आनन्दाथमसंस्कृतय्रन्थावसिः ।

१/१ ११००६०७ ०१

गरन्थाङुः ७७ ` बह्यानन्दसरस्वती विरचिता

वेदान्तसूत्रमुक्तावटिः ।

एतल्पुस्तकरे | बे° शा० सं° रा० गोखले इत्य॒पाहैर्ग गेश- शाचित्निः संशोधितम्‌ । तच हरि नारायण आपटे इत्येतेः पण्याख्यपत्तने आनन्दाश्रमसुद्रणाट्ये अयसाक्षरेभ॑द्रयितवा प्रकारितेम्‌ ।

[व

शाङिवाहनश्कान्दाः १८३२५ खिस्ताब्दाः १९१९

पोत गणका 0 विना११५५

( अस्य सर्वेऽधिकारा राजश्चाप्तनानुपारण स्वायत्तीकृताः ) मल्यमाणकषनूकसहितं रूपकद्यम्‌ (२८६ )

आदशपुस्तकोेखपाजिका ।

अध्या वंदान्तसूत्रमुक्तावल्याः पस्तकानि येः परहितैकपरतया संश धनार्थं दत्तानि तेषां नामादीनि पुस्तकानां संज्ञाश्च प्रद्रयन्ते ।

( क, / इतिसज्ितम्‌--रा० रा० पुण्यपत्तननिवासिनां नारायण बाबाजी जाश । इव्येतेषाप्र । ( ख. ) उतिपन्नितम्‌--आनन्दाभ्रमस्थम्‌ ।

त प

ॐ तत्सद्रृष्यणे नमः ।

न, क (व्‌

बह्मानन्दसरस्वताविरचित।

वेदान्तसत्रपक्तावलिः ।

#

ञ्य ग्रथमाध्यायस्यं प्रथमः पदः ;

चरणा कारण। कुमः भीमन्नारायणप्रमोः

अ।प श्रावन्वनाथस्व परमानन्डरूदिणः ॥ ? ॥ स्वाथ नरणाषयं यः श्रविपथन्यायाम्बपेः पारस. प्वक्ञ(नणयदृपणव्रभूतिषु बह्मापरोक्षान्वितैः ।

१ वुदघ्वा तनुते गुरुधश्रतिभिस्तन्माच्चेतोगति बह्मनन्दसरस्वतां श्चतेशिरःसूतरषु युक्तावटीम्‌ | २॥

अथेयं हारीरकमीमांसाऽनारभ्या क टूत्वा।द्‌वन्धस्य समलस्य सत्य. तय।[ ्ञानानिवत्यतात्तनिवृत्तेः फलस्य तत्कासस्याधिकारिणो जीवपर. रक्यस्य वपयस्य चासमवाद्रेदुन्तानामथ॑वादत्वेन वचारषिधिफला- "दपु तात्पय(माबद्वेदाथमात्रविचारस्य परदमीमांसया करृतत्वाच्चति भरत्हू- अधाता बज्ञजिनज्ञात्ता ॥ १ ॥ (१) इति

।नत्वानत्वविवकमागमाच्रारागज्ञमदमोपरतिति)। तक्षासमाधानानन्त. वमथराब्दाथः। अत इति । व्यब्टोपपश्चम्पेमां यु सु्षामवाप्येत्यर्थः । नत्वानत्व।ववकादमुमुक्षान्तस्याथश्ब्द्ाथानन्तयपात्तिय) गनः सभव दरनाथमत इतति माष्यादिः। [ + तत्र वदान्त । ववेहितक्रियामाने तामथ्यवद्त्वादिकमधिकारः काम्ये विहिते त फट कामनाविशेपाधि- कारा न तु तत्मयजकमपि । तथा च वह्माजज्ञासायां भमुक्षाया रबाधकारत्वे (त्वे) न तु तच्मषोजकस्य नेत्यानव्यविवेकादेरिति तवर थशच्दनाऽऽनन्तर्योक्तिव्र॑ह्यनिज्ञासायां न युक्ता । न हि स्वगंका. मनातसय।जकयोः स्वमसाधनयागादावधिक्रारतवा क्रविदपि नद्‌

भमा ५.००५.०७०. काणा १४,

नमि

7 वनुश्वहान्तगतोधयं न्थः सं, पुस्तकस्थः ।

९ व्रह्मानम्दसरस्वत विराचता- [ १ प्रथमाध्याथ-

मनोऽसि । अथ स्व्भक्ामनाप्रयोजकस्य स्वगक्ञानाईइटाक्रासद्धलादनु- क्तावपि मद्रक्षाप्रयाजक्स्याक्ताववकद्ररष सद्र त्वात्तदारवरयक त्व. च्यते तदा तस्प्रपोजकतयैव तदुक्तियुक्तान तु केवलदू्पण ॥ 1कचात्‌ ठाव्डेन नित्यानित्यविवेकाद्‌ः संभवाक्तिव्यथाऽथशब्द॑न तदानन्तया- क्तिसामथ्य।दव तत्समवस्यापे लामादृत । मच्पक्च छु पमुक्चषावाप्तर- वो क्तविदेकादेरानन्तथस्योक्त्या तत्र॒ तल्मयोऽयत्वलामान्नोक्तदोष इति धेयम्‌ । यदि त॒ [सित्यानित्य।वेवकाद्‌प्रयाज्यत्कदाशष्टमुमुक्षाया ववाज5- नन्तर्थमथङब्देनो च्यते तदा ताहृश्चमुमक्षाया अप्रसिद्धत्वादृत्रा।वधय- त्वाचासंगतिः । अथ शान्तो दान्त इत्यादुश्रुता ज्ञान प्राते साधनतया लामादेविघानात्तस्याश्च मुरक्षाभ्रवणादिद्रारकत्वस्य मानान्तरासद्धतवा- न्यमक्षायाः शामाद्प्रियोञ्यव्वं प्रसिद्धूमेवस्युच्यते तथाऽपि भलाभरताक्त- रतौ मस॒क्षायाः रामादिभिः सहं साधनत्वनानर्दङ्ञाल्सुन्न तथा तन्निदश्ो न यक्त इतिं | बह्यजज्ञास्ा वेदान्तानां जावपर- योरैक्ये तास्प्यनिणयानुकला विचारख्पा मानसी क्रिया । कायति रोषः । न च व्ह्मणि ज्ञाते तात्प्थनिणयाों व्रथा, अज्ञाते च कथ जिज्ञासेति वाच्यम्‌ । तात्पयनिणयस्य शाब्दबरुद्धावहेतुत्वेन तद्‌- भावेऽपि बरह्मणे बदान्तभ्यः श्ाब्दसक्षयस्य तेनेव जज्ञासायाश्च संभवात्‌ । द्‌'पविधया श्ञाढ्दसदरायदतोस्तात्पयसङ्ञयस्यापसारणद्रारा तत्पं निर्णषस्य काञ्निणंयोपयो गित्वात्‌ । हाघ्दे च संशयत्वमानु- भविकम्‌ । अत एवाऽऽहत्येव विप्रतिपात्तिवाक्यात्संश्यमाहुः । निवि- कल्पक्रेऽपि तत्र संशयत्वं तं परयामि तमनुभिनोमीस्यादिधीसिद्धलोककि- कविपयत्व विधयत्वादिवत्संदेहमी ति धीसि द्ध विषयताविरेपस्य निंरूप- कत्वम्‌ । तन्नियामकाश्चाननुगताः शक्तिविेषवेशिषशटव्वेनानुगता वा दोषाः [> यन्न भावाभावरूपकोटित्रयविहोषणकमेकधर्मवि रिष्टे धर्भिणि ज्ञानं संशयः -समुचयश्च । आये विरोष्यतावच्छेदकनव्यापकमसंबन्येनेक- „ # श ख. पुस्तकस्या रिप्पनी--तथा च नित्यानित्यवयिकमोगमाजारागदामादिषट्कसं- पतिप्रयज्यत्वविरिष्टसुमुक्षावाप्त्युत्तरकाटीनवेदान्तवाक्यनिष्ठरो पितजीवपरक्यविषयकतात्पर्यनिध्वयानु- इट।वचाराख्यमानप्तव्यापरार। मुमुश्चनिष्टकृति वपय इति शाब्दबोधः सूत्रालनायते । ि ` ८धनु्ह्न्तगतमन्थस्यानेऽयं अन्थः क. युस्लकर-विरो षणीभूतकोस्योरन्यतरस्य विरेष्यता- ` वच्छरेदकव्यपकलतेन संबन्धेन विशेषणता यस्िञज्ञाने तच्चरूपस्य तु संदरयत्वस्यानन्तवस्तुवटितत्वेन ` ने स्वह्वाति प्मजन(नचुभवारोहा न वा समुचयरःदिव्याव्रत्तर्वसंशयानुगति; ।

९ प्रथमः पादुः ] वेदान्तसू्म॒क्ताबालेः \ २

कोटिधिह्ेषणमिति नियमः । अन्त्ये व्वेकाऽपि कोटि्नाक्तसबन्पेन विशेषणमिति विशेष इति । तन्न । सूतलव्वादेकधर्मविरिषटे तादश संबन्धेतैकको टिविशेषणकव्वे सति तन्न कोरिद्रयपिशोषणकरं यज्ज्ञानं तत्वषूपस्य सशायत्वस्यानन्तवस्तुघटितत्वेन न सदेद्रूमोति सर्वजनीनात्त- मवाराहः ! किंच शएरषंशयत्वं षटतदमाबादिना घटित परटसंश्- यत्व तु पटतदुमावादिना । तथा च घटपटादिसश्ञयपु सजशयत्वाक्ारान्‌- गतप्रत्पयानुपपत्तिः । एवम) दशसश्यान्यत्व दप निंश्वयत्वाभे शिष्टस्य ठंत- त्वादृस्वे।कारे मारवम्र्‌ । एवं ताद्रृशसश्यकाल एककोरटावव्याप्यवत्ति त्वज्ञाने साते सदृदूमीति प्रत्ययमावान्निश्चयकाय।व्पादाच्ाव्याप्यव।त्त- तयाऽगरह्यमाणकोटिद्रयविशेषणकसत्वं संशायत्वघटकं तादरुकषसक्षयान्य ॥नेश्चयत्ववटकामोते वाच्यम्‌ + तथा चांतेगारवम्‌ । | अथ वा पिचारो- तरमेव ज्ञानमिदं चिवतयति लोकिकसक्ष्माथापदेक्षजन्यन्ञाने तथेवानुमदात, वेदान्तविज्ञानमुनिश्चिताथाः इत्यादिपरिमुच्यन्तीत्यन्द॑- शुतेश्च । निवतकतावच्छेद्कं तु विचारनिवर्त्यस्य तात्पर्यसंङायस्य्‌ तद्ा- हिताप्रामाण्यज्ञानस्य वा विरहेण विशिष्टसाक्षात्कार्त्वं शक्तिविशेषो वेत्यन्यत्‌ । सर्वथा तु विचारो न व्यर्थं इति ध्येयम्‌ । अच चाधिकार- घटकस्य मोक्षस्य फलस्य विचारसाध्यता ज्ञानद्वारा ‹ तमेव विदि. त्वाऽति म्ल्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय › [श्वे०३। ८ ] “ यदा चमवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः । तदा देवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो मविभ्यति ` [ श्वे० ६। २०] इत्याङ्श्चतेः । ठोकेऽपि ज्ञानस्याज्ञा- ननिवर्तंकत्वङ्कुपेश्च । अतश्च ज्ञाननिवत्य॑स्वात्‌ ' नेह नानाऽस्ति क्रिंचन [ बु० ४।४। १९ | ‹ नेवा काचन भिदाऽस्ति [ न॒० उ० ता० | " तदेतदद्रयं स्वधकाशं महुः । नेदृमास्मवेतत्‌ ` [ नण उ०ता० ८ ] ^ न ह्यस्ति द्वैतसिद्धिरात्मेव सिद्धोऽद्धितीयः ` [ मृ० उ० ता० ९] एतदुलम्यामद्‌ सर्वम्‌ ` [ छा० &। ८) ७] ‹ चयमप्येतत्सषुत्तं स्वप्र मायामात्रम्‌ ˆ [ नू०उ० ल्० १] इत्याद्श्तिमिर्धदः सन्निव्यादिप- त्यक्षस्याधिष्ठानसत्ताविषयत्वेन हर्यसत्यव्दे मानामावाच्च बन्धः समलो मथ्या । इहं वह्याणे । नाना तद्धन्नम्‌ । भिदा मेन्नम्‌ । तत ) तस्मात्‌ ॥ एतत) अनुभूयमान आत्मा । पएतजगद्यधायां स्रामानायिकरण्यम्‌ ।

बह्यानन्डसरस्वतोवरचेता- [ ? प्रथमाध्याये

* सि द्धिस्ताचिकप्रमा । एतदास ब्रह्मात्मकम्‌ । चयं जाग्रदाद्यवस्था- तयम्‌ । सुषुत्तमज्ञानख्पं कारणं विना नास्ति यतः स्वप्नं मिथ्या। तच्चापि हेतुः-मायामारं निदूपणानहंम्‌ । ततश्च _ अहं बह्मास्मि ` [ ब॒० १।४। १० | (तच्वमसि' [ "नान्योऽतोऽस्ति श्रोता । ` [ बृ° ३ ॥ ७। २३ |“ वह्य वेद वह्मेव मवति ` [मु० ३।२।९ |] ˆ तरति शोकमात्मवित्‌ ` । [ छा० ७।१। ङागन्तां दन्ति उपरतास्त- तिष्चुः समाहता मूत्वाऽऽत्मन्येवाऽस्त्मानं पश्येत्‌ ` [ ब० ४) ४।२३ | ° तश्चथह कमाजतो लोकः क्वःयते एवमेवाम्त्र पण्यजितो लोकः क्षायते ` [ छ{०८। १। ष | ^ परीक्ष्य लोकान्कमचितान्बाह्यणो निरव. द््‌मायात्‌ । नास्त्यक्रतः कृतेन । तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्‌ [मु १।२। १२.“ ताद्रेजेज्ञासस्व ' [ते० ३। १।१].अस्मावा अर दष्टव्यः श्रोतव्यः ` [ बु० २।४।५] इस्यादिवाक्षयानां बाधका- भावाद्धाप्ताथताच्च + विपयादिपरव्वम्‌ । अतो बह्मणः । भोता श्रोत- ज(वस्य स्वरूपम्‌ । जतः प्राप्तः । परीक्ष्यत “मन तदस्ति सखे लोके

तर इुःखक्रर्‌ भवेत्‌ । तदुसप्रापिविच्छेदक्षयष्वस्ुखक्रद्यतः ` इत्याडिना वचाय । (नन्द्‌ वैराग्यम्‌ । अक्रुतो माक्षोऽभिव्यक्तबह्यरूपत्वात्‌ । छृतन कति [वेनाञ्नुत्पन्नेन विषहितकमणा । ज्ञानं तु करति विनाऽप्य॒त्प- यत इगन्धाद्ज्ञाने तथा हष्टव्वात््‌ । तद्रह्य विजिज्ञासस्व वेदान्तवाक्यार्थ- त्वन वचारय । तेषा च वाद्यानां न विध्यपेक्चितकतंस्तावकषव्वेन ९५ ।माप्ताववयत्वम्‌ । छुद्ध बह्मपरमतात्पयकव्वेन गृह्यमाणत्वात, स्वप्र रूरण्यक्तप्रधानवस्तुपरत्वसमवे दूरस्थान्यरोषस्ततिपरत्वकल्पनस्यान्या- -वत्वातः अर्ृतात्मज्ञानद्रारकस्तु तिडुद्धयधीनविहितानुष्ठानासं मवरूपमि- पचा । नाध्युपासनाविधिवरतया, मानान्तरागम्यवह्यपरतस्यापि बाच्यत्वन वाक्यभ॑द्ादुपासीतेतव्याद्यध्याहाराद्यापत्तः । दु शा५काद्वेतवस्त

* नय ख. पुस्तके 1प्यनी--वाध्यमानतादात्म्योपलक्षितं वषयक्दाब्दवोधजतकाकाङक्षाव- रितप्तमानवचनकनामद्रयत्वं बाधायां श नाना।धक्रण्यम्‌ । यथा स्थाणुः पमानित्यादौ वाध्यमान- स्थाएुतादात्म्योपट्क्चितपः +वक्रान्दनाधजनकस्थाणुपदृजन्यस्थाणुपस्थितिपुंपदजन्यपरुषोषस्थिति- रूपाकाङ्क्षाजनकप्रथमकैः उचनदयरूपसमानवचनकत्वसत््वाद्धवति बाधायां सामानाधिकरण्यं तथा प्रकृते" ` प्यूह्यम्‌ । + ख. पुस्तकस्थेयं रिप्पनी--जीवपेरैक्याङ । ।

१ क. भद्‌ इत्युपा"

९ प्रथमः पादः ] वेदान्तच्ू्रमुक्तावलिः।! ५ ध।परत्वे संभवत्यद्र्टाथकोपासनार्थस्वास मवाञ्चेति मावः । अस्यासि रणस्य फलादषूक्तश्चतानां समन्ययसमपणद्रारकावेचारारम्मद्ारा परथनाध्यायप्रातपाद्यस्य बह्माणे वेदान्तसमन्वयस्य समपकत्वादाद्येऽ- ध्याय तद्‌।यप्रथमपादाविचायाणां स्पष्टत्रह्मलिङ्कश्चुतीनां शुद्धबह्यस- मन्वयसमपकत्वात्तद्‌।य्थमपाद्‌ जाछारम्माथवाच्छासखे चोपोदघातः स्मतः । एवमसऽप। शार्खऽध्यायं तथा पाद्‌ ज्ञेयाः सगतयल्िधा सूनेष्वाक्षपद्रषठान्तप्रस्युदाहरणादिकाः ॥ ट ॥ ्ष्यन्ते तत्र तनव सन्ाणामवतारणे | जाद्यञध्याय स्पषटालङ्गमस्प्टस्दे<प्युपास्यगम्‌ ॥ २ ॥ सेयम पदुमात्र च चिन्त्यं पादेष्वनक्तमात्‌ । द्वताय स्प] ततकभ्यामविरोधोऽन्यदुष्टता ॥ इ ॥ भूतमाच्श्तालङ्कश्तेरप्यविरुद्धता । तताय 1वरातेस्तत्वपदाथपारेशोधनम्‌ ॥४॥. गुण(पसहातन्ञानबहिरङ्घन दिराधनम्‌ । चठ जचता मुक्तरुत्कान्तगातेरुत्तरा ॥ ५ वह्मप्रापतवह्मला काविति पादार्थ गरहः जेयगः श॒ द्ध बह्मयो धकर वाक्यमिति शेषः । यद्यपि प्रथमाध्यायस्य दितीपादेऽपि कठवह्यादिवाक्यं ज्ञेयव्रह्मगतं विचरितं तृतीये पादे दुहरादिवाक््यसमुपास्यव्ह्मगतं तथाऽपि तद्वान्तरसंग- स्येति न पादयोसुख्यप्रतिपायसांकर्यस्‌ । पद्मात्रमन्यक्ताजादिसिंदिग्ध- पद्म्‌ । अन्र च यद्यापि श्रतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमास्यानां सम. वाच पारद रल्यमभावप्रकषादेति जेमिनसूते श्रतेः पद्ान्तरनिरपक्षश्- व्दाहङ्ञ श्चतस्तामध्यमथान्तरेणाविनामावलक्षणंःुरबलं श्र तिसापक्षलात्‌। यथा छन्द्यं गाहंपत्यमुपातेष्ठतं ` इत्यादा द्वितीयादिश्चत्या (निवेशनः सममना वसूनाम्‌ _ इत्यायन्दरच इन्दुप्रकाशनसामथ्यरूपं लिङ्गमिन्दे 1वानेयाजक बाध्यते । ततोऽप्यनेकपदसामर्थ्य वाक्यं तदुमयगप्राप्ताथम-

पक्ष्य मुख्यामुख्यस्बन्धवाधकत्वात्‌ । यथा ‹ स्योनं ते सदन करोमि

1)

य

# खे. पुस्तकस्थेय टिप्पनी--विषय) रहोयश्वोति पूर्वपक्षस्तथो त्तरम्‌ । | निणयध्योति पञ्चाङ्कं शाचचेऽधिकःरणं स्म्रतम्‌ ॥ १ ॥ 9 क. तस्य स,

बह्यानन्दसरस्वतीवेराचिता- [ १ प्रथमाध्याये-

699

घृतस्य धारया सुरव कल्पयामि ते । तस्मिन्सीदाम्‌ते प्रतितिष्ठ कीहीणां मध सुमनस्यमानः ` इते मन्त्रे यथा कल्पयामीत्यन्तस्य सदनकरणे मागान्तरस्य परोडाज्ञस्थापने च तसकाश्चकत्वेन टिङ्न विनियोगो न त॒ समामेव्याहारावेलेषरूपवाक्पेण संपणमन््रस्य तयोरेक$कस्मिन्निति । तताऽप्यन्पतरस्यान्पान्यस्य वाऽऽकाङ्क्षया वाक्यद्यसामर््यमारम्याधी- तावेषय प्रकरण तञ्चयं प्राप्ता्थसपेक्ष्य महावाक्या्धबोधकत्वात्‌ । यथा दृशप्रूणमासप्रकरणे श्रुते सूक्तवाकाद्यानिगदे स्थितानासञ्मीषोमािदं

दावरज्ुषतामन्दर्च। इदे हविरजुषेतामित्यादिपदानां मध्ये रिङ्घेन 1वमज्य वनेयुक्तन दवतापदेनेकवाङ्यतापन्नत्वादिदमित्यादिपदानामपि तथव विनियागा नतु प्रकरणेन दृश पौणमासे च । ततोऽपि कमि. काणा क्रामकान्तरयथाक्रमसबन्धः स्थानं क्रमद्यपरतिपाद्कवाक्यद्रय- फलसामथ्यमपक्ष्य क्रमसवन्धव(धक्त्वात्‌ । यथा पञ्चह विष्केटावतिदि- रेयमानाना प्ञ्वभयाजानां प्रधानाकाङ्क्षारूपप्रकरणेन पञश्चस्वङ्तवंनत यथाक्रममकंकस्मिन्नेककस्य । ततोऽपे वाक्यान्तरपरातिपन्नस्य दाक्यपर- ` प्तप्ननाथन सबन्धानमेत्त सज्ञास्तामथ्यं समाख्या पूर्वस्व॑सापेक्षत्वात्‌। यथा दशपूणमाससत्रकरणे दृधिपयोयागीयपाच्रद्चन्धनक्रमे पठितस्य खन्धध्वामत्यादमन्त्रस्य पान्नद्युन्धनप्रकाङ्ञनद्वारा कमेणोक्तयागाङ्गत्वं न तु पराडाशिकतिसमाख्यायुक्तकाण्डे पदिततात्समाख्यया पुरोडाश- यागङ्गत्वमर्‌ । ननु टेङ्गादूनां श्रतिं विना साध्यसाघनमावाबोधकत्वा- त्सा तरपक्ष्यता वाक्याद(नां तु लिङ्गादिसापक्षत्वे किं मानमिति चेत्‌, ष्ङ्गद्कल्पन विना श्च तिकत्पनानुपपत्तिरेव । न हि सामथ्यदिकिमप- यालाच्य साध्यसाधनभावः श्त्या ज्ञातुं शक्यत इति स्थितम्‌ । तथाऽ. प तषा तात्पवपिनपामाण्यत्वात्तात्पयस्य च फलादिनियतत्ादता-# इर प्रमाप + तादरुरोन परण बाध्यते। न चेह वेदान्तगतव्रह्मटिङ्कानाम- चच्‌ाद्षटङ्गवङ्यायान्तरापक्षत्वम्‌ । सर्वत्र बह्मणः प्रतिपिपादयिपितत्वेन तालन तालर््वत््ात्स्वतन्त्राणां प्रामाण्योपपत्तेः । अर्थवादस्थानां ९ टङ्गाना तत्पचहानतेन न्यायान्तरापेक्षत्वम्‌ । अत एव हाबर-

त

= अनिर्य ख. पृस्तकस्था {रेप्यन।-| टङ्ञपट्कानुगरूह।तफलादेतात्पयनियतप्रामाण्यकरा] भनम्‌. ॥ + स छद्घषद्कानुगरृह।तफटादि्तात्पयनियतप्रमाण्यकेन

१ क, च्पूवे॥ २, शे दप्ध।

९ प्रथमः पादः 1 वेदृान्तसु्षक्ताषारेः। \७

माष्ये सूब्ोक्तलिङ्घ व्यास्यायोच्यते ननु लिङ्कमुक्तं का परासिरिति। अत एव द द्विरेन्द्रवायवस्य भक्षयति द्वि्यतस्य वषट्करोतीति वाक्य एेन्द्रवायवयाभे द्रेम॑क्षणंः विधीयते । द्र्हुत्यादिकिं स्व्थवादृमाच्रं नतु यच्च यच प्रदानभेदृन वधटूकारभेद्स्तच तञ्च मक्षणमेद्‌ाष्षटकारसम- संख्यं मक्षणामत्यस्याथंस्य प्राप्ता लिङम्‌ । अत एव षड्यागद्पाया स्वपृष्ठायाषिष्टो पुरोडाक्षस्येकतवाच्छेषद्रत्यस्य साधारण्येन सकृदेव मक्ष. णास्वष्टकरदा।द्‌ काय नतु वषवूकारभदेन तदावत्तिाराति बाध्यम्‌ ॥१।(१)

लक्षणेनाज्ञातञ्य न वेचारसभवः । न च "यतो वा इमान भूतानि जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यतयन्त्यभिसंविक्चन्तीति ` [ ते०३।१।१] इत्यादृतटस्थलक्षणार्थकम्‌ । तस्य मायिकस्य परमाथालक्षणवत्वात्‌ , तद्धिशिष्टस्येव विचारेण ज्ञेयत्वापत्तेश्च । नापि ^ सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्म ` [ ते०२।१।१] इत्यादिस्वरूपलक्षणा्थ- कम्‌ । तत्तव्पद्लोके स्वदूपाव्यवहाराहोक्तिकाथंघरटिततटस्थलक्षणं विना स्वरूपलक्षणस्यालोकिकस्य दुबोधत्वाच्ेति प्रत्याह-

जन्मायस्य यतः॥२। (२) इति।

अस्य, अविद्याद्यनादिषदभ्या मिन्नस्यन तु जन्ममाचस्येति) उत्त राधिकरणे वेदस्य नित्यतामाद्ाय शङ्क कानुत्थितेः। जन्माऽऽदि्यस्य तज्न्मस्थितिभङ्म्‌ ! जन्महेतुव्वमविद्यायामष्यस्त्यतो मङ्कति। तद्धेतुलख- मावेदयानाराऽप्यत उमयघाटेतं लक्षणं वाच्यम्‌ । सत्तास्फर्तिस्थितिस्तां वटाद्यवाच्छन्नां प्रति बह्यणो हेतुत्वं महाकाकशस्येवावाच्छन्नाकाडं प्रति) तच लक्षणान्तरम्‌ । यद्रा स्थितिसंहाराभ्यामुपाद्‌ानत्वं लभ्यते तच्चाविया- यामप्यतां जन्महेतुव्वम्‌ । तच कतुत्वरूपम्‌ । तेना वेद्याद्यन्थ प्रति कतुत्वे सत्युपाद्ानवं लक्षणं # धृमप्रागमावादति हतां यथा प्रागमवितिन व्यर्थं घूषत्वस्य प्रागमावावृत्तित्वाक्कितु नीषलधुमादित्यत् नीटत्वं तथं तरमेदानमानहेताबक्तटक्षण उपादानत्वं न व्यर्थं कतंता तस्य तद्‌वत्ति- त्वात्‌ । अथवाऽडृष्टवारणाय लयाधारत्वमविद्यावारणाय कतस्वद्पं

# ख. पुस्तकस्थेयं रिप्यनी--यय पे न#टधूमत्वादेव्याप्यतावच्छेद्‌कत्ववारणाय व्याप्यतावच्छे- दृकान्तराघरितिधमंस्यैव व्याप्यतावच्छेदृकत्वं वाच्यं तथाऽपि धूमप्रागभावत्वाद्‌ व्याप्यतावच्छे द्कत्वासिद्धये समानाधिकरणव्याप्यतावच्छेदकान्तरावरितधर्मस्येव व्याप्यताषच्छेद्कत्वं वाच्यम्‌ ।

~~~ ताता जम भला नकम

१कृ स्तां प्रः । रक. शतिचत्र।

< बह्मानन्दसरस्वता विरचिता [१ प्रथमाध्याये- पन मित्तत्व तदुमय पारणामितयपाद्ानं निभित्तं च बह्धेतिवादिनां त्रिदण्डिनामिव स्यात्‌ । ततश्च बह्मणो विवते(पादानतालामद्रूत- मथ्यात्वातदरद्रतबह्मरूपस्य सृष्टयादिवाक्यतात्पर्य विघयस्यासि द्धेरत उक्तरूपा स्थातहंतुत्वम्‌ । तथा च विषतपादानत्वे सति निमित्तत्वं तच न व्य श्रूमप्रागमाववत्‌ । वस्तुतस्तु सिद्धान्ते लक्षणवाक्यं सद वाच्य- तावच्छद्‌कतत्तद्धमापास्थाप्द्रारा तदुप्लक्षितलक्षिताखण्डव्यक्तिभा्- तत्पिवकम्‌ । तथा च यता बेत्यादिलक्षणवाक्ये सृष्टिस्थिति- प्रलयानामरक्क्रकारणत्वमाच्राक्ता तहुपस्थितिद्राया तहुपलल्षितस्य सत्वरजस्तमसामककगुणोपलक्चितत्रह्यस्वरूपस्येवोक्तवास्याह्लामे तस्येव स्वा मन्नत्वेन जेज्ञास्या महावाक्यतात्प्यविषयतयाः निर्णयेन च महावाक्याघानमुुष्ुनिणयविषयत्वं स्यान्न तु गणत्रयोपलश्ि- तस्य । तथा च गुणन्नयोपलक्षितेनेज्ञस्दरूपेण जीवस्वपामेदा- ज्ञान न नवतत । न हि च्छकिमाते तात्प्यनिर्णयाघीनश्छल्ली चेत्र इति वाक्यजन्योऽखण्डार्थवोघनश्छनी कुण्डल) वास्स्वी न चेल इति भ्रमहत्वज्ञानस्य नेवतकत्वे नाऽत्नुमाविकः। तथा च महादाक्यगततत्प- दाधस्वरूपस्याखण्डस्य जगत्छट्रखाद्युपस्थितिद्रारा बोधक्तं यतो वेत्या- 1दवास्थामात न कमपि त्यथमिति ध्येयम्‌ । तथा च शुक्तेस्तद्रजते- नव मावचकनाप्पसताते बाधे बह्मणां लक्षणसंभवः । आनन्दो बह्येत्या- दना च स्वरूपस्य नधा रतत्वाद | सत्यत्वादिविशिषटवाचकानां पदानां तात्पवानुर।धन क काव्पवहायऽपि शुद्ध लक्चषणाकल्पना । नच सत्यादवाङ्व पदृद्रूयादव शब्दधीसंमवात्पदान्तरं व्यर्थमिति वाच्यम्‌ । सत्यत्वाद्युपलाक्षतज्चुद्धानामक्यनिश्चयार्थं सर्वेपदानामपादानात्‌। अन्थ- या सत्यत्वापटाक्षताद्धूदो ज्ञानत्वानन्दव्वाद्युपलक्षितव॒त्तिरति भथभा- नचतत्वा वह्यस्वखूपमाक्षस्य स्वप्रकाशचिदानन्दादिभिन्नेनान्तवत्स्वसूपे णाभद्बुद्धचा ततात्तरएरुषाथत्वनबु द्धा तत्साधनश्रवणादावप्रवत्तिरतस्य मच्यात्वबुदद्धया बह्यज्ञने मिथ्याविषवकरत्वद्पभ्रमव्वज्ञानाद्विद्यानि- वतकत्वानपपात्तेश्च । तवत्पदृसस्ते तु समानावमाक्तेकवेद्कसत्याह्- पद्जन्यरा्दृबु [द्ध विषत्वान्यथानुपपस्या सत्यादिपदा्थानामेक्यनिश्च- वान्न।क्तभक्भ्रमः। तदुक्तं कल्पतरः-इतरब्यावृत्तिस्त्वर्थांन्न तु दाब्दादिति।

दतरनव्यावात्तः सत्यत्वाद्यपलाक्षतान्यव्या वत्तिः सत्त्वादय पट क्षताना.

१, तंपु ! क, स्त्यामिः;

१ प्रयमः पादः] वेदान्तसूत्रगुक्तावलिः। ९

भेक्यमिति यावत्‌! त्तथा च सत्यत्वाद्युपलक्षितानां परस्परावृत्तिपरस्परप- तियो गिकमेदकववं विनो क्त शाष्दधीपिषयत्वमनुपपन्नमिति धियोक्तपर स्परावृत्तिमेदप्रतियोगित्वनिश्वयान्नोक्तभेदभ्रम इति मावः॥२॥

न बह्योक्तकारणं वेदस्य नित्यत्वात्‌ ! जन्यत्वे मानान्तरेणोपलभ्धि- पवंकस्वेनाऽऽनुपूर्व्यनियमोऽप्रामाण्यं च स्याष्टौकिक्रवाक्यवत्‌ । एवं च £ अस्य महतो सूतस्य निःश्वसितमेवेतद्यन्रुगवेशो यज्ञवद्‌ः ` इत्याद्यमि- उयक्तिपरम्‌ । लथा च बह्मणो जगत्छारणत्वाधीनस्वज्ञत्वाद्यपि न सिध्यति । अस्य च बरह्मणा भूतस्य स्वतः सत्तावतो निःश्वसितमनाया- सेन जनितं वीक्षणाद्ायासन भ्रतमातिकत्वस्येव जनिततस्वादिति प्रत्पाह-

शाश्चयोनिलात्‌ ॥ ३॥ (३) इति,

बह्मयो कारणमेव शास्य वेदस्य योनित्वाषटुक्तहेतत्वात्‌ ° धाता था पवंमकरत्पयत्‌ ` | महाना० ५।५७ | इत्यादिश्रुतलटाववाञ् । पवं- सृशिमननरुष्पेव वह्यादेरुष्णत्वादिमत इव वेदस्य पर्वसर्गीयानुप्रव्यव- च्छिन्नस्थव रचनान्नाऽऽनएव्य नियमः । परुषाभिप्रायाद्यन पेक्षच्वेन निर्दोष. स्वाच नाप्रामाण्यमिति मावः । यद्रा "तं व्वोपनिषद परुषं प्रच्छामि [ घ्र०३।९। २६ ] (नावेदङिन्मतुते त बहन्तम्‌' इत्यादिक बरह्मणो वेदक गम्यत्वं न बोधयति, अनुमानेनेव सिद्ध तस्मिन्वेदस्यानुवादक- त्वादेव च वेद्ान्ते्ेह्य न जिज्ञास्यमिति प्रत्याह-शारेति । वह्यं ेदान्तेर्जिज्ञास्यमेव शशाञ्रयोनित्वाद्रदेकगम्यत्वादितव्यथः। वह्वयादेरिव बरह्मणो विशेषरूपणानुमाने कायिङ्कस्यास्तमथत्वात्‌ । तस्याक्ष्या्यग- म्यात्‌ । सह चारद्शंनमा्रेण व्यातेरुपगमे प्रासादादाबिव नानाकर्त- कत्वस्याप्याययका्यं सिध्यापातात्‌ । कुलाादेः कपाद्रयसंयोगादि- नाऽन्यथासिद्धत्वेन चदटदेहशटान्तत्वासं भवात्‌ । अती यतो वत्या दिशशास्र- मेव तच मानम्‌ । यतो यस्माद्भूतानि कायांणि तेन बह्मणो जगद्री- क्षण सिसृक्षा क्रातहग्दुरययोस्तादाद्म्वं तमो द्रव्यं चत्यादूानां लामः। येनेत्येकव चनम्‌ । ‹ एकमेवाद्धितायय्‌ ` [ छा. ६।२।१ ] “ एको जाट वानाशते ` (भ्वे° ३1१] । यः सवकज्ञः सबेवित्‌ । यस्य ज्ञानमयं तपः तस्मादेतद्कह्य नाम रूपमन्नं च जायते ` [ मु० १।९ | बह्म दिरण्यगमः। इत्यादिशत्यन्तराणि च तदेकलवादाविंति मावः ॥ ३॥ (३)

१० जह्यानन्दृसरस्वतीविरचिता- [ १ प्रषमाध्यये- तादशं बह्म न वेद्ान्तप्रतिपाद्यं प्रवृत्तिनिवृच्यविषयत्वेन निष्फट- त्वात्‌, तात्पषासंमवात्‌, अथञ्नुपलब्धे तत्प्रमाणमिति स्यायेनाप्रभिते सपयोजन एव श्रृतेस्तात्पयनिश्चयात्कार्यान्वित एव पदानां व्युत्पत्तेः अआनथक्यमतदथानाम्‌ ` [जे १।२।१ | इत्यादिभिरकिया्थौनां जमनिनाऽप्यप्रामाण्योकतेरिति प्रत्पाह-

तत्त समन्वयात्‌ ॥ ४ ॥ (¢) इति,

तव्रह्य वेदान्तवेयमेष समन्वयात्‌ " उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपर्वता फलम्‌ । अथवादश्चोपपत्तिलिङ्गः तात्पयनिणये ` इति षटद्‌विधटिङ्गग- होतवेदान्ततात्पय विषयत्वात्‌ । तथा हि छन्द ग्ये षष्ठे ‹ सदेव सोम्पे- दुभथ आसीत्‌ ' [ छा० ६।२।१ ] “ एकमेवाद्वितीयम्‌ ` [ ब० २।५॥ ९ | इत्युपक्रमः । 'इृतदात्म्यदमेद्‌ ९ सवं तत्सत्य < स आत्मा तच्वमसि [| छा ० ६।८।७ |] इत्युपसंहारः । एतदास्यामित्यादेस्तत्वमसीत्यन्तस्य नवकुत्वो वचनमम्प्यसः। आचायघान्परुषो वेदेत्यनेन मानान्तराविषयथ- त्वरूपापवत्वकथनम्‌ । " तस्य तावदेव चिर यावच्च विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये { छा० ६।१४।२ ) इते फलकथनम्‌ ! ° तमादेश्मप्राक्ष्यो येनाश्चतं भरत. मवति ` (छा० ६।१।६) इत्याद्यथवादः । यथा सोम्येकेन मच्पिण्डेन सर्वं मन्मयं ववेज्ञात स्याद्राचारम्मणं विकारा नामधेयं म्रुात्तिकेत्येव सत्यम्‌ छा० ६।१।४) इत्याद्योपपत्तिः । हे सोम्याय सृष्टेः पवकाल इदं प्रपश्चा- ¶भन्न यदासासत्सदव न तु बद्धसमतमसत) एरकमेवाद्रेताय सजातीय- विजातायस्वगतधमरूपद्ेत।यज्न्य न तु ताककादिसंमतं सद्धितीयलम्‌ । सद्रितायवत्वं यादक्षं घटः सन्नित्याद्प्रत्यक्षादिपरात्तं ताहश निषधस्तस्य बाध्यत सावकालेक च तसप्राक्तामते सवकाषटिकां निषधोन व्य इत्यस्य नंषधेऽन्वयः । तथा च तद्रुशस्य स्वस्मानाधिकरणात्यन्तामा- वस्य प्रतिवागत्वस्य वुश्यमाच्रे लामान्मिथ्यात्लामः । यदेक्चकालाव- च्छदन बरह्म यत्सबान्ध तद्वाच्छन्ना यो बह्यण्यत्यन्तभावस्तस्येति त नंष्कषः । वस्तुतस्त्वाद्रत। याद्पदेनानवच्छिन्नवेरेषणतासबन्धेन सजा तायायमाववेशिष्टं बाध्यते । इद्पदेन बरह्माणि स्वदुरयसबन्धलामात्त- दधात तादृूशावशे्टलवलामास्मथ्यात्वलामः । अदिक्मज्ञातत्वेनोपदेशा- ठमग्राक्ष्या गुरु परति पृषटवानासे यन ब्रह्मणा भ्ुतेनाश्रुतं जगच्छ

री भः

~~~

१क चमर | २क च््नेत्रः+

केदान्तसुत्रमुक्तावलिः \ १६

भवति जगतां बह्मस्वरूपकत्वाद्ययेत्यादिकमारम्भणाधिकरणे व्याख्ये यम्‌ । एवं ब्रहदारण्यक-^ आस्मेत्येवोपासीत । अचर दह्येते सर्वं एकं भवन्ति ` [ च ०।१।४।७ | इत्युपक्रम्य ८ स एष नेति नेति ` [ ब ०३।९, २६ | इत्यादिनाऽभ्पस्य ˆ तं त्वे।पनिषदं पुरुषं पच्छामि ` [ ब्र० ३।९। २६ ] इत्यपूवं यित्वा ' अभयं वै जनक प्राप्तोऽसि ` [ बृ° ४।२४ ] ‹ वहयैव सन्बह्याप्येति ` [ व° ४।४।६ इति सफलीक्त्य ‹ तयो यो देवानां प्रत्यबुध्यत र एवः तद्मवत्‌ः ˆ [ब्‌ः० १।४।१ ०1]. इत्यथंवाद्यकत्वा ' स यथा इुन्दुभर्हन्यमानस्य न बाह्याञशब्डाञ्शक्तुयादयहण्णयः दुन्दु भस्तु ग्रहणेनदुन्दुभ्याघातस्य वा शब्द गृरहं(तः' [ब.० २।४१५७] इत्यादिः नोपपद्य (एणमेवादशिष्यतेः | बु ५।॥१।१ ] इव्युपसंहतम्‌ । अधतमेत्पिव, आत्मस्वरूपयाच्रम्‌ । अच भ्रवणादिस्चाक्षात्कारपर्यन्तेषपासना्यांः सत्थ सवे पृथिव्याद्यथा एकं केवलं स्वकालपूर्वकाटवकिभिन्नं यञ्ज्ञानात्मस्व- पं तद्‌त्मका मवन्ति चरमनज्ञानविषयव्वविशिषटात्मनो रयकाट परवंवत्थ॑- न्यत्वात््‌ । एष आल्मेति भव्यक्ष्पाप्तमिति । अनुप्ानादिप्राप्तं घसदिकम्‌ । ओंपनिषदमुपनिषन्माक्वदयम्‌ । अमय बह्म प्रत्यबुध्यत बह्म ज्ञातवान्‌ । तद्मवत्‌ , ्ञातबह्यस्वरूपेणेकी भूतः । बाह्यान्दुन्दुभिशबष्द विश्ेषशूपान्‌ । काक्नुयादिति । दुन्दु मिशब्दसामान्यायहणः इति शेषः 1 इुन्दुभेदुन्दभिः शब्दसामान्यस्य । दुन्दुभ्या घ।प्तस्य राब्दो दुन्दुभिक्षब्दविकशेषः । तथा च विशेषस्याऽऽरापे सामान्यस्याऽऽधारवाददुन्दुमिशब्दमान्नगतसामान्य. स्यां माने यथा तद्भतङशिष्मणप्मग्रहणमेव वह्मस्वखूपस्य सत्सामान्यस्याः हणे तद्तविर।षरूपस्य प्रपश्चस्यापीति व्च स कल्पित इतिः दुन्दुमि- वाक्याथः ५ तथा च प्रवच्याद्यविषयस्यापि पस्मानन्दबह्यास्मनः साक्षात्कारजनकव्वेन वेदान्तानां न नैष्फल्यम्‌ \ कायान्वित एव पदानां व्यत्पत्तिस्त॒ न प्रामाणेक पुचस्ते जातो नायं सपं इत्यादिवाक्यजन्य- सुखमय निवत्तिजनकानुमवस्याुमवबाधिता जेमिन्यादिदाक्य लु नेष्फ- लोपाख्यानाद्यपेक्षयेति मावः । नन॒ षङ्किधिटिङ्गानं कथं तात्पय॑ज्ञाप- कतेति चेत्‌ । इत्थम्‌ । उपक्रमोपसहारां मध्यस्थवाक्यस्य स्वावेषयपर- सखानमापकावुपां्चयाजादिवाक्ये तदव्यभिचारितया दृष्टत्वात्तदभ्यास्तस्य वाक्याथात्कषबोधकतया वाक्याथपस्त्वं तत्परत्वं विन। तदुत्कषपरतव- प्रयुक्तस्य तदुत्कषबो धकत्व स्याचुपपत्तेः \ अथवादस्य तु विधेग्याप्यत्वा-

१ कृ शक्ति य ।२ ख, (नान्यत्र +२ ख, घातः द्य । जख. स्याप्रदमेय ।

१२ बह्मानन्दसरस्वत। विरदचिता- [ १ प्रथमाष्याये-

द्विषेश्च तात्पयव्याप्यत्वार्तीत्पयन्ञापकत्वम्‌ । अपर्वत्वमन्ञातव्वमपपत्ति- रयाधेतत्वं तयोस्तु प्रमात्वघटकत्वेन तात्पर्योपयोगित्वम्‌ । प्रमायामेव वाक्यस्य तात्पयत्‌ । फटवकच्वमपि तात्पर्योपयोगि निष्फला ‹ उत्ताना वै देवगवा वहन्ति ` [ अपरस्तम्बध्रोतसूत्र ° ११।७। ६ ] इत्यादि- भरुतेस्तात्पयामावात्‌ । एवं चापू्वत्वादि्ियं तात्पर्यामावव्याप्यस्य स्वामावस्य विघटकत्वेन तात्पय(पयोगीति बोध्यम्‌ ॥४॥ (४) स्व्ञस्येव चेतनस्य यतो वेत्यादिश्चितौ कारणत्वमभिग्रेतं तन्न क्तानरूपस्य बह्मणाऽपरिणामिनों व्यापारगान्यत्वेन कत॑तलाद्यसंमवप्त्‌ ।॥ तथाचाचतनं प्रधानं तथास्तु तस्य गुणपरिणामसंमवात्‌ । एवंच यता वा इमानि मूताने जायन्ते येन जातानि जीवन्ति यस्रयन्त्यभि- स्विशान्त ` (ते०३।१। १) इत्यपि ताद्वेषयामिति प्रत्याह-

ईक्षतेनाशब्दम्‌ ॥ ५॥ इति।

^ सदेव सोम्यदमग्र असीत्‌ ` [ वृ० ६।२।१] ‹ एकमेवा- द्वतोयम्‌ ` [चृ०र । 4 । १९] ˆ तदक्षत पहु स्या प्रजाययाति । तत्तेजाऽघ्ुजत । तत्तेज दक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति । तदपोऽसृजत ?

। + व भप

( छा० ६।२।३ ] ‹ ता आप पेक्षन्त बह्व्यः स्याम प्रजापमहीति। ता अन्नमसजन्त [ छा० ६ । २। ४1] इत्यादिजगत्कारणबोधक् वाक्यं ग्‌ प्रधानकब्राधक यत्‌ शब्द्‌ प्रपानवर(धकशब्दशन्यम्‌ । इतः 1 इत: इक्षधातसमसामव्याहारारेशषालगत्कारणस्य चतनत्वलटाभात्‌ । तद्कर्वेए- व्यतया यता व्तव्यादकिापतथा क ल्पनात्‌ । स तपस्तप्त्वद्‌ सघमसजत | ते० २।६। १ ] इत्यादितहुत्तरवाक्येऽपि तपः ब्दितेक्षणश्रवणाच । दक्षण कदुश तजाऽऽह-बह्िति । आकाशादिनानाकार्यात्मकः स्थाम्‌ । कमथ तथात्व तनाऽऽह--प्रजाययात । तदुत्तर दव मरसुष्याद्‌- ---------------------------- _ % अयं ख. पुस्तके दिप्पनी--जगत्कारणनोधकवाक्यं न प्रधानबोधकं प्रधानवें धकब्दशन्य त्वात्‌. । वदयद्र्‌।घकरन्दु यन्य तत्तद्व्‌।धक न भवतीति सामान्यव्यापतेः । न चोक्तवाक्ये प्रधाननोधकडः व्दयू-यत्वमा सद्गति वाच्यम्‌ । निरुक्तवाक्यं प्रधानवोधकरब्दृदयन्यं चेतनधर्मभतेक्षणबोधकेक्षधातः ` समा भन्वाहृतत्वात्तस्य साधनात्‌ । न देक्षधातुपमभिव्याहृतत्वेऽपि निरुक्तवाक्ये सदादिके तदेक्षतेत्यादौ चानन्‌।चकरान्दयन्यत्वमसिद्धम्‌ । भान्तोऽप्ि । ईक्षणविरिष्टजगत्कारणवोधकत्वेन सस्य तत सिद्धः + ततश्च स्मानतवित्सवेयतयेक्षणविरिष्टजगत्कारणस्य तद्धोध्यत्वन जगत्कारणस्य चेतनत्वलाभः । तथौ ` है जगत्कारणं चेतनतनमीक्षणान प्रधानं तच्छन्यत्वात ।

९ प्रथम; पादः | वेदान्तसूव्मुक्तावलिः। ` १३

प्रजाूपः स्यामिति । “ तदाकाकामस्जत तदाकशामेक्षत ` इत्यादि. शोषा वियदधिकरणन्यायात्‌ । तदाकारशामेक्षतेति । आकाशात्मकं सद्रूप बह्येक्षतेत्यथः । एवमयेऽपि । ता आप इति तु ! शत्यं हि यत्सा परक्रतिजटस्य ` इतिवत्तत्पद्स्य विधेयलिङ्कव चनय्राहित्वान्नासंगतम्‌ । न च सकरदुीक्षणेनव निवह जआका्ञादिसृषटयुत्तरं पुनरीक्षणं व्यथंमिति वाच्यम्‌| नानाकायाणां कमेण स्ट ताहशेक्षणानां लोके दष्टतवादाका- शादिपारेणामकाले पूकवंजातेक्षणपरिणामस्य मायायाममाकेन पुनरपी- क्षणे विना तज्जन्यकायासंमवादाकाङतत्तादास्यतन्निष्ठवबह्मतादासम्यस्- पकार्यजरयमादाय पृवक्षणविषयाणां सिद्धता ॥ ५ ।; | गोणश्रेननाऽऽत्मशब्दात्‌ ॥ ६ ॥ इति । ˆ तत्तेन पेक्षत ' ( छा०६।२।३) इत्यत्रेव गौण ई्षतिरिति चेन्न । ‹ अनेन जं।वेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविह्य नामरूप व्याकरवाणि 2 [| छा० ६ ।२।३ ] इत्यत्र जगत्कारणस्य जीवाभिन्नस्वरूपयोधका- दालमङब्दात्स् आसेव्यादावालमरब्बात्तत्तेज इत्यादौ सह्रपारममोधकत- च्छब्दाद्रा ॥ ६ ॥ ननु स आत्मेत्यादावालशब्दः भधानस्वरूपबो घकस्तत्तेज इत्य- त्रापि तेज दिषो धको जी वेनाऽऽस्मनेव्यत्रापि मिच्च समाऽऽस्मत्यादा- विवाऽऽत्शब्दो मोणस्तचाऽऽह-

तचिष्ठस्य मोक्षोपदेशात्‌ ॥ ७ ॥ इति । तास्पश्गव्कछरण नषा स्वक््यधयस्य तादशस्य अआचास्वान्प-

रुषो वेद्‌ तस्य तावदेव 1चेरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्ये ` [ छा०६ । १८। २ | इत्यनेन स्वरूपाच्छादकाविद्ययानिवत्तिखूपस्य मक्षस्योपदे- शात्‌ । आचायरवास्तत्वमसोत्यादिवाक्यविचारसंवन्पेनाऽभ्चार्ययक्तः ४ चर केवल्यं विलम्बः । वेमाक्ष्ये परारन्धभोगेन विमोक्ष्यते । संपत्स्ये सपत्स्यतं कवटा मविष्याते । अकारतकारयोर्लोपर्छान्दसः । एवका- रान्मोक्षायोपायान्तरानुष्ठानेन न वलम्बः । तस्य ज्ञानमात्रेण सिद्ध. त्वात्‌ ॥ ७॥

१९ बह्यानन्दसरस्वतीविरचिता- [९ प्रथमाध्याये ` नन्वसुन्धतीनिदक्ष॑नन्यायेन प्रघाननिष्ठस्वाप मोक्षस्षायमुपदेश्स्तवाऽऽ्ह- हयव्वा्चनाञ्च ॥ ८ ॥ इति। अरुन्धत।हष्ये दाहातस्व तारान्तरस्येव प्रधनस्य दहैयत्वं नाक्तमतो न तल्याय इति मावः ॥ < ॥ अचद्धयतनस्तवत्पन्नाऽऽह-- | स्याप्ययात्‌ ॥ ९ ॥ इति, यत्रेतत्पुरुषः स्वपिति नाम सता सोम्य तदा संपन्नां मवति स्वमपीतों मवति ` [छा०६।८। १ | इत्यञ्च जगत्कारणस्य सतः सुषुपस्वरूपत्वं स्वरब्देनोक्त्वा तच्च तस्यौपाधिकलयस्वङूपस्याप्ययस्य कथनात्‌ । न च स्वशब्देन जगत्कछारणशूप सन्नोक्तं किल वह्येव तथा च जगकत्का- रणस्य प्रधानत्वंऽप्युक्तवाक््यमुपपद्यत इतिं वाच्यम्‌ \ स्वाप्ययस्य सत्सं. पात्तर्हतुत्वेन नदरेन सत एव स्वतलटामादन्यत्र संपत्तावन्यच्ाप्ययस्य देतुत्वासमवात्‌ ॥ २॥ कास्माशद्वेदान्ते तथा प्रधानं मविष्यति तचाऽऽह- गातस्तामान्यात्‌ ॥ १० ॥ इति।

ववद्ान्तघु चतनस्यव कारणत्वावगतेस्तात्पयवस्ननः समान. त्वात्‌ ॥ १० ॥ + ५.५

स्वरूप निश्चयद्रारा

भ्रतत्ाच ॥ ११ ॥ (५); इति ।

बह्म भङ्कत्य स कारण करणाधिपाधिपः [ श्वे० & । ९ ] इत्या- दिनि चेतनहेतुतवस्य श्रुतत्वात्‌ । यद्यपि प्रधानस्पेक्षणं काययोन्यखत्व बह्मण आभ्रयत्वरूप कवंत्वमिव गोणं संमवति तथाऽपि प्रत्ययाथानुः रन पहृत्यथावधाने भरकतरेव लक्षणादोषोऽनुवादे लक्षणाया अक्ोष- त्वत्‌ । तदुक्तं न विधां परः शब्दार्थः ` इति । विधौ विधाथके परो ष्य हतं । अता निरपक्षस्वाथविधायक्त्वात्पक्कतेः प्राबल्यं प्रत्यया- स्यतु प्रृत्यथ(वच्छन्नस्यवान्य्रान्वयनियमात्तादुशान्वये दयोर्बि- पायकत्वन भरागल्थ न तु परत्यस्येवेति भक्तेरेव मुख्यत्वमु चितम्‌ 1 प्रत्य- पथश्च कतृत्वमाभ्रवत्वं गाणं मायावृत्तिविशेषरुपेक्षणस्य । वाचस्पति-

५ ॐ, "पे ठक्ष०।

१ प्रथमः पाद्‌: ] वेदान्तसूत्रमुक्तावटिः! १५

मतेतु तदस्वीकाराज्जन्यविषयपवंकालावच्छिश्चादिद्रपेश्चणस्याऽशश्रय- त्वमनुङ्कटव्यारवच्वं मुख्यमेव च । नन्वीक्षत्यादेभख्यत्वमपेक्ष्य कारणे चेतनस्वं निर्णीतम्‌ (तस्येष एव शारीर आता । यः पुर्वस्य । तस्माद्रा , एतस्माद्ि्ञानमयादन्योऽन्तर आत्माऽऽनन्दमयः । तेनैष पर्णः ।सवा एष पुरुषविध एव । तस्य परूषविधतामन्वयं पुरुषविधः । तस्व परिय मेष शिरः । मोदो दृक्षिणः पक्षः । प्रमोद उत्तरः पक्षः । आनन्द आत्मा । बह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ` [ ते० २।५। १ ] इत्यादिवाक्य आन- न्दमय इत्यत्र मयटा विकारप्राचययोर्ुख्यत्वःविशोपान्न परमालम्िर्णयः, कितु "सवा एष पुरुषाऽन्नरसमयः । तस्येदमेध शिरः । अयं दक्षिणः पक्षः । अयमुत्तरः पक्षः । अयमात्मा । इद पुच्छं प्रतिष्ठा ` [ते०२।१।१] इत्यादिपवकेतस्मादन्नरसमयाइन्पोऽन्तर अत्मा प्राणमय इत्या विना प्रवाक्तान्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयरूपविकारमयट्‌पाठास्पि- याद्यवयवटिङ्कच्छारारश्चतेश्चाऽऽनन्द्‌मयो जीवस्तदुपास्तिर्विघीयत इति परत्याह- आनन्दमयोऽभ्याप्तात्‌ ॥ १२ ॥ इति ।

आनन्दमय प्रकुत्य शरसा वे सः। रस द्येषायं लब्ध्वाऽऽनन्दी मवति [ ते० २।५।१ ] ‹ आनन्दो बह्म › [ तै० ३।६।९ ] । “ को -ल्येवान्यात्कः प्राण्यात्‌ । यदेष आकार आनन्दो न स्यात्‌" [ते०२७1 १] इति बह्मण्या- नन्द्पदनाऽऽ#नन्दमयपदाभ्यासात्‌ । ज्योतिषा यजेतेत्यादौ ज्योतिरादि पदनपपे ज्यातिश्टोमादिपद्स्याभ्यासस्वीकारात्‌। विज्ञानमयाद्वुद्ध्यपा- धकात्‌ । तनाऽऽनन्इमयेन । एष विज्ञानमयः । पणः कारणेन कार्यस्य पणत्वात्‌ । तस्य विज्ञानमयस्य । परुषकिधता शेरःपक्षादियक्तता तामनु । अयमानन्द्मयः । परुषविधः शिरआदियक्तः कारणस्य काया- करप्रा्तः । तस्याऽऽनन्दमस्येष्टस्य दशनसबन्धतदभ्यासजन्यञ्चखानि प्रयमद््रमादाः । आनन्दः सुखसामान्यम्‌ । प्रियादीनां कशिरञादिमा- वकट्पनयाऽऽनन्द्मयस्यावयविनः पक्षिमावो व्यङ्ग्यः । एवमन्नमय-

नि 00

* अरेयं ख. पूस्तकरे टिप्पनी --आनन्द्मयज्ब्द्वाच्य इभ्वर पुनः पुनसुचारणविषयीभरूतानन्द्‌- मयप्द्वाच्यवोधकरपानन्दाद्पद्‌जन्यनोध विषयत्वा तु जीवस्त च्छरन्यत्वात्‌ । + क. पुस्तके व्याप्य इति पाठान्तरम्‌ ।

१ख.बा।.

१८ बह्यानन्दसरस्वतीविरविता- [ १ प्रथमाध्याये

क्यस्य । किंच प्राचयं इव विकारेऽपिं मयरश्चुतावकारप्रकरणास्धाद्य- वयवेनिषूप्यमाणावयव्यादिलिङ्ाच्च विकार एवाथः । कवटश्चुत्यपक्षया श्रतिप्रकरणलिङ्कानां प्राचल्यासमातेष्ठापदसमामन्याहाराच पुच्छपद्‌- स्यांऽऽश्रये लक्षणा । न चसा दोषः ठाङ्गलङ्णाक्तस्य तस्य टाङ्गूटसह खरूपे त्वद्‌ येऽथ माक्तत्वात्‌ । न च मन्मत टाङ्गृटमवाया न तत्स दृशमन्नमयादि्पिरयायेऽन्नमयादेरिवाऽऽनन्दमयपयायेऽपे शृच्छारदरश्य- क्क स्याऽऽनन्द्‌मयेश्रस्यापासनस्य विधेयत्वादृति वाच्यम्‌ । तथाऽपि एञ्छादिपदस्य पच्छादिह्टिषिषये लाक्षणिकत्वान्मन्मतेऽप्याश्रयतवाद्य- पस्थितिद्रारा शुद्धबह्य टक्ष्यते। आश्रयत्वं त॒ पूवप्रक्रतान्नमयादृपश्चको- शादेरव । तथाच श्ुद्धबह्यस्वरूपाोपलक्षणघटकतयाक्तष्वाप पथ्चका- दोषु एच्छादिदृश्यङ्गकतच्तदुपासनाविधदशादिप्रकरणं गोदोहनादिषिधे- रेव शुद्धवह्यप्रकरणेऽपे संमवादानन्दमयापासनस्य वह्मादिषु पच्छा- देह्य इ कस्य विधेरवान्तरतात्पयेण बाधेऽपि महातात्पयणान्नमया- याश्रयोपरस्थितिद्रारा शुद्धव्ह्मप्रमासंभवादुपासनस्य तादुक्षपरमायां चित्तयुष्द्धप्रारा दहेतत्वेन तद्िधानस्यावान्तरतात्पयंवेषयत्वसमवात । एतावास्तु वशषा याद्रकारप्रायपाठादानन्द्‌मयां मन्मत जवः शुद्ध वह मुख्यतया प्रातिपार्यते तहुपयोग्यन्नमयादिसकलवाक्यसंद्‌रमः। त्वन्मते त्वानन्द्मय ₹रस्तटुपास्नमव पृच्छव्ह्यादृदुटवङ्गःक मुख्यतया विधा- यत इति मवः॥ १९। (६ )

नमु यथा नानाप्रमाणेब्रह्य प्रधान नि्णोतमेवं शय एषोऽन्तरादित्ये हिर ण्मयः पुरुषां दुरयते हिरण्यरमश्च हिरण्यङेश आप्रणखात्सर्व एव छवर्णः [छा ०११६६] (तस्य यथा कप्यासं पुण्डरीकमेवभक्षिणी तस्योदिति नाम स एष सवभ्यः पाप्मभ्य उदित उदेतिहवे सर्वेभ्यः पाप्मभ्यो य एदं वेद्‌ [छा ० ११६।५]'इत्यपिदैवतम्‌ । अथाध्यात्मम्‌” य एषोऽन्तरक्षिणि परुषो रयत तस्यतस्य तदेव रूपं यदृमुष्य रूपं यन्नाम तन्नाम › [ छा० १ । ७५९] इत्यादावपि हरण्यर्र्मश्रुत्कप्यासनहेतुपायस्थानतस्यपद्यत- सवाक्त्वाद्रूपभवणात) आदित्याक्ष्यभ्यन्तरस्य चाऽऽ्धारस्य ` भ्रव पात्‌, य चामुष्मात्परश्चो लोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां च { छा० १।६।८ | इति पूर्वस्य ‹ ये चतस्माद्वाश्चो लोकास्तेषां चष्टे मनप्यक्षा-

१५. गहुः २ उ. तानव ब्व चनप म्न छ. टदु-! २. त्रद्प्रमायां जनक वप्तभ । ३ क, दमणो म-। कृ, वत्वात्तद्‌ ॥

१ प्रथमः पदः] वेदान्तसूत्मुक्तावलिः। १९

मानां च ` [ छा० {।५८ ] इच्युत्तरस्पेश्वयंमयदाश्रुतेश्च जीव. एव पुरुषशब्दित उपास्यः प्रतीयतां तस्य च देवत्वेन क्मनिधिकारात्सवंपा. प्मोदितत्वम्‌ ! कक्‌ [च] साम च गेष्णौ ` [ छा० १1६८ ] इत्यादि. सावालम्याक्तिस्तु स्तुतिरिति प्रस्पाह- | अन्तस्तद्धम। पदेशात्‌ ॥ २० ॥ इति। ` अनन्यथासिद्धापहतपाप्मत्वादि धर्मोपदेश्ादन्तरुपदिर्यमानः पर एव । [ # एतस्याक्ष्यभ्यन्तरपुरुषस्य । अबरुष्याऽऽदित्याभ्यन्तरपुरूषस्य । गष्णा + दंहयन्था । अमुष्मात्सुवस्थानात्‌ । पराञ्च ऊष्वाः। इं प्रभुः कमना काम्यानाम्‌ । एतस्मान्मनुष्यलाकात्‌ ।॥ २० ॥ | भेदव्यपद्शाचन्यः ॥ २१ (७) इति । य आदित्यं तिष्ठन्नादेत्यादइृन्तर यमादेत्योनकेद्‌ '[ व° ३॥. ७ । ९ | इति श्रुत्यन्तरं वोदतुरा दितत्याद्धदेनान्तरत्वादिनेश्स्य व्यपद्‌ राद्न्नरापि तस्यव प्रत्यभिज्ञानात्‌ । तथा च चरमश्चतस्याप्पपहतपाप्मत्वा- द्रनन्यथा(सद्धत्वेन भ्रयाजनवत्वेन तात्पयवकत्ेन च दलछवस्वात्तदनसः- रण।पास्नाथतया न।रूपस्यापाशस्य ख्पादि नेयम्‌ । न च कसान. कारऽपि सप्तारणश्चाऽऽदृत्यस्य निष्प।प्त्वं न चेश्वरे प्रसिद्धं तहण- तया नतुमहामातं भावः ॥ २१। (७) | | नयु ˆ अस्य लोकस्य का गाति।रेव्याकाश् इति होवाच सव{णि. दह वा इमान मूतान्याकाड्ञादेव समुत्पद्यन्त अकार्षं प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो द्यर्वभ्य। ज्यायानाकाशः परायणम्‌ ` [छा०१।९।१] (स एष परावरयानुद्वाथः स एषाऽनन्तः ` | छा० ट।९।२] इत्यत्र म॒ता- कारामुद््‌लथ सपाद्योपास्यत्वेन प्रतयतां न तु सर्वभतहतत्वोपलशषितं बह्म परववद्नन्यथासिद्धवबह्यनिणायकलिङ्खाभावाद्धतख्ढाया आकाज्ञ- शुतबलवत्वार्कारणरूपगातप्र।तिपादृकतयाऽऽकाङ्ञापद्स्य प्राघान्यात्तद्‌ चु सारण।ततरषां विशेषणानां नेयत्वादिति प्रव्पाह-- `

आकाशस्ताषङ्गत्‌ ॥ २२ ॥(< ) इति।

अकाशः पर एव ल।कमात्रकारणत्वानन्तत्वादिख्पाद्नन्पथासिद्धः तातयवत्तछ्ेङ्गात्‌ । तथा चोक्तलिङ्गस्य प्राथम्याद्रलवति प्रश्ने स्थिताया

1) #

शिहान्तगतों म्रन्थः ७. पुस्तकत्थः + + पवग 9 थ नवि 5 ~ १८, (प्पापिवे न।

२० ब्ह्यानन्दसरस्वती(विरवचिता- {[ ९ प्रवमाध्यये~

लोकश्चुतेश्च बलवच्वेन तदनुसारेणाऽऽका्श्चुातिनया । नतु लोकश्चतेः

पथिव्येवार्थः \ तथा हि~ चयो होद्रीथे छशा बमूबुः ` [ छा०

१।८। १] इत्यादिना शाटावत्यद्ारभ्यप्रवाहणानां संवादमुपन्यस्य दाला वत्यो दालभ्यन्रुवाच ‹ का साम्नो गतिः स्वर इति होवाच

क क क

स्वरस्य का गाते।रति प्राण इति प्राणस्यं का.ञ्चमन्चस्य काऽऽपषोाऽपां काऽसा लोकाोऽमुष्य लोकस्य का गातिरतिन स्वग लोकमतिनयत्स्व-

गसंस्तावं हि समेति ` [ छः० १।८।४।५। | ˆ शालावत्य

उवाचाप्रतिष्ठितते द्ार्भ्यसामेषि ` [छा० १।८।६] ' दाल्भ्य

उवाचम॒ष्य टकस्य त् गतः शटिवत्य उवाचाय ट्र दात.

दार्म्याऽस्य ल।कस्य का गातिः प्रवाहण आका इति होवाच ' [ छा ० १।८।७] इते श्रतिस्दृभ--उद्ू।थ उद्रौथविद्यायाम्‌ । गतिः कारणम्‌ । स्वर इते गानद्पस्य साम्नः स्वरसाध्यत्वात्‌ । प्राण इति

` म्राणव्यापारेण स्वरोत्पत्तेः । असाविति स्वर्गं इत्यर्थः । स्वर्ग॑स्थेन्डापि- हितमेधेवृ्िकरणात्‌ । अतिनयेदतिकामे तत्कारणं विचारयेदिति यावत्‌ । संस्तावं समाप्तम्‌ । साम सामकारणपरम्परादिचारः । अपरातोषितं कार

णसकराङ्क्षम्‌ । सम क्षमव्रवाजक्म्‌ ॥ अय पुश्रवाख्पः । प्रातष्ठपं पराथवाम्‌ । तदुवमथकं वाक्यस्य ट ।कस्याते दाठभ्पाक्तपद्योः प्राथि-

ल्यथकत्वन्‌ साट वत्याक्तचासप तयाः पृय्व्यर््थक्त्वामातं चन्न शाला.

पराथेन्याः कायत्वेनान्तवस्वं त्वयाक्तं ताह कार्यान्तरमपि मयोच्यमानं

त्वया दूषणीय सवेकायाणां कारणंतुन मया ज्ञायते तदन॒पासरकस्य

कर्माधेकारेणां मम तरज्ञानेऽनुपयोगादतस्त्वया प्रवाहणेनव तद्राच्य- भिति । एवं स्वभसस्तावं हि सामेति दाटभ्योक्तावप्ययमाङ्चयः- स्वगा कभरसाक्कृतामस्माकं स्वर्गस्य देहान्यतद्धो क्तस्वरूपस्य च ज्ञानमवोप- युज्यते न तु बह्मपयन्तकारणपरम्पराज्ञानमिति । तस्माच्छालावत्यीय- मस्येति पदं कायमाच्रपरमन्यथा तस्य प्राथिदीमाचपरतया मृताकाक्ास्य

पारग्रहं प्रवाहणम्राक्तेऽप्यन्तवच्वेद्‌। षेऽन्तवष्ट कट ते शालावत्य सामेति तदुक्तदूषणास्मवापदेातें भावः ५ २२। (८)

“कतमा सादृवता: [छा० १।११४] इति पृष्टश्चाक्रयणः. प्राण इति हवाचस्व।(णह वा इमान मृतान प्राणमेवाभेसं- भ क

9१ चर ` मनक । क, कमावाप्तनाङृता । ३ क, १५६ ।

||

१ प्रथमः पादः | वेदान्तसत्रमुक्तावालेः। ` र

विशसि प्राणमेवाभ्यजिहते सैषा देवता (छा०१।११।५) इत्यन्न द्यप पुवंवदेव पुवंपक्षः सिद्धान्तश्च प्राथम्यन बठवात प्रन 1स्थतस्व द्वत्र च्डस्य चेतनबोधक्रस्यानसारेणतरस्य नयत्वाद्धूतमाचसवशनादुमनाल- ङस्य व्ह्मण्येव संमवाच तथाऽपि ` यदा व पुरुषः स्वापत्‌ च्राणताह वाग्यत शा० पवार १०।३।३। ६ | इत्याद्श्रुतः सुषुतः वागाद्‌न्दियःपलक्षितभूतमाजलयाद्भूववःयकायाः सवाद्न सवाणहं वेति वाक्यं वायुविकारे प्राणं भूतलयद्धंवच्धिकामत्याधक्रे चत्वष्ट |

अत एव प्राणः ॥ २३ ॥ (९) इते ।

यदेत्याद्वाश्षपस्येन्द्रयमावत्रलयादेबोधकत्वेन सवगवद्यास्थत्वन च न तेनोद्रीथस्थस्य प्रकरतवाक्यस्य सवाद्‌ इति पराणां बह्धवेाते मावः । । सा देवतेति । प्रस्तोता देवता धस्तावमन्वाचत्ता कतमा सतिं वाक्येन माँ प्रस्तोतारं प्रति तया प्रष्टा देवतेव्यथंः । प्रस्तावमन्वायत्ता यस्या ॑ दकया प्रस्तावरूपा साममक्तिरुपास्या सत्पथः ॥ २३॥ (२)

‹ अथ यदतः परो द्वं उयोतिदध्यते वेभ्वतः पृष्ठेषु सवतःप्ष्ठष्व- नत्तमेषत्तमेष लोकेष्विदं वाव तद्ययदिद्मस्मिन्नन्तः पुरुप ज्योतिः |छा०ः ३ । १३ । ७ ] इत्यत्र ज्योतिस्तज एव ‹ पादोऽस्य सव। मृतान विपादस्वामृतं दिवि ` (छा० ६। १२।६) हाते बह्मवाधकवाक्य- संनिधानापेक्षया ञ्य, तिःश्चतेर्दप्यत इते ।टङ्गस्य च बटवच्वात्पृ्व- द्रह्यनिणयास्षमवादति प्रत्या

ञ्योतिश्वरणाभिधानात्‌ ॥ २४ ॥ इति ।

ज्यो तिर्बद्येव । परवस्मिन्गायत्रीवाक्पे तावानस्य माहमा ततो उ्यायारश्च पूरुषः ` ( छा० ३। १२। ६) इत्याद पाद्ाऽस्वत्याद्यन्तन तस्य चतष्पाच्वदूपचरणाभिधानात्‌ । दिवि दलोके द्योतनात्मकं 1चद्रूप चा । अस्य बह्मणोऽमृतं स्वप तच्ापरे च्छिन्नत्वाच्चिपात्‌ । आधेय त्वादिनिर्दक्षः कल्पितमेडात्‌ । परिच्छिन्नत्वाद्दूतानि तस्यैक; पाद्‌ इति तदर्थः ॥ २४॥

छन्द्‌[[भधानान्नात चन्न तथा चतेपिणान्‌-

२२ बह्यानन्दसरस्वतीविरविता- [ १ प्रथमाध्याये

गदात्तथाहि # दशयति ॥ २५ ॥ इति । उक्तवाक्यं गायजछन्द्स एवामेधानान्न बह्मार्थ इति चन्न । त्था गायच्यनुगतं ब्ह्याणं चेतोपणस्योपासनस्य कथनात्‌ । अन्यथा गायत्रा वा इद्‌ सवम्‌ ` ( छ० ३।१३।१) इति च्छन्दसः सावात्म्यानदृशानुपपत्तेः । हि यस्मात्‌ ‹ एतं ह्येव बहूवचां महत्युक्ये १मासन्त एतमग्राचध्वयव एतं महावते छन्दागाः [देत ० आ० २।२।३॥ १२ | इत्यन्यचापि विकारानुगते बह्यण्यपासनं दर्यतं ॥ २.५९ ॥

शूता।देपादव्यपदंशोपपत्तश्ववम्‌ ॥ २६ ॥ इति ।

गावत्रा वा इदु सतं भूत वदद रच वाग्पे गायत्री वाभ्वा इद्‌ < सवे इत गयात च जायतेच ।यावं सा गायच्ीयं वाव सा येयं प्राचव्यस्या~ ह {द्‌ सर्वं मतं प्रतिषितमेताभेव नातिज्ीयते। या वैसा वराथत।य बावे सा यादृदमास्मन्पुरुषे शरीरमस्मिन्हीमे प्राणाः प्रतिष्ठिता रतदव नातशायन्त । यद्र तत्पुरुषे शरीरमिदं वाव ॒ तद्यदिहमस्मिन्नतः इख्प हदु धमास्यवन्ह।म प्राणाः प्रतिष्ठता एतदेव नातिकीयन्ते । सैषा वठपद्‌ा पडा गायत्रा तदेतहचाऽभ्यनूक्तम्‌ । तावानस्य महिमा (छा० ॐ० ३ ख० १२ म० १-६ ) इत्यादि गायक्रीवाक्यम्‌ | तस्यार्थः वागथत्वाद्रागात्मकानि सवाणि भूतानि गायन्नी सर्वभताभ्र- यत्वात्पुधव्यपि गायत्री शरीरहूदययः भूतात्मकप्राणाश्रयत्वाद्रूयत्री- त्वभ्‌ । तथा च भ्रूतपुथवाशर।रहदयरूपपाद चतुष्टयय॒ता वाक्माणभता. | ९१द्चतुष्टवदूपपषट्प्रकारः मायत्रौति चतुमागासिका षटपरङारासि | कत यावत्‌ । साऽयमथा गायन्राज्ञब्स्य गाय ञ्यनुगतबह्याथकव्वे सत्पव पपद्यत छन्दसां भूतद्यासकलास्भवात्‌ ॥ २६ ॥

उपदराभदाच्ति चसोभयस्मिन्नप्य - ।पराषात्‌ ॥ २७ ॥ (३१०) इति । ` परा 1दृव दातं पञ्चम्यन्तस्यामत द्केत सप्तम्यन्तस्य चपद्ङाप ~

®

भद्‌ात्पववास्याथस्य गात्तरत्र प्रत्याभेन्नाते चन्न) वृक्षाय स्यनानस्त स्‌ # भाष्यपृत्तके तु द्रेनमितिं पाः \ ,: 1

क. त्यन्ना ।३कृ नि हृदयम + ४: `

१ प्रथमः पादः | वेदान्तसूचमुक्तावलिः। २३

वृक्षाम्रात्पर हस्वादाविव वेमक्तिभेदस्य प्रकरत्यमेदे वाक्यार्थामेदक- स्वात्‌ । पर्वत धोतनात्मकस्य बह्यस्वरूपस्य परत्र च द्लोकस्य दिवि इाभ्डनोक्तिसमवे भिन्नयोरथयो राधारत्वापादानत्वोक्तषमयास्मिन्वाक्य उक्तस्य विरोधस्यामावात्‌ । ज्योतिशोमप्रकरतव्वानसारेण ज्योतिषा यजे. तेति ज्योतिष्पदं यथा नायते लोकप्रसिद्धघपेक्षया वाक्यप्रपिद्धर्बलव- त्वात्तथा प्रक्रान्तचतुष्पाद्रह्यपरामरियच्छब्दानस्ारेण च्योतिशश्चत्यावि नीयते । छन्दोभिधाऽपि भाय) स्यपेश्षयां । चरमस्य भूता दि पादोति लिड तावानस्येति मन््रलिङ्घं यद्र तद्धद्धयेदं वाव तदितिवाक्यख्प नानाप्रमाण- करतप्रत्ययसंवाद्स्य तात्पयनिमिचत्वाद्टवच्वमित्ि क्द्येवाथं . इति , मावः ॥ २७ ॥ ( १०)

नतु चेद्विभक्तेगणत्वान्न वाक्यार्थमेदकव्वं तदा पदार्थस्य प्राधान्या- तथात्वमस्त । न चेवं क्राप्येकवाक्छयता न स्यादिति वाच्यम्‌ । गुणप्रधा- ननिकपदार्थष्वव तत्समवात्‌ । तथा च " प्रतर्दनो हवे देवोदासिरि न्द्रस्य प्रियं धामोपजगाम । युद्धेन च पोरुषेयेण -च तं हेन्द्र उवाच । प्रतर्दन वरं ददानीतिते होवाच प्रतर्दनः । तम्ब नो वृणीष्व ॥यं त्वं मनष्याय हिततमं मन्यस इतित देन्द्र उषाच ।न वे वरोऽवरस्मे वर्णीते स्वमेव कणीष्वेत्यवरो वं तहि किम इति होवाच प्रतर्दनोऽ्थो खल्बिन्द्रः सत्यादेव नेयाय । सत्यं हीनः ख होवाच । मामेव विजानी- दयेतदेवाहं मनुष्याय हिततमं मन्ये । यन्मां विजानीयात्‌ । चिज्ीषाणं त्वाष्टमहनमरुन्यखान्य शन्सालावकेभ्यः प्रायच्छं बहीः संधा अतिक्रम्य हिवि प्रह्न(दादीयानत्रणमहमन्तरेष्षे पोलोमान्प्रथिव्यषं कालखाखान्‌ । तस्यमेतत्रनलोमचमा मीयते। सयांमां विजानीवान्न हैव तस्य केन च कर्मणा लोको मीयते! न भ्रूणहत्यया न मातृवपेनन पितुव- धेन न स्तेयन नास्य पापं चन चक्रुषो मखान्नीटं वेतीप्ते । सहोवाच प्राणोऽस्मि प्रज्ञात्मा तं मामाय॒रमतमित्यपास्स्व । आयुः प्राणः प्राणों वा.आय॒ः । प्राण एवाम्रतम्‌ । यावद्धयस्मिञशरीरे प्राणो वक्षति ताव-

^ ५ १. ऋ

दायः ।. प्राणेन दयेवामष्मि्ीकेऽम्रतत्वमाप्रोति ` [ कोपी ० ३ १-२

# उपानवरत्छमुच्चये तुर्रंते द" इति पटः

१ख.याच चः | २ उपनिषस्सण० ख दत ) पाठः । ३ उपनेप्रस्तण इत पाडः) ४ उपा्नप्त्तण यात्रस्यिक्‌ दात्‌ पः

२४ वह्यानन्दु सरस्वती विरचिता- [ ९ प्रथमाध्यये- इत्यादि ‡ < प्राण एव प्रज्ञात्मेदं शरीरं परिगद्योत्थापयति [ कोषी 9 ३1३ | इत्यादि । “न वाचं विजिन्नास्ीत वक्तारं कि्ान्न गन्धं विजिज्ञा. सत घातार्‌ वदयान्न खूप एवेनिज्ञासत रूपवियं विद्यान्न श्र वोजे- सत्त भ्रालार्‌ विद्यात्‌ ` [कोष० ३१८] इत्याहि । ‹स एष प्राण एव पज्ञात्माऽऽनन्३ाऽजराश्प्रतः । न साधुना कमणा भयान्नो एवास्राधना कन (यान्‌ 1 एष दवन साधु कम कारयाति तं धमन्वान॒नेषति । पष उ एवनमसताध्रु कमं कारयते त यमेभ्यो लाक्ेभ्यो जनत्सत एष लोकपाल एष ट (कराधपातरष सवशः स म आत्मेति व्यातं म आत्मेति विद्यात्‌ ` [कोषी०३।८] इति कोषीतक्षिब्राह्मणोपनिषद्राक्ये विक्षीरषाणं नाप त्वार त्वष्टुः पुत्र बाह्मण विश्वद्पनामानम्‌। सुद्रवोऽधीयमानव- द्स्ताद्वराषलक्षणया प्रकृते रुद्धज्ममीमांसता तया रिचायंमाणे तचछमस्यादि- कथि तदव मुख च्षानत्वनातमदाक्यं ताहशा[येन मवि ता]न्‌। अथ वऽरुत्परक।यमम गुतपरक्रायदोषप इति यावत्तन्मुखांस्तडक्तिशीला- नावदाक्न ईति यावत्‌ । सालन्ररेनम्य आरण्यश्वभ्यः। संधा देक्षकाल- स्वान्‌ । परह्लद्ाद्य।ऽछुरावेशषाः । लोमचलोमापि मामीयतेन नाशतम्र । लमका मत्स्वरूपध्रातेमीवते निराक्षियते । स्तेयेन स्वर्णस्ते- चन । द्ूणहत्वयाऽध्ययनाथपाीपूवक वेद्स्या्थानुढात्ुबाह्मणहत्यया । करा पापाडुष्ठानप्रयुक्ताचन्तया काडयमर्‌ । नीलं वेवण्यं मखान्न वेति नादतत्याद्यथके भाणाद्पद्ायानां वाक्वा्मेदृकल्वालाणजीववब्रह्मणां ` नयाणामुपास्वत्वमस्तु त्रयाणां लिङ्काविशेषाचचेति प्रत्याह- | नणस्तथाऽनुगमात्‌ ॥ २८ ॥ इति ।

बाणजाच्डते बह्मव पातिपाद्यं प्रकृतापादख्याने वरं वणीष्पेतीन्धेणो. कन दवद्ासनाक्तात्‌ ` व्वमेवना दहि यं खं मनुष्याय हिततमं मन्यस ईत्याद्वाक्वाद्रज्लण एवातुगमालसतिपाद्यत्वावगमात्‌ । २८ ॥ `

क कि

ग वकरत्सपदशादेति चैदध्यास-

तनन्धक्रमा द्यस्मिन्‌ ॥२९॥ इ।त । । चक्तरन्द्रस्य मामत्यननापदृश्ात्स एवोपास्य इति चन्नत्यनुषङ्गः १ अध्पात्मसचन्धः कषलात्मपटक्षगा भतः सवेवाग्बक्तुत्वादृसबन्यस्तस्य भूमा बहृट्यम।स्मन्प्रकरणे हि यस्मात्‌ ॥ २९॥

न ५ उपपषतकृचयण०। यमेभ्यो लोरेभ्य उभिनीषितं ए २ उ परानेषत्समुच्चये ०। यमधो निनी धत । ए }

९ द्वितीयः पादः] वेदान्तदुध्रसक्तावलिः। ९५ गाद्या तूपद्रा वामदववत्‌ ॥ २३० ॥ इति) तत्वमस।त्यादशाचखसवान्यतन्सदष्ट्वा मामित्युपदेशः । यथा ' अहं मनुरमवम्‌ ` [ ब्र० १।४। १० | इति वामदेवोक्तम्‌ ।। ३० |

जवियुख्यत्राणादटङ्गगचात चनलपाक्षातावेध्या-

दाश्रतत्वादह तयागात्‌ ॥३३॥ (११) इति ।

वक्तार 1वद्याादति जवस्य प्राण एवेत्वादृप्राणस्ष लिङ्कान्न वह्लै. वाथ इति चन्न । उपास्नत्तयऽविरेषेण प्रतिपाद्ये वाक्यभेदुापत्तरिहं प्रकत एकवाक्यतासाधकन्यायस्याऽऽध्रिदत्वादैकवाक्यत्ताया योगस भवात्‌ । तथा चप्रङृत्पथाभदे सति विमक्त्यथमेदेऽप्येकग्रङ्त्य्थ- वेरोष्टावेमक्त्यथत्याविशेषेतस्येकस्थवाथंस्य पूर्वापरवाक्ययोरुक्तिस- भव इत्यव भक्तेः प्राधान्य नतु समवति वाक्वार्थभदे तद्विघातकत्व- मन्यास्यत्वात्‌ । समभवातं चकाथ्थ ` प्ाणाजस्म ` इत्यादेः ‹ सष्पप्राण एव प्रज्ञालमाऽऽनन्द्‌ः ` इत्याद साघु कथ कारयति तें धमन्वानुनेषति १ एष उ एवंनमसाधरु कम कारयति त यमेभ्या लोकेभ्यो ननस्सते। एष लोकपालः ` [ कोषा० ३।८ `| इत्यन्तस्य च विभात । अन्वाननेष- त्यूध्वे नेनषाते तुनुत्सतञ्थो निनीषति । का्यघमाणां कारणेऽपि सभवः कायस्तामान्ये कारणस्यानुगमातत, कारणधर्माणां च सक्रटकार्य- नहाना नकक्रास्मन्का संभवः कायस्य व्यावृत्तत्वारिति कारणस्य बह्मण एव लिङ्गानि बलवस्ति। नच प्राणग्रन्नालमनोरपतिपादययते तौ प्रकृत्य ` सह दयं तावास्मञ्शरीरे वसतः ` | कोपी० ३१३ ] इति मेदो- ॥क्तव्यथ।तं वाच्यम्‌ । सर एष इत्यादिना बह्मव्दं वक्तं प्रज्ञात्मश्ग्डित बुद्धया प्राणन चांपापनाऽऽद प्रत्यगात्मोपटक्चषणादिति भावः । उक्तः न्यायभदृान्नात एव प्राण इत्यनेन गतार्थत्वम्‌ ॥ ३१ ॥ :

इति प्रथमाध्याये प्रथमः पाद्‌ः॥ १ ॥

अथ प्रथमाध्याये हितीयः पादुः ॥ स्पष्टबह्मालङ्गनानं बाक्यानिं प्रथमे विचार्य तदृन्यानि द्विती यत्ततीययो- वचारयातं । तयास्तु सविरोषनिर्विशञोेषविषयतया छहियोग विहोषविष-

काजक

९ उपनिषत्समुचये--यमेभ्यो ठोकेम्य उनिनीषन्‌ ए०। २ उपनिषत्समुच्छये --यमधो निनी. वते । एः |

1

|

४

२६ बह्यानन्दसरस्वती बिरचिता- [१ प्रथमाध्याय

यतया च मेदः । द्वितीयत्तीययोः प्रथमानन्तय तु प्रथमासद्धजगत्कारण, स्वस{मर्थ्यसिद्धसर्वाद्मकत्वादिटिङ्कन तत्तदृथनिणायकसवात्‌ । ` सव खल्विदं बरह्म तजलानिति शान्तं उपासीत । अथ खलु क्रतुमयः परुषो यथाक्रतरस्मिह्ठीके मवति तथेतः पत्य मवतिस क्रतुं कुबति

( छा० ३।१४१ ) ° मनोमयः प्राणज्र॑र। मारूपः सत्यः ` (छा० ३ १४ । २ ) इत्याद सव काय बह्म यतस्तजनलान्‌ । जायत इति जः टीयत इति टः , अनिति जीवति सत्तस्फूत्यादृरूपजावनवत्‌ › जश्च लश्वांश्च जलांस्तस्य बरह्मणो जलान्बह्यसंबन्ध्युत्पच्यादिषिशिष्टमिति यावत्‌ । इति सर्वं क्यं बह्याव्मक यतोऽतः शान्तः सञ्चपाक्तीत । क्रत॒मयः, ध्यानमयः 1 वथाक्रतुयद्ज्ञविषयध्यानकस्तथा ताहश्च विषय- विशिष्टः । इतोऽस्माहोकात्‌ । पेत्य लोकान्तरं गत्वा । क्रतुं ध्यानम्‌ । ध्यातव्यमाह- मनोमय इत्यादिना । कतुं दुर्वतिति विहितं ध्यानमन्रय तदङ्गतया शमगुणविधायके शान्त इत्यत्र सर्वमित्यादेहतुमन्निगदाथ- वादृतया शान्तिस्तुतिपरत्वन ताद्रश्ध्यानविषयतया बह्मास्षमर्पकत्वा- द्ष्यानस्योत्पत्तिरिष्टमनोमयाथ्वरुद्धताच्च मनोमयत्वादिना जीव एवोपास्य इति भ्रत्याह-

सेन प्रसिद्धोपदेशात्‌ ॥ १ ॥ इति ।

बह्यव मनामयवाक्याथः । सवत्र वेदान्तेषु स्वामिषटपितप्रयोजन- वस्वेन प्रासद्धं द्वह तस्यंवाच प्रकरण उपदेशात्‌ ॥ १॥ वकवाक्षतयणापपत्तश्च। २ ॥ दत) मन।मयत्वादसामान्यवाक्यस्व विवाक्षतेनाऽऽकाङ्क्षितेन बह्यरूपग- णवेशेपेणेवोंपपत्तेश्च ॥ २॥ नन्‌ जवेन विशेषेणोपपत्तिरस्तु तच्ाऽऽह-

अनुपपत्तेस्तु न शारीरः ॥ ३ ॥ इति ।

_ रारो जीबोऽत्र न विशेषणं मनोमयत्वप्राणज्ञरीरत्वयोरन्यतरेणैव ज्‌विस्व ज्ञप्यत्वसमवेनेतरववथ्यात्तदुमयविशिष्टजीवस्य ज्ञानधारारू- ग पासनायाः, प्ात्तत्वनािषयत्वात । न च विकारार्थमयङ्कचनाज्ीव- छमा जावस्वव मनाविकाररागद्वेषादिमत्वादिति वाच्यम्‌ । भवणमन-

१, द्याद्धषकं ऋ २ ख. शेषो म०।

२ द्वितीयः पादः] वेदान्तसु्रमुक्तावलिः+ ` २७

नादुप्रचुरमनावात्तेव्यङ्ग्यत्वे( त्वे )नः प्रचयाथस्य बरह्मणि संमवा- देत्यनुप्पत्तेः ॥ ३ ॥ केमकतृव्यपदगशास्च ॥ ¢ ।॥ इत ॥

एतामसतः प्रत्यामस्माच्ताजस्मप ॥ द्रा ०३५१४।४ | हत्यनन बरह्मणः कमत्व प्राघ्यत्व जिस्य कत्त्व प्रापद्त्व व्यपाद्हवापास्याोपासकल- प्रातपादनात्‌ ॥ ४५ ।

शब्दविशेषात्‌ ।} ५ ॥ इति ।

समानप्रकरणे शाखान्तरे यथा वीहिर्वा यवो वा श्यामाको वां इथामाकतण्ड्ुला वेवमयमन्तरत्मन्पुरुषो हिरण्मयः ` [ शत० बा० १०।६।३॥। २] इत्यत्रान्तरात्मन्निपि सप्तम्यन्ताजीवश्ब्दाव्परुषो

हिरण्मय इति स्वप्रकाशमाङरूपवो धकङशब्दस्य विशेषात्‌ ॥ ५ ॥ स्मृतश्च ॥ & ॥ दतत ^ ईश्वरः सर्वमूतानां हृदेशेऽ्गंन तिष्ठति ' [ म० मी १८।६१ ] इर्यादिस्थृतेरपि शारींरादन्यो मनोामयत्वादियुक्त इश इत्यथः ॥ £ ॥ अआभक्कर्त्वाचद्व्यपड्शाच नात चन्‌ नचस्यत्वदिवि व्यामवच्च ॥ अ. ॥. (7. ५

‹ एष म आत्माऽन्तहदये ˆ [ छा० ३। १४। ३ | इति सक्ष्माय- तनव्वस्य “ अणीयान्वीहेवां यवाद्रा ` [ छा० ३। १४।३ | इत्यणी- यस्त्वस्य चाक्तेनं बह्येति चेन्न \ निचाय्यत्वादवख्पेण व्ह्यण एवोपा स्यत्वस्य प्रतिपादनात्‌ । अनन्तम पि बह्म व्योमवत्‌ } उपष्रपेविवेक्षया पाराच्छन्नमपात्यथः ॥ ७॥

संभोगपरािरिति चेन्न वैशेष्यात्‌ ॥ < ॥ (१) इते ।

बह्मणो इद्या दिसबद्धत्वचिच्वाभ्यां जावा विशेषे तद्रत्संमोगप्रापते [रति चेन्न वेहेष्यात्‌ । इंशजीवयोविम्बप्रतिविम्बमावप्रयुक्तं भदमभ- परत्य ˆ तयारेकः पिप्पलं स्वाद्रंस्यनश्चन्नन्यः ` [ भ्वे० ४।६) इत्यनेन विशषाक्तः । 1पप्पल सुख दुःखम्‌ ॥ ८ ॥ (१) |

१, (त्व प्र<।

२८ बह्मानन्दसरस्वततीविरविता- { १ प्रथमाध्यये-

ˆ यस्य बह्म च क्षन्चं चोमे मवत ओदनः । भ्रत्य्यस्योपसेचनं क इत्था वद्‌ यत्रसः ` [ काठ० २।२५] इत्यघ्नौदनोपसेचनयो मोक्ता जवि एव पूवाधकरण ईइङ्ञस्य मोकतत्वप्रत्यक्तेः । तथाच मह्मक्ष्चम्रू. यूनां वश्ञीकारकत्वेन भोक्ता हिरण्यगर्भं उपास्य इति प्रत्वाह-

अत्ता चराचरयहणात्‌ ॥ ९ ॥ दति ।

वह्यक्षच्रपदार्यां चराचरस्य नश्वरमाधस्य ग्रहणात्‌ । अद्नकशब्दस्य माग्यनाइयवामाक्तत्वाविरे षेऽप्येकवाक्यतापन्नसंनि हितम्रव्यपसेचनयो- गहुपसंचनपदस्य सहारसहक्रायथकत्वादादनपदसमानाथकत्वे तनैव वयध्यान्नारयस्यवाद्नशब्दार्थकत्वान्नन्वरमाच्तस्य च ह्यक्षच पद्भ्यां धततनन्वरमान् यस्य नाद्यंस ङश एव प्रतायत इते मावः॥९॥

भकरणाच्च ॥ १० ॥ (२) इति ।

न जायते भ्रियते वा › [ काठ १।२।१८ | इत्यादिश्चद्भात्मप्रक- रणात्‌ । चकारात्क इत्था वेदेति दुक्ञनित्वादैः । क इत्था वेद यत्रस 217 । स।अप जगत्छहतां यत्न तडढतित ज्द्धात्मानामत्थं पूणानन्दृख्प कावद तदेतत इम इति भावः॥ १० ॥ (र्‌)

ऋत पवन्त सुक्कतस्य लोके गृहां परविष्टौ परमे परार्धये । छाया. तपा बह्यावदा वदन्ति ` ( काठ० ?। ३।१ ) इत्यनेनापि एव वत्सनिहि तय॒हातरवषटपव्ानुसारेण बुद्धया धहैव जीवः कथ्यर्तान त बह्म तस्या पाराच्छन्नत्वन गुहाप्रवशासभवषार्ति परत्याहु-

गृहा भविष्ठाषात्ानौ हि तदशनात्‌ ॥ ११ ॥ इति।

आत्मान बह्मज।वावेव । तयो्जीवस्य भत्यक्षषणेङञस्य च “ गुहाहितं गह्वरछ पुराणम्‌ › [ काठ० १।२। १२ | इत्यादिश्चत्या गहाधरवेश- दशनात्‌ ॥ ११ ॥ ।शपणाच ॥ १२॥ (३) इति।.

ताव्वनः पारमाप्नोति ' [ काठ० १।३। ९ | इत्यनेन प्राप्यप्रा. पकत्वाभ्या तयाविशेषणाद्विरो षितत्वाच्च | अध्वना गम्यमानेहटोकपर-

9 खे, यामकदत्वावि०। ख. णाच्च।

२ द्वितीयः पदः} वेदान्तश्चचयक्तावटिः । २९

लोकावच्छिन्चप्रपश्चस्य पारं तद्वापेऽप्यघाधितम्‌ । छतं फिविन्तावित्यनेनं फल मोक्तृतावच्छेदकत्वेन प्रतिपन्नचेतनत्वजात्या सद्वितीयतवे लाघवा- चनिर्णति तस्य प्रथमस्यानुस्ारेण चरमं गुहावेशादि नेयम्‌ । पिचित्पदं च चछबिन्यायेन बह्मजीवोमयपरं संमवति तन्मुखत्वस्य बुद्धचथकत्वेऽ- प्यसंमवात्‌ । ऋतं सत्यं कम॑फटं वेदबोधितत्वात्‌ । पिबन्तो भञ्जनी सुक्रस्य पण्यपापयोः प्राप्ये लाके गहा शरर्‌ं माद्ततयाऽन्तय{मितया च प्राप्तो छायातपं स्वखूपाप्रकाकप्रकाशयुक्तावपि परमे पराध्यं सर्बा- क्करृष्टाद्वितीयपणानन्दरूपेऽभिन्नतया प्रष्टी बह्यविदो वदन्ति । परम- परार्ध्यपदयोर्टोकिविशेषणत्वे तु वेयर्ध्यं सकललोक मोक्तरत्वस्येव वाच्य त्वात्‌ । गहायां शार{र आहितमन्तय(मितया स्थितं गहरे गहान्तस्थ मनआओआदावापे तथा स्थतम्‌ ॥ १२॥(३))

अथ हाय्रयः सम्रदिरे तप्तो बरह्मचारी कशं नः पर्यचारशीद्धन्तास्मै भ्रवषामेति तस्मे होचुः प्राणो बह्मकं बह्म खं बह्येति ` [छा०५।१ ०1४] «सहोवाच विजानाम्यहं प्राणा ब्ह्यषफचतखं चन विजाना- मीतिते होचयद्ाव कं तदेव खं यदेव खं तदेव कमिति प्राणं च हास्मै तदाकाशं चोचुः ` [ छा० ४।१०।५ ] “ अथ हनं गाहपत्पोऽन॒श्क्षास प्रथेव्य्ेरन्नमादित्य इति य एष आदित्ये पुरुषो दश्यते सोऽहमास्मि { छा० ४।११। १ ] इत्यादि । “ एषा सोम्य तेऽस्मद्धियाऽऽस्मविद्या चाऽऽचायस्तु ते गतिं वक्तत्याजगाम हास्याऽञ्चास्तमाचार्योऽग्यवादो- कशल ३ इति ` [ छा० ४।१४। १] इत्यादि)" अहुंतुते तद्र ` क्ष्यामे यथा पष्करपलाक्ञ आपो न श्छिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कमन

^

= गश्ष्यत इति बवतु भे मगवानिति तस्मे होवाच ` [ छा० ४।१४।३ || य एषाऽक्षाणे पुरुषो हर्यत एष आस्मेति होषाचेतदम्रतमभयभेतद्न- ` ह्येति तयप्यास्मिन्सपिर्वोद्कं वा सिश्चति वर्स्धनी पव गच्छति | छा० ४।१५।१॥। |ˆ एतम संयद्वाम इल्याचक्षत एत> हि सर्वाणि वामा- न्यामसयान्ति सवाण्यनं वामान्यभिसंयन्ति य एवं वेद्‌ ` [ छा० ४।१५। २ ८ एष उ एव वामनीरेष हि स्वणि वामानि नयातं सवणे वामाने नयातेय. एवं वेद्‌ ` [ छा०४। १५।२]

एष॒ उ एव मामनीरेष हि स्वेषु लोकेषु भातिः सर्वेषु ठोकेषु मात य एव वेद्‌ ` [छा०४१५४] ˆ अथ यदु चैवास्मिञ्छव्यं कुर्वन्ति `

पाद्‌ च नाचषमवामिसमवन्त्यविषोऽदहरह आपूर्यमाणपक्षमापूयमाणः

३० बह्यानन्दसरस्वतीविरविता- [ १ ्रथमाध्ययि- पक्षायान्षडुवङ्ङेति मासारस्तान्मासेभ्यः संवत्सर सवत्सरादादि त्यमादित्याश्चन््रमस चन्द्रमसो विद्युतं तत्पुरुषोऽमानवः स एनान्वह गमयत्येष देवपथ बह्यपथ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावत नाऽऽ वतन्ते नाऽऽवतन्ते ' [ छा० ४।१५।५ ] इतिश्रुतिवाक्ये समूदिरं मिथः सवाद्‌ कृतवन्तो नोऽस्मान्कं सखं खमपरिच्छिन्नम्‌ । गतिं देवयान. मागण बह्मलाके गमनमाजगाम विदेश्ञात्स्वगृहम्‌ । एवविदि यदुपास के वरते शाजेण ज्ञायतेऽस्मिन्‌ । अक्षिणि वर्त्मनी पक्षौ तथा इ चक्षुषा नठपत्वात्तद्रतवह्या पि निलपमिति मावः । अस्मिन्बह्यण्युपा सेते तदुपासकानां शव्यमध्वंदेहिकं कर्मं कुवेन्तुन वा ते तदुपासका आचषमाचरादप्राप्य बह्यामिस्तमवन्ति गच्छन्ति । वामानि धनामि नयनत्युपासकम्यः प्रापयति । अविरादयोऽविराधभिमा निदेवतास्तत्तवा- मानव। मानवप्रपञ्वानिवास्यायातीतिरेष इत्याधर्थकेऽद्षिणि दुर्यत त्यनन प्रथमावगतच्छायापुरुषानुसारेण चरमावगतमम्रृतत्वामयत्वादि तुस्यादिपरतया नीयतामन्यथा द्ुक्यत इति चा्षुषविषयत्वस्य बह्म- णयस मवात्‌ । तथा च वचक्षुगतच्छायापुरुष एवामतत्वादिनोपास्यतय। भरतयता नतु तद्काशङ्ञाषब्देतेप्राणसंबन्धिचिदृका्ं हृद्यस्थमुपास्य- त्वन यद्ममरुक्तं तदेव य एषाञक्षिणि दृक्यत इत्यनेनानद्यते तस्यैवा. क्यादिष्वन्तयामतया शाखेण दुरयमानत्वात्तस्यैवाऽऽत्मत्वादिकमपा. स्यत्वायाच्यत इति सिद्धान्त इति प्रत्याह-

अन्तर उपपत्तेः ॥ १३ ॥ इति। क्षिण्यन्तर इश एवामृतत्वादुीनां तत्रैवोपपत्तेः ॥ १२ ॥

स्थानाइव्यपदशाच ॥ १९ ॥ इप्ति। सवगतस्याप्युपास्तये स्थानशूपनामादीनां “यः प्राव्यं तिष्ठन्‌"

[ त्रु° ३।७। ३ ] इत्यादिनोक्तेः । चकारादन्यज्न तद्मावात्‌ ॥ १४ ॥ दाक्षणा क्षमुखे विश्वः ` [ गोडपा० का० १। २ इति श्रतेरदक्षिणं चद्चुमृख मबगद्रार्‌ यस्याते व्यत्पत्या दाक्षणााक्षस्थानकत्वस्य ज वजप व्यपदृशादाह-

सुलवासष्टाननैधानादेव च ॥ १५ ॥ इति ।

इलारशष्टस्य सृखाभिन्नस्य च बह्मणः प्राणो बह कं बह्म सं बरह्मेतिवाक्योपक्रमे कथनात्‌ । चकारादृन्यत्र तदनुपपत्तेः ॥ १५॥

स्‌ द्वितीयः षदः] वेदान्तसूत्रमुक्तावरिः। ३१

ननृपक्रमोऽपि जीवस्थवास्तु खमित्यस्य निरवयत्वमथ।ऽस्तु तज्राऽऽ- निष्ठः | श्रतोपानिषत्कगस्यभिधानाच ॥ १६ ॥ इते ।

। "ॐ अविषमेवाभिसंमबन्तीव्यादिनिा श्तोपनिषत्कस्य बह्मविंदो यागति- दवयानादख्ा तस्या एततसकरणेऽभिघानात्‌ । चकाराद्‌ बह्यशब्दादेरन्य- तानुपपत्तः ॥ १६ ॥

अनवस्थितेरसभवाच नेतरः ॥ १७ ॥ ( ४ ) इति ।

परुषान्तरसं निधानं विनांऽक्चिणि च्छायापुरुषस्यावस्थानामावेनोः पास्यत्वासंमवाच्छतिलटिङ्गाभ्यां केवलस्य च्छायात्माटेङ्कस्य बाधाद्रामः नीत्वादिवहलिङ्कङ्कतपरत्ययस वादस्य तात्पयनिमेत्तत्वादुपक्रमस्थपुरुष- पदार्थचेतने यदेतत्पद्योः प्रयवासिततव्वेन प्रथमस्यतत्पदाक्ताथत्वेन च दुर्यत इत्यस्य भाक्तत्वाचच । यश्चष्ुषि तिष्टन्नित्युक्तान्तय।मिणः प्रत्यभिनज्ञायमानतवाच्चान्तर इश एवेति भावः । यद्यापेक बह्मोतप्रया- जनवत्मकरणस्य बलवत्वात्‌ ‹ सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्‌ ` इत्यनेन गताथता । न च क बह्यव्यच्ाग्रेषं एषाङक्षणत्यन्न चाऽऽचायस्य वक्तत्वमतां नेकवाक्यतेति वाच्यम्‌ । आचायस्तुते गति वक्तेत्यनेन।- थिवाक्येनेकवाङ्यतानिणयात्‌ । तथाऽ्प्युक्तन्यायान्तरसूचनमन्र फल- मिति मावः ॥ १७ ॥ (४) |

स्थानादिव्यपदेश्ादृक्ष्यन्तर ईशो निर्णतिस्तज्च स्थानोपदेक्केन यः प्रथिव्यां विष्ठन्प्रथिष्या अन्तरो यं पथिवीन वेद्‌ यस्य पुथिवे। शरीर यः पथिदीमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमतः ' [ ब॒ ३। ५७३. योऽप्सु तिष्ठ्नद्धयोऽन्तरः ` [ ब० ३।५।४ | इत्यादि । ˆ याञ्या-

' योऽन्तरिक्षे ` ‹ यो वायौ ?.यां दिवि ` "य आदित्ये "या दिक्षु यश्चन्द्रतारके ` ‹ य आकाशे ` ‹ यस्तमसि ` ‹ यस्तेजसि ` “ इत्य- धिदेवतमथाधिमनतम्‌ ` ‹ यः सर्वेषु भरतेषु › ‹ अथाध्यात्मम्‌ 'यः प्राणे ` यो वाचि. ‹ यश्चक्षुषि? (यः भत्रे: ^यो मनसि ' ध

* यस्त्वचि ‹ यो विज्ञाने ° ‹यो रेतसि ' ˆ अदृष्टो द्रशाऽश्ुतः भोताऽ

[परो 11 स ज क ०५८५०००१

१ नाभिमवाः।

३२ बह्यानन्दसरस्वतीविरचिता- | १ प्रथमाध्याये

मतां मनताऽधिज्ञात। विज्ञाता नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा नान्योऽतोऽस्ति श्रोता नन्या ऽताऽस्त मन्ता नान्याऽतोऽस्ति विज्ञातैष त आल्माऽन्त्यम्वि. मृताऽताऽन्यदातम्‌ ` [ बु० ३।७।५-२९३ ] इत्यादिवाक्ये: परथिवी स्वा थष्ठातुदवतातादात्थापन्नाऽपि न वेद शरीरमिति प्रयिव्यदिरीशष यत्नन साक्षाजनिताक्रयाश्रयत्वादं शरीरत्वं जीवप्रलयसाक्षमर्जनित- ।कयाश्रयस्येव ज।वशर्‌।रत्वात्‌ । यमयति निथमयति नियमनं केवलस्य पाथव्याददराकाला वशेष एव स्थाप्यमानतचाल्यमानतवा दिकं देवता. विशिष्टस्य पवत्यसानत्वादिकम्‌ । त इव्युह्ालकं प्रति याज्ञवल्क्यस्य साधनम्‌ । ज्ञानं जावे । अहष्टत्वादिकिं चा्चुषादिव्ति फला विषय त्वात्‌ । व्रष्त्वाद्क चाष्चुषादवृच्यवच्छिन्नवित्तादात्म्यात्‌ ॥ सन्ता संक दवावता । ववज्ञाता निश्चेता । अष्रतः संसारधर्मराहितोऽतोऽन्यत्सवमा्त ` वनानि बाधन पाडत मेश्येति यावदिति वेत्यादयर्थकेन जीवकथना-

द्‌रारारत्वनेक्ञस्यामियन्तृत्वा ङिति प्रत्ाह~- |

अन्तयम्वाधद्वादिषु तद्धमव्यपदेशात्‌ ॥ १८ ॥ इति ।

(दार्याथ रश एव ˆ यं प्रथिवी न वेद्‌ ` इत्यादिना प्रयिष्याद्यापि- छातृदवाज्ञयत्वादिष्यपदृश्ात्‌ ।| १८ ॥ अदष्टत्वादिगिणेभ्यः प्रधानं स्यात्तजाऽऽह-

न च स्मतिमतद्धमाभिटापातव ॥ ३१९ । इति ।

स्भतव प्रतिपाद्य यखधानं तद्पिन तथाऽप्रघानधमणां द्र्टगता- दटत्वाद(नामद्ष्ट वरेत्यादिनाऽभिहापात्‌ ॥ १९

(र्ाकतयतप हे मेदेनेनमधीयते ॥ २०॥ (प ) इति।

^ (सजपन तथा हि यस्मादुमये काण्वा माध्यदिनाश्च जीव पर- पामदन "या विज्ञाने तिष्ठन्‌ ` [ ब्र २।४७।२९२] 'य आत्मनि तिष्ठन्‌ ` इत्यादिना पठन्ति उपक्रमापसहारपयालोचनाज्नीवगतसा- वनान्तराध।न्‌(नेवन्तत्वे बुद्धिगौरवादीन्वरो न निय ताऽश्ञरीरत्वादूष. ० दत्यदुमानऽशरी।रत्वस्या चेतनत्वोपाधिमखाई श्वराभन्ने मक्तालमनिः वानाक्षत साध्याव्यापकतकङ्कामावाच्च नयन्तृत्वमीशास्येकेति मावः ॥ २० (५),

2 क, -रोषेऽवस्था> । २ छ, ण्नानन्त०।

२ द्वितीयः पदः} वेदन्तसधमुक्तावलिः। `: ३३ ¦

दश्व्वाद्श्रवणाद्न्तयामाङ्ञ इति नेणातम्‌ । ‹ शोनकों ह चे महा. शाटलोऽङ्खरसं वेधेवहडुपसन्नः पप्रच्छ । कास्मञ्चं भगवः विज्ञाते सर्व मिदं विदितं मवताति' । ‹ तस्मे सहोवाच । द्र व्यि वेदितव्ये इति ह स्म यद्खह्यषिद्ं वदान्त परा देवापराच ' ‹ तत्ापरा, ऊण्वेदो यज्र्वेदः सामवेदोऽथववेदः शिक्षा कल्पा व्याकरणं निरुक्त. छन्दो ज्योतिषमिति । अथ परा यया तदृक्षरमधिगम्यते' | ‹ यत्तदृदरेहयमया- ह्यमगोचमवर्णमचक्चुःधोच्रं तदपाणिपादम्‌ । निस्यं विभ सर्वगतं सुसूक्ष्मं तद्व्ययं यद्धूतयानिं परिपरयन्ति धीराः? । " यथोणेनाभिः सृजते गह्नते च यथा पुथेव्यामाोषधयः संभवन्ति । यथा सतः परुषर्केशलोे- मानि तथारक्षरात्संमवतीह विश्वन्‌ ` । "तपसा चीयते बह्म ततोऽन्नमभिजायते । अन्नास्राणो मनः सत्यं छोकाः कमसु चाभ्रतम्‌ ‹ यः सवज्ञः सवविद्यस्य ज्ञानमय तपः । तस्मादेतद्रह्म नाम रूपमन्नं चः जायते ` | मु०. १।१।६-९ | इति वाक्पे-अहरयं ज्ञानेन्दियाबिषयम्‌ ,

ग्राह्य कमन्द्रुथावेषयम्‌ ; ऊणनामारततते जन्तुषशेषः, गह्लते स्वस्मिन्विलीनं करोति, प्रथिव्यामित्पपादानाधिकरणयाोर्विवक्षायां सप्तमी, सतः प्राणाडिना सह्‌ स्थितात्‌, आद्यष्ृष्टान्ते लवाधारतवं द्वितीये स्थत्याधारत्वं तुत्तीये स्वामाविकधर्मसहितस्यापादानत्वं वह्मणो लभ्यते, तपसा कर्तेव्याल) चनेन, चीयत उपचीयते, अन्नं व्पाचिकीर्षा. भतानिच, प्राणो हिरण्यगमः ; मनस्तदोयस्कल्पादि, सत्यं स्थल भूतानि, अभत कमंफलटभिष्याययथके त्ाहक्ञामावादृक्षरं प्रधानमस्तु विसहङ्ञस्य ह्मण उपादानष्वासंमवादिति प्रत्याह- ।

अटृश्यत्वादगुणका वम(क्तः ॥ २१ ॥ इति,

अदु श्यत्वादिगुणक ईशा एव वाक्यशेषे सव॑न्ञतवाद्धमोक्तेः ॥ २१॥. जीवप्रधानयोरपि सं निहितधमोक्तेस्तज्ाऽऽह-- 8

विशेषणभेदम्यपदेशाण्यां च नेतरौ ॥२२ ॥ इति ।

दिष्या हयम्रतं; पुरुषः ` [ मु०२।१1२ इति जावाद्रशष- णन ˆ अक्षराप्परतः परः ` इते प्रधानाद्धदेन च मूतयानेध्यपदुराभ्या,, न जावप्रधानें ॥ २२॥

!

दवि न =, (नि = प्रथ मा ५ ४ वह्यनन्दसरस्वतावराचता- { ९ प्रथनाध्याय- |

रपोपन्याप्ताच ॥ २३ ॥ (६) इति।

रूपस्य भ्ूतयोनिस्वदूपस्य पुरुष एवेदं विश्वमित्या दिनो पदेशात्‌ । चकारादन्यत्र तद्संमवात्‌ । यद्यप्यक्षरपदमक्षरात्परतः पर इत्यन्न यन क्षर परुष वेद्‌ सत्यामत्यत्र ख प्रधाने चेतने च प्रत्यभिज्ञापक समं तथाऽप्युपादानमक्षर्‌ प्रक्रम्य “ यः सवज्ञः सवविद्यस्यं ज्ञपनमयं तपस्त. स्मादृतद्भह्य नाम खूपमन्न च जायते ` [म०१।१।९] इति भ्रवणा इपाद्ानमक्षर सदावादेाते विधानाद्चक्षुःश्रोत्तभित्यस्य निरिन्धिपसर्व. ` सपरतयव साथक्याच्चाक्षर वबदह्येव । न चाक्षरपदप्रत्यभिक्ञानाद्धूत वाानसर्वाक्षरादत्यत्ाप्युक्त इति वाच्यम्‌। प्रथमश्चुते यः सर्वज्ञ इत्यादौ सवज्नगडुपादनप्रत्यामज्ञाया बलयस्त्वात्‌-। विसहश्चस्यापि ज वाव्‌ दहस्वा।दृाववततापाद्नत्वदृशनादिते मावः ॥ २३ ॥ (६)

तव ।त्मत्वा दरूप।पन्यास्ाद्क्षर बह्म निर्णीतम्‌ । ताषहक्षं खूप च नाठराञ्चवनकान्तम्‌ । ‹ यस्त्वेतमेवं प्रादेक्माच्ममिविमानमात्मानं सश्वानरमुपास्त स सर्वेषु ठोकेषु सर्वेषु भूतेष सर्वष्वातसस्वन्नमत्ति ः ‹ तस्य ख वा एतस्याऽऽत्मना वैश्वानरस्य मूर्धैव स॒तेजाश्चश्चुर्विश्वषूपः प्राणः ध चग्वमा<ऽत्मा सदंहा बहुल बस्तिरेव रयिः पथिभ्येव पादावुर एव जद्लामान बाहहृद्यं गार्हपत्यो मनोऽन्वाहार्यपचन अआस्यमाहब- नयः ` [छा० ~ । १८।.१-२ | तद्यद्धक्तं परथममागच्छेतद्धोमीयर ` त चा भथमामाहुति जुहुवात्तां जुह्यासाणाय स्वाहा › [ छा० ५ १९॥ ` ? | इत्यादि ' अथयां द्ताचा ज्॒हुयात्तां जुहुयाद्यानाय स्वाहा [ छा० ५। २० १ | इत्यादिवाक्ये एतं पर्वोक्तम्‌ ) एव द्युलोकादि तथदायद्पम्‌) अभिविमानमहमितिवद्धध। प्रत्यमात्मरूपेण सर्वपरूषै- गुह्यमाणम्‌, अत्मानं पर्मत्मान, वैश्वानरं विश्वेषां नराणां कमफल. पक) भूतेषु चराचरेषु, अत्म रार।रान््रधमनाद्द्धिष, अन्नं मगान्‌) अत्ति भङक सवात्सकापाक्षनया सावातयपात्तेः । खतेजा ` दलकः; विश्वरूपः स्यः, पथग्व््माऽऽस्मा वायुः, बहुल आकाश्चः, देहो मध्य्रदेह वजलसमुदयः) बस्तिमूनं वेश्वानरोपासकस्य भोज. नज्रहात्रहोमहष्टिं विदधाति उर ९वत्याद्‌। द्युलोकशिरस्कत्वादिनि- वपसकेन - भोजनकालः उरपदौ वयादृहषिमाजने होमदृश्श्चि सत्यथ; । वेश्वानरपदेनं ठंगर तद्‌ पगाहुपत्यलाद्निा _

२. द्वितीयः.षद्‌ः 1 केदान्तसूतचयक्ताब्टिः |. ; ३५

हृदयादि प्रकर्त्य तदुपास्तसप्रातपाईनात्‌ । समान प्रकरणे. बाजसमेयद्ध स हाकाच मूधानययुपदशन्नव पवातष्ातमा वश्वानर इत्यन्तेन भधादयव- यानाह दुल कायात्मना सपाइतत्वात्तश्च जाठरऽप दयमृधत्वादृः सम. वादार पतन च तन बह्मद्पदृ्थबहृत्वादः समकाददव्याक्चप्यायत- तादद्यमूधत्वद्श्च वाक्यराषगतत्वअप जाठरभ्यावारापणायाद्ायचतार्‌- ब्रह्याण साहजकस्न बवसद्धस्य द्मूधव्वादबटवत्वन तदनसारणायः वश्वानररनच्दुयाज।टर्भ्य्रा समार्पणायकह्यपरत्वम्‌। यदयापे बह्यस्षन्थ- द्यट (क दि बह्यमूचत्वादक स दषन्तऽ्प्यारप्यतं तथानप मधलाया. र{पतचक्यदुट कादद्स्क्न्वा ऋदह्याण साहु(जक इतं वभ्वानरस्य भधद्‌ः सृतजा इत्यनन बह्म मूषाड्माक्चपास्यदतजञादसबन्छां व्ह्यार्णे लापायतु शद््या जादराय्याः खुटक्ााद्माचनापास्यम्रधादसबन्धा न सपायतु शक्वाञप्रास्द्धत्वात्‌ । तथाच मूधा यः प्रासद्धा बवतत उपा. सकस्य तन्व जदसाग्रसकन्ध आरापता ज्ञापन इतं बह्यव प्रक्र ताथ इत्याश्यन समाधत्त- |

वैश्वानरः साधारणशन्दविशेषात्‌ ॥ २४ ॥ इति।

वश्वानर दश एव, अगदजवकिसष्पारणयकश्वनरात्मश्चन्द्‌ द्य {= ^ प्वादबाषक्छशन्द्यगखू्पाद्भशूषाद्‌ ॥ २४ ॥

स्मय॑माणमनुमानं स्यादिति ॥ २५ ॥ इति ।

या मूधन यस्य विप्रा क्दारितिखं वं नारिं चन्द्रसयों चनेचेः* दइत्यादृना स्मयमाणरूपमाञ्चस्य वाक्याथत्वेऽनमानं लिङ्क स्यात्‌ ॥२५॥

न रमाद्भ्पा-न्तःप्रातष्ानाच नात चच तथा दृष्यु-. पद्रादत्तभवात्पुरुषमापं चनमवा(यत ॥ २६ ॥ दत ॥

क क @ क

अग्न्यादिशब्दादिनाऽभिवेतादिकल्पनात्‌ ' परुषेऽन्तः प्रतिष्ठितं वेद्‌ इत्यादिना परुषस्यान्तरवस्थानश्रवणाच्च नेश इति चेन्न । जाठर ईइंशदु- ेस्तथांषदेशशाजाठरे द्यमर्धत्वादेरसंमवात्‌ । चो हेतो यस्मादेनं वैश्वानरं वाजसनेायेनः परुषमप्यधीयते ˆ स पएषोऽथिवश्वानरो: यच्परुषः ` [ तन ए बा० १०।६।१.। ११ | इत्यादिना पुरुषविधमपीति पठे तु पुरुषि धं पुरुपेऽन्तः प्रतिष्ठितं बद्‌ ` इत्यादिना ॥ २६॥ `

६६ ब्रह्मानन्दसरस्वतीोदिरचिता- (१ प्रथमध्यिये-

अत एव न देवता भतं च ॥ २७ ॥ इति । दमूधत्वादेरव वभश्वानरां नाऽऽद्त्या दृवता नवा मृताः ॥ २५७॥ साक्षादप्यविरोधं जमिनिः ॥ २८ ॥ इति ।

जेमिनिस्त साक्चाजाठरस्य प्रतीकत्वं विनैव वेश्वानरस्येशस्योधासः

नमावैरद्ध मन्यते ॥ २८ ॥ अभिव्यक्तरित्याश्मरथ्यः ॥ २९ ॥ इति ।

जेमिनीयपक्षे प्रादेशमाच्रभितिश्रतिरीश्वरस्यामिष्यक्त्यपेक्षयेत्यारम-

रथ्य आह ॥ २९ ॥ अनुस्मरतेबदरिः !॥ ३० ॥ इति ।

घाद्रस्तु प्रादेक्माचहूदयस्थमनसा प्रादेक्माच्त्वेन वेश्वरस्य स्प्रति-

मपद््षत्याह ॥ ३०॥

अ क क क

सपतेरिति जेमिनिस्तथा हि दशयति ॥ ३१ ॥ इति ।

कि क क्षि

जेभिनिस्तु संपत्तिमपेक्ष्य्याह । हि यस्मात्समानप्रकरणे बवाजसनेये पादेशमाचमिव हवे देवाः सुषिदिता अभिसंपन्नास्तथा तु व एनान्व- क्ष्यामि यथा प्रादेशमाच्रमभिसंपादपिष्यामीति। स होवाच मूधानमुपदिः शज्चवाचेद बा अतिष्ठा वैश्वानर इति। चक्षुषी उपदिशन्ुवाचेष वे सुतेजा वैश्वानर इति । एवं नासिके एष परथग्वत्मात्मा सुख्यमाकाकमेष बहुलो मुख्या अप एष रायेोश्चिष्वुकमेप वे प्रतिषे तिस्त॒तिः । देवा द्युलोकसूर्यादयः भ्रादेश्ञमाचरूपेण संपन्नाः सुविदिता यथा मवन्ति वों युष्मभ्यमोपम- न्यवादिम्योऽहं केकेयराजस्तथा वक्ष्यामि । अतिष्ठा पुथिव्यादीनतिक्रम्य तिष्ठति द्युलोकः सुतेजाः सर्वोत्कुषटतेजाः सयः प्रतिष्ठा पूथिबीत्याद्य- यिका मूर्घादिविद्ुकान्तेषु देहावयवेषु दयप्रमृतीन्सवानीज्ञावयवान्स- पाद्यन्ती प्रादेशमाचसंपत्तिमीक्ञस्य दृशंयति ॥ ३१॥ भ्ामनन्ति चेनमस्मिन्‌ ॥ ३२॥ (७) इति ।

अभिः पप्रच्छ याज्ञवल्क्यं य एषोऽनन्तोऽव्यक्त आत्मा तं कथमहं क्िजिन।चाभिति स होवाच याज्ञवल्क्यः सोऽविमुक्त उपास्यः सोऽवि- ` ` भुक्ते प्रतिष्ठित इति. । अभिः सोऽविभरुक्तः कस्मिन्परतिष्ठित इति। ` याज्ञवल्क्यः वरणायां च नास्यां च मध्ये प्रतिष्ठित इति। अथकावे

` "न "न~~ ~----------------~----------------------~- । 58 (4 ४ |

५ खुर ५ | स {4

छः तृतीयः पादः ] वेदान्तसूत्रमुक्तावालः । ३७

चर्णाका च नसिीति । याज्ञवत्क्य इयं वे वरणा इयं च नासीति सर्वानिन्दियक्रुतान्दोषान्वारयति तेन बरणा सवानिन्दियक्रतान्पाप्मनो ज्याकश्यति तेन नासीति । कतमच्चास्य स्थानं मवति श्रुवोध्ोणस्यचयः संधिः स एष योर्लोकस्य च परस्य च संधि्भ॑वति ` [ जाबाल० ख 2 | इतिश्ुत्याऽविमुक्तेऽबद्धे जीवस्य स्वरूप इति यावत्‌ । उपास्यः अव णा दिना सेव्यः । प्रतिष्ठित ेक्यापन्नः । कस्मिन्प्रतिष्ठितः किंनिष्ठेन स्यापारेण ज्ञातुं शक्यः । प्रतिष्ठितो दष्टिस्थापनाधीनंमनःस्थे्याधीनष्या- नादिना ज्ञातुं शक्यः । वारयतीति । ताद्ज्ञध्यानादिद्रारेति शेषः! शतनासयोरप्यवान्तरविशेषं पृच्छति कतमदिति । प्राणस्य नासि- चयस्य योटाकस्य शिरसः परस्य वचिबुकरूपभूलोकस्येत्यायधिक- ये नमी मू धाचिबुकान्तराले हशिस्थापनाधीनमनःस्थेयाधीनध्यानादि- विषयताद्पेण भ्रतिषितव्वेन जाबाला आमनन्ति । कल्पतर तु श्ुता- च वियुक्तः प्रतिष्ठित इति जीवः स्थित इत्यथ बरणानास्योः पापनाशश- कत्वमीजश्नियम्यजींवस्थानव्वनेशस्थानत्वादव्युक्तं तन्न । सर्वषामप्यवय- चानां तथालात्तयोरेव पापनाशकत्वं तन्मध्यस्थैव स्थानत्वं. कथम्‌ । न च तत्स्थानं उपास्यत्वात्तथेतं वाच्यम्‌ । अवमुक्त जवं परमात्मा भरतिष्टितस्तादास्य,द्नेन जीवेनाऽऽत्मनेतिश्रुतं रिति मामतीवाक्यास्पकरत- व्राक्यस्थेक्यपरव्वेनोपासनपरत्वामावात्‌ । दीपिकायां तु इथं केनोपा- येन सोऽविमक्तः कुरुश्षे्रादिरूपत्वेन पर्वोक्तं ईश इत्युक्तम्‌ ।. एवं च: विश्वे नरा एव वैश्वानरो विश्वे नरा यस्यति वा, अङ्गषति प्रापयस्युपा- सख क्रान्नह्यटाकामातेवष्यत्पात्ताभवश्वानराय्शन्द्‌ ३ शपर्‌। ॥२३२॥ (\७)

इति प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः. ॥२॥

|

अथ प्रथमाध्यायस्य ततीयः पादः

‹ य स्मिन्यौः प्रथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणेश्व सर्वैः ¦ तमेवैकं जानथ ‹ आत्मानमन्या वाचो विभुश्चथाम्रृतस्येष सेतुः ' [ मु० ` {२।२।५| इत्यत्राग्तस्य मुक्तस्य जीवावस्थायां मांगमाच्रस्य भधातविकारानतिक्रान्तव्वान्मयाद्ारूपः. सेतुः प्रधानमेव ब्रह्मणश्च

दमनो णान

` १ क, न््तदश।

३५ बह्मानन्दसरस्वतीविरविता- = [ १ प्रयमाध्यये- |

न कथचिद्पि मयादाव्वमपरिच्छन्नतवात्तथा च द्युभ्वाद्यायतनं प्रानं परत्याह-- 1 प दु¶ायायतन सखशब्ड्ात्‌ ॥.१ ॥ इति! बह्मेव द्युभ्वाद्यायतनं स्वस्य बह्मण अलसशब्दरात्‌ ॥ १॥ ननु तस्य स्वमावोऽथस्तत्राऽऽह- = [न ृक्तोपसप्यव्यपदेशात्‌ ॥ २ ॥ इति । | ˆ विद्रान्नामरूपाद्वियुक्तः परात्परं पुरुषयुपेति दिव्यम्‌ › [ मु०३॥'. २.॥ ८ | इत्यनेन मुक्तरुपर्रप्यस्य प्राप्यस्य बरह्मणो व्यपदेशा. दिति ॥ २॥ व . ननु मुक्तोपरूष्यं बह्मास्तु जगत्कारणे त॒ प्रधानमस्तु तत्ाऽऽ्ह- नानुमानमतच्छब्दात्‌ ॥ ३ ॥ इति । अनुमानमनुमेयं प्रधानं नात्र जगत्कारणतया बोध्यं तन्निण ।यकश- स्दामावात्‌ ॥ ३॥ ' ॑ तर्हिं जीबोऽस्तु तथा तत्राऽऽह-- ` भरण ॥ ४ ॥ इति। चो नजोऽतच्छब्दूस्य चानुकर्पकः . | अतच्छब्दाज्जीवविरुद्धाथः सघत्त इत्यादिशब्दात्‌ ५.४॥ र क्‌ भेदव्यपदेशात्‌ ॥ ५ ॥ इति । (कन के 9 येः [र भ १. | ५ 4 तमवकं जानथेत्यादिना मेद्स्थ त्शयत्वस्य व्यपदेशा ॥ ५.1 ¶करणात्‌ ॥ ६ ॥ इति। ध करणात्‌ कस्मिन्नु मगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातम्‌ ' मु०१॥ १।३ह्यदैः॥६॥ ` स्थत्यदनाप्यां च ॥ ७ ॥ (३) हति । ५ ˆ तयो ° पिप्पलं = श्न न । ष ति तयारन्यः ॥ स्वाद््यन्नन्नन्धो अभिचकश्ञीतिः [मु०३।१।१ १४ 1 < वनभननवयनेनीद्ासीन्येन स्थितेः स्वाद्रीत्यनेन चाद्नस्या- ही १ वासुवादेनाज्ञते तदीय बह्मस्वरूप तात्पयमिति मावः! एतद्रा ॥ 1 प।८तत्वेनादृर्यत्वादिगुणको धरमोक्तेरित्यस्यं | म्र क ५.० कद्‌ कन व न~ | र: [ऽयम्‌ । तरितभ्यप्रवाहस्य धारकत्वे सति 7त्तमावेतयावदृदुःखनि-

इ तृतीयः परदः] वेद्ान्तस्ू्रमुक्तावलिः। ३९

खत्तिरूपतरणसाधनत्व सतसाहशय प्रक्रृते सेतङब्डाथं न त परिच्छिन्न त्वादिवटितः ( तथा च त।रतव्यससारप्रवाहधारकत्वाज्ज्ञानविषयतया तत्समावितयावद्‌हुःखनिवतिरूपामतत्वसाघनत्वाचामतस्येष सेतरिति बह्यवाक्तम्‌ । जानथत्यनेन प्रकृतं ज्ञानमेव वा तथात्वेनोक्तमतो मय।दार्थत्वासंमवादात्मकन्दृस्य ब्रह्मण्येव मुख्यत्वाच्च तदेवां इतिं भाषः ॥ ७।॥ (१) |

आवशशब्डाद्रह्य नेणतिम्‌ । सच ममा तेव विनजित्ञासितन्यः [ छा०७।२३। १ | इत्यादा प्राणेऽनेकान्तः । ' अधीहि मगव इति हापस्साद सनत्कुमार नारदस्तम होवाच यद्वेत्थ तेन मोपसाद ततस्त ऊध्वं वक्ष्यामीति स हावाच । कऋम्वेदं भगवोऽध्योामेि यज्ज्वद्>* मवेदमाथवणं चतथामतहासपराण पञ्चम वेदानां वेदं पिच्य राशि देव निधि वाकोवाक्यमेकायनं देववियां बह्यविदयां भतर्द्ां क्षन्न वेद्यां नक्ष्रविद्या > सपदेवजनविद्ययामेतनद्ध गवोऽध्थेमि । सोऽहं भगवा मन््रविदृवास्म नाऽऽव्मविच्छरतः दयेव मे मगवद्दुज्ञेभ्यस्तरति

शोकमात्मविदिति सोऽहं मगवः शोचामि तंमा भगवाञ्छोकस्य परं पारं तारयचिते तर< होवाच यद्धे किचेतद्ध्यगीष्ठा नामेवेतत्‌ । नमवा ऋग्वेदो यजुवदः ` [ छा० ७।१ । १--४ | इत्यादि (नामोपास्स्वे ति" । ‹ यावन्नाञ्चो गतं तच्ास्य यथाकामचारो मवति यो नाम वह्येव्युपा- स्तेऽस्ति भगवा नाश्नो भय इति नाश्नो वाव भूयोऽस्तीति तन्मे मगवा- न्वव।त्विति ' [ छा० ७।१।५ ]। वाग्वाव नाश्नो भूयसीं इत्यादि ^ यावदृाश्ाया गतं तत्रास्य यथाकामचारो मवतिय आशां बदह्येत्युपा- स्तेऽस्ति मगव अश्ञाया मूय इत्याज्ञाया वाव भूयोऽस्तीति तन्मे मगवा- न्ववा त्विति [छा०७।१४।२]। श्राणो वा आश्ञाया मूषान्यथा वाअरा नामो समर्पिता एवम स्मिन्ाणे सर्व॑ समर्पितं प्राणः प्राणेन याति प्राणः प्राणं द्द्ाति प्राणः प्राणाय ददाति प्राणो ह प्ति प्राणो माता [छा० ७ । १५ । १] इत्यादि ' प्राण दयेतेतानि सर्वाणि मवति सर वा एष एवं परयन्नेवं मन्वान एवं विजानन्नतिवादी मवति त चेदव्रयुः' [ छा० ७ १५ ।४.] इत्यादि "एषतु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदति ' [छा० ७।१६। २] योप भूमा तस्सुखं नाल्पे सुखमस्ति ममव. सुख मूमा

पि

1111110

१ ख. न्व॑त्वयु० | रख, °ेऽक्षयामी तित्यनेकाः ।

४० बह्मानन्दसरस्वताविरविता- [९ प्रयमाध्याये+

त्वेव विजिज्ञासितथ्य इति [ छा० ७। २३। १ | यत्र नान्यत्पश्यति छ० ७।२४।१ | इत्याद्श्र॒तो वेदनां वेदं ज्ञापक व्याकरर्णं पिञ्यं श्राद्धकल्पं राज्ञि गणितं देवमत्पातन्ञानं निधि महाकालमताद्- नाघशाख वाकोवाक्य तक्रशशास्रमेकायन निरुक्त बह्मा क कर्पच्छन्दचितीभत विद्यां भूततच््ं क्षश्नविद्यां धवुवदं नक्षत्रविद्या ज्य।तिषे सर्पविधयां गारुडं देवजनविद्यां गन्धवोक्तयुक्तिवृत्यगीत- वाद्यारोल्पादिज्ञानान्यष्येमि स्मरामि । मन््रविषद्धिति । मन्त्रो मन्न णायः संकेतविषयो वाच्य इति यावत्‌ । तस्य ज्ञाताऽहं न त्ववाच्य- ख द्वात्मावत्‌ । अतवार प्राणोऽहामव्युक्करुश्वाद्‌ं सत्येन ज्ञायमाने- नातवदुति सत्यमहामति वदतीत्याथकायां प्रश्रोत्तरमावेन पर्वं वागा. दक्थनास्राणकथनानन्तर च प्रभ्रात्तराभाषाव्विचाद्यातना प्राणस्य सावात्म्यानरदृरानन्तरमव भून्ने बाक्यस्षमापनात्तदनसारेण , तरति राक्मत्मावत्‌ ` नम बह्यत्युपास्तीत ` इत्याद्ावात्सबह्मपदयोरपि ०पर्त्वात्राणस्यव भूमतया प्रतिपादनात्‌ । तद्‌ थमेव च पूर्वपर्वभम- तपादनम्‌ । नच प्राण्‌ भूमानमधिक्रत्य यत्र नान्पत्पर्यतीत्यादि यों व भूमा तत्सु तद्गरतामत्यादि च कथमिति वाच्यम्‌ । सुष॒तं प्रक्रत्य

पराणास्मय एवेतास्मन्पुरे जायति ' | प्र०४।३ | इति “ यत्नेष देवः रा्न परयत्यथतास्मञ्शरीरे खम्‌ ' [प्र०४।६] इति ‹ प्राणो वाऽमृतपर्‌ ` [ को०३।२] इति श्रतेरिति परत्याह-

गमा सपरत्तादादध्य॒पदंशात्‌ ॥ < ॥ ड।ति।

मा बह्व सुुतिरूपसंपरसादावच्छिन्नभाणनिरदशात्‌ । अध्यप। रे । स्तवा अतेवदति यः सत्पनातवदातं साऽह भगवः सत्येनाति- | उदा न।तं सत्य त्वेव विजिज्ञासितव्यम्‌ › [ छा० ५. १६।१ | इत्च सत्यत्वन ब्रह्मण एव निरदैश्ञात्‌ ॥ < ॥ ॥ नयु पाणस्यापे प्रकरणमतिवादित्वं प्रश्नोत्तरामावश्च ¡ ङे अत पत्यचस्तवादत्स एव स्यात्त्ाऽऽह-

भमपपत्तेश्च ॥ ९ ॥ (२) इति ।

यत्र नान्यत्परयतत्यादीनां सहाजकतया मह्यण्थवापपत्तः । त. दव्युरातवाद्यसात्यतिवायस्मीति स यादत्यनेनं नणद्‌शनाऽतेबा-

2, (दृतनि

तृतीयः पादः ३ | वेदान्तख्चमुक्तावलेः । ४१

दितिं स्वीक्रुत्य ८ एष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदति ` इत्यनेन बह्मरूपसत्यविंद्‌ः पृवस्माद्यवच्छेदो दरतः प्रकरणलिङ्कापेक्षया बह्य पसत्यश्चतितद्‌घटितवाक्ययोबलकस्वादिति सत्यतया प्रस्ततं बह्म साकाङ्क्षं मूमान्वितम्‌। अथवा संनिहितस्यापि प्राणप्रकरणस्य निरा- काडक्षव्वात्तदपेक्षोपक्रपगतात्सश्रुतेबटछीयस्या अलत्मरूपमहाममप्रति- पत्यथत्वेन प्राणान्तवाक्येः साहजिकवबह्मधमप्रतिपादकेश्च यत्न नान्य. त्पक्यतीत्याद्वाक्येरकवाक्यतासमथनादन्यप्रकरणेऽपि गोदोहना द्वि. स्रामादिषु ब्ह्मदृश्विधानादालमविदित्यन्तनोपक्रान्तं बह्म भूमोपसंहरे णापाद्ायते। न च प्राणवेद्निः सत्यवद्नगणः सत्येनातिवदतीत्यनेन विधीयत इति वाच्यम्‌ । एष तु वाऽतिवदतीव्युक्तमतिवादित्वं प्रति सस्यहेतुताषाघकतुतायाश्रवणात्तृतीयायाः सहाथव्वेऽतिवादित्वे हंत्ला- मादृमुख्यत्वापत्तश्चाबह्मणश्च प्राणस्य सावस्म्यं गौणमिति मावः

॥ ९॥(२)।

अब्रह्मणः साव।स्य गेणमुक्तं तसमणवेऽनेकान्तम्‌ “ सा होवाच यदूध्व याज्ञवल्क्य द्वा यदृवाक्पुयिव्वा यदन्तरा दयावापररथिवी इम यद्भूतं च भवच मविष्यच्चेत्याचक्चते कस्मिर्स्तदोतं च प्रोतं चेति| घु०३।८।३] स होवाच यदुर्ध्वमित्याद्याचक्चत इत्यन्तम्‌ । आकाल एव तदात च प्रात चेते कास्मञ्च खल्वाकाक् ओतश्च भरोत [ त्र ३।८। ७] स होवाचेतद्र तदृक्षरं माभि बाह्यणा अ।भवदन्त्यस्थूटमनण्वह्धस्वमदी घमटोहितमस्नेहमच्छायमतमोऽव)।य्व- नाकश्िमसङ्खगमरसमगन्धमचष्चुष्कमभोत्रमवागमनोऽतेजस्कमप्राणममख ममात्नमनन्तरमबाद्य न तदश्नाति किचन न तदश्नाति कश्चनः [ ब्र° २।८।८। | ^ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गा सूर्याचन्द्रमसौ विध्रत। तष्ठत एतस्य वा अक्षरस्य प्रक्ञासने गाग यवाप्रथिष्यों धते तिष्ठतः ` [वृ०३।८।९॥ ] इव्यादि “यो वा एतदक्षरं गाग्वावदुत्वाऽस्माहकालसाते स कृपणाऽथ य एतदक्षरं गागशि बिषहि- त्ाऽस्माह्लोकासेति स बाह्मणः ` [बु०३।८। १०] ^ तद्रा एत. दक्षर गग्यहष द्रष्श्रतः श्रोत्र ` [ब्र० ३।८।११।] इत्यादिश्रुता- वाकाशाऽव्याक्रृतम्‌ । ओतं बतमानक्राटे स्थितम्‌ । प्रोत कालान्तरेऽपि

१ ख. रूदप०। २ ख. °देक्ष्मोप। ३ ख, ्मगेत्वाद्‌०। > ख, देतुरार॥ ` |

४२ बह्मानन्दसरस्वताविरचिता- [ १ प्रथमाध्याये स्थितम्‌ 1 अक्षरं न क्षरति । अस्थूलं स्थूलान्यस्स्थूलशयून्यं च विनिगम- कामावात्‌ । अस्नेहमित्यदा सनेहादिश्ून्यमेवाथस्ततुरुषे क्रीबत्वाचु- पपत्तः ! प्रशासन उत्पाइनएाटनादा । तिष्ठत उत्पादनादिभाजो । विधृतां नियमित तत्तहलक्ालाहिभियतोदयास्तसानादिमाजौ । यावा- पुथिव्योविधुतत्वं पतनशन्यत्वमपि गुरुत्वे सत्यपि न पततः प्रशासनं विश्रतत्वानुङटयनद्पा सायाकृत्तिस्तया दिधृतो तत्तन्भयादास् स्थापि- ताविति वाऽथ; । क्रुपणोऽत्पष्खः । ब्राह्मणः स्वप्रकाकश्ञबह्म्चुखं भाप्त दत्याद्याथकाां सवलत्मिकाव्याक्रतात्मकष्वेन प्रणवोक्तिसंमवादक्षरक्च- स्दस्य बरह्माण नङ्ष्मपक्ष्य वप रूटेबलवलाद्‌ षरोऽयमित्यादिषि घट(- य।मन्नत्नाबुभूयमानवटा1दशब्द्‌ामिन्नतस्य ° चथा शङ्कुना सर्वाणि पणन सतण्नान्धवमाकारेण सर्वां छक्सतृण्णा ` [ छा० २। २३ । ३ | इतिश्रुत्या प्रणवे कथनासमणवस्य सावलम्यसंगतेः; राङ्कना यच मव्यस्यदरिरया पणाने पणावयवाः संतण्णापतिं सबद्धानाति तद्था- देति प्रत्पाह--

जक्षरमम्वदन्तधतः ॥ ३०॥ इति) अश्र वहूवम्ररस्याप्यन्तां त श यत्ररतदहशचस्व सवाव्रकस्याव्या. कृतस्य धतः | १० ॥ | क थममूतन धृतिस्तव्ाऽऽह-

साच्‌ शश्ाक्नात्‌ ॥ ११ | इति। जअस्त्वेपचारक प्रशासनं त्राऽऽह--

र पमाकव्वादृतेश् ॥ १२॥ (३ ) इति।

अदुष्टं १ द्त्याद्नाऽक्षरतवस्यान्यधर्माद्याठत्तेः । शब्दार्थयोरधर्मतो गाहकतः र्टतच्च भद्ादुमेदयियश्च पक्ष्योः राब्द्‌(थाषेयानरन्तयाधी- नत्वात्यणवेऽनुपपन्नेन ध्षप्रतिवचनाभ्यां विवक्षितेन जगदाधारत्वलिङ्क- नायुगरह ताया निरूटेस्तावर्यवसेन ख्दयपेक्षषाऽपि वलवत्वादयोगक्च्या रहवाक्षरामेतिं मावः ॥ १२॥ ( ३१

अथ टन सव्यः सत्यकामः च्छया हद स तद मगवन्मनष्येष यणान्तमकारमभिष्यार्य त । कतम वाव सतेन लोक जयतीति तस्मे = हाच ( १०५। १ ] ‹ एतदव सत्यकाम परं चापरं बह्म यदोंकारः पस्मादवदरानतेनवाऽऽयतनेनैकतरमनप ति [ प्र ५। २] ^स यथक

तुतीयपाद्‌ः ३ ] ` वेद्‌ान्तसूचयुक्तावलिः । ३

माजरमभिध्यायीत स तेनेव संवेदितस्तूणमेव जगत्यामभिसंपद्यते तम्रचो मनुष्यलोकमुपनयन्ते स तत्र तपसा बरह्मचर्येण धरद्भूया संपन्नो महिभा- नमनुमबति ` [ प्र ५ । ३ |" अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपद्यते सोऽन्तरिक्षं यज्ञभिरन्नीयते सोमलोकम्‌ । स सोमलोके विभतिमलभ्‌य पुनरावतते' [ प्र० ५।४].यः पनरेत तिमात्रेणोभित्पतेनेवाक्षरेण पर पुरुषमभिध्यायीत स तेजसि घु संपन्नः । यथा पादोद्रस्त्वचः

विनिमुच्यत एवं ह वे स पाप्मना विनियुक्तः स सामभिरुन्नीयते बह्ध- लोक सर एतस्माजीवघनात्परास्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते तदेतौ श्छौकौ भवतः [प्र०५।५ | 'तिघ्ो माचा म्रत्युमत्पः प्रयक्ता अन्योन्यसक्ताअनवि- प्रयुक्ताः । क्रियासु बाद्याभ्यन्तरमध्यमान्च सम्धक्पयक्तासुन कम्पतेज्ञः

ऋग्भिरेतं यज॒मिरक्चन्तरिक्षं सामभिंय॑त्कवयो वेदयन्ते । तमकारेणैवा ऽऽ. यतनेनान्वेति विद्रान्यत्तच्छान्तमजरमप्रुतमभयं परं चेति ` [प्०५।६

क नम.

७ | इतिश्रुतां प्रायणान्तं मरणान्तं जयति प्राप्नोति तस्मै रोव्यायस्

५2

पप्पटलादः पर च्याद्‌ पर्‌ युद्धमपर विराद्खाहुरण्यगमाख्यं बह्म ताद रावह्यणारुपास्नाया प्रताकमायतनेन प्रतीकेन विष्णपास्चनायां शालया मणवकतर परापरबह्यणारकमकमानच्रमकमाच्ामाताबे शिष्ट प्रणक्ष याद्‌ बह्यामदृनामेधष्यायात । अकारसहितः प्रणवः प्राण इतिं ध्यायीत अकारस्य विराड्बाचकत्वेन तत्र तडपास्तिस्त्‌ यक्ता । भाष्ये परं चापरं चत्यत्रापर्‌ प्राणास्य प्रथमजामातेव्याख्यानस्योभयपरत्वस भवाहिराटप्ा- पया. कायकार्णममावर्नक्यात्‌। तन प्रथममाञ्ाकाले्टप्रणवष्यानेन संवे दित ऽकारावेशिष्टव्ह्मध्याताऽहुं मदुष्यलोक यास्यामीति ज्ञापितो सग त्यामकरारखूपाया सावं द्माच्रणाकाराकारवेशिषएट प्रणवप्मिष्यायन्म- नासन स्वप्रात्मक द्रतायमाञच्ारूप यजम५ सपद्यत उपसनयक्ायतपाऽ5- स्ममाव यात ।स मृतः सन्नन्तारेक्षस्थ सामलाकम्‌ । निमावेणेत्यादां चृताप्रा द्रतयाथ । परम सखयान्तगतत्देनोपटक्षितं श्ुद्धमकत्छरोपाधे- त्वात्पूयान्तगतामत्युक्तं पुरुषमपि सवेष परेषु हद्येष्व यिष्ानतया भ्यानं तच्वनापल क्षत ज्ुद्धसय तुतायमाचाखूपे संपन्चस्ततायमाचाध्यानस्येका- अतया तद्लत्सतष गच्छते । पादादरः सपः । जव घनात्सवेजावाटेङ्न- वममानाहरण्यगमति्‌ । उक्ताथ शाका मन्त्रां । माचा अकारादयः शत्युमत्या वचिनारान्याऽप्यात्मना ध्यानक्रियास प्रयक्ताः। किंचातिभर्क्ा प

१ क, दुद्र सू ।

५\

४४ बह्मानन्दस्रस्वतीविरचिता- [१ प्रथमाध्याये

न कितु विेषेणेकध्याने \! बाह्याभ्यन्तरमध्यमासु जायत्स्वप्नसष- पसा्हतातध्यानाक्रयादच्चु प्रयुक्ताद् प्रयुकछाश्चत्तदा ज्ञ उपासको न कम्पते स्वस्य सवात्पकत्वादिति । एतन माण्डुक्योक्तोपासनाऽप्ुक्तेत्या याथकायां [चरेमाच्तप्रणवायतनत्वेन ध्येयं बह्मोक्तम्‌ । तद्धिरण्यग. भरूपमपर्‌ बह्यमल।क खूपपाराच्छन्नफललेङ्गात्परशब्दु निर्दि्टाद्ध्येयादी. क्षणायस्य परात्पररब्दनाक्तमदलामाच्चाते प्रणवस्य बुद्धिस्थतासमापतं ब्रत्वह~--

शः क ९ क [

दक्षात्करमनव्यपदशात्तः ॥ १३ ॥ (४) इति।

फला मूतेक्षणकमण एव ध्यातव्यतयोपदेशात्कटफटिनोः समानवि- पयकत्वं बाधका मावाज्नावघनात्परा दिव्यस्य बह्मलोकपरत्वात्तस्य याव- ज वापःध्यमिमान्यधिष्ठितत्वादृपरवबह्प्रकरणलिङ्गपिक्षयोपसंहारेणेक- वास्यतासमथत्वेन बवता परबह्मप्रकरणेनातुगृहीदायाःः परपुरुषश्च- तप्रत्याभज्ञाया बटायस्त्वाज्च परमेव बह्म ध्येयं क्रमसक्तिफलायाः परापास्तवरह्मलोकोऽवान्तरफलमतो न दोष इति मावः ॥ १२३॥ (४)

परमपरुषपद्परत्याभज्ञानाद्धचेयस्य परबह्मत्वं निर्णीतम्‌ । तच दहर. वाक्य पिक्रमाक्तजावस्य वाक्यशेषे स उत्तमः पुरुषः [ छा०८। २। ३ | इत्यनेनेव परपुरषपदेनापि जावस्याक्तेसंमवात्‌ । तथा हि जव य।द्द्मास्मन्वह्यपुरे दहरं पुण्डरीकं वेशम दहरोऽस्मिन्नन्तराका- र स स्मन्यदन्तस्तद्न्३व्यं तद्वाव विजिज्ञासितव्यम्‌ ` [ छा० ८ । ५ १ | इत्यादौ 7 स्म्‌ ननत्यननान्यवहितमप्याकाशं न परामरहयते तथा तात _तदन्तस्थत्वनोक्तस्य दिविदेरुपास्यत्वापत्तेः । ङित पुण्डरीक ` तथात्वं च तद्न्तस्थाकाश्चस्योपास्यत्वसिष्या यावान्वाऽयमाकाङ्षस्ता- ` वानंषांऽन्तहूदय आका [ छा०८।१ । ३ | इत्यनेन महिमवर्णनो- वपत । य इहाऽऽ्त्मानमनुविदध्य बजन्त्येताश्थ सत्यान्कामारस्तेषां ` सवषु ठाकषु कामचारः: [छा०८। ?। ६ | इत्यात्मोपास्तेः ` फटवत्वाोपगमात्‌ । ‹ उमे जस्मन्यावापराथवां अन्तरेव समाहिते उमवि्िश्च वायुश्च सूयाचन्द्रमसावुमौ विद्यन्नक्षत्राणि यच्चास्येहास्ति ` पच नास्त सवं तद्स्मिन्समाहितम्‌ [ छष०८।१।३ | इति समा- वानाधारत्वेनोक्ताकाशस्य ‹ अस्मिन्कामाः समाहिता एष आसा

१ ख. श्त्वात्‌ । उनका । २ ख. ध्र । ३क, "तस्यर। $ क, “था सदेव तः |

तृतीयपादः ६ ] वेद न्तसूचमुक्ताविः । ५ [ छा०८। १।५ | इत्युक्तस्याऽऽ्मनश्च समाधानाधारस्वेन प्रत्याभि- सयेक्यावमतेः । एवे च ‹ बह्मपुरे दहरं पण्डरीकं वेदम दहरोऽस्मिन्नन्त- राकाडाः ` इत्यनेन पृण्डरीकाकाश प्राधान्येन प्रदश्य तस्मिन्यदन्तरे- त्यादिना तद्नुवादेनोपासनं विहितम्‌ । पश्चाचोक्तक्रमेणैवानयोपास्य- स्वरूपनिणयाय प्राप्त दहरत्वं परसिद्धाकाश्षसाम्पेन निवर्तयति यावानि. त्यादिना । बह्यपुरे शरीरे दहर सूक्ष्मं तत्न यद्यप्युक्तयुक्तेरेवाऽऽकाश्ो न मूतम्‌ , आकाशस्तष्टदग दित्यनेनव खूटेर्नराक्रतताच यावानित्युपमाया अभेदे विराधाच तथाऽपि जवः संभवति न तु बह्यपरस्वामित्वेन सनिहितजीवस्य॑व तस्मिन्नित्यनेनाऽऽघेयत्वावगमात्तदृनुस्ारेण च बह्म. त्माद्शब्दानां कथविजीवे नेयत्वादिति प्रत्याह-

द्हूर्‌ उत्तरभ्यः॥ १४ ॥ इत । दृहराकाशो बह्येव यावान्वेत्यादिनोक्तेभ्यः ॥ १४ ॥ ननु पुरस्वामिश्रवणाज्नीवः स्यात्त्ाऽऽह- गतिशब्दाभ्यां तथा हि दष्टं लिङ्ग च ॥ १५ ॥ इति । अहरहगच्छन्त्ये( न्त्य ए )तं बह्मलोकम्‌ ` [ छा० ८ ।३।२ ] इत्याद्‌। गततह्यट कशब्द । तथा हं दृष्टं ‹ यन्नैतत्पुरुषः स्वपिति

नाम सता सोम्य तदा संपन्नः ` [छा०६।८।१ ] इत्यत्राहरहर्भ- मनं तदेव च बह्मात्मकं लोक मित्यमेद्‌ लिङ्कम्‌ ॥ १५ ॥

धृतेश्च महन्नाऽस्यास्मिननुपठब्धेः ॥ १६ ॥ इति ।

स सेतुविधतिः [ छा० ८ । ४। १ ] इ्युक्ताद्धारणात्तच बह्यण्ये- नेत्याह । अस्य धारणस्य महिभ्नोऽस्मिन्बह्याणि ' अक्षरस्य प्रशासने गाग द्यावापृथिष्यो विधते [० ३।८। ९] इत्यन्नोपटन्पेः ॥ १६॥

मूतप्रसिद्धमाकाष्ापदं कथं बह्मणि तच्राऽऽह- प्रसिद्धेश्च ॥ १७ ॥ इति । „ आस्मन्नित्यस्यानुषङ्गेन[ण ] बह्मण्याकाराशाब्दस्व प्रासिद्धः आकाशो

व नाम नमदपयोनिषंहिता [ छा० ८ । १४। १ | इत्यादा । चका- राद्न्यरयानुपपन्नलात्‌ ॥ १७ ॥

कि, क, | (क,

४६ बह्मानन्दसरस्वतीविरविता- [१ परषमाष्यये,

इतरपरामशत्स इति चे्ासंभवात्‌ ॥ १८ ॥ इति ।

अथय एष संप्रसादोऽस्माच्छरीरास्समुत्थाय परं ज्यां तिरुपसंपद्च स्वेन रूपेणाभिनिष्यद्यत एष आसति होवाच [ छा० ८।३।४ ] इत्यादिना जीवस्य परामर्शान्नीव आकाश इति चेन्न । यावान्वेत्यारि नाक्तस्य स्वजन्यमात्रमयेक्ष्यापरिच्छिन्नत्वस्य लिङ्गस्य जीवेऽसंमवात्‌ । छषुपतो बह्मपराप्त्या संप्रसीदतीति संप्रसादो जीवः प्रकृते्निरपेक्षतया प्रत्ययापेक्षया वटवसेन बह्मशन्दानुसारेण बरह्मणः एर इत्यत्र पच] उपठभ्धिहेतुत्वार्थकतया नेवलात्‌ । स्वाभ्यर्थकत्वेऽपि स निध्यपेक्षयाऽहू- रहबह्यगत्यादिलिङ्घानां बलवत्वादृहराकारो बद्येवेति मावः ॥ १८ ॥

उत्तराचेदाविभूतस्वरुपस्तु ॥ १९ ।। इति।

य आत्माऽपहतपाप्मा › [ छा० < । ७। १ | इत्यादि ! य एषोऽ. क्षिणि परुषो दुरश्यत एष आसति होवाचेतद्श्रतमभयमेतद्क्य ' [ छा० ८५५।४ .| इत्यादौ ‹ एतं वेव ते मृयोऽनुष्यार्थास्यामि वसापराणि दवाजिःशतं वषांणीतिसहापरामि दा चिन््यतं वषण्युवास तस्म होवाचः छा० ८।९।३ | “य एष स्वपे महायमानश्चरत्येष आत्मेति होवा.

तात्पयणोक्तः ॥ १९ ॥ अन्यार्थश्च परामर्शः ॥ २० ॥ इति। : । _ । य एष सप्रसाद्‌ः ` [ छा° ८।३।४ | इत्यादिना जीवपरामशस्तु

0 बह्मत्वज्ञापनार्थः । चकाराजीवयहणेऽधिगतार्थत्वमपरुषाथ त्वं घ ॥ २०॥ | | ~

तृतीयपादः ३ वेदान्तस्चजमुक्तावलिः। ७.

पूर्वत्र “ एतं व्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यास्यामि ` इत्यचर तत्पदेन पक्रतं ज।वमाक्रुष्य तस्य ब्रह्मत्व प्रातपाद्नेन प्रजापातिवाक्यस्य बह्मपरत्वाह्‌- हरां बह्याक्तस्तन्न । ˆ न तच सूया मातिन चन्द्रतारकं नेमा विद्यत भान्ति कुतोऽयमायेः । तमव मान्तमनुमाति स्वं तस्य मासा सर्वमिदं विभाति ` [ मु० २।२।१० को० ५।१५ ] इत्यत्रा प्रकृतस्यापि तेजतस्त- त्पदेन बाधनात्‌ । प्रक्रतवब्रह्मणोऽतेजस्त्वेन रु्यादतिजमिमावकत्वानमा. स्यत्वलिङ्नभ्यां तस््रकरणवाधात्‌ । तत्रेत्यच विषयसप्तमीस्वीकरे भाति मान्तात्यत्र मासयत इत्या रिणिजथाध्याहारापत्तेः। सति सप्तम्या तस्मि. न्वटक्षणे तजस भाति सति सूयाद न मात्यमिभतस्वात्‌ । अत ण्व तमथ सुयाद्प्रक्रुतदूप सवेमनमाति । अभमिमततया मातीत्यर्थः। नच ताहशतेजाऽप्रसिद्धमिति वाच्यम्‌ । प्रकरतश्रव्यन्यथाऽनपपत्या तत्कल्प- नात्‌ । अन्यथा बह्मयाणे तेजाभेभावकत्वानुभास्यत्वयोद्रयाः कल्पना. गोरवात्‌ । तस्यापत्यमित्यादु तच्छतः प्रक्रतापरामशिलाच । तस्मात्त

जादिशेषां ऽ्ोपास्यत इाते प्रत्याह- अनुरतेस्तस्य च ॥ २२॥ इति। बह्यव तत्पदाथः । ˆ तमव मान्तमन॒माति सवम्‌ ` इत्यत्रमास्यत्व-

रूपादनुकरणात्तस्पाते पदयुक्तात्‌ । ` तस्य मासा सवमिदं विमाति इतं वाक्यात्‌ ॥ २२॥। (र

अगि च स्मयते ॥ २३ ॥ (६) इति।

अपि स्मयत-(न तदद्धासयते सूर्यः" इत्यादिना । तथा च सूर्यादीनां मासमानत्वेन न मातीत्यादिवर्तमानत्व विरोधान्न मास्यतीति मविष्यत्वं कल्प्यम्‌ । तथा च श्तहान्यश्चतकल्पनाभ्यां बरं मात्तीव्यादो णिजर्थस्थेव कल्पनाञ्स्तु।न वासा घट आलोका मात्तीत्यादौ मासकतव एव माते- निखूटत्वात्‌ । स्वपदस्य सूयांदिमाच्रपरतेऽपीदं पद्वेयथ्यापच्या द्वाभ्यां मास्यमाच्राक्तेः । तत्पदस्य प्रकरतपरत्वासंभव एवाप्रकरतपरत्वात्तत्पदश्चति- भरव लेज्गयोव।धात्स्वान्यसवमासकतस्य स्वान्यामास्यत्वस्य च प्रकृतवाक्याथत्वनामिमावकत्वाद्रतच्वाच बह्येव तत्पदार्थं इतिं मावः ॥ २३॥ (६) न. तद्धसयत इ्यादिस्मरत्या न तच्रेत्यत्र सत्तम्था विषयार्थतवं चत्तद्‌ा अङ्कमा पुरुषं निश्चकषं यमः ` | म० भा० २ । २९७।

४८ बह्यानन्दसरस्वताविरवचिता- [१ प्रथमाध्याये

१५७ ] इति जीवपरस्म॒स्या ' अङ्क्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि विष्ठतिः। [ का०२।४। १२. “ इशानो मूतमभ्यस्य स एवाद्य स उ श्व एतद्वै तत्‌ ' [का० २।४।१३] इत्यापि जव उपास्योऽस्तु। अङ्खठमाचत्वस्य ब्रह्मण्यसतः प्राथम्पात्तदनुसारेण भूतादीश्ानत्वस्याऽऽ- पेक्षिकतया नेयत्वादिति प्रत्याह-

शब्ददिष प्रमितः ॥ २४ ॥ इति ।

इईशानादंशब्दादेवाङ्कष्ठमात्रो बह्म प्रमितः । अदय वर्तमानकाटेभ्वो मावष्यक्तालं / अन्यत्र धमात्‌ ` [का० १।२1 २४] इत्यादिना यद्युष्टं तदेतत्‌ ॥ २४ ॥ हयपक्षया तु मनुष्याधिकारतवात्‌ ॥ २५ ॥ ( ७ ) इति । शाखस्य मनुष्याधिकारत्वान्मनुष्यहद्यस्य चाङ्ग्टपरिमितत्वात्त् नवद्पणाघषानापक्षया बह्मणोङ्ग्टमात्रस्वोक्तिः ‹ अन्यत्र धर्माद्न्य. ज धम(दन्यत्रास्माक्करताक्रुताव्‌ । अन्यन्न भताच मव्याच्च यत्तत्पश्यासं तद्द्‌ ` | का० १।२। १४ | इति जडाजडप्पश्च विलक्षणस्य पश्त्वा- त्स्वव प्रथमतवात्तदनुसारेण प्रकृतस्य नयत्वादङ्गन्ठमात्रानुवदेनेश्ञान- त्वाद्प्रतिपादनासतिपाद्यधर्मस्यं तत्पचवत्नानुवाद्यधमवाधकत्वाद्‌न- सवाथ इतं मावः ॥ २५॥ (७) बज्ठमानध्रातारव वेदान्ततिचारोऽपि मनुष्यमेवापेक्षतां तदधिका- रत्वाच्छास्रस्येति प्रत्याहु- | ॥ क [; क तङ्पपाप बादरायणः संभवात्‌ ॥ २६ ॥ इति ।

मरुष्य परार दृवाद्‌ानामपि विचारेऽपिकार षद्रायणा मन्यते। "जग. भ्णा ते दृक्षिणमिन्द्रहस्तं रअहस्तः पुरद्रः ` इत्यादिमिन््राथंवादानां परमाणान्तरपरां तवरायहंनाथप्रभितिद्रारेव 1 वध्यपाक्षतस्तुत्यादेसमप- रुत्वात्मामतानामयत्वादिसं मवात्‌ । जगरभ्णा गृह्णामि ॥ २६ ॥

रवः कर्मणीति चेननानेकपरतिपततेदर्शनात्‌ ॥ २७ | इति ।

_ ननादशेषु युगपक्कियमाणे कमाने कारकान्तरवद्ेवानामसां निर्याद्‌ विराध इति चेन्न । एकस्यापि युगपद्नेकेः प्रतिपत्तेरुदेशस्य ------ 1 स्वनरः भतिपतेरदेशस्य वनाद्‌ नात्‌ |

° क. नमार्थित्वाः | रक. तादेः) ३ ख, -ध्यात्तवि०।

` वतीयः पदः६] . वेदान्तदूचमुक्तावलिः1 ४९

काते देवा इत्यादिश्रुत्या देवानां नानादेहस्य प्रतिपत्तेः प्रापतेई- रानाद्रा ॥ २७ ॥ | क न [ल्द इतं चातः प्रभवास्व्यक्षा. नुमानाण्याम्‌ ॥ २८ ॥ इति।

प्रटय इन्द्रादेस्तच्छब्दस्य चात्यन्तोच्छेदेन नित्यसंबन्धामावाद्यगपरव- नेकावृत्तित्वेनन्द्रत्वादुरजातिव्वाच कुतो निव्यसंबन्धमलकमिन्द्‌ादिश्र- तनां प्रामाण्यं कुतस्तरां चाप।रुषेयत्वमिति शब्दे विरोध इतिं चेन्न । ˆ एत इति वै प्रजापतिर्दवानसजत ` असग्रमिति मनुष्यानन्देव इति पितंस्तिरः पवि्रभिति य्रहानाक्षष इति स्तोत्ाण विभ्वानीति शसख्राण्यभिसोभगा इति प्रजा हत्यादिस्तुत्या एते अप्ृगराभन्इवास्तरः पावे्रमाङञवः । विन्वान्यभिसोमगा ` इत्यस्या कचः पदुर्दवादन्स्पत्वा ससजं बह्मा । तवेतच्छब्द्‌; संनिहितवाि- त्वेन करणाघेष्ठाततया सनेदहितदृवानां बोधकः । असुगरुपिरं तसधाने देहे रमन्ते मनुष्या इन्दुमण्डलस्थाः पितरः पवितं सोमं पीलाऽन्तस्ति रस्कुवान्त । यहा कचाऽदनुवन्ति स्वाधीनी इवंन्ति । कचाऽङ्ा- सुहपाणे स्तोज्ाणि स्तात्रोत्तरं प्रयोगं विशम्ति । राञ्ञाणि गानहीन- मन्त्रसाध्यानि गुणकथनानि । अभि सर्वतः सोमं प्रजानाभित्याय- {थकया | [ | |

‹ अना।दे(नेघना नेत्या वागत्पष्टा स्वयम्रवा । आदं वेदमयं दिव्या यतः सर्वाः प्रव॒त्तयः ` ॥

इति स्मुतिरूपेणानुमानेन च प्रमिताद्वान्तरप्रलयानन्तरादरे दिकशश- व्द्‌ध।नजगस्भवात्‌ । यद्रू शन्डानुविद्धपरतीत्या षटादिसुष्टिः कुल लादौ प्रत्यक्षा तद्रच प्रजापतिसुशिरित्यनुमानम्‌ । ताभ्यां शब्दादर्थप्रमवः प्रल यानन्तरं तस्मात्‌ । तथाचावान्तरप्रलये शब्दसच्वात्तेषां जतो शक्त- त्वादयुगपदूवत्तिव्वेऽपि जातिखे बाघधकामावान्न शबन्दाथमार्मित्यसंबन्धा- नपपत्तिः ॥ २८ ॥

अत एव च स्त्वम्‌ ॥ २९ ॥ इत ।

अतः प्रटयस्थचद्‌शबष्दाजलगदुत्पत्तरव वद्स्प गनल्यत्वमनुच्छन्नव्यव- हारकत्वम्‌ । तन चास्मस्पाणकतकत्वावश्नापरषयपत्वमर्‌ । ततश्च न

५ ख. तचाऽ4 ।

५८ अह्यानन्दसरस्वती विरचिता- [१ प्रथमाध्याये

तस्याप्रामाण्यशद्घा । न च शब्दन्नानस्य हैतत्वेऽपि रब्द्स्याहतुत्वाक्कथ षद्स्य नित्यत्वमिति वाच्यम्‌ । शब्दस्य हि बेदान्तमते सगवावत्प्ति तमन्त एवे नाशः । तथा च तत्तद्रर्णकालोत्तरकाठटवृत्तितत्तदर्णत्वं नाऽ.

१[वघटकमनभव्याक्तकाठेऽफे पटादिपदातपर्वीसिचवापत्तेः । किंतु वकरारन्यक्त्यामव्यक्त्युत्तरामिव्यक्तिविषयटकारब्यक्ति८ क्ते )रिव घका- राद्व्यक्तेरेकत्वेन घत्वटत्वादिजात्यस्वीकारात । तथा च पद्स्वरूपस्पै वाथ पस्थत्याक्षं ` कारणत्वासाकृतप्रलय एव॒ तन्नाश्चादवान्तरग्रलये सृिहेत्वथज्ञानकारणपदसवमावश्यकमिति मावः ॥ २९ ॥

तथाऽपे प्रक्रितप्रलये शब्दार्थयो सत्यवहारयारत्यन्तोच्छेदाच्कथं तयानत्यसवन्धः कथं वा वेदृस्यापौरुषेयत्वं तज्राऽऽह~-

समाननामरूपलाडाऽव्वृत्तावप्यविरोधो दशनात्स्मृतेश्च ॥ ३० ॥ ( < } इति।

नरन्वयनाशस्यानङ्गकाराकारणे लीनानां सक्ष्ममावेन सतां नाम-

ङहपाणां पूवसृष्टिमपेक्ष्य सम्बनामव्यक्तिमान्नस्यव साटत्वाच्छन्दाथ- १नत्य एव संबन्धः । वेदस्य च सजातीयं च रणसापक्षाच्चारणकत्वरू- वापारुपरयत्व आवृत्तो प्राढृतप्रलयेऽपि न वेरांधः । साश्साम्यं च ` धति पथापर्वमकल्पषव्‌ ` [ ऋ० सं १०१ १९० ।२ ] इतिश्रति- दृर्नत्‌।

पणा नामधवानि याश्च वेदेषु वृष्टयः

रावयन्त प्रसूतानां तान्पेवेभ्यो ददात्यजः ॥

पथतुष्व॒तुटङ्गाने नानाद्पाभमि पर्यपे ।

दरयन्त ताने तान्येव तथा भावा युगाद्ष॒ \

रत्या दृस्छृतेः। चकारात्सत्कार्यवाद्युक्तेः। शर्वर्यन्ते प्रलयान्त ३०॥(८) भतादष्वस्षभवादनपिकारं जैमिनिः । ।*२१ ॥ ईत्‌ ।

स। वा आदृत्या देवमधु ' [डा० ३।१। १] इत्यादावादित्यादिष -्वाद्यध्यात्तनापासनास्वादित्यादेरा दित्यत्वासिङूपस्य तत्फलस्य सिद्ध- ॐ (०, क

वनानाधकारात्तत्ाम्पेन बह्मवि्याय।मपि द्वतानामनाधेकारं जंमिनि- रहं ॥ ३१॥. ` |

१ ख. वों ° वरीमभिः,

आदित्यादिरूपान्तरापिरेव फटमस्तु त्राऽऽह-- ज्योतिषि भावात्‌* ॥३२॥ इति ।

स्वप्‌ ॥ ३२॥ `

जेमिनिं निरस्यञ्चपसहरति-

पं तु बादरायणोऽस्ति हि ॥३३॥ (९) इपि॥

मध्वादिषु तथाऽस्तु बह्यदियायां तु देवानामधिकारस्य माकं बाद्‌- रायणोऽहं मन्ये हि यस्मात । यो यां देवानां प्रत्यचध्यत स एव तद्‌- मवत्‌ ` [ ब० १।४.।१० | “ते हाचहृन्त तमात्ानमन्विच्छामः [ छा०८।७।२] इत्यादिश्रुतिस्तद्रौधिकाऽस्ति देवासुराः +.

तः “ आदित्यः घुरुषो मृत्वा कुन्तीमुपजगाम ह ` इत्या दिस्पृतेश्वाऽऽ दित्यादानां चेतनतवाजम्मान्तराधीतवेदान्तस्पास्कत्वाच सगणोपासः नया देवां भूतस्य बह्मविचाराथमयं प्रसङ्कः ॥ ३३ ॥ (९ ) ।

अत्रवणिकस्य देवस्य "यायो देवानाम्‌ ` [व° १।४।१६० | इत्यादिलिङ्गादिव शूद्रस्यापि "अह हारे खा शद तवेव सह गोभिरस्तु [ छा०४।२।३] इत्याििङ्खाद्रह्यव्दिाधिकारोऽस्तु ! स्वाध्या- योऽध्येतव्यः ` इव्यस्यानारभ्फाधीतत्वेन न तच कत्वपेक्षिताथज्ञानाया- ध्ययननेयमः । तथा च स्वाध्यायेनाधीयोतेति विपरिणामनाध्ययनस्या- हष्टाथत्वाच्तचच च शूद्रस्यापि कत्रत्वसंमवादध्ययनेन लिपिद्रष्टेमान्नेण वा. शद्रस्यापि वेदाथावगतिसंभवान्नेषादस्थपतेरपीघ्यधपिकारदशना-, .

चेति प्रत्याट-

शगस्य तदनाद्रभ्वणात्दादवणात्सूच्यते हि ॥ ३४ ॥ इते ।

जानश्रुतिः शयानो हंसरूपेण खचारिमिकपिभिः कृतायां स्वप्रक्ञ- ` सायां प्रस्तुतायां तदन्यतमेनोक्तं कम्बर एनमित्यादिस्वानाद्रवाक्यं श्रत- वान्‌ । तेनास्य श्ुक्श्ोको जाता ! तया श्युचा रेकं परत्यादवणंदमनादस्य ` शदरत्वं नतु जात्या । “ जानश्रुतिहं पौल्नायणः श्रद्धादेयो बहुदायी

# आनन्दाश्रममधरतप्रस्टक मावाच्चति > पाठः ।॥

भयानकम ाननोकिितभेधयनातयतिपोनस्णनयोनणतनन ७००४१०११ १

१ क. "यां पर । २ क. 'गादूगम°। ५ = 0

५ ब्रह्मानन्द सरस्वती विरविता- = [ ९ प्रथमाध्यरे- पहूुपाक्य आस्र सह सर्वत # एवाऽऽवसथान्माप्याचकर । सवत एव मेऽत्स्यन्तीति ` [ छा०४।१।१ ] अथ ह हर्सा निक्ञायामतिषे तुस्तद्ध + हसो ह्समभ्युवाद्‌ हो होऽपि महाक्ष मलाक्ष जानश्रते पात्नायणस्य सम दिवा ज्योतिराततं तन्मा प्रसाङ्क्षीस्तच्वा मा प्रधा. क्षीरिति ' [छा०४।१।२]तमरु ह परः प्रत्यवाच कम्वर एनमे- तत्सन्त< सयुग्वानमिव रक्रमास्थेति यो न कथ सयणग्वा रेक हति छा ०४।१।३ ] ˆ यथा कृताय विजितायाधरेयाः संयन्त्येवमेन ५ सई तद्‌ भस्तमति याक्तच रजाः साश्रु कुर्वन्ति यस्यद्रेद्‌ यत्सवेद स मयेत. दृक्त इति ` [छा० ४।१। ४] तदु ह्‌ जानश्रतिः पीत्रायण उपद्युभ्रवस ह साजहान एव क्षत्तारमुवाचाङ्खर्‌ ह सयुग्वानामव प्कमात्थात यानु कथ सयुग्वा रेक इति' [छा०४।१।५ | चा कृताय इत्या ˆ मयतदुक्तः ' [छा०४।१।६ ] इत्यन्तं त हं क्षत्तान्वष्य नाबिद्मिति प्रत्येयाय त होवाच यत्रारे बाह्मण -वन्विषणा तदृनमर्दति ' [छा०४।१।७)] सोऽधस्ताच्छकरस्य पामान कषमाणमरपोपपि वर तर ह भ्यवाद वन मगवः सयुग्वा रक्तः द्व्यह ह्यरारे इति ह प्रतिजज्ञे स ह क्षत्ताऽवदामोाते प्रत्ययाय [ छा०४।१।८]'+तह्‌ ह जानश्रुतिः पाचायणः शाटूशतानिं गवां नष्कमश्वतरारथ > तमादाय प्रतिचक्रमे त हाभ्यवाद [ छा. ४ । २।१ | रक्तेमानि षटरशतानि गवामयं नेष्कोऽयमभ्वतरीरथो नम एता मगा दृवताभ् शाधि यां दवतामुपास्त इते ` [छा०४।२) र.|इति› ^तमुह परः शत्ुवाचाह हारे तवा श्यद्‌ तवव सह गो। भर- स्त्विति तदु ह पुनरेव जानश्रतिः इत्याद प्रातिचक्रमे ` [ छा०४।२। ३ | तस्मैस हाषाच ( छा०४।२।५ ] ‹ वायुर्वाव सवर्मः | छा० ४।३। १ | इत्यादि ! भाणो वाच संवर्म; [ छा० ४।३। ) इत्यादि ' अथ ह शानक च कापेयममिपरतारिणं च काक्षसेनिं 11111 हा हंसङूपधरा देवा राज्ञो दृानादितोषिति क

~~~ ०५१०४५५ मकमन # न

| „ *# आनन्दा्रमस्थमुद्ितपस्तके प्त आव इति पाठः | + जमन्दाश्रमस्थमुद्धितेपस्तद्ग पव इ. इति पाह; 1 % ` आनिन्दरा्रमस्थसु्रित पुस्तके तदाद" इति पाठ

= व्रतीयः "पादः१] वेदृन्तसूञभुक्तावटिः। ५३

अतिपेतुहम्यं शयानं राजनं प्रति दर्शनायाऽऽगताः। ह होऽपिदहे मह्लाक्च मह्काक्च विरोधिलक्षणयाऽमद्राक्ष द्वा द्लोकेन सममा भसाङ्क्षीनं सस्पक्ष । त्वां मा तत्पधाक्षीः प्रदृहतु । कम्बरे कम अरे इनं जानश्चतिमेतत्सन्तमीदृशं सयग्बानं शकटीसहितम्‌ । योरेक: स चथमिति प्रभ्ने मष्छाक्ष आह यथेत्यादि । यथा करुत्ताय शते परसिनद्धश्च- तुरङःस्तस्म वेजिताय जययुक्ताय तदथामेतरं चिद्योकाद्ःखवयसेताद्राप. रकाठेनामकाः क्रूतनःमके चतुरकः आये संयन्त्यन्तर्भवन्ति। च्तुरङ्क क्रताये चेव्यकानामदङ्घानामन्तमावात्‌ । एवं प्रजानां स्व॑ साध र्मेनं रक्मेतद्‌।यधमऽन्तर्मवति । यद्भयं रेक्तो वेद्‌ तदन्ये यो वेद्‌ तदय तदपे फलटलसहितं रक्रेऽन्तमवति । स ताद्क्ञो रेको मयेतदुक्तः। सख हे जंएनश्चुातेः स।जहानं निद्रां व्यजन्नेब । अङ्खः वत्स । अरे आत्थ र्कस्य दद्दुक्षा मेऽस्तीति र्कं प्रति वदाछन्विषयेत्या्य्धिकायास्तथा भरययात्‌ । कथ ताहशाथकश्चुद्रपदेन रेद्ैन स संयोधितस्तवाऽऽ्ह हि यस्मात्तव शाका मया ज्ञायत इति स्वस्य सवज्ञतवं रकेन सच्यते ! यद्रू द्याभूषा पुष्कट धन वा वेनवः घमविद्ययागशहणायाऽऽगताञ्हपते र्प्ू च्यते ॥ ३४ ॥ ॥ि ५

द्रव्यान्तरग्रहणाय-

साच वत्वयरतश्चात्तरच परचथन्‌ रदंङ्खात्‌ ॥ ३५ ॥ इत ।

सवगवेयाप्रकरणं जानश्रुतिरुक्तः। तच कापयमभिप्रतारिणं च काकश्च. स्वान बह्मचार। बेामेक्ष इत्याद्‌नाऽभिप्रतारी विद्याधिकायक्तः । सच सर्र [अयस्तदुचतकाक्षसमननामलतात्‌ । ' चिन्नररथं कापेया अयाजयन्‌ तोण्डचवा० २०१२ 4] इत्यनेन क्षञ्जियदिघरथयाजकववेनं ्नणातकापयवज्ञज कापेयस्ममिव्याहारेण चै्ररथत्वेन निर्णीता च्भ्न चच्रथन समामव्याहारादटिङ्खगर्क्षञ्चयत्वाबगतेज।नशभ्रतिनं अदः । च्च काराच्छ्दद्धाद्यो बहुदृयीत्यादिविशेषणाच ॥ ३५ ॥ ९

सस्कारपरामशनसदभावाभिलखापाच् ॥ ३६ ॥ इते । त ह{पानन्यं [ शात० बा० ११।५।३।१३] इत्यादिना

॥ च्व यावकारण उपनयनसस्काराक्तेः। “ शद्रश्चतर्था वणं एकजातिः _ मनु १०।४]८न णुद पातकं किंविन्न च संस्कारम्ति " मन॒० 2 ~ । १ ~ *२\ ९ । इत्यादिस्मृत्या चदे तवमावोक्तेश्च॥३६॥ । ६ | इत्यादिस्मत्या शद्रे तदमावोक्तेश्च ॥.३६ ॥

१ कृ. गवं रवः तद्‌।।

५४। यह्यानन्द्सरस्वत विरचिता- [१ प्रथमाध्याये

= तदभावनिधारणे च प्रवृत्तेः ॥ ३७ ॥ इति । अध्ययनार्थं गतं जाबाठं किंगोघ्रोऽसीति प्र्टेन ज्ञायत इति ख सत्यं षन्तं ' नेतदृवराह्मणो विवक्तुमर्हति ` [ छा० ४ । # । ५ |] इत्य- नेनाशूद्रत्वं निरधर्थिव तदुपनयने गौतमस्योप त्वा नेष्य इत्यनेन परव. प्युक्तेः ॥ ३७ ॥ भवणाध्ययनाथप्रतिषेधातसृतेश्च ॥ ३८ ॥ (१०) इति ४ ^ अथास्य वेदमुपशुण्वतचख्पुजतुर्यां भोचप्रतिपूरणम्‌ › इत्यादेः भव-

णस्योदाहरणे जिहष्ेदो धारणे शरीरमेद्‌ इत्यादेरध्ययनस्य ५न गुव्‌ा- य मतिं दद्यात्‌ ` इत्याद्रथ्ञानस्य प्रतिषेधाच्च । षिदुरादेश्च मरता- दिवज्जातिस्मरतादेव जा नित्वात्‌ ! तथा चाधीतवेदादेवाभ्युद्यनिनश्र- यस।पयिकार्थबोधोत्पाृस्वीकारात्सामथ्यादध्ययनस्यार्थवाधर विनिषो- गाद्पुषानुमन्नणमन््रेऽपि समास्थयां मन्त विशेषस्य सामान्यसंबन्पे पृषदेवत्यकर्भणि बुद्धे सत्येव त्दुयदेवतापरकाङनद्रारा लिङ्गन तदङ्गत्व- धस्य सिद्धतवेऽपि भक्ते लिङ्गस्य विशेषनि्ठतेन सामान्यसंबन्धबो- धकत्तमार्यादिनिरपक्षत्वाच्छरतपदार्थान्वयानुरोयेनाध्वयनस्य गुणकम त्वनिणंयात्फैलं वक्तु खये षितो धरूपहष्टा्थतया नियमसं मवेऽद्र्टाथ- च्वाकत्पनादुपनीतत्रैवणिकस्येवाण्ययनुाधिकारितवान्न शूद्रस्य वेदृपूर्वक- वथयावकार्‌ इति मावः ॥ ३८ ॥ ( १०)

ˆ यदिदं किंच जगत्स भाण एजति निःयुतम्‌ । महद्धय वञ्चयते प एतदिरमृतास्ते मवम्ति ” [ का०२।६।२ | इत्यत्र वायुरेवो- पास्वः प्रतीयते तस्येव पाणवत्वात्‌ । पजन्यद्वारा वज्जत्वातेश्च प्राणवज्जश्च- 5 पपत्तः । जगन्स्वमित्यस्य प्राणकायपिक्षया संको चेऽपि स्वार्थत्यागा- त्यथम्‌ । शब्दादेव भमित इत्यच् बह्मवाकये जींवस्यानुवादृस्तस्य बह्मत्वबांधाय । इह तु ाणस्व तदृसंमवात्स उपास्य इति परत्यवस्था-

नास्त प्रत्याह कम्पनात्‌ ॥ ३९ ॥ (११) इति । पराणो .बह्म जगत्कम्पनलिङ्गात्‌ \ ^ तदेव शुक्तं त रह्म तदेवाग्रतमु- ` च्यते प च नात्येति कथन ^ [का०२।३।१] । तास्मलोकाः भिताः सर्वै तहु नात्येति कश्चन [का०२।३। १] `

१ ख, कवि०।२ स, श्या फटवःवः । `

तृतीयः पादः] वेदान्तसचमक्तावदिः । पष्‌

४५

इति प्रवस्य ˆ मयाद्स्या्िस्तंपति मयात्तपति सूर्यः । मयादि- न्दश्च वायुश्च प्त्युधावाति पञ्चमः [का०२। ३) ३] इति परस्य चाऽऽलाचनादकवाक््यतासाङ्क्षव्रह्मप्रकरणासगही तानां जगच्छ. स्पनाश्रयत्वमीहेतुतवाग्रृतत्वसाधनत्वलिङ्गानां बदह्रूनां परत्ययसंवादहेतर्नां तात्पयवसवात्तदृपक्षया श्रुतेहुबलस्वेन बह्येवार्थ इति मावः ।! अस्यच अत एव प्राणः ` [ ब० घ्ु०१।१। २३] इत्यनेन न गतार्थता ताद्रंषयं प्राणमेवामसावेशन्तात्यत्रेव निरपेक्षकारणत्वपरेवकाराद्यमा- चात्‌ । नापि ! प्राणस्तथाऽनुगमात्‌ [ ब० सू० १। १ र< ] इत्यनेन । तत्रेवाज्रापक्रमापसहारक्यस्यास्पष्टत्वात् । प्राण एजतीतिसतम्यपादाना- . धकरण यावर्वक्षया । प्राणान्निःसतं प्राणे कम्पत इत्यर्थः । उ्यतं व्नरद्लप्यमाण वञ्चामव मय माहंतुरमृता मुक्ताः ॥ ३९ ॥ (११) अस्माच्छरारात्समुत्थाय परं ज्यातिरुपसंपय स्वेन खूपेणाभिनि- श्पद्यते ` [ छा० ८।१२।३ ] न ह वे सशरीरस्य सतः प्रेयाप्रिययोरपह- 1 तरस्त्यारार्‌ वाव सन्तंन प्रियाप्रिये स्पृशतः ' [ छा० <।१२।१ ] अरार।रा वायुर विद्युत्स्तनयिल्नुरकञरी राण्येतानि तद्ययेतान्यमुष्मादा- कगरात्स समुत्थाय पर्‌ ज्यातरुपस्ंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यन्ते ` [छा० <।१२।२ | ! एवमेवेष संप्रसादः ` ‹ स उत्तमः पुरुषः › [ छा० ८ । २२।३ | इति श्रुतो ह प्रसिद्धौ सक्रीरस्य शरीराभिमानिनः मियामि- ययावषाचकञुखदुःखयारपहतिरुच्छेदो नास्ति । अशरीरं बावेव प्रिया- ग्भ्य न स्प्ररातः। अशर।रत्वे हेतुमाह---एष इत्यादि । एष पर्वोक्तः संपर- स दुः छषुप्त्यवस्थापलक्षिता जीवः परं ज्योतिर्दहादिविलक्षणमासमान- पस्पद्य साक्षात्कृत्य तत्र हेतुः--शरीरात्समुत्थाय शारीरादिभिन्नत- चाऽऽत्मानं [नाच्रत्य । तत्र हष्टान्तो यथेतानिं बवाय्वादीनि यथापर्व- माकारारूपण ग्रहतानि योष्मकाले सू्॑तापेन स्पटीभूतान्याकाकशस्वद- पासूच्रतया यहणास्स्थटानिं मचन्ति। पश्चाद्वष््यादृक्रमेण स्वेन रूपण नष्पय्यन्त इत्या्यथिकायां ज्योतिष्पदस्य बह्यपरत्वे. परज्यो तिष ९व_ स्वरूपत्वादुपसंपदयत्यस्य व्यापित्वाच्च समुत्थायेत्यस्यासङ्कतिः । बत [जपहतपाप्मत्वादेपरकरणवाधात्‌ ‹ स यावस्िप्येन्मनस्तावदादित्वं (च्छते ˆ [ छा० ८ा६।५ ] इति प्रक्रृतत्वाचाऽऽदित्य एवार्थः । एवं

१क. क्षायां ्रा। २क. व्या स्यूम 4

यदू वह्यानन्दुसरस्वत।विरचिता- [१ प्रथमाध्याय.

चा चरादययपक्षया परमूषभूतमादित्यमुपसंपद्य कार्यबह्म प्राप्य च्यत इति क्रममुक्त्युक्तिरिते प्रत्याह-

ज्यातेदशनात्‌ ॥ ४० ॥ (१२) इति।

श्वातवह्यव ' स उत्तमः पुरुषः ` इत्युफसंहारश्रत्यनु्याहकोपक्रमः गतापहतपाप्माद्पभरकरणदृश्यनात्‌ । तस्थ चेकवाक्यतार्हत्वेन बलवचखात्‌ ! अशरार्‌ वाव सन्तमेत्यादिना प्रक्रुतवाक्यस्य निर्गणविषयत्वात्समणः वद्याचाम्‌ावरा।दमागस्व पूवमेवोक्तत्वेन प्रकत आदित्यो क्तिवेयर्थ्यात्‌ \ त _चब।दत्यादना निगुणकिद्यास्तुत्यर्थं प्रागक्तदहरविद्याया एव * फएलाक्तः सगणवद्यायामेवाऽऽ्दित्यादिषरितमार्गेण गातेनगुणविद्ार्यां ठ ता कनवाति स्तुतिप्रकारात्‌ । समुत्थानस्य च रारीरपदपरोक्षधीरूप- व्वात्तइुत्रपरज्यातरुपसपत्तरात्साक्षाक्तारखूपाया उत्तरं स्वेन खूपेणा. भानत्पत्तमक्षत्वात्‌ । सता सोम्य तदा संपन्न इत्यादौ संपदेसेक्या्थ- कत्वऽप्युपस्तपदः साक्षाकाराथकत्वसंमवान्मुखं व्यादाय स्वपितात्यादा- वेव व्यत्ययनामिनिष्पयोपर्सपद्यत इत्यधक्रत्वसभवाचामिनिप्पदेरेकया- -कत्ववदजातज्ञानाथकव्वसंमवात्‌ । रउनारिथं सर्पतया ज्ञाता संप्रति स्वन रूपणाभनिष्पन्नेत्यादिप्रयो गात्‌ । वस्ततः स्वेन रूपणाभिनिष्पत्तिः स्वर्पाज्ञानतलयुक्तद्रर्याधिकरणकाल पव त्वानाधकरणकाट वात्तिस्वरू- तावच बह्म वेद्‌ बह्व मवतीत्यादावपि बह्ममवनं ताहशं बह्यज्ञा~ नखूपत्वापातन्ञानकालेऽपि तथा भरयागापत्तरप्रामाण्यज्ञानानास्कन्दिति र नरूपत्वऽप बह्म वेदेत्यस्यानन्वयापतेज्ञानाद्रह्ममाव इत्या दिन्यव- हारादुपपत्तश्च ॥ ४०॥ (१२) ब्ह्मप्रकरणामावात्‌ (आकडा वै नाम नामरूपय(निवंहिता ते दन्ता तद्वह्य तद्घ्रतं स अत्मा? [छा० ८ १४।१ ] इत्यादावा. काशश्रतेमतरूढया उपक्रमस्थत्वाद्‌ मिन्नलिङ्शन्दवदंशेन निर्वो 'नतराठस्य च भदादाकारशब्दं भूतं तथा चाऽऽक श नामरूपहेत्नम डपन्तराट बह्मति बहाज्ञनोपायतया भ्रताकाक्षो क्तरेति प्रत्याह-

, अथा नामरूपमा्चं तद्न्तराटत्वानेवाटूत्वामृततरादिटिङ्कानां बहुत्वेन चत्ययस्तवाद्‌हेतुताद्रटवतां बह्मण्येव संमवतां वाक्यकत्व उपायोपेयभावेन वाक्यभद्स्यायुक्तत्वायत्तदोश्च सति प्रस्तुते स्ताष्यमाणागोचरखास्धानस्य पसह तरनुसारेण नपसकटिङ्कस्य

ततीयः पादः] ` वेदान्तस्रवभक्तावलिः\ ` ५५७

विपरिणेयस्वादवबह्येव प्रकृतमिति माषः । पुवपक् आअकाशक्रायंवच्वादेः सिद्धान्ते च नामद्पमाचस्वापिष्ठानव्वेन बह्यप्रतीतिः फम्‌ । निर्वो. दत्वं कतत्वमन्तराठसवमधिष्ठानवेनोपादानल्वम्‌ ॥ ४१॥ (१३).

नामद्पाम्यां मेदव्यपदृकाद्भह्य निर्णीतं तन्न " प्रा्ञनाऽऽस्मना संप- रिष्वक्तः ` [ बर०४।३। २१) | इत्यापचारिकमेदृमुक्त्वाऽपि बहवौा- रण्यके ' योंऽय विज्ञानमयः प्राणेषु ` [ चु० ४। ७] इत्यादि

द्भ जीवस्येव प्रतिपादनात्‌ । आद्यन्तयोयाऽयं विज्ञानमयः प्राणे- स्विति मध्ये "स्रवा एष एतस्मिन्संप्रसादे ' [ ० ४।३ । १५ | इत्यवस्थाचयवाक्येर्जादनिणयात्तदुखत्य (सवा एष महानज आत्मा योऽय विन्ञानमयः प्राणेषु य एषोऽन्तहदय आकाश स्त स्मिञ्छेते सव॑स्य यशी सवस्येञानः सवेस्याधिपतिः स न साधूना कर्म॑णा भूयान्नो एवासाधुना कनायानेष सर्वेश्वर एष भूताधेपतिरेष भूतपाल एष सेतुचिधरण एषां लोकानामसमेदहाय ` [ बऽ ४।४।२२| इत्या द्वाक्यस्थस्य महानजः सवस्य वशशीत्यादृनयत्वात्‌ । प्राज्ञेनाऽऽसनेत्य- ञे वाऽऽत्मशब्दस्य प्राज्ञस्वरूपार्थकत्वेन जीवस्याऽऽत्मा प्राज्ञ इस्पेवंख्पेण ज्ह्मपरत्वस्यासंमवात्‌ । कमाधिकारा्थं च जीवस्यापि प्रतिपाद्यत्वा- ह्दात भ्रर्पाह-

सुषप््यव्छान्त्याभदन ॥ ४२ ॥ इति।

विज्ञानमयादृशब्द्‌ बह्येव ' तयथा पियया लिया संपरिष्वक्तो न अद्य किचन वेद्‌ नाऽन्न्तरमेवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनाऽऽत्मना संपारे- च्वक्तां न बाद्य केचन वेद्‌ नाऽऽन्तरम्‌ ` [ व०४।३.। २१] इति खषुप्ता ˆ तद्यथाऽनः छसमाहेतमुत्र्जद्यायादेवमेवाय\ [ शारीर आत्मा | भाज्ञेनाऽऽत्मनाऽन्वाखूढ. उत्सजन्याति यनेतदूर्ष्वोच्छवासी मवति { ० ४।६३1 ३५ । ] इत्युक्तवाऽन्ते प्रतिपादितेन जीवासराज्ञस्य मतन ॥ ४२५ |

ननु भदेऽपि ष्कुता बह्यंवाथस्तबाऽऽह-- | पत्यादिशब्देषयः ॥ ४३॥ (१४) इति; `

` सवस्याधेपातः सवस्य वरत्याद्भ्यः। तथा च जवेशयो{् ध्वहाषऽपे ज।वस्याधिगतत्वेन नेष्फटसेनाताष्च्वाह्‌ \ स दबा पष

&

श्ट बह्मानन्दसरस्वती विरचिता- [ १ प्रथमाध्यायस्य

ईस्यादेना ज।वानुवादेन महत्धामिधानास्माणाद्युपाधेर्विविच्य बह्मतव- परतिपाद्नाथमेवाऽऽद्मिध्यान्तेषु जीवोक्तेवेद्येवाथं इतिं मावः । प्राज्ञे ने्वरणाऽऽव्मना जावस्याऽऽत्मना संपरिष्वक्तो लीनदेहेन्धियकरूपेण सबद्धः सुसमाहुत स्थलान्तरे भाक्तव्येः परितमनः शकरटमत्सजत्पव- स्थान त्यजत्पुरुषः सुसमाहितो लोकान्तरे मोक्तव्यर्धमधिर्भेः परितः प्ाज्ञनाऽऽत्मना जावस्याऽऽ्नाऽन्वारूढः प्रेरित उत्सर्जन्पर्वदेहं त्यज- न्याति ठटाकान्तरम्‌ ॥-४३ ॥ ( १४)

इ।त प्रथमाध्यायस्य तृतायः पादः ॥ ३॥

परव िनक

अथ प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः।

ह केष द्राक्येषु भधानादकारणतवश्षङ्कानिरासार्थमयं पुः । ि इन्द्रथभ्यः परा द्यथा अथभ्यश्च परं मनः| मनसस्तु परा बुद्धङ्ुद्धरात्मा महान्परः ॥ ॥ महतः परमव्यक्तमव्यक्तात्परुषः परः पए्रुषान्न पर काचेत्सा काष्ठा सा परा गतिः॥ एष.सवधु मतेषु गूढाऽऽत्मा न प्रकाशते । दरयत त्वभ्यया बुदूष्या सृष्षमया सृक्ष्मदृश्िभिः ` [का० १।२।१०-१२ ] इतश्रत। त्वासाऽग्ययाऽनद्विक्तरजोगणया सक्ष्मयाऽनु दिक्ततमोगणये- ववाद्यायकायामन्यक्तं प्रधानं सांस्यस्परतिक्रमेण महद्यक्तपुरुषाक्तरूटे- गच्च ।. तथा चं महत्तत्वपरत्वानदृशात्तदेव जगसकृतिरिति शङ्ते- आनुमानिकमप्येकृषामिति चेन्न शरीररू- १र३न्यस्तगृहापिदश्यति च ॥ १ ॥ इति।

एक्षषां क्ठनागुक्तश्चतावव्यक्तरब्डादानमानिकं प्रथानभिति चेन्न र्थद्पकन विन्यस्तं यच्छरीरं तस्यवात्यक्तशब्देनं गहीतेः । दृशेयति हि ` शूवास्मन्र ' अतमानः रथिनं बाद रारार< रथमेव. त.।

. चमद्ध त सार्थे बाद मनः अय्हमबवे च ।

व

१; स्वादूविधा । ‡ स्रि, एकर ॥

भठ्भैः पद्ः ४] चेदान्तस्वमुक्तावलिः ४ ९९९;

इन्द्रियाणि हयानाहूर्वि षयारस्तेषु गोचरान्‌ ` [ का० १६१ ३-४ ] ‹ यस्त्व विज्ञानदान्मवत्यमनस्कः सद्ाऽ्श्चिः । न स तत्पद्माप्राति संसारं चापिगच्छति ॥ यस्तु वित्तानबान्मकति समनस्कः सद्‌ा शुचिः सतु तत्पदमाप्नोति यस्माद्भूयो न जायते ॥ विक्तानसारथि्य॑स्त्‌ मनःप्रय्रहकान्नरः

सोऽध्वनः पारमाप्नोति तदिष्णोः परमं पद्म्‌ ` [ का १५३। ७-९ );इतिवाक्ये शर।ररूपकम्‌ । तथा च ससारखूपस्याष्वनः पारमा- प्रो तीत्युक्त्वा परं किमित्याकाङ्कायायुक्तेम्य इन्दियादि्ः परमिति- प्रकृतवाक्येनाक्तं परत्वं चोत्करष्टत्वम्‌ । तचेन्द्रियादिताोऽथा द स्तद्राद्यतव- रपं पुरुषे स्वभ्यक्तात्दरतहुःखादिद्युन्पत्वतदनुवुच्यानन्दृरूपत्वः दिकं परत्व. मपि तदेव । तादशपरत्वान्यथानुपपत्या मेदोऽपि लभ्यते । महाओ्ीवः पुरुषपवेन रथिनां निविशेषतयेव ग्रहणा द्धिरण्यमर्माया बुद्धिवां । तत्न पर्ववाक्पोक्तानां सर्वषामिन्दियादीनां प्रथक्शब्देरुपात्तत्वादृव्यक्तशमे नावशिष्टस्य शरीरस्येव गरहणं स्मातक्रमटि ह्खुगपेक्षया भोतकरमप्रकरणयो$ संनिधानेनेकदाक््यतासमर्थन बलवचखात्सांख्यमानच्नकल्पनयाः सूट्यसि-~ द्धे । ?॥

अथ यद्यपि स्थुलक्षारीरं नाष्यक्तं तथाऽपि मिथ्यात्वख्यापनायः कारणी मूतमा्येकत्व विवक्षया तथोक्तम्‌ । ˆ गोभिः भौणीत मत्सरम्‌ " (ऋ० सं० ०।.४६। ४) इत्यत्र पयोभिः सोममिभणोक्तिवदिकार- स्यारि पक्रतिशब्दत्वादिस्याशयनाऽऽह- |

सुक्ष्म तु तदहैलात्‌ ॥ २ ॥ इति,

स्थूटमपि सक्ष्माथकाव्यक्तशब्देनोक्ते प्रेकारत्वेन पकूतिश्ब्बाहं- सात्‌ ॥२॥ ननु प्रकृतेरव्यक्तस्या््कारे प्रधानवादस्तताऽऽह- तदधीनत्वादर्थवत्‌ ॥ ३ ॥ इति। सिद्धान्ते तद्धी नत्वादीश्चायिष्टितव्वात्‌ । ईशस्य चापरिणामित्वा- ख।रणामकारणमव्यक्तमथवत्‌ । परषां चनाधेष्टेत त्नाथवादस्यथः ॥

(मेनाते नोति

१ ख. "त॒सुखादि । २ ख. तद्म.

६५ बह्यानन्शसरस्वतीोवेरचिता- [ १ प्रथमाध्यायस्य

लेयत्वावचनाच्च ॥ ४ ॥ इति,

पुरुषान्यतवेन केवत्याय ्यभेश्व्यायोपास्यमदयक्त सख्या वदन्ति । धकरेते च तथात्वेनावचनःदन्यथोक्तेश्च वेयथ्यन्मिहतः परमित्यादिना सिद्धान्ते क्हयप्रतिप््यर्थं विवेकमान्नप्रतिपाद्नान्न प्रधानमर्थः ।॥ ४ ॥

वदतीति चेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात्‌ ॥ ५॥ इति।

ˆ निचाद्य तं परत्युमुखायमुच्यते ` [ का०२।३ 1 १५ | इषि शतिः प्रधानस्य ज्ञेयत्वं वदतीति चेन्न । हि यस्मात्सा काष्ठा सा परा गतिरिति प्रकरणात्पाज्ञ इश्वर एव निचाय्य: ॥ ९ ॥ -अभ्रेजीवाविव पधाने प्राज्ञप्रकरणेऽस्त्‌ तजाऽऽह--

भयाणामेव चेवमुपन्याप्तः प्रश्र्च ॥ ६ ॥ इति ।

नचिकेतोनामकयं जरद्रष। यज्ञदक्षिणा ददतं पितरमषिं प्रस्युक्तमी- दृशो गावो दुःवन्ते कुतो धनामावेदृहमेव देय इति । ततः क्रद्धः प्ता तमाह पत्ये त्वं देय इति। सच तद्वाक्य सत्यं कर्त म्रत्योरभि- फटे गतः । तस्मे तुरेन सृत्युनोक्तं वरत्रयं याच्यतां स्वया हि चरतं मान्निकटेऽस्थीयतेति । ततस्तेन नविकेतसा मृत्युतः पितुसोमनस्वमि- विद्याऽऽत्विद्या चेति त्रयं वृतम्‌ । तच्चेः “ अचं स्वर्ग्यमध्येषि त्या प्रहि तम्‌ " [ क्ा० १।१।१३ | इति प्रश्रः। ‹ लोकादिं तमुवाच तस्मे ' [ का० १।१। १५ | इत्युपन्यासः । आत्मविद्यायां च ‹ भते विचिकित्सा मदुष्येऽस्तीव्यके नाग्रमस्तीति चेक्षे ` [ का० । १। २० | इत्यात्मनोऽस्तितवांशे परश्चः।‹ मरणं प्राप्याऽऽत्मा मवति ( का०२।५।६ | इत्युपन्यासः। “अन्यन धमादृन्यताधर्मादन्यत्रास्मात्कर- ताकृताते ( ८ भूताच्च मव्याच्च यत्तव्पश्यसि तद्द [ का० १।२।६४ | शत युद्धात्मनि पञ्चः न जायते भ्रियते वाः [० १।२।१८] इत्याद्युप- "पाततः । तद्व चयाणामधिजीवपरमात्मनाङ्तेव यत उपन्यासः प्रक्षश्चातः भवानस्याप्षटस्य | नाव्यक्तशब्डनोपन्यास इत्यथः । स्वर्ग्यं स्वप्राप- कम्ममाहवनीौयादित्रयमध्येपि जानासि लोकादिं लोककारणं विरा- ह | ण चु य॒ = ५ = क + | ५ कवत्‌ । तथा च धर्मादिशिन्यस्यैव = > यजः अन्यदृत्यन्तमिन्नामिति

` अचर्मण तादास्यान्नत्‌ एत्यन्तमेद्‌ः ॥ ६ ॥ |

चतुथः पाद्‌: ४ ] वेदान्तसूचमुक्तावलिः ६१. महद्र ॥ ७ ॥ (१) इति,

यथा ‹ महान्तं विभुमात्मानम्‌ ` [ का० १।२।२२] इत्यादा. वास्मादिक्षब्दस्य न सास्यामिमतमहत्तत्वमथस्तथा प्रकते प्रधानम्‌ । खकाराचद्भिमतयोमहद्ग्यक्तयोमानामावः ॥ ७॥ (१)

अप्रत्यमिज्ञेयत्वाखधानं नाग्यक्तशब्दमिष्युक्तम्‌ । " अजामेकां लोदहि- तश्ुककुकृष्णां बहीः प्रजाः सूजमानां सरूपाः । अजः ह्यको जुषमाणाभ्नु- क्ते जहात्येनां भक्तमोगामजोऽन्यः [ श्वे० ४।५| इत्यत्र त्रिगुण ` स्वेन प्रत्यभिज्ञायमानत्वादजाश्ब्दं तदस्तु न जायत इति योगाह्ोह तादिङ्काब्दानामपि रजओआदिषु गाणत्वादृक।ऽन्य हइत्यात्ममेदेन प्रधानवा" इप्तप्रभिज्ञानाच्चति प्रव्याह-

चमसवदविशेषात्‌ ॥ ८ ॥ इति

यथा । अर्वाग्बि्टश्चमसः ` [ घ॒०२।२।३ ] इत्यरमत्केवटाच- अस्तविज्ेषो नावधारयेतं शक्यते शिरस इव वस्त्वन्तरस्यापि वक्तु काक्यत्वात्तथा प्रङ्कतेऽपक्रतं प्रधानमविकेषत्‌ि ॥ ८ ॥

अथ यथा तजन तच्छिर एष ह्यर्बाण्बिटश्चमस इति वाक्यशेषाज्चमस. विक्नेषो निर्णीतस्तथेहा पि वाक्यान्तरत्तजोबन्नान्यजाश)ब्दतनत्वाह~ `

उयोतिरुपक्रमा तु तथा ह्यधायत एकै ॥ ५॥ इति ।

अजा ज्योतिरुपक्रमा तेज आदिक तु स्यात्‌ 1 हं यस्मादक छन्द्गा ८ यदे रोहितं रूपं तेजसस्तदपं यच्छुङ्क तद्पां यक्करृष्ण तदुन्ञस्य इति तेज उपक्रम्याधाीयते । अ्राखवृत्करृतमूतत्रयजन्यत्वन पुाथत्यप्त- . जार्प्रत्वादरपन्नयवत्वम्‌ ॥९॥

अन्नस्य पाथव्या सूाहयागयवरिमावबात्कय तन्राजाशब्दस्तन्ाऽऽह-

कल्पनोपदेशाच मध्वादिवदविरोषः ॥ १० ॥ (२). ईते ।

, यथाऽजना प्रसिद्धा लोहितादिङूपा सरूपाणि प्रुवन्त्वकना- | जेन सेष्यमानाऽन्येनोपेश्चयम्राणा तथेवरमपोति परकृतवाक्य रूपकक-

६२ नह्मानन्दृसरस्वताविरचिता- [ १ प्रथमाध्यायस्य

+ (क (५. (4 म धे ट्पनयाऽजाङब्दृस्य पद्शान्न विरोधः । यथाऽऽदित्यवागादिषु धृषेः न्वादिरूपककटपनया तच्छब्दोपदेशषः । तथा च रूषिद्वारकगोण- वृत्ते रूदिलोपकं योगमपेक्ष्य बटवत््वादृत्मभेद्स्य च तात्पयायो- ग्यत्वात्‌ ‹ ते भ्यानयोगान्नगता अपश्यन्देवात्मशक्तिं स्वगणेन. रूढम्‌ ` इत्यनेन कृताया मायाया अभेदेन मूतचयस्य गहे योगस्यापि संमवादेकवचनस्य जात्यमिप्रायकत्वादेकामित्यस्य च प्रजा. मात्रे तन्मात्रमूलपरिणामिकतमसरूचनार्थत्ान्न प्रधानं प्रकुतेऽथ इति मावः ॥ १०॥ (२) |

यथा रूढचथस्यान्वयासंमवादर्थान्तरं कूपं तथा “ यस्मिन्पञ्च पञ्चः जना अकशिश्च प्रतिषितः । तमेव मन्य आलानं विद्वान््ह्माश्तोऽम- तम्‌ ` [ ब्र० ४।४। १५७ | इत्यत्र प्वजनशब्ड्स्य रूदयर्थमनुष्यान्व. यास्तमवाज्जनशब्दृस्य जन्याजन्यटक्षण्या पञ्चपश्चजनशब्देन सास्य सिद्धपञ्चविंश तितचान्य॒च्यन्तामिति परत्याह- क (० १ ९ न सस्यापर्तगरहादपि नानाभावाद- (कके [च ~ तिरकच्च ॥ ११ ॥ इति। प्रकृते सख्यायरहणादपि न साख्यामिमतसिद्धि्थथाकथंवित्तच्वय्र.

दणे तेषामसेख्यत्वालधानत्वमहंततखादिना यष्णेऽतिर्काद पिकसख्या- पत्तः पाथक्यनाऽऽकाज्ञात्मनो निर्देशात्‌ । चकारदाश्रयाभयिमावानुप- पत्तः ॥ ११ ॥ । । | ५ ८. ध (9 भणाद्य। वाक्यशेषात्‌ ॥ १२ ॥ इति । गाक्वरापात्चु प्राणाद्यः च्ननशब्दाः स्यू रुढचथमनुष्यसब- न्धात्‌ ॥ १२॥ त न्यु भ्राणस्य पणष्ुत चश्चषश्वक्ठरुत भस्य भ्रो्रमन्नस्या्ं भनसा च मनो विदुः । ते निचिश्युर्बह्म › [ब॒०४।४। १८ ] इति वाक्यरषऽन्नस्यान्नमिति माध्यं दिनेरेव पठनार कथं पञ्चत्वानि व । नाक्काण्वानां कथं पञ्चत्वानि- णयस्तत्राऽऽह-- ` 4 | = 0, ० १९ र ज्योतिषेकेषामसत्यनने ॥ १३॥(३) इति।

ए ५ केष > . ध चि (>. ख र | र्कषां 1 गनाभन पषठऽसत्यपि ^ तद्व प८ऽसत्यापि ^ तदेवा ज्योतिषां ज्योतिरायु-

| - ् ॥ | र व नि । । ` १ ज, -सनायां त। २. वामे ३क. ्त्वादि०। |

चतुथः पाद्‌; £ | चेद्ान्तसवमुक्तावाटेः। ६&

हो पासते ' इति पर्वाक्तञ्यो तिषा भ्राणादीनां पञ्चत्वम्‌ । न च वामन्नप- ववे विरोधः । एककश्ाखायामन्नान्नत्वस्येवान्यक्षाखायां तत्स्थटे ज्योति- ज्यो तिष्स्येवोक्त्या तदुपलसक्सितवह्मपरतिपाद्‌नाय पच्चकयारुक्तसमवा- हारीभ्रता्थभेदऽपि मुख्याथामेदनाविरोधात्‌ । अथ वा धक्रुते पञ्चसु बह्माभितेषपासनं वि हितम्‌ । तस्य बह्मसाक्षात्काराथस्य मनसंबानुदष्ट- श्यमित्यनवादादुपासने च शाखामेदेनं विकस्पादविरोधः । अथ यास्म न्परषे मोग्यतया पञ्च पञ्चजनास्तच्वानि प्रतिष्टिता इत्यथः । अहका- रस्य साखिकराजसतामसशूपेण चिविधस्याक्तव्वादाकाशस्य प्रथगरुाक्त- रिति चेन्न 1 तत्वतानवच्छेदकरूपेण गणने मानामावस्याक्तत्वात्पञ्चत्व- विशिष्ठजने निराकाङक्षसवेन पश्चपदानन्वयात्‌ । रक्तः पटा मवतत्यत्र त पटस्य सजातीयान्वयानवरद्धत्वेन रक्तान्वयाथमाकाङ्क्षोत्थापनस- मवातञ्चलसंख्याया विशेषणत्वेन तजाप्यन्वयासंमवात्‌ । पञ्चजनपडे मतष्यस्य रूढचर्थस्य शी घो पस्थित्या बटबस्वेन तन्मृटकगाणवृत्तरङ्गा- कारात्‌ ॥ १२॥ (३)

उपासनस्य विकल्पेनानुष्ठानसंमवादविरोध उक्तः । अननु्ठपरूप सिद्धे त॒ जगत्कारणे विकल्पासंमवान्मिथोषिरुद्धाथश्चुतिभ्यः कथं निर्णयः । तथा हि- सदेव सोभ्पेद्मय आसीत्‌ ` [ छा० ६ ।२।१] दति सतः । ‹ असद्वेदमय आसीत्‌ ' [ छा०६ । २१ १ ] असद्वा इद्‌- मय आसीत्‌ ` [ तै०२१७।] इत्यस्तः। तद्धेदं तद्यव्याकरृतमासात्त- ज्नामरूपाभ्यां व्याक्तियत ` [ ब्र० १।४।५७ | इति कमकतरि प्रत्यया- स्स्वतः । " आत्मन आका ` [ ते० २। १] इत्याकाशादिः " तत्त- जोऽघृजत ' [ छा० ६।२।३ |] इति तेजञदिका सुष्टरतः स्वतः क्रार्यतश्च विशिष्य कारणस्यानिणंयः। तथाच स्म्रातेन्यायाभ्यां कारः णान्तरनिर्णयोऽस्तिति कारणे विराध प्रत्याह-

कारणव्येन चाऽऽकाशादिषि यथा- व्पदिष्टोकतेः ॥ १४ ॥ ईइति।

(क

दितीपे त कार्य विरोधं प्रतिवक्ष्यति । चकार उक्तराङ्का भ्यवाच्छ- जति । आकाशशादिष कारणत्वेन यथक व्यपादुर् तथवान्य- चोक्तेः ॥ १४॥

१क. च.भिः। २ क, भेदोऽपि ।॥

६४ बह्यानन्दसरस्वर्ताषिरचिता- [९ प्रथमाध्यायस्य

समाकर्षात्‌ ॥ १५ ॥ (४) इति ।

अतदवेदमग्र आसत्‌ ` इत्यनन्तर ˆ तत्सद्ासात्‌ ` [छा० ३।१९।१। इत्यसतः समाक्षणात्‌ । एकस्य सश्वासचछविरोधाद्नभिव्यकत्ययेक्षयैव सत््वाक्तेः । असद्वेत्याद्ावपि असन्नेव स भवति । असद्वह्येति वेद चेत्‌ इत्यसद्राद्मपाद्यास्तव्वटक्षण व्ह्मान्नमयाद्परम्परया प्रत्यगात्मर्प. मुक्त्वा “ सोऽकामयत ' इत्याद्ना ततः सृषिमुक्ता सच्मुपसंहूत् तदेव प्रकृत्य ˆ असद्वा इदमग्र आसात्ततां वै सदजायत तदात्मानः स्वयमकुरुत | त० २ ५ | ड ट्थनमागमव्यक्त्यपक्षयवासचखाक्तेः ' व्याक्रेयत ' इत्पापे बह्यमण एव चतवतङूपणाामनव्यक्त्यवस्थस्य कम त्वमनामन्यक्त्यवस्थस्य तुत्वामातं कमक त प्रत्ययात्‌ । अत पव "स॒ पष इह प्रवे्ट आ नखाय्भ्यः | द्य ०१।४।५ | श्त्याद्यक्तः । सभवातं चाऽऽथके कत।रमपक्ष्यव कमण्येव प्रत्ययः। तेज आदिसृषटिश्तावप्याका- रवाय्व।रुपस्हार इत्यवेराधनेव श्रातिभनिजंगतकतारणनिर्णय इति मावः। ॐतरतत्कारणबद्स्वभाववादृपरशङ्कानिंरासात्पाद्स्तगतिः ॥१५॥ (४) _ एकवाक्यं सच्छब्दानुसारेणासच्छन्दो नीतः । ‹ गार्ग्त हवे बाला 1करनू चानः सस्पृष्ट आस सोऽवस्तोक्ीनरेष स वसन्मत्स्येषु कुर पश्चलटेषु कारीविदेहोष्विति स द जातराश्ु कारयमत्यावाच । बह्म ते नवामाति त हावाचजातजशाञ्चः । सहस्रं दद्म त एतस्यां वापि जनको जनक इति वाउ जना धावन्तीति › [कौ०२।१] ‹स होवाच बालाक एवष आदित्ये पुरुषस्तमेवाहमुपासे | कां० २।३] इत्याद । “ तत उ ह बालाकिस्तष्णीमासतं ह।वाचाजातशश्न्चः । एता. वच्च बालका ३३ इत्येतावद्धीति होवाच बालाङिस्तं ह(वाचाजात- रचशषा ब्‌ 1कल मा समवादयपिष्ठा बह्यते बवाणीति।स होवाच योवै लाक एतषा पुरुषाणां कर्तां यस्यत्रैतत्कमसवे वोादृतव्यः ` [ को० २। १९ | इति श्तौ गार्ग्यो मर्भमो ज।दधुवस्तन्नामा वापे प्रसिद्धो बलाकस्वापत्यमनूचानोऽधातसाङ्गवेद संस्पृष्टः ख्याताऽवसताकवसन्म- स्स्वद्य। दशभेदाः कुरुषु पश्चालेष काङावदहंषु का रयुपटाक्षतवदहेष कड्या गमनस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ । बह्म सवापक्षयाक्कष्ट यद्ध ब्ह्य सहं दअ दृस्त तुभ्यवा उपे प्रसिद्धाड अपि जना जनक एव बह्म. उदयाय दाता जनक एव परीक्षक इति बुद्धया धावन्ति मामज्ञात। ततस्य टम्‌ । एतावद्धात्युपहास । चु मो। मृषेति, आदित्यस्थ-

` चतुः पादः ४ ] ` धदैन्तसुतमावलिः 1 च ६५

पुरुषादानां शुद्ध बह्यषूपसवामावात्‌ 1 उवाचाजातरन्नः । एतेषामादि स्थस्थपुरुषाणां कत।त्पादक एतद्धूतमोतिकरूपं कार्यमात्रं यस्य कर्माः रपा कराोतेरुत्पाद्नायकतवात्सं वे वेदान्तेषु प्रसिद्धो देदितव्यः भ्रवणा- देना साक्षात्कतेव्य इत्यार्याथकायां भिन्चवाक्यस्थव्ह्महाब्डाससारेण कमरब्द्‌ः कायमा्रपरतयान नेतमेन्हः। बह्म ते बवाणीतिदास्ं पचाजातकच्रूक्तप्रकरतवाक्याद्धिन्नं बालाक्स्युक्तत्वात्‌ । ततश्च बालाङ्घिनां पश्चद्‌वह्यानेदशस्पूवबह्मपदेनाप्यवबह्येवोपक्रान्तम्‌ । अतो बरह्मणो ऽनु- पक्रान्तत्वात्कमङशब्दस्य च क्रवारूदाद्यस्य प्राणस्यतच्छियामान्रमिति प्रणोऽथः ' प्राण एवैकधा भवति ' इति शेषा । जीवां वाऽर्थः कर्भ- शब्दस्यादुष्टे नरूढत्वा्यशघातेन श यनादुत्थाप्य जीवस्य घोधनात्‌ । वादतन्य हत्यन्ताक्तवाक्योचरे ततडउ ह बालाकिः प्रतिचङ्नामोपाया. नपतेत हावाचाजातशक्चः प्रतिलोंमरूपमेव स्याद्यस्षञ्चियो बाह्मण. भ्रपनयेत्‌ । उहि व्येव त्वा ज्ञषपपिष्यामीतितं ह पाणावभिपद्यं प्रवत्रीञं

५ येः १

ता ह सुषुप्तं पुरुषपमीयतुस्तं हाजातशघ्चरामन््रयाचकरे । दुहन्पाण्डरः वासः सोम राजन्निति । स उह त॒ष्णीमेव शिरये । तत उहैन यष्टचाऽऽबिचेक्षेप स तत एव सयुत्तस्थां ` [ को० २।१९ | इति बाक्ये प्रतिचक्राम राजानं प्रति बह्यदिश्राय्रहणाथसुपससाद्‌ । उपायानि ता- मुपगच्छामि । प्रतिलोमं विपरीतम्‌ । व्येव ज्ञपपिष्यामि त्वां पविज्ञाप- पिष्याम्पेव । बह्माभिपद्य गृहीत्वा बुरन्सव।त्तमः पाण्डरवासः पाण्डरा आपो वासरो वा यस्य सोमात्मक राजन्दीप्तिमन्प्राणसबोघनानि । शिश्ये रायन चक्रे । तस्माप्ाणो नाऽऽसमा श्वादादिन्वापारवतोऽपि तस्य संचो. धनेऽप्यनुव्थानाडिति बालाकये ज्ञापितम्‌ । स शयानः पुरुषा याशेातज- म्यदुःखं मोक्ष्यमाणोऽन्प इत्याद्यथके. तथा प्रत्ययात्‌ । यदि च वह्य प्रवाण स्युपक्रम्याव्रह्य बरुवाणं बालाकियुपहस्याजःतरद्ुणा प्रक्रृतस्य वाक्यस्योक्तेवक्यद्रयभेकमवेति निर्णीयते तई!ऽपि पूव।पिकरण उत्त रस्य सच्छब्द्स्यानुत्रेणासच्छब्द्‌ इव कमराब्दुस्वोत्तरस्यालसारेण बह्यशब्दो नेतुमहंः। न च ८ एतस्मादात्मनः प्राणा. यथायतनं विप्र तिष्ठन्ते ` [ कां० २ । १९] इति शेषासंगतिहरण्यगभरूपसवचन्व- 1 कारणा मूतजाकाभंप्रायकत्वाद्‌त एव व्य्यमिधायक्रालाक्यपक्षया विशेष इति प्रव्याह~ `

|) क क + + 9 0 1 1

~ ५ पितो 10)

|)

१ ख, (महः } २ ख. ध्परातेः ३. °्ट्ण घ०।

` ६६ अह्यानन्दसरस्वती विरचिता- [९ प्रथमाध्यायस्य

जगद्रायित्वात्‌ ॥ १६ ॥ इति। पुरुषाणां कतेशः कर्मशब्दस्य कायस्वरूपेण जगद्रोधकत्वात्‌ ॥१६॥

जीवमृख्यपाणलिङ्गान्नेति चेत्तव्याख्यातम्‌ ॥ १७ ॥ इति ।

तयथा ब्रा स्वह यथा वा स्वाः भ्रष्ठिनं मञन्त्येवमेतैष प्रज्ञात्मा एतेरात्मभिभुंङक एवमेवेत आत्मानं मुखन्ति [ का० २] २० ] इति * ज।वस्य प्राण एवैकधा भवःते ` इति प्राणस्य िद्गान्नाक्तोऽ्थं इति चत्ताह ` उपासात्रेवेध्यात्‌ ` [ ब०सु०१।?। ३१ ] इत्यनेन वक्वमद्पत्या तद्यद्याते तद्विरुद्धतयाऽऽख्य(त निरस्तमिति यावत्‌ ॥ १७ ॥

अन्यार्थ तु जमिनिः । इति ।

ज।वस्यप्रतिपा्यव्वेऽपि बह्मपरतिपत्य्थमेव जीवो क्तिसिति जं चक्ति) # भश्मातचनाण्यामपि चैवमेके ॥ १८॥ (प्‌ ) इति। खप्त्।धनन प्राणादयन्यं जीवं ज्ञापयित्वा छुपप्त्यतां च्छल्तवाधारवह्य- विषयात्‌ । ' क्ष एतद्वालाके परुषोऽकायिष्ट को० २।१९] इत्यादिधि- अति । पदा सुतः स्वप्रं न कचन पडयत्यथारमन्ध्ाण एवकधा मवतिः परस्माद्सनः प्राणा यथायतनं विप्रतिष्ठन्ते भराणभ्या द्वाः [ का० २। १९ | इत्यादिप्रतिवचनात्‌ । श्राणवन्धन^ हं साम्य मनः [ छा० ६।८। २. इत्यत्र बह्मण्यपि धाणङ्ञब्डस्य नरूटत्वाच । एके वाज सनेविनोऽप्येवं ‹ य एष विज्ञानमयः परुषः केष तदाऽभूत्‌ ` [ बृ०२। १।१६ | इति प्रभ्रत्‌। ‹ य एषाऽन्तहृद्य आकाश्स्तस्मिञ्र १०२।१ १७ | इति प्रतिवचनात्‌ । आकाशस्तल्िङ्गात्‌ ` [ ब छ० १।१।२२ ] इति न्यायनाऽऽकादाशशगन्दितवब्रह्मप्रतीतये जीवोक्ति वद्।न्त । तथा च कर्मराष्देन क्रियाहष्टय ।रन्यतराक्तेरवि।नेगम्यत्वादुम- वाक्त्या जं।वप्राणोभयपरत्वे नक्षभद्‌पताद्भह्य ते जवाणि सहघ्मस्यां वाच दद्यत्यपक्रम्य सवन्पाप्मन।ऽपहत्य ----- + पवन्पाप्मनोऽपहत्य सा मृतानां स्वारास्पं

पितते थीत)

^ अनत्यमुद्वितजह्ू्भाष्यपुस्तके त भरव्याख्याना° इति पाठः । ~ क

9.क, वरस्य प्रः |

।

चतुर्थः पाद्‌: ४ | वेद्न्तसूचंमुक्तावष्िः। ६७

पयति य एवं वेद्‌ › [ कौ० ४। २० ] इल्युपसंहतेर्बद्येकवाक्यतानिर्ण-ः

यात्तदृवाथं इति मावः । यस्य वतत्कर्मेत्यस्य वह्यविषयव्वेनानिश्चयान्न ` ` प्रतद्नवाक्यनिणांयकेन गताथंत्वम्‌ ॥ १८ ॥ (५ ) ।

बह्यापक्रमापस्हाराभ्यां तत्परत्वे निणीत तद्रत्‌ " आत्मनस्त कामाय सव प्रय मवत्यात्मा वा अरे.द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिष्याि- तव्या मेतरय्यात्मनां वा अरे दशनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्व विदितम्‌ ` [ बृ०४।५।६ | इत्यत्रापि पियसंबन्धसूचितमोक्तता- कन जविनापक्रमात्‌ ` विज्ञातारमरे केन विजानयात्‌ : इति तदुपसं- हारत्ताद्रेज्ञानात्सवाव्ञानोक्तश्च भोग्यजातस्य भोगाथंलवामिप्रायकला- ज्न व एव प्रतिपाद्यः समभवाते । तच यद्यापि पियाद्पक्रमस्यापि पूर्वश ° अथह याज्ञवल्क्यस्य द्र मार्यं वमवतर्भे्रेषां च कात्यायनी च तयाहं मत्या वह्मवादेनो वभूव सखाप्रज्ञेव ताह कात्यायन्यथ ह याज्ञ वल्क्याऽन्यदवृत्तेमुपाकारष्यन्‌ ` | बु०४।५] "मत्रेयीति होवाच याज्ञवल्क्यः प्रव्राजष्यन्वा अरेऽहमस्मात्स्थानादास्म हन्त तेऽनया कात्यायन्याऽन्तं करवाणाति ` [वृ० ५।५। र) ^स्रा होवाच

मेत्रेया यच्च म इय मगाः सवां प्रथिवा वित्तेन पूणां स्यात्‌ स्यां न्वहं

तेनाम्रताऽ्हो नाते नेति होवाच याज्ञवल्क्यो यथेवोपकरणवततां जीवितं तथेव जीवित स्यादमृतत्वस्य त॒ नाऽऽशाऽस्ति वित्तेनेति

[ बृ० ४।५।३ |सा होवाच मेवेयी येनाहं नाश्ता स्यां किमहं तेन कुर्या यदेव भगवान्वेद्‌ तदेव म॑ हविः [ब॒० ४।५।४] इति वाक्यस्यान्यत्सा- सारिकवृत्ताद्रटक्षणं वत्तं काय॑मुपाकरेप्यन्निष्पादयिष्यन्धवनिष्यान्निति यावत्‌ । बमभूवेत्यनुषज्यते । अन्तं धनादौ विभागं मगो भगवञ्नपक्रणं धनादिकमित्या्य्थकस्योक्तत्वादृमृतत्वसाघनोपक्रमात । “इदं सयः

यदयमात्मा ` इत्यादन।पपादयमानस्यंकवेज्ञानात्सववेज्ञानाभिधानस्य

भांणत्वे बाजामावाज्ीवालिङ्कानां सर्वास्मके बह्मण्यपि संमवात्‌ " प्राण- स्तथाऽनुगमात्‌ ` [ बण स॒० १।१।२८ | इस्येव निर्णायक जीवानुवाहे-

नाज्ञातभ्रयोजनवद्भह्यविधानमेव युक्तामःते “ रुषुप्लयुत्ान्त्योः › [ ब०

सू० १।३।४२ | इत्येव वा निर्णायक, तथास्प्यनवायविघेययोः सामाना- धकरण्य धामसत्ताकां भदाभेवावपेक्षत इत्याद्मरथ्यदेमतंे निरस्य-

०11 ।1 ाााााााा निका पग पिक भोति

ौ #

॥। ह. "जनं च ब्रह्मः ।

६ ` अह्मामम्दसरस्वतीविरविता- [ १ प्रथमाध्यायस्य न्पटाकाशो. महाकाशः सोऽयं देवदत्त इत्यादिवदपाधिक मेदमपेक्षते न वास्तवमिति काशङरल्चतानमत्या जीवबह्मणोवस्तवमेक्यमिति सपाप वारङ्पान्व्ति ।॥ १९॥ इति|

प्रक्रत आला बरह्म तत्रैव ^ येनाहं नाप्ता ` [ बृ०२। ४) 3 | इत्याद्पयवसानातं । असमस्त कामायत्यादषष्टवथा ऽश जि मावः) तथाचापाराच्छनस्खदखूपाव्पनस्शारूपाय समाय काम्यावा च्छन्नालम- स्वरूपार्वधयषुलय पुतराईके [प्रयामषटमत्यथः ॥ १९ ॥

विज्ञानात्मनो जीवस्य लिङ्गः किमर्थ तत्राऽऽह-

पतिन्नापषिदधेलिङ्गमःश्सरथ्यः ॥ २० ॥ इति।

अध्यन्ताभदे घटः कलश्च ईइतिवदात्यन्तिकमेदे घटः पड इतिवत्सा- मानाधकरण्याक्नं स्यादता जादेश्योमदामेद । अत प्व तयोः कयकारणमावः!ऽप भ्रूयते | एवं चामेदृङमाद्एय विज्ञानात्मनाऽप्यप- फरमााद्टङ्गमाशप्रकरण उक्तम । एकविन्ञानात्सकविज्ञानप्रतिन्ञासिद्ध सूचनायाभद्‌ एव ताद्रुशपरातिज्तासिाद्धसमवात्‌ । एतावता च नाऽ<्त्य- न्तिकामेदसिद्धिरित्याश्मरश्यो वाक्ति ॥ २० ॥

उत्करामष्यत एवभावादिव्याृल)भिः ॥ २१ ॥ इदि ।

जडल नस्तु स्तारदृशायां मेद्‌ एव वैलक्षण्यात्‌ ; मक्ताकस्थाया- भभद्‌ एवविलक्षण्यात्‌ । ‹ यथा नद्यः स्पन्दमाना; समुदरऽस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहय ¦ तथा वद्रन्नामरूपाद्रमुक्तः परात्परं पस्षमदति दव्यम्‌ _[-मु०३।२)८ | इत्ति श्त्या तथा चाद्नात्‌ । अत एद्‌ गज्चराचकाः ` आ मुक्तेभद एव स्याज्नीवस्य च परस्य च ।

. शुक्तस्य तु न भेदोऽस्ति मेददहेतोरभावतः „ इर व वात्कररण्यता माविमुक्त्यवच्छिन्नममेदमादाय बह्य गते पत्य धम।प । वजानात्ना लेङ्घ सामानाधेकरण्यं च सोऽयं दवदत्त इच्या- 1द्‌३।१य्य्‌च ॥ २१॥ | ` त्वतच काशरल्नः ॥ २२॥ (६) इति ॥

काशकृत्स्नस्तु “ अनेन जीवेनाऽऽत्मनां (छा०६।३ 1 २1५ एष इह प्रविष्टः ` [तरु०१।४।.७ | ---------- म) ५. दति त्या बह्मण एव जीव ति श्त्या बह्मण पव ज .

१ बन. भकं १.

चतुर्थः पादः 8 | चेदान्तस्रू्नुक्ावरिः । ६९.

रूपेणाव स्थितेवास्तवमक्यमादायेवोपक्रमादिलिङ्ः वेलक्षण्यादिखता- चिक भेदमादाय । अत एव नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टः [ त्रु ०३।७। २३ || इति ˆ न चात्र काचन भिदाऽस्ति ` [ नरसिहो०ता० ८ ] इत्यादि. अत्या भेदो निषिद्ध इत्याह। एतदेव मतं चरमोक्तत्वाच्छस्यनयारित्वाच मदस्य सत्यत्व ज्ञानानारयत्वापत्तेश्च सूचक्रन्मतांमोति ॥ ₹२२॥ (६ )

एक विज्ञानात्सव विज्ञानप्रतिज्ञया वह्यपरत्वं निर्णीतम्‌ । सा च ब्रह्मण उपादानव्व एव संगच्छते । बहम च नोपादानमाकाक्षादद्रष्यस्य खेतनत्वाज्नीववत्‌ । न प्राधेव्यादेर्निर्भन्धत्वादितो मावबदिति । अत उक्तभ्रातन्ताया गोणवत्वार्ज(वपरत्वमेवक्तवाक्यस्यतिं प्रव्याहु-

प्ररुतिश्च पभ्रतिज्ञादष्टान्तानुपरोषात्‌ ॥ २३॥ इति।

ब्रह्य प्रक्रतिरुपादानमेव । प्रतिज्ञायाः ‹ तमादेह्ामप्राक्षो यनाश्रत श्रत भवत्यमतं मतमवेज्ञातं विज्ञातम्‌ ` [ छा०६।१।३ | इत्णादे; तदुपपादकच्रु्टान्तस्य च ˆ यथ। सोम्पेकेन म्यिण्डेन सर्वं मन्मयं विज्ञात स्याद्राचाऽऽरम्मणं वकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌ ` {छा०६।१।४ ]"एभसोम्यस अदेशः ` [छा०६।१।६] इत्यादृरुपरोधा नि्भित्तकारंणविषयत्वन गणता तदस्मवान्मख्यत्वस्येव समवात्‌। यतो षेत्याद स रृक्षतेत्याङ््बिह्यहपधर्मियाहकश्चतिभिरुपा- दृानत्वाने।मत्तत्वबोघनान्मानान्तरेण तस्य निपेद्धुमशचक्यत्वाच्छ्रतिवेष- यातिरक्तं एव सामान्यतो दुष्टप्रव्तेः । तमादेकमुपदेरौकगम्यमात्मानं त्व भ्वेतकतुगुरु प्रत्यप्राक्षः प्रृष्टटान्‌ । सर्वमन्यद्‌ दशयं चेतनं बा घटत्वप-

ठत्वादंङूपणाश्रतमाप यन श्रतन नजषूपण श्तं भवति यस्य श्चतत्वन

सवस्य श्रततादृार्म्पानष्पात्तिरिति यावत्‌ । एवममतं मननावेषयाऽपि मतमावत्ञाव नेदिध्यासनाविषया विज्ञातमिस्यहालकस्योक्तिः। हं सोम्य श्वतकतां म त्ण्डने रन विन्ञातेन मन्मयं तस्य मृििण्डस्य विकारो मुचि- ण्डाद्रमक्तमः५म्य उत्पद्यमान।वकारेषु मागानामिषव म्रविण्डध्यापि परम्परयापादानत्वात्‌ । अन्यथा गोमयादृषुश्चिको जायत इत्या्यनुपपत्तः अथवा गात्पण्डः स्थु ठप थिष्यव मन्मयं वक्षादयः पाथवाविकारा अत एव पिण्डपद्ुमापि महामुदा लामार्थन व्यर्थम्‌ । आररम्मणमारम्य- भाण कायमाच्र वाचा वागेव केवट कायमाचं तथाऽनादि दृरषमाच्-

भोम न८०नद्‌

निप

१ख, चिद्व) २ ख, (ट) तदटन्मतं। ३ श्ल, भणापि०। * ख. (कसा।

७० बह्यानन्दसरस्वतीविरवचिता- |[ ! प्रथमाध्यायस्य

मपि विकारा विनाशित्वेन विक्त नामधेयं नाममात्रं शृत्तिकेति यद्ृह्य माण ववक्रतत्वन चद््ञयमन तादात यात्‌ । हषटान्तज्ञानकाले महम न निश्चतमित्यविक्रतव्वनव बह्मोक्तनतु वह्मरूपेण । एवं च नेति. दब्डा व्यथानवा वाचारम्भणपकं व्यर्थमिति ध्येयम्‌ ॥ २२॥ अभिध्यपिदशाच ॥ २४ ॥ इति।

ˆ सोऽकामयत बहु स्याम्‌ ' इत्यनेन कार्यामिदेन मवने चरा मध्यो.

पदशात्‌ । आमध्या कामनादूपा मायाव॒त्तिषिशेषः ॥ २, | तसभियान्नानात्‌ ॥ २५ ॥ इते ।

‹सवाणिहवषा हमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते । अकां भत्यस्तं यन्त ' [छा० १।९। १ ] इत्यादिश्रुत्या बह्मण्य वात्पत्तिप्र- खयरुक्तस्तस्य सवस्यापादान एव संमवात्‌ ॥ २५॥

आत्मरतः । इति । जत्मान स्वयमङुरुत ` [ ते० २। ५७] इत्यनेन कर्त कर्म ताभ्या- मात्मसबान्धङ्ातेभ्रवणात्‌ । परणामात्‌ ॥ २६ ॥ इति । = उ व्यञ्च मवत्‌ ` (ते०२।६। ? ) इति का्यामेदोक्तः । सतप. यत्यप्तजास त्यद्राय्वकाक्ो ॥ र ६ ॥ यानश्च [ह्‌ गायते ॥ २४७ ॥ ( ) हूति ।

(ह यस्मात्‌ ` यद्भूतयोनिं १।२पर्यान्त ` (मु०१।१। ६ ) इत्य गन यथाणनाभिः सृजते गह्लते च ( सु० १ १।५७ ) हति विशे षनुगरहातन बद्येव यो; नरुपादानं गीयते । यद्यपीदं जन्माि स॒तानन्त

न्तरं वक्त युक्तं तथाऽपि सिद्धे उकन्तस्तमन्वयरनुपादानत्वानुमानबाधं वक्- मह क्तम्‌ ॥ २७॥ ( ७ ) ५ ¢

व = कतक "०१9 नति 1 गक, तेनेति चन १.

भतामा

- चतुरः फादः ४ ] | वेद्ान्तसूु्रमुक्तावलिः ॥ ७

६ । १२१) ८ सय एषोऽणमतद्ात्म्यमिद्‌र सव तत्स्य स आत्मा {[छा० ६1१२1 ३ | इत्यादिवाक्षे अतो वृक्षादिदमानीतमुदहाटकश्वे- तकछत्वोः संवादः । अण्न्यः परमाणव इव धाना बीजान्यङ्घ वस्सा मिन्नावस्थधानायमणिमानमणुमागं न निमालयसे भिन्नधानायां न यरयसि । एतस्याणिक्नोऽणुमागस्तस्य कार्या महान्यग्रोधः । एवंहक््यमा- नन्यय्ोधसजातीय एवतादहशमागात्तिष्ठत्युत्तछठति ! एवंभूते मागे सक्ष्म- सूपेणेदार्ना मपि तिष्ठती ति वा । अत एषोऽणिमा सद्रह्यरूपा जगदुपादा- नभूता य उक्तः स तादश एवोत श्रद्धत्स्व, अतिस॒क्ष्मस्यापि स्थूलोपा- हानस्वसं भवात्‌ । इत्यादययथकऽणिमादुपदान्यतिपरच्छभ रूटान्यप्या- स्मादिपदानुसारेणानेरूदच।(ऽतेस॒क्ष्मपरतया नेयानि । अन्यथाऽऽ्त्मा- दिपदानां निरूढयाऽण्वादा नेतुमशक्यत्वादिति ' कारणवेन वाऽऽका- शादिषु ` [ ब० सू० १।४। १४ ] इत्यत्र स्थितम्‌ । तत्र यदि म्रदा- दिदशटान्तामुरोधेन बह्म पक्रातिस्तव्‌ा प्रकृतेऽप्णाद्ृष्टान्तानुरोपेन.परमाण़- सवमुपादानस्य स्याद्त्पधिकमारशद्भू्व प्रधानवादेपदिशशब्दवायति- दु३।न प्रत्पाह- एतन सवे व्याख्याता व्याख्याताः ॥ २८ ॥ (< )

एतन क्तवाक्यस्य परमाणूपादानक जगाद्त्यथवाधकशब्दशुन्यत्वर' ५ गङब्दत्वन सवं तादङ्वादा विरुद्धतया व्याख्याताः । म्रदादृहष्टए- न्तापपाद्तस्वावज्ञनप्रातज्ञाया उपक्रमे स्वन प्राबह्यात्तामनुसत्या- ॥ तसृक्ष्मतामान्राश्स्य प्रक्रुतस्य हष्टान्तत्वानणयात । न नेमालयस इत्यस्य इदशपरत्वदृहरयपरत्वंऽपे न्यय्याधादृंका्यस्याद्रहयपरमाणारु- स्पत्तावपिं कायद्रघ्यमाचस्य परमाणप्रयोज्यत्वे मानामावादाकाक्ादि.- कायसृष्टयुत्तरदण्डाभिघाताद्ना परमाणाङूपत्र्सि वक्षयम णत्वा क यद्रत्यमान्नस्व साक्षत्परम्परयावा परमण्वाद्यपादानकत्वमशब्दमः-. वातं मवः ५ \८॥ (<) इ।त प्रथमाध्यायस्य चतथः पादः ॥.४॥

इाते ५।परमानन्दसरस्वती पज्यपादशिष्यश्रीबह्यानन्दयति किर

क,

पैकवमधयीवसयः पवदयम

9 क, “द्हात्रामत्रवः) दस्र प्रेण निः। क. प्दाद्विष्‌।

७२ बह्मानन्द्सरस्तावंराचता- [ ९ प्रथमाध्यायस्य

अथ द्विर्तायोऽध्यायः । तन्न प्रथमः पादः ।

सव पानषड्‌ा व्रह्याण समन्वयस्पाक्षस्य वराधपारहाराथ दता. याज्च्यायः । तत्र काप्टस्म्रतंः सधन्ञानामतत्वेन तदतुट्यत्वभपं प्रधा नक रणत्वाद्न्यत्रानवकरित्वाच्छतश्चामभ्वुदुयफटकोपास ना]द्‌ विधय. तवा सावकारत्वाहुपादानामूतप्रधानस्वामित्वमातरेण चतनस्य श्रत्पा पादुनलराक्तसगतश्च काप्लिस्पत्या श्रतिवध्यतामिति प्रत्याह~-

मत्यनवकाशदाषपपृङ्ग इति रेन्नान्यस्मृ- त्यनवकाशदृपिप्रसङ्कात्‌ ॥१॥ इमि।

स्मृतेः प्रधानोपादानत्वबो रक पास्तदनुपाद्नत्वेऽनवकाश्षपरसङ्गः इति चन्न । अन्यस्याः पवभूतेषु चाऽऽत्मानं सवमूतानि बाऽऽत्मनि। सम पशयन्नात्पयाज स्वारःज्षम। गच्छत [ मनुस्मू० १२।९१ `| इत्या; दृमनच्छायाः ममान्तरात्मा तवचये चान्य दुहसाज्ेताः । एकश्चरति भरतेषु स्वैरचारी यथाषखम्‌ ` इतिं । त स्वामवष्टभ्य विसृजामि पनः पनः । मय[ऽध्यक्षेण प्रक्रतिः सवते सचराचरम्‌ । ` घ्र सजति चाऽज्त्मान विष्णः पट्विद रक्षात त एव सृज्यःस च समुकतः त एवपाल्य(लय)ति च पाल्यतसरच स 1वष्णुः सववभपेदुं यतो नाऽऽततं यतिः, ^ तस्मात्कायासपभवान्ति सर्व तम्लमतस्य चराचरस्य | मत्तः सते प्रवर्तते दत्पाद्‌मारतोक्तायाः । ।वस्तारः स्वमतस्य वष्णाकन्वामेद्‌ जगत । शनस्वरूपमाखलं जगदतद्बुद्धयः। भधस्वद्पं पश्यन्ति भ्राम्य न्ता माहपुर ॥

तस्मान्न विज्ञानशृतेऽस्ति क्कि) पव चत्कदा वचिहिज वस्तुजातम्‌ । वज्ञानमेकं नजक्ममद्‌विभिन्नवृक्तै विधं दुपेतम्‌ ॥

;

प्रपमः पद्‌: ६] वेवान्तसूचगुक्तावठिः। ७३

सानं विशुद्धं विमलं विशोकमशेषलोमादिनिरस्तसङ्गम्‌ । सद्भाव एषो मवत मयोक्तो ज्ञानं यथा सत्यमसत्यमन्यत्‌ ॥ ज्ञातवेतदभुवमचलं सदेकरूपं तत्कुया दिशति हि येन वासुदेवम्‌ । इति विष्याप्राणोक्तायाः समृतेरनवकाशप्रसङ्गात्‌ । सवमूतेषु मोष. तेषा नियन्तुतवा च विधमानमेकमासानं समं परयन्न त्त्करषटत्वापकृष्ट- तया पश्यन्‌ । सवंभूतानि चाऽऽव्मम्वेक स्मिन्चुपादेयतास्तित्वलीयमान- ख मोग्यत्वा दिरपोर्वे्यमानानि समं यथा स्पात्तथा परयन्न ताकाज्ञा. दिकमनुपादेयत्वादिनि परयन्‌ । आत्मयाजी स्वस्वरूपन्ञानरूपया- गशोठः स्वाराज्यं स्वस्वश्े स्भपरकारानन्दरूपे संप्रारञून्यतया राजमानत्वं भाप्रोति । सर्वैषामन्तरात्पा साक्षिमूतः स्मैरचारी स्वत्त- श्रोऽपि मढ इक यथा खछखमुत्पद्यते तथा वरति यतते । सक भूतस्य सव।त्मकस्य विज्ञानं चिदरूपम्‌ । एषो इति सोरटोपं आर्षः 4 न च कषिं परसृतं कपिलं यस्तमये ज्ञनेिमाति [ श्वे०५।२] इत्पा दित्युक्त माहातम्यवान्कपिलिः प्रबल इतिं वाच्यम्‌ । ‹ यदे किंचन मनुरबदत्तद्धेषजम्‌ ` [ ते० सं० २२ १०।२ ] इत्यादिश्रुत्या मन्वादि. स्यृतानामेव भ्रामाण्योक्तेः । यथपि भत्यक्षद्वैतश्ुतिविरोधोऽप्पस्ति तथाऽपि स्पृत्या प्रत्यवस्थाने स्पत्येव समाहितम्‌ ॥ १ ॥

इतरेषां चनुपटन्पैः ॥ २ ॥ (१) इति ।

महदादीनां लोकवेद्योरनुपलब्येस्तत्कारणव्वेन क्रत्प्यस्य प्रधानस्या. पामाणिकत्वात्‌ ॥ २॥ ( १)

अथ यागस्य्रत्याऽपि विरोधे पूर्वदेव पवपक्षसिद्धाम्तसंमबेऽप्षस्त कापिटस्छृतरप्रामाण्यं न तु योगस्पृतेः ' तां योगमिति मरम्यन्ते स्थिरा- मिन्दियारणाम्‌ › [ का० २।६। ११. (िरुन्नतं स्थाप्य समं शरीरम्‌" [श्वे० २।८ इत्यादिशलयुक्ताष्टाङ्गकयोगप्रतिपाद्कत्वात्‌ । न च यागांशे तल्ामाण्यमिषटं प्रधानांश तु न शतिसंवाद्‌ इति वाच्यम्‌ । एक- देशप्रामाण्ये भानाद्यंशस्पृत्याऽष्यष्टकादिस्पस्येव भ्व्यनुमानसंमबात्‌ !

५ स, "पे; प्राः ।

५४ ब्रह्मानन्दस्रस्वतीविरचिता- [२ द्वितीयाध्यायस्य

अन्यथकदेश्षाप्रामाण्ये सर्वाश एव तच्छङ्का पिशाचींसंमवादित्य पिक्ष माकङ्क्यातिदिशिति- एतेन योगः प्रपयुक्तः ॥ ३ ॥ (२) इति ।

तथा च प्रयोजनवद्ेतसाक्षाव्कारोपयोगिप्रतिपादनाथमना दिपूर्वप- क्षन्यायामास्सिद्धप्रधानादिप्रक्रियोदिता न पु तच तस्स्मतेस्तात्पयम्‌। . अत एवार्थवादानां विध्यपेक्षिता्थं एव ताव्पर्वम्‌ । अष्टकादिस्मृतेस्तु श्रुत्या न विरोध इति नाप्रामाण्यम्‌ । अत एव

' गुणानां परमं ख्पं न हषिपथम्रच्छति । यत्त॒ हशिपथं प्राप्ते तन्मायेव सुतुच्छकम्‌ `

इति यागस्प्रृतावेवाद्रेतवादः स्फुटः । अत एव ‹ सांख्ययो गामिपन्न ज्ञात्वा दवे मुच्यते ` (भ्वे० &। १३) इति श्रतं सांख्ययोग वेदिके- ्ञानध्याने सांस्ययोगाभ्यामादौ ज्ञात्वा भ्रोतरीत्या पश्चाज्ज्ञात्वा मच्यत इति वाऽर्थः ॥ ३॥

वेद्‌ वेरुद्धस्मूतेरमूलत्वावृमानत्वमतो न तया वेदः संकोच्यते मूखन त्वनुमानेन सकोच्यतामित्युत्तराधिकरणेष॒ संगतिः । तच्च विरु द्धाथतया बिलक्षणाया योगवोधकश्रुतेः प्रधनायंशस्परत्यमलत्वमिव चतनत्वाद्ना विलक्षणस्य ब्रह्मणो जगद्मूलत्वं स्यात्‌ 1 प्रधानमेव रखदुःखमहात्मकतात्ताहशजगदुपादानम्‌ । न तु बह्यातादश्चत्वा- ` विवत्‌ । माहद्यां जगहुपाद्नस्था जगदूवत्तित्वात्सत्तावदिति शङ्ते- ` न वलक्षणतादस्य तथाल च शब्दात्‌ ॥ ¢ ॥ इति । अस्य जगता चतनत्वादना वलक्षण्यात््ाघम्पामावाद्रह्य नोपावा- पम्‌ \ नगता वलक्षण्यं च ‹ विज्ञानं चाविज्ञानं च ` (त° ६) इ शब्दात्‌ ॥ ४॥

-आिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिश्याम्‌ ॥ ५ | इति ।

पतु धद्वत ` ^ आपोऽ्ुवन्‌ ` ‹ तेज रेक्षत › ‹ आप देक्षन्त ना त दि णा अहंभयसे विवदमाना बह्म जगम: इत्यादिनिदशश्चेत- ""द ज्ञाप्यते तन्न भूतनद्रयषु । कतु तद्‌ भमानदृवताञ्च भमो ------------ --2 रनिमानिताह भो क्ता

ल्य = [क्र

१ स, (कयोगध्या०।

श्स्थमः पदः १] वेदान्तसूचभरुक्तावटिः\ ८५

च्वेतनो मोग्यमयेतनभिति विशेषात्‌ । ˆ अथिदग्मूत्वा म॒खं पाविात्‌ ¶ ठरे० आ०२।४। २1 ४ | इत्यादिना भूतेन्धिपेष्वभिमानिदेवता- च्डामनुगातश्रवणाच् । अत इव इताह व दवता अहुभरयसं विवद्‌ सानाः (को० ₹२। ९) इति कोषोतक्किश्चतिरहं श्रेष्ठ इति निश्च- साय ।॥ ५~५॥ ॑ | प्रत्याह- । हश्यते तु ॥ ६॥ इति तुशब्डाच्चैवम्‌ । यतो लोके विरुक्षणाद्पि गोमयादितो वृधिकादर्वेदे ख्छथा सतः पुरुषात्कशलटामानत्यादा पुरुषादृतः केश्चादरुत्पात्तहटश्यते । | उडपाद्‌ानसव।शसाम्यस्य कुच्ाप्यसत्वात्सच्वादिनां प्रकृतेऽपि साधर्म्या- स्दाकाङनल्याद्‌। तथानियमस्य व्याभचाराच्च॥६॥ अप्नदिति चेन्न भ्रतिषेधमात्तत्ात्‌ ॥ ७ ॥ इति ।

दाष्दादेमत्काय स्वात्पत्तेः प्राग्रह्मण्यसत्ततश्च सत्कार्यवादबाधः इतिः च्छन्न । त्वदुक्तवाक्यस्याथगुन्यत्वेन प्रतिषेधवाक्यमाचत्वात्‌ः । ‹ सदेव म्पेद्मय जात्‌ [ छा ६।२।१ ] (सर्वं त्परादाखाऽन्यजाऽऽ- न्मनः सवेवेद्‌ ` (च्रृ० २४६) इत्यादिश्रुत्या दुदयमान्नस्य सद्र च्डयताद्‌ात्म्याक्तः ! सव हर्य सन्यट इत्याद्धाविषखोभत सत्परादानि- रइकुयाद्न्यतान्यत्‌ ॥ ७॥ ननूक्तपसमश्जस प्रटये कह्यणः कायतादासम्य इदानीमपलम्यमानः व्यधर्मस्थोल्थादिमत्वापत्तिरिति शङ्ते- | अपता तद्स्पमसषङ्खद्समज्प्म्‌ ॥ ८ ॥ इल । अपति। प्रटय।<॥ | समाधत्त-- ` । न तु रशान्तभावात्‌ ॥ ९ ॥ इति) नवम्‌ । घटद्धत्पत्तः प्राङ्न तत्तादारम्यायत्तस्य प्रदाद्‌चरत्वादमच्वपरन १ ग्त्य।्तद्रायामव मृद्‌वटर इत्यनमषेन तस्पव तत्सबन्पानङ्खीकारपदे- टय्वदहष्टन्तमविात्‌ । काखाणाममिन्यक्तां च मापिकस्तत्संवन्धेः व्क दण ्यत एवेति मावः । यद्रा तद्रत्सरद्धाद्विशेषविलयेनापीत

[1

४ सख.. सतू । अतः । २ ख. त्म्याप्रनस्य |

७६ बह्मा मन्दुसरस्वती विरविता- [२ द्वितीयाध्यायस्य कारणमावापन्नकार्थे एनः प्रतिनियतविशेषाभिष्यक्त्यमावप्रसङ्खगान्न तु दृ्टान्तमावादिति यथा सुषुप्तौ सव॑लयेऽपि यद्यद्भवन्ति । तदाभवन्ति [ छा० &६।९ । ३] इत्यादिशरुत्युक्तः प्रतिनियतोऽज्ञानादिमूलटकः पुनः काचवमाग पवमपातावपत्यथः॥ ९॥

स्वपक्षदषिाच ॥ १० ॥ इत ।

रब्दादृहनस्य प्रधानस्यापादानत्वात्‌ ( श्यः एव श्ब्कायसस्पेन ) अपमरभ्याक्तेदुवचत्वेन च सत्कार्यवादहानासधानवाद्‌ एव दोषात्‌ । अस्मत्पक्षस्यानिव चनी यवादुप्वेनादोपत्वात्‌ ॥ १०॥

( (कका

तकं परतिष्ठानादप्वन्यथाऽनुमेयामेति तदवमप्य विमाक्षमसङ्गः ॥ ११ ॥(३) इति !

कच प्रधानवादो न युक्तः प्रधामादित्ाधकतक्राणां काणादाद्यक्त- तकदुशटत्वरूपादपातेष्ठानात्‌ । अत पएवोक्तम्‌- ‹ यलेनान॒मितोऽप्यर्थः कृशटरनमाताभेः 1 अ(मयुक्ततररन्यरन्यथवोपपाध्ते ' इति ॥

अचाप्रातहठानदयुन्यतकणवानुमेयम्‌ । न च तर्कमाचमप्रतिष्ठितं तथा सरपपरातदानसाध्कतकस्या।प तथात्वापच्ये्ासिद्धेस्तर्कम्रलकलौरिक- १९रन्यवहारचछद्‌ापत्ते (ते चेत्‌ । एवेप्रकरिण कस्य वित्तक्स्य व्यव हाराषनणायक्त्व दुष््वा तरकमात्रण प्रत्यवस्थाते तर्वविषयकताहश्च- तङाणा ममेथोविरोधेन तत्वानिर्णंयात्तखनिणं याधानमाक्षामावप्रसङ्धः। जपरवधारणे । तस्माच्छरत्यविरुद्धतकं एवा्थनिर्णायक्ः । अत एव नवा तकण मतिरापनेया ` [ का०२।९ ] इत्यादिश्रत्या ज। चन्त्याः खलु यं मावान तांस्तर्केण योजयेत्‌ । आ धम पदेश च वेदज्ञा्नविरोयिना। वस्तकेणानुसधत्ते स धर्म वेद्‌ नेतरः ! ॥

श्त्या द्स्मत्या च त्वार द्धतकस्ववोपादेयतमुक्तम्‌ । अन्यथा बह- नमतनास्तकलञ्ाखान्त्मततङ्गाग्राम यु प्रादेयतापत्ते-

। (३)

द * धूनुश्दान्तर्गतो अन्धः सु, पु्तकस्य; ।

भमः पादः १३ वेदान्तद््शुक्तावठिः। ७७

अद्य नाऽऽकाशाद्युषादान तदहयनपारमाणामावात्‌ । यत्र यस्मान्य- नपारम्राणामावस्तत्न तस्यानुपादृनत्म्‌ + यथा षटे कपालस्येव्यग्ररा-

क क

पदानामत्याधकमाशद्गसा तादश्ातं- एतेन रष्टापरग्रहा अपि व्याछ्याताः ॥ १२ ॥ (४) इति ।

गारस्थद्‌ाघतर। दूवाध्यासोपद्ाने न्यनपरिमाणामावदश्ञंनातव्छमा- नपारेमाणकावयवे न्यूनपरिमाणावयवान्तरयोगाद्रन्योत्पत्तेः पराभ्यप- गमत्बाद। घण्कतन्तुना तन्तुद्रयन वा द्विगुणाकृतेन दह्वस्वव्रव्योत्पत्तेवृ्ट- त्वाच्च शिष्टमनुव्यासदेवलादिमिरपरिगृहीताः प्ररमाण्वादिकारणवादा व्याख्याता विरुद्धतया आख्याता ज्ञेयाः । अत एव मोक्चधर्म- ° आन्वाक्षिकौ तकषिदयामनरक्तो निरथकषाम्‌। तस्यव फलनिवृत्तिः सृगाटत्वं वने मम मनुरपि- | "हेतुकान्वकवृतीश्च वाञ्ात्रेणापि नार्चयेत्‌ ' इति। यच्च याकज्ञवत्क्येनोक्तम्‌- हि “ पुराणन्यायममांसाधमश्ास्राङ्कमिभिताः । वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतर्दश्' इति। तच्छर्यावेरद्धपद्ाथशाधकन्यायस्योपयो गित्वादविरुद्धम्‌ ॥१२॥८४) भांक्ापचरविभागशरेस्स्याह्ोकदत्‌ ॥ १३ ॥ ( ५) इति।

उपदेशाषेकरणे तकाप्रतिष्ठानमुक्तष्‌ । बह्मजगतोरभेद उपादानो- पादय मावसामश्यङ्पतकसिद्धमोग्यस्य मोक्तजीवाभिन्नबह्माभिन्नतवा- दोक्त्रमदापत्निरतो विमागस्य मोक्तमोग्यमेदव्यवहारस्यामावः स्यादत मवस्मतेऽपे तक्राप्रतिष्ठान स्यादिति चेत्तर्हि लोकवत्सोऽपि उयाख्यात इति वचनविपरिणतेनानुषक्तेनान्वयः । यथा लोके समुद्राद्‌- भिन्नयोरपि तरद्गवबद््दयीनांमेदस्तथा बह्माभिन्नयोरपि तयोरिति मावः ॥ १३॥ (५) नन्वेवं टोकिकयोः कारणकायंयोरि बह्यप्रपञ्च योरपि समानसत्ता-

(५, कि | (ष्‌ [१

कत्वं स्यात्‌ । चरेवेधा हि चिद्रूपा सत्ता त्वद पनादावक्ता--ज्युद्ध च

9 च. गतरला 1 २ ₹, भागस्य ।

कच क्षि, क्क

७८. बह्मानन्दृसरस्वताविराचेता- [ २ द्वितीयाध्यायस्य |

देक्यरूपा पारमाधिक मायावच्छिन्नविद्रूपा व्यावहारिकी मरलाविधा, यक्तदुरयताद्‌्म्यापन्नाचिद्पेति यावत्‌ । तत्पयुक्तत्वं च तड्च्छेदकज्ञा- नोच्छेद्यत्वमनादिदश्येऽप्यस्ति । पठवानियोच्छेदकन्ञानोच्छेयहश्या. त्मकचित्मातिमासिकी । पह्वाविद्य नङ्गोकारे तु नोक्तख्पा व्यावहा. रिकी प्रातिमासिकी वा बह्मज्ञानेनैव सवदुस्यानामुच्छेदात्‌ । कितु सवहर्यमिध्यात निश्वयपूक ` निश्चितमिथ्पात्वकदुरयात्पकवित्मातिमा- सिकी सत्ता । ताहशनिधितीन्यमिथ्यात्मवः यद्‌ रयं तदात्मक विद्य(-

(प

वहा रेकी सत्ता । तथा वाप्रैतसमन्वभो विरुद्ध इति प्रत्याह- वदनन्यत्वमारम्पणशब्दादिष्यः ॥ १४ । इति ।

प्रपश्चमाञे तस्माद्रह्यण।ऽनन्यत्वमभेद्‌ आध्यासिक: सन्ध इति यावत्‌ । तथा च इक्हरययोः सबन्धानिरूपणादृदश्यमानं हशि चंत. न्येऽनिवंचनीयसंयन्पेन संबद्धमनिवंचनीयमेवेति मावः । अथ वा तस्य बह्मणोऽनन्यत्वमन्यशुन्यत्वमद्वयत्व मिति यावत्‌ । ^ यथा सोभ्येक्तेन मृप्पिण्डेन सर्द मन्मयं पिज्ञात स्वाह्ठाचारम्भणं विकारो नामधेयं ्॒तिकेत्येव सत्यम्‌ › [ छा० ६। १।४.। ^ एव « सोम्य स आदे; › [ छा० ६।१।६ | स्व्याद्यारम्मणशब्दोपलक्षितश्ुत्यादिभ्यः । आदिना हण स्यसबन्धानिरूपणयुक्तिभ्यः । उक्तश्चत) हि यथा षटादिविकासे वाचारम्भणहेतुनामपेयमाचनं मृदारिकारणे भ्यां भिन्नामिन्नत्वाम्पामनि- व चनीयत्वात्‌ । भिन्नते सति सत्कायवादहन्यपततेरभिन्नत्वे कारणग्या- पारवेयरथ्यात्‌ । उत्पततः पश्वालका्यं बह्मवत्सत्स्व मावं पर्व चासत्स्वमावं नरविषाणव दित्यस्य रवुमशक्यत्वात्‌ । नीलरूपस्य पीतद्धपल इव सत्स्व माव स्यासत्स्वमाववे विरोधात्‌ । सत्वासत्वया पर्मष्वे घटानयिः

क. = पत्तन । २ से. "त्व" ।. २ क. रिष्ये" |

प्रथमः पादः १] ` वेदान्तसत्रसुक्तावषिः 1. ` ७९

ज्ञानेन सवेविज्ञानप्रतिज्ञोपपादिता। नच सत्तिकापष्ुस्वारस्वात्कार्थ- मात्स्य बह्मपरिणामस्वमा्नमर्था न मिथ्यात्वमिति वाच्यम्‌ । स्॒तिके. स्पेवेत्यत्र भत्तेकेति गृद्यमाणं सटरूप ब्रह्म सत्यं तदन्यत्सर्वं विनाशित्वेन विकाररूप मध्वेति । एवकारेण विकारमात्रे सखनव्यवच्छेदस्य स्कुट- त्वात्‌ । ! नेष्कल नि।ष्क्रयम्‌ ` [ श्वे० ६।१९ | इत्यनेन पररेणामित्व-

षेधात्‌ । ' कृत्छरप्रसाक्तिः ` [ ब०सू० २।१।२६ ] इत्यादिना परिणाम- धादे दौषमाङदून्य ` आत्मने चेषं विचिच्राश्च हिः [ बण सू० २९\ २८ | इत्यादेना विवतंवादस्येवोपपादृपिष्यमाणत्वात्‌ । / तत्सत्य५ स आत्मा ` [ छा० ६।८।५ ] ' रेतकासम्पमिद्‌* सर्वम्‌ ' [ छा० ६।८७ |]

आत्मवेद्‌« सवम्‌ ` [ छा०५।२५।२ ] ‹ नेहास्ति दवेतसिद्धिः ` [ तसिं होत्त० ता० ९] 'नतु तदहर्तायमत्ति' | ब्° ४।३।२३ ] नानाऽस्ति किंचन ' [ ब० ४।४।२५ |] ‹ अथात आदेशो नेति नेति { चू° २।३।६ | इत्यादिश्रुतेश्च । किंच मदूषटयोर्थः संबन्धस्तस्य संघ. स्धान्तरमास्त चेत्तदा तस्यापि संबन्धान्तरमित्येवमनवस्था । इश्टाप- त्तिरिति चेन्न । ताहङ्ञसंबन्धपरम्परायां योग्यसंबन्धिद्रयनिरूप्यतया योग्यत्वानेयमेनातुपलन्ध्यसमवान्मानामावज्च । न च विशिष्टबद्धध्वनु पपत्तिमानमिति वाच्यम्‌ ।

‹ अनवस्थाद्या दषाः सत्तां निघ्नन वस्तनः। अद्धतिनां ते सुहूदः प्रपञ्चे तस्मसजञ्जकाः ॥

हात खण्डनरत्या सबन्धस्यानवचनयतथवपपत्तः।न च स्वरूपमद्‌ सपयन्ध, । अलत्माश्रपतव्वास्स्वे न स्वायामत्यममवन बाषात्स्वरूपानश्च- ऽप सबन्वानश्रयाद्ध । न च स्वदूपद्रयानश्चपजषप तस्य सबनन्घत्दव वनं 1नाश्चतमात वचम्‌ ॥ अप्षन्पत्वस्य टबचत्वात्‌ । प्रतात्तः

व्लाद्‌ खण्डं तद्ङ्घी क्रियत इति चेन्न । असबद्धया प्रतात्या विषया- सेदद्धेः। विषयिविषयमावरसंबन्धेन विंषयसंबन्धापरतीतिरिति चेन्न॥

स्यरावच्छिन्नस्फुरणेन यो घटस्य संबन्धः स किं तेनेव स्फुरणेन गृह्यः

।

च ऽन्धन वा अये तेन स्वमावेषयकवता कथ स्वस्य विष्ण सह

वन्ध) ग््यता सबन्धज्ञानस्य सवान्धद्रयमाचरत्वनयमात्‌ । अन्यथा

१ ख. "सत्त्वेऽप्यव' । २ ख. द्दस्यास्फुः। २क., (अयात्‌। ४ क, ध्वात्‌ ।नच॥

५९ ख, पत्वनिः । ६ क. बम्धत्वं 1 ७ क, प्म | सं'।

० बह्मानन्देसरस्वतीविरदिता- [२ द्वितीयाभ्यायस्य.

सथन्ध इत्यं श्यत न त्वस्यानेन संबन्ध इति । तादशयहे खे नामय चत्वसिद्धः। न चांमयायत्वय्राहकमानद्यूस्यः संदन्धो मवति । अथर विषयाकुवता स्वस्य बिषयसबन्धां गृह्यतामिति चेन्न । आत्माय सस्वस्य स्व वेषयकत्वं मानामावाञ् । स्वयमेव स्वस्यं स्वाविषयकतवे माने मिते चन्न । वषयतधस्व स्वानातिरिक्तत्वे स्वस्य स्वं विषय इति वाक्यस्य स्वस्य स्व स्वमत्यथस्तथा चादेरयासि द्धिः । विषयत्वस्य स्वातिरेके षै. नेव तेन सम वपायविषयमावे मानामावः। तमपि तदेव स्फुरणं गहा. ताति चन्न । अनुमवावरोधान्मानामावाच्च । अथ षटस्फुरणस्य घटदिषु यकत्वमन्यन स्फुरणेन गृह्यत हति द्वितीयः पक्षोऽस्तिति षेन्न। स्फरणा- न्तरस्य घटविषयकस्फुरणाविषयकववं कन प्रमाणेन 1 सेद्ध भिति पय॑नुयो गात्‌ । स्फुरणान्तरेणेति चेद्धनैवमनवस्था । अविरटटग्विसिपरम्प, रस्विकारसा नतु विरलवित्तिधारामिरिति चेन्न । ताभिर्वित्तिधाः सामरवरय माव्यामत्यत्र मानामावाद्निमोक्षापएत्तेश्च । अथ मा मूत्र वसि द त्धाराणा विततस्तथाऽपि द्विता वित्तयस्तद्विषयकविस्यन्ते भानत चन्न । अन्त्यावित्तरुपान्त्यविषयकतवाकिद्धा उपान्त्यविस- नव तद्द्धाराया अिद्धावित्तेधदादिविषयकत्वासिद्धः । तस्माच. माणामावादृहशा इर्यंश्च हश्यमात्स्य संबन्धो नव कुमश्षक्यस्वान्मा, यकः । ताहशचन च सवन्पेन यत्सबद्ध॒तत्पुतरां मापपिकमिति सिद्धम्‌ ॥ १४॥ नह्मान्यन्मथ्या वक्यतादित्यनमानं मान। मत्याकपेनाऽऽ्ह-

भावे चापिरन्धेः ॥ ३५ ॥ इति ।

बह्मान्यास्मिन्मापे वस्तमाच दव पलभ्धदुरयत्वात्‌ । मावाचोपटग्धे- रिति पाठे, उपलन्पेभिथ्यात रा प्रत्यक्षस्य सचादित्यथेः । तेन प्रत्यक्ष प्रमाणमुपन्यस्तम्‌ । च८।५९।्याद्ावस्तित्वश्चन्दितिबह्यसत्तायां प्रतिप.

भस्य वटादृघटौ नास्तीत्यादिपित्यक्चेण तस्यामेवामावाबगाहनमिति विवरणोक्तेः । स्वसमानापिकरणस्याव च्छन्नवुत्तेकान्यस्यात्यन्तामा. दस्य प्र तियागत्वं हि मिथ्यात्वम्‌ । न च(्तप्रतत। कस्ततो घर करण सत्ता माताऽपि तच्वेन न मारत

षाच्यम्‌ । तथाऽपि फलतो नाशात्‌ | ॥ घटोऽस्तं कि

ले, स्यति) रस. किसिषणोर

प्रथमः पदः १]: वेदान्तसु्रमुक्तावठिः।ः < ज्ञानानन्तरं जायमाने घटो नास्तीति ज्ञानेऽस्तित्वांशि घटतदभावयो- मनि बाधकामावात्‌ । प्रत्यक्षक्ाने शब्दधभ्युत्पत्तिविरोधास्मवात्‌ । तच्वज्ञानां प्रपश्चाधेकरणत्वन गह्यमाणेष्वेव तदभावप्रत्यक्षाच। नच काट विशेषावाच्छन्नवृत्िक एवामावस्तन् भासत इति न मिथ्यास्ति ।द्धि।रेति वाच्यम्‌ !

काठलविशेषावच्छेदेन संबन्धानन्त्यकत्पने गोरवात्‌ । अमावस्य सवत्र सवदा सबन्धाङ्गोकारात्‌ । यदेराकालावच्छेदेन प्रतियोगी. गृह्यते -तदेशकारावच्छेदन तदेमावो न गद्यत इत्यत्रास्माकमष्यविप्रतिपत्तेःन तत्काछानसनिकषादेः शक्तिविशेषेण प्रतिबन्धकत्वात्‌ । अत पामाः वस्यावचछन्नव्र तिकत्वानङ्गीकाराद्घटावच्छेद्कदेशकालावच्छेदेन त्‌- माव बतत इतिं वाक्यस्य न प्रामाण्यम्‌ । घटे घटत नास्तीत्यस्य तु प्रामा- -ण्यामेष्यते परेरापे । उक्त हे दापितिटीकाद्‌ं ज्ञायमानघटस्वादिसिा- मान्यस्यातातानागतघरादावमावेन व्यमिचारिवाष्पत्यक्षे कारणत्वासं- मवेन घरटत्वादेसामान्यज्ञानस्य तत्कारणत्वपक्षस्वीकार इति । धटे प्रागमाचध्वसकाट वच्छेदेन तत्रतिसगेव्ववे शेश्यस्येव घटत्वाभाववै- 1 शे््यस्याङ्ग कायत्वात्‌ । वरा वच्छेदककालावच्छेदेन घरत्वं घटे नास्ती- त्यस्य तु पूववदेवास्माकमष्यप्रामाण्यम्‌ । तद्घटनाक्षकालवच्छेदेन तद्‌वटवबातं तद्घरा नास्तात्रि त काटावच्छिन्नाभावावगाहि षेदप्रसा+ णमव । म(मासकमत ककारानपटम्मकाट इहदाना. कक्रारों नास्ता रेयादूा ( > प्रतियोग्युपलम्मस्य ) प्रतियोग्युपलम्भत्वखू्पेणामावमेतहेः शकाटविच्छन्न यथाऽवगाहते तथा मन्मत एतदहेशकालावच्छिन्नत्वरू- पण ( +प्रतियाग्युपलम्भस्यामावं प्रतियोगिन एव वेतहेशकालावष्छि- ससबन्धमा( ना ) मवि चेदवगाहते तदा प्रमाणमेव । .व्याप्यवत्तेरप्य- मावस्य ) प्रतियोगिनि संयोगादौ शाखाद्यवच्छिन्नत्वं वक्चंसंबन्पिशा? खाचुपत्तत्व वातं वृक्ष शाखाया सांग इव्यतुमवस्यव-षलम्‌ ।॥ १५

| * धनुश्िह्वान्तगतोऽयं॑यन्थः ख. युस्तकस्थः ~ + धूनुश्रिह्ान्तभेतो धय श्यः ख पुस्तकस्थः | ।ओ

रजका मा -"-~-~~-~~~-------------------------------------- भ 1 दु क ( कूण १ + > १4 ॥ £

१ खं; वटबिच्छे] ` %१%

८२ बह्यानन्दसरस्वत।विरचित्रा- [ २ द्वितीयाध्यायष्य-

न चेवममावस्यविच्छन्नवरयङ्गकारे कारणत्वाहिनिर्वचनानुपपत्तिः कायात्यवाहतप्रकक्षणावच्छदन कायवति या व॒त्तिस्तद्धिश्लिष्टामावपति. यबितानवच्छदकान्यथास्नादद्धरूपकधमवच्वस्य तहक्षणस्य वक्ुमश्च चथत्वत्तादुशब्त्तमद्भावाप्रासद्धारति वाच्यम्‌ । कारणत्वादरखण्ड- त्वात्‌ । अन्पथाऽनन्यथासद्धरन्पथा इुवचत्वेन यद्यटरपेण प्रामाणकार्न न कारणत्वव्यवहारस्तावद्धद्कररषूपायास्तस्या युगसहस्रेणा पि सष प्वाषति द्कि। न च वटः सन्नित्यादिपरत्यक्षेण सत्यत्थम पि सिध्यत [ति वाच्यम्‌ । चकाटलाबाध्यत्वाद्रूपसत्यत्वस्यायोग्यतेना। ष्पेछानतह्यस- ताया अध्विासकसवन्धस्यव तदिषयत्वात्‌। जत एव ताहश प्रत्यक्षाद्‌ बलादपि प्रपञ्चस्य मध्यात सिध्यतात्याह-

सत्पाचवरस्य ॥ १६ ॥ इति। अवरस्य कस्पतत्वेन सवतः सत्ताहीनस्य प्रपश्चस्याधिशछानसत्तामा. दाषव सत्तानुभवात्‌ ॥ १६॥ । (1 अपनम्यपदेशान्नेति चेन्न धर्मान्त- रेण वाक्यशेषात्‌ ॥ १७ ॥ इति।

असवृवदमग्र आसीत्‌ ' [ छा०३।१९॥।? | इत्यादिना प्रपञ्च स्यासरे। क्तरसदन्यत्वव्याप्यं मथ्वत्ति न स्यादितिचेन्न । तज्रानामः व्य्तरूपण धमान्तरेणेवासच्छब्दोक्तिनं त नरूपास्यत्वेन ` तत्सदा- सति इति शेषात्‌ ॥ १७ ॥ |

पतः शब्दन्वराच्च ॥ १८॥ इति!

¶१२वच्च ॥ १९॥ इति,

भावारूपम प्राङ्पपश्चस्य स्थितावपि न तव्ानाम्थक्रियाक्षां रेत्वम्‌ । दभ्रा सकुचितस्य पटस्यन ------- -शणा्कारित्‌ । चदञारातपरेवः । चकाशात्परेषा-

९ क, तावनद०। ३- क तिद्धयमि

` प्रथमः पाद्‌ १ | ` वेदान्तसूचपयक्तावलिः 1 ¦ ८

मपि तद्नीमर्थक्रिफायाः दुवारत्वात्तदसाधारणकारणोत्पततेरप्यापायय- स्वात्‌ ॥ १९॥ यथा चप्राणादिः॥२० ॥( & ) इति।

यथा नसधन सृष्ष्मपन्नेभ्यः प्राणादिस्यो ना्थङ्किया, एवं कार- णाततामापन्नासपच्छात्‌ ॥ २०॥(६) क जावानां बह्मत्वममिप्ेत्वेक बह्मान्यमाच्स्य मिथ्यात्वमुक्तम्‌ । तथा ष बह्मण एव स्वामेन्नज।वस्य हिताकरणमहितकरणं च नोपपद्यत इत्य चतनमव 1हताहं वमयजगदुपाहान सगच्छतः इति विरो षमाक्ष~ ङ्‌ त~ । ण [८9९ क क श | इतरव्यपदेशाद्धताकरणादिदोषप्रसक्तिः* ॥ २१ ॥ इति + बह्मण पएवेतरत्वेन जीवत्वेन श्रुतो व्यपदेश्ञात्‌ ॥ २१ ॥ अधिकं तु भेदनिर्देशात्‌ ॥ २२ ॥ इति । तुशब्वान्मेवं यतो. हिताहितमाग्जीवरूपं बह्मणोऽपिकभविद्योपायि- कट्पितमेदवत्‌ । न चायं व्यावहारिको मेदोऽपलपनी यः । ^ तयोरन्यः पिप्पल स्वाद्ररयनरनन्नन्यः. ` [ मु०३।१]: ' ज्ज्ञ द्वावजवीक्षः नीका [ भ्वे० १।९ ] इत्यादिश्रतिमिरनक्तव्वात्‌ ॥ २२॥

अश्मादिवच्च तदनुपपत्तिः ॥. २३ ॥ (७) इति ।

एवं च यथाऽदमाःदङूपप्ण्यादिगतस्य मुखाद्परतिविम्बस्याकञ्छि- म्राकाशस्य. वा तदरूतर्यामतत पारच्छन्नत्वाद्प्रती तिन. त॒. मखादेम- हाकाङस्य वा तथाऽविद्यानिमिच्तकरहिताहेतादिप्रतीतिर्जीवः एव नतु बरह्{णात्यतस्तस्या उक्तप्रसक्तरतपपत्तिः।चकार।दवियासबन्धस्यानादि- त्वादूानेवाच्यस्वाञ्च न तत्कारणाद्यन्वेपणम्‌ ॥ २३ ॥ (७ )

उपसंहारादशंनान्नेति चेतक्षीखद्धि ॥ २४ ॥ इति । आओपापिकनानात्वेन समाहितं बह्यणि जन्यमांचप्रपञ्चकारणे तदपि

नास्तीत्यत बह्म नोपादानतयोपधायक निमित्तास्चमवािरूपनानाका- रणोपसंहारेणे बोपादानस्यान्यत्र कय।पधायकत्वदृशनात्‌ । यादं च

थमा

भज सोमो रजक

१ ख. ^कार्योत्पः । २ क, (त्ववद्ृक्षः । ३ क द्णोऽ्पद्य । * क. '्यदेदविः । ५ ल. 8.१. ज । ६ ख, गामनत्रः | |

८ बह्मानन्दसरस््रतीविरचिता- [२ दवितीय ध्यायस्य

|

रोरिणा क्रां सह्‌ क्रतं यश्च करतां स्वस्वधममांत्ति रिक्तनापादानेन सह. कृतः कायं जनयति यथा मृदादि कुलालादिना कुटालादि परदादिना बह्म चातथामूतमविद्यादैरपि स्वाष्यस्तत्वेन स्वधमंत्वादतो नोपावानंन वा कचिति चेत्‌ । नवम्‌ । हि यस्मा्यथा क्षीरं पाचकादिशिरीरमनरक्यैव कालवशेन दृध्यासकपरिणामं जनयति तथा बह्मापि पपञ्चम्‌ ॥ २४॥ ।१चेञस्वश्ञरीरादि

|| स्‌ \ 1 । द

सृजति तथा ब्रह्मापि प्रपञ्चमिति । तथा चोक्तानियम एवासि द्ध

स्वाधिष्ठिताविधाया अहष्टादेश्च सहकारित्वं तथाऽपि यदुपादानं तच्छ-

` रत्स्मक्तिनिरवयव्शन्दफोपो वा ॥ २६ ॥ इति । समापत्त--

ओह क (^ केः भ ५१, । भ + £ <स ब्दानिवम्‌ । । स ॐ पृक्षत हन्ताहमिमास्ति्ो देवता अनिन जीवे- नाऽऽत्मनाऽनुप्रविश्य ` [ छा० ६ 4 २। २ ] इति प्रपथचे ब

व ऋ. धि । पणः प्रवे- शतः कालस्य नापारणामात्‌ । विघ्नो देवतास्तजोबटपुयिवीः ।॥ २५७ ॥ प मे य प छ, . क १ | | नि "` न चमे सदरन परिणामे नेरवयवत्वश्चतिकोपः । उपावानत्वानि

प ४ _-पलतानं चेव विचिजाश्च हि ॥ २८ ॥ इति

नआ = न ०4, न छ #=५ = आत्मान स्वभ्रादिदर्रयेवं स्वरूपानुपमर्दृनेव विविच;

प्रथमः पदः ९] वेदान्तसूत्रमुक्तावछठि;। . ८५,

रूपः संबन्धा बिषयतात्ाधयो मासकमेतन्येन समं वा यमादाय तस्य मासा स्वमिदं विमाति ` [ का० ५।१५ ] इति श्रतिः परवृत्ता । तथा च ताद्ुशासबन्धावच्छिन्नकायतानिदूपिततादास्म्यसंबन्धावच्छिन्न कारणत्वमव [वेवतापादनतम्‌ । न च कार्योत्पस्यधिकरणे बह्मणि ताद्‌ात्म्यसवन्धन तस्यासबद्धतया कथमुपादानत्वम्‌ । नं चात्यन्तामेदे तावृास्म्य सिद्धान्ते स्वां क्रियत इति वाच्यम्‌ । कार्योत्पतच्यव्यवहितपव- सणापाहतं कावात्प्स्युपलाक्षते बह्याणे व्ह्मणस्तादाच्म्यसचवात्‌ । तत तत्तावातम्यामाववेऽपं तद्त।त्तेयः प्रतियोग्यवत्तिमेदस्तदप्रतियो गिव्वेनैवो. पावानत्वसमवाच । कायत्पत्यधिकरण उपहते बह्मणि शुद्धबह्यणो हि संबन्धो विषयता तादरशसंबन्धस्य मासकतानिवामकत्वेऽपि परोक्षवृ

चावषयामूतस्याऽभ्वूततवादेवामानाद्रहि्मिःमतापरोक्चवच्येवाऽऽवरणनि- वुत्याऽनावं तसाक्षितागन्नचेतन्यस्य तादशसंबन्धसं मवेन साक्षात्करोमीति धीसंमवादाष्यासिकसंबन्धन चेतन्यं संबध्याऽऽवणोति विक्षेपख्पेण परिणमते चाज्ञानं चतन्यस्वापरिणामितात्‌ । ' मायां त प्रक्रतिं विद्यया- न्मायन तु महेश्वरम्‌ । ` [ भ्वे० ४।१० ] ‹ बहीः प्रजाः सजमा- नाम्‌ ` [ श्वे० ४।५ ] इत्यादिश्रुत्या तस्योपादानत्वश्रतेश्च । कारण. समसत्ताकताद्ातम्यावाच्छन्नकारणतानिरूपितितादास्म्यसंबन्धाव च्छिन्न कारणत्व च पारणाम्युपाढ्ानत्वामति न बह्मणः स्वरूपोच्छेदरूपकरःस्न- प्रसक्त्यायापत्तिरेति मावः ॥ २८ ॥

नन्ववमवद्यायामव कृत्स्नप्रसक्त्याद्‌ स्यात्तवाऽऽ्ह- | स्वपक्षदोषाच ॥ २९॥ (९ ) इति।

स्वस्य प्रपञ्चसत्यत्ववाद्नः पक्षेऽप्युक्तवाषापत्तेः । यदि च गणच्न यस्य प्रधानस्य प्रातिगुणं कायवेचि्यसूचितविविचशक्तिसच्वात्तद्‌श्चा- नामव पारणामन्नानित्यत्वमवयवानारम्यत्वाच्च न सावयवत्वमित्यच्यते तदा तत्तच्छक्तानामेव परिणाम्युपादानत्वं वाच्यम्‌ । तच्च न संगच्छते! तासां स्वङूपनाश्चापातात । तस्मास्स्थिते ने वा परिणामिनि परिणाम- वाद्ृयागादृनेवेचनायवाद्‌ एव युक्त इति मावः ॥ २९ ॥ (९) ख. न हत्य! २ क. योपल! २क. तदतियः।४ क. ववृतासा साक्षिता सव बे"! ५कृ. "कारणत्वं । ६ ख. “मराए्व 1७ ख. "दृश एव। < ख. प्मान नि? ९क

"८६ बह्यनन्द्‌ सरस्वती बिरदिता- [ २ हितीयाध्यायस्य-

मायावित्वाद्विवर्तोपावानतमुक्तमयक्तं विचित्रकार्याणामेकजातीया -त्यत्यसंमवािति प्रत्याह- | वोः 9 ध | | ति | सवेपता च तदशनात्‌ ॥ ३० ॥ इति ! ' शृतस्तु ' [ ब०म्न०२)१।२७ ] इत्या दिसू चशच्द नुवते. चम्‌। चा हेती । यस्माद्रह्य चित्कारणीभूतमायाकशक्त्यवस्यैः सव॑कार्ये खपेता । ‹ स्ंकर्मां सर्वकामः सर्वगन्धः सवरसः सवंमिद्मभ्यात्तः '

क क) क

[ छा० ३। १४। ४ ] इति रतो ^ पराऽस्य शक्तिर्विविधा [ श्वे

५, ¢ =

६। ८ हत्यादिशुतौ च । तथा च मायादाक्तियैवित्यमेव कावद ल्पनियामकमिति मावः ॥ ३० ॥

` अ ॥ि _ ७ क ष्‌ त ) | ति ।

` ऋङरणतान्नति चेत्तदुक्तम्‌ ॥ ३१ ॥ (१० ) इति।

हस्तादिकरणशुन्यत्वान्न बह्म मायाविव्वेनोपादानामिति चेन्नत्युष. न (भी च ५ ^ ज्यत । यतस्तदुक्तम्‌-" अपाणिपादो जवनो ग्रहोता परयत्यचष्युःस शणत्वकणः _[श्वे० ३।१९ ] न तस्य कार्य करणं च विद्यत ' ` पराऽस्य शक्तिषिविपैव ` [ श्वे ६। < | इत्यादिश्रुतौ जवनः

९ + ¢ ^ ८ | + भ

वाद्कयिकार्‌। ग्रहीता हस्तकार्यकारी परयति रूपसाक्षाक्ारी शुणोति

न बह्मणःकतुत्वं यत इच्छासंबन्पेन परयाजनवसवादेव कतुत्वम्‌।३२॥ क वधय ९ (५ _ दकव रीला्षवल्यमू्‌ ॥ ३३ ॥ (३१) इति ।

च राजादिषु लालास्थानीयक्षदरष्ठखमिष्टनिति वाच्यम्‌ । अनुमव- पराधात्‌ । उन्मत्तव्रथाचे्टादौ तदमवाच्च। न च प्रयोजनेच्छायाः

पथमः पाद्‌: ९ 1 वेवान्तसूच्मुक्ताषलिः। ` ७

व्क सत्वस्य स्वस्वावरष्टत्वनवावच्छेदाद्ननुगमार्हीलोन्मादस्थदटीयप्रवं- ्ताववरयदल्प्तानेयतपूववतिताकहषान्मादविशेषादरेवानन्यथासिद्धत्व- अ्ाजकेट्पनन नेवाहादनन्तप्रयोजनेच्छाकल्पने गोरवात्‌ । अत ठव <साऽकामयतः इति श्रुतिविनेव फलेच्छां चष्टव्येच्छामान्रेण कतुत्व मग. खता वद्‌त। तस्या चेच्छायां बीक्षणस्यतनन च शक्तिविशेषेणशस्य हेत- स्म्‌ । तयाः सबन्धश्चान्याप्यबुत्तिरिति न प्रलये सृष्टचापत्तिः । अथक , सस वर्यानामचास्माकममापि प्रये क्षणिकानां साम्याषस्थापन्नसच्वादि- परिणामानां स्वं [कारा्द्‌।क्षणान्यवहितपृरवपारेणामस्येवेक्षणहेतुत्वमिति

जाव: ॥ ३२॥ (११) | | बह्मपाः कटुत्वं कस्याचस्सुखं कस्यचिद्दुःखमिति वेषम्यं सष्टसंह- च्ल्वाक्षष्क्रपत्व च स्यात्‌ । रागद्रेषवत्छवाव्राजादेस्तावुशं वेषम्यं सष्टसंह- चुस्व च सगच्छते न त्वाशस्य वातरागद्वेषलवादिति प्रत्याह-

वंषम्यनंृण्ये न सपिक्षतात्तथा हि दशयति ॥ ३४ ॥ इति।

सापक्षव्वाल्षुखटुःखसहारेषु पुण्यपापे अपक्ष्यवेश्षस्य कर्तुतवान्न तस्थ द्देषम्यनघुण्यदाषः । तथाच भोक्तुः कमेव सुखहःखादिनियामक नत ऋ टुर।रास्य रागद्धेषाहाति व॑षम्पनेघण्ये न रागद्रेषापादके इति मावः॥ न्वर्डु ˆ एष दयेव साधु कम कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषते ४ ष्टष्व उ एवासाधु कम कारयति तं यमधो निनीषते ` [को० बा०३।८] षत श्रुतराश एव सदसत्कम कारायेता। तथा च रागद्धेषापत्तिस्तदव- च्य्ववेत्यत आदह-तथेते । नेवं हहे यस्मात्तथा क्मंणोऽपि कर्मा. स्ेस्सरत्व दरयति ' पुण्यः पुण्येन कमणा मवति पापः पापेन: [ च्र° व्रे१२२।१२ | इत्यादिश्रतिः। तथा च पर्वप्वंकर्मसदसच्वमेवोत्तरोत्तरकमं. स्बद्द्‌सत्वानेयामकन व्वाोश्वरस्य रागद्रृषादिरिति मावः ॥ ३४॥

न कमारेभागाद्यतें चनानास्त्वात्‌ ॥ ३५ ॥ इति ।

सव साम्येद्मय्र आसीत्‌ ` [ छा०६।२१ ] इत्यवधारणात्‌ । मस्य ब्रह्मामेन्नं कम वतत इति वेभागामावान्न कमापक्षा सशिरिति

भख. दतु ।२क. वृत्तक्छ । ३क. स्थलादै।

८८ ब्रह्मानन्दसरस्वतीविरविता- [ २ द्वितीयाष्याय्य-

-चेश्च कर्मणामनादिवास्युशिपाक्षालवृत्तित्वात्‌ । उक्तश्चतो नामरूपाभि व्यक्तेरेव व्यवच्छेद्यत्वात्‌ । ॥ २५ ॥ उपपदयते चाप्युपटभ्यते च ॥३६॥ इति ।

पूसृ्टिकाठे कृतत्वात्कर्मेणां प्रलयवृत्तिखमुपपद्यते । उपल म्यक ष सृषटेरनादिलं ‹ सूयाचन्रमसी धाता यथापू्मकट्पयत्‌ ` | क स० १०।१९०।३ | इत्यादि श्रुती ˆ न रूपमस्येह तथोपल म्यते नान्तो न चाऽऽदिः [ भ० गी १५।३ | इत्यादिस्शृतो च । सुखदुःखा दिवेनिः उयान्पथानुपपत्तिरपि तज मानम्‌ । दईभ्वरस्य वैषम्यादि स्वीकृतमपि न प्रत्यवायाधापादृकमनहंकारत्वादेव । |

“ यस्य नाहंकृतो मावो बरद्धिर्यस्य न रिष्यते ` इत्वाऽपि सर इमाष्टीकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ | - | म० गी° १८ । १७

भेन

त, क ॥ | 1, न 4 (प [प दप स्मृतः । इश्वरस्थ कारणत्वं च भ्राततान्न पथनुयोज्यमित्याषि चकारयारथः ॥ ३६ ॥ (१२)

।

तथाऽपि निगुणत्वात्कथं बह्मोपादानं तन्राऽऽह- स्धमेपपतेश्च ॥ २७ ॥ इति ।

निगुणेऽपि सर्वेषां धमाणामध्वस्तानामुतस्युपपततेः । समवायस्थानी. पतादात्यत्तबन्न्‌ जन्य सतपत्येव द्रृव्यसेन कारणवाङ्घगीकारात्‌। अवि. द्याया अपि द्रव्यत्वे बाधकामावात्‌ । तत्साधारणजात्यन्तरस्प चाव-

च्छद्कत्वकत्पनात्‌ । आध्यासिकेन विषयतारूपसंबन्धेन कार्योत्पतय. विकरण बरह्मणे न गुणववापेक्षा । न चेवं बह्मण उपादानत्वं पारि.

[९

माप स्याद्वेति वाच्यम । आध्यासिकविषयतासंबन्धो हि समवाय. स्वान यसबन्पवत्तादास्यमेव । तथा च तादात्म्यसबन्धावच्छिन्नका. ्यतानिरूपि (ताद्ार्यसवन्धावच्छिन्नकारणतरूपमुपादानत्म विद्याया.

,५ ॥

मिवे बह्मण्यक्षुतम्‌ । नच बह्मसत्तायां कायस्य समवायस्थानीयतादा-

` रेम्यस सवन्धानङाकारे १ चुट समधथिति 9 + = क) 0

, भक स्यवाऽ्वः (रस. म्‌ क्वि ` ,

दवितीयः पाद्‌; २] वेदन्तसूजमुक्तावलिः । ८२,

दिति वाच्यम्‌ । आष्यािकतादात्म्यसंबन्धस्यैव तज्नियामकत्वादिति मावः ॥ ३७ ॥ ( १३ ) इति द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ १ ॥

अथ द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥

वेदन्तवाक्ययोजनासहायतया प्धानादिसाधकास्तर्काः प्रथमे प्रव्युक्ता द्वितीये तु स्वातन्ञ्येण तस्साधकास्तान्प्रतिवक्ति । तच दा्डादिविषय- माच इखदुःखमोहालकम्‌ । य एव विषय एकस्य सुखतया मासतेस (वान्यस्य दुःखतयाऽन्यस्य मोहतया । एवं च तइपादानपरम्पराऽपिं

सु खाद्याल्मिका तथाविधयावदुपादेयकत्वादित्यनुमाने परधानं सुखडुःख- मोहात्मकं सच्वरजस्तमोरूपं जगदुपादानं न बह्येति परत्याह-- ` रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्‌ ॥ १ ॥ इति । ` (# उक्तानुमानेन परस्ये्टसाधकं तादुराचिगुणातसकेन चेतनानपि- हतेन जगतो रचनानुपपत्तेः ) तथा च चेतनाधिष्ठितं तादरक्ञमादायार्था- न्तरम्‌ । चकराराशेतनांनपिषहितभाधने सत्पतिपक्षादिः ॥ १ ॥ भवतेश्च ॥ २॥ इति। त पवृत्तिगुंणानां साम्यावस्थातः परच्युतिस्तस्या अनुपपत्तरिति चकारादनुषज्यते । चेतनायिष्ठानमन्तरेणाचेतनस्य व्यापारादृश्नाडिति मावः ॥२॥ पयम्बुवचेत्तजापि ॥ ३ ॥ इति, । यथा चेतनेनानाधिष्ठितमपि दुग्धं क्षरति, अम्बु च निम्नाभिमुखं श्रलति तथा प्रधानं परिणमत इति चेन्नेत्यनुषज्यते । यतस्तत्रापि चेतनािष्ठानमस्ति । , वत्स्लेहेन गोव्यापाराधिष्ठितस्यैव ` दुग्धस्य सरणात्‌ । जलादौ चाधिषठातृदेवतायाः स्छात्‌ । ° परथिवीमन्तरो यमयति ` (बृ०३।७। ३)“ आपोऽन्तरो यमयति: (ब २।५७। ४) ˆ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गागशि भाच्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते

(अ 1.1 * धतुिह्वान्तग॑तो गन्थः ख. पुस्तकस्थः। `

८ ~ , १ कन नेनप्र। रज. नाधि ` “ॐ .. क त

$. #

९० बह्यानन्दसरस्वतीवैराचता- [२ द्वितयाध्यायद्य-

५ न श्वेतेभ्यः पवतेभ्यः प्रतीच्योऽन्याः ' (वृ० ३।८।९) इति श्रते रथादिस्थठे तथादृष्ट्वेन दृष्टाुसारेणाद्टस्य कतट्प्यत्वाच्च ॥ ३ ॥

धातरकानवास्थतेश्वानपृश्चतात्‌ ।॥ % ॥ इत । व्यातरेकस्याऽऽथिक्यस्य सृष्टेः प्राग्गुणेप्वदर्दानात्साम्यस्यैव दशनाः गुणात्मक प्रधानं महद्ादिरूपेण कद्ाचित्परिणमते कदा विन्नेलयत्र नियामकामावः ॥ ४॥ यथा तरणाद्रिन्यानपक्षोऽपि कदाचिक्क्षीरादिरूपेण परिणमते तथा प्रधानं त्राऽश्ह- अन्यत्राभावाच्च न तृणादिवत्‌ ॥ सासाद्पार्णामस्यान्यत्र बलावदृद्वमावात्‌ । षकारद्धेन्वारि नठरसबन्धस्यवापक्ष्यत्वान्नानपेक्षतायां तणादिहंटान्तः ॥ ५ ॥

आयुपगमेऽप्यथनावात्‌ ॥ ६ ॥ इति । स्वत एव प्रधानस्य पररणामाभ्युपगमेऽपि प्रयोजनस्य दुर्वचत्वेन भावात्‌ । परुषस्य मोगो न प्रयोजनम्‌ । तन्मते परुपस्पान। यातिक्ष. त्वन भागामावात्‌ । नारि मोक्षः सिद्धत्वात्‌ । अन्यथास्यात्यानिर्वच. न।यस्यात्यास्त्वयाऽनङ््‌गीकाराद्म [गारापस्याप्यसंमवात्‌ ॥ ६ ॥

पुरुषारेमवादाति चैत्तथाऽपि ॥ ति। वथा पक्क; पुरुषाऽन्पं प्रवतयति यथा वाऽ्माऽवस्कान्तो टं हेवं एरुष्ः पवृत्तिशाक्तेहानाोऽपि टर्छाक्तहन प्रधानाम्‌ प पत्यनुषङ्घुः। तथाऽप्यथामावाद्धेतमावात्‌ । वागदना पङ्गणाः सनिष्यनायस्शा, स्य भरवतकत्वात्‌ । पुरुषस्य वागाद्यमावात्‌ । नित्य धा | भ्रथतकत्वपत्तश्र ॥ ७ ॥ । अडगाङ्खेमाविन गुणानामेवास्तु प्रव्तकत्वं त्राऽऽह-- म अङ्गितानुपपततेश्च ॥ < ॥ इति । ` गुणानां साम्यावस्थाख्पप्रलयस्वरूपनाशपर पद्गेन पूर्वमद्गाद्गि ` ानन्बुपमात्‌ । सृष्टवारम्मस्मये वाच्यस्य तस्य स्वतः क।रणत इवर्त्वा(। कोऽङ्री किमङ्गमत्यविनिगम्यवाच्च ॥८॥ `

५ ॥ इति ।

१ च. श्त्या ६२५

दवितीयः पद्‌ २] वेदान्तसूध्युक्तावटिः + ' ९१

अन्यथानुमितो च ज्ञशक्िरियोगात्‌ ॥ ९ ॥ इति ।

चट च गृणद्रत्तामति सिद्धान्तात्‌ ' क्षगिकवेऽस्येव परमका- छापन्नचरत्वदूपत्वाचेतन्यान्यमाच्स्य प्रतिक्षणं परिणामाङ्गीकारेण प्रलव गुणाना साम्पस्वरूपनाशभीत्वोद्विक्तातुदिक्तखपविजातीयपरिणा- मानङ्गकारऽप्यनुदरक्तमात्ररूपसजातीयसूपेण गणानां प्रतिक्षणं परि णामत्तष्ट्वररम्भक्षणजातपररिणामस्येव महकादिपरिणामनियामकत्वा- डामतावाप तस्य नेयामकपरिणामस्यावेतनस्वेन ज्ञशक्छिवियोगास्स्वतः भव्त्यदुपपात्तताद्वस्थ्यम्‌ । चकारात्तस्य नियामकस्य प्रागसस्वे सत्का- यवाद्हानः सते च पूवमपि महदादि; स्याद्भिव्यक्तिश्च दर्वचे- त्याद्‌ ॥९॥

पत्रातधधाचाप्तमजसम्‌ ॥ १०॥ ( १.) इति। त्वङ्‌ मात्र बुद्ध (न्ध्य कर्मन्द्रयपश्चक मनश्चेति सत्तान््रयाण क्राच-

दबु न्द्रयाण्याप पञ्चेत्येकादश् क्रविन्महूतस्तन्पाघ्ामि क्ता चद्‌ हका. राच क्राचेदिति स्वग्रन्थेष्वेव विप्रतिषेधाद्विवादात्सांस्यानां मतमस्म सत्तम्‌ । चकाराद्रषयाणां सुखाद्यासकव्वे मानामावः। आन्तरत्वानभ- वबा धः सवान्परत्यवंशेंषापात्तः सुखं न्टयरत्पन्न मिति विषयस्ते ऽप्यनम- वबाघश्च। न च स्वमते माधाया बह्याधिष्ठानमीक्षणदूपमयेक्ष्य परणा- माह्ग कार इक्षणदूपे मायापारणाम ईइक्षणान्तरं वाच्यमिव्यनवस्था । सानधानमचत्र चदृापष्टान तङ सद्‌ा परिणमेतेति बाच्यमौक्षणप- रणामस्वक्षणदखूपायिष्ठाननेरपक्ष्यस्य ‹ सदेव सोम्येद्मय आसीत्‌

इत्यनन्तरं स रक्षत ` इतिं श्चत्धव बाधितत्वेन प्ररिणामान्तरस्येवेक्षण्य. पक्षाङ्कारत्‌ । कदाचेदृवेक्षत इत्यस्येश्वरस्वातन्डपस्यापि श्रव्येव बाघतत्वनापयनुयाज्यत्वात्‌ । अव्याप्यक्रत्तिशक्त्यादिना समाहित- त्वाच्च । प्रधानस्य चाचेतनस्य दृष्टानुसा्यनुमानमातरेणोन्नेयस्य द्टाव- रुद्धत्वास्भवात्‌ । मायातदे।क्षणाहुरण्यगम।णामेव प्रधानमहदृहंकार- नामस्थापनम्पाक्षणऽस्मत्समताध्यासिकसवन्धानङ्खकारेण त्वया तस्या-

ख. वृत्तिनिमित्त ; २ ख. कत्वस्यै । २ ख. टू । ४ ख. 'भीत्याऽनदिक्तमाचरू। ५ ख. रेऽप्युदिक्ताच॒दिक्तरू"! ६ क. पपि चेतये । ७ फ. न्नोषु विः} < स. व्यायां ब ॥ ९ एर. णद्ध} । १

९२ ` बअह्यानन्द्सरस्वतीविरचिता- [२ ितीयाघ्यायस्य-~

स्वतन््पुरुषापिष्ठानहपलेन वक्तुमशक्यत्वात्‌ । अहंकारखषटयनन्तरमू- तसष्टेः 9 तिषिरद्धत्वादेति दृक्‌ ॥ १०॥ (१)

प्रधानधमस्य सुखाद्ययात्मकत्वस्य कार्येऽनन्वयात्तस्यानपादानत्वमक्तम्‌। बह्मणोऽपि तहि प्रपश्चे चेतन्यगुणानन्वयादनुपादानत्वं स्यात्‌ । उपाद्‌ा- नविशेषगुणानायुपादेये गुणारम्मकलनियमादिति प्रासद्धिकं प्रत्याह-

महदीधवद्वा हस्वपरिमण्डलाषयाम्‌ ॥ ११ ॥(२) इति ¦

हस्वाद्द्न्यणकारसाक्षात्पारमण्डलात्परमाणोदंव्यणुकद्वारा महही घ. त्वपारमाणक उयणुकादे जायते । तत्र यथा वैफल्यात्मव्यक्षादिवि- राधाच्च दाणकपरमाणुगतमणुलं न तत्का सजातीयगणमारमत एवं चतन्यमपत्यथः । ननु परमापभ्य एव उयणुकमुत्पद्यताम्‌ । तथा च हस्वपारमण्डलाभ्यामेद्यस्तगतम्‌ । किंच परमाणभ्यां दाणकस्येव द्व्यणुकाभ्यां उयणुकस्यात्पादे तत्र कथं महच्च कारणमहच्वबहत्वप्रच- याना तद्धतुत्वात्‌ । द्यणुकावयवयानिरवयवस्वेन प्रिथिलावयवसंयो- गस्य प्रचयस्य दयणुकंऽभमवादृति चेन्न । महद्रव्यस्य परमार्णभ्यामे- कारज्रम्म बटमङ्ग कपालादिन ग्रद्येतानारन्धत्वात्‌ । महत्वोत्पत्पर्थमेव दचणकूभ्य एव च्यणुकस्वाकारात्‌ । तथा च रूपादेिरिष्येव कारण- स्वचतन्यस्य काह्पतभदेन धमममात्रखेन गुणलामावाच्च न कार्यं चतन्यारम्मकत्वामतिं मावः ॥ ११॥ (२)

नन्पस्तु परमाणुरुपादानमीश्वरायिष्ठितवान्न बह्माविद्याया उपादा- नान्तरस्यासजात।यत्वात्‌ । बरह्मणि त्वया निरवयवत्वेन सयोगानङ्खी- कारणाऽऽरम्मकरसयोगास्तमवादिति प्रत्याह

उवथाभप्‌ न कमातस्तदकावः ॥ १२ ॥ इति ।

परमाएकम प्राति न दष्टं निमित्त प्रये पत्नाद्यमावात्‌ । नाप्यदुष्ं चेत- ना।पष्ठिततस्य तत्सहकारिणः परमाणावमावात्‌ । प्रलये जी वानां चेत- न्यामावादभ्वराधिष्ठानस्य व्वरसाधकशुत्यनुसारेण मायायामेवाङी- कतुमुचितत्वात्‌ ) अत उमत्तथा इ९्मदृ्ट वा निमेत्तप्रपक्ष्यन कर्म संम वत्यतस्तस्य गरमाणाररम्मकसंयोगामवेनोपादानतवस्यामावः । किच

ख्‌, एक जा?) 2 == .^~.

९ स. हृदूपस्य । ४ ख. ुम्य एवाऽऽ ।

द्वितीयः पादः २] वेदान्तसू्रमुक्तावलिः। ९३

परमाणोः संयागो न प्रत्यक्षोऽनुमानेन च दृष्टानुसारिणाऽवयवाव च्छिन्नो वाच्यः। तथा च सावयवत्वात्परमाणोजेन्यत्वादि स्यात्‌ न च जन्यद्रव्यं प्रति सयागस्याऽऽरम्मकतायाः कूपत्वात्तदन्यथानुपपत्या स दिगाधय- वाच्छन्नाऽनवाच्छन्न एव वाऽस्त्विति वाच्यम्‌ । अन्यथानुपपच्यमावात्‌। तथा 1ह घटादृकाय प्रति सयोगस्य नान॒गतमेकं कारणत्वमेकस्मिन्नेव कपाटे तत्ततदेशावाच्छन्नसयोमगेभ्पस्तत्त द्रऽ्योत्पत्तेनियन्तमशक्यत्वाककितं धटत्वाद्यवाच्छन्न प्रति जनकतावच्छेदुकतया नाना वेजात्यानि कल्प्यानि। तानि च घटादिस्थले व्ववयवसंयोगेष्वेव तदुत्तरमेव घटादेरततभयमान- त्वात्‌ । दुग्धजल घतादृद्‌िहिमहुताद्पंण परिणामस्थले त्ववयव्घि- याद्ष्वेव त्न सयोगपरम्पराधानावयवपरम्परोत्पत्तिक्रमेण द्रव्योत्पत्ि- कट्पनं गारवात्तथ।ऽननुमवाच । न हि तावदहेशब्यापिदीपप्रमादेरवय. वपरम्परोत्पत्तिक्रमेणोत्पत्तिः केनाप्यनुमूयते । कार्यतावच्छेदकं तु ताहश- कर षायास्तादृशसयोगहेतुखमतवत्‌ । तथा च प्राथमिकघ्रिस्थल आकाश प्राते मयापारणामविशेषस्येक्षणस्य वाय्वादिकिं प्रत्याक्ाक्ञा- दश्च श्रोतं कारणव्वमव्याहतं स्यात्‌ । कारंणतावच्छेद्‌कैजात्यस्य तत्र तच्च स्वाकतु राक्यत्वात्‌ । अत एव मावकायस्यासमबायेकारणत- नयमा न मय्मः। उपादानामूतमायायां तादारम्येन प्रत्यासन्नस्येक्षणा- दैरसमवापकारणत्वस्५व श्रत्याक्तत्वात्‌ । च्चुरिपर्यन्तकार्थ तु परकर. णानन्तरमवयवस्योागाक््रयाता वा यथायोगं जायते । दण्डादययभिघत- जाक्रेयया स्वाश्रयघटाद्यवयवकपाटादिकं विनाश्य स्वापादानावि-

याया एव नोत्पत्तिक्षणात्पत्तेरुत्पादनात्‌ । तदुक्तं विष्णापराणे-

महां घटत्वं घटतः कपाटिकाः कपाटिकाचणगरजस्ततोऽणः । जनेः स्वकमस्तिमितात्मनिश्चये-

राटक्ष्यते ब्रहि किमच तच्वम्‌ ॥ इति । अन्यथा पूवेमापे च्ुटस्तच् स्वाकारे तदीयपर्वसयोगतन्नाशशङ्ियावि- मागादृकल्पन मारवम्‌ । न चेवं कियाखूपस्यास्षमवायिक्नारणस्य नाज्ञा- ङ्टेनाञश्चापत््या क्षाणिकत्वापात्तिः कपालादीनां च ताच्ियया नाङान- पपत्तस्तद्समवायिकारणनारत्वामावादिति वाच्यम्‌ । यतो नास्मवा- यिकारणनाज्स्यास्माभिद्रंव्यनाशकत्वमुच्यते । परं त॒ इभ्यनाशशकताव-

"५ च + १ ख. रणावः। २ ख श्यायां र

९४ बह्यानन्दसरस्वती विरचिता- [ २ द्वितीयया

च्छदकम्‌क वजात्य क्रेयास्वेव । अत एव नीलादिनिां जातेवद्खण्ड (नत्यकत्व ऽप पाकस्थठे तजामिघाततया ज्ञरिक्षियया स्वाश्रयं चषि विनाश्य ञटचन्तरं जन्यते । ततानु मवबलाद्रपाद्यन्तरस्यैव सबन्धोऽह क्रयतं । यथा घटे घरटत्वस्येव सवन्धो न पटत्वादृजात्यन्तरस्येति नच ताहशाक्रयायाः पषरूपादिकं विना्य रूपादय न्तरात्पाद्‌ कत्वमेव छता नाङ्खा क्रेयत इति वाच्यम्‌ । खूपाद्‌।ना बद्रूनामुत्पत्तिषिनाङ्घापं स्तन्नानाकारणत्वस्य च कल्पनागौरवाह्ा पवा्दकं दव्य प्रति नाङ्घक् त्वमन्य प्राते हेतत्वे च कल्प्यते विनरयद्वस्थयाऽपि क्रियया द्रष्यो त्पाद्‌ बाधकामवाक्छियागतस्य जनकतावच्छद्कस्थव नाशकत्वावचछ पृरत्वाज्नत्यन्तरकल्पनागोरवस्याप्यमावात्‌ । न च पवदरव्यनाङ्क्षण एव दरव्यान्तरमुत्पाद्यतां ततश्च पर्व स्वाध्रयनाज्ञामावनानष्टक्रिययोपजा पद्रन्यस्य नाशापत्या क्षणिकतवापत्तिरिति वाच्यम्‌ । स्वापादानतवपषः वन्धनव वेजातीयङ्कियाया नाराकत्वस्वाकारादृसाधारणो पादनत्वकि रान्न तस्या अवेद्यानाश्ञकतम्‌ । न च क्रयायास्तादाल्पन द्ृन्यज- नकत्वे स्वन रयद्रव्यासयुक्तदेशावच्छेदेनःप्य विद्यायां द्रव्यात्पादकता -पात्तारत वाच्यम्‌ । स्वनारयद्रव्यसंबनिपित्वं पटाक्षतदृश निष्ठं यत्स्वज

डटयवयवो भूतलादिर्ेत्यन्यत्‌ । एवं च पूवद्रग्यनाशञत्पात्तेक्षणे द्भ्यो वत्तः प्रस।क्तरपि न तप्पूेक्षण उक्तसंबन्येन क्रयाया अमावादित्या

तदलक्षण्यावेशिष्टतेनोपलभ्यमाना ग्यवहारयाग्याः पश्च परिणामां मातिकमूलीमता विन्ते । तेच चानुमवानुसारेण व्यवस्थितं पर।थवी- वाद त्वस्व पश्चीकरणशब्दार्थसव सर्पा द्भ्याणा साङत्वानङ्खाकारा ` (दन्व्यादनामपर्चीकरतानानिदानीमपि सत्वाद्पर्जवःक्रतस्येदानीमप- ~ क्षत्वमान्ग।कारेण रेर्ाश्तवे साता वरहाच्च । तषामंश्ञानामुक्त रत्या किय ` तालस्य च भवाणव च समभवात्परपाण्वादिवञ्चुटेरन-

१ ष. ^ नषटंक्रिः। २ ख, -््वाप्नन्षत्वो | २ स. तेऽयं । ४ ख, न्वे च 1 ५स्नव्या्जः। | ।

द्वितीयः पादः २ 1 वेदान्तस्युजरमुक्तावटिः। ९५

दात्वस मवाचच । ततश्च “ अतोऽन्पदातम्‌ ` [ ब० ३।४1 २ ] इति श्रतेः खूपादिमच्वात्‌ ` [ब० सूु०२।२।१५ | इत्यादमूचस्य च नासंगतिर्नं चोक्तदौष इति दष । थदि तु पश्चाकरणादिकं यथाश्चत्यथरूपं गद्यते तदा ‹ स एतमेव स।मानं विदाय' | ९० ३। १२ | इत्यादेः श्रुतेरपि यथ!श्रताथय्हणापात्िः ॥ २॥

समवायाश्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः ॥ १२॥ इति ।

कारणे कायस्य समवायाभ्युपगमाद्पि न परमाणवादो यक्तः। अष चदद्धसमवायस्य सबन्पत्वास्रमवात्‌ । स्वरूपसवन्पेन तस्य संबन्धतवाद्गी- कारे कायस्यापिं स्वरूपस्षबन्धसं मवत्‌ । कायस्येव समवायस्यापि सम- वायो वाच्यस्तस्यापे समवायान्तरमेवमनवास्थतेः । चकारात्समवाय- स्येकत्वे वायावपि रूपादिमच्छं स्यात्‌ । तत्ति या गकलविशिष्टतदनु- योगित्स्याधिकरणत्वस्य वाऽतिरिक्तस्याद्क कारे समवायनानालमेष- चितम्‌ । रूपादि नष्टमुस्पन्नमित्यादेवत्तत्स्षमवाया नष्ट उत्पन्न इत्यप्यनु- मवाद्नित्यत्ं कपालद्वपं घट हत्यादिप्रत्ययानिबाहकत्वं च । अत एव सिद्धान्ते ताद्रश्प्रत्ययनिवांहकोऽकुप्तसमवायत्वाश्रयपेक्षया कुत्ततादा- सम्यत्वाश्रयत्नन टघभतस्तादात्म्यस्बन्पाऽनवस्थाददोषरनेवेचनायः समवायस्थानीयोऽभ्यपयत इति मावः ॥ १३ ॥

(नत्यर्मवे च भावात्‌ ॥ १४ ॥ इति।

किंच यद्यदुष्टं कर्मो्पत्तिनिमित्तं तदा तस्य नित्यमेव स्वाभ्रयात्म- संयोगेन कारणतावच्छेदृकसंबन्धेन परमाण़ष सत्वास्रलयऽपे क्रेयार- म्मकसयोगयोरापत्तिः । यद्रा मावासलये परमाणवो दोधूयमाना इति मवस्षिद्धान्तान्ञित्यमेव प्रलये कर्मणस्त्वया मावाभ्युपगमादृारम्मकस- योगापत्तिः । क्रियाविशेषस्य नियामके तन्नियामकस्य दुवचत्वात्त- स्यैव दन्यारम्भकत्वसंमवेन संथोगस्यानावश्यकत्वापत्तेश्च । किंच पर- भाणनिष्ठे संयोगे दिकसंवन्पस्पावच्छेद्‌कत्वे तचाप्यन्यदवच्छेद्‌कमवरयं वाच्यम्‌ । अन्यथा तस्य परमाणं व्याप्यवृत्तित्वेनावच्छेदकत्वानुपपत्तः। तथा चानवस्थामूलादेरवच्छेदकववेऽपि तद्‌ पत्तिनास्माकं प्रतिकूला

ॐ

सयागमाच्नरस्य मथ्यात्वस्ाधक्त्वादति मव; ॥ १४ ॥

१ ख, वाखादूाषरः । २ ख, (गिकत्वविशिष्टतदुयोगित्व ।

९६ । बह्मान्द््तरस्वतीविरविता- [ २ दवितीयाष्याय-

र्पादिमाच शरिपर्थयो दशनात्‌ ॥ १५ ॥ इति,

अपि च पथिष्यादेनित्यताणत्वादेविपर्ययो रूपादिमच्वाद्‌ वराज सहु चारदृक्नात्‌ । न चप्रथोजकतम्‌ | लाववाद्तिकसनत्वात्‌ । तथा हे नीलादिगुणा घटत्वादिजातय हवैकैका अखण्डाः स गाद्‌ जायने तदन्ते च नश्यन्तीति लाधषेनाङ्की क्रियते । नच तेषां नित्यत्वम्‌ । ¦ यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते › * यत्मयन्त्यमिसेविश्चन्ति ` [ तै० ३। १] इत्याद्शरत्या भूतप्दोपटक्षितानां श्रतियुक्तिसिद्धानादिताकाकिधा- दिषड्मिन्नानामुत्पन्नानामविद्या दिभिन्नत्वावच्छेदेन बह्मजन्यताया उक्त. त्वात । अत एवेमानीति पदमविद्यादिषडन्पा्थकववेन साथकम्‌ । अन्यथा भूतपदस्व।तन्नारथकलवेनोतन्नवत्वावच्छेदेन बह्मजन्यताया। लामेऽपि नीलादीनामाकाज्ञादीनामिवोयन्नवे वादेनां विवादृत्तेष तदृ मवात्‌ । इमानीत्यनेन षडन्योक्ती तु षडन्यत्वस्वोत्पन्नमा्नवृत्तिः सवन काय॑तावच्छेदृकतं युक्तै न तु सतपद्रूढचथपञ्चभूतमावुत्तिमूरत त्वादेरीशवीक्षणादौ अन्यहर्यमाजनिषे वित्तादात्म्पे च तदसं मवति ज्ञापनाय मूतपेद(* मपि सार्थकम्‌ । पञ्चभ्रतवृत्तिमातरं भूतत्वम्‌ । ततश्च पा{धवञ्खटेः ) तेजोभिषातादिना पाकस्थल उक्तरात्या नाशशोऽवश्यं वाच्यः। अन्यथा पाकोत्तरं पर्वसिद्धनी लाद्यनुवत्तिपसङ्कात्‌। जीवादि इटेरपि प्रलयव्तितवे मानामावः । ‹ आत्मन आकाशः † [ ते० २।१।

१ | इत्यादिश्रातसष्टावादययकायस्य उस्यनारभ्यत्वास्मलये ञ्ठीनामनन्त- संयोगा दिस्वीकारे गौखम्‌ । न च टेः पश्चीकरणाननः रमेव किया.

। विशेषेणोत्पत्तावपञ्चीकतम्रतावयवस्वं उव्यारभ्यावयवपरम्पराक्रमेण दन्यात्यत्यनङ्गीकारेण दव्यावयवत्वमेव वा न स्यादिति वाच्यम्‌| साक्षात टिसमवेतद्भ्यं भस्येव छदेरवयवाङ्गाकारात्‌ । न चान्यत्राप्यव- यवत्वमनुभ्रयत इति वाच्यम्‌ । तस्यावच्छिन्नाकारावत्कल्पितमेदमात-

` विषयत्वात्‌ । अन्यधा तत्तद्वन्यावयव।मृतानन्तञ्चुरितत्तद्रतानन्तसंयोगा- दिकट्पनागोरवाद्नन्तावयवघटितावयवतवसय ---- पव रतावपवतवसय इगसहपेण वि इयता पि दुर्ञयत्वा-

` * धनुश्िहान्तर्गतो मन्थः ख. पुस्तकस्थः ॥ नि)

` = द व वद्मा रसः -क्लयु । २ क. क्त भ्रतपदं न ४ स. ततस्य" । पक,

द्वितीयः पदः २] वेदान्तसूत्रमृक्तावदलिः।: - ९७

चटरवयवाङ्गकार्‌ तस्याप्यवयव इत्यनवस्था स्यात्‌ । अतः रि द्धः धायवत्वायवच्छद्न (नत्यत्वाणत्वादिविपयंयः ॥ १५॥

ननु ञ्खयो नित्या अत्वन्तापक्रश्महुस्वपरममहच्वान्यतरवखावाम- वत्तत्राऽश्हु- [

उभयथा च दोपात्‌ ॥ १६ ॥ इति

उमयथा जरिषक्तठेतोः सत्वे तनैव हेतुनाऽऽपहष्टान्तेन ज्ञानेच्छा- दृानामप्यनुमानापात्तेरसस्वे स्वरूपासद्धिः । सिद्धान्ते त॒ सच्वेऽपि | ‹ अस्थलटमनण | द° ३।। | रत्याद्श्चुस्याऽऽत्मनः परमाण

क्वि

नषधात्साधनचकल्यामाति माषः ॥ १६ ॥ ` मानप्रणत्तक्ाख्रस्य कथंमप्रामाण्यं तदाह-- अपरिग्रहाचात्यन्तमनपक्षा ॥ १७ ॥ ( ३ ) इति ।

शिषटेमन्वादिभिरपरिगृहीतव्वात्ततसमृतितन्भूलप्त्यक्षश्च तिविरुद्धष्वाै- हाद भन्नत्वनाऽऽत्मप्रातेपादनमाच्रे तात्परण प्रथिव्याद्‌।नां नित्यतादा- वनपेक्षा प्रामाण्यामावः । चकाराद्विञेषस्येव नित्यद्रन्यस्य स्वत एव व्यावतैकत्वसंमवाद्रह्यसत्तयव सद्यवहारोपपत्तेरमावाद्यवृत्तिसत्तासामा- न्येनामावाद्‌। सद्यवहारानपपत्तेः । घटः सन्नमावः सन्निव्येक्षाकारप- तीत्योः क साक्षात्क परम्परासंबन्ध इति वक्तुमशक्यताद्रध्यतवगुणत्वा- देरननुभवाच्च विशेषसत्ताद्रन्यत्वाद्यप्रामाणिकवस्तवसितिप्रक्तियाबोघक-

त्वासकरियांरो न तच्छास्स्य प्रामाण्यं किंव्वातमनो देहाद्भिन्नः इति ॥ १७॥ (२) ५ नजन स्थिराणां परमाणुनामारम्मकत्वे ‹ नित्यमेष च मावात्‌ › [ ब० सू० २।२। १४] इत्यादिद्ूषणमुक्तमसतु परमाणभिः क्षणिकः पंघातवादो वैनारशिकानाम्‌ । न च चेवनायिष्ठानानुपपस्या संघ।तोऽपि कथमिति वाच्यम्‌ । क्षणिकानां मध्ये येभ्यः कायापधानं तेषामनतिधर- प्रक्तव्वन चतनाषष्ठानादुपयागाद्धरदुयामङ्कुराद्यपतच्या व्याभचाराच् ॥.

न्मा च क्षाणिकमथंक्रियाकारिखादययननेवं तन्नेवं यथा खपुष्पम्‌ । #था च परमाणूनां चतुर्विधानां खरस्रेहोष्णलेरणस्वमावानां परथिष्या- दरेबाह्यरूपेण पश्चस्कन्धानां चाध्यात्मरू्पेण संघातो जायते । सवि. श्पाणीन्दियाणि रूपस्कन्धः । अहमितीद्‌ (भिति च निर्विकल्पकं विज्ञा- ॥ १३ |

श्ट त्रह्मानन्दसरस्वतीविरविता- [२ द्वितीयाध्यायस्य |

नेस्कन्धः । सुखदुःखे वेदनास्कन्धः । सविकल्पकं सज्ञास्कन्धः । रागा दिधरमाधर्मौ च संस्कारस्कन्धस्त्राऽऽह- | समदाय उशनयहेतकेऽपि तदप्रापिः ॥ १८ ॥ इति !

उमयहेतुके परमाणुहतुके स्कन्यहेतुके च समुदाये संघाते वक्तव्ये तद्परातिः संघात मावासुपफत्तिः संहन्तुरमावात्‌ । सघातनामचततनत्वात्‌ । {चित्तामिऽ्वलनस्य संघातोत्तरकाटीनत्वात्‌ । स्थिरस्य चेतनस्याङ्धाः करेणायिमक्षणवर्तिनं स्वनि फएलटसबन्धमुहरय धूवक्षणव ।तनश्वतनस्व प्रध्तिरित्यस्य वक्तमरक््थत्वात्‌ । अपिशब्दस्सधाता दुवचस्तस्य सय गविरोषतवे प्र्ततथा परादीनां प्रत्यक्षाद्बाधः । अवयावरूपपद्ाधान्त रत्वेऽस्मदिश्सिद्धिः ॥ १८ ॥ इतरेतरपत्ययत्वादिति चेनोसततिमाचनि मित्त्वात्‌ ।। १९ ॥ इति ।

अथ सन्मात्रं क्षणिकक्ा्॑दुःखशुन्यामिति मावनया विद्खद्धविस्ान- संतानातिमक्षिः ।. क्षणिककरायडकुःखणुन्यषु स्थिरनित्युखवस्तुबुद्धर विंदा तया रागादि ततः प्रवत्तिस्ततोऽष्टं तता विज्ञानात्मना गमक यद्रव्थं वत्तिलामो. विज्ञानरूपस्ततो गमद्रव्यस्य कललादेत्व ततः शरीरं ततो रिषयज्ञानं सुखादिकं विषयेच्छा तदुपादाने परव्तिगमाच्यु पतिमनुष्यत्वाद्यमिमनजरामरणादीति घरटीयन््रवङ्विरेतरहेतुहतुमद्धाः चादनिकशमावतमाने संहतमावोऽपि नानपपन्न इति चेन्न । अविदखादीना- पमितरेतरमुत्पत्तिमात्रे निमित्तदात्तेषामपि .क्षाणेकलाचेतनस्यापि क्षणि. कत्वेन स्वगतकाठान्तरायफलाथप्रवस्यदृष्टद्यमावादुक्तप्रवाहस्यैवाच्म- चाद चतनसह॒ननस्श चतनाध।नत्वनियमात्सवाति कारणासभवो मान्न -राब्दाथः ॥ १९॥ , =

उत्पात्तमात्ननमत्तत्यमापे क्षाणकवादै न समवतत्याह-

उत्तरोत्पादे च पुषनिरोधात्‌ ॥ २० ४ इति।

'उत्तरात्तरस्यात्पादसमयं पएवपूवेस्व नाक्ञाका्याणामपादानस्वमावा ुगत्यस्तमवः । पवक्षणमात्रसत्वेन हेतुत्वेऽनन्तानां ताहशरं तद्ापत्तरि ` चरकारणसत्वेऽप यदसच्च कायानुत्पादुस्तथावस्य क्षणिकपक्चि वक्त मश्चक्वत्वात्तत्पक्ष फलापधायकस्यव क्षणिकस्य कारणत्वेनेतरकारणस सख

र्तानुत्पादस्वरासमवाद्धूमादसाधनत्वं ज्ञाता बह्वयादेः सर्वजनी १ ख. ठं सुखित `! २ खं; संगरं ` । दःस.“ तेनोषादानत्वेऽ ५ -रलःदसस्कि( र सकत दद्व क्प्ददन् [६८२

कियद्‌] वेद्ानावसुक्तावाछिः। . छ,

नोपादानानुपपत्तेः कायाथ नानाकारणघटनानुपपत्तेश्च नोत्पत्तिमा्न निमित्त क्षणिकाना मिति मावः ॥ २०॥

क्तात तातन्ञाप्छषा ययपयमन्यथा ॥ २१ ॥ इक ।

. किंचासति नश्यति कारणे कार्यात्पादस्वीकारे चतुविधान्हेतृन्भतीस्य चित्तचेत्ता जायन्त इति प्रतिज्ञायः सिद्धान्तस्योपरोधो बाधः ¦ अन्यथा ततस्सिद्धान्तरक्षणाथ कायात्पादपयन्तं कारणातुवृर्यङ्खंकारे इयोायागपदयं तथा च सव सत्क्षणिकमिति सिद्धान्तमङ्खः । चक्चुरादीन्दि- यपश्चक तत्तद्राटकस्वरूपमपराप्यकाययिपतिप्रत्ययः, आलोकादिः सह- कारप्रत्ययः, नलादिविषय आलम्बनप्रत्ययः, मनः समनन्तरपत्यय इति चतुविघान्हेत्॒न्पमतीत्य सबध्य चित्तस्याहमित्याटयविन्ञानप्रवाह- रूपस्यान्तगेता अपि. विषयोपरागाधीनत्वेन कादाचित्कतया चित्तविः- कारत्कवाचत्तसज्ञतका वेदुनावेज्ञानसस्कारस्कन्धा उत्पद्यन्त इत्यस्याक्त- बाक्याथत्वाव्‌) प्रतल्यत्यन्नाऽऽनन्तयस्याविवक्षतत्वभपे हकाययाः संबन्धमात्रस्यावइय विवक्षित्वा द्धि न्नका्लौनयोश्वासंबन्धास्तिद्धान्तम- दर बोध्यः । २१॥ |

क्षणमङ्गमते बुद्धिवोध्यं चयादन्यत्छंस्कृतं क्षणिकमित्यनेन मावानां बुद्धिपवंका नाशः भरतिससूयानिसोधसक्तकस्तदन्या नाश्ोऽप्रतिसंस्या- निरोधसंक्ञक अवरण्छमावरूपमाक्राश् चेत्यस्मात््रयाद्मावत्वान्निसः पार्याद्न्यद्रस्तुमाच क्षणिकमुक्छम्‌ । तचाऽऽकाश्षस्य तत्वं प्रतिव~ ्ष्यत्यन्ययास्तु प्रत्याह--

प्रतिसख्याप्रतिसस्यानिसेभापा- [परवेच्छदात्‌ ॥ २२ ॥ इत ।

अश्रा्िरसमवः । ताहशनिरूपार्यनाशो हि न संतानिनां घरादीना ` तेषां स्वसंतानमध्ये प्रत्यभिं्ञानात्‌ । नापि संतानानाम्‌ । मथा प्रहरा- दिपयन्तं हि यस्य घटस्येकत्वमुच्यते तस्य क्षणिकनानाघरग्यक्तिप्रबाह्‌- ` रूपसंतानतं च्व्योच्यते । तच च पर्वपर्वस्य क्षाणिकस्योत्तसेत्तरक्षगिक

इव चरमस्यापि क्षणिकस्य स्वसजातीयघटादिक्षणिकहेतता वाच्या\+

१०० बह्यनिन्द्‌ सरस्वती विरचिता- [ २ द्वितीयाध्यायस्य अन्यथा तस्याथक्रियाकारितशूपसशवामावेनाटीकत्वापस्या त्पुवक्ष- णिकस्यापि तजनकतवासत मवेनालीकत्वमेवे तव्ूर्वस्यापी ति तत्सतान- मध्ये नेकमपि सत्यं स्यात्‌ । अतश्वरमस्य हेतुताया आवर्यकत्वेनावि, च्छिन्नकारणधारया संतानस्याविनच्छेदात्‌ । न च ्रत्यभिज्ञाया ज्वालाः दाविव साद्रर्वं विषय इति वाच्यम्‌ । एवापरव्रत्तिस्थिरधमं विना साहर्यस्य दुव चत्वात्‌ । न चेकसंतानारूढतवात्तथा । संतान्य तिरिक्तस्य सतानस्य दुर्वचत्वात्‌ ॥ २२॥ ` |

उपयथा च दोषात्‌ ॥ २३॥ इति।

किचाव्िदादिनिरोधः सम्गज्ञानात्तद्रिनेव वा। आये मीमांसक. मते क्ञानजनकस्य कालावच्छिन्नविषयकज्ञानजनकतवनियमे नं सवष सान विषयेषु कालमानवत्कारणस्य दवितीयक्षणवुत्तिनाक्शप्रतियो मिका. जनकत्वमथवा जन्यप्रतियागिमात्रं नाशे हेतुनं खन्यद्िति स्वी जि. यत इति सिद्धान्तहतिरन्ते जानोपायवेयर्थ्यमित्युमयथाऽपि दाषाद्धेयं तन्मतम्‌ ॥२३॥ ~

आकाशे निरुपारूयतवं न यक्तम्‌ । वस्तुत्ववस्तुपरागयोः प्रतीर्य

~

रथिष्यादिभिरविरेषात्‌ । न चानावरणमाकार हुवंचत्वात्‌ । प्रतिशब्द शग्ितस्व शब्दस्य पथिष्यादििशिष्ये विनेवानुभूयमानस्य पाथेव्यादि- भत्येकस मवेतत्वे 3निगमनाविरहाततषमवायितेनाऽऽकाशतिद्धः । सौ- गतजाखे ˆ वायुराकाशसंनिभयः : † निरोषद्रयमाकाज्ञां च नि त्यम्‌ `

इः एकाद क चे ्‌ ५ (न गं

` पाद्‌ वाक्यस्य क्तत्वा्निरुपाख्यस्य च्‌ नत्वत्वाइवस्तूपरागायो गादा-

काशा नरूपास्यत्वादिषरलपनमौन्मत्तमिति चकाराथ; ॥ २४ ॥ अनुस्सृतश्च ॥ २५ ॥ इति।

„ असुमवमनु १शवासयतेरपि न क्षणमङ्गवादृः । न हि क्षणिकात्मना- <

च ? तु मवत्यन्यः स्मरतीति युक्तम्‌ । स्थरस्यातिरिक्तस्य संतानादेरमा- `

पान् तेनाप्युपपाद्नम्‌ 1

` ल. नसत ९ स. न+. ानविष्यफडष्यान । ३ स. स्तुतस्तू" 1

द्वितीयः ¶दः २ | वेदन्तसू्मुक्तावटिः। ` १०१

५

| गस्ितिहृष्त्तात ॥ २६ ॥ इत । |

नानुपमद्य प्रादुमवात्‌ ` इत्यनेनं विना्यद्वस्थादेव कारणात्का- यमिति तैरुक्तम्‌ । तथा च कारणस्य नाशद्पासद्वस्थामुपादानक्रत्य कायात्पात्तिरमिप्रेता न च संमवति खपुष्पाद्युपादानककाययंस्याहष्टत्वात्‌ । अन्यथा कायमाच्रमसदनुगतं प्रतीयेत न सदूनुगतमिति मावः ॥ ९६ ॥

उदासनानामपि चव सिद्धः ॥ २७॥ (¢ ) इति।

अपि चव बजाद्‌चरमक्षणस्यवाङ्कुरादिहतुत्व उदासीनानां पर्व. पुवबाजक्षणाननुपादद्ताम।पे पुंसां सस्यादिसिद्धः । तथा च चरमाति- रिक्तब।जक्षणानामुपादानमङ्ङ्कुराद्य्थं न स्यादिति मावः) न च चरम- क्षणप्रयोजकतया पवेषामुपादानम्‌ । चरममननसधाय साधनत्वेन च पुवमनुसधायवीपादानात्‌ । अथ समथस्य क्षेपायाग इति चेत्तर्हि चरम- क्षणास्पूव व्यवाहतात्तरं वा कुतोऽङ्कुरादि न स्यात्‌ । कारणाव्यवहि- तोत्तरक्षणत्वस्य कायोत्पत्तिव्याप्यत्वादिति वेत्ति कारणक्रटस्य देर तकत्क्षणाग्यवाहेतात्तरक्षणत्वस्यव तद्याप्यत्वात्समथस्यापि क्षेपसम्बे कृतं लोक्वेद्बहिमविन क्षणिकवादिनामप्येकक्चषणावच्छिन्नानां कीजभमिस- टिलादिक्षंणानां प्रत्येकं विनिगमनाविरहेण. हेतुत्वावर्यकत्वात्तादुश- ध्यापेरपद्वातुमशक्यत्वात्‌ । अनन्तक्षणिकवस्स्वङ्घीकारे गौरवमा्स्या- वाशे्टत्वादेति चकाराथः ॥ २७ ॥ ( ४) ध

अथ सघातस्यासमवेऽपि नीलाद्यथां न विज्ञानादन्यदवमासमान- ध्वात्स्वप्रवत्सहापटम्भमनियमाययाोमदस्तयोः सहोपलम्मे नास्ति यथा विज्ञानयोः । नन्वर्थानङ्गीकारे नीलाद्याकारस्य विज्ञानस्य किं जनक मात चत्‌ । अहामातावेज्ञानसतानान्तःपातिपवपवनालायाका- दप्रत्ययलक्षणसस्कारोऽनेक विज्ञानव्यवहितोऽपि यतर काण्डादिव्यवहितं शालेर्बीजं बीजान्तरस्येवाव्यवहितो विज्ञानसंतान एव वा। तथा च विज्ञानस्य नीलाद्ाकार्रवच्वारक्षणिकत्वाच्च कथं विद्यद्धसत्याविज्ञान-

हपे बह्यमणि समन्वय इति विज्ञानवाद प्रत्याह- .

नाभाव उपठन्धः ॥ २८ ॥ इति ।

क 9 क

` बाह्यानां नीलादौनां ज्ञानातिरेकेणामाव इति न । ज्ञानवैटक्षण्येन

१०२ बह्मानन्दसरस्वतीविरचिता- [ २ दितीयाध्यायष्य

प्रतयक्षरूपाया नीलार्थो न तद्विन्नानाभिन्नो विज्ञानान्तरानुगतत्वात्‌। यो यतोऽन्यत्रातुरर्वैः स ततोऽन्यो यथा जातिर्व्पक्ते। रत्युक्तानमानसत. तिपक्षङूपायाश्चोपटन्पेः ॥ २८॥

वेधरम्याज न स्वभादिवत्‌ ॥ २९ ॥ इति !

नीलायर्थो विन्ञानाभिन्नो मासमानलतवात्स्वप्रादिवदिति यदुक्त तन्न तस्य स्वश्राद्तो वैधम्यांत्‌ । उ्यवष्ारकालाबाध्यत्वासमाणजन्यन्ञान- व्वान्निदरादिद्।षाजन्यत्वाच् ॥ २९ ॥ | नयु वासनावेवचिञ्यदेवास्तु स्वप्रनाग्रतोर्विधम्पं तवाऽऽह-

नं भावोऽनुपटन्धेः ॥ ३० ॥ इति ।

पास्नावेचिञ्यस्य नः मावस्तत्मयोजिकाया विवित्रबाद्योपटग्पे रत्वन्मतेऽनङ्धीकारात्‌ ॥ २० ॥

` [ पं ] पू्वासनावैविञ्यमुततरोत्तरवासना्ैविञ्यनियामक त बाऽऽह- ` प

क्षणिकत्वा् ॥ २१ ॥ इति ।

_ वासनाया आटयविज्ञानस्य तदाश्रयस्य क्षणिकतवाद्रयपिकरण्थाः

दनि बिचिच्रा वासनाऽपि .न नियामिका चकारादुपायापेयमावात्सः दापटम्भो नमेदासरैमाघटयोरिव ॥ ३१ ॥

सवथाऽनुप्पतेश्च ॥ ३२ ॥ ( ५ ) इति ।

` एवमथतः पर्यन्नातिहतेतयाद्पश्ब्दतश्च विज्ञानवादृङ्ञा्चस्यानुपपत्ते रयुपादवत्वम्‌ । अथ यो वैभाषिको बाह्यार्थं प्रतयक्षमाह, यश्च सौवा. न्तिको विज्ञानगतपरतिविम्बेन विम्बीमूतान्वाह्या्थाननुमिनोति, यश्र योगाचारो लानातिरिक्तमथंमटीकमाह, तेषु सर्वेषु क्षणिकवादिषु निरसषवि विश्वं न सद्वाभ्यतवात्‌ । नाध्यसदृपरोकषवात्‌ । नापि उस तथात । नाप्यनिवंचनीयं सद्चिष्ठानकमिण्यारूपं सद्सद्विल्. गस्य निराधष्ठानमिथ्यारूपे शून्ये पर्थवसानात्‌ । तस्माञ्चतुष्कोरिविनि- युक तदति माप्यमिकस्य शून्यवादः स्थात्‌ । तथा च कथं त णः साद) ता क कथा सन्मात्र

शस मपो । २ त्र, "काक ३ ल. चला

द्वितीयः पादः २1 वेदान्तस्श्रमुक्तावष्िः। ` १०३

बरह्मणि समन्वय इति वचेत्तव्राप्युक्तसूत्राणीत्थं चोज्याने ॥ प्रमाणाः नाया बाद्याथापलन्धेनामावों नापलापः । अथ विचरणोक्तक्रमण बाधवच्वात्तेवां साव्यवहारिक प्रामाण्यं नापसायते कितु तास्रक~ निति चेत्तचाऽऽह-नेति । अनुपलन्ेरुपठग्धिविरोधेन्याः परमाथ. विषयायाः भरमाणजन्योपटन्धिवाधिकाया धिया मावः संभव। नास्त । तथा च यदि किंचिसामाणिकं परमाथवस्तु बाधकप्रमावेषया मबे- तदा तया ब्यविषयकप्रमाणानां सांग्यवहारक प्रामाण्यं व्यवस्था- घ्य तास्विकप्रामाण्यमुत्सारणीयम्‌। न च तथाऽसि शुन्यवादे परमाथस्य ` कस्याप्यसमभवाद्विचारासहत्वस्य सर्वव्र॒तुल्यत्वस्व(कारात्‌ । तस्मात्स्व- प्रक्ाक्ातया स्वसाश्षिकं बह्माऽऽभधरित्य वेदान्तवाकष्यजन्येन बाधकेन प्रत्ययेन पत्यक्चादीनि ताच्विकप्रामाण्यात्पमच्यावनायाने। न च सद्स- दिश्चषणरूपा निर्व चन।यासंमवः । ख्यातिबाधयोरन्यथानुपपत्या तस्य दुरपद्कवत्वात्‌ ॥३२॥ (५)

; अथ मुक्तकच्छेषु निरस्तेष्वपि जीवाजीवाघ्लवसंवरनिजरबन्धमाक्षा अस्तिकायः । अस्तीति कायते ज्ञष्यते न वेकान्तताऽस्ताति योगेक। वस्तनामस्तिकायसंज्ञा । जीवचखिविधो बद्धः साधनेविमुक्तां नित्थासे. दश्च । अजीवाः पश्च प्रथिष्याङिमूतचतुष्टयं पुद्रटसंक्ञकं धमाधर्मो लछोकान्तवत्यांकाशो बहिराकाशश्च । आघघ्ावयति प्रज्ञाऽनयेत्याञ्चव इन्दरियवृत्तिः । संवृणोतीच्ियाणीति संवरः शमदमादिः । निर्जरयति नाशयति कममाच्रमेति निजरस्तप्तकिलाराहणादितपः। बन्धोऽशवेधः सम्यङ्क्ञानान्मोक्ष इत्यवाविश्वासा ज्ञानावरणायम्‌ । आहतश्ाखाच्च क्ष इति दशंनावरणीयम्‌ । आहतक्ञाख्रादेव मोक्ष इत्यवधारणस्या- भावो मोहनीयम्‌ । समुक्षूणभेभ्वयादि चेति । चत्वारे ज्ञानविराधीनि। मिलितं छ्चकरशोणितमायुष्कम्‌ । तच्चिष्ठा देहाकारपरिणामज्ञक्तिगोनि कम्‌ । तद्वति कललवबद्श्रदावस्थयोहत्‌ः क्रियाविशेषा नामकम्‌ । तद्रता देहाकारपरिणमहेत्रीषद्घर्नःभावां वेदनीय मिति चत्वारिं ज्ञानाकिरो- ` धाने । बहिराकाशऽवस्थानं मोक्षः । बन्पक्षपं सति जावः सततमूध्व गच्छति तर्स्वमावत्वादिति तदेव वा मोक्षः । वैशेषिकादिवित्रमाण़मि- जगद्मरमः । आसा तु देहपरिमाणश्चेतन्यरूपः सर्वे एव पदाथः

४ खरा =, , , ) ध वा 8 त # {

ति

१. न्त्यञचुद्ध . `

१०४ बह्यनन्दसरस्वतीषिरचिता- [ २ द्वितीयाध्यायस्य

° स्यादस्ति स्यान्नास्ि स्यादस्ति च नास्ति च स्यादवक्तव्यः स्यादृस्त चावक्तव्यश्च स्यान्नास्ति चावक्तव्यश्च स्यादस्ति च नास्ति चावक्त- व्यश्च । स्यादिति निपातो यमनियमदयोतकः। तेनास्तीत्याद्यनियतम्‌, अवक्तन्याऽनिव चनीय इत्यप्यनियतम्‌ । अपद्रादी सखमनिर्वाच्यमिति वाक्ते तद्प्यानयतामेत्याह--स्यादृस्ति चावक्तव्य इति । असच्छमभ्य- निवाच्यमिति सद्वादी यद्रक्ति तदप्यनियतमित्याह-- स्यान्नास्ति चाव- च्य इति । अस्ति च नास्ति चेत्येष पक्षोऽवक्तव्योऽनि्वाच्य इति ड्च्यत एकान्तसद्रादृमिरेकान्तासद्रादिमिश्च तदृष्यनियतमित्याह-- सदसत चत्याद्‌ । इत्युक्तवाक्यार्थः । युज्यते चेवं सप्तनियममङ्खी । अन्वा चद्यस्ताति वस्तुन एकान्तिकं सत्वं स्यात्तदा तदिच्छुः सन्कोऽपि न पवत वस्तुमात्रस्य सिद्धत्वात्‌ । नापि निवर्तेत हात॒मश्षक्यत्वात्‌ । १९ च नास्तत्यकान्तता तदाऽपि न प्रवत्तिनिवतिसंमवः प्राप्तुमश्- श्यत्वान्नत्यानचृतत्वात्‌ । अनेकान्तिकते तु कविकदावित्कस्यावि- त्क धाचत्छच्वात्तत्स भष हत्याहतस्य द्‌ गस्बरस्य जनाखस्यस्य मत स्यात्तव दन पर्द्षः । तथा च सत्वाद्यनेकानतिकलस्वाऽऽत्मपरिच्छिन्न. तवादथ्च स्वाकारात्कथमेकान्ततः सद्नन्ते बरह्मणि समन्वय इति तत्राऽऽह-

नक स्मन्नप्तभवात्‌ ॥ ३३॥ इति ।

मर्‌ । एक स्मन्धर्मिण्यनियतसस्वासचखादीनां वेराधेनास्तमवात्‌ | तेषां वस्त धर्मत्वे सत्वदृरायामापे वस्वनव प्यापाताद्रस्तुस्वरूपत्वे सर्वदा सत्वासत्वादेपसङ्खेन सदा तदृतदु।चतन्यवहारापत्तेः । तथा च यतस- तत्कदाञप नासद्यथाऽऽत्मा यत्त काचकरदाचेत्त्तद्यवहारतो न परमाभत। यथा प्रपञ्चः । एकान्ततः तताऽप बह्मणोऽप्राप्तत्वभ्रान्त्या 0 कच्छस्तताप्तुपाये प्वृस्युपपत्तेः, एकान्ततोऽ नव चनायेऽपि प्रपश्चेः कादा चत्कादधिष्ठानसत्तान पन्धातवृत्याद्यपपत्तेः । किच सचवादावन

` गकान्तकत्वे नाञ्याप्वृततित्वमवच्छेदकस्य दषचत्वात, नापि भिथोवि. ` ` यवामावरूपमप्रामाणिकतात्‌ ॥ ३३ ॥

क ५ १. च्तमित्यनि' । २ क. तमिच्छो” ।

द्वितीयः पदः] षेदान्तदतरमुक्तावलिः। १०५्‌

एवं चाऽऽत्माकार्स्न्पम्‌ ॥ ३४ ॥ इति 1

यथाऽनेकान्तिकलमस्तमव्येवमास्मनोऽकास्स्न्यं परिष्छेवोऽपि । वेह- परिमाणत्वं देहवदृनित्यत्वापततर्दहमेदेनानन्तपरिमाणकल्पनापत्तेः । आत्मनः परिमाण एव मानामावाच् ॥ ३४॥

नयु देहस्य नाज्ञादो नाऽऽस्मनो नाश्ादि येनानित्यत्वं किंतु देहसं- धकाले तन्ञट्यपारमाणत्वाथंमात्मनः केविदृधयवा गच्छन्त्यागच्छनित घा त्राऽऽह-

न च पयायादप्यविरोधो विकारादिपः ॥ ३५ ॥ इति ।

पर्थायाकवयवगमागमाम्यं न विरोधपरारः । नाशशाताका- दिरूपविकारावह्यकल्वात्‌ । अवयवविमागादेरव तद्धेतृष्वात्‌ । आदिना नानापरिमाणगोरवतादवस्थ्यात्‌ ॥ ३५ ॥

अन्त्यावस्थितेश्चोभयनित्यत्वादविशेषः ॥३६॥ (६) इति ।

किचान्त्यस्य मोक्षावच्छिन्नपरिमाणस्यः तन्मतेऽवस्थितेरविनाशिखा- त्संसारावच्छिल्लस्याऽऽत्मपरिमाणस्यापि विनाशित्वे मानामावेनोमयोः काटयोः परिमाणे नित्यत्वाद्धिशेषस्य मेदस्यामाव एवोचितः ॥ ३६ ॥ अथेभ्वरो नोपादानं नियन्तुत्वात्‌ , यद्यस्य नियन्तृ तन्न तस्योपषनं यथा कुलालो घटस्य । न चाप्रयोजकत्वम्‌। उपादानत्वस्य कार्योहिश्यक- नियन्तृवृत्तिविशेष्यक्रियोपादृनत्वनियतव्वेन नियन्तुष्वोपादानवयो- विरोधात्‌ । एवं च प्रधानं परिमाणुन्वोपादाय कायं प्रवर्ततं ईश इति कथयपादाने बरह्मणि समन्वय इति पट्ापतादिमतं प्रत्याह- ` पत्युरसामजजस्पात्‌ ॥ २७ ॥ इति । पत्युरीक्ञस्योपादनत्वमेवानपादनलत्वानुमानस्यासामञ्जस्यात्‌ ॥ ३५॥ तथा हि- संबन्धानुपपत्तेश्च ॥ २८ ॥ इति । दशस्य पक्षस्याप्रासिभ्या श्रत्या चोपादानत्वेनेव प्रभिध्योक्तातमानेन साध्यपक्षयोः संबन्धसिष्यनुपपत्तेः । चकारात्पज्ञपतस्म्रत्याऽपि नेश्वरः

१९ख. धत ईः।

१०६ बह्यानन्दसरस्वती पिरविता- [ २ द्वितीयाध्यायस्य सिद्धिः । ईश्वरोक्तत्वेन तस्याः प्रामाण्यात्तत्मामाण्येन चेश्वरसिद्धिरि- व्यन्योन्याश्रयात्‌ । विवर्तोपादानलं च न नियन्तरवविरद्धं कितु परेः णामिलम्‌ ॥ ३८ ॥

अथाऽभ्ययकायं सकर्तृकं कायत्वाद्धटवदित्यनुमानादीश सिद्धिस्त- जाऽऽह- क क क अपिष्ठानानुपपेचश्च ॥ ३९ ॥ इति ।

सकवंकत्वं न कतृजन्यत्वम्‌ , ईशोऽकतुतवहपस्यायिष्ठानस्यो पपत्तरनु- मानस्वामवाद्र । वृषटान्ते कुलालस्य तपिितुरिवान्यथासिद्धत्वात्‌ । नापि स्वजनककृतिमद्िशिषटत्वं कृतिरप्यवयवसंयागादिनाऽन्यधासिद्ध- त्वात्‌ । नापि स्वप्रयोजकक्षियाजनककरृतिमद्विशिष्टव्वं क्रियां प्रत्यपि कुलाटज्ञरारनि्येष्टादेरसाधारणकारणस्यान्यस्यावरेयं वाच्यतया क्रतेर- न्यथासेद्धत्वात्‌ । कर तिप्रयोजकस्याहष्टविरोषाद्रेव कृतिकार्यतामिमतं प्रति हेतुतखसमवाच । शर।रजन्यत्वस्योपायित्वाच्च ॥ ३९ ॥

कृ तत [® । केरणवचेन्न भोगादिष्यः ॥ ४० ॥ इति।

ईशस्य करणवच्छरीरं स्वीकार्यमतः साधनन्यापक शरीरजन्यत्व- पि ति भ न 4 ~ ˆ क , द्‌ (~ = ^ च्ञ । यता मोगाथं जीवस्य सशिपाटनार्थं वेशस्य शरीरमुपयते।

[.

। ध @ , 94 ० (ष 4 {4 न चश्र्ः पव मोगोन वा स्टिपालनभेति तदान। हारारानुपगमादि-

र्याद्यकाषस्य न शरीरजन्यत्वमित्य्थः। न च प एनायर्थं गृहीतस्य सरस्य नित्यत्वमिति वाच्यम्‌ । तस्य मौति कत्वेन विनाशित्वावडय-

कमनमपासतम्‌ ॥ य पसविमोकषायोपदिषाः पदयुपतिमिमि्तमेवेति पाड.

नव~ श ्.श्वष्या।

द्वितीयः पदः २] वेदान्तसृत्रमुक्तावलिः ! . १०७

नन्वेवं जावं भरत्यप्युपादानमाशः स्यात्‌ । पाश्रत्रस्मतां वाष्ुषेवः परमात्मा निरश्ननज्ञानद्पः परमप्रक्तिस्तस्मात्सकपणो जावस्तस्पास- द्यशो मनोखूपस्तस्मादहुकारख्पाऽनिरुदट दिर्वास्देवामेदाभिरेव मोक्ष अमाक्ष जीवपरयोभद्‌ एवत्युक्तत्वात्‌। न च सास्म्रतिरप्रमाणं तत्कतुवा- घुदेवस्य वेद्‌ाद्‌व सावर्यसिद्धः, जौवस्योपदेयसेऽप्यद्वेताबाधाेति प्रासङ्खिक प्रत्याह-

उत्पस्यक्षभवात्‌ ॥ ४२॥ इपि।

नेवं बासदेवाज्जीवस्य संकपंणदेरत्परयसं मवात्‌ । उत्पत्तिमर् उपादयस्योपादाने टय स्वदूपहानापत््या मोक्ष माङ्सानुपपत्तेः । प्रति. धक्ष्यति चाऽऽचा्यो जीकात्पत्तिं ‹ नाऽऽत्फाऽश्चतेः ` हत्यत ॥ ४२॥

नन्धीश्वरकत्रुकतवात्ाश्चरात्रस्प्रतिः प्रमाणं तजाऽऽह- न च कतुः करणम्‌ ॥ ४३॥ इति।

सर्वज्ञाक्वुरूपद्धेतोः सा स्पतिः प्रमायाः करणमिति न) चकारः, प्रत्या सर्वत्तेण्वरं ज्ञात्वा तन्मरटकत्वेन स्मृतेः प्रमाण्यनिर्णयाखागेव स्वतःप्रमाणादरेदाज्नीवंस्य बह्मामिन्नतेन निर्णय इति बलवलमार्णेहत- विषयलवाद्रःणतयेव स्पृतेर्नेयत्वादिंति हेत्वर्थः । अथवा कतु; संकष- णात्करणं मनोऽजायत इति न } करणान्तरस्ताहाय्ं विना कतुंत्वस्या- संमवारसंमवे षा मनोऽपि व्यर्थं स्यात्‌ । नच वह्मण इव जीवस्यापि कारणान्तरेण मनःकतेत्वमास्तामिति वाच्यम्‌ । जीवव्यापारस्य मनःस- न्धकृतस्वेन मनडउत्पत्तेः परव जीवरूपकतृव्यापाराविष्टस्यकरणस्या- सं मवात्‌ ॥ ४२॥

ननु वाष्ुदेवादयश्चत्वार एव निरुपादानाः समा वाडु्दवात्सक्षण

पादिक तपासनाप्रकारस्तत्राऽऽह-

विज्ञानादिभावे वा तदपतिषेधः ॥ ४४ ॥ इति

पासनादिमविऽपि तस्यासंमकस्याप्रतिपेधो विद्यमानत्वम्‌ । ईश्वर- नानाखस्य वैफल्यादैको वासुदेवः परमास्मतस्वभेति स्वासेद्धान्तावरा- धा ।॥ ४४ ॥ | |

१ क, पोत" । २ ख. 'दिगष्ु । २ क, वनिं । ४ क, णङूत 1

१०८ बह्मानन्दृसरस्वती विरदिता- [ २ दवितीयाप्यायप्व-

विपरतिषेधा्च ॥ ४५॥ (८ ) इति! ज्ञानेश्वयां दिगुणा आत्मान एते चत्वारे वासुदेवा इत्यापि ˆ पाषण्डिनो विकर्मस्थान्वामाचाररतास्तथा । पाच्चरात्नान्पाश्चुपतान्बाङ्मत्रेणापि नार्चयेत्‌ इति कू्मपुराणादिषु तन्मतानुया पिसंसर्मस्यापि निषिद्धतवाञ्च । वकताराचतुषुं षेदेषु परं भयोऽपा प्य शाण्डल्य इदं शाखमधी. तवाानत्यादिविव निन्द्नात्‌ ॥ ४५॥ (८ ) । इति द्ितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥

वधक वमन्या

विषादृत्‌।

क्ष

अथ द्वितीयाभ्यायस्य तृतीयः पादुः ॥

तृतीषे मूतमोक्तश्रुतीनां मिथोविरोधपरिहारः । तत्न मोक्तत्वस्यौ- पाधिकत्वादुपाधिषु चाऽऽकाश्चस्य भथममत्पन्िश्चतेः पथमं तवैव विरोषं शद्कते-- | न वियदश्रतेः ॥ १॥ इति!

वियन्न जायते छान्दोग्ये मूतसृ्टी तद्श्रतेः ॥ १ ॥

अस्ति तु ॥ २॥ इति।

वुशब्दाज्लायत एव यतस्तैत्तिरीयके (आत्मन जाकाशः संमतः? [ ते २।१।१ |। इत्याद्यस्ति तथाच वियत्तेजसोर्न कमेणोत्पत्तद्रंपोरपि भरायम्यानुपपत्तः । नारि युगपत्‌, वायोरश्चिरिति विरोधात्‌ ॥ २ ॥ छान्दृागये विहुपसंहारेऽपि तेजः भाथम्बमङ्गः । तत्तेजोऽसृजत [छा० ६।२।३ | इति सङृच्छुतस्य धष सरषटव्यद्रयसं षन्धात्पदावृच्या वाक्यमे- क कन क 9 क ~ म ९ (द ति # ८ च्च । तस्माच्छूतिदरूयं मिथो विरोधासमाणं न १।7 सशय्य सिद्धान्त. बृल्यव पूरवेपक्षं सू्रयति- [ि . गण्यत्तबात्‌ ॥३॥ इति। । _जआत्मन आकाशः संमूतः । अकशाद्ायुः ` इति शतिर्गौणी सं मजापते 1 -मतापिमदानत १३५ ` ॥३॥ ` वि

। ` गः । ९क्‌ टः वृर, `

तृतीयः पाद्‌ ३] वेदान्तसूत्रमुक्तवलिः। :१०९

नतु नानुमानमत्रेण श्रुतेबांधः ' प्रावल्यमागमस्येव जात्या तेष त्रिष स्परत्‌ › इतिस्मृतेस्तचाऽऽह- | `

शब्दाच्च ॥ ४ ॥ इति।

अन्तरिक्षं चेतद्मतम्‌ ` [ ब०२।२३।३ ] हति यथाऽनन्तोऽयमा- क्षाक्न एवमनन्त आस्मेव्यादेः । चकारादुतपत्षादिक्षल्पने गौरवात्‌ ५५४॥

संमूत इत्यस्याऽऽकाशे गोणत्वं वाय्वावु मुख्यत्वं कथं तन्नाऽऽह-- स्पाचेकस्य बह्मशब्दवत्‌ ॥ ५ ॥ इति ।

यथा तेत्तिरीय एष ^ अन्नं बह्म ` [तै०३।२।१] हत्यादिषु गौणलम्‌ “ आनन्द बह्म ` [ ते०३।६। १ ] हत्य मख्यतवं ह्म शब्बुस्य तथा प्रकृतेऽपि स्यादेव ॥५॥

समाघत्त-

प्रतिज्ञाहानिरग्यतिरेकाच्छब्दे्यः ॥ £ ॥ इति 1 `

क्तश्ुतिर्भणी यतोऽब्यतिरेकं परकृतिकिकारमवेनामेदमादृयिवं | ब्रह्मविज्ञानेन सवं विज्ञानप्रतिन्ञायाः भ्रतिवेद्न्तं कृताया अहानिर- पपत्तिः । ननु ब्रह्मपपश्चयोः प्रकरृतिविकारमावेनामदं विनाऽपि राज्ञानेन सेन्यन्ञानोक्तिवद्धःणतयव प्रतिज्ञापपादयतां तत्राऽऽह- ब्येम्य इति । ‹ येनाश्रुतं शरुतं मवलत्यमतं मतमवेज्ञातं विज्ञातम्‌ [ छा०६।१।६] इत्यनेन कृतप्रतिज्ञायाः ` वथा समम्धकन [ इत्यादि ‹ मृत्तिकेत्येव सत्यम्‌ ` | छा० ६।१।४ ] “ एव^्सोम्यसष आदेशः ' [ छा०६। १६ ] इत्यन्तमुपक्रम्पक्तेन एतदाल्म्यामव्‌* सर्वम्‌ › [ छा० ६।८।७ ] इत्युपसंहारकशब्दृसवृ भण प्रकरात। क्रति मावेनामेदमादायैवोपपादितत्वात्‌ । न च पूवाक्तद्ाषः । छान्द्‌ाग्व हि तेजसः प्राथम्यं न श्रते नारि, प्रथमभ्रवण।त्करमपाठरूपस्थानप्रमाणगम्ब दवायोरश्चिरितिश्रुत्यपेक्षया स्थानस्य दोवटयात्‌ । नाप ताह रास्थान स्याऽऽकाङ्ञानुत्पत्तिकल्पकत्वम्‌ ` आकाशः समूतः & श्रतबटब. स्वात्‌। तेजःपाथम्यस्य भ्रौतव्वेऽपि सक्रभाया आकारा्पततबधाद्र तज ~

: १, "गलस्य ।

११०५ बह्मानन्द्सरस्वती्षिरविता- [ २ द्वितयाभ्यायष्ठ- भराथम्यस्य धर्मस्येव बाधः । तस्माद्वियदुत्पसिश्छान्दोग्य उपसंहत | न च वाक्यमेव्‌ः । तदियद्सृजतेतिवाकयान्तरकल्पनस्यैवो पसं हारते पदावृर्य मावत्‌ । एवं चान्तरिक्षभगरृतमित्याद्यापेस्सिकाप्रतत्वा दिपरम्‌। ° अतोऽन्यदृर्तम्‌ ` [ धरृु०३।४।२] / ज्यायानाकाशात्‌ ' इत्या तेः । स्वाध्यस्तस्वेतरसवसबन्धत्वस्येव प्रकृते ज्यायःशग्धि तत्वात्‌। अस्थूलमनण्वह्स्वमदीघम्र्‌ † [ वृ° ३।८।८ ] इत्या दिश्रव्याऽऽसि परमाणमातानषधात्‌ । न च विनाश्चकल्पने गौरवं कोषः । अरतिमलक्ष खात्पूवात्तरावस्थयारव प्रागमवध्वंसङूपत्वेन प्रागमावस्येवातिरिक् ४्वसस्यानङ्गोकाराचेति मावः ॥६॥.

चटवद्नूमाननापि पएूवानुमान वषय ति~ याविकारं तु विभागो छोकवत्‌ ॥ ७ ॥(१ ) इति ।

विमागश्रेतनमेदो यावद्विकारं शिकारमनतिकम्य वर्तते । उत्प. मत्वध्याप्य इति यावत्‌ । अविद्यादि मन्वानं परति त्वाद्यकायंजनकमेष विमागः । आद्यकार्यत्वं वेतत्स्टकालीनते सत्येतत्ृटिकालोत्पन्नणंः साव्ृत्तित्वम्‌ । अविद्या चित्सबन्धजवेक्ञविमागादेरप्य वद्यदृरिव काष्ठ रूपतया सवकायकारणत्वान्न व्यभिचारः । उक्तायकार्यतवं चाऽऽकाशु. जनक्रक्षणानेष्ठमाकाशोत्पत्तक्षणद्वितीयक्षणोतन्ने स्वनाशे काटिकसंष थन तस्याव त्तत्वात्‌ । कार्यान्तरे चक्षणान्तरमेव हेतः । छ(न्दोग्ये तेज. आदिकायंमेदानाम सण मव्जन्यत्वाक्तरविद्यादिषटूमिन्नत्वं वा हेषु ` पक्षतावच्छेदकं च नाहष्टादिसिधारणं ङित मूतत्वाविकमतो न पक्षैकके दत्वास्ाददः । अजन्य सद्यद्विनाशि तदन्यत्वं वा साध्यं तेन चेतनमेते हेतावपि नाविदयादु व्यामिचारः | न चाप्रयोजकतवम्‌ । लाघवेना दि). दिप्खकमिन्नजडत्वस्पैव बह्यदृशाविका्यतावच्छेद्कतेनानुकूलतकह- रवात्‌ । यता वा इमानि मूतानि जायन्ते [ ते० ३।१।१ | इत्याद भमानत्वस्य जीव ईरशस्तयार्मेदोऽविद्या तत्सबन्धश्चेति पञ्चकमिश्नपर

सद्धानादेताकेम्य उक्तपञ्चम्यों ताटामादाकाशादेः कार्यस्य श्र भागमावसाधारण्यात्रलयावृत्ि

९ क. यादल्का २ त; भे

तीयः पादः ६] पेवाम्दसूत्ुक्ताव्िः। ॥1

ह्न बोध्यत उति वाच्यम्‌ ) प्रागमावे मानस्यामावाद्धावे षा प्रलया. धृत्तिवं न तथा । प्रटयत्वं हि न कायद्रन्यानधिकरणत्वं प्रलये सच्वा- हिगुणपरिणामानां क्षणद्वयमाच्रस्थायिनां द्रष्याणामस्मामिः स्वोकारा- हुमयवाद्यसंमतत्वात्‌ । नापि गन्धानाघारत्वं मन्मते प्रथिवाजलादिि. एकालेऽपि तत्त्वात्‌ । तच्छब्वुानाधारकत्वमपि न तत्तच्छब्द॒स्येव ष्दत्वेन तह्यकाले ऽपश्चीकताकाशाधेरेऽपि तत्सच्वात्‌ । जन्यत्वमपि न क्ार्यतावच्छेऽकं तचद्वच्छदकमेद्‌मिन्नत्वेन सर्वकायाननुगततात्‌ । प्राममावप्रतियोगिलवमपि न तथा प्रागमावे मानाभावात्‌ । काठिकवि- रेषणतानुयों मेव्वमपि न तथाऽविद्यादिङूपकालवृत्तितवात्‌ । अन्यधाऽ- विद्याया जगदाधारत्वस्य श्चत्यादौ श्रुतस्यानुपपत्तेः । अनाद्स्राधार- णस्य जगतः काटिकेतैवकसंबन्धेनावियाव।त्तेत्वस्य वाच्यत्वत्‌ ॥ [एतेना विद्याजन्यमेव बह्म जन्यतावच्छेकामित्यपास्तम्‌ । बह्मजन्यत- स्याविद्याजन्यतावच्छेवकस्वेनान्योन्याश्रयादृन्यस्यातत्वात्‌ । ] तस्माषु- नारिषडन्यस्वमेव कार्यतावच्छेदकम्‌ । यत्वक्षणानाधारकाटठत् परल यत्वमिति तन्न । प्राथिव्यादिलयकाल ईक्षणस्वाकार प्रलयर्प्युक्तसस्वा।द्‌- परिणामाथु तस्स्वाकारस्य युक्ततवार्ते, तकामावात, श्रुतावराधव्पूत्‌ः त्वायपाचमस्वाच । पर्वाक्तालमानमनवकाङामिति मावः ॥ ४॥ (१)

ः वायाङूत्पात्तमावाय पववच्छान्दाग्यतत्तरायश्चत्यावराध पववदेष च सिद्धान्तेऽपि पूर्वत्र ' एकमेवाद्वितीयम्‌ ' [ छा ०६ । २११ . इत्यादि

साभ्यासवाक्यैरद्रेतप्रतिपादना्यथेकारिज्ञानात्सव विज्ञान प्रतिज्ञा युरूपा ति ' सेषाऽनस्तामता दंवर्ता

तथा ' वायुश्चान्तारक्ष चेतदमूतम्‌ इतिं

यदायुः ` [ बु १।५ । २२ | इति साम्यासवाक्येनामृतलाद्यपि

अस्यमस्त्वित्ययिकमारशङ्क्यातिवशात- | एतेन मातरिा व्यास्यातः॥ < ॥ (२) 8

भ्यायकृताया ‹ अनेन ह्यासमनेतत्सवे वद्‌ इति काप्र-

ति ।

बरहद्ारण्यकतुताय सर्वविज्ञानप्रतिन्ञाया उपपाद्नाय वायुश्वान्तारेक्चामिस्वाा दकम त्न

+ धनुश्रिहान्तगोऽयं अरन्थः ख. पुस्तकस्थः ।

| ख, "समाणानां । २ ख.°्त्‌। शब्दा 1 ३ ख. रक्त । ५ ख. तत्प्बीक्ता- हङ्चस्येव डब्दवत््ेन तत्कालेऽ । ५ ख ` धारस्याप । ६ क. त्‌. । अत° ।

११२ बह्मानन्द्सरस्वतीविरविता- [ २ द्ितीयाष्याय्- दृशनपरम्‌ । अत एष पश्चान्नेति नेतीत्यादिना जगन्निषेधितम्‌ । तथा चोपपाद्यस्य प्रतिज्ञावाक्यस्यानुसरेणाभ्रतत्वादिगोणतया नेयम्‌ । साद, काशा चापृततवादिश्रुतिवायूपासनाविधिसंनिहिततवेन स्त्रतिपरतात्‌। अद्वेतश्रुतयश्च स्वाथपरा एव तदुपक्रमात्‌ ॥ ८ ॥ (२)

ˆ यथाओओः क्षुद्रा विस्फुलिङ्गा भ्युचरन्त्येवमेवास्मादातमनः सर्वं ए आत्मानो व्युच्चरन्ति [ ब ° २। १। २० 1 इत्यत्र बह्याटमक स्याऽऽछने उत्पत्तिः ¢ न चास्य कथ्चिलनिता › इत्यत्रानुत्पात्तिरिति विरोधे यथाऽ. नेकदवितश्त्यनुसरिण ‹ वायुश्वान्तरिक्षं चा्रतम्‌ › इति नीतं तथा ने चास्य क्विज्नितेत्यपि विस्फुलिङ्गा दििहुश्रतीनामात्मा जन्यः कारण.

(भ

त्वादाकाशवदित्यनुमानस्य चानुसारेण नीयतामिति ्रव्याह- € | क वो अश््रवस्तु सतोऽनुपपत्तेः ॥ ९ ॥ ( ३ ) इति ।

“ नाऽऽत्माऽश्तेः ` [ ब० स० २।३। १७ | इत्यज्न तु जीवत्वेन नन्यत्व श्कत्वा परिहारेष्यति । सतो बह्मण उत्पस्यसमवः , तत्रहि न तत्कारणं सवेत सद्यवहारे विषयस्यैकस्याः सद्यक्तेर्लाधवेन कल्य,

त | सः ४४ | $ भ, # नात्‌ । नाप्यसत्कायस्य सत्स्व मावत्वे ना्ासंमवेन सत्वासच्वधमंवचे स्वनारऽप्वनुवृत्पापातेन चाऽऽरोपणीयतनियमादारोप्यस्य च सदृधि. ानकस्यासमवात्कारणमात्रस्य कासे चानवस्थापातादित्यनुपपत्तेः। त एव शतरापाधिकोत्यत्तिपरेति मावः ॥ ९॥ (३ )

यदि सद्न्यस्यानिष्ठानत्वान्न बह्महेतुत्वं तहिं वायोरपि न तेजोहै- {क्‌ बह्मणः । तथा च ‹ तत्तेजोऽसृजत › [ छा ६।९।३। [ ९९ सवमदजत [ इ०१।२।५ | “ सर्व खल्विदं बह्म तलान्‌ ' [ि 7 ॥ [* १ 4 दस्यादिनिरपेक्षहेठुता्ो धकश्च्यतु सारेण अ्त्याह-- ` ˆ ० २।१। १] इति वाय्वानन्तयंपरामिति

7 बह्मजत्वमेवाऽऽहन तु नेरपेशवे-

तृतीयः पदिः ३ ] | वेक्ान्तसत्रमक्तावलिः (+ ११३

नतु वायो तेजस उपाहानत्वमविरुद्धंन खं तेजपीत्यविकमाश्च- इख्क्यातिद्शति-

आपः ॥ ११॥ (५) इति।

अतस्तथा द्य हेत्यनुषञनायम्‌ । अतसमेजस आपो जायन्ते । तथा च पथ्चि(करुतयारव जलतेजसोवरोध इति मावः॥ ११८५)

ता अन्नमसृजन्त ˆ [छा०६।२। #] ' अद्भयः प्रथिवी परथिष्या आषधय ओषध।भ्य)ऽन्नम्‌ ` [त०२।१।१] इति श्रत्योर्बिरोपेऽन्न

(५

वीद्यादि यत्र क्त च वषति तदेव भूयिष्ठं मवतीतिवाकयशेषगतलिङ्गा-

प्न तु प्रथव। मूतप्रकरणस्य टिङ्खाहःबल्यात्‌.। तथा च पृथिवीपदम,+ न्नाथकमिति प्रत्याहु-

पृथिव्यधिकाररूपशब्दान्तरेभयः ॥ १२ ॥ ( ६) इति।

अन्नपदाथः पुथिवी मूताधिकारात्‌ । रूपाद्यत्करष्णं तद्न्नस्पेत्यनेनो- क्तात्‌ । व्रीह्यादि विना पायिवान्तरेऽपि कृष्णरूपसचादृन्नस्वेत्यस्य पीद्यादिमाच्रपरत्वासंमवासङरते फुष्णरूपत्वावच्छेदेनान्नी यतस्य विव- क्षितव्वाद्यययोगप्राथभ्पे तथा व्युत्पत्तेः । ‹ अद्भयः परथिवी ` [ते २६ १।१ | तद्यक्पां श्रः .सा परथिवी: [वृ०१।२।२] इव्यम्या- सरूपाच्छब्दान्तरात्‌ । लिङ्क त. पथिव्या अपि तस्या एषं पारेण।मतां वाद्या दित्वात्‌ । तथा च प्राधिष्याः परिग्रहे भ्रति चिङ्यानत्यन्तबराधस्त- द्भ्याथपारत्यागिन तद्रपण पारणतप्रथिव। लक्षणात्‌ । बह्यादेमान्नप- रिम्रहं पुधिर्वालिङ्कपकरणस्थानानामत्यन्तवाधः प्रथिन्येकदेश्स्य पार स्यागादिति पधिष्येवाथं इति मावः ॥ १२॥ (४)

५ आकाशाद्वायुः ' [ तै० २।१।१ | इत्यादां नेरपक्षमाकाशाद्‌नां हेतुत्वं “ य आकाशमन्तरो यमयति ` [ बु° ३।५।१२ | इत्यादो चेभ्व- श्सापेक्च प्रतीयत इति विराध आकाक्ञादानामचेतन्यादयययापे नरपक्ष न हेतत्वं तथाऽप्याकाशाद्रायुरित्यादावाका्ञादिपदानां ! यमाकाशो न वेद्‌" [ ब ०३।७।१२ ] इत्यादाविवापिष्ठतरदेवत निरूढत्वाद्‌ धिष्ठातृदेवता-

ननन ~~~ --------------------------- ~~ ------^-~--~--- ० 1 -------- ध

६ ध

११४ बहानिन्दसरस्वतीविरविता- | २ चिलोयाष्पायघ्-

स्वेनेश्वरस्य ्ेराकाश्ादिसहकारित्वमाकाशचमन्तरो यमयतीत्यनेन टम्‌

नत्वीश्वर्वेनेति प्रत्याह-- तदप्िष्यानादेष तु तदविङ्गात्सः ॥ १३॥ (७) इति।

~ “सोऽकामयत षह स्याम्‌ ' [ते०२।६) १] इत्यादि ! स त्यचामवचदात्मानं स्वयमकुरुत ' [ ते०२।६। १] इत्यन्ते स्वात्र

ना सरवरश्यमिधानं “घः परथि्यां . तिष्ठ्‌ ' ‹ प्रभिवीमन्तसे वमयति [ बृ०३।७।३ ] इत्यादौ सव नियन्तुं चेश्वरस्थेव लिद्गःमतः स एव कायजनने सहकारी । एवं चाधिष्ठातदेवत्तारूपेण नियन्तृताया नकट कल्पनं न वाऽऽकाश्ादिपदे लक्षणा । इश्वरस्य च नियन्तुम निान्तरपा स्थान तन्नेरपेक्षयं शाख्नार्थं इति माषः ॥ १३ ॥ ( ७) । महामूतानागूतत्तिलयान्यतरत्वेनादुमितो लयकमो यथा मष्ट तथेषं धतिसंनिधानात्तथाचाऽऽकाजञाद्चपादानलटयोत्तरं चाय्वाहेर्दय इति प्रसङ्गासत्याह- | [+> ४ ) इति ग । विपण तु क्रमोऽत उपुपयते च ॥ १४ ॥ (८ ) इति ~ ५.0, 61 . >~ | । (द्‌ ौ | भ ` _- जतः शृ टकमाद्धिपययेणेव ठयक्रभः। चो हेतौ ! यतः स पप तं,

जगसपरतिष्ठा दैवर्धे पुथिष्ण्तु प्रीयते । | ज्योतिष्यापः पर्वायन्ते ज्योतिवर्यि प्रटीयते *

० | न [त ॥ ` _ इत्याृस्पतेः। उपादानासमवारिहेतुनाक्ं विनाऽ का्नाक्षवो, ्स्वक्तताच्च५ १४॥ (<). | "1

वायुज्यं नन

1 | भ 9 | ४ | | ~ एतस्माज्नायते प्राणो मनः सरवेद्दियाणि च । खं वायुज्योतिरापः `

१ [पु०२।१।६३] श्त्यनाऽऽकाज्ञप्राणयोरन्तरा मध्वे सनि ज्ञानेन्द्रियाणि मनं अकाशं च जायने," र । आका ५

रापः गदः ९] = वेदान्तवयुक्तावटिः \ ` क

क्ाद्न्तरात्पत्तिषिङ्गा ङिति चेन्न । अविशेषात्‌ । «अन्नमयं हि सोमं मन आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वाक्‌ ` [ छ{० ६ ।५।५ ] हत्यन्नात्‌ प्राणो मनः ' इत्याद मनअदृीनां मौतिकत्वाविशेषात्‌ + मौतिक्षा- न्तरवत्पश्चादेकात्पत्तेः । त्था च धूत्वा क्रमो बाध्यत इति मावः ॥ १५॥ (९)

ननू तथाऽपि जीषोत्पस्याः मूतोर्पततिक्रमो बाध्येत मोक्तरभ्यष्टितत्वेन ` मोग्पमूतस्ष्टेः पूवं मोक्तपृषेसवरयवाच्यत्वात, जीवजननादिकिमावाय कम।दिभरवणात, जातभ्रैत्रोः सूत. इति चेतन एव व्यवहाराच्च जीवा.

पागाहिफठस्य माविंखात्‌ । अन्यधा कृतनपश्ञाङ्ताम्पागप्रसङ्गात्‌ ५ १६ ॥ ( १०).

{छगदिस्वदेहनाशकालटे युत्रादिकृहाख्ढस्य जीवस्यानाङ्-

परम्‌ ' वथाऽ्ेविरसणिङ्गा एवमेवास्मादुमतमनः सर्वे प्राणा व्यचचसन्ति

| बानामुत्पस्पावु तें प्रव्पहु- नाऽऽ्माशतेर्निन्यलाच ता्यः ॥ ‰७ ॥ (८ ११ ); इति ।

जीवा न जननादिमन्त आकशाद्विन्पुख्यवस्या तद्रोधकश्रत्यमा- दात्‌ । उक्तश्रतौ वोपाध्युत्यस्या पाथंक्थबुद्धविषयत्वमात्रस्य विस्फुलि- ङ्क विृ्टान्तनोक्छत्वादुत्पस्यदिलक्षणायां मानामावात्‌। नतु "वथा छदी.

पतपानोतततोदत पमगापतिकि तितियो

ख; कस्य तार ।

११६. | बह्मानस्दसरस्वतीविरविता- [ २ द्वितीयाध्यायस्य

प्षात्पावकाद्विरस्फुटिङ्गाः सहस्रशः प्रमवन्ते सूपाः । तथाशक्षराद्विविधाः सौम्य मावाः प्रजायन्ते तत्न चैवापियन्ति ' [ मु०२।१।१ | इत्यादौ सरूपमावकब्दितानां जीवानामक्षराुतत्ति्ुख्ययेव वृ्योक्ता तत्राऽऽह- नित्यत्वादिति । ताभ्यो " महानज आताः [ ब्र० ४। ४ ॥ २५ | अविनाशी वा अरेऽयमासा' [ बु० ४।५।१ १४ ] इत्याङिश्चतिभ्यः।, तथा चोक्तशरुतौ न जीवोत्पत्तिठामः सरूपपदस्यानतुषङ्ात्तद्‌ नुषङ्गेऽपि भ्रजयन्ते इत्यस्ष दृष्टान्तस्य प्रमवन्त इत्यनुरोपेन प्रमवन्तीत्यथ॑कत्वात. ` भवस्य च हिमवतो गङ्खा प्रवत तिवसथमोषटग्धिविषयत्वरूपल- हिति मावः॥ १७॥ ({१) |

` नन्वेवं जीवस्यशामेदोऽभिमरेतः । अन्यधरैकविज्ञानेन स्वि ज्ञानपर- तिज्ञानुपपत्तेः । स चानुपपन्नः । जीवस्य नित्यस्वप्रकाञ्ञत्वा मावात्‌। परयन्नचक्षुः शृण्वक्नभो्रम्‌(बः) ` इत्यनेनाऽऽगन्तुकक्ञानव स्वोक्तेः । ` अषतः छतानमिचाकक्1ति ` [ बृ० ४।३। ११ | ‹ अत्रायं पुरुषः ` स्वयं ज्योतिः [ ब्र० ४।३।९ | इत्यादिश्चतेरपि जीवस्येच्ियाजन्या.

कः

विद्यावृक्तिरुपस्वाप्रसोषुतज्ञानतच्छक्तिमत्वमाजपरतादिति परत्याह- ज्ञोऽत एव ॥ १८ ॥ ( १२ ) इति ।

_ अतो ज्ञानस्य स्वपरकाशस्योतपत्यसंमवादेव जीवो ज्ञा नि त्यस्वप्र- कारा एव । वृत्तिज्ञानविषयकस्य ज्ञानस्य सानान्तरविषयस्वेऽनव स्थापत्ते स्वपकाशत्वकल्पनात्तस्य चोत्पत्यादिकल्पने गोरवात्‌ । ततश्च पङ्यन्नि र ्यादेरागन्तुकच क्षा दिदत्तिपरववेऽप्यसुप्त इत्यादृनित्यस्वप्रकाङ्ा चैतन्य- ` प्रत्वाततस्य जोवरूपस्येशाभिन्नत्वशुपप्न्नमेवेति मावः १८ ॥ [ १२] उक्कान्तिगत्यागतीनाम्‌ ॥ १९ ॥ इति ।

आलाऽणुरित्या( त्य }ध्वाह्धियते नाणुरित्या्यभिमानुसारात्‌ । ‹स ` यद्स्माच्छरीरादुत्कतामति सहैपेतेः सरवैरुत्कामति [ कौषपी० ३ । ३] इत्युत्कान्तः “येवे केचनास्माटोकासयन्ति चन्द्रमसमेव ते सवे गच्छन्ति (कौषी० १।२ | इति गतेः ‹ तस्माह्ठोकात्पुनरेत्यस्मै लोकाय करमणे:

॥ि 1 नन्व्कवसारःः | , ख, शञानात्स्।

तृतीयः षादः] बेदान्तसूत्मुक्तावलिः। ` ११७

[ब० ४।४।६ ] इतव्यागतेः प्रवणात्तासां च सवंगततवे सत्यन॒पपत्ते- ्ध्वमपरिमाणत्वे च सावयवत्वाद्यापत्तेः । तथा चाण्वन्तरस्येवाऽऽ- लनो न स्वप्रकाश्ञत्वमिति मावः ॥ १९ ॥ |

न गत्यागती तत्तहेहामेमानस्तन्नज्ञश्चोक्कान्तः स च सवेगेऽ- ध्यक्षतस्तज्राऽऽद- स्वात्मना चोत्तरयोः ॥ २०॥ इ।१॥। स्वात्मना स्वस्वरूपेण समवायिनोत्तरयाजन्ययो्विमागसयोगयोः सतेरेवोत्कान्त्याविमच्वमात्मनः संमवति विमागावच्छिन्नकरियाया उकत्रान्तित्वादुत्तरसयोगावच्छिक्नक्रियाया गत्यागतिवात्‌ । आमेमाना देच न मुख्यमुत्कन्त्यादित्वामिति मावः ॥ २० ॥

नाणुरतच्छरतेरिति चेननेतराधिकारात्‌ ॥ २१॥ इति । अतच्छरतेः ‹ महानज आत्मा (बृ०४।४।२२ ) हइत्यनणत्व- तेर्मीणमुत्कान्त्यावुत्यात्मा नाणुरितिं चेन्न । इतरस्य परमालसनों तयोगिखेनायिकायदकरान्तिश्रत्या तस्यैव महच्वोक्तेम-

मुख्यतया प्राति ध इता ब्रह्मणा भरत्या जीवतादात्म्पस्य विवक्षितत्वाद्रा ॥ २१ ॥

स्वशब्योन्मानाभ्यां च ॥ २२ ॥ इति ।

स्वस्याणत्वस्य ‹ एषोऽणरासा ` [ मु०३।१।९५. इति शब्दात्‌ ‹ बाटागश्तमागस्य शतधा कल्पितस्य च । मागा जीवः ` (भ्वे० ५। ८ ) इत्यनेनोन्मानात्तृल्यत्वकथनाच ॥ २२५ अथाणुष्वे जीवस्य स्वामाविके नानाविष्याणां पुगपत्सखस्वसवद्ध- साक्षिमास्यत्व न स्यात्‌ 1 न स्याच्च हस्तादं्ज।वं युगपन्नायमाननानासु-

खाद्यवच्छेवकतवं युगपज्जावासंबन्पात्तत्राऽऽ्द-- ` अविरोधश्चन्दनदत्‌ ॥ २३ ॥ इप ।

यथा करसिमिभ्िदवयवे स्थितो ह रिचन्दनविन्दुरन्यष्वप्यवयवे पु परम्प रया संबन्धे( द्धे )षु सुखस्य निमित्तं तथा तत्तद त्तिवशषद्वारा

[ताता

१ख. श्वगोऽ। २क, भ्व नोत्राः । ३ ख. (तिपायतरेः 1४ ख. इक्र । ५ ख, प्रङ्ः्वा। ५ |

११८ बह्मानन्द्सरस्वतीविरचिता- [ २ द्वितीयाध्याप्रषठ-

संबद्धं विषयमणुरपि जीव) ऽपरोक्षी करिष्यति । सं मत्स्यते चाव यवान्तर्‌

मपि परम्परया । सुखदेमनोनिषठत्वान्मनसश्च स्थुलत्वादयुगपत्तत्सबद् ~ ~ | ५ (~, (पे न

इस्तायवच्छेदृकत्व बाधकाम।वभ्येति नोक्तविरोधः ॥ २२ ॥

क थ ककन कहि ® क, क १ | दि ¢ २ ¢ = ति ५ अवस्थितिवेशेष्यादिति चेननाश्युपगमाद्दि हि ॥२४ ॥इति। चन्दनबिन्द्‌ रेकदेशावरस्थितिः प्रत्यक्षा जीवस्य तु कुत्रादयवे कवाऽ.

वस्थितिरेति वक्तुमशक्यमतोऽव स्थितो विशेषाघ्नोक्तदर्टान्त इति चश्न। ` हि यस्मात्‌ (सवा एष अ(्माहृदिः | न ८।३।३ ] ^ हृध्चन्त. र्याति पुरुषः" [बर०४।३।७] इत्यादिश्रत्पा हयेवावस्थिय. अयुपगमादृ्ोषः ॥ २४॥ ननु युणपत्पादाद्यषच्छेदेन जायमानानां सुखादीनां यु गपत्सगक्ष्यसः बन्धाद्धानानुपपत्तिषंदिक्षिषयाणामिष तेषामिन्धियजन्यवृत्तिविषयत्वा. ` नन्युपगमान्मानसानन्तवृत्तनां तापर मनःकरणकरत्वस्य च कल्पनटररम, णुत्वश्रुतेम{णत्वं तजाऽऽह- | | ति} गुणाद्वा छोकवत्‌ ॥ २५ ॥ इति ।

यथा लोके दीपादिः स्वगुणेन प्रमया संबद्धं मास्ाति तथाः < किन, के त | क, ॥ ० ` च क ं ति

जीवोऽपि चेतन्यगुणेन देह्यापकेन संबद्धं खादति मावः ॥ २५ ॥ , नु चेतन्यगुणस्य जीव एव समवायाष्पादायवच्छि लसुखारिमिः सषन्धासमवः । प्रमावत्तेजोविरेषोन गणस्तत्राऽऽह- | ॑ | क न = क, 4 | २ | [ष्‌ |

ष्यातेरका गन्धवत्‌ ॥ २६ ॥ इति । वि गन्धबद्ध घाणे गन्धस्षमकायस्य व्यतिरेकस्तथा च तन्यसंबः द्धेऽपि सुखादौ तत्समवायस्य । तथा च स्वसयुक्तसमवायेन यथा गन्धस्य घण ग्रहृक तथाः बिषयविषयिभ।वेन बेतन्यं इख देन्यवहार-

(भि

जनकमिति तस्व तत्नासमवापेऽपि न क्षतिरिति मावः ॥ २६ ॥ नन्वेवं जीवस्येव विषयतासबन्धः खदा कुतो नाभ्युपेयते न 1, तथा च दशति ॥ २७ ॥ इति ।

ठामन्य भा नस्रेभ्यः ' [ छा०८।८। १] इति शुतिर्जीवस्य

तृय: पादः ३] पेष्ान्तसघमुक्तावशिः । ११९

कारीरतदवयवाषाच्छस्षसुखादिसंषन्ध तथेव ` वेतन्यगणद्रिव दर्श य्‌} + 2५५१ कुतः शरतेस्तथाऽ्थनिर्णयस्तत्राऽष्ह-- `

पृथगपदशात्‌ ॥ २८ ॥ हात ।

' प्रज्ञया श्रीरं समारुष्य ` [ कोपी ० ६।६ | इति शरुत्या षक्र्ज- बात्पृथक्त्वेन प्रज्ञाह्ञाब्दन फरणचेतन्यस्य निरदश्ात्‌ ॥ २८॥ 1 जीवाणत्वं प्रत्याह-

तद्गुणप्ारतान्त तद्व्यपदेश प्राज्ञवत्‌ ॥ २९ ॥ इति ।

चथा हूद्याकाशद्हरत्वमादाय प्राज्ञस्येशस्य वहरते व्यपदेशो “ दह- रोऽस्मिश्मन्तराकाशः ` [ छा०८ । १ । २] इत्यत्र तथा जविऽप्यणला- दिविषयकश्चतिरूपो व्यपदेश ओपाधिकः । तद्रुणसारतात्‌ । तस्या- नवच्छि्रबह्मामिन्नजीवंप्रतिपादकमह वाक्यस्य गरणी मृताऽपेक्षितोऽ्ः सारः प्रतिपायो षस्य तथाखात्‌ । तथा च महावाक्यं बह्मा मेन्नजीव- बोघनार्थमन्तःकरणधमणामणत्वोच्कान्त्यादीनां निषेधे ˆ स यत्तत्र क्षि चित्पङ्यस्यनन्वागतस्तेन मवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुषः ' [ व° ४।३१५ | इति श्रुत्या बोधनीय ओपाधिकं टाकसिद्ध तत्सवन्ध जीवेऽनवष्न्ती शरुतिः प्रतियोग्युपस्थापकतयोपयुञ्यते नतु स्वामाविकाणुलाचक प्रतिपादय मस्यं महावाक्यं पीडवतीति माषः५॥ २९॥

नच चेदुपाधिगतसंसार एव जीवस्य `तद्युपाधिना कवा द्वियागे अन्धशृक्ायामपि संसासेन प्रतीयते तत्राऽह-- यावदातमभावेताज्च न दषि-

स्तदश॑नात्‌ ॥ ३० ॥ इति । यावदात्मा जीवस्तचन्ञानानुत्पात्तवरिष्टस्तावु 1 ^ सादुपाधिसब- न्धस्य नाक्छदोषः "स समानः सद्मा लोकावनुसंचरति ध्यायताव टला यतीव › [ बु० ४।६।७ ] इत्यादिना तथा दशनात्‌ । समानोऽन्तःकरणेन साम्यमेव द्यति ध्यायतत्याद्‌। लेलायति चटति । प्रातिबन्धक- दूर तत्त्वज्ञानपर्यन्तमासेपितस्योपाधिसंबन्धस्याऽ५वरपर र स्फटक" ठौहित्याद्यो तथा दरनादिति चकाराथ; ॥ २० ॥

१२० ब्ह्मानन्दसरस्वतीदिरयिता- [२ द्वितीयाष्यायद-

नतु सुषुपिप्रलययोरन्तःकरणासंबन्धोऽस्त्येवान्यथा तद्‌ान॑। तद्धमी. पटम्मापत्तेसतत्राऽऽह- ` ` पुस््वादिवत्तस्य सतोऽभिव्यक्तियागात्‌ ॥ ३१ ॥ इति । यथा पुस्त्वादेबांत्याद्‌ां सतोऽपि सहकायमावान्न कायविशेषजनङ् सवरूपामिन्याक्तेः स्यात्‌ । स्याच्चान्यदा तथा सूक्ष्मरूपेण सत एवान्तः. करणस्य उुषुप्त्यादा न सा स्यात्स्याच्चान्यवा न त्वत्यन्तं तदृ सबन्धस्त देति मावः ॥ ३१ ॥ नन्वन्तःकरणमेव नाभ्ति कस्तद्धमं आरोप्येत तत्राऽऽह-- नित्योपलब्ध्यनुपलन्िप्रसङ्गोऽन्यतराने- यमो वाऽन्यथा ॥ ३२ ॥ (१३) इति । वत्ति विना चेद्धिषयमासक चैतन्यं स्यात्तस्य नित्यं सवोपटन्धिः स्याद्वुत्तेरपेक्षणे च तत्परिणामिनोऽन्तःकरणस्यानङ्गीकारे तदृसंमवाद्‌ , नुपकान्धिः स्यात्‌ । अथाऽऽल्न. एवाऽऽगन्तुको धर्मो वृत्तिः कल्प्योऽ. विद्याया वा परिणामः । तत्र च मनःपरिणामादिनियामकव्वेन त्वद्मि मतमवास्तु नेथामकमितिं चेत्‌ । तथाऽपि ' मनसा ह्येव पश्यति मनसा शृणोति ` [ ० १।५। ३ ] ‹ एतत्सवं मन एव ` (व्र०१।५। द ) इतिवुरशनादेमनाहेतुकल्व नियमः ! ^ अन्यत्रमना अभवं नादृरशम- न्यच्चमना अमूव नाभ्रांषम्‌ ` (बु०१।५।३) इति मनोधीनन्यास- ्रानेयमश्च यः भातो लोकसिद्धश्च वतते तयोरन्यतरवन्यथामूरं व्याहृत स्यादन्यतरन्न स्यादिति यावत्‌ ॥ २२ ॥ ( १३ ) असङ्गो ह्ययं पुरुषः ` | ० ४ । ३ । १५] इति श्रतेरात्मामि कतुत्वसबन्धास मवादृष्टसाधनत्ववाधका विधयः-कर्तुत्वं बद्धादेव कल्प ` यन्ति नाऽऽत्माने तत्र तद्यवहारस्तसंसगाग्रहात्‌ । न चाऽऽरोप्तिकतं त्वसत्वेऽपे पारमाथकपङ्गामावचोधकत्वेन श्रत्युपपत्तिरिति वाच्यम्‌ । व्र धतात्पचविषयत्वनानारापतत्वात्‌ । तथा च शरुत्यनूदितिस्याणत्वादे रात्मन्यारापितत्वेऽपि कत्तं न तथेति सांख्यमतं प्रत्याह-

| केत। शाघ्चाथव्ात्‌ ॥ ३३ ॥ इति

` जिः केतव हाख्वाध्ययागादिफलटमाक्लात्‌ | शाश्नफएट प्रयो. क्तरि तटक्षणखात्‌ ( जे० अ० ३ पा० ७ अ० < सू १८ ] इति 6 न ख. ' स्वादि" 1. ५ क" त

ततीयः पदः ३ | वेदान्तसूजमुक्तावलिः १२१

जैमिनिद्त्रस्य विधेः प्रयोक्तृगतफलसाधनतालक्षणत्वासयोक्तयेव फलमित्यथकत्वात्‌ । तथा च यथा इुद्धिनिष्ठस्यापि युखादिलक्षणफ- टस्य चदात्मना सबन्धं विना मानानुपपत्ा तच तस्याऽऽोपितसव.

न्धवत्व तथा कत्रतवस्यापे । विधानां तु तत्ववेदकत्वखूपप्रामाण्या- मावादारापितकतुस्वपरस्वेऽपि क्षव्यमाव इति मावः ॥ ३३ ॥

िहारोपदेशात्‌ ॥ ३१४ ॥ इति।

स्वप्र प्रकृत्य ˆ स ईयतेऽमृतो यत्र कामम्‌ ' [बृ ४।३। १२] (स्वे ठार र्‌ यथाकामं पारिवतते ' [ व्र०२।१।१८] इत्यादिनाऽऽ सनि विहारकतुंताक्तः ॥ ३४ ॥

उपादानात्‌ ॥ ३५ ॥ इति । प्राणानां ।वन्ञनन विज्ञानमादाय ` [ षु०२।१। १७] इत नेन्धियाणां विज्ञानज्ञक्ति बुध्योपादायेत्वथंकेनोपादानकर्ततवो क्तेः॥३५।।

व्यपदेशा क्रियायां न चेननिर्देशविपर्ययः ॥ ३६ ॥ इति!

विज्ञान यक्त तनुते कमणि ततुतेऽपिच [ते०२।५।१ ] इत्य. नेन क्ियामाच्रकतुंत्वस्धपदेशात्‌ । अथोक्तश्चुतौ विज्ञाने बुद्धिरेव नाऽऽत्मेति चत्तहि करणतयेव निर्दृशः स्यान्न करतंतया । अत एव पव- श्रतो विज्ञानेनति करणतानिर्वृकशः । तस्मादबुद्धेः करणत्वमेव तथेव निर्देशादिति मावः ॥ २३२

नु षेऽनीदस्य स्वातश्यरूप कतूंत्वं तहि कदाचिदिष्टं करोति कदााचिन्नेव्य{नियमो न स्यात्तनाऽऽह-

उपलभ्धिवद्नियमः ॥ ३७ ॥ इति । [ रणान्तरसमवधानानियमाद्यथा तद्विषय उपलब्धा नियमस्तथा तथा च कारकान्तराणामप्रयोज्यत्वे सति प्रयोजकत्वमेव

बुद्धेः कतहाकत्यद्गोकारे करणश्चक्तिरन्यत्ावशयं वाच्या कततायाः छरणष्याप्यत्वात्‌ । तत्र चाऽऽत्नांऽन्यस्य वा करणत्वाद्धक्रिार श्रुतहा-

र्रर बह्मानन्दसरस्धतीविरविता- {२ द्वितीयाध्यायस्य

। ५०५ श ५. 1 क 4 म. | न्यश्चतकत्पनानुमवविरोधश्च स्यात्‌ । अतमनश्च कतेत्वाङ्खीका दोषाः मावाद्प्रयोजकं शक्तिविपयेयमारं त्या क्रियत इति मावः ॥ ३८ ॥ '

| समाध्यभावाच्च ॥ ३९॥ (१४) इति । फतुत्वादेबन्धस्याऽऽसन्यङ्गौकारे ्रु्युक्तंस्य निदिध्यासनदर्वैयघ्ं स्यात्‌ । अविदयानिवृत्तेरपि कतुत्वादिनिवृत्तिद्रारेव काम्यत्वात्‌ । “ विद्रात्नामरूपाद्िमुक्तः ` [ भु०३।२।८ ] इति तेः ॥ २९ ॥ (१४) नन्वेवं सत्पमेवास्तु कतुं तद्वोधकोक्तशर॒तीनामहं कर्तेत्यादि परव्यक्षा. दिसंवादात्‌ । तथा चासङ्गश्रुतिरुपासनापरैव । नै च तत्सत्यं चेज्ज्ञानाः निव्यत्वान्मोक्षेऽपि स्यादिति वाच्यम्‌ । इष्टत्वात्‌ । ज्ञेया माबेऽपि ज्ञानवक्किपामावेऽपि कतृंखस्य शक्तेहपस्य संमषादिति परत्याहू- | & 6. पथा च तक्षनियथा ॥४०॥ (१५) इति।

ब्रथाततक्षा वास्यादेः करणस्य समवधाने चिदायाः कतां नासमवधानं

इत्युमयथा तस्य स्थितिरेवं करणादेः समवधान आसा कता न तु तव्‌ मादे मोषे । ज्ञानरूपस्य ज्ञानत्वस्य ज्ञेयामावे सत्वेऽपि कर{तिरूपस्व कतुत्वस्य कियामावेऽपसं मवात्‌। शाक्तेरवि्ाया मुक्ताव मावात्तद्‌ तिरिक्त- शक्तो मानामावात्‌ “त्र खस्य सर्वमासैवा मूत्‌” [वु ०२।४।१ ४] इत्यनेन दैतमानस्य मोक्ष निवरस्युक्तेन तडा कतुत्वमिति मावः ॥ ४०॥ ( १५) "एष दयेव साधु क्म कारयति: { कोषी०३।८.] इस्याविकं नेशस्थ कारपितृत्वपर कितु स्तुतिः । विधिनिपेधवाक्यानां वेय्यादी- शस्य व्यतिरेकेण कारयानुतपततेवक्तुमशक्यतयाचेति प्रत्याह-

प्रान तच्छतः ॥ ४१ ॥ इति । ` "ॐ

„ वक्षगम्ब एव कारणव्वेऽन्वयभ्यतिरेकपिक्षणाद्विपिवाक्यार्थपति- ` संधानां {कम पवस्य प्वर्तकतवा्यङ्गीकाराव्‌ । शतिबलादेव परा+ = दृशादेव जीवस्थ कतृंखमित्यर्थः ॥ ४१ ॥ ` क | | ~ (^ ^~ (4 रतभरयलपि्षस्तु विहितपतिषिदधत्रिय- । {दि मः छ 3१ ववद्य ॥ ४२॥ (३६) -इति।

„क क [तिप = | । 7 ् (५ सि | ५ ~ रास वपष्यतुरोधेन बेदिकलौष (21 सकपुरुषकारस्य चावैयथ्यतुरोपेन वै दिकलौक्ः

` १ जनकं । २ स, नन्त । १ ल, बाभै। . `

रीयः भद्‌: ३ ] वेदान्तचत्रमुक्ताकलिः। 8२३

-कारीवप्रयत्नानपेक्ष्यव कारयितुत्वमीशस्य \ ततश्च न वेषम्याषी- . सप्थः ॥ ४२॥ ( १६ ) | ; जीवबह्मणयोः ˆ य आत्मनि तिष्टननात्मानमन्तरो यमयति › इत्पाबौ मेदः । ˆ बह्म दक्षा बह्म दासा बह्येमे कितवाः › « तवमसि [ छा० ६।८1५७ | इत्यादौ चामेद्‌ इति विरोपे जीवा एव स्वतन््ाः स्वौ क्रियन्ते न त्वलृगतं ब्रह्म तेषां च विशिष्टाकिशिष्टङ्पेण स्वत एव नियम्यनियन्त॒मावादिकं मेवश्ुतेरथः ¦ प्रकृतिविविक्तरूपममेव्‌- तेः । अन्यथा मेदामेद्ोर्विरोधादृशांशि मावे चांशगतदहुःसाद्य शिन्यपि स्यादिति प्रत्यह- | अंशो नानाव्यपदेशादन्पथा चापि दाश- कितवादित्वमधीयत एके ॥ ४३॥ इति । `. नानाष्यपवेकशं लोकिकमेवव्यवहारमपेक्ष्य जीरवोऽशो क्ियम्यत्वादिमि. इवाञ्भ्ृतावुक्तो न तु तात्पर्यतः । चस्त्व्थोऽपिरेवार्थः । एक आथव. णिकादुयस्त्वन्यथेव टोकानवमतसप्रयोजनत्वेनः तात्पर्यवन्तं बह्मणि -दाक्ञकितवाद्यमेदृमक्तशरत्याऽधीयते \ तथा च मेदृशरृतिरताचिकमेषा- ` ञवादमात्रममेदश्चतिस्तु ताचिकामेदृतात्प्यवतीति न विरोधः । उक्त- शती वाशाः कैवर्ता दासाः सेवकाः कितवा दयूतकराः । हीनजीवामेद- परवशंनं जीवमात्रमेदसुचनाय + अत एव ^वं ङ्गी ववं पुमान्‌ ` [ श्वे० ४। ९] इत्यादिश्रतिः॥ ४३५ | भरमन्वर्णात्‌ ॥ ४४ ॥ इति।

ए ज्यायाश्श् पुरुषः । पादोऽस्य विभ्वा मूताति तिपाद्स्याग्रतं दिवि ' [ छा०३। १२। ६] इति मन्त्रे विभ्वा मतानि सवे जीवाः। “ अ्हिसन्सवमूतान्यन्यत्न तीथम्यः ` [छा० ८ । १५॥। १] इति भ्रयोगात्तीरयैम्यो यज्ञेभ्यः पादोऽ इव्यर्थः । अतो जीवानामदास्वमेव तत्श्चाशेनांशितानियम्वतासमवः॥ ४४॥ ` ^ = ^ ५१ +अपि स्मर्येते ॥ ४५ ॥ इति। ` ˆ ममेव जीवटोक्षे जीवमूतः [ म० गी १५।.७ ] इत्या-

ब्ादधति पाद; ।. + मुद्रितभाग्यपुस्तद पपिः स्म" इति पठः ॥

१२४ बह्मानन्दसरस्वती विरचिता- [ २ द्वितीयाध्याय्य- नन्वेकस्य श्रतितावर्यवच्वे कुतो मेदेनां शां शि मावः । अनाद्य किया , कट्पनादिति चेत्‌ । तथाऽष्यंशगतं दुःखाधंशिनि स्याद्धस्ताद्गितस

शरारादिसिबन्धादिवत्राऽऽह-- प्काशादिवननेवं परः ॥ ४६ ॥ इति ।

यथा सूयाद्पिकाशोऽङ्कल्पा्यवच्छेदेनेव कज़वक्रतवादिमान्यथा षा कणाद्यवच्छदेनवाऽऽक शिपि कष्युय्राहकव्वादिमत्तथाऽन्तःकरणरूपश तवच्छदृकावच्छेदनव ससार इति पर इंशो नैव संसारी \ तथ। खांशगतस्य नां शिगतत्वनियम इति मावः ॥ ४ ६ ॥

स्मरन्ति च ॥ ४७॥ इति । अत एव स्मरन्ति च- | ` तत्र यः परमातमा हि स नित्यो निगणः स्तः ।

न 1टप्यते फङश्चा पि पद्यपत्रमिवाम्भसा ॥ क पात्मा त्वपरां याऽप्तां मोक्षबन्धेः स यज्यते।

वरारति तयारन्यः पिष्ट स्वादरर्यनश्नन्नन्यः ` [ श्वे० ४ । ६ ।] ९ कस्तथा सवभूतान्तरात्ा न छिप्यते लोकदुःखेन बा [ कठ° ५। ११ | इति श्रूयते ॥ ४७ ॥ |

अनृज्ापरहारा दहःवन्धाज्ज्योतिरादिवत्‌ ॥ ४८ ॥ इति ,

„_ द्यपि परमार्थतो नियोज्यत्वं बह्महपस्य जवस्य नास्ति तथाऽष्या- वद्यकदेहसवन्यमादाय विधिनिषेधौ परते । अपाधपिकस्वापि संब- न्धस्य ज्धातेरादां ग्यकब्रहारावंषयत्वादित्यधंः ॥ ४८ ॥

नन्वाश सप्ताराप्त्तार्बा रतायामयप्युपाधिसंबन्धस्य सर्वजीवेष्वविश्े- बत्कनाचेत्कमणा कस्याचद्याग इति नियमः कथं तचाऽऽह--

अप्तततश्वाग्यतिकर्‌ः ॥ ४९२ । | इतिं ।

तत्तदन्तः पवानामहशाश्रयाणामंततेरसाधारणत्वादयतिकरो मो. ` व्िकयम्‌ । तथा च यत्रान्तःकरणे पद्व ततेव तजन्यघ्ुखादि ` जयते तदुपहितदेतन्येन च मास्यत हाते मावः ॥ ४९ ॥ ॥

नैनु चेतकलिपतमेदेन संसार उपपाद्यते तहिं भेदस्य मोक्षे कथं ज्ञानां :

्िृत्तिराश्रय सति मेदामिवृत्तेः क्राप्यदृष्टत्वादत एष मेदनित्यसं ददृनिति तत्राऽऽ्ह-- ३५.

आ्नास एव च ॥ ५० ॥ इति।

चो हेतौ । यतो जीव आमासः प्रतिनिम्बद्पोऽतो नोक्तदोषः । तथा च यथा सत्यपि सूर्यं जलाष्रपाधिनाशात्तदवच्छेदेन कल्पितस्य सूर्प्रतिविम्ब गतमेद्स्य नाज्ञास्सू्यतसतिबिभ्बयोरेक्यं पूर्वं सदेवाव- ष्यते तथाऽवद्यापाधज्ञानेन नाशात्तदृवच्छेदेन कल्पितमेदस्य नोन्चे सति बह्मज।वयोरेस्यामेत्याश्रये सत्यपि मेद्निवतिनाहष्टचरीति मावः 1 ५० ॥ ॥ . जीवानां कणादृादिसंमतवास्तवनानालविम लादिव्यवच्छेद्‌ एवकारे णोक्तस्तत्र हेतुमाह-- | अटछारनयमात्‌ ॥ ५५१ ॥ इत ।

तत्तवात्मगतरदुस्तत्तदात्मनि मोगनियमो वाच्यः । अहृष्टं च . केन- रित्कर्मणा कुचरचिदेवाऽऽच्मनीति नियमासमवात्‌ । तत्तदुदु्टकारणस्य ` मनःसंयोमदिरा्मान्तरेऽप्य विशेषात्‌ | तत्तच्ियानकटप्रयत्नादेरप्यात्मा- न्तर आपाद्यखात्‌ तत्कारणस्य मनःसंयोगादेः सर्वेष्वेव विभरष्वात्म्ु संमवात्‌।न च तत्तदृहष्टजनक करिया विरे पजनकप्रयत्नविशेषं प्रति सयो- गविषो हंतस्तत्च च तत्तदुत्मनव्यक्त्यादंहंतुत्वाङ्गीकारान्न दाष इति वाच्यम्‌ । तथा सति जीवानां वास्तव्रननात्वविभुतवाद्यङ्ग।कारस्य लछरतिस्थरतियुक्तेभिरस्मन्मतस्यव सम्यक्त्वात्तत्तद्न्तःकरणाद्‌ा-

वु्टमै जात्य प्रयोजकप्रयत्नवेजात्वप्रयोजकव्वस्तमवात्‌ ॥ ५१ ॥ यदिच फटच्छाङूपामिसपेः फलसाधनतान्ञानादेवा चकषद्राराऽ+ वृ्टनियामकत्वमुच्यते तथाऽव्यमिसष्यादृनेयामकस्याऽऽत्मान्तरा वशः

धादिकं दोष इत्पाह- अभिरंध्यादिष्वपि चैवम ॥ ५२॥ इति । ैशादिति चेन्नान्तभांवात्‌ ॥ ५३ ॥ ( १७ ) इते । तत्तख्छरीररूपो यः प्रयत्नस्य प्रदेशोऽवच्छेदकस्तस्माान्नेयम वाच्यः स्वावश्छेदककशरीरस्वा मितवसंबन्धेम ` यत्राऽऽस्निं प्रयत्नस्ततरादृष्टामात

१२६ बष््मनन्द्सस्सती विरविता- (२ द्वितीया्यायस्य- षेञ्न । तत्रापि शरीरस्वामितादेर्मियामकाविरोषादात्मान्तराविशेषादि- दोषस्यान्तमावादिति ॥ ५२॥ ५३ ॥ ( १७) इति दितीयाध्यायस्य तुतीयः पादुः ॥ ३॥ अथ दितीयाध्यायस्य चतुर्थः एाद्ः ॥ चतुय मौतिकश्ुती नामविरोधः। त असद्वा इदभय आसीत्‌" [त° २। ७ | तदृहुः किं तव्सद्सी दित्युषयों वाव तेऽगरेऽसदासीरन्‌ । तदाहुः के ते क्षयः । प्राणा वाव कषयः । ते यत्पुराऽस्मात्सवं स्मादिद्मिच्छन्तः क . ४. द्‌ नि । अरमण तप्ता अक्रपस्तस्मदृषयः ' इत्यत प्राक्सृष्टेः सर्वेच्छियाभिमानि- हिरण्यगर्मासकप्राणानां सच्वोक्तेः । अस्मादात्मनः स्वे पाणा व्यु रन्ति ¦ [बृ० २। १। २० | इत्यबोत्पते्विरोपे प्भ्प्वकमुच्यमानवाप्पु" रऽस्मात्सवस्मादित्यस्यावान्तरसृटिपरलासंमवान्नोथन्त इन्विपरूपाः भाणाः। उत्पत्तिश्रतिस्तु गोणीति प्रत्याह- 1 । कि तथा प्राणाः ॥ १ ॥ इति । _ यथा पूपादा्याधिकरणे वियदुत्प्यत इयक्तं तथा प्राणा हन्दिय. ङ्पा वायुरूपाणामये वाच्पत्वात्‌। अप्युत्पद्यत उक्तशरुतेरिति क्षोषः॥ ?॥ अस्तु सा गोणी तताऽऽह- | = + क: + गण्यस्षपवात्‌ ॥ २॥ इति। तच्च गौण्या वत्तरसं मवाल्ागुक्तेभ्यः ्तिजञाहान्यादिभ्यः ॥ २ ॥ वयुञ्चरतेर्तपत्तो गोणत्वमावश्यक्ष तताऽऽह- ` | तता ॑ भ ॑ | १ (क्तश्च ॥ २ ॥ इति। ॥ि र <तस्माज्वायते ५ ४ सरन्दरयाणे च खम्‌ > [ मु० २।१।३ ] म साप पणातपततेुर्यतृत्या प्रतिपादनात्‌ ॥ चकाराव्स- सा (त वन्तरपलप र चत्वमारचयनास्यकमसाधनशर्करावेः स्तु क पत्तः भङृतत्वात्द्थं चित्यात्मकतेनो पास्यदहिरण्यगर्मासकप्राण. क्सत्तवपतिपाद्नात्तस्य चोवान्तरपरलयेऽपि ` समवात्राणस्य भाक्सलव- (न सपटङ्कस्व शत्या बाधाच् 3... प ०.

` १, प्तप" । २, प्राक्त" ॥

चतुरः पाद्‌ः ४ ] वेषान्तसु्क्तावठिः । १२५

। पूः ९ । ततपुवकवाद्वाचः ॥ ४ ॥ ( १ ) इति। ध छान्दोग्ये मूतञ्चिनिकटे प्राणसष्टचश्रतावपि वाचो वागादीनां तत्पूवकत्वात्‌ 1 आपोमयः प्राणस्तेजोमयी वाक्‌". [ छा० ६।५।४ |] इत्यादिना मृतात्पत्तिपूवंकोत्पत्तिकत्वलामात्‌ ॥ ४ ॥ (१)

(सतत वे शीषेण्याः प्राणाः" [तै° सं° ५।१।७१ 1 इत्यत्र पच बुद्धी- द्दियाणि मनो बुद्धिश्रेति सपिवोदि्य प्राणस्वविधानात, सततैवोक्खा सर्व प्राणा अनूत्कामन्ति ' [ बु° ४।४।२ ] इ्युक्तेश्च पपतेवेग्धियरूप- प्राणाः । अथ ' दशेमे पुरुषे प्राणा आलेकादक्षस्ते यदाऽस्माच्छरीरा- नमत्पादुव्कामन्त्यथ रोदयन्ति › [ बरं० ३।९।४ † इति शती धीकर्मे- न्वरियाण्यात्मक्ञम्दितं मनश्रेत्येकादृशत्वमिति चेन्न । पञ्चानामेव सविक. ल्पकनि्िकल्पकवृत्तिमेदादशत्वोक्तिसंमवान्मनोबुद्‌भ्यो शैक्यं विव क्षितं

(0४

क्मन्विय तु नात्र श्रुतावुक्तमिति शद्ते- सप्त गतेरिशेपितवाच ॥ ५॥ इति। सपैव । गतेः सप्तत्वस्य प्रथममवगतेटंघुतात्‌ ॥ ५ ॥ प्रत्याह-- ` हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नेवम्‌ ॥ ६ ॥ (२) इति,

अतं इति त्यग्टोपे पश्चमी । इदं सप्तवमा्येकादशत्वस्य स्थिते रक्षणे संमवति तेवं नेकादुक्षत्वस्य बाधो युक्तः। तुर्हेतौ ततो हेतो. हस्तादय एकाद्ेवेच्ियरूपप्राणाः । नच हस्तादेरिन्दियठक्षणानाक्रा- न्तत्वमिति वाच्यम्‌ 1 इच्ियविषयानुक्रमणे ‹ चक्षुश्च द्रष्टव्यं च ` | प्र ४।८ ] इत्यादिना सविषरयचक्षुरादेरिव ‹ हस्तो चाऽऽदातव्यं च ` [ प्र० ४।८ ] इत्यादिना सविषयस्य हस्तादेरप्यान्नानात्‌ । तथा चोमया- प धायेकादृक्षतवमेव गृह्यते । सप्तत्वस्य त्ववयुत्यानुवादतवम्‌ । इच्ियत्व- जक्षणं त्वपञ्चीकृतमूतो पादानकववे सति नित्यपरोक्षतम्‌ । अदृ्टवारणा- पाऽस्यम्‌ । पश्चीकृतमूतवारणायान्त्यमू । प्राणमनसोरमेदान्न पराणेऽति- यािः । मनसो वृत्तिरूपेण परिणतस्वापरोक्षववेऽपि स्वरूपेण नित्य. ` परोक्षत्वमेव । इन्दरियाविषयत्वमेव वा नित्यपरोक्ष्वं याह्यमिति मावः ।

४ ख, सप्त चेन्धि । =

२८ | बह्मानम्दसरस्वती विरचिता- [ २ द्ितीयाष्यायल्य-

प्रयांजन हरण्यगमाद्युपास्तषु । एकद्रशाना प्राणना, सप्तानामेव पएरवपक्षे ॥ ६ ॥ (२)

न्द्रियाणि सवेदेहविषयन्यापकान्यहकारेत्वात्‌ “त एते सर्दऽन, नताः इति धरतेश्च । उत्कान्त्यादिकि वु दृत्तिसंकाचनादिनेति साश्यमतं धरत्तङ्गसवाह-

मुपास्तिः सिद्धाने

अणवश्च ॥ ७ ॥ (३) इति त इान्द्रय्पाः प्राणाः सृष्ष्मास्तत्तदेहमात्रवृत्तय इति यावत्‌ । अ | यातव प्रातानेयतवृक्षकालावच्छेदन ग्हकत्वाद्यत्तमव दत्र न्त्यादेम॒स्यते पाधकामावादृनन्त्यश्रुतेः ५यो हैताननन्तानुषास्ते ` [ व्र० {।५।१३ ] इत्यननापाप्ननापरत्वानेणयाद्भ्‌ातिकत्वस्य व्यवस्था{पिततनाऽपहेकारि कत्वायागाञ्च॥ ७॥ (३) ` तथाऽदि वादुपः प्राणो नोत्पद्यते । महाप्रटयं प्रकृत्य आनी ` वातं स्वधया तदैकं तस्माद्धान्यन्न परः किंचनाऽऽस [ज सं० ८ । ७।७ | इति श्त्या बह्म महाग्रलये स्थितं तच्च परमाधतां वातहीनमष्य. ननव्वापारद्यवहारकप्राणसबन्धादिति बोधनादानीद्धित्यस्य भाधकत्वन ब्हवत्यां श्रतो संवन्धतेन घ।लत्वात्‌ ˆ एतस्माज।यः पाणः ` [ मु०१।२।३ ] इति श्रतिं प्रत्यपि चापकत्वम्र्‌ । अत ए दुबछरापं बध्यन्ते पुरुषैः पाथिषाभितैः इत्युक्तमित्यपिकमाङ्ूयाः तिद्शते-

भठश्च ॥ < ॥ (४) इति । ` ष्ठो बायुहूपेऽपि प्राणो ज(यते श्रेष्ठत्वं प्राणसवादरास्या निषेष अतस्तस्याप्यानीदित्यस्य स्वधाशब्दृतमायासहितस्य बह्मणः स्थिति. रवजचिनमात्राधंकत्वासाणजन्मशचतेमुंस्यत्वात्‌ ॥ < ॥ (४) " णः वायुः इत्यञ्च वायुमाचस्यैव प्राणस्वोक

क्तेः ˆ जायते

पाणा मनः सर्वन्दियाणि च खं वायः [सु०२।१।३ ] इत्यत्र र

वायुप्राणयारभेदिदशाद्विसेषं बातवदृन्माठतानामिद्धयाणां वस्यति

रक्ता न मुख्यः प्राण इति सास्य प्रसद्कगालसत्पाह-

. ` . न्‌ बकरे पृथगुपदेशात्‌ ॥ ९॥ इति, वायुमान्च क्गिया मिलितेन्दिय दत्तश्च न मुखयः पाणः। च्यः प्राणः

वायुः त्यस्य पदुमनामद्ब्रोधकत्वेन ' जायते प्राणः ` इत्यादिः

धरः पदः £ पेदान्तयूमुक्षावलिः। १२९

द्दियात्पर्युक्षत्या तद्वरत्तीनामप्युत्पत्तिलामेन च प्राण इत्यस्य च पुथ- ग्वायुत्वाषान्तरधमणेषापदेश्स्वसंमवात्‌ ॥ ९॥

पशुरादवनु तत्सह शएयादिभ्यः ॥ १० ॥ इति।

पाण्तवादादु चक्षुरादिभिः सह प्राणस्य शिषेराम्नानाततम्यः प्रा. स्तयाक्तेस्तद्वु ततिभ्यः पाधक्येनोक्तेश्च तेषामिव तस्यापि स्वातच्छपनं तद्व॒त्तित्वम्‌ ॥ १० ॥

तद तद्भदि षयं गृह्णीयात्तत्ाऽऽह-- अकरणत्वाच्च न दोषस्तथा हि दशयति ॥ ११ ॥ इति।

अनिन्तिषव्वाद्विषयायाहकतवं न दोषः । ताहि तस्य केन कार्येण स्वातण्छध तत्राऽऽह--तथेति । ' अहमेवेतव्पश्चधाऽऽसानं परविमच्यैत- दाणमवष्टस्य विधारयामि ' [प्र०२।३] इति धररतिर्दहधारणं काय दशयति । अहं प्राणः । षाणं देहं तस्य वेहघारकत्वप्रकारम्‌ ॥ ११ ॥

अिहयकस्छ बचाई प्वृततिर्मनोवद्येपदिश्यते ॥१२॥ (५ ) इति ।

यथा सङ्पानां प्रमाणविपर्ययविकल्पनिद्रास्मरतीनां पञ्वत्तीनाभ- न्पनानिवाहान्मन अवर्यकं तथेद्धियाणां सुषुपौ प्रष्ठा ठपे विष- यान्तरसचन्धे वा प्राणनादिपशचवरत्तीनामन्येनानिर्वाहायाणोऽपि । पर. पक्ष इन्दरयत्रर्यादि्भ्य एवाऽऽत्मदिविचनं सिद्धान्ते वु प्राणादपीति ` प्रयाजनम्‌ ॥ १२॥(५) तथाऽपि प्राणो विषुः । ते परकरव्य † सम प्मिधिभिलोकैः ` [ ब्रू १।२३। २२ ] इत्युक्तः । उक्कान्त्यादिकं स्वौपापिकमिति प्रत्याह-

अणुश्च ॥ १२९॥ (६ ) इति। | अणार्विभूर्मिन्नः। सम इत्यादौ हिरण्यगमंरूपसमष्टधमिप्रायलात्‌ ।

क (र

नीवोपाधिस्वसिद्धिः प्रयोजनम्‌ ॥ १३ ॥ (६)

ˆ अभिवाग्मूत्वा मुखं प्राविशत्‌ ' [२० २। ४] इत्यादिकं वागा वीनां नाग्न्यादिवेवताधिष्ठिततवं बोधयति किंतवर्थपरकाशकलवःदिकम्‌ । अन्यथा देवतानां जीवैरेशमस्या मवेन जीवेषु प्रतिनियतग्राहकलायोः

५५

१३० बह्मानन्दसरस्वती विरविता- [२ द्वितीयाष्यायषय

गात्‌ । चष्ठुषा हि रूपं पर्यतीत्यादिना नरपेक्ष्येण हितुत्वावममात्‌ ज।वेनेवाधेष्ठानसमवाचत प्रत्पाह- किक ज्यातरयादष्ठनि त तदमननत्‌ि॥ १ ४ || इत ।

१ क वँ

तदृपर्षज्ञानवतच्वं सात तसरकस्थवापष्टातरुपदाथत्न जा मवात्‌ । नेरपेक्ष्यवाधस्तु प्रमाणसद्भावात्‌ ॥ १४ ॥

ननु देवतानामधिष्ठातृवेऽधिषठषेन्द्ियवति देहे भाक्तत्व पि स्यात्त चाऽऽह-

भराणवता शब्दात्‌ ॥ १५ ॥ इति । पराणवता तत्तदिन्दरयायिष्ठानाद्धिन्नेन जीवेनैव सह तत्तदिद्धिया धानमगस्व्न्धः । ` यत्चतदाकारामलुविषण्णं चष्चुः स चक्षुषः पुरुषो दशनाय चष्ठुः ` | छा० ८। १२।४ | इत्यादृरतद्राधकशनब्द्ादेवतानां नन त्वान्नह।नतत्तच्छर।र भाक्तत्वास मां । स्वत एतदाकां गोट. कमनु अ।्ंत चष्ुवच्च जीवे विषण्णं धमध्यासद्रारा सब्द्ध स पुरुषो द्रनाय स्वाना दहतुद्शनाय चाष्चुषश्वषठुःसंबन्धी संश्चक्चु सुश्च षस्चानसाधनम्‌ ॥ १५॥ क पस्य च (चेत्यत्वात्‌ ॥ १६॥ (७ ) इति । तस्य तादराभाक्तत्वस्थव नित्यत्वादावर्यकत्वात्‌ । अन्यथा तत्तच्छ र नापद्धमागादवतानां पापसंबन्धापत्तेः नहे दृवान्पापं गच्छति' [ तर १।५। ३ ] इतिश्चतेरनपपत्तः । अथवा तस्य मोगसंबन्यस्य 1नत्यत्वाद्नायविद्यामूलकत्वाहेवानां च प्रवाद नामुत्पन्नज्ञानत्वादृव्ुढा. भनानपूवकमागासंमवात्‌ ॥ १६ ॥ (७ ) णा मनः सवेन्दियाणि ' [ मु०२। १।३ | इति परथङ्र्निदे याज्ञ मनस इव प्राणस्यापि न तिान्दरयत्वस्ापकम्‌ । ^ इन्दिय मिन्द्र ङ्गम्‌ | पाणिनि सू०५।२। ९३ | हत्यासलिङ्गमाचस्ष प्राणा. द्।चन्दरयत्वबोधकपाणिनिस्ृतेरिति प्रत्याहु- ॥ १ -ईनक्याणे तठ्व्यपदेशादन्य् श्रेषठात्‌ ॥ १७ ॥ इति !

१ जुख्यान्यपाणा एवेन्द्रियाणि तेषामेष) न पा पानवेनियवुकमणशतो वयपद्ा ठ्यपदे्ञा-

2) 5

१ ख. यश्यतादे*। २ ख शरभं । ३, च| ए०।४ व, भित्तं ।

चतुर्थः पदः 8 | वेदान्तू्मुक्तावठिः। ` १३१

द्वृद्धानां तेष्वेषन्दरियत्वव्यपदेशाच ¦ रुढेर्बटवख ष्स्मिता च स्वलसथमे- बे्धियलिङ्गताब्युत्पादनाच्च ॥ १७ ॥ जय सन्तु प्राणदृृत्तव एवान्द्रयाणि ‹ एत षएतेनाऽऽ्स्यायन्ते प्राणा इति ` [ व° ?।५।२१] इति प्राणश्रतेः “ए्तेऽस्येव सर्वे खपमभवन [ ० १।५। २१ | इतिवाक्पाच्च । भद्‌ नदशलिङ्ग तु मनःकमादा- वात प्रत्य भेदशरुतेः ।! १८ ॥ इति ! अथ हममासिन्य प्राणमूचुः [त्रु०१।३।७] इत्यादिना प्राणसंकादादौं पराणपयावाचृथगवान्दर याणां शतेन प्राणतरत्तिरिन्धियम्‌ !; १८ ॥

वलक्षण्याचच ॥ १९ ॥ (८) इति ।

सुप्तेषु वागादिषु ^ प्राणाग्नय एवा स्मन्पुरे जायति * ( प्र०४।३) इत्यस्मात्‌ ‹ वागुदकरामद्वदन्नास्ते ` इत्यदिना वागाद्यत्ान्तावपि देदास्थातः । प्राण उद्क्रामस्ाण उक्क्रान्तेऽपतत्‌ ` इति प्राणोक्तान्तौ ठहपातः । वाक््राविक्ञदृरायद्व दाररम्‌ † इति प्राणोत्कान्तौ वागादि पवराऽप दहानुत्थानम्‌ । ^ प्राणः प्राविश्ञसाणे प्रपन्न उइतिष्ठत्‌ प्राणत्रवशाद्ब।त्थानामत्यस्माच्च वटक्षण्यात्‌ ॥ १९ ॥ (८ )

अन्रवृक्करृतमूतात्फादनस्यश्वरत्वेऽपि चित्रत्करततदुत्पादने जेवम्‌ अनेन ` जिनाञऽत्मनाञ्नुप्राजेर्य नामद्पे व्याकरवाणि › [छा०६।३।२] इत्यत्र जावस्य व्याकरणे स्वतन््रकत्र॑वलामात्‌ । चरेण पररेन्यं पर्यतीत्यत्र राजादेसिविक्शस्य हेतकर्वत्वमात्रपरतीतेः । न च सनिषेः ` क्त्वान्तनव जावस्यान्वय इतिं वाच्यम्‌ आकाङ्क्षाषाः प्रधानी मूतव्या- करणाक्रयातन्तायाः प्रकरणमूतायाः स्थानरूपात्सनिषेर्बटवच्वात्‌ । अकाशो वे नाम नामरूपयोर्मिवहिता ` ( छ(० < । १४। १ ) इत्यत्र ` वेश्वरं तव्तीयत इति विरोपे प्रत्याह- सज्ञामू(पक्टृप्तिस्तु चिवृत्कुदत उपदेशात्‌ ॥ २० ॥ इति । चिवृ्छुवत. इशञस्यव नामखूपव्याकरणमक्तोपदेशात्‌ । अनप्रवेशे ज।वस्य स्वतन्वरत्वेऽपि व्याकरणे तस्यायोग्यतया तवेशास्येवान्वयात्‌ । केत्वाश्चुतरेककतुकत्वं त॒ जीदेशयोवास्तवक्यात्‌ । व्याकरणस्य जीवमो- गाथताप्रक्ञनमेव जं।वानुप्रवेशकथनफल मिति तद्वेयर््यात्‌ ॥ २० ॥

१ ख. प्रयामीत्य" । २ स्र. “णरूपायाः । २ ख. न्वकरतृत्वेः ।

` वृहान्तरावाक्तपे धूमाद्िमागेण गति; ----- ~ गतः भरणदिभिदव बहन मूत सह न

१३२ बह्मामन्दस्रस्वतीविरदिता- [ ३ ततीयाध्यायस्य-

तिव्रकृतानामपि परथिष्यादीनां देहान्तखिवत्करणान्तरमुक्तम्‌-

इमासितघ्ना देवताः पुरुषं प्राप्य चिपृश्चिवूदेकेका ` [छा०६।४।७]

अन्नमरोतं तरेधा विधीयते तस्य यः स्थविष्ठो धातस्तत्पुरापं मति यो मध्यमस्तन्माश्पं योऽणिष्ठस्तन्मनः ' ( छा०६।५। १) ^ आप; पताञ्चेषा विधीयन्ते तासां यः स्थविष्ठो धातुस्तन्प्रचं मवतियो मध्यमस्तटोहितं योऽणिष्ठः स प्राणः ' (छा०६।५। २) "तेजोऽ. शेत चधा विध।यते तस्य यः स्थविष्ठा धातुस्तदस्थि मवति सो मण्यमः स मन्ना प।अणष्ठः सा वाक्‌ ` ( छा० ६।५।३ ) इति । तत्र वृक तान्नाद्पारणामस्यापि मांसादः पाथिवत्वारिव्यपदेशो न विरुभ्यतेऽ- भादः परथिष्या्यशाधेक्यादित्युत्तरसूत्रेण वक्तं तद्नुवदति-

माप्तादे भामं यथाशब्दमितरयोश्च ॥ २१ ॥ इति।

27 प्रथमाक्तस्यापि पुराषस्यात्यश्टीलतां मत्वा सुते प्रथमेन न पादानम्‌ । आदिना मनःपुर्‌पे इतरयोरपेजसोः; कार्य ष्व यथाध्रति मूत्रा्यस्थ्यादीत्यर्थः ॥ २१ ॥

ररप्यातत तद्वादस्तद्वादः ॥ २२॥ (९) इति

तत्र मासिादिषु पाथिवत्वादिवाद्स्त वर।ष्यादन्नादृः पथव्यार्यकश्षा पद्यात्‌ । तद्रा इति पदाम्यासोऽध्यायसमातिं योतयति ॥ २२॥

द।त 1 द्रतायाध्यायस्य चतुर्धः पादुः । ध पिन िनभकोनन इ।7 ५।परमानन्दसरस्वतं पूज्यपादारेष्यभ्राब्रह्मानन्द्‌ सरस्व- १।। वरा चतवेद्ान्तसूत्रम॒क्तावह्पां द्वंताया< न्यायः; समाप्तः ॥२॥

अथ तुतयाध्यायस्य पथमः पाद्‌ ॥

नेयकमनकेयवनयासः

अविरोधेन वेदृान्तवेधतया प्रामा; भक बह्म प्रापु सोपायं ज्ञानं वतववाध्यायाथः । तच प्रथमे वैराग्यं ददान्तरावातप्रकारदक्नेनोच्पते।

‡ ख. दानव |

प्रषः पदः १) वेदान्तसचमक्तावलिः ह| १३३.

क्ष्ममानामावात्‌ । न च ˆ पश्चम्यामाहूतावापः पुरुषवचसो मवन्ति [ छा० ५।३)३ | इत्यत्र द॒पजन्यमपुयो पिर्स्वधिष प्रद्धासोमवष्टय- ्रेतारूपास्वाहु तपु पञ्चम्यां रतांहूपायामाहूुतावापोऽगिहोचादिसाधन- ्रष्यश्रक्ष्ममागाः पुरुषवचसां दंहशब्दिता मवन्तीत्यर्थः । तादरशद- ष्याणां हं सूक्ष्मतया पारणतार्ना श्रद्धासाघनकतया ग्रद्धाक्षष्दितानां हीतृतजावावाच्छन्नारनां दयुलाकगतानां चन्द्ररूपेण परिणतानां जल- रुपेण स्थाति: पजन्य बरष्टरूपेण मुव्यन्नरू्पेण पुति रेतोरुपेण योपिति तथा च पच्वम्पामवाऽऽहुता पुरुपवचस्त्वोक्त्याऽन्याहुतिषु तद्यतिरेके- णापां जाव सवेषट्य सच्वटाम इति वाच्यम्‌ । पञ्चम्यामाहताापो मवान्त ताः पुरुषवचसश्च मवर्न्तत्यथौत्पवमपां सच्वालामात्‌ । न चैकं वाक्यं मियेतेति वाच्यम्‌ । त्वन्मतेऽप्यपोऽनदय पञ्चमाहु तिसंबन्धस्य पुरुषवचस्त्वस्य च विधाने तदावश्यकत्वादिति परत्याह- तदन्तरप्रतिपर्त रंहति संपरिष्वक्त भश्निह्पणापाम्‌ ॥ १ ॥ इत ।

तषुन्तरस्य देहान्तरस्य प्रतिपत्ता प्राप्तये तादुश्चमूतसूक्षमैः संपरिष्वक्तः एव रंहति धूमादिमार्भण गच्छति " वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुपववस्रा मवान्त ' [छा०५।३।३ ] इत्यादिप्श्रात्‌ । इति तु पश्चम्बामाहुतावापः ` | छा०५।९।१ |] इत्यादर्मिरूपणादत्तराञ्च । तावृक्ञप्र्नोपक्रमकसद्‌मस्य धृमादिमागमनृद्य पञ्च(भ्चेकत्पनयोपास्ति- मात्रस्य विधानेन वाक्थमदाद्कङ्कामावात्‌ ॥ १॥ उक्तवाक्य अप एव श्रुता न तु मूतमाचसूष्ष्माशास्ततनाऽऽह- रप्रात्मक्रत्वाचतु श्रूतस्वात्‌ ॥ २॥ इत। परकृतेऽप्पदाथस्य मूतत्रयातमकलववाद्रवदुभ्यमूयस्त। चाऽऽदुातव्रष्या- णामध्‌शब्दून निर्देहः ॥ २॥ नन्वाहुतिअन्यादृष्टवानेव यातिन तु भूतसृक्ष्मवानन्यघ्रापि तत्स युक्तिविरुद्धं श्रविवंकतीत्यत्राऽऽह-- प्राणगतेश्च । ३॥ दात । पञ्चीकृतमूतमयम।श्रिव्येव जवद्कशायामपि प्राणानां गत्यादिदर्श- नात्‌ । लाकान्तरग तिकल्पनाया अपि तदुशदष्टातुसारितवात्‌ । परेषां च नेनत्‌ः। रख, छश्च ई-। १ क. तन्नाऽशहुः | ४ ख, ति भू ।

१३४ बह्मानन्द सरस्वतीविरविता- [ ३ ततीयाध्यायद्-

यदि स्वध्वंसद्रारा कर्मणामेव फलजनक्षत्वं तद्‌ाऽस्मन्मत उत्तरपरिणाप- स्येव ध्वंसत्वादाहुतिद्घ्याणाुत्तरपरिणमविशेषणामप्शब्धितानां चन्द्रशरोारादिनियामकलम्‌ । यदि चातिरिक्तमद्ृषटमुपेयते तद्ाऽस्मन्े तस्यान्यस्थले मनोषच्छिन्नश्वरप्रसाक्कोपरूपवेऽप्ययिदहोचादिस्थलठे श्र त्यतुरोधेने पश्चीकृतभूतसूक्ष्मात्मकपरिणामविज्ञेषस्ये वाक्तप्रसाद्रूपमा. यावृत्तिरूप्वस्वीकारेन ङिचिद्‌(धकम्‌ । एतद्भिप्रयिभेवाऽ ऽपोऽपूवरूपाः सत्यस्तानशादकारणः सवे लाकर फलष्ानाय नयन्तीति माप्य मभिहोत्रापूपरिणामेति वाचस्पत्यं च । चकारात्‌ ते वा एते आही हते उक्कामतः ' इत्यत्राधिहोी यषटरपश्ची निरूपणवाकयरोप आ। हुतव्र व्यसूष्षमांशोकव्छान्तिरुक्ता ॥ ३॥ अश्चयादिगतिशरतेरिति चेन्न भाक्तखात्‌ ॥ ¢ ॥ इति । प्राणादिमि्जीवगतिः । कथम्‌ । (अदधिं वागप्येति वाचं (त) प्राणः! { ब्रु° ३।२।१३ ] इत्य्नचादिषु तेषां लयश्रुतेः । इति चेन्न ! मरणक्ाठ वागादपरत्व्रचादिदेवानामनुपकारितमाने ताप्पर्थण तच्क्रते्माक्त खात्‌ ॥ ४॥ भपमेऽ्रवणादिति चेन्न ता एव पपे ॥ ५ ॥ इति । पथ्चाभिविदयायां प्रथमाहूतौ ‹ श्रद्धा जहति तस्या आहते: सोमो राजा समवति [ छा०५।४।२] इत्यत्र भद्धाया एव श्रवणान्चा-

पमदुगतिरिति चेन्न । हि यस्मात्ता आप एव धद्धाशब्दिता मनोवृ चदद्धाा छाक्रान्तरसंचारासंमवादुप्स्वेव तडुपपत्तेः ॥ ५ ॥। अ ननन = ० क ग थ्‌ ६ पलादि चैनेष्ठादिकारिणां प्रतीतेः ॥ & | इति।

, अपामेव 7 ्रप्रणाल्या देहपरिणामो लभ्यते नतु ताभिः स्वक्तो १, १इतीवयशचतत्वादिति चेन्न । °य इमे याम इटपरते द॑त्तमित्युपा- ५ ॥ [ 1° ५।१०।६ | इत्युपक्रम्य " आकाराचन््रमसमेष . सोमो

' (छा° ५।१०४] इतीष्टादिक्ारिणां चं अ | 1५ च चाप सत्वः ( कफस्य ्रद्धामित्यादौ श्रतसो 4 र क

बहिण ९। भमर जराब्द्स्य वाऽइुत्पशञाजन्य चन्द्रङरीराव- _“लज(वब।धकस्य च सोमराजक ----- प पपनसमसकाधकलेन मल्पनिजञारूपम ` प्रत्यमिज्ञाङूप-

पस, गामि । रक. न भरू ।

प्रथमः मादः १ | वेद्ान्तसू्मुक्तावटिः । १३५

तीतेः । तथा च श्रुत्योरेक्रवाक्यत्वानुरोधाद्युगपन्दुतांश्ञजीवयोरव्कान्ति-

रुतश्च रंहति स्वक्त इत्यर पमिति मावः ॥ ६॥ नन्मेवमाक्षादहाादिव्याद्यक्तानन्तरं ' तदेवानामन्नं तं देवा क्षयन्ति

[ छा० ५१०४ | इति श्रवणादेव मक्ष्यशररा्धमिषटा्यनुष्ानं व्रधा

स्यातत्राऽन्द-- | = | भाक्तं वाऽनातसविचिातच्था हि

दयात (१) इति ।

तरेव वाच्यं वा यस्मादन्नमिंति परेचारकपरतया माक्तं केवलेष्टादि ्ास्णिमनात्मवि स्वात्‌ \ ˆ अथ योरन्यां दृवतामुपास्तेऽन्याऽसावन्योऽ- हमस्मीति न स वेद्‌ यथा पडुरेवं स देवानाम्‌ ' [ बृ° १।४।१० | इत्य- नात्मदिदां देवपरिचारफत्वावगमात्‌ । (स सोमलाके विमूतिमनुमूय परनरावर्तते › [ प्रश्न ५1४ |] इति श्रुव्यन्तरं तथा मोग दृशंयति हि ।

पश्चाथिकिद्यायां 1चन्ताया विषयतो तिशष फषटमच बाध्यम्‌ ७116१)

संवितकर्मविक्िष्टस्य भृतसृक्ष्मंः सह देहान्तराप्तरामपरता पूवं तन्न । ‹ तस्िन्पावस्संपातमपित्वाऽधेतमेवाध्वानं पुननिवतन्ते ` [छा० ५। १०५ ] इत्यत्र संपतति गच्छत्यनेनेति संपातशब्दितिकममातमागस्य ेहान्तरावात्िपर्मुक्तसवात्‌ प्राप्यान्तं कमणस्तस्य याक्कचहं कर्य" यमू । तस्मा कात्पुनरैत्यस्मे छोकाय कर्मणे ` | व° ४।४६ | इति शरत्यन्तरार्चति प्रत्पाह~ रऊताल्यमेऽनुशयवान्हष्टस्मृिया

यथेतमनेवं च ॥ ८ ॥ ईत । धमादिमा्भे भोगार्थं कतस्य कर्मणोऽ्यये फल मः गसमात्त व ठुशव वतिहिकमोगसाधनकर्मवांस्तदृन्तरपरतिपत्तयं रहतत्यनुषज्यत । ६४ हक्यमानादै हिक मे(गात्‌ । य इह रमणीयचरणा अभ्याश्‌ा हं यत्तं णयोरनिं वा क्षञ्जिययोनिं वा वहषयानं

रमणायां यानिमापद्यरन्बाह्यण वा। अथय इहु कप्यचरणा अभ्बशादह्‌ यत्ते कपयां योनेमापद्य- वा दकरयोनिं वा चण्डालयोनिं वा [ छा० ५१०५ ]

इति शुतेवां । रमणी यच्चरणाः सम्यगाचारविशिष्टाः कपूयचरणा नन्द्‌- (रवि गा रण॒

१३६ बह्मानन्द्रस्वतविरावित।- [ \ तूया्यायष्ठ-

५ ग्द नः

रमण(याद्यानेमागस्य चाऽऽपिरुक्ता पुत्राद्या चारेणपित्रावेस्तथा दृशेना दिति वाच्यम्‌ । मनुष्यादिलाकनियतफलटककर्मणां चन्द्रि | भगाक्तभवाद्यावत्सपातत्यादेः सकाचावहयकतात्साक्षात्संबन्धेन रमणी. पाद्या चरत राष्वबाधन बाधका मावात्‌। परत्य क्मफलमनुमूय तते ण 1३1र९राजातिकृलद्पायुःश्चतवित्तवृत्तसुखपेधसो जन्म प्रतिप्यनं इत स्म्रतश्च। तच्च धमादभागःउदरोहमं यथतपार्‌हुणन तुल्यमनेक, मतुल्य च । ˆ अक्राशद्रायुं बायुर्भता पमो भवति पूमां मूता मत्यभ्र भूत्वा परवपाते ` | छा० ५।१०।५ इत्य व्रर ण अआरादणोक्त. भमाकारायास्तद्नुक्ताभाश्वोक्तत्वात्‌ ।

चरणा।देति चेनोपलक्षणार्थतिं काष्णाजिनिः ॥ ९॥ इति। य इहेत्याछयुकतश्चतिश्वरणाच्छीलरूपादेवावरोहणं वक्तीति चेन्न | पतः काष्णाननिरस्यां श्रुतौ चरणेव्यनुश्यस्य लक्षकरामस्ाह ॥९॥ जनथक्यमिते चेन्न तदपेक्चवात्‌ ॥ १०|| इति।

वन्वस्माकर सुचरितानि तानि त्वयोपास्यानि ` [परै १।११। २.| इति शरुल्युक्तशीलान॒ष्ठानस्य वयथ्यामति चन्न । * आचारहनंन

ऽनन्त वदाः ` इत्यादिनाऽनृश्यस्यापि फठात्पादनं शालानष्ठाना पक्षत्वात्‌ ॥ १०॥

रटे एवेति तु बादरिः ॥११॥ (२) इति , षाद्ारस्त॒ सुकृतदुष्कृते एवाऽऽचारः । र तिलोकया्भेदेन भ्यव हारश्च ` सामान्यविशेषमावादित इत्याह ॥ ११ ॥ (२)

नयु वाघत्सपातेत्यादातिष ‹ छाकाखयन्ति चन्द्रम व ते सव गच्छन्ति ' [ कौर्षी० १।२ | इत्यत्र संकोचे नियामक नास्त तथा चावि षादनेशादिकारेगोऽपि धूमादिमार्गेण गच्छनि ने च 4 अथैतयोः पथोनं कतरेणचन तानीमानि > & ॥ यसक्रुदावर्ती क भूतानं मवान्त › [ [० ५। १० ॥ & ] हत्य न शतै ए | राहित्येन छदप्राणिववाप्युक्तिरटयने 7 छवभाणित्वाप्ुक्तिरमन ति वाच्यम्‌। तस्या

१ क्‌. ^रेभापि

प्रथमः पादः \ | वेदान्तसषमक्तावठिः। ॥ १ ३७ मागेहय मोगरादहित्यमा्रपरत्वाद्धोगं विना धूमादिमार्भेण गत्या पञ्च

माहूत्वाप्त्यनन्तर्‌ क्षु्रुप्रााणत्वापेसमवादिव्याक्षिपति- आनष्टादकाररणामापं च श्रुतम्‌ ॥ ३२ ॥ इति।

संयमनं तनुक़येतरषामारोहावरोहो तदतिदर्शनात्‌ ॥ १३॥ इति!

तुशब्द्ादक्षिपञ्यावृत्तिः । तथा च नानिष्टादिकारिणो पूृमाहिमामं आरोहावराह कितु संयमने यमपुरे तेषां यामी्यातना रएेहिकदुःखं घानुमूय महुः सयमन इह टोके च गतेः श्रुतो दकषनात्‌ । तथा श॒ पमोक्ता भ्रति; ^ अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुनः पुनर्षशमाप- धतेमे' [ कठ०२।६ ] इति॥ १२॥१३॥

स्मरन्ति च ॥ १४ ॥ इति। स्मणन्त ख मन्वादयस्तथा नाचिकेतोपाख्यानादिषु ॥ १४ ॥ अपि^* सप्त ॥ १५ इति । अपि सप्त नरकास्तेषां मोग्यत्वेन स्मरन्ति ॥ १५॥ पि व्या ६ ॥ इति । नरकमोकतृत्वेऽपि यमवश्यरवश्रुतेन विरोधो नरफेषु तस्य यमस्यैव धेष्ठात्रत्व

ननूक्तशरत्यादितो धूमाविमार्गे गच्छतामेवानिष्टादिक्षारिणां चमलो- केऽपि यातनामोगोऽस्तु त्राऽऽह-- विद्याकर्मणोरिति तु प्रङुतलात्‌ ॥ १७ ॥ इति। तद्य इत्थं विदुः [ छा०५। १०।१] इत्यादिना ‹यदमे आम इष्टापूर्ते दत्तमित्युपासते ` [ छा० ५१ १०।३] इव्याषिना. च पञारन्याद्युपासनरूपकिदध्ाया इष्टा दिकर्मण एव चेत्य॒त्तरदृक्षिणमागां भि. साधनतया प्रकरूतत्वात्‌ । तस्माद्निष्टादिकारिणां यमलटोकयातनव-

ननु 0 पाऽपि ‹ पञ्चम्यामाहूतावापः पुरुषवचसः ` | छा०५।२॥ इत्यविशेषश्रतिविरोधस्तत्राऽऽह-

भताना >: सशसाककातनक्कतोततिष कातणामासोक्ः

क 41.110

१६८ बह्यानन्व सरस्वती विरचिता- [ ३ तृतीया्यायघ्य-

न तृतीये तथोपलन्पेः ॥ १८ ॥ इति।

तृतायं माग न पञ्चमाहुत्या्तिनियमो य॒कादौ तथा पञ्चमाहुत्यापते- रनियतत्वोपटय्पेः ॥ १८ ॥ स्मपतेऽपि च लोके | १९ ॥ इति ।

स्मयतेऽपि च तथा लोके पुराणेषु च द्णवरपद्यादुनाम्‌ ॥ १९ ॥ द्श्नाञच ॥ २० ॥ इति। प्रतौ पञ्च

पाण्डन ज।वजमुदधनम्‌ ` [ छा०६।३१ १] इति महत्या तद्यतिरकेण च वेहातिदर्शनात्‌ । चकारात्ताहङ्ानियमे न मननम्‌ ॥२०॥

नतु षश्चमाहुतिमाप्वेव य॒कत्वायाप्तेनं जाऽऽह-

वृतपशब्दावरोधः संशोकजस्य ॥ २१ ॥ (३) इति

नेवं वाच्यं यतः ‹ असैतयोः पथान कतरेणचन तानीमानि श्ुक्राण्य- सङरदाव्तीनि मूतानि मवन्ति । जायस्व भ्रियस्वेत्येतत्ततीयं स्थानम्‌ [ छ7० ५। १०। ] रत्यज त्तरमागस्वे्टादिकमाधङृत्य निर्दिष्टस्य पअमुत्यवच्छन्नदक्षिणमागंस्य च राहित्येन मागान्तराक्िः पापाति- शयरूपात्सशोक च्छुव्रजन्तुतया जविमानस्वानेशादिकारिणः स्यादिति प।यश्ञव्व बलाभ्यते । स्थौयतेऽनेनेति स्थानमपि मामं एव । अन्यथा मागतृतीयत्वानुपपत्तेः । अतस्ताहरात्तायश्ब्दृस्वावरोधोभनुरोधः । तथा च ठतीयशब्दातुरो पादुपासकानां द्क्षिणमागांममनाच चन्द्‌ मस्तमव ते सव गच्छन्ति ` [ कोषी० १।२ | इत्यस्य संकोचावर्यक- व्वाद्टादृक्रारिणं प्रकृत्यैव पच्चमाहूत्युक्तश्च तदन्येषां - तृतीयणष श्त मवः॥२१॥(३)

_ स्टादक्रारण एव यद्वरोहणमुक्तं तकार आपादुसमा कि स्विन्त्यते। वरत श्रत्वा स्थानं मार्गे उक्तं वथा तथा अथेतमेवाध्वानं पनर्निवर्तन्ते ,, चथतमाकाशसाकाशाद्ायं वाय॒मत्वा धमो मू ति [छा०९।१०।५ 1 अभ्र मूर्वा मेधो

।२क, शरणिं प ।

प्रथमः शदः १ | वेदान्तसूतमुक्तावालेः ! १३९

त इह वाहयवा अधिधवनस्पतयास्तटमाषा इते जायन्तेऽतो बे खलु दुर्निष्प्रपतरं यो यो ह्यन्नमत्तियो रेतः सिञ्चति तदमृथ एव मवति [ छा०> ५।१०।६ | देत्यवराहृश्रूता वायुमूत्वत्यनुक्षायनां बायास्ता- | दारम्यावगमाद्ाकाहोनापि तदृवगम्यताम्‌ । तथा च वाच्वाकारादिरूरे- णानुश्चायठिङ्कङरार पारणमते तदृधमेव गतिकर्मत्वमिति प्रत्याह-

साभाव्यापात्तरुपपत्तेः ॥ २२ ॥ ( ४) इति।

सिद्धस्येवाऽऽकाश्चवाय्वादेः कमतवादुपस्थितत्वा् तद्न्तमवितेव मूत्वेत्यन्नान्वयावाकाज्ञतादा्प्यापन्न प्रत्याकाशषस्याऽऽकाक्ञादित्यनेनोः. क्तापादानत्वानुपपत्तेश्चाऽऽकाङ्सवृहा वाय्वाद्ंबद्धो मूत्वेत्पेवार्थ इत्यु पपत्तेः 1 आका बन्धत्वस्य साव द्कव्वेनाऽऽकाक्सटशस्येवाऽऽ- काशपदार्थत्वीवित्यात्‌ । समानधमतवं मिचित्वाऽव स्थितिश्च सामाष्वे तवृापत्तिरेवाथः ॥ २२॥ (४)

उक्तवाक्ये दुःश्षब्वुस्य दिरकालावच्छिङ्नखम्थः। अत इष्यस्याऽऽ काक्षसादहयवाय्वादियोगात्रित्यर्थः । दुर्निष्प्रपतरभिस्यत्र पतेस्तलोप- इछान्वसः ! तथाऽऽकाश्ञादिसिाम्यं वाय्वादिपाग च प्राप्य चिरकाटोत्त- रमनक्पी पततीत्यर्थः । अतिक्यार्थं तरप्मत्ययः । अथातःशब्दस्वाव्य- हितपरववीह्यादृरेव परामर्शंकरवं ततश्च तस्मादेव वचिरकालोत्तरफातो सयाद्यचिरमिंति चेन्न । तावताऽपि दुःशब्दुस्य. दुःख एव प्रसिद्धेश्चिरा्थकत्वामावाद्रीह्यादियोगदु्ानतेनाऽऽकाज्ञस वश्याः वशिरत्वस्यानु चेति

कत्याऽऽकराश्ञसाद

मेयसवाञ्चेति प्रत्पाह- नातिचिरेण विशेषात्‌ ॥ २३ ॥ ( ५ } शति ।

बरीह्यादियोगस्येवाऽऽकाश्चसाम्यादिकिं नाति चिरम्‌ । अत इत्यस्य रामरशित्वादृर्वह्यादियागदृक्ायामनुक्षयिनां दुःखामाव-

वीष्चादियोगस्थ्वातिवचिरतवपरतातिरूपाद्रशे. र्मा दि पराहतमिति मावः ॥ २३॥ (५)

नन्वेवमुक्तवाक्ये ‹ इति जायन्ते ' इत्थस्मादूवीद्या{दृरूपेणो्पत्ति- धकाद्रेशेषादवोद्याद्यपिष्टायानुकषिनां मोगोऽस्तु ।न च रमणाप-

१४० बह्यानन्वसरस्वती विरचिता- [ २ तृतीयाध्यायस्य

पान्पाप्ताविव ततर कमविशेषस्य मरटस्याकीतनान्न तथेति वाच्यम्‌ । अधम्बाहंसाद्‌मः भष्ठाद्यधिकरत्यव तदुक्तेः । न च्मीषोमीयं पञ्चमाल- मेतेत्यादिविशेषेण न हिंस्यादिति सामान्यबाधायज्ञीयहिता नाधर्म्यति काच्यम्‌ । हंसाय क्रत्वर्थपुरुषानर्थसाधथनत्वदूपमिन्न विषयत्वेन तयो बष्यवाधकमावामावादिति प्रत्याह-

(क

अन्याधिष्ठिते पृष्वदिलापात्‌ ॥ २४ ॥ इति !

॥ ~> १ अन्येन जीवान्तरेणैवापिषठिते मोगावच्छेदकीकरते वीद्यादावनज्ञ- चना यागमात्रं पूववद्मृत्वेत्यनेन वाय्वा्योगवदविोपे णामिटला- पठ्‌ ॥ २४॥

अशुद्धमिति चेन्न शब्दात्‌ ॥ २५ ॥ इति।

६६1 दक [ह साव च्वेनादयुद्ध मिल्युक्तो विशेष इति चेन्न । शाम्दात्तादु- राहेसाथाः भ्रतज्ञब्दाथतवेन धर्म्यत्वामावात । न हे स्यादित्यस्यानार- भ्यापीतस्य इरुषाथरागप्राप्तहिंसामाच विषयत्वेन कत्वं हसायामनथं- हेदुत्वस्याशाखतवादधर््या पर यष्सातै वक्तुमशक्यमिति मावः ॥२५॥

स्थावरत्वपभापकं क्मार्थाम्यं तत्राऽऽह- | रतः पिम्योगोऽय ॥ २६ ॥ इति । अथ बाह्यादियोगानन्तरं रेतः सष्याग[ऽपि श्रूयते। नच स्थावरत्वं गतानां रेतःसिषि योगों भानामावाक्कितवन्य्ेवेति मावः ॥ २६ ॥

नन्वगत्या गमदेहपाएककर्मण एव स्थावरशरारापिहेतुखमस्तु तत्राऽऽह-

पानेः शरीरम्‌ ॥ २७॥ ( ६ ) इति ।

मणवचरणाः ` [ छा०५। १०।७ | इत्यादिना रमणीयादिः कमणां ए्मणायाद्योनिमन्तमव्यिव रररफठमुक्तमिति न तथा वक्र शक्यमिति मावः ॥ २७॥ (६) शत तुतायाष्यायस्व प्रथमः पादः ॥१॥

रस, नोभोग।

तीयः पदः २] वेद्न्तसूतरमुक्तावाटः । १४१

+#

अथ तुतायाध्यायस्व द्वितीयः पादः।

क च

दितीये तच्वपदाथयाववेकः तत्र स्वप्रे चक्षुरादिप्रमाणष्यापारामा- हान्मनसश्च स्वातरूपणाप्रमाणत्वात्तं प्रकृत्य " अचरायं पुरुषः स्वयं त्योतिः ` [ बु०४।३।९ | इत्यन्तेन त्वंपदार्थस्य सर्वावमासकस्व- प्रकारत्वं दुारतम्‌ 1 तञ स्वव्रदहान्दुयादप्रपञ्चस्याथाक्रयाकारला- प्राव एव संगच्छत इतिं तं समाधातुमाक्षिपति-

सध्ये सृष्टिराह हि ॥ १॥ इति। = दयुषुपिजागरयोः संधौ मवे स्वपर देहेद्धियादिसशिः प्रमारूपाऽ्थ- क्षियाक। रण्येव । हि यस्मात्तां प्रकृत्य सृजते स हि कतां ` [ व° ४। १।१० ] इतिश्रतिश्चेतनकतृत्वमाह । तथाच तेनव तदूनुमेयमिति मावः । तथा ˆ यदा कमु काम्येषु सिय स्वप्रेषु परयति सष्रद्धितत्र. नानीयात्‌ ` [ छा ५।२।८ | इति श्रुतिः समृदूष्यनुमापकत्वरुप- पथक्रियाकारत्वं स्वाप्रख्जष्यादेराहेत्यप्यथः॥ १॥ (क * नेम्‌ मि (रं ® न क फे 4 श्च | | २ | | | ति ~ मातारं चैके पुत्रादयश्च ॥ २॥ इति ।

एकेऽन्ये शाखिनोऽपि ‹ कामे कामं पुरुषों निर्मिमाणः ` [ कठ ५।८ ] इति स्वप्ने निर्मातारं चेतनं पठन्ति । तत्र च कामपद्‌ स्वप्न विषयमाचपर्‌ न त कामनामाच्रपरम्‌ । चो हेतो । यस्मात्‌ ^ पन्नपान्ना-

त्वणीष्व ` | [ कठ० १ । २६ | इति प्रक्रुत्प कामानां ता काममाज | रोमि ` [कठ० १।२४] इति शतो पृ्रादयोऽपि कामङब्िताः ॥ २१. प्रत्याह

मासष्याप्धसत्तेकमान्र स्वाप्रदहनद्रयादकम्‌ । तु के याकारि । का््स्यन काटदेश्ादिनाऽनमिव्यक्तमप्रामा- क्ता 4॥ याकारिताव्यापक यत्न तथात्वात्‌ । तथाच

कार््स्येनानभिव्यक्तस्वहपतात्‌ ॥ ३ ॥ इत ।

१४२ बह्यानन्दस्रस्वतीविरविता- [ ३ तुतीयध्यायस्य-

सदयाप्यसत्ताकताञ्च तेषां तादशार्थकिषाप्राक्सच्वस्य बहिरव च्छिन्न त्वस्य च ताहशाथक्कियाकारिव्वन्यापकस्यामावात्तदमाव इत्युक्तानुमा- नमेव नावतरति । एवं च स्वप्ने वंपदाथं एव सवावमाप्तकस्तत्तदध्यास-

क क

पवमाप मास्तमानव्वत्स्वप्रकाकषश्चातं भावः।॥३॥ सूचकश्च हि श्रतेराचक्षते च तदिदः ॥ ४ ॥ इवि!

तथात्वेऽपि स्वाप्रज्चादिपिपश्चः प्रबोपे स्तः समृद्धयवेः सूचकोऽ चुमापक उक्तश्चतेश्च तस्य न व्यभिचारित्वं श्रतेरुक्ता्थतातपर्यं निण॑यन्ि तादवदुः श्रुतितात्पयज्ञाः स्मरतिकारा आचक्षते स्वाप्राध्यायादो। तथाच | च चकत्ववाधिका श्रतिरपाधिकंति मावः ॥ ४॥

ननु ज।वस्पेग्वराभिन्रत्वादियद्‌ादिवत्तावुकशार्थक्रियाकारि स्वाप्नं स सजतु त्न ऽऽह- | प्रातध्यानातु तिरोहितं ततो ह्यस्य बन्धविपर्ययो ॥ ५ ॥ इति!

¢ के कन्ति

वियद्ादिवद्यावहारिकार्थ) गारनद्याद्स्रष्त्वाकृक सदपि जीवस्य १ रहेतमतः परस्य बह्मणाऽमिध्यानादेव प्रादुमंवति । हि यस्मात्तत- इस्तरामावादृवास्य बन्धमोक्षो ।॥ ५॥ |

दह्यागाद्या साऽपि ॥ ६॥(१) इति।

अविद्यारूपकारणदेहयोगादेव स तिरो मावः । वाशञब्दादनुमूयमानसं- सारान्यथानुपपत्तः । यद्वा 'मापामाच्रम्‌ः [ बरृ० सू० ३।२।३ | इत्यादे. सूत्रस्य स्वापं वस्तु कायेन सर्वमेव नोक्तार्थक्रियाकायंनानिन्यक्तस्व- रूपत्वाद्विद्यमानञ्यावहारिकतवरूपकस्वायन्नेवं तन्नैवं यथा व्यावहा- पकदहान्दरयाद्‌ । तथा च व्यावहारिकमेव देहेन्धियादि प्रमाजनकम- न्यथा जागत्य १ प्रातिमासिकस्य तथात्वापत्तिरिति न स्वा्नस्थ तस्य 7त््वामाति मावः । अन्यत्तु एववत्‌ । एतेन मायिकस्वमातरेण नाथ. ॥कयाव्यावृ ततिः संमवति मायिकस्य व्यावहारिकस्य धातिमासिकस्य व ध्वस्तादृरूपाथक्रियाकारितादित्याद्कं परास्तं सवावमासकस्वय- १९ २कत्वासद्धये प्रमाणदृत्तिरपार्थकरियाकारित्वनिरेधमाे तात्प. यत्‌॥६॥(१) | |

५) पदा चुतः स्वप्न न कंचन पर्यत्वथास्मिन्पाण एवै कषा मवति [-कोरषी० ४।१९ ] हति। “य एषाऽन्तहूदृय आका

४ .

तीयः पदः २ 1 वेकान्तसूत्रमुक्ताव्ः १४३

शस्तस्मिञ्रेते ` [ बु° २।१। १७] इत्यादौ प्राणाकाश्ञ्च ग्दितवह्य- प्यवस्थानं जवस्थाक्तम्‌ । ` आश्र तद्‌ नाडीषु सृप्तो मवति ` | छा" ८।६। ३ | इत्यत्र नारड।पु । ( ना्चो द्वासप्ततिः सह्राणि हृदयात. रीततममिप्रतिष्ठन्ते ताभिः प्र्यवसृप्य पुरीतति शेते ' [ बृ०२।१। १९] इत्यत्र च पुरोतत्यवस्थान विकटद्पेनैवास्त तैररेक्ष्यण प्रतीत

एष्यति प्रत्याह- । | पु तच्छरतेरातानिं च ॥ ७ ॥ इति । -

तदभावा नाड तस्य पएर्वपादाक्तहटोकपरछोकस चारावच्छिन्नजागरस्य स्वप्नस्य चा- प्रवोपटाक्षत सुपूप्तावस्थान नाडष्वास्माने कह्याणे वकारात्समचितं

त्रत विकल्पितम्‌ । तच्छरतेसुक्तश्रतिम्पः। उक्तश्रतो ताभिः प्रत्यव सु

एरीततीत्यस्मान्न नेरपक्ष्यम्‌ । अवस्थानस्य च बरह्मणि स्थृठपृक्ष्मोपा- प्मिमानकरृतमेवामिष्यक्त्यमावरूपत्वान्नादीषु चोपाधिकायेयत्वदख्प- वा्नेकाथ्यम्‌ । अतोऽषटदोपप्ते्वन विकल्पः त्वादौ नाडीषु पधाद्रह्मणातिं कमसमूुचय इति मावः। हषयवेष्टनमांपिरूपपुरी तद्व- घ्यानकाट एष बह्यावस्थानेन तत्समुच्चयेनेव तेन समुचय इतिन दृथगुक्तम्‌ ॥ ५४॥ _ ` > अतः प्रवोषोऽस्मात्‌ ॥ < ॥ (२) इति 1 अत एवास्मा द्रह्मणः प्रबोधो भदामिष्यक्तिः सुषुपिसामान्पं प्रकृत्य न विदुः [छा० ६।१०।२ ] इत्याविनोक्तः । विकलत्प-

7ृमावावाच्छिन्नपुषपिर्विवेक्तं ह्यत इति संगतिः॥ ८ ॥ बह्मणः परचाधात्तदृवस्थानमुक्तं तत्र सुषुप्तान्यस्येव प्रगोधसंमवेन

एषुप्तस्य ब्रह्मण्यात्यन्तिकामेवृस्वीकारेण मुक्तत्वात्‌ । अत एव ^ प्राण

आत्यन्तिकेक्षा्थकव्वादथंवान्‌ । अत

तिं भिति प्रत्याह-

तु नुस्मृति नस्मरातशन्दाव-

पश्य ( ३) इति ।

ध्यते पवंमारञ्धासबोधे सति मत्क तव्यमिदुमिति

सत्या क्ियमाणात्छर्मणः । योऽस्वाप्रसं सोऽहं जाग्मीत्यनुस्मृतेः ।

1

1 ॥

१ ख, "छतर ।

१४४ ब्रह्मानन्ुसरस्वतीषिरविता- [ ९ तृतीयाध्यायछ्य-

यमिज्ञानात्‌ ‹ यद्यद्भवन्ति तदामवन्ति ` [छा० ६९२] ङ्गी स॒पु्जाथ्तोरेक्यवो धक्ात्‌ ^ सति संपद्य न विदुः [छा० ६।९।२ | इ

पावज्ञानबोधकाञ्च शब्दात्‌ । खुषुपिमातेण मृक्तावनुपपन्नेम्यः को. पासनाविषिभ्यश्च ॥ ९॥ (३)

प्रत्यमिज्ञानास्षुषुप्बुद्धयोरेक्यं चेत्तर्हि विशेषविज्ञानामाषवकते प्रत्यामेन्तानास्सुषुिमृछछयारप्येक्यं स्यात्‌ । वेपशप्रमृतयः सपुतेरवान्त

धमा इति न मदका हति प्रत्याह- मुग्पेऽपसपत्तिः परिशेषात्‌ ॥ १०॥

रूपायाः सपत्तरघावस्था मूछा न सुषिः) अत एव न स्प्रजाभर्‌, विति परिशेषाद्वस्थान्तरमिव्यर्थः । सति वावस्थान्तरत्वे ुपुपेखि तस्पाप प्रवलयाथ प्रथक्प्रयतन।यं समापाविति पयाजनम्‌ ॥१०॥ (४)

नावशेषवब्ह्मण्यधसपत्तिरुक्ता तत्र निर्विश्ेत्वस्य सविशेष ॥वरद्धत्वान्न च सविशेषत्वं मिथ्याश्रतिप्रमितत्वादिति प्रत्याह-

न॒ स्यनताऽपं प्रस्पापय-

ठिङ्ग सर्ज हि ॥११॥ इति । परस्य बरह्मणः स्थानतां मायोपाधितो यत्सविशेषत्वं स्वमावतथ याज्नवशषत्वामत्युमयमपि चिङ्घं धर्मो न ताच्विक्ग फितु निवश्चेषत-

मालम्‌ । दे यस्मात्‌ ` अब्दमस्पशञम्‌ ' [ कठ ० ३। १4 ] इत्य सवत्र तर्देव श्रुयते ॥ ११॥ । न्‌ भदादतिं चन्न प्रत्पेकमत- पचनात्‌ ॥ १२ ॥ इति। वतुत्पा्चषाडशकलव्ववामनीत्वादिना मेद्श्रवणान्न नि्िोषतवमेव

तथाति चेन्न । ` यश्चायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयोऽग्रृतमयः पुरुषो यभ्राः वमध्यात्म शारररस्तजोमयोऽग्रतमयः पुरुषोऽयमेव स योऽवमात्मा [वृ २।५। १ ] इत्यादिना प्रत्येकं परत्यु पाध्यतदचनादुमेद्व चनात्‌ ॥१२॥

म्न ोितकलमितनकोतकसकिताषकत ४ म

पनात्‌ । २ ख, श्ेषािः

तीयः पदः २. ववुान्तसूत्रमुक्तावटिः।! ` १४५

अपि चवभेके ॥ १३ ॥ इति

एकेऽन्येऽपि शाखिन ' नेह नानाऽस्ति किंचन । मृत्योः स पृष्यु- प्नोति य इह नानव परयति ` [ कठ० ४।११ | इति। तथाऽन्पेऽपि । मोक्ता भोग्यं प्ररितार्‌ च मत्वा सवे प्राक्त चिविधं बह्यमेतत्‌ [श्वे १। १२ | इत्यापदैनवमभद्मवाऽऽमनान्त ॥ १३१ कीः शभ

ठमयोरेव श्रातते निचिशेपत्वमव कथं ताच्वक तव्ाऽऽह-- अरूपवदेव हि तत्धानसात्‌ ॥ १४ ॥ इति ।

तत 1 ना वहपमकव बह्म ताद्रुशस्यवाज्ञातस्षप्रयाजनत्वन श्ातता- प्यवच्वरूपात्धानत्वात्‌ । सवशपस्वप्रातपादृक्रवाक्याना तच्छवत्व नानुत्रादध्वन च तच्छाचदुकल्वसतात्पयकत्वपरमावात्‌ ॥ १४ ॥

एवमपि व्यावहारिकं सविरेपत्वमादराय तत्तच्छरत।नां निःवपयता- एत्तिमङ्कः इत्या ह-- | ॥ ५ ब क ,1 शवचविवर्ध्यात्‌ ॥ १५ ! इते ।

क्रत्वाद्य(पायिकं तथौपायिक सविकेषत्वं ष्याव. |

तदो धकश्रतीनामथगुन्पत्वरूपविगताथत्वस्या-

षत्‌

५,

दृश वति चाधो अपि स्मयते ॥ १७ ॥ इति ।

तमात

नि

[५५

+} |

१४६ ` ब्रह्मानन्द्सरस्वतीविराचिता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य

बह्यास्त व्यर्थः । ‹ ज्ञेयं यन्ततवक्ष्यामि › इल्युपक्रम्य ‹न सत्तस्षासदु

च्यते [ म०गी० १३1१२] इत्यादिना तथैव स्मर्यतेऽपि । अत एवं चोपमा सूयकादिवित्‌ ॥ १८ ॥ इति)

शतः भरमीयमानो मेदोऽतास्विकः । अत एव ‹ यथा ह्ययं ज्योति,

राता विषस्वानपो भिन्ना बहुधेकोऽनुगच्छन्‌ । उपाधिना क्रियते मेद

रूपो देवः क्ष्ेष्वेवमजोऽयमात्मा ` इति । तथा ‹ एकधा वहुधा चेव

क, म) पे । | ८ | 1

दस्यते जल चन्द्रवत्‌ ' [ बह्मदि० ६२ ] इत्या्ुपमावाक्यं सूर्यरति म्बाद्ििद्धेद्‌ इति दश्शयतीत्यतुपञ्यते ॥ १८ ॥

आक्षिपति- ।

अम्बुवद्ग्रहणात्ु न तथावम्‌ ॥ १९ ॥ इति ।

` -यथा जलसूयंयोरुपाधिबिम्बयोन्य वधां मूतत्वं च गृह्यते न तथाऽ रमतहुपाध्योरिति न तच प्रतिबिम्बेन मेद्धीरिव्यथु; ॥ ९ प्रत्वाहु-- र > क स ५, मू ॥ २०॥ इ छ ति बृ द्हसभक्त्वमन्तभागाहुषयस्तामञजस्यदिवम्‌ ॥ २०। इति।

एवं भतिविम्बनरूपादन्तर्मावादेषो पाःयेगतडुखदु खादिमत्वरूपतु द्ध. लासिमाक्त्वगुपपद्यत इत्यन्यथानुपपत्तेवटवत्वान्न दृष इ्युभवोदंशा- न्तदाष्टान्तिकयोः सामञ्चस्यात्‌ ॥ २० ॥

दशनच ॥ २१॥ (५) इति,

अमूतस्यापि गगनशब्डादेः परातिविम्बदुरनात्‌ । चकाराद्विम्पप्रति. वभा फलबटातत्तदोषाणामेव नियामकत)द्विम्ब देम्‌ तस्वन्यवधा- नदर तत्र न बाधकमिति मावः ॥ २१ ॥ (५ ) र

नेति नेतीत्यादिश्ुत्या नि्विरोष सिद्धमुक्तं तन्न । तद्रक्ये ^द्े वाव बह्मणा रप प्रतं चेवामूर्तं च ' | वृ-२।३।१] इत्यादिना पथि- -यतनपस्य सूरतंस्य वास््ःकाङद्पस्पामू्तस्य देव बह्मणोऽप्युपक्रा- । स्न नषध्यतवात्र्‌ । अस्तीव्येवोपठभ्यव्प इत्यादृश्च निषिद्धस्यारि नद्यणाऽस्ततवेनोपास्नपरखात्‌ । निपेद्धुमेव ब्रह्मणो वाक्यान्तरेष्वद्तु कात्‌ 4. निर्धिकरणनिपेधो न संमवतीति देत्तयाऽदि भ्र यक्षादिः

तीयः फदः २. वेदुान्तसूत्रमुक्तावलिः ॥ ९४५

क

मितं बह्यान्यन्न तु गदयेति बद्व तद्धिने निषिध्यते ने पामाढयेति प्रस्यष्ट-

प्रस क ४ कष क = [पि

परतेतावसं हि प्रतिषेधति ततो

म्‌ च भयः ॥ २२ | इत्त।

प्रकृतं मूर्तं चामूतमित्याद्िना विशेष्यतया निदि यदेतावच मूतादिः ष प्रक्रतवाकये प्रतिपेधति नतु व्ह्मापि षष्ठ्यन्तेन विशेषणतय ति्िटव्वात्‌ । विद्ेषणतया प्रक्रान्तस्यापि निषधे न षाधकमतां हेत्व- नरमाह-तत इति । षो हेतौ । यस्मात्ततस्तद्रह्यरूपमाधारमाद्ायेवः निषेधोऽन्यथा निराधारस्य सवनिषेधस्यास्तमवात्‌ । ननु बह्व ताद्ध- त्रमाधरीक्रत्य निपिध्यतां तत्राऽऽह--वरवीतीते ! पववाक्यस्य तात्पर्य वक्तु मूयो निषधानन्तर्‌ नाति याक्नपधस्तदतस्माद्रह्यणाऽन्यन्च ह।त्वव | हृपं परं यदुाधारमतं बह्म तच स्स्येवेत्यथक न द्येतस्मादृतिं नत्यन्यत्प- रस्तीति वायं तवीति । तरथा "प्राणा वं सत्य तेषाम सत्यम्‌ । [बृ०२1 १1 २० इत्यपि बह्मणोऽबाध्यत्व वीति ॥ २८२॥ उक्तवाकयस्योक्ताधकत्वनिणयाय युक्तमाह--

तदव्यक्तमाह 1ह॥ २२॥ इत ।

तद्गह्म प्रत्यक्षादिभिरव्यक्तमगृहीतं सदेकस्वमाकस्वाच्च न तन्मा लाप्तमतोऽप्राप्तखान्न निवधार्हम्‌ 1 नङ्गु श्रूत्येव पराप्तं तत्राऽऽह--अआह हीति । हि यस्मादुज्ञातसप्रयोजनं बह्म सत्वतेनोक्तश्रुतिस्तात्पपण बाध यति । तथा च प्रापकश्चुतिपरामाण्यवाधापत्त्या तान्निषधनहेमव (द्ध स्वमावत्वाच्च विकल्पानहमपी तिं मावः॥ २६३५

नन्वेवं म॒तादिकमप्यप्रात्तलान्न निषेषाहं श्तेः प्रापक्खेतु पराणाद

सत्यम्‌" [ बु ०२।१।२० ] इत्यादिशुतेरपरामाण्वापात्तस्तुपा तत्राऽऽह-

अपि संराधने प्रतयक्षानुमानाभ्याम्‌ ॥ २४ ॥ ६/१ । अगिरिदाथः । संराधने निषेधसिद्धये प्रव्क्षातुमानास्यामव मूता

प्राणसत्यत्वादि प्रमितं शस्या खन्यते । धमादिः श्युतिमाच्नगम्यलवनष त्सत्यत्वं न श्रौतातिति तस्यास्तत्र प्रामाण्यं नास्त्येव धमार ठु व्याक

हरिकमेव प्रामाण्यमिति मावः ॥ २४॥ चात्यन्ताभा" \ २ ख. णतिःनेति च ।

= 417 ~ ~ ् =

१४८ बह्मानन्दसरस्वतीविरदिता- [६ तृती वध्यास य॒क्त्यन्तरमाह-- प्रकाशादिषचविरेष्यम्‌ इति ' विशेष्यं निषेध्यत्वेन व्यावर्त्यं तच्छं वैशेष्यम्‌ । यथा वटादिविषय कचक्षुषाद्वृर्या स्वापज।व्य दापप्रकराद्‌। नपध्यत्वे न संभवः स्वमासकसाक्ष्यभिन्नवब्रह्मण्यपि निषेधवाक्यजन्यवस्वेव्यर्थः ॥ ननु तादृशवृत्तिः स्वतो मास्तमानेव निषेधं साघयिष्यति तव्राऽऽह- प्रकाशश्च कर्मप्यग्यासात्‌ ॥ २५ ॥ इति । च एवार्थः । क्मागि वर्या दिरूपमनःकर्येऽभ्यासाद्ाध्यासिकसंबन्ध. रपात्साक्षिपामीप्यादेष प्रशा न तु स्वतो जडत्वात्‌ स्वभकारासाक्षि, संबन्धादेव निव।हसं वे परतयेक तथात्वङल्पने गौरवादिति मावः ॥२५॥ नन्वेतावता साक्षिणा निपध्यत्वं न स्याद्रह्यणस्तु स्यान्न च सा बरह्मान्तःकरणापधानादिना व्यावरत्तवासत्राऽऽह- अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्गम्‌ ॥ २६ ॥ इति। अतः साक्षिणां नेषघानहत्वादेवानन्ते सवानुवत्ते बह्मण्यपिन तिरे ध्यत्वम्‌ । हे यस्मात्‌ ` सेश्याप। ` इत्यादि (साक्षी [ श्वेता०६। ११ | इत्यन्तेनोक्तं लिङ्गं साक्ष्यमेदद्पं तथा बह्मणं [ऽप्यानेपध्यत्वक्षमप. कम्‌ ॥ २६ ॥ जन साक्षत्वादेना मेद्‌; काल्पनिक पेस्पं ह ताचिकामिति ‹ अव स्थतः (बण पू १।४। २२) इत्यादिच्ूनेणोकतं स्मारयितुं भदा मदृप्तत्यत्ववाद्नाऽऽ्दावाक्चिपति- | उभपव्यपदशाच्हिकृण्डलयत्‌ ॥ २७ ॥ इति। यथाऽहः कुण्डलेन णडलाक्राराहिना नत्यन्तमेद्‌ः परथगपलम्भा- पातान्नाप्यत्यन्तममेदां दण्डायमानव्वेऽापे कुण्डलापलम्मापातादतो मदाभदा।ताच तमसत्ताकावविशेषणा मयस्य व्यपदुक्ञाततातेः। नच विरापोऽहितवङ्कण्डलत्वदूपाभ्यां भद्ामदृयाः प्रत्ययात्‌ । एवं सं म्याद्ना ब्रह्मणोऽपि ताविदर्थंः । सक्षपशाररकाक्ते अविद्ामनः- पात बम्बतचितोररीशत्वजीवतवे तुमयानुगतस्याविद्या बिम्बीमूतसाक्षिः त्वमिति प्षऽविद्यागतचिदामासादेः साकषित्वपक्षे च युद्धाचिद्रपव्रह्मणा ष्ठ भद्दी नतु युद्धचितः साित्वपक्च इति मावः ॥ २७॥ _ १ क) साक्ष्यादि

ती .: पादः २ ] वेद्ान्तस्चमुक्तावलिः। ` १४९

` न्यूनाधिकरदेश्षावच्छिन्नत्वेन परतीयमानयोर्भेदाम्युपगमे सदशं दृष्टा- ` | न्तमा ~ | पकाशाश्रयवद्रा तेजस्त्वात्‌ ॥ २८ ॥ इति । ` प्रकार्पद्ाथस्य स्वाश्रयेण भिन्नत्वे परमते ज्ञानस्याप्यास्मना तथां स्थात्तत्राऽऽह-तेजस्त्वात्‌ । तेजस्त्वमन्तमान्य तेजो षूपप्रकारतदाश्रययो- चित्पथः ।\ २८ ॥ पूवद्या ॥ २९ ॥ इति । अवस्थितेःरेति कर्करः ' (बण सर० १।४। २२) इत्यत्र यथा मेदस्य ताच्वकत्वे माक्ष न सिष्पेद्‌तासिकतयवोपपत्ती ताच्विकत्वे मरानामावश्रेत्याद्िना बरह्मणि जीवेर्क्यं ताच्विक्र मेद्स्तु कलिपत इत्यु- मेवं सा्षिणाऽपीक्ति भावः । वाऽवधारणे ॥ २९॥ तेपघाच | २० ॥ (६) इते । ८ नान्योऽनोऽस्ति द्रष्टा ' [ च० ३।५।९३ | इत्यादेना बह्यान्पद्ष्- प्रतिपेधादप्येवमित्यथः। ६० ॥ (६) ययपि श्रतियुक्तिप्यो बह्मनि्शेपलं निर्णीतं तथाऽप्यनभिज्ञं भरति तदनरय सत्वाादश्चात्ाच।नगमनिक्रा दु्ायतु तद्ाक्षपत~ परमतः सत्‌न्मनसवन्पद-

वपृपद्शभ्यः।। ३१ ॥ इत ।

बरह्मणः परमपि वम्तु सत्यमसि। (य अःसाससतुः' [ छ० ८।४। १]: चतप्पाद्टाश्षफ पाडशक्लम्‌ इति चतुष्पास्वाद्युन्मानस्य ‹ सता सौम्य तदा संपन्नः | छा०६।८।

ति सत्संपसिरूपसबन्धस्य “य एषोऽन्तरादित्ये [ छा० १।६। ६1 इति ‹य एषोऽन्तरक्षिणि" [छा० १।५७॥। ५. इत्या- दिसक्ष्पाधारत्वाम्यां मेदस्य च निदश्ञात्‌ । ननेावशषस्य तद्नुप- पततेः। बह्मस्वसमसत्ताकद्वितीयवनत्सेतुत्वास्रासेद्ध सेतुव दत्याद्यदुमनाच- तिमवः॥३१।

प्रत्याह- _

सामान्पात्त ॥ २२ ॥ इति। विधारकत्वसामान्यमादाय सेतुतवभ्यपदेशस्तु शब्दारस ुतवार्दरतात्त- `

जंविनैक्यं 1 २क था<प्येतमितं प्र ।

१५० बह्मनन्दसरस्वताविरचिता- [ ३ तूर्तःयाध्यायप्य-

-कत्वेऽपि न तन्निदशानुपपत्तिजडत्वादिना चोक्तानुमानमुपाध्यादिव्यि- इतम्र ॥ ३२ ॥ 4 वृभ्यथः पादवत्‌ ॥ ३३ ॥ इति । यथा व्यवहाराथ काषापणादैः पादृदिविमागस्तथोपास्तनादिपु. द्धिवस्यथश्चतुष्पाच्वादिष्यपदेश्षः ॥ ३३ ॥ ।

स्थानविशेषात्रकाशादिवत्‌ ॥ ३४॥ इति।

स्थानमवस्थानं तद्विशेषं बह्यावस्थानमादाय संबन्धल्यपदेश्ः सौर प्रकाशाद्‌ रिवोपाधिकः साधारत्वव्यपदेङः ॥ ३४ ॥

कथमेवं ्यपदेशस्याताच्तिकविपयकत्वं गौणत्वं च तत्रा ऽऽह--

उपपृत्तश्च ॥ ३२५ || इत ।

पक्रृतसतुखद्रध्यस्तवेन मुख्यतावच्छेदकद्युन्पव्वेन चातक

गांण तमादायेव व्यपदेशोपपत्तेः॥ ३५ ॥ तथाऽन्यपरतिषेधात्‌ ॥ ३६ ॥ इति । स एवाधस्तात्‌ ˆ [ छा० ७।२५॥। १ | इव्यादिना साधारत।

प्रतिषधात्‌ ।¦ ३६ ॥

ननु संतुत्वाईरतास्वकत्वेऽपि ‹ वावान्वाऽयमाकाश्स्तावानेषोऽन्त- हदय अकरः ` (छा०८।१।३) इत्यादि ' अकाक्ावत्सर्दगतः ` (छा० ३। १४। ३) इत्यायामादिकब्देभ्यः सर्वगतत्वं ताच्छिकम- वरप वाच्य तथा च सतुत्वा्यपि तथाऽस्तु तत्राऽऽह-

नन सतगततवमायामशब्दाद्क्यिः ॥ ३७ ॥ (७) इति ।

जपिामाद्वाधकतावानित्यादिशब्दटन्पं सर्वगतत्वमप्यनेन प्रक्षरण साधारत्वपाराच्छन्नत्वाद्निपेधपयंवसितमेवन त ताच्वकसदसबद्धस्छ- खूपमत्यथः ॥ ३७ ॥ ( ७ ) तत्पदस्य लक्षय निण्य वाच्यं निरूपयितुं यथपि बह्मान्यदसत्तथाऽपि ग्यावहारकं बह्मणः फलदातुतवमन्पाहतमित्याह-

फटमत उपपत्तेः ॥ ३८ ॥ इति }

अता बह्मणः फल जायते । कमंफलं तत्तदेशशकालनिमित्तविपाका्. अमज्ञद्ावमानं व्यवहितकम फलत्वाद्राजसवादिफटव दित्यनुमानादृहे नि. यादरव दृ तुरप्यन्ववत्यातेरकमटक फट्‌ मे स. नेक्म'। क. "दिषेः `

क्ितीयः पदः ९) वदान्तसत्रमुक्तावषछेः। १५१

फटपाघनत्वान्यधानुपपतत्याऽपूवमवरयं कल्प्य तेनेवोपपत्तौ न बरह्मणः फलहेतुतवानुमा नावकाशः" । राजसेवाफलादिसराधारणं हेतुतावच्छेदकं घ दुवंचम्‌ । रानाद्श्च सवाफलादु परम्परया प्रयोजकमात्रं तजाऽऽद~

श्रुतत्वाच्च ॥ ३९ || इति । |

सवा एषु महानज आत्माऽन्नाद्‌। वसुदानः | बण ¢} %। २४ | इत्य दिनाऽन्नक्षान्दितिहुविर्भोक्तलस्य वसरा(व्दतफटदातव्वस्य च भ्रततादन्यधायतमङःक्वतात्‌ ॥ ६९ ॥

नन्वप्रवमव फटदु न बह्म । उक्तश्चतिश्च स्तावकव्वाद्िना नेेति जेमिनिमते को दौपम्तत्राऽभ्ह-

धम जामान्‌रत एव ॥ ० ॥ इति। |

जमिनिपद्धभमात्रं फहु वाक्ते तदतो यागादेः फएलसाधनान्यथात. पपत्तिर्पाया उपपासंतः ! एषकारान्न तेन श्रतिरन्यथयितं क्या) न प तस्याः स्तवरकत्वमाच्रमर्‌ । द्वताधिकररणन्यायन मानान्तर विरुद्धेऽ- ५५१ प्रमाणल्हति 1 ८०)

नन तथाध्प्यणवान्ोकासे व्यर्था ब्रह्महेतत्वादेवोपपत्तेस्तत्राऽऽह- प्व तु वादरायणो हृतुग्यपदेशात्‌ ॥ ४१ ॥ (<) इषि ।

परं बह फलृहेतुम्तुशब्दान्नत्वपुवमिति बाद्रायणों वक्ति । एष ह्येव

कमं कारयति तं पमभ्यो ट

केभ्य उक्चिनीषते [ काषी० ३।८ ] : पछमते च ततः कामान्मयेव निहितान्‌ [भ० मा० ७। दिम्मृतिमिश्रेम्बरस्थवान्यनेरपेक्ष्येण फलहेतुखव्यपदेशात्‌ \ न

घ स्वगिष्षारीरादरपि हेतुरषातकथमन्यनरपेक्ष्यामिति वाच्यम्‌ । तत्तच्छरस- दिरपि फट को रिनि कषिप्तस्वात्तदुन्यनेरपेक्ष्यस्येव बोधनात्‌ । न चापूवान-

धिनि तत्तदुन्त करणे ऽवच्छदकताख्यस्बन्यस्वाकारण फट. यिकरण्यम्‌ । जैमिनीपेरप्यपूं प्रति शरीरावच्छद्कत्वस्य वाच्य

पादिविसेधस्य तेषामधिकत्वात्कमर्णतिभ्वर्ऽपि तयोध्पापार- सैर्रक्ष्पश्रत्यादिवियेषः । लमते च ततः. तौ तत इत्यस्य कुतकमभ्य इत्यथ५कत्वेनवकारस्य तान्नरपल्ष- द्रः प्रजया पञ्चाभस्तपयत्‌ ,

इत्पादक्तस्प्र

सगोधकत्वात्‌ । अत एव ^ स एवैनामि

१५२ बह्मानन्दसरस्वती विराचिता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य इत्यादिश्रतिस्तुतिख्पप्रसादवत्या देवतायाः फलद्त्रुतमाह । इन्द्रादि देवताख्पयेण मगव्रत एव हविराद्मोक्तुत्वाससाद्माङ्त्वाच । अत एव 4 येऽप्यन्थदेवतामक्ता यजन्ते श्रद्धयाऽन्वताः । तंअपं मामेव कन्तय यजन्ति › भ० मी० ९।२३ | इत्यादिस्रतिरति मावः ॥ ४१ ॥ (८)

इति तु्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥ |

अथ पुतीयाध्यायस्थय तृतीयः पादुः ॥

तच्छं पदार्थौ शयितौ । त्रतीये तु क्षाखान्तरोक्ताकाङ्क्षितपदार्थो- पसहारण सगगनिगणव।क्थाथनिणयः ॥ सगरुणवक्चायनणयस्वाप्यु | पासनाषएटसचच्ुद्धिद्रारा निगुगविद्यापपोगाद्‌ । तत्र नामाद्मेदा- दरेदान्तेषु प्रतिशाखमुपासनानि भिन्नानि । तथा हि-प्रथा ‹ अथैष ज्यो तिरथेष सर्वज्या।तरतेन सहघ्दृक्षिणेन यजेत ` इत्य संज्नान्तरा. रहद्नदक्षिणागणकज्योतिशटोमत्करमान्तिर्‌ तथा तेत्तिरीयक्रवाजसनेयक. काठकादिशज्ञान्तरादुपाप्रनान्तरं यन्थ इव विद्यायामपि ठावरक्संज्ञा. मख्यत्वसंमवात्‌ । यथा च दभ्वव्यामक्षा वाजिभ्यो वाजिनम्‌ इत्यत्र तदतश्चातवाधतद्रृःप्दृवताप्तबन्पातुमितं यागे निहित उत्पतति. शिष्टामक्षावरद्धं इष्टेन बाक्वन वाजनादिधानासंमव इति इपमेदा. त्कम।न्तरं तथा “ पश्चाग्रन्वेद्‌ ` [ छा० ५।१०।१० | इति छन्दोगाः

तस्यायरेवाश्रः स्मित्स्रामेद्‌ ' [व° ६।२।१४ ] इत्यादिना षष्ठम प्या वाजसन।यनः पठन्त।त पश्च विषडयरूपरूपभेदाङुपासनान्तरम्‌। यथा च क।(कु)ण्डपायिनाभयने मास्तमथिहोञ जह (हो)ती त्वत नित्या ।अरहात्रस्पासानाहततान्मास्तगुणक कम।न्तरं तथ तत्तच्छासोक्तोपा गाना नया ज््तनाहतत्वाद्ध द इत प्रत्याह-

सववेदान्तभत्ययं चोदनाय- विशेषात्‌ ॥ १ ॥ इति ।

तत्तटपासन सववदान्तस्तत्तच्छाखस्थवाक्यरूपरेकमेव प्रतीयते । पथा यजतात्यारदिहछपो द्वतोदेर्यकव्रव्यत्यागद्पन्योतिष्टोमादियागादच्य- वाच्छन्नप्रयत्नस्य च।द्ना विधिः सवशाखस्व विशिष्टस्तथा प्राणयष्ठ. भहत्वादषयकापासनाद्यवच्छिन्नपरयलनस्यापि सर्वा शाखासु "योह

"पठ च भच वद्‌ | (9. ५।१।१ 1 ब० ६।१।१ 1 इत्यादिविष

वितीयः षदः २ 4 वेदान्तसू्मुक्तावछिः । १५३ `

रविश्षेषात््‌ । आदिना यथा ज्योतिशोमादेः स्वर्गादिश्पफटसंयोगेक्यं तथा ज्येठत्वम्रष्ठत्वगुणवत्पाणाद्या्िरूपफरैक्यात्‌ । वथा च तत्र द्रष्य ` देवतारूपरूपेकषयं तथा तत्तदुणवतस्राणादिहपरूपेक्यात्‌ । चथा च तच्च उ्पोतिश्ोमाद्याख्येक्य तथा प्राणकिद्याद्यार्यक्यात्‌ । अत एव " एक वा पयो गरूपचोदनाखूयाविरेषात्‌ ` [ प° मी० सू० २।४।१६ ] इस्यतेन शाखामेदस्थकर्मेक्यं सूतं पूवतन्तोऽपीति माषः ॥१॥

मेदानेति चेननेकस्पामपि ॥ २॥ इति,

तरैत्तिरीयाहिसि्तादिभेदाक्चकयमिति चेन्न । यतः शाखामेद्‌ एकस्या- एुपासनायां सत्यामपि

गरन्थविषयत्वनेव नाममे्ोपपत्तिः “ आस्याः प्चनात्‌ ' [ पू०मी० १।१।८।३० | इतिन्यायेन कठादिप्रका- ्नितक्षाखानामत्वेन तत्तदारूयाप्रातिपाषुनात्तत्रेव गनिरूढलाच्च । तथा हंवाद्यामावं दक्शवितुम्‌ ‹ अथ्चिरेवापिः ' [ ब ६।२। १४ | इत्यनेन पषठाम्रेवानुवादमाच्रमतो न रूपमेव: । तत्तह्रगविशिष्टविद्यायाः श्ाखा- । न्तरेऽपि प्रत्यामिज्ञया संनिधापितत्वाञ्च नासंनिधानम्‌ । न च शाखा- भेदेन पुनरुक्तेरूपादम्धासाद्धेद इति वाच्यम्‌ । अध्यत्रुमद्ानमति तत्तद्र(कयप्रवृत्तेरपोनरुङ्स्यात्‌ ॥ २ ननु ‹ तेषामेषेतां बह्मविधां वदेत शिरोवतं विधिवदयस्तु चणम्‌

[ भ०३।२। १० | इत्याथवाणकाना वद्या परात्‌ ररतरतप्चम- भेदादस्तु मेदोऽत एव त्तिरयाणां कारायादृषु मूमाजनाद्धमनद्ा-

स्वाध्यायस्य तथातेन हि समाचारेऽधिका-

राच स॒ववद् तन्नियमः ॥ २ ॥ इति, ह स्व(ध्यायस्य मण्डकोपानेपदष्ययनस्यव स धमानतु बह्मवदयावा, हि यस्मात्तथासयेनाध्ययनधर्मत्वेन समाचारे वेदब्रतोपदृशपरे न्थ

िरोधतं प्रकृत्य वेदव्तत्वेन ध्यास्यातमित्याथवाणेका एवाऽऽमन(न्त~ धीते ` [ भु०३।२।११] इत्यननातद्वत्तवताध्य-

यनानथिकारोक्तेश्च । तथा चब्रह्मविधासयोनश्रवणेऽप्याथवाणकथ्न्य-

कमभ

किोतथमाकपलिनि ५ (1 कि लात तमेषणभवसतताणभलसतपासततितिक सिम परितिनिधिनि ५ प माताये त $ ७१४१

१ क. शमादिः ख} २. पक्फ । , १.

१५४ ब्रह्मानन्द सरस्वती विरविता- [ २ तृतीयाध्यायस्य ` ह्वार यै्ि्या प्राप्या तेषां तद्वतनियमो यथा सवाः सत्त सयादयः दातदनपयन्ता वेदान्तराद्तत्रेतारन्यसवम्धाद्ाथर्वाणक् क्तकाायेसतब-

न्धाचाऽऽथवंणिकानामेव नियम्यन्ते ॥३॥ दयति च॥ ४ ॥ (१) इत)

सर्वै वेद्‌ यत्पदमामनन्ति ' [ कठ० २। १५ | इ्यादि ॥ तथा

वाजसनेयके प्रदिक्माचस्पादितवेभ्वानरस्य च्छन्दोग्य “ यस्त्वेतमेवं

भरदेशमात्रममिविमानमात्मानं वेश्वानरमुपास्ते ` [छा०५)। १८१]

इति सिद्धवदेवोपादानं विद्यंक्यं दशयत्यपि । अभिविमानमभि स्वतो-

मवेन जगद्रूपतया श्रत्यादिबोधितम्‌ ॥ ४॥(१)

नन्धस्तु सवराखाप्रत्यथमकमुपासन तथाऽपि शाखान्तरोक्तगणानं नान्यशखोक्तापासन उपसहारस्तं विनाश्प्युपकारसिद्धेगहमपीय अगज्यमःमाभ्यामवाऽअतदेक्ञकसवयङ्गोषकारासद्धवत्‌ । एवं चेक- स्यामःपं शाणण्डल्याक््ययायां वाजस्नेयि्नां “ मनोमयोभ्यं परुषो माः सत्य; ' [बु०५।६। १] इति च्छन्दोगानां तु “ मनोमयः प्राणङ्रीरे मारूपः ` [छा०३ १४२] इति यथाश्रुतगुणेसेवोपासनमिति प्रत्याह--

उपहारोऽथक्रदाद्विपिशेपवत्समाने च ॥ ५॥ (२) इति।

एक स्मन्चपासने सं दद्धेऽथस्य तदुषकाररूपप्रयोजनस्यामेदाच्छाखा- ` न्तरस्थगुणानामुपसहार एव यथा विधिविशेषाणामयचिहुःचादिध राखान्तराक्तानामन्यत्रापसंहारः । गहमेधीये चोदकप्राप्तथोराज्यमा- गयाः. सव।ङ्गापकारसाधकत्वकल्पनेऽप्युपासनाङ्गगणगानामप्राप्तत्वान्त- द्वानपयवसाधवक्यानां न शाखन्तरीयगुणजन्योपकारसाधकत्वक 2कत्वामत्यकपकारसाधकतवेन वठत्तानां गुणानां ज्ञाखान्तरेऽप्युपस- दार ईत भावः । निरूपितस्योपासनैक्यस्य गुणोपरसंहाररूपभ्रयोः नाक्तः सगातेः॥५॥ (२) |

जअ््विक्यन वयस्याटणापसंहार उक्तस्त भपवप्तुमाश्ङ् ्कते-- अन्यथात्र शब्दात चेन्नाविशेषात त्‌ | ६ । बाजसनेयके ‹ व्रूया ह प्राजापत्या द्वाश्वापुराश्च । ततः कार्नयसा पञ दवा ज्याया अषुरास्त पप लाकेष्वस्पधन्तते हू देवा ॐ रम्त[. छरान्यज्ञ उद्र धेनात्यामेति ' [ बृ० १।३। ]^ते ह

द्वितीयः पदः २ | वद्‌ान्तसूत्रमुक्तवाेः १५्‌

चस्ं न उद्रायात तथाति तस्या बागुदगायत्‌ ४ या बाच भागस्त देवेभ्य आगगायद्यत्कल्याणं वदति तदात्मने । ते विदुरनेन वेन उदराः च्राऽतवेष्यन्ती ति ताममिहुत्य पाप्मनाऽविध्यन्स यः स पाप्मा यदेवेद्म- प्रतिरूपं बदति स एव स पाप्मा ' [बु १।३।२ ] एवम्‌ ‹ अथ हृ प्राणसूचृः' [व° १।३।३ | इत्यादिना प्राणं चक्षुः भत्रं मन , इत्पाद्यु्तवा ‹ अश ह्‌ममासन्य प्राणमूचस्त्व न उद्यते तथतितस्य एष प्राण उद्गायत्ते विदुरनेन वै न उद्रा्राऽत्यष्यन्तीति तमभिद्ुस्वः | पाप्मनाऽविष्यत्सन्स यथधाऽदमानमृतवा टाष्टो विध्व रसेन हक वध्वन्स- न्राना विष्वञ्चो विनेश्युस्ततो देवा अमवन्पराऽस मवत्यात्मना पराऽस्य पन्थ्रातव्या मवति य एवं देद्‌ ' [बृ०११४३।७] इत्या. यद्‌- नेनान्नमसि तेनतास्तप्यन्ति ' [ त्र १।३1१८ | इति वाक्यम्‌ । दरया द्विविधाः प्राज।पत्या वतमानप्रजापतः पूवजन्मावस्थावा मनावु- [तिदूपाणि कार्याणि देवाः शाखातुप्रारीण्यसुरास्तदन्याान तानंलाक्रषु तत्तह्टोकेष विद्यमानान्यस्पधंन्त कदावचंदेवाना वृद्धः कदा चदसुराणा जञाखाधीनज्ञानक्रमा चिक्ये प्रजापतित्वप्रा पयन्तं दवाना व्रः स्थाव- रतप्रा्तिपर्यन्तमघुरा्णां वृद्धिः । ततो वक्ष्यमाण्दमदवाना. ब्रद्धहतुस्प- घाविस्वाच्छानीयसा बद्धिमच्छरेन सू्पेण कानष्ठाः । अद्ुराणा तु स्वाभा- विकव द्धिमस्वेन ज्यष्ठत्वम्‌ 1 सपधा च देवाना. शाचाघनिज्ञानक्रभवस्व तदमव एवासुरामाम्‌ । तथा चासुराणां स्पधाप स्वाभाविका ॥ देवास्साहशवु ततिजनक्वागाद्याभिमान्यरन्याुक्दताः उचुरन्य न । हम्तेव्यनुमतीं पद नाऽनुमतानत्यथः ॥ अत्यवामाऽऽसुरमावप्रयुक्छन्य- रिवामाद्य(मिमान स्यक्त्वा वैराजपिण्डगतारन्यादभाव गच्छाम्‌ । त शामावश्च प्रजापतिंदपप्राणत्वप्रातिः । वाचे वागधत्ना चा नाना वागादिसमरद्ायस्यपकारस्तं तद्थमुदगायाच्चषु फवमानस्तानपु । यत्व नयेषु नवस्तोन्नेप्वागायत्तदुात्मनं स्वाथ तस्य ष्ठन पूर्ववद्याजमानं फर्ट किंत॒दरातुरव । तथा च स्वाधकलासङ्गद।वादूाचुरनधः । प्राणत्वस्प सङ्गस्वमावत्वेन न फलासक्तिः। न हिं वागद्स्व प्राणस्‌ शारर- स्थस्य विषपयास्तिरत आतिज्यफलमकामक्मान एव भरण उदगायत ४, सरास्त प्राणं पाप्मनाऽविष्यस्सन्तद्‌धुनच्छन्‌ । तता यथ दषः

1 क

१. "धष । २ स. "वितर 1 ३ प, "भस्य ५.4...

१५६ बह्मानन्दृसरस्वतीविरचिता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य पाशप्ण्डिऽरमानं पाषाणमता प्राप्य विधष्वसतेवमषरा वदेष्वञ्चः परि तश्चठिता विनेश्चः। ततस्तस्मा द्विश द्धपाणकतुकाज्ज्यातष्टोमयज्ञ उदा. नानिष्कामादसाणवायुप्राध्योद्रानादिकमेण इति यावत्‌ । वागाद्यभि. मान्यग्न्यादयो देवा अमवन्ग्यशिवागाद्यमिमान स्यक्त्वा वराजगता. ग्नयादिरूपप्राणलतं प्राप्ताः 1 अत एवाभुराः पराऽमवन्‌ 1 तस्माद्विशुद्ध- त्वो द्रानकरततुत्वादिषिशिषटप्राणोऽहमिति य उपास्ते तस्य द्रे शर्वा गादिगतासुरमावः परामवति पदाक्तप्राणतं स प्राप्नोतीति यावदित्वा. यथंकं छान्दोग्ये ˆ आमिव्येतदक्षरमप्राथमुपासीत ` [छा १ । १। १ | इव्युपक्रमकं ‹ य एवायं मुख्यः प्राणस्तमूद्रधमपासांचङ्भिरे [ छा०१।२।७] इति तयारकव विया! अधोटरानकततमष्यस्य प्राणस्योपास्यत्वं पूर्वे प्रतायते साममक्त्यातमकादटरधावयवप्रणवस्य प्राणदुश्योपास्यत्वं च परत्रेति तादटशविदययादयबोधक्क्ब्ददुन्यथातवं विदयानानातमिति चेन्न । दपा ह प्राजापल्या इत्यादिना द्वासुरसद्ृपरा- माख्यायिकोपक्रमस्य षागादनिमाष्ुरपाप्ममिर्वेघस्य मुख्यप्राणं प्र

गाणत्वपरतिपाद्नस्य मुर्यप्राणवीयादाषुरजयपदेश्च श्ाखादूयेऽविरेमे-

णाक्तत्वात्तदृतुराधनाद्रधशब्दुमुद्रानकतरि ८ आ।मित्पेकाक्षरम्‌ ` इति

षु । १५,

च तद्वयवकप्षमयरसाममक्तां लक्षणया नीत्वोहरानकरतृत्वन प्राणस्यैव. मयवापास्यत्वात्‌ ॥ ६ ॥

प्रत्याह-- ना प्रकरणभेदात व [द्‌

जि

पाऽधारण । उक्तस्थट नव बिद्येकयं प्रकरणयोरुपकमपोर्मेदाविक-

वाक्य उपसहारस्यापक्रमाधीनता च्छ ठा च समयमक्तेरूपोद्रगानकर्पुरुप वगतस्याक्तावि्रोपस्य नेयत्वात्‌ । प्याससाम्येऽरि ‹ सएष परोवरीयानुद्‌ दत्यादनोक्तं॑परोवरीयस्त्वादिगुणविशिष्टबह्य

नम्‌

मि

॥ नी 1 1

त" | २ क, प्रपाः

१. गा

दवितीयः पादः २ ] वेदन्तसूज्युक्तावलिः । १५७.

सजञातशवत्दुकतमस्ति तु तदपि ॥ ८ ॥ (३) इति ।

उक्तविद्ययोः प्ाणविद्येतिसंज्ञाया रेक्यादैक्यमिति चेन्नेत्यनुषङ्गः । यतस्तस्य सब॑न्ध्युक्तं प्रकरणमेदादित्यनेनैव सिद्धान्तितं विभिन्नरूप- विशिषशोपासनयोः प्रकमाद्रपस्य सज्ञ पिक्षयाऽन्तरङ्गस्वेन बटवत्वा दधेद्‌- कत्वामिति मावः । अन्यथा संजञेक्यमातरेणेक्ये परोवरीयस्त्वायुक्तोपास- नयोरप्यद्‌ गीथेत्य रिहोचदकपौणं मासा काठकेति संज्ञेक्यमप्यस्तीति 7त्राप्यक्य स्यात्‌ ॥८॥ [३] | 9

(ओमिव्येतवक्षरमुरथम्‌' इत्यनो द्रीधकश ब्दतोद्रीथावयवत्व विशेषित प्रणवस्यापास्यत्वोपक्रमाद्वि्यामेद्‌ उक्तः । तच ओमित्येतदक्षरमुषा- सत ` ते चोद्रीधमिति विध्यावृत्या वाक्षपमेवापत्तिरतोऽक्षर उद्रौथ- वृह्पध्यास्च इति प्रत्याह-

व्यापेश्च समञ्जसम्‌ ॥९॥ (४) इति।

प्रणवस्य सववेद्ष्यातिरुदीथावयर्ेतवं विशेषणं तदेव च समखम्‌ ! विशेषणस्य विशिषटप्रतीत्यर्थत्वास्पारार्भ्यन च स्वतच्नफएटलाकल्पनात्‌ । न तूक्तहष्यध्यासः फलकल्पनापत्तेः । ' आपयिता ह वै कामानां मवति ` [छा० १। १1 ७] इत्यादिनाऽऽ्त्यादिगुणकपरणवो- पस्तेरेव फलोक्तेरवयवलक्षणायाः प्रसिद्धव्वेन तद्पेक्षयोद्रीथह शिवि- पयत्वेन लक्षणाया जधन्यत्वाद्विशिष्टोपास्तिविधानाद्भक्यामेदाचेति मावः ॥ ९॥ (४) |

उद्वीथविशेषणाद्यथा प्रणवान्तरब्यावृत्तिसक्ता तथा कौषीतकिपरभ- तीनां प्राणविद्यायां ज्ये्ठत्वादिगुणकप्राणोक्त्यनन्तरमुक्ते “ अथो य एवं विद्ान्माणे निश्रेयसं विदित्वा ` [ कौ० २। १४] इत्यतनवशब्देन शब्दोपात्तज्ये्त्वाद्यक्त्या वसिष्ठत्वादिगुणानां छान्दोग्याद्युक्तानामपि यावृत्तिरस्तु तथा च तेषां नोपसंहार इति परत्याह-

सवाभेदादन्यजेमे ॥ १० ॥ (५ ) इति । छान्कृग्याद्युक्ता इमे वसिषठत्वादुयोऽन्यत्र कोपीतक्ष्वप्युपसं दि-

1 11 पकििनयोककतनमरमृत त रतून पतत पाता काको 1

१ स, जन्व उक्तं । २ कृ, प्यक । ३ क, प्तपागस्यो। ४ क. -पत्वाि' । ५ स. दर्ये" | | |

१५८ बह्मानस्दसरस्वतती विरविता- [ ३ वकरतीयाध्यायस्य

यन्ते । सर्वेषां गणानां क्तो गण्यविनामूतवेन वा भरागुपस्थितस्वेने- वंपद्बोध्यतवैकोपासनाङ्गत्वरूपाद्भेदास्षाधरम्यात ॥ १० ॥ | « |

तैत्तिरीयके निगंणवि्ायां ' सत्यं ज्ञानमनन्तम्‌ ` | ते २।१। ] इति । ! आनन्दो बह्म ` [ तै० ३।६। ? ] इतति । ` आत्मन आकाशः ` [त०२।१)।१ ] इत्यादिना सत्यलाङ्गुणा उक्ता यत्र शाखान्तरे नोक्ताः किंतु कश्चन गुण उक्तस्तत्र नोपसहतन्या निदुणपः

मितावनुपयागादन्यधा संयद्वामत्वादानामप्युपरसहारापत्तारति प्रत्पष्ह- आनन्दादयः प्रधानस्य ॥ ११॥ इति।

आनन्डादयो गणा उपसंहतव्याः । पवमुपसंहरं विनाऽनानन्द्त्वा दि भ्रमानिवतेरानन्दादिषूपतकच्वपदाथक्यरूपमहावाक्याथवोधानुपपात्तेः ह्यणोऽनानन्दत्वजडष्वादिबद्धावपुरुषाथत्वधास्तत्मापता स्पात्‌ । बह्याणि मिथ्यात्वबुद्धा च तज्ज्ञाने मिथ्याविषयकत्वरूफाप्रामाण्यनरुद्धया तस्या. ज्ञाननिवतंकरता न स्यात । अतोऽनानन्द्त्वजडत्वपिशथ्यात्वभ्रमनि- वृत्तयऽनानन्दृदृव्यात्च्युपटक्षतनह्यटक्षणया तात्वषाद्श्यमरतद्युद्ख बह्यषोध अनन्दज्ञानसत्यपदेजन्यते। ताहक्षस्य च बाधस्यानानन्दत्वा दिभ्रमनिवतंकत्वभातुमविकं यथा प्रक्रष्टप्रका्ञश्चन्््‌ इत्यादिस्थछींय- यद्ध चन्द्राद्ध्यक्तिवोधस्याप्रकरुष्टप्रकारशत्वादिभ्रमनिवतकत्वम्‌ । तस्मा सपधानस्य महादाक्याथवोधस्योक्तर्यीत्यापकारका इत्यन्यद्रषप्यानम्दत्वा द्यो गणा उपसंहतव्या एव । नच प्रकृषटप्रकाशश्चन्द्र इत्यादौ सत्य ज्ञानमित्यादुप्रकृते च कथं स्वरूपमात्रगा चरं निधिक त्यं ज्ञब्दजन्यवाक्या- थंवांधस्य सविकल्पकत्वनियमादिति वाच्यम्‌ । कश्चन्द्रः इति चन्द्रस्वः रूपमाताजज्ञासानुसारेण महावाक्याथान्वापेश्ुद्ध स्व रूपस्येवा ऽऽकाडः क्षितत्वेन च तादुशचोधस्यव तात्पयविषयत्ात्‌ : एकपेवानद्रषटव्यम्‌ [ब॒०४।४।२० | ‹ तमेकं जानथ आलसानमन्या वाचो विमश्चथाः मृतस्यष सतुः ` [ मु०२।२।५] “ यस्मिन्सर्वाणि भतान्याद्पैवा भरद्धिजानतः । तव को मोहः कः शोक एकत्मनुपडथतः ` [ईङ ०. ५] तमेव 1वेदृव्वाऽते प्त्युमति ` [ श्व०३। ८ इत्यादिश्रतिभिः । एकः धव केव्लव्रह्मविषयक यथा स्यात्तथाऽनुदरष्टव्यं ्रवणाद्युत्तरं साक्षात्कर्त+ स्यम्‌ । एक केवलम्‌ । अन्न पूतवाक्ये चेवकारेणेकपदार्थस्य शुद्धिषु"

वितीयः पाद्‌: २] वेदान्तसूचयुक्तावलिः। ` १५९

यकत्वस्यादुवादः । एवं च कदाचिद्ैतदर्शनं कद्‌ चिहतदर्शनं न युग- पदेवोभयं संतमसबहलालोकयोरिव विराधादिति विवरणोक्तिः केवला- सनजिन्ञासाकालीनात्मनज्ञानस्य केवलात्ममाच्नविपयकत्वात्तादुशाजिन्ञा- सायाश्च प्रायः सर्वदा मुप्रक्षोः सत्वात्तदृमिप्रायेण योजनीया । यदितु सा यथाश्चुतैव योज्या तदैवकारबलाककेवला्मान्याबिषयकं यथास्यादिः दपर्थो बोध्यः। यस्मिन्काठे सवाौणि मूषानि विजानत आल्भेवाभूस्स्वका- टवपर्वकाल्िभिन्नविकज्ञातार्मनस्तादालयवन्व्येवकारान्न तु ताव्रशता- द्‌/स्यश्यून्यानि तत्र काटे को मोहः कः शोको मोहादैः स्वकाठपुवं- वत्तितासंबन्येन विज्ञातात्सन्पमाव एकत्वमनुपरयत एकातमदृशनहेतुको हेतौ ज्ञतुप्रत्ययात्‌ । स्वकालेत्य्च स्वपदार्थ; सवेमूतानि बाधकाले शरुक्तावारो पितं रजतादिकं ज्ञातशरुक्तिरमुदित्यादो लोकेऽपि तादृक्ञाथं- प्रतीतेः । स्वकाटेत्याद्यर्थकल्पना नापृवां, पएकत्वमित्यिमानुरोधात्‌ । आस्पदं केवलात्मपरम्‌ । तमेवेत्यादूौ तदृन्याविषयकज्ञानात्तरं मृत्युम- तिक्रामतीत्यर्थः । ताहशविवरणोक्तेरुक्ताभिपभायकत्वे त्वन्लमेव्‌ पुक्स्वाऽय तुप्यतीस्याव्ावेतदीयत्रुत्तावन्नेतरभोजनत्वेन न हेतुं #िंत्वन्न- मोजनवेनेति धीरिव मोक्ष आत्मेतरज्ञानव्वेन न हेतुत्वं किंत्वास्मज्ञान- वेनेति धीः सविकल्पकं ज्ञानं घटत्वादिविशिष्टस्य निविकल्पकं तु घटस्येवेत्यादाविवान्यविषयत्वानिरूपितविषयताकन्ञानस्य धीर्व- त्यायधिकामिनिधिक्ञेषासमन्ञानस्यैव मोक्षहेतुत्सिद्धवा तत्रेव मह वाक्यतात्पयावसायात्तस्यैवायिष्ठानवेन तन्माच्रज्ञानस्यैव।विद्यानिवतं- कतयेनेतरांशतात्प्कल्पने मानामावाचचंपदार्थविशोषणयोरमेद्स्या- योग्यतया विशिष्टयोरन्वयासंमवाद्विशिषटान्वयमुख्यत्स्य लोहितोष्णीषा ऋविजः प्रचरन्तीत्याक्षौ महामाष्यादयक्तस्य विरष्यान्वपिना विशे पणयोग्यताज्ञानविशिश्शक्तिज्ञानन्यापकसामभ्रीतवकलपनयेव निर्वाद्य- लेनोपहितान्वयस्यापि लक्षणसाध्यताच्छरुद्धटक्षणाया अप्यदोषत्वाच । अन्यथा वेदान्तानां पारमाथिक्ार्थतात्पयंकवप्रयुक्तपरत्यक्षादिप्रमाण- बाधकताया अतुपपत्तेः। (सठिल एको द्रष्टाद्वैतो मवति [वृ ४।३। ३२] एकमेवाद्वितीयम्‌" [छा० ६।२ १] नेह नानाऽस्ति ` [ व° ४।४। १९] नेति नेति' [ब ०३।९।२६ ] इत्यादपदेश्चानां वेयथ्यापाताच् \ शोधि- ततंचवंपदार्थयोरेक्येन तस्यैव तस्मिन्धकारत्वासंमवात्तत्स्वरूपस्य तादा

[तातान

१ ख, माणाना?।

१६० बह्मानन्दिसरस्वती विरचिता- [ ३ तृतीया्याधस्य~

त्प्यस्य संबन्धतासंमवात्स्वं न स्वीयमित्यनुमषान्मानामावाच्च । नीलो घट इत्यादावत एव स्वान्पः संबन्धो माद्ैरङ्गीकूतस्ताद्‌ात्यनामा । न च सामग्रीबाधः । परेषां संनिकर्षादििरिताया इवास्माकमेतादृज्ञस्थ- छीयलक्षणाज्ञानघरिताया एव सामग्यास्तात्पयानुरोपेन निर्विकल्पके. त्व नियामकत्वात्संनिकर्षादिघ टितसामभ्रीस्थले प्रथमत एव विशिष्टबभ्य- ब्गीकाराद्विशेषणयियस्तत्र हेपुत्वानङ्गीकारात्‌ । अत एव निर्विकत्पार्थं लक्षणाऽपि न दोषस्तातर्याद्धि वृत्तिनं तु व्तेस्तात्प्यमिति न्यायात्स- त्यादृपकानां शद्धण्यक्तावेव शाक्तयटादृपदार्नां जातावेवेत्यप्याहूः । न च निविकट्पकस्यात्र भ्रमनिवतकववं क वित्सप्रकारकस्यापीत्यननु- गमो गौरवं देति वाच्यम्‌ । एकशाक्तेमरेन निवतकत्वादृदोषात्‌ । अवर चाऽऽनन्दत्वानन्तत्वादयो ब्रह्मस्वरूपा अपि कल्पितमेवेन तद्धर्मतापन्ना आनन्दा दिपवृक्क्त्योपस्थिताः शुद्धस्वरूपलक्षका इति तावृक्षस्वोप. स्थित्या साहाय्यमेवाऽऽनन्वत्वादीनामुपसंहारः ॥ ११ ॥

क क (9 भ क | | ।

भरियशिरस्तायपातिरुपचयापचयां हि भेदे ॥ १२॥इति। `

प्रथ रोरस्त्व बरह्मप्रातपच्युपायत्वेन काश्चधर्मतयवोक्त न तु बह्म. धमतया । आदीति संयद्रामत्व त्यर्थः । तेषां त्वप्रा्तिरनुपसंहारः। हि यस्माद्धेदघाटेतायापासनाय संयद्वामत्वादिरूपावुपचयापवयावुक्तौ न तु नेगुणविद्यायां तेषामानन्दत्वादेरिव दरितप्रयोजनमस्तीति

ॐ

भावः; ॥ १२॥ इतरे वर्थसामान्यात्‌ ॥ १३ ॥ ( ६ ) इति ¦ इतरेऽनन्तत्वातसलाद्योऽप्युपसहर्तव्याः । आनन्दुत्वादेरवान्तवद- दव्वावत्युपलस्लतञ्युद्धबह्मलक्षणमातो पकारद्रारा तेषामप्यन्तदच्वादि. श्रमानवुात्तेरूपस्याथस्य समानत्वात्‌ ॥ १३॥ (६) न्दियेभ्यः पर ह्यथांः ` [ कठ० १।३॥। १० ] इत्यादि ‹ अष्य, क्तप्पुखुषः परः ` [ कठ० १।३। ११ ] इत्यन्ते वाक्ये प्रयेकमर्था- दाना परत्व विषक्षितमरपासनाथत्वात्‌ । अत एव- वृ मन्वन्तराणाह्‌ तिष्ठन्त च्वियविन्तकाः मातकास्तु शत पृण सहृघं तामिमानिकाः 1 `

कः कीर ख. तादृ २ ख, प्स्व श्रीमच्छंकराचार्यमते अ | # ख, क्षणामा।

५ त. द्धारः

पम शिः ५

तमः मदः २ ] = वेवानादूवयुक्तावलिः! १९

बोद्धा ददा सहघ्ाणे तिष्ठन्ति विगतज्वराः । पूर्णं शतसहस्रं तु पिठन्व्यव्यक्ताचिन्तकाः ॥ पुरुषं निगरणं प्रप्य कालसंख्या न विद्यते ' । इति मोतिकञशब्दितार्थाद्यपासनफलमपि स्मयते । जत एव प्रामा कि भ (क क ॥ि णिको वाक्यभेदा न दूषणमिति प्रत्याह--

आध्यानाय प्रपोजनाभावात्‌ ॥ १४ ॥ इति !

आध्यानाय साक्षा्तारहेतुनिरिध्यासनाय पुरुष एव सर्वपरस्वोपल. क्षितः प्रतिपाययोऽन्यथाऽ्थाकौरनां प्रसेकं परत्वं विवक्षित्वोपासने प्रति- पाद्ये प्रयोजनस्य फलस्योक्तस्यामावादुक्तश्ुतौ चेन्दियादिपरत्गुणकषो. पास्रनस्याप्रतीतेः ॥ १४ ॥

नमु तत्तदुपासनस्य सामान्यत एव प्रतीतेरिन्विादिपरत्गुणङेऽपि

त्तत्फठमस्तु तत्राऽऽ्ट- आत्मशब्दाच ॥ १५ ॥ ( ७ ) इति ।

“तद्विष्णो; परमं पद्म्‌ ' [ कठ० १।३। ९ ] इत्युपक्रमे ' पुरुषान्न परं किंचित्‌ ' [ कठ० १।६३। ११ | इव्य॒पसंहारे चाऽऽत्मन एव पर- खेन प्रतिपाद्कशब्दात्‌ ° गूढोत्मा न प्रकाङते ` [ कठ० १।३१२] इत्यत्र गूढत्वेनाच्यमान अत्मक्ञव्दप्रयोगाच्चा<ऽत्मपतीत्यर्थमेव तत्तत्परत्व- प्रतिपाद्नमित्यथः । चकारात्परमपरयोजनवदात्मगतं सर्वंपरत्वमादायैक. वाक्यतासंमवेन वाक्यमेदोऽन्याय्य इतिं मावः । वाक्यमेदमादायोपास- ` नमेद्‌शङ्कन।त्पादेन संगतिः स्वरूपभरतेरुपसहार्विरानन्द्त्वादिभिरतथामू- तसर्वे परत्वाद्‌ बह्यधर्मस्योपस्थितेस्तु पएरवांयिकरणेनेति बोध्यम्‌ । उक्तरीत्या स्वरूपटक्षणानामेवाऽऽनन्दत्वायनन्तष्वादीनां साक्षान्निधिकेषवियोप- योगित्वं तटस्थलक्षणानां तु सर्वपरत्वादीनां स्वरूपलक्षणपतीत्युपकार- दवारा परम्परयेति न तेषामुपसंहारः ॥ १५॥ (७)

एकवाक्यतानुरोधेनाथादृपरत्वमात्मनः प्रतिपस्युपायमाभित्य रियै- क्यमुक्तं ˆ कतम आ्मेति योऽयं विन्ञानमयः ` [ घ० ४।३। ४७ ] इत्यादि “सवा एष महानज आला, [ बु०४।४ 1. २२] इत्य-

पिमित ोम

१ ख. "क्स्मते | २१

४६२ वरह्यानन्दसस्स्वतीविराबेता-~ [ ३ तृतीयाध्यायस्य न्तवाजपनेयकस्य ‹ सदैव ` [ छा० ६।२। १ | इस्यापव्‌ं ˆ तच्वमासि [ छा० ६ । द । ७ | इत्यन्तच्छान्द्ररयस्य च नकवाक्यत्वस्तमव जास शाष्दनेकथ सच्छष्दैन चान्यत्रपक्रमयामदत्‌ । एव च च्छन्द्ाग्य उप. ` क्रमस्थस्य सत्तासामान्यवाविसच्छब्डस्यानुरोधनोपसरहारस्थतखमसी त्यन्न स्वशब्दस्य परमालसमपरत्वमङ्गाकरुत्य सत्तास्चामान्यप परमालससहाष्ट- विधीयते वाजसनेयके ठु जीवस्य बह्मत्वं प्रतिपाद्यत इति सद्रूपवं ` वाजसनेयके विन्ञानरूपतं च च्छान्दोग्ये नोपसंहर्तव्यमि ति प्रत्याह-- ` आतमगृहीतिरितरषदत्तरात्‌ ॥ १६ ॥ इति । इतरेणाऽऽवमशब्देनेव सच्छब्देनाऽऽत्मन एव गर्हे! तिरुत्तरात्‌ ! ( स आत्मा ` " तत्वमसि ` इतिवाक्यशेषात्सत्स्वरूपस्याऽऽत्त्वमुक्तवा ` तदैक्येन जीवस्य तत्र प्रतिपादनादखंपदेन परमात्मलक्षणे च स आसेत्यस्य वेयथ्या्रस्तुपरतसंमव उपासीतेतिपदाध्याहारेण दशिवि- धाने गोरषाच्च.॥ १६ ॥

अन्वया[देतिं चेत्स्याद्वधारणात्‌ ॥ १७॥ ( < ) इति ।

ज, ५,

उपकरमान्वयानुराधाददुषिविधिरिति वचेदुपक्रमादप्पात्मगरही तिरेव स्यात्‌| सदेवेस्यस्यापि पूवमेकविज्ञानात्सर्बविज्ञानप्रतिन्ञाया (उत तमाद- शम्‌ [छा०६।१।३] इत्यादिनोपक्रमासच च स्वेतरयावदुपासनस्याऽऽत्मन ` एव सत्स्वरूपत्वावधारणात्सन्पट हइत्यादिव्यवहारस्यापिष्ठानबह्यात्मक- ` सत्तामादुायवपपत्तेः सत्तास्ामान्यस्यान्यस्याप्रामाणिकतात्‌ । अन्यथा सत्तातामान्यनामावदृं सद्यवहारस्योपपाद्पितुमश्क्यव्ादिति मावः ॥ १७ ॥ (चै) । न क्पर्‌षायथा सच्छब्द्स्याऽसत्मार्थतवं तथा प्राणस्याऽऽपः वास रय पकरपकं ` तस्मादुवेविद्‌ शेष्यन्नाचामेदृशित्वा चाऽऽचामेदेतमेव तद्‌ ` नमनद्म कुरुत इत्यतराप्याचामेदितिवाक्यशेषादाचमनविपिनिर्णयो न त्वनद्रताचन्तन वाक्यमेदापत्तेः । एतमुपास्यतवेनोक्तमनं प्राणमनभ्रं ` इरत । तद्त्याचसंना्थकं क्तियाव्रिशेषणमाचमनाभिन्नमनसीकरणनि- ` २; । अचमनस्तुतिरियपर्‌ प्रवपक्षे यद्यपि स्प्ृतावाचमनं सामान्यतो विदितं तथाऽवि प्राणविधाङ्गतेनेह विधीयते यथा स्मतं सामान्यतोऽ-

वितीयः पदः २ | वेद्‌न्तसृुत्रमुक्तावलिः ! - १६९

नृतवद्ननिषेपे सत्यपि ज्योतिष्टोमाङ्गतयाऽपि तैनिर्णयः. प्रथिगिति ्त्याह- [वि कायाख्यानाद्पूर्वम्‌ ॥ १८ ॥ (९) इति।

आमनस्य कममाताङ्कत्वेन कायंतयाऽमिधानास्राणविद्यायामिपि तत्त एव प्रास्तत्वादपू्वमप्रापतं प्राणस्यं प्वोत्तराचमनीयापोभ्रि रन ताविन्तनमेव विधीयते । अनतोक्तिप्रतिकेधस्त सत्व्थतया न प्राप्तः किंत पुरुषाथतयेति क्रत्वथतया तद्विधानं युक्तम्‌ । एवं चान्यत्रापि प्राणविद्यायां तद्ुपसहतव्यमिति मावः ॥ १८ ५ [९] ॥ एकस्यामेव वाजसनेयेश्चासार्या श्ञाण्डिल्यविद्याम पिकरव्याथिरहस्य- ॥

माग ' आस्मानमुपासीत मनोमयं प्राणक्षरीरं माङूपमाकाशात्मानं क्षाम्रङपिणं मनोजवं सस्पसंकल्प सव्यघततिं सवंगन्धं स्वरसं सवां

हिहोऽनुमूते सवमिदमभ्यात्तमवाक्यनादुरं यथा क्ीहिषां योषा हति । बहदारण्यक्माग तु ˆ मनोमयोऽयं पुरुषो माः सत्वस्तस्मिन्नन्त- हवये यथा वीदिषां यवो वा स एष सवस्येशलानः सवस्यापिपतिः स्वमिदं प्रशास्ति यदिव किच: [घृ० ५। £ । १ | इत्याद्युक्तम्‌ तत्र भ्रवणादिरूपमनोबहुतरवुतिष्यङ्ग्ये प्राणस्पन्दहेतुयत्नवन्तं स्वप्र कारामपरिच्छिन्नं यथच्छरूपधारिणं मनों यथा शार सूयादिपापेकाय- च्छामात्रेण करोति तथेच्छामाच्रेण शशांघमेव कायकारणमवरय- विप्यमः लङ्वनीयमर्यादं स्वगन्वरसाभयं सर्वदिष्ु प्रभ

कनिष्ठे हद्‌ र्यादि वत्मुक्ष्म इत्यर्थः । तत्र परस्परानुक्तकामदापतवस- दैश्वरसादेः परस्परोक्तत्वात्कुतब गुणविधिः कुत्र व्वे्यावाधारति निश्रेतुमक्षक्यत्वात्समिधो यजतीस्यादिवदेकश्ञारवायामेवाभ्यासाहू(णिन एव मेज्ञाविषयतादुमयत्रेकजातीयगुणामेघाननयथ्याच वचद्या- मेदः! एवं च न गुणोपसंहार इति पुषं यथाऽऽचमनानुवादेनान्चता च

कणित भेन

` १ ख, तमिषेधः ए०।.९ ख. शस्य चत्त"! ९ ख. दुप्भूः । ४ स. (कल्पादिः । ५ क 9 म्रपाष्ी (०, कैः 9" ३

बह्यानस्दसरस्वती विरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य-

१६४ न्तनविधिस्तथाऽ्न विध्ानुवादेन गुणविधिनं संमवतीति संगतं प्रत्याह--

समान एवं चामेदात्‌ ॥ १९ ॥ ( १०) इति

समाने समसंख्याकशणबोधकवाक्यद्रय एवेषं पूवपक्षः संमवति। धरकृते त यत्र मृय।सो गृणा उक्तास्ततैव तावद्वणविशिष्टव्दाषिपिर- ¦ न्यत्र गणमान्रविधिः । अन्यथा स्वल्पगुणवाक्ये विंशिष्टविद्याविधर्मुयो- ` गणवाक्ये गुणमा्रविध्यङ्घीकार भूयोगुणानां परस्येकं विध्यादृत्तौ गोर वात्‌ । स्वल्पगणवाक्ये प्राप्तगुणान्तरविशिष्टगुणामिघन तु प्रत्यभिन्ना- दादर्याय । चो हेतौ । अतो विद्यामेदामावाद्गुणोपत्तहारोऽवर्यभिति मावः॥ १९।॥ ( १०) आप एवेदमय आसुस्ता आपः सत्यमसृजन्त सस्यं बह्म बह्म प्रजा. पतिं प्रजापतिर्दवार्स्ते देवाः सप्यमेवोपासते ` [घ्र०५।५।१] इत्यादि ' तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्यो य एष एतस्मिन्मण्डटे पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽक्षन्परुषस्तावेतावन्योन्यस्मिसप्रतिष्ितो रङ्मिभिरेषोऽ स्मिन्प्रतिष्ठितः प्राणेरयममुष्मिन्स यदोत्करमिप्यन्मवति शद्धमेवेतन्म- ण्डलं परयति नैनमेते रहमयः प्रत्यायन्ति ` [वृ०५।५1२]य एष एतस्मिन्मण्डले परुषस्तस्थ मरति शिर एक क्षिर एकमेतदक्षरं भव इति बद्रूद्रो बाहू द्रे एते अक्षरे स्वरिति प्रतिष्ठा दं प्रतिषठिद्धेएते अक्षरे तस्योपनिषदहारेति हन्ति.पाप्मानं जहाति चयषएवे चेव [ ब० ५।५।३२] “ योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुषस्तस्य मूरिति शिरः ब॒० ५।५।४ | इत्यादि समानं तस्पपनिषदहमिति विशेषः) इति बृह द्ारण्यवाक्यम्‌। आपोऽयिहोत्ादिसंबन्धिदृदद्रव्यसूक््मावस्थाङरूपादृटोप- रक्तमव्याक्रतमिद्‌ जन्यभातचतादात्म्यवत्सत्यं बह हिरण्यगम{र्मक्तं मवति। मण्डलं मण्डटामिमानीं दृक्षिणेऽक्षस्तद्मिमानो प्रतिष्ठित उपक प्राणे रोन्द्१ः प्रतिष्ठितां याहकः शद्ध ररिमहीनं चन्द्रमण्डलमिव प्रत्यायान्ति प्रव्यागच्छन्ति । प्रतिष्ठा पादः । उपनिषद्रहुस्यं नाम । अह्‌ रात प्रकाडवाचकम्‌ । अहामति प्रत्यगासवाचक्म्‌ । रिति रर्स्क- त्वादौ वेशरिष्टा दित्यप्रत्यगमलमामिन्नतया बह्म चिन्त्यम्‌ । अहरित्यादितया- भिन्नस्य नाम चिन्त्यम्‌ । अहमिति प्रत्यगात्ाभिन्नस्येव्याद्यथकम्‌ । तत्र

जमामसमाभ १ ४४.५४५ कभ तैत 1. न. गकतसपाननूसिकतपरानति पत तकल

१ ख. मात्मभि ।

द्वितीयः पादः ९ वेदान्तचूजमुक्तावदिः । १ ६५

तस्येत्यनेन सस्यस्य बह्मण एव प्राधान्येन परामश्षादादित्याक्षिहप- मयायतनावच्छेदेनेव नामद्वयं चिन्त्यमिति शकुते-

सबन्धादेवमन्यतच्ापि ॥ २०.॥ इति । `

पूवं प्रत्यभिज्ञानाययथा विद्यैकयमुक्तमेवं सत्यस्य बरह्मणो नामिन

एकस्पेवोमयलापि संबन्धासत्यमिक्ञायमानष्वेनेकायतनावच्छेदेनेवा-

न्धायतनादन्छेदेनापे नाम चचिन्प्यम्‌ ॥ २०॥ | भरत्पाह--~

न वा विशेषात्‌ ॥ २१ ॥ इति।

दाऽ्धारणे । एषं नेष ! विरहोष्यस्य सत्यस्येकषेऽपि तत्तदायतनाष- च्छक्नत्वेन षिकेषान्देवात्‌ \\ २१॥

दशयति च ॥ २२॥ (११) इति । प्रकृतवाक्ष्यं प्रत्येकायतनाषच्छिन्ं सत्यमेव तत्पदाभ्यां पराभुश्य तस्य प्रव्येकनामवच्वेन चिन्त्यं दृशेयत्यपि ॥२२॥ (११) राणायनीयानां सिलनामकपरिशिष्टगरन्थेषु ‹ बहमज्येष्ठा वीर्या संम- तानि बह्म जयेष्ठं दिवमाततान बह्म भूतानां प्रथमं तु जज्ञे तेनाहंति जहमणा स्पधि कः › इति वाक्ये वीर्याणि परक्रमविशेषा बह्व ज्येष्ठं येषां ताद्ृक्ञानि । अन्येषां पराक्रमे कतग्यं सहायान्तर कारणतया ज्यष्ठम्‌ । बह्यणस्तु सृषट्वादिपराक्रमे कतेभ्ये बह्मेव कारणतया ज्येष्ठ न तु सहा- यान्तरमित्यर्थः । संमतानि बह्मरूपं कमं प्राप्तानि । बह्मपदं द्ेतीय कम- बोधक प्रथमान्तविपरिणामेनानुषक्तमातनातेः कतुबोधकम्‌ 1 अथवा उयेष्ठानि सर्वकार्चपर्ववर्तीनि जगत्सृष्ट्वा दिंहंतुनानासर्मयवीक्षणान्यन्य- परुषीयपराक्रमापेक्षया वा ज्येष्ठानि वीयाणे जगत्सृश्यादीनि जह्य प्राप्तानि । तथा च प्रथममेव बह्मपद्‌ं कम ज्यष्टठामन्द्राद्‌ः पर्वमप्याततान व्याप्तवत्‌ । मतानमिवमुत्पन्चानां प्रथम जज्ञे दाक्षणाद्‌- ` वीयवत्तयोत्पन्नामेत्याद्यथक आज्नाता वयस्षमृतद्युत्वाप्त्यादया युणा-. ` स्तेषामेवांपनिषदुक्तक्ाणण्डल्यदियायामुपसहतु शक्यन्त । तचा यायान्दिविः ` [ छा०२। १४।३] इत्यादेनोक्तस्याऽभधद्‌षिक-

[न

विमतिखूपगणस्य बह्यणश्च प्रत्यभेज्ञानाद्रभ्वानरषाडशकटाद्षवद्यास्

१ क. न्नाम 1२ ख. कलक्यिादिदुपः।

१६६ बह्मानन्दसरस्वती षिरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य परस्परमाविदेविकंविभूतिप्रत्यभिन्ञानेऽपि तत्र प्रत्येकं प्रत्यक्षविधिषिः हितत्वेन मेद्निश्वयाद्रीयसंमू्यादीनां कश्रुतविथिकत्वास्परिशिटयन्थः ङपविल मागोक्तत्वाचौपनिषद्विधयाशेषववं संमवतीत्यधिकमाशदन्वा- तिदेशेन प्रव्याह-

+ _ क = वा | | ।

संगृतियुष्याप्त्यपि चातः ॥ २३ ॥ (१२) इति ।

व्यापतत्यन्तं समाहारः । न वेत्यनुषज्यते । संमरव्याद्यपि नोपसं-

हत्यम्‌ । अतः शाण्डिल्यविद्यायामध्यासमन्यत्राधिदैवतमित्यायतन-

५ > (0.

भेदेन विद्यया पिरेषाद्धेवात्‌ । चकारात्साधारणस्याऽऽयिदैविकविभृति- ` शणस्य प्रत्यभिज्ञानं नाभेदसाधकमन्यथा वेन्वानरपोडशकलादिवि.. ययोरमेदापत्तेः । क्िंखसाधारणस्यैकत् संभरत्यादेरन्यज् मनोमयत्वादेः ` प्रकृत उक्तवाद्धद्‌ः । एवं च समृत्यादिगुणविशिषटवह्यस्तुत्या तदुपासने ` विधिरपि कल्पनीय इति मावः ॥ २३॥ ( १२)

असाधारणगणाप्रत्यभिन्नानाद्धेद उक्तः । ‹ तस्माल्यासमेर्षां तपसा- मतिरिक्तमाह्कः * [ महानारायण० २४। १ ] इत्यनेन संन्यासम्‌ । ^ ओमित्यात्मानं युशीत ' [ महानाराय० २४। १ | इत्यादि ' बह्मणो महिमानमाप्नोति ` [ महानाराथ० २५ । १] इत्यन्तेनाऽऽसरविर्या चोक्त्वा ‹ तस्यैवं विदुषो यज्ञस्याऽऽ्मा यजमानः भद्रा पत्नी शरीर- मिध्ममुरो वेदिर्लोमानि ब्वेदः शिखा हृद्यं य॒पः काम आन्यं मन्युः पड्यस्तपोऽपभ्नेईमः शमपिता दक्षिणा बाग्बोता प्राण उद्राता चक्ुर- ध्वयुः ` इत्यादि "वह्मणो महिमानमाप्नोति य एवं वेद्‌ ` [ महानारायण २५॥ १ | इत्यादि (इयन्त) तैततिरीयवाक्पे सेवं संन्यासपर्वकं भरणे बह्मोपासकरूपस्य विदुषो यो यज्ञ उक्तोपासनारूपस्तस्य यजमानतत्प- ल्यादिमावस्तादृश्षविदुष आस्रद्धादावारोपणीयो विदुषः शिखा यज्ञस्य वेढा दरभचयविशोषः शमयिता पडाहन्तेत्याघर्थके ‹ परुषो वाव पञ्षस्तस्य यानि चतु्पिरशतिव्षाणि तस्मातःसवनम्‌ ` [ छा० ३। १६।१ | “ अथ यानि चतुश्वत्वारिरशद्रषाणि तन्माध्यंदिनि ९ सवनम्‌ ` [ छा० २।१६।३ ] ‡ अथ यान्यष्टचत्वारिष्राद्र्षाणि तत्तृतीयसवनम्‌ ; ^. छा० २।१६।५ ] “ यदृक्िशिषति ययिपासति यन्न रमते ता अस्य क्षाः ` [ छा० २। १७। १ ] अथ यद्धसति जक्षति तर्स्त॒तज्ञखः `

द्वितीयः पादः २ | " वेदान्तसरजगुक्ताषलिः 1: १६७

[ छा० २1 १५।३ |“ तं चेदेतस्मिन्वयसि शकिंचिहुपतपेत्स ब्रूपा- सारणा वसव इदम प्रातःसवन माध्यङ्निर सवनमनुसंतनुते ` [ छा० ३। १६। २ | इति “ सोऽन्तवेलायामेतञ्नयं प्रतिपयेताक्षितमस्यस्यत- मसि प्राणसदशितमि ' [ छा० ३।१७।६ ] इत्यादि । एवं “प्रह प।डश वपरातं जीवति य एवं वेद्‌ [छा० इ३। १६। ७] इात छान्द्‌ाग्यवाक्ये स बूयास्राण इत्यादि संतसुतेव्यन्तमाश्चीःपार्थन- वाक्य वर्दृदृतद्रक्ष्यमाणमक्षितमित्यादि संरितमसीत्यन्तं चयं परह षाडश पाडशाधकामेत्याद्यथकेनोक्तस्य पुरुषयज्ञस्य मरणावमप्रथ- त्वादृश्च प्रत्याभन्ञानाद्भदास्स्तु । नच विदुषो यज्ञस्येति व्यापि.

र्ण ष्या नषाद्स्थपातन्यायन सामानाधेकरण्यस्य य स्यत्वादहत प्रत्याह- |

पुरुषवियायामिव चेतरेषामनान्नानात्‌ ॥२४।(१३) इति । `

न वत्यनुपज्यते । छान्वोग्येऽपे पुरुषादं यज्ञतादि संपाद्य यदुपासन- मुक्तं तचत्यमाशोःप्राथना दिकं पुरुषयनज्ञत्वादिकं च तैत्तिरीये नेवोपसंहु- तव्यम्‌ । छान्दाग्याक्तपुरुषविद्यायामिवेतरेषां पुरुषायुषसवनचयायुव्रद्धि- फएलादेाना तीत्तराचऽनान्नानाद्धियामेदात्‌ । चकाराद्विहुषो यज्ञस्येव्यत्न यज्ञपद्स्य यज्ञ्रा्टेवेषयाथकतया गांणत्वापेक्षया विद्रत्संबन्पिपरक्रान्त. यज्ञानुवादेनाऽऽत्मादीनां यजमानतवादिसंपादनमेव वद्मविदयापरशंसा्थ- मु चतम्‌ । यजमानादसपाद्नविषयात्माद्‌घटेतत्वाद्रा परुषस्य यज्ञत्व- मुक्तामाते मावः ॥ २४॥ (१३ )

आथवाणकाद्यपानेषदारम्मे ' सव प्रविध्य हृदयं प्रविध्य धमनीः प्रचृज्य ` इत्यादयो मन्त्राः प्रवग्यादिकर्माणि च फलबवद्धियासनिधौः श्रूयमाणानं वेद्याङ्खानि यद्यपि मन्नरिङ्खनाभेचारे कमणि च ° पुरस्तादुपसदां प्रवर्ग्येण प्रत्रृणाक्ति ' इति वाक्येन ज्योतिष्टोमे विनि- युज्यन्ते तथाऽपि मन्त्राणां विद्ास्ममतहद्या२प्रकाशकतवात्कमार्थ- स्यापि मन््रकमणा वियाथंतस्ंमवादुविरोष इति प्रत्याह-- `

वेधायथमेदात्‌ ॥ २५ ॥ ( १४) इति। न वेत्यनुषज्यते । मेवं वाच्यम्‌ । यद्यपि मन्त्रस्थहद्‌ पादिपदानिं

शिनम्‌ +

0 ५५५ शतः पः ॥ (नि 0

#+"व्याध्यार्कम्‌ |

१६८ बह्मानन्दसरस्वती विरचिता [ ३ तृतीयाध्यायस्य

विद्यासमवेतार्थानि तथाऽपि वेधायर्थकपदानि न तथा । संनिषेश्व प्रकरणादिकल्पकत्तया विटम्बितत्षात्तदपेक्षया धाक्यस्य बटवत्वात्ते- नाऽऽद्‌ौ ज्योतिष्टोमे विनियुक्तेषु प्रवर्यादिषु निराकाङ्क्षत्वान्न तेर्षां विधान्वय इति वेधा्य्थकेः पदैर्योतिष्टोमाङ्गता्थंकवाक्येन च मेदादु- क मन्तरकमणां विद्याङ्गाद्यवर्तनादित्यथंः ॥ २५॥ [ १४ |

यथा मन्वादेविद्यायामनुपयोगाईनुपसंहारस्तथा ‹ श्यामाच्छब्टं परपदे शबठाच्छयामं पपदयेऽभ्व इव रोमाणे धुय पापं चन्द्‌ इव राहोमुखासमुच्य धृत्वा शरीरमकृतं कृताप्मा ' [ छा० ८।१३।१ |] इतिं ताण्डिनां निगुणविद्योक्तेः इयामाद्दुर्बोधत्वेन रयामवर्णतुल्याद धृदयस्थ- बह्मणः सकाङाच्छबटं नानाकाम्यमिभ्रं बह्यलटोकं प्रपये हार्द बह्म ध्यानेन बह्यलोकं प्राप्स्यामि यतः शबलाद्रह्यलो कास्सकाङ्ञान्नामरूप- व्याकरणाय इवामं हारं बह्म प्रपद्ये प्रपन्नोऽहम्‌ । “ अनेन जीबेनाऽऽत्म. नाञ्नुप्रविर्य नामरूपे व्याकरषाणि ` [ छा०६। ३ । २] इतिश्चतेरत- स्तमेव प्रङ्रातेरूप बह्मलोकस्थमाताने प्रपये । बह्यटोक प्रपात्तिप्रकारमा- हाश्व इवेत्याद्‌त्यपनिषद्धाष्थे व्याख्यातम्‌ । तत्न निर्गणप्रकरणे बह्मलाोकप्रपत्तेरुक्तेः स्तुत्यम्‌ । कत्पतवादो तु बह्येव लोकमित्यर्थकं बह्मटाकमत।व्युक्त तदृनुस्ारेणायमर्थः-- इयामाच्छयाममानादिवैकरसा- द्रह्मणः सकाश्चादुपापिशशबलटखूपमाविद्यक्तं मिथ्यामतं प्रपन्नोऽहमतः स्वाय रूप इाम ज्ञात्वा शबलात्तदेव प्रप प्राप्स्यामाति। इयामप्राि- प्रकारमाह-अश्वां यथा जाणानि रोमाणे गाच्नकम्पेनान्यच संचार यति तथा पाप पूवसचेतं सवंकमं विधुयान्यत्र संचार्य चन्द्री यथा रादामुखालसमुच्य तेन सनिहितोऽपि न श्ट मवति तथा क्ियमाणेन पापन सनाहंताअपे तस्मासमच्यासंश्छिष्य पापमित्यस्य किपस्णामे- नानुषन्यतं शरार्‌ केयमान धत्वा भोगेन क्षपयेत्वाऽऽगामिङ्रीर तन्म- लकमामाकेन धूत्वाऽ्प्रप्याकरूतमनायनाश्षेनं बह्यासपकं लोकम मिसंम- वाम पराप्रामे केवल्यं प्राप्स्यामीति यावत्‌ । कमविधूननादौ सर्वव तत्वध।रव हंतुरत्याहू--क्रतासा क्रृततच्वर्धरहं यतः । अयंच मन्तो ध्यानाच इत्यायय्धकं स्वाश्रयगतफलाजनकत्वखूपपापावि धतत्वबोधकवा- केव तत्युकरतदुष्क्रते विधूनुते तस्य प्रिया ज्ञातयः खकृतमपयन्त्यपरिया

मणिमयानि कयम)

१ ख, प्रतिप" । २ ख, नह्मलो'। २ ख. कमितीत्यु ।

तुरीयः पादः ३ ] वेदान्तमूचमुक्ताविः ` १६९

दुष्कृतम्‌ ` [ कोषा० १1 ४ ] इति कोषीतकिपर्यङ्‌विधावाक्योक्त ` विद्रालसयात्रवगतफलजनकत्वदूपं पुण्यपापस्योपेयमानत्वमपि नोपस- हायमुपयमानत्व चनाऽपि विद्यामाहासमयेनेव विधुतव्वसंभपेन विधत-

॥

त्वाक्य उपेयमानत्वस्यानुपयोगादिति प्रत्याह-

हाने। तूपायनशब्दगेषत्ाकुशाछन्दस्तव्यु- पगानवत्तदुक्तम्‌ ॥ २६ ॥ (१५) इति ।

पुण्यपापस्य फलाजनकतवहानिबो धकताण्डिवाक्य उपेयमानत्वमष्य- पसहायम्‌ । कापं।तङ्िवाक्वस्याोपायनबवोधकङब्दवरितवाद्ियास्तति- १२५१ वाक्ये दृवतापेकरणन्यायेन हानोधायनाद्ंशे प्रामाण्याच्छीति- तान्यकमणां फटंकनयत्वस्य कुत्वा स्तुतिदुध्टयपकारार्थमपसंहार आवक्ूयक इति मावः । यथा माहबिनां ' छूक्ञा वानस्पत्याः ` हत्य. [वेर्पण भ्रवणेऽपे शश्ाल्यायनिनामीोदुम्बरा इति विशेषः । यथावा का चद वाघरच्छन्दुस्तामाविशेषे ' दृवच्छन्दांसि पूर्वाणि ` इति चेदङ्क्या- श्रानाप्प्रवत्वम्‌ । यथावा षोडशेस्ताते काटलाानेश्वये ' समयाध्यपिते सूय ` इति विशः । यथावा भाह्विनामपगानविषोऽन्यन्न गद्यते तथा प्रक्रत एकचाक्तमुपायनमन्यत्रापि गह्यते । तदुक्तमिति तत्तादुकञमे- काथवाद्सापक्षमथवादृान्तरस्थमक्तमपि यथा ' एकविंशो वा इतोऽ. सावादित्यः ` [ छा०र) १०।५ | इत्यतेकविंशव्वं ‹ द्वदक्ष मासाः पञ्चतवसख्रय इम लोका असावादित्यः ` इव्येकविशा इत्यनेन सापेक्ष मित्यर्थः ॥ २६॥ [ १५ |

विद्यायाः; कमावेधूननहेतुखमुक्तं तन्न!“ स आगच्छति विरजां नदा ता मनसेवात्थाते तत्सुकृतदुष्कृते विधुतुते ` [ कोपी० १।४] दत्य पश्चम्यन्ततच्छन्दुन प्रकान्तनदुतरणस्य ब्रह्मटोकगमनमार्गावच्छि- प्रस्य कमविधूुननहंतुत्वोक्तरिति प्रत्पाह-

सांपराये ततव्याभ्ावात्तथा ह्यन्ये ॥ २७ ॥ इति !

मव वाच्यप्र्‌ । स्रापराय पर तच्च सति ततव्यस्य कमणाऽमावाव्छ-

चस्य बह्मलाकमामजनकान्यस्य तस्य तांणतात्‌ 1 1हे यस्मादन्धं

पव कषिणाषतःनिष् वीः पकिभनाः पृ ५ 1 ५ 19. 7 1 । 0 77 1 2 1

तिति

२१

१९० वह्मानन्दसरस्वतरवेरविदा- [ रे तृतीकध्यायस्व-

ताण्डिनो ‹ विभ्य पापं चन्द्र इव राहोगुंखायमुच्य धृता शरीरमक्रतं कृतार्ध बह्मलोकमभिसमवाभि? [ छ० ८ । १६। १] इत्य नेन तथा शरीरत्यागयूरवमेव कमविधूननम्धीयते । अक्तं दैनदिनप्रट-

यान्ते भट कादिवदजनितं ब्रह्मलोकम्‌ ॥ २७ ॥ छन्दत उक्नमाविरो पात्‌ ॥ २८ ॥ (१६) इति ।

छन्दतः स्वातछषण नद्‌तसर्णादयनपक्ष्य साक्षादव वयाया बधून- न(पायनर्हतुत्वे छाववम्‌ । एवं च तत्पदमपि प्रधानस्य विद्यावत एव प्रक्रान्तस्य परामशक्ापल्यमयः श्रत्यारकेराधात्‌ । गकावरधनापए्‌- व्याख्यान युक्तम्‌ । तथा हि “ स एतं देवयानं पन्थानमपद्ायिरोक- मागच्छात स वायुलोकं सर वरुणटोक स आदित्यलोकं स इन्द्रलोकं स प्रजापातलक्रिस बह्मलाक तस्य हषा एतस्य बह्मलोकस्याऽऽ्ये हदो भुहरूता येहा विजरा नदीस्यो ठक्षः सालज्यं संस्थानमपराजित- मायतनामेन्द् प्रजापती द्वारगोपो। विभुप्रमितं विचक्षणाऽऽघन्यमितौजाः पयङ्कः परिया च मानसी प्रतिरूपा च च्षुपी पुष्पाण्याव्यतौप्े च जगान्यम्ब्ाश्चाम्बायवश्ाप्रसः । अम्बया नयस्तमित्थंविदागच्छति त बह्माऽऽहाभंधावते मम शस्ता विजरांवा अयं नद प्रापन्न घा अप जरायष्य्ताति ' 4 [ कौषी० १ ] ˆ ते पञ्च शतान्यप्सरसां पतिधावन्ति शते मालाहस्ताः शतमाञ्जनहस्ताः शतं चर्णहस्ताः श्तं बसिहस्ताः रात फणहस्तास्तं बह्मटकारेणाटकृव॑न्ति स बह्माटकारे नलिद्कृते। दह्य वद्न्वह्मवाभिभरति स आगच्छत्यारं हदं ते मनसाऽ पथात्‌ । त्त्वा सप्रतिविद्‌ मजन्ति स आगच्छति मुदू्तीन्परटिहांस्तेऽ- स्मव्पदरवन्त स आगच्छति विजरां नदा तां मनधैवात्येति १ त्सु करा १ ङ्क्त श्रूतुत तस्य प्रया स्ञात्तयः सक्रतमुपयन्त्यपरिया दुष्कृतं तथथा र्थन धावयत्रथचक्रण पव वध्वतवमह रात्ने पयवक्षत एव सुक्रतदरष्करते च्चाणा चदनि स एष विसुकृतो विदुष्करृतो बह्म वद्रान्बह्यवामि मपि | कापी० १।४]|; स आगच्छतीस्यं वृक्षं तं बह्मगन्ः वसात त आगच्छति सालज्यं संस्थाने तं बह्मरसः प्रविशति स अआगच्छत्पपगाजितमायतनं तं बह्यमतजः प्रचरत | हन्वृप्रजापतव द्वारगोपौ तविस्माद्पद्रू्रतः सर आगच्छ ६ ३ विभुप्रमितं बह्मवराः भविति घ आगच्छति पि चक्चणामासन्व्‌। सा प्रज्ञा प्रज्ञया

तृतीयः पदः वेद्‌ान्तसनच्रमुक्तावरिश!+ ` १५६ हि वियर्यति स आगच्छत्यमितौजसं पर्थक स प्राणस्तस्वः मृतं च मवि: व्यच्च पवा पाद भाश्चेरा चापरा बृहद्रर्थतरे अनूच्ये मदयन्ञाय. साय श षण्य ऋचश्च सामानिच प्राचीनातानं यजि तिरश्वीनानिं सामशिव उपस्तरणमुद्राथ उपश्रीः श्री रुपवर्हणं तत बह्माऽऽस्ते तमि- त्यावत्फदुनवाय्रः आरोहति त॒ बह्याऽऽह कोऽसीति ते प्रतिवयात्‌" । कोषी० १।५ ] ऋतुरस्म्पार्तवोऽस्म्याकाक्ाद्योनेः संमतो भाया एत- स्सतत्सरस्य तजा भूतस्य बूतस्य भूतस्य भूतस्याऽडलमा त्वमात्माऽसि चस्त्वमासं साऽहमास्म तमाह कोऽटमस्मीतिं सत्यमिति वयाकति लद्त्सत्यामिते यद्न्यहेवेभ्यश्च प्राणेभ्यश्च तत्सदुथ यहेवाश्च प्राणाश्च ल्यं तदेतय। वा चाऽभिव्याद्धियते सत्यमिव्येतावदिदं स्वमिदं सर्वमसि +: इत्येवेनं तदाऽह तमाह केन मे पौल्लानि नामान्याप्ोपीति प्राणेनेति ज्यात्‌ । केन स्रीनामानीति वारेति फेन नपंसकानीति मनसेति केन गन्धानाक्त प्राणनेत्षव नुयात्‌ । केन रूपाणीति चक्षुषेति केन शब्दा नतिः श्रोचरेणेति केनान्नरसा निति जिहूयेतिः केन कर्माणीति हस्ताभ्या मिति केन सुखदुःखे इति शरीरेणेति केनाऽऽनन्दं रतिं प्रजातीरित्यपस्थे.

नेते । केनेत्या इति पादाभ्यपमिति केन पेषो विज्ञातभ्यं कामानिति

क

भरज्ञयाते बुयात्तमाह । आपोवे खलःमे दयसावयं ते टोक्ः इति स

ष । (क कः

खा बरह्मणो ज।केया व्य्टेस्तरां जिति जयति तां व्यष्टिं व्यद्ते य एवं बेद्‌ य एव वेद्‌ ` [ काषी० १।६ | इति श्चतिः। दस्वश्चायम्थः--सं सगुणबह्यविहेवैराचरायमिम्निभियानमुपासकस्य बह्मलोकप्रापणं यन त पन्थानम्‌ +अथिलोकमर्बिरमिमानिदवताम्‌ \ आमच्छतीःति.। स विनश्य पक्चोक्तसयायणषण्माससकवत्सरदक्लोकाभिमानिदेवता इति शेषः अचषोऽहर्ह्ः आपूथमाणपक्षम्‌' [छा ० ४।१५।५] इस्या दशतेः । वायुः खाक तद्िमानदेवताम्‌ \ एवमग्रेऽपे।.स. चन्द्रविद्यह्धोकाकिति शेषः अत्यन्तराद । अदत्यटाकामात्ते चन्द्रट (क गमनप््पकयष्दृत्यदटा- कगमन श्रुत्यन्तरात्‌ । प्रजापतिविरार्‌ । बह्मा द्रण्यगमं; । तस्यः बह्मटोकस्याऽऽरोजसमेः कामक्रोधादिभिः करतत्वादारनषमको हदो बह्मलोकस्य प्रथम मागानेराधकस्तस्य पर्पारे महतास्तदभिमानिदैवा येष्ठाः यादें बह्मलोकप्रापकमुपासनं लंत्छामक्रोधादात्पादनद्रारा ` छन्तत्यथ.ः । कजरः विगता जरा यस्या दुषनादिना सोपासनक्रियव

` नदुदधपा । इत्या व्च इटा पुाथद! तदरूपत्वेमेल्यनामा स एव (अश्वत्थः.

१५९ बह्मानन्दसरस्वर्ता विरचिता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य

सोमसवनः ` [छा० <।५।३] इति छान्दोग्योक्तः। सालञ्यं साछवृक्षतुल्या ज्या धतुगुंणो यषां ताहशानेकश्युरजनसेन्यं वापीक्प- तडागारामादियुक्तं संस्थानं पत्तनम्‌ । अपराजितं केनापि न पराजित. मायतनं ब्रह्मणो मन्दिरं तासिन्निन्द्र्रजापतिनामानों बवाय्वाकाकशौः द्वारपाला । विमुप्रमितमहमित्येव प्रमितमहंकारस्वरूपं समास्थानम्‌। विचक्षणा कुशला आसन्द वेदिका महत्तव्वरूपा समभामध्यस्थाऽभि- तोजा बरह्मणः पयः प्राणस्वख्पः प्रिया मार्या मानसी मनस्तः कारणं प्रक्रतिः प्रतिपा प्रतिच्छाया चाक्षुषी चश्चुष्पक्रृतिमता तैजसी । चकाराभ्यां तयरलंकारादिकमपि मानसचाष्ुषम्‌ । पष्पाण्यावयतो वेच जगाने जगन्ति चतुविधप्राणिनो छोकसस्थानानि च पष्पाण्या- वयतावा समन्तात्तन्तुसंतानक्रतो पटो । अम्बाः श्रतयः । अम्बायवों बुद्धयः । अम्बा इच्छन्तीव्यथऽम्बश्ञब्दात्क्यच्प्रत्यये क्रते क्वाच्छ- न्वसि | पाञ सू०३।२। १७० | इत्यनेन विहिताद्मत्ययाद्म्बाय- राब्दृन्पत्तः । अम्बयानामका नद्योऽम्बं लोचनं बह्यज्ञानं यान्ति यापयान्त स्व।यजलपानाद्नेति व्युत्पत्तेः । तं बह्यलोकमित्थमक्तेन वक्ष्यमाणन वा प्रकारेण बह्मविदृागच्छति तमुपासकमागच्छन्तमु दिश्य मह्या ऽह स्व।यान्परिचारकानप्सरसश्वाभिपावन्तमुपासकममि संमखं चावत यूय मम यसा कौत्या मदुपासकस्य मया महोकभवेश्ात्पदमेव स्वक यप्जाटकारसंमानादिक दीयत इति कीर्विं स्थापयतेति मावः नत कामक्राधाद्मानयं कथं मवदीयपूनादिकमर्हंति तजाऽभ्ह-- „नामत्वा । कामाद्वियुक्तापकपंपजराहारिणी नदी तस्पा्िपू मार्‌ हद्‌ कामादेमतां मजनात्तसा्िकाठे कामदं प्रसक्तिरिति भवः । माला अत्यद्धतसोगन्ध्यादियुक्तपुष्यमालयानि । आखनमञ्ज- गाप गव्रष्य कप्ररकस्त्रर।कक्तालतलाद्कमप्‌ । चर्ण कशरकुद्कमादि ~ चणन्‌ । फण विविधाभरणम्‌ । तमनुक्तीर्णारहदसपासकं बह्माटंका < ॥हरण्यगमधारणयाग्यालंकारेण मनक्ैव न तु पादादिना कामको चाददृमयस्य तस्योद्िक्तसत्वगणकरेन मनसैव जयात्‌ । सप्रति जत्मिप्रा्तः प्रतिकरूठ विषयस्ुवं सम्पक्स्वेन जानन्तो ये सगुणबह्यवि- वाह (नास्तं त ह्वद्मरत्वा प्रप्य मजन्ति कामादिमिखात्‌ । अस्मादुत्ती-

जानमि पि

नि

१ करः खयं सः

तृतीयः पाद्‌ः ३ | वेदान्तयूतभुक्तावटिः । . १७३

णारहवृहुपास्क्ादृपद्रवान्त पलायन्ते । ननु संचितविविधपापाङलस्यो. पासक्रस्य कामक्राधादृसमवेन कुत आरहवदस्योत्तरणं इतस्तरां येशि- हाना इतस्तमां विनरायास्तनाऽऽह--तत्सकतेति तद्रह्य विद्रानि- त्यनन पूवाक्तत्सि इतिपद्श्चोक्ताद्रह्य विदुष एव हेतोः सकरतदुष्करते विपुनुतेऽन्यत् संचारयति । सगणवबह्मसाक्षात्कारविश्िष्टस्येव कर्मवि धूननहेदुत्वाद्यदृ पासकस्य तथात्वं तदैव क्मविधुननं तथात्वं च देहपा- तत्पूवमवाति तदव तादृति मावः । विद्याया हेतुसेऽपि विद्यावतो हेतुतवोक्तिर्विद्याया उपासकनिष्ठः साक्षात्संबन्ध एव विधननपरयोजको न व्वारह्वडादृतरणद्रारक इति ज्ञापनायेति बोध्यम्‌ । अत एव स एषं विसुक्रतां वेदुष्करृतो बह्म विद्रानित्ययिमवाक्ये विद्याया हेत॒त्वम॒क्तम्‌ । दंत्वथकशतुप्रत्ययस्य वस्वदेकवि धानेन सुकरतदुष्करतश्युन्यताया विधाः हंठुकत्वटामात्‌ । प्रियाः परियं कुवांणा ज्ञातयो ज्ञात्यादय उपयन्ति प्रा्रुवान्त । तस्य सुक्रतं दुष्कृतं तदीयस्षचितसुक्रतदुष्करताभ्यां जनितं तत्सहशं स॒क्रतदुष्करतान्तर कियमाणेस्त तत्क्भभिर्जनितमहष्ं यथा रथन धावयन्नश्वान्परेरयन्रथचक्रे ममिसंयोगफटवत्तां पर्ववेक्षते न तु स्वयं तत्फलवानेवं तत्स बह्मविदेहेन्दियादिकिमहोरात्रे कलेऽइ्ेन व्याप्रेमाण पयवेक्षते न तु तक्फटरागद्वेषादिमानेवं सुक्रतदुष्करते वोहेतानापेद्धक्रिया देहादिना निष्पाद्यमानाः पर्यवेक्षते न तु तत्फलमदृट॒प्र्नाति । द्रद्रानि शीतोष्णादीनि पर्यवेक्षते न तु तच्छलसरागद्रपवान्‌ । विसुक्रतदुष्क्रेतः सगणोपासनाजन्याद्रह्यलोके मोक्तव्याददरष्टादन्येनाद्ृष्टेन शन्यो बह्मेवाभिमेत्यनुसंधत्ते न तु ` विषयेषु राग््रषादिहत्वनुषंघानवान्‌ । तथा चाऽऽरहदादितरणं तस्य संमवव्ये- वेति मावः । बह्मगन्धो बह्यटोकादन्यत् विद्यमानगन्पेभ्य उत्क्रष्टं बह्मलटाक एवाऽऽसक्तहेतः । प्रविङति प्राणद्वारा हृदयमायाति । एषं रसा रसनाद्रारा 1 तेजः कान्तिविशेषः सवेदेहावयवद्रारा । अस्मादप- दवतोऽपसरन्ता दूरे तिष्ठन्तः । बह्ययक्ो बह्याहमस्मीति प्रक्रतेरहंकारा मनाद्रारा प्रविक्ति । किपरयति विविधं विश्वं यथाव्पर्यति । तस्यामितोजसः प्यङकुस्य मरतं मविप्यत्सर्वं पूर्व पर्वदिग्वतिनौ भरीर्ट- ष्मारिश पृथिष्यपरी पञ्चिमदिग्बतिना बहद्रथतरनामके सामनी । अन्रच्यसंन्ञके दृक्षिणोत्तरयोदर्धे खट्वाङ्क । मद्रयज्ञायज्ञीयनमके

माभ

णोति गतनी तक

१ क. एतस्प।

१७४ . बद्मानन्दसरस्वती बिरविता- [ २ तृतीयाध्यायस्य

सामनी । ज्ञी्षण्ये परपथिमयोद्स्वे खट्वाङ्गे । प्राचीनाताने प्राक्प्रत्य- गुपर्यधो माषेन स्थिताः पिकाः । तिरिश्वीनानि द्क्षिणोत्तरयोस्तियं- क्पडिकाः । सोमांशावश्चन्द्रकिरणानि । उपस्तरणं शव्या । उद्रीधः सामभागविशेषः । उपश्रीरास्तरणोपयपादमस्तकं प्रक्षिपष्यमाणं वच श्रर्वेदिकी प्राणस्तु छोकिक्ो भीरुक्ता । तास्मस्ताहशे पयद्भः । इत्थावि- तादुशव्रह्याहमिति वेत्ता । पादेनेव न तु पादावधः स्थापयिता हस्ता- ` देना । ते बह्माऽऽ्ह बाटकामेव पता । बूयादुपासकः । कतुः काला. समकः । आतवः काल्षवन्धी बरह्मणः स्तवकालत्वात्‌ । लोकदश्या ऽऽह. आकाश्ञादूश्वरायानेजगडूपादानाद्धायाः स्वप्रकाशाचिद्रपात्‌ । शाख- वुटयाऽऽह--एतदिर्यादि । एतस्य संवत्सरस्य तेजोमूतस्य सू्यादिप्रव- तकस्य मूतस्य व्यवहायस्य चेतनाचेतनपरपञ्चस्य मृतस्य कारणस्य मृतस्य कायस्याऽऽत्माऽधिष्ठानम्‌ । तथा च कायंकारणालसककालापि. छानत्वादहं काल इव्युक्तमिति मावः । आलाऽपि कस्तत्राऽऽह- त्वमासरेति । देवेभ्य इन्दियायिष्ठातरम्योऽग्न्यादितेवेभ्यः । प्राणेभ्य इच्धि- येभ्यः । चङ्ाराद्राय्वाकाशाम्यामन्यत्‌ । देवश्चेति । चकाराभ्यां वाय्वाकाशो । इदं सर्वं जगत्‌ । तदा तक्काठे पौँस्नानि पुंटिङ्गकानि । आप्नोषि साधयसि । मे स्वासनो बरह्मणः । खीनामानि स्ीलि-

क्रकानि शुङकति खीटिद्श्षब्दौचारणे वाचो व्यापाराधिक्यात्‌ । मन- सातं । शकर इत्यत्र प्राणस्य व्यापाराधिक्यं शु्केत्यच वाचः शुङ्खुमित्यत्र तु न तयोस्तत्‌ । मनसस्तु खी पुभिन्नत्वरूपद्कीबत्वप्रतिसंघातुत्वेन प्राधा.

न्यामाते मावः! गन्धानाप्रोषि ज्ञेयतया साधयाकि । प्राणेन घाणेन 1 श्रनि । पुत्राद्प्रजाः । इत्या गताः । धियो धावृत्तीः । विज्ञातब्धं जातव्वविशेषटमन्ञातत्वविरिष्ट च विषयम्‌ । कामान्धीरूपान्यान्मन. परिणामान्पुखटुःखेच्छदीन्‌ । प्रज्ञया साक्षिचिता । शरीरस्य सुख- इःसपत्पत्चादव कारणत्वमुक्तं पादायवच्छेदेन चन्द्नादियोगस्य करणत्वात्‌ । खादः साक्षिसाध्यत्वं व्यवहा्त्वेन बोध्यम्‌ । तमुपा- सक वह्याऽऽह । हि यस्मादृस्रावापोऽग्रताद्मियो बह्मलोको मे मोग्य- स्तस्मात्तव मदामेन्नत्वमुपास्तनया प्राप्तस्याप्ययं बह्मलोको मोग्यः । उक्तमथ सक्षप्य श्र॒तिराह- येति! जितिजंय उत्कर्षः । व्यिव्य किः)

# क

तव।(त्मकत्व जयति व्यद्नते प्राप्रोति । त स्मान्नदं तरणाद्न विधन.

ठतीयः परदः ९]. वेदान्तशू्यक्तावलिः। . १४७५

नादिदतुत्वं (तां स मनसेवाव्येति तत्सुक्रेत ` [ कोषी०१।४] ईत (वपाठकमश्वाथक्रमबाध्योऽगिहीचं जुहोति यवागूं पचतीत्वादि- वादात भवः ॥ २८ ॥ (१६) `

भास्ाङ्गकमुक्त्वा नंगुणविदययाधीनकर्मकिधननवोधङ्घे यदा पश्यः परयत रक्मवण कतारमारो पुरुषं बह्मयोनिम्‌ । तदा वद्रान्पण्यपापे ` कवय नरजनः परमं साम्यमुपेति ' [ मु०३।१।३ 1 इत्य सश. णावद्यास्बन्यर्दवयानमाग उपसहूतव्यो बह्मविद्याव्वेनेव तवाप्रेहूत ` तस्यामुमातु शक््यत्वादते प्रत्याह-

(दि

गतरथव्वमुभयथाऽन्यथा हि विरेधः।॥ २९ ॥ इति । `

कै

निगुणज्ञस्य देवयानगतेरथव्वं निवृत्तिमसवं हि यस्पादृन्यथा #न गुणज्ञस्य गातिमच्व उमयथा श्रुतियुक्तिभ्यां विरोधः । ‹ ब्ह्मविद्र- ह्येव मवति? (नतस्य प्राणा उक्करामन्ति [ व° ४।४।६] अनव समवनयन्ते ' [ ब्रु०३।२1 ११]. इत्यादिश्रतिभ्योऽज्ञान- 1नवृत्ता स्ञनस्य नरपेक्षत्वमिति युक्तेः । परयः भ्रवणमननादिमान्स्व- पकारा जगत्कवरुत्वाद्यपलक्षित ब्रह्म स्वामिन्न यदा परयति तदा विद्रा- न्परम साम्य बह्यक्यय्रपेतीति श्रुत्यर्थः ॥ २९ ॥

उपपन्नस्त्क्षणाथोपटम्पर्लौ- कवत्‌ ॥ ३० ॥(१७) इति ।

तस्वा गतटलक्षणस्य कल्पनस्य सगण विद्ायामर्थोप्टब्येः पर्यङ्क.

रहिणादृफलदुष्टानगुणावेयायाश्च तदजनकत्वाह्ोकवच्िष्फलटा गतिच कल्प्यत इत्यतऽपि पर्वोक्तोऽर्थं उपपन्नः । सगणावेषयक्रत्वाद्यपाधि- मत्वाचातुमानामाति मावः । इहानुमानादाङ्द्का बादर्यधिकरणे त॒ बह्य- रब्दुमुख्यत्वााद्‌ाभारत्यपानरुक्त्यम्‌ ॥ ३० ॥ ( १५

नन्वेवे सगुणविद्यास्वपि मधुविद्यक्ञाण्डिल्यविद्याषोडशकलविदया- बश्वानरावयाद्चु दृवयानगातेन।पसहृतव्या तदुन्यास्वेव तच्छवणेन परक- स्णस्थ ततव [वनियाजकत्वात । न च ध्य एव मेतद्िदुर्थ चामी अरण्ये

द्धा सत्यमुपासते तेऽचिरमिसंमवन्ति ` [ ब०६।२। १५] इति वाक्यन पञ्चप्मेवेययावतां सत्यशशब्दितित्रह्यण) ऽदहंयहोपाखकमात्रस्य च

१७६ बह्मानन्दसरस्व तीविरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य- देवयानगतिरक्तेति वाच्यम्‌ । उपास्यतावच्छेदकविरोष्टस्य बह्मणां मिथ्यात्वेन सत्यधागुपासकस्यव तत्र देवयानाक्ताराते प्रत्याह- अनियमः सर्वांसामविरोषः शब्दा- नुमानाग्याम्‌ ॥३१॥ (१८) इति । सव।सामहंयहेण बह्मोपासनानामेव देवयानगतिः फलं यतः शब्देनो- क्रख्पणानुमानेन श्ुङ्ककृष्णे गती द्येते जगतः शाश्वते! [मन्गी ०<।२६] इत्यन्तस्यत्या च ताहशविद्यामात्स्य ताद्ुशगतिः फटमित्यनियमोऽकि- शषा लभ्यते । अत एवं प्रकरणेन विद्याविशेषे विनिषाजकनाविरोधों वाक्येन तस्य बाधात्‌। सत्यवचनं च न सत्यशबष्दा्थस्तस्य वियाप्रकरणे- ष्वप्रक्ृतत्वादमुख्यत्वापत्तेः । विशेषणस्य मिथ्यात्वेऽपि विशेभ्यस्य बह्यण एव युख्यसत्यत्ात्‌ । ^ वेयया तदारोहान्ति यच् कामाः परागताः । न (र =. तत्र देक्षणा यान्त नाकिद्रसिस्तपस्विनः ` इति श्ुत्यन्तरेकवाक्य. त्वाच्च । वकवद्यया सगशणव्रह्मणऽहृग्रहणापासनया तद्रह्मलटोकस्थानं कामाः काम्यवेषया, परा इतरलोकाविषयभ्प . उक्षा दक्षिणा दक्षि- णपटाक्षतकममान्नयुक्ता यान्त गच्छन्त ॥ ३१॥ ( १८॥ )

वदुपामाप वासष्टादेनां संसारदृशनान्न निगंणकिद्या मोक्षजमिका

न चाच्य तन्मृरत्युमुखासमुच्यतं ` | कठ० १।३। १५ | इत्यादि तु स्तावकम्‌ । न च प्रारन्धफलकमणां प्रातिवन्धकत्वान्न तेषां मक्तेरिति वाच्यम्‌ । तपामनारब्धफटकमतुल्यतानुमानात्‌ । तथा च निर्मणक्षि- ` यापामाप बह्मलाकाद्यवच्छिन्नमेश्वयं फलं न च तदहेकयानगरतिं विनेति तन्नापि सापसंहतव्येवेति प्रत्याह-

यपिदधिकारमवस्थितिराधिकारि- काणामू ॥ ३२॥ (१९) इति।

न।गववरषजनकेश्वरोपापस्तनमयिक्रारस्तं क्रतवतां परुषाणां नगु सनामा च ताद्ृशाधेकारस्य फलद्रारावस्थितिपर्यन्तमेवावस्थितिशधिदे- ठक्वत्यामावस्तस्यव स्वजन्यमोगसा घनदेहेन्दियादिलयप्रतिबन्धक- पात्‌ । अत एव “तत ऊर्ध्वमदेत्य नैवोदेता नास्तमेतैकल एव मध्य स्थाता ` [ छा०३। १।१.] इत्यादित्यपुरुषं प्रकरत्यायिक्षारावस्ताने

कवल्यश्तिः ‹ तस्प्र तावदेव चिरं पव्न चमाक्ष्पऽथ संपत्स्ये ' [ छा०

तृतीयः पदेः] वेदान्तशवयक्तावशि;। १७७

६।.१४। २ | इति ज्ञाततच्स्यापि प्रारब्यमोगश्रतिश्च । मध्यै स्वौय- बह्मस्वरूप । तच पातिबन्धक प्रारब्धं नानादेहुप्रापकभरि-- का।तक्या करत्तिकायोगे योऽचयेस्ष्वामिका्िकषम्‌ । सप्तजन्म मवेद्धिभां घनल्यो वेदपारगः ॥ भ्वशुकरखरोष्टाणां गोजा विभ्गपक्षिणाम्‌ । चाण्डालवुल्कसानां च बह्महा योनिम्रच्छति दस्यादना तथ। क्तः । विद्यावि्ययोश्च नाश्यनाशकमावः प्रत्यक्षतः ततश्च सदः! न च श्रतिः स्ताविका, वियेयामावाद्वियानिवत्ति- स्पदुषटफलसमवऽहृष्टस्य तखनज्ञानफटत्वासंमवाच । न॒ च तच्वसाक्षा- ९२1९० बदा नवृत्ता वा प्रारन्धफलकर्मणः प्रतिबन्धकत्वं न तु विदेह- कचल्य हाते हुता न बूष इति वाच्यम्‌ । भुज्यमानफलनां हि कमणा न वेघूननादेसमबः । न हि यथोक्तफलमध्ये िवित्कर्मणा जन्यते किंचिन्न जन्यत इति यथोक्तफलजनकलस्पैव वलप्स्वात्ततत्छ - ण्डफटं प्रते तत्ततकमणामनन्तहेतुतखकल्पने गौरवात्‌ । एवं च वैजास्येन ताद्ुशकर्मणा स्वस्वजन्यदेहुन्दियाद्लिय एव प्रतिषन्धक्त्वं कल्प्यते न ठु तक्करारणं ववेद्यायाम।वेयानिवृत्ता वा तयार्विडुषाऽबुमूयमानव्वात्‌ , भारन्धभागानन्तर ज्ञानोपायकल्पने गोरवात्‌ , तावदेव चिरमितिश्रता- घवकारेण प्रारन्यनाश्ान्यस्य केवल्याथमनपेक्षोक्तेश्च । एवं च जीवम्भ फिनिराबाधेति मादः ॥ ३२॥ (१९) |

भारनब्धकमण पव दृहास्तरात्पादकव्वसमवान्नेतरस्य तथातवमित्य- क्तम । एव यथक्तन `नषधनवोपलक्षणतया यत्तदद्हपमय्यम्‌ | मु०१।१।६] इत्यादिस्थले बह्मपरमितिसंमवात्‌ ' अस्थटम्‌ | ब ०६३।८।८ | इत्यादिस्थलटीययावन्निषेधानां नापसहास . नेष ध्यानामानन्त्यनास्मवाच्ेति प्रत्याह-

आक्षराधया वब्रराधः सरामान्यतद्धावाभ्यामाप्‌- सद्वत्तदुक्तम्‌ ॥ ३३ ॥ (२०) इति, अक्षरस्य बह्यणा घधायम्पस्ताद्रक्षानां स्थलादिनेषधानामवरो धा म्यत्रषष्युपसहारः प्रपश्चमाननिषेयेन बह्यप्रतिपाद्नस्य स्वश्ाखासु समा- नध्वात्तस्य `नषधस्य स्नशाखासु समानतात्तस्य चाक्षरस्यः प्रतिपा.

यतया सर्वच मावा । यथा जामदग्न्य उहच्‌ !पुराडाश्त'षूपश्व्छ | ¦ २३ |

१५८ बह्मानन्दसरस्वती विराचेता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य च{ ताञ्च एराडाप्रदातमच््राणम्‌ ˆ अदय्वहातच् वरव्वरम्‌ इत्यवमाः दीनामद्राद्रवदोत्पन्नानःमध्वर्यभिः संबन्धो मवात, अध्व्युकतुकत्वा- त्परोडाशमदूानस्य प्रधानतन्त्रताच्चाङ्खानम्‌ । एवामहाप्यक्षरतन्चं- सव त्ततदिशेषणानां यत्र क्रचिदुतपन्नानामक्षरेण, सवत संबन्धः । तदुक्त प्रथमे काण्डे ' गणमद्यव्य तिक्रमे तद्थत्वान्धुख्यन वेदसयागः ` { ज ० सू० ३।३।८ |] इत्यत । ज आनन्दादयः प्रधानस्य ` [ ब० सु० १ ११ { इत्यस्येव प्रपश्चोऽयम्‌ ॥ ३३ ॥ ( २०) प्र।तेषाद्यस्याक्षरस्यषमेदादुंपसहष्ट उक्तः । द्वा सुपण। सयुजा सखाया [ म ३। ?।? ] इत्यत्र ! ऋतं पिबन्ता ` [ कठ०२। {| इन्यत्र चन प्रतिपाद्यामेदः। अन्त्ये द्योः; पातुखस्याऽश्य एकस्यानरित्त्व- स्प्ोकत्या मेद्ात्तथा च न विदयेकयमिति प्रत्याह-

इयदामननात्‌ ॥ ३४ ॥ ( २१ ) इति '

वेद्यचपत्तेञ्मय एव मन्वद्रयेऽपि द्र विति पिबन्ताविति च द्वित्व ख- धयत्तामननात्तद्वगतारेदयक्षानुसारेणान्यस्य नेयत्वात्प्तिपादनप्रकारा. पक्षया वाक्याथपय(लाचनयाऽशनायाद्यततव्रह्मस्व रूपत्वेन प्रतिपादय. ज।वात्मकषैकयस्यान्तरङ्गत्वा च विदयेक्यमेवेति । कठवह्यादिस्थेन

अन्यत्र धमात्‌ ` | कठ० १।२।?५ | इत्यादनाक्तधमादययत्यया- द।नामन्यत्रा"युपस्तहरः ॥ ४ ॥ ( २१)

अनक्याद्रयक्पमुक्तम्‌ ' अथ हनमुषस्तश्चाक्रायणः पप्रच्छ याज्ञ- वस्क्यात हावाच यत्साक्षादपरक्षाद्ह्य य आला सवन्तरस्तं मे व्या चक्ष्वत्यष त आता सवान्तरः कतमो याज्ञवल्क्य स्वान्तरे यः पणन प्राागाते स त अतसा सर्वान्तरो योऽपानेनापानीति यो व्यानेन ्थानेति ` [वबृ० ३।४।१] इत्यादि । "अथ ठन कहोलः काप।तकेयः पप्रच्छ याज्ञवत्श्येति होवाच यद्व साक्षाद्‌ पर्षत्‌ ' [बृ०३।५। १] इत्यादि समानं स्वान्तरं इत्यन्तं ˆ याऽ रानाचापपातत राक महं जरां मरत्युमत्येतिः [व०३।५। १ | हतप द्रूपय।;। चक्रेस्यापत्य चाक्रस्तस्य। पत्यं चक्रस्य यवा च क्रायणः त्मनि तु वटादवदृढ्रत्तिद्रारा । अपरोक्षादपरोक्चम्‌ । कषौतकस्या- वत्व कपपतिकस्तस्यापत्य छुषीतकस्य युवा कौषीतकेयः अशनाय ` :बुश्चक्षान्त्यति स्वानष्ठामावप्रतिपामिनं कर[त।त्यादयथकवविाजकपषनेय- भ््ददवरस्प्रस्तकटदटब्राद्मणयोस्त न म्यप्म्ग्रगसृते यथ्या पत्तः । एव

तृतीयः पाद्‌; ३ | वेदान्तयुत्रमुक्तावटिः। १७९

|,

चाऽऽ्दा प्राणदेष्यातारक्तस्य नवस्याक्तस्तस्वापास्यत पश्वाच्चाशना- पाद्यततिपरमात्माक्तस्तस्य ज्ञेयमिति प्रत्यःहु-

सन्तर धरतग्रामवत्स्वात्मनः ॥ ३५ ॥ इति ।

मव काच्यम्‌ । यत उभयः प्रातपाद्यत्व सवन्तरत्वमर नयमानप्भयाः र्सुपपन्नामातें स्वात्मना जावस्यान्तरा सवान्तरत्व मरतम्मामस्येवपचा- स्क स्यात्‌ । तस्मान्युख्यत्वानुरोधायद्‌वेत्पकस्यवान्तरत्वश्रतेः प्रत. पञज्रातत्रचनवारक्ततव्रह्यपरत्वेनाक्तापास्यत्वविध्यसंमवात्‌ ॥ २५ ॥

न्यथा भदानुपपचारेतिं चेन्नापदेशा- न्तरवत्‌ ॥ ३६ ॥ (२२) इति।

न्यथा भद्‌ पवनाऽभ्यासद्पस्य भेद्स्पातुपपत्तरभ्पासा्धेदः इति पन्न तस्वमास | स्ा० &। ८ । ७ |] रर्रादा वेव वस्त॒स्वर्पन्ञा- नेऽम्बासस्यानुगुण्याच्छतक्र्वोऽपि पथ्पं क्यातिति न्यायालघ्ाणाद्य- तर्क्तत्वस्य एुवमरनावाद्यतातत्वस्य पश्चादुक्तिरिक्ि प्रकारनेदाच्चेति

मावः ॥ ३६ ॥ (२२)

यथाऽभ्यास आद्रा उक्तस्तथा ^ तयोऽहं सोऽ. योऽसौ सोऽहम्‌ इत्यतरयक्वाक्य त्व वा अहमस्मि भगवो दृवतेऽहुःवे सभापि ` इकति जःबटवाक्य च ष्यताहाराऽप्वाद्राथोऽस्त । तथा च जीव प्ेश्वर हष्टिवध।यते न त्वीभ्वरे जीवदृरिरुकृषे निक्रृषटदशिनं फलवती 0

खाकेकन्यायादिति प्रत्याह- ग्यतदहारो वििषन्ति हीतरत्‌ ॥ ३७ ॥ ( २३ ) इति । व्यत्ताहारेण द्रषटद्रियमेव धीयते । हि यस्माच्वमहपस्म्यहुं च त्वमस।।तं वे।रापान्त व्यतिहाररूपण व्िरेेणोचारयान्ति समाम्न।तारः। अन्यथा तस्य वयथ्यातू \ इतर बह्मणः सगणत्वेनोपासने यथा लोकि. कन्यायस्य नावताराः वाचनकत्वात्तथा प्रकरतेऽपीत्यथः ॥६७॥ (२३) यथा च्यत।हरेण भदनिदृश्षाद्हष्टमेद्‌ उक्तस्तथा ‹स योते महः

द्यक्ष प्रथमज वेद्‌ सत्यं बह्येति जयतामाह्ाकान्‌ ' [०५४११] इति सत्यविदां प्रत्य ^ चद्यतत्सत्यमसौ स अपदित्यो य शष एूत्‌+*म ~ :

१८० बह्यानन्दृसरस्वतीविरदिता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य

न्मण्डले पुरुषः .[ बृ०५।५९। २ ] " तस्योपनिषदहरिति हनि. पाप्मानं जहाते च य एवं वेद्‌" [अ ०५। ५। ३ ] ‹ योऽयं दक्षिणेऽक्च- न्पुरुषः ` ‹ तस्योपनिषदहमिति हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेद्‌ [० ५। ५। ४ ] इत्यत्रापि फलमेदर्नर्शाद्वियामेदोऽस्त्विति भत्याहू--~ | सेव हि सत्यादयः ॥ ३८ ॥ (२४) इति १

सयः ` [बृ०५।४। १] इत्यादिना सत्पेत्यक्षर्नय विशिषटो- पास्षना याक्ता सर्वाऽऽद्त्वाक्ष्यधिकरणकाहरर्हगुणविशिष्टा विधीयते नतु भिन्ना । हे यस्मादेकस्थव ` बह्मण उपास्यस्य ‹ तयत्तत्पत्यमसौ सः ˆ | बु० ५।५। २] इत्या््िना सत्याद्या वदपणतयाऽऽम्ना- यन्ते । यक्ष पूज्य प्रथमजं हिरण्यगर्मख्पप्र्‌ । तथा च प्रधानफटेन प्वाक्तनवाद्गाना फटवसाद्रहस्यनामोपास्नरूपाङ्कसंबन्धिपाश्वात्पफ- लात; -स्ुतिपरा । यरि चकमितिपद्ामावात्स्न्यापेनाथेवाद्दिव फट कर्प्यते तथाऽप्यविशेषादार्थवादिकसवफल। वे रिष्टमेकमेवोपासन- मविरुद्धामाते भावः ॥ ३८ ॥ ( २४)

ख्पाभदा।द्यक्यनाोपसहार उक्तः । दद्मस्मिन्बह्मपुरं दहरं ` उण्डरक वरम दहराऽस्मन्नन्तराकाशः ![ छ्ा० <। ? | १ | इत्यादि

एष आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्यर्विकषोको वाजघत्साऽप्पास्ः सत्यकामः सत्यत्तकत्पः ` [ छा० < । ५] इदन्ते छन्दोगे स वा एष महानज आत्मा योऽयं विज्ञानमयः प्राणेष य एपोऽन्तर्हूद्‌य आकाशस्तस्मिञ्शेते सर्वस्य वज्ञ ` [ ब॒० #। #। २२९ | इत्यादिवा- जसनेयके च रूपभेदेन नयाभदृान्ञापसहारः । तथा च वाजस्नेयकं आक्रान्तस्य निगुंणस्य ज्ञेयत्वम्‌ ' अङ्गो ह्यपमासा [ च०.४।

३। १५ | इत्यस्य तचक्तवाच्छान्दोग्ये त दृहराकाश्स्यापास्यत्वमिति प्रत्याह- ।

क,

कमादतिरत्त तत्र चाऽऽयतना- देः ॥ ३९ ॥ ( २५ ) इति । „कामः `सत्यकामत्वमादिना सत्यस्नकल्पत्वादि । तथा च च्छ न्दो शक्त सत्यकामादुीतरन्नोपसंहायं तत्र च्छन्दोग्पेऽपि वाजघनेयोक्तं

तृतःयः पादः ३ ] वदान्तघूबमुक्तावलिः। ` १८१

वारत्वाह्यपसहाय हृद्यायतनादिन्य उमयक्राऽऽम्नातेभ्यः । यद्यपि वाजसन नगुण वद्यमन्यतच्र च सगुणोपासनविपिस्तथाऽपि वाज्ञित्वा- दवद्यकठचन्तमावासमवात्सतुतिमात्रेणाङ्तार्थत्वाु पास्यत्वसाकाङ्शक्ष- त्वादुपास्नान्वयः ˆ य चास्येहास्ति यच्च नासि सर्व॑ तदस्मिन्समा- हतम्‌ ` इत्यनेन सवाधारत्वस्यापास्यतया दृहुरवयायामक्तत्वात्‌ । ` क [क बह्मण्यस्तात्याकाङ्क्षायामुपनिषहुक्तवरित्वाद्किमाकाङ्क्षि- तमव ।न चव सकलसगुणोपासनागतगुणानामुपसंहारापस्या दहसोपास- नाया अशक्यादुष्ठानत्वापत्तिरिति वाच्यम्‌ । हृद्यायतनख मिरदशस्य परत्याभज्ञापकस्य नेयामकत्वादिति न्यायनिर्णयादयननयायिनः । कल्पः तरौ तु .वाजसनेयकेऽपि वाशेत्वादेरुपास्यस्ेनानुक्तत्वादुपास्यत्वेन ` दहरव्दययाया नपसहारः केतु स्तत्यथस्रेन । अत पव भाष्य डउर््त विमरातपदृशनाय गुणोपसंहारः सितो नोपासनापति । स्वाधारलं ल सवधारत्वेनेव सामान्यत उपास्यं न तु विशेषत इत्युक्तम्‌ । निगुगेन चाऽऽयतनादुसानेहिंतस्त्यकामत्वादीनां स्तुतिपरकषार्थमाकाङ्स्षितत्वाः द्न्वय इातं मावः | ३९॥ ( २५ )} ः यथ पास्नामावऽपे स्तुत्यर्थ गुणोपसहरालोपस्तथा ‰श्वानरविद्यां प्रकृत्याक्त ` तद्यद्धक्तं प्रथममागच्छेतद्धोमाचं स यां प्रथमामाहुतिं जहुयात्तां जुहुयात्ाणाय स्वाहाः [छा० ५। १९) १] इत्यादि ° एवं विद्वान येहोत्रं होति ` [कछा० ५ । २४ । २] इत्यन्ते £ पवा ऽति थिमभ्योऽश्रीयात्‌ ` इत्यनेनातिथिमःजनोत्तरनियतभोजनकाला- ए्वत्वन प्राणाहूुतिखूपाशनोक्त्या स्तुत्युपपच्यथमथिहोतकषब्दितप्राणा- हतानां माजनामावेऽप्यलोपोऽस्तित्याशङ्कते- | आदरादलोपः ॥ ४० ॥ इति! | मोजनमक्ते सति तेनेव प्राणाहुतिरथिहोजश्ब्देन साध्यसादृश्या्थ- केनाथिदहोच्धर्मप्राप्तावपि तयद्धृक्तमित्यादिनाऽपवादाद्धोजनमक्तामावे त्वपवादासंमवादौरस्गिकेनाभिहोजीयपयओआ दिना प्राणाहुतीनामलोप उक्तरीत्या स्तुतिरूपाद्रानुरोधात्‌ ॥ ४० ॥

नितिन

१ क. नाया न्याय्यत्वाच्रा ।

१८२ बह्मानन्द्सरस्वतीविरविता- [ ३ त्तीयाध्यायस्य-

प्रत्याह- _ उपस्थितेऽतस्तद्रचनात्‌ ॥ ४१॥ ( २६ ॥ > इति । मांजनमक्त उपस्थित एष प्राणाहुतिरनुपस्थिते तु तस्या छोप एव | तस्य तादृङ्ञार्थस्य बाधक्रात्तद्यद्धक्तमित्यतो वचनात्तद्रचनेन मोजना- थागतमक्ताहशेनाऽऽहतिविधनिदुदर्यामाव उपादेखप्रव्त्तेः ॥ अत एवाऽऽमिक्षाथदध्यानयनाघीनवाजिनद्रभ्यामावे वाणजिनकमीप्रवतिः मासम रेह जहत ` इत्या दिविधिगतस्याचिहोचशब्द स्थ परसिद्धध- मातिदृक्कव्वेऽप्यथवादगतस्य तस्य स्तावकव्वेनप्युपपक्तेरतथात्वात्‌ । अत एव परवाऽतिथिभ्पाऽन्नीयादित्यापि मोजनमक्तोपस्थितावेव प्रव. तत इतिं मावः । वियासंबन्भ्याहुतिविषपयत्वात्परस्परया षादृ्त- गतिः ॥ ४१॥ (२६) यथा मोजनभक्ते सति प्राणाहव्यावरयकत्वं तथा ‹ गो मित्येतदृक्ष- र्मुद्‌थमुपासात ` [ छ० १।१।१ ] इत्यादीनि कम ङ्गोद्रीथा- यन्रतापासनान्याश्रये सत्यावश्यकानि क्रतप्रकरणानाम्नातत्वे सति कत्वङ्ग [भ तत्वात्पणमय।त्वाद्विद्रोदोहनादेर्हिरण्यमरणादेश्च व्यावत्तये दद्दर यामाते प्रत्याह

तज्िधारणानियमस्तद्देः पृथध्यपभतिवन्धः फम्‌ ॥ ४२ ॥ ( २७ ) इति।

तेषं निधारणानामपासनानामाभ्रवे सत्यावरयकत्वसूपो नियमं

(न

नास्ति । ह्‌ यस्मात्‌ तेनोभौ कुरुतः नाना तु विधा चाक्द्ाच यदेव चय करत ` (तदेव बीयंवत्तरं मवति ` [ छा० १।१। १० [तथ

1 चदावदठातुदरस्यासि ' [ छा १। १०। १० ] इत्यादिना क्दिा- र हतानामाप सङ्गकमंणि प्रवृत्तिलामेन तस्यानियमस्य दुरः प्रथागि- स न्यकमफलव्यावृत्तमप्रतिबन्धः फलोत्कर्परूपं फलं 1 वयाया इति गद्हनवदाभयानियतमिति मावः ४२॥ ( २५ )

र्लभद्क्तमाङ्घाणां तदाभितोपासनानां च प्रयोगो भेदितः । संव. नब्द्याया ^ वायुवावि संवगों यदा वां आग्मरुद्रायति वायुमेवाप्येति = 0 ग

पका चूयाऽस्तमति वायुमेवाप्येति यदा चन्द्र्‌।ऽस्तमति वायुमेवाप्येति

७

१, वत्तिः ।अ},

तृतीषः षादः ३] बेदन्तसूत्रमुक्तावलिः।- ` १८३

[छा०४।३१.१ |" यदाऽऽप उच्छुष्यन्ति वायुमेवापियन्ति बायु- द्यदेतान्सवान्सवङ्क्त इत्याधिदंवतम्‌ ` [ छा०४।३। २] ˆ अथा- ध्यात्म प्राणों बाव संवगः स यदा स्वपिति प्राणमेव वागप्येति प्राणं चक्रुः प्राण श्रोत्र ध्ाण मनः प्राणो द्येवेतान्पवान्संवङक्ते ' [ छा०४। ३।३ | इत्यादि ‹ अन्नादो मवति य एवंवेद्‌ ` [ छा०४।३।८] हाते वाक्ये सवुणोत्यग्न्यादृन्स्वस्मिद्धानान्करोतातिं वायुः संवगः वागा दुस्तथा करोत।ति प्राणः संवगं इत्याद्य्थके यहुपासनमुक्त तत्र वायुप्राणापतरेव फलस्योक्तर्वायुप्राणयोश्वैक्येन फल मेदासयोगो न

[नद्यतामात प्रत्याह

प्रदानवदेव तदुक्तम्‌ ॥ ४३॥ (२८ ) इति ।

यथेतरेतरानन्तभूतसायप्रातरवच्छेदृनेकास्मन्नप्य मेहो प्रयोगमेर- रतथेक स्मिन्नप्युपासने परस्परानन्तूताध्यात्माधिदैवसंवगविशोषसंब- न्धास्प्रयोगमेद्‌ः । प्रयोगासेदव्यवच्छेद एवकारार्थः । यथा तिपरोडा- शिन्यामिष्टो ' इन्द्राय राज्ञ इन्द्रायाधिराजयेन्द्राय सुरज्ञे ` इत्यत्र राजादिरूपमेद्‌ा्प्रथक्प्रदानं तद्रस्ाणवाय्वारप्याध्येयांशमेदादुपासना- प्रयागमेदुः 1 तदुक्तं सकष पवतन्त्रे नाना वा दृवता पृथग्ज्ञानात्‌ इति! ‹ सर्देामापगमयन्नवद्ययति ` इति श्रुतेरकत्यागस्य प्राप्तस्य वारब्द्‌षद्यव- च्छेदः । राजाद्गुणानां प्रथगन्ननादिति तदर्थः ॥ ४२ ॥ (२८)

° तन्मन एवाऽऽसात्‌ ` इति प्रक्रम्य "९4दूचिशत्सहश्चाण्यपर्यदासन) ऽ ग्री नकन्मनोमयान्मनाश्चितः ` इति । तथा ‹ वाक्चितः प्राणाचितश्चक्षु. भ्रितः भरो्रचितः क्मवचितोऽधेचितः' इति वाजसनेयायिरहस्यवा- क्यम्‌ । षटूचिशत्सहस्चाणि मनोमयान्मनेपवृत्तिष्पान्‌ । अत एव मन- शितो मनसा चौयमानानभ्नीश्चरयनखूपेण वचिन्त्यमानानकानचंनायाना- ` तनः स्वस्थ मनोऽपहयत्स्वं मन एव । वाक्िचितो वागिन्द्रियवत्तिद्पा- न्वाषेन्द्ियचीयमानलत्वाद्राकेचतः। एवं भोचवचितः प्राण घाणमिन्द्रया- यिकारात्‌ । कर्म वागि च्दियान्यकम न्द्रयं तेन च यमानास्तद्वृत्तयोाऽभि- चितो जाठराश्चिना चीयभानास्तद्यापारा अरथः । अव मनोवृत्तय.

एकाहोरात्रगता एक चयनमिति चिन्त्यमेवं वागादिवृत्तय इत्याययथकम्‌।

तथा च शतसवत्सरा्कपरुषायुपम६ याल षदट्‌चिशत्प्हूञ्चण्यहा-

राजानि स्युस्तेषामेककावष्छिन्नमनोवृत्ताष्वष्टकातं सपाय ताम्रा

१८४ बह्मानन्दृसरंस्वती विरचिता [ ३ तृतीयाध्यायस्य

यमानोऽयिश्चयनद्यः संपाद्यते । एवं वागादिवत्तिषुः कर्माथिउत्तिष

त्यय इका चतन बद्यय्ना वकट्प्यमानाः कत्था इत प्रत्याह--

विङ्गश्यस्त्वाचद्धि ब्ट।यस्तदपिं ॥ ४४।। इति ।

प्रयगन्दृद्धायपाणयाः परथग्ध्ययलमक्तमन् त कववथव्वान्न प्रयाग. भव्‌ इतं सगतिः । तदुक्तायेसपादनं बर्टायः स्वतन्त्रमेव न त॒ क्रत्वर्थ तया गुणभूतम्‌ । ' तान्हैतानंवावदं सवदा सवाणे भतानि चिन्व- न्त्यापि स्वपते ` इत्यादिना तान्मनोमयानयरीनेवमुक्तप्रकारेण दिदे 1चन्तथत स्वपतं स्वाप कुजतऽपि सवणे मतानि प्राणेनश्विन्वान्त भावनान५ चयनं विदलन दुवन्त।त्यथकेन कमं विनाऽपि तत्सद्धावा- ।क्मूवाटङ्गाक्तः । कमपरकरणादस्वातचूपं नाऽऽराङ््व यतस्तहलिङ्कमरपि प्रकरणा्रुलीयः ॥ ४४ ॥

दा ङक तं --~ पृर्वार्वकेतल्पः प्रकरणास्स्या्तया मानसवत्‌ ॥ ४५ ॥ इति। ` स्तुत्व्तयाञ्प्युपयन्न लिङ्ग न बलीयीऽतः प्रकरणाप्पूर्वस्यासंपादि ताः सपादेताद्यना वकल्पः । यथा दृकराचस्य दुक्षमेऽहन्यविवाक्ये प्राथव्या प्रण समुद्रस्य . सोमस्य प्रजापतय देवतायै गद्यमाणस्य यहणास्तादृनहवनाहरणापह्नानमक्षणानां मानसानामेवाऽऽम्नानान्मानस ९व यरहकल्पः क्रयाप्रकरणाक्करयाशेष एषमयमप्यथचिकटप इति । यणं स(मरसस्य पात्र उपाद्‌ानमासादनं स्थापनं हवनानन्तरं हुतरोषस्यो- पाद्नमाहरण मक्षणाथम्रातजां परस्परमनुज्ञायहणमुपह्वनम्‌ ॥ ४५ ॥

अतिदेशाच्च ॥ ४६ ॥ इति ।

^ षट्‌[नरात्सहंस्'ण्यग्रयोऽकस्तिषामेकैक एव तावान्यावानसौ पर्वः द्तधनन पवराान्दृतघाह्यारेसाम्यनिरदेलाद्पि संपादितः कमान त्वमर्‌ ॥ ४६॥

भत्वाह-~

वयव तु नधर्णात्‌ ॥ ४७ ॥ इतिं । पक्रतायस्तपादन पद्या । तुरन्दत्कमानङ्खम्‌ । 1टङ्बट।यस्त्वा. भावप त हते विद्याचित एव" इत्पवकारशथ्त्या नधारणात्कमाङ्खनत्व "ववच्छद्वाधनात्‌ । नं च बह्यसाधनस्य न्यव्च्छद्स्तद्था नतु कमाङ्गत्वस्याते वाच्यम्‌ । | तयत्वादव बद्यसाधनस्य व्यव।च्छन्नरत्वेन

तृतीयः पादः ३ | षेदान्तसूत्रमुक्तावठिः। १८५

कमाङ्गत्वव्यवच्छेद्स्येव शष्दा्थत्वात्‌ ॥ ४७ ॥ दशन्‌ ॥ ८ ॥ इति । विद्यया हवेत एवंषिद्शिता भवन्ति › इति पुरुषसंबन्धेन पुरुषार्थ. स्वप्रातिपादृक वाक्यस्य दृकशनादपि स्वातन्यम्‌ ॥ ४८ ॥ ननक्तश्रविवाक्ययोंरथवादस्थत्वेन प्रमाणान्तरसिद्धालवादकलमान्न. मन्यथा टिङ्घमेव साधकं कुतां नोक्तं तचाऽऽ्ु- धरुत्यादिबरीयस्तवाच न बाधः ॥ ४९ ॥ इति। प्रकृते श्रुतिलिङ्गवाक्यसेबन्ध्यर्थवादानामपवा्थगोचरतया विधि. कल्पकत्वाययथोपलम्बमानाथमाष्ायेव विधिः करठप्यतेऽनुवाद्कखं सु श तविध्येकवाक्यतापन्नाथवाद्ानाम्‌ । अतः श्रुत्यादीनां षटीपस्ास- करणक्रतः स्वातच्छयवबाधो नास्व्येवेत्य्थंः ॥ ४२९॥ अनुबन्धादिक्यः प्रत्नान्तरपृथक्त्व- वद्रृष्ठश्च तदुक्तम्‌।॥ ५० ॥ इति । यक्किच यज्ञीयं कमं मनसेव तेषु तन्मनोमयेष मनश्चि ` श्यन्ते नानुबन्धेन प्रचन्धेन मनोमाच्रष्यापाररूपाोधानायङ्कशटापबोधकेनाऽ५* दिना विकत्पप्रयुक्ता्टदोषेभ्यश्च स्वातश्छयम्‌ । प्रज्ञान्तरस्य शाण्डिल्या दिषिद्यायाः पथक्तव स्वातन्ठ्यमिव दुष्टश्च प्रकरणचाधः स्थानान्तरेण \ तदुक्त प्रथमे काण्डे ' क्रत्व्थायामिति चेन्न बण॑संयोगात्‌ ` जे० चू° ११।४।३।११ ] इति राजसूयस्य करः प्रकरणे ' आेयाोऽश्ाक- पालो ` ‹ हिरण्यं दक्षिणा ` इत्यादिनोक्ता विष्टिस्तदर्थंति चेन्न ^ यदि ब्राह्मणो यजेत, बाहेस्पत्वं मध्ये निधायाऽऽहुतिमाहुतिं हूत्वा तमभि- धारयेत्‌ । यदि वैङयो वैश्वदेवं यदि राजस्य एन्द्रम्‌ ` इति जिमिव्भः सबन्धाद्राजसूयस्य तु राजा स्वाराज्यकामो राजसेन यजेत ` इस्य- नेन राजन्यनेव संरन्धादितिं तदधः ॥ ५० ॥ वेवमेकप्रकरणत्वं तेषामेकेक एव तावानित्यतिदेक्ञश्चानथकः स्या {नधक्ये च विपरीते बलाबले तनाऽऽह-- न सामान्यादप्युपटन्पेभूत्युवन्न हि लोकापत्तिः ॥ ५१ ॥ इति, प्रकरणातिदेशशकरतसामान्यमाष्ठाय नेवं बाच्पं मुस्याभ्रेसनिधद्ारा तयोः संपादनसौकर्यङूपप्रयोजनवच्वोपलन्येः 1 न चातिदशेन कथाच १ क. ध्ाच्याना?

त ७७.१५0 पनम क

३४

१८६ बह्मानन्दसदस्वतीविरविता- [ २ तृतीयाध्यायस्य

त्साहद्यमाच एृहेश्यसा धकं यथा ‹ एष एव मृत्युयं एष एतस्मिन्मण्डले हति सूये ' अध्व प्ुव्वुः ' [ ० २।२। १० | इत्यय्यां च पुस्युरशब्ड्‌ एक्यं न साधयति यथावा ^ असां वे लोकोऽभिः' [ छा० ५।४।१ | इत्यनेन लोकस्य नाञ्चित्वापत्तिः ॥ ५१ ॥

प्रेण च शब्दस्य ताद्विध्यं भरुयस्वाच्च- मुबन्धः ॥ ५२॥ (२९) इति।

५ विद्यया तदारोहन्ति यच कामा, परागताः ` इत्यादिना परेणोत्त- रेण संदर्भणोपकरतकशब्दस्य ताद्विध्यं स्वतन्त्रविद्या विधायकत्वं तत्सहपा-

विधाया अनुबन्धः संबन्धो न तु कर्माङ्कत्वमिति ॥ ५२॥ (२९) विद्यायाः पुरूपषार्थववभुक्तं तच्चाऽऽत्यनो देहान्यत्व एवे ति प्रसङ्ात्तत्सा-

क

धायेतु ठोकायतिकमतमरङ्ते- एक आत्मनः शरीरे भावात्‌ ॥ ५३ ॥ इति ।

एकं ठाकायातिका आत्मना देहान्यस्यासच्वमाहुः । अहं स्थलः कृशा मनुष्य इत्यादृप्रत्ययः शारार एवाऽऽ्समावस्भवान्दतानां प्रत्येक चतन्यामववेऽपि देहाकारपरिणतानां तत्समवान्मदिराकारपरिणताना- मन्नमागानां मादृकशक्तिस्चमववत्‌ ॥ ५२ ॥

परत्याहु- व्यतिरेकस्तद्धावाभाविवान्न तृपटन्धिवत्‌ ॥ ५१ ॥ (३०) इति ।

न तु नवव वाच्य यत म्रतदहस्योपलन्धद्पो धर्मस्तवयाऽपि नाङ्गी 'कयत इतं तत्र. तस्याव्यतिरेकोऽभावः सिद्धस्तथा जीवत्यपि दृह आत्मत्वस्य न्यातरकः स्वप्रषपुप्त्यारात्मनो मावे मास्षमानव्वेऽपि देह- स्याभाववत्वाद्भास्मानलात्‌ । एवं चाहं मनुष्य इत्यदेभ्र॑मलमगत्येति माचः ॥ ५४ ॥ (३०)

ब साङ्गकाधकरणपूवं प्रकरणवाधकत्वं श्ुत्यादीनास॒क्तं प्रतिक्षाखं स्वयाद्मदामन्तेपद्रःथादिरूपेषु कमाङ्कष प्राणाद्यपासनानि यान्युक्तानि आवत्वतदृक्षरमुद्रधमुपसिीत ° [ छा० १।१।१ | इत्या दि भेस्त-

तृतीयः १द्‌ः ३ | वेदान्तसूचमुक्तावालेः \ १८७

कश्ाखाविहितोपासनाया न श्ाखान्तरोद्वीथादिषु भािरुद्गीथादि- सामान्यश्रुतेराकाङूक्षितविशेषसमपंकप्ररूरणाबाधकत्वादिति प्रत्याह -- अङ्गगवबद्धास्त न शाखा {ह प्रतिवेदम्‌ ॥ ५५ ॥} दत ।

प्रतिवेदुमङ्गावबद्धा या उक्तोपासनास्ता न स्वस्वकशाखास्मेव कितु सवंशाखासु । अन्यथोद्रीधादिसामान्यश्रतेविशेषपरतया पीडापत्तारेतिं मावः ॥ ५५ ॥

मन्जादिवद्वाऽविरोधः ॥ ५६ ॥ ( ३१ ) इति ।

एवमपि प्रकरणानियमक्रतविरोधो नास्स्येव यथा कुटरुरसीति मन्ो येषां न पठितस्तेषामपि तेनैवाहमादानम्‌ 1 आदिना यथा र्षा समि- हादयः प्रयाजा नाऽऽन्नातास्तेषामपि तेषु गुणविधिराम्नातः ˆ कतव वै प्रयाजाः समानच होतव्याः ` इति । समानव्रैक स्मिन्दे शे ॥५६॥ (३१)

यथा भ्रतिबलात्सवसाधारण्यमक्तं तथा ` आपपन्यव क त्वमातमान- मुपास्स इति दिवमेव मगवो राजन्निति होवाच एष वै सुतेजा आत्मा वैश्वानरे यं त्वमात्मानमपास्से ` [ छा०५\,१२५१ | इच्याद । ‹ तस्य ह्‌ वा एतस्याऽऽत्मनो बेश्वानरस्य मूधव सुतेजाश्चक्षुवश्वरूपः प्राणः प्रथग्वत्मांऽऽस्मा संदेहो बहुलो बस्तिरेव रायः प्रूथव्यव पादा [ छा० ५। १८।२ |] इत्यादसदमण च्छान्दीग्य द्युल क दुप्रत्वकर् व्यस्तस्य दकोकसूर्यांदिसमुदायस्य समस्तस्य चोपास्य श्रुत्वटा- दिति प्रत्पाह-

भूम्नः कनुवज्ञ्यायस्तं तथा 1ह्‌ दर्शंयति ॥ ५७ ॥ (३२) इ ।

मूम्नः समस्तस्येवोपासनं विधीयते तस्य ज्यायस्त्वमुत्कष एक व्यस्तोपास्नस्य तत्फलस्य चोक्त्या लम्पतन तु व्यस्तापासरन वाध वाक्यभेदापत्तेः । यथा ‹ वेभ्वानरं द्वादशकपष्ठं निवपेत्‌ ` इस्यक्तवेश्वा- नरेरिरपक्रतोरुत्कर्षा<शाकपालायेकादृश्कपालान्तयामाना तषट चोक्स्या लभ्यते न त तेषां विधिव्यस्तोपासनानिन्द्योपक्रमं ककयराजः प्रति समस्तोपासननजिद्धासया गमनोक्त्या समस्ताएास्त्युपसहार्ण तथैवं प्रकरतसंदर्मो दश्षयति हि \॥ ५७ ॥ (६२)

्मायन्नीश्षण्डिट यषोडश्चकलटोपकोसटवेश्वानरदहरसत्यवहणदि र

१८८ बह्यानन्द सरस्वतीविरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य

दययानां मेदं सिद्धं मला गुणोपसंहारादि चिन्तितमिदानीं तु तं साध- यितुमर्विरादहिमार्भा्तिफलस्योपास्यद्पस्य बह्मण उपासनावचष्छिन्ञ- | र ९ शे, क, (अ प्रयत्नचादनाया बह्मविद्यासमाख्याय।श्वेक्यात्तासामेकत्वात्समुित्येक- प्रयोगत्वमिति प्रत्पाह- [क्र | ति | नाना शब्दादिभेदात्‌ ॥ ५८ ॥ ( ३३ ) इति ।

कि

उक्तविद्या नाना परथक्परयोगा एव । धूर्णामप्रवर्तिनी < भियं लमेत ः [ छा० ३।१२।९ | ‹ एतमितः प्रेत्यामिसंमविताऽस्मि ` [ छा० ३। १४ । ४ | ° ज्योतिष्मतो ह छोफाञ्जयति [ {०5 ४। ७५४ | ^ एवंविदि पापं कम न ष्ठिष्यते ` [ छ० ४1 १४।३ ] ‹ सर्वष्व्न- मत्ति ' सर्वेषु लोकेषु कामचारो मवति ` [ छा०७।२५।२ ] ` जयर्तीमाद्ीकान्न ' [ व° ५।४। ? |] इत्यवान्तरफलस्य तत्तदृगुण. कटापविशिषटोपास्वरूपस्य तद्धेद्भिन्नोपासनानुबन्धमेदेन प्रयत्न ओोद्‌- नाया नायत्रीविद्याश्ाण्डिल्यविद्यादिनाम्नां कौण्डपाय्ययनगताभिहो- चाद्विखकरणानां च मेकास्समुचयस्याशक्यत्वाचच भेदादिति । प्वतितु चलितुं शीलं चस्याः सा प्रवर्तिनी तद्न्पामचलाम्‌ । एतं मनोगयतवा- दिविशिषटमुपास्वमितो लोका्लोकान्तरेपरत्यामित्तमकिता गन्ताऽस्मि । फटमेदेशरुतावपि यथा पूर्वं तथाऽत्राप्युपासनमेकं स्यादिति संगतिः ॥ ५८ ॥ ( ३३ ) उपासनानां मेदे मानमुक्तं विकल्पसमुञ्चयनियमयोस्तु न मानमत; फट मूमार्थं कदावित्समुचचयोऽपि स्यादिति परत्याह- रिकल्पोऽविशिष्टफटलात्‌ ॥ ५९ ॥ (२४) इति ' विकट्यनिथम एव ‹ यस्य स्यादद्धा न षिचिकित्साऽस्ति [ छ9 ३। १४। ४ | देवो भूत्वा देवानप्येति › | मृ० ४।१।२] हत्या- एना । अद्धा साक्षतं यस्योपास्यं स्यात्‌ । उपासनाफठे विचि. 1कत्सा सहश्च यस्य नास्ति तस्योपास्थप्रातिर्मवति । ठेव उपास्यकेवः सोऽहमित्युपासनाधीनसाक्षाकारेण मूत्वा देवानुपास्यदेषानप्येति प्राप्नो ती त्यथकेनोक्तस्व वियाफठस्य साक्षात्कारस्य सवं विदयास्वविक्ि् त्वात्समुञ्चये च रित्तेकाग्यामावेन फलस्यैवालामेन तदृ मूम्नो दूरनि- रस्तत्वादेकोपासनायामेव चित्तेकारयम्‌ । अत एव ८ सदा तद्धावमा- तः [म० गी० ८। ६ ] इति स्मृतिरपीति माव; ॥ ५९ ॥ ( ३४ )

तृतीबः पादः ३ | वेदान्तमृचयक्ताबछिः 1! ` १८९

अहयहोपासनासु विकल्पनियम उक्तस्तद्रसतीकोपासनास्वपि स्यादुपास्तनास्वेन तथाऽनुमानसंमवादिति प्रत्याह-

काम्यास्तु यथाकमम समचायेर्वा पुषहेत्वभावात्‌ ॥ ६० ॥(३५) इति ।

मना बह्म ` [छा०३। १८। १ | इत्याद्यभ्यु्यार्थाः प्रतीकोपसनाः समु्चीयेरन्न वेति यथाकाममेव न तु नियमेन विकल्पेरंस्ताघ साक्षास्का ररूपकफटवत्वामावेन पष्ाक्तहेतोयुक्तेरमावात्‌ ॥ ६० ॥ ( ६९ )

प्रतीकोपास्तीनां ` भिन्नफटवतवाद्याथाकाम्यमुक्ते तत्र क्माङ्गोद्रीथा- दयाभेलोपास्तानां समच यनियमेन भिन्नफट तस्य याथाकाम्यव्यमिचा- र्त्वात्तासु समुच्च यानियमेङ्गाभरितव्वनियमो न स्यात्तस्मादङ्गामितव- नियमायाङ्कग्राहिणा प्रयोगवचनेन तासामपि समञ्चितानां यहणमिति शङ्कते- | अङ्गेषु यथाश्रयभावः ॥ ६१ ॥ इति ! |

उद्रीथाय्यङ्गाभरितोपासनेषु यथाऽऽभ्रयाः स्तोत्रादयः संय मवन्त्येवं ` मावः \ ६१ ॥

नन्वाभिततमेवासिद्धं त्राऽऽह-

शिष्टेश्च ॥ ६२ ॥ इति । आभित्येव तेषामुपास्नानां शासनात्‌ ।\ ६२ ॥ तादताऽपि कथं समुच्चथनियमस्तताऽऽह- समाहारात्‌ ॥ ६३ ॥ इति ।

उक्तरीत्या प्रयोगवचनेन समाहारात्सवषामाभितोपासनानां यह णात्‌ » ६३ गुणस्नाधारण्यश्रतेश्च ॥ ६४ ॥ इति ! गुणानामद्भी मूतानामाश्रयाणां सवप्रयोगस्ताधारण्यश्चतेश्च ॥ ६४ ॥

गुणानामङ्ध प्रत्याह- न वा तत्सहभावाश्रतेः ॥ ६५ ॥ इति । एवं नेव वाच्यं तेषामुपासनानां सहमावस्य समुञ्चयस्याश्रुतेः । तदा- भितत्वं ह्येक प्रयोगतच्वसंबन्धेन तद्यप्यतवं न तु तद्यापकत्वमतः परयो- गवचनेनाप्यय्हणान्न समुच्चय इति मावः ॥ ६५॥ ` | १ ख. शतो युक्ते ।

१९० बह्मानन्दसरस्वती विरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य दर्शनाच्च ॥ ६६ ॥ (३६) इति

कम्यानां स्वप्रयोजककामनाया अनिव्यव्वेनानित्यत्वदृशनाच नाङ्ख- भितोपासनानां समुचयः किंतु याथाकाम्यमिति ॥ ६६ ॥ ( ३६ ) इति तृतीयाध्यायस्य तरतीयपाद्‌ः ॥ ६ ॥

अथ तृतीयाध्यायस्य चतुधंः पादः ।

चतर्थन सगुणनिगंणविद्यानां कत्पकाराद्धित्रे फलठे साधनत्व. निणयात्फलमेदे साधित एव तृतीये तासां मेदामेदौ सिध्यत इति हेतृहेतमद्धावः पादयोः संगतिः ।

पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति बादरायणः ॥१॥ इति । अतो निगुणविधातः पुरुषा) माक्षो जायते ‹ तरति शोकमात्म वित्‌ ' [ छा०७।१।३ ] ¦ तमेव विदित्वाऽति मृस्युमेति ` श्वे० ३। < | ˆ बह्म वेद्‌ बह्येव मवति ` [मु०३।२।९)] इत्यादिरब्दा- दिति बादरायणो वक्ति ॥१॥ शेषतवासुरुषाथवादो यथा<न्ये- भ्विति नेमिनिः॥ २॥ इति। देहातिरिक्तासन्ञानस्य टोङकिकक्मानुपयोगित्वादव्यभिचरितक्रतुसं- बन्धत्वेनोपस्थापितक्रतुभिः स्वविषयकत्द्रारा संबन्धित्वमतः कतुरोष. प्वादुक्तरब्द्‌ः पुरुषाथंमादाय वादः कर्तः स्तुतिमातं यथान्येषु प्णम- यीत्वादिषु यस्य पर्णेत्यादिरिति जेमिनिवीक्ति ॥२॥ नु वेदान्तवेद्यमश्चनायाद्यतीतस्वरूपे कमुपयोगीत्यवाऽऽह-- आचारदशनात्‌ ॥ ३ ॥ इति । तादरशस्वदूपविदामपि जनकादीनां कर्माऽऽचारदुरशंनात्‌ ॥ ३ ॥ तच्छतः ॥ ४ ॥ इति ।

ˆ जनको ह वैदेहो बहुदक्षिणेन यज्ञेनेजे › [व्रु०३।१।१]} इत्यादिना तथा श्रवणात्‌ । तथा चाङ्नाया्ययतीतत्वेन कर्तैव स्तृयत इति मावः । त्था तस्य विद्यायाः; कम।ङ्गव्वस्य यदेव विद्यया करोतिः [ छा० १।१। १० ] इत्यादिनि श्रवणात्‌ ।॥ ४ ॥

पमार नवाापाणनततपकगततसनाकजः

१ कृ, कामानां । २ रव. -भिष्चारि । > शच ^ तु जै । | % ख. "थापि त्‌ |

भरैः पाद्‌ः £ | वेदान्तसूनुक्तादलिः । १९९१

समन्पारम्भणात्‌ ॥ ५॥ इति । विद्याकर्मणोः फलारम्मे साहित्यस्य तं विद्याकर्मणी समन्वारमेतेः ० ४।४।२ | इत्यादिना दर्ञनात्‌॥५॥ ` तद्वतो विधानात्‌ ॥ ६ ॥ इति । ˆ आचायकुछे वेदमधीत्य यथापिधानं गुरोः कमा तिशेते [ छा० <। ॥ | इत्यादिनाऽध्ययनगृहीतसर्ववेदार्थज्ञानवत एव कमणां कधा. नाज्ज्ञापकात्‌ ॥ ६ ॥ नियमा ॥ ७ ॥ इति । _ कुवननेवेह कर्माणि निजीविषेच्छतः समाः : [ इशा० २ ] इत्याद्य क्तात्‌ ॥ ७ ॥ छवोधा्थ पद्षद्यं प्रदर्यं सिद्धान्तं निश्चिनोति- अधिकोपदेशात्तु वादरायणस्यवं तदशनात्‌ ॥ < ॥ इति, तुशब्दाज्नेमि नायमतव्यषच्छेदः । वेदान्तेषु कर्तः संसारिखूपादापि. कस्य 1वलक्षणस्यापक्रमोपसंहारादिषूपदेशादेषं ससायनुवादेनासंसारि- सवरूपतात्पयवत्वेन तेषासुपदेश्ञानां दरशनादतो वाद्रायणस्येवमतमुपा- देयमित्पथंः ॥ ८ ॥ † अपचारदृशेनात्‌ ' [ न° घू०३।४1 ३] इत्यादिस््ैर्तं करमेण | तेः प्रत्याह--

तु ५: तु थ | ९ | व

ल्प तु दर्नम्‌ ॥९॥ इति) पथा तत्वविदूं कर्मणामनुष्ठानं तथाऽनटु्ठानमपि दुरश्यते ‹ एतद्ध स्म „, च, „क. † स अ | | - घ्‌ ५ #५५ + भ. ¢. नव तद्रद्‌सि आहुकषयः काषपेयाः फिम्थां वयमध्येष्यामहे क्किपथा

(र

कः

वथ यक्ष्यामहे ' [ कापी० २।५ ] इति ‹ एतं व तमात्मानं विदित्वा ब्रह्मणाः पूतरेषणायाश्च वित्तेषणायाश्च लोक्षेपणायाश्च ब्युत्थायाथ

मिक्षाचयं चरन्ति ' | च०३।५।१ | इत्यादौ । तत्र विद्यायाः

सवातन्व्येऽुष्ठानं लोक शिक्षा्थतपोपपद्यते कमाथंते तु विद्यामादाय

कर्मत्यागोऽनुपपन्न इति मावः ॥९॥

नोतताणणणन्ासितनकस 1, ५.

त मतिना किमक

१ खे, पनात्‌ ।

१९२ बह्मानन्दसरस्वती विरचिता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य

असार्वत्रिकी ॥ १० ॥ इति । यातु ्रतिरुक्ता सोद्रीथविद्ामात्रविषया न सवंवियाविषया)१०५ विभागः शतवत्‌ ॥ ११ ॥ इति । समारम्मणं यदुक्तं तत्रापि विद्यवेकस्य फटस्य कमंणाऽन्यस्पेति विमागो यथा श्तमाम्यां देयमित्युक्ते विभागेन दनम्‌ । वस्तुतः समा- रम्मणवचनं न निगुंणविद्यािषयम्‌ । ˆ अथाकामयमानः ‹ [ च०४। ४।६ | इत्यादिना पश्चावैव तस्या उपक्रमात्‌॥ ११॥ अध्ययनमात्रवतः ॥ १२ | हत । अध्पयनगरहे।तकेदाथज्ञानस्यापेक्षितत्येऽपि यथेकक्रतुषिषयवेवा्थक्नानं करवन्तरे नपिक्षितं तथा कममात्रे वेदान्तार्थ्॑ञानमपीति तदतो विधा- नादिति भ्याहूतम्‌ ॥ १२॥ 1 नाविरेषात्‌ ॥ १३॥ इति । नेवेत्यादां विद्रानितिविशेषानुक्तेर्मियमाचेति न साधकम्‌॥ १२॥ स्तुतयेऽनुमतिर्वा ॥ १४ ॥ इति! याद्‌ प्रकरणाद्वान्सबध्येत तथाऽपि विद्यास्तुतय कर्मानुज्ञामा्ं तदत एव ` न कम लप्यते नरे ' [ इंशा०२] इति तत्र शेषः । १४॥ कामकारण चके ॥ १५ ॥ इत । एके तरवे साक्षत्कृतवन्तः परमानन्दं टण्ध्वा कामकारेण प्रजादिषु -फलान्तरसाधनषु वंयथ्यमनुमवन्ति ˆ किं प्रजया करेष्यामो येषां न।ऽयमात्माऽय लकः ; [ च० ४।४। २२ ] इति श्तेः ।! तथा च वद्यद्य फटठष्वनामलापस्य विद्ेवानुमविकत्वेन न तस्याः कममाङ्गतव. मिति मावः॥ह५॥ उपमर्द च ॥ १६ ॥ इति। तत्व साक्षात्कार प्रकुत्य ` यत्र त्वस्य सवमात्मवामूत्तचछन क पयत्‌, [ ० ₹२।४। १४ ] इत्यादिकं दवैतमात्रस्य बाधिताजुव्पा प्रतिमा- समत्रेऽप्युपमद्‌ प्रारग्धमात्रापीनमिक्षारनाद्यन्यकियाकारकघटितव्य- वहार चपयत्वामवं बाधयति । तथा च द्रैतमातरे बायितस्वभवणा-

तच्चज्ञस्य कममाुष्ठानस्येवासंमवान्न क्दाय कमफलोपकारित्व मिति भावः ॥ १६ ॥

[ यमन

नि

१ ख. शद्‌नुभाषि

चयः पादः ४] वेद्ान्तदू्क्तावाठः। १९३

उध्यरेतः सु च शब्दे हि ॥ १७ ॥ ( १ ) इति।

ऊष्वरतःस्वप्याश्रमेषु, हष्टाया विदयाया न कर्माङ्कलसंमवः । ते वारमा रन्द्र श्रता । चयो पनस्कन्धाः ; [ छ० २।२३२ । १ ] शत्वाद्ना प्रतिपाद्यन्ते । चकारादृत एव मोक्षं प्रति ज्ञानकर्मणोः सम- ख्‌ पाजाप न मानामवात्‌ । (नान्यः पन्थाः [ श्वे० ३।८ 1] इत्यादिना भ्धस्य हत्वन्तरानरासादृज्ञानस्य ज्ञानक निवर््वव्वाचचेति॥ १७ ॥ ( १) जया धमस्कन्धा यज्ञोऽध्ययनं दानमिति प्रथमस्तप एव द्वितीयो बह्म चायचायकुटवास्रा ततायाोऽत्यन्तमात्मानमवस्तादयन्सवं एते पण्य- टाका भवान्त बह्मसरस्थोऽगरतत्वमेति ` [ छा० २।२६। १ ] इत्यत्र पतुथाश्रम नष्कभविदययापा उक्तस्वेन कम॑नेरपेक्ष्यण पुरूषार्थंसाधनत्व- भत तञ्चत्यााक्षपात-

पराम; जंमिनिरचोदना चापवद्ति हि ॥ १८ ॥ इति । यज्ञाध्ययन॑दानावच्छिन्नत्वेन गहाश्रमस्य. तपःराब्देन वानप्रस्थभि- ` रूपाश्रमद्यस्य वह्यचारणश्च पृर्वमुक्ततात्तेषाम्वेतत्पदेन परागरर्य पुण्यल कत्वम्ुक्त्वा तेषा मध्ये बह्याणे सस्था नेष्टा यस्य सोऽमरततमाः- गाति बह्मसस्थश्ञब्दनाऽऽथ्रममाच्रस्यैव पराम जेमिनिराह । तथा च गहस्थादेननां कर्मिणामपि मोक्षप्रतिपादनाष्ि्यायाः कर्मसहकास्ति- मातं भावः । ननु श्रातेप्रासद्ध गाहस्थ्य स्मतिपरसिद्ध च बह्यचयवान- परस्थत्वे ताने नेन्द्याऽनूद्य बह्मसंस्थत्वरूपं पारिव।ज्यं स्तयते स्त्युत्या- ख ताद्पः कल्प्यते स्तुतेपिध्यविनामावात्तत्राऽऽह-अचोद्नेति कर्म- मात्रत्वामावाच्छन्च पारवास्च चद्नाया वचेधेरसमवः । हं यस्मात्‌ ˆ वीरहा वा एप देवानां योऽथचिमुद्रासयते ` [ते १११११] इत्यादुश्चु तेः कमत्यागमपवदाति निषेधति । वीरोऽधीतवेदाथंस्य ज्ञान. पर्वकमनुष्टानत्तदायहस्यया समानपापो वीरहा । ' बह्मयादेव ` प्रवनेत्‌ ` इ तिस्पष्टपरतयक्षजाबालादिश्रतिं व्वनपेक्ष्याय विचारः ॥ १८ ॥ प्रत्याह- अनुषटेयं वाद्रायणः साम्यश्तेः ॥ १९ ॥ इति। परिवाद भिरेवातष्टेयं यत्क्ममाचरत्यागपर्वकवह्यनिष्स्वं तदेव बह्यस- स्थाशब्देन (च्यते (दवेत यतूतायतेस्यादिनकवाक्यतापरतीतेरक्वाक्ये चोप.

१९४ बेह्यानन्द्सरस्वतीविरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य क्रमस्य बलवत्वाहुपकरमे च गृहस्थाश्रमस्यासाधारणमधमणेवोक्तत्वात्तद्‌ नरोधेन भिक्ष्वाश्रमस्याप्यसाधारणधर्मेणेव वक्तुयुचित व्वात्तपः पदेनाऽ<- भरमद्रूयाक्तरुक्तत्वमतः साम्यश्ुतेवहमसंस्थ इतिशरुतेरसाधारणधरमेणाऽऽ- श्रमघोधकव्वदूपस्ाम्यानुरोधात्‌ । तथा चाऽऽभ्रमत्रयस्यवोक्तत्वेन चय इत्यादिना तन्निद्षाऽनन्य वह्मसस्थ इत्यादिन भिष्चुत्वमेव स्तूयत इति मावः ॥ {९ ॥ | एवं च ‹ उपरि हि देवेभ्यो धारयति › इत्यश्च धारणवद्पूर्ववात्पारि- व।ज्ये बिधिरेवेत्याह- विधिर्वा धारणवत्‌ ॥ २० ॥ ( २ ) इति । वीरहेव्यादि त्वषिरिक्तविषयामिति मावः ॥ २०॥ (२) यथा श्रुतिसराग्याह्वह्यसंस्थकशष्द्स्य भिष्ठुमा्रपरतवं निर्णीतं तथा “ जुहरादित्यः कमः स्वगो लोक आहवनीयः ' इत्यादि जुहू स्तावकश्च- तिसाम्यात्‌ “ पषा मृतानां पाथेवी रसः प्रथव्य आपो रसोऽपामोप- धय आषधानां पुरुषः पुरुषस्य वाभ्बाच कगचः सामसान्न उद्रीथः | छा०१।१।२] “स एष रसाना रसतमः परमः परार्ध्योऽश्मो यदर्थः [छा० १।१।३| इत्यादिश्रुतेरपि ' ओभिव्येतदक्षर- सद्वथमरुपासात 4 आमेति द्युदूगायति तस्योपन्याख्यानम्‌ ` [ छ १५१।१ | इति पएरववाक्यविहितोपासनस्तावकत्वमस्वित्याश्षङ्त-

श्तुतमाचमृपादानादापि चयापूवत्वात्‌ ॥ २१ ति ॥

मात्र पद्नापरस्स्तमपकत्वभ्यवच्छेदृः। कथं तर्हि उपास्यलामस्तत्राऽ<. इ-उपाद्ानात्‌ । ` आमित्पेतदक्षरमुद्रीधम्‌ ` इत्यनेनैवो पास्ययरहणात्‌ । यदाप तन्न वविंशेषणपरतयोद्रीथावयवप्रणवोपास्यत्वपरत्वं स्थापितं तयाऽप्युद्‌म।थत्वन प्रणवमुपासीतेत्यध्यासे सामानाधिकरण्यपरं तदिति- ङ्व्वा चन्त्यत उदुगांधाव्वप्रणवस्येव वा प्रकृते स्तुतिः । प्रत्याह त । प्रहतवाक्यप्रातिपाद्यस्य रसतमत्वादेरपएर्बत्वाद्न्यतोऽप्राप्तवादुपा- ९१३ २५।थ॥वर।पपरव्वे सं मवति स्तुतिपरत्वायोगात्‌ ॥ २१ ॥

नु कमप्रकरणं कमाङ्तया विहितोद्मीथादिस्तावकत्वं सप्ष रसानाम्‌ ` [ छा० १।१।३ ] इत्यादिवाक्थपूच्यतां तावततैवोपपर्ताव- 1 धकट्पनं ग'रवाकमाद्खर्नां दरूरस्थत्वेऽप्युद गाथादिश्गष्दैः संनिधारि- तत्वात्तवाऽऽह--

चतुथः पाद्ः ४ ] वेदान्तप्नजमुक्ताषरिः + १९५

भावराब्दाच ॥ २२ ॥ (३); इति।

उपासीतेतिषिधिशब्दात्‌ । तथा च परक्रतवाक्य एव विधिसात्तै- वान्वयसमवाद्‌दूरस्थविपिना पदेकवाक्यतयाऽन्वयासंमवाच न प्रकरत- वाक्यानां कमङ्कस्तावकतवं क्ितूपासनाविधिपरत्वमितिभावः। ओंमि- त्यतदक्षरमुद्रीथस्यावयवमुपासीत बह्मामेदेन मावयेत्‌ । अवयव प्कटयति--ओभितीति । आरभ्येति रषः । हि यस्मादोभिव्यक्षरमार- भ्योद्रायव्युद्धीथं करोति तस्मात्तदक्षरमुद्राथस्यावयव इत्यर्थः । रसः सारः परमः परात्मप्रताकः परार्ध्य; परस्य बह्मणोऽध स्थानं सद्हति बह्माभे- देनोपास्य इति यावत्‌ । अश्मः परथिव्यायपेक्षयोद्रीयस्तदकयव इति ` धुत्यथेः । यदा चेतादुशवाङ्यमपि न स्तुतिस्तदा तच्वज्ञानफटकाकयं सुतरां न स्तुत्तिरेति पादसंगतिः । चकारात्‌ .अपयिताहवेकामार्ना मवति ' [ छा०१।१।७ | इत्यादिफलश्रवणासङ्कते विभ्यावश्यक- त्वम्‌ ॥ २२॥ (३) पारिषवार्था इति चेन्न विशे पितत्वात्‌ ॥ २३ ॥ इति।

ˆ अथ ह याज्ञवत्कयस्य दे मार्य: | यु०४।५। १] इत्यादयो बेदान्तोक्त।स्यापिकाः पूर्ववदेव संनिहितविदयास्तुतिपरा न सन्तु कितु पारिपरुवा्थाः स्वाण्यास्यानानि पारषवा इत्यनेनाऽऽख्यानमा चस्य पारिष्ुवत्वोक्तेः ^ पारिपुवमावक्षीत › इति वाचस्तामक्रत्वङ्कताबो पक- वाक्यापेक्षया संनिपेर्वियाङ्कताबोधकस्य दुबंटत्वादिति चेन्न । वाक्य

शेषे “ मुर्धवस्वतो राना बमुव ` इत्यादिनाऽऽस्यानानां विज्ोपि- तत्वात्‌ । तेषामेव त्र विधानात्‌ 'स्वांण्यास्पानानि पारिपुमे शंसति ' यनेनव विधिसिद्धी ‹ पारिघरुबमाचक्षीत ' इत्यस्य वाक्यरोपगता-

पितत्वं सर्वेनान्चा परापुश्यतेः । ब्रह्मविद्या मोक्षे

१९६ बह्यनन्दसरस्वती विरचिता- [ २ वृतीवाध्यायस्य- जननीचेऽप्नीन्धनादिसाध्यकममाचानपेक्षा न कर्मणा न प्रजया [महा- नारा० १०।५ | इत्यादिना मोक्षस्य कसाधजन्यतेन विशपि-

तत्वात्‌! चकारान्मोश्चस्याविद्यानिव्तिरूपत्वेन बविदधामानसाष्यत्स-

मवः ॥ २५ ॥ (५) , [त | सवपक्षा च यज्ञाद्रुतरश्ववत्‌ ॥ २६ ॥ इत ।

यथाऽभ्वस्य छाङ्गलादावयोग्यत्वेऽपि रथादौ विनियोगो योग्यत्वा - तथा बह्म विद्याऽप्ययोग्यत्वात्स्वजन्यफले क्मानवेश्चाऽपि स्वोत्पत्तौ तद्पेक्षव पापक्षयादिह्रारा तद्पेक्षाया योग्यत्वात्‌ । ' तमेतं वेदान॒वच- नेन बाह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनेन › [ बृ० ४।४। २२] इति श्त्या विविदिषां विधां वोदिर्य यज्ञायाश्रमघर्ममा्रवि- धानाच यज्ञादिनष्ठविविद्िषादिसापनतद्यापूर्वत्वाद्िकिदिषन्तीत्यस्य लेडन्तत्राच । वेदस्यानुवचनमध्ययनं ब्रह्मचारिणो धर्मः, यज्ञदाने गरहस्थस्य, तपां वानप्रस्थयतिनोः । अनाङ्केन कर्वत्थतयान्तराविरो- धना । अथ वाऽस्शकमशनमाषद्थंको नञ्‌, हितिमितमेध्याहानेनेति पावत्‌ । तथा च भिक्षुधमोऽयं तपस्तु वानप्रस्थस्यैव । अत्र यज्ञादिना- नापदाथां विविदिषायां साधनत्वेन न धीयन्ते वाक्यमेदापत्तेरनापि यज्ञाद्‌ावाशरटकमविना यज्ञादे्कलसाधनविशिषटप्रयो गान्तरविध्या- पत्तेः किंत यज्ञादिपरत्येकान्वितनानामावनास्तन्नेभेका ख्यातं पाताः ।

4 अ, ७, [ (प

तथा चकपद्ापात्तत्वाद ्ेषादिषण्णां स्वर्गादचहेशेनेव बहूनां विधेयत्वेऽपि न वाक्यभेदः ॥ २६ ॥ । श मद्मादुपतः स्यात्तथाऽपि त्‌ ताह्षस्तदङ्गतया पतामवश्यानुष्ठयत्वात्‌ ॥ २७॥ ( ६ ) इति । बह्मवियार्थी यथा यज्ञादिमिस्तथा शमादिभिरप्यपेतः स्यात तश- -रच्प्यथः। तेषामप्यवश्यानुष्ठेयत्वात्‌। ‹ शान्तो दन्त उपरतस्तितिष्ु समाहता मूत्वाऽऽत्मन्येवाऽऽव्मानं . परयत | बु० ४।४। २३] रत्यनन वेद्याङ्घतया तेषां विधानात ॥ २५७ ॥ ( प्ाणस्वादृं नह वा एर्वविदि किंचनानन्नं भवति ' [ छा०५।२्‌ १ | इत्यादौ प्च वहटत्वस्मवात्पश्वाद्यन्नतणादे रागपराप्त्यमावाच्च त।नाहृतप्राणविद्याङ्गतया स्वान्नमक्षणं । वेधायतेन च -------- तया सवान्नमक्षणं विधीयते न च निवेषशा्

सत॒ नयचपिन।२ख.षश्ेन च

चतुथः पादः £ | वेदन्तपमुक्तावहि! । ` १९७.

। | १ व

बाध्यमिद्म्‌ । अगम्पागमननिषेयेन वामदृववयाङ्गुस्य “न कांचन त: ~>, „4 4, ५

निय परिहरेत्‌ ' [ छा०२।१३२ | इति खीमात्रापरिहारस्येव पुर-

क, क,

पार्थन मक्षणनिषेषेन पिद्ाङ्गस्य स्व मक्षणस्याबाध्यत्वादिति प्रत्याह ¢ [र | सवान्नानुमतिश्च प्राणात्यये श „ तदशनात्‌ ॥ २८ ॥ इति । योऽवधारणे । प्राणात्यय एव सव॑स्यान्नस्थाभ्यनुज्ञा । छान्दोग्य उष. स््युपाख्याने प्राणधारणा्थमिभ्योच्छिषटं सादताऽ्प्युषस्तिना ८ न वां अजावष्याममानखावन्‌ [ छा०१।१०।४]८कामोम उद्पानम्‌ | छ1० १ । १० । ४ ] इत्यनेन प्राणधारणार्थस्येव सर्वमक्षणस्यानुम- तिप्रवृशंनात्‌॥ २८ ॥ ` अबाधाच्च ॥ २९ ॥ इति । एवर्‌ त्यवाऽऽहारदचद्धौ सश्युद्धिरित्यादिश्षाखस्यानाधश्ं मवात्‌॥२९॥ अ १. (न | अपि च स्मयते ॥ ३० ॥ इति! जी वितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति यतस्ततः । _ ष्टिप्यतेनस पापेन पञ्चपच्रमिवाम्मसा ॥ इत्यादिना प्राणात्यय एव 1 २० ॥ ि तो ॥ (श्र शब्दश्चातोऽकामकारे ॥ ३१ ॥ ( ७ ) इति । ` | अत एवान्नमान्नस्य कामकारनिवृत्तये ' तस्माद्वाह्यणः सरां न पिषे- ` त्‌ ईइत्याद्रब्द्ः । उष्टाद्यन्नमक्षणस्वाङक्यतया संकोचावर्यकषवे शक्यस्य च रागप्राप्तत्वाच्छरादिपर्यन्तस्यान्ने प्राणस्येत्यनन्तरपूर्वोक्तस्पेन परहृतवाक्पस्य सवं प्राणान्नमितिचिन्तनस्तुत्यर्थस्यैव संमवान्न विधाय ` कतवमिति मावः ॥ ३१॥ (७) नु यज्ञावेपविदिषाद्य्वे तत्कामनारहितकर्तम्यता न स्यात्त

विहितत्वाचाऽऽश्रमकरमापि ॥ ३२ ॥ इति विविदिषाद्य्िभमिन्नस्यापि तत्तदृश्रमस्थस्य कतेव्यं तत्तत्कमं ‹ याव जीवम भ्रेहोतरं जहोति › इत्यादिना विहितलात्‌ ॥ २२ ॥

पयवे

प 1,

१ स, देवव

१९८ बह्मानन्दसरस्वती विरचिता- [ ३ तरतीयाध्यायस्य-

नन्वेवं नित्यत्वं काम्धत्वं च विरुद्धं तजाऽऽह- स॒हकारिषेन च ॥ ३३ ॥ इति। विविद्षिावाक्येन भ्रवणादिसहकारिव्वलामेनेव्यथः । तथा च वच नवलादुमयात्मकत्वाच्काम्यप्रयागेणेव प्रसङ्गान्नित्यप्रगोगस्यापि सिद्धः प्रयोगानावत्तेनं विरोधः ॥ ३३ ॥ ननु कथ काम्यप्रयोगान्नित्यप्रयोगसिद्धिः कोण्डपापिनां मासाभि-

हो चवस्रकरणान्तरेण वा वादुषाथस्य कमर्तरत्वात्तचाऽऽह- सवथाऽपि त एवोभयलिङ्गात्‌ ॥ ३४ ॥ इति ! सवंथा विद्याथितदन्यकतन्या यन्ञादयस्ते ‹ अिषहो्नं जहो इत्याद कमकाण्ड एवोत्पन्ना विविदिषावाक्षयस्योत्वतो भ्पापारकल्पने गारवाद्यज्ञेनेव्यादृसिद्धार्थकश्रोतनामदूपात्‌ । ° अनाभ्रेतः कर्मफ कार्य कमं करोति यः 2 [ म० गी०६। १ ] इतिविज्ञातकर्तेन्यताककर्मणां विद्याथत्वबोध कर्मरातिरूपाच ठङ्गगत्‌ । अपि्ञब्डात्‌ ‹ यस्पेते ऽ्टाचत्वाररिशत्संस्काराः स बरह्मणः सायुज्य सटाकतां गच्छति ` इतिस्पृत्या कर्मकाण्डोकत्तक- मणा वद्यापयागेत्वेनेव संस्कारत्वोक्तेश्च ॥ ३४ ॥ कमणा रागाद्ङ्करात्पादनद्वारा विद्यप्रतिबन्धकपापस्य निवर्तक त्वेन विद्यायामुपयोग इत्याह- अनाव च दशयति ॥ ३५ ॥ (८) इति । एष ह्यात्मा न नयति यं ब्ह्मचर्येणानुदिन्दते [ छा० ८ । ५५ ३ | इत्यादिश्रुतिः कषाये कर्मभिः प्ले तता ज्ञानं प्रवर्तते: इति स्प्रतिश्च बह्मचर्यादिकर्मणां रागाद्कषायङ्तामिमवनाशकतं दर्शं वति । न नयति न पापापीनरागादिना दृरानाकेषयः । पक्त मह (॥ ३५ ॥ (८ ) नयु यज्तादसमभिव्याहारादाश्रमिक्मणामेव । वानेयागाद्नाभमिक्र- ताना दानजपादीनां विधाहेततवं न स्यात्त्ाऽऽह- अन्तरा चापे तु तदृष्टेः ॥ ३६ ॥ इति ।

अन्तराऽऽश्रमराहत्येऽपि कर्मणां विद्योपयोगो र्कप्रप्रतानामनाश्र- मणामपि शरत्युक्तैकममाध [नावद्याप्रापिदरशेनात्‌ ॥ ३६ ॥

क. तिए। रक. नरि । देस. कर्माः ॥

चतुर्थः पाद्‌ः ¢ | वेदान्तसूचमुक्ताषटिः | . | १ १९

आप च स्मयते॥ २७ || इात । नप्यनव तु सासध्येद्राह्यणो नाञ्च संशयः । ॐपाद्न्यन्न वा कुयान्तेनो बाह्मण उच्यते | :

ह्त्यननाऽऽभ्रमकमनिरपेक्षजपमावस्यैव माक्षरूपासिद्धप्रयोजकत्वं स्मयतेऽपि ॥ ३४७॥

विरषानु्रहश् ।॥ ३८ ॥ इति । कानन तपसा चत्यादित्रतीयाश्चत्या विेरेण दानादिप्रत्येकनिषठत- नुदा वद्यासाधनत्वं बोध्यते । चोहेतो ॥ ३८ ॥ नन्वव दृनिाद्मातरेणेव विद्यासंमव आभ्रमकर्मस पह्लायाप्तानर्थंक्यं तज्राऽऽह- अतस्ितरञ्ज्यायो रिङ्गा् ॥ ३९ (९) इति । तुशब्द्‌न्नाऽऽनथंक्यम्‌ । चो हेतौ । यत आशध्रमिकमतोऽनाश्रमक्ष- ` मणा उपायः श। घं विद्यादायकं बहुत्वात्‌ । ‹ अनाश्रमी न तित क्षण. मामपि द्विजः: इति सामर्थ्य सत्याश्रमात्यागबोधकस्मरतिटिङ्ाद्पि नाऽऽनथक्षयम्‌ ॥ ३९ ॥ (९) सनान्रामण इवाऽऽप्रमम्र्टस्यापि कर्मं विद्यां साधयत, अनाभमिणो. र्का्कारव न ष्टकत्वादिच्युतस्य वेद्ऽ्पासादेरपि बह्यविंच्वृषटेः । न चाञज्मश्रष्टः पतित इति वाच्यम्‌ । ‹ संवत्सरमनाश्रमी स्थिता च्छ द्वादृशरात्र चरेत्‌ ` इत्यनाश्रमस्थितिप्रायाभथित्तस्येव च परत्यवासंता विधाः प्रवज्याथिजलादिभिः।। अद्र ुकादे संत्यज्य गृहस्थत्वं चिकीर्षवः ॥ ताश्रारायत्वा चान्कृच्छ्रांख्रीणि चान्द्रायणानि च । जातकमाद्यः काया मतेनाऽऽनाङ्किरसेन च ॥ हत्याश्रमभ्र्टप्रायाश्रत्तस्यापि सस्वात्‌ । अचिजलाद्कीनि वानपरस्थलो- प्टक्षणम्‌ । हाते प्रत्याह- तद्भूतस्य तु नातद्धावा जैमिनेरपि नियमात- दपाभविभ्ः ॥ ४०॥ (१०) इति। तुश्ब्दान्नैवम्‌ । आश्रमभ्रष्टत्वं हि स्वेच्छयाऽऽश्रममाचत्यागादुत्तराश्र- मगतस्य पूवाश्रमय्रहणाद्रा । तत्र नाऽभ्यम्‌ ।

॥ क्र, दत 1 |

1 ॥

बह्मानन्दसरस्वती विरदिता- [ ३ तीयाध्यायस्य-

ˆ आचयणाभ्यनुज्ञातश्चतुणमिकमाधरमम्‌ ॥ आविमाक्षाच्छरीरस्य सोऽतुतिषि्यथाबियि ॥ इत्यादिनियमात्‌ । नाप्यन्त्यम्‌ “ अरण्यमियादिति पदं ततो न पुन- रेयात्‌ ! इत्यादिनियमात्‌ । अतद्रूपाणामुत्तराश्रमस्थस्य पवार महण निरूपकज्ञाख्ाणाममावाच्च । ' बरह्मचर्यं समाप्य गृही मबेद्हाद्रनी भूत्वा भरवजेत्‌ ' [ जा० ४ ] इत्यस्यैव शास्य सत्वात्‌ ॥ ये भत्यव- सिता इत्याद्पायधित्तं तु पर्वाश्रमधर्मसम्पक्चिकीषया भरषटस्यात्तरा- भम एव स्थापनां राज्ञा कारणीयं गरहस्थतवं चिकीर्षव इति विरशोष- णाच्ारयित्वोति णिदश्ुतेः । अत एव ` प्रव्रज्यावसितो राज्ञो वासं आमरणान्तिकम्‌ › इति रागप्रस्युत विषयम्‌ । अतं एव च । " चाण्डाछाः प्रत्यवसिताः पसि।जकतापस।; ॥ तेषां जातान्यपत्यानि चण्डाः सह वासयेत्‌ + इति पातित्वपरम्‌ । वेदव्यासदेस्त्वायिक्षारिकस्य साक्षात्करतत- त्वतादशायां ने्टिकत्वादिच्युतिनं क्षत्तिकरी । तस्मादाश्रमभ्रष्टानां कमा- वेधत्वान्न विद्यार्थमिति मावः । इं च जेमिनेरपि मतमिति दढ- याते ॥ ४० ॥ ( १०॥ ) _ आक्षिपति- ` , न चाऽऽधिकारिकिमपि पतनानुमा- नात्तदयोगात्‌ ॥ ४१ ॥ इति।

(न

न (न = (~ & „>, = = “ट ५ न।ठकवह्मचाराभेष्ुवानप्रस्थानां योनौ रेतःसेकं ममासायाम्पिका- रटक्षणाक्तं प्रायध्ित्तं नास्ति। ` _ ˆ आख्ढो नेष्ठिकं धर्मं यस्तु प्रच्यवते पुनः । भरायधित्तं न परयामि येन यध्यत्स आत्महा : इत्याद्निा । ताहज्ञानां पतनानुमानेन पायश्ित्तयोगासं मवात्तसा-

यधित्तस्योपकुवांगमात्न विर्र्धत्वासवपिकरण जश्रमभंश इव शाखा- मावात्‌ ॥ ४१॥ | | ॑ | प्रत्याह-

उपपुमापि लेके भावमशनवत्तदु- . ` कमू ॥४२॥( ११) इति।. - दशब्दान्ैवम्‌ । पितौ । ^ सेवां तदुपूरवमुपपातकमेक युरुया

१ स, “के इृतवतां मीः ।

चतुषः पाद्‌: ] बेदान्तसथपक्ताषलिः। २०१;

चद्न्ति भायधित्तस्य च मावं विद्यमानत्वं तत्र वदन्ति । मनना हि गावधप्रायाश्चत्तमभिधाय ।

एतदेव वतं कुयुंरुपपातकषिनो द्विजाः

अवकाणवजं शुद्धथथ वान्द्रायणमथापि वा ` ॥

ह त्यन्नावक!1णन उपपातकित्वमभिप्रेत्य तं वर्जयित्वा ।

अवक्ाणी तु काणेन गदंमेन चतष्पथे .

पाकयज्ञावेधानेन यजेत निकरीतिं निशि." इत्यनेन

अवकाणी मवेदूत्वा बरह्मचारी तु योषितम्‌ ।

गम प्रञ्युमालमभ्य नेक्रतं स विष्युद्धति

इति याज्ञवठ्स्येन च प्रायथित्तुक्तम्‌ । -नन्वारूढ इ्या दिविकशेष.

विषयकं बाधकमस्तु . तत्राऽऽह-तदुक्तमिति । ‹ बह्मचार्यवकीर्णी नक्त गदृममालमेत ` इतिं श्त्याऽवकौणिमाच्स्य ततायधित्तमुक्तम्‌ । तथा च न पर्यामाव्यनेन दृकनामावद्रारा श्र॒तिकट्पनापूर्वमेवावकी णि- स्वसतामान्यन प्रवृत्तश्चत्या प्रायशित्तसिद्धि न पश्यामीति तेकगुणपरम्‌ ॥. (उपङुबाणो यत्कुयांद्वह्यचारी तु नैष्ठिकः । तङ्धेव द्विगुणं कुर्यात ` इति हारीतेन द्विगुणभ्रायधित्ताभिधानात्‌ । भथा मधमांसादीनामदाने वत~ ल पञप पुनः प्रायाश्चत्त तथा प्रकृते । एवं “ वानप्रस्थो दीक्षामेदे कच्छ द्वादरशरात्चं चरित्वा महाकक्षं व्धपद्धिक्षुवानप्रस्थवत्षोमवद्धि- वजं स्वशाचखसंस्कारश्च ` इत्यादिना वानपरस्थमिक्ष्वोरपि प्राध्रथित्तं भोध्यम्‌ । कक्षं वनं सोमः सोमलता । स्वङाखसंस्कारश्च । ॥ सव पापप्रयु[स]क्तोऽपि ध्यायन्निमिषमच्यतम्‌ । मूयस्तपस्व। मवति पङ्किपावनपावनः ॥ उपपातकसंयक्तः पातकेष महस्सुं च । प्रवय रजनापाद्‌ं बह्यध्याने समाचरेत्‌ ॥

इत्यादेकः उपत्य तु छ्य कामालस्ाय्याश्चत्त तचैधायत ३ प्राणायामसमायुक्तः फस मन्दं समाचरेत्‌ ॥ ततत्र च यातेः शान्तः कुयात्सांतपनं व्रतम्‌ ततश्चरति निर्देषः कृच्छरस्यान्ते समाहितः | पुनश्वाऽऽग्रममागत्य चरेद्धक्चुरतन्तितः,

। १ क. तथानं ` ६

९०२ बह्मानन्द्‌ सरस्वत विरविता- [ ३ तृतीवाध्यायस्य- इत्यादिः प्रणवजपादिश्च बोध्यः 1 करतप्रायश्चित्तेरपि कृतं प्राणाया- मादि विद्यामिति प्रयोजनसंगती ( तिः) ॥४२॥ (११) वहिस्तूभयथाऽपि स्मृतेराचाराच्च ॥ ४३॥ (१२) इति। उक्तानां परायञ्चित्तमस्तुन वोमयथाऽपि ते बहिमाव्या; किरेरसं- ुक्तभ्याः। ॑ | .

आरूढपतितं विप मण्डलटाच्च विनिःसृतम्‌ । उद्वद्ध कृमिदष्टं च स्पृष्टा चन्दर(पणं चरेत्‌ । ने्ठिकानां वनस्थानां यतीनां चावकीणिनाम्‌ छुद्धानामपि लोकेऽस्मिन्प्रत्यासत्तिनं विदयते इतिस्मृतराचाराच्च ॥ ४३ ॥ ( १२) स्वामिनः फलश्रुतेरित्यत्रेयः ॥ ४४ ॥ इति । अङ्गाभितोपासनानि स्वामिनो यजमानस्यैव कर्तव्यानि न कऋलविजां * पुरोवातो हिंकारो मेधो जायते स प्रस्तावो वर्षति च उद्राथों वियो- तते स्तनयति स प्रतिहारः ` [ छा०२।३। १ | उद्रृह्लाति तन्निधनं धर्षति हास्म वर्षयति ह य एतदेवं विद्रन्ब््टी पञ्चषिधर सामोपास्ते ( छा०२।३।२० | इत्यादिना कर्तुः फलश्रुतेः । फल माजो यजमा- नस्येवोपासनाकत्त्वौ चित्यात्‌ . । साङ्गगप्रधानायेव त्वि क्परिक्येणोपःस- नानां ` चनङ्त्वासणयनस्य चाङ्गस्यावर्यमरविक्कर्मत्वेन तदाभितस्व गोदोहनादेरभ्यापारस्वेन पृथङकभ्रयो गस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । क्िद्ोतते 1द्ता संयुज्यते । उद्रह्वाति मुच्यमानं जलं धारयति मेयः सवंकरिया- ख कतां वपेयत्यप्रस्तुतमेवानयनादिना स य एवमुपास्त इति ॥ ४४ ॥ प्रत्याह- | आविज्यमित्योडुलोमि्तसमै हि परिकीयते॥ १९५ ॥ इति अङ्गा{भितोपासनमरविजैव कार्य यतस्तस्मा उपासनायाप्यविक्परि कयत इति ॥ ४५॥ वि | ॥ि तश्च ॥ ४६॥ (१३) इति। तेह बको दाठम्पो विदाचकारसह नेमिषीयाणासुद्धाता बमूव (छा० १।२। १३] इत्यादिवाक्यशेषशचुतेः । "यां वै कांचन यज्ञ

शिजि आरिपम शसते यजमानायेव ताम्‌ › इतयादिदतेः । चकारा-

ऋः १ङः ४ वेदान्तसूत्रभुक्तावरिः। २०

कोद्रा्समार्वायाश्च # तथा कस्यमोजिन्पायेन वाक्यशेषाक्िसम). ट्या चादुगरहतं फलश्चतिः परिक)तदवारकं कतूतवमाश्यतीतुपासनस्य- स्वक्करमत्वे सिद्धे तदर्थमपि ततरिक्रमणमिति मावः ॥ ४६ ॥ (१३) _ वाक्वश्ञेषान्नि्णीतं 'तस्माद्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य बाल्येन तिषा सदर्पं च पाण्डित्यं च निधियाथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याथ बाह्मणः ` [ृ०२।५।१ ] इत्य्राप्यथ ब्राह्मणः इत्यस्य विधेयासमर्पकस्य समभिव्याहाराद्थ मुनिरित्यत्र मोनस्वाविेयत्वस्तु, अन्यथा तिषठासे- दित्वस्वानुषङ्गा पत्ता क्यमेदापततेश्च । रिच मुनिशब्दार्थो न ज्ञातृत्वं पाण्डित्यशब्येन प्रातत्वात्‌, मौनं वानप्रस्थम्‌ ' इति स्पते: । संन्यासोऽ- पि नार्थः ' व्युत्थायाथ भिक्षाचर्यं चरन्ति [ ०३।५। १] इव्यनेनः प्राप्तस्वादिति प्रत्यह- |

सहकार्यन्तरविधिः पक्षेण तृतीयं ` तद्वतां पिध्यादिवत्‌॥ ४७॥ इति ।

पाण्डित्यशग्दितस्य प्रवणस्य वाह्पक्ञग्दिति मननरूपे सहकारिणीवं सहकृयन्तरे मोनशब्िते निरदिध्यासनेऽपि विषिः। तद्रतो विधावतंः संन्यासिनः । तस्येव ^ अत्मानं विदिता बाह्मणाः पुत्रेषणायाश्च वित्तै- षणायाश्च लोकेषणायाश्च व्युत्थायाथ भिक्षाचय चरन्ति ` [ बृ० ३। ५। १ | इत्यादिना करान्तत्वात्‌ । नु मौनस्य विपरीतमावनानिवु- त्तिरूपं फलं प्रत्यन्वयत्यतिरेकाभ्यामेव प्राप्ततवान्कथं विपेयत्वं तचाऽऽ्ह- पक्षेणेत्यादि । तृतीयं सौनं पक्षेणेव प्राभ्रुयान्न तु नियमेन । अतो विध्या- दिवित्‌ । छो किकप्रमाणपरकृत्तेरादौ प्रवुत्तावघ।ता दिविधिवन्मौनस्य बिधि रित्यधः।तथाच यथाऽवघातपरापकलटोकिकप्रमाणपवृत्तेऽपूव दृषटवेतुष्पा- यदिश्य विधिः पर्तत नियमश्च तत्न फलति लो किकपरमाणप्रतिबन्धात्स षन व्यथो हृष्टसमवेताव्टफलाङ्घीकारात्तथा प्रकृतेऽपि विपरीतमाव- नानिवृत्तिमुदिश्य ले्किकप्र्माणप्वत्तेः पूं मोनं विधीयते ततश्च पक्षतः प्रापकप्रतिबन्पेन फलभूतस्य नियमस्य विपरीतमावनाहेतुनाशच एव तत्र फलम्‌ । विषया विष्टदित्तव्वेनाप्रािसं मवमात्रेण नियमसमवा- श्छाभनान्तराप्रा्तिनं दोषः ॥ ५७ ॥ त

त

१ ख. 'मास्पां चाः ॥ २ स, (नुहीतु फ" ॥ २ पकृतत्ात्‌ 1 ४ क. "माणां

२०४ बह्यानन्द्‌ सर॑स्वती विरविता- [ ३ तृतीयाध्यायस्य

छत्स्रभावात्त गृहिणोपर्तहारः ॥ ४८ ॥ इति . ` यद्याप मनादपहकरुतसन्यास्स्य वद्या वाहुतत्वन प्राधान्य तथाप बहूुषाससाध्यकुत््कमणामतरषा कत्छ्ाश्रमाणा चापजान्य- तया गाहस्थ्या्रमे मावात्सलवाच्छन्दोग्ये गृहिणोपसंहारः करतः ॥४८॥ गद तथाभप मनादननिामनरकषा वधान व क्य मदुस्तत्राऽ<ह-

मोनवदितरेषामप्युपदेशात्‌ ॥ ४९ ॥ ( १४ ) इति ।

इतरेषां बाल्यादुानामपिशब्डात्पाक्षिकाप्रापतेः। तथा च सर्वेषां पाकि: काप्रापरुपदेशस्य चाविशेषादेकं विद्याफलमुहिदयानेकेषां विधानेन, तिष्ठासेदेत्यस्य क्विदेव सत्वस्याऽऽवरश्यकव्वेनानुषङ्गादेरदा षत्वमिति मावः । यद्रा _'भोतन्या मन्तभ्यो निदिध्यासितव्यः' [ बरृ० > ।-४।.५] इत्यादा प्रथाग्वधिस्तमामेन्याह तशञब्देन स्वषामेवोपदेशाविशे षात्पक्रत- वाक्येऽनुषङ्गः प्रामाणक इत्यथः ॥ ४९ ॥ ( १४)

बाल्येन तेष्ठाघ्रेत्‌ [ छा०३।५।.१] इत्यत्र. बाल्यं बाटकर्म बालमावस्व कटुमश्क्ष्यत्वायथेष्टाचरणं च वालकं तान्नेष प्रश्नं चाकृतश्रवणपरमिति प्रत्याह--

अनािष्कुवेन्नन्वयात्‌ ॥ ५९ ॥ (१५) इति ।

यथष्टाचरणारशयमूतावद्याया एवानुत्पत्तिदशेनाद्वाङ्निरोधदूपमीन- रब्दाधस्वव थष्टाचरणस्य ववद्यासाधनत्वेनाप्राप्तता्नियमवि ध्यसंम-. वाद्हटाथक पवत्रिधा गारवादाप्तवास्येन शरुतार्थेष्वसंमावनहेतनिवत- ` कमनादृात्तमत्वनात्तमावनामनादिष्कुवन्नजनयन्वोल्यशब्ा्थः. । तथां सत्यव॒ यथष्टाचरणनेषधशाच्रस्याप्यन्वयादवाधात्‌ । असंमावनहेतश्च ॥ कृतश्रवणसंस्कारविशेषादिरिव बले शुतार्थस्मरणस्य प्रागमावाद्विः । ` तान्नवतकं वृत्तिश्च षाठ. श्रुतस्मरणं करतभ्रवणे च मननम्‌ । अताऽसं. भविनाहुनवतकनरात्तरव बाल्यमिति. मावः ॥ ५०॥ ( १५ )

व्यायाः साधन वेवेच्यात्पत्तिकाटं विवेचयति-

ए।हकमप्यप्रस्तुतप्रतिबन्पे तदशं-

कि कका

° साद्‌! भवणाद्‌। चाजु्ितेऽपि यदि चित्तच्चुद्धथादिविरोधिविषय- ` पवण्यन मागजनकप्रारब्धकर्मविरेषेण रकम िरिषेण पतिबन्धस्तदा मोगेन तस्व गेन तस्य

४ ह न न्न.

भल. बस । २ ख," न्वलन्न। ३ ख. पाबल्येन)

कमणः स्वथ सात तच्वज्ञानमुत्प्यते । ताद्ृश्परतिबन्धस्याप्रसतततेऽविय- मानते वेहिकं यज्ञा्यनुष्ठानाग्यवषहितोत्तरोत्पततिक्ष तदङनाप्रारन्धफल- ` कस्य कमणस्तथाबठवत्वस्य दरानात्‌ । गम॑स्थवामदेववि्ोस्पत्तिबो धके

` श्रुत्वाप्येनं वेद्‌ न चेव कश्चित्‌ › इत्यादौ च वैदे । ि

_ ह क

तच त बुद्धस्तयाग मते पो्वदृहिकम्‌ ` [ म०्गी० ६1४५ | इत्यादि अनकजन्मससिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ `

[म० गी० ६। ४५] इति स्परतौ च तथा द्रानात्‌ ॥ ५? ॥ (१६) एव मुक्तेफलानियमस्तदवस्थावधतेस्त- द्वस्थावधृतेः ॥ ५२ ॥( १७ ) इति ।

यथा 1बेद्या्यां नियम उक्तस्तथा य॒क्तो तत्फले न नियमः । विद्यो. द्यं सत्यविद्यानिवृत्तिपरमानन्दख्पमक्तेरवस्थाया अवस्थानस्यावधते- 1वदुषामानुमविेकत्वात्‌ । तथा च प्रारन्धकमंभश्ानेनैव मक्तेरनमयमा- नत्वान्न तत्र तस्य प्रातबन्धकत्व कल्प्यते, अपि त्वनुभयमानमगसाधः नस्थाविद्याक्षार्यस्य निवत्त प्रति ताहश्ञपारन्धकर्मणः. प्रतिवन्पकत- मिति वक्ष्यते ॥ ५२॥ (१७) ~ `

दाते तृतयाध्वायस्य चतुथः पद्‌ः॥४॥

इति भ्रीपरमहंसपरिवाजकपरमानन्द्सरस्वतीपूज्यपादशिष्यबह्मान- न्द सरस्व तीरचितवेदान्तसूचमुक्तावल्यां त॒तीयोऽध्यायः ॥-३॥ अथ चतुर्थाध्यायस्य प्रथमः पाद्‌ः ।

भवणादुनां विद्यासाधनतया विधिरुक्तः । तच प्रत्यगभिन्ने बरह्मणि `

वेदान्तानां तात्पयनिणया ुकरूलो पक्रमो पसंहारादिविषयकतकंरूपस्य भ्रवणस्य तत्र तेर्षां तात्पयंसंज्ञयरूपप्रतिबन्धनिवर्तकतया ` साधनं त्व पदार्थयोः श्रुतयोरसंमावनाविपरीतमावनानिव्तकतकंरूपतया `तु

क;

# [भ° गी° २।२९ ] एतादृरी श्रुतिस्तु नोपटम्यतेऽस्माभिः । `

क. ° न्न तस्य । २ ख, नन्धकनि'।

२०६ बह्मानन्दघरस्वतीषिरविता- [ बतुरथायाध्यायस्य- मनननिदिध्यासनयोनिविभ्यासनस्वाप्येकागरभ्वणमननरूपत्वात्‌ ॥ यदि त॒ ताद्रृशशतात्पयनिश्चयः भ्रवणं तर्कस हितप्रमाणजन्यं ८ ८/4 त्यादिकं मनन बह्माहमितिं धीप्रवाहो निदिध्यासनमित्युपेयते तथाऽप तदनुङ्ूटग्यापारस्य पुरुषयत्नसाध्यतया उ्यविक्षणादरेव विधेयत्वसंमवः परं सानतं तेषामदृटद्रर्व वाच्यम्‌ । अन्यथा . तत्सहकृतवाक्या- दितो बह्मात्मसक्षात्कारस्याश्चपपत्तेवांक्यस्य तत्रासामथ्य।त्छखदुःसदेः साक्षिमास्यत्वेन मनःसामथ्वस्य'प्यकूप्तत्वात्‌ । न चात्रैव शब्दस्य मनसो वा तकल्प्यतेऽन्यथानुपपस्येति वाच्यम्‌ । वाङःमनसातीतत्वश्रुति- विरोधनादु्टाथं्वस्थेवोचितत्वाव्‌ । तथा च सकृदेव भ्रवणादयरष्े- मिति प्रत्याह- ॥ि [त | आवृत्तिरप्ररुदुपदेशात्‌ ॥ १ ॥ इति \ ` भवणादनामावृत्तिरिव ‹ वेदान्तविज्ञानघुनिशितार्था; ` | भु> ३। { ~ ॐ (= + * ^~. 3 | २।६ | “ते त्वौपनिषदं पुरुषं पृच्छामि [षृ०३।९। २६] ˆ आचार्यवान्पुरुषो वेद्‌ ' [ छा०६। १४।२ ] इत्यादिश्चुतिभिरातमनः शब्द्सक्षात्कावत्वस्वासककदुपदेशात्‌ । वागाद्यतीतश्ुतेश्च कक्त्या तद्‌. गम्यत्वपरतवाद्वाडुमनोजन्यतृर्यवचिज्ञवेतन्याविषयत्वपरत्वाद्रा शाण्डु. वत्तरेवापरोक्षात्मविषयकत्वेन साक्षात्काररूपतया शब्दस्य कृतसाम- थ्याठङ्यनाचश्चुरदेश्वाश्चपादौ हेतुत्वावश्यकतेनेद्ियसवेन साक्षात्कार करणत्वे मानामाबत्सांकषस्यादोषतवेनाविद्यानिवृत्तिप्रयो जकसाक्षा. तकारत्वंजाते : शाब्द्वृत्तावम्युपगमे बाधकामावादूदुशटार्थताया एव भव~ णाद््‌( समवनाहटाथतवस्यान्याय्यत्वात््‌ । यत्र तु ` पुरुषे मगवदनु- ग्हमाहास्यान्न तात्पर्यसंशयादिस्तत् फलाम वक्करष्णटेऽवघातस्येव भवणादेरमावेऽपि न क्षतिः ॥ १ [ + + 44 . लिङ्गाच ॥ २॥ (१) इति। सतिच इ्टाथत्व सङृद्नुषठाने दटफलादृकंनेन रिङ्गास्सामथ्यादप्या- उ" यणकर्पव भवणादेः साधनतया प्राप्तस्य नियमवियिलभ्यते । न इ भवणाद्‌।रव तदन्यस्य तत्कार्ये साधनस्वेनापराप्त्या नियमविध्यसंमकः त वाच्यम्‌ । न्यायादिशाख्रीत्या गुर्वनधीनस्य वा विचारस्य ` प्राप्त स्वेन शाचरकरूपस्य. गवधीनस्य वातस्य नियम विधिसंमवात्‌ ¢ -------- 0 (न आचा आच. |

9 क. -लहत्रेः । .

पथमः पद्ः १} वेदान्तसूत्रभुक्तावटिः। ` २०७.

यवान्पुरुषो वेद्‌ ` [ छ 1० ६।१।२ | “ तद्ज्ञाना्धं स गरुमेवाभि गच्छत्‌ । [ मु०१। २१२] ‹ बह्मसू्पदैश्वैव हेतुमद्धिविनिधितैः इ्यपठ्तस्मरतिषु तादृशविचरस्य लामात्‌। नच तद्विज्ञाना्थमि- , स्वाक्नव भ्रवणविधानात्तद्न्यश्रवणविधिव्यंथं इति वाच्यम्‌ । तद्राक्य- वति संदुभं भण्डकोपनिषदि भवण विध्यन्तराभ्रवणाच्छाखान्तर एष प्तत्वात्‌ । एवमहग्रह पासनानामप्बुपास्पसाक्षाक्राररूपदृशटा्थवादाव- त्तिरति॥२॥८१)

नतु जवपरयारमेद्‌सेद्रध्यथं श्रवणाद्यावृत्तिनं संभवति "तद्म [ छा०६।८। ७] " अहं बह्मास्मि [ बृ०१।४। १०] इत्या- दूनां प्रत क पास्तनापरत्वापद्ररदद्धधमाध्यस्तयोरमेद्स्थ बाधितत्वात्‌ । नचाध्यस्तत्वाद्रमाणामविरुद्धमिति वाच्यम्‌ । त्वमन्त निःसामान्यत्वा- दृ त्मन्यध्यासाप्मवादाते प्रत्याह- |

आत्मति तुपगच्छनित ग्राहयन्ति ` चे ॥ ३ ॥ (२) इति।

तु शब्दृान्मवम्‌ । यततः ' त्वं वाऽहमस्मि भगवो देवतेऽहं पै त्वमसि इत्यनन जाबाला आत्मोते बह्मोपगच्छन्ति । न चाच प्रतीकोपासनं ध्यत्यय यगन मनो बह्येत्यादिप्रतीकोपासनापखलक्षण्यात। याहयन्िं च धाङ्यान्यमद्‌ प्रवपवाध्यस्तसामान्येन गृहीत उत्तरोत्तराध्याससंमवाद्‌- मदुपरतया मुख्याथत्वे संमवति प्रतीकोपासनापरतया गौणत्वकल्पनान पोगात्‌ ।॥ ३॥ (२) |

ननु ज।व ब्रह्मण रमेदस्य प्रामाणिकव्वात्तच्वमसीत्यादेन प्रतीकोपास. नापरत्वामेति पूव। धिकरण उक्त तहि कु्नाऽपि बरह्मणः प्रतीकोपासना ` माऽस्तु मनां ब्रह्मत्यादां मनअदीनां बह्मत्वोक्तिद्रारा तेष बह्मामिन्नस्य नीवस्याहमि तिद्रशिषिघानिनाहंयहोपासनापरतवसमवात्तत्राऽऽह--

न प्रतीकेन हिसः॥४॥ (३) इति।

नेवं हि यस्माद्रहमप्रतीकोपासनेन विशिष्टः स गिरवेशः। तथाच .. शरुतहान्यश्चतकरपनापततरनेवविध आर्थिका्थः कल्पनाहं इति मावः. ॥४॥ (5) | :

केणिततितकिमिसत पथ काननम तयमान

शितः किना

१ क. वणाद्रिषिः। २. ््यासतेः। २ख. भ बाच्यां यः| ४ स, नन्तिनंबं

२०८ बह्मानस्दप्रस्वती विरचिता- [४ चहुायाघ्यायस्य- ध बह्महष्टिरुकर्षात्‌ ॥ ५॥ ( ¢ ) इति ।

प्रतीकोपासनापरेषु ‹ मनो बह्यव्युपारसात ` [ छा० ३ 1 १८ ।-१ | आदित्यं बह्मेति ` इत्यादिषु मनओद्षु ब्रह्मह्टिरेव विधीयते म तु वह्याणे मनञादिदशिवंह्यण उक्कषादपकृषट उक्ृष्दष्रटोकिकोपासनाघु हटत्व द्रह्यशब्दुस्य चरमाचारतत्वादोतेश्न्डान्तत्वाच . बह्महषटाक्ष- णिकताया युक्तत्वाच्च ॥ ५ ॥-( ४ ) |

य एवासां तपति तबुद्रीथमुपासीत ' [ छा० १।३॥ ? ] इत्य

ङ्गा वघद्धापास्नासूत्कषादोसयामकस्यामावदादित्याद्शिब्डानां भ्रथमो- चारतत्वन तदूटृष्टटाक्षणिकत्वायोगात्‌ “ एतस्यामृच्यध्यठं समम ( छा० १।६।१ ] इत्यत्र पथिव्य योककप्तामशब्द्यो स्तदु शिविषंय- वगरुणवागन प्रयुक्तत्वात्‌ ` छोकेषु पञ्चविधं सामोपासीत ' [ छा०२। २। १] इत्यत्र लोकानामपिष्ठानलस्य रफएटत्वावनङ्गष्वा दित्या दिष- दर(थादयद्गदर्टिवेधान यक्तमिति प्रत्याह-- ` `

आदेत्यादिमतयशराङ्ग उपपत्तेः ॥ ६ ॥-( ५ ) इति । अङ्गष्वादित्या दिष्ट िविधानम्‌ । चोवधारणे । उपपत्तेः, उदद्वीथादे- द्ितीयया संस्कार्यत्दप्रतीतेः । अव्त्याददूष्टसस्क्रतस्य तस्य -कतप- नस्य क््तत्वाद्ादित्वादेश्च कतुपयो गस्याक्टृपतत्वेन कटप्यत्वेन च गौर. चण. सस्कायत्वस्य वक्तुमशक्यत्वात्‌ । ‹ यदेव विद्यया करां तें तदृष - व।यवत्तर मवति [छा०१।१।१० इति भूयमाणस्वामाविकक्र- तुफटगतातिशयरूपफलं व्वावत्वादावङ्गदृषटरटृषटदरारकारादुपकारकत्व- रस्पनऽ।प गर्वात्‌ । ' लकेषु पञ्चविध५ सामोपासीत प(थवी हिका- रअय्यः भरस्तावाऽन्तरिक्षमुद्रीथ आदित्यः परतहारो दयानिधनमित्पुर््वेषु [छा०२। २। १] .अथाऽभ्वत्तेष या1हकार आदित्यः प्रस्तावोऽन्तरिक्ष- . युद्थाग्रः प्रतिहारः प्रथिवी निधनम्‌ [छा०२। २1२ | ‹ कल्पन्ते हास्म छाका , ऊष्वाश्वाऽऽवृत्ता्च य॒ एतदेवं विदरा्ठीकेषु पञ्चविधं साम।पास्ते [छा०२।२।३ |] रत्या द्स्वतन््रफलकोपासनेष्वष्य- ` ज्माभत्य फलोहूरान लोकादिदिशिमात्रविधाने लाघवत्छप्तम्याविषय- त्वाथकत्वात्‌ । ननु ‹ ऋच्यध्यहं साम इत्यच परथष्यगन्याश्च कक्सा- मपद्भयागान्तयरेवक्सामदु्टिनं छभ्यतेऽमास्य राजपदप्रयागेण राजह-

१ख. पुव |

पथमः षद्‌: १ "| वेदान्तचूजमुक्तावटि; | २०९ | टला मकत्तथा च॒ कथमङ्गेऽनङ्गदु्िरिति देश्न । कगादिपद्स्यगा. दावाराप्यमाणपृथिञ्याद्र्थकत्वेनोपपत्तः। तस्मात्‌ ‹ इयमेवगधिः सामः [छा० १।६। १] इत्यादौ वाक्य ऋक्सामादौ पृथिष्यग्यादि- हषिर्विघीयते, ऋच्यध्यूढमित्याद्षाक्यस्य तदनुक्ठत्वात्‌ । ‹ पथिषीं हिंकारः ' इत्यादिवाक्यानां हिंकारः पथिवीह्टिसंस्कायं॑हइत्पाथ- यकत्वसं मवेनाऽऽभरयगुणसंबन्धवोधकत्वातं ॥ ठोक्ादीनां तु नाऽऽ त्वमव्वापारत्वात्‌; मूतमाब्युपयोगामावेन तेषामसंस्कार्थतात्‌ । दृध्यादिनिा होमाहेरिव हिंकारादिद््योत्पाधत्वाद्यमावाच्च । हिका. राद़ीनां तु पृथिव्यादिहुरिसंस्कृतानां समनिष्पत्ताबुपयौोगाकतुगत. ` सामाव्यमिचरितसंबन्धेन ता रात्तामसाधनत्वरूपेणाऽऽप्रयतबोधाक्र- ` तुपयोगमध्य एव लोकादिहशेरनुष्ठानम्‌ । यदि तु तेषु रिं्षारादि- वृ्टिर्विधीयते तदा यागे देवतोदेशस्येव वशे पृथिव्या दिविशेष्यकलव्व- स्याऽऽरादुपकारकाङ्गत्वे गौरवमिति ध्येयम्‌ । उध्वश्चाऽभ्वत्ताश्र लोका गत्यागतिभ्यां कल्पन्ते मोग्या मवन्ति ॥ ६ ॥ (५) 8 आसीनः संभवात्‌ ॥ ७ ॥ इति । कमङ्गावबद्धोपासनानां कम वतकरतव्यव्वेऽपीतरोपासनस्य ब्म. ध्यानादेश्वाऽऽसीन एव कर्तां तस्यैव तत्र सं मवाद्योग्यवाद्रच्छतस्ति- छतो वा विक्षिप्तचित्तत्वात्‌ ॥ ७ ॥ , ध्यानाच ॥ < ॥ इति । आसान एष प्याननव्ववहारात्‌ । अत एव चिरमुपरतवहिरन्तरियि- वत्वरूपमसौनगुणमादृाय ध्पायति बको ध्यायति | पोषितबन्धुरित्ादि- प्रयोगः ॥ < ॥ [त ॥ । अचलत्वं चापेक्ष्य ॥ ९ ॥ इति । अत एव चिरं निशरे्टतलवमासीनगुणमपे््य ‹ ध्यायतीव प्रथिवी , [छा०५७।६। १ ] इत्यादिभौतप्रयोगः ॥ ९॥

मरन्ति च ॥ १०॥ (६) इति

१क. ददिर्विं'। २ख, (रकते।

२१०. बह्मानस्दसस्स्वती विरचित्ता- [ ए चतुयध्यायस्य- „ ८ आसीन उर्ध्वः प्रहो वा नियमो चत्र नेदुशः। ` तदासीनेन कर्तव्यं न प्रह्वनन तिष्ठता ` ॥ ट्व्याडि ॥ १० ॥ (६) | 4 विरे ध ( : ति ॥ यत्रेकायता तजाविशेषात्‌ ॥ ११॥ (७ , इति) तेष्वेवोदाहरणेष यन्न दिद्वशकाटेषु चित्तेकायताखूपमन्तरद्गसाधने ` संमवति तत्रैव कर्तव्यताऽन्यथा नियत्तदिगादाषपेक्षणीपे तत्र चित्तेका- द्यस्य पाक्षिकतसरेन शेषणो ध्यानस्य बाधापत्तेः । अत एव जातक्रमणः पश्चाङाक्षौचप्रवृत्तेः पर्वं च स्तनपाने निपेधास्स्तनपानामवे मरणा- पतया पु्पतत्वः दिफलस्य बाधापत्तेज।तिषटेः पुत्नजन्माग्यवहितोत्तरत- बाधावर्यकत्वे जातेकर्मपूर्वकं स्तनपानं कारपित्वेष्टिसामान्यप्राप्तपवे- र्पेव जतेष्टयनुष्ठानम्‌ । ' समे शुचो शकरावदहविवाटृक । विवर्जिते शब्जलाभ्रयादिभिः मनेनुक्े न तु चक्षुःपीडने ।

गहानिवाताश्रयणेन योजयेत्‌ ' [श्वे० २११० | इति श्रुतिस्तेका- डयमात्रषरा ॥ ११॥| ७ |

आप्रायणात्तत्रापि हि दृष्टम्‌ ॥ १२ ॥ (८) इति ।

पारलाक्षिकफटेष्वहुयह्‌।पासनेष्वा प्रायणान्मरणपर्यन्तमाव त्तेः कार्या हि यस्मात्तत्र मरणसमयेऽप्युपासनानवततैः पारटोकिकफट)। सिहृतत्वं

तिस्प्रत्योर्ट्ट ' सविज्ञानो भवति स विज्ञानमेवान्ववक्रामति ` [बृ %।४।२ | ‹ यद््स्तेनेष प्राणमायाति स यावत्कत॒रयमास्मौह्ोका- स्मेति ` इतिश्रतेः । ` (यं सं माव स्मरन्वाऽपि व्यजव्यन्ते कलेवरम्‌ ।

तं तमेवेति ' [ म० गी०द।६ |

इत्यादि " तस्मात्पर्ेषु काठेषु मामनुष्मर ` [ म०गी०८। ७५] | ३) त स्मृतश्च ।, अत एवापास्ये सक्षात्करृतेऽपि मरणकाट) पास्षनानुवुत्त- ५जन्तराऽ्प्यावृत्तेरावश्यकत्वम्‌ । न चाऽभ्वत्तिं विनाऽपि साक्षात्कारस्पै- ` -बदृष्द्र मरणक्राटकानुत्ुत्तिहैतुत्वमस्त्वितिं वाच्यम्‌ 1 हषटनेवोपप- तावदुष्टकत्पनं मारवाद्दु्टस्वादृषटान्तरेण प्रतवन्पसमवदृदरहटतामस्या बठकङत्वन भरा तेवद्‌पुशक्यत्वात्‌ ॥ १२॥८(८) | ४ के, पत्तःपु । २ ए. स्महोफान्यमयाति।

मथमः पद्‌ः ६ |. वदान्तस्तरमुक्तावलिः! ` २१९१

पराषगृम उत्तरपरवाषयोरण्ठेशविनाशौ ` प्न्यपरशत्‌ ॥ १३॥ ( ९ ) इति ।.

तस्य सगुणस्य निगुंणस्य वाः बह्मणोऽ धगम साक्षात्कारे सत्युत्तः स्वास्य पापस्यश्टेषो निविद्धेऽनषटितेऽपि पपि न जायत इत्यर्थः । एव स्यत्पन्नस्य पापस्य विनाङ्ाः स्नसमानापकरणकलछाजनकलवं न त रट [वनव ध्वेसः ‹ तस्य पा दाचमुपयान्त सुहृदः साधङ्कत्या द्कैषन्तः पापकृत्याम्‌ ` इतिश्रत्या सगुणानगुणज्ञकमंणां तस्युहहिषस्सु मागजनकत्वकोधनात्‌ । द्कुमाह । तद्यपदेश्ादिति । ८ यथा पृष्करप- ल आप न रिटष्वन्त एवमेवेबिदि पापं कम न श्टष्यते [ छा ४। १४।३ | ' तद्यधेषीकात्लमग्नो प्रातं प्रहूयतवं हास्य सर्वे पाप्मानः मदूयन्तं ` [ छा० ५। २४ । २. क्षायन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्हरे [ मु २।२।८ | स्त्यादृश्चतः । नचो श्च तीनामथंवादस्वेन। तव~ क्षिताथत्वमिति वाच्यम्‌ । सगुभावदयययां सवपापग्रहाणपू्ङ्कश्वयतिवाः क्वरोषण फटत्वनिश्रयान्निर्गणं साक्षाक्रतवतस्तु निराभिमानलात्पापाः- सुपषत्तेः । अन्यथेश्वरस्या दि नषिद्धानुष्ठानास्पापापत्तेः । अतः ए

यस्य नाहेक्रता मावो बुद्धिर्यस्य न रिष्यते । हत्वाऽपे स इमाह्टीकान्न हन्ति न निबध्यते [भग्गी ०८1१७

इत स्मरतिः | पर्वकर्मणां त ग्याधकरणफलनव क्षयात्समानापिक्षर- णफटलाजनकत्वात्‌ । जन्यथाञनादृमवस्षचितक्मणामनन्तामैं समान।- धकरणफटेन क्षयाङ्खीकारे तत्वसस्याप्यानमाक्षत्रसङ्गात्‌ । नः च | कायत्यूहमापेष्ठय युगपदेव यावत्कर्मणां फलाप्तारातते वाच्यम्‌ । धि

रल्पमक्‌ सूयल।के चन्द्रलोक द्विकल्पकम्‌ । ए ततश्व ववधान्मागानाभ्रोकतिः बह्मणः पदे॥ `

इति । प्रतिनियतपौवपियःणां कल्पा धव च्छन्नानां कर्मविशेषजन्य- माम्‌ विशषाणां युगपद्संमवाद्विद्यायाः कायव्यहहेतते मानाभावाच्च ॥ ` व्यधिकरणानां तु तादृक्मोगानां व्ययिकरणं स्वनाशकं स्वजन्यमहष्टं दवार्ह्ृत्य विज्ञकमामेजंननान्न दोषः, तस्मान्मानान्तरेणाप्राप्ताबाभि- तत्वादुक्तश्चतानामर्थो दवताविकरणन्यायेन दिव क्षित एवः । तस्याव

५४. णःक.। २ क. नां. सप । २क. सुनार" ।

२१२ बह्ानन्द्सरस्वती विरविता- [ 9 चतुथाध्यायस्य- क्षितवेऽप्यविधामिव तकत्कायमहहं प्रति विद्याया नाशकत्व लोकसिद्धं समानाधिकरणफलाजनकत्वे तु नबाधम्‌ । पव च तत्वस्य कमन्तिर्‌ निष्फलं चेत्तत्वनज्ञानसाधनानां सुतरामनावृत्तिस्तत्फलस्य सिद्धतादट्र- टरूपत्वाञ्चेति एवां धिकरणेनापवादिकी संगतिः ॥ १३ ॥ (९) ^ स्वै पाप्मानः ` [ छा०५। २४। ३ ] इति पाप्मपदापादानाच्छा- खीयस्य ज्ञानस्य शाश्रीयपुण्याभिमावकत्वासंमवाच पुण्यस्य नाश्टेष बिनाज्ञावित्यधिकमारङ्व (न दुष्कृते न सुकृतम्‌ ˆ इत्युपक्रम्य सर्वे पाप्मानः ` इत्यक्तेः कर्ममाघ्नपरत्वति ^उमे उ हेवेष एते तरति [ बृ० ४। ४। २२ | इत्यनेन विदुषः सुकृत दुष्कृतो मयतरणस्योक्तत्वा- च्छास्रीयत्वेऽपि विद्यामिमव्यले बाधकामावाचोक्तमेवातिदिशिति-

इतरस्याप्यवमसनन्टषः पति तु॥ १४॥ (३०) इति।

तदधिगम इत्यनषज्यते । इतरस्य पुण्यस्यासंम्टेषः पर्वस्य समानाि- करणफलानलपधायकव्वं परस्य साधनेऽनुष्ितेऽप्यनत्पत्तिः । पते लिति \

पातः शरीरपातो मरणम्‌ । तुशब्दोऽवधारणे । तथा च मरणाभ्यवहि- तात्तरमेव विद्याफलं तु कममागायथ विलम्ब इत्यर्थः| एवंच ` तत्वज्ञस्य नेत्यकमणारप्यनुहनं नाऽऽवरयकं कितु टलाकसग्रहार्थम्‌ ॥ १४ ॥ (१०) | अनदरन्धकाय एवे तु पूं तद्‌

पः ॥ १५ ॥ (११ ) इति ।

अनारन्धफठे एव पूरवपापपृुण्ये उक्तवेनाशप्रतियोगिनी नत याभ्य विद्याकाट एव फट दातुमारब्धं ते । तस्य तावदेव चिरं यावन्न षिमो- क्ष्येऽथ संपत्स्ये ` | छा० £ । १४। २ ] इति धरत्या विदयाकाटे पार- ` व्धफलककमफलठीमूतचरमदेहपातस्व विद्याफलाप्त्यवयित्वश्रवणालार- ` ग्धफलकमंणा समानाधिकरणानां केषां चित्फलानां जनितत्वात्त्तक- मातिारक्तकमणामेव व्यधिकरणफठलजनकत्वकत्पनात्‌ । अत एव श्रति- सछरतिषु ।स्थतप्रजञादिसं्तया जावन्मुक्ता निर्दिष्टः ॥ १५॥ (११)

चाऽऽनुषङ्गकपितुलाकादेरूपन्नत्फट मोगावरयकत्वे कथं पाते वित्यत्तं

१. पपं । २स. ण्यस्य । रक्त, शेप ४ स. म्मम स।

प्यमःप्ाद्ः १] वेवान्तधूरभृक्तावटिः। . . ` २१३

स्यातां च सगुणावे्यया तेषामग्टेषविनाक्षावविरेषेण सुक्रतश्रवणा- ` सत्राऽऽह- ग अद्रिहूत्राद्‌ तु तत्क्ययायव्‌ तदशनात्‌ ॥ १६ ॥ इति । तु शब्दान्नेवं थतोऽयिहो्ादि नित्यकं तस्मे विद्याद्पाय काय. योपयुज्यते । एवकारोऽप्यथंः । तेन च व्यधिकरणानषङ्किकफटजन- कत्वसमु्यः । तदशनात्‌ ‹ विविदिषन्ति यज्ञेन ' [ बु० ४।५।२२ ] इत्यादौ ˆ तस्य पुत्राः ' इत्यादौ चोमयोपयोगदृर्शनात्‌। सगणविद्या- ` पक्षे तु तस्या विद्यायाः कार्याय साक्षाकतारखूपाय तसपर्ववर््युपयुज्यते तहुत्तरवति तु पारलोकिकाय विद्याफलाय द्वारं तु सखछश्चुद्धय तिश्षयः। तदुक्षनात्‌ " धमेण पापमपनदति ` इत्यादिना नित्यानां सस्वशशोधक- तया पापनाश्हेतुत्वदक्ंनात्‌ " यक्ष्यमाणो ह वै मगवन्तोऽहमस्मि '. [ छा० ५। ११।५] इत्यस्य सगुणविदोऽपि. नित्यानुशनलिङ्कस्य दृश्नाञ्च । तथा च पापनाक्ङ्पस्य फलस्य सामानाधिकरण्येनेवोप- कारकत्वसं मवारसाक्षात्कारोत्तरमेव कमणां व्य्धिकरणफलोपधायक. त्वस्योक्तवोक्यमोधितत्वात्साक्षात्कारपवेकमेव नित्यकमंमिः समाना- पिकरणस्प पापनाशस्य जनिततवाचषहारकसस्वश्यद्धय तिरय ख्पफला- तिरिक्तफटं प्रस्येव वेयधिकरण्येन तेषां जनकत्वम्‌ । तादृक्ष एव श नाहाः सगणवकियास्थलेऽप्यथिहोच्चादीनामिष्ट एव परं तु सशुणसा- ्षात्कारासर्वेषु तेषु समानाधिकरणंसच्वश्ुद्धिहेतुत्वस्य स्लृ्तसवेनात्तरेषा- मि पारटोकिकफलोपकारसमवात्तदित्यश्टेषोऽपि समानाधेककरण- स्वश्च द्धधन्पफलाजनकत्वरूपः । सर्वथा सगुणनिगुणे साक्षाकरृत- दत आलुषद्धिकपितृलोकादिफलासंबन्धः ॥ १६॥

अतोऽन्याऽपि ेकेषामु्रयोः ॥ १७ ॥ ( १२ ) इति । अरिरवधारणे । एवं चातोऽभिदहच्रादेरन्या या साधुकृत्या कम्य-

कर्मरुपा तेवेकेषां शाखिनां ‹ तस्य पुत्राः ' इव्यादिवाक्थ उक्तत्युमया- बाद्रायणजेमिन्योः संमतम्‌ ॥ १७१५८१२) । | |

तामवोतेतौेन

१ ववक्विषोः

२१४ बह्मानन्दसरस्वतीं विरविता- [ ४ चुधाध्यायस्य- ` यदेव रिययेति हि ॥ १८ ॥ ( १३ ) इति।

नित्यानां कम्यानां च भ्यवस्थोक्ता तव्राभ्निहोतायङ्गावबद्धोपा- स्तीनां काम्यवन्यवस्था न तु नित्यवत्‌ । हि यस्मात्‌ “ यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीयवत्तरं भवति ` [ छा०१।१।१०] इति वाद्यं सविद्यस्य कमणः स्वामाविकफलातिशशयफटकतवदखपवीर्य- वत्तरत्वकथनेनाव्िद्यस्यापे तस्य सफलत्वरूपवीयबत्वद्योतनेन विद्यायाः स्वामाविकफलककमानङ्गत्वं योतयति । तथा च नित्यकमनङ्गतवान्न नेत्यवन्यवस्थाते मावः ॥ १८ ।॥ ( १३) |

प्रारन्धफलककमफटामूतचरमदेहान्ते बिद्याफला पतिरिति पाते लित्य- नेनोक्तं तच्चायुक्तं यत्र प्रारब्धफठककर्मण एव नानाहपासिः फलं तत्र जन्ममरणाभ्या वेयप्रमाोषादूभ्रयोऽपि संसारप्रवाहसंमवात्तताऽऽह-

भगेन वितरं क्षपायेतवा सप्ते ॥ १९ ॥ (१४) इति । दतर बद्यानाममन्यं पापपुण्ये मागेन क्षपयित्वा संपयते सगण. ` ` वल्‌ ।कान्तर्‌ नंगुणावेञ्च विदेहकेवल्यं मजते । तुरवधारणे । तथा चावद्याघाः पवमव नितृत्तत्वाततिबन्धकीमूतस्य प्रारन्धफटक्मणः स वरन्तःकरणाादर्पस्याविद्याकायस्य निवृच्यावरयकत्वेन निरगुंणविदो | नयः ससारपरसा्तेः । " सविज्ञानो मवति स विज्ञानमेवान्ववक्रा- [ बर०४।४।२ ] इति धुस्यापासनाम्पासाधीनमरणकाटीनो- धास्यस्परतेः | प५ माबि स्मरन्देहा त्यजत्यन्ते करेवरम्‌ । त तमेतं कन्तेयं सदा तद्भावभावितः ` ॥

( म० गी०<८। ६ ] इति स्पत्य सगणा; पैसमृतेश्व न सगुणविदो ऽ- ।प साति मावः॥ १९॥ ( १४) ॑

इत चतुथाध्यायस्य प्रथम पादः ॥ १॥

यतानि मतयिः

अथ चतुथभ्यायस्य द्वितीयः पादः ।

यक्ष्यः धवस्य)

-। जवन्मुक्तरूप फठं सविशेषं निरूपितं प्रारग्धक्षयान्तरमाः बिन फले तु सामान्यतो नि्णीति। उत्करान्त्यपक्षानपेक्षारुपो विक्षेषो

क. ककम" ।२ स..° लककर्मणा क्ष" \

द्वितीयः पादः २] वेदान्तस॒चभुक्तावाठेः । .` .. २१५

द्वितीये निरूपपिष्यते तदर्थं पञ्ाभिषिद्यादौ चिन्तना च वगादिवृत्तिः लयो विचार्यते! तचोत्कान्तिन संभवति तस्या वागादी च्धियोपहितजीव- कतकत्वात्‌ अस्य सोम्य पुरुषस्य प्रयतो वाङ्मनसि संपद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवतायाम्‌ ` [ छा० ६।८।६ | इत्यत्र वागिन्द्रियस्य च ठयाक्तस्तत्राऽ्ट-

वाहमनसि दर्शनाच्छब्दाच्च ॥ १ ॥ इति । उत्कान्तिसमये वागिन्द्रियं मनसि वतेततेन तु ठीयते स्वप्रक्रृतावेव स्तनो यदशनात्‌ । संपद्यत इति शब्द्ष्दप्ययमेवाथं; । ठटयस्य दश. सबायितत्वेन वत्तिरहितसंस गस्थेव संपद्यथत्वात्‌ ॥ १ ॥

अत एव च सरवाण्यन ॥ २॥ (१) इति)

प्राणमनूक्तामन्तं सरवै प्राणा अनूत्कामन्ति ` [ बृ०४।४।२ ] हत्य सवांणीन्तरियाणि प्राणमनूक्कामन्त)तिं श्रूयते तद्प्यत एव सग श्छतेनतुत्पांल्ये॥२॥(६)

मनसोऽन्नमयलेनान्नपरकरतिजलमभपे प्राणे कयः समवतत्वाधकमाश- क्या ति दिशति-

न्मनः भाण उत्तरात्‌॥ २ ॥ (२) इति।

तद्राग्वि शिष्टं मनोऽप्युच्कान्तिकालटे प्राणवृत्ति यतः प्राणप्रकरातजल- स्योत्तरं कायं यदन्नं तस्माजातम्‌ । तथा च प्रकृतवेव छयानतु षड तिपङ्केतौः विकारान्तरेऽतिप्रसङ्गादिति माबः॥३॥ (२)

नन्वेवमपि प्राणस्य तेज कि तेजसश्च परदवतायामात्मान ठच ठचस्य

च वत्तिरहितर्सर्गरूपवेनापाघीनां निव्य।पारत्वादालकनः कथभुत्करान्तः स्तत्राऽभ्- सो ऽध्यक्ष तहुपगमादौ्यः ॥ ४ ॥ इ।त ।

स प्राणोऽध्यक्षे विद्याकर्मपर्बपरज्ञोपाधिक आसान तष्ठत्त पद्य कर्मा्यनुसारादुत्कान्त्यनुक्टवाचमानत्यथः । इममात्मानमन्तकाठे

सद प्राणा अभिष्षमायन्ति' [ बु०४।४)॥ १ | ˆ . तमु्कामन् प्राणोऽननत्कामति ` [ बृ०४।४।२] इत्यादिश्चतिभिः प्राणस्य निर- ` ्वृत्तिरूपात्मोपगमबाधनात्‌ । जाद्ना प्राणस्योक्तवुत्तिमनङ्गाङरत्य

[नि ॥.

(0 0 मत ११ नियतम लय क नि

१ ख, शरतेर्षिका । २ क, “गीरहितत्र ।

तेजि ठयाभ्युपगमे तेजषः स्वतः क्रियाराक्त्य मावात्तक्कियाहारा | भाणक्गियाया वक्तुमङक्यत्वेनोक्तश्तीनां विरोधात्‌ ॥ ४॥

कथं तर्हि ' प्राणस्तेजसि ' इति तेजः शाब्दतेषु मृतेषु टयः भूयते तत्राऽऽह- क । क मूतेष्वतःशरुतेः ॥ ५॥ इति ।

-उक्तशरुतेः प्राणस्य भूतेषु संपत्तियां प्रतीयते साऽतो निसक्तारोप- गमोत्तरं साऽपि प्राणस्य स्वक्त्यभिमान्पात्मा भिमानविषयत्वं स्ववृ्य- धानभ्यापारकववं चेत्युभयदूपेति माव; ॥ ५ ॥

न. 6 ९ नंकस्मिन्दशेयतो हि ॥ ६ ॥ ( ३) इति। ` यद्यपि तेजसीति श्रुतं तथाऽपि तस्व पच्चमूतपूकष्माणामुपलक्षक- खात्तेष्वेव साध्यक्षः प्राणलिष्ठति न ववेकरस्मिस्तेजसि । हि यस्मात्‌ “पुथिवीमय आपोमयस्तेजोमयो वायुमय आकाशञमयः' [ ब्रु०४।६४। ५ | इति ्रतिः। . ` अण्व्यो मााऽविनाशिन्यो दशानां तु याः स्मृताः । ताभिः साधंमिदु सर्व समवत्यनुपवंशः ` इत्यादिस्छृतिश्वामुमथं दशयतः ॥ ६ ॥ (३) माना चाऽऽल्युपक्रमादमृतत्वं चानु-

+

{= +, ष्य ॥ ७ ॥ ( ¢ >) इति। | सेयमुत्कान्तिनिगुंणषिदि निषिद्धाऽपि सगुणविदः समाना निर्वि-

क

यसाधारण । चो हेतौ । सृतिद॑क्षिणोत्तरमा ग॑स्तदुपक्रमममिव्या ष्य यतः सा वतते । ननु ‹ विद्ययाऽषतमश्तुते [ ईशावा० ११ ] इति श्तेः सगुणविढो न दत्युपकमस्तच्छतिरप्यत एव सतु तिपरेत्यत्राऽऽह

, "जका फठशुतिर्मोगङ्तिशव विदद्िषयैव मविष्यति † तेजः पर. स्याम्‌ [छा०६।८।६] इत्यनेन बिष; प्राणादिसिदहितस्य तेजस

वितीयः प्रदः २] वेषठन्तस्रुक्तावणिः। ` २१७.

अत्थान्तकलयाक्तः परदवताया मद्यणः सवप्रकृतित्वेन तच्छपतेस्तथाः त्वस्य स्वरसतः प्रतायमानस्य त्यागे मानामावात्तत्राऽऽहु---~

तदमऽपातेः सप्तारव्यपदेशात ॥ ८ || इात । | तत्तजःशग्दृतं प्राणादिविशिष्टं मृतसक्ष्मजातमाऽपीतेमोक्षपर्यन्तम- वतिष्ठते । |

यानेमन्ये प्रपद्यन्ते हरीरतवाय देहिनः स्थाएमन्यऽनुसंयन्ति यथाकमं यथाश्चतम्‌

[ कठ ° २।२।७ ] इत्यादिना विदद्‌ विद्रर्साधारण्येन संसारव्यपहे रात्‌) नगणावद्या विनाऽविद्याया अनिवृत्तसेन तत्कार्यस्य तेज रात्यन्तिकलयासंभमवाच्च ॥ ८ ॥

ननु तेजआदिकमुककामत्तत्कतो नोपलभ्यते कुत। वा पिहितह्वारगहा- दच्छत्त्ाऽऽह- |

सु क (1 ` ष्ठतमं तमाणतश्च तथापटब्धः ॥ ९ ॥ इत । भूतघक्षषजातं सृक्ष्ममतीन्दियं चकाराद्रह्ादिमिरप्रतिहतं प्रमाणत उतक्रान्त्याद्श्चत्यन्यथाचपपस्या। द रूपाद्‌ वदुषायुतक्रान्तस्थटे सूक्ष्म ताया अप्रतघातस्य च लोकेरष्युपटन्येनि्णयात्‌ ॥ ९॥

नृपरमदनतिः ॥ १३० ॥ इति।

अतः स्थूदेहात्तस्य पेलक्षण्यादेव स्थूलदेहस्योपमर्देन दाहादिना नास्यसः॥ १०॥

जवद्रटुव्रान्तस्थल भतसुष््णामच्छान्त नाश्वस्य तदहनुपटम्माः दना तद्‌ विसृक्ष्षतवाप्रतघतिानुमानमुक्क्रान्तदटिङ्घु च समवत।त्याहु-- अस्व चोपपश्तेरष्मा ॥ ३१ ॥ (५ ) इति।

अस्य भृतसूक्ष्मजातस्यवोष्मा यां जावच्छरीर उपलभ्यते न स्थ शरारस्य मृतशर।रऽपे तदुप्टम्भापात्तेरूपाया उपपत्तेः । अत एव श्रातः-उष्ण एव ज।विष्यञ्शातां मरिष्यन्‌ ` इाते। तस्मास्िद्धा विद्ध दावेदधत्साधारण्युत्कान्तः। ११॥(९)

% सदितनहसूत्रभाष्य ततेरष उष्मा इति पाठः ।

१क. दमीषा"। रख च टौकिकः)३ख. "ना यस्य। १८ ४

बह्ानस्दुसरस्वत। विरचिता [ 8 चतुर्थायाध्यायस्य-

२१८ भरतिरेधादिति चेन्न शारीरात्‌ ॥ १२॥ इति। नन्वेष निशुणविदीऽप्य॒क्ान्तिः स्यात्‌ न तस्य प्राणा उत्कामन्ति °

[ ० ४)४।६ | इति कण्वश्चत्या प्रतिषेधान्न तस्य सेति चेन्न । यता ` न तस्मासाणा उक्कामन्ति इतिमाध्यदिनश्रुत्या प्रधानीमता- च्छाराराजावाद्वाव्छान्तिनिषिध्यते तरटुसारण कण्वश्चतावपि तथै. वथः । तथा च वहुषाो जावास्ाणा नोत्करामन्ति किंतु सैव जीवेन दहदु्कभ्य बह्मल।के गत्वा जीत स्यजन्त।ति मावः । १२॥

स्पष्टा छेकेषाम्‌ ॥ १३ ॥ इति।

नत्वनुषङ्गः । सव वाच्यम्‌ । हि यस्मादेकेषां माध्पंदिनानां तन तस्म स्ाणा उक्कामन्ति ` ' स उच्टरषत्याध्मायत्याध्मातो मृतः । [वृ० ६।२। ११ 1] हतिवाक्ये निति ध्यमानांक्रान्त्यपादानस्यो- च्छयनादययसाधारणदेहयर्मोेदैह्व निश्चयाजीवस्य प्राधान्पेऽपे तद्‌ भद्रपचयःक्तवाक्यस्थतत्पदेयरदृहुदरत्वादन्यथा न तस्यत्यादिश्तौं तस्यतेषया अपादानवलक्षणःपतेः । प्र प्तदेहा पादानकोव्करान्तिनिषे. धक्त्वनापचारस्यादोषत्वाच् । देहापाहानकोव्कान्तिनिवेधः स्पष्ट एव ॥ १३॥

स्मयते च ॥ १४॥ (६) इति, ' नोक्कामन्ति सुमेः प्राणा व्यापी सर्वगतो हि सः ।

~; १

न व्यात्तामदु सर्वे कुत उत्करम्य यास्यति 2, रत्‌ स्मपतप । चकारात्मारज्धस्य प्रतिबन्धकस्य क्षयेऽन्तःकरणा क्रात्य।न्तक्ठवस्याऽऽदरयकपवेन न निग णज्ञस्याक्रान्तिसंमवः । शका- ना तु चागमाहाल्यदुर्शनायाऽऽद्वित्यमण्डलगमनं नाकच्करान्त्या । अत एव~ (दरंपितवा प्रमाद स्वं सवं मृतगतोऽमवत्‌ द्युत्तं छुकनियाणे ॥ १४ ॥ ( ६) नतु नतस्य प्राणा उक्तामन्ति [क०४।४। ६] “अभव पसमवन।यन्ते | व० ३।२। ११ | इत्यत्र प्राणानां टय उक्तः स च तदपादानमूतसृक्ष्मेषु ' गताः कलाः पच्वदृश पर(ति्ठाः " [ मु० ३।२।७ ] इ।त शरतां तेषामेव +कत्यनकपरतिष्ठार ब्दितितात्स्वपरकतारैव टय इदि

द्वितीयः पादः २1 वेदान्तरूबभुक्तावाहेः। २१९.

न्याये । तथा चाऽऽत्यन्तिकलयाभावात्यनरपि सषारापत्याः कर्थं नह्यज्ञस्यातुक्रान्तिरुक्ता तत्राऽऽह्-

ताने प्ररं तथा ह्याह ॥ ३५ ॥ (७) इति । तानि बह्यत्तस्य वागादीनि परे बरह्मणि लीयन्ते । हे यस्मात इमाः ङश कुलाः पुरुषायणाः पुरुषं पराण्यास्ते मच्छन्ति ` [ प्र०६।५ ] इति श्रुतिस्तथाऽऽह । तथा चोमयश्रत्यनरोयन भूतरक्ष्मेष लीनानां नह्याण लयः कल्प्यत दाते भावः। [ भज्ञानक्कियाशक्तिमात्रभेदेन मनः. पणयानर्देऽप पुवश्ता मनःप्रणपश्चकयोरेव मेद विवक्षा फलानां पञ्चदृशत्वमुक्तम्‌ |॥ १५ ॥ (७) | । नञ बरह्माण तज्ज्ञस्य कलानां टलयोऽष्यस्तु सावशेष उक्कानिव- | तत्राऽऽह- अवेभागा वचनात्‌ ॥ १६ ॥ ( <) इति| अ।वमाग। निःशपः स लयोऽप्रतिबद्धवियामाषहास्म्यानुगहीताकला. भट चाक्त्यनन्तरात्‌ ` भतं चाऽऽरसा नामहूपे ' [ प्र०६।्‌ | इकति ` पचनात्‌ | तस्य च नामरूपनाशोकतद्रासय पर्वोक्तिकलाग्रटये निरवश्ष पत्वतात्छचकत्वात्‌ ॥ १६ ॥\ (८) त नगरुणावपयामपवाद्ाचेन्तपं समाप्य सगुणविषयं सृत्यपद्षमं प्रागए- न्यस्त विवेचयति- दकग्रज्वलनं ततकाभितदारो वियासामथ्यांचच्छेषगत्यनस्मृति- सगा हादानगृहातः शतापक्‌-

या ॥१७॥ (९) इति) तस्यपस्नहृतवामाद्‌ज।वस्या चक मिषत जक आयतम " सर पएतास्ते- जामात्रा; समभ्याददानो हूदयमेवान्यवक्कामति इ{तिश्रहूदयस्व- ` ` सुपमग्रज्वलनमय् द्यातमान मवति तलसक्ाह्ितचक्षुरादिद्वारः सन्स

१, ५ क

जावा निष्कामति ‹ तस्य हेैतस्प हृदयस्याग्रं प्रयोतते तेन प्रयोतेप्रैष आत्मा ननप्क्रामति चष्षुष्टावा म्ना वारन्पभ्यो वा शरीरदेज्ञेभ्यः [बृ० ४।४।२] इति श्रुतेः । अथे प्रद्योतन चाग्रावच्छेदेन

1 ॥ 17

५५१११४; नोमन्‌

* धनुश्विदवन्तर्गतः ऽग्रं मन्थः ख. पुस्तकस्थः ।

२२० ` बह्मानन्दसरस्वतीदिरविता- [ ४ चतुथाष्यायस्य-

तत्त (रकरणकोक्रान्त्यनुक्रूटप्राणादिवृत्तिः । हार्दन मानसेन सश. णोपासनेनानुगृहीतो युक्तस्तु जीवः शतनाडीम्योऽधिकया मूधै- न्यनाञ्या निष्क्रामति न वन्यया विदयासामथ्यानुरोधात्‌ । अन्यथा नाढ्न्तरेणोक्कान्तो बहमलोकादिभिन्नङोकस्यैव प्राप्यत्वेन बह्मलो. कादिपरापकस्य विद्यासामथ्पंस्य हान्यापत्तेः । सा विदा शेषो हेतुर्थस्य फलस्य तद्रतिस्तत्मकरणं तत्संबन्धात्‌ । .“ इतं चेका च हृदयस्य नाञ्यस्तासां मूधानमभिनिःसुतेका । तयोध्व॑मायन्नमृतत्वमेति ` [ छा9 ८। £ । ६ | इतिश्त्या विधाफट प्रकरणे तन्नाञ्य। उक्तत्वाव्‌नस्मयतेऽ- ननेत्यनुस्परतिरुक्तभ्वाक्य तस्मात्‌ । योगा बह्मनाडी तियो गिकङाब्दरूप- समाख्या तस्मात्‌ । तथा च प्रकरणवाक्यसमाख्यामि्विदययाफञाप्त्ययं मूधन्थना ङ नियम्पते तत्फलस्य च नाङ्यन्तरपारिषंख्याया आथिकता- वदोषत्वमिति मावः ॥ १७॥ (९) रश्म्यनुश्ारी ॥ १८ ॥ इति ।

गृधन्यनाङ्व।क्करामन्वेरारममाटम्न्य गच्छति । (अथ या णता इद्यस्य नाड्यः ` [ छा०८।६। १ | इत्यपक्रम्य नाडीररिमसंबन्ध- भुक्त्वा यर्जतदुस्माच्छररादुत्करामत्यथतेरेव रर्मिभिरूष्वंमाकमते [छा०<।६।५] ह्यस्व तयाोध्वमाग्रन्नमूतत्वमेति ` [ छा ८। ६। ६ | इत्यस्योक्तत्वात्‌ ॥ १८ ॥

नार नेति चेन्न संबन्धस्य यावदेहभा- रतादशयति च ॥१९॥ (३०) इति ।

न नारि न नाड]ररेमसंबन्धस्तथा च निशि परेतानां दिवापेक्षणे देहस्य राजौ दाहादिना नाङररिमि्तबन्धस्यासं मवाद्रङििद्वाराऽऽदि (नाण वययाफलाप्त्यसंमव इति चेन्न | नादडीरस्मिसंबन्धस्य यावहे ईमावत्वात्‌ । चो हेतो ।. अभुष्माद्ादृत्यासतायन्ते ता आच्च नापु सृप्ता आभ्यो नाडीभ्यः प्रतायन्ते तऽमुाष्मन्नादित्ये सृप्ताः [छा०८।६।२] इति श्रतिवरस्मात्तथा दशयति । तथा चोक्त अतेः काला विशेषेण ररमसबन्धब।धकतवाद्न्यथा विद्याया; वाक्षिक्ष-

कनीयः पदः] वेदान्तसू्ुक्तादणिः। ` २२१

कष्त्वापातादनुपलभ्यमानसृष्ष्मरस्मिसंबन्धस से षापकामावाच्च नदोष श{त.भाषः॥ १९ ॥ (१ ०) |

अतश्चायनेऽपि दक्षिणे ॥ २० ॥ इति।

. अतिः फटममाहहय वद्याववधायङ्शाखन्यथानुपपत्तेरेव द क्षिणेऽयने प्रेतोऽपि वद्वानुत्तरायणाद्यमिमानिदेवताघटितमार्गेण गच्छत्येव । उत्तरायणस्य प्रास्त्यप्रसि स्त्वावेद्राद्रेषया । माप्मस्योत्तरापणापे- साऽप पित्पसादलन्धस्वच्छन्दम्रत्यताख्यापनाय ॥ २० ॥ ननु- अथिज्यातिरहः शङ्क षण्मासा उत्तरायणम्‌ । तेच प्रयाता गच्छन्ति बह्य बह्मविदो जनाः | धूमा राच्नस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम्‌ । तन चान्द्रमसं ज्पोतियागी प्राप्य निवर्तते › [ म० गी० ८।२४।२५ 1 इति राचिदक्षिणायनमेतानां पनरावृत्तिः स्मदते तजाऽऽह्‌ -- याोगेनः प्रति च स्मर्यते स्मार्त चेते ॥ २१॥ (११) इति । एत्‌ जवृत््यनावृक्त। समातं योगस्पृत्युक्तानछठानफले न त श्रत्यक्तवि- द्ाफटे । यतः ^ यत्र काटे त्वनावृत्तिमाव्तिं चेव योगिनः तरवाता वान्तत कठि वक्ष्यामि मरतपम ` [ म० गी० ८२३ | इत्युपक्रम्य यागानुष्ठानवतः प्रति तहुमयं स्मर्यते । तथा च विषयमे- द्‌ाव्चराधः । चकारारस्मृतेरप्यहराद्यभिमानिदेवतापरत्वे सुतरामवि- राधः । तस्मद्रात्रावेव दक्षिणायनेऽपि प्रेतेन विदुषा कियाफलं सञ्यत ९व ॥ २१। (११) | इाते चतुथाध्यायस्य द्वितीयः पादः ।॥ २५

अथ चतुथध्यायस्य ततीयः पाद्‌ ।

उत्कान्तस्य वेदुषां दृवयानपथनिरूपणं तृतीयार्थः । तत्र ‹ अथैत व रारेमामेरष्व अक्रमते [ छार ८ । ६.। ५ ] इ्येवरकरिणास्वव्यव-

२२२ बरह्मानन्दसरस्वती विरविता- [ ४ चतुथाध्यायस्य- न ५ कन ध ह, प । च्छेद्‌ात्‌ ‹ स यावष्कषप्येन्मनस्तावदादित्पं गच्छति ` | छा० ८६ । ५) इति क्षिप्रतानिर्दशस्वय विलम्वितमागान्तरसुचकव्वाद्धिन्नोपस- नदोपत्वाद्धिन्नप्रकरणस्थत्वाच्च नानाविधमागां इति परत्याह-- क ^ ~ अर्चिरादिना तत्मथितेः ॥ १॥ (१) इति।

सर्वाऽपि विद्रानविरादिवरितेनक्षितेव मार्गेण गच्छति। पच्चामिवि्ा- प्रकरणे “ये चेमेऽरण्ये धद्धा५सत्यमित्युपासते तेऽ्िषमेवामिसं मवन्त्यायि- षोऽहः' [छा०५।१०।१] इत्यादिश्रुत्या विद्यान्तरवतामपि तस्य मार्गस्य पथितेरुक्तत्वात्‌ । तथा च रङम्यहरवदुसूर्थादयो यद्यपि सँ तत्तद्िधाप्र- करणेषु नोक्तास्तथाऽपि धटक्स्वेन गुणीभूतस्य रस्यादेभदेन भानस्य मामस्य मेदायोगात्कल्प॑नालाघवाद्बहुल्पवरितमार्गाणामसमानवटवेन विकल्पासंमवात्‌ ! एतैरेव ` [ छा० ८ । ६ । ५ †] इत्यादे रस्मिभापक- त्वबोधकस्थान्यन्यवच्छेदकस्वे वाक्यमेदापस्या रर्मिशब्द्पाप्तस्य ररम्य- योगग्यवच्छेदस्यानुवाद्कत्वा स्पिप्रतोक्तश्च पित्रयाणावच्छिन्नचन्द्रगम. नापेक्षिकत्वाद्धिन्नोपासनाश्ञेषत्वेऽपि भिन्नक्मशोषाहवनीयादिवद्मृमेदे चाधकामावादूघटक्ेकदेशप्रत्यमिज्ञानायचैक एष देवयनमाभं इति भावः॥ ११८१) `

वायुमल्दाद्विशेषविशेषाभ्यामू ॥ २॥ (२) इति |

ˆ अ्िषोऽहरह्न आ! पयमाणपक्षमा प्य माणपक्षाधयार्षड्कद्‌ङ्ङेति मासरार स्तान्‌ ः । | छा ०५। १०। १ | ध मासेभ्यः सवत्सर ९ सघत्सरा- दादित्यमादित्याचन्द्रमसम्‌ ` [छा ५।. १० । २] इत्या. राद्परम्परया गच्छन्सवत्सरश ब्दिताद्व्डादनन्तरं वायुं गच्छति। "स वाुमागच्छति तस्मे स तञ्च विजिहीते यथा रथचक्रस्यखं तेन स. ऊध्वेमाक्रमते स जादत्यमागच्छति ' [ वृ०५।१०॥ १] इतिषि- रषलाभात्‌ । ˆ अश्चिठोकमागच्छति स वायुलाकं स वरुणलोकं स [ष्व स पजापतिलोक स „ बह्मटोकम्‌ 1 [को पी० १ । वतन किन्त न वां

ऊ; ९ दाद (वशषामावात्पाठकरमस्य पूव (क्तभोतक्रमा-

दोबल्यात्‌ । ° मासेन्यो देवलो देवन वासाठकमस्य पू क्त भो तक्म १ ति ॥ (२ प। क्वा वल काद्ा दत्वम्‌ [ व्रे० ६।२। ११५६ जप्तनयश्यत्युक्त -------- ट नन्वपमपि बासन्यवहितं डद वायुञ्यवहितं छेद

धि १ 4 † + (स ९५ | ५ छ, हन्य 1 ४: ल ररृतद्स्चाद्न [द्‌ प नः । ३ ख. र्म तु षा ॥ ४ ख, कादा न । | १ ४

छवः पद्ः ३] वेदान्तमू्रमुक्तावटिः। २२३

दानरूपोपपादकस हितस्य वाय्वानन्तयस्याव्यवहितत्वौ चित्यात्‌ । एवं मासानन्तयमपि संवररेण व्यवहितमुक्तशचत्यन्रोधात । न च देषलो- कानन्तरमे प सवत्सरः कुतो न स्यादिति वाच्यम्‌ । छान्दोग्ये देवयाने „ व ्िम्धः सवत्तरम्‌ ` इत्युक्त्वा पितरयाणेऽपि संवत्सरस्य मासानन्त- प्रसक्तो ‹ यान्पद्भदक्षिणेति मासाभ्सतान्चेत संवत्सरमामिप्राप्रबन्ति [ छा०५। १०।३ ] इत्यनेन तन्नििध्य ‹ मसेभ्यः पितृलोकम्‌ | छा० ५। १०४ .| इत्यनेन संवत्सरानन्तरत्वेन श्त्यन्तरपाते देव-

क

टाक्रस्थाने पितृलोकस्योक्तत्वात्‌ ॥ २॥ (२) तदडितोऽधि वरुणः संबन्धात्‌ ॥ ३ ॥ (२ ) इति ।

। 8 आदित्याञ्चन्दरमसं चन्द्रमसो विद्युतम्‌ ' [छा०४।१५।५] इत्यत्राक्तायास्तडितोऽध्युपरि वरुणोपलक्षिता वरुगेन्दप्रजापतयो भच्छ- ता कमेण लभ्यन्ते । वरुणस्य विदयुत्संबन्धिजलापिष्ठातुतेनाऽऽगन्तुका- नामन्ते निवेश इतिन्यापेन च वरुणादीनां विद्यत आनन्तर्यखूपसव- न्धलामात्‌ ॥३।(३). | |

आतिवाहिकास्तष्िङ्गात्‌ ॥ ४ ॥ इति,

' तेऽचिषम्‌, [छा०५।१ ०1१] इत्यादिश्रुतावधिरादिशब्दिता अिरा- द्य भिमानिन्य उत्क्रान्तस्य पुरुषस्याऽऽतिवा हिका उत्तरोत्तरस्थानपा- पिका देवताः । ‹ चन्द्रमसो विधृतं तुरुषोऽमानवः स एतान्वह्म गम यति ` [ छा० ४।१५।५ ] इत्यस्मिञ्चक्तश्ुतिशेषे विद्योकाद्राहक पुरु - षस्यामानवत्वविंशेषणस्यार्बिरादिस्थानाद्राहकस्य मानवदसुचकतया

तषटिङ्गताद्काक्यशोषोक्तवाहकचेतनत्वदश॑नेन पर्वत्र सामान्यवाक्येऽपि लथा कल्पन ॥ ४॥ व । => उभपव्वामह्यतच्ाल्सद्धः ॥ ५ ॥ इति ।

अधिरादिपदाथः च निश्चेतना उमयोरुत्कान्तजीवस्य स्थूठदेहश्यु- न्यस्याचिरादिस्थानस्य चाचेतनस्य ग्यामोहादपरयतनवात्तस्यामिमानि- देषतात्स्प सिद्धेः । चेतनमन्तरेणाप्रयत्नस्य गमनासंमवादृहःडङ्ुप- स्लोत्तरायणार्नां काठान्तरपेतं भ्रति मागघरकत्वानुपपत्तेश्वेति मावः॥५॥

९ ख. (त्वरूपक' । २ ख. भक्ते वा" ।

२९४ बह्मानन्द्सरस्व ती विराचेता- [ ४ चतुर्थाध्यायस्य

न्वेवं वरुणादीनामप्यातिवाहिकदेवतात्वे विद्यहोकादमानवपुरुषेण नयनं भौतं विरुद्धं तत्राऽऽह- ह

ेयुतनैव ततस्तच्छरतैः ॥ ६ ॥ ( ४ ) इति ।

ततो विद्यतोऽमानवपुरुषेण नीयत एव तद्रोधकश्रुतेः । वरुणादीनां तु तल्मतिबन्धाकरणादिद्राराऽऽतिवाहिकदेवतात्वमित्युमयाविरो धः । तस्भा- देताहशषो मार्गो विदुषां चिन्त्यो गतिहेतुश्चेति सिद्धम्‌ ॥ £ ॥

मार्गं निरूप्य तेन प्राप्तव्यं निरूपयति-

कायं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ॥ ७ ॥ इति ।

कार्यमुपासना विषयतत्तद्ण बिशिष्टं बह्म प्राष्यमस्येव गम्यत्वोपपत्तेः । निरू( र )पाधिकस्य नित्यप्राप्तत्वात्‌ "न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति [ व्र०४।४।६ ] इत्यादिना गतिं विनेव तदृाप्तयुक्तेः । तद्ापेरेकर- सत्वेनोपासनातारतम्याधीनतारतम्याचुपपत्तेः । जीवे बह्मणो विकारल- मवयवत्वं वा परकटप्य गतिकल्पने ‹ निष्कलं निष्कियम्‌ ` [ भ्वे० ६ । १९ | इत्यादिश्च तिविरोधाद्धिकारिण्यवयाविनि च नित्याप्त्यावश्यकत्वा- न्मक्षे स्वरूपनाज्ञपरसङ्गात्‌ ‹ नात्र काचन भिदाऽस्ति ` [ नसिह० ता० < | इत्याद्यव्यन्तामेदबोधकश्ुतिजात विरोधा । तत्छसाक्षाकारं विना प्रथमत एव केवल्यानुपपत्तेश्च ॥ ७ ॥ विशेषितत्वाच्च ॥ ८ ॥ इति । “ बह्मलोकान्गमयति ते तेषु बह्मलोकेषु पराः परावतो वसन्ति" ` [ ब्० ६।२। १५ ] इत्यत्र बह्मलोककष्देन सत्यलोकख्टेन योगि- कत्वेऽपि प्रयोगपरादधयात्प्रथमतस्तस्यै वोपस्था५कन गम्यस्य विदो पितत्वा- बहव लक इत्यथ _आधारसप्तम्बनुपपत्तेः । ‹ तुतीयस्यामितो दिदि 2 ( छा० ८ । ५। ३..इत्यनेन मूलाकातूर्त यलोकस्य मोगापिकरण. वाक्त; । ` प्रजापतेः समां देम पपये › [छा० ८ । १४ । १ 1] „ त्रमद्ायर तरस्तङ्श्वत्थः सोमसवनस्तद्पराजिता पूत्रह्मणः भ्रभ॒- (2 लका मवाति | छा०५ । १० ॥ १० ] त्यादिना च ---- र 'पतत्वात्‌ । परावतः पराञग्रष्ठानस्वोपासकानवतीति

१यख. पक्त्वेन। `

क क, = क ध ट क २९४ बह्मानन्दसरस्वता।वराचता- [ ४ चतुधाध्यायस्य- न्वेवं वरुणादीनामप्यातिवाहिकदेवतत्वे व्द्ह्टोकादमानवपएरुषेण नयनं श्रोतं विरुद्ध तत्राऽऽह- ति क, = 9, ज न वैयुतनेव ततस्तच्छरतेः ॥ ६ ॥ ( ४ ) इति । ४" क ॥ ® ॐ ततो विद्युतोऽमानवपुरुषेण नौयत एव तद्रो धकश्रुतेः । वरुणादीनां तु तसतिवन्धाकरणादिद्वाराऽऽतिवाहिकदेवतात्वमिव्युमयाविरोधः। तस्मा- देताहशो मागो विदुषां चिन्त्यो गतिहेतुश्चेति सिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ मार्गं निरूप्य तेन प्राप्तव्यं निरूपयति-- [+ ५ [+>९ कायं बादरिरस्य गल्युपप्तेः ॥ ७ ॥ इति ।

कायमुपासनादिषयतत्तद्रणविशिष्टं बह्म प्राप्यमस्यैव गम्यत्वोपपन्तेः । निरू( रु )पाधथिकस्य नित्यपराप्तव्वात््‌ (न तस्य प्राणा उक्कामन्ति , [ बृ०४।४।६ ] इत्यादिना गतिं विनैव तदप्लयुक्तेः । तद्‌ातेरेकर- सत्वेनोपासनातारतम्याधीनतारतम्यानुपपत्तेः । जीवे बह्मणो विकारत्व- मव यवत्वं वा प्रकट्प्य गतिकट्पने ‹ निष्कलं निष्क्रियम्‌ ` [ भ्वे० ६६ १९ | इत्यादिश्चतिषिरोधाद्विकारिण्यवयविनि च नित्याप्यावरयकत्वा- न्मोक्ष स्वरूपनाङपरसङ्गात्‌ ‹ नात्र काचन भिदाऽस्ति | नरसिंह ० ता० < | इत्याद्यत्यन्ता मेदो धकश्चुतिजात विरोधा । तच्वसाक्षात्कारं विना प्रथमत एव केवल्यानुपपत्तेश्च ॥ ७ ॥

विशेषितत्वाच्च ॥ < ॥ इति ।

ˆ बह्मलोकान्गमयति ते तेषु ब्रह्मलोकेषु पराः परावतो वस्तन्ति ? [ बरु० ६।२। १५ | इत्यत्र बह्मलोकशञब्देन सत्यलाकरूटेन यौभि- कत्वेऽपि परयोगपराुरयास्मथमतस्तस्य वोपस्थापकेन गम्यस्य विशेषितत्वा- वह्मव लाक इत्यथ आपारसत्तम्यनुपपत्तेः । ‹ तुतीयस्यामितो द्विः | छा०८। ५। ३.].इत्यनेन मूलोकान्तृती यलोकस्य मोगाधिकरण. त्वतः । ' प्रजापतेः समां देहम प्रपये › [ छा० ८ । १४। १] -तररमव्‌ाय~ सरस्तदश्वत्थः सोमसवनस्तदपराजितां पुबह्मणः प्रम. क हरण्मयप्‌ + [ छा० ८ । «। ३ | | इत्यादिना पञ्चाथिबि- | ययः शद्धः पूतः पुण्यलोको भवति , [ छा०५ । १० ॥. १० 1] ` इत्यादना च विरोषितत्वात्‌ । परावतः पराञशेष्ठान्स्वोपासकानवतीति

"पकत्वेन ।

= ततीयः पादः] वेदान्त्र्मुक्तावलिः। २२९५

पराविन्बह्मा तस्व लोकेषु । अथ वा परावतः परवन्तः पराधीना बह्मा- लुगता इत्यर्थः ॥ ८ ॥

= सामीप्यान् तद्व्यपदेशः ॥ ९ ॥ इति ।

यद्यपि बह्मशब्दोऽनवच्छिन्ने बह्मगि गुख्यस्तथाऽपि वास्तवतदमे- दरूपात्ामीप्यादन्यथोक्तानुपपततेश्च ‹ स एतान्बह्म गमयति [ छा° ४ ॥ १५। ५ | इत्य तस्य सोपाधिकस्यैव व्यपदेशः । यद्वा सोपाधि- कस्य पश्चलनिरुपाधिपापकतवेन तत्सामीष्वात्तन्न तद्यपदेश्स्तद्मेदोप- चारः ॥९॥ नन्वेवम्‌ ‹ एतेन प्रतिपद्यमाना इमं मानवमावर्तं नाऽऽवर्तन्ते ' [छा० ४ । १५।५ ] ' तेषामिह न पुनरावृत्तिः [ बृ० ६।२। १५] ˆ तयोध्वमायन्नमृत्वमेति ` [ छा० ८1 ६।६ || इत्यादावनावृत्तिवं- तेमानामूतत्वािश्च विरुध्येत कार्थत्रह्मपरात्तावावृततेवंवेमानाग्रतत्वामा- चस्य चाऽऽवइयकत्वात्‌ । न चेमभितीहेतिपदस्वारस्यात्कल्पान्तर आव- त्ति्भ्यत इति वाच्यम्‌ । इदमो वरतंमानेकल्यजातीवाथकववेन कल्ण- न्तरेष्वप्यनावुत्तिठभ्धेः । अन्यथा पुरोव्तिनोऽस्थिरत्वेन तद्र्थकत्व एतकत्पेऽप्यनावृच्यलामापत्तेरत आह-- ` कायात्यये तदध्यक्षेण सहातः प्र- मकिधानात्‌ ॥ १० ॥ इति। अभमिधानादुक्तश्रतेरतः कायब्रह्मणः परं बह्म प्राप्यमिति यह्भ्यते तत्कायस्य बह्मटोकस्यात्यये प्रये तदध्यक्षेण हिरण्यगर्भेण सह न ल्लु दागेव तच तेषां मोगश्रुतेरमतव्वाशिहेतुतच्वज्ञानार्थं तलोक वेदान्त- भवणाद्पेक्षणाच्च । अत एव ^ अयन्नमृतत्वमेति ` इत्यञ्च वर्तमानत्व- मविवक्षितेमायनामरतत्वाप्त्यरेककतंकत्वमाच्रस्य विवक्षितत्वात्‌ । तस्मा- त्कायंबरह्मणो गम्यस्वेऽप्यनावृत्यमुतत्वाप्िश्रुतीनामविरोधः\॥ १० ॥ स्मृतेश्च । ११ ॥ इति। ¦ बह्मणा सह ते सवं संप्रा प्रतिसंचरे ।

~ १५सख.चत्रह्मतः। रख नजा 1 ख. ततमाः । र | |

बह्यानन्दसरस्वती विरचिता { ४ चतुधाव्यायस्य-

परं जेमिनिर्मुख्यत्वात्‌ ॥ १२ ॥ इति ।

£ जह्य गस्चाते › [ छा० ४) १५॥ ५ | इत्यत्र गस्थं पर निरुपा- भिकूमेव तभ्रैवानव च्छिन्नवोधकबड्कशब्द्स्य भुरुपत्वादिति जेमिनि- वंक्ति॥१२५॥ _ द्रनाच ॥ १२॥ इत । ४ नामरूषयोंप्निवंहिता ते यदन्तरा तद्ह्म ' [ छा० < 1 १४। १ ] इत्यादिना च्युद्धबह्य परकृत्य " प्रजापतेः समां वेशम प्रपयेः [छा० ८। १४१ १ ] इत्यादिनोक्ताया वेमप्रतिपत्तेहादृविद्यार्यां गतिमत्यां ‹ तद्पराजिता पएूरह्यणः प्रभुषिमितं हिरण्मयम्‌ ` [ छा० <।५।३] इत्यादिनाऽपि निदैक्षदृशंनाक्कठवरह्ीषु परबिदययाप्रकरणेऽपि गतिनिरदेश- दशना ।॥ १३॥

-बाद्रिमते स्वसंमतिपवसानाय जेमिनिमतं दूषयति-

न च कार्य प्रतिपत्यभिसंयिः ॥ १४॥ ८५) इति।

नेवम्‌ । चो हेतो । यतः कायं सोपाधिके बह्मणि गम्येऽपि वेहमर- तिपत्यमिसंधानं संमति । पवंवाक्ष्यस्य शुद्धवह्मविषयस्य विच्छेदस्वी- काराक्तठवहटीषु च परविद्यास्तुव्यथंमपरविद्यागतगव्युक्तेः ‹ विष्वङ्ङन्या उक्करभणे मवन्ति ` [छ०८।६। ६ ] इतिवत्‌। नच कार्ये प्रति र्यभिसधिरित्यन्पथानुपपत्तेसक्तश्वाच ॥ {४ ॥ ( ५ )

अपतोकाटम्बनान्नयतीति बादरायण उभयथाऽदो षा्तत्कतुश्च ॥ १५ ॥ इति ।

ये चामी अरण्ये श्रद्धां सत्यमुपासते [ब्र ६ । २। १.५ इत्युपक्रम्प विदयुदन्तमविरादिमागंमुक्तवा ‹ बह्मलोकान्गमयति ` ^ ब° + 9 ध १4 | इत्युक्ते सत्यशब्दितबह्म)पासकस्य कायबह्यप्रा- सलामाद्रह्यस्वन मनअ।दिपरतीकोपासकान्विद्युहधोकागतपुरुषो न बह्य- खोक मरति नयति कंतु तद्न्यान्‌ । एवमपि अनियमः स्वसाम्‌, [ ब० भू०२।३।३१ | इत्यादिसूजमप्यप्रतीकालम्बनानामेव बह्मलोकग-

। १

(तेबववस्थापकमिति मर्तौकोपासकानां बह्मोपास्षकानां चोमयथा द्विधा

वयवस्थाङ्गकारे दोषाभावात्‌ । ननु च्छान्द्ये "ये चेमेऽरण्ये द्धा

च्यः पादः ४] वेदान्तदरुक्ताविः ! २२७ तप इत्युपासते ` [छा० ५। १०1 १ ] इत्युपक्रम्य एतान्बह्य गमयति ` [ छा० ५। १०१२ ] इत्युक्तेः ‹न तन्न दक्षिणा यन्ति नाचद्वासस्तपास्वनः ` इते श्रत्यन्तरमनरुध्य भद्धातपःशब्दया{व- दार्वन्मात्रपरत्वनेणयास्रतीक्छोपासकानमपि बह्मटाका पिरावश्यकी, अन्वया तषा वद्युहाकपयन्तगमनसिद्धान्तस्यापिं दुं मतवात्तत्ाऽऽह- तत्करतुश्चोते। ‹ ते यथा यथोपासते तदेव मवन्ति इ तिश्रुतेस्तस्मि- नकाचवह्याण क्रतुरुपासन यस्वस एष तत्माप्तमहति न त तत्वेन मनअद्रुपासकः । चा हेता ॥ तथा चोक्तश्चतावेतानित्यस्य प्राधान्येन भक्रन्तपच्छा्वेदामेव परामज्कत्वात्‌ “ तदारोहन्ति यत्न कामाः परागताः (नतत दक्षिणा यन्ति ` इत्यादिसामान्यश्रतेरपि तत्कतु- न्यायमनुरुध्य दृव यानाराहमाच परत्वेन प्रतीकोपासकानां न बह्मलोका- स्रं तु सामान्यश्रुत्यनुरद्धविद्यष्ोकान्तगगतमागाभिधापिच्छान्दो- ग्यश्चातवलाद्रहह्छाकपयन्तदेव यानारोहुणम्‌ । पश्चाशिकिदां त॒ बह्मलो- का स्वचानकत्वेन न तत्करतुन्यायवाध्यता । दृष्षिणा वक्षिणायुक्तक- मनुष्ठायनः ॥ १९५ ॥

विशेषं च दशयाति ॥ १६॥। ( & } इति ।

परत(कांपासनेषु " यावन्नाश्न गतं तचास्य यथाकामचारो मवति ` [ छा० ७। १ । ५]; यावह्काचो गतं तत्रास्य वथारामचारः | छा०।७।२।२] इत्यादिना फलविशेषं दशयति । ‹ नामोपा- स्स्व ` [ छा०७। १।४ ] इत्यादिना च नामादीनामेवो पास्यत्वोक्त्या तदुपासनस्य बह्मो पास्नाद्विशेषं दशयति । ततश्च न तेषां गह्मटोकाेः फटंन वा बह्मोपासकत्वमिति मावः॥ १६१८६)

इति चतुर्थाध्यायस्य ततीयः पदः ॥ ३५

अथ चतुर्थाध्यायस्य चतुथः पादुः \

क,

(नमणज्ञस्यप प्राप्य वद्चयातः- रपयाऽऽविरभावः स्वेन शब्दात्‌ ।॥ १ ॥ ३।त ।

८ अस्माच्छरीरात्समस्थाय पर ज्यातिरुपस्पद् रन्न रूपणा; {निष्पद्यते ° ( छा० ८। ३ \ ४ ) इति मोक्षप्रतपद्कशचुत्दा पर

४ सख. (नक्ते !. २ ख. नक्ते ।

२२८ बह्यानन्द सरस्वतीविरिता- [£ चठयाभ्यायस्व ~ | ज्यो तिरुपसंपद्यामेदेन साक्षात्कृत्य स्थतस्य पुरुषस्य पूवास्यतन स्वरू- पेणाऽऽविमावा मवतत्युच्यते न॒ त्वानानष्वद्यत इत्यस्याक्ताथक- त्वात्स्वहपस्य च सहज सिद्ध त्वात्स्वक्ब्दस्यापि स्वीयाथव्वादागन्तुकेन केनचिद्धर्मेण स्वकीयेन निष्पयत इत्यथः । स्वेनेतिशब्द्ात्तस्याऽऽगन्तकध- मस्य स्वयत्वस्याधद्व टब्धत्वात्तदुकवयथ्यन स्वनातशब्द्स्य वयः ध्यात्‌ । चिद्धान्ते तु सगुणदिद्यावन्निशुणविद्यायाः फल स्याप्यागन्तुक- तप्रसक्तो तद्यवच्छदपरत्वास्स्वेनेत्यस्य साथक्यम्‌ । अभिनिष्पद्यत इति त॒वियाया अस्तवे स्वरूपस्याप्यविद्यारूपोऽमावः, विद्यायाः सखे स्वरूपससख मिति कषैमिकजन्यतारूपाविर्माववोधकस्वाद्‌ विरुद्धम्‌ । ताह- शीमेव जन्यतां प्रतिसंधाय पवतन्ते सुभक्षवः । तिरोधायकाज्ञानत- त्कायनिवुत्तिरूप आवि्माव एव वा स्वखूपमा्रपर्यवसन्नाऽभिनिष्प- दथः । स्वद्पस्य च सहजसिद्धत्वेऽपि विस्प्रतकण्ठचामीकरवत्साध्य- सवमज्ञनेन प्रतिसंदधते प्रवतेमानाः । तत्वसाक्षाक्कारपर्यन्तमज्ञानक्रत- स्याहं संसारा शुद्धवह्यस्वखूपत्वं ममासिद्धमित्यपरोक्चभमस्य शाख- यु क्त्यधानपर.क्षज्ञानानिवत्यंस्य जागशूकत्वात्‌। तथा च तत्वज्ञ; स्वरूपे णच जायत न त्वागन्तुकफलवत्तयाते स्वरूपात्मकाज्ञानतत्काय निचतति- ` मान्नत्वागन्तुकफटवानिति वा शरुत्यथं इति मावः ॥ १ ॥

पूववाक्यपयाल।चनादप्युक्तश्तेरक्यिातत्का्यनिवत्तिमानेव प्रतिपि- पाद्पिषितो न त्वागन्तुक घर्मान्तरवानित्याह-

सक्तः भरातेज्ञानात्‌ ॥ २॥ इति)

अविद्यातत्कायांभ्यां मुक्तस्त्यक्त एष तच्वज्ञ उक्तश्रुतेः प्रतिपिपाद- यिषितः । (अन्धो मवत्यपि रोदितीव [ छा० ८ । १०। २ ] गविनाज्- मेदाप।तो मवति ` [ छा०८। ११। १ | इत्यादिनिन्द्रेणावस्थाच्नय- कद [पतस्य कथमपहतपाप्मादिटक्षणात्मत्व रित्याक्षेषे करुते ' एतं त्वेव ते भू याञनुव्यार्यास्पाम [ छा० | ११।३ | इत्यनेनावस्थाचय- 1 दस प्रजापातना गयारूयस्वेन प्रतेज्ञानात्पश्चादपि र सन्तं न प्रियाभरिये स्पृशतः ' [छा० ८।१२।१] इस्य॒पन्यस्य

भनत्पद्यतं स उत्तमः परुष [छा ०८। १२।३] इव्युपसंहा-

रात्र। वस्तुतस्तु स्वेन रूपेणाभिनिष्पत्तिः स्वरूपज्ञानतलसयक्तहश्याधि- करणकालपू दत्वानधिकरणकालो पहितत्वम्‌ । शुक्तिः पर्वं रजतवेन ज्ञाता | “शत न स्पेणामिनिमपवारिलौिकपयोग `तथा र्यात्‌ - उन रूपणामनिष्पन्नेत्यादिलोकिकप्रयोगे ` तथा पत्ययात्‌ ।

२. स. रूपमामेणाऽऽ । २ ख, स्योत्पत््र्थ

चष पदः ४ | वेदान्तुत्रमृक्तावटिः। = २२९

वषचतं चेदं ' ज्योतिर्देनात्‌ ` [ ब०सु० १।३1४० ] इतिम््‌

पथमाध्यायं । ताद्रशकाठश्च स्वरूपस्यानज्ञानतत्कार्यदिरधिन्ञानोत्पत्ति- क्षण पष ॥ २॥

आत्मा प्रकरणात्‌ ॥ ३॥ (१) इति।

_ ज्यातिःशाब्द्तस्तु ब्रह्मरूप आत्मेव “ च आत्माऽपहतपाप्मा विजरो + ? विमृत्युः ` | छा० < । ७। १ ] इत्यादिना तस्यैव प्रकृतत्वात्‌ ‹ तहेवा

+

ज्योतिषां ज्योतिः ' [ बृ०४।.४। १६] इत्यादौ तत्रापि मासकलत्वो-

(कि

पाघना ज्यातःशब्दप्रयागात्परामस्यस्य चे भास्कान्तरस्यः सयादृभा- सकत्वमथः ॥३॥।(१)

अमदन बह्यस्वहूप परं ज्योतिः साक्षास्छूुष॑ननपि तद्धनेन स्वस्वद्ध- पेणामिनिष्पद्यते ‹ ज्योतिरुपसंपद्य ` [ छा० < । ३।४ 1] दत्ादिना कमकतु मावादिरूपमेद निर्देशात्‌ । तचखमस्यप्देश्रुतीरमेदधरतिपादिकाः साधनी मूतन्तानसबन्धिनरपेक्ष्य प्रधानीमतफछप्रतिपादकश्तानां मेद्‌ योतिकानां बलवचवादृत एव पातश्जटादिभिरपि मोक्षेऽपि परनज्योते-

दोऽङ्की कियत इति प्रत्पाह-- ` अविभागेन ष्टवात्‌ ॥ ४॥ (२) इति! परज्योतिर्बिमागशुन्येनेव स्वद्पेणामिनिष्पद्यते स्वरूपेणाभिनिष्प- घस्य ' स उत्तमः परुषः ' [ छा०्। १२।३ | इत्यनेन फटवाक्य एव परञ्योतिरमेदनिर्वंशस्य हष्टत्वात्तच्वमस्यादिश्ुतीनामपि तदानु- गण्येनामेदप्रमापकवाद्धेदकाज्ञाननिवृत्तावभिन्नेनेव स्वहूपेणामिनिष्प- सेरप्त्यहत्वात्‌ ॥ ४॥ (२)

ब्राज्लेण जेमिनिरुषन्यासादि्यः ॥ ५ ॥ इति ।

स्वरूपेणाभिनिष्पद्यत ह्युक्तं तत्स्वद्पं बाह्यमेश्वरमपहतपाप्मवा- दिषत्यसंकल्पत्वान्तं सर्व्॑ञतवं सर्वेश्वरत्वं च “ य॒ आसमाऽपहतपाप्मा विजरो विग्त्युविशोको : विजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसकल्पः सोजन्वेष्टव्यः › [ छा० ८ । ७। १ | इति प्रत्यगाध्मसवरूपापन्यासात्‌ । « तस्य सर्वेष ठोकेषु कामचारो मवति ` [ छा० ७।२५। २ | इति ५ सतज पर्येति जक्षव्कीडन्मममाणः? [ छा०८। १२।३ | इत्यादि- तेश्वयविदनात्‌ ` ' यः.सर्वत्तः सवश्वरः ` इत्यादिव्यपदेकज्ाचेति । न

२३० जह्यानन्दसरस्वतीविरविता- [ ४ चतुर्थाध्यायस्य --

चास्थूटादिवाक्यैनति नेतीत्यादिवाक्येश्च तत््व॑पदाथयोनि विंशेषत्वपरमा- पनात्सत्यसकल्पत्वादीनामस्वामा विकलनिणंयात्तरमिनिष्पत्यसंमव इति वाच्यम्‌ । उक्तवाक्यानां साधनकोरित्वेन प्रातिसपिक्षत्वेन च तद्पेक्षयाः

फट प्रत्यासन्न स्याक्तोपन्यासादेबंलवस्वेन तत्स्वाभाविकत्वनिश्चायकत्व।(- `

तदन्यावेषय एव तत्वृत्तोरेति जमिनिषक्ति ॥ ५॥ चततन्मात्रण तदात्मकवा- आ - > देत्य।इलामिः ॥ ६ ॥ इति । चितिरूपं यत्तन्मात्रं निर्विशेषं तेनेवाभिनिष्पयते निर्विलेषसाक्षात्का- रफठस्य तद्ात्मकत्वान्निवृत्ताज्ञानपूणानन्देकरसचिन्मावात्मकतवात्‌ । तथा च स्वङूपप्रमापकवाक्यानामेव फलसमपंकलात्‌ । ‹ सत्यं ज्ञानमनन्तं बह्य' [त०२।१।१ ] ‹ आनन्दो बह्म ` [ तै०३।६। १ | “ अस्थूलमनणु [ ञ०३।८।८ ] इत्यादि ‹ अयमासमाऽनन्तरोऽशाह्यः कृसर; प्रन्तान- घनः ` [ बृ०४।५। १३ ] “नेति नेति [ ० २।३। ६] इति

नान काचन मदाऽस्ति ` [ ‹ त्रसिंहोत्त° ८ ] ‹ अतोऽन्यदार्तम्‌ [ बर०३।४।२] इत्यादिवाक्यानां च तच्च पद्ाथस्वरूपसमपकत्वात्स.

प्यसतक्व्पत्वाद्‌। ना सबन्धनिव चनास मवेनानिवंचनीयानामाविद्कवेना- वद्यानाशनार्यत्वावर्यकत्वेन स्वामाव्रिकत्वायोगाचित्स्वरूपातिरितत न स्वामाविक चिन्माघ्नत्वमेव मुक्तिः ' सतत्र पर्येति जक्षत्‌ ` [ छा० < । १२। ३] इत्यादिकं स्तुतिपरतववावेरुद्धमित्योडलोमि- वाक्त ॥ &॥

एवमप्युपन्पासादपूवभावादविरोधं

बादरापणः॥ ७॥ (३) इति।

एवे तत्व वदा च्न्माच्रहपेणाभिनिष्यत्तावपि पद्पुरुषटश्ष्या सत्यस- = कल्पत्वादेनामाभ्वर सच्वादीश्वरस्य च वस्तुतश्चन्मत्रताद्द्धहश्वभि- भयणेवोपन्यासाद्यवगतस्य परस्य सत्यसकल्पत्वदेमावादुमयोर्मतयोर- ` (रघ बाद्रायणोऽहं वहामि ॥ ७॥ (३) 0

प्ख यतवए 1 रक, सपेम

चतुथः पादः ४ | ` वेदान्तसूत्रमुक्तावलिः।. २९१ 9 1 | क ` सकृत्पादेव च तच्छृतेः ॥ € ॥ इति । वह्मठाकगतस्व सगुणन्ञस्य स्रक्चन्दनादे मागसाधनस्य प्रापे सक ` स्पादव मवति नत्वस्मद्‌ादारव पुष्पाहरणादृसापेक्षा “अथ यदि गन्धमा- स्यलाककमो मवति संकल्पादेवास्य गन्धमाल्ये समुत्तिष्ठतस्तेन गन्धमा-

स्यलाकन संपन्नो महीयते ' [ छा० ८ । २। ६ | इत्यादितो धकश्चतेः समान्यता दृष्टस्य वेशेषविषयकश्चुत्या बाधात्‌ ॥ < ॥

अत एव चानन्याधिपतिः ॥ ९॥ (४) इति।

अताऽवन्ध्यसकस्पत्वादेव ‹ य इहाऽऽत्मानमनुविद्य बजन्त्येताश्् सत्यान्कामा स्तषा ९ सर्वेषु लाकेषु कामचारः ] [ छा०८।१।६] इत श्रुत्या सगुणापास्रकोऽनन्याधिपतिस्तत्तद्धो गस्थानं गच्छन्केनाप्य- {नवाय इति बाध्यते ॥९॥ (४) | |

अभाव बादारराह दयवम्‌ ॥१०॥ इति ।

सकत्पस्याऽऽवरयकतवात्तत्षाघनस्य मनसो मावेऽपि तद्न्येन्दरियाणां हस्य चामाव बह्मटोके मोक्तुबादरिवेक्ति । हि यस्मात्‌ “ मनसता- न्कामान्पदयत्र मते ` [ का० ८ । १२।५] ८ य एते बह्यलोके ' [छा० ८ । १३। १] इति श्रुतिरेवमाह । काम्यमानेषु रमणे मनोयोगस्य नित्यप्राप्तत्वेन मनसेत्यस्य देहादिभ्यवच्छेद्परत्वावद्यकत्वादिति मावः ॥ १० ॥ |

9 र @ (= कन्दः | श भावे जार्मन्‌(वेकत्पामननात्‌ ॥ ११ ॥ इत

जेमिनिस्तु सेन्दियस्य देहस्य माषं वक्ति । स एकधा भवति त्रिधा मवति पश्चधा सप्तधा ' [ छा०७।२६।२ | इत्यादिश्रुत्या सेद्ियदेहनानात्वशूपस्य विकल्पस्यावगमात्तस्यानिगुंणमूमविद्यास्थ- -स्वेऽपे सगशणवक्याफटाक्तद्रारा नेगणस्तातेपरत्वात्‌ ॥ ११॥ |

दरादशाहवहुभयविधं बादरायणाऽतः ॥ १२॥ इति।.

यथा ^ द्रादश्षाहमूद्धकामा उपेयुः इत्युपायचाद्नाबाधेतस्वेन सरत्वं ! द्रादक्षाहेन प्रजाकाम याजयेत्‌ इति यजातचांद्नागोधेत- स्वेन चाहीनत्वं द्वादशाहस्य तथेवात उक्ताभवश्रुतिलेङ्ाद्रह्यलाके

` १ ख, करपषाद्‌ ॥

२६२ बह्मानन्द्सरस्वताविरविता- [ ४ चतुर्थाध्यायस्य

मछ मनस्तद्न्यान्द्रयदेहंः सहितं रहितं चेव्यमयविधं सत्यप्तकरपत्वात्सं- कटपवाचेञ्याच्च ॥ १२॥

तन्वभावे सध्यवटुपपत्तेः ॥ १३ ॥ इति । तनदहस्यामावे प्ध्यवन्मनःकल्पितविषयाणां साक्षिमात्नमास्यतेन

न

.मागापपत्तेः ॥ १३॥

भवि नाग्रहत्‌ ॥ १४ ॥ (५). इति ।

देहस्य मावे व्विद्दिषस। नकष।घनमनाव्रतत्रारया जायहशायामिष सान्लिसचन्धन मोगोपपत्तेः ॥ १४॥ (५)

स एकधा मवति ` [ छ०७।र२६।२ | इत्यादिना बोधितेषु -नानाससर्छु युगपद्धागास्तमव एकस्यैव शरीरस्य समनस्कतेन रर रान्तरष्वात्मचतन्यानमिष्यक्तेः । प्रतिहारीरं मनोन्तरार्णां सृष्यङ्ग- 1९० त्पात्तकपरिाच्छन्नमनोवच्छिन्नस्याऽऽलनो न तेरवच्छेदसं भवः ततश्वोक्तश्रतेभं (गानुपयुक्तरर।रप्रतिपादने प्रयोजनाभावात्स्तिमाज्पर- ` त्वनामावे वाद्रिरिव्यव युक्तं तत्राऽऽ्ह~-

।पददारास्तथा [ह दशयाते ॥ १५ ॥ इति।

_ पथा प्रद।प एक एत्र स्वसामध्यरद्नेकदीपमावं प्राप्य नानावतिष्वा- ॥वशचात तथा विदुषोऽपि विद्यामाहास्म्येन विन्ध्यसकल्पत्वादनेकधापन्न- मनःराररादिष्ववेशः । हि यस्मात्‌ ‹ एकधा मवति तरेधा मवति, | छ1० ७।२द६।२ | इत्यादिस्तथा दुरशंयति, अनेकदेहेन्दरियादिषु स्वाटमचेतन्यामिन्यक्तेरेव विदुषाख्धामावादिखू्पवात्‌. । तथा च श्ातबलादेव पूवस्थितमनस्र पव नानादेहान्दरयाद्रूपेण परिणामाः कल्पयन्तं । स्वपारणामवृत्तिज्ञानादययव च्छिन्नचेतन्प स्य स्वयताद्ुशनाना. '९८।न्द्‌यरूपपारणामावच्छिन्नयैतन्यस्य च ताहक्षमनाव च्छिन्न चैतम्य* भदः समरवत्यव । नानादशस्थनानादेहशूपेण पुर्वस्थितमवसा नानादे- शस्ववडुशाखारूपण महाव्र्षस्येव परिणामः संमवस्येवेति मावः, नच

स्थलदृहानां नानात्वे प्रत्यक्षसिद्धेऽपि तेष मनश्ष्ुरादेकमेकेकमिन्धि.

यमवास्तु. तावताऽपि अत्युपपरत्तराते वाच्यम्‌ । एक दहावच्छदन

पत्ताङन्कयजन्यज्ञानातपत्तिकाटेऽन्यदृहाषच्छेडेनापि तदापत्तेः, मन- आदे।नामेकतनानात्वयोरपि संकल्पानुरुद्धत्वाच । १५॥

न ०

ख तचोक्त । २ स“ न्य्येव स्वी । २ ख नती नाः तिं

चतुर्थः पदः ४} . वेदान्तदू्युक्तावटि!} - ` २६९२

ननु “ तत्केन कं विजानीयात्‌ ` (ब०४।५। १५) (नतु तदि- तायमस्ति ` (चर०४।३।३० इत्यादिश्चुत्या षविदुषा दैतदुषट्बाध- नाकथमश्वयमोगस्तन्ाऽऽ्ह-

स्वाप्ययरसपस्यारन्यतरापेक्षमाविष्छृतं हि ॥ १६ ॥(६) इपे । उक्तवाक्यं स्वाप्ययस्य भुषुपतेः संपत्तेः कैवल्यस्य चान्यतरद्पेक्ष्य दैतादश्िबोधकं हि यस्मात्‌ “ यच्च त्वस्य सर्वमासेवामूत्‌ ` (कु० २। ४। १४) इत्यनेन यन्न सप्तो न कंचन काम कामयतेन कचन स्वप्नं परयति ` ( ब ० ४।३। १९ ) इत्यनेन च समभिव्याहुतवाक्षन तथाऽऽविष्करत व्यक्ताक्रुतमर ॥ १६ ॥ (६ )

जगद्ष्यापारवजं धकरणादर्सनिहितेतवान्च ॥ १७ ॥ इति ।

सगुणविद एश्वर्य जगत्सषचचादिव्यापारवज तदुन्यविषयकजगत्स ह्या देबो धक तिष्वीश्वरस्य . नित्यसिद्धस्येव. प्रक्तत्वालयानन्तरं च्र्टरव स्थत्यादिकतुत्वनिद्ास्पृष््यारम्मकाठे चाऽऽधुनिकानापुणस- कानामसंनिधानात्कत्पान्तरोपासकानां च प्रटथ एव सहं ब्रह्मां मुक्तत्वात्‌ ॥ १५७ ॥

प्रत्यक्षोपदेशादिति चे्नाऽऽपिकारि कमष्डटस्थोकतैः ॥ १८ ॥ इति ।

‹ अश्रोति स्वाराज्यम्‌ ` [ ते० १।६।२ ] " स्वेऽस्मं देवा बणि- मवहन्ति ` [ते० १1५।३] इत्यादिप्र्यक्षोपदेश्ाजगस्ष्यादा- वेपि विहुष पेन्वयमिति चेन्न । ‹ अप्रति मनक्स्पतिं बवाक्पतिश्चश्चु- प्पतिः भोत्रपतिर्विज्ञानपतिश्च मवति [ त°. ६२]. इत्यनन्तरवाक्येणाऽऽधिकारिकस्य सवित्रमण्डलादिस्थस्य परवंसिदद्धेश्व- ररथ मनस्पतिशब्धितिस्य वाक्पतित्वादेश्वर्यमाज्लामा्थ विद्स्माप्यत्वे- नोक्तेः। आप्रोति स्वाराज्यमित्यादेश्च सवदेवतापुज्यत्वादि्षोधकत्रेऽपि ` जगत्सष्टवादिसामथ्यं मानामावति ॥ १८ \॥ `

विकारावर्ति च तथा हि स्थितिमाह ॥१९॥ इति ।

विकारावर्ति निर्गुणं बह्म सगुणोपासकेनापराप्यं सत्तथा तदुक्शीमेव स्थितिं मयांदामाह योतयति 1 यथा सगणस्थेव वस्ततो नि्गणंस्योपा-

1

? क, पतेः कः २८, स्तुगोनि। २ क. ˆ णत्वे$।

क्षि, क्न = क्ष,

२३४ बह्यानन्द सरस्वती! वेराचेता- [ 8 चतुर्थाध्यायस्य

क

सनावध्यगाचरत्वनापास्यत्वेऽपे सगुणविदां न .नेर्गण्या्िरतव्कतवा- तथा सथरुणे.जगक्क ंत्वादिगुणस्य सत्वेऽपि नोपासकस्य तदातेस्ताहः रागुणस्यापासनाविध्यगाचरस्वेनोपासकक्रत्वविषयत्वात्‌ ॥ १९ ॥

दशपतश्चव भव्यक्ञानुमानं ॥ २० ॥ इति।

=प्रस्यक्षं ८ तं यथायथोपासते तदेव मवन्ति ` इतिथ । अङ्गुः मानं । यंय वाऽपि स्मरन्मावं त्यजत्यन्ते कटेवरम्‌ । वेति कोन्तेय सद्‌ा तद्भावभावितः [ म० गी०<।६ ]इति (न

तं स्मरति

त धरवयुपासनाविषयगुणस्यैवाऽऽं दर्शयतः ॥ २० ॥ भोगमाघसाम्यटिङ्गाच ॥ २१ ॥ इति ।

. ^ यथां देवतां सर्वाणि मूतान्यवन्तयेवं हेवविदं सवानि मंतान्य- वन्ति ` ‹ तेनो एतस्मै देवताधे सायुज्यं सलोकतां जयति [ बु० १। ५। २३ ] इत्यादिलिङ्गादपि सगणविदो मोगमात्रेण सगणसाम्यं टभ्यत्‌ न तु जगत्कतुत्वादिकं सायुज्यशब्देन तादात्म्यमाचस्य सलोक- ताशब्दन तत्समानमागमाचस्य लामात्‌ । अन्यथा सर्वलोकामिमानि- द्वतातादृाल्म्वापन्नस्व तत्समानलोकलोक्तिवेयथ्यांदिति मावः॥ २१ ॥

नयु बह्मटाकाद्वेवायासनाफलस्य भक्ततादन्यकर्ममाचस्य च चद्यचव पूत द्ग्धत्वाद्विदुषः पुनरस्मि्टीके परावच्यनुपपत्तिः। न च उुत्ववाऽऽवत्तं नाष्यागृतत्वमुक्तमतोऽनावु त्तिरेव तस्येति वाच्यम्‌ ।

दम मानवमावतं नाऽऽवतन्ते ‹ तेषामिह न पुनरावृत्तिः " इत्यादि इातात्वमामतह्‌तिजन्दान्यां कल्पान्तर अव्रत्तिलामात्‌ । अत एवाग्र

`. तत्वमापि भतं गोणमेवेत्यत आह- `

अनावृतिः शब्दादनाब्रात्तः शब्दात्‌ ॥ २२॥ (७) इति।

` „ चड्ः कपान्तररप्यनान्त्तिरिव ˆ न स पुनरावतैते › [छा० ८।. १५। १] इतिसमान्यमुखाच्छब्दाच्छतेः । इहेत्यस्य संसारमात्राथते

५ॐ

बाधकामावादत एवेममित्यस्यापीदेनातीयार्थतवाद्रतमानकल्पार्थक्क-

^ त्वप प्रातिकल्पवातपरुषासति पतमानक्लपकाधरङ्त्वेन कल्पमात्रेऽ | ॥

नातरात्टामात्‌ ।

चतुरैः पाद्‌: 8 1 वेदान्तस््नमुक्तावरिः। २३५

बह्मणा सह ते स्व संप्राप्ते प्रतिसंचरे । परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविकानिति पर पदम्‌ | इत्या दिस्थृत्या वतंमानकल्पान्ते विदुषां केवल्यबोधनेन तेषामनाव- त्थावस्यकत्वा्च । ˆ आब्ह्यभ॒वनाहोकाः पनरावततिनोऽ्जन `

( म० गी ८ । १६ ] इत्यादेरप्यश्वमेधादिना प्राप्ततलोकाविद्रस्परत्वा- चते रोषम्‌ ॥ २२॥ (४)

इति चतुथाध्यायस्य चतुथः पादः ॥ ४॥. इति भीपरमहेसपरखििजकपरमानन्द्सरस्वतीपूञ्यपादशिष्य- ` बह्यानन्दसरस्वतीविराचेतवेदान्तसूत्रमुक्तावल्यां चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः । केषा | 2 6 क ` समापेयं बह्लानन्दस्रस्वतीिर चिता वेदान्तसूत्रमुक्तावलिः