साध्यविरिष्ठं ज्ञानमनहष्टक्षणया बोध्यते । > विचारेण सिद्धं निष्पन्नं ज्ञानं न तु निषद्यमानमित्यथः |

१ ख, कृम।निः ।

® ® क

[अ०१पा०१्‌०२] बह्मामृतवर्िणीदीपिकिाभ्यां समेतानि। ५

एवं प्रथमसूत्रे बह्यमीमांसायाः प्रतिपादितत्वात्तस्याश्च लक्षणप्रमाण समन्वयाविरोधस्ाधनफलविपयतयाऽनेकविधववेऽपि प्रथमं बह्यमणः प्राधान्यात्तटक्षणा्थमिदं सुचम-

( बह्मणो लक्ष्यत्वम्‌ , अधि० २)

जन्सायस्य यतः ॥२॥

अस्य पूर्वाधिकरणेन संदिग्धताद्रह्य विचार्य मिव्युक्तम्‌ । अन्मादेरन्य- निष्ठत्वेन बरह्मणो टक्चषणाभावेन स्वरूपस्येवाभावादित्येवरूपाक्षेपसंगतिः। एषं पर्वाधिकरणसिद्धाम्तयुक्तेमुत्तराधिकरणपूवपक्षयुक्ति चावक्ष्य यथासंमवमाक्षेपसंगतिस्तत्र तयोद्या । ह्टान्तप्रत्युद्ाहरणसंगती च सर्वत्र मवतः । प्रकृते तु यथा संदिग्धत्वेन हेतुना बह्म विचायंम्‌ । एवं जन्मदिरल्यनिषठत्वेन हेतुना बह्मणो लक्षणं नास्तीति हष्टान्तरससंमगतिः। यथा विचार्यव्वे हेतुनं पथा लक्षणसद्धाने हेतुरस्तीति प्रत्युदाहरणस- गतिः । पर्व॑सू्स्थव्रह्मलक्षणपरीक्षणात्तहेवाघ्र फलम्‌ । अस्येद्‌ विषय- वाक्यम्‌ । ' यतो वा इमानि भूतानि जायम्ते । येन जातानि जीवन्ति । यत्मरयम््यभिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस्व । तद्रह्येति ` [ त०३।१॥। प्रयन्ति भ्रियमाणानीष्य्थंः । अघर श्रूयमाणं जन्मादिकि बह्यलक्षण न वेति संपृ । जन्मा प्रपञ्चनिष्ठस्वेन बह्यसबन्धाभावान्न तट्यक्षणत्व- भिति प्राप्तम्‌ । न च सत्यं ज्ञानम्‌ ` [ तै०२। १ ]इत्यादिवाक्यसथ- सत्यत्वादिकं लक्षणं भविति वाच्यम्‌ । अप्रसिद्धत्वादिति प्राप्ेऽभि- धीयते-मगज्न्मादिकारणत्वं बह्मणो लक्षणं तटस्थं * सत्यादृकं स्वरूप- टक्षणम्‌ । न च लोके सिद्धमिन्नाथत्वात्सत्यादीनामकबह्यटक्षणत्व न प्रसिद्धमिति वारयम्‌। +सत्यादिपदानाम खण्डाःथस्वेनैकवह्यपयंवसापि-

पूर्वाधिकरणे बह्म जिज्ञास्यमित्युक्तम्‌ । किंलक्षण पुनस्तद्वघ्येत्यत आष्ट मगवान्सू्रकारः- जन्मेति । जन्मोत्पत्तिरादियंस्य तादेदं जन्म-

# समावरक्ष्यमावि रक्षणं तस्यम्‌ । यथा शाखा चन्द्रस्य । यावहक्ष्यभावि रक्षणम्‌ । यथा गोः साल्नादिमत््वम्‌ । + सत्यादिपदानामिति । भिन्ना्थकानामपि पितरपुत- भ्रातृनायामात्रादिशब्दानामेकदेवदत्तवर्मवाचित्वे ( पयवसायित्वे ) यथा न॒ विरोघस्तथा लोकसिद्धभिन्नार्थानां स्यादिराब्दानामखण्डव्रह्मपयवप्ायित्वे स्वरूपरक्षणसिद्धिरिति भावः । » अखण्डाथष्वं नाम स्वपदे पस्थितपदाथसंसगागोचरप्रमाजनकत्वम्‌ । यथा प्रकृष्टमकाश्* न्द्र इत्यादिलक्षणवाक्यानां लोके लक्षणया चन्द्रादिव्यक्तिमात्रहेतुप्वात्वपदलक्षणा चाविरुद्धा सर्वैरथवादपेदरेकस्याः स्ततेरक्षकत्वाङ्गाकारात्तथा सलज्ञानादिपदेरखण्डं बह्म भातीति च पक्चापिद्धिः । नापि हेत्वकिद्धिः । उपक्रमादिलिज्वेदान्तानामद्धितीयाखण्डन्रक्षाणि तात्पयेनिश्चयस्रच्वादिति भावः ।

६ भ्रीमहूुपायनप्रणीतबह्यच्ूजाणि- [अ०१पा०१स्‌०३]

त्वेन लक्षणव्वसमवादिति । सूजाथस्तु-जन्मा ऽऽ दिय स्येति * तद्रणसंवि ज्ञानो बहुवीदहिः । जन्मस्थितिभङ्गः समासाथः । पूवसूचस्थवह्यपदानु- घङ्घःस्तव्पदाध्याहारस्तेनास्य प्रत्यक्षाद्युपस्थितस्य प्रपश्चस्य जन्मस्थित्ति भङ्गं यतो भवति तद्वह्येत्यथंः । यद्यप्यव्पभिचारा+नन्मादिकारणत्वं प्रयेकं लक्षणं संभवति तथाऽप्युत्पाक्कत्माचं निमित्तेऽपीत्युपादा>नस- सिदध्यथं चयग्रहणम्‌ । न च ल~यग्रहणेनेव तस्सिद्धां शेषवेयथमिति वाच्यम्‌ । न ह्यपादानववं जुलल धममतयोष्यते किंतु प्रकरातिवका=ए्न्याये- नाद्वितीयवह्यसिद्ष्यथमेवं च भवतु बह्योपादानं कुला+ठलवद्‌ धिष्ठाताऽन्य एवास्तु । राज्यस्थितां राजवच्चान्य एष स्थितां कताऽस्तित्याशक्ामा भूदिति चितयय्रहणं कृतमिति ॥ २॥

एवं जगत्कारणत्वेन बह्मणः सवस्ञत्वमथषुक्तं तद7थकं सक्ञत्वं हेत्वन्तरेण समथयितुमाह-

( बह्मणो वेदकतुंत्वम्‌ , अधि० ३)

शाञ्चयानितात्‌ ॥ २॥

रान्न वेदस्तद्यानित्वं तत्कतुस्वं सवेज्ञकस्पवेदकततुत्वाद पि बह्म सर्वज्ञ

मित्य्थंः । अचर सव॑ज्ञ्वानिधांरणं पर्वपक्षफष्टं तन्निधारणं सिद्धान्त-

ष्ण्ककण ग्यः

क

स्थितिभङ्ग जन्मायस्व प्रत्यक्षाद्युपस्थापितस्य षिचिच्स्य जगतो यतो यस्मात्सवज्ञात्स्वशक्तेः कारणाद्धवति तद्व्यति वाक्यशेषः ॥ २॥ पवाधिकरणे सत्यज्ञानादिरूपस्य बरह्मणो विसहक्जगजन्मादिकार- णत्वं तटस्थलक्षणमुक्तम्‌ । अथात्छवंन्तता च । इदानीं वेदुस्याजायमा- नस्वेन तामा्षिप्य अस्य महूतः' इत्यादि वाक्याद्वेदजम्मनः प्रमितेसक्तां

क (५

# विधयान्वयिस्वघटकावयवाथकत्वं तद्रणत्वम्‌ । यथा टलम्बकणेमानयति । विधे- यानन््रयिस्वघरकावयवाथकत्वमतदरुणत्वम्‌ । यथा चित्रगुः । + ब्र्यान्यगामित्वाभावा- दिति भावः । "उपादानत्वसिद्धीति । जन्मकारणत्वस्य स्थितिकारणत्वस्य च निमित्तकारण- साधारण्यादुपादानत्वप्रत्यायनाय प्रपञ्चस्य ब्रह्मणि स्यो दरीत इति भावः । > तर्हि श्रतो जन्मादिकारणव्वप्रतिपायं व्यथं टयमाच्रप्रतिपादनादेवेष्टसिद्धेरित्याह नचेति । = यत्प कृतिको विकारः स्र तदभिन्ञ इत्यथः । + कुलालादिवदिति । घटनन्मनि ग्दतिरिक्तकुटार इव॒ जगञ्जन्मन्यप्युपादानव्रह्मपेक्षयाऽन्यत्कर्तृरूपनिमित्तं भविष्यतीति तस्यैव ब्रह्म भवप्यतीति तस्येव ब्रह्मणः श्तौ जगज्जननकर्तत्वम॒क्तं तथा राञ्यस्थेक्चि पाटनर्पे पाटनीयप्रनाद्यपादानातिरिक्तराजवजगतः स्थितो जगदुपादानन्रह्मपेक्षयाऽन्यननिमित्तं भवि

प्यतीति तन्मा भूदिति त्रितयप्रहणमिति भावः ।

१ ख. प्रतीते ।

[अन्पपा०१्ृण्य] वब्ह्मामतवर्षणीदीपिकाभ्यां समेतानि। ७

फलम्‌ । अथवा वेदनित्यत्वाद्रह्यणो विश्वयोनिता नेति शङ्ामपाकर्तु दाश्लयोनित्वमुच्यते । असिमिन्पक्षे भरौतप्रतिज्ञयेवं संगतिः । पर्वसुश्ो- क्त जगस्कारणत्वस्यव समथनात्‌ । ' अस्य महतो भतस्य निःश्वसितमे- वैतद्यटग्वेदो यजुवदः सामवेदः ' [ बृ० २।४।१०] हत्यादिवाक्य- मस्य सच्रस्य विपयः। अस्य नित्यसिद्धस्य बरह्मणो निःश्वास इवा- नायासंनव वेद्‌; सिद्ध इत्यथः 1 अचर बह्य वेदं करोति न वेति संदेहे न करोति वाचा विखूप नित्यया ` इति नित्यत्वथवणात्‌। अस्मिन्मन्त्रे वेरूपोाते देवतां संबोध्य नित्यया वाचा स्तुतिं प्रयेति प्रा्यते ।

अनादिनिधना नित्या वागत्सष्टा स्वयंभमवा । आदं षेदृमयां द्ष्या यतः सर्वाः प्रवत्तयः ॥ इति स्मृतेः । अतो न वेद्कर्तुत्वं बह्मण इति न अगद्योनिव्वमिति प्राप्ते बृमः-निःभ्वसितन्यायेन वेदोप्पत्तिभ्रवणात्‌ । तस्मायज्ञार्सर्व- इत कचः सामानं जक्ञिरे ` इति सर्वैरयज्ञेष्यमानायज्ञशब्डवाश्याद्र ह्णा जाज्ञेरे ˆ इति वेदकतुस्वप्रतीतेर्विभ्वयोनित्वम्‌ । एतदनरोधेन वाचत्यादेभ्रुतिस्परस्योरथषादत्वम्‌*। न च वेषस्य सकतुकत्वे पौरुषेयस्व- मृपटः<भ्य वराचतत्वानङ्ख(कारादेति 1 अस्य सूचस्य द्वितीय वणकम्‌- पवसूभ्रे जन्मादिकारणत्वकथमेनाङ्करादिकं सकतुंकं कायताद्घटव- दित्यनुमानमपि बरह्मणि प्रमाणमिव्याशक्का स्यात्‌! त(सोमा)न्मा भूदिती दुमुच्यते । बह्म म मानाम्तरवेधं कृतः शाचख्रयोनित्वात्‌ । शाघ्चं वेदों योनिः प्रमाणं यस्य तसवादिव्य्थं; । ‹ तं त्वौपनिषदं परुषं पृच्छामि ` [ बृ०३।९। २६ ] इव्युपनिषद्रेद्यतवप्रतीतेन पिद विन्मनुते ते वहन्त सवज्ञतां समाधत्त-शशास्राते । विचिचस्य कण्वेदाद्‌ः शाखस्य योनिः. कारणं तस्य भावस्तत्वं तस्मात्‌ । प्रयुतश्च नेवत्तिश्च पुसां येनोंपादि्यते ।

(य

तद्धमाश्चीपदिहियन्ते शाखं शाख विदो विदुः ॥

भ अयतरादत्वापेति । तथा चानित्यस्वाभिधान वेदस्य स्तावकत्वेनति भावः । > उपर भ्योति । परमेश्वरः स्वक्ृतपृवकरपायस्तनातीयक्रमवन्तं वेद्‌ तदथाश्च जानन्नेव करोति । यत्र हि अर्थज्नानपूवक्रं वाक्यरचना तेतरैव पौरुषेयता । अत्र यौगपद्यातर सा युक्तेति भावः ।

-- --------~-~-~

१ ख, पुस्तकः्थः पाटः।

~~~ कन कन मनज्

८ भमह्वैपायनप्रणीतवह्मसूाणि- [अ०पा०रसू०४]

के ०

मिति श्रुत्या स्पष्टं मानान्तरनिषधाच । अतमानं त अनकलतकतयेवोप- युज्यते न स्वातचूपेणेत्थाभेप्रायः । ननु * यतो वाचो निवर्तन्ते ' [ तै० २।९।१ | इतिं श्रुतेवद्वेदयत्वं कथमिति चेन्न । टक्षणावुत्तिषिषय- त्वेन ज्ञास्रयोनित्व चंतन्याविषयत्वेनाप्रमेयत्वमित्य विरोधात्‌ । पर्वसूधे दहितीयवर्णके बह्मणः शास्नप्रमाणकस्वमुक्तं तदाक्षिप्य समाधीयते तथा चाऽऽक्षपसगतिः। फलं तु प्रवपक्ष उपनिषत्सु मुभुक्षुपरवृत्यनुप- पत्तिः सिद्धान्ते प्रवृ त्तिसि द्धि रिति ॥२३॥

वेदान्ताः कर्मशेषभूत*^कघ्राद्परा उतत निष्यश्द्धबुद्धगुक्तबह्यपरा वेति संशये न बह्मपरा अहेयानुपादेयसिद्धबह्यपरत्वे निष््रयोअन-त्व- सापेक्षत्वपोः प्रसङ्गात्‌ । पतदुमयनिवारणाय कतुदेवतादिपरतिपादुनष्ारा कर्मपरस्वामिपि प्राप्ते राद्धान्तः--

( वेदान्तानां बह्मबोधकत्वम्‌ , अधि० ४)

तत्त समन्वयात्‌ ॥ ४॥

तुशब्दः पवपक्षन्यावच्यथंः । तद्रह्य वेदास्तेषु तात्पर्येण प्रतिपाथते कुतः समन्वयात्‌ । सम्यगन्वयः समन्वयस्तस्मात्‌ । अन्वयस्य >सम्यक्यवं तात्पपवच्वम्‌ । वेष्षान्ता न कचांद्प्रतिपादृका भिन्न~प्रफरणस्थष्वाप । न च प्रकरणमेदादुपा-~सनाविधिपरा इति वाभ्यम्‌ । तत्छमस्यादीनां पिधिरहितानां बहुलमपलष्पेः© स्वरूपज्ञानादपि नायं सर्पं हत्यादिषद्‌- नथनिवृत्तैः प्रयोजनस्य सद्धावाष्पि विधिशेषत्वकल्पनायोगात्‌ । न च ( सापेक्षत्वं रूपादि विष्टीनस्य बह्मणः प्रमाणान्तरागम्यस्वेन तट्ि-

-----~---- ~~~ भ छ

अथवा धृवाधेकररणे यता वेव्यादि शाख न विचारितकितु क्षिस्या- किक सकतुकमित्यन॒मानमुक्तामेति शद नेवतयितमक्ष्याद्यगम्यत्वेन बरह्मणः शाखेकप्रमाणतामाह- शाखेति ॥ ३ ॥

पवांधिकरणे शाख्रव्यतिरिक्तप्रमाणागम्यस्वमुक्तम्‌ । साक्षादेव राख

# तत्र स्व॑पद्वाच्यानां कतुस्ताककत्वं॑तत्पदारथानां देवतास्ताक्करत्वं विविदिषादि वाक्यानां फरुस्वावकस्वम्‌ । ~+ निप्प्रयोजनेति । लीके सिद्धाथप्रतिपादकानां घटः सुन्दर इत्यादीनां निष्फटत्वदर्नान्मानान्रवेद्यत्वेन तञ्ज्ञानपिक्षत्वानच्चति भावः । > अखण्डा्थकत्वम्‌ । = भिन्नेति । कमेविशोषमनारम्य प्रकरणान्तराधीतानां कथं तच्छेषत्वं

मानाभावादिति भावः । ~ उपासनेति । मोक्षकामः सद्र्यास्वीति भावयेदिति विधि परा इत्यथः । © हेयोपादेयरहितत्वादुपदशानथक्यामिति तत्राऽऽह्‌--स्वरूपन्ञानादिति ।

( सिद्धस्य मानान्तपपरस्यक्चादिगम्यत्वमाशद्क्य निराकरोति- न चेति । १ क. यथावरस्वरूपाधिगमे ।

[अर१पा०१त्‌०] बह्माम्रुतवषिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ९.

(्र०्व०) पाद्कवेदान्तनानां सापेक्षलामावात्‌ । तस्मादुपक्रमादिटिद्रर्वे- दान्तानां बरह्मपरस्त्वमेवेति । उपक्रमादिक च हश्यते ' सदेष सोभ्येषुमग आसीत्‌ । ' [ छा० ६।२१ ] " पषछमेवादहितीयम्‌ । ` [ बु०२।५१९ | ' आसा षा इदमग्र आसीत्‌ । [ ठे० २।४ । १] ' तदेव तत्रह्मा- पर्वमनपरमनन्तरमबाष्यमयमात्मा बह्म सवानुमूः 1 ` [ बृ० २ । ५। १९ ] ' बहमेषेदमप्रृतं परस्तात्‌ । ' [ मु० २।२।११ ] शव्यादिश्र- तीनामयमर्थः-सदिस्पस्तितामाच्रं बोध्यते । पषेत्यवधारणे । फिं तदष- धभियते तकाह-एदमिति । यदिदं व्याङ्गतं अग्ष उससः प्रास्सदे- वाऽऽसीषष्याक्रुतं सत्कारणात्मकं सदेष्षाऽऽसीदित्य्थः । हे सोम्य प्रिष- हुरनेति पिश्रा पुत्रः संषोध्पते ।

ब द्धिग्राह्य स्थुल प्रथिव्यादि प्रागुष्पततर्मा भूत्‌ । अन्यत्त महदादिसू- क्ष्ममासीकैषेति नेत्याह-एकमिति । सतोऽन्यश्कार्य नाऽऽसीदेषेष्यथः तथा पृदो घटाकारपरिणमयिवुक्रुष्टालषज्गन्चिमित्तं सतोऽग्पद्ासीदि स्याकङ्क्याऽऽह-अष्ठितीयमिति ।

ततोऽपि विं विना प्रधानवन्न हेतुतेस्याशङ्क््य शव्यन्तरपृषाहुतम्‌- आत्मावा इति । आप्रो्ीत्यारमा मूलकारणम्‌ । वेशब्दैन प्रागवस्था स्मर्यते । अषशिष्टमृक्ता्थम्‌ ।

तस्य निर्विश्ेषष्वा्थं शरुष्पन्तरम्‌ तदेत्िति । तच्छष्देन ` इन्धो माघामिः' इति प्रकूतात्ोक्तः। किथेयब्रह्मापेक्ष्य चपुंसकमेतघ्त्तव्रह्मेव्यथः। तक्किलक्षणकं तश्राऽ'ह--अगुवंमिति। पूर्वं कारणं चस्य नारित तदुपूर्वेम- कार्यमित्यर्थः । अपरं कार्य धास्तवं नास्तीत्पनपरमक्ारणमित्यधः अन्तरं जात्यन्तरमन्तराले नास्तीतव्यनन्तरमेकरसमित्यर्थः । तथावेधम- न्यष्पि तटस्थमस्ति किं नेत्पाहु-अबाह्यमिति । बद्यमनासभूतमे- षंबिधमख्य नास्तीत्यष्राष्यमष्टि्ीयमित्यर्थः । तस्यापरोक्षत्तामाह-भय- मिति । तत्सवंसिद्ध्य वित्स्वरूपत्धमाह--सवंति । बह्यात्मना सकवम- नु मवतीति अनुभरः ।

अनुमाव्यस्य पृथक्त्वाक्चद्रैतमित्याशङ्क्य श्रुत्यन्तरं ष्यति । यत्पुरस्तात्प्ेस्यां दिरश्यवरह्येवाषिदुषां भाति तत्सवंमिद्ममृतं बह्येव धस्तु इत्यथः । एवं लांफिकवाकयानां सिद्धे ऽथसप्रामाण्यमभ्युपगणश्छतां वे्ान्तेषु विधिपरत्धं विनाऽनपेक्षतं फलवच्च च न लभ्यत इति वदतां

---- ~~~ --~ - ---~--~- ~ - ~~~ --~--~--~-~~-~-~--------~- = ०-०-०० --

4

(कि

(दी °)कतसवेन चाथांस्सिद्धम्‌। तदिदानीं सिद्धार्थ शाखस्ष संगतिग्रहणद्य-

१० भामह पायनप्रणीतवह्यसू्ाणि- [अ०१पा०२स्‌०४]

(न ०व °) वेक्ान्तेभ्यो बह्मसिद्धिमनष्वीफुषतां मततं बह्यणो मानान्तरागम्य- त्वास्सिद्धवस्तुश्ानात्फललामाच् प्रत्युक्तम्‌ । संप्रति सिद्धे भ्युण्प त्तिमनि- च्छतामपास्तिषिपिद्रारा वेदान्तेभ्यो बह्यमसिद्धमिस्छतां मतनि- रश्िाय वर्णकान्तरमारभ्यते । तत्र वेदान्ता विधेयोपासनाकिषयत्वेन बह्म समपंयन्ति उत साक्षादिति सिद्धे व्युस्पत्यमाषमाषाभ्यां संशाय पर्वपक्षः । प्रवुस्याविलिङ्गामावान्न सिद्धे व्युष्पत्तिः संमवतीति न सिद्धव्रह्मपरा वेदान्ताः । पि च प्रवुसिपरस्येष शाञ्ञणषेन सिद्धव्ह्मप- रत्वे शाख्ष्वचन संमति नापि प्रयोजनषस्वम्‌ । अहं बह्यास्मातिं ज्ञाने सत्यपि प्रयोजनस्य संमवावुक्ानात्‌ । यद्येवंभूत्षानात्मयोजनसि- द्धिस्तर्षि मननादिविधानं न स्यात्तस्मात्‌ ˆ आस्मव्येवोपासीत ` [ बृ° १।४१।७] ' बह्म वेद्‌ घह्येव मधति ' [ मु०३।२।९ ] बह्ममव- नकामो बह्यवेषनं कुर्यात्‌ । इत्येवमा हिविधिषु कोऽसावासमेत्याकाङ्खायां तस्समर्षकत्वेन सर्वे वेवान्ता उपयुज्यन्ते । उपापसतनासाध्यश्च मोक्ष इष्युख्यते । "तत्त॒ समन्वयात्‌ ` पद्ह्य साक्षष्टेदाम्तप्रतिपायं कृतः समन्वयादित्पथः । न ताषकृपास्नासाध्पो मोक्षः । उपासनायास्तारत- म्येन तस्साध्यमोक्षस्यापि त्षारतम्यमनित्यत्धं च स्याष्िधियकमंकटमाोग- दक्षाय शरीरस्याऽऽवइयकत्वेन मोक्षेऽपि करीरं स्यात्‌ । किच ' अशरीरं वाव सन्तं परियाप्रिये न स्पृशतः ` [ छा० ८। १२।१ | इति मुक्तस्य परियापरिषस्परक्षनिषेधो न स्यात्‌ । मोक्षस्य धर्मफटस्वेन तस्येव पियस्य वि्यमानवात्‌ । भुव्य्थस्तु-षस्तुषोऽशरीरं तमात्मानं वैषयिके सुखहुःखे नैव स्पृकातः । ववेस्यषधारणा्ति । ननु धमजन्याश्रीरत्वास्यमोक्षा- तिरिक्तसुखाहिनिषेधपरमिदं वाक्यमिति चेन्न । ' अशरीर दारीरेष्वन- वस्थेष्वस्थितम्‌ । महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ` [ काठ- २। २२ ] ' अप्राणो ह्यमनाः श्युभ्रः [ म० २।१।२] असद्धो ह्ययं पुरुषः [ ब०४।२३)।१५ | हत्यादिश्रुतिभ्योऽशरीरत्वस्य स्वाभावि- कत्वावगमात्‌ । श्रुतीनामयमर्थः- वस्तुतो नासि स्थूलं शरीरं [ यस्पे- व्यथं: । | तन्न हेतुः-हारीरेभ्विति । अनवस्थेष्वनिष्येषु अवश्थितं नित्यम्‌ । तत्रैष हव्वन्तरं मष्टान्तमिति । आपेक्षिकमहच्वं ` वारयत्ति- विभुमिति । मन्तुमन्तष्यभदं प्रत्याहु--आत्मानमिति । दहशमाल्मानं

मत्वा धीरो मवति । न हि तन्मतिं विना धीरत्वम्‌ [सच धीरः]

(दी °)मावाजेमिनीयव चतविरोध।चाऽऽक्षिपष्य समाधत्ते-तखि ति। तुशब्दः

[भ०१प०१स्‌०८] बह्मासूतवावर्ण दा पिकाभ्वां समेतानि । ११ (्र०्व०) श्ोकोपलक्षितं संवार नानुमवतीव्य्थः। सृक्षमकशषरीरामावे भ्रुतिः- अप्राण इति । क्िवा्ञाक्षिमान्प्राणोऽस्य वस्तुतो नास्तीति ताक्निषेधा- तश्धानानि साथांनि कभल्द्रियाणि निषिद्धानि तदभिप्रायेण हि- शाल्वः । ज्ञानक्ञाक्ेमन्मनोऽस्य वस्त॒तो नास्तोति तन्निपेधात्तस्मधानानि ज्ञानेन्छियाणि सथाने निषिद्धानि । अत एव शुभ्रः शुद्ध हत्यथः। स यत्तत्र॒ फिंवचित्पद्यत्यनन्वागतस्तेन भधतीति स्वप्रादिकरतकमस्व- कत ऽऽप्मेति उक्तेऽथं हेतुरुच्यते “ असङ्गः ` इति भ्रस्या । मरतं म॒तान्त रेण धुञ्यमान स्पन्दते आस्मातु पूर्णत्वान्न मूतेन स्थलसक्ष्मष्ारीराविना केनचिद्युज्यतेऽतो न कतत्य्थः । एवं स्वाभावषिकाङ्ञरीर्लापरपषायमोा- ्षाख्पबह्यणि पघुखादिसंस्पकषामावे श्ुत्यस्तरमपि- अन्यत्र धमाद्स्थ्राघमादुन्यघ्रास्माक्छरताकृतात्‌ । अन्यश्र भूताच मध्याच्च यत्पश्यसि तद्व [ क०१।२।१४ ] हति । ध्मात्तत्फलाच सखा घमात्तःफलाच दुःखात्करुतात्कायांदक्र- ताककारणाद्म्‌तादृतीताद्धव्याद्धापिनः । वश्षष्दैन विद्यमानाद्स्यघा- न्यदित्यर्थः । एतव्छवासस्पर्शीति यावत्‌ । एवंभूते यत्पश्यसि तष्ठदेति मृत्युं परति नचिकेतसो वचनम्‌ । अपि ष मोक्षस्य कर्मफलत्वे स्वगा हिवन्मुमृष्चपवैयत्व न स्वात्‌ । ' बहम वेष्‌ बह्येव भवति ` [ मु० ३। २।९ ] " क्षीयन्ते चाप्य माणि तस्मिन्ष्टे परावरे ' [ मु० २। २।८ |“ आनन्वं बह्मणो विहन्‌ । न बिमेति कुतश्चमेति। ' [ तै० २।९] " अमय वै जनक प्राप्तोऽसि ' [षृ०४।२। ४] तषा- त्मानमेष वेषं बह्मास्मीति ' [ घ० १।४।१० |] तस्मात्तत्सवम- मवत्‌ । ` [ बृ०४।२।४ |" तचको मोहः कः शोक एकत्वमनुप- द्यतः । [ ईंशा० ७ 1] षद्धेतत्पश्यन्चषिवांमदेषः प्रतिपेदेऽ्ं मनुरमवं सूश्च [ ष॒० १।४। १० | इत्येवमादीनां बह्यषिदयाकाट एव मोक्ष दशयन्तीनां बाधश्च स्यात्‌ । कमफलानां कालान्तर्माविव्वनेयमात्‌ । भरुषानामर्थ॑स्तु- यो ब्य प्रत्यक्स्वेन वेद्‌ साक्षात्करोति स तदेव येयं बरह्म मवति । तस्मिन्परमात्मनि परं कारणमवरं कायं तद्रपे तदधिष्ठाने प्रत्यक्त्वेन साक्षात्कृते सत्यस्य विदुषोऽमकफलानि कर्माणि क्षणानि भषन्ति । ब्रह्मणो रूपमानन्दं विहवान्भयहेव्वमावान्निभयों मति । इते राब्द्‌ः इटोकपुरणाथंः। हे जनक त्वममयं बह्म प्राप्तोभसे। तच्वसाक्षात्का-

(दी ०)परवंपक्षव्याव॒त्यथंः। तदुक्तन कुतः। तयथोक्तं बह्म वेदाम्तशशाखादेषा-

१२ भरीमहिपायनप्रणीतब्ह्यसूत्राणि- [अ०्१पा०१स्‌०४)

(्र०्व०) रवत्वाद्यव्स्मिम्देहे जलसूर्थवदविष्टं बह्म जीषास्यं तदाचार्येण पो धितमात्मानमेव सर्वकह्पनातीतमषेष्टिदेतवत्कथमहं बह्याद्वितीयम स्मीति । तस्मारऽज्ञानावृज्ञानक्रतासकंज्ञस्वादिनिषुस्या तद्रह्म पर्णालमना स्थिप्तमासीत्‌ । ' यस्मिन्सर्वाणि भूतान्यात्मेवाभूष्िमानतः ' [इशा०५७ इति पः सवत्मिभाषो विदाकरष्यङ्ग्यवेनोक्तस्तश्राऽऽ्मनि तद्धोकषाटे तकात्मेक्यमुपदेशषेन पयतः श्ोकाद्यपलाक्षितः संसारो नास्ति) तत्पदलक्ष्यं बह्यैतकामव्वेनावस्थि्तमषमस्मीति पर्यश्नस्मादेव दुशनाहपिवामदे- वारयः परं बह्माविद्याध्वसष्ारा प्रतिपेदे प्रतिप्नवाग्किलेति हशष्वा व्यवधानेन संबध्यते । स चास्मिम्दृक्षने स्थितः सवास मावपरकाश्चकानहं मनुरभवभित्याषीन्मन्लांश्च वद । इतश्च षह्यपीन विधया+ तत्फठं च न वैधमिति गम्यते । तथा हि~ हि नः पिता पोस्स्माक्मविद्यायाः परं पारं तस्यासि ' । [१०६।८] श्तं दयेव मे मगबद्हरेभ्यस्सरति शोकमात्म- विदिति । सोण्हं भगवः क्षोचामितं मा पगकाञ्कश्ोकस्य पार तस्यतु [खा ०५७१३] तस्मे मृदितिकपायाय तमसः पारं वृर्शयति भगयाम्सनकत्छु- मारः [छा ०७।२६।२] इस्यादयाः लयो बह्यविद्याथा अियानिषुत्तिष्राय मोक्षहेतुत्वं क्षयन्ति । अषिद्यानिवतंकत्वं च प्रमाणवस्तुपरतन्तरज्ञानस्ये- वेतिन विपेया बह्यविद्या तत्फकं च न विधिसाध्वमिति श्रुतीनामेषोऽथः- भरद्राजाषुयः षटूकपयः परविदयाप्रषुं पिप्पटादास्यं गुरुं विधानिष्क- याथमन्यद्ननुशूप पश्यन्तः पादयोः प्रणम्योचिरे । त्थं खह्वस्माकं पिता बह्मदेहस्याजरामरणस्य विद्या जनयितष्वाद पितरो तु हेयवेहमा्न- मेव जनयतः । जनयित्रुखमपि सिद्धस्येदाषिद्यानिरासादित्याह । यरत्वमस्मानविद्यामषहोदपेः परमपुनरावुत्तिरूपं पारं तारयासि प्रापयासि वियाप्रवनेति । श्रुतं हीत्यारहितागरयवित्यन्तमपक्रमस्थं शेषममुपसंहारस्थ- मिति मेदुः । मे मम भगवदक्रशेभ्यो भगवत्तुल्येभ्यः श्रुतमेबं यदा- त्मविच्छोकं मनस्तापमकृता्थवुद्धि तरतीति । सोऽहमनालषिच्छो- चामि अतस्ते मां शोचन्तं शोकसागरस्य पारमन्तं तारयतु प्रापयतु भगवानास्मन्ञानोडूपनाति नारदेन प्रेरितः सनस्कुमारस्तस्मे नारकाय मडि.

~ ~+, -----------------*= ~ -------~*.~-~-~----~~------------ ~ ---- ~

(दी ०) वगम्यते । कथम्‌ । समन्वयात्‌ । सम्यगन्दपः पड्विधतात्पथलिङ्खः

~ ---~----- ~ ----=~--~_~_

# विद्यागम्यत्वेनोक्तः | + विधेया विधिविषयका विधिप्रतिषाधा वा न भवेदियर्थ | ततर्‌ मोक्षाख्यं तदपि न वेधं नाम विधिविषयकं विथिप्रतिपाय्े वा न भवेदित्यर्थः |

[भ०१पा०१्‌०*] बह्यामरतवधिणीदी पिका्यां समेतानि। १३

(्र०्व०) तकषायाय वैराग्यादिना क्षाटितरागादिसमस्तोषाय योग्याय तमसोऽकिद्यायाः पारं परमातसमतक्वं दृक्षितवानिति। ननु बह्येव विधय %- मस्तु मुक्तः फटस्य सत्वात्‌ । न ष बह्मणोऽकारकत्वादृविधेयता बह्म वेदेत्यादिना कर्मत्यप्रतीतरिति षन्न । फास मवस्योक्तत्वाह्रह्मणः कृत्य- साध्यत्वेन विधयत्वानुपपत्तेश्च । नापि कमेत्वम्‌ । किं विदिक्रियाकम- त्यमु पास्ननाकर्मत्म्‌ । नाऽभ्यः । ' अन्यपष तद्िहितादयो अविदिता- शपि ' [ केन० १।३ ] “ येनेदं सर्वं विलानाति तं केन षिजानीषात्‌ ` । [ ब्र° २।४। १३२] दहत्याषिना विदिक्रियाकमत्वपतिषेधात्‌। न हितीयः । " तष्ठेव ब्म खं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ' [ केन०१।४।। हत्युपासनाकमत्यप्रतिषधात्‌ । श्रत्यर्थस्तु- तषबह्य ॒विदितातव्कायदिन्य- दवाथो अप्यपिदितात्कारणादप्यन्यदेवाध्युपरिष्टादप्यन्यदेवेति । येन प्रमात्वं स्वं वस्तु टोको जानाति तं केन करणेन जानीयात्करणस्य ज्ञेयविषयत्वाज्ज्ञातयप्रवृत्तेस्तस्माघ्न ज्ञाता ज्ञेयः किल साक्षीति । ' यद्रा- चाऽनभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ' [ केन०१।४] इति अविषयत्व- मुक्त्वा तदेवेति प्रमाचादः कल्पनामपोष्याऽऽसममूतं बह्म महन्तमामेति त्वं विद्धि यदुपाधिविशिष्टं वेवतादिकमिदमिस्युपासते जना नेदं त्वं बह्म विद्धीस्य्थः । इतश्च बह्यणोऽकर्मस्वं गम्यते-यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्यन वेद्‌ सः । अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमवषिजानताम्‌ ` । [ केन २।३] “न हृष्टेह्टार पयेनं षिक्ञातेर्विज्ञातारं विजानीयाः ' [ बृ° ३।४।२] इत्यादिश्रुतयोऽविषयत्वं बोधयन्ति । यस्य बह्यामतम- विषय इति निश्चयस्तस्य तन्मतं सभ्यम्न्ञातं यस्य मतं विषयतया ज्ञातुं शक्यं बह्येतिधीनांसो तद्वेद मेषधीमचवात्‌ । एवमेवेति नियमार्थमुक्ताथ- मनुवव्‌ति- अविज्ञातमिति श्रतिः। विषयतयाऽज्ञातमेव बह्म सम्पग्ज्ञात विशेषज्ञानवतां ज्ञातमेव विषयतया यथावद्‌जानतामिति । बृद्धिमाः न्विषयतया न जानाति मूखस्तु विषयतया जानातीति ताप्पर्या्थः। हटश्वक्चुजन्यायाः कमभूताया दुष्टार स्वमषमूतनित्यहषट्या प्याप्तारं हङ्ययाऽनया दृष्टा न पर्ये विज्ञातेषुद्ध धमंस्य निश्यस्य विज्ञातारं साक्षिणं तयेव वेद्यया विज्ञात्या न विजानीया इति मेघ्रेयीं प्रति पाज्ल- वल्क्यव चनम्‌ । नन्व विषयत्वे कथं शाखप्रमाणकत्वमिति चेन्न । तज+न्या

(दी) तसमात्‌ ॥ ४ ॥

म का ना 9 न्क ~~ ~

१, द प 1

~----~--------- ----~-~--- -~- "~ ----~-~->- ~ को -सियेदिकििदोिकयोकरेिोमििकेक दिजाृिनदिनापिवविभवनि

न विपिप्रतिपाद्यम्‌ । + शाख्जजन्या ।

१४ भ्रीमहैपायनप्णीतव्रह्यसू्ाणि- [अ०१पा०१सू०४]

(्रन्व०) विद्याभ्रान्तिध्वंसरूपातिरायषच्वेन तदिषयतस्ंमवादिति । किचन तावष्टियेयक्रियोत्पाय्यत्वं मोक्षस्य स्वर्ूपमनादित्वात्‌। न पिकायं- त्वम्‌--' अविका्योऽयमुच्यते ` [ म०्गी ०२।२५ | इति श्रतेः । नाप्या- प्यस्वं नित्याप्तत्वात्‌ । नापि संस्कायस्वं निगंणव्वेन गुणाधानलक्षण- सस्काराभावात्‌ । नापि क्ोषापनयः संस्कारः संमवति । ब्ष्मणि क्रियाया अभावेन स्वनिष्ठक्रियया दोपापगमायोगात्‌ । अन्पनिष्ठक्रे ययाऽन्यच् संस्कारायोगात्‌। नच देहनिष्ठक्रिययाऽऽसमनि संस्कारो हृष्ट इति बाश्यम्‌ । हहादिसंह तिनिष्ठक्रियया तस्येव संसकायत्वं तःफल- भोक्तरत्वं चेत्यवगमात्‌ । तथा च श्रतिः-' आस्मेच्धियमनोयुक्तं मोक्ते- व्याहुमनीपिणः ' [ का० १।३२।४] इति आस्मीयं शरीरमासेत्यु च्यते । तथा च शरीरादिसयुक्तमात्मानं मोक्तंति मनाोपिण आहारे त्यर्थः । यष्ठाऽऽस्मा मोक्तेत्याष्टुरिति संबन्धः । इन्ियेत्यादि करथाविजे षणम्‌ । आल्नि दोपाभावाञ्च न दोषपनिवृत्तिसस्कारः संभवति, निगंणव्ये निर्देपसे श्रतिरेव मानम्‌ । यथा हि--" एको देषः सव- भूतेषु गरहः सर्वव्यापी सवमूतान्तरात्मा । कर्माध्यक्षः सवभूताधपिवासः साक्षी चेता केवला निगणश्च ' [ श्वेता० ६ । ११] स पयग्टुफ़म- कायमवणमस्नाविर५ शुद्धमपापविद्धम्‌ ` [ ईशा० < ] अनयोमन््रयो- रयमर्थः--मूतिचयस्य बह्यश्द्राद्यात्मना मेद्‌ प्रत्पाह-- एफ इपि। जाञ्यं याह-देव इति । ज्ञानघन इव्यर्थः । आदित्याद्रैषम्यमाह-सवेति । ति किमितिन प्रतीयते तश्नाऽऽह-गृह इति। अनादिमायया छन्न इत्यथः । तत्त्दताव च्छिन्नववेन परिच्छिन्नत्वं नेत्याह-सर्वव्यापीति । नभोवत्ताटस्थ्यं वारयति--सवभूतान्तराप्मेति । सर्वेषु मूतेष्वन्तःशस्थ तस्य तत्तक्कियाकतुत्वं नास्तीत्याह-कमाध्यक्च इति । सवकमसक्षात्यथः सर्वभतेष्वित्यार्निा मतानां प्रथगक्तेः सद्धितायत्वमाशङबाऽऽह-सवत्‌। सर्वेषां भूतानामथिवास्नोऽथिष्टानम्‌ । न च कह्पितमपिष्टानादथान्तर- मित्यर्थः । न केवलं क्मणामेवाध्यक्षाऽपि तु तत्कत्रणामपात्याह- साक्षीति । साक्षित्वे हेतुमाह-चेतेति । चित्स्वभाव इत्यथः । केवलां श्यविषरजितः । अष्टितीयः । निगुण ज्ञाना दिराहितः । चकारा दाषा- भावसमच्यार्थः । गुणदोषामावे मन्त्रान्तरं स पर्यगादिति।सः यस्त सर्वाणि मतानीति प्रक्रत आत्मा परितः समन्तादगात्सषतां गत इत्यर्थः ! श्युक्रमित्यादिकशब्दाः पुलिङ्गत्वेन नेयाः स इत्युपक्रमात्‌ । शक्रा दी सिमान्न । अकायो विङ्गशरीररहितः । अब्रणाऽक्षतः । अघ्नावराऽ-

[भ०१पा०१स्‌,४८] बह्माप्तवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १५

(न०व०) नाज्ञी । आभ्यां स्थूलदेष्ामाव उक्तः । शुद्धो रागादिगुणरहितः। अपापविद्धो धर्माधमविधुरः । तस्मान्न संस्कार्यो मोक्षस्तस्मान्न कर्व द्यविधिङ्ेषतया बह्मोपदेशसंमवः । यन्त सिद्धे प्रवृस्यादििङ्ामावान्न शाक्तग्रह हाते तन्न । प्रवात्तानेवत्ता एव लेङ्गश्नमति न निषन्धः। पुत्रस्ते जात इत्यादी हषांदिलिक्केऽपि शक्तिग्रहसं मवात्‌ । यन्त प्रवस्या- दिपरमे( स्ये )व शाखत्वमिति प्वृपि न । हितश्ञासनाष्रेवान्तार्ना शास्रत्वोपपत्तेः । नापि फलामावः । बह्मातमसाक्षात्कारस्य मोक्षफल- कत्वात्ताहशषसक्षात्कारार्थं मननादिसा्थक्यं चेतिन कथवचिदुपि विपिप्र- वेशः । बह्यात्मावगतेः प्रवृ्यादिनिरपेक्षाया मोक्षहेतुखं भुविरपि दर्श- यति-‹ आत्मानं चेष्टिजानीयादयमस्मीति परुषः । किमिण्छन्कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत्‌ ` [ बु० ४।४। १२] इति। अयं परमा- त्ाऽहमस्मीत्यपरोक्षतया यदि कथिप्पुरुषो विजानीयात्‌ । आलमसा- क्षाष्कारवौदम्यद्योती चेच्छब्दः । स स्वातिरिक्तमानः रिं फल- मिच्छन्कस्य वा पुवादेः कामाय फलाय तदलामेन क्षरीरं तप्यमा- नमतु तदुपाधिः सन्सञ्वरेत्सतपेतेति । नन्वकरीरत्वाख्यमोक्षस्य स्वामा. विकत्वं सिद्धवत्कृत्य न धर्मजन्यत्व मिव्युक्तं तदयुक्तं ईरीरदशायामकशरी- रत्वस्याभाषेन धर्मजन्यत्वसंभकषादिति चेन्न । सशरीरत्वस्य मिथ्यात्वेना- शारीरत्वस्य स्वाभाविकत्वात्‌ । तथा च बह्यविद्िपया भ्रतिः-' पद्यथाऽ- हिनि््वयनी षट्मीके मृता प्रत्यस्ता शयीतेवमेवेष्‌ < शरीर* शतेऽथाय- मश्रीरोऽगृतः प्राणो बह्यैव तेज एव ' [ घु ४।४।५७] हति। ¢ सचक्षुरचक्षुरिषव सकर्णोऽकणं इव सवागवागिव समना अमना इव सप्राणोऽप्राण इवः इति च । अनया भ्रुत्याऽहं ब्रह्मास्मीति ज्ञाने सत्यपि मुक्तिनं दश्यते किं तु यथापूर्वं संसारित्वमेवेति शङ्काऽपि परिभूता मवति । श्रत्यारथस्तु-' अत्र बह्म समहनुते ` इति पर्ववाक्ये जीवन्मु- क्तेसक्ता स जीषन्युक्तो देहज्ञोऽपि पववन्न संसरतीत्यय्च दषटान्तमाह- तद्यथेति । तत्तचर जीवन्मक्तदेहे । ईहङ्ादेहे दष्टान्तो यथेषि । यथा लोकेऽहिनिल्वेयनी सपंविपुक्ता व्वग्वल्मीके प्रत्यस्ता प्रक्षिप्ता मृता

कन्या ते गर्मिणीत्यत्र मखमालिन्यं पुत्रस्ते जात इत्यत्र मखविक्रापन सिद्धेऽ प्यर्थे व्युत्पत्तेः संभवति । व्युत्पत्तिज्ञानम्‌ ।

-~---~--------~---------~ ~~ ~~~ ~~~ ० ० "~~न ाकनकि

# ख, पुप्तके ---शरीरत्वास्यमान्षस्य स्वाभािकत्वद्धिसस्या ०-

१९ भीमहपायनभणी तब्ह्मसूत्राणि- [अ०१पा०१्‌०५]

(० °) पुकषमिव सर्धणाऽऽत्मव्वेनागहीता वर्तत एवमेवेदं विदुषः शरीरं प्रागिषाऽऽसववेनागृहीतं तिषठतीत्यथः । सचा साम्यं शरीरस्योक्वां सपंसाम्यं विदुषो दरयति-भयति । तथार्थकोऽथशशब्द्‌ः । यथा परत्यस्तां त्वचमहिरहमिति नामिमन्यते तथाऽयं जीषम्भुक्तो देह्ञोऽपि न तवाहं पियमादृघातीत्यश्चरीरः । अशरीरत्वादेवामृतां देहाभिमान वतो हि मृतिर्भिरुपाधपिकः सन्प्राणितीति जीवति प्राणः साक्षी स च बह्येष तच तेजो विज्ञानञ्योतिः । अनया स्थूठदेष्टस्य मिथ्यासं दकशे- यित्वा सथचक्षुरचक्ुरिति श्रुत्या लिङ्कशरीरस्य मिथ्यातवं दश्चयति-- वस्तुतोऽचष्षुरपि बाथितवक्चुराद्यनुवृच्या सचष्छुरिषेव्यादियोजना । तस्माहेवान्ताः साक्षादेव बह्मणि समन्वयं गता न विधपिक्ठारेति सिचं बहम स्वतश््रमेव शाख्चप्रमाणकमिति ॥ ४ ॥

एवं चतुर्भिः सष: सवेज्ञं सर्वशक्तिजगत्कारणं वेषान्तप्रतिपाद्यं बह्म. दुक्तं वस्तुतस्तचचे्तनमचेतनं वेति संशयस्तच सार्थाः कृटस्थव्ह्मणो जानक्शक्त्यभावान्न जगत्कारणं प्रधानस्य तु तत्सात्कारणं सस्वगुण- मादाय ज्ञनशक्तित्वं धिगुणष्वाक्किषारशक्तिमचवं च बह्मण एकतवान्न कियाशक्तेस्तस्मास्सवज्ञं सवेशक्तिपरधानमेव तदृनुवाद्का वेदान्ता इति वदन्ति तन्मतनिरासाथंमिदुं सूचमारभ्यते-

( प्रधानस्य अर्गरतत्वामावकथनम्‌, अपि० ५)

दक्षतेनाशब्दम्‌ ॥ ५ ॥

सांख्यपरिक स्थितं प्रधानं जगक्रारणं न मवति पतत्र हेतुरशब्डमिति। हेतुगभं विशेषणमेतत्‌ । अङ्ाब्पूत्वादवेदुप्रमाणकस्वा दित्यर्थः । वेदाप्रमा- णकत्वे हेतुरीक्षतेरिति । धातुषाचकेक्षविशबष्डो लक्षणया धात्वर्थक्षण- परः । दक्ितुत्वभ्रवणादित्यथंः । अस्य चाऽऽक्षेपसंगतिः फलं च प्रधा- नेक्यसंपदुपास्तिः पूर्वपक्षे सिद्धान्ते तु बह्येक्यप्रमितिरिति षिवेकः। एवं हे भरूयते--' सदेव सोम्पेवमय्र असीदैकमेवाद्ितीयम्‌ ` [ छा° ६।२। १ ] इत्युपक्रम्य (तदैक्षत बहू स्यां प्रजायेयेति [ ॐ।०६।२।३ ]

(दी °)पूवाधिकरणे पुतस्ते जात इत्याद संगविग्रहणस्य रज्जुरियं नायं सपं हत्याष्ो प्रयोजनमस्य च दशनाजेमिन्यादिषववनानां क्माभिप्रायक- त्यात्सर्वतते सवव॑शक्तो बह्माणि शाखमेयप्रमाणमेव समम्वयादिव्युक्तम्‌ न च बह्मणः सर्वज्ञं सर्वशक्तित्वं च । ज्ञानस्व मोावस्वादृषितीयत्वा्च ।

१ ख. भावाद० ।

[भ०१पा०१य्‌०९] ब्रह्माभ्तवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १७

( ० व° । ) तच्र प्रधानस्यैवोपक्रम दंक्षित्रत्वभ्रषणं विरुध्येत । हक्षणस्य वेतनधमंत्वात्‌ । नच बह्मणो ज्ञान क्रियाशक्त्यमावः । अविदयामहिश्ना स्ेस्याप्युपपत्तेः सच्वप्रधानपरमाणुप्रेरक ईश्वरः सदहितीय इंक्षितेति पात- लादिमतनिराकरणा्थं श्रुतवेकपदमुपादानस्य चेतनल्वाथं तदैक्षतेति उपादानतवाथं षह स्यामिति । एवमेतरेयश्चतिः- आत्मा बा इदमेक एवाय आसीत्‌ । नान्पक्कि चन मिषत। स दक्षत लोकान्चु सृजा इति । स मांलेोकानसुजत [ एेत०१।१। १] इतीक्षणपूमिकामेव सुष्टिमाचषटे। मिषचलत्सस्वाक्रान्तमिति यावत्‌ । एषं सवंतरक्षणपवकसुष्िभ्रवणा- व्रह्येव जगत्कारणमिति ॥ ५ ॥ -

नन्वीक्षणमा्रेण न बह्मजगत्कारणमिति निश्चयः । " तत्तेज रेक्षत ' [ छा०६।२।३ | (ता आप पेक्षन्त ` [छा०&। २१५] इत्ये तन्योरतेजसोरीक्षणभ्रवणात्तत्समभिष्याहारात्मधानेऽपीक्षतिर्गौण हति प्राप्त उच्यते-

ग णशवेननाऽऽत्मशब्दात्‌ ॥ ६ ॥

अपेजसोरिष प्रधान दक्षतिर्गोण इति चेश । कुतः । आत्मशशब्डादा- व्मकष्दुभ्रषणादितव्य्थः । ' सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ । ' [ छा० ६ । २। १ ] श्व्युपक्रम्य ‹ तदैक्षत ' [ छा० ६।२।३] ' तत्तेजोऽमृजत ' [ छा०६ । २1३] इति तेजोवक्नानां सृष्टिमुक्षत्वा तदेष प्रकतं सदीष्षित तानि षतेजोषन्नानि देवताशब्देन परामहयाऽऽह-- सेयं देवतैक्षत हस्ता- हमिमास्तिश्ो देवता अनेन जीवेनाऽऽ्मनामनुप्रविहय नामरूपे व्याकर- वाणिः [छ ०६।२।२] इति श्रतिः । तच यद्यषेतनं प्रधानमवे क्षित तदा सेयं देवतेति तस्यव परामरात्तदात्मत्वेन जीवकीतंनमनुपपन्नं स्यात्‌ । आत्मा हि स्वरूप न च चेतना जीवोऽवेतनस्थाऽऽत्मा । बह्यणि तु जीवविषय आव्मशब्द उपपश्ते । ' य एषोऽगिमेतदास्म्यामिद >< सः तत्सव्य< स

( दी० । › तस्मादुपचारापरधानादिकमेष सर्वज्ञं सर्वशक्ति च । अतस्तव समन्यय इति प्राप्त इदं सूवम्‌-दक्षतेरिति । न सांख्यादिपारिकष्पितं प्रधा- नादि वेदान्तेषु प्रतिपाद्यते । कुतः । अशब्दं हि तत्‌ । कथमप्र्‌ । दक्षतेः । चेतनश्वभ्रवणादहित्यथः ॥ ५॥

तत्तेज पक्षतः (ता आप पेक्चन्त' इतेवत्तदेक्चतेव्यत्रापि उपचार्य. मीक्षणशब्दस्तेजआषिविदिति प्राप्त हदं सूुधम्‌-गोणधेदिति । गो(गु)- णयोगाहुपचारास्मवृत्तो गणश्चे्यदि प्रथानादीनामिति ब्रूषे तश्च । कुतः ।

३

= ~ -------=>= ~

१८ ` श्रीमहपायनप्रणीतबह्मसूञ्राणि- [अ०१पा०१सू०७]

( ब्र०्व° । ) आत्मा तरम सि श्वेतकेतो ` [छा ०६।८}७] इति श्वेतकेतोर्जी वस्याऽऽत्मतादास्म्योपदेज्ञात्‌ । न हि चेतनस्य येतनामेदे *शङ्ा- शुकः । न षाप्तेजसो्गाणेक्षणभ्रबणात्तसायपठितत्वेन तदैक्षतेत्यादौ गोणेक्षणमेवेति वाच्यम्‌ । संशयस्थल एव प्रायपाठस्य निश्वा- यत्वम्‌ । प्रकृते तु गोणमख्ययोर्भो णस्य अघन्यतवेन संशयामावात्‌ । अत एव मगवाओ्ओैमिनिर्विक्ये प्रायदर्शनात्‌। [जेण सू०२।३। ६ । ] इति संशयस्थले प्रायदृश्षनस्य निश्वायकत्वमाह । अतेजसोस्तु नेवं मुख्यत क्षिंयि्तारणमस्तीति गीणमीक्षणं कूलं पिपितिषती तिवत्‌ । शुत्य्थस्मु- आकारा धायुं च सृष्टा तत्षदवेष्युपक्रान्तं सच्छब्दवाच्यं बह्म तेजः सखष्टवदिति प्रकरतसद्‌ात्मा परापरृश्ष्यते सेयभिति संनिहितेष्ितु- परमशों देवतेव्यलोकिकत्वमुक्तम्‌ । दक्षणमभिनयति-हन्तेति । सुष्टि- वाक्येनोक्तानि तेजोषन्नामि पराग्रुशति-हमा इति 1 सृक्ष्मभूतांस्तघ्ो देवता मया चष्ट इत्यर्थः । सष्ष्छस्येन परोश्चत्वाेवताङ्ञब्दप्रयोगः तासां व्यवष्टाराङ्खतवं कथमित्यत आह-अनेनेतिं । पूर्घसृष्वन॒मूतेन प्राणवृच्िहेतुना जीपेनाऽऽल्मनां तद्रूपणोक्तदेवतासगानन्तरं नाम रूपं चेति विस्पष्टमा समन्ताक्ररवाणीति पराधिदेवतेक्चितवतीत्ययंः 1 यः सदाख्यः स एपोऽणिमाऽषुरित्यर्थः । दुर्विज्ञेय इति याषत्‌ । एेतष्ाल्म्य- मेतदात्पके भावभावियोरमेदात्‌ । परमसृक्ष्पं उवात्सकं सदेष सत्यं पारमाथिन्न तच्छं स एव सर्वस्या<म्त्मा + निरुपचरितस्वरूपं हे श्वेत. केतो च संसारी नासि क्षतु तदैव वद्येस्यक्षरयोजना ॥द६॥

नन्वात्मकब्डोऽपि प्रधाने गोणोऽस्तु नानाथेकतया मुख्यो वेत्यत आह-

तचिष्ठस्य मोक्षोपदेशात्‌ ॥ ७ ॥ न प्रपानमालज्ञव्दुवाख्यम्‌ । तत्छत्य< स आसत्छा [ छा० ६८1७]

--- -----~---~-------~

(दी ० । ) आस्शब्कात्‌ । आस्मेति राव आत्पक्ञब्दस्तस्मात्‌ । तथा हि- अनेन जं।वेनाऽऽ्त्मनाः इति देषतायामास्मक्ञचव्द्‌ इति ।॥। ६ ॥ नन्वास्मशम्दोऽप्ययं ममाऽऽत्मा महसन इतिकंचतनाचेतनवाचा ज्यातेः-

~--~-~-~-~~---~-~~ -~~ ---~~------~

~~~ -~--------=-~~-----~-------*-"~~~~~-~-~-~-~~ ~+

# अङ्कुर इत्यथः । + पारमामाभिकम्‌ ।

न~~ = ~~~ ---- ~ ----~---------~--------- -*~* ~-------------------"----- ~ ------ =+

१ग. -णघ्रतिह्‌' । रग. नासद्रू । > ख. बद्धता मृतासि स्दयात्मपि। * र. "ची वा" । इदयधिकम्‌ ।

(8

[अ०१पा०१स्‌०८] बह्याग्रुतवापणीदौ पिक्राभ्यां समेताने। १९

( व्र°्व० | ) इति प्रकतं खदणिनानमादाय तच्वमसि श्वेतकेतो [ छा० ६।८।४७| हति चेतनस्य श्वेतकेतः # म।क्वायितव्यस्य तान्नेष्ठतामुप- द्ह्य ˆ आचार्यवान्पुरुषो वेद्‌ ` ‹ तस्य ताददुव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये ' दति मीक्षोपदेश्लात्‌ । याद्‌ द्ययेतनं प्रधानं सच्छष्दवाच्यं युक्च श्यतक्नेतुं तच्वपसीति शाखं पाहयेद्धे श्वेतकेतो चतनाचतनाऽसौति तदा शाखप्रामाण्यादुयतनोंऽस्म।ति ध्यायमानं मोक्षाद्याहन्येतानथं चेयात्तथा च शाखमुन्मत्तलापो भवेत्तच्चानिषटं तस्मादात्मशब्दश्चेतनपर इति। एेक्यापरोक्चप्रविबन्धकुनिव॒त्तिमाहं श्रुतिः ˆ अचायवान्पुरुषः ` इतिं + उक्तप्रभित्या सववन्धानेव्रस्या देहादिह- रमि निवृत्तिं प्राप्ता । प्रारन्पकर्भणा तदृदरछ्यरुष््तिमाह- तस्येति । कथं तर्हिं प्रारन्धकमनिवसिरित्याक्षद्ूय भोगादत्याहू-यावदिति । परारब्पध्वस्तावापि कथं देहादिष्वंस इत्याश्ञाद्ुल्वाप्रतिचन्धादित्याह-- अथेति । उत्तमपुरुषस्त्रभयच्र प्रथमपुरुषे छान्द्सतव्वादिति ॥ ७ ॥

ननु > स्थलारुन्धतीन्यायेन प्रधानापदृशाद्राराऽऽव्मापदश्षोऽ्यमस्तु तजाऽष्ह-

हैयतवावचदनाब ॥ < ॥

यद्यनात्मेव प्रधानं सष्डष्दुवाच्यम्‌ । 'स आस्मा तच्वमाक्षि' इतीष्टाप- षटं स्यात्स तटुपदृशभ्रवणाषूनामञ्चतया तस्नि्ठो मा मूषदेति सुख्यमा- त्मानप्ुपदिषिष्चु श्चं तस्य हेयत्यं सयात्‌ । यथाऽर्न्धतां दिद यिषु- स्तत्प्मीपस्थताराया शेय ब्रूते तद्रादृव्यथः । एकपिन्ञानात्सषदेज्ञागा- पक्रमविरोधसमुचयाथश्चशष्डः । तथा दहे" उत वमादेक्षमप्राक्ष्पो

--~-= =“ ----- -~ ~ ~~~ १० ~~~ ---------~-

(दी °। ` शब्दां यथा फ़तस्वलनवाचाव्यत आह- तादे ते । नेत्यनुघतेते । तदुक्त न कुतः । तस्मिन्प्रेते सदणिमाददेगुणे निष्ठा तादारम्यब्ुद्ध यस्य सोऽय तच्निष्ठस्तस्य श्वेतकेतोः ^ तत्वमसि ` इति वाक्याप्रतिबुद्धस्य चेतनस्य मोक्षोऽविदयातत्काय॑नाशः (तस्य तावदव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ सं प्स्ये' इत्युपदेशः श्रुत्या कथनं तस्पात्‌ ॥ ७॥

अरुन्धतादशनन्यायेन तान्चेष्ठतेत्यत आह-हयाते । यद्यरुन्धता-

> --------- ---------------~-------------- --- -- श = ज = =-=

भः मोक्षयोग्यस्य । + ज्ञानेन । > स्थृटार्धतीति । यथाररुूघतीं प्रदिद्ञोथेषु स्थकास्ताराः प्रदशेयति तदत्‌ ।

२० भरी महपायनप्रणी तब्रह्मसूत्राणि- [अ०१पा०१पू्‌०८]

( ब्र०व०) येनाश्रुतं भुतं मवस्यमततं मतमविज्ञातं विज्ञातम्‌" [छा ०६।१।२] इति । ' कथं म॒ मगवः स आदेशो भवति ` इति । “ यथा सौम्येकेन मु विण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्ाचारम्भणं विकारो नामधेयं मसतिकष्येव सत्यम्‌ ' [ छा० ६।१।२]' एवं सोम्य स भादेशो भवति › [छा० ६ । १। ६] इति वाक्य एकषिज्ञानाव्छवं विज्ञानोपक्रमः श्रूयते स विरुध्येत प्रधानज्ञानात्तद्विकारज्ञानेऽपि भोक्तवगंज्ञानासंभवा- दिति 1 श्रस्य्थस्मु-षे श्वेतकेतो येन श्रुतेन राखरतोऽन्यदश्रतमपि श्रुतं भषदि । येन मतेन तर्कतोऽन्य्टमत्तमपि मतम्‌ । येन षिज्ञातेनान्पदपि विज्ञातं मति । तमादेक्ञामादिश्यत इत्यादेशः शाश्नाचायाक्तिगम्य धरतु अप्राक्ष्यः पृष्टवानसि स्वमाचार्यमिति पितुषाङ्याथः । अम्पज्ञानादन्यन्न ज्ञेयमिति पुधरो बृते-फथं नु भगव हति । कायस्य कारणान्नान्पत्व- मित्याह-यथेति । ज्ञातेऽपि म्रष्पिण्डे रूथ तदिकार्धारि्यत आह-- वाचेति। यो विकारः स वागालम्बनमुच्यते परं वस्तुतो नास्तीव्यथः। तज्न हेतर्नामपेयमिति । नाममाघ्रमेव नार्थोऽस्तीव्यर्थः । तहिं मृद्‌ घटथो - रमेदे घटनाशे मरदोऽपि नाशः स्यादत आह-मृत्तिकेति । धटे मुद्धिन्नत्वेन निर्षक्तु न शक्यत इति स ततोऽभिन्न एष मत्त घटाद्धियत इति न दोष इति ॥ < ॥ सेव सोम्येति सच्छब्शुवाच्यं प्रथानमितोऽपि न मवतीस्याह- स्वाप्ययात्‌ ॥ ९ ॥ तदेव सच्छण्दवा्यं कारणं प्रस्तुत्य भ्रूयते--: थतेतप्पुरुषः स्वपिति नाम सता सोम्ब तदा संपन्नो मधति स्वमपीतो मवति तस्मादेनं स्वपितीत्याचक्षते स्वं ह्यपीतो मवति ` [ छा०६।८) १ |] इति। एषा श्रतिः पुरुषस्य लोकप्रसिद्धं स्वपिति नाम निवक्ति । स्वक्ब्देन सच्छब्दवाच्यात्मा परामृश्यते । स्थं प्रस्यपीतो भवतीति लीनो मवति ।

( दी° । ) न्धायेनानात्मन्यात्मज्ञब्दः स्यात्तदा हानयोग्यं हेयं तस्य भावों हेयत्वं नायमस्ति ब्रूयात्‌ । न च तस्य दचनमभिधाने तस्मान्नारुन्धती- न्यायः। चकारस्त्वन्यदोषाथः ॥ ८ ॥

संथोगा विप्रयोगान्ता इति न्यायेनावचनमित्यत आह-स्वेति । एतदेव कारणं प्रकुत्य यच्नैतदिष्युपक्रम्य स्वपितिनामनिर्वचनेन ! स्वं

~~ ----------------------"~--------~-------------*-~-~--~ ~~~

9 ख, नयः |

[स०१पा०१ बह्यापृहवप्िणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २१

सू०१०-१० |]

( ्र° व०।) भपिपूर्वस्येतेटंयार्थत्वास्मुषुष्यवस्थायामुपाथिक्रतादिक्षेपामा- वास्स्वास्मनि प्रलीन इषेति स्थं ्यपीतो मवतीष्युष्यते। तथा च सूत्ाथः- तस्मिन्परकरवसष्छष्दवार्पासनि अप्ययाष्टुयभ्रवणाङिति। तत्र यदि प्रधा. नमेव सष्छब्देनोच्येत तदा चेतनोऽचेतनमयप्येतीति विरुद्ध स्थात्‌ । श्रुष्य- न्तरे च~“ तद्यथा प्रियया सिया संपरिष्वक्तो न बाह्यं किचन वेद नाऽऽन्तरमेवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनाऽऽत्मना परिष्वक्तो न बाह्यं किंचन वेद्‌ नाऽऽन्तरम्‌ [ बृं ४।२।२१ ] हति सपुप्त्यवस्थायां चेतनेऽप्ययं दुक्शयति भतो यस्मिन्नप्ययः सषषां सेतनानां तञेतनं सख्छब्दवाश्य अगरकारणम्‌ ॥ ९ ॥

किंच-

गतिसामान्यात्‌ ॥ १०॥

गतेः सर्वषु वेदान्तेषु चेतनकारणावगतेः समतवादित्प्थः। न हि कवचिदपि विरश्द्धमुपलमभ्धते ! कुश्राचेद्राक्ये चेतनं कारणं कुञ्रचिुचत- नमिति । किंतु सवै चेतनमेव कारणमुपलम्यते । ˆ पथाभ््ेज्वलतः सर्वां दिको षिस्फुलिद्धा षिप्रविषठेरन्ेवमेवेतस्माहात्मनः स्वं प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवा देवेभ्यो लोकाः" [ का०३।३] हति । “ तस्माद्रा एतस्मादात्मन आक्षाक्ञः संमूतः ' [ ते०२।१]) इति । ' आ्मम पवेदं सर्व॑म्‌ ' [ छा०७।२।६ ]इति। प भाष्मन एष प्राणो जायते ` | प्रश्ष०३। ३] इत्याद्याः श्रतय जलमन एव कारणष्वं दश्षयन्ति । आस्मब्दश्चतनपर इस्युक्तम्‌ ॥ १०॥

किच--

भ्रतताच ॥ ११ ॥ सरशब्देनेव स्श्ञेश्वरो जगतः कारणमिति श्रूयते । श्वेताश्वतराणां

"~~~ ~~~ ---------~---~----~~-----~~~~__~_~_-~_~_~-_-_~~_~-~_-~~~~~~~~_~~~~_~----~-~---~----~--~--~-- --- -~~~-~ ~~~ - ~ ----~ ~~~ ~ -~---------~---~~ ~ -~ ~ ----------~“ ~~ ------- =

( दी° । ) पीतो भवति ' इति स्वरिमन्नात्मनि चेतनस्थाप्यया ठयः स्वाप्ययस्तस्मात॥९॥

कस्मिशत्कल्पे प्रधानादि जगत्कारणं स्यादित्यत आह-गताति । स्यादेवं यदि क्रविद्रेदान्तेषु तद्प्यवगम्येत न त्ववगम्यते । सर्वेष्वपि वेदान्तेषु गतिरवगतिश्रेतनकारणत्वस्यव समाना तस्या भावः सामा- न्यम्‌ । तस्मान्न त्वषुक्तम्‌ ॥ १० ॥

नन्वस्तु चेतनं कारणं मा मृपसवंज्ञमिस्यत आह-श्रुतेति । शतस्य

२२ भ्रीमह पायनप्रणीतबह्यसूचाणि- [अ०१पा०१्‌०११)

(र ०व०।)मन्त्रोपनिषदि ्ञः कालकाष्टो गुणी सवं विद्यः ` [श्वे ०६।९ ] इति सर्वसमीभ्वरं प्रकुत्य शस कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य कश्चिञ्ज- निता न चाधिपः [श्वे० ६। ९] इति । धथाञ्येरित्यादेरयमर्थः- विस्फुलिङ्खप्रसङ्चम्थं ञवटत इति । विप्रतिष्ठेरन्नानागतिष्वेन दिको विप्र मृताः स्युः । प्राणाश्चक्ुरादयो धथायतनं यथागालकं विप्रतिष्ठन्ते विवि- धमुद्रच्छन्तीति यावत्‌ । प्राणेभ्योऽनन्तश्माहिस्यादयो देषास्तदनु्ाहका- कतेभ्याऽनम्तर टोक्ष्यन्त इति टोका विषया मवम्पोत्यधैः । प्राणो हिर- ण्यगमः । ज्ञः सवज्ञः । स कारणमिति कारणव्वोक्तेः स्ेज्ञता । धशे- षतः सवषियः स सर्ष्ञः कारणम्‌ । तस्य सर्वेभ्वरव्वमाह-कारणेति । कारणानीन्धिपाणि । तेषामपिषाः स्वामिना जीवास्तेषामधिपः परमे- श्वररतस्य सवहेपुत्वमाघ्व सवजीवान्प्रतीश्वरत्वं हिरण्यगभस्याप्यरतीति। ततो विशेपमाह- न खाधिप इति । तस्य नियन्ता खयं न स्वस्य निय- न्ताऽस्तीत्यथंः । तसश्मास्सर्वज्ञं बह्म जगतः फारणं न चाचेतनं प्रधानम- न्यष्ठैति सिद्धम्‌ । इतीक्चव्याधिकरणम्‌ । अरस्मिद्नधिक्ररणे सूभाणि पट्‌ ॥ ११॥

नन्वेवमथात इत्यारभ्य श्रतव्वाशचेव्येवदन्तेः सूः सर्वेषां वेदान्तानां स्द॑ज्ञस्दशक्तिबष्यपरण्वं समथितं किमपरमवशिष्टं यद्र्थमुत्तरदू्सवरभ हति । उश्यते-निरविशेषत्रह्मणः स्वरूपेणोपदेशायोगाक्किचिदु पाध्युप- हितत्वेनोपदेश्च इति वक्तष्यम्‌ । तच्च कस्मिम्वाक्य उपाधिर्विवक्षितः क स्मिस्वाक्ये न विवक्षित इत्याकाङ्क्षायां तष्टिवेचना्थमुत्तरस्वसद्‌- मोऽर्थवानिति । तथेव सविशेषं निर्विरोषं च बह्म भ्रयते--'"पञ हि हैतमिव भवति तदितर इतरं पश्यति! । [ ब०४।५। १५ ] अथ यत्रान्यस्परयस्यन्यच्छरणोस्यन्यद्िजानाति तदह्पं यो वे भूमा तदमृतमथ यदल्पं तन्मत्यम्‌ । [ छा० ७।२४ । १ ] सबाणि रूपाणे विचित्य भीरो नामान कृत्वाऽभिवदृन्यद्‌ास्ते ' [ ते० आ०३। १२ ७ ] इत्याष्मि सविरोषवाक्याणि ' यत्र त्वस्य सवमात्मवामृस्षत्केन कं पर्येत्‌ ।

( दा० । ) श्रुतत्वं तस्मात्सवे कारणत्वस्य साक्षादेदेनोक्तव्वादित्यथः। चक्रारस्तु रशनानुपपत्यादृकं समुचिनोति॥ ११॥

पूर्वांधिकरणेऽप्तेजसार्भोणेक्षमो( णे ) तत्मायपटठितस्यापि बहमणो

[अ०५पा०१्‌०१२] बह्मा्ुतवविर्ण दी पिक्नाभ्यां समेतानि । २९

(त्र °व०।) [बु ०४।.५। १५] यञ्च नान्यत्पश्यति नान्यश्छृणोति नान्यष्ठिजा- नाति स भूमा ' [ छा० ७।२४। १ ] "निष्कलं निष्कियं शान्तं निर- वद्यं निरशनम्‌ । अप्रृतस्य परं सेतुं दश्येन्पनमिषानटम्‌ [श्व ० ६ । १९] ‹ स एष नेति नेत्यासमा' [ बृ० २।३।६ ] अस्थूलमनणु" [बृ० ३। ८ । < ] इष्यादिनिर्विकेषक्ाक्याणि बरह्मणो द्विपतां द्यन्ति । तन्न कानिचिक्कममुक्त्यधान्युपासनानि कानिचिद्भ्युद्धाधर्थानीति बोध्यम्‌ । ्रत्यर्थस्तु-यत्र यस्यां खल्वविद्यावस्थायां तुच्छमपि दवेत सदिव भाति तचेतरः संसारी सन्नितरं पश्यति दया दिगो चरमरुपापेमद्रस्तु भवतीत्यर्थः । यस्मिन्नारमनि द्रष्टष्याहि वक्षुरादिनाऽनुसंधत्ते तदल्पं पारेच्छिन्नमुप्ितमिति यावत्‌ । भून्नोऽप्यस्य ख विशेषान्तरमाह- धाया इति। अथेति योतितविशेपोऽनेन प्रकटितः । सर्वज्ञ ईश्वरो नामरूपादिक धिश्वं निमाय तत प्रविश्य जीषरूपेणामिवद्नादि कुष न्योऽव तिष्ठतेऽन्वयामा ते विद्ानिंहेवापूतो भवतीत्पर्थः। यत्न धष्यां पिद्यावस्थायामस्य वेदुषः सर्व कथ्र।द्याव्मातिरेकेणासदेवाऽऽसी सच केन करणेन कं विषयंको वा कर्तां पर्येिव्याक्षिपाषष्यषहा्यमनीपापिकं तस्वमित्य्थंः । यत्र भूश्च स्थितो विद्वानन्यद्रषटष्यं चक्षुषा न पश्यति भन्यच्छोतव्यं श्रोघ्ेण न शुणोति न चान्यन्भन्तव्यं ज्ञातव्यं वा मनसा बुद्धया षा मनुते जनाति स भूमा हष्याधगोचरो निरतिशयमहस्व- संपन्नः परमस्मेत्यथः । निष्कलं निरंशपत एव निष्क्रियं मिष्कियतवादेव शान्तं परिणामरषितं मिरवध्ं रागादिरष्ितं धमादिरिहित निश्खनमित्यर्थः। यथा मृष्टारूमयः रोतुनदाङ्ल्याष्पिरकूलप्रापेरुपायस्तथा संसारसागरस्थ परं बह्म तद्धावस्याप्रतवाक्योत्थबुद्धचभिष्यक्तं सस्साधनं सेतुवद्व स्थि- तम्‌ । वाक्योत्थज्ञानस्य कथं नाङ्स्तत्राऽऽ्ह-दग्पेन्धनमिषेति । यथा हग्धेन्धनो बष्िः शाम्यति तथाऽज्ञानमपीस्यर्थः । इतिरिद्मथं । इदं नेदं नेति निपेधावधिभूत आस्मेव्यथंः । तथा सविरोषनिर्विरोषपरं वाक्या- न्तरमपि--न्यनमन्यत्स्थानं संपणमन्यत्‌ । ` इति । अस्याथः-निष्प्रप- ञ्वादन्यदुपास्यं गणानां स्थानं न्यूनं परिच्छिन्नं ततोऽन्यन्निषपरपञ्चं मुक्तोपम्‌प्यं ।्ेधापरिच्छेदश्चून्यं सचिदानन्दात्मकमिति। एषं च यत्न सगुणवाक्ये गुणधिवक्षा तश्रोपास्ना मवति यच तु श्रूयमाणोऽपि गुणो न विषक्षितस्तद्राक्यं ज्ञेयवब्रह्मपरमेवेति निणंयार्थमुसरसूुजसंदमं इति फलितम्‌ ।

२४ श्रीमहपायनप्रणीतक्ह्मसुजाणि- [अ०१पा०१स्‌०१२]

(आनन्वमयकोशस्य परमाप्मत्वम्‌, अधिण० ६ ) आनन्वमयोऽ्यास्रात्‌ ॥ १२॥

(त्र °व ० ।) पुर्वं तावत्सर्वेषां वेदान्तानां मिगुंणवब्रह्मपरलमुरसर्गतः सिद्धं तरप्तगुणवाक्ष्यवृशनेनापोद्य सगुणवाक्षपविचारः प्राप्तस्तमपोद्येदमधिक- र्णं निगुणषिचारालमकमारभ्यपे । पद्यप्यपधाद्कापवाहकलादस्प सगुण. विचारानन्तयमु्वितं तथाऽपि पूर्वाधिकरणे संशपाभावास्रायपाठो न निश्चायक इष्युक्ते अग्योऽन्तर आत्माऽऽनन्बमधः ' [ तै०२।५। १] इत्यत्र भयटो विकर प्राचुर्यं च मुख्यत्वास्संशये विकारपायपाठो निशा यक्रोऽसित्बिति पूवाभिकरणसिद्धान्तथुक्त्यभावेन प्रषुत्तत्वात्पत्युद्ाहरण- लक्षणस्षंगरिरस्तीति सगुणविचारास्ागिदमारुभ्यते । पूर्वपक्षे जीव- स्थाऽऽनस्श्मयव्वेनोपास्तिः फटं सिद्धान्ते निगशरंणवबह्यप्रमितिरिति सिद्धान्तगर्थेकदेशिमते पमयवोपास्तिरिति विषेकः । तेतिरीयकेऽन्न- मपप्राणमयमनोमयविज्ञानमयकांशचतुष्टयानन्तरं ' तस्मादा एतस्मा दिज्ञानमयात्‌ । भम्योऽन्तर भात्माऽऽनन्दमयः '[ते० २।५।१ [हति भूयते । तथ संशयः-किमानम्दमयशब्द्न सस्यं ज्ञानमिति प्रकतं परं बह्यो ष्यत उत्ताऽऽनन्दमयादिषिकारष ब्रह्मणो ऽथान्तरं जीष इति। त्रा क्ममयादिविकारपरापपाठात्तष्य प्रियमेव शिरः । मोदो दक्षिणः पक्षः [ते० २।५] । इत्यादिना परियाद्यवयवयोगात्तस्येष एष शारीर आम्मेति क्षारीरत्भ्रवणाच्च जीव इति प्राप्तम्‌ । तस्य पूर्दाक्तस्य विज्ञा नमयस्येष आनन्दमय एव श्ञारीर आत्मेति श्रत्यथंः। एषं प्रात उच्यते- आनन्द्‌मयोऽभ्यासतात्‌) आनन्हुमयः परमातमा भवितुमर्हति कुतोऽभ्या- सात्‌ । आनन्ुमयङहाब्दुस्य बह्मण्येव बहुकरत्वोऽभ्यासादिस्यर्थः। तथा हि आनन्दमय प्रस्तुत्य “ रसो षै सः ` इति तस्येव रसत्धमुक्त्वोखच्यते-"रस< ह्येवायं रब्ध्वाऽऽनन्दी मवति । को दयेवाम्यात्कः प्राण्यात्‌ । यदेष आकाश आनन्हो न स्यात्‌ । एष दयवाऽऽनन्दयाति ` [ ते० २।७]। ˆ सेषाऽऽनन्दस्य मीमारसा भवति ` [ ते० २।८ ]। ' एतमानन्ूमय-

~~~

(दी०। ) मुख्यमीक्षणमुक्तमात्भशब्कादि भिः। अचर तु मयटो विकारे प्राचुर्यं च तुल्यत्वात्माथहष्टया विकारा्थतेवेत्यानस्दमयो जीवः प्रव्युदाहरणेनाऽ5- क्षिप्य प्रथमेक्षदेशिनां मतेन समाधानं ब्रूषः- आनन्देति । ' अम्पोऽ-

~ स -----= = = = ~~ भ भ ~ ज ज

~~~ ---~---~- ~--~-~~--~----*~~----------~ न + कान ~ म ~

१ख. दिभ्यः ।अ?।

[भ०१ा०१ बह्माप्रुतविणीष्ी पिक्राभ्यां समेतानि । २५ सृ५3- १४]

(ब ०व०।) मातमानमुपसंक्रामतिः [ते०२।८] आनम्दं बरह्मणो विदान्‌ । न बिमेति कुतश्चनेति ` [ ते० २।९ | । आनन्दो बह्येति व्यजानात्‌ । [ तै०२।६] इति षहुधाऽभ्यासः श्रूयते! न चाऽऽनन्दपदस्येवा- भ्यासो नाऽऽनन्छमयपदस्येति बाच्य्रम्‌ । वसन्ते ञ्योतिपा यजेतेत्यश्च स्पा रिष्पद्स्य उयानिष्टोमपरतव्ववदानन्दपदस्याऽऽनन्दमयपरस्वात्‌। श्रष्यथ. स्तु-रसः सार आनन्द इत्यथः । अयं जीवः परणानन्दः सर्वसाक्षी सषं- प्रेरको न स्याचेत्तहि प्राणदैरचेतनस्य वचष्टान युक्तत्याह-कांहीति। अन्याजीवेत । ययदि । आनन्द इत्यनम्तरं प्ररक इति शषः आनन्व्‌- पितुष्वादपि परमानन्दत्धमित्याहु-एष हीति । अनन्दयतीव्यथंः। स्घयं धनी परं धनिनं करोति लोके तद्स्स्वयमानन््ः परमानन्दयतीति। त्तु प्रायपाठाद्‌ानम्दुमयस्य विकारित्वमिति तन्न । स्थूटारुन्धर्तान्याये- नान्नमयादिविकारामुख्पास्मप्रद्‌ रानस्याऽऽव्मज्ञानाधत्षेनाऽऽनन्दमयस्य सर्वान्तरत्वात्‌ । स एवाऽऽस्मेत्यवधारणाद्नन्तरमन्यस्याऽऽतसनो ऽयुपदेश्ञा- स्र्षान्तरत्वमषगभ्यते । विज्ञानकफोशवक्षादौोपाधिकपरियाद्यषयवयोगो न विरुध्यते । बह्मणऽन्नमयादिकोशपरम्परया शारीरत्वमप्युपपन्नमपर । तस्मादानन्दमयः परमात्मा ॥ १२॥ विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात्‌ ॥ १३ ॥

नतु नाऽऽनन्दमयं बह्म । कुता विकाराथकमयटू प्रत्ययात्‌ । बह्मणश्चा५९- नन्द बिकारतानुपपत्तारिति चेन्न । कुतः। प्राच्यात्र । मयटः प्रक्रत अनन्दप्राचयंवाचकत्धादित्यथंः ॥ १३॥

मयटः प्राचर्यार्भकतव्वे हेतन्तरमाह--

तद्धतुग्यपदेशाच ॥ १४ ॥ तमानन्दं प्रति बह्यणा हेतव्वव्यपश्षादिस्यर्थः। ‹ पष य बाऽऽनन्द

क भ -~~------ ~ ----- ~= [ =-= न~~ ----~~ ------~ ~~

( दी० | ) न्तर आसमाऽऽनन्दुभयः ` इत्यानन्शमयः परमात्मा । कृतः । त प्रकुत्य "यदेष आकाश आनन्दा न स्यात्‌ ` इत्यादिना बह्ुकरुवोऽभिपान- मभ्यासस्तस्मात्‌ ॥ १२॥

विकरेति । विकारवाची पयरराब्दां बिकारशब्द्स्तस्मान्चाऽऽनन्द्‌- मयः परमात्मेति चवं यदि तन्न । प्राचयात्‌ 1 तत्प्रकूुतवचने मयाडति सूत्रास्माचयाथताऽप्यवगम्यते । ततश्चाऽऽनन्दविक्रारो नाऽऽनन्हमयः किंत्वानन्दुप्रचुर इत्यर्थः ॥ १३ ॥

मयट उभयत्र साधारण्येऽपि प्राच्यं पएवायामेस्यत्र कों हेतुरित्यत

२६ भरी महे पायनप्रणी तव्रह्मसूज्राणि- [अ०१पा०१स्‌०१५-१६]

(व्र°व० |) यातिः हति ब्रह्मण आमन्शृष्ेतुसवं दयपदिश्यते | योऽन्यमानन्द्‌- यतिस प्रच॒रानन्द्‌ इति प्ररसिद्धव्‌ ॥ {४॥

इतश्चाऽऽनम्बमयः परमाप्मेत्याषह-- माम्वर्णिकमेव च गीयते ॥ १५॥ ' यद्रह्यविषुप्रोति परम्‌ । ' [ ते० ति०२। १ ] इत्युपक्रम्य ' सत्यं

शञानममस्तं बह्म ‹ पो चद्‌ निहितं गुष्ायाम्‌ ' हष्यसिमिन्मन्त्रे सर्घाम्तरं ज्ञेषत्वनोक्तं तन्पाच्छवणिक बह्म " अन्योऽम्तर आपमाऽऽनन्हमयः ' इति गीयते । मन्त्रव्राह्मणयोरेका््यात्‌ । यद्चव्यश्च ह्पार्यानष्यास्ये- यभावामवेन मन्नव्राह्मणमावस्तथाऽपि बाष्मणस्य व्याख्यानरूपस्येन दयाष्येयमन्धं प्रत्युपायस्वाखङ्कतेऽप्युपायोपेयमावोऽस्तीति मान्धरषणि- कमिष्थुक्तम्‌ ॥ १५॥ हत श्वाऽऽनन्शमयः परमास्मा न जीव इत्याष्ट- क, ३ नेतरोऽन॒पपत्तेः ॥ १६५ ॥

इश्वरादितिरो जीवो नाऽऽनन्दमधः 1 कुत्लोऽनुपपत्तेः । ‹ सोऽकाम- पत › [तै०२।६] इति सृष्टेः परवंमीक्षणं ' बहुस्यां प्रजापेय ` इति सुष्टयारमक्षष्षे “ स तपोऽतप्यत । स तपस्तप्त्वा । इद्‌ « सवमसृजत ` इति सृषटिहेतुष्वं च श्रूयते तत्सवस्यानुपपत्तेरिति सूत्राथः । जीव. ज्ञामस्य दारीरसाभ्यव्यादीक्षणानुपपत्तिर्वोध्या । शतो तपःराग्डु ईक्ष- णपरः ॥ १६ ॥

(दी०। ) आह -तदिति । तस्प हेतुः कारणं तस्य ‹ एष तस्य दयषाऽऽनन्श- याति इति श्रुत्या व्यपेषोऽभमिधानं तस्मात्‌ । चक्रार आनन्शमयस्य कार- णत्वभ्रवषणयाह ॥ १४॥

ननु जीवो वा प्रधानं वाऽऽनन्द्स्य कारणमर्त्थत्यत आह-मान्त्रेति। मश््रवणप्रतिपाधं मान््रवणिकं सत्यज्ञाना दिदपं गुहां प्रविष्टं यत्तदृषाऽ5- नम्धूमयशष्वेन गीयते । चकारो दूषणान्तरसमुचच याथः ॥ १५ ॥

अस्तूपक्रमाद्निा जीव एवेत्यत आह-नेतर इति! इतरो जीव इष न यादयः । कुतः । ‹ इदं सर्वमसृजत ` इत्याद्न्चुपपत्तेः । नोपपर्तिरनु- पपत्तिस्तस्याः ॥ १६ ॥

[अ०९पा०१ बह्मामुषषर्िणीक्टीपिकाभ्यां समेतानि । २७ ू° १७-१९। (ब्र °व० |) किंच-

भेदव्यपदेशाच्च ॥ १७ ॥

नाऽऽनन्दृमथो जीवः कुतो जी षानन्दमययोभदेन ष्यपदिहयमानत्धा- दिष्यर्थः । तथा ख भ्रूयते-स्सोवे सः । रसः ह्येवायं छन्ध्वाऽऽनन्षुं भवति ' [ ते० २1७ ] हइत्पानम्द्मयस्य टष्पश्पत्षेन जीवस्य लब्धुत्वन भेदव्यपदेशः । न हि ठब्ण्वैव लब्धव्यो भषति ॥ १७ ॥ नम्वानन्वुमयशाब्देन प्रधानमुख्यताम्‌ । तघाऽ<ह- कामाच नानुमानापेक्षा ॥ १८ ॥ अनुमीयत इत्यनुमानम्‌ । अनुमानेकगम्यं प्रधानमिस्यथंः । जआनन्द्‌- मयव्वेन कारणत्वेन घा प्रधानस्य नापेक्षा न स्वाकारः, कुतः कामात्‌ । आनस्दमयाधिकारे “ सोऽकामयतेति कामयितुलवभषणादित्पयः । ल द्य चेतने प्रधने कामः संमति । दृष्षतेनशिष्डमिस्यद्च निरणक्रतमपि पधानं गविसामान्यप्रपथ्चनाय पुनर्भिराकरृतमिति भोद्धष्यम्‌ ॥ १८ ॥ अस्मिन्नस्य च तयोगं शास्ति ॥ १९ ॥

इतश्च न जीवे प्रधाने वाऽऽनन्हमयशष्डः । यर्माद्स्मिन्नानन्मये प्रक्रत आत्तनि प्रबुद्धस्य वधस्य तद्योगं तकाप्मना योगस्तद्धाषापासि- मुक्तिरिस्यर्थः। त शास्ति शाघ्ं तस्मादित्यर्थः ' यषा द्येवैषप एतस्मि- न्नष्ट२५ऽनाष्प्येऽनिशक्तेऽनिल यनेऽमयं प्रतिष्ठां न्ते । अथ सोऽमयं

क

( द° | ) नम्बस्त्विदं संकुचितमित्यत आह-मेदेति । मेदो ठबभ्धू- लब्धव्यस्वभावः । ‹ रस दयेवायं टब्ध्याऽऽनन्दी मवति ` इत्या दिशरत्या तस्य व्यपदेशस्तस्मात्‌ । चकारः संकरो चानुपपत्थंः ॥ १५७ ॥

प्रकरणादिकमपि भ्रधानस्यैवास्तिव्यत आहु- कामाच्ेति ' सोऽका- मयत ` इति श्रुस्पया योऽभिहितः कामस्तस्माच्चेतन एव । अनुमी- यत इत्यनुमानं प्रधान तस्यानपेक्षाप्रसङ्ः इतिं यादत्‌ । चकारः प्थवत्‌ ॥ १८ ॥

नन्वस्तुपचरितः काम इत्यत आह-अस्मिष्धिति । अस्मिग्प्रकरणे कारणेऽस्य चेतनस्य तेन योगस्तयोगस्तादास्प्यं शार्त्युपविकति

ज भा भ ना या भाक

१ ख ॐ.वत्य प्रधानस्य बाः।

२८ भ्रोमहपायनप्रणीतव्ह्मसूत्ागि- [अन१पा०रमु०१९])

(्०ब०)) गतो मधति । यदा श्येवेप एतस्मिञ्चद्रमम्तरं कुरुते। अथ तस्य भयं भधति ` |तै०२।५] इति शासम्‌ । अस्याथः-पस्थामेकष्षज्ञाना- सस्थायामेष विद्ानेतस्मिन्वह्याणि पञश्वीकरतमूतपश्चफेन तत्का्यंण सम- रिस्थूटदेहेन विराजा हश्यशब्दात्मकेन ताषास्यशन्पे एरयमिसे स्थसं- बन्यितयाऽध्यस्तेन्प्रियजातेनापश्चीव्रतम्‌तकार्यणाऽम्सम्येन ताष्ासम्पही- नेऽनारम्ये निष्करष्योत्पद्यन्त इति मिरुक्तानि गृतसृष्ष्माणि तेश्वामेद्ष- भितेऽनेरुक्ते निःशोषटयस्थानं निखयनं सकटका्यसंस्काराधारा- षिधा तदुमेदशुन्ये प्रफथण स्थितिं पुनरावुत्तिरदहितां ठभते । अभयं यथा स्यादित्युक्तं व्यनक्ति-अथेति । ज्ञानफटमुकषप्या ज्ञानाभावे एषमाह श्रतिः-यदा हीति । यद्यस्मिन्नानन्दभपे बह्यण्यल्पमप्यन्तरमतादास्म्य- स्वरूप परयति तक्षा संसारमवान्न निवतत इत्यथः । इद्‌ शाखं प्रधानप- र्हं जीवपरिहेवान घटत इाति। तस्माष्ानन्दमयः परमात्मेति सिद्धम्‌ इद्‌ स्वेकदेशिमतम्‌ । भगवस्पादास्तु अभ्यस्यमानानन्द्‌पद्‌स्याऽऽनम्द्‌मये लक्षणा । “ अन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः ` इत्यघ्राऽऽनन्दमयपदस्य प्राचुयांथंकत्वे बरह्मणि दुःखलवप्रसङ्कः स्यादिति परच॒रानन्दे लक्षणा । “वद्य पुच्छं प्रतिष्ठा 'इस्यन्न बह्यपदस्यावयव विशेषे लक्षणेति मुख्यच्ि तय- लङ्घनं विकारप्रायपाठपरित्यागश्चेकदेक्िमते स्यात्‌ । स्वपक्चेतु ¦ षह पुख्छम्‌ ` इव्यव पुच्छपदस्यावयवप्रायपाठपारिप्याग एषति मन्वाना आनन्दमय इति मयड्विकाराथक पवेति मन्वानाः सूध्रण्यन्यथा व्याचक्कुः । अपिकरणरचना तु ब्य पएच्छं प्रतिष्ठेत्यचच फिमानन्दुमया- घयवत्वन बह्मयोच्यत उत स्वप्रधानत्वनेति वष्टपुच्छरशाव्दाभ्यां सरायः। दक्षव्यधिकरणे संशयाभावास्ायपाठस्य न निश्चायकत्वम्‌ । इह तु पुच्छपद्स्यावयवाधारसयोलंक्षणसामान्यात्स्ञयेऽवयवप्रायपाठस्य नि श्चायकव्वमिति प्रस्युदाहरणसंगतिः । प्रयोजनं च पुवे'क्तं तत पुच्छ व्दाद्‌वयवत्वे प्राप्त उच्यते--" आनन्दमयोऽभ्वासात । ` आनन्द्‌मयक्ष- व्देनाऽ‹नन्दुमयवाक्यस्थवह्य पुच्छं प्रतिष्ठेस्यत्न विद्यमानं बह्मपद्‌मुपल- क्ष्यते । तद्र हयपदं न प्रधानपरं किंतु बह्मपरं कुतोऽभ्यासात । ˆ असन्नेव स भवति । असद्रद्येति षेद देत्‌ । अर्ति बद्धेति चेद्द्‌ ` | त° २। ६ ] इत्यादो शह्यपदस्याभ्यासरादिति । यत्त॒ पुच्छक्षब्दावयवपरत्वमिति

न ०

(दा ०) राश्नम्र "यदा ह्येषः? इत्यादिना । चकारः परिहारसमु चये । अथवा पुण्छशब्दस्य लङ्गं रुढस्यावयवष आधारे च लाक्षणिकत्वस्य तुहयत्वेऽ-

[भ०पा०भपू०१९] ब्रह्मामृतव्षणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २९

॥

(र ०व ०। ) तजा ऽऽह-' विकारशब्दान्नेति चन्न प्राडर्यात्‌। ` विकारज्ष्दा- दवयवपरपुच्छशब्ान्न तत्समानाघिकरणव्रह्यपद्‌ं सवप्रधानष्ठष्यपरमिति चन्न । कुतः । प्राचुयादुवयवरब्डो पपत्तेः । प्रचय याद्रावययप्रायप्रयोगः । एव वचान्नमयादुनां पच्छान्तानवप्वादुदत्याऽऽनन्द्‌ मयस्यावान्तराधय- वोक्तो पुच्छस्य बुद्धो संनेधानादपुच्छमपि बह्म पुच्छमिरय॒क्तं शरस्या।न हि बरह्मणो मुख्यपृच्छत्वमानन्दमयस्य पर्मात्ःवपक्षेऽपीव्युक्तं स्वं प्रति स्वस्य पुच्छत्वानुपपत्तेः । तर्माद्रह्य पुःछवस्एुच्छं स्वाधिष्ठानं प्रतिष्ठा परायणं लोंकिकस्याऽऽनन्दजातस्यान्न्धार इत्यर्थ; । सवाधारलापप्रति- एापदुसमभिष्याहारादाषाण्टक्षणा युक्तेति । इतश्च पुच्छकशब्द्‌ नाऽऽ धारो लक्ष्यत इत्याह--" तद्धतु2 पदेश । ` तस्यतष्रणो विकारजातं प्रति हेतुत्येन^दद्‌> सर्वर सुजत',८० ।६) ८५ वाक्ये व्यपदैशाहित्यथः। न टि स्वविकारमानन्दमयं प्रति बह्यमणोऽवयवत्वं संभवति मुख्यत्त इति स्वप्रधानं बह्म पुच्छं ज्ञेयत्वन विवादित हेति । भमान््रवाणकमेव च गी यतेः । यत्सत्यं इानमित्यादिमन्त्रवणप्रकाशितं बह्म तद्भह्य पुष्छ प्रति. षेति बाह्यणवाक्ये स्वप्राघान्येन गीयते मन्वबाह्यणयोरेकाथ्यां दृत्यथंः। हतश्वाऽभनन्दमयोऽ्न न प्रतिपाद्यस्तस्य वेषयिकपरियाद्यवयवयोगेन खरष्टत्वायनुपपत्तेरिप्याह-' नेतरोऽनुपपत्तेः ` । (रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा" इत्यन्न बह्म स्वप्रधानं नेतरः कुताऽनुपपत्तः । बह्मणो ऽवयवत्वेऽव यव्यानन्द्‌- मयोऽच् प्रतिपाद्यत इति वक्तव्यम्‌ । न हि तत्संभवति सावयवस्या- गिमवाक्याक्तस्ष्टत्वाद्यनुपपत्तेरित्यर्थः। अतो बह्म स्वप्रधानम्‌ । इत- श्चा पुच्छवाक्ये बह्य स्वप्रघानमिस्यणह--" भदुष्यपदक्ञाच्च ` । ' रस द्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति ' [ ते० २।४७ ] अयमानन्दुमयो जीवां रसश ष्डितं बह्यमानन्द प्रतिबिम्बित टर्प्वाऽऽनन्दी भवतति भ्धृलब्ध- व्यरूपेण भेदव्यपदेशादिःयर्थः । इतश्च बह्मयुच्छक आनन्दमथोऽच नं प्रतिपादय हत्याह--“ कामाच नानुमानापक्षा ` । काम्यत इति काम आनन्द्स्तस्य बह्यमत्वटृष्टनानुमानेनाऽऽनन्दमयस्यापि बह्मत्वमपेक्षितध्यं विकाराथकमयहरोधादित्यथः । आनन्दुमयजशब्दो बह्मपर आनन्दुशब्द्‌- तादानन्दो बद्यत्यचाऽऽनन्दशब्दव दित्यनुमानम्‌ । इतोऽपि बह्मपुष्छ- वाक्ये बह्म प्रधानमिव्याह- अस्मिन्नस्य च तद्योगं शारि्ति ` । अस्मि- न्पुष्छवाक्योक्ते बह्यणि प्रबुद्ध स्याऽऽनन्दुमयस्थ जीवस्य ' यदा देवेष एत-

(दी०।) वयवप्राये पाठात्‌ "बह्म पुच्छम्‌ इत्यत्रापि बह्मानन्दमयस्यावयव

१० भरी महै पायनप्रणीतब्रह्मसू्ाणि~ [अ०१पा०१्‌०२०]

ज ० ब०।) स्मिन्‌ ` इत्यादिकां तद्योगं मुक्ति शशास्तीत्यर्थः। तस्मादान- न्दमयस्याचाप्रातिपाद्यष्वाप्पुच्छं बह्येव स्वप्रधानं निर्विशेषं ज्ञेयमिति सिद्धम्‌ ॥ १९॥

( आदिस्यान्तगतषहिरण्मयपुरुषस्याक्ष्यन्तर्गतपुरुषस्य चेश्वरसवम्‌ , अधि०७)

अन्तस्तद्ध्मापदेशात्‌ ॥ २०॥

पूर्व॑ बह्मपद्मानन्दमयपष्मानन्डपद्‌ाभ्यासश्चेति मुश्यत्ितयात्मक- बह्ुप्रमाणवश्षान्निगणबह्यनिणषो यथा तह्रूपवच्वादिषहुप्रमाणात्स- सारी हिरण्मयः पुरुषोऽस्त्विति परवैसिद्धान्तथुकषत्या पूंपक्षात्था- नादृष्टष्टान्तङूपावान्तरसगस्या पृ्वासिद्धनिगरंणबह्यसमन्धपापवादृकमि- दुमारभ्यते । फलं च पूर्वोत्तिरपक्षयोरूपास्तिरेव पादसमापिपयन्तम्‌ । छान्शोग्पे भ्रूयते-' अथ य एषोऽन्तरादिस्ये हहृरण्मयः पुष्षो वुर्यते हिरण्यरमश्रुहिरण्यकेश आ प्रणखाण्छर्वं एव सुवर्णः: [ छा० १। ६ । & ] ' तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवम- क्षिणी तस्योदिति नामस एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदित उदेतिष्वै सर्वैभ्यः पाप्मभ्यो य एवं वेदः [ छा० १।६।५] हतव्ययिदैवतम्‌ । भथाध्यातमम्‌- अथ य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यत [ छा० १।५७ ५ | इत्यादि । उपास्तिप्रस्ताषार्थोऽथङ्ञाष्षुः। य एष शाघ्रसिद्ध आदि. त्यमण्डलमध्यवर्तीं । स्थानाद्यषयवकथनं परमा्मन उपस्त्यथं दष्ट ष्यम्‌ । हिरुठमयो ज्योतिर्भयः। तञ्नाषहितयिषामनुभकं प्रमाणयति-दुश्यत इतिं । हैरण्मयपदं ज्यो तिष्परम्‌ । सुषर्णपष््मपि भ्योतिष्परम्‌ । प्रणखों

[1

(द ० ।) इवि प्रध्युदाहरणेनाऽऽद्षिप्य समाधके सिद्धान्तेन ॥ १९ ॥

आनन्देति । ' अन्योऽष्बर आल्माऽऽनग्दमयः › इत्यच ' बह्म पृच्छ प्रतिष्ठा ` इति स्वप्रधानमेव बह्य । कुतः । ' असन्नेव › इत्यादिना बह्म- णोऽभ्यासात्‌ ।

पिकारेति । विकारोऽवथवः पुच्छं तस्य शबव्द्स्तस्मान्न स्वप्रधान- मेति चदेषं यदि तन्न । प्राचर्यात्‌ । विकारपरायपाठात्‌ । विकारशष्दा ग बह्मणः स्वप्राधास्यं निवक्तयतीत्यर्थः।

१ ख. पुस्वक्रस्थः पाठः|

[भ०१पा०'सू०२०] ब्ह्मासुतवापिणीदी पिकाग्यां समेतानि । ३१

(न° ष१० |) प्रणखों नखाग्रम्‌ । चशक्षुषोर्धशेषमाह-तस्येति । कपेर्मकट- स्याऽऽसः पृष्ठमागोऽस्थन्तं तेजस्वी तन्नृल्यम्‌ । पुण्डरीकं वथधाऽ्यन्तं तेजस्वि तथाऽस्य वेषस्याक्षिणी जेत्रे । ध्यानार्थमेव नाम कराति- तस्येति । नाम निर्वक्ति स इति । उदिति उद्वतः सकार्यस्षषापाश्पुष्ट इर्पथः । ध्यानफशटमाह-उदेप्तीति । अधिदैवतं देवतामधिक्रस्यो पास्तिघा- कयमित्यथः । अपिदैषभ्यानोक्त्यनन्तरमासमानं देहमपिकृस्यापि तदुक्ति- रिश्याह-भयति । एताहक्तं स्यानष्ुपस्थं पूरुषम यिकरत्य रूपवत्वश्रुत्या सषपापास्पशधरुरथा च संशयः । किमयं पुरूषो विद्याकर्म तिशयवक्षासा- पोषं; कथित्पंसारि उत नित्यसिद्धः पण्मेश्बर इति । फ ताषताप्तं संसारीति । कुतः । हिरण्यरमश्ररिष्पा दिरूपवश्वभ्रवणात्‌ । अस्िपुरुष- स्यापि (तस्यैतस्य तवेव रूपं दमष्य रूपम्‌ , । [छा ०१।७५) इति रूप- वरभ्रवणात्‌ । ये चामुष्मात्पराश्चाो लोकास्तेषां चेष्टे पैषकामानां च ' हत्यादिर्प पुरुषस्य स एष ये चेतस्मादवां शो लोकास्तेषां चेरे मनुष्य- कामानां चः इत्यक्षिपुरुषस्य चेभ्वर्यमयांदाभ्रषणाञ्च । न हि परमात्मनो मयादाषदैश्वयं युक्तम्‌ ' (स एष सर्वेश्वरः (ब॒ ०४।४।२२) इति श्रतेः । स आदित्यपुरुषोऽमुष्मादादित्यादृभ्वंगानां लोकानामीशिता देषकामानां देवमोगानां चेत्य्थंः। एतघ्माचष्ठुषोऽवाग्गतानां लोकानामीशिताऽक्षि- पुरुषो मनुष्यभोगाणां बेव्य्थः । तस्मान्नाक्ष्यादिष्पयोरन्तः पुरुषः परमे- श्वर इति प्राप्त उष्यते--'अन्तरलम्रमोपकेक्षात्‌' । य पपोऽन्वशकिस्पेय एषोऽम्तरक्षिणीति च श्रयमाणः परमेश्वर्एव न संसारी । इतः । तद्धमो- पेत्‌ । तस्य परमेश्वरस्य ये धमांस्तेषामस्मिन्वाक्य उपदेश्ादित्यथः

(श ० | ) तद्धेविति। तस्याऽऽनन्दमयादे्जगतां हेतुः कारणम्‌ । माध प्रधानो निदंशः । तद्धेत्वष्यपदेशः श्रस्याऽभिधान तस्मात्‌ । रोषेष्वानन्श- पदस्थानेष बह्म स्वप्रधानमिति पटित्वा पएरववद्यारुयानम्‌ ॥ १९॥

पर्वाबिकरणे मयटो षिकार आनन्दस्पाऽऽनन्द्माघ्रे बरह्मणां दश.

काटषस्त्वपरिच्छि्चे वस्तनि यरख्याथल पुनः प्राच्यनरहमयाब्रयवेषु अप्त; प्रायपाठो बाधितः । पएषमिहापि मयाद्‌ाधाररूपाणां भबणाजाव एष प्रात्तैश्वर्थविकिं्ः कथिस्स्या दित्यत अह -अन्तारेति ! ` अथय एषोऽन्वरारित्ये हिरण्मयः पुरूषः ` इत्यत्र यो हिरण्मयः पुरुषः स परम-

१ ख. थष्वेनपुः। २ ख, (विज्ञेषः क ।

३२ श्रीमहूं पायनप्रणीततबह्यसूज्ाणि- भि०१्पा०५ स्०२१-२२) (ब०्व०)) तद्यथा तस्थोदिति नामेत्यादिना सर्षपाप्मविरहेणाऽऽदित्यपुस- घस्य नामोक्त्वा तदेष नाभेकषिपुरुषस्यातिदिशति- यन्नाम तन्नाम; [ छा० १।७।५ ]इति तस्सर्व॑पाष्मराषहित्यं बह्मधर्मः । एवम - ‹ सेव ऋकषतत्प्ाम तदुक्थं तद्यज्ञस्तद्गह्य ' इति कगादया्मव्वं निधारयति श्रुतिः तच सर्वात्मकत्वं बह्मण एवोपपद्यते । सेव क गित्याहैरयमर्थः-तच्छ- ब्देन पुरुषपरामर्शः । विषेयापेक्षयाऽन्यलिङ्कन्यपदेकः । उक्थं शख- विशेषः । तत्षाह च यत्मामस्तोचमुक्ष्यादन्यण्छसमृक्‌ । बह्म चयो वेषा इति । एवं सवंगनगीयमानतं श्रुतो निर्दिष्टम्‌ । " वद्य इमे वीणां गायन्त्येतमेष ते गायन्ति ' इस्यादो हिरण्यहमभकेशाकिकं मापिकं परमे भ्वरस्य लोकानुय्रहाथंमुपपद्यत इति न तेन विरोधः । तस्मादृक्ष्याठित्य- योरन्तः परमात्मा ॥ २०॥ किच- 0 कीः 91दन्यपदगराख्च्यः ॥ २१ आवित्याक्ष्णोरन्तः भरूयमाणः पुरुष आदित्यश्शरीराभिमामिनो जीवाद्न्यः । कुतः । मेद्‌ऽ्थपदशात्‌। ओ दित्यशरीणभिमानिजावावुम्यस्थ परमात्नोऽन्तयां मिया ऽन्तयामित्राह्यणे मेदेन व्यपषेङाष्ठिव्यर्थः । न्य आदित्ये पिष्ठन्नारित्यादुन्तरो यमादित्यो न वेषु घस्वाऽऽदित्यः शरीर य आषि्यमन्तरो यमयत्येष 7 अ सालय मम्पम्रुतः'{ बु०३६।५।९; इत्यादिश्रुत्यन्तरे षयो मदव्ययशञावर्चापि अ न्तरकब्दश्चत्या प्रत्यभिज्ञा नात्परमेश्वर एवाक्ष्यारित्ययोरूपास्य हते सिद्धम्‌ ॥ २१ ॥ ( परबह्मण आकाश्ञशब्दुवासर्५ त्वमर्‌ , आधे० ८ ) आकाशस्तादङ्ात्‌ ॥ २२ ॥ एर्वमष्यभिवारिवबष्यलिङ्कनापहतपाप्पखाषिना रूपव रखाहिकमन्यथा

क~~ ~~ --------------~ ~~~“ -~-- --- --

(दी ०।) श्वरः । कृतः तद्धर्मो पदेशात्‌ । तस्य धममांस्तद्धमां अपहतपाप्मत्वा- द्यस्तेषाम्‌ । उदेति ह वै सर्वभ्यः पाप्मभ्पां य एवं वेद्‌ › इत्यादिश्रुत्यो- पदेशोऽभिषानं तस्मात्‌ ॥ २० ५

नन्कारित्यादिभ्यो नान्य इेभ्वर इतत आह~-भेदेति । अस्ति देषतादिभ्पोऽन्य इभ्वरः । कतः । ' य आदिष्ये तिष्ठन्‌ ` इत्यादिनाऽ५५- धाराधयमेद्स्य व्यपदेशात्‌ । चक्षार उक्तव्यावुतस्यथः ॥ २१॥

पवा धिक्ररणेऽनन्यथासिद्धटिङ्कवश्नाद्न्यथासिद्धरूपवच्वाकि नीतम्‌)

१ खघ. दर्न्4 २ सख बस्त्वा? | ।

[अ०भपा०१्‌०२२] बह्यायूतवर्विणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ६३ (न० व० ।) नीतम्‌ । इह त॒ लिङ्घादाकाशशब्शश्तिरम्यथा नेतु न शक्ष्यते लिङ्ग पेक्षया श्रतेः प्रबलटत्वादिति प्रत्युदाहरणं गस्येदमारम्यते । छान्दोग्ये भूयते--' अस्य लोकस्यका गतिरित्याकाश इति होवाच सर्वाणिदह वा इमानि मूतान्याकाशदेष समुत्पद्यन्त आकां प्रत्यस्तं यन्तीत्या- काशो देवेभ्यो ज्यायानाकाक्ञः परायणम्‌ [छा०१।९।१] इति । तचो भयत्राऽऽकाशशब्दस्य प्रयोगद्शनास्संश्यः । किं भूताका- ङरोऽत्राऽऽकाश्शब्देनाभिधीयत उत पर ब्ह्येति । ' येष आकाह्ञ आनन्दो न स्थात [ तै० २1७] इव्यादिविदे बह्यण्याकाञ्ञङ्ञम्धुप्रयोमो भूताकाशे रूढ इति विपयवाश्ष्याथस्तु शश्ालावत्यनामकः कश्चन कपिर्जषर्लिं राजानं परच्छति--अस्येति । सधस्य प्रपञ्चस्य फिमधिकर- णमिति प्रश्नाः । जेवटिरुत्तरमाह-आकाश् इति कथमूत जआकाक्षः स्वंजगस्पतिष्ठा तथयाऽऽह-स्बाणीति । भूताकाशष्यावुत्तये हेर्वन्त- रमाह-आकाक्ञो हीति । तरैष हेत्वस्तरमाकाश इति! अयं सिद्धा- न्तार्थः । तच्च खूठ्या युताकाश इति युक्तम्‌। न च वाक्यदोषानुपपतिः। आकाश्ाह्वायुरिष्यादौ तस्यापि वाय्वादिकारणत्वभवणात्‌ 1 तस्मादूभू- ताकाक्ञ इति प्राते बुमः--'आकाशस्तह्िङ्गात' आकाराशब्देम बह्मणो गहणं युक्तं कुतस्तलिङ्गात्तस्य बह्मणो यलिङ्क मष्ामूतस्ष्स्वादिकं तस्ास्मिन्वाक्ये इष्टस्वादित्य्थ॑ः । न्विदं भूताकाशस्यापि वाय्वादि कारणस्वं हश्ितमिति चेन्न । म्रलकारणवब्रह्मणोऽपरिय्रह आकाशादेव- व्यवधारणं सवांणीति च भूतविशेषणमाकाकशं प्रत्यस्तं यन्तीति कारणे लटयप्रवुर्शनं चाननकलं स्यात्‌ । उपायस्त्वपरायणत्वप्रषृशनं च बह्मण्यव समञ्जसम्‌ । ्रव्यन्तरं च स्पष्टं ब्रह्मण एव परायणस्वं दशयाते-- गषेज्ञानमानन्दं बह्म रातेर्दातुः परायणम्‌ ' [ बघ॒०३।९। २८ | इति । रातेधनस्य दात॒य॑जमानस्प । रातिरिति पाठे रातिषेम्धुरित्यथः। किं च-" सएव परोवरीयानुद्धीथः स एषोऽनन्तः" [ छा० १।९५। २ | इव्युद्धीथ अकारशरूपदेवताधर्मान्परत्वादीनपसंहृरति जेव विस्तद्भू. ताकाशे न युज्यते। न हि तस्याऽभनन्त्ये संमवति । श्तौ परत्वं गुणत

(दा० ।) अचर स्वाकाक्ञश्रत्यारूठसर्वमृतोदरमादेटिङ्गस्य सकोच इति प्रव्यु- दाहरणेनाऽऽकषिप्य समाधत्ते-भकाङ इति । ' आका इति होवाच ` ५

३४ भरीमहवपायनपरणीतवबह्यसूश्राणि- [अ०१पा०१स्‌०२३]

(ज ०व ०)उर्करुष्टस्वं वरीथश्स्वं काटतो वसर्त॒तश्चापररेच्छिन्नत्वमनन्तरं देश्ष- सोऽपरिष्छिन्नस्वं वृषटव्यम्‌ । यन्नु लिद्भाष्छरतिर्बटीयसी ति तन्न । त्यजेदेकं क्लस्यार्थ इतिन्यायेन षहीनामवन्क्षलिङ्कश्चतीनामनयहायैकस्या आक ङ्ञभरतेष धस्य युक्तस्वात्‌ । तस्मादाकाराराग्ड्‌ बह्मेवान्न देवतेोद्रीथ

उपास्यमिति सिद्धम्‌ ॥ २२ ॥

( बह्मण आकाङज्ष्दवस्ाणङ्दुवाण्यत्वम्‌ , अधि०९)

अत एव्‌ पराणः ॥२६३॥

तत्र चातिवेशष्वान्न एरथकसंगत्यपेक्षा । यद्रा पर्वतज्राऽऽकाज्ञश्रुतेरण्य- भिवारिबह्मलिङ्गोपवुंहितव्वाद्वाधो युक्तः । इह भूयमाणसवेशशनादिलि- गस्य प्राणेऽपि संमषेनाव्यभिचारिषह्यलिङ्गसहवारामावास्राणभ्रुति घाधोन युक्त इति प्रत्युद्ाहृरणसंगपिः 1 तथेवाऽऽकाशधाक्यानम्तरं श्रयत उद्रीथे---' प्रस्तोतयां देवता प्रस्तावमन्वायत्ता तां चेदषिटहाग्प- स्तोष्यसि मूर्धाते विपतिष्यतीति । [ छा० १।१०।९] ` कतमा सा देवतेति [ छा० १।११।४] प्राण इति होवाचसर्वाणिष् वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युजिहते सेषा देवता प्रस्ताषमन्थायत्ता ' [ छा० १।११। ५] इष्यादि। अस्वा्थः- उद्रीथाधिकारे प्रासद्धिकं प्रस्वावध्यानमिति वक्तुमुद्रीथ इस्युक्तम्‌ । कथिहिश्चाक्रायणनामा धनाय रज्ञो यागं गत्वा ज्ञानवैभषं स्वस्य प्रकट यन्प्रस्तोतारमुवाच । हे प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावं सामभक्तिबिशेष मन्वायत्ताऽ्नुगता तां सेद्विद्ान्मम विदुषः संनिधो प्रस्तोष्यसि मूर्धा ते षिपतिष्यतीति 1 स प्रस्तोता भीतः संश्चाक्रायणं पप्रच्छ कतमा सेति। तस्य प्रतिवचन प्राण इति । मख्यप्राणवायुं व्यावतयति-सवाणीति। संविशन्ति छीनानि भवन्ति ठकयकाटठे । अभ्युजिहते जन्मकाटे प्राणम- व लक्ष्योद्रश्छ्न्तीवि । तथच -- प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः ' [ छा०

(दी °)इस्याकाशञ्जब्द्‌ः परमात्मा । कुतः, तस्य परमामनो लिङ्क सवंभूतो- त्पस्यादि तस्मात्‌ ॥ २२॥ पवाधिकरणे अस्य लोकस्य का गतिः" इति सवंकारणस्य प्रश्रद्‌-

"श

शना दुत्तरेऽपि सवंकारणमाकाकशे श्त्या । निंरूढचा व्यवस्थापितम्‌ ।

# ब्रह्मण्यवकाशभृतानां लिङ्गश्रुतीनामिलयेः ।

9 ख, निरूप्य ।

[भ०१पा० ५६२०] बह्माशृतवर्षिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ३५

(र ०व ०) ६।८१ 1] ˆ पराणस्य प्राणम्‌ ` [ बु ०४।४।१८ ] इत्यादौ बह्माणि प्राणहाब्दुप्रयोगास्राणवायो च प्रसिद्धतरष्वारसं्यः । छिमत्र प्राणश ब्देन बह्माभिधीयत उत वायुषिकार इति । मनःशब्दट क्षितं तस्साकषि- खेतन्यं प्राणे परस्मिन्नेक्येन स्थितमित्यर्थः । प्राणस्य पञ्च॑स्थितिवृत्ते- वायुषिकारस्यः प्राणं सत्तास्फू्तिमास्मानं ये षिदुश्ते बह्म जानन्तीष्यर्थः। तच प्रसिद्धिबलादह्ायुविकारः प्राण इति प्राप्त आकाङ्ान्पायमतिदि- काति मगवान्सूत्रकारः-' अत एव प्राणः ` इति । अत एष पुवमू्ा- कतटिङ्ाङितिहतोरेव प्राणशब्द बह्येव्यथः । ' स्बांणिहवा इमामि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशश्न्ति ` [ छा० १।११। ५] हएत्पादिना महामूतसवेशनाद्किं बह्मलिङ्गः प्राणधाक्ये भूषते। न च 'यवावै पुरुषः स्वपिति प्राणं तहं वागप्येति प्राणं चक्षुः प्राणं मनः प्राणं भ्रों स यद्‌ प्रबुध्यते प्राणादेवाधिपुनजायन्ते ` [ शा० प०बा० १०। ३२ ।३६ ] इति भ्रुस्या वायुविकारेऽपि संवेश्ननादि भूयत इति वाण्यम्‌ ! न हि तश्र महाभूतसवेशनाि भूयते किं षिष्ियसवेशनादिक- मेव । श्रष्यथस्तु- तहि तस्यां सुषुप््यवस्थायामित्प्थः ॥ वाक्प- दुमनुक्तकर्मन्दियलक्षकम्‌ । चक्षुः बुद्धीन्दिषाणामुपलक्षणम्‌ । तस्माद्नन्यथासिद्धबह्यलिङ्गासाणशब्दवाच्यं बह्येषोपास्यप्रस्तावदेव- मेति सिद्धम्‌ ॥ २३॥ ( परब्रह्मणो ज्या तिःशब्ुवास्यस्वम्‌, अधि० १०) ज्योतिश्वरणाभिधानात्‌ ॥ २४॥

पूवं प्राणवाक्ये बष्यलिङ्गसच्वादद्धवतु बह्मपरता । इह वाक्ये तद्मा- वाञ्च बह्मपरतेति प्रत्युदाहरणसंमस्य्मारमभ्यते । छान्दोग्ये श्रूयते- (दी -)अघ्र तु नताद्षि चिदस्ति प्रत्युत सुपुप्ताषिन्दियाणां सर्व॑मूतसारार्णां प्राणे टयोत्पत्योः भ्रवणात्मरताषदेवता मुख्यप्राण इति प्रत्युदाहरणे- नाऽऽक्षिप्यातिदेशेन समाधत्ते-- अत इति प्राण इति होवाच इत्यत्र प्राणङ्षाब्डः परमात्मा । कुतः। अत एष । सर्वभृतोद्रमादि लि ङ्गदेव ॥२३॥

पूर्वाधिकरणे तहिङ्गादाकाङ्ञप्राणश्रुस्योबंह्यपरतमुक्तम्‌। नात्र ज्योति- वाक्ये तदस्तीति रूढमेव ज्योतिरिति प्रप्युदाहरणेन जप) तिङ्क भ्वणा-

[+

णाक ------------------------------------~---------- ~~~

१२. व्‌ः।

९६ आीभहेपायनप्रणीतबह्यशन्नाणि- ` [अ०१पा०१स्‌२४

(त्र०व०) अथ यदतः परो द्वो ज्योतिर्दीप्यते विश्वतः पृष्ठेषु सवतः प्रष्ठे- घ्वनुत्तमेषत्तमेषु राकेष्विदं वाव तद्यदिदिमस्मिन्नन्तः पुरुषे ज्योतिः [छा० ३।१२।७ |] इति । अस्यार्थः-गायञ्युपाधिब्रह्मोपास्स्यनन्तरमुपास्त्य- म्तरोक्तयर्थोऽथङ्ञाब्दुः । अथ दिवो दयुलोकात्परः परस्तायञ्ञ्योतिदी- प्यते तद्दिमित्योदरज्यो तिष्यध्यस्यते । कु तदीप्यते तत्राऽऽह- विश्वत इति । विश्वस्मासाणिवर्गादुपरीष्यथंः । विश्वशब्दस्य कतिः पया्थं्वं ष्यावत्यति- सर्वत इति । सर्वस्माद्धभूतदिलोकाष्सषसंसार- मण्डलादुपरीव्यथंः । उत्तमा न विद्यन्ते येभ्यस्तेऽनुत्तमासतपु । इदंश- व्डा्थं स्फुटयति- यदिति । छोकवेदयो मोतिकतेजसि ब्मणि च प्रयो- गातव्यः । किमिह ज्याोतिःशब्देनाऽऽदिष्यादिकफिं तेजोऽभिधीयत उत ह्येति । किं तावदच युक्तं भोतिकमिति । कुतः प्रसिद्धप्वाद्तो द्वि इत्यादिना म्ादाद्शिवणाच । न हि सर्वध्यापिनो बरह्मणो मयि दिक युक्तं तस्माद्धौतिकं ज्योतिरिति प्राप्ते बूमः-ज्योतिश्वरणामे- धानादिति। अन्न ज्योतिःङब्दयाह्यं ब्रह्मेव कुतश्रणाभिपानात्पादा- भिधानादित्यथंः । तथा हि उ्योतिवाक्यात्पूर्ववाक्ये चतुष्पाद्रह्य निद इ्यते-“ ताधानस्य महिमा ततो ज्यायान्श् परुषः । पादोऽस्य सर्वा भूतानि जिपादस्याग्रृतं दिवीति ` [ छा ० ३। १२। ६ ] एतद्थस्तु- गायन्नीषा इदं सर्घमित्यतच्र भूतपरथिवीशरीरहदयवाश्पाणेः पडविधा चतुष्पदा गायत्रीति यदुक्तं तद्भायञ्युपापिन्रह्मणो महिमा विभूतिस्ता- धान्यावानयं प्रपञ्चः स्वयं पुरूपस्तता ज्यायान्‌ । तदेवाऽऽह-पाद्‌ इति। सवणे भूतास्यस्येकः पादं एकदेशः 1 त्रिपादस्यामृतं दिषि योतनवति स्वात्मनि स्थितमिति । एवं च यदतः पर इत्यत्र यरछडस्य सर्वना- मत्वेन प्रसिद्धाथवाचकव्वापपूर्ववाक्षये द्यसबन्धिष्वेन प्रासद्धं बरह्मात्रापि दयुसंबन्धाद्यच्छब्दन प्रत्यभिज्ञायते । अतः पर इत्यादिना भ्रुते बरह्मणा मयादादिकमुपासनाथंमिप्युक्तम्‌ । ज्योतिःशब्दो बह्यण्यपि प्रसिद्धो वेदान्तेषु । तस्मादिह ज्योतिःशब्द्‌[ याह्य ] ब्रह्म ॥ २४ ॥

(दी °)दिति हशन्तन चाऽऽक्षिप्य समाधत्ते- उयो तिरिति। अथ यदतः परो दिवो ज्योतिः ! इति ज्योतिःशब्दं बह्येव छुतः । चरणाभिधानात्‌ । पूरव स्मिन्गायन्नीवाक्ये पादोऽस्येत्यादिना चरणानां पादानामुक्ततात्‌॥२४॥

[षि

छन्दा भधानादिति । पूवस्मिन्वाक्ये गायन्नी वा इदं सक्षम्‌' हत्या.

® ¢ क क

[भ ०१पा०११्‌०२५] ब्ह्मामुतवचणोदूापिकाम्यां समेतानि । ३७

छन्दोभिधानानेति चेन्न तथा चेतोर्पण- निगदात्तथा हि दशनम्‌ ॥ २५ ॥ ( चर ०व° ) यदुक्तं पूवघ्र गायच्याख्यच्छन्दृउपापेकब्ह्मण उक्तस्वात्तदच् प्रत्यभिज्ञायत इति तन्न । गायत्रीवा इदं स्वं भूतं यदिद किंचेति गाय- याख्यच्छन्द्सः प्रकर तव्वात्तस्येव पादोऽस्य सर्वाणि भूतानीति भूतपाद्‌- यपदेशो म बह्यण इति पूववाक्ये छन्द एवाभिधीयते म ब्ह्येति चेन्न, गायञ्याख्यच्छन्दृोष्टारेण तद्न्ुगतबह्मणि सात्मं प्रतिपाद्यते गायन्नी षा इदं सर्वमिस्यादिना। न हि अक्षरसंनिषेशमाच्नाया गायच्याः सवात्मकव्वं समञओ्सम्‌ । तस्मादायञ्यां षिकारे यदुनुगतं बह्य तदेवं गायच्री वा इदं सवमिव्यादिना प्रतिपाद्यत इति । निष्कषार्थस्घु-छन्दो- भिधानाद्रायञ्याख्यच्छम्दस एव पूर्ववास्ये प्रकरतत्वान्न बह्मणः प्रकरतष्व- मिति चेन्न । ुत्तः । तथा छन्दोह्वारेण तते बह्मणि चेतोपणस्य वचिल- समाधानस्य सिगदाद्भिधानात्‌ । तध दृष्टान्तः । तथा शि दर्शनम्‌ । अन्यश्नापि विकारद्वारेण ब्रह्मण उपासनं श्यत इति दशनं दष्टमि- त्पथंः । “ एतं दयेव बहवचा मह्युक्थे मोमांसम्त एतमभ्रावध्वयव एतं मष्ावते छन्दोगाः ' [ एेत० आर० ३।२।३।१२] इति।तद्‌- थस्तु--एतमेवाऽऽव्मानमृग्वे दिनो सहृष्युक्थे प्रधाने शन्ने तदृनुगतगुपा- सत। यञर्वेदिनोऽग्रौ कतौ सामवेदिनो महावताख्यक्रतो तदनुगतं बह्यानुसंदघत इत्येतरेये दृष्टमि्यर्थः; । एषं च गायद्चीशबष्दो बह्यटक्षक इति पूववाक्ये बह्म निर्दिष्टम्‌ । यद्रा माययीश्ञष्डो बह्मणि गौणः । तथा च सते सिद्धान्तभागस्यायमर्थः । यथा गाघ्ी षडक्षरः पादेश्- त॒ष्पदेवं बह्यापि चतुष्पादिति गायतीकशब्देनाभिधीयते । चतुष्पा- सवगुणयो गात्तथा गायन्नी सादुर्येन चेतोपणस्य ध्यानस्य निगदाद्‌भि- धानादिति। तथा हि दृ्षनभिति च्छन्दोभिधायिकब्दृस्य सादृश्याद- म्यच प्रयोगे हष्टान्तः । तथा हि- ते वा एते पश्चान्ये पञ्चान्ये दश्च सन्तस्तत्कृतम्‌ ` [ छा० ४।३।८ | इत्युपक्रम्याऽऽह~!सेषा विराट्‌

(दी °>दिना गायच्याख्यस्य च्छन्दसो ऽभिधानाष्टुक्तत्वान्न बह्यण इति चदेषं यदि तन्न । तथा चेतोपणनिगदात्‌। चेतसो मनसो गायञ्याख्ये छन्दसि बह्मदुश्या समपंणं निगद्यते कथ्यतेऽनेने ति निगदस्तस्मात्‌। तथा हि दरशन- मू । हि यस्माययथाऽच चेतसाऽपणस्य दरनमवलोकनं तथाऽस्यापि दृङ्षं-

नम्र । एतं ह्यव बहव चा महव्युक्थ मीममांसन्त इत्यादि । अथवा चेतोर्पणानिः

३८ भी महुपायनप्रणी तब्ह्मसूजाणि- (अ०पा०!सू०२५)

( ्र०्व° ) इति। अस्यार्थः-संवर्गविध्यायामधिदेवतमयिसूर्य वन्द्राम्भांसि वायौ छीपन्तेऽध्याकं प्राणे वाक्चक्षुःभरो मनां सी्युक्तम्‌। ते षायुना सह पश्चाऽऽधिदेविका आध्यास्मिक्ेभ्यः प्राणादिभ्योऽन्ये तथा प्राणादयः पथ्चाऽऽधिदेविकेभ्योऽन्य एवं सवं दश सन्तस्तव्छृप्त मिव्युख्यते । कृता- परपययचतुरायनामकयुतगत चतुरङ्ुवचत्वारः पदाथाः प्रकृते सम्ति। उयङ्कायवश्रयो दयङ्कायवहूावेकाङ्कायवदृकश्च । पवं प्रक्रते दृराके सवा- न्तर्मावात्तजये सवंजयो मति । यथा करुते भिते अेतादिसंज्ञानि उयङ्ा- यादीनि भितानि मवम्ति तद्वत्‌ । तश्र वतुरद्ापरप्यायचतुरङ्कायनामकः- द्यूतस्य कृतमिति सज्ञा । स चतुरङ्ाथो दश्ासमकश्चतुष्वंद्रकेषु अचाणां चिषु इयोर्द्रयोरेकस्य ान्तमावाष्ाय्वाद्थोऽपि दश्च । तथा च दशत्व- संख्यासाहश्याद्वाय्वादयः करतमित्युच्यन्ते । एषरमेव दकशाक्षण विश- डिति श्रुष्या विराण्नामफच्छम्दसो दक्षातसमकत्वाद्वाय्वादौी विरारङ्षाब्द्‌- प्रयोग इति थथा तद्रद्वह्यणि यतुष्पाखसाम्याद्वायचीकब्दुप्रयोग हति हष्टाार्थः । तस्माप्पुवंवाक्ये बह्येव निष्टं न च्छन्द्‌ इति सिद्धम्‌॥२५॥

भूतादिपादनव्यपदेशोपपत्तेशचैवम्‌ ॥ २६ ॥

इतश्च गाय्चीवाक्ये बह्मेव प्रतिपाध्यमित्यभ्युपगन्तव्यमिव्येवंशब्दार्थः\ कुतो भूतादिपिादृष्यपदेश्ोपपत्तेः । भृतपथिवीशरीरहदयेश्चतुष्पदा गाय- ति व्यपदेशस्य ब्ह्मण्येवोपपत्तरित्यर्थः । न ह्यक्षरस निषे शङ्पगायन्री- छन्दसि मूतादिपादष्यपदेक्षः संभवति । क्षिं चतेवा एते पञ्च बह्म परुषाः ' [ छा० ३।१३। ६] इति श्रुतिः पूर्वं ब्रह्मणः प्रकरुतत्ये संगच्छते । तथा हि गायच्याख्यब्ह्मणो हाद॑स्योपास्स्यङ्कस्वेन द्वार पाटादिगुणविध्य्थं ‹ तस्य हवा एतस्य हदयस्य पञ्च देवसुषयः ' [ छा० ३।१३। १ ] इत्यादिवाक्यम्‌ । तच (तेवा एते पञ्च बह्य-

(श "गादिति चेतसोऽपंणम्‌। यथा हि गायश्रीशष्डाभिपेये बह्याणि निग- द्यते तथा हि दश्ंनम्‌ । अन्यापि च्छन्दाोभिधायिशब्देन ' सेषा विरा- इक्नादिः इति बह्माभिधानस्य ॥ २५॥

बह्मण्येवं गायश्नीदुटिः किं न स्यादित्यत आह--मूतादीति । मूत- मिदं सर्वम्‌ । अ!िक्षब्देन परथिवीकशरीरहषद्यानि । तान्येव पादा विभा- गास्तेषां व्यपदेशः कथनं तस्थापपत्तिः संमवस्तस्मात्‌ । एवं गायत्यां

[भ०१*पाण्यृ-२५] बह्माश्ुतवपिर्णीदीपिकाम्यां समेतानि । ३९

अन्वगोपुरुषाः ` [छा० ३।१३।६ ] इति श्रतम्‌ । तथा चोपार्तयङ्गानां दवारपालानां हदयण्छिद्रेषु स्थितानां प्राणादिवायुनां ब्ह्मपुरुषत्वोक्तेर्ह- दुय च्छिद्रेष्वपि बह्मसषन्धोऽव गम्यत इव्यतोंऽसिति पूर्षवाक्ये बह्म प्रकर- तम्‌ । नेह ॒गायच्रीमाच्नस्यवोपास्यस्वे तदङ्गानां बह्यपुरुषस्वं युक्तम्‌ । अतो हदयच्छिदरेषु बह्यसंवन्धाचत्रस्थवायूनां बह्यपुरुषत्व मिति बह्मप- शषश्रुष्युपपत्तिरिति । श्रष्यथ॑स्तु-ह द्यस्य पश्च देवच्छिद्राणे। आदित्या. दिनामङेः प्राणादिविायुभिर्देवेः परिपाल्यत्वाहेषमुषितं जखिद्राणामुप- चर्यते । तानि हृद्य्छद्राणि हद्यप्राङ्मुखदक्षिणामुखप्रत्यङ्मुखो- दुङ्कमुखोष्वमुखङपाणे । तत्स्थाः प्राणापानव्यानसमानोदानाप्मका वायवः क्रमेणाऽऽदित्यचम्ष्रायेपजन्याकाशनामकाः पश्च बह्मपुशुषा इति । तश्माद्वायद्रीवाक्ये बह्येव प्रतिपाद्यमिति उ्योतिवक्ये चयुसबन्धा- सेव प्रत्यभिज्ञायत इति सिद्धम्‌ ॥ २६ ॥

उपदेशभेदान्नेति चेन्नोभयस्मिन्नप्यविरोधात्‌ ॥ २७ ॥

ननु पव स्मिन्वाक्ये गवेपादश्यागतं दिविःइति सप्तम्या द्योराधारस्षेन निर्दिश्यते । अथ भयदः परो दिवो ज्योतिः इत्यत्र पञश्चम्या[अ [वधि- त्वेन दयौ निर्दिश्यते । तथा च विभक्तिभेदेनोापदेशशमेदकथनमेदास्ज्योति- घाक्ये प्रत्यभिज्ञान न संभवतीति चन्न। कुतः। उभयरिमक्षप्यविरोधात्‌ । विम्षिमेदेनोपरश्शद्रयेऽपि प्रस्यभिज्ञाया अविरोधादित्यर्थः । प्रधानप्रा- तिपदिक्षार्थन प्रत्यभिज्ञाया गुणमूतविमक्स्यर्थो न प्रातिषन्पक इति मावः। तस्मात्परं बह्मेव कौक्षेयक्ाय्नावुपास्यं ज्योतिःशब्देन नान्यद्धोतिकं तेज

इति सिद्धम्‌ ॥ २५ ॥

(दी °)बह्यदुशिगायत्नीशबष्डाभिधेये बह्मणि नाक्षरमात्रं गायत्री भूतादिपा-

द्वत्‌ । चकारः पृषयक्षिणोऽपि पवाक्थव्रह्मण्यनुपपन्तिमाह ॥ २६ ॥

©

उयदेकशेति । उपर्दियत हव्युपषशो वाक्यम्‌ । "पते दिवः “अद्ृतं दिषिः इति पश्चमी सप्तम्यन्त त्वेनेतस्य पूर्वस्य च भेदान्न बह्म पूर्ववाक्य इति चेदेवं यदि तन्न । कतः। उभयस्मिन्नपि पक्षद्वयेऽपि प्रातिपदिकार्थ- स्येकत्वाद्ह्यप्रत्यभिज्ञानान्न विरोधस्तस्मात्‌ । अथवा पश्चम्यन्तत्वेन सप्तम्यन्तत्वेन वा व्यपषठशेऽप्युमयस्मिन्नपि वृक्षाय श्येनो वृक्षाग्रात्परतः

स्येन इतिषस्पस्यभिज्ञानस्य न षिरोध इति ॥२७॥

४० भ्रीमहे पायनप्रणीतबह्यसूश्चाणि- [अ०१पा०१म्‌०२<] ( बरह्मणः प्राणज्ञब्शुप्रतिपाययतमर ` अधि० ११) । प्राणस्तथाऽनुगमात्‌ ॥ २८ ॥

(त्र व >)पूर्वस्मिश्नधिकरणे "यदतः परः! इत्यत्र यच्छब्दस्य प्रसिद्धाथवाच- कस्य बलवश्वा्तव्सहृकतं बह्मटिङ्घः तेजो लिङा पेक्षया बलवदष्युक्तं न तथेह किंचिद्रु्टषत्तया संपादकमस्तीति प्रत्युदृाहरणसंगतिरस्याधिकर- णस्प । यष्टा पव हिवि दिव त्यत्र प्रधानप्रकरत्यथानुराधाद्गुणमूतप- त्ययाथोऽन्यथा नीतो था तष्टदिष्टापि स्वतन्त्रप्राणादिपदाथमेद्प्रतीतां तत्सापेक्षव्रह्यरूपवास्याथंप्रतीतेगुणभूताया अपलापो युक्त इति दशटान्त- संगतिः । पदार्थप्रतीतिः स्वातच्छयं जनकत्वेन वाक्याथंप्रतीते गुणत्वं षज न्यस्वेनेति बोध्यम्‌ । अस्ति कौषीतकिब्राह्यणोपनिषदीन्दप्रतदनास्या- यिका-- प्रत्नो ह वै दैवोदासिरिन्दस्य पियं धामोपजगाम युद्धेन च पोरुपेण' [ कोषी० ३। १] इत्यारभ्याऽशन्नाता। तस्यां भरूयते- “स होवाच प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं मामायुरम्ृतमुपास्स्व[ को०३।२] इति । तथोत्तरथापि-'अथ खलु प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगृष्यो- स्थापयति" [ कोषी० ३।३] इति । तथा--“ न वाचं विजिज्ञासीत वक्तारं विन्यात्‌ ` इत्यादि । अन्ते च--'स एष प्राण एव प्रज्ञाष्ाऽऽन- न्दोऽजरोऽम्रतः' [ क्ो०३। ८ ] इत्यादि । अस्याथः-दिवोदासस्या- पत्य पुमान्दैवोदासिः भियं प्रेमास्पदं धाम गृहं तद्रतो हेतुयुंद्धनेति। तत्कारणेन पुरुषकारप्रदर्शनेन च प्रतदनो राजेन्द्रस्य ग्रहं जगामेत्य- न्धयः । ' तं हेन्द्र उवाच । प्रतदन वरते ददामीति स होवाच प्रतदृनः। (दी °) पर्वािकरणे दिवि द्वि इति च प्रकरव्यर्थमाभिष्य प्रत्यभिक्ञानेन बह्यप्रतीती यश्तेः प्रसिद्धाथापेक्चायां बद्येवत्युक्तेः । तथाऽ्चापि पदा- थस्य प्राणदः प्रधानताहुपक्रमोपसहारा्वाक्याथस्तद्‌नुसारेण नेय इति देवता बा जीवो वा मुख्यप्राणो वेकं वा द्वयं वायवा बह्मापि वान तु बह्मैवेति दष्टान्तनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते प्राण इति । भ्राणोंऽ- स्मि प्रज्ञात्मा ` इति प्राणज्ञष्वुः परमातमा । कुतः। तथानुगमात्‌ । तथा हाोन्व्रप्रतदंनाख्यायिकायाम्‌ । ध्यं तं मनुष्याय हिततमे मस्यसे' इत्यादि. जिङ्वाक्यपयांलोचनया परमालमनोऽ्रगमोऽवगमो यस्मात्‌ ॥ २८ ॥

स. द्यमदमा ।२ दख. द्वाथप्राधान्याद्द्य ¦ 3 ख. दव युक्तम ।त्‌॥

® (ति

[भर१पा`सू्‌०२९] बह्यामृतववषिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ४१

( ्र०व० |) त्वमेव धरं वृणीष्व य त्वं मनुष्याय हिततमं मन्यसे" [कौषी० ३।१ ]इति। तत इन्द्र॒ उवाच -प्राणोऽस्मीत्यादि । मुख्यप्राणं व्यावर्तयति- प्रज्ञामेति । निषिशेषचिन्माचं व्यावत॑यति- तं मामिति, इदं च प्राण- स्येन्व्रखूपदेवताव्वे लिङ्गम्‌ । प्राणस्य मुख्यप्राणरूपत्षे टलिङ्मथ खल्वि- स्यादि । देहधारणं न वागादिक्रतमित्युक्त्यानन्तर्यमथश्ञब्दार्थः । प्राण. वायादेहधारण तदुत्थापनं च कार्यमिति प्रसिद्धमिति खल्िप्युक्तम्‌ । प्राणस्य जीवत्वे लेद्गम्‌- न वाचामेति । प्राणस्य परमा्मत्वे लिङ्गः सएष इत्यादि । एवं च प्राणश्ब्दस्येन्द्रप्राणवायुजीवपरमात्मपरत्वे लिङ्गानां किदयमानव्वात्छशयः किंपरः प्राणशब्द इति । तच प्रसिद्धस्वा- सप्राणवायुपर इति प्राप्ति उच्यते--' प्राणस्तथाऽन॒गमात्‌ ` तत्र प्राणों बह्येव । कुतः । तथानुगमात्‌ । तथा ब्रह्मपरव्वेऽनुगमाद्वगमादि त्यर्थः । तथा हि प्रतदनः खलु हिततमं पुरुषार्थं प्रष्टवांस्तस्य परमपुरु- षा्थकामस्य प्राण उपास्यत्वनापदिहयते प्राणोऽस्मीत्यादिना । एवं च परमपुरुषार्थतेनोपद्हियमानः प्राणः कथं प्राणवायुः स्यात्‌ \ तथा--

सयोमांवेदन हर तस्यकेनचन कमणा लोको मीयते न स्तेयेन भ्रूणहस्यया ` [ कोपी० ३। १] दस्यादि बह्यपरिग्रहे घटते ।

क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तास्मन्हष्टे परावरे ' [ मुण्ड० २।८] इत्यादिना बह्यज्ञानिनः कर्मक्षयभ्रवणात्‌ । तदथस्तु-योऽधिकारी मां बहूमरूपं सक्षादुनभषाति तस्य विदुषो लोकों मोक्षो न मीयतेन हिंस्यते महताऽपि पपन । ज्ञानमाहारम्येन सर्वस्यापि पापस्य द्ग्धत्वा- दिति भावः । एवं प्रज्ञात्मलवं च बदमण एव युक्तम्‌ । एवम्रपसंहारे

आनन्दाऽजरो ऽग्रतः ` इत्यपि बह्यपरत्वे घटते । तथा-स न साधना कमणा भूयान्भवति नो एवासाधना कनीयानेष दयेव साध कम कार- यति ˆ एष उ एवासाधु कमं कारयति ` "एष लोकाधिपतिरेष लाकपाल एष लाकश्ः ` | कोपा० ३२।८ | इति च बद्रमण्येव सम- खसम्‌ । अत्र हि धमादयसंस्पृष्टत्वं तत्कारयितुत्वं तदी शितुत्वं च बह्य- णोऽसाधारणं टिङ्खमस्तीति । तस्मास्पूवपिरप्यालाचनया बहमपरम्य प्राणपद्‌मिति ॥ २८ ॥

न वक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यातम- संबन्धभूमा ह्यस्मिन्‌ ॥ २९ ॥ ननु यदुक्तं प्राणां बद्येति तदयुक्तमिति । कुतो बक्तुरात्मोपदेकषात्‌ ।

| णी नि

(दी०।) न वक्रारिति। नात्र परमास्ोपदेक्ञः। कुतः । वक्तरात्मन इन्वरस्यो- ६

४२ भ्रीमहू पायनपणीतब्रह्मसूजाणि-~ -अ०{पा०१स्‌०२९]

वन

(० व० |) वक्तुरिन्द्रश्याऽऽप्त्वेनोपदेश्ादित्यर्थः । तथा हि वक्ता हीन्द्रो नाम कथिद्विग्रहवान्देवताविक्ेषः स्वमात्मानं प्रतर्दनायोपदिशति " तं मामेव प्िजिानीहि' इत्युपक्रम्य प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा" हतव्यषहुकारवादेन । किंच देवतायाः प्राणत्वं ॒लिङ्कान्तरमस्ति ' अरुन्मुखान्यतीञ्छाछावृ- केभ्यः प्रायच्छम्‌" इति । रदवेदान्तवा क्यं तयेषां मुखे न वर्तते तेऽरु- न्मुखाः । शालापुकेभ्याऽरण्यग्वभ्यः । नहीदं बह्मणो युक्तम्‌ । एवमिन्दर परत्व इतरयथासंमवं योजनीयमिति । अयोच्यते-अध्यास्मसबन्ध- भूमा ह्यस्मि्िति । हि यस्माद्‌ स्मिन्नध्यायेऽभ्यालससंबन्धस्य परमात्म. संबन्धस्य भूमा बह्ुट्यमुपलम्यत इव्यथः । तद्यथा “ यावष्स्मिञ्श- रीरे प्राणो वरति तावकायुः ' इति प्राणस्येव प्रज्ञात्मनः परमात्ममूत- स्याऽऽयप्प्रदानोपरसहारयोः; स्वातच्छ्यं दरयति न पराचीनस्येन्द्रस्य । एवमस्तित्वे च प्राणानां निःभेयसमिति भ्रुतिरात्मानमिच्धिवाश्रयं प्राणं दर्शयति । प्राणस्यास्तित्वे स्थितौ प्राणानापमिष्दरियाणां निःश्रेयसं स्थितिरिति श्रुत्यर्थः । एवमेव "न वाचं विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्‌ इति । परमात्मानं वक्तारमुपक्रम्य / तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरप्तो नामावरा अर्पिता एवमेवेता भूतमाघाः प्रज्ञामाच्ाश्व्पिताः प्रज्ञामाताः प्राणेऽधिताः स एष प्राण एव प्रज्ञ त्माऽऽनम्बौ ऽजरोऽग्रतः ` हति वाक्यं विषयेन्दिपव्यवहारानमिभूतं प्रप्यगात्मानमेवोपसंहरति । श्रत्यथरतु- तत्तत्र भूतमाचरा्ीनां नानात्वं नेव्यथं हष्टास्तः । यथा लोके प्रसिद्धस्य रथस्यारेषु मध्यवर्िकशलाकासु चक़्ोपान्तनेमिर्िता नाभो चक्रपिण्डि- कायामरा अप्तास्तद्रदमृतानि परथिष्याष्ीनिमाचाः शब्दादयो विषया मीयम्त इति माचाः प्रज्ञामाच्रास्ु रवस्वबोधकेष्विन्द्रिपेषु बुद्धिष्रारा- पिताः कभ॑ल्ियेष्वपि तषह्टिपया अवितास्तद्धानतवात्तद्यवहारस्य ताश्च परज्ञामाच्राः प्राणे परस्मिन्नापिताः 1 प्राणस्य बह्यते लिङ्क स एष इति)

~~ ~~~ ---- --- ~~~ ~~ -----~-~--~-- ~~~"

(दी ०) पदेशः "त मामायुर्मृतमपास्स्व' इत्यादिना । तस्मा्िति चदेवं यदि मेति पूषस्मादनवतंते। तदुक्तं न। कुतः । अध्यात्मसंबन्धभूमा ह्यस्मिन्‌ । हि यस्मादर्पिन्प्रकरणे स्वात्मानमधिक्रस्य वतत शत्याध्यासमं तस्य संबन्धः

अदेवतात्मप्रतिपादकानि वाक्यानि ' यावदस्मिञ्श्रीरे प्राणो धसति ताषद्त्युने बाचं विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्‌ ` इत्युपक्रम्य ˆ त्था

| न~~

१ ख. नन्व.न्म |

[अ०१पा०१ बह्माप्रतव्पिणीदी पिकराभ्यां समेतामि। ४३ सू३०-३१

(ब्र०व०।) तस्मादृध्यात्मसंबन्धबाहुल्यासाणात्मक वह्योपदेक एवाय न देवतात्मोपदेश्च इति सिद्धम्‌ ॥ २९ ॥ कथं तहि बक्रात्मोपदेश इत्याश्ङ्चाऽऽह- शाखरशष्या तूपदेशो वामदेववत्‌ ॥ ३० ॥ इन्द्रस्य वक्तु्मामेव विजानीषीत्युपदेशः शाखहश्या ज्ञातव्यः । अहमेव पर बह्यति शाख्या पश्यन्नेवमुक्तवानित्य्थः । तन्न हष्टान्तो वामदेववदिति । यथा वामदेवः शाख्या ˆ अहं मनुरभवं सूुयश्च ` [ बु० १।४। १० ] इत्याह तद्दित्यथः । यदुक्तमिम्द्रो यतीनित्यादि देवतापर्व्वे लिङ्गमिति तन्न । यदेदान्तवाक्ष्योस्थन्ञानप्रभावादहु- भर्वमूतोऽस्मीतीदशवेदान्तवाक्यान्यर्येयानि रो चेद्रण्यश्वभ्यः प्राय- च्छमित्येतदथंकस्वेनाविरोधाव्‌ ।-तस्माप्राणास्मकवहमपरमेतद्वाक्ष्यमिति सिद्धम्‌ ॥ २० ॥ जीवमुख्यप्राणटिङ्कान्नेति रेनोपासातर- विध्यादाभितलवादिह तयोगात्‌ ॥ ३१ ॥ ननु यद्ुक्तमध्यात्मसंबन्धबाष्ुल्यान्न देवतास्मा प्राण हति तस्यं तथाऽपि न बहममपरमेवेदं वाक्यं किं तु जीषमुख्यप्राणवायुपरमपि 1 कुतः । जीवलिङ्गान्मुख्यप्राणिङ्गान्च । ८ न वाचं विजिज्ञासीत वक्तारं विद्यात्‌ ' इति जीवषिङ् वागादिकरभेव्यापप्तस्य वद्धुर्जीवस्य 1वे्ेयत्वमु- पठभ्यते । एवम्‌ ‹ प्राण एव प्रज्ञासेदं शरीरं परिगद्योत्थापयाति '[ कों० ३।३ 1] इवि प्राणलिङ्घः दहषारणस्य प्राणटिङ्कत्वात्‌ । पथा हि प्राण- संवादे श्रूयते-- वागादयः स्वे प्राणाः प्रर्यकं भ्रष्ठतामात्मनों मम्यमाना' स्त्नि्दिधारपिषया प्रमापतिमुपजग्भुः स च तानुवाच यस्मिश्युत्रान्त शरं पापिष्ठतरमिव भवति स युष्माकं मध्ये भरठ इति । तस्मिन्भजा- ( दी° । ) रथस्यारेषु" इत्याष्टीनि तस्य भूमा बाहुल्यम्‌ ।॥ २९1 कथं तहि ˆ मामायुः ` इष्यादिना वक्तुरिन्द्रस्याऽऽसोापदेकशः- शाशेति । शाखस्य त्वमसीत्यादेदुटिरासावगतिरतया तूपदकशोऽभिधानं वामदेववत्‌ । यथा षामवः ' अहं मनुरभवम्‌ ` इत्याद्युक्तवामव- भिति ॥ ३० ॥ जी वमुख्येति । जवश्च मुख्यप्राणश्च तयोलिङ्खम्‌ । ' वक्तारं विद्यात्‌ ' दाति ज।वस्य ^ प्राण एव प्रज्ञाम्मेद शारीरं पारगृह्योत्थापयति ' इत्यादि. १ ख, शिरथोव

४४ भी महुपायनप्रणीतव्रह्मसूत्राणि- [अ०१पा०१्‌०६१]

( मण्व० | ) पतविवमुक्तवति वागादिपत्करान्पेष्वपि मूकाडिमाषेन शरार स्धस्थमस्थात्‌ । मुख्यप्राणोचिक्रमिषायां तु वागादीनां व्याकुटवाद्रागा- दीन्प्रति प्राण उवाच-मा मोहमापद्यथ यतोऽहमेवेतव्करोमि किं तत्प- श्वा प्राणापानादिभेदेनाऽऽ्मानं विभज्येतहाणं शरीरं वञ्चति गच्छ. तते वानं वानमेव बाणमस्थिरं शरीरमिति यावत्‌ । तद्वष्टभ्य षिधा- रयामी ति भरवणादेहधारणं प्राणलिङ्गमेवाथतोऽनुक्रान्ता श्रुतिस्तु "मा म।हमापद्यथाहूभपतत्पश्चघाऽऽव्मानं प्रविभज्यैत्द्राणमवष्ट्म्य किधार- यामि ' [ प्र २।३] इति प्राणदायोः प्रज्ञामकव्वं कथमिति चेज्ज्ञा- नेन्दरियाभयव्वादिति बूमः। तस्मादुपक्रमादिपर्यालोचनया बह्यरूपेक- वाक्याथप्रतीतावपि तस्या जीवमुख्यप्राणकूपपदाथप्रती तिजन्यत्वेन गुण- त्वाक्पदाथप्रतीतेश्च तजनक [त] या प्रधानत्वादहेकवाक्यार्थप्रतीतिमपोश्च घाकयभेद्‌ एव न्याय्य इति जीवप्रख्यप्राणबहूमणां चयाणामपास्यानां प्रत्येक स्वातन्त्येण वाक्याथंत्वमिति णि वाक्यानि नैकं बहमवाक्य- मिति चेन्न । उपासनानेविध्याञ्चीण्यपासनानि प्रसज्येरन्नित्यथः । उप- क्रमोपसहाराभ्यां बहूमपरत्वेनेकवाक्यत्वे संभवति वाक्ष्यभेशो न युक्तः । न च पद्ाथप्र्ातेमुख्यत्वम्‌ । तस्या वाक्यार्थप्रतीतिशेषस्वेन तस्या एव प्रधानत्वात्‌ । न हि जनकत्वमा्रेण प्राधान्यं युक्तम्‌ । संनिपत्योपका- रकाणामपि प्राधास्यापत्तेः । अन्यत्र ब्रह्मलिङ्गुवङास्राणशष्वस्य बह्याणे प्रवृत्तेराभ्रितत्वाच्च । इहापि हिततमोपन्यासादिबहमलिङ्यो- गाद्वह्यण एवायमुपदेशच इति । यत्त॒ जीवार्लिङ्खमस्तीति तत्परत्व- मिति तन्न । प्राणव्यापारस्यापि परमेभ्वरायत्तष्वेन देष्ुधारणस्यापि बह्मण्युपचारेतं शक्यत्वेनान्यथासिद्धप्राणवायुलिङ्काभावात्‌ । तथाच श्रतिः" न प्राणेन नापानेन मरस्य जीति फश्चन । इतरेण तु जावान्ति यस्मिक्नेतावुपाभितौ [ काठ २।५।५] इति प्राणादि. दप्रापारस्येश्वरायत्तत्वमाह । नापि " न वाचं व्रिजिन्ञासीत ` इस्यादि- ज।वलिङ्गविरोधः । जीवस्य वद्रमानन्यत्वेन सर्वोपाधिपरित्यागेन (वस्य स्वरूप बहम दृङायितं.न वाचं विजिज्ञासीत ` इत्यादि

+~ --- ~ ~~~

(दा ०॥) प्राणस्य । तरमान्न परमात्मग्रहणामति चदेव यादृ तन्न) कुतः उपासान्राचेध्यात्‌ । उपासनमरपासा ततस्र वेधा यस्याःसा चरषिधा तस्या मावसखरवेध्यम्‌ । उपासायाखरावेध्य तस्मात्‌ । उपासानाकेध्यप्र-

॥ क

१ सख, त्मन एवप्रः।

[म०१पा०१२्‌०३१] बह्यामतवषिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ४५

(्र०्व०।) प्रत्यगात्माभिमुखीकरणार्थमुपदेशो न विरुध्यते । ' यद्वाचाऽन- भ्य दिते येन वागभ्युद्यते । तदेव बह्म त्वं विद्धि" [केन०१।४] इति भ्रुत्य- न्तरं वागादिष्यावत्तस्य षक्तब्रह्यत्वं दृक्यति । तस्माद्रह्यपरमेवेवुं वाक्य न प्राणा दिितयपरम्‌ । एकदेशशिनस्तु ‹ नापासाघ्राविध्यादाभरत तादे तदयोगात्‌ ' इत्यस्यार्थान्तरमा चक्षते । तथा हि-न बह्यवाक्ये जीव. मस्यप्राणलिङ्खयोर्धिरोधः । कतः । उपासात्रेविध्यात्‌ । जीवधमभण प्राणधभण बहूमधर्मेण च सहितस्य भिविघस्पोपासनस्यकस्य ववेवाक्ष- तत्वादित्यर्थः । अतो न वाक्यमेद्‌ इति । तश्र (आय॒रम्रृतमिव्युपास्स्व ।

आयः प्राणः: [ को० ३।२ ] इति “इदं शरीरं पारगृद्योत्थापयति `

तस्मादेतदेवोकष्थमुपासौत ` [ का०३।२ | इति प्राणधमः । " अथ यथाऽस्य प्रज्ञाये सवांणि भूतान्येक भवान्त तद्याश्यास्पामः ' [ काश ३।४ | हव्युपक्रम्य ˆ वागेवास्या एकमङ्गमदूदु्त्तस्थं नाम परस्तातस्- तिविहिता भूतमा । प्रज्ञया वाचं समारुह्य वाचा सवांणि मामान्पा- प्नोति ` [ कौ०३।४] इत्यादि जीवधर्मः। “(ता वा पता दशेव भतमाच्ा अयिप्रज्ञं क प्रज्ञामाचा भधिभूतं यद्धि मूतमात्रान स्थुनं परज्ञामावाः स्युर्यदा प्रज्ञामात्रा न स्युभूतमाच्रा न स्युः । नद्यम्पतरतो रूपं किंचन सिध्येत्‌ । नां एतन्नाना । तद्यथा रथस्यारेषु नेमिरापतां नाभावरा अता एवमेकेता भूतमाघाः प्रज्ञामाचास्वार्पिताः प्रज्ञामात्राः प्राणेऽर्पिताः स एष प्राण एव प्रज्ञासमा [ को० ३।८ ] इष्यादि बह्म धर्मः । एतदर्थ॑स्त- ध्राणो हि भूतानामायुः ` इति भ्रत्यन्तरण प्राण- स्याऽप्युष्टं सिद्ध जीवनस्य तदुधीनत्वात्तरमासराणस्थव देहाद्युत्थापक- त्वादेष्ादिकमुत्थापयतीस्युक्थं प्राणः । एवमायुष्टाम्रतत्वोक्थत्व प्राण- धमं त्यथः । सहवासः सषहाक्कान्विश्वेव्युक्स्यानरतपमयङ्षष्डाथः । अस्या जीवाख्यप्रज्ञायाः संबन्धीनि भूत्वा सबाणि मूतानि हश्यत्वेन कल्पितानि वस्तुतो यथेकं भवन्ति तथा तद्वस्तु व्यास्यास्याम इत्युपक्र- म्योक्तं वागेवेति । बुद्धेः साभासायाः स्वष्पतो भातत्ेऽपि विषयः त्वरूपपूर्णशरीरमिन्दियसाध्यम्‌ । त्र नामप्रपश्चविपयिर्वमधश्रीरं बुद्धेरहकारलक्षणायास्तथा खूपप्रपञ्च वेषयित्वम्धश्रीरम्‌ । तथा च (दी०।) सङ्घा दित्यर्थः । जीवमुख्यप्राणयहणे वाक्यभेदः स्यान्न बह्यमग्रहण इत्यर्थः । प्राणङ्ञाष्दः कथं ब्रह्मणीत्यत आह-आश्रितव्वात्‌ । अन्यच्चापि श्राण इति होवाच ` इत्यादो ब्रह्मणि स्वाकरणात्‌ । तत्र तत्तहिङ्गा दिति

४६ भ।मह पाथनप्रणीतब्रह्मद््ाणि- [अ०पा०!सू०२१]

(्र०व०।) कर्मन्दरियेषु मध्ये वागेवास्याः प्रज्ञाया देहा्धमेकमद्कमदूदुहदु- दरेदितवती पूरयामासेत्यर्थः । नामाव्मकप्रपञ्चे बाट्रारा प्रविष्टा बुद्धिर्ना- मप्रपश्चविषयित्लक्षणमधं शरीरं व्याप्नोतीति यावत्‌ । तस्याः प्रस्ञाघाः पुनर्नाम किल परस्तादपरमागे खपप्रपञ्चविषयिष्वलक्षणेऽधशषरोरे चश्च. रादिना भरतिषिषहिता समुत्थापिता भूतमाघ्रा हपादिखूपा कारणं भव- तीत्पथंः । चक्षुरादिना प्रकाशितोऽर्थप्रपञ्चो बुद्धरितरभागं रूपप्रपश्च- विषयिष्वलक्षणं पूरयामासेति धावत्‌ । एषं च वागिष्दियेणार्थप्रपञ्चेन च ज।वाख्यप्रज्ञापूणं विषयित्वलक्षणं शरीरं प्राप्य द्र््र भवतीति सिद्धम्‌ । तदुपष्ितचेतन्यद्रारा स्वरूपे द्ष्टवाध्यासमाह--प्रत्ञयेति । तया द्वारा धाचं करणं प्रति चिषास्माऽहं वक्तेव्यध्यासमनुभूय वाचा करणन सवाणि नामानि वरकृष्यव्वेनाऽभ्प्रोति चक्षुषा सर्वाणि रूपाणि परयतीत्येवं द्रष्टसवमनुमवतीष्यर्थः । सथमूतविषयकत्वमासमनि दरष्टश्वा- दिसंपाद्कतं च बुद्धेधमं इति फलितम्‌ । चक्चरेवास्या इत्यादपयांया- न्तरार्थाऽपि संगृहीतः । सषांपारस्वानन्द्त्वादिबह्यघमं शत्याह-ता वा इति! भृतानि पृथिष्याीनि पञ्च माश्च शब्दादयः पथ्चेता दृक्ष भूतमाच्रा अधिप्रज्ञं प्रज्ञेन्द्रियाणि तवुस्थज्ञानानि वाऽधिकरुस्य प्रवन्त । दश प्र्ञामात्राः पञश्चेष्ियाणि तदुत्थबुद्धयश्चापिभूतं भूतानि प्रधिव्या- दानि राब्दादीनि चाधिक्रव्य प्रवतैन्ते । एवं भूतमाच्राणां दृज्ञानां याद्य- व्येन प्रज्ञामात्रासकय्राहकापेक्षल्मुक्तम्‌ । प्रज्ञामाघ्राणां दकानां याह- काणां गाह्यमूतमाघरापेक्षष्वं चाक्तम्‌ । इदमेव मिथः सापेक्षं याद्य- गाहकयोः साधयति- यद्धीति । तहैव स्प्टयति- नहीति । याह्या द्रष्य न सिध्यति कितु ग्राहका । एवं याह्य विना याष्टकं न निव ह तात्यन्योस्यसापेक्षष्वमित्यथंः । इद्‌ याह्ययाहृफष्रयं वस्तुतो न भिश्न- मितव्याह-नो इति । किंवेकस्मिन्नात्मम्यरोपितामति शषः । तदयथे- व्यादि( देः) कतं व्याख्यानम्‌ । तस्माद्रह्मण एव धम्ञ्चयणोपास- नमेकं विवक्षितम्‌ । अन्यश्रापि ' मनोमयः प्राणङ्रीरः ` [ छा० ३॥ १४ । २ ] इत्यादावुपाधिधम्ण बह्योपासनस्याऽऽधरिततादिहापि तद्युज्ते । तस्मा देत [[्रह्यवाक्यमिति । इदमेकदशिमतमयुक्तम्‌ । (दी ०।) चेत्त्चाऽऽह-इह तयो गात्‌ । इहास्मिन्नध्याये तेषां लिङ्घामां योगा दिद्यमानसात्‌। आ चाय॑देशी यास्त्वेवं व्याचक्षते - जीवभुख्यप्राणलिङकैश्च

५ 0)

१ से, प्येकदे< ।

[भ०१पा०१्‌०३१] बह्माश्रतव्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ४५७

(न° व०।) तथा हि-किमन्नोपासनान्नयविशिष्टं बह्म वियेयमुत बह्म विशि- शटोपासनाश्चयं किं वा बह्यानुवाष्ेन तदाभित्योपासमान्नयम्‌ । नाऽऽयः । बह्मणः सिद्धष्वेन विध्ययोगात्‌ । नापि द्वितीयः । वाक्यान्तरेण बरह्मणो ज्ञातत्वात्‌ । नापि त्रतीयः । ब्मानुबदेनोपास्तिविधाषेकविशेष्याव- कषीकारादुपास्तीनां मिथोऽसंबम्धासत्युपास्तिविध्यावृर्या वाक्यभेदस्य दुरपहवष्वात्‌ । तस्माद्यथाव्याख्यातमेव रमणीयमिति ज्ञेयपरभेवेदुं प्रत- दनघाक्ष्यमिति सिद्धम्‌ ॥ ३१ ॥

न्यायाः ११ सूत्राणि ॥ ३१॥

लम्बनेकप्राणमी वबह्यगुणरिशिष्टं ष्य विपयफ ब्म पासनं विधीयते यथाऽऽरुण्या्यनेकगुणविशिष्टः क्रथो विधीयत इति न दोष इति येत धक्तव्यमर्‌ । भारुण्यादीनां क्रयेणान्वये पश्चादन्धयो गवि जायते तद्र कुत मवतीति प्राणादाविति चश्च । तेषां प्रकरृतेऽसत्वात्‌ । ननु वये प्राणादिगुणानां प्राणेः संबन्धमुक्ष्वा पश्चादुपासनाविषये संबन्ध इति बूम हति चेत्त्ापि घक्तव्यम्‌ । प्राणादिगुणकिशिष्टस्वेन साध्यत्वं प्राणादीनां पष्िशिष्टस्येन चोपासनायाः साध्यत्वं तच्च मावनामदे वाक्यमेद्‌ः । प्राणादिकर्मिकोपासनाकर्मिका रेकेैव माषनेति वचत्तद्ि वेरूप्यप्रसङ्गः । एकैव भावना गुणकर्णकप्राणकर्भिका गण षिशिष्ट- प्राणकरणिका बह्मविषयकोपासनाकर्मिक्रा चेति वैरूप्यम्‌ ।

इति श्रीमत्परमहसपरिवाजकाचार्थभीमन्पुकुन्दगोषिन्दसरस्व- तीपूज्यपादक्िष्यरामकिंकरधर्मक्रतौ पेयासिकसूचवृत्तौ बह्या्तषर्षिण्यां प्रथमाध्यायस्य स्पष्टबह्मालि- द्गाख्यः प्रथमः पादः ॥ १ ॥

जायन यिम

(दी०।) बह्मण एवोपसायाचेषिध्यं विवक्षितमुक्तं तथाऽपि जीवब्रह्यदेष- तामुख्यप्राणानां लिङ्कसंनिपाते बह्मलिङ्गुः बलीय इति नोक्तम्‌ । यद्यप्य- नतस्तद्ध्मोपदेश्ादित्यग्रेतदप्युक्तं तथाऽप्यत्र कार्यकारणयोधंमसंमिपाते कारणमेवाऽऽश्रयणीयमिति विशेषः ॥ २१ ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिवाजकाचायांनम्डात्मपूर्यपादशिष्यस्य श्रीशंकरानम्दमगवतः करतां ब्रह्मसुचदीपिकायां प्रथमा. ध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १॥

मै

१ ख. द्ट्यत्रिषयक । २ क. पेणाः।

४८ भी मह पायनप्रणी तबह्ममुयाणि- [अ०१पा०रम्‌०१]

एवं प्रथमे पादे स्पष्टबह्मलिङ्गानि वाक्यानि सर्षज्ञसर्वशक्तेजगदु- त्पत्तिस्थितिषयकफारणव्रह्मपरतया नीतानि । कानिविद्वाक्यान्यस्पष्टब- ह्यलिङ्ानि संदिद्यमानानि द्विषीतुतीयपादाभ्यां बह्यपरतया नीयन्ते । तच द्वितीयपादे प्रायश्च उपास्यव्रह्मयपराणि षिचायन्ते । तुतीये ज्ञेय. बह्मपराणीति विमागः ।

( मनोमयः प्राणशरीर इध्यादिच्छान्दोग्यवास्येन बह्यण उपास्यस्वविचारः, आपि० १) सवच प्रिद्धोपदेशात्‌ ॥ १ ॥

एवे स्मिस्पादे सर्ष्लस्वादिगुणकस्य बह्मणः सिद्धत्वात्तदुपजीष्य(घ्य).- तरस्यात्थानाद्धेतुहेतुपन््ाषः संगतिः पएवात्तरयोः । परवाधिकरणस्या वान्तरसंगतिस्तु यथा पर्वं जीवादिलिङ्कबाघया बह्यमपरत्वमुक्तं बह्मटि- क्रवशान्न वथेष्ठ बह्मटिङ्घमास्त किंतु बरह्मणः प्राकरणिकत्वमेव । तथा ध प्रकरणापेक्षया लिङ्गस्य बटवत्वाज्जीषस्य मनोमयखादिलिङ्कमस्ती ते तव्परमेवारित्विति प्रष्थुदाहरणसंगतिः । यद्रा पाशान्तरत्वान्नावाम्तर- संगस्यपेक्षेति सर्षध्राधिकरणे सषिक्षोषवाक्यविचाररूपपषोत्तरपक्षयो- रपपत्तरेव फलम्‌ । यध तु निर्धिशेषवाक्यविचारस्तश्च परषेपक्चे तदुपास्तिः सिद्धान्ते प्रमितिरिति भेदः । छान्दोग्ये श्रयते- सर्वं खर्वं बह्म तज्जलानिति शान्त उपासीत । अथ खलु क्रतुमयः पुरुषी यथाक्रत- रस्मि्टोके पुरूषो मति तथेतः प्रेष्य मवति । स क्रतं कुर्वीति मनोमथः प्राणशरीरः [छा० ३।१४।१,२] इत्यादि 1 अस्यार्थः- सर्वं जगवह्यवत्यघ हेतुमाह-तजनेति । तस्माजायत इति षम्‌ । तस्मि्ही यत हति वहम्‌ । तस्मिन्ननिति चेष्टत इति तदनम्‌ । तजं च तहं च तदन च तजलान्‌ । अवयवलोपश्छान्दसः । इतिशब्दो हे यस्मा- दैवं तस्मास्सषं भग्रह्येवेव्वर्थः । स क्रतुं कुर्व।तेत्यत्र विहितशमुपासन- मद्य शान्तरूपगणं पिदधाति-शान्त इति । यतो बह्यातिरक्तं किच क्नास्ि अतो द्वेण्यादीनाममावाच्छन्तः सन्नुपासीतेत्यर्थः । गुणं विधाय

~~~

(दी °।)पूवेपदे स्पष्टबद्यखिङ्गानि वाक्यानि विचारितानि । द्वितीयपादेऽ- स्पष्टवब्ह्मालेङ्गानि वाक्यानि उपासनाप्रचराणि ङूडहिषिपयाणि विचा-

# अन्नतरं जुहःतीष्यनेन यागक्षिवाने दघा जुहोतीस्यनेन यागमनूद्य दधिषूमो गुणो विधीयते ।

[अन्भपा०र्सू-२] बह्यामृतवपिणीरदापिकाभ्यां समेतानि । ४२

(्°्व०) गुणिविधित्सया पुसप्रयत्नसाध्याया उपासनायाः फलमाह- अति । पुरुषोऽधिक्रत उपासकः फ़तुमयः संकल्पमयस्तत्र हेतुयथति । ज्ञानं फर्म घा यथाऽस्मिन्दृहे स्थितः संकल्पयति तथा तषनुसारेण फलं परत्र लभते सोऽधिक्रतः कतुं ध्यानं कुवीत । किं ध्यायेदित्याकाङ्कायामाह मनोमय इति षिमक्तिव्यत्ययेन मनोमयं प्राणङ्ञरार परमास्मानं ध्याये- दित्यर्थः । अच मनोमयत्वादेः प्रक्रतव्रह्मसापेक्षव्वनिरपेक्षत्वाभ्यां संशयः किमञ्च मनोमयत्वादिगुणः शारीर उपास्यत्वेन गद्यते किंवा पर- मास्मेपि । करिमच युक्तं शारीर इति । कुतः । "अप्राणो ह्यमनाः श्युभरः' [ मु० २।१।२] इत्याटिना बह्यणा भनञआद्सिबन्धनिरासात्‌ । जीवस्य मनञआदिसबन्धस्य सवसिद्धूत्वात्‌ । तस्माम्मनोमयस्षादैः परक्रुतत्रह्यनिरपश्चत्वात्तद्कुणकः शारीर एवोपास्य इति पराप्ते ब्रमः-'सर्वव् प्रसिद्धोपदेक्ञात्‌ ` अधर परमेव बह्मोपास्यत्वेन गृह्यते छतः । सव॑ प्रसिद्धोपदेशात्‌ । सर्वेषु वेदान्तेषु यदरसिद्धं बह्म जगत्कारणं तस्यैवा (सर्धं खलु" इत्यादिनोपदेक्षादिव्य्थः । यदुक्तं मनोमयस्वादि प्रकृतव्रह्या- संबन्धीति तन्न । मनेमयत्वाद्‌र्विरोष्याकाङ्क्षायां यत्‌ " स्वं खदिविद्‌ं ब्रह्य इति प्रकतं तद्ेषाम्वेति नाप्रक्रुतां जीवः । अन्यथा प्रकरतहानप्रस-

०५ भ श

दात । न च तद्संभवः । सवात्मकत्वेन सवंस्थाप्युपपत्तेरिति ॥ १ ॥ {कच - (का (अ न भ पिवक्षितिगणोपपततेश्च ॥ २॥

पिषक्षितीपासनायागरुपादैयत्वेनोपदिष्टा ये गुणाः सलव्पसंकल्पत्वाद्‌य- स्तेषां बह्यण्येवोपपत्तेरित्यर्थः । भमनामयः प्राणक्ञरीरो भारूपः सत्य- संकल्प आकाशाय सवंकमां सवकामः ` | छा० ३ । १४ । २ | इत्वाद्नोपदिषशटाः । यद्यपि मनोमयष्वादि जीवस्यासाधारणं तथाऽपि सत्यसंकल्पत्वाद्यमुरोधेन सवात्मके बह्यणि सनोमयत्वाद्युप- पत्तिः । जीवधमान्बह्याणिे दृकशेयति च श्रतिः-' ववं खी त्वं पुमानसि

~

----- ~~~

श भ क

(दी ०।) य॑न्ते- सर्वथेति । सर्वेष्वपि वेद्ाश्तेषु यस सिद्ध बह्म प्रसिद्धेराल- न्बनेनेह सवं खल्विदं बह्म" इत्युपक्रान्तं तस्येव मनोमयव्वाद्यपदेशसत- स्माद्रह्या प्रतिपाद्यम्‌ ॥ १ ॥

जव बह्मणोः सति साधारण्ये कथं बह्येवेत्यत आह-विवश्ितेति । वक्तुमिष्टा विवक्षिताः । उपासनायामुपादेयवेनापद्ष्टाः सत्यसकल्पप्र-

५० भरीमहेपायनप्रणीतब्ह्यसू्ाणि- [अ ० १पा०२स्‌०३-४]

य भ

(्ण्व०)) वंकुमार उतधा कुमारी स्वं जीणा दण्डेन षश्चसि स्षं जातो मवति दिभ्वतोमुखः ` [ भ्वे०४। ३ ] इति । जीणंः स्थविरो भृष्वा यो कुण्डेन वश्चति गच्छति सोऽपि स्वमेवेत्यथंः । अप्राण इत्यादिश्रुतिस्तु नि्गुणवह्य विषयेत्य विरोधः ॥ २ ॥

एवं सत्यसंकल्पत्वादीनां बह्यण्युपपत्तिमुक्त्वा जीवे तेषामतुपपत्ति- माह-

अनुपपत्तेस्तु न शारीरः ॥ ३ ॥ पुशष्दोऽवधारणार्थः । अन्न मनोमयत्वादिगुणक्र बह्षिवोपास्यं नतु दारीरः । कुतोऽनुपपत्तैः । सत्यसंकल्पत्वादीनां जीव आञ्जस्येनानुपपत्ते- रित्यथः॥ ३ ॥

दारीरस्य मनोमयत्वाद्गिणकत्वामावे हेलन्तरमाह-

कर्मकतेव्यपदेशाच ॥ ४ ॥

न शारीर इप्यनुषङ्कः । म शारीरो मनोमयत्वादिगुणक इदहाएास्यः कुषः । क्म॑कर्तुष्यपदेशात्‌ । (एतमितः प्रव्याभमिसंभावितास्मि' [ छा० ३ १४।४ ] इति । एतमिति प्रकतं मलोमयत्वादिगुणकमुपास्यं कमत्वेन व्यपदिशति । अभिसभषितास्मि प्राप्तास्भीपि शारीरमुपासकं कतस्वेन स्यपदिङ्िति । न च सत्यां गतावेकस्मिञ््ारीरे कमकतुभाव >+आञ्- व्येनोपपधते । तस्मान्न शारीर उपास्यः ॥ ४॥

(दी०।) मृतयः । विवक्षिताश्च ते गुणाश्चेषि। तेषां परस्मिन्ब्रह्मणि उपपतिः सभवस्तश्याः । चकार उभयसाधारण्यनिवारणाथंः ॥ २॥

जीवेऽपि केषां चिस्ससच्वाजीव एवेह स्यादित्यत आह-अन्विति। शारीरो मीव इह म य्यः । कुतः । सत्यसंकल्पादीनां तस्मिन्ननुपपते- रसतस्वाज्ञ एव ॥ ३॥

नन्धणुत्वा्ठीमां जीवधर्माणां वह्यण्यसंमवः समोऽतो जीवः किं न स्यादित्यत आह-कर्मेति । एतमिति बरह्मणः क्म तस्य “ अभिसंभवि- तास्मि ' इति जीवस्य कर्तृत्वस्य च व्यपदेश्ञस्तस्मात्‌ । चकारोऽएषवादे- मह्मणि सद्धावसमुचयाथंः ॥ ४ ॥

> चटुजुष्वन ।

7 भी म 1 पी भी

[अ०१पा०२्सु ५.५] बह्माम्रुतव विणीद पिकाभ्यां समेतानि । ५१

फिच- शब्द विशेषात्‌ ॥ ५ ॥

(्रण्व०। )मनोमयव्वाद्वगुणकः परमात्मव न शारीरः । कुतः । शब्द पशे पात्‌ । मनोमयत्यादिविशिष्टपरमास्ाभिधायकस्य प्रथमान्तश्लब्दस्य सस्वाषिव्यथंः । तथा षि समानप्रकफरणे- प्रीवां यवो वा श्यामाको वार्यामाकतण्डुलो वेवमयमन्तरात्मन्पुरुषो हिरण्मयः" [ हातन्बा० १० ६। ३] इत्यादौ पुरुषो हिरण्मय इति प्रथमान्तक्ब्देन परमात्माभिधा- नमन्तशलमन्निति सप्तम्यम्तेन शारीरामिधाने हषटमिताहापि प्रथमान्त- त्वेन शरुतो ममोमथ इस्यादिशब्दः परमात्मपर एवेति ॥ ५ ॥

ननु कर्मकततुव्यपदेशोन ्षभर्वात्त जाबब्ह्मणोर्मेषादत्याक्- ङ चाऽऽह-

स्मृतेश्च ॥ ६॥ स्य॒तिवश्ाजीवपरमात्मनोभद्‌ इत्यथः । ईश्वरः सवभरतानां हदेशेऽ्जुंन तिष्ठति । भ्रामयन्सवंमूतानि यन्वारूहानि मायया ॥ [भरभीता०१८६१]

इत्याद्या स्प्नतिः कल्पितं मेद्‌ दर्शेथति। अतः कर्मकर्वृष्यपदश उपप-

यत इत्यथः ॥ ६ ॥ ९. क अभर कस्त्वाचहयपरदनशाद मात चभ निचास्यतदिषं ष्योमवच्च ॥ ७ ॥ लु नात्र परमात्मोपास्यः। कुतः अर्भकोकस्त्वात्‌ । अम्कमत्पमोकः

(दी °पोनन्ु मामहं न॑ जामामीदिवदयं कमकतृष्यपदेशः स्यादित्यत आह- शाग्येति । राण्ाज्नीवस्याभिधायिनः शाखान्तरे “ अन्तरात्मन्‌ ` इति सतैम्यन्ताप्पुरुषो हिरण्मयत्वादिगुणाभिधायको षिशेषीऽन्यस्तस्मात्‌ । सति चान्यस्मिन्नेकस्मिस्कमकतुभाव इत्यभिप्रायः ॥ ५॥

शब्दोऽपि “ यजमानः प्रस्तरः ' इत्यादिवषदप्रसिद्धाथ इत्यत मह- स्मुरेश्चेति । स्मरणं स्मृतिः! इश्वरः सवमूतानाम्‌ ` इत्याद घा।. चकारः प्रसिद्धान्तरसमुचयार्थः॥ ६ ॥

अर्भकोक इति । अभेकमत्पमोक्ो नीडं यस्य सोऽभकाकाश्तश्य

१ ख. पुस्तके न ब्दो नास्ति, २ ख. °्दात्मेपि०३ख प्मःतप्पुरुषेदहि । ग्ख. षो यस्त ।५सख. वाशब्दो नास्ति। ६ ख द्वन्त ।

५२ भ्रीमह्‌ पायनप्रणी तबद्यस्‌ू्ाणि- [अ०१पा०२सु०८)

(व्र ०व ०।)स्थानं यस्य सोऽ्भकोकास्तस्य भावस्तस्धं तस्मादित्यर्थः एष भ आत्माऽन्तहुदये ' [ छा ० २।१४।३ ] इति हदृथरूपपरिच्ष्िन्नायतन- त्वादित्यथः । किं ष तद्यपदेश्षाच । स्वशबष्देनेवेष अणीयाग्वीहेवां चवा- द्रा" [ छा० २1 १४।३ ] इत्यणीयस्त्वस्य ष्यपदेश्ात्‌ । आशयमाच्ो जीव इहोपास्यों न सर्वगतः परमात्मेति चेन । निचाय्यत्वादेवम्‌। भभ- कोकस्त्वादिविशिष्टस्वेन रूपेण परमात्मन इह निचाय्यत्वादुपास्यत्वादि- व्यथः । सर्वगतस्य द्यल्पदृश्षगतत्व कया्िद्धथ(द)पेक्षया संगच्छते । यथा सकलठललाकाधीङः परमात्मा भीरामचन्द्ोऽयोध्याधीकश इति व्यप- द्रियते । नैतावता सर्वगतव्वह्ानिः । तत्र दुष्टान्तः--व्योमवदिति । यथा सवंगतमपि व्योम स॒चीपाशाद्वच्छेदेनार्भ॑कोकोऽपि अणीयोऽपि द्यप द्यते तहर [द्रह्यापीत्यथः ॥ ७ ॥ संभोगप्रापिरिति चेन्न वेशेष्यात्‌ ॥ ८ ॥

नन्व।श्वरस्य व्योमवत्सवेगतत्वचेतनव्वाविरेषाजीववस्सु खदुःखानुभ- वरूपसभोगप्रािरिति चेन्न । वैशष्यात्‌ । जीवपरमाव्मनोरव्यन्त वेशेषा- दित्यः । जीवः कती मोक्ता ध्मादिमांश्चेति तस्य सुखदुःखसबन्धों युक्तः । परमात्मा तु तद्धिटक्षण इति न तस्य संभोगप्राप्तिरेति। विशेष एव वेशोष्यं स्वार्थं घ्यञ्‌ । विशोपातिशययोतनार्था वा। न च जीवपर- मात्मनोर्भेदाद्धोक्तत्वादिषिटक्षण्यमपि न स्यादिति वाच्यम्‌ । बिम्बप्रति- पेम्ययांः परस्परध्मासांकर्थ॑स्याऽऽवालसिद्धत्वादिति । तस्मान्मनः. मयत्वाद्गुणकः परमास्मेवोपास्यो न शारीर इति सिद्धम्‌ ॥८॥

(द ° ) भावस्तं तस्मात "एप आव्माऽन्तहदये' इति परिच्छिन्नायतन- त्वाञ्च केवलमेव तस्य जीवस्य व्यपदेशो ऽमिधानम्‌ । ' अणीयान्वीहेवां यवाद्वा ' इत्यादि तस्मात्‌ । चक्रार उक्तसमुचयार्थः। न बह्मय्रहणं न्याय्यमिति चेदेवं यदि तन्न! कुतः । निचाय्यत्वात्‌ । एवमणी यस्त्व- गुण ईश्वरो निचाय्यो दष्टष्यस्तस्य भावस्तत्वं तस्मात्‌ । व्योमवच्च । यथा सर्वगतमपि व्योम दुचीपाराथवेक्षयाऽमंकोकोऽणीयश्चेवम्‌ । चकारो बह्मणः सर्वात्मत्वसमचयार्थः ॥ ७॥ समागति । सम्यगमोगः संभोगः सखषुःखादिस्तस्य प्राप्तिः सवात्मत्व इश्वरस्य भोक्तष्वादिप्रसङ्क इति चेदेवं यदि तन्न । कुतः । वैशेष्यात्‌) अनश्नन्नन्यो अभिचाककशाति ` इत्यादिनाऽवगतस्वरूपस्य भाोगाभाष- स्तस्मात्‌ ॥ ८ ॥

[भ०१पा०रम्‌०९] बह्मामुतवर्षिणी द पिकाभ्यां समेतानि । ५३

(ब्र०व०।) ( बरह्मणो जगकतत्वम्‌' अपि०२)। अत्ता चराचरहणात्‌ ॥ ° ॥

प्रवं बह्मणो भोकछुत्वाभाव उक्ते तहि तद्दततृत्वमपि जीवस्यैव न बह्मण इति हष्टान्तसंगव्यद्मारमभ्यते । अच पर्वपक्च उपास्तिः फलं सिद्धान्ते निर्यशेपवह्यप्रमितिरेति विवेकः । कठवह्टीपु श्रयते-- यस्य बह्म च क्षतं चोभे भगवत भोदनः । मृध्युर्यस्याोपस्चनं क इत्था वेद्‌ च्य सः ' [क०१। २। २५] इति । अस्या्थः-- यस्य परमात्मनो बह्य चक्षप्र चोमे जात्या प्रासिद्ध अन्नवदृदनो यस्य च मृत्युः स्वमारफ - उपसेचनमोद्नमिश्वुतं भवति तद्रव्सवस्यात्ता परमात्मा कारणात्मा वतते तं निर्वशेषमात्सानं नाविरतो दुश्रारतादेतिमन्त्र)क्तोपायवा- न्यथा वेदेत्थमन्य उपायरहितो न वेदेति काक्थः । अच्रोदनोपसेचनसु- वितः कश्िषत्ता प्रतीयते। तत्र किमायेरत्तोत जीवः परमात्मा चति संक्ञयः। च याणामप्यस्मिन्थन्थे प्रक्चोपन्यासः सदराययीजम्‌ । किं तावत्प्राप्तमय- रति । कुतः । अथिरन्रादः' [ब० १।४।६] इति श्रुतिप्रसिद्धि- भ्याम्‌ । जीवो वा स्यात्‌ । (तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्र्ति' [मु० ३।१।१] इ ति श्रतेनं परमात्मेति प्राते ब्रमः- "अत्ता चराचरग्रहणात्‌" । अनत्ते- श्वरो भपितुमषति । कुतः । चराचरग्रहणात्‌ । चराचरयोः स्थावरज. द्मयोराद्यव्वेन ग्रहुणाच्छरवणादित्यर्थः | मृव्युपसेचनसत्वेन स्वप्राणिमा. च्रस्याऽऽयस्वेन प्रतीयमानत्वात्‌ । बह्यक्षचरयहणमुपलक्षणार्थम्‌ । न हि स्वसंहतुः परमात्मनो<न्यस्य जं।वादेश्वराचर्तत्वं युक्तम्‌ । तस्मादृत्ते- श्वर एव ॥९॥

८ दी०। )पवाधिकरणे “सर्वं खल्विदं बह्म" इस्यन्यपराद्‌ पि वाक्यान्मनोमय- वाक्ये बह्म स्वीक्रतं तस्य च वेष्येण हैतनाऽमोक्तत्वं समथितं बस्मा- देव जीवो भोक्ताऽत्ता "यस्यः इत्य स्मिन्वाक्षयेऽप्यसंहतुंत्वमत्तत्वं तथाऽ प्यचेश्न्नाइ इति श्रतिटोकप्रसिद्धिभ्यामथिरेवात्ता यद्रस्समासप्रसिद्ध्या मनामयं बह्येति हान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते--अत्तति अत्ता संहता पर. मेश्वरः । कुतः । चराचश््रहणात्‌ । ' यस्य बरह्मच क्षत्र च ` इत्यादिना चराचरस्य जङ्गमस्थावरस्य हणं स्वीकरणं तस्मात्‌ ॥९॥

# ददधे ब्रह्मणि स इश्वरः ।

~ = =-=

१क्‌, (रत।तिः। २ ख. लयपरः। ३ स्र, सिद्धिभ्यां मः।

1, भ्रीमहुपायनप्रणीतबह्यसूत्राणि- [अ० १०२०१०११)

भकरणाञ्च ॥१०॥

(बण्व०। )इतश्रेश्वर एवात्ता । कुतः । प्रकरणात्‌ । परमातमनः प्रकृतत्वादि. त्यथः । (न जायते भ्रियते वा विपश्चित्‌ ' [काठ० १।२। १८] इत्यादिना परमात्मनः प्रकरुतसखात्‌ । क इत्था वेद यच्च सः इतिच दुर्विज्ञेयं

बह्मणोऽसाधारणं लिङ्ग दृष्टव्यम्‌ ॥ १० ॥

( सेतनयोर्जविभ्वरयोहंइृहा गतत्वम्‌ अधि० ३ ) गुहां प्रविष्टावात्मानो हि तदर्शनात्‌ ॥ ११ ॥

पूवं व्रह्मक्षव्रशब्दस्य प्रत्युपदसांनिध्यादृनित्यवस्तपरत्वव दिहा पिपिषब- च्छब्दस्य सनिहितगरहाप्रवेशादिना बुद्धिक्षेज्ञपरत्वमास्त्विति द्टन्त- संगत्थाऽस्याऽऽरम्भः । पूर्वपक्षे बद्धिभिक्नजीवन्ञानं फठं सिद्धान्ते तु नेगुणव्रह्मज्ञानमिति विभागः । अन्तवाक्ष्यानन्तरं कठवद्धीष॒ पल्यते- कत पिबन्तो सुकृतस्य लोके गहां प्रष्टि परमे पराध्यं । छायातपो बह्मविदो वदन्ति पञ्चाय्रयो ये च अिणाचिफताः' [काठ०१।२ १] इति। अस्याथः-करतमावशयक कर्मफटं पिघन्ती भञखानो मीवपरमा- त्मानां छषिणो गच्छन्ती तिवदेकस्य जीवस्य भोक्तत्वेन ब्रह्मणोऽपि भोक्तु्वन्यपद्शः । स॒करुतस्य धर्मस्य कायं देष्टरूपटाके वतेः मानो परार्धे( ध्ये) परस्य बह्मणोऽई रथानमर्हतीति परार्धं (ध्य) हृदयं तस्मिन्परमे भ्रष्टे या गुहा नभोलक्चणा तां प्रविश्य स्थितौ छाया- तपवन्मिथो विरुद्धो कर्तुत्वादितद्धैटक्चण्याभ्यां तो बह्मविद्ः पश्चाग्रयः कर्मिणश्च वदन्ति । धिर्नाचिकेतोऽयिश्िते यस्ते विणावचिकेतास्तेऽभि वद्न्तीत्यथः । त्र संहायः । किमिह बद्धिजीव निर्दिष्टाघुत जीवपर मात्मानाविति । तच बुद्धिजीवाविति प्राप्तम्‌ कुतः । जीवस्य बुद्धि- भिन्नत्वेन ज्ञानार्थं प्रश्नदशनात्‌ । ' येयं प्रतते विचिकित्सा मरुष्यऽस्ती- व्येके नायमस्तीति चके । एतद्धियामनशिष्टस्त्वयाऽहं वराणामेष वरस्त-

0 वाक

(दी ०।) नन्वाय्जावयोरपि साधारण्ये कुतः परमात्मेवाततेव्यत आह-- प्रकरणेति, प्रकरण महावाक्यम्‌ । “न जायते [प्रेयते इत्यादे तस्मात्‌ + चकारः क दत्था वेद इत्याद दुविज्ञानत्वादसमचयाथः॥ १०॥

पवाधेकरणें मत्युशब्दसनिधानाद्रह्यक्षचा1द्‌वेश्वामत्या) भव्यश्वरः संहतेप्युक्तम्‌ । इहापि पिबच्छब्दस्य संमिहितगहाप्र विष्टा दिराब्दानुसारेण

% ख, त्यषनिपाताः । २ ख, पि तच्छ ।

@ क्वि क क

[अ०्१्पाऽरस्‌०१२] बह्याद्रूतवापणददापकान्या समतान। ह

(०द०।) तीयः ` [ काठ० १।१।२० | इति । मनुष्ये प्रेते मते सति यें विचिकित्सा सशयः परलोकगामी भाक्ता जीवोऽस्तीत्येके नास्तीति चान्यऽतस्सवयोपदिष्टोऽहमेतन्निविबिकित्सं तत्वं ज्ञातुमिच्छामीति भ्रत्य प्रति नाचकेतसो वचनमिति वराणां नचिकेता मृत्युं धरघयं पृष्टवान्‌ । स्वापतुः सामनस्यमाय्वेद्याऽन्वाबेया वेति तेषां वराणां मध्य पष तृताया वर इस्यथः । एव च शद्धिजीवयोः प्ृष्टत्वात्तावेवाच निर्दि्यते। कि च गुहाप्रवेशस्य बह्यणोऽसंभवावत्‌ । कतपानासंमवाच बद्धिजीषा- विति प्राप्ते व्रमः-गुहां प्रविशवात्माना हि तष्टशंनात्‌ । ` गहां परवि- विह जीवपरमात्मानावेव । कुतः । आत्मानो हि । हि यस्माष्टास्मानौ तस्मादित्यथः । कतं पिबन्ताविति कमफटमोगश्रवणेनेकस्तावा- तमेति द्वितीयो ऽप्यास्मेव न्याय्यस्तच हेतमाह- तहरशनादिति। संख्या- भरवणें हि संख्यावतोरेकशूपवतोलोकद्नादित्यथंः । तयथाऽस्य गोह

तीया ऽन्वेष्टव्य इत्युक्ते गौरेव द्विती योऽ्न्वेष्टव्यो नाभ्वोन धा मनुष्यः । एवमिहापि चेतनव्वसामास्याज्ीवपरमास्मानावेव । बुद्धिविटक्षणजी- वप्रश्रस्यान्यदेवोत्तरं नेतद्राक्यम्‌ । नापि गहाप्रवेश्षानुपपत्तिर्बह्मणः। यो वेद्‌ निहितं गुहायाम्‌ ` इत्यादौ षहुटं गृषठाप्रवेशभ्रवणात्‌ । न चतेपानानुपपत्तिः । छथिन्यायस्य दृरशितव्वादिति । तस्माज्ीवपरमा- स्मानावेष गृष्टां प्रविष्टो ॥ ११॥

फिच- विशेषणा ॥ १२॥

ज।वपरमात्मनोरेवास्मन्य्न्थे गन्तृगन्तव्यमावेन मन्तुभन्तन्यभावेन विंशेषेतत्वादेत्यथः । आत्मानं रथेन विद्धि शराररथमेव च' [काठ १।३।३ |] इत्याद्िनाऽनन्तरेण अन्धेन रथादिकिल्पनया विज्ञाना- त्मानं राथेनं संसारमोक्षयोगन्तार कल्पयति । ' सोऽध्वनः पारमाप्रोति

~ --------------______~__-_-~~--“~~~-~--~-~-~~~~~----~--~----~--~---~~-~-~--~~~~~~_~~-_-~~_~_~- ~ --~--~--~-~- ~~~ ~~~ ०

(दी ०।)ब्ुद्धिजीवपरत्वमि ति वृषशटन्तेनाऽऽक्षिप्य समात्ते-गुहामिति । गहा बद्धिषहद्यं वा तां प्रविष्टो तस्या अन्तःस्थितौो जीवपरमात्मानौ हि यस्मात्तस्य जीवस्य दशनं प्रत्यक्षेण तस्य परमात्मनश्च दुरशनश्रुत्या ° गुहाहितम्‌ ` इत्यादिकया तस्मात्‌ ॥ ११ ॥

ननु बुद्धरप्यस्ति दशशनमित्यत आह- विशेषेति । सोऽध्वनः पारमा- प्राति ` इति गन्तुतखेन जीवस्य ' तद्िष्णोः परमं पद्म्‌ ` इति गमभ्यत्वेन

५६ भरीमहपायनप्रणीतवह्यस्जाणि- [अ०१पा०रसू१३]

(र्व °|)तद्रिष्णोः परमं पद्म्‌ । ` [काठ०१।३।९] इति परमालानं गन्तव्यं कल्पयति । तथा--नतं दुशं गुढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम्‌ । अध्यात्योगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हषशोकों जहाति ` [का० १।२। १२] इति पृवंस्मिन्यन्थे मम्तमन्तष्यत्वेन तावेव विशेषिता । स जीषः अध्वनः संसारमागदस्य पारमेव विशेनाष्टे--तादाते । व्यापनशशीलस्य बह्यणः स्वषूपं परमं कायंकारणातीतं पद्‌ तदेष पार ज्ञेय नान्यदित्यर्थः दुद सूक्ष्मत्वाददुज्ञाममत एव गृढमनुप्रविष्टमाख्छादितरूपेण विद्यमानम्‌ छुतेत्यत आह-गुहेति । गहायां बुद्धाषाहितं निक्षिप्तं गह्वरे बहूवि- धानथंसंकट देहे स्थितं पुराणं चिरन्तनं तमीश्वरमध्यात्मयोगः प्रत्यगा- सन्येव चित्तसमाधानं तत्सहृकरताद्राक्यादधिगमः साक्षाव्कारस्तेन सोऽहमेवेति निधित्य धीरो विद्रान्हर्षाद्युपलक्षितं संसारं जहाती- त्यथः । तथा-'समाने वृक्षे पुरुषो निम्रोऽनीश्या शोचति मद्य मानः । जुष्टं यदा परशयत्यन्यमीरामस्य महिमानमिति बीवकश्ोकः ` [ मु०२।१।२] इति मन््रम्तरेऽपि लीवपरमासानावेव विशि- नष्टि मन्तुमन्तव्यभवेन । अष्ेश्वरयोः समानस्तुल्यो वक्षो देह पुरुषो जीवा निमय्रो मतुष्योऽहमिष्यभिनवेङावाननीशयाऽविद्यया मुष्यमानस्तच्वमजानन्ननिश्चं शोचति संप्ारमतुभवति जष्टं ध्याना- दिना सेवितं यदा तस्पक्रषदृशायामन्यं विम्वभूतमीभ्वर्‌ प्रत्यक्स्वेन परयति तद्‌ाऽस्येषाऽऽल्स्वेन दृष्टस्य महिमान स्वरूपं प्रप्राति ततश्च षीतशाको भवाति पसच हेतुरितिशब्देनाक्तः । बन्धष्ैतोर- विद्याया द्ग्धत्वादित्यथंः। न ह्यविद्याध्वंसानन्तरं बन्धकल्पनं युक्तम्‌ । (नह षा एवंविदि किंचन रज आश्वसते ` इति श्तेः । रजोऽविया विदुषि किंचनेषदपि स्वकल्पितं नाऽऽध्वंसते न संपादयति स्वस्या एवाभावादित्य्थः। तस्माप्पवं स्मिम्परस्मिश्च मन्थे जीवपरयोरेव विशेषि- तत्थात्तावेव गां प्रविष्टाविति जीवत्वादिधमविमिमुक्तः परमात्मा ज्ञेय इति सिद्धम्‌ ॥ १२॥

( छायाजीषाम्यदेबा न्हित्वा परबह्मण एवोपास्यत्वम्‌, अधि ० ४)

अन्तर्‌ उपपत्तः ।॥ ३२॥

पर्वं पिबन्ताविति प्राथमिकद्ित्वश्चत्या चेतनत्वेन तुल्यजीवपरह- (दी 2) परमालनो विशेषणं तस्मात्‌ । चकारो बुद्धः प्रकृतविशेषणामाषं समुचिनोति॥ १२॥

पषा धिकरणे प्रथमं पिबन्ताविति सषटश्योजीवपरमात्मनाप्रंहणायु-

[अ०१पा०२स्‌०१३] बह्याभ्तव्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ५७

(्म०्व०।) एयतुसाराचचरमश्रता गुहापरवेश्षादयो नीतास्त्हि तद्देव हर्यत इति प्राथमिकप्रव्यक्षस्वोक्स्याऽस्षिप्रतिषिम्बात्मावगत्यनुसेधाचरमश्चता अग्रुतत्वाद्यः श्रु (स्तु)त्यथव्वेन कथाचिश्चेया इति दष्टाम्तसगत्याऽस्याऽऽ- रम्भः । पृपक्षे प्रतिषिम्योपास्तिः फलठं सिद्धान्ते ब्रह्मो पास्तिरिति। उप- कोसर्विद्ायां छन्दोग्ये भ्रूयते-" य एषोऽक्षिणि पुरुषो हश्यत एष आत्मेति होवाचेतदमतममयमेतद्रह्येति तयद्यप्यस्मिम्सपिर्बोदिक्ं वा सिख्ति वर्त्मनी एव गच्छति ' [ छा०४। १५।१1] इत्थादि। अस्याथेः-पुरुषः परमात्मा दुशयते शाखत एष आसमेति उपकोसष्टं प्रति आचायं उवाच । प्रतिषिम्बात्मकच्छायाभ्यावुत्यर्थमाह-एतदिति। इत्युषाचेत्यन्वयः । असषिषपस्थानस्य बह्यसारूप्यमाह-तदिति । व्मनीं पक्ष्मस्थाने इति द्वितीयाद्धिवचनम्‌ । बह्मणो नि्टेपत्वाचक्ुषोऽपि निटंपत्वात्सारूप्यमित्यथं; । तच्ाक्षिण्यन्तर उपदिक्यमानः परमात्मोत प्रतिषिम्बादिरिति संशये श्यत इति वचनास्सर्वगतस्याक्षिस्थानत्वानु- पपत्तेश्च न परमात्मा किंतु प्रतिषिम्बादिरिति प्राते बूमः-“ अन्तर उपपत्तेः ` । अन्तरोऽक्षिमध्यगतः परमातेव । कुतः । उपपत्तेः । आत्मस्वागरृतत्वामयत्वादीनामिहोक्तानां परमात्मन्येवोपपत्तेरित्यर्थः । नच हर्यतं इत्यनेन विरोधः । दर्शनस्य शादल्ीयत्रेनाविरेधात्‌ । कफिच-- एतं संयद्वाम इत्याचक्षते । एतं हि सर्वाणि षामान्यभिसं- यन्ति । एष उ एव वामनीरेष हि सर्वाणि वामानि नयति। एष एव भामनीरेष हि सर्वेषु लोकेषु भाति [छा०४।१५। २] इत्यत्र निर्दिशटसंयद्रामव्वादिगुणानां परमात्मन्येवोपपत्तेरन्तरः परमात्मैव । तद्‌- थस्तु-संयद्रामशब्धार्थमाह--एतं हीति । वामानि कमंफलानि पएतम- क्षिपुरुषं हेतुमाभित्याभिसयन्ति उत्पद्यन्ते । संयन्ति वामान्यस्मादिति संयद्वामः सवफलोद्यहेतुरित्यथः । वामनीरमप्ययमेवेत्याह-एप इति । वामनीशब्डाथमाह-एष हीति । बामानि शोभनानि जन प्रापयति जनस्य सर्वश्चुमप्रापकोऽप्ययमेवेत्यर्थः । भामनीरप्ययमेवेत्याह-एष

(दी ०।)सरेण गहाप्रवेक्षादिचरमं नीतं तथा य एषोऽक्षिणि ` इति प्रथमं छायात्मनः प्रत्ीतेरमुतत्वादीनां नयनं तस्मिन्‌ । अथात्यस्तमनवस्थित- स्तर्हि जीवो देवतात्मा चेति दष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते--अन्तर इति ।

[वि

१ख. तं यथा तद्रदेष एवप्रः। २ ख, अत्राप्ययन्तारचिप्नः। (4

५८ भरीमह पायनप्रणीतबह्यसत्राणि- [अ०१पा०२्‌ ०१४०५]

(ज०्व०।)हीति भामनीपदार्थमाह-भामानि मानानि नयतीति मामनीः। अयमेव सर्वप्रकाशक इत्यथः । न हि प्रतिषिम्बस्यान्यस्य वेताहक्षा गुणाः संभवन्ति । तस्मादक्ष्यन्तरः पुरुषः परमात्मा ॥ १३ ॥

कथं पुनः सर्वंगतस्याल्पमक्षिस्थानं व्यपदिश्यत इत्यत्ोत्तरं पठति-

स्थानादिव्यपदेशाच ॥ १४॥

इश्वरस्याल्पस्थानादिष्यपदेक्षो नानुपपन्नः । कुतः । स्थानाद्ष्यप- देश्षात्‌ । ' यश्चष्ुषि तिष्ठन्‌ ' [ बु० ३।७।४] इत्यादावीभ्वरस्य चश्षुःस्थानष्यपदेशस्य हष्टत्वादिव्यथंः । आदिपदेन रूपवच्वपरिगरहां दुष्टान्तत्वेनो क्तः । ‹ हिरण्यशमश्रः ' [ छा० १ । & । ७ ] इत्याद रूपव- स्थस्योपास्रनार्थत्वेनापादानादिहापि उपासनार्थमल्पस्थानव्यपदेश्षो न विरुध्यत इषि भावः ॥ १४ ॥

अपिच-

सुखविरिष्टाभिधानादेव च ॥ १५ ॥

अस्षिपुरुपः परमस्मिवोपदिहयते । कुतः । श्खविशिटाभिधानात्‌ । एवकारेण नाच संशयः कायं इति सूच्यते । सुखविरिष्ट बह्म बवाक्योप- कमे श्रूयते तस्थेवेहामिधानादित्यर्थः । तथा हि ग॒रुगह आचा्याज्ञिया विरकाठं वर्तमानमपकोसटं गाहंपत्याग्रग्नय ऊचुः" प्राणो बह्म क बह्म खं बह्य ` इति । तच ॒कंशब्डो वैषयिकसुखे डटः । संशशब्दश्चाऽ5- कशे रूढ इति परस्परभेदे प्राप्ते श्रुतिराह-' यद्वाव कं तदेव खं यद्व

~~~ =-=

~~~. -------~--~~- ~~ ------------~---~--------~--~- ~ --- --------~- ~~~ ~~ ----- ~ ाा भा ०० ००७८०७०० अअ्‌ ि

(न = ने (र

(दी ०।)्य एषोऽक्षिणि इति चक्चुषोऽन्तरः पुरुपः परमन्वरः । कुतः । अमुत- त्राभयत्वादीनां तत्रोपपत्तेः सद्धावात्‌ ॥ १२ ॥

कथं परमेश्वरः सवंगतोऽक्षिणीत्यत आषह--स्थानादीति । सर्वगत- स्याप्युपासनार्थः स्थानस्य प्रथिव्यादेरादिकशब्देन खूपस्य हिरण्यहमश्रतवा- देरनान्न उदित्यादेः ' यः पुथिव्यां तिष्ठन्‌ ` इत्यादिना व्यपदे्ञस्तस्मात्‌। चकारोऽन्यस्य स्थानाद्यमावसमुचयाथः ॥ १४॥

मा भूद्ययदेशः सहजसिद्धजीवस्य चश्चुःस्थानमस्ति च कविहक्षि- णाक्षिमुखे विश्व इत्या दिव्यपदक्ञ हत्यत आह-सुखति । वाक्योपक्रमे प्रकान्तस्य सुखविशिष्टस्य " प्राणो बह्म कं बह्मखं बह्म ` इत्यादिना

१ख. संभवा! २ख. दमद्वःदम(म उदेतत्वष्देः यः?।

[ अ०१पा०२स्‌०१६] बह्माम्तवा्णीदृोपिकाभ्यां समेतानि । ५९

(त्र०व०।)खं तदेव कम्‌" इति । एवं परस्परवे शिश्यप्रतिपादनास्सुखविशिष्ठ बह्म वाक्योपक्रमे श्र॒तमिति तस्येवाच्र ग्रहणं युक्तमिति नाप्रकरृतच्छाया- दे रिव्यक्ष्यन्तरः परमातमा ॥ १५ ॥

किच-

श्रतोपनिषत्कगत्यक्िधानाच्च ॥ १६ ॥

इतश्वाक्ष्यन्तरः परमात्मा । कुतः । श्तोपनिषपकत्कगत्यभिधानात्‌ । भ॒ताऽभ्यस्तोपनिषद्रह्यविया येन स श्रतापनिषत्कः । तस्य या गतिरवि. रादि्रूपा तस्याः प्रकृते ऽभिधानादिस्यर्थः । ˆ अथोत्तरेण तपसा बह्यच- यण श्रद्धया विद्ययाऽऽत्मानमन्विष्याऽऽदित्वमभिजयन्ते । एतद्र प्राणानामायतनमेतदमरुतमभयमेतत्परायणमेतस्मान्न पुनरावत॑न्ते '[ प्र०- १। १० ] इति । स्मृतावपि-

अभिज्योतिरहः शङ्कुः षण्मासा उत्तरायणम्‌ । तच्च प्रयाता गच्छन्ति बह्य बह्यविदौ जनाः ॥ [ भ० गी ° <ार२४ ]

इति । या गति्बह्यविदां दर्ता सेवाक्षिपुरुषविदुः भ्रूयते--' अथ यदु चैवास्मिञ्शव्यं कुन्ति यदि च नािषमेवाभिसंभवान्त ` इत्युप- क्रम्य ` आदित्याचन्द्रमसं चन्द्रमसो विद्युतं तव्पुरुषोऽमानवः स एता- न्बह्य गमयतीस्येष देवपथो बह्यपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इम मानवमा- वर्षं नाऽऽवर्तन्ते [ छा० ४।१५। < ] इति । तद्थस्तु-अथ देंहण- तानन्तरं बह्यचयांदितपसा हेतनाऽऽत्मानमनुसंधाय तद्धिया ध्याना- र्ययोत्तरमागमधिराद्युपलक्षितं प्राप्य तेनाऽऽदित्यादिद्रारा काय बह्य प्राघ्ुवन्तीव्यर्थः । कार्यं बह्म विरिमनशि-एतदिति ! व्य्टिसमस्तेन्द्रियाणां समष्यभिमानी हिरण्यगर्भः स्थानमित्यथः । तस्य वास्तवं स्वरूपमाह- एतदम्रतमिति । एतद्धिशेषणसिध्यर्थं हेत॒माह-एतस्मादेति । स्म्रृताव- ग्न्यादिक्षष्दैरातिवाहिन्यस्तद्मिमानिन्यो देवता गृह्यन्ते । अधस्युक्ताथम्‌ ।

-~---~--~~~~~--~-~ ~~~ ~~~

(दी ०।) ब्रह्मण एव नत्वन्यस्यामिधानं प्तस्मात । अतीऽच वद्यण एव ग्रहणम्‌ । चकारा जीवस्यानुपास्यस्याष्यापिनोऽष्षिस्थानासमवसमुच- याथः॥ १५ ॥

उपक्रमोऽप्यन्यस्य किं न स्यादित्यत आह-श्रुतेति । श्च॒तोपनिषद्येन

सोऽयं श्र॒तोपनिषत्कस्तस्य या गतिरीश्वरज्ञानवतः श्रुतिस्मूतिप्रासेद्धो

१ ख, एनान्त्र | .२ ग. दिकपस्तः ।

६० भरीमहेपायनप्रणीतबह्मसूजागि- [अ०१पा०२स्‌० १५]

(न ०व °|) अस्मिन्चुपासके गते यदि पुत्रादयः श्यं शवसंबन्धिसंस्कारादि कमं कुर्वन्ति यदि वा न कुवन्ति उमयथाऽप्यप्रतिहतोपास्तिफलास्त उपासका अविराद्यमिमानिनीं देवतां प्राप्रुवम्ति। अविषोऽहदेवतां ततः शुह्कपक्षदेवतां ततः षण्मासोपट क्षितोत्तरायणदेवतां ततः संवत्सरदेवतां ततश्ाऽऽदित्यं ततश्चन्द्र ततो विद्युतमाप्रुवन्ति । तत्तच स्थितानुपासका- न्बरह्मटोकादागत्यामानवो मनसृष्टावनप्पन्नो बह्मलोकभव इति यावत्‌ । स पुरुषो गम्तव्यं कार्यं बह्म गमयति प्रापयतीस्य्बिरादिदेवेनत्ुभिरूप- लक्षितत्वाहेवपथों गन्तव्येन बह्यणोपल क्षितत्वाद्रह्यपथश्चेतेन पथा कायं बह्म प्रतिपद्यमानाः पुनारिमं मानवं मनोः सर्गं जन्ममरणादयावृत्ति- युक्तव्वादावर्तरूपं नाऽऽवर्तन्ते न प्रविशन्तीति । तस्मादक्षिपुरुषः परमासा ॥ १६ ॥

इतश्वाक्षिपुरषः परमात्मा न प्रतिषिम्बास्मेत्याह- अनवस्थितेरसंभवाच नेतरः ॥ १७ ॥

इतरङ्छायापुरुषादिरिक्षिगत इति न युक्तम्‌ । कुतः । अनवस्थितेः । उपासकस्य स्व॑न्नाक्षिाणि ष्छायासंपादकपिम्बभतपुरुषान्तरस्यानवस्था- नादित्यथः । असभवाच्च । अमतत्वादिगणानां छयापरुषेऽसं मवा द्‌- व्यथं; । तस्मात्परमात्मेवाक्षिस्थान उपास्य इति !सद्धम्‌ ।॥ १७॥

(दी ०।) देवयानासख्यो मागस्तस्य । “यदुचेवास्मिञ्शष्यं कुर्वन्ति ' इत्यादि. नाऽभिधानात्‌ । चकारो बह्यशब्दादेरन्यत्ानुपपत्तिसमुचया्थः ॥ १६ ॥

छायात्मविज्ञानात्मदेवतात्मपरमात्मनां कर्थविहुपपत्तिसाम्ये कुतः परमास्मेव गद्यते नेतर इत्यत जआह-अनव स्थितेरिति । नावस्थितिरन- व स्थितिः सदाऽवर्तमानत्वं छायात्मनः प्ररुपान्तरस्य समीपेऽसं भवषत्वम- विद्यमानत्व विज्ञानास्मनो रसादवियहणे सुपुप्तिस्मये चाविद्यमानत्वं देवतात्मनो नियामकामावादविद्यमानत्व तस्याः । न केवलमेतदमतला- दीनां चयाणामप्यसंभवः समानो जन्यादिमस्वात्‌ । तस्माचकार उक्ता- सुक्तदरूषणसमुचया्थः । नेतरोऽन्यश्छायात्मा विज्ञानात्मा देवताता चेति ॥ १७ ॥

9 ख, °पेऽसल्यवियमानत्वम्‌ । २ ख. जन्मादिः ।

[भ०१पा०२सृ०१८] बह्यामृतवाषणी दी पिकाभ्यां समेतानि । ६१

( प्रधानजावेतरस्येश्वरस्येवान्तर्या मिशञब्द्वाच्यत्वम्‌, अधि० ५) अन्तयमम्वावदवादषु तद्धमव्यपदशात्‌ ॥ १८ ॥

(न ०ष०॥) पूव ' स्थानाद्व्यपदेंशाच्च इति सचे "यः प्रयिव्यां तिष्ठनि त्याद्यन्तयामेबाह्यणस्थं ' यश्चक्षुषि तिष्ठन्‌ ` इत्यादिवाक्यमन्त्यामिणो बह्यत्व सिद्ध वत्कृत्योदृाहूतं तदाक्षिप्य समाधीयत इत्याक्षपसंगत्येद्मा रभ्यते । पएवपक्षे यत्परतया वाक्यं नीयते तदुपास्तिः फटं सर्वत्र सवि- रोषविचारे द्रव्यम्‌ । सिद्धान्ते बह्मोपास्तिरेवेतीहापि तथा फटं दष्ट व्यम्‌ । अन्तयां मिबाद्यणे भ्रूयते-' य इम च लोकं परं च टो सवाणे भूतानि य)ऽन्तरो यमयति ` [ बृ०३।७। १] इत्युपक्रम्य ˆ यः पृथिव्यां तिष्ठन्पधिव्या अन्तरो यं प्रथिवीन वेद यस्य प्रथिवी दार।रं यः प्राथेवामन्तरां यमयत्येष त आस्माऽन्तयाम्यमृतः ` [ ० ३। ७। १ | इत्यादि । अत पुथिव्यां विष्ठन्नन्तयामीत्युक्ते स्थावरादिरिति शाटका वारयति- पृथिव्या इति । तदभिमानिरदृवतां प्रत्याह- यमिति, अशरीरस्य कथं नियन्त्रत्वमित्यत आह~- यस्येति । नियम्यकायंकरण- स॑ घातेनेव नियन्त्रत्वमिति । फलितमाह-य इति । तस्य भिन्नवभ्रमं वारयति-एष इति ! मम चेत्यर्थः । एवं ‹ यः परथिव्यां तिष्ठन्‌ इत्याद्य पिदेवतानन्तरं ‹ यः सर्वषु लोकेषु ' इत्यथिलोकं ‹ यः सर्वेषु वेदेषु ` इत्यधिवेदं “ यः सर्वेषु यज्ञेषु ` इत्य धियज्ञं “ यः सर्वेषु भूतेषु ' इत्यधिमूतं ' यः प्राणेषु ` इत्यादि ' य आत्मने ' हत्यन्तमध्यात्मं च क श्चिदृन्तरस्थितो यमयितान्तयांमी श्रूयते स किमधिदेवाद्यभिमानी दैवतास्ा किंवा प्राप्ताणिमाघ्यश्व्यः कथिद्योगी किं वा परमासेत्ति संशयः । किं तावत्माप्तं देवतात्मेति । कुतः । ‹ परथिव्येव यस्याऽऽयतन- मथिलाको मना ज्योतिः ` [ बृ०३।९। १६ ] इत्यादिना कार्यकरः णसघातस्य देवतायां श्रुतत्वेन तस्या नियन्तुत्वोपपत्तेः । अस्याथः यस्य देवस्य पांथवि आयतनं शरारमाथेटोको लोक्यतेऽनेन रूपाद्‌-

=-= = -----------~--------- ----- ---~ ~~

(दी ०।) पवांधिकरणे स्थानादिव्यपदेशा रिनाऽन्तरक्षणीश्वर ह्युक्तं स्थानं जी वस्याप्यमतत्वादि च प्रधानस्यापि स्यादित्या क्षिप्य समाधत्त- अन्तरिति । यः प्रथिवीमन्तये यमयति इत्यादावन्त्यमयति नियमयतो- त्यन्तयांमि उपदिष्टः परमेइवरोऽधिदेवादिषु देवमायेक्रत्य वतत इति अयिदेवम्‌ । आदिज्ब्दनाध्यास्ममधिमतामेत्यादि । तेप्वधिदेवादिषु।

१ ख. ^दिवत्प्रः। २ से, उषिटः ।

६२ भीम पायनप्रणीतबह्मसुज्ाणि~;भ०१पा० रसू०१९-२०]

(बर ०व०।) रिति लोक श्वक्षुज्योतिरेव मन इत्यथः । नद्यश्षरीरस्य नियन्तृत्वं युक्तम्‌ । तस्माहेवतात्मा योगी वेति प्राते बूमः-अधिद्धैवादिषु भ्रूयमाणोऽ- न्त्यामी परमात्मेव 1 कुतः । तद्ध मंव्यपदेकशात्‌ । तस्य परमात्मनो धर्मा- णामिह व्यपदेश्षादित्यथंः । सवान्तयामित्वमात्मत्वममृततवं द्रष्टत्वं॑चेह परमात्नोऽसाघधारणधमां उदाहतवाक्ये द्रष्टव्याः । न वाक्ञरीरस्य कथं नियन्तृतेति वाच्यम्‌ । नियस्य्ञरीरेणेव तस्य नियन्तृत्बोपप- तैरिति ॥ १८ ॥

नतु प्रधानमन्तर्यास्यस्तित्याशद्क्याऽऽह-

न च स्मातंमतद्धर्माभिकापात्‌ ॥ १९॥

स्मार्तं सस्यस्पृतिकल्पितं प्रधानं नान्तर्यामिब्दवाच्यम्‌ । कुतः । अतद्धमाभिलापात्‌ । तच्छब्देन प्रधानमुच्यते न तत््धानभिन्नः परमा- समेत्यथः । तस्येव चेतनस्य ये धर्मा द्रष्टत्वादयस्तेपामिहाभिलापात्‌ । अभिधानादित्यथः । अद्रष्टो व्र्टाऽश्रुतः भरोताऽमतो मन्ताऽविज्ञातां विज्ञाता ` [ ब॒० ६}! ७। २३] इति वाक्यशेषे द्ष्टव्वादयश्चेतनधमाः भ्रूयन्त इति नाचेतनं प्रधानमन्तयमिीत्यर्थः ॥ १९ ॥

तर्हि चतनो जीवो यागी भवत्वन्सयामीत्यत आह--

® क स भ = शारीरश्योभयेऽपि हि भेदनेनमधीयते ॥ २० ॥

शारीरा नान्तयामीति नकारस्य परव॑सूचादनुषङ्कः। करमात्‌ । उभ- येऽपि हि काण्वा माध्यंदिनाश्वान्तर्यामिणो मेदृनेनं शारीरं प्रथिष्यादि- वदु धिष्ठानत्वेन नियम्यत्वेन चाघीयते। "यों विज्ञाने तिष्ठन्‌ ` [ बृ ३। ७१ २२] इति काण्वाः विज्ञानपदं जीवपरम्‌। “ख आत्मनि तिष्ठन्‌ ` [ ब० ३।७।३० ] इति माध्यदिनाः । तस्मास्पुथिव्यादिव- (दी ०।) कुतः । तद्धमव्यपदेश्ात्‌ । तस्य परमेश्वरस्य धरममास्तद्धमांः ' यं परथिवी न वेद्‌ ' इत्यादिना दुर्विन्नानव्वाद्यस्तेषां व्यपदेश्ादभिधा- नात्‌ ॥ १८ ॥

अहष्टत्वादिगुणेभ्यः प्रधानं किं न स्यादित्यत आह-न चेति।न च नेव स्मुत्यव प्रतिपाद्यं स्मार्तं प्रधानम्‌ । कुतः । अतद्धर्माभिला- पात्‌ । तस्य प्रधानस्य धममांस्तद्धर्मा न तद्धमां अतद्धरमाः ' अशी दष्टा ' इत्यादिनिोक्ता दष्टत्वादयस्तेषाममिलापोऽभिधान तस्मात्‌ ॥१९॥

दारीरस्ताहि स्यादित्यत आह- शारीरेति । शरीरे भवः शारीरो जीवः; । चकारो नकारानुव॒त्य्थः । शारीरोऽपि न। कुतः । हि

+

[भ०१पा० पमू०२९] बह्माृतविणीदुीपिकामभ्वां समेतानि । ६३

(र ०व०।)व न्नियम्यत्वमेव जीवस्य न नियन्तुम्‌ । मेदेनैवमधीयत इति पाठ एवं ' यो विज्ञाने तिष्ठन्‌ ` इत्यादिना प्रकारेणेव्यर्थो बोध्यः । तस्माष्‌- विदेवादिषु अन्तर्यामी परमात्मैवेति सिद्धम्‌ ॥ २० ॥

( प्रधानजीवो निराकव्येश्वरस्य भूतयोनितम्‌, अधि० ६)

अदश्यतवादिगुणको धर्मोक्तेः ॥ २१ ॥

पूवं प्रधानविरोधिद्रष्रत्वादिधर्मवशान्न प्रधानमन्तयांमीत्युक्तम्‌ । तहि तद्िरो धिधमाणाम्राश्रवणास्धानमेवाहश्यत्वादिगुणको भूतयोनिः स्यादिति प्व्युवाहरणसंगत्याऽस्याऽऽरम्मः । आथर्वणं वाक्यमाम्नायते- ˆ अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते यत्तदुद्रेश्यमयाद्यमगोच्रमव्णमचष्चुः भ्रोचं तदपाणिपादं नित्यं विभ्रं सवगतं सुसुक्ष्मं तद्ध्ययं तद्‌ भूतयोनिं परिपयन्ि धीराः ' [ मु १।१।५।६] इत्यादि । अस्या्थः- पुवंमपर कग्वेदादिलक्षणा विद्योक्ता तदानन्तर्यमथज्ब्दार्थः । यया तदक्षरमधिगम्यते सा परोक्करष्टफटलिका विघेत्य्थः । अक्चरस्य वर्ण- समुदायत्वं वारयति- यदिति । अद्वेश्यमहर्यं ज्ञानेन्दियागम्यम्‌ । अग्राह्यं कर्मन्दियाविषयः । अगोचरं वशन्यम्‌ । अवर्णं जातिहीनम्‌ । न केवटमिन्दियाविषयः किंतु तद्रहितं चेत्याह-अचक्ुरिति। न वियते चक्षुःभाव्रे यस्य तत्तथा । इदं च ज्ञनेन्धियोपलक्षणम्‌ । कर्मे न्दियाभावमाह-तदिति । पाणिश्च पादश्च पाणिपादं तद्यस्य नास्ति तत्तथा । उपलक्षणमेतत्कमेन्दियाणाम्‌ । नित्यमनाश्लोपलक्षितम्‌ । पिमं प्रभं सवगतं सवकल्पनापिष्ठानम्‌ । ससक दु्ञानत्वात्‌ । तद- व्ययं नाक्ञाभावात्‌ । यद्यथोक्तमक्षरं भूतयोनिं यया परिपक्यनिि धीराः सा परा विद्येत्यन्वयः । तच संशयः-किमदुशयत्वादिगुणको भूतयोनिः प्रधानं वा शारीरो वा परमात्मा वेति । अदुश्यत्वादीनां प्रधाने संभवा- सधानमिति प्राते त्रूमः-अहरश्यत्वादिंगुणको भूतयोनिः परमातेव । (दी ।)यस्मादुमयेऽपि काण्वा माध्यं दिनाश्च परमात्मनो भेदेन धयो विज्ञाने तिष्ठन्न ` ' य असनि तिन्‌ ' इत्येनं शारीरमधीयते पठन्ति ॥ २० ॥

पूवाधिकरणे द्रष्टव्वाद्श्रवणान्न प्रधानम्‌ य आत्मनि इति भेद्‌- भवणान्न जीवोऽप्यन्तयामीप्युक्तं तद्रदचामावादिति प्रव्युदाहरणेनाऽ5-

श = =

क्षिप्य समाधत्ते- अद्श्येति । यत्त दरे्यमित्यादिनोक्तो न हर्याऽदरहय -

१कृ, काठशः २ ख, भ'नदि।

६४ भरीमहपायनप्रणीतबह्यसरूजाणि - [अ०१पा०रसु०२१]

(थ्व) कुतः । धर्मोक्तेः । ˆ यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्भह्य नाम रूपमन्नं च जायते ' [ मु० १।१।९ ] इतीश्वरधर्मस्य स्वज्ञत्वदिभूतयोनी निर्दशादित्यर्थः । सामान्यतः सा्व॑ल्यं विशेषतः सर्वविचवं यस्य ज्ञानमेव तपरतस्मादीश्वतदेव तत्कायरूपं बह्यादि हिरण्यगर्भः सृक्ष्मभूतात्मकं नाम रथूलभूतात्मकं रूपं च बीहियवादि सार्वभोतिकमन्नं च जयत इत्यर्थः । ननु अक्षरात्परतः परः' इत्यक्षराद् भ्‌ तयोनेः परस्येश्वरस्य सर्व॑ज्ञप्वं श्रूयते न भूतयोनरिति चेन्न । "येनाक्षरं पुरुथ वेद्‌ सत्यं प्रोवाच तां त्वतो बह्मविद्याम्‌ ` [ मु० १ । २। १३ ] इति । येन ज्ञानेनाक्षरं प्रकृतं भूतयोनिं सर्वज्ञं पुरुषं सत्यं वेद्‌ तां बह्मकिदामुपसन्नाय शान्ताय प्रोवाचाऽऽचायः प्रतरूयादित्युपक्रम्या- क्षरात्परतः पर इत्युच्यमानः परो न मूतयोनेरतिरिच्यते किंव्वक्षरादि- त्यषिदयानिर्दशस्ततः पर इति न पिरोधः। किं च पिषयवाक्येऽक्षरात्मक- भूतयोनिवियायाः परत्वं श्रूयमाणं भूतयोनेवेह्यवं गमयति । न हं बह्यविद्यातोऽन्या विद्या पराभवितुं युक्ता । मोक्षफठकव्वात्मकपरव्वस्य बह्यविद्याया एव संभवात्‌ । बह्मविद्योपक्रमे भ्रूयमाणामपरविद्यामृम्बे- दादिटक्षणां कमेविद्ययामनित्यफलटकत्वेन निन्दति च नित्यफलकबह्यवि- याप्रशंस्ाये । तस्मात्परविद्याषिषयम तमक्षरं भूतयोनिर्बह्येव । निन्दा हि श्रयते--' परवा द्यते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कमं। एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जराभ्रुत्युं ते पुनरेवापियन्ति ' [ मयु० १। २। ४७] इति । निन्दित्वा च कर्मविद्या ततो षिरक्तस्य ` बह्यविया्ि- कारं दशयति परीक्ष्य टोकान्कर्मचितान्बराह्यणो निर्वेदमायान्नास्त्यक्रतः क्रतेन । तद्विज्ञाना्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्समित्पाणिः भोषियं बह्यनि- टम्‌ ` ! [ मु०१।२। १२] इति । अषमथः-- परुवन्ते गच्छन्तीति पुवाषिनाशिनः । अत एवाहहाः । के ते, यज्ञरूपाः । यज्ञा रूयमुपाधियषां ते तथा, कविगाद्योऽ्टादक्ञ । क्रतुषु याजयन्तीति कल्विजः षोडश यज्ञोपाधिकास्तद्रत्पत्नी यजमानश्च यज्ञोपाधिकावेव- मष्टादश यज्ञरूपाः । क्चरिष्णुफलकरत्वादवरं जघन्यं कमं येषु श्त्या विहितमेतदेव कम भ्रयोहेतुर्न बह्मधीरिति ये मढा हृष्यन्ति ते पुनजंया-

(दी ० स्तस्य भावस्तच्वं तदा दिरयेषामयराद्यव्वादीनां तेऽहद्यत्वादया गुणा वि [९ क क न ष भ | यस्य सोऽयमहश्यत्वाद्गुणकों भूतयोनिः परमेश्वरः । कुतः । धमाक्तेः।

[भनपा०रसृ०२्२] ब्रह्मामृतवर्षिणीद्‌ापिकाभ्यां समेतानि । ६५ (न ०व०।पूर्वं मरणमेवाऽऽघुवन्तीत्य्थः; । कर्मजन्याह्ोकान्प्त्यक्चादिनाऽनि- त्यतया परीक्ष्य ज्ञात्वा निदं वैराग्यमायाद्रच्छेन्नास्त्यक्रतो मोक्षः कतेन कर्मणाऽहं तु नित्यफलार्थी तस्माक्कि कमेणेति विरक्तः संस्तस्य बह्मणों ज्ञानार्थं गुरुपादोपसर्पणं कुयात्‌ । तक्करतवा मुक्तिसाधनज्ञानाय भ्रवणादि- कुर्यादित्यथः । रिक्तहस्तस्तु नोपेयाद्राजानं दैवतं गुरुमिति न्यायेन समित्पाणिरिप्युक्तम्‌ । भोचियमिव्यादिनाऽध्ययनरहितस्य कर्मिणो वा गुरुत्वं वार्यते । कमं निन्दया ततो विरक्तस्याधिकाराक्तेरक्षरषिया बह्य. विद्येति फलितम्‌ । तस्माद्‌ दरयत्वादिगुणकः परमात्मा ॥ २१ ॥

अपि च- विशेषणभेदव्यपदेशाकयां च नेतरो ॥ २२॥

अदुरयसवादिगुणकः परमातेव नेतरां प्रधानजौींवो । कुतः । विशे- पणात्‌ । " दिव्यो ह्यमूर्तः परुषः सवाद्याभ्यन्तरो ह्यजः । अप्राणो ह्यमनाः ज्चभ्रः ' [ मु० ५।१।२ 1] इत्यादिना दिव्यत्वादिविशेषणभ- वणादित्यथंः । प्रधारनिरासे हेव्वन्तरमाह-मेदन्यपदेशादिति । ' अक्ष रात्परतः परः ' [ मु० २।१।२] इति प्रपञ्ोपादानस्याव्याकरतस्ये- श्वरशक्तिभतस्य श्रत्यविरुद्धस्य जडस्य परमात्मनश्च भेदेन व्यपदिष्ट- त्वादित्य्थः । द्व्य; स्वयज्योतिरम्‌त। निरवयवः पुरुषः पणो बाह्यं कार्यमभ्यन्तरं कारणं ताभ्यां कल्पिताभ्यां सहाधिष्ठानववेन तिष्ठतीति सबाह्याभ्यन्तरः सर्वकल्पनापिष्ठानभिति यावत्‌ । अजः कूटस्थः। न लयेतादृशविकशेषणानि अव्यक्ते जीवे वा संमवन्ति। तस्मात्परमत्मिव भतयोंनिः ॥ २२॥

-~ न

( दी० । ) धर्माः स्व॑ज्ञत्वाद्यः ' यः सवंज्ञः' इत्यादिनि तषामुक्तेरभिधा- नात्‌ \ २१ ॥ जीवप्रधानपदाथंयारपि केषांचिद्धमाणां संभवाल्कुतो न स्वीकार इत्यत आह -- विशेषणेति । विशेषणम्‌ । "द्व्या यमृतः पुरुषः इति जीवाथ्तिरिक्ततवेन भूतयोनेव्यपदृशः । अक्षरात्परतः प्रधानाख्यपदाथा- त्पश्चमी नि्िष्टात्पर इति प्रथमान्तत्वेन भूतयोनेः परमेश्वरस्य भेदेन व्यप देशः । विशेषणं च मेद्व्यपदेशश्च विशेषणमेदव्यपदेशो ताभ्यां नेतरौ

जीवप्रधानास्यपदार्थौ ॥ २२॥ ९

६६ भ्रीमहपायनप्रणीतबह्यसूत्राभि- [अ०१पा०२सु०२३)

रूपोपन्यासाचच ॥ २३ ॥

(र व०।)क्षिं च भतयोनिः परमास्मेव नेतरावित्यनषङ्कः । कुतो रूपोपन्या- सात्‌ । रूपं सर्वविकारात्मक शारीरं तस्यापन्यासादित्यथः । " अक्षरात्प- रतः ` इत्यस्यानन्तरम्‌ ‹ एतस्माजायते प्राणः ` [भ्रु०२।१।३] हत्यादिना प्राणादिधथिव्यन्तानां सिमुक्तवा तस्यव मूतयानेः सव- कार्यास्मकं खपमपन्यस्यति-' अथिमृरधा चक्षुषी चन्द्रसूया द्श्ः भरोत वाश्विवृताश्च वेदाः । वायुः प्राणों हद्यं विश्वमस्य पटृर्भ्या प्रथिवी येष स्॑भतान्तरात्मा' [ सु २।१। ४ ]इति । अथिद्युटोकः ˆ अस्तो वाव शोको मोतमाथिः ` इति श्रुतेः । विवृता वेदा वागेत्य- न्वयः । पदृभ्यामिति प्रथमां । पादौ परथिवी । यस्यतादश श्रारस एप सवंभूतानामन्तरश्चाऽऽस्मेव्य्थंः । न द्योताहशरूपोपन्यासो जीवा- व्यक्तयोः परिग्रहे टत परमात्मनस्तु सर्वासमकत्वात्स युज्यते । अस्य सुघ्स्य वृत्तिकारमतरीव्याऽयमथंः प्रद्रदितः । शंकरभगवत्पादास्तु अथिभरधति वाक्यस्य जायमानमध्यपाताजायमानहिरण्यगमरूपस्‌जा- तपरत्वं न परभास्मपरत्वभिति वदन्ति । तथा हि-एतस्माजायते प्राणो यनः सर्वेख्ियाणि च । खं वायुर्ज्योतिरापः प्रथिवी विश्वस्य धारिणी ` [ मु० २।१।३] इति पूर्वं प्राणादीनां सुष्टिरुक्ता। तथोत्तरघापि ˆ तस्मादयथिः समिधो यस्य स्यः [ मु०२।१।५] इति । यस्य युलो- कस्य सूयः सभिधोऽथिरिव मासकः । यद्रा । अच्चिद्युलोको यस्य सूयं एव समिधः । ‹ तस्याऽऽदिष्य एव समिदिति श्युतः । सोऽपि तस्मादेव जायत इस्यर्थः । एवं पूर्धमुत्तरच च जायमानानां निर्दिष्टत्वात्‌ अभिः एपेति वाक्यं जायमानहिरण्यगर्भपरमेव । हिरण्यग्म॑स्याऽऽत्सन उत्पातः श्रत्यन्तरे श्रयते दहिरण्यगमः समवर्तताये भूतस्य जातः पतिरेक आसीत्‌ । स दाधार पथिवीं या्युतेमां कस्मे देवाय हविषा विधेम | क० सं० १०। १९२१ १ ] इति । समवतताजायत जातः सन्नी श्वराज्ञया पतिवंभूव भूतयामस्य कस्मै हिरण्यगमांय विधम परिचरेम । सजाथस्त भतयोनिः परमात्मेव । कुतः । ' पुरुष एवेदं विश्वं कर्मं

| मु० २।१। १०] इत्यादिना सार्वासम्यात्मकरूपोपन्यासादरिति ।

(क

सवकम स्ुसाध्य तपा ज्ञान च पुरूष पए्वत्व्थः । तस्मादहश्वत्वाद्‌

~-~--~---~-~----------- -~-~--*-- ~~

(दा ०।)परशब्देन भ्रतयानरेवागमः कुत इत्यत आह-रूपेति। रूपस्य भूतयानः स्वरूपस्यानन्तरमुपन्यासाद्मिधानात्‌ । परुष एवेदं विश्वं कम इत्या.

[अ०१पा०र्मू०२५] बह्यामृतवर्पिणीदीपिकाम्यां समेतानि । ६७

( ब्रन्व० । ) गणको भूतयोनिः परमात्मा निर्विशेषो ज्ञेय इति सिद्धम्‌ ॥ २२॥ ( बह्मणो वैश्वानरशब्द्‌वाच्यत्वम्‌, अधि० ॥ ७॥) वैश्वानरः साधारणशब्दविशेषाद्‌ ॥ २४ ॥

अत्र रूपोपन्यासप्रतङ्ाञेलोक्यदेहो वैश्वानरः स्मरतो विचा इति प्रसङ्गसंगतिः । यद्रा पर्वं वाक्योपक्रमस्थाहश्यव्वादिसाधारणधम॑स्य वाक्यजोपस्थसवज्ञतवाद्युक्त्या बह्यविषपयसवमुक्तं तर्हिं तद देवेहापि उपक्र मस्थसाधारणकब्डस्य वाक्यरेषस्थहोमाधारत्वोक्त्या प्रसिद्धयनगही- तया जाठरथकत्वमास्त्वति हष्टान्तस्गातेः । कों न आत्मा किं बह्म [छा ०५।१ १] इत्यात्मानमेषेमं वश्वानर संप्रत्पध्पापि तमेव नो बहीत्यपक्र- प्याऽऽन्नायते- "यस्त्वेतमेवं प्रादशसात्रमामिविमानमात्माने वैभ्वानरम- पास्ते स्च॑पु लोकेष सवेषु गतेषु सर्वष्वात्मस्वन्नमत्ति तस्य ह वा एत- स्याऽऽस्मनो वैश्वानरस्य मूयेव सुतजाश्चघ्चुविग्वरूपः प्राणः पृथग्वर्त्मात्मा संदेहो बहुलो बास्तरेव रयिः परथिष्येव पादावुर एव वेदिर्लोमानि बाहु- हदयं गार्ह॑पत्यो मनोऽन्वाहायपचन आस्यमाहवनायः' [छा० ५ । १८} इत्यादे । अस्याथः-आत्मनोऽससाररत्वाभ वह्मपदं बह्मणोऽपरोक्ष- त्वार्थमात्मपदृम्‌ । प्राचचोनशालसत्ययज्ञन्द्र्श्रजनवुडटाः समेव्येत्थ मीमांसां चक्कः-को न आत्मा किं जद्येति। पश्चादुह्ालकेन सह वैश्वा- नरोऽयमेति निश्चयार्थं केकेयराजमश्वपदिमागत्योचः-आत्ानमि- त्यादि । संप्रत्यध्येषि सव॑दा ध्यायसि । स च फैकयराजी डलोक्चुय- वाय्वाकाशघारिपुधिषाःनां मध्ये युटोकादिरिकेक एव दैश्वानर्‌ इति भीमांसाकाले विवदमानाः प्राचीनक्ञालाद्यः पद्क्पयो मत्समीपमा- गता इति ज्ञात्वा ताहशविपरीत्द्धिनिरासेन सम्यभ्वेश्वानरषद्धिनजि- ग्राहयिषया तानेव पप्रच्छ "कं त्वमात्ानञरुपास्से ' [ छा० ५) १७] इत्यादिना । पर्टाश्च सन्तस्तन्नेकक्र(पेष्ुखाक एव पेश्वा(नर हत्युवाचा- न्यस्तु सूयां वैश्वानर इत्यवं क्रमेण प्राथवीपर्यन्तमेक्नेकस्य वैश्वानरत्वं शरुत्वा तेषां चष्यांदानां क्रमेण सुतेजस्त्व विश्वरूपत्वपृथग्वत्मासत्वबहु-

(दी० ।)दिना । चकारोऽन्यस्य तद्संभवा थः ॥ २३ ॥ पूवाधिकरणे सवक्ञत्वं न प्रधानस्य सावाल्म्न च पुरुपस्य न ग्रहणं किं त्वोश्वरस्यवेत्यक्तं तदिदं सावास्म्यं जाठरे वांऽऽदित्येवा जचेऽदि

~----~ ~ ~ ----------~-~ ~~ --~ *---- ~~~

"~क

११. चतेई । खम. वा सवाःप्न वा ॥

६८ प्रीमहिपायनप्रणीतवबह्यसू्ाणि- [अ० ११०२०२४]

( ्र०्व० । )लत्वरयित्वपादत्वश्गुणयोगं विधाय प्रत्येकं वेभ्वानरत्वपक्षं मर्धपातान्धत्वप्राणोक्करमणदेहश्ीणताबस्तिभेदपादशोषणेदाषानान्द्त्वा तेषामेव द्युसूर्यादीनां वैश्वानरपुरुषं भ्रति मूधादिभावमुक्तवा कृत्छरं वेश्वा- नरोपासनमरपदिशशति यस्त्वेतमित्यादिना । +आभिमुस्येन वश्व मिमति जानातीत्यभिविमानस्तं प्रादेक्षपरिमाणमुपास्ते यस्तस्य स्वेटोकाद्ाश्रय फट मित्यर्थः । लोका भोगभूमयो मृतानि तदुपाधयो भोक्तारः स्वय मात्मान इति मेदः । तत्सबन्धिफलमन्नराब्डाथः । ध्यानफलमुक्खा ध्येयमाह- तस्य ति । सुतेजस्त्वगुणा द्योपश्वानरस्य मूधां । विभ्वरूप- त्वगुणकः सूयश्चष्षुः । वघ शङ्क ष्षने टः इदत्यादश्चतावश्वशरूपलच् वोध्यम्‌ । प्रथङ्नाना वतमं गमनमात्मा स्वभावो यस्यवाधोःस तथा नानागतत्वगणयुक्तो वायुः प्राणः 1 बहुटव्वगुण आकारोऽस्य सदेह देहमध्यभित्यर्थः । रयिधनं तद्रुणा आपोऽस्य बास्तमूत्रस्थानम्‌ । प्रति- छात्वगणा परथिवी यस्य पादं तस्य वैश्वानरस्य हामाधारत्वसंपदृनाथ- भुर एवेत्यादि । एवं सति वैश्वानरङब्दस्य अयम््रवभ्वानरो यांऽयमन्तः घुरुषे' [ बु ० ५।९ ] इत्यादो जाठरे "वेश्वस्मा अध भ्वनायदेवा वेश्वानरं केतुमह्वामक्रण्वन्‌' [ ऋ० सं० १०। ८८ । १२ | इत्यादाषवे- सामान्ये बवेश्वानरस्य सुमतो स्याम राजा हैक भुवनानामभिश्रीः | ऋ० सं०१।९८। १ | इत्याद्ावथिक्षररायां दवताया प्रयागद्श्ना- दुपक्रमे च कोन आसा इ्युपक्रमाच् सशयः । केमचत्र वेश्वानरां जाठर उता्िसामान्यमताथिङ्ञारीरा देवताऽगष्डोस्विच्छारीरः परमात्मा वेति । रुत्यर्थस्त-पुरुषाकारे देहे विश्वस्मे भुवनाय वैश्वानरमानेमह्वा केतुं चिहं सर्यमक्रुण्वन्करतवन्तो देवास्तदूदये देनव्यवहारादेत्यथः । वेश्वानरस्या-

यधिष्ठानस्य देवस्य सुमतो शोमनबुद्धो वयं स्याम भवेम तस्मात्त द्विषया सुमतिर्भवलित्व्थः । अच हेतः- राजा हीति । हे यस्माद्धव- नानामयं राजा कं सुखं सखहेतुरभिमुखा भ्रारस्येत्यभिश्रीरीश्वरस्तस्मा- त्स्य सुमतो स्यामेति स्त॒तिषाक्याथः । तच जाठरादाो देश्वान-

नानाम ७ .~-----------~--~------~-~--~------~~------------ ~~------~--------------~----- --~-~----------------- ~~~

(दी °।)वा भूताय वाऽनेकान्तमित्या क्षिप्य समाधत्ते-वेश्वानर इति) आ त्मानमेवेनं वैश्वानरम्‌! इत्यादिनोक्तो बेभश्वानरे विभ्वश्चासौ नरश्चेति विभ्वा-

# प्रतिष्ठात्वं । ~+ अपरोक्षतया ।

१ ख. "का.म्तकमिः 1

[अ०१पा०रस२५) ब्ह्याग्तवाधणाद्‌ापिकाभ्यां समेतानि। ६९

(व०न ०।)रशब्दस्य प्र सिद्धत्ाजाठरादिरिव दैश्वानरइति प्राप्ते ब्रमः-वेभ्वा- नरः परमात्मेव कुतः साधारणशब्द विशेषात्‌ । साधारणशशब्डयोरपि विशेषः साधारणक्षब्द्‌ विशेषस्तस्मादित्यथंः जाठराथिसामान्यतदहेवतासु ` साधारणो वैभ्वानरशष्दो जीवपरयोः साधारण आत्मक्ब्दस्तयोर्वेभ्वान- रात्मशशब्दयो जाठरादो जीवादौ च साधारणयोरपि सतोः परमासमपरत्व एव विक्ञोषोऽवगम्यते। ‹ तस्य ह वा पएतस्याऽऽ्त्मनों वैश्वानरस्य मूर्धेव सुतेजाः ' [ छा०५। १८ | इत्यादा उक्तद्यमूर्धत्वादेः सर्वासक- परमास्मपरिग्रह एवोपपन्नतरत्वात्‌ । तस्मद्रैश्वानरः परमात्मा ॥ २४ ॥

स्मयंमाणमनुमानं स्यादिति ॥ २५ ॥

किंच वेश्वानरपदस्य परमात्मपरतवे स्मयमाणं स्मरल्युक्तरूपमनुमानं स्यात्‌ ! अनुमापकं लिङ्ग स्थादिप्यथंः ।

' यस्याथिरास्यं योमूधा खं नाभिश्चरणो क्षितिः। सूर्यश्व्चर्दिशः भोचं तस्मे लोकात्मने नमः ' । [ महाभा० शान्ति° ४७ । ६< |

इत्यस्याः स्मरतेः शरोरात्मकरूपप्रतिपादनपराया उद्ाहूतश्चतिरेव मलम्‌ । मूलान्तरकल्पने मानामावात्‌ । तथा च स्मतौ परमेश्वस्येवो- क्तत्व।त्तन्मूलश्रुतां विद्यमाननेश्वानरशब्द्‌ः परमात्मपर एवेति तात्पर्यम्‌ । सूच इते शब्दा हेतो । यस्मादृवं लिङ्गमस्ति तस्माद्रश्वानरः परमा. र्भवति ॥ २५ ॥ (दी ०।)नरो विश्वानर एव वैश्वानरः । विभ्वे वा नरा अस्यति वैश्वानरः परमेश्वरः । कुतः । साधारणकाब्दविरोषात्‌ । साधारणशब्दयोर्विशेषः साधारणङ्ञब्दविशेषः । वेभ्वानरराब्दोऽग्न्यादित्यास्मनां साधारणः । आत्मशब्दश्च ज।वपरमात्मनोय॑दयपि तथाऽप्यस्ति विशेषः" तस्यहवा एतस्य, इत्यादिनोक्तो दयुमृर्धत्वादिस्तसमात्‌ ॥ २४ ॥

द॒ मूर्धत्वादिकमापे परमेश्वरस्यैव कत इत्यत आह- स्मयमाणमिति। 'यस्याथेरास्यम्‌ इत्यादिना समयमाणं पं परमेश्वरस्यानुमीयतेऽनेने. त्यनुमानं चङ्क स्याद्धवेत्‌ । इति यस्मात्तस्माद्वश्वानरः परमात्मवे- त्यथः ॥ २५ ॥

७० भीमहपायनप्रणीतबह्मद््ाणि- [अ०१पा०२सु०२६]

शब्दादिश्योऽन्तः प्रतिष्ठानाच् नेति सेच तथा दृष्टपदंशादसंभवात्पुर्‌-

पमपि चैनमधीयते ॥ २६ ॥ (ज्र ०व०।)ननु वश्वानरां नपरमात्मा। कुतः । शब्दादभ्योऽन्तः प्राति्छठानास। दाब्द्स्तावद्वश्वानरशब्डो न परमात्मपरः । जाटरादां रूढत्वात्‌ । आदि- राब्दात्‌ “ हृद्यं गार्हपत्यः ' [ छा० ५। १८ । २ ] इत्याद्यिघेताक- तपनम्‌ । ' तद्यद्धक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोभीयम्‌ ! ` [ छा० ५4 । १९। १ ] इत्यादिना प्राणाहुत्याधारतासंकीतनं च गह्यते । एतेभ्यो देतुभ्यो जाठर एव वैश्वानरः । किंच ' अन्तः प्रक्छिनात्‌ । ` पुरुपेऽन्तः प्रति छितं षेद्‌ ' [ शात० बा० १०।६।१ ।११ 1] इति देश्वानरस्यान्तः प्रतिष्ठानश्रवणात्‌ । इदं च जाठरे संभवति । न च दुमरूधत्वाद्यनुपपत्तिः। अ।ग्ेसरामान्यात्मकमूताथिपरिग्रहे तस्योपपत्तेः । दलोकादिसंबन्धस्य तस्मिन्मन््रेऽवगतत्वात्‌ । ' यो भानुना परथिवी द्ामुतेमामाततान राद्सा अन्तरिक्षम्‌ । ` [ क० सं० १० । <८ । ३ | इति मन््रः । इमां पृथिवीमुतद्यामपि दयावापुधिव्यावेव रोदसी यो भानुना रूपेणाऽऽ- ततान व्याप्तवानन्तररिक्षं तयोमध्यं चाऽत्ततान स देवोऽचिद्यलोका- दययवयवो ध्येय इति मन््रार्थः । तरमान्न वैश्वानरः परमात्मेति चेन्नायं दोपः । कुतः } तथा हष्टशुपदेश्ात्‌ । तथा जादठररूपेण परमेश्वरस्य हष्टेरुपासनाया उपदैरादित्यथंः। ‹ मनोमयः प्राणक्षरीरो भारूपः ' [ छा० ३१ १४।२। | इतिवत्‌ । यद्रा तथा जाठरहूपेण परमालस- हषटेरुपदंशात्‌ । ˆ मनो बह्येत्युपासीत ` [ छा०२। १८ । १ ] इति वादेत्यथंः । ननु जाठर एव वेभ्वानरो मख्योऽरत्‌ तचाऽऽह-अक्षभवा- रेति 1 मूधव सुतेजा इव्यादेजाठरेऽसमवादित्यथः । न च भूता्रो तत्सं मव इव्युत्तरसुते वक्ष्यते । अपि च- परुषमपि चनं वश्वानर वाज- सनेयेनाऽधीचते--' स एषोऽथवश्वानरां यत्पुरुषः स यों हतमेव

(दा ०।शब्दाद्भ्य इति । शब्दादिभ्यो वेश्वानराथिशब्दा आ दिशब्दाध्ठुदयं गार्हपत्याथित्रेताकल्पनादिशब्दो च तदादयश्च तेभ्यः। न केवटमवम- न्तःप्रातिष्ठानाद पि "परुपऽन्तःप्रतिष्ेतं वेद” इत्या देना परुषस्यान्तरवस्था- नाच्च न परमेश्वरो वैश्वानर इति चेद्वं यदेतच्च कतः। तथा जाठरापार-

धन

१ यख. [इभ्यः परमश्चय

[अ०१पा०२सु*२०-२८] ब्ह्यामूतवर्षिणीदूी पिकाभ्यां समेतानि । ७१ (न °व ० |वेभ्वानरं पुरूषाविधं पुरुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद्‌ [शतण्प०वा०१० । ६।१।११ | इति परमेश्वरस्य सवालकवाप्पुरुषत्वं परुषेऽन्तः- प्रतिष्ठितत्वं च सर्वमप्युपपदययते । ‹ पुरुषविधमपि चैनमधीयते ` इतिं सूत्रपाठेऽयमेवार्थः । न हि जाठरस्य पुरुषविधत्वं संभवति । परमात्मन- स्तूपास्त्य्थं स्वासमकत्वादविरद्धं यथा चैतत्तथा स्पष्टयिष्यामः संपत्ते- रिति सूरे ॥ २६॥

ननु द॒मूर्धत्वादिकं प्रदर्ितमन््रवर्णाद्टरूताग्नौ संभवति तच्छरीराया देवताया वेश्वर्ययोगादित्यत आह-

५५ अत एव न देवताभरतं च ॥ २७ ॥

देवताभतं चेकवद्भावादुमयमपि न वैश्वानरः । कुतः । अत एवो- क्तेभ्यों हेतुभ्यः । न हि विकारस्या्ेविकारान्तरद्युलोक्ायात्मकत्वं संभ- वति । अथिकश्षरिराया देवताया अपि न संमवतीश्वराधीनेश्व्यत्वात्‌ ।

९ नद तस्मात्सवांस्सकः परमात्भ॑व वैश्वानरः ॥ २७ ॥ क म $ ० र क स्ञिदप्पावराध जीामार्जः ॥ २८॥

पदं जाठरा्थकत्वमःन्यादिशब्दस्याभ्युपेत्य जाठरोपाधिकं वा जाठ-

रप्रतीकं वा बह्मोपास्यमित्युक्तमिदानीं विनैवोपाध्यादिकत्पनां साक्षा-

(दी ०।) त्यागेन दृष्टयुपदेशञात्परमेश्व॑रज्ञानं जाठरे करणीयमिति कथनात्‌ । अथवा जाठरवेभ्वानरोपाधेः परमेश्वरस्य दरषटव्यव्वेनोपदेशो दुश्युपदेशः कुत इत्यत आह-अन्यस्मिन्यमूषंतवादेरसंभवादसस्वात्‌ । न केवलमे- तस्य पुरुष्वस्यापि पुरुषमपि चैनमधीयते । अधीयते चेनमथिं पुरुषं वाजसनेयिनः । अयमेवापि चेत्यस्याभ्युखयस्यार्थः । तथा हि पठन्ति- स एषोऽथिवैश्वानरो यत्पुरूषः' इति । ये तु पुरुषविधमपि चेनमधीयत इति सूत्रावयवं पठन्ति तेषामेपोऽथः । जाठरपरिप्रहे पुरुपेऽन्तःप्रति्ठि- तत्वं केवलं स्यात्‌ । ननु पुरुषविधत्वपुरुपविधमपि चेनमधीयते वाजस- नेयिनः- पुरुषविधं परुपेऽन्तःप्रतिष्ितं चेति ॥ २६ ॥

मा भूजाठरोऽस्तु देवता मूतं वेत्यत आह--अत एवेति । अत एवा- क्तहेतुम्यो दयमू्धत्वादिभ्यो न देवताऽऽदित्यादिनं च भूतं भोमोऽभेः॥२५१

साक्षादपीति । उक्तेभ्यो जाठरप्रतीको जाटरोपाधिर्वा वैश्वानर

१ ख. “शरो जाटरीकार्‌- । २ ख. ददशा । ३ ख. चत्याः। * ख. ९हप्रोऽन्तः प्रः । ५, तं चयः ।

७२ भ्रीमहे पायनप्रणीतब्ह्मसूच्राणि- [अ ०१ पा०र२सु०२९-२०]

(व ० ०।)ढव परमेश्वरोपासनपरियहे विरोधाभाव जैमिनिराचार्यो मन्यते। पूर्वापरपर्यालोचनया वेश्वानरस्य बह्मत्वे नेर्णति वेश्वानरशब्दोऽथिक् - व्दृश्च केनवि्ोगेन बह्मपरतया नेत्य इति तात्पर्यम्‌ । विभ्वश्वासौं नर श्चेति विश्वानरः सात्मकत्वात्‌। सर्वेषां नरः कर्तेति वा सर्वकारणत्वात्‌! विश्वे नरा नियम्या अस्येति वा सर्वेश्वरत्वात्‌ । विश्वानर एवदैश्वानरः। राक्षसवायसादिवत्स्वाथं तद्धितः । एवमभिः परमात्ा । अगिधातो्ग- त्यथक्रस्य निप्रत्ययान्तस्यािरिति पम्‌ । तच्ाङ्कयति गमयति जगतोऽयं जन्म प्रापयतीत्यथिरय्णीरुक्तः । एवं च परमात्मनोऽग्णीवादयितव- मिति । तस्मद्रेश्वानरः परमालसवोपास्य इति सिद्धम्‌ ॥ २८ ॥

ननु परमात्मपारेग्रहे कथं प्रादकषमात्रवश्रुतिरित्याशङ्‌क्य तां व्याख्या- तुमारमते-

अभिव्यक्तेरिव्याश्मरथ्यः ॥ २९ ॥

अनवच्छिन्नस्यापि परमात्मनः प्रादेक्षमात्रत्वमुपपद्यते । कथम्‌ । अभिव्यक्तः । उपासकानामनुग्रहाय परमेश्वरो हद्याद्युपासनास्थानेषु

क क

प्रादेशपरिमाणोऽभिव्यज्यते किलेत्याइमरथ्य आचायों मन्यते ॥ २९ ॥ 4 अनुस्मृतेवादरिः ॥ ३० ॥ प्रदेशमावहत्पुण्डरीकस्थेन मनसाऽनुस्मरतेध्यानात्मादेश्माच इव्युच्य-

~~~ -----~ ~~ ~~ ~~~ ----- . ~

(दी ०।)उपास्य इत्युक्तम्‌ । जैमिनिस्त्वाचार्यः साक्षादपि विनाऽपि प्रतीको- पाधी वेश्वानरस्येश्वरस्योपासनमविरुद्ं मन्यते ।॥ २८ ॥

अस्मिन्पक्षे कथं प्रादेशमाचश्रुतिरिव्यत । आह-अभिव्यक्तेरिति । “यस्त्वेतमेवं प्रादेरामाचम्‌ ` इति प्रादेक्षमाचश्चतिरतिमाचस्यापीश्वरस्या- विरु द्धेत्याश्मरथ्य आचार्यो मन्यते । कुतः-अभिष्यक्तेः । अतिमाच्ोऽपी- श्वरो मक्तानां प्रादेक्ञमाचर एवाभिव्यज्यते प्रकरी मवति यतः प्रदरेषु वा हृदया दिषूपटन्धिस्थानेषु विशेषेणाभिग्यज्यते । इतिकशब्बः प्रकार वचनः ।। २९॥ ॥

अनुस्म्तेरिति । बाद्रिराचा्यः प्रादेशमात्रे हृद्ये प्रतिष्ठितेन मनसा स्मयेत इति यवप्रस्थन्यायेन प्रादेक्माचश्रुतेरविरोधं मन्यते । प्रादेक्ञ-

१ ख. प्रतीकोपायिनाऽपि चैः । २ ख. (स्त्रेनमे? । ३ ख. ^ते वसति प सर्वत्र प्रतिविषयं प्र '

[भ०१प ०२०३१] बह्याभृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ७३

( तर०्व०। ) त इतिं बादरिराचार्यो मन्यते। यथा प्रस्थपरिभितास्तण्डुलाः प्रस्था इत्युच्यन्ते तद्त्‌ ॥ ३० ॥ | संपत्तरिति जेमिनिस्तथा हि दशयति ॥ ३१ ॥

मूधंप्रभृतिचुव्कान्ते प्रादेश्माते वैश्वानरस्योपासकस्वप्रतिपादनात्पर- मेश्वरस्य प्रादेशमाधवं संपन्नम्‌ । ततः प्रादेक्माचव्वसपत्तेः प्रदेशमा- चत्वश्रातिरुपपद्यत इति जमिनिराचार्यो मन्यते । अस्मिन्नर्थं श्रुत्यन्तरसं- वाद्माह सूत्रकारः तथा हि दक्षंयतीति । वैश्वानरस्य प्रादेकशमाच्र्वं संपत्तिद्रारा श्चत्यन्तरमपि वृक्ेयतीत्यर्थः । तथा हि समानप्रकरणं वाजसनेयिव्राह्यणं दय॒प्रमतीन्पुथिवी पर्यन्तांख्चैलोक्यात्मनो वेभ्वानरस्या- घयवानध्यात्ममूधाङिपु चृदुकपयन्तेषु प्रसिद्धपरुपावयवेषु संपाद्यत्प- रमात्मनो वेश्वानरस्य प्रादेशमाच्रत्वस्पत्तिं दरयति । एवं च पुरुषाव यवेषु ५भ्वानरस्य संपाद्नास्पुरुषविधत्वम्‌ । पुरुषावयपेषु संपादितस्य वश्व (नरास्थतेः पुरुषेऽन्तःव्रातिष्टितत्वम्‌ । यद्यपि कार्यकारणसघातरूपस्य पुरुषस्य यावदृषययसथुदड़यात्मके पुरुषे समुदायिनो मधादिचुबुकान्त स्यवयवस्य शाखाया इव दक्षे विद्यमानवात्तच्चिष्ठस्य वैश्वानरस्य पुरू- षस्थत्वं उपपद्यते तथाऽपि श्ाखास्थपक्षिणो वृक्चनिष्ठत्वव्यपवेक्व- दिति रहस्यम्‌ । बाह्यणं पठयते --्रादशमान्रमिव ह वे देवाः सविं अभिसंपन्नास्तथानु व पएतान्वक्ष्यामि यथा प्रादेश्माज्रमेवाभिसपाद यिष्यामीति । सहोवाच मूधानमुपदििन्लवाचेष वा अतिष्ठा वैश्वानर इति । चष्चुषी उपादृशश्चवाचेष बे सुतेजा वैश्वानर इति । नासिके उपदििञ्चवाचेष व पृथग्वत्मासा वैश्वानर ,इति । मख्यमाककमपदिश्षा न्रुवाचषवे बहुलो वेभ्वानर इति । मुख्या अप उपदिशक्ुवाचेष प रयिवश्वानर इति चुधुकमुपद्रिन्लुवाचेप वै प्रतिष्ठा वेश्वानर इति [शत० बा० १०।६। १।१०।११ ] इति अस्यार्थः परमेश्वरमप्रादेक्-

४।

(दी °।) माव्रत्वेन वाऽयमप्रादकमाचाऽप्यनुस्मरणीयः प्रादेशमाच्रश्रुतेर

शेवत्वाय ।॥ ३० ॥ संपत्तेरिति । संपत्तिनिमित्ता वा स्यात्मादेश्माचश्रुतिरिति जैमिनिः

राचार्या मन्यते । कुतः । तथा हि समानप्रकरणे वाजसनेयिबाह्यणे मर्थादिचिदयुकान्तेषु देहावयदेषु द्युपरमृतीनवयवान्संपाद्यत्मदेशमा्सं-

१ ख. ररथावकृद्धतरेः |

७४ भरीमहूपायनप्रणीतवब्ह्मसुत्राणि- [अ०१पा०२सु०३२]

(ब्र०व०) माचमपि संपदा प्रादेक्षमाज्मिव सम्यण्विदितवन्तो देवास्तमेषे- श्वरं परवमभिसंपन्नास्ततो युष्मभ्यं तथा दय॒प्रमतीनवयवान्वक्ष्यामि यथा प्रादे्णपरिमाणं वेभ्वानरं संपादृपिष्यामीति प्राचीनक्ञालादीन्प्त्यश्वपतिः केकेथो राजोवाच किं कुवन्ने्युक्तं स्वस्य मधांनमुपदिश्न्कररागरेण दरयन्नेष वै भलोकादीनतीत्य तिष्ठतीत्यतिष्ठा यौर्वश्वानरस्यावयव इति प्रसिद्धमनुष्यमूर्धनि अधिदैवं थो मूरा दलोकस्तदहिः कत॑ब्येद्यु- चाच । एवमेव स्वस्य चक्षुषी दशयन्सुतेजाः सूया वेभ्वानरस्थ चक्ष रिति प्रसिद्ध चक्ुषोर्वेश्वानरस्याधिदेवं यदादित्याख्यं चक्षस्तददु्िः कतं- व्येत्युवाच । एवमग्रेऽपि स्वावयवेषु वेभ्वानरावयवदुशिरेति द्रष्टव्यम्‌ । पथग्व््मासा वायुर्वेश्वानरस्य प्राणो मुख्यं स्वमुखावच्छिन्नं यन्नभस्त- स्मिन्नध्यातमनभसि योऽधिदेवं बहुलटमाकाशो वैश्वानरस्य देहमध्यावयव हति तदह ्टिरित्युवाचेत्यथेः । मुख्याः स्वमुखसं मवास्तास्वप्सु वेश्वानरस्य चस्तिभूता रथिपदवाच्या या आपस्तदृहषिरित्युवाच । एवं स्वच॒बुकेऽधः- रमुखफलके प्रतिष्ठापद्वाच्या वेभ्वानरपादप्रता प्रथिवी प्रष्टव्येति ॥३१॥ आमनन्ति चेनमास्मिन्‌ ॥ २२ ॥

अस्मिन्प्रादेशपरिमाणे प्रधचुबुकान्तराठ एनं परमेश्वरं जाबाला आमनन्ति अतोऽपि प्रादेशशमाचश्चतिरुपपन्चेत्यथः । एवमामनन्ति-' य एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा सोऽविभुक्ते प्रतिष्ठित इति । सोऽविमुक्तः कस्मिन्प्रतिष्ठित इति । षरणार्यां नास्यां च मध्ये प्रतिष्ठित इति। कात चरणा का वैं नासी ` [जाबालोपन्खण्ड०२] इति । सर्वाणीन्दियक्रतानि पापानि वारयति नाशयति वरणा नासीति । ' कतमच्चास्य स्थानं भवतीति । भ्रुवोर्घ्राणस्य च यः साधः सएष द॒लोकस्य च परस्यच संधिभवति ' [ जाचा० २ ] इति । अस्यार्थः-य एष प्रसिद्धः परमा- रमाऽनन्तोऽव्यक्तः स्वरूपेणानभिव्यको दुर्विज्ञेय इति यावत्‌ । तं कथं विजानीयादित्यनिप्रश्ने याज्ञवल्क्यस्पोत्तरम्‌-स इति । स हि पर-

{गी९।) पत्तिं परमेश्वरस्य दरयति " प्रादेशमात्रमिह वै देवाः सुषि. दिताः ' इत्यादिना ॥ ३१ ॥

ननुं तच्राविद्यमाने परमेश्वरे कथं संपत्तिरपीत्यत आह- आमन. न्तीति । आमनन्ति चेन परमेश्वरमस्मिन्मू धीचिबुकान्तराले जाबालाः

©

१ स.-नन्वत्रा९ ।

® &) (: (+ क (१५ [अ०१पा०३य्‌०१] बह्याम्ृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ७५

(्न्व०।मात्मा जीवात्ममि अविगुक्ते व्यवहारतः संसारिणि प्रदिष्ठितः पर स्यव प्रत्यक्त्वा दित्यर्थः । पुनरचिरपरच्छत-स इति । याज्ञवल्क्यो बृते- वरणायामिति। वरणा दिपदार्थं वदन्पदे निवंक्ति-सर्वाणीति । सर्वानि न्ियवृत्तिकृतान्दोषान्वारयति तेन वरणा श्रुवात्यथः। तान्दोषान्नाशः यतीति नासीति। तथा च नियम्यजीवद्ारा नियन्तुरीश्वरस्यापिष्ठानत्वा भ्नासाश्रवोः पाप्मनाक्षकत्वमिति सिद्धम्‌ । तघ्नापि स्थानदिशेषजिज्ञा सायां पच्छति-कतमचेति । परवा क्तमध्यशब्दार्थ स्पष्टयाते-भ्रूवाोरेति। तदेव स्थानमित्यथंः । स संधिद्युटोकस्य स्वगस्य परस्य च बह्मलो कस्य सं धित्वेन ध्येय इत्याह-स इति । तस्मात्परमेश्वरोपास्तिपरं वेश्वा नरवाक्यमिति सिद्धम्‌ ॥ २२॥ इति भीम द्वह्यसूचवृत्तो बह्यामुतवर्षिण्यां प्रथमाध्यावस्या- स्पष्टबह्मलिङ्गाख्यो द्वितीयः पादुः ॥ २५

( सूत्रातमहिरण्यगर्भप्रधानमोक्तजीवेभ्वराणां मध्ये केवलमीभ्वरस्येव

सर्वांधिष्ठानमूतस्वम्‌ , ( अधि० १) यषाययायतनं स्वशब्दात्‌ ५१॥

पर्वं त्रैलोक्यात्मा वैश्वानरः परमास्मेवयुक्तम्‌ । ताईं मेलोक्यायतन- मन्यदित्याशङय समाधानादक्षेपसंगतिः । बद्रोपक्रमस्थसाधारणशब्वुस्य वाक्यकेषस्थलिङ्घन यमूधेत्वादिना बह्यपरत्ववादृहप्युपक्रमस्थस्ाधार णायतनत्स्य बाक्यदोषस्थक्षतुश्रुत्या परिच्छिन्नप्रधानादां सतुशब््‌ाह्‌। ठ्यवस्थाऽस्त्विति हष्टान्तसंगतिः । प्रायशो निषिशेषे बह्माणे अस्मिन्पाव्‌ं वाक्यानां समन्वयप्रतिपःद्नाच्छरुस्यध्यायपादृसंगततयो बोध्याः । अत्र (दी०।) य एषोऽनम्तः' इत्युपक्रम्य षवरणायां नास्यां च मध्ये प्रतिष्ठितः इत्यादिना । चकारः सर्वगतस्यात्रात्यम्तास्च्वस्य रशद्कावा अनु- ठवुयमाह ॥ ३२ ॥

इति बह्मसू्दीपिकायां प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादु; ॥ २॥ €

(

तृतीये पादेऽस्पष्टबह्मटिङ्कानि वाक्यानि निर्विशेषप्रचुराणि योंग- विषयाणि किचार्यन्ते । अचर पादे जयोदक्ाधिकरणानि तत्रेदं सप्त सू्माद्यम्‌-दयुभ्वेति योश्च मृश्च द्यमुवो श्य मुवावाष्टी यस्य तदिदं दुर्वादं

७६ भामह प्रायनप्रणीतब्रह्मसू्राणि- [भर !षर६पु०र)

(्र०्व०|) पुष्पक्षे प्रथनाद्यपारितिः फलं सिद्धान्ते बह्यप्रमितिरिति विवेकः । आथवणे भ्रूयते-“यस्मिन्योः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः, सह प्राणेश्च सर्वैः । तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमुश्चथाम्तस्यष पेतुः ' [ मु० २।२।५] इति । अस्याथः-लोकच्रयापिष्टानत्वक्त्या पश्चीकृतमूताधिष्ठानसवमाह~-पस्मिन्नति । कायबह्याख्यसमष्टयन्तःकर- णस्याऽऽष्मन्येव कल्पितत्वमाह-मन इति । इन्दियसमष्िदवतानां त्रैव कल्पितत्वं सुचयति-सहेत्ति । प्राणैरिन्दियापिष्ठानदेवेः । चकारण भूत सृष्ष्मादिदधाजीवान्तर्यामिणामध्यस्तव्वं ध्वनितम्‌ । सविलासं प्रकृतिं मायाख्या श्रप्युक्ततकाशेना विलाप्य तमेवायिष्ठानमूतमद्रयमा- तानं विजानथेति मुमुक्षन्प्त्याह माताश्रुतिः-- तमेवेति । वाच्यवाचक- कल्पन(नःभेक्यसाक्षात्काराहाघमाह अन्य इति । एष साक्षात्कारः सविलासाविद्यानेवृत्तिलक्षणामरुततस्य सेतु्वस्थापकर इत्पाह--अभ- तस्येति । विजानथेव्यनेनोक्तः साक्षा.कार एष इप्युच्यते । अगतस्यामु- तत्वस्य । अचर श्भ्वादूनामोततभ्रवणाकत्काचिदायतनं प्रतीयते तक्कि प्रधानमत जीव अहास्वद्रह्योति सशयः । तच प्रधानादिरिति प्रापे त्रम: द्यभ्वाद्यायतनम्‌ । योश्च भूश्च दयुभुवो द मुवावादूं यस्य यौः पुथिव्य- न्तररिक्षमिव्येवमात्मकस्य तद्द्यभ्बादि तदायतनं बह्यैव । कुतः । स्वश ष्वात्‌ । स्वस्य परब्रह्मणो वाचको य आत्मशब्शस्तस्मादित्यथः । तमेधेकं जानथ आलसानमित्यातशब्द्‌ भवणा दिते ॥ १ ॥

प म भुक्त(पसरप्यव्यपदरात्‌ ॥ २॥ क्रिच छभ्वाद्यायतनं बह्यैव । कुतः । मुक्तेरुपसृष्यं मुक्तापसप्यं माधः प्रधानो निर्दृशः । स॒क्तोपसुप्यत्वस्य व्यपदशादिव्यथैः। यद्रा मक्तैरुषप- सुष्यं प्राप्यं यत्तस्यैवाच्र नि्द्ादित्यर्थः । मुक्तोपसृष्यत्वव्यपदेशादिति पाठे न कश्चिसयासः।

(दी ०।) जगत्तस्याऽऽयतनमाभ्रयः । 'यस्मिन्यौः प्रथिवी चान्तरिक्षम्‌ हत्य स्मिन्मग््े प्रतिपाद्यं बह्म । कुतः । स्वजष्द्‌ात्‌ । स्वस्याऽऽत्मनो वाचकः शब्दः स्वशब्दः ! तमेबेकं जानथ आत्मानम्‌ ` इत्यत्राऽऽत्म- द्राब्द्‌ स्तस्मात्‌ ॥ १५

ननु प्रधानमेव कुता न स्यादित्यत आह-मुक्तेति । मुक्ता अविधा- त्रक्तायश्युन्यास्तरूपसुप्य गन्तव्यं ब्रह्म यत्तस्य । तथाहि ' तथा विद्रान्ना-

[भ*१पा०३्‌०३] बह्मापुतधरषिणीदापिकाम्पां समेतामि। ५५७

(र ०व०।) (भद्यत हद्‌ ययान्थावच्छयन्त सरस्याः)

क्षीयन्ते चास्य कमाण ता-मन्हष्टे परावरः |मु-२।२।८ | (तथा विद्वान्नामरूपादिमुक्तः परात्परं पुरुषमुपेपि दिव्यम्‌ | [मु०३।२। <] इति । इदं च मुक्तोपसृप्यत्वं ब्रह्मण एव श्रुत्यन्तरे प्रसिद्धम--यदा सर्वे प्रमच्यन्ते कामा येऽस्य हदि स्थिताः । अथ मत्माऽगृता भवत्यत्र ब्रह्य समशनुते ` [ ० ४।४।७] इति । अ.पे च-(तमेनकं जानथ आत्मानमन्या वाच) विमुञ्चथ इति वाग्विमोकपुतकं विज्ञेयत्वं बह्य- लिङ्क श्रत्यन्तरे तथा हष्टत्वात्‌ । (तमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्बात बाह्मणः । नान॒ध्यायाद्रहूञ्शब्दान्वाचो विग्टापनं ह तत्‌ [बृ०४।४ २१] इति । हद्‌ ययान्थर्मिथ्यान्ञानरागद्धैपा दृरतद्रृहेत। भूत्वा छिन्नसं शायः सन्क्षीणकल्मपो यरतस्य हृद्‌ ५ परमासा प्रकाशत इत्यथः । दुष्ट इति निमित्तसप्तमी । तहरानाथमित्यथः । यद्रा यथाश्रूत एवाथः, यथा नद्यः स्वनामदूपाभ्यां विनिमुक्ताः समुद्रं प्राप्य तदात्मना तिष्ठन्ति तथा विद्वानपि साक्षाल्कृतब्रह्या नामदूपकारणाद्‌विद्यातो विमुक्तः परा- द्ग्याकरृताख्यादन्ञानात्परमस्पु्टानथ पुरुषं पूणं दिव्यमखण्डं वचिद्धातु- मालसमववेनाऽऽप्रोतीति मुक्तोपसप्यत्ववाक्या्थः । यदा ज्ञानावस्थाया- मस्य विदुषो हदि स्थिताः कामादयस्तन्मरूलाऽविद्या च निवतेते । पुन- जन्मसपादककमभावावस्थां वक्तमथति । धीरो विवेकज्ञानी विवेक- ज्ञानमच्र पदार्थज्ञानम्‌ । प्रज्ञामभदलक्षणवाक्याथन्ञानम्‌। वाक्याथज्ञा- नार्थत्वेन कर्मकाण्डयेमुख्वं म॒म्चुणा कायंमित्याह-नानुध्यायादिति। अनात्मार्थश्ब्दाध्ययनफलमाह-वाच इति । वाच इत्येतक्कण्ठताल्वा- दीनामष्टस्थानानाम्मपलक्षणम्‌ । वागादिशोषणमेव बहुशब्द्‌ चिन्तनफल - मिव्यथः । तस्मादृद्यभ्वाद्यायतनं परं बह्म ॥२॥

नानुमानमतच्छब्दात्‌ ॥ ३ ॥

अनुमीयत इत्यनुमानम्‌ । सांख्यपारेकल्षितं प्रधानं न दयुभ्वा्यायतः नम्‌ । कस्मात्‌ । अतच्छब्दात्‌ । तस्य प्रधानस्यानुमानस्य शब्द्स्त-

~

न,

(दी०।) मरूपाद्विमुक्तः ` इत्याद्नाऽस्मिन्प्रकरणे व्यपदेशाद्िशेपणोप- देशोऽभिधानं तस्मात्‌ ॥ २॥

नन्वस्तु भुक्तोप्सुप्थ बह्म जगत्कारणं च प्रधानं स्यादित्यत आह- नानुमानमिति । अयुमीयत इत्यनुमानं प्रधानं नात्र । कुतः । अतच्छ-

७८ भ्रीमहे पायनप्रणीतब्रह्मसुत्राणि- [अ०१पा०२स्‌०४-६]

(न ०व०।) चछब्डो न सोऽतच्छब्दस्तस्मात्‌ । प्रधानप्रतिपादकशब्दस्याभ्र- वणादित्य्थः । प्रत्युत तद्विरोधिश्शब्दा एव "यः सर्वज्ञः सवंविदित्याद्यों वतेन्त इति भावः ॥ ३॥

प्राणभच ॥ ४ ॥

प्राणमृजीवोऽपि न द्युभ्वाद्यायतनम्‌ । कुतः । अतच्छब्दादेव । यद्य- प्यात्मशब्द्‌ः साधारणस्तथाऽपि जीवस्य सवज्ञव्वं द्युभ्वाद्यायतनत्वं चाऽऽ स्येन न संभवती त्यात्मशब्डस्यातच्छब्दत्वमेव ॥ ४॥

जीवानिरास हेतन्तरमाह-

"क भैदव्यपदेशात्‌ ॥ ५ ॥

न प्राणमृटद्युभ्वाद्यायतनं सुतो मेद्ध्यपदेशात्‌। (तमेवैकं जानथ! इति जञातुस्ेयभावेन व्यपदेश्ारित्य्थः । जीवस्य मुमश्चुतेन ज्ञातुत्वातपस्लि- धाज्तेयं द्युभ्वाद्यायतनं बह्येति ॥ ५ ॥

तत्रेव हेव्वन्तरमाह-

प्रकरणात्‌ ॥ £ ॥

“क स्मन भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातम्‌ । ` [मु०१।१।३] इत्युपक्रमात्परमात्मन एवेद प्रकरणं न हि जीवनज्ञानात्सवज्ञानं मवति । तस्मासकरणादपि न प्राणमृदित्य्थः ॥ ६॥

--~~--~------- ------------------~--------~-~-- --.--------~-~~--~- ~ -----~-------------"--~- ----------- ~ ~~~ ---~-~------

(दी ०।) ब्दात्‌ । तस्य शबष्दस्तच्छब्दो न तच्छब्डोऽतच्छब्वुस्तस्मात्‌ । प्रथानप्रतिपादकशब्डामावादित्यथंः ॥२॥

चेतनशब्दृदृहनादस्तु तर्हि जीव इत्यत आह-प्राणमृदिति । चका. रोऽनन्तरहेतोरनुकषणाथः । प्राणान्विभर्तीति प्राणभूजीवः सोऽपि न । कुतः । ' यः सर्वज्ञः ' इत्यादेरतच्छब्दात्‌ ॥ ४ ॥

जीवब्रह्मणोरमेदाजीव एवा स्यादित्यत आह-अमेदेति । भदस्य (तमेवैकं जानथ ' इति ज्ञेयन्ञात्मवेन व्यपदेशात्‌ ॥ ५॥

जीवबह्मणो्यपदेदो कुतो बह्मेवास्याऽऽश्रय इत्यत आह- प्रकरणा. दिति । बह्मण इति वाक्यशेषः । ' कस्मिञ ` इत्युपक्रम्येकविज्ञानेन सवविज्ञानादिकं भ्रुयमाणं बह्मण्येवोपपन्नमित्य्थः ॥ ६ ॥

[अ °भपा०३स्‌००-<] ब्ह्मामृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ७२,

(जण्व०।) अपि च- स्थित्यदनाण्यां च ॥ ७ ॥

न प्राणभृद्द्युभ्वा्यायतनम्‌ । डतः । स्थित्यदनाभ्याम्‌ । स्थितिश्ा. दनं च ताभ्यामिति पञ्चमीदिवचनम्‌। द्यभ्वाद्यायतनं प्रकृत्य ‹ दहा सुपर्णा ` इति । जींवस्यादनं परमात्मनः स्थितिरिति द्वे निर्दिश्येते । ˆ तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्रात्ति ` इत्यद्नम्‌ । ' अनश्नन्नन्यो अभिचाक- शीति ' इत्योदासीन्येन स्थितिमिर्दिश्यते । इवं च दय॒भ्वाद्यायतनस्य बह्मत्वे घटते नान्यथेति । तस्मादृद्यभ्वाद्यायतनं परं बह्म ज्ञेयमिति सिद्धम्‌ ॥ ७॥

( प्राणपरेशयोमेध्ये परेशस्यैव सत्यशब्देन भरेष्ठत्वम्‌, ( अधि० २)

भूमा संपरसादादध्युपदेशात्‌ ॥ < ॥ पूव मालमरशब्दा दृद्यभ्वा्यायतनं बह्यप्युक्तं तदयुक्तम्‌ । ˆ तरति शोकः मासमवित्‌ ' [ छा०७।१।२] इत्यच्राबह्यण्यप्यालशशब्दप्रयोगादि- व्याक्षेपसंगत्याऽस्याऽऽरम्मः । पर्वपक्षे प्राणोपासितिः फट सिद्धान्ते बह्यप्रमितिरिति । एवमेव निर्धिक्ेषवाक्यविचारे पर्वपक्षे यस्य कस्य चिदुपास्तिः सिद्धान्ते बह्मपमितिरेवेति बोध्यम्‌ । छान्दोग्ये भ्रूयते-शश्रुते ह्येव मे भगवदृदुशेभ्यस्तरति शोकमात्मविदिति । सोऽहं भगवः ोचाभिते मा भगवाञ्शोकस्य परं पारं तारयतु ` [ छा०५।१। ३ |इति। नारदेन पष्टः सनत्कुमारो नाम बह्येत्युपदिदेक्ञ । पुननारदः- ˆ अस्ति भगवा नाश्नो भूयः ' [छा० ५४।१।५] इति पप्रच्छ । तस्योत्तरम्‌-' वाग्वाव नाश्नो भूयसी ' [छा०७।२।१] इति।

(वी०। `ननु प्रकरणादना जगत्कारणमव प्रतायते नश्वर इत्यत आह- स्थितीति । स्थितिरवस्थितिरनशनमिति यावत्‌ । (अनश्चन्नन्यो अभि. चाकशीति ` इति श्रुतेः । अदनं मक्षणम्‌ । ' पिष्पलं स्वाद्र्ति ` इति श्रते; । स्थितिश्वादन चाऽऽभ्यामीभ्वरा जीवादन्यः सिद्धः । नचेश्वरा- दन्यत्र जगत्कारणमिति चकारार्थः । करत्वा चिन्तेयम्‌ ॥ ७॥ पु्वाधिकरण आत्मशब्दाद् द्युभ्वाद्यायतनं बह्मेत्यक्तं तच्राऽऽत्मशब्दः णि नैकान्त इत्याक्षिप्य समाधत्ते-- ममेति । बहोमवो ममा। "थो

१ (त्य पारमियेवपाठः अत्रयमुदितच्छान्दोग्ये। २ ख. कटानैन्तेयम्‌ । ३ ख, शे. ऽनेश्मः । ग

८० शरीमहुपायनप्रणीतबह्मसू्राणि- [अ०१पा०द्‌०७]

(्र०्व०)तथा “अस्ति मगवो वाचो भूयः [छा०७।२)। २] इति प्रक्र ¢ मनो वाव वाचो भूयः [ छा ५।३।१ | इत्युत्तरम्‌ । एवं प्राणपर्यन्तं भूयः प्रश्नोत्तरे हइपते । प्राणोपदेशानन्तरं च प्रश्न विनैवेदं भरूयते-"एष तुवा अःतेवदृति यः सत्येनातिवदति [छा०७। १६। १ | इति। भूमा त्वेव विजिज्ञासितव्य इति भूमानं मगवो विजिन्ञास्र इति [ छा० ७। २३।१ | यत्न नान्यत्पश्यति नान्यच्छृणोति नान्यद्विजानाति स मूमाऽथ यच्नान्यत्परयत्यन्यच्छरुणोत्यन्यद्िजानाति तदल्पम्‌ ` छा० ७ । २४ । १ ] इत्यादि । अस्पाथः-नाह्पे मुखमस्तीति भ्रभेव सुखम्‌ । तस्मा्चिरतिश्यं सुखमिच्छता ममेव विजिज्ञा सितष्यों विशेषेण ज्ञातुमेष्टव्य इति सनत्कुमारेणोक्ते मुमुष्ुनारदस्त- दुपश्रत्य भगवन्मूमानमेव विशेषेण ज्ञातुभिच्छामीत्याह- भूमानं भगव इति । भूभ्नो लक्षणमाह- यतरे ति। व्यवहारातीतं पूर्णं वस्त्वेव भूमेत्य्थः। लक्षणं व्यतिरेकमुखेण स्पष्टयितुं परिष्छिन्नर्क्षणमाह-अथेति । एव स्थिते संशयः किंप्राणो भूमोत पएरमासति। प्राणो वा आज्ञाया भूयान्‌ ` [ छा-७। १५। १] इति पर्वं प्राणस्य संनिधानापस्राणों भूमेति युक्तम्‌ । नच ८ तरति शेःकमाटवित्‌ ` इति प्रश्षवाक्य आत्मो पक्रमे प्राणात्मप्रकरणात्सनघटुबटत्वामति वाच्यम्‌ । नाम बह्म त्युपास्स्वेति समाधानवाक्ये नामादेरबह्मण एवोपदृकेन प्रभ्रस्थाव्मराब्द्‌- स्यापि नामादिपरत्वेनानाव्मपरत्वादात्मप्रकरणासिद्धः। प्रश्नोत्तरयोरे. का्थत्वनियमात्‌ । तस्मास्राणो भूमेति प्राप्ते मः-भुमा परमात्मैव । कुतः । संप्रसाद दृध्युपदेश्ञात्‌ । सम्यक्प्रसीदृत्य{स्मश्जीवस्वरूपमिति संप्र सादः सुषुप्त्यवस्था । तस्यां चावस्थायां प्राणो जागर्ति । सप्रसाद्‌- शाब्देन प्राण उश्यते । प्राण दध्यं भृन्न उपदेशादित्य्थंः। प्राणोपदेशा- नन्तरम-' एष तु वा अतिवदति यः सस्येनातिवदृति ' इति तुशब्देन प्राणवाद्स्यानतिवादव्वमुक्त्वा सत्यश्ब्दवास्यपरमात्मवादस्यातिवादतवं बुवन्भूमानमुपदिदेश् । अतो भून्नः प्राणाद्रष्व॑मुपदेश इति गम्यते। किं च तरति शोकमात्मविदिति आस्मप्रकरण)!द्भूमा परमात्मा । न च प्रकरणा. सिद्धिः । आत्मोपदेक्ञार्थं नामाद्यपदेश्ञेन नाम बरह्यत्युपास्स्वत्यादेस्तरति कोकमात विदिति प्रश्नोत्तरत्वासिद्धेः। अतो भृमा परमात्मा नामाद.

(दी °वे भूमा" इत्याद परमात्मैव स्वीकरणीयः। छतः । संप्रसाद्ाद्ध्युप देशात्‌ । सम्यक्पसीद्त्यस्यामवस्थायामिति इषुिः सपरसाद्स्तया

| १९ पा०३ सुण ९-~-१० ] बह्मातवर्षिणीदी पक्षाभ्यां समेतानि | । ८4 ह

( अ०व० । › प्राणान्तमतीत्य सस्यकब्डवाच्यात्मोत्करष्ट इति यो वदति स एषोऽतिवादीति श्त्यथः ॥ ८ ॥ धर्मापपत्तेश्च ॥ ९ ॥

ङि च यज नान्यत्पदयतीव्यादिनोक्तानां सवब्यवहारामावादिधमाणां परमात्मन्येवोपपत्तेः परमात्मेव भूमा । ‹ य्न तस्य सवेमातेवाभूत्तत्केन कं पश्येत्‌ ` [ ब॒ ० ४। ५। १५ | इत्यादिश्ुत्यन्तरे सवव्यवहारामावस्य परमात्मधमत्वेनावगतत्वात्‌ । "यो वे भूमा तत्सुखं नाल्पे छखखमस्ति भूमेव सुखम्‌" इति दुःखसहितसख निराकरणेन भूश्च; उुखत्वं दरितं बह्यधर्मः । एवे "यो वे भूमा तदमृतम्‌ ` इति श्रूयमाणममुतत्वं बह्यधमः । “ अतोऽन्यदातम्‌ ` { बृ०२। ४।२] इति श्रतेः) आतंमातिमद्विनाशीति यावत्‌ । एवं स्वे महिने प्रतिष्ठितत्वं सर्वगतत्वं सर्वात्मकत्वं चते धर्मां बह्मण्येवोपपदययन्ते । तस्मास्राणो नोपास्यः किंतु भूमा परमासा ज्ञेय इति सिद्धम्‌ ॥९॥

(प्रणववब्रह्मणोमध्ये बह्मण एवाक्षरशब्दवाच्यत्वम्‌, अधि० ३)

अक्षरमम्बरान्तधतेः ॥ १०॥

एव सत्यशब्दस्य बह्यणि खूढत्वादम्‌मा बह्येप्यक्तं तद्रदत्राप्यक्षरन्ल- ब्दस्य वणषु रूढत्वाद्रणं पवाक्षरमस्त्विति दष्टान्तसंगतिः । ओंकारशू- पांपास्तब्ह्मज्ञानामेत्युभयच्रफटम्‌ । व्हदारण्यके भ्रयते-" कस्मिन्न खल्वाकाश ओतश्च प्रोतश्चेति स होवाचैतद्रे तदक्षरं गाभि बाह्यणां आभेवद्न्त्यस्थूलमनण़ [ बु०३।८।७।८ | इत्यादि । अस्यार्थः यदरूध्व द्वो यद्धस्ताव्पुथित्या ये चोभे यावाप्राथिव्यौ यदन्तरिक्षं

(दी ०।) तस्यामवस्थायां स्थितः प्राणो लक्ष्यते । संप्रसादादधि उपारे एष वित्यादिनोपदेक्षादामिधानात्‌ ॥ ८ ॥

ननु श्राणो ह पिताः इत्यादिना प्राणस्यापि भूमा श्रत इत्यत आह- धमति । धर्माणां "यच्च नान्यत्पश्यति नान्यच्छरणोति ' इत्या दानां तस्मिन्परमाव्मन्य॒पपत्तेश्च । चकारस्तेषां प्राणेऽनपपत्तिं चाऽऽह ॥ ९ ॥

पूवाधिक्ररणे प्राणसावस्म्यं गोणमित्यक्तम्‌ । तचाबह्मणोऽपि प्रण- वस्य सावांलम्यदरशनमित्याक्षिप्य समाधत्ते-अश्ुत इत्यक्षरं न क्षर-

१ स, °क्तं तन्नात्रः। २ ख, %रेनादित्याम + ह |

८२ भीमह पायनप्रणीतबह्यसूज्राणि- [अ ०११०२ु० ११.१२]

(व०््र°)यददरतं भवद्धविष्यञ्च तत्सर्वं कस्मिन्नोतं प्रोतं चेति गार्ग्या प्रशन करते याज्ञवल्क्येनाऽऽकाशे तत्सर्वमोतं प्रोतं चेति निरस्ते गार्भी पुनरप- चछदाकाकशोऽव्याकृताख्यः कस्मिन्नोतप्रोतव्वेन तिष्ठतीति तत्र संशयः किमक्चरशब्देन वर्णं उच्यत उत बह्येति । अक्षरसमान्नाय इत्यादावक्षर- दाब्दस्य वणे प्रसिद्धत्वाहरणं एवाक्षरशब्दवाच्य इति प्राप्ते बूमः--अक्षरं बह्येव । कुतः । अम्बरान्तधृतेः । पृथिभ्यादेराकाशान्तस्य विकारजा- तस्य धारणादिव्यर्थः । विषयवाक्याथकथनसमयेऽम्बरान्तधारणं प्रति पादितम्‌ ॥ १०॥ न्त अम्बरान्तधतिः प्रधानेऽपि संभवतीत्यत आह- सा च व्रशास्नात्‌ ॥ ११॥

सा च धृतिः परमेश्वरस्यैव कर्मं नान्यस्याचेतनस्य । कुतः । प्रशास- नात्‌ । ' एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि सूर्याचन्द्रमसौ विधृती तिष्ठतः ' [ बञ०३।८।९] इत्यादिना प्रक्ञासनश्रवणादेत्यथः । प्रशासनं नामाऽ्ञ्ज्ञा सा च चेतनस्येव नाचेतनस्य प्रधानस्येति, तस्मादृक्षर बह्म ॥ ११॥ अन्यभाव्यावृत्तेश्च ॥ १२॥

इलश्च परमालमेवाक्षरशब्दषाय्यस्तस्येवेश्वरस्य प्रशासनं कर्म । कुतः । अन्यमावन्यावुत्तेः । अन्यस्य प्रधानदेमावो धर्मोऽन्यमावस्तद्यावृत्ते- स्तद्विपरीतधर्मभ्रबणादित्यर्थः । " तद्वा एतदक्षरं गाग्यदष्टं दप्रश्रत श्रोजमतं मन््रविन्ञातं विज्ञातु ` [ ब०२।८। ११1] इति व्र्टतवादयो नाचेतने संभवन्ति तस्माद्रषटत्वादिसमानाधिकरणप्रश्षासनवान्परमासमे वाक्षरम्‌ । “ मान्यदतोऽस्ति द्रष्ट नान्यदतोऽस्ति शरोतु नान्यदतोऽस्ति

(दी०।) तीते वा । “एतद तदक्षरम्‌ ' इत्याद्युक्तं बह्येव । कुतः । अम्बरान्त- धृतेः । अम्बरमाकाङञमष्याकृतं तदृन्ते यस्य तदिद्मम्बरान्तं तस्य धुति- धरणं तस्याः ॥ १०॥

धुतिरप्यचेतनस्य किं न स्यारित्यत आह-सा चेति। सा च धति परमेश्वरस्यैव कर्मं । ऊुतः । प्रशासनात्‌ । प्रकर्षण शासनं प्रशासनम्‌ । एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ` इत्यादिश्रुतेस्तस्मात्‌ ॥ ११ ॥

अस्तु प्रश्षासनमप्योपचारिकमित्यत आह- अन्येति । अन्यस्याचेत- नस्य भावोऽवेतनत्वं तस्माद्थावृत्तिः पृथक्करणम्‌ । ˆ अक्षरस्य प्रशा-

[भ०१पा०३्‌०१३] बह्याम्तवर्षिणीदीपिकाम्यां समेतानि। ८३

(०व०।मन्तु नान्यदतोऽस्ति विज्ञातृ इति दरष्ा्यन्तरनिषेधाच न जीवोऽ प्यक्षरमिति । तस्मादक्षरं बह्म ज्ञेयमिति सिद्धम्‌ ॥ १२॥

( परापरबह्मणोर्मध्ये परब्रह्मण एकः चरिमात्रेण प्रणवेन ध्येयत्वम्‌, अधि० ४)

दक्षतिकर्मव्यपदेशात्सः ॥ १३ ॥

प्वमोकारस्य पूवपक्षत्वेन बद्धो सांनिध्यात्तस्मिन्नोंकारे ध्यातव्यमिह निङूप्यत इति बुद्धिसानिध्यसंगतिः; । यद्रा पूरव॑मक्षरशब्दस्य वरणे रूढस्यापि जगदृवृत्तिटक्षणटिङ्केन बह्मणि न क्षरती ति व्युस्पत्याऽचटत्वा- दनादितवाव्यापित्वाद्वा बोगवृत्तिराभिता तद्रदिहापि देकपरिच्छिन्नपः- लश्रुतििङ्केन परशब्दस्याऽऽपेक्षिकपरत्वविशिषटे हिरण्यगमे वुत्तिरस्त्विति दुष्टान्तसगतिः । कायबह्मण उपास्तिः पुर्वंपक्षफलं सिद्धान्ते परबह्मो- पास्तिरिति मेदः । आथर्वणे भ्रूयते-' एतद्वै सत्यकाम परं चापरं च बह्म यदो कारस्तस्माष्ठिद्रानेतेनेवाऽऽयतनेनेकतरमन्वेति “ [ १० ५।२] इति प्रकृत्य “ यः पुनरेतं भरिमच्रेणोभिव्येतेनेवाक्षरेण परं पुरुषममि- ध्यायीत ` [ प्र०५। < ] इत्यादि । अस्यार्थः-पिप्पलादो नामाऽऽचायः सत्यकामेन पृष्टो व्याचष्टे हे सत्यकाम परं निर्विशेषमपरं च कार्यं बह्म यत्तदेतदेव योऽयमोंकारः स हि प्रतिमेव विष्णोस्तस्य प्रतीकस्तस्मालः णवं बह्मातमना बिद्रानेतेनाकारध्यानायतनेनः प्रािसराधनेन परापरया- रेकतरमन्वेति यथाध्यान एकमात्र द्विमात्रे वा हिरण्यगर्मोपास्ति कुया- दिति दशेपित्वा बवीति-यः पुनरोमि्येतदक्षरं चिमाचमिति । तृतीया द्वितीयाव्वेन नेया बह्माकारामेदोपक्रमात्‌ । तथाविधमक्षरं सयांन्तस्थ परं ध्यायीतेति । स उपासकः सूर्य प्राप्तः साममि्बह्यलोकं प्रति नीयत इति । अच संशयः । किमपरं बह्म ध्यातव्यमुपद्रियते किंवा पर बह्येति । अपरमिति परापे त्रमः-स ध्यातव्यः परमास्मेव । कुतः । दक्षतिकर्मभ्यपदेशात्‌ । वाक्यशेषे ध्यातव्यस्येक्षतिकमत्वेन व्यपदेदादि.

(दी ०।)सितुरिदं दृष्टम्‌ ' इत्यादिना । चकार उपचारनिवारणाथंः ॥ १२ ॥

पूर्वाधिकरणेऽक्षरशब्दवाच्यं बह्म प्रशासनादिव्युक्तम्‌ । इदानीम्‌ ‹ तदृपरमेव बह्म ध्यायीत ` इति बह्मलोकफलदर्शनादिति बद्धस निधानादाक्षिप्य समाधत्ते--इक्षतीति । “ परं पुरुषमभिध्यायात ` इति

९ दख (बम्‌. ।

८४ भरीमहैपायनप्रणीतबह्मसूबाणि- [अ०११ा०६्‌०१४)

(्र०व०।)त्यर्थः । (स एतस्मात्पराजीवघनात्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते [ प्र०५।५] इति। स ध्याता । जीवघनशष्देन बह्मलोक उच्यते) सकलटलजीवाभिमानिदहिरण्यगमांधारत्वात्‌ । तथा च बह्मलोकाह्छोका न्तरापेक्षया परात्परं पुरुषं परमातमानमीक्षते साक्षाककरोतीत्यर्थः । ईक्ष तिपदार्थ॑स्य दकनस्य लोके यथा्थंविषयकत्वाद्यथार्थस्वरूपपरमालेवे- क्षतिकर्मेति तव्समानविषयकध्यानस्यापि परमात्मेव विषयः । ध्याने. क्षणयोरेक वेषयत्वा नियमात्‌ । यथा पादोदरस्त्वचा निमुंच्यत एषं ह वे स पाप्मना विनिभ्रुच्यतेः इति पापविनिमाकफलवचनं परमात्मानं ध्येयं सूचयति । पादोद्रः सर्पः । तस्माक्रमयुक्त्यथर्माकारे ध्यातन्यः परमात्मेति सिद्धम्‌ ॥ १२॥

( दहराकाशप्वेन प्रतीयमानानां वियथजींवबह्यणां मध्ये बह्यण एव तदाकाशवाच्यत्वम्‌ , अधि०५।)

दह्र उत्तरे$यः ॥ १४ ॥

पर्वं परमपुरुषकब्द्स्य बह्मणि ङूढत्वाद्रह्यो पास्यमिप्युक्तं मवति तद््‌- दिहाप्याकाराक्ब्दस्य भूताकाशे ङूढत्वात्तस्यैवोपास्यत्वम स्त्विति दश- न्तसंगतिः । पूवेपक्ष आकाशाद्युपास्तिः फलं सिद्धान्ते परोपास्ति- द्वारा प्रमितिरिति च्छान्दोग्ये भूमबिद्यानन्तरं भ्रुयते--"अथ यदिद्म- स्मिन्बह्यपुरं दहरं पुण्डरीकं वेशम दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशस्तस्मिन्यद्न्त- रतदन्वेष्टव्यं तद्वाव विजिज्ञासितव्यम्‌ [ छा०८।१। १] इत्यादि । अस्यार्थः- विद्यान्तरारम्भार्थाऽथज्ब्दः । यदिदमिति प्रसिद्धं हद्यं परागरष्टम्‌ । अस्मिन्निति प्रत्यक्षत्वोक्तिः । बह्मपुरं शरीरम्‌ । तस्मिन्द्‌- हरं सृक्ष्मं हव्पुण्डराकं तदाधारत्वात्‌ । हदयस्य वेकमतवं संपादयते- दहर इति । दहरः सृक्ष्मोऽस्मिन्हृदयेऽन्तराकाशः परमात्मा सदा तिष्ठ-

(दी °।)परः पुरुषः परमात्मा । कुतः । ईक्षतिकमन्यपदश्ञात्‌ । स एतस्मादि- त्यादिना पुरुषमीक्षत इत्यन्तेनेक्षतिकर्मणो व्यपदेश दक्षणमीक्षतिस्तस्य कम तद्याप्यं तस्य व्यपदेकशसतस्मात्‌ । स एव चह परपुरुषकशब्दाभ्याम- मिध्यातव्यः प्रत्याभिनज्ञायते ॥ १३॥

एूवांधिकरण ईश्चतिध्यायतिकर्मणोः परपुरुषत्वेन प्रत्यभिज्ञानादैक्ये सति ध्यायतिकमं परव्रह्यप्युक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ । दहरषाक्योपक्रमोक्तजी-

7 पिपरि

१ ख. गोः पु २ ख, "नादिके स०।

[अ०१पार्३म्‌०१य] बह्यामतवषिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ८५

(न ०व ०।)तीत्यथंः । तस्मिन्हदये व्यव हितव्वेऽपि योग्यव्वात्तच्छब्देन हव. यपरामक्ञः । तदाका्षारष्यं बह्यान्वेष्टव्यं विचार्यं विजित्ञासितष्यं ज्ञेय. मिति। अचर दहरपुण्डरीके यो दहराकाशः श्रतः स किं भूताकाश आहो. स्वित्परमासेति संशये प्रसिद्धिबलादमूताकाङ्ञ इति प्राप्तम्‌ । यद्वा बह्मपुर- शब्देन शरीरमभिदधता तत्स्वामिजीवोपस्थितेजीवो दहर इति प्राते बूमः--दृहराकाश्चः परमात्मैव । कस्मात्‌ । उत्तरेभ्यो वाक्यरोषगतेभ्यों हेतुभ्यः । तथा हि जिज्ञास्यत्वेनामिहतस्य दृहरस्याऽऽकाश्स्य तं चेद्वयुरिप्युपक्रम्य ^ किं तदत्र विद्यते यदन्वेष्टव्यं यद्वाव विजिज्ञासित- व्यम्‌' [ छा०८। १।२] इत्याक्षेपपूर्वकं समाधानवाक्यम्‌ । (स बूयादययावान्वा अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तहंदय आकाश उमे अस्मिन््या- वाप्थिवी अन्तरेव समाहिते [ छा०८।१।३] इत्याद्कमाका- दो पमानत्वं यावाप्रथिव्ययिष्ठानतवेन दशयति 1 श्रत्यथस्तु-तमाचायं शिष्या ब्रूयुः किमिति व्रयः-किं तदिति । हप्पुण्डरीकमेव तावदहं तस्मिन्विद्यमानाकाश्गोऽपि तत ईदत्येतव्पुण्डरीके किमस्ति यच्छरतियुक्ति-

भ्यामन्वेष्टव्यं यद्वाव साक्षाकर्तंव्यमित्यल्पत. रोषेण दहरस्य ज्ञेयत्वमा- क्षिप्तं शिष्यैः । तत्र सनाधानम्‌-स बरुयादिति । स जाचायां बूयाक्कि- मिति यावानिति । अस्मिन्निति दृहराकाज्ञोक्तिः। अषएटपत्वदोषश्चाऽऽ- कारोपमानेन निराक्रतः। तथा च यावाप्रथिष्याययधिष्ठानमाकाशोपमितं तदृहराकाकश्ाख्यं बह्मेव । एवम्‌- एष आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विभृल्यु- विशोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसंकल्पः [छा ०८।१।५ | इति चाऽऽत्मलापहूतपाप्मत्वादयो गुणा न भूताकाशे जीवे वा संभवन्तीति। जीव आत्मत्वसंमवेऽप्युत्तरगुणानामसंभवो बोध्यः । विभल्युमरणरहितः। विजिघत्सो विगता जिघत्साऽत्तमिच्छा यस्यस विजिधत्सः। तथा ˆ तद्यथेह कमचितो लोकः क्षीयत एवमेवमुत्र पुण्यचितो टोकः क्षीयते ` [ छा० ८।१।६ 1] इति कर्मणामन्तवच्वमुक्त्वा, अथय इहाऽऽत्मानमनुविद्य वजन्व्येतांश्च सत्यान्कामास्तेषां सवेषु लोकेषु काम- चारो भवति ' [ छा०८। १६] इति प्रकरतदहराकाशविज्ञानस्या-

(दी ०।)वस्य वाक्यशेषे स उत्तमपुरुष इति शब्दाभिधानात्तद्रत्परपुरुषशब्द्‌- स्याप्यबह्यविषयत्वसं मवादादधिप्य समाधत्त-दहर इति । दहरो ऽस्मिन्‌

१ ल, ग. यत्य पु ।

८६ भीमहैपायनप्रणीतव्ह्मसूत्राणि- [अ०१पा०३स्‌०१५]

(ज ०व ०।)नन्तफलटवस्वं वदृन्परभात्मत्वमस्य सूचयति । सत्यान्कार्माश्ेति चकारेण तेषामप्युपास्यत्वमुक्तम्‌ । तथा च सत्यकामादिगुणकमात्मानम- नुविद्यानुभूय ये परलोकं बजन्ति तेषां सर्वेषु लोकेषु कामचारः स्वेच्छया संचरणमप्रतिहतमनन्तमेश्व्यं मवतीत्यथंः । तस्मादेतेभ्य उत्तरेभ्यो हेतुभ्यो दहराकाशः परमात्मा ॥ १४ ॥ गतिशब्दाभ्यां तथा हि दष्टं टिङ्ख च ॥ १५ ॥

उत्तरेभ्य इत्यस्य प्रपश्चोऽयप्‌ । किंच इमाः सर्वाः प्रजा अहरह- शछन्त्य एतं बह्मठोकं न विन्दन ` [ छा० ८।३।२] इति दहर. वाक्ये प्रकतं परमेश्वर बह्मलोकशब्दमभिधाय प्रजाशब्द्बाच्यानां जीवानां प्रत्यहं तद्विषया गतिरूच्यमाना गन्तव्यस्य दहराकाशस्य बह्यतां गमयति । गतिं बह्मलटोकशब्वं चामिप्ेव्य गतिशब्दाभ्यामिव्युक्तं सू्रकारेः । प्रत्यहं सुषष्त्यवस्थायां जीवस्य बह्मगमनम्‌ । तथा हि वृषं भ्रुत्यन्तरे--"सता सोम्य तदा संपन्नो मवति [छा० ६।८।१] इत्यादो । तथा च दृहराकाशगमनं बह्यगमनमेवेति दृदीकरृतं तथा हि पुष्टमित्यनेन । प्रत्यहं हिरण्यगर्मबह्मटोक गमनासं मबाद्रह्यैव लोक इति कर्मधारयसमासर एव याह्य इत्यस्मिन्नर्थेऽहरहर्गमनमेव लिङ्मित्यने- नोक्तम्‌ । चशब्देन निषादस्थश्पतिन्यायोऽपि कर्मधारययग्रहणे सुचितः॥ १५ ॥

(दी ०।)इति वाक्ये दहरः सुक्ष्म परमास्मा । कुतः । उत्तरेभ्यो हेतुभ्यः । ‹ यावान्वा अयमाकाशः ` इत्यादिनोक्तेभ्यः ॥ १४ ॥

नतु बह्यपुरुषशशब्दश्रवणात्‌ कुतो न जीव इत्यत आह-गतिशब्दा- भ्यामिति । गतिगंमनं शब्दो बह्मटोकशब्दः । " अहरहगेच्छन्त्येतं बह्मलोकम्‌ ` इति श्रतेः । गतिश्च शब्दश्च गतिशब्दौ ताभ्यां गति- शब्दाभ्यां दहरः सः । तथा हि दुष्टं हि यथाऽ तथा भरुत्यन्तरेऽपि ‹ सता सोम्य ` इत्यादिकेऽहरहरबेह्यगमनं हष्टटमवगतम्‌ । न च बरह्मणो लोक इति वेयाधिकरण्यं यत एतदेवाहरह्गमनं लिङ्गमपि सामानाधि. करण्ये ॥ १५ ॥

# एतया निषादस्थपतिं याजयेत्‌ । द्विजः स्यपतिरन्यो वा द्विजः षष्ठी समासतः । कर्ैधारयमख्यत्वान्निषादो रोद्रयागक्त्‌ ।

१ ख. (हमपुरर* ।

[अ०१पा०३सू्‌०१६-१०] बह्मामृतवर्षिणी दी पिकामभ्यां समेतानि । ८७

पतेश्व महिभ्नोऽस्यास्मिन्ुपठम्पेः ॥ १६ ॥

(्०व०।) धुतेरपि हेतोः परमेश्वर एव दहराकाशः । अनतिकरान्तप्रकरणं दहराकाश निर्दिकशति-“ अथ य अत्मा स सेतुर्विधृतिरेषां लोकानाम- नसंभेदाय › [छा० ८ । ४। १} इति । विधृतिरिति क्तिन्नन्तत्वाद्विधारक

उच्यते । सेतुशब्देन वर्णाध्रमाद्यसंकरहेतुत्वमुख्यते । न हि सर्वटोक- विधारकत्वं बह्मणोऽन्यस्य संमवति। अस्य च विधारणलक्षणमदहिश्नोऽ- स्मिन्परमात्मन्यन्य्ापि श्रुत्यन्तर उपलब्धेः परभात्मलिङ्कत्वमेव । ' एतस्य वा अक्षरस्य प्रज्ञासने गाग सुयाचन्द्रमसी विधृतौ तिष्ठतः ' [बु०२।८।९ ] इति । तथा-“ एष सर्वेश्वर एष भूताधिपतिरेष भूतपाल एष सेतुर्विधारण परषां लोकानामसमेदाय ' [ बृ० ४।४। २२ | इति ॥ १६ ॥

प्रसिद्धेश्च ॥ १७॥

दहराकाश्ज्षब्डोऽपि परमात्मन्येव प्रसिद्धो न जीवे। ' आकाशो ह वै नमरूपयोर्भिर्वहिता ` [ छा० ८ । १४ | श्सर्वाणि हवा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते ` [ छा०१।९। १ ] इत्यादिवृक्षनात्‌ । यदथ्प्याकाराङ्ब्दस्य मूताकाश्ञेऽपि प्रसिद्धिरस्ति तथाऽपि यावान्वाऽ यमाकाशस्तावानेषोऽन्तहंदय आकाशः ` इति तस्योपमानत्वेन यहणा- न्नोपमेयदहराकाशत्वं संभवती ति दहराकाशः परमेश्वर एव ॥ १७ ॥

(दी ०।) नन्वाकाकश्ोपमया गगनं गगनाकारमिति न्यायेनाऽऽकाश्च एव जीवो वा कुतोन स्यादित्यत आह-धृतेरिति। धारणं धतिस्तस्याः। स सेतुर्विधृतिः ' इति शरुतेदंहरः परमात्मेवास्यासाधारणस्य महिम्नः प्रमावस्यास्मिन्परमेभ्वरे सूर्याचन्द्रमसौ विधृतो तिष्ठतः ` इत्यादिनोप- लन्धेरुपलम्मात्‌ ॥ १६ ॥

ननु मूताकाश एव किं दहरो न स्यादित्यत आह-प्रसिद्धेरिति। ® (= स (~ क क्‌ दे प्रसिद्धिर्वेदिकी ' आक्र्ो वे नाम ` इत्यादिना तस्याः । चकारोऽन्य स्यानुपपर्य्थः ॥ १५७ ॥

# अपेकरायेत्यथः ।

१ ख, ग, क्िजन्तु< ।

८८ भीमहिपायनप्रणीतबदह्यसू्ाणि- [अ ० ११०३१०१ ८-१९

इतरपरामशात्स इति चेन्नासंभवात्‌ ॥ १८ ॥ (्र०व०।ननु भ्य एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन ख्पेणाभिनिष्पद्यत एष आत्मेति दोवाच ' [ छा० ८ ।३।४]] हति संप्रसादशाब्दैनेतरस्य जीवस्याप्यस्मिन्प्रकरणे परामर्ात्स जीवों दहराकाशो ऽस्त्विति चेन्न । असभवाजीव आकाशोपमेयत्वापहतपाप्प- स्वादुीनामसंमवादिस्यर्थः 1 श्रत्यथस्तु--य एष इति सवनामभ्यां विद्रा युक्तः । तमेव सुतं सर्वकाटुष्यनिगंक्तं वक्ते-संप्रसादं इति । संपरसा- दृश्ञब्देन सुषुष्त्यवस्थावाचकेनावस्थावानुच्यते । अस्मादमिमानद्रयवि- षयाच्छरीरात्स्थुटसृक्ष्पशरीरद्रयात्समुत्थाय विविक्तमासानं ज्ञात्वा । विवेकज्ञानं चाच भ्रवणमननमिदिध्यासनानि । तत्फलमाह-भभिनि- ष्प्यत- इति । अभिनिष्पत्तिः साक्षात्कारः । अस्य फलमाह- परमिति । उपसंपद्य निष्पद्यत इत्येतन्युखं व्यादाय स्वपितीतिवद्‌ द्रष्टव्यम्‌ । ज्यों तिः- शब्दस्य सूयादिपरत्वभ्रमं वारयति-एष इति । गुरुरिति शेषः ॥ १८ ॥ ( अकषिपुरुषत्वेनाऽऽपाततः प्रतीयमानयोर्जावपरेशयोः परेशस्येव तत्पदवाच्यत्वम्‌ , अधि० ६ ) उत्तराचेदाविभतस्वरूपस्तु ॥ १९ ॥ नन्वपहतपाष्वत्वादीनामसंमवान्न जीवां दहराकाश इत्यसगतम्‌ । श्रतिवलेन जीवस्याप्यपहतपाप्मत्वादिसंमवात्‌ । तथा हि दहरविद्याया उपरि प्रजापतिविद्यायाम्‌-' य एषोऽक्षिणि पुरुषो हश्यत एष अतेति होवाच ' [ छा०८।७।४ | इति जाग्दवस्थापन्नं दष्टारं जी वम्रपक्रम्य ' एतं त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि ` [ छा० ८ । ९। ६ | इति जीवमेव परागरुश्य ' य पष स्वप्रे महीयमानश्चरत्थेष आत्मा › [ @छ० ८।१०। १ ] इति । तथ्तेतत्सुप्तः समस्तः संप्रसन्नः स्वप्न

(दी ०।) इतरेति । इतरस्य जीवस्य परामर्शो चिङ्कम्‌ । ˆ अथ य एष संप्रसादः ` इत्यादि । तस्मात्स जीवो दहर इति चेदेवं यदि तन्न) कुतः । असमात्‌ । " यावान्वा अयमाकाशः ' इत्यादेछिङ्गस्येति रोषः ॥ १८ ॥

- पवाधिकरणेऽपहतपाप्मत्वादथो धमां उक्तास्ते जीवेऽपि संमवेयु- रित्याक्षिप्य समाधत्ते-उत्तरादिति । वबृ( द्‌ )हरस्य गम॑भूतमेतंत्‌ ।

१ ख, यावथ्ावा?। २ ख, ण्यो ब्रह्मधः। ३ ख, एतद्वाक्यं नापतिः ।

[भ ०११० ३म्‌०१९] बह्यामृतवर्षि्णीदीपिकाभ्यां समेतानि । ८९.

( ्र०्व ० °)विजानात्येष आत्मा ! [छा०८।१ १।१] इत्यवस्था्रयवि शिष्टं जीवमेव प्रतिपाद्य तस्यव जीवस्यापहूतपाप्मत्वाहि दरयति" एत. दमुतममयमेतद्रह्म ` इति । (नाह खल्वयमेवं संप्रत्यात्मानं जानात्ययम्- मस्मीति नो एवेमानि भूतानि ` [ छा० ८। ११।२] इति सुषुप्त्य- वस्थायामिन्द्रेणाक्तं दोषमुपटभ्य पुनः प्रजापतिः ' एतं त्वेव ते भूयोऽ तुव्याख्यास्यामि नो एवान्यतरैतस्मात्‌ ` [ छा० < । ११। ३ ] इव्युष- क्रम्य शरीरनिन्दापर्वकम्‌ ' एप सप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय पर ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्यद्यते स उत्तमः पुरुषः ` [ छा ८ । १२। १] इति जीवमेव शरीराल्पुमुत्थितमुत्तमपुरुषं दशयति । तस्मादपहतपाप्मत्वादीनां श्रुतिबलाज्जीषे संभवाजीवो दहराकाश इव्युत्तराचेदिति सूत्रावयवार्थः। उत्तराद्य एषोऽक्षिणीत्यादिवाक्यात्‌ । शरत्य्थस्तु--इन्द्र विरोचनो खु सरासुरराजानावात्मानं विविदिषन्ती समित्पाणी प्रजापतिं जग्मतुः । आगत्य द्वाचिशद्रर्षाणि बह्मचयमषतुः। अथेतो प्रजापतिरुवाच किंकामाविह स्थो युवामिति । तावूचतुः \ य आत्माऽपहतपाप्मा तमावां विविद्षाव इति । ततः प्रजापतिरुवाच । प्रथमं य पएषोऽक्चिणीति जाय्रदवस्थायामक्षिस्थानः सन्यो हश्यते दाभ्वतः स आसाऽपहतपाप्मेत्युवाच । य एवापहतपाप्मत्वाङिगुणः ‹ एतदमृतममयमेतद्रह्य › [छा० ८ । ११ । १] इति । एतच्छत्वा ताव- प्रक्षीणकलमषतयाऽक्षिनिष्ठच्छायापुरुषमात्मत्वेन गृहीता पुनः प्रजापतिं पप्रच्छतुः । अथ योऽयं भगवोऽप्स्वादर्शे खड्धगादौ च हश्यते कतम एतेष्वसावथवा सर्वेष्वेष एवेति तमेतं प्रश्नं श्रत्वा प्रजापतिरेती भ्रान्ता विति ज्ञात्वा यदि वयं युवां भरन्ती स्थ इति त्रमस्तदा दौमनस्येन तच्छं न गृह्णीयातामित्यनयोराशयमनुरुध्य प्रव्युवाच-उद्शराव आलमा- नमीक्षेथां तत्र यद्हश्यते तन्मां प्रति त्रूतमिति । तोषा संतुष्टहूदयी नात्रतामथ प्रजापतिरेती विपरीतय्राहिणो मा भ॒ताभित्याक्ञायवान्पप्रच्छ किमत्र पडयतमिति । तां होचतुनंखलोमादिमन्तं प्रतिषिम्बपुरुषमुदश- र(वेऽपञ्यावेति । उत्पत्तिनाशशवस्रायथा शरीरमात्मा न भवति रवं छायापुरुषोऽपि नाऽऽसेव्येव तो जानीयातामित्याश्यवान्प्रजापतिर- वाच--साध्वलंकरता सुवसनां परिष्कृता भूत्वा पनरुदकषरावे पश्यतमा- त्मानमिति । तो साध्वलंकृतो सुवसनौ छिन्ननखलोमानौ भूत्वा तथैव

~~~ --= ~ ~~ -*---- ----- -~~~-----*-------------- ----~- ~~~

(दी ° उत्तरात्‌ व एषोऽक्षिणि पुरुषो हश्यते "इति पाजापत्याद्वाद्याजी- १२

९० भी महौपायनप्रणीतबह्यसू्राणि- [अ०१पा०दप्‌०१९]

(र °व० चक्रतुः पुनः प्रजापतिना प्रष्टो तमेव च्छायात्मानमूचतुः। तदुप- भुत्य प्रजापतिबेताष्टो अद्यापि भ्रमो न शान्तोऽनयोरिति मत्वाऽऽत्मतच्ं कथयामि पौ तेन कत्मपक्षयेऽस्मद्वाक्यसदर्भपर्यालो चनयाऽऽत्मतस्वं प्रतिपत्स्यते स्वयमवेस्युवाच ‹ य आत्माऽपहतपाप्मा एतदयतममयमेत- द्ह्म ` इति । तयोमध्ये विरोचनो देहानुषारिवाच्छायाया देह एवाऽऽ- त्मतच्छमिति मत्वा स्वगरहमागत्य तथेवासुरानुपदिदेश । इन्द्रस्तु स्वग. हमागच्छन्मागं एव च्छायात्मनोऽनित्यत्वादिदोषं चिन्तयित्वा पुनः समित्पाणिः सन्प्रजापतिसमीपमागस्य तेन पष्टः सन्मागें चिन्तितमुवाच। प्रजापतिस्तु ह इन्द्र त्वं कल्मषक्षयार्थं पुनद्रा्िशद्रर्षाणि बरह्मचर्यं चराथ प्रक्षीणकल्मषाय तेऽहमेतमात्मानं भूयोऽनुव्याख्यास्यामीति अवो- चत्‌ । स तथा चरितबह्मचर्यः प्रजापतिमुपससाद्‌ । उपसन्चायेन्द्राय प्रजापति्व्याचष्टे योऽक्षिणि पुरुषो दृ शितः प्रथमप्याये सोऽयमेष स्वपर वास्तनामयेवंनितादिभिषिषयंम॑हीयमानः सेष्यमानोऽनेकविधान्भोगान्मु- खान विहरती ति यावत्‌ । इदं श्रुत्वा देवेन्द्रः शोकमयादिविविधतापा- नुमवास्च स्वप्रे किं तदस्तीत्युवाच। एवमुक्तवति मघवति प्रजापतिः पुनद्वार्चिशद्रषाणे बरह्मच चराधाप्यक्षीणकल्मषोप्सीति चरखा गतायेन््राय प्रजापतिव्याचष्टे। योऽयमाद्यद्धितीयप्याययोरक्षिणि स्वप्र चाऽऽतमा दर्तः स एष युषुष्त्यवस्थायां प्रकाश इत्याह-तथ्यतेतस्सुप्त इति । तदेतदिति संबर्धः । यच्च यस्यां सुषुप्त्यवस्थायामेतत्स्वपनं यथा स्यात्तथा सुप्तस्तस्यामवस्थायामुपसहूतकरणग्मामः समस्तः करणव्यापा- रकरतकालुष्यहीनः स प्रसन्नः स्वप्रमनज्ञानमात्रतया विलापयन्मुक्ताद्यावृत्तः स्वप्रप्रयुक्ततैजसत्वं विहाय प्राज्ञो भृत्वा ज्ञानक्रियां विना स्वरूपचैतन्ये- नाज्ञानसाक्षी सक्ष्यस्य देहाद! सत्तास्फतित्वादात्मत्यथंः। इदं श्रुत्वा पनरिन्द्रौ न किचिदज्ञायतेत्याह-नाहेति । अहेति निपातः खेदाथं । सखियमानो हीन्द्र उवाचाये सुक्तः पुरुषोऽयमस्म्यहमित्येवमातमानमस्या- मेवावस्थायां न जानातीमानि मूतानिनो एव जानाति विनाश्मेव प्राप्तो भवति नाहमनच्र मोग्यं परयामीत्येवं दां दृष्ट्वा पुनः प्रजापतिमु- पससाद । उपसन्नं पुनरुवाच बतादययापि ते कल्मषक्षयो नाभमवत्तदथं पुनः पश्च वषाणि बह्मचर्य चरेति। तदेवमेकोत्तरशतं बह्यचयं चरेति सहस्राक्षाय बह्मचयसंपम्मदितकषायाय प्रजापतिभ्यांचष्टे योऽयमाद्यद्धितीयतुतीयप-

(दा ०।वोऽ्र चेदय तन्न। कुतः । आविभूनस्वरूपो यत अ{विभूतं स्वरूपम.

[भ०१पा०३स्‌०२०] बह्मा्रुतवपिणीदीपिकाभ्वां समेतामि । ९१ (न०व० । ययेषु अक्षिणे स्वप्रे षपतो चानुस्यतोऽपहतपाप्मत्वादिगणों द्‌ शितस्तमेव मूयोऽनुव्याख्यास्यामि नेतद्स्मादन्यभिव्युपक्रम्य तुरीये मघवन्मर्त्यं वा इद्‌ शरीरम्‌। ` इत्यादिना रार।रं निन्दित्वा तस्मादुस्थितं जीवमेवोत्तमं पुरुषं दशयति प्रजापतियं एष संप्रसादाऽरमादित्यादिना । तस्माद्पहतपाप्मत्वादीनां जीवे संमवाजीव एव दहराकाश इति प्रात त्रमः-'उत्तराचेदाविभूतस्वरूपस्तु । ' तुशब्देन पुषपक्षव्यावृत्तिः । उत्तरा सपजापतिवाक्यादृपि न जीवाङ्ङ्का युक्तेव्यर्थः। यत आविभंतस्वरूपोऽ जीवा विवक्षितो नतु जीवत्वेन रूपेण । ' परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन खूपेणाभि निष्पश्चते ` इति उपस्हारदशंनात्‌ । यदपहतपाप्मत्वादिमिः प्रतिपाद्यं परः बह्य तदेव जीवस्य पारमािकं रवरूपं न तु जीवत्वं तथाचाऽऽविभूतस्वरूपस्य ज।वस्य वह्यत्वेनापहतपाप्मप्वादिकमुपपशते न तु जीवत्वेन रूपेणेति नासमवादि ति पूर्वसू्स्थहेतुनां सिद्ध इ ति॥१९॥

ननु दृहराकाकशस्येश्वरत्वे ' भथ य एष संप्रसादः ` इत्यादेना मीव- परामश व्यर्थः स्यादित्यत उत्तरं पठति-

अन्याथश्च परामशः ॥.२०॥

अन्या्थऽय जीवपरामर्शो न जीवप्रतिपादनाय । ' परं ज्योतिरुप- संपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पयत ` हत्युपसंपत्तव्यपरमात्मपर एवायं जीवपरामरशो जीवोपसंपत्तव्यत्वेन हि परमात्मोपदिश्यते स चोपदेशा जीवपरामर् विना न संभवतीति तदर्थं जीवपरामर्शो न जीवप्रतिपाद्‌- नाथमिति ॥ २०॥

=~~~------ ---- --- ~------------------~~ ~---~-~-------~---~-~-~----~ --------~------------- ~~~ ~~

( द° । ) स्येत्याविभूतस्वरूपोऽक्चिलक्षितो निरुषाथिस्वरूपः । तुशब्दो नकाराथः ॥ १९॥

(अथ य एष संप्रसादः ` इत्यादिजीवपरामक्च एवं सति व्यथ एवं स्यादित्यत आह-अन्याथति । परामश हि जीवस्यान्यस्य परमात्मनो रूपस्य दशनाथः । ‹ एष आलमाऽपहतपाप्मा ` हत्यादिषूपावगति[;] प्रयोजनम्‌ । अथ वाऽन्पोऽ्थो यस्य स तथा । चकारो जीवग्रहणेऽपुरु- पार्थमाह ॥ २० ॥

1 ति

0 ० कज

१ सख. ।धेकरव? । २ ख. जीवादन्यः। ३ ख, शस्य प्रदः ।

कि

९२ भरीमहे पायनप्रणीतबह्यसूजाणि- [अ०१पा०६य्‌०२१-२२]

अस्पश्रतेरिति चेत्तदुक्तम्‌ ॥ २१ ॥

( ब०व० । `ननु दहरोऽस्मिन्नन्तराकाश् इत्याकाशस्याटपत्वभ्रवणान्न पर- मालमत्वं किं त्वाराय्रमात्रजीवत्वं युक्तमिति चेत्तत समाधानमुक्तमभ॑कोक- स्त्वात्तद्यप॑देशाचेत्यतच्रः पासनाथमोपाधिकमल्पत्वं परमेभ्वरेऽप्य विरुद्धमि- व्यर्थः । तस्मादहराकाशः परमात्मेवोपास्य इति सिद्धम्‌ ॥ २१ ॥

( जगतकाक्कत्वेनोपलन्धयोः सूय) दितेजःपदाथचेतन्ययोश्रेतन्य- स्यैव तसपरफादाकत्वम्‌ , अधि० ७)

अन॒कृतेस्तस्य च ॥ २२ ॥

पूर्वं परं ज्योतिरुपसंपयेति बाक्याथविचारपरसङ्गात “ तच्छुभ्रं ज्यो- तिषा ज्योतिः ` इतिवाक्योक्तपरं ज्योतिष्ूसाधक न तेति वाक्यं विचायमिति प्रसङ्कसगतिरस्याधिकरणस्य ! यद्रा पूवच्राऽऽत्मश्रुत्याद्यनु- रोधादाकाज्ञ्ञब्दुस्य रूढित्यागेनेश्वरे वृत्तिरुक्ता तथेहापि तचरेति सतिस- तम्या तत्रकशब्दुबाच्यस्य तेजोन्तराभिमावकत्वप्रतीत्यनुरोधान्न भाती. त्यस्य वतमानाथत्यागेन यस्मिन्सति सूयाद्क न भास्यति स तेजोधा- तुरुपास्यत्वेनोच्यत इति पूवपक्षोत्थानाद्‌हष्टान्तसंगतिः । पूवपक्षेऽलोकि- कतेजउपास्तिः फलं सिद्धान्ते निविरेपव्रह्यप्रमितिरिति भेदः। मुण्डकोपनिषदि भ्रूयते-" न तच सूयां भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो मान्ति कतोऽयमभथिः । तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य मासा सर्वमिदं विभाति [म०२।२।१०] इति । सिद्धान्ते तच्रेति विषयसप्तमी । तथा च तच तस्मिन्बह्यणि विषये सृयादयो न मासक- त्वेन मासन्ते यथा घटादौ विधय आलोकाडिकं भासकव्वेन भासते तद्रदतल्पतेजसो बहवः कल्गुत्वमभिप्रेत्य कैमुतिकन्यायमाह- कुत इति । इतश्च सुयादेनं बह्यणि मासकत्रमिति आह-तमेबेति । यथा

(दी०।) अल्पश्चुतेरिति । अल्पाभिधायिनी श्र॒तिर्दहर इति तस्या न परमा-

स्मेति चेदेव यादे तन्नेति सूत्रान्तरात्‌ 1 कुतः । तदुक्तम्‌ । तच्वदीयं चोदयमुक्तपरिहारं निचास्यव्वादित्यादिना ॥ २१॥

पूवाधिरणे एवं त्वेव ते ` इव्येतच्छब्दस्य प्रकरुतार्थत्वाहृहरस्य जीवता निरस्ता तदप्ययुक्तं तेत्यादौ सवेनाम्नः प्रकरृतार्थत्वानियमादि-

[भ०१पाररस्‌०३१] बह्मामृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ९

(्र०्व०।)सूर्थादिप्रकाश्या घटादिनं स्या िप्रकाशक एवं बह्मप्रकाश्यसुया- दिनि बह्यप्रकाश्क इत्यथः । ननु यथा गुरो गच्छति शिष्यस्यानुगमनं स्वनि्ठगमनकरतमेवं स॒य।देः स्वनिष्ठमानकरतमनुमाने किं नेत्याह- तस्येति । यथाऽयःपिण्डस्य दाहक्रियावद्धिनिषठैव तथा सुयदिर्मानं बह्य- निष्ठमेव न प्रथग्मानमित्यर्थः । अच संशयः । सूर्यादि जगद्धासकतया प्रतीयमानं तेजो विशेषो वा बह्म वेति । तैजस एव प्रकाशकववप्रसिद्धेः प्रवलेन तेजसा दुबल स्यामिमवदुर्शनाच तेजो विशेष एवेति पापे बूमः अत्र तथा प्रतीयमानं बह्येव । कुतः । अनुकृतेः । अनुकरतिरनुकरणं यत्षमेव भान्तमनुभाति सवमिव्यतुमानं तद्नुकरतिशब्दैनोच्यते। न हि तेजस्तेजोन्तरे भासमाने भासते स्वप्रकाशतया भासमानचेतन्यमनु सर्व सूयादि भासत इति युक्तम्‌ । सूत्रे तस्य चेव्यनेनोद्ाहूतवाक्ये चतुर्थचर- णोऽभिप्रेतः । (तस्य भासा सव॑मिदं विभाति इति सर्वमासकतवं तेजोन्तरस्याप्र सिद्धं विरुद्ध च भासमानस्य तेजसस्तेजोन्तरामिमादक. त्वेन भास्कव्वाभावाद्रह्यणरतूपपन्न तहेवा ज्योतिषां ज्योतिः ` इत्यादौ प्रसिद्धं च। न तेति तच्छब्देन च "हिरण्मये परं कोशे विरज ब्य निष्कलम्‌ । तच्छुभ्रं ज्योतिषां ज्योतिस्तद्यदामविदो विदुः ' [ मु०र २।९ | इति प्रकरृतवह्यग्रहणमेव युक्तमिति । श्रुत्यथस्तु-हिरण्मये ञ्योतिमंय आनन्दमय इत्यथः । तास्मिन्नन्नमयाद्यपेक्षया परे कोको बह्म पुच्छं प्रतिष्ठति यसरपिष्ठाभूतं बह्म तसपरतिष्टित तच्च ॒विरजमागन्तुकमल- शून्यं निष्कटं निरयवं शुभं नेसगिकदोषशुन्यं ज्योतिषां सुयादीनां ज्यो तिरवभासकं तच्च विडुषामनुभवसिद्ध मिति ॥ २२॥ अपि च स्मयते ॥ २३॥ अपि च बह्मणः सूर्याद्यप्रकार्यत्वं तत्मकाश्षकत्वं च भगवद्रीतास्ु

स्मयते-

न तद्धास्यते सुय। न शश्षाङ्ो न पावकः ।

यद्भत्वा न निवतन्ते तद्धाम परमं मम ` [ भ० गी० १५।६|

‹ यदादित्यगते तेजा जगद्धास्यतेऽखटम्‌ ।

यच्न्दरुमसि यच्चाग्रो तत्तेजो विद्ध मामकम्‌ ` [भन्गी° १५१२]

(भिर = ~ ^~ ८. =

(दा °।)त्या क्षिप्य समाधत्ते-अनुकरृतेरे।ते । "तमेव भान्तम्‌ 'इव्यक्तः प्राज्ञ एव । कुतः । अनुक्तः । अयुकरणमनुक्रतिः 1 अनुभातीतिश्रुतेः । तस्य चेतनस्य “ भासा ' इत्यादिवाक्यादपि ॥ २२॥

९४ ` भीमदहे पायनप्रणीतबह्मसूजाणि- [अ०१पा०द्सू०२४]

(ब ०व० । ) इति तस्मादनन्यप्रकाइयः सर्वजगद्धासकः परमात्मा ज्ञेय इति सिद्धम्‌ ॥ २३॥

( जवात्मपरमात्मनोमध्ये परमात्मन एवाङ्गुष्ठमाचपुरुषरब्देन प्रति- पादनम्‌, अधि० ८ )

शृब्ददेव प्रमितः ॥ २४ ॥

पवत्रानुभानादिना चिङ्केन तत्रेति विषयसप्तमी कृत्वा न माती- त्यादौ गिजध्याहारेण न भासयतीव्वर्थो बणितो भवति मासकत्वेन न भान्ति सू्यादय इत्यथंकथनात्तथहाप्यङ्खषठमाच इति परिमाणलिङ्गा- जीवमाव्‌येश्ञानोऽसीति स्मारयेदिति विध्यध्याहारेणोपारितपरमङ्ुठ- वाक्यमस्ििविति हष्टान्तसंगतिः । पर्वपक्षे बह्महश्या जीवोपास्तिः । सिद्धान्तेऽभेदप्रामितिः फलम्‌ । कठबह्ीषु पठ्यते--'अङ्गष्टमाचः पुरुषों मध्य आत्मनि तिष्ठति ` [ काठ० २।४। १२] इति। तथा-अङ्घु- छमाच्रः पुरुषो ज्यातिरेवाधुमकः । ईशानो भूतमव्यस्यस पएवाद्यस उ श्व एतद्वैतत्‌ ' [ का०२।४। १२] इति। अस्याथंः- स्वाभा. विकं परिच्छेदं वारयति- पुरुष इति । परणत्वेन सवंच्रोपलभ्यमान इत्यथः । तर्हि कथमङ्गछमाचतमित्याशङ्याभिष्यक्तिस्थानद्रारा तद्‌ा- ह-मध्य इति । आत्मनि देहे मध्ये हृदयसद्मनीत्यथंः । जीव मावमापन्चस्य बह्यण इदृमङ्गमाचरत्वरमथंनमिति बोध्यम्‌ । ईशानो भूतमव्यस्येत्या- दिना व्वंपद्वाच्याङ्गष्टमाचजीवाङुवादेनामेदबोधनादिति । तस्येव पर- मात्मत्ववादिवाक्यान्तरमुदाहृतं तथेति । अधूमकामिति । टलिङ्कष्यत्ययो ज्पोतिष्परत्वात्‌ । यथाऽधूमकं ज्योतिरकलृषितमेकलरूपं प्रकाङमाचं दृष्टं तथाऽयमपि वस्तुतः कृटस्थप्रकराक्ञधातुरिप्यर्थः । शो धितरषमथस्य तद्‌- थतामाह- दशान इति । भूतमव्यग्रहणं मवतोऽपि प्रदश्शेनार्थम्‌ । अद्धितीयव्वमाह-स एवेति । अद्य वतंमानकाटे स एवास्ति श्वो भविष्यत्काले स एव मविताऽतीतकाठे स एवाऽऽसीध्न्नचिकेतसा

(दी ०।)तचाप्रासिद्धमिदं खूपमित्याह-अपि चेति । स्मर्यतेऽपि गीतासु ' न तद्भासयते सयः ` इत्यादिना ॥ २३॥ पूवाधिकरणे तत्रेति सति विधये च साधारणी सप्तमी न तद्धासयत (क [शिरि म [ (प (. [ (क % (क डाते 1१षयत्वानिषेधकस्मरत्या विषयत्वं व्यवस्थितं तद्त्परिमाणमपि

१ त, ननः ।

[भ०+पा०३म्‌०२५] बह्माम्ृतवर्षिर्णदौपिकार्भ्यां समेतानि । ९५

कि

( ब्र ०व० । ) पुष्ठमन्यत्र धमांदित्यादिना तदेतवेवाद्वितीयं वस्तिविति। अतर संशयः। कि मिदमङ्गष्ठवाक्यं जी वपरमुत ब्रह्मपरमिति । तत्राङ्गुष्ठपरिमा- णस्य बह्यण्यसं मवाजीवपरमिद्‌ं वाक्यमिति प्रापे त्रूमः-प्रत्यगभिन्नः पर. मारमा वाक्यपतिपाद्यः प्रमितः । कस्माच्छब्दादेव । ईशानो मूतभ- व्यस्ये्यघ्रेशानरब्दात्‌ । न हि जीव इंशानरष्द्‌ आञओसः। न चाङ्क- हपरिमाणलिङ्गाजीवः प्रतिपाद्य इति युक्तम्‌ । लिङ्कश्चत्योर्विरोपे श्रुतेः प्रबलत्वात्‌ । एतत्पचनाथमेवकारः । ननु वाक्यस्य परमालसमपरत्वे कथम ङ्गृष्ठमा्स्वस्योपपत्तिरिति चेत्काऽ्र कथता त्वंपद्वाच्याङ्गुष्ठ- माज्रजीवानुवादेन बह्याभेदपरे वाक्येऽनुपपत्यमाव।दिति ॥ २४ ॥

ननु जीवस्य वस्तुतः सर्वगतस्य कथमङ्गुष्ठमाघ्रत्वमिव्याह-

हयपेक्षया तु मनुष्याधिकारवात्‌ ॥ २५ ॥

तुशब्दः हाङ्ामिरासार्थः । वस्तुतः सवंगतस्यापि जीवभावमापन्चस्य परमात्मनोऽङ्गष्ठपरिमाणहदयापन्नतयाऽङ्गुष्ठमाच्रत्वमुपपद्यत इत्यथः । ननु गजपुकत्तिकादिकरीरेषु हत्पुण्डरीकस्यानियतपरिमाणत्वाक्रथं जीव- स्याङगुष्ठमाचत नियमस्तत्राऽऽह -मनुष्याधिकारत्वादिति । शास्- स्येति शेषः । षष्ठे फलार्थं कर्मणि तियंगादैरपि स्वगकामस्याधिकार स्वर्गकामश्रुतेरविशोषादिव्याक्ङ्कवाङ्गश्रस्यथंवत्वाय समर्थविषयतया तिय- गदे: सामथ्यामावेन स्वर्गकामपदं संकोच्य मनुष्याधिकारत्वे स्थितं चातुर्वण्यमधिकरोति शाखरभिति प्रापय्य ' वसन्ते बाह्यणोऽ्ीनाद्‌- धीत ग्रीष्मे राजन्यः शरदि वेश्यः इति अयाणामेवाथिसंबन्धभवणात्त- षामेवाधिकार इति सिद्धान्तितम्‌ । तथा च मनुष्याणां हृदृयस्याक्गु्ठ- मात्रत्वात्तदपेक्षयाऽङ्गुष्ठमाच्रत्वमित्यविरोध इति तात्पथम्‌ । एवमङ््गु्ठ- माचजीवानुवादेन विरुद्धांश्षं परि्याज्यामेदो बोध्यतेऽनेन वाक्येन । (दी ०।) जेवमेभ्वरं वेति संशये 'अङ्ख्ठमाचं पुरुषम्‌ इषि निर्णीतिाथस्मत्या जेवमेवेति प्रत्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते- शब्दादिति । अङ्गषठमाच्रः परमात्मा शब्ददिव प्रमितः परिमितः । कुतः । शब्दादेवेश्ञानादिपदक- दम्बकादेव ॥ २४ ॥

कथं पुनः सवगतस्य परमात्मनः परिमाणोपदेश इत्यत्र ब्रमः- हृदीति । हदि हदयेऽवस्थानस्यापेक्षया तु एवमतिमाच्रस्यापि अद्ु्ठ-

७७ काणि कक [व > १

१, शब्दो यक्तः।

शद्‌ भीमहै पायनपरणीतबह्यसूबाणि- [भन्पा०दपु०र्‌]

(ब्र०व०।)इमम्थमुत्तरग्रन्थसंद्‌ भण स्फ़टी करिष्यति (अङ्ग्ठमाचः परुषोऽ- न्तरात्मा सदा जनार्ना हदये सनिकिष्टः । तं स्वाच्छरीरात्वृहेन्मुखादिं वेषीकां धेथण । तं विधयाच्छुक्रममरतम्‌ ` [ का०२।६। १७] इति। अस्याथः-याद्यता)ऽन्तरात्मा एरुषत्वाप्एण ऽपि जनानां हदये सद्‌ा संनिविष्टोऽताऽङ्गष्ठमाचच इति व्व॑पदवाख्यानुवादः । तस्यान्वयव्यति- रेकाभ्यां तदुनुसारिश्रुत्या च शोध्यत्वमाह- तं स्वादिति ! हारीरं स्थूलं सुक्ष्म च तस्मात्स्वाभिमानविषयासवृहेत्पुथक्छयांद्धेयण समाधिनेति यावत्‌ । तं विविक्तमात्मानं विशुद्धमग्रतं बद्व जानीयादिव्याह- तमिति । तदेवं काठकवाक्यं प्रत्यग्बह्यणि ज्ञातव्ये समन्वितमिति सिद्धम्‌ ॥ २५ ॥ ( देवानां निर्गुणविद्यायामधिकारनिरूपणम्‌ , अधि० ९) तहुपयंपि बादरायणः संभवात्‌ ॥ २६ ॥

पूर्व मतुष्यापिकारं शाख्रमिप्युक्तम्‌ । तहि क्रममुक्स्यथांभिरूपासना- भिमेनुष्याणां देवत्वं प्राप्तानामधिकायो न स्यादित्याष्षिप्य समाधीयत इत्याक्षेपसंगत्याऽस्याऽऽरम्मः । प्रसङ्कसंगत्या वाऽऽह-अत्र चाधिकार- निरूपणद्वारा मन््रार्थवादादीनां मानान्तरप्रापिविरोधयोरसतोदवता- विग्रहादौ समन्वयोक्तेरध्यायस्गतिः। एवं मन्त्रादीनां स्वाय प्रामाण्य न्यायसाम्यादुपासनाषेकायादिसमपक्राणां स्वार्थं प्रामाण्यात्तसमस्या- दिवाक्षयानां बह्यातैक्ये पर्यवसानमिति श्रतिज्ञाखपादसंगतिः । पर्व- पक्षे मन्त्राद्यप्रामाण्योहुपगमनादिवाक्यानामपि स्वार्थं तदयोगात्तच्वम- स्यादेरपि नेक्यनिष्ठतेति सिद्धान्ते तत्सर्वसभवादैक्य नि्तेति फलम्‌ । यद्रा देवानामनपिकारात्कममुक्तिसाधमेषूपासनेषु देवादिमोगद्रारा

(दी०।) मात्रश्च॒तिः। हृदयस्याङ्कषमाचत्वं कुत इत्यत आह-मनुष्यापिकार- त्वात्‌ । शाखस्येति शेषः। मनुष्याणामधिकारो मनुष्यापिकारस्तस्य भाव. स्तस्वं तस्मात्‌ । मनुष्याणां च प्रायेण स्वाङ्कृ्ठपरिमितं हद्यं ततस्तद्ध- दृयापेक्षयाऽङ्ष्ठमाचः परमेश्वर इति ॥ २५॥ पवाधिकरणेऽङ्ग्ठमाचश्रुतिमनष्यहदयापेक्चया मनष्याधिकारतवाच्छा- खस्येत्युक्तम्‌ । तहं वेदान्ता अपि मनुष्याधिकारो एवेति दृष्टान्तेनाऽऽ- क्षिप्य समाधत्ते-तदुपवयपीति। तेषां मनुष्याणामुपरि ये देवाद्यस्तेषामपि

$ स. ९र्‌ादेवे" ।

[अ०१पा०३१०२०] बह्यामुतव षिणी दी पिकाभ्यां समेतानि । ९५७

(ज्०्व०।) मोक्षकाममनुप्यपरवृत्तिनास्तीति पूर्वपक्षफलम्‌ । सिद्धान्ते ताह- राप्रवुत्तिरस्तीति बृहदारण्यके ्रूयते-तद्ययो यो देवानां प्रत्यबुध्यत स एव तदमवत्तथषाणां तथा मनुष्याणाम्‌ [ब॒० १।४।१० ] इति । देवादीनां मध्ये यो यो बह्म प्रत्यक्त्वेन साक्चादृकरात्स एव वह्मात्मनाऽ तिष्ठदित्यथंः । अच्र किं देवार्द्नां बह्मविदयायामधिकारोऽस्ति उत नास्तीति । शाखस्य मनुष्याधिक्रारत्वान्नास्तीति प्रापतेऽभिधीयते-तदु- पर्यपि बादरायणः संभवादिति । तेषां मन॒ष्याणामुपरिष्टाये देवाद्यस्ते- पामपि बह्यकिदयायामधिकारोऽस्तीति बादरायण आचाया मन्यतेस्म)। कस्मात्‌ । संभवात्‌ । अआथत्वसामभ्याद्याधिकारकारणस्य संमवादि त्यथः । देवादीनां सदा भोगक्ञाटिवत्वेऽपि भोग्यवस्तुष्व नित्यत्वदोषद्‌- रोनाद्वेराग्यादिकं निरतिक्यानन्दमोक्षाथवतवं च संभवतीति भावः ॥२६॥ विरोधः कमणीति चे्नानेकप्रतिपततेदशेनात्‌ ॥ २७ ॥

नस देवादीनां विग्रहवसवं विना बह्यविद्यायामनःधेकारात्तदङ्कीकर- णीयं तथा सति कर्मण्यपि शरीरितय ऋत्वि गा दिवित्सं निधानेनेवोपकार- कत्वं स्यात्तच्च न संभवति एकस्य शरीरस्यानेकच युगपत्सनिधानासं- भवात्स्माद्वियहषच्वाङ्गीकारे कर्मणि देवताया उपकारकत्वषिरोधः प्रसज्येतेति चेश्मैष दोषः कस्मात्‌ । अनेकप्रतिपत्तर्दशंनात्‌ । एकस्य देवस्यानेकेषां शरीराणां युगपत्पापेः श्रतो दु्णेनादित्यथंः । तथा हि बृहदारण्यके शाकल्यव्राह्मणम्‌-' अथ हैनं विदग्धः शाकल्यः पप्रच्छ कति देवा याज्ञवल्क्य ` इत्यपक्रस्य “ चयश्चचीच शता अयश्च चां च सहस्रा ` इ्युक्त्वा ‹ कतमे ते ` इति पृच्छायाम्‌ । “ महिमान पे.

~~~ ~~~ --------~-~-~-~---~---~-~--~-*---------~------- "~~~ --“~----~--~--~------------------ ~~ ~~ ~~~

(दी °।) ब्रह्म विद्यायामधपिकारं बादरायण आचार्या मन्यते । इतः । संभ- वात्‌। संभाव्यते हि तेषामपि अथित्वादिकं विग्रहादिमच्वादित्यर्थः॥२६॥

विरोध इति । यि वियहूवती देवता तदैकस्य यजमानस्य याग एका देवताऽऽगच्छेन्न तु युगपदनेक्रस्य कत्विगादिवत्सोऽयं युगपद्नेकैः कर्मण्यनुरठीयमने विरोधो देवताया बिग्रहाद्मिस्व इति चेदेवं यदि तन्न । कुतः । अनेकै प्रतिपत्तेः । नेका प्रतिपत्तिरनेकप्रतिपत्तिरतस्याः । युगपदेकोऽनेक भोजने शक्तः । एकोऽपि अनेकेषां नमस्कारक्रियायां हाक्त इति नानाववेधाया व्यवस्थायाः सभवात । कुत एव ठक दश

म

"~~~ >> ~~~ --~-----------~ ~~----~ - ------

१. केपृ ।

म

५३

९८ ` भ्रीमहपायनप्रणीतब्ह्मसू्ाणि- [अ०१पा०३मृ०२८]

(्०्व०।) पामेते धय्िश्च्वेव देवाः ` [ ब० ३।९।१।२ ] इति तिसह- खपडयिकचिशतदेवानां जयशिशशदेवेष्वन्त मावमुक्त्वा चयश्िक्षताऽपि शट्सु षण्णां विषु याणां हयोद्रयारेक स्मिन्वाय्वात्मके देषेऽन्तर्माषं व्रवदेकस्य वायोरनेकखूपतां दशयति । अस्याथः-एन याज्ञवल्क्यं विदग्धः क्ाकल्यो वेश्वदेवनामकस्य शस्य निविदिति शस्यमाना देवाः कतीति पप्रच्छ तव याज्ञवल्क्यस्योत्तरम्‌-निषिञ्चयश्चेत्यादि । कास्यमानदैवनिष्ठस्ख्यावाचकं मन्त्रपदं निविदित्युच्यते । एवे षडधि. कचिक्षताधपिकचिसहस्संख्या निट यानन्तरं ' कतमे ते ` इति संख्येयस्व- रूपप्रश्ने अष्टौ वसव एकाद सुदा द्वादशाऽऽदित्या प्रजापतिरिन्द्रश्च इति चयखिंशदेवेषु सर्वेषमन्तमावो द्र्ितो महिमान एवेषामित्या- दिना । एषां चयलिकषहेवानां महिमानो पिस्तारा एव वस्त॒तश्नय शिश्षदेवेव्यथः । तेऽपि जयश्िकञहेवाः षण्णामथिपृथिवावाय्वन्तारक्षा- दित्यदिवां महिमानस्तेऽपि षड्देवाख्रयाणां लोकानां महिमानस्ते च्रयो देवा द्रयोरन्नप्राणयोस्तो चैकस्य प्राणशञब्दवाच्यस्य वायोमंहिमा- नाविति । यद्राऽनेकप्रतिपत्तेद॑शनादनेकच कर्मणि चैकस्य प्रतिपत्तिरङ्ग- भावस्तस्य लोके दशंनादित्यर्थः । यथा बहूुभिर्नेमर्ङुर्वाणेयुगपदेको बाह्यणो नमस्क्रियमाणो ह्यत एवमेकं विग्रहवतीं देवतामुदहिश्य युमपत्सर्वे ही षि व्यक्ष्यन्तीति न कश्िक्कभोणि देवताया उपकार- कत्वे विराधः ॥ २७ ॥

शब्द इति चेन्नातः प्रभवाद्मत्यक्षानुमानाष्याम्‌ ॥ २८ ॥

नतर माऽस्त॒ कर्मविरोधस्तथाऽपि शब्दे वेदवाक्ये विरोधः स्यादेव । अनित्यविग्रहवहेवताया नित्यवदाथत्वाङ्कीकारे शब्दस्याथन नित्यसं-

--~-------~ (न ~ --~--- ~~

त व ज

(दी ०।) नात्‌ । अनेकेषां प्रतिपत्तिस्तस्याः । देभ्वयं विशेषाहेवतानां युग. पदनेक श्रीरस्वीकारात्‌ । तदेव कथमित्यत आह-~दर्शनात्‌ । तथाहि- ° कवि देवाः ' इस्युपक्रम्य "प्राणः; ` इत्यन्तेन भरोतेन “ आस्मनश्च सहघाएणे › इत्यादिना स्मातेन च वाक्येन देवादीनामनेकक्ञरीरप्रातिः हृष्टा ॥ २५५

ङाव्ु इतति \ मा मू्कर्माणे विरोधो विग्रहादिमच्वेन देवादीनां राब्दाथ।नामनिव्यत्वाच्छब्बाथयोनिवयसंबन्धाभवाच्छब्दे वदेऽथंवियो-

ककम

णमी

तवां ।एे ।

[व

[अ०्भ्पा-३म०२८) बह्मामतवपिणीदीपिकाम्यां समेतानि। ९९

(ब ग्व ०।) बन्धामावेन नेत्यानित्यसयोगविराोधाडिति चेन्नायमप्यसति वि- रोधः । कुतः । अतः प्रभवात्‌ । देवादिनिष्टनित्याकर तिवाचकाद्वेदराक्षेरेव देवादिप्रपश्चस्य प्रभवादुत्पन्चत्वश्रवणादिव्य्थः । तथा हि स्मतिः- अनादिनिधना नित्या वागृत्सृष्टा स्वयंभूवा । आद वेदमयीं दिव्या यतः स्वाः भवत्तयः ॥ नाम रूपं च भूतानां कर्मणां च प्रवतनम्‌ । वेदशब्देभ्य एषाऽभ्द) निममे स महेश्वरः । [महामा० १२। २३३ । २४ । २५। ] इति। श्रुतिरपि-' एत इति ह पै प्रजापतिर्दैवानघ्ूजताम रमिति मनुष्यानिन्दव इति पपित्तंरितरःपविच्मिति यहानाङव इति स्तोत्रं विश्वानीति हखमामेसोभगव्यन्याः प्रजाः ` इति । तथा- स मनसा वाचं मिथन सममवत्‌ । ` [ ब०१।२।४ ] इति । अस्यार्थः एते असयभिन्दधास्तिरः पविचमाक्वः । विश्वान्यभिसौभगा इत्ये- न्मन्स्थपदूर्दवादोन्स्मत्वा ससर्ज बह्मा । तनै तच्छब्द इच्दिया यिष्ठा- नदेवतास्मारकः । असयश्षब्दोऽसकष्टष्दकाच्यरुधिरप्रधानदेहरमणमन्‌- ध्यसमारकः । इन्दुमण्डलमध्यवांतपितुस्मारक इन्दुशब्दः । पविचं सां स्वमध्ये तिरस्कुवत! धारयतां श्हाणां त्तिरःपविचश्ब्द्‌ः स्मारकः छचोऽशनचतां प्राप्तवता स्ताजाणां गानसखूपाणामाङ्ञवङशाब्दः स्मारकः विश्वेदेव सनज्ञश्नाणां विभ्वराब्बः स्मारकः । अभिस्[भगेति क्ष्व निरतिहयस(भाग्यवाचकः प्रजानां स्मारक इति । सर प्रजापतिमनसा सहु वाचं मिथनमावं समभवत्सममभावयत्‌ । चयाप्रकाशितां सृष्टं मन- साऽऽल) चितवानिति यावत्‌ । सुच्नस्थपरत्यक्षानुमानक्ञब्देन सृषेवंदप्रमवत्व- प्रतिपादकश्चतिस्मती गद्यते । तथा च श्रुतिस्मरुतिभ्यां वेदुक्षब्दुप्रमवत्वं

(2 ++------~-~-~-~ -~--~--------* ~~~ ~+ "=----------~ =~“=-~---~----~-------~~

~“~--+-~---------=~-~~ ~>

------> ~“ --- ~~

(दी ०।) गात्प्रामाण्यं न स्यादिति विरोध इति चद्व याद्‌ तन्न) ङ्घुतः। अतः प्रभधात्‌ । अतो वै३काच्छब्दादहेवादिकस्य जगतः प्रभव उत्पत्तिसत- स्मात्‌ । स एव कथमित्यत आह--प्रत्यक्चानुमानाभ्याम्‌ । प्रत्यक्षं श्रतिः पामाण्ये प्रत्यनपेक्षत्वात्‌ । अनुमानं स्मतिरतद्विपययात्‌ । “ एत इति वै प्रजापतिः ' इत्यादिका श्रुतिः । अनादिनिधना नित्या ` इत्यादि रमतिः । अथवाऽ्दः करोतीत्यस्मदादीनां प्रथमतः शब्दः प्रतीयते

|

पश्चाक्रियते ताददुं प्रत्यक्षं प्रजापतेरपि पर्वं देवादिषाचकाः शाष्वा

ए वि मी

१ भम स्वान्तरिति। दति अत्रत्यम्‌द्रेतपुस्त्के ¦ २ स. पमाणं ।३ स. 'थन पुनः ₹?।

१०० भ्रीमहपायनप्रणीतब्रह्मसूच्राणि- [अण१षा०दु०२९-३०]

(्रन्व०।) सृष्टरित्यर्थः । आक्रत्या िङ्गिन विग्रहानङ्गीकारे कस्य सष्टिः स्यादिशि भावः । तस्माद्यथा गवादिशब्दानां नित्याक्तिवाचक्त्वमेषं वैदिकशब्दानां नित्याकरतिवाचकत्वामिति न शब्देऽपि विरोध हति ॥२८॥

अत एव्‌ च ंव्पत्वम्र्‌ ॥२२९॥

अस्म्रतकतुकत्वादिना सिद्धमेव वेदस्य नित्यत्वमनित्याथसयागे- नानुपपन्नमित्याक्ङ्क्य वेद्ादेवाऽऽकरतिविङोषावच्छिच्चदेवादिसृष्टिरिति परतिपाद्‌नान्नित्याकृतेरेव शब्डार्थत्वान्नानुपपन्नमिष्यभिप्रायेण पारेह- रति--अत एव नित्याक्रृतेः शशब्दाथत्वादेव वेदस्य नित्यत्वं नानु पपन्नमित्यथः । एतत्मूचस्ुचितः प्रयोगश्च वेदोऽवान्तरप्रलयाव- स्थायी जगद्धतुत्वादीीश्वरवदिति अवान्तरप्रलयावस्थायित्षमेव ५7हे नित्यत्वं नाम । अनुमानसिद्धाथं श्रतिरपि-“यज्ञेन वाचः पद्वीयमाय न्तामन्वविन्दन्नुषिषु प्रविष्टाम्‌ ` [ ऋण सं० १०।५७१।२ ] इति । यज्ञेन पुण्यकर्मणा वाचो वेदस्य पददीयं ग्रहणयोग्यतामायन्प्राप्तवन्तोऽ तस्तामषिषु विद्मानां वाचं याज्ञिका अन्वविन्दञ्चपटभ्धिमन्तो बभ- बुरित्यथः । पवेस्थितामेव वाचं सर्व ज्ञातवन्त इति तात्पर्यम्‌ ॥ २९॥

समाननामरूपत्वाचाऽ4वुत्तावप्य- पिरोधां दशंनात्स्मृतेश्च ॥ ३०॥

नन्वाक्रातेपदाथकत्वे ऽपि प्रलये सवाकरूतिकष्याक्तनाशे पनस्तदाङ्र तेव्यक्स्युत्पत्तां मानाभावान्नत्यानिप्यस्योगविरोधस्तद्वस्थ इति चेदु-

ज

(दा ०।) मनासे प्रादुरभवन्पश्चा्तान्ससजत्यनुमायत इत्यनुमानम्‌ । प्रत्यक्ष चानुमानं च प्रत्यक्षानुमाने ताभ्यामेव स विरोधः॥ २८ ॥

तथऽपि वेदस्य जनिमच्वेना मित्यत्वं स्यादित्यत आह-अत एषेति । अतएव नियताक्रतेदेवादजंगतो षदङ्ाब्धप्रभवत्वान्निस्यत्वमपि परत्ये- तव्यम्‌ ॥ २९॥

मा भूदेवं शब्द्‌ बिरांधस्तथाऽपि यदा पुन्जगत्पुतं कृस्त्ं लीनं नवम- न्यजायते तदा स्यादेव विरोध इत्यत आह~-समानेति । अन्यस्वेऽपि जायमानानां पूर्वेभ्यः पर्वेषां चाऽऽवृत्तावपि प्रलयेऽविरोधः । कुतः. ।

१. ध्या ३ः।२ ल. ध्येऽप्यवि

[अ०१पा०२्‌-३०] ब्ह्मामरतवापणीदू पिकाभ्यां समेतानि। १०१

(न०्व०।) च्यते । सृष्टिप्रटयाव्रत्तावपि न शब्दे विरोधः । कसमात्‌ । समा- ननामदूपल्रात्‌ । न हि प्रलये जगतो निरन्वयनाश्ोऽस्ति येनोत्पद्यमानं जगत्तद्विलक्षणं स्यात्‌ । किं तु संस्कारात्मनाऽविद्यायां तिष्ठत्येव जगत्‌ । अनुभव इव भावनासख्प्रसस्कारातमना । न चाथसस्कारे मानामावः। गदि मण्डुकसस्कारदशेनान्नित्यप्रलयास्यसुषुप्ती सविषयेद्धियायर्थसंरकारस- द्धावाच्च । प्रयोपे पूवंसजातीयव्यवहारात्‌ । न च प्रतिदिनं सृष्टि टययोः सद्धावे मानामावः। '्यदा सुप्तः स्वप्रंन कंचन परयत्यथा- स्मिन्पाण एवेकधा भवति तदेनं वाक्सर्वैनामभिः सहाप्येति चश्षुः सय खूयेः सहाप्येति भोचं सर्वैः शब्दैः सहाप्येति मनः सर्धध्यनिः सहा- प्येति स यदा प्रतिबुध्यते यथा्यर्ज्वंटतः सवां दिशो विस्फुविद्गा विप्रतिष्ठरन्नेवमेवेतसरमादात्मनः स्व॑ प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते प्राणेभ्यो देवेभ्यो लोकाः [को० ३।६३] इत्यादिश्रुतेमानलात्‌ । अस्याथः-अथश्ञब्दुस्तदाथकः । यदेत्युपक्रमात्‌ । प्राणज्ञब्द्‌ः परमा- तमपरः । अस्मिन्प्राणे जीव एवैकधा मवति तदालमना तिष्ठतीत्यर्थः । तदेकीभावावस्थायामेनं प्रकृतं प्राणं परमात्मानमन्तचहोरेन्दियाणि सर्वाणि सविषयाणे अपियन्ति परमात्मनि टीनानि भवन्तीत्यथंः। प्रबोध तस्मादेव परमात्मनो जगता जन्माऽश्ह-- स इति । अविलम्बे नोत्पत्तौ हष्टान्तः-- यथेति । एवंशब्दाप्पूरवः तदेत्वध्याहारः । प्राणा वागादुयस्तेभ्यो ऽनन्तर तव्टुयाहकदेवा अग्न्यादयस्तेभ्योऽनन्तरं टोकाः शाब्दा द्विषया इति । तथा च यथा संस्कारबलात्पूवमण्डूकादिसिमान- नामरूपत्वमुत्तरकार्यस्येवं पूर्वकल्पितप्रपश्चसमाननामरूपत्वादुत्तरपपश्च- स्येते पूवाक्रतिव्यक्त्युत्पत्तेनं शाब्दः कश्चिद्धिरोधः। समाननामशखूपत्वं च श्रुती दर्नास्स्मृतेश्चाभ्युपगन्तव्यम्‌-“ सूर्या चन्द्रमसौ धाता यथा पूवमकल्पयत्‌ । दिवं च पृथिवीं चान्तरिक्षमथो स्वः ` [ क०सं० १०। १९० ।३ ] इति । तथा नक्षभ्रेधो-अशचिर्वां अकामयत । अन्नादो देवाना स्यामेति। स एतमग्नये कृत्तिकाभ्यः पुरोडाशमश्टकपा्टं

~ 9 ~ ~ ~

(दी ०।) समाननामरूपत्वाप्पूवेषां नोत्तरेषामेति शेषः । समानं सदृकञ नाम [९.९ क ® 1 द ५, प [

गांतमादृ रूप च सहच्चाक्षत्वादि यषां ते समाननामद्पास्तेषां माव. स्तत्वं तरमात्‌ । चकाराःकायंस्य सरवादपि । समाननामरूपत्वमेव कृत

-~~~~------~--~--~~--~---------~-- ~ ~~

4

१ग. निरब१०।२ख. ग. भ्योद्वादे।

१०२ भीमे पायनप्रणीतबह्यसत्राणि- [अ०्पा०दमु०३१)

ज ०व०।) निरवपत्‌ [ तै०वा० ३।१।४।१ ] इति । भाविकृत्तिमाभित्य यजमानोऽभिरिव्युचयते । एवं कामयित्वा किं कृतवांस्तदाह- स इति । कर त्तिकाभ्यः करत्तिकाख्यनक्ष्रद्वताये । बहुवचनं नक्षचबाहुल्याद्रो- ध्यम्‌ । अष्टाकपालमष्टस कपालेषु प्रचनीयं निरवपत्‌ । उक्तपरा- डाशदहविष्कामिष्टिं कृतवानित्यर्थः \ तथा च योऽि्॑स्मा अग्नये निर वपत्तयोः समाननामरूपतं दश्षयताति सिद्धम्‌ । स्य॒तिरपि-

यथतुष्वुतुलिङ्खानि नानाक्पाणि पयय ।

वुरयन्ते तानि तान्येव तथा मावा युगादिषु ॥ [ महामा० १२। ८०५० |] इत्यादिका व्र्ट्या ॥ ३० ॥ उक्तं देवादीनामधिकारमासक्षिपति-

मध्वादिष्वसंभवादनधिकारं जैमिनिः ॥ ३१ ॥

देवादीनां बह्मविद्यायामनयिकारं जेमिनिराचायां मन्यते । करमा- स्मध्वादिष्वसंभवात्‌ । एवं हि मधुविद्या श्रूयते-' असो वा आदित्यां देवमधु [ छा०२।१।१ ] देवानां मोद्नान्मध्षिव मधु तस्य मधुनो युलोक एव तिरश्चीनवंशः । अन्तरिक्ष आदित्यास्यमधुनोऽवस्थानास्तदेव मध्वाधारो यूपः । रोहितं शुक्र कृष्णं परः) (र) कृष्णं गोप्यं चेति पञ्च रोहितादीन्यमृतानि प्रागायुरध्वान्तपश्चदिगवस्थाभिरादित्यरर्िमिनाड।- भिर्मधुच्छिद्ुमूताभी रोहिताद्याख्याभिस्तत्तद्वेरोक्तकमकुखुमभ्यस्तततदवे- दिकमन््रमधुकरेरादितव्यमण्डटमानीतानि । पश्चमममर॒तं गोप्याख्यं प्रणवकुसुमादुपासनाभ्रमरेरूध्व दिग्गतसूयरङिपिरूपगोप्याख्यमधुच्छिद्रद्रा- राऽऽदित्यमण्डठमानीतम्‌ । रोहितादिकममरतं मकरन्दस्थानमूतं बहौ हतसोमाज्यपयःपुरोडाश्ादिरूपं दषटव्यम्‌ । तानि च रोहितादीन्यमु- तानि यक्ञस्तेजोवीय॑सकलेन्दियान्नरूपेण निष्पन्नान्यादित्यमधुसंबन्धीनि प्रागादिदिश्ु क्रमेण विद्यमानानां वसुरु्ारहित्यमरुत्साध्यरूपाणां देवाना-

-~-----~-*=--~-~ ~~--*-----~*---+--------~- ~ ~~~ ---~~~-----*~ ----------- ~~

(दी °।) इत्यत आह -दशंनास्स्मृतेश्च । दर्शनं “ सूर्याचन्द्रमसो ` इत्यादि । स्म्रतिरपि “ कषीणां नामधेयानि इत्येवमादिका ॥ ३० ॥

मध्विति “ असौ वा आदित्यो देवमधु ` आदिकब्देनायमेव मौत- ऽयं भारद्वाज इत्याद्याः । तासु मध्वादिषु विद्यास्वादित्यादिङ-

[1

१ ख. -ल्तादित्याद्नाणदिः।

|अ०१पा०३स०३२। ब्रह्माम्रुतवापणादापक् भ्या समतान। १०३

(्र०्व ०।) मुपजीव्यानीत्येवं चिन्तयतां फलं वस्वादययापिरुच्यते । वस्वादीनां समानानां मध्य एको भूत्वा यक्ञआद्मरृत प्रत्यक्षानुमानादिभिः कर पोरुपलम्य तुष्यतीति । न दयेव भूतमधुविद्यायां सूर्यवस्वादीनां देवाना- भयिकारः संभवति । एकस्याोपास्योपासकमवप्राप्यप्रापकमावयो्दिरो- धात्‌ । सुच्रस्थादटिशब्देन यासु विद्यासु आदित्यो बह्येव्यवमादिरूपास हेवानामपास्यत्वं ता विया गह्यन्ते । तथा--“ इमावेव गोतममरद्राजा- वयमेव गोतमोऽय भरद्राज इमावेव विश्वामिचजमदस्ी अयमेव विश्वामिच्ोऽयं जमदथिरिमावेव वासिष्ठकश्यपावयमेव वसिष्ठोऽयं कश्यपा वागेवाच्िः ` [ ब० २।२।४] इत्याद्यासु विद्यासु कष्युपास्यकासु न तेषामेव कपीणामधिकारः संभवति । श्रत्य्थस्तु-इम दृक्षिणवाम कर्ण क्रमेण गोतमभरद्राजारित्युपास्यों । द्वितीयेमावित्यनेन दश्चिण- वामाक्षिद्रयोक्तिः । तुतीयेमादित्यनेन दक्षिणवामनासिकाद्रयोक्तिः । एवं सप्तसु शीर्षण्येन्द्ियषु सक्तष्युपास्तिरित्यथंः । न च मध्वादिविद्यासु देवादीनामनधिकार बह्यविद्यायामधिकारः किं न स्यादिति वाच्यम्‌ । विद्याव्वाविशेषेण बह्यवेद्यायामप्यनधिकारात्‌ । तथा चायं प्रयांगः- जअह्यविया न देवादीनधिकरोति वियात्वान्मध्वादिविद्यावदिति ॥३१॥

अपि च- ज्योतिषि भावाच्च ॥ ३२॥

भ्रमणवत्तया परिद्टश्यमानज्योतिमण्डल एव सूर्यचन्दादिदेवताश्- ख्डानां टोके प्रयोगसद्धावान्मण्डटस्प मुतिण्डादिवदचेतनत्वेन वि हाभावाद्थिवाय्वादीनामपि तन्तुत्यत्वेन सामथ्यादेश्वेतनधर्मस्यामावान्न देषादीनामपिकारः । न च मन््राथंवाद्भ्यो देवानां विग्रहवच्व- सिद्धः सवं खष्थमिति वाच्यम्‌ । तेषामन्यपरत्वेन स्वार्थं प्रामाण्यामा- वात्‌ । तस्माहेवादीनां व्ह्यविदयायामधिकारामावं जेमिनिर्मन्यत इति शाङ्कासूयोरभिप्रायः ॥ २२॥

कः १ = ------- नने

(दा ०।) पस्य पवमव सद्धत्वात्फटामावादसभवस्तस्मात्कारणाद्रह्माषे- दयायामपि अन।पेकार जेमिमिराचाया मन्यते ॥ ३१ ॥

उयोतिषीति। न केवटं फलामावाद्नपिक्षारो ज्योतिष्यादित्यमण्ड- लादाबादित्याद्िशब्डानां भावा सत्यादप्यचेतनत्वाद्पात्य्थः ॥ ३२॥

१०४ श्री महै पायनप्रणीत॑बह्मसूच्राणि- [अ०१पा०द्‌ ०३३]

(्०व०।) सिद्धान्तयति-- भावं तु बादरायणोऽस्ति हि ॥ २३॥

तुशष्वुः शङ्ानिरासार्थः । बादरायण आचायाः बह्मविद्यार्यां देवादीनामधिकारस्य भावं मन्यते । यद्यपि देवतामिश्रोपासनास्वनधि- कारस्तथाऽपि नि्गणवबह्मधिद्यायां देवादीनामप्यधिकारोऽस्ति हि । पूर्वाक्तस्य बिद्याव्वादित्यनुमानस्य ज्योतिष्टोमादि न बाह्मणकर्तव्यं कर्मत्वाद्राजसूयवदित्याभाससाम्यं द्रषटष्यम्‌ । यद्रा उयोतिपि भावाच्चैत- स्योत्तरमस्ति हीति । यद्यपि देवताङ्षष्दा ज्योतिरादा प्रयज्यन्ते तथाऽपि तद्भिमानिदृवतापरा एव संमवन्ति। अस्ति ह्यश्वय॑योगाज्ज्यो- तिरादिरूपेणावस्थातुं विग्रहं गहीत्वा व्यवहर्तुं च सामथ्यम्‌ । तथा हि श्रयते--' मेधातिथिं मेषेति ) मेधातिथिं काण्वायनं मेषो भूवेन्द्रो जहार ` [ षविं बा० १।१ ] इत्यर्थः । दथा स्मर्यते च--, आदित्यः पुरुष मृत्वा कुन्तीमुपजगाम › इति । नन्वर्थवादृादीनां स्वार्थं प्रामा- ण्याभावात्कथं तेभ्यो विग्रहवच्वसिद्धिरिति चेत्तचाप्यस्ति हीत्येवो- तरम्‌ । मानान्तरकिरोधसंभवादेरभावे तेभ्य एव विग्रहसिद्धरिति। तथा हि अथवादादि्भिः स्तुत्यादिकं लक्षयता वाच्याथोऽङ्खीकरुत एव । न हिं वाच्याथा।भाषे लक्षणा युक्ता । किं च बात्यो बात्यस्तोमेनं यजते- त्यादौ वत्यस्वरूपाकाङ्खायां साविचीपतितो बात्यो यस्य पिता पितिमहो वा सोमंन पिबेत्स व्रात्य इति वास्यस्वरूपं विध्यपेक्षितं सद्विधिप्रमाणकमिप्युष्यते । यथावा स्वर्गरूपं विभ्यपेक्षितं सद्विधि- प्रमाणकं तथा निःस्वरूपदेवतोदेशेन दव्यत्यागायोगाष्टिध्यपेक्षितं दव तादेस्वरूपं विग्रहषच्वं विधिप्रमाणकमेव । एवं मन्न्राथंवादप्रत्यक्ष- मूटेतिहासपराणादिभिरपि वियहवस्वसिद्धिः । न च प्व्यक्षम्रलत्वं पुराणादीनामसिद्धमिति वाच्यम्‌ । तक्कर्तंणां योगमाहाव्म्याहेवाद्भिः सहे प्रत्यक्षव्यवहारसमवात्‌ । तथा च श्रुतियांगमाहात्म्पमाह--

परथ्टयपेजोनेटखे सभुत्थे पञ्चात्मके योगगुणे प्रवृत्ते! न तस्य रोगो न जरान मृस्युः प्राप्तस्थ योगाथिमय शरीरम्‌ [ श्वे०२। १२]

कज

(.#.

कीर) भावमिति । तुशब्दो जेभिनीयपक्षण्यावृत्पर्थः। बादरायण

क

आचाय देवार्दृनामपिकरषद्धावमाह हि यस्मदास्ति देवताधिक्रारस्य

~ -------~ --- ~क न ~ ज =

१ ख. (तादा । > स. (दम्य)

[भ०१पा०३ब्‌, ३५] ब्रह्माशृतवर्विणीदौपिकाभ्यां समेतामि । १०५

(्०व०।)इति पादतलटमारभ्याऽऽजानोज नोरा नाभेर्नामेराग्रीवं यीवाया- श्चाऽऽक्ेशप्ररोहमाकेशप्ररोहाचाऽ्न्वह्मरन्धं क्रमेण प्रथिव्याहिधारणया पथिष्यादिपश्चात्मक्ते भूतसमुदाये समुत्थिते प्रतिपत्तिद्रारया वक्षीङ्ृते योगगुणे चाणिमादौ प्रवते योगाभिष्यक्तं तेजोमयं देहं प्राप्तस्य योगिनो न रोगादप्राप्तिरेत्यथंः । तस्मात्समूले तिहासपुराणाद्‌भ्यो विग्रहवत्व- सिद्धावधित्वादिसंमवाहूवादीनां बह्यावेद्यायामधिकारोऽस्तीति क्रममु- क्त्युपासनासु मुमुश्चुप्रवाततेरविकलेति सिद्धम्‌ ॥ ३३ ॥

( श्ूदाणां वेदानधिक्रारकथनपूर्वक शोकाकुटत्वेन शुद्रनाममान्रधा- रिणो जानश्रुतेर्वदविद्याधिगमः। अधि० १०) ।

शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्वणास्सूच्यते हि ॥ ३४ ॥

प्रवं यथा तद्योयो देवानाम्‌ । ` इति देवश्ञब्दश्रत्या मनुष्याधि- पिकारनियमापवदिन देवानामयिकार उक्तस्तथा मुमूक्षौ जानश्रतौ शृद्ररब्दश्रुत्पा लिङ्गेन द्विजात्यधिकारनियममपोद्य श्द्रस्याप्यधिका- रोऽस्त्विति हष्टान्नसंगव्येदमारभ्यते । शद्रकब्दस्य सिद्धान्ते क्ष्ये समन्वयाक्तेरध्यायान्तमावोप्स्य युकः । शुद्रशब्दस्येव वेदान्तानां स्वार्थं समन्वयसिद्धेः श्रतिसंगतिः। परदपक्षे जातिशुद्रस्यापि बह्यवि- दायां चैवणिक्रादविशेषः फट िद्धान्ते ततो विशेष इति विवेकः । एवे किलात्र च्छान्दोग्ये चतुर्थाध्याय उपाख्यायते- जानश्रुतिः पोा- यणः परियातिथिनबंह्वन्नदाता बहुसद्कुणो बभृव तस्य राज्ञो गुणगणगरि- मसतोषिताः सन्तो देवर्षयो हसरूपमास्थाय निदाघसमयं प्रासादोपि शायानस्यास्य राज्ञ उपारे मालामावध्याऽऽजग्मुरतेषामगेसरं हस सबोध्य पठत आगचख्छनेको हसः सानद्दुतमभ्युवाच-भो भो महाक्ष मह्ाक्षास्य राज्ञो जानश्चतेद्युलोकं व्याप्य विद्यमानं तेजो न पर्यसि किं तत्ते जस्त्वां धक्ष्यति । अतस्तद्धिलङ्घ्य न गच्छेति । महक्षेव्युपहासः । (दी ०।)ष चकं वाक्पजातं तथा बिग्रहादिसच्वेऽथित्वाद च बह्मविध्ायाः साकल्येऽपि " हन्त तमाष्मानम्‌ ' इव्युपक्रम्य ' इन्द्रौ हवे देवानाम्‌ ' हत्यादि (तयो यो देवानाम्‌ ' इत्यादि च ॥ ३३ ॥

पु्वाधिकरणेऽत्रेवाणकदेवानां (तद्यो यः ' इति लिङ्घादृधिकार उक्त- स्तद्रद्विधाधिकासिणः शु्रशब्ैन परामश्ाहलिङ्गादधित्वादीनां च

१ म. ९ पड्क्तिनि० । २ ख. पिमः । ३ ख. द्देतानाः। "स्र. तथां या देवताम्‌” 9 ।

१०६ भीमहिपायनप्रणीतबह्यषुत्राणि- [भ०१पा०२सु०३४)

(न ०व०।) मद्धुक्षेत्यथंः । इदमुपश्रत्याय्रगामी हंसः प्रत्युवाच "कमु वर एन- मेतत्सन्त* सयुग्वानमिव रकमात्थ ` [ छा०४।१।३] इति। अय म्थः-वरेति सोपहासं संबोधनमवरत्यर्थः । यद्रा वरो वराको अन- शरुतिः । कमुपदमाक्षेपा्थकं कथमित्यर्थः । रेको नाम कश्चन बद्धिष्ठः। योजयति वैश्ान्तरं गमयति स्वारूढमिति युण्वा गन्त्री शकटी तया सह वतत इति सयुग्वानमिस्यर्थः । तथा चेन वराक जानश्रुतिं प्राणि- भानं सन्तं मठमरे सयुग्वानं मगवन्तमसद्यतेजसं रेक्रमिव कथमेतद्रचनं बरवीषि । इवं श्रत्वाऽयं राजा बह्यविद्ा्थं रेक्समीपं गत्वा कृतार्था मविष्यतीति दयालुना हंसानाममिप्रायः । अथेष राजा हंसप्रयुक्तमना- दुरवाक्यं श्रत्वा स्वस्यात्यन्तं निष्कषमुत्कषंकाष्टां रेकस्य ज्ञात्वा दुःखि तमनाः कथमपि निकश्ञामतिवाहयविभूव । ततो निशावसानसूचकं बन्दिद्न्द्समारन्धस्तुतिसहस्रसंवटितमङ्गरुतृयनिर्घोपिमाकण्यं ततल्पत- लस्थ एव राजा शिति यन्तारमाहूयाऽऽदिदेक्ञ । विविक्तदेशेषु पर्व. तगुहादिष॒ रेक्राहयं सयुग्वानमन्विष्य यत्नतोऽस्मभ्यमाचक्ष्वेति यन्ता तथेव कविदतिविविक्तदेदो शकटस्याधस्तात्सन्तं पामानं कण्ड- यमानं हष्ट्वाऽयमेव रक्त इति निधित्यातिक्ङ्ञलों रेकस्य तेस्तेरिङ्गतेगा- हस्थ्येच्छां धनेच्छां चोजन्नीय निवेदयामास । स राजा तच्चिशम्य गवां घट्‌ शतानि रथं चाश्वयुक्तमादाय ससत्वरं रेकमुपससाद । उपसथ चोवाच हे रेकेदं स्वे गवादिकं गृहीव्वानुक्ञाधि मां भगवन्निति । थेवभुक्तवन्तं ससंभ्रमं सस्पृहं चोवाच रेक्रः । / अह हारेत्वा शूद्र तवैव सह गोभिरस्तु ` [ छा० ४। २।२३ 1] इति । अहेति निपातः साटोपाहवानमाह । शूदेति । हारेण युक्तो रथो हारेत्वा गोभिः सहि. तस्तवैवास्त॒ किमेताबन्मात्रेण मम निर्वाहानुपयोगिनेति मावः । एव स्थिते चिन्ता क्रं शुद्रस्थ बह्मविद्यायामधिकारोऽस्ति न वेति । अस्तीति तावद्माप्रम्‌ । कस्मात्‌ । अ्थित्वादिसंमवद्रेदाध्ययन- साध्याहवनीयायभावेनाथिसाध्यकमान धिकारेऽपि देवादिवद्धिद्यायाम- धिकारसंमवात्‌ । संवर्गविद्यायां मुमुक्षो जानश्रुती शिष्ये रेकेण

(दी ०।)सच्वाच्छदस्याप्याधेकार इति हष्टान्तनाऽशक्षेप्य समाधत्त--ञ्चग- स्येति । श्ुक्शोकोऽस्य जानश्रुतेः पा्रायणस्य तत्तेषां हसानामात्मन्य- नाद्रोऽवन्ञानम्‌ । "कम्वर एनमेतत्सन्तम्‌ ` इत्यादिना श्रवणात्‌ । श्रुत- त्वात्तत्तथा रेकपरत्याद्रवणादागमनाद्धि यस्माद्रेकेण ` अह हारेत्वा

[भ०१।१२य्‌०-३५) बह्मामृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १०५

(अ ०व०।)गुरुणा गूद्र्षब्दप्रयो गेति । अच बुमः-न शुद्रस्य बह्मविध्ायाः मधिकारः । उपनयनामावेन वेदाध्ययनाभावात्‌ । न हि वेदवाक्यविे- चारसाध्यब्रह्यविद्यायामनधीतवेदस्याधिकारः संमवति शाख्ीयसाम- श्याभावात्‌ । न चेवं सति देवानामप्यनयिकार इति साम्प्रतं तेषां स्वयंप्रभातवेदृत्वात्‌ । न च शूद्रस्यापि टिखितपाठादिना वेद्प्रा्िरिति युक्तम्‌ । गुरूपसदनपूवंकाध्ययनसंस्करतवेदस्येव बह्मविद्याद्युपकारक- त्वात्‌ । न च श्रद्रभ्रवणलिङ्कन तस्याधिकारः । न्यायाभावे लिङ्कस्या- साधकस्वात्‌ । तर्हि वैदिकश्युदशब्दोऽन्थकः स्यादित्याशङ्क्य तं व्याख्या- तुमिदं सूच श्चुगस्येति । अस्य जानश्रुतेः क्षत्रेयस्य तदृनाद्रभवणात्तस्य हसस्यानाद्रभ्रवणाद्या शुगुत्पन्ना सा शूद्रशब्देन सूच्यते रेकेण । स्वस्य सर्व्लव्वज्ञापनार्थं रेकः शयुद्रशब्दं प्रयुक्तवानिति मावः । शयुद्रक्ञध्व्‌ं योगेन क्षचिये वतयति- तदाद्रबणादिति । तस्याः शुचो जानश्ुतिप्राप्ततवा- दित्यर्थः । यद्रा तस्य जानश्रुतेः शुचं प्राप्तत्वादिति । अथवा तं रेकं प्रति जानश्रुतिः शुचा दुद्रादेति शुद्र जानश्रुतिरुच्यते । अतो न शुद्रस्या- धिकारः ॥ ३४ ॥

ननु मुख्य एव शूद्रो जानश्चतिरस्तु कि जघन्येन योगनेत्यत आह-

क्षजरियत्वगतेश्वोत्तरज चेचरथेन टिङ्गात्‌ ॥ ३५ ॥

जानश्तिनं मख्यशुद्ः कुतः । क्षत्रेयत्वगतेः । क्षवियत्वावधृतेरे- त्यथः । साऽपि कुतः । उत्तरत संवर्गविद्यावाक्यरोषे वेत्ररथेन प्रसिद्ध क्षधियेणाभिप्रतारिनामकेन सह॒ सममिव्याहारात्पकलिङ्घादित्यथः। सजातीयानामेव हि प्रायेण सहचारो भवतीति भावः 1 एवं ह्यभिप्रतारीं संकीत्यंते--' अथ ह शोनक च कापियमभिप्रतारिणं च काक्षसर्जं परिविष्यमाणों बह्मचारी विभिक्षे' [छा०४) ३।५] इति। संवर्गविद्या विध्यनन्तरमर्थवादारम्भाथाोऽथशब्द्‌ः । शयुनकस्यापपयं हौनक कापेयं कपिगोत्रं पुरोहितमभिप्रताररेणे च नान्ना राजानं कक्षसेनस्यापत्यं काक्षसेनिं ती भोक्तम्रपविष् सूदेन पाचकेन परिविष्यमाणौ सेव्यमानौ

(+

(दी ०।) श्र ` इति ्युद्रशब्देनाऽऽस्मनः परोक्षविषयं ज्ञानमरतीति सुच्यते। अतो न जातिशयुद्रो जानश्रुतिः ॥ ३४ ॥ रूटिरेव छतो न स्वी क्रियत इत्यत आह-क्ष्ियेति । क्ष्चियत्व- व * € क क, क (4 (. ०५ स्यापि गतेरवगतेरुत्तरञ संवगविद्यावाक्यशेषे अथ ह शोनक च कापे-

१०८ भरीमहपायनपरणीतवह्यसू्राणि- [ल ० ?पा० ३०६१]

(्र ०व०।)भिष्षितवानित्यथंः। अस्य चाभिप्रतारिणश्चे्रथत्वं फापेयेन चिच्- रथपुरोहितेन योगादवगन्तम्यम्‌ । चच्रथ पुरोहितत्वं च कापेयानां भरतौ प्रसिद्धम्‌ “ एतेन चरथं कापया अयाजयन्‌ ` [ ताण्ड्चबा० २०। १२।५ ] इति । एतेन द्विरात्र ण । समानान्वयानां हि प्रायेण समाना. न्वया एव याजका भवन्ति । ननु चिच्ररथपुरोहितकापेययोगादभिप्रता- रिणश्र्नरथत्वं भवतु तथाऽपि कथं क्षचियत्वमिति चेन्न । ' तस्माच रथिर्नामेकः क्षवियपतिरजायत › [ ताण्डूचवा० २०।१२।५ ] इति श्तेः । तस्माचिव्रथादित्यथः । एवमभिप्रतारेणः क्षत्रियत्वे सिद्धे तत्छममिष्याहारत्मक लिङ्गा जानश्चतेः क्षभ्चियत्वामिति सिद्धम्‌ ॥३५॥

संस्कारपरामश।त्दभावाभिखापाच ॥ ३६ ॥

आद्यसूतरे वेदाध्ययनाङ्कापनयनामावान्न जातिशुद्रस्याधिकार इत्युक्तम्‌ । इदानीं तु बह्यविद्याङ्गपनयनाभावान्न तस्याधिकार इत्युच्यत इति मेदः । इतश्च न जातिद्युव्रुस्याधिकारः । कस्मात्‌ ' विद्योपदेरेषूप- नयनादिसंस्कारपरामर्ात्‌ ! (तं हयपनिन्ये ` [कश्०्वबा० ११।५। ३। १३ ] " अधीहि भगव इति हापससाद्‌ ' [छा०५७।१।१] ‹ ब्रह्मपरा बह्यनिष्ठाः परं ब्रह्मान्वेषमाणा एषह वै तत्सर्वं वक्ष्यतीतिते ह समित्पाणयो भगवन्तं पिप्पलादमुपसन्नाः ' [ प्र० १।१।] इति। अयमथः- तं विद्याथिनमाचा्यः किलोपानिन्य उपनीतवान्‌ । अनुप- मताय विद्यादानायोगादिति तात्पयम्‌ । सनक्कुमारं प्रति नारदः ˆ अधीहि भगव इति ' इमं मच्च्रमुच्चायं गुरूपसदनं कृतवानित्याह-- अधीहीति। मरद्राजादयः षद्कपयः परं ब्रह्म परत्वनोपगतवन्त इति बह्मपरास्तदध्याननिष्ठाश्च बह्यनिष्ठाः परं परमाथरूपं बह्म विचारयन्तो निणयार्थमेप पिप्पछादस्तजिज्ञाकितं सर्वं वक्ष्यत) तिं निश्चित्य रिक्तह- रतानां गुरूपसद्नायोगास्समित्पाणयः सन्तसतमुपसघ्नाः किलेत्याह-

(दी°।)यमभिप्रतारिणं च काक्षसेनिम्‌ › इत्यभिप्रतारिणश्रेचरथस्य श्रवणं तेन समानायां संवगविद्यायामधिक्षाराहिङ्कद्धतोः ॥ ६५ ॥ संव्गातिरेकेणाशद्रस्याधिकार इत्यत आह~- संस्कारेति । संस्कारा दपनयनाद्यस्तेषाम्‌ "तं होपनिन्ये ' इव्यादिना ददह्यविद्याधिकारे पराम- होऽवगमस्तस्मान्न श्युदोऽपिकारी ' तेऽपि तस्य सन्त्विति मन्तव्यमित्यत आह-तद्भावाभिलापाज्च । तेषां संस्काराणाममावस्तदमावस्तस्य

[भ०१पा०३त्‌०३५] बह्माम्रतवर्विणीदीपिकारम्यां समेतानि । १०९

(र ०व०।) बह्मपरा इति । ननु “ तान्हानुपनीयैव ` [छा ०५८।११।५] इत्यनु- पनीतानामपि वैश्वनरविद्यायामधिकारश्रुतेरनियतमुपनयनमिति चेन्न । निषेधस्य प्राप्िपवंकत्वात्माप्तोपनयनानां प्राचीनक्ञालादीनां द्विजाती. नामेवाधेकारात्‌। निषेधस्तु विद्योपदेष्टरश्वपते राज्ञो न्यनवर्णत्वाद्रष्टष्यः। तान्पराचीनक्षालादीनुषीननुपनीयेवाश्वपती राजोवाचेति श्रुत्यर्थः । ननु दयुद्रस्याप्युपनयनं कत्प्यतामित्यत आह-- तद भावाभिटापाचेति ।

४ न श्युद्रे पातकं किंचिन्न च संस्कारमर्हति ` [ मनु० १०।४]] शद्रश्चतुथां वणं एकजातिः [ मनु० १०। १२६ ] इत्यादिनोपनयना- दिसंस्काराभावाभिलापादित्यथः । पातकं मक्ष्यामक्ष्यविभागाभावक्- तम्‌ । एकजातिरुपनयनरहित इति स्पुत्यथः ॥ ६६ ॥

कि च- तदभ्रावनिर्पारणे च प्रवृत्तेः ॥ ३७ ॥

जाबालो हि म्रृतपितृको गुरूपसद्नं कवुकामो गोत्रमजानानो मातरं पप्रच्छ केगाच्ोऽहमस्मीति साऽ्प्यह न जानामीत्यवाच। ततः स जाबालो गातममुपस्रसादाोपसद्यय चोवाच है भगवन्बह्मचय चरितुं त्वयीच्छामि मामदुगृह्णातु भवानिति । ततो गौतमेन किंगोचोऽसीति पष्ट; सत्यकामो जाबाल आह-नाहं गोचरं वेद्‌ नापि मन्मातेति। ततः स गौतमस्तदीयेन सत्यवचनेन ज!बालस्य श्रत्वामावं निथित्य प्रववृते-“ नैतदब्राह्मणो विवक्महंति समिधं सोम्याऽऽहरेप ता नेष्ये न सत्यादगाः [छा०४।४।५] इति । एतत्सत्यवचनं विविच्य निःसंदिग्धं वक्तमत्राह्यणो नार्हति अतरत्वं न सत्यादगाः सत्यवचनान्ना- तिगतोऽसि । अतस्त्वामुपनेष्ये तदथं समिधमाहरत्यर्थः । ततश्च सूत्र. (दी०।) शुद्रश्वतुर्थो वर्ण एकजा तिः › इत्यादिस्मरणेनाभिलापस्तस्मात्‌ । चक्रारादाचारादपि॥ ३६ ॥

नन्वसस्करतविषयः युद्रशब्दा न जातिकिपय इव्यत आह-तदमावेति। तस्य जातिश्ुद्रतस्यामावस्तद्‌ भावस्तस्य निर्धारणम्‌ । नेतद्बाह्मणो विवक्ुमर्हैति' इत्यनेन निश्चयः सत्यवचनेन तस्मिञ्ज्ञाते जाबाटं गतम उपनेतुमयुशासितुं च (समिधं सोम्य" त्यादिना प्रववृते । प्रवृतेः प्रतनं

११० भी महैपायनप्रणीतव्रह्मसूत्राणि- [अ०११ा०२्‌०२८६९)

(्र०व०।) स्यायमर्थः- तस्य शदरत्वस्यामावनिरधारणे सत्येव विधयो पदेशे प्रवुत्तिदशेना दिति । तस्मान्न शूद्रस्याधेकारः ॥ ३७ ॥ शभ्वणाध्ययनायप्रातषधास्स्पृतश्च ॥ २८ ॥

इतश्च न जातिशुदस्याधिकारः। यतः स्मृतितो षेदभ्रवणस्य तद्ध्य- यनस्य तस्मयोजनयोरथज्ञानानष्ठानरूपयोरर्थयोः प्रतिषेधादित्यथंः । एवं स्मरन्ति-' अथास्य वेदमुपश्चण्वतखपुजतुभ्यां भो्रप्रपूरणम्‌ [ गो० धर्म० १२।४ ] इति भ्रवणस्य निषेधः । जपुजतुभ्यां संतप्ताभ्यां रीसलाक्चाभ्यामस्य शुद्रस्य व्रवाभ्यां भोत्रहयप्रणं वेद्भ्रवणप्रायध्ित्त- मित्यथंः। ' यद्यु ह वा एतच्छमशशानं यच्च्दस्तस्माच्छद्रसमीपे नाध्यत- यम्‌ ` | वा० धम०१८ 1 ११ ] इत्यध्ययननिषेधः । न ह्यश्रुतस्याध्ययन संभवति । पद्य पादयुक्तं संचारसमर्थामिति यावत्‌ । "न शूद्राय मतिं दयात्‌ ` [ मनु० ४।८० ] इति तदृथनज्ञाननिषेधः \ ‹ द्विजातीनाम- ध्ययनमिज्या दानम्‌ ' [ गौ० १० । १ ] इति तद्थानुष्ठाननिषेधः रुद्राणाम्‌ । दानशब्देनाच् नित्यद्‌ानमुख्यते नेमित्तिकद्‌नि नुद्रस्याप्य- धिकार इति द्रष्टव्यम्‌ । बिदुरधरमव्याधप्रमृतीनां तु पूवंजन्मकरृतश्रवणा- दिना गर्मस्थवापक्ववञ्ज्ञानोत्पत्तिर्मन्तव्या । तस्मान्न कथमपि बह्मवि- यायां शुद्रस्य वेदपूवंकोऽधिकार इति सिद्धम्‌ ॥ ३८ ॥

( प्राणव्वेनाऽऽम्नातानां वज्ञवायुपरशानां मध्ये परेशस्येव ताहश- प्राणशब्द्वाष्यत्वम्‌। आधपे० ११)

कम्प्नाद्‌ ॥ ३९॥ समाप्तः प्रासङ्किकोऽधिकारविचारः । इदानीं प्रकृतं वाक्यार्थविचारं

(दी ० ।)प्रव्तिरतस्याः। चकारोऽसंस्कृतानां शूद्रत्वं चतुर्थो वणं इत्यादिषि- रुद्ध मित्याह ॥ ३५७ ॥

ननु गोतमस्य वतमित्यत आह-भ्रवणेति । भ्रवर्ण चाध्ययनं चाथश्च भ्रवणाध्ययनाथास्तेषां प्रतिषेधः स्मयते । भ्रवणप्रतिषेधः

अथ हास्य वेदम्‌ ` इत्यादिना स्पष्टं स्मृतावुपलमभ्यतेऽथाद्ध्ययनादेः अती न बतं गोतमस्य किंचन शदरस्याधकारः) चकारादाचा- रादपि॥ ३८ ॥

शाब्दादेवेत्य स्मिन्न धिकरणे बह्मवाक्ये जी वानुवादो बह्येक्यबोधायेत्यु-

१ स. भमस्यात्रतस्य प्रेरण २ ख. (तो नानतं ० । ३ क, फैतुनः।

[भ०१ा०३्‌०३९] बह्मामतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १११

(र ०व०॥) प्रवतंपिष्यामः । ‹ शब्दादेव प्रमितः ' [ बण सु० १।३। २४] इत्यत्र बह्यवाक्ये जीवानुवादो बह्येक्यज्ञानायेव्युक्तम्‌ । न तथेह यदिव मित्यादिवाक्ये प्राणानुवादो युक्तः । प्राणस्य स्वरूपेणापि कल्पितस्य बह्येक्यायोगादिति प्रव्युदाहरणसंगव्याऽस्याऽऽरम्भः । प्रासङ्धिकतवा- न्नात्यव हितेन संगत्यपेक्षा । परवपक्चे प्राणोपास्तिः फलं सिद्धान्ते नि्ि- रोष बह्यज्ञान मिति मेदः । काठकवाक्यं पठचते- यदिदं किंच जगत्सर्वं प्राण एजति निःसृतम्‌ । महद्भयं वज्मुद्यतं य एतद्धिदुरमृतास्ते भवन्ति ` [ काठ० २।६।२]

इति । अस्याथः-यक्किचेद्मविशिष्टं जगत्सर्व प्राणे निभित्ते सत्येजति चेष्टते । एजु कम्पन इति धातोः कम्पनाथंकत्वात्कम्पनं चेषटेवेति चेष्टत इत्युक्तम्‌ । तच्च जगत्तस्मादेव निःसृतमुत्पन्नम्‌ । तच्च प्राणाख्यं जगत्कारणं महदनवच्छिन्न पिभेत्यस्मात्सवंवाय्वादीति भवम्‌ । ' भीषाऽस्माद्वातः पवते ' [ ते २ ८ ] इत्या द्शरव्यन्तरात्‌ । तदेव मयदहेतुतं निरूपयति-वज्ञमिति । उद्यतं वज्जमिवेत्य्थः । प्राणास्यबह्मज्ञानात्तस्य मोक्षहेतुत्वमाह- य॒ इति । अचर संशयः किं प्राणशब्देन मुख्यप्राणवायुं गृहीत्वा वज्शब्देन चाशनिहेतुं वायुं लक्षयित्व मयविषयकमेकमुपासनं विधे. यमत निर्विशेषं बह्यानेन वाक्येन प्रतिपाद्यमिति । तजन तावदुपास्तिप- रमिति युक्तम्‌ । प्राणराब्द्स्यः तच प्रसिद्धः । धषायो हि पर्जन्यमावेन विवर्तमाने विद्य॒न्मेघवष्टवशनयो जायन्त इत्यश् निहेतुवायुलक्षकत्व षञ्- दाब्दस्यापि युक्तम्‌ 1 न च मोक्षफलटश्रवणविरोधः। तस्मात्‌ । वायुरेव व्यष्िवांयुः समष्टिरप पुनरयं जयति य एवं वेद्‌ ` [ षृ० ३।३। २ ] इति वायुवेदनस्यापि मोक्षहेतुव्वभ्रवणादित्येवं प्राप्ते बूमः-शब्दा- देव प्रमित इति भ्यवहितमपि मण्डूकष्लुतवदनुवर्तते । अस्मिन्वाक्ये प्राणादिशब्दात्परमात्मेव प्रमितः । कुतः । कम्पनात्‌ । सर्वश्ञब्दवाध्यस्य सवायुकस्य जगतः कम्पनाज्जीवनादिचेष्टाहेतुत्वा दित्यर्थः । बह्मण्यपि प्राणश्षब्दप्रयोगो बहुलं वेदे हृष्टः । ‹ प्राणस्य प्राणम्‌ ` [ बरह० ४।४

(द ०।)क्तम्‌ । इह तु प्राणस्य स्वख्पेण कल्पितस्य न बह्येक्यसंभव इत्यत - स्तद्नुवादानुपपत्तौ प्राणोपासनमेव विधेयमिति प्रव्युदृाहरणेन मण्ड -

(

कष्टुत्याऽऽक्षिप्य समाधत्ते-कम्पनादिति। श्राण एजति 'महद्धयं वज्-

११२ भीमह पायनप्रणीतबह्यसू्ागि- [अ ०१०१०६९ ४०]

(ज०व ०) । १८ ] इत्यादौ वज्श्षष्दोऽपि मयहेतुत्वसाम्यादुपपद्यत इत्युक्तं वाक्यार्थकथनसमये । कम्पनहेतुत्वं बह्मणः श्रुत्यन्तरे प्रसिद्धम्‌- न प्राणिन नापामेन मर्त्यो जीवति कश्चन । तरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेताबुपाधिती ' [ का २।५।५] इति । इतरेणाऽऽत्मना । एतौ प्राणापानौ । किं च कम्पनवाक्यात्पु- वमुत्तरत्र च बह्योक्तेरिहा पि बह्मग्रहृण न्याय्यम्‌ । ¢ तदेव शुक्र तद्भय तदेवामृतमुच्यते । यस्मिष्ठोकाः भरिताः सवे तदु नास्येति कश्चन ॥ हति पू्व॑वाक्ये बह्योक्तं शुकं ऽ्यो तिष्मत्‌ । अमतं कूटस्थम्‌ । उक्त- सर्वाधिष्ठानत्वं ष्यतिरेकमुखेणाऽऽह- तदु नेति । किचन जड तद्रह्य न्येति अतिक्रमेण न वर्तत इव्यर्थः । तथोत्तरवापि- ¢ भयदस्याथिस्तपति भयात्तपति सूयः मयादिन्द्श्च वायुश्च मृस्युधावति पञ्चमः ॥ ` इति। अस्येश्वरस्य भयाद्ग्न्यादयः स्वव्यापारे नियमेनाञुवर्तन्ते राजाज्ञया मूत्यादिवदिति । उक्तारन्याद्यपेक्षया मृत्याः पञ्चमत्वं यदुक्तं वायु- वेदनस्य मोक्षहेतत्वं श्रतमिति तन्न । विशोषसामान्यात्मकस्य व्य्टिसम- शिवायोरज्ञानादपमरव्युनिव ्तिमाचभ्रवणात्‌ । तस्मादनेन वाक्येन निवि- शेषनब्रह्म ज्ञेयमिति सिद्धम्‌ ॥ ३९ ॥ ( बरह्मणः परत्वज्यो तिष्ये अधि० १२) ज्याति्दशंनात्‌ ॥ ४० ॥ एवं सवशब्दश्च तिसंको चान॒पपत्या प्रकरणास्ाणङ्ञाब्दं बह्यत्युक्तं न तथेह संप्रसादृवाक्ये प्रकरणानुय्याहकं किंचिदस्ति येन प्रकरणाज्ज्योतिः श्षब्दं बह्म स्यादिति प्रव्युदाहरणसगत्याऽस्यऽऽरम्भः । परवेपक्ष आदि त्वोपास्स्या क्रममुक्तिः सिद्धान्ते ब्ह्मज्ञानान्मुक्तिरिति फलमेदः । छान्दोग्ये प्रजापतिविद्यायां भ्रूयते-- "एष संप्रसादो ऽस्माच्छरीराव्समु-

(द °।) मुद्यतम्‌ ` इति प्राणवज्शब्दितं बह्येव । ऊुतः । कम्पनात्‌ । चट नात्‌ । सवस्य जगतः प्रण इति शेषः ॥ ३९ ॥ पुवाधिकरणे सवंशब्दुस्येव नेह कस्याधिच्छतेः संकोचः । अथवा

परागिवेहापि । समुत्थाय ` इत्यादिशरुतिसंशोचात्‌ , / स यावत्तदा-

जकन ~~~ ~~ ~ -~-- --- +> ~^ ५ सजा जज

"~ [ न~~ ~ ककः कि

१ दख. स्‌ बबिल्ा |

[भ०भ्पा-३स्‌००१} बह्मामृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ११९

(्न्व०। ) त्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्पेन ख्येणाभिनिष्पद्यते स. उत्तमः पुरुषः .[ छा०८।१२।२ | इति । एतदथ दृहराधिकरणेऽनुस धेयः । तच संशयः किं अ्योतिःशबष्देन प्रसिद्धसृूयांदितेजोऽभिधीयत उत बह्यति। तत्र सूयाद ति युक्तं प्रसिद्धत्वात्‌ । अथ या एता हदयस्य नाडय इत्या- दिनाडीखण्डे- "अथ येतदस्माच्छरीरादुत्कामत्यथेतिरेव रङ्मिभिरू- ध्वमाक्रमते ` [ छा० ८ । ६।५ | इति मुमुक्षोरादित्यप्राप्त्यभिधाना- द्च्ापि स्योतिरूपसंपद्यत इति भ्रवणाच । अयमर्थः-- विशोषनज्ञानो- परमानन्तयमथज्ाव्दार्थः । यच प्रारब्धकमावसानकलेि 1 एतदुत्कमणं यथा भवति तथेति क्ियाविज्ञेषणम्‌ । अस्मादभिमानविषयाहेहादुव्क. मणं यदा करोत्यथ तदैतेरेवाऽऽदित्यस्य रर्मिभिराटम्बनैराख्ूटः सन्ना- फरमत उपरि गच्छति तत आदित्यं गच्छतीति । एवं प्राप्तऽभिधीयते- ज्योतिरत्र बह्येव । ङतः । दौनात्‌ । य आत्माऽपहतपाप्सेत्युपक्रमपर्या- लोचनया बह्मणं एव प्रतिपाद्यतयाऽनुवृत्तिदृशनादिस्यथः । यदुक्तं मुमु- क्षोरादिव्यप्रासिरमिहितेतिं तन्न । अस्य निगुणब्रह्मप्रकरणत्वात्‌ । न दहि निर्गुंणबह्यविदो गस्युत्करान्ती स्तः । ˆ अच बह्म समभ्ुते ` [ ब० ४। ४। ७] इति श्रुतेः । तस्मात्परं ज्योतिनह्धंहोपरसंपत्तव्यत्वेन नि{द्र्यत इति सिद्धम्‌ ॥ ४०॥

( बह्मण आकाशशब्दवाच्यत्वम्‌। आधपे० १३) आकाश{ऽवान्तरत्वाद्व्यपदशात्‌ ॥४१॥।

पर्वम॒पक्रमवशादर्थान्तरे प्रसिद्धोऽपि ज्योतिःशब्दः स्वाथांसच्या- वितस्तथाऽऽकाश्ोपक्रमवशा द्रह्या इिशब्दोऽपि स्वार्थासच्यान्यतामिति हष्टान्तसं गव्येदमारभ्यते । परव॑पक्षे भूताकाकशषमिन्नसवाधिष्ठानम्‌ताकज्ञा- समक बह्यण उपास्त्या करमभक्तिः सिद्धान्ते सवाधिष्ठानबह्यधिया साक्षा न्मक्तिरेति फलभेदः । छान्दोग्पेऽन्ते श्रूयते--' अकिज्ञो इवे नाम

(दी ०।) क्षिप्य › इत्यादिना परसिद्धादित्यप्रकरणादादित्य एव ज्योतिरिति वु्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते--ज्योतिरिति । परं ज्योतिः; परमेव बह्म । कुतः । दशनात्‌ । य आत्माऽस्मिखपकरणेऽस्यंव दशनात्‌ ॥ ४०॥

पव{धिकरणे बह्यप्रकरणादानर्थक्यप्रतिहतेश्च ज्योतिःश्रुतिर्नीति ।

१ स. १दतञ्योतिः श्रतितां ब्रह्मेःयुक्तम्‌. ।

११४ श्री महै पायनप्रणीतबरह्मसू्राणि- [अण११ा०३य्‌०४२]

(म्व ।)नामरूपयोभिर्वहिता ते यदन्तरा तद्रह्म तदमृतं स आता [छा० ८१४ । १ † इति । ते नामरूपे यस्माद्ह्मणोऽभिन्ने तदित्वथः । यरा ते नामरख्पे यस्य ब्ह्मणोऽन्तशा मध्ये वर्तेते तदिस्यर्थः । तत्न किमाकाक्- हाभ्वेन मूताकाश उच्यत उत परमात्मेति विशये शूढघा भूताकाश इति प्रतते श्रूमः--परमातेवाऽऽकाशदाष्दवाख्यः । कुतः । अर्थान्तरत्वादि- हयपयेश्ात्‌ । ते यदन्तरेत्याकाशस्य नामरूपाभ्यामथान्तरत्वेन व्यपदे- शात्‌ । न हि नामाधन्तःपातिन आकाशस्य मृतस्य स्वस्मादथान्त - रत्वं युक्तम्‌ । आ दिशब्वेन तद्रह्मेत्यादिना बह्मत्वादिभ्यपदैशो द्रष्टव्यः । तस्मादाकाश परमात्मा ज्ञेय इति सिद्धम्‌ ॥४१॥ ( बह्मणो विज्ञानमयशब्द्‌ वाच्यत्वम्‌ । अधि० १४)

सुषुप्तयुत्कान्त्योभदेन ॥ ४२॥

द्यपदेश्ादित्युवहेते । पूर्वं नामरूपाभ्यां मेदेन ष्यपवेक्नावाकाश्षो बह्यद्युक्तं तवयुक्तम्‌ । ‹ प्राज्ञनाऽऽत्मना संपरिष्वक्तः ' [ घृ० ४।३। २१ ] हत्यत्राभिन्ने जीवे भेदोपचारादित्याक्षिप्य प्राज्ञशशब्दस्य बर्मपर- तया न मेद्‌ ओपचारिक इति समाधानात्संगतिः । पर्वपक्षे जीवानुवा- देन क्मविशेषेऽ््कमूतकर्तुः स्तुतिः फलं सिद्धान्ते जीवानुवादेन प्रत्यग्बह्मैक्यधीरिति विवेकः । प्रहदारण्यक्षे पषठे प्रपाठके--' कतम आति योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः ` [ बु० ४।

(दी ०) इह तु न बह्मप्रकरणं नाप्याकाङश्रुतेरानथंक्यं बह्यप्रतिपत्यथत्वा- दाकाज्ञस्येव्युदाहरणेनाऽऽकषिष्य समाधत्ते-आकाक्च इति । आकाशो वै नामः इत्यत्राऽऽकाश्ङ्ब्दुः परमात्मा । कुतः । अथांन्तरत्वादिव्यपदेशात्‌ । ते यदन्तरा तद्गृह्य इति नामदङ्पाभ्यामन्योऽर्थोऽथन्तिरमाकशं तस्य भावस्तम्‌ । आदिशब्देन नामरूपनि्वंहणादिकम्‌ । तस्यं व्यपदेश्ोऽ- भिधानं तस्मात्‌ ॥ ४१॥

पूर्वाधिकरणे नामरूपाभ्यां मेदभ्यपदेशादाकाशं बद्यत्युक्तम्‌ । तत्र भेदव्यपदेशोऽनेकान्तः । असत्यपि मेहे प्राज्ञेनाऽऽव्मना संपरिष्क्त हति भेदोपचारदक्ञेनादित्यत आह--दषु्ती ति । " योऽयं विज्ञानमयः ' इत्या- रवि क्पे परमेन्वर एव प्रतिपाद्यः । कसमात्‌ । सुषृष्तयुत्कान्त्योर्भेदेन ।

१ ख. ग. विधपरे। रख. श्य व्यपेशादाशन्चंब्रहषःयुक्तम्‌ ! तत्र मेदन्यपदेशोऽने- कान्तः । |

[भ*१य०द३य्‌०४९] बह्मापृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ११५

(न ०व०।) ३।५७] इत्युपक्रम्य घुषुप्त्याध्वस्थामध्य उपन्यस्य “स वाशएष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य एषोऽन्तहृदय आका- शस्तस्मिञ्दोते सवस्य वशी सवंस्येश्ञानः सवंस्याधिपतिः ' [ ब०४। ४ । २२ ] इत्युपसंहारो हश्यते । अस्यायमर्थः--देहादौनामन्यतमो वा तदतिरिक्तो वाऽऽत्मेति जनकस्य प्रश्ने याज्ञवत्क्यस्योत्तरं योऽयमिति । विज्ञानं बुद्धिस्तन्मयस्तस्रायः । प्राणेषु हृदीति व्यरिरेकार्थं सप्तम्यौ । प्राणबुद्धिष्यतिरिक्त इत्यथः । बुद्धिवुत्तेधिषिनक्ते- अन्तरिति । अज्ञा- नाद्धिनतति-ज्योतिरिति । पुरुषः पूर्णो योऽयमेवं मूतः स॒ आत्मेत्यर्थः । स्वाधीनं सवं नियन्तुं शक्तिरस्तीति वक्तु सवंस्येशान इप्युक्तम्‌ । स्वाधीनं स्वनियम्यं च सवंमधथिष्ठाय पालयतीति वक्तुं सवंस्याधिपतिरिति युक्तमिति । अचर संशयः । किमयं वाक्यसंदुर्मो जीवानुषाषुक उत तदनुषादेनासंसारिस्वरूपप्रतिपाद्नपर हति । तच्रावस्थाद्युपन्यासात्पर- मात्मषावकराब्वामावाजीवानुवादृक इति प्राप्ते ब्रूभः-- विज्ञानमयः सुषुप्त्याद्यवस्थावन्नीवानुषादेन बह्मा मेदुपतिपावुनपरोऽयं दाक्षयसंवरभों न जीवानुवादुकः । कस्मात्‌ । सुपुष््युव्कान्त्योरवस्थयोः शारीराद्धेदेने- भ्वरस्य प्राज्ञशष्ठेन श्यपदेशाते । तथा हि सुप्तौ तावद्यपदेशो हश्यते- ˆ तद्यथा पिपया क्रिया संपरिष्वक्तो न शाष्यं क्षि यन वेष नाऽऽन्तरमेव- मेवायं पुरूषः ब्रा्ञेनाऽऽ्मना संपरिष्वक्तो न ब्य किचन वेव नाऽऽन्तरम्‌ ` [ ब० ४।२।२१ ] शति । उक्काम्तावपि “ अयं शारीर आत्मा प्राज्ञेनाऽऽत्मनाऽन्वारूढ उत्सर्जन्याति ` [ ब॒०४।३।३५ | इति शारीराद्धेदेन परमात्मानं प्राज्ञकष्देन ब्यपदिहाति । अन्वारूढोऽ- पिष्ितः । उत्सज्जन्वेदनातः शब्द कुषं क्षिति यावत्‌ । ननु मेदभ्यपदेश- मात्रेणामेदृप्रतिपाद्नपरोऽषं संदुर्म इति कथं गम्यत इति सेदुच्यते- ˆ ध्यायतीव लेलायतीब › इत्यादिग्रन्थघृतिदश्ंनात्‌ । बुद्धो ध्यायन्त्यां स्वयमात्मा ध्यायतीव चलन्त्यां चलतीव वस्तुतो न ध्यायति न चल- तीत्यथः । एवम्‌ “ अत ऊध्व विमोक्षाचैव बृहि ` इति पदे पदे प्रश्नः ˆ अनन्वागतस्तेन मवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुषः ' [बृ ० ४।२। १४।१६]

( दी ०। › व्यपदृक्षादिव्यनुवत॑ते । सुषुपिः समसतानामिन्धियाणामुपरमरत- स्याम्‌ । “ अयं पुरुषः पराज्ञेनाऽऽत्मना संपरिष्वक्तः › इत्या दिनितसमाच्छा- र।रात्पुरुषारप्राज्ञरय परमासमनो मेद्‌: । उः क्रमणमुनकरानिं तिसतस्याम्‌ ।

११६ : भरीमहपायनपरणी तबह्यदूच्राणि- [अ०१पा०दस्‌०४१]

(अ०्व०। ) इति पढे पदे प्रतिवचनं च वाक्यसंदरभस्यामेद्‌परत्वं फलयति। अस्यार्थः-अतः कामादिविवेकानन्तरं मोक्षसाधनीभूतसाक्षात्कारायेव नहीति जनकप्रश्नार्थः; । तेन जायद्धोगादिनाऽनन्वागतोऽस्पृष्ठो भवति असङ्कत्वादिति ॥ ४२॥ ® न पत्पादशन्डयः ॥ ४२॥

इतश्च जीवस्यासंसारित्वप्रतिपादनपरमिदं वाक्यजातम्‌ । यतोऽस्मि- न्वाक्ये पत्यादयः शब्दा असंसारिवप्रतिपाद्नपराः संसारितप्रतिषेधप- राश्च हरयन्ते । “ सर्वस्य वशी सर्वस्येशानः सर्वस्याधिपतिः ` | बु° ४।४। २२] इत्यसंसारित्वपराः "सन साधुना कर्मणा भूयान्नो एवासाधुना कनीयान्‌ ' [ बु० ४।४। २२ | इव्यायाः संसारित्वप्रति- पेधका इति । तस्माद्संसारिपरमाल्स्वरूपप्रतिपाद्नपरोऽयं वास्यसंदमं एति सिद्धप ॥ ४३१ |

इति भरीमद्रह्यसूतवुततो बह्यामूतवर्पिण्या प्रथमाध्यायस्यास्पष्टब्रह्य-

` दिङ्गास्यस्तुतीयः पादः ॥ ३ ॥

एवं तावव्रथमे पादे 1जज्ञास्यत्वेन प्रतिज्ञाते बरह्माणि जगन्नन्मादि- कारणे सर्वज्ञे समन्वयं वेदान्तानां प्रसाध्य बह्यलक्षणस्य प्रधनेऽतिन्या- सिमारङ्कयाशब्दस्वेन निराकृतम्‌ ° ईक्षतेनाशब्दम्‌ ` [ ब० सू०१।१। ५ ] इत्यत्र । तदनन्तरं स्पष्टव्रह्मलिङ्घा नि वाक्यानि ब्रह्मणि समन्वितानी- वयप्युक्तम्‌। द्वितीयनुततीयपादयोरस्पष्ट बह्म लिङ्गानि प्रायश उपास्यगानि ज्ेयगानि च समन्वितानीप्युक्तम्‌ । इदानीं तु प्रधानस्याङब्दत्वमसिद्धं

(दी ०।)४अर्वं शारीर आत्मा प्राज्तेनाऽऽव्मनाऽन्वारूढ उत्सजम्यातिं ' इत्या- दिना निर्दिष्टात्‌ । ज्ारीरास्याज्ञस्य परमात्मनो भदः । उुपुत्तिश्वोत्का-

षे वो

म्तिश्च सुषुष्त्युक्रान्ती तयोभद्स्तेन ॥ ४२१५ नन जीवपरमात्मनोः प्रतीतौ कुतो जीवों न गृद्यत इत्यत आह-- पतीति । पतिः सर्वस्याधिपतिः । आदिज्ञब्देन सववंस्य वश्ीत्यादि । पत्यादयश्च ते राब्दाश्च पत्यादिशाब्दारतभ्यः ॥ ४२३ ॥ हृति बह्मसुचदी पिकायां प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥

दयक उवसनसञ्धुि

[भ०१पा०्‌०१] बह्यामुतवषिणीदीपिकाम्यां समेतानि । ११७

(अ०व०।) क्रचिच्छाखासु तत्परशब्दानामपि दुरशनादित्या्षङ्कय तेषामन्य- परत्वप्रतिपाद्नार्थमयं पाद्‌ आरभ्यते-

(कारणावस्यापन्नस्य स्थुटशरीरस्येवाव्यक्तशब्दवाच्यतवम्‌। अधि ०१) आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरीर- रूपकविन्यस्तगृहीतेदेशंयति च ॥ १॥

परव स्मिन्सूजसंवरमे ब्रह्मैव जगतक्रारणव्वेन वेदान्तप्रतिपाद्यं न प्रधा. नादीत्युक्तमयुक्तम । बहमवसधानस्यापि जगत्कारणत्वेन वेदान्तबोध्य- त्वात्‌ । न च कारणद्रयधेयथ्व॑ कल्पमेदेन व्यवस्थानादिति बह्याङ्गी- कारेणाऽऽक्षेप हव्याक्षिपसंगतिः परवग्रन्थेनास्याधिकरणस्य सू्रकाररे वाप्येकक्ाष्ठुं प्रयुानेः सुविता । अव्यवहिताधिकरणेन तु प्रसिद्धजी- घोक्तिभङ्कनाप्रसिद्ध बह्योक्तिषदप्रसिद्धप्रधानोक्तिपरमेव काठकवाक्य- मस्तिति हष्टान्तसंगतिः । प्रधानस्याशब्दप्वप्रतिपादनेन बरह्मणि वेदा- न्तानां समन्वयद्ादर्थादुस्ति श्रत्यध्यायस्षगतिः । अविरोधनयपयंन्तपाद्‌- विचारत्वात्सर्वेषां नयानामापादं पादसंगतिः । पूव॑पक्षे बह्यण्येव वेदा- न्तानां समन्वय इति निधमामावः फलं सिद्धान्ते बु ताशनियम इति बिषेकः । काठकपराक्यं पठचत-

आत्मानं रथिनं विद्धि शरीर रथमेव तु। बुद्धि तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च॥ इन्द्रिधाणि हयानाहुरवषयास्तेषु गोचरान्‌ । आस्मेन्दियमनोयुक्तं मोक्तेत्याहूमनी पिणः ` ॥ [ काठ० १।१।३।३।४] ˆ सोऽध्वनः पारमाप्नोति तदिष्णोः परमं पदम्‌ । | का० १।३।९ ] इति। अनियतेन्दियादेः पुंसः संसारित्वं नियतेच्धियस्याध्वनः पार विष्णोः परमं पदमिति भावयित्वा रिं तदध्वनः पारं विष्णोः पदमित्याकाङ्क्षा्यां

` (दी ०।पूवपाद्चयें बह्मणि समन्वय इत्युक्तम्‌ । तथाऽपि केषुचिद्वाक्येषु प्रधानादिवाचकशब्डदरशनास्धानादावपि कश्चन समन्वयः स्यादित्या- सिष्य ब्रह्मण्येव समन्वय इत्यव धार्यतेऽनेन पादन । अच्रा्टाषधिकर-

११८ भीमहपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [मण०१पा०४्‌०१)

( ब्रण्व०] ) तेभ्य एवेन्दियादिभ्यः पश्त्वेन परमात्मानं विष्णोः पव दश्यति-

इम्दियेभ्यः परा ह्यर्था अथंभ्यश्च परं मनः।

मनस्सस्तु परा बुद्धिबुद्धेरात्मा महान्परः ॥

महतः परमध्यक्तम्यक्तात्पुरुषः परः ।

पुरुषान्न परं किचित्सा काष्टा सा परा गतिः ॥

[ काठ० १।३।१०। ११ ]इति। अस्यार्थः-आत्मनो मोक्तृव्वेन प्राधान्याघ्रथित्वं रथस्वामित्वम्‌ ।

स्थृटं शारीरं मोगायतनस्वेन गुणतया रथसमम्‌ । विवेकाविवेकवृत्तिभ्यां बुद्धिरेव शरीरद्वारा मोक्तारं खे दुःखे वोपनयतीति सारथिः । मन- साऽश्वरकनास्थानीयेन षिवेक्िना विषयेभ्य इन्द्रियाणि निगृह्यन्ते तेना विवेकिना िषयेषु प्रषर््यन्ते तेन युक्तं मनसः प्रग्रहृत्वम्‌ । इन्ि- याणि संयतानि मुक्तिद्वार प्रापयम्ति असयतास्यनथं संसारमिति हयतवं तेषाम्‌ । यथाऽभ्बो मागेमालक्ष्य चटति एवमिन्ियहयाः स्वाथमुपलमभ्य चलन्तीति । शरीरादिषु मध्ये हाष्वादीनां विषयाणां मागतम्‌ । ननु मार्भे रथिनो श्थाद्यपेक्षा न मोगे चिदरूपत्या स्वमावेनेतद्धोगा- दित्यत आह-आस्मेवि । आत्मा मोक्तेत्याहुरिति संबन्धः । तस्या- सङ्कस्यार्थन्दियापंनिकर्षं मोगायोगादिश्वियमनोयोगो यथा मवतीति कियाविशेषणेन मोकतुष्वमाह-इन्धियेति । मावे निष्ठा । यदाऽऽत्ा देहस्तद्युक्तमात्मानं मोक्तेत्याहूरिति याजना । यद्यप्यन्तरङ्गव्वादिनिि- याणामथापेक्षया परष्वं तथाऽपीच्ियाणां यहत्वम्थनां शब्दादीनाम- तिग्रहत्वं श्रुती निर्दिष्टमिव्यथानामिव परत्वम्‌ । गृह्णन्ति वश्शी कुवन्ति पुरुषपडश्चमिति ग्रहा इन्द्रियाणि तेषां विषयाधीनत्व मित्यतिग्रहा विष- यास्तेनातिग्रहतयाऽथानां प्राधाम्यमित्याह- इन्ियेभ्य इति । सर्वे न्िया- थव्यवहारस्य मनोमृटव्वान्मनसोऽ्थम्यः परत्वम्‌ । निश्चयात्कबुद्धि- हारा विषया मोक्तुरुपङुर्वन्ती ति संशयात्मकमनसो बुद्धेः प्राधा-

(दी०।णानि तत्रेदं सप्तसू्रमाद्यम्‌ । आनुमानिकेति । अनुमानप्रतिपाद्य- मानुमामिकं प्रधानमपि एकेषांचित्कठानां शाखायाम्‌ ' महतः परमम्य क्तम" इति राब्द्वदिति चेदेवं यदि तन्न । कुतः शरीररूपक विन्यरतगृही तेः,

[मिर्ष्पान्ण्यू-१] बह्माशृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि। ११९

अ०्व०।न्यम्‌ । पूर्वं यो रथित्वेनोक्त आतमा स मोक्ता बुद्धरमोगोधकर- णतवात्‌ । तस्याः स्वामित्वा्ाऽऽत्मनो महस्वम्‌ । महत आत्मनः । यवि महच्वस्याऽऽत्मविरशोषणत्व आत्मनः परमध्यक्तमिति स्यात्तस्य विशष्यत्वादिति बृषे तदा महच्छब्देन दहिरण्यगमभेनुद्धिरूच्यते तस्या व्यशिब्ुद्धिष्यापनादात्मववं च । एवंमूतहिरण्यगर्मबुद्धि स्य॒तिदंरयति- ' मनो महान्मतिबह्या पषद्धिः ख्यातिरीश्वरः । प्रज्ञा संषिशितिश्चैव स्मृतिश्च परिपस्यते ` ॥

[ महामा० १३। १०११ ] इति ।

अयमर्थः- सर्व प्रथमान्ता हिरण्यगरमबुद्धिपराः। तस्या मनस्त्वे संदेह- रूपत्वं स्यादित्यत आह-भतिरिति । महस्वमुपपाद्यति- बह्येति । भोग्यजाताधारत्वमाह- पूरिति । निश्चयात्मकतमाह- बुद्धिरिति । चितिश्क्तिमच्वं ख्यातिः । ईश्वरो नियामकः । प्रज्ञा लौकिकप्रकरष्ट- ज्ञानम्‌ । संविञज्ञानफलमुपासकस्य तत्पातेः । वचितिश्चिखधाना। रमति. ज्ञातसबार्थानुसधानशक्तिमती । विद्रपसिद्धिमुक्तबुद्धावनुकुटयति- परीति । श्रुतिरपि "यो बरह्माणं विदधाति पूर्वम्‌ ` [श्वे ६ । १८] इत्यादिका हिरण्यगमटद्धी वेदाबिमविमीश्वरायु्रष्ठादर्शयन्ती तस्या उक्तरूपत्वमाह । एतादशी बुद्धिः सवासां बुद्धीनां परोक्ष । अस्मि न्पक्षे पुरुषग्रहणेनैव तद्भिन्नो रथी मोक्ता गृहीतो हष्टष्यः । आत्मानं रथिनं विद्धीत्यादिवास्यनिर्दिष्टाः सवं गृहीताः+ अवशिष्टं रथत्वेन कल्पितं शरीरमव्यक्ताख्याविद्याक्षायं लक्षणयाऽव्यक्तशब्देन निर्दिशाति- महतः परमव्यक्तमिति । एवं षस्त॒गत्य्थः प्रदश्षितः । तत्र संशयः । किमव्यक्तशबष्देन प्रधानमुच्यत उत पर्वप्रकरुतं शरीरमिति । तत्र सांख्य- स्मृती महदव्यक्तपुरषशब्दानां तस्वत्रये प्रसिद्धत्वादव्यक्तं प्रधानमेवे- व्याह-आनुमानिकमभ्येकेषा मितिषेदिति । अनुमानगम्यं प्रधानमप्ये- केषां शाखिनां प्रत्यक्षमव्यक्तशब्देन पठ्यत इत्यकब्दत्वमलतिद्धमिति चेदिति सूत्रावयवार्थः। परिहरतिनेति । कुतः । दारीररूपकषिन्यस्तगृ- हतेः । शरीरस्य पववाक्ये रथङ्पेण षिन्यस्तस्य क ल्पितस्याव्यक्तशब्देन गृहीतेयेहणादित्यथः । रूपकात्मना रथातना विन्यस्तं रूपकविन्यस्तं शरीरं च तद्रूपकविन्यस्तं च तत्तथोक्तं तस्य गृहीतेरिति विग्रहः ।

(वी ०) शरीरं यत्र रथङ्ूपकेण षिन्पस्तमृक्तं तस्याव्यक्तशब्देन गहीतेग्रह-

१२० भमदि पायनप्रणीतबहयसूज्राणि- [अ०१पा०४्‌*२-३]

(न्व ° कथं शरीरपरोऽग्यक्तशग्दुस्तत्राऽऽह-दृक्ेय ति चेति । पूर्वापरवा- क्यसंवुर्भः पर्यालोच्यमान ओचिष्येन भरकरृतं परिशिष्टं च शरीरमेवाव्यक्त- राब्वबाध्यं दुक्यतीत्यथंः॥ १॥

ननु स्थूलशशरीरस्य व्यक्तशष्ठार्हस्य कथमव्यक्तशब्ाहंत्व मित्यत उत्तरं पठति-

सृक्षमं तु तदरत्वात्‌ ॥ २ ॥

वशयतीत्यनुषक्कः । तुशब्दः शङ्कानिरासार्थः । स्थुलक्शरीरारभ्भ- कभूतानां सृष्ष्मं कारणमष्यक्तशब्देन दशयति । कुतः । तदर्हत्वादन्यक्त- दाब्डाहंत्वादित्यथेः । ' गोभिः भीणीत मत्सरम्‌ ` [ कऋ० सं० ९। ४६। ४ | इत्यादिवत्पकृतिवाचकरशब्डेन विकारो लक्ष्यत इति भावः । गोभि. विकारः पयोभिर्मस्सरं सोमं भरीणीत भिभधितं दूर्यादिव्यर्थः ॥ २॥

ननु मृतसृष्ष्मामकान्यक्ताङ्गीकार आगतः प्रधानवादः 1! सास्यैस्त. स्येव प्रधानववेनाङ्घीकारादित्यत आह-

तदधीनत्वादथवत्‌ ॥ २३॥

न प्रधानक्षारणवादो मया करतः । कुतः । तद्धीनव्वादीश्वराधीनतवा- ब्रकारात्‌ । स्वतन्ं चेतनानधिष्ठितमष्यक्तं जगत्कारणमिति सांख्यम- तम्‌ । सिद्धान्ते वु ह्वराधिषठितं मायाविदयाकाज्ञादिशब्दषाच्यं जग- त्कारणमिति महदवैलक्षण्यम्‌ । नन्वीश्वरदेव जगदुत्पत्ताव्यक्तवैयर्थ्य- मिव्याज्ञङ्क्याऽऽह-अर्थव दिति । प्रयोजनवंदित्य्थः । देवात्मक्षाक्ति स्व गुणेनि्ढाम्‌ । ' मायां तु प्रकृतिं विद्यात्‌ ' [ श्वे° ४। १०] इति श्रतिसिद्धमीश्वरस्य सहकारिभूतमन्यक्तमवरयमङ्खीकतव्यम्‌ । न हि हाक्तिरहितेश्वरः कार्यलेशं वा कर्तुं समर्थः । असङ्गतादिति तात्प. 1

(दी०।) णात्‌ । दृशेयति च । तथा ह्यनन्तयतीतो न्थ आ्मशरीरादीनां रथिरथाद्विरूपकक्टक्तिं दशयति । चकारात्मकरणादिकं च॥ १ ॥

स्थूलं शरीरं कथमव्यक्तशब्वाहंमित्यत आह~सृक्ष्ममिति । सुक्ष्म सृक्ष्म- सरीरमध्याकरताख्यम्‌ । तुशब्द एवकारार्थः । कुतः । तदहैलात्‌ । तस्या- व्यक्तशब्दूामिधानस्याहं योग्यं तस्य भावस्तं तस्मात्‌ ॥ २॥

एवं चेत्स एष प्रधानवादः राब्दान्तरेणाऽऽपातित इत्यत आह-तव्‌- घीनेति । तस्य परमेश्वरस्याधीनमायत्तं तस्य मावस्तच्वं तस्मात्‌ ।

१ख ग. त्वादि २ख. ग. निगृषम्‌ ।

[भ०१पा०४्‌०-५] बह्या्ुतवषिणीदौीपिकाभ्यां समेतानि । १२१

(न ०व०।) ्यम्‌। नन्वेवमपि कथं क्षरीरस्य महतः परत्वं कथ वाऽव्यक्तकायत्व- स्येन्दियादीनामविशेषे स्थूलश्षारीरस्थेवाव्यक्तपदार्ह॑त्व मिति चेदुच्यते-मह- रुछब्दवाच्यमोक्चपेक्षया हिरण्यगर्मबुदध्यपेक्षयाऽभ्यक्ताख्यविदयायास्ता- वत्परत्वं सवंसिद्धं तदधीनत्वाद्‌भोक्चादैः । तथा च तन्निष्ठं परत्वं तदि. कारे देह उपचयते । इन्दियादीनां तत्कार्यत्वाविशेपेऽपि स्वस्वशब्दैरे वोपात्तत्वात्परिशोषात्पक्रताकाडगक्षाव्यक्तशब्डेन स्थलदेहयहणं न्याय्य मिति । आचाय॑देशीयेः सूचद्रयमिदमन्यथा व्याख्यातम्‌ । शरीरं दिविधं स्थलं सृष्ष्मं द्यमपि पूर्ववाक्ये रथत्वेन गृहीतम्‌ । उत्तर स्मिन्वाक्ये सृक्ष्म- मेवाव्यक्तशब्देन गृहीतं तदृहत्वात्र्‌ । तच्चार्थवत्तदधीनत्वाद्ुन्धमोक्षव्य- वहारस्यति सवंथाऽपि प्रधानस्य नाचावकाशः ॥ २॥ अपि च- ज्ेयत्वावचनाच ॥ ४ ॥ सांख्यैः प्रकृ तिपुरुपवषिवेकान्मोक्ष इति वद द्धिः प्रकृतिरपि तदर्थं ्तेयेत्य॒क्तम्‌ । न च ज्ञेयत्वेन प्रक्रतेऽव्यक्तमच्यते, अन्यक्तशाष्द्‌मात्रभ- वणात्‌ । तस्मादपि नाष्यक्तं प्रधानम्‌ ॥४॥ वदतीति चेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात्‌ ॥ ५॥ अच्राऽऽह सांख्यः-ज्ञेयत्वावचनादित्यसंगतम्‌ । अव्यक्तशब्दवाच्य- स्येवोत्तरचर ज्ञेयत्वव चनात्‌ । ' अशब्दमस्पशमरूपमभ्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌ ।

( दी० | ) सक्ष्ममीश्वराधीनं नेवं प्रधानमित्यर्थः । ईश्वर एव कारणमस्तु । एव सृष्ष्मशब्दाहस्याव्याकरुतस्य व्यथं कल्पन स्यादि- त्यत आह-अथंवत्‌ । अथः प्रयोजन सोऽस्यास्ताव्यथवत्‌ । नेश्वरस्यापि तद्विना कारणत्वमस्तीत्य्थंः॥ ३॥

चेतनभोग्यत्वादस्तु तदधीनत्वं तस्यापीत्यत आह-ज्ेयेति । ज्ञेयस्य भाषो ज्ञेयत्वम्‌ । यथा साख्येरिषटं प्रधानं नेवमस्य वचनं ज्ञेयत्वस्यावचनं जञेयत्वावचनं न तद्धीनतदुपचारादपि । अप्रत्यभिनज्ञायमानतवादिव्यर्थः । वकारोऽसच्वं स्वरूपस्याऽऽह ॥ ४॥

वदतीति । ज्ञेयत्वावचनमसिद्धम्‌ । कुतः । निचाय्य तमित्यनेन

१ स, तेन भोः।२\ख., प्नं तद्धीनोपचारो्पि०। 9६

१२२ भी मह पाचनप्रणीतबह्मसूत्राणे- ज०्१पार४्स्‌०६

(न ०ष ०।) अनाद्यनन्तं महतः परं धरुवं निचाय्य तं मृव्युमुखास्ममुच्यते ॥ [ काठ० २।२।१५ | इति। अशब्दमित्यादिषु प्रत्येकं नित्यमिति संबध्यते । नित्यं सर्वव निचाय्य ज्ञात्वा याहद्ां शब्दादिहीनं प्रधानं ताहकषमेवेक्ं वाक्यं ज्ञेय त्वेन वदतीति चेन्न । प्राज्ञो हि परमात्मा निचाय्यत्वेन निर्दिष्टो ; प्रधानम्‌ । कस्मात्‌ । प्रकरणात्‌ । । पुरुषान्न परं किचित्सा काष्टा सा परा गतिः '

[का०१।३।११ | : एष सर्वेषु मूतेषु गृढात्मा न प्रकाशते ' [ काठ० १।९। १२] इत्यादिनाऽऽत्मन एव प्रकरणात्‌ ॥ ५ ॥

जयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्रश्च ॥ ६ ॥

किंचन प्रधानमव्यक्छशब्दवाच्यं ज्ञेयं वा । यस्माज्चयाणामेवाभि जीवपरभात्मनामेवैवं पूर्वोत्तरवाक्यपर्यालोचनया वक्तव्यव्वेनोपन्यास स्तद्धिषय एव प्रश्रोऽपि हश्यते कठवह्ीग्रन्थे नान्यस्य । तच “ स त्वमसि स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि तं अहधानाय मद्यम्‌ । ' [ का १।१। १३] इत्ययिविषयः प्रभ्रः। ‹ येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके । एतद्वियामनुशिष्टस्त्वयाऽहं वराणामेष वरस्तृतीयः ॥ | का० १।१।२० | इति जीवप्रश्नः। न्यत्र धमांदन्यन्राधर्मादन्यत्रास्माक्करताकतात्‌ । अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पर्यसि तद्रद्‌ ` ॥ [ का० १॥1।२। १४1] इति परमात्पप्रश्नः ।

कि कनि इनि, ऊ, ॐ @

(दी०।) ज्ञेयत्वं वदति श्रुतिरिति चेदेवं यदि तन्न। हि यस्मासराज्ञः परमे. श्वरोऽज निचाय्य) कुतः । प्रकरणात्‌ । तस्येति शेषः । प्रकरणं महावा क्यम्‌ । पुरुषान्न पर किंचि दित्यादिकम्‌ ॥ ५ ॥

यथाऽथिजीवो प्राज्ञस्यापि प्रकरणे तद्सधानमपि स्यादित्यत आह- ज्रयाणाभिति । चयाणामथिजीवपरमास्मनामेव प्रधानस्य चैवमुपन्यासः उत्तरम्‌ । अभेः ' टोकादिमिभरिम ' इत्यादिः \ जीवस्य / हन्तं वेः

[भ०१पा०४्सु०६] बह्मायृतवषिणीदीरपिक्राभ्यां समेतानि । १२९

जनग्वर।) छोकादिमिं तमुवाच तस्मे चा इष्टका यावतीवां यथावा [ का०१।१। १५] इत्यथिविपयमुत्तरम्‌ । ' हन्त त इद्‌ प्रवक्ष्यामि गृद्यं बह्म सनातनम्‌ । यथाच मरणं प्राप्य आस्मा भवति गोतम ॥ योनिमन्पे प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः । स्थाणमन्येऽतुसंयन्ति यथाकम यथाश्रुतम्‌ ॥

[ का०२।५।६। ७] इति जीवस्योत्तरम्‌ । ' न जायते भ्रियते वा विपश्चित्‌ ' [ का० १।२। १८ ] इत्यादिपरमात्मनः प्रतिवचनम्‌ । न दयेषं प्रधानस्य प्रश्नोत्तरे हरश्येते येनाभ्यक्तशब्दवाच्यत्वं ज्ञेयत्वं वा स्यात्‌ । श्र॒त्यथस्तु-हे म॒त्यो स मदर्थं दत्तवररत्वं स्वर्ग्यं स्व्गहेतुमथिम- ध्येषि सदा स्मरसितेन ववं तद्विषयां विद्यां वदेव्य्थः । जीवपरमात्म- प्रश्नो पूर्वं व्याख्यात । लोकादिं लोकहेतुं विराद्रहघ्यो पास्यतवाहो- कादि तमभथेमुक्तवान्नविकेतसे । याः स्वरूपतो यादृशीः; यावतीः संख्याता यथा वाऽधिश्वीयते तस्सवमुवाचेति संबन्धः । हन्तेदानीं गद्यं गोप्यं चिरतनं बह्म ॒प्रवक्ष्यामीत्युपक्रम्य जीवमपि बवीति-यथेति। अला जीवो मरणे प्राप्य यथा भवति तथा वक्ष्यामीति योमना। कथं भवतीत्यत आह --योनिमिति । म्रतानां पुनधिचि्रजन्मसंपत्तौ निमित्तमाह- यथेति । यद्यप्यस्मिन्कठवषह्टीग्न्थे जीवपरमात्मनोः पथ कप्रभ्नौ न स्तः । वरान्वणीष्वेति मृस्युना प्रेरितेन नचिकेतसा पितुः सौममस्याथिविदयासमविदयात्मकवरत्रयमेव पृष्टमिति ' वराणामेष वर- स्त॒तीयः ' [ का०१।१।२० ] इति विङ्गान्निश्वितत्वात्तथाऽपि जीव- परयोः कल्पितमेद्‌ापेक्षया जयाणामिष्युक्तं सूत्रकारः । वस्तुतस्तु येयं प्रेत इत्यादिना पृषटस्येवाऽऽसमगोऽन्यत्र धर्मादित्यादिना धर्मविशेषपु- रस्कारेण।नुकर्षं इत्येक एव भश्नः । मेदस्य च कल्पितख वाक्यपयालो- चनयाऽवगतम्‌ । तथा हि ' यदेवेह तद्म यदसु तदन्विह ।

मत्योः स पृष्युमाप्रोति य इह नानेव परयति ।

[ का०२।४। १० ] इति जीवप्राज्ञभेद्टषटिमिपवदृति । इह देहे यञ्चैतन्यं तदेवामुच्राऽऽदित्यादावसंसारि बह्म यचामुतच्र तदेवेह देहेन (दी ०।) इत्यादिः । परमात्मनो ‹ न जायते ` इत्यादिः । प्रश्नश्च प्रश्रोऽपि। अथेः "स त्वमभ्चिम्‌ ` इत्यादिः जीवस्य ' येयं प्रेते ` इत्यादिः।

१२४ भ्रीमहेपायनप्रणीतवबह्मसृध्ाणि- अ० १४०१०५७]

क, @ कि

( र ०व० । ) प्रविष्टमिव्यन्योन्येक्य मित्यर्थः । अभेदं दरहयितं मेदं निन्दति- स॒त्योरिति । यः कथ्िम्मूढ इह बह्मात्मनि नानेव मिथ्याभेष्टं परयति वस्त॒तोऽहं भिन्न इति स मरणान्मरणं पुनः पुनः प्राप्नोति न सुखमा गित्यथैः । तथा जीवप्रश्रान्तरम्‌ “ अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व ' इत्या रभ्य मृत्युना तैस्तैः काः प्रलोभ्यमानोऽपि नचिकेता यदा न चचाल तदैनं समुश्चु मत्वा ' विद्याभीप्सिनं नचिकेतस मन्येन त्वा कामा बह. वोऽलोलपन्त ` [ का० १।२।४ ] इति प्रशस्य प्रक्नमपि तदीयं प्रशस्य तं यदुवाच । | न ‹ तं दुदर्शं गरढमनुप्रविषटं गुहाहितं गहरे पुराणम्‌ \ अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोको जहाति ॥ [ का० १।२) १२] इति तेनापि जीवप्राज्ञयोरभेद्‌ एषेति गम्यते । यद्यभयोर्भेदस्तदा जीवप्रश्चानन्तरं प्रशंसा विफटेव स्यात्‌ । श्रुत्यथस्तु- त्वा तवां बहवः कामा नाटोटुपन्त भयोविच्छेदं न करतवन्तस्ततो विद्यार्थिनं त्वां मन्येऽहमिति । जीवप्रश्रस्य परमात्मवाक्येनात्तरमाह- तं दुर्दशमिति। न द्यत्र मेदमिथ्यास्ते विवादः । यतो जीवप्रशे परमा- त्मानं प्रतिपाद्यस्युभयोभदे ताविक उन्मत्तप्रलापो भवेदित्येवमादीमि वाक्यानि मेदमिथ्याव्वे बोध्यानि ॥ ६ ॥ महद्रच ॥ ७ ॥ किंच यथा ' बद्धरात्मा महान्परः) ` [का० १। ३ । १०] ८ वेदाहमेतं परुषं महान्तम्‌ ¦ ` [ श्वे० २।८ ] इत्यादौ वेदे श्रतों महच्छब्दो बद्ध्याख्यद्वितीयत्ववाची नाङ्गी क्रियते साद्ख्येस्तथा वेदि- को ऽव्यक्तशाब्दो नाप्रक्रतप्रधानवाची । तस्मास्कृतश्रीरपरमेवाग्यक्त- भित्यक्ब्दस्वं प्रधानस्येति सिद्धम्‌ ॥ ७॥ ( श्रतिप्रमितप्रकृतिस्मतिसंमतप्रधानयोमध्ये ताहशप्रकृतेरेवाजाश्ञब्द्‌- वाच्यत्वम्‌ 1 अधि० २)

(दी ०।)परमात्नः अन्यन्न धर्मात्‌ इत्यादिः । एवमनेन प्रकारेण चयाणा- मेव प्रधानस्य । आद्श्चकारः प्रधानस्य स्वरूपासच्वं समुचिनोति ॥६॥

ननु प्रधान किंवदकब्दमित्यत आह-महदिति । महान्तमित्यादौ यथा सांख्याभिमतं महत्तखं राब्यते महच्छब्देन तद्रसधानमपि नाष्य. कतशष्देन दाच्यते । चकारस्तस्यापि असत्वसुचनाथंः;॥ ७ ॥

[भ०१्पा०ध्यु०८] बह्यामुतवर्षिणीदी पिक्ाभ्यां समेतानि । १२५

पृमस्वदवशबात्‌ ॥ <

(्०व०।) पूवमव्यक्तशब्दसाचप्रत्यभिन्ञानेन प्रधानस्यार्थतोऽप्रत्यामिज्ञाना- दृ्यक्तपदावाच्यत्वेऽपि तिगुणत्वादिनाऽजामन्तेऽर्थतः प्रत्यभिज्ञानाद्‌- जापदं प्रधानपरमस्त्विति प्रत्युदाहरणसंगत्याऽस्याऽऽरम्मः। अध्यायपावु- संगतिफलानि परवेवद्वोध्यानि । श्वेताश्वतरोपनिषदि भ्रूयते-- अजामेकां टोहितश्ङ्ककृष्णां बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः ।

अजो ह्येको ज॒षमाणोऽतुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः । '

[ श्वे ४।५] इति। तच संशयः कफिमजाश्ब्दैन प्रधानमुच्यत उत तेजो बन्नासिका छान्दोग्यसिद्धावान्तरप्रक्रतिरिति । तत न जायत इत्यजा सांस्यसिद्धा परक्रतिरेव सत्वरजस्तमोगुणालकत्वालो हितश्ङ्क- कृष्णा च भवति । किं चेकोऽजः पुरुषो ज्षमाणः सेवमानः कार्यकश- णसंघाताभिमामीति यावत्‌ । स तामनुशेते । तामजां भ्रमेणाऽऽत्मत्वे. नावगम्य तत्कायब्ुद्धनिष्ठं सुखदुःखादिकमनुभवति अहं सुखी दुःखी ति।

यस्त॒ विवेकी भुक्तभोगां क्रृतमागां विवेकन्ञानाजहाति स्यक्त्वा मच्यत इति जीवभेदप्रतिपादनादजा प्रधानमिति नाक्ञब्दं प्रधानमिति प्राप्ते त्रमः- न प्रधानस्यासाधारण्येनाच्च प्रत्यायकमास्ति । न जायत इत्यजेत्यन्य्ापि योजयितुं शभ्यत्वाहो हिता दिकशब्दाश्च रूपविशेषेषु रूढा न रजअओदों । यथाकथंचिन्नयनमन्यचापि तुल्यम्‌ । साधारण- स्थट इदमेतस्पदवायख्यमिति निर्धारणाभावे ह्ान्तः-चमसव दिति । यथा ' अर्वाग्विलश्चमस उध्ववुध्ः ` [ ब० २।२।३ |] इत्यस्मिन्म- भ्चेऽयं चमस इत्यवधारणं न संभवति कथचिदर्वाग्विटत्वादेरम्यचाप्य- विशेषात्‌ । एवमजामन्वेऽप्यजात्वादेरविशोषान्न प्रधाननिणंय इति अङ्षाब्दं प्रधानमित्यथंः॥ ८ ॥ (ई ०।प्रवाधेकरणेऽथताऽप्रव्यमिन्ञानान्नाव्यक्तशब्दवाच्यतेव्यक्तम्‌। श्ट तु निशुणत्वादिना प्रधानस्य प्रत्यभिज्ञानात्तत्परो मन्त्र इति प्रत्यदाहरणे- नाऽऽक्षिप्य समाधत्ते चमसवदिति । अजामित्यादिमन््ो न स्वातश््येण कस्यविदृथंस्य प्रतिपादकः । अविशेषात्‌ । अजादिशब्दानां न क्रचेद्‌- थविशेषो निरूपयितुं शक्यो विना प्रकरणादिकं सोऽयम विशेषस्तस्मात्‌। किंवदित्यत आह- चमसवत्‌ । यथा द्यर्वाग्विटश्चमस इत्यस्मिन्मन्ें स्वातच्यंण चमसपदं न कस्याप्यर्थस्य वाचकं तद्रदजादिपडानि॥८॥

मम = णि शा ममा क म म ~ 9 न ~ --------=----- ~ ---- = = -ज-+ --जा

१ ख, ज्ञातष्वपः ।

१२६ भ्रीमहपायनप्रणीतबह्यसूध्ाणि- (भ०१पा०४प्‌०९)

(ज ०व०।)ननु “इवं तच्छिर एष हयर्बाश्विलश्चमस ऊरध्वंबुधः' इति वाक्यशे- घाख्छिरश्चमस इति निर्णयो मवति । इह तजामन्ते केयमजा प्रतिपत्त- व्येत्याशङ्क्य सजातीयश्रत्यम्तरात्तजोबन्नटक्षणाऽजा प्रतिपत्त्ये्याह-

ज्योतिरुपक्रमा तु तथा ह्यधीयत एके ॥ ९ ॥

ज्यो तिस्तेज उपक्रम आदो यस्यास्तेजोवन्नलक्षणायाः सा ज्योति- रुपक्रमा । तुरवधारणे । सेवेहाजा निघररिणीया न प्रधानम्‌ । कस्मात्‌। तथा ह्यधीयत एके । हि यस्माद्के छन्दो गास्तेजोबन्नासिकाया भोतिक- कारयप्रक्रतेस्तथा लोहितादिङरूपतामधीयत आमनन्ति--“ यदे रोहितं ङूपं तेजसस्तद्रूपं यच्छरष्कु तद्पां यत्कृष्णं तदन्नस्य ' [ छा०६।४। १ ] इति । तथा च रोहितादि्शिब्दसाम्यात्तान्येव तेजोबन्नानीह प्रत्य भिन्ञायन्ते । यद्राऽतरेव भ्वेताश्वतरोपनिषदि पूवापरपयालो चनायामनि- वांच्यमायाया जगक्तारणव्वप्रतीतेस्तस्या अजाङ्ाष्देन ग्रहणम्‌ । तथा हि ¢ किं कारणं बह्म ` [भश्वे० १। १] इत्युपक्रम्य ' ते ध्यानयोगानुगता अपरयन्देवात्मक्ाक्तं रवगुणे निगढाम्‌ ` [ श्वे० १।३] इति वाक्योप- क्म ईश्वररशक्तैर्मायाख्याया जगद्धेतुत्वं गम्यते । वाक्यशोषेऽपि ‹ मायां तु प्रकृति विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्‌ ` इति "यो योनि योनिमपि. तिष्ठत्येकः ' [ श्वे० ४।१०। ११ ] इति च तस्या एवावगतिनं स्वत. श््रप्रधानस्येति । श्ुत्यर्थस्तु-बह्यणः श्यद्धतान्न जगद्धतुत्वमिति श्रतिर््रह्मवादिनिः प्रति शङकते--किं कारणमिति । यज्गत्कारणे तक्कि बह्म वाऽन्यद्वेवय्थः । यद्रा जगदुत्पत्तौ किमुपकरणवद्रह्येव्यथंः । ते पुष्टा बह्मवादिनाऽनया रीत्या विमुश्य ध्यानास्येन योगेनानुगताः परमा- त्मानमनुप्रविष्टाः सन्तस्तस्यैव देवस्याऽऽत्मभूतामेक्येनाध्यस्तां माया- शाक्तिं गुणत्रयवतीं बगुणस्य जगतो निर्माणे सहकारिणीमपरप न्निति योजना । प्रधाने मायाक्ञब्दं वारयति-मायिनमिति। अवियाशशक्तेयानि-

स्तस्या एकत्वेऽपि कार्यमेदेन मेदाद्रीप्सा । तदुक्त सुरेश्वराचर्येः-

(दी०।) तर्हिं कयमज प्रतिपत्तव्येत्यत आह-ज्योतिरिति । ज्योतिरुपक्रमे चक्षुर्याह्यकाय प्रथमं यस्याः सा तेजोवन्नासिक्रा परकृतिः । तुब्दोऽव- धारणे । सेवाजा न काचित्पुनरन्या । कुतः । हि यस्मात्तथा यथाऽजा- मण्ने लोहित्ज्कक्रष्णरूपा तथा तेजोबन्नासिरकां प्रक्रत्य ' यदग्रे रोहितं

[भ०१पा*्त्‌-१०] बह्माभृतवरषिणीदीपिकाम्यां समेतानि । १ २७

छ,

(न ०व०।) ° स्वतस्त्वविद्यामेदोऽत्र मनागपि न विद्यते ` । इति । अधितिष्ठति परेरयति । न हि परमत ईश्वरस्य तदधिष्ठात्रव्वं संमत- मिति रहस्यम्‌ ॥ ९॥ नन्वजाशब्दो न तावत्तजोबन्नासिकायां प्रकतो रूदश्छागवदजातव- जात्याधारत्वाभावात्‌ । नापि योशिको जनिमच्वात्तेजोबन्नानामित्यत अआह- कल्पनोपदेशाच मध्वादिविदविरोधः ॥ १०॥

चशब्दः शङमानिवृत्यर्थः । तेजोवन्नासिकायां प्रकृतो नाजाक्षष्द्‌- स्यानुपपत्तिः । कुतः । कस्पनापदेशात्‌ । यथा लोकप्रसिद्धामजां मुक्त भोगामेकोऽजस्त्यजति अन्यस्तामनुवतंत एवं त्यागमोगयोः कायकार- णसघाताद्युपादानमूतायास्तेजोबन्नास्मिकायाः प्रकृतेः साम्यययोतनाथ- कत्पनयाऽजाखस्योपदेक्ात्‌ । यथा मधुभिन्नस्याऽऽदित्यस्य (असो षाव आदित्यो देवमधु ` इति मधुत्वोपदेश्ो यथावा धेनुभिन्नाया वाचो धनुत्बोपदेश एवमजाभिन्नायाः प्रकरतेरजात्वोपदशे न कशिद्ि- रोधः । यदुक्तं जीवमेदोऽस्मिन्मन्त्रे प्रतिपाद्यत इति तन्न । लोकसिद्ध मेदानुवादेन बन्धमोक्षष्यवस्थापरत्वादस्य मन्नस्य । “ एको देवः स्व॑. मृतेषु गूढः ' [ भ्वे०६ 1 ११ ] इत्यादिनाऽऽत्मेकयावगमात्‌ । तस्मान्ना प्रधानस्याषकाश इव्यश्ब्द्‌ं प्रधानमिति सिद्धम्‌ ॥ १०॥

( प्राणचक्षुःभो्मनोन्नानां पञ्चपश्चजनशब्द्‌वास्यत्वम्‌ । आधे०२)

(दी ०।) रूपं तेजसस्तद्रूपं यच्छु्क तदेषां यत्कृष्णं तदन्नस्य ` इत्यधीयते पठन्ति एके छन्दोगाः ॥ ९ ॥

रूहियोगयोरभावेऽजाज्ञाब्दः कथं तेजोघन्नेषु प्रतिपत्तव्य इत्यत आह- कल्पनेति । तेजोबन्नासिका लोहितश्चुङ्ककृष्णास्मिका प्रकरतिरजा माया छागीव याब्द्रकरेणाजेन सेव्यमानाऽपरेण त्यज्यमाना । कल्प्यत इति कल्पना तस्या उपदेशः कल्पनोपदेशस्तस्मात्‌ । च । अपि । अकषिरोधो न विरोधोऽविरोधः । कल्पनायां द्टन्तः-मध्वादिवित्‌ । ˆ यथाऽऽदि- व्यस्यामधुनां मधुत्वम्‌ ' आदिशब्दाद्रागादेरधेन्वादेर्धनुस्वादित्वम्‌ । तद्वद्नजायाः प्रकृतेरजात्वम्‌ ॥ १०॥

वि । 11

१ ग, छामीष० । ९ ख, रजबहुवकेरीषः । ३ स, भम्वादिमर्वम्‌ः ।

१२८ भ्रीमहपायनभ्रणीतवष्मसूत्राणि- [अ०१पा०४सू०११) न संस्योपसंग्रहादपि नानाभावादतिरेकाच ॥ ११ ॥

(्र०व०।) पूर्वमाध्यासिकाधिकारे प्रसिद्धच्छागय्रहणायों गादजा तेज. दिकित्युक्तम्‌ । तथा “य स्मिन्पश्च पञ्चजना आकाङ्ञश्च प्रतिष्ठितः ` [बु०४। ४। १७ | इति मन्त्रे पञश्चजनश्ब्देन प्रसिद्धमनुष्ययहणायागाद्वयव- ह्युस्पस्या सांख्यामिमतयपश्च विंश्तितत्वानां यहणमस्त्विति दष्टान्तसग- त्याऽस्याऽऽरम्भः । फलं पूर्ववद्र्टव्यम्‌ । बृहदारण्यके षष्ठाध्याये श्रूयते ˆ तदेवा ज्योतिषां ज्योतिरायु्होपासतेऽमुतम्‌ ` [ षृ० ४।४। १६ | इत्यनन्तरम्‌-

' यस्मिन्पश्च पञ्चजना अकारश्च प्रतिष्ठितः । तमेव मन्य आमानं विद्रान्बह्यामतोऽमृतम्‌ ॥

भ

प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुरुत भोच्रस्य भरोत्रं मनसो ये मनो विदुः । ते निचिक्युर्बह्य पुराणमग्यम्‌ ` [बु० ४।४। १६) १७। १८ ] इति । परमार्थतोऽस्यार्थः- ज्योतिषां सूर्यादीनां ज्योंतिमांसक व्रह्म देवा उपासते । आयष्ठैनागुतव्वेन च तेनोपासनेनाऽऽयुष्मन्तों जाता इति पूर्ववाक्ार्थः। सूयादिज्योतिरेकं पूर्वोक्तं प्राणस्य प्राणमि- प्यादिषिाकयकशेषगताश्चत्वारः प्राणादयश्चेति मिलित्वा पञ्चजनाः पश्च । पश्चजनशब्दोऽवयवार्थमनपेक्ष्य पुरुषमात्रं वक्ते लोकेऽत एव ' स्युः पुमांसः पञ्चजनाः › इत्यमरो जगाद । प्रकृते च पुरुषग्रहणे वाक्यस्य निस्तास्पयत्वापस्था तस्संबन्धिप्राणाद्यो गृह्यन्ते पञश्चजनशब्देन 1 ते कतीत्याकाङ्क्षायां पञ्चेति संख्यापृरणम्‌ । तथा च पश्च पञ्चजना आकाशश्ावियास्यो यस्मिन्प्रतिशितस्तमेव निष्प्रपञ्चवबह्यत्मिकममुत- पासानं मन्य इति मन्नदुशा यान्ञबल्क्येनोक्ते जनकः पप्रच्छ बहिरेव घव फिं विद्रान्मभ्तव्यादन्यो मत्यं इति नेव्याह--विद्वानमत इति! अस्मीति शेषः । अकिद्िया कल्पितं मध्येत्वमिति भावः । प्राणादीनां

(दी ०।) पुवांधिकरणेऽजाशब्डो रूढियोगाभावात्कल्पनया ते जोषन्नार्थपर [त्युक्तम्‌ । इहापि पश्चजनकशब्दो रूढो मनुष्येषु ष्यर्थो लक्षणायां प्राणादि.

= कम न

# न साख्योपपप्रहादपीति पाठभेदः ।

१ ग, हगीप्रः। १ ख, श्ादिपः। १ छ, भु प्रतो कक्षणपा भाः ।

[भ०भपा००ृ०११] बह्यापूतवर्षिणीष्ीपिकाभ्यां समेतानि । १२९

(र ०व ०।)जी वना दिप्रदृत्वं पदलक्ष्यं ये विदुस्ते तस्य स्वरूपं पुराणं चिरंतन. मगरे कायदृक्लायामप्यलुप्तव्वेन भवमभियं बह्म निचिक्युर्निश्चयेन ज्ञातवन्त इति । ततर पश्चजनकब्वेन मलप्रकरत्यादीनि पश्चविंशतितच्वान्युच्यन्त उत॒ वाक्यशेषगताः प्राणादय इति संशये ततस्वानीति प्राप्तम्‌ । तथा हि-

मूलप्रकृतिरविकरृतिमंहदायाः प्रकरतिषिक्रतयः सप्त । षोडशकश्च विकारो न प्रक्रतिनं बिकरृतिः पुरुषः ॥[सांख्यका ०२]

इति संगृहीतानि पञश्चविंशातित्वानि वतंन्पे । पश्च पञ्चजना इति पञ्चानां जनानामादिमपञश्चंपदेन पञ्चष्वोक्तो पञ्चविंशतिजनाः संप- यन्ते । ते जनाः कर्तीत्याकाङ्क्षायां साख्यस्मुतिसंगहीतानि पञ्च- विंशतितच्वानि संबध्यन्त इति ना्ञब्दं प्रधानमिति । स्मत्थ- थंस्तु--मुलप्रकरतिः प्रधानमविक्रतिरनादित्वान्महद्हैकारौ पश्चमूतानि सृक्ष्माणे पश्चतन्माचसंक्ञानि च सप्त महदाद्याः प्रकरुतयो विकृ- तयश्च । तच्वान्तरोपादानताकरुतिव्वम्‌ । अस्ति हि महतो बुद्धया रुयस्याहंकारतच्व परव्युपादानत्वं प्रधानापेक्षया विकरुतित्वम्‌ । एषं पव पक्षया वषिकरुतित्वमहंकारादीनां दष्टव्यम्‌ । पक्रतिष्वं चाहंका- रस्य पञ्चतन्मा्नाणामेकाद््ेन्दियाणां चोपाष्ानत्वाव्पश्चतन्मान्ाणां चाऽऽकाङादिमहामूतप्रक्रतित्वं षोडशकस्य षोडशशसंख्यावच्छिन्नस्यै- कादरोन्दरियपश्चमहामूतसमुडायरूपस्य विकारत्मेव न प्रकरतित्वं पुरु- षस्तु कूटस्थ ;इति । अच्राभिधीयते-अस्मिन्मन्ते भूयमाणया पञ्च- विंशतिसंख्यया स्प्रतिप्रसिद्धानां पथ्चविंशतितस्वानामुपसंयहास्मधा- नस्य शाब्द्ृवत्वमित्यपि न । कुतः । नानाभावात्‌ । अस्मिन्मश्ने सर्व- नाम्नाऽऽकाशशब्देन चाऽऽत्माकाह्ञयोः पुथक्श्रूयमाणत्वात्ती विहाय गुणाख्यो महदाद्या हाविंश्तिः संभूय पञश्चविंशातिसंरूयया वक्तव्या- स्तथा च पश्चपश्चानां पञ्चकानामेकपश्चकपर्याप्तान्यपश्चकनव्यावसध- मेवस्वामावेन नानामावात्पश्च पश्चजना इत्यनेन पश्चानां पञ्चकानां ग्रहणमिति प्रति पादनमकशक्यसमर्थनम्‌ । लोके हि गोपश्चकं बाह्यमण-

(क्च °।)वाक्येनान्वितोऽतोऽवयववृच्या प्रधानादिषु स्यादिति दषटान्तेनाऽ5-

क्षिप्य समाधत्ते-न संख्येति । संख्याया ' यस्मिन्पञ्च पञ्चजनाः ` इति

पञ्चविंशतेरुपसंगरहाव्‌पि स्वीकारादुपि प्रधानादीनां न भोतत्वम्‌। कुतः। १७

१३० महे पायनप्रणीतबह्मसन्राणि- [अ०!पा०ध्मू०१२)

(व्र ०व ०।)पश्चकं चेति पश्चकद्रयं वक्तुमुचितमेकग्रहणामावेन पयांप्तास्यप- अकव्याव्रत्तगोतवादिपर्मवत्वादित्यथैः। नानात्वेऽपि कथंचित्पश्चविंशति- संशयाप्रतिपादकत्वाङ्खीकारे बाधकान्तरमाह-अतिरेकाचेति। न ्सि- न्मण्ने पञ्चविंशतिसंश्येव भयते किं सवतिरिक्तात्माकाक्षावपि भूयते! तथा च तयोः पश्चरषिंशतितस्वातिरिक्तत्वात्सपविंशातितच् प्राप्तावपसि- द्धान्तापातः। न च गुणचित्वविवक्षया पश्चर्विं्ञतिसंख्यापूरणान्न तच्वा- तिरेक इति वाच्यम्‌ । तथा सत्यात्माकाशयोः परथक्तथनवेयर्थ्यातकधंवि- द्रोग्यजातापेक्षयाऽऽत्मनः पृथक्त्वेन कथनस्य साथकत्वेऽप्याकाशस्य पथक्नथनं निष्फलमेवेति भावः । वस्तुतोऽचर पञ्चविक्तिसख्याप्रतीतिः रेव नास्तीत्यपिशब्वेन सुचयति । पञ्चजनशब्वस्येकत्वेन योगमनपेक्ष्य पुरुषेषु खूढत्वात्ते कतीत्याकाङक्षायां पञ्चष्वसस्यान्यात्‌ । अन्यथा पञ्चजना इत्यन पदमेवाङ्खीकारे प्रधानजनान्प्रति गुणत्वेनान्वितस्य पश्चत्वस्याऽऽद्यपञश्चत्वेनान्वयायोगो बाधकः । गुणयोः परस्परान्धयाषु- हानात्‌ । उमयोः पश्चत्वयोः प्रधानजनान्वयसं मेऽपि जनेषु वृशशत्व- संख्याप्रती तिरेव न पञ्चविंश तिसंख्या प्रतीतिरिति न शब्द्वखधानम्‌॥११॥

ननु ते पञ्चत्वसंख्याकाः पश्चजनाः क इति स्वश्पप्रक्रस्योत्तरमाहै-

प्राणादयो वाक्यशेषात्‌ ॥ १२॥

माध्यंदिनिद्ाखायां पञ्चजनमन्नानन्तरमन्त्े प्राणवश्ुःभोघ्ान्नमनांसि भूयमाणानि प्ञ्चजनशब्देनोच्यन्ते । कस्मात्‌ । वाक्षयरोषात्‌। ' प्राणस्य प्राणघ्रुत चक्षुषश्चक्षुरुत भोवस्य भाचमुतान्नस्यान्नं मनसो ये मनो विदुः ` ( बुह० ( माध्यं०)४। ४।२१ ] इति वाक्यशेषस्थत्वादि. व्यथः । अन्नं विराटूपाणवचक्षुःभोध्रमनासि सूत्रं तयोः कारंणमव्याङ्क. ताकाक्षः \॥ १२॥

(दी °।) नानामावात्‌ 1 तेर्षा पैश्चत्वे पञ्चत्वे नियामकामावान्नानावदिधा- मित्यथेः । न केवलं नानावाद्तिरेकाच । अतिरेकः पञ्चविंश तिसंख्याया आ्माकाश्यास्ततः परथक्भ्रवणातसस्मादपि॥ ११॥

के पुनस्ते पञ्चजना इत्यत आह--प्राणादय इति । प्राण आदिर्चेषां तै प्राणादयः । प्राणचक्षुःभोतान्नमनां सि । कुतः। वाक्यशेषात्‌ । ‹ वस्ि- न्पञ्च पञ्चजनाः ` इति बायशेषः ' प्राणस्य प्राणम्‌ ` इत्यादि. स्तस्मात्‌ ॥ १२॥

१७. ग, ध्योः करणः । २ ज, पथपर्रस्वे नि०।) श. °दते भा०। ४, भाष्यस्य के<।

[भ०१पा०५ बह्मामृतवर्षिणीष्ी पिक्ाभ्यां समेतानि । ११३१

सू ०१३-१४] (अ०व०।) ननु माध्यंदिनानां प्राणादिष्वन्नस्याऽऽम्नानादद्धवतु पञ्चसंख्या काण्वानां खनाम्नानात्कथं पञ्चसख्येत्यत आह-

ज्योतिषेकेषामसत्यन्ने ॥ १३ ॥

एकेषां काण्वानामसस्यनने ' तदेवा ज्योतिषां ज्यो विरायुहोपासतेऽपु- तम्‌ ` [ बृ० ४।४। १६ ] इति पूर्ववाक्यस्थञ्वोतिषा पञ्चतवं पूरणी. यमित्य्थः । तस्मादक्षष्ड्‌ प्रधानमिति सिद्धम्‌ ॥ १२ ॥

( बह्मप्रतिपादृकवैेदान्तवाक्यसमन्वथानां युक्तियुक्तस्वम्‌ 1 अधि०४) कारणत्वेन चाऽऽकाशादिषु यथाव्यपदिषटोक्तेः ॥ १४॥

पवाधिकरणत्रयेण प्रधानस्याङाष्दुत्व प्रतिपादनेन जगत्कारणत्वष्ट- क्षणं बष्यण्येवेति नातिव्याप्तमिस्युक्त्या कारणविषयाणां वेदान्तानां बरह्मणि समन्वय उक्तःसन संभवति । तेषां वेदान्तानां परस्परविस- द्धा थप्रतिपाद्‌कत्वेन स्वतो निश्चायकत्वामावादनुमानसिद्धप्रषानलक्ष- कस्व उक्तसमम्बयासिद्धेरित्याशङ्कानिरासा्थंमिदमारमभ्यते । नवाषिरो. धार्थमधिकरणं नेह संगतमिति षाष्यम्‌ । समन्वथतो वाक्यार्थज्ञाने स्मुत्यादिमानान्तरविरोधाशङकानिरासस्याविरोधाध्यायार्थलादिहि त कारणविषयवास्याणामेव मिथो विरोधान्न समन्वयो बह्मणीत्याक्ष. बुःक्य तन्िरासेनैव समन्वथस्य साध्यत्वादध्यायसंगतिसिद्धेः । असत्प- दृ स्थ षाह्याभ्युपेतास्स्परत्वनिराकरणेन समन्वयस्थापनात्पादसंगतिर्बोध्या पुवं पञ्चत्वसंख्यापूरणमक्नेन ज्योतिषा वेति विकल्पस्य विरोधेऽपि प्रकते सिद्धे कारणात्मकवस्तुनि विकलत्पायोगाद्विरोपे सस्यप्रामाण्यं वाक्या नामिति तन्निरासाय प्रधानस्य कारणत्वमिति प्रत्युदाहरणलक्षणावान्तः रसंगतिः। पूवात्तरपक्षयोः समन्धयासिद्धिस्तस्सिद्धिः फठमिति विवेकः ।

(दी ०।) कर्थ प्राणादयः पश्चजना मवेयुः । येऽन्नं प्राणादिषु नाऽऽमनन्ती-

त्यत उत्तरं पठन्ति--ज्योतिरिति । असत्यपि काण्वानामन्ने ' तहा ० म = ¢= १ ० 4 $ १

ज्यो तिषां ज्योतिः ` इत्यनेन ज्वोतिषा तेषां पश्चसस्या पुय॑ते॥ १३॥ पूवाधिकरणेऽन्नज्योतिषोपविकल्पेनोपा सायां निवेज्ञादविरोध उक्त इह

तु सिद्धे कारणे विकल्पायोगाद्िरोधे सत्यप्रार्माण्यमिति प्रत्युदाहरणे.

च्छे,

१ ख. (तिषां ते । २ ख. पापना! 3 स. निषििषाद०। ४ सख, शाणन्िः।

१२२ भीमहेपायनप्रणीतबह्मसूश्राणि- [अ०१पा०४्‌०११]

( च ०व०। ) अन्न जगत्कारणवादिवाक्ष्यानि बरह्मणि मानं न वेति विष्ये नेति प्राप्तम्‌ । कस्मात्‌ । परस्परविरोधदशनात्‌ । तथा हि- क्रचित्‌ ˆ आत्मन आक्राक्ञः संभूतः [ तै०२।१] इत्याकाक्षपूर्विका सृष्टि

भूयते । क्रचिच्च ' तत्तेजोऽसृजत ` [ छा०६।२।३ ] इति तेज दिका । कचित्तु ' स प्राणमसजत ` [ पर० ६।४] इति प्राणादिका। कवचिवुक्रमेव सुषिः भूयते " स इमाहीकानसजत। अम्भो मरीचिमरमापः [ एे० आ० २।४। १।२।३] इति। स ईक्षिता परमत्मा। लोकानेवाऽऽह-अम्भ इति । अम्मयकारीरप्रचरस्वर्लाकोऽम्मःशब्दा्थः। ररषप्रधानोऽन्तरिक्षटोको मरीचिः । मरं मरणप्रधानोऽ्यं लोको मरः। अब्बहुलः पाताललोक इति विवेकः । एवं सृष्टो विगाने तच्कारणव्वल- क्षितबह्याणि विगानं साक्षादपि जगत्कारणे विगानं दुर्यतं । ' असदा इदमग्र आसीत्ततो पै सदजायत ' [ ते० २।५७] इत्यसतः कारणत्वं क्राचिद्वगम्यते । एवम्‌--' असदेषेदमयर आसीत्तत्सदासीत्तत्सममवत्‌ ` [ छा०३। १९१ १ |] इति । वस्तुतोऽयमर्थः--इदं जगदमे परागवस्था- यामसदिषाव्यक्तमासीत्ततोऽनमिष्यक्तनामरूपादध्यक्तात्कारणादभिष्य- क्तनामदूप जगजातमनव्यक्तमेव व्यक्तं भवतोति यावत्‌ । तत्कारणं यदात्मना सममवत्तत्सदथंक्रियान्मुखमासीदिति । क्वचित्न ' तद्धेक आहुरसदेषेदमय आसीत्‌ ' | छा०६।२।१] इत्यसद्वादुमुपन्यस्य ' कथमसतः सजायेत ` [छ० ६ । २।२] हात तं निरस्य सतः कारणत्वमाह-' सदेव सोम्येदमग्र आसीत्‌ ` [ छा०&।२।२ इति । क्रचित्स्वकततकव सष्टिः भरूयते--' तद्धद्‌ तद्यव्याकरतमासात्तन्ना- मरूपाभ्यामेव व्याक्रियते ` [ बह० १।४। ७] इति। तदिदं जगन्ति तदा प्रागवस्थायामव्याक्रुतं कारणमासीत्तत्कल्पितं शब्दात्मनाऽ्थात्मना च व्याक्रियत ग्यक्तमभवदिव्य्थंः । एवं परस्परविरोधान्न बह्मणि समन्वयो वाक्यानां किं त्वनमानादिसिद्धप्रधानलक्षकत्वमिति प्राप्त ब्रूमः । कायविषयं विगानमक्रमाद्प्रयुक्तम्‌ "न वियदश्रुतेः ` [ बण सू9 २।३।१] इत्याहन परिहरिष्यत्याचार्यः । अचर तु कारणवि-

(दी ०।नाऽऽक्षिष्य समाधत्ते-कारणेति। कारणस्य भावः कारणत्व तेनाऽ कारादि विषयेषु यथेकस्यां दहाखायां व्यपदिष्टः सदेवेत्यादिनिा

नन 9 म न ज

१ क, स, शह्पितश्च।

[नर भपा०म्त्‌०१५} बह्याप्रुतवर्विणीष्ी पिकिाम्यां समेतानि । १६९

( प्र०्व० । ) गानं परिहरति । चक्ब्दस्तु समाश्ञब्दूनाथंकः राङ्कानिरासं वक्ति । बह्मणः कारणत्वं षिरेधो नासि । ङ्ुतः । यथाभ्यपदिष्टोक्तेः । आकाङ्ादिषु यथाभूत ईश्वरः कारणव्वन व्यपदिष्ट एकस्मिन्वेदान्ते तथाभूतस्येवापरवेदान्तेऽप्युक्तेरिव्यर्थः ॥ १४॥

नच क्रचिद्सतः क्रचिःसतः क्रचित्स्वभावादु्पत्तिभ्रवणाद्विरोध इति वाच्यमित्याह सूचकारः-

समाकषात्‌ ॥ १५ ॥

असन्नेव स भवति । असद्भह्येति वेद चेत्‌ ` इति असदट्रादमपोद

अस्ति बह्येति चेद्वेद ' इति सदात्मानं निधाय ' सोऽकामयत ` इति सतः सकाशात्सृष्टिमुक्त्वा ‹ तत्सव्य मिव्याचक्षते ' इति सदात्मानमुपसं- हृत्य “ तदप्येष श्टोको मवति ` [ त०२।६ ] इति भ्रकरते सदात्मनि ण्टोकमुदाहरति--" असदा इद्मय आसीत ` इति । तथा चासच्छष्देन सत एव समाकषान्नासतः कारणश्शङ्कुव्यथंः । यद्यस्मिञश्टोके निरात्म- कमदुख्येत तदाऽन्यसमाकषणेनान्यस्योदाहरणात्मष्तासंबन्धः श्लोक आपयेत । एवमसदेवेदमय आसी दित्य्रापि तस्सक्ासीदिति समाकर्षा- द्नभिव्यक्तनामखूपमसच्छब्दुं बह्येव । एवं ‹ तद्धेदं तद्छव्याकृतमासीत्त- न्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रियत ` इत्यापि" स एष इह प्रविष्टः। आ नखामेभ्यः ` [ घ०१।४।५७] इति प्रकरतपरामरीना स इत्यने नाऽऽस्मनः समाकषणान्न स्वभावादेव जगदुत्पत्तिव्याकियतेति कर्मण एव कतुत्वबोधकरलकारो लूयते केदारः स्वयमेवे तिवत्सत्यपि पृथक्षर्तरि न विरुध्यते । यद्रा कमण्येवायं टकारो गम्यते भाम इत्यादिषट्ष्टव्यः । एवं बरह्मणः कारणत्वे न कश्चिद्विरोधः । नापि सुष्टिविरोधात्तत्कारणे बरह्मणि विरोधः सुष्टिवाक्यानां निष्पपञ्चवब्रह्मपरत्वेन सृष्टौ तात्पयां- मावात्‌ । श्र॒तिरपिं निष्फलसृषटेः फलवद्रह्यप्रतिपस्यथतवं दशयति-

अन्नन सोम्य श्चङ्कनाऽऽपो मूटलमन्विच्छाद्धिः सोम्य शुङ्गन तेजोमृलम- न्विच्छ तेजसा सोम्य शुद्धेन सन्मूलमन्विच्छ [छा०६।८।४.] इति शङ्ख

( दी० । ) तथाऽम्यस्यामपि सत्यं ज्ञानमनस्तमित्यादिनोक्तरभिधानात्‌। चकारः कार्यस्यापि तथोक्तिसमुञ्चयाथः ॥ १४॥

असद्वा इदमित्या््नाऽसिति विगानमित्यत आह-समिति । प्रकृतस्यैव सत्यज्ञानादिटक्षणस्याऽऽकर्षणं प्रतिपादनमाकषः । सम्पड्नामरूपा दि.

१६४ भीमे पायनप्रणीतबह्मषुश्राणि- [भ०!पा०४स्‌०१६)

(ण्व०।)कार्यं सन्म्रटं बह्म तस्मान्न केनापि विगानमिति जगत्कारणषा- क्यानां बरह्मणि समन्वयः सिद्धः ॥ १५॥

( प्राणजीवपरात्मनां मध्ये परान एव कृत््रजगष्कवुत्वेन षाला- किना बह्मत्वेनोक्तानां षोडशपुरुषाणां कतेत्वनिराकरणम्‌ । अधि ०५ ) जगदहाचित्वात्‌ ॥ ३६ ॥

एवं हि गाग्यस्यिक्रषिणा बालाकिनाऽजातशश्चनामकस्य राज्ञः संवादः भूयते कोषीतक्षिव्राह्मणे-बाटाकिरजातक्घ्रुणा बह्मज्ञेन बरह्मणि संवदितुं बह्य ते बवाणीव्युपक्रम्याऽऽदित्यादिपुरषाजनी वालुका तृष्णीं बभूव । तमजातशद्खमंषावादितयाऽपोद्य शिष्यमूताय गाग्यय बह्मोपदेकश्ाथंमिदमाह--' यो वे बालाक एतेषां पुरुषाणां कतां यस्य वेतत्फमं स व वेदितध्यः' [ कौ० बा० ४।१९ ] इति । अस्यार्थः- हे षालाके त्वया ये पुरुषा आदित्यादिगता बह्यव्वेनोक्तास्तेषां पुर. षाणां कतां न केवलं जगदेकदेक्षपुरूषकर्तांऽपि तु स्स्थेव जगत इत्याह- यस्येति । कर्मपदं जगहावि । एवं सामान्यविरेषाभ्यां जग- तकता ततां निष्कृष्टो क्षेय इत्याह-स इति । एवमस्य संगतिः । पूर्व॑ सच्छष्दादेकवाक्यस्थोऽसच्छष्दो नीतः । इष बाटाकिवास्यस्थबह्यश्- व्दादृजातश्द्चुषाक्यस्थकममशब्दो न शक्यते तदनुगुणतया नेतं वाकष्य- भेदादिति प्रत्युदाहरणम्‌ । यद्रा वाक्यमेदेऽपि यथोत्तरसच्छब्दासाची- नास्तश्छब्डो नीतस्तथोत्तरकर्मशब्दात्तष्नुगुणतया बह्यशष्दनयनमिति दष्टान्तसंगतिः । उक्तवाक्यसमन्षयासिद्धिस्तस्सिदद्धः परवात्तिरपक्षयोः फलं घोध्यम्‌ । एवं स्थिते संशयः किमत पुरुषः कर्ता वेदितव्यः प्राण उत जीव आहयस्वित्परमास्मेति । प्राण इति तावप्पाप्तम्‌ । ङतः । यस्य वै तत्कर्मेति चष्नात्मकस्य कर्मणो वाय्वात्मकप्राणस्यव संभवात्‌ । वाक्यशेषे च अथास्मिशप्राण एदेकथधा भवतिः इति प्राणशष्दुश्रवणात्‌ । जीवो वा तहिङ्कस्यापि वाक्यशेषे दृशनात्‌-(तद्यथा श्रष्ठी स्वेभङ यथावा

न~ न ब, = ~~ ~~ ~~ = ~~ ह = न न ~ ~> क

(दी ०।) राहित्येनाऽऽकषस्तस्माप्त्‌ ॥ १५ ॥

पवाधिकरणे सदेवेव्यादिनेकवास्यत्ेन सच्छब्दानुसारेणासच्छष्वो नीतो नैवम किंचिन्नियामक जगद्राचितवेन कर्मश्ञब्दस्येति प्रव्युदा- हरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते- जगदिति । पुरुषाणां कतां परमेश्वरः । यस्य

जजन,

कक ०७००

१. प्त्यवैवः।

(भ०५वा०४षृ०१०] बह्माृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १६५

(नन्व०।) स्वाः भेष्ठिनं भुखन्त्येवमेवेष प्रज्ञालेतैरात्मभिर्भङ्‌ एवमेवैत

आत्मान एतमात्मान मुखन्ति' [को०्वा ०४।२०] इति । अयमर्थः-षरष्ठी प्रधानः पुरुषः स्वैभूत्येरुपकरणीभुङ्े मस्या अप्यङ्ानाच्छादनादिना प्रधा- नमुपजीबन्ति एवं जीवोऽप्यादित्यादिभिः प्रकाज्ञादिना भोगोपकरणे मुक भृत्यवदादित्यादृयोऽपि दवा जीवं हबिगंहणादुपजीवन्तीति प्राणभकच्वा जीवस्येव मोग उपपन्नः । तस्माजीवमुख्यप्राणान्यतरसमन्वितमिद्‌ वाक्यमिति प्राप्ते प्रूमः-अच्र वेदितव्यः परुषाणां कर्तां परमात्मैव । तथा हि बह्म ते बवाणीव्युपक्रम्य घाकाकिनाऽऽदित्याययमुख्यातमसुक्तेषु सत्यु तममुख्यातल्मवादितयाऽपोद्याजातशश्चुणा वेदितव्यत योपदिष्टः पुरुष- कतां जीधो सुख्यप्राणो षान हि भवितुमहति । तथात्वे गाग्यपि क्षयाऽजातश्ोरविशेषप्रसङ्घात्‌ । परुषकतुत्वं च परमात्मनोऽन्यत्रा- खसा न संभवत्येव । न षच कमशब्दानुपपत्तिः । क्रियत इति दयुत्पत्या कमशष्डस्य जगद्ाचित्वात्‌ । प्रत्यक्षाद्युपस्थितं जगदेत- दिति स्वेमान्ना परामृशति । न च जगदन्तभूतपुरुषककेतवं पथ- ङ्न वक्तव्यमिति युक्तम्‌ । गार्ग्येण बह्मत्वेनोक्तपुरुषाणामवबह्मतयो तनाय गोबलीवर्दन्यायेन प्रथगुक्तिसंभवादिति ॥ १६॥

जीवमख्यपाणटिङ्गानेति चेत्तव्यार्यातम्‌ ॥ १७॥

ननु जीवलिद्गान्मुख्यप्राणणिङ्गाच्च न बह्मपरत्वावधारणमिति चे्त- द्याख्यातम्‌ । प्रतदनाधिकरणे ' नोपासते विभ्यादिह तद्योगात्‌ ` [ बण सु०१।१ । ३१] इत्यचाविरुद्धतया जीवमुख्यप्राणटिद्धः बह्यपरं व्याख्यात मिष्य्थंः । जीवप्राणपरत्वेऽभ्युपगम्यमाने बह्मपरण्व स्याप्यावरय- कत्वाव्रास्यतरे विध्यं स्यादिस्यशेषदोषस्तवोक्तः प्रकृतेऽपि समान इति भावः । प्रतवैनविचारे कमेपदस्याविसारादगतार्थता दरषटव्या ॥ १७ ॥

(दी ०।) वेतत्करममेति कर्मशब्दस्य जगद्वाचित्वात्‌ । जगद्रक्तीति जगङ्ाषी तस्य भावस्तस्मात्‌ ॥ १६ ॥

जीवेति । जीवस्य ' तद्यथा श्रेष्ठी ` इत्यादि। प्राणस्य च ' भथास्मि न्प्ाण एवैकधा मवति ' इत्यादि । लिङ्गं गमकं जीवमुरुयप्ाणणिङ्गं तस्मान्न परमातमेवेति चेदेवं यदि । तओ्ोधं नोपासाजैषिभ्यादिति सूज्ावयवेन वाक्यभेदेन दोषेण व्याख्यातं निराकृतम्‌ ॥ १७ ॥

१ क, निगमहतम्‌ः ।

१३६ भीमहेपायनप्रणीतनबह्यस्ाणि- [अ०!पा०४१्‌०१८]

अन्यार्थं तु जैमिनिः प्रभ्रव्यास्या- नाभ्यामपि चैवमेके ॥ १८ ॥

(्०व०।) जेमिनिराचार्योऽस्मिन्प्रकरणे जीवपरामरौमम्यार्थं बरह्मप्रति- पच्यथं यतो मन्यतेऽतो बह्मपरमेवेदं वाक्यम्‌ । कुतो मन्यते । प्रभ्रव्याख्या- नामभ्याम्‌ । आमनि जिज्ञास बालाकिमादायाजातकशङ्खः सुप्तपुरुषसमीपं गखा हे सोमराजन्निति सुप्तमाद्ूयाऽऽहानशशब्दाभ्रवणास्राणाकनाम- मोक्तुत्वं प्रतिपाद्य यषटिघातोत्थापनेन प्राणादिव्यतिरिक्ते जीवे भ्रतिबो- धिते पुनर्जीवातिरिक्ताधिकरणमवनापादानविषयान्परभ्रार्स्वयमेव चकार ‹ केष एतदालाफे पुरुषोऽशयिष्ट क्र वेतवमूत्कुत एतदागात्‌ ` [ कौ० बा० ४।१९ | इति । अयमर्थः--हे बााके दइायनमेतद्यथा तथैष पुरुषः क स्मिन्नधिकरणे स्वापे शयनं करुतवानित्यधिकरणप्रश्नार्थः । एतन्धवन- मेकीमावो यथा स्यात्तथा क्राऽऽभ्रये सुप्तोऽमूदिति मवनायतनप्रश्रा्थैः । कशयनमवनयोराधारं पृरष्टोत्थानावस्थायामागमनापादानं परच्छति-ङकुत इति । एतवागमनं यथा स्यात्तथा कस्मादुद्रोधावस्थायामागादुत्थानं करृतवानिष्यर्थः । एततश्नोत्तरदानासम्थं बाठाकिं मखा स्वयमेवोत्तर- माह-" यदा सुप्तः स्वप्नं न किंचन परयत्यथास्मिश्पाण एवैकधा मधति ` [ कौ० ना०४। १९ ] इत्यादिक्षियनभवनयोशधार उत्थाना- पावनं च प्राण्ब्दवाच्यः परमासेप्युत्तराथः । तस्माद्यस्मिश्जीषस्य भोक्तुः शायनभवने यस्माच्ोत्थानमेकीमावभशशरूपं सोऽ परमात्मा वेदितध्यतयोपदिष्टः पुरुषकर्ता “ अपि चेके ` वाजसनेयिनो बालाक्य- जातशत्रुसवाद्‌ एव स्पष्टं विज्ञानमयं जीवं तद्यातिरिक्तं परमात्मानमाम- नन्ति (य एष विज्ञानमयः पुरुषः कष तदाऽमूत्कुत एतदागात्‌ ` [ ब्र ०२।१। १६ ] इति प्रक्षे य एषोऽम्तहुद्य आक्ाङ्स्तस्मिञ्डोति

(दी ०।)ननु प्राणषिङ्ानां तदं मोक्तलप्रतिपादनेनापि कथंचिदुपयोगः स्यान्न जीवपरामश्स्य विना तज्ज्ञानमित्यत आह-अन्यार्थाभिति । अन्योऽर्थः प्रयोजनं बह्यनिर्धारणं यस्य परामक्षंस्य सोऽयमन्यार्थस्तमम्यार्थम्‌ । तुशब्द पएवकाराथंः । बह्मनिधांरणा्थमेव परामरक्ञः ' तद्यथा भेष्ठी ` इत्यादिन जीवस्य लिङ्गमिति जैमिनिराचार्यो मन्यते । कुतः । प्रश्नव्या- ख्यानाभ्याम्‌। (क्वैष एतद्रालाकेः इत्यादिप्रभ्रः । व्याख्यानं प्रतिवचनम्‌ ।

१ ख,^दस्मभो० ।

[भ०१पा००स्‌०.१९] बह्मामतवर्विणीषीपिकाभ्यां समेतानि । १३७

(ज०्व०। )[ बु० २।१।१६] इत्युत्तरे चाऽऽकाश्ञः परमामेति दवहराधिकरणे निर्णीतम्‌ । तस्मात्पुरुषकतंरि वेदितव्ये परमात्मनि कोषीतक्िव्राह्यणः- वाक्यं समन्वितमिति सिद्धम्‌ ॥ १८ ॥

( संशयितजीवपरमत्मिनोमध्ये परमात्मन एव श्रषणमननादिविषय- त्वम्‌ । अधि० ६ )

वरक्पानवयात्‌ ॥ १९ ॥

पूर्वं बह्मोपक्रमसाम््याद्रह्यपरत्वमुक्तं तहिं तद्वदेव मेजेयी बाह्मणवा- क्यस्य जीवोपक्रमसामथ्याज्जीवपरत्वम स्त्विति हष्टान्तसंगतिः । फं पवंवत्‌ । बृहक्ारण्यके भूयते- स होवाच न वा अरे पत्युः कामाय पतिः पियो भवत्यासमनस्तु कामाय पतिः पियो भवति ` [ बृ०२।४।५ ] इत्युपक्रम्य पतिजायापुत्रपद्युवित्तादिपरपश्चस्याऽऽत्माथत्वेन प्रियत्वभु- क्ट्वाऽनन्यार्थतया निरुपाधेपरियत्वनानातिश्षयानन्दा त्मनो ज्ञातम्यतामाह याज्ञवत्कयः-' आत्मा वा अरे द्रष्टभ्यः भरोतव्यो मन्तव्या निवि. ध्या सितव्यो मेघ्रेव्यात्मनो वा अरे दक्षनेन श्रवणेन मत्या विज्ञा नेनेद्‌ं सर्वं विदितम्‌ ` [ ब॒०२।४।५] इति । अच संशयः-किं जीवोऽ व्रष्टवयत्वातिशूपेणोपदिकष्यते किं वा परमात्मेति । तन्न जीव इति प्राप्तम्‌ । कुतः । पतिजायादिमोग्यजातवता भोक्योपक्रमात्‌ । मध्येऽपि ` इदं महद्‌ भूतमनन्तमपारं विज्ञानघन पएवेतेभ्यो मूतेभ्यः समूल्थाय तान्येवानु विनश्यति न प्रेत्य संज्ञाऽस्ति ' [ बृ० २। ४। १२ | इति प्रकृतस्य दष्टभ्यस्य भूतेभ्यः समुत्थानं जीवत्वरूपेण वदु- ओआीवस्य द्रष्टव्यत्वं दर्शंयति । श्रत्यर्थस्त॒-इद्‌ं प्रत्यगूपं महद्नवच्छिन्न मूतं सत्यमनन्तं नित्यमपारं सर्वगतं विज्ञानघनो ज्ञानेकतानः । जात्य

(दी ०।.अथास्मिन्प्राण एवैकधा मवति इत्यादि प्रश्नश्च व्याख्यानं च परश्च. व्याख्याने ताभ्याम्‌ । अपि चैवमेके । अपि चैके वाजसनेयिन एव- मनेन प्रकारण प्रश्ने ˆ य एष विज्ञानमयः पुरुषः केष तद्ाऽमूदिति प्रति- वचनेऽपि ‹ य एषोऽन्तहेदय आकाशः ' इति परमार्थ विज्ञानार्थं जीवं पराबुरान्ति ॥ १८ ॥

पूवाधिकरणे बह्मोपक्रमात्तत्परत्वं यथा तद्रदिष्ठापि जीषोपक्रमानी- वपरत्वमिति ह्ान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते- वाक्येति । ' आत्मा वा अरे

१ ख. पपमात्मनिर। २ ख. भमाद्रष्यमपर । १८

१३८ भी महुपायनभणीतबह्मसुत्राणि- [अ०१पा०४सु०१९]

(्ण्व०)न्तरासंमिभ्रत्वमेवक्षारार्थः। स चेतेभ्यः काय॑करणाकरारेण परिण- तेभ्योऽविद्याभूतेभ्यः साम्यनोव्थाय जीवत्वमनुभूय तान्येव भूतानि ज्ञानाः द्विनरयन्ति सन्त्यनु पश्चाद्भिनश्यति जीवत्वं त्यजति । न हि तस्यागा- नन्तरमस्य रूपादिविजेषन्ञानमस्तीति । तस्माज्नीव इति प्राप्ते बृमः- परमात्मेवाच्र दष्टव्यतयोपदिष्ट आत्मा । कुतः । वाक्यान्वयात्‌ । उपक्रमा- दिपयालोचनया वाक्यस्य बह्मण्येवान्वयादित्यथंः । तथा हि ' अगत- त्वस्य त॒ नाऽऽशाऽस्ति वित्तेन ' [ ब०२।४। २] इवि वित्तसा- ध्येन कर्मणा मोक्षं प्रत्यक्षा नास्तीति यान्ञवल्क्यादुपश्रत्य मेत्रेयी मोक्षमाश्ासाना तत्साधनं प्रच्छति-' येनाहं नाम्रता स्यां किमहं तेन र्था यदेव भगवान्वेद तदेव मे ब्ूहिः [व० २। ४।३ | इति । यदृमरुतत्वसाधनं त्वं वेत्थ तदेव मे ब्हीत्यथः । एवं पृष्टो याज्ञवत्क्य इदमातन्ञानमुपदिशति-“ आत्मा षा अरे द्रषटष्यः ` [ बु०२।४। ५ ] इत्यादिना । न हि जीवज्ञानान्मोक्ष इति कश्चिकभ्यपेति अतो दष्टव्यः परमात्मा । तथा ‹ आध्मनो वा अरे दृदनिन ` [ ब॒० २।४।५ ] इति यदृमज्ञानास्सर्वज्ञानं प्रतिन्ञातं तददु- नदुभ्यादिहिष्टान्तेः साधयन्नस्य परमातसत्वं गमयति-' स यथा दुन्दुमे- हन्यमानस्य न बाह्याञ्शब्दुञ्शक्नुयात्‌ ` [ बृ २। ४।४७ | इत्या- दिना । दुन्दुभिशङ्कषीणाशशब्दादिहिष्टान्तववेनोक्तस्तस्यायमर्थः-- दुन्दु भिश्ङ्कवीणापदैस्तजन्यसामान्यङाब्दा लक्ष्यन्ते । तथा च यथा दुम्दु- भ्यादिक्ष्दसामान्याद्‌ दुन्दुभ्यादिशब्द विशेषा मेदेनागर्यमाणाः शुक्ति ग्रहग्राह्यरजतवत्तत् कल्पितास्तद्रहणे गृहीता मवन्ति तथा विद्रूपस्फु- रणं विना स्थितिकाले स्फुरणशुन्यं जगत्न कल्पितं तद्रहणेन गृहीतं मति ततो नातिरिच्यत इति । तथा / एतावद्रे खल्वमृतत्वम्‌ । ` [ बृ० ४।५। १५ ] इव्युपसंहारदशनाचाच्र दरष्ट्य आत्मा परमाः तमेवेति ॥ १९ ॥

(दी ०।दृ्टव्यः ` इत्यादिनोक्तः परमात्मेव । कुतः । वाक्यस्य अभरुतत्वस्य त॒ नाऽऽशाऽस्ति पित्तेन ' इत्यादेरस्मिन्नेव परमात्मनि अन्वयः पर्यवसानं तात्पर्येण तस्मात्‌ ॥ १९ ॥

निज जअ 0 ०0 1 पकक," । |

१ ग, ध्ये कार०।

®$ ®

[भ०१प्‌०४ बह्याप्रतवर्षिणीदीपिक्षाभ्यां समेतानि । १३९ मृ ०२०-२२] (बर ०व०।) ननु पतिजायादिमोग्यजातेन लिङ्केन जीवोपक्रमः प्रतीयते स कथमित्यत आह- प्रतिन्ञासिद्धटिंङ्गमाश्मरथ्यः ॥ २० ॥ जीबबह्मणोहिं का्यकारणयोभदाभेदो वर्तेते । अत्यन्तमेद्‌ एक विज्ञा- नप्रतिज्ञाविरोधप्रसङ्गात्‌ 1 तथाच तत्रतिज्ञासिद्धेरिदममेदांशमादाय जीवोपक्रमणं लिङ्कमित्याइ्मरथ्य आचार्या मन्यते ॥ २० ॥ जीवस्य कायत्वमभेदसमानसत्ताकमेद्षत्वं चासहमानः समाधाना. न्तरमाह-- उत्करमिष्यत एवंभावादिव्योहृटोमिः ॥ २१ ॥ संसारदक्षायामत्यम्तभिन्नस्य जीवस्य बह्मात्मष्वसाक्षात्काराकाय- कारणसघाताष्ुककरमिष्यत एवंभावात्परमात्मनेकी माषाद्ध विष्यदुमेदमा- दाय जीवोपक्कम इ्योडुलोमिराचार्या मन्यत्त ॥ २१ ॥ नच्विद्मप्यस्तंगतम्‌ । सत्यकार्यकारणसंघातवतः संसारिणोऽत्यन्तः भिन्नस्य मुक्तिदक्ञायामभेदायोगादितव्यरुच्या परमं समाधानमाह- अवस्थितेरिति काशरृस्स्नः ॥ २२॥ बह्मण एवा विद्याकल्पितमेदेन जीषस्पेणाषस्थितेर्जावोपक्रमावि- रोधं कारशफरत्स्न आ वायं; श्रुतेस्तापर्थज्ञो मन्यते । अत एव विज्ञाना

(दी °) “ अत्मनस्तु कामाय सर्व प्रियं भवति ' इति प्रियसंसूचितस्य विज्ञानात्मनः प्रतीतेः का गतिरिव्यत आह- प्रतिज्ञेति । ' आत्मना षा अरे दर्शनेन ` इत्पादिपरतिज्ञा तस्तिद्धिस्तस्या लिङ्ग षिज्ञानात्मनो व्रषटव्यत्वादिसंकी्तनं न त॒ वस्त्वभिप्रायभित्याहमरभ्य आचायां मन्यते । कार्यक्रारणमावेन जीवपरमात्मनोरीषद्धेदस्य विद्यमानत्वात्‌ ॥ २० ॥

भेदे नावस्थितस्य नामरूपाभ्याम्‌ ( तथा विदान्‌ ` इत्यादिश्रत्या- तक्रमिष्यत उत्करमणं करिष्यतस्तस्य नामरूपाद्विमुक्तस्येवममेदस्य भावाद्विज्ञानात्मनो दरष्टव्यत्वाभिधानमेत्योडलोमिराचार्यो मन्यते । जीवबह्मणोभदस्य विद्यमानत्वात्‌ ॥ २१॥

अषस्थितेरिति । “ अनेन जीवेनाऽऽत्मना ` इति भरत्या परमात्मन

~न ~~~

-----~-----------~--

-------- -~ ~~

१ख. ग. ध्येकरण। २ख. ग. ध्ये करणः! ३ ख. ध्यतमुच्चितः। »* स. (स्वभिदाभिः। ५ ख. 'पादिमु- । ६ ख. भदाभेदस्य ।

[

१४० भ्रीमहू पायनप्रणीतव्रह्मसूश्राणि- [अ०१पा०४प्‌०२६)

(अ ०व ०।)त्मभावेन बह्मणो भूतेभ्यः समुत्थानं जीवलिद्घत्वेन प्रागुपन्यस्तं न विरुध्यते । अमेदादेव । तस्माद्रष्टष्ये बह्मणि भेत्रे यीबाह्यणवाक्यं सम- न्वितमिति सिद्धम्‌ ॥ २२॥ ( बह्मणो निमित्तोपादानोभयकारणत्वम्‌। अधि० ७) प्रुतिश्च प्रतिन्नादृष्ठान्तानुपरोधात्‌ ॥ २३ ॥

जन्माद्यस्येति सूते यद्रह्यणो जगत्कारणत्वमुक्तं तदच विचार्यते । यद्यपि जन्मादिनयानन्तयमेतस्य युक्तं तथाऽपि निर्णीततादपर्थवेदान्तैरभि- भिल्तत्वमात्र* साधकानुमितेर्विरोधो क्तिः सुकरेति समन्वयावसाने टिखि- तमिदमधिकरणमिति बोध्यम्‌ । न च जन्मापिकरणवेयथ्यं निर्विषयसम- ल्वयसाधनासमवेन जगत्कारणात्मकविषयमाचरस्य तचोक्तल्धात्‌ । उपादानत्वं वेतदधिकरणमित्य्रोक्तमिति न कथिहोषः। जन्मादिनिय- स्याध्यायादिसंगतस्वादस्यापि तद्विचाराव्मकस्यास्त्यध्यायादिसंगतिः । पूर्वपक्ष एकविज्ञानास्सर्वविनज्ञानप्रतिज्ञागोणत्वं सिद्धान्ते तन्भुख्यत्व- मिति फलभेदः । अच संशयः- किं बह्मणां जगन्निमित्तत्वमाच्रमूतो- पादानत्वमपीति । ततरेदम्‌--' तदैक्षत बहू स्यां प्रजायेय ` [ छा० ६। २। ३ ] इत्यादिना सषंतेक्षापूर्धक + कतृत्वभ्रवणाक्कुलालवन्नि- मित्तत्वमात्रमिति प्राते बृूमः--: प्रकृतिश्च ' बह्म चकारान्नेमितच्- मपि । " प्रतिज्ञाहशान्तानुपरो धात्‌ ` प्रतिकज्ञादष्टान्तयोः सामओस्यादि- व्यथः । प्रतिज्ञा हि--“ येनाश्रुतं रुतं मषत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्‌ ` [ छा९ ६। १।३ ] इति । अस्यां च प्रतिज्ञायामास्मन्ञानेनः स्वंविज्ञान- मुच्यमानमात्मन उपादानत्वं गमयति । निमित्तसखे तदसंभवात्‌ । न

(दी०।) एव जी वरूपेणावस्थानमवस्थितिरतस्या विज्ञानात्मनो द्रष्टव्या. मिधानमिति काङ्ाकृत््न आचार्यो मन्यते ॥ २२॥

जीवबह्यणार्वस्तुतो भेदाभावात्‌ ‹ एतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय ' इत्यादिना ङतो जीवस्याभिधानमित्यत आह-प्रतिन्ञेत्या दिसचम्‌ ।

% इश्वरस्य निमित्तत्वेन कर्तैत्वमाबस्ाधकमतस्य विरोधोक्तिनिरासः सुकर इत्यथः । मपर च यस्य ब्रह्मरूपविषयं विना साधनासंभवाउजगस्कारणन्रह्मविषयस्य जन्मादिपूत्र उक्त

त्वादिति भावः । + इक्ापूवंकेति । इ्ापूककं कर्त्वं निमित्तकारणेप्वेव कुाादिषु दृष्टमेवेत्यथैः ।

(भ०१पा०ण्द्‌०२ग] बह्माशृत्तवर्षिणीदीपिक्षाभ्यां समेतानि । १४१

ज ०व °।)हि कुलाठे ज्ञाते घटादिकं ज्ञातमिति शक्यते वक्तम्‌ उपादानस्वे तु तयोरुपाद्‌नोपदेययोरभ्यतिरेकाद्युक्तं तज्ज्ञाने तज्ज्ञानम्‌ । हृष्टाम्तोऽपि ‹ यथा सोम्येकेन परृषििण्डेन सर्वं भृन्मयं विज्ञातं स्याद्वावारम्भणं षिकारो नामधेयं स॒त्तिकेत्येव सव्यम्‌ ` [ छा०६। १ । ४ ] इत्युपादान- दिष्षय एव हर्यते । विकारो षागालम्बनमायं वस्तुतोऽसान्निति यावत्‌ । तदेव साघयति-नामपेयमिति । शन्यशेषं निषेधति-यृत्तिकेति। निभि. सस्वमपि प्रतिन्ञादष्टान्तानुपरोधादेव बोध्यम्‌ । निमित्तस्योपादानाद्धेदे प्रतिज्ञाहष्टाम्तयोरसामञखस्यं स्यात्‌ । तथा ब्रहदारण्यकेऽपि प्रतिज्ञाग्रः हान्त हश्यते । “ आत्मनि खल्वरे दष्टे श्रुते मते विज्ञात इदं सवं विदि. तम्‌ ' [ बु०४।५।६ ] इति प्रतिज्ञाय "स यथा दुन्दुमेहेन्पमानस्य न षाद्याञशब्दाञक्ञक्नुयाद्रहणाय दुन्दुभेस्तु यरहणेन दुन्दुभ्याघातस्य वा दाण्डा गहीतः ` [ बृ०४।५।८ | इति दृष्टान्तः । घटाद्यधिष्ठा- नतयाऽनुगतो यः प्रकाडाः स उपादानामित्यत्र वुष्टान्तो यथा तथोच्यते बाह्यान्वुन्दुभिज्ञष्वसामन्यवहिमूतान्दुन्दुमेसतच्छब्व सामान्यस्येत्यथः । तथा च हन्यमानहुन्दुभिजन्यस्य शब्दसामान्यबहिमूतकब्दबिशेषानुप्र- हृणण्य ग्रहीतुं न शक्नुयादिति ्यतिरेफः । अन्यस्यापि दुन्दु भिशब्दसा- मान्यस्य हणेन तु दुन्दुभ्याघातसंज्ञको विशेषशब्द गृहीतो मधति। दुन्दुभ्याघातस्य वीररसाभिष्यश्नकस्य विशेषशब्दस्य ग्रहणेन वा तदवा- नतरशब्ड विशेषो गृहीता भवतीत्यथः ॥ २३ ॥

अभिध्योपदेशाच ॥ २४ ॥ इतश्चाऽऽत्मनः कत्व प्रकृतित्वे । कुतः! अभिध्योपदेश्ञात्‌ । ध्यानोपदै-

(दी ०।)पुवाधिकरणे प्रतिज्ञां मुख्यामाभरित्य जीव परत्वं वाक्यस्य निरस्तामिह निमित्तोपादानमेदास्सा गोणीत्याक्षिप्य समाधत्ते-प्रकुतिरेति । प्रकृति. रुपादानं बह्म । चकारेण निमित्तकारणमपि । कुतः । ' येनाश्चतं श्रतं मवति ` इत्यादिप्रतिज्ञा । " यथा सोभ्य ` इत्यादिहष्टान्तः। प्रतिज्ञा च दृष्टान्तश्च प्रतिन्ञादृ्टान्तो तयोरूपरोधः पीडनं संकोचनादि तद्धिपरीतोऽनुपरोधस्तस्मात्‌ ॥ २३ ॥

> कदी क्व @ ~< भ [1 द क्ष पकरृतिनिमेत्त चेदमचेतनं प्रधानमेव ङतो न स्यादित्यत आह-

~~ ~~~ - ~~~ ---- ---- ~

~~~ प्रर

१ ख. भन्वयोऽपि। २ ख. ल्याश्ष््वय स०।३ ख, सत्तिनिभिः। "ख. चेदेकः च|

१४२ प्रीमहेपायनप्रणी तव्रह्यसाणि- [भञ०१पा०५

स्‌०२५-२६]] (ज ०व०।)शादित्यथः । ' सोऽकामयत ` इति भ्यानोपदेशार्कर्ततं ‹ बद- स्याम्‌ ` इति ध्यानापवेश्ञाव्करतित्वमिति ॥ २४ ॥

साक्षबच्ध(भयाम्ननिात्‌ ॥ २५ ॥

प्रकृतित्वे हेस्षन्तरमिष्टम्‌ ( सवाणि हवा इमामि भूतान्याकाङ्षादैव सम॒त्पद्यन्ते । आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति" [ छा० १।९। १ ] इध्याक्षा- शशब्शून सक्षाद्रह्य गहीत्वा जगदुत्पत्तिप्रलटययोरुभयोराम्नानाद्वह्य प्रकृतिरित्पर्थः । यस्मिन्युत्पत्तिलयो यस्य कायस्य तत्कायं प्रति तदुपा- दानं यथा घटस्य म्रदिति व्याप्तेरिति भाषः ॥ २५॥

आसमरूतेः परिणामात्‌ ॥ २६ ॥

लोके हि फृतिमान्कतां कृतिषिषयो मदादिरूपादान मिति व्यषस्था । प्रक्रते चाऽऽत्मनः क्रातेमत्व क्रातिविषयस्वं च भ्रयते। ' तदात्मान स्वय- मकुरुत ` [ ते०२। ७ | इपि आत्मानमिति हितीयया कृ तिषिषयलम्‌ । स्वयमित्यनेन कृ तिमच्वम्‌ । तथा च बह्म निमित्तमुपादानं च । कुतः । आत्मकृतेः । आव्मसंबर्धिनी करृतिरात्मकरतिः । संबन्धो विपयविषयि. भावः । आधाराधारिभवश्च । ततो हेतोरिव्यर्थः । नन्वात्मनः कर्त

[ =

(द ०।) अमीति सोऽकामयत ' इत्यादिना कारणस्य चैतन्यमभिध्यानमः- मध्या तस्या उपदेशस्तस्मात्‌ । पुरुषाणां प्रधानाद्धिन्नस्वास तिज्ञादुप- रोधोऽपि चकारेण समरच्ीयते ॥ २४ ॥

ननु भाताथापात्तलस्योभयकारणत्वस्य वह्यणि प्रलयाश्रवणादथा- पच्या प्रतिरोध इत्यत अह-- साक्षादिति । न प्रटयाभ्रवणलिङ्कमस्ति । कस्मात्‌ । ` सवाणिहवा इमानि भूतानि › इत्यादौ साक्षादुभयस्यो- त्पत्तिप्रलयस्याऽऽश्नानात्पाटाद्वेदेन ॥ २५ ॥

उभयकारणत्वे कतुकमणोरक्यं कुच तदुपलब्धमित्यत आह- आ्माते। आत्मनः कमत्वेन कतुत्वेन चं कारणं कतिः ' तदात्मानम्‌ इतं श्रृता कमत्वम्‌ ` स्वयमकुरुत ` इति श्रुतो कतरत्वं तस्याः । सिद्धस्य कथ का्यत्वामेत्यत आह--परिणामात्‌ । क्षीरस्येव दधिंरूपेण । अथ वा परिणामादिति सूत्रान्तरम्‌ ! आत्मानमिति श्रुत्या निमित्तत्वमेव

~~ ~~ ~~ ~ ~~~ -------------- --------- - ~~~ = + ---~ ~~~

१ ख, णार्थः! २ ख. ध्टयश्रः। ३ ख. च कर'।

[अ०१पा० बह्यास॒तवर्पिणां दापिकाभ्यां समेतानि । १४२ सू ,७-२८ | ( त्र व०। ) त्वेन पवंसिद्धस्य कथं करतिकर्मत्वमत आह~-परिणामादिति । परिणामो विवतः। सिद्धस्यापि विवतांलमना साध्यत्वात्कर्मत्वो पपत्तिरि- त्यथः । मृद्‌घट इति भरक्रतिविकारयोः सामानाधिकरण्यं ब्ष्टमिति भावः ॥ २६॥

योनिश्च हि गीयते ॥ २७ ॥

ˆ यद्दूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः ' [ मुण्ड० १।१।६]' कर्ता- रमीशं पुरुषं बह्मयोनिप्‌ ` [ मु० २।१। ३ ] इति च प्रकरतिवाचकयो- निशब्देनाऽऽसा गीयते यतोऽतश्च प्रक्रतिबरैह्येवेव्य्थः । तस्माद्रह्मणः प्रक्रतित्वं कतुत्वं चेति सिद्धम्‌ ॥ २५॥

( परमाणुशुन्यादूनां श्रत्युक्तानामपि जगवत्कारणव्वमपहाय बह्मण एव प्रतिनियतजगक्कारणस्वम्‌ । अधि० ८ )

एतेन सवं व्याख्याता व्यास्याताः॥ २८ ॥

एतावता ग्रन्थेन " दक्षतेनश्ब्दम्‌ ` [ ब० घु० १ । १ । ५ | इत्यादनाऽशब्दत्वादिभिः प्रधानकारणवादो निराकृतो न पुनरणुस्व- भावासत्कारणधादाः । तेषामपि कारणवत्वबोधकश्चतयो दृश्यन्ते । तथा हि च्छान्दोग्ये श्वेतकेतुं प्रत्युद्ाटकः सृक्ष्मवस्तुनि स्थुलस्यान्तमविं प्रतिपिपादयिषुराह--' न्ययोधफलटमंत आहरेतीदं भगव इति भिन्धीति भिन्नं भगव इति किमच्र पश्यसीत्यण्व्य इवेमा धाना भगव इत्यासामङ्केकां भिन्धीति भिन्ना भगव इति किम

पश्यसीति न किंचन मगव इति । [ छा० ६ । १२ १]

~~ -~--- ---------------- ~ ~---~न्न = --ाि ० -ा- - ७ ज

(दी ०] कुत उपादानत्वमपीत्यत आह-परिणामात्‌ 1 “ सच्च व्यञ्च ` इति भरुत्याऽन्यस्यान्याकारप्रतीतिः । परिणामो रज्ज्वा इव सपांकारस्त- स्मात्‌ ॥ २६ ॥

नन्वस्त्वन्यरूपभवनं न चोपादानत्वमित्यत आह- योनिरिति । हि यस्माद्योनिश्चोपादानमपि ‹ यद्मूतयोनिम्‌ ` इत्याहन गीयते पठ्यते ॥ २७ ॥

पूर्वाधिकरणे पत्तिकादिदृष्टान्ताघकृतिर्बह्यस्युक्तम्‌ । इहापि प्रधाना भेष्ठादिनिदशनान्नानाविवादा हत्याक्षिण्यातिदेक्षेन समाधत्ते--एतेनेति।

१७, ख, ग, दभाः) २३ सं, (नादिमे।

१४५४ श्रीमहपायनप्रणीतबह्मसृ्ाणि- [अ०१पा४०्‌०२८]

( ्र०्व०। ) एतस्य वे सोभ्यैषोऽणिन्न एव महान्यगोधस्िष्ठति ' [ छा० ६।१२।२ ] इति जगतः प्रागवस्थायां हष्टान्तः श्रूयते । तच न किंचना- णुक्ष् भवणाच्छन्यस्वमावाणुकारणवादा दाटा न्तिकरवेन प्रतीयन्ते । तथा ' असकेवेदमय असीत्‌ ` [ छा०३।१९।१ ] ' तज्नामशूपाम्यामेव व्याक्रियत ` [ बृ० १।४।७] इत्यादा असत्स्वमाववादौ प्रतीयेते । -तासां श्रुतीनां तेषु वादेषु तास्यंमस्ति न वेति संशयेऽस्तीति परप्तेऽति- दिशति-एतेनेति । प्रधाननिशकरणेन यें हेतवो श्वत्वाचेतनवैकवि- ज्ञानपरतिज्ञात्ुपपस्याव्यस्तषामण्वादिपक्षेऽपि साम्येन सर्वेऽणवादिकारण- वाहा मिशकूततवेन दयाख्याताः । न चन किंचनादिष्दषिशोधः । अनभिष्यक्तनामरूपत्वेनाविसेधाप्‌ । सृष्ष्मत्वाच्चाऽऽसन्यणक्षब्डो गोणः। स्वभाषवादस्तु एवं समाहितः । अभ्यासोऽध्यायपरिसमातिं योतयति । तस्माजगत्फारणे सर्वज्ञे जिज्ञास्ये वेदान्तानां समन्वपो नान्यत्रेति सिद्धम्‌ ।

- समन्वये स्प्टटिङ्गमस्पषटतेऽप्युपास्यगम्‌ । जतेयगं पवमाच्रं च चिन्त्यं पदेष्वनुक्रमात्‌ `

इति ॥ २८ ॥ हति भीमत्परमहंसपरिवाजक यार्थश्रीमन्मुकुन्वगो विन्दश्रीवरण-

शिक्ितभ्रीरामक्िकरधर्मकृती बह्यसूजवृत्तो बह्मापूतवर्िण्यां प्रथमस्याध्यायस्य चतुथः पाद्‌; ॥४॥

इति प्रथमोऽध्यायः ॥

1 न > -- ~ -~--------------------~ ~~ ~~~ ~

( दौ°। ) एतेन प्रधाननिराकरणेनाण्वादिवादा व्याख्याता निराकृताः पकाग्यासोऽध्यायसमािं ोतयति ॥ २८ ॥ इति भीमस्परमहंसपरिवाजकाचायनिन्दात्मपूज्यपाद्‌ शिष्यस्य भीर्हाकरानन्दमगवतः कुतौ बह्मसूश्वक्ठीपिकायां प्रथमाः भ्यायस्य चतुथः पादुः ॥४॥ संपू्णश्च प्रथमोऽध्यायः ॥

१ ङ, ग, जोग्वैषो ।

[भरपा०१्‌०१] बह्याम्रतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १४५

समातश्च व्यासप्रणीतब्ह्मसूजाणां समन्वयारयः प्रथमोऽध्यायः॥ १ ॥ अस्मिन्नध्याये -पावाः-अधिकरणानि-सूच्राणि

१ ११ -- ३१ द्वितीयः-- ७ -- ३२ तृतीयः-- १४ - ४३

चतु्थः- ८ - २८ ४ ४० १३४

पिः एडकोदेयनिदियः िसरयरज्ायकलाकास्यः धाय्यस्य भ्र

ज °व०।) अतिवेशाधिकरणे प्रधानवदशब्दत्वं परमाण्वावुीनामपीस्यु- क्तम्‌ । संप्रति प्रधानस्य वैदिकशब्दवाच्यत्वामावेऽपि स्पृतिरूपशब्दव - श्वमाङहूःच परिहरति-

( सर्ख्थिस्पुत्या वेदसंकोचस्यायुक्तस्वम्‌ । अधि० १)

स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेनान्य- स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात्‌ ।॥ ३ ॥

प्रथमाध्याये सर्वज्ञे सवंशक्तो जगजन्मादिकारणे सर्वेषां वेदान्तानां समन्वयः प्रतिपादितः । अशष्दत्वादिहेतुभिः प्रधानादिकारणवादाश्च निरकरृताः । इदानीं द्वितीयेऽध्याये प्रथमपादे सास्यादिस्प्रतितकभ्ां स्वपक्ष विरोधः परिद्धियते । द्वितीयपादे सांख्यादिमतानां दुष्टत्वं प्रति- पाद्यते । तुतीपाद्‌ भाद्यमागेन पञ्चमहाभ्रतश्चतीनां परस्परं विरोधः परिद्धियते । द्वितीयभागेन जीवश्चतीनां चतुथंपादे लिङ्कशरीरश्रुतीनां विरोधपरिहारः । इत्येतद्थंमध्याय आरभ्यते । तदुक्तम्‌-

द्वितीये स्परृतितर्काभ्यामविरोधोऽन्यदुष्टता । मूतमाक्तशुतेिङ्कशरुतेरप्य विरुद्धता ॥ इति। प्रथमाध्याये सृज्ाणि ॥ १३४ ॥ अधिकरणानि ॥ ४० ॥

(दी०।) पृाभ्याये सर्वोपनिषदां जगत्कारणे बह्मणि समन्वय उक्षः । तश्मिन्विरोधाशङ्कायामयमध्यायः । तच प्रथमे पदे अयोदशशाधिकर- १९

१४६ भीमहपायनप्रणी तवह्यसूश्राणि- [भरपा०!सू०१)]

(्०व०।) उक्षसमन्वपस्य स्मत्यादिविरोधे तश्िरसनमनेन कियह इत्यं - नयोरध्पाययोधिषयविषयिभावः संबन्धः। निर्धिषयक विरोधपरिहार- योगाद्धिषयमूतसमन्वयस्याऽऽदा विचारः फतोविषयिमूतविरोधपरिहार इवानीं कियत इति युक्तमेतस्याध्यायस्य परवाध्यायानन्तर्थम्‌ । भरोतसम- न्वयविरोधपरिहारत्वाषृस्य पादस्य श्रत्यध्यायसंगतिः । स्वं पूर्षासर- पक्षयोर्विं्ेधाविरोधौ फठमिति विवेकः । तत्र प्रथम स्मृतिविरोधपरि- हारः । अत्र संशयः-उक्तसमन्वयः किं सांख्यादिस्म्रत्या विरुध्यते न वेपि । विरुध्यत इति प्राप्तम्‌ । कुतः । सर्वज्ञक पिष्ा दिप्रिणीतत्वेन प्रामा- ण्यात्‌ । श्रतिरपि कपिलमुनिमप्रतिहतन्ञानं दशेयति--' कर्षि प्रसूतं क पिष्टं यस्तमपरे ज्ञानेविमति जायमानं च पर्येत्‌ ` [ श्वेता० ५।२] इति । यस्तावदपरे सर्गाषौी जायमानं फपिलनामानमृषिं स्थितिकाले च प्रसूतं मूतमविष्यद्रतमानविषयक्तानेर्बिमति पुष्णाति तमीश्वरं पर्ये. हिति योजना । तस्मान्न ब्रह्मणि कारणे समन्वयो महरिप्रणातप्रधान- कारणवादुस्मुतीनामनवकाशरूपदोषप्रसङ्गात्‌ । न ष जगत्कारणे सिद्धे वस्तुनि विकट्पो युज्यते । तस्मास्रधानगुणतया श्रतयो नेया इति चेदित्पन्तं सूत्रावयवार्थः । परिहरति-नेति । कुतः । अन्पस्पृष्पनव. काङबोषप्रसङ्गात्‌ । तथाहि सेतनं प्रकुत्य ‹ तस्मादृष्यक्तमुत्पञ्नं अगुणं द्विजसत्तम [ महाभा० १२। ३३६ । ३० ] इति स्मृतिरष्याक्ृतनाम- रूपप्रपश्चस्य वह्मजन्धत्वमाह । तथा मगवद्रीतास्वपि ‹ अहं सवस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ` [ भ० गी० ७।६ ] इति चेतनकारणस्वं स्मर्यते ! तथा च प्रधानकारणवाद एतस्स्मृतीनामनवकाज्ञा दौषः प्रस-

(द °।णानि तत्रेदं सूतं प्रथममधिकरणम्‌। तचरापि श्रु तिवस्स्मृतेराप्तोक्त- त्वाञ्च तदिरोधश्ङ्कां स्परृतिकाराणामपि कपिलस्य प्राधान्यास्मथमं तस्स्पत्या विरोधमाशङ्क्य परिहरति-स्मृतीति। स््रतेमूलप्रकृतिरित्याद्याया नावका्चोऽनवकाक्ञः कमंस्तुत्यायमावे प्रधानप्रतिपाषकत्वमपि चेन्न स्थात्त्थांभावः स वासो दोषश्च स्मृत्यनषकाङदोषस्तस्य प्रसङ्कः प्राक्षिस्तस्मादिति चेदेवं यदि तन्न । कुतः । अन्यासाम्‌ । तस्मादष्यक्त-

[ #

१ ख, ०मेश्रया?। २ स, -तदाऽनो"

[भररपा०१६्‌०२)३] बह्मापतवर्विणीषीपिकाभ्यां समेतानि । १४७

(ग्व ०।)ज्येत । अतः स्मरृतिद्रयविरोपे श्रत्यषिरुद्धा स्पतिः प्रमाणभित्य- प्रमाणसांख्यस्शत्या न विरोधः । भ्रुतिश्वैतदन्पकपिछिषया कपिैक्ये प्रमाणामावादिति॥ १॥ इतश्च सांस्यस्युतेरनवकाष्ो न दोष इष्याह- इतरेषां चानुपरन्धेः ॥ २ ॥

सांण्यस्प्रतिप्रसिद्धानां प्रधानाितिरेषां महदृषंकाराक्ीर्ना तचछानां लके वेदे चानुपटब्पेश्च सांख्यस्मृतेरप्रामाण्यं न दाषः । तथा च तद. फदेष्ा पधानस्मृतेरप्यप्रामाण्यमिषति मावः ॥ २॥ ( योगस्मृत्याऽपि वेद्संकोसस्यायुक्तत्वम्‌। अभि० २) एतेन योगः प्रत्युक्तः ॥ ३ ॥

अतिदैशवताघ्न प्रथक्ष्सङ्गत्यादपेक्षा योगास्ताषस्सेन्वरा इत्येताधान्क्ा- प्लिमतादहिक्ञेषः । प्रधानादिप्रिक्िया स्पेव । तथाच कार्टिमत- निरासेनैव पातश्चष्टमतं निरस्तं मवतीत्य्थः। न चातिहेश्तैयध्षम्‌ । ज्ञान साधनत्वेन श्रुतिसिद्धयोगप्रतिपादुकत्वेन प्रामाण्याक्षष्गमतिदेश्ल- साथक्यात्‌ । तद्य प्रामाण्ये कथं तस्मायोगप्रमेति चत्‌ \ उष्यते-तास्पय वि. घथमूतेऽरथऽप्रामाण्यं हि शास्नस्पाप्रामाण्यमावहति यथा कापिलस्शरतेः। न शि योगस्मृतेः प्रधानादौ तात्पर्यं येनाप्रामाण्यं मदेत्‌ । कषिहुयोग एव स चाबाधितः श्रतिसिद्धस्वात्‌ । किंचिषाम्ब्य योगः प्रतिपाहनीप

(दी ०।)मत्पन्नम्‌ › इत्यादीनां स्मुतीनामनवकाक्षोऽथांमाषः स चासौ वोषश्चान्यस्मरत्यनवकादादाषस्तस्य प्रसङ्कस्तस्मात्‌ ॥ १॥

इन्वियाणां सवंसिद्धत्थोत्तत्सहपठितानामष्यक्तादीनां मन्वादिस्परूति- विशेषेऽपि ग्रहणमित्यत आदह-इतरेषामिति । प्रधानादितराएणे मह- दादीनि तेषामनुपलम्भनमनुपटष्िस्तस्याः । छोके वेदे चेति शेषः । चकारा व्याप्यस्यानुपलम्धावन्यापकस्योपलमन्ध्यमावसध्रुचयार्थः ॥ २॥

पएर्वाधिरूरणेऽपोरुषयवेदानुसारिस्मृतिषिरोधात्का पिटिस्ूतेरप्रामाण्या- दृविरोधः समन्वयस्वेल्युक्तप्र । नन्वेवं योगस्मृतिरवेदविरोधिनी साच प्रथानादीमभ्भतिपाद्यति तया समन्वयस्य विरोध इति प्रव्युदाहरणे-

१ यअ. भेप्रशचिः। २. प्त्वात्छटः ३ खल, विरोधे । * ख. लोकादेवेति०। ५ स, श्भात्क- पि०। ६ क, भतिविरो०। ७ क, तथाषक्षः।

१४८ भरीमहपायनप्रणीतवबह्यसच्ाणि- [अनरपा०१स्‌०४

(्र०्व।)हृति परप्रसिद्धप्रधानादिकमाठलम्बनत्वेन गृहीतं तत्रापि प्रामाण्या- शदुायामतिदेश् इत्यविरोधः। एवं यदश सां ख्यस्मृतेरविरोधस्तदशे प्रामा- ण्यमित्यधिकरणद्रयस्य तात्पर्यम्‌ । योगस्य कथं भ्रोतत्वमिति चेत्तु ष्याम! । श्वेताश्वतरोपनिषदि ‹ चिरुन्नतं स्थाप्य समं शरीरम्‌ ` [ श्वे २।८] इत्यादिना योगप्रपञ्चः क्रतः। चीणि कायग्रीवाशिरांसि उन्नतानि यस्मिसतच्छरीरं समं संस्थाप्य युश्ीतेति योजना । तथा काटकेऽपि तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिद्दियधारणाम्‌ ` [ का २।६। ११1 इति।' विद्यामेतां योगविधिं च करत्छम्‌ ` [ का०२। ६। १८ ] इति । उद्दियाणां स्थिरामैकाग्यलक्चषणां धारणां योगषिदां योगं मन्यन्ते । यथोक्तमेकाग्यमेव परमं तप इति वक्तमितिकब्द्‌ः । एतां बह्मविद्यां योगपरकारं च सर्वं मत्योः सकाक्ञान्नचिकेता ठन्ध्वा बह्यप्रा- पोऽमूदित्यर्थः ॥ २॥

( वैलक्षण्यास्ययुक्तिद्राराऽपि वेदान्तवाक्यानामबाध्यत्वम्‌। अधि०३) न विक्षणतवादस्य तथात्वं च शब्दात्‌ ॥ ४॥

स्मृतिषिरोधः परिहृतः । इदानीं न्यायविरोधः परिद्धियते । यद्यपि सापेक्षतकेण निरपेक्षश्च तिसमन्वयस्य न विरोधस्तथाऽपि साक्षात्कारस्य मोक्षसाधनत्वेन प्राधान्यात्तकंस्य हष्टानुसरेणा्थसम्पंकस्वेनापरोक्षाथ- विषयकत्वासधानसाक्षाक्तारस्य विषयतोऽन्तरङ्कस्तर्कः । शाब्दस्तु परो- ्षार्थकबोधनस्वभावो बहिरङ्ग इति बलवत्तरकेण विरुध्यत इत्याक्षपाों युक्तः । पर्वं वेद्विरुद्धस्मतेर्मूलाभावादप्रामाण्यमुक्तं ताहि तकस्य व्याप्तिपक्षधर्मतयोमूलत्वेन लोक सिद्धत्वात्तेन विरोध इति प्रस्युदाहर- णस गत्याऽयमाक्षेपः । आकाशाद्कं न चेतनप्रकरुतिकं दभ्यत्वाद्‌घट-

वादात तकण समन्वया विरुध्यत न बात सदह ववरुध्यत इत्याह--न

~--~-~~~----~--- ~ ~~

-----~----~-~---------~-- ---~ ----~-------------------~-------------------------~---------------~----

(दी ०।)नाऽऽश ङ्क्य तिदेशेन समाधत्त-- एतेनेति । एतेनान्यस्मरत्यनवकार्ञ- दांधप्रसङ्घेन योगो यागक्ञाखं प्रत्युक्तो निराक्रुतः॥३॥

पूर्वाधिकरणे वेदविरुद्धाथस्म्तेर्वदवेलक्षण्यादतन्मलत्वव द्रह्यवेलक्ष- ण्याज्गद्प्यतन्मूल मिति दुष्टान्तनाऽऽक्षिपति-नेति।न बह्म चेतनं जगतः

----~-- ----~ ~---- ----* ~

१यख.ग. तर्कस्यान्तशङ्कत्वादउवत्तरत्म्‌ । न्त्य बाहिरङ्गत्वाभिषटतवम्‌ । इयभिक दयते ।

[अण्स्पा०भसृ०्५] बह्यामृतवर्षिणीष्ठीपिकान्धां समेतानि। १४०

(न्व ०।)विटक्षणव्वादिति । जगचेतनप्रक्रषिफमिति यदुक्तं तन्न । कुतः । विलक्षणत्वादस्य । अस्य जगतश्रेतनाद्धिटक्षणव्वाच्चेतनं बह्म शद्ध जगदचेतनं परिच्छिन्नमश्यद्धमिति विलक्षणम्‌ । यदयद्रेटक्षणं न तत्त स्मक्रतिकम्‌ । तन्तुविक्षणों घटो न त्तन्तुप्रक्रातिक इति। ननु बह्यजगतो- वैलक्षण्यं कत इत्यत आह-तथाववं च शब्दादिति । तथात्वं वेल- क्षण्यम्‌ ' विज्ञानं चाविज्ञानं चाभवत्‌ ' [ ते०२।६ ] इत्यादिशरुति- तोऽवगतमित्यर्थः । अच श्रुताववषिज्ञानश्ब्देन जडमुच्यते ॥ ४॥

ननु बह्यवज्गदपि चेतनं भ्रूयते- ते हेमे प्राणा अहेभ्रेयसे षिव द्मानाः; ' [ बृ०६। १1७] ' मृद्ववीत्‌ ` ˆ आपोऽब्ुवन्‌ ` [ ङ० मा०६।१।३।२] “तेह वाचमूचुस्त्वं न उद्राय ` [ बृ० १। ३1२] इत्यादिश्रुतिभिरित्यत जआह-

अभिमानिष्यपदेशस्त॒ विशेषानुगतिश्याम्‌ ॥ ५ ॥

उक्तशष्ानिरासाथस्तुशष्दः । उक्तश्रतिभिर्नं जगतश्चेतनत्वं प्रत्ये त्यम्‌ । यतो स॒दाद्यभिमानिनीनां देवतानां तच व्यपदेशो भवतिन मृदादिमाचस्य । इदं कुतः । विहोषानुगतिभ्याम । कोषीतकिबाह्यणे ' एता हवे देवता अहंश्रेयसे विवदमानाः ` [ कौ० २1 १४] इति ुहद्रण्यके प्राणसवाद श्रुतप्राणानां देवताशब्देन विरोषितलान्न प्राणा इच्ियाणि किंतु तद्‌ पिष्ठाञ्यों देवता इति नेद्दियाद्िजिगतश्रे- तनतव्वम्‌ । ‹ अथिवागभूत्वा मुखं प्राविशप्‌ ॥ [ एे० आ० २। ४] इत्यादेमन्ाथंवादादिषु सवच तदमिमानिदेवतानामतगतेः भवणाच न चेतनं जगत्‌ । "ते ह वाचमूचु; [ ब०१। ३।२] इत्यत्रापि ते

"~--~--~-----~~-------------~ ------ ~ -- ~“ ०

(दी ०।)कारणम्‌ । कुतः । जगतो विलक्षणत्वाजडत्वात्‌ । ˆ तथात्वं च › जडत्वमपि अस्य जगतः ` विज्ञानं चाविज्ञानं चः इत्यस्माच्छनब्दाद्राक्या. स्सिद्ध मित्यतो न जगतश्चेतन्यं कष्प्यमित्यथंः ॥ ४ ॥

न कल्पयामि चैतन्यं किंतु ˆ ता आपोऽबुवन्‌ › दव्यादिनोपलमभ्यत इत्यत आह-अमीति । तुशब्दः शङ्का निवृच्यथः । अभिमानिनीनां देवतानां ष्यपदशोऽभिमानिष्यपदेशशः । नाबादीनाम्‌ । इतः । भोक्तृ भोग्परूपो विशेषः । अथवा! एताहवै देवताः ` इति वैवताकशषष्ष्‌-

१५० भीमहेपायनप्रणीतबह्यसू्ाणि- [भर०द्पा०१पू०६)

(नन्व०।) ह देवा वागभिमानिनीं देवतामृखुः । किमिति सवं न उद्रायेति। मोगमस्मभ्यं संपादयेत्यथो बोध्यः ॥ ५॥

तस्माइचेतनस्य जगतो वैष्टक्चण्यान्न चेतनप्रकरतिकत्वमिति प्रापे राद्धास्तसूच्रम्‌-

हश्यते तु ॥ ६ ॥

पर्वपक्षनिरासार्थस्तुशब्दः । यदुक्तं चेतनविटक्षणं जगन्न तत्कृति- कमिति तन्न । चेतनाप्पुरुषाद्विलक्षणानां नखलोमादीमामचेतनानाम- चेतना गोमयाञ्चेतनवृश्चिकस्योत्पत्तिर्यतो हश्यतेऽत इत्यथः । प्रकृति विकारयोश्त्यन्तसाहश्ये प्रकृति विकारमावानुपपत्या यक्किचिस्साहश्य वाच्यं तच्च प्रकृतेऽपि जगति स्फुरणाद्यनुच्या समानमिति मावः। किं च बह्मण्युपनिषद्यतिरिक्ततकादैः प्रमाणस्य प्रवेक्ामावान्न तेन विरोधः समन्वयस्य । तथा च श्रुतिः-“ नेषा तकण मतिरापनेया प्रोक्तान्येनेव हुज्ञानाय प्रष्ठ ` [ का० १।२।९ ] इति । कों अद्धा वेव क इह प्रवोचत्‌ । इयं विस्ृष्िय॑त आबभूव ` [ क्ष ० सं° १०।१२९। ६ ] इति । बह्मविषया मतिरेषा तर्केण नाऽऽपनेया न प्रापणीयेत्यर्थः । यहा कुतर्कणाऽऽपनेया निरस्या न भवति । किं तश्येनेवाऽऽचार्यण वेददिदा परोक्ता सा घज्ञानाय फलावसायिसाक्षाक्काराय मवतिह प्रह भियतमेति नचिकेतसं प्रति म्॒त्योवंचनम्‌ । को हि बह्यव्यवहारमूमा अद्धा सक्षद्रेदको वा तत्रवोचस्रावोचदित्य्थंः। छाग्दसो दीषघटोपः यत आत्मनः सकाक्ादियं विविधा सृष्ि्बेभूवस एवस्वं रूपं वेद्‌ नान्य इति मन््रप्रतीकयोरथंः ॥ ६ ॥

(दी ०।)चिशोषः । ‹ अचिर्धागमूत्वा ` इत्यादिनाऽनुगमनमनुगतिः । विकषे- प्रश्रानुगशविश्च विशोषानुगती ताभ्याम्‌ ॥ ५॥

सिंद्धान्तमाद- दश्यत इति । तुशब्दः पूर्वपक्षप्यावृस्यर्थः । हश्यते लोके देतनात्पुरुषाक्करेश्ा दि अचेतनाद्रोमयादेवुंशिकादि वेदेऽपि “ यथ! सत्रः ` इत्ादिदटष्टान्ताञ्चेतनस्याचेतनकारणत्वम्‌ ॥ ६ ॥

१ क्ल, शहान्तर ।

[भ०र्पा०१६्‌०७।९] बह्याभूतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १५१

अ्तदिति चेन्न प्रतिषेधमाज्रतात्‌ ॥ ७ ॥

(्र०व०।ननु चेतनस्य नामादिहीनस्याचेतननामादिमजनगद्धेतुतव उत्पतेः पुवं जगदसदेव स्यादिति चेन्न । कुतः । प्रतिषेधमात्रत्वात्‌ । अस्स्थादिति योऽयं प्रतिषेधस्तत्पतिषेधमाघ्रं न तु तस्य प्रतिषेध्यमस्तीत्यर्थः। अयं मावः-न हि कार्यसत्ता कारणाद्धि्यते कि तु कारणमेव स्थितिवशाया- मपि जगत्ता ब्रह्मैव । तथा च बह्मासकजगतः सच्वभुपततेः पएरषैमष्य- विशिष्टमिति नासज्गदिति ॥ ७॥

आक्षिपति-

अपीतो तदत्मसङ्गादसमञ्जसम्‌ ॥ ८ ॥

ननु शद्धथादिगुणक बह्म जगदुपादानमिष्यसमखसम्‌ । कुतः । अपीतो तद्सखसङ्खगत्‌ । अपीतौ प्रटयसमये जाङ्चाशयुद्धधादिगुणक्ं जगद्रह्मणि लीयमानं स्वनिष्ठजाज्यादिभिधर्मेबह्य ङषयेत्‌ । यथा शाकादौ लीयमानं हिङ्ग्वादिकं स्वमिषहठगन्धादिभिः शाकादिकं कषयति तद्त्‌ । तथा च तद्रत्कारेणस्यापि बह्मणोऽद्चद्धयादिः प्रसज्येतेत्याक्षेप- मूत्ार्थः॥ ८ ॥

परिहरति-

न तु दृष्टान्तभावात्‌ ॥ ९ ॥ तुरेवा्थः। पुर्धोक्तमसमश्रसं नास्त्येवेत्यर्थः। कुतः। बृष्टान्त मावात्‌। कायं

(दी ०।)असदिति । नि्शंणे बह्मणि प्रागुत्त्तेजंगतोऽमावादसत्कार्यमिति चेदेवं यदि तन्न । कुतः । प्रतिषेधमाच्रत्ात्‌ । कारणात्मना कायस्य विद्यमानत्वासतिषेभ्यामावेन प्रतिषेधमाचत्वादसत्कायंमिति शब्दस्य।॥५७॥।

अपीताविति । स्थुलादिगुणकस्य कार्यस्य बह्मणोऽमेदेऽपीती प्रलये बह्मणोऽपि तद्रं्रसङ्गः स्थुटादिमस्वप्रसङ्कस्तस्मात्‌ । अथ वां तदयस- ्रादमेदप्रसङ्गादद्धोक्तमोग्याद्यभार्वोससङ्घेन । अथ वा तद्भिन्नानां पुनरुत्पादमुक्तानामपि तद्रत्पसद्गास्ुनेरुत्पाद्प्रसङ्गात्‌ । अथ वा मेद्स- द्धावे तद्रससङ्गीऽस्त्वितीतरकाटवसटयामावप्रसङ्गादसमशसमसमी- चीनमोपनिषवं दर्शनम्‌ ॥ ८ ॥

नव्विति । तुशब्द एवकाराथः । तदुक्तं नैव । कुतः । हष्टान्त-

१ ग. जनत्कारणव्रः । २ ख. द्ूत्वप्र। 2 ख. धा तत्प्र) ड ख. .जावप्र ५ ख. शइ्तप. त्वादिप्रः। ६ स. श्वङ्गाः्कारणबसक ।

१५२ भीमहै पायनप्रणतबह्यसू्ाणि- [अ ०र्पा०१म्‌०१०)

(न्व ०।)कारणे लीयमानं स्वधर्मण कारणं न रूषयतीत्यास्मिन्नयं शतशो हृष्टान्तानां सच्वादिव्यर्थः । यथा घरकशरावादिकं कायं मुदि लीयमानं मृदं स्वनिष्ठर्धमनं रूषयति । यथा वा स्वप्रप्रपञ्चो न स्वधर्मे; कारणमा- सानं खूषयति तथा मापिके जगहृत्पत्तिस्थितिलयाख्यावस्था्रयसा- किणं परमात्मानं न स्वनिष्ठजाङ्पादिमिर्धमे रूषयेत्‌ । परमात्मनोऽव- स्थात्रयासबन्धे वुद्धसंमतिरपि-

: अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते । [ (क चते # ९ अजमनिद्रमस्वप्रमदरेतं बुध्यते तदा ` ॥

[ गो० का० १। १६ ] इति। माययाऽऽवृतस्वरूपो -जीवो यदाऽऽ- खाथेप्रतिपादनावस्थायां स्वषखूपज्ञानभाग्भवति तद्ाऽदेतं बुध्यत इति योजना । अजमित्युत्पच्यवस्थायाः संबन्धामाव उक्तः । अनिष्रमिति लयावस्थाया अस्वप्रमिति स्थित्यवस्थाया इति मेदः । किंच कार्यस्य कारणाव्मक्व्वेऽपि न कारणं कार्यात्मकमिति न कार्यधमरूपणं कारः णस्येति समस वेदान्तशाञ्चमिति॥ ९॥

स्वपक्षदोषाच ॥ ३० ॥

श क

ये दोषा विलक्षणत्वा्पकरृतिषिकारभावानुपपत्तिरुप्पत्तेः प्राग्जगतोऽ सत्वप्रसङ्कोऽपीतौ तद्रस्रसङ्क इति सास्येनोद्धावितास्ते सांस्यपश्चेऽपि समानाः । शब्दा दिहीनप्रधानसकाशाच्छब्दादिमतो विलक्षणस्य जगत उत्पच्यङ्खीकारादित्यथंः । वस्तुतः परपश्चसत्यत्ववादिनिः सांख्यस्यैव ते दोषा न ममानिर्वचनीयवाहिनि इति मावः १०१

~~~ ~------- ~~--------~~--~-- = कु १

(दी ०।स्याऽ्ये स्थूलस्य घटदेःपृथिन्यादिकं प्रविशतो द्वितीयेऽविभक्तस्य तेन सुषुप्तादुत्थितस्य तुतीये तदज्ञानदाहे तदुष्पादेन च सांस्यादेश्चतुरथ वटादयवस्थानस्याभावेन भावात्सच्वात्‌ । अथ वा त्वत्पक्षे दु्टान्तस्या- मावादेव ॥ ९॥

ह स्वपक्षेति । स्वस्य प्रतिवादिनः पक्षः स्वपक्षस्वस्मिन्विटिक्षणवतवादे. दूषि मावात्‌ । चकारोऽन्यत्र दौोपभावसमुचयाथः॥ १० ॥

॥

~-------~--~ --~~-- ---- -----~--न- ~ - य ाककः ि

१ ख. ये “विमागस्यतः! २ क. च संशया २ ख. दोषाभाः।

[अ०्पा०१य्‌०११] बह्मा्रुतवर्धिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १५३

न

तक प्रतिष्ठानादप्यन्थयथाऽनमयमिति चदे- वमप्यविमोश्चपरसङ्कः ॥ ११

(्०्व०।) केवलस्य तक्रस्याप्रतिष्टानादप्यप्रतिषितववाचचन तेन समन्वयबि- रोधाशङ्कत्य्थः । एकेन ताफिकेण यल्नेनानुभितोध्प्यथोऽन्येन भरष्ठतरेणा- न्यथा नीयत एवमन्येन श्रष्ठतमेनान्यथा नयनमिति तर्कैस्याप्रतिष्ठानं बोध्यम्‌ । ननु तकंमाव्रस्याप्र्ठितव्वे धृमज्ञानानन्तरं वह्यथिप्रवृ्यनु- पपत्तिः । वाक्याथंसंदेह तकेणानिणयप्रसङ्कश्च, कि च तकरप्रिति्ठाना- दित्ययमपि तकाऽप्रतिष्टित एवेति न तेन परमतनिराकरणं स्यात्तस्मा. त्कस्यचित्तकस्याप्रातिष्टितव्वेऽपि कस्यविसपरति्ानसंमवात्तेन समन्वय- विरोधाशङ्ा युक्तव्याक्षिपति--अन्यथामनुमयामिति चेदित्यन्तेन । अप्रतिष्ठिततक्ादन्यन प्रकारेण प्रतिष्ठिततकेण समन्वयविरोधादिकम- नुमेयमिति शङ्ाथंः। तकस्य प्रतिष्ठितव्वमद्ीकरुप्य समाधत्ते-एवमपीति । अन्यत्र तकैस्य प्रतिष्ठितव्वेऽपि प्रक्रेते रिङ्ादिहीने ब्रह्मणि वेदनिरपे- क्षतककस्याप्रतिहठितत्वदोपादनिमाक्षपरसङ्घ एवेति समाधानाथः । यद्रा महतां क पिलकणादादीनां परस्परविप्रतिपन्चैरागमनिरपक्षेस्तर्कैस्तच्वनि- णयाभावादनिमोक्षिप्रसद्धः हत्यर्थः । तस्मादागमविरोधी तकोऽप्रमाण- मिति नतेन विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ ११॥

( काणादवोद्धादीनां स्मतियुक्तिभ्यामपि वेदवाक्यानामबाध्य- त्वम्‌ 1 अधि० ४)

~~~ ~~~ ^~ ~~ -- ~ ~~ ~ ~~~ ~ -~---- --- --~- =

(दी ०।)त #तस्तावस्स्वपक्षे दापं परिहरिष्याम इत्यत आह-तकरैति । तकंस्य युक्तरकेनाक्तायाः परेण दूषणादप्रतिष्ठानमनवस्थितिस्तस्मात्‌ । अन्यथा प्रतिष्ठितत्वेन कस्याचित्तकस्य स्वरूपमेतदनुमानादवगन्तव्यामिति चेदेवं यदि एवमपि कस्याचित्तकस्य प्रतिष्ठितत्वेऽ्प्यवे दिक प्रधानप्रतिपादकतर्क- स्याप्रतिष्टितत्वाद विमोक्चप्रसङ्गः । अप्रदिष्टितत्वस्यापरित्यागप्रा्निः । अथवा कापिलस्य सर्वज्ञत्वात्तदीयतकस्यान्यथाप्रतिष्ठितत्वमिति चेदे- वमपि सर्वज्ञानां बह्त्वाव्सवभ।(वितत्वेऽपि अप्रति्ठितत्वमेवातो विना वेषु तकतस्तच्चज्ञानाभावात्ससाराद्विमोक्षा मोक्षाभावस्तस्य प्रसङ्गः ॥ ११॥

१ ग. वेदामलतर्क॑स्यः । २ ग. 'दोषान्नितरामनिः। ३ क. °क्तेरनेकरनो?। ४ क. प्त्वे कस्य ५ क, (ङ्कः । प्रतिः । ६ क, "ेक्ञभाः ।

१५४ भरीमहे पायनप्रणीतवह्यसूचाणि- [अ०रषा० १्‌०१२-१६]

एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याताः ॥ १२॥

(्०व °|) अतिदेश्तान्न पथक्संगत्यायपेक्षा । बह्य न जगदुपादानं बिश्यु- द्रत्वाद्योमवदित्यनेन वेशेषिकादयनुमानेन बह्यकारणबोधकसमन्वयो विरुध्यते न वेति संदेहे विरुध्यत इति प्राप्तम्‌ । कुतः । अबा- धितत्वात्‌ । तस्मादृण्वादय एवोपादानमिति प्रापतेऽतिदिशति । एतेन मन्वादिभिः शिष्टैः केनचित्सत्तार्यवादादंशोन परिगृहीतप्रधानकारणवा- दनिराकरणप्रकारेण शिष्टापरिग्रहाः शिष्टैः केनचिदप्यंरोनापरिगरहीता अण्वादिकारणवादा व्याख्याता निरस्ता द्रष्टव्या इत्यथः । तकस्य वेद्षाधितत्वादिति भावः ॥ १२॥।।

( भोक्तभोग्यमेदवतोऽपि परब्रह्मणो द्रेतत्वस्यावाध्यत्वम्‌ । अधि ०५)

भोक्चापत्तेरविभागश्वस्याह्ोकवत्‌ ॥ १३ ॥

अद्वितीयाद्रह्यणो जगत्सर्गं त्रवन्समन्वयः प्रत्यक्षादिना विरुध्यतेन वेति संदेहे बरह्मणि तकस्याप्रतिष्ठितत्वाद्विरुध्यत एवेति प्रत्युदाहरणे. नायमाक्षेपः- मोक्वापत्तरविभागश्चे दिति । अद्रतीयवबह्यणो जगदुषा- दानतवे भोक्तमोग्यप्रपश्चस्य सवस्य बह्मानन्यस्वेन भोग्यज्ञब्दादे मोक्त्रा- त्मकत्वापत्तभोक्तवां भाग्यात्मकत्वापत्तेः प्रत्यक्षसिद्धः परस्परविभागो न स्यादिति प्रव्यक्षविरोधः समन्वयस्य भोक्तभोग्यप्रपञ्चो नाद्तीयवस्त्व- मिन्नः परस्परं भिन्नतवाद्यतिरकेण बह्यवदित्यादितकंविरोधश्च विपक्षे हेत्‌च्छित्तिवांधिकेति शकुर्थः। समाधत्ते-स्याल्ाकवदिति। एक बह्योपावानकत्वेऽपि भोक्त माग्यप्रपश्चस्य परस्परं विभागः स्याहलोक- वत्‌ । यथा मदातनाऽभिन्नानां घटशरावादीनां परस्परं भेदोऽस्ति यथा

(दी °।) पृवाधिकरणेऽत्यन्तसाटक्षण्ये कार्यकारणभावानुपपत्तिवत्पमा- पिकपरिमाणत्वे कारणस्य तदुपपत्तिरिति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्यातिदेश्ेन समाधत्ते--एतेनेति । एतेन प्रधाननिराकरणेन शिष्टेन परिगृद्यन्त इति शिष्टापरिग्रहा अण्वाद्कारणवादा अपि व्याख्याता निराकरताः॥ १२॥

पूवाधिकरणे जगत्कारणे तकोस्प्रतिष्ठित इत्युक्तं तहि जगद्धदे तकः प्रतिष्ठित इति प्रव्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-भोक््ेति । चेथदि बह्म स्वेणाभिन्नं मोग्यस्य भोक्तस्वरूपापत्ति्जीवाभिन्नेन बह्मणा मोग्यस्यामेदाद्भोक्चपत्निस्तस्या इति शङ्कसे । नासो दोषः स्यात्‌ ।

१ ख, °न्तवेलक्च? । २ ख, शक्षिप्य समा९।

[अरस्पा०१म्‌०१८] ब्ह्यामरतव षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १५५

(्र०्व ०।वेकरज्जूपादानकानां वृण्डस्पादीनां परस्परं मेदस्तद्रदित्य्थः कल्पितमेदसचवान्न प्रत्यक्षविरोधः । दण्डादा व्यभिचारान्न तर्कः प्रमाणमिति मन्तव्यम्‌ ॥ १३॥

ननु बह्यामेदं जगतोऽद्गीक्रत्य लोकव्रृ्टान्तेन विरोधः परिहृतः । तस्य बह्ममेद्‌ एव छ्ुतो न स्यादित्याशङ्क्य जगतोऽनिवंचनीयत्वान्न ब्रह्माति- रेकेण सत्तेत्याह--

( बह्याणे भेद्ाभेद्योर्यावहारिकव्वमद्वितीयलस्य च ताचिकव्वम्‌ । अधि० ६)

तदनन्यतमारम्भणशब्दादिभ्यः ॥ १४ ॥

पूवं पर॑णामवाद्मालटम्ब्याऽऽपाततः ‹ स्याह्ोकवत्‌ ` इति समाधान- मुक्तम्‌ । इदानां विवततंवादमाश्रव्य परमं समाधानमुच्यत इ्येकफलक- त्वस्मगतिः । सदेहः पववत्‌ । तस्माद्रह्मणः प्रपञ्चस्यानन्यवं पथक्सत्ता- रहित्यम्‌ । कतः । आरम्भणशब्दादिभ्पः । एकविज्तानाच्पर्वविज्ञानप्रति- ज्ञासिदध्यर्थं दृष्टान्त उपन्यस्तः ‹ यथा सोम्पकेन मरृविण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌ ` [ छा० ६।१।४] इति। तत्र मृत्यण्डं ज्ञाते कथं पटाद्ज्लानमित्याशङ्न्य विकारो घटादिवांगालम्बनमातरं यता नामधेयं विकारः । ननु नामाति- रेकेण विकारोऽस्तीत्यक्त्या मृत्तिकामाचमेव विकारस्य पारमार्थिकं स्वरूपमिति तास्मिञज्ञाते वस्ततो घटादुज्ञातो भवर्तात्युक्त्या विकासते मिथ्या कारणं तु सत्यभित्ययमथों दुष्टान्तवाक्ये सिद्धस्तथा दृ्टानिि- केऽपि बह्यव्यातरेकण प्रपश्चसत्ता नास्ताति तद्नन्यत्वम्‌ । सुचस्थादि- राव्देन ‹ बह्यवेदं सवम्‌ ` [ मु०२।२।११ | इत्यादे तद्नन्यत्वप्र तिपाद्कं गद्यते ॥ १४ ॥

०।)अभेद्‌ऽपि बरह्मणो भोक्तमोग्ययोभद्‌ः । ठोकवत्‌। समुद्राद्भिन्नतर ्ुद्‌बुदयोरिव ॥ १२ ॥

पूरवांधिकरणे भेदामेद्समाभ्रयेण यद्विरोधसमाधानं करतमेकदेशिना तेनैव विरोधमा्माशशङ््य परिहरति- तदुनन्ये ति । तस्मात्तारणादन- न्यत्वमभिन्नत्वं कार्यस्य । कुतः । आरम्भणङब्दाद्भ्यः । आरम्भण- शब्दः ' वाचाऽऽरम्भणम्‌ ` इति । आदिराब्देन ' एेतदास्यम्‌ ` इत्या- द्यः । स च तदादयश्च तेभ्यः ॥ १४ ॥

` १ क. ण्धमात्नमात्रमाः।

१५६ भरीमहेपायनप्रणीतबह्मसू्ाणि- [अ० रेषा०१स्‌०१५-१६।

,

(्०्व०।) तदनन्यत्वे हेतन्तरमाह- भाषे चोपलन्पः ॥ १५ ॥

भावपदं कारणसस्ववाचकं तदुपलब्ध्युपलक्षणाथमेवमुपलान्धपदं कार्योपटन्धिवा चकं कार्यसत्वोपलक्षणाथंम। तथा चायं प्रयोगः । विकारः कारणाद्नन्यः कारणसत्वोपलम्भानुषिधायिसत्वो पलम्भक्रत्वात्‌ । यों यस्माद्धिन्नो न स तत्ससोपटम्भानुषिधायिसस्वोपलम्भवान्‌ । यथा घटात्पर इति । हेतावुपलम्भपदद्रयत्यागे वहधिसच्वानुकिधायेधूमे व्यभि. चारः स्यात्तद्रारणाय तद्रृहणम्‌# । सचपदुद्रयत्यागे यथाश्र सूत्रे चाऽ5- लोकस्व पलम्भानुविधायिज्ञानवति रूपे व्यभिचारः । अतस्तदृ्थं तदू गरहण-+भेति । यद्रा भावाच्चोपलब्धरेति सुच्रम । न केवलं श्त्या कायकारणयोरनन्यत्वं पि तु प्रव्यक्षोपटव्धमावाच्चानन्यत्वमित्यथंः । न हि तन्तुव्यतिरेकेण पटो नाम कश्चिदुपलभ्यतेकिंतु संयोगविशहोषाव- च्छिन्नास्तन्तव एव पटव्यवहारविषयाः प्रव्यक्षमुपलमभ्यन्तेऽतो ऽनन्यववं विकारस्य ॥ १५ ॥

सर्वाद्विरस्प ॥ १६

अवरस्य कायस्योत्पत्तेः प्राक्कारणानन्यत्वेन सत्वात्सत्वभ्रवणादुत्प- स्यनन्तरमनन्यत्वं सिद्धभिव्यथः। “ बह्म वा इदमग्र आसीत्‌ ` | छा° ३ । १९५।१ | इत्यादो प्रपञश्चोपस्थापकेदंपदस्य बह्यस।मानाधिकरण्यात्त- दृनन्यत्वं व्र्टव्यम्‌ । अन्यथा बह्यात्मना पर्वं प्रपश्चस्यासच्वे तत उत्प.

(दी ०।)तयो चिनाभावाभावान्न मेद्‌ इत्यत आहु-कारणम्य भावे च सत्व एव नासच्वे कार्यस्योपलम्भनमुपलग्धिस्तस्याः । अतोऽकिनाभावाद्न न्यत्वमित्य्थः ॥ १५ ॥

उत्पत्तेः प्राग्व च कार्यस्यासच्वान्न कारणेनानन्यत्वमित्यत जाह- सादिति । अवरस्य कार्यस्य स्वाञ्च विद्यमानत्वादेव प्रागर्ध्वं च वर्त-

~~

भ तद्हगमिति । तेन धूमत्याञ्चिभवानुविवायिभावत्वऽपि न तद्धानानुविधायिमानःव- मथिमानघ्य घूषमानाधीनत्वादि यथः । + तद्र दणाभाति । आदाकाभाविऽपि भरादिरूपस- त्वान्न व्यभिचार इत्यथः ।

१ ख. व्योरविनाभावान्नः ! २ क. ववान्नामेदः ।

[अ०२पा०१स्‌०१८] बह्माम्रतव्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १५७ ८ ब्र ०व०॥) स्यनुपपत्तेः । न हि सिकतातनाऽविद्यमानं तें ताभ्यो जाये- तेति ॥१६

असद्रयपदशान्नेति चेन्न धमान्तरेण वाक्यशेषात्‌ ॥ १७ ॥

ननु “ असदेवेदम आसीत्‌ ' इत्यादिना प्रागत्पत्तेरसच्वग्यपदेशान्न कायस्य कारणात्मना पूर्वं स्वमिति चन्न । नद्यत्यन्तास्र्वाभिप्राये- णायमसत्वव्यपदेशः किं तु व्याक्रतखशूपधमापेक्षयाऽव्याक्रतत्वं धममान्तर तेन पमांन्तरेणायं सच्वव्यपदश्ञः । कुतः । वाक्यशेषात्‌ । ' तत्सदासीत्‌' | छा० २।१९। १ ] इति वाक्यशेषः पूर्वमत्यन्ताक्षतो यहणे बाध्येत ।

तरमाद्याकरतं सदिव्युच्यतेऽ्याक्रते चासदिति सिद्धं क्रारणानन्यत्वं कायस्य ॥ १५ ॥

युक्तेः शब्दान्तराच्च ॥ १८ ॥

कारणानन्यत्वम॒त्पत्तः प्राक्सच्चं चति शेषः । युक्तिरेवम्‌-घरों जायत इति प्रतीत्या घटस्य तावदुत्पात्तिकतुंस्वं प्रतिभाति । न द्युस्पत्तेः प्रागत्यन्तं घटस्यासनये तत्कतुत्वं युक्तम्‌ । तस्मात्कारणात्मना सन्नेव घर उत्पत्तिकता । किं च मृदात्मना पूव घटरस्यासच्वे मृदेव घटा्थिना नोपादीयेतासच्वाविशेपाद्यक्किचिदेवःपादीयतेव्येवमादियुक्तिख्द्या । पूर्व- सूज उद्ाहतसच्छब्दाच्छब्दान्तरं ‹ सदृव सोम्येदमग्र आसीत्‌ ` [ छा० ६।२।१ | इत्यादा विद्यमानसच्छब्द्‌स्तस्मादपि कारणादनन्यत्वं पूर्वमु- त्पत्तेः सच्च चेत्यर्थः ॥ १८ ॥

~ ~ न ~ ~ --- ~~ --------~--

(दी०।) मानवत्‌ । अतो न त्वदुक्तम्‌ ॥ १६ ॥

असदिति असतच्वस्य व्यपदेशोऽसद्यपदेशः ` असदेव ` इत्यादिस्त- स्मान्न सत्कायमिति चेन्न । ऊतः । धर्मान्तरेणाव्यक्तरूपेणास्तिववं तद्यप दियते । कुतः । वाक्यरोपात्‌ । वाक्यस्य शेषो वाक्यशेषः ' तत्स- दासीत्‌ ` इत्यादिस्तस्मात्‌ ॥ १५७ ॥

उपक्रमानुसारी वाक्यशेषोऽपि स्यादित्यत आदह-- युक्तेरिति। घटादि. कायाथिभिनयतं मृदाद्यपादानं युक्तिस्तस्या असद्वेव्युक्ताच्छब्दात्सदे- वेत्याद्यक्तं तदति शब्दान्तरं तस्मात्‌ । चकारः सत एवोपक्रम- सूचनाथः॥ {८ ॥

१ ख. मानत्वात्‌ । अ । २ ख. स्मादसः ।

१५८ श्रीमहिपायनप्रणीतबद्यसूचाणि- [अगरपा०१सु०१९-२१]

(ज०्व०।) युक्तेरित्येतस्रपश्चयति- पटवच ॥ १९॥

ननु म्रदयटो भिन्नौ विलक्षणप्रतीतिविषयत्वाद्‌ घटपरव दि्युक्ते तस्य हेतो्व्यभिचारमाह-पटवञ्चेति । यथा स्वेष्टितप्रसारितपटस्य बविल- क्षणप्रती तिविषयत्वेऽपि न मेद्‌ एवं म्रद्‌घटयोरितव्यथंः ॥ १९ \ न विलक्षणकार्यकारित्वमपि हतव्याभिचारादित्याह- यथा च ब्रणाडडः॥ ० ॥

यथा प्राणायामादिना निरुद्धः प्राणापानादि्जीवनमाच्चं कायं निवं- तयति अनिरुद्धस्त्वाङुश्चनप्रस्रारणादिकं कार्य करोति नतावता तस्य णस्य भदोऽस्ति । तस्मात्कायकारणयोरनन्यत्वं सिद्धम्‌ । तद्नन्य- वात्वेक षिज्ानात्सवविज्ञानप्रतिज्ञा सिद्धा भवति।॥ २०॥ ( सवज्ञत्वन जीवस्सारमिथ्यातं स्वनिटंपत्वं च पर्यतः परमश्व- रस्य हिताहितभाक्त्वदोपाभावः । आधि० ५७) इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रस क्तिः ॥ २१ ॥।

पूं कार्यस्य कारणाद्नन्यत्वमेकविज्ञानप्रतिज्ञासिद्धये समथितं ताह तेनेव न्यायेन जीवब्रह्मणारप्यभेदार्जीवधमा हिताकरणादृयां बरह्मणि

मणी ------~>

(दी ०।)अभेदे कथं कार्यकारणभाव इत्यत आह-पटवदिति । यथेकस्य पटस्य सकोचप्रसारणाद्यवस्थास्वभेद्‌ एवमचापि कायकारणमावः । चकारो गोमहिषयोरिव भेदे कायकारणामावसमुचयार्थः॥ १९ ॥

पूवांधिकरणे कायकारणयोरनन्यत्ववज्जीवपरयोरपि तत । अस्त्वेकस्य कार्यकारणवच्वं तथाऽपि कारणावस्थायां कायक्रताथक्षिया किमिति स्यादित्यत आह--यथा चेति । प्राणोऽपान इत्यादिः प्राणादिः स यथेक एव तत्तदृद्रारं प्राप्य तां तां प्राणाद्यथक्रियां करोति न पुनहथव- रुद्धः । चकारः पटस्यापि वेशटितस्य न प्राणचरणायथक्रियाकारितं सम- चिनोति ॥ २० ॥ पर्वाधिकरणे कार्यकारणयोरनन्यव्ववज्नीवपरयारपि तत्सिद्धम्‌ ।

@१ >~ क

इद्ाएना तनव वरधमाह-इतरत । इतरस्य शाररस्य बह्मणाऽनन्यत्व

जयन

< --- ---.------- ~ गक कण = = ~ <~ --- =^

१ ख. पुस्तकस्थः पाटः । २ ख. स्य प्राणनाद्यथ ।

®

[अन्य्पा०१सू०२२] बह्मामुतवर्पिणीदीपिकाभ्यां समेतानि। १५९

(न ०व०।) प्रसञ्येरन्चित्याक्षेपात्संगतिः। जीवाभिन्नं बह्म जगदुपादानमिति व्रवन्समन्वयों व्रिषयः स किं यदि ताहग्बरह्म जगजनंयेन्न तर्हि स्वानिष्ं जनयेदिति तकेण विरुध्यते न वेति सदेहे पवपक्चमाह-इतरव्यपदशा- दिति । इतरस्य जीवस्य ` तत्वमसि ' [ छा०६&।८॥। ५७ | इत्यादिना बह्यात्मतव्यपदेकशादितरस्य बरह्मणो वा “अनेन जीवेनाऽऽत्ममनाऽनुप्र- विश्य [ छ० £ । ३। २ | इत्यादिना शारीरत्वव्यपदेशाद्वह्यणः स्ट जीवस्यैव स्रषटत्वं स्यात्‌ । तथा च हिताकरणा दिरूपदोपप्रसक्तिरबंह्यणः नञ्व्यत्यासेनाहेतजरामरणा द्वह विधान थकरणा दिरूपदोपस्य प्रसक्त रित्यथंः । आदिपदेन जीवेजरादिकं मया स॒ष्टमिति ज्ञानं स्यात्तत्सहकतुतवं च स्यादित्यादिदाषो गद्यते । तस्मानीवाभिन्नबह्यणो नानिष्टप्रप- ्वजनकत्वमभ्रान्तश्रचतनत्वादिति न चतनोपादानकं जगदित्याक्षेपसू- चाथः॥ २९॥

समाधत्त-

अधिकं तु भेदनिर्देशात्‌ ॥ २२॥

तुः पवेपक्षव्यावृत्यर्थः । यतः शारीरादधिकं स्ज्ञं सर्वेश्वरं सवंशक्ति बह्म जगदुपादानं सष चेति ब्रूमोऽतो न हिताकरणादिदोषप्रसक्तिः। कुतः । भेदनिर्देशात्‌ । (आत्मावा अरे द्रष्टव्यः [ ब०२।४।५] सता सोम्य तदा संपन्नो भवति! [छा०६। ८ । १ ] इत्यादिना कल्पितस्य भेदस्य व्यपदेक्ादिव्यर्थः। न हि बह्मणो नित्यमुक्तस्य हित. महितं वा किंचिदस्तीति न हिताकरणादिदोषप्रसक्तिः । कल्पितमभेद्‌- मादायेव सवासां का्यांपपत्तेरिति तात्पर्यम्‌ ॥ ८२॥

----------------- ~~ क ^ =

(दी ०।)* तत्सृष्ट्वा तदृवानुप्राविङत्‌ ` इत्याभ्यां बह्यक्षारीराभ्यां व्यपदे- दास्तस्मात्‌ । हितस्याकरणं हिताकरणम्‌ । आदिङ्ञब्देन विपरीतकर णादिः। हिताकरणादेदांपस्य प्रसक्तिः प्रसङ्खो बरह्मणः कारणत्वे । तत्र सूत्रस्य पवावयवो हेतुः ॥ २१ ॥

अधिकमिति तुकब्दः प्वपक्षव्यावृस्यर्थः । आधपेकं जीवादन्यद्कह्य । कुतः । भेद निदंशात्‌ । “आस्म वा अरे द्रष्टव्यः ` इत्यादिना कमकतुता- देभदस्य मिदंशस्तस्मात्‌ ॥ २२ ॥

# एतन अन्स्याऽप्यमिष्ठं न स्वी कुयादिति भावः । १ ख, ग. “वत्सः । २ नयेतता्हिः । भत्र मुदि तपुस्तके ।

१६० भीमह पायनप्रणी तवब्ह्यसू्ागे- [भ०२पा०१

सृ० ‹ ~रम] (ज ०व ०।)नन्वेकरूपबह्यणां जगत्कारणत्वे का्यवेचिच्यं न स्यादिति दोषं हष्टान्तन परिहरति-

अर्मादवञ्च तदनुपपात्तः ॥ २२ ॥

यथेकपथिवीजन्यानामरमनां वजवेदूयन्द्रनीलपद्मरागादिभेदेन वेचि- ञच्यमव बह्यकयाणा स्वरूपवाचन्य युज्यत । नन्वकबह्याश्रतक्रायषु कथ धमेवेचिच्यं कथं वाऽथेक्रियावेचिञ्यमिव्याशङ्कानिरासार्थमादिवचे- त्युक्तम्‌ । तस्याथः--यथेकप्रथिष्याभ्नितानां बीजानां बहुविधं पचपुष्प- फलगन्धरसादिवेंचिवत्यं यथेकस्यान्चस्य केशनखादिविचिल्ार्थक्ियाका- रित्व तत्सव॑मुपपद्यत इति । तदुनुपपत्तिरुक्तदो षानुपपत्तिरित्यर्थः ॥२२॥

( अद्धितीयाद्पि बरह्मणः क्रमेण नानाकायाणां सु्टिसंभावना । अधि० ८)

उपसंहारदशनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि ॥ २४ ॥

असहायाद्भद्यणो जगव्सगं ब्वन्समन्वयो विषयः स कि बह्म नोपा. दानं कतुं वाऽसहायत्वात्समतवदिति न्यायेन विरुध्यते न वेति संशये पूर्वमोपाथिकजीवभेदाद्धिताकरणादिदोपो नास्तीय्युक्तं संप्रत्युपाधे- तोऽपि विभक्तं बह्मणः प्रेरकादिकं नास्ति बह्यनानात्वाभावाद्ति प्रत्युः दाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-उपसंहारेति । लोके कुलालस्य कतुर्दण्ड- चक्रा्चपसंहारदशनान्मरदो वोपादानस्य स्वभिन्नकुलालादिसहायदश- नात्तदुभयविलक्षणस्य अह्मणो न जगत्कतुंत्वमुपादानत्वं वा संभवतीति चेदिति शङ्ाथः । समाधत्ते-क्षीरवद्धीति । हिशब्दो हेव्वथः । यथा लोके क्षीरं बाद्यस्राधनान्यपेक्ष्य दध्याकारेण परिणमते तद्र द्वह्या पीत्यथंः ।

----~ ~~~ +~ ----~~~~ ----~----~----- ~~~ ˆ~ -~- ~ -~----------~--~----~-- ~ --~~ ~ ----~-------

(दी ०।)एकस्मिन्नपि मेदोऽनुपपन्न इत्यत आह-अरमादा ति । यथेकस्या भूमेनिरथंका अमानो महाहां मणयश्चाऽऽदिब्देन बीद्यादृयश्च परस्परं भिद्यमाना न तस्या भिद्यन्ते तद्रज्ीवा भिन्नाश्चापि न बरह्मणो भेद्य- न्तेऽतस्तस्य हिताकरणादेदोपस्यानुपपत्तिरप्रसङ्गः । चकारो भदाभेदा- भावे कार्यसत्व उक्तश्रत्या दिसद्धावसूचनाथः ॥ २६॥

पर्वाधिकरण ओपाधिकनानात्वेन समाधानं कृतम्‌ । ईश्वरे तु तद्पि नास्तीति प्रव्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समा धत्ते-उपसंहारेति । उपादानकार- णस्य म्दादेरन्यस्य निमित्तस्य दण्डादेरसमवायिनश्च संयोगादेरूपसंहर-

$ ग, बैदूर्य । २ स, भदभागे? ।

[० रा०१स्‌०२५] बह्यायत्तवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १६९१

(्र०्व०।॥) न चौष्ठ्यसापेश्चव्वं क्षीरस्यास्तीति वाच्यम्‌ । ओष्ण्यस्य दधि. भवे व्वरामाचनिमित्तव्वादिति । श्रुतिरप्यसहायस्य बष्मणः कायका- रिववं दृक्षयति--

न तस्य कार्य करणं च विश्च॑ते।

न तव्छमश्चाभ्यपिद्श्च हश्यते ॥

पराऽस्य शक्तेर्विविभा च श्रूयते

स्वाभाविक ज्ञानवलक्िया च ॥ [ श्वे० ६।८ |

इति ॥ २४ ॥

ननु चेतनत्वे सत्यसहायत्वं हेतुरतो न क्षीरे व्यभिचार इत्याश््कुधं चतनदु्टान्ते तस्य व्यभिचारमाह-

देवादिवदपि टोके ॥ २५ ॥

लोकष्यतेऽनेनेपति लोकः शब्दो मन््राथवादेतिहासादिस्तस्मिन्यथां देवाः पितर कषय इत्येवमाद्यश्चेतना! स्वतःसिद्धसामथ्याः साध नान्तर बाष्यमनपेक्ष्य संकल्पमाचेणेव नानाविधका्यकर्तार उपलभ्यन्ते तद्र द्रह्यापीत्यथः । अयं भावः-कुलालस्तावद्राह्यमान्तरं च संकल्पा दिकमपेक्ष्य कायकत मवति देवाद्यरतवान्तरसंकल्पमातच्रमपेक्ष्य कायपु समर्थाः । तथा च यथैकस्य का्यजनने सामथ्यं तथेवान्यस्येति निय- मामावान्न हष्टान्तेन प्रत्यवस्थानसिति ।॥ २५ ॥

ननु निरवयवाद्रह्यणो जगस्सगं॒ब्ुवम्समन्वयः सावयवस्येव नाना- कारेण पारेणाम इति न्यायेन विरुध्यतेन वेति श्ीरादिकहष्टान्तकथ- नेन बह्यणः पारेणामित्वभरमात्यस्या संदेहे ायकारणभावसंगत्या पूर्व पक्षयति-

न भोका => क ० र ~ =

~~~-~-~-----*=---- ~= ~ -----~-~-~---------*~ क न्--> =-= ~~

(दी ०।णमुपसंहारः संनिपातस्तस्य दृशनाद्वह्मणोऽन्य स्या विद्यमानवान्नो- पादन बद्धेति चेत्तन्न । हि यस्मार्क्षीरवत्‌ । यथा क्षीरं बाद्यसाधनायन- पक्षं परिणमते तद्रद्रष्यापि ॥ २४ ॥

अस्त्वचेतनस्थेवं न त॒ चेतनस्येव्यत आह-देवादी ति । आदिषब्दन ऋष्यादयः । यथा चेतना अपि देवाद्या लोके बाद्यसाधनानपेक्षास्त- द्रद्रह्यापि ॥ २५॥

0 क

५ स. यणि त्वस्याः ख, त शूपादयः। १

१६२ भीमहुपायनपर्णतबह्यस्जाणि- [अ०रपा०१मू्‌०२६-२७)

(ब ०व ०) (ईश्वरस्योपादानरूपपरिणामिकारणतवध्यषस्थापनम्‌। अधि ०९) ठृत्स्नप्रसङिनिंरवयवत्वशब्दकोपो वा ॥ २६ ॥

पूवांधिकरणस्य भ्रमोत्पादकत्वेन कारणत्वमेतस्य कार्यस्वमिति बाध्यम्‌ । ननु बह्म निरवयवं वा पारेणमते सावयषं घा । आये कृत्स्नस्य बरह्मणः; कार्याकारेण परिणामप्रसक्तिः । ततश्च कायाति- रिक्तं बह्म न स्यादृदुत्तनतशति विरोधश्च) कार्यस्य प्रत्यक्षत्वात्‌ । द्वितीये कृत्स्नप्रसक्तिनास्त्येकांशपरिणामेऽप्यपरांश्ञस्थितिसमवात्‌ । तथाऽपि ˆ निष्कलम्‌ ` [ १े० ६ । १९] इत्यादिनिरवयवत्वशब्दकोपः । उ मयस्मिन्पक्षेऽप्यानित्यत्प्रसङ्गः इति बरह्मणः परिणामित्वभ्रममृह्छकः एवपक्षः ॥ २६ ॥

सिद्धान्तयति- भरतस्तु शब्दमरत्वात्‌ ॥ २७ ॥

तुर्चेपनिरासं ब्रते । न तावत्करत्स्नप्रसक्तिरस्ति । कुतः । श्रतेः! यथा जगदुपादानत्वं बह्मणः श्रूयत एवं कार्यष्यतिरेकेण बह्मणः स्वं शूयते ` एतावानस्य महिमा । ` [ छा० ३ । १२ । ७ | इत्यादा । तथा च श्रुत्येव विवतवादः स्फुटीकृतः । न हि परिणामवादे कार्य॑व्य- विरेकेण सत्वं संभवति । तस्मात्को्यांतिरेकेण बह्मणोऽवस्थानध्रतेर्नो सदु इत्यथः । ननु श्रातंवा कंथ कायातरकण बरह्मणः सच्व बाध- येदुक्तयुक्तिबाधितत्वादित्यत आह- शब्दम्‌ठत्वादिति । बह्मणः शब्दै

~~~ ~~~ ~

(दी °॥) पूवाधिकरणोक्तं परिणामित्वमाक्षिपति-क्रत्स्नेति। ब्य चेतनं चेय - रिणमते सवारमनेकदेरोन वा । आये कृत्घस्य बरह्मणः परिणामप्रस- क्गस्तताऽनित्यत्वम्‌ 1 द्वितीये निरवयवस्याभिधायकः शब्दो निरवयव- स्वङा्द्स्तस्य कोपो विरोधो निरवयवत्वं न स्यादित्यर्थः ॥ २६ ॥

श्रताराति। तुशब्दः एवपक्षव्यावत्य्थः । न करत्प्प्रसक्तेदोषः । कतः । ˆ हन्ताहमिमाः ` इत्यादिना कायाद्रह्यणो व्यतिरेकश्चतेः । न निरवयव- स्वशब्द्कापः । ` यतो वा इमानि ` ' निष्क्रियम्‌ ` इत्यादिना कारण त्वस्य निरवयवस्य च शब्दितितवाच्छब्दमृलत्वाचच बह्यवादस्य ।

१, मी

ज 0 ज कहिन मि ० क म ००७०० भि

१.ग, द्काभथव्यत्िः। २ ख. स्य शञः।

[अण्रया०्भ्‌ बह्मामतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि। १६३

२८-२९ | (्र०्व०।कप्रमाणकत्वायथाङ्ाब्दं कार्यापादानपषं तदतिरेकेण सत्वं चावि. रु{द्रमित्यथः ॥ २७॥

जगतो बह्यविवतत्वेन स्वप्रप्रपश्चवन्मायिकत्वात्तदुपादानव्वेऽपि बरह्मणो न कृत्पप्रसक्त्यादिदापः स्वप्रसाक्षिवादित्यह-

आत्मानि चेवं विचित्राश्च हि ॥ २८ ॥

आत्मनि स्वप्रहश्येवं बह्यणीव हि यस्माद्धेषोरेक स्मिन्नात्मानि स्वप्र ह शि निरवयवे विचित्राः सृष्टयः श्रूयन्ते (न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्त्यथ रथान्रथयोगान्पथः स्रजते ` [ बु० ४।३।१० | इस्यादौ । स्वप्रे रथादीनामभावे कथं तदुपलन्पिरत्याश्ङ्क्योक्तं श्रुता- वेत्यादि । सत्रे चशब्देन मायाविदटष्टान्तं समुचिनोति । यथा ठकि मायाविस्वरूपानुपमदेगेव किचिन्ना हस्स्यश्वादिसृष्टयो हश्यन्ते तथा बह्यण्यपि विकिधसशिरित्य्थः ॥ २८ ॥

ˆ ययचोभयोः समो दोषः ` इति न्यायेन कृरस्स्नप्रसक्त्याष्ीनामनुद्धाः व्यत्वं दकयति-

स्वपक्षदोषाच्च ॥ २९ ॥

सांख्यादयोऽपि निरवयवं प्रधानं जगत्पारेणामींत्यद्धी चक्रुः । तथा च कृत्स्नप्रसक्त्यादिदापाः सर्वे समानाः । अणवादिनोऽपि परमाण- यसंयोगेन दयणकादिसषशिमङ्की चद्घुः । संयागः किं * व्याप्यवृत्तिरष्या-

प्यवृत्तिव।, आये > वुष्टविरोधः © कायंप्रथिमानुपपत्तिश्च । द्वितीये

(दा०° । ) शब्दां मलं प्रमाण यस्य सोऽभयं शब्दमलस्तस्य भावस्तच्वं तस्मात्‌ ॥ २७ ॥

नतु शब्दोऽपि कथं विरुद्धं ब्रूत इत्यत आह-आव्मनीति । आत्मनि स्वप्रदृश्षिनि एवं स्वरूपानुपमर्दन हि यस्माद्विचिाः सृष्टयः" न तत्र रथाः ` इत्यादिश्रत्या स्वानभवेन च दष्टाः । आदयश्चकारो मायाव्याद्‌- निद्शनसमुचयाथंः । द्ितीयोऽनपपत्तरलक)रत्वाथः ॥ २८ ॥

स्वपक्षाते । स्वस्य प्रतिवादिनः पक्षः स्वपक्षस्तस्य द्‌षः कुत्घप्रस-

# एकरांश वृक्तिस्वाभावः । + एकांश वृत्तित्वम्‌ । > दृष्ट विरोध इत्ति । सांरादरभ्ये संयोगस्येकांशावृ्तित्वं दृष्टं तद्विरोध इति भावः© कायप्रथिमानुपपत्तिरिति । प्रयोगस्य व्याप्यदृत्तित्व एकस्मिन्नितरस्यान्तभावात्कायस्य पएथुकवायोगातसवै काय परमा- शुमा स्यादिति भावः ।

~~ ~-*~--- ~ ~ ~~~

9१ स, बररशषए । रख, य्दा । उख. काराथः +

१६४ भरीमहै पायनप्रणीतबह्मसू्ागि- (अ०्रपा०१ु०६०-३१)

(८ र ०व०। ) सावयवत्वं विनाऽव्याप्यव॒त्तिसंयो गानुपपात्तिर्मिरवयवतव्या- कोप इत्यादयो दोषाः समाना बह्यवादे ते दषा न सभ्ि च; तस्माद्त्य- न्तमुपपन्नः परमात्मकारणतावाद्‌ः ॥ २९ ॥

एकस्यापि बरह्मणो विविच कायशषक्तिमस्वमक्तं तत्समर्थयति-

( ईश्वरस्याक्रीरत्वेऽपि मायावित्वम्‌। अपि० १०)

सर्वोपेता च तदशनात्‌ ॥ ३० ॥

भायाशक्तेमतो बह्मणो जगत्सर्गं ब्वुवन्समन्वयोऽशरीरस्य न मायेति म्यायेन विरुध्यते न वेति संदेहे पर्वोक्तशक्तिमच विषयककशङ्ानिरासेन तत्समर्थनात्मकव्वाद्विषय विषयपिमावसंगत्या विरुध्यत इति पुवंपक्षे राद्धान्तः । स्वपिता सर्वशक्तियुक्ता परा देवता । कुतः ! तदशंनाद । तस्याः सवंशक्तियोगस्य श्रुती दर्शंनादिव्यथंः । ' सवेकर्मां सवंकाम- सर्वगन्धः सवरसः सवंमिद्मभ्यात्तः ` [ छा० ३।१४।२ ] इत्यादिभुतिः वरृष्टव्या ॥ ३० ॥

क न, विकरणवान्नेति चेत्तदुक्तम्‌ ॥ ३१ ॥

सवंशक्तेयुक्तानामपि देवादीनां चष्ठुरादिकरणवतामेष वि चि्रकाय- कतुत्वमवगम्यते । अचश्चुष्कमभ्रोतचम्‌ ` [ षृ०३।८।८ ] इत्यादिना बह्मणो विकरणत्वावगमान्न कत्तुत्वमिति चेद्यदघोत्तरं वक्तव्यं तत्पूवमेव विलक्षणलत्वाद्‌ ˆ देवादिवदपि लोके ` [ ब०सू० २ १।२५ | इत्या- वावुक्तम्‌ । श्रव्येकसतरधिगम्यत्वान्न तर्केण विरोधाशङ्का यथैकस्य तथा वाऽत्यस्यति नियमामावरदित्यादिकमित्यथः ॥ ३१ ॥

(दी °)क्तित्रभुतिस्तस्मात्‌। चकारो बह्मवादिनस्तद्‌मावसमुचयाथः॥२९॥

पवाधिकरणें स्वप्रदुष्टान्ते मायावित्वादीश्वरस्य कारणत्वमुक्तम्‌ । इदानीं ह्यक्षरीरस्य न मायेत्याकषिप्य समाधत्ते-- सवेति । अक्षरीराऽपि देवता मायाया आभ्रयः। कुतः । सर्वोपेता च। सा यतः सवांभिः शक्तिभिरूपेता सर्वोपिताऽपि अश्रीरेव । तदपि कुत इत्यत जआह-तदशे- नात्‌ । तस्य सवोपेतत्वस्य सवंकर्भत्यादिना दर्शनात्‌ ॥ २० ॥

विकरणेति । करणरहितव्वं विकरणत्वं तस्मात्‌ । परस्या देवताया हस्तादि शून्यत्वेन न सवकमत्वादिकमिति चेदेवं यदि चोदयसि तच्वोयं राब्दृमलत्वादित्य्ोक्तं निराशरूतम्‌ ॥ ३१ ५

=> ----- ~ ~~~

नय वन

न्तेन प्रा २ सख, “नीं त्श ।

[न्रपा०१स्‌०२२-३गबह्याम्रतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १६५

(्र०व०।) ब्रह्मणो जगत्कतृषं हेव्वन्तरेणाऽभरक्षिपति-

( नित्यतुप्तस्यश्वरस्यापि प्रयाजनं विनाऽङपजगदुत्पादकत्वम्‌ । अधि० ११)

न प्रयोजनवखात्‌ ॥ ३२ ॥

अवाप्तसकलकामाद्भह्यणो जगत्सर्गं वरवन्समन्वयो बह्म विना फटन न सृजति अश्रान्तचेतनस्वात्संमतवदि ति न्यायेन विरुध्यते न वेति संदृहे ूर्वोक्तकरतंत्वाक्षेपसंगत्या पुवपक्षः । बरह्मणो जगत्कतुत्वं न संभवति नित्यत्त्तत्वेन प्रयोजनाभिसंधिविरहितत्वापरक्षाववयवृत्तेः प्रयोजनवच्वा- वगमादिति ॥ २२ ॥

अचर राद्धान्तः

लोकवन्त टीलाकेवल्यम्‌ ॥ ३३ ॥

तुरुक्तश्ङ्गानिरासकः । यथा लोके राजतद्मात्यादीनां फलं विनैव केवलं लीलारूपाः प्रवृत्तयो दरहयन्ते यथा चोच्छरासाद्यः स्वमावदेवो- त्पयन्त एवं ब्रह्मणोऽपि विचिचकायंरचना लीलाक्ेवस्यं केवटष्टीला . मारं न फटसपेक्षप्र । कथंचिद्राजादीनां रीटायां फटसंमवेऽपि नित्यतप्तस्य बह्मणो लीलामातमेतदित्यमिप्रायः ॥ ३३ ॥

विधान्तरेण बह्मणः कारणत्वमाक्षिप्य समाधत्ते-

( जीवानां कर्मानुरोधेन खखदुःखनिमित्तमाचस्येश्वरस्य वेषम्यनेर्घण्यदोषामावः। अधि० १२)

वैषम्यनेर्घण्ये न सपिक्षत्वात्तथा हि दर्शंयति ॥ ३४॥ निरवयाद्रह्यणो जगत्छम बुवन्समन्वयो बिषमसुर्टिकितां स सावद्य

(दी ०!) पूर्वाधिकरणे प्रामाणिकप्वेनाकशसैरस्यापि मायावितं जगत्कारण त्वाय कथितम्‌ । इदान जगव्कारणलमीश्वरस्यानुपपन्नं प्रयोजनाभा वादित्याक्षिपति--नेति) न चेतनः खष्टा। कुतः । चेतनसमीक्षायाः प्रयोजनवत्वात्‌ । आप्तकामत्वाचेश्वरस्य न प्रयोजनं किंचिस्सृष्टो ॥ ३२॥

लोकवदिति । तुशब्दः पूरव॑पक्ष्यावस्य्थः । लोकवत्‌ । यथा ठोके राजादीनामाप्तकामानां विना प्रयोजनं ठकीलायाः केवलाया मावः कैवल्यं टीटयेव केवल्यं तत्मवतनं तद्रत्‌ ॥ ३२ ॥

पूर्वाधिकरणे टीठया जगत्कारणतमुक्तम्‌ । इदानीं कुवंतो वेषर्म्यांदि

१ ख, "णत्वं चाऽपादेतम्‌ । ६० । २ ख. वठं तु-। ३ ल. “्यादित्याक्षे

१६६ भरीमहे पायनप्रणीतवबह्यस्ज्ाणि~ [अनर्पा० १०३९].

(न ०व०।) इति न्यायेन विरुध्यते न वेति बिकये परव मायामय्या लीलया बह्यणो यत्घष्टव्वमुक्तं तस्याच्राऽभक्षेपात्संगतिसिद्धो पर्वपक्षः-बह्म रि प्राणिकमंसापक्षं जगत्कर्त निरपक्षं वा ।नाऽऽद्यः । अनीश्वरव्वप्रसङ्खात्‌ । दितीये वेषम्यनेघुंण्ये प्रसज्येयाताम्‌ । कांित्तिर्यगादीनत्यन्तदुःखिनः सजति कांशिन्मनुष्यादीन्सुखदुःखसाधारणान्कां श्चिदेवानत्यन्तस्ुखिन इति वैषम्यं सवसंहरतत्वाच नेषुंण्यम्‌। ततश्च सावयवं प्रसज्येतेति शङ्कां निरहरति-वैषम्यनैघंण्ये न स्याताम्‌ । कस्मात्‌ । सापेक्षत्वात्‌ । भ्राणे- कर्मसापेक्षत्वात्‌ । क्मानपेक्षत्वे हि वेषम्यादिः स्यान्न सापेश्चत्व इत्यर्थः । न च सापेक्षत्वेऽनीश्वरत्वम्‌ । प्रत्यादिसेवानुसारेण फठदातूराज्ञोऽराज- व्वाद्शंनात्‌ । ईश्वरस्तु पर्जन्यवद्रष्टव्यः । यथा तत्तद्वीजे सत्यपि पर्जन्यं विनाऽङ्कुराुपपत्तिस्तद्रदिति क्मणैवोत्पत्त कफिमथंमीभ्वरस्व स्वीकार इति चोद्यं श्रुत्या पराकरतमिति माष्ये व्र्टष्यम्‌ । नन्वीश्वरस्य कमंसापे- क्षत्वं कुत हत्यचाऽऽह-तथा हि दशयति \ श्रुतिः स्मुतिश्वेत्यथंः । "एष ह्येव साधु कर्म कारयति तं यमेभ्यो छोकेभ्य उल्निनीपत एष उ एषा. साधु कमं कारयति ते यमधो निनीषते ' [ को०बा० ६।८ ] इति\ ‹ पुण्यो वे पुण्येन कर्मणा मवति पापः पापेन ' [ ब्रृष्ठ० ३।२। १३ ] इत्याया श्रुतिः । यमुन्निनीषत ऊर्ध्वं नेतुमिच्छतीभ्वरस्तं साधु कमं कारयति पूवंजन्मकरुतसुकतवक्ादिति योजना। पुण्यः सुखी पापों दुःखी । स्प्रतिस्तु-" ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्‌ । "(म गी०४।११) इत्याया द्रष्टव्या ॥ ६४ ॥

न कमं विभागादेनानादितात्‌ ॥ ३५ ॥ ' सदव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्धितीयम्‌ ` इत्यादिना सृष्टेः प्राग

(दी ०।॥)स्यादित्याक्षिप्य खमाधत्ते-वेषम्ये ति विषमस्य भावो वैषम्यं केषाचि- ससुखं केषां चिद्दुःखे केषांचिदुंमे अपि । निर्घणस्य मावो तैर्घण्यं जगतः संहतुत्वादि वैषम्यं च नेर्ण्यं च वेषम्यनेघुंण्ये नेश्वरस्य । दतः । धमं- सापेक्षः सुखमधर्मसापेक्षो दुःखमुमयसापेक्ष उमयादि च करोति यतः। सापेक्षस्य मावः सापेक्षत्वम्‌ । हि यस्मादयथा मवति तथा दरयति श्रतिः “एष द्व" इत्यादिना । स्मृतिरपि धये यथाः इत्यादिना ॥३४॥

न कर्मेति प्रथमतो जगदुत्पत्तौ नेश्वरस्य कमस पेक्षता । कुतः । यत

१ क, व्टुभयादि । नि९।

[भऽरेपा१ १सू०३ ६। बह्याम्रतव षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । | १६५७

(्०्व०)विमागावधारणान्न तष्ानीं कमांस्ति ततः कमापिक्षया विषमा सु्टिरित्वसंगतमिति चेन्न । अनादित्वात्‌ । संसारस्य बीजाङ्कुरवद्धेतु-

तुमद्धाबोपपत्तरित्य्थः। पवसषटौ सपादितधरममांधमप्रपश्चस्याऽऽध्यान्तक नाज्ञामावात्तद्पक्षयोत्तरसधे न किंचिद्राधकमिति मावः॥३५॥

नतु संसारस्यानादितवं कुत इत्यत आद- उपपयते चाप्युपलभ्यते च ॥ ३६ ॥

ससारस्यानादित्वमुपपद्यते च । अन्यथाऽकस्मादेव सृष्टष्ीकारे मुक्तस्यापि पुनजन्मप्रसङ्गात्पूवसुश्सिाहरश्यानुपपत्तेश्च । भरुतिस्मृत्योः संसारस्यानादित्वमुपलभ्यते च । “ अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविरशय नामरूपे व्याकरवाणि ` | छा० ६।३।२] इतिप्राणधारणनिभित्तेन जीवशब्देन सृष्यादौ शारीरमभिलपन््राणधारणादिसंसारस्यानादितवं द्रायति । ' धाता यथा पूर्वमकल्पयत्‌ ` दत्यादिश्रतिरपि पूर्वकल्पस- दाव दशयति । स्मृतिरपि संसारस्यानादित्वमाह-

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चाऽऽदिनं च संप्रतिष्ठा [म० गी० १५।३] ॥ इति ।

रमुत्यथंस्तु-- अस्य संसारवृक्षस्य कल्पितस्य द्पं पारमार्थिकं स्वरूपं बह्म तथा पंटादिवदिह संसारस्य प्राकृतैव्यवहारमूमौ नोपल- भ्यते । न चान्तोऽवधिरस्य विना बह्मविद्यामुपलभ्यते नाप्यादिः। अनिवचनीयत्वादेव नापि संप्रतिष्ठा मध्यमिति ॥ ३६ ॥

( निगुंणस्यापि बरह्मणो विवर्तरूपेण प्रकु तित्वसिद्धिः। अधि० १२)

( दी ° ) उत्पत्तेः प्राग्र कम सुरतं दृष्क्रतं च.। तदेव कुतः ' सदैव ` इत्याद्नो त्पत्तेः प्रागदिभागादिति चेदेवं यदि तन्न । प्राथम्यानुपपत्तेः । अनादित्वाव्छसारस्य । न वियत आदिर्यस्य सोऽयमनादिस्तस्य भावस्तत्वं तस्मात्‌ ॥ ३५ ॥

तदेव कथमित्यत आह-उपपद्यत इति । संसारस्यानादित्वमुपप- यते । अन्यथा क्रतनाक्षाकरृताभ्यागमप्रसङ्कात्‌ । उपटठभ्यतेऽपि सूया-

चन्द्रमसाविव्यादो, स्मृतां च नान्तो न चाऽऽदिरित्यादां । आदयश्चकारो विपययप्रमाणामव्राथः । द्वितीयश्चकारः प्रसिद्धिषिरोधा्थः ॥ ३६ ॥

८ प्रीमहपायनप्रणीतवह्यद्च्राणि- [अ०्रपा०१सु०३७] १६ [4

(्र०्व०।)इदानीं परपक्षप्रतिषेधप्रधानपाव्मारब्धुकामः स्वपक्षे निदु््तामु- पसहरति-

सर्वधर्मोपपततेश्च ॥ ३७ ॥

पर्वायिकरणे कर्मवशादीभ्वरस्य विषमसुषटिहेतुत्वमुक्तं तदस्तु । विषमसुशिपरयोजक कर्मणः सच्वात्तद्रदुपादानव्वप्रयोजकसगुणत्वस्यामा- वान्नोपादानत्वमिति प्रव्युदाहरणसंगत्याऽस्याऽऽरम्मः । नेगणाद्रह्यणा जगत्सर्गं वदृन्समन्वयो य्चिर्गणं तन्नोपादान यथा गन्ध इति न्यायेन विरुध्यते न वेति संदेहे विरुध्यत इति प्राते वूमः-सर्वधममांपपत्तश्चेति। सर्वे जगत्कारणत्वसर्व॑ज्ञत्वादयः कारणमा ये विद्यन्ते तेषां पर्वाक्तप्र- कारेण बह्यण्युपपततेबंद्येव जगत्कारणमिव्योपनिषव्‌ शाखं निदाषमि- व्यथं; । अयं मावः । यन्निगुणं तन्नोपादानमिति व्याप्ती किं परिणामे त्वामावो व्यापक उत विवर्तीपादानत्वामावः। नाऽध््यः । इष्टत्वात्‌ । न द्वितीयः । आरोपितानित्यत्वोपादाने ज्ञानजास्यादौ भ्यभिचारात्‌ । तस्मा्नि्गुणस्वे बह्मणों विवतंजगढुपादानव्वमविरुद्धमिति तस्मान्न कथमपि समन्वयस्य विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ ३४७ ॥

इति श्रीमत्परमहसपरिवाजका चार्यश्रीमन्मुकुन्दगोविन्दभ्री चरण-

शिक्षितश्रीरामकिकरधर्मकरतौ बह्मसूचवृत्तौ द्ितीया- यस्य प्रथमः पाद्‌ः॥१॥

इयता प्रवन्धेन मुमु्चणां सम्बग्ज्ञानोत्पत्तये वाक्यानां समन्वयः

परतिपादितस्तस्मिन्समन्वये परपरिकल्पितद्रूषणनिरासेन स्वपक्षः स्था-

~~~ ~~~ =

दा ०।) पूवाधिकरणे विषमञ्ष्टत्वस्यानेकान्तताक्ता तेनेव निगुणस्यानुपा- दानत्वमिति प्रव्युदाहरणेनाऽशक्षिप्य समाधत्ते- सवेति । सव धमां स्बधर्मास्तपामुपपत्तिस्तस्याः । निगुंणस्यापि जगत्कारणत्वं भ्रमाधि- छानववेनं सत्वादेरिव सवंधर्मापपत्तेश्च ॥ ३७ ॥ इति भ्र#मत्परमहंसपारेबाजकाचायनिन्दा पूज्यपाद शिष्यस्य भीरांकरानन्दमगवतः करतो बह्यसुत्रदी पिकायां द्वितीया- ध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १ ॥

ज ~~ --्-- - ------------ = - भजक

५ स, भधयस्त । १. न रृज्ज्वरद्र्‌ ॥

श

[भर्र्पा०स्स्‌-१] ब्ह्यामुतवविणीदापिकाभ्यां समेतानि । १६९

कि क क्र क

(अ ०ष०।)पितः। इदानीं मुम्॒षणामद्रेतशाखे निधि चिकित्सप्रवत्तिसिद्धये परमतदुषणप्रधानः पाद्‌ आरमभ्यते-

( सास्यानुमतप्रधानस्य जगद्धेतुत्वखण्डनम्‌। अधि० १)

रचनानपपत्ेश्च नानुमानम्‌ ॥ १॥

सांख्यमतस्य शिष्टपरिगही तते नाभ्यहितत्वात्तदादुौ निराङ्कियते । पवंम्‌ ° ईक्षतेनाशब्दम्‌ ` [ बत सु० १।१।५ 1] इत्यादिना प्रधानप- रत्वेन वेदान्तानां व्याख्यानं निरस्तमिह तु प्रधानसाधकवेदनिरपक्षयु- त्तीनामाभासत्वमुच्यत इति न पौनरुक्त्यम्‌ । अचर सांस्यादिमितनिरा- सेन॒ समन्वयस्य तन्मतविरुद्धनिरासद्रारा दुर्दीकरणादस्य पादस्य श्रत्यध्यायसंगती बोध्ये । समन्वय विराधानिरासेन स्वपक्षस्थापनपरप- थमपादेनास्य पादस्योपजीष्योपजीवकमावसंगातिः । स्वपक्षस्थापनं विना परमतनिरासराषोगात्स्वासिद्धान्तज्ञानहेतुव्वाद्रा पू्वपादस्योपजी- व्यत्वं बोध्यम्‌ परमतनिरासपरत्वादेव सत॑पामधिकरणानां पादसंगतिः। सर्वधमोपपत्तश्चेत्यनेन बरह्मणि कारणघर्माणामुपपत्तिरिप्युक्ते तेषां प्रधान एवोपपत्तिः किं न स्यादिति अक्षेपस्यात्र निरासादनयोरधिकर- णयोराक्षेपटक्षणावान्तरसंगतिः । फलं तु पादृसमाप्तिपयन्तं परमतयु- क्तिविरोधाविरोधाभ्यां समन्वयासिद्धितस्सिद्धौी इतिः विवेकः । तत्र प्रधानमचेतनं जगदुपादानमिति साख्यसिद्धान्तां षिपयः । सदि. द्यमानस्येवाधिकरणविषयलात्स च सिद्धान्तः सदिद्यते किं प्रमाणमूलों भ्रममृूलो वेति । तत्र प्रमाणमूल एवेति युक्तम्‌ । तथा हि बाह्याध्यस्मिकं जगस्सुखदुःखमोहावमकसामान्योपादानकं भवितुमहेति तदन्वितत्वात्‌ । यद्यद्‌ न्वितं तत्तदुपादानके यथा मुद्‌- न्वितं घटादिकं मृदुपादानकमिति । तथा च यदेव सुखदुःखमाहा- रकं किंचित्सिद्धं तदेव सत्वरजस्तमोगणात्मके प्रधानमिति प्रामाणिकः सांख्यसिद्धान्त इति प्राप्ते व्रमः। उक्तानुमानसिद्धं प्रधानं न जगहुपा-

(दी ०।)पर्वस्मिन्पाद्‌ वेदृान्ताननुय्राहकाः सांस्यादितका निरस्ताः । इदान तेषामेव वेदान्तनिरपेक्षा ये तैः समन्वयस्य विरोधमाशङ्क्य तेषां दु्टत्व- प्रदरानेनाविरोधमाह द्वितीयेन पादेन । अत्रापि सांस्यस्मृतिवत्तकप्राधा- न्यमङ्धीकरत्य तन्निरस्यति--रचनेति । अल्मीयत इत्यनुमानं प्रधानं तन्न

सख. वरचि । २२

१७० भीमे पायनप्रणीतव्रह्मसूजाणि- [अ०रपा०रसु०२-३]

(न्व ०|)दानम्‌ । क्कुतः । रचनान॒पपत्तेः । चेतनापेरितात्ष्टव्यज्ञानश्नन्या- सप्रधानादनेकविविधविचेचजगद्रचनानपपत्तेरित्यथः । टके विवचि्प्रा- सादुाद्रिचनायां बुद्धिक्शलशिल्प्यादिकायव्वदृशनादिति भावः। सूत्रे चरब्डेन हताः स्वरूपासिद्ध समचिनोति । सखादुौनामान्तरत्वप्रतीते- स्तदृन्धितवं जगतोऽसिद्धं तस्माद्प्राणकः सांख्यसिद्धान्त इति ॥ १ ॥

प्रवृत्तेश्च ॥ २॥

साम्यावस्थापन्ना गुणा हि प्रधानम्‌ । सम्यावस्थायां चन किचि- कार्य जायते क्तं तु साम्पावस्थाप्रच्यवेन गुणानामङ्गाङ्किभावे जाते कार्यस्योदय इति प्रक्रिया सान युक्ता लोकेऽचेतनरथादिप्रवृत्तश्चेत- नाधीनत्वदशंनात्‌ । प्रधानस्य सास्यावस्थाप्रच्युतिरूपप्रवृत्तश्चे तनप्ररणं विनाऽनुपपत्तरित्य्थः ॥ २॥

पयोम्बुवचेत्तत्रापि ॥ ३॥

नन्वचेतनस्य स्वयं प्रवृत्तिरपि र्यते । यथा क्षीरं षत्सविबुद्धये स्वयमेव प्रयतते यथा वा जलं स्वयमेव स्यन्दते तथा पयोम्बुवप्प्रधान स्वयमेव प्रवर्तत हति चन्न । यतस्तच्ापि परमात्मा प्ररकः श्रूयते योप्सु तिष्ठन्‌ ` [ बु ०३।४७।५ ] इत्यादिना । तथा च पक्षत्वान्न व्यभि- चारः पयोम्बुनारिति भावः॥३॥

(1 १ १० कि ------- ~ ------~~~~~~-~ “~ ~~~ वनि)

(दो °।जगत्कारणम्‌ । क्तः । तस्याचेतनव्वेन जगतो गिरिनदीसमुव्रादं रच- नायाः संनिवेश्करणस्यानुपपत्तेः । चकारोऽन्वयाद्यनुपपत्ति समुचि- नोति॥ १॥.

प्रवृत्तेरिति । आस्तां तावदियं रचना । तस्तिद्धचयथां या प्रवृत्तिः साम्पावस्थातः प्रच्युतिस्तस्या अप्यचतनस्य प्रधानस्य चेतनानधिष्ठित- स्यानुपपत्तेः ॥ २॥

पय इति । पयो यथाऽचेतनं वत्सविवद्धया अम्बु वा तादृङ्निन्न- देकगननाय प्रवतत तद्रत्धानमपि प्रवा्तिष्यत इति चत्तचापि पयसि वत्पस्याम्बुनि सतुमेदृकस्पेश्वर्स्य वा समाश्रयणं यतः॥३॥

---*~ --------- ~ ~---+ ~--- ~ ~ ---=-----~ ----~-------~ --=-~--~--*- --~----~~--+ = -- ~~न

~~ -----~-------~- ---- -*---- - --

१ ख. "चद्व यदि त्न । तः २ ख, नि भेथमद।

[मर रपा०रसृ०४-५ वह्मामूतवषिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १५७१ व्यतिरेकानवस्थितेश्वानपेक्षवात्‌ ॥ ४ ॥

(्र०्व०।) (सांस्यानां चयो गुणाः साम्येनावतिष्ठमानाः प्रधानं न तद्यतिरे- कैण प्रधानस्य प्रवर्तकं निवर्तकं वा फिविद्ाद्यमपेक्ष्यमवस्थितमस्ति। पुरुषस्त्दास।नो न प्रवर्तको न निवर्तक इत्यतोऽनपेक्षं प्रधानमनपेक्षत्वा्च कदा चेत्प्रधानं महदाद्याकारेण परिणमते कदाचिन्न परिणमत इति एतदयुक्तम्‌ । दैश्वरस्य तु सव॑ज्ञत्वात्सवशाक्तिव्वान्महामायत्वाचच प्रवृत्य- प्रवृत्ती न दिरूध्यते।)अपिचन स्वतन्त्रं प्रधानं जगदुपादानम्‌ । दुः! घ्यतिरेकानव स्थितैः । स्वतन्त्रस्य तस्य कारणस्वे सर्वदा कार्यप्रसक्ती कदाचिदपि कायव्यतिरेकस्यावस्थित्यमावप्रसङ्गादित्यथंः। तदपि कुतः। अनपेक्षत्वात्‌ । स्वतन््रस्य प्रधानस्य चतनाद्िसहकायन्तरानपेक्षत्वए्- भ्युपगमाच्वयेत्यथः ॥ ४॥

अन्यचाभावाच न तृणादिवत्‌ ॥ ५॥

ननु तुणोद्‌कादिकं निमेत्तान्तरनिरपेक्षमेव क्षीराकारेण परिणमते तद्रसधानमपीति चेन्न । कतः । अन्यत्राभाषात्‌ । येन्वादृरन्यत् बटी- वदांदौ तुणादेः क्षीर भावस्यामावादित्यथंः । तथा च धेन्वादसापेक्ष- मेव तुणादिकं क्षीरी भवति । न्िरपक्षप्वे भटीावद्‌ादावापि क्षरीमाव- प्रसङ्खः हाते मावः॥५॥

(1 ~ --------- ---------- ------ -~ व्ल ~~~ स=

(दी ०।)अस्त प्रधानेऽपि सच्वांशः प्रवतक इत्यत आह- व्यतीति । स्वप्र धानभ्यत्तिरेकेणानवस्थितरनवस्थानादबाद्यस्यानपेष्चपवात्सातत्येन महः हारद्‌नामत्पाद्‌ः स्यादिति शेपः । चकाराऽसिद्धान्तमाह ॥४॥

तुणादेः क्षीरस्याऽभ्कारेण पारेणामवन्न सातत्यामटत अआह-- अन्येति । नाय तुणपह्वादिदृष्टाःतोऽप्यचेतनं प्रधानं जगक्ारणं साधयति । यतोऽचेतनस्य तुणपहठवादेः स्वतन्चस्य न क्षीरादिपरि- णामोऽपि ॥ कृतः । अन्यत्र वलीवदांदिमष्षते पारेव्यक्ते वा ्षीरपरिणामस्याभावात्‌ । चकारः प्रधानरय रवरूपासत्वसमुच- याथः॥ ५॥

१ ख. ग. पृप्तक्स्यः पाटः ।२ख. र्पः ३ख क्षीरायाश्नः ।

१७२ प्रीमहैपायनप्रणीतवब्ह्मसूत्राणि~ [अ०रेषा०रेसू०६-७]

अ्यपगमेऽप्यथांभावात ॥ ६॥

(न ०व०।) प्रधानस्य स्वतः प्रवृच्यभ्युपगमे पुरुषाथस्यापेक्षामावप्रसङ्ादि- त्यर्थः । न चेष्टापत्तिः । प्रधानमचेतनं चेतनस्य पुरुषाथ साधयितुमेव प्रव- तत इति स्धाभ्युपगमविरोधादिति भावः । यद्राऽथाभावाव्पमयोजनाभावा- दित्यथः । तथा हिन तावत्रधानप्रवृत्तिः पुरुषस्य भोगापवग।थां भोग्यानामानन्स्याद्निमक्षप्रसङ्गान्नाप्यपवगाथां मोगाभावप्रसङ्गाखधा- नस्याप्रवृत्तिभसङ्गाच । पुरुषस्य स्वरूपेणावस्थितिटक्षणस्य मोक्षस्य प्रधानाप्रवृत्येव सिद्धेः । तस्मातयोजनामावान्न प्रधानस्य जगद्ध- तत्वम्‌ ॥ ६ ॥

पुरुषाश्मवदिति चेत्तथाऽपि ॥ ७॥ ननु परुष एव प्रधानस्य प्रवतकः। ननु स्वयमप्रवतंमानः कथ परं

प्रवतयेदिाति चेत्पुरुषाईइमवदिति ब्रूमः । ठोके यथा पङ्कः पुरुषः स्वयम- प्रवर्तमानोऽन्धं प्रव॒त्तिशक्तिमन्तं प्रवर्तयति यथा वाऽयस्कान्तोऽहमा सनिधमाच्रेणायः प्रवतयति एषं पुरुषः प्रवर्तक इति चेन्न । यतस्त- थाऽपि दोषाणामनिर्मोक्षः। तथा हि प्रधानस्य पुरुषमर्यत्वे प्रधानं स्वतन्त्रमिति स्वाभ्युपगमविरोधः। पुरुषस्य प्रवत॑कत्वे कूरस्थत्वहानिः स्वस्य व्यापारं विना प्रवतकव्वायोगात्पङ्घोरपि बाश्व्यापारस्य सच्वाद्‌ यस्कान्तस्य त्वनित्यसं्निपिरेव व्यापारः । प्रधानपुरुपसंनिधेर्निस्यत्वेन व्यापारत्वायोगः । नित्यस्यापि व्यापारत्वे प्रधानप्रव॒त््यविच्छेदप्रसङ्क इत्याद्या दृषा द्र्टव्याः । बह्मणस्त्वाकयक्र प्रवतकत्वामाते न काट. स्थ्यहानिः ॥ ७ ॥ (दा ०।) अभ ति । पर्थ प्रधानस्य प्रवत्तिरनोपपदययत इति स्थितम्‌ । इदानीं ततवुत्तरमभ्युपगमेऽपि अथस्य प्रयोजनस्य निमित्तान्तराभाववद्‌दुभणत्वेन चाभावात्‌ ॥ ६ ॥

परुपति । पुरुपावन्पपङ्गू ततान्धमाधिष्ठाय प्रषतयति पङ्गुप्रवत- कोऽयस्कान्ता वा स्वयमप्रवृत्तस्तद्रद्‌प्रव॒त्तोऽपेि पुरुषः प्रवरते'येष्यतीति चेत्तत्रापि तस्मिन्नपे दृटान्पं सिद्धान्तविरोधाद्यां नित्यस्ानिध्यादयश्च दषाः प्रसञ्येरन्‌ ॥ ७॥

१ ख. (वत्पुर्षे भोगादरसमवेनाभ। ° ।

@ _@ कि ।

[भर्र्पा०रस००.९] बह्याप्रतवविणीदौीपिकाभ्यां समेतानि । १५६

अङ्गित्वानपपत्तश्च ॥ ८ ॥

भक

(्०व०।)अपि च गुणच्रयसाम्यावस्था प्रकरतिः। साम्यावंस्थाप्रच्युत्या गुणानामङ्गाङ्किभावे महव्‌ाद्युत्पत्तिरिति वदता सांख्यनदं वक्तव्यं प्रकृतिः किं कूटस्थोत विकारिणी । जाये परस्परानपक्षाणां गुणानां साम्याव- स्थाप्रच्युत्याऽङ्खान्निभावानुपपत्तेः का्यानुद्यप्रसङ्कः । प्रच्युत्यज्गीकारे स्वरूपहान्यापत्तेः । द्वितीये किं स्वतः प्रच्य॒तिरुतान्यतः। नाऽऽ्यः । सदा कायप्रसङ्गात्‌ । न द्वितीयः । पुरुषस्योदासानत्वाभ्युपगमहानेश्च । अतः प्रच्युत्यभावेनाङ्खाङ्गमावानुपपत्तेः कायामावप्रसङ्ग इत्यथः ॥८॥

अन्यथाऽनुमितो च ज्ञशक्तिवियोगात्‌ ॥ ९ ॥

नन्वनपेक्चस्वभावाः कूटस्थाश्च गुणा नानुभोवन्तेऽस्मामिः किं वन्यथा प्रकारान्तरेणेव यथा काय) त्पत्तिसमवस्तथाऽनुमीयन्ते* \ काया- नमेयत्वासधानस्येव्यङ्काङ्गिभावसंभवात्कायत्पाद्‌ः संभवतीति चेन्न । तशक्तिवियोगाद्रणानां ज्ञानश्क्तिरहितत्ादित्वथः । अयं भावः । अचे तनानां गुणानां साम्यावस्थाप्रच्युत्याद्योग्यवेऽपि प्रच्युतेनमित्तत्वास- भवाकिचिन्निमित्तं वक्तव्यं तथा चान्यस्य निमित्तस्यासंभवेन स्वतो वैषम्ये सव॑दा वैषम्यं स्यात्‌ । स्वतोऽप्यवेषभ्ये सदा साम्यप्रसङ्कः इत्यङ्गा- ङ्कित्वानुपपत्तिस्तदृवस्थेति काय।नुत्पादोऽपि तदवस्थ इति ॥९॥ (दी°।) अद्किगुणः प्रवत॑क्रोऽस्त्वत्यत आह-अङ्कीति । सत््वाद्‌ानां साम्येऽङ्खित्वस्यानुपपत्तेः । चकारां जडत्वप्रयुक्तं सामान्यदरूषण समु- चिनोति ॥ < ॥

साम्यावस्थायामपि वैषम्ययोग्या एव गशणास्तमैकवाक्यतावशाद्‌- ङ्कित्वमपि स्यादित्यत आह- अन्यथेति । अन्यथानुमितौ कार्यवजशे- 1ाद्गिव्वाद्यनुमितौ तस्य चेतन्यमपि स्यात्‌ । न व्वेतद्स्मिन्संमवति। ङतः । ज्षशक्तंवियोगोऽमावस्तस्मात्‌ । पुरुषस्येव चेतनत्वादुत्यथः । न चानुमानमापि सेध्यर्त।व्यथश्चकारस्य॥९॥

# यथा रथा कायोत्पत्तिरतथा तथा रवभावो रुणानामरमायत इत्यर्थः ।

[षी ५ ~ ---- ~ ----~---~---- ~~ -- ---- ~ ध नाको

१ ख भनोग ।

१७४ भरीमहपायनप्रण्तवह्मसूचाणि- अरर्षपा०रसू०१०-१६]

विप्रतिषधाचासमञस्म्‌ ॥१०॥

(्रग्व०।) सांख्या हि कचिन्महतः पश्चतन्माच्रसग वदन्ति कवचिदहंकारा- त चिदेकादशेन्द्रियाणि कचिदूहये द्दियाणि तागेन्दियेऽन्तमांभ्य सत्ते. चन्ियाणीति स्थापयन्ति! तथा च परस्परविप्रतिपधादसमशसं सांख्व- मतभित्यथंः । तस्मात्सा स्यमतस्य भ्रान्तिमृलव्वात्तदीययुक्तिविरोधः समन्वयस्य नास्तीति सिद्धम्‌ ॥ १०॥

नञ प्रपश्चस्य ब्रह्मोपादानकसे बह्मवञ्चतन्यं स्यात्कारणगुणस्य कार्ये ऽवश्यं मावादित्याराङ्कयेमं नियमं तदीयप्रक्रियया व्यभिचारयति-

( असटशोद्धवे काणादृदृष्टान्तस्यारतत्वम्‌। अधि० २) महद पवद हस्वपरिमण्डलाष्याम्‌ \ ११ ॥

प्रपञ्चस्य प्रधाननिष्ठाज्ञब्दत्वादिगणानन्वयात्‌ +प्रधानानुपादानकत्व- वद्रह्यगुणचतनत्वानन्वयाद्रह्योपादानकव्वे न स्यादिति हष्टान्तसं गत्वाऽ- स्याऽऽरप्मः । यद्यपि स्वपक्षे दाोषनिरासात्मकस्यास्याधिकरणस्य नाव संबन्धः किं त स्म्रतिपाद्‌ एव तथाऽ्प्युक्तावान्तरसगतिलोमादिह लिंखितमिति मन्तव्यम्‌ । अचर चेतनाद्रह्मणो जगत्स ब्ुवन्समन्वयों विषयः सकि कारणगुणाः कार्य स्वसमानजातीयगुणारम्मका इति न्यायेन विरुध्यते न वेति संदेहे विरुध्यत इति प्रापे व्यभिचारान्न बिरोध इति राद्धान्तः । सूत्रे वाक्षब्द्श्चा्थाऽनुक्ताएसमुचच* वृते । तथा च ह्स्वपरिमण्डलाभ्यां द्यणक्परमाणमभ्यां महर घ।णवचेतनाद् ह्यणाऽचेतनं जगद्धवतःति योजना । वेशोपिका हि हस्वादणोश्च

(दा०।) सत्वगणत्वाञ्ज्ञानस्य तच्छाक्तरप्यावेरुद्धव्यत आह-वेप्रताते)। जडं ज्ञकशक्ते च । एव यन्थष्वपि क्रवचित्सप्तेन्द्रयाणि क्राचेदेकादशे- त्यादि विप्रतिपेधरतस्मादिदं सांस्यदशेनमसमञ्जसम्‌ । चकारान्महाज- नापरग्रहादेश्चासमञसम्‌ ॥ १०॥

पवांधिकरणं प्रधानगणारन्वयाजगन्न तध्रकरृतिकमि । इहापि चेतन्यानन्वयान्न चेतनप्रकरतिकमित्याक्षिप्य समाधत्त-महद्ति ।

मर

ञ

भट

[> त

०० ----~ -- -~

# त्वकर्मन्द्रियाणि मनश्चति । + अरे.व्दारशस्पादिरुणानःवेयादिति देषां नगति ृष्टत्वादति भावः । > चतुरणुकादिपमुच्चय इत्यथः ।

[° रवा०२सू०१२] बह्मामृतवषिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १७५

(्र०व ।)दापाकान्महही्ं च यणा जायते दयणुकगतह्स्वत्वाणुषवे तु णुके स्वसमानजातीयह्वस्वत्वाणुव्वे नाऽऽरभेते किं तु द्यणुकगतते- त्वसंख्या उयणुके महच्वादिकिमारमत इति वदन्ति । एवं परिमण्डला. स्परमाणोरणद्यणकं जायते । परमाणगतपारिमाण्डल्यं त दयणक्षे परिमा ण्डल्यं # न +जनयति किं तु परमाणुगतद्विव्वसंख्या द्यणुकेऽणुत्वादिक- मारभत इति प्रक्रियां दृशेयन्ति। एषं दृश्यतां वैशेषिकाणां कारणगुणाः काथ स्वसमानजतयगुणारम्मका इति नियमामासं धद्तां कथ लजन। न मवेद्यभिचारस्यः‹ स्फुटत्वादिति तात्पयम्‌ । "एतेन शिष्टापरिग्रहा अप व्याख्याताः ' [ब ०सू०२।१।१२] इत्यस्यायं प्रपञ्च इति न तेन पौनरुक्व्यं शाङ्कनायमिति ॥ ११॥

इदानीं प्रक्रत परमतनिरासपुपक्रमते- ( परमाणुनां संयोगेन जगदुत्पत्तयुक्तिविरुद्धत्वम्‌ । अधि० ३) [क + उभवचागप न कमातस्तदक्विः ॥ १२॥ प्रासङ्कखिकाव्यवहिते> नास्य सगतिन।पेक्षितेति व्यवहितेनोच्यते ।

ननु प्रधानस्य चेतनानधिष्टितचवाककतारणत्वामवि तहि चेतनाधि- ताः परमाणवः कारणं जगत इति प्रव्युदाहरणेनास्याऽऽरम्भः ।

~~~.

(दी०।) यथा परमाणोः परिमण्डलादणह्वस्वं च दयणुकम्‌ । अणोहस्वाच दयणुकान्महहीघं च उयणाकादि तद्रच्ेतनमपि बह्याचेतनस्याऽऽरम्भक- मस्तु ॥ ११॥

पूपाधिकरणे प्रधानस्य स्वातच्छ्यान्न जगतां कारणत्वामिह तणुना- मीश्वरस्याधिष्ठातुः सच्वात्कारणत्वमिति प्रव्युदाहरणनाऽशक्षिप्य समा- धत्त--उभयथति । उमयथाऽपि आद्यस्य कमणा निमित्तस्य मावोऽभा- वेऽपि दष्टस्याहष्टस्य वा दृष्टस्यापि प्रयलनस्याभिघातादेवाऽदृष्टस्याप्या- समसमवायिनो वाऽ्दरृटवदात्मसबन्धस्यापि सदातनत्वऽसदातनत्वे वा

# परिमण्डलः परमाणुस्तद्रतं परिमाण पारिमण्डल्यमिति । + व्यणुक्रस्य परिमाणान्त- राम्य॒पगमादिव्यथः । > ग्यभिचारेति । अणहुखम्यो व्यणक्रेम्योऽण द्रव्यं नजायते

^

हस्माप न जायत्‌ इत्यव्याभकचासादाति भावः । ~ पूवाधिकरणनेलयथ ॥

नी मी -------- ------ ~~~ --

१ दख तस्यामात्रञष ह ।

१७६ भीमहैपायनप्रणीतवह्यस्ुत्ाणि- [अ०्रपा०रमु-१६]

(बन्व०। ) अब परमाणुधक्रियया जगदुत्पत्तिरिति वैशेषिकयिद्धान्ती विषयः स किं मानमटो भ्रास्तिमृलो षेति विशये मानमलःइति प्रापे त्रमः-वेशोषिकाः खल कमणा सृष्टः पूर्वं निश्रलयोः परमाण्वोः संयोगे द्यणएकाद्युत्पत्तिरेति वदन्ति । तस्य कर्मणः किंचिन्निमित्तमभ्युपगम्यते न वा। आये कमंनिमित्तत्वेन प्रसिद्धं जीवप्रयलायभिघातादिकमङ्घीक- तभयं #^न हि तर्स भवति सृष्टशुत्तरकाटीनत्वात्तस्य । द्विताये कमानत्पत्तिः अत उभयथाऽपि न कर्मतः कमाभावात्तदृभावा दछ्यणुकादिकमेण सृष्ट त्पादामाव इव्यथः । यद्रा जावाहष्टवक्ञादाद्यं कमं परमाणुधिति तस्षिद्धा- न्तस्तथा चतदहष्ट कि जीवनिष्ठ वा परमाणनिष्ठं वा । उमयथाऽपिन कर्माहि्टस्याचेतनस्य कमाभिमुख्यायोगात्‌ । तथात्वे सव॑दा सुिप्रसङ्गात्‌ । न च जीवोऽहष्टस्य प्ररकस्तदानीं तस्य ज्ञानवच्वाभावात्‌ ।न च वैशेषि- काभिमत ईश्वरः प्रेरक इति वक्ष्यते । अतः सगामाव इत्यर्थः । यद्रा पर माण्वोः संयोगोत्पत्तौ सृष्टिध्विभागोत्पत्तो च प्रलयस्तयोश्च संयोगवि- भागयोः कर्मैव हेतुरिति तस्विद्धान्तस्तथा च संयोगहेतुः कर्म॑ नास्ती. व्यक्तम्‌ । एवं विभागहेत॒ः कमं नास्तीव्याह-निमित्तस्याटष्टस्य नद्‌ नादेरभावादहष्ट च मोगाथमेव न प्रलयाथमित्युभयथाऽपि न कमातः संयोगविमागहेतुकमां भावात्तदभावस्तयाः सुष्टिप्रलययोरभाव इत्यथः तस्मादनुपपन्नः परमाणुकारणवादः ॥ १२॥

समवायाप्युपगमाच साम्यादनवस्थितेः ॥ १२३ ॥

तद्माव हत्यनुषङ्कः । तस्य परमाणुक्ारणबादस्यासमव इत्यर्थः । कुतः । परमाणाव्यणुकयोः समवायाभ्युपगमात्‌ । अभ्युपगमे को दाष- स्तत्राऽऽह-साम्यादनवस्थितेरिति । यथा व्यणुकं परमाणभ्यामत्यन्तं भिन्नं तव्समवायमपेक्षत एवं समयायोऽपि समवापिभ्यामत्यन्तं भिन्नः स्नन्येन समवायेन समवापिभ्यां संबध्येत भिन्नत्वसाम्यादसंबन्धस्य

कमणि ० नन ~~~ ------------ -~--------- ~~-~-~----~-- ˆ~ ~~~ ~~ --~--* ~~~ --~ ~~----~-“~~-~------- ~~~

दी ०।) प्रटयायमावदषान्नाऽशय्रं कम।पुषु। अत आद्यस्य क्मणोऽमावा- तज्जनकस्यापि तस्य सयांगस्याभावाच्च संयोगसचिवाः परमाणव न द्यणाकादिकरिमेण जगदारमन्त इव्यथः ॥ १२॥

समवायेति। पूवं संयोगस्य निमित्ताभाव उक्तः। इदानीं संबन्धामावः सपमवायस्याभ्युपगमोऽद्भमकारस्तस्मात्‌ । संथोगस्य यथा समवाप एवं

~~~ ---------

भैः भेरीमृदङ्गवत्‌ ।

[भ०्रपा०२ बह्मा्तवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ` १७७

सू०१४-१५]

(्र०व०।) संबन्धतादृक्शंनात्तथा च तस्यापि मिन्नत्वसाम्यात्समवायान्तर- मित्यनवस्था स्यादित्यर्थः । स्वरूपस्य # संबन्धत्वे समवायलोपप्रसङ्कः इति बोध्यम्‌ । तथा च समवायासिद्धौ समवेतन्यणुकादिसश्वसिद्धि स्यादिति भावः ॥ १३॥

नित्यमेव च भावात्‌ ॥ १४॥

परमाणुनां प्रवृत्तिस्वमावसत्वे प्रवुत्तेर्मित्यमेव मावासलयामावप्र- सङ्गः । निवृत्तिस्व भावत्वे निवुत्तेर्नित्यमेव मावात्सृषट्यमाषप्रसङ्गः इति मावः ॥ १४॥ रूपादिमचार्च विपयया दशंनात्‌ ॥ १५ ॥

चतुर्विधाः परमाणवो खूपस्पक्शांदिमन्तो नित्या अणवश्वेति बैशेषि कसि द्धान्तः स नोपपद्यते । तथा हि परमाणवोऽनिस्याः स्थूलाश्च भवि- तुमर्हन्ति खपादिमचखात्परादिवत्‌ । पटो हि खूपादिमच्वात्स्वकारणत- वपेक्षया स्थुलोऽनित्यश्च तद्वलगक्कारणस्यापि ङूपादिमस्वेऽनित्यत्व- प्रसक्ता कारणापेक्षया स्थूलत्वं स्यादिति न जगक्कारणस्य रूपादिमख. मिति तात्पर्यम्‌ । सूत्रा्थंस्तु-भवन्मते जगत्कारणस्य ङपादिमच्ादणु- स्वनिव्यत्व विपर्ययस्थृलत्वमनित्यत्वं च प्रसज्येत लोकै रूपादिमतः परा- वेस्तथा दश्चनादिति ॥ १५॥

जदि

(दी ०\)समवायेऽपि समवायः समानत्वात्संबन्धत्वस्य मेषस्य वाऽततः सम- येऽपि समवाय इत्यनषस्थानमनबस्थितिस्तस्याः । चकारः संयोगस्य समषायानङ्कीकारे राद्धान्तविरोधादि समुशिनोति ॥ १३॥ अस्तु तर्हि परमाणव एवाऽऽद्यस्य कर्मणो निमित्तमित्यत आह- निस्येति । अणूनां प्रव्तिस्वमावत्वे सर्गस्य निवृत्तिस्वमावत्वे प्रठय- स्योभयस्वमावस्वे कार्यस्य पवापरकालवेकल्यस्यानभयस्वभावत्वे निमि तस्य नित्यं सवदा भावातस्रलयाद्यमाववाषः । चकारः पषेसूज्रवत्‌॥१४॥ अस्त्वागन्तुकं निमित्तं नित्यानामणुनामित्यत आह-रूपादीति । नित्यत्वस्य विपययोऽनिव्यत्वमणूनाम्‌ । कुतः । रूपादिमिच्वात्‌ । ङूपा- दिमतां घटादीनामनित्यववकुर्शनात्‌ । चकारः कमव्यतिरिक्तस्य निभि. तस्य दुल्भत्वं समुचिनोति ॥ १५॥

~~~ ~~~ ~~~ ~~ ~~~ क ण ज जि कन का जि

> प्रमाणृद्रयपंयोगस्य खरूपपंबन्धोपपत्तनं समवाय इति । २३

१७८ भीमहेपायनप्रणीतव्ह्यसूत्राणि-~ [अण०्रपा०रस्‌०१६-१०)

उभयथा च दोषात्‌ ॥ १६ ॥

(अण्वण) रूःरसगस्धरपर्शासिका पृथिवी स्थृटा हश्यते रूपरसस्पर्षा- सिका आपः सृक्ष्मा रूपस्पक्ञा्कं "जः सृष्ष्मतरं स्पक्ात्मको वायुः सक्षम तम इत्यनुमवागमसिद्धा प्रक्गिधा । तच पृथिष्यादिवित्परमाणवोऽप्युशूप- वितापचितगुणात्मकाः कतठप्यन्त न वा। आघेऽणुत्वव्याघातः+। उपचि- तापितगुणात्मकपुथिष्याहैः स्वरूपोपचयापचयदशनाहुणानां दष्याद्‌- तिरिक्तत्वेऽपि तादश्षगुणवस्वेन पृथिव्यादीनामुपचयदश्नादणुखष्याधात एव । न षा गुणगुणिनोमेवः संमवति । मेवे गवाश्ववहुणगुणिमाषानु- पपत्तेः । द्वितीये तत्कार्यपृथिव्यादिषु रूपाद्यनुपटम्भप्रसङ्ग इत्युभयथा दोषादुनुपपन्नः परमापूकारणवाव्‌ः ॥ १६ ॥ अपरिग्रहाचात्यन्तमनपेक्षा ॥ १७ ॥

प्रपानषादो हि स्कार्यत्धार्थक्ञोन मन्दिभिः शिष्टैः परिगहीतः। परमाणुकरणवादस्तु केनचिदंशेन कैश्चिवुपि शिष्टैरपरिगृहीत इति शिष्टापरिग्रहाच्चात्यन्तमनपेक्षा परमाणकारणवादे कर्तव्या वेद विद्धिरि- त्यथः । सते चकेन वैशपिक्ञाभिमतषट्‌पदाथासंभवः सूचितः। सचा- संभवः प्रतिपादितो भगवा माष्यक्रता । तस्माद्भान्त्यकभूटवक्पिकरा- दिमितेन न समन्वयस्य विरोध इति सिद्धम ॥ १७॥

(दी ०।)ङूपादिमितां च घटादीनां परिमाणतारतम्यादस्त्व नित्यत्वम्‌ । अणूनां समानपरिमाणत्वादा्माहद्वच्नित्यसमिस्यत आह- उभयथेति समान. परिमाणवे घायवीयादीनामपि रूपरसषगन्धस्पशसद्दधावो दाषोऽसमानप-

क क्न = क

प्मिणस्वे हेतोरसिद्धिदषः । चकारस्त्वनेकान्तिकत्यस्य समुच्चये ॥ १६॥

ननु काश्यपीयत्वादिद्‌ मतमङ्गीकरणीयमित्यत आह-अपरिग्रहेति । न परियरहोऽपरिग्रहः सांख्यादिवादस्य सत्काया्श्े परिग्रहः सोऽप्यस्य न । तस्माद्त्यन्तमनपक्षा शिष्टः परिग्रहाऽणमाघ्रमपि न कृत इत्यर्थः । वकारस्त्वप्रयुक्तसमुच्चयाथंः ॥ १४७ ॥

# उपचितेति । पार्थिवः परमाणुरधिकगुणत्तत एकेकन्यूनगृणा जलादिपरमाणव इति । + व्याघ्रात इति । स्थुरुत्वादिति तथा हि पाथिवोऽणुराप्यात्सथूलोऽधिकगुणत्वादघटवत्‌ ।

[की

१ ख. रूपादिमतां चति नार्व । २ख. ननु शाश्वतीयः।

[भिररपारध्‌,१८] बरह्मागरृतषर्षिणीदीपिक्षाभ्यां समेतानि । १७९

( र०व० | ) इश्वराद्धिन्नानां बाष्यवस्त्स्तित्ववादिबोद्धविक्ञोपसंमतानां परमाणुनां शब्दस्पर्शादीनां च जगदुत्पादकत्वमतखण्डनम्‌, अि० ४) समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः ॥ १८ ॥

वैशे षिकस्तावत्परिमाणमेदेन देहादेराशुतरविनाशितषाङ्कीकाराषा- सनः स्थापित्वाङ्खीकाराच्चापदैना किकः । सवेक्षणिकत्वबादिनसतु पर्णः वैनाशिका इत्यधदैनाशिक्रमतनिराकरणान्तरं पूणंवेनाशिकमतं बुद्धि- स्थमिदानां निराक्रियत इत्यवान्तरसगतिद््टव्या । तच्च तावद्बुद्धमुने- नाऽऽगम उपादिष्टः स चाऽऽगमो वेभाषिकसौत्रान्तिकविज्ञानवादि- सर्वशुन्यवाद्यास्यचतुर्विधशिष्यप्रतिपत्तिवेःचेञ्याचतुर्बिधो मवति । तत्र वैमापिकसौत्रान्तिकयोज्ञानं तद्‌तिरिकपदार्थाश्च स्व क्षणिकाः सत्य मूताः सन्तीयान्परं मेदो वेमािकस्य षटादिपदार्थाः प्रत्यक्षाः सोध्ान्ि- कस्यतु ज्ञाने घटायाकार उत्पन्ने तनाऽऽकारेण प्रदयक्षणाप्रव्यक्षा घटा- दुयोऽनुमीयन्त इति । तच्राऽऽदां वैभापेकसोच्राग्तिकयोबद्यार्थास्ति- त्वाऽविशेषात्तयोमंतमेकीक्रुत्य तन्मतं प्रमाणमृलं भ्रान्तिमृलं वेति संदेहे प्रमाणमूलमिति प्राप्तम्‌ । तथा हि प्रथिव्यत्तजोवायवश्चत्वारे भूतानि चतुर्विधपरमाणप्स्वरूपाणि एवं भमोतिकानि रूपादिवेषयेन्दरियाणि परमाणुपुश्स्वरूपाणि ।॥ न हि परमाणासमृहव्यातिरेफेणावयववेमूरतं किं चित्कायमस्तीति । परमाणहेतुक एव प्राथव्यादिसमुदाया बाह्यः । आध्यास्मिकश्च समुदायः स्कन्धहेतुकः । तथा हि रूपविज्ञानवेदृनासं- ज्ञासस्काराश्च प्चैते स्कन्धाः। तच रूपस्कन्धः सविषय द्दियाणि। विष- याणां श्पादीनामाध्यासिकत्वमाध्यास्मिकेन्दियसेबन्ध।दष्टव्यम्‌ । अह मित्याटयविज्ञानप्रवाहो विज्ञानस्कन्धः । सुखाद्प्रत्ययो वेद्नास्कन्धः॥ गौरश्व इत्यादििब्दादिविशिष्टवस्तुविषयकसविकल्पकप्रत्ययः सन्ञा- स्कन्धः ! रागद्रेषमाहधमाधमाः संस्कारस्कन्धः । तच्च विज्ञानरकन्धाश्च- तमित्यातेति च गीयते । इतरे स्कन्धाश्वैत्याः । एतेषां चित्तचेत्यानां दी०।) पूर्वाधिक्ररणेऽधवैनाशिका निरस्ताः । अस्तु, तेषां निरास उमय. प्र्टत्वात्‌ । न बाद्याथवादिनो वैनाशिका स्तथेत्या्धिप्य समाधत्त- पमुदायति । चतु्विधोऽणुहतुकश्च भूतमोरिकसंहतिरूपः समुष्ायो हपविज्ञानवेदनासंज्ञासंर्कारदेतुकश्च पञ्चरकन्धरूपरतरिम द भयहेतुकेऽ-

~~ ~~ ~~ ~~ ~~ ~~~ ---~--~--~ ~ -~--~---~---~-~* ~--- =+ ~= ~ ~ ~~~. € 1

१ ख, स्द्न्ध रः |

१८० भीमहैपायनप्रणीतनह्यद््ञाणि- [अ०रेपा०रसु०१९)

(ब ०व०|)स्कन्धानां समवायः सवव्यवहारास्पदम्‌ । आध्यास्मिफश्च स्कन्धष- तुक इति सर्वक्षणिकत्ववादिनोदै मापिकसोत्राम्तिकयोमंतं तन्निराकरोति समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्रात्तिरिति । उमयहेतुकेऽपि समुदाये परमा- णहेतुके बा्यसमुदाये स्कन्धहेतुक आध्यास्मिकसमुदाये च तदुप्राप्ि- स्तस्य समदायस्याप्रा्िरित्यर्थः; । अचेतनानां परमाणूनां स्कन्धानां च स्वतः समुदायायोगादुम्यस्य च स्थिरस्य चेतनस्य समुदायकतुरनभ्युपग- मादिति सूत्रवाक्यशेषः ॥ १८ ॥

इतरेतरपत्ययत्वादिति चेनोत्पस्तिमाज्रनिमित्तवात्‌ ॥ १९ ॥

ननु संहम्तुश्चेतनस्याभवेऽपि संघात उपपद्यते । तथा हि अविधा संस्कारो विज्ञानं नाम शूपं षडायतनं स्पर्शा वेदनेव्येवजातीयकानाम- विद्यादुौनामितरेतरप्रत्ययत्वादितरेतरकारणत्वाद्घरीयन््रवदनिङ्ञमावते- मनेष्वविदयादिष्वर्थाक्षिप्तः संघात उपपद्यत इति शङ्ार्थः । कार्य प्रत्ययते जनकत्वेन गच्छतीति व्युत्पस्या प्रत्ययशब्दः कारणवचनः अविद्यादीनामयमथः । क्षणिकेषु स्थिरत्वनित्यत्वादिभ्रान्तिरविदया। सा च विषयेषु रागाद्यात्मकसंस्कारहेतुः । सच संस्कारो गभस्याऽभ्धं विज्ञानं जनयति । तस्माच्चाऽऽलटयविज्ञानास्पथिष्यादि चतुष्टयं शरीरस्य समुदायस्य कारणभूत जायते । तदेव नामाभयव्वान्नामेव्युच्यते । तच्च नाम सितासितादिरूपं तच्छरीरं जनयति । गममूतस्य देहस्य कललबु- द्‌ुदाद्यवस्था नामरूपशब्दाथं इति पयंवसन्न पुाथिव्याद्‌चतुष्टयं नाम रूपं च शरीरं धिज्ञानधातुश्चेति षडायतनानि पस्यान्छयजातस्य ततषडा यतनम्‌ । नामरूप्छियाणां मिथः संबन्धः स्पा: । ततः चखा दिकावे- दना । ततः पुंनरकिद्यादय इति । निराकरो ति-नेति । कुतः । उत्पत्ति. माञ्चनिमित्तलात्‌ । अयमथंः-दह्विविधो हि कायोत्पाद्स्तवाभिमतो हेत्व. धानः कारणसमुदायाधीनश्चेति । तच्च हेत्वधीनो वथा-ब।जादुङ्कुरीऽ-

क (कि, क

(दी ०।) संम्रदायेऽभिप्रेयमाणे तद्प्राप्िस्तस्य समदायस्याप्राप्तिरासिद्धिरचे- तनत्वांत्समुदायिनां समुदायस्य च वरतुत्वादन्यस्य स्थिरस्य चेतनसंहन्तु रसस्वात्‌ ॥ १८ ॥

इतरेति ! अविद्यासंस्कारविज्ञानादीनां स्थिरस्य चतनस्यासस्वेऽपी- तरेतरप्रस्ययत्वमितरेतरकरारणस्वं तस्मादिति चेन्न । उत्पत्तिमाचनिमि-

भयानको ज ण्‌ न --

------ ~ -----

~ -----=-~ ~ ~~ ~-~-----

~~ ~~ १ = ~

=

१ख समृद्‌ःपरिनां समुः। २. ्तवात्समुरायत्य च ख संदतेरः।

[अ०रपा०२सु बह्या्रूतव पिणीदीपिकाम्यां समेतानि। १८१

२०-२१]]

( ब०व०।) ङ्कुरात्पत्रं प्राकराण्डमिव्यादो । कारणसमदायाधीनो यथा- परथिभ्यपतेजोवाग्वाकाशकालधिक्ोषाणां मेलने सति तेभ्य उपकरृताही- जाङ्कुरो जायते । आध्यास्मिकः का्यासादोऽपि पूर्ववहिषिधस्तत्राऽ्भ्यो हेत्वधीनका्रस्पादोऽविद्यादीनां द्वितीयस्तु प्रथिष्यप्तेजो वाय्वाकाशाल- यषिज्ञानानां समवायात्कार्थस्योत्पाद्‌ इति । कार्येऽङ्कुरादौ काटिन्यस्हपा- कादीनां दृशनाव्पृथिव्यादौीनां कारणव्वमृद्यम्‌ । उभयविधेऽपि कार्योत्पाद न चेतनापेक्षेति। ताऽऽदययमङ्खीकरत्य द्वितीयं कायत्पिादं हेतुसमुदायाधीनं दूषय ति-उत्पत्तिमाच्रनिमितसादिति । अविध्यादीनामितरेतरकारणसेऽ- प्युत्पात्तेमात्रे निमित्ततवान्न हेतुसंघाताधीनः कार्योत्पादः संभवति संहन्तुः स्थिरस्य चेतनस्यानङ्गीकारादित्यर्थः ॥ १९ ॥

सवक्षणिकतवादिनां हेव्वधीनोऽपि कार्योत्पाद न संमवतीत्याह- उत्तरोत्पादे च पु्निरोधात््‌ ॥ २० ॥

कार्यकाले विद्यमानस्थव भ्रदादेः कारणत्वं हश्यते न तु नष्टस्य । भवन्मते ूत्तरस्य कार्यक्षणस्योत्पादे पूर्वस्य कारणक्षणस्य निरोधान्ना- दाङ्गाकारान्न हेस्वधीनोऽपि कारयात्पादः संभवतीत्यर्थः ॥ २०॥

नतु निर्देतुक एव कार्योपपादोऽस्त॒ तथा च नोक्तदोष हत्या- दाङ्याऽऽह-

कि

अप्ताति प्रतिज्ञोपरोधो योगपयमन्यथा ॥ २१॥

असति हेती कार्यो्पच्यज्गकारे पूर्वज्ञानचक्षुरालोकविषयेषु चतुषु

@ ¢

हेतुषु सत्छु काय नीलादिज्ञानं जायत इत्यस्याः प्रतिज्ञाया उपरोधः

(दी ०1) त्त्वात्‌ । उत्पत्तां केवर निमित्तमवियंदीतरवन्नत्‌ सं घातोत्पत्ना- विति माचजशब्दाथः ॥ १९ ॥

उत्तरातं । उत्पात्तमाच्रनिमित्तत्वमुक्तं तदप्यसंभवि उत्तरस्य काय स्योत्पाद्‌ उत्पस्यवसरे पूवस्य कारणस्य निरोधाद्सस्वात्‌ । चकार उत्पर्थसमभवसमुचखयाथः ॥ २०॥

असत्यव॒ कारणे कायस्योत्पादोऽस्त्वित्यत आह- अस्तीति । असति कारणे कायंस्योर्पादे प्रतिज्ञायाश्चतु्िधानापिपत्यादीन्देतून्परतीस्य

१. श्या तदितरतः!त्‌ न २ ख. च्यसद्ध'व६०।

१८९ श्रीमि पायनप्रणीतबह्यधूत्राणि~ (सर्र्पा०रस्‌०२२)

(्०व ०) स्यात्‌ । अन्यथा कार्यं सहेतुकमित्यङ्गीक्ृत्य कार्यपयन्तं हेतोः स्थित्यङ्काकरे हेतफटयार्योगपद्यमेक्रस्मिन्काठे स्थितिः स्यारित्यथंः । तथा च क्षणिकव्वप्रतिज्ञाहानिरिति मावः ॥ २१॥

प्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधाप्रापिर विच्छेदात्‌ ॥ २२ ॥

वैनाशिकाः खलु बुद्धिपएू पकनाशो मावानामबुद्धिपूर्वकनाकश आकाशं चेति जयमप्यवस्तु संनिरुपास्यं रहैत तुष्छमिति वदन्ति । तच्राऽऽ- क।शस्य निरुपाख्यत्वमुत्तरसूतरे निरसिष्यते । अचर तु बुद्धपुवकनाज्ञा- बुद्धि पवंकनाशरूपनिरो धद्रयं निराक्रियते । प्रतीपा प्रतिकूला सन्त घट मसन्तं करो्भत्थवमाकारका सख्या बुद्धः प्रातेसस्या तत्पुवका नराधा नाशः प्रतिसंख्पानिरो धोऽतच्पवंको ना्ञोऽप्रापसिख्यानेराधस्तयानरा- धयोः संतानिषु संताने वाऽपाप्निरसंमव इत्यथः । कुतः । अविच्छेदात्‌ । न तावज्निरोधह्वयस्य संतानगोचरत्वम्‌ । संतानस्याविष्छेदुत्‌ । संतान- विच्छेदो हि चरमसंतानि विच्छेदाद्रक्तष्यः सन युक्तः। चरमस्ता- निनः कायौन्तरजनकववे संतानस्याविच्छेद एव । अजनकत्वं चरमसंता- निनोऽधंक्षियाकारिवङरूपसच्वाभविनात्यन्तासस्वात्पृवंसंतानिनां सवेषां द्युन्यतापरिशेषापत्तिरर्थक्रियाया अभावात्‌ । नापि संतानिप्रतियो गिकत्वं निरोधद्रयस्य संतानिनां घटादीनां क्षणिकत्वेन ब्ु-छपवकनाक्ञाया- गात्‌ । नाप्यद्ुद्धिपवंकसमृलनाश्षस्त्वदभ्युपगतः संभवति मूलस्य मृदादेः प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्‌ । तस्मान्निरोधष्यस्यानुपपत्तिः ॥ २२॥

(द ०।) चित्तचैसा उत्पद्यन्त हव्येस्योपरोधो बाधः। अन्यथा कार्यस्य क्षणे कारणस्य ससे कार्यकार्णयोर्यौगपयं तथाऽ्चापि क्षणिकाः स्वं संस्कारा इति प्रतिज्ञोपरोधः॥ २१॥

मा भ॒द्रैनाशिकानां सन्पदार्थोऽसस्तु स्यादित्यत आह-बुद्धेपूवका निरोधः प्रतिसंख्या निरोधस्तद्धिपरीतोऽप्रतिसंस्यानिरोधः । निराधषरू पपदार्थः सुगतानाममिमतस्तस्य निरीध्यस्य संतानस्य नेत्यत्वात्सता- निनो निरवयवविनाज्ञस्य कर्तुमह्क्यत्वादमवेनास्थैवासच्म्‌ । प्रतिसं- स्यानिरोधश्चाप्रतिसस्यानिरोधश्च तयोरप्रात्तिविरोधामावात्‌ । सएव

कथमित्यत आह- अविच्छेदात्‌ । संतानसंतानिनोः ॥ २२॥

१ द. त्त्यत्या टप० । ए ख. °रोभोऽसन्पदा। १ ख. रोषस्य । * ख. (निनां च विना ।

[भर्र्पारर्त्‌, बरह्मागतवर््िणीदी पिकाम्यां समेतानि। १८४

१३-२५] उभयथा च दोषात्‌ ॥ २३॥

( ्रन्व०।) स्थिरत्वादिभ्रान्तिहपाविद्यायाः किं सम्यगन्ञानाद्टिनाक्ञ उत स्वता वा । नाऽऽद्यः । निर्हेतुकनाश्षाभ्युपगमहानिप्रसङ्कात्‌ । द्वितीये सम्ग््ञानोपदेशानथंक्यमिव्युमयथाऽपि दोषादसंगतं मतमित्यथः ॥२३॥ आकाज्ञस्य निरुपाख्यत्वं बुषयति- आकाशे चाविशेषात्‌ ॥ २४ ॥

आतमन आकाश्ञः संभूतः ` [ तै० २। १ ] इति शरुत्या शशब्दगुण- कत्वेन चाऽऽकाश्ेऽपि परथिष्यादिषष्ठस्तुत्वप्रतिपत्तेरषिशेषान्न निरूपा- त्व मित्यर्थः ॥ २४॥ आत्मनः क्षणिकखवं द्ूषयति- अनुस्मृतेश्च ॥ २५ ॥ अनुमवमन्वनन्तरमुत्पद्यमाना स्यतिरमुस्मृतिस्तद्रलादासमनोऽनु मवितुरन क्षणिकत्व मित्यर्थः । अन्यानुभूतेऽन्यस्य स्मरणायोगादिति माषः ॥२५॥

(द "न केवलं निरोध्यामावोऽविद्यादीनां प्रतिसंख्यानिरोधे निमित्तमपि नास्तीत्यत अह-उभयेति । उभयथा यहि ज्ञानेन नि्हैतुकविनाश्ा- भ्युपगमो दोषश्चद्विनेव ज्ञानेन ज्ञानतत्साधनोपदेकवेयथ्यदोषस्तस्मात्‌ । चकारस्त्वप्रतिसख्यानिरोधसकरसमुचयाथः ॥ २३ ॥

आवरणाभावस्याऽऽकाशस्य यथा सतोऽप्यज्घीकारस्तद्न्चिरोधयो- रप्यद्धीकारः किं न स्यादित्यत आह-अ।काङ इति आकराक्ञेऽप्यस्च्छ- मनुपपन्न निरोधयारिव । यथा गन्धादयो गणाः प्रथिव्यादयो मावा- स्तथा शब्दगुणोाऽप्याकाश्ञो माबोऽविज्ञेषात्‌ । चकार दकानेकादरणा- भावानुपपच्यादि समुचिनोति ॥ २४ ॥

विज्ञानस्य क्षणिकत्वात्तदहष्टान्तनं सर्वस्य क्षगिकच्वात्तत्रणालि- कयाऽसच्वं सेत्स्यत।त्पत आह-अन्विति । अनृमवमनु जायमाना स्मतिस्तस्याः कतुः स्थायित्वम्‌ । अनुमवस्थत्यारेकाधिकरणत्वात्‌ । हशान्तनान्येपामपि । चकारो ज्ञानस्यापि क्षर्णित्वामावसमुच- यार्थः॥ २५॥

१ ख. ररोधराभा। २ ल. एवानेः। २ ल्ल, ^न्तेनासर्मश्स्यः) 3 ख. प्तः स्वानु०। * ख. -गिक्ृस्वभ। ।

१८४ प्रीमहैपायनप्रणीतवह्मसूताणि- [अ ०रेषा०२स्‌०२६-२८)

नासतोऽद्टत्ात्‌ ॥ २६ ॥

(न ०व °|) क्षणिज्ात्कायात्पत्तिमिच्छताऽथादभावान्निरुपाख्यादेव कार्यो. व्पत्तिरङ्खीकरृतेति प्रतिभाति । पर्वक्षणनाशं किना कार्यक्षणोदच्ययो- ग(त्साक्षादभाबाद्धाबोत्पत्तिः स्व्रन्थे दररिता च । तथा चासतोऽभा- वाक्निःस्वरूपाकार्योसत्तिन युक्ता । कुतः । अदष्टत्वात्‌! निरुपाख्यान्नर - विषाणादैः काय।त्पत्तेरहष्टत्वा दित्यर्थः । हष्टत्वादिति वा पदच्छेदः । सत एव मृदादेः कायत्पत्तेहष्टत्वादिव्यथः ॥ २६ ॥ उदासीनानामपि चेवं सिद्धिः ॥ २७ ॥ कि चेवममावाद्धबोत्पच्यद्गीकार उदासीनानां तत्तत्कायंसाधनेषु करुष्यादिष्वप्रवतेमानानां सवगृहे तृष्णीमुपविष्टानामपि पुंसां स्वस्वाभि- मतस्य कार्यस्य सिद्धिः स्यादित्यथंः । तस्माद्धान्स्यकम्रटेन वैभा- षिकसोत्रान्तिकयोबाद्यार्थवादिनोर्मतेन समन्वयस्य न विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ २७ 1 (विज्ञानवादिबोद्धसंमतविज्ञानस्य जगत्कतरुतादिखण्डनम्‌ । अधि ०५)

नाभाव उपरब्पेः ॥ २८ ॥

एवं क्षणिकबाह्यार्थवाद्निराकरणं कृतं तन्निराकरणमुपजीष्य क्षणि- क विज्ञानमा्रसव्यत्ववादी प्रत्यवतिष्ठत इत्यनयोरुपजीष्यापजीवक भावः संगतिः । विज्ञानवादिनो बौद्धस्य योऽयं सिद्धान्तो षिज्ञानातिरेक्तस्य

(दी ०।) कायंमेवासन्तं पदार्थं साधयिष्यति नानुपमृय प्रादुभावादिति न्यायेनाऽऽह-- नासत इति । असतोऽविदयमानान्मृडादेघटादिकं न जायते । कुतः । मदादेरसच्वे घटादेरदृष्टतवात्‌ ॥ २६ ॥

पिण्डादेरुषमद्देव घटादिकार्यस्योत्पाद इत्यत आह-उदासीनेति। एवममावाद्धाबो्पत्तो कुसूलनिहितङ्ल्माषाणां कृषीवलानागुदासी- नानां कृषिमक्रुवतामपि सिद्धिः क्रतक्रत्यता शाल्यादिकं संपन्नं स्यादि स्यथः । चकारः पिण्डादीनामकारणव्वसमुञ्चयार्थंः ॥ २७ ॥

€ ( [ ककि ४ + 9 क्वि कि (4. पूवाधिकरणे समुदयानुपपत्यादिभिबह्यार्थवादी निराकृतः 1 इदानीं

+. कर्‌ [49 9 क क [कप विज्ञानवाद ताभिः प्रत्यवतिष्ठमानो निराक्रियते। अथ वा ताभिरेव

१ यख. प्दिमाषाः। २, गभिसोपपत्तिभिः भ्र ।

[अण्द्पा०स्सृ०२९-}) बह्मामृतवाषणादी पिकाभ्यां समेतानि । १८५

(ज ०व ०|बाह्यपदार्थस्यामाव इति सोऽस्याधिकरणस्य विषयः। स किं मान- मूल भ्रान्तिप्रटो वेति संदेह मानम्रल इति प्राप्तम्‌। तथा हि नीलादिविज्ञा- नस्य स्वरूपतः सवार्थान्परत्यविशिषटत्वाद्राह्यार्थवादिनाऽपि तस्य नीला- दिज्ञानत्वसिद्धपे नीलाद्याकारत्वमद्गीकरणीयम्‌ । तथा च ततरैवाऽऽका- रेण सर्द॑व्यवहारोपपत्ता किं बद्येन नीटादिनिा वन्ध्यायमानेन । तथाच स्व प्रकाशनीटादिषिज्ञानस्य क्षणिकत्वात्साकारत्ाच्च स्थायिनिराकार- विज्ञानाद्रह्मणो जगत्सर्गं ज्खवन्समन्वयो न सिध्यतीति प्राप्ते बूमः। विज्ञानव्यतिरिक्तानामर्थानाममभावो न संमति । कुतः । उपटभ्धेः । विज्ञानातिरिक्तानामथांनां घटः पट इत्याययतुभवसिद्धत्वादित्य्थः। न च विज्ञानाकारेणानुमवस्यान्यथा. सिद्धिः । बाह्यार्थं विना तत्सारूप्यातम- काकारस्य ज्ञानेऽप्यसिद्धः। एवं च प्रतीयमानो बाह्यार्थं पएवेतिन ज्ञानस्य साकारतवं नापि क्षणिकत्वं मानाभावात्‌ । अनुमानस्य पक्चा- यनेकनज्ञानसाध्यतया स्थायिनमनुमातारं विनाऽनुदृयादिति स्थायिनिरा- कारबह्यणि समन्वयो न बषिरुध्यत इति ॥ २८ ॥

ननु जा्रद्वस्थायामत्पन्नाः सर्व प्रत्यया निरालम्बनाः प्रत्ययत्वास्स्व. प्रगन्धर्वनगरमायाविनिर्मितमायादिवदित्याशङ््य हष्टान्ते बाधितविषयि- त्वमरुपाधिरिव्याह-

वेधरम्याच न स्वभादिवत्‌ ॥ २९॥

स्वप्रादिपरित्ययस्य जायत्पमत्ययस्य चान्योन्यं बाधितकिषयत्वाबाधित- विषयत्वरूपवेधर्म्यान्न स्वप्रादिहष्टान्तेन निरालम्बनत्वं जाग्रसत्ययस्ये- त्यर्थः । चशब्देन हष्टान्ते साध्यवैकल्यं सूचितम्‌ । स्वप्रादावपि प्राति. भासिकविषया्णां सच्वादिति ॥ २९॥

(दी०।) युक्तिभिः सर्वशून्यवादी प्रत्यवतिष्वमानो निरा क्रियते-नामावइति। बाह्यानामर्थानां नाभावोऽसत्वं न । कुतः । स्तम्मङ्कुम्भादीनां तत्तप- त्यय उपलम्भनमुपलन्धिस्तस्याः ॥ २८ ॥

ज्ञानाकाराणामेव तेषां स्वप्रवदुपलस्मः स्यादित्यत आह-वे धम्येति। विरुद्धयोधममयोमावो वैधमम्यं बाध्यत्वाबाध्यत्वे । तस्मान्नायं स्वप्रादिः वद्राह्यार्थो ज्ञानाकारः । आदिशब्देन मायारजतादिकम्‌ । चकारः शरतेरप्रामाण्यं समुचिनोति ॥ २९ ॥

न

१ स, ययेसपः।

१८६ भ्रीमहपायनप्रणीतत्रह्मसूच्ाणि- अ०रपा०२सु०२०-६२]

(्र०्व०।) रि च बाह्याथानाममाषे घटज्ञानं पटज्ञानमिव्यादिवैचेञ्यं ज्ञानेन स्यात्‌ । न च पर्वपूर्वानादिविचिचवासनाबलद्वचिञयं स्यादिति वाच्यम्‌ । बाह्याथामावे वास्नानामप्यमावादित्याह-

न भावोऽनुपलग्ेः ॥ ३० ॥

वासनानां न भावों न सभव इव्यथः । कस्मादुनुपलब्पेः । त्वत्पक्षे बाह्याथ।नामनुपलम्धेरित्यथः । वासनानां बाह्याथानुमवब्याप्यवान्या पकामावे व्याप्यामाव इति बाह्याथानुमवस्य वासनां प्राते कारणत्वा- स्कारणामावे कायांभाव इति वा तात्परयम्‌ । किं च वासनानां संस्कारा भिधानानां त्वत्पक्ष आश्रयासंमवादनुपपत्तिः ।। ३० ॥

न्वबहमिव्याटयप्रत्यय एवाऽऽभ्रय इत्यत आह-- क्षणिकत्वाच्च ॥ २१

आलय विज्ञानस्य क्षणिकत्वाङ्घीकारान्नाश्रयत्वं संस्काराभ्रयते वान क्षणिकत्वं संस्कारसमानकर्टानस्य वा संस्कारकलटेऽसता वाऽऽभय- त्वायोगादिति भावः॥३१॥

सवंथाऽनुपपत्तेश्च ॥ ३२ ॥ परयनतिष्नेत्याद्यपशब्दुप्रयोगाद्भन्थतो ऽनुपपन्न मिद्‌ बेद्बाह्यानां मत- म॒क्तप्रकारणाथतोाऽप्यनुपपन्नमिति सवंथाऽनुपपत्तनाऽ<द्रणीयं श्रयो- विभिः सौगतं मतमिव्यर्थः। दरानमिति वक्तव्ये परयनेत्यपशब्द्‌ः। स्थान- मिति वक्ते पिष्ठनेत्यपशब्दः। हरो स्ति्ठतेश्च धातोः रिति प्रव्यये पर्यति-

(दी०।) अबराध्पलं विचिवाथोपलम्भाद्विचिच्रश्चाथों वासनाविलास इत्यत आह-न भावात । वासनानां बवाचच्राणां न भावान सत्वम्‌) कुतः । अनुपलन्पेः । बाद्यानामथानाममावात्‌ ॥ २० ॥

मा मृद्राद्या्थं आलयविन्ञानवरादेव वासनानां पिचित्राणां सत्व.

त्यत आइ क्षणिक्ेति । अगलयत्िज्ञानस्थायिव्वेऽपसिद्धान्तः क्षाणि- कत्व आश्रपाभाव इत्यथः । चकारो बाद्यार्थस्वासत्व आलयविज्ञान- स्याप्यस्तामथ्यमाह ॥ ३१॥

केनाप्यंशेन विज्ञानवादोत्पत्ता तद्दृष्टान्तेन सौगतं मतमङ्गीकरणीय- मित्यत आह-सवथति स्दंथा सवं क्षणिकमित्याद्यर्थतस्तिष्ठता परः

(णिक 1 क

१ ख. नस्य स्थाः । २ ख. धिताऽिद्राक्षः। 3 ख (कतरादाध्रः। * त. यनुतिष्टतां परस्थःपिनेः ।

म

[अण्या ब्ह्मामृतवर्षिगीदीपिकाभ्यां समेतानि) १८ॐ सू० ३३)

(न व °|) छावादैशा मवतो न युच्पत्यये तस्याशिच्वादिति बोध्यम्‌ । ननु बाद्याथंवाद्स्य केवट विज्ञानमाच्रवादस्य चोक्तरीत्याऽसंमवाच्छरन्यनिः स्वरूपमेव प्रपश्चतच्वं किं न स्यादिति शङ्कायां पुनः नामाव उपलब्धेः [ ब० सू० २।२। २८ ] इत्यादीनि सूत्राणि श्युन्यमतनिरासपरत्वेन यांज्यन्ते । प्रपञ्चगृन्यत्वस्य सर्वप्रमाणबाधितसेन तन्निरासाय पुथक्परय- त्नानपेक्षणात्‌ । तथा हि ्ञानार्थयोर्नामावः प्रमाणेरुपलब्पेत्य्थः । वेध्याचेति सूं पूर्ववद्याख्येयम्‌ + प्रपञ्चस्य बाध्यत्वे बाधायिष्ठानं क चत्सत्यं वक्तव्यं निरयिष्टानबाधायोगात्‌ । तस्य चाधिष्ठानस्थ स्वन्मते न भावो न सख॑ प्रमाणतस्तदनुपटन्धेरिति न माबोऽनुपटम्धे- रिति सूत्रार्थः । क्षणिकत्वा्चति सूते विभक्तेः पर्वमुपवेशेत्यध्याहारः तथा च क्रचित्पद्‌थनङ्खकरत्य तषां क्षणिकव्वोपदज्ञाच्छन्योपदेशाच व्याहताथबोधकः सुगत इत्यथः । अन्त्यसूच्रं कृतव्याख्यानम्‌ । तस्मा. पद्रान्स्यकशरणबोद्धमतेन न समन्वयस्य विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ २२ ॥

( जीवादिसिप्तपदाथवा दिना बोद्धान्तराणां मतखण्डनम्‌ , अधि० ६) न, क्न 9, नृकस्पन्चस्तत्नवत्‌ ॥ २२॥

एव मुक्तकश्छानां बौद्धानां मते निरस्ते षिवसनानां जैनानां भतं बुद्धिस्थं बुद्धिसानधेलक्षणसंगत्या निराक्रियते । त्र संशयः। किं दिगम्बरमतं मानम्रलं भान्तिम्रटभिति । मानमलमिति प्राप्तम्‌ । तथा हि- स्यादस्ति स्यान्नास्ति स्यादस्ति नास्ति च स्यादवक्तव्यः स्यादस्ति चावक्तव्यः स्यान्नासिति चाघक्तव्यः स्यादस्ति नास्ति चावक्त. व्यशेस्येषरूपसप्तमङ्गीनयमस्तित्वनास्तत्वादि विरुद्ध घमदयमादाय सर्वेषु पदूार्थषु योजयन्तो षिवसनाः पदाथमात्रस्यानेकरूपत्वमावक्षत उषा

[ष

(दी ०।)स्थापिनेत्यादिब्दतोऽनुपपत्तेः । चकारो बेदुविरोधसमुचयार्थः बाह्यार्थपद्स्थाने ज्ञानज्ञेयपद्प्रक्षेपेण शन्यव।(दृनिराकरणमपि नाभाव इत्यादिसूत्रे करणीयम्‌ ५ ३२॥

पू्ायिक्रण उपटब्ध्यादिभिरमिज्ञानवादृशुन्यवादौो निराकृतौ नेवं विवसनान्मं स्मयाऽनेकत्वाभयादिति प्रत्युदाहरणेन ताद्ेरोधमाशशङ्ूष परिहरति-नेकेति । जीवाजीवौ तयोरास्रव सवरनिजंरबन्धमोक्षाणां

म हु न -- ~~~ ~----~-------~--~------

~ ~ ® 9

१ख. ने दुज्ञाः । २ (नदुर्तेप। ३ सख. वदनि । ग्ख. मःऽनः 1)

१८८ भ्रीमहैपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [अश०्रपा०रसु०३३]

(न ०व०।)काना दिभ्यवहारसिद्धये । अन्यथा वस्तुन एकरूपत्वेन सर्वास्मनाऽ- स्तित्ं नास्तित्वं वा वक्तव्यमिति प्राप्यात्मनाऽपि सच्वा्स्तुप्राप्त्यर्थमु- पादानादिव्यहारो # न स्यात्‌ । अतः केनचिद्‌घटादिरूपेणास्ति केन- चिष्प्राप्याहिरूपेण नास्तीस्यनेकरूपत्वमेव वस्तुनः । सप्तनयभङ्खो नाम सप्तस्वस्तित्वादिषु षस्तुन्येकच्र विरोधमङ्कस्तच यो नयो युक्तिः स इत्यथः । स्यादस्तीत्यादेरयमर्थः--स्यात्पदं क्थविदित्यर्थकम्‌ । वस्तु- मे।ऽस्तित्व विक्षायामाथो मङ्खः । असत्वविवक्षायां द्वितीयो मङ्कुः । क्रमेणोभयवाज्छायां तृतीयो मङ्गः । युगपदुभयवाञ्छायामास्तिख- नास्तिवयोयुंगपद्वाचा वक्तमशक्यत्वाद्वक्तव्यतवं वस्तुन इति चतुर्थो मङ्खः । आदयचतुर्थयोामङ्गयोः क्रमेण व्रान्छायां पञ्चमो मङ्ः । द्वितीयचतुथयोर्विवक्षायां षष्ठो मङ्खः । अगद्यद्वितीयचतुथनां वाञ्छायां सप्तमो मङ्खः । इव्येवमेकत्वानेकत्वनित्यत्वानित्यत्वादि विर द्धधमद्रयमादायोक्तनयो योजनीय इति । तस्माद्रस्तुमाचस्य सतवम- सत्वं चेत्येवमादिषिरुद्धामेकधमवस्वमेवेत्येकरूपव्रह्मसमन्वयी न सिध्य- तीति पराप्ते ब्रूमः-नेकस्मिनश्नसंभवादिति । एकस्मिन्परमार्थङ्पे षरतुनि षिरुद्धधमांणामसंमवाद्रस्तुनोऽनेकरूपत्वं नास्तीत्यर्थः । यदस्ति तव्‌- स्त्येव न नास्ति यन्नित्यं तन्नित्यमेष नानित्यम्‌ । यथा प्रत्यगास्ा वस्तुमूत एवं पपश्चस्यापि तन्मते वस्तुभूतत्वानेकरूपत्वसं मवोऽस्मन्मते तु प्रपञ्चो न सन्नाप्यसन्कित्वनिवेचनीय एषं । तेन सर्वव्यवहारसंमष इति मावः ॥ ३३ ॥

पी 1 भि जा न 0 नण ज

(दी °।)पञ्चास्तिकायानां जीवपुद्धलधर्माधर्माकाश्ानां स्वसमथक्रल्पितानां भेदुभिन्नानां संक्षेपतो द्ववेव पदार्थो । तद्यवस्थाभं स्यादस्ि स्यान्नास्ति स्यादस्ति च नास्ति च स्परादवक्तव्यः स्यादस्ति चावक्तव्यः स्यान्नास्ति चावक्तव्यः स्यादस्ति नास्ति चावक्तव्यश्चेतीमं सप्तभङ्कीनयमवतार- यन्ति । एकत्वादो चास्यैव प्यवस्थापकत्वं मन्यन्ते । तदिदं नोपपश्चते । कस्मात्‌ । एक स्मिन्धार्मणि सदसत्वादीनां युगपद्राऽ्युगपदाऽसेम. वात्‌ ॥ ३३ ॥

# प्राप्तिपरित्यागरूपो नयनानयनग्यब्रहारः ।

१ ख, (तानामनेकभे? । २ ख, चासु च ग्यवर।

[अर्स्पारभ्सृ बह्याभृतवविर्णादीपिकाभ्यां समेतानि । १८९ ३५-३ .] अ ०ष०॥) एतेषामाहंतानां देहपरिमाण एवाऽऽसरेति मतं तददूषयति-

एवं चाऽऽत्माऽकात्सन्यंम्‌ ॥ ३१ ॥

यथेकत्र विरद्धधर्मासंमवो दोषस्तेषामार्हतानां मत एवमास्मनोऽ कात्रन्य पारेच्छिन्नत्वं दोषान्तरं स्याजीवस्य देहपरिमाणत्वाङ्गीकारा- दिव्यथः । तथा च परिच्छिन्नत्वादाव्मनो घटादिवदनित्यत्वं स्यादिति भावः । किंचाऽऽत्मनों देहपरिमाणत्वे मनष्यात्मनः कमवक्ाद्रजकशारीरे करर्स्ने प्रवेशो न स्यात्पुत्तिकाशरीरे षा कृत्स्नस्याऽऽत्मनः प्रवरो नं स्यात्‌ ॥ ३४ ॥

नतु जीवस्य सावयवत्वाङद्गीकारात्प्यायेण गजादिषरीरपाप्तौ केवि- द्वयवा अगच्छन्ति प्क्ष्मपुसिकाकशरीरप्राप्तो च केविद्पगच्छन्तीति न॒ मनुष्यात्मनः । स्थलसूक्ष्मशरीरपातिविरोध , इस्याङ्ककष्य, निरा करोति- न च प्यायादप्यविरोधा विकारारिष्यः ॥ ३५ ॥ पर्यायादृप्यवयवगमनागमनाभ्यामपि तत्तस्स्थूलसूक्ष्मश्षरीरपरिमाण- त्वस्याऽऽत्मन्यव्रिरोध इति न वचेत्यथः । कुतः । विकारादिभ्यः । आत्मनः सावयवत्वेन तत्तच्छरीरप्राप्त्या वद्धि ह्वासवच्वाद्गीकारे विका- रवच्वप्रसक्तो प्रदीपादिवद्‌नित्यत्वं स्यादनित्यत्वे च बन्धमोक्षाभ्युपगमो ध्ये जटतुम्बिकान्यायेन संसारसागरे म्यस्य बन्धविष्छेदात्संततो ध्वंगमनं मुक्तेर्भवती ति त्वयाऽभ्युपगमादिति । यद्वा प्व॑स॒त्रे परिच्छि- प्नत्वादास्मनोऽनित्यतवं स्यादिति उक्तमयुक्तमनित्यव्वेऽपि बौद्धवत्सः (दी ०।)एषमिति यथा सप्तमह्भानयादिकमन॒पपन्नमेवमात्मनोऽका्स्य- मस्चंगतपरिमाणमपि देहपरिमाणस्वे देहवंदनित्यता स्या दिलयर्थः ॥२४॥

नियतपरिमाणस्यापि जीवस्यावयवागमनिगभनाभ्यां देहपरिमाणत- मित्यत आह-न चेति । पयांयोऽवयवागमनिममने । तस्मादपि नेवा- नित्यत्वामावेऽविरोधः । कुतः । विकारादिभ्यः । विकारो विक्रिया आदिङाब्देनावयवानामातव्मत्व उत्पत्तिप्रटयस्थानां निरूपणतवानिरूपण- त्वादयो दोषास्तेभ्यः। अथ वा पररिमाणागमनिगमनयोंरपि जीवस्य १ ख. 4वत्स्यादि०। २ ख, गेमाभ्यांः।३ ख, न च पयोायदागः। * स्र, शमन्येवोत्प ।

५ > छ. प््याननिः ।

१९० भीमहूपायनपणीतवब्ह्यसूत्राणि- [अ०दपा०२स्‌०३६]

(ज ०व०।)ताननित्यत्वोपपत्तेरित्याश्ङ्कयाऽऽह-न चेत्यादिदुच्रम्‌ । पर्यया दपि संतानरूपेण नित्यखस्याऽऽलमन्यविरोध इति न चेत्यर्थः । कुतो विकारादिभ्यः । संतानस्य संतानिष्यतिरिक्तस्य सवे तस्य च संता- निजन्यत्वाद्विकारवस्वं स्यादेवासच्वे नेरातप्यवादुप्रसङ्क हत्यर्थः ॥ ३५ ॥

सिच~-~ अन्त्यावस्थितेश्वोभयनित्यत्वादविशेषः ॥ ३६ ॥

मुक्तात्मनो यत्परिमाणं तदन्त्य तच्च नित्यमप्यणातादययन्यतमपारमा- णत्वेन व्यवस्थितं चेति जेनसिद्धान्तः । तथा चान्त्यस्य परिमाण. स्य नित्यत्वेनावास्थितेस्तददष्टान्तेनाऽऽत्मपरिमाणव्वेन हेतुनाोभमयोराद्यम, ध्यमपरिमाणयोर्जित्यत्वप्रसङ्कान्चयाणामायमध्यमान्त्यपारेमाणानामवि- शोषः साम्यं स्यादित्यथ; । निव्यपरिमाणानां अयाणामेकच संमवा- नित्वत्वमापाद्य तेन साम्यमापादितमिति दष्टव्यम्‌ । परिमाणसाम्ये रथलक्ष्मशषरीरप्राप्ौ परिमाणवेषम्यं न स्यादिति मावः 1 यद्वा सर्वद. कमेव परिमाणं स्यारित्यापाद्यम्‌ । तथा ्यन्त्यपरिमाणस्य जन्यत्वे नित्यत्विरोधाकशदययमध्यमकाटाषस्थामं वक्तव्यमिति यद्न्त्यपरिमाण- मणुमहत्वादि तदेवेकं सर्वदा स्यान्नान्यत्तथा चान्त्यपरिमाणस्यावस्थि. तेरणात्वाद्यन्यतमत्वेन नियतव्वादाद्यमध्यमकाटयोरुमयोस्तस्य परि- माणस्य नित्यत्वादेकत्वाद विशेषः । जीबोऽणश्रेदणसेव महां शेन्महानेव

(दी ° प्रवाहरूपेण नित्यत्वान्नायं दोष इत्यत आह-न ख पयायादप्यविरो- धो विक्षारादिभ्यः। पर्यायात्परिमाणागमनिगंमनरूपात्‌ । अच चकारः सै(गतमतोक्तदोषसमुचयार्थः । शेषं समानम्‌ ॥ ३५ ॥

ननृक्तः सर्वो दांषो न जीवस्यानित्वमावहति कितु तत्परिमाणस्या- निर्यत्वं मित्यत आह- अन्त्येति । अन्त्यस्य मोक्षावस्थस्य परिमाणस्य नित्यत्वादवस्थानमवस्थितिस्तस्याः । उभयस्य 5ऽऽदेमध्यावस्थस्य परि. माणस्य तद्रन्नित्यत्वं तस्मात्‌ । अविशेषः । एकशरीरपरिमाणमेव स्यान्न चतदिष्टं तस्माजनीवस्याप्यनित्यत्वम्‌ । अथ वाऽन्त्यस्य जीवपरिमाणाव- स्थितत्वादर्वयोरप्यवस्थयोरवस्थितपरिमाण एष जीवः स्यात्‌ । ततश्ा-

१ ख. श््यत्वाडिकपि०।

[भ०पा० बह्यापृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि। १९.१

३ ५9 ~= ३ (4 (न्व०)) स्यादित्यर्थः! तथाचन श्रीरपरिमाणनियम इति मावः। तस्मादयुक्तविवसममतेन न समन्वयस्य विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ ३६ ॥

इदानीं केवलं निमित्तकारणमेवेश्वरो नोपादानमिति येषां सेश्वर सांख्यपा[ प ]तश्रलिशेवक्णमुगादीनां मते तदीयं दूषयति-

( तटस्थेश्वरवादस्यायुक्तत्वम्‌ , अधि० ७) पत्युरस्ामञजस्यात्‌ ॥ २५७ ॥

पुवं सच्वासच्छयोरेकत्न विरोधादृसंमव इत्युक्तं तद्दुपावानकतत्व- योरेक यिवोधाहसंमव इति हष्टान्तसगस्या निमित्तोपादानो मयात्मक- नह्मसमन्वयासं मवाक्षेपे सिद्धान्तः-- पत्युरीभ्वरस्य जगदुपादानप्राघा- नादिपिरकत्वेन जगन्निमेत्तत्वमाचचं न संमवति। कुतः । अक्तामखस्यात्‌ । इश्वरस्य जगत्सर्जने प्रवत्तो णगद्वेषादिप्रसङ्गादुसामश्चस्यं स्यात्‌ । प्रवृत्ते रागद्रेषा दिपूवकत्षेन लोके ्ष्टत्वादृह्टानुसारेत्वाव्कल्पनायाः । अस्माकं तु श्ुत्यनुसारित्वादनिवंचनीयवादित्वाच्च न दोष इति भावः ॥ ३७॥

संवन्धानुपपत्तेश्च ॥ ३८ ॥

प्रयप्रधानादिभिः प्रेशकस्येभ्वरसबन्धाो वषाच्योऽसबद्धस्य पेरकत्वा- योगान्न च संबन्धः संमवति निरवयवत्वाद्यत सिद्धर्वाचच संयोगसमवा- ययोरनुपपत्तेरेव्यथः । सिद्धान्ते त्व विद्यादिप्ररफत्वं कष्पिततादास्म्येना- पपद्यत इति भावः ॥ ३८ ॥

(दी °एविशेषेण स्वेदेवाणर्महान्वा जीवः स्यात्‌ । चकारो जीवस्य शूप. त्वादिप्रसङ्खसमुचाथः ॥ ३६ ॥ पूवाधेकरणे यथा सस्वासत्वयोरेकनच् विरोध उक्त एवमधिष्ठातृत्वो- पादानत्वयोरकत्र विरोध इति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य केवलनिमित्तवदूषणेन समाधत्ते-पत्युरिति । पर्युरीश्वरस्य न प्रधानपुरुषाद्ययिष्ठातृत्वम्‌ ¦ कुतः । असामञ्जस्यात्‌ । सममस्य भावः सामखओस्य न सामञस्य- मसामञ्स्यम्‌ । वेषम्यनेर्घण्यकर्मश्वरान्योन्याश्रयान्यपरस्परासङ्कत्वामा- वादि तस्मात्‌ ॥ ६७ ॥ राजादिवदस्त॒ अधिष्ठातुत्वमित्यत आह- सबन्धेति । नात्र स्वस्वा- मिभावलक्षणः सबन्धस्ततेव विप्रतिपत्तेः । न च संयोगा निरवयवत्वा- दुीश्वरादीनाम्‌ । न च समवायरतस्य कायकारणद्रभ्यसंबन्धत्वात्‌ । एव मन्यस्यापि संबन्धस्यानुपपत्तेः। चकारः संबन्धस्याऽऽगन्तुकत्वाद्यनुपप- तिसमुच्याथः॥ ३२८ ॥

१९२ भ्रीमद्वुपायनप्रणी तबह्मसूजाणि- [अ० रपा ०२सु०२९-४१]

(म्व ०।) किंच कुम्भकारस्य पृदादिपिरकत्वरष्टान्तेनेष्वरख्य प्रधानादिपरेर- कत्वं कल्पनीयं न हि तत्समवति प्रधानस्य रूपादिहीनस्वेन हष्टमुदादि- वेटक्षण्यात्‌ । प्रधानादिविषयकपरेरणाया ईश्वरस्यानुपपत्तेरित्याह- अधिष्ठानानुपपत्तेश्च ॥ ३९ ॥ आधेष्ठानं प्रणा । सिद्धान्ते तुन हष्टापेक्षा भरुष्येकाकरणादििति मावः ॥ ३९ ॥ करणवचेन्न भोगार्कियिः ॥ ४०॥ नञ करणानी च्िण्यप्रत्यक्षाण्यपि यथा जीवेन प्रेयन्त एवं प्रधानादि कमप्रत्यक्षमर्पीश्वरेण प्रियतं इति चेन्न । कुतः । मोगादिभ्यो कोषेभ्यः जीवो हीन्दियय्रामं मोगार्थं प्रयति तद्‌दृष्टान्तेनेभ्वरस्य प्ररकष्वे तद्रो. गादयः प्रसन्यरच्निव्यर्थः । यद्रा सकरीरस्येव प्रर्ववृशशंनादीश्वरस्य च शरीरानुपपत्तर्न प्रेरकत्व मिव्याह-अधिष्ठानानुपपत्तेश्च । मोगाधि- छानं शरीरम धिष्ठानशष्दार्थः । करणवचेन्न भोगादिम्यः। करणवषदिन्दि- यायिष्ठानं श्रीरमित्य्थंः । तदीभ्वरेऽङ्गी क्रियत एवेति चेन्न । शरीर वरवे मोगादिप्रसङ्कादीश्वरत्वमेव न स्यादित्यथः ॥ ४० ॥ अन्तवत्वमसवं्लता वा ॥ ४१॥ किंच प्रधानजीवेश्वराणां या संख्या यच्च परिमाणं तदुमयमीश्वरेण परिच्छिद्यतेन वा । आदये परिच्छिन्नसख्यावस्वात्परच्छन्नपारमाण-

(दी ०) अधिष्ठानमेव संबन्धमाक्षेप्यतीत्यत आह-अधीति । अधिष्ठातु कियाऽधिष्ठानं तच्च नाथिष्ठेयमन्तरेण । न च स्वरूपेण संदिग्धस्य रूपा दिहीनस्य- प्रधानादेरधिष्ठेयत्वमतोऽधिष्ठेयाभावाद धिष्ठनस्यानुपप- त्तिरधिष्ठानानुपपतिस्तस्याः । चकारोऽधिष्ठा्रधिष्ठानयोरपि स्वरूपानः पपत्तिं समुचिनोति ॥ ३९ ॥ रणेति । मा मूत्कुम्मकुलालाद्विद्धिष्ठिया धिष्ठातुत्वं करणवनज्नीवे न्द्ियवद्धविष्यताते चेन्न । कुतः । मागादिभ्यः। मोगः सुखदुःखान्य- तरसाक्षात्कारः । आदि्ब्देन जनिमरणाद्यस्तेभ्याो हेतुभ्यः । अथवाऽ धिष्ठानस्य शारीरस्यानुपपत्तरिति पवसूत्रार्थः। द्वितीयसन्रार्थस्त्‌ करण- मिन्द्रिय तदस्यास्तीति करणवच्छरीरं कत्प्यमिति चेत्‌ । शेषं पूववत्‌ ॥ ४० ॥ नद नैतानि स्वंगते सर्वज्ञ द्वरे चोदययानीस्यत आह--अन्तेति ।

[अण्र्पार्स्मृ बह्मामूतवर्षिणीदीपिकाम्यां समेतानि। १९९

४२-५३) (्०व.।)वच्च याणां प्रधानजवेभ्वराणां घटादिविदृन्तवस्वं विनाशित्वं स्यात्‌ । द्वितीय ईश्वरस्यासर्वक्षतं स्यादित्यर्थः । तस्माद्संगतेन तार्किकपरिकल्पितेश्वरकारणवदेन न निमित्तोपादानबह्यसमन्वय विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ ४१ ॥

( जावोत्पच्थारेरयुक्तत्वम्‌, अधे०८ ) ।

उत्पत्यसंभवात्‌ ॥ ४२ ॥

एवं केवला धिष्ठातिवेश्वर इति वेदासंगतमते निरस्ते निमित्तं प्रकरति- ध्वेश्वर इति भागवतमतस्य वेदृसंगतार्थत्वात्तदङ्कीक्रुतजीबोत्परस्शेऽपि प्रमाणमूटत्वं स्यादिति प्रस्युदाहरणसगत्याऽऽरभ्भः । तद्धागवतमतं प्रमाणमूलं भ्रान्तिमृलं वेति संदषे प्रमाणमरूलमिति प्राक्तम्‌। तथा हि वासुदेवः खलु परमात्मा परमार्थतत्वं जगदुपादानं निमित्तं च तस्मा- द्ासदेवात्सकपणाख्यो ज।व उत्पद्यते ततो जीवात्मद्यु्नाख्यं मनो जायते मनसश्चानिरुद्धास्योऽहंकार इति । तथा च जीवाभिन्नाद्रह्मणो जगत्सर्मं बरुवतः समन्वयस्यासंमव इति प्राप्ति वेदाविरुद्धाश्षमद्खीक्रस्य वेदविरुद्धजीवाद्यत्पस्यशं दूषयति-उत्पत्यसमवादिति, परमात्मनो वासुदेवाजीवस्योत्पत्तरसंमषान्न तन्मतं स(ध्वित्यथः । अन्यथा जीव- स्योत्पच्यङ्खीकारे घषटादिवद्नित्यत्वापत््या भगवसप्पराप्तिरूपमक्षस्त्वद्भ्यु- पगतः फस्य स्यादित्यथः ॥ ४२॥

न च कतुः केरणम्‌ ॥ ४२॥

लोके करतुदंवदत्तादेः सकाशशात्करणस्य कुठारादेरुत्पर्यदरंनाजनीवा-

कतुः करणं मनो जन्य(जाय)त इत्येतन्न युक्तमित्यतश्च तन्मतमसंग-

(दी ०।)दण्वरस्येति शेषः । यदीश्वरः प्रधानादीनामात्मनश्चेयत्तां परिच्छि- नत्ति अन्तवान्स्यान्न चद्सर्व॑ज्न इत्यथः ॥ ४१ ॥

पवाधिकरणे केवल निमित्तत्वं निराकृतम्‌ । अस्तु तद्युपादानत्वमपि निरङ्कुशं जीवस्य प्रपश्चं इति प्र्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-उत्प- तीति । वासुदेवात्परस्मात्मक्रतेः संकर्षणजीवस्योत्पत्तेजन्मनो जातस्य मरणादिदोषस्तत्र च जीवस्य करतनाक्षाकरृताभ्यागमप्रसङ्गादिः । अतोऽ. संभवान्न संमवोऽसभवस्तस्मान्च मागवतमत सम्यक्‌ ॥ ४२॥ यथा संकर्षणाजीवाखद्यन्नस्य मनसो यथा वा प्रदयन्नान्मनसोऽनि-

'-न------~---~-~ ~~ ~~

"ग 0

१ ख. (मदिनिः | २ ख. न्र्येतिः। ५५

१९४ भ्रीमहै पायनप्रणीतबह्यस्ूबाणि- [अगरेषा०रेस्‌०४४)

(्र०्व०) तमित्यर्थः । अयं भावः-किं जीवो मनः करणास्तरमासाद्य अनयति अनासाद्य वा। आदये तक्करणान्तरं जीषजन्पंन वा * आद्येऽनव- स्थाऽऽद्यविकल्पावतारासेमवषात्‌ । द्वितीये तदेष मनोऽस्त्विति न मनसो जीवजन्यत्वम्‌ । आधद्वितीये करणरहितस्येव जीवस्य कार्यजननसामः थ्याङ्गीकारे किं मनःकत्पनयेति ॥ ४३२ ॥

नतु संकषणादयख्रयो भ जीवादिङूपाः किं तु वासुदेववद्िज्तानस्व- रूपा ईश्वरा एवेत्याशशङ्चाऽऽह-

विज्ञानादिभषे बा तदप्रतिषेधः ॥ ४४॥

सेकर्पणादीनां चयाणां वासुदेववद्विज्ञानादिमिे वा विज्ञानेश्वयव- लवच्चिर्दोषनिरवद्स्वरूपत्वेऽपि तदप्रतिषेधस्तस्योत्पत््यसं मवरूपदोषस्य प्रकारान्तरणाप्रतिषेध इत्यथः । तथा हि न तावच्चतुणां बासुदेवादीना- मीश्वराणां किंचित्मयोजनमस्ति एकेनैव सिद्धेः! भगवानेवैको वासुदेवः परमाथत मिति त्व स्सिद्धान्तहानिश्च । नन्वीभ्वराणां संकषणादीनां- चयाणां वासुडेवतुस्यानामेव वासुदेवादुत्पत्तिरभ्युपगम्यत इति नोक्त ठोष इति चेत्तद्या गत उत्प्यसंभवो दोषः । संकषंणादीनामीश्वरत्वा- विशेष वासुदेवस्य ततोऽतिकयामावेन याणां वासुदेवेन जन्यत्वाजन्य- स्वानुपपत्तरिति ॥ ४४॥

( दी०।) रुद्धस्याहंकृतेजन्मेवं वासुदेवादपि संकर्षणोत्पत्तिरस्तीत्यत आह--न चेति । कर्तुः संकषणा्करणं प्रद्युश्नो न जायते संक्षणस्येव कतुंत्वस्य विप्रतिपत्तारेत्यथंः । चकारः प्रद्युन्नादप्यनिरुद्धोत्पस्यमावस्‌- वनाथः ॥ ४३ ॥

न च सवन्ञव्वादिगुणानां संकर्षणादीनामुस्पत्तावपि नोत्पत्तिप्रसह्भो ष इत्यत आह- विज्ञानेति वाङ्ब्दश्चदथः। यदि सवं स्व॑ज्ञाः स्वगता अनन्तगुणाश्च वासुदेवादृयस्तदा वासुहेवाद्युत्पत्यसंभवो दोष. स्तद्वस्थः । अतस्तस्याप्रतिषेधः ॥ ५४ ॥

* ~~~ ~

# आपाद्य जनधतीति विकल आद्यः ।

न 1 क

न्क

१ दख. रत्त्वित्य।

[अण्स्पा०ञ्मृ०,) बह्यापुतवविर्णदुीपिक्ा्यां समेतानि। १९५

कि (र, क क्त्रातषधाञ्च ॥ ४५॥ (ब ०व।०) क्र चिञ्ज्ञानेश्वयंशक्तेबटषीर्यतेजां सि वासुदेवगणा इति प्रति- पादयान्ति क्रचिच्ोक्तशणा एवाऽऽत्मानो वासुदेवा भगवन्त हत्यमेदं गण- गुणनावंणयान्ति तथा च परस्परं विप्रातिषधाच्चासमससमिरदं भागवतं भत मित्यथः । तस्मान्निरवये बरह्मणि वेदान्तानां समन्वय इति क सद्धम्‌ ॥ ४५॥

इति भीमद्रह्यसत्रवत्तो द्वितीयाध्यायस्य द्रितीयः पादः ॥ २४

( वेदान्तवादिमत आकाश्स्यानित्यत्वकथनम्‌, अधि० ? )

[क न न वियदश्रुतेः ॥ १॥ ॥ भ (क ९ क्षि (द र कि । #।

पवास्मन्पादे श्रतवेरुद्धत्वातव्परपक्षाणामप्रामाण्यमुक्त तर्हि श्रता

नामप्यन्यान्यविरोधाद्रह्यकारणवाद्स्याप्यनपेक्षव्वं स्यादेति रदाङ्कानि-

रासा पर पादद्रयमारभ्यते । पादद्रयस्यापि श्रुतनामप्यन्योन्यविरोध निरासेन समन्वयदृढीकरणाच्छरत्यध्यायसगतिः। पर्वैपदेनास्य प्रासङ्कि

क (समगातः शङकमत्याजन दारता । तत्न तावद सष्टवाक्यानामवः

"नक

(दी ०।तेषु सक्षणा दषु वासुदेवव द्रेज्ञानादिगुणारनां भावेऽस्मच्छखबि- रों वेद्ृविरोधं विना [ नान्यविरोधं ] मन्यामह इत्यत आह-दिपरेति । अस्मिन्नेव शाच्रे ज्ञानादीनां गुणत्वं त एव भगवन्तो वासुदेवा इत्या- दिविप्रतिष्द्धं विरुद्धम्‌ । “ चतुषु वेदेषु परं भ्रयोऽलब्ध्वा शाण्डिल्य इदं शास्रमधीतवान्‌ ' इत्यादिविदनिन्दादरंनाद्ेदविरुद्धश्च सोऽयं विप्र तिषेधस्तस्मात्‌ । चकारोऽन्यदूषणानामपि बटात्पतनाभ्यु्चयार्थः ॥४५॥ इति बह्मसूत्रदी पिकायां द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥२॥ द्वितीयपादे स्वतन्त्रषर्काणां परस्परविरोधान्न तेर्विरोधः समन्वयस्य. त्युक्तम्‌ । तुतीयेन तु पादेन भूतश्रुतीनां मोक्तुश्रुतीनां च परस्परविरोधः परिहियते । तत्रापि मोक्तुत्वस्योपाधिकत्वादुपाधिषु चाऽऽकाक्स्य

जि

१ ग, याती । पू०। २ ल. पृर्तकस्थः पाठः । ३ ख. मपि समुच्च. ।

१९६ शरीमहैपायनपरणीतब्रह्मचूष्राणि- [अ०२्पा०२य्‌०२-३]

(०० रोधं प्रतिपाद्पितुमाकाज्ञमाभित्य विचार्यत आकाक्स्य किमुत्प- त्िरस्त्युत नास्तीति। यद्यस्ति तर्हि विरोधः। तथा हि च्छान्दोग्य आका शवाय विना "तत्तेजोऽसृजत ' [ छा० ६।२।३ ] इति तेजआदिका सृष्टः श्रुयते । तैत्तिरीयके तु आत्मन आकाक्ञः संमृतः, [ ते०२।११ इत्याकारा दिका । तथा चानयोवांक्ययोधिरोध इति पर्वपक्षः । आऽ. ध्यायादू वपक्षे श्तीनां मिथो विरोधादुप्रामाण्यं फलं सिद्धान्ते विरो. धामावातस्रामाण्यमिति बोध्यम्‌ । एवं प्राप्त एकदेशिमतेन समाधत्ते- न वियदश्रतेः" । षियन्नोर्पथयते । कुतः । अश्रुतेः । वियत उत्पत्तिपरति. पाद्कवाक्ष्यस्याभ्रवणादित्यथंः ॥ १ ॥

यद्यप्यात्मन आकाराः संभूत इति श्र॒तिरस्ति तथाऽपिसा गौणीति गृढोऽभिसंधिः । तथा चाऽऽकाशस्योत्पत्तेरनभ्युपगमादेव न विरोध इति गृढाभिसधिमजानानः शङ्त-

अस्तितु॥२॥

तुशब्दः पक्षान्तरपारेग्रहे । छान्दोग्य आकाक्षोत्पत्तिश्चत्यमावेऽपि सा तिस्तेत्तिरीयकेऽस्तीस्यर्थः । तथा च विरोधस्तद्‌वस्थ इति दाङ्कितुर- भिप्रायः ॥ २॥

एकदेशी स्वाभिप्रायं प्रकटयति-

गोण्यसंभवात्‌ ॥ ३ ॥

न ह्याकाज्ञास्योत्पत्तिश्रतिगरुख्या किंतु गौणी । कुतः । 'असंमवात्‌' । आकाशौत्पत्त समवाविकारणादिसामद्यमावााद्रभुसवेन नित्यत्वानु- मानाचाऽऽकाश्ञस्यात्पत्तेरसं मवा दिति सुज्नार्थः॥३॥

(दा ०।) पु्वोत्पतिश्रवणास्मथमं तद्विषयाणां विरोधपरिहारार्थमाक्षिप्यते- ने।ते । वियदाकारं न जन्मवच्छान्दोग्पे तस्य जन्मनोऽश्रतेः ॥ १ ॥ अस्तीति तु शब्दो वियतोऽत्पत्तिवारणार्थः । ुतः। अस्ति तैत्तिरी- यकं ˆ आत्मन आकाशः संभूतः ` [ इति ] श्रुतियंतः ॥ २ ॥ आकाशोत्पतिश्रुति गणी । कुतः । तस्य समवाथ्यसमवायिकारण- स्या ऽऽकारापरमाणुतत्सयोगानानसमवात्‌ ॥ ३॥

[भ०२पा०३ बह्मामतवर्षिणीदी पिक्ाभ्यां समेतानि । १९७ स०५-६] शब्दा ॥ ¢ ॥

( ब्रव ०। ) ‹ वायुश्रान्तरिक्षं चेतदग्रतम्‌ ` [ धृ०२।३।३ 1 इत्यादेरम॒तश. व्ठान्नाऽऽकाशस्योात्पत्तिरित्यर्थः॥ ४॥

ननु आत्मन आकाज्ञः संभूतः ' [तै०२।१। १ 1] इत्यादि वाक्ये संमूतशब्दस्थाऽऽकाशे गोणव्वं तेज आदौ तु मुखुपत्वमिव्यतद्विरद्ध- मेक स्मिन्वाक्य एकस्य शब्दस्य ग।णमुख्यत्वादृशनादित्यत आह-

स्यारकस्य बह्मशन्ब्वत्‌ ॥ ५ ॥

यथेतास्मिन्नेव प्रकरणे “ अन्नं बह्मेति व्यजानात्‌ ' [ ते० ३।२। १] इत्यादावन्नादिषु बह्मशष्दा गोण; ˆ आनन्दो बह्म ' [ ते० ३ । ६। १ | इत्यत्र मुख्यो विषयभेदात्‌ । एवं भरकरृतेऽपि विषयभेदादेकस्य संम्‌- त्ञब्दस्य गोणत्वं म॒ख्यत्वं च स्यादित्यर्थः ॥ ५॥

इद्मेकदृशिमतं दूषयन्रपिद्धान्तयति-

प्रतिज्ञाहानिरव्यतिरेकाच्छब्देण्यः ॥ ६ ॥

विज्ञेयाद्रह्मणः कृत्स्नस्य वस्तुजातस्याव्य तिरेकादासकत्वविज्ञाना- त्सव विज्ञानप्रतिज्ञायां #अहानिर्भवति बह्यभिन्नसत्ताकस्य नित्यस्वाऽऽ- काशस्याभ्युपगमे तु प्रतिज्ञा बाध्पत । तस्मादाकाश्स्योत्पत्तिमङ्गी- कृत्य बह्माधीनसत्ताकत्वा ब्रह्मण ज्ञाते सव॑माकाज्ञादिकं ज्ञानं भवतीति सा प्रतिज्ञा सम्थनीयेत्यस्त्याकाक्षोत्पत्तिरिव्यर्थः । सिंच प्रतिज्ञायाः समर्थनं कार्यकारणामेद्परेभ्यः शब्देभ्यो भवति । तथा हि कायकार- णामेइप्रतिपाद्नपरेम्रदादिदष्टान्तेः प्रतिज्ञां संसाध्य तत्साधन्रैव

(दा ॥)शब्दगम्पेऽथं किमसमवेनेव्यत आहशब्द ति । अन्तरिक्षं चेतद्‌ मरुतम्‌ ˆ इत्यादेः । चकारो वेदेऽपि युक्तिसमुचया्थः॥४॥

एकस्य समभवपदस्यकस्मिन्वाक्ये कथं गणत्वं मुख्यत्वं चेत्यत आह- स्यादिति । एकस्यापि संमवपद्स्य गौणार्थताऽऽकाशेऽन्येषु सख्यता बह्मशब्दृवद्यथकस्याप बह्यशब्द्स्य तपोन्नप्रभृतिष गौणार्थता परस्मि न्बह्मणि मुख्यतेवं स्याद्धवेत्‌ ॥ ५ ॥

1सद्धान्तमाह--प्रातिज्ञेति । न वियदुत्पःचेश्चतिर्भोणी । कुतः ।

भन

क यकरण गरत्यातरकाद्भदात्‌ । आकाक्चस्य।त्पत्त। बह्मणस्तयारभद्‌ः १ # स. अपारेत्यागः |

(मी 1

१९,.ग्‌, याहा<।

१९८ भीमह पायनप्रणीतबह्यसूचाणि- [अ०र्षपा०दमू-७]

(र ०व०।५ ! सदेव सोम्पेदमय आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ ' [ छा०६।२१ ¡ तदैक्षत तत्तेजोऽसृजत › [ छा० ६ । २। २ ]“ रेतदालम्यमिद्‌९ सर्वम्‌ ' [ छा०६।८। ७ ] इत्यादिक्ब्दाः कार्यजातं प्रदृयं तस्य बह्यान्य- तिरेक॑.दशंयन्ति । इदं सर्वमाक{शस्याकार्यत्वे बाधितं स्यादिति । नन्वे- वमुत्पा्तिमरखे सिद्धे पूर्वाक्तविरोधपरिहारः कथमिति चेदुच्यते । छान्दोग्ये हि तेजस उत्पत्तिमोचं भभरूयतेऽनार्यंलंमपि । तैत्तिरीयके तु " आकाश्ञाद्ायुर्वायोरथिः ' [ ते० २। १ ] इति तेजसस्तुतीयत्वं शरूयते । तथा च तयोर्वाक्ययोरेकवाक्यत्ादनवक्छाशतेत्तिरीकश्रत्यनुसा- रेणाऽऽकाशं वायुं च सृष्ा तद्रह्य तेजोऽसजतेति च्छान्दोग्यश्रुतिः परि णम्यत इति नानयोवाक्ययोर्वैरोध इति ॥ ६॥

यदुक्तं ॒तेत्तिरीयके वियदुत्पत्तिश्रुतिगोणी सामथ्यमावाद्िसुत्वेन (७०२

नेर्यत्वानुमानाञ्चेति तन्न । भौतस्य बह्मण एव वियत्सामभीतादित्य- भिप्रेत्य तदृायानुमानमनुमानेनेव दूषयति- क्ष ® क्‌ रि यावदिकरं तु विभागो लोकवत्‌ ॥ ७ ॥

तुशब्द आका्ोत्पच्यस्तभवाङ्ञङ्काव्यावृच्यथः । यंतां [यत्न कायत्वं तत्र भेदो यन्न भेदस्तव कायत्वं लोकवत्‌ । यथा लोके पटादीनां मेदो न कार्यत्वमन्तरेणास्ति काछादिभ्यो.मेद आकाङ्घास्य तरमाद्‌ घटाद्वित्‌] यावद्धिकारजतं विभागो हश्यते न ववविकारे बरह्मणि विभागाद्शनाहो- फस्य घट!(टेषिकारस्येव विभक्तत्वदशंनादित्यर्थः। तथा चायं प्रयोगः| आकाश दिक्षालमनःपरमाणवः परार्धीनसत्ताकाः स्वसमानसत्ताकविः

वा 1 = ~~~ ~~ ----~ ---~~~~-~-~-~--~---~-

== ~~~ -------~ ~~-~~-------------~ ~ ~*-~------- >

(दी ०।) स्यात्‌. तथा प्रतिज्ञाहानिः प्रतिज्ञाया ये्नाश्र॒तमित्यादेरहानिरप रित्यागः का्यंकारणामेदेन । प्रतिज्ञाया अहानिरेव कुता विवक्षितेत्यत आह-शब्देभ्यः । येनाश्रुतमित्यारभ्य ' एतद्‌ात्म्यमिद्‌* सर्वम्‌ ` इत्य- न्तार्छान्दोग्ये शाब्दाः । एवं सर्वव । तेभ्यः ॥ £ ॥

तथाऽपि तरकष्िरोध इत्यत आह-यावदिति। तुक्षब्द्स्तकविरोध- परहाराथः । विभाग मेदो यावद्विकारं यावत्कार्यम्‌ ! मेदो हिन कायाह्यूनवृत्तिनाप्याधिकवृत्तिः किंतु यञ्च कार्यत्वं -लोकवत्‌। यथा

# ख. प्रथमं पश्वेति । -पडश्चिह्वान्तगतो ग्रन्थो ग. पस्तके वतेते ।

जोन म क

~ -~---~ == ~~

१ ग. स्वल्पम।<।

री

[भिर्स्पाण््सू, बह्याम्ुतव्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि। १९९ <८- ९)

( त्र° व० । ) भागवचाद्घटशशरावादिविदित्याकाकषोत्पत्तिवादिनं प्रति विभुत्वे हेतोः परोक्तस्यासिद्धिरपि बोध्या। आकाशोऽमतश्ब्दप्रयो गस्त्वा- पेक्षिकः “ अप्रता देवाः ` इतिवदिति सिद्धं बह्यकार्यं वियदिति॥७॥

ननु च्छान्दोग्ये बायोरुत्पत्तिनं श्रयते तैत्तिरीयके तु श्रुयते तथा च पुवंवद्नयोर्वाक्ययोर्विराधपरिहाराथ बायूत्पत्तिगाणीति वास्यम्‌ । किंच ‹ सेषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुः ' [ ब॒० १।५।२२] इति बायो लयप्रतिपेधाच्च नित्यत्वमित्या्ङ्ामतिदेशेन निराकराति-

( स्वरूपवतो बरह्मणो चायोरुत्पत्तिकथनम्‌ , अधि ० २) एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः ॥ ८ ॥

एतेन वियत उत्पत्तिमखग्याष््यानेन वायुरपि वियद्वच्छिश्नबह्मज- न्यत्वेन व्याख्यात इव्यर्थः । वायोर्भित्यत्व एकविज्ञानप्रतिज्ञाहान्यादेः समानत्वादिति भावः । वायोर्टयप्रतिषेधश्चाऽभ्पेक्षिकः । अतिदेशत्वान्न पथक्‌ संगत्यपेक्षेति मन्तव्यम्‌ ॥ < ॥

( सद्रूपस्य बह्मणोऽजन्यतं ज गज्जनकत्वं च, अधि० ३) अपेभवस्तु सतोऽनपपत्तेः ॥ ९ ॥

पूवंमसभावितात्पत्तिकयोरपि वियत्पवनयोरुत्पत्निरास्त॒श्रतिबला- दिव्युक्तं तद्वदेव बह्यापि बह्यान्तरकार्यमस्तु कायकारित्वाद्वियद्‌ादिवि- दित्यनुमानानुगृहीतया ˆ जातो भवसि विश्वतोमुखः ` [ श्वे० ४।६३] इत्यादिबह्यजन्भश्रुत्या ब्ह्मणोऽप्युत्पत्तिरस्तविति हष्टान्तसंगत्येदमार- भ्यते । तेच बह्मणो नित्यत्वप्रतिपाद्कश्चती नामुक्तानुमानानुगृहीतश्रुव्या

विरोधोऽस्ति न वेति संदेह अग्चर्विस्फुटलिङ्कोत्पत्तिवद्रह्यान्तराद्रह्यो-

("ष च्छा

~-----------~- -~------ ~= ~ माजा जाक ७ ~------

(दा०। टाक घरादाना भदो नकापत्वमन्तरेणास्त च काटादभ्याो भद्‌ आकाशस्य तस्मात्‌ । घटादिवित्कार्यम्‌ ॥४७॥

पूर्वाधिकरणे यथेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञा न गौणी्युक्तं तद्वत्‌ सेषाऽनस्तमिता देवता यद्वायुः ` इत्यादिका वायोर्भित्यत्वादिप्रतिपा- दिका श्रुतिनं गोणीति दृ्टान्तेनाऽधक्षिप्यातिदेशेन समाधत्त एतेनेति । एतेनाऽऽकाशोत्पत्तिकथनेन मातरिभ्वा वायुरुत्पन्नो व्याख्यातः ॥ ८ ॥

पवांधिकरणं यथा कारणस्याप्याक्राश्षस्य कार्यत्वमुक्तं तद्रदिहापि कारणस्यापि बरह्मणः कायत्वमिति हष्टान्तेनाऽक्षिप्य समाधत्त- तुशब्दो बह्मण उत्पत्ति्ङ्कानिराकरणा्थः। सतो ब्रह्मण उत्पततेरसं मषः ।

२०० भीमहूपायनप्रणीतबह्सूत्राणि- [अररपा०रसु०१०]

(न ०व ° )त्पात्तिरुक्तश्र तिवटादस्व्येवेति बिरोध इति प्राते तरूमः। सतः सदा. स्मकस्य बह्मण उत्पत्यसंमवः । कुतः । अनुपपत्तेः । सत्सामान्या- स्सत्सामान्यस्योत्पत्तरनुपपत्तिर्विशेषस्येव घटादेः सामान्यजन्यत्वदुर्शः नाद्रह्यणश्च विरोषत्वन जन्यत्वे यत्तजनकं सामान्यं तदेव भो बह्म बह्मणः कार्यत्वेऽध्यस्तव्वेन ज गदृधिष्ठानत्वानुपपत्तेश्वेत्यर्थः; । जन्मश्रुति- श्वो पाधिकविषया “ न चास्य कश्चिज्निता ` [ श्वे० ६।९] इत्या- दिबिहुश्रतिषिरोधादित्यविरोधः॥९॥

( कार्यकारणयोरमेदेन वायुभूतस्य बह्मणस्तेजः सृष्टिः, अधि० ४) तेजोऽतस्तथा द्याह ॥ १०॥

¢ तत्तेजोऽसुजत ' [ छा० ६।२।३] इति छान्दोग्ये बह्यजववं तेजसः श्रूयते तेत्तिरीयके तु ' वायोरभचिः ` ( ते० २।१] इति वायु- जत्वमिव्यनयोवाक्ययोर्वरोधोऽस्ति न वेति संदेहे सामान्यात्सामान्य- स्योत्पत्तिरमा मूत्छामान्याद्रायोर्विशेषस्य तेजस उत्पत्तिः संमवति, एवं शरुतिबलात्सवोपादानव्रह्मजत्वमपीत्यास्ति विरोध इति प्रस्युदाहरणसङ्गत्या पर्वपक्षे पुर्वं बरह्मणः कार्यत्वेन जगदुपादानत्वं न संभवतीत्युक्तं तद्रद्रा- योरपि कार्यत्वात्तेजः प्रव्युपादृनितवं नास्त्येवेति बह्यमा्जत्वं तेजष इत्यविरोधः, बाथारयथिरेति पञ्चमी क्रमार्थ नतु हेत्वा, इत्येकदे- शिना सिद्धान्तः कृत स्तं दूषय ति~ तेजोऽतस्तथा ह्याह ` इति । अतो मातरिश्वनः सकाशशात्तेजो जायत एव हि यतस्तथा वायुजत्वं वायोरि. रिति श्रुतिराह । न चेयं पञ्चमी कमाथां वाय्वनन्तरं तेज इति पदान्त. रकल्पनाप्रसङ्धात्‌ । किंच आत्मन ' आकाशः संभूतः ` इत्यादी पथिष्या ओषधयः, [ ते०२।१।१] इत्यन्ते च हेतुपश्चम्या दृकशंनान्मध्थऽकस्मा्रमार्था पश्चभीत्यसङ्गतमेव । न चेवं करचिद्वह्यज- न्यत्वं कविद्रायुजन्यत्वमिति विरोधः । बवायोब्रह्यानन्यस्वेन वायुभावा-

ने

(दी०।)कुतः । न चास्य कचिलनिता 'इत्यादिश्रुतेयुक्तितश्च तत्कारण- स्यानुपपत्तः ॥ ९॥

पवाधिकरणे कारणस्यानध्यस्तत्वमुक्तं तेनेव न्यायेन वायुस्तेजसः कारणमिति दष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-तेजोऽभिरतो ऽस्माद्रायुरूपा-

१ सल, ग, भस्माक्रमू ।

भर्य्पा०ञ्सू बह्यामुतवर्षिणीदीपिका्यां समेतानि । २०१ ११-१२.|

च०० । ) पन्नब्रह्मजन्यत्वस्य च्छान्दोग्यवाक्यार्थस्यैव वायारभिरिति बक्यस्याप्यथंस्वेनाविरोधादिति ॥ १० ॥ ( वेदोक्ततेजो खूपबह्मणो जलो त्पत्तिंसिद्धिः, अधि० ५)

आपः ॥ ११॥

अतस्तथा ह्याहेत्यनुवर्तते। तेजोनन्तरमाविखवाषृष्पधिभ्यो रिति तेजसो वायजन्यत्वक्रथनानन्तरं तयोरप्प्रथिष्योः क्रमेण बुद्धिस्थत्वादबृद्धि संनिधिलक्षणसंगत्या क्रमेणा पिकरणद्रथमारम्यते । (तदपांऽसुजतः' [छा° ६।२।३] इत्यादिवाक्यस्यापां बह्मजन्यत्वप्रतिपादृकस्य “अघ्चेरापः' इति [ तै° २।१ ] वाक्येन विरोधोऽस्ति न वेति संवेहे प्र्ववद्धिणेधोऽस्तींति पर्वपक्षेऽपामिद्ाह्यत्वात्तज्ञ्यन्यत्वं नास्त्येवेत्यविरोध इव्येकदेशिसि द्धान्तं हूषयति--जपः' इति । जआभाऽतस्तेजसों जायन्ते हि यस्मात्तथा तेजोजन्यत्वमय्नेराप इति श्रुतिराहेस्पथंः । बिवृक्करतयोरतेजसोदाद्यका- हकभवेऽप्यचिवृक्करृतयोनं विरोधः । छान्दोग्ये तेजावच्छिन्न बह्म तच्छब्दार्थ इति पर्ववद्धिरोधपरिहारों बोद्धम्यः ॥ ११ ॥

अवनन्तरभावि प्रथिवीमाभित्य किचारयति। ( छान्दोग्यो पनिषदुक्तजलोत्पन्नान्नशष्दस्य परथिव्यथकत्वम्‌, आधि ०६) पुथिष्यधिकाररूपशब्दान्तरेभयः ॥ १२॥

° ता आप ेक्षन्त बह्वयः स्याम प्रजायेमहीति ता अन्नमसृजन्त [ छा०६।२1४] इति श्रूयते तत्र संशयः । किमन्नदाब्देनौदनादि- कमुच्यते किं वा पृथिवीति । तचान्नशब्दस्यीदनादो प्रसिद्धत्वादोदना-

(द ०।) देव । कुतः । हि यरमात्तथाऽऽह श्चतिः-वायोरथिः ` इति ॥१०॥ पूवाधिकरणे तेजसो वायुयोनित्वमुक्तमविरोधात । इह तु तेजसो बह्मयोनित्वे विराधः प्रत्यक्ष इति प्रव्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्यातिदेशेन समा- धत्ते-आप इति । आपोऽग्रेजांयन्ते । हेतुः पर्वसजोक्तः ' अथ्ेरापः इति श्रतेः॥ ११॥ पूर्वाधिकरणे वायोरिति पञ्चभ्य उपादाने (मुख्यार्थता स्वीकृता तद्रदन्नश्रतरपि माषादिषु मुख्याथत्वात्तेषामेव स्वीकार इति दष्टान्ते-

न ० -------------

१ स, “म्या भपाः। २६

२०२ भीमहु पायनपणीतबह्मसूघ्ाणि- [अ०रप०२स्‌०१३]

( तर०वर ०) हिक्मेवाद्चक्ञब्देनोच्यते ) तथा च घी हिथव दिसतजन्यौवनस्य षव योगेन रूढ्या षान्नशध्दवाच्यस्थ क विद्शभ्नन्यस्वं कविन्तु ' पृथिव्या ओषधय ओषधीभ्योऽन्नम्‌ ' [ ते० २१] ह्यत्र पृथिव्यादिजन्य त्वमित्यनयोः श्रष्योधिरोध इति प्राप्ते बमः । प्रथिव्येवाज्ान्नशष्वेनो- ख्यते न वीद्यादिकम्‌ । कुतः । अथधिकारखूपरशब्दान्तरेभ्यः । ' तत्तेजोऽ- सृजत । इति महा मूतोत्पस्यधिकारात्‌ । ' य्छृष्णं तदन्नस्य ` [ छा० ६।४।१] इति कृष्णरूपस्यान्नशब्युवार्थस्य प्रथिवीतवन्ञापकस्य रवणाच्च । समानप्रकरणे ' अद्धधः पृथिवी ' [तेऽ २। १1 इति च “ तद्यदपां शर आसीत्तत्समहन्यत सा पृथिव्यमवत्‌ ' [.घु० ?। २। २] इति चप्रथिष्या एवाग्जन्यत्वप्रतिपाव्कश्ञब्डान्तरसत्वाचेत्य्थंः। तत्र सृष्टिकाटे यदपां शरो घनीमाव असीत्तत्समहन्यत स धनीमावः संघातालना परिणत आसीत्तेवापां कठिनाकारपरिणामरूपा प्रथिव्य- मवदिति श्रुत्यर्थः । तथा च बीह्याद्न्नस्य नाबुपादानक्स्वं कितु प्रथि- ध्यु पावानकत्वमेवेत्यविराध इतति सिद्धम्‌ ॥ १२॥ ( परवेपूर्वकार्योपाधिकाद्कह्मण उत्तरोत्तरकार्योत्पत्तिसिद्धिः, अधि ०७ ) तदभिध्यानष्िवि तु तदिङ्गात्सः ॥ १३॥ एवं तावत्सशिकमे महामूतश्रुतीनामविरोधः प्रतिपादितः । इदानीं तानि भूतान्याभित्याऽऽभ्रयाभ्रयिभावसंगत्याऽन्यद्विचार्यते । किं महा- मूताभिमानिन्यो देवताः स्वतन्ा एव भोतिकोत्पाद्ने प्रवतंन्त उते- भ्वराधिष्ठिता इति विशये ' आकाशाद्वायुः ` [ते° २। १ ] इत्या-

(~ +

(दी ०।नाऽऽक्षिष्य समाधत्ते-पथिवीति। "ता अन्नमसृजन्त 'इत्यन्नहाब्दा- भिधेया परथिवी । इतः । अधिकाररूपश्चन्दान्तरेभ्यः । अधिकारो महाभूतापिकारः । रूपम्‌ । ' यत्कृष्णं तदृन्नस्य ` इति कृष्णं रूपम्‌ । ' अभ्द्यः पृथिवी ` इति राष्दान्तरेभ्यः ॥ १२॥

पु्वाधिकरणेऽंधेकारादिभ्यः कार्यशब्दः कारणे नीतः । इह तु भरता. पिष्ठात्रीणां देबतानां पारतन््ये न हेतुरिति परव्युदाहरणेनाऽऽक्षिष्य समाधत्ते तदिति । तुशब्दः पूंपक्षव्यावुच्य्थंः । स परमातेवाऽऽकाशा- दिरूपं तत्तद्विकारजातं सृजति । कुतः । तदभिध्यानात्‌ । तस्य

[भ ०२११ डेपू9 ॥ 21 बह्यापतवर्षिणीदीपिकिण्वा समेतानि ६ र्‌ ० |:

( ०व० । ) दिना स्वस्वकार्योत्पत्तौ स्वापषण्डयभ्रवणास्स्वतन्त्रा एवेति बरह्मणः सर्वसृष्टिकतुत्वप्रतिपादकश्चत्या मूतसृषिश्रुतीनां विरोध इति प्राति बूमः । स परमात्मा तत्तत्का्यं गो चरेक्षणात्मकामिभ्यानादेवेक्षिता तत्कार- णाधिष्ठाता सर्वं कार्यं सृजति । कस्मात्‌ + तदिङ्गात्‌ । तस्य परमात्मनः सवनियन्तृत्वरूपलिङ्गस्य “ यः प्रथिव्यां तिष्ठन्‌ ` [ षृ ३।७।३]

इत्यादिना श्रतत्वादित्यथः । पथिष्थां तद्भिमानिदेवतायाम्‌ । अयं मावः । आकाक्ञादिपिदानां भूतमात्रे ङूढत्वाहैवतापरत्वे टक्षणापत्तेनं म्रताभिमानिदेवतानां स्वातण्यमाकाज्ञाद्रायुरित्यादौ श्रुतम्‌ । नच म्ता आप रक्षन्त [ छा० ६ । २। ४] इव्येतद्बादिपदानां देवतापरत्वे लिङ्गम्‌ । तदीक्षणस्य तदवष्छिन्नबह्मनिषत्वादिति न देवतानां स्वातण्छये किंदिन्मानमिति ॥ १४ ॥

( प्रलयकाले परथिव्यादीनां विपरौतक्रमकष्पनम्‌, अधि० ८ ) विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपयते च ॥ १४ ॥

एव मूतानारमुत्प तिक्रमे चिन्तिते टयक्रमो बुद्धिस्थः प्रसङ्गसंगस्वा विचायते । एतस्य विचास्स्य प्रयोजनमहैतबह्याभिध्यानम्‌ । प्रास- द्किकत्वादेव नास्मिन्पादेऽसगतिराशङ्कनीया । तज किं भूतानां श्रुतो- त्पत्तिक्रमेणेव टयक्रम उत. सोपानपरम्परारूढस्य ष्युक्रमेणावरोहणव- वयत्कमेणेव टयक्रम इति संदेहे श्रतोत्पत्तिक्रमेणेवेति प्राते बमः । अत उत्पत्तिक्रमाद्िपर्ययेणेव टयक्रमः स्वस्वकारणे कार्याणां ठटयस्य शं- नावाका्ञादीनां चोत्तरोत्तरमृतं प्रति कारणत्वस्योक्तत्वात्‌ । किं व

(दी ०।विकारस्याभिभ्यानं पयालोचनं तस्मात्‌ । अभिध्यानमपि भूतान्पमेष कुतो न स्यादित्यत आह-तदिङ्गात्‌ \ तस्य परमार्मनः ° यः पूधिषीमः न्तरो यमयति ` इत्यादिनाऽष्यक्षचिङ्गात्‌ । तस्मान्नाभिभ्यानं मृतानां केवलयनामित्यथः ॥ १३ ॥

पूवां पिक्ररणे पारतन्ञ्यं देवतानां तिङ्क दित्यक्तं.न तथा प्रटयः क्रमे किंचिश्नियामकमिति प्रत्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य. समराधत्ते--तुशग्ष्‌ः प्रलय उत्पत्तिक्रममिषारणार्थः। किंतु अतोऽस्मादुत्पत्तिक्रमादिपयंयेण प्रथिव्यप्स्वित्यादिक्रम उक्त उपपद्यते यतः कार्यस्य चटदेः कारणे

पि ^) पिपी १9) पि

१ ब. सां भृतानां त ।

२०४ भीमहूपायनप्रणीतबह्यसू्ाणि- [अ०रपा०दसु०१९)

(र ०व ° )ष्युक्रमेणैव यकम उपपद्यते । अन्यथोत्पत्तिक्रमेण च ठलयाङ्ग- कारे सति कार्ये कारणस्य नाह इति स्यात्तचायुक्तमित्यथंः ॥ १४ ॥ भूतोत्पत्तिलयविचारस्य यत्पयोजनमदरैतब्रह्मध्यानं ># तत्मयोजनकं करणोत्पत्तिक्रममेकप्रथयोजनकत्वसङ्गत्या विचारयति- ( प्राणादीनां मूतेष्वन्तमावान्न तेषां सृशिक्रममङ्गः) अधि० ९)

अन्तरा विज्ञानमनसी कमेण तद्ि- ङ्ादिति चेन्नाषिशेषात्‌ ॥ १५॥

पर्वोक्तमूतोरपत्तिलयक्रम इन्दि योःपत्तिक्रमेण विरुष्यते न वेति संदेहे विरुध्यत इत्याह--अन्तरेति । एतस्माजायते प्राणों मनः सर्वद्धियाणि च। खं वायुर्ज्योतिरापः परथिवी विश्वस्य धारिणी ` । [ यु०२।११३] इति वास्यं तलिङ्कशब्देनोच्यते । विज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या विक्ञा- नशब्देन बुद्धिरिन्दरियाणि च ग्यन्ते ! निश्वयात्मकमन्त;करण बुद्धिः संशयात्मकं च मन इति भेदः। तानीन्धियशुद्धिमनांसि मूतानामात्मन- श्रान्तराले तटिङ्गात्तस्याः स॒षटर्गमकाहूाकयादनुक्रम्यन्ते। तथा चाऽऽसन इन्दियबुद्धिमनांसि तेभ्यश्च मूतानीत्यनेन कमेणाऽऽतमन आकाशः संभूतः ' इत्यादिक्रमस्य बाध इत्यनयो्वक्यियोर्विरोध इति चेन्न ।

(द ०।) म्दादौ प्रयस्य हष्टत्वात्‌ । चकारः “ज गसपतिष्ठा देवर्षे! इत्यादि. स्मुतिसमुचयाथः ॥ १४ ॥

पुर्वाधिकरणे हष्टानुसारेणोत्पततेर्बिपरीतः प्रटये क्रम इस्युक्तम्‌ । इदा. नीमुतयत्तिक्रममेवाऽऽक्षिप्य समाधत्त अन्तरेति । विज्ञानं बुद्धिरमनं इन्दि संकल्पविकल्पात्मकं विवक्षितम्‌ । विज्ञानं च मनश्च विज्ञानमनसी केन- कमेण जायमान आत्माकारयोरन्तराले जवेते । कुतः । तलिङ्कात्‌ । तस्य छयन्तराठजन्मनो लिङ्ग मृतेभ्यः पर्वरमान्नातम्‌ । (एतस्माजायते प्राणः, इत्यादिना । स्वरूपकीर्तनं बुद्धेः शुद्धि वु सारथिं विद्धि इत्यने

# ख, ध्यानप्रयोजनकत्बम्‌ ।

१क. “नः सेग्द्रिः। २ ख. ०९सीयेन।३ ख. “लिङ्गम्‌?! * खल, समातमन ए. ।

[अ०रपा०ञस्‌०१६] बह्यामतवर्धिणीदी पिकाभ्यां समेतनि । २०५

(न ०व।°)अिशेषात्‌ । इच्दियमनोवबुद्धीनां भोतिकत्वेन भरतोत्पत्तिक्रमारि- न्ियाद्य॒त्पत्तिक्रमस्याविशेषायेन क्रमेण मूतोत्पत्तिस्तेनेव क्रमेण भोति. कोत्पत्निरित्यविरोध इत्यर्थः । ! एतस्माजायते प्राणः ` इत्यादिश्रुतिश्चं स्वेंषामात्मनः सकाशादुत्पत्तिमातं बते न करममिति मावः । अतोन केनापि वाक्येन मूतसुष्टिवाक्यानां विरोध इति सिद्धम्‌ ॥ १५ ॥

एवं तत्पदार्थसर्वोपादानबह्यसिद्धयोपादेयमूतकरणश्चुतिषिरोधो नि- रस्त । इदानीं त्वंपदार्थसिद्धये जीवविषयश्रुतिविरोधो निरस्यते पादसमातिपर्यन्तम्‌ । तत्र जीवोत्पत्तिनाशनिमित्तकजातेषटधादिशा- खाणां जीव नित्यत्ववादिशाखस्य च विरोधोऽस्तिन वेति संदेहे देव दत्तो जातो भतश्वेति टलोकिकम्यपदेशानुगृहीतजातकमा दिशास्रविरो- धोऽस्त्येव । यथा करणोत्पत्तिश्चस्या भूतश्ुतेर्न विरोधस्तथा जीबवोत्पत्ता- वपि भूतश्रुतिविरोधस्यामावो ब्राच्यः। सन संभवति। उक्तयुक्त्या जीवोत्पत्ताबुक्तमूतोत्पत्तिक्रम मङ्गस्याऽऽवश्यकत्वादिति प्रव्युदाहरणेन पुवपक्षे राद्धान्तः ।

(वपुषो जन्ममरणयोमुंख्यत्वेन जीवस्येतयो भांक्तत्वम्‌, अधि०, १०)

चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात्तव्यपदेशो

भाक्तस्तद्धवभावितात्‌ ॥ १६॥

योऽयं लो किकस्तयोाजेन्ममरणयोव्यंपदेशो देवदत्तो जातो भृतश्चेति स चराचरव्यपाभ्रयः स्थावरजङ्गमदेहवेषयो मुख्यः । जीवे तु माक्तों गोणः स्यात्‌ । कुतः । जन्ममरणभ्यपदेशस्य तद्धाव मावित्वात्‌ । देहो.

------~ ---~----~----- ~ ----~---~--- ------ ---- ~ ------~-~----

~~~ ~-------~

(दी ।)नेति चेन्नेतत्‌। कुतः। अविरोषात्‌। न हि परमेभ्वराज्निरिति कमो नियन्तुं शक्यः किंतु भोतिकेत्वादिना विशेषेण । नचासावस्ती- व्यथः ॥ १५ ॥

पु्वाधिकरणेन विशेषभवणेन कममङ्गो निवारितः । इदानीं विशेषा- ्रवणेनिवोदाहरणेन व्वपदाथस्योत्पत्तिरित्याक्षिप्य समाधत्ते चरेति । जातो देवदत्तो भृतो देवदत्त इत्या दिव्यपदेशो जातकमसंस्कारश्च नाऽऽ. त्मन इति तुशब्द आह । तहिं किमात्मकोऽयमित्यत आह--माक्तः

१ स्न, पतिकानि नेति जिशेषः। न २ क्ल. शे विः।3 ख, शचेषाप्रः ॥

२०६ भ्रीमद्वैपायनप्रणीतव्रह्मसूत्राणि- [अ०रष०२प्‌०१५)

(ज ०्व०।) त्पत्तिनाक्ञानुविधापितादिव्यर्थः । देहप्रादुमावाय्पेक्षयेव जात- कमांदिविधानमिति न तेन शाखेण जीवनित्यत्वशाखस्य विरोध हति मावः ॥ १६ ॥

एवं देहोत्पत्तिविनाङयो्जन्मनाश्षो मा मृतां कल्पाद्यन्तयोजीवस्य जन्मनाशौ किं न स्यातां स्वगादिफटकमशाख्रविरोधामावािति प्रत्युदाहरणेन विस्फुलिङ्गहष्टन्तेनेतस्माद्ात्मनः ‹ सर्वं एत आसानो व्युच्चरन्ति ' [ ० माध्य ० २। १। २३ [ इत्यादेर्जावात्मनः परस्माद्र- हण उत्पत्तिवाक्यस्याविकुतस्येव बरह्मणो जीवमावेन प्रवेशवाक्यस्य च विरोधसदेहे विरोधोऽस्तीति प्रापे बृमः-

( जीवजन्मन ओपाधिकत्वेन तस्य वस्तुतो नित्यवम, अधे०११) नाऽऽत्माश्रते्नित्यवाच ताभ्यः ॥ १७ ॥

आत्मा जीवो नोत्पद्यते 1 कुतः । अश्रतेः । उत्पत्तिप्रकरणेषु जीवो- त्यत्तरभरुतेस्ताभ्यः श्रुतिभ्यो जीवस्य नित्यत्वावगमात्‌ । ' न च जीवां भ्रियते ` [ छा० ६।११।२] "सवा एष महानज आत्माऽजरोंऽ- मरोऽमृतः › [ ब ° ४।४।२५ ] इत्यादिश्रुतयो जीवनित्यत्ववादिन्यो वर्टष्याः । यन्न॒ क्रविद्िस्फुलिङ्गहष्टान्तेन परस्माद्रह्मणाो जीवोत्पत्ि- भ्रवणं, तत्कार्यकारणसंघातोपाधिनिमित्तमिति भरुत्येव स्फुटीकृतम्‌ । विन्ञान एवायं जीव एतेभ्यः कार्यकारणसंषातापन्नभूतेभ्य उत्पत्तिमभ्यः साभ्येनोव्थाय तानि मृतानि नयन्ति सन्ति स्वयमनुसृत्य विनक्यति विनाशशानन्तर संज्ञा नास्तीति याज्ञवलक्येनोक्ते मेतेयी पप्रच्छ-“ अत्रेव मा मगवन्मोहान्तमापीपदन्न वा अहमिमं विजानामि न प्रत्य संज्ञाऽस्ति

(दी ०।)मक्तेर्गणयोगः उपचार इति यावत्‌ । तद्ृश्ाखवतत इति मातः । क तहि मुख्य इत्यत आह-वरा चरव्यभयः । स्थावरजङ्गमशरीराभ्रय- स्तस्य जन्मादेव्यपदेशः स्यादद्धवेत्‌ । कुतः । तद्धावमा वित्वात्‌ \. नस्य दारीस्स्य भावे मावो यस्यास्ति जन्मादिव्यपवेशस्य संस्कारस्यापि सोऽयं तद्धावमावी तस्य मावस्तच्वं तस्मात्‌ । अतः संस्कारोऽपि तदा- भयः ॥ १६ ॥

पर्वाधिकरणे कृतनाश्षादिप्रसङ्घेन जन्मादिशष्दा देहविषया उक्ता नैवं कल्पादौ परमेश्वरादुत्पद्यमानस्य जीवस्य कश्चन विरोध इति प्रत्यु. दााहृरणेनमऽऽक्षिष्य समाधत्ते--नाऽऽत्मे ति । नेवायमात्मा परस्मावात्मन

[भ०र्पा० ३स्‌०१८] बह्माभतवर्िणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २०७

(्र०व०।) [ बु °माध्य ०४।५। १४] इति। अथ मां प्रति महान्तं मोहमापी- पददापादितवानसि पत्य नाङ्ञानन्तरं संज्ञा नास्तीति । इदमहं न विजनामिववं त परेत्य संज्ञा नास्तीति वदन्मां मोहयसीति प्रभ्नार्थः। तच्रोत्तरम्‌--' न वा अरेऽहं मोहं बवीम्यविनाक्ञा वा अरेऽयमात्ाऽ्वु- च्छित्तिधमां ' [ बृ° माध्य० ४।५। १५ ] इति । अविंनाशशिस्वमप- रिणामिखं तत्र हेतुरनुच्छित्तीति । मोह मोहकरं वाक्यम्‌ । संज्ञा घटा- दिषिशेषवषिज्ञानं नास्तीति मयोक्तं न स्वरूपामाव इति नाहं मोहवादी । भूतमा्नप्रयुक्तमेवास्योत्पस्यादिकं न स्वाभाविकमिति तात्पर्यम्‌ ॥ १७॥

( जीवस्याचिष्ूपत्वखण्डनपूर्विका तच्चिद्रपत्वसिद्धिः, अधि० १२) क ज्ञाश्त एव ॥ १८॥

अचायं पुरुषः स्वयं ज्योतिः ` [ ब० ४।३। ११] इत्यादिसखः. प्रकाशत्वबोधकशयुतेः ‹ परयश्चष्षुः गुण्वञ्रोन्नम्‌ › [ बृ० १।४1।७] इत्या्ागन्तुकन्ञानवत्ववा दिश्ुतिभिविरोधाऽस्ति न वेति संदेहेऽस्तीति पूर्वपक्षे एवाधिकरणसिद्धजीवानुत्यत्तिमुपजीभ्य सिद्धान्तयति--ज्ञोऽत एवेति । जीवो ज्ञः स्वयंप्रकाशस्वरूपः । अत एवानुत्प्िमच्वादेषे- व्यर्थः । अनुत्पत्तौ हि स्वयंप्रकाशं बह्मवोपहितं जीव इत्यायाति । तथा च बह्याभिन्नजीवोऽपि स्वयंप्रकाश इति भावः । पर्यश्चक्षुरित्यादि- श्रुतय आगन्तुकवृच्यभिप्रायेण स्वप्रकाशत्वाऽविरोधेन नेतभ्या इत्यवि- रोध इति सिद्धम्‌ । षशक्चर्ढर्टा॥१८॥

=-= ण मोदो ककि

(दी ०।आकाक्ञादिवजायते । कुतः। तद्रदस्योत्यततेरश्रत ¦ । बुदद्धचादयत्पत्तिव- दस्त्वनुमेयमित्यत आह- नित्यत्वात्‌ । चशब्दाद्‌जन्यत्वा दिभ्यश्च । नित्य- त्वादिकमेव कुत इत्यत आह- ताभ्यः । ताः श्र॒तयः न जीवा भ्रियते स वा एव महानज आताः इत्याद्याः ॥ १७ ॥

पवाधिकरणे जीवपरमास्मनोरेक्यावनुत्पत्तिजीवस्याक्ता । इदानीमा- गन्तुकज्ञानत्वेन जीवस्येक्यमेवानुपपन्नमित्याक्षिप्यातिदेहेन समाधत्ते- रू इति। ज्ञे नित्यवैतन्यरूपोऽयमात्मा । अत एवोत्पच्यसंभवादेव पर- मात्मवत्‌ ॥ १८ ॥

(न ०- ० ~ क- ~ ~-9-----~ ~ --~ ~-~--~ -* -~-~ ~~~ ~---

पि

१ ख, पतः त्रह्माशुरपत्तिवः ।

२०८ भ्रीमहूपायनप्रणीतबह्यसू्ाणि- [अ०्देषा० ०१९-२० (८ ्र० व० । ) ( जीवस्याएुत्वखण्डनयपृर्वकं 7 त्वितनातितर अधि० १३) उत्कान्तिगत्यागतीनाम्‌ ॥ १९ ॥ आनो बह्मामेदयोग्यत्वाय नित्यत्वं स्वप्रकाशत्वं चोक्तेदानीं स्वप्रकाशत्वादीषद्दिष्ठमनव च्छिन्नस्वरूपत्वमणात्वनिरासेन साधयती- त्यान्तरबहिमांवसङ्गतिः । पतदनन्तरमाव्यधिकरणच्येणानवच्छिन्नत्वा- दैपि बहिष्ठं करतुंत्वमध्यस्तमात्मनीति प्रतिपाद्यते । ततो बह्याभेवयो ग्यस्य जीवस्या इत्यधिकरणे बह्येक्यं विवक्ष्यत इत्यापादमवान्तरस- गतयः । अचानवच्छित्वश्रुतीनाम्‌ । ' एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः ` [ मु० ३।१।९ ] इत्याययणुत्वश्रुतिभिर्विरोधोऽस्ति न वेति संदेहेऽस्ती- त्याह-उत्कान्तीति । जीवस्योक्कान्तिगत्यागतीनां भ्रवणादृणुर्जीवः । स यदाऽऽसमाऽस्माच्छरीरादुक्रामति स तदा वागादिभिः प्राणैः सहोत्का- मतीति मरणरमय उक्करान्तिः श्रूयते । (एके चास्माह्ोकाखयन्ति चन्व््‌- मसमेव ते सर्व गच्छन्ति ` [ को० १।२] इति ' तस्माह्लोकात्पुनरे- व्यस्मे लोकाय कर्मणे ` [ बु० ४।४। ६] इति गत्यागती श्रूयेते । इदं चाऽऽत्मनो विभरत्षे न संभवतीत्यणुखं परिशिष्यते । शसरपर- माणस्याऽऽत्मनो नित्यत्व विरुद्धत्वेनासमवादिति ॥ १९॥

स्वात्मना चोत्तरयोः॥ २०॥

यद्यप्युत्करा न्तिदृहस्वाम्यनिवत्तिरूपा बिभरत्वेऽपि संमवति तथाऽप्यु तरयोगत्यागत्योः स्वात्मना जीवात्मना संषद्धत्वादणत्वमित्यर्थः॥२०॥

(दी ०।) पवाधिकरणे स्वय प्रकाशत्वं जीवस्याक्तं तन्मनोवदणुपरिमाणस्य(- पपन्नमिति तदृथमणुत्वं समथयते--उत्कान्तीति । उक्तान्तिः "अस्मा- रीरादुत्कामतिः इति श्रतेः । गतिः चन्दमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति इति श्रुतेः । आगतिः 'तस्माह्टोका्पुनरेति' इति श्रुतेः । तासां भ्रवणा- दृणुपरिमाणो जीवः ॥ १९॥ ` ग्रामस्वाम्यनिवृत्तिवद्स्त्रत्कान्तिस्तश्चिदरानेन गत्यागती अपि तथे- त्यत आह-स्वात्मेति । उत्तरयो गव्या गत्योः स्वात्मनैव परेस्पन्दाधारे णेव निष्पत्तेः । चकारेणोतक्रान्तेरपि मर्यायास्तेनेव निष्पत्तेनं तददु- ्टान्तः ॥ २० ॥

ख, "गस्य नोप

अर्स्पा०सू० . बह्मामुतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि। २०९ २१-२३)

नाणुरतच्छरतेरिति वेन्नेतराधिकारात्‌ ॥.२१ ॥ जव ०।ननु नायं जीवोऽणुः \ अतच्छरूतेरनणुत्वश्ुतेः। स वा एष महानज आता ` [ ब० ४।४। २२] ' सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्म ' [ ते० २। १ । १ ] इत्यार्िनिा महव्वश्रुतेरिति चेन्न । इतराधिकारात्‌ । इतरस्य ब्रह्मणः सर्वेषु वेद्न्तेषु प्रधानतया ज्ञेयत्वेन प्रकृतत्वास्तस्थैव महख - भरतिरित्यथः ॥ २१॥ स्वशब्दोन्मानाण्यां च ॥ २२॥ : एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यः ` [मु० ३।१। ९] इति प्वस्याणत्वस्य वाचकशष्दाजीवोऽणुः । ˆ वालायशतमागस्य शतधाकलस्पितस्य च । मागो जीवः स विज्ञेयः ` [ भ्वे° ५।९। ] इत्युन्मानाच । सर्वेभ्यः स्थूलपरिमाणेभ्य उद्धृत्य मानमुन्मानम्‌ । अत्यन्तापकृष्टपरिमाणमिति यावत्‌ । तस्मादित्यथंः ॥ २२ ॥ नन्वात्मनोऽवास्वे जाह्ृववीतोयनिमग्मस्य देव्या पिशस्योपट भ्थिविरोध इत्यत आह- | अविरोधश्वन्दनवत्‌ ॥ २३ ॥ यथा शन्दुनचिन्दुः शरीरेकदेशशस्य सवंश्रीरव्यापि छुखं जनयति तथा जीवोऽपि देहव्यापिनं शेत्याद्युपटम्मं करिष्यतीव्यर्थः ॥ २३ ॥

(दी ०।) नाणुरिति जीवोऽणुर्न । कुतः । अतश्छरतेः । तस्याणत्वस्य प्रति- पादिका धरुतिस्तच्छ्रतिस्तद्विपरीताथां ८ स वा एष मह्‌ न्‌ । ' इति । शरुतिरतच्छरतिस्तस्या इति वेन्न । कुतः । इतरस्य परमात्मनोऽधिकारास. करणात्‌ ॥ २१ ॥

महानितिवदणुत्वस्याभवणान्नाणुर्जीव इत्यत आह-- स्वशब्देति । स्दस्याणत्वस्य वाचकः शब्द एषोऽणुरिति स्वश्ञब्दः। उन्मान च वालापे- त्याह्विनाऽभिहितम्‌ । चकारो हद्यावस्थानसमुच याथः ॥ २२॥

अणुश्चेजीवः पदोरगस्य मस्तके चन्दनस्य स्पर्शोपलम्मनस्य युगप- विरोध इत्यत आह-अविरोधेति । अयं न विरोधोऽविरोधः किंवदि.- त्यत आह--चन्व्‌नवत्‌ । यथा हरिचन्दन िन्दुरेकत्र त्वचा संबद्धः सवंशरीरखखायेवमणारात्माऽपि ॥ २२ ॥

२५७

२१० भीमहिपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [भ०र्पा०६

सू° २४-२५ ]

अवस्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाग्युपगमाद्धदि हि ॥ २४ ॥

(र ० ०।)नन्ु नात्र चन्दनदुष्टान्तः अव स्थितिषैशेष्यात्‌ › प्रत्यक्चेण न्व न- भिन्दारेकदेशोऽवस्थितिज्ञायते जीषस्यतु नैवमिति । अतुल्यत्वादित्यर्थः। तथा च व्यापिहौत्याद्युपलम्मरूपकार्येण महत्वकल्पने युक्तमिति शङ्का- भिप्रायः । निराकरोति नेति । इतः । ' अभ्युपगमात्‌ ' जीवाणुत्वस्य । कथमभ्युपगम्यते तत्राऽऽह-हदि हीति । हि यतोऽल्पपरिमाणे हृषि जीवः पठ्यते “ योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः ' [ बृ° ४।३।७] इत्यादौ । तस्माज्जीवस्याणुतवं श्रुत्याऽम्युपगम्पत इत्यर्थः । अतो न हष्टान्तवेषम्यमिति भावः ॥ २४ ॥

गुणाद्या टोकवत्‌ ॥ २५ ॥

आलमनोऽणुखेऽपि तश्चिष्ठस्थ ज्ञानस्य गुणस्य ष्यापकत्वाङ्खीकारा- दयापकगुणाष्रा व्यापिकार्य मविष्यति ठलोकवत्‌ । व्यापिप्रमागुणकप्रदी- पादिवत्‌ । गृहनिष्ठदीपस्याल्पत्वेऽपि प्रमात्मकगुणवज्ञाद्यथा गृहव्यापि प्रकाङ्ञादिकाय जायते तद्रदित्यथंः ॥ २५॥

ननु ज्ञानस्य ष्यापकव्वेऽणुजीवव्यतिरेकेणावस्थानं वक्तव्यं तदयुक्तं गुणिष्यतिरिक्तदेशे गुणस्यावस्थानादरोनात । न च दीपप्रमान्यायः

(दी ०।)अवस्थितेरिति । चन्दनषिन्दोरवस्थानं मस्तकादाववस्थितिस्तस्या विषः प्रत्यक्षं तद्विषयम्‌ । विशेषस्य माषो वैशेष्यम्‌ । तस्माद्विषमश्च. न्दनहष्टान्त इति चेन्न । कुतः । जीवस्य देहेकदेशेऽवस्थानस्याम्युपग मात्‌ । तदेव कुतः-हदि हीति श्रुतेः ॥ २४ ॥

न निरवयव आत्मनि सावयवश्चन्दनबिन्दु्हष्टान्तः । न च चन्दन. स्यापि स्वंशरीरव्यापित्वमेकदेशस्थस्येत्यत आह-गुणाद्रेति । नानु म- मवापलापो युक्त इति वाशब्दः प्रो । अणोरपि जीवस्य स्वचतन्या. दगणात्करणात्स्वशरारब्यापिता किंवदित्यत आह-टाकवत्‌ । यथ रके घटाद्येकदेशास्थानां मण्यादीनामणूनां गुणानां स्वप्रमया घटादि व्यापिः+ तद्वत्‌ ॥ २५ ॥

~~~ न

१ख. मनद्टात ६८।>२ ख, न्दुट

[अग्स्पा०ञस्‌ बह्मासूतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २११

२&~-२८ ( त्र ॥ ०। ५ प्रमाया दीपसंयुक्तद्रव्यान्तरत्वाद्त्यत आह व्यतिरेको गन्धवत्‌ ॥ २६ ॥ यथा गुणस्यापि गन्धस्य गुणिव्यतिरेकेण वृतिः पृष्पपुटिकातो हरतः स्थितस्य पुंसा गन्धोपलम्भदर्ानात्तदगुणिन्यतिरेको ज्ञानस्यत्यर्थः ॥२६॥ तथा च दशयति ॥ २७ ॥

इह प्रविष्टः “ आ नखेभ्यः ` [ छा०८।१।१] इति धुतिरपि चेतन्यगुणेनाऽऽत्मनो देहन्यासं दक्षीयतीत्यर्थः ॥ २७ ॥

पृथगुपदेशात्‌ ॥ २८ ॥

' प्रज्ञया काररि समारुह्य ` | को० २।६ | इत्यात्मन्ञानयोः कपु- करणमावेन प्रथगुपवेक्ात्‌ ॥ २८ ॥

ष्यापिगुणद्वाराऽस्य जीवस्य शरीरे ष्यापिर्गम्यते तथा च व्यापक ज्ञानं जीवस्तव्वणरिति महच्वश्रुतीनां षाध इति प्राप्ते जीवापात्वस्षापाष कत्वान्न वास्तवापरिच्छिक्षखश्रुतिषाप इति सिद्धान्तयति-

(दी ०) नतु गुणस्याऽऽभ्रयाण््यतिरेकोऽत्रुष्टचर हत्यत आह-ष्यतीति । गुणिनं जीवं परित्यज्य गुणस्य चैतन्यस्य वृत्तिष्यतिरेको.नातुपन्नः किव दित्यत आह -गन्धवत्‌ ४ यथा केतक्यादेर्रव्यस्यातिवूरस्याऽपि-तव्‌ गुणः स्पान्यत्र वृत्तिस्तद्टुत्‌ ॥ २६ ॥

अणोर्जीवस्यापि चेतन्यं प्रमाणश्ञुन्यमिव्यत आह-तथति.) हषया- यतनत्वमणुषष्ठपस्माणत्वं चाऽऽत्मनो विधाय तस्येवाऽऽलोमभ्य आ नखागभ्य इति चैतन्येन गुणेन समस्तक्षरीरण्यातिं दुरशंयति । यथाऽ स्माभिरङ्गीकतं तथा । चकारो जीवस्य ध्याप्तव्वे भोगसंकरसमुच- यार्थः ॥ २७ ॥

आ लोमभ्य इत्याद्या भ्रुतिर्जविस्य देतन्यगुणेन स्यां श्रौरस्य प्रकारान्तरेण षा बरूत इति न शक्यं ज्ञातुमित्यत आह-प्रथगिति। 'अणोरात्मनः करतश्चेतन्यस्य गुणस्य शरीरष्यापतो प्रज्ञया शरीरं समार्य इतिं पथगपदेशात्‌ ॥ २८ ॥

सिद्धान्तस्त॒-

1

१ ख. "गुप । २ ज. नोऽमिष्ः ।

२१२ भरीमहैपावनप्रणीत्रह्मसूचागि- [भ०र्पा०१सु०२९)

तद्गुणस्ारत्वाततु तद्व्यपदेशः भाज्ञवत्‌ ॥ २९ ॥

(अण्व ०।)तुशब्दुः कृतपूरष॑पक्षनिरासवाचकः। अणार्जीवः किं षह्मणस्तस्था- न्तरमुत विकार आहो खिद्रह्यामिन्नः । नाऽऽचयः । एकविज्ञानास्छव॑वि- ज्ञानप्रतिज्ञाबाधात््‌ । न द्वितीय इव्युक्ते विस्फुलिङ्कवृष्टान्तेना विषु तस्यैव बह्मणो जीवमाने (सवा एष महान्‌ ' [ बृ० ४।४। २२] इति। तस्मात्सवश्रुत्यनुसारी तुतीयः पक्षः परिक्षिष्यते । तथा च बह्मणोऽनव- धिकमहच्वाव गमाज्नीपोऽप्यनवधिकमहत्ववान्‌ स एष मष्टानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः ' [ भ्रृ° ४।४। २२ ] इति विज्ञानमयस्य जीवस्य स्वतो महत्वावगमाच्च । ‹ एषोऽणुरात्मा चेतसा षेदितम्यः ` [ मु० ३। १। ९ | इत्येतन्न जीवविषयं वेदितम्यत्वश्रवणात्‌, ङि तु चक्षुरा्यगो- चरत्वेन दुर्धिज्ञेयबह्मदिपयम्‌ । बालायातमागस्येति वाक्यं तु जीव- स्यापाधिकमणुत्वमनुधय ‹ स चानन्त्याय कल्पते ' [ श्वे०५।९ ] इति बाङ्यशेषेणाऽऽनन्स्यमपरिच्छिन्नतवं बोधयति । किं चाऽऽत्म- नोऽणुत्वे देहव्याप्युपलम्भो न स्यात्‌ । न च चन्दुनविन्दुहष्टान्तस्तस्य सावयवत्वेनावयवद्वारा देहव्यापित्वसंमवाहु । नापि व्यापिज्ञानाद्या- पिकायं संभवः । गुणिष्यतिरेकेण गुणस्यावस्थानायोगेन व्यापिज्ञान- स्यासंमवात्‌ । न च गन्धन्यायेन गुणस्य ज्ञानस्य गुणिव्यतिरेकसंमवः। गन्धस्यापि गुणत्वेन साश्रयस्यैवाऽऽगमनाङ्गीकारादम्यथा गुणलध्या- ठतेगेन्धस्य द्रव्यत्वे न तद्द्र्टान्तो मवेत्‌ । ' प्रज्ञया शरीरं समारुह्य ` [ को०३।६ ] इत्येतदपि प्रज्ञया बुद्धधाख्यान्तः करणेनेति व्याख्येयम्‌ । कथं तहिं जीवेऽणुत्वव्यपदेश्ञः । तद्गुणसारत्वा दिति व्रमः। तस्या बुद्धे- गुणा अणुत्वोत्कान्तिगस्यागतिखुखहुःखादयस्तेः गुणाः सारः प्रधानं यस्य जीवस्य स तथा तस्य मावस्तच्वं तरमात्‌ । तद्यपदेशोऽणत्वादि- व्यपदेशो न स्वाभाविकः प्राज्ञवत्‌ । प्राज्ञस्य परमात्मनः सगुणेषूपास-

(दौ ०।तहणेति। तुशब्दो जीवस्य स्वामाविकाणत्वनिरासार्थः। कथं तर्य. णुत्वमित्यत आह-तद्ुणसारतवात्र । तैस्योपौधेरन्तःकरणस्य गुणा अणुत्वोत्कान्त्यादयः सारः प्रधानं यस्य सोऽयं तद्रणसारस्तस्य भाव स्तत्वं तस्मात्‌ । तत्तेषामणुलखो्रान््यादीनां श्रुत्या व्यपदेश उपाधिगणे-

१ख. तस्या बटेर्मः ।

[अ°रपास्‌-३०] बह्याभूतवधिणीदुी पिकाभ्धां समेतानि । २१३

ज ण्व °)नेषु ‹ वृहरोऽस्मिन्नन्तराकाश्ञः ` [छा०८१।१] " अणीयान्वीहे- यवाद्वा ' [ छा० ३।१४।६३] हत्यादिषुपाधिवकशाधथथाऽणुर्वादिकं व्यप दिरयते तद्र दित्यथंः ॥ २९ ॥

नन्वात्मन्यणुत्वादिसंसारस्य बुदध्युपाधिकत्वे कदावचिदातमनो ब॒द्धथा

क अ, ०

वियोगे संसारो न स्यादित्यत आह-

श्यावदात्मभाषिवाच न दोषस्तदशंनात्‌ ॥ ३० ॥

यु द्धिसयोगस्य यावत्सस्ार्थासिमाविववान्न पूर्वाक्तदोषः। संयोगस्य यावदातमभावितवं कुत इत्यत आह-तदहशशनाद्ति । देहवियोगेऽपि बुद्धिसंयोंगस्य श्तौ दशंनायावदात्ममावित्वमित्यर्थः । / योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृ्यम्तर्ज्योतिः पुरुषः स समानः सक्लुमो लोकाव- मुसं चरति ध्यायतीव लेलायतीव ` [ बृ० ४।३।७.| इत्यादिका श्रुतिः । विज्ञानमयो बुद्धिप्रधानो जीपौ बुद्धया समानः सज्निममभुं च लोकमनुसं चरति । तदेवाऽऽह-ध्यायतीवेति । बुद्धौ ध्यायन्त्या सर्त्वा स्वयं ध्यायतीव चलन्त्यां चटतीव न वस्तुता ध्यानाद्रिस्तीत्यथः। भ्रममूलकस्य बुद्धिसंयोगस्य तत्वसाक्षात्कतारपयन्तमवस्थानाद्यावदालम- भावित्वमित्यपि द्रष्टव्यम्‌ ॥ ३० ॥

(दी °।)नोपहितस्य व्यपवेश्ञः किंवदित्यत आह ~ प्राज्ञवत्‌ । यथा प्राज्ञः परमाव पापेहैवयाकाशदहरदेधं्मणोपहितो दहरादिनिा स्यपदिश्यते दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः ` इति श्रतेस्तद्रत्‌ ॥ २५ ॥

यद्यासा ब्ुद्धिगुणसारस्तस्य कार्यत्वेन विनाज्ञस्यावश्यं मावाक्छृतं बह्मज्ञातेन कृतार्थ॑श्वासत्यवादिनोऽनुपाहितस्याऽऽत्मनोऽप्रतीतेरित्यत आह-यावदिति । यावदालनो जीवस्य भावः “ अष्टं बह्यास्मि इति बोधानुत्पत्तिः सं यस्यान्तःकरणसबन्धस्यास्ति सोऽयं यावदाव्ममावी तस्य मावसरतचं तस्मान्नान्तःकरणसंबन्धस्यानित्यत्वदोषः । कुतस्तदश- नात्‌ । तस्यान्तःकरणस्व य आत्मना संबन्धोऽविनाज्ञी तस्य योऽयं विज्ञानमयः ` इत्युपक्रम्य ध्यायतीवेत्याद्िना दनात्‌ । चकारा वस्तु- तोऽप्रतीतेरसच्वस्याहेतुत्वं समुचिनोति॥ ६० ॥

[®

# ख, याबदात्मनो जीवस्य भावोऽहं ब्रह्मास्मीति बोधानुपत्तिः ।

१ क. श्द्ध्यादिवि० । २ ग. श्थैः । यावदामनो जीबस्याष्टं ब्रह्मास्मीति बाधः ४ “योः । ३ ख. स यस्येदयादिसमुचिनोतीयन्तो ग्रन्थः पुस्तके नास्ति ।

२१४ भीमहुपायनप्रणीतबह्मसू्राणि- [भ०र्पा०६सु०११-३२]

(ण्व "ननु सुषप्ती बह्मसंपत्तिकार्यश्रना्ञयोरम्युपगमान्न बद्धिसंयोगस्य यावदात्ममाव्रिवमित्यत आह-

पंस््वादिव खस्य सतोऽभिव्यक्तेयोगात्‌ ॥ ६१ ॥ यथा बाल्ये पुस्त्वादेः सत एव यौवनेऽभिष्यक्तिरेवं बुद्धिसयोगावेः सुषुप्तौ सृक्ष्मात्मना सत एवामिष्यक्तिसमवाद्यावदात्ममावित्वं न विश- द्ध मित्यर्थः ॥ ३१ ॥ ननु बुद्धथपरपययान्तःकरणे कि प्रमाणं यत्पयुक्तः संसारः स्यादि. त्यत आह- नित्योपटन्ध्यनुपठग्धिप्रसङ्गोऽन्यतर- नियमा वाऽन्यथा ॥ ३२ ॥

हदमन्तःकरणमवशयमम्युपगन्तव्यमन्यथा मनसोऽनम्युपगमे सर्वेषा. मिद्धियाणां स्वस्वविषयसंनिधानषश्ायां नित्योपलभ्धिप्रसङ्खो युगप- त्सवविषयोपलष्धिप्रसङ्को मनोष्यतिरिक्तन्ञानसामग्याः सत्वात्‌ । यदि सत्यामपि सामथ्यं फलटामावस्तदा नित्यानपल ग्धिप्रसङ्गः । एकस्या-

~ ---~ -~ ~~~

(दी ०।ननु सुषुभिप्रलययोर्जाविस्य बुदध्याऽसंचन्धः सता सोम्येत्यादिविच- नात्तदमावप्रसङ्काचेत्यत आह-पुस्त्वेति । तशशब्दाऽसंन्धं वारयति । यस्यान्तःकरणस्य संबन्धः खुषुपिप्रलययोः सत एवाभिग्यक्तिः प्रकरी- मावस्तस्य योगाद्यक्तत्वात्‌ । किंवदित्यत आह-पुंस्त्वादिवत्‌ । यथा विद्यमानमेव पुरस्त्वं बालस्य योवनेऽभिव्यञ्यते । आदिशब्देन चखीस्वभु स्त्वादि स्रीबीजादौ तत्तक्ाले । तद द्विधयमान एव संबन्धे जागरणादा. व मिन्यज्यते ॥ ३१ ॥

अच्राऽऽह कञथचित्सत्यन्तःकरणे चोद्यं परिहारश्चःतदेष नास्तीत्यत आह- नित्येति । अन्यथाऽन्तःकरणामाषे स्फातालोकमध्यवर्तिनश्च्चु राद्सानकृष्टस्य घटादृनत्य स्वंहोपलम्मस्य प्रसङ्खः स्यात्‌ । नित्यम्रप- लब्धिश्चानुषलब्िश्च नित्योपल्ध्यनुपलब्धी तयोः प्रसङ्गः । न पुनः कवा चिहुपलम्मः । अथायमप्यस्ति अस्तु तर्यन्यतरनियमः । अन्यतर

+ ख, बहिःपदार्थनाक्चः ।

१ ख. र्स्य स।

[भ०रपा०द३सृ०३१] बह्मामूतवर्धिणीदीपिकाम्यां समेतानि । २१५

(न ०व ०{)प्युपठभ्धिनं स्यादित्यर्थः । अथ वेकस्योपटष्धिमितरेषामनुप- छभ्धिमिच्छतां ज्ञानसामग्रोमध्येऽन्यतरस्याऽऽतन इच्ियस्य वा नियमः शाक्तिप्रतिबन्धोऽङ्कीकर्तव्यः सन संमवति निरधर्मक आत्मनि शक्तेर- भावात्‌ । नापीन्ियस्य शक्तिप्रतिबन्धः प्रतिबन्धकामावात्‌ । तस्मा- डासङ्गस्थल इच्छेव नियामिकेति वक्तष्यम्‌ । इणश्छा च नाऽऽलमनो निगणवब्रह्याशमिन्नत्वस्य श्ुतिहतेभ्यः प्रतिपादनात्‌ । ‹ कामः संकल्पः [ छ०१।५।३ ] इत्यादिश्रुत्या मनोधर्मत्वस्येच्छावाव+षगतत्वाञ्च । तस्माद्यासद्गनियामकेष्छान्यथाऽनुःपपत्या श्रुत्या च सिद्धमन्तःकरणं तस्पयुक्तश्चाऽऽत्मनि संसार इति ॥ २३२॥

तहुणसारत्वमेवाऽऽत्मनः कत्त्वसाधरनेन प्रपश्चयति-

( जीवस्याकनृस्वनिरसनपूर्वं तत्कनृत्वप्रतिपादनम्‌ , अपिण १४)

कतां शास्नाथवत्वात्‌ ॥ ३३ ॥

अत्राऽऽत्मनोऽसंगत्वभ्रुतीनां कर्तृरिष्टसाधनबोधकविधिवाकयेर्विरो- धसंवेहे सास्योक्तबुद्धिकतुंत्वप्यावतंनेनाऽऽव्मन एव कतरवम साध्यते । तच्च करतृरवमोपाथिकमिव्युत्तराधिकरणे वक्ष्यत इति न विरोध हत्पभि- प्रायेण सिद्धान्तयति- कर्तेति । आत्मेव कतां न बुद्धिः कवुशपेक्षितो- पायविधिङ्ञाख्रस्यार्थवर्वात्‌ । आत्मनः कतुत्वे विधिश्ञाञ्जमथवद्धवति ! अन्यथा बुद्धिः कर्जी, आसा फटमोक्तति कतुरपेक्षितोपायबोधकं दास्जमनथकमेव स्यात्‌ । तस्मान्न केवटबुद्धः कत्वं कि वातमन इति ॥ ९९ ॥

(दी ०।) स्याऽऽस्नोऽविक्कियस्यं यावृक्ष्छक्तरिन्वियस्य वा पूषोत्रक्षणे समानशरूपस्य नियमनं नियमः प्रतिबन्धः कल्पेत नेतञ्जयमपि युक्तम्‌ । वाक्षब्ूः प्रतयक्षानुपलम्मप्रोठ्धथंः ॥ ३२ ॥

पूर्वाधिकरणे बुद्ध्युपाथिनिमित्तं षिरुद्धधमत्वमिव्युक्तं तर्यपाधरष कतुंत्व मित्याक्षिप्य समाधत्ते--कर्तेति अयं जीवः कर्ता । कुतः । यजे- त्यादिक्षास्नस्याथः प्रयोजनं यस्यास्ति स शाश्नाथवांसतस्य मावस्तक्वं तस्मात्‌ ॥ ३३ ॥

#* ख. जीषस्य + ख. ग. त्मा्यश्यावधानानवधःनाभ्यामुपठन्ध्यनुपडर्भी भबतस्तन्ममः। > ख. मनो विना ।

१ सल, पत्य एच्छ।

२१६ भीमहैपायनप्रणीतबह्यसून्नाणि~ [अ० र्पा०२३स्‌ ०-२९-६६]

षिहारोपदेशात्‌ ॥ ३४ ॥ (ल्ण्व०]) स ंयतेऽगतो यश्च कामम्‌ ' [ बृ ०४।३।१२ ] इति .स्वै शरीरे यथाकामं परिवरतेते ' [ बृ० २।१।१८ ] इति च जीवप्रकरणे स्वप्रा- वस्थायां विहारस्य संचरणस्योपदेश्ात्र । जीवस्य कर्तृत्वमित्यथेः। अकर्तुः संचरणायोगादिति मावः । यत्र स्वतनेऽग्रतः स जीवः कम विषया नीयते गख्छतीष्यर्थः । परिवतेते विहरति ॥ ६४ ॥

किं च--

उपादानात्‌ ॥ ३५ ॥

प्राणानां विज्ञानेन विज्ञानमादाय' [ बु० २।१।१७ | इत्या समनो अरहणक्क्त्युपादानभवणादकर्तुरुपावानायोगादात्मनः कतृत्वमि- व्यर्थः । प्राणानामिन्ियार्णां विज्ञानेन मनसा तज्न्यबुभ्या षिज्तानं गहणश्षक्िमादाय स्वापे हदयं गण्छतीति योजना ॥ ३५ ॥

व्यपदेशाच क्रियायां न चेनिर्देशकिपयंयः ॥ ३६ ॥

। विज्ञानं यज्ञे तनुते कर्माणि तनुतेऽपि च' [ते०२५) १ | इति टोकिकवैदिकक्रियायां विज्ञानशब्डवास्यस्याऽऽत्मनः कतृत्वष्य- पदेशाचाऽऽव्मनः कतरैत्वमिव्यर्थः । यज्ञं संकल्पम्‌ । नयु विज्ञानशब्दा ञद्धिपरो न जीवपर इत्यत आह-न बेदिति । विन्ञानक्षगो जीव- परो नं वेचि निरदैशविपर्ययः स्याष्बुद्धेः करणत्वेन कतंत्वभ्यपदेशो विज्ञानं यज्ञं तनुत इति न स्याककितु षिज्ञानेनेति स्यादित्यथ ॥ ३६ ॥

~------ ----~-~~- =

(दी ०।)रचनाभावेनं तकमान् साधकमित्यत आह~-विहारेतिं । विहरणं विहारः क्रिया तस्याः ' स ईयते ` इत्यादिनो पदेशात्‌ ॥ ३४ ॥

अथापि -नोपनिषत्षु कतत्ये तकं इत्यत आह-उपेति । विज्ञानेन विज्ञानमादायेत्याद्निा प्राणानामुपादानात्स्वीकारात्तकत्कित्‌- त्वस्य ॥ ३५ ॥

कस्याः कियाया उपचारादपि कर्तुखं स्यादित्यत आह-व्यपदे- रोति । क्रियायां छोङ्िक्यां वेदिक्यां च ‹ विज्ञानं यज्ञं तनुते ' कमाणि तनुतेऽपि च इत्यनेन कतत्वव्यपदेशशाचे्यदि विज्ञानशब्देन कर्ता वाऽभि मतः किंतु करणं बुद्धिस्तदा निर्दशस्य विज्ञानमित्यस्य विज्ञानेनेति विपय॑वः स्यात्‌ ॥ ३६ ॥

9 ख.शनवचप्रयोजनाम।०। २ ख. प्त्ेनतः । ३ ख. प्तमस्य।४ द, एतस्याः । € [१ ५ स॒ त्तुनामिः।

[भन्र्पा०३ष्‌, वह्मामुतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २१७ ३७-३९]

(्रण्व०॥) ननु स्वतन््रस्याऽऽसनः कनव्वेऽनिष्टं न कूर्यात्‌ । किं तु स्वस्ये- टमेव कु्यादितव्यत आह्‌- उपरबन्धिवदनियमः ॥ ३७ ॥ यथोपटब्धी स्वतन्त्रो ऽप्यात्मे्टमनिषशटं चोपलभते तद्रदिष्टमनिष्टं च संपादृयिष्यतीत्यानियम इत्यथः । अयं भावः । स्वातिरिक्तकारणानपे. क्षतवरूप स्वातनच्छ्यं तावन्न संभवत श्वरस्यापि तद्भावाक्कितु सकटका- रकप्रेरकत्वम्‌ । तथा च तेषु कारकेष्वनिषटसाधनेष्वपीष्टसाघनवतभ्रमाद्‌- निष्टमपि प्राप्रोतीति ॥ ३७ ॥ शक्तिपिपयंयात्‌ ॥ ३८ ॥ इतश्च बुद्धिभ्यतिरिक्तो जीवः कतां न बुद्धिरन्यथा बुद्धेः कत्वे करणशशषक्तिषिपयंयात्‌ । करणक्शक्तिर्हीयतेति यावत्‌ । न चे्टापत्निः। कर- णसहितस्येव कतल के का {कारित्वदशेनाद्बुद्धेरपि करणान्तरं कल्पनीय स्यात्‌ । तथा च नाममा विवादो न वस्तुनि करणथ्यतिरिक्तस्येव

क (न

त्वयाऽपप कतुव्वाभ्यपममादत ॥ ३८ ॥

समा्यन्ावाच्च ॥ २९॥ # आत्माकारवृत्तिविद्यमानाऽप्यसतीव यत्र भवति स समाधिकब्वे-

(दी °) कतृव्वं नाम स्वातच्छयम्‌ । तथा च कथमयं बुद्धिमान्स्वस्यानिष्ट कुयादित्यत आह-उपलब्धीति । यथोपरुन्वि स्वतन्त्रो ऽप्यनिष्ठ करोति तद्वत्‌ । अत एव नायमपि नियमः स्धतन््ो नानिष्टं करोतीति ॥ ३७ ॥

विज्ञानं यज्ञं॒ततुते ` इति विज्ञानस्थैव क्त्वं वेदुः श्रावयति सांख्याश्च तथव विज्ञान्ब्द्वाच्यायाः केवलाया बुद्धेः कतत्वमङ्ध करुवान्त तस्याश्च सवाथका!रत्वाच्छाख्राथवच्वादिकं सव पुरुष उपच एतं कत्रत्वमापाद्यतात्यत आह-शक्तीति । बुद्धः कनृतवे वणितन्या येनं करणान्तरापेक्षाया अवद्यं भावेन करणशक्तेबद्धः कर्तत्वशक्तिरिति शक्तेवपययां दोषस्तस्मान्न बद्धः की ॥ ३८ ॥

नाय शाक्तववपययद्‌ाषः परुषस्यासङ्खदासनलाद्‌बद्धरव वन्धमा

क ० क > > ० ७७

= ----~-----~-- ~~ 9 अभक ननम ५ कच

# ख. जीवाकारबदधिवृत्तिः |

==> ~~~

ग, द्यतः । २ ख. पचर ।३ ख. न कर "ख. पपेक्षयाः।

२१८ भरीमहूपायनप्रणीतव्ह्यसुत्राणि- [अ०र्पा०१सु*४०)

(र ० °। नोच्यते । तस्य समाधेरानोऽकतेकव्वेऽमावप्रसङ्गात्समाध्यन्य- थाऽनुपपत्याऽप्यात्मनः कतृत्वमित्यथंः। समाधिग्रहृणं भ्रवणमनननिदि. ध्यासनानामुपलक्षणम्‌ ॥ ३९ ॥

एवं बुद्धिष्यतिरिक्तातमनः सिद्धं कतेत्वं तञ्च न स्वामाविक किंव्वौ-

पाधिकमित्याहु- ( जीषकतंत्वस्याध्यस्तत्वेनावास्तविकंत्वम्‌ , अधि० १५) यथा च तक्षोभयथा ॥ ४०॥

पकं सांस्याभिमतवद्धिकर्तत्वनिरासेनाऽऽस्मनः कर्तत्वं समधिरत तक्किं स्वामाविकमोपाधिकं वेति संदेहे पूरवोक्तशाखराथवत्वादिभिरेष हेतुभिः स्वाभाषिकमित्यस्त्यसङ्कत्वश्च *तिषिधिज्ाख्रयोर्विरोध इत्यस्या- धिकरणस्य पूवपक्षः 1 नन्वेतस्य पूवेपक्चस्येतद्धिक्रणनिरस्यतवे पूर्वा पिकरणं व्यर्थमिति चेन्न । तस्य बुद्धिकर्तरष्वनिरासेनेतदधिकरणविषयक- तुस्वप्रतिपादकव्वान्च व्यर्थतेति । अवरेदभुत्तरम्‌ । न तावत्कतुत्वं स्वामा- विकं श्रुतावोपाथिकव्वेन कततुत्वस्य स्फुर्टकरतत्वात्‌ । तथा दयाकाशे विपरिपततः इयेनस्यवाऽऽत्मन उपाधिक्रतं भरम स्वप्रजागरितयोः श्राव- पित्वा सपुपतो लीनोपाधिकस्य तस्याऽऽलनः परमात्मानन्देन संपरिष्व, क्तस्य भ्रमाभावं भ्रावयति ' तद्रा अस्येतदाप्तकाममात्मकाममकामं रूपं दोकान्तरम्‌ ` [ बु०४।२।२१ ] इत्यारभ्य ' एषाऽस्य परमा गति रेषाऽस्य परमा संपदेषाऽस्य परमा टोक एषोऽस्य परम आनन्दः, [बु० ४।३।३२ ] इत्यन्तेन । तदेतसराप्तं ह्यास्य जीदस्याऽऽत्मकामं

(श °ृक्षावित्यत आह-समाधेः ' आत्मा वा अरे द्टव्यः ' इत्याहिनो- क्तस्य पुरुपे विधिकरतस्यापि कर्तृत्वस्याभवेऽभावो वेय्यं तस्मात्‌ । चराब्दाद्टुभववपिरोधादिकं समुचिनोति ॥ ३९॥

पवाधिकरणे श्ञाश्नाथवचस्वेन कर्तत्वमुक्तम्‌ । इदानीं न तन्मिथ्या किंतु तत्स्वरूपमित्याक्षिप्य समाधत्ते-यथा चेति। तथा सूत्रधारो घास्याद्न्यापारे हस्तादिकरणापेक्षः कता यपि तथाऽपि षास्वा-

=-=

# ख. ‹ अपर श्रो ह्ययमात्मा ' [ नरिरोत्तरतापिनी ९ ]

| 1 षयि अ कक

१ खै, (ति। तत्रै २ख., त्वे विद्या?) 3 घ, "्णाक्षेपक० ।

८41

®)

[अरस्पा०्देमु०*१] बह्मापृतव्पिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २१९

(ब्र ०व ०।)कामशब्ः काम पितव्यपरः सवच सर्वरूपेण कामयितव्यमिषव्यर्थः तन्न हेतुराप्तकाममिति । आप्तकामते हेतुरकाममिति । यतः परं काम्य नास्ति तद्कामम्‌ । अशेपक्ोकस्सगश्नुन्यत्वादप्याप्तकामल मित्याह- ङोकान्तरमिति । शाकादन्तरं भिन्नमित्यथः । शोकं दुःखमन्तरयति निवा- रयतीति वा । उक्तस्य दुषुप्तात्मस्वरूपस्य परमपुरुषाथत्वमाह-एषे-. त्यादिना । एतदेवामसंघाय भगवान्घुच्कारो हष्टान्तनोपापिकं कतत. मित्याह--' यथा च तक्षोभयथा › इति । यथा तक्षोमयथा वास्यावि करणान्यपेक्ष्य कता दुःखा भवत्यनपेक्ष्य तु स्वरूपणाकता सुखी मवति तथाऽऽत्माऽपि बुद्धयादीनि करणान्यपक्ष्य कता संसरत्यनमेक्षय तु स्वभावतोऽकता परमानन्दः । चशब्दस्त्वथ॑ः स्वाभाविककर्तुत्वानिरासं वते । शाखाथवच्वादित्याद्हितवश्च कत्वं विनाऽनुपपन्चास्तत्साधयन्ति न त॒ कर्तलस्य स्वाभावेकत्वमपि तष््ेनाभ्नुएपत्तेरभावात्‌ । यदुक्तं

विज्ञाने यक्तं तुते: [१० २।५।१ | इति ब॒दध्यतिरिक्तात्मनः कतुंत्वव्यपरेश इति तन्न । वित्ञानराब्दस्य विदष्यस्तबुद्धो रूढत्वात्‌ \ ‹ स एष॒ वाचश्रित्तस्योत्तरोत्तरकमो यद्यज्ञः ` इति श्रुत्यन्तरे यज्ञस्य वाग्बुद्धिजन्यत्वावगमात्‌ । अचापि यज्ञसाधनं विज्ञान बुद्धिरेवेत्यव- धारणाच्च । चित्तेन ध्यात्वा वाचा मन्त्रोक्त्या यज्ञ जायते तेन चित्तस्य वाचश्च पूर्वोत्तरमावो यज्ञ इति श्रुत्यथः । तस्मादौपापिकमात्नः कतू- त्वमिति 1सेद्धम्‌ ॥ ४० ॥

( जीवस्येश्वरप्रव॒त्ततेन न रागप्रवृत्तत्वप्र्‌ , अधिं० १६) परान तच्छतः ॥ ४१॥

यत्पुनरोपाधिकं जीवस्य कर्तृत्वमुक्तं तक्किमीश्वरायत्तं न वेति सदेह जीवस्य करणाधिपव्वादेव कर्ततवसिद्धेस्तस्पेश्वरायत्त्वं नेति प्राप्तम्‌ ।

(द ०) दिव्यापारत्यागे हस्तादिमानपि तद्यापरस्याकतां वयैवमास्भाऽन्त- बहिः करणापेक्ष; करता तद्भावे स्वरूपचेतन्येनाकरतत्यभयथा भवति । चस्त्वर्थः । पतावत्य॑शे निदशनमित्यवधारणाथंः ॥ ४०॥

पवाधिकरणे कर्त्वं मिथ्यामूतमिप्युक्तं तस्मिस्तस्य स्वातन्छयान्न

क,

तन्मिथ्येत्याक्षिप्य समाधत्त-परादिति \ तुक्षब्द इश्वरानयपेक्षां वारयति ५

1 0 ०००००००0 क ।

१ स, (तप्मऽपि बर ।

२९० श्रीमहेपायनप्रणीतब्रह्मसूत्राणि- [अर र्पा०२ ०४२]

अण्व) नष एष्व साध कर्म कास्यति तं यमेभ्यो टोकेभ्य उ्नि- नीषते । एष उ एवासाधु कमं कारयति तं यमधो निनीषते" [को०३।८] ति शरुव्येश्वरायत्तत्वं कतत्वस्येति वाच्यम्‌ । तथास्वे बिधिनिषेधस्थान ईश्वर एवाभििक्त इति विपिनिषेधक्ञाश्नवैयथ्य स्याङिति प्रापे तुशब्देन पवंपक्षं निरस्य प्रतिजानीते-परादिति । परमेश्वरादेव जीवस्य कतुत्वा- दिसंसारस्य मोक्षस्य च सिद्धिर्भवतु महति । कुतः । तच्छतः । कतु रथादृरीश्वरायत्तत्वशरुतेः । ‹ एष ह्येव साधु कमं कारयति ' [कौ०३।८] " य आत्मनि निष्ठन्नात्मानमन्स्रो यमयति ` [ बृ० माध्य० ३।४। १० | इत्याद्याया इव्यर्थः ॥ ४१॥

नन्वीश्वरस्य कारयितुत्वे धर्ममेव कारयेन्नाधर्ममन्यथा केनविप्पुसा धमं केन विदध कारयतो वेषम्यनिर्दयते स्यातामिव्यत आदह-

रुतपरयस्नपिक्षस्तु विहितप्रतिषिद्धमियर््यादिगयः ॥ ४२॥

तुरुक्तशङ्गानिरासाथेः । जीवेन कृतो यः प्रयत्नो धमांधमलक्षण. स्तद्पेश्च एवेश्वरो ऽन्य स्मिन्नपि जन्मनि धर्मादिकं कारयति तद्पेक्ष्य छलादिफलं ददाति तेन वैषम्यनैषुंण्यं न प्रसज्यते अनाङईचख।त्स॑सारस्य पूवेजन्मकृतधर्माद्यपेक्षा युक्तैव । नन्वीश्वरस्य क्रतप्रयत्नापेक्षत्वं कुत इत्यत आह--' विहितप्रति पिद्धावेयथ्यादिभ्यः ` इति ईश्वरस्य कम॑ सापेक्षत्वे खट “ ज्योतिशोमेन स्वर्गकामो यजेत ` ' ब्राह्मणो न हन्त- ध्यः इष्यादययया विहितप्रति षिद्ध योरवेयर््यं मवत्यन्यथा विपिनिपेधकास्र- मनर्थकमेव स्यात्‌ । धभकरतो दुःखमधरम॑करतश्च सुखं संपाद्येदित्यादि- दाषा अ।दिशब्दाथः। तस्मादूोश्वर एव पूर्वकरतसुकरृताद्यनुसारेण धमांदि कारयति तदृनुसारेण फलदाता चेति सिद्धम्‌ ॥ ४२॥

(दी °।)परात्परस्मात्कत्त्वमुक्तं जीवस्य । कुतः । तच्छरूतेः । तस्य सापेक्षः त्वस्य ! एव ह्येव साधु कमं कारयति › इति श्रुतेः ॥ ४१ ॥

एवं चेदृीश्वरः कारयति विषमो निघुंणश्च स्यादित्यत आह--करतेति पुशब्दों वैषम्यनघुंण्यवारणार्थः । तन्निवारणं कत इत्यत आह-कृतप्र- यत्नापेक्ष; । करतो जन्मान्तरे प्रयलनस्तस्यापेक्चा यस्य सोऽयं कृतप्रयलना- पक्षः । तवेव कुत इत्यत आह-विदहितप्रतिषिद्धवियश्रयादिभ्यः । विहितम्‌ । ‹ यावजीवमयेहो््रं जहोति इत्यादि प्रतिषिद्धंचणन सुं पिबेत्‌ । इत्यादि तयोरेवथ्येमू । आदिकब्दुप्पुरुषकारादृीनामपि । तेभ्यः ॥ ४२॥

[अग पा०१य्‌०*६] ब्ह्मामतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २२१

(अण्व०।) ( ओपाभिककलत्पनैर्जविक्षयोजीवानां च परस्परं व्यवहार घ्यषस्था, अधि० १४७) अंशा नानाव्यपदेशादन्यथा चापि दाशकिंतवादित्वमधीयत एके॥४२॥

एवं तावन्नित्यः; स्वप्रकाशोऽकतांऽऽसेव्युक्तं तस्यं प्रसिद्धाभेव्‌- योग्यत्वस्या्न बह्माभेदः साध्यते । अव य आत्मनि तिष्ठक्ञित्या- दिमेद्श्रतिजातस्य तच्वमसीत्याद्यमेद्श्ुतिजातस्य च विरोधसदेहे समलत्वादस्ति विरोध इति प्राप्तम्‌ । मेदं पिना पु्वाक्तस्य जभ श्वरयोरुपका्योपकारकमावस्य स्वामिभृत्यवत्संवन्धसापक्षस्यानुपपत्तः, अमेव षिना तच्वमसीत्यादृरनुपपत्तेरत्यनयोः समबटत्वम्‌ । न चा- मयविधश्रतिभ्यामंशाशिमावबाद्गीकारान्न विराध हति वाच्यम्‌ । हश्वरस्य निरंशव्वादित्यसिति बिरोध इति प्राप्ते बृमः- अज्ञः इत्यादि । जीव ईश्वरस्य हवांश्ो न तु स्वाभाविकाऽश ईश्व- रस्य निष्फटमित्यादिनिरशव्वश्ति विरोधात्‌ । अत ईश्वरस्य काल्प- तशो जीवः । कतः पनर्जविश्वरयोरशांशिमावो भेदामद्श्रात- भ्यामित्याह नानेव्यादिनिक इत्यन्तेन सूत्रेण । य आत्मनि तिष्ठ नित्यादिना ज वेश्वरयारनानाव्यपदेशाद्धेदन्यपदेशात्‌ । अन्यथा चा५। अनानाखस्यापि व्यपदेशादित्यथः । तथा हि " एके ` शाखिन आथर्वणिकाः ‹ बह्म दाशा बह्म दासा वदह्येवेमे कितवाः ' इत्यादिना बह्मणो दाशदासकितवादिमावमामनन्ति । तस्मादनानात्वस्यामेद्स्य भ्यपदेकश इत्यथः । दाराः केवर्ता दासा भृत्याः कितवा यूतकृतो नटाः ।

(दी०।) पूर्वाधिकए्ण ईश्वराकरत्वमुक्तमिदानीमीश्वरो जीवामेदाद्ना दु्भंग इति स एव नास्पीत्याकषिप्य तदंशस्य जीवस्य सतेना शिन श्व( साधयतिर्अश्ष इति । जीवो बह्मण।ऽश इवांशः । कुतः । नाना ' सोऽन्वेष्टव्यः › इत्यादिना क्तो ठव्यत्वादिमेदस्तस्य व्यपदेशस्तस्मात्‌ । ननु षायं नानाव्यपदेशः सुतरां स्वाभिभरत्यसाखूप्ये युज्यत इत्यत आह-अन्यथा चापीति । अन्यथा व्यपदेशो मवति 1 प्रक्रतादन्यथाल्. मनानात्वं तस्य तच्वमसीत्यादिनेक आथवगिकां बह्म दाशा इत्युप-

१, ग. श्स्वभिः। २कृ. (मेदायोमा.वः। ३ क, ररित । ४ इ. राक ।५क,. मतिंङ

२२२ भीमहिपायनप्रणीतबह्यम्रचाणि- [अ०्र्पा०य्सू

"०८६ ] (्०व०)) तस्मासत्यक्षसिद्ध मेदानुवादेन श्रुदनाममेदपरत्वात्क ल्पितमेव्‌- घानक्षो जीव इति ॥ ४३ ॥ मन्नवर्णाच् ॥ ४४॥ ¢ पाद्‌ऽस्य विश्वा मृतानि ` (छा०३।१२।६) इति मन्त्र वर्णादपि जीवोऽ इत्यथः । मूतानि स्थावरादयो जीवाः पादांऽका हत्यर्थः ॥ ४४ ॥ अपि च स्मयते ॥ ४५॥ किवेश्वरांशव्वं भगवद्ीतास- मैवांश्ञो जीवलोके जीवमूतः सनातनः । [ ० १५। ७ ] इति स्मयते । तस्मादश्वरांशो जीवः ॥ ४५ ॥ ननु जीवस्येश्वरांशव्वे जीवगतदुःखेनेश्वरस्य दुःखित्वं स्यात्‌ ॥ पादुाद्गतङःखेनाङ्किनों देवद्‌चस्य दुःसित्वदशनादित्यत आह-- प्रकाशास्विन्नेवं परः ॥ ४६ ॥ यथा जीवों दुःखी नेवं परमात्मा दुःखी प्रकाज्ञादिवत्‌ । यथा

क

सोरश्चान्द्रमसो वा प्रकाशो नमो व्वाप्य वतमानो वक्रकाष्ठाद्युपािः

(दी०।) क्रभ्य बह्मयमे कितवा इत्यधीयते । चकारः पक्षान्तरेऽनुपपत्तिसमु- चयाथः ॥ ४३२ ॥

अन्यच्च मन््राद्यमावादिदमध्ययनमतात्प्यव दित्यत आह-मण्डति । ^ एतावानस्य महिमा ` इत्यस्मात्‌ ॥ ४४॥

अस्य मन्त्रस्यार्थः कचित्स्मरृती न प्रतीयतेऽतोऽयमुपेक्षणीय इत्यत आह-अपीति- । गीताञ्च च “ ममेवांशः ` इत्यादिना स्मर्यते । अपि- राब्दो मन्त्राथास्मरणमप्रयोजकमपीत्याह ॥ ४९५ ॥

यदि जीवपरमात्मनोरशांशिभावस्ताहि जं।वदुःसित्वादिना परमा- सनोऽपि दुःखित्वादित्यत आह-प्रकाश्ञेति । यथा जीवो दुःसित्वादि- गुणे नैवं परः । परमोत्मान एकत्वे किंवत्तद्रुणामाव इत्यत आह- प्रकार्ारदिवत्‌ । यथा सारादिप्रकाशोऽङ्गुल्यादिप्रदेश्ष एव कज्ञवक्रादि- मान्‌ । आदिब्देन घटादिप्रदेश्ष आकाशो धूमादिमान्न पनः प्रकाशदेश आकाशशदेशं च तद्वत्‌ ॥ ४६ ॥

१ स. “मात्मा । वेः । २ क, कतुचक्रारिः ।

[भण्प्पाण्डेम्‌, बह्याशृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २२९

४७-४८ ] (जन०व०।) फूतवक्रमावमापन्नोऽपि न वस्तुतो वक्रभावं प्रतिपद्यते । यथा चवाऽऽकाशो घटादिषु गच्छत्सु गच्छन्नेव न वस्तुतो गच्छति तद्दि. त्यर्थः। विम्बप्रतिषिम्बयोरीश्वरजीषयोेवस्य सच्वान्न जीवदुःखेनेभ्वरस्य दुःखित्वम्‌ । उपाधेरुपहितश्पक्षपातिता दिति मावः ॥ ४६ ॥ जीवदुःखेनेश्वरस्य दुःखित्वामावे स्मतिमप्याह- स्मरन्ति च ॥ ४७॥ तव यः परमात्माऽसो स सत्यो निगणः स्मृतः । न टिप्यते फटेश्वापि पद्मपजचमिवाम्भसा ॥

कर्मात्मा त्वपरो योऽसौ मोक्षबन्धः स युज्यते [ महामा० १२। ९५३ । १४-१६ ] इत्यादिना व्यासादयो जीवदुःखेनादुःखत्वमीश्व- रस्य स्मरन्तीव्यर्थः । चरब्डेन “ तयोरन्यः पित्पलं स्वादुच्य- नश्रन्नन्यो अभिचाकक्ीति ` [श्वे० ४ । & ] इस्यायया श्रतिः सूचिता ॥ ४७॥

ननु ° नान्योऽतोऽस्ति दरश [ ब०३। ७।२३ ] “ मत्योः स मत्युमाभ्रोति य इह नानेव परयति ' [ ० ४।४।१९ | इत्यादिना जीवेश्वरमेदमाचभ्रतिषेधात्सर्वम्‌तेषु चेतनस्थाखण्डस्येकरसत्वा कथं मिचं सेवितव्यं शः परिहर्तव्य हइत्यादिलोकिकायुकज्ञापरिहारी स्यातां कथं वा ‹ कतौ भा्यामुपेयात्‌ ` ‹ गर्वद्खनां नोपगच्छेत्‌ ` इत्यादिवि- दिकानुज्ञापरिहारो संगच्छेते ्राष्यत्याञ्यमेदाभावादित्यत आह--

अनु्ञापरिहारो देहरेवन्धाञ्ज्योतिरादिषत्‌ ॥ ४८ ॥

उक्तो लौकिको वैदिको चानुज्ञापरिहारो सर्वत्राऽऽव्मन एकत्वेऽपि हारीरसंबन्धास्संगच्छेते । देहसवन्धस्तादास्म्यम्‌ । तत्तदेहविशिष्टते-

(दी०।) न युक्तिम्रेण भद्धातुं शक्यमित्यत आह-स्मरन्ति चेति । व्यासादयः । ˆ तत्र यः परमात्मा हि स नित्यो निगणः स्मृतः ` इत्युप- क्रम्य कमाता तपरो योऽसावित्यादिना । चशब्डात्समामनम्ति। द्रा सपर्णेत्यादिना ॥ ४७ ॥`

मा मूददुःखितवादि परमात्मनस्तथाऽपि न जीवस्यापि परमात्त्वा- दिषिप्रतिषेधावित्यत आह-असुज्ञेति । अनुज्ञा कतो मायागुपे-

२ स, चिभ्वप्र( तितिम्ब ) जीनः।

२२४ प्रीमहैपायनप्रणीतबह्यदूज्ाणि- [अ०र्पा०दसु°

४१-५० ] (ण्व०। ) नाऽऽत्ममेदादस्ति भराह्यत्याज्यमेदो ज्यो तिरादिषत्‌ । यथा ज्यो विषो वह्वरेक त्वेऽपि इमक्ञानसबन्धी बहविः परिहार्या नेतरो यथावा सौरः भरकाञ् एकोऽप्यमेध्यादिसंयुक्तः परिहायों नेतर एवमात्माऽपी त्यर्थः ॥ ४८ ॥ नतु तथाऽपि सर्वशरीरेषु कर्मकतुश्वेतनस्यकत्वादेकदेवदत्तशरीराव- च्छेदेन कर्मकरणे धर्मादिकं यज्ञदृत्तरीरावच्छेदेनापि जायेतेत्यत आह- @ ॐ (> असततेश्वाग्यातेकरः ॥ ४९॥ परिच्छिन्नान्तःकरणोपाधिकस्य कतुः परेच्छिन्नस्य देवदत्तात्मनो यज्ञदत्तशरीरेणासंततेरसबन्धाद्धमांदे#^रव्यतिकरः । देवदत्तस्य यज्ञद. तस्य शरीरावच्छेदेनापि धममादिप्रसङ्खो नास्तीत्यथंः॥ ४९॥ आभास एव च ॥ ५० ॥ यथाऽनेकघटजलप्रतिषिम्बितानां सूयामासानां मध्य एकस्मिन्सूर्या- मासे कम्पमाने सर्यामासान्तरं न कम्पत एवभीश्वरामास एवायं जीव इति नैकस्मि्ीवे धर्मादिसंबन्धिनि जौवान्तरस्य धर्माद्सिबन्ध इत्यथः । किच येषां सांख्यादीनां बहवो विभवश्चात्मानः सवंशरीसब

(दी०।) यात्‌ ” इत्यादिका । परिहारः ' न गुरुदारेषु गच्छेत्‌ ' इत्यादिः । तवेतावनुज्ञापरिहारौ । देहस्य संबन्धो देहसबन्धः । अहं मनुष्य इत्या यमिमानस्तस्मात्‌ । स्वभाषेन योयस्य न धर्मः सोऽन्यसबन्धाद्धव- तीत्यस्यको दृष्टान्त इस्यत आह-ज्योतिरादिवित्‌ । यथा ज्योतिरादि स्वभावतः प्रक्स्तं मू्ादिगतमप्रजञस्तम्‌ । आदिशब्देन मूर्िर्वेहूरयादि- रूपा प्रशस्ता प्रेतशरीरादिरूपाऽप्रशस्ता । एवं परमात्माऽ्प्युपापिषि- दोषसबन्धाद्धिधिप्रतिषेधमागपि मवरतीव्यथं; ॥ ४८ ॥

तथा स्वामिन एकत्वात्फलस्य दुःखाद; सवेशरीरेष्वेकत्वं स्यादित्यत आह-असन्ततेरिति । न संततिरसंततिः । अन्तःकरणोपाधिकस्य कर्तु. भाक्ुरनेकतवान्न सुखदुःखादेः सवशरीरेषु व्यतिकरः संकरः । चकारो धंटाकाशादिनिवशनादि समुचिनोति ॥ ४९॥

एवं चेहैतापत्ति रित्यत आह-आमास इति । जल सूर्यकादिविदामास एव जीवो न वस्त्वन्तर परमात्मनः। चकारस्तस्यासत्वमपि वारयति ॥५०॥

# च. ९रसकरः।

[भरर्पा्श्म्‌, ` बह्मापतवर्षिणौदीपिकान्यां समंतानि। २९२५ ५१-५३)]

(र ०व ०।)न्धिनस्तेषामेषव ध्मादिरषाकयं प्राप्नोति । तथा हि सांख्यमते ताबे- द्रोमसाधनप्रधानसं निधानस्य सर्वात्मिनामषशिष्टत्वादेकस्याऽऽसनः एखादिसंबन्धे सवात्मनां सुखादिसंषन्धः स्यादेष । न्यायमतेऽपि देव- द््तामनः सुखादिहैतुमनःसंयोगस्य सवांलमनामविशिष्टत्वात्फला नियमः स्यादेव ॥ ५० ॥

नन्वदु्टनियमात्फल नियम इति षेतत्ाऽऽह-

अटृष्टानियमात्‌ ॥ ५१ ॥

सांख्यमते प्रधानसमषेतमदृष्टं ततश्च प्रधानस्य सवैसाधारण्यादह- हट स्याप्यनियमास्फलानियमस्तदवस्थः । न्यायमतेऽप्यहट्टहेतुमनःसया- गस्य सर्वात्माविशेषादिद्मस्याहष्टमस्य नेत्येवं खूपस्यावृष्टनियमस्यामा- धात्फलानियम इत्यथः ॥ ५१ ॥ नन्वहमिवं फलं प्राप्रवानीदं परिहारष्यामीदं करिष्ये नेद्‌ करिष्य ह्येव रूपाभिसध्यादयः प्रस्यातमनियताः सन्तः * स्वप्रयोज्यारष्टनियमहेतवो भविष्यन्तीत्यत आह-

अभिसंध्यादिष्वपि चेवम्‌ ॥ ५२ ॥ अभिसध्यादिष्वपि साधारणमनःसंयोगसाध्येष्वहष्टवद्‌नियम ह. त्यर्थः ॥ ५२॥ प्रदेशादिति चेन्नान्तभावात्‌ ॥ ५३ ॥ न्वात्मनां विभरुत्वेऽपि सषस्वश्रीरावच्छिन्न एवाऽऽत्मप्रदेशोऽभि- (दी ०।)एवं कल्पनातो बहव आत्मानः सर्वगताः संमवन्ति तेषु च सुखदुः- खा दिनियमोऽदृष्टवशादित्यत आह-अदृ्टेति । बहूनामाव्मनां मनःसं योगे साधारणे सति अस्थैवाहष्टमित्यस्याष्टष्टस्य न नियमोऽनियमस्त- स्माहुह्वात्स्वीकारो न साधुः ॥ ५१॥ त्र ज्ञनिच्छादीनां नियामकत्वमित्यत आह-अमीति । अभिसंधि. रमिप्रायों ज्ञानम्‌ । आदिश्ब्देनेच्छादयस्तेष्वप्येवमनियमा यथाऽह. ष्टस्य । चकारोऽस्याः कल्पनायाः श्रतिविरोधं समुिनोति ॥ ५२ ॥ प्रदेशादिति सर्वगतानामपि सर्वेषामात्मनां तत्तषेहस्य प्रदेशात्परिष्छे

# ख. स्वजन्य।

१ स, ताः सन्ति । २ क्‌, प्राय्णज्ञाः।

>

२२६ भ्रीमटैपायनप्रणीतबह्यसून्राणि- [अ०रपा०४सु०१।

(्र ०व ०।)स॒ष्या दिहितुमनःसंयोग इति मवत्यभिसंध्यादिनियम इति चेन्न ! सर्वात्मनां सवेशरीरष्वन्तमावादस्याऽऽत्मन इदं शरीरमित्यत्र निया. मका मावाद्स्याऽऽत्मनोऽस्मिञ्डारीरे प्रदेश इति प्रदेशकल्पना न संभ- वतीत्यथंः । तस्मादस्मत्पक्ष एव सफलदोषामाव इति सिद्धम्‌ ॥५३॥ इति भ्रीमद्रह्यसूचवृत्ती बह्याम्तव्िण्यां द्वितीयाध्यायस्य तुतीयः पादुः ॥३॥

एवं महाभूतजीवश्रुतिविरोधं परिहव्य लिङ्ककरीरविषयश्रुति विरोधं परिहरतु पादान्तरं करिष्यमाणः पूर्वाधिकरणे कतुंस्वरूपावधारणेन बुद्धिस्थानां कञ्ंपकरणानामिचियाणायुत्पत्तिं साधयति- ( इन्दरियाणामनादित्वनिराकरणपूर्वकं तेषामात्मसमु- व्पन्नतव्वम्‌, अधि० १) तथा व्रणः ॥१॥

अस्मिन्नपि पादे पु्वंपक्षे श्रुतीनां मिथो वषिरोधनाप्रामाण्याद्ह्यसम- न्वयासिद्धिः फटं सिद्धान्ते तास्रामषिरोधेन प्रामाण्यात्समन्वयसिद्धि- रिति बोध्यम्‌ । तत्र तावत्‌ ' आत्मन आकाशः संभूतः ` [ तेत्ति० २। १। १] हत्याद्युत्पत्निप्रकरणेष्विन्दरियाणामुत्पत्तिनं श्रुयते । कचि ' ऋषयो वाव एते अग्रे सदासीत्कतमे कषय इति प्राणा वा कषयः :

[ शत० बा०६।१।१।१ 1] इत्यत्र सृष्टेः प्रागिद्धियाणां सद्धावभ-

(दी ०।) काञ्ज्ञानादीनामुतपाइ्‌ इति चेन्न । कुतः । सर्वेषामप्येक स्मिन्देहेऽन्त- मावात्समयस्वात्‌ ॥ ५३ ॥

इति बह्यरचदीपिकायां दितीयाध्यायस्य तुतीयः पादः ॥ ३ ॥

तृतीयपादे मूतश्रुतीनां मोक्तृश्ुतीनां च परस्परविरोधामावान्न तत्कृ तसमन्वयविरोध इत्युक्तम्‌ । इदानीं मोतिकशरुतीनां परस्परविरोधापाक- रणेन तत्कृतं विरोधं समन्वये वारयति चतुर्थेन पादेन । तत्रापि मोगोष. करणानां मोतिकानों प्राणप्राधान्यासथमं प्राणोत्पत्तिमाह-तथा प्राणा

१, ^ प्राधाः।

[अर र्पा०त्‌०२-३] ब्रह्माशृतवर्षिणीदुौी पिकाभ्यां समेतानि । २२७

( बण्व०।) वणादुनुत्पत्तिरिति माति । क्चिन्च ' एतस्मास्माजायते प्राणो मनः सर्वेन्वियाणि च । खं वायुर्ज्योतिरापः परथिवी ' [मु° २।१।३ 1] इत्यावाबुत्पत्तिरिन्दियाणां श्रूयते । एतासां श्रुतीनां मिथो विरोधोऽस्ति न वेति संदेहे विनिगमकामावाद्स्ति विरोध इति प्राते सृष्टः पर्वमि- न्द्ियसद्धावभवणादत्पत्तिश्रुतिर्गौणीत्यविरोध इव्येकदेशिना सिद्धा. न्तितं तद्दूषयति--' तथा प्राणाः ' इति तथा “ एतस्माजायते प्राणः › दत्याद्यवाहतवाक्यस्थाकाश्ञादिवत्ाणा इन्दियाणि जायन्त उत्पततिश्रु- तेरविशेषादित्य्थ; ॥ १ ॥ यदुक्तं सृष्टेः पागिन्धियसद्धावभ्रवणादुत्पत्तिशुतिर्भोणीति तज्ाऽऽह- गोण्यसंभवात्‌ ॥ २ ॥

गौण्या उत्पस्सिश्रुतेरसंमवो गोण्यसंमवस्तस्मादेकदेश्युक्तमयुक्तमि- त्यथः । प्राणानां नित्यत्व एक विज्ञानप्रतिन्ञा बाध्येतेति मावः । सनद्धा- वश्रुतिस्तु हिरण्यगर्मातकावान्तरप्रकरतिरूपप्राणानां नित्यस्वविकारा- पेक्षया प्राक्सद्धावं बोधयति, अवान्तरप्रटये दिरण्यगर्भन्दिया्णां टयामाषादिति बोध्यम्‌ ॥ २॥ इन्द्रियाणां मुख्यं जन्ेत्यत्र हेत्वन्तरमाह- तः क सपाकश्रुतेश्च ॥ ३ ॥

तत्तत्र ' एतस्माजायते प्राणः ` [ मु०२।१।३ 1] इत्यादिवाक्ये जायत इति जन्मवाविपद्स्य खवाय्वादिषु मुख्यस्य खाधथपेक्षया प्राची-

(दी ०।)इति। पुवंपाद्ध्थिकरणे यथाऽऽकराकश् उत्पन्नः परस्मादिप्युक्तं तथा प्राणा अप्युत्पद्यन्ते । अथवा यथा लोकाद्यः परस्मादुत्पन्नाः श्रुयन्ते तथा प्राणाः ॥ १ ॥ |

कपया वाव तेऽगरेऽसदासीत्‌" इत्यनया श्रव्या प्राणानामनुत्पत्तेस्त- दुत्पत्तिश्ुतिर्गोणी स्यादित्यत आह-गौणीति । गौण्या असंमवो गीण्यसेमवस्तस्मात्‌ । अवर च प्रतिज्ञाहान्यादयः प्रागुक्ता एव हेतकैः ॥ २॥

तथाऽपि जनेरुपचारनिवारणं किमुक्तमित्यत आह--तदिति । तेभ्य

© > १.9

१ सत, "नां स्वः २ स. (्दाभिः। ३ ख, जनेद०।

२९८ भीमहैपायनपणीतबह्मसूत्राणि- [अ०रेषा० ४०४]

*-५]

(ज ० नेषु प्राणेन्दरियादिषु शतेशवेन्दियाणां मुरुपं जन्मेष्य्थंः। एकस्मि- न्वाक्ष्य एकस्य पदस्य कचिष्टोणत्वं क्रचिन्मस्यत्वमित्यस्यासं मवा त्यथः ॥ ३॥

उत्पत्निपरकरणेष्विन्दियाणामुप्पत्तिनं श्रुवत इति यदुक्तं तन्न छान्दोग्य उत्पत्तेः श्ुतत्वादित्याह-

तत्पूवेकत्वाद्राचः ॥ ४॥

` बह्यप्रकरतिकानि तेजोषन्नानि वच्छब्देनोच्यन्ते तथा च प्राणेन मनसा च सहिताय वाचः ' अन्नमयं हि सोम्य मन आपो मयः प्राणः स्तेजोमयी षाक्‌ ` [ छा० ६।५। ४] इत्यनेन तेजोबन्नजन्यत्वाभि- धानादस्त्युत्पत्निश्चतिरित्यभंः । तस्मादुत्पत्तिश्ु तिसद्धावात्सृषटः प्राक्स- द्भावभ्रुतेश्वान्य विषयत्वाद्‌ स्ति श्रतीनामविरोध इति सिद्धं बह्मविकार- व्वेमिद्ियाणामिति॥ ४॥

एवमिन्दियाणामुत्पत्तिं प्रसाध्य तेभ्या जीवस्य विवेकार्थं # तद्पभ- तसंस्यां निर्णतुकाम आश्रयाभ्रविमावसंगत्या पर्वेपक्षयति-

( इन्दियाणामेकादकशसंश्यांकव्वस्यं वेदृान्तसंमतलम्‌ , अधि० २)

तमृतावरावतता ॥ ५ ॥

सप्त प्राणाः भ्रमवन्ति तस्मात्‌ ' [मर०२।१।८ | इति सते न्वियाणि भयन्ते । क्रदित्‌ ' अटी गहा अष्टावतिगहाः ` [ ब०२। २। १ ] इत्यत्रो ग्रहाः पुरुषपशुबन्धका इन्दियाणि, रागाद्युत्पादन-

(दी ०)आकाश्ञादिभ्ः प्राक्षपवं जायत हति प्रदं यथा तेषु नोपचरितं तथा प्राणेष्वपीत्य्थः ॥ ३ ॥

तथाऽपि च्छान्दोग्येन तेषामुत्पत्तिः श्रूयत हत्यत आह-तपूर्वेति । बह्यप्रङ्रतिकं २ सेजस्त पर्वकत्वात्कारणत्वाद्वाचो बागाख्येन्दियस्य प्राण- स्यातोाऽथात्तत्नापि भवणमित्यर्थः॥ ४॥

पूवाधिकरणे श्रुतिभ्रमाणास्ाणोत्पत्तिर्वणता तद्त्‌ । सप्त वै शीर्षण्याः प्राणाः इत्यस्याः प्रामाण्यात्सप्तवे प्राणा इत्याक्षिपति (अथवा न्याया- जुसारात्माणानामुत्पात्तेश्क्ता । अन्नापि प्राणभ्ुत्कामन्ते सवः इति

~ ---------- क

# ख. ग. -भमिचियाध्रितः ।

^ ~~~ - -~--~ ~~न ० मा 9 क

१. दरतादं य०।२ सअ, नतिप्रामाः। ३ क, णाः इयायाः प्राणायाः सा ग धन्‌िद्वाम्त- गतो प्रन्पः च्च, पस्नकस्थः। | ५

[अ श्र्पा०भ्सु° ६। बह्यायुतव्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २२०

(न ०्व०।)द्रारेणेन्दियाकषका विषया अतिग्रहा इत्यर्थः । सप्तवै शीर्षण्याः पाणा द्ाववाश्चौ ' [त° सं०५। ३ । २।५] इस्यत्र नव। अवाश्वौ पायुूपस्थो.। ‹ नव वे पुरुषे. प्राणा नाभिदञमी ` [ तै संर ५।३।२।६९ ] इत्यत्र दका! “दशेमे पुरषे प्रणा अ्मेकाद्क्षः ' [ श्र० ३।९।४] हत्यत्रेकादृज्ञ । आत्मा ` मनः। एवं क्चिह्ावश कविश्रयादृशेन्दियाणे श्रूयन्ते । तासां श्रुतीनां विरोधसंदेहे बिरोधोऽ- ष्तीति प्राप्त एकदे शिमतं सपैवेम्दियाणि । कुतः । गतेः । श्रुत्या सप्तत्वा- षगतेरित्यथः ॥ ५॥ | ।

फिंच (सप्त वै जीर्षण्याः प्राणाः ` इतीन्ियाणां शीर्षण्यत्वेन विशे षितत्वास्सत्तेन्दियाणि । ये क्ीर्षण्याः सप्त द्वि'चश्ुषीं द्वे भ्रात्रे नासिके एका वागितिते प्राणा इति सप्तानामेषेन्द्रियतवावगमाद्ष्टत्वा- दिसंख्याभ्रवणं त्वेकस्येवान्तःकरणस्य संशयनिश्वयगवंस्मरणरूपवु्िमे- देन भनोबुदष्यहंकारवित्तानी ति चतुष्टयवत्सप्तानामेव वृत्तिमेदृनोपपदयत हव्यविरोधः श्रुतीनामिति प्रां तद्दूषयति-

हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम्‌ ॥ ६ ॥

तुशब्देन प्राणानां सत्ततनिरासः । यतो ^ हस्तौ वै गरहः ` [ ०२ २।८ ] इत्यादिनि हस्तादयो व्यतिरिक्ताः प्राणाः श्रूयन्ते । सप्तत्वस- ह्यायामसंमावितान्तमवि सप्तत्वातिरेके स्थिते सप्तत्वसंख्येन्दियनिषठै- कादृशत्वसंख्यायामन्तममादायेतुं शक्यते न्य॒नसंख्याया अधिकसंख्याया- मन्त्माविसंमवात्‌, अतो नेत्रं मन्तव्यं सपैव प्राणा इति सुध्रार्थः। यद्यपि ज्ञानेन्द्ियपश्चकं कर्मन्दियपश्चकं मनश्रेव्येकादशेन्छियाणि विहाय हृद्याहंकारी प्राणानां द्वादक्षव्वचरयोदश्व्वसंख्यापाद्को भूयते तथाऽपि तयोरन्तःकरणमेद्‌तवान्नाधिकसख्यापाद्कत्वमित्येकादशेन्वि.

(द ०।) लाघवन्यायात्सत्त प्राणा इत्याक्षिपति ]-सपतेति सत्रसंस्यानामवः- गतिः सक्तगतिः । सप्त प्राणाः प्रमवन्तीत्यस्मात्‌ । सामान्यवचनमिदं विशेषादधिका मविष्यन्तीत्यत आह-विशेषितत्वादपि( चेति ) तेषां ¦ सप्त वै शीर्षण्याः" इत्यनेन ॥ ५॥ `

हस्ताय इति । तुशब्दः सप्तम्यां व्यतिरेकमाह । हस्तादयाो हस्त आदिर्येषां ते त्वगादयो हस्तादयः (हस्ती वे ग्रहः इत्यादिनोक्ताः । स्थिते सप्तभ्योऽतिरेकेऽतोऽस्मादतिरेकाननेवं सपेवेति किं त्वेकादश । कुतः

२३० भीमह्ेपायनप्रणीतव्रह्मसत्राणि- [अ०रपा०४ू०६]

अ० कोयाणीति निरवद्यम्‌ । (सप्त वे शीर्षण्याः प्राणाः ` [ तै०सं०५।३। २।५] इत्यत्र न सप्तादेशेन भाणत्वविधानं रककितु प्राणेदिशेन स्थानमेदमात्रेण चतुणमिवेन्दियाणां सप्तत्वमिति न तद्ठिरोधः । ‹ नष लै पुरुषे प्राणा नाभिर्दशमी ' [ ते० सं० ५।३।२1३] इति बां पुरुषाकारदेहे छिद्राभिप्रायं न प्राणामिप्रायमित्यविरोध इति सिद्धम्‌ । नन्विवं सूत्रद्रयष्यास्यानमसङ्कतं ' सत्त प्राणाः प्रमवन्ति' [ म० २। १।८ ] इति घाणरसनचश्षुःभोचत्वङ्नोवाचां सप्तत्वावगतिकीर्षण्यानां विशेषितत्वमिति हेतुद्यषेयपिकरण्येन सूत्रे चक्रारानुपपत्तेः । ये शीष- ण्याः सप्ते प्राणा नेतर इत्यत्र परिसंख्यापत्तेश्च । अत एव तदुत्तरं द्वितीयसूत्रे ष्याख्यानमप्यसङ्खतमिति चेत्तद्यन्यथा सूच्रद्रयं व्याख्या स्यामः । मरणसमये येषां सहगमनं तेषामेव भोगसाधनत्वादिच्धिय- त्वम्‌ । तथा च भ्ुख्यं ^ प्राणमनूत्करामन्त* सवे प्राणा अत्रत्कामन्ति › [ ब॒०४।४।२] इति प्राणादीनां सप्तानामेव गतेः सहगमनस्य भ्रवणास्सतेवेन्धियाणि । ननु सर्वशब्द्श्रवणात्कथं सप्तानामेव गतिभ्र- वण तच्नराऽऽह-षिशेषितत्वाचचेति। स यैष चाक्षुषः पुरुषः पराङ्पर्या- वर्ततेऽथाख्पक्ञो भवति ' [० ४।४।१] ˆ एकी मवति न परयति न जिघ्रति न रस्यते न वदति नश्णोति न मनुते न स्पुती

त्याहुः ` [ ब० ४।४।२]| इति चक्षुरादीनां सप्तानामेव प्रकृतानां विशेषितत्वात्‌ । सर्वशब्दः प्रक्रतगामी सवे बाह्यणा मोजयितव्या इत्यत्र सर्वशब्दो यथा निमन्न्रितप्रकरुतबाह्यणपरस्तद्दिति शङ्ासूत्रार्थः। यव्रोत्करान््यवस्थायां चक्षुरथिष्ठातदृवः स एष चाक्षुषङब्दवाच्यः पुरुषों रूपादिविंषयव्याक्तिं विहाय वर्तते तदानीमयमरूपन्ञो मवति हृदये चक्षुरेकी मवति पाश्वस्थां श्च नायं पशयतीस्याहूरिति श्रत्यथः । सिद्धा- न्तसुत्राथस्त सपेभ्योऽतिरिक्ता हस्ताद्योऽपि बन्धकत्वेन श्रूयन्ते हस्तो वै यहः ` इत्यादिना । हत्वं बन्धकत्वं हस्तादीनां सहगमन षिनान संभवति । सर्वे प्राणा अननक्करामन्तीत्यविशेपण सर्वन्दियाणामुत्कान्ति

भवणाच्च भवन्त्पेकादशोत्कान्तिमन्तः प्राणाः न च सर्वहाब्दस्य प्रक्रत

(दी ०) ‹ दृहेभे पुरुषे प्राणाः" इत्यादिश्रुतेः । अथ वा सतते प्राणा अवग- म्यन्ते। तयुत्कामन्तमित्यादिवचनात्‌। ननु सर्वशब्दश्रवणे कथं सततेवेत्यत

१ ख. “नहः न्तः प्राः।

[भ०२पा००स०७-८] बह्मापूतवर्पिणीदी पिकाम्यां समेतानि । २३१

( ०व ०{)विशेषितसप्तप्राणपरप्वं प्रकरणाच्छतेर्बटी यस्त्वात्‌ । सर्वे बाह्मण मोजयितव्या इत्यन्न र्वनन्यगत्या प्रकृतपरत्वं सर्वंशब्दुश्चतेरिति शिष्टसूत्राक्चरार्थः परवंवदिति । तस्मादेकादशेवोत्कान्तिमन्तः प्राणा इति सिद्धम्‌ ॥ ६ ॥

नन्वि द्दियाणामुत्कान्तिनं संभवति तेषामपरिच्छिक्नाहंकारजन्यत्वेन विभ्मतवादित्याक्षेपसङ्गत्या साङ्खवमतं हूषयति-

(साङ्कधरसंमतेन्धियस्वंगत्वनिराकरणपूर्वकं तेषां परिच्छिन्नतवकथ- नम्‌, अधि० ३)

अणवश्च ॥ ७ ॥

हमे प्राणा अणवः परिच्छिन्ना इन्दियायाह्यत्वेन सृष्ष्माश्चेव्वर्थः । न तु परमाणव इति सूत्रार्थः । तथाववेऽण्वासपक्षोक्तानां शरीरब्यापिष- खादिकं न स्यादित्यादिदोषाणां प्रसङ्गादितीन्ियाणां विभ्वे काश्ी- स्थविश्वेश्वरदशनस्परंने सेतुषासिनामपि स्यातामुत्कान्तिगत्यागतिश्र- तिविरोधश्च स्यादित्यादिदोषा द्रष्टव्याः । तस्मातरिच्छिन्नाः सक्ष्माश्च प्राणा इति सिद्धम्‌ ॥ ७॥

इन्दियाणामुत्पस्याविकमुकषलवा मुख्ये प्राणेऽप्युत्पत्तिसंदेह आद्याधिक- रणन्यायमतिदिशशति-

( प्राणस्यानादित्वखण्डनपवंकं तदुत्पत्तिसमाधानम्‌, अधि० ४)

४६

अश्च ॥ < ॥ इन्वियस्वसरूपे प्राणे च ज्षते तद्यापारान््ुख्यप्राणस्य भेद्चिन्ता

(दौ ०।)आह-विशेषितत्वाञ्च। मनो विज्ञानयोरेककोरथां चक्षुरादीनां विशे- पितत्वात्सवंशब्दः सप्तविषयः । चकासिऽपि [इ] यत्तानियतं भयः" इति न्यायसूत्रचा( चना )र्थः। द्वितीयसूत्रे न कोऽपि विेषःपूवेस्माद्याख्या- नात्‌ ॥ ६ ॥

पूर्वाधिकरण एकादशेन्द्रियाणि उक्करामन्तीत्युक्तं तदयुक्तं व्यापि- त्वादिन्द्रियाणामित्याक्षिप्य समाधत्ते--अणव इति प्राणा हत्यनुवतंते । अणवोऽप्यस्वंगतपरिमाणाः प्राण्ल इत्यर्थः ॥ ७ ॥

पूवाधिकरण उक्करान्त्यादिविश्लास्माणानामणुत्वमङ्खीकृतं तह ददान

--ॐ्----*~-~------~------

१ क, °्याप्तसु। २ लख, श्रो नियताभिय। ३ सर. यतिः ध्रः।

२३२ भीमहपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि~ [अ०र्पा०४प्‌०९।

(ण्व०) करिष्यमाणा सुरेति मध्येऽयमतिदेश्षः कृतः । ' न पृत्युरासीद- मरते न तहि न राञ्या अह्न आसी्पकेतः । आनीदवातं स्वधया तदेकं तस्माद्धान्यन्न परः किंचनाऽऽस ` [क०सं०म ०१०।१२५।२]इत्यत्राऽऽनी त्पदेन प्राणसचारस्य महाप्रटये श्र॒तत्वाप्प चारवतः प्राणस्य स्थितिरिति न प्राणस्योत्पत्तिरित्यभ्यधिकाशङ्कायामयमतिदेश्चः । इन्द्रि यवच्छष्ठोऽपि प्राणो बह्मविकारः। ' एतस्माजायते प्राणः ` [ मु०२।१।३. हइव्यत्पत्तिभरवणस्याविह्ोषादित्यर्थः । श्रत्यथंस्तु तहि तास्मन्महाप्रलयें मृत्युमस्युमहानासीदमृतं देवमोग्यं च नासीत्तथा रात्रेरह्वश्च प्रकेतश्रिहमू- तश्चन्द्रः सविता च नाऽऽस्तां स्वधया सहेति सबन्धः । स्वधाशशब्देन पितुभ्यो दीयमानद्न्न तदचनं चोच्यते तहि शुन्यवादः स्यादित्यत आह-आनी दिति । तदेपेकं मूलकारणं परं बह्यावातं वाय्वादिषरपंञ्चर- हितमानीदासीदिति यावत्‌ । तस्मादात्मनोऽन्यक्किषिद्पि नाऽऽ्स ह न बमूव किलेति हकारस्थान्वय इति ॥८॥

भुख्यप्राणस्योत्पत्तिचिन्तानन्तरं तत्स्वरूपं निरूपयति- ( प्राणवायोः स्वतन्बताकथनम्‌, अधि० ५)

न वायुक्रिये पृथगुपदेशात्‌ ॥ ° ॥

यः प्राणः स वायुः ' इति महान्वायुरेव प्राण इति श्रुयते, तथा च महान्वायरेव प्राण इत्येकः पवंपक्चः । नन्वयं पर्वपक्षोऽसंगतः । छान्दोग्ये-' मनो बह्येत्युपासीत ` [ छा०२। १८ । १ ] इत्युपक्रम्य मनोरूपबह्यणो वाद्पाणचक्षःभोतैश्चत॒ष्पाच्वं वदन्‌ ' प्राण पव बह णश्चतुथः पादः स वायुना ज्योतिषा माति च तपति च [छा०३।१८५४]

( दी ०।) मुत्पत्तः प्राक्पाणवचेष्टाभ्रवणान्मुख्यप्राणस्य नोत्पत्तिरिति दृशः न्तेनाऽऽक्षिप्य . पादा्यधिकरणंन्यायातिदेशेनोव्पत्तिमाह- श्रेष्ठ इति भेषठो मुख्यः प्राणः सोऽपि जायते । कुतः । "एतस्माजायते प्राणः' इति श्रतेः ॥ ८ ॥

पषा धिकरणे मुख्यप्राणस्य परथगुत्पस्तिवायारिन्वियेभ्यश्चाक्ता साऽ युक्ता मुख्यप्राणस्य वायुस्वरूपत्वादिन्दियत्वादस्याक्षिप्य समाधत्त- न वाय्विति । मुख्यप्राणों न वायुः प्रसिद्धः। न च करणानां वृत्तिः

ब

९ दख. "गप्रा्राति९।

[भर र्पा०५स्‌०१०] बह्मामृतवरषिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ९३३

(्ण्व०। ) हति । माति, अभिष्यक्तो मवति तपति स्वध्यापार उध- श्छतीति षाय्वपेक्षया प्राणस्य भिन्नलखकथनेन निर्धारणामावादत्र प्राणस्य प्राणेन्दियषवेऽपि ' एतस्माज्नायते प्राणः ` ' खं वायुः ` [ भुर २।१। ३ ] इत्यादी मेदर्निर्देशेन निरधारणामावतादवस्थ्यादिति चेत्ता तिष्ठतु श्रतिद्रयं मिथो षिरुद्धं सांस्यमतरीव्येन्दियध्यापार एव प्राणोऽस्त्विति प्राप्ते बूमः-प्राणो न वायुक्रिये । न वायुर्नापीन्दिय- ब्यापार इत्यर्थः । ङतः । “ पतस्माजायतें प्राण इत्यादा तत्र तच वायारिन्दरियेभ्यश्च प्राणस्य परथगुपदेकशादिव्यर्थः। नन्विद्ियेभ्यः प्रथ गुपदेशेऽपीन्दरियत्यापारात्स नास्तीति चेन्न वुत्तिवृसिमतोरमेद्ात्तष्ठि ' यः प्राणः स वायुः ` इति श्रुतिविरोधः कथं परिहरणीय इति चेदु ्यते- महावायरेव हि प्राणापानादिपञ्चातमनाऽवतिष्ठमानः प्राण इत्यु- ख्यते । तथा च विकारविकारिणोषास्तवामेदकाल्पनिकमेदयोः सच्वाञ्च मेदामेदश्रुत्योधिरोध इति सिद्धम्‌ । अत्र पृवपक्च वाख्विम्द्ियभ्यापा- राभ्यां जीवस्य विवेकः फलं, सिद्धान्ते तूमयातिरिक्तपाणाद्पीति विशेषः ॥९॥

ननूमया तिरिक्तस्य श्रत्यवगतस्वतन््रमावस्य प्राणस्य वेहेऽभ्युपगमे जीवप्राणयोरुमयोः स्वतन््योरेकवाक्यतामावात्सद्यः शरीरोन्मथन- प्रसङ्ग इत्यत जह-

चक्षुरादिवत्तु तत्सहशिष्टवादिष्यः ॥ १०॥ त॒रुक्तस्य प्राणस्वातण्डयस्य निरासार्थः । प्राणस्य न जीववस्स्वा-

तन्छयं किं तु राजापेक्षया मन्निण इव गुणमाव एव । स्वात्यं त्वस्य प्राणस्य प्रजापेक्षया मन्निण इवेन्द्रियापेश्चया, तथा च नोक्तदोष इति

--------- ---- --~~ ¬ - -~----~-

"~~~ मक

(दी०।) किया । वायुश्च किया च वायुक्रिये । कुतः । ताभ्यां प्रथगुपदेशः

‹ स वायुना ज्योतिषा ' इति वायोरिन्छिेभ्यः अथह य एवायं मुख्यः प्राणः ` इत्यादिना तस्मात्‌ ॥ ९॥ ` एवं चजोववत्प्राणोऽपि स्वतन््नः स्यादित्यत आह- चक्षुरिति ।

तुश्शष्द्‌ः प्राणस्य स्वातचछयनिषारणार्थः 1 चक्षुरादिवत्‌ । चक्षुरादीनां यथा न स्वात्यं तद्सखाणस्य । कुतः । तत्सहरिषटयादिभ्यः । तेरिन्वियेः

११. प्देशोऽपी० । २ क, ररार्वनाऽस्त)०।

२९४ भीमद्वैपायनप्रणीतबह्यसजाणि- [अ ०रपा०४स्‌० ११.९२]

(अ °व "तात्पयाथः। सुतराक्षरार्थस्तु चक्षुरा दिवत्ाणोऽपि जीवं प्रति कर- णमूतः। कुतः । तत्सहशिष्टवादिम्यः । तेश्वक्षुरादिमिः सह प्राणसंवादादिषु प्राणस्य शिष्टैः शासनादित्यर्थः । समानजातीयानामेव सहकश्षासनस्य युक्तत्वात्‌ । आदिशब्देनाचेतनत्व भो तिकत्वा दिहेतुसंग्रहः ॥ १० ॥

ननु प्राणस्य चक्षुराविवत्करणत्वं न युक्तमसाधारणविषयामावा- रित्यत आह-

श क अकरणत्वाच्च न दोषस्तथा हि दशयति ॥ ११ ॥

न चोक्तदोषः प्राणस्याकरणत्वादेव । कर्थं तद्यास्मानं प्रति करण- माधः । इन्दियान्तरेष्वसंमाषितस्यासाधारणाख्यस्य कायस्य निर्वा- हकस्वादिति बूमः । तथा हि भ्रुतिरुक्तं कार्यं प्राणस्यासाधारणं दुरति प्राणसंवादे वागादिभ्यो म॒ख्यप्राणस्य भ्रष्ठत्वं निर्घाय--' तान्वरिष्ठः प्राण उवाचमा मोहमापद्यथाहमेषेत्तत्पश्चधाऽऽत्मानं प्रविमज्यतहाण- मवष्टम्य विधारयामि ` [ प्र०२। ३] इति। बाणं शरीरम्‌ । ' प्राणेन रक्षन्नवरं कुलायम्‌ ` [ वु० ४।३।१२। ] इति श्रुतिरपि देहस्थितिः प्ाणनिमित्तेत्याह । अषरमनेकाश्चुचि नीडं कुलायं वेहाख्यं गृहम्‌ । प्राणस्थित्या रक्षीवः सुपि यातीति योजना ॥ ११॥

न केवटे वेहधारणमेवास्यासाधारणं कार्यं सित्वन्यद्पीत्याह-

पञ्चवतिर्मनोषद्यपदिश्यते॥ १२॥ -. यथा मनोऽनेकवत्याख्यासाधारणकायपिक्षयाऽनेकधा व्यपदिश्यत

(दी ०) सह शिष्टिः शासनमुपदेशः प्राणसंवादादो । आदिशब्देन संहैत- ता खेतनत्वाव्यस्तेम्यः ॥ १० ॥

स्यादेतत्‌ । . यथाऽन्येषां प्राणानां पादयो विषयास्तथाऽस्यापि कश्चन स्यादिर्यत आह-अकरणेति । प्राणस्य विषयान्तरासत्वन दोषः । कुतः । अकरणलात्‌ । करणस्वेवायं दोषो न त्करणस्य । अकरो देहधारणं प्रयोजनं समुचिनोति । कथमेतदित्यत आह-तथा हि दर्शयति । हि वस्माद्यथाऽस्मामिरुक्तस्तथा ' अ्मेवैतत्पञ्चधाऽ<- र्मानं प्रविमज्य' इत्यादिश्रुतिगणो देहधारणं दरयति । चकारो यदस्ति तस्य विषयः कल्पनीय इति नियमामावदक्षनार्थो वा ॥ ११॥

वेहधारणं कार्यं जीवस्य प्राणस्य वेति संदेहाश्न्यप्राणकार्यस्याव

[कि छ

१ ख, रगणकाः २ स. - न्यस्य भाः}.

[अररप्रा ०१३] बह्माघूतवषिणीषी पिकाम्यां समेतानि । २९५

(न व ०।) एवभुच्छवासनिःश्वासवीय्षरीरोत्कान्त्याख्यानि वत्वारिकार्या- णि, पञ्चमं च कार्यं मक्षितान्नादिरसानां समवेतव्वेन सवद्िषु नयनम- पेक्ष्य, पश्चवरस्तिः प्राणो ष्यपदिहियते कमेण प्राणोऽपानो ष्यान उदानः समान इति, तवसाधारणक्षायपिक्षया जीषोपकरणत्वं मनोवदिति सिद्धम्‌ ॥ १२॥

एवं मुख्यप्राणस्योत्प्सिं स्वरूपं चोक्ता परिमाण विहेषषिषयप्राणा- णुखनिष्योव्कान्त्यादिश्रतेः ' सम एमिशिभि्लेकिः समोऽनेन सवेण प्राणः'[ ० १।३। २२] इति श्रतेः प्राणविभुत्वविषयायाश्च मिथो विरोधोऽस्ि न षेति संवेहेऽणवश्चेत्ययिकरणन्यायातिषैश्षेन सिद्धान्त यति-

( प्राणस्य समष्टिश्पेणाऽऽधिदेविकी विभरताऽऽध्यासिश्षी तु तस्था- ल्पताऽहश्यता पेन्द्रियषदिति, अधि० ६)

भणुश्च ॥ १३ ॥

चश्षुराविबित्माणोंऽपि परिष्छिघ्नः सृक्ष्मश्चेत्यर्थः। सम एमिजिभि- ठेकिरिति श्रुतिश्च स्कठटवायुपरा नाऽऽध्यालिकप्राणमाच्रपरेत्यविरोष इति । अन्तरङ्कप्राणस्वरुपकथनानन्तरं बहिरङ्ग परिमाणमुच्यत इति संगतिर्बोध्या ॥ १३ ॥

( इन्दियगणस्य देवताविशेषार्धनतकथनम्‌, अधि० ७)

(दी °)शंना्निरथंकः प्राण इत्यत आह-पश्चेति। पश्च पत्तयो यस्य स तथा। किंवध्पश्चवृत्तिरिस्यत आह--मनोवत्‌ । यथा मनः प्रमाणषिपययविक- ल्पनिदास्मुतिभिः पश्चवृत्ति तदत्‌ । तहि योगानामिव तकमुटमिदमि- त्यत आह--ग्यपहिश्यते । भुष्या ‹ प्राणोऽपानो व्यान उदानः समानः ` इति ॥ १२॥

पवाधिकरणे वायुक्रियामभ्यां तच्वान्तरं प्राणोऽस्तीत्युक्तम्‌ । अस्तु तच्वान्तरे तथाऽपि तस्थ जीषमत्रत्कामस्यासंमवो श्यापिादित्वा- क्षिप्ब समापतत्ते-अणएभेति । मुरूयप्राणोऽप्यसर्वंगतपरिमाणोऽपि पृष प्रणवत्‌ ॥ १३ ॥ |

पजासिकतदज्य

१ क, रमनुक्रम्यस्याः ।

२३६ ` भरीमहेपायनपरणीतबह्मसू्राणि- [अ०रपा०४स्‌०१४] ज्योतिरायधिष्ठानं तु तदामननात्‌ ॥ १४ ॥

कि ॐ कि

(न ०व०।) पृषमाभ्यास्मिकप्राणस्याणुत्वमायिदैविकयोः सम एभिरिति श्त्या घ्यापित्वमिस्युक्तं तस्पसङ्गेनाऽऽध्या सिकानां प्राणानामापिदैविकदेवता- धीनचेष्टावच्वमस्तिन वेति विचार्यत इति प्रसंगसंगशंति; । अच 'वक्चुषा हि रूपाणि पयति ` [बृ ३।२।५] इति शरुत्या चश्चराे्े वतानिरपेक्षचेष्टावर्वं प्रतीयते । ‹ आदित्यश्चक्चुभूत्वाऽक्षिणी प्रावि दातः [एे०° १।२] इत्यादिश्रुत्या तु सूर्यादिदवताधीनचेष्टावखं प्रतीयते । अन्योपरिथो विरोधोंऽस्तीति न वेति संदेषेऽस्ति विरोध इति पराप्त एकदैशिसिद्धान्तः--देवतानां करणापिष्ठात्ुसे तासामेव मोक्तृ त्वप्रसक्त। जीवस्य भोक्तृ न स्यादिति युक्तेसहक्रतायाश्चक्षुषा हीति थुतेबलीयस्त्वादादित्यश्चक्षुरित्यादिभतेर्गौणार्थतेति न विरोध इति तं वरूधयति ज्योतिरिव्यादिना । तुरुक्तसिद्धान्तनिरासार्थः । अपिष्ठीयते प्रयत इत्यथिष्ठानमपिष्टितमित्यर्थः । ज्योतिरादिभिरग्न्याद्यभिमाभिनी- 1भद्वताधाष्टेतमेव वाङ चक्षुरादिकं चेष्टते तक्ामननात्‌ । तस्य देवता. 1पष्ठिततस्याऽभदेत्यश्वक्षुरित्यादिश्ुस्युक्तव्वादित्यर्थः। अचेतनानां स्वत- श्चष्टानुपपर्चैरिति युक्तिरपि द्रष्टव्या । अक्षिणी प्राविश्पेयप्रेरकमावे- नेति श्ुत्यर्थः। नच देवतानामेव "भोक्तृत्वं तस्याश्रवणात्‌ । यो यद्‌- धष्टाता स तत्साध्यफलमोक्तति व्यापि सारथौ व्यभिचारः । न च देवता इन्द्रियसाध्यफलमोगिन्य इन्द्ियाधिष्ठातुस्वाज्ीववदिति वाच्यम्‌ । करृतपापफएल मोगस्येच्ियसाध्यस्य न ह्‌ वै देवान्पापं गच्छ- ति: [ बृ० १।५।२० ] इत्यादर्दैवेषु बाधितत्वात्‌ । न चचक्चषादही त्यादिश्ुतिविरोषः,) त्र देवतानपेक्षव्वस्याश्रवणादिति सिद्धं देवापि यत्वं प्राणानामेति । किंच भरुत्यन्तरेऽपि प्राणदेवतयोरधिष्ठाचधिष्ठेय- भाषं योतयति--"स वै वाचमेव प्रथमामस्यवहत्सा यदा प्रव्यमव्यमुच्यत सोाऽगेरभवत्‌ ` [ बृ०१।३।१२ ] इत्यादिना वागादीनामरन्यादिमावाप- त्ेकथनादृरन्यादृभावश्च तद्धिष्ठातृकत्वमेवान्यस्यासमवात्स प्राणो

(दी °।पूर्वाधिकरणे विद्दियाणामभुत्पस्यादिकं बरणितं तेषां चाग्न्याद्य- पिष्ठितव्वं भुतमुपपन्नं समनन्तराधिकरणे प्ाणसमत्वव दिति हष्टान्तेनाऽऽ- क्षिप्य समाधत्त ज्योतिरिति । तुशाब्बः क्रजिानाम पिष्ठानस्वं वारयति । ज्पोतिरादियंस्याऽऽदित्यरिस्तदिदं ज्योतिरादि । ज्योतिरादेरपिष्ठानं

[भण्ध्पागम््‌ बह्यामूतवपिणीषीपिकाभ्यां समेतानि । २६३५७ १५-१६]

(न° ब० [वाचमेव प्रथमामुद्रीथकमणि प्रथमामच्यवहत्‌, मृस्युमतीत्य निर- कृत्य प्रापयत्‌। हन्डियाणां प्राणाधीनस्थितिकत्वासाणस्य बागादिस्थिति- संपादनद्ारा तन्द्ुव्युनिराकतुंत्वं बोध्यम्‌ । किं प्रापयदित्याकशद्क्य प्राणो वाचः स्थितिं संपाद्याथिदेवतया साकमधिष्ठा्चधिष्ठेयमावं प्राप यदित्याह-सा यदेति । सा वाक्ाणेन यदू मुक्तमत्युरमवचदा लम्थ- स्थितिका सती स्वयमभिरमवत्तहेवताकाऽमव दिति श्रुत्यर्थः ॥ १४॥

यदुक्तं देवतानामेव मोक्तुत्वप्रसङ्कः इति{त्ाऽऽट- प्राणवता शब्दात्‌ ॥ १५ ॥

प्राणवता जीवेनेवेन्दियाणां स्वस्वामिमावः संबन्धः, इन्दियसा- ध्यभोगमागी जीव एवेति यावत्‌ । कुतः । राब्द्‌त्‌ । ˆ अथ यत्रैतदा- काश्मनुविषण्णं चक्षुः स चाक्षुषः परुषो दशनाय चष्षुः ' [ छा०८। १२। ४ 1] इत्यादिश्रुतेरिव्य्थः । अथ देहे प्राणप्रवेश्ानन्तरं यत्र कृष्णतरे छिद्रमूतमाकाकामनुषिषण्णमयुगतं चशक्चुस्तत्र स आत्मा चक्षु- व्यापिश्चाक्षुषस्तस्य रखूपादिदर्ञंनाय वृत्तिरूपाय चक्षुने चेतन्यायेति भरुव्यर्थः । एतत्सूचरतात्पर्या्थो न च देवतानामेव मोक्तत्वमित्या- दिनो क्तः ॥ १५ ॥

तस्य च निव्यवात्‌ ॥ १६ ॥ तस्य जीवस्य स्वकर्मोपार्जिते देहे कनैतवेन मोक्तुस्वेन नित्यत्वाच्च

(दी ०।जयोतिरा्यधिष्ठानं वागादि । तस्य ज्योतिरा्यधिष्ठानस्य वागादेः ' अथिर्वाग्मूता ` इत्यादिनाऽऽमननात्‌ ॥ १४॥

एवे चेहेवानामेव सुखादिमोगः स्यादित्यत आह-प्राणवतेति । प्राणवता जीवेन वागादीनां संबन्धो माक्ततत्साधनत्वलक्षणः कुतः । शब्दाद्वैदिकात्‌ । ' अथ यत्रेतदाकाशमनुषिषण्णं चष्षुः ' इस्यादेः ॥ १५ ॥

यथा शरीरेण संबन्स्तथाऽपिष्ठानापिष्ठातुत्वटक्षणस्तामिरषीत्यत आह --तस्य चेति । तस्य शारीरस्य नित्यत्वादिस्मिर्शरीर एव मोक्तु- ्वान्न देवानाभिन्द्रादिक्षरीरे मोगस्य सस्वात्तासाम्‌ । चकारोऽनेकदूःख-

१ ल्ल, देवतात्मनाऽगी ।०॥

२६८ भीमद्वैपायनप्रणीतबह्मसूभाणि- [अ ० रपा०४सु०१७]

अ ब०।न दैवतानां मोक्तृत्वमस्मिञकशरीर इत्यथः । तस्माहेवतारनां प्राणािष्ठातृत्वे न कि चिह्वाधकमिति सिद्धम्‌ ॥ १६ ॥

ननु सस्स्विन्दियेषु तद्थिष्ठात्रदेवताविन्ता तान्येव भराणव्यापारध्य- पिरेकेण न सन्तीत्याक्षेपे समाधत्ते- ( विलक्षणत्वेन प्राणादिद्दियाणां प्रथक्सवम्‌, अधि० ८ )

त इन्दियाणि तद्र्पदेशादन्यञ्र श्रेष्ठात्‌ ॥ १७ ॥

' एतस्माज्नायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि ` [म०२।१।९]| इति श्रती मुख्यप्राणादिद्धियाणां तक्वान्तरणं प्रतीयते । ‹ हन्तास्येव सर्वे रूपमसमेति त एतस्यैव सवं ङपममयन्‌ ` [ ष्रृ० १।५।२१ ] इति श्रुतौ मुर्यप्राणातलत्वमिच्ियाणां गम्यते । हन्ते्ानीमस्येव मर्यप्राणस्थेष स्वँ धागादयो षयं रूपमसामेत्यारिषं द्वा ते वागा- व्य एतस्यैव प्राणस्य रूपं बमूवुरित्यर्थः । तथा चानयार्विरोधसदेषे नियामक्षामावादस्ति विरोध इति प्राप्ते ' एतस्माजायते प्राणः ' इति वाक्ये मनस इन्धियेभ्यः प्रथङ्निहिष्टस्वेऽपि नेन्दियेभ्यस्तच्वं किंविन्वि-

यत्वमेवेति यथा तद्स्ाणादिन्ियाणां प्रथङ्निर्दिश्खेऽपि न प्राणा स्वान्तरत्वमिति नानेन षाक्येन हन्तास्येति वाक्यस्य विरोध इत्येकवे- शिसमाधानं इृषयति- त इन्धियाणीति । प्राणासच्वान्तराणीन्द्िया- णीति बहिरेव प्रतिज्ञा तच हेतुस्तद्यपदेशादिति मेदन्यपदे्ञादित्यथंः । उक्तदेतुरितरेण सूच्रमागेण षिवृणोति-त इति । भरष्ठान्मुख्यप्राणादृन्य- चान्ये ते प्रकृता वागादयः प्राणा इन्दियाणीव्युच्यन्ते न प्राणः ' एत- स्माजायते ` इत्यादो व्यपदेशे मेददशंनात्‌ । नन्वयं मेदव्यपदेश्ष इन्दियमनसोरपि समान इत्युक्तमिति चेन्न । " मनःपषष्ठानीन्दियाणि '

(द ०।)संमिन्नस्यास्य मोगस्य देवतामिन्नमोग्यत्वं समुचिनाति ॥ १६ ॥

पूर्वाधिकरणे ज्योतिराद्यधपिष्ठितानीन्ियाणीव्युक्तमिदानीं प्राण. व्यापारष्यतिरिक्तानीच्ियाण्येव न सन्त्ीर्याक्षिष्य प्राणस्यानिन्ियत्व- माह-[ अंथ वा प्रणिन्दियस्याक्षत्वाधिष्ठान(माववदम्यत्राप्यमावः स्यादित्याक्षिष्य प्राणस्यानिन्दरियत्वमाहू] त इन्दियाणीति । ते प्रकृताः

१ ख. पुस्तकर्थो भनुिहान्तगतो प्रन्थः ।

[भर्स्पा०्््‌ बह्मामुतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २९९

१८- १९] (ज ०ष०।)[म ०० १५।७इति स्मृत्या मनस इन्दियेभ्यस्तच्वान्तरत्वामावा- भ्युपगमात्‌ । न च प्रकृतेऽपि हन्तास्येति श्रत्येन्दियाणां प्राणात्तत्वा- न्तरत्वामाषाभ्युपगमः। 'त एतस्यैव सर्वं रूपममवरस्तस्मादेत एतेनाऽऽ- ख्यायन्ते प्राणाः ` [ब्र १। ५। २१ ] इति वाक्यशेषेणेन्दियेषु णशब्दुस्य लाक्षणिकतवप्रतिपादकेन प्राणादिन्धियाणां तचान्तरत्वा- भ्युपगमात्‌ । न ही न्द्ियेभ्योऽतस्वान्तरे चक्चषी न्दियशब्दो लाक्षणिको व ्टस्तस्मात्त एतस्यव सव रूपम मवन्नित्यनेन प्राणाधीनचेष्टावरमिन्दि- याणामुच्यते न + तद्यापारत्वम्र्‌ ॥ १७ ॥ फिच- भेदश्रतेः ॥ १८ ॥ | वागादीन्ियप्रकरणमुपसंहत्य ° अथ हेममासन्यं प्राणमूचुः ` [ ° १।३।५७ | इति भिन्नप्रकरणे प्राणस्येन्द्रियेभ्यो भेदेन श्रतेन प्राण वयापारत्वमिःन्दरिधाणापमित्यथंः । आस्ये मवमासन्यं प्राणं घागादुय उचरिति श्रत्वर्थः ॥ १८ ॥ इतश्च प्राणादिन्धियाणि तचवान्तराणीव्याह- वैलक्षण्याच्च ॥ १९ ॥ सुषुप्त्यवस्थाया प्राणस्य स्थितिर्नेन्दिषाणामित्यादिबिहूुषैलक्षण्यात्त- त्वान्तराणीष्य्थः । तस्मान्नोदाहूतवाक्ष्ययार्विरोध इति सिद्धम्‌ । = इदं

` क्ञ०।) प्राणाः ग्रष्ठादन्यच्र मुख्ये प्राणं विहायेन्दरियाणि नतु मुख्यस्य प्राणस्य खूपाणि । कुतः । तस्मासाणाद्धदेनेन्दियाणां व्यपदेशात्‌ 'एतस्माजायते प्राणो मनः सर्वेन्दियाणि च ` इत्यनेन ॥ १७॥

अस्तु प्राणान्तेषां मेदो न तु प्राणस्तेभ्यो भिन्न इत्यत आह-मेदशरु-

रेति । “ अथ हेममासन्यं प्राणमूचुः ` इत्यादिना प्राणस्य तेभ्यो द्श्ुतेः ॥ १८ ॥

भेदश्रुतिरियं वाक्चक्चुषोरिव मषिष्यतीत्यत आह-वैलक्षण्यादिति ।

भ क

सुषुपे सवपामिन्दियाणां प्रषिटयो न प्राणस्य ' य एवेतस्मिन्परे जाग्र

ते भे

* ख. यत्र ततान्तरं तत्रैव लाक्षणिकश्षब्दप्रवत्तिनं तु तरवान्तरन्यततिरिक्षु। + ख. प्राणव्यापारत्वम्‌ । >< ख. नेन्द्रियाधौनमिययः । = ग. इदमिःथारभ्य दिगन्तो प्रः थस्त्व पिकः ।

१ ख. पस्य प्राणाप्रव ए:।

९४० भीमहिपायनप्रणीतवबह्मसूत्राणि+ [अ० त मू०१९

यथाश्रुतमाष्यानुसारेणोक्तम । अन्ये तु बहिष्परतिन्ञाकल्पना दिदोषप्रस- द्ाद्यपदेशमेदस्य संज्ञामेद्रूपस्य तचत्वान्तरत्मे साध्ये ध्यभिचारिवाल- करण मेदरूपस्य तस्य ‹ मेदश्रुतेः ` इत्यनन पोनरुक्त्यापातादच्राधिकर- ण्यं कल्पयामासुस्तथा हि शिमेकादृश्च षागादय एवेन्धियाण्युत मुख्य- प्राणोऽपीति विषये ' इच्दियमिन्धलिङ्गम्‌ ` इत्यादिपाणिनिस्मरणास्ा- णस्यापि वागादिवञ्जीवमावापन्नपरमेभ्वरटिङ्कःत्वादिन्दियत्वमिति प्राते सिद्धान्तः-श्रेष्ठान्मुख्य प्राणादन्यत्र ते वागादय एवेन्द्रियाणि । कुतः । तद्यपदेशादिन्दियव्यपदेशादिन्दियकशब्दुस्य तेषु रूढेरति यावत्‌ । स्मरणं त॒ खूटस्थेवेन्दियकब्दस्य यथाकर्थ चिद्व्युत्प त्ति ददायति गच्छतीति गोरिति धदिति । नन्विदमयुक्तं प्रणव्यापारातिरेकेणन्दियाणामसच्वा दिस्याक्षेप इद मारम्यते--“ मेदश्रुतेः ` ' वेलक्षण्याच्च ` इति । " एतस्माजायते प्राणः ' इत्यादि दूषयतीत्यन्तमच्र पठितम्यम्‌ । प्रकरणमेदद्वैटक्षण्याच न प्राणश्यापारत्वमिद्दियाणामिति नोक्तवाक्यषह्ुयविरोध इतीद्‌ माष्य- दुपणमयुक्तम्‌ । ' #*जगद्वाचित्वात्‌ ` [ बण सु° १।४ । १६ || इत्यादो बदिष्प्रतिज्ञादर्शनादिन्दियरूपाः भराणाः शरष्ठादन्य इत्यन्त प्रतिन्ञासं मवाचापुनरुक्तशब्डदानामेकस्मिन्वाक्ये पुथग्जन्मव्यपदृशादिति हेतो मर्यं विवक्षितव्वात्तस्सिद्भ्यथमेव सुषटिवाक्यमुदाहत्य प्राणेन्दि- यश्शब्दृयोरपुनरुक्त्यप्रतिपादनास्राणस्य नििषयव्वेनेन्ियत्वसक्यायो- गादिन््रटिद्भत्वेन संराये देहादाव पि संश्यप्रसङ्कानि्बीजमधिकरणद्रय- कल्पनमिति दिक्‌ ॥ १९ ॥ ।

एवं ‹ न वियदश्रतेः ` [ ब० सु०२।३।१1] इत्यारभ्य मृतायु- त्पा्यव्यापपरभूतोत्पत्तिविषयश्रतिविरोधो निरस्तः । इदानीग्रुतपाद्‌क- व्यापारमूतोत्पादनविषयश्चुतिविरोधो निरस्यते । तवाविवृत्क्रृतमूता- त्पादनं पारमेभ्वरमेवेति श्रुतिषु निःशद्धुमवगतं; चिवृत्करृतमोतिकोत्पा- दने तु श्रुतिषु विप्रतिपत्तिहश्थते । तथा हि-सदात्मकाद्रह्मणस्तेजो- वन्नानां परोक्षत्वन देवतापद्योग्यानां सष्टिमुक्त्वोपदि्हियते-' सेयं

देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तित्चो देवता अनेन जीवेनाऽऽसमनाऽनुप्र विय

(दी ०।ति' इतिश्रुतेः, प्रत्यक्षतश्चेन्दियेमभ्यः प्राणस्य वैलक्षण्यात्‌ । चकारा वाक्चक्षुषोरपि कर्मन्दियज्ञनेन्द्रियकृतमेदसमुचया्थंः ॥ १९ ॥

# ष्य, भत्र देदितन्यः पुरुषाणां कतां परमाततरेरिषत्‌ ।

[भण्पा० ४०६०] बह्मामृतवर्षिणीषी पिकाभ्यां समेतानि । २४१

(अभ्व०। नामरूपे ध्याकरवाणीति ` "तासां िवृत्तं विवृत्तमेकैकां करवा- णीति ` [ छा०६।३।२३ | पा सत्ष्याण्या देवता पर्वमीक्षणं क्रत्वा व्यवहारायोग्यसुक्ष्मभूतान्युत्पाद्‌ पित्वा तेन व्यवहाराभावाद्यषहारयो ग्यभोतिकोत्पादना्थं पुनरीक्षणप्रकारमाह--हन्तेव्यादिकरवाणीत्यन्तेन । अनेनेति पदात्पूव व्यवहारापेक्षायामिति शोषः । तत्न संशयः । किं जीवक्रतंकं विवश्करृतभोतिकोत्पादनमुत परदेवताकर्वकमिति । संगतिस्तु पर्वं नामङूपमेदास्रणेच्धिययोभव्‌ इत्युक्तं तत्मसङ्धेन नामरूपव्याकरणं फिकतंकमिति षिचायत इति प्रसङ्टक्षणा बोध्या । तन्न टोके चारेण परसैन्यं प्रविहय संकलयामीत्यादौ न राज्ञः साक्चास्सकलठलनक- तुत्वं कितु चारस्थवेति यथा तद्रदनेन जीवेनेति विशेषणाजीवकनतेकमेष भोतिकोत्पादनमिति भवत्यस्य बाक्ष्यस्य ' आफशशोहवे नाम नाम रूपयोर्निर्वहिता ` [ छा०८। १४।१ ] इति वाक्येन विरोध इति प्रापे बूमः

( सवंजगत्सर्जने जीवस्थाशक्तव्वादीशशस्यैव सर्वशाक्तेमस्वाच्स्दैव तज्निर्मातव्वम्‌, अधि० ९)

संक्तामृतिंक्टतिस्तु तिषृत्कु्वेत उपदेशात्‌ ॥ २० ॥

तुक्षष्शेन जीवकतुकत्वनिरासः । तिवृच्छुर्वतः परमेश्वरस्येव संज्ञा मरतिक्ट्तिनांमशूपव्याकरणं कायं मवितुमर्हीति । कस्मात्‌ । सेयं देवते त्युपक्रम्य व्याकरवाणीति व्याकरणस्य परदेवताकतुंकत्वोपदेशशात्‌ । न चानेन जीवेनेति विशेषणाजीवकतुंकत्वं मेरुसमुदरादिनिामशखूपादिः व्याकरणे सामथ्यांमावशूपचिङ्सहकर तसनिपेर्बटीयस्त्वेनानेन जीचने- त्यस्य संनिहितानुप्रविरयेत्यनेन संबन्धात्‌ , अनेन जीवेनेत्यस्य शुणम- तस्य व्याकरवाणीत्यनेन प्रधानेनान्वययोग्यतालक्षणचिङ्कस्योक्तसंनि- ध्यपेक्षया दुबंलत्वात्तस्मात्सर्वत्ेश्वरकतुकमेव नामरूपव्याकरण मित्यवि- रोध हति सिद्धम्‌ ॥ २० ॥

(दी०॥) पूर्वाच्किरणे प्राण इन्ियाणीतिपुथङ्निर्दृशात्तस्य च तेषां च तच्वान्तरत्वमुक्त तद्रज्नावेनेति भरवणान्ञामङूपयोरुत्पाद्नं जीवेन [कयत ति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-संज्ञति। तुश्षाब्दो जीवकतुंतं वारयति। संज्ञाऽऽदित्यादिरूपा मूर्तिः सिताितरूपा संज्ञामूर्योः क्तिः कत्पनं नामरूपव्याक्रियेव्येतश्िषृल्छुर्वेतः परमेश्वरस्य । कुतः । व्थाकरवाणी. त्युसमपुरुषोपदेशावत्‌ ।॥ २० ॥

२४२ श्रीमहपायनप्रणीतबह्मसूजाणि- [अगरपा०४सु०२१

(ण्व ०।)एवं यद विज्ञातमिवाभूदित्येतासामेव देषताना*समासः [छा ०६। ४ । ७ | इत्यन्तेन श तिप्रबन्धेन तेजोषन्नानां षिवृत्करणमुक्त्वा तासा- मेव देषतानां बहिशिवृत्कृतानामध्यात्ममपरं चिवुत्करणमुक्तम्‌-! इमा स्तिस्रो देषताः पुरुषं प्राप्य चिवुधिवृदेकेका मवति ' [ छा०६।४। ७ | हति प्विवनीमाचार्यो यथाश्रुतं दकशषंयति-

# मासादि भौमं यथाशब्दमितरयोश्च ॥ २१॥

अविज्ञातं विशेषस्पेणादुष्टमिवामूदिति यत्स आसां तिसृणां देष तार्ना समासः समुदाय हति यावदिति श्रुत्वथः। इमास्तिस्रखिवृक्करता देवताः पुरुषं शरीरं प्राप्य त्रिवृक्तार्यचयखूपेणकेकदेवता तेजजदिल- क्षणा वर्तत इति द्वितीयशरुत्यर्थः । तथा हि । प्रथिव्या वीहियवादि- रूपाया पुरूपेणारितायाः क्ार्यचय क्षरीरे घतते पुरषं मासं मनश्चेति। एवं पौतानामपां मूं लोहितं प्राणशेति कार्य्यम्‌ । तेजसोऽ्न्यादि- होपकस्य घुतादिरूपस्य कार्थब्यमस्थि मजा वागिति । प्राणस्य जला- धीनस्थितिकत्वमात्रेण जलटकार्यसष्यपदेशः। तस्य वायुकायेतप्रसिद्धेः। एवं मनसोऽप्यन्नमक्षणे स्वास्थ्यमान्रेण तत्कायखम्‌ । बाचोऽपि ज्ञानाः मुङूलत्वसाम्मेन तेजःकायंत्वव्यपदेश इति बोध्यम्‌ । एवं देहे काय्नय- ख्पेण वतनमेवाऽऽध्यासिकं चिवृर्करणमिति । तदिदमाह स्॒नकारः- मांसादीति । ममेरन्नास्मिकायाः कार्य भोमं मांसादि । आदिपदेन पुरी. पमनसी गृदयेते । एव मितरयोरतेजसोः काय्यं यथाङ्ाव्दुमषगन्तव्यमि- त्यथः ॥ २१ ॥

"~~~ ~~ ------- ~~ ~---- ~ ~~~ -~ --~-~--~---~--~- ~~~ -------*---~------~----~-~-*-----~--- -----~-~--~-~--- ^~"

(दी ०।)अस्तु बहिश्िब्व्करणं यथाकथविदन्तस्तु धिव॒त्करणं दुखुममित्यत

©

आह--मांसांदीति । पुरीषादी ति वक्ष्ये तस्य शरीराह्हिष्स्य दर्शनं

यतस्तदाह । मांसादा ति । मांसमादियंस्य मनःपुरौीषस्य तदिदं मांप्ारि। भोम भूमेर्विकारः । यथााब्दं शब्दमनतिक्रम्पास्य कायस्याभिधानात्‌ ¢ तस्य यः स्थविष्ठो धातुः ` इत्यादिना । इतरयोश्चातजसोरपि मूलो. हितप्राणास्थिमजाधातवः कायाणि । अतोऽन्तरपि चिवृत्करणम्‌॥ २१॥

#* ख. पुरोपादीति वक्तव्ये त्य शरीरद्रदिष्त्य दशनं यतस्तत भाद-मांताद।ते) मांसावियंस्य मनःपुरीषस्य तादेदं मांसादि भामम्‌ ।

~~---- ~~~ ॐ । भ -------------~ ~ ~ न ति "> 0 ० नि

~~~ --- ~ ~~~ ^~ ~

१ क, पटस्तप्य०।

[भरर्पा००६०२२] बह्मामुतवपषिणीदीपिकानभ्या समेतानि । २४३

(०व०।) एवमनेन सूत्रेण िवुत्करणमेतदधिकरण विषयः प्रद ङितस्तनेयं शङ मवति-ननु सर्वेषां चिवृत्करणे विशेषामावादियं पृथिवीमा आप इदं तेज दत्यसाधारणो वद्धव्यवहारः कथं संगच्छते कथं घाऽऽध्यासिक- व्यवहार इद्‌ मांसादि प्राथिवीकार्यमिदं जलस्येति तथाऽऽह-

वैशेष्यात्तु तद्वादस्तदादः॥ २२॥

तुश्शब्ड उक्तशङ्कानिरासा्थंः। सर्वषां प्रथिष्यादीनां धिवृ्करणावि- कोपेऽपि वेशेष्यात्स्वमागाधिक्यात्तद्वाद्‌ः प्रथिष्यादिषादुः संगच्छत इत्यथः । अभ्यासोऽध्यायसमापिद्योतनार्थस्तस्मास्तिद्धः श्रतीनामषिक. द्धानां बरह्मणि समन्वयः ॥ २२॥

इति श्रीबष्यसू्रघृत्तो द्वितीयाध्यायस्य षतुर्थः पादुः ॥ ४॥ इति द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः ५॥२॥

(क (भ क

पूर्वस्मिन्पादे जीवोपकरणम्नतमोतिकानि बह्मणो जायन्त ह्युक्तं (क ०।)एवे चेस्सवं चिवृत्करतं कथं मूमिरियमित्यादिष्यपदेक् हत्यत आह- वेष्यादिति । तुशब्द भूम्यादिव्यपदेश्ञामाषनिवारणार्थः। तद्रादस्तस्थ मूम्पादेवांदों व्यपदेशो नानुपपन्नः । कुतः । वेरोष्याद्विशेषस्य माषो वेकेष्यं भूम्याद्याधिक्षयं तस्मात्‌ । तद्वाद इस्यम्पासोऽध्यायपरिसमािं योतयति । वियत्पादे प्राणपादे च प्रथमं वियदृद्यत्पत्तिवादिन्यः श्रुतयो न सन्तीति विरोधाभावाव्पूर्वपक्चाक्षेपः । अन्यन्न तस्टृतीनां सस्वाच्छत्योविरोधास्मत्यधिकरणममयोरप्रामाण्यमिति पूर्वपक्षः । सिद्धा- न्तेकदाशेना तदप्रामाण्यकमिति सिद्धान्तः ॥ ॥ २२॥

इति भीमत्परमहंसपरिबाजकाचायांनन्दात्मपुज्यपादशेष्यस्व भीशेंकरानन्दभगवतः कतो बह्यसुच्दी पिकायां द्वितीय- स्याध्यायस्य चतुथः पाद्‌ ॥ ४॥ ४1 <५॥

नयनम न ~न" ~~~ ाणयकभमिििोमकमजनयणडि

# ख. “ण्यानिराकरणं यत इति भ्रस्तः पुकपक्षः । सिद्धान्तैकदेशिना निराकरणेन प्रकारान्तरे. णाप्रापाण्यमिराकरणमिति सिद्धन्तः ।

9 ख, "वात्पृवंपक्षामाव इति पू ।

२४४ श्रीमहैपायनप्रणीतब्रह्मद्म्राणि- [सर्द्पा०१स्‌०१)

(न ०व ०।)ततुपजीव्य तदुपहितस्य जीवस्य संसारप्रकारं वैराग्यार्थं निर्प- पितं देहाश्तरारम्मे मूतसृक्ष्मसंपरिष्वक्तस्येव लोकान्तरगमनमित्याह-

(मीवस्य माविशरीरषीजरूपसृक्ष्ममूतवेशितिस्येषतो गमनम्‌,अि०१)

तद॒न्तरपरतिपत्तो रंहति संपरिष्वक्तः प्रभनिहपणाभ्याम्‌ ॥ १ ॥

पुवंस्मिन्नध्याये बरह्मणि समन्वयस्य रम्रतिन्यायश्रुतिषिशोधनिरासेना-

नभ्यवसायलक्षणाप्रामाण्यनिरासें तार्तीयो विचारो मवतीत्यनयोरध्याय- योहँतु्तुमद्धावः संगतिः । अव प्रथमपाष्े जीवस्य परटोकगमना- गमन विचारेण वैराग्यं निरूप्यते * तस्माऽजुगुष्सेत ` [ छा० ५। १०। ८ । ] इति श्रुतेः । द्वितीयपादे ववंपदार्थतत्पदार्थयोः परिशोधनं क्रियते । तूतायपावै सगुणविद्याञ्चु गुणोपसंहारः । चतुथपादे निगुणश्रह्यज्ञा- नस्य बहिरद्भाणि यज्ञाभमादुीन्यन्तरङ्गाणि शमादीनि व निरूप्यन्ते । अच्च श्टोकः-

तुतीये विरतिस्तत््वपदाथपरिशोधनम्‌ ।

गुणोपसंहतिज्ञानबदहिरङ्गादिसाधनम्‌ ॥ इति ।

तथा च तसद्टिचाराप्मकत्वेन तत्तदधिकरणानां तत्तत्पादसंगति- बोध्या । तथ जीवो मुख्यप्राणेन्वियसहकृतो मूला विद्या धमांधर्मपद॑भ्रमसं- स्कारात्मकपर्वप्रज्ञासहकरतः पृवदेहुं परित्यज्य देहान्तरं गच्छतीति श्रुतिसिद्धम्‌ । ताको जीवः किं देहान्तरारम्भकेः पञ्छीकरतभूतभा- गेरेतहेहवन्पुखूषप्राणादीनामाधारमूतैरसंपरिष्वक्तो गच्छत्युत संपरि- ष्वक्तो वेति संदेहे माना मावाद्संपरिष्वक्तो गच्छतीति पूर्वपक्षः । तथा च निराधारप्राणाद्गिमनासंमवान्न वैराग्यमिति फलं, सिद्धान्ते त॒ तत्समवाद्ेराग्यमिति बोध्यम्‌ । तत्रायं सिद्धान्तः- तदन्तरप्रतिपत्तौ देहान्तरभतिपत्तौ तदारम्भकमूतः संपरिष्वक्तो रंहति गच्छति । कुतः ।

(दी °।पूर्वस्मिन्नध्यायेऽविरोधो बह्मणि समन्वितानां वेद्ान्तानामुक्तः ।

ददान तत्माभिसाधनं बह्मज्ञानं सोपायमिह चिन्त्यते । तापि प्रथमे प क (५ 2 9 9 ९

पादे पश्चाभ्िविद्यामाभित्यास्य संसरणं िन्त्यते वेराग्यार्थम्‌-तदृन्तरेति)।

१ बेद्‌न्तानामुक्त इयन्तं वाक्यं क, पुस्तके नास्ति । २, त्य सेः।

[िनदेपा०१६्‌,२] बह्यामूतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २४५

(ब व ०।) प्रक्ननिरङूपणाभ्याम्‌। तथा हि द्युलोकपर्जन्यपुथिवीपुरुषयोषित्ु पश्चस्वथिवृष्ट्योपास्नाख्यपश्चाथिविद्याप्रस्तावे प्रवाहणार्यस्य रज्ञः समां प्रविष्टं श्वेतकेतुं राजा पप्रच्छ- वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहूतावापः पुड- षवचसो मवन्ति ' [ छा० ५।३।४ ] भयमयः-अस्मिलोके जल- मयद्धिपयःपरमृतिव्रष्यकहोमे श्रद्धपूरवं कृते तद्धूतं जं यजमानं पाप्य तहवारा दृटोकास्याि गच्छश्ट्वद्धाख्याहुतिःरव मापन्न यजमाने- न्दियाथिष्ठातृदेवास्तस्मिन्नग्नौ ज़ह्वति तच हूतं जलं सोमाख्यदेहाग्मना परिणमते । स व जलमयो देहः पर्जन्येऽ्यौ वध्यभिमानिदेव विशेषे हूतः सन्वृष्टिर्मवति । तदेव जलं सोमाख्यदेहमावं वुष्िभावं बाऽऽपन्ं परथिष्यामप्नो हुतं सद्वीहियवादययन्नमावमाप्रोति। ताश्चात्रान्नमावमापन्ना आपः पुरुषाघ्नौ हुताः सत्यो रेतोभावमा्ुवन्ति । ताश्च रेतोमावमा- पन्नाः पञश्चमाहुतिङूपा आपो योषिद्ग्रो हुता गरमात्मिना स्थिताः पुरुष इति संज्ञां लभन्त इति पुरुषवचस्त्वमपामति वस्तुगतिः । तां षस्तु- गतिं अनन्नेव राजा पञश्चम्पामाहूतौ हृतायां यथा पुरुषशब्दवाच्या आपः परुषाकारेण परिणमन्ते तथा किं त्वं वेत्थेति पप्रश्छ । एवं पृष्टः श्वेतकेतुः पितरं गोतममागत्योवाचेवं राज्ञाऽहं पृष्टोऽस्मि तस्यो तर न जानामीति। सच गोतमः स्वयमप्यज्ञः सन्नाजसमीपं गता तां विद्यां बृहीव्युवाच । एवमुक्तस्य राज्ञो गोतमं प्रति निङूपणं पश्चा- चिविद्योपदैशस्तच चापां परुषवखरत्वप्रकारः स्फुटीकृतः । एवं प्रभ- निरूपणाम्यामबादिमृतसंपारष्वक्तो रहती ति गम्यते ॥ १॥

ननूक्तप्रश्रनिरूपणाभ्यामद्धिः संपरिष्वक्तो गच्छतीति गम्यते तथा च कथमवमितरभूतपरिष्वङ्गः सिद्धस्तनाऽऽह-

उयात्मकतानु भ्रयस्तात्‌ ॥ २॥

तुरुक्तचाधयनिरासाथंः । अपां चिवृत्करणश्चुत्या उपात्मकव्वादेहस्य

यजमानद्वारा निगताब्जन्यत्वे सिद्ध इतरमूतद्यजन्यत्वं तत्परिष्वद्गश्च

(दी ° पृवंशरीराच्छरीरान्तरं तदन्तरं वस्य प्रतिपत्तौ प्राप्तौ भूतसृक्षमेः परि- ष्यक्तो रहति गच्छति । कुतः । प्रश्ननिरूपणाम्याम्‌ । प्रश्नः, वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहूुतावापः' इत्यादि । निरूपणं च (इति तु पञश्चम्यामाहूतावापः' इति आभ्याम्‌ ॥ १॥

उदाहृते प्रश्निरूपणे अब्वेशितत्वं गमयतो न तु तदन्येभूतसूक्षमैः परिवे्ितत्वं गमयत इत्यत आह-उयातमकत्वादिति । तुक्ब्दश्चोवित-

२४६ भीमहे पायनप्रणीतबह्यसूचाणि-[अ ० इपा०१ पु०६-४]

(न व ०।)सिध्यति। घद्रा वातपित्तश्टेष्मभि सखिभिः शरीरस्य उयात्मकत्वा- जलमाध्रजन्यत्वं न संभवति वातपित्तयोबायुतेजःकायत्वात्तथा धाबि- तरमूतचतुष्टयजन्यत्वमपि गन्धस्वेदृपाकप्राणावकाश्चानां पश्चमूतका- यांणां दृह्ञानात्‌ । तहि श्रुतावबूय्रहणं कथं तच्ाऽऽह-मूयस्त्वादिति । यद्यपि देहे परथिवीभूयस्त्वमेव तथाऽपि तेजआद्यपेक्षयाऽपां भूथस्तवं बोध्यम्‌ ॥ २॥

प्राणगतेश्च ॥ ३॥

प्राणानां मख्यप्राणचक्षुरादीनां जीवहश्ाथां देहास्मना स्थितभूता- भितानां गमनदश्ेनात्‌ । ˆ तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूव्क्रामति प्राणमनूत्का- मन्त सर्वे प्राणा अतरत्कामन्ति ' [वबृ० ४ । ४ । २] इति श्रुत्या मरणकाले प्राणानां गतिभवणाद्भूताभरिता एव प्राणा गच्छन्तीति वक्तव्यं तथा च मूतसपरिष्वक्तस्य रंहणमित्यथंः ॥ ३ ॥

अग्न्यादिगतिश्रुतेरिति चेन्न भाक्तवात्‌ ॥ ४॥

ननु ‹ यत्रास्य पुरुषस्य म्तस्याथिं वागप्येति वातं प्राणश्क्षुः रादित्यम्‌ ` [ब० ३। २। १३ | इत्यादिना वागादीनां प्राणा नामग्न्यादिषु देवेषु गतेलयस्य भवणान्न तेषां टोकान्तरं प्रति गति- यंया मृतसंपरिष्व्गःसिद््धिः स्यादिति चेन्न । ^ प्राणमनूत्कामन्तः

(दी ०।शङ्कानिवृच्यर्थः । नायं दोषः । उयास्मकलत्वात्‌ । तेजोबन्नात्मकत्वात्‌ । अपां उयालसमकत्वे कुतोऽपां व्यपदेश इत्यत आह- भूयस्त्वात्‌ । तासा- मपां सायप्रातराहूतिमारभ्य यावद्रर्भं भूयस्त्वात्‌ ॥ २॥

ननु आहृूतिद्राराऽहष्टेन संपरिष्वक्तो गच्छतीति गम्यते न तु मूतसू- ्ष्मेरित्यत आह-प्राणेति । प्राणानां गतिः प्राणगतिः (तमुत्कामन्तम्‌' इत्यादिनोक्ता तस्याः । प्राणानां सृष्ष्माश्रयाणामवगतिरिव्यर्थः । चकारः स एतास्तेजोमात्राः" इत्यादिश्रुतिं प्रमाणसेन समुचिनोति ॥ ३॥

अग्न्यादौ ति । “अथि वागप्येति" इत्य्चिगतिश्रुतिः । आदिशब्देन "वातं प्राणः! इत्यादि । तस्याश्च न प्राणानामाभ्रयत्वेन भूतसृक्ष्मत्वमिति चेत्तन्न । कुतः । माक्तस्वात्‌ । प्राणानां जीवेन सह॒ गमनासाणानाम-

© 0 09 ५१ १ क. द्वार ।२ च्ञ, नां मूततुः।

[भ भ १९० बह्मामूतवषिणीदीपिकास्यां समेतानि । २४७ ६

(रव ० (स्वे प्राणा अनूक्रामन्ति ' [ बु०४।४। २ 1] इति श्रतिषिसे-

धेन यत्रास्येत्यादिश्रुतेः ' ओषधीर्लोमानि वनस्पतीन्केशाः ` [ बृ० ३।

२।१३ ] इति सहपाठेन माक्तत्वावगमात्‌ । न हि मतस्य लोमानि

केशाश्च प्रत्यक्षेण हङ्यमाना आंषधिवनस्पतिषु ठयं गच्छन्तो ह्यन्ते,

अतस्तत्सहपाठादग्न्यादिपु वागादिलय ओपचारिक इत्यर्थः ॥ ४ ॥

प्थमेऽभ्रवणादिति चेन्न ता एव ह्युपपत्तेः ॥ ५ ॥

ननु धुलाकाद्पु पश्चाभमिष्वपामाहूुतित्वे सिद्धे पश्छम्यामाहुतावर्पां पुरुषव चस्त्वप्रकारो निश्चतुं शक्यते तद्व नासि प्रथमे धुटोकाख्याग्या- वपामाहुतित्वस्याश्रवणात्क तु 'तस्मिन्नेतस्मिन्नयो देवाः भरद्धां जहति" [ छा० ५। ४।२ ] इति प्रथमेऽगौ श्रद्ध वाऽऽहुतित्वेन श्रयत इति चेन्न । हं यतस्ता एवाऽऽपः भ्रद्धाशब्देनोध्यन्ते । कुतः । उपपत्तेः । अपां हि दामदव्यत्वनाऽश्हुतेत्वं संभवति । मनोवत्तिविशेषरूपभ्रद्धा तु मनसः सकाशाष्पथक्रृत्य हांमायाोपादातु न शक्यते तदृाहुतिजन्यसोमाख्यशरीरा- द्रन्बाहुल्यानुपपात्तेश्च । तस्माच्छ द्धापूरवस्मि्टोकेऽव्बहुलद्धिपयःपभति- व्यस्य हुतस्य दयुलाकाय्रवाहुतित्वेन पयवसानद्प्ु भ्रद्धाक्ब्दो लाक्षणिक इव्यथः । "आपो हास्मे शरद्धां संनमन्ते पण्याय कर्मणे ` इति श्रुतावपां भ्रद्धाजनकतश्रवणात्तन संबन्धेन चाप्सु श्रद्धाशब्दस्य लक्षणा । अस्म पृस आपा दशनमात्रण स्ानादिपुण्यकमंसिदध्यर्थं भद्धां सनमम्त जनयन्तात श्रत्पथः ॥५॥

अश्रुतत्वादिति रेचरेष्टादिकारिणां प्रतीतेः ॥ ६ ॥ ननु भवतु सोमवृष्ट्यःदिक्रमेण पञ्चम्यामाहूतावपां पुरुषवचस्त्वप्रका-

ॐ

(न

(दी ०।) ग्न्यादि्गितिश्चुतिभांक्तापचारिता " ओषधीटोमाने भावो भाक्तत्वम्‌ । तस्मात्‌ ॥४॥ प्रथम इति । प्रथमे अगौ श्रद्धां जहति इत्येतस्मिन्नपामभ्रवणान्नापां सवघ्रानुवृचिरिति चेत्तन्न । ता एव हि यस्माहुपपत्तः । अपां कारणानां कायस्य श्रद्धाख्यशब्द्स्य सद्धावः । आपः, इति श्रुतेरपि ॥ ५॥ जश्रुतत्वादिति । प्रभ्ननिरूपणाभ्यां जीवानामश्रुतत्वादश्वे(ज्वे)ि-

ष्ट तिवत्तस्या

क कक 0 ए १)

१ ख, द्दप्यरिष्ठिताः।

२४८ भीमदपायनप्रणीतबह्मसूष्ाणि- [भण०्दषा०१सु०७)

(ज °व ०) रस्सथाऽप्यघादिमूतपरिष्वक्तो जीषो रंहतीत्यपुक्तमेव, अषाविव- स्नीवस्य रंहणकर्तत्वस्याश्रुतत्वादिति चश्च । इष्टादिकारिणां प्रतीतेः । "अथ य इमे ग्राम इष्टापूर्ते दत्तमिव्युपासते ते धूममभिसंमवन्ति ' [ छा०५। १०।१ ] इत्यादिनि गार्हस्थ्ये स्थिववे्टापूतादिकर्मकारिणां धूमादिमार्गेण चन्द्रललोकपापिमुक्त्वा तानिष्टादिकरारिणश्न्द््छोकस्थान्सोमराजज्ञब्धैन निरिति "पष सोमो राजाः [छा० ५। १०।४] इति। इहापि पश्चाभ्चिविधायां ' तसिमिन्नेतसिमिन्न्नौ देवाः भद्धां जुह्वति तस्या आहुतेः सोमो राजा संमवति' [छा० ५।४।२] इति सोमराजशब्दभरवणात्त एवेष्टादिकारिणः प्रत यन्तेऽतो मूतसपरिष्वक्त- जीवानां रंहणसित्यर्थः ॥ ६ ॥

नन्विष्टादिकारेणां भूतपरिष्वक्तानां स्न्वटोकं प्रति रहण कर्मफल- भोगायेस्येतद्संगतं " ते चन्द्रं प्राप्यान्चं भवन्ति ताश्सतत्न देवा यथा सोमः राजानमाप्यायस्वापक्षीयस्वेत्येवमेना रस्तत्र भक्षयन्ति" [ बु० ६।२।\६] इति श्रुतौ लोकं गतानामिष्टादिकारिणामन्नत्वेन मक्ष्य- त्वभ्रवणत्‌ । यथा यज्ञे सोमं राजानं चमसस्थम्रविज आप्यायस्व पुनराष्याय्याऽऽप्याय्यापक्षीयस्व पुनःपनरपक्षध्यापक्षय्य मक्षपन्प्येवमे- नान्कर्भिणो देवा भक्षयन्तीति भृत्यः । तवीत्तरमाह-

भाक्तं वाऽनात्मविच।त्था हि दशेयति ॥ ७ ॥

वाकाब्दश्चोदितरोषमिरासार्थः । तेषामिष्टादिकारिणामन्नत्वं माक्ष. मेव न मख्यमन्यथा ` स्वर्गकामो यजेत ` इतिश्रुतिषाधप्रसङ्गात्‌ \ अतः कर्मिणां देवान्प्रति पुत्मार्यादिवद्धोगोपकरणत्वमा्रेणान्नतवव्य- पदेशः । कर्मिणामनालविष्वाच्च देवान्प्रति गुणमावेन मोग्यत्वं तथा हि श्रुतिरनास्मविदां देवमोग्यत्वं दृरशयति--* अथ योऽन्यां देवता-

(दी °।)तानां यहणमयुक्तमिति चेत्तन्न । कुतः । इष्टा दिकारिणाम्‌ अथय इमे गरामे इत्यादिना दक्षिणमार्गेण चन्दे यियासतां प्रतीतेः ॥ ६॥ तदैवानामन्नं यदेवा मक्षयन्ति' इति श्रतेश्वन्पात्तिरपरषार्थ इति चेच. जाऽऽह--माकमिति । वाहाब्दुश्वन्द्रुप्रापेरपुरुषाथत्वव्यावुत्यर्थः । तेषां देवानामन्नतव माक्तमुपचरितम्‌ । कुतः । अनात्मविस्वातेषाम्‌ । हि यस्मा.

१ ख, “प्िनेपुर ।

[भर द्या०१ष्‌.८] बह्मामृतवर्षिणीदुीपिकाम्यां समेतानि । २४९

( व ०।)भुपास्तेऽन्योऽसाषन्योऽहमस्मीति न स वेद्‌ यथा पश्युरेषं स देवाः नाम्‌" [ ब०१।४।१० ] इति । मेवहृष्टीनामनातमविखापश्ुवहेवानायुप- करोति हविरादिदनेनेति देवमोग्य इति भ्रुतितात्पयम्‌ । यद्वाऽनात्म- विख्वादित्यादिसूत्रमागस्यायमर्थः-पश्चाथिविद्याविदत्राऽऽव्मषिच्छण्वे- नोच्यते । तथा चाऽऽसषित्पश्चाथिषिद्याषित्स न मवतीष्यनात्मवि- तस्य भावस्तच्वं तस्मादिष्यर्थः । फेवलेष्टादिकारि्णां पश्चाथिवियान- मिज्ञानां देवान्पव्यन्नमावेन मोगस्ं पथ्वा्थिविद्याप्रशंसार्थं गोणमेव ध्ुतावुक्तमिति भावः! नन्वन्नत्वस्य मुख्यत्बेऽपि प्रहांसा संभवतीत्यत आह- तथाहीति । यथाऽन्नत्वस्य गौणत्वं तथा हि श्रुतिदंशंयति ˆ स सोमलोके विमृतिभनुभूय पुनरावर्तते ' [ प्र० ५। ४] इति । तस्ये- छटाविकारिणः सोमलोके विमूत्यनुमवोऽन्नत्वस्य मुखूपत्वे न संमवति तस्मादन्नत्वस्य भौणत्वात्परटोके मोगार्थ॑ं मूतसंपरिष्वक्तस्य रहणमिति सिद्धम्‌ ॥ ७॥

( कर्मान्तरैः सानुश्षयस्य जीवस्य लोकान्तरारोहणम्‌, अधि० २) छतात्ययेऽन॒शयवान्टष्टस्मृतिष्यां यथेतमनेवं च ॥ < ॥ पर्वकर्मसमवेतानामपा पश्चमाहूतौ पुरूषात्मना परिणामभ्वणं हेतु- माभरिष्याबादिभूतपरिवेष्टितस्य जीवस्य रंहणमुक्तं तदयुक्तं, स्वगाद्व- रोहतां जीवानां कर्माभावेन तत्समवेतापामप्यमावादित्याक्षेपसंगतिः ।

पूर्वपक्षे चन्द्रलोकमो गानन्तरंः तस्मादवरोहतां कर्माभावेन तदृनुगुण- ति्ंगादियोनिपाष्त्वमावान्न कर्मफठषु वैराग्यमिति फठं सिद्धान्ते

(दा०।) चथाऽस्माभिस्तेषामन्नत्वं मोग्यत्वेनोक्तं तथा श्र तिदंक्षेयति (अथ योऽन्याम्‌' इत्यादिना ॥ ७५ ८.

पर्वाधिकरणेऽवरोहेऽप(्र)वेषटितस्य जीवस्य पश्चम्यामाहुतावाप इत्यु- पलम्मादारोहेऽपि कर्मसमवायिनीभेरद्धिः परिवेष्टितो गच्छतीत्पुक्तम्‌ । इदानीमवरोहे कर्मामावादपामप्यमाव हत्याकषिप्य समाधत्ते- कृतेति । कतस्य ॒पुण्यस्यात्यये विनाशेऽनुशयवान्कमानुङायषानचाऽऽगच्छति वृष्टा जातमाच्स्य सुखायवा्िः । अथ वा ‹ तद्य इह रमणीयचरणाः '

१ क, (मिस्तं मल्ध्वं मो २ख. हेऽ्पि परिः। 2.

२५० भरीमह्पायनप्रणीतवबहमसूत्राणि- [अ०्देपा०।पू०८

(ण्व०) कर्मणः सच्वद्टैराग्यमिति विवेकः । एवं हि स्व्शिणामधरोहणं श्रयते-'तस्मिन्याषत्संपातमुपित्वाऽथेतमेवाध्वानं पुनर्मिवर्तन्ते [छा ०५। १०।५ ] इत्यारभ्य रमणीयचरणा रमणीथां धानिमापद्यन्ते कपृय- चरणाः कथयां योनिमिति तस्मिश्वन्द्रलोक यावद्धोक्तम्यकर्मोषित्वा मोक्तवपकर्म समाप्त्यनन्तरमेतमेव वक्ष्यमाणमध्वानमाकाङ्ञवायुपूमाभ्रा- दिषूपं प्रति पुनरागच्छन्ति, ते चाऽऽगता रमणीयचरणाः पृण्यकममांणों बराह्मणा दिपुण्ययोनिं प्रविशन्ति कपूयचरणाः इुस्सितकममांणस्तियंगा- रियोनौ जायन्त इति तत्र संशयः- कि स्वगादृवरोहन्तः सानुशया उत निरयुक्षया इति । अनुश्शयशञब्वे नाऽऽमुभ्मिकफलप्रापककमा तिरिक्तं छर्मोख्यते । तत्र धावत्संपातमुषिखेति सर्वकर्मनाशानन्तरमवराहणभ्र- वणान्निरनुक्षया एवावरोहन्तीति प्राप्ते बूमः । कतस्य स्वर्गमुखप्रापक- फमजातस्प भमोगेनास्यये नाशेऽनुक्षयवानेषावरोहति । कुतः । हष्टस्मु- तिभ्याम्‌ । तथा हि हृष्टा प्रत्यक्षा श्रुतिः ˆ तद्य इह रमणीयचरणा अभ्पाक्ञो ह यत्ते रमणीयां योनिमापद्ैरन्बाह्यणयोनिं षा क्षचिययानिं वा वैश्ययोनिं वाभ्य इष्ट कपूयचरणा अभ्याश्ञो ह यत्ते कप्य योनिमापदयेरञ्श्वयोनिं वा सूकरयोनिं षा चण्डालयोनिं षा ` [ छा० ५।१०।७] इति। तेषां कर्मिणां मध्ये ये केचिदिह कमम॑मूमौ पुण्यं करुतवन्तस्ते स्वगाद्वरोहृन्तीो रमणीयां ब्ाह्मणादियोनिमापये- रञ्निति । यत्तद्भ्यारो ह क्षिप्रं द्यवश्यमेवेत्यर्थः । योनिशब्दः स्थान. वचनः शरोर ब्रूते । यद्वा लोके जन्मनेव प्रतिप्राण्युच्चावचमध्यदूपमोगो देष्टः स च निरनुशयानामषरोहाङ्गीकार आकस्मिक एव स्यादिति सूवर्थदष्टश्ष्डाथः । स्प्रतिरपि ' वणां आश्रमाश्च स्वकर्मनि्िताः पत्य कमफलमनुमूय ततः शेषेण विरिष्टदेशकालकुलरूपायुःश्रुतवि तवृत्तमुखमेधसो जन्म प्रतिपद्यन्ते" [ गो° शा० ११।२९ ] इति सानुक्ञयानामेवावरोहणं दकषयति । बणां वणन आश्रमा आश्रमिणः । भत्यास्माहाकात्समृत्थाय चन्द्रलोकमधिरुद्येत्यथंः । ततः शेषेण भक्त. फटादन्येन कमणाऽनुश्शयाख्येन जन्म प्रतिपद्यन्त इति संबन्धः । श्रत ज्ञान वृत्तमाचारः । वेशादयां षेरोष्टा येषां ते तथोक्ता इति । यत्त॒

यावस्संपातमुषित्वा ` [ छा० ५।१०।५ ] इति सकलकर्मनश्ा- नन्तरं श्रवणमिति तत्र यावत्पदस्य स्वगं भोक्तव्याशेषकमपरत्येन

(दी °।)इत्याध्या श्रतिः स्मृतिरपि तच्छेषेण विशिष्टम्‌ दत्या्या । ताभ्यां

[भण्पार१त्‌, बह्माप्रतवर्धिणीदीपिकाम्यां समेतानि। २५१ ९-१०]

(न०व०।)सकलकर्मपरत्वामाकादिति । तस्मास्सिद्धं सादुक्षयानामवरोह- णम्‌। ते च कर्मिणोऽवरोहे येन मार्गेण चन्द्रलोकमाखूढास्तेनेव मार्येणाव- शोहन्त्युत माग विशेषणेति प्रश्न उत्तरमाह-यथेतमनेवं चति । धूमाकाश- योरेवाऽऽरोहणमार्गे श्रुतयोरवरोहणमाग श्रुतव्वाद्यथेतं यथागतमवरोह- न्तीति गम्यते । पूर्वश्च॒तानां राञ्यादीनामभवणाद्भ्राद्यधिकभ्रवणाञच्चा- नेवं परवंमार्गविपरीतमारगेणावरोहन्ति न यथाश्रुतपुवंमार्गेणेत्यर्थः ॥ < ॥

चरणादिति चेन्नोपटक्षणार्थति कार्ष्णाजिनिः ॥ ९ ॥

ननु रमणीयचरणा रमणीयां योनिमापद्यन्त इति श्रुतिषलाभव्सातु- शयानामवरोहणमित्येतदसंगतं तस्यां श्रुतो चरणाधोन्यापतिभवणाच- रणस्याऽऽचारासमकस्य कर्मणोऽनुक्षयाद्धिन्नत्वादितिचेन्नायं दोषो यतः काषष्णाजिनिराचाये इयं चरणश्रुतिरनुक्योपलणार्थति मन्यते ॥९॥

आन्थक्यमिति षेन्न तदपेक्षत्वात्‌ ॥ १०॥

ननु चरणश्रुतिरनुक्शयोप्टक्षणा्थ.यसंगतं चरणस्येव सदाचारदुराचा- रत्मकस्य सदसदयोनिप्रापकत्वसंमवाषन्यथा कमण पएवानुक्ञयास्यस्य सदसद्योनिप्रापकत्वे षरणस्याऽऽनर्थक्षयं स्यादिति चेन्न। दष्टादि. कर्मणां चरणाख्याचारनिर्व्यत्वेन वरण पेक्षत्वात्तत्र चरणस्या्धवत्वा- दिव्पथः॥ १०॥ (दी ०) चाऽऽगच्छति यथेतं यथागतमनेवं च तद्िपययेणापि अमावा- दिष्पेण प्रकारान्तरेणापि ॥ < ॥

चरणादिति । तद्य इह रमणीयचरणाक्ागपनं नानुक्षया दिति चेन्न । यतस्तस्यानुरायस्योपलक्षणा्यं चरणश्रुतिरिति काष्णांजिनिराचार्या मन्यते ॥ ९॥

आनथक्यमिति । चरणशष्दस्य भोतशीलाथपरित्यागेन लाक्षणिक्षा. धुशयस्वीकारे शीटस्याऽऽनथंक्यं प्रयोजनशुन्यतेव स्यादिति चन्न । तदपेक्षत्वात्‌ । तस्य शीलस्यापेक्षा यस्य कर्मणः ' जआचारषह्ीनम्‌ । ` इष्य दिस्थृतेस्तद्पेश्च तस्य भावस्तत्वं तस्मात्‌ ॥ १०॥

[षा

* स, पूथकमसंयुक्तानाम्‌ ।

१ दय. (वि माज्गाश्चादिः।

२५२ भीमहैपायनप्रणीतबह्मसूव्ाणि- [अर०्पा०१यु] ११-१२] (त्र ०व वस्ततः कममवरणयोनं भद्‌ इत्याह-

पुकतदुष्ठते एषेति तु बादरेः ॥ ११॥

धाषुरिस्सवाचा्यः सुकृतघुष्करते एव चरणश्ञष्देनोच्येते इति मन्यते । लोक इ्टादिकारिणि धर्म चरत्येष महास्मेति कर्मचरणयोरमेषेन प्रयोग- दृशंनादित्यथंः । तस्मादिष्टादिकाण्णिां वनदधलोक गतानां पुनरवरोह- णऽनुङ्ञयोऽस्तीति सिद्धम्‌ ॥ ११॥

एवमिष्टादिकारिणां गतिं विचार्य तेभ्यो निक्ुषशटानामनिष्टादिका- रिणां गत्वागती विचारयितुमिष्टादिकारिण एव षन्द्रटोक गच्छन्तीत्ये. तदाक्षिपति-

( पापिनां याम्यलटोकगमनम्‌ , अधि० ३) अनिष्टादिकारिणामपे च श्रुतम्‌ ॥ १२॥

अत्र पापिनां श्चुममार्भेण गमनमपि नास्तीति सिद्धान्तोक्स्या वैरा- यही कशणास्पादुसंगतिः । पूर्वपक्ष दष्टानिष्टकारिणामषिशेषेण चन्द्र- लटोकगतेरिशटादिकरणं व्यर्थमिति फट ति सिद्धाम्ते पापिनां चन््रलोक- गत्यमावास्दथं यन्ञादिकरणं सार्थकमिति विवेकः । अच्र पापिनां चन्द्रलोक गतिरस्ति न वेति संदेहेऽस्तीत्याह-अनिषटेति । इशदिकारि- णामिषानिष्टादिकारिणामपि चन्द्रलोकगमनं 'येवेके चवास्माह्ोका- स्यन्ति चन्व्रूमस्षमेव त सर्वे गच्छन्ति ` [ फो० १।२] इति श्रुत्या श्रुतमतो धर्मिण एष चन्द्रटोकं गच्छन्तीव्ये तद्संगत मित्यर्थः ॥ १२॥

(दी ०।) सुकृतेति । बाद्रिराचार्यश्चरणराष्देन सुकृतदुष्कृते एवाभिधीयते इति मन्यते तुशब्दो लक्षणाष्वावृच्यर्थः ॥ ११॥ पूर्वाधिकरणे यावञ्चरूतेरारब्धफल विषय तेन संकोचः फृतस्ततोऽ- न्येन कमेण वतत इत्युकमच तु चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्तीति सवं- श्ुतेसतदन्न संकोच इति प्रव्युदाहरणेनाऽऽक्षिपति-अनिष्टेति । इष्टापर- तां दिन्यितिरिक्तं कुवन्तीति अनिष्टादिक्षारिणो) ये तेषामप्यविक्ेषेण ये वे के चेत्युपक्रम्य चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्तीति श्रुतं यतोाऽतश्चन्द्र- गमनम्‌ । खकारो याक्तेकत्वप्रदशनाथः ॥ १२॥

१ द्ध. (जलप्रिति।

[अ *ध्पा०१य्‌०१३] ब्ह्माशृतवधिणीदी पिकाभ्यां समेतानि) २५३

(ण्वण)ननु धर्मिणामधर्भिणां च चन्द्रलोकगमनं पापिनां नरकप्रािः ोधककशाख्रविरुद्धमिति चेन्न पापिनां चन्हटोकगमनाङ्खीकारेऽपि तत मोगानङ्खीकाराककितु चन्द्रछोकगमनमान्रं कृत्वा ततोऽवरोहतां पापिनां नरकेष्वेवानुमव इति प्राप्ते बूते-

संयमने त्वनुभूयेतरेषामारोहाव- रोहो तद्वतिदर्शनात्‌ ॥ १३॥

तुः पुवंपक्षनिरासार्थः । मोगार्थं हि चन्द्रलोकगमनम्‌। तत्र पापिनां भोगासमवात्तदुमनं ष्यर्थमेवातश्चन्द्रलोकमेव ते सर्वे गच्छन्तीति (भति. रिष्टाहिकारिमात्र विषया । सवे सुक्रतिन एव षन्द्रटोकं गच्छन्तीति) पापिनस्तु यमोकमारष्य संयमने यमालये स्वपापानुरूपा यामी्यातिना अनुमूय पनरिमं लोकं प्रत्यवरोहन्तीव्येवमूतावेवेतरेषां पापिनामारो- हावरोही भवतः । कृतः । तद्रतिदकेनात्‌ । यमलोकगतेः श्रुतो दशंना- दित्यथंः। भन सांपरायः प्रतिभाति बण्लं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम्‌ ।

अयं छोको नास्ति पर इति मानी पूनः पुनवेशमापदययतेमे' [क०१।२। ६ ] इति । वैवस्वतं संगमनं जनानाम्‌ ` [ कण सं० म १०।१४।१] इत्यादिकं पापिनां यमलोकगतो चिङ्गम्‌ । सम्यगवश्यंमावेन परः परस्ताहेहपातादध्वमयते गम्यत इति व्युत्पस्या संपरायः परलोकः । तत्साधनम्‌तकर्म विशेषः सांपरायः । स बाटमविषेकिनं विशेषतो वित्त. निमित्तेन मोहेन मूढं छन्नहषशटेमत एव प्रमाद्यन्तं प्रमादं विषयासक्तं कुरवन्ते प्रति न माति। सच बालो न केवटमन्ञ एव कितु विपरीत द्री यतोऽयमेव लोकोऽन्नपानादिरिस्ति न पर इति मननशशालस्त- स्मात्तद्नुरूपं पापमाचरन्पुनःपुनर्जन्ममरणप्राप्त्या मे मम वक्मापद्यत इति भत्योर्नविकेतसं प्रति वचनम्‌ । जनानां परलोकं भतानां पापिनां संगमनं सम्यग्गम्थं वैवस्वतं यम राजानं हविषा प्रीणय- तेत्यथः ॥ १३ ॥

(दी ०)संगमन इति । तुशब्दोऽनिषश्टादिकारिणां चन्द्रगतिं व्यावतयति । संयमने याम्ये पुर इतरेषामनिष्टादिकारणां दुःखानुमवार्थं अरेः, दुःखमनुमूयावरोहः । तावेवाऽऽरोहावरोहौ । कुतः । तद्तिदृक्षनात्‌ । तदूयाम्यं पुरं बा तस्याः पुनर्वशमाप्यते मेः "वैवस्वतं संगमनं जना. नाम्‌ ' इत्याभ्यां दशनात्‌ ॥ १६ ॥

२५४ भ्रीमहपायनप्रणीतवह्यसूचाणि- [भण्दपा०९

४ तू ° १५-१७] स्मरन्त च ॥ १४॥ (ररव ०।) मन्वादयः शिष्टाः पापिनां नरकभोमं समरन्त्यतश्च धर्मिणामेव न्द्रलाकगमन नान्येषामित्य्थः ॥ १४ ॥ अपि च सप्त ॥ १५॥ सत्त रोरवादयो नरकाः पापफलमूमिसेन स्मर्यन्ते पोराणिकेस्ता- न्पापिनः प्राष्रुवन्तीति न चन्द्रटोकप्रासिरिति मार्वैः॥ १५॥ ननु पापिनो यमसबन्धिनीर्यातना अनुमबन्तीति यदुक्त तदसंगतं रोरवादिषु वि्गुप्तादीनामपिष्ठातृत्वस्मरणादित्यत आष्- तत्रापि च तदृव्यापारादविरोधः ॥ १६॥ तच्चापि रौरवादिषु तस्येव यमस्याधिष्ठातृव्यापारादषिरो धधित्नगुः पादीनां यमप्रयुक्तत्वादिति मावः ॥ १६॥ उपासकानामचिरादिमा्गः केवलकर्मिणां धुमादिमा्गं इति श्रुति स्मृत्यादिषु व्यवस्था तथा वचेतन्मागेद्रयश्रष्ठानां पापिनां तृतीयमार्गो कतेरपि न तेषां चन्द्रप्रा्िरित्याह- दयाकमणारति ठं प्ररूतत्वात्‌ ॥ १७॥ पथ्चायिविद्ययायां प्रवाहणाख्येन राज्ञा मृतेजनेबहुमेश्वम्दलोकः

ककन ~~~ ------ -~--------------------------- ~ ----~----~-~-~-~---~~~~~~-~-~-~~----------

(दी ०।)स्वपुरुपवचनविश्वासिनां नैतावता प्रत्यय इत्यत आह-स्मरन्तीति। स्मरन्ति च व्यासादयः संयमने गमनं तेषाम्‌ । चकारः प्रसिद्धिसमुच- याथः ॥ १४ ॥

तथाऽपि लोकपाठलपुरे कथं दुःखत्वमिव्यत आह-अपि सप्तेति । अपि सत्त नरका महारोरवप्रभृतयः स्मर्यन्ते पौराणिकैः ॥ १५ ॥

ननु न यमायत्तास्ते तेषु चिचगुप्तादीनां स्मरणादित्यत आह-तता पीति । तत्रापि तेषु अपि रौरवादिषु तद्यापारस्तस्य यमस्य व्यापारः समाज्ञा तस्माद्यमायत्तत्वमस्य । चिचगुत्तादीनामप्यविरोधः । चकारः शङ्कया अतिमन्दत्वद्मचनार्थः ॥ १६ ॥

ननु मागंद्रयस्य प्रकरतत्वादन्यतरेण तेरपि गन्तव्यमित्यत आह-

क, कनि

विद्येति । एतयोः पथोरिति विदयाकर्मणोग्रंहणमिति यस्मात्तयोः ।तय

१ ज्ञ, सुप०। २ स. श्राया मति `

[भ०पा०१य०१८] बह्याघूतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २५५

(जण्वण०।) कथं न संपूर्यते तत्मकारं कि तंन जानासीति श्वेतकेतुः पृष्ट स्तस्य प्रश्रस्य श्वेतकेतुपितरं गौतमं प्रति राज्ञ एव प्रतिवचनं श्रूयते 'अथै- तयोः पथोर्न कतरेणचन तानीमानि श्ुद्राण्यसकरदावर्तीनि भूतानि मवन्ति जायस्व प्रियस्वेत्येतन्ततीय स्थानं तेनासौ लोको न संपूर्यते ' [ छा०५। १०। ८ ] इति । अनच्नेतयोरिति पद्स्या्थमाह सू्रकारः- विद्याकर्मणोरिति । अथ इति शोषः । कुतः । विद्याकमणारेव देवया- नपित्रयाणात्मकमागंदरयसाधनत्वेन प्रकरतत्वात्भ^करृतवाचकत्वमेतच्छ- ब्दस्य युक्तमित्यथः । एतदुक्तं मवति--एतयोविद्याकमंणोः पथो साघनयोरन्यतरेण माग॑साधनेन विद्यया कमणा वाऽन्य+तरस्मिन्पथि नाधिकरताः पापिनस्तेषां श्चुद्रजन्तुलक्षणोऽसकृदावतिजन्ममरणबाहुल्य- युक्तस्तुतीयः पन्था इति न चन्द्रप्राप्तिरिति श्रुतो जायस्व भ्रियस्वे. त्यनेन जन्ममरणवबाहुल्यमुक्तम्‌ । स्थानशब्द मागष्योपक्रमानुरो धा तीयं मार्ग लक्षयति । सूत्रे तुशब्देन चन्द्रमसमेव ते सर्व गच्छ- न्तीतिश्रुतिपरयुक्तशङानिरासः कृतः स्तशब्दस्य पुण्यपुरुषमाचपरत्ा- दिति मावः ॥ १७॥

ननु पापिनामस्मिरीके देहप्राप्प्यथ॑ चन्द्रटोकगमनमङ्गीकर्तष्यं ˆ पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति ' [ छा०५। २३। २] इत्याहुतिसंख्यानियमेन देहप्राप्त्यमिधानादन्यथा संख्यानियमामाबप्र- सङ्गः इत्यत आह-

@ ० क न न्‌ तृतय तथपदटन्धः ॥ १८ ॥

तूतीयमागे प्रविष्टानां पापिनां देहप्राप्त्यर्थमाहुतिसंख्यानियमो नाऽऽद्रणीयः । दूतः । तथोपटबभ्पेः । संख्यानियमं विनैव ' जायस्व भ्रियस्वेत्येतत्ततीयं स्थानम्‌ ` [ छा० ५।१०।८ ] इति श्र॒ती तृती- यमार्गे देहपराप्तरुपटग्धेरित्यर्थः । इष्टादिकारिणामेवायं संख्यानियम

(दी ०।)इ्थं विवः ' इति बिद्या “इष्टापूर्ते दत्तम्‌ ` इति कमं । प्रकृतत्वात्‌ । पूवमुक्तस्वात्तेषां च तयोरमावादतो नान्यतरेण गमनम्‌ । तुशब्बो जायस्व प्रियस्वेत्यनेन तृतीयं स्थानं द्यति ॥ १७॥

तथां स्याद्रतिषञ्चकपूरणा्थं चन्द्रमसि तेषामपि गमनमित्यत आह-

--~ ~ ~ - ~~

#* ख. उक्तवाचकत्वम्‌ । + ख. तकस्िमन्नपि ।

१ ख. ध्याप्याहूति १९।

२५६ भी महुपायनप्रणौतब्ह्मसू्राणि- [भर्ध्पा०१सु°

१९-२१] (न ०व ०।)हति मावः. । कं ' पश्चम्यामाहूताबापः पुरुषवचसो मवन्ति पश्चम्यामाहुताषपां पुरुषव चर्त्वं प्रति पाते नापश्चम्यामाहुत्तौ पुरुषव चस्त्वं निषिध्यते वाक्यमेद्प्रसङ्गात्‌ । तथा च ये चन्रं गतास्तेष। संख्यानियम इतरेषां तु विनेव संस्यानियमं मूतान्तरप्रविष्टाभिर द्धिर्दह आरभ्यत हत्यनियमः ॥ १८ ॥

स्मयतेऽपि च छोके ॥ १९॥

अपि लोके मारतावौ कोणधृषटययुश्नाषीनां सीताद्रौपधादीनां खायोनिजत्वं स्मर्यते ।\ तच द्रोणादीनां योषिदाहुतिरेका नास्ति धृष्ट- दयुम्नादीनां योषित्पुरुषविषये द्वे आहुती न स्त हत्याहुतिसख्याया अनियमः। एवमन्पच्रापीति मावः॥ १९ ॥

दशनाच्च ॥ २० ॥

किंच टोके जरायुजाण्डजस्वेदनो द्धि जेषु चतुर्विधेषु देहेषु स्वेदजो-

द्विजयाः जओीपुव्याक्तसंयोगं विभेवोतत्तिदर्शनान्नाऽऽहुतिसंख्यानियम इत्यर्थः । जरायुजं मनुष्यादिश्रीरमण्डजं पक्ष्यादिकं स्वेदजं युकादिक-

मुद्धिज्ज वृक्षादिकम्‌ ॥ २०॥

ननु " तेषां खल्वेषां भूतानां चीण्येव बीजानि मवन्त्याण्डजं जीव. जमुद्धजम्‌ ` [ छा० ६।३। १] इति श्रुतौ शरीरत विध्यं श्रुयतेऽतः कथं च्घर्बिध्यमत आह--

तृतीयशब्दावरोधः संशोकजस्य ॥ २१ ॥ भ्रती " आण्डजं जीवजमुद्धिजम्‌ ' [ छा०६।२३।१] इत्यत्र

(दी०।न तृतीय इति । नायमाह्ुति नियमस्तृतीये स्थाने । कुतः । यूकादो तथोपलब्धेः । आहूतिनियमस्यादृशनात्‌ ॥ १८ ॥

ननु पुरुष आहूुतिनियमस्य दृरोनात्तदृवृष्टान्तेन जीवान्तरेऽपि स नियमोऽनुमीयत इत्यत आह~-नायं मनुप्येष्वपि नियमः । द्रोणद्रौ- पद्यादीनां योनिभन्तरेणापि शरीरस्योत्पत्तिद्रनात्‌ । चकाराव्पुराणे- ष्वपि ॥ १९ ॥

तथाऽपि कचिददुष्ठं मूयो इष्टं न बाधत इत्यत आह-दुरशनादिति । स्वेदजो द्धिज्जयोराहुतिपञ्चकमन्तरेणाप्युत्पत्तिदृशनात्‌ । चकारो नियम- मङ्गसमुचयार्थः ॥ २० ॥ ह

ननु स्वेदजमेव नास्ति अण्डजं जरायुजमु द्धिञ्जमिति चरयाणामेव

[भञऽपा०१स्‌०२२] बह्याभतवर्बिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २५७

(न ०ब ०|)तुतीयेनोद्धिज्जशशब्देनाषरो घः संयहः । संकोकजस्य स्वेदजस्य । व॒क्षादिकं हि ए्थिषीमुद्धिद्य जायते स्वेदजं तु जलमुद्धिचेत्युमयोर- वयवा्थतवाविक्ेषादुद्धिज्जपदेन संग्रहः भरुती कृतः । न तावता चातु- िध्यहानिर्भवति स्थावरजङ्कमात्मकत्वेनोमयोर्भदस्य दुरपट्वत्वादिति मावः । तस्माद्निष्टादिकारिणां न वन्व्रटोकप्रापिः किं लिष्टादिकारिः णामेवेति सिद्धम्‌ ॥ २१॥

( अवरोहिणो जीवस्य वियदादिसिमानतवम्‌, अधि० ४) * पाकाग्यापत्तिरुपपत्तेः ॥ २२॥

, पूर्वमिष्टादिक्षारिणश्न्द्रं गताः कर्मफल मोगानन्तरं सानुक्षया अवरो- हन्तीव्युक्तमन्न तेषामषरोहभकारथिन्त्यते । तत्रावशोहश्रुतिः पश्यते ८ अथतमेषाध्वानं पुनर्िषर्तन्ते यथेतमाकाशमाकाक्ञाद्वायुं षायुभूत्वा धमो भवति धूमो मूष्वाऽभ्रं मषध्यभ्रं भूत्वा मेघो मवति मेषो भूत्वा प्रवर्षति › [ छा०५।१०।५७] इते । अथ मोक्तश्यकमंसमाप्त्यन- न्तरमध्वानमेवाऽऽह~-यथेत मिति । यथागतमित्यथंः । हृषमुपलक्षणमने- वमित्यपि दष्टष्यम्‌ । याः खल्वापश्चन्दलोके देहुमारण्यवत्यस्ताः कम- (दी ०)श्रवणादित्यत आह-तृतीयेति । तुतीयशब्वेनोद्धिज्जमित्येतसि- न्नवरोधः स्वीकारः संशोकजस्य स्वेदजस्य ॥ २१॥

पूर्वाधिकरणे स्थानशब्दो मा्गपरव्वेन नीतस्तृतीयमिति चिल्वसंस्या- योगात्तहींहापि वायुभूत्वेव्युत्तरत्र वायुतादास्यभ्रवणादाका्ञमित्यत्रापि

# क. समानो भावो रूपे येषां ते समावास्तेषां भावः साभाभ्यं सारूप्यं सारश्यमिति यावत्‌ । कुतः । उपपत्तेः । एतदेव व्यतिरेकमुखेण व्याचष्टे न हयन्यस्यान्यभाव उपपद्यते । युक्तमतयदे (दे)वशरीरमनगरभावेन परिणमते देषदेहसमये ऽनगररारीरस्याभावाधदि तु देवा- जगरशरीरे समस्मये स्याताम्‌ । न देवहारीरमनगरहरीरं शिद्पिशतेनापि क्रियते, न हि दधिपयती समसषमये परस्पराप्मनी शक्ये संपादयितुं, तथेहापि सृक्ष्मशरी- राकाशयेर्यगपद्धावान्न परस्परात्मस्वं भवितुमहति । एवं वायवादिष्वपि योज्यम्‌ । तथा च तद्धावस्तप्साददयेनौपचारिको व्याख्येय इति मामतीनिनन्येऽथः । तथा ज॒ कल्पतरुकारः- स्ाभाग्यापत्तिरिति पटे स्व्तमो भावों येषां ते स्वभावाः सामान्यमिति खमपदाध्याहारः स्यादतः खा(सा)भाग्यापत्तिरिति युक्तः पारस्तं व्याचष्टे समान इति )

३३

२५८ भ्रीमहपायनप्रणीतव्ह्मसूत्राणि- [अ०द्पा०१्‌०२२]

(्रण्व०।) क्षय इता आकाशं गतास्तस्समा यषा मवन्ति तवा तदहुपहिता अनुक्षयिनो जीषा अप्याकाश्समा मवन्तीत्याह- आकाशमिति । एषं वास्वावाषपि यांजनीयं वायुमूत्ा वायुसमो मृत्वा । एवमेवममेऽपीति सिद्धान्ताथः । पूर्वाभिकरणे ! जायस्व श्रियस्त्रैस्येतत्तृतीयं स्थानम्‌ › [ छा०५।१०।८] इध्यश्न स्थानश्षष्वस्य मारगष्ट्योपक्रमसाम््या- तुतीयमार्गलक्षकत्वमुक्तं तद्यक्तमिमो द्रौ व्राह्मणाषिरुपक्रम्यायं ततीय इस्यादौ तृती यस्योपक्षान्तसजातीयस्येव वोनाविह पु मवति शरुतेमुख्या- परित्यागे मानाभाव इति प्रव्युवाहृरणसंगतिः । पूषंपक्षे मवति श्रुते स्यत्वसिद्धिः फलं सिद्धान्ते गीणस्धसिद्धिरिंति षिषवेकः। तच्च संशयः । कि स्वर्गावुषरोहन्तो जीवा आकाक्ञादिस्वख्पं प्रतिपद्यन्त उत तत्साण्य- मिति । तन्न मबतिभरुतेमुख्यत्वानुरोधावाकाशावि्विरूपापत्तिरेव जीधा- नामिति प्राते ब्रमः । जीवानां तेराका्ञाविभिः सामाष्यापत्तिः साम्या पत्तिरेव । कुतः । उपपस्तेः । ठोके क्षीरस्य दधिमावो युक्तः क्षीरफ्टि दुध्यमावादिषह तु पर्व विद्यमानाक्ाश्ादिमावो जीवस्य दुरुपपादः, किंच जीवस्याऽऽकारस्वङूपाप्ची वाय्वाविक्रमेणावरोहामावप्रसद्ग इस्यादियुक्तिवकाद्धवतिश्ुतेर्गोणतमङ्कीकर्वव्य मिष्याकाज्ञादिसंषन्धमा-

चरमेव जीवानाम्‌ । संबन्धश्च सावृष्यािरिक्तो न संमवतीति सावहय- मेवेति सिद्धम्‌ ॥ २२ ॥

एवमाक्ाक्षादिषु वषान्तेपु पु्वपसाहरश्यानन्तरमुत्तरो तरसावृश्यमि- त्यक्तं तहुपजीष्य विचायते किं जीवधिरकालमेकसावुश्येनावस्थाया- परसाव्रृश्यं गच्छस्युताठ्पकाटमिति विपये निथामक्षक्षाख्ामावाषनियम हति प्राते सिद्धान्तयति- (दी०।) अनुंशयिनस्तेन सह तादात्म्यं स्यादिति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समा- धत्ते-सामाष्ये ति । तेराका्षादिभिः समानो मावः सभावस्तस्य मावः सामाव्यं सृक्ष्मत्वादिस्तस्याऽऽपत्तिः । न व्वाकाशादिखूपत्वं जीवस्य । छतः । अन्यस्याऽऽकाश्चादर्जीवस्य वा तादात्म्याभावस्योपपत्तेन्याय्य- त्वात्‌ ॥ २२॥

पिरि 9

[करे

१ स॒. नुदि" ।

(भरद्पा०भ्स्‌ बह्यामतवधिणीषीपिकाभ्यां समेतानि । २५१

२३-२४] (र ०व ०) (स्व गादवतर्णकाले स्वर्गवुषटिपूथिवी पुरुषयोषित्यु क्रमशो जनि- ष्यतो जीधस्य स्वर्गे वुष्टौ च जन्मनि त्वरा तदितिरेषु च जन्मनि विम्ब इति कथनम्‌, अधपि० ५ ) नातिविरेण षिशेषात्‌ ॥ २६३ ॥

जीवो नातिचिरेणाठ्पं कालमेव ऽऽका्ञादिवषन्ते साषुहयेनावस्थाय वर्पधाराष्ारा पृथिवीं प्रविशति । कुतः। विशेषत्‌ । पृ यिव्यनन्तरं वीष्याषौी परषेशमुक्लवा रबीह्यादिभ्यो जीवस्य निःसरणसमये वीष्याषिषु चिरका- एाषस्थानरङूपविशेषं शशंपित्वा निःसरणं वुर्शयति श्रतिः-'अतो षै खलु दुनिष्प्रपतरम्‌ ' [छा०५। १० । ६] इति । एकसतकारो टुप्तष्छान्दसप- कियथा । अतोऽस्माद्ीष्यादिमावादृदुर्निष्पपततरं दुःखतरं जीवानां निःसरणं मवतीत्यथः । वरीष्यादिम्यो जीवस्य वुःखं निःसरणं मदतीत्युक्त अआफाक्ञादिम्पः सुखं निःसरर्ण जातमिति प्रतीयते, पथा लोके कथि- त्पण्डितोऽनेकशजसमासंवारं चरित्वा कस्याविद्राजसमायामान्दोि. फाप्रतिषठामविन्दतेस्युक्त हतरास समास्वान्धोटिकां न टण्पवानिति प्रतीयते तद्त्‌ । वीष्याकादाषिषु छुखष्ुःखे जीवस्य दीषंकालावस्था- नाल्पक्षालावस्थाने एष तदानीं स्भरलकरीरामषिन मुश्यघुसषुःखषा- रसंमथात्‌ । तस्मादृष्रीष्याक्िमिवेशापूर्धमल्पमेष काष्टं तत्तस्साहर्येनाव- स्थानमिति सिद्धम्‌ ।॥ २३॥

( सस्यादौ जीवस्य न मुख्स्जन्म फि तु संग्टेषमाघ्रमिति कथनम्‌, आधे० ६ )

अन्याधिष्ठितेषु पुषषदभिलापात्‌ ॥ २४ ॥ तस्मिन्नेवावरोहे जीवानां वर्षधाराद्रारा परथिवीप्रवेश्ानन्तरं पठ्पते-

(दी ०।) (पूर्वाधिकरण आकाश्ादिसिमानरुपतामनुक्यिनः प्राप्रुवन्तीत्वु- ्तम्‌।)तहि आकाक्षादैः प्राकरूतल्छयान्तमषस्यानावुतुश्ष श्यिनोऽपि ताषब्‌- वस्थानमित्याक्षिप्य समाधत्ते- नातीति । आकाशादिसिमान्यरूपताया जीवस्य नातिषिरेण नातिदीर्घेण कालेन निर्गमनमिति । कुतः । बीष््या- दिपाठात्‌ “ अतो वै खट दुर्निष्प्रयतरम्‌ ' इत्येतस्मादेव दौघकाटतया विशेधात्‌ ॥ २३॥ `

पवांधिकरणे ‹ अतो वै खलु दुर्निप्प्रपतरम्‌ ` इति विशेषात्तिलमापा-

० ~~ ------~-~-~

"= -----------^~------- ~ “~= ---------~-=>^~-----= न कण

# ख. नशायिः ।

ववस्य

---------~-~ ------~--*~~

१कृ. पृ २ स पुस्तङ्स्थो धनुशिह्ान्त्मतो प्रन्थः।

२६० प्रीमहैपायनप्रणी तबह्यस्ू्ाणि- [अरद्पा०\स्‌०२५]

(नण०्व०।) ' त इह वीष्ियषा ओषपिवनस्पतयसितिटमाषा इति जायन्ते [छा०५ । १०। & | इति । तेऽनुक्येनो जीवा हत्यर्थः । तच संक्षयः किं जीवानां व्ीह्यादिमाषेन जन्मश्ुतिमंख्योत जीवान्तराधिष्टिते वीद्यादो संस्गेमात्रमिति । तच पूर्ववदृदुर्भिष््रपततरशब्बुस्य पर्वाक्तयु- क्तिवलाजिरकाटावस्थान्टक्षकत्वेऽपि प्रकते क्षीरस्य दधिमवेनेवावा- दिमूतसंपरिष्वक्तजीवानामबादिद्रारा षरीद्यादिभाविन मुरुयस्यैव जन्मनः संमवावूवीद्यादिस्थावरशरीरषु छखवुःखभाजोऽनुश्षयिनो जीवा इति प्रत्युदाहरणे पृव॑पक्षे सिद्धान्तः-अन्यर्जविरधि्टिते बीद्यादौ संसग- मात्रमनुश्यिनां मवति पूषंवद्यथाऽऽकाशादौ संसगमा तद्वत्‌ । कुतः पवंवकमिलापात्‌ । पथाऽऽकाज्ञादिषु वर्षान्तेषु क्मपरामशेमन्तरेणेव प्रवेश उक्त एव व्री्यादिष्विपि कर्मपरामकं विनैव प्रवेकशाभिलापादि- त्यथः । पूर्ववदिति पवं सूत्रेऽर्थहयाभिप्रायेण प्रयुक्तमिति पुनरूपादाय दयाख्यातं सस्मास्कमपरामशाभावान्न ब्रीह्याविष्वनुशायेनां सुखदुः खमाक्प्वं यत्र॒ रवनुक्यिनां सुखदुःखमभाक्त्वं तत्र कर्मपरामशों ‹ रमणीयवरणाः ' इत्यादिना दश्यत इति ' जायन्ते ` इति श्रतिः संसममाश्राभित्राया न मुख्येति बोध्यम्‌ ॥ २४॥ ` ` अशुद्धमिति चेन्न शब्दात्‌ ॥ २५॥

ननु ज्योतिष्टोमादिकं कमं प्युहिसायोगादृङ्द्धं तरकारिणामनु- हायिनां व्रीष्यादिषु स्थावरेषु दुःखानुभवार्थं मुख्यमेव जन्मा स्त्विति चेन्न । ज्योतिष्टोमादेः शब्दादि धिक्षाख्नाद्धमसेनावगतलान्न दुःखहे- तुख मिस्पर्थः ॥ २५ ॥

(दी०।)दिव्बिव कथन्न विलम्ब आकाश्ादिष्विव्युक्तं तहि जायन्त इति विशेषात्तिटमाषादिष्वनुश्ञ यिनां जन्म स्यादिति दुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समा- धत्ते--अन्येति । “हह बीहियवाः श्त्याद्‌ावन्येन तिलमाषादिजवेनाधि- शितमन्यापिष्ठितं तस्मिस्तच्छरीराधिष्टित एवापितिष्ठति । अनुक्षयी तु पर्ववत्‌ ` यथा वाप्यादो संश्छेषमाच्रं तद्रदषीद्यादावपि ! कुतः । त्रापि सुकर तदुष्क्रताद्व्यापारमन्तरेण तद्धात्रापत्तेरभिलापादुक्तस्वात्‌ ॥ २४ ॥

अद्ुद्ध मिति । स्व्गाद्धरोहिणां पश्युहिंसालक्षणमदश्द्धं पापमस्तीति चेन्न । पभ्वादेह्िसाया वेदिकाच्छनब्दात्क्रत्वङ्कताया अवगतत्वात्‌ ॥ २५॥

@ न

१ ख. <देष्वेव कश्वन विलम्बो नाऽऽकराः। २ ख. नुशाधैः।

भ०३पारभसू०] बह्मामृतव्िणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २६१

२६-२५७]

किच- | | रःसिग्पोगोऽथ ॥ २६ ॥ (्०ब०।) अथ व्रीह्यादिमावानश्तरमनु्ञायिनां रेतः सिश्चतीति रेतःसिक्त- द्योगस्तद्धाषः श्रुतावाम्नायत ' यो रेतः सिश्चति तद्भूय एव भवति ` [ छा० ५।१०।६] हत्यनुकषयी व्रीह्याद्यन्नदरारा पुरुषं प्रविष्टस्त- द्‌भूयो मति तद्धाषं गच्छतीष्यर्थः। न ह्यतानुक्ञायिनो रेतःसिग्मावो मुख्यः संमवति, इदानीं पुरुषं प्रविष्टत्वेनाप्राप्तथोषनत्वादतस्तद्धावस्त स्ससर्गो वक्तव्यः । तथा च ब्रीष्यादावपि संसग एव । आकाङ्ञादाषपि ससर्गस्येबावगतत्वेन संदृक्षन्यायादिति मावः ॥ २६ ॥

नन्वनुक्यिनां सर्थत्र संसर्गस्येवाद्घीकारे मुरूयं जन्म क्रापि न स्यात्तथा ' रमणीधां योनिमापधेरन्‌ ` [ छा०५4 । १०।७.| हव्या- दिशरुतेर्गोणखप्रसह्न इत्यत आह-

योनेः शरीरम्‌ ॥ २७ ॥

योनौ रेतसि प्रविष्टे ततः शशरीरमनुकश्ापिनामनुश्शयाख्यकमंमोगाय जायत इत्याह हाघ्नं "तद्य हृष रमणीयचरणाः [छा० ५। १०।७ ] हत्ादि । तस्माद्राह्मणादियोनावेवानु्ञायिनां मुख्यं जन्म न॒ ब्रीह्यादाविति गत्यागतिषिषेकङकतं वैराग्यं ज्ञानसाधनमित्यन- वद्यम्‌ ॥ २७॥

इति भीबह्मसू्रवत्तो तृतीयाध्यायस्य प्रथमपादः ॥ ?॥

(द ०) अस्तु ब्री्यादिभावो किना पापमित्यत भह-रेतःसीति। अथ वःह्या दिभावानन्तरं रेतःसिचाऽपि योगां रेतःसिग्योगः । बीष्याद्यानां बहूत्वात्कण्डनाद्यवसर एव भवसितत्वान्न तेन योग इति मावः ॥ २६॥ नन्वस्तु प्रवासो बहूप्वं वाऽथापि कश्चन स्थित्वा तेन योगं यास्य- तीत्यत आह-योनेरिति । योनेरधि अनुक्यिनां शरीरान्तरं ˆ तथ इह रमणोयचरणाः ` इत्यादि भ्रावयति शाश तेनेवूमवगम्यते तुतायस्था-

निनामेव बीद्यादिमावो नानुशयिनाम्‌ ॥ २७ ॥

इति बह्यसूत्रदीपिकायां तृत।याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १.॥ & ॥ २७॥

7 मी

१ ख, प्रातिः

२६२ श्री मदूपायनप्रणीतबह्यदूाणि- [जर दपा०रसु०१-६]

(्०ब०।) एवं गघ्यागतिनिरूपणेन फ्म॑फलेभ्पो विरक्तस्य महावाक्यार्थ- ज्ञानाय तस्वंपवार्धौ कशोधयितुं पादुमारममाणो गस्यागतिनिरूधपणेनेष जा्रदवस्थानिङूपितेत्यभिसधायाऽऽत्मनः स्वर्यप्राशत्वसिद्धये स्वप्रा- वस्थां वक्तु पर्वपक्षयति-~ ( स्वप्रहहेपिध्याए्वकथनम्‌, अधि० १) संध्ये सृष्टिराह हि ॥ १॥

तथा षानयोः पादया्हतुहेषुमन्धाषः संगतिः । सिद्धे षिश्क्तेऽस्य पादस्य प्वृतेस्तश्वंपवृथयोमध्ये स्वं पवा्थस्योदेश्यत्वान्न स्थानतोऽपी- स्यतः प्राक्तनस्यावस्थानिगुक्तसवं प्रतिपाद्यते, ततश्चा पाषुसमापतेस्त्प- हार्थो विचार्ते । तच्च स्वप्रावस्थाया जाग्रवानन्तर्पास्स्वयंज्योतिष्सिद्धी स्पष्टसाधनणष्वाचाऽऽ्दौ विचारः । जाग्रदवस्थायां सूर्यादिप्रकादासश्वे- नाऽऽत्मनः स्वप्रकाशस्वं ग्रहं स्वप्रे तु सुर्या्चमवेऽपि प्रत्यक्षतया हहयमानास्सुग्रहमिति स्वप्रस्य स्वर्यज्योतिष्सिद्धौ स्पष्टसाधनतं मन्त. ष्यम्‌ । एषं हि स्वप्नं प्रकुत्य श्रूयते, न तञ्चरथान रथयोगा न पन्थानो मवन्ति । अथ रथान्रथयोगान्पथः भजते ' [ धृ० ४।३।१०] इत्यादि तत्र संशयः । फं स्वप्रसृषिष्यवहारिकी घटादिवषुत श्युक्ते- रजंतवन्मायामाघ्रमिति । पषपक्षे घटादिवत्सत्या स्वप्रावस्थाऽतां जीवस्य प्रथक्करणायोगा्रह्यामेषखूपवाक्ष्यार्थान्वयासिद्धिः फटं सिद्धा- न्ते तस्सिद्धिरिति मेषः । तपरे पषपक्षसुञं संध्य हति । संध्ये जायत्ु- धुप्त्योः संधौ भवे स्वप्रे सृष्टि््याषहारिक्षयेव हि यतः श्रुतिरेवमाह अथ रथाच्रधयागान्पथः सृजते ' [ धृ०४।३।१० ] इति॥ १॥

निर्मातारं चेके पृश्रादयश्च ॥ २॥

( (4 कि ० क

कि वेके षाखिनोऽस्मिन्चेव स्वप्रे कामानां निर्मातारं तथा जीवमिष

जनक

(ह ०)एवं प्रथमेन पादेन कर्मफलस्य यातायातरूपस्वेन वैराग्य निरूपितम्‌ । इदानीं विरक्तस्य तच्वपदाथंविवेकाय द्वितीयः पादु आरभ्यते । जागर- णावस्थाया उक्तत्वाद्हुविवेकत्वाच्च तत्र त्वमर्थस्य स्वप्रकाशत्वस्य स्वप्रावस्थामेवोररीकरत्य पू्पक्षमाह- संध्य इति । जागरण्ुषुष्त्योः संधो भवं संध्यं स्वप्रस्थानं तस्मिन्र्थादीनां सृशिः सत्यैव । कुतः! हि यस्मान्न तच्र रथा इत्युपक्रम्य पथः सृजत इत्यन्तनाऽऽह ॥ १ ॥

ननु सुजत हत्याक्षिप्तक्तृकोऽयं छकारः । अत एवासत्यत्वामित्यत

[नि०इपा०र्सू०३] बह्मामृतवर्षिणीदी पिका्यां समेतानि । २६३

नर ण्व०।) परमात्मानमामनन्ति-' य एष पुपेषु जागर्ति कामं कार्म पुरुषो निर्मिमाणः ' [क ०५८] इति । एषु वक्षुरादिकरणेषु पेषु निर्घ्यपिरे- भ्विस्यर्थः । ननु तौ कामानां बुद्धिषृत्तिविकशेषाणां निर्माता परमास्मेति प्रयते नार्थनिमातित्यत आह- पुचादयश्वेति । काम्यन्त इति ब्युत्पस्या पु्चावय पष कामा हत्यथंः । निमिं परमात्मन हत्यथः । तथाच ष्वप्रसुष्टिः सव्येश्वरकर्तुंकश्वास्कषित्यादिष दिस्यनेन सूतरेणोक्तम्‌ ॥ २ ॥

तस्माच्छरत्यनुमानाम्यां स्वप्रसृष्टिः सत्येति प्रत्ते प्ररयाद-- मायामात्रं तु काल्स््यनानभिव्यक्तस्टरूपत्वात्‌ ॥३॥

तुः पूर्वपक्षनिरासार्थः स्वाप्रसुष्टिमायामाध्रं शुक्तिरजतवत्‌ । कुतः । फार्टन्यनो चितवेक्षकालादिंपत्या # बाघामावेन वानमिष्यक्तस्वर- पत्वात्‌ । त हि रथा्ीनागुचितो देकः स्वपते संमति देष्ठान्तनांडीप्रवि- मनोवच्छिन्नसाश्षिनिष्ठत्वात्‌ । नाप्युचितः कालोऽस्ति परिकामाध्रव- तिनि स्वपे बहुतवस्सरसाध्यसंसरणस्य दुीनात्‌ । तस्मासप्रातिमासिक पव स्वप्रप्रपश्चः । यदुक्तम्‌ । अथ रथान्रथयोगान्पथः सृजते [ घु० ४। ९६। १०] इति जीवकैकां सृष्टि शरुतिरहेति सृष्टेः सत्वमिति । तच्छरू- प्येव “ न तच्च रथा न रथपोगां न पन्थानो मवम्ति ` [ षृ०४।९। १०] इत्यादिकिया स्वप्रे रथाद्यमावषोधिकया परिहृतम्‌ । अनुमाने चो चितदेक्षादिजन्यलमुपाधिः ( +स्वप्रसृष्िः सव्येभ्वराकत्रंफत्वा दित्यत्र

(दी °।)आह-निमांतारमिति । एके श्षासिनोऽस्मिक्तेव संध्ये स्थाने कामानां निमातारमात्मानमामनन्ति । ' कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः ` हति । नन्वत एव मनोरथमाच्रल्यात्तेषामसत्वमित्यत आह-पचाद्यश्च । कामा हति शोषः । काम्यन्त इति फामाः । यस्माप्पु्रपोच्रानित्युपक्र- म्यान्ते कामानामित्याह । आद्यश्चकारः प्राज्ञस्य कमुरभावे कतृमात्र- सत्यत्वं समुधिनाति । द्वितीयश्चकारो मनोरथानामपि सस्यत्वमाह ॥२॥

इदान सिद्धान्तमाह- मायेति । तुशब्दो रथादीनां सत्यसवं व्याव. तयति । कुतः । तन्मायामा््रं मायेव स्वप्रघरष्टं यतस्तदपि कुतः । कात्सन्येनानभिश्यक्तस्वरूपत्वात्‌ । देशतः शतयोजनादिना कालतो

स मा ~ ~ ० न -------------

~~ --~-~-~~------- ---- ~ ~~~ ----------

4 ~ --~--------------नन ~ = काज ००

# त, वःपस्थैवाभि यक्तेः। + अयं प्रनथः ख. पुस्तक दपैते।

२६६ घरीमहपायनप्रणीतवह्मदू्ाणि- [अ०३१ा०२सु<७]

(्र०व ०।)योगाद्रहधेः प्रकाशनसामथ्य॑तिरो मावस्तद्रदित्यथेः। ननु जीवस्य- श्वरत्वामाष एवास्त्विति शङ्कं वाक्ष्देन निरस्यति । अभेदस्य श्रुति. सहस्चसिद्धव्वादिति मावः । तस्मादुचितसामग्यमावाजाय्रदवसरे बाधि- तत्वा श्ुक्तिरूप्यवन्मायामाचरं स्वप्रदशनमिति तद्वस्थाविनिमंक्तोऽय- मातेति सिद्धम्‌ ॥ ६॥ एवं बाह्यकरणोपरमरूपं स्व्रमाकनः रधप्रकाशतवार्थं परीक्ष्यान्तः- करणोपरमरूपां सपुर्ति स्वप्रानन्तरमाविनीं तस्य बह्यत्वाय निरू- पयति-

( सुषुिस्थानरूपस्य हस्स्थबह्मण एकत्वस्थापनम्‌ , अधि० २) तदभावो नाडीषु तच्छरतेरात्मनि च ॥ ७ ॥

सुषुप्तेः स्वप्रनाशखूपत्वात्तदानन्तर्याच हेतुहेतुमद्धाव आनन्तर्यवा संगतिः 1 तत्र सुषुतिवाक्यानि विप्रतिपन्नानि ह्यन्ते ' तद्यतेतत्म॒पः समस्तः संप्रसन्नः स्वप्र न विजानात्यासु तदा नाडीषु सुप्तो भवति ' [ छा०<।६। २] इति । तत्ता स्वप्राद्यवस्थासु यच्नावस्थायामेत- द्रद्यन्छियोपरमणें यथा स्यात्तथा सुषुप्तः संहतबद्येच्िय इति यावत्स. मस्तोऽविरोषवृत्िः संपसन्चः संहतान्तःकरणश्च यदा स्वप्रंन जानाति तदा नाडीषु सुत्त इत्यथः । कचिन्नाडीमिः सरणानन्तरं पुरीतति सुषुपि भूयते ˆ ताभिः प्रत्यवसुष्य पुरीतति शेते ` [ बु० २।१। १९] इति। क्र चित्परमात्मनि खुिः श्रयते ' य एषोऽन्तर्हृदय आकाशस्त स्मिञ्डोते [ बु० २।१। १४७] इति सता सोम्य तदा संपन्नो भवतिः [ छा०६।८ । १ 1] इत्यादिभिः । तच्च संश्यः- किं जीवस्य नाडीपुरी

परमातमनां मध्ये यच कुचचित्सुपपिरुत नाडीपुरीतत्पवेशानन्तरं परमात्मन्येवेति । तच पूर्वपक्षे सुषुिस्थानविकत्पाजीवस्य बह्येक्यामि-

(दी ०।)मावोऽपीत्यत आह-देहयोगेति । वाशब्डोऽतिरोभावनिराकर- णाथ । जीवेश्वरान्यत्वनिवृत्यर्थो वा । सोऽपि तिरोभावोऽपि देहयोगा- दहं मनुष्य इत्याद्यमिमानात्‌ ॥ ६ ॥

पूवांधिकरणे प्रपश्चाभिथ्यात्वं बणंयता त्वपदार्थस्य स्वयंप्रकाक्त्वं दितं तत्पदार्थनेक्याय तचचेत्कस्यां विद्वस्थायामुपटभ्येत स्यात्तदा संमावित न त्रुपलभ्यत इत्याक्षिप्याऽऽह~तद भाव इति । तस्य स्वप्रस्था- भावस्तद्‌मावः सुषुप्तिः सा नाडीषु देहान्तःस्थितासु हिराग् आभ्य

[अरशा०२म्‌०५-६] बह्माप्ृतवर्बिणीषदीपिकाभ्यां समेतानि । २६५

® क

(जण्व०)ननु षयेभ्वरः संकल्पमात्रेण जगत्सृजत्येवं तदंशो जीवोऽपि संक- ल्पमा्रेण निमित्तेन स्वाप्नं जगत्सृजतु तथाचोचितनिमित्तामावान्मि- ्यास्वप्रसशिरित्यसगतमित्यत आह-

पराभिध्यानात्त तिरोहितं ततो ह्यस्य बन्धविपर्ययो ॥ ५ ॥

जीवेश्वरयोरमेदेऽपि मागयेश्वयैस्य तिरोहितव्वान्न जीवस्य संकत्प- मात्रेण सषटुत्वमिति पराभिप्रायः । जीवस्य तिरोहितमीभ्वरत्वं परस्याऽ5- तनोऽभिष्यानादमेद्‌ाभ्यासरूपध्यानप्राप्तादीश्वरप्रसादाद्भिव्यक्तं मवति कुतः । तत ॒ईभ्वरादज्ञानाद्रन्धे ज्ञानात्तद्िप्ययो मोक्ष इति श्रुतिदशं- यति । तस्मादीश्वरप्रसादरहितानां नेश्वरत्वाभिन्यक्तिरिस्थथंः । श्रतिस्मु पठ्यते--“ ज्ञात्वा देवं सर्वपाक्ञापहानिः क्षणः क्ुशेर्जन्ममृत्युप्रहाणिः । तस्यामिध्यानाच्ततीयं देहमेदे विश्वैश्वर्यं केवल आप्तकामः ` [ श्वे ° १। ११] इति । देव स्वप्रकाशमीश्वरमहत्वेन सक्षात्करृत्य स्वेपाशानां मिथ्याज्ञानरागादीनां क्शानामपहानिः क्षयो यस्मिन्समवव्येवं क्षीणे कशेस्तत्कार्यजन्ममरणक्षयौ मवति । निगुणविद्याफलटयुक्सवा सगुणवि- याफलमाह- तस्येति । तस्वेश्वरस्याऽऽभिमुख्येन ध्यानादुक्तहानिद्वयापे- क्षया तृतीयमणिमाथेश्वर्थं देहभेदे देहविशेषे सिद्धदेहे प्राप्तं मक्त्वा निगंणविद्योदये केवलोऽदितींय आप्तकामो निरतिशशयानन्दात्मनेवाव- तिष्ठत इति कममुक्तिवाक्या्थः॥ ५॥

ननु जीवस्पेश्वरत्व तिरो मावे को हेतुरित्याशङ्क्याऽऽह--

देहयोगाद्वा सोऽपि ॥ ६॥

सोऽपि जीवस्येश्वरत्वतिरोमाबो देहेच्ियाद्योगात्‌ । यथा भस्म. (क; 0तथाऽपि परमात्मनाऽपि कियमाणत्वास्स्व्रत्योराकाश्ादिवस्सत्य- तान च जीवपरमात्मनोरेक्यमन्यथा जीवे नित्यञ्चद्धबुद्धस्वादिकं स्यादि- त्यत आह--परेति । न नित्यञ्चद्धव्वादिकं नास्ति किंतु तिरोहितम्‌ । तहि प्राहुभावे नोपाय इत्यत आह-पराभिध्यानात्‌ । परस्य परमातसनोऽ- भिध्यानान्निदिष्यासनादुत्यन्नसाक्षात्कारस्य पादुमवंति । तुशब्द -उपा. यान्तरं वारयति । कुत एतदित्यत आह-ततो हयस्य बन्धविपर्ययौ हि यस्मात्ततः परमालमनः सकाशादस्य जीवस्य तदन्ञानाद्रन्धः संसारो विपर्ययो मोक्षस्तञ्ज्ञानात्‌ नज्ञात्वा देवम्‌' दत्यादिश्रुतेः ॥ ५ ॥

ननु जीवश्वेत्परमात्मनोऽभिन्नोऽशस्ततो नित्यशचद्धत्वादीनां न तिरो-

णि

१ ख, प्रमृष्टरराः । 2४

२६६ भ्रीमहिपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [अ०२१०२मु.८७)

(र °व ।योगाद्रहवेः प्रकाशनसामथ्यं तिरोमावस्तद्रदित्यथः। ननु जीवस्य. श्वरत्वामाव एवास्त्विति शङ्गं वाशब्देन निरस्यति । अभेदस्य श्रुति. सहस्रसिद्धत्वादिति मावः । तस्मादुवितसामस्यमावाजाग्रवृवसरे बाधि- तत्वाच्च शुक्तिरूप्यवन्मायामाच्ं स्वप्रदृहनमिति तद्वस्थाविमि्ंक्तोऽय- मातेति सिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ एवं बाह्यकरणोपरमरूपं स्वप्रमालमनः दप्रकाशत्वारथं परीश्ष्यान्तः

करणो परमरूपां सुप्ति स्वप्रानन्तरमाविनीं तस्य बह्मत्वाय निङ- पयति-

( सुषुिस्थानरूपस्य हत्स्थब्रह्मण एकत्वस्थापनम्‌ , अधि० २ ) तदभावो नाडीषु तच्छरतेरात्मनि च ॥ ७ ॥

सुषुपेः स्वप्रनाङारूपत्वात्तदानन्तर्या च हेतहेतुमद्धाव आनन्तर्यवा संगतिः । तन्न सुषु्िवाक्यानि विप्रतिपन्नानि हश्यन्ते ' तद्यतरेतस्मुपः समस्तः संप्रसन्नः स्वप्रं न विजानात्याञ्च तदा नाडीषु युप्तो मवति ' [ छा० < ।६।३] इति । तत्ता स्वप्राद्यवस्थासु यच्चावस्थायामेत- द्रह्यन्दियोपरमणं यथा स्यात्तथा सुषुप्तः संहतबाद्येच्छिय इति याषत्स, मस्तोऽविशेषवृत्तिः संपरसन्नः संहतान्तःकरणश्च यदा स्वप्रं न जानाति तदा नाडीषु सुप्त इत्यथः । कचिन्नाङीमिः सरणानन्तरं पुरीतति सुषुधि श्रूयते " ताभिः प्रत्यवसुप्य पुरीतति शेते ` [ बु० २।१। १९] इति। कर चित्परमात्मनि सुषिः श्रयते “ य एषोऽन्तहदय आकाशस्त स्मिञ्डोते [ बु०२।१। १७] इति सता सोम्य तदा संपन्नो भवति [ छा०६।८ । १ ] इत्यादिभिः । तन्न संश्यः- किं जीवस्य नाडीपुरी

परमातमनां मध्ये यत्र ङ्ुघचित्सुषतिरुत नाडीपुरीतत्मवेशानन्तरं परमात्मन्येवेति । तच पूर्वपक्षे सुषुपिस्थानविकल्पाज्जीवस्य बह्येक्यानि-

(दी ०।)भावोऽपीत्यत आह-देहयोगेति । बाश्ब्डोऽतिरो माव मिराकर- णाथ; । जीवेश्वरान्यत्वनिवृच्यर्थो वा । सोऽपि तिरोभावोऽपि देहयोगा- दहं मनुष्य इत्याद्यमिभानात्‌ ॥ ६ ॥

पूवांधिकरणे प्रपश्चभिथ्यात्वं वणंयता रत्वपदर्थस्य स्वयप्रकाक्षतवं दतं तत्पदार्थनेक्याय तचेत्कस्यां विदवस्थायामुपटभ्येत स्यात्तदा संमावितं न तूपलभ्यत इत्याक्षिप्याऽऽह-तद माव इति । तस्य स्वप्रस्या- भवस्तद्‌मावः सुषुपिः सा नाङापषु देहान्तःस्थितासु शिरासु आम्य

[म+ इष ०रसू-८] बह्यामृतवर्षिणीदीपिकार््यां सपैतानि । २६५

(ब ०व ०)यमः सुषुप्तौ भ्रमनिवृत्तावपीषद्रह्येक्षयप्रापतेरनियमा दिति फं सि

न्ते तन्नियम इति मेदः । तवेकयागनिष्पादकत्वेन श्रतर्वीहियववदृंक - शयननिष्पादकनाङ्यादीनां विकत्प इति प्राप व्रमः। तद्मावः स्वप्रामावः छषुिनाडीष्वात्मनि चेति नाञ्यदीनां समुचय एव न विकल्प इव्यर्थः । समुचयश्च नाडीपुरीतत्पवेशे विना सत्सपत्तेरमावात्तयोर्नाडीपुरीततोगु- णत्वेन परमारसमनः प्रधानत्वेन ज्ञेयः । इतः । तच्छरतेः । तस्य नाङ्या- वौर्ना सुषु्तिस्थानत्वस्य श्रतत्वादुक्त समुचयानङ्गीकारे श्रुतीनां संग्रहो न स्यादिति मावः। किच विभोर्जीवस्य स्वप्रानन्तरं नाडीपुरीततोः संचारोऽन्तःकरणाद्यपाषेः सत्वास्तं मवतीत्युपाधिसं चार विना स्वतस्तस्य संचारामावास्सुषुप्तौ तुपाध्यमावान्नाङीपुरीततोः शयनं जीवस्य न संम- वतीत्यपि दष्टव्यम्‌ ॥ ७ ॥

अतः प्रवोधोऽस्मात्‌ ॥ ८ ॥

यतः परमास्मेव सुषुप्िस्थानमत एव हेतोरस्मात्परमात्मनो जीवस्य प्रबोध उपदिश्यते । प्रबोधकाले कस्माजीवात्मानः समुतिष्ठन्तीति प्रश्ने परमाप्मनः सकाशादुत्तिष्ठन्तीति भवणादातनोऽन्यस्य सुपिस्था- नत्व इद्‌ भवणं वाध्येतान्यत्र सुप्तस्यान्यस्माडइत्थानायोगादिति मावः । तस्मास्सुपती मिथ्याज्ञानाभावमात्रेणेषद्भह्यसंपत्तेः सचखान्मलाज्ञाननि- वृत्तौ साकल्येन बहमसंपत्तिरविरुद्धेत्यस्ति जीवस्य बह्येकयानियम इति सिद्धम्‌ ॥ ८॥

( स्वप्रावस्थितस्येव जीवस्य तस्मात्समद्टोधो नापरस्येति कथमम्‌, अधि० ३)

( दी० ।) उपसुष्य पुरीतद्े्िते हदये तदन्तःस्थ असामि बह्मगि अस्व जीवस्य । चकारातप्पुधीतहछश्धम्‌ । एतहयमपि कुत इत्यत आह - तह्यस्य (नाङईष सृतो मवति पुरीतति रोते स्वमर्पीतो मवति' इति नार्डपुरी- तद्रह्माख्यश्चुतेः । निकल्पे तु अन्यतरबाधः स्पात्‌ ॥ ७॥

अत इति । यस्मल्मुषु्तिरात्मनि मवति अरोऽस्मद्धेतोरस्मादालनः प्रचोधोऽस्य ज।वस्यात आत्मनः प्राधान्यम्‌ ॥ ८ ॥

१ ख. उसुप्यः। २ ख. तच्रयमः]

२६८ भ्रीमहैपायनप्रणीतव्रह्मसू्राणि~ [अ०रेपा०२मु०९]

स एव तु कमानुस्मृतिशब्दविधिष्यः॥ ९ ॥

(ज °व ° ।/घुषुत्तः परमात्मनः सकाश्चाज्ीव उत्तिष्ठतीति परमाप्मेव सुपुि स्थानाभ्युक्तं तदयुक्तं सुप्तादृन्यस्य प्रबोधसं मवेन सुप्तस्य नाञ्यादिस्था- नत्वेऽप्यषिराोधादित्यक्षेपात्संगतिः । पूर्ववदेव फलम्‌ । तत्र यः स॒प्तो जावः स एवोत्तिष्ठत्युत स वाऽन्यो वेत्यनियम इति संशये जलराशौ कषिप्तबिन्दो रिवानियम इति प्राते बूमः । यः संतो जीवः स एवोति- धति नान्यः । कुतः । कर्मानुस्मृतिकशष्दविधिभ्यः । पञ्चभ्यो हेतभ्यों दिनहयसाध्यकमणोऽधं कृत्वा सुप्तः पनरुत्थायावाशिष्टमर्धं कमं करोति) अनुशब्देन प्रत्यभिज्ञा योऽहं पूवंदिने काशीनाथमद्राक्षं सोऽहमिवा मणिकर्णिकायां स्थितोऽस्मीत्याद्याकारा सूच्यते । पश्चात्सेतुं गघस्य स ताहशः काशानाथ इत्यादिस्मरण स्णरातिशब्देनोच्यते । पुनः

यायं परतियोन्याद्रवति बुद्धान्तायैव ` [ बु० ४।३। १६ ] इत्यादि श्रतिजातं शध; । अयनं गमनमायः प्रतिनियतगमनं प्रतिन्यायः स यथा मवति तथा योनिं शरीरं प्रति स्पत; पनरागच्छति जागराये त्यथः । कर्म विधधाषिधयो विधिशब्देनो स्यन्ते । यदि सुप्तस्य पुनर्नो. स्थानं तदोक्तहेतक्षो बाध्येरन्ित्यर्थः । तस्मास्ुप्त पएवोत्तिष्ठतीति सिद्धम्‌ ॥ ९॥

एवमषस्थात्रयनिमुक्तत्वमात्नो वृष्टरष्यभिचारिेण उक्खा मरा. वस्था कि सुप्ताबन्तभवत्युतातिरिक्ता वेति संदेहेऽतिरेके प्रमाणाभावास्घु- पुिरेव म्रस्युपजीग्यो पजीवक मावेन पृ्व॑पक्षे सिद्धान्तः

(दा०।पूवास्मन्नाधेकरणे बरह्माण साम्यापत्तिरुक्ता जी वस्येह त तत्सपन्नस्य मुक्तवन्न तस्य प्रातबांधः क्ितन्यस्येत्यनुपपत्या तामाक्षिप्याऽऽह-स एवेति । यस्तु परमात्मनि श्यानस्तस्मात्स एव विनिर्गच्छति। तशब्दोऽ- न्य वारयते । कुतः । कमनुस्मृतिशब्दषि धिभ्यः । क्मस्थितस्य शेषोऽ- ध्ययनाददुः । अनुस्मरतः पू्रादेवसमभाजनादिः । शब्दः प्रतिन्यायं प्रति यानत्याद्‌ः । बेधेज्य(तिष्टामेनेत्यादिः । तेभ्यः । तस्येवानत्थाने कमः दकि न सिध्येदिव्यर्थः॥९॥

न

१ स, पुप्त्यन्ते १०।२ ख. सुषप्तो । ३ ख, गे साभान्व.प० ।

[अन्श्पार्स्ूण] बह््माभतवर्धिणीदी पिकामभ्यां समेतानि । २६१९

१०-११]

(्०्व०।) ( प्र्छाया जाग्रदा्वस्थान्तरभिन्नत्म्‌ , अधि० ४) मुग्धेऽधसं पत्तिः परिशेषात्‌ ॥ १० ॥

पवंपक्षे मरच्छावस्थाविवेकार्थं यत्नो न कार्यं इति फलं सिद्धान्ते तु यत्नः कर्तव्य इति बोध्यम्‌ । न तावत्स्वप्रजागारते मुचछविस्था ज्ञानामावान्नापि मस्णावस्था प्राणोष्मणोः सच्वान्नापि सुषपिवैटक्ष- ण्यात्‌ । मुग्धस्य शरीरे कम्पो मयंकरं वद्नं निश्चले उन्मीलिते नेत्रे निश्वलश्च प्राणोऽवतिष्ठति नेवं सुषुप्तौ भवति तस्मात्पारिशे षाद्धंसंप- त्तिमुग्पेऽतिरिक्तिव । ननु मुग्धेऽपि बाह्यान्तःकरणानाममावेन सत्सं- पत्तेः सुषुप्ताविवाविशेषात्कथम्धसंपत्तिरिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । न हि बह्यणोऽधसपत्ति मुग्धस्य बूमः किं तु सुषुप्त्यवस्थायां ये धमाः प्रसन्न वद्नत्वनिमीटितनेत्रत्वप्राणोच्छासविरेपविज्ञानराहित्याद्‌ यस्तत्र विशे- पविज्ञानराहित्यादिनाऽन धर्मजातेन मृछावस्थायाः संपन्नतवादूर्धन मरणावस्थाधमंजातेन कम्पनादिना च युक्तत्वादघसंपत्तिर्भर्व्ठेत्युच्यत इत्यनवदयम्‌ ॥ १० ॥

एवमुदेश्यत्वेन प्रथमं जिज्ञास्यं त्वपदा्थं स्वप्रकाशं सर्वावस्थावि- निमुक्तं निर्विशेषं संशोध्य तजिज्ञासोपरमानन्तरं जिज्ञास्यं विधेयं तत्पदाथंमवसरसंगत्या शोधयितुं तस्य निर्विङ्ेषत्वमाह-

( बरह्मणो नीदूपभावस्य वेदान्तसमतत्वम्‌ , अधि० ५) न स्थानतोऽपि परस्योयािङ्गं सर्वे हि ॥ ११ ॥

सवकामः सर्वगन्धः सर्वरसः ` [ छा० ३ १४ । २] इत्यादिना बह्मणः सविशेषत्वं श्रयते, “ अस्थूलमनणु ' [ ब० (द ०।)परवांधिकरणे सोऽहमिति प्रतिन्ञानास्मुप्रपरबुद्धे क्यं ताहे विशेषविन्ञा- नाभावप्रत्यभिन्नानात्षुषुप्तिरेव मृच्छति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्याऽऽह मुग्ध इति । मुग्धे प्रच्छ प्राप्ते जीवे न सुषु्िवत्स्वात्मना संपत्तिः किंतु अर्धसं- पत्तिः । कुतः । परिशेषात्‌ । न जागरणस्वप्रौ बरत्तिज्ञानरहितत्वात्‌ । नापि सुषु िगांत्नकम्पादीनामुपलम्भात्‌ । नापि मृतिः पुनरुत्थानात्‌ । अतः प्रसक्तानां जागरणदीनां प्रतिषेधऽन्यत्र प्रसक्तो शिष्यमाणायाः संपत्तेः सप्रत्यय; सोऽयं परिशेषस्तस्मात्‌ ॥ १०॥

पूर्वाधिकरणे बह्मण्यधंसंपत्तिरुक्ता जीवस्य सेवानुपपन्ना बह्मणः सविरोषनिप्रिशेषसवेनानेकरूपसेनानिधितरूपलादित्याक्षिप्याऽऽह-

२७० भरीमहिपायनप्रणीतबह्मसूबाणि- [अर्दपा०रमु०{२]

(न व ०:) ३८८] इत्यादिना निर्विशेषत्वं तन्न संशयः । किमु मयश्चत्य- नुसारादुमयरूपं बह्मोतेकरूपम्‌ , एकरूपमित्य्ापि सथिशेषं नि्धश्ेष- मेवेति फलमेद्‌ः । तन्न यथा सरछावस्थाया विरुद्धसषु्िमरणावस्थो- मयधर्मयत्वं तथा बह्मण उमयरूपत्वं मवतु भ्रतत्वाञचेति द्र शान्तेन पूरं पक्षे सिद्धान्तः । न तावत्स्वतः परस्य बह्मण उमयलिङ्खयुमयशूपत्वं संमति सत्यस्य षस्तुनो दैरूप्यायो गात्‌ । न दयकमेव वस्त्वेकदा तद्र तद माववच हष्टम्‌ । एतेन मखद््टान्तो निरस्तः । वेलक्षण्यान्नापि स्थानत उपाधितः परस्यो मयरूपत्वं ताधिकं युक्तमधिसंयोगमात्रेण जलस्योष्णस्व मावत्वादकशनात्‌ । तस्मादेकरूपं बह्म । तदुष्येकरूपत्वं निर्विश्ेषत्वमेव हि यतः सर्वत्र वेदान्तेषु बह्मपरेष्वशब्दमस्पर्शमि- त्यादिषु सविशेषत्वनिरासेन बहमोपविश्यते तस्मा्िर्बिशषेषमेवेकरस बह्म ॥ ११ ॥

न भेदादिति चेन प्रत्येकमतद चनात्‌ ॥ १२॥

नतु न निर्विशेषमेव बह्म । कुतः भेदात्‌ । प्रतिषिद्यं बह्मण आकारमेदेन मेदहात्कस्यां चिच्छाखायां चतुष्पाद्कह्योपदिहियते कस्या वित्पोडशकठं कस्यां चिध्नेटोक्यशरीरं वेश्वानराख्यं तस्मात्सषिशेषमपि श्रतिसामथ्यादङ्खीकतंव्यमिति चेन्न । प्रत्येकं प्रत्युपाध्यतद्रचनाद्रह्मणः परस्यामेदस्येव भवणादिष्यर्थः । ‹ यश्चायमस्यां परथिव्यां तेजोमयोऽ- तमयः पुरुषो यश्चायमध्याप्म ^ क्ारीरस्तेजोमयोऽमतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽयमास्मा ` [ ब० २।५। १ ] इत्यादिश्रुतौ बरह्मणः सर्वोपाधिषु पथिव्यबादिष्विभेद्‌ः भूयते । अस्यां पृथिव्यां तेजोमयः स्वप्रकाशो

99 -जन 9 क म --ान क- का-७ ७

(दी न स्थानत इति ! परस्य परमात्मनः स्वभावत उमयलिङ्खमुभयसरूपम्‌। अस्थटमनणः' इत्याडि मनोमयः प्राणशरीर इत्यादि च न स्थान. तोऽपि प्रथिष्यादिस्थानयोगादप्युम्‌य लिङ्गम्‌ । कुतः । हि यस्मास्सर्वैषु बेदा- न्तेष्वशाब्दमस्पशमरूपमित्यादिनिकमेव श्रुयते ॥ ११ ॥

न मेदादिति । न बह्याङ्षब्दादिगुणकमेकलिङ्गः कुतश्वतुष्पार्षीड. दकल मित्यादिना परस्य बरह्मणो भेदादिति चेन्न । कुतः । यश्चायमस्यां

# ल. एकदैव भुतरं घटवद्धटाभावश्च पिवत्‌ ।

[नर््पारस्स्‌ः बह्याूतवर्षिणीषीपिकाम्यां समेतानि । २५१

१३१) (्०्व०।) नाशरहितो यः पुरुषो यश्चाऽऽत्मानं देषहमाधेकुत्य वतमानः श्ारीरो जीवस्ताषुमो सर्वेषां भूतानामुपकारको सन्ती मधुस(रः) कशेंरीरप्रथिव्यभिन्नः पुरुषोऽयमेव योऽयमात्मा सवंकारणमूत इति अत्यर्थः॥ १२॥

अपि चैवमेके ॥ १३ ॥

किंचेके शाखिन एवं मेदनिन्दापूर्वंकममेदुमेव बरह्मणः समामनन्ति ¢ मनसेवेदमाप्तव्यं नेष नानाऽस्ति किंचन । भ्त्योः स सत्युमाप्रोति य इह नानेष पश्यति ` [ क० ४। ११ ] इति शाख्राचार्य॑संस्करतमनसेवेवं बह्म क्षातव्यं ज्ञाते प्विह बह्मणि किंचेदपि भेदजातं नास्ति यस्त्ववि- दयाकरृतं नानारूपं सदिति परयति स मरणान्मरणं पुनः प्राप्रोती- त्यथः ॥ १३॥

ननु सगुणनिगुंणपरध्रुतिद्ये सति कथं निगुणे बह्मणि पक्षपात- स्तचाऽऽह-

अरूपवदेव हि तत्मधानलात्‌ ॥ १४ ॥

रूपादिहीनं निर्विश्ेषमेव बह्यावधारयितथ्यं न सविशेषम्‌ । कुतः । : अस्थूटम्‌ ` [ बृ ३।८।८ ] हइत्यादिनिषेधशाखस्य निगंणब्रह्म- प्रधामत्वादिव्यर्थः । उपासनाधाक्यानां सविशेषे तात्पर्यामावाच्ताध्प- याङ्गाकारे भवाक््यमेदापत्तेरितरेषां सविरशोषवास्यानां प्रत्यक्षादिसिद्ध- प्रपश्चानुवादृकत्वेन निर्विर्ेषपरत्वात्तदनन्यत्व मित्यादिना प्रपश्चमिथ्या- त्वसाधनाच न सविशेषत्वं बरह्मणः प्रामाणिकमिति मावः ॥ १४ ॥

(दी ०।) पृथिव्यामित्यादिनिा प्रत्येकं प्रव्युपापि अतद्चनाद्‌भेदवच- नात्‌ ॥ १२॥

नन्वेकस्यां शाखायामिदं वचनं नात्यन्तमादरणीयमित्यत आह- अपीति। एवं मेददुशशनं निन्दापूवंकम्‌ । “मृत्योः स मृत्युम्‌ इत्युपक्रम्य नेह नानाऽस्ति किंचन हत्यमेदमेके शाखिन आमनन्ति। अपिचशशब्दना- भद्‌ एव युक्तोऽपि ॥ १३ ॥

ननु नायं तकगम्योऽर्थः श्रुतेश्चोमयत्र विद्यमानवादित्यत आह- अरूपवदिति । हि यस्मादूपवदेव बह्यनतु सगुणमवगन्तव्यम्‌ । कुतः । तसधानत्वात्‌ । तस्याङूपवतः प्रधानव्वातरतिपायत्वात्‌ । अस्थू टमनण्वित्यादिभिर्वाक्येः । एतच्च समन्वयसू ते स्थितम्‌ ॥ १४ ॥

~~ ------ ~~ ~------~----~ ---~--~ -----

# ख. सत्रिरेषे तातयमुपसनापातप्ये च ।

२५७२ भी महिपायनप्रणीतबह्यसू्राणिं- [अण०्द्पा०रमू°

१५- १७]

(्०्व०।) ननु तहिं सविशेषश्रुतीनां का गतिरत आह- ९ ¢ रकशिवज्चावयध्यत्‌ ॥ १५॥

यथा सूयादिप्रकाश्ो वक्रवंशाद्यपाधिना वक्र इव दीघं इषजुुरिव भवति तद्रद्रह्यापि परथिव्याद्यपाधिवकात्तदाकारमिव भवति तादश ओपाधिकाकारः सविशेषश्चतीनां गतिरिति तासामवेय्यान्निरथंकत्वा- भावान्न विरोध इत्यथः ॥ १५ ॥

ननु कीदृशं निर्विशेषं बह्येत्यत आह-

आह च तन्मात्रम्‌ ॥ १६५॥

तस्मा चेतन्येकरसं निर्विशेषं श्रुतिराह 1 ‹ यथा सेन्धवघनोऽन- न्तरोऽबाह्यः कृत्घ्रो रसघन एवैवं वा अरेऽयमात्माऽनन्तरोऽबाह्यः कृत््ः प्रज्ञानघन एव ` [ बु० ४।५। १३ ] इत्येकरसे हष्टान्तः। यथा लोके

सेन्थवधनो लवणम्रतिविशेषोऽन्त्वेहिश्च विलक्षणरसञ्चून्यः सर्वो लवणै-

करसस्तथाऽयमातमाऽन्तर्बहिर्भेदरहितः सर्वः स्वप्रकाराविदेकतानस्तिष्ठ- तीति भ्रत्यथः ॥ १६॥

किंच प्रपश्चनिषेधमुखेन बह्मण उपदेश्ाद्रह्म निर्विशेषम्‌ । सविशेष वाक्वेरव तस्िद्धेर्मिरधिशेषोपदेशषानर्थक्यं मवेदित्यत आद-

दशयति चाथो अपि स्मयते ॥ १७ ॥

ˆ अथात आदेशो नेति नेति ` [ ्०२।३।६ ] हव्यादिश्चतिन.

पेधमुखेनेव बह्म दृक्शंयति । पश्चमूतोक्त्यानन्तयंमथशब्दार्थः, तस्याः

(दी °।)एवं तर्हिं सगुणप्रतिपादकानां वाक्यानां वेयर्थ्यभित्यत आह-प्रका- कावदिति । यथा प्रकाशः स॒यदिरङ्गुस्यादिक्रजुवक्रतामनु स्वयमपि ऋजुवंक्र एवमुपाधिम्देनाऽऽत्मनोऽपि सगुणव्वमतस्तद्राक्यानामवेयरथ्य तस्मात्‌ । चकारो घटाकाशादिनिदशनसमुचयाथः ॥ १५॥

ननु संत्यपि ख्पान्तेरे मनसः स्थे्याथमरूपस्य प्राधान्यमित्यत आह- आह चेति । तन्मां चतन्यमाचं इहपान्तररहितं कृत्स्रः प्रज्ञानघन इति शुतिराह । चकारो नीपे मनसः स्थेयं वारयति ॥ १६ ॥

ननु इयं ्रतिरेकरूपत्वं विधत्ते न पुना खूपान्तरं प्रतिषेधति अत आह-~-दृक्यतीति । अथो यस्माह्रूपान्तरपरतिषेधं दरयति नेति नेती-

१ ख, नन्व । २ ख. न्तररदिते मः।

[भरपा०२१्‌०१८-१९] बह्मामतवर्धिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २५३

(ब ०व०।) परबह्मधीहेतुखमतःशब्डा्थः , इतिशब्दः पर्घोक्तपश्चभूतपरा- मर्शी,तन्निषेधावधिमूतः परमास्मेत्यादृश उपदेश इत्यर्थः । सू्रगताथो.. शब्द्रतथार्थः । तथा स्मयते च निषेधमुखेन बदह्येव्पर्थः ।

ˆ ज्ञेयं यत्ततमवक्ष्यामि यजज्ञास्वाऽमृतमरनुते । अनादिमत्परं बह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ ' [गी ०१३ । १२] इति मगवद्रीता । आद्िमित्का्यमस्य न वियत इस्यनादिमत्का- यरहितमित्यर्थः। न सन्न कारणं कस्यचिन्न कार्य स्वयं कस्यविदि- त्यथः ॥ १४७ ॥ अत एव चोपमा सूर्यकादिवत्‌ ॥ १८ ॥ यत एव परप्रतिषेधोपदेशयो निर्धिक्ञोषोऽयमात्माऽत एषौपाधिकस्वि शोषत्वमादाय जटसयकादिवदिस्युपमा गृह्यते । (यथा ह्यय ज्योतिरात्मा विवस्वानथो भिन्ना बहुधेकोऽन॒गच्छन्‌ । उपाधिना क्रियते मद्रूपो देवः क्षित्रेष्वेवमजोऽयमात्मा ' इति । एक एव तु मूतात्मा भूते भूते ष्यवस्थितः। एकधा बहुधा चेव दश्यते जलचन्द्रवत्‌ ' [ बह्यविन्दु° १२] । ज्योतिःस्वमावो विवस्वानेकोऽपि तत्तस्पाच्गता भिन्ना अपोऽनुगच्छन्ब- हधा क्रियत एवमयमात्मा देवः स्वप्रकाश्ञोऽजः कूटस्थनित्य एकोऽपि भिन्नेषु क्षेतरेष्वनुगच्छन्चपाधिना भेदरूपः क्रियत इति योजना । तथा चेतद्‌दशन्तवलाइ पि बह्मणो निर्विशेषत्वमिति सूचक्रत्तात्पयम्‌ ॥ १८ ॥ हष्टान्तवैषम्य शङ्ते- अम्बवद्ग्रहणात्त न तथाम ॥ १९॥ ननु यथाञ्म्बु सूयादि्यो मूतभ्यो भिन्नं दूरस्थं प्रातेभिम्बोपाधिभूत-

~~ -~----~------~~----~------ ~~

(दी ०।) त्यादिना । नायं प्रतिषधो लोकिकः। यतः स्मयतेऽपि च नसत्त दित्यादिना ममेवमित्यादिना च॥ १७॥

ननु प्रतीयमानो भेदः कथमताच्िक इत्यत आह- अत एषेति । यत एकरूपताऽस्योक्ता नानाखूपत्वं निराकृतम्‌ । अस्मादेव कार- णात्रतीयमानस्य मेदस्योपमा भवति । यथा जलसूयकः प्रातिभिम्बः। आदिकषब्देन चन्द्रप्रातिविम्बादि । तथा च श्रतिः-- यथा ह्ययं ज्योति- रात्ाः इत्यादिषु (एक एवः इत्यादिषु च तदुपमीयते ॥ १८ ॥

उपाधिभेदाभनेकत्वमाक्षिपति- अम्बुवदिति । यथाञम्बु सूयान्म्त-

ए का नन = ~ -- ~ ~~~ ~~~ ~~~ -~ ~~~ --- ~~ ~~ ----~---~.

१ख. भेदादनं । २५

२७४ प्रीमहिपायनप्रणीतर्टयसूखाणि- [अर्द्पा०र्‌ सू° ९ ० २१ ]

(० व ०।) भुपलभ्यते तद्रद्यापकादात्मनो दूरस्थोपाधेरयहणाद्ात्मनो मूर्त त्वामाषाञ्चं विषमो हष्टान्त इवि न तथात्वं न मूर्यादितुल्यव्वमिति दङ्कार्थः॥ १९॥ तत्रात्तरमाट- पूखिहासभाक्तवमन्तभावादुभयसामञअस्यादेषम्‌ ॥ २० ॥

यथा सूयप्रतिषिम्षस्य जलान्तमूतस्य जलगतवुद्धिह्ासचलनादै- माक्त्वं न वास्तवमेवमविकृतपरमात्मनों देहाद्यपाध्यन्तमांवादेह गतव॒- द्धिह्वासादिमाक्त्वं न स्वाभाषिकमिव्येतावर्तांऽकशोनोभयोहंशान्तदाश्ट- न्तिकयोः सामञअथचस्यद्धवति दयादिदष्टान्तः । न हि स्वात्मना साम्यं हृष्टान्तदार्टान्तिकयोः शाक्यते वक्तुं वुष्टान्तव्वषिरोधादिति मावः ॥२०॥

किंचाऽऽगमसमयिगम्पेऽथं न चोद्यमित्याह- ९ दशना ॥ २१॥ परस्यैव बह्यमणो देहान्तरानुप्रवेशस्य प्रतिपिग्षमावरूपस्य श्तौ

दशेमादिव्य्थः । ‹ पुरश्चक्रे द्विपदः पुरश्चक्रे चतुष्पदः । पुरः स पक्षी भूत्वा पुरः पुरुष आविशत्‌ ` [ बृ०२।५। १८ ]|। इति श्रतिः। पुरः शरीराणि द्विपाद्युक्तानि चतुष्पादयुक्तानि च चके कूत्वा पुरश्चक्षुरा- दयभिव्यक्तेः पूर्वं स पुरुष श्वरः पक्षी लिङ्गशरीरं भूत्वा शरी-

(दी भ्यव हितं गृह्यत एवमम्बुवत्परमात्मनोऽभिन्नस्योपाधेः परमात्मनो वा मूतस्याग्रहणादृव न तथात्वं न सूयकादिसिमानत्वमस्य भेदस्य ॥ १९॥

समाधत्ते--वृद्धीति दष्टान्तदाष्टान्तिकयोनं साम्यं लोके किमुत वेद्‌ । एफस्य कथं ति्यगाहिविचित्राणि रूपाणीत्यस्य समाधानार्थं सू्यकादिहष्टान्तो विवक्षितऽ श्रुत्योक्तः । विवक्षितं तु यथा जलवृद्धय- व॒ाद्धमाक्त्वं तचलनादां चटनादिमाक्त्वमेकस्यापि तन्धद्धद्‌ माक्त्व- मिति वद्धिह्वासमभाक्त्वम्रुपाधेरस्य । कुतः । उपाधौ देहादावन्तभांवाद्‌- हमित्यादययभिमानेन कोडकृतः । इत एतदित्यत आह-एवमुमयस्य

हष्टान्तस्य दा्टान्तिकस्य सामञ्जस्यम्‌ ॥ २०॥

ननु शरीरान्तः परमात्मप्रवेशे सत्युपमागवेषण न तस्माद्धन्नजीवप्र-

वश इत्यत आह-दृशनेति “परः स पक्षी भ्रस्वा परः पुरुष आविशत्‌

[भण्देपा०र्मृ०२२] बह्यायतवर्षिणीदी पिकार्भ्या समेतानि । २७५

क,

(नन्व०राणि सूष्राऽऽबिकशशदित्यर्थः। तस्मान्निविशेषभेव चैतन्येकरसं ह्येति सिद्धम्‌ ॥ २१॥

ननु निपेधश्चुतिभिर्भिरविज्ञेष बह्म सिध्यतीति यदुक्त तदयुक्तं ताभि. बह्यणोऽपि निषिद्धववादित्याक्षेपसंगत्याऽधिकरणमारभ्यते-

( बह्मणो निपेषातीततवेन सत्यत्वस्थापनम्‌, अधि० ६) प्र्तेतावखं हि प्रतिषेधति ततो चवीति च भयः ॥ २२॥ तत्र पूषपक्षे बह्मासिद्धिः फं सिद्धान्ते तस्िद्धिरिति बोध्यम्‌ ।

द्वे वाव बह्मणो रूपे मूर्तं च [ बु०२।३। १] इत्युपक्रम्य पश्चभृता- त्मक रूपद्रयं तेजोवन्नात्मकं मूतचयं मूर्तं स्थूलावयवं प्रत्यक्ष वाय्वाका- शारमकं भूतद्वयं परोक्षममूर्तमिति द्वेधा विभज्य तच मूर्तस्य सूर्यश्चक्षुर्गा- टक च कार्यं सारोऽमर्तस्य तु सूयन्ति्वतिकिरणात्मको हिरण्यगमंश्च- छ्ुगांटके दक्षिणे चक्षूखूपेण वर्तमानः सार इति चोक्षत्वा तस्य करणा. प्मक टिङ्कशरीररूपस्य हिरण्यगभस् पुरुषशब्दवास्यस्य वासनामयानि स्वाप्ररूपाणि मायामयानि दर्शपिष्वा रूपद्रुयवतो बरह्मणः स्वरूपं बोध- यितुमिद्मारभ्यते-'अथात आदेशो नेति नेति न द्यतस्मादिति नेत्य- न्यत्परमस्स्यथ नामधेय सत्यस्य सत्यमिति प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्‌ [ घृ २।३।६ ] इति उपक्रमे वावकब्द्‌ एवकारार्थः। सप- रिशररूपद्रयोपन्यासानन्तयंमथङाब्दार्थः । रपहू योपन्यासस्य बह्मज्ञानहे- तुर्वं बह्मणो वक्तव्यत्वेन परिशेष वाऽतःशब्ार्थः । इतिशब्देन बह्मणो रूपद्रयं सपरिकरं यदुपन्यस्तं तत्पराशृश्यते । इतिशब्देन परामृष्टं सर्व नजा वीप्सया निषिध्यते । नेति नेतीति वीप्सया विषयजातस्य सवस्य निषेधे द्यविषयः प्रत्यगात्मा निषेधावाधेभूत इति निर्विचिकित्सं ज्ञानं मषति।

(दी ०।)अनेन जीषेनेत्यादिना परमात्मन एव प्रवेशस्य दर्शनात्‌ । चकारां जावस्य परमात्ष्यातोरक्तयाहकप्रमाणामाषसचनाथः ॥ २१॥

पूवाधिकरणे निर्विशेषमेव बह्धित्यक्तं निषेधप्राधान्यदेषं च नेति प्राधान्याद्रह्यापि न स्यादित्याक्षिप्याऽऽह-- प्रकृतेति । प्रकृतं मूतौमूरत- रूपण यदेतावच्वमियत्ता तस्य मावः । प्रकृतेतावच्वं तदेव प्रतिषेधति

१ ख, सृ्टन्यावि। २ ख, "तिक्र । २ ख. (कत्वम्‌

२७६ भ्रीमहुपायनप्रणीतवबह्यसुत्राणि- [अ०दपा०२मु ०२२]

(न ०व०।) एवं नेति नेती ति बह्मोपदेशं करत्वा नेति नेतीव्युपदेशस्य कोऽथ इत्याकाङ्क्षायां तमेषो पदेशं निवंक्ते-न ह्येतस्मादिति । हि यस्मादेतस्मा- न्नेति नेतीस्याषिष्ट ब्रह्मणो ऽन्यब्धतिरेक्तं नास्ति बह्येव तु परमस्ति तस्मा- से तीव्यच्यत इति निर्वंचनवाक्यस्याथः। यद्वा नेति नेतीति यः परपश्चनि

पेधरूप आदेशः कृतः स एतस्मादित्यनेन पराभरयते । एतस्माक्नेतीति प्रपश्चनिषेधरूपाद्रह्मोपदेशनादन्यस्परमुपदेश्न न ह्यस्तात्यथः । बरह्मणां नामपेयकथनव्याजेनापि स्वरूपमाह-अथेति । नेति नेतीति निषेधस्य व्रह्म षिषयत्वाभावसूचनार्थोऽ्थङ्ब्दः; । नामधेयमाह- सव्यस्य सत्य- मिति । तव््याचष्टे श्रुतिः प्राणाः" इति । प्राणज्ञब्देन लिङ्खक्रीरमुख्यते तस्य सत्यत्वं स्थटवेहापेक्चषया स्थायित्वं द्रष्टध्यम्‌ । एष परमात्मा सत्य. स्यापि परं सत्यमिति वस्तगतिः। तच नेतिनेतीति निषेधस्थकोवा विषथ इति संदिद्यते किं प्रपञ्चो बह्म चेत्यभयमपि निषिध्यत उतेकमे- क मित्य्ापि ङ प्रपञ्चो निषिध्यत उत बद्येति । तत्र नियामकाभाषा- दुभयमपि प्रतिषिध्यत इति प्राप्ते। यद्रा निरपिष्टाननिषेधायोगादेक बह्येव निषिध्यते प्रपश्चस्य प्रत्यक्षसिद्धस्वेन निषेधायोगादिति पराप्ते बूमः

बह्यणो यदट्रपद्य सपरिकरं प्रकतं प्रधानमेतावत्वमियत्तापाराच्छन्न तस करतेतावत्वं तद्व प्रतिषेधति नेति नेतीत्यादिश्रुतिरितिश्ञब्दस्य प्रधानत्वेन प्रकरृतपराम्त्वात्‌ । बह्म त॒ न प्रधानत्वेन प्रकतं र वाव बरह्मणो रूपे

[ ब्‌०२।३।१ ] इतिषूपद्यासमकजगडुपसजंनत्वेभेवाक्तत्वादितश्च ब्रह्मणो न निषेधो थस्मात्ततः प्रपश्चनिषधानन्तरं भूयां बह्यास्तीति वीति न हील्याहि परमस्तीत्यन्तं निवंचनवाक्यं तस्मादित्यर्थः । बह्मणो निषे फिमस्तीति ब्रयादिति मावः! निर्ववनवाक्यस्य हेती यव्याख्यायां तु ततः प्प्चंनिषेधस्य परस्तादथ नामधेयमित्यादिवाक्यं बह्म बवी- त्यतो नेतीत्यादिवाक्येन निषेधमाचचं न ज्ञेयं किंतु तेन निषेधेन माव. रूपं बह्म ज्ञातव्यमिति सूत्रमागस्यार्थः। न च प्रपश्चनिषेधे प्रत्यक्षवि रोधस्तस्य व्यावहारिकप्रामाण्यादित्यनवदयम्‌ ॥ २२॥

"(दी °>निराकरोति नेतिशब्दः कुत एतदित्यत आह-ततो बवीति च भूयः

ततस्तस्मासतिेधादनन्तरं भूयः पुनरन्यत्परमस्तीति बवीति । चका-

रोऽत्यन्तसतो निर्धारसमुच्चयार्थः । अथवा ततो ब्रवीति च भूय इति

ततः प्रतिषेधादनन्तरं भयः पनव्रैवीति “ अथ नामधेयं सत्यस्य सत्यम्‌ इत्यादिना ॥ २२॥

[अ०३ त २ बह्यागूतवधिणीदी पिकाम्यां समेतामि । २७७ ०२४५ (ब ०व०(ननु यदि बह्यास्ति तद्यपलम्येत तत्राऽऽह- दव्यक्तमाह हि ॥ २३ ॥

त द्रह्याध्यक्तं श्रुत्यतिरिक्तमानागोचरं हि यतः श्रुतिराह "न वचशक्षुषा गृद्यते नापि वाचा नान्येर्दैवेस्तपसा कर्मणा ' [मु०२। १८ }]'स एष नेति नेत्यात्माऽगर्यो नहि ग्यते ` [ ब॒०३।९ । २६] इत्या- देना । बरह्मणः प्रत्यक्षाद्यगोचरत्वमन्यद्वेरेन्दियान्तररिव्यथः । नेति नेतीति य आत्मा व्याख्यातः स एषोऽगद्योऽाह्यो यस्मान्नहि गद्यते ग्रहणायोग्य इत्यर्थः; ॥ २३ ॥

तहिं सर्वदा बह्मयहणामवे मोक्षो न स्यादित्याक्षङ्क्याऽऽह-

अपि संराधने परत्यक्षानुमानाण्याम्‌ ॥ २४ ॥

अपि चेनमात्मानं संराधने समाध्यवस्थायां कृतार्थाः पर्यन्ीति परत्यक्षानुमानाभ्यां श्रतिस्मुतिभ्यामवगम्यते तथा हि श्रुतिः- पराजि खानिष्यतरणसत्स्वयम्‌स्तस्मापपराङ्पर्यति नान्तराप्मन्‌। कभ्िद्धीरः प्रस्य. गात्मानमेक्षदावृत्तचक्षुरमतत्व मिच्छन्‌' [क ०२।१।१] इति । (ज्ञानप्रसादेन विश्चद्धसच्वस्ततस्तु तं प्यति निष्कलं ध्यायमानः [ भु०३।१।८] इति । स्वयंमः परमात्मा खानि भो्ात्मकाका्ोपलक्षितानीष्दिषाणि पराश्यनात्मविषयाणि व्यतृणद्धिसितषात्‌ । इन्दियाणां हिंसाऽनात्म- विषयतया सजनमेव । तथास्रजने गमकमाह तस्मादिति । ननु यदु न्दियेः पराश्चमेवार्थं पश्यति नान्तरात्मानं कथं तद्यात्मनज्ञानं तघ्राऽश्ह फथिदिति । कथिद्धीरो विवेक्यावृत्तचक्षुः संयतेन्दियो मोक्षमिच्छ- नप्रत्यगास्माने समाधावीस्षितवानिस्यथः । ज्ञानस्य करणग्युत्परयाऽन्तः- करणस्य प्रसादेन रागादिराहिव्येन विद्द्धसचखः प्रत्यक्परषणान्तःकर-

= ~~. --~-~~--~~------ कम म

(दी ०।)एतादकषं बह्म चेर्कस्माचक्चुरादिनिा न गद्यत इत्यत आह-- तद्गह्य तद्भ्यक्तेति । तद्ह्य न व्यक्त रूपाद्हीनमन्यक्तम्‌ । कुतः । हि यस्माद्ाह श्रतिः न चक्षुषा ग्रह्यते नापि वाचा' इत्यादिना । स्पृतिस्पि अव्यक्तंऽयमित्यादिना ॥ २३ ॥

ननु श्तिवचनात्तादशस्य सत्त्वे कथं विश्वासः कद्‌ वचिदप्यप्रत्यक्षता- यामित्यत आह-अपीति । संराधनं भक्तिध्यानप्रणिधानायतुष्ठानं तस्य च संराधनस्य कालः संराधनं तस्मिन्योगिनः पश्यन्ति । तत्कुतः । प्रत्यक्षाुमानाभ्याम्‌ । प्रत्यक्षं श्रुतिः । " प्रत्यगात्मानमेक्षत्‌ ` ‹ ततस्तु

२५८ णीमहपायनप्रणीतबह्यघधाणि- (भरदपा०रेसु° २५- २६] (ण्व ०)णस्ततस्तु विद्यद्धसखलाद्धेतोस्तमात्मानं निरवयवं ध्यायमानः परयति साक्षाक्करोतीष्यथंः । स्मृतिरपि-- ' यं विनिद्रा जितश्वासाः संतुष्टाः संयतेन्दियाः । उयोतिः पश्यन्ति युञ्ानास्तस्मे घोगात्मने नमः ॥ [ महामा० १२। ४७। ५४ ] इति 1 जितश्वासाः प्राणायामपरः । योगालसत्वं ध्यानात्मकयोगगभ्यत्वम्‌ ॥ २४ ॥ ननु जीवेभ्वरयोध्यातृध्येयमावङ्खीकारे मेव्‌ः स्यादित्याशङ- क्याऽऽह- भरकाशादिवचावेशेष्यं भरकाशश्च कर्मण्यश्यासात्‌ ॥ २५ ॥ यथा सोरः प्रकाश आकाशो षाऽङ्गल्याद्यपधो कमाणि भिन्न इव वप्र इव माति वस्तुतस्त्वेकरूपस्तद्रत्पफाश्च आत्माऽपि ध्यानन्ञानादो कर्मणि भिन्न इव वक्र इव माति वस्तुतस्ववेशेष्यरूपमेकरूपत्वमेवाऽ5- समनः । कुतः । अभ्यासात्‌ । तत्वमसीत्याद्यमेष्शरुत्यभ्यासादि- त्यथः ॥ २५॥ अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्गम्‌ ॥ २६ ॥

अतों मेद्स्यौपाधिकव्वाष्ि्यया मेदं निरस्य जीवोऽनन्तेन परमाः

(दी ०।)तं परथते निष्कटम्‌ ¦ हृत्पाङि । अनुमानं स्मृतिः ! ज्योतिः पर्य न्तीत्याहि च। ताभ्यां श्रताषकिभ्वसितस्य प्रव्याक्षिप्य विश्वासमाहा- पिश्ञष्दः ॥ २४ ॥

नु संराध्यसंराधफमावशयेत्स पव बह्मभेदो जीवबह्यणोविजोषा- समत च स्यादित्यत आह-प्रकारादिवदिषि। यथा प्रका्ञाकाश्षस- षितृषमृतयोऽङ्कलिकरकोदकप्रमृतिषु कमस्ुपाधिमूतेषु सविशेषा इवाव- मासन्ते नष स्वामाविकामपिशोषात्मतां जहति । एवमुपाधिनमिमित्त एवायमास्ममेदः स्वतश्चेकातम्यमेव । तथा हि वेष्ठान्तेषु अभ्यासेनासकर- जी वप्राज्ञयोरमेदः प्रतिपाद्यते । अक्षराणि सेवं योज्यानि । कर्मण्यु- पाधौ परकाक्षश्चक्ब्दादप्रकोक्श्चोपाधां स्थितो भिन्नरूपेणवशेष्यमेषा- वलम्बते । एवं प्रकाक्षादिस्वरूपेणावेशेष्यमवटम्बते परः । आद्यश्चका- रस्तद्नवलम्बने परत्वाभावं परमेश्वरस्या ऽऽह । कुतः । अभ्यासाजजीष- बह्मणोरभेदस्येति शेषः ॥ २५ ॥

तथाऽपि परिच्छिन्नश्य जीवस्य कथमनन्तेन परमात्मनैकय मित्यत

[अरण्डपा०र्मृ०] बह्मामृतवर्षिणीदी पिकाम्यां समेतानि। २५९ २७-२८ (ब ०व ०)नेकर्तां गच्छति । तथा हि टिज्गमपूर्वाथ॑ज्ञापकं श्रुतिजातं (बह्यैव सन्बह्याप्येति ` [ बृ०४।४।६ 1] इत्यादि॥२६॥

एव जीवबह्मणोः- पारमाथकममेद्मुक्लवा स्वमतश्चद्धचर्थं मेदामेद््‌- पक्षमुपन्यस्यति-

उभयव्यपदेशा खहिकृण्डटवत्‌ ॥ २७ ॥

ध्यातुध्ययमावादिना मेदस्यामेदस्य च श्रुतो व्यपदेशाजीवेश्वरयो मवाभेदो मवतः । कुतः । तुशब्दः सिद्धान्तमेद्योतनार्थः। अहिक्ृण्ड- लवत्‌ । दण्डलमहंः सस्थानषिरोषः । अहिङ्ण्डटयोरहितवनाभेदः कुण्डलत्वेन भेदस्तदर दित्यथंः ॥ २७ ॥

धमभदन भेदाभेदाविति पक्षमुक्तवैकधमावच्छेदेनेव भेदाभेदाविति पक्षमाह- परकाशाभ्रयवद्रा तेजस्त्वात्‌ ॥ २८ ॥ यथ। प्रकाशः सीरस्तदाभ्रयश्च सविता तयोर्नात्यन्तमेदस्तेजस्तधा- विशेषात्तथाऽपि भिन्न्वेन प्रतीयते । तथा चैकस्तेजस्त्वावच्छेदेनैव प्रमाणबक्ाद्धेदाभेदौो यथा तद्रजनीवेश्वरयोर्भेदामेदा वित्यर्थः ॥ २८ ॥

(दी ०।) आह-अत इति। यतः परिच्छेदा न वस्तुक्रतो जीवस्यातोऽस्मा - त्कारणादनन्तेनैक्यमुपपन्नम्‌ । नेतष्यक्तिमाच्रं हि वस्मा्ययथोक्तं तथा लिङ्क बह्य वेद्‌ बह्येव मवतीति ॥ २६ ॥ इदानीं स्वमतविष्युध्यर्थं मेष्ामेदवादस्व्थापयति-उमयेति ।

ङाब्द्‌ः संराध्यसंराधकयोरोपाधिकं भेदं ष्यावर्तयति-ततस्तु तमित्यादिना । ध्यातध्येयमावस्य परात्परमित्यादिना गन्तृगन्तव्याभावस्य यः सवांणि भतानीत्यादिना नियन्तनियम्धभावस्य भेदस्य तत्वमसि अहं बह्मास्मी त्या दिनेक्यस्योमयस्य व्यपदेक्द्धेदामेदां जीवब्ह्मणोराहकुण्डलवत्‌ । यथाऽह! कुण्डलाकारो नात्यन्तं भिन्नः परथगनुपलम्मनात्‌ । न चात्य- न्तमभिन्ने दण्डायमाने तस्मिस्तस्यानुपलम्भात्‌। एवं जीवोऽपीति ॥ २५

अपि चैवं जीषस्यानित्यत्वं स्यादित्यत ˆ आह- प्रकाक्ञेति । अथ वा प्रकार्ञाभ्रयवदेतत्प्रतिपत्तव्यम्‌ । यथा प्रकाशः सावि्रस्तथाऽऽश्रयश्च सविता नात्यन्त भिन्न उमयोरपि तेजस्त्वादिशेषात्‌ । अथ च भेदन्यप- देशमाजो भवत एवमिहापि ॥ २८ ॥

२८० भ्रीमदहि पायनप्रणीतब्ह्मसूचाणि- [अगर्स्पा०रप्‌०]

२९-२०-३१ (न ०व ०।)ननु मेषस्य पारमार्थिकत्वे ज्षानानिवृत्तरसंभवान्मोक्षो न स्यादे- कावच्छेहेन तयोरेकच्ाङ्कीकारे लोके विरोधकथेव न स्यादित्याङिदषं पर्मत मत्वा स्वसिद्धान्तमाह- पु्ववद्वा ॥ २९ ॥

' प्रकाशावचचावेशेष्यम्‌ ' इत्यत पूर्वे मेद्‌ ओपाधिकोऽमेदः पारमा. धिक इति यथोक्तं स एव सिद्धान्ताऽभ्युपेयः ॥ २५ ॥

प्रतिषेधाच्च ॥ ३० ॥

‹ नान्योतोऽस्ति द्रष्टा ` [बु० ३। ७1 २३] इत्यादिशास्रेण परमा- त्मातिरिक्तस्य चेतनस्य नेति नेतीत्यादिवाक्येः प्रपश्चस्य प्रतिषेधाहू ह्याद्विर्तायमित्ययमेव सिद्धान्त इत्यर्थः । तस्माच्छरतिवलान्निर्विशेष एकः परमामेति सिद्धम्‌ ॥ ३० ॥

ननु नेतिनेतीति बह्यातिर्कतिं षस्त निपेध्यभिस्युक्तं तदयुक्तं बह्मणः सेतुस्वोशन्माना दिव्यपदेशेन वस्त्वन्तरसस्वावगमाद्द्युभ्वाद्याधेकरणे सेतु त्वस्य गोणत्वेन नीतखेऽप्युन्मानादीनां गतेरदर्शनादित्याक्षिपति-

( बह्मणोऽन्यस्यावस्तुखग्यवस्थापनम्‌, अधि० ७)

1 ४ 1, । ष्व र फ्‌ परमतः सेतृन्मानसंबन्धगेदव्यपदेशेभ्यः ॥ २१ ॥ तच परवंपक्चे पूर्वाधिकरण सिद्धान्तासद्धिः फलं सिद्धान्ते तस्सिद्धि. रिति बोध्यम्‌ । अत्र ब्रह्मातिरिक्तं वस्त्वस्तिन वेति संशयेऽस्तीत्याह

(दी ०।)समाधत्ते-पर्वव दिति । वाशब्दो न मेदामेदा इत्याह । किंतु यथा पर्वमुपन्यस्तं. परकाशवच्चावैशेष्यमिति तथेव तत्‌ ॥ २९ ॥ नन्वेवं मेदश्रुतेरपि निवांहे दुतोऽयमेव पक्ष हत्यत आह-प्रतिषेधा दिति । नान्योऽतोऽस्ति द्र्टेत्यादिना बरह्मणो व्यतिरिक्तस्य प्रतिषेधात्‌ । चकारो मेदश्रतेरसत्वस्य भेदामेददुर्भणत्वस्य समुखयाथः ॥ ३० ॥ पूर्वाधिकरणे प्रतिपधादन्यस्य बरह्मणः श्रुत्योक्तत्वाद्‌ स्ति बह्यव्युक्तं

49

तष्ट बह्मष्यतिरिक्तमप्यास्ति श्रुत्युक्तत्वा दिव्याक्षिपति-परमत इति ।

* ख. ° स्वशब्दोन्मानाभ्यां च ° ( त्र्मू° २।३ । २२ ] इत्यस्मिरसूत्रे-सर्वेभ्यः स्थलपारेमाणेभ्य उद्धत्य मानमुन्माःनमव्यन्तःपडहृषटपःरेमाणमेति यावत्‌ ।

१ स्र, सत्वेन भः।

भ०धपा०२क्‌०३२] बह्माम्ूतवर्बिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २८१

(न ० ०।)परमिति । अतो बह्मणः परं वस्त्वस्ति अथ ध आत्मा स सेतुः' [छा०८।४। १ ] इति बह्मणः सेतुष्वव्यपदेशात्‌। तथा च बह्म सष्ितीय सेतुत्वाजट सेतुवदित्यनुमानमुक्तम्‌ । बह्म चतुष्पादिति श्तावुन्मानष्य- पदेश्षादेतावद्िमिति परिच्छिज्नत्वव्यपदेशादैर्यसमीपस्थकरयसाधनपा- षाणादिवित्सद्वितीयं बह्यत्युन्मानशब्दा्थः । चतस्रो दिश एकः पाठ्‌ परथिष्यन्तरिक्षं योः समुत्‌ इति द्ितीयः पादः, अभिः सूर्यश्रन्द्रमा विद्युदिति तृतीयपादः) । चक्षुः भोतं वाङ्मन इति चतुर्थः पाव हति श्ुताबुपासना्थं ' चतुष्पाद्रह्य ` [ छा० ३। १८। २] ह्ुक्तमिति मन्तव्यम्‌ । सुषुपतो " प्राज्ञेनाऽऽत्मना शारीरः संपरिष्वक्तः ` [ ब० ४।३।२१ ] इत्यादिना बह्मणः संबन्धध्यपदेशात्संबन्धत्वेन हेतुना पटादिवत्छद्ितीयत्वेन घटादिवत्सदितीयत्व मिति संबन्धा्थः । आदिष्षे हिरण्मयपुरुषमीश्वरं ध्यपदििय ततो भेदेनाकषिपुरुषस्य ष्यपदेशास्पर- मात्मा सद्वितीय इति प्राप्ते ॥ ३१॥

सेतुत्वादिषैतारसिद्धिमाह- सामान्यात्तु ॥ ३२ ॥

मृहावादिमये हि सेषुशब्दो रूढो टोके न हि तादृशं सेतत्वं बह्म णाऽस्त किंतु सेषुयथा जलस्य व्यवस्थापक एवं बह्यणोऽपि सकटजग- न्मथाद्ाव्यवस्थापकत्वेन प्रसिद्धसेतुसामान्यास्सतुत्ष्यपवेश इत्यर्थः तुशब्दः प्रवंपक्षनिरासाथः। एक विज्ञानप्रतिज्ञाषिरोधः सर्वेषामनुमानानां वोध्यः ॥ ३२ ॥

(दी ०।)परमेभ्वरात्परमन्यद्स्ति । कुतः । सेतन्मानसंबन्धमेदव्यपदेशेभ्यः सेतुष्यपदेशस्तावद्थ य आतमा स सेतुरिति । उन्मानव्यपदेकश्चतष्पा- दित्यादिः । संबन्धव्यपदेश्षः सता सोभ्येत्यादिः 1 मेद्भ्यपदेशे य एषोऽ- न्तरादित्ये य एषोऽन्तरक्षिणीति । तेभ्यः । न हि स्वंस्मात्परस्यैते व्यप- दे्ञा उचिताः ॥ ३१ ॥

सामान्येति। तुशब्दो बरह्मणः परमन्यद्यावर्तयति। कथं ताह सेतुरब्ठो त क, क

बह्मणीत्यत आह-सामान्यात्‌ । छौ किकेन सेतुना विधारफलेन ॥ ३२॥ ३६

२८२ भीमहेपायनप्रणीत्ह्यसून्राणि- [अ०्दपा०र षू ३३-१

(्र०व०।) उन्मानव्यपदेशोऽपि न मुख्य इति द्वितीयं हेतुमप्यासिद्धया

दूषयति- युध्यथः पादवत्‌ ॥ ३९ ॥

बह्म चतुष्पादिति श्रुताबुन्मानव्यपदेशो बुष्यर्थः पादवहुपासनार्थः । निर्विशेषस्य बुद्धिस्थत्वायोगादुपासनाद्वारा बुद्धिस्थत्वयोगादुन्मानव्य- पदेशो न मुख्य इत्यर्थः । पादवत्‌ । यथा बह्मप्रतीकस्य मनसो षाग्घा- ण चक्षुःप्रोत्राण्युपासनार्थं पादस्वेन व्यपदिरियन्ते तद दिष्यथंः ॥ ३३ ॥

अवरिष्टहेतुद्रयमप्यासिध्या दूषयति-

स्थानविशेषासकाशादिवत्‌ ॥ ३४ ॥

छुषुप्ती बह्मणो जीवेन न घटस्य पटेनेव संबन्धः किमु स्थानविशेषाद्‌- षुवध्याद्युपाधिविकशेषात्माप्तस्य विदोषविज्ञानस्योपाध्युपश्मादुपश्लमेऽभे- व्यक्तोपापिप्रयुक्तमेदामाव एव जीवपरयोंः स॒षुप्ता संबन्ध इति व्यप दियते । अह््यादित्यपुरूषय) भद्व्यपदेश्षोऽप्यक्ष्यादेत्यरूपस्थानविशेषा- पेक्षया प्रकाशादिविद्यथा सोरः प्रकाश आकाक्ो वाऽङ्कलियोगाद्‌घटस्- य पाङ्ञाद्युपाधेविशेषारसबन्ध इव भिन्न इव भाति) उपाधिविगमे तव्रानीमसंबन्ध इवाभिन्न इव व्यपदिश्यते तद्र दित्यः । तस्माजीषप- रयोः संबन्धो मेदश्चोपाधिनिमित्तो न स्वामाविकः ॥ ३४ ॥

(द ०।) कथं ति उन्मानरशण्द्‌ इत्याह-बुद्धय्थं इति । बुद्धचथं उपास- नार्थः । तजर निदर्शनं पादवत्‌ । यथा पादा मनसो वागादय भाका- कास्यागन्यादयः । अथ वा कार्षापणस्य पादा व्यवहारार्थं तद्त्‌ ॥२३॥

तर्हि संबन्धमेदयोः कथं व्यपदेश इत्यत आह- स्थानेति । स्थानं. मवस्थानं तस्य विशेषो बुद्धयाद्युपाधिराहित्यं सुषुप्तावस्थायां नतु परिमितत्वेन सत्तासंपत्तिरतो न संबन्धक्रतदूषणम्‌ । भेदपक्ष स्थान भादित्यमण्डठेऽक्षिणी च विशेपस्तस्मात्‌ । नतु स्वरूपमेद्‌ाद्यपदृशः। प्रकाकशादिवदित्युपमोपादानम्‌ । यथैकस्य प्रका्ञस्य सौरस्य चान्द्रम- सस्य चोपाधियोगादुपजातस्योपाध्युपगमात्संबन्धव्यपदेशो भवति उपा धि{भेदाच]। भेदव्यपदेशः । आदिक्ब्देन यथा सूचीपाङ्ञाद्षुपाध्य- पेक्षथेवेतो व्यपदेशो भवतस्तद्रत्‌ ॥ ३४ ॥

१ क. "ध्यथं उपा । २ख. 'नमिवः। ३ ख. न्ता पत्ति * ख, (ष्विणीव वि

[भण्ेपाण्र्म्‌ः बह्याग्तवर्षिणीदीपिकार््यां समेतानि। २८३ ३ ५-५]

ज ०व०।)ननु मुख्य एवास्त॒ तज्ाऽऽह- उपपत्तेश्च ॥ २५ ॥

न मुख्यः संबन्धो जीवपरयोः सुप्तो संमवति ' स्वमपीतो मवति: [ छा०६।८। १ ] इति स्वूपस्थेव संबन्धत्वव्यपदेशात्स्वरूपस्य च सदातनत्वात्सुषुता गौणसेबन्धत्वमेव, एवं मेदोऽपि न मुख्यः भ्रुतिसह्‌- सरविरोधादि््युपपत्तिवशान्नेमित्तिक एवेत्यर्थः ॥ ३५ ॥

एव सतुत्वाद्‌ान्हेतून्निराक्रुत्य बह्मणोऽद्वितीयत्वं हेवन्तरेणाऽऽह- तथाऽन्यप्रतिषेधात्‌ ॥ ३६ ॥

यथा सेतुत्वादेहेतभ्यों न बस्त्वन्तरप्रमा तथा " अहमेवाधस्तात्‌ [ छा० ७॥ २५। १ ] ‹ आस्मैवाधस्तात्‌ । ` [ छा० ७। २५। २] इव्यादेवाक्यंरन्यस्य वस्तुनः प्रातिपेधादृष्टिततीयमेव वबह्येत्यथः ॥ ३६ ॥ ननु बह्मणोऽद्ितीयववे सर्वगतत्वं कथमत आह- अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिगयः ॥ ३७ ॥

अनेन सेतुत्वादिष्यपदेश्षमुस्यत्वस्य वस्त्वन्तरस्य च प्रतिपेथेन बह्मणः सवेगतत्व॒सिद्धमप्रतिषेषे प्रसिद्धसेतुवष्टह्यणोऽसर्वगपत्वं प्रसज्येत । सवे गतत्वे मानमाहाऽभ्यामेति । आयामश्षष्दो व्यापकत्ववाचकः । आकाशवत्सर्वगतश्च नित्यः ` [ श्तप० बा० १०।६।३।२]

(वी ०।) ननु कस्मान्य्रख्यं संबन्धं परित्यज्योपचरितः स्वी कियत हत्यत आह-उपपत्तारेति । स्वमपीतो मवतीति स्वषूपसंबन्धमेवाऽऽमनन्तीति नचास्योपाधिप्रलयमन्तरेण नरनगरवदस्त्युपपत्तिः । अत उपपत्तेरयं संबन्धः । भेदृंऽपि नान्यादृक्च इति चकारार्थः ॥ २५ ॥

क = कि, कि

उक्तेभ्यो हेतुभ्यः परपक्षनिवृत्तिर्नतावता स्वपक्षसिद्धिरित्यत जआह-

तथेति। चथा सेत्वादिभ्यपदेश्ोऽनव च्छिन्न उपपन्नस्तथा स एवाधस्ता- दित्यादिना बह्मणोऽन्यस्य प्रतिषेधात्‌ ॥ ३६ ॥

तथाऽपि ब्ह्मणस्ेधा परिच्छेदशुन्यत्वामावात्परमन्यदनुमेयमिस्यत आह-

अनेनेति । अनेन सेत्वादिनिराकरणेनान्यप्रतिषेपेन च । सर्वगतत्वं त्रेधापरिच्छेदशुन्यत्वं किं तकंमाच्रेण तत्रेत्याह-आयामकष्दा दिभ्यः ।

२८४ भरीमहिपायर्नप्रणीतबह्यमूजाणि- [अर्द्पा०रसु°

२८-३९] (अ ०व०।)हत्यादिः शब्दः । आदिपदेन नित्यः सर्वगतः स्थाणः। [मग्गीः २। २।४ ] इत्यादिस्थुपिरुक्ता । तस्मादद्वितीयस्य बह्मण आषियफ समादाय श्चतिस्मुतिभ्यां संगतत्वं सिद्धम्‌ ॥ ३७ ॥

ननु ब्ह्मातिरिक्तस्य वस्तुनो निषेधे बरह्मणो निर्विशोषल्वेन कर्मफलः दापुत्वं न स्थादित्याक्षपे व्यावहारिकफटदातुत्वमविरुद्धमित्याह-

( कर्मफटोष्पत्तिं प्रतीश्वरस्येव फतुंत्वं नापूर्षस्येति कथनम्‌. अधि 0० & )

फटमत उपपत्तेः ॥ ३८ ॥

पूं निर्िशेषं तत्पदलक्ष्यं बह्मोक्त मिदानीं तत्पदवाच्यं विचायते इति पादसंगतिः । पूषंपक्षे कर्मण एव फलद्‌ातुत्वाद्रह्मणो ऽकिं चित्कर त्व सिद्धिः फलं सिद्धान्ते स्वीश्वरस्येव फलष्ातुत्वसिद्धिरिति मेदः कि सर्वस्य जन्तोः कर्मण एव फलं मवत्युतेभ्वरा दि तिसंदेहंऽये पर्ष पक्षं निराकरिष्यन्सिद्धान्तमाह-फछ मिति । अतः परमात्मनः फट सर्वेस्थ लोकस्य मवितुमहति क्षणिकाक्करमम॑णः फलासंभवेनेश्वरस्थेव फलकतुलखोपपरसेरित्यथंः ॥ २८ ॥

भृतत्वा्च ॥ ३९ ॥

सषा एष महानज आत्माऽन्नादो वसुदानः ` [ बृ० ४।४। २४ ` इतीश्वरफल हेतुत्वस्य भ्रुतत्वाचेश्वरः फट दातेत्यथः । अन्नमा समन्ता, स्राणिभ्यो ददातीत्यन्नाद्‌ः । वसुदानो धनदाता ॥ ३९ ॥

योभय किनिकिनि कनन

(दी ०) आयाम्ञब्दो व्यापिवचनः शब्दः । यावान्वा अयमाका$ इत्यादिः आदिङ्षाब्देन नित्यत्वादिशब्दार्थो वा तेभ्यः ॥ ३७ ॥

पर्वांधिकरणे निगुंणमेव बह्म पतत्पदाथलक्ष्यं नातोऽधिकं किचिदसि त निगुंणस्यापि कर्मफले पारतन्ड्यात्सेतृन्मानादिकमित्याक्षिप्याऽऽह फटमत इति । फलै सुखहुःखादि अतः परमेश्वरात्‌ । कुतः । चेतन हि स्वतन््रः कृतं श्युभाद्युमं विज्ञाय तदुनुसारे फलं यच्छतीति उपपत्तेः ॥ ३८ ॥

किं तर्कमाचमित्याश्ङ्य नेत्याह-श्तत्वादिति 1 अन्नादो वसुदान

के, (नि, के

इत्यादिना । चकार ईश्वरप्रेरितो गच्छेदिति स्मृतिमाह ॥ ३९ ॥

[भर्दपाऽस्सू- बह्यागूतवर्षिणीषठीपिकाभ्यां समेतानि । २८५

»*०-४१] (ज ०व °।षाङ्रुते- ४4 | ® धर्मं जैमिनिरत एव ॥ ४० ॥

यतः श्रत्युपपत्तिभ्यामीश्वरं फलदातारं मन्यते सिद्धान्त्यत एव श्रव्युपपत्तिभ्यां धर्म॑ फलदातारं जेमिनिराचार्थो मन्यते । तथा शि ° स्वर्गकामो यजेत ' इति विधिविषयस्य थागस्य स्वर्गसाधनतवं भुतं तनिर्घाहाय भ्ुतिप्रमाणकैरपूर्वाख्यो व्यापारो यागस्योत्तरावस्थारूपः कल्पनीय इति यागादिधर्मं एव फटदातेश्वप्स्य स्वसाधारणस्य विचि. घरफटदातुत्वानुपपत्तेरिति ॥ ४० ॥

समाघत्ते-

रवं तु बादरायणो हेतुग्यषदेशात्‌ ॥ ४१ ॥

घाष्रायणस्त्वाचार्यः प्र्वोक्तमीश्वरं फटषातारं मन्यते । तुरुक्तश- डुानिरासकः । क्मापर्वं षा स्वस्वरूपस्षविनियोगसाक्षात्कारवद्धि- शितं मवितुमहंत्यचेतनस्वान्मृदादिव दित्यनुमानेन सं माषितेऽथं श्रुति स्मृती प्रमाणयति हेतुव्यपदेशादिति ‹ एष ह्येव साधु कमं कारयति ' [ को० ३।८ ] ' अन्नादो वसुदानः ' [ षृ०४।४।२४ ] इत्या दिभुत्या ' ठलमते च ततः कामाभ्मयथेव विहिताग्हितान्‌ ' [म० गी०७। २१ |] इत्यादिस्म॒त्या चेश्वरस्य धमांधर्मयोस्तत्फठे च हेतुत्वेन व्यपदि- एटत्वादित्यथः । तस्मात्तत्तत्कर्मसपेक्षादीश्वरादेव सर्धषां फट सिद्धिरिति सिद्धम्‌ ॥ ४१॥

इति भरी बह्मसूचवृत्तौ तुतीयाध्यायस्य हितीयः पादुः ॥ २ ॥

(दी ०।) ईश्वरे फटदातुत्वमाक्षिपति-धर्ममिति। जैमिनिस्त्वाचार्यो धमं फलस्य शातारं मन्यते । अत एव श्रुतोपपत्तिभ्यामेव । श्रते ज्योतिष्टोमेन. व्यार । उपपसिरीश्वरश्रेह्ाषाऽक्ृतेऽपि कर्मणि दथात्छुखदुःखादि कृतेऽपि न दद्यात्स्वतश्नत्वादेव ॥ ४० ॥

समाधत्ते-पूर्वमिति । तुङ्षष्द्‌ ईभ्वरानधिष्ठितस्य कर्मणः फलद्ातुत ठ्यावतेयति । किंतु यः पर्वयुक्तमेवेश्वरं फलदातारं बादरायण आचार्यो मन्यते । कुतः । हेतुव्यपदेशात्‌ ¦ हेतुरीश्वरो धमाधमयोः फटस्य ष ° एष दव ` इत्यादिश्त्या योयो यां याप ` इत्यादिस्पृत्या श ष्यप-

ॐ कि च

दिश्यते । हेतोः कारणस्य व्पपदेशो हेतुग्यपदेश्स्तस्मात्‌ ॥ ४१ ॥ < ५ इति बह्मसूच्रदी पिकायां तुतीयाभ्यापस्य द्वितीयः पादः ४ रै

२८६ प्रीमहवूपायनप्रणीतबह्यसू्ाणि- [अण्द्र्पा०रसु०१)

(अ °व ०।) एषं तत्पदलक्ष्यवाच्यात्मकं निगुणं सगणं बह्म ज्ञेयं ष्याख्या- तमिदानीं तज्जा किंप्रकारकमित्यपेक्षायां तद्िवाराय पादान्तरमा- रभ्यते-

( छान्दोग्यषृहदारण्यकश्ुत्युक्तयोः पश्चाथिवि्ोपासनयोधिष्यनु- छानफलटसाम्येनेकत्वम्‌ , अधि० १ )

सवंवेदान्तप्रत्ययं चोदनायविशेषात्‌ ॥ १ ॥

पर्वपदे वाक्यार्थज्ञाने कारणीमूततच्वंपदार्थानिरूपणं कृतमास्मि. न्पादे वाक्यार्थो निरधायत इत्यनयोः पादयोहेंतुहेतुमद्धावः संगतिः । सगण विद्यायाः सक्वश्युद्धिद्रारा बाक्यार्थज्ञानोपयोगितात्तद्वाक्यार्थ- चिन्ता कियत इति मन्तव्यम्‌ । तत्र तावत्सगुणवह्यप्राणपश्चाग्न्यावि विषयेषूपासनेषु मेदामेदचिन्ताऽऽरमभ्यते किं प्रतिवेदान्तं प्राणोपासनं पञ्चाग्न्युपासनमित्येवंजातीयकयुपासनं भिद्यते न वेति पवपक्ष उपा. सनानां मेदादेकवेदान्तोक्तोपासनस्थगुणानां वेदान्तान्तरोक्तोपासनेऽनु- पसहारः सिद्धान्त उपासनेक्याद्णोपसंहारे तदुपासनात्सच्वश्चद्धिद्रारा घाक्यार्थज्ञाने मुक्तिरिति फटिष्यति । द्रव्यदेवते यथा यागस्य दपं तथोपासनस्थोपास्यं ङपम्‌। तथा च यथाऽऽमिक्षावाजिनयागयोर्रव्यख- पमेदाद्धेद्‌ एवमरुपासनानामुपास्यरूपमेदद्धेदों न्याय्यः । तथा हि क्रचित्पश्चाथिविदयायां षष्ठोऽभिरुपास्यः भ्रूयते कचित्तु शाखायां पश्चै- वाय्यय इस्येवंरूपेण तत्न तचोपासने रूपमेदावगमादुपासनं भिद्यत इति प्रपते बुमः-सरवर्विदान्तेः प्रत्ययं प्रतीयमानान्युपासनानि न भिद्यन्ते । कुतः । चोदनाद्यविहोषात्‌ । आदिपदेन कमा मेदे हेतुखेनोपन्यस्ता,

(द °द्वितीये पदे तच्वंपदार्थो निर्णीती त्ुतीयपदेनापुनरुक्ताकाङ्‌- ॥कतपदाथापसहारेण सगुणनिगंण बह्यवाक्याणामथोंऽवधार्यते । सगणो विद्याभेदोऽमेद्श्च गुणोपसंहारोऽनुपसंहारश्चोपासनार्थः । ततः शुद्धा.

करणो ज्ञनोत्पादे बह्याऽश्रोतीति फटम्‌ । निशंणे तु विद्याया

एेक्यमेव वास्यानन्दादिगुणानाभुपसंहाराहक्ष्याखण्डेकरसवास्याथबोधः फलमित्यत आरभ्यते-

स्वेति । सर्ववेदान्तप्रत्ययानि विज्ञानानि तस्मिस्तस्मिन्वेदान्ते तान्येव तानि मवितुमहंन्ति । तः । चोदना विशेषात्‌ । आदिश-

भ०३पा०३्‌०२] बह्माघतवर्विणीद.ो पिकाश्यां समेतानि । २८७

(र व ०])संयोगरूपाख्या गृह्यन्ते चोद्नासयोगरूपसमाख्यानामविशोषादि- स्यथः । यथा सवंशाखास्वथिहोघ्रं ज्रहोतीति चोदनाया अविकशेषान्नित्या- भिहोचमेकं तथा श्यो ह वै उयष्ठं भे्ठं च प्राणं वेद्‌ [छा०५।१। १] [ब ०६। १।१। द्यादिचोदनायाश्छन्दोंगानां वाजसनेपिनां वाविशिष्टत्वादेकैष प्राणविद्या सर्वेषां शाखिनामिति गम्यते। यः प्राणोपासकः सः “अे्श् भ्रष्टश्च स्वानां भवति ' [ व° ६।१।१ ] इति । फलसंयोगस्य सर्वत्रावि- रिष्टत्वाच्च न विद्याया मेदो ज्येष्ठत्वादिगुणकप्राणस्योपास्यरूपस्य सर्व॑- चाविशिष्टत्वाञ्च । तथा. प्राणषिद्ेति समाख्यायाः स्वंत्नाषिक्षेषाच्च विदयेस्यमिति ॥ १ ॥

% भेदादिति चेननैकस्यामपि ॥ २॥

नतु षाजसनेयिनः पञ्चाभिविद्ायां षष्ठं प्रसिद्धमथिमुपास्यत्वेनाऽ<- मनन्ति तस्य मृतस्य यजमानस्यखिग्मिररण्यं प्रापितस्य प्रसिद्धोऽथिरे- वाध्चिभवतीति । छन्दोगास्तु पञ्वागीन्वेदेत्यामनन्ति न तु षष्ठम्िं तथा च रूपभेदादामिक्षावाजिनयागयोरिव शाखाद्रये पञ्चायिविदयाया मेदा न्याय्य इव्युक्तमिदि चेन्न यत एकस्यापि विद्ायामयं रूपमेद्‌ उपप- यते । तथा हि ये द्युलोकादयः पश्चाग्नयो वाजसनेविश्ाखायामुक्तास्त एव च्छान्दोग्ये प्रत्यभिज्ञायन्ते तथा च न विद्याभेद युक्तः।न च षष्ठा- थितद्‌ मावार्भ्यां मेदः, एकस्मिन्नेवातिराते षोडशीय्रहणतद मावयोदशं- नात्‌ । यद्रा ऽनेकगुणप्रव्यभिन्ञानुरोधाच्छान्दोग्ये षष्ठ्चेरुपसहारः कर्तष्यः। न चािषु पञ्चष्वसंख्याश्रवणविरोधस्तस्य स्वषुद्धया संपादिताभ्निपर- त्वादिति मावः॥२॥

(दी ०।)च्देन संयोगरूपाख्यानां यरहणम्‌। यो ह वे ज्येष्ठं च ्रष्ठं च वेद” इति

च्छन्दोगानां वाजसनेयिनां च चोदनाया अविशेषः । ‹ ज्येष्ठश्च ब्रष्ठश्च स्वानां भवति ` इति प्रयोजनसंयोगोऽप्य विशिष्टः । खूपमपि श्येष्ठभ्र्ठ- गुणकमेव । समाख्याऽपि प्राणविद्येति समैव ॥ १ ॥

भेदादिति । बाजसनेयिनां छन्दोगानां षडयिपश्वामिमेदास्नैका विधेति चेत्तन्न । एकस्यामपि विद्यायामयं मेदो न दोषाय संपादि. कानां पञ्चानामप्यग्यीनां प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्‌ । एवमन्यत्रापि ज्येष्ठ- त्वादिगुणानमेकरूपत्वान्न मेद्‌ः ॥ २ ॥

% आचापेभाष्येयपितमुद्ितन्रहमसत्रपुस्त फे '्दानेति, इति पाठः

२८८ श्रीमद्वैपायनप्रणीतबह्मसुत्राणि- [अर दपा० २०३]

(्र्व०।) ननु बह्मविधाप्रतिपाद्कमुण्डकाध्ययने शिरस्यङ्घरपात्रषार- णड्पं वते कर्तव्यत्वेनोपदिश्यत हतरोपनिषद्ध्ययनकष्े तु शिसोषर्तं नापेक्षते तथा च मुण्डकस्थविद्यपेक्षयेतरोपनिषचिष्ठकिद्याया मेषो युक्तः । न दछयेकेव विया शिरोघ्रतरूपधर्ममपेक्षते नापेक्षते चेति युक्तमतो धर्ममेदाष्ियामेव्‌ इत्याशङ्गथाऽऽह-

स्वाध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेऽभि- काराच्च सवष तन्नियमः ॥ ३ ॥

स्वाभ्यायस्येवेष शिरोधताख्यो धर्मोऽ्गं न विद्यायाः कुतः। हि यतस्तथासखेन स्वाध्यांधाष्घुत्वेन समाचारे षेदघतोपदेशपरे गन्धे शिरो. तमपि वेव््तल्वेनाऽऽथधोणिकाः समामनन्ति । तथा च यथा गोषानरूपं वेशवतं वे्ाध्ययनाह्भमेवं शिरोवतमपि मुण्डकाध्ययनाङ्गमेव न मुण्डको- ्तविद्याङ्गमित्यथंः । अधिकाराञ्च । 'नेत्तद्‌ वीणवतोऽ्धीते' [मु०२।२११] इत्यत्नत्याव्धिकरतमुण्डकग्रम्थजातपरादेतच्छष्वाचकारादधीत हइव्यध्यय- नकब्डाश्च शिरोघतमध्ययनस्थेवाङ्गमिव्यर्थः । अचीर्णवतोऽननुितिशि- रोवतः । तस्य शिरोवतस्य मुण्डकाध्ययने नियम हत्यत्र हष्टान्तः सष- वञ्ेति । पथा सवाः सप्त होमाः सोर्यादयः शतोश्नान्ताः शाखान्तरो- तते तागन्यसषन्धादथर्धणोकतेकाथिसेषम्धाचेकाग्ीनामाथ्वेणिकानामेव नियम्यन्ते तद्रदेतच्छष्डादधीत हति शष्डाच मुण्डकाभ्ययन एष शिरो- वतस्य नियम हत्यर्थः । तस्मात्सषंच षिदेक्यम्‌ ॥३॥

(दी ०[)तेषामेवेताभित्पादिना शिरोवतादिधर्ममेदाद्वियामेद इत्यत आह- स्वाध्यायेति । स्वाध्यायस्येव धर्मो न विद्ययायाः। कथम्‌। हि यस्मास्था- त्वेन स्वाध्यायध्मत्वेन समाचारे षेद्बतो पदेश्परे यन्थ आथर्वणिका इद्‌- मपि वेदवतसत्वेन व्याख्यातमित्यामनन्ति नेतदचीर्णवतोऽधीत इति चाधिकरतविषयषतच्छब्दादध्ययनङशब्डाचच । अधिकारा । सववच तन्नियमः । तस्य शिरोधतस्य नियमोऽपि तेषामेव तत्र निदर्शनं सव. वत्‌ । यथा सप्त घुयहिपः दनेश्वरपर्थन्ताः सधा एका्निसंबन्धातेषामेव तद्त्‌ ॥ ३ ॥

[अ ° देषा०रसु०४-५बह्यागतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २८९

दशेयति च ॥ ४ ॥

(न ०व ०।) ˆ सवे बेदा यत्पदमामनन्ति ` [ का०२।१५ ] इत्यादिवाक्यं निगुणस्य बह्मणा वेयस्य सववेद़ान्तेष्वेकसेन तद्धिययायाः सर्वतरेकत्वं दशयति । तथा वाजसनेयके सगुणस्य बह्यणों वेश्वानरस्य प्रादेक्ञामाच् त्वेन सपादितस्य च्छान्दोग्ये सिद्धवदुपादानं ' यस्त्वेतमेवं प्रादेश मात्रमाभेषिमानमात्मानं वेश्वानरमुपास्ते ` [ छा० ५।१८। १ ] इति तदपि सवन वेश्वानरविद्याया एकत्वं दकेयति । तथा च यथा निगरणस्य सगुणस्य वा बह्मण एकत्वेन सर्वच श्रूयमाणत्वात्तत्तद्धिद्याय! एकत्व तथा शखविकशेषरूपोक्थादीनां सवत्र श्रूयमाणत्वादिदिमव गम्यते षवंत्रोपास्त्यर्थं तेषां भरवणमिति। ततश्चोपास्योक्थादीनमेकत्वात्तदुपास नानामप्येक्यमिति । तस्समभिव्याहारादितरेषामप्युपासनानामभेदसिद्धि रित्यथः॥ ४॥

उपासनेक्यविचारस्य प्रयोजनमाह-

( गुणोपसंहारस्य कतंव्यत्वम्‌ , अ० २)

[, क थ्‌ नि क क अ नि क प

उ प्स्हराऽयामदाद्वाधशषवत्समान च ॥ "4॥. सर्वत्रोपासनानामेकव्वेऽप्येकक्ञाखास्थविद्यायां कतिपयगणयुक्ताय) शाखान्तरस्थाधिकगुणानामुपसहारोऽस्ति न वेति संदेहे यत्र यावन्तो गुणाः श्रुतास्तैरेवाऽऽकाङश्चाश्ान्तेनो पसंहार इति प्राति बूमः-समान उपसंहारो युक्तः । कुतः 1 अथांमेदात्‌ । उपास्यगुणेर्नर्वर्योपासनखूपाः धस्य सर्वशाखास्वामिन्नत्वात्‌, न द्येकमेवोपासनं गुणान्तरमपेक्षते

[क क ® > क © न नापेक्षत इति युक्तम्‌ । बिधिशेषवत्‌ । यथाऽथिहोचस्य सवेत्ेकत्वात्त-

(दा ०) ननु न्यायमाचरेण कथमवाचनिकं स्वीकतुं शक्यमित्यत आह- इृदोयती ति। सर्वे वेदा यत्पद्भित्यादिना विदयेकत्वम्‌ । चकारा न्यायमा व्रशङ्ाया अनुत्थान दशयति ॥ ४ ॥

पर्वाधिकरणे विदेक्यं निरूपितं तान्नेष्परयोजनमित्याश्ङःयाऽऽह-

उपसंहार इति । शाखान्तरोपदिष्टानां गणानां शाखान्तरविज्ञान उपसंहारः स्वीकायेः । कुतः । अथस्य प्रयोजनस्य विशिष्टज्ञानस्याप

१ ख. ववैत्यस्योपाः । ३ $

१९० भ्ीमदिपायनग्रणीतबहसूत्ाणि- [भ०३पा० ०६

(अगव ०1) च्छेषाणामुपसंहारस्तष्र दित्यर्थः । अच्र पूर्वपक्षे पूवांधिकरणप्रयोः जनस्य गुणोपसंहारस्यासिद्धिः फलं सिद्धान्ते तस्सिद्धिरिति बोध्यम्‌ । तस्माञ्योदुनाद्यविशेषेण तुना कृतस्योपासनेक्यविचारस्य फटत्व सिद्धम्‌ ॥ ५॥ इदानीं चोद्नाद्यविशेषस्योपासनेक्यसाधकत्वापवादार्थमाह- ` ( छान्दोग्यकाण्वकशाखयोरुद्रीथविद्यामेद्कथनम्‌, अधि०३ ) अन्यथात्वं शब्दादिति चे्ाविशेषात्‌ ॥ ६ ॥

बृहदारण्यके भूयत उद्गीथबाह्यणम्‌ । कषेच्रज्ञस्य यास्तामसवृत्तयस्तेऽ- षरा याश्च साखिकवृत्तयस्ते देवास्तेषां देवासुराणामन्योन्यं स्पर्धा 7मसवृच्युद्धवे सा्िकवुस्यनुद्धवः साच्िकवृस्युद्धवे च तामसवुरय- वृद्व इत्येवंरूपं श्रावयित्वा तत्र दैवाः साममक्तेरुपेणोदरीथोद्वातु- क्मणाऽसुरजयं करिष्याम इति बुद्ध्या वाचं चघाणं चक्षुः थोच्रं मनश्चोः वुस्त्वमस्माकमोतरात्रं कर्मोद्रीथं कुर्विति! ते च वागाद्यस्तथाऽस्त्विव्यु- तवन्तः कर्माणि प्रवुत्तांस्तानुद्रातृनसुरा एमिरद्वातुमिरदैवा अस्मज्यं करिष्यन्तीति बुद्ध्या ताडितवन्तस्ते च॒ वागावुयस्ताडिता इति वागादुी्ञिन्दित्वा मुख्यप्राणमुद्रातृत्वेन भ्रावयति-अथहेमं मुख्यप्राणं वैवा उचुस्त्वमस्माकमुद्राता भवेति। स प्राणस्तथाऽस्त्वित्युक्त्वा कर्मणि प्वत्तस्तं चोद्वातारं प्राणं प्राप्य हन्तुकामा अघराः पाषाणं प्राप्य वेगवा ष्ट इव विशीर्णावयवा अभूवन्निति प्राणस्तुतिं कृत्वो द्वीथकर्तारं प्राणः परपास्यं दुरशंयती ति। एवमेव च्छान्दोग्पेऽपि श्रूयते "तद्ध देवा उद्रीथमा- जटरुरनेनेनानभिमविष्यामः "[ छा ०१।२।१ ] तत्तत्र पूवंवदेवासुरस्पधांयां दुवा उद्रीथोपटक्षितमोद्रात्रं कमाऽऽहतवन्तोऽनेन कर्मणेनांस्तामसवृत्ि. एक्षणानसुरानभिमविष्याम इत्युपक्रम्य पूर्ववदेव वागादिनिन्वं कृवा अथ ह य एवायं मुख्यः प्राणस्तमुद्धीथमुपासांचकिरे' [ छा०।१।२।७ ] दैवा इति । सवत्र वागादिक्षब्दास्तदमिमानिदेवतापरा बोध्याः । तत्र

(दी °) कारस्यामेदात्‌ । समाने चोमयनच्नापि तस्मिन्नेकस्मिञ्ज्ञानें स्थिते अचर निदृशेनम्‌ । विधिशेषवत्‌ । बविधिकशेषाणामगिहो्रादिधर्माणां शाखान्तरे श्रतानां यथा शाखान्तर उपसंहारस्तद्रत्‌ ॥ ५ ॥

पूर्वाधिकरणे बचोद्नाद्यविशोषादिद्येक्यमुक्तमत्रापि प्राणविद्येति समाख्याया पेक्याद्वि्ेक्यमिति ववृन्तमपवदति सूचजावयवेन--अन्थ-

[जर ध्पा१ २१०५} बह्माशतवर्षिणीदी पकाया समेतानि । २९१

(अ ०व ०।) संशयः किमनयोधिद्ययोरमेद्‌ उत मेद्‌ इति । अचर पूर्वपक्ष गुणो पसंहारः फलं सिद्धान्ते विद्ययोर्भेदान्नोपसंहार इति मेदः । चोदना शेषादित्यत्र समाख्याया अविशेषाद्िद्येकषयमिर्पुक्तं तर्छत्राप्यद्गीथविद्येति समाख्याया अविशेषाद्िदयेक्यमेवेति पष्टान्तसंगत्या प्राते तदाक्षिपति सिद्धान्ती (अन्यथात्वं दाब्ददिति चेत्‌ ' इति । छान्दोग्यवृहवारण्यक- वाक्याभ्यां प्राणस्यान्यथात्वं भिन्नाकारत्वं बृहदारण्यक उद्रीथकरतरतवं छान्दोग्य उद्रीथकमात्मकत्वमित्येवंख्पं गम्यते #तथा च कर्तृकर्मणो. नोपास्यमेदान्न विद्ेक्यमिति शङ्काथः । पूर्वपक्षी परिहरति नेति। कुतः। विशेषात्‌ । देवासुरस्पर्धोपक्रमादीनां बहूनामर्थानामुमयत्राविकषे- धात्‌ ॥ ६॥

छान्दोग्ये (तमुद्धीथमुपासांचक्िरे ` इति प्राणस्योद्रीथकर्मासकत्वभ- वणं लक्षणयोद्धीथकतृतवेनेव व्याख्येयमिति विद्येक्यमिति प्राते सिद्धा. न्तयति- `

न वा भकरणभेदात्परोवरीयस्वारिबित्‌ ॥ ७ ॥

नेवा विद्यैक्यं युक्तं प्रकरणमेद्‌ा+पक्रममेषा दित्यर्थः । तथा हि ओ. मिव्येतदक्षरमुद्रीथमुपासीतः [ छा०। १।१। १1 हत्योंकाराद्यनेक- वणखूपावयवविशिष्टस्य साममक्ति विशेष्यो क्वीयस्यावयवमूतरमोकार- मुपास्यगुपक्रम्य तस्येवोंकारस्व प्रथिष्यादिम्यः सारतमत्वादिगुणाचुक्तवा पुनरुदरीथावयवमकारमनुवत्यं देवासुराख्यायिकाख्येण (पाणमद्गीथमुषा-

(दी°) थातमिवि। उद्रानस्पर कतुत्वमृद्वीधरूपत्वं च बाजसनेयके छन्दोग्ये च प्रतीयते त्वं न उद्रापेवि बाजसनेयके ' तप्द्रीभभुपासाचक्षिरे ` इति शब्द्‌ मेदादिति चेन्न । कुतः । अविशेषाहेवासुरसङ्गाप्दर्मपेस्तवम्‌ ॥६५

उमयन्नापि सिद्धान्तमाह-न वेति । न षा नैव विधाया स्यम्‌ । कुतः । छान्दोग्ये ओमित्येतवक्षरमृद्रीथमित्युपकम्योद्रीथावयवस्योंकार- स्यो द्रीथत्वेनोपास्यत्वमभिधाय प्राणस्याप्युद्धीथत्वमाह तसुद्धीथमिति ।

# के. पुस्तके त्वयं प्रन्थः-- तथाच कर्कर्मणेभदेनोपेतसृ ्रीयुपतांचकरिर इति तस्कर विथेक्यं स्यादिति चेन्न दोषः । न ह्येतावता विरोपण विधकत्वमपगच्छति । अबिरोषस्यापि बहूतरस्य प्रतीयमानत्वात्‌ ॥ ७ ॥ तथाहि-

१ ख, यसः ॥ ६॥

२९२ ` श्रीमहैपायनप्रणीतवबह्यसूच्राणि- [अ०दषा०३य्‌० ८)

(न ०व०।) सां चकिरे' [ छा०१।२।२। ] देवा इत्याह । अचत्योद्गीथशशब्देनो- व्रीथावयव उच्कार एव स्वीकर्तभ्य उपक्रम उद्धीथपदेन तस्येवोक्तत्वा- द्न्यथो द्वी थपदेन सकठलसाममक्तियहण उद्गीथकत लक्षणायां चोपक्रमो बाध्येत । तस्माद्चोद्रीथावयव उकारे प्राण उपास्यः । ब्रहव्‌ारण्यके तूद्रीथकतां प्राण उपास्य इत्यनयो्विययोर्भद्‌ इति परोवरीयस्त्वाविव- दयथोद्भीथोपास्तिव्वसाम्येऽप्येकचोद्रीथे परमास्माध्यासेन प्राणायपेक्षया परत्ववरीयस्त्वादिगुणकमुपासनं “ स एष परोवरीयानुद्धीथः [ छा० १। ९। २] इत्यादिवाक्यविहितमक्ष्यादिव्यपुरुषगतदहिरण्यरमश्रष्वादिगुण- विशिष्टाद्वीथोपासनाद्धि्यते तद्र दित्यर्थः ॥ ७॥

सज्ञातश्वे्तदुक्तमस्ति तु तदपि ॥ ८ ॥

ननू थविदयेतिसंन्ञाया एकत्वाच्छाखाद्रये विद्येक्यमिस्युक्तमिति येत्त- चत्तरमुक्तं न वा प्रकरणमेदादिति । सूते संज्ञाकरणस्य पीरुपेयतवान्न वियेक्य्सवादकत्वभिति भावः । किंच तत्संज्ञेकत्वं परोवरीयस्त्वाद्युपा- सनयोभिन्नयोरप्यस्त्युद्रथविेति । सूचस्थापिश्ब्देनान्योऽपि दृष्टान्तः सूच्यते यथेकस्मिन्काठकयन्ये चोदितानां भिन्नानां कमणां काठकेकसं- ज्ञत्वमस्त्यतः पौरुपेयसंज्ञैकयं विदयेक्येऽप्रयोजकमिति भावः । तस्माच्छ.

किः क

न्दो गवाजसनेयिश्चाखयाः प्रकरृतविद्ययोभद्‌ इति सिद्धम्‌ ॥ ८ ॥

ननु ओमित्येतदक्षरमुद्गीथपासीत [छा०।१।१। १] इव्युपक्रम उ द्री थपदस्यांकारपरत्वनिधारणेन सिद्धान्तः क्रतस्तद्युक्तमुपक्रमवाक्य-

(दी ०।) वाजसनेयके तु समयाया उद्रीथमक्तेः कतां त्वं न उद्वायेति। अतः प्रकरणमेदाचरोवरीयस्त्वादिविदेकस्यां शाखायां निदशेने स एष परोवरीयानुद्रीथ इत्याकाशे परोयरीयस्त्वादिधर्मिण्युद्धीथे हिरण्यरम- धुत्वादिधर्मिणि च न परस्परं गुणोपसंहारस्तद्रत्‌ ॥ ७ ॥

संज्ञाया इति । संज्ञायाः प्राणैविधेव्यस्या अमेदाद्वि्याया अप्यभेद्‌ इति वेचोधं तदुक्तं निराकृतं भ्रकरणमेदा दित्यत्र । तदपि संज्ञाया एक्यमपि प्रसिद्ध मेदेष्वपि परोवरीयस्त्वादावुद्वीथ दत्यभ्निहो्रदुरशं पू्णमासादो काठकमिति । अस्ति तु अस्त्येव ॥ ८ ॥

9 स, (णविधेव्य ।

(अण्डपा०३सु०९] बह्माम्ूतवपिणीदी पिकाम्थां समेतानि। २९३

(न ०व०]) स्यान्यथाऽपि योजनास्षमवेन निर्घारणायोगादित्याक्षेपे समा- धत्त-

( बह्यहषटेहतुषेनाक्षरोद्वीथयोरेकत्वसंपादनम्‌ , अपि० ४)

व्यापेश्च समञ्जसम्‌ ॥ ९ ॥

ओमिव्येतदुक्चरमुद्रथभित्योकारत्वोद्वीथत्वयोः सामानाधिकरण्यप्रति- मासोऽस्तिस फिंनाभ्नि बह्यदृ्िवद्ध्यास उत यद्रजते सा शक्तिरिति. घद्पवादः । किं वा भूरा बाह्मण इतिवत्तुल्यधम।वमास आहोस्विन्नी- टमु्पलमितिवदुद्रीथोकारयो विशेषण विशेष्यमावावमास इति संशयः । तच्च पर्वपक्षे निर्धारणे कारणामावाद्निधारितार्थकमिद्मुपकमवास्यम- प्रमाणमिति तन्प्रलकस्य पूर्वाधिकरणयसिद्धान्तस्यासिद्धिः फलं सिद्धान्ते त्वांकारस्य प्रत्युच प्रत्यनुवाकं प्रातिस्तामं चाऽऽयन्तेषु व्यापतव्यापित्वात्को घकार उपास्य इत्याकाङ्क्षायामुद्रीथावयवव्वेनोकाये विशिष्यते ओ मित्येतदक्षरमुद्धीथमुपासीतः इति । तथा चोद्रीथमिर्त्याकारस्य विशे. धणमित्येव समञ्चसमुत्पलस्य नीलत्वमिव न तध्यासादिपक्षग्रहणं युक्त मि्युपक्रमवाक्यस्य निधारिताथत्वाम्प्रलकस्य सिद्धान्तस्य सिद्धि- रिति बोध्यम्‌ । सृते चरशब्दाऽयं तुशब्द॒स्थाननिवेशी तुशब्देनाध्यासा- दिपक्षाणामसमवः सूचितः । तथा द्युद्रीथ ओंकारस्यांकारे बोद्रीय- स्याध्यासेनोपास्यत्व उत्तर विधीयमानादांकारे प्राणदु्िरूपाहुपास- नद्धिन्नमिदमुपासनमिति वक्तव्यं तथा च परथक्फटकल्पनाप्रसङ्कः । सिद्धान्ते त प्राणाभ्रय ओंकाो$त्र विशिष्य समित इति नायं दोषः। नापि द्वितीयः पक्षः । ओंकारोद्वीथयोरन्यतरज्ञानस्यान्यतरज्ञानषाध. कत्वाद्शनात्‌। नापि तृतीयः । ओकारोद्रीथशब्दयोः प्थायस्वामावा- दिति । तस्मात्पटेकदेक्ञे दग्धे पटो दग्ध इत्यादिविदुद्रीथपद्‌ं स्वाषयष- मकारं लक्षयतीति सिद्धम ॥९॥

(दा ०।) पूवाधिकरण ओ मिव्येतदक्षरमुद्वीथमिति च्छन्दोगानामुपक- माद्वियामेद्‌ उक्तः। इदानीं तस्योंकारस्योद्धीथोऽपि विशेषणं न ह शिवि- धिर्नापवादो न चैक्यमिति बुद्धिसंनिधिमाह व्यापेरिति। चश्ब्दस्त्वथः । स ह्यध्यासापवादेक्यानि निराकरोति । व्यात्तेः स्ववेदसाधारण्यादा- कारस्य स ताहशो मा मूदित्युद्धीथकञब्दं विरोषणमित्युक्तम्‌ । समञ्सं चेतद्धिशेषणमन्यथा व्याप्तस्यैव ग्रहणं स्यात्‌ ॥ ९॥

१ ख, (ति चतर्थध० ।२ ख. “मर्प्यत ।

२९४ भीमहपायनप्रणीतवबष्यसु्ाणि- [अन्देपा०द्सु१० (अ ०१०॥) ( व सिष्ठत्वाहिगुणानामुपसंहतग्यत्वम्‌ , अधि०५)

सर्वाभेदादन्यनेमे ॥ १०॥

वाजसनेयके छान्दोग्ये च प्राणसेवादे मुख्यप्राणस्य भष्ट्वगुणकस्यो- पास्यत्वमक्तम्‌ । वाक्वक्षुःभो्रमनेरितांसि क्रमेण वसिष्ठत्वप्रतिष्ठात्वसप- स्वायतनत्वजनिमत्वरूपगुणयुक्ताम्युक्तानि संकीव्यं ते च वागादयः पाणाः धीनस्थितिकत्वं स्वेषु निशित्य स्वनिष्ठान्वसिष्ठतवादिगुणान्पराणे सषम- पितवन्त हत्युक्तम्‌। वाचो हि वसिष्ठतवं षार्िनो लोके सुखेन वासदरशं- नाञक्चुषः प्रतिष्ठाखं चशक्षुष्मतः सुखेन पादप्रतिष्ठादशशनाच्छोचस्य संप शुतातमनिधारणेन परमसपत्तिदशंनान्मनो हि मोग्याकारवृत्तिद्रारा मोग्यानामायतनं पुरुषाद्याकारेण परिणममानं रेतोऽजनिमन्मन्तव्यम्‌ । सवं कौश्षीतक्यादिकशाखास्वपि प्राणसंवादेषु अथातो निःभरयसादानमेता ह वै देवता अहंभरयसे विषद्मानाः ` [को०२।१४] इत्यादिना प्राणभे- छयमुक्तं ष सिष्टत्वादिगुणास्तु नोक्ताः । निःभ्रेयसं भष्ठयं तस्याऽऽधानं निर्धारणं तद्विनोपास्तेरयोगास्षषारम्यत इत्याह-अथेति। एता वागाद्यमि. मानिन्यो देवता अहंभेयसे स्वक्टी यभत्वायेत्यथः। तत्र किं व सिष्ठत्वादिगु- णानां कवचिदुक्तानामन्यन्रोपसंहारोऽस्ति न वेति सदेहे पूवमोकारस्य समी- पस्थगुणेरेवोपास्यत्ववदत्नापि यत्र ये गुणाः भ्रुतास्तैरेवोपास्यत्वं प्राण- स्येति नोपसंहार हति दष्टान्तेन प्राप्ते ब्रमः । अन्यत्र वसिष्ठत्वादिशुणा- नामभ्रवणस्थल हमे वसिष्ठत्वाइयो गुणा उपसंहतत्याः । कुतः । सर्वामेदात्‌ । सवस शाखासु प्राणोपासनस्य प्राणसवादस्याभिन्नत्वा- दित्यथः । एकस्यामेव विद्यायां वसिष्ठत्वाद्यपेक्षातद्‌ मावयोधिरोधादिति भावः ॥ १०॥

(दी ०।पूर्वाधिकरण ओंकारस्योद्रीथो विशेषणमित्युक्तं स्ंप्रणवध्या- वृत्थं तद्रव्रापि षसिषठत्वादिगुणा अन्यं व्यावृस्यर्था इति ष्टान्तत्वे- नाऽऽक्षिप्याऽऽह~सर्वामेदादिति । इमे वसिष्ठत्वादयो गुणा यन्न नोक्ता- स्तत्रास्येरन्‌ । छतः । सव भिदात्‌ । सर्वस्य प्राणविज्ञानस्येकस्यामे- दृति ॥ १० ॥

१ ख, <न्यत्वव्याः। २ ख, (्ान्तना०।

[ग०श्पा०६९०११-, गबह्यामुतवर्षिणीदी पिकार्म्या समेतानि । २९५

(्र०व०।) मनु प्राणस्य सविशेषत्याद्धवतु शाखान्तरीयतदीथगुणोपसं- हारो बह्मणस्तु निर्विशेषत्वेन स्वकश्षाखागतर्धर्मरेव ज्ञानसंमवान्नान्यश्ाखा- भरुतानामानन्दादीनामुपसंहार इति प्रल्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-

( आनन्दृसत्यत्वादीनां बह्मगुणानां प्रतिपत्तिफलत्वेन सर्वशाखा समानत्वाद्यवस्थापकविष्यमावाच् तेषापुपसंहतंन्यत्वम्‌ , अधि० ६)

भानन्ददयः प्रधनस्य ॥११॥

निगुणबरह्मपरासु भरुतिष्वानन्दस्वरूपत्व विज्ञानघनत्वापरिष्छिक्षत्ा- द्वितीयत्वादया धर्माः कचिष्कविच्छरयन्ते तत्र संशयः । किं यत्रये धर्माः श्र॒तास्त एव तत्र ज्ञेया उत स्वै धर्माः सर्वघ्रोपसंहतंध्या इति । अत्र पूरवंपक्षे केषांचिद्धमांणामनुपसंहारायावत्तच्व स्वरूपज्ञाना- सिद्धिः फटं सिद्धान्ते तत्सिद्धिरिति बोध्यम्‌ । तजाऽऽनन्वादीनां नोपसंहार इति प्राते वृमः । प्रधानस्य वबह्मण आनन्द्स्वरूपत्वादषो धर्माः सर्वघ्रोपसंहतैव्या वेयेस्येन विद्ेक्यादिति परव॑सृध्रोक्तष्ेतो- रित्यर्थः ॥ ११ ॥

ननु तैत्तिरीयक आनन्दमयपरमाःमानं प्रस्तुत्य ' तस्य प्रियमेव शिरः मोदो ृक्षिणः पक्षः । प्रमोष्‌ उत्तरः पक्षः । आनन्द आत्मा ' [ तै° २।५। १ ] इति परियशिरस्त्वादयों धमाः श्रुयन्ते तेषामप्यानन्द्स्वरूप- वादिधर्माणामिष स्व्॑रापसहारः स्याद्रह्यधर्मत्वाविशेषादित्यत आह~

परियशिरस्त्वायप्रापिरुपचयापचयो हि मेदे ॥१२॥

पियशिरस्त्वाहिधमाणां न सर्वत्र प्राभिः, हि यतः परियमोदप्रमोदा- नन्दाः परस्परपेक्षयोपचितापचितस्वखूपाः । उपचयापचयवन्तो हि धर्मो धर्मिणि मेदे सव्येव स्वामाविको संमवतः । बह्मणस्त्वद्वितीयत्वा- न्नोपचितापवितमियादिधरमस्वमावत्वम्‌। अस्वमावधर्मांणां बह्यज्ञानार्थं

(दी ०।) पु्ाध्थिकरणे प्राणस्य स्विंशेषतेन शारवान्तरगता गुणा वसि- त्वाद्य उपसंहृता न तु बह्याणि सविशेषत्वामिति न शाखान्तरगता आनन्दादय उपसंहतंव्या इत्याक्षिप्याऽऽह-आनन्देति। यज शाखान्तर आनन्डादयो धमां नोक्ताः प्रधानस्य बह्मणस्तत्नोपसंहतव्याः । कुतः \ सवाभेदादेव ॥ ११ ॥

एवं चेसियशिरस्त्वादीनामुपसंहारप्रा सिरित्यत आह--प्रियेति। पिय- िरस्त्वादेरुपसंहाराप्रासिः । कुतः । हि यस्मादूमेदे सत्युपखयाप्ययौ प्स क्ल विरिष्के। `

२९६ भरीमहै पायनप्रणीतबह्मसूजाणि - [अर स्पा ०३यू० १३-१२]

(००) नोपसंहार श्त्र्थः । चन्दनजं सुखं पियं पुचप्राधिजं मोदः स एव प्रकृष्टः प्रमोदः सुखसामान्यमानन्द्‌ इति तेषां तारतम्यं बोध्यम्‌ । अचर श्रीमद्धिः सु्रकारेरानन्वमयस्य बह्यत्वं भियादीनां तद्धर्मतवं चाङ्खी- कस्य तेयं चिन्ता तस्या अन्यत्र फलं बोध्यं तथा हि-वेथकये विद्येक्याषानन्दादिधर्माणां सर्व॑त्रोपसहारे सगुणबह्योपासनेषु भिन्नेष्वपि वेद्यस्य सगुणस्य बह्मण एकत्वेनोपासनेक्यापत्तावन्योन्यं गुणोपसहारः स्यादितिशङ्गानिरासः फलम्‌ । उपासनानां विधिपारतच्छ्याद्यत्र याव- हरणविशिष्टसुपासने विधीयते ततर तावदह्रुणविशिष्टमेव कतव्यं तत्तत्फ- टस्य तेनैव सिद्धेवंस्तुपरतन््रनिगुणविद्याफलस्याकिदानिव॒त्तेयावत्स्व- रूपज्ञानमन्तरेणासं मवात्सवेत्राऽऽनन्दादिगुणानामुपसंहार इति शङानि- रासप्रकारः ॥ १२॥ उपास्यबह्यधर्माणां सर्वत्र न प्रापिरिव्युक्तं तदपेक्षया ज्तेयधर्माणामा- नन्दादीनां सर्वे प्रा्सिरिति विशेषमाह- इतरे तवथंसामान्यात्‌ ॥ १२३ ॥ उपास्यधमापिक्षयेतरे वानन्दादयो धमां ज्ञानेकफलकाः सषेत्रोपस- हियन्तेऽरथस्य प्रतिपाद्यस्य बह्मणः सामान्यादेकत्वादित्यथः । उपसंहारं विना यथावत्स्वरूपविषयकमहवाक्याथज्ञानसाध्याविद्यानिवृत्तेरसभवा- दिति मावः॥ १३॥ ( परुषन्ञानस्य संसारकारणाज्ञाननिवतकवा्पुरुषस्येव वेयत्वम्‌ , अ० ४७) आध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ ॥ १४ ॥ कटषदह्ीषु पठयते--“इच्दियेभ्यः परा द्यथा; [क ० ३। १० |इत्या- (दी ०।)मवतों न स्वभेदे \ प्रियशिरस्त्वादयोऽपि तारतम्येन वतेन्ते। भोक्तुमे- काच परियशिरस्त्वादयः कृत्वा चिन्तयोक्ताः संयद्वामसत्यकामववादीना- मप्रािं दृशयितुम्‌ ॥ १२॥ यथा पियज्ञिरस्त्वादयो नोपसंहा्यास्तद्रदानन्वादृयोऽपात्यत आह- इतर इति । तुशब्दाोऽनुपसंहायत्वं व्यावतयति । इतर आनन्दादय उपसंहर्तव्याः । कुतः । अथंसामान्यात््‌ । अथस्य प्रतिपाद्यस्य बह्मणः सामान्यादेकरूपत्वात्‌ ॥ १३ ॥ पूर्वाधिकरणे बह्मण देक्याद्वाच्ये तत्पदाथं आनन्दृादीनामुपसंहार उक्तः: १ क. कृते ।

(भ, देपा.३स्‌०१५] बह्माप्रतवर्षिणीदी पिकाम्यां समेतानि । २९७

(ज °व ०।)रभ्व' (पुरुषान्न परं किं चित्सा काष्ठा सा परा गतिः [क०३।११] इति तन्न संशयः । फिमिमानि वाक्यानि भिन्नान्दुताऽऽत्मपरमेकमेव वाक्यमिति । पूर्वपक्ष इन्दरियादिपरत्वविशिष्टस्यार्थादेरुपास्यस्य प्रति- वाक्य मेदाद्वियाया भेदः फटं सिद्धान्ते निर्विेषात्मप्रदुर्शनपरमेकवा- क्यमिति विद्यैक्यं फलमत एव परर्वोत्तिरपक्षयो्िद्यामेदामेदयौः पर्यव- सानादस्याधिकरणस्य पादसंगतिः । पूर्वं बह्मस्वखूपाणामानन्दादीना- मुपसंहायाणां बह्मज्ञानो पायत्वं चिन्तितमिदानीमबह्यस्वरूपस्यानुपसं- हायस्या्थादिपरत्वरूपधममस्य बह्मज्ञानोपायत्वमुच्यत इष्येकफटत्वमवा- न्तरसग तिस्तत्रेमानि वाक्यानि भिन्नानीति प्राप्ते बूमः! आध्यानाय ध्यानसाध्यसाक्षात्काराय पुरुष एवाथां दिभ्यः सर्वेभ्यः परत्वेन प्रतिपाद्यत इत्येकमेव वाक्य न विद्धियादिपरष्वेनार्थादयः प्रतिपाद्याः प्रयोजना मावात्‌ । न हीन्दियपरत्वेनाथन्ञानं स्वतः किंचित्फलं साधयति, अतः प्रतिपाद्यमेदामावान्न वाक्यमेद्‌ः । पुरुषन्ञानं फलठहेतुरिति तत्रैवोक्तं “निचाय्य तन्धरव्युमुखात्पमुच्यते [ क० ३। १५ ] इति ॥ १४॥

एवं वाक्ष्यस्याऽऽत्ममाच्रपरत्वे फलवत्वं लिङ्गमुक्तवाऽपरव॑त्मपि लिद्ग- भाह-

आव्मशन्दयाच ॥ १५॥ (एष सर्वेषु मतेषु गूढोत्मा न प्रकाशते । हश्यते त्वभ्यया बुद्धया सक्ष्मया सक्ष्मद्रिभिः' [ क०३। १२]

(दी ०।शाब्दसामथ्यत्िहि तद्वदेव न्दियेभ्यः परा ह्यर्था इत्यादौ वाक्यसमा- पेरर्थादृयः स्वतन्त्राः प्रतिपाद्यन्त इति द्टान्तेनाऽऽक्षिप्याऽऽह-आभ्या- नायेति । इन्दिपेभ्यः परा ह्यथां इत्यादिना या परम्परा पुरुषान्तोक्ता न सा प्रतिपाद्या । कुतः । प्रयोजना मावात्‌ । तहि पुरुषोऽपि न प्रति- पाद्य इत्यत आह-जाध्यानाय । ध्यानपूर्वकाय सम्यग्दृशनाय पुरुषः प्रतिपाद्यः ॥ १४॥

आध्यानं चेच्धियादिप्रतिपादनेऽपि स्यादित्यत आहआत्मेति । गृढोत्मा न प्रकाशत इति पुरुष आत्म्ब्द्‌ात्तस्येव गढत्वासतिपा्त्वं

१ स. ध्दौ वास्यावगतेर्भादिनियादयः सर ।

ह 4

२९४ भीमहिपायनप्रणीतवबद्ययूत्राणि- [भरद्पा०रसु०१६]

(ज ०ष०।)इति प्रकृतपुरुष आव्महब्दभ्रवणाच्ाऽऽव्मपरमेबेदं वाक्यं तस्याऽऽ- त्पनः अत्या मानास्तरावेद्यत्वरूपापरवत्वप्रतिपादनादिति भावः ॥ १५.॥

हेश्वरस्यैवाऽऽत्मशब्दधाच्यत्वं न विराज इति कथनम्‌ , (अधि० <)

आत्मगृहीतिरितरवदुत्तरात्‌ ॥ १६ ॥

देतरेयके भ्रुयते-“आत्मा वा इदमेक एवाय आसीन्नान्य्किचन मिषत्स क्षत्र छोकान्नु सृजा इति [९० १। १ ] स इमाहीकानसूज. ताम्मो मरीची्मरमापोऽदोऽम्मः परण दिवं यीः प्रतिष्ठाऽन्तरिक्षं मरी- चयः पृथिवी मरो या अधस्तात्ता आपः! [ ए० १।२] इति। टोका नेवाऽऽहाम्म इति तन्याचष्टे श्युतिरदोऽम्भ इति । तदुम्भो यत्परेण दिवं दिवः परस्ताद्रतंते तस्य च परस्ताद्रतमानस्य योः प्रतिष्ठाऽऽभ्रयः साऽप्यम्मःङाब्दवाच्या दिवमारभ्योपरितनलोका श्रान्दमसैरम्मो निर्व्या प्तत्वादम्म इत्युच्यत इत्यथः । अन्तरिक्षठोकः सवितुकिरणव्याप्तव्वान्म- रीचयः । स्थानमेदृपेक्षया बहुवचनम्‌ । भ्रियन्तेऽस्मिन्मृतानीति पृथि. धीलोको मरो यानि पृथिव्या अधस्तात्पातालान्यम्बहुलानि तान्याप इत्यर्थः । तत्र संकायः । किमात्मपवेन हिरण्यगमं उच्यत उत परमा. सेति । पूर्वपक्ष आत्मपदस्य परमात्मपरत्वामावात्ततमित्यर्थं नाऽऽनन्दा- हिधिमाणामन्रोपसंहार इति फलं सिद्धान्ते परमात्मन एवाच्ोक्तत्वाच- समित्यथमस्त्यानन्वाविधर्माणामन्ोपरसहार इति मन्तव्यम्‌ । तजन पूर्व वाकष्यभेदभियाऽथादीनां पृथक्प्रतिपाद्यत्वं नास्तीत्युक्तं तहिं प्रजापते रेतः कायं देवा इस्यादिपूर्ववाङ्ये हिरण्यगर्म॑स्य प्रकरृतत्वात्छ एवाऽऽत्- शब्डेनोष्यत हति युक्तमन्यथा वाक्यमेदुप्रसङ्काविति दष्टान्तसंगत्या प्राते श्रमः । अस्मिन्सृ्टिवाक्य आत्मशब्देन परमात्मन एव गृहीतिना- न्यस्येतरवत्‌ । यथेतरेषु सृष्टिवाक्येषु आत्मन आकाशः संमूतः [ ते० २

(द ०।)तसतिपस्यर्थमेवेयं परम्परा न स्वतन्त्रा । चकारो नैतेषामन्यतमप्र तिपिादने स्वंप्रतिपादने वाऽऽध्यानं सिध्यतीत्याह ॥ १५ ॥ पुवांधिकरणे संमवत्येकवास्यत्वे वाक्यभेदो न युक्त ह्युक्तम्‌ । तषि आता षा इदमेक एवेत्याद हिरण्यगर्भः स्वीकरणीयस्तत्र वाक्य- मेदाभावादिति हष्टान्तेनाऽऽक्षिपष्य समाधत्ते । अथ वा सदेवेति च्छन्दा. गानां योऽयं विज्ञानमय इति वाजसमेयकानां चेकवाक्यतामावान्न प्रव दियेक्यमिस्याक्षिप्य समाधत्ते-आस्मेति । आत्मा वा इदमेक

[भर दग ०१०१५] ब्रह्माम्तवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २९१

(ण्व०।) {1१1 इत्यादिष्वारमङ्ाष्वन परमात्मन एव गहणं तद्ेद्ापि। कुतः । उत्तरात्‌ । “स दक्षत लोकान्नु सृजा इति" [ २०१।१] “स इमा- छीकानसृजत ' [ ए० १ । २ ] इतीक्षणपूर्वकसष्टत्वरूपोत्तरविशेषणादि- त्यर्थः । तच्च विजेषणं परमात्मन्येव भूख्यत्वेन श्ुत्थन्तरेष्ववगतमिति मावः ॥ १६ ॥

अन्वयादिति चेत्स्यादवधारणात्‌ ॥ १७ ॥

पर्ववाक्यादिपर्यालो चनया प्रजापतावेव वाक्वस्यान्वयवृरनान्न पर मात्म्रहणं युक्तमिति चेद्नोच्यते स्यादवधारणा दिति । अत्र परमा तःन एव अहणं युक्तं स्यात्‌ । आसा वा इदमेक एवाय आसीत्‌ [९० १।१] इति सृष्टेः प्रागेकलत्वावधारणस्य परमात्मन्येषाऽऽखसत्वादित्यर्थः । न चास्मिन्वाक्ये लोकघष्टत्वं भ्रुयमाणं हिरण्यगरभमेव गमयत्यन्यथा परमात्मय्रहणे महाप्रूतसुष्टिः भूयेतेति वास्यम्‌ । छन्दोग्ये तेज- आदिसुष्टिथवणेऽपि यथाऽऽकाकषवायुसृश्चुपसषारस्तष्टदनापि महामृत- सृषटेरुपसंहारात्‌ । तस्मादस्मिन्वाक्य आत्मनः परस्पेष यहणमिति सिद्धम्‌ ॥ १७॥ , घवद्रयस्यापरा व्याख्या--' आत्मगरृहवीति रितरबदुत्तराप््‌ ` बृषदारः एयक “कतम आत्मा इति प्रभे "वोऽयं वित्ञानयबः च्राणेषु हद्यन्त. ऽर्यातिः पुरूषः" [ ब॒० ४।९। ५७ ] इ्यात्मशबष्देनोपक्भ्य तस्येबाऽऽ- त्मनाऽसङ्खत्वादिकमुक्तवा स वा एष महानज आला ` { षु ४।५ २५ ] हति ब्रह्मात्मतामुपसंहरति । छान्दोग्ये तु सदेष सोम्येदमथय आसीदेकमेवाद्दितीयम्‌ [ छा० ६।२।१] इति विनैवाऽऽव्य- शाब्दं सन्मात्रमुपकम्यान्ते “स आत्मा तच्वमसिः [ छा० &।८।७ ] इति बह्मातमत्वमुपसंहरति । तत्न संशयः किमनयोवरास्ययोस्तुल्याथंत्वमुत भिन्नार्थत्वमिति । पूरर॑पक्षेऽनयोर्वाक्यमोखुपकयरेषम्यादृथमेदेन विद्ययो-

(दी ०।)एवाय आसीदित्यत्राऽऽस्मनः परमात्मनो गृदी ति्ंहणम्‌ । किंवत्‌ । इतरवत्‌ । यथा तस्माद्रा एतस्मादालमन हत्यत सुषिप्रसद्धेन तद्त्‌ । कुत इत्यत आह-उत्तरात्‌ । ˆ स पेक्षत ' इत्यादेः ५ १६१५ अन्वयादिति । अम्मःप्रमृतीनां सृष्टेरन्वयाद्वगतत्वाभ्नि पर आत्म शब्दाभिधेय इति चेत्तन्न स्यात्पर आत्मशब्दामिधेयो भवेत्‌ । कुतः । आत्मा वा इदमेक एषेत्यव धारणात्‌ । अथ षा सर्वेवेत्याद्निा सण्छष्डे-

९०० परी महेपायनप्रणी तबह्मग्रचाणि- [ज०पा०६सु०१८]

(ज ०व०।) भेदान्नान्योन्यं गुणोपसंहारः किंतु ब्रहदारण्यके निगणविय्या छान्दोग्य उपक्रान्तसत्तासामान्ये बह्मत्वोपासनेति फटं सिद्धान्ते छान्दोग्ये सत्पदेनाऽऽत्मन एव गृहीतिरितिवद्‌ बृहदारण्यक आत्पदे- नाऽऽत्मग्रहणवदुत्तरात्तच्वमसीव्युपसंहारबलादित्युभयत विधेक्यादस्त्य- न्योन्यं गुणोपसंहार इति । पूर्वाधिकरणे वाक्थेक्यवलादर्थादिपरत्वं परि. त्यज्य विद्ेक्यमुक्तं तरिं भरकरत उपक्रमभेदेन वाक्यभेदाद्वि्ेक्यं न स्या- दिति प्रयुदाहरणसंगतिरस्यायिकरणस्य बोध्या ॥ १ ॥

ˆ अन्वयादिति चेत्स्यादृवधारणात्‌ › ननूपसंहारबलात्सत्पदेनाऽऽतम- गृहीतिरित्यसंगतमुपहारस्योपक्रमान्वयादुपक्रमपरतन्त्रत्वादित्याक्षिपां्ा- थः परिहरति स्याद्बधारणादिति । सत्पदेनाऽऽत्मन एव गृही. वियुक्ता स्यात्सदेषेत्यद्विती यत्वावधारणात्सत्तासामान्यस्य च सदिती- यत्वाद्वधारणानुपपत्तस्त्यिथंः । अयं भावः-आरस्मणाधिकरणे बह्मा तिरिक्तवस्तुजातस्य मिथ्यातसाधनाद्ास्माभ्यस्य सस्पदार्थत्वानुप- पत्तेः । सत्पदेनाऽऽसमन एवोपक्रमः सदुपक्रमस्य बह्मसत्तासामान्यप- रत्वसदेहेऽपि त्वमसीति वास्यशेषाद्वह्यपरत्वनिणंयः । न च श्ाखाद्रय अत्मसच्छब्दाभ्यां जीववह्मणोङपक्रमाद्रेषम्यमुभयोठंक्षयेक्येनविषम्या- दिति । तस्माद्मयोर्वाक्ययोरेका्थत्वमिति सिद्धम्‌ ॥ २॥

क ९ = क

( काण्वच्छान्दोग्यषष्टयोद्धेयोरव॑स्त्वेकत्वम्‌, अधि०९ )। कायाख्यानादपूरवेम्‌ ॥ १८ ॥ वाजसनेयके प्राणसेवादे प्राणो वागादीन्पप्रच्छ मम किमन्नं किं वास इति । ते प्र्यतुः-- "यदिदं किंचाऽऽभ्वभ्य आ कृमिभ्य आ कीट- पतङ्गभ्यस्तत्तेऽन्नमापौ वास इतिः तदनन्तरं श्रूयते तद्विद्राश्सः भोतिया अशिष्यन्त आचामन्त्यशित्वाऽऽचामन्त्येतमेव तदनमन कुर्वन्तो मन्यन्ते स

किते, कि कि

(दा। °नाऽऽत्मनो गृही तिरितरवत्‌ । वाजसनेयके कतम आत्मेति यथाऽऽ तमकब्देनाऽऽसमगृहीतिस्तद्रत्‌ । कुतः । उत्तरात्‌ । रेतदातम्यमिदै सर्व॑. मित्युपसंहारगतादात्मकाष्दात्सदेवेत्युपकरमान्वयान्नाऽऽत्मनो ग्रहणमिति चेत्तन्न । येनाशरुतमित्यादिनैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानस्य सदेवेत्यनेनो- त्पत्तेः प्रागन्यासत्वस्य चावधारणात्‌ । तस्य चाऽऽत्मग्रहण उपपन्ञत्वं नान्यथा ॥ १५७॥

पूवाधिकरणे सं दिग्धसदुपकमस्य वाक्यशेषान्निर्णय उक्तः । एवमि. हापि अशिष्यन्त आचामन्तीत्वादिवेतंमानापदेशत्वेन विधित्वसदेहेऽ

(भ ०दपा०स०१८] बह्मामुतवर्षिणीदीपिकार्भ्या समेतानि । ३०१

(न ०व ०।)[त् ०६।१।१४] (तस्मादेवं विदरिष्यन्नाचामेदशित्वा चाऽऽचामेद- तमेव तदनमनय्ं कुरुत इति ' [बृ ०मा ०६।२।१५] यस्मासाणस्याऽऽपोवा- सस्तस्मादिव्यस्मिन्न्थं तच्छब्दः । विद्वांसः प्राणविदः भोविया वथेष्टचे- शारुल्या भोजना पर्वात्रकालयोराचमनं कुर्वन्ति तेनाऽऽचमनसंबन्धि- नाऽनूपवासतेतमेवेनं प्राणमनय्रमाच्छादितं कुर्वन्तो मन्यन्ते चिन्तयन्ति प्रवे जनास्तस्मादिदानींतनोऽपि प्राण िदेवं कुया दित्यथः। छान्दोग्येऽप्ये- वमेव श्रूयते । किमू । (तस्माद्रा एतदशिष्यन्तः पुरस्ताचोपरिष्टाचाद्धिः परिदधति '[छा०५।२।२] तस्मास्राणं प्रत्यपां वासस्ताद्त्यथः । अन्नम- शिष्यन्तः प्राणविद आचमनं कुर्वन्त एतव्छुवं न्ति । किमेतत्‌ । मोजनासू- वमूर्वं चाद्धिः प्राणं परिदधत्याच्छादयन्तीत्यथंः । त्ाऽऽचमनीया- स्वप्सयु प्राणवासस्त्वध्यानमाचमनं च प्रतीयते । तचो मयविधाने वास्य. भेदमयादेकमेषव विधेयं तदेकं किमा चमनं विधेयमुत वासस्त्वध्यानमिति संशयः । पूर्वपक्षे प्राण विद्याङ्गतेनापूर्वस्याऽऽचमनस्य विधेयत्वात्तस्याऽऽ- चमनस्याच्र प्राणविद्यायामुपसंहारः फलं सिद्धान्ते त्वनुपसंहार इति

न्तथ्यम्‌ । तत्र संदिग्धसदुपक्रमस्य वाक्यशेषान्निणंयवद्‌च।मन्तीति वर्तमानापदेक्ञस्य विधित्वसंदेह आचामेदिति वास्यशेषाद्विधित्वनिणय इति दुष्टान्तस्गत्या प्रापे बूमः । वासस्त्वध्यानमेवापूर्वं पाणविद्याङ्गत्वेन विधेयं यथा प्राणबिद्याङ्गत्वेन श्वादिमयादस्यान्नस्य प्राणं प्रस्यन्नत्वेन ध्येयं विधीयते तद्त्‌ । न तवाचमनमनर विधेयम्‌ । कुतः । का्याख्यानात्‌। द्विजो नित्यमुपस्पशेदित्यादिना स्मातविधिना सकलटायुष्ठानाङ्गत्वेन शुद्ध्यर्थं कार्यस्याऽऽचमनस्य प्राणविद्यायामपि प्राप्तस्याऽऽख्यानत्तदी- यास्वप्सु वासस्त्वविधाना्थमश्रनुवादादित्यथंः॥ १८ ॥

(दी ०।) रिष्यन्नाचमेदिति वाक्यशेषादाचमनस्य विधित्वनिश्चय इत्या- क्षिप्य समाधत्ते--कार्येति । `“ पुरस्ताच्चोपरिशाचाद्धिः परिदधति ' हति च्छन्दगानाम्‌ । अश्िष्यन्नाचामेत्‌ ` इति वाजसनेयिनां यदाचमनं न तद्विधेयम्‌ । कुतः । कार्याख्यानास्रायत्याथं कार्यत्वेन प्राप्तस्य स्मार्तस्याऽऽख्यानादनुवादात्‌ । किं तहि विधेयमित्यत आह-अपएरवमर । ° एतमेव तदनमन कुर्वन्तो मन्यन्ते › इत्यनग्रताचिन्तनमप्रापे विधे. यम्‌ ॥ १८ ॥

# ख, वचनान्तरेण अरयवायस्य पुगवेचनसनुवादः।

१०२ भीमदहैपायनप्रणीतवह्मस्ाणि- [अ० दपा ०३०१९]

(न ०व ०।)(पराणोपासनं प्रति प्राणविद्याप्राप्तयोरनग्रताबुद्धचाचमनयरनग्म- ताबुद्धेरेष विधेयत्वम्‌, अधि० १० ) समान एवं चाभेदात्‌ ॥ १९ ॥

वाजसनेयिशश्ाखायामिरहस्ये शाण्डिल्यविद्या श्रता ततर गणाः श्ूयन्ते--'स आत्मानमुपासीत मनोमयं प्राणकरीरं मारूषपम्‌' [ शतप १०।६।३।२। ] इत्यादिना । तस्यामेव शाखायां बृहदारण्यके पुनः श्रयते शाण्डिल्येन हष्टा विधा (मनोमयोऽयं पुरुषो माः सत्यस्तस्मि- क्न्तहदये यथा वीहिर्वा यवोषा स एष सर्वस्येशानः स्वस्याधिपतिः स्वमिदं प्रशास्ति यदिदं किंच" [ बृ०५।६। १] इति। माः प्रका- शात्मकः सत्यः परमार्थतः । तस्मिन्मनोमयपदप्रकृतिभूतमनःशब्वैन प्रस्तुते हृदयेऽन्तयथा व्रीह्यादि तथा तावत्परिमाणः पुरुषोऽस्ति स एष सवेस्येशाम हत्याद्गुणक हत्यर्थः । तत्न संशयः किमथिरहस्यवृहवा. रण्यकस्थयोरनयोर्बिययोर्भद्‌ उतैक्यमिति । पुवंपक्षे विद्ययोरभदादणा- नुपसंहारः फलं सिद्धान्ते विधेक्याद्रुणोपसंहार इति बोध्यम्‌ । पूर्व प्राप्नाचमनानुवादेन वासस्त्वभ्यानं विपेयमिव्युक्तमिह तक्तवाक्ययोरेक- स्यानुवादृकत्वमेकस्य विदयाविधायकत्वमित्यत्न नियामकामावादुभयो- रपि स्वनिकटस्थगुणविशिष्टवियाविधायकत्वमित्यनयोर्वि्ययोर्भेद्‌ इति प्रत्युदाहरणेन प्रासे बूमः । यथा भिन्नासु शाखासु विद्ेक्यं गुणोपसंहा- रश्च भवत्येवं समाने चेकस्यामपि शाखायां भवितुं युक्तम्‌ । कुतः । अभेदात्‌ । उपास्यस्य मनोमयत्वादिगुणकस्योमयवाप्यमेदेन प्रत्यभि. ज्ानादित्यथः । यस्वेङस्यानुवादकत्वमेकस्य विधायकत्वमित्य् निया- मकामाव हति तज्ाधिरहस्ये बहूनां गणानां भ्रवणेन तवैव वियोत्प- त्िविधिकल्प्रनात्‌, बृहदारण्यके तु विधेक्यप्रव्यमिज्ञानार्थं तनोक्तमनो- मयत्वाद्यल्पगुणानुवादेन सर्वेशानत्वादयो गुणा विधीयन्त इतिन किंचिद्वाधकम्‌ । तस्मादु मयच्र शाण्डित्यविद्येक्यमिति सिद्धम्‌ ॥ १९ ॥

(ई ०।)पूवांधिकरणे प्राप्ताचमनानुवादेनानय्ताचिन्तनं विधेयमिव्युक्तमिह तु वाक्ययोः कस्य विधेयत्वं कस्यानुवादत्वमित्यनिश्चयादद्योरपि विधा हय विधित्वेनान्योन्यं गुणोपसंहार इत्याक्षिप्य समाधत्ते-समान इति । समानेऽपि शाखामेदे वाजसनेयक एवं गुणोपसहारो यथा मिन्नशा खायां कृतः । राण्डिल्यकश्ाखायां मनोमयत्वादीनां गुणानां बृहदार. ण्यके च मनोमय इत्यादीनां प्रत्यमिन्ञायमानतवादियाया अमेदुस्त- स्मात्‌ \ १९॥

[अ०३पा ५ बह्मामुतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि। ६०३ 2.० -२१ ( ्र° १० । ) ( काण्वानामभिरहस्वब्राह्मणषृहकारण्यकयोः पठितायाः शाण्डिह्यविद्याया एकविद्यात्म, अधि० ११) संबन्धादेवमन्यज्रापि ॥ २० ॥ धृहदुरण्यके सस्यं बह्म हिरण्यग्माख्यं सत्यं महदित्युपक्रम्प ! तद्यत्तत्सत्यमसो स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डठे पुरुषो श्चायं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषः ' [ बृ०५।५। २] इति । तत्रैवं सति यत्तत्सत्य॑ हिरण्यगमांस्यं सोऽसावादित्यः । किं मण्डटमेवाऽऽदित्यो नेत्याहैष हति । अक्षन्नक्षिणि तस्य सत्यस्य स्थानमेदेनाऽऽदित्यचाक्चुषपुरुषात्म- नाऽवस्थानमुक्त्वाऽऽदित्यपुरुषस्य सत्यस्य भूरिति शिरः, मव इति बाहू, स्वरिति प्रतिष्ठा पादाविति व्याहूतिदेहत्वं संपाद्य तस्योपनिषदहरित्यह- नामत्वमुक्तम्‌ । तदनन्तरं चाक्चुषपुरुषस्य सत्यस्य पववद्याहूतिदेहत्वं संपाद्य तस्योपनिषदहमित्यहंनामवत्वमुक्तम्‌ । उपनिषच्छब्देन. देवताप्र- काशकं रहस्यनामोच्यते । अहःशब्द्‌ः प्रकाशवाची, अह॑शब्दः प्रत्यगा- सवाची । तावहरहेशब्बौ क्रमेणाऽऽदित्यचा्युषपुरुषयोर्नामनी इति स्थितिः । तच संक्षयः । किमस्यां सत्यविद्यायां नाश्नोर््यवस्थया ध्यानं कर्तव्यमुत नामद्रयस्य पुरुषद्रयेऽप्युपसंहार इति । परवंपक्ष उपसंहारः फलठ सिद्धान्ते व्वनुपसंहार इति । तत्न हष्टान्तस्ंगत्या परवंपक्षयति संबन्धादिति । यथा श्ाण्डिल्यवियायामेकशाखायां विमागेनाधी- तायामेकविद्यात्वसंबन्धादन्योन्यं गुणोपसंहारः पर्वमुक्त एवमन्यत्रापि सत्यविद्या्यां मवितुं युक्तमेकविद्यातवसंबन्धादित्य्थः ॥ २० ॥ समाधत्त- न वा विशेषात्‌ ॥२१॥ नैव नामहयस्य पुरुषष्य उपसंहारो विद्येक्येऽप्यक्ष्यादित्यरूपस्थान- विकोषादित्यर्थः 1 तथा य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषस्तस्याहरिति (दी ०।)पवांधिकरण एकशाखायामभ्यासाच्छाण्डिल्यविद्यामेदप्रसक्तावपि परत्यमिज्ञानाद्िद्ेक्यगुणोपसंहार उक्तस्तर्हीहापि सत्यस्य बह्मणो मण्ड. लद्यव तिन एेक्यादुपनिषदोरप्यु मयच्च चिन्तनमिति हष्टान्तनाऽऽक्षिपति- संबन्धेति । तस्योपनिषदहरिति तस्योपनिषदहमिति यथा शाण्डिल्य- विद्यायां बृहदारण्यके च गुणोपसंहार एवमन्यत्रापि आदित्ये चक्षुषि चापनिषदोरदिमागेन चिन्तनम्‌ । कुतः । एकविद्यासंबन्धात्‌ ॥ २० ॥ सिद्धान्तमाह-न वेति । तदुक्तं नैव । कुतः । आदित्येऽहरिति १ ख. तवदुः ।

६०४ श्रीमहेपायनेप्रणीतक्षहयसूत्राणि~ [अ०दषा ध ० १३-२३ (अ ०व०।) नामेत्युक्त्वा तस्येति तथ्डनदेनाऽऽदित्यमन्डलादज्छितसयैव परामर्शात्तस्येवाहर्नामत्वं युक्तम्‌ । एवमहंनामत्वं चाक्षुषपुरुषस्येव चक्षूरु- पस्थानविहोषाव च्छिन्नस्येव तच्छब्देन परामज्षां दिति । तस्मादनयोनांक्नो- उयवस्थेति ॥ २१ ॥ दशंयति च ॥२२॥

किंच बिद्यान्तरे हिरण्यरमश्रुरित्यादिनाऽऽदित्यपुरुषस्य रूपगुङ्त्वा तह्ुपमक्षिपुरुषेऽतिदिक्षति ˆ तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपम्‌ ` [ छा० १।७।५1] इति । अयमतिदेश इतरत्र सत्यविदयास्थले स्थानमेदाल्नोपसंहार इति दीयति । अन्यथा स्थानमेदेऽपि गुणोपसं हाराङ्खीकारेऽयमतिदेशो निरथक एव रस्यादिति। तस्मान्नान्नोग्यंवस्थेति सिद्धम्‌ ॥ २२॥

( अहरित्यादित्यगतस्याहमित्यक्षिगतस्य च वेद्यपुरुषरस्यैकरेषे ऽपि स्थानविशेषे तन्नामविश्ेषस्य युक्तत्वकथनम्‌, अधि० १२)

संभृतियुष्याप्त्यपि चातः॥ २३॥

परिशिष्टोपदेशात्मकलिलगरन्थेषु श्रूयते-' बह्मज्येष्ठा वीयां संमृ तानि बह्याये ज्येष्ठं दिवमाततान ` इति । वीर्या वीयांणि पराक्रमविशें षरूपाणि वियदादौ नि । बह्येव ज्येष्ठमनन्यापेक्षं कारणं येषां तार बह्मज्ये्ठानि । लौकिकेश्वरवीर्याणां बवद्धिमंध्ये मङ्खः संभवि बह्मवीयाणां तु नैवमित्याह संमूतानीति । सवांधिकेन बह्मण निर्विघ्रसम्रद्धानीत्यर्थः । तच ज्येष्ठं बह्याय इन्दा दिजन्मनः प्रागेव दिदं स्वगमाततान व्याप्तवत्‌ । नित्यमेव सववंव्यापकमित्यथंः । एवं संमृतिद्यु ष्याप्त्याद्यो गुणा ब्रह्मणः श्रूयन्ते तत्र संशयः । किं तेषां गुणान (दी "(चक्षुषि चाहमिति स्थलटयोर्विशेषादुपनिषदोरपि विमागः ॥ २१ ।

ननु स्थानमेदाद्धममेदों नात्यन्तनियत इत्यत आह-दृशेयतीति तस्यैतस्य तदेव रूपमित्यादिस्थानमेदाद्धममेदः । चकारो राज(दीन स्थानमेदाद्धममेदप्रसिद्धिमाह ॥ २२॥

पएवाधिकरणेऽक्ष्यादित्यस्थानमेदाद्धमातुपसंहार उक्तः । अचर त्‌ बह्मणः प्रत्यभिज्ञायमानत्वान्न तदनुपसंहार इति प्रत्युदाहरणेनाऽऽक्षि प्यातिदेशेन समाधत्ते-संमृतीति । बह्मज्येष्ठा वीयां संमुतानि बह्मा ज्येष्ठं दिवमाततान ` इति राणायनीयानां खिेषु अधिदेवं संमृतिद

[अ*३पा,३१०२] बह्याप्ृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ६०५

(म्व ०।)तदीयोपनिषद्धिहितश्चाण्डिस्यादिबद्यविदययासूपसंहार उत तद्रण- विशिष्टोपासनं परथगेवाच्न विधीयत इति । तच्नोपसंहार इति प्रापे पएर्वो- न्यायमतिदिङ्ति-संमृतीति । संभूतिश्च युग्याप्तिश्च संम॒तिद्युव्याप्ती । यथा स्थानमेदान्नाञ्नोव्य॑वस्थेवं सभृत्याद्योऽपि शाण्डित्यादिषिद्यासु नोपसंद्वियन्तेऽत एव स्थानमेदादेवेव्यथः । कशाण्डिल्यादिविद्यासु हूदयायतनव्वं बह्मणः श्रुतं नेवमच्र । तस्मास्संमूत्यादिगुणविशिष्टमुपास- नान्तरमिति सिद्धम्‌ । अस्यातिदेश्लान्न प्रथक्सगत्याद्ययपेक्षा ॥ २२ ॥

( विद्यैकत्वाभावात्संभत्यादीनां गुणानां शाण्डिल्यविध्यादिष्वनुपसं- हायत्वम्‌ , अधि० १३)

पुरुषवियायामिव चेतरेषामनाश्रानात्‌ ॥ २४ ॥

अस्ति ताण्डिनां वेद्धिनां रहस्यबाद्यणे पुरुषविद्या । तत्र पुरुषो यज्ञत्वेन कल्पितः । तदीयमायुखेधा विभज्य सवनचयं कल्पितं तस्य यानि चतुर्वि्ञतिवर्षाणि तत्मातःसवनं ततः पराणि चतुश्चत्वाररिशद््‌- पाणि माध्यंदिनं सवनं ततः पराण्यष्टाचत्वाररिशद्रषाणे तुतीये सवनं परुष विद्ययाविद्‌ः षोडशोत्तरशतवपषंजी वित्वादिति । पिपासा दिकं दीक्षा- स्वेन कल्पितम्‌ । तेत्तिरीयकेऽपि-' तस्यवं विदुषो यज्ञस्याऽऽत्मा यज- मानः श्रद्धा पत्नी शरीरमिध्मम्‌ ` [ ते० आर० १०।६४ | इत्यादिना पुरुषयज्ञः श्रूयते । तच संशयः । किमनयो्वि्ययोरन्योन्यं गुणोपसंह- रोऽस्तिन वेति । तत्र पर्वं यदुक्तं संमत्यादिगुणाः शाण्डत्यादेवियाछ नोपसंद्भियन्त इति युक्तं हि तदसाधारणगुणप्रत्यभिज्ञानामावादिह तु मरणस्यावभथत्वेन कल्पितस्य गशणस्योमयन्न सत्वेन प्रत्यभिज्ञानाहुणोप- संहारो युक्त इति प्रस्युदाहरणसंगत्या प्राप्ते बूमः । नान्योन्य गुणापस- हार उपास्यरूपमेदात्‌ । तदाहाऽऽचा्यः-पुरुषविद्यायामिति । ताण्ड्या- दिशाखास्थपुरुषविद्यायां यथा गणाश्नानं तथेतरेषां तेत्तिर(यकाणा

(क्ष ।व्याप्त्यादयोऽपि धर्मास्त नाध्यात्मदहरोपकोसलादि विद्यास्वपि उपसंहतेव्याः । कुतः । अत एव स्थानमेदृादेव ॥ २३ ॥ पर्वापिकरणऽसाधारणगणप्रत्यभिज्ञाना मावात्संप्रत्यादौ विध्यामेद्‌ उक्त इह तु असाधारणगुणप्रत्यभिन्ञाना द्वि क्यमिति प्रतयुदाहरणेनाऽऽ क्षिप्य समाधत्ते--पुरुषति । ताण्डिनां पेद्धिनां च रहस्ये पुरुषस्याऽ-

येधा विभज्य तत्सवनन्नयं परिकल्प्याशिशिषत्वादीनि दीक्षादित्वेनोः- २३९

३०६ भीमहेपायनप्रणीतबह्यसूज्ाणि- [अ दपा०३स्‌०२५]

( ब्रण्व०। ) पुरुषविद्यायां गणान्नानामावादि्यथः 1 अन्यन्न पुरुष एष यज्ञत्वेनोपास्यः । तैत्तिरीयके त विदुषः पुरुषस्य प्रासेद्धो यो यज्ञस्तस्य पुरुषात्मादिषु यजमानत्वादिकत्पनयोपास्यत्वादेवं बहुतर उपास्थमदो वुरयते तद्धेच्च विद्यामेदान्नान्योन्यं गुणोपसंहार इति । यच्ववभुथगुण- स्योमयच्र सस्वात्पमत्यभिज्ञानमिति तन्न । बहूगुणमेद्‌ एकस्य प्रत्यभिन्ञापक- त्वामावादिति । किंच तैत्तिरीयके श्रूयते पूवेमात्मविद्यामुपदिश्य तच्छे-

धत्वेन पुरुषस्य यज्ञ उपदिश्यते ‹ तस्येव विदुषः ` इति तत्संनिधौ भव- णादन्यत्र त्वायुवंद्धिफटकफः पुरुपयक्ञः स्वतन्त्र इत्यनयोर्भद्‌ एव न्याय्य इति ॥ २४॥

( तेत्तिरीयकतण्डिनोः पुरुषविध्ायाः पृथक्त्वम्‌ , अधि० १४ ) वेधायर्थकेदात्‌ ॥ २५॥

अस्स्याथर्वणिकानामपनिषदारभ्मे मन्न्रपठनं ' स्व प्रविध्य हृष्य प्रविध्य धमनीः प्रवृज्य शिरोऽभिप्रघ॒ज्य चिधा विमक्तः ' हत्यादि। ताण्डिनां ' देव सवितः प्रसुव ' [छा०्वा० १।१] दइत्यादि। शास्यायनिकानां श्वताश्वो हरितनी लोऽसि ` इत्यादि । तैत्िरीयका्णां शं नो मित्रः ' [तै०१।१।१] इत्यादि । वाजसनेयिनां तूपनिषदारम्भे प्वग्यवराह्यमणं पठ्यते- देवा ह वै स्च निषेदुः ` [शत०१५।१।१।१] इत्यादि । कोषीतकिनामयिष्टोमव्राह्यणं ‹ बह्म षा अथिष्टोमो ब्ह्येव तदहबह्यणेव ते बह्मोपयन्ति तेऽमुतत्वमाप्रवन्ति च॒ एतदहरुपयन्ति › त्यादि । अयम्थंः-अभिचारकर्मदेवतामभिचारकंता प्राथंयते हे देवते मदिपोः सर्वमङ्घुः प्रविध्य विदारय हृदयं च विदारय धमनीः शिराः

(दी °|) च्यन्ते सेयं पुरुपविद्ा तस्यां ये धर्मास्तिस्थेवं विदुषो यज्ञस्येत्या- दिना यज्ञपुरुषे य इतरेस्तै तिरीयकेः परिकलद्पितास्तस्मिस्ते नोपसंह- तव्या! 1 कुतः । तेषां ताण्डिपेद्धिवद्नाश्नानात्‌ । यतस्ते तस्येत्यादिना 'आस्मा यजमानः भ्रद्धा पत्नी ` इत्यादि पठन्ति ॥ २४ ॥

पर्वाधिकरणे पुरुषयज्ञस्य विद्यासंनिधेर्वियाङ्कत्ववत्सषं प्रविध्येत्या-

[१ (4

देरुपनिषत्संनिधेर्वियाङ्कत्वमिति दृष्टानतेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-वेधा-

क्‌. पार्यते) २ख.ग. कर्त्रा।

(अ०दपा०२ु०२६] बह्माप्रतवर्पिणीषीपिकाभ्यां समेतानि। ३०७ (र ०व०।) प्रवृज्य भिन्धि तस्य शिरश्वामितो भिन्धि, एवं मद्विपुजिधा विभक्तो विर्टिष्टो भवत्वित्यथः । हे देव सवितयंज्ञं नः सनिं च प्रसुव निषर्तयेव्यर्थः। उचैःभरषाः श्वेतोऽश्वो यस्येन्द्रस्य सत्वं हरित इन्द्रनी- लस्तदन्नटोऽसीतीन्दः सबोध्यते । मिचः सूर्यः शं सुखकरो भयादिति विध्या्थ्याक्ञास्ते । अथिष्टोमो बह्म स यस्मिन्नहनि क्रियते तदहरपि बरह्म ततो य एतदहरुपयन्त्यहरिर्द्य क्मीनुतिष्ठन्ि ते बह्मणेव साध नेन बह्म परमरुपयन्ति ते क्रमेणाम्रृतत्वं मुक्तिमाप्रुवन्तीस्यथः। तन्न संङायः । किमिमे स्व प्रविध्येत्यादयो मन््राः प्रवग्यादीनि च कमाणि तत्तदुपमिषदुक्त विद्यासुपसंहियरन्न वेति । तत्र परव यथा पुरुषयज्ञ- स्याऽऽत्मविद्यासंनिधानात्तच्छेषत्वं तथा मन्त्राणां क्षर्मणां च तत्तद्विधा- संनिधानात्तच्छेषतनोपसंहारोऽस्तीति ह्टान्तेन प्राप्ते बूमः । नेषागप- संहारो विद्यासु । कुतः । वेधाद्य्थमेदात्‌ । सर्वं प्रविध्येत्यादिमिन्वप्रका- शितानां वेधादीनामर्थानामभिचारकमादिसमवेतानां मेदाद्ियास्वस्म- वेतत्वादितव्यथः। तथा चाभिचारकमादिसमवेता्थप्रफाशनसामथ्यलक्षणं लिङं संनिधिं दुर्बठं तिरस्कृत्य मन्त्राणामभिचारादिकमङ्खत्वं संपादय- तीति न विद्याशेषत्वम्‌ । प्रवरग्यादिकमणां संनिपेबंलीयसा शरत्यादिना ज्यो तिषटोमादी विनियुक्तानां न विद्याक्ञेषलवमिति मावः ॥ २५॥

( ेद्मन्त्रप्रवग्यां दीनां बविदयानङ्कव्वम्‌ , अधि० १५)

हानो तुपायनशब्दशेषत्वात्कुशाछ- नदस्तुत्युपगानवत्तदुक्तम्‌ ॥ २६ ॥

ताण्डिनां रहस्ये भ्रूयते--अश्व इव रोमाणि विधूय पापं चन्द्र इव राहोमुंखास्ममुच्य धूत्वा शरीरमङ़रतं कृताता बह्मठोकमामेसम-

(दी ०) दीति । स्वं प्रविध्येत्यादिमन््रजातं प्रवरग्यादिफ कम च तत्तच्छा. खोपनिषदारम्भे पञठ्यमानानि न विद्यासुपसंहतंष्यानि । कुतः । तेषां ये हृद्यवेधादयोऽथांस्तेषां भेदात्‌ ॥ २५॥

पवाधिकरणे विद्यासंनिधो श्रुतस्यापि मन्त्रादे्विद्यायामसामथ्यादु-

# द्ध. भुति-जिङ्ग-वाक्य-प्रकरण-स्थाःन--समाद्यानां समवाये परदौबल्यमयविप्रकषःत (जै०३।३।७।१५)

३०८ श्रीमह पायनप्रणीतबह्मच््राणि- [अर द्पा०२सु२६]

(्०्व०।वामि ![कछा० ८1 १३। १] इति । तथेवाऽऽथरवंणश्चतिः- "तथा विद्रान्पुण्यपापे विधूय निरखनः परमं साम्यमुपेति ` इति । यथाञश्वो जीणानि रोमाणि रजोभिः सह त्यक्त्वा स्वच्छो मवतीस्येवमहमपि पापं सवं विधूय निम॑लः सन्‌, यथा वा चन्द्रो राहोभुंखात्रम॒च्य भास्वरो मवत्येवमकरतं प्रवाहरूपेणाना दिसिद्धं शरीरं धृत्वा त्यक्त्वाऽति- स्वच्छः सन्करतात्मा कृतकृत्यो बह्मासकं लोकमभिसंमवाम्याभिमु. ख्येन प्रत्यक्त्वेन प्राप्रोमीत्यथंः । तथा शास्यायनिनः पठन्ति ` तस्य पचा दायमुपयन्ति सुषदः साधुक्रत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्‌ ` इति, तस्य मृतस्य विदुष इत्यथः । तथेव कौषीतकिनः पठन्ति- तस्सुकरत- दुष्कृते षिधुनुते तस्य प्रिया ज्ञातयः सुकृतमुपयन्त्यमिया दुष्कृतम्‌ ` [ को० १।४ ] इति । तत्तेन विद्याबलेन विद्रान्सुकरृतदुष्कृते विधुतुते त्यजाते । व्यक्तयोस्तयोधिनियोगमाह-तस्येति । तस्मादुपासको न द्वेष्य इति श्ुतिताव्पर्थम्‌ । ततर श्ास्यायनिश्रतावुपादानमाचं पुण्यपापयोः श्रतं तच विदुषस्त्यागं विना न संभवतीति पुण्यपापत्याग आश्षिप्यते । यत्र तु ताण्ड्याधवेणवाक्ययोः पुण्यपापत्यागमाच्चं श्रतं तत्र कति त्यक्त. योरुपादानमन्यत् भ्ुतमचोपसंदधियते न वेति संदिद्यते । परधंपक्षे विद्यायाः स्तुतिप्रकषांसिद्धिः फलं सिद्धान्ते तूपादानस्याचोपसंहारा- दिद्यास्तुतिप्रकषसिद्धिः । उपासककरुतवियारतुत्यथं हि श्ुतावुपासकः पुण्यपापे व्यजति ते चान्येरुपादीयेते इत्युच्यते । सा च स्तुतिः सत्ता- गुणेन । तथा चोपास्वगुणोपसहारप्रसङ्केन स्तुत्यं गुणोपसंहारो विचा- यत इति प्रासङ्गिकी पादसंगतिः । तच यथा पर्वं विद्यासंनिधौ श्रुत- स्यापे मन्त्रादेधिद्यायामसामभ्यदनुपसंहार उक्त एवं कवित्कौषीतकि-

(द °।)नुपसंहार उक्तस्तद्द्धानसंनिधों श्चतस्याप्युपायनस्य तदन्तरेणापि हानसभवादनुपसंहार इत्याक्षिप्य समाधत्ते-- हानाविति । " तदा बिद्रा- न्पुण्यपापे विध्रूय ` इत्यादो यद्धानं तस्मिश्चुपायनं नास्तीति न वक्तन्य- मिति तुशब्द आह । हानौ केवलायां श्रूयमाणायामथवंणाद्‌ाबुपायने सनिपतेत्‌ । कुतः । उपायनशब्दशेषत्वात्‌ तस्याः । तथा हि कोषीत- किरहस्ये--^तत्सुकरतदुष्करृते विधुते तस्य परिया ज्ञातयः सुकृतमुषय- न्त्यप्रिया दुष्कृतम्‌ इति । अथ वा धूञ्‌ कम्पन इति धातोश्रठनार्थोऽयं

१ क, “स्वस्थः 1 २ ख. राकव्या" । ग. शाकटाय ।

[अ०दपा०द३सु०२६] ब्ह्मामृतवषिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १०९

(्०व ०) रहस्ये हानसंनिधौ श्रतस्याप्युपादानस्योपादानमन्तरेणापि त्ष्णीं हानसंभवेन हानस्योपादानोपपादनसाम्यामावान्नोपसंहार इति दृष्टान्तेन प्राते ब्रूमः तुः केवलवाची । तथा च केवलहानौ श्रुतायां सत्वां तत्रोपादानमुपसंहर्तष्यम्‌ । कुतः 1 उपायनशब्दशेषत्वात्‌। अश्वरोमवि- धूननदृष्टान्तेनोक्तस्य पुण्यपापंहानस्य नाज्ञत्वाभावेन विधूतयोः पुण्यपाप- योरन्यत्ावस्थानखूपोपायनसापेक्षत्वात्‌ । उपायनं क्वचिदपि हानसंनिधीं श्रुयमाणं केवलहानभ्रवण आयाति पुण्यपापहनेनापेक्षितस्योपादाना- त्कस्योपायनस्य तद्धानकशेषत्वादित्यर्थः । ज्ञानाप्पूवेयोः पुण्यपापयो- नश्च उत्तरयोरणश्टेष इति फलाध्याये वक्ष्यते । अतो हानं विद्रदद्धोग्यला- भावस्तत्तुल्यकमप्रापिरुपादानमिति फटता व्र्टव्यम्‌ । अमूतयोः पुण्यपा- पंयोरन्यत्र संचारात्कोपादानस्य मुख्यस्यायागात्‌ । सूत्रे शब्दपदेन हाना- बुपायनोपसंहारस्य स्तुत्यर्थत्वं सूचितमिति बोध्यम्‌ । शाखान्तरस्थो विशेषः शखान्तरेऽप्यपेक्षित उपसंहरणीय इत्यत्र हष्ान्तमाह-कुक्षाछन्द्‌ त्यादिना । तच ङुशहष्टान्तो यथा~‹ इ्ुक्ञा वानस्पत्याः स्थ ` इत्यादौ माहविनां श्रुतो हे कुशाः समिद्रूपा युयं वानस्पत्याः स्थ मां यजमानं रक्षतेति यजमानप्रार्थने वनस्पतियोगित्वेन सामान्यसमिच्छरूवणे आडु - ग्बराः' इति राखान्तरीयो विदोष आभित ओदुम्बराः ङुशा इति। छन्दोदृष्टान्तो यथा- “छन्दोभिः स्तुवीत इत्यत्र देवासुर च्छन्दसामवि- शेषेण पौर्वापर्यप्रसङ्घ 'देवच्छन्दां सि परवांणि" इति पेद्धचश्रत्या निर्णयः । रतुतिदृ्टान्तो यथा-पोडशिनः पाचविशेषस्य अहणेऽङ्गमूतं स्तोत्रं (दी ०।)विधूननशब्द्‌ इत्यत आह-हानाविति। अश्व इव रामाणि विधूय यादो न सक्रतद्ष्करतयोश्चलनमिति तुश्षब्द्‌ आह \ किंतु तयाहांनि

परित्यागः । कुतः । उपायनकशब्दृशोषत्ात्‌ । तच्च हानो सत्याम्‌ । कुशा. छन्दस्तुत्युपगानवत्‌' इत्युपमानं माहविनाम्‌ । रज्ञा वानस्पत्याः स्थ तामापातः इत्यविशेषण भवणात्‌। शाटयायनिनामदुम्बरा इति विरषः क्ुशानाम्‌ । क्विहेवासुरच्छन्द्साम विशेषे 'देवच्छन्दांसि पूवाणि' इति पेङ्खन्याञ्नानात्तेषां पर्वत्वम्‌ । यथा च पोाडशिस्तोते कालानिश्वये .सम- याध्यु पिते ` इति विशेषः । यथा वा क्रचिदरुस्िज इति अविशेषादुष-

कि

गाने प्राप्ते माहिनो नाध्वयुरुपगायेदिति विशेषमाहुस्तद्कोषीतकि-

१ ख,ग. तुः कैवल्यवाः। २ग. पदीन०। ३ ख. ग. (द्रोज्यत्वाः ।

९१० प्रीमहपायनप्रणीतबह्यसूचाणि- [ज ०दपा०६पू*१६

( ब्र ०्व०। ) कडा कर्तव्यमिव्याकाङ्क्षायां छन्दोगानां कालाविशोषप्राप्तौ ८*+समयाध्युषिते सूरये षोडशिनः स्तो्मुपाकरोति' इति तैत्तिरीयकवा- क्यात्काट विश्ेषधीर्मवति । एवेभूताया आच्यानां श्रुतेवां काट विक्षेष- धीरिति । उपगानहष्ान्तो यथा--'कवििज उपगायन्ति" इति सामान्य. वाक्यं शषाखान्तरीयं (नाध्वयुंरुपगायति ` इति विशेषमपेक्ष्याध्वयुंवरजिता छत्विज उपगायन्तीत्येतद्र्थपरतया निश्वीयत इति। तथा षव यथा कुशादिषु शरुत्यन्तरगतविशोषान्वयस्तथा हानाबुपायनान्वय इत्यथः । कुशादिसामान्यभ्रवणं श्ाखान्तरीयविशेषसापेक्षमित्यङ्गीकतन्यं निरपे- क्षत्वेऽ+षटदोषदुष्टषिकल्पः स्यात्‌ । इदं च सामान्यवाक्ष्यस्य विशे- धसपेक्षत्वं जेमिनेरपि संमतमित्याह-तडुक्तमिति । पूर्वमीमांसाया जैमिनिना तदुक्तमित्यथंः । तथा हि-“ अपि तु बाक्यशेषः स्यादृन्या- च्यत्वाद्िकल्पस्य विधीनामेकदेशः स्यात्‌ › [ जे० १०।८।१।४] इति जेमिनिसूचम्‌ । अस्यार्थः-जाभ्रावयेति चतुरक्षरमस्तु भौषडिति चतुरक्षरं यजेति दयक्षरं ये यजामह इति पञ्चाक्षरं द्यक्षरां वषट्कार एष बे सप्तदशः प्रजापतियंज्ञमन्वायत्तः ' इत्यनारभ्याधीतवास्यं श्रुतं (नानु- याजेषु ये यजामह करोति ` इति विशोषवाक्यं तस्य वाक्यस्य शेषः स्यात्‌ । तथा च ननः पयुदासा्थतयाऽनुयाजव्यातिरिक्तेषु यज्ञेषु सप्तद्- शाक्षरगणः प्रयोक्तव्य हत्यको विधिमंवति । यदि नजो निषेधकष्वेन सामान्यवाक्य विशेषानपेक्ष तदा सामान्यवाक्येन विहितस्य गणस्य निषेधादूनुयाजेषु तस्य विकल्पः स्यात्स चान्याय्यो विधीनाभि्येक्षदेक्ष एव स्यादिति । प्रजापतिरिति स्तुतिसहितलिङ्गातमा सप्तद इति। अथ वोदाहूतश्रुतिष्वेव किं पुण्यपापयोर्विधूननं हानमभिप्रेतमुत तयोः

(दी ०)रहस्यादावुपायनपरित्यागस्य षा विशेषः । तदुक्तं द्ादशलक्ष ण्याम्‌-'अपि तु वाक्यदोषः स्यादन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य विधीनामेकदेश्षः स्यात्‌ इति । "एष वे सप्तद प्रजापतियंज्ञमन्वायत्तः' इति नानुयाजेषु येय- जामहं करोति" इति च विधिप्रतिषेधयोः समावेशे विकल्पे प्रापे जेमि- निराह-अपि वित्यादि । तुशब्दो विकल्पं वारयति । कुतः । अन्या- य्थतवाद्विकल्पस्या्टदोषय्स्तत्वेन ततो बिधीनामेकदेशः स्यात्‌ । अनु

# क. उदयसमयाविष्टो । +स्र, ग. स्वीकतप्रामाण्यपरियागः, भस्वीङ़ताप्रामाण्यास्युपग-~ गमः, सनस्युपगतप्रामाण्यास्युपगमः, अस्युपगताप्रामाण्यानस्युपममः ।

[भन्देपा० ३म्‌*२ ७] बह्यामृतवषिणीदी पिकाभ्य समेतानि । १११

( ° व०] ) फलतश्चालेनैमिति विशये फलतश्चालनमेवेति न पुरुषान्तरे तयोः फलहेतुतमिति प्राते ब्रूमः । हानावेवायं विधूननशब्दो वर्भितुमहं- त्युपायनशशब्दशेषत्वादुपायनकब्दसंनिधो विधृननशब्दस्य श्रुतत्वादि- व्यर्थः । उपादानासमकोपायनस्य हानं विनाऽस मवाद्विधूननशशब्देन धूञ्‌ कम्पन इति धातुजव्वेन चनवाचकव्वेनापि हानमेव लक्ष्यमिति मावः। ननूपायनशशब्दसंनिधौ भ्रूयमाणविधूननश्ब्दस्य हानिलक्षकत्येऽपि केवल- षिधूननशशब्दस्य न हानलक्षकत्वमिति शब कुशाछन्द्‌ इत्यादिना निरा- करोति । यथा कुशशादिस्थठे शाखान्तरीयविरेषभ्रवणं निणयकं तथे- हापि कविद्धिधूननसंनिधी भरूयमाणमुपायनं सर्वत्र विधननस्य निर्णा. यकमित्पर्थः । तदुक्तमिति पूवंवद्यार्येयम्‌ ॥ २६ ॥

( मरणात्मागुपास्ये साक्षात्कृते सक्रतदुष्करृतक्षथः अधि० १६ )

सांपराये ततेव्याभावा्तथा हन्ये ॥ २७ ॥

पव विद्यायाः कर्महानिहेतुवं सिद्धं फतवा केवल हानभ्रषण उपाय- नस्योपसंहार उक्त ददाना विद्यायाः कर्महानिहेतुतं नासीत्यक्षेषा- त्संगतिः । पय॑द्स्थव्रह्मोपासकस्य देहत्यागानन्तरं देवमार्गेण बह्मटोक प्रति पय॑ङ्कस्थव्रह्यप्राप्त्यथं गच्छतो मागमध्ये विरजानदीतरणानन्तरं कर्महानिः भरुयते-' विरजां नद्‌ मनसेवास्येति तच्सुकरृतदुष्करृते विध नते ' [ को०१।४] हति। तच संशयः। किं विरजानद्ीतरणानन्तरं कर्महानिरुत देहत्यागात्माक्षाल इति परवपक्षे मरणप्राक्नालीनविद्यां विना नदीतरणस्यैव कर्महानिहेत॒तमिति विद्याया हानिहेतुत्वासिद्धिः फलं सिद्धान्ते विद्यास्रामथ्याजीवत एव कमंहानिरिति तस्सिद्धि

(द ०)याजवजितेषु येयजामहः कर्तव्य इति पयुदासः स्यात्‌ । अस्मिन्नर्थे नानुयाजेषु येयजामहं करोतीति वाक्यशेषोऽप्यनुकूलः स्यात्‌ । यथाऽत्र न विकल्पस्तद्वदुपायनेऽपि न विकल्पः । यद्यप्यन्यसुकरत दुष्कृ तयोरम्येन नोपादानं तथाऽपि किद्यास्तुतिरिति द्टव्यम्‌ ॥ २६ ॥

पवाधिकरणे विद्यासामर्थ्याककर्मणां परित्याग उक्तः नैतद्धियासा- मरथ्यमर्धमार्भे परित्यागादितीदानीमाक्षिप्य समाधत्ते-सापराय इति। संपराय एव सांपरायस्तस्मिन्देहपरित्यागावसरे सुकरृतद्ष्करतयोहानिर्ना- धमा विरजां तीरा । कुतः । ततैव्या मावात्‌ । उत्पन्नज्ञानस्य सुकृत- दुष्करृताभ्यां प्राप्तव्यस्याभावात्र्‌ । तथा ह्यन्यं । हि यस्मा्यथाऽस्मामि-

११२ श्रीमहैपायनप्रणीतव्रह्यसू्ाणि- [अ०दपा०३सु०२८)

(ण्व ०।)रिति भेदः! तत्र तस्सुृत इत्यञ्त्येन तदिति सर्वनान्ना तस्माद्थ- कत्वेन हेतुत्ववाचिना नदीतरणस्येवाभ्यवहितस्थ करमहा निहेतुत्वमिति गम्यते। तथा च नदीतरणानन्तरमेव कमंहानिरिति प्राप्ते बूमः । सांपराये परलोकसाधनीमतविधथाकाल एव कर्महानियुक्ता । कुतः। ततंव्यामावात्‌। नदीतरणानन्तरं पण्यपापकर्मणा ततंव्यस्य निवत्यंस्य फलस्यामावा दित्यथः । अच्रायं षिकल्पः-किं नदीतरणानन्तर कमणा निवत्यफलस- त्वात्तावत्पर्थन्तमक्चषीणव्वं कर्मण उच्यत उतर नदीतरणं विना कममक्षयहे तोरभावाद्वा । आये सूबोक्तो हेतुबोध्यः । द्विती यस्त्वसिद्धः कमक्षयहे- तोर्बिययायाः सच्वात्कभक्षयं विना नदीतरणानुपपत्तेश्च । न च सर्वनान्ना नदीतरणस्य हेंतुत्वप्रतीतियुक्ता सवंनान्नः प्राधान्येन प्रक्रत बिद्यापराम- क्षिव्वादिति। तस्माप्पूर्वं जात एष कर्मक्षय नदीतसरणानन्तरं पठ्यत इति मन्तव्यम्‌ । । तथा दयक शाखसिनस्ताण्ड्यादयो जीवदक्षायामेष कम- क्षयम्‌ ' अभ्व इव रोमाणि [ छा०८ । १३1 १। ] इत्यादाषधीयते। अतश्च जीवत एव विद्यासामथ्यांत्कमक्षय इति ॥ २७ ॥

ननु कमक्षयस्य विद्याफलस्वे बह्यप्रात्तेरिव देहत्यागोत्तरकारीनतं स्यादत आषह-

छन्दत उभयाविरोधात्‌ ॥ २८ ॥

छन्दतः स्वेच्छया विद्याचुष्ठानं जीवत एवेति तद्धेतुकः कर्मक्षया जीवत एव युक्तः सति हेतो कार्यविलम्बायोगात्‌ । एवं सति विद्याक- मक्षययोनिमित्तनेमित्तिकभाषे ताण्ड्यादिश्ित्योरूमयोरविरोधो मवती. व्यथं; । बह्यप्राेदेहत्यागं विनाऽनुपपत्तेः । प्रकते चानुपपस्यमावाज्जीवत एव कमक्षय इति भावः । तस्माद्टे्याफटत्वं कमक्षयस्येति सिद्धम्‌॥२८॥

(दी ०।) व्याख्यातं तथा ताण्डिनः अश्व इव रोमाणि विधूय ` इत्यादिना ङास्यायनिनश्च "तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति" इत्यादिनाऽऽदावेषव परित्या- गमामनम्ति ॥ २७ ॥

नतु विरजां नदीं तीरखवंत्यच् क्तवाप्रत्ययभ्रवणात्तत्ेव कुतो न परि. त्याग इत्यत आह-छन्द त इति 1 छन्दत इच्छातः शरीरे सति बह्मचर्या- दिसाधनानां सच्वात्तत्परित्यागावसर एव सुकतदृष्करतयाः परित्यागः । एव च निमित्तस्य नैमित्तिकस्य च ताण्डशाख्यायनिनोश्चाविरोधः२८॥

१ ग, "तः कर्मणि चाः।२ च्ञ. ध्धनपररिः।

[ण्डेषा०३म्‌, बह्यापृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि, ९१२

२९--539 (ण०्ब०|) एव प्रसङ्ागतं विथोदयानन्तरमेव क्महानमिति निरूप्य यथा हानसंनिधौ कचिच्छरयमाणगुपायनं सर्ब्ोपसंहधियते तथा हनसंनिधौ कचिच्छरयमाणो देवयानः पन्थाः सवंमोपसंहतंव्य इति हष्टान्तेनाऽऽ- क्षिप्य समाधत्ते- (उपासकस्यैवा्िरादिमार्गो न ज्ञानिन हइस्यस्य व्यवस्था । अधि०१७) गतेरथवमुभयथाऽन्यथा हि विरोधः ॥ २९ ॥

कर्महानसं निधौ क्षविदहेषयानः पन्थाः श्रुतः कादिन्न श्रुतो निगुणवषि- द्यास्थले । तत्न किं देवयानोपसंहारोऽस्तिन वेति संदेहेऽस्तीति प्राप्ते वृमः । गतेदवयानस्यालूथवच्वमु+मयथा विमागेन मवितुमहौति क्वि. त्सगुणविद्यायां देवमागोऽस्तीति कचि्निगुंणविद्ायां नेति । अन्यथा सर्वत्र देवमागोपसहाराङ्घीकारे विद्रान्पुण्यपापे विध्य (निरञनः परमं साम्यं प्रत्यमभिन्नबह्यटक्षणं नित्यसिद्धमुपेतीति श्रुतिविरोधः स्यादित्यथः ॥ २९ ॥

किमिदानीं श्रतिषिरोधादनुपपन्नमप्याहतंव्यमित्यत आह-

उप्पन्नस्तहक्षणार्थोपिन्धेट(कवत्‌ ॥ २० ॥

क्चिद्ठियायां गतिरस्ति क्षचिन्नास्तीति गतेरुमयथामाव उपपन्नः । कुतः । तषटक्षणार्थोपठण्येः । > सा गतिंक्षणं कारणं यस्य सगणवि-

[1

(ई ०।पूर्वाधिकरणे शरीरपरित्यागावसर एव सुकृतदुष्कृतयोः परित्यागे निमित्तनैमित्तिकाविरोधेनेव्युक्तम्‌ । अच्रापि सगुणनिगुंणव्ह्यपरतिषपाद्‌- कवाक्यानां बह्मप्रतिपादकत्वाविरोधन निगंणेष्वपि गतेरूपसंहार इति वुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते- गतेरिति। गतेरदृवयानस्य पथोऽ्थव च्व परयो. जनवच्वमुमयथा सगुणे निगुंणे च व्यवस्थया । कुतः । हि यस्मादन्यथा निगंणेऽपि चेद्रतिः पुण्यपापे विधूय निरञ्नः परमं साम्यमुपेति' इत्या- दिना विरोधः स्यात्‌ ॥ २९ ॥

किमिदानीं श्रुतिविरोधाद्ुपपन्नमप्यादतंव्यमित्यत आह-उपपन्न

# ख. प्रयोजनत्वम्‌ । + ख. सगुणे निगुणे च । >‹ ख. ग. तस्या गतेठक्षणमृतः कारण- भतो योऽथः प्रयोजनं पयडारोदणादि परयङ्कविश्यादौ सगण उपठभ्यते न तु निर्गुणे तत्र द्चनम्‌ ।

१ ख, प्याहतेः ।

३१४ श्रीमहैपायनप्रणीतबह्यसूत्राणि- [अ ० दपा०३्‌०३१]

(न ०व०।द्ाफलस्य पर्यङुस्थव्रह्मप्रापिरूपस्य लोकान्तरवतिनोऽथस्य तस्य श्रतिषपटन्पेरित्यर्थः । निर्गणविद्यायां मागसाध्यफलामावान्न तस्योप संहारो लोकवत्‌ यथा लोके रामसेतुवासिनां गङ्ख प्राप्त्यर्थं पन्था अपे क्षितो न गङ्गास्थानां तद्रदित्यर्थः। तस्मान्न निगुण विद्यायां मागापसहार इति सिद्धम्‌ ॥ २० ॥

( स्वासुपासनासृत्तरमार्मविधानम्‌, अधि० १८ ) अनियमः सूर्वेषामविरोधः शब्दानुमाना्याम्‌ ॥ ३१ ॥

सगणवियास कचित्पश्चाथिषिदयादिषु मार्गः श्रूयते कचित्तु वेभ्वान रविद्यादिषु न श्रूयत तच्च क्रचिच्छतमा्स्यान्यतोपसरहारोऽस्तिन वेति

संदेहे यद्विधाप्रकरणे माः श्रुतः स ततरेवेति परकरणवलान्नियम एव नोपसंहार इति पर्वाधिकरणहष्टान्तेन प्राप्तावुच्यते- सवषा सगुणोपास- नानाँ मार्गस्यानियमः । क्रचिच्छरतस्य सववोपसहार इति यावत्‌ । ननु प्रकरणबटान्नियमो युक्तोऽन्यथा प्रकरणविरोध इति चेदुच्यते । प्रकरणे नाविरोध एवानियमस्य । कुतः । शब्दानुमानाम्याम्‌ । श्रुतिस्परतिभ्या- मित्यर्थः! "ते य एवमेतद्विदुयं चामी अरण्यं श्रद्धा सस्यमुपासते तेऽविरभिसंमवन्ि ` इत्याद्या श्रतिः । ये तेऽधिक्रता एके द्युटोकादिषपि- अचकमेवाय्त्वेन ये विदुस्तेऽचिरमिसंमवन्तीति संबन्धस्तद्रदष्यम। अरण्ये सत्यं बह्म श्रद्धातपःपर्वमुपासते तेऽप्यविरभिसंभवन्तीत्यथं तथा च पश्चायिविद्यायामिव विद्यान्तरक्ञालानां वाक्यनेव प्रकरणाद्‌ टीयस्ता देवमार्गावगतेः प्रकरणं बाध्यमिति मावः।

(दी ०।)इति । उपपन्नोऽयं गतेरुमयथामावः। कुतः । तहक्षणाथांपटम्धेः ४ तस्या गतेलंक्षणमभूतः कारणम्रतोऽ्थः प्रयोजनं पय॑ङारोहणादि पयङ- विद्याद सगुण उपटभ्यतेन तु निर्शणे । तत्र निदशंनं टोकवत्‌ । यथा यामादिपराक्ती मार्मस्याथवच्वं तद्वत्‌ ॥ २० ॥

पुवाधिकरणे सगुणनिगणविद्याखु व्यवस्था गतेरुक्ता । एवं सगुणा. स्वपि गतेव्यवस्था स्यादिति हष्टान्तनाऽऽक्षिप्यापवद्‌ति-अनियम इति। सवासां सगुणानामुपासनानामश्रुतगतीनां च गतेरनियमोऽविकेषः। प्रक-

> चकेन,

१ ख. पुस्तके समाष्यब्रह्मूत्रपुस्तक्े च ' सवांसाम › इति पाठः ।

[भ०३पा०३स्‌०३२) बह्मामृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ३१५

(्र०्व०|) शुङ्कुकृष्णे गतीं दह्येते जगतः शाश्वते मते । एकया यात्यनावृत्तिमन्यया वतते पुनः ॥ [गी० ८२६

इत्याद्या स्मरृतिरप्युपाकस्याविषशोषेण मार्ग दृश्ेयति जगतो क्िदयार्यां कमणि वाऽधिक्रतस्य जनस्येत्यथंः ॥ ३१ ॥

( बह्यतच्वनज्ञानिनां मुक्ति्थियता न तु पाक्षिकीत्यस्य प्रतिपादनम्‌) अधि० १९)

यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम्‌।॥ ३२ ॥

एवं निगंणविदयायां न मागः सगणविद्यायां तु सवच मागं इति व्यवस्था कृता, इदानां निगंणविद्ययाया मोक्षहेतुवानुपपत्तरेश्वयादि- फलकत्वं वक्तव्य तचाऽऽमुष्मिक फले मागमन्तरेण न समवताति कृतव्य- वस्थाया आक्षेपात्संगतिः। अपान्तरतमोवसिष्ठसनत्कुमारादीनां निगु णव्रह्म विदां पुनः पुनरुत्पत्तिः स्मर्यते ‹ अपान्तरतमाः कलिद्रापरयोः संधो विष्णुनियोगा्करष्णद्रेपायनः संबभूव ` [ मह(मा० १२। ३५१ ] इत्यादिना । तच संशयः । विदुषो वत्तमानदेहपातानन्तर देहान्तरपाि- रस्तिन वेति । अचर पूर्वपक्षे वसिष्ठादिनिष्ठबह्यविद्ाया इवेतरषि- दस्ि्टबह्यविदयाया अपि मोक्षहेतुत्वाभावेनेश्वयादफलप्राप्त्यथ देहान्त- रप्रा्िरस्प्येवेति निगंणविद्यायामपि मागोंपसंहार इति फटे सिद्धान्ते तपान्तरतमःपरमतीनामाधिकारिकाणां वेदुप्रवतंनादिषु लोकव्यवस्था- हेतष्वाधेकारेष॒ परमात्मना नियुक्तानां यावदृरधिकारमवास्थातेयावस्रा- रब्धकर्मावस्थितिस्तस्य प्रारब्धकमणः प्रतिषन्धकस्यानेकङ्ारारमोग्यफ- लहेतोस्तस्य फलस्य भोगेन नाशे प्रतिबन्धकान्तरामावात्‌ । अनादौ

(द °।)रणस्य नियामकस्य विरोधे कुतोऽनियम इत्यत आह -अविरोधः । न विरोधः प्रकरणेन । कुतः 1 राब्दानुमानाभ्याम्‌ । शब्दः श्रतिः धे चमेऽ रण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते इत्यविशेषेण गतिमाह । अनुमान स्मतः शुकककृष्णे गतीं ह्येते जगतः' इत्यादिका ॥ ३१ ॥

पुवापेकरणे सगणावेयासु गतिः स्व्रोक्ता ततः पव नेगुणासु नेव्युक्तं सोऽयं नियमोध्नुपपन्न उत्पन्नज्ञानानामपि व्यासादानां शरर-

श्वयां दिदुर्शनात्ततो न निगुणज्ञानेन विदेहकैवट्यं न सगुणेन क्रममुक्ते

१ ख.्पन्नो ज्ञानिनामः। > ख. ट्य प

३१६ भ्रीमहेपायनप्रणी तब्रह्मसूत्राणि- [अ ° दपा ०२०६३]

(न ०व ०|)संसारे संवितकर्मणां च ज्ञाननाश््यत्वेनाप्रातिवन्धकत्वाद प्रतिबद्धः साक्षात्कारो वर्तमानदेहपातानन्तरं कैवल्यं संपादयतीति न देहान्तरपरा- पिरपरतिबद्धसाक्षात्कारवतः । तथेव श्रुतिः ˆ तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपस्स्ये ` [ छा० ६। १४।२] इत्यप्रतिबद्धसाक्षात्कार- वतो वर्तमानदेहपातावधिं कैवल्यस्य श्रावयति । तथा चन विदुषो मागपिक्षेति न मार्गस्य नि्गुणविद्यायामुपसंहार इति सिद्धम्‌ ॥ ३६२॥

( आत्मस्वरूपलक्षकाणां निषधानां परस्परोपसंहतष्यव्वम्‌ , अधि० २०)

अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्धा- वाभ्यामोपसदवत्तदुक्तम्‌ ॥ ३२ ॥

बृहदारण्यके श्रुयते याज्ञवल्क्यस्य गार्गी चयं प्रव्युत्तरम्‌-, एतद तदक्षरं गाभि बाह्यणा अआभिवदन्त्यस्थुलमनण्वह्वस्वमदीघंम्‌ ` [ बु° २।८।८ ] इत्याहि । एवमाथर्वणेऽपि “ अक्षरमधिगम्यते ` इत्यक्षर- बह्मोपक्रम्य भरावयति-“ यत्तददेहयमय्रा्यमगोंज्रमवणंमचक्ुः ` [ मु° १।१।६1] इत्यादि। एवं तत्र तत्र निगुंणवह्मप्रमित्यर्था निषेधाः शरूयन्ते । तच संशयः--क्रविननिषेधश्रुतावभ्ुतनिषेधानां शुत्यन्तरादुपसं- हारोऽस्ति न वेति । तच्च यथा पवंमाधिकारिकाणां वसिष्ठादीनां प्रारः धकर्मण एव देहान्तरसंबन्धसिद्धेरन संचितकर्मणो देहान्तरसंबन्धहेतु- त्वमित्युक्तं तथेहापि तत्तद्रास्योकैरेव निषेैरुपटक्षणतया सर्वदरेतनिषेध- सिद्धेन शाखान्तरीयनिषेधानां तत्र बह्यप्रमितिहेतुत्वमित्यनुपसहार इति हष्टान्तेन प्राप्ते बूमः । अक्षरे धर्मिणि द्वैतनिषेधधियोशक्षरधिय-

(दी ०।)रित्याकषिप्य समाधत्ते--यावदिति। आधिकारिकाणां परमेभ्वर- नियोगे वत॑मानानां व्यासादीनामारन्धफलेन कर्मणा कल्पमोग्येनाव- स्थितिः शरीरादेरवस्थानम्‌। न तु बह्यज्ञानस्य पाक्षिकफटवेनाफलव्वेन वा । तहि कियन्ते काटमित्यत आह-यावदधिकारम्‌ । अधिकारकफ्म यावत्तावदेव न त॒परिष्टात्‌ ॥ ३२ ॥

धूवाधिकरण आधिकारिकाणां प्रारब्धकर्मण एव हारीरान्तरसंम- वान्न कमान्तरस्य निमित्ततेव्युक्तम्‌ । एवमिहापि तत्तत्मकरणपठितनिषे-

१, नियमे व! २ ख, न्लपभागेना२।

[भ० ईपा०३स्‌०३३] बह्माभ्रतवर्धिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ६१७

(ब ण्व ०।)स्तासां सर्वच निषैधप्रकरणेष्ववरोध उपसंहारों न्याय्यः । कुतः

सामान्यतद्धावाभ्याम्‌ । द्वितप्रपश्चनिरासेन बह्यप्रतिपादनस्य सव्र समानलत्वात्तस्य बह्मणः प्रतिपाद्यस्य सर्वज्न मावादेकत्वेन प्रत्यभिज्ञाय- मानत्वाच्च तच्छेषाणां निषेधशब्दप्रत्ययानां सर्वजोपसंहार इत्यथः । ओपसदवत्‌ । तथा हि यजुर्वेदे जमदभिः पुिकामश्चतुरात्रेणायजते त्यत्पन्ने जामद्गन्येऽहीने पररोडाश्षिन्य उपसदो भवन्तीति पुराडाशश- य॒क्तासूपसस्स्वििषपदिष्टासु पुरोडाश्ञप्रदानकमन्त्राणायुद्रातृववोत्पन्ना- नाम्‌ " अर्वर्होचं वेरध्वरम्‌ ` [ ताण्डय० २१ । १० । ११ | इत्यादीनामुद्धात्ना प्रयोगे प्रात्तेऽध्वर्युंक तके पुरोडाशप्रदाने तेषां मन्त्राणां विनियोगाद्विनियो गविधेश्च साथक्यसंपाद्कस्य स्वरूपमात्रबाधकात्प- ्िविध्यपेक्षया मुख्यत्वान्मुख्यानुरोधनाध्वयुणेव प्रयोगा न गांणोत्पात्ते. विधष्यनुरोधनोद्धाचा प्रयोग इति । यथाऽध्वयुकतुकपुरोडाशशेषाणां मश्न्ाणां यत्र क्रविच्छरतानामप्यध्वयुणा संबन्ध एवमक्षरभमितिशेषाणां निषधानां यन्न क्रचिच्छरतानामप्यक्षरण सवत्र संबन्ध इत्यथः । अस्मि

न्नेवाथं उदाहरणान्तरबिवक्चषया जेमिनिस्रचमुदाहरति- तदुक्तमिति । शगुणमुख्यव्यतिक्रमे तद्थंतवान्मुख्येन वेद्संयोगः' [ज ० ३।३। २1९] इति ‹ य एवं विद्रान्वारवन्तीयं गायति ` “य एवं विद्रान्यज्ञायज्ञायं गायति ` य एवं विद्रान्वामदेभ्यं गायति ` इति यजुर्वेद एव सामानि विहितानि विषयः । वारवन्तपदयुक्तं साम वारवन्तीयम्‌ । एवम- मेऽपि । उचैः साश्नोपांश्च यज्षेति सामयज्षोः स्वरमेदोऽस्ति तत्र

र

(द ०।धत एवोपटक्चषणतया सर्व॑त्र प्रपश्चनिषधसिद्धनं शाखान्तरीयनि- पेधानां शाखान्तरे बह्यप्रमितिरिति रष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-अक्ष- रधियामिति । अक्चरथियामस्थलत्वादिबद्धीनां चान्य्रानुक्तानामन्य- जावरोधः स्वीकारः स्यात । कृतः । विरोषधमंनिराकरणस्य सामान्यं तस्य ह्मणः परतिपाथयस्यैकस्य भावः सच्वं च सर्वत्र ताभ्याम्‌। ओपसदवत्‌

इति निदर्शनम्‌ । यथा जमदग्न्येऽहीने परोडाशिनीषूपसत् चोदितासु पुरोडाशप्रदानमन््राणाम्‌ । अवोचं वेरध्वरम्‌' इत्येवमादीनामुद्भातु- वेदोत्पन्नानामध्वयुंभिः संबन्धो मवत्यध्वयुकतुकत्वात्पुरोडाशपरदानस्य प्रधानतन््रत्वाचाद्भगनामेवमिहाप्यक्षरतन््रत्वात्तत्त द्विशे षणानां यत काचि.

१ ख, धे सिद्धे न° ।

६१८ भ्रीमहैपायनप्रणीतबह्यसूज्राणिं- [अ०दपा०दसु०६४]

(ज ०व ०।)संश्यः । किमेतानि सामानि सामवेदीत्पन्नत्वात्तदीयेनोचेःस्वरे- णाऽऽघाने प्रयोक्तव्यान्युत येन यजुवेदेन विनियुज्यन्ते तदीयेनोपांश्चुस्व- रेणेति । त्ोत्पत्तिविधिबलादुचेःस्वरेण प्रयोगे प्राप्ते सिद्धान्तो गुणमु- स्येति । गुणमुख्ययोरुत्पत्तिविनियागविध्यो्य तिक्रमे स्वरविषये विरोधे मुख्येन षिनियोगविधिना वारवन्तीयादेर्वेद्स्य संयोगो याद्यः । साश्नां बिनियोजकवेद्स्वरसंयोग इति यावत्‌ । कुतः । तदर्थत्वात्‌ । उत्पात. विधेर्बिनियोगाथत्वा दित्यर्थः । एतत्समानन्यायव्वेनीपसदमन्त्राः पृवं- मुदाहता इति मन्त्यम्‌ ॥ ३३ ॥

( ऋतं पिबन्ताविति द्वा सुपर्णाीविति च मन््रयोर्वेयेकत्वम्‌, अधि० २१)

ध्यदामननात्‌ि. ॥ २४ ॥

दवा सुपणा सयुजा ' [ मु ०३।१)।१.|[श्वे०४।६ ] इत्यादि मन्न आथर्वंणादो श्रूयते ! काठकेऽपि ' ऋतं पिबन्तो स॒करृतस्य लोके गुहा प्रविष्ट परमे पराध्य ` [ क०१।३ &. | इत्यादि श्रूयते । तच संशयः । किमनयोमन््रयोवियामेद्‌ उत वियेक्यमिति । परव॑पक्षे षिद्या- भेदादन्योन्यं गुणानुपर्सहारः फठं सिद्धान्ते विद्ेक्यादुपसेहार इति । तच्र पर्वं वेद्यस्याक्षरस्याभिन्नप्वेन विद्येक्यादक्षरधियामुपसहार उक्त-

(द ०।)दुत्पन्नानामक्षरेण सवे्राभेसंबन्ध इत्यथः । तदुक्तं प्रथमकाण्डे- गुणमुख्यव्य तिक्रमे तदर्थत्वान्मस्यन वेदसंयोगः इत्यन्न । अच ज्ञावरम- दाहरणम्‌-वारवन्तीयादिसाश्नां यजर्वद विनियोगस्य भ्रवणात्‌ । 'उतैः सान्न इव्युत्पत्तिविपेगंणत्वात्‌ 'उपांश्चु यञ्जषा'इति विनियोगवियर्भख्य- त्वात्तयोव्यतिक्रमे विरोधे तदुर्थस्वाद्धिनियोगविंधेयतादुत्पत्तिवितिपे मुख्येन यजञष उपांश्ुस्वरेण वेदस्य वारवन्तीयादिसाश्नः संयोगसवन्ध

इत याज्यम्‌ । परत तु रशाकरमदाहरणमातराहत त ॥ ३३॥

प्रवाधेकरणे प्रतिपायबह्येक्यप्रत्यमिन्ञानाद्ियेस्यमक्षरपियामपसं- हार उक्तः । इह तु प्रतिपाद्यमेदाद्धियामेद इति प्रत्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य

9 ख. (रोष्य त > ख. पविध्यथवा? । ३ ख. ध्विधेर्मु० 1 ४ ख. श्स्य चवा ५ख. र इयत्र सं" । ६ ख, तु शाबरमु*। ख. तु तत्‌ ॥ ३३॥ 1 < ख, श्यैकयेऽक्षः।

[भ०१ा०३्‌०३५] बह्माभ्ृतवर्िणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ३१९

(ब ० ० )स्तरहि प्रकृते द्रा सुपर्णा ` इति मन्न एकस्येव भमोक्तुत्वम्‌ कतं प्विन्तौ ` इत्यतोभयोरपि मोक्तृत्वं भूयत इत्युमयत्र वे्यमेदाद्विद्याया भेद इति प्रत्युदाहरणेन प्रापे रमः । मन्त्रये वियेक्यमेव । कुतः । इय- तावच्छिन्नस्य द्वित्वावच्छन्नस्य वैदयस्योमयत्राप्यभिन्नवेनाऽऽमनना- दित्यर्थः । अचर हि मन््रह्रये मोक्तजीवानुवादेन परमाव्मामेद्‌ः प्रति पाद्यः पिबन्ताविति प्रयोगस्त मोक्त॒जीवसाहचर्यादमोक्तरीभ्वरे छचरिणो गच्छन्तीतिवदुपपद्यत इस्युक्तं गुहाधिकरणे । तथा च प्रतिपादेक्यान्नि- गुणविद्येक्यमित्यविरोधः ॥ ३४ ॥

( एकशाखास्थयोरुषस्तकहोटयोर्बह्मणयोधियेक्यप्रातिपादनम्‌ , अधि° २२)

अन्तरा भरूतग्रामवत्स्वात्सन्‌ः ॥ २५ ॥

बृहदारण्यक उपस्तो याज्ञवल्क्य पप्रच्छ ¦ यत्साक्षाद्परोक्षाद्ह्य

य आत्मा सर्वान्तरस्तं मे व्याचक्ष्व ` [ बृ०३।४।१ | इति। स्वताऽपरोक्ष बह्व प्रत्यगात्मेत्याह~-य आत्मेति । एतस््नोत्तरे * यः प्राणेन प्राणिति सत आत्मा सर्वान्तरः ` | बृ० ३।४। १] इत्या दिना कायकारणरहित आत्मा प्रतिपादितः । एवमेव तदनन्तरबाह्यणे पवंवत्कहालप्रश्रे ' योऽङानायापिपासे शोकं मोहं जरां म्रव्युमत्येति ` [ बु०३।५ । १ | इत्यशनायाद्यतीत आत्मा प्रतिपादेतः । तत्र स्यः किमनयोबाह्यणयोविद्यामेद्‌ उत वषिद्येक्यामिति । फलं पृवंवत्‌ । पूव पिबन्तावित्यस्य पदस्य लाक्षणिक्व्वन वेयामेदाद्धियेस्यमुक्तमिह तु

(दा ०।)समाधत्ते-इयदिति। द्वा सुपणेत्यत्र ऋतं पिबन्तादित्य्च च विद्याया क्यम्‌ । कुतः । इयत्तापरिच्छिन्नस्य द्विवसंख्योपदेशस्यामयताऽऽ- मननात्‌ ॥ ३४ ॥

पवाधिकरणे पिबन्तावित्यस्य लाक्षणिकत्वमुपादाय मन््रह्रयेऽपि मोक्तपरतवेनाथक्याद्िद्येक्यमुक्त मिहा्थक्यऽपि न बिदेक्यमिति पा मेद्मभ्यासेन प्रत्युदाहरणेनाऽऽ्षिप्य समाधत्ते- अन्तरेति । उषस्तक- होटबाह्यणयोिद्येकत्वम्‌ । कुतः । स्वातमनोऽन्तरा सर्वान्तरत्वेनो मयच्

१ सख.°टाश्त्राः।

१२० भ्रीमहिपायनप्रणी तबह्यसूज्राणि- [ज ० द्पा० ३०३६]

(ज ०्व ° वे्ैकथेऽपि न विद्यैक्यं समिधो यजतीत्यादौ यजत्यभ्यासवलङ्रत आत्माभ्याताद्धिद्याया भेदासिद्धेरिति मुख्यः पएवेपक्षः । एकत्र कायादि- रहितातमन उपास्यत्वादन्यन्राकशनायाद्यतोतात्मन उपास्यत्वादुमयत्र वेद्यमेदाद्वियामेद इति गौणः पवंपक्षः । तत्र गौणं पक्षं दूषयति-अन्त- रेति । पूर्वसूत्रस्थस्याऽऽमननादिति पदस्यानुषङ्गः । बाह्यणद्रयेऽपि स्वा- तनः सर्वान्तरत्वामननाद्रेयस्याऽऽत्मन एकत्वमेवो मयोरेक स्मिन्देहे स्वा- न्तरत्वायोगात्‌ । मूतग्रामवत्‌ । यथा मूतसमृहात्मकस्थूठदेहे प्रथिष्यपे- क्षया जलमान्तरं जलापेक्षया तेज इत्यादिकमेणापेक्षितं भूतानामा. न्तरत्वं न मुख्यं सर्वान्तरत्वं तद्व द्वाह्यणद्रये वेयभेद्‌ाङ्खाकारे वेयातसद्य- स्यापि भस्यादित्यर्थः। यद्रा मृत्यामवदिति श्ुत्यन्तरहष्टान्ताथम्‌। यथा- ८एको देवः सर्वभूतेषु गढः ` [ श्वे ०६।११ ] इत्या दिश्रुत्यन्तरे सर्वेषु मूतः ग्रामेषु सर्वान्तर एक एवाऽऽत्माऽऽन्नायते तद्रद्‌नयो्बाह्यणयारेत्यथः । तथा च वेद्येक्याद्वियेक्यं सिद्धम्‌ ॥ ३५ ॥

मुख्यपक्षमनृद्य दूषय ति-

अन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशान्तरत्‌ ॥ ३६॥

अन्यथा विद्यामेदानङ्खीकार आश्नानमेदस्याभ्यासस्यानुपपत्तिः प्रयोजनाभावादिति चेन्न । उपदशान्तरवदभ्यासस्योपपत्तेरित्यर्थः । तथा हि च्छान्दोग्ये ˆ तच्वमसि ` [ छा० & । < । ७ ] इ्युपदेशे नव- कृत्वोऽभ्यस्यमानेऽपि न विद्या भिद्यत उपक्रमे पसंहारयोरविशेषात्‌ । तद द्राह्मणद्रयेऽपि प्रभ्नरूपेणोपक्रमस्य ˆ अतोऽन्यदार्तम्‌ ' [ ब ° ३।४।२] इत्युपसहारस्य चाविशेषाद्द्वितीयप्रश्ने “ यदेव साक्षादपरोक्षाद्रह्म `

( दी० । ) पाठादिति शेषः । मूतय्रामवदिति निदशंनं व्यतिरेक । यथा मूतय्ामस्य पृथिग्यादेर्नं सवान्तरत्वं तद्रदास्म॑नो वाऽभ्नाने सर्वान्तरत्वं न स्यादेकस्यान्वये तु यथा “ एको देवः ` इत्यादौ सर्वान्तरत्वमेकस्य तद्त्‌ ॥ ३५ ॥

अन्यथेति । अन्यथा विद्येकत्व आश्नानमेदानुपपत्तिरिति चेत्तन्न ।

# ख. आन्तरवमत्वम्‌ ।

१ क, स, भदसि०। २ स, त्मन आत्मनि सः ।

[ भ०३पा०३्‌०३०) बह्माम्तवष्िणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ९२१

(्०्व०।)[ बु० ३।५॥ १ ] इत्येवकारेण विदध्ामेदनिरासाच्च न विदध्ा- मेदः । अभ्यासस्याऽऽद्रार्थत्वेनाक्नायाद्यतीतत्वादिविशेषप्रतिपादनार्थ- त्वेन वोपपत्तेरिति ॥ ३६ ॥

( उपासनार्थं प्रथक्त्वेनोपास्यस्य द्वेधक्ञानम, अधि०२३ )

व्यतिहारो विशिंषन्ति हीतरवत्‌ ॥ ३७ ॥

ठेतरेयिण आदित्यपुरुषमधिक्रुत्य समामनन्ति-- "तद्योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहम्‌ ` [ दे° आ० २।२।४।६] इति । तथेव जाबाला अपि" व्वंषा अहमस्मि भगवो देवते अहं वे त्वमसि ` इति । तत्र संशयः । किमात्मन ईश्वरेणेकत्वविषयमेकरूपमेव चिन्तनं विधीयत उत जीवेश्वरयोरन्यान्यानुवादेनान्योन्पात्कत्वङूपव्यतिहारे- णोमय विषयं चिन्तनमिति 1 अचर पुवेपक्षे मतेरेकरूपत्वाह्टाघवं सिद्धान्ते मतेरुमयङूपत्वाङ्खीकारेण व्यतिहारसाथक्यमिति मेदः । तजाभ्यास. स्याऽऽदरार्थत्ववद्य तिहारोपदेशस्याप्याद्रार्थत्वात्तदनुरोधेन न चिन्तन- स्योभमयशरूपत्वं किं स्वेकरूपत्वमेवेति दष्टान्तेन प्राप्ते बूमः । व्यतिहार एवाचजोपास्यत्वेनोपदिश््यते न॒ त्वात्मन इश्वरेणेकत्वमाच्रमितरवत्‌ । ययेतरे सर्वात्मत्वादयो गुणा उपास्थत्वेनोपदिश्यन्ते तदत्‌ । प्रधिज्ञा- तेऽथ हेतुः-विरशिंषन्ति हीति । समाम्नातारो जीवपरमात्मानो व्यतिहा- रेण विरकिषन्ति तथोऽहमित्यादिना । तच्च व्यतिहारेण विशेषणं ष्यति. ह्ारस्योपास्यत्वे सार्थकं स्यात्‌ । अन्यथा जीवस्येश्वरेणेकत्वमा्स्यो- पास्यत्वे तसरतिपादरकश्ुत्यंशास्यैवार्थवत्वं न त्वीश्वरस्य जीवेनेकत्वप्रति- पादकाास्येति । तस्मादुम्याश्ञिसार्थक्थायोमयरूपं चिन्तनं विधेयमिति सिद्धम्‌ । परवेसूत्र उपदेश्शान्तरव दिति ह्टान्तत्वेन तत्वमसीव्येकवाक्य- कथनपरसङ्धेनैकत्ववाक्यस्य तदयोऽहमित्यादेविचारास्मासङ्धिकी पादस- गतिर्बोध्या । यद्वाऽस्यामरहग्रहोपास्ती व्यतिहारस्यानुपास्यत्वान्न सर्व

क

(दी°।) यथा ताण्डिनाम्‌ (तच्वमसि" इति नवषकरुत्व उपदेशषमेदो वियेक्ये तद्वदचापि स्यात्‌ ॥ ३६ ॥

पवाधिकरणेऽभ्यासर आदरार्थं उक्त उत्तरत्रापि तथेत्याक्षिष्य समा- धत्ते--व्यतिहार इति । 'तयोऽहं सोऽसो योऽसो सोऽहम्‌' इत्यादावीभ्व- रब्ुद्धिरिति व्यतिहारेण बुद्धिद्यं करणीयम्‌ । अनेकबुद्धिकरणे निद्‌-

१ ख, द्विवदीश्वरे स्वात्मवुद्धिरिः । ४१

९२२ प्रीमहिपायनप्रणी तव्रह्मसुत्राणि~ [अ०द१ा०३यु० २८)

( त्र०व०। ) ्राहग्रहोपास्ती तस्य व्यतिहारस्योपसंहार इति पपक्ष फलं सिद्धान्ते तस्योपास्यत्वात्सर्वत्रोपसंहार इति साक्षादेव पादसंगतिः॥३५७॥

( सत्य विद्याया एकत्वप्रतिपादनम्‌ , अधे० २४) सेव हि सत्यादयः ॥ ३८ ॥

वाजसनयके हदयाख्यं हिरण्यगम प्रस्तुत्य ‹ स यो हितन्महदक्षं प्रथमजं वेद्‌ सत्यं बह्मेति जयतीमादछाकान्‌ ` [षृ०५। ४ १] इति सत्यविध्ां विधाय तदङ्गत्वेन ' तदेतशयक्षर* सत्यमिति स दस्य कमक्षरं॑ तीत्येकमक्षरं यभित्येकमक्षरं प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं मध्य. तोऽनृतं तदेतवनुतमुमयतः सत्येन पारेगृहीत सत्यभूयमेव मवति ' {षृ ५।५। १] इति सत्यनामाक्षराणामुपासनमुक्त्वाऽनन्तरं भावयति-' तयत्तत्सत्यमसा स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दृक्षिणेऽक्षन्पुरुषः ' [ श ° ५1 ५। २ ] इत्यादि । अय- मथः--हशष्द उपास्यप्रासिदध्यर्थः । एतदिति हिरण्यगमास्यं बह्मोपास्यं परापक्ति । महद्यापकं यक्षं पूज्यं प्रथमजं मोतिकापेक्षयेति शेषः । वेद्‌नपकारमाह- सत्यं बह्येति । सच त्यञ्चोते सत्यं पश्चमूतालकं हिरण्यगमस्यिं बह्म या वेदापास्ते स हमाद्ोकाथयतीत्यर्थः । तोत्ये- कमक्षरमित्यत्न तकारोपारेतन हकार उच्चारणार्थः । निरसच्कस्तक्षारो बोध्यः । अच हि प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं घत्यसाम्यामावात्‌ । मध्यतो मध्यस्थमक्षरमनृतं भत्युमृत्थ्वनृतयोस्तकारसाम्यात्‌ । तदेतदनृतं पृत्युरू पमुभयतः सत्येन पररेगृहातमन्तम।[वितमतोऽकिचेत्करं तत्सत्यमूयं सत्य. काहुल्यमेव मवत व्यर्थः । तत्तत्र हृदृयात्मकत्वे सत्यात्मकत्वे च बह्मणः ङचिदद्ध इत्यथः । यसत्सव्यमित्यादिकष ' संबन्धादेवमन्यत्रापि ` [ बण ५ ३।६९।२० ] इत्यधिकरणे व्याख्यातम्‌ । तत्र संशयः । किं

~~

(दी०।) होन मितरवत्‌ । यथा सवः्मादिबुद्धिः क्रियते तद्वत्‌ । कृतः हि यस्मात्‌ " त्वं वा अहमस्मि अहं वे त्वमसि ` इति विक्षिषन्ति समान्ना- तारः ॥ ३७ ॥

पवाधिकण्णे जीषब्रह्मणोरितरेतरात्मत्वं निर्दशमेदाहिरूपा मतिः कं तव्येत्युक्तमेव मिषा पि जयतीमाष्टीकानिति हन्ति पाप्मानमिति ख फलमेषुनिर्देशाष्ियामेद्‌ इति हष्टान्तेनाऽऽक्षिष्य समाधते- सेव हीति ।

अ०दपा०र३स्‌०६९] ब्रह्मायुतवर्दिणीदीपिका््यां समेतानि । ३२९

(न ०व ०।)तद्यत्सत्यमसौ स आदित्यः' [बु ०५।५।५] इत्यादिना श्रुता विद्या पव॑ सत्यविद्यातो भिद्यते न वेति। पूर्वपक्षे विद्यामेदाद्रणानुपसंहारः सिद्धान्ते तदुपसंहार इति बोध्यम्‌ । तच्र प्रद जीवव्रह्मणोर््यतिहारो- क्तेमेदाद्विद्याया दिरूपत्वमुक्तं तद्वदिहापि सत्यविध्यायां टोकजयस्य फलत्वाद्नन्तरविद्यायां च ‹ हन्ति पाप्मानम्‌ ` [बृ ५।५।३ | इत्यादिना पापनिवत्तेः फलटत्वात्फलोक्तिमेदाद्धिद्याभेद्‌ इति ्टान्तेन प्राप्ते व्रमः । इयमनन्तरविदध्ा सेव सत्यविद्येव न ततो भिद्यते । कुतः तद्यत्सत्यमिति प्रकरत्यास्येवोपास्यस्य हिरण्यगभंस्याऽऽकर्पणादिति दिश. ष्वुसूचितो हेतुर्गोध्यः । न हि वेद्यामेदै विद्यामदो युक्तः । न च फलटमेदाद्विद्यामेदः । सत्यविद्याप्रकरणे परितस्य फटस्य स्वस्यापि सत्यविद्याफलटत्वादिति । तस्माद्िद्येक्यात्पूर्वापरवाक्यस्थाः सर्व सत्या- हयो गुणा उपसंहतंव्या इति सिद्धम्‌ ॥ ३८ ॥ ( दहराकाशहादाकाहायोरुपसंहतंष्यत्वम्‌, अधे० २५) काम(दीतरत्र तत्र चाऽऽयतनादियः ॥ ३९ ॥

दहरविद्यायां दहराकाष्ामात्माने प्रकुत्य च्छन्दोगा आमनन्ति- (एष आत्माऽण्हतपाप्मा विजरो विमरत्युर्विश्षोको विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसंकल्पः ` [ छा०८।१।५] इत्यादि । तथा बाज सनेयिनाऽपि (सवा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु य॒ एषोऽन्तहदय आकाशस्तस्मिञ्शेते सर्व॑स्य वशी सर्वस्येशानः ` [ षष॒०४।४। २२1] इत्यादि । तत्र संशयः । किमन्योन्यं गुणो पसंहारोऽस्ति न वेति । तत्न प्रवं वेद्याभेदेन विद्येक्यादरणोपरसंहार इत्यक्त तहि प्रते छान्दोग्ये दहराकाज्ञस्येवाोपास्यत्वाद्राजसनेयक आकाश निष्ठस्याऽऽत्मनो ज्ञेयत्वाद्वे्यमेदेन सगुणनिगुंण विद्यो मदान्नो-

(दी०।) “स यो हैतं मह्क्षम्‌' इत्यादिना "तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यः इत्यादिना "यश्चायं दुक्षिणेऽक्षन्पुरुषः ' इत्यादिना च योक्ता सेकेव । हि यस्मात्तत्सत्यमिति प्रकरताकषणात्‌ । अतः सत्यादयः सवगुणा उमयत्रो- पसहतव्याः ॥ ३८ ॥

पु्ाधिकरणे तद्यत्तत्सत्यमिति प्रकृताकर्षणेन रूपामेवाद्‌गुणोपरसंहार उक्तः । इह तु ख्पमेदाहुणानुपसंहार इति प्रत्युदाहरणेनाऽऽकषिप्य समा-

१ कृ, (कृत्य तस्यै? ।

३२४ प्रीमहेपायनप्रणीतबह्यसूजाणि- [ज ० इपा० २०४०]

(न ०व ° |)पसंहार इति प्रत्युदाहरणेन प्राप्ते बूमः। कामादि सत्यकामत्वादि गुणजातमितर्र वाजसनेय उपसंहतंव्यम्‌ । यच्च सववरशित्वादिकं तष्पि तज च्छान्दोग्य उपसंहतंव्यम्‌ । कुतः । आयतनादिम्यः। हृद्यस्या- ऽऽयतनस्य ब्रह्मणश्चोपास्यस्य ब्रह्मणः सेतुतम्यपदेशस्य चा मयत्रावि- शोषादिव्यर्थः । अयं मावः । दृहराधिकरणे दहराकाशस्य बह्मत्वसमर्थ- नान्न वेद्यमेद्‌ः । ननु तथाऽपि सगुणनिर्गुणविद्ययोरनयोर्भदो दुवांर इति चेत्सत्यम्‌ । असि मेदः ! कथं तर्हिं गुणोपसंहार इति चेन्न ह्यत्रोपा- सनार्थं गुणोपसंहार बमः क्जितु विय्ास्तुत्यर्थ, स्तुत्यथगुणोपसंहारथ् विद्यामेदेऽपि संमवति स्तुतेरुमयच्ाविशेषादिति ॥ ३९ ॥

( उपासकस्य मोजने प्राणाहुतिलोपापत्तिः, अधि० २६ ) आदरादलोपः ॥ ४० ॥

छान्दोग्ये वैभ्वानरषिद्ायां पाणाथिहोतं भूयते--' तद्यद्धक्त प्रथ- भमागच्छेत्तद्धोमीयं स यां प्रथमामाहुतिं ज्ञुहुयात्तां ज॒हृयाव्माणाय स्वाहा ` [ छा०५। १९॥। १ ] इत्यादिना । मक्तमन्नम्‌ । जाबालश्रती ° पूर्वोऽतिधिम्योऽश्रीयात्‌ ` इति वेश्वानरोपासकस्यातिधिभ्यः पुर्वं मोजनं विधायातिथिमोजनप्राथम्यनिन्द्या पर्वभोजनं स्तोति--“ यथा ह वै स्वयमहूत्वाऽग्रिहोतरं परस्य जुहूयादेवं ततर्‌ ` इति । यथा स्वाभि. होजाकरणेन परा्िहोजकरणमयुक्तमेवं तदतिधिभ्यः पूर्वं भोजनदान- मित्यर्थः । तच संशयः । किं मोजनलोपे प्राणायेहांचस्य लोप उता- लोप इति । अलोपसिद्धिः पूर्वपक्षे फलं सिद्धान्ते तु लोपसिद्धिरिति। उपास्तिविचारप्रसङ्खेन तदङ्कपर्वभोजनाभरितप्राणाथिहोचविचारादस्ति पादसंगतिः ।. उपास्तिलोपेऽपि स्तुत्यर्थत्वेन गुणोपसंहारवद्धोजन- छोपेऽपि पूर्वं मोजनस्तुत्युपपत्त्य्थ प्राणाग्रिहोत्रालोप इत्यवान्तरसंगतिः।

(दी ०) धत्ते-कामादीति । कामादि सत्यकामादि दहरबिद्यायां भ्रूयमाण- मितरत्र “योऽयं विज्ञानमयः इत्यादि बृहद्‌रण्यकोक्त उपसंहरतंव्यं तत्र च यद्रशित्वाद्कं तदपि च्छान्दोग्योक्ते दहर उपसंहतन्यम्‌ । ङतः । जाय- तनादिभ्यः । समानं द्युमयच्न हृदृयाय्ायतनत्वं तेभ्यः(तस्मात्‌) ॥ ३९ ॥

पूर्वाधिकरण उपासनालोपेऽपि स्तुत्युपपच्यर्थवदत्न मोजनलोपेऽपि प्राणाग्मिहो्ाटोप इति दष्टान्तेनाऽऽक्षिपति-आदरादिति । 'तयब्धक्तं प्रथममागच्छेत्‌' इत्यत्र मोजने सति मक्तेन प्राणाहूतीनां विधानाद्धो-

[भ०इपा०्३य्‌०] बह्यामूतवर्षिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ३२५

४१-४२]] (० ०।) तन्न पर्वपक्षसूजम्‌ “ आदरादलोपः ` इति । मोजनलोपेऽप्यद्नि- होचस्याटोपः ॥ ४०॥

एव मोजनस्य प्राथम्यरूपधमटोपमसहमानया जाषाटश्चत्या प्राणा. चिहोच्र आद्रकरणाघ्न हि धर्मलोपमसहमाना श्रुतिः प्राणाग्रिहोच्रस्य धर्मिणो छोपं सहते तस्माद्धोजनलोपेऽप्यन्येन मक््यद्रव्येण प्राणागनि ह्रं कतंव्यमिष्येवं प्रापे सिद्धान्तयति-

उपास्यत.तस्तद चनात्‌ ॥ ४१॥

भोजन उपर्थितेऽतोऽस्मादेव मोजनद्रव्यात्माणा होत्रं क्त्यम्‌ । अनुपस्थिते मोजने प्राणाचिहोच्रं न कर्तव्यमेव । कुतः । तद्चनात्‌ । तद्धोमीयम्‌' [ छा ०५।१९।१ †] इति वचनात्‌ । संनिहितसाकाङ्क्षात्‌। तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेदित्यनेन संनिहितस्य भोजनार्थं प्राप्तवष्यस्य हांमसाधनत्वप्रतीतरित्यथंः । तथा च मक्तागमनस्य मोजनपरयक्तस्य माजनलापं ठलापाद्रव्यलोपेऽभ्निहाच्रस्य लोप एव । आद्रवचनं तु मोज. नप्रसक्तेदशायां इष्टव्यम्‌ ॥ ४१ ॥

( उद्वाथकमाङ्गी मूतदेवतोपासनाया अनियतत्वम्‌, अपि २७ )

तन्निधारणानियमस्तदृष्टेः पथ- ग्घ्यप्रतिवन्धः फलम्‌ ॥ ४२॥ सन्ति कमङ्कषूद्रीथादिषु प्राणाद्यपासनानि तानि किं पर्णतावत्कर्मा- दाणि नित्यवदूनुष्ेयान्यत भगोदोहनवत्स्वतन््रफटसाधनान्यनित्या-

= --------- ^----- न

(दी ०।जनलापेऽपि प्राणाग्ेहा्रस्यालोपः । कतः । पर्वोऽतिधथिभ्योऽ- भ्रीयात्‌ ` इत्याद्‌जाबाटानामादरादिति पर्वपक्षः ॥ ४०॥ सद्धान्तमाह-उपस्थित इति । पात्रं प्रत्यागतमुपस्थितं तम्दक्तं दवष्य- मतोऽस्माद्धक्तद्रव्यासाणाेहोच्नस्य निष्पत्तिनं तवन्यस्मातकस्माचित्‌ । तयद क्त मित्यनेन तस्य मक्तस्यायरहाोचद्रव्यत्वदचनात्‌ । अतो मोजन. छपे छोपोऽभेहोचरस्य ॥ ४१ ॥ पए्वाधिकरणे नित्यमोजनाभितप्राणािहोचस्यानित्यत्वमक्तम्‌ । एषं

षे्नित्याङ्गाभितोपासनानां नित्यत्वमिति दृष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते

१ग. ˆ भाद्रादखोपः * हति भोः । २ ख. प्रयगाग०।

# ख, श, ˆ चमसेनापः प्रणयेदरोदोहनेन पशुकामस्य ”

४२६ भीमहेपायनप्रणीतवबह्दूच्ाणि- [अ ० ६पा०६्‌०४२]

अ०व०॥) नीति संक्ञयः। पूर्वसिरकोटिसिद्धिरेव पर्वोत्तरपक्षयोः फलम्‌ । उपासनावि चारात्मकत्वादस्य पादसंगतिः । अनित्यमोजनाङ्काभित- प्राणाग्रिष्टोज्रस्यानित्यत्ववन्नित्यकमङ्गाभितोपासनानां नित्यलमित्यवा- न्तरसंगतिः । तत्र ' यस्य पर्णमयी जुहू मवति ` [ तै०सं०३।५।७२ ] । कचित्कतुमनारभ्याधीतस्य पर्णमयीत्वस्याव्यभिचरितक्ततुसंबन्धिजदृष्ठारा कत्वङ्गत्ववद्‌नारमभ्याधीतानामद्रीथाद्यपासनानामयप्युद्रीथादिद्धारा कत्व क्गत्वमिति प्राप्ते ब्रूमः-तन्िर्घारणानियम इति । तेषां कर्माङ्का- भितानां निधौरणानामुपासनानामनियमो नित्यवदनुष्ठानामावः । कुतः । तदृहष्टेः । तस्यानियमस्य श्रुती दरशशनादित्य्थः । तथा हि--' तेनोमी कुरुतो यथ्वेतदेवं वेद्‌ यश्च न वेद [छा०१। १। १० ] इत्यनुपासकस्थापि कर्मणि कत्वं वदन्ती श्रुतिरुपासनस्या- नियतत्वं दर्शंयति । उपासनस्य परथक्फलश्रवणादपि पश्चुप्रात्तिफटक- गोदोहनवन्न क्माङ्कत्वमित्याह--पुथग्धीति । हि यतः परथगप्रातिषन्धः कर्मणो वीर्यवत्तरत्वातमकसमृद्धिरूपः फठमुपलम्यतेऽतोऽपि न कमा. ङ्त्वमुपासनस्येत्यथंः । तथा ह्युपासनस्य परथक्फलव्वे श्ुतिः-तेनोमी कुरुतो यश्चैतदेवं वेद्‌ यश्च न वेद्‌ । नाना तु विद्या चाविद्या षं यदेव विद्या करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं मवति' [ छा १।१। १० ] इति । तेनोंकारेणो मावपि कमं कुरुतः । यश्चेतदोंकारा- ख्यमक्षरमेवं रस तमत्वादिगुणकं वेद्‌ यश्च न वेद्‌ ताबुमाविति संबन्धः । एवमनमिपरेतपक्षमुक्वा स्वाभिप्रेतमाह श्रुतिः- नाना विति । तुः पूर्वः पक्षनिरासार्थः । ओंकारमाव्रज्ञानपिक्षया रसतमत्वादिशुणकोंकारज्ञानं नानेव पुथक्फठकं इष्टो हि मणिविक्रये शबरवणिजोः सामान्यविशेष ज्ञानाभ्यां फट मेदृस्तस्माद्यदेव कर्म विद्ययोद्रीथादि विषयया भरद्धयाऽ5- स्तिक्यबुद्धधोपनिषदा तत्तदेव ताध्यानेन युक्तं करोति तदेव करम वीयव त्रं भवतीत्यर्थः । अनेन विद्याहीनं कमं वीयंवन्माच्रं विदासहित तु दी यवत्तरामिति गम्यते । न हीदं विद्यायाः कर्माङ्गत्वे संभवत्यङ्गही नस्य कमणो वी्य॑वन्भाञ्त्वस्य फलजनकत्वलक्षणस्यानुपपत्तेः । तस्मात्पर्ण

(दी °।)तन्निधारणेति । तेषां कर्मगुणयाथासम्यनिर्धारणानामनियमः। कुतः। तदृहृष्टः । (तेनोमौःकुरुतः' इत्यादिना हष्टेरव गमात्‌. । ननूमयोः करणे

१ च, 'प्िफरपात्रे गो? । ग, (तिपात्रकगोः ।

[म०द्पा०३ु०४३] बह्याधूतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १२७.

(र °व ०।)ताया अक्गियात्मकत्वेन क्रतुसषन्ध विना स्वातन्त्येण फकटसाध- नत्वामावेन विषमत्वाद्विद्यायाः क्रियातमकववेन स्वातश््येण कलटसाधन- त्वसमवाटरादाहनवत्स्वातश्छयमेवेति सिद्धम्‌ ॥ ४२ ॥

( संवगंविद्योक्ताधिदैववाय्वध्यात्मप्राणयोरनुषिन्तनस्य परथक्छवम्‌ , अपिण २८ )

प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ ॥ ४३॥

बुहव्‌ारण्यके छान्दोग्ये च संषगंषिदध्ायां वागादिभ्यः प्राणः भेष्ठोऽ- र्न्यादिित्यादिदेवतामभ्यः शरेष्ठो वायुरित्यवधारितम्‌ । तत्र संशयः किमस्यां विद्यायां वायुप्राणयोः प्रयोगेक्यमुत प्रयोगमेद्‌ इति । फलपा- कसंगती पर्ववत्‌ । पूर्वं फलमेदात्कमाङ्गाणां तदाभितोपासनानां च नित्यत्वानित्यत्वलक्षणः प्रयोगमेद उक्तस्तर्हि प्रकृते वायुप्रातिलक्षण- फठेस्याद्रायुप्राणयोः स्वरूपत एकत्वेन वेद्यामेदेन विद्यक्याच्च परयोगै. क्यमिति प्रत्युदाहरणेन प्राप्ते बमः । यथेकस्मिन्नथिहोतरे दधितण्डुला- दिभिगुणेः प्रयोगमेद्‌ एवमेकस्यामपि विद्यायां बायुप्राणयोः स्वरूपा. मेदेऽप्याधिदेविकत्वाध्यासमिकत्वस्वरूपावस्थामेदेन गुणमेदादयोगमेष्‌ इति प्रदानवदेवेदं द्रष्टव्यम्‌ । तथा हि ‹ इन्द्राय राज्ञे पुरोडाक्षमेकाषु- दाकपाटमिन्द्रायाधिराजायेन्द्राय स्वराज्ञे ` [ते० सं० २।३।६। १1 इति परोडाक्ञजयवत्यामिष्टो श्रुतायां किं याणां पुरोडाशानां सहप्र- (दी ०।) किमयमेव हेतुरित्यत आह-हि यस्माव्पथक्फलटमप्रतिबन्धोऽति- कायः "यदेव विद्यया करोति ' इत्यादिना भरूयतेऽतः फल मूमार्थान्युपासः नानि गोदोहनादिवत्‌ ॥ ४२॥

पर्वाधिकरणे फलमेदात्कमङ्खणां नित्यरूपप्रयोजनमेद्‌ उक्तः । इह तु वायुप्राणयोश्वामेदात्तसयाप्तिटक्षणफटेक्याञ्ोपासनप्रयोगेक्यमिति परत्युदााहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते--प्रदानव दिति । वाजसनेयके “वदि. षप्राम्येवाहम्‌' इत्यादिना वागादिभ्यः प्राणोऽधिकोऽवधारितः। अध्या. तेमधिदेवं च ज्वटिष्याम्येवाहम्‌' इत्यादिनिाऽग्न्यादिभ्यो बायुः । एवं छान्दोग्येऽपि संवगविद्यायां बायुप्राणावकवधारितो विद्याया पेक्थमपि ।

१ स. “णां निलयानिल्यादिनिरूपणेन प्रयोगे" । २ ख. पयोस्तच्वारमेः ।

१२८ प्रीमहिपायनप्रणीतवबह्यसू्ाणि- [ज ० ३पा०३सु ०२६

(ज णव ०।)हानमुत प्रदानमेद इति विशये देवतेक्यत्सह प्रदाने प्राप्ते राजाधि- राजस्वराजगुणमेदेन तद्विशिष्टदेवतामेदास्ुरोडाश्ानां प्रदानस्य प्रक्षेपस्य भेव्‌ इति यथा तदसत वेद्यभेदासयोगमेव्‌ इत्यथः । तदुक्तं देवताः काण्डे ‹ नाना षा देवता परथग््ञानात्‌ ` इति । वाशब्दो देवतेक्यनिरा- सार्थः । नाना देवतेत्यत्र हेतमाह-पथगिति । उत्पत्तिवाक्य एव राजा- पिराजस्वराजगुणानां परथग््तानात्तद्विशिष्टदेवतानां नानात्वं युक्त मित्यथः ॥ ४३ ॥ ( मनश्रिवादौीनां स्वतश््रविद्ाव्वस्वीकारः, अधि० २९ | लिङ्गकयस्त्वात्तद्धि बीयस्तदपि ॥ ४४॥

वाजसनेयिनोऽभिरहस्येनेव वा इदमत्पत्तः पूर्वं सदासीन्नाप्यसदित्युप- क्रम्य मनसः प्रादुमावमुक्त्वा तन्मन आल्मनोऽग्रीनपरयदिति मनोऽधि कत्य पठन्ति-षटू्चिंशतं सहख्राण्यपश्यदारमनो ऽग्नी नकान्मनामयान्मन- धितः ` [ हात० बा० १०।५।३।३ ] इत्यादि 1 तथैव वाक्चितः प्राणचितश्चक्षुशितः भोच्रचितः फमचितोऽथिचित इत्यन्यानग्रीनाम- नन्ति । अयमर्थः-पुरुषस्याऽप्युषटेन कुसशतवर्षाणामहोरा्ाणि षट्च. शत्सहस्राणि, तेरव च्छिन्ना मनोवृत्तयोऽपि पट्‌ चिंशत्सहस्राणि मवन्ति । एकस्मिन्नहोरात्र उत्पन्नसवंमनोवृत्तिष्वहोरा्गतेकत्वारोपात्‌ । ता एव तावत्सख्याका मनोवृत्तय इषशिकात्वेनायिष्वेन च संपाय्न्ते । षरार्विंश- त्सहस्राणीत्यादिना मन एव स्ववृत्तिरूपानग्नीनकनिष्यानत एव

(दी ०।)तत्रैती बायप्राणो भिन्नस्वरूपौ न त॒ विद्याभेदे (दः) यथेकस्मिन्न- थिहोते सायंप्रातः प्रवृत्तिभेद्‌ हत्येतस्मिन्नथं निदशंनं प्रदानवत्‌ । यथा तिपुरोडाशिन्यामिष्टो “इन्द्राय राज्ञ इन्द्रायाधिराजायेन्द्राय सुराज्ञे' इत्यत्र राजादिरूपमेदाप्पथक्पदान तद्रद्रायुप्राणयोरपि मेदः । तदुक्त पूर्वस्यां मीमांसायां संकर्षं-नाना वा देवता प्रथग््ञानात्‌ । संकर्षः सर्व- षामपिगमयन्नवद्यतीत्यस्मादेकहेलया परेत्यागः प्राप्तस्तं परित्यागं वाशब्दो वारयति । कुतः पथम््ञानाद्राय्वादिगुणानाम्‌ ॥ ४३ ॥ पूर्वाधिकरण पएकप्रथोगासंमवाद्रायुप्राणो भेदेन नेयावित्युक् मिह वु मनधिदादीनां कर्माङ्गतवेनैकप्रयोगाङ्कत्वमिति प्रव्युदाह-

१ ग. प्क्यात्मकप्र । २ ख, भ्नेदौय 1 ३ स, मभिग ४ स्त, ननाद्राजादि०। ५ ज्ञ. । © योगस ।

[० दपा०३स्‌०४४] बह्माम्रुतव्धिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ९२९

(न ०व०।मनो विकारान्मनशथितो मनसा चीयन्ते संपायन्त इति मनथित- स्तानपश्य दित्थं; । एवमेव वागाद्योऽपि स्वस्ववृत्तीरथिष्वेनापश्य्चिति प्रतीन्दियवृस्येकेकमभिचयनं संपाद्यं प्राणो घ्राणम्‌ । कर्मपदमनुक्तकर्मे- न्दियपरम्‌ । एतेऽग्रयः कर्मप्रकरणे पठिताः। ततर संशयः 1 किमेते मनश्चि- दादयोऽग्रयः कमाङ्गभूता उत स्वतन्त्रा इति । पादसंगतिफटे पर्ववत्‌ । एवमेकप्रयोगायोगाद्वाय॒प्राणयोः प्रयोगमेद्‌ इत्युक्त तहि मनथिदादीनां प्रकरणात्कमांङ्कव्वेनेकप्रयो गसं भवास्रयोगेक्यमिति प्रत्युदाहरणेन प्राप्ते बमः । सिद्धान्तमपक्रमते-लिङ्केति । मनधिदादृयोऽग्रयः स्वतन्त्रा एव । कुतः । लिङ्गभूयस्त्वात्‌। स्वातन्छयज्ञापकलिङ्खानां मूयसां सच्वादित्यथंः। तथा हिं " यक्किचेमानि भूतानि मनसा संकल्पयन्ति तेषामेव स करतिः ' [ श० बा० १०।५।३।२] इति तान्हेतानेवविदे सवेद सवाणि भूतानि चिन्वन्त्यपि स्वपते ` [श० बा० १०।५।३। १९२ इत्यादीनि लिङ्गानि सन्ति । अयमथः-सवाण्यपि भूतानि जन्तषे यत्किमपि मनसा संकल्पयान्त तेषामेवाग्यीनां सा कृतिः संपाद सवजन्तमनआदिवत्तीनामयथित्वेन ध्येयत्वादििव्यिक चिक्घंन हि यकि चित्कमाङ्खः संभवतीप्येवंविदे स्वपते जायतेऽपि सवदा सवाणे मृताः तानेतान्ींश्िन्वन्तीति लिङ्खान्तरं न हि कमाङ्ग सवदाऽ्नुष्ठीयमाः ष्टं काट विशेष एव तद्विधानादिति । तद्धि लिङ्खु प्रकरणाद्वटी यस्तव चली यस्त्वमप्युक्तं पवकाण्डे श्रुति्लिष्घवार्क्यप्रकरणस्थानसमास्यान समवाये पारदोर्यल्यमथंविप्रकषांत्‌ ` [ जे०३।२३।४७। १४ | इति एतत्मृजा्थों विस्तरेण वाचस्पतिमिश्रेतत्पादादौी वेधाधिकरणे ब{ण। इतीह विस्तरभयान्नोच्यत इति ॥ ४४ ॥

(दा ०।) रणेनाऽऽ क्षिप्य समाघत्ते-लिङ्गभूयस्त्वादिति । वाजसनेय केऽभर हस्ये मनोऽथिङ्कत्य ‹ षट्विंशतं सहस्राण्यपर्यदातसमनोऽग्रीनकान्मनोम यान्मनश्ितः' इत्यादिनाऽऽन्नाता अग्नयः स्वतन्त्रा न क्रियानुपवेशिनः कुतः। तद्यक्कि चेत्यादेलिङ्कस्य भूयस्त्वादधिकत्वात्‌ । सन्ति लिङ्गानि त थाऽप्यञचेः प्रकरणात्कर्माजुप्रवेशिन इत्यत आह- तद्धि बलीयः। हि यस्मा सलिङ्ग प्रकरणाद्रलीयः । तदप्युक्तं पवंस्मिन्काण्ड--श्रुतिटेङ्गवाक्य प्रकरणस्थानसमाख्यानां समवाये पारदोबेल्यमथंविप्रकषात्‌ः इति ॥४४

-~-~--------------------- कनामा ० म मक =-=

धर्‌

२३० श्रीमहिपायनप्रणीतवह्मसू्राणि- [अर भ्पा०१सु०४५) (न ०व ०।)सिद्धान्तमुपकम्य पूर्वपक्षयति- पुवंविकत्पः भ्रकरणात्स्याक्किया मानसवत्‌ ॥ ४५ ॥

संकल्पातमका मनशधिदादयोभ्य्रयो न स्वतश््राः किंखिशिकामिर्ं चिनुत इति प्रकरतस्य पुव॑स्य क्रियामयस्या्ेरयं विकल्पः । संकत्पात्म- कोऽथः । प्रकरणास्स्यात्‌ । न लिङ्घादग्रीनां स्वातश्छ्यं प्रकृते त्‌क्तलिद्ग- स्याऽऽथवादिकार्थदृक्ंनटक्षणस्याथवादस्थत्वेन विहितमानसिकारिस्तु- तिपरव्वेन विध्येकवाक्यतया स्वाथंपरत्वामावात्‌ । सिद्धे हि स्वाथ तद्‌- दानं टिद्गमश्रीनां स्वातन्छरयं गमयेत्‌ । नद्यस्ति स्वार्थसिद्धिस्तस्माक्कि- यानुप्रवेशिन एवैते मानसिकाग्यय एतेन सों कियापदं व्याख्यातम्‌ । मानसवत्‌ । तथा हि द्वादशाहे भ्रूयते-" अनया त्वा पारेण समुव्र रसया प्राजापत्यं मनोगरहं गृह्णामि › इति । ता त्वां समुद्रमनया रसया पथिव्या पात्रेण प्रजापतिदेवताकं मनोग्रहं ध्यानमयय्रहमापायं गह्णामी- त्यथः । तत्न किमिदं मानसं द्वादश्षाहादहरन्तरमुत तन्मध्यपातिनो दशमस्याह्वोऽङ्गमिति संदेहे वाग्वे द्वादशाही मना मानसमिति मेदव्य- पदेश्ादहरन्तरमिति प्राप्ते मानसस्याहरन्तरत्वे माना मावाद्धेदव्यपदेकश्ष- स्याङ्खगङ्गिमावेनाप्युपपत्तेरहरन्तरतवे द्वादश्ाहसंज्ञाया गोणत्वप्रसद्धा- न्मुख्ये संमवति गीणत्वायो गाहुादङ्ञाहमध्यपातिनो दकशमस्याहाऽङ्ग मानसमिति यथा तथेमे मानसिकाग्नयः प्रकरुतकर्मरोषा हत्यथः॥४५॥

(दी ०।)एकद्वि्िचतुःपश्चक्षण विलम्बात्परस्य परस्य दौर्वल्यं पूर्वस्य पर्वस्य प्राबहयमित्याक्षिपति परववादी--पर्वविकल्प इति । मनथिदाद्यः क्रियेव स्यात्‌ । कथम्‌ । पूवस्मिन्कियामयेऽ््यो विकल्पा विशेषोऽमिधीं यते यतः । तदपि कुतः 1 क्रियामयस्याय्चेः प्रकरणात्‌ । विरूपस्य तल-

करणाव्कियारूपत्वं क्र दष्ट मित्यत आह- मानसवत्‌ । यथा दशराचस्य दृशमेऽहन्यपि वाक्ये प्रथिव्याः पात्रेण समद्स्य सोमस्य प्रजापतये देवताये गृद्यमाणस्य गहणासाद्नहवनाहरणोपह्वानमक्षणानि मानसा- न्थेवाऽऽन्नायन्ते । स च मानसोऽपि यहकल्पः क्ियापरकरणाक्कियाशेष एवमयमप्यायकल्प इत्यर्थः ॥ ४५ ॥

१ग. त्वां सोममः। २ क, ध्परतमिः। ६ ख, श्रे स» स. 'पतिदे। ५ ख, नभरिविक।

[भरध्पा०धप्‌, बह्मागृतवर्विणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ९९१

४६-*९] अतिदेशाच ॥ ४६ ॥

(न ०्व०।) मानसिकाञ्चीनां मध्य एकैकोऽचिस्तावान्यावानसी पर्वं इति पर्वेणे्टिकाचितेनाभिना मानसिका्ीनां साहश्यापदेश्ाच्च । तच्छेषत्व- मेककियानुप्रवेशातिरिक्तसाहटर्या मावादित्यथः ॥ ४६ ॥

सिद्धान्तयति-

विधैव तु निर्धारणात्‌ ॥ ४७॥ तुरुक्तपक्षनिरासाथः । विद्यारका एते मनश्चिदाद्यः स्वतन्त्रा एव न क्मानुप्रवेरिनः। छ्युतः। “ते हेते विद्याचित एव › इत्यवधारणादि- त्यथः 1 एवकारश्रुत्या कमप्रकरणं बाध्यमिति मावः ॥ ४७॥ टि ङ्गादपि तष्नाध्यमित्याह- दशनाच ॥ ४८ ॥

मानसिका््मीनां स्वातच्छयज्ञापकलिङ्ुस्य दशनाच्च प्रकरणं बाध्य. मिति मावः । चिङ्ख पर्वदृशितम्‌ ॥ ४८ ॥

नन्विदं जिङ्ख न साधकमिव्युक्तमित्यत आह-

भ्रु्यादिवलीयस्वाच न वाधः ॥ ४९॥

श्रु तिरेवकारः । आदिपदेन लिङ्खवाक्ययोग्रंहणम्‌ । लिङ्गम॒क्तमेव ‹ विद्यया हेवेत एवंविदश्चिता मवन्ति ` [ श० बा० १०। ५।३।१२ ] ति । एतेषां मानसिकायीनां पुरुषसंबन्धमाचक्षाणं वाक्यं स्वातण्डय- घोधकम्‌ । तथा चेतेषां श्रु तिलिङ्कवाक्यानां बलीयस्वान्न दुबेठेन कर्म. प्रकरणना्ीनां न स्वातन्छयबाध इत्यर्थः । न च लिङ्कस्याथवाक-

भ प ~ > ~~ ~~ => ~ ---^~~~

क ता

(दी ०) केवलप्रकरणं कथं लिङ्क बाध्ये(पे)तेत्यत आह- अतीति । (तेषामेकैक एतावान्यावानसो पवः" इत्यतिदेशस्तस्माद पि ॥ ४६ ॥

परिहरति सिद्धान्ती-वियेषेति । तुशब्दोऽग्रीनां क्रियारूपत्वं ष्याव- तयति । किं तहिं किदेव । कुतः । विद्याचित एवेति निर्धारणात्‌ ॥४५७॥

नन्वसहक्रतं निधारणं न बाधकं प्रकरणस्येव्यत आह-दकशनादिति ॥ लिङ्गानामिति शेषः । चकारः सहकारिणो ऽनपक्षामप्याह । लिङ्गानि चोक्तानि लिङ्कसूजे ॥ ४८ ॥

लिङ्गमपि न क्रविद्वाधकं प्रकरणस्येत्यत आह-भ्रुत्यादीति। न प्रक- रणेन लिङ्खवाधात्स्वातन्छ्यस्य मनश्िदादुीनां बाधः । कुतः । श्त्या दीनां बली यस्वात्‌ । सन्ति चाच तानि। शरुतिस्तवष्ियाचित एवेति ।

६९२ भी मह पायनप्रणीतबह्यसूत्राणि- [अर दपा०६स्‌०५०]

(्र०व०।) स्थत्वेनासाधकत्वम्‌ । लिङ्खप्रदशंनाथंमदाहतवाक्यानां विधि. प्रत्ययसामीप्या मावादपुवाथवोधकत्वाच्च विधायकववेनार्थवाद्त्वाभावा दिति मावः ॥ ४९॥ $

इतोऽपि मनशिदाद्यय्ीनां स्वातश्यमित्याह- अनुबन्धादिष्यः भरजञान्तरपृथक्तवदृष्टश्च तदुक्तम्‌ ॥ ५०॥

‹ ते मनसेवाऽऽघीयन्त मनसाऽचीयन्त मनसेव यहा अगृह्यन्त मनसाऽस्तुवन्मनसाऽशंसन्यक्कि च यज्ञे कर्मं क्रियते यक्किच यज्ञियं कमं मनसेव तन्मनोमयेषु मनश्ित्सु मनोमयमक्ियत ` [ शा० बा० १०। ५। ३। ३ ] इत्यादिना मनआदिवृत्तिषु कममाङ्गाणामनुबन्धात्सपादना- दीनां स्वातन्रयं कर्माङ्गवेऽङ्धानां प्रत्यक्षसिद्धत्वेन संपादनवेयथ्यात्‌ । आदिशब्देनातिदेशो ग्यते । अतिदेशो हि फियामयस्यायनेमाहासम्पम- केकस्य मानसिका्र्दशयन्स्वातनच्छयमेषां दरयति । यत्वयमतिदेक्षः पूवंपक्षानुक्कूल इति तच्राथित्वसाहश्येनास्यातिदेशस्य सिद्धान्तेऽप्यु- पपत्तेः । सते बहुवचन सिद्ध्यर्थं पुवोक्तश्चतिलिङ्गादिकं बोध्यम्‌ । उक्त- श्रत्यथंस्त॒॒तेऽययो मनसेवाऽऽधीयन्ताऽऽ्ानकम॑णा संपादिताः। अचीयन्तेति चिताः । एष्वयिपु यहाः पचराण्यगृह्यन्त गृहीताः । अस्त॒वन्स्तोचरं क्रतवन्त उद्वातारः, अशसञ्शंसनं करतवन्तो होतारः। कि बहूना यकिच क्माऽऽरादुपकारकं यकिच यज्ञियं यज्ञनिष्पत्यथ संनिषप- र्योपकारकं च क्रियते तद्धिदुपो मनसेवाक्रियत कृतमिति । अनुबन्धा-

(द ०।) लिङ्क सर्वदा सवांणि मूतानि। वाक्यं तु विद्यया हैवेत एवंविद्‌ शिता भवन्ति ॥ ४९ ॥

नन्वथापि प्रसिद्धेनाथिनं निर्दश्ञाक्कियानुप्रवेशिनस्त हत्यत आह- अनुबन्धेति । अनुबध्यन्ते (मनसेवाऽऽधीयन्ते' इत्यादिनोक्ता येन सोऽय- मन॒वन्धः । आधानादिसपादनमिति यावत्‌ । आदिशब्देनातिदेशादयः न हि क्रियानुप्रवेशिष्वथिषु इदृमाश्चसम्‌ । तेभ्य एते स्वतन््ाः प्रज्ञा- न्तरपथक्त्वव दिति निदशनम्‌ । यथा प्रज्ञान्तराणां शाण्डिल्यादिविधयानां परस्परं फर्मभ्यश्च प्रथक्त्वं तद्वत्‌ \ ननु प्रकरणादुकर्षो ऽह टिचरः कथ मिव स्वाकरणाय इत्यत आह-दष्टश्च । अवष्टे राजसूयस्य प्रकरणपठि-

1

१ ख, ननुत्वयाऽपिः । २ ख "नातिदेशलाः । ३ ख. इदं समञ्जसम्‌ । ते" । ४ ख. टश्च ।

[भ०३ पा०२ष्‌०५ग[बह्मापृतवर्विणीदीपिकाम्यां समेतानि । १६१९३

(्०्व०दिम्या हेतुभ्यः स्वात्यं मनधिद्‌ादीनां पर्ञान्तरपुथक्त्ववद्यथा परज्ञान्तराणां शशाण्डिल्यादिषिद्यानां स्वात्यं तद्रत्‌ । नन्वग्रीर्ना स्वातन्छ्ये कर्मप्रकरणादुत्कषः क्राप्यवुष्टः कल्पितः स्यादत आह-वृष्ट- श्चेति । “ राजा स्वाराज्यकामो राजसूयेन यजेत › इति राजसुयं प्रकृत्य ° आ्ेयोऽष्टाकपालो हिरण्यं दक्षिणा ` इत्यादिना श्रताया अवेष्टेर्बा- हयणादिकतकाया राजमाच्रकतुकराजसयप्रकरणादुत्कषा वष्टस्तद्रदजा- प्यञ्मीनां कर्मप्रकरणादुत्कषं इत्यथः । इदं सवं प्रथमतन््र उक्तमित्या तदुक्तमिति ॥ ५० ॥

यङ्क्तं मानसवदु्यीनां क्रियश्ञेषत्वमिति तदृदूषयति- न स्रामान्यादप्युपलन्धेमृत्युवन्न हि लोकापत्तिः ॥ ५१ ॥

मनथिदादौनां मानसेन मामसिकत्वसामान्यादपि क्रियशेषत्वं न कत्प्यमुक्तश्चत्यादिभ्यः स्वातच््योपलब्ेमत्युवत्‌ । यथा ` स एव मृत्युयं एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषः ` [ श ० बा० १०।५।२ 1 ३ इति ‹ अर्व मुत्युः ` [ ब० ३।२। १० ] इति चाऽऽदित्यपुरुषस्या-

(दी ०।)तायाः प्रकरणादुत्कषः । वर्ण यानुबन्धात्तस्या राजंरूप (यज्ञ)त्वाञ्च राजसूयस्य । तदुक्तं प्रथमे काण्डे क्रत्वर्थयमिति चेन्न वण्रयसंयो- गादिति! (अथेयोऽछटाकपालो हिरण्यं दक्षिणा! इत्याध्वेष्िः करता राज- सूयस्य प्रकरणे पठिताऽतस्तदृथय मिति चेन्न । कुतः। यदि बाह्मणो यजेत बाह॑स्पतयं मध्ये निधायाऽऽहृतीनामाहूुतिं हत्वा तमभिघारयेत्‌ । यादे ५श्यो वेश्वदृवं यदि राजन्य देन्दियमिति वर्णैः सह संयोगः संबन्धः । न च शराजसुयस्य 'राजा स्वाराज्यकामो राजसूयेन यजतः इति श्तेः । तस्मात्‌ स च(तस्थ) राजसूयप्रकरणःदुत्कषः ॥ ५० ॥

ननु मानसवक्कियाङ्ख मविष्यतीत्युक्तमित्यत आह-न सामान्यादिति। न॒ सामान्यादपिं क्रियाङ्खत्वं मनथिदादीनाम्‌ । कुतः । केनाप्यंशेन कस्याचेत्सामान्यस्यापठन्धेः । किंवदित्यत आह-मृत्युवत्‌ । स वा एष

# नवेयादितस्मार्दित्यन्तो प्रन्थः ख. पु्तकध्थः ।

१ ग. सनां परस्परं कमभ्यः पएरथक्व त° । २ क्न, ऽजसूयवत्वा* ।

११४ धीमहै पायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [जर ध्पा०२्‌०९२]

(ण्व) प्श मुत्युशग्दत्वसाम्येऽपि परस्परवेषम्यं यथा वा युलोकोऽभि- स्तस्याऽऽदित्यः समिदित्यादौ समिदादिसिाम्यान्न हि द्युटोकम्याभ- त्वपात्तिः किंतु परस्परवैषम्यं तद्न्मानसमानसिकागन्योमानसिकत्वसा- म्येऽपि परस्परषेषम्य मित्यर्थः ॥ ५१ ॥

परेण च शब्दस्य ताद्िध्ये भुयस्वासखनुबन्धः ॥ ५२॥

भानसिकार्िबाह्यणात्पर स्मिन्बाह्यणे ' अयं षाव छक एषोऽभि- थितः [ श० बा० १०।५।४।१] इति शब्दस्य ताद्विध्यम्‌ । वितेऽग्नौ प्रथिवीहरिरूपस्वतन्त्र विधित्वभव लक्ष्यते न कमङ्गविध्ा- विधित्वम्‌ । तथा ‹ यदेतन्मण्डलं तपति ` ( श० बा० १०।५।२। १ ] इति पूर्वस्मिन्नपि बाह्यणे विद्यापाधान्यं दृहयत इति चकाराः । तथा च तत्सममिभ्याहारादस्मिन्नपि बराह्मणे विद्यायाः प्राधान्यमिति मावः । नन्वस्मिन्बाह्यणे मानसिका्थिषिधायाः प्रधानत्वे किमर्थ कर्मोपक्रमरत्राऽऽह--मूयस्वादिति । कममाङ्गार्णा मानसिकाथिवि यायां संपाद्यानां बहुत्वाद्धिद्यायास्तदुपक्रमेणानुबन्धः प्रतिपाव्नमिः त्यथः । तस्मादियं मानसिक्षाभ्िवि्या स्वतश्नपुरुषाथंहेतुरिति सिद्धम्‌ ॥ ५२॥

(द ०। प्रत्युः" इत्यादिव्यपुरुषस्यार्िर्े मत्ुरित्यग्नश्च पवयुत्वं नेव तयोरेकय तद्त्‌ । हि यस्मादसौ वै टोकोंऽभेरिति न लोकस्याच्चिमावपत्तिस्तद्वत्‌ अत्यन्तवैटक्षण्ये लोकद्रष्टान्तः ॥ ५१ ॥

ननु द्धं जहति" इति परेण लोकस्याथित्वं प्रतीयते न चान्यत्र तादृग्वाक्यमित्यत आह-परेणेति । परस्तादपि (अयं वाव ठोक एषोऽ धितः" इत्यस्मिन्ननन्तरे बाह्मणे ताद्विध्यं केवलविद्यात्व शब्दस्य प्रयोजनं लक्ष्यते न श्यद्धकमाङ्गविधित्वम्‌ । यत आह-विदयया तदा रोहन्ति" इत्यादि तथा पुरस्तादपि "यदेतन्मण्डलम्‌ इत्युपक्रम्या ऽऽह ‹सोऽग्रुतो मवतिः इत्यादि । तत्सरामान्यादिहापि तथात्वम्‌ । नन्व पिसंबन्धः कथं तर्हीव्यत आह~-मृयस्स्वाच्वनुषन्धः । तुकारः फमाङ्गत। व्यावर्तयति । आधानादीनामप्यग्न्यवयवानां संपाद्ययानां भूयस्त्वाद्रहुटः त्वादनुबन्धोऽभिना सबन्धः ॥५२॥

१ स्न. रे तति भावादसाति चाभा। >, प्यानिधित्वम्‌ । ३ ख, तत्वम्‌ ।

[न०६पा११य्‌ बहयामुतवर्विणीदीपिकाम्पां समेतानि । ३९५

५३-५४]

(्०व०।) ननु विद्यायाः पुरुषार्थहेतुत्वमयुक्तं देहा तिरिक्तस्य पुरुषस्या- भावादित्याक्षिपति-

( मोतिकस्याऽऽत्मत्व निराकरणयपृवंक तदन्यस्याऽऽत्मत्वप्रतिपादनम्‌ , अधि० ३० )

एक आत्मनः शरीरे भावात्‌ ॥ ५३ ॥

प्रसङ्खादस्य पादसंगतिर्बोध्या । अचर किमात्मा देह एवोत तदति- रिक्त इति संशयः । परव॑पक्षे देहातिरिक्तासा मावात्स्वगादिश्षाख्वेयर्थ्य सिद्धान्ते तस्सार्थक्यमिति विभागः । तचेके देहात्मवादिनो लोकाय. तिका देहातिरिक्तस्याऽऽत्मनोऽसस्वं मन्यमाना देह एवाऽऽत्मेति षदन्ति । कुतः । शरीरे सति चेतन्यसुखादीनां मावात्तदमावे चामावादित्यन्व- यव्यतिरेकाभ्यां तेषां देहधमत्वेनातिरिक्तास्मसिद्धयमावात्‌ ॥ ५३ ॥

इति प्रापे सिद्धान्तयति-

व्यतिरेकस्तद्धावाभावित्वान्न तूपरुन्धिवत्‌ ॥ ५४ ॥

न त्वामनो देहादृव्यतिरेकः किंतु व्यतिरेक एव न्याय्यः । कुतः । चेतन्यादीनामात्मधर्माणां तस्य शरीरस्य मरणावस्थायां मावेऽप्यमा- विव्वाहेहधमत्वासंभवादय्यथा देहमावे मावाहेहधमत्वं तथा देहमावेऽ प्यमावाददेहधर्मत्वमेव कुतो न स्यादि्यर्थः । किंच निथितान्वयष्य- तिरेकाभ्यां देहधमत्वं वक्तव्यम्‌ । न चात्र देष्टामावेऽमाव इति व्यति- रेक निश्चयः संमवति, एतदहेहाभाषेऽपि देहान्तरावच्छेदेन तद्धमंसच्व- सेमवादिति । उपलन्धिवत्‌ 1 तथा ह्यस्ति तावद्घटाद्युपलण्धिःसा च न देहधम इत्युक्तम्‌ । किंच देहधर्म॑त्वे तस्याः प्रकाक्षकत्वानुपपत्ति्दह- रूपादिवदिति । यथा देहादिषिषयाया उषपलम्धेः सत्वमङ्की कियते

(दी °।)पूर्वाधिकरणे मनशिद्‌ादीनां पुरुषा्थत्वमुक्तं संप्रति परुषस्यैवामा- वादि्याक्षिपति-एक इति । एके लोकायतिका देहव्यतिरिक्तात्मनोऽ- सत्वमाहुः । कुतः । ज्ञानादीनामाव्मधमववेनाभिमतानां शरीरेणाऽश्ु- तिभावाच्छरीरस्येव ज्ञानादयो धर्माः ॥ ५३॥

सिद्धान्तमाह व्यतिरेक इति । वेहालमनो्य॑तिरेकः । कुतः। तम्दा- वामावित्वात्‌ । तस्य देहस्य मेऽपि ज्ञानवचेष्टादीनाममावित्वादस- स्वात्‌ । अतस्ते न देहधर्माः । तत्र निदृक्ंनमुपट न्धिवत्‌ । यथा प्रत

१ ९रे सतेभावादसतिचाभाः।

६६३६ प्रीमहै पायनप्रणीतवबह्मसूजाणि- [अ०द्पा०२म्‌०५१]

(न्व०।) तथा तस्या देहादिष्यतिरेकोऽप्यङ्ीकायंः सेव चोपटभन्धिर्ने आत्मेति । तस्माहेहातिरिक्तस्याऽऽत्मनोाऽस्तित्वमिति सिद्धम्‌ ॥ ५४ ॥

( ठेतरेयगतोक्थोपासनायां परथिव्यादिहष्टेः कौषी तक्यामपि समा नत्वम्‌ , अधि० ३१ )

अङ्गावबद्धास्तु न शखासु हि प्रतिवेदम्‌ ॥ ५५ ॥

सन्ति क्माङ्खाभ्रिता उपासना उरद्रथावयवाकारे प्राणदटिरुक्थे पुथिवीरषटिटेकिषु पञ्चविधं सामोपासीतेति । लोकशशब्दः पथिभ्यग्न्य- न्तरिक्षादित्यद्युलोकपरः । परथिष्यादिविषयकदृषट्या पञ्चविधं सामो- पासीतेत्यथंः। ‹ प्रथिवी हिंकारः । अथः प्रस्तावोऽन्तरिक्षमुद्रीथ आदित्यः प्रतिहारो यौभ्निधनम्‌ ` [ छा०२।२)। १1] इति । दिक्षा रादिपश्चविषे साम्नि परथिव्यादिदुषशिरिति विभागः। तच सज्ञयः-किमेता उपासना यच शाखायां विहितास्तच्छाखागताद्रीथायालम्बना उत सर्व- कशाखागतोद्वीथाद्यालम्बना इति । पर्वात्तरपक्षयोः पर्वोत्तरकोरिसिद्धिः फलम्‌ । उपासनावि चारात्मकत्वात्साक्षादस्य पादस्गतिः । तच यथा शारीरात्मनोभदादात्मधर्माणां शरे न संमवस्तद्रदेकश्ाखागतोद्रीथा- यपेक्षया शाखान्तरोद्रीथादेः स्वरमेदेन मेदादेकक्ञाखागताोद्रीथादिध- मणामुपासनानां शाखान्तरगतोद्रीथादौ न संभव इति दुष्टान्तेन प्राते बूमः-अङ्काववद्धास्त्विति । वुः पूर्वपक्षनिरासार्थः । एता अङ्काभिता~ उपासनाः प्रतिवेदं स्वक्षाखासु विद्ययमानोद्वथायालम्बना एवन भवन्ति कितु शाखान्तरीयोद्रीथायाटम्बना अपि। कुतः । “उद्वीथमुपासीतः

(दी०।) भोतिकानामनुमवनमुपठ न्धि) पूर्वोधियत्वेन विषयधर्मो बटा- दापतति तद्रसाणचेशदयोऽपि न देहधर्माः ॥ ५४ ॥

पवांधिकरणे शारीरालमनोभदादाव्मधमाणामसंमवः शरीर इत्युक्तम्‌ । एवभेकशाखागतोद्री थधर्माणां प्राणादिदष्टीनां न तर्हि क्ाखान्तरीयाद्री- थादिषु प्रा्िरिति दुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते--अङ्कति । * ओमित्येतः दृक्षरभ्‌, ।.लोकेषु पञ्चविधम्‌, इत्येवमायाः परतिवेदमुपासना न शाखा-

१ स. ग्कायः स इव चोः। ग, कार्यो देहादिग्यतिरिक्त इव च। २ ख, न्धि्िषयत्वेन

५.0 7 न ॥व्‌ ॥ ८ ¶,७०. न्क [वि 00

[अ०्द्पा० स बह्यामृतव षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ३३७

५६-५० (्र०व०।) [ छा०१।१।१ ] इत्यादाबुद्धीथादिश्रुतरविशेषादिति दिशब्वसू- चितां हेतुर्बोध्यः ॥ ५५ ॥

इममर्थं दष्टान्तमुखेनापि साघयति-

मन्त्रादिवद्वाऽविरोधः ॥ ५६ ॥

एककशाखाविहितोपासनानां शाखान्तरोद्धीथादिपु प्रापेरविरोधो मन््रादिवत्‌ । तथा हि यथा तण्डुलपेषणाथमरमादानमन्नः कुटरुरसी - व्येकच्राऽऽन्नातः शाखान्तरेऽपि प्राप्रोति यथा वा प्रयाजा एकचाऽऽन्नाताः राखान्तरेऽपि प्राप्रुवन्ति तद्रदवाप्यविरोधः । वाशब्दो हषटान्तप्रदृक्ञन- रूपहेत्वन्तरसचनार्थः; । तस्मादेक विहितानामप्युपासनानां ज्ासान्त- रीयोद्रीधादिषु प्रािरिति सिद्धम्‌ ॥ ५६ ॥

( विराड्पवैश्वानरस्य कृत्घ्रस्थेव ध्यातव्यत्वं न तरदृकषस्य, अधि ०३२)

भृम्नः क्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा हि दशेयति ॥ ५७ ॥

वेश्वानराख्यायिकायां प्राचीनश्ालादिषटदूकषीणां राज्ञा सह प्रश्रपर- तिवचनाभ्यां युलोकसूर्यवाय्वादिपु व्यस्तेषु वेभ्वानरोपास्तिः श्रुता तथा समस्तेष्वपि वेश्वानराधिकरणटिसिताख्यायिकाऽचाप्यनुसंधेया । तत्र संशयः । किमिहोमयथाऽप्युपास्ति्विवक्षितोत समस्तोंपास्तिरेवेति । अच पूर्वपक्षे वाक्यभेदः सिद्धान्ते तदेक्यमिति बोध्यम्‌ । तजोद्रीथादि- भरत्या संनिधिपराप्तव्यवस्थां बाधित्वोद्रीथाद्युपास्तीनां सवशाखास्वव्य- वस्थावद्च्ापि व्यस्तोपास्तीनां रिभिश्रुत्या समस्तोपास्तिसं निधिप्राप्त-

(दरी ०॥स्वेव व्यवतिष्ठेरन्‌ । उद्रीथादिश्रुत्यविज्ेषात्‌ । तुश्ञब्दो ध्यवस्था- नियममङ्ार्थः ॥ ५५ ॥

नन्वन्यवेदपठितानां कथमन्यच्न परिग्रह इत्यत आह-मन्न्रादीति । घाक्ञब्दः शाङ्ामिराकरणार्थः । यथा / कुटरुरसि ` इति येषां मन्त्रो न परठितस्तेषामपि तेन मन्त्रेणाईमादानमेवमेवायरित्येवमा दिमिन्बाणां यज्ञस्य दानम्‌ । आदिशब्देन प्रयाजादीनां ग्रहणं तद्रच्छाखान्तरीयाणा- मप्युद्धीथादिघमांणां यहणे न विरोधः ॥ ५६ ॥

पुवांधिकरण उद्रीथादिश्रुत्या संनिधिं बापित्वोद्धीथाद्युपासनार्नां पवश्ाखासुपयाग उक्त एवम व्यस्तोपासनस्य विधिभ्रुतेः फलटश्युतेश्च पमस्तोपासनस्य विधिश्रतेः फलश्चुतेश्च समस्तोपासनं सनिधिप्रातं

१ क. (कानां प्राः । २ ख, मेदाथः० । ३ ख, कुरूर ^ । » ख. "गऽवि? । २२

३९३८ भ्रीमहेपायनप्रणीतजह्यसूत्राणि- [अरदपा०३ू०५८]

(रण्व ०|)स्तुत्यथतवं बाधित्वा विधेयत्वं युक्तमिति हष्टान्तेन प्राते बूमः! भूम्नः समस्तोपासनस्येवास्मिन्वाक्ये ज्यायस्त्वं प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वं न ष्यस्तोपास्तीनामपि क्रतुवत्‌ । यथा वरशपूर्णमासादेः क्रतोः साद्प्रधान- स्येव प्रयोगो रिवक्ष्यते न व्यस्तानामपि प्रयाजादीनां तद्त्‌ । ननु मूष एव ज्यायस्त्वं कुत इत्यत आह- तथा हीति । प्राचीनशाटादिभिरु- क्तानि व्यस्तोपासनानि निन्दित्वा कैकेयेन राज्ञाऽव्यस्तोपासनस्योक्त- त्वादेकवाक्यता श्रुतेरवगम्यते तथा वेकवाक्यतामापन्नेयं शुतिर्भूश्न एव ज्यायस्त्वं दर्शंयतीत्यथः । ननु तर्हि राज्ञः प्राचीनशाटदीन्प्रति हें (ओपमन्यव कं त्वमात्मानं वेश्वानरमुपास्सेः [ छा० ५।१२।१ ] इति पर्ने हे राजन्‌ सुतेजा द्युलोको वैश्वानरोऽयं त्वं वेभ्वानरमुपास्स्वेत्यादू व्यस्तोपास्तिषु विधिश्रुतीनां का गतिरिति चेताचीनशालादिमिरवग- तव्यस्तो पास्त्यनुवादेन समस्तोपास्तनस्य विधेयत्वादनुवाद्कत्वमेव श्रुती- नां गतिरिति । तस्मात्वमस्तोपासनमेव ज्याय इति सिद्धम्‌ ॥ ५७ ॥

( अनुष्ठात्यकशाण्डिल्यदृहरादिषयानां वेयबह्यभिन्नव्वेन भिन्न त्वम्‌, अधि० ३३) ।

नानाशब्दादिषेदात्‌ ॥ ५८ ॥

एकसगणव्रह्मोपास्यकाः शाण्डिल्यदहरादिविदययाः सन्त्येवमेकमस्य- प्राणविद्या अपि सन्ति तत्र संशयः । किभेकोपास्यक पिदयानां मेदोऽस्ति न वेति । पादुसंगतिफले पवेवत्‌ । तच व्यस्तोपासितिषु विधिश्चुतीनां सस्वेऽपि समस्तोपास्तेरेव ज्यायस्त्ववदेकोपास्यकोपास्तिषु प्रत्येकं विधीनां सचेऽपि समस्तोपास्तेरेव ज्यायस्त्वमिति नास्ति विद्यानां मेव्‌

(दी ०।) तुल्यार्थं बाधित्वा तद्विपेयमिति दृष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-मूम्न इति । भूम्नः प्राचीनशालादिभिरुपासनस्य समरतस्य वेभ्वानरस्य ज्यायस्त्वं विवक्षितम। कतुवदिति निदश्चनम्‌। यथा कतोदुशेपोणमासावे साङ्खस्यानुष्ेयत्म्‌ 1 तथा हि दुर्शयाति। हि यस्माद्यथोक्तमस्मामिस्तथ। श्रतिदंशंयति मर्था तेष इत्यादिना ॥ ५७॥

पूवांधिकरणे सत्यामपि सुतेजस्त्वादि गुण विशिषटद्यलोकादिवेश्वानरो पासनानां गुणफलमेदश्रुतां चोपास्येक्यमुक्तं तद्रदन्यासामपि बह्म पासनानामेक्यं स्यादिति दृ्टान्तनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-नानेति ।

१ ग, नन्दित्वै(व) केः ।

[भर ३प०१्‌०४.] बह्माप्ृतवरपिणीदी पक्षाभ्यां समेतानि । ३३१

(्०्व०) इति हष्टान्तेन प्राते ब्रूमः । एकोपास्यकविया नानैव । कुतः। ङाब्वादिमेदात्‌ । वेद्‌" "उपासीत" "स क्रतुं संकल्प कुर्वीत ' इत्यादिज्ञब्द- भेदात्‌ । आदिक्षब्देनोपास्यगुणमेदाचेत्य्थः । यथा यागदानहोमानां कर्मणां यजेत ददययाज्जहूुयादिति शब्दभेदाद्धेदस्तद्दिति दव्यम्‌ ॥५८॥

( आत्मनः सगुणोपासनायामेकस्य दयोवेहूनां चोपासनानां षेकष्िि- कनियमकथनम्‌, अधि० ३४)।

विकल्पोऽविरिष्टफटठतवात्‌ ॥ ५९ ॥

याः सगुणव्ह्यादिकिदया उपास्यसाक्षाक्रणेन फलदहेतवस्तासां किं स्वेच्छया विकल्पसमुचयाभ्यामनुष्टानमुत विकत्प एवेति संशयः । पूर्वपक्षे स्वेच्छया विद्यासु पवृत्तेयां काविदेकेव विधा वावजी- वमनुष्ठेयेति विकत्पोऽपि नास्ति द्विच्यादयां विद्याः समुचये नानु- छेया इत्यपि नास्तीत्यनियमः फलं सिद्धान्ते विकल्प एषेति नियम इति मेदः । पूवाधिकरणेन विद्यानानावे सिद्धेऽयं विचारः प्रदतते नो चेन्ना स्तीति हेतुहेतमद्धावः संगतिः । तचातुष्ठाननियमे हेत्व सावाद्ययेच्छ- मनुष्टानमिति प्राते बूमः । विकल्प एवाऽऽसां विद्यानां युक्तः । कुतः । अविशिष्टफलव्वात्‌ । अविशिष्ट ह्यासां बिद्यानामुपास्यस्ताक्षात्काराख्यं फटम्‌ । तवेकया बिद्ययोपास्ये साक्षाक्करृते श्यान्तरमफटम्‌ । विस- द्धो पास्यसाक्षाक्तारस्य युगपद्योंगाच् बिद्यान्तरं घ्यथम्‌ )

तै तमेदेति कौन्तेय सदा तद्धावमावितः [ णी० ८<।६ ] इति मग- वद्रीता स्प्टमेकविद्याया एवानुष्ठेयत्वं दृशंयति । तस्मादु पास्यसाक्षाका- रद्रारा फलदहेतुभूतविदेकेवानुष्टेयेति सिद्धम्‌ ॥ ५९ ॥

(दी ०।)श्ाण्डिल्यदहरोपकोशलादिषिदया नाना भिन्ना एव। कुतः। शब्दा दिमेदात्‌ । ' बेदोपासीत ` इत्यादिरिष्दः । आदिञब्देन रूपास्यादिभेद्‌- स्तस्मात्‌ ॥ ५८ ॥

पर्वाधिकरणे शब्दान्तरादिप्रमाणाडुपास्तीनां भेद उक्तस्तद्रदिहापि विकल्पसमुचयनियमयोः प्रमाणामाबवाद्याथाकाम्यमिति प्रत्युदाहरणे. नाऽऽक्षिप्य समाधत्त--विकल्प हति । सक्षाकारफलहेदुमतानं विद्यानां विकल्पः । कुतः । अविशिष्टफलसत्वात्‌ । एकस्य साक्षातका- एफटस्य प्रत्येकं तासां फलत्वात्‌ । एकद्‌। त स्मिन्करृतेऽन्यस्य वेयथ्य- मिति भावः ॥ ५९ ॥

३४० प्रीमहैपायनपणी तबह्यसू्राणि- [अ०्दपा १५ ६ ० ~~ ६ १ ( च०व०। ) (विकल्पेन समुचयेन वा प्रतीकोपासनाया दएेच्छिकतम्‌, आपि० ३५ ) । काम्यास्तु यथाकामं समुचीयेरन्न घा ॒पवहत्वभावात्‌ ॥ ६० ॥ याश्च प्रतीकोपास्तयो “नाम बह्येव्युपासीत तस्य यथाकामचारो मवति हत्यायाः काम्या उपास्यसाक्षात्कारानपेक्षा एवाद्ृष्टद्रारा फले हेतवस्ताघु पूवेवत्सदेह उपास्तित्वाविशेषाव्पृषंव द्विकल्पनियम इति प्राप्ते नवी ति--काम्यास्त्विति । काम्यास्त्वदृषटद्रारा फलहेतवो विद्यया यथा- काम समुच्चायेरन्‌ वान वा समुर्चीयेरन्‌ । पव॑हेतोरविशिष्टफटत्वस्य विकल्पनियमप्रयोजकस्यात्रामावादित्यथः । तथा च प्रतीकोपास्तयो विकल्पेनेवानुष्ठेया उपास्तित्वाप्पूौक्त विद्यावदित्यनुमान उपास्यसाक्षा- त्कारहेतुत्वमुपाधिरिति भावः ॥ ६० ॥ ( विकद्पसमुचययोयाथाकाम्यम्‌, अधि० ३६ ) अङ्गेषु यथाश्रयभावः ॥ ६१ ॥ कमङ्किप्द्वीथादिषु या आभिता किदयास्तासां किं समुचयेनेवाङ्वद्‌- नुष्ठानमुत यथाकाममिति संशयः । पूर्वपक्षे समुचयेनानुष्ठानार्फ- लबाहुल्यं सिद्धान्ते यथाकाममनुष्ठानाखयोगसोकर्य मिति बोध्यम्‌ । तत्र प्रतीकोपास्तीनां स्वतन््रत्वाद्यथाकाममनुष्ठानं युक्तमङ्गाभितोपा- स्तीनामंङ्कतन््रत्वाद्यथाभ्रयमावंः। आश्रयाः स्तोचादयः। संभूय मवन्ि। (दा ०) पूवाधिकरणे ऽहं रहोपासनानामुषास्यसक्षात्कारपयेन्ततवाद्िकल्प- नियम इत्युक्तं तद्रसतीकोपासनानामपि तत्पयन्तव्वाद्धिकत्प इति दृश्ट- न्तेनाऽशक्षिप्य समाधत्ते--काम्यास्तिति । तुशब्दः काम्यानां विकल्पं व्यावतयति । काम्या विद्या यथाकामं काममनतिक्रम्य तासु वर्तनम्‌ । तमेव कामानतिक्रममाह-समुर्चयेरन्न वेति । तासां न समुचयो विकल्पो वेच्छातः । कुतः । पूरवहेव्व भावात्‌ । पूर्व॑स्य हेतोः फटठेक्यस्य काम्यस्व( स्या )भावात्‌ । अतः फलमूमाथनः समुचयोऽन्यो- न्यस्य । ताश्च सय एतमेव वायुम्‌ ` इत्याद्याः ॥ ६०॥ पूर्वाधिकरणे प्रतीको पासनानां भिन्नफटत्वादययाथाकाम्यमुक्तं तदयुक्तं सफटेष्वष्यङ्खाभ्रितापासनेषु समुचचयनियमो न फटमेदस्यानेकामिति- 9 क. 'रवाक्तावि?। २ ग. मधीन त्राः।३क.ख. धः । य९॥* घ, नन्ति । ७. ५, क्तं फलप्राप्त्यङ्गाः ।

[भ०दरपा० ध बह्यामरृतवार्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । २४१ ६२-६४ (व ०)यथाऽऽभ्रयाणामङ्खगानामनुष्ठानस्य मावस्तद्रदनुष्टानस्य भाव इति प्रत्युदाहरणेन पृवपक्षः ॥ ६१ ॥ शिष्टश्च ॥ ६२ ॥ रिष्टिः शासनं विधानमित्यर्थः । यथा प्रतिवेदं विधानं तथा तक्षा. भ्रितोपास्तीनां विधानाविशेषाचाङ्गवत्समुच्चयनियम इत्यर्थः ॥ ६२ ॥ इतश्वेवमेवेत्याह-

समाहारात्‌ ॥ ६२ ॥

छग्वेदोक्तप्रणवस्य सामवेदोक्तोद्रीथस्य चेक्योपासन उदाना फते फलमाह श्रतिः--' होतुषद्नाद्धेवापि दुरुद्वीथमनुसमाहरति ` [ छा० १।५।५ ] इति । होतुपदनशब्देन हातुक्षंसनस्थानवाचिना होत्रकृतं शासनाख्य कमं लक्ष्यते । उद्भाता प्रणवोद्रीथयोरेक्यन्ञानमाहाल्म्यात्स्वेन छृतं दुरुद्गथमपि स्वराद्प्रमादाददुष्टमप्युद्रानं होरा सम्यक्रतशखसहा- यादनुसमहरव्येव ह प्रतिसमादधात्येव खलु । होतृकर्मसंबद्धकारस्यर्ग्े- दाक्तस्य स्ववेदाक्तो द्री थस्य चेक्येन चिन्तितत्वा दित्यर्थः । तथा च वेद्‌. दयाक्तप्रणवोद्रीथयोरस्यनज्ञानस्येदृशं फलं ब्ुवद्राक्यं सर्ववेदोक्ताना- मप्यङ्काभितोपासनानां समुचयं सूचयति । सर्वोपासनेष॒ वेदान्तरोक्तो पासनस्य वेदान्तरोक्ताद्रथाद्िना संबन्धस्य समानत्वादिति सूकर तात्पयम्‌ ॥ ६२ ॥

५ गुणस्ाधारण्यश्रतेश्च ॥ ६४ ॥ उद्रीथोपासनायां गुणभूतस्योपास्यस्यकारस्य ‹ तेनेयं जयी विया वतते [ छा० १।१।९] तेनोंकारेण वेदच्रयोक्तं कर्म मवतीति सर्व.

(दी ° कत्वा दित्याक्षिपति-अङ्केषिति । कममाङ्घेषु द्वी थादिषु यथाभ्रय- मावः। यथेषामाश्रयाः स्तोचाद्यः संभूय मवन्ति एवं प्रत्यया अपि ॥६१॥ शिषटेश्चेति । यथाचाऽऽभ्रयाः स्तोत्रादंयो वेदेषु शिष्यन्त एवमाभिता अपि प्रत्ययाः ॥ ६२॥ समाहारादिति । होत॒षद्नाद्धेवापि दुर्द्रथमन॒समाहरति ` इति ह।जाकमण उद्वातुः स्वकमणः क्षतस्य समाहारः संधानं तस्माहिङ्गा- त्समुच्चयः ॥ ६३ ॥ गुणसाधारण्येति । विद्ययागुणं च विंधाश्रयं सन्तमोकारं वेदत्रयसा-

पि

१ ख. (द्यानलनिषु वेः। २ स. समाधाः। ३ ख, पियाध्रः।

३४२ ध्रीमहिपायनप्रणीतबह्मसू्राणि- [अर्द्फा० रष ६५-६

(ज ०्व०।)कमंणि साधारण्यस्य भ्रवणात्तदाभितोपासनानामपि साधारण्यं

समुचिव्यानुष्ठानमित्य्थः । यद्वा कर्मगुणानामुद्धी थादीनां सर्वषां समुचि-

त्यानुष्टानातमकसाधारण्यामावे हि तदाभ्चितोपासनानां समुच्चयो न

मवेन्नेतद स्ति प्रयोगवचनेन सवांङ्खग्राहिणा तेषां साधारण्यश्चुतेः । तथा

प तदाभ्रितानामुपासनानामपि समुच्चय हत्यर्थः ॥ ६४ ॥

एषं प्रापे सिद्धान्तयति- न वा तत्सहभावाश्रुतेः ॥ ६५५ ॥

वाजष्दुस्त्व्थंः पक्षव्यावतेनार्थः । नाङ्गाभरितोपासनानामङ्वत्समुच- यनियमः ‹ तत्सह मावाश्रतेः ` । यथाऽङ्खानां सहमावः श्रूयते " यहेवा गृहीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोच्रमुपाकुयात्‌ [ त° सं०३।१।२।४ त्यादिना तथा तेषामुपासनानां सह मावस्याशुतेरिव्यथः । न चाङ्कतन्न- त्वमुपासनानां समुचयानियमः । अङ्कतन््रस्यापि गोदोहनस्यानुष्टाना- नियमात्‌ । यदुक्तं शिष्टेश्चेति सूतरेऽङ्गवद्धिधानाविशेषात्समुचय इति तन्न । तेन हीद्मनुमानं लभ्यत उपासनानि समुचित्यानुष्ठेयानि विहि. तत्वादुङ्कवदिति। तत्र च क्रत्वथंत्वमुपाथिः । परं च सूचद्रयोक्तं चिङ्गद्‌- यमप्रयोजकव्वेन दूषणीयम्‌ ॥ ६५ ॥

दशना ॥ ६६ ॥

दृश्यति च श्रुतिरङ्काभितोपासनानामसमुचयम--' एवं विद्ध वै बह्मा यज्ञं यजमानं स्व{श्चर्विजोऽपिरक्षति ' [ छा० ४। १७। १० | इति । कग्वेदादिषिटिताङ्टोपे व्याहूतिहोमप्रायश्ित्ताभिज्ञत्वं बह्मण एवं वित्वं, सर्वापास्नानां समुच्चये हि विज्ञानवता बरह्मणा परिपाल्यत्व-

(द°) धारणं भ्रावयति-तेनेयं चयीत्यादिना । अथ वा कमगुणानामुद्धी- थादीनां सर्वप्रयोगस्ाधारण्यश्रतेरपि तदाभितानां समुच्चयः ॥ ६४ ॥

समाधत्ते-न वेति । नवेति समुच्चयनियमव्यावतंनम्‌ । कुतः. तत्स- हमावाश्रतेः । तासामुपासनानां सहमावस्य समु्चयस्याश्र॒तेरश्व. णात्‌ ॥ ६५ ॥

ननु समुचयोऽपि भ्रुयत इत्यत आहं--द्शनादिति दृशेक्त्यपि श्रु-

१ ग. ङ्गसवेविध्रायकेन ते

[०१ पा०ण्सू०१] बह्याृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । १४२

(न ० ०।)मितरेषागरविजां न स्यात्सर्वेषां सव॑ वित्वादस्ति च परिपाल्यतव- कीर्तनं तस्मान्न सर्वोपासनासमुचय इति सिद्धम्‌ ॥ ६६ ॥

इति भ्रीव्रह्मसूत्रवृत्तो तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ २॥

( आत्मज्ञानस्य स्वतन्त्रत्वं न करत्वर्थत्वम्‌ , अधि० १) पुरुषार्थाऽतः शब्दादिति बादरायणः ॥ १ ॥

पूरवस्मिन्पादे परापरबह्यविद्यानां गुणोपसंहारोक्त्या परिमाणमवधा- रितमिह तासां कर्मानपक्षाणामेव पुरुषार्थसाधनत्वं निरूप्यते । तत्र 'मानपेक्षाणामासां विद्यानां कान्यङ्कानीत्याकाङ्क्षायां यज्ञादीनि घहिरद्गाणि हामादीन्यन्तरङ्गाणि च निरूप्यम्त इत्येक दिया विषयकत्व- मनयोः पादयोः संगतिः । तच्र परबह्मविदययामाभरित्य विचार्यते किमी. पनिषदात्विद्या कमंकतृद्वारा क्रत्वनुप्रवेशिन्युत स्वतन्त्रैव पुरुषा्थ- साधनमिति । अच पूर्वोत्तरपक्षयोः पूर्वोत्तरकोटिसिद्धिः फलम्‌ । पूर्व- पादान्त्याधिकरणे कममाङ्गवियोक्तिप्रसङ्खा द्रह्यज्ञानस्य कमांङ्कत्वमा- शादु सिद्धान्तमुपक्रमते--पुरुषार्थ इति । अतोऽस्मादौपनिषदात्म- ज्ञानात्स्वतन्वाप्पुरुषार्थो मोक्षः सिध्यतीति बाद्रायण आचार्यो मन्यते । कुतः । ˆ तरति शोकमात्मवित्‌ ` [ छा०७।१।३२] "बह्म वेद्‌ बहयैव मवति ` [मु०३।२।९)] इत्यादिभ्यः केवलठविद्याया मोक्षहेतुत्वबोधकशब्दादिभ्यः । इदमुपलक्षणम्‌ । सगुणविद्यानामपि स्वातन्ञ्येण फलदहेतुत्वं तत्तत्फलश्रतेरिति बोध्यम्‌ ॥ १ ॥

(र °।)तिरसहमावम्‌ । ‹ एर्वविद्ध वे बह्मा › इत्यादिना ॥ ६६॥ इति बह्मस्चदी पिकायां त्रतीयाध्यायस्य तृतीयः पाद्‌ः॥ २॥

एवं तावत्पू्वपाद्‌ परापरव्रह्मविद्ानां गुणोपसंहारनिख्पणेन परि- माणमवधारितम्‌ । इदानीमासां क्मनिरपेक्षाणामेव पुरुषा्थंसाधनव्वं निरूप्यते । तन्न विद्यायाः केवलायाः पुरुपार्थत्वमाह- पुरुषां इति । अतो वेदान्तविहिताज्ज्ञानप्पुरुषार्थो मवतीति बादरायण आचार्या मन्यते । कुतः । रशाब्दात्‌ । ‹ तरति होकमात्मवित्‌ ' इति श्रुतेः ॥ १ ॥

१ग. तुबोः।२ख. "नी तासा?।३ ख, त्तर ब्रह्मवि°।

२४४ शीमहि पायनप्रणीतबह्मसूजाणि- [अ ० पा ०२०२-४]

(्र०्व०।)एवं सिद्धान्तमुपक्रम्य परवेपक्षयति- शेषत्वादुरुषार्थवादो यथाऽन्येषितिं जैमिनिः ॥ २॥ तुत्वेनाऽऽत्मनः कर्मो पत्वात्तजज्ञानमपि पर्णेतावक्कर्म्ेपासमद्रारा कछत्वङ्गम्‌ । अवायं प्रयोगः- तत्वज्ञान कमा फलशुन्यत्वे सति कर्मा- ङ्गाश्रयत्वात्पणतावदिति । ननु विशेषणासिद्धो हेतुः तरति शोकमा स्मवित्‌ ` इत्यादेफलश्रुतेः सत्वादित्यत आह-पुरुपेति । यथाजन्येषु व्रव्यसस्कारकमङ पणंमयीद्रव्ययजमानस्थाञखनादिसंस्कारप्रयाजादिरूपो ष्वपापश्टाकश्रवणादिफलश्रुतिरथवादस्तथाऽचापि पुरुपार्थश्रुतिर्थवाद्‌ इति जेमिनिराचायों मस्यते । तथा चन हेतो्धिशेषणासिद्धिरिति भावः ॥२॥ आचारदशनात्‌ ॥ ३॥ जनको ह वेदेह बहुदक्षिणेन यज्ञेनेजे' [ बु ० ३1 १। १ ] इत्यादौ बरह्मावेयावतां जनकादीनां विद्यया सह कमा चारदर्शनालिङ्घाद्वियायाः स्वातन्छ्यामावेन कमाङ्कत्व मितव्यथः। विदेहानामधिपतिजनको नाम राजा घहुदृक्षिणस्ञनश्वमभधेन वा बहूुदृक्षिणायुक्तेनेजं यागं कृतवानि- त्यथः ॥ २॥ तच्छरतेः ॥ ४ ॥ किंच "यदव कमं विद्यया करोति ^तदेव वीर्यवत्तरं मवति [ छा०

१।१। १० | इति तुतीयाश्रुत्या विद्यायास्तस्याः कर्मश्ञेषत्वस्य भरवणान्न स्वातच््येण मुक्तेफटत्वमित्यथः ॥ ४॥

(दी °।शेषत्वादिति । कतृत्वेनाऽऽतमनि कममेषत्वात्तद्धिज्ञानमपि बीहिप्रो क्षणादिव द्विषयद्वारेण कमसंबन्धो वेति पतास्मिन्नवगतप्रयोजन आत्म ज्ञाने या फलश्रुतिः साऽ्थवाद्‌ इति जेमिनिराचायों मन्यते ॥ २॥

यथाऽन्येषु दव्यसंस्कारकमंस् यस्य पणमयीत्यादिषु फलश्रतिरर्थ- वादस्तद्रदातमविज्ञानदशशेनात्कमाङ्गत्वे न लिङ्गमित्यत आह-आवा- रेति । आचारो जनकादीनां बह्यषिदाम्‌ । ज जनको ह ` इत्या दिनि ॥३॥

नन्वयमाचारः श्रुतेरमावेऽप्रयोजक इत्यत आह--तदिति । तस्या वयाया; कमाङ्गत्वस्य “ यदेव विया ` इव्यादिश्रतेः ॥ ४॥

१ ख. प्त्मनः क| रस. शरतयः ।

अ०्ड्पा०भ्सू०५-०] बह्मामरतवर्षिणीदी पिकार््यां समेतानि । ३४५

समन्वारम्बणात्‌ ॥ "॥ नण्वे०। ) तं विद्याकमणीं समन्वारमेतेः [ ब॒ ०४।४।२ ] इति फलारम्मे वेद्यान्वितकर्मणोः साहित्यदकनादपि न म॒क्तिफलटत्वं विध्यायाः किंत कमाङ्धत्वमवत्यथः । तं पर टोकं वजन्तं विद्याकर्मणी समनगच्छत इति भत्यः ॥ ५ ॥

तद्रतो षिधानात्‌ ॥ &

(आचायकुलाद्रेदमधीत्य यथाविधानं गुरोः कमांतिशेपेणाभिसमा- वत्य कुटुम्बे शचो देशे स्वाध्यायमधीयानः' [छा०८। १५। १] इति शरुत्या सकटबेदाथंज्ञानवतः कमविधानादपि लिद्भगा्कर्माङ्गत्वं वेदार्थ बह्यमविद्याया इत्यथः । यद्यपि वेदमधघीव्येत्यध्ययनमाचं श्रतं नाथबोध- स्तथाऽपि फलवद्थाववोधपयंन्तमध्ययनमिति बोध्यम्‌ । आचा्यस्यकलं गृहम॒पनयनं करत्वा तदनन्तरं गरोः शुश्रषणरूपं कमं विधायातिशेषेण रिषन कटेन यथाविधानं पवि्रपाणेव्वप्राङ्मुखत्वादिविधानमन- तक्रम्य वदृमधात्यानन्तरमाभेसमावत्य बतावेसग क्रत्वा कुटम्बे गाहस्थे स्थतः श्युच। देशो स्वाध्यायाध्ययनं कुर्वन्कर्मान्तराणि च विहितानि यथाशक्ति कुवाणो बह्यटोकममिसंपयत इत्यर्थः ॥ ६ ॥

नयम ॥ ७ ॥

कुवन्नेवेह कमांणि जिजी विपेच्छतं समाः ।

एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कमं टिप्यते नरे [३० २ ]।

इत्यादिकायावन्नीव कर्माचारनियमाच विदयायाः कर्मशेषत्वमेवे- स्यथः । इह देहे शतं समाः शतं संवत्सराश्ीषितुमिच्छेदिति यत्तत्क माणि कुव॑न्नेवेति नियमविधिः । एवं त्वायि नरे वतेमाने सत्यश्युभं कर्म

---------~----- ~ --------->

(दी ०॥) तस्य कर्मफले विदयाजन्यातिक्षयाभावे न फलोपकार्यङ्कमित्यत आह-समन्वेति । “ तं विद्याकर्मणी समन्वारभेते पर्वप्र्ञा च इत्यस्मात्‌ ॥ « ॥

तथाऽपि करयंसु प्रवृत्तस्य नाऽऽत्मज्ञानावसर इत्यत आह-तद्रत इति। तदतो ज्ञानवत एव कुटुम्ब इत्यादिविधानात्‌ ॥ ६ ॥

तथा कर्मणां पाक्षिकत्वान्न नित्यव॑ज्ज्ञानाङ्धंमित्यत आह-नियमा-

-~----------~

[|

१ क, व्याक २ ख. वदेवन्न।०। ३ ख. (ततरां

२४६ भ्रीमहपायनप्रणीतबह्यसू्राणि- [अ०६पा० ह ८ ~~ ९ (्ण्व०।न टिप्यते ववं न लिप्यस इत्यर्थः । इतः प्रकारादन्यथा प्रकारा- न्तरनास्ति यतः कमलेपो न स्यादित्यर्थः ॥ ७ ॥ तस्माद्रह्यविद्या कमाङ्कमेवेति प्राप्ते समाधत्त- ® > ० = 9 ४ अधकपदशात्तु बादरायणस्यवे तदशनात्‌ ॥ < ॥ तुः पूर्वपक्षनिरासार्थंः । यदुक्त तत्ज्ञानं कमाङ्क फट लुन्यत्वें सति कर्माभ्रयत्वादिति तन्न हेतोर्विशेष्यासिद्धेः। कुतो विकशेष्यासिद्धिः । अधिकोपदेशात्‌ । कर्मकर्तुः संसारिणः कर्माङ्गादधिकस्याकतुरसंसारि- णश्चिन्माचस्य वेदान्तेषूपदेशात्‌ । तथा च तच्वन्ञानं चिन्माच्राभ्रयमेवेति भवति विरशेष्यासिद्धः । एवं च तच्वज्ञानफलश्रुतेरपि नाथवादत्वम्‌ । तस्माव्पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति यन्मतं बादरायणस्य तदेवमेव तथेवे- त्यर्थः;। अधिकोपदेशासिद्धिमाज्ञङ्याऽऽह- तद्शनादिति । तस्याधिक- स्याऽऽत्मनो यः सर्वज्ञः सवंवित्‌"| मु० १।१।९] इत्यादिश्ुतिसह- परेषु दरोनादित्यर्थः ॥ ८ ॥ यदुक्तमाचारदुश्षनादिति तत्राऽऽह- तुल्यं तु दशनम्‌ ॥ ९ ॥ विद्यायाः कर्मषत्वामवेऽप्याचारदृशनं तुल्यमेव । तथा हि “एतद्ध स्मवे तत्परे विद्रांसोऽयिहोचं न जुहवांचकिरे' [ को० २। ५] इत्या- दिका श्रतिर्धिदुषः कर्माचारामावं दर्ञयति । तुङषब्देनाकमांङ्गतवलिङ्ग- दृशंनस्य प्राबल्य सूचितम्‌ । न हि बह्यविद्याधतां जनकादीनां कर्मा चारदृशनं ष्दायाः क्मशेषत्वे लिङ्ग तेषामहमभिमानामावेन चोद्ना- पवुच्यसभवात्‌ । त्करतक्मणश्चोद्नालक्षणत्वामावेनाकमतया तदाचा- रवशनस्य विद्यायाः कर्भश्ञेषत्वबोधने दुबंलत्वादिति ॥ ९॥ (दी°।)दिति । कु्वेननेवेत्यादि । चकारो नियमामवेऽपि ज्ञानस्य पुरुषार्थ. तामाह ॥ ७॥ आद्यम्‌ वोक्तं सिद्धान्तमाह-अधिकेति । तुशब्दो जेमिनीयं मतं व्यावतेयति । कुतः । अधिकोपदेशात्‌ । अससारिणो निरुपाधिकस्य परमास्मनः स्वेषु वेदृान्तेषूपदेश्षात्‌ । यन्मतं बादरायणस्य तत्तथेव स्थितं तदशनात्‌ । ' यः सर्वज्ञः ` इत्यादिभ्यः॥ ८ ॥ ननरक्तमाचारा दित्यत आह- तुल्यमिति । तुशब्दः पूर्वस्याऽऽचारस्य विधान्तरविषयत्वमाह । तुल्यं समानमाचारस्य दशनम्‌ । ‹ एतद्ध स्म ` इत्यादिना ॥ ९॥

[अण्द्रपाण्ध्मु बह्याग्रुतवर्बिणीदीपिका्यां समेतामि। ३४७ १०-१२]

(बर ०व०॥)तच्रतेरिति यदुक्तं तत्राऽऽह-- असार्वत्रिकी ॥ १०॥

'यदेव विद्यया करोति [ छा०१।१।१० ] इति श्रतिरसावंचिकी सर्वविद्ाविषया न मवति प्रक्रतोद्रीथकविदयामाच्नपरत्वात्‌ । तथाचन शुतिबलाद्वह्यविदयायाः क्माङ्कत्व मित्यथः ॥ १०॥

यदप्युक्तं समन्वारम्मणादिति तत्राऽऽह- किभागः शतवत्‌ ॥ ११ ॥

(तं विद्याकमंणी समन्वारमेतेः [ बर॒०४।४।२] इत्यत्र विभागो घोध्यः । विद्याऽन्यं पुरुषमन्वारमते कमान्यमिति शतवत्‌ । यथा शत माभ्यां दीयतामिव्युक्तं विभज्य दीयते पञश्चाशदेकस्मे पञ्चाकशदन्यस्मे तद्र दिव्यथः । वस्तुतोऽस्य समन्वारम्भवाक्यस्य मुमुष्चुविपयत्वाभावा- दियाश्चष्देन दिहितोद्रीथादिविद्ा प्रतिषिद्धा च नय्रखरीदर्शनादि- रूपा गृह्यते । तादुशविद्यायाः फलारम्भे कमम॑साहिस्येऽपि न क्षतिरिति मन्तव्यम्‌ ॥ ११॥

यत्पुनरुक्तं तद्वतो विधानादिति तत्राऽऽह- अ्प्यनमानचवतः ॥ ३२॥ 'आचार्यकुलादेदमधीस्य' [ छा० < । १५१ १ ] इति वास्य वेदा-

ध्ययनमाच्रवतः क्म विधीयते नाऽऽ््मज्ञानवत इत्यः । माच्रपदेनोपनि- धदात्मन्ञानमेव व्यावव्यते न कमकाण्डाथाववाधः कमज्ञानं विना्नुष्ठा-

ना्षमवादिति ॥ १२॥ (दी ०।) यदेवेत्यादिश्रुतेरुक्तमित्यत आह- नेति । न स्वविपयेयं श्रुतिः कितु प्रकरृतोद्धीथविद्याकिषयेव ॥ १०॥

त विद्या ' इत्यादिना फले समुचय उक्त इत्यत आह-विभागोभयं न समुच्चयः । वि्ययाऽन्यस्याऽऽरम्भणं कमेणाऽन्यस्य रातवत्‌ । यथा हातमाभ्यां दौयतामिस्यच विभागस्तद्रत्‌ ॥ ११॥

ननृक्तं तद्वतो विधानादित्यत आह-अध्ययनेति । अध्ययनमाच्र- वतो न ज्ञानवतः ॥ १२॥।

३४८ भीमहै पायनप्रणीतवब्ह्यसूज्ाणि- [अर्द्पार्४्सु° १३-१५] (्०्व ०)यच्ोक्तं नियमाचेति तच्ाऽऽह-

नाविशेषात्‌ ॥ १३ ॥

कुवेन्नेवेह कर्माणि '[ ई०२ ] इति नियमवाक्यं न ज्ञानिविषयं विद्रा निति विज्ञेषामावादित्यर्थः ॥ १२ ॥

अस्य नियमवाक्यस्य ज्ञानिविषयतवेऽप्यविरोधो ज्ञानस्तुत्य्थत्वा- दित्याह- कः ® ९ स्तुतयेऽनुमतिवां ॥ १४॥

इय विदुषः कर्मानुमतिः कमानुज्ञा बह्यवियास्ततये ज्ञातव्या । स्तुतिश्चेवं यावजीवं कमं कुवत्यपि व्यि विदुषि न कर्म लेपाय मवति विद्यासामथ्यादिति । अस्मिन्पक्षे नान्यथेतोऽस्तीत्यस्यायमर्थः-एवं कमं कुवत्यपि त्वयीतो बह्ममावाद्ि्यालम्यादन्यथा संसारापत्तिनासिति यतो न कमं टिप्यत इति ॥ १४ ॥

अपि च बह्मविदयायाः प्रत्यक्षं फलं दृकयन्ती श्रतिः कालान्तरमा- विफलककर्माङ्कतवं वारयतीव्याह-

न क कमकारण चक ॥ ३५॥

एकं ववेद्रासः प्रव्यक्षाक्रतविदयाफलाः परोक्षकमफलसाधनं प्रजादिकं कामकारेण स्वेच्छया त्यक्तवन्त इति भ्रूयते-“एतद्ध स्म वे तत्पर्वे विद्वांसो मनसः प्रजां न कामयन्ते किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोकः [ बु०४।४।२२ ] इति । विधायाः कर्माङ्गत्वामविऽपि विदुषः स्वेच्छया कमसाधनप्रजादित्यागो लिङ्खमनेन सूत्रेण सूच्यत इतिवा

श

(दी °।यद्प्युक्तं नियमाचेत्यत आह-नाविशेपे ति । तदुक्तं न कुर्वन्नेवे- त्यत्र विदुषः कर्माणि वारयति ॥ १३ ॥ # प्रकरणसामथ्या!दवद्वानेव संबध्यत इत्यत आह--स्त॒तय इति । वियास्तुतये क्मानज्ञानमेतत्‌ ॥ १४ ॥ ननु कर्मश्ुतेविद्यास्तावकत्वमित्यचापि किं नियामकमिव्यत आह-

~~ --~ --~~-~-~--------~-~--------

# परकरणायादेलयन्तं खपस्तकस्थम्‌ ।

१ ख. पदा प्रस्याश्रवणात्‌ ॥ १३॥ २ ख. वाश्च्ये विदषः स्त्या तगपवश्यानु छ्रेग्रत्वमाह्‌ ।

[अण्द्पाऽ्ध्म्‌० बह्यायृतवपिणीदीपिकाम्यां समेतानि। ३४९ १६-१७]

(न ०व०।बोध्यम्‌ । विद्यायाः कर्माङ्त्वे हि कर्मसाधनत्यागो न स्यादिति धुत्यथस्तु यषां नाऽस्माकमयमपरोक्ष आत्माभ्यं लांक; प्रत्यक्ष फलं ते वय किं प्रजया करिष्याम इति निधित्याथिहोत्रादिकमं न कृतवन्त इति ॥ १५॥

उपमर्दं च ॥ १६॥

किंच कममानुष्ठानहेतोः क्रियाकारकफल किमागस्य समस्तस्याकया- कृतस्य विद्यास्रामथ्यादुपमद्‌ममावमामनन्ति-यन्र त्वस्य सवेमातमेवा- भुत्तत्केन कं पर्येत्‌ [ ब॒० २।४। १४] इत्यादिना । तथा च बह्म: विद्यायाः क्मविरोधित्वान्न कर्माङ्गत्वमिति मावः ॥ १६॥ विद्यायाः कर्मानङ्गत्वे हेव्वन्तरमाह- ५२ न~, ऊध्परेतःसु च शब्दे हि ॥ १७ ॥

उरध्वैरतःसु यतिषु बह्यषिद्ाऽ्वगता न हि तस्याः कमाङ्घत्वं संम- व्रति । यतीनामथिहोचादिकर्माभावात्‌ । तथा चायं प्रयोगः वियाक- पणी नाङ्गाङ्किमूते मिथो व्यभिचारिव्वाहतुगमनने्िकवतव दिति । ननु पत्याश्रमसद्धावे किं मानमित्यत आद-शब्दे हीति । वेद द्यध्वरेतसा- प्राश्रमाः भ्रूयन्ते ˆ चयो धमस्कन्धा यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथमस्तप रव द्वितीयो बह्यचायाचायकलवासी ततीयोऽत्यन्तमात्मानमाचायकुलेऽ- साद्यन्स्वं एते पण्यलोाका मवन्ति बह्यसंस्थोऽग्र॒तत्वमेति ` [ छा० २।२२ । १] इति “ बह्यचयादेव प्र्जत्‌ ` इत्यादो । श्रुत्यथस्तु प्कन्धशब्ड आभ्रमपरः । यज्ञादधमप्रधाना गाहस्थाश्रम एकस्तपः-

[३ क,

(दी ०।कामेति । अवगतपरमार्थाः प्रजां न कामयन्ते कामकारेणेति श्रव्य" धंनिर्दृ्ः । चकारो विद्रदूनुमवं दशयति ॥ १५॥

नतु बाह्मणादिक्रीरे कथ कर्माभाव इत्यत आह- उपेति । “ यच वस्य ` इत्यादिना कियाकारकादृरूपमर्दमामनन्ति । चकारस्ताहक्प- त्यक्ष समुचिनोति ॥ १६ ॥

तथाऽपि कथं गरहस्थस्य कर्मामाव इत्यत आह-ऊध्वं ति । ऊध्वं तःस्वाश्रमेषु बिद्या श्रूयते न तत कर्माणि । चकारः कर्मिणां वया.

१ क, “न्ति ब्रह्म संभवन्ति ब०।

६५० भरीमहैपायनप्रणीतबह्यसू्ाभि- [अ०रपा०४्पू०१८)

(र ०व०।॥प्रधानोैवानप्रस्थाभ्रमो दितीयस्तृतीयः स्पष्टः। एतेषामाभ्रमिणा- मनित्यफटमाक्त्वं बह्मसंस्थस्य संन्यासिनो नित्यफलत्वमाह-बह्मसंस्थ इति। बह्मणि प्रत्यग्रपे सम्यङ्निष्ठा यस्य स बह्मसस्थः परिाडित्यर्थः । तस्माद्रह्यविद्या न कर्माङ्ख किंतु स्वतन्त्रा मुक्तेफलेति सिद्धम्‌ ॥ १५७॥

श्रयो धर्मस्कन्धाः" इत्यादिश्रुतिराभमसद्धावे प्रमाणमित्युक्तं तदा. क्षिपति-

(ऊध्वरेतोरूपाभ्रमाणामस्तित्वष्यवस्थापनं टोककामिनामाभमिणां जहा निष्ठानत्वम्‌, अपि० २)

परामर्शं जेमिनिरचोदना चापवदति हि ॥ १८ ॥

तचखज्ञानस्यान्तरङ्कसाधनं पारिवाज्यमच निरूप्यत इति स्फुटे साध- नाध्यायपादसंगती । अचर संशयः किं पारिवाज्यमनुष्टेयं न वेति । प्रवं पक्षे पारिवाज्यस्यामावाद्ि्यायाः कर्माव्यभिचारेण कर्माङ्कत्वमिति फट सिद्धान्ते तत्सस्वाद्विद्यास्वातनच्छयमिति बोध्यम्‌ । तत्र पारिवाज्यं प्रमाणामावान्नानषेयमित्याह-परामशशेमिति । ‹ चयः ` इति शती चतु्णामाभ्रमाणां परामरशंमनुवाद्माच्रं जेमिनिराचायो मन्यते न विधी यते । इयं श्रतिशरचोदना लिङ्गादिशुन्या । अस्याः शरुतेनेदह्यसंस्थता स्तु तिपरत्वं चेति चकारार्थः । तथा चान्यपराद्राक्यादनुवादमात्रेणं नाऽऽभ्रमसिद्धिरिति मावः । तपःरशब्देनेव; वानपस्थयत्याभ्रमयोरलुवाद्‌ इति दष्टव्यम्‌ । निन्यमानत्वा्च पारिवाज्यं नानुष्ठेयामित्याह-अपवदृति हीति । ° वीरहा वा एष देवानां योऽथिमुद्धासयते ' [ ते० सं० १।५ (दी ०।नधिकारमाहं । त एव न सन्तीत्यत आह-~शब्द्‌ हि । “ चयो धर्म- स्कन्धाः ` इत्येतस्मिञ्छन्दऽवगम्यन्ते ॥ १७ ॥

पूवाधिकरण ऊर्ध्वरेतःस्वाभ्रमेषु विद्यायाः सत्वात्कमनिरपक्षताव- स्थोक्ता । इदानीं त एवाऽऽध्रमा न सन्तीत्याक्षिपति । अथ वां पुरुषाथकरणे ज्ञानस्यासहायस्य मोक्षफलतमुक्तं तन्न संमवति गश्रह- स्थादीनामपि बह्मनिंदिष्टत्वस्य संस्थानाभिधानातः। तदनष्ठितकमणां

# ख. विधायकराव्दाभावादिदयथः।

४१ख. ह अत २ खरा थोधिक। 3 ख. निर्दषव * ख. स्स्थानस्याभेः ५ ख, श्मणा चम

[भ०देपा०त्‌०१९] बह्माभरृतव्षिणीवी पिकाम्यां समेतानि + ३५१

(ज ०व०।)२।१]इव्याया शरुतिरग््युद्रासनप्रधानं पारिवाज्यमपवद्तीत्यर्थः । यत्याश्रमारिरिक्ताश्रमान्तरमयथिहोचादि किधानसामर्थ्यासामाणिकमेव ¢ अयः ' इत्यादिश्चुतावनूद्यते यत्याश्रमस्तु न श्ुतिसिद्धः रितु स्मरतिः सिद्ध एवानयते स्मृतिश्च यावज्जीवमहं जुहुयादित्यादिपरत्यक्षश्च- तिषिरोधादप्रमाणमिति पुववपक्ष्याभिमानः । यद्यपि बह्यचयदिव प्रवजे- दिति प्रत्यक्षा श्रुतिरस्ति तथाऽपीयं श्रुतिर्नास्तीति कृत्वा चिन्तेयमिति

मन्तध्यम्‌ ॥ १८ ॥

समाधत्ते- अनुष्ठेयं बादरायणः साम्यश्रतेः ॥ १९ ॥

पारिवाज्यमनुष्टेयं मगवान्बाद्रायणो मन्यते । कुतः। “ चयः ` एत्यादिश्रुती प्रामाणिकगा्हस्थ्येन साम्वभ्रवणा दित्यर्थः । अयं मावः-- तपःशब्देन वानप्रस्थाश्रमस्येवानुवादः संन्यासिनां तपःशुन्यत्वात्‌ । बह्यसंस्थ इत्यनेनैव यत्याश्रमानुवाद्‌ः। आश्रमचतुष्टयानुवादेन बह्यसस्थ- तास्तुतिपरत्वमेव वाक्यस्य । तथा चान्यपराद्पि वाक्यात्पमतीयमाना आश्रमाः सिध्यन्ति देवताधिकरणन्यायात्‌ । न च वीरहेत्यादिश्रुति- विरोधस्तस्याः श्रतेरज्तानादृग्न्युद्रासनाद्ययनाहिताथिविषयत्वादिति ॥१९॥

एवमस्य वाक्यश^स्यानुवादुत्वमङ्खीकरत्यानुवादस्य प्रमाणान्तरसा- पेक्चत्वादाश्रमाणां प्रामाणिकत्वमुक्तमिदानीमस्मिन्नेव वाक्य आभर.

(द ०।)च ज्ञानसहका रिप्रतीतेरित्याकिप्यते-परामक्षंमिति । जेमिनिराचार्य- खयो धर्मस्कन्धा इत्या दिश्ब्द्‌ नििष्टमृलानामाभ्रमाणां परामरमात्रं मन्यते । कुतः 1 अचोदना । यतो विधायकशब्दामाव इत्यथः । ननु विधिः कल्पनीय इत्यत आह-- अपवदति हि । हि यस्मात्‌ ' वीरहा वा ` इत्यादिनाऽपवदृति । अतो न कल्प्यो विधिः । चकारं गशहस्थस्य प्रसिद्धविरोधमाह॥ १८ ॥

परिहरति--अनुष्टेयमिति । अनुषठेयमाश्रमान्तरं बादरायण आचार्या मन्यते वेद्‌ श्रवणात्‌ । न चान्पङ्ग्वादिविषयं तत्‌ । कुतः । साम्य. धुतेः । गाहंस्थ्येन चयो धर्मस्कन्धा इत्यादिना ॥ १९ ॥

# ख. वचनान्तरेण इाप्तस्य पुनवंचनमनुवादः ।

१५२ भी महुपायनप्रणीतव्रह्यसच्राणि- [अन्द्पा० धसू > ०-२१] ` लन्व०।)माणां . विधिकल्पनमन्यथाऽस्यानुवादकत्व आश्रमविधायकवा- क्यान्तरकल्पनायां गोरवप्रसङ्गास्षिद्धे वाक्ये विधिमा्रकल्पनायाश्च ल घुत्वा1देव्याह- ॥ | वाधवा धारणवत्‌ ॥ २०॥

अस्मिन्वाक्य आश्रमाणां विधिरेव नानुवादः । न चानकाभ्रमवि- धनि वाक्यभेदः स्यादिति वाच्यमपूर्वत्वेनाऽऽध्रमाणां विधेरावरयक- त्वेन वाक्यभेदस्येषटत्वात्‌ ! एकवाक्यप्रतीताव पि तत्यागेनापूर्वाथंविधी हष्टान्तमाह-धारणव दिति । महा पितुयज्ञे सुचि प्रक्षिप्त हविराहवनीयं प्रति यदानीयते तच श्चयते-अधस्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेदुपरे हि देवे- भ्यो धारयतिः इति । तत्र सग्दृण्डाद्धस्तात्समिद्धारणाविध्येकवाक्ष्य- त्वस्योपरि हीप्यादेरनुवादतया प्रतीतावपि सक्स्थहविरुपरि समिद्धा- रणस्यापरवेत्वादेकवाक्यतामङ्खेन विधियथा कल्पितस्तथहापीत्यथः । वस्तुतस्तु बह्यसंस्थत्वमेव पारिवराज्यलक्षणमच् वाक्ये विधीयत आश्र. मन्न यानुवादेनानितव्यफलव्वेनाऽऽश्रमच्रयनिन्दया बह्यसंस्थत्वस्येव नित्य- फलवत्वेन स्तूयमानताद्यत्स्तयते तद्विधेयमिति न्यायात्‌ । नच बह्मस स्थतस्य योगिकाथस्य गृहस्थादैरपि संभवात्कथं बह्मसस्थत्वं परिवाज एवेति वाच्च गृहस्थादीनां स्वस्वकममांसक्ततया बह्मसंस्थत्वायोगात्पारि- शिष्यमाणः परिवाडेव बह्मसंस्थ इति । तथा च नान्यस्मिन्पक्षे वाक्य- भेद्‌ इति तस्मात्पारिवाज्यस्य प्रामाणिकत्वात्तेषां च क्माभावास्तिद्ध बह्यविद्यायाः स्वातन्छयम्‌ ॥ २० ॥

( उद्रीथावयवस्यांकारस्य ध्येयत्वम्‌, अधि०३)।

स्तृतिमाचरमुपादानादिति चेन्नापुवत्वात्‌ ॥ २१ ॥ _ उद्धाथादिविद्यास श्रूयते-'स एष उद्गीथो रसानां रसतमः परमः'

~

~ ५ = €

(दी०।) ननु तावताऽपि विधिनं सिध्येदित्यत आह-विधिरिति । वाशब्दो

विध्यमावं निराकरोति । विधिरेवायमपृवार्थत्वात्‌ । धारणवत्‌ । यथा

¦ उपरि हि देवेभ्यो धारयति ` इत्य तद्त्‌ । सति वाऽऽभ्रमान्तरे बह्यस स्थत्वं न क्मिणामित्याभिप्रायः ॥ २० ॥

एवं तावद्नुष्टेयमाश्रमान्तर गाहंस्थ्येन साम्यश्चतेरित्युक्तम्‌ । तहि

# ख. ग. साति चाऽऽ््रमान्तरे ब्रह्मसंस्थलं न कामिणामिलयमिप्रायः। = `

१ ग, न्यथा स्यादनुः। २ वाच्यं मानान्तरप्राप्ततरेः । २ ग, तति 1 मताभ्निटोचभरकरणठ-

तीयपिः। ग्ख, ति चाऽश््रः।

[भ०१पा. ५८ बह्मामरृतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । २५९ २२-२३ .

न ० ०।)[खा ०१।१।२ | इत्यादि । तच संक्षयः । किमिदं कमाङ्गोद्रीथस्तु -तिमाच्रमुताद्वीथोपास्नायां गुणपिधायकमिति। पवेपक्ष उद्रीथमुषासी- तेत्यादेः सवेस्वापि स्तुतिमाच्रतवात्कमांङ्गगभितोपासनानुष्ठानासिद्धि सिद्धान्ते कर्माङ्गाभितोपासनानां बिधेयत्वादनुष्टानसिद्धिरिति । एवं चाङ्कपरतच््ाणामपि विद्ानातनुछानस्षमर्थनेन पुरुषाथतवेन पुरुषाथहे तूत्वोक्ताषङ्घानाभितबह्यविदयायाः परुषाथहेतुत्वं किमु वक्तव्यमिति सेद्धः पादसंगतिः। तच्रानुष्टेयाभ्रमसाम्यभ्रुतेः पारिवाज्यस्यानुषटेयत्ववत्‌ । “इयमेव जुहूरादित्यः' इत्यादिकमाङ्गस्तुत्या रसतमत्वादिवाङ्यस्य साम्या रस्तुतिमाचत्वमिति दरष्टान्तेन पूर्वपक्षयति-स्तुतिमाच्रमिति । रसतमता- दिवाक्यं सवंमपि कमाङ्कविधिस्तुतिमाच्रं कमाङ्गोद्रीथाद्युपादानादिति चेन्न । कुतः । अपवंत्वात्‌ । कमाङ्गोद्रीथाद्युपासनानां . रसतमष्वादिगु- णानां चापूवेव्वानमानान्तराप्राप्तत्वाद्यागादिवद्धिधेयत्वमेवेत्यथः । प्रक्रत एव विधिसषमवे प्रकरणान्तरगतोद्धीथादिविषिस्तुतिटक्षणकत्पनमन्या- य्यतरमिति भावः ॥ २१॥

भावशब्दा ॥ २२ (उद्गीथमुपासीत [ छा० १।१।१ ] सामोपासीत [ छा० २।२।

१ | इत्यादि विधेशब्द्‌ा च विधेयत्वमेवेत्यथंः ॥ २२॥

( ओपनिपदाख्यानानां वियास्तावकत्वम्‌, अधि० ४ )। पारिगवाथा इति चेन्न दिशेषिततात्‌ ॥ २३ ॥ वेदान्तेषु तच तच (अथ ह यान्ञधल्भ्यस्य द्वे भार्ये बभूवतुर्भेेयी च

~----~--- = ----=-~-~ ---- ~~~ -----~----- --~- ~~

(दा ०।)रसतमत्वाद्‌नामङ्खनाभ्रतववेन ` स्वगा टाक आहवनायः इत्या- दिस्तुतिसाम्ास्स्तुत्यर्थव्वमिति प्रस्युदाहरणेन सुत्रावयवेनाऽऽकषिप्याव- यवान्तरेण समापत्ते--स्तुतिमाचमिति। ' स एप रसानां रसतमः ` इत्यादि स्तुतिमाच्रं न विधिः । कृतः । उद्गीथादिकर्माङ्गाणां स्ताव- कत्वेनोपादानादिति चेन्न । कुतः । अपूर्वत्वात्‌, रसतमाद््थस्य ॥ २१॥

ननु विधिकल्पनमेव दोष इत्यत आह--भावेति । भावकशष्दो बिधि- दाब्दु उपासतेत्यादिः । चकारोऽपूवाधेगमने विधिकत्पनं न दोष इत्याह ॥ २२॥

एवं तावदुद्रीथादिस्तुत्यथव्वात्सकाक्षादुपास्यविषयसम्पकत्वं रसत-

१ख. (त्वा त्ावकाः ।

#॥ 8.

१५४ भवह पायनप्र्णातबह्मसघ्ाण~ (अर दषार४सू०२४

{&०व ०।) कात्यायनी च [षु०४।५१] इत्याद्या आख्यायिका भयन्ते तत्र सकषयः । किमेताः पारिपुवाथां उत संनिहितबिद्यास्तुत्यथां इति । पर्वं

वसे कथानामासां पारिपुंवप्रयोगशेषत्वात्तदेक वाक्यतापन्नशब्दुधोध्यवि

धायाः प्राधान्या माषेन पुरुषार्थहेतुत्वासिद्धिः सिद्धान्ते तस्तिद्धिरिति मन्तव्यम्‌ । एवं फटपर्यवसानादेवास्य पादसगतिर्बोध्या । तन्न रसतम- व्वादेरुद्रीथा दिस्तुत्यथत्वापेक्षयोपास्यविषयसमर्पंकत्वस्य ज्यायस्त्ववत्क- थानामपि विद्यास्त॒त्यथंत्वापक्षया पारिपुवशेषत्वं ज्याय इति वर्टान्तेन पुर्वपक्षयति-पारिपरुबा्थां इति चेदिति । अश्वमेधे पुत्रादिपरिवताय राज्ञे यन्नानाषिधकथाकथनं तत्पारिपुवशब्देनोच्यते तदथा दपैवोपनिष- त्था अपीत्यर्थः । समाधत्ते-नेति । कुतः । विशोपितस्वात्‌ । पारि ्रुवमाचक्षीत' इव्युपकम्य 'मनूर्वेषस्वतो राजा" [ श० वा०१३।४।३।३ 1 इत्यादिवाक्यरोषे कासां चिदेव कथानां पारिपुवकेषत्वेन षिशेषितत्वा- दित्यर्थः । तस्मादोपनिषदकथानां न पारिपुवकशेषत्वम्‌ ॥ २२॥

नतु ति किम्थां इमाः कथा त्याशङ्क्य संनिथिबटादि्याधां इत्याह~ तथा चेकवाक्यतोपवन्धात्‌ ॥ २४ ॥

¢

तथा चोक्तयुक्त्या पारिपुवाथत्वामावे सति संमिधिबलाद्वियाशेषतवं कथानां युक्तमेकवाक्यतोपवन्धात्‌ । संनिहिततत्तद्ियेकवाकयतावशंना-

(वी ०।)मत्वदृज्याय इत्युक्तम्‌ । त्यास्यानानामपि किद्यास्तुत्यथंत्वत्सका- शात्पारिपरुवशेषत्वे( त्वं ) ज्यायोऽनुष्ठानपर्यवसानत्वसंमवादिति हष्टान्तेन सूत्रावयबेनाऽऽक्षिप्य तदवयवेन समाधत्ते-पारिपुवार्था इति । ! अथ ह याज्ञवतंक्यस्य ` दत्याद्यपास्यानश्रतयः पारिपुवाथां इति चेन्न । कुतः । पारिप्रुवमायक्षीतेल्युपक्रम्य ‹ मनूर्धेस्वतः ` इत्यादिना विशे पित्वात्‌ ॥ २२ ॥

ननूपटक्षणार्थं तद्विशेषणं स्यादित्यत आह- तथेति । चकार उप. लक्षणाथत्वं वारयति । तथाऽऽख्यानानां परिघुषाथत्वे ऽसति संनिहित-

१ स. ग. एवोपनिष्रदक? । २ क्न, (्त्वाःसाबक० ।

[भ०६ा००्‌०२५] बह्मामृतवर्विणीदी पिका्यां समेतानि । ३५५

(न ०व °|) ित्यर्थः। कथानां दिद्यास्तुतिटक्षकव्वेन विधाज्ञानसौक्याथत्वेन ख विद्येकवाक्यत्वं बोध्यम्‌। तस्मास्संनिहितविद्ययशेषत्वमेव कथानामिति सिद्धम्‌ ॥ २४ ॥

एवं पुरुषाथाधिकरणे बह्यविद्यायाः स्वात्यं प्रतिपाद्य ततसक्स्य प्राप्तं विचारं परिसमाप्य पुरुषार्थांधिकरणस्य फलटमाह-

( आत्मबोधस्य कर्मानपेक्षत्वम्‌, अधि० ५ )}

अत एव चाग्रीन्धनायनपेक्षा ॥ २५ ॥

किं बह्मविद्या स्वफले मोक्ष शेषत्वेन यन्ञादिकिर्माण्यपेक्षते न वेति संदेहे कथानां विद्याज्ञेषव्वेनापेक्षावत्कमणामपि फटे विदा. शेषत्वेनापेक्षा न्याय्या, यज्ञादिश्रस्या विविदिषायां विनियुक्तयज्ञा- दीनां विषयसीोन्दर्यलमभ्यायां तस्यामनन्वयादिच्छाविषयज्ञानसाभ्यमो- क्षऽन्वयस्य संभवाद्पेक्षत इति प्रापे बुमः । आद्याधिकरणे बह्म विद्यायाः कमश्ेषत्वनिरासेन यतपुरुषाथहेतुत्वमुक तदतःशब्देन भपरा- मृश्यते । अत एव वबह्मविद्यायाः स्वातश््येण पुरुषार्थष्टेतुत्वादेव । अग्रीन्धनश्ञष्देन स्वस्वाश्रमविहितानि कर्माणि टक्ष्यन्ते । विद्या. फठे मोक्षे कर्मापेक्षा नास्ति शुक्तिज्ञानस्येव रजतभ्रमनिवृत्ताषित्यर्थः $ अयं मावः-यक्ञाद्भुव्या विषिदिषायामेव कर्मणां निनिधोगभवणान्न मोक्षि फमापेक्षा। न च विषयसोन्दयंलम्यायां तस्यामनन्वयः कर्मणामिति वाच्यं बह्मज्ञाने चोत्पत्तिप्रतिबन्धककल्मषनिवृत्तिजननद्टारेच्छायामन्व- परंमवादिति । अस्याऽश्याधिकरणफटपरतान्न प्रथक्षपादृसंगत्याद्य- पेक्षा ॥ २५॥

(दी °।विद्योपयोगों न्याय्यस्तदरतापाख्यानानाम्‌। कुतः । एकवाक्यतोपव- स्थात्‌ । ततर तच्राऽऽख्यनानां विद्याभिः संबन्धस्योपलटम्मात्‌ ॥ २४ ॥

पएरवाधिकरण आख्यानानां क्यिानां संनिधेर्विद्याश्ोषत्वभुक्तम्‌ । तर्हि विथयाप्रकरणे वा यज्ञेनेन्यादिषाद्येन यज्ञादीनां किद्यायां विनि. यागात्तेषां विद्याशेषत्वमिति दुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते--अत एवेति .\ चकारः कारणान्तरं व्यावतेयति । यतो ज्ञानं पुरुषार्थोऽव एव विधायाः स्वफटेऽग्रीन्धना दिकमणामनपेक्षा ॥ २५॥

णग ) ) ्षायषीि.,.,ुीमु्ुाु्मुमुमु्म्ा्म्म्‌ंम्‌म्‌म्‌म१ममममम१म४ममममम४४४४\ुीौाू५

# ख. अनुव्‌।द्‌ः क्रियते ।

१ ख. ग. पमे । २ ख. व्योमानः । ३ सल. जानातु १

३५६ भीमहैपायनप्रणीतबद्यसू्ाणि- [अर दपा०४्‌ ०२६) (बं "व०।)( विद्यायाः स्वोत्पत्तौ कर्मसापेक्षत्वम्‌, अपि० ६ )

सवपिश्षा च यन्नादिश्रुतेरश्ववत्‌ ॥ २६ ॥

ब्रह्मविद्या किं स्वोत्पत्तो क्माण्यपेक्षते न वेति संदेहः । पर्वपक्षे ज्ञानार्थं यज्ञाद्यनुष्ठानामावः फटं सिद्धान्ते तदनुष्ठानावर्यं मावः । अचर यज्ञादीनां शमदीनां च ज्ञानसाधनानां निखूपणादस्ति पादु संगतिः । तच्च यथा ब्रह्मविद्यायाः प्रमात्ाच्छरुक्तिज्ञानस्येव स्वफले कमानपेक्षा तथा स्वोत्पत्तावपि न क्मपिक्षा प्रमाव्ादेवेति द्टा- न्तेन प्राप्ते बूमः । विद्यायाः स्वोत्पत्तौ स्वेषामाभ्रमकममणामपे- क्षाऽस्ति । ष्तः । यज्ञादिश्रुतेः । ' तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्यणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन ` ( बृ० ४।४।२२] हुव्येवंरूपायाः कर्मणां सर्वेषां ज्ञानसाधनत्वबो धिकायाः शरुते । यद्यप्यत्र विविदिषन्तीति वतमानापदेशः परतिभाति न विधिस्तथाऽपि यज्ञा- दीनां ज्ञानस्योग॑स्यापर्बत्ाद्धिधिः कल्प्यो बह्याुमवकामो यज्ञादि कुर्यात्‌ } न चानुभवस्य प्रमाणाधीनलान्न यज्ञा्यपेक्षेति वाच्यम्‌ । मविनान्तःकरणस्य सत्यपि प्रमाणेऽनुमवानुत्पत्तेरनुभवोत्पत्तिप्रतिबन्ध कान्तःकरणमालिन्यमिवच्यादिपरम्परया ज्ञानस्य यन्ञादिजन्यत्वेन तद्‌ पेक्षाया आवर्यकत्वादिति । नन परम्परया ज्ञानोत्पत्तो कमापेक्चावन्मोः क्षेऽप्यपेक्षाऽस्त॒ तच्नाऽइ्टाश्ववदिति । यथाऽश्वो योग्यताबलाद्रथचयायां विनियुज्यते न लाङ्गछाकषणे तद्रत्कर्मणां मोक्षे योग्यत्वामावान्नापे ्षेत्यर्थः ॥ २६ ॥

द ०।)पृवांधिकरणे विद्याफटे कमानपेक्षोक्ता यथा फले तद्रदुत्पत्तावपीति दुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समापत्ते--सवेंति । चकाराद्धि्याया उत्यत्तावनपे षत्वं वारयति । सवपिक्षा सवस्याऽऽश्रमादिकर्मजातस्य विद्याया उत्प ्तावपेक्षा । कुतः । यज्ञादिश्रतेः । ‹ विविदिषन्ति यज्ञेन इत्यादिनि विद्यायाः । अश्ववदिति । योग्यतानिदशंनम्‌ । सदश्वो रथस्य वहनेभ्पे क्षितो न लाङ्खलस्येवं विद्याया उत्पत्तौ कर्मापेक्षा न ज्ञानफले ॥ २६ ।

9 ग, (वस्य मानान्तयप्राप्ततवाः।

[भण्देपाण्ण्सू० बह्याम्रुतवर्बिणीदीपिकाम्यां समेतानि । १२५.

२७-२८]

(्रन्व० [ज्ञानोत्पत्तौ बहिरङ्गमुक्त्वाऽन्तरङ्गमाह- शमदमायुपेतः स्यात्तथाऽपि तु तद्धे स्तदङ्गतया तेषामवश्यानुष्ठेयतात्‌ ॥२७॥

यदि कथिदयज्ञादीनां ज्ञानसाधनतवे विध्यमाबाद्रह्यविया्थं नानु- यत्वं मन्येत तथाऽपि शमदमाद्पेतस्तु बह्मविद्यार्थी स्यादेव । कुतः । तद्विषेः । / तस्मादेवंविच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिश्चुः समाहितो मूत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽत्मानं परयति [बु०४।४।२३] इति तदङ्गतया विया- हेतुत्वेन तेषां शमादीनां विधानाद्धिहितानां च तेषामवश्यानुष्टेयत्वावि- त्यथः । यज्ञादीनां ज्ञानसाधनसत्वे विधिर्नास्तीति परभ्रान्तिमभ्युपेत्येवमुक्तं भगवता सूचकरृता-तथाऽपि विति । वस्तुतो विधिरस्तीप्युक्तमेवेतिं बोध्यम्‌ । यस्माद्‌वमात्मानं विदित्वा पापेन कर्मणा न लिप्यते तस्मादेष विच्छमाद्युपतो मृत्वा विचारयेदिति श्रत्यथः। अत ए्वविदिंति विद्यास- निधानाच्छमादौीनामन्तरङ्कत्वं विविदिषासंनिधानायज्ञादीनां बहिर ङ्गत्वं बोध्यम्‌ ॥ २७ ॥

( आपदि सर्वान्नाभ्यनुक्ञानम्‌, अपि० ७)

स्वाननानुमतिश्व प्राणात्यये तदशनात्‌ ॥ २८ ॥

बृहदारण्यके श्रूयते प्राणसवादे न ह वा अस्यानन्नं जग्धं मवति ' [ ब॒० ६। ?। १४] इति । अस्य प्राणोपासकस्य यज्जन्तुमा्स्य जग्धं मक्ष तत्सर्वमनन्नं न मवति हादनीयमेव मवतीत्यथः। तन्न सशयः

(& ०।) तर्हिं कमाण्येव सन्तु न ज्ञानोत्पत्तावन्यदनुष्ठेयमित्यत आह-शमद्‌- मेति । यद्यपि कर्माणि विथोत्पत्ता(च्यर्थानि तथाऽपि नैतान्यन्तरङ्ाणि अतः शमद्माद्युपेतः । तुशब्दः शङ्ामिराकरणार्थः । कुतः । तद्विधेः । तेषां रामादीनां शान्त इत्याद्यपक्रम्य पश्येदिति विधेः । स विधिः स्वतन्त्र इत्यत आह- तदङ्गतया । तस्या विद्याया अङ्खत्वेन विधिय॑त- स्ततो विद्याथिना तेषामवशयानुष्ठेयत्वादन्तरङ्गसाधनलतवं तेषाम्‌ ॥ २७ ॥

प्वाधिकरणे विविदिषन्तीति पश्चमलकाराश्रयणेन विधिरुक्तः । % क क = कन क (> (न [०९ क € अ एवं नानन्नं मवती ति विधिरिति दुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते सवान्नोति ॥

0, >~ 0)

११, ।द्‌ ति॥

६५८ #महैपायनप्रणीतबह्यसूत्राणि- [अ०१६ग्र०४्‌०२८)

( बरण्व० । ) कि मियं प्राणोपासकस्य सर्वान्नानुमतिः शमादिविद्ियङ् विधीयत उत स्तुत्यर्थं कथ्यत इति। पूर्वपक्षे प्राणविदो मक्ष्यामक्ष्यविभागां सिद्धिः सिद्धान्ते तस्िद्धिरिति। अचर बह्यविदयासाधनस्य प्राणविद्याया, स्वतश्च पुरुषाथहेतोः स्तुत्यथ सर्बान्नानुज्ञानमिति निरूपणात्पादसंगतिः। तत्र विद्यासंनिधानाच्छमादिवद्विद्याङ्गमेव सवान्नानुम तिरिति प्रापे घ्रूमः- न सर्वान्नानुज्ञानं विद्याङ्गं विधीयते विध्यमावाच्छरादिमियाद्स्यान्नस्य प्राणोपासकेनात्तुमरशक्यत्वाच न दह्यक्ञक्ये विधिः संमवतीति तस्माता- णविद्यायां प्रणस्यान्नमिकं स्वमिति यचिन्तनं विहितं तत्पहंसार्थोऽय- मथवाव्‌ः । इद्मभिप्रत्याऽऽहसूच्रकारः ' सर्वान्नानुमतिश्च प्राणा. त्यये ` इति । सावधारणमिदं सूच प्राणात्यय एव हि परस्यामापषि सर्वमन्नं युरावञय विद्वांसमविद्रासं प्रति वाऽद्नीयत्वेनातुमतं न स्वस्थं परति। तदशनात्‌ 1 अभक्ष्यमक्षणस्याऽऽपत्काठ एव श्रत दर्शनादित्यर्थः। तथा हि “ मरचीहतेषु कुरुषु [ छा० १। १०। १ ] इत्येतस्मिन््रा- ह्यणे चाक्रायणः किलर्षिः ब्ुरुदेशे दु भिक्षे जाते श्ुत्पीडितो देशान्तर. मागतः कदा चिद्धस्तिपालकदेशसंनिषिष्टस्तेन हस्तिपाटकेनारधमष्िता- न्कुत्सितान्माषान्याचित्वा भक्षितवास्तेनोदपानं गृहाणेत्युक्ते स्युच्छिषटं न पीतं स्यादिति प्रतिषिध्य किमेते माषा उच्छिष्टा नेति हस्तिपाटके- नो क्ते नेत्यत्र हेतुमाह चाक्रायणः । कुत्माषमक्षणं यद्यहं न छूर्या तर्हि मे जीवनमेव न स्यादुदपानं तु तडाकादिषु स्वेच्छातो भविष्यतीति एव मिभ्योच्छिष्टान्माषान्सादितवा शिष्टाायाये ददो । तया च भतुं स्व मावज्ञया निहितानुत्तरदिनिऽपि मकषितवानिति श्रतम्‌ । एवं स्वपरो- च्छिष्टपयुषिताल्नमक्षणं दशयन्त्याः श्रुतेरयं मावः-परस्यामापदि प्राण- निर्वाहा्थममक्ष्यमपि मक्षणीयं स्वस्थावस्थायां विदुषाऽपि तन्न कर्त. यमिति । मटचीशब्देन पाषाणवृष्टयो रक्तवर्णः क्चद्रपक्षिविशेषा वाः ग्राह्याः । तस्मात्सवान्नानुज्ञानमथंवाद्मान्नम्‌ ॥ २८ ॥

(दी०) नह वा एवंविदि ' इत्यादिना सवान्नानुमतिरलुज्ञाता साऽपि प्राणात्यये घोरायामापदि । कुतः । तदशनात्‌ । तस्य प्राणात्यये सवान्नमक्षणस्य “ मर चीहतेषु ` इत्यादिना दशनात्‌ ॥ २८ ॥

१क. ग, ववमीभ्योः।

[भ० एवा००स्‌०२२-६१] बह्माशतवर्पिणीदी पिकाम्यां समेतानि 1 १५९

अबवाघाच् ॥ २९॥

( व्र ०्व०|) मक्ष्यामक्ष्यविमागङ्ञाख्चस्याबाधाच्चाथंवादमा्मित्यर्थः। अन्यथा सामान्यक्ञाखं विशेषपरतया नियम्यमानं बाधितं स्यादिति भाषः ॥ २९ ॥

अपि च स्मयंते॥ ३० ॥

अपि च परस्यामापदि विदुषोऽविदुषश्च स्वांज्नमक्षणं स्मय॑ते- जी वित्तात्ययमापन्ना योऽन्नमत्ति यतस्ततः । दिष्यते न स पापेन पद्मपन्नमिवाम्मसा [मनु० १०।१०४] इति , तथा " मद्यं नित्यं बाह्यणो वर्जयेत्‌ ' [ गो० सू० २। २० † इति । तस्मात्स्वस्थेन विदुषाऽपि नामक्ष्यं भक्षयितव्यम्‌ ॥ २० ॥ स्थरतिमृल मृतां श्रतिमप्याह- शब्दश्वातोऽकामकारे ॥ ३१ ॥

अस्यामक्ष्यमक्षणस्य प्रतिषेधकः ' तस्माद्वाद्यणः सुरां न पिषेत्‌ दत्येवंख्पः राब्दृश्चाकामकारे स्वेच्छाकरृतप्रवृत्तिनिरासे वतत हत्यर्थः । तस्मास्माणविद्‌ः सवान्नानुज्ञानमर्थवादमा्मिति सिद्धम्‌ । श्रुतौ तस्मा- दिति सरापबाह्यणस्याव्युष्णसुरासेकस्य मरणान्तप्रायश्चित्तस्य सच्ा- दित्यथः ॥ २१ ॥ (विदयाथांनामाभ्रमधर्माणां च यज्ञादीनां सफ़ृदनुष्ठानम्‌ , अपि० <)

=~~~-~-~--~--*~~-------~ --~ ~~~ ----~--~---~ ~ "-------~--~---~~----~~-~--~---~~--~~--~--~--~--~---~~-~-^ ~~~ ~ 9 का गव

०

(द°) ननु श्र॒तस्य कस्मात्संकोचः क्रियत इत्यत आह-अबाधेति । ' आहरशुद्धो सच्वश्द्धिः ` इत्यादेः शाखस्य । चशब्दाच्छि्टाचा- रस्य ॥ २९ ॥

ननु शाखद्रयं विद्रदषिद्रद्धिषयं मवविवित्यत आह-अपीति। जीषि- तात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः ` इत्यादिना साधारण्यमपिज्ञब्दो दुङयतेऽपीत्याह ॥ ३० ॥

ननु निषेधामावे नेदं बुद्धिसामथ्यांत्कल्पपितुं शक्यमित्यत आह- शब्देति । अकामकारः कामकारनिधवृत्तिप्रयोजनः कठानाम्‌ । / तस्मा. द्राह्यणः सुरां न पिबेत्‌ । इति सवत्र प्रतिषेधकः शब्दः । अतोऽस्माद्टि- धरमावात्सोऽप्युपपन्नः । चकारो लोकिकं प्रतिषेधमाह ॥ २१ ॥

६६० परीमहपायनप्रणीतबह्यसूत्राणि- [अ०इपा. षु ३ २-२२ विहितताचाऽऽश्रमकममापि ॥ ३२॥

ज ०्व०।) सपक्षा [ ब०सू०३। ४। २६ ] इत्यत्र स्वस्वाश्रमनिव्यकम्णां तच्वज्ञानसाधनत्वमुक्तं तानि नित्यकमाण्यमुमुक्षणा कर्तव्यानि नवेति संदेहः । त्न ‹ तमेतं वेदानुवचनेन ' [ ब॒ ० ४।४। २२] इत्यादिना विद्यासाधनतनिणेयान्न कर्तव्यानीति प्राप्तम्‌ । यद्रा सवांन्नानुमतेः शाखान्तर बिरोधात्स्तुतित्ववध्यावनज्नीवमित्यादिकमंनित्यत्वश्ञाश्जविरो धा्यज्ञादीनां ज्ञानसाधव्वश्रतिः स्त॒तिमात्रम्‌ । अन्यथा नित्यव्वेनावश्या- नष्ठेयत्वं ज्ञानार्थव्वेन काम्यतयाऽवहयानुष्टेयत्वामावश्रेत्येकस्मिन्कमाणि विरद्धधमदयं स्यादिति प्राप्ते ब्रूमः । अमुमुक्षुणाऽप्याभ्रमकमनुषटेयमेव ° ावज्जीवमयथिहोचम्‌ ` इत्यादिना पिहितत्वादित्यर्थः ॥ ३२॥

नन्वेवं सति विद्ययासाधनत्वं कर्मणां न युक्तं विरुद्धधमंद्रयापत्तेरिति द्यक्तमित्यत आह-

सहकारित्वेन च ॥ ६३ ॥

विद्यासहकारिववेनापि सच्वश्ुद्धवादिद्रारा वि्ययास्राघनत्वेनापि नित्य- कमोण्यनुष्ेयानि यज्ञादिश्रुत्या विद्यार्थस्वेन विहितत्वादेवेत्य्थः । यथै- कस्य खाद्रित्स्य ' खाद्रो यूपो मवति ` 'खादिरं वीर्यकामस्य ' इति ङाखष्रषात्कत्वथत्वन नित्यत्वं पुरुपाथत्वेना नित्यत्वं चाविरुद्धं तद्रदि- हापि शाखद्रयबलात्कमणां नित्यत्वं काम्यत्वं चाविरुद्धम्‌ । सिद्धे हि वस्तुनि विरुद्धघमद्रययोगो बाधकोन त॒ साध्ये कर्मण्युमयथाऽप्यनष्ठा- नसंमवात्‌ ।न च काम्यते यावजीवमिति नित्यव्वश्रुतिषिरोधः काम्या- जु्ानेनेव नित्यसिद्धिरिति तात्पर्यम्‌ । अचर परवपक्षे यज्ञादिश्रुतेः स्त॒तिपरत्वं फलं सिद्धान्ते विधायकत्व मिति बोध्यम्‌ ॥ ३३ ॥

(द ०।) प्रूवाधिकरणे यथा शाखान्तरविरोधात्सवांन्नानुवचनं विद्यायाः स्तावकम॒क्तं तद्रद्िविदिषावचनमपि विद्यायाः स्तावकमिति । अन्यथा कमणामनेकत्वा मावान्मुमुक्षोरेवानुष्ेयत्वमिति दष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समा- धत्ते--वि हितेति । चकारस्त्वर्थः। स हि मुमक्षोश्चायुष्ठेयत्वं कर्म॑णा वारयति किंत्वनुषेयममुमुष्चुणाऽप्याश्रमकर्मायिहोचादिकम्‌ । कुत; । विहितत्वात्‌ । “ यावज्नीवमशिहोचम्‌ ` इत्यादिना ॥ २२॥

एवं वचेद्वियास्ाधनानि न स्युरित्यत आह-सहेति । सहकारित्वं साधनत्वं यज्ञेनेत्यादिना विद्यासराधनव्वेनापि विहितत्वादिस्य्थंः॥ ३३ ॥

` {भिरप्वा००स्‌०९९-६१] बह्माशुतवर्धिणीदी पिकाम्यां समेतानि । र्षट्

( न०व०। ) ननु ज्ञानकाण्डस्थयन्ञादिश्चत्या कमकाण्डस्थयक्ञायनुवादेन ज्ानसाधनत्वविधानं युक्तं किंत्वपूवयन्तादीनामेष प्रकरण मेदेन कर्ममेद्‌- स्याऽऽवश्यकत्वादिष्यत आह-

सवेथाऽपि त एवोभयलिङ्गात्‌ ॥ ३४ ॥

सर्वथाऽपि नित्यत्वेन ज्ञानाथंतेन चानष्ठेया यज्ञादयो धमास्तएवन कममेदोऽस्ति। कृतः । उभयलिङ्घात्‌ ! श्रतिलिङ्गात्स्मतिटलिङ्ाचेत्यथः तथा हि श्रुतिलिङ्खं “ यज्ञेन विविदिषन्ति ` इति । यज्ञादिक्षब्देन प्रसि द्ध यज्ञायनुवादेन विद्यास्राधनत्वं विधीयते न तु ' मासमथिहोच्र जुह्वति ` [ कात्या० भरो० २४।४। २४ ] इत्यज्ेव प्रसिद्धाथिहोन्ना- त्मान्तरम्‌ । तत्र हि जुह्वतीतिविधायकास्यातयप्रकरृतिमूतस्य जुहोते- रर्थाऽथिहोत्र मिति युक्तः! तस्य प्रसिद्धाथिहोाद्धेदो जुहोतेः साध्य होतव्यक्तिवचनस्वेन सिद्धाथिहोज्नपरामर्शांनुपपत्तेः । * अत एव +तदै- काथका्चिहोचेशब्दस्य न नित्याथिहोत्रानुवादकत्वं व्यक्तिवचनत्वादेव । >< प्रक्रत त॒ न यज्ञादिर्विधायकास्यातपरकरस्य्थों विविदिषाया एव तदुर्थ- स्वात्‌ । तस्मादाख्यातप्रक्रव्य्थद्धिच्ना्थंकेयज्ञादिशब्दैः प्रसिद्धयज्ञाय- सुवादेन विदयासंयोगमाज्रमपवं विधीयत इति न कममेषुः । स्म्रतिठि- क्रम पि-

अनाभितः कर्मफलं कायं कमं करोति यः [म० गी०६।१]

हति प्रसिद्धमेव कम ज्ञानार्थं दशयति । तस्मान्न कर्ममेद्‌ः ॥ २४ ॥

(दी °)ननु तर्हि दशंपोणंमासादीनां विद्याङ्गत्वेन विहिता[ना]मन्यत्वं प्रसिद्धेम्य इत्यत आह-सवंथेति । सववंथाऽप्याश्रमकमपक्षे विद्यासह- छारित्वपक्षेऽपि च त एवाथिहोच्ादयो धर्मा अनुष्ठेयाः । कुतः । उमय- लिङ्गात्‌ । श्र तिस्मृतिशिङ्गात्‌ । ˆ विविदिषन्ति ` इत्यादिका शरुतिः। फमंफठ मित्यादिका स्मुतिः। ते एव हि प्रसिद्धवदुव्पन्नानां कमणां विनियोगं कुवेत्यवेकत्वे लिङ्ग तस्मात्‌ ॥ २४ ॥

# ख, जुहोव्येश् थका । + ख. प्रकृतायेलात्‌ । > ख. विविदिषन्तीदयत्र

१ ख, शहेमव्यः । २ ग. 0स्य।3 त, नां वियासहकारिलपक्षे कर्मभेदोऽत०॥ ८६

१६२ श्रीमहैपायनप्रणीतबरह्मसूत्राणि- [अर्देपार४्सु°

६५-३७] अनिभवं च दशयति ॥ ३५॥ (्रण्वग।)रागादिभिः कशः "एष यात्मा नं नश्यति यं बह्मचर्येणानुषिन्द्‌ [ छा०८।५। ३ ] इत्याद्या श्रुतिब्ह्यचयदिराध्रमकमणो मनःद्ुद्धि कारा ज्ञानसाधनतव आस्मानभिमवं लिङ्क दश्यतीत्यथंः । तस्मास्सर्व- शामाभमनित्यकमंणां ज्ञानार्थत्वमिति सिद्धम्‌ ॥ ३५ ॥

( अनाश्रामिणो ज्ञानसंमावनम्‌, अधि०९) अन्तरा चापि तु दृष्टः ॥ ३६ ॥

अस्त्यन्तराठे वर्तमानो विधरस्तस्य किं ब्ह्मविद्यायामधिकारोऽस्ति न षेति संदेहे यज्ञादिश्रुत्याऽभ््रमकर्मणामेव क्षानसाधनत्वविधानादा- भमिणामधिकारेऽपि विधुरकरृतकमणां ज्ञानहेतुतवामावान्नास्त्यधिकार इति प्रत्युदाहरणेन प्रापे बूमः । अन्तरा चापि 1 आश्रममन्तरा षत- मानस्याप्यस्त्य धिकारः । तस्य बह्यविद्याधिकारस्यानाश्रमिणा रक्तादेः शुतौ स्मृतो च वृर्ोदिनात्य्थः । पूर्वपक्षेऽनाश्रमिणां जपादीनां विद्यष्ि- षुत्वासिद्धिः फलं सिद्धान्ते तस्मि द्धि रेति बोध्यम्‌ ॥ ३६ ॥

अपि च स्मयते ॥ ३७ ॥

संवतेप्रमूतीनां च नग्मच्यादियोंगादनपेक्षिताश्रमकर्मणामपि महा-

(द ०।ननु साधनसंपन्नस्य यदि विद्यायां कश्चनातिशयःश्रतोवाद्ोवा स्यात्तदा यज्ञादीनां सहकारित्वं कल्प्यमानयमचितं स्यादित्यत आह- अनभिमवमिति । ' एष ह्यात्मा न नद्यति यं बह्मचयेण ` इत्यादिना । सकारोऽत्र प्रत्यक्षमप्याह ॥ ३५ ॥

पुवांधिकरणे नित्यादीनां यज्ञादीनां किर्यायां परथद्नियोगान्न नित्या- नित्यस्षयोगवियोगवबिरोध इत्युक्तम्‌ । मा भूद्गहस्थाभ्रमकमणि विरोधो विधुरादिकर्माणि स स्यादित्याक्षिप्य समाधत्ते--अन्तरेति । अन्तरा िधुरादीनामन्तरालटबन्तिनां बिद्यायामधिकारः। कुतः । तददृष्टेः । तस्या- धिक्षारस्य रेक्रादिषु दृष्टेः । तुकारस्त्वन्तराटव तिनामनधिकारं भ्याव- तयति । षकारोऽन्येषामप्याधिकारं समुचिनोति ॥ ३६ ॥

नन्विदं बक्ंनमस्मातमित्यत आह-अपीति । संवतप्रमृतीनामन्त-

१ क्‌. न पर्य दख. वश्यानां ३ ख. दाया; ¶।

भण्देपारध्यु कह्यायुतवर्धिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १६३

३८-३९ ( ०व {योगित्वं स्मर्यत इतिहासे ॥ ३७ भै ननु रेकादीनां जन्मान्तरकरृतादपि कर्मणो विद्यासंमवान्न तेर्षा वेयादक्षनमाधुनिकानाभमिणो वियाधिकारे टिङ्गं षिद्याहेतुमूतक्मां मावादित्यतभाह- विशेषानग्रहश्च ॥ ३८ ॥

अनाश्रमिणोऽपि जपोपासनादेवताराधनादिभिः कर्मविशेरर्लानहे- तुभिरस्ति बिद्यायामनुग्रह दव्यर्थः \ तथा हि-

जप्येनैव त॒ संसिध्येद्राह्यणो नान्न संशयः

इति स्मति्बह्मणमाचरसंबन्धित्वं जपस्य दर्शयन्ती विधुरस्थापि विद्यायामधिकारं दशयति । तस्मादस्त्यनाभ्रमिणोऽषिकारः ॥ ३८ ॥

नतु यदि विधुरस्यप्रपि बाह्मणवर्णमा्रसंबन्धिजपादिनिव विद्ासि- द्धिस्तरद्याभ्रमिवं व्यर्थमित्यत आह-

अतस्तितरज्ज्यायो लिङा ॥ ३९ ॥

अतस्त्वनाश्रमित्वादितरदाश्मितवं बहूज्ञानसाधनसमानाधिकरणं ज्यायः शीघमेव विहतः श्रतिस्मतिसिद्धव्वाद। ‹ तेनैति बह्मवि व्पुण्यज्ततेजसश्च ' ( ष॒० ४।४।९ ) इति श्तौ पुण्यज्कत्व विशेषण- रूपश्रतिलिङ्गाचचेत्यर्थं; । तेन ज्ञानेनेति बह्म प्राप्रोति बह्मवित्पुण्यक्ु- त्स्वाभमोक्तकर्मकृत्तेजसि पएरमात्मन्यात्मत्वेन वर्तत इति. तैजसः । तन्न

(दी ।)रालर्बातिनां महायोगित्वं पुराणे ॥ ३७ ५ ननु कर्महीनानामश्चुद्धान्तःकरणानां कथं विद्यायामभिकार त्यत

आह- षिरेषेति । तेषामपि जपोपवासादिकर्मदिकशेषेरमुग्रह; । कषाः राजन्मान्तरकरृतैरपि ॥ ३८ ४

एवं चेदाश्रमकर्मणामनुष्ठानं व्यर्थमित्यत आह-अत इति । तुशग्ु आभ्रमकर्मणामनुष्ठानस्यवियध्यमाह । अतोऽन्तराटवतिलादितरवाभ. मवर्तित्वं ज्यायः भ्रष्ठ विद्यासाधनम्‌ । कुतः । शुतिस्पतिषिङ्गाञ्च ५ श्ुतिस्थटिङ्गम्‌ नेनेति बह्मवित्पुण्यङृत्‌' इत्यादि । स्पृतिलिङ्गम्‌

“अनाश्रमी न क्षित दिनमेकमपि दिजः । संवत्सरमनाश्रमी स्थित्वा कृच्छ्रं चरेत्‌ ` ॥

१३६४ .. भीमहूपायनप्रणीतबह्मयू्ाणि- [अ०३पा०४पू्‌०४०।

(न ०व ०|)पुण्यङृत्वषिकशेषणादाभमिलं बह्मप्रािहेतुतया ज्याय इति गम्यते ॥ ३९॥

नन्वा(न्वना)भरमिणामपि कर्म विद्याहेतुश्चेदुत्तमाभमात्पृवाश्रमं प्राप्त. स्य कर्म वियाहेतुरिति किमु वाच्यमिति कैमुतिकन्यायसंगत्याऽशक्षेपे समाधत्ते-

( आभमिणामवरोहामावनिरूपणम्‌ , अधि० १० )

तद्भूतस्य तु नातद्धाबो जैमिनेरपि नियमातद्रूपाभवेभ्यः ॥ ४० ॥

किमुत्तमाश्रमापूर्वाभ्रमं प्राप्तस्य कमं विद्याहेतुवां न वेति संदेहः । पूवेपक्ष आभ्रमप्र्युतस्याऽऽध्रमिणः कमणो विद्याहेतुत्वाभाव आभ्रम- ज्यायस्त्वं न स्यादिति फलं सिद्धान्ते प्रच्युतेरप्रामाणिकवत्वादाश्रमज्या यस्त्व मिति मन्तव्यम्‌ । तच्राऽऽश्रमास्मच्युतस्यापि कमं ज्ञानहेतुरिति प्रापे त्रमः 1 तन्दूतस्य प्राप्तोत्तमाभ्रमस्यातद्धाव उत्तमाश्रमास्च्युतिनं कथ- भपि संभवतीति जेमिनेरप्याचायंस्य संमतम्‌ । अपिशब्देन स्वस्य बादरायणस्य संमतमेवेति दुर्दितम्‌ । कुतः । अरण्यमियादित्यादिनिः यमात्‌ । अरण्यज्ब्देनैकान्तिकोपलक्षित उत्तमाश्रम उच्यते तमियाद्र- ष्ठेदित्ययं शाश्चमार्गः । तस्मादुत्तमाश्रमान्न प्रस्यवरोहेदिस्युपनिषदरहस्य- मित्यर्थः । अतद्ुपक्षब्देन प्रत्यवरोहषोधकश्चुत्यमाव उच्यतेऽमावशब्देन शिष्टाचाराभावः । ततोंऽप्याश्रमप्रत्यवरोहो न युक्त इत्यथः । तस्मात्पच्यु-

क्ष क

(दी °।)त्यादि तस्मात्‌ । चकारस्ताभ्यां बिहितत्वमप्याहु ॥ ३९ ॥

पूर्वाधिकरणेऽनाभ्रमिकमंणामपि विदययासाधनत्वमुक्तम्‌ । एवं चेदा भमभ्र्टानामपि तद्रदेवानाभ्रमिकर्मत्वेन विद्यासाधनत्वमिति दष्टान्ते- नाऽऽक्षिप्य समाधत्त-तद्‌भूतस्येति । तुशब्द उत्तमाश्रमाधिशूढस्याऽऽ- मरणं तस्मिन्नेवावस्थानमाह । तदमूतस्य संन्यासाभ्रमिणोऽतद्धावोऽत-

मां त्‌ को (क (ज *

दाभरमावस्थितिस्तत्परित्यागमाचं वा नेति जेमिनेराचार्यस्य मतं किमु घादृराप्रणस्य । कुतः । नियमातह्रूपामवेभ्यः । नियमनं नियमस्ततो न पुनरेयादित्यादिः । अतदपं.यथा बह्मचयांदाभ्रमच्रयगमनं तद्रुप्यते शब्द्यते

१ क, ग्रय[ऽधिक्षेः ।

[भ० इपा०४०.१) बह्माप्ृतवर्षिणीषी पिकार्म्यां समेतानि । ९६५

(० ।)तेरप्रामाणिकतान्न प्रच्युतस्य कमं विद्याहेतुरिति सिद्धम्‌ ॥४०॥ एवं प्रत्यवरोहोऽक्ाश्षीय इव्युक्तम्‌ । यदि प्रमादा्मत्यवरोहो नैष्ठिकः बह्यचारिणा कृतस्तस्य किं भ्रायधित्तमस्ति नवेति संदेहे नास्तीति पवपक्षमाह- ( भ्रष्टोध्वरेतसः प्राय धित्तसद्धावः, अधि० ११) न चाऽऽपिकारिकमपि पतनानुमानात्तदयोगात्‌ ॥ ४१॥ पूवं प्रच्युतस्य कमं न विद्याहेतुरिव्युक्तमिदानीं प्रच्युतस्यापि कृतप्रायश्ित्तस्य कम॑ विद्याहेतुरिति पएवंसिद्धस्योक^त्सर्गस्यापवादास्सं- गतिः । पूवपक्षे प्रच्युतस्याध्वरेतसः पातित्यमेवेति फलं सिद्धान्ते क्रतप्रायशचित्तस्य तस्य फल सिद्धिरिति मन्तव्यम्‌ । " बह्यचायंवकीर्णी नेतं गद॑ममालमेत; इति प्रायश्चित्तं श्रुतं तदपिक्षारलक्षणे 'अवकीर्णि- पशुश्च तद्रदाधानस्याप्राप्तकाटतात्‌ ' [ जे० स्‌०६।८।४। २२] इत्य निर्णीतम्‌ । अवकीोणेशबष्देन योनो निषिक्तं रेत उच्यते तदस्या. स्तीत्यवकीर्णी तस्य यः पञ्चुः स लोकिकाग्नो होतव्यो यथोपनयकालि लोकिकाग्री होमस्तद्रदाधनस्य पठनीपरियहोत्तरकाटतया पूर्वमप्राप्तका- टत्वादिति । तदिदमधिकारलक्षणे सिद्धं प्रायशित्तमाधिकारिकम्‌ । तद्पि नेशिकस्थावकीणिनो नैवास्ति । कुतः । आरूढो नैष्ठिकं ध्म यस्तु प्रच्यवते पुनः । प्रायश्चितं न पश्यामि येन श्चुध्येत्स आत्महा ॥

(दी नैवं संन्यासादिम्य आशभ्रमान्तरम्‌। अमावश्च शिष्टाचारस्य संन्या- सादीनां गाहंस्थ्य (2) स्य स्वीकारस्तेभ्यः ॥ ४०॥

पूर्वाधिकरणे शाचखामावान्न तवत्यवरोह इत्युक्तम्‌ । तद्वदेव शाखा- मावान्न तेषां प्रायश्चित्तमित्याक्षिपति-न वेति । अधिकारलक्षणे षष्ठा- ध्याय उक्तमाधिकारिकम्‌ । 'अवकीणिपद्युश्च तद्रदाधानस्थाप्राप्तकाट- त्वात्‌" [ १० मी° सू०६।८। २२] इति । अवकीरणिपड्चुः "यो बह्म- चारी स्रियमुपेयात्स गदेमं पश्चुमाटमेत ` इति बह्यचारिणः खीगमने गदृंमः पञ्चः सोऽपि तद्रहुपनयनहोमवत्‌ । यथोपनयनहोमो टोकिकाग्मो तद्वदयमपि पश्ु्टौकिक एव । कुतः । आधानस्य दारसग्रहपुरःसरस्य

# ख, ग, बठवद्यधकापनोयो नियमो ८ म उ १ स्सगेः।

१ ख. रोह्ित्वभि्यः ।

१६६ भ्रीमदैपायनप्रणी तबरह्मसू्ाणि- [भ०इपा०४मु ०४२)

(ज ०व ०|)हति । पतनानुमानात्‌ । अनिवर्यपातित्यश्रुत्यनुमापकस्मरणात्‌ । तस्य प्रायधित्तस्यायोगादित्यथेः ॥ ४१॥

समाधतसे--

उपपूरवमपि वेके भावमशनवत्तदुक्तम्‌ ॥ ४२ ॥

नेदं महापातक येनोक्तप्रायधित्तामावः स्यात्‌। “अपि देके आचार्या उपपदपूर्वकमेवेवं पातकं मन्यन्ते यहुरुदारादिभ्वाऽन्यत्र गमनं तस्भादेतस्योपपातकत्वादुपङकर्वाणस्येव नेशिकस्याप्युक्त प्रायधित्तमाष- भिच्छन्त्युमयोबेह्यचारितवे सत्यवकीणित्वाविशेषात्‌ । अङ्ञनवत्‌ । यथा बह्मचारिणों मधु्मांसाशिनो वतलोपः पुनः संस्कारश्च तद्रत्यायथित्ता- मावस्य ज्ाखपरसिध्यमावास्ायशित्तस्य च तत्सत्वात्मायधित्तं पुनर्युक्त- मभ्युपगन्तुम्‌ । अस्मिन्नर्थं यववराहाधिकरणसंमतिमाह- तदुक्तमिति । “ यवमयश्चरुमवति ` “ वाराही उपानहावुपमुश्ते ` इत्यत्र यववराषहश- ष्ठाभ्यां कि पियज्कृष्णशङुन्योयंह उत दुर्घद्युकसकरयो रिति संदेहे

(दी ०।)बह्यचारिणोऽप्राप्तकाटत्वा दिति यदुक्तं तदपि न नेष्िकवबह्यचारिण एवं प्रायधित्ते कतम्‌ । " आरूढो नैष्ठिकं धर्मम्‌ ' इत्यादिनाऽ्प्रति्न्धे ( समाये यस्य पतनस्यानुमानात्स्मरणात्‌। अतण्छिन्न शिरस इव प्रति. कियामावार्चैष्ठिकस्व प्रायधित्तायोगादिति पूर्वपक्षः ॥ ४१ ॥

सिद्धान्तमाह-उपपूर्वेति । तुश्षब्द्‌ः प्रायधित्तामावं व्यावर्तयति। एक आचायां गुरुदारादिभ्यो ऽन्यत्र बह्मच्य॑च्यवनमुपपूवेम पि उपपातकम- प्याह; किमुत प्रायथित्तम्‌ । अश्नवत्‌ । यथा मधुमांस्तादिमक्षण उष. कुर्वाणस्य पुनः सस्कारः प्रायशित्तं तद्वत्‌ । तदुक्तं प्रमाणलक्षणे-'समा विप्रतिपत्तिः स्यात्‌ शश्ाखरस्था वा तन्निमित्तत्वात्‌ यववराहाधिकर- णपूर्वपक्ष आर्यम्टेच्छयोयंववराहादिषु समा विप्रतिपत्तिः स्यादिति सूत्र सिद्धान्ते तु यववराहादिशब्दानामायप्रसिद्धानामेव स्वीकार इत्ये. तदथं सूत्रं शाख्रस्था वा तन्निमित्तत्वादिति। वाशब्दो म्टेच्छप्रसिद्धि व्यावतेयति । शाज्जस्थेर्यवप्रसिद्धिः स्वीकरणीया । कुतः। तस्य शास्य

| १ भ, च शाज्ञप्रसिद्धिसरवा' । २ ग, श्लात्तत्यत्राः । ३ ज्ञ, तम्‌ । कुतः । भाः ।*स, -तितेषे । ।

जरदेपा०१्‌०४२] बह्मासृतेवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १३६७

(अ ०व०|)उमयच्र प्रयोगसाम्याद्विकल्य इति प्राते पियङ्गम्कृष्णरश्चुन्योः शाखप्रसिभ्यमावादहीर्घञ्चकसुकरयोश्च ' यच्ान्या ओषधयो म्लायन्ते, अथैते मोदमाना इवोत्तिष्ठन्ति' वराहं गावोऽनुधावन्तिः इत्यादिज्ाखपर- सिद्धिसरच्वात्तयोरेव ग्रहणमिति प्रमाणलक्षणे सिद्धान्तितं तथेहापी. त्यथः । तस्मालसायश्ित्तं न पश्यामीति स्मृतिः कृतप्रायथित्तेनाप्यवकी- णिना सह व्यवहाराभावे यलनगोरवं सद्धिः कर्तव्यभि्येतत्परेत्य- कोषः ॥ ४२ ॥

( भ्रष्टोध्वरेतसः प्रायशित्तस्याऽऽमुष्मिकश्युद्धिजनकतवं तादशश्चद्धि- भतो व्यवहारानर्हैत्वं च, आधि० १२)

वरिस्तूभयथाऽपि स्मृतेराचाराच ॥ ४३॥

छर तप्रायधित्तन सह शिष्टावाररूपं कमं किं विद्यासाधनं न वेति संदेहे प्रागुक्तप्रायधित्तेनैव तस्य श॒द्धत्वाद्रिद्यासाधनत्वमिति पर्वसिद्धं हेतुमुपजीव्य पूवपक्षे सिद्धान्तः । ऊर्ध्वरेतसां स्वाभ्रमासच्युतिमंहापा- तकमुपपातकं वाऽस्तु, उमयभाऽपि ते कृतप्रायशित्ता अपि शिटेर्बहि- ष्कर्तव्याः ` प्रायधित्तं न परयामि ` ' आरूढपतितं विप्रं हषा बान्रा- थण चरेत्‌ । त्यादिनिन्दास्मतेः । शिशटाचाराच्च । न हावकीणिना सह शिष्टाना- मध्ययनायाचारोऽस्ति । तस्मासायथिन्तेन परलोकसिद्धेनापि तेन सह कृतश्रवणादिकं न विद्ास्ाधनमिति फटितम्‌ ॥ ४२ ॥

भणामि

(दी ०।यच्रान्या ओषधयो म्टायन्ते ` इत्यादे निमित्तच्वान्नियामकलत्वात्‌ । अथ वा तस्यार्थस्य प्रसिद्धेः शब्दार्थसंगतिग्रहणे निमित्तत्वात्‌ ॥ ४२॥

पूर्वाधिकरण आरूढपतितानामपि प्रायशित्तमस्तीव्युक्तं प्राय शित्तव- वद्यवहासेऽपि तेषां स्यादिति दृष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-बहिरिति । तुशब्दः फृतप्रायधित्तरव्यवहारामावमाह । यद्यवकी्णित्वमप्युपपातक यदि वा महापातकमुमयथाऽपि शिटेस्ते कृतपायशधित्ता वहि.

ष्कार्याः ॥ ४३ ॥

म

१ ग, (स्मरति? । २ ग, (्त्परमिदयः ।

४६८ भीमदैपायनप्रणीतब्रह्मसुध्राणि- [मण०ध्पा०४यु*

४*-»५]

(त्र ०व०।) ( उपासनस्य कविक्लर्मत्वम्‌, अधि० १३) स्वामिनः फटश्ुतेरित्यात्रेयः ॥ ४४ ॥

किमङ्गाभितोपासनानि यजमानकतुकाण्याहोखिह व्विक्षतंकाणीति सेहे यः छरतपायधित्तः स संष्यवहार्य इ्युत्सगेस्य निन्दास्मृत्या बाध. व दिहाप्यङ्खानुष्ठानातुरेवाङ्गाभ्रितोपास्तिकतुकत्वमिस्युत्सगंस्य "वषती. हास्मै य उपास्ते ' [ छा० २।३।२ ] इत्यादिफलश्रुत्या यो यत्फठ - मोक्ता स एव तस्मिन्कम॑णि कतेतिन्यायोपवुंहितया बाधेन फलमाजों यजमानस्येव कत्त्वमिति दष्टान्तेन पृर्वपक्षमाह-स्वामिन इति। स्वामिनो यजमानस्यवाङ्गाभितोपास्तिष कर्तत्व मित्याच्रेय आचायां भन्यते । कमक च पञ्विधस्ताश्चि वृष्टुपासकस्य ' वधतीहास्मे ` इत्यादिफटभ्रवणादित्यथंः ॥ ४४ ॥

तस्मात्फलटमाजो यजमानस्येव क्तत मिति प्रापे समाधत्ते- आविज्यमित्योडटोमिस्तस्मे हि परिकीयते। ४५ ॥

अङ्खोपासनमार्विज्यमृविक्षर्तृकमेवेत्योडुलोमिरा चार्यो मन्यते । तस्मे हि साङ्ाय कर्मण कवििक्परिक्रीयते यजमानेन । तथा च यजमानगा- मिफलटकमप्यङ्ोपासनं यजमानेन स्वगामिफलककर्माथं परिक्रीतविक्ष पुकमेव कर्माङ्काप्रणयनाभ्रितगोदाहनवदिति न फलश्रुतिविरोधः । किच तं ह प्रणवमुद्धीतास्यं प्राणदरष्वा विदित्वा वकनामर्षिः स्िणामुद्वाता बभूवे ति श्ुतिवाक्यशेषादुपासनस्यर्विक्घतंक त्वमेवेति! अचर स्वतन्न्रफटा- नामुपास्नानामविक्षतुकत्वेऽपि यजमानगामिफटकत्वोक्तेरस्ति पादस. गतिः । परवंपक्चे कतुत्वमोक्तुत्वयारेकाधिकरण्यं सिद्धान्त कविजः कतुत्वं स्वाम्यधीनमिति परम्परयेकाधिकरण्यमिति मन्तव्यम्‌ ॥ ४५॥

(दी ०।पवाधिकरणे वचनादव्यवहायत्वमक्तं तद्वद्रषातेवचनाद्‌ङ्गवबद्धा- न्युपासनानि स्वामिन इति हष्टान्तनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-स्वामिन इति । अङ्गावबद्धान्युपासनानि स्वामिनो यजमानस्य कमाणीत्यात्रेय आचार्या मन्यते । हेतुमाह-फटश्रुतेरिति । वषंति हास्मा इत्यादृरिति पूवं. पक्षः ॥ ४४ ॥ |

सिद्धान्तस्तु-आर्विज्यमिति । आर्विज्यमित्यीडलोमिराचार्यो

यते । हि यस्मात्तस्मै साङ्ककमंसिद्धवर्थं यजमानेनिकूपरिक्री यते ॥ ४५॥

[ग०रेपा०५स्‌ ०,६-,५] बह्माप्रतवषिणीदीपिकाम्यां समेतानि । ३६९

श्रुतिश्च ॥ ४६ ॥ ज्व ०।)यां वै फांचन यज्ञ कविज आरिषमाक्षासत इति यजमानायैव तामाक्ासंतं इति होवाचेति ` [ श० बा० १।६। १। २६ ] (तस्मादु हैवं विदुद्राता बुयास्कैते काममागायानि' [ छा०१।७।८] इति चत्विक्षतुकस्य विज्ञानस्य यजमानगामिफलं दीयति । तस्मादङ्घोपास- नानाम विक्षमंत्व सिद्धिः ॥ ४६ ॥

( मौनस्य विधेयत्वम्‌, अधि० १४)

सहकायन्तरविधिः पक्षेण तृतीयं तद्वतो विभ्यादिवत्‌ ॥ ४७ ॥ । बुहदारण्यके भ्रूयते--"तस्माद्काह्मणः पाण्डित्यं निवेद्य षाल्येनं तिष्ठासेष्ाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिरमोनं च मौनं च निर्वि- याथ बाह्मणः, [ च्र०२।५। १ ] इति । यस्मापूर्वे ्राह्मणा आत्मानं विदित्वा पत्राद्येषणाम्यो व्युत्थाय भिक्षाचर्यं चरन्ति तस्माद्धुनातनो बाह्मणः पण्डाऽध्ययनजाऽऽपातबह्यधीस्तह्ान्पण्डितस्तस्य कृत्यं पाण्डि- व्यं श्रवणं त्निर्विद्य निश्चयेन लब्ध्वा बाल्येन ज्ञानबलमावेन मननेन श्द्धान्तःकरणत्वेन वा स्थातुमिच्छे्तदृदयं ट्ध्वाऽथ भ्रवणमननानन्तरं मुनिर्मननक्षीलो निदिभ्यासनपरः स्यात, अमौनं भवणमनने मोनंच निदिध्यासनं टब्ध्वोक्तचयस्य बह्मसाक्षात्कारहैतुत्वात्तश्नयानन्तरं बह्मा- वगच्छतीति बाह्मणः साक्षाव्छृततच्रह्म मषतीव्यर्थः 1 तत्न संशयः । किमच्न निदिध्यासनाख्यं मोनं विधीयते न वेति । पूर्वपक्षे मोनस्यानु- ेयत्वासिद्धिः सिद्धान्ते ज्ञानं प्रत्यन्तरङ्गस्य तस्यानुष्टेयत्वसिद्धिरिति बोध्यम्‌ । तत्र न्ह बको दाल्भ्यो विष्टांचकार। सह नेमिषीयाणामु-

(दी ०।)श्रतिरिति । यां वे कांचनेत्यादिनिपिवक्षत्ंकस्य विज्ञानस्य यजमान- गामिफलं दुर्शंयति श्युतिः ॥ ४६ ॥ पूर्वाधिकरणे ' बको दाटम्यः › इति वाक्यहोषादङ्गोपासनमविक्षाय- मुक्तमेवमिहापि विधिरहितवाक्यशेषादथ मुनिरिति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-सहेति । सहकार्यस्त्रस्य मौनस्य बाल्यपाण्डित्यवद्विधिर- 9

३७० श्रीमहपायनप्रणीतवब्ह्मसु्ाणि- [अ०३पा०४य्‌० ४७]

(न्व) द्वाता बमूव' [छा०१।२।१३] इति बाक्यशेषादुष्राथोपासकस्य अकनान्न ऋखिक्तबोधकावुङ्खोपासनस्य्िवक्छर्मत्वदिहापि “अथ बराह्मणः" इति वाक्यकोषाद्विधिविधुरादज्न मुनिरित्यन्च न मीनविधि- रिति हष्टान्तेन प्राप्ते बुमः-सषक्षार्यन्तरविधिरिति । फलमूतसाक्षा- त्कारे भ्रवणादयपेक्षया सहकायंन्तरस्य मोनस्य निविध्यास्तनाख्यस्य विधिरित्यर्थः । ननु 'गाहैस्थ्यमाचार्यकुलं मोनं वानप्स्थम्‌' [ आपस्त० धर्म० २।९।२१। १ ] इत्यत्र मोनशब्वस्य पारिवाज्ये प्रयोगात्कथ- मच मीनं निदिध्यासनं स्यात्त आहु-तुतीयमिति । भ्रवणमननद्या- पेक्षया ततीयं निदिध्यास्नमेवाचर मोनं विधेयमिव्यथः । ततेतराभ्रमस- मभिव्याहारषलान्निदिध्यासनप्रधानं पारिवाज्यं मौनङ्ब्दैन लक्ष्यत इति भावः । कस्यायं मोनविधिस्तव्राऽब्ह- तहत इति । परोक्षज्ञानवतः पूर्ववाक्ये प्रकृतस्य संन्यासिन इत्यथः । ननु सृष्ष्मवस्तुसाक्षात्कारे निदिध्यासनस्य भरप्राप्तत्वान्न विधेयस्वमत आह--पक्चेणेति । यस्मि- न्पक्षे +मेदृदशनप्रािस्तस्मिन्पक्षे प्राप्त्यमावादििधिरथवानित्यर्थः। ननु वह्यपरवाक्ये कथं मानविधिरिव्याशङ्कघ वुश्ान्तमाह-विध्यादिविदिति । यथा द्शपणमासप्रधानपरे वाक्येऽन्वाधानादरङ्गजातस्य विधिस्तद्दि- व्यथं; । प्रधानमारभ्याङ्गुपयन्तो पिधिस्तदादिर्विध्यादिः प्रधानमिति यावत्‌ । अत एव प्रयाजादि{वध्यन्तर इत्युच्यते । बाह्यणस्य फलत्वाञ्च विधिकल्पना वेफटेति भाषः ॥ ४७॥

(दी०।) वाऽऽश्रयणीयः । कुत उक्तं तन्मोनमिव्यत आह~तृतीयं बाल्यं पाण्डित्यं चोक्तोक्तम्‌ । कस्येतदित्यत आह-तद्तः । ' आलानं वि- दित्वादत्यादिनोक्तो यः संन्यासी तद्वान्‌ विद्यावांस्तस्य वेदा(चेदृष्य) थं विधानमित्यत आह-पक्षेणेति । भेददर्शनस्य प्राबदहैयं चेत्तस्मिन्पक्च इत्यथः । सहकारिविधान निदृशंनं विध्यादिवित्‌ । यथा दृशपूणमासा- द्ावाघानादिकं तद्त्‌ ॥ ४४७ ॥

~~-~--- ~ ----~------~-~~------ ~~ ----------~.

#* स. निव्यत्वात्प्ाप्तम्‌ । + ख. सोकिक्मभदददनम्‌ । >< ख, उपनिषद्रःक्ये ।

म -०-०

५ ग. प्प्रस्थ्यम्‌ । > ग, ब्रह्मोपनिषद्राक्ये । ४ ख. "ल्यं त

[भण्ड्पाण्म्मः बह्यमरूतवर्विणीदौीपिकाभ्यां समेतानि । ३५७१

` ४८-*९]

(बन्व०।) ननु भ्रवणादिप्रिधानो यद्यस्ति संन्यासः फथं तहि च्छान्दोग्ये गरहिणोपसंहारः .अभिसमावृत्य कुटुम्बे" [छा० २।२३। १ ] इत्यत्र । तेन हि तदतिरिक्तः संन्यासो नास्तीति योव्यत इत्यत आह-

छल्भावात्त गृहिणापसंहारः ॥ ४८ ॥ गृहिणः कर्मबाहूल्यात्तेनोपसंहारो न तु संन्यासाभावादित्यर्थः ।

`

कृत््नाभ्रमकमणां संन्यासाष्ीनां यथासंमवं गृहिणि मावादित्यि- क्षरार्थः ॥ ४८ ॥

एवं संन्यासरगाहस्थ्याभमष्रयोक्त्या मन्दबुद्धे रतराथमामावक्षङ्क्रा स्यात्तान्निरासाथमाद- १ क~ म = म्‌[नृवदतररपामप्युपदशात्‌ ॥ ४९ ॥

मौनक्ष्देन संन्यासगाहुस्थ्ययोग्रहस्तष्ठवितरयारपि बह्मवय॑वानप्र- स्थयोः । (तप एष ष्वितीया ब्रह्मचायाचाय्कुलवासी ततीयः [ छा० २ २२। १ ] इत्याद्दबुपवेशाषनुषठेयत्व मिव्यथंः । वहुवचनं त्ववान्तरमेषा- पेक्षया । गायन्नो बाष्यः प्राजापत्यो बृ्न्निति बह्मचारिमवाः । फेनप ओंदुम्बरो वैखानसो बालसखित्पश्चेति वानप्रस्थमेदा हति ॥ ४९॥

-~---------=~-~---~------~--*--~------~-

~~ ~~~ -------~ ~~~ ~~ ---- [व

(दी ०) विद्यावांश्रेत्सन्यस्यति तरि कस्माच्छान्कोग्ये कुटम्ब इत्यादिना गृहस्थनोपसंहार हत्यत आह-ङृत्स्नेति । तुकषष्दा विशेषणार्थः । करत्स्न मावोऽस्य विशेष्यते बष्ुलायासानि हि बहून्याश्रमकमाणे यज्ञा- दुनि तं प्रति कतैब्यतयोपदिष्टानि आभ्रमान्तरकफर्माणि च यथास्मव- महिंसेन्दियसंयमनावी नि तस्यापि वियन्ते तस्माब्रहुमेषेनापसंहारो न {3 रुध्यते ॥ ४८ ॥

ननु यथा बह्मवारिषानप्रस्थयोरभ्न। तत्वं तद्‌प्रृष्टान्तेनेतरस्यापि अधरो. तत्वमित्यत आह-मौनवदिति। %इतरेषां अरह्यचारिवानप्रस्थाभ्रमवत्ती- नामप्युपदेक्षात्‌ । ˆ अयो धर्मस्कन्धाः › इत्यादिना । किंवत्‌ । मानवत्‌ । मोनं संन्यासः । उपलक्षणमेतब्रृहस्थस्यापि संन्यासिवट्रुह स्थवदूबह्य- चारवानप्रस्थयारपि भोतत्वमव स्याद्त्य५ः॥ ४९॥

न्ना सा ~

~= ~~ ~~ -= ~----

# उव्द्याद्खयन्त ख. पृह्तकरस्धम्‌ ।

१ख.ग., “नभ ।

३५७२ भीमदैपायनप्रणीतबह्मचूज्राणि- [अ०दपा०४्‌० ५०-५१)

(् ०व०।)( बास्यस्य मावशचुद्धित्वं न वयःकामचारोमयलम्‌, अधि०१५) अनाविष्कु्व्नन्वयात्‌ ॥ ५० ॥

ूर्वोद्ाहूतवाक्ये मोनं षिपेयमित्युक्तवा तत्रत्यं षाल्यं किमित्यपेक्षायां तस्स्वरूपमतर निरूप्यत हति संगतिः । तत्र किं बा्यशष्वेन बालस्य कमम तिष्ठन्मूजादिकमुच्यत उत गवंप्ररूटेन्वियत्वा्यमावरूपमावश्ुद्धि रिति संशयः । पूर्वपक्षे ज्ञानाङ्गववेनानुष्ठानं फटं सिद्धान्त उत्तरस्येति भ्यम्‌ । ततर प्रसिद्धिषखाचिष्ठन्मू्त्वादिकं षाल्यमिति प्रापे बमः उक्तमावष्द्धिरेवात्र बात्यं विद्याङ्घत्वात्सर्वस्य बाठकर्मणो विद्याषि- रोधित्वादिति । तदिविमाह--अनाविष्कुवंन्िति । ध्यानादिमिरात्मान पराथमविन्ञापयन्गवादिरहितः स्थातमिच्छेविति षात्येन विष्ठासेदित्य- स्यार्थः । कुतः । अन्वयात्‌ । अस्य वाक्यस्य विद्याद्घुान्वयस्यवमेव सं मवादवित्यथः ॥ ५० ॥

एवं यज्ञादिकमारभ्य षात्यान्तं षिद्याहैतुमुक्त्वा त्फलं विधायाः कालमाह-

( इह धा जन्मान्तरे वा क्ञानोत्पत्तिरिति ज्ञानो त्तेः पाक्षिकसम्‌, आधे० १६)

एहिकमप्यपरस्तुतप्रतिबन्ये तदशनात्‌ ॥ ५१ ॥

किमिहेव जन्मनि विदयोत्पत्तिरुत कदाविदमुचापीति संशयः! पवपक्षे भ्रवणादेर्विद्याहेतुतानियमो विद्याया एेहिकस्वेन कविददुशशना- दिति सिद्धान्ते तप्रतिबद्धश्रवणादेस्तन्नियम इति मन्तव्यम्‌ । तच्रेहेव

(दी °।) पूर्वाधिकरणे मौनश्ञब्द्स्य ज्ञानातिकशये प्रतिद्धत्वान्मौनविदाभथित एवं बाटशब्दुस्यापि कामचारादिकारिणि प्रसिद्धत्वादच्नापि स एषां इति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-अनेति । ‹ बाल्येन तिष्ठासेत्‌ ` इत्यत्र ब{ल्पनावस्थानं नमेतद्यद्रागद्रेषादि अनािष्कुर्वन्नस्पष्टयन्न

भ क क

तु कामरागादि। कुतः । रागाद्राहित्ये किद्ोपकारस्यान्धयात्‌ ॥ ५० ॥

पवाधिकरणे षिद्योपयोगान्न रागादिकं बालशब्दार्थः संमवादित्य- कमत्रापि युक्ता विज्ञानफलस्येह छटोक एव संभवाद्रैहिकफला

१ क. स्त्फटवि । २ ख, -मचारादि°!

भगद्पा०१ृ०५२) बह्माप्ृतवर्पिणीदी पिकार्भ्यां समेतानि । ९७३

(र ०ष०।)जन्मनि विद्याजन्भा स्त्विति कामनया भ्रवणादिषु प्रवत्तरहिकमेव विद्याजन्मेति प्राप्ते रमः । # विद्याविरुद्धफलकं देशकालबिशेषापेक्ष फलोन्मुखं करम प्रस्त॒तं तेने प्रतिबन्धामावे सत्यैहिकं विद्याजन्म सति भवणादिपोष्कल्ये मवत्येव चिचाफटपश्युवत्‌ं। सति तु प्रतिबन्धेऽमुचापी त्यानेयम एव न विहैवेति नियमः कुतः । तहशनात्‌ । प्रतिषन्धाप्रतिब- न्धाम्यामनियमस्य श्रतो दशनात्‌ । तथा हि श्चतिजंन्मान्तरानुष्ितभ्व- णादेः फलं जन्मान्तरे दशय ति-' गमंस्थ एव च वामदेवः प्रतिबुबुधे बह्म मावम्‌ ` इति । सति तु प्रतिबन्धे विद्या दुलभेत्यप्याहश्रुतिः ˆ श्रवणायापि बहुभि्यां न लभ्यः णुण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः आश्चयं वक्ता कुशलोऽस्य लम्धाऽऽश्चयों ज्ञाता कुशलानुशिष्टः [ क०२।७ | इति । आत्मश्रवणमपि बहूनां दुटमं कुतधिद्धाम्या- च्छरवणलामेऽपि तत्फलं ज्ञानं दुटेभं तत्न हेतुराश्चय इति । यथा परस्याऽऽत्मनो वक्ताऽऽश्चर्याऽद्‌ मुतवदेव संमवति । सम्यगाचायंलाभेऽपि तस्माच्छूत्वाऽस्याऽऽत्मनो लब्धा साक्षाकतांऽऽश्वर्यः। तिष्ठतु सक्षात्कारः कुराठेनाऽऽवा्ेणानुशिष्टोऽपि श्ाख्रेणास्याऽऽत्मनः परोक्षखेन ज्ञाताऽ- प्याश्चयं एवेत्यर्थः । तस्मादनियम विद्याजन्मन इति सिद्धम्‌ ॥ ५१ ॥

( साटोक्यादिमक्तीनां जन्यत्वेन सातिक्यतवं निवांणमुक्तेश्च निरति- शयत्वम्‌ , अधिण० १७ )

एवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थावधतेस्तदवस्थावधतेः ॥ ५२ ॥ यथा विद्यायाः भवणादिसिाधनोत्कर्षांपकषभ्यामेहिकागुष्किकत्व-

शि

(दी ०।विदेति वुश्टान्तेनाऽऽकषिप्य समाधत्ते-रेहिक मि ति। कमान्तरेणासति प्रतिबन्ध एेहिकमस्मिन्नेव जन्मनि विद्याफलं कर्मान्तरेण सति प्रति- बन्धे जन्मान्तरेऽपि विदा जायते 1 कुतः । गर्भस्थ एव च वामदेवः प्रतिबुबुधे बह्माहममवमिति वदन्ती जन्मान्तरसंषितात्साधनाजन्मा- न्तरे विद्योत्पत्तिं दृशंयति ॥ ५१ ॥

पूवांधिकरणे विद्याया ेकरूप्येऽपि यज्ञादीनां साधनानामनेकङूप त्वादिह वाऽमुत्र वा स्यादित्युक्तं तरि अनियतसाधनत्वान्मोक्षोऽप्यनि-

# ख. वियाया अविस्द्धं विधाविष्दध, व्रिधयाविष्द्ं फठं य्य तत्‌ ।

१ ग. “न कमंप्रतिबन्धामवेनन प्र २ग. त्त्रा, इष्टिः फ ३ ग, ९त्‌। मस » ग. १दवो ऽति

६७४ भीमहैपायनप्रणी तत्रह्मसूच्राणि- [अ०इपा०४प्‌०९२]

(न०वम। )रूपोपचवयापचयवस्व नियम एवं तत्फले भुक्ताबुपचयापचयः वनि. यमोऽस्ति न वेति संदेहः। पुथैपक्षे स्वगा विषित्कर्मसाध्यत्वं मोक्षस्यैतत्पादा- द्याधिकरणासिद्धिः फट सिद्धान्ते तस्य निर्विशेषस्य ज्ञातैक्यलम्यत्व- मिति तत्सिद्धिरिति मन्त्वम्‌। तत्र पृवाक्तविद्याद्रष्टान्तेन फलत्वेन हेतुना मोक्षस्य सातिश्यत्वनियमे प्राप्ते बूमः । एवं विद्ावन्मुक्तिरूपफटस्या- नियमो निर्विशेषत्वमेव । कुतः । तवृवस्थावधरतेः । मुक्त्यवस्थावया निर्विशेषबह्मरूपत्वेन ' बह्म वेव बह्मैव मवति ' [ मु०३।२।९1] इत्यादिष्वषधारणादित्यर्थः। तथा ष फटत्वहेतुकानुमानस्याऽऽगमषाधः। न हि साक्षात्कारशूपविद्यायामुपचयापचयवत्वमस्ति। न हि पर्वोत्तिरमा- विघटसाक्षाक्कारयोशचिरत्वाचिररवमतिशय हति कथिदम्युपेति । तस्मा- लिर्षिशोषबह्यसाक्षाव्कारस्येकदूपत्वात्तह्छभ्यो मोक्षो निरतिशशयानन्वा- त्मक एकरूप एवेति सिद्धम्‌ । अभ्यासोश्ध्यायस्मात्तियोतनाथः ॥५२॥

इति भरीमत्परमहंसपरिवाजकाचायभ्रीमन्युकुन्दगो विन्दभ्री चरण. शिक्षितश्रीरामदिंकरधर्मकृती बह्मसूचवत्तौ बह्माम्ृतवर्षिण्यां तुतीयाध्यायस्य चतुथः पाव्‌ः॥४॥

[

प

इति तुतीयोऽध्यायः ॥ २ ॥

[द ~ ~ ~ ~ ~ = --- प

(द ०।)यत एव स्यात्कर्मफटव दिति दुष्टान्तेनाऽऽक्षिय्य समाधत्त-एवमिति। यथा विद्यासाधनानां विधयाफठेऽनियम इह परत चेति नेवं मुक्तेल- क्षणे फले । इतः । तद्बस्थाव धृतेः । मोक्षावस्थाया बह्यरूपाया एक-

वेनास्थटमनण्वित्यादिनाऽवधतेरवधारणात्‌ । पदाभ्यासोऽध्याय- पारेसमाप्त्यथंः ॥ ५२॥

इति भीमत्परमहंसपरिबाजकाचायानन्दासपज्यपादृशिष्यस्य भी. करानन्द्‌ मगवतः कृतो बह्मसूत्रदपिकायां तृतीयाध्यायस्य चतुथः पादुः ॥ ४ ॥

इति वतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

[अ भी ~ 1

१. 'स्थायां निः।

[अ°ग्पा०१्‌०१] बह्मागरृतवर्विणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ६७५

(ज०्व०।) पृष्ठाध्यायान्त्याधिकरणे मोक्षे विकोषनियमामाव उक्तः संप्रति मोक्षहेतुज्ञानसाधनेषु भरवणा दिष्वावृच्याऽनुष्ठाननियममाह-

(भ्रवणादीनामादवर्तनीयत्वम्‌, अधि० ) आवृत्तिरसरूदुपदेशात्‌ ॥ १ ॥

पर्वस्मिन्नध्याये परापरविधासु साधनविषयो विचारः कृतोऽत्र तत्फ- विचारः क्रियतेऽत उमयोरध्याययो्हंतुहेतुमद्धावः संगतिः । अत्र प्रथमपादे भ्रवणाद्यावुत्या निगुंणमुपास्नया सगुणं वा बह्म साक्षात्कु- वतः प्रारन्धकमां तिरिक्तपुण्यपापनिषुत्तिरूपा जीवतो भुक्तिः प्रतिपाद्यते । द्धेतीयपादे भ्रियमाणस्योत्करान्तिः । तृतीयपावे सगुणष्रह्यषिदो सृतस्यो तरो मार्गश्च प्रसङ्खगन्निरूप्यते । चतुर्थपादे पूर्वार्धेन निगुणवहमविवो विदेहकेवल्यमुत्तरार्धेन सगुणबह्यविदो ब्रह्मटोकप्रा्िश्य निरूप्यत इति तत्तदिचारातमकाधिकरणानां तत्तत्पादृसंगतिबोध्या । तदुक्तम- चतुथं जीवतो मुक्तिरुव्कान्तिर्भतिरुत्तरा । बह्यप्राप्तिबह्मलोका विति पादाथसंग्रहः । इति। पवाध्याये साक्षाच्छप्युक्तसाधनविचारः कृत इवान फलाथापस्या

लभ्यस्याऽऽवृच्यादोविचारस्तृती यशेष एवाघश्टेषाधिकरणपयंन्तं क्रियते। तत्र साक्षात्कारसाधनत्वेन भ्ुतभ्रवणादिषु संशयः फिं सकरवेव भव- णादि कतंव्यमु्त भ्वणाद्यावृत्तिरिति । पूवेपक्षे प्रवणावीनामद्रुश- थत्वं फलं सिद्धान्ते यावत्फलमावतंनीयत्वादवघ।ताद्विद्दुश्टाथत्वमिति मोध्यम्‌ । तवेकवारमेव भवणादिकं प्रयाजादिवत्कतंब्यामिति प्राप्ते ब्रमः। वणाद्यावृत्तिरेव कतेव्या । फुतः । श्रोतव्यो मन्तध्यों निदिभ्यासितष्यः [ ०४।५।६ [दत्यसकृदुपदेश्ात्‌ । नन्वन्न भ्रवणाद्यावृत्तिनं भूयत इति चेदु च्यते । साक्षात्कारस्थेवाविद्या निवर्तनक्षमत्वेनाहिषिभ्रमादो पर्टत्वात्सक्ष्म- वस्त॒साक्षात्कारस्य वाऽऽ्वत्तिविशिषटभ्रवणादिसाभ्यत्वस्य षड़जादिस्वरे वृषटत्वाद्‌दु विज्ञेयात्मध्रवणावृवपि संसारान्थमृटाविदयानिवतंनक्षमसा- क्षात्कारायाऽऽवृत्तिः कतव्या हृष्टे स मवत्यदरष्टकट्पनानुपपत्तेरिति तात्पयम्‌।

(दी°।) तुतीयेऽध्याये साघनचिन्ता कृता । घतुर्थ फलचिन्ता प्रवतेते । तत्रापि प्रथमेन पादेन जीवन्मुक्तिः प्रतिपाद्यते । तन्नाप्यात्मेत्याद्यधि

मष पमण १

१क, ख, ^त्वाददृ्टदु |

२५६ भरीमहैपायनपरणीतबह्मसूत्राणि-[अ० ४पा० १ सू ०२-द]

(र ०व०।) एवमुपास्यसाक्षात्कारद्वारा फलदहेत्‌ पासनेष्वावुततिरबोभ्या ब्टा्थं ष्विव उपयसीतेत्यावृ्तिभ्रवणाञ्च । प्रत्ययप्रवाहस्येवोपासनत्वाद्वदेत्य- स्याप्युपासना्थकत्वात्‌ । तथा हि संवर्गविद्यायां विदिनोपक्रम्योपासि- नोपसंहारो बरदयते । "यस्तद्वेद यत्स वेद्‌ स मयेतदृक्तः ' [छा०४। १।१४] इत्युपक्रम्य (अन्‌ म एतां भगवां देवतां ज्ञाधि यां देवतामुपास्स" [छा० ४। २।२] इत्युपसंहारात्‌ । यत्स रेको वेद्‌ प्राणतच्वं स सौ कर्म- फलं प्राप्रोति । एवं रेकावन्योऽपि यस्तैकक्यं वेष सोऽपि तथैव फलं प्राप्रोति । स एवंमूतो रेको मथेतदुक्त इत्थमुक्त हति हैं प्रति हंसान्तर- वचनम्‌ । हे मगवो रेक यां देवतां खमुपास्से तामेतां मेऽनुक्षापि शिक्षय ज्ञापयति जानशभ्रुतिवचनम्‌। तस्मास्साक्षात्कारसाधनेष्वावृत्तिि द्धिः॥१॥ लिङ्गाच्च ॥ २॥

तथा ह्यद्वीथोपासनं प्रकूत्य आदित्य उद्रीयः' [ छा० १1५1१] हत्युपासनमेकपृत्रतादोषेणापोद्य "रईमीस्त्वं पयांवतंयात्‌ । [छा०१।५२] इति रस्िबहुत्वोपासनं बहुपुत्रताये विदधद्वाक्यं प्रत्यावृत्ति सुचयति। तस्मात्साक्षात्कारसाधनेष्वावृत्तिसिद्धिः। हे पत्र तवं रर्मीनादित्यं च पत्येकं पयविर्तयात्‌ । तकारमन्तम्यि पर्यावितेयतादिति मध्यमपुरुषे- कवचनमुपास्स्वेत्यथंः ॥ २॥

( ज्ञात्रा जीवेन स्वात्मतया बह्मणो गाह्यत्वम्‌, अधि० २)

आत्मोति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ॥ ३ ॥

एवं भ्रवणमनननिदिध्यासनानामावृ ्तिरुक्ता तमुपजीव्य सं दिष्यते किं

नन

(दी ०।करणचतुष्टयं प्रासङ्किकम्‌ । अन्यत्साधनाध्यायशेषमपि प्रमाणफल- त्वेनाच्र फठाध्याये संगतं तज्राहग्रहोपासनानां श्रवणादीनां बचार्थसि- द्धाऽऽवृत्तिरित्याह- आवृत्तीति । प्रत्ययानामावुत्तिः करणीया । कुतः । ˆ श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ` इत्यादिनाऽसङ्नदुष- देशात्‌ ॥ १ \

ननु श्रवणादीनां प्रत्येकं सक्रच्छरूवणे प्रत्ययावृत्तिः कथं सिध्यतीत्यत आह-लिङ्खा दिति 1 “ ररमींस्तवं पयावर्तयतात्‌ ' इत्याहः । चकारा- हशनसाम््यादापि ॥ २ ॥

पूर्वाधिकरण आत्मन्ञानायाऽऽवृत्तिः करणीयेत्युक्तं तन्न जीवो नित्य-

[भण्ण्पा०१९्‌,४]) बह्याभरृतवर्षिणीदी पिकाभ्यां समेतानि । ३७७

(न ०व ०।)निदिध्यासनावृत्तिकाठे प्रत्यक्तेनेश्वरध्यानं कर्तव्यमुत मिश्नतवेने- ति पर्वंपक्षे श्र॒तीनाममेद्पराणां गोणाथवं सिद्धान्ते यख्यार्थत्वम्‌। यदथ. प्यमेदश्रुतीनां प्रत्यक्षा दिविरोधपरिहारात्मकमिदमयिकरणमविरोधाध्या- यसंगतं तथाऽपि महावाक्ष्यार्थविरोधपरिहारस्य समाधाषन्तरङ्त्वादेत- त्पादसंगतिः । तना मेद स्य प्रत्यक्षेण सवंज्ञत्व किंचिज्ज्ञत्वादिविरुद्धधर्मत्व- लिङ्ककानुमानेन च बाधाद्धिन्नत्वेन ध्यानमिति प्राप्ते बुमः। आलेव्ये- वेश्वरो ध्येयः । तथा हि जाबाला आत्मव्वेनेश्वरमभ्युपगच्छन्तिष््ववषा अहमस्मि मगवो देवतेऽहं वे तमसि इति । तथा अाहयन्ति वेभ्वरमा- त्मत्वेन तच्वमस्यादिवाक्यानमि । न चतेर्षां नाम बह्यत्यादिवक्रीणार्थ- त्वम्‌ । सति मुख्या्थंत्वसं मवे गौणत्वायोगात्‌ । न च प्रत्यक्षादिविरोधा- दस मषः, तेषां मिथ्यासेद्गोचरव्वेन पारमाथिकामेषविरोधितवामाषा- दिति मावः ॥ ३॥

( प्रतीकेऽदहेद्टय मावः, अधि० ३) न भरतीकेनहिसः ॥४॥

मनो बद्येत्युपासीतः [ छा० ३ । १८ । १ ] नाम बह्मयत्यादिषु प्रती- कोपासनेषु संशयः किं प्रतीके मनआदो स्वासत्वबुद्धिः कतंव्या न वेति। एरवेपक्च प्रतीकोपास्तीनामहंगरहोपास्तिभ्यो विहोषासिद्धिः सिद्धान्तेत्‌ विशेषसिद्धिरिति बोध्यम्‌ । एतदारमभ्याधिकरणचयस्य प्रासङ्धिकी पाव्‌- संगतिः । ततर बरह्मणः स्वाभिन्नत्ाघ्था स्वात्मत्वेन बुद्धिरेवं प्रती- कस्य बह्मविकारतन जीवामिन्नबह्यामिन्नत्वादुपासकजीषातमव्वबुद्धिः

(दी ०।)प्रत्यक्षो नित्यपरोक्च एव चायं परमात्मा कस्य ज्ञानस्याथमियमा- व॒त्तिरित्याक्षिप्य समाधत्ते--आत्मेतीति । तुशब्दोऽन्थत्वं व्यावतंयति । योऽयं परमात्मा तमासेति वं वा अहमस्मीत्यादिना चोपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ग्राहयन्त्यपि । ˆ एष त आत्मा › इत्यादिना ॥ २ ॥ पू्वांधिकरणे जीवपरमात्मनोर मेदृय्रह उक्तस्तद्रन्मनों बद्येत्यादावपि .प्रतीकेष्वमेद्यह इति एष त॒ आल्मेत्यादिश्रुत्या दृष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य

अ क

समाधत्ते-नेति । प्रतीकोपासने मनो बह्येत्यादो नाऽऽत्मेति यहीतन्यः ।

0

~ ~~ = ~~~ -- --~

=-= क 9 ण (ज्म १ ग, "धाय सं २ ख, €्यत्र ववंप्रहं स्मरा । १

३५८ भ्र महे पायनप्रणीतबह्यस्चाणि- [भ०ष्षा०१सुर ५-६) (नज्व०।)कार्येति दृष्टान्तेन प्राप्ते ब्रूमः न प्रतीके स्वात्मत्वबुद्धिः कायान हिस उपासक आ्मत्वेन प्रतीकमनुभवति। अघाय विकल्पः। किमनुम- वषलास्रतीकस्याऽऽसत्वेन बुद्धिः कायात श्रुतघात्‌, आहोसिस्स्वाभि- न्नबह्मामिन्नव्वाद्रा । नाऽभ्य ह्युक्तं न हि सः' इति । न द्ितीयोऽभ्रव- णात्‌ । न तृतीयः प्रतीकस्य स्वरूपेण बह्माभिन्नव्वायोगास्पथकसत- वाये चोपासनाविध्यमावप्रसङ्गादिति भावः॥४॥ ( अब्रह्मणि प्रतीके बद्यधियः कर्तम्यत्वम्‌, अपि० ४) बह्मरष्टिरुत्कषात्‌ ॥ ५ ॥

पर्वाक्तप्रतीकोपासनेषु बह्यणि मनआदिषहष्टिः कर्तध्योत मनओआदौ बह्यहशिरिति संक्षयः । परवंपक्चे निकर उनत्करष्टबद्धिः कर्तव्येति न्यायाः नपश्चा सिद्धान्ते तदपेक्षेति मन्तव्यम्‌ । एकविषयत्वमवान्तरसंगतिः। तच बह्यण्येव मनओदिदुशि्बद्यणः प्राघान्येनोंपास्यत्वोपपत्तये कर्त- व्येति प्राप्ते बमः । मनआदवेव बह्महष्टिः कायां वबह्मण उत्कषात्‌ ॥ उत्करषटदृष्टो निकरे कृतायां निकृष्टस्योत्करृष्टता मवति । यथाऽमात्ये राजबुद्धिः फलाय न तु रास्यमत्यब्रुद्धिः। न चेवं बह्मणः प्राधान्या. भाषः । हृष्टत्वादिति माषः ॥ ५ ॥ ( कमङ्धिष्वादित्वादिहष्टीनां कत्यत्वम्‌, अयि० ५4) आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः ॥ ६ ॥

धय एवासी तपति तमृद्रीथमुपासीतः' [ छा० १।३। १] इत्या द्‌न्यङ्गाभ्रितोपासनानि सन्ति तत्र संशयः । किमादित्यादिषूद्धीथादिवु्टिः

(दा ०।)( व्यम्‌ ) । हि यस्मात्स उपासको नाऽऽस्व्वेन प्रतीकानि गहीतं शक्तः ॥ ४॥ 9 कि ०

पूर्वाधिकरणे मनो बदह्येत्यादो नेका ह्टिरिव्युक्तम्‌ । एवं चेन्नियाम- कामावाद्रह्याणेि मनजादिहृष्टिः करणीयेति बुद्धिसंनिधानादाक्षिप्य समाधत्ते-बह्मेति । तेष्वेव मनञआादिषु बह्महष्टिः करणीया । कुतः । उत्कषांद्रह्यणः ॥ ५ ॥

पूवाधिकरणे मनओआदिषु बह्मद्िः करणीयोत्कर्षादिप्युक्तम्‌ । अच्राप्युथादिद्रुशेराद्व्यादूौ करणीया तस्य कर्माङ्गत्वेनोत्कषां दिति

१ से. -श्वाद्ेषुपः।

[अणम्प०१स्‌०७] वह्याशतवर्धिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ३७९

अ ० °।कतन्योतोद्रीथादिष्वादित्यादिदृ्िरिति। तवोद्रीथादीनां कमं. रूपाणां फलहेतव्वेनोत्कर्टत्वादादिव्यादीनां सिद्धशूपाणां # तदुमावेन निकरष्टत्वादर्वन्यायेनाऽऽदित्यादिषद्वीथादिदृशिरिति हष्टान्तेन प्राते नुमः । उद्राथादो कमाङ्खः आदित्यादिमितय एव कर्तव्याः । कुतः । उप पत्तेः । यथा प्रोक्षणादिना बीह्यादिषु संस्कृतेषु प्रक्रतकमापूर्वमुतद्यते तथा कमाङ्गेषुद्रीथा दिष्वादित्यादिदिशिमिः संस्कृतेषु प्रकृतस्य कर्मणः फलाधिक्यलक्षणा समुद्धिमंवति, अन्यथा न मवेदादित्यादीनामनद्ग- त्वात्‌। तथा च कर्मसगद्धिरूपफलोपपत्तेरङ्गष्वनङ्कम तिरित्यथः । आदि- त्यादाबुद्रीथादिमातिपक्षे फलासिद्धनो द्वी थादौनामुत्कषं इति मावः॥६॥

( उपास्नायामासनस्य नियतत्वम्‌, अधि० ६)

आसीनः संभवात्‌ ॥ ७ ॥

फ कर्माङ्गभितान्युपासनानि तिष्ठन्नासीनः शयाना वा कय।दित्य- नियम उताऽऽसीन एवेति नियम इति संशयः । पुवोत्तरपक्षयोः पुव।- सरकोटिसिद्धिरेव फलम्‌ । निदिध्याषनाष्ी विदयासाधन आसननिय- मोक्तः पादसंगतिः । तत्न पर्वाक्तकर्माङ्गोपासनेष्विवानियम इति प्राप्ते घमः । आसीन एव कर्मानङ्गोपासनानि कुवत । कुतः । समानप्रत्यय- प्रवाहात्मकोपासनस्याऽऽसीन एवोपासके संभवात्‌ । न हि तिष्ठतः ५स उपासनं संमवति शरीरधारणे यत्नापेक्षायां चित्तविक्षेपात्‌ । नापि कायानस्य निद्राप्रसङ्गात्‌ । अङ्खोपास्नानां वङ्घपारतच्छ्याद्युक्तस्तच्ा- नियम इति ॥ ७॥

(दी ०।)ष््टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-आदित्याते। उद्वथाद्यङ्घषु आददित्या- दिमतयः करतंभ्याः । कुतः । उपपत्तेः । एवं द्युद्रीथादीनामादित्यादिमि- तिसंस्कारे क्मण्यतिश्ायः स्यात्‌ । चकारो नाऽऽदित्यादिषुद्धीथादेमतय इत्याह । एतच्चतुष्टयं प्रासङ्किकम्‌ ॥ ६ ॥ पएरवाधिकरण आदित्यादिमतय उद्रीथादिसंस्कारव्ेन करणाया इत्युक्तं तासु यथां कमपरतन््रत्वान्नाऽऽसननियम एवमन्यास्वपि विद्यया- ल्पविशेषादिति बुद्धिषेन दुष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य + समाधत्त-आसान इति । प्रतीकाद्यु पासनेष्वासीन एवोपासनां कुर्यात्‌ । कुतः । संमघ्रात्‌ । प्रत्ययावृत्तेरुपविष्टस्य ॥ ७ ॥

ज

# स्न, फलामावेव । + समाधत्त इत्यादुपविष्टस्यलयन्तो ग्रन्थः ख. पुस्ततस्थी द्र्व्यः ।

=-= -- न

क

"=+

ग, भिमङ्गा ।२क. द्रानाश्रः। २३ स. था काप्प ।

६८० प्रीमहपायनप्रणीतबष्यसन्राणि- (अण०्ध्पा०१पु०

<-११] ध्याना ॥ < ॥ (्र०व०|)उपासनस्य ध्यायत्यथध्यानरूपत्वाद््थायतेथाऽऽसीनेष बकाि प्वेकविषयहष्टिष प्रयोगादासीन एवोपासीतिव्यर्थः ॥ € ॥ अचलत्वं चपिक्ष्य ॥ ९॥ किंच ' ध्यायतीव परथिवी [ छा०७।६।१] इस्यत्र श्रुती

पथिष्या अचलत्वमपेक्ष्य ध्यानापचारो द्ष्टस्तस्मादपि दिङ्कादासीन एवोपासीत ॥ ९ ॥

स्मरन्ति च।॥ १०॥

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्सनः [ म० गी० ६। ११]

इत्यादिना बाह्यासनकिधानस्मरणाजचाऽऽसीन एवोपासीत । यद्रा योगज्ञाखे पश्मकादौीनां शारीरासनानां स्मरणादासोन एवोपासते त्यथः ॥ १०॥ ( ध्यानसाधनस्येकाश्यस्य प्रधामव्वेन दिग्देशकालामामनियमः; अधि० ७) ५.२१ यत्रैकाग्रता तत्राविशेषात्‌ ॥ ११ ॥

दिग्वेशक्षाटेषु संशयः । किमङ्क। श्रितोपासनेषु द्गादिनियमाऽस्ति

क्ननन्वक््न्कन्कनन्-न्क-न ~ -------------------------~-----------------------~-~-----~-~~-~-~-~~~-~-~~--------~--~--~-----

(दी ।वृततेरुपविष्टस्यानुपासनस्य निगुण व्रह्म्ञानवदनियतिरासनस्य कुतो न स्यादित्यत आह-भ्यानादिति । अपि च ध्यायत्य्थं एप यत्समानप्रत्य- यप्रवाहकरणम्‌ । ध्यायतिश्च प्रशिथिलाङ्घचेशटषु प्रति्ितदिष्वेकविष- याक्षिप्तदित्तेषु दृष्टः । चकार आसीनस्य नियममाह ॥ < ॥

ननु गच्छतामपि भ्यायत्यथंः संभावित इत्यत आह-अचलेति । ध्यायतीव पृथिवीत्याद्युक्तम्‌ । चकारो गमनध्यानयोरितरतरन्याह- तिररित्याह ॥९॥

ननु किमिदं योक्तिकमेवेत्याशषङय नेत्याह-स्मरन्तीति । ' शुचौ देशे ` इत्यादिनि । चकारात्पठन्त्यपि चिसुन्नतमिव्यादिना॥ १०॥

पूवाधिकरण आसीनेन समानप्रध्ययप्रवाहः करणीयः समवादिल्युः

~ -~ --- ~ ~~~ ----~~ -- --~ -----~--~------~-- ~~~ ~= ~~ न त म ~+ -क ~= -----~ ~“

१ क. बनल रख. थः मभाद्‌ ई ॥

[अ०४पा०१स्‌०१२] बह्याग्रुतवर्बिणीदीपिकाभ्यां समेतानि। ३८१

ज्रभ्व०।न वेति तेष्वास्ननियमषदस्ि नियम इति प्रापे ब्रुमः । प्राच्या- दिदिङ्नियमः प्रदोषादिकाठलनियमो नदीतीरादिदेक्नियमो वा नास्ति कुतः। यच दिशि देके काले वा चित्तस्पकायताप्रत्ययप्रवाहीन्मुख्यं तन्नो- पासीत दिगादिविशेषाश्रवणादित्य्थः । यद्रोपासन इष्टया एकायतायाः सर्वचाविशेषादिव्यथः।

‹ समे छ्युचौ शकराव हविवालुका विवर्जिते शब्दजलाभ्रयादिभिः ।

मनोनुकल न तु चक्षुपीडने गुहानिवाताभ्रयणे प्रयोजयेत्‌ ` [भ्वेता० २। १० | इति श्रुतिरपि चित्तस्य काग्न्यसंपादके देश उपासतात दशश- यति । कशकराः सृक्ष्मपापाणाः। जला्ञयवजनं शो तानिव्रच्यथम्‌ । चक्षुः पीडनं मराकादिकम्‌ ! तस्मादुपास्ने दिगादिनियमो नास्तीति सिद्धम्‌ ॥ ११॥

( उपास्तीनामामरणमावृत्तिः, अधे० ८ )

आप्ायणात्तत्राप ह छम्‌ ॥३२॥

उपास्यसाक्षार्कारष्रारा फलहेतुषूपासनेष्वहंयहनामकेषु संशयः किं कदाचिदुपासनं कृव्वोपरमेतोत यावजीवम्रुपासीतेति । परवपक्षे कदावि- तकरृतप्रव्ययाव्तेरदृषट्रारा म॒तिकाठे ध्ययबुद्धिहेतुत्वं सिद्धान्ते धारावा- हिकोपासनस्य साक्षादेव *+तद्धेतुत्वमिति विमागः। तत्र देक्ञादिनिय- माभ्रवणात्तद्‌ माववद्यावज्ीवमुपासनाभ्रवणात्तद्‌ माव इति प्राप्ते बूमः । आप्रायणाहेहपातप्यन्तम॒पास्ीत । हि यतस्तत्रापि मरणकालटेऽपि "स यावत््रतुरयमस्माष्टोकासरेति ` [ शत० १०।६।३। १] इतिभ्रुत्या

-------~----------------~-~- ~न न>

(द ०) क्तम्‌ । अचापि वेदिकत्वेन दिग्देक्षादिनियमः स्यादित्यत आह- यत्रेति। यत यस्यां दिशि यस्मिन्काठे वा मनःस्वास्थ्यं तत्रेबोपासनम्‌ । कुतः । अविशेषात्‌ । विकशेषानुपलम्मात्‌ ॥ ११॥

पूर्वाधिकरणे दिग्देश्ाद्यनियम उक्तथित्तप्रसादाविशेषेण हेतुना तथा क्राम्यानामपि यावदिष्टं चिन्तनामिति वृ्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्त- आ प्रायणेति । अभ्युदयफला्नां प्रस्ययानामा प्रायणादा मरणादावृत्तिः

कनन ~-------~--~-------------------------------------------- ~-~वदनम न

# सख. ध्येयबुद्धिः।

त अका कज 9 9

१ ख॒, “दिच्छु विर ।

--~--~----

~~~ -~ ~ -~---~ ~-~

३८२ भामह पायनप्रणीतबह्मसू्ाणि- [अ०४पा०९य्‌०१६

(र ०व ०|)ध्येयप्रत्ययानुवर्तनं दुष्टम्‌ । न च. तदहष्टसाध्यं दुष्टे संमवत्यहष्ट- कत्पनानुपपत्तेः । श्र॒तो सवेनामा्थं उपासकः । करतुरुपासनम्‌ । ‹ सदा

तद्धावमावितः ` [भ०्गी० ८६] इति स्मृतिश्च यावलजीवमुपासनं दश- यति । तस्मादहंग्रहोपास्तयो चावजीवमनुष्टेया इति सिद्धम्‌ ॥ १२॥

एवं ज्षानतीरधनर्त्ठिने यलनाधिक्याथं फलाध्यायेऽपि साधनानुष्टा- नक्रमं विचायं फलाध्यायस्थां फलचिन्तामुपक्रमते-

( ज्ञानिनः पापलेपामावः, अधि० ९)

श न. [भ

तद्धिगम्‌ उत्तरपूथाघयोरश्टेषविनाशो तद्वयपदेशात्‌ ॥ १३ ॥

तथा चास्य फलविचारप्रतिबन्धकसाधनजेन्ञासामभावरूपावसरसग- तिछंज्धा । किं बह्मविद्यायामुत्पन्नायां विदुषो मविष्यत्पापासंबन्धपूर्व- पापविनाश्ञो मवतोन वेति संदेहः। पर्वपक्षे सत्यामपि विद्यायां पापफल- मोगानन्तरं विद्यातो मुक्तिः सिद्धान्ते विद्योर्पच्यनन्तरमेव मुक्तिरिति धोध्यम्‌ । तन्न फटमागे विना नास्ति विद्यया पापनाज्ञ इति प्राप्त ब्रमः । तद्‌ धिगमे बह्मसाक्षात्कारे सप्युत्तरपुवावयोरभ्टेषविनाशौ मवत एव । कुतः। तयावदुाष शरुत्या व्यपदेशात्‌ । यथा पुष्करपलाश आपो न म्हिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न गण्टष्यते' [छा ०४।१४।३] इति श्रुति. वियोत्तरस्य पापस्यश्टेपं दक्षयति । ‹ तद्यथैषीकातूलमयनो प्रोतं प्रवू- येतेवं हास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते ` [ छा० ५। २४। ३ ] इति श्रुति. विद्यातः पूर्वस्य पापस्य विनाक्षं प्यपदिश्ति । पएवं निगणविदोऽपि पापलय व्यपद्हिति “ क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्ष्टे परावरे ' ॥ मु०२।२। < | इत्यादिका शरुतिः \ तस्माद्व्यविद्यावतः पूर्वोत्तरपा- पान्थ इति सिद्धम्‌ ॥ १३॥

(रा०।) हि यस्मात्तत्रापि मरणेऽपि “ यच्चित्तः ' इत्यादिशरुतिभ्यो यथ वाऽपीत्यादिस्मृतिभ्यः प्रत्ययावर्तनं दृष्टम्‌ । अपिङ्ष्दाप्पूमपि सातत्येन तस्मात्‌ ॥ १२॥

पूर्वाधिकरणे सदा तद्धावमावित इत्यादिस्मृत्या ऽऽ: प्रायणाद्भ्युद्य- भत्ययानामावृत्तिरक्ता तद्रदत्रापि ' प्रकरुतिस्त्वां नियोक्ष्यति ' ‹ नाभुक्तं ६।यते क्म › इत्यादि्स्म तिभ्यो बह्यज्ञानान्नोत्तरास्याण्छेषो न च पव- विना इति दु्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-तद्धीति 1 तस्य बह्मणाऽ- धगम. उत्तराघस्याश्टेषः पूरवांघस्य विनाशः । कतः 1 तद्यपदेशात्‌ । तय।रश्पाविनारायोव्य॑ पदेशः । अण्छेपस्य “ यथा पुष्करपलाशे-. इ्यादे विनाशस्य यथेषीकातृलमित्यादि तस्मात्‌ ॥ १३॥

१ क. प्सुनव०! `

[भण्ण्पा०्श्स्‌ु बह्मापृतषविणीदीपिकभ्यां समेतानि । १८९

१४-१५ (०व०।)( ज्ञानिनः पुण्यलेपामाषः, अधि० १०)

इतरस्याप्येवमरसश्टेषः पति तु ॥ १४॥

पूवं बह्मविद्यातः पापनाक्ञासंबन्धावुक्तो तद्रसुण्यस्यापि नाशासं- घन्धौ मवतो न वेति संदेहे पुण्यतच्वज्ञानयोः शाख्रीयत्वेनाश्निदोधदशं- योरिव विरोघामावान्न भवत इत्यधिकाशद्कायां पवन्यायमतिदिश्ति। इतरस्यापि । पापादितरस्य पुण्यस्याप्येवमेवमघबदृर्टेषो विनश्य ज्ञानाद्धवतः। ˆ उमे उ हेवेषप एते तरति ` [ षृ०४। ४ २२] इत्यादिश्रुतिषु पापासबन्धवत्पुण्यासंबन्धस्यापि व्यपदेशात्‌ । श्रुताबुश्ञ ष्दोऽप्यथः । एष बह्यघाक्षात्कारवान्‌ । सूते तु्ञब्दोऽवधारणाथः । एष बह्यसाक्षात्कारवतः पुरुषधोरेयस्य पुण्यपापयोबंन्धहेलोरमावादैहपाते मुक्तिरवरश्यं मवव्येवेत्यधिकरणद्टयस्य फलमुक्तम्‌ । अभि्टोचदशं- योरविरुद्धफलटवत्वमुपाधिः । अस्यातिदेशतान्न पथक्सगत्याद्य- पक्षा ॥ १४॥

( संवचितयोरिवाऽऽरधयोः पुण्यपापयोत्तानोद्यसमये विनाक्षामावः, अधि° ११)

अनारन्धका्ये एव तु पूर्वे तदवधेः ॥ १५ ॥

पव॑ ज्ञानात्कमक्षय उक्तस्तस्य प्रारष्धकर्मव्यतिरिक्तविषयत्वेनात्राप- वादास्सगतिः । ज्ञानजन्यकमक्षयः किमविशेषेण क्ममाच्नस्य भवत्युत प्रारष्धकममव्यतिरिक्तस्येति संशयः । पूवंपक्षे जीवन्मुक्त्यसिद्धिः फलं सिद्धान्ते तस्सिद्धिरिति बोध्यम्‌ । तत्र ' क्षीयन्ते चास्य कर्माणि इत्य- विशेषेण भ्रवणात्कर्ममाच्रस्य क्षय इति प्राप्ते ब्रूमः । ये पुण्यपापे एतेः

(दी ०।) अघस्याश्टेषविनाक्षावुक्तो मवेतां माऽस्तु सुक्रतस्याभक्तस्ये- व्याक्षिप्य समाधत्ते-इतरेति। इतरस्य सुकरतस्यापि यथा दुष्करृतस्येवमसं- भ्टेषः। एतदुपटक्षणं षिनाक्षस्यापि उमे उ हैवैष एते तरति इत्यादि. श्तेः । तुशब्दोऽव धारणार्थः । पाते शरीरस्य पतने । अत इदं सिद्धं शरी- रस्य पाते विदुषां मुक्तिभवस्येव ॥ १४ ॥

पुवांधिकरणे सुकरतस्यापि श्वय उक्तस्तथा च सद्यः शरीरपातः स्यादित्याक्षिप्य समापत्त--अनारभ्धेति । तुशब्ड आरब्धका्ययोः

१८४ भरी महपायनप्रणीतबह्यसूच्राणि- [अण०४्पा० १०९६]

(न ण्व ।)हावच्छेदेन ुखदुःखानुमवाथ प्रवृत्ते ते आरब्धकार्ये तद्य तिरिक्त अनारब्धकार्ये पूर्वे अनादिमवपरम्पशर्यां ज्ञानोत्पत्तिपर्यन्तं संचिते ते एव क्षीयेते । कुतः । तदवधेः । ‹ तस्य तावदेव भिर यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये ' [ छा० ६ । १४।२ ] इति देहपाताविभवणादित्यथः। तथा च विशेषश्रुत्यतुसारादविशेपश्रुतिर्नतष्येति भावः । बह्मात्मत्वसा- क्षात्कारवान्यावन्न विमोक्ष्ये न विमोक्ष्यते तस्य तावदेव चिर तावानेव देहपातरूपां विटम्बः । अथ प्रार्धकर्मभागाहेहृपातानन्तरं सपत्स्ये बह्म संपत्स्यत इत्यथः ॥ १५॥

( अथिहोतादिनित्यकमंणो विद्योपयोग्यंहास्यापिनाश्ञः, अधि०१२) अथिहोत्रारि तु तत्कार्यायेव तदशनात्‌ ॥ १६ ॥

पवंमनारमब्धकार्यांणां कर्मणां ज्ञनारक्षय उक्तस्तस्य नित्यनेमित्तिका- तिरिक्तानारन्धकार्यकमविषयत्वेनाचापवादात्सगतिः । किं नित्यनेभि- त्िककर्मजातमनारब्धकार्यकर्मवसञ्ज्ञानास्षीयते न वेति संदेहः । पव॑पक्षे काम्यकम॑ण इव मुमुक्षूणां नित्यनेमित्तिकयोरप्यननुष्ठानं पष्टुपक्षाल- नन्यायास्सिद्धान्ते तदुनुष्ठानमिति बोध्यम्‌ । ततरानारब्धकमत्वाविशेषा- लित्यनेमित्तिककमजातं ज्ञानाद्षीयत इति प्रापे बूमः । अथिदोजादि नित्यनेमित्तिकं कमं तत्का्यायेव तस्य ज्ञानस्य यत्कार्यं मुक्तिषूपं तस्मा एव सच्व्युध्यादिपरम्परया । कुतः । तददर्शनात्‌ । यज्ञादिश्रती ज्ञाने. (दी ०।)क्षयं व्यावर्तयति । ये पूवं सुक्रतदुष्करते क्षीयेते? ते अनारम्धकार्ये । तयोरपीतरथा क्षयं व्यावतयति एवकारः । कुतोऽयं नियम इत्यत आह- तदवधेः । तस्य शरीरप(तस्यावधेः कारणात्‌ । तस्य तावदेव चिरम्‌ ` इत्यादिविास्येन ॥ १५॥ पूरवाधिकरणत्येणः{सगुणव्ियायां निगुंणविद्यायां चानारण्धकार्ययोः सुकृतदुष्कृतयोः क्षय उक्तः। तच यथा निगुण विद्यायाम्रुपपन्नायामथिहो- चाद्यनुपयोग एवं सगुणास्वपीति दष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते । अथ वा पएरवाधिकरणे काम्यस्य सुकृतस्य क्षय उक्तः काम्यवन्नित्यस्यापि विद्यया क्षयसंमवान्न विद्याया हेतुत्वमित्याकिप्य-समाधत्ते । अथिहोचार्दति \ तुशब्दो नित्यस्याभ्रेहोच्रादेः क्षारणं क्षयं व्यावर्त.

----*----- ~~~

७

#* भयेत्यादिममाधत्त इलयन्तो म्रन्थः ख. पुस्तकस्य ज्ञेयः ।

[नरप्पार १६०१०] बह्मामृतर्वषिणीदी पिका्यां समेतानि । ६८५

(अवर) तुतदंनादित्यथः । तथा च न ज्ञानरूपफडैकनारयत्वं मित्य. न मित्तिककमंज।तस्य । न चाज पडप्क्षाठनन्यायो ज्ञाना्थसैनानु्ठान- स्याथवच्वादिति ॥ १६ ॥

ननु नित्यादज्ञानार्थववे ‹ तस्य पुचा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकरत्यां द्विषन्तः पापङ्कत्याम्‌ । ` इति विनियोगबाक्यं किंविषयक्मित्यत आह- अतोऽन्याऽपि द्येकेषामुभयोः ॥ १७ ॥

अतोऽथिहोचादेर्मिस्वादिरूपादन्याऽ्प्यस्तिं काम्यरूपा साधुक्कत्या तद्विषयमिद्मेकेषां शाखिनां विनियोगवास्यं तस्या ज्ञानानुपकारकतवा- सचानुपकारकत्वमुमयोर्जमिनिबाद्रायणयोराचायेयोः स्ंमतमित्यथंः । नन्वस्याः काम्यसाधृक्रत्यायाः (इतरस्याप्येवमसंष्टेषः, [ ब० सू०४। १। १४ ] इत्यत्र नाश्ञ उक्तः कथं तस्या विनियोग इति चेदत्र वक्त. यम्‌ । सुहृदः साधुकरत्यामुपयन्तीत्यस्य कोऽर्थः । न तावत्तामेव प्राघ्रु- वन्तीत्यर्थः, प्रव्यादिवत्तस्याः प्राप्त्ययोगात्‌ । नापि तत्फरं ॒प्राघरुषन्ती- स्थः, शशाख्रफटं प्रयोक्तरीति न्यायविरोधात्‌ । न च ~वेभ्वानरेशि न्यायः, अभ्रवणात्सुहदो ऽनुदेश्यत्वाञ्च । तस्मादधिष्स्सषाकतेरि खहदि (दौ ०।)यति । नित्यमथिहोत्रादि तत्तस्या विद्यायाः क्षार्थायैव मोक्षायेव परम्परया । कुतः । तदशनात्‌ । तस्याथिहोत्राैविययाका्याथत्वस्य तमेतमित्यादिदृशनात्‌ ॥ १६ ॥

किंविषयं पुनरिदमणश्टेषविनाशवचनं किंविषयं बाऽऽवौ विनियोग- व चनमेकेषां शाखिनाम्‌ । ‹ तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति ` इत्यादि । अत उत्तरं पठति-अत इति । अतोऽिहोच्रारे्नित्याककर्मणोऽन्याऽपि स्ति साधकतया या फलटमभिसंधाय क्रियते तस्या एवं विनियोग उक्तः ।

एकेषां शासिनां सुहृदः साधूकृत्यामिति । तस्या एवेदमघवकसंश्टृषषि- नाक्निरूपणमितरस्याप्येव मित्यादिना । तथेवंजातीयकस्य काम्यस्य

* स. सत्वदट्ध्या नष्टस्य भो.ोपभुक्तब्रीह्यादिवश्न नाराबद्धिशष्दविषयतेति भावः । ज्ञानाद्‌ ध्व कय माणनिदयनिमित्तिकस्य काम्यवत्संश्ेष हति ध्येयम्‌ । + ख. ग. पितुकूतैका पुत्रफल्य ।

१ ख. ण. स्ति ता.। २ख. ध्वैक्रजाः । 8

९६८६ भ्रीमहैपायनप्रणीतव्ह्यघूच्राणि- [अर्धपण सुर

१८- १९]

(त्र°व०।) विद्रन्निष्ठा साधुकृत्या स्वतुल्यां साधुकृत्यां जनयति स्वयं ज्ञानान्नक्ष्यतीत्यषिरोधः । समानः पापकृत्यायामु(म)हः । अथषाद्‌- र्वाक्नातीषामिनिषेष्टव्यम्‌ ॥ १४७॥

( सोपासनस्य निरूपासनस्य च नित्यकमणस्तारतम्येन षिद्ासाध- नवम्‌, अधि० १३).

यदेव विययेति हि ॥ १८ ॥

एर्व मुमुष्चणा ज्ञानाथ नित्यादिकमनुष्ठेयमिव्युक्तं तक्किमङ्गाभितो- पासनसहितमेष ज्ञानाथमनुष्ठेयमिति नियम उतोंपास्तसहितं केवलं वाऽनुष्ठेयमित्यनियम इति संशयः । एकविषयत्वसंगतिः । पादस्गतिस्तु प्रासह्धिकी बोध्या । पूर्वपक्षे केवलस्य नि्यादेज्ञानहेतुत्वासिद्धिः सिद्धान्ते तत्सिद्धिरिति बोध्यम्‌ । तच्च नियमे प्राप्ते ब्रूमो नियमो न युक्त इति । तथा हि "यदेव विध्या करोति तदेव वीयंवक्तरं मवति [छा० १।१।१० ] हति भुतिर्विदययासाहेतस्य कमणो वीर्यवत्तरत्वं ब्रुषतीं विद्याहीनस्य कमणो वीयवत्वं फलदहेतुत्वरूपं दुशंयति । तच केवल- कर्मणां ज्ञानरूपफलहेतुत्वामाये न युक्तं स्यात्‌ । तस्माक्केषलमपि फमं ्ञानहेतुरिव्यनियम इति सिद्धम्‌ ॥ १८ ॥

एषम नियमेनायेदोजादिकमणो ज्ञानाथवत्वान्न ज्ञानेन क्षय हत्युक्त- मिदानीं प्रारम्धकर्मणाम्‌ ' अनारब्पकाय एव तु" इत्यश्च ज्ञानानिवस्य- त्वेनोक्तानां निवृत्तिप्रकारमाह-

( अधिकारिणां मुक्तिसद्धावः, अधि० १४)।

भागेन वितर क्षपयित्वा संपयते ॥ १९ ॥ कफं ब्रह्मसाक्षात्कारवान्देहपातानन्तरमपि संसरति न षेति सदेहः ।

-- --- ---------~ ------- --=--- ~~

(दी ०।) कर्मणो विदा प्रत्यनुपक्रारकव्वे सैप्रतिपत्तिरुमयोरपि जेमिनिबाद्‌- रायणयोराचाययोः ॥ १७ ॥ पूवाधिकरणे विद्याङ्गत्व( वेन) तु कर्मानुष्टेयमित्युक्त तदस्तु

(श

तथाऽङ्गावबद्धेपु अप्युक (पा) सनेषु निव्यकमानुष्ठानं तत्सहितमेवेति

वृष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य समापत्ते-यदेवेति। विद्यया सहितं तद्रहितं च क्म

विद्याङ्गम्‌ । हि यस्माद्देव विद्ययेति वाक्यान्तरा्कमणों विद्यायोगेऽ-

विक्षयमाह न त॒ कमंणोऽफटसत्वे वचनमिदं साथकम्‌ ॥ १८ ॥ पुवांधिकरणेऽङ्कावबद्धोपासनासहितस्य कमणः फलाधिक्यमस्य

~ ~ = ~~~ == ~ =

स. थत्वा । रख ग, मणा नव । उ ख. स्मातर्‌ । न्ख. क्य तस्य)

[अशपा०२०१) बह्मापृतवर्बिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । १८७

(न ०व ० [)धूवंपक्षे साक्षात्कारस्य मरक्तिहेतुवासिद्धिः सिद्धान्ते तस्सिद्धि- राते विवेकः । तच देहपातात्पवं यथा साक्षात्कारेऽपि संसारानवत्तिरेषं देहृपातानन्तरमपीव्यनारम्धाधिकरणहष्टान्तेन प्राप्ते बूमः । संचितकर्मणां ज्ञानान्नाश्च उक्तः। इतरे तवारन्धकाय पुण्यपापे मोगेन क्षपयित्वा विद्वान्बह्य संपद्यते । अथ संपत्स्ये" [ छा०६। १४। २1] बह्येव सन्व- ह्याप्येति' [ ब०।४।४।६] इत्यादिश्रुतिभ्यो देहपातापूर्वं प्रारन्ध- कमणां सच्वाच्छुलालचक्रभरमिन्यायेन मिथ्याज्ञानरूपनिमित्तनाश्े ऽप्य- विद्यटेशानुवत्तियुक्ता । तद्धोगानन्तर कस्यचिदपि कर्मणो जन्ममर- णलक्षणसंसारहेतोरमावान्न संसारः । तस्माद्धोगेन प्रारन्धकमंनाक्ञानन्तरं विद्वान्स्वरूपानन्दास्नावस्थानटक्षणं स्वाश्थ्यं मोक्षाख्यं छटमत हति सिद्धम्‌ ॥ १९॥ इति भी बह्मसूत्रवृत्तो बह्मामुतवर्िण्यां चतुर्थाध्यायस्य प्रथमपादः ॥ १ ॥

पूवं पादान्त्याधिकरण उत्कान्त्पयनपेक्षा निगुंणवषह्यप्रातिरुक्तेदानीं सगुणविधापटलभूतबह्यलाकस्योव्छान्ति विना प्राप्त्ययो गात्तव्फलं निर. पिष्यन्नेव तद्धेतुभूतागुक्कान्ति निगंणबह्यविद्यतिरिक्तसर्वजनसमानां निदूपयितं पाद्मारमते-

( बागादीनां मनसि वृ्तिप्रविलयो न स्वरूपेण, अधि० १)

वाङ्मनसि दशनाच्छब्दाच ॥ १ ॥

अस्त्यक्रान्तिक्मयोपधिका भ्रति: अस्य सोम्य परुषस्य प्रयतो षाखः

(दी °|)केवलस्य बह्यविदयासाधनव्वं सामथ्पादेव्युक्तमेवमवापे सामथ्या दारन्धकार्ययोरपि प्रकारान्तरेण क्षयामावाद्रह्यज्ञानादेवोभयोरापि क्षय इति हष्टान्तनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-भोगेनेति । मोगेन भोगेनेवेतरे सुकर तदुष्करते आरब्धकार्य क्षपयित्वाऽनन्तरं संपद्यते बह्म तस्य ताषदेव चिरमित्यादिशरुतेः॥ १९॥

इति बह्मघचदी पिकायां चतुधाध्यायस्य प्रथमः पाद्‌ः॥ १५

प्रथमपाद सगणनेगणाबयाकदाऽनारन्धकाययाः पण्यपापयार विय

१ क, °्भ्यते।

३८८ भ्रीमहपायनप्रणीतव्रह्मसूत्राणि- . ज०४्ण०रसू०र]

(्०व ०।नसि संपद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवतायाम्‌ ` [छा ०६।८)६ ] इति } प्रयतो भ्रियमाणस्येत्यथंः । तत्र वाड्नसि संपद्यत इत्यत्र संशयः । किं कृत्तिमत्या वाच एक मनसि लयालमकसंपत्तिरुच्यत उत वाभ्वृत्तेरेवोति । पूर्वपक्षे स्वोपादाने स्वस्य ठय इति न्यायासिद्धिः सिद्धान्ते तस्सिद्धिरिति बोध्यम्‌ । तच्र श्रतिवटाद्राच एव मनसि लय इति प्राप्ते बूमः । उक्तिर्वाभिति मावव्युत्पस्या वाङ्छष्देन वाग्धि रस्यते । मनोवृत्तौ सत्यामेव मनि वाग्बात्तिः संप्रीयते कुतः । दृष्ोनात्‌ । मनोवृत्तौ सत्यामेव लोके वाग्वृत्तिलयस्य दुरशनात्‌ । तर्हि ^ वाङ्मनसि ` [ छा० ६।८। ६ ] इति श्रुतेः का गतिरित्यत आह- शब्वाज्ेति । स्वोपादान इत्यबाधितन्यायानुसारेण वाक्‌छब्दाद्‌वृसि- वुत्तिमतोरभे्ोपचारेण मावब्युत्पत््या वाऽथों ज्ञेय इत्यथः । नन्वयुपा- दाने षुत्तिलयो वा कथमिति चेन्नाभिवृत्तिठयस्यानुपादानाप्छु दक्ष नादिति ॥१॥

उक्तश्रतौ षाच एव भ्रवणादिचियान्तराणां चक्षुरादीनां सनसि वृत्तिलयो नास्तीति भ्रमं वारयति

| अत एव च सवांण्यनु ॥ २ ॥ यत एव समनसो वागुपादानत्वामावान्मन सि वाचा वत्तिटयमाच्मत एव

(दी "।)आरब्धकाययो्यावद्वस्थान न तावन्मु क्ति स्तत्क्षये च विदेहकेवल्य- मिति स्थिते द्ितीयन सगुणविद्याकिद्ः करणानां ठये नाविद्रदुत्कान्ति [र [न्यस्यानुत्कान्तिरुत्कान्ती च कश्चन विहोष इत्युच्यते तच भोतमेष कममाभित्यं वचोवृत्तेटयमाह-वाडखनसीति । ' अस्य सोभ्य पुरुषस्य प्रयतो वानसि संपद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवता- याम्‌ ` इत्यत्रापि वाग्वुतिमेनसि संपद्यते । कस्माद्शंनात्‌ । मरणावसरे वाषः प्रथमोपसंहारस्य वृत्तिवृत्तिमतोरभेदेन वाड्नसि शब्दात्‌ । खकारोऽप्रकरतत्वमाह ॥ १ ॥

अत एवेति । इच्ियेर्मनसि संपथमानैः ` इत्यत्र सवांणीद्धियाणि

१ ख. ध्ये तयोने०। २ ख, "कान्तौ कृष्रः। उख, स्ते ततश्च तमे। * ख, ण्य वाचो) ५ क, ःरोक्ष्षः ¦

(भग८पा०२स्‌०६] बह्मामूतवर्षिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ३८९

(ब ०व०।)सर्वाणि चक्षुरादीन्यपि स्वानुपादाने मनसि सवृत्तिके स्वषुत्ति- ठटयमात्रेणानुषतंन्ते प्रटीयन्ते न तु स्वरूपेणेत्यथेः। (तस्मादुपश्चान्ततेजाः पुनर्मवमिनच्धिये्मनसि संपद्यमनिः ` [प्र०३।९] इति श्रतिः सर्ध- धामिन्दियाणां मनसि व्तिलयबोधिका दृष्ट्या । तस्मादुत्कम-

ॐ (कह , ९ (ज अ (०६ ५, णादृध्वमुपशान्तदेहीष्ण्यः पुनर्जन्म मनसि स्थितेरिद्दियेः प्राप्रोती- त्यर्थः ॥ २॥

एवं वाद्नसीति वाक्यं विचाय ˆ मनः प्राणे ' [छा० ६।८। ६] इत्युत्तरवाक्ये किं सर्वेन्दियवृत्तिलयाधारस्य मनसः प्राणे स्वरूपटयो वुत्तिठयो वेति सशये ‹ अन्नमयं हि सोम्य मन आपोमयः प्राणः [ छा०६।५।४] इति श्तौ प्राणमनसोरबन्नविकारत्वश्रवणाद्बन्न- योध्ोपादानोपादेयमावात्स्वखूपलय इति प्राते सिद्धान्तयति-

( मनसः प्राणे वृत्या प्रविलयः, अधि० २) तन्मनः प्राण उत्तराच्‌ ॥२॥

स्वोपावान इत्यादिन्यायामावाद्धवविद्धियाणां मनसि षृत्तिठयप ह तु न्यायसच्वात्स्वरूपलय इति प्रत्युदाहरणस् गतिर तिदेशत्वात्सं गत्य नपेक्षा वा । तत्सर्वेन्दरियवृत्तिलयाधिकरणम्‌ । मनोऽपि प्राणे स्ववृत्ति- लयेनैव लीयते न स्वरूपेणेति ' मनः प्राणे › इत्युत्तराद्राक्यादवगन्त- व्यम्‌ । सुषुतिमूछावस्थयोः सवृत्तिके भ्राणे सत्येव मनोव त्तिलयद्क्श- नादिति हेव्वनुषङ्कः । न द्यबन्नयारुपादानोपदेपत्वमात्रेण तदहिकारयो- रप्युपादानोपादेयमावो युक्तो हिमघस्योस्तदृदृशनादिति मावः॥ ३२॥

एवं ˆ मनः प्राणे ` इति वाक्यं विचार्यं ' प्राणस्तेजसि ` इत्युत्तर

(दी ०।)वत्तिभिर्मनोऽनुवतंन्ते। अत एव दशेनाच्छब्दाचेति । चकारोऽचापि पूववत्‌ ॥ २ ॥ |

पूर्वाधिकरणे मनसोऽन्नकारणत्वामावात्त् सर्वासमना ठय इत्युक्त. मत्न तु मनसः परम्परया बिकारत्वदेकरूपे प्राणे ठयः स्यादिति प्रतयुदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते- तन्मन इति । तन्मनो वृत्या प्राणे शिलीयते । कुतः । मनः प्राण इस्युत्तराद्रास्यात्‌ ॥ ३ ॥

१ ख, ग. (प्यव? । २ स, “सो वाचः का। ३ ख्लादमूते प्रा ।

४९० भीमहिपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [अ ° ध्प०२स्‌०४-९]

(० ०।वाक्षये किं प्राणस्य व॒त्तिलयस्तेजस्युत जीव इति संदेहे श्रतिष. टात्तेजस्येवेति प्राप्ते सिद्धान्तयति--

( प्राणस्य जीवे टयानन्तरं पुनभूतेषु टयः , अधि० ३) सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः ॥ ४ ॥

धाक्यक्रमादर्थक्रमाच्ाभिकरणक्रमो बोभ्यः। स प्राणोऽध्यक्षि कार्यकर णसंघातस्वामिनि तत्साक्षिणि वा जीवे निवृत्तवृत्तिः सन्नव तिष्ठते । कुतः। तं जीवं प्रत्यपगमानुगमनावस्थानेभ्यः । यथा राजानं या्रेच्छावन्तं सन्तं मृत्वा आमिमुख्येनाऽऽगच्छन्ति ' एवमेवेममात्मानमन्तकाले सर्वे प्राणा अभिसमायान्ति ` [बु०४।३।३८ | इति श्रुतिरिन्वियाणां मुख्यप्राणसहितानां जीव प्रत्याभिमुस्यनाऽऽगमनं दृश्यति । (तमुत्का- मन्तं प्राणोऽनूत्करामति ` [ बृ० ४।४।२] इति श्रुतिभेच्छन्तं जीवं प्रत्यनुगमन प्राणस्य दशयति । ' सविज्ञानो मवति ` [ षु° ४।४।२ ] इति श्रतिः करणब्युत्पस्या विज्ञानश्ब्दवाच्येन्दियजातस्य प्राणसष्ि- तस्य प्राप्तव्यकर्मफटज्ञानवति जीवेऽवस्थानं दृश्यति । तस्माज्जीव एव प्राणस्य वृत्तिटयः॥ ४॥

ननु कथ तर्हि “ प्राणस्तेजसि ` इति श्रुतिरित्यत आह- च क भूतेषु तच्छतः ॥ ५॥ ॐ

तच्छतः श्राणस्तेजसि' इति श्तेः सक्ष्मात्मना विमानेषु तेजःसषि- तेष॒त्तरदेहारम्भकषु पञ्चभूतेषूपाधिषूपहितस्वेन विद्यमाने जीवे प्राणस्य लय इत्य्रवगन्तव्यमुपगमाद्‌श्त्यन्तरानुसारात्‌ । तथा चोपहितजी-

{|

(दी ०।)पूर्वाधिकरणे प्राणस्यान्विकारत्वाद्धिकारे विकाराणां न स्वात्मना लय इ्युक्तं न्यायन । अचर तु न्यायाभावात्‌ । प्राणस्तेजसी ति श्तेस्ते- जस्येव तस्य ठय इति प्रव्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-सोऽध्यक्ष इति । स प्राणस्तद्ध्यक्षे जीवे वृच्या परलीयते तस्मिन्नध्यक्षे प्रविलयस्य 'आत्मानमन्तकाछठे सव प्राणा अभिसमायन्तिः इत्यादिनाऽभ्युपगमा- द्‌ विशेषेण । आदिब्देन (तमुत्करामन्तं प्राणोऽनूक्रामति प्राणमनूतकका- मन्तं सर्व प्राणाः" इत्यादिविशेषादपि॥ ४॥

कथ तहि प्राणस्तेजसीति श्रतिरित्यत आह-प्तेष्विति । स प्राण-

[ग०ष्पा०यसू०\-७बह्याभृतवर्षिणीदीी पिकाभ्यां समेतानि । १९१

्ण्व०) वप्राप्तो प्राणस्योपाधितेजआादिमूतप्रापतेर्थसिद्धष्वास्राणस्तेज- सीति श्ुत्युपपत्तिरिव्यथः ॥ ५॥

ननु प्राणस्तेजसीत्येकस्थेव तेजसः भ्रवणात्कथं तेजःसहितेषु मूतेष्वि- त्युक्तमित्यत आह-

॥ (भ ९ (९ नेक सिमिन्दशयतो हि ॥ ६ ॥

एकस्मिन्नेव तेजसि जीव उकव्करान्तिस्मयेनावतिष्ठत उत्तरदेहस्य पाश्चभौोतिकव्वेन पञ्चभूतेषु स्थितेरावरयकत्वात्‌ । दक्षयतो हीममर्थं रंहत्यधिकरणे व्याख्यात प्रश्रनिरूपणे । यद्रा श्रुतिस्मरती इममर्थं हुरशंयतः । ‹ पृथिवीमय आपोमयो वायुमय आकाङ्मयस्तेजोमयः ` [ घ्० ४।४।५ ] इत्याद्या श्रतिः।

अण्व्यो मा्राविनाज्िन्यो दक्ञाधानां तु याः स्मृताः।

ताभिः सार्धमिदं सर्वं संमवत्यनुपवंशः [ मनु° १। २७ ]

इति स्मरतिः । अण्ष्यः सूक्ष्मा मीयन्त इति माराः प्राडोक्षादविना- शिन्यो दुकशाधानां पञ्चानां मूतानामित्यर्थः। ननु जीवस्योक्रान्तिकाटे भूताश्रयतवं (तौ ह यदूचतुः कर्म हेव तदूचतुः ` [ षृ०३।२। १३] हति कर्माभ्रयत्वबोधकश्चतिविरुद्ध मिति चेन्न । कमणो बन्धनिमित्तत्वे- नाऽऽग्रयत्वं भूतानां देहोपादानत्वेनाऽऽभ्रयत्व मित्यविरोधात्‌ । तौ यान्ञवत्क्यार्तमागी यज्जीवाधारमूतंमूचतुस्तत्कर्भवे ति श्रतेवंचनम्‌॥ ६ ॥

( ज्ञान्यज्ञानिनोरुव्करान्तेरपि साम्यम्‌ , अधि० ४)

समाना चाऽऽसृत्युपक्रमादमृतत्वं चानुपोष्य ॥ ७ ॥ पूवाक्तायुत्करान्तिम्रपजीव्य संदृद्यते । किमुत्करान्तिरविदुष एवोतं

[1 "न~ ~~~ -~~~ ~~~ ----~ ~ --------

(दी ०।)म प्राक्ताऽध्यक्षस्तजःसहचारतेषु भूतेषु देटबाजभूतदूक्ष्मष व्यवाते- छतश्त्यघ गन्तव्यम्‌ ' प्राणस्तेजसि ` इत्यतः श्रतेः ॥ ५ ॥

एकस्मिस्तजसि कथं तेजःसह च रितेष भतेपु इत्यत आह-नेकस्मि- निति । नेकस्मिन्नेव तेजसि शरीरान्तरप्रापिविलायां जीवोऽव तिष्ठते । कुतः । हि यस्मादशशयतः श्रुतिस्मृती । ' पृथिवीमयः ` इत्याद्या श्रुतिः, स्मरतिरपि “ अण्व्यो मात्राः ` इत्याया । प्रश्नप्रतिवचने च“ आपः परुषवचसः ` इति ॥ ६ ॥

पवाधिकरणे प्राणस्याऽऽ्मष्ारा तेजसि व॒त्तिटय उक्तः स न

कमज न न ५५० ~ ~ ~~ - = =

१ क. व्रा जविः1२ख., ग. (तम्‌ ।

१५२ धीमहि पायनप्रणीतबह्मयुत्राणि~ [ग०४पा०रस्‌०८)

(घ्र ०व ०।)विदुषो दृहरादिसगुणबह्मयोपासकस्यापीति । तन्न ‹ तयोध्वमाय- छ्षपतत्व मेति ` [छा० ८।६।६ ] इति दृहरोपासकस्य मोक्षश्रवणाद्‌ विदुष एषोत्करान्तिरिति प्रापे व्रमः। आसतिः सरणानक्लो देवयानमार्भस्त दुपक्रमास्पवमाविनी योक्करान्तिः सा सगुणबह्यविदविदुषोः समानैव ˆ अस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वाडखनसि संपद्यते" [ छा० ६।८।६ | इत्यादिसामान्यभ्रवणात्‌ । ननु कथं तर्हि सगुण विद्यायामभ्रतत्वभ्रवण. मिति तचाऽऽह-अभ्रृतत्वं वेति । उष दाह इति धातोरिदं खपमनुपो- व्येति । रागादीन्ङुशानदग्ध्वेवेदमापेक्षिकममतत्वं बह्मलोकप्रािलक्षणं न मुख्या मोक्षः । अत एव तयोध्वमायन्निति मूर्धन्यनाडीद्रारोत्कान्ति- पूषकत्वममृतत्वस्य दशितम्‌ । तस्मा द्विद्रद विदुषोः समनिवोत्करान्तिरिति सिद्धम्‌ ॥ ७॥

ननूत्करान्तिः समानेत्ययुक्तं मृतस्य स्वरूपत एषात्यन्ते बह्यसंपत्तेरि- र्पाक्षेप इद्मारम्यते- ( तेजःप्रमृतीनां भूतानां परमात्मनि व॒स्या टयः, आधि० ५ ) तदाऽपीतेः सं्ारव्यपदेशात्‌ ॥ ८ ॥

तेजः परस्यां देवतायाम्‌ ` [ छा० ६।८। ६ ] इत्यत्र तेजः सजीवं पेन्वियजातं प्राणमनोमूतान्तरसहितं परमात्मनि संपद्यत इति सूक्ष्मशारी- श्स्य लयः श्रयते स लयः किमात्यन्तिक एवोतानात्यन्तिक इति संक्षयः पुवपक्षे मृतमाचस्य सक्तिः सिद्धान्ते तदमाव इति बोध्यम्‌ । तत्र बह्मण उपादानत्वादात्यन्तिक एव लय इति प्राप्ते बमः । तदुक्त- विशेषणं सूक्ष्मं तेज आऽपीतेरामोक्षादव तिष्ठते ।

(दी ०) विदुष एवेत्याक्िप्य समाधत्ते-समानेति। समाना वचेषोक्कान्तिर्वा- उनसीत्याद्या विदद्‌ विदुषोरासृप्युपक्रमादा, उत्तरमार्गोपिक्रमात्‌ । ननु विदुषोऽग्र॒त्वं प्राप्तस्य कुतो गमनमित्यत आह- अमृतत्व चानुपोष्य । अद्ग्ध्वाऽविदयादिङकिशबीजानि । इद्मगुतस्व मिति ॥ ७॥

पूर्वाधिकरणे बह्यविदोऽविदुषश्च समानोकरान्तिरक्ता सेवानुपपन्ना तेजःकार्यस्य बह्मणि कारणे सर्वात्मना ठकयोपपत्तिरिव्य( क्षिप्य समाधत्ते ~ तदिति । तत्तेज आदि मूतसृष्ष्मं भोजादिकारणाभयमभूतमाऽपीतेरा संसा"

ख, ^त्वमपि< |

[अ०्ध्पाऽ्दमु० बह्या्र॒तवर्धिणीदीपिकाभ्यां समेतानि! ३९३

९-११] (्०व०।) योनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः । स्थाण्मन्येऽनुसंयस्ति यथाकमं यथाश्रुतम्‌ ` [ क० ५।७ |

इति संसारव्यपदेशशात्‌ । विधितच्वज्ञानक्ञाख्रयोमृतमाचस्य भुक्तावा- नथक्यं च प्रसञ्येत । तस्मात्सुपुप्ताविवानात्यान्तिका टयः! ॥ ८ ॥

ननूक्तलक्षणं तेजो यद्यस्ति तहि देहाननि्गच्छ्पार्श्वस्थेरुपलभ्येत पतिहन्येत चष्वादिवन्मूतान्तरणेव्यत आह-

् + घ र सृषक्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपटम्पेः ॥ ९ ॥

चकारः स्वरूपसीक्ष्म्यसमचयाथंः । उक्तं तेजः परिमाणतः स्वरूपतश्चं सृष्ष्मं जसरेणुवचक्षवच तस्य नाडीद्रारा निप्करमणश्चत्या तथा सृक्ष्मव्वे- नोपलम्धेः । अव सूृक्षपव्वेनेव स्वच्छतपुपलक्ष्यते । तथाचानुदभूतरूप. स्वेन सक्ष्मत्वाचष्चुर्वन्नापलटम्यते । स्वच्छत्वान्युतान्तरेण न प्रतिहन्यते । स्वत्पत्वान्नाङ्यादौीं संचारोपपत्तिरिति॥९॥ ष = ४ नूपिमदन्‌ातः ॥१०॥ अत एव स्वच्छवदश्चणात्सौक्ष्म्यादप्रसक्तवषशूपादस्य सक्ष्मशरीरस्य स्थ्रटद्‌ टस्य द्ाहच्छेद्‌ा दिनिभिचनोपमरदृन नोपमद्‌ इत्यथः ॥ १० ॥ सृक्ष्मदेहसद्धवे चोष्ण्यलिङ्ककमतुमानमाह- अस्स्व चाप्पर्तरष्‌ अप्पा ॥३३॥ स्थटदेह एप उपटमभ्यसान ऊप्पाऽस्यव सक्ष्मदृहस्य धमः । सव्येव

(दी °!) रमोक्षाद्वतिष्ठते ' योनिमन्ये प्रपद्यन्ते ' रव्यादिना संसारव्यप- देशात्‌ ॥ ८ ॥

कुतस्तर्हि उत्कमे तत्तेजो न दश्यत इत्यत आह-सृक्ष्ममिति । चकरारस्त्वथस्तेजसो दुरशनं व्यावतयति । तत्तेजः सूक्ष्म स्वरूपतः प्रमा- णतश्च । तद्ाह-प्रमाणतश्च । कुतः । नाडीनिष्करमणाद्म्पस्तथासक्ष्म- त्वस्योपलन्धेः ॥ ९ ॥

ननु सृष्ष्मशरीरस्य स्थूलशरीरान्तरस्वात्तन्नाशे नाशन इत्यत आह- नोपेति । अत एव सूक्ष्मखान्न स्थरलटशरीरस्योपमर्दैनोपम्यते ॥ १०॥

नन्वस्मिन्नेव शरीर उ्मण उपलभ्यमानतात्ततोऽतिरिक्तं तेजः

| कि ० क) भ

कल्पनीयामेत्यत आह-अस्यवेति । अस्थेप ऊष्मा । सृक्ष्मक्रीरे सप्युप-

५ ©

६९४ भ्रीमहि पायनप्रणीतवब्ह्यसूच्ाणि- [अ०४्पा०रमू° १२-१३]

(्०व ०।) सृक्ष्मदेह तदुपलभ्पेस्तद मावे मृतदेह तदुपलब्धेरित्यन्वयश्य तिरे- काभ्यां तद्धमंस्येबो पपत्तेरित्यर्थः ॥ ११ ॥

आसृत्युपक्रमाधिकरणे मुख्यामरृतत्व उक्करान्त्यमाबो दशितः सम युक्त इत्याक्षिपति-

( देह देव प्राणोत्कान्तेर्निषेधः, अधि० ६)

प्रतिषेधादिति चेन्न शारीरात्‌ ॥ १२॥

व्यव हिताधिकरणेनास्य संगतिः! किं निर्गुणवह्यविव्‌ उत्कान्ति- रस्ति न वेति संदेहेऽस्तीति प्राप्तम्‌ । ननु ' अथाकामयमानो योऽकामो निष्काम आप्तकाम आत्मकामो मवति न तस्य प्राणा उक्रामन्ति: [ बु० ४।४।६ ] इति परबह्मविदः शरीरात्राणोत्कान्तिप्रतिषेधान्ना- स्तयुत्क्रान्तिरिति चेन्न । शारीराजीवाद्यं प्राणोत्कान्तिप्रतिषेधो न शरीरात्‌ ॥ (न तस्मास्राणा उक्कामन्तिः [ बु० माध्य० ४। ४८ ] इति माध्यदिनिश्ाखायां जीवाव प्राणोत्कान्तिप्रतिषेधस्य श्रुतत्वात्‌ । तस्मात्पराणादिसदहितस्थ जीवस्य परबह्मविदोऽप्युत्करान्तिर. स्तीति पूर्वपक्षः । श्रुत्यथस्तु--मुक्तिपरकमार्थोऽथकब्दो बाद्यविषयकाम- नाश्ुन्यत्वं मानसिक विषयक्रामनाद्युन्यत्वं निष्कामत्वं भाप्तस्वरूपानन्द्‌- तु प्त्वमाप्तकामत्वं तत हेतुरात्मकाम इति ॥ १२॥

सिद्धान्तयति-

स्पष्टो द्येकेषाम्‌ ॥ ३३ ॥ एकेषां काण्वानां शाखायां प्राणानां परबह्यविहेहात्स्पष्ट उक्करानति-

(दी °।)लबन्पेरिव्यु पपत्तेः । चकारः श्रुतिमप्याह " ऊष्म एवैषः ` इत्या- दिकाप्‌ ॥ ११॥

पूरवाधिकरणे संसारव्यपदेशेन तेजसो वृत्तिलय उक्तः । अच्रापि मरणव्यपदेश्ञाहेद्यपादानोक्रान्तिप्रतिषेध इति सिद्धान्तोपक्रमेण सूते णाऽऽक्षिपति-प्रतिषेधादिति। सृचावयबेन सिद्धान्तमाह-प्रतिषधादिति चेत्‌ । (न तस्य प्राणा उक्करामन्ति' इत्यस्मात्मतिषेधाद्ियवतो न गमनमिति चेत्तन्न । शारीरात्‌ । जीवाद्यं गमनप्रतिपेधो न रारीरात्‌ ॥ १२॥

एवं शाद्ित्वा पनः सिद्धान्तमाह--स्पष्ट इति । न शरीरापादानं

५ ख, °दद्यप।° ।

[अणषटपा०रसूु०१४] बह्यामृतव्धिणीदीपिकार्भ्पां समेतानि । ३५५१

(न ० ० प्रतिषेधः । हि यत उपलभ्यते अतो न तस्योक्करान्तिरस्तीव्य्थः । तथा हि ‹ यज्नायं पुरुषों भ्रियत उदस्माताणाः क्रामन्त्याहो नेति [ व०२।२।११ 1] इत्यातमागप्रश्चे द्वितीयमनुत्करान्तिपक्षमाभ्रेव्य याज्ञ- वलक्यो नोत्कामन्तीप्युक्त्वा तर्हिं प्राणोव्कान्त्यभवे मृतो न मवेदित्या- दाङ्क्यात्रैव समवनीयन्त इति प्राणविलयं प्रतिज्ञाय तस्सिद्धपे उच्छरयत्याध्मायत्याध्मातो मृतः शेते ` [ ०३।२।११ | इव्युक्रा न्त्यवधेर्दहस्योच्छयनादिकमाह । एतत्सामान्यान्माध्यंदिनि्ञाखायामपि तस्मादित्यनेन देहस्यैव ग्रहणं बोध्यम्‌ । उत्पन्नात्मसाक्चाव्कारस्य यच यदाऽयं स्थूटः प्रत्यक्षः पुरुषो देहो भ्रियते सवंचे्टाशन्योऽतिशी तलो भूमी शेते तदाऽस्माहेहास्राणा उक्करामन्त्याहो पक्षान्तरे त अत्रैव नाशं यान्तीति प्रश्नार्थः; । अन्न प्राणशब्देन सृष्ष्मदेहोक्तिः । स देह उच्छृयत्यु च्छनो मवति । नन्वयं रोगः कश्चनेतव्यत आह-आध्मायती ति । षाद्येन वायुना पूरिता विविषज्छब्दानाद्रुभरीवत्कराति यत आध्मातः हाष्द्वान्मतो विटीनसृष्ष्मशरीरः सन्मुमौ शेत हत्यर्थः । तस्माज्ीवा- साणोक्करान्तेरप्राप्तत्वेन निषेधायोगाद्विद्रहेहादेव प्राणोक्कान्तिपरतिषेष इति न विदुषो मार्गव्कान्ती स्तः ॥ १६३॥

स्मयते च॥ १४॥

महाभारते मार्गोत्कान्त्योरमावः । सवभूतात्मभूतस्य सम्यग्मतानि पश्यतः देवा अपि माग मुह्यन्त्यपदस्य पदेषिणः [ महामा० १२। २५२। २२ } इति। पदशब्दः प्राप्यवाची स्वातिरिक्तपदश्यून्यब्रह्मविदः पदैषिणो देवा क @ि [ (के (प # अपि माभ मुह्यन्ति मार्भं न जानन्ति तद्मावादित्यर्थः । तस्माद्विहुषः स्वरूपे बह्मण्येव प्राणानां यो नोक्कान्तिरिति सिद्धम्‌ ॥ १४ ॥

(दी ०॥ प्राणानामगमनम्‌ । कुतः । हि यस्माकेषां शाखिनां शरीस्यैव स्पष्टो ह्यपादानमावः श्रूयते स उच्छरयतीत्याद्निा देहस्येवापादानतयो पलम्भात्‌ ॥ १२ ॥

स्मर्यत इति । स्मर्यतेऽपि भारते गव्युत्कान्त्योरभावः सर्वमूतासे. त्यादिना ॥ १४॥

९५.६ प्रीमह पायनप्रणीतवह्यसूत्राणि- [अण०४पा०र्‌ प्‌ १५- १६ (्ण्वे०।ननु बरह्मणि प्राणटय इत्ययुक्तं परथिभ्यादिपु टयश्रुतेरित्याक्षेषप इदमाह ( तच्वज्ञानिनो वागादीनां परमालसमनि टयः, अधि० ७) । तानि परे तथा द्याह ॥ १५ ॥ किं विदुषः प्राणङ्ष्वाभिधयसृक्ष्मदेहलयः प्राधेव्यादिषूत परबह्य- णीति संदेहे "गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठाः" [ मु०३।२।४७] इतिं विद्रद्विपयश्ुत्येव प्रथिष्यादिपु टयावगमात्तेप्वेव लय इति पुवपक्षः। यद्यपि मनःसहितानि दशेन्दियाणि पञ्मूतसक्ष्मसहितानि पञ्चप्राण- सहितानि वा पोडशकलाः सन्ति तथाऽपि घ्ाणमनसोरेकपरथिवीबिः- कारव्वेनेक्यविवक्षया श्रुती पञश्चदशेत्युक्तम्‌ । प्रतिष्ठारब्देन तत्तकलो- पादानानि पथिष्यादीन्युच्यन्ते । तानि कला गतास्तच टीना इति यावत्‌ । तत्न सिद्धान्तः । तान्युक्तविशेषणानीच्धियाणि पोडशकला- तमकसृक्ष्मदेहरूपाणि परे ब्रह्मणि ोयन्ते । तथा द्याह श्रुतिः-'एवमे- वास्य पारेद्रष्टारिमाः पाड काः पुरूपायणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छ- न्ति" प्रश्च० ६।५ | इति । यथा नद्यः समुदं प्राप्यास्तं गच्छन्त्येवमे- चास्य जीवस्य पारे सवताऽनवच्छिद्पव्यगपवह्यद्रष्टरिमाः स्वानुमव- गम्याः कलाः परुषाश्रयास्तं प्राप्य लयं यान्तात्यथः। स्वोपादाने स्वस्य ठय इति व्यातिमूलकव्यावहारिकप्रमाणानुमानापेक्चषया पूर्श्ुतों प्रथिष्यादिपु लिङ्ककश्रीरलय उक्तस्दस्दावेदुकश्रुव्यपेक्षया बह्यविवरतस्य सवस्य बह्मणि लयो द्वितीयश्र॒तावुक्त इत्यविरोधः । स्वोपाद्ानेषु प्रली- नाः कलाः स्वोपादानिः सह बह्यणि नश्यन्तीति श्रुतिद्रयतात्पयंम्‌॥१५॥ ( तत्वषिदां वागादीनां निःरोपेण परमास्ममनि लयः; अधि० < )। अविभागो वचनात्‌ ॥ १६ ॥ सोऽयं विद्त्कलाविटयः किम विडष इवानाव्यन्तिक उताऽऽव्यन्तिक

---~-~-----~------ ----------- -- ~ -~ ------- ~~~ ---------~ क्न ~^

(दी ०॥) पूवाधिकरण उच्छयतीत्यादिना देहस्य प्रक्रतत्वात्तदापादानोक्का- न्तिप्रतिपेधः करतस्तद्रदयचापि "गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठाः इति वच. नादिन्दरियाणां भूतेषु लय इत्याक्षिप्य समाधत्ते- तानीति । तानीनि- याणि भूतानि निगंणविद्यावतः परे परमालसमनि प्रीयन्ते । कुतः । हि

~ । (र क

यस्मात्तथाऽऽह श्रतिः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्तीति ॥ १५ ॥ पूवाधिकरणे विदुष इन्द्रियाणां परस्मिन्प्रविटय उक्तः स॒ वातुष-

[अन्न्पा०र्म्‌१०] बह्यापुतवपिणीदीपिकार्म्यां समेतानि । १२९७

(र ०व०।) इति संदेहः । एकविषयववं संगतिः । पूर्वपक्षे मोक्षासिद्धिः षिद्धान्ते तस्िद्धिरिति बोध्यम्‌ । यच्र फलं नोच्यते तत्र पर्वोत्तरपक्ष- सिद्धिः फलमिति मन्तव्यम्‌ । तच्ानात्यन्तिको टय इति प्राते ब्रूमः । विदुषः कलानां बह्मणा सहात्यन्तमविमाग एव न सावशेषो टयः । कुतः । कलानां लयोक्स्यनन्तरं भियेते चासां नामख्पे, [प्रश्न ०६।५ इति कलानां शक्त्यात्मकनामरूपयोः पुरुषे टयमुक्वा स एषोऽकलोऽमृतो भवतिः [ प्रश्च० ६।५.| इति वचनादित्यथः ॥ १६॥

परविद्याचिन्तां प्रासद्धिकां समाप्य प्रकरतामपरकिद्याचिन्तामनुस- रति-

( उपास्कस्योतकान्तेविशेषवच्वम्‌, आघे० ९ )। तदोकोय्ज्वटनं तत्मकाशितद्रायो पिया- सामध्याच्छेषगत्यनस्मृतियोगाच दाग नुगृहीतः शताधिकया ॥ १७ ॥

आसू्युपक्रमाधिकरणे सगुणव्रह्मविदमविदुषां च समानो्रान्ति- रिव्युक्तं तच विद्रदुव्कान्तो विशोषोऽच्ोच्यते । तस्य लीनवृत्तिकवागा- दिसमहस्योत्करमिप्यतो जीवस्योक आयतनं हृद्यं तस्य यद्यं नाडीद्रा- रमुखं तस्य ज्वलनं प्राप्तव्यकमफलक्ञानरूपं प्रयोताख्यमादौ मवति तेन प्रयोतिन प्रकारितद्रारो विद्रानविद्वांश्च भवति । तथा हि श्रतिः-तस्य हैतस्य हदयस्यायं प्रयोतते तेन प्रयोतेनेष आत्मा निष्क्रामति चक्षुशा वा मूधो वाऽन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्यः ` [ बृ०४।४।२] इति। तत्र संशयः । किमविहुष इव विदुपोऽप्यनियतेन केनचिहूरेणोत्कान्तिरुत

----------~--~~-~-~-"~~

(दी °।) पन्नो व॒त्याऽन्यत्ाप्युपपत्तेरित्याक्षिप्य समाधत्ते-अवषिभाग इति । इन्द्रियाणां भूतानां च बह्यणि प्रविलये बह्मणोऽविभाग रएेक्यं निगु णविद्यावतो वृत्तिमतामेषां प्रविलय इत्यथः; । कुतः । बचनात्‌ । भिदेते चाऽऽसां नामरूपे ` इत्यादेः ॥ १६ ॥

व्यवहितायिकरण आ सृव्युपक्रमाद्धिदुषोऽदिदुपश्च समाना गतिरुक्ता

साऽनुपपन्ना विदुषोऽप्यनियतनाडीगमनादित्याक्षिप्य समाधत्ते । अथ वरा पवाधिकरणा निशुणविदयावतोऽविमागेन परस्मिन्निन्द्रियलय उक्त.

६९८ भीमहपायनप्रणीतवबह्यसूच्ाणि- [अरध्पा०र२सु०१७]

ज ग्व ० (मूर्धन्यनाडीह्वारेण मियतनेवेति । तच विद्रत्कलानां वचनादवि- मागवचक्षुषटा वेत्यनियमवचनादु नियतनेति प्रापे बूमः । दहरादिसगुणव- ह्यो पासकस्य प्रधस्थानादेव निष्कमणं विद्यासामर्थ्यात्‌। अन्यथा द्वारनि- यमामावे विद्यात उक्करष्टफट भाषिनं स्यादित्यर्थः । नन द्वारानियमेऽप्य- ककृष्टफटप्रा्षिभविष्यतीव्यत आह-~तच्छेषगत्यनुस्मतियोगाचेति । तस्याः सगुणविद्यायाः शेषभूता गतिमूधन्यनाडीप्रमतिमिमार्भस्तस्यातुस्मरति ध्यानं तद्विधानाच् तेनेव ध्यातेन मार्गेण निष्कमणं युक्तम्‌ । अन्यथा हारानियमेऽपि फलप्राप्तौ मार्मध्यानविधिवेयथ्यं स्यात्‌ । तस्माद धृन्नि- हेन बरह्मणा सूपासितेनानुगदही तस्त द्धावमापन्नो विद्ान्मधन्ययेव शतना- डई(भ्योऽधिकया निष्करामत्यविद्वांस्वितराभिनाडीमिः । तथा च श्ुति हादंबह्यविद्ययायाम्‌-(शतं चेका च हदयस्य नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिः- सूतैका । तयोष्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वङ्ङन्या उत्कमणे मवन्ति ' [छा० ८। ६।७ |] इतिं \ विष्वङ्‌ नाना गतयः । तस्माद्धृद्यादुद्रतया मासुरयए

कन द, (त

मूधानं गतया सुयररिमिमिरेकीक्रतया बह्मनाञ्या विहाननिष्कामतीति सिद्धम्‌ ॥ १७॥

( निशायामपि मृतानां रस्मिभिः, अपि, १०)

(दी ०॥स्तद्रत्सगुणविद्यावतोऽपि स स्यादिति हष्टान्तेनाऽऽक्षिप्य गतिषि- दोषप्रदशंनेन समाधत्ते-तदोक इति । तस्य विज्ञानात्मन ओक आयतनं हृदयं तस्य हदु यस्याग्रज्वलनं तेन ज्वलनेन प्रकाशितानि द्वाराणि यस्य सोऽय तत्मकाशितद्वारः सर्वोऽपि जन्तुश्वक्षुरादिभ्यः स्थानेभ्य उत्का. मति । विद्वांस्तु हार्देन बह्मणाऽनुगहीतः शताधिकया मूर्धन्यया नाज्या। कुतः । विदययासामथ्यीहुपासनसामध्यात्‌ । तत्साम्थ्यादपि अनयैव गच्छतीति को नियम इत्यत आह-तच्छेषगत्यनस्प्रतियोगाच । तस्या विद्यायाः शेषभूता मूर्धन्या नाडी गतिरुत्तरमाभं इति यावत्‌ । तस्या

वुस्मृतिरवुस्मरणं तस्ययोगस्तस्मादपि । चकारः सामर्यमनाक्षप्य- माह ॥ १७॥

क, ति मागः ।

[भ°भ्पा०दसृ०१८-१९] बह्माूतवर्षिणीदी पिकाम्यां समेतानि । ३९९

रश्म्यनुसारी ॥ १८ ॥

(्र०व०।) हादंदहरवबह्यषिद्यायामेव बह्मनाडीरर्मिसंबन्धमुक्तवा ' अथ यत्नेतदस्माच्छरीरादुकामत्यथेतेरेव रस्मिभिरू््वमाक्रमते › [छा ०८।६ । ५ ] इति पूर्वोक्तरीत्या बह्यनाञ्या निष्क्रामतो ररम्यनुसारित्वमुक्तं तदा- भित्य संदिद्यते। किं तद्ररम्यनुसारिस्वमहमेतस्येव भवत्युत रात्रावपीति। पवपक्षे रात्र म्रतस्य सुयाद्यापक्षा सिद्धान्ते तद्नपेक्षयेव बह्यलोक- प्रा्िरिति फलम्‌ ॥ १८ ॥

तत्राहनि रात्रौ वा मृतो ररम्यनुसारीति सिद्धान्तपरतिज्ञामाक्षिप्य समाधत्त-

निशि नेति चेन्न संबन्धस्य यावहै- हभावित्वाहशेयति च ॥१९॥

अहनि सुयरकमिनाडीसंबन्धस्य सस्वात्ततैव मृतो ररम्यनुसारी निशितु न मवति तद्सच्वादिति चेन्न । नाडीरर्मिसंबन्धस्य यावष्टेह- भावित्वात्‌ । यावहेहमावित्वं च भरुतिर्दशेयति " अमुष्मादादित्यासता- यन्ते ता आसु नाडाषु सृप्ता आभ्यो नाडीभ्यः प्रतायन्ते तेऽमुभ्मिन्ना- दित्ये सृप्ताः ' [ छा०।६। २ ] इति। प्रतायन्ते विस्तुता मवन्ति रहमयः सप्ता संबद्धाः । नन्वत्र संबन्धः श्तो न तस्य यावदेहमावि- त्व मित्या प्रमाणान्तरस्चकः सूते चकारः प्रयुक्तो राच्ावप्याष्ण्यस्य देहे दक्षनाद्राश्मसबन्धोऽनुमेय इति । तस्मादहनि रचो षा मृतो विद्रानविलम्बनेव ररम्यनुसारीति सिद्धम्‌ ॥ १९॥

( दक्षिणायनमृतस्योपासकस्य ज्ञानफलप्रािः , अधि० ११)

----~-----~-~

(दी ०।)पूवाधिकरणे मूधन्यनाङ्या सगुणविदुत्कामतीन्ुक्तं तदहिवसे मत- स्येव न राचां तच ररमीनामभावादित्याक्षिप्य समाधत्ते-ररमीति । अथेतेरेव रर्मिभिरूध्वंमाक्रमते ` इत्येष दिवसे रानी च रईभ्यनु सारी याति॥ १८॥

निशि राजो न रहम्यनुसारी यातीति चेन्न रस्मिसंबधस्य यावदेह- मावित्वात्‌ । असुखा( मृष्मा ) दित्यादिना दृकषयति । चकारो निदा. घनिशासु ररमीनां स्पर्शोपलम्ममाह ॥ १९ ॥

०० भ्रीमहुपायनप्रणीतव्रह्मसू्ाणि- [अण्श्पा०रसू २०-२१)

अतश्चायनेऽपि दक्षिणे ॥ २० ॥

(्न्वणकिं दक्षिणायने मृतो विद्रानिद्याफलं प्राप्रोति न वेति संदेह उत्तरायणप्राशशस्त्यप्रसिद्धर्मष्मस्य तस्मतीक्षादशनाचच न प्राप्रोतीति प्रापेऽतिदिक्षति परवेन्यायमतश्चेति । अत एव कालान्तरपरताक्षानुपपत्त- विद्याया नित्यवत्फलसंबन्धश्रवणाहृक्षिणेऽप्ययने मृतो विद्रान्फलठमाप्रो- त्पेवेत्यर्थ; । अविदुपामुत्तरायणं प्रशस्तमित्याभिवद्नखूपसद्‌ा चारप्रवृ- त्य्थं पितुप्रसादलन्धस्वेच्छामरणन्ञापनाथ वा भीष्मस्य विदुष उत्तरायणप्रतीक्षेति मावः ॥ २०॥

ननु मगवद्वतास्च- य काटे खनावृत्तिभावृत्तिं चैव योगिनः। प्रयातायान्ितंकाटं वक्ष्यामि मरतपंम [म्गी०८ । २३]

इति कालमेव प्रतिज्ञायाहरादिकाट विशेषस्यानावृत्तये नियतस्वो- पदेश्ञातकथं रा्ी दक्षिणायने वा मृतो विद्राननात्रत्तिमाप्तुयादि. त्यत आह-

योगिनः प्रति च स्मर्यते स्मार्घे चेते ॥ २३॥

योगिनः स्मातंवियोपासकान्प्रत्ययमहरादिकालविश्ेषः स्मर्यते स्मातत्वप्रव्यासत्तेन भौतद्हराद्युपासकान्प्रति । नन्व योगो दृहराद्यु- पासनमेवास्तु तज्ाऽऽह-^स्मातं चेते इति । बह्यापणवुद्‌ध्या कृतनित्या- यिहोचादिकिमं योगः ˆ अनाभितः कर्मफलम्‌ ` इत्यादिस्मृतेः । धारणपरवकाकतुत्वानुमवः सांस्यम्‌ । इद्दियाणी न्दियाथेषु वतंन्त इति धारयन्‌ ` इति स्मृतेः। तथा चते योगस्षांख्ये स्मार्ते एव न श्रोत यादिरूपे । तथा श्रुतिस्मृत्योरथभेदान्न श्रोतोपास्तिषु कालनियमः ।

(दी ° ])पूर्वाधिकरणे रावा मृतस्यापि रात्रौ ररमीनां सद्धावेनोत्तरमा- गंगमनयुक्तं तद्रदक्षिणायनें मृतस्यानुपपन्नमित्याक्षिप्य समाधत्ते-अत इति । अतश्चात एव मरणस्यानियतकालत्वादृयने दुक्षिणेऽपि मृतो विद्रान्वियाफटमाप्नोत्येव ॥ २०॥

यञ्च काल इत्यादिना दक्षिणायने मृतानां पुनरावृत्तिः स्मर्यत इत्यत आह- योगिन इति । योगिनः स्मा्तयोगवतस्तान्प्रति स्मयते काल.

[भणध्पा०३य्‌०१] बह्यामूतवर्षिणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ४०१

(न०्व०।यदि च श्ुव्यक्तदेवयानपित्ुयाणयोरेवाच स्मतावपि परत्यभिज्ञा- नात्स्मतो काठश्ब्देन तदभिसानिदेवताय्रहणं श्रुतिसमानार्थत्वाय क्रियते तद्ाऽहरादिकालाभिमानिदेवतार्नां सवदा सच्वान्न विदुषो मती काट. नियमापेक्चेत्यनवद्यम्‌ । तस्मायदाकदाचेन्रतो बिद्रान्ियाफलं प्राप्रा- तीति सिद्धम्‌ ॥ २१ ॥ इति भ्रीबह्मसूचवृत्तौ बह्मामृतवपिण्यां चतुथौध्याये द्वितीयः पादुः ॥ २॥

एवं सगुणवियाफलप्राप्तये देवयानमार्ग वक्तुं तवृङ्कोक्कान्तिचिन्ता कुता संप्रत्यङ्किनं देवयानमार्गं वस्तुमयं पाद्‌ आरभ्यते-

( अर्थिरादिकस्य बह्मलोकमार्गस्येकत्वम्‌, अधि० १)

(9 (> क ७ अचिरादिना तत्मथितेः ॥ १ ॥

अस्ति बह्मलोकपाधिहेतौ मार्गे भ्रतीनां विप्रतिपत्तिः । नाडीसंबन्ध- र्िखूपो मार्गः क विच्छयते, चित्त तेऽविषमभिसं मवन्त्यविषोऽहः. [ छा०५।१०। १1] इत्यादावग्न्यादि्पः, अन्यत्र तु ' सूयद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति [ मु० १।२।११] इति श्रुतम्‌ । विरजा विरजसो मार्गतत्माप्यफल बिरोधिविधरा इत्यर्थः । तच श्चतिविप्रतिपच्या संक्षयः । किं परस्परं भिन्ना एवैते मागां उतानेकषिशेषणयुक्तं पक एवेति । पूर्वपक्षे येन केनचिन्मार्गेण गमनमिति विकल्पः सिद्धान्ते मार्गैक्याद्विकल्पामाव इति बोध्यम्‌ । तच प्रकरणमेदान्मागंमेद्‌ः । तथा च विदुषां मृतिकालानियमवन्मागानियम इति भराप्े बूमः । स्वो हि बह्मलोकपरेष्सुरिरा दिनैवैकेन मार्गेण गन्तुमहेति । कुतः । तस्मथितेः ।

नट अ

(क ०।)विनियोगः स्मातें चेते योगसांख्ये । आद्यश्चकारो बह्मविद्‌ः प्रत्य- स्मरणमाह । आतिवाहिकानङ्गीकारेण करता चिन्तेयम्‌ ॥ २१ ॥ इति बह्मसूचदीपिकायां चतुथस्याध्यायस्य द्वितीयपादः ॥ २॥

योजयन्ति 0

पवपाद उत्कान्तिर्भिरूपितेदानीमुत्कान्तस्य विदुषोऽचिरादिका

गतिर्मिरखूप्यते--अधिरिति । सों बह्म प्रप्सुरविरादिनिव मार्गेण ५५१

४०२ प्रीमहेपायनप्रणीतबह्यपरचाणि- [अर ४्पा०३सु०र्‌]

(०व०)) तस्यार्धिरादिमा्गस्य पश्चाश्चिषिद्ाप्रकरणे ' ये चामी अरण्ये भ्रद्धां सत्यमुपासते तेऽ्विषममिसं मवन्ति ` [बु०६।२।१५ ] इति पश्चा. ग्युपासकस्येवेतरस्यापि सगुणोपासकस्य श्रुतत्वादित्यथः। न च प्रक- रणमेदान्मार्गमेदः । सवेतच्रावचिरायेकदेशप्रत्यभिज्ञानाद्रन्तव्य बह्मलोकाभे- दाच सर्वत्र सव॑ विशेषणोपसंहारेणानेक विशेषणयुक्तमार्गेङ्याव गमात्‌ ॥ तस्माद्रह्यलोकमप्रापिहेतुमांगंः स्वेपामेक एवेति सिद्धम्‌ ॥ १ ॥

( संवत्सरादित्ययोम॑ध्ये देवलोकवायुलोकौ संनिवेशयितष्यो, अधि० २)

वायुमब्दादविशेषविशेषाभ्याम्‌ ॥ २॥

सर्वेषां मार्गविशेषणानां गरथनप्रकारः कथ्यते । ' स एतं देवयानं पन्था- नमासाद्यायिलोकमागच्छति स वायुलोकं स वरुणलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापतिलोकं स बह्मलोकम्‌ । [ को० १।२ 1] इति कोपीतकिनो देवयानं मागंमामनान्ति । स विद्वांस्तत्त्टोकं प्राप्तस्तत्तष्टोकस्वामिनाऽ ग्न्यादिनिा नीयत इत्यर्थः । छन्दोगास्त्वेवमधीयते-तेऽविषममिसंमव- न्त्यविषोऽहुरह्न आपूर्यमाणपक्षमापूयंमाणपक्षाद्यान्षडदङ्‌ःङति मासास्ता- न्मासेभ्यः संवत्सरं संवत्सरादादित्यम्‌ ` [ छा० ५।१०।१ |] इति। उदृङ्डादित्यो यान्पण्मासानेति तानिति योजना । अचर श्रुतिद्रयेऽप्य- थिरादौ पठितो ऽनन्तरं च कोषीतकिश्रुती वायुः श्रतः । सोऽ्बिरादि- मार्गे कस्मादनन्तरं गन्थितव्य इति संदेहे सर्द्॑राधिरायकदेशप्रत्यभिज्ञा- नान्मर्भिक्यवदृग्न्यनन्तरं वायुप्रत्यमिन्ञानात्तञेव तस्य प्रवेश इति प्राप्ते बरूमः। अब्दात्ववत्सरादनन्तरमादित्यात्पूवं वायुममिस विशन्ति गन्तारः। कुतः । अविशेषविशेषाभ्याम्‌ । कोपीतकिश्च॒तो वायोः कुतश्चिदानन्तर्य पुरत्वं वा विशेषो न ज्ञायते तद्वाचकपदामावात्‌ । बृहदारण्यक त्वादि

(द ०।}रहति । कुतः । तव्प्रथितेः । तस्य मागस्य विदुषां प्रथितेः प्रसिद्धेः "ये चामी अरण्ये ` इत्यादिना ॥१॥

पूर्वाधिकरणे विदुषोऽचरादिमार्गेण गमनमुक्तम्‌ । स मागो न नियतो वायोरेतस्मिन्नश्रवणादित्याक्षिप्य समाधत्ते--वाच्विति । वायु- मब्दात्सवत्सरादेवलोकं प्राप्येति शेषः । कतः । अविंशेषविकशेषाभ्याम्‌ ।

[अण०प्पा०३स्‌०३) बह्माध्रुतव्षिणीदी पिका्भ्यां समेतानि । ४०३

(च०्व०। ) त्यादूर्वत्वं विशेषो हर्यते “ यदा वे पुरुषोऽस्माहोकासरेति स वायुमागच्छति तस्मे स तच्च विजिहीते यथा रथचक्रस्य खं तेनस ऊध्वमाक्रमते स आदित्यमागच्छति ` [षृ०५।१०।१] इति । पुरुषो ध्याता लोको देहः परेति तदेति शेषः। तस्मे प्राप्ताय ध्यात्रे स वायुस्तत्र विजिहीते छिद्रं करोति यथा रथचक्रस्य छिद्रं तेन वायुदत्तेन च्छिदिण द्रेणोर््वमाक्रमते स ध्याता । क ऊर्ध्वस्तमाह-आदित्यमिति । तथाच तेनेति श्रुत्याऽऽदित्यगमनहेतुद्रारस्य वायोः पर्वत्वस्याऽऽदित्यादवगमा. दुगन्यनन्तरपाठस्य बाधः । अनरेवं कमा निष्पन्नः । नाडीररमिप्रवेश्ान- न्तरम्विरादिवत्सरान्ते गच्छति विद्रश्छान्दोग्यश्चुत्यनुसारात्‌ । बृह. दारण्यके मासानन्तरं संवत्सरस्येवानुप्रवेशस्तस्य मासावयवित्वेन योग्य त्वात्संवस्सरानन्तरं देवलोकस्य दंवलोकाद्रायोवांयोरादित्यस्याऽऽदित्या- चन्द्रमसश्चन्द्रात्तडि्टोकस्य प्रवेशः । तथा च सूत्रे वायुपद्‌ देवलोकोप- टक्षकम्‌ । अब्दाद्नन्तरं देवटोकस हितं वायुमागच्छति विद्रामिति सुाथंः ॥ २॥

एवमरन्यनन्तरभ्रुतवायः स्थानमुक्त्वा तत्रेव कोपीतकिश्रती षाय्व- नन्तरश्॒तवरुणादीनाम चिरादिमांग स्थानमाह-

(वरुणादीनां संनिवेज्ञादविरादिमिाग॑स्य घ्यवस्थाफितत्वम्‌, अपि ०३)

तडितोऽपि वरुणः संबन्धात्‌ ॥ ३ ॥

किं कोषीतङिवाक्ये श्रुतो वरुणोऽ्बिरादिमाे संबध्यते न वेति संदेहे स्थानबोधकमानामावान्न संबध्यत इति प्राप्ते श्मः । तडितोऽधि विदयुह्छोकादुपरिशाद्वरुणः संबध्यते । कुतः । संबन्धात्‌ । तडित उपरि हि सजला मेधा हदयन्ते जलाधिपतिश्च वरुण इति ततडद्ररुणयोः संबन्धादित्यर्थः । वरुणानन्तरमिन्दरादः पवेशः फोपीतकिनां पाठक्रमे घाधकाभावादिति॥ २३॥

~~~ ~~~ ०9

(द ०।स वायुटोकमित्यविशेषः। स वायुमागच्छतीव्युक्त्वाऽनन्तरं तदत्तेन मार्भेण स आगच्छतीति विकेषमाह ताभ्याम्‌ ॥२॥

पूर्वाधिकरणे वायोरब्दानन्तयमुक्तं तथाऽपि वरुणलोकादौीनामविरा- दिसंनिवेशानुपपत्तिस्तदवस्था नियामकामावादिति प्रत्युदाहरणेनाऽऽ- क्षिप्य समाधत्ते-तडित इति । तडितो विद्य॒हाकाद्‌ाधि अनन्तरं वरुण- लोकं वरुणस्य विद्युतां च संबन्धादन्द्रप्रजापतिलोकयोरपि वरुणादपि आगन्तूनामन्ते निवेश इति न्यायन संनिवेशः ॥ २॥

४०४ श्रीमहैपायनप्रणीतव्रह्मसू्ाणि-[अ०४पा०रपू०४- ९].

(त्र०व०|)एवमविरादीनां क्रमं निरूप्य तेपामेव स्वरूपं निरूपयति- ( अर्विरादीनामातिवाहिकतम्‌ , अधि०४) आतिवाहिकास्तघिङ्गात्‌ ॥ ४ ॥

किमेतेऽविरादयो मा्गविह्वभता उत गन्तणां विदुषां भागंभूमय आहो स्विदातिषाहिका इति संशयः । तचरा वरादीनां वृक्षनयाद्िविन्मा- गविह्त्वमभ्रेटोकं वायुखोक मित्यादिलोकशब्दभ्रवणाद्धोगमूमितव वेति प्राते ब्रूमः । पएतेऽ्बिरादय आतिवाहिकाः कायवब्ह्मगन्त॒णां विदुषां गमयितारः । कुतः । तलिङ्खात्‌ । “ अमानवः स एतान्बरह्म गमयति ` [ छा० ५।१०।२] इत्यमानवपुरुषस्य विदयाक प्राप्तानुपासका- सप्रति गमयितरुत्वश्रवणादित्यथः । न च * यस्य गमयेतृतवं श्रतं तस्यव + तदिति वाच्यम्‌ । तस्य वाक्यस्या{चिरादिमानवपुरुषसमभिव्याहार- प्राप्तमानवत्वनिवृत्तिपरत्येन सिद्धवद्रमायितृत्वानुवादकत्वात्‌ । अतः सिद्धवद्कमयितृत्वद्रशनाद्िङ्कादपर्वैषामप्यविरादीनां पुरुषाणां नेतृत्व मिति। न च टोकशब्दमातरेण माोगमभूमित्वमिति युक्तं ठटी्नेन्दियाणां विदुषां मोगायोगात्‌ । तस्मादश्िस्वामिकं लोकं प्राप्य तेनाना बाह- केनाहर्दैवं प्राप्रोति तेन च ैवतान्तरमिति योज्यम्‌ ॥ ४॥

ननु लिङ्गमाचं न पूर्वेषां नेतृत्वगमकं > न्यायामावादित्यत आह- उभयव्यामोहात्तस्षिद्धेः ॥ ५॥

यद्यिरादयोऽचेतनास्तदा विदुषामपि निर्दहानां ठीनेद्धियाणां ज्ञानामवेनोमयोर्विद्रदाचिरायोभ्यांमाहादज्ञत्वात्कायबह्यप्रािनं स्यात्‌ ।

नन ~

--- --~ ~~~

(दी ०।प्वाधिकरणेऽविरादिमार्भे वरुणादीनां तडितोऽधि संबन्ध उक्तस्ता- वता मार्गो व्यवस्थितस्तथाऽपे तस्मिन्माभवरादिभ्यो गमनमधि- गन्तुं विद्रानेकाकी प्रमुस्ततो न नियतो माग।ऽयमित्यााक्षिप्य समाधत्ते- आतीति। अतिवहन्तीव्यातिवाहिकाश्चतना दे(ए)वाचरादयः । कुतः । तटिङ्कात्‌ । तेषां चेतनानां तप्पुरुषोऽमानव इति लिङ्गात्‌ ॥ ४ ॥ नन्वन्रैवायं पुमान्नेताऽस्त्विव्यत आह-उ मयेति । उभयस्य गन्तृणां

# ख. अमानवस्य । + ख. पूर्वेषां मानवत्वे श्रुतम्‌ । >‹ ख. युक्त्यभावात ।

--- ~~ ~------------ "~~~ = तज क > 9 0 ता ~ नुः 9 काकि

५१यख. स्य नेतृणा सः ।

[भरग्पा०६म्‌०९-७] बह्मागृतवर्विणीदी पिकाम्थां समेतानि । ४०५

(ण्व०)लोके हि मूर्छितो यलनहीनो यलनवद्धिश्चेतनान्तरैर्नीयते नाचेत- नैरतो यत्नहीनश्ेतनश्चेतनान्तरेर्नीयत इति न्यायसहिताटिङ्कव्पूवेषाम- विरादीनां देवतानां तच्षिद्धरनतुलासिद्धन न्यायहीनं टिङ्कमाचरा- दीनां देवत्वे रा्नौ दक्षिणायने वा मृतस्य विदुषो बद्यलोकगतिरयुक्ततरा भवति देवानां सदा स्वादिति ॥ ५ ॥ नन नार्विरादीनां नेतुतवं विद्युलोकाद्मानवपुरुषस्येव नेतत्वभ्रवणा-

दरुणादीनां नेत्रत्वायोगादित्यत आह--

न.

वैयुतेनेव ततस्तच्छरतेः ॥ & ॥

अमानवः पुरुषो विदयु्टोकमागतो वैद्युतस्तेनेव ततो विद्युखातै- र्ध्वं नीयमाना विद्वांसः कार्यं बह्य प्राप्तुवन्ति ' अमानव एत्य बह्य- ठोकान्गमयति विद्ध॒ह्टोकस्थान्‌ ` इव्यमानवस्यैव गमयितुत्वभ्रवणात्‌ । अमानवोपस्जनत्वेन वरुणादांनां नेतृत्वं न प्राघान्येनार्विरादिवियुद्‌- न्तानां तु प्राघान्येनेव नेतृत्वम्‌ । तस्मादुवचिरादयो नेतार इति सिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ |

एवं गन्तव्यप्रािहेतुं माभ निरूप्य फलभूतं गन्तव्यं निर. पयति--

( उत्तरमार्भेण कार्यबह्यगमनम्‌, अधि० ५ )

कार्यं तु बादरिरस्य गव्युपपततेः ॥ ७ ॥

¢ स एतान्बह्य गमयति ` [ छा० ५।१०।२] इत्यव संशयः

क्कि परं निर्गुणं बह्म गमयत्यमानवः पुरुष उत कायं सगुणं बद्धेति ।

--~-~-~-------

~ ~ ~-----------~--~--~---~-~~~-~-------~--~--~----

(दी०॥ संपिण्डितकरणवेन स्थानानां स्वयमेव व्यामोहोऽचेतनत्वं तस्मा- ष्रेतणां चेतनासिद्धिस्तस्याः ॥ ५॥

वेद्यतेति । वरुणादिलोके तेषां नेतणाममावाप्पवमपि चेतनान स्युरित्यत आह~वेद्युतनेवामानवेनेव ततस्तस्माद्विद्युलोकाद्र्वे नीयते। छ्ुतः। तच्छतेः। तस्यामानवस्य पुरुषस्य नेतत्वस्य तान्वेदयुतादिश्तेः॥ ६

पूवाधिकरण आतिवाहिकैः सगणविद्या विन्नीयत इत्यक्त तदनपपन्न- मतस्य प्राप्यस्य बह्मणः परत्वेन निगंणवेद्यादिवदप्यत्रेव गच्छतात्या- क्षिप्य सिद्धान्तमाह-काय॑मिति । यद्धिरादिना गच्छन्ति बह्म

४०६ भ्रीमहैपायनप्रणीतबह्मसूत्राणि- [अर्छ्पा यर ८- (र ० ०|)पूर्वपक्षिऽचिरादिगत्या बह्मलोक प्राप्त्यनन्तरं विदुषो लिङ्गश्रीरल- येन परब्रह्मपािः सिद्धान्ते कायंबह्यप्राप्त्यथमेव गतिनं परबह्यप्राप्त्यथ- मिति मन्तव्यम्‌ । उत्तरत्र पर्वपक्षयिष्यन्नादो सिद्धान्तमाह-कार्य- मिति । कार्यमेव बह्म गमयतीति बादरिराचार्यो मन्यते । कुतः । अस्य कार्यब्रह्मणः परिच्छिन्नस्य गत्युपपत्तेगेन्तत्यत्वोपपत्तेः । प्रत्यश्रपस्यापरि- च्छिन्नस्य परस्य तदूनुपपत्तेरित्यथंः ॥ ७॥ वरिशेषितताच्च ॥ ८ ॥

बह्यलोकान्गमयति ` [बु० ६। २१। ५] इति श्रुत्यन्तरे बहुवचनेन गन्तव्यवब्रह्मणो विशेषितत्वात्‌ । सावयवस्यावयवमेदेन भिन्नस्य बह्यण एव गन्तव्यत्वं न निर्विशेषबह्मणः । टोकशब्वाच मोगभूमेरेव प्राप्यत्वं न परस्येति चकाराथः ॥ ८ ॥

ननु नपुंसक बह्मशष्दुस्य परस्मिन्नेव मुख्यत्वात्कथं कायबह्मणि बह्म गमयतीति व्यपदेशस्तत्राऽऽह-

सामीप्याततु तद्भयपदेशः ॥ ९ ॥

तुश्चोद्यकनिरासा्थंः । परमेव हि बह्म सत्यकामतवादिगुणयुक्त कायंबह्येत्युच्यते । तथा च कायबह्मणः कारणपरबह्यसामीप्यात्कारणे भख्यस्य बह्मपद्स्य कार्यं व्यपदेशो टक्षणया प्रयोग इत्यथः । मुर्यासं- मवादिति मावः॥९॥

(दी ०।)तत्कार्यं बादरिराचार्यो मन्यते । कुतः । अस्य कार्यस्य गतेर्बिरा- दिगमनस्य तत्रोपपत्तेः संमवा गत्युपपत्तिः । तस्याः ॥ ७॥

ननु नायं. तकंगम्यांऽथं इत्यत आह~--विशोषितेति । बह्मलोकानि- त्यादिना विशेषितत्वात्‌ । चकारस्तर्कस्य श्रुतिमूलस्य( स्याऽऽ ) दुर्तव्य- तामाह ॥ ८ ॥

ननु, कायस्यापि ब्ह्मङब्दो नोपपद्यत इत्यत आह-तुशब्द्‌- स्तत्र बह्मशब्दानुपपत्ति वारयति । का तर््यवोपपत्तिरित्यत आह-- सामीप्यात्कायस्य बरह्मणः परेण बह्मणा । अतस्तस्य बह्मशब्दुस्य व्यपदृष्ाः ॥ ९ ॥

# ख. ब्रह्मराठरानुपपात्तं वारयति ।

१. स्य कतैः।

(जण "्पा०स्‌०] बह्यामुतवर्षिणीदीपिका््यां समेतानि । ४ ०७

११ १९]

जग्व०।)ननु कार्यबह्यपराप्तौ तेषां न पुनरावृत्तिरिति श्रुतिविरोधस्तत्राऽऽह- कार्यात्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभिधानात्‌ ॥ १० ॥

कार्य बह्मटोकस्यात्यये नाशे सति तदध्यक्षेण तद्टोकस्वामिना हिर. ण्यग्मेण सहातः कार्यबह्मणः परं बह्म प्राप्नुवन्ति " उत्पन्नातमसाक्षा- त्कारा विद्रसिः ` दत्युक्तश्चत्याऽमिधानादव गन्तव्यमित्यर्थः ॥ १० ॥

स्मृतेश्च ॥ ११॥ घ्रह्मणा सह ते सर्वे सप्रापे प्रतिसंचरे । परस्यान्ते फतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम्‌ ॥

इति स्मृतिश्च बह्मलोकं प्राप्तानां कममुक्तिं दशयति । अतोऽपि नाना- चृत्तिश्रुतिविरोधः । प्रतिसं चरो महाप्रठयस्तस्मिन्प्ापते परस्य हिरण्यगम- स्यान्तोऽधिकारसमापिस्तदा करतातमानः शुद्ध धियो बह्यलोकवासिनः परं पद्‌ प्राप्नुवन्तीति योजना । तस्मात्का बह्यप्राप्त्यर्थमेवा्बिरादिगतिनं प्रत्यश्पपरबह्यप्राप्त्य्थं घटाकाज्ञस्येव महाकाङप्राप्त्यर्थं गतेरफटत्वा- दिति सिद्धम्‌ ॥ ११॥

एवं सिद्धान्तमुक्त्वा परवपक्षमाह-

परं जेमिनिमुंस्यत्वात्‌ ॥ १२॥

नपुंसकबह्यज्ञब्दस्य परस्मिन्नेव मुख्यत्वात्परमेव बह्म गमयत्यमानव

इति जेमिनिराचार्यो मन्यते ॥ १२ ॥ दशनाच ॥ १३॥ ¢ तेषां न पुनरावृत्तिः ` [ ब० ६।२। १५ ] ' तयो्ध्वमायन्नमृत-

(दी°।) ननु कार्यप्राप्तावनावृत्तिरनोँपपद्यत इत्यत आह-कार्येति । कार्यस्य बह्मलोकस्याध्यक्षेण परमेिना सहातः परमेष्ठिनः परं बह्म मवति । अनावृच्याययभिधानात्‌ ॥ १०॥

नन्वेतद् विश्वास्यं मिवेत्यत आह-स्मतेरिति । बह्मणा सहेत्याद्यायाः। चशब्दाच्छतेरपि ते बह्मलोक इत्याद्यायाः ॥ ११॥

एवंपक्षमाह-परमिति । बह्यक्षब्दस्य बह्मणि मर्यत्वाद्यद्रम्यमचि- रादिना तत्परमेवेति जेमिनिराचार्य आह ॥ १२॥

ननु अनुपपत्तेमुख्याथपरित्याग इत्यत आह--दृकनादिति ।

१ ख. स्यरमेः।

४०८ भ्रीमहैपायनप्रणी तह्मसूघ्राणि-[ ० धपा ०२० ९-९४]

( ०व ०।)त्वमेति ' [छा ०८।&।६] इति च म॒क्तेगं तिपूर्वकत्वदशनाञ्च परमेव गन्तम्यमित्यथः ॥ १३ ॥

नमु ' प्रजापतेः सभां वेदम प्रपये ` [ छा० ८ । १४1१1] इति मरणकाल उपासकस्य काय्रह्यप्रापिसंकल्पभ्रवणान्न परं गन्तव्य. मिव्याक्द््याऽऽह-

न च काथं प्रतिपच्यभिसंधिः॥ ३१४॥

अयं % प्रतिपत्यभिसंधिः प्रासिसंकल्पः कायं बह्मणि न फार्यबह्य- विषयो न मवतीति यावत्‌ । किंतु परबह्यप्रापिविपयक एव +ते यदृन्तरा तद्भय ` [ छा० ८ । १४। १ `] इति परस्येव ‹प्रकरतत्वात्‌ । ननु प्रकरणवबलाद्वेरमवह्यप्रापिसंकद्पस्य परकिषयकत्वेऽपि तस्याः प्राप. गतिपूवकव्वं कथामिति चेदुच्यते । ‹ तद्पराजिता पृब्रह्यणः प्रम॒वि- मितं हिरण्मयं वेदम ` [ छा०८।५।२ ] इति दहरविद्यायां हिरण्य- गमवेरमप्रापेगंतिपूवंकत्वावगमाद्स्या अपि परबह्यवेहमपरापतेगतिपूर्वक- त्वमनुमीयते वेरइमप्रातिपत्तित्वसामान्यात्‌ । यद्वा “ प्रजापतेः समां वेरम प्रपद्ये ` इत्यत्रेव पदेर्गत्य्थत्वाद्रतेश्च मागंसाध्यतवान्मार्गसाध्य- गतिपु्वंकत्वं परवेहमप्राप्तेरिति पवंपक्षः । श्युत्यर्थस्तु तत्त बह्यलोके न केनाप्यविदुपा पराजितेत्यपराजिता पुरस्ति बरह्मणो दिरण्यगंस्य तेनेव प्रभणा निर्मिते हिरण्मयं वेश्म चास्ति तस्रतिपद्यते बह्म चयसंपन्नो विद्वानिति । अचर पूवपक्षे “ मुख्यत्वात्‌ ` ' दशनाच्च › इति हेतुद्रयं परव॑मेव ~ दूषितम्‌ । यत्तु प्रकरणाद्रेरमप्रापधिसंकल्पः । परविषय इति तन्न । भ्रजापतेः समां वेरम प्रपद्यते ` इति वाक्यश्रतिभ्यां = दुबंल- प्रकरण विच्छेदेन वेरमप्रापिसंकल्पस्य कायबह्यस मादिविषयत्वावग-

(दी °।) तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेतीत्यग्रृतपरातेः । चकारो मुख्यार्थेन पपत्तेर- मावमाह ॥ १२३ ॥

८ प्रजापतेः समां वेशम › इत्यादिना स्पष्टं कायस्य बह्यणोऽवगम इत्यत आह-न चेति । ' वेरम प्रपये ` इति प्रतिपत्तेरभिसन्धिरमिप्रायः

# ख. अभिप्रायः । + ख. ते नामख्पे । > ख. प्रकरणत्वात्‌ } > ख, ' सामीप्यात्तु तय्यप. देशः ° “ कायोदयये तद्ध्यक्षेण ° इति सूत्राभ्याम्‌ । = ख. ग. श्रुति-लिङ्ग-वक्य-प्रकरण-स्यान- समाद्यानां समवाये पारदोबेल्यमथविप्रकषोत्‌ ( जै ० सू०३।३।७।१४)

[अन्पार३्‌०१५] ब्रह्मोशृतवर्षिणीदी पिकराभ्यां समेतानि । ४०९

(न०व०।)मात्‌ । स्तुत्यर्थत्वेन वाऽस्य परप्रफरणे कीतनम्‌ । सगुण विद्या हि गतिमपेक्ष्य प्रजापतिसमादिपातिफलहेतुरियं तु परविद्या गतिनिरक्षिव मिरतिशयफलहेतुरतो महती ति स्तुतिः । तस्मात्कार्यबह्मपराप्त्यर्थव गति- रिति सिद्धम्‌ ॥ १४॥ |

एवम्िरादिगत्या गन्तव्यं निरूप्य गन्तृ्निरूपयति-

( प्रतीको पासकानां बह्मलोकाप्रापणम्‌ › अधि० ६ ) अप्रतीकाटम्बनान्नयतीति बादरायण उभयथाऽदोषात्तत्तुश्च ॥ १५ ॥

किममानवः पुरुषः सर्वानुपासकान्बह्यलोकं प्रापयत्युत प्रतीकापास- फभिन्नानिति संशयः । तच्च नियामकाभावात्सवानिति प्राप्ते व्रूमः । पतीकोषासकमिन्नान्सर्बानुपासकान्नयत्यमानव इति बादरायण आचायां मन्यते । ननु तहि ' अनियमः स्वैषाम्‌ ` [ सू०३।९। ११] शत्यत्र सर्वोपासनेषु मार्गोपसंहारोक्छिविरोधस्तचाऽऽह-उमयथाऽ्वोषादिति। कांश्िदुपासनान्नयति कांधिन्नेत्युमयथामावाम्युपगमे शोषामावादि- त्यथः । अनियमन्यायस्य प्रतीकभिन्नविषयत्वादिति मावः-। नियामक- माह-तव्कतुश्वेति । क्रतुरुपासनं कायबह्यविषयकः क्रतुर्यस्योपासक- स्यास्ति स तत्कतुस्तथा चया यदुपासकः स तत्माप्नोतीति भुतिस्पृति- सिद्धत्वात्तदुपासकानामेव कार्यबह्यप्रािरित्यथः । प्रतीकोपासनेषु नाम

श~ क

बद्येत्यादिषु बह्यणः प्रतीकं प्रति विशेषणत्वेन प्रतीकस्येव प्राधान्यान्न

(दी०।कार्ये ब्ह्मणिन च नेव नामरूपनिवाहुकस्य बरह्मणः प्रक्रत. त्वात्‌ ॥ १४ ॥

पुवांधिकरणे ऽचिरादिना प्राप्यस्य बह्मणः कार्यत्वसुक्तम्‌ । एवं चेतप्रतीकोपासकेरपि तद्म्यमित्याक्षिष्य समाधत्ते-अपरतीकेति । प्रती- कालम्बना ये न मवन्ति तेऽप्रतीकालम्बनास्तान्प्रतीकोपासकव्यतिरि- ्तानमानवः पुरुषो नयतीति बादरायण आचार्यों मन्यते । नन्वनियम- न्यायविरोध उक्त इत्यत -आह-उभमयथाऽदोषादुमयथा प्रतीकालम्बनः" नामनयनेऽन्येषां नयने न्यायस्य प्रतीकाटम्बनव्यतिरिक्तषिषयत्वेनादो-

१ ख, (तीकन्यर । 4 2

४१० भरीमदैपायनप्रणीतबह्यसृत्राणि- [अ०४्पा०४सु०१]

(ल०्व०।)% तदुपासकानां बह्मोपासकतवं पश्चागन्युपासकानां तब्मोपासः- त्वेऽपि श्रतिबलाद्रह्यप्रा्निरेति ॥ १५ ॥

विशेषं च दशयति ॥ १६ ॥

किंच ‹ यावन्नाम्नो गतं तत्रास्य यथाकामचारो मवति ' [ छा० ७।१।५ ] इति नामप्रतीकोपासनफकादु्तरोत्तरवामाद्युपासनानामुक्कर- फट विशेषं दृश्यति श्रतिः " वाग्वाव नाम्नो मूयसी ` [ छा०७। २। १] हष्याद्या । अयं फलविशेषः प्रतीकानामुत्कर्षापकर्षवतायुपा- स्यत्वे युज्यते न तु स्वत्रैकस्य बह्मण उपास्यत्वे । तस्माद्रह्मोपासका- नामेव बह्यप्रा्िनं प्रतीकोपासकानामिति सिद्धम्‌ ॥ १६ ॥

इति भीषह्मसधवु सौ चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पाद्‌; ॥ ३ ॥

एवं सगुणवह्मविदां प्राप्यमुक्तवा निर्गुणवबह्यविदां प्राप्यमाह-

( भुक्तिरूपस्य षस्तुनः पुरातनतवम्‌, अधि० १)

संपयाऽऽविभावः स्वेनशब्दात्‌ ॥ १ ॥

एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुव्थाय परं ज्योतिरुपसंपशथ स्वेन रूपे. णाभिनिष्पद्यते ' [ छा० ८1 १२।२] इति भ्रूयते तत्र संशयः ॥ यथा सुकृतिनः स्वीयेन रूपान्तरेण फलेनामिनिष्पत्तिस्तथा निगुणवि- हो ऽमिनिष्पत्तिरुताऽऽत्ममात्रेणाभिनिः्पत्तिरिति । पूर्वपक्षे स्वर्गमोक्षयो-

(दी ०।) षात्‌ । अच्र को हेतुरित्यत आह-तक्कतुश्च । तस्य बह्मणश्च कतुः संकल्पस्तत्कतुबंह्यप्राप्तो हेतुः । वशब्दस्तदमाषाप्राप्तौ ॥ १५ ॥ ननु प्रतीकोपासनानां फला मावा ब्रह्मलोक एव फलं कल्प्यामित्यत आह~- विशेषेति । यावन्नान्नो गतमित्यादिना प्रतीकोपासनेषु फलस्य । चकारोऽश्रतफटेषु बह्मलोकः फलं कल्प्यमिति कल्पनामावमाह ॥ १६॥ इति बह्यसूत्रदी पिकायां चतुथस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ३॥ पूर्वपादे सगुणविदधाविदोऽविरादिगतिः कार्यबह्यप्रा्िश्वेव्यक्तमि- नीं निगुणविद्याविदृस्तत्सपत्तिरुष्यते-संपदयेति । परं ज्योतिरुपसंपद्य

+ ख, प्रतीकोपापतामाम्‌ ॥

[भग ण्पा००९-६] बह्मामतवषिणीवी पिकाभ्यां समेतानि। ४११

(न ०व ०।)रविशेषः सिद्धान्ते विशेष इति फलम्‌ । अत्र फठनिरुूपणाव्‌- ध्यायपादसंगत्योः स्फुटत्वम्‌ । तच स्वर्गवन्मोक्षस्याभिनिष्पत्तिः फल- व्वाविश्ेषादिति प्राप्ते ब्रूमः । संपद्य स्वप्रकाशश्लमात्मानं साक्षादु- नुभूयते नैवाऽऽत्ममात्रेणाऽऽविमांवः । अवस्थानवान्मवति भुक्तः । कुतः । स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति स्वशशब्दादित्यर्थः । फटत्व- हेतुकानुमानं मोक्षनित्यत्वश्रुतिबाधितमिति ॥ १ ॥

ननु स्वरूपात्मकमोक्षस्य सदा सत्वात्कः पुनः पूर्वावस्थातो विशेष इत्यत आह-

मुक्तः प्रतिज्ञानात्‌ ॥ २॥

यः स्वरूपेणाभिनिष्पद्यते स सर्वानथविनिपंक्तः स्वप्रकाशनिरति- कशयानन्दात्मनाऽवतिष्ठते । परवं्रावस्थाचयकलुषितः संसारी वेति विशेषः । ननु स्वरूपाभिनिष्पन्नो मुक्त इति कुतोऽवगम्यते तताऽऽह- प्रतिज्ञानादिति । " य आत्माऽपहतपाप्मा › इत्युपद्छस्य ' एतं त्वेव ते भुयोऽनुष्याख्यास्यामि ' [ छा० < ।९।३] इति सकटदोषमभुक्त- स्येवाऽऽत्मनो ब्याख्येयत्वेन प्रतिन्ञानादित्यथंः ॥ २ ॥

ननु कार्यज्योतिशूपसन्नस्य कथं भुक्तत्व मित्यत आह- आत्मा प्रकरणात्‌ ॥२॥

अश्र ञ्योतिरात्मव न मोतिकं तेजः ‹ य आत्माऽपहतपाप्मा [ छा० ८ । ७। १ ] हत्यात्मप्रकरणादित्यथंः ५३॥ ( मुक्तस्य बह्मणोऽभिन्नत्वम्‌, २)

>

"यी पिधा ककककमये

(दी ०।) स्वेन केवलेनेवाऽऽत्मनाऽऽविर्भवति । कुतः । (स्वेन रूपेणामिनि- ष्पद्यते ` इति स्वशब्दात्‌ ॥ १ ॥

कः पुनर्धिशेषः पर्वोत्तिरयोः स्वरूपयारित्यत आह- मुक्त इति । योऽत्राभिनिष्पद्यत ह्युक्तः सन्सर्वसंबन्धवि मिगुंक्तः । कुतः । च आत्मे त्यादिना तादृशस्यैव प्रतिज्ञानात्‌ ॥ २॥

ज्योतिरुपतपयेति कार्ये ज्योतिषि संपत्तेः कथमात्शूपेणाऽऽविमाव

इत्यत आह-' आत्मा प्रकरणात्‌ ` ज्योतिःकष्वनाऽऽत्माऽभिधी यते ४

कुतः \ प्रकरणात्‌ । य आन्मेत्यावेः ॥ ३ ॥

४१२ प्रीमहे पायनप्रणीतनह्यसूञज्ञाणि- [अ०४पा० सु ० ४-५)

अविभागेन दृष्टत्वात्‌ ॥ ४ ॥ (न° ०|)परं ज्योतिरुपसंपद्य मुक्तो विद्रा निप्युक्तं तं मुक्तमुपजीव्य संदिह्यते ङि मुक्तो बह्मभिन्नत्वेनावतिष्ठतं उत बह्याविमागेनेति । तत्र मिन्नत्वेनेति भ्रान्ति बारयति--अविमागेनेति । निरतिशयानन्दबह्यात्मनेवाव तिष्ठते भुक्तः । कुतः । हष्टतवात्‌ । ‹ बह्येव सन्बह्माप्येति ` ‹ तत्वमसि ` इत्या- दिश्र॒तिष्वमेद्स्य वष्टत्वादित्यथः ॥ ४ ॥

( मुक्तस्वरूपभूतस्य बह्मणो युगपत्सविरोषख निर्विशेषत्वे, अधि०३ )

घराह्चेण जेमिनिरुपन्यासादिष्यः ॥ ५॥

पवंसिद्धं बह्याभिन्नं युक्तमुपजीव्य संदिह्यते स मुक्तो बह्मात्मकः किं सत्येन सर्वज्ञत्वादिप्रपथ्चेन सहावतिष्ठत उत रशकशविषाणवद्सश्रेव सर्वज्ञ्वादिरिति सचेन्माच्रेणावतिष्ठते । आहोख्िद्रस्सुतों निष्प. श्वोऽपि श्यावहारिकस्व॑ज्ञत्वादिमानिति । तच्राऽभ्यं पवेपक्षमाद- बाद्येणेति । बह्मसबन्धिना सत्येन सवज्ञत्वादिना सहाव तिष्ठते बह्मा रको मुक्त इति जेमिनिराचायों मन्यते । कुतः । उपन्यासविपिन्यप- देशेभ्यः । उपन्यास उष्टशः स च सोऽन्वे्टव्य दस्यादिविधानाथमागतः। ‹ य आत्माऽपहतपाप्मा ` (छा ० ८1७1१) इत्यादिरूपः । विधिरज्ञातन्ञा- पनस्‌। स च (तस्य सर्वेषु लाकेषु कामचारो मवति! [छा ०५२५।२] इत्या- दिरूपः । उद्ेशविधिविलक्षणो व्यपदेशः । स च सर्वज्ञः सर्वेश्वर इत्यादिषूपः । अयं हि नोहेशो विध्यमाषान्नापि विधिः सिद्धवि शाद्‌त एभ्यो हेतुभ्यः सप्रपश्च एवाऽऽलेति ॥ ५ ॥

(ध °।) पर्वाधिकरणे स्वेन सता संपत्तिरुक्ता सा सुपुपिवत्स्यादित्याक्षिप्य समाधत्ते-अवि मागेनेति । परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते यः स व्वविभागेन च । कुतः । तच्वमसीत्यादेष््टत्वात्‌ ॥ ४ ॥

` प्र्वाधिकरणेऽविमागेन बह्यसपत्तिरक्ता तद्भह्म स्व मावेन सबिशेषमि- स्याक्िपति--बाद्येणेति । बाह्येण स्वेन सूपेणापहतपाप्मत्वादिना सवज्ञ- त्वादिना च निष्पद्यत इति जेमिनिराचा्यों मन्यते । कुतः । उपन्यासा- देभ्य । उपन्यासो य आसेत्यादिः । आदि्षब्देन स तन्न पर्येतीत्ये भ्वर्यादिभ्य; ॥ ५ ॥

१ य, "दिति ।

[अण्श्पा । ४सु० बह्यायुतवर्षिणीदीपिकार्म्या समेतानि । ४१३

६ ~~ (००) अधुना द्वितीयं परवपक्षमाह-

चितितन्मात्रेण तदात्मकतवादित्योडलोमिः ॥ ६ ॥

जीवातमनस्तक्ातमकत्वाचिदेकरसत्वाचितितन्मात्रेण चेतन्यमात्रात्म- नाऽवस्थितें मुक्ते बह्मामनि सर्व॑ इत्या दिशब्दा ननेरथका एव प्रयु. ज्यन्त इत्यौडलो मिराचायों मन्यते ॥ ६ ॥

सर्व॑ज्ञत्वादीनां धर्माणामरसमवाद्धभिस्वरूपादत्यन्तभिन्नत्वेऽत्यन्ता- भिन्नत्वे वा तेषां गवाश्ववद्धर्मिवच धर्म॑त्वानुपपत्तेरिति प्रापे सिद्धान्त धपति-

( अधिरादिमार्गेण बह्मलोकं प्राप्तस्योपासकस्य मोग्यवस्तूनां सृष्टी मानससंकद्पस्थैव हेतुत्वम्‌, अधि०४)

एवमप्युपन्यासादपुवभावादविरोधं बादरायणः ॥७॥

एवं पारमाथिकचेतन्यमाचस्वरखूपाभ्युपगमेऽपि पूर्वोपन्यासादिभ्यः पूर्वस्य बाह्यस्य रूपस्य स॑ज्ञत्वादेन्यांवहारिकस्य मावाद्रह्मणो मुक्ता- मनः! सप्रपश्चत्वनिष्पपश्चत्वयोरविरोधं बादरायण आचार्या मन्यते । आ विद्यकधर्माणां सर्वज्ञत्वादीनामुपपत्तेनं तेषां तुच्छत्वमत एव सवां- मनाऽवियानिवृत्तौ विदेहकैवल्यं निष्प्पश्चमेव । एतद्मिपरव्योक्तं मग- वरता भाष्यकारेण व्यवहारापेक्चयेति । न द्योपनिषदानां मोक्षेऽपि व्यष- हृतिमंता मटामावादिति मावः ॥ ७ ॥

एवं परविद्याफलटममिधायापरवियाफलं प्रपञ्च यितुमुपक्रमते-

संकल्पादेव त॒॒तच्छरतैः ॥ < ॥ दृहरवियायां भरूयते--“ स यदि पितुलोककामो मवति संकल्पावे-

व, (क्ष ०।) चितीति । वितितस्माच्रेण चैतन्यमेवाऽऽत्मनो रूपमतश्चैतन्यमाते- ोवाभिनिष्प्यतें । तदेव कुत इत्यत आह ~, एवं वा अरे इत्यादिना । तदात्मकत्वाञ्चेतन्यमा्ात्मकत्वात्‌ । आत्मनो वस्तुतः सत्यसंकल्पतवा- दीनायुपाधिधर्मत्वादित्योडलोभिराचायो मन्यते ॥ ६॥

एवमपीति । एवमपि पारमाथिकचेतन्यमा्नस्वरूपाभ्युपगमेऽपि र्वस्याप्युपन्यासादिभ्योऽवगतस्य बाह्यस्येश्वयरूपस्य मावादुप्रत्याख्या- लादविरोधं बादरायण आचार्यो मन्यते बाद्रायणमतं सिद्धान्तः ॥ ७॥ एर्वाधिकरणे बह्मणो दिशेषसं मवादविरोषपवृत्तावपि न विशेषत्वभ्रु

४१४ भीमहिपायनपणीतबह्मसू्ाणि- [अण्ध्षर ४

९-१० (ज णव "वास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति ` [छा०८।२।१] इत्यादि त्र संकाय । किं बह्मलोकस्थस्य विदुषो मोगहेतवः पि्रादयः संकल्पादेव सिध्य- न्त्युत यत्नान्तरसहकृतात्संकल्पादिति । तत्र लोके मोगसाधनस्य प्रयत्न- साध्यत्वदक्शनादुचापि यतनसपेक्षेच्छाऽत एव बह्म मृतस्य विदुषो विमू- तिसिद्धिनं केषटेच्छात इति प्राप्ते त्रूमः । संकल्पादेवास्य विदुषः पित्रादिविमूतिप्रातिः । द्रुतः । साधनान्तरनिरासकेवकारशरुतेः । श्रव्या च लौकिकानुमानस्य बाध इति । किंच यदि संकल्पः साधनान्तर- सापेक्षस्तार्हे तदमावे विदुषो वन्ध्यसंकल्पत्वापत्तो सत्यसंकल्पत्वं नं स्यात्‌ । पंकल्पानुगुणसाधनान्तरमिष्टमेवेति ॥ ८ ॥

अत एव चानन्याधिपतिः ॥ ९ ॥

अत एव सत्यसंकल्पत्वादेव विद्वाननन्याधिपतिर्मकवति ` । यदि विदुषः कश्चनाधिपतिः स्यात्तर्हि तदधीनमोगस्य संकल्पमाजादसिद्धः सत्यसंकल्पत्वं न स्यात्तस्मादीभ्वरात्मकस्य विदुषः संकल्पादेव सर्वेभ्व- य॑प्रािरिति सिद्धम्‌ ॥९॥

( एकस्यापि पुरुषस्य देहमावामावयोरेच्छिकत्वम्‌ , अधि० ५ )

अभ्नावं बादरिराह येवम्‌ ॥ १०॥

संकल्पादेवेति श्रुत्या बिदुषस्तावन्मनोऽस्तीत्यवगतं शरीरेद्िपणि सन्त्युत न सन्त्याहोस्वित्सन्ति न सन्ति चेति संदेहे यथा संकल्पादेवे- स्यवधारणभरुत्या साधनान्तरामावस्तथा बाद्रिराचायः शरीरेन्धियाणा- (दी०।) तिरौपाधिकी शेषे व्यवस्थापिता । नेवं यो गि^संकत्पातिरिक्तसाध. नवानिति प्रप्युदाहरणेनाऽऽक्षिप्य समाधत्ते-संकल्पेति । पिचरादयः संक- ल्पादेव समुत्तिष्ठन्ति न ठत निमित्तान्तरात्‌ । कुतः । तत्तस्य संकल्पादे. वास्य पितरः समुत्तिष्ठन्तीति ताहश्षस्य समुत्थानस्य श्तेः ॥ ८ ॥

अत एवेति। अत एव सत्यसंकल्पादेषानन्याधिपतिश्च । अस्य नान्या. धिपतिरपि ॥ ९॥

एवाधिकरणे संकल्पातिरिक्तसाधनानां सगुणविद्याविदो योगिनोऽ सत्वमुक्त तच्छतेः । नैवमत्र श्रुतिरस्ति, अतोऽपि मनोतिरिक्तानां

# संकत्पेतीयन्तः ज, पुस्तकस्थी भन्धः ।

अण्टपा०४्सु-] बह्माभतवर्पिणीदीपिकाम्यां समेतानि । ४१५

११-१२] त्र०ष०।ममावं मन्यते ! आह द्येवमान्नायः-'मनसेतान्कामान्पश्यश्रमते ` ` छा० ८ । १२।५] "य एते बहमलोके ` [ छा० ८। १३। १] [ति । यदि विदुषः शरीरादिकं स्यात्तवा मनसेति दिशेषणमन्ययागव्य- च्छेदृकमवधारणपरं पीडचेतेव्येकः पूर्वपक्षः ॥ १०॥

पूवंपक्षान्तरमाह--

भावं जेमिनिर्विकल्पामननात्‌ ॥ ११ ॥

शररेन्दियाणां मनस इव मावं सत्तां जमिनिराशार्यो मन्यते ' एक- शा मवति चिधा मवति ` [ छा०७। २६। २ ] इत्यादिना विदुषोऽ- मेकधा मावभिफल्पामननात्‌ । न हि शरीरभेवं विना कदाचिदे- एधामाषः कदाविधिधामावं हत्याययनेकधामावविकल्पः संमवतीति प्रावः ॥ ११ ॥

सिद्खान्तमाह--

दादशाहषदुभयविधं बादरायणोऽतः ॥ १२ ॥

अत एष मनसेति विकोषणाद्िकल्पामनमनाचेति लिङ्ह्याद्यदा क्षर. 7दिसंकल्पस्तदा सशरीरेन्दियत्वे यदा तु तत्संकल्पामाषस्तदा शरीरे न्दिपराहित्यमित्युमयबिधं विदुष देभ्व्यं षाद्रायण आचार्यो मन्यते द्दज्णाहवत्‌ । यथा ' द्वादृशशाहमद्धिकामा उपेयुः ` हत्युपेयुषोदनाग- 'यत्वाहूादशाषहस्य सत्त्वं " द्ादृक्षाहेन प्रजाकामं थाजयेत्‌ ' शत्यहगं- गते सति यजातिचोदनागम्यत्वादहीनतवं बेत्युमयषिधलं तद्दि. यथः ॥ १२॥

दी०।)साधनानां समस्वमेवेति प्रत्युदाहरणेनाऽऽक्षिष्य पक्चान्तरमाह-अमा- भिति । मनोतिरिक्तानां हारीरस्येन्दियादीनाममावं बादरिराचार्यो न्यते । कुतः । हि यस्मादेवमाहश्रतिः-मनसेदेतानित्यादिनिा ॥ १०॥

मामिति । जेमिनिराचायों मनोषच्छरीरस्यापि सेन्दियस्य माष. क्तं प्रतिमन्यते । छतः । स एकधा मवतीत्यादिना विकलत्पस्याऽऽ* मननात्‌ ॥ ११ ॥ |

दरादशेति । षाद्रापणः पुनराचार्योऽत एव शिद्भद्र्शनादुमयविधं परन्यते मावममावं च द्वादृश्षाहवत्‌। यथा द्वादशाहः सत्रमहीनश्च तद्त्‌ । भतः सिद्धान्तः ॥ १२॥

~~-----~~--+---~~ ~~

१ख. ग. ध््युपायि बो।

४१६ श्रीमहूपायनपरणीतवबह्मसू्राणि- [अ०ध्पा०४ ध १३-१५ (० ०।) ननु धिदुषः शरीराद्यमावे कथं मोगस्त्ाऽऽह- तन्वभ्रावि संध्यवदुपपत्तेः ॥ १३ ॥

तनोः सेद्धियहरीरस्यामावकाटे संध्यवद्यथा स्वप्ने मानसिकवि घयमोगो जाग्रद्धोगकिलक्षणस्तद्रद्धोगः । कुतः । ' मनसतान्कामा- न्परयन्रमते ` इति शरुतेभोगि साधनान्तरं वारयन्त्या एवमेवोपपत्त रित्यथंः ॥ १३॥

ननु देहाय मावेऽपि मोगसच्वे सशरीरताङ्गीकारो व्यथस्तत्राऽऽ्ट-

भावे जायरदरत्‌ ॥ १४ ॥

देहादिमावकाठे जाग्रृद्धोगः स्वप्रमोगविटक्षणो मवती- त्यर्थः ॥ १४ ॥

ननु विकल्पामननलिङ्केन विहुपोऽनेकशरीराणि सन्तीप्युक्तं तद्वधर्थं निरात्मकेषु तेषु भोगायोगादित्याक्षेप इदव्माद-

( सर्वेषां देहानां सात्मकत्वम्‌, अधि० ६ )

प्रदीपषदावेशस्तथा हि दशयति ॥ १५ ॥

किं विदुषा सुज्यमानानि शरीराणि दारुयन्त्रवन्निरात्मकान्युतास्म- हदादिदेहवत्सात्मकानीति संदेहः । पर्वपक्षे विदुष एकस्मिन्नेव वहे भागः सिद्धान्ते सर्वेष्वपीति बोध्यम्‌ । तच्चानादययन्तःकरणपरिच्छिन्नस्य मोक्त विदुषः शरीरान्तरेषु प्रवेशायोगान्निराव्मकानीति प्राप्ते बूमः । विदुषा सुज्यमानेष सेन्दियमनःसु बहुषु देहेषु विदुष आवेशोऽमिव्यक्तिर्व- यासामर््यादुपपद्यते पुरातनान्तःकरणपरिच्छेदस्य विद्वांसं योगसाम- ध्याद्यापकं प्रत्यप्रतिबन्धकत्वात्मदीपवत्‌ । यथा प्रदीप एकोंऽनेकवतिषु

(दरी ०।) ननु शरीरामावे सुषुप्तवन्न विषयोपलम्म इत्यत आह- तन्व माव इति । तनोः सेच्ियस्य शरीरस्यामावे सन्ध्यवत्स्वप्रवत्संकल्परूपाणां पिच्रादीनां मोक्ष उपपत्तेः ॥ १३२ ॥

ननु शरीरस्य समव्वेऽपि विषयोपलम्मो न नियत इत्यत अण्ह-- भाव इति । मावे पुनस्तनोर्जाग्रद्रसिच्राद्यत्पत्तेः ॥ १४ ॥

पवाधेकरणे स एकधा मवतीतिवाक्योदाहरणेनानेकक्ारीरय्हण- मुक्तं न क्रमेण युगपदित्याक्षिप्य समाधत्ते-प्रदीपवदिति । शरीरान्त-

1

१ ख. “चः त्रमेण न यु९।

[भर्स्पा० "१ बह्याम्रुतवर्विणीदीपिकाभ्यां समेतानि । ४१७

१६-१७ भविति तद्रद्िद्राननेकागन्तकान्तःकरणद्वारा देहेष प्रविक्षति । तथाहि दर्शयति शाखम्‌--' एकधा मवति िधा भवति पञ्चधा सप्तधा नवधा ` [ छा० ७। २६। २ ] इत्यादि । यद्यपि विदुषः सर्धषु देहे. ष्वेकत्वं दीपानां तु भिन्नत्वमिति वैषम्यमस्ति तथाऽप्युत्पादकद्‌। पगतेक्य सादुश्यादुत्पन्नदीपेषूपचयत इति साम्य बोध्यम्‌ । तरमात्सव।णि शरा. राणि सात्मकान्येव ॥ १५ ॥

ननु विदुषो न शरीरवच्वं युक्तं तत्केन क पर्येत्‌ ` [ बु० ४।५। १५] इति। न तु ताहुतीयमास्ति ततोऽन्यद्विभक्तं याद्रुजानीयात्‌ [ब०४।

। २० | इति च विशेषावेन्ञानामावभ्रवणादित्यत जआह-

स्वाप्ययसंपत्योरन्यतरपेक्षमाविष्छतं हे ॥ १६ ॥

सषप्तिपरमम॒क्त्योरन्यतरापक्षयेदं विशोषविज्ञानाभावभ्रवणम्‌ । हें यतः प्रकरणादेवमाविष्करुतम्‌ 1! स॒पुप्तिप्रकरणे "न तु ताहुतायमास्त ततोऽन्यत्‌ ' इत्यादि श्रुतं परममुक्त्यपक्षया च ‹ तक्केन ` इत्याद तस्मान्नेदं सगुणविदृः शरीराङ्गीकारे बाधकमित्यर्थः । तत्तच सुपु द्वितीयं विभक्तं न त्वस्तीत्यर्थः॥ १६ ॥

योगिनां मोतिकेष्वेव स्वातच्छ्यं न मूतेष्वत्याह-

( बह्यलोकगतानामपासकानां जगत्स स्वातच्छ्यामावेऽपि मोग भोक्षयोस्तेषां स्वातन्त्यसिद्धिः, अधि० ७)

जगव्यापारवन प्रकरणादस्ानाहतव्वङि ॥ १७॥

पर्वं संकल्पमा्ेण देहादिसर्भ यदेश्वयंमुक्तं विदुषस्तस्य जगदुत्पत्या- दावपवादोऽच क्रियते । किं विदुष रेश्वयमीश्वरस्येव निरङ्कुशमुत सातिशयमिति । पवपक्च हश्वरनानात्वं सिद्धान्ते तदेक्यामेति बाध्यम्‌ । राणां स्वाकार शरीरान्तरेष्वावेशः भ्रदोपवत्‌ । यथंकस्य प्रद्‌पस्य भदीपसहसरष्वावेशस्तद्रत्‌ । कृत एतत्‌ । हि यस्मात्तथा दायते श्रातेः स एकधा भवतीत्यादिना ॥ १५ ॥

अक्तस्यनेककरीरावासिताऽनुपपन्ना तत्केन कं परयादेत्यादे)नेषधा- दित्यत आह-स्वाप्ययेति । स्वाप्ययः सुषुपिः सप्तिमुक्तेस्तयोरन्यत- रापेक्षं यत्र त्वस्येत्यादिप्रतिषेधवचनम्‌ । कुतः । हे यस्मात्पुरा मुक्त वेदम विष्करृतमुदाहतम्‌ ॥ १६ ॥

पवापिकरणे शररेन्दियादीनां कतुत्वसमुक्त यो मेनस्तद्जगद्यापार- क्रतुत्वमपी ति वृष्टान्तनाऽऽक्षिप्य समाधत्त-जगादाति ! योगिनां भाति- केष्वेव स्वाक्क्छयं न मूतेन्नित्याह-जगद्यापारवजम्‌ \ कुतः । प्रकरणात्‌ ।

2

४१८ भरीमहे पायनप्रणीतजह्यसू्ाणि- [अर्षा ०४सू०५८- १९)

तत्र विषो ऽनन्यापिपतिखान्निरङ्कुकशषमेश्वयमिति प्राते द्रमः । जगदुत्प- स्पादिव्यापारवजं सातिक्षयमेवाणिमाधयेश्वर्यं विदुषो जगद्व्यापारस्तु परमेश्वरस्यैव सृष्टिवाक्येषु सर्वत तस्यैव प्रकरणा द्विपश्च तत्रासंनिहि- तत्वात्‌ । नित्यसिद्ध हि परमेश्वरस्य निरद्कुशमेश्वयंम्‌ । चकारो महा- भूतसुष्टो योगिनामश्चक्यत्वमप्याह । कथं वा विदुष ईभ्वरप्रसादायत्त- मागन्तुकमेश्वयं निरङ्कुश्लमिति वक्तु शक्यं तस्मात्सातिशयमेभ्बर्यं विदुषः ॥ १७ ॥

प्र्यक्षापदेशादिति चेन्नाऽऽपिकारिकिमण्डटस्थाक्तेः ॥ १८ ॥

ननु ˆ आप्नोति स्वाराज्यम्‌ ` [ते० १।६।३] इति प्रव्यक्षश्च- तयैश्वयोपदेक्ान्निरङ्कुशं विहुप देश्वयंमिति चेन्न । आिकारिकमण्ड- लस्थाक्तेः । आंधेकारे तत्तद्यापारे नियोजयत्पादित्यादी नित्याधिकाररिकः सूयादिमण्डटस्थः परमप्या तस्यात्तरवाक्ये ' अप्रोति मनसस्पतिम्‌ ` [ ते° १1६1२] इव्यत्च प्राप्यव्वेनोक्तर्विदुषः सातिशयमेश्व्यमिति गम्यते \ यहि पूर्ववाक््य एव निरतिकायमेश्वयंमुक्तं तदेदमीश्वरपराति- वचनं व्यथ स्यादतः सातिशयमेभ्वर्य विदुषः ॥ १८ ॥

ननूुपापिभ्यातिरिक्तस्य बह्यणोऽसत्वे कुतोऽयं विभाग इत्यत आह-

विकारावतिं च तथा हि स्थितिमाह ॥ १९ ॥

सशुणे बरह्मणि +विकारावति च निगुंणं स्वरूपमस्ि। तथा हि बरह्मणि सगुणत्वनिगुणव्वयोः स्थितिमाह श्रुतिः ` एतावानस्य महि. मा छा०३।११।६ ] इति । सगणव्वम्रक्त्वा ‹ अतो ज्यायांश्च पुरुषः ` इति. निगुणत्वमाह । एतावान्सहसरशीपत्या द्रस्य परस्य

--~----------“

सवमभूतसृष्टेवाक्यषु परमात्मनः प्रकरतत्वात्‌ । न चापि ते परमात्मवत्म- क्रेता इत्याह~-अस्तानाहेतत्वात्‌ । योगिनाम्‌ । चकारो महाभतसष्टी यागिनामशक्यत्वमाह ॥ १७॥

पत्यक्षति । प्रत्यक्षापदेशादाप्रोति स्वाराज्यमित्यादूर्यागिनां जगद्रचा- पारस्वातच्छयमिति चेन्न । कुतः । आधिकारिको य आदितव्यमण्डटस्थ- स्तस्याक्तेः ॥ १८ ॥

नत्रपाेत्यतिरक्तस्य बह्मणोऽसच्वे कुतोऽयं विभाग हत्यत आह- विकारेति + विकारावत्यंपि नित्यमुक्तं पारमेश्वरं न केवलं विकारमाच-

* ल. ` भाप्राति । स्वराज्यम्‌ ` इत्यादोर्यागिनां जगब्यपारं स्वातन्त्यमिति चेक्त कुतः » + ख, विक्रारस्हितम्‌, ॥

[अण्ण्पाण्ण्म्‌ बह्याग्रतवर्बिणीदीपिकाम्यां समेतानि । ४१९

२०-२१)]

महिमा विभूतिरिव्यथः । अयं मावः-यथा सगुणे स्थितं निर्गुण स्वरूपमुपासको न प्राप्रोति तदुपास्रकत्वामावात्तथा तद्रतं जगल्स्ष्तवा - दिकमप्येश्वर्यं न प्राप्रोति भतदुपास्त्यमावादुपास्त्यमावश्च श्रुव्यमा- वादिति ॥ १९॥

अज्र हष्टान्तार्थं निगुणं स्वरूपमक्तं ततर प्रमाणान्तरमाह-

दशेयतश्चैवं प्रत्यक्षानुमाने ॥ २० ॥

एवं बरह्मणो निगणव्वं श्रुतिस्म्रती दशयतः । (न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकम्‌ [ क०५। १५ |] इत्याद्या श्रुतिः "न तद्भासयते सूयः: [ म० गीं०५।६ | इत्याद्या स्मृतिरिति ॥ २०॥

ननु परमेश्वरस्य जगत्कतूंत्वभुक्तं तस्समानशीलाश्च योगिन इत्यत आह- ह ह

भमममात्रसाम्पादटङ्गाच ॥२१॥

उपासकस्योपास्यदेवतया सह मोगमात्रेण साम्यं श्रते न जगद्यापा- रेण (तमाहाऽऽ्पो वें खल्‌ पीयन्ते लोकोऽसो' इति । तस्मािङ्का द्विदुषः सातिशषयमेश्वय गम्यत इत्यथः । तं बह्यटोकस्थमुपास्कं हिरण्यगमें आह आपो वे खल्वम्रतमय्यो मया पीयन्ते भज्यन्ते तवाप्यस्तावम॒तोद्‌- कलक्षणो लोकां भोग्य इत्यथः ॥ २१॥

ननु यदुीश्वरेभ्वयेणातिशयेन सहितं विदुष रेश्वयं सातिशयं तहि टो क्रिकेश्व्थवदनित्यं स्यात्तथा च विदुषोऽप्यावत्तिः प्रसज्येतेत्याश- ङ्क्य दयासिन्धुभंगवान्बादरायणः समाधत्त-

गो चरं सवित्तुमण्डलादययिष्ठानम्‌ । तथा हि द्विरूपं हि यस्मास्स्थिति. माहाऽऽन्नायः-एतावानस्य महिमेत्यादिनिा ॥ १९ ॥

नन्वत्र पादचयमुपलभ्यतें न तस्य प्रमाणं किंचिदित्यत जआह- दृश्यत इति । एवं विकारावति ख्पं श्र तिस्मती दर्शयतः । श्रुतिनं तत्र सूर्यं इत्याद्या । स्म्रति्नं जायत इत्याया । चकारो मुक्तेरपि सत्व- माह ॥२०॥

ननु परमेश्वरस्य जगत्कतृत्वमुक्तं तससमानशीलाश्च योगिन इव्यतः आह- भोगेति । अनादिसिद्धेन परमेश्वरेण मागमा्चं समानं योगिनां यथैतां देवतामित्यादिना । तदेव लिङ्क जगद्रापारामि । चकारादनेके- श्वरादिदंषश्च ॥ २१॥

* ख, भृतोलयादनसमये योगिनाम रसंनिधानामावारिलरथः ।

४२० भ्रीमहूपायनप्रणीतव्रह्यसूच्ाणि 1 [अञ ४्पा०४सु०२२)]

अनावर्तिः शब्दादनाव्रत्तिः शब्दात्‌ ॥ २२॥

येऽचिरादिमागेण बह्मलोकं प्राप्तास्तेषामनावृत्तिरेव तेषां न पुनरा वृात्तारेत्यादिक्रममुक्त्यभिधायकशब्दादित्य्थः । निगुंणवह्यविदामावु तिशङ्कव नास्ति यतः सगुणविदामपि निगुंणाश्रयणेनेवानावृत्तिना- न्यथा । तस्माद्रह्यविदां निरस्तानर्थव्रातस्वप्रमनिरतिरशयानन्दबह्यातम- नाऽवस्थितिरिति सिद्धम्‌ । सूताधृत्तिः शाख्रसमात्ति्योतना्थी ॥ २२॥ यः सवेश्रुतिबन्द्विन्दितितनु्मायात्मनिद्रान्तगः सुप्ोऽस्मिन्मवपत्तने परिमिते कल्पान्तंकल्पान्तरे । यः सवापरिपन्थिसाङ्गनयजप्रज्ञाप्रवाहान्तज- प्रज्ञाटभ्यसुखाकरृतिः करृतिमि्मां रामः स गृह्णातु नः ॥ १॥ आस्मन्पद्येऽध्यायचतष्टयाथंः सूचितः विदुषां कण्ठभरूषेयं कृता वत्तिमंया प्रभो । व्यासवाङ्मणिसंहन्धा प्रीतये तेऽस्तु सवंदा ॥ २॥ इति भ्रीमत्परमहंसपरित्राजका चाय॑श्रीमन्मुकन्दगो विन्दुश्रीचरणाशि- क्षितश्रीरामरकिंकरधमंकृती बह्मसूजवुत्तौ बह्यामृतव ण्यां चतुथंस्वा- ध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥ ४॥ समाप्तोऽयं गन्थः ॥

ननु एवं सति सातिशयत्वादुन्तवच्वमिश्वर्यस्य स्यात्ततश्रेषामावृत्ति रेति चेत-अनावृत्तिरिति । नाऽऽवृत्तिश्च शब्दात्‌ । सूताभ्यासः शाख. समापिं थोतयति ॥ २२॥ सूत्राणि सुक्ष्माणि हि चर्मनेत्रै- बद्धं न शक्यानि सवर्णसंघात्‌ तेषां प्रबोधाय सुवर्णजालं निःसारित मूरि विधाय दीपम्‌ ॥ इति श्रीमत्परमहसपरिवाजकाचायौनन्दात्मपज्यपादशिष्यस्थ श्रीमच्छंक रानन्द्‌मगवतः कुतो बह्यसूत्रदी पिका्यां चतुथस्याध्यायस्य चतुर्थः पाषुः ॥ ४॥ 1 9 क, निद मतुः षु" । २ क, “न्ततस्पा? )

शरीमदुदरेपायनप्रणीतबह्मसूज्राणां वर्णानुक्रमपच्रकम्‌ ।

( सूत्राणि )

अंशो नानाव्यपदेक्षादन्यथा वापि दाशश्कितवा-

दित्वमधीयत एके

अकरणत्वाच न दोषस्तथाहि दरयति अक्षरधियां तविरोधः सामान्यतद्धावाभ्यामौप-

सद्वत्तदुक््म्‌ .... अक्षरमम्बरान्तधुते

अथिहोचादि तु तच्कायापेव तहशनात्‌ अग्न्यादिगतिश्रतरिति चन्न भाक्तत्वात्‌ अङ्खगवबद्धास्त न शाखासु हि प्रतिवेदम्‌

अङ्कित्वानुपपत्तश्च

अङ्खषु यथाभ्रयमावः अचटत्वं चापेक्ष्य ... अणवश्च

अणश्च

अत एव च नित्यत्वम्‌

अत एव च सवाण्यनु

अत एव चागीन्धनायनपेक्षा अत एव चानन्याधिपतिः

अत एव चोपमा सुयकादिवत्‌ ...

अत एव न देवता मूत च अत एव प्राणः

अतः प्रचोधाऽस्मात्‌ अतश्चायनेऽपि दक्षिणे अतस्त्वितरज्ज्याया टिङ्काच अतिदेशाच । प्रतोाऽनन्तन तथाह लिङ्गम्‌ अतोऽन्याऽपि दह्यकषामुभय)ः अत्ता चराचरग्रहणात्‌

^&) ९१

"2 @ ९ ७५ ५) € ५ „८ "८ ८५ ~< ५ < ~< ९ ९ न ५ ~ ६५ ५५ >< ~ ५५

< ५५

„९ „< „९१ ८ ~< ९ ५ ~< ~ ९ < "< ५ «५ ~< च ~< ५ ~€) ५ ~ =< ५ ५

श्रीमहिपायनप्रणीतव्रह्मदू्ाणां-

( मृश्राणि)

अथातो बह्मजिन्ञासा अहृह्यत्वा दिगुणको ध्माक्तेः

अषहहटानयमात

अधिकं तु मेदनिर्दशात्‌

अधिकोपदेशात्तु वादरायणस्यवं तद्रशनापत्‌ ... अधिष्ठानानुपपत्तेश्च व अध्ययनमात्रवतः ...

अनमिमषं च दर्शयति ... अनवस्थितेरसमवाच्च नेतरः अनारष्धक्षाये एव तु तद्वेः

अनाविष्कुवेश्नन्वयात्‌ अनावुसिः शब्दादनावृत्तिः क्षष्डात्‌ अनियमः सवषाम विरोधः शष्वानुमानाम्याम्‌ अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम्‌ | अनक्रृतेस्तस्य च 0 अनुज्ञापरिहारौ देहसंबन्धार्ज्योतिरादिवत्‌ ... अनुपपत्तेस्तु न शारीरः ... अनुषन्धादिम्यः प्रज्तान्तरपूथक्तववदहष्टश्च तदु- क्तम्‌ ... ... 9" 0 अनुष्ठेय बादरायणः साम्यश्रुते अनुस्परृतेथांद्रि अनुस्मृतेश्च अनेन सवगतेत्वमायामशब्दादिम्यः अन्तर उपपत्तेः ध अन्तरा चापि तु तदृद्रष्टः अन्तरा मूतय्रामवत्स्वात्मनः अन्तरा विज्ञानमनसी कमेण तदिङ्गादिति चेन्ना ` विशेषात्‌ । .. अन्तयाम्यधिदेवादिष तद्धूर्मष्यपदेक्षात्‌ अन्तवत्वमसवज्ञता वा .... । अन्तस्तद्धर्मापदेशात

"~ ९१ © „९0 .&# € ९५ ० =< छ ४ ~ ९ ९१ ९) ~ 5 अ

&# ९ ,-5 ९0 „६१ ~ ९9 ९

9 ६१ ,७ ,^९१

८.९१ ९४ ९ = ९४ 5 ०€ = ९) ०८ ०८ ~€ ० = छ ९ ॐ

५ ० ९ 9 „९१ ९ (€ ५

„० ६) द) ६४

वण नुक्रमपश्रकम्‌ ।

( सृष्राणि ) अन्त्याव स्थितेश्वो मयनिर्यत्वाद्‌ विशेषः...

अन्यन्नामावाज्च न तृणादिवत्‌ ...

अन्यथात्वं शब्दादिति चेन्नाविशषात्‌ .... अन्यथानुमिती च ज्ञशक्तिवियोगात्‌ .... अन्यथा मेषानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशान्तरवत्‌...

य मावव्यावुत्तेश्व ६ अन्यापिषितेषु पर्ववद्भिलापात्‌

अन्यार्थंत जेमिनिः प्रश्षव्याख्यानाभ्थामपि सैव.

मेके ... ... अन्यार्थश्च परामश अन्वयादिति देत्स्यादवधारणात्‌ अपरियहाञ्चात्यन्तमनपेक्षा अपिच सप्त अरिष स्मर्यते

/। 3९

अपि चेवभेके ( अपि सराधने प्रत्यक्षानुमानामभ्याम्‌ अपीता तद्रयसङ्खादसम असम

अप्रत(काटम्बनान्नयतीति बादरायण ...

उमयथा दोषात्तत्कृतिश्च अबाधाञ्च ... अमाव बादरिराह येवम्‌ अभिष्योपदेशाच

अभिभग्यक्तेरित्याश्मरथ्यः अमिसभ्यादिष्विपि वेवम्‌... अभ्युपगमेऽप्यथांमाबात्‌ ... ... अम्बुवदग्रहणात्न न तथात्वम्‌ ... अरूपवदेव हि तसधानत्वात्‌

अभिमानित्यपदेशस्तु विदोषानुगतिभ्याम्‌

- )

6 „5 © ९१ ९४ ९) ९१

९ ४ ९ ९) ९ ९१ "ॐ ¢ ९१ ९४ ®

छ ९ ९१ ९१ 2 „९१ ~ च ९ ०८

>> „0 8 ९१ ९ ९१ ९१ 4

" ^&१ ~€ € ~ .@ ७ = ९ ९ ७ ^€

4१ 4१ ९१ ९ €) ॐ. ^< न म ९४

प, भ्रीमहूपायनप्रणीतबह्यसूजाणां-

( स॒न्रणि) अविरादिनिा तस्प्रथिते

अभकोकस्त्वात्तयापदेशाच नेति चेन्न निचा-

य्यत्वादेवं व्यामवच्च ... अल्पश्रतेरिति चेत्तदुक्तम्‌

अवस्थितिवैशेष्याद्िति चेन्नाभ्युपगमद्धदि हि

अवस्थितेरिति काश्ङ्कत्घः अविभागेन दृष्टत्वात्‌ अविमागां वचनात्‌ अविरोधश्चन्दनवत्‌ अश्चद्धमिति चेन्न शब्दात्‌ अडमाद्विच् तदनुपपात्तः

अश्चतत्वादिति चेन्ने्टादिकारिणां प्रतीतः असति प्रतिज्ञापरोधः सोगपद्यमन्यथा

असदिति चेन्न प्रतिषधमानच्रत्वात्‌

असद्यपदशान्नेति चेन्न ध्मन्तरेण वाक्यशेषात्‌

असततेश्चाव्यातिकरः

अस मवस्तु सताऽनुपपत्तेः असावंचिकी

अस्तित

अस्मन्नस्य च तयाग शास्त...

अस्येवं चोपपत्तरेष ऊष्मा

आकार्स्तटिङ्खगत्‌

आकाशे चाविशेषात्‌ आकाङ्ोऽथ।न्तरत्वादिव्यपदेशात आचारद्ङ।नात्‌ं आतिवाहिकास्तलिङ्गात्‌ ... अशत्मक्रतेः परिणामात्‌ ... आत्मगरहयी तिरेतरवदुत्तरात्‌ आत्मानि चेवं विचित्राश्च हि आवकशब्दाच्च ,

आ.

०५

० "+ ९१ ९9 ९ „९ ~ ९ ९ «५ ~ ५ ९ ~ल ५ ~ ९ ~ =

९ ९१ 0 ,~5 ©< ९५ "~ ९१ <

५५ ०

„९१ ~ „९५ नल ९५ ९४ "< = ९) ~< ~ "5 ‰ ९ € ०५ ४ ५ ९) ५

४१

"2 „९ चल ९४ ~< ५ ९ ~ "< ९१ ^ 9 ० ९५

९ %।

२ १५

वृ ४०९

“१

९२ ९९९ १२९ ४९२ ५५१५ २०९ २९० १६० २९४७ ९८१ १५९१ १५७ २९४ १९९ ३४७ १५६

२५७

२५३

रर्‌ ९५२ १८९ ३४४ ४०४ १४२ २९८ १६२

ॐ)

वणानुक्रमपच्रकम ।

( सत्राणि।) आसा प्रकरणात आत्मेति तूपगच्छन्ति याहयन्ति च आदरादलोपः आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्ते आध्यानाय प्रयोजनाभावात्‌ आनन्दमय।ऽभ्यासात्‌ आनन्दादयः प्रधानस्य आनथक्यमिति चेन्न तदपेक्षत्वात्‌

क कि

आनुमनिकमप्येकेषामिति चेन्न रारीररूपकवि

@, 9. (

न्यस्तगृहतेर्दडायति च

आपः

आप्रायणात्तधधापि हि दृष्टम्‌ आमास एव च आमनन्ति चनमस्मिन्‌ .... ... ५ आव्विज्यमित्योडलोमिस्तस्मे शि परिधीयते ... आवृत्तिरसकरदुपदेशात्‌ ... आसीनः संभवात्‌ ...

आह च तन्माम्‌...

९४ ९४ "- .& च ४५ च ^<

५ ^< ~ल ५५ =< „९१ नल ९ "ॐ

६.

इतरपरामक्षात्स इति चेन्नासमवात्‌

ह तरव्यपद्‌ शाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः इतरस्याप्येवमरसन्टेषः पाते तु .... श इतरेतरप्रत्ययत्वादिति चेन्नात्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात्‌ इतरे त्वथंसामान्यात्‌ इतरां चानुपटमन्धेः इयदामननात्‌

९ ९१ € „९१ < ९१ 5

दक्षतिकर्मव्यपदेशात्सः ... ... ~ .- १ ईक्षतेनाशिब्वम्‌ ... „ल + .. ... १

21 == 9

९) ~ "० न ९१ ९५ ® ९ न "2 ९४ „9 ९५ „र © „> न

५ 48 -९४ ९१ "~ 2 ६५)

>> ९४

(सृत्राणि।)

उ, उत्क्रमिष्यत एव मावादित्योइटोमिः उक्करान्तिगत्यागतीनाम्‌ .... उत्तराचेदाविभूतस्वरूपस्तु उत्तरोत्पादे च पर्वनिरोधात्‌ उत्पत््यसंमवात्‌ ... उदासीनानामपि चेवं सिद्धि

उपदेशभेदान्नेति वेन्नोमयस्मिन्नप्यविराधात्‌ ...

उपादानात्‌ उपपत्तेश्च ... ... उपपद्यते चाप्युटम्यते च उपपन्नस्तद्क्षणार्थापटन्पेट कवत्‌ उपपुर्वमपि त्वेके भावमश्नवत्तदुक्तम्‌ उपमदु च व उपलभ्धिवदुनियमः उपसंहारदर्शनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि उपसहारोऽ्थामेदाद्विधिशे षवत्समाने च उपस्थितेऽतस्तद् चनात्‌ .... उमयथा च दोषात्‌

9१ ॥ उमयथाऽपि न कमातस्तद्मावः उमयव्यपदेशषासच्वहिकुण्डटवत्‌ उमयव्यामोहात्तस्मिद्धः ...

ऊर््वरेतःद च शब्दे हि ....

एक आत्मनः शरीरे मावत

एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः

एतेन योगः प्रत्युक्तः एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याताः

०< छ „९ „९ „९ 8 ९ ९) ७ -« ~ .& „९ -« „९ ^ „९ ९ छ ~ ~

भ्रीमहू पायनप्रणीतव्रह्मचुध्ाणा-

| 8,

५

£ ९ ९ ५५

पा९

९ „.९॥ ९१ „९ ९१ „७ -« ~< ९ °< ०€ -4 न ९१ ‰छ क ९} ~ ९ -* ८७ न्ट

<

>> > „६४ ९

"9

१३९ ०८

~ 4 ९१८१ १५१ १८४

३९ २१९६ २८२ १६७ ३१२ २३६४ २४९ ५.4. १६० २८९ ३२५५ १७८ १८२ १५५ २.७९ ०४

२४०

२२५ १९९ १४७ १५४

वणानुक्रमपचकम्‌ ।

( मध्राणि। 9 भ० पा० पूण

एतेन सर्वै ष्याख्याता व्याख्याताः ... ... १ ४ २८

एवं चाऽऽत्माकात्स्न्यंम्‌ २ २ ४ एवं मुक्तिफलानियमस्तदषस्थाषधतेस्तदुवस्थाव-

धते .... - १ ४ ५२

एवमप्युपन्यासाघ्य्व माषाद्षिरोधं बादरणयणः ४ ४ ७

पेहिकमप्यप्रस्तुतप्रतिबन्पे तदशनात्‌ „~ .-. ३ ४ ५१ क्‌, फम्पनात्‌ ... श .. १ ३ ३९ करणवसेन्च मोगादिभ्यः ... .. २ २ ४० कर्ता शाखा्थवत््वात्‌ .. ९ ३ ३३ कमकरतुव्यपदेशाञ्च | „ १ २ ४ कल्पनोपदेशाच्च मध्वादिवदकविराधः . १ ४ १० कायकारेण चेके व .. ३ ४ १५ कामाच्च नानुमानापेक्षा ... .. १ १ १८ कामादीतरत्र तच्च चाऽऽयतनादरिभ्यः २ ३ ३५

काम्यास्तु यथाकामं स्मचीयेरन्न वा पूवहेत्वमा- घात्‌ ...

कारणत्वेन खाऽऽकाशादिषु यथाष्यपदिषटाक्तेः कार्य बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ४ कायाख्यानाद्पूर्वम्‌ क कायांत्यये तदध्यक्षेण सहातः परममिधानात्‌ करुतप्रयत्नापेक्षस्तु विहितप्रतिषिद्धवैयथ्यादिम्यः कर तात्यपेऽनुश्यवान्हष्टस्मरतिभ्यां यथेतमनेवं च करत्प्र भावान्ञ गृहिणोपसंहारः

5 „९१ ९१ ९५ ९ ११ ० ४४ =€ < ९४ ९ ९१ = © > ९० -९ ९ .&# ~€ ९9 > अ ९१

करत्प्नप्रसक्तेमिरवयवत्वशष्वकोपो वा ... २६ क्णकत्बाच ३१९ क्षन्चि यत्वगतेश्योत्तरच चेच्ररथन िङ्खात्‌ २५

भ्‌. गतिन्ञ्दाभ्षां तथाहि दृष्ट िङ्गच ... ... १ ३ १५

८ भ्रामहूपायनप्रणातनबह्यसुत्राणां-

( सूत्राणि । ) भण गतिसामान्यात्‌ | व 0 गतेर्थवत्वमुभयथाऽन्यथा हि विरोधः... ... ३ गुणसाधारण्यश्चतश्च २ गणहा टाक वत्‌ । “““ २ गहां प्रविष्टावात्मानो हि पष्शनात्‌ .. १ गोणश्चेन्नाऽऽवङ्ञब्दात्‌ ... 4: गोण्यसमवात्‌ .. रे ११ २ च्‌. च्छुरादिवत्त तत्सह शिषयादिम्यः . २ चमसवदविशेषात्‌ १ चरणादिति चेन्नोपलक्षणाथंति काष्णांजनिः.... ३ चराचरव्यपाभ्रयस्तु स्यात्तद्यपदृश्ाो माक्तस्त- स्वावमावित्वात्‌ । . २ चितितन्माच्रेण तदात्मकत्वादित्योडुलोमि ५ छ. छन्दत उमया विरोधात्‌ 9 २ छन्दोभिधानान्नेति चेन्न तथा चतोपणनिगद्‌ात्त- थाहि दरनम्‌ ... ... ~ -.. ... १ ज्‌. जगद्वाचित्वात्‌ क. ज गद्यापारवज प्रकरणादसंनिहितत्वा्च .... ४ जन्माद्यस्य यतः .... ... १ जीवमुख्यप्राणटिङ्खान्न ति चेत्तद्याख्यातम्‌ १ जी वमुख्यप्राणलिङ्ान्नेति चेन्नोपासावे विध्यादा- भितवादेह तय्ोगात्‌ १. जञेयत्वाव चना ... १ ज्ञोऽत ९ .. २ ज्यातिराद्ययिष्टानं त॒ तदामननात्‌ . २

पा?

© ~ "< ९१ ^€ छ .& =<

न< (<

० ९४ < <

वणानुक्रमपश्रकफष ।

वि

( सृश्राणि। 9 ज्णोतिरुपक्षमा तु तथा ह्यधीयत एके ज्योतिर्दर्शनात्‌ ,.. .+ ५ ,५ ^. उ्योतिश्चरणाभिषानात्‌ ... „~ .. +. ज्योतिषि माषाश्च... ... .-- न +. ज्योतिषेकेषामसत्यन्ने ... ^ -,+ „^+

त

त इन्दियाणि तश्पदेशादृन्यन्र भात्‌ तच्छ्रते 9 स तडितोऽभि वर्णः संबन्धात्‌ तन्न समन्वयात्‌ तत्पूवेकत्वाद्ावः .... तत्ाक्भ्ुतेश्च ४ तत्रापि च तद्यापाराषविरोध सथा च दशयति तथा चेकवाक्ष्यतोपबन्धात्‌ तथाऽन्यप्रतिषेधातत तथा प्राणाः ह तदथिगम उसरपर्वाघमोरण्टेष विनाशौ तद्यपदेशातं तदधीनष्वादथंवत्‌ व तद्नन्यत्वमारम्मणशष्दादिभ्यः ।

दन्तरप्रपिपत्तो रंहति संपरिष्वक्तः प्रश्रनिरूप-

णाभ्याम्‌ 1 तद मावनिधारणे च प्रवृत्तः तद्मावा नाडीषु तच्छरतेराप्मनि च तदभिध्यानादेव तु त्िङ्गात्सः तदव्यक्तमाह हि ४ तदाऽपीतः ससारव्यपदेकाव्‌ 'तदुपयपि बादरायणः संभवात्‌ ६ तदाकोग्रज्वटनं तस्मकाशितद्वारो विद्यासामथ्यात्त- च्छेषगत्यनुस्षृतियोगच हाद्‌ानुगृहीतः शता-

िकवाः = अ + 0

,

भरे अ्द2 रद अन्मे

„९१ फ .& €) ९४ ९) ९ ~ ० © ९१

"> ०८ ¢ ९१ ९ > ९४ ९१ »~

पा९

@८ .@ ° €

"2 ० "~ 2 ९} ० छ ~ ०८ ० = ९ च (जट

९५ „९१ ९१ ९५ ९) ९ ~

६९७

१० श्रीमहपायनप्रणीतबह्यसजाणां- ( सूत्राणि ) भण नद्रणसारत्वान्ु तद्यपदेश्शः प्राज्ञवत्‌ ... ...- २

तद्दूतस्य तु नातद्भावो जैमिनेरपि नियमातवरपा मावेभ्यः ( ६ 4 त्तो - विधानात्‌ त द्धेतुव्यपदेशशाच । तञ्निधारणानियमस्तद्‌ धृष्टः पृथग्ष्यप्रतिषन्धः फलम्‌ ताच्चिष्ठस्य मोक्षोपदेशात्‌ ॥ तन्मनः प्राण उत्तरात्‌ तन्वमवे सध्यवदुपपत्तेः ... 9 तकाप्रितिष्ठानादष्यन्यथाऽनमेयमिति वेदेषमप्य- विमोक्षप्रसङ्गः .... त तस्य च नित्यत्वात्‌ तानि परे तथा द्याह तुल्य त॒ दशनम्‌ ... तुतीयज्ञब्दावरोधः सक्ञोकजस्य तेजोऽतस्तथा ह्याह | याणामेव चेवमुपन्यासः प्रश्नश्च उयातमकलत्वात्तु भूयस्त्वात्‌

७७ ° £ ६४

© € „^

७ „2 ९१ ९४ „९ ० ९) ९१

दरकषनाच

¢ @ ॐ > क

दरयतश्रेवं प्रत्यक्षानुमाने दर्शयति च

त दर्शयति चाथो अपि स्मयते हर उत्तरेभ्यः हइयते तु

९१ „< „९५ «५ ,९५ < +< ^ ९ ५ ५

"~ ० ९४ ,- € ९१ न ~

० € ,- .& „5 €

„< „९५ ९१ ९५ घ ०८ ९५ ५ ९५ ९) ,-

व्णानुक्रमपत्रकम्‌- `

( सूत्राणि । ) देवादिवदपि लोके देहयोगाद्रा सोऽपि द्य भ्वायायतनं स्वशब्दात्‌ ६ दादश्ाहवदुभयविधं बाद्रायणोऽतः ....

ध, धयै जैमिनिरत एव धमापपत्तेश्च .. धृतेश्च महिन्नोऽस्यास्मिञ्चपटम्धे ध्यानाच ध

ग्‌.

न कमाविमागादिति चेन्ञानादित्वात

मच कर्तुः करणम्‌ क

न च फार्ये प्रतिपत्यमिसधि

न च पयायादप्यविराधो विकारादिभ्यः

न च स्मातमतद्धमाभिटापात ४

न चाऽऽधिकारिकमपि पतनानमानात्तदयागात

नत दष्टान्तमावात्‌ [र

न तृतीये तथोपलब्धेः ...

न प्रतीकेन हिस

न प्रयोजनवत्वति

न भावोऽनुपटभ्पेः वि

न भेदादिति चेन्न परत्येकमतद्र चनात्‌

न वक्तुरात्मोपदेश्ादिति चेदृध्यातमसबन्धमूमा ह्यस्मिन्‌ 0

न वा तत्सह मावाश्ुते ॥

न वा प्रकरणमेश्ात्परोवरीयस्त्वादिवत्‌

न वायुक्रिये परथगुपदेशात्‌

न वा विशेषात्‌ ...

न वियद्श्चुते + ~"

न वि्टक्षणलत्वादस्य तथात्व च शष्डात्‌

भऽ पाभ

० "^ ९, ९१

© = क

४4

... २ .. २

१

.

छ ९) ९१ न ९५ ९१

2) „९१ 9 १ ९ ..& „2

०८ ९४ ९) ®

० ९? ९ ९)

„६१ ९१ „2 ^ +र ,- © ९१ ९१ ९० ९) ॐ

2 ९ ९9 ०८ ९४ ,&७

सुण २५ & १ १२

१९ ( सूत्राणि । )

न संस्योपसंय्हादपि नानामावादतिरेकाच ...

न सामान्यादृष्युपटब्धेगस्युवन्न हि ठोकापत्तिः न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं स्व॑त्र हि नाएरतच्छरतरिति वचेन्नेतराधिकारत्‌ .. नातिचिरेण विशेषात्‌ । माऽऽव्ाऽधरुतेनित्यत्बाञ्च ताभ्यः...

नाना शब्दादिमेदत्‌ नानुमानमतच्छब्दात नामाव उपटब्ेः... नाविशेषात्‌ नासतोऽवृषटत्वात्‌ नित्यमेव ख माधात्‌

नित्पोपलष्ष्यनुपलम्थिप्रसङ्गोऽन्यतरनियमो वाऽ

ग्यथा नियमाञ्च निमतारं चके पुत्रादयश्च

निशि नेति चेस्म संबन्धस्य यावदेहमाविवाहं

यतिख नेतरो ऽनुपपत्ते नेकस्मिन्दक्षंयतो हि मेकस्मिन्नसंमवात्‌ .., ,.. ,... ... नोपमर्दनातः:.. ..+ ... ...

यचवृतिर्मनोवद्यपदि्यते... पवश्व ~... .... ०. पत्यादिहिष्देभ्यः .... पत्युरसामभस्यात्‌... "^` पयोम्बुवसेस्रापि

परं जेमिनिमुखुयस्वात्‌ \.... ५ परमतः सपतून्मानसबन्धमेदब्यपदेशेभ्यः.....

~ “९१ ~ ९) ~> ७ ९) «७ ९} ४४ ९ ~ &

णीमहुपायनत ीतबह्यचुत्रःणा-

9

५ ९५ ९१

9८ ,.९१ > ^ ©

६ © „९१ ९१ „5 ९) ९)

~ ९ न ९१ ४ -& .&४ ,-< ९ ७ 29 ~€

१ ० ९)

^© ९ ९१ ~ €

2) ~ „९१ १ ‰# ,- न

1 |, १९८ ९२९ २६१ ०९ २५९ २०६ १३८

७\9 १८४ ३४८ १८४ १४५७

२१४ ३४५ २९६२

२९९

२६ ३९१ १८७

२९३

२३४ १५८ ११६ १९१

१७० %०\५ २८०

वणतिक्रमपतरकम्‌- १३

( सूत्राणि ) भर पा० सूट पु

परासु तच्छतेः ... ~ ..* २ ९ ४१ २१९ पराभिध्यानान्त तिरोहितं ततो द्यस्य बन्धविपथ्योरे २ ९ २६५ परामर्श जेमिनिरचोदना चापवदति हि , ६ ४ १८ ३५० परेण च शब्दस्य ताद्विध्यं मूयस्त्वा्छनुबन्धः ३ ३ ५२ ६६४ पारिपुवार्थां इति चेन्न विशेषितत्वात्‌ ... ६ ४ २३ ९६५३ पस्त्वादिवत््वस्य सतोऽभिषब्यक्तियोगात्‌ २ ६ ६१ २१४ पुरुषविद्यायामिव चेतरेषामनान्नानात्‌ ... ६ ९ २४ ३६०५ पुरुषाथांऽतः शब्दादिति बादरायणः . ९ ४ १ ६४४ पुरुषारमवदिति चेत्तथाऽपि २ २} ७ १५७२ पुं तु बादरायणो हेतुव्यपदेशात्‌ ६ २ ४१ २८५ पूर्ववद्रा | ९ २ २९ २८० पूव वेकत्पः प्रकरणात्स्यात्कियामानसवत्‌ 2 ९ ४५ ३० पथगुपदेश्ात्‌ = २ ६ २८ २११ पथिष्यधिकाररूपक्षब्डान्तरम्यः.... ... > ९ १२ २०१ प्रकरणाच्च .... ... .-- ~ ~ -.- १ २ १० ५४ प्रकरणात्‌ १ ३ & ७८ पकाशवच वेयथ्यात्‌ .. ६ २ १५ २५७२ प्रकाहादिवच्चावेरशेष्यं प्रफाङ्श्च कर्मण्यभ्यासात्‌ ९२ २ २५ २६५८ प्रकाकशादिवन्नेर्वं परः ~ = २ ३ ४६ ररर प्रकाकाश्रयवहरा तजस्त्वात्‌ १ 2 २८ २७९ प्रकृतिश्च प्रतिज्ञावृष्टान्तानुपरोधात्‌ १ ४ २३६ १४० परकरतेतावच्वं हि प्रतिषेधति ततो बवीतिचमूयः ३ २ २२ २५५ प्रतिज्ञासिद्धटिङ्गमाशमरथ्यः „ ,., १ ४ २० १३९ परतिज्ञाहानिरव्यतिरेकाच्छब्देभ्यः २६ ६ १५७ प्रतिषेधाच्च । ^. 2 > ३० २८० प्रतिषेधादिति चेन्न शारीरात्‌ ४ > १२ ६५४ प्रतिसख्याप्रतिसंख्यानिरोधाप्रापिरविच्छेदात्‌ ... २ २ २२ १८२ अत्यक्षोपदेश्ादिति वेन्नाऽऽधिकारिकमण्डल-

स्थोक्तेः.... ... ... ४ ४ १८ ४१८ परथमेऽभ्रवणादिति चेन्न ता एव ह्यपपत्त ३ १ ५ २४७ प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ -.- . . ३ ६ ४३ ३२७५

१४ श्रीमद्वेपायनप्रणीतव्रह्मसुत्नाणां-

( सूत्राणि।) भ० प्रदी पववुवेक्षस्तथा हि दशयति ., प्रदेशादिति वेन्नान्तमवाप्त .. २ पवृसेश्च 8 .. २ प्रतिद्धेश्च .... +. प्राणगतेश्च ..^. .. ३ प्राणवता शब्दात्‌ .... ... १ प्राणमृच् ( .. १ प्राणस्तथाऽनुगमात्‌ त प्रणादयो वाक्यशेषात्‌ .... १ पियशिरस्त्वाद्यपरापिरुपवयापचया हि भदे ... ३

^ ₹. फटमत उपपत्तेः ... . ३ ज. घहिस्तूमयथाऽपि स्प्तेराचारा् .. ३ बुद्धचयथंः पादवत्‌ ... .. ६ बह्महशिरत्कषात्‌ .... .. ¢ बाह्येण जेमिनिरुपन्यासादिम्यः... .. ४

१.

भाक्तं वाऽनातमविच्वात्तथा हि दुक्षयति मावं जेमिनिर्विकल्पामननात्‌ .... भावं तु बादरायणोऽस्ति हि मावशब्वाच

भावे चोपलब्धेः

माषे जाग्रद्वत्‌ मूतादिपादष्यपदेश्ोपपत्तेश्चेवम्‌

भूतेषु तच्छरतेः

भूमा सप्रसादादध्युपदेक्षात्‌ ि भूल्लः कतुवज्ज्यायस्त्वं तेथा हि दशयति भेद्व्यपदेशाच

"9 ९9 ,~ € ~ च ~ ९9 ,- ~< ९

१ => | [ @

© = „७ „8 =€ "< ९ „९ ९ ^<

49

< ~ ९ =<

"9 „९0 ९ ९) „~ € ,~ < ९५ च न

वणानुक्रमपचकम्‌-

( सूत्राणि । )

भेषव्यपदेशाचान्यः भेदव्यपद्क्षात्‌ भदश्रतेः ... भेदादिति चेन्नेकस्यामपि भोक्लापत्तेरवि मागश्चेत्स्याह्ोकषत्‌ भोगमाच्रसाम्यलिङ्गा्च ... भोगेन सितरे क्षपयित्वा संपद्यते

म्‌. मध्वादिष्वसमवादनधिकारं जमिनिः मन्रवणाच ... मन््रादिषद्वाऽविरधः महद्दीर्घवद्वा ह्स्वपरिमण्डलाभ्याप्‌ महद्रच .. | मांसादि माम यथाङब्दमेतरयोश्च मान्र्बाणकमेव च गीयते

मायामात्र तु कात्सन्यनानमिव्यक्तस्वरूपत्वात्‌. ..

मुक्तः प्रतिज्ञानात्‌ ... मुक्तो पसृप्यभ्यपदेशात्‌ मुग्धेऽधसंपत्तिः परिशेषात्‌ मोन दितरेषामप्युपदेश्ात्‌

यत्रेकाग्रता तच्राविक्ञेषात्‌...

यथा च तक्षोमयथा

यथाच प्राणादि

यदेव विद्ययेति हि ह यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाप्‌ य।वदासममाविलखाच्च न दोषस्तदशेनात्‌... यावद्िकार तु वेभागो टखोकवत्‌

युक्तेः शब्दान्तराच्च .

योगिनः प्रति च स्मर्यते स्माते चेते

न .& „९१ „९! ५ ० ^€ ९ ~

` ७ ९७ ~ € ७७ „<= ८ „< „९ . ९ „<

न ९ ७७ ^< ९ = ०८ ०८ ९ «छ ९

९१ , „९४ ९४ ९५ =< ~ ६४

१६ भीमहैपायनप्रणीपेबह्यसूज्ाणा-~

( सृश्राणि। ) योनिश्च हि गीपते | नेः शरीरम्‌

र्वनानुपपत्तेश्न नानुमानम्‌ रइम्यनुसारी ... रूपाविमिस्वाञ्च विपर्ययो वैशनात्‌ रूपोपन्यासाञ्ं । रेतःसिग्यागोऽथ ...

ठ

टिष्कुमूयस्त्वात्तद्धि षटीयस्तदुपि लिङ्गाच्च टोकवन्तु ठटीलाकेवल्यम्‌

व्‌,

वतीति चेन्न प्राज्ञो हि प्रकरण॑त्‌ वाक्यान्वयात्‌ । वाञ्मनसि दशनच्छन्दाञ्च वायुमष्वादविशेषविहोषाम्याप्‌ ... विकरणत्वान्नेति वेत्तदुक्तम्‌ किकल्पोऽविशिष्टफलटत्वात्‌

विकारावति चतथा हि स्थितिमाह ...

विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात्‌ विज्ञानादिभावे षा तदप्रतिषेधः विद्याकमणोरिति त॒ प्रकुतत्वात्‌ विद्येव तु निधारणात्‌

विधिव। धारणवत्‌

विपययण तु क्रमाऽत उपपद्यते ब विप्रतिषेधाज्च विप्रतिपेधाच्चासमशथसम्‌ ... विमागः शतवत्‌ .„.

छ) ९१ ९ ९१ ९४ ९ -९ ९) , ०८ -९#४ ९) ८ ०८< "= ॐ

भत

९9 >>

= = द

०€ „९१ ९१ - =< ९५ ~ ९) = ०८ ४ ~ 8 ९) =< =<

वर्णान॒क्रमपन्रकम्‌-

( सूत्राणि । )

न ९ €

विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपत्तेदंश्ंनात्‌ ...

विवक्षितगुणोपपत्तेश्च

विशेषं च दरयति विशेषणमेद्व्यपदेक्षाम्यां च नेतरो विशेषणा त विशेषानुयहश्च

विशेषितत्वाच्च

विहारोपदेशात्‌ विहितत्वाच्चाऽऽश्रमकमापि

व॒ द्धिह्वासमाक्तवमन्तमावादुमयसाभसस्यादेव

येधायथमदात्‌

वैद्युतेनेव ततस्तच्छरतेः वेधर्म्याच न स्वप्रादिवत्‌... वेलक्षण्याञ् वेशेष्यान् तद्वादस्तद्वादः .... वैश्वानरः साधारणङ्ाब्दविशोषात्‌

वैषम्यनैर्घण्ये न सापेक्षत्वात्तथा हि दशयति...

ब्यतिरेकस्तद्वावामावित्वान्न तुपटन्धिवत्‌ खयतिरेकानव स्थिते शानपक्चत्वात्‌

ठय तिरेको गन्धवत्‌

ख्यतिहारो विक्िषन्ति हीतरवत्‌ व्यपदेशा क्रियायां न केानिर्वशविषपययः श्यापेश्च समशथ्रसम्‌ ५

५५ „९ ९७ „९ „९ ७ ९) -= .९ .९ .९ च ४५ ९ ७ ९ न ४५ „~ ॐ नल = » ॐ

न्‌, क्क्तिविप्थयाव्‌ ... ~ ~ ... .. शब्द्‌ इति चेन्नातः प्रमवासत्यक्षानुमानान्याम्‌ १ शब्द विरोषात्‌ 9 ` (2 8 शष्दथ्रातोऽकामक्छारे २ शब्दा २

शब्दादिभ्यो ऽन्तः प्रविष्ठानाच नेति चेन्न तथा

डे

पा

५ ९५ ४ ५५ „९१ - < „९) न च ८९ ४४ «७ ९ न ७ «७ > ~ ९ ~ ५

९४ ० ९! ९ ५४

१७ पृ० ९७ ५९, ४१० 2५4 ५य्‌ २६३९ ४०६ २१६ २६० २२७४ २०६ ४०५ १८५ २३२ २५२ ६७ १६५ २६२५ ९७९१ २११ २२१ ९१६ २२९२

५, ९८ ५१

३५०

१५५

१८ भ्रीमहिपायनपरणीतव्ह्मसु्राणां-

( सूत्राभि। )

हष्टश्वपदेश्ादृसमवात्पुरुषमपि चेनमधीयते... राब्दादेव प्रमितः ... दामद्माद्युपेतः स्यात्तथाऽपि तु तदिधस्तदज्गतया

तेषामवहयानुष्टेयस्वात्‌ । ४ शारीरश्चोमयेऽपि हि मेदेनेनमधीयते राखरहश्या तूपदेशो वामदेववत्‌ शाखयोनित्वात्‌ ... ...- .-. शिष्टेश्च ... श्ुगस्य तद्नावृरभ्रवणात्तद्‌ाद्रवणास्सूच्यते हि दोषत्वाप्पुरुषा्थंवादो यथाऽन्येष्िति जैमिनिः भरवणाध्ययनार्थप्रतिषेधास्स्मृतेश्च श्रुतत्वाच्च ... ॥

११ श्रतिश्च श्रुतेस्तु शब्दुम्टत्वात्‌ श्ुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच श्रुत्याद्बिलीयस्त्वाच्च न बाधः .... श्ष्ठश्च ... ...

स॒. संज्ञातश्यत्दुक्तमस्तित तदपि ... „~+ ...

~ (क) ¢

संज्ञामूर्तिकुपिस्तु सिषत्छूर्वत उपवश्षात्‌ संयमने त्वनुभूयेतरेषामारो हावरोही तद्रतिवर्ष- नात्‌ ॥ संस्कारपरामकात्तदमावामिलापाच्च सएव तु कमानुस्मृतिशब्द विभ्यः ... ... संकल्पादेव तु तच्छरतेः र च्वाच्चवावरस्य ... ... .. ~. सध्ये सृष्टिराह हि... ... ~. सप्त गतेविश्ञोप्ितित्वाचच .... व समन्वारम्भणात्‌ ... -.. .. , ^

९) ४७ ,2 ९१ -9 ९५ १ +^ © ,- ९५ ,- ,- „4 ९५

९४ क ९6 ६१ (८ ९५ » ९0 <‰ ५५

०८ .% ९ „< =< ९ < ९७ ०< ७ -५ ~< „< ९ € ५७ ९

°< ९५

9 ० ९१ = ० ९१ ६५

वणानुक्रमपत्रकम्‌ ।

( सृष्राणे। ) समवायाम्युपगमाच साम्यादनवस्थितेः समाकर्षत्‌ ... त समाध्यभावाच्च

समान पव चाम्दत्‌

समाननामखूपलाचाऽऽबुत्तावप्यावराधा दशनाः

त्स्मतेश्च

समाना चाऽऽसलव्यपक्रमादम्रतव्वं चानुपोष्य

समाहारात्‌ समदाय उमयहेतकेऽपि तदगप्रापिः

संपत्तेरिति जेमिनिस्तथा हि दुक्षयति ....

पयाऽऽबिमावः स्वेनशब्दात्‌ ... संबन्धादेवमन्यच्रापि सबन्धानुपपत्तश्च .-. संमृतिद्युव्याप्त्यपि चातः... संमोगप्रािरिति चेन्न वैशेष्यात्‌... सवच प्रसिद्धोपदेक्षात स्वथाऽनुपपत्तेश्च ... ५ सवेथाऽपि त एवोभयटिङ्गात ... अवधमापपत्तेश्च

सववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात्‌

सवान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तदशनात्‌ ...

सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्चतेरर्ववत्‌ ..- सव। मेदादन्यत्रेमे ...

स्वपिता च तदकशंनात्‌ सहकााररत्वन च

सहकायन्तरविधिः पक्षेण ततीयं तद्रतो विध्या-

दिवित्‌ ... ~ „^ साक्षाचोमयाश्नानात्‌ साक्षादप्यविरोधं जेमिनिः साच प्रशासनात्‌... सामाष्यापत्तिरुपपत्तेः

४४ €) ॐ ९)

५७ „९१ ^ ९0 „९५ ९ ९) < ९) "< = ९५ ९) «छ € ~ ९) छ ०८ »%

्

६४ ^ >> „^ „६

पार

९9 .९9 ०८ .९॥

० ॐ ^ < °< ४ ~ ० ९ ९ ९ ५ .« छ ०८ ९) ९) छ .« ९

"ॐ ९9 ९) ०८ ^<

२४ भ्रीमहपायनप्रणीतब्रह्मचू्ाणां-

( सूत्राणि ) सामान्यात्च ...- न सामीप्यान्ञ तद्यपदेश्षः

सपराये ततव्यामावात्तथा ह्यन्ये छक तदुष्करते एवेति तु बादरिः ... सखविरिष्टाभिधानदेव ष सुषष्प्युत्कान्त्योमंदेन

सक्ष्मं तु तदहत्वात्‌...

सुक्ष्म प्रमाणतश्च तथोपलब्धेः सूचकश्च हि श्रतेराचक्षते चतद्धिद्‌ सेव हि सत्यादयः .... सोऽध्यक्षे तदुपगमादिम्यः... स्तुतयेऽनुमतिवां

स्त॒ तिमाच्रमुपादानादिति चेन्नापर्वत्वात्‌...

स्थानविरोषातकाशादिवित्‌ स्थाना दिन्यपदेकशञाच स्थित्यद्नाभ्यां च... स्पष्टो लयकेषाम्‌ स्मरन्ति च...

९

११ स्मयते च ,.. स्मर्यतेऽपि च लोके स्मर्यमाणमनुमानं स्यादिति स्प्रतेश्च ..„ ., „^

स्मत्यनवकाङ्ादोषप्रसङ्ग इति वचेन्नान्यस्मत्यनव-

काशदोषप्रसद्धगत्‌ स्याचेकस्य बह्महाब्दृषत्‌ .... स्वपक्षदोषाच

9 स्वशष्दोन्मानाभ्यां श्‌

न = = ४9 ~€ ~€ ९४ ^ ल "2 = „९४ ¢ ‰& +< ९७ ९ स्ट => 5 „5 ९» ९9 >€ ,९ 2

९ €! ९) ^€ ९

५ & ९१ , ९) " 5 «५ € ५ ९) „९ € ०€ -& -« .९) ९ व< ७ ० = «४ «७ ९ 34

९४9 ~ >> „य =>

वणानुकमपचचकम्‌ ।

( सत्राणि । ) स्वात्मना चोत्तरयाः स्वाध्यायस्य तथस्वेन हि समाचारेऽधिकाराच्च

सववच्च तन्नियमः स्वाप्ययसंपच्योरन्यतरापक्षमा विष्करतं हि स्वाप्ययात्‌ वामिनः फटश्रतेरित्यात्रेयः

॥

ह. हस्तादयस्त स्थितेऽतो नेवम्‌ | नौं तपायनशब्दश्ञेषताक्छुश्ाछन्दस्तुत्यफगान- सदुक्तम्‌ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारतत्‌ -हेयत्वावचनाच

[^ =