आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रन्था टिः ।

११११११११ ११२७००१ २.५६. ०६१
अन्थाङुः ८३
अग्नियियुरोत्तममिभ्कृतसुबोधिनीटीकया र! धपिरचितान्वयाथै-
प्रकाशिकया टीकया च ततं
# अ | गा हः
सक्चपशार.कम्‌
अस्य दवितीयतृतीयचतुथौध ८. रूपो द्वितीयो भागः |
एत. स्तक
३० शा० रा० रा०वेयोपाहरङ्नाथशारििः
॥ पोधितम्‌ |
त्च

हरि नारायण आपटे
इत्येतैः
पुण्यार्यपत्तने
` आनन्दाश्रममुद्रणाहये

आयसारैशरद्रयित्वा
प्रकाशितम्‌ ।

शाटिबाहनश्काब्दा; १८४०
चिताः १९१८

[र

८ भल्य स्वेऽधिकाश राजशासनानुसरेण घछायत्ीङृतः )
मलयं नबाणकाधिकरूपकचतुष्यमू ( ४८९ ) ।

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संश्षेपशारीरकम्‌ । ४४१

भ क 0.

अथ संक्चेपक्लारीरके दितीयोऽध्यायः।
ख° ठी०-तदेवं समन्वयनिरूपणाद्द्रिततीपे ब्रह्मनि मानामावप्र-
य॒क्तासमवनां निरस्य दैताहिप्रस्यक्षादिविरोधान्भयाद्वमवं मन्वान
उक्तं समन्वयमाक्षिपति-

एवं समन्वयनिरूषणयाऽवगोधो
जातोऽप्यखण्डविषयो ननु वार्दजन्पः ।
मानान्तरेण परिपीडित एव जातो
पेदपकाशनरूताऽक्षनिबन्धनेन ॥ १ ॥

एवमिति । समन्वयनिषूपणया निष्पन्नोऽप्यखण्डवाक्याथनिश्वयो
भेद प्रकाशकेन प्रत्यक्षादिमूटकेन मानान्तरेण बाधितवबिषयो न फलाया-
ठमित्यर्थः॥ १॥
अ० टी०--तदेवं समन्वयलक्षणगतं षिशेषं न्यायतो निरूपितमुपश्रय यथपि श्रुति-
गतिपयाकचनायां स्वे वेदान्ता अविरोषेनाखण्डे ब्रह्मात्मनि प्रमाणमिति न्यायतो निधौसितं
तथाऽपि प्रयक्षादिप्रमाणान्तरिरोषे प्रतिभासमाने न तथेति प्रागुक्ते समन्वये मतिसाम्यं
मम वसेत इति मन्वानः श्तिभ्यो मानान्तरमाश्रिलयोक्तं समन्वयमाक्षिपति -पवं समन्वये.
ति । नन्विति प्रथमे योञ्यम्‌ । मेदप्रकाशनेति बिरोभिमानान्तरस्रूपकथनम्‌ । अक्ष-
ग्रहणमनुमानदेरप्युपरक्षणाथम्‌ ॥ १ ॥
घु° टी ०-नन्वद्वेतश्रस्यैव स्वविरोपि प्रमाणे बाध्यतां पागस्वभ-
फठकत्वश्रव्येव तद्‌ मावप्रस्यक्षभिति चेन्न वेषम्यादित्याह--
मजत्यलावु सहसाऽप्सु शिराः पुवन्त
[य „त "वा "अ
इत्यादकाद्ाभहतादव बाक्यजातात्‌ ।
क क क रोर
जताऽपि बुद्धिरिपवापितगोचरेव-
र क क क ध
मदेतवुद्धिरपि मेदधियाऽऽस्मनि स्पात्‌ ॥ २॥

मजतीति । आयतिफलगोचरा हि श्रतिरछं तादास्विकप्रष्यक्षं बाधितुं
नतु हषट्फला सा हि तेनेव बाधिताथां यथा ¦ मज्नत्यलाब्ु प्राबाणः

-----~--"*--- = “---

९ क, ०द्‌ात्निक7 |

५६

४४२ टीकाद्रयसमेतं- [ २ तीयोऽध्यायः ]

पवन्ते › इत्यादिश्चतिरिव्यर्थः । अभिहितादान्नाताद्राक्यजाताद्रास्यस-
मृहात्‌ । एवमासन्दद्रेतनरुद्धिरपि वेदृान्तजन्या मेद्धिया बाधितैव
स्यादित्यथः ॥ २॥
अ० टी०--ननु मेदप्राहिप्रयक्षादेरमेदत्रोधकद्वितागमस्य च प्रभाणलावििे श्रु.
केतरपरर्पीडनं कस्मान स्यादित्या ङ्कब प्रप्यक्षविरोधे वाक्यस्येव घाधददंनदेतदव संभाव्यत
इ्युदाहरणमाह--मजती ति । अभिहितवक्ेनचिदिति शेपः । वाक्यजातात्षहसा
जाताऽपीति संबन्धः । अपवाधितमोचरा बाधितविपयैच यथेवमदरैतबुद्धिरात्मनि जाताऽपि
मेद्धिया बापितगोचंरेव स्यादिति योजना ॥ २ ॥
सु० टी०--नन्वद्रेतासन्यपि श्रव्येकगम्पे प्रव्यक्षदिरप्रवृतेः कुतस्तेन
श्रतिवाध इत्याशङ्क्य जीवस्वरूपे प्रत्यक्षप्रवृत्तेरित्याह-
अध्यक्षगो चरमनर्थमवेमि वाक्यं
निरमुक्तमाह मम रूपमनथहेतोः ।
= भ ® हिर क न
एव च वदार्रत्ाशक्षानवन्धनन्‌
जञानेन बाधनमतीव हि दुर्निवारम्‌ ॥ ३ ॥
अभ्यक्षेति । अहं दुःखीति प्रत्यक्षसिद्ध मम स्वरूपं प्रमातुताद्यन्थै-
संकुलमवेमि । वाक्यं तु बोऽश्ञनायापिपासे ` [ बृह०३।५। १]
° न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ' [ कठ० ५। ११ | ' असङ्गो द्यं
पुरुषः ` [ बृह ० ४।३। १५ | इत्याद्यनथहतोरविद्यातत्कार्यसंबन्धा-
न्निभक्तं मम स्वरूपमाह । न चेतदुमयं विरुद्धमबाध्यं संमवतीत्यव॑हइयं सर्व॑-
संमतमथमपरवृत्तमत्यक्षादिजन्यज्ञानेन वेदान्तानां बाधो दवार इत्यर्थः ।
तथा च ब्रह्मणः श्रुव्येकगम्यत्वेऽपि तदुद्रेतस्य द्वितय्राहिप्रत्यक्षप्रतिक्षे-
प्यताऽऽवश्यको ति मावः ॥ ३॥
अ० टौ०--अद्धितीयांशे प्रयक्षविरौधमुकवा संसारिधाशेऽपि तमाह--अध्यक्षगो-
चरमिति । अन संसारिखमनेहेतेर्मिमुक्तं मम खूपमाहेति संबन्धः । फठितमाह--
एवमिति । अतीव दुर्निदप्यं रेति योजना ॥ ३ ॥
सुर ठी०--किं च स्वसमकक्षकमकण्डविरोपेनापि स्वविषर्याप्रति-
छस्य वेद्‌ हिरसो न प्रव्यक्षादिवाधकलवशङ्कत्पाह-
कतत्वमाह मम कर्मविधिर्नियागः
संबन्धपुवंकमपास्तसमस्तमेदम्‌ ।

१क.ग. हाद्ृत्येव १क.ग. च स्वरास"। २क. ध्या प्रवि ।

[२ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्षारीरकम्‌ । ४४३

9 _ क र *
मामाह बैदाशरस्ा वचन तथाच
त्य १ थ [9९ [9 ॥ि
सत्यस्य इःस्थतामवाऽपतात प्रमात्म्‌ ॥ ‰॥
कतृवमिति । ज्योतिष्ठोमादिपिधिर्हि नियोगात्मा स्वर्मकामादिकं

नियोज्यमात्मनि प्रेरयन्नकतुंियोञपत्वा मावान्मम कामिनः कततँत्वमा-
क्षिपति वाक्यं पुनरपास्तनिखिलकतुंत्व मोक्तृत्वादिमेदुं मामाहेति
कथमस्य समबलश्रुतिप्रतिरुद्धस्य प्रामाण्यमित्यधंः॥ ४॥

अ० ठी०--एवं प्रव्यक्तादिविरोधमुपपाय करम॑विधिविरोधमाह--कर्त॑त्वमिति ।
‹ स्वगेकामो यजेत › ‹ यावजीवं जुह्यात्‌ › इयादिरूपः कर्मविधि्नियोगो नियोगरूपः
संबन्धपृवेकं मम कतत्वमाह लं कुवंति नियोज्य संबन्धपुवको हि नियोगो विधिः कर्म
विधत्त इत्यथः । कवैलशक्तेदीनं प्रति नियोगासंभवाच्स्वर्मकामदिः कर्तैवराक्तिमाक्षिपेक-
मेविधिरिति मावः । ककवग्रहणं मोकतुवस्याप्ुपलक्षणम्‌ । ननु कमविधिभिरेतावता को
विरोध उक्त इति तमाह--अपास्तेति । मेदो विदोषः कदत्वादिविक्ेषरहितं निर्िशेष-
मिथः । ननु कर्खनिव्रंशेपल्ागमयोः समव्वाद्िरोषेऽपि कथमेकेनेतरबाध इति चेत्सव्यं
तथाऽपि सत्प्रतिपक्षानुमानास्रामाण्यदरम्यमनिवार्यभि्याह--तथा च सत्यस्येति ।
सत्यस्य सत्याथस्य प्रमाणमूतभदस्येति यावत्‌ । प्रमां प्रामाण्यम्‌ ॥ ४ ॥

सु० टी०--किं च विरुद्धयोरावर्यकेऽन्यतराथवाये प्रव्यक्षकभवच-
रो मिठितयोरेकवेदान्तबाघकलं युक्तं तथा दश्नादित्याह-

४ ९ न ए
प्रत्यक्षकमवचक्षारुपयाः समूहः
© क „ क (भ
सामथ्य्वानुपनिषाद्रषयापह्यर्‌ ।
न क (
एककमव्‌ तुन परयतऽपहतु
९ [क ह 2
स्वायत्रकररनवधावुभयाः समत्वम्‌ ॥ ५॥
प्रयक्षेति । एकैकमिति । न पारयते न शक्रोति । अपहटुमन्योन्यविपर्य
बाधितम्‌ । कत इत्याह-- स्वार्थेति ॥ ५ ॥

अ टी०--नन्वेवं सपि कमेधिप्ररपि प्रमालदैःस्यसाम्यानन तेनेत्तरवाघ्रकशङ्कव्या-
शङ्कय केवर्ष्य तस्यावाधकवेऽ।पे सहा [य|सपच्या प्रावस्यःत्स्याद्राधकतव्याह--प्रत्यक्ष-
कमव चसोरिति । उत्तराधारम्मे यदपीति योउ्यम्‌ । पूवीधरारम्भे तथापीति ॥ ५, ॥

सु० टी०- ननु प्रमाणसमूहस्य संभूयकारित्वाभावेन पृथक्प्रामास्या-

१ क, दुःसतः।

४४४ टीकाष्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः 1

मावात्कथं बाधकत्वभिस्याक्ञङ््य ताहि भ्त्यक्षमेक प्राथम्यात्सबप्रमाणो-
पजीष्यमस्तु बाघकमित्वाह--
= त्स [> १ =
ज्य षटयात्समथमथ वाऽक्षजमकम्‌व्‌
नन &
तस्येव कम॑विधिरस्तु सहायषूतः ।
धत्यक्षमेव विथिवाक्यसहायमेव
बर्लाः क, (०५
त्मवस््वषहरिष्यति को विरोधः ॥ ६ ॥
अेषटथादिति । नच्विद्म प्रयोजकं प्रथमप्रवृत्तस्यापि भ्रमस्य जघन्यायि-
छानधीबाध्यत्वादिस्यत आह~--तस्येति । भ्रमो द्यन्यथासिद्धत्वाद्वाध्यः
भरव्यक्षं तु कमरिधिसवादिविषयत्वेन निःसंदिग्पप्रामाण्यमनन्यथासि-
द्धमिति मवति तद्िसंवादिवेदान्तबाधकमित्यर्थः॥ ६५
अ० टी ०-- मु प्रमाणयोः संभूय बाघनायोगान्समूहस्तयोबौधक इत्ययुक्तं समृहस्य
चाभावाच्चेत्त् प्रयक्षमेवास्वद्रैतदाधकं कमेविधयस्तु तदभसंबादितया सहायमतऋऋभिप्ति
पक्षान्तरमाद-ज्येष्ठचादिति । प्रयक्तस्य सैप्रमाणोपजीन्यतकाञ्येष्ठवमेतसिद्धपदपदार्थो-
पजावनेन्‌ प्रदृत्तत्वादापमस्य प्रतयक्षामाश्वात्यत्वात्कनिषठतेति स्थितौ य्य प्रयक्षमेवैकसुप-
जीम्यं स्वो पजीवकस्य कनिषठस्यद्रितागमस्य स्वाथवाधने समर्थं स्यादिय्थः । ननु य्येष्ठ-
स्यापौदं रजतमितिज्ञानस्य कनिष्टेन शुक्तेतचज्ञानेन बाधो दृष्टोऽतो व्येष्टत्वमप्रयोजकमिति
चेत्तत्राऽऽह--तस्थैवेति । न ज्येष्ठ्वमात्रे बाधक्तवे हेतुं वदामः कि तु प्रग्रणतरे सति
उयैष्ठयं रजतज्ञानस्याप्रमाणवादस्वु य्येष्टयेऽपि बाध्यता प्र्य्षस्य तु प्रमणं निश्चितप्रमा-
णत्वविधिबाक्येन सेाद्‌स्सिद्धमतो न तस्य पूतस्यापरि प्रेणाऽऽगमेन बाधशङ्केयेतदनवि-
प्रायेणोक्त तस्यैवेति । प्रयक्षभेवेतयुत्तराधमुपसंहारारथम्‌ ॥ ६ ॥
सु० ठी °--परिहरति-
वि न्द ड
अत्रोच्यते न खट्‌ वेदाशिरासि मुक्वा
9 क + [+ [+
किमचल्माणामह्‌ तच्वानवद्नाय्‌ ।
क, म [॥) [9
शक्नोति येन भवतीह विरोषशङ्का
= ® ®
वेदान्तवास्यमुखतोऽवगते प्रतीचि ॥ ७ ॥

अत्रोच्यत इति । न हि प्रत्यक्षादेः श्रव्या विरोधोऽस्ति तस्व व्यवहारि
कवस्तुमात्रविषयत्वेनातत्तवावेद्‌कत्वात्‌ । वेदशिरषस्तु व्यवहारातीतब-

६ क, 'त्वेतभचिद* ॥

[२ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकमप्‌ । ४४५

भ (न

ह्यविषयस्य ततव वेदुकत्वात्‌ । तेन हि स्वविरोपित्वे वा अाधितेऽपि
विषयसत्यत्वेऽस्यापि परत्यक्षादन व्यावहारिकत्वं बाध्यते तस्य शक्तिर
हादावुपजीव्यत्वात्‌ । अतः कतरत्वादिद्रेतजातस्य व्यावहारिकित्वान्न तेन
श्॒त्युक्तताच्विकाद्रयत्वहानिरित्यथः । वेदान्तवाक्यानां मखतस्तात्पय॑-
त।ऽवगते इह प्रतीचि येन विरोधशङ्कति संबन्धः ॥ ७ ॥

अ० दी०~-तत्र प्रयक्षदेव्य॑वहारसम्वस्ववभासकतया व्यावहास्किमेव प्रामाण्यं
न तच्वेदकमद्वैतागमस्य तच्वविदकं प्रामाण्यमतोऽतखविषयेण प्रत्यक्षादिना न तच्वविष-
यस्याऽऽगमस्य बाधः किं तु वेपरंत्यमेव युक्तमित्यभित्रयोमयेर्विपयमेदकथनेन विरोधशङ्का
परिदरति-अत्रोच्यत इति । स्प्टा्थं पम्‌ ॥ ७ ॥

ख ० टी०-प्रत्यक्षादेस्तत्वावेदनासामथ्यं समथंयते-
अज्ञातमथमवबोधयदेव मानं
तच प्रकाशकरणक्षममित्यजिन्नाः ।
न भरत्यगात्मविषयादपरस्य तच्च
मानस्य संभवति कस्यचिदन्र यक्त्या ॥ ८ ॥

ज्ञातमिति । अभिज्ञा जे मिन्याद्यः । साधकामावप्रयुक्तमेयान्ञानसंश-
यादव्यवच्छद्के हि मानं तच्चाज्ञातगाचरमेव मानाधीनव्वान्मेयसिद्ध्‌-
1रत्यज्ञातबोधकमेव मानम्‌ । तच्च न प्रत्यग्विषयाद्राक्वादन्वस्य संमवत्य-
नात्मनोऽज्ञातत्वासं मवादित्यर्थः । युक्येति । तथा हि किं प्रत्यक्षादीनां
भ्रामाण्यं विद्यमानाथंत्वं सद्विषयत्वं वा नाऽऽद्यो रजतभ्रमेऽपि तत्सत्वात्‌ ।
नान्त्वः । तद्धि किम्थक्रियाकारिविषयत्वमबाध्याथंतं वा नाऽऽयः स्वप्-
साधारण्यान्नापरस्तत्कालाबाध्याथत्वस्य स्वप्रेऽपि सत्वाल्तिकालाबा-
ध्यार्थत्वस्वानागतबाधय्महासंमवेन दुर्ञेयत्वा दित्यज्ञातज्ञापकत्वं प्रामाण्यं
वाच्यम्‌ । अत. एवाज्ञाननिवृत्तिः प्रमाणफलमिष्यत इति क्रानासबो-
धकस्य प्रामाण्यमित्यर्थः॥ ८ ॥

अ० 2।०--कुतः प्रयक्षादेस्तच्वेदनरक्षणप्रामाण्याभाव इति चेपप्रमाणटक्षणस्य
तत्र सक्षादृत्तरियाह--अज्ञात मिति । अज्ञातार्धगन्तखं हि प्रमाणरक्षणम्‌ । तच
तदेव प्रकाशकरणक्षमं स्वविषये प्रकाशकरणसम्धं॑मानं प्रसिद्धं तदज्ञाता्थैविषयत्वनिन-
न्धनमिवयथैः । अभिज्ञा: प्रमाणतविद आहुरिति शेषः । तचाज्ञातार्थावबोधकतवं प्रय-
गात्मविषयाद्परस्य प्रतयक्षादेः कस्यचिदपि मानस्य युक्या विचार्यमाणेशङञाति वस्तुनि
न संभवतीति योजना । प्रयगामनोऽन्यस्यज्ञात्यामावादिति भावः ॥ ८ ॥

४४६ टीकाद्रयसमेतं- ( २ द्वितीयोऽध्यायः {

कि कि (क

सु° री०-तांई कतुंस्वादिविशिष्टासमनोऽन्ञाततस्वस मवाततद्वाहिपत्यक्ष
णद्वितश्चुतिबाध इति चत्तच्र।ऽऽह--

सवं प्राण्विषयमेव हि मानजातं
वेदावस्नानषचनानि तु वर्जयिता।
यद्धोतिकं किमपि भोतिकगेोचरं त-
दूपरदीपकनिदशनतः प्रसिद्धम्‌ ॥ ९॥

सममिति । सम कत्रादिविषयं मानजाते पराण्िपयं वेद्‌ान्तातिरेक्तः
प्रमाणत्वाद्‌षटादि्ाहिप्रमाणवदित्यर्थः। कत्रंखादिविि्टस्य पराक्तवा-
त्त्साक्षिणश्च मेदग्राहिप्रमाणागोचरत्वान्न तद्भाध इति भावः। किंच
प्रत्यक्षादिमौतिकमाच् विषयं भोतिकत्वाहीपादिवदित्याह-- यद्धोतिकरभे
॥ ९ ॥

अ० दी०~-ननु प्रघयक्षदेरपिं प्रयग्िषयले संभवयेतट्टक्षणाेतिचेन तस्य परा-
गिप्रयत्वादियाद-षव मात । वदन्ततरमानानां परा ग्वप्रयलव साघयार्त- यद्धा-
तिकमिति । प्रयक्षादिभौतिकविपयं भौतिकव्वायदेवं तदेवं यथा रूपगोचरप्रदीपः
इयथः ॥ ९ ॥

सु° टी०-ननु यद्धौतिकं तद्ध तिकपिषयमिति न व्याप्िरप्रयोज-
क) [क्न

कत्वादरूपस्यापि दुीपन्यश्चकत्वापत्तेश्यत्यन्याहश। व्याप्तिमाह--
यद्रयञजकं किमपि टोकिकमीक्षितं त-
द्रयङ्गयेन तुल्यमवलो किंतमत्र जात्या ।
दीपः भरकाशकतया विदिते। हि लोके
रूपेण तेजक्ततया सदृशः प्रसिद्धः ॥ १० ॥
यद्वज्ञकमिति । अचर लोकिकं यद्यञ्जकं तद्यङ्यसजाती यामिति व्याषि-

रतो न वेदान्ते ष्यमिचारो रूपस्य तेजसत्वं स्वमतेन वा तेजःप्रकरतित्वा-
त्सांस्यमतेन वा ॥ १०॥

अ० टी०-ननु यद्रतिकै तद्धौतिकगोचरमेति मीतिक्ाकारेण व्याप्तौ रूपे
णापि प्रदीपस्य व्यङ्ग्यत्वापत्तिरेयाशङ्क्य व्यजूनकस्य व्यद्ग्यसजातीयत्वनियमे प्रदीप-
दृ्टान्तोपादनान दोप इयाह-- यद्यञ्जकामे (ते । जाया तुल्यमिति संबन्धः । यन्चजञकं

[ २ द्वितीयोऽध्यायः 1 संक्षेपशारीरकम्‌ । ४४७

तद्ड्ग्यसजातीयं यथा रूपव्यज्कप्रदीप रूपसजातीयो द इत्यथः । रुूपप्रदीपयोः केन
रूपेण साजात्यं तदाह--तैजसतयेति ॥ १० ॥
सु ° ठी०-एवमपि मनसि व्पभिदारस्तस्य दव्यान्तरत्वेन व्यङ्कयबै-
जाव्यादिति चेज्नेत्याह--
[3 [११ म
वाद्धः समस्तावषयावगर्म प्रवृर्ता
| क = अ [३
साप्‌ प्रकाशववषर्थण समानजातः।
[> ~ [क [+~
बुद्धिश्च भौतिकतया श्रुतिषु प्रभिद्धा
ए [9 = => =
तेनास्तु स्राअप खल्‌ भातिकमाचरव॥ ११॥
च॒द्विरिति । मन इत्यर्थः । तत्तक्तरणस्रहकारेण समस्त विषयावगमे
प्रवृत्ताया बुद्धिः साऽपि प्रकाइयसजातीयवेत्य्थः । कुत इत्याह-
बुद्धशवेति । अस्त्विति समर्थने लोट्‌ । अन्नमयं हि सोम्य मनः' [छ० ६ ।
५।४| इत्यादिश्रुतिषु मातिकत्वप्रसिद्धेभे।तिकग) चरत्वमेव तस्याः
शाक्यसमथनं न तु परेषामिवाऽऽतससुखादिगो चरत्वामित्यर्थः ॥ ११॥
अ० दी°--अस्या व्यापेमनसि व्यभिचारमाश्षङ्कव तदपि भौतिकमेवेति न व्यभि-
चार इयाद--बु द्धि रिति । बुद्धिशन्दोऽन्तःकरणमात्रविपय आत्मनोऽपि बुद्धया प्रका-
श्यघात्तस्य चाभोतिकतरादभौतिकत्वमपि तस्याः स्यादिति चेनाऽऽत्मनः स्वप्रकाशवा-
दूबुद्धिव्यङ्गयलाभावाद्धौतिकमात्रगो चरवेनास्या अपि भतिकं निरपवादमियभिप्रेय
बुद्धभेतिक्ं साधयति--जुद्धिश्चेति । ° अनमयं हि सोम्य मनः' [छ० ६।
५ । 9 ] इयादिश्रुतिषियथः । बुद्धिरपि मोतिकगोचरैव भौतिकःाचक्षरादिवदिन्याह-
तेनेति ॥ ११॥
सु० टी०-ततश्च जडस्याज्ञाप्तत्वासंमवात्परत्यक्षादेश्च सविशेषग्राह-
कत्वान्निर्विशेषात्मन्पप्रवृततेरनात्विषयमेव मानजातमिव्युपसंहरति--
[भ @ ¢ ९ +
एव परमाणमाखट बाहुरथानष्ठ
= रं (र सथर
वदान्तवर्विषमपहाय यथकछहूताः ।
॥ि [वा "सा, [>
न भ्रत्पमत्सिरवषय च्रुतरप्युवाच
[ क ॥ क) न
स्पष्ट प्राखवचर्ताऽथार्मम यथर्क्तिपर्‌ ॥ १२॥
एषमिति । यथाक्तहेतोर्वेदान्तातिरिक्तमानघादिदतोः । न भरत्यगिपि
(५ (8)

ततश्च ममिन्नविषयत्वान्न तद्वेदान्तबाघकमित्यथः । श्ुतिरपीममथ
सवदृर्तत्याह--शवतिरिति ॥ १२॥

४४८ दीकाषटयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

अ० ठी०- तस्मदविदाम्तवाक्यातिरिक्तं सवमेव ॒प्रमाणमनात्मनिष्ठमेवव्युपसंहरति-
एवमिति । श्ुतिरपीद्धियाणां पराग्बिषयत्वमेव त्रवीतीयाह--भ्रु तिर पीति । ‹ पराञि
खानि › इतिवचसा यथोक्तमिममरथं श्रुतिरपि स्पष्टं यथा स्यात्तथाऽऽदेयन्वयः ॥ १२ ॥
० टी०--्रतिं दक्ञेयति-
पराचि खानि व्यतृणत्स्वय्रू-
स्तस्मात्पराङ्पश्याति नान्तराप्न्‌ ।
कशिद्धीरः भरत्यगात्मानभेक्ष-
दावृत्त चश्चरमृतत्वमिच्छन्‌ ॥ १३ ॥
पराश्वीति । पराग्विषयाणीत्यर्थः । खानीन्नियाणि ध्यत्रणद्धिसित-
वान्पराग्विषयत्वस्य स्वानथंहेतुव्वाद्धिसोक्तिः । स्वयंमूः खशा पराङ्‌
पराचं नान्तरासमन्नान्तराटमानं कथिदाराधितेश्वर अपवृत्तचक्षु्निरुद्ध-
चित्तः ॥ १३ ॥
अ० टी०-तमिवे कटवह्टीगतां शरुतिमुदाहरति-पराश्ची ति । स्यम; कष्टा खानी-
द्दियाणि पराञ्चि पराग्विपयपराङ्मुखाणि व्यतूण्विसितवान्‌ । व्यसृजदिति वक्तव्ये व्यतृण-
दिति वदनूपराङ्मुखत्वेन तेपां सृष्टिरिसेव संसारहेतुत्रारिति दशेयति । यस्मादेवं तस्मा-
ते रिन्धियैः पराड्वानात्मरूपत्रिपयान्पर्यति खोको नान्तरात्मानं पद्यतीयर्थः | उत्रेन्दिय-
म्रहणं मनसोऽपि प्राहक द्रष्ट्यम्‌ । यतः कश्चित्कोऽपि मनुष्याणां सहलेष्वमुतवलं मोक्मि-
च्छन्तचक्षुनिगृहीतस्वेन्धियशचक्गरदणमुपठक्षणं प्रयगात्मानमेक्षतपद्यतीलय्थः । तथा च
प्रयगात्मा नेन्द्रियगोचरो.ऽत एव्र मानदिरप्यगेचरोऽलयन्तातीन्वियेऽ्थ व्याप्याद्यसंभवादिति
भावः ॥ १३ ॥
ज (न [३

मु ठी०-- नन्वेवं कुतो महावाकष्यमपि मोतिकमनात्मविषयं न
ब =

मवतीते चन्नेव्याह--
यत्कर्म्ावमनपास्य निजप्रमेे

संवित्तिस्ञाधनतया जगति प्रिद्धम्‌ ।
मानं जडार्थविषयं तदिहाप्युपेयं
न प्रत्यगालमविषयं कथितोपपएत्तेः ॥ १४ ॥
यतक्मभावभिति । यद्धि कर्मी कुर्वन्ग्यञखथति तदेव व्यङ्गवसजातीयमुप-
कापपकारित्वप्रयुक्तत्वास्साजत्यस्य । ता्शं च जडविषयमेव मानं

[ २ द्वितीयोऽध्यायः] सश्षेपकशारीरकम्‌ । ४४९

न त्वात्मविषयं तस्य चिदात्मन्युपकाराजनकत्वादिति न पतस्यानास-
विषयत्वप्रसङ्घः इत्यर्थः । कथितेति । यत्कमंमावमित्यर्धेन ॥ १४ ॥

अ० टी०~-नलु श्रुतेरपि शष्दघ्नात्तस्यं भौतिकलवादिन्दरियैरषिरोपादनात्मविषयल्मेवेति
चेतत्राऽऽह--यत्कमं मावमिति । यघ्ममणे निजप्रमेये कर्म॑मावमनपरास्यापरियथ्य
संवित्तिसाधनतया जगति प्रसिद्धं तन्मानं जड्यैविषयं व्यबहारभूमावप्युपेयं न तत्कदाचि-
दपि प्रत्पगात्मविषयं कथितोपपत्तेव्य॑ज्ञकस्य व्यद्घवसजातीयनियमादि्यु क्तोपपत्तेरियक्षरयो -
जना । वेदान्ता अनात्मबिपया मौतिकव।शवक्षुरादिवदिति प्रयोगे स्वविपयप्रकाशषफरलम-
पाधिरव्युक्तं भबति । तथा च ‹ यद्रतिकं भवति भौतिकगोचरं तत्‌ › इत्र स्वविषय-
प्रकाशकरं सद्धोतिकध्वहेतुरविंवक्षितोऽतो वेदान्तेषु विशेषणामावाद्धूलसिद्धिश्च वस्तुतो
वेदस्य चिद्धिवतेतया बक्ष्यमाणवाद्रतकायिल्वं न॒ वेदस्यास्तीति खप्रकाशकत्नसिद्धिरिति
भावः ॥ १४ ॥

सघु० टी०-नन्वात्मानमकर्माष््वतस्तस्वमादेः कयमातमनोधकष्वं
मानत्वस्य संविद्ाघानप्रयुक्तत्वादिति चेन्नाविद्यानिवतंकत्वेन मानल-
संमवादित्याह-
यन्न प्रमाणमवधीयं निजपरमेये
कर्मत्वम्थमवबोधयितुं प्रवृत्तम्‌ ।
तसत्यगात्मविषयं भवितुं क्षमेत
तत्तत्वमादिवचनं न ततेऽन्यदस्ति ॥ १५ ॥

यलिति । अवधीयानाहप्य । न चाकर्मींभूतवस्तुषोधकल्वं प्रष्यक्षा-
रिति न तद्रिषयत्वमास्मन इत्याह- तदिति ॥ १५ ॥

अ० दी०--मनु प्रमाणमात्रस्य संवि.फलाविकशेषात्सवंमेव मानं जडविपयं माऽऽमषि-

पयमिति चेत्तत्ाऽऽह--यत्तु प्रमाणमिति । भक्षराधैस्वपिरोहितः । मानानां

संवित्फलत्वमात्रे न जडविषयघव प्रयोजकं फं तु ल्वासमसंविकङ्त्वमिति भावं सूचयनिज ‹

प्रमेये कमेतरमनधीये तेन संविजजन्कतवं प्रद्युक्त मानं सपत्रापि किं सविदानिदृत्तिमान्मेव

मानत्वं जडेष्बपि संबिदरुपतयाऽकरियानिदृच्यथैताङ्गौकारादिति भावः । तहिं प्रयक्षादिश््य-

निषयतया प्र्गाप्मानं बोधयितुं क्षमेत किमिति तेषामनात्मविषय्षं नियम्यत इति
५७

४५० रीकाद्रयसमेतं- [-२ दितीयोऽध्यायः ]

तत्राऽऽह--तत्तस्वमादीति । ‹ न चक्षुपा गद्यते नापि-वाचा नानयर्दवैस्तपसता कर्मणा
वा [ मुण्ड ०३ । -१ । ८ ] 'नविदविन्मनुते तं बृहन्तम्‌" इल्यादौ बेदेतरमानानां प्रयगा-
स्मविपयलनिवेधश्रवणादात्मनश्वौपनिप्रदलवविशेपणश्रवणाच्चौपनिपदेकगम्यत्वपेव न मानान्त-
रगम्यत्वमपीयर्थः ॥ १९ ॥
सु° ठी०-कथं जडविपयमानस्याज्ञातबोधकलासंमव इति चेत्तद्‌ः
ज्ञातत्वास्सिद्धेरत्याह-
# ३ ० ४१
नाज्ञाततावगपिरस्ति जडेषु पूर्व
मेयेषु तस्स्फुरणकारणवभिततवात्‌ ।
मानोदयान्न हि पुरा किमपीह मानं

नापि भरमेयबरतो जडता हि तस्य ॥ ३६ ॥

नज्ञाततेति । जडधमेयेषु हिन मानप्रवृत्तेः प्रागज्ञ(तत्वसिद्धिरस्ति
तङ तेषां स्फुरणे हेत्वभावाद्‌न्ञ।तत्वस्य तस्मतियोगिकस्वेन तज्चिरप्य-
त्वाद्त्वथः । त्था हि किं जडानां मानवलेनेव मानापूर्वं भानं स्वतो
वा नाऽऽय शएत्याहु--न हीति । नान्त्यः स्वसंवेयसवामावादित्वाह--
नापीति ॥ १६ ॥

अ० ठीऽ--नन्वेवमुक्तरोया प्रयक्षादेनौऽऽत्मविपयतेति सिद्धं तथाऽपि ‹ ज्ञातम
मवगरोधयदेव मानम्‌ › इव्यत्र प्रयगातन एवाज्ञातस्वं तद्विपये वेदान्त एव तचयिदनटक्षणं
प्रामाण्यं प्रक्षादिविपयस्य नाज्ञातव्यमिति तद्विषयं स्मेव प्रमाणं न त्विदं कि
तु न्यावहारिकमेव प्रामाण्यमिति यदुक्तं तत्र प्रमाणविप्रयस्यानात्मनोऽज्ञातत्वभाषः कुत
इति वक्तव्यमिति चेत्ततराज्ञातत्वावगमे हेवभावादियाह--नाज्ञाततेति । अयमर्थो जड-
ष्वज्ञाततामानादवगम्यते सखप्रकाशत्तया वा । अयेऽपि जड वगमप्रमाणवृत्तेः प्रागेवावग-
म्यते पश्चाद्वा गम्यत इयाह--नाज्ञाततेत्यायेन पेन । जडेषु मेयेधिति संबन्धत
इयत आह--तत्स्फुरणकारणवाजितत्वादिति । उक्तमेव दैतंमुपपादयति--
मानोदयादिति । मानोदयास्परेह विपयेऽप्याज्ञातवे न हि किमपि मानमस्यतो
मनोदयाूर्वं॑नाज्ञाततासिद्धिरिलथैः । न द्वितीयो मानोदयायश्चाद्विपयेऽक्ञातताया
निवृत्ततवानन मानावगम्यतेति द्रष्टव्यं मानविरोधि नाज्ञातववं संभवतीति मावः । स्प्रकाश-
त्वकलयं प्रयाह--नापि प्रभेयवलत इति । तस्य प्रमेयस्य जडता हि प्रसिद्धा ।
अतो नास्याऽऽमवहस्वविपयाज्ञाततास्पुरणमपरीति जडपु नाज्ञातताऽस्तीय्थः ॥ १६ ॥

१क, पवैरिद्दिगनस्तः ।

|[ २ द्वितीयोऽव्यायः | सक्षेपशारीरकम्‌ ।` ४५१

~

सु° ठी०~-नन्वज्ञातमपि भयं स्वयमेव स्वाज्ञातत्वं बाधय
गेत्याहु-

म्भ

भ न, ४५
मालज्ञाततावगत्यं स्वयमव बद्य
= [अ + ध
मय स्म५मव[धावलक्षणत्वात्‌ ।
कश. वि [० ® ~.
माप प्रमाणमवबधिकमास्त काच
त ^~ प =>
न्मानादयातपुर्‌ इत स्फटमक्युपयम्‌ ॥१७॥
नाज्ञाततेति । जडत्वे नाबधकत्वारित्यथः । नापीति मानप्रवृत्तः पूर्वन
तद्वोधकं मानमस्तीत्यथः । तथा हि न तावच्चक्षुरवबो घकमन्ञानस्य तद्‌-
बोग्यत्वात्‌ । नापि मनः सुपुक्तौ तेन विनाऽपि तद्धानात्‌ । नप्यनुमाना-
दिकमपरोक्षानु मकत्वादिति मावः ॥ १७॥
अ० टीर--नतु जदेष्वज्ञातत्वानुभवदेव तत्साधनसामध्य कट्ष्यमिति चेनासं-
मवरादियाह -नाज्ञाततेति । अववोधविरक्षणलादिति ज्ञानखूपत्वामावादियथः
स्पष्टमन्यत्‌ । पूरवोक्तस्येवायं प्रपथः । जडेष्वज्ञातानुभवस्तद्विपयप्रमाणाचुदयाद्रा तदवन्छि-
न्रचिदावरणाद्रा संभवतीति भावः ॥ १७ ॥
सु० ठी ननु माने भवरत्ते तदन्धथानुपपत्या मेयस्य प्रागज्ञातत्वं
कल्प्यमिति चेन्न मानप्रवेशाप्पूवैमन्ञाततावगत्यपक्षणाद्न्यथा तदूबुभ-
म्साद्यनुत्पादेन मानस्याप्पप्रवस्यापत्तरित्याह--
वि
नाज्ञाततामन्‌वगम्य पुरा परवशा-
~ ® (^~ ,_ ^~ =
न्मानस्य क चदाप मानवेन बद्धम्‌ (
= क [८ [+> म =
शक्राति क) श्वदाषप्‌ मनवटन्‌ बुद्ध
[५ ®, क च
कं वा स्वक्यव इते [नश्वप्रहव्भावात्‌ ॥ १८ ॥
नाज्ञालतामिति ॥ किंचेवं मानाद्पूर्वं घरदेरज्ञातत्वाज्ञाने वरादस्फुर-
णस्य मानफठपवमपि नः सिध्यत्तस्य स्वाभाविकत्वागन्तुकत्वय)रनि-
श्चयादित्याहु--मनेति । किभिदं मानेन बुद्ध किं वा बुद्धत्वमेवास्य
स्वमाव इत्यनिश्चयादित्यर्थः । न च चश्षुभ्यांपारानन्त्यात्तज्जन्यत्व-
निश्वप्रस्तस्यं प्रागज्ञातत्वान्ञाने तदाचन्तयस्यापि दुरवधारणसरादिति
मावः॥ १८॥

१ ख. न स्फुण्णे स्फु" |

४५२ टीकाद्रयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

अ० टी०-- ननु मा भून्मानप्रहृततेः प्राग्जडेष्वज्ञाततासिद्धिमौ च मूत्मयक्षेण तस्सि-
द्िस्तथाऽपि मानप्रवृच्यन्यथानुपपच्या प्रागज्ञातवं कस्प्यत इति चेत्तत्राऽऽह-- नाज्ञा-
तता मिति । मानस्य प्रवेशप्पुराऽज्ञाततामनवगम्यावगन्तम्यो मयाऽयमथे इति बुभुत्सया
मानबङेन मानं प्रवय तद्वटेन विषये ज्ञाततां बद्धं कश्चिदपि किचिदीषन्मात्रमपि बद्धं
न शक्तोतीति योजना । तथा च मानप्रवत्तेः प्रगेवाज्ञातव्वावगमपक्षणानन मानोदयोत्तर-
कारं तत्कस्पना संभवतीय्थः। तरिं बुभुत्सया मानप्रवत्तिमो मृदेवगया प्रठृत्तेनैव मने-
नाथ जानीयात्तदन्यथानुपप्या च प्रागज्ञातत्वमवगच्छतीति वचेनैवमपि संभवतीयाह--
मानबटेन बुद्धमिति । जयस्य वस्तुनः प्रागज्ञातलवातिद्धो बुद्धमपि तन्मानबटेन वा
बुद्धे फिं वा स्वभावत एतेति निश्चयो न स्यद्धिवभावदियथः । वस्तुसिद्ेरागन्तुकलवानि-
श्वयात्तदनिश्चये च प्रागज्ञातवकट्पनायो गादिति भावः ॥ १८ ॥
स ० टर(०हषश्टन्तमाह-
परक्षारनेन धवलं किमिदं वक्व
किंवा पुराऽप पवद स्वयमव वस्नम्‌ ।
अ क ४५ क
इत्येवमेव न विषेक्तुमलं कदाऽपि
यो दृष्टवान्न मठिनं वस्ने परस्तात्‌ ॥ १९ ॥
प्रक्षाटनेनेति । यथा हि प्रागज्ञातवजमालिन्यः किमिदमादिति एव
शुभ्रे परक्षालनाद्रेति न विविनक्तीत्यथेः॥ १९ ॥`
अ० द° ननु मा भून्मानानुद्धलानिश्चयो बुद्धत्वमात्रं तावत्प्रयक्षमस्ति तेने प्राग-
ुद्धतवे कल््यतामिति चेननेवमियत्र दृ्ान्तमाह-- प्रक्षालनेनेति ॥ यः प्रथममेव धवल.
बच्लदर्शा ततः पुरस्तापूवै कदाचिदपि मिनि तद्वसनं न दृष्टवान्स एप वचं प्र्षारनेन
किं धवलमासीि पुराऽपि पूवेमपि स्वयमेव धवलमियेवं विवेक्तुं नाटं समर्थो ययेयथैः॥१९॥
सु० धीन दृा्टान्तिकमाह-
म [कषे ४५ क [1
एव पुराऽन गतं याद नानुप्रूत
मानेन बोधितमिदं भिभाति मेयम्‌ ।
न स्वपभकाशमिति शक्यमिद विवक्तं
न [शक न कि
केनाप नव तदवस्थतयव दृष्टः ॥ २० ॥
इदं वस्तु मानेनेव बोधितं माति न तु स्वप्रकार्मितिन
क्तः शक्यमिति संबन्धः । तदृवस्थतयंव स्फुरद्वस्थतयेव

ति ।
केनापि विवे
॥ ६०१४

[ २ द्वितीयोऽध्याय ] संकषेपक्ारीरकम्‌ । ४५१

अ० टी०--दार्टन्तिकमाह-- एवं पुरेति । अनधिगतमनधिगतत्वं पुरा मानप्रवत्ते-
येदि नानुभूतं तर्हीदं॑मेयं मानेनाऽऽगन्तुकेन बोधितं सप्रतिमाति न स्वप्रकारामिदमिति
विवेक्तुं केनापि नैव शक्ये यतस्तदवस्थतयैव प्रकाशमानावस्थलेनैव मेयस्य इष्टेरेति
योजना । प्रकाशस्याऽऽगन्तुकतवाद्रोनेऽन्यङ्ृततरकस्पनायोगात्छाभाविकमेवेदमस्येति पुरुषा-
नुमानङतमियभिप्रायः ॥ २० ॥
खु० टी ०-- नन्वस्तु परेषां घटादेरज्ञातत्वबोधास मवाद्मेयत्वमस्माक
तु साक्षिणेव तद्वगमसेमवाद्नात्मविषरयमपि चक्षुरादि प्रमाणं
स्यादिति चेन्नाज्ञानस्य साक्षिण्यध्यस्ततवेन जडेषु तद्मावादित्याह--
६9 =, क $
अज्ञातमभथमवब।धयतु न शक्त-
७ ॐ क ® क
मव प्रमाणमाखलठ जडवस्तुर्नष्ठम्‌ ।
[८ ज क
किं तवपरवुद्धपुरुषं व्यवहारकाले
9 कि 4 [कप क
₹[श्रत्य संजनयति व्यवहारमान्नम्‌ ॥ २१॥
अज्ञातमिति । जडवस्तुनिष्ठं जडवस्तुविषयम्‌ । कथं तर्हि प्रव्यक्षादिषु
प्रामाण्यं व्यवहार इति चेत्द्धेतोरज्ञानदोषस्याऽऽतच्ववाधमनुवुत्तेरे.
त्याह-रविति । अप्रबुद्धमन्ञानिनं पुरुषमाभर्पेत्य्थः । तेन॒ घटा-
दयवच्छिन्नचिलनिष्ठाज्ञाननिवृत््या तन्यवहारहेतुत्वभव तलस्रामाण्यमि-
त्यर्थः ॥ २१ ॥
अ० टी<--तस्मादनातमनो ज्ञातघासंभवात्तद्िपयस्य मानस्य न तच्ववेदकत्वमस्यन्ञा-
ताथ।धिगन्तुत्ामावादिुपसंहरति--अज्ञातमि ति । तर्हिं भन्तिज्ञानवद्वयवहारविसं-
वादोऽपि स्यादिति चेनेयाह--फिं विवि तिं । व्यवहारकाटेऽपरनदधपुरषमज्ञानदेषदुष्ट
नरमाश्निय तदप्रचुद्धवस्तुप्रदशनव्यवहारमात्र संजनयतो व्यवहारा एव रजतादिवि-
षयभनान्तिज्ञानवद्वि्वादाभावात््रयक्षादिषु प्रमाणलन्यवहारो न विरध्यत इयथः ॥ २१॥

सु० टी०-ननु तहि सर्वजडानां मिथ्यात्वादृषटादुौ शुक्तिरजतादौ
तज्ज्ञानेषु च सत्यत्वमिथ्यात्वभ्रान्तित्वप्रमात्वबाध्यत्वबाधकत्वादिवि-
मागः किंकरृत इति चेन्मिथ्यालेऽप्यवान्तरमेदाद्‌ाप्रगोधं स्वप्र ृशेषि-
वाऽअब्रह्मबोधं जाग्रसपश्चेऽपि तद्यवस्थोपपत्तेरित्याह--

आबोधतः सकलमेव हि सत्यमिथ्या-
भान्तिप्रमाणविनिवत्यनिवतंकतम्‌ ।

४.५५ रीकाद्रयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

स्वपेऽपे दृष्टमिदभवमिहापि जाग्र

त्काले भवत्रखिलमापरमात्मबोधात्‌ ॥ २२ ॥
आनोधत इति । जागरणपर्यन्तमित्थथः । आपरमासेति । ° यत्न. बा अस्य
सर्वेमासेवामभूत्‌ ` [ बु०२।४1 १४ | इतिश्रुतेः ॥ २२॥
अ० टौ०--ननु यदि जाग्रद्वस्थाज्ञानघ्य तच्यानविदकलं तर्हिं सम्याज्ञानस्यामा-
वाद्भान्यादिविभागासिद्धिप्रसङ्ग इति चेनैवं मिध्यावेऽप्यवान्तरभदान्यवस्थोपपत्तेर।पे
स्वपदृ्टन्तनाऽऽह--आबोधत इति । अबेधतः प्रबोधपर्यन्तं यथा स्वेऽप्र,
सर्वेषां श्रान्तिताभिमते सलयमिथ्यादि सकलमेव हीदं व्यवध्थितं दष्टमेवमिहापीति दाष्ट;
न्तिकमागः साधः ॥ २२॥
उक्तमेव विमां स्वाभिकोद्ाहरणेन व्यनक्ति-
स्वभे तप्तशिलाधिरोहणमता निःभ्रेयसेपायता
मिथ्या बाह्ञणतर्पणादिनिटया सत्या तथा ठोकिकी ॥
सकत्या तदिममेव विदितो निद्ानिवृत्तौ पुनः
स्वभे दृष्टमशेषमेव वितथं ग्राह्यं तथा जागरे ॥२२ ॥
स्वप्र इति । तत्तशिकाधिसेहणं बौद्धागमप्रतिद्धम्‌ । तत्रापि लोकि.
कविभागमाह-- तयति । अस्तु तदपि सत्यमिति चेन्न जाग्रति बाधादि
त्याह- निदेति । दृष्ट! न्तिके योजयति- ग्राह्यमिति ॥ २३ ॥
अण ठी०--अबेोधत इति पुष्ैपोक्तमव विश्रदयन्‌ प्राखण्डिनां शाखमप्रमाणं,
मेदां तु प्रमाणमिति कथं सिधयेत्सवैखप्नवजागरितस्यापि भरान्तवद्ुमि]ति शङ्कां
स्वपदृष्टन्तेनैव निराकरोति--स्वप्न इति । शालीयो ट किकश्च व्यवहारः सलमिथ्या-
व्यवस्थया स्वमरेऽपि विदितो यावन्निद्रादोपानुवृत्तिरिति संपिण्डितोऽथैः । निद्रादोपविनि-
वत्तौ पुनः स्वप्रे दृष्टमेपमेव व्यवस्थयोपटरब्घं वितथं मिध्यैवेति यथा तथा जागरेऽपि
या्रद्वियमेव व्यवहारव्यवस्या निवृत्तायामव्रियायां सर्वोऽपि व्यवहार; शाच्वीयो लकि
कश्च मृषेति प्राह्ममियवगिष्टमागाथः ॥ २३ ॥
सु० टी०-तथा जागर इत्यस्य हष्टान्तस्य होप॑ प्रपश्चपति-
भरेयःसाधनताऽपरिहोजनिट्या सत्येति संगृह्यते
[^> [8 [भक [भ [+ भ.
मध्या तत्राललाधराहणगतां ष्टः पार्त्यज्यतं ।

१ क. ख. ग. त्चरत्वध्यः |

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षेपश्चासेरकम्‌ । ४५

क क

ह म क भ
रज्जः सत्यतया स्थितेवं तदहिमिथ्येव तादद्धषै-
न पर [क दि
यावन्मूढतमावदरणपटूर्वयादया नाऽऽगमात्‌ ॥ २४ ॥
श्रेयःसाधनतेति । स्पष्टम्‌ ॥ २४ ॥
अण ठी०--श्रा्यं तथा जागरे" दृ्युक्तं दाष्टन्तिकं प्रपश्चयति--भेयःसाध.
नतेति । यावन्मृटतमो [ विदारणपटुः ] समरैससारव्यवदारमृटाविद्यानिवारणपदुभियो-
दयो यावत्तखमस्यादिमहावाक्यरूपागमानन भवेत्तावप्पर्वक्तं सवं भवेत्‌ । तक्षिस्तु सति
तत्सर्वमपि न भवेदतो धितथमेव सनमनात्जातमियधः ॥ २४ ॥
सु° टी०--ननु सवेस्य स्वप्रतुल्यत्वे विज्ञानवादिसिमया विशेष इति
शाङ्ते--
भ
ननु शाक्यभिश्चुस्ममेन समः
प्रतिभाव्ययं च भगवत््मयः ।
यदि बाद्यवस्तु वितथं तु कथं
श = [१
समयाकिमा न सट्शा भवतः ॥ २५
नन्विति ] ह्ञाक्येन वेदप्रामाण्यानभ्युपगमात्‌ कथं तत्सछमयस्य तद्भ्यू-
पगन्तृ मगवत्पावसमयसाम्यमिति चेत्तचाऽऽह-- यदीति । विज्ञानातिरि-
क्तवस्त्वनभ्युपगमे तत्साम्यं कुतो नेव््थः ॥ २५॥
अ० ठरी०-ननु यदि स्वं बाह्यं वितथमेवेयभिमतं भवतां र्हि कथं वेदजल्ाल्ल-
प्रामाण्य बुद्धशाच्र प्रामाण्यं च यथाप्रसिद्धमुपपदते व्यवहार इत्युक्तं संगत ॒स्यात्साक्षद्ि-
ज्ञानवायादिमतस्यैवाभिधानादिति कशिचोदयति--नन्विति । शाक्यभिक्ुब्रद्धो मुनिः ।
सम्यमेवाभिनीय दरंयति--यदि षद्येति ॥ २५॥
सु° टी०-अन्वययुखेनापि तत्साम्यमापाद्यति--
क 9
यदि बोध एव परमाथवपु-
नः (५ = 4
नेतु वोध्यमित्यिमतं भवति ।
क = क
ननु चाऽऽभ्रितं भवति बुद्धमुने-
९ ~ [र
मतमेव छतछमिह मस्करभैः ॥ २९६ ॥
यदि बोध इति । तेषां हि ज्ञानादभिन्नं जञेयं ज्ञाने प्रतिभास्षमानष्वा-
रज्ानवत्‌ । अन्पथा ज्ञानज्ञेययाग्राद्यपाहकता न स्पादसबन्धात्‌ तत्रच

[२ दितीयोऽध्यायः} सक्षेपक्षासेरकम्‌ 1 ४५५

3 व
ज्जः सत्यतया स्थितेष सदहिरमिथ्येव तादद्धै-
यावन्मुकतमोबिदारणपटूरषियोदयो नाऽऽमात्‌ ॥ २४ ॥
भरेयःसाधनतेति । स्पष्ट ॥ २४ ॥
अ० टी०--श्राद्यं तथा जगे › इयुकतं दाटन्तिकं प्रपश्यति-भरेयःसाध.
नतेति । याबन्मूकतमो { विदारणपटु; ] स्ैससारव्यवहारमृढविद्यानिव्रारणपदुर्ियो-
दयो यावक्त्मस्यादिमहावाक्यरूपागमान भवेत्तावपपूर्वोक्तं स्व भवेत्‌ । तसतिस्तु सति
तत्सर्वमपि न भवेदतो वितथमेवे सवेमनामजातमियथेः ॥ २४ ॥

सु° टी०-ननु स्वेस्य स्वप्रतुर्यत्वे विज्ञानवादिसमयाविशेष इति
शङ्कते--
ननु शाक्यशिश्चसमयेन समः
प्रतिभत्ययं च भगवत्समयः ।
यदि बाद्यवस्तु वितथं तु कथं
समयाविमो न सदश प्रवतः ॥ २५ ॥

नन्विति 1 शाक्येन वेदुप्रामाण्यानभ्युपगमात्‌ कथ तस्समयस्य तद्भ्यु-
पगन्तृ मगवत्पादसमयसाम्पमिति चेत्त्राऽऽह--यदाति । विज्ञानातिरि-
क्तवस्त्वनभ्युपगमे तत्साम्यं कतो नेत्यर्थः ॥ २५॥

अण टरी०-ननु यदि सर्वं बाह्यं वितथमेवेयभिमतं भवतां तरिं कथं वेदश्षाख-
प्रामाण्यं ब॒द्रशाख्ा प्रामाण्यं च यथाप्रसिद्धमुपपदयते न्यवहार इत्युक्तं संगत स्यात्साक्षादि-
ज्ञानवायादिमतस्यैवाभिधानादिति कश्चिचोदयति-नन्विति । राक्यमिक्ष्बेद्धो मुनिः ।
साम्यमेबाभिनीय ददयति-- पदि बद्येति ॥ २५॥

सु० टी०-अन्वयसुखेनापि तत्साम्यमापादयति--
यदि बोध एव परमाथेवपु-
नेतु बोध्यमित्यभिमतं भवति ।
ननु चाऽऽधितं भवति बुद्धमुने-
मंतमेव छत्छमिह मस्करेभेः ॥ २६॥

यदि बोध इति । तेषां हि ज्ञानाद्भिन्नं ज्ञेयं ज्ञाने प्रतिमास्मानषा-
जज्ञानबत्‌ । अन्यथा ज्ञानज्ञेयोग्रद्यप्राहकता न स्यादसबन्धात्‌ तत्र च

४५६ डीकषादकसमेतं [ २ द्वितीयोऽध्यायः 1

ज्ञाने सत्थं ज्ञेयं त्वप्रादिषास्षनाविलसितमिति सिद्धान्तः । मवतामपि
च ज्ानशूपात्मनि ज्ञेयं सर्वेमध्यस्तस्‌ । तद्भिन्नं स्वश्रवदितिवदतां
तस्ताम्षं दुवरमित्यथः ॥ २६ ॥

अ० टीऽ--चाद्यवेतथ्यमात्रेण रकथं म॑तसाभ्यै नैषम्यक्थापि कथंचित्संमधादिति
चेतरैषं विरेधाददीनादिव्याई---पदि बोध इति । यदि बेोधज्ञानमात्ं परमार्थस्द्ं
न छ बोध्यं परमार्थसदिति भवतामप्य॑भिमते भवति तदा ननु निश्चितं मस्करिभिर्बेण -
वदृण्डधारिमिवेदिकसंन्यापिभिरपि बुद्धमुनेविज्ञानवादिनो मतमेव छृस्नमिहाऽऽश्रिते भवति
तेनापि तथेवा्गीकारादिति योजना ॥ २६ ॥

सु० टी ०--एकदेशसाम्येन तत्साम्यापादनं चेस्नैयापिकःवेरपि षाह्या-
थाम्युषगमसाम्यात्‌ सीजान्तिकाविशेषः स्यात्सवसाम्येन वेत्ति
स॒गतेन याह्ययाहक्रहाणां प्रकारयप्रकाशकप्रकाशात्मके दीपाद्ाविष
वास्तवामेदाम्युपगमात्‌ । अस्माभिस्तु कतुकरणकर्मकियाणां विरोषे-
नामेदासंमवादहं चक्षुषा घटं परयामीति मातुमानविषयादीनां परस्परं
धर्मिसमसत्ताकविमागस्वीकारान्नाऽऽवयोः साम्यमिति समाधत्त-

ननु मातुमानविषयावगती-
रपरस्परं परति विभागवतीः ।
उपयन्मादन्तमुनिना सदशः

कथमेष वेदिकमुनिर्भवति ॥ २७ ॥

नन्विति । अपरस्परमन्योन्यं प्रति विमागो ध्यवस्था । मदन्तः सुगतः
॥ २५७ ॥

अ० ठी०--न हि साभ्यं मतयोमेतषरम्यस्य सुटत्वादिति पर्दरति---नम्विति ।
मातुमानविषयावगतीश्चेयेवं चतुर्धिषं व्यवहारकाङे मिथो विभक्ततयाऽतंकीर्णमिलयुपपन-
मङ्ग कुवनेष वेदिकमुनिभेदन्तश्ुनिना घुद्धाचरयैण कथं सुशो भवति न कथमपीय्थः ।
विज्ञानमेवैकं ज्ञेयाकारं तद्व॑ क्षणिकमितिविन्ञानवादिमतं मात्रादिचतुष्टयं परस्पर
विभक्तं नियन्नेतन्यात्मन्यविययाऽष्यस्तमनिर्वचनीयं तच्च यावन्धवहारं स्थिरमिति वैदिकमु-
निमतमेतदेव वैषम्यं मतयोशति भाबः ॥ २७ ॥

~~~

१, ^त्मविके। २ क, "विधात्क्भ।° ।

{ २ दितीयोऽ्वायः ] संक्षपक्षारीरकम्‌ 1 ४५७

° टी ०-~ननु स्वयाऽपि प्रमातूतरमाणादिमेकोऽम्युपगतभ्रेत्र तद्या
सनो निष्पपश्चंद्रैततमित्याश्चङ्क्पाऽऽसाप्रयविषयानज्ञानक रिपितता-
चद्धेदृस्य नाद्वेतविरोधो नापि विज्ञानवादविशेष हत्याह-

वि &

प्रमासस्तश्रयतमोजनितं
पविभक्तमेव तु परस्परतः ।
स्थिरमपुपेतमिह नः समये
ननु मातृमानविषयप्रभृति ॥ २८ ॥
परमसमेते । ( * प्रविमक्तं स्थिरमिति च परामिमतान्माच्रादेविक्ञेषं
उक्तः ॥ ) ननु निश्चये ॥ २८॥
अ० ठ०--ननु चन्मतेऽपि द्यस्य मिथ्यात्वे त्यासखमेब स्यानं सत्वं ततः
करुतशचातुविध्यं स्थिरे तनेवाशङ्क्योक्तमेव वेषम्यं सफुटयति--परमास्मसंश्रयतम इति
सातृमानविषयप्रभृतीयस्य विशेषणानि परमत्मसंश्रयेलादीनि । तत्राऽऽ्येन विशेषेन
परमा्रदेजञोनात्मलनिरासो द्वितीयेनेकस्येव ग्राहयप्राहकाकारतेयस्य निरासस्ततीयेन श्षणि-
कत्वनिरास इति ठेशतोऽपि नास्मन्मतस्य बोद्धमतसाम्पमियर्थः ॥ २८ ॥
सु° ठी०--प्रमाजादिवतुष्टं प्रविमक्तं व्यवहाराङ्गं वेततदयावहाराथं-
मपि प्रमाच्राद्यन्तरापेश्षायामनवस्था स्थाद्‌ । न हि तेरेव तदहः संम.
वति कतुकमत्वविरोधादिति चेन्न प्रमाणाधीनसिद्धिकस्येव प्रमात्राचपे-
क्षणात्‌ । प्रमाच्रदेस्तु सुखात्‌ । सा क्षिके्यतव। दुवासीननोधस्य च
साक्षिणो निरपेक्षत्वादिष्यह-
तमसा विनिर्मितमिस सकलं
चतुरः स पश्यति प्रः पुरुषः ।
अविकारिबोधवपुरदयकः
करणेर्बिना सकरष्छक्षितया ॥ २९. ॥
तमेति । इव सकलमिस्युक्तं विवृणोति--चठर इति । परमा त्रावीन्‌ ।
पोऽटथः पुरुषोऽविकारिबोधवपुः सं चक्षुरादिभि्विना निष्यापारनिष्य-

# क, पस्तके नाये अन्भः।

१९ क, ग, कर्मकरपृत्व । ९ के, ग, (लातत ।

४५८ 'दीकाहयसमेत- [ २ द्वितीयोऽध्यायः 1

चतन्येनेवेवं सवं परयतीष्वर्थः । तेनीदासीन्यबो धाम्यां साक्षिशब्वारहत-
मुक्तं कथं दशनक्रियाङ्तुरीदासीन्यमिति तजाऽऽह--सकठेति । तात्रश-
स्येव साक्षि्वदर्शना दित्यर्थः ॥ २९ ॥

अ० टी°-- बाह्यस्य मिध्यात्वम्युपगमेऽप्यसद्रादानम्युपगमान बोद्धमतसाभ्यमस्म-

न्मतस्येति प्रतिपायान्यमपि वैद्धमताद्विरोषमाह- तमेति । किमिदं तमसा विनिर्मितं
सकठमिति जिज्ञासायां साक्षिदर्यं सव॑मित्याह--चतुर इति । पदाथोन्प्रमात्रादीन्पर-
स्तेभ्यो भिन्नः पुरुषः स आत्मा प्रपश्यति । यानेष पर्यत॑दं सकं तमसा विनिभितमिति
योजना । तस्य मते प्रमात्रदेनं चिनिष्ठाज्ञानजल्वं न च सखायन्तमिनदृर्यत्वमिति ततो
विशेष इयर्थः । पुरुषस्य द्ृ्यदरौनप्रकारविरेपं वैषम्यान्तरमाह--अविकारीति ।
विकारो जन्मादिस्तत्संबन्धरहितोऽविकारी चासौ बोधवपुश्चाखण्डनियज्ञानस्वरूप इल्थैः ।
तस्य विज्ञानं क्षणिकमस्माकं तु चिदात्मा कूटस्थनिख इति वेपम्यमुक्तं भवति । तस्यने-
कानि ज्ञानान्यस्मननये पुरुषोऽद्रयकः सर्वत्र सवेदा चैक एवेति च वैषम्यम्‌ । करणरविना
पस्यतीति संबन्धः । अनेनाविकारिबोधकरूपतवं समथितम्‌ । करणजन्यो हि बेषो
विकायेयं न तथेयविकारीयथैः। कथं तरह पर्यतीति कलवचनेन निर्देश इति तत्राऽऽह-
सखकलसाक्षितयेति । प्रदीपसवित्रादिवत्सांनिष्यमात्रेणेवय्थैः । सर्वथाऽपि द्यस्य
टरो भेदविलक्षणत्वास्थिरत्वाविदानिमिंतत्वानामलवाम्युपगमादद्षुश्च कूटस्थनियवैकला-
म्युपगमादस्मन्मतं शाक्यमतादयन्तं विलक्षणं सिद्धमिति भावः ॥ २९ ॥

सखु० ठी ०--ननु प्रमातुरेव साक्षित्वं वर्टं सच प्रमाणब्यापारापेक्ष
इति कथं फरणेर्विनेति चेन्न लोके त्यापाराविष्टस्य कतुतवेनासाक्षित्व-
प्रसिद्धरिहापि निव्यापारस्यासङ्गस्येव स्वरूपचेतन्येन साक्षिलं न सपे-
क्षस्यत्वाह-

निनमायया परिगतः पुरुषः

परतन्त्रया तु निजया प्रया ।
पारिकल्पितं सकटमाकल्य-

न्स हि साक्षितामुपगतो भ्वति ॥ ३० ॥

निजेति । स्वाध्यस्तया मायया शबलः पुरुषः स्वस्मिन्कल्पितं जगश्धि-
जया प्रमया प्रपञ्छाकाराविद्यावृत्तिगतेन स्वचिद्‌मासेनाऽऽकलयन्ता-
क्षितामेतीत्यर्थः । एतजचचेश्वरस्य सर्व॑साक्षितवं जीवस्य तु साक्षिलम"
विद्याशशबटस्थ बुद्धयादिवृत्तिगता मासेनेति द्रष्टव्यम्‌ ॥ ६० ॥

[९ द्ितीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ 1 ४५९

अ० दी०-- कथं त्न्मतेऽप्यसङ्गोऽद्वयोऽनिकारिगेधरूपः पदयतीलुपपयत इति
मायावदास्सवमस्माकमुपपनमेवेति साक्षितवमुक्तं विशदयति-- निजमाययेति \ स हि
पुरुषो निजमायया प्ररिगतः सन्साक्ितामुपगतो भवतीलयन्वयः .। स्वाश्रया स्वव्रिषया खला,
माया निजमाया तया परिगतः सखवविदाभासन्याप्या तादात्मयाध्यासमापननः खाध्यस्तां
मायामवमासयन््राक्षितामुपगत इयर्थः । तर्हिं कथं विश्वसाक्षित्वं तस्य तत्सङ्गाभावादि-
यत आह-पश्तन््रयेति । तुशब्दश्वाथः । षरतच्रया स्वाश्रयमायोपाधिगतया निजया
प्रभया स्वचैतन्यामासेन स्वाभासया मायया मायानुगतचैतन्येन चेति यावत्‌ । पएरिकस्पितं
सकल्माकख्यन्नवमासयन्स्रचेतन्यावभासखवितं कु्ैज्निति यावत्‌ । अथ वा॒ निजमायया
स्वासाधारणशक्तया परतश्नया जडया प्रहृस्यादौ चैतन्यसपक्षयेति यावत्‌ । परिकल्पितं
सकलं निजया प्रमया स्वचैतन्येनाऽऽकटयन्व्याप्वान्प्रिगतेो व्यापकः साक्षितामुषगतो
मवतीति योजना ॥ ३० ॥ |

सुर टी०-ननु मातुमानादेः स्थेयंमनुपपन्नं तद्धि न तावरपत्यक्षेण
तस्य विषयमाच्र्माहितवात्‌ । नापि दिङ्कन व्यापिग्रहस्यलामाबात्‌।
नापि प्रत्यभिज्ञया उ्वालादौं व्यमिचारात्तस्या हेत्वसं मवेनाप माच्च ।
खक्षुरादेः संबद्धदतेमानया हित्वेन तत्ताग्रहेऽषामथ्पास्संस्कारस्य स्थति-
मा्रहेतुतवेनेदमनु मवेऽशक्तेरमिज्ञास्मुतिजिनने निरपेक्षयोश्च तयोर्भे.
छनायोगावयं स इत्याकारमेदाच तस्या विष्येक्यस्याप्यसंमवादित्याश्-
कयाऽऽह-

ग्राद्यग्राहकयोः स्थिरत्वगमनी तत्पत्यभिज्ञापरमा

नोपापत्स्यत वचेदसेतस्यदपि नो सिद्धान्तयेोस्तुल्यता ।

सा निर्वक्ष्यति सिध्यतीति न यतः स्थेयं स्वरूपात्मक

चैतन्यस्य च पङ्गुरत्वमिव मे सर्वस्य ते दने ॥ ३१॥

अदयग्राहकयोरिति । प्रमेयपरमान्नोरित्यर्थः । स्थिरत्वमनेककाट स्थायित्वं

तदुमयतीति तथेदर्ली प्रव्यमिज्ञापमा वेन्नोपयन्नाऽमविष्यत्तदाऽऽवयोः
सिद्धान्ततील्यमम विष्यत्‌ । सा तु निर्वक्ष्यति नि्बंढा मविष्यतीति
हेतो्मे मम जगतः स्थेयं सिध्यतीति संबन्धः) वोषाजन्यत्वेन बाधा-
मावेन च प्रत्यभिज्ञाया; प्रामाण्यं ज्वाछादौो तद्धमो दोषात्‌।नवच
तस्था देत्वसं मवः संस्कारसहितेन्दियस्यैव हेतुस्वात्‌ । संयोमे तमोध्वंस
ख निरपेक्षयोरपि चक्षुराटोकयो रूपग्रहे सापेक्षतादृशेनाष्टिषयासमवे।ऽङि

४६० टीकाद्यसमेतं- [ २ तीयोऽध्यायः

भेत्याह--खसूपेति । तत्तद॒न्तोपलक्षितं वस्तुस्वरूपमेव स्थेयं तदेवास्या
विषयः सिध्यतीत्यर्थः । इ्टान्तमाह-- चैतन्यस्य चेति । थथा तव ज्ञानस्य
क्षणिकत्वं स्वरूपं धर्मस स्वलक्षणववक्षतेरेवं मम स्थे्यमपीरयर्थः॥ २१॥

अ० टी०-- एवं दशः कूटस्थसाक्षित्वमुपपा् स्थिरमम्युपेतमियत्रोक्तं द््यस्यक्षाणि-
कलक्षणं स्थिरत्वं साधयति-- ग्राह्यग्राहकयो रिति । यदुच्यते बैद्धैः सैत्रान्तिकादि-
भिभ्ीद्यस्य विषयस्य ्राहकस्याऽऽत्मचेतन्यस्य च क्षणिकतेति तत्तदा निथितं भवेयदि
तयोः स्थर्यग्राहक प्रयभिन्ञास्य क्षणिकतवानुमान्बाधकं न संसिष्येदित्येतदाह ग्राद्यमराहक-
योर्विंषयविषयिणो; स्थिरत्वगमन्येतयोः प्रयभिज्ञा नाम प्रमा चेननोपापस्त नोपपनाऽम-
विष्यत्तरहिं नावावयोः सिद्धान्तयेस्तुल्यताऽसेतस्यदपि सिद्धिमगमिष्यदिति संमाग्येत सा
प्रयमिज्ञाप्रमा ा्यम्राहकयोः स्थेय सिष्यतःति निर्वक्ष्यति निवहं कश्ष्यति । कुतो नयतो
नीतितः । यथाऽभिन्नाप्रयक्षे दोष्मजन्यत्वबाधाभावाभ्यां न्यायाम्यां खाथौन्यभिचालिवमे-
नमस्या अपि न्याययोगात्छार्थसाधकत्वं समवतीदय्थः । न चानयोः स्थैर्य नाम ध्मा
मयाऽभ्युपेयते येन चेतन्यस्य धमेयोगादेकरसवहानिशङ्काग्राहकातमन इलयाह-- स्थेर्य-
मिति । चैतन्यस्य चकारादुग्रह्यस्य च स्यैव मम मते खरूपात्मकमेव न धर्मस्ते दने
सवेस्य भङ्गुरं क्षणिकल्वमिवेति योजना । तेन च विज्ञानक्षणिकत्वयोमधभिलाम्युपगमे
स्वलक्षणत्वममिमतं हीयेतेति भावः । प्राहकत्वसवंविकारसाक्षित्वोपपादनेन पूर्वैपय
एव स्थैर्य साधितमप्यत्र प्रयभिज्ञासामध्यैस्योमयतुल्यत्वादभ्युश्चयार्थ॑श्राहकस्य ग्रहणे कृतं
स्वरूपासलकथनं तु प्रयभिज्ञायाः स्वरूपविषयतवा,... खप्रयमिज्ञानवद्भान्तित्वरङ्काव्याबरू-
स्यथमिति च द्र्टन्यम्‌ ॥ २१ ॥

यऽ टी०-- नन्वेवं सर्व॑स्य कल्पितत्वे जाग्रत्स्वक्रयोनं वैलक्षण्यं
स्यात्ततश्च ‹ वेधम्याच्च न स्वप्रादिवत्‌ ` [ बहम० २।२। २९ ] इति
सूजविरोधोऽनुमवविरोधश्चेति शङ्कते-
ननु कल्पितं यदिह जागरितं
वद कीदशी खदु विलक्षणता ।
स्वपनादमुष्य भवतोऽभिमता
परिकेलपितत्वमुभयोस्तु समम्‌ ॥ ३२ ॥
ननु कंस्ितमिति । उमयोजीञमत्स्वप्रयोः ॥ ३२ ॥
अ» ट) ०--एवं बौदधमतसखम्े दरिहतेऽपि यदुक्तं जगस्य खप्रसाम्यं तनम्रखग्

{ २ द्वितीयोऽध्यायः] संक्षेपशारीरकम्‌ । ४६१

धो्वैलक्षण(प्य)स्य सवैसंप्रतिपन्नत्ादयुक्तमिलयाशङ्कते--मन्वि ति । सदपि सलयल्रेन
प्रसिद्धमपि जागरितं कल्पितं चेत्तदा वद्‌ कीटशीति योजना । सुगममन्यत्‌ ॥ ३२ ॥

चु° टी०-मिथ्यात्वाविशेषेऽपि जाग्रत्पश्चस्याविधथातिर्कदो-
षाजन्यत्वेन व्यावहारिकत्वं स्वप्रस्य तु निद्रादिदोषान्तरजन्यव्वेन
भ्रातीतिकत्वं तथा व्यावहारिकत्वमपि न व्यवहारहेतुत्वं स्वाश्रिकेऽपि
सत्वादपि तु प्रमातरि सत्यबाध्यत्वमू \ सति च तस्मिन्वाध्यतवं प्रातीति

क क, अ

कत्वमिति वेघम्धण समाधते-
न प्रमातरि सति भरवाध्यते
जागरः स्वपनदृष्टवस्तुवत्‌ ।
मातृमानविषयोपरन्धिभिः
साकमेव तमसो निरारृतेः ॥ ३३ ॥

न प्रमातरीति । ननु जागरस्य बाध एव नास्ति तद्दशंनादिति बेन.
स्याह - मातृमनेति । ‹ तत्केन कं पर्येत्‌ ' [ बह० ४।५ । १५ } इत्या
दिशरुत्वा प्रमात्रादिमिः सहेव बह्मज्ञानादविद्यानिवृत्तेरुक्तत्वान्नतु स्वप्रा-
दिवस्सति प्रमातरीत्यतोऽदृश्शनमित्यर्थः॥ ३३ ॥

अ० टी०--मिध्यात्वशि वैरक्चण्याभवेऽप्यस्ति वैषम्यान्तरमिति परिहरति-न
प्रमातरीति ॥ जाग्रख्रयोः प्रमाता द्यकः प्रसिद्धः प्रयभिन्ञानात्‌ । तत्र स्वपने छपर
दृ्टवस्तु यथा प्रमातरि स्वपनोपठर्धरे सत्येव प्रबाध्यते मिथ्येति निश्चीयते प्रतिपन्नोपाधौ
निषिध्यमानल्वात्‌ । तथा जागरः प्रमातरि सति न प्रबाध्यते यतः संसारमृखतमोनिवू-
ततिग्यतिरेकेण न जाम्रद्भमो निवतैते तत्वमस्यादिमहावाक्यजनितक्ञानेन मातुमानविषयो-
पटन्धिभिः सह तमसो निराकृतेबीधनात्‌ । तस्मात्प्रमात्रा्यभवे च व्यवहाराभावान म्यव~
हारसमये जागरितमिथ्यालप्रतीयवसर इल्यनयोरविंशेष इयथः ॥ २६ ॥

छु° टी०-ननु कुतोऽयं विशेष हद्‌ नीमबध्यतवात्‌ सत्यमेव
जगक्किं न स्यादिति चेतत्राऽऽह-
देशकारपुरुषेरवस्थया जागरस्य खट कारणं तमः ।
साकमेव सहसरा निरस्यते वेदवाक्यजनितात्मसंविदा ॥ ३४ ॥
देशेति । जाग्रत्कारणं ह्य्ञानं देश्षकाटावस्थाप्रमातृभेः सहैव जाग्र-

४६२ टीकाष्रयसमेत- [ २ द्वितीयोऽध्यायः]

सपश प्रसूते न तु ततः पूर्वं देक्ञादिकमस्तीत्यतस्तस्य ब्रह्मविद्यया
वेशादिमिः सह चेतन्यावाधिरेव षाध इति युक्तं वेशादौनामासोष्यको-
ख्यन्तमावादित्य्थः । भिथ्यारजतस्वप्रपरपश्चा दिहेस्वज्ञानं तु सत्यथ
वेशादिषु तानि कल्पयतीति युक्तस्तेषां ततदेशकााक्पिर्बाध इति
मावः ॥ ३४ ॥

अ० टी ०--ननूभयोरपि बाध्यत्वाधिरोषान्भिथ्याल्वं चेत्समं तिं रकिनिमित्तोऽयं
विशेष इति चत्तत्राऽऽह-देशकाटपुरुषेरिति ॥ अथ वा जागरितस्य प्रमातरि
सेव बाधामावाप्रतिपननोपाधौ बाध्यत्वरक्षणं मिथ्यात्वं तस्य न सिध्येदियाशङ्क्याऽऽह--
देशक्षाछेति । यद्वा प्रमात्रादिभिः सह ॒तत्कारणतमोनिराकरणाद् जागरः प्रमन्रदिषु
सत्सु न प्रबाष्यत इलयुक्तमेव सेतुकमुपफदयति--वेश्कालेति । अस्यः-मूडाङ्गान
हि जाप्रममात्रदेः कारणं तत्र शुक्तौ रजतवदेशकाखन्यवस्था प्रमात्ऋदिषु॒सन्छेव
जाम्रदृयमुद्धाबययज्गानविक्षपात्प्रागदेशादिविभागासिद्धः किं त॒ देशादिभिः सहैव चिन्मा-
्ाश्रयषिषयाज्ञानेन जा्रृश्मुद्वाव्यते । तथा च॒ तादग्ञानरधनेनैव तत्का्यजा्रदधाधो
वक्तन्यः | स च वेदान्तवाक्यजनितातममतचचज्ञानैकसाध्य इव्येषाऽक्षरयोजना । जागरस्यं
कारणं तमोऽज्ञानं वेदवाक्यजनितात्मसंविदा निरस्यते प्रमात्रादिभिरवस्थया जाग्रदादि"
लक्षणया च साकमेव सहैव तत्रापि सहसा स््ोत्त्तिमात्रेण निरस्यते बाध्यत इयेवं
सत्युमयोर्बध्यतेन मिध्यातवे समनेऽपि सत्सु देशादिषु वाध्यलं संहैव देशादिभिवीव्यव-
मिति च स्वप्नजागरितयोर्विरोषः सिद्धः । तथा च चैतन्यस्यैवाज्ञातस्य जाम्रद्रमाधिष्ठानत्वा-
त्तस्मिन्सलेव तदज्ञानेन सह जाग्रह्ाधनप्रतिपनोपाधौ बाध्यतमप्यत्राविरुद्रमवेति मिथ्या
नावुपपननम्‌ । तथा सत्सु प्रमात्रादिष्वस्यारोपामावात्सत्ु तेषु न बाध्यन्ते किं तुतेः
संहैवाऽऽरोपात्सरैव ते बाध्यन्ते ! रजतस्वप्ादौ तद्विपर्यय इति सवै[मव)]दातम्‌ ॥ ३४. ॥

सु टी०-एतदेव स्वप्रेव्या दिवेधम्यहषटान्तं विवृण्वन्नाह-

स्वभटृष्टमिह रज्जुसपंवदेशकारुपुरुषेषु बाध्यते ।

जागरः पुनरयं तथाविधं बाधकं न टभतेऽसमीक्षणात्‌ ॥३५॥

स्प््टमिति । देशकाल पुरुषेषु सस्स्विति हषः । तथाविधं तेषु सत्मु
जायमानम्‌ । अक्तमीक्षणादननुमवात्‌ ॥ ३५ ॥

ननु देशादिषुं सत्छेव खप्र आरोप्यते जागरस्तु तैः सहेयत्र किं प्रमाणमिति चेद्वाधा-
यमव पएवेयाह--स्दप्रहृ्टमिति । स्वमद्छं॑हि देशादौ सेव ब्धितमनुभूयते तेनं

[ २ तीयोऽध्यायः ] संश्ेपशशारीरकम्‌ । ४.३

तत्तस्मिन्सयेव कल्पितं रज्जसपेवदिति गम्यते जागरस्य॑बाधस्तथा नानुभृयत इति
देश्षकाखादिभिः सहैवाज्ञानेन कलित इति गम्यत इयथः । भक्षरयोजना सुगमा ॥२३५॥

सु° टी०--पवमुक्तवैटक्षण्येनेव जायत्स्वक्नरयोः सत्यमिथ्याष्यवहारो-
पपत्तेनं जाग्रत्सत्यत्वाशङ्केव्याह--

तेन सत्यमिह जागरं विदुः स्वभविभ्रमविरुद्धधर्मकम्‌ ।

आपरात्मपरमाथदशेनाततेन बाधितवपुनं सत्कवित्‌ ॥ ३६ ॥

तेनेति । प्रमातरि सत्यबाध्यत्वेन स्वप्रविरुद्धतेव्य्थः । न सत्कचिदिति।
खथा स्वप्नस्य बाधितस्या पि पुनदंशंनं प्रमातुः सरवान्नेवं तच्वन्ञानब।-
धितजागरस्येत्यर्थः ॥ २६ ॥
अ० ठी०--तस्मान्मिथ्यालाविशेषेऽपयुक्ताद्विरोषालागरितस्य सयवं स्वप्॑स्य च
मिथ्यात्वमिति रोको मन्यते यावद्र्मा्दर्शनं तेन बाधितं त॒ प्रबुद्धस्य समप श्व
सवौत्मना निवतैत इत्युपसंहरति- तेन सत्यमिति । सखष्ठऽ्षरयोजना ॥ २३६ ॥
छ टी ०- कुत एवमिति चेत्त्राऽऽह--
तत्र सत्यमनरतं च भेदतः
परत्यगात्मतम्ता विकल्पितम्‌ ।
क
पक्षिणोति परमात्मवस्तुगा
बुधिवु्तिरषिचालिनी सती ॥ ३७ ॥
तत्रेति । प्रत्यगन्ञानेन व्यवहाराबाध्यं जागरितं सत्यं तद्राध्यं च
स्वप्राद्यसत्यमिति विमागेनाऽऽत्मनि कटिपतं दवे तमात्मवस्त्वाकारा बुद्धि.
वृतिः प्रक्षिणो ति प्रकृष्टं समटकाषं कषतीति मूलाज्ञना मावान्न स्वप-
जागरां पनः स्यातामित्यर्थः ॥ ३७ ॥
अ० ठी०-, तेन बाधितवपुनं॑सत्कचित्‌ › इति कुतः स्वभ्रादि हि बाधितमपि
कालान्तरे भवदृट््यते तद्रदात्मतच्ज्ञानबाधितमपि काठान्तरे भविष्यतीति समान्यत
इति तत्राऽऽह--तन्न सत्यमिति ॥ तत्र सचिदरपेऽधिष्ठाने प्रयगात्मतमसा चिन्मात्रा-
श्रयविषयकाज्ञानेन सत्यं जागरितमदृतं च स्वभरादीति भेदतो निभगेन य्टोके विक-
स्पितं त्सव सविभागं परमात्मवस्तुगा वुद्धवत्तिरक्िचारिणी सलन्यदप्रतीक्ष्यमाणेव सती
प्रक्षिणोति नाशयतीति योजना । एतदुक्तं भवति-ग्यवहारदशायां प्रबोधसमये स्वो
बाध्यमानो न परमूटेन सह बाप्यते । यतो निद्रदिदररेण प्रयगात्मतमसः स्वेतुता न

४६४ टीकाद्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

स्रूपेणातो निद्राकारतमोनिवृत्तावपि मृरभूतस्य सवौवस्थाविक्ेपहेतुतमसोऽनिवृत्तलाद्व
भितस्यापि शवपरदेः पुनः पुनः संभवो युक्त निद्र दिहतोमूकतमसो विद्यमानत्वात्‌ ।
नैवमिह मूऊीज्ञानेन सहैव जगत्कल्पनानिरासातपुनरुदधषे हेत्वभावान्न पुनस्तस्य भवनसेमा-
-वनेति ॥ १७ ॥ ।

सु° टी०- ननु कथमविद्योपादाना बुद्धिवुत्तिस्तात्काठिकी स्वावि-
रोधिनीमनादिसिद्धां हदष्रलामविद्यां तत्कार्यं च निवर्तयेदित्याशङ्क्य
वस्तुबकेनैव ज्वाटेव तरुसंमवा तरुमण्डटी मित्याह--
नित्यबोधपरिपीडितं जग-
दविभमं नुदति बाक्यजा मतिः ।
वासुदेषनिहतं धनंजयो
हन्ति कौरवकुलं यथा पुनः ॥ ३८ ॥
नियबेघेति । नित्यबोधनाहितीयवेतन्येन परितः पीडितमपहतसस्ताकं
तद्रयत्ववशेनाषस्तुतवं नीतमिति यावत्‌! एवं मूतं जगद्विभ्रमं जगवृभ्यासं
वाक्यजा मतिमेननपूर्विका बुद्धिषत्तिः स्वाभिष्यक्तवोपेद्धा निःसंदिग्ध-
वस्त्वाकारस्वादतिबटी यसी सुतरां नुदतीत्यर्थः। बटवत्परिपीडितस्याऽ5-
गन्तुकेन स्वजन्पनापीषद्करो बाध इत्यत्र हशन्तमाह-बासुदवेति ।
कालात्मनेभ्वरेण यस्तमित्यर्थः । (“ # मयेबेते निहताः एवमेव ( ११।
३३ ) इति गीतोक्तेः । ) धनजयोऽजुनः ऊुरुषंश्योऽपीति शेषः ॥ २८ ॥
अ० टी°-ननु बुद्धिवृत्तिः कथमवियां ततकरर्यं च निवतैयेत्स्या अप्यविदाकाये-
तयाऽऽविद्यकलवे सति विरोभामावादिति चेत्तत्राऽऽह-- नित्येति । निलबोधेन कूट-
स्यचैतन्येन परपीडितमुतपत्तित एवाभिमूतं जगद्धिभमं वाक्यजातमतिर्वुदति नाशयति । `
एतदुक्तं भवति-जाग्द्वि्रमो हि जायमानोऽपिष्ठानसत्तास्फुरणाम्यां व्याप्त एव जायते ।
तत्रापिष्ठानकुरणव्याप्तवेऽपि तेन तस्य न बाधोऽनादिकालमारभ्य' तेन सच्ाद्विरोषामा-
वात्‌ । वस्तुगप्या तु सापिष्ठानचैतन्यप्रस्तेवाननियनोधपारिपीडितं भवति जगत्‌ । वाक्यजा
त॒ मतिरन्तःकरणवृत्तिरूपा स्वयमविधामिकाऽपि समू जगद्विभमं प्रमाणभूतव्ानुदति ।
तत्र द्टन्तमनुकूलभुदाहरति--वरासुकेषे ति । यथा पुनः काठात्मना वासुदेवेन पुवे-
मेव निहतं कौरवकुठं धनंजयोऽञ्नस्तत्कुखोखन्न एव॒ वामुदेवमाश्रिय तेनोत्तेजितः
सन्हन्ति स्मेति योजना ॥ ३८ ॥

~~

# क, ए, पुस्तरद्योरनास्त्ययं ्रन्थः ।

[ २ द्ितीयोऽव्यायः ¶ सेक्षेपशशारीरक्षम्‌ । ५६५

® री ०--एवं स्वमते सत्पासत्यविमागं तस्य ज्ञानबाध्यत्वं च
प्रसाध्य परमते त्यं विमागा न सिध्यतीत्वाह--
सत्यमेवमन॒तं ध दुं
त्रहवादि्तमयाद्वहिः पुनः. ।
श ¢ ¢ न,
स्यतो यदि पृथङ्‌ मृषा भवे-
नि ("व $
त्सर्यमेब तदपि प्र्षज्यते ॥ ३९ ॥
सयमेवमिति । बेहिश्न्यन्र मते । कुत इव्यत्राऽऽह-यत इतिं । मंषा-
धस्तु किं सत्याद्धिन्नमभिन्नं भिन्नाभिन्नं वा नाऽऽ इत्याह--यदीति।
सत्यमेवेति । असत्यस्य सत्य प्रतियोगिकमेदा्यत्वायोगादित्पथेः ५ ३९ ॥
अ० ठौऽ--एषं समस्यापि दैत्य मिथ्यातवाविरेषेऽध्यनायनित्रचनीयाविातदवस्था-
विककषिततया सदसखस्ंभधान्तरमेदसमावनैदस्मन्मते ठोक॑तिद्धसव्यादरतविभागं उपप-
यते तलज्ञानेनं जाविंदयाप्मकेनावि बहमवस्तुसमाश्रयधटंत्सवद्रेतनिवृत्तिरष्युपपयत इति छम -
तशुपाद्य दैतसस्यलवादिमते तु सीनुतविभागासेमवमाह स्रमतपरिजद्रये--सत्यमे-
बति । कर्थं दुंङुभमिति चेदिदं तावदिह वक्तव्यं सत्या्मृषा वस्तु भिद्यते न वाऽथवा
भदामे्ाभिति तत्राऽऽयमनुद्य दोषमाह--सत्यत इति । तच्छे प्रथक्वधमानाश्रला-
न्मूषावस्तुनोऽपि संत्पाप्पूर्थक्तधरममयोग्वेदतुच्छत्वख्पं स्यतं प्रसज्यते सदसदिरक्षभ-
स्यानिवच्यप्रकारस्थानङ्खीकारादित्यथः ॥ ३९ ॥

सु° ठी ०--नापि द्वितीय रत्याह--~
सत्यतो यदि भूषा म भियते
सत्यमेव सुतरां तदिष्यताम्‌ ।
न हयात्मकतयाऽन॒तं मतं
पक्षयोः कथितदुषणद्रयात्‌ ॥ ४० ॥
सरत इति । सत्यादमिन्नस्य म्रषात्वे तैद मिन्नसत्यस्य।पि ग्रषाखप-
ततेरिव्यर्थः । तृतीये त्वाह-न द्यैति | विरीधाद्पींति वर्ग्यम्‌ ॥ ४०५

अ० दौ °-द्वितीयमनृद्य दृषयति-सस्यत इति । सुतरामिति । सि्पक्षे मृषा-

रस्तुनः सत्यतादाल्यादित्यथैः । तृतीयमपयुक्तदूषणदवयनेव दूितमित्याह-न द्वयेति । सया-

ह्िनाभिन्नतयेध्यथः । पक्षयोः सत्याद्धिनामिनयो; मरवेकं काथेतदूषणद्रयासय्येकसुक्तद्‌ष -
५९ ।

४६६ शेकाहयसमेतं- ¶ २ द्वितीयोऽध्यायः }

णद्रथस्य समुच्येऽ््रात एकैकस्य सेममादियथैः। विरोधादयं पक्षोऽपि म संमयतीति दर
ल्यम्‌ ॥ ४० ॥
सु° ठी०--माऽस्तु सन्यानूतविमागः किं नश्छिन्नमिति चेतति
वेदोक्ता भिहोच्रस्वगंसाधनत्वादेः सध्यता बुद्धोक्तचेत्यवम्दनस्व्गहेहुत्वा-
दिभृषात्व मित्यादिवि मागोद्धोषणं स्वमते न सिध्येदित्वाह--
वेदवाक्यविषयस्य सत्यता
बुद्धवाकेयविषयो मृषा भवेत्‌ ।
इत्यदः कथायेतुं न शर्वनुया-
द्हमवादिसमयाद्रहिमुंखः ॥ ४१ ॥

क्ल क भ

बेदवक्येति । बहिभंख एतद मिनिवेशश्चून्यः ॥ ४१ ॥

अ० टी०-- मे केवक्मेवं सेक॑व्यवेहारांसिद्धिरेष दोषः किं तर्हिं स्वधक्षसमर्थनं पर.
पकषदषणे च परेषां न संभवति सप्यानृतविमामासिद्धेत्याह--बे दवाकयेति । तत-
स्तन्मते सप्वमिथ्याविभागासिद्धिरिति कथयितुं न शक्नुयादिय्थः । अभनिर्वचनौयवद
तु सयमिध्यानिभागस्य सप्र इवाप्रनोधदिकलिितताङ्गीकरे नेतादशविकल्पादिप्रसर इति
मावः ॥ ४१ ॥

सु० टी --्रह्मवादिनस्तु नानुपपत्तिरित्याह--
सत्यमेवमनतं च भेदतः
कल्पितं भवतु वर्णितास्चयात्‌ 1
तत्र तदूषटयितुं हि शक्यते
नेतरत्र कथितोपप्तिभिः ॥ ४२ ॥
सप्यमेवमिति । एवं त्च सत्यमिर्यत्र श्टोके वणिताह्यायास्सव्यानृतं
भेदतो विमागेन कल्पितमेव मव वित्यथंः । तत्र बह्मवादे तत्सत्यमन्रृतं
च घटयितुं शक्यते नान्पत्रोक्तविकल्येरित्यर्थः ॥ ४२ ॥
अ० टी०--परिेषात्सत्याश्रतमेदः फष्ित एवधाभ्युपेय इतयुपसंहरति-सत्य मिति ।
धणितानयान्मिथ्याविेषेऽप्यवान्तरभेदसाधकन्यायादित्य्थ; । तत्रानिभ्रैचनीयप्रपशचवादे
सत्यं मिथ्येति च द्यं घटयितुं शक्यते ने्तरज्र प्रपञ्चसत्यश्नषादे कथितोपपत्तिभिविकद्प-
दुषणसहत्वादित्यादिभिर्यिथः ॥ ४२ ॥

[२ द्वितीयोऽध्यायः [| संश्ेपक्षारीरकषम्‌ ॥ ४६७

छु० टी०-तस्मात्प्यक्षादिमानजातं पराण्विषथं व्यावषहारिक्षव-
स्त्वावेवकमेव न, तु वेदान्तवत्तस्वावेक्कमब। धितानधिगतवस्तुबोधक्ष-
वान्तेरथेतो. काधितत्वादबुद्धबो धकत्वासंमवचेत्युपसंहरति--
व्यावहारिकमतोऽवगम्पतां _
मानजातमखिटं न ताखिक्म्‌ ।
वाद्यवस्तुविषयं विरोषतोऽ-
वुद्धमोधविंधिशक्यसभवात्‌ ॥ ४३ ॥
व्यावहार्किमिति,। व्यवह रमाच्राङ्मित्यथंः ॥ ४३ ॥
अ० दी०--यत, एवमुक्तामिरपपत्तिर्ि्वैदान्तेतरमानगम्यस्य न. परमाथसयषं संभा-
व्यते. तथा यथा प्रकषिदधं पेचित्यं चोपप्रयतेऽतो ठ किकवैदिकव्यत्रहारावियेधात्परयक्षादिग्रा-
म्र ग्यवहारसमधैतच््रविदकश्चं, न, तच्छविदकटक्षणम्ञाताथगत्तृताह्यप्रमाणलक्षणस्य
त्तर तच्चते।ऽभावादयितासर्वैरम्युपरेयमिति परमप्रकृतमुपसंहरति--व्याव हा रिकः तवि ५
बाह्रसतुविप्रयमिलं. मानजातमिति, संवन्ध; । अबुद्धबोधेति च्छेदः ॥ ४२ ॥
सु ° टी ०--ततश्चो क्तन्यायेन प्रव्यक्षादृरतत्वाषेदकतव्वान्न तैस्ताचि-
काथौव मािवेदान्तबाघ. इति पस्मप्रकृतमुपसंहरति--
एवं न तच्वविनिवेदनशक्तियोगः
संकाव्यतेऽनभिगताधिगतेरयोग।त्‌ ।
मानान्तरस्य सकटस्य ततश्च तेन
बाधस्रयीरिरस्षि वणैयितं न शक्यः ॥ ४४. ॥
एवमितिः॥ ४४ ॥
अ० टी०-उपपादितमथेमनृय प्रस्तुतं वेदान्तानां, प्रमाणान्तरविरोधामावं निगम
यति--एव मिति | अतच्चविषय्राणां मानानां तच्मोचरमानबाधने सामध्यसभवाद्र
जतज्ञावमिवः शुक्तिकाज्ञाने प्रयक्षादीन्यत्रातविषद्राणि. वेदान्तेस्तच्चविषयैवाध्यानीति,
भावः ॥ ४४॥,

सु० टी०-- ननु यदि प्रत्यक्षमाज्नमप्रमाणं कथं सूत्रकारो ‹ मि
चोपलब्धेः ` [ बह्म २।१६। १५ | इति. विरोधं परेहतुं सविकल्प
कस्यवाऽऽमासत्वमाह न तु निविकल्पकस्यति चेत्तचाऽऽह-
आरम्भणादिवचसा खड निषिकल्प-
परतयक्षवु द्धेमनुसूत्य विकल्पवद्धः ।

१. क, भावाचोप {

४६८ टीकाद्रयसमेते- [ २ दवितीयोऽ्यायः }

आक्नासतां मुनिरुवाच तदाऽस्य भावो
विज्ञायते स्फ्टतरो गडजिद्धिकायाम्‌ ॥ ४५ ॥

आरम्भगादीति । यत्तावन्निविकल्पग्रतयक्षधुद्धि निरभेदसन्माचविषरया
इमाणव्वेनानुभूत्य विभिन्नविकारविषयविकल्पनुद्धेरप्रामाप्यं मुनिर
बाद । तद्‌ तदुक्तिकालेऽस्व स्फुटो माषो बालानामौषधपानायं
जिह्वां युडदानबल्मरोचनाथमेवेत्यारग्प्मणादिक्चसा किज्ञाकते । अयं
हि तस्य मावः त्यजतु ताववुयं घडादिविकल्प वीप्रामाण्वदु््रहं पश्चा-
दनुब॒त्तसन्ाजविषथं निविकत्पकमप्यामासौ करिष्यामि तत्प्रामाण्ये हि
निःसामान्व विलेषप्रत्यद्मान् दिदयतत्तद्धिशेषापवादिश्रतीनां विरोधतः
दवस्थ्यादिति ॥ ४५ ५

ख० टी०--तदेवे वेदान्तानां ग्रयक्षादेश्च तखातलविषयतया दवैतग्राहिप्रमणे्व्या-
बहारिकाथौयभासमात्रसमररदैताव्मवस्ुप्राहिणां वेदान्तानां तच्वाथौवमासन्समर्थानां न बाघ
इति. यदुपपादिते तदुक्तयुक्तगपि मृख्शा्चसूतरषिरोधान्न श्रदधेयमिति कस्यचिन्डङ्का
स्वेदते ‹ भवि चोपटन्येः * [ ब्र सूर २।१। १५] इतिसूत्रे रिर्विकल्पकः
स्ववभासितवं प्रयक्षस्य विरोधपरिहारायः सूजऋद्विरु्तं न॒ तु तच्ानवसेयलपतो क
सत्ररोध इति त्ऽऽद--आरम्भणेति । रिर्विकस्पप्रयकषवद्धि रिरदसन्पत्रविषयां
्रत्क्षभियमनुसत्य सन्प्रत्रप्रयक्षस्य प्रामाश्यमस्गी्चत्य विकस्पनुद्र्मदविष्यस्य प्र्यक्नादि-
प्रययघ्याऽऽभासतां भिथ्यार्थविपयत्वं॑यदा मुनिरारस्मादिवचसा ८ वाचारम्पणं बिके
नामधेयम्‌ › [ छा० । ६। १॥। ४] इतिवद्नबठेनोबाच तदाऽस्य भावोऽभिप्रायः
स्फुटतरो मुडजिदहिकायां किज्ञायत इति योजना । यथा तिक्तरसयोषधं जिह्वायां गुडटेपनेन
बाटान्पाययन्ति न तत्र तेपां गुदटेपने ता्पयैम्‌ । प्रतिप्तिक्रममपेक्ष्य निविकस्पनुद्धः
प्रामाप्याद्धीकरणं सुद्कारस्य न तु तावप सहसा हि प्रयकषस्व -सवेस्य म्न्ति्वकथने
व्याकुल मूतं चित्तं न तससवगाहेत । अतः कथंचिदपि प्रयक्प्रामाण्यमवलम्न्य तच्लमव्‌-
गायामि । ततश्च कमेण निर्विकस्पवुद्धेरपि प्रागण्यमपोदय बुद्धिद्धिखपि दथ्विष्यामीति
मन्यते त्‌ तु निविकर्पकस्द प्रामाप्यं॑विवक्षितं वाचारस्मणादिवचनाश्रयात्‌ । च्‌ हि
वाचारम्भणादिसपरविरेष्प्वादिश्तीनां प्रक्षस्य निविकसपप्रामाप्या्गीकरेऽपि विरोधस्त-
रतः परिहत: स्ात्स्वकार्यनुगतकारणरूपदद्यसत्ताबिषयत्वानििंकदपक्स्य सामान्यविशे-
भादिविनिरमक्तप्रयद्भात्रविष्यलाच्च विशेम प्रतिमेषक्तीनामत्‌; सविकसपतरचचिविकल्पक-

--------------------------~~_~~~~-~~~ ~न

१क.;ग. ीप्रमाणदुपर्ह। ९ क, ख. ग. भावाद्धोप ।

२ द्वितीयोऽध्यायः ] सेक्षेपशारीरकम्‌ । ४६९

स्वाऽऽमासत्मेव सूत्रकारविवक्षितं गुडभिदिकान्यायेन तसप्रामाण्याभिधानमिति सूत्रविरो-
धोऽस्मदुक्ते शङ्कनीय इति ॥ ४५ ॥

सु ° टी०- ननु " सत्सप्रयोगे पुरुषस्पेन्दियाणां बुद्धिजन तय-
पयक्षमनिमित्तं विद्यमानोपलम्मनस्वात्‌ ' [जे०१।१। ४ ] इति
जेमिनिरुमयप्रत्यक्षसाधारणं लक्षणमाह ।॥ तच च सदित्य्थसत्ताभि-
धानात्मव्यक्षमाच्रं तच्वादेदृद्धमभिपेतीत्यचापि तथेव योख्यभिति चेतत
चराऽऽह-

= ® क

सत्तभ्रयग इतं जीर्मल्रप्युवाच्‌

ॐ
न [र

यदक्षणं तदुभयोः समभव वियात्‌ ।

निपी

आपाततस्तदथ युक्तिनिपीडितं स
त्सन्माजसेदिदि निषीदति निर्विशङ्कम्‌ ॥ ४६ ॥
सत्सप्रयोग इति । तदुपि टक्षणमवि चारदश्षायामुमयोः प्रत्यक्षयोः सम
ज्ञायते न षिचारे सत्यर्थः । कुतं हस्याह--अयेति । मावाच्धेत्यादिः
युक्तिभिः सबिकल्पकस्यार्थव्यमिवारिणः सत्स प्रयोगाजन्यत्वेनाऽऽमा-
सत्वे निश्रिते सन्माञ्जसंविदि तिर्विकत्यके निःशङ्कं तत्प्यवस्यती-
व्यर्थः ॥ ४६ ॥
अर टी०-यदैतव्स्मन्मतं प्रलयक्तादीनां न तावेदकं प्रामाण्यमस्ति व्यावहारिक-
मेव तेषां प्रामाण्यं वेदान्तानामेव तच्वावेदकलमिति तजेमिनेरपि संमतमिति यदुक्तं तत्र
नियामकब्राह--सत्संप्रयोग इतीति । यद्रा स्वसतम्यवस्थायां जैमिनिमतविरोधमा-
शङ्क्य तदस्मदसुकूरमेव न प्रतिकृरमियाह--सत्संप्रयोग इतीति । " सत्संप्रयोगेषु
पुरुषस्यद्धियाणां बुद्धिजन्म तत्मयक्षम्‌ ' [ जे० १ | १ । ३ ] इतिसूत्रेण वि्यमानसं-
युक्ता्थबुद्धितवं यत्प्रयक्षरक्षणं जेमिनिरप्युवाच तदापाततो विना विचारं प्रतीतिमात्रेणो-
भयोः सविकल्पनिविकःर्पकयो; सममेव वियातसाधारणविपयं तत्सूत्रवचनं तत्र॒ विशेपान°
मिधन्योकानुभवे च विरोषाभावादतस्तदपि प्रयक्षरक्षणं ‹ मामे चोपलब्धेः › [ ब्र०
सू° २१। १५ ] इतिबाद्रायणाचायैसूत्रसृचितयुक्तिनिपीडतं सत्सन्मात्रसंविदि वस्तुमात्न-
विषयायां निर्भिकदििकायां बुद्धौ निर्विशङ्क॑निःसंदेहविपर्ययं य॒था स्यात्तथा निपदति
पय॑वस्यतीति योजना । बाद्रायणोक्तेन न्यायेन सविकल्पकार्थानामसच्वनिश्चये सति
निर्विकत्पकस्यैव तदटक्षणमिति विवेके सति व्यावह।रेकमेव सथिकल्पकप्रामाण्यं निर्विक-

-~------_~~____~~_~=~~_~~~~~_~_~_~~~-~-~-~-~-------___~_~~_~_~_~]~~~-~-]~ ~-~-- ~~~

९ क, भावाचोप ।

9७० टीकाष्य्समेक्तै- २ द्वितीयोऽष्यायः- दः

खपकश्यः च तत्ववेदकमिति, प्रयक्षप्रामाण्यकक्षामेदोऽभिमतो जेमिनेरपीयर्थ; ।, सक्त
थोनुकरूठतया पक्षान्तरमाह -तयद्वोति । यद्व, संपरयुज्यमानस्यार्थप्य संदितिविदेषितलात्‌
“सदेव सोम्य" [छा०६। २ । १ ] इति च ससस्य ब्रह्मातमरूपतलरनिश्वयात्तस्ेत्राज्ञातलवात्त-
दिषयमेव वस्तुगलया सवैमपि प्रमाणं तदनुविद्ेषु॒पुतरागमापायिघ्ु सविक्रल्येष्वरथषु
वाचारम्भप्मत्रेष वेद्रान्तेतरमानानां व्यावहारिकमेत्र प्ामराण्यमिति, जैमिनिसुत्र्यामिप्रायो,
बादरायणसूत्रानुसारेणावगम्यते । जैमिनिना. विशेषानमिधानाद्वादराथणेन च विरिषाभिधा-
तात्सामान्यवचनल््य च संप्रतिप्र्विश्ञेषवचनानुकूढतया योज्यत्वं शक्यलरादतो. न केनाप्र,
प्रितेधोऽस्मन्मव इत्यथैः ॥ ४६ ॥,

सु ° टी ०~तादहं किं तस्य तच्वावेदकत्वं सुनेरिष्टमिति नेव्याह--
तत्रापि दु्धटमवेति यदा तु तच-
गोध. विवक्षति विसृज्य विकल्पजालम्‌ ॥
किं कारणं वदति येन स तखगामि
विज्ञानमथमवबोधयदभवुद्धम्‌ ॥ ४७ ॥

तत्रापीति (स.यदि तन्नापि दिविकल्पकेऽपि तद्धिषयमूत सन्मातचस्यः जड
व्वेनाज्ञातत्वासंमवाददुघदं प्रामाण्यमवेति तवा सकटमेवानातप्र-
व्यक्षज्ल वतरैसज्याक्ञातबह्यवेषयमभव ताच्विकबोधं विवक्षतीत्यथः । किं
कारणामेते प्रश्न; । कुत एतज्ज्ञातमित्यथः। उत्तरमाह-वदति, येनेति ॥
अप्रबुद्धम्प्य बोधयरेव. विज्ञान त्रचखावेद्कमिति तहक्षणामिधाना-
दित्यर्थः ॥ ४५७॥

अ० टीर-ययेवं निविकस्पक्राथैस्य प्रयक्षस्य॒तच्चावदेकतमेष्टन्यमित्ति. चेन्मैवं
तत्रापि परमाधतोऽङ्गातज्ञापकलानिरूपपरादियाद-तच्रापी ति । तदा तु, ततपि निविक-
ल्पकम्रत्क्षे$पि दुधेटमवेति निरविकस्पकसन्मात्रस्यपि जडत्वादङ्ञातत्वासंभवेन. तद्विषयस्य,
प्रयक्षस्यापि प्रामाण्यं दुष॑टमिति जानाति । विकल्पजाकं निर्विकल्पकं. सविकस्पवं च,
विसृज्य विञयद्धतचछने धं ब्रह्मासमवरिषयल्मेव साश्चायमाणं विवक्षति निविकलयकमपि प्रक्ष,
तच्वाबगतिद्वारीमवनरक्षणं व्यवहारसमर्थवस्ववमासितया प्रमाणे, तच्ावेदकत्येति मन्यत,
इयथः । कथमित्थं जेमिनेरभिप्रायोऽवसीयत इति प्रच्छति- किं कारणमिति ।
तदुत्तरमाह--कद्‌।त, येनेति । येन कारणेनाप्रवद्रमर्थमवबोधयद्धिज्ञानं तत्तगामीति,
जेमिनिवेदति तेनेत्थं निश्चय इति योजना । अनधिगतार्थगन्तृलं प्रमाणस्वरूपमिति
तेनाभिषानास्मयगात्नोञन्यस्य च, स्वभावतोऽनपिगतत्वानिरूपणादित्थं वदभिप्रायो
गम्यत्‌ इति. मावः | ४७ |

¶.२ द्वितीयोऽध्यायः] संकषेषक्षारोरकंम्‌ १ ४७१
खु० ठी०--छत्र तेनेदं लक्षणभुक्तमिति वेत्तत्राऽड्ह~~
ओतक्तिके हि भगवानयमपरहृद्ध-
मर्थं भमाणविषयं कथयांबक्व ।
अत्राऽऽह तत्र ननु धर्मगतं प्रमाणं
तत्वथंगामि कथितं न परात्गामि ॥ ४८ ॥

क~ न

भौपत्तिफ इति । यं हि जैमिनिरौत्पत्तिकमूतरे ‹ अर्थऽनुपलब्धे तत्ममा-
"णम्‌ › [ ज० घू०१।१।५] इत्यंशेनाबुद्धमेवाथं प्रमाणविषयमुक्त
चानिति। ननु तत्र सूत्रे एथ धर्मस्य जिन्ञास्यत्वेन प्रक्रान्तत्वात्तत्परमाणस्य
चोदनाया एवबुद्धधो धकत्वेन तत्वविद्नप्रामाण्वमुक्त न परमत्मवि-
धयमानस्य ततर तस्थाप्रकृतव्वारदिक्ति शङ्कते--भत्राऽऽहेति ॥ ४८ ॥

अ० टी०--कुत्रदं प्रमाणलक्षणं तेनोक्तमिः्याकादक्षायामाट-- ओत्प त्तिक इति 1
अये जैमिनिर्मगवानरोषाथेदशीं हि यस्मादौत्पत्तिके सूत्रे ‹ अनुपलब्धे तत्प्रमाणम्‌ › [ जै
१। १।५ ] इत्यन्तेनाज्ञातार्थाधिगन्तृ प्रमाणमिति कथ्ांबभूव कथितवानिखथैः ।
जेमिनिवचनस्यान्यविषयत्वानरीयमर्थोऽभिग्रेत इवि मीमांसकश्रोदयति--अनत्राऽऽहेति ।
तत्र सूत्रे | ननु हि धर्मैविषयं प्रमाणं तचछार्थगाम्यनभिगतार्थबोधकमिति तेन॒ कथितं
चोदनास्ये प्रमाणे मानान्तरोगोचरधर्मविषरयकतया तच्वनोधकं तेन तत्र विवक्षितं धरमप्र
माणनिरूपणस्य धक्रान्तत्वाज्ञ परमात्मगामितया कथिते तस्याप्रस्वुतत्ादियथैः ॥ ४८ ॥

सु° ठी ०-~-परिहरति-
सत्यं यदाह पितृमान्ग्यवहारदि-
माभित्य तत्कथितवान्पररुतोपयोगात्‌ ।
दूरपसारितनिभृष्टनिगृढभाव-
स्तद्वादरायणमतानयनायतीमः ॥ ४९ ॥

सत्यमिति । पिध्रादिशिक्षितधुद्धिर्मबांस्तत्न धर्मप्रमाणमसुक्तमिति सत्य
मेवाऽऽह--क्षिं तु प्रकृतधर्मकिचारोपयोगिष्वेन व्यावहारिकप्रामाण्य-
माभिस्व जनिनिस्तष्कथितबान्न तास्विकमन्ञातस्वस्य जडे धमेऽसं-
भवादिर्येषं बाद्रायणमत्तत्वाकषंणात्मतीमः । चोदनाप्रामाण्ये ज्यास-
संमत्तिपरदशानपरमेव तक्कि न स्वादिध्या्ङय जभिनिं विशिनशि-
द्रति । दूरे शारीरके प्रसारितः प्रवर्तितो निसृष्टो नैसर्गिको निगढस्तव्काठे

४७२ दीकाद्यसमेते~ [र द्वितीयोऽध्यायः}

धर्मविचारविरोधान्न ध्यक्तीकृतः शरुतेवह्यण्येव तचखाषेवकतवमिति माषो
यस्य वेदान्तनिद्प्यन्यायस्थापि जेमिनिसंमतत्वादिति मावः ॥ ४९ ॥
अ० छी ०--परमात्मगामिप्रमाणस्य तत्रप्रसतुंततवेऽपि बादरायणमतानुंकषणाटिङ्गा*
णिताभिप्रायोऽस्यं गम्यत इति परिहरति -- सत्यमिति । धमेविषयं प्रमाणं तत्र
निरूपितमि्येतत्सयं तथेव यदाह भगवान्पितृमान्ित्रादिमिदधेः शिक्षितबुद्धिरिष्यषः ।
यत्तत्र धमे एव तप्रमाणमयोचत्तदयवहारदष्टिमा्चित्य कथितवान्‌ । तस्यैव प्रङतो-
पयोग तत्वदृष्टं तस्यास्तदनुपयोगादियथः । तथाऽपि न तावन्मात्रे व्यवहार
एव पयैवसितधीर्जैमिनियतो दूरप्रसास्तिनिसृष्टनिगढभावो दूरं वेदान्त प्रसारितो दीर्धी-
छतो निसृषटश्च तप्रव नितरां क्षिप्स्तां ध्थितिमेबाबटम्बमानो निगृढोऽप्रकटितो मावोऽभि-
प्रायो यस्य स तथा । एवं भावकदपनायां षङ्गमाह-तद्वाद्रायणमतानयना-
दिति । इति बादरायभध्यानपेक्षघ्वादिति बादरायणमतस्यानुकष॑णद्वेदान्तानामज्ञाताथै-
गोचरतय। तत्छवेदकत्वमभिमतं जेमिनेरियथः । ब्रह्मणि वेदान्तप्रामाण्यस्थितिं कटाक्षी*
य॒ तदभिरोधेन व्यावहारिकप्रामण्यमध्रित्य धर्मे प्रमाणं निरूपितवान्धमविचा-
रस्थैव तदा प्रक्रान्तलान्न ब्रह्मणि वेदान्तानां प्रामाण्यं मुरुयतोऽभिहितीस्तस्य तद्‌ *
अररे प्रकृतिध्मविचारबोधाष्त्यधैः । भ्ञातत्वस्य जडे धर्मे तत्तवतोऽसंमवादेत^सवे-
मभित्रेतं जभिनेरियनुपटन्धे तत्ममाण बादरायणस्य मतमिति बचनादवक्तीयत इति
भावः ॥ ४९ ॥
सु° टी ०--ननु वेदान्तेध्वपि दध्यं हत्या दिविधिश्रवणाञ्ोद्नाषा

अरि तस्व वेदृकतवं व्यासामिभेतमिति चेन्न तद्राक्धस्पाबिधिपरल्वा-
देत्यद-

दष्टव्य इत्यपि विधिनं विपिप्रभय-

मात्मानभेव विनियच्छति वत्कुतशरेत्‌ ।

अज्ञातेता च परमात्मन एवे यस्मा-

दस्मा कतूंवशवतिं न दशनं तत्‌ ॥ ५० ॥
रव्य इत्यपीति । विधिर्नेति संबन्धः । किंपरं तर्होदं वाक्यमिति
चेत्तत्राऽऽह-- निधिप्रमयमिति । षिधेरक्ञातज्ञापकस्य प्रमाणस्याऽऽसानमेव
प्रमेयं नियच्छत्यास्मेव प्रमाविषयो नान्य इति नियमयतीत्य्थ॑ः । षोषु-
यति-तव्ुत इति। उपयादयति-अङ्गाततेति । अ।रमनोऽन्यस्याज्ञातत्वा भावेन

मानमेयत्वासं मवा दित्वर्थः । इतश्च न विधिरित्थाहं--यसचेति ॥ ५० ॥

१ क. ग, हु~प्रमालेति ।

[ २ दितीयोऽध्यायः ] संकषिपशशारीरकमर ४८९

अ० टी ०--अप्मिन एवं मानमेयत्वं त्ततोऽस्तीलेतच्छूयाऽपि दर्ैतमियाह-
दरष्टध्येति । आप्मा द्रषन्य इयय तव्यः श्रूयमाणो न विधिः किं तु विषिप्रमवे
विधिविषयज्ञानिज्ञेषणतया विधिविषयष्वेनाभिमतमात्मानमेव नियच्छलयप्मतखमेव प्रति-
पादयतीलय्थेः । अथ चा द्रष्टव्य इत्ययमपि विधि्विभेः प्रमेयमूतमातमानं नेव नियच्छति
नैव विवजैयति कि त्वाप्मन्येव पर्यवस्यति न विधिमात्र ईति योजना । विधौ प्रयये
प्रयक्षे सति कथं बिष्यनभ्युपगम इति शङ्कते- तत्कु तशवेदिति । अत्र विधेयामा-
चाद्विष्यनम्युपगम इति परिहरति--अज्ञातता चेति । यस्मा्परमप्मन एवाज्ञातता न
विधेयक्रियाया नियेगस्य वा तयो्जडत्वाहियथेः । अङ्ञातज्ञापनो हि विधिम परमात्मनोऽ-
न्यं -नोघयेःपरमात्मा च न विधेय इति नात्र विधित्वमस्तीति भावः । चकाराद्धियेज्ञाननि *
षयतयाऽपि नाऽञ्मा प्रतिपाय इयथः । आत्मदसेनमपि न विधियेग्यमियाह-- यस्मा.
श्चेति । यद्विभेयत्वेनामिमतं तदनं च न विधेयं यस्मादशेनं न कर्तृवबरवतिं कतरैषी-
नत्वाद्विषेयस्य ज्ञानस्य च तदभावान्न विघेय्वमिध्यथैः ॥ ५० ॥

सु० ठी०-ननु ‹ कृस्याश्च ` इति त्यस्य विधावनुश्षासनाक्छथं
तस्यान्यपरत्वमिति चेत्तवाऽऽह--

अर्ह छत्यतूचश्च पाणिनिवचः स्पष्टं विधत्ते यत-
स्तस्मादशंनयोग्यतां वदति नस्तव्यो न त्वान्तरम्‌ ।
तस्मादात्मपदाथेमा्रनियतं मेयत्वमंकान्ततो
दषटव्यादिवचो वद्त्यनुभवादज्ञात आत्मा यतः ॥ ५१ ॥
अरे इति । ‹ अहँ क्ृत्यतचश्च › इति सूत्रं यतोऽहं कूप्यादिकं विधत्ते
तस्माद्यमपि तव्यो नोऽस्माकमन्ञातत्वपुरूषा्त्वाभ्यां दशेनयोग्यता-
मात्मनो वदति न विधित्वमित्वर्थः । ततश्च दषटव्यादिवाक्यमारमेव दर्श
नाहं इस्यात्मपद्‌ाथंस्यैव मेयत्वभेकान्तिकं वदुत्यज्ञतत्वाद्‌घदं न जनाः
मीत्याद्ावपि ( + वटावच्छिन्नातमन एवाज्ञातत्व।नुमवादिर्यथः ॥५१॥
अ० द०---यद्स्यापि वाक्यस्याऽऽमेव प्रमेयमभिमतं तिं निधौ स्मय॑माणस्य फा
गतिरिति तत्राऽऽह--अहं इति । कृयप्रययं तचप्रययं च ‹ अर्हे कव्यतृचः ' इति
पाणिनिसूत्रासक्रं बचेोऽरहथ॑स्यष्ठ॒॒निधत्ते । यतो यस्मादयं तम्यः इृत्यातमकः प्रत्ययो
दर्रनयेग्यतामामनोऽस्मान्प्रति बदति न तचान्तरं विधिम्‌ । उभयत्र प्रत्ययत्िषानेऽपि

~~ +

+ खपुस्तक स्थोऽयं प्रन्थः ।

४७४ टीकादयसमेतं- [ २ दितीयोऽध्यायः }

नात्र विष्यभरता तस्याभ्युपेया पूव क्तविधया तद््समधात्‌ । विं त्वहीथेतेषाभ्युपेयाऽऽमनेो
ददानारैत्वारिषय्थः । तस्मादालैव प्रमेयं न जडमिति सिद्धमिव्युपसंहरति--तस्मादिति।
रटव्यादिवच आत्मन एव मेयतवम्ञातत्वरक्षणं दर्शनाहैत्वबिधानमुखेन वक्ष्यतीति
कथं तत्राऽऽह--अनुमवा दिति । यत अआलवाज्ञातो न जडस्तथेवानुभवादितयर्थः
॥ ५९ ॥

सु° टठी०~नन्वामन एष मेत्वं जेमिन्यमिमतं चेत्तदी )यस्य
प्रकरृतस्यार्थस प्रयो गजत्वस्य धर्म चोदनाप्रामाण्यस्य चोपरोधः स्यादिति
चेन्नाविचारितहष्टयपेक्षया तदुपपत्तररत्याह--

रुप्यादिविभरममपेक्षय हि शुक्तिकादी
सत्संपरयोगजनितेव तु वुद्धिषृत्तिः ।
तामप्यपेक्ष्य सति संहतसर्वभेदे
सत्संभयोगजनिता मतिरष्युपेया ॥ ५२ ॥

रूप्यादीति। यदा हि श्ुक्स्यादेव्यमि चारितया मिथ्यातवानुसंधानं नास्ति
तदा मिथ्यारजताद्यपेक्षया डुक्त्यादेः सस्वात्तत् प्रथोगजा शुक्तिसविक-
ल्पधीरपि प्रमेव । यदातु श्ुक्त्यादेस्तथाव्वानुसंधानं तदा सविकल्प-
कमा भ्रमः । निरमेदृप्तन्मात्रविषया तु तद्धीः प्रमा सत्संप्रयोगजत्वा-
दित्यर्थः ॥ ५२॥

अ० टी०-- तस्मादात्मन एव प्रमेयत्वस्य श्रुक्ततवात्तदलुरोषेन सूत्रकौरेणापि तथेव
निर्देषं युक्तलान जैमिनिसूत्रविरोध इति स्थितं तत्राऽऽ्मन एव ॒प्रमेयला्गीकारे प्रृत-
विरोधः स्यादथसप्रयोगजलक्षणस्य प्रयक्षक्षणस्य डीकिकप्रयक्षऽमावप्रसङ्गाचोदनायाशच
धमे प्रमाणरक्षणलमावप्रसङ्गादिति पुनराशङ्कायामविचारितदृष्टवा तदुपपत्ते रक्षणा
व्यातिशङ्केति परेहारमाह--ूप्या दिविभ्रभमिति । शुक्तिकादौ तु या बुद्धित्तिः
सत्संप्रयोगजनिता शुक्तिकासंप्रयोगजनिता टोकप्रसिद्धा सा रुप्यादिविभ्रममपेक्षयेवेति
योजना । यद्रा शुक्यदेग्यैभिचारिवेनानृतवं नावििष्यते तदा भ्रमादृद्टजतादेक्षया
शुक््यादेः सलयत्वाभिमानगोचरत्वात्सविकस्पकाऽपि धीः सत्संप्रयोगजनितैवेति न तत्र
प्रयक्षरक्षणाव्यापिः । यदा तामपि सविकट्पनुद्धिमपेकषय संहतसथैभेदे सति निर्विकस्प-
कसन्मत्रे डुक्तित्वादििकट्परहित इति यावत्सत्संप्रयोगजनिता म्यभिचारेसविकलत्पकडुक्तया-

दपेक्षया यत्सनिर्विकल्पं ततसंप्रयोगजनिता मतिरभ्युपेया न परमाथत; साञ्यनधिगतवि-
षयेयधः ॥ ५२ ॥

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशशारीरकम्‌ । ४५५

छ० ठी तहि तस्या अव्यभिचारिसन्मा्गोचरायाः प्रमावं
नाऽऽ्ेक्षिकमिति चेन्नेत्याह--
क क; क & [> दि
वदान्तवाक्यजानंता परमात्सबुद्ध-
व & [अका क
वृत्ति व्यपेक्ष्य पुनरत्र न काचिदस्ति ।
= (~+ न क
सत्सप्रयागजनसता भुवनच्रय्र्प्‌
क आ, क कि @ क
बु[द्धस्तमावरा्चत 1हं जगत्समस्तम्‌ ॥ ५३ ॥
वेदान्तेति । हङ्यसन्माज्रस्यापि प्रस्यग्व्यतिरेकेणाभावाद्राक्यजवबह्या-
कारपियमपक्ष्य सर्वाऽपि सविकल्पनिर्विकल्पधीरसदर्थेषेत्यर्थः । तत
हितुमाह--तम इति । सवस्य प्रत्यगविद्याविलसितववेनाऽ<्न्मातिरेकेणा-
सत्वादित्यर्थः ॥ ५३ ॥
अ० टी०-ननु सन्मात्रस्यान्यभिचारात्तद्धियो नाऽध्पेक्षिकसद्िष्यता तदपेक्षया सतोऽ
न्यस्याविरोषादित्याशङ्क्याऽऽह--वेद्‌ान्तवाक्यजनितामि ति । परमास्ाकारां बुद्धि-
वृ्तिित्यथैः । अत्र भुवनत्रयेऽप्यन्या सतसप्रयोगजनिता बुद्धिक्तिनौस्तीव्यत्र दैत॒माह--
तमोविरचितं हीति । प्रयक्छरूपव्यतिरेकेण दरयसन्मात्रस्याप्यभावा्मत्यग्विषयां
धियम्पेक्षय सवौऽपि प्रयक्षधीरसदर्थैवेति वाक्यार्थः । शुकया्यनुगतसन्मात्रस्य निविक-
स्पस्य यद्यपि प्रवयम्ुपत्वमेव वस्तुतस्तथाऽपि तत्तदथीनुरक्ततया संसृष्टवाकारस्य तत्तदधं-
परतन्त्रतया व्य्निचारवान्न परमार्थसचं वि तु शुद्स्थेव प्रत्यगातमन इति ताप्पयोथः
॥ ५२ ॥

स° दी ०--एवं धर्मे ( + चोदनायाः प्रामाण्यमप्यापेक्षिकमित्याह-
मेऽपि त्मतिख तु नोदनायाः
सतवादिविस्तुनि यथाऽक्षनिवन्धना धीः ।
अज्ञातताऽपि सदशी व्यवहारकारे
तखावनोधृस्षमये न तु तच्वनुद्धिः ॥ ५४ ॥

धर्मेऽपीति । भ्रत्यगेवाज्ञातं भेयमित्यप्रतिसंधान)दश्चायां धर्मस्वापि
सत्तादिवदज्ञातत्वं सत्यत्वं च व्यावहारिकमस्तीति प्रमाणमेव चोद्नावा-

+ ख. पुस्तकस्थोऽयं अन्यः ।

१क. मेतु तः।॥ रक, ग. वाक्यार्थो स्वत ।

५७द्‌ टीक्षाहयसमेत- [ २ द्वितीयोऽन्यायः ]

क्योत्थतत्वज्ञानकाले तु धर्मधारषि भ्रान्तिरेषेत्यस्मन्मतातुरोधेऽणि न
तस्य प्रकरतविरोध इत्यथः ॥ ५४ ॥

अ० द° प्रयक्षलक्षणस्य लोकिकप्रयक्षान्या्िशङ्कां परिय चोदनाप्रामाण्यस्य
धर्मेऽन्याक्षिदङ्कामपि तस्यापि प्व्यक्षङ्ञानमयलाङ्गीकारेण परहरति--धर्मे स्विति ।
चोदनाया विथिवाक्याद्धमऽपि या मतिः सा तच्लमतिर व्यावहारिकटष्टया भवति । यथा
सच्वादिवस्तुषु निविकसल्पकसविकल्पकवस्तुपक्षनिबन्धना धीस्तद्वदज्ञातत्वामावाद्वावनात्मनो
धर्मस्य न मानमेयतेति चं ॒शङ्कास्पदमियाह-अज्ञातताऽषौं ति ॥ तक्वाक्बोधसमये
तु प्रयम्याथास्यावधारणकारे पुनश्चोदनाजनिता वाऽश्वादिजनिता बा तच्छबुद्धिनं मवक्ति
भ्रागपि प्रतिभासत रएवाविचारितरमणीयतया तच्लुद्धिः सान परमाथत इव्यर्थः ।
तस्माद्ावहारिकप्रामाण्याश्रयणेन चोदनादिप्रामाण्योपपत्तेवादरायणमतानुरोषेन त्रह्मास्मन्येव
तक्चवेदनलक्षणं प्रामाण्यमिलङ्धीकारेणापि न प्रकृतविरोध इति सिद्धम्‌ ॥ ५४ ॥

सु° दी०--ननु ‹ सच्च त्थच्चामवत्‌ ` ( तेत्ति०२।६। १) इति
प्रपञ्चस्य बह्मपरिणामत्वश्रुतेः परिणामस्य च परिणामिबह्मसमानसत्ता-

क क

कत्वात्कुतस्तदधक प्रतयक्षादेरतच्वावेदकत्व भिति चेत्तचाऽऽह--

आरम्भणादिवचनं सकट प्रवृत्तं
पत्यक्षवुद्धिविषयादपहर्तमुचैः ।

त्वं यथोदितनयेन विवतंवाद-

मात्य सत्यपरिणामनिवारणेन ॥ ५५ ॥

आरम्भरणादाति । वाचारम्मणं विकार इत्यादिवाक्यं हि विकारस्य
घटादेः शब्वाठम्बनत्वमाचोक्त्वा भृत्तिकेव्येष सत्यमिति च कारणमात्रस-
त्यत्वोक्स्या विवतेवावुमाभित्य सत्यपरिणामे निवार्योक्तन्याशेन प्रत्यक्षा-
दिविषयात्परमार्थत्वमपहरतुं यत्नासवत्तमतस्तद्िरोधान्न श्त्यमिभेतः
परिणामवाद्‌ इत्यर्थः ॥ ५५ ॥

अ० ठी०--ननु ब।दरायषामतमप्येतदेवेति कुतो निश्वेतव्यं न हि प्रयक्चदेस्तरावे-
दकल्वं नास्तीति तेन कण्ठतः कथितं इस्यत इति चेन्मैवं बाचारम्भणव। क्यस्य ॒तेनोदाह-
तत्वादिवयाह--आरम्भणा दिव चनमि ति । यथोदितनयेन तच्छमपहवैमिति संबन्धः।
केन व्यापारेण प्रहृत्तमिति तदाह--विवतंवाव्‌मिति । ° तदैश्चत बड़ स्यं प्रजायेयेति
तत्तेजोऽसृजत ' [ छा० ६।२। ३ ] ˆ तदा्मानं स्वयमकुरुत › [ त° २ । ७।
१ ] इयादौ चिदालनो जगदूेण षरिणामश्रवणासरिणामसलयतायां च ' सदेव सोम्ये

[९ द्वितीयोऽव्यायः | संक्षपशारीरकम्‌ ॥ ४७७

दमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्‌ › [ छा° ६ । २। १] "तत्सत्यम्‌ [ छा० ६।८॥।
७ ] इत्युपक्रमोपसंहारयोरखण्डाद्वितीयवस्तुसत्यत्वावगमविरोधप्राप्तिमाक्षय विवतेवादमाश्रिय
सलपरिणामनिवारणेन श्रूयमाणपरिणामस्य परमार्थ्निरासेन प्रृ्तमिय्थः ॥ ५५ ॥
छ० ठी०- ननु तदृनन्यत्वमिस्यत्च कायस्य कारणामेद्‌ उक्तः ।
सत्यं च बह्म कारणमिति कूतस्तद्भिन्नस्य कायस्य स्यत्वनिवारणः-
मिति चेत्तच्ाऽऽह-
वाक्यपरवृत्तिमनुसृत्य च सूत्रकारः
सिद्धान्ततामनयदत् विवतेवादम्‌ ।
तचखभरकाशनविधावपहस्य शक्ति-

मारम्भणादिवचनादपरभमायाः ॥ ५६ ॥

वाक्येति । सून्रकारस्तावत्‌ ‹ येनाशुतं श्रतम्‌ ` [ छा ० ६।१।३ ] इत्या-
धक विज्ञानेन -सवेविज्ञानरूपवाक्योपक्रममनुसुत्याऽऽरम्मणादिवचनाद्धिः
कारमूषात्वबोधकाद्नासप्रमायास्तन्मानस्य च तत्वावेद्नसाम्यमप-
हत्य तवृनन्पत्वं नाम तद्न्यव्वेनासत्वभेवोपपादितवान्न तु तद्भिन्नत्वं येनं
सत्यपरिणामाङ्ङ्कति विवतेवादमेवासिद्धान्तवदित्वथः ॥ ५६ ॥

अ० टी०--तदेवमुदाहृतश्रुयभिप्रायमुपवण्यं ‹ तदनन्यत्वमारम्मणदब्दादिभ्यः › [०
सु° २।१।१४ ] [एतादृशं वाक्यमुदाहरतः सुत्रकारस्याप्ययमवामिप्रायो गम्यत इ्याह~
वाक्यप्रवृत्तिमिति । “ वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेयेव सत्यम्‌ › [छ० ६ ।
१। ४] त्रीणि रूपाणीयेव सलयम्‌' [ छा०६ । ४ । १ ] रूपेष्वपि सत्यं (2) 'सन्मुखाः
सोम्येमाः सवौ: प्रजाः सदायतनाः सत्प्रतिष्ठाः › [ छ° ६ । ८ । ४ ] इति वाक्यानां
तत््वप्रतिपादनप्रहृत्तिमाश्रियात्रस्मिञ्शाल्रे सूत्रकारः सिद्धान्ततामनयदिति योजना । किं
छत्रा तदाह--तच्वधकाशे ति । षचनाद्चनबरादपरप्रमाया वेदान्तेतरसवप्रमाया
इव्यथः ॥ ९६ ॥

सु° टी०- ननु मोक्ापत्तरषिमागश्चेदित्याश्ञङ्क्य ‹ स्याल्लोकवत्‌ `
[ ब० सू०२।३। १३] इति समु इव तरङ्ग फेनाद्ारमना ब्रह्मापि
विचि्रचेतनाचेतनपरपश्चात्मनाऽनेकरसं मवतीति सूत्रणात्कथं विवतः
सिद्धान्तः । न च द्वावपि सिद्धान्तौ विरोधादिति वेन्नेत्याह-

आरम्भासहतिषिकारविवतंवाद-
नाभित्य वादिजनतां खलु वावदीति ।
१ग.वादे।

४५८ टीकाद्रयसमेतं~ 1 २ द्वितीयोऽध्यायः }

आरम्मासहतिमते परिहत्य बद
दवाव संग्रहपदं नयते मुनीन्दः # ५७ ॥

आरम्भेति । जगदुत्पत्तावारम्मादी श्चतुरः वक्षानाटम्न्य बाद्गणों
मखरी मवति। तत्र च प्रत्यगद्रपस्तमन्वयस्यान्त्यन्तमदाश्रयारम्मसह-
तिपक्षोल्थितं विरोधं परिहतंमीषद्धेवेऽपि हेतुफटमावः सिध्यतीत्य-
भपस्य परिणामं विवतं च मुनिः संजय्राहेत्यथः ॥ ५७ ॥

अ० ठी०-ननु ‹ स्या्टोकवत्‌ › [ ब्र० सु० २।२। १२] इति षरिणाम-
वादस्यापि सूत्रितलवात्कथं विवतैवाद्‌ एव सिद्धान्तोऽभिमतः सूत्रकारस्येति निश्चीयते न
च तहयभावपि सिद्धान्तावभिमताविति बाच्यं॑परस्परविरुद्योः पक्षयोरेकत्र सिद्धान्तला.
योगादिति चेत्तत्राऽऽह-आरम्भसंहती ति । संहतिः संघातवाद्‌; । विकारः परिणामः
वादः । खोकािद्धे काय॑कारणमवे खदु वादिजनता प्रकारमेदान्कल्पयन्ती वावदीत्यतिशयेनः
वदतीति पक्षचतुष्टयं प्रसिद्धमिय्थैः । किं तत इव्याह--आरम्मसंहतिमत इति ।
परिहयोपेश्षयत्र शाल्ञे मुनीन्द्रो द्वावपि पक्षौ परिणामविवतैपक्षौ संग्रहपदं प्रयोननवक्ना-
त्सप्राह्यतां नयते प्रापयति । अयं भावः-न ह्यस्मिञ्ान्ने परिणामबादो विवतैवादो बा प्रति.
पा्ोऽभिमतो ब्रह्मण एवैकस्य शाच्रप्रतिपायताकि तु श्रुतस्यादवितीयस्याऽऽमतच्स्य प्रतिप-
चुपायतया तत्र यो वादोऽतरानुकूः स इहोपादेयो न प्रतिकूढः । तथाचाऽऽरम्भसंहतिवादौ,
श्रोततच्छप्रतिपत्तिविरुदधत्वात्तावन्त्र न संगृहीतावितरौ वलनुकूट्त्वात्संगृहीतो । न चोम-
योर्मिथो विरोधदिकत्र सिद्धान्तत्वानुपपत्तिः पूरवोत्तरमूमिच्छाख्पेणानिरोधस्य वक्ष्यमाण.
त्वादिति ॥ ५७ ॥

° टी०--तर्हि द्वयोः विद्धान्तत्वाद्विरो धस्तद्वस्थ इति चेन्नेकस्या-
म्युपेत्यवादृत्वादित्याह--
तत्रापि पूकमुपगम्य विकारवादं
भोक्त्रादिसू्रमवतायं विरोपनुस्ये ।
परावतत व्यवहतेः परिरक्षणाय
कर्मादिगो चरविधावुपयोगहेतोः ॥ ५८ ॥

तत्रापीति । तयोर्मध्य इत्यथः । प्रथमद्वितीय जगत्कारणे वेदान्तसमन्व-
यस्य मोक्त॒मोग्यादिमेदुञ्माहिमानान्तरविरोधकशश्कापनुच्यै परकीयं परिणा-
मवादमुपगम्य तद्विषयं च "मोक्तरापत्तेः' [बह्य० २।३।१३] इत्यादिसूत्र-
मवतायापक्रमतिप्रतिबोधनाथ व्यवहारटक्षणाय प्रावततेत्यर्थः। तक्कि-

[ २ हितीयोऽध्यायः] सक्षेपशारीश्कम्‌ । ४७९

सथेमित्वत आह -कर्मादीति } प्रथमं विवर्तोक्ती हि क्ित्वोपास्षकत्वादि
विटथादिद्याधिकारसिद्धयथानां कमविर्धानायुपासनदुानां वचाप्रवृत्तिः
स्थादिति ॥ ५८ ॥ |

अ० ठी°--कथं भूमिकामेदोऽतेति तं ध्युतपादयितुमुपक्रमते-तत्रापि पुमिति ।
त्तयोः परिणामविषर्तयोमेष्ये पूर्वै प्रथमं भिकारवाद्‌ं परिणामपक्षमुपगम्याम्युपेलय भोक्तरादि*
सूत्रमबतायं विरोधनुक्यै प्रावतेत सूत्रकार इति योजना । यदद्धितमेव तचख॒॑तर्िं भोक्तु-
भोग्यादिविकारभेद (दि) प्रयक्षानुभवविरोधोऽमेदे सेसांकयोपत्ते(त्ति)रिति विरोधं ' मोक्त्राप-
तेरविभागश्चत्‌ › इति सूत्रमगेणोद्धाव्य ‹ स्य्टोकवत्‌ › [ ब्र० सू० २।१।१३]
इति भागेन सवस्य ब्रह्मामेदेऽपि न भोक्त्रादेः संकरो जर्खछरूपमिदेऽपि तरङ्गादेरिव
परिणामभेदोपपत्तेरिति परिहारं कुर्वन्‌ प्रावतैतेत्य्ैः । परिणाममाश्चिय परिहारप्रयोज-
नमाह-त्यवहृतेः परिक्षणायेति । तद्रा किमथमिति तत्राऽऽह--कर्मादीति ।
आदिपदादुपासना गृह्यते । अयं भावः-- प्रथममेव विवतैवादामिधानेन विरोधपरिहरि
क्रियाकारकफरभेदाभावादुपास्योपासकादिभेदविलोपाचच कर्मोपासनादसंमवात्तद्विधीनां प्रामा-
ण्याभावः प्रसभ्येत । न च तधयुक्तमुपासनाविधीनामसिनेव शाच्रे विचायेमाणवा-
तनिवीहोजैव वक्तव्यः । तथा कर्मैविधीनां चाधिकारिरैद्धिद्वारेणारोपयेोगात्तननिवौहोऽप्य-
नुमन्तन्योऽतस्तां प्रवृत्तिविषयप्रद््चनाय परिणामवादः प्रथमं सूत्रितः ॥ ५८ ॥

र.

घु° टी ०- तहि भ्रथमाभमिधानात्परिणाम एव सिद्धान्तः कि न
स्यादिति वेक्तव्याह-
साक्षादिहाभिमतमेव विवर्तवाद
माहत्य सूचयति पूवेमपेक्षमाणः।
आरम्भणादिवचनेन विवतंवादं
शक्रोति वक्तुमुदिते परिणामवादे ॥ ५९ ॥

साक्षादिति । हह शास्रे विवर्तं एव साक्षादमिमतः प्रतिज्ञाताद्रैतोप-
पादैकत्वादृतस्तमेवाऽऽहत्य परिणाममुखेन कायंकारणयोरत्यन्त मेद निंरा-
सेन मुनिः सूचयतीत्यर्थः । तहि विवतं एव पूर्वं वक्तव्यो मुख्यत्वादिति
चेत्तञ्ाऽऽह--पू्॑मिति । परिमाणस्य ॒विवर्तोपायलाद्यापारलाघवमपेक्ष-
माण इष्यर्थः । एतदेवाऽऽह--भसम्भणादीति ॥ ५९ ॥

१ क, विरोषश्चेर।

४८७ ठीकाद्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

. अ० 2 ०-- नन्विह विषतेवादस्य सिद्धा न्तत्वाभिधनि को विशेषः प्रयोजनशेषतया
नि्देशस्योभयोरप्यकरिरेषादिति तत्राऽऽह -- साक्षादिति । निशुंणत्रह्ावगतेखर प्राधा
न्येन पिवक्षितत्वात्त्र च विवरतैव(दस्य साक्षादुपयोगादिहासिञ्छन्ने साक्षादभिमतं बिव-
सैवादमाहत्य मुखतः सुचयति । आहवयतयुक्या पूैसतरऽपि विवर्तवादः सूत्रकारस्वामिप्रत
इति सूच्यते । ययेवं विवरेवाद्‌ एवात्र प्राधान्येनाभिमतस्तहि स ॒एव प्रथमे सूचयितुं
युक्तः पश्चादितरस्तस्यात्रामुख्यत्वादिति चेन्मैवं परिणामनिरूपणसपिक्षत्वाषटिवणनिरूपणस्य
परिणामस्यैव प्राथम्यं युक्तमिलाह--प्रवंमपेक्षमाण इति । पूर्व॑ परिणामम्‌ । तद्‌-
पक्षामेव विशदयति-आरम्मणादौ ति ! प्रथमे परिणामवाद उदिते सत्यारम्भणादि-
वचनेन बिवतेवादं वक्तु शक्रोति नान्यथा कायेकारणस्वरूपस्याप्रतीतौ तस्य मिध्यलप्र-
तिपत्ययेगादियथेः ॥ ५९ ॥

सु° टी ०-तदेव लौकिकहष्टान्तेन स्प्टयति-
आरुद्य भरूमिमधरामितराऽधिरोदुं
शक्येति शास्रमपि कारणकार्यभावम्‌ ।
उक्त्वा पुरा परिणतिप्रतिपादनेन
संभत्यपोहति विकारमषात्वसिद्धये ॥ ६० ॥

आरुचेति । अधरामधःस्थितां मूमिं पाद्ापंणस्थानम्‌ ॥ इतरा तढुपरि-
मूमिः । इति हेतोः शाखमपीति संबन्धः । हैषद्धे द्सहपरिणामप्रतिषाव्‌-
नेन कारणकार्यत्वमुपपाद्य संप्रत्यारम्मणापिकरणेऽपोहति परिणामेन
प्रसक्तस्येषदद्धेदृस्य सत्यत्वं निभधति विवतंसिद्धय्थं मित्यथंः ॥ ६० ॥

अ० टी०--परिणामविवतैयोरूपायोपेयमबेन पौवौपयेनियममुपपादयति--आर्द्य
मूमिमिति । शक्येति प्रसिद्धमिति शेषः । न केवठं ठोकदृ्टन्तमत्रेणायमभ्युपगमः
श्तिगतिपयौटोचनायामपि परिणमवादस्य विवतैसिद्धि प्रदयुपायत्वं प्रतीयत इत्याह--
शाख्रभपीति । पुरा प्रथमे सृष्टिवाक्येः प्रिणतिप्रतिपादनेन कार्थकारणमावं ब्रह्मज-
गतोरक्तवा संप्रतीदान। विकारमृषाल्विदष्यै तमपोहति ^ वाचारम्भणं विकारो नामधेयम्‌ ?
[ छा० ६ । १।४ | (त्रीणि खूपाणीष्येव सलयम्‌ › [ छ० ६।४। १] " रेत-
दास्यमिदं सर्वं॑तत्सयं स आत्मा ! [छा ६ । ८ । ७] इति प्रतिपनो-
पाथो प्रतिषेधेन विकारस्य ततकारणलस्य च मि्यालमव्रेदयति क्रमेणेय्थः ॥ ६० ॥

[२ दितीयोऽध्यायः] ंक्षेपशारीरकम्‌ । ४८१

7 ठी ०-सौधाद्यारोहणस्रोपान इष तर्वप्रातपा पानेऽपि [वकाः
रविवत॑थोरधरोत्तरमावं दशयति-
विवर्तेवादस्य हि पूर्शरूमि-
वैदान्तयदि परिणामवादः ।
व्यवस्थितेऽस्मिन्परिणामवदि
स्वयं समायाति विवर्तवादः ॥ ६१ ॥

बिवतवादस्येति । तन्निषेध्येषद्धेद्‌ प्रसखकत्वेन एव मूमिरिव्यथः । ध्यव
स्थिते प्रसक्ते । स्वयमिति भेदाभेदे सिद्धे मदस्य ताच्िकत्वनिरसना-
दनायासेनाऽऽवातीत्यथः ॥ ६१ ॥

अ० टी०--ननु सोपानपवणामुपर्यैषोभावावस्थानादुक्तमुपरितनस्थान प्रक्षि प्रयधर“
स्थानारोहस्येपायः्वमत्र कथमिति चेदत्रापि वस्तुतखप्रतिपत्तिसोपाने परिणःमविवतैवादयोरघ-
रोत्तरमूमिभावदेवेयाह--विबतंवादुस्येति । पूवोर्धन प्रलिज्ञातमेवोत्तराधेन प्रतिपा-
दयति-यव स्थित इति | जगत्कारणतया ब्रमणः सद्धावसिद्ष्यर्थं कायैकारणभावस्तावद्रक्त-
व्यस्तस्य चास्िन्परिणामवदि व्यवस्थिते सति जगते ब्रह्मपरिणामत्े निरूपिते षिवतैवादः
स्वयं समायाति । कुटस्थस्य ब्रह्मणो मृदादिवत्परेणामानुपपत्तिप्रतिमासादुक्तः कायकार-
णभावो विवतै एव पयैवस्ययनुक्ते हि कायैकारणमवेऽधिष्ठानस्याप्रतिपनत्वाद्भान्तिलप्रती-
यसंभवादिव्यथः ॥ ६१ ॥

सु° टी०-ननु प्रथमश्र॒तानुस्रारेण चरमश्रुत नेयमिति न्यायात्‌ ^ एकेन
मुतििण्डेन सम॑ सन्मयम्‌ ` [ छान्दो० ६। १।४ | इस्यादिप्राथमिकप-
रिणामोक्त्यनुस्तारेण वाचारम्भणमित्यादि व्याख्येयमिति चेन्न ‹कथनु
मगवः [ छा०६।१।४ | इति चोधपूर्वकर ^ त्तिकेव्येव सत्यम्‌ ›
[ छा०६।१। ४] इत्यन्तेन विकारमपात्ववर्णनेन प्रतिज्ञातार्थसाधना-
द्विवर्तोपायव्वेनेव श्रुतिसूचाभ्यां परिणामस्योक्तत्वान्न तु तात्पर्यणेति
वृष्टान्तेनाऽऽह-

उपायमातिष्ठति पूरवमुबे-
रुपेयमाप्तुं जनता यथेव ।

१ ख. "गामिवा०।

६१

४८२ -टीकाद्वयसमेतं~ तृ २ द्वितीयोऽध्यायः]
श्रुतिर्मनीन्दश्च विवर्तसिद्धये
विकारवादं वदतस्तथेव ॥ ६२ ॥
उपायमिति । यथा हि जनसभह उपेयं साध्यमासुमुपायं साधनं पवंम-
जुतिष्ठतीत्य्थः ॥ ६२ ॥
अ० ठी०--तेथा चोपायत्वास्मथमं परिणामवादाभिधानं युक्तमेव श्रुतेः सूत्रकारस्य
चेत्युपसंहरति--उपायमिति । स्पष्टार्थं पयम्‌ ॥ ६२ ॥
खु० ठी०--ननु कस्यायं परिणामवादः संमतो यप इहभ्युपेयत्
इत्याकाङ्क्षायां तत्तद्रादिपक्षान्विवेकेनोपन्पस्यति-~
आरम्नकादः कणकक्षपक्षः
संघातवादस्तु भदन्तपक्षः।
सांस्यादिपक्षः परिणामवादो
वेदान्तपक्षस्तु विवतेवादः ॥ ६९ \
आरम्भवाद इति । करणेभ्योऽन्यत्तद्धिन्नं कायं समवाय्यसमवायिनिं
तेजन्यत इत्यारम्मवादुः । अणूनां समूह एव घटादि कय नतुतद्धि
न्नमिति संघातवाद्‌ः । कारणस्य ताचिकोऽन्यथामावः परिणमोऽता
चस्विकोऽन्यथामावों विवर्तं इत्येषां पक्षा इत्यर्थः ॥ ६३ ॥
अ० टी०--वादिप्रसिद्धा आरम्भणादिवादा इत्युक्तं ‹ वादिजनता खलु वाव.
दीति › इत्यत्र तत्र कस्य को वाद्‌ इति वीक्षायामाह--अआरम्भर्वाद्‌ इति । मदन्तः
सुगतः ॥ ६३ ॥
सु° टी०- ता विकारवाद्स्याभ्युपगमः क्िमथं इत्याशङ्क्य
तसयोजनं पृवंसिद्धमेव प्रपञ्चयति-
विकारवादं कपिरादिपक्ष-
मुपेत्यवादेन तु सूत्रकारः ।
ध्रतिश्च संजल्पति पूभरमो
स्थित्वा विवतेप्रतिपादनांय ॥ ६४ ॥
विकारवादमिति । सुबोधम्‌ ॥ ६४॥
अ० टी°--ननु प्रिणामधादोऽपि वेदान्तसिद्धान्त एवे ब्रह्मप्रतिपुपायत्वादिति
धेनेाह--बिकारवादमिति । उपेयवदेनाभ्युपगमसिद्धान्तेन कपिखदिपक्षं सांर्या-

र द्वितीयोऽध्यायः} संेपश्चारीरकफम्‌"॥' ४८३
दिशाखरसिद्धं विकारषादमा्ित्य सूत्रकार इत्यादि सुगमम्‌ । तथा चाम्युपगमिद्धान्तान्त-
यैततयाऽभ्युपगमेऽपि न, साक्षादयं सिद्धान्त इत्यथैः ॥ ६४ ॥.

सु० ठी०--ननु विवर्तोऽपि कारणगतरूपान्तरापत्तिपत्वत्परेगा-
मप्रमेद एवेति न. प्रथगुपादातम्य इति चेन्न लक्षणस्य. मेदादित्वाह-

क क व्य »
अभेदिनः सायकस्य सत्य-
® ^~ रः १
वाचन्नरूपान्तस्दशकतवमर्‌ ।:
वदन्ति धीराः परिणाममस्या
(1 [9
वसुधराया. इव. सस्यस््टम्‌ ॥ ६५ ॥।

अभेदिन इति । अनेनाऽइरम्मवादस्य व्यावृत्तिरारभ्यारम्मकयोरभेदात्‌ ४
सावयवस्येतिं बरह्मणः परिणामां मवद्ुचनाय ॥ स्येति ।. कारणस्य
ताच्िकनानाकायरूपत्वपित्यथंः। दराकत्वमिति प्रमाणाभिप्रायम्‌ । खूप
स्तरेति संघातम्याव्रच्यर्थ तस्य संहतेभ्यो द्पान्तरामावात्‌. ।. दु्टान्त-
माह-- अस्या इति ॥ ६५ ॥

अ ० टी*--परिणामविवते्ोर्भिदं तद्टक्षणकथनेन व्युत्पादयति--अभे दिनि इति ।
रूपान्तस्दशेकतवभिःयुक्तेऽथाद्रपान्तरस्येति रम्यते । रूपान्तरस्य निजरूपद्रपान्तरदरक््
धीराः. परिणामं वदन्ति । अत्र. विचित्रविरेपणं प्रदेनाथं म व्यावृचयर्थं॑यतो चिचित्ररू-
पत्वं विवतैपरिणामयो; समानरूपम्‌ । अमेदिन इति विरेषणमारम्भनिवारणयिकस्याऽऽ-
रम्भकत्वानङ्गीकारात्‌ । सावयवस्येतिपदं परिणामिवस्तुस्वरूपकथनार्थम्‌ । सव्येति रूप-
धरिरेषणं. विवततन्ाकरयर्थं रूपान्तरग्रहणेेव संधातपक्षनिरासो द्रष्टव्यः संघातस्य. संहन्तृम्यो
रूपभेदान्धकासत्तद्रादिभिः । यद्ाऽभेदिन इदयनेनैव संघातस्यापि व्यवच्छेदः संहतेणा-
मनेक्रतवादित्यधः । अस्या इत्युदाहरणम्‌ ॥ ६५ ॥'

सु टी०-विकारादिवर्तं भ्थावतेयति--

न, ~ ~ न
अभेदिनो निर्विरुतेरनेक-
मुषास्वरूपान्तरदशकतम्‌ ।
9.९ 9 [०
विवतशनम्सथ इह प्रासद्ध-
क न
स्तरङ्गभेदा्वि चन्दृभेद्‌ः॥ ६९६ ॥
अमेदिन. इति ।. निर्विकरतेरिति पूर॑रूपापरित्यागेन । अनेकेति, बरह्मवि-

9

१ क, विवृत्तर° |.

४८४ टीकाद्यसमतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

वतांभिप्रायणान्यत्न तन्नियमामावादत्यक्तपृवैरूपस्य स्वामिन्नमिथ्या-
रूपान्तरप्रद्श॑कतवं विवरत॑शब्दाथं इत्यथः; । उदाहरणं-- तरङ्गेति ॥ ६६ ॥

अ० टी०-- विवतैटक्षणमाह--अभेदिन इति । निविङ्कतेरिपि परिणामव्यावृत्तिः ।
मृषेतिबिवतैसरूपकथनमात्रं न व्यावृ्यर्थमेतत्‌ । थवैतदेव परिणामव्य्यरथं निवृते
रिति स्वरूपकथनार्थमिति द्रष्टव्यम्‌ । अन्यत्समानम्‌ । अत्रोदाहरणं तरङ्खमेदा-
दिकेति ॥ ६६ ॥

सु° टी०--उमयोः भ्रुतिसिद्धत्बाच्कथं विवर्तं एव सिद्धान्त इति
चत्तच्राऽऽह-

अहं प्रजायेय बहु स्वयं स्या-
मित्यादिनाऽऽदो परिणाममुक्वा ।
विकारमिथ्यात्वमथ बुवाणा
िवतेवादं श्र॒तिरानिनाय ॥ ६७ ॥

अहपिति \ मूल कारणं सदिर्यथः । "वहू स्याम्‌ [ छा ०६।२।३ ] इत्वा-
दिना स्वात्मन एव।विचिन्त्यावोविच्रसृग्यशशक्तिमसेन विवचिचप्रपश्चा
सना परिणाममुक्स्वा, अथव्य्थान्तरे । ' यदय रोहितं रूपम्‌ ` [छा०
६।२।३ ] इत्यादिना ‹ जीणि दूपाणीत्पेव सस्यम्‌ ` [ छा० ६)
४ ॥ १ ] इत्यन्तेनाग्न्यादेरभिथ्यात्वोक्स्या सृज्यशक्तीनामप्वर्थान्मायामय-
सप्रदक्षनान्निर्विकारसन्माच्रस्येव मुषाप्रपश्चासना विवतमानव्वं श्राते-
निश्चकषति स एव सिद्धान्त इत्यथः ॥ ६७ ॥

अ० टी०--श्तौ वादौ कुत्र बुत्र श्रुवयोक्ताविति तदाह--अह मिति । आदौ
म्रथमे ‹ तदैक्षत बहू स्यां प्रजयेय › [ छा० ६।२।३ ] इति स्वात्मन एव बहुरूप-
कार्याभावाशंसनपृदकं ‹ तत्तेजोऽसृजत › [ छा° ६।२। ३ ] इत्यादिना प्रिणाम-
मुक्त्वाऽथानन्तरं विकारमिथ्यालं ८ वाचारम्भणं विकारो नामधेयम्‌ › [ छा० | ६।
१।४९1] ^ अणि द्पाणि' [छ० ६।४। १] इयेव सयादिना हुवाणा श्रुति-
विवतेवादमानिनाय पूर्वोक्तं परिणामं विवतेसेन व्यवस्थापितवतीत्यथेः । विचितनेकमूज्य-
शक्तिमन्‌ ब्रह्मणोऽपि सावयवल्वद्धीकारात्तसिचक्ति परिणामरक्षणयोमिता पुनव।चार्‌-
म्भणगिरा सूग्यशक्तीनां मायालस्याथौदुक्तवादिशुद्रचिदकेरसस्थैवाऽ त्मनो या मायाशञक्तय-
स्ताभिर्विचित्ररूपान्तरापततिर्विंवतं एषेति साक्षादभिमतं श्रृतिदैशेयतीति भाव; ॥ ६७ ॥

[१ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षपक्ञारीरकम्‌ । ४८५्‌

ख° टी०--एवं विवतताभ्रयणे सति “इन्द्रो मायाभेः पुरुप ईयतेः
[ ब्रह० २।५। १९ ] " संमवम्यास्ममायया ! [ गी०५।६] इतिं
श्रतिस्प्रातिवचनजातमपि प्रतीतिबलादविचारवृज्ायां परमाथत्वेनाऽऽह-
तस्प कायकारणात्मना विमक्तस्य प्रप्रश्चस्य वस्तुत्वमर्दृनपरं घटते नतु
परिणामपक्ष इत्याह--

मायाश्रातिस्मृपिवचः सकठं तथा च

वस्तुत्वमर्दनपर घटते विवर्त ।

सर्वस्य कारणविकारविभागभाजः

प्रागाहतस्य परमाथतया प्रतीते: ॥ ६८ ॥
मयेति ॥ ६८ ॥

अ० टौ०--यदा चैवं विवर्त एव साक्षादभिमतो वस्तुगदया ब्रह्मणः स्वतो निरवय-
वत्वेन परिणामरक्षणयेगित्वामावात्तदा ‹ इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप श्यते ' [ वृ° २ । ५।
१९ ] “ अज्ञनेनाऽञ्तं ज्ञानम्‌ › [ गी० ५, । १५ ] ° प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवाम्या-
त्ममायया [ गी° ४ । ६] इल्यादिशुति्ृतिवचसां सूषटयदिभृषात्ववादिनामपि सामञ्जस्यं
स्यादियाह--मायाश्रुती ति । तथा चैवसुक्तव्यवस्थायां स्थितायां विवपतं॑ सिद्धे सति
मायाश्ुतिस्पृतिवचः सकट प्रततेर्हेतोः प्राक्परमार्थतया तस्य सवस्य जगतः कारण-
विकारविभागभाजः कायकारणख्येण विभक्तस्योपमदनपरं घटत इति योजना । अतो
विवर्तं एव ॒साक्षासिद्धान्तत्वेनाभिमतः पारणासवादस्य तु पराभिमतस्येवाम्युपगममात्रेण
सिद्धान्तकेटिनिवेश इति सिद्धम्‌ ॥ ६८ ॥

एवमीषद्धेदगन्धितामा्रेण परिणामवादस्यापि न श्रुतिस्प्रृतिन्याया-
नुग तिशेत्केव कथाऽ्यन्तामेदाश्रयय); संघातारम्मवाद्यौरिति न तयोः
सिद्धान्तववशङ्कत्याह-
संघातवादमुपगम्य तु तत्र पक्ष
संहन्तरभाव इति भृचररृदाह दोषम्‌ ।
स्थायी भदन्तस्तमये न हि कश्चिद
संघातप्तंजननशक्तिस्मन्वितोऽस्ति ॥ ६९ ॥
सेघतिति । उपगम्यानूृद्य तदीयपक्षे संहन्तुः संहन्यमानानां मेलयितुर-
माव इति दोषमाहेति सबन्धः । सोत्रान्तिकवेमाषिकयोहं बाद्यान्त-

3 दीकाद्रयसमेतं- २ द्वितीयोऽष्यायः-

राथा; क्षणिकाः सन्ति । तत्र भूतं क्षित्यादिचतुषटयं मोतिकं च रूपादि
चक्षरादिक. च ते च खरश्ेहोष्णतेरणस्व मगवाना क्षणिकानां चतुर्विध
परमाणूनां सघातात्मके तथा रूपविज्ञानवेदनासंज्ञासस्कारा आध्या-
सिकः संघात इव्यादि मतम्‌ । तत्र च समुदायिनामचेतनस्वान्न स्वतः-
समुदायस्षमवः । यद्यपि चित्तं चेतनं तथाऽपि न तस्य देहादिसवाता-
वयव ज्ञातरृत्वमस्ति । आलय विनज्ञानमपि विषयविज्ञानाहतेऽसमर्थ तच,
संघाताधीन तदपि स्थायि चेदेव क्षमिकं चेत्कथं तेन संघातो जन्येत।
अनिच्छतोऽप्रयतमानस्य तदयोगादिकाश्रयणमेवेच्छादीनां हेतुफलमा-
वदृश्शनादित्यमिग्रेष्य ‹ सष्ुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः ' [ ब्रह्मण
२।२। १८ | इति सूत्रकृदाह सूत्रहदिति । संहन्त्र मःवभाह- स्थायीति ॥
ज्ञनेच्छायनेकक्षणस्थायीत्यर्थः ॥ ६९ ॥

अ ठी ० -- यद्येवमङ्गक्रणवादमात्रेणास्य सिद्धान्तकोटिनिवेश्षस्तरिं संघातारम्भवाद-
योरपि सिद्धान्तकोटिनिवेशः स्यादङ्गीकरणवादस्य तयोरपि भावादिति चेन्भेवं विशेषोपपत्तेः
रियाह--सं घातवादमिति । चतुर्विधानां परमाणुनां पञ्चानां रूपिज्ञानादिर्कन्धानां,
च संघातः सृष्िरेति यो वादः स संघातवादः । तं संघातवादमुपगम्य पूरवपक्षलेनोपस्थाप्य
तत्र पक्षे ‹ समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राति; * [त्र सू० २।२। १८]
इयादिभिः सूत्कत्सहच्रभाव इति दोषमादेति योजना । तथा च दृषधितुमेव तक्ष-
रदो न स्वपक्षसिदष्युपायतयेति न तस्यापि सिद्वन्तकोटिग्रातिरिति मावः । उक्तमेव दोप॑.
खुटयति-- स्थाय ति । अक्षणिकश्ेतरनोऽन्यो वा संघातजननशक्तिसमन्वितः स्थायी
कश्चदत्र मदन्तसम्ये नास्ति तदभ्युपगमे सिद्धान्तविरोधादियर्थः ॥ ६९ ॥

सु० टी०-ननु कारणगुणस्य कायं सजातीयगुणारम्मकत्वनियमा,
कथमनन्ताद्रह्मणश्चेतनात्परेच्छिन्नस्य जडस्य.वियद्‌ादेरुत्पात्तिरिति वेश.
पिकस्य चोद्यं तसक्रिययैव दूषयति-
आरम्पवादमुपगम्य तदीययुक्तै-
स्तत्रकरियामनुसरन्व्यभिचारमाह्‌ ।
पेशेषिकं प्रति महदिदं हि योज्यं
यद्वाऽपि दीर्॑वादेदं जडमित्यनेन ॥ ७० ॥

आरम्भेति ।उपमम्बाभ्युपत्य । तदी ययुक्तेः कारणगुणस्पेत्याचयुक्तयुक्तेः ॥
त्त्मक्रिय्रा तु परमाणुभ्यो द्मणुकादिकिमेण कायंदरष्याणि जायने.।.

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सेकेपक्षासेरकये व ४€9

तद्गुणास्तु सजातीयः समकापिगुणै तरम्यभ्ते रूपाद्यस्मर्महेत्वे च कार
णसंख्यापरिमाणप्रचययोनीत्यादिका त्तामनुसरन्नेव वेशे पिकं प्रति ° मह-
दीरवद्रा ह्वस्वपरिमण्डलाभ्याम्‌ ` [ बह्य० २।२।११ ] इति सूत्रेण
व्यमिचारमाह । यथा यणएकारभ्पे महति यणु समवायि परिमाणं
न स्वजातीयगुणारम्मकं तद्वदिदिम।पे चेतनं बह्म न स्वकार्ये चैतन्थार-
म्मकमिति योज्यमिति ॥ ५० ॥

।। ९.
अ० टी०-- तथाऽऽरम्भवादोऽपि तदीयरील्या तेदुक्तदूषणसमाधानाथमेव कचिदभ्यु.
पगतो न स्पन्षसाधनयियाह--आरम्मवाद मिति । तदीययुक्तेरिययमथेः- यहुणरकं
कारणद्रव्यं तत्तादरगगुणकमेव स्वकायंद्रव्य जनयति यथा श्वतगुणास्तन्तवः श्वतमेव पट-
मिति । तथा च चिद्वुणकं ब्रह्मद्रभ्यं यदि जगद्रव्यस्येपादानं तदं तदपि चिहरुणमेव स्यात्त.
दभावानन चिद्रुणव्रहमोषादानकं जगदिति । अस्यास्तदीययुक्तशेषिकं प्रति । तस्य वैशेषि-
कस्य प्रक्रियामनुसरुव्यमिचारमाह सूत्रकार इति । केन सूत्रेणेति तदर्थं सूत्रमथेतः
पठति- महद्र दिति । महद्दधेवद्रा ह्वपरिमण्डलाम्याम्‌ । › [ ब० सृु° २।
२। ११] इत्यनेन सूत्रेणेति । अणुहस्परिणमिभ्यो द्ववणुकेम्यो यथा महञ्यणुकं जायते
तथा वा तेभ्य एव दीत्यणुकं तददिद्‌ं जडं चेतनाजायत इति योग्यमियथः ॥ ७० ॥
` सु° य ०-- महद्रदिव्युक्तमेव विवृणोति--
(& 7 (दि) र
हस्वार्धं उयणुकमणभिस्तद्रदारन्धमेत-
[५ 2. 4 क
्रस्वं नो तन्न च तदण॒षस्संमतं तदवदेतत्‌ 1
ट ५५ [१ ट % = क
सर्व कायं गगनधरणीमध्पगं चेतनोस्थं
[4 क स [०९ क मिः
निशितं नो जडिमघटितं युक्तमित्याचचक्षे ॥ ७१ ॥
हस्वरिन्धमिति । एतद्‌ द्विञ्यणुकं ययपि हस्वैरणुभिश्च द्यणुकेरारभ्धं
तथाऽपि नो ह्वस्वं नाप्यएापरिमाणवत्तव संमतं तद्रदस्माकमपि स्वं
मेतदरगनादिकायं चिज्जन्यमपि निधित्के युक्तमित्याहेव्यर्थः ॥ ७१ ॥
अ० टौ°--तमेव सूत्रा विवृणोति-- हस्वारब्धमिति । यल्यणुकं
प्रसिद्ध तद्रसवारन्धं हखद्णुकैरारन्धम्‌ । तथाऽपि न तत््यणुकं हस्तं नो समते नेष्ट-

मिव्येकोऽन्वयः । तदयथा हष्वैरारब्धं अ्यणुकं॑तद्रदणुमिस्तैय व्यणकेरेतल्यणुकमा-
रब्धं तथाऽपि तदतत्व्यणुकं नाणु संमतं क्षं तु महदीध च तत्संमतमिति पुनर्योजना ।

१९ ख, ग, रम्या ।

१८८ छीकाद्वेयतमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]
ययेषे वेकेषिकाणं समवाधिकारणगंता गुणाः कथं गुणान्तरे सेजातीयमारभन्त इति न
नियमस्लदनोऽस्माकमप्येतत्सर्वं कार्य॑चेतनेत्यमपि निश्चित्कमचेतनमयं अ जङिमिघरितं
कारणचेतन्यविपरौतेन जाउवरधर्मेण थुक्तमियेतयुक्तमियाचचक्षे सूत्रकार इति योजना ।
मगनधरणीमध्यगमिति कारयविदशेषणं मगनमारभ्य धरणीपयन्तमियथः ॥ ७१ ॥
सु० टी०--सू्रस्थवाशब्द्सूचितं द्य़कञ्यएकपरिमाणयोभ्बभि-
चारं दक्षयति--
त्वे + के,
हस्वाणुत्वे कारणद्ितवेतो-
न न [> इर न>
जति नेते पारिमाण्डत्यहेतोः
+ कका [9४9 ४
दधित ययच्च दघं मह्य
न, =, न [न चरः न
भ्ये ते दे कारणत्रित्वहेतोः ॥ ७२ ॥
हस्वाणुवे इति 1 दाएकगते ये ह्स्वाण़त्वे ते स्वकारणपरमए़दिश्वादेष
जतिनतु स्वसजतीयात्तत्पारिभाण्डल्यादिति हिते मतमवं =षयुक्षे
दव्य यहींत्वं यच्च तच्च महच्च ते अपिन कारणपरिमाणजन्थे कितु
तद्रहुत्वसस्याजन्ये इति क्र व्वदुक्तो नियम इत्यथः ॥ ७२ ॥
अञ टठी०--तथा च्यणुकपरिमाणमपि तव्कारणगुणाविलक्षणमेव समतमत्जन्यं
चेयाह--द्भस्वाणात्वे इति । व्यणुकगते हस्वाणुते कारणपरमाणुगतक्धिलहैतोजति ।
एते हस्वाणुले न पारिमाण्डल्यहेतोज)ते पारिमाण्डल्यस्य स्वपरमाणुपारेमाणस्यानारम्भक-
तवङ्गीकारादन्यथा व्यणुकस्यापि पारमण्डल्त्वापत्तेरिय्थैः । तथा ्यणुकगते दीवमहच््े
अपि न व्यणुकपरिमाणजन्ये इयाह-- दीर्घत्वमिति । दीरधं॑द्रम्ये इति संबन्धः ॥
व्यणुकगतद्विष्वसंखस्याजन्ये ते अभिमते इयथः ॥ ७२ ॥
खु° टी ०--किं च तवापिन सर्वेत्ैकरूप्यं कथमन्यथा परमाणृद्र-
यादव द्यणुकं दयएकद्रयाईइपि न अयणुकं जायत इति । न च तच्कार्य-
मण्वेव स्यादिति वाच्यं परमाणद्ित्वस्य स्वाभरयाधिकपरिणामारम्मक-
त्वषदृव्यणुकद्विव्वस्यापि द्रचणाकाधिकपरिमाणारम्मकतवसंमवात्तच
महस्वमेव संमवतीत्यठं बिभिर््यणुकेः । एवं च कायंमहस्वं कचिक्रा-
रणमहच्वा्रचित्तद्रहुत्वाचचेत्यनियत वादिना त्वया नास्मन्मतं शक्यदूष-
णमित्याह-

दचणुकस्य जन्म परमाणुयुगा-
तरिमण्डठादिति कणादमतम्‌ ।

[ २ दितीथोऽष्यायः ] संक्षेपशारीरक्म्‌ ॥ ४८३६

द्यणुक्त्रयाञ्यणुकर्जन्म पूर्न-
ॐ 9 नि
नियमं न कश्यपसुतो षद॑ति ॥ ७३ ॥
चवैणकस्येति 1 परिमण्डला दित्यनेन दयणुकपरिमाणायिक्यं चितम्‌ ।
पुनः पश्चादन्यत्कायपारेमाण इत्यथः । कङ्यपडुतः कणादः ॥ ७३ ॥
अणौ ०-एवं वेेषिकाम्युपगमं इति कुतोऽगतमिति तत्राऽऽद-द्यंणुकस्येति। पंन.
वैरयन्तं स्पष्टार्थम्‌ । यत एवमिदं मतं दस्यतेऽतः कदयपसुतः कणादो नियमे कारणद-
व्यस्य कीाेगतसजतीयगुणारम्भकयुणाश्रयवे कारणगतगुणस्य कौयेसजतीयगुणारम्भक-
स्वेन नियमं न वदतीयर्थः ॥ ७३ ॥

सु° ठी०-तथाऽपि न प्रतिव्रन्दिमात्रेण परपक्षजयस्तेषामिव मवता-
मप्यनुपपन्नमस्त्विति चेन्न व्यभिचारेण तल्यापस्यैव।ऽऽभासीकृतत्वा-
दिस्मह--

दयणुकन्यणकव्यपाश्रयं परिमाणं प्रति कारणाश्रयः ।

न तु करणमिष्यते गृणस्तदव्ठभ्य चयं जिगीषवः ॥ ७४ ॥

व्णुकेति। गुणः परिमाणम्‌ । रि तत इस्याह-तदवष्टभयेति । आभिस्ये-
त्यर्थः ॥ ७४ ॥

अ० ठी०--उक्तमेव व्यभिचारं सगृद्याऽऽह--्यणु क ञयणु कव्यपाभ्रयमिति।
व्यमिचारप्रदेरैनफल्माह--तदवष्टभ्येति । तन्मतमाश्रिय यावत्‌ तत्परक्रियमिवाऽ$-
भिय चदुक्तनियमस्य व्यभिचारं दरैयन्तस्वां जयाम इयथः ॥ ७४ ॥

ख० टी ०--अस्तु तर्हि कारणपरिमाणादेव व्यणुकन्यणाकाद्पर-
माणारम्म इति क्र व्यभिचार इति चेत्त्ाऽऽह~~

यदि कारणसेश्रयाद॑गुणदद्यणुकदिः परिमाणमिच्छति ।

दयणुकादि्षमाश्रये तदा परिमाणेऽतिशयो विरुध्यते ॥ ७५ ॥

यदीति । गुणात्परिमाणात्‌ । तथा च तस्य सजातीयपरिमाणारम्म.
कत्वनियमेन व्यणुकञ्यणाकयोरपि पारिमाण्डलयं स्यान्न ततोऽतिश्चय
इत्यप्रत्यक्षस्वं उयणुकस्य स्यान्नित्यपरिमाणमनारम्मकमिति स्वसमय महभ
श्येत्यथः ॥ ८५ ॥

६ क, °नन्भबा° |
६१

४९० टीकाद्रयसमेत- [२ द्वितीयोऽध्यायः

ख० टी ०-अथ व्यमिचारनिराशिकर्षय परमाणुपरिमाणोत्पारिमाण्डल्यददष श्यणुकपं-
रिमाणोलत्ति्येणुकपरिमाणाचच अपणुकपरिमाणेतपत्तिपियुपगच्छाम इति बरया्तदप्य-
संगतमिताह-यदुी ति । असिन्पक्षे सवं कार्यं परिमण्डलमेव स्यादिति ्यणुकत्यणुकादौ
परिषाणाविशयो न स्यादतश्च उयणुकदिरप्यतीन्दियलापत्तेरिसथः ॥ ७५ ॥

सु° ठी ०-तहिं परिणामवादः सिद्धान्तोऽस्त्वस्यन्तमेदेऽप्यन्तामेवे च
सदघट इति सामानापिकरण्यानुपपत्तेम हि मवति गोरभ्व इति गौर्गो-
रिति वा तस्माद्धेवामेद्‌ः कार्यकारणयोस्तास्विक इतिचेत्तत्राऽऽह--

परिणामवादमुपगम्य तथा रचनाय्तंपवमुषाच मुनिः ।
परमेश्वरं न हि विना घटते जडरूपवस्तुपरिणाम इति ॥ ७६॥

पारेणमेति । करतो रचनाद्यसे मवमुवाचेत्याह--परमेश्वरमिति । रचना
कायावयवविन्यासादिरिचतनानां लोके चेतन विनान हर्यते सांख्यानां
चेश्वरानभ्युपगमाज्नीवानां चोदसीन्यान्न प्रधानादमहदृद्यात्मना परि
णामसंमवः। न हि स्वयं परिणममानं किंचिहूमयसंमतमस्तीत्यथंः ।
भेदामेरे चोक्तम्‌ ॥ ७६ ॥

अ० टी ०-- तदेवं संघातारम्भवादयोनै स्ीयतयाऽभ्युपगमः किं तु॒दूषणा्थमेवेह
शाने तज्िवन्धनमिति स्थितं तथा परिणामवादोऽपि परपक्षदूषरणाथेमेव क्चिदभ्युपगत
इ्याह--परिणामवाद्मिति । तथा सेघातारम्भवादवन्निराकरणाय परिणामवाद-
मुपगम्येति योजना । परमेश्वरं चेतनमधिष्ठातारं विना जडरूपवस्तुनः प्रधानस्य परिणामो
न घटत इति जगद्रचनायसंमवं परिणामपक्षे दोषं मुनिरुवाच " रचनानुपपत्तेश्च नानुमा-
नम्‌ [ ब्र० सू०२।२। १] इयादिभिः सुत्रैरियथंः ॥ ७६ ॥

सु० टी०-नन्वारम्मादिनिराकरणे कुत्र कटश सूत्रकारस्याऽऽशय

हात ।जज्ञास्ायामह~-

कविदण्युपेत्य कथनं कुरुते परपक्षदृषणकथावसरे ।

निजपक्षदोषपरिहारपरः कविदश्युपेतय वदतीह्‌ मुनिः ॥ ७५७ ॥

कचिदिति । परपक्षदूषणप्रधाने तपाद कचिद्रैशेषिकाद्यधिकरणे
तत्पक्रियामभ्युपेत्य मही घेवद्रेत्यादिना तहोषकथनपुवंक स्वमतं साध-
यति कवचिन रचनानुपपस्यादौ तन्मतमूपेत्य स्वमतदोषपरिहारं च
वदुतीत्यथः ॥ ५७॥

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेषशारीरकम्‌ ॥ ४९४

अ० टी०-तस्मानैताददौरम्युषगमधदः सिद्रान्तचप्र्िरितयुपसंहरति- क्र चिदभ्युपे-.
स्येति । परपक्षदूषणकथाप्रस्ताविः दूषणाथेमेव संघातवादं परिपामवादं चाम्युपेल्य कचि-
त्कथने कुरते । न तन्मते स्वपक्षदुषणपरिहाराय रिचित्पश्यनिय्ः । आरम्भवादं
पुननिजपक्षदोषपरिहारं बुवन्कचिदभ्युपेलेह श्ाल्रे मुनिवेदतीयेष्‌ विरेषोऽवगन्तव्य्‌
इयर्थः ॥ ७५७ ॥
सु० टी०-उक्तम्ं विमज्य दुर्षयति-
प्रपक्षनिषेधमाचरन्कचिदङ्गीकरणं करोति सः ।
परदर्शितदोषनुत्तये कविदिप्येष विशेष ईरितः ॥ ७८ ॥

परपक्षेति । परिणामादिपक्षनिपधमित्यर्थः । फेति। वैशेषिकादिद्शि-
तेत्यर्थः ॥ ७८ ॥

अ० टी०~-मतान्तराङ्गकरणफटमुक्तमेव सपष्टयति-परपक्षनिपेधमाचस्न्निति ।
आचरानेति हेतौ शतृरनिर्देशः । परपक्षनिपेधा्थ कचिदङ्खीकार इत्यर्थः । उत्तर
स्पष्टम्‌ ॥ ७८ ॥

सु ° टी ०--एवं च संघातादिकत्परिणामवादस्वापि निरस्तव्याद्धो-
क्त्रापत्तिचूञे वादिभिरदरैतसमन्वये भोक्त मोग्या दिसांकर्यमापादितं तत्स-
माधातु मेदामिदेन परिणाममभ्युपेत्य ‹ स्याह्ठोकवत्‌ ` [ बण० सू०२।
१। १३ ] इति परिहार युनिरषहन तु सिद्धन्ततया सिद्धन्तसिद्धिस्तु
तदनन्यत्वमिव्यतरवेत्यह-
भोक्तादिसूत्रे परिणामवाद्‌-
मात्य तद्रादिभिरुक्तदाषम्‌ ।
समादधानो मुनिराह तस्मा-
स्सिद्धान्तसिद्धिः पृनरुचरत्र ॥ ७९ ॥
भोक्त्रादीति ॥ ७९ ॥
अ० टी०-- तदवं प्रसङ्गतो भाष्यायनुक्ताघधेकथनेनास्य म्रन्थस्य वार्तिकत्वं दारितं
तदेवसुक्तन्यायेन भोक्तरादिसत्रे परिणामबादाङ्गकारः परोक्तदोषपरिहाराधेतया न सिद्धान्तत्वे-
नेति स्थितमथमाह--मोकव्रादी ति । उक्तत्रोत्ताधिकरणे तदनन्यत्वमिखत्रत्यथै:|॥७९॥
छठ° टी ०- ननु निराकायंस्याप्यभ्युपेयत्व आरम्मादेरपि तथात्वं
स्यात्तस्यापि स्वमावादिनिरासेनापेक्षितकायकारणमावादिसाधकवा-

४९२ टीकाद्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽव्यायः

दिति चेन्न तस्य सिद्धान्तानुपयोगितवेनानपेक्षितत्वास्परिणामस्य तभे-
६ .॥ न्स

दाशोनाद्रेतोपषादृकत्वाद्धेदांशेन च प्रतयक्षायनुगुणवास्पत्यक्षाहिषा-
> = क [२ ® ®

साण्येऽपि नाद्वेतसमन्वयक्षतिरिति वक्तभभ्युषगम इत्याह--

परव्यासन्ना परिणतिरियं विभरष्टस्तु पुवः
सेधातादिः सकल उदितो वेदसषिान्तसिद्धेः ।
एतादस्वादियमकिमता सूत्रकारस्य भारि
भान्तिभ्नष्स्फुटनयमनःकोशलानां नराणाम्‌ ॥ <° ॥

मयासनेति । विप्रङृ्ट इति । व्यवहारमाच्रहेतुखादित्यर्थः 1 कथं तहि परि-
णामः सूत्रसंमत इति केशिद्यारुयायत इति चेद्विशेषाज्ञानादिन्पाह--
एतावच्वादिति । सिद्धान्तप्रत्या न्नत्वादित्यथंः । मनःकोशटं विचार-
खातुयम्‌ ॥ ८० ॥

अर दी °-ययेवं तर्हि द्वावत्र वादौ सेग्रहपदे नयत इति किमुक्तमिति तत्राऽऽह--
भत्यासन्नेति । वेदसिद्धान्तो वेदान्तसिद्धान्तस्तस्सिदधेः सिद्ध्य्थमियं परिणतिः परिणाम
बाद; प्रयासन्ना विवतेप्रतिपचयुपायत्ापप्वैः प्रागुक्तः संधातादिस्तु सकटः पक्षो विप्र
कृष्टो ्वैतवेदसिद्धान्ताननुरूपा(प्वा)दिय्थः । प्रिणामवादः सूत्रकारस्य सिद्धान्तोऽभिमतः
इति केषांचिद्भमोऽपि परयासत्तिवशदेवेयाद--एता वत्वा दिति । मनःकोशदं विवेकः
साम्यम्‌ ॥ ८० ॥

=

य° टी०--किंचाऽऽाततः शिष्यस्य शुद्धा द्वेतबोधासंमदादपि परि
पामोऽस्युपेय इत्याह--

आरोपदष्िरपवादकरशिरेवं
व्यामिश्रदृषिरिति रष्ठिविभागमेतम्‌ ।

क

संगृह्य सूत्ररृदयं पुरुषं मुमु
सस्यक्मरवोधयितुमृत्सहते कमेण ॥ ८१ ॥

आरोपेति ! बह्यामिन्नं अगदित्यारोपहषिः । निष्प्रपञ्चं बह्येत्क्यषाद्‌-
वृष्टिः । स्वतो निष्प्रयश्चं मायया सप्रपञ्चमिति व्यामिभ्रदर्िः। एनं

१ ख, ग प, °टतिजम° । २ क, ^त्यख्यात-ऋ ६

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सं्षेथशशारीरकम्‌ । ४९३

हुशिविमागं संगृह्य मयश्च प्रति सम्यगनायासेन पुरुषं परमार्मानं बोध-
यितुं मुनिरुव्सहत इत्यर्थः ॥ ८१ ॥
अ० टी०--परिणामवादस्य प्रकृतशाल्नाथप्रतिपद्युपायतया प्रव्यासत्तिमेबोप्रपादयति~

[कक क क

आरोपहर्िरेति । स्प्ोऽथेः ॥ ८१ ॥
सु° दी ०--उक्तदुशिचयं स्वरूपेण विमजते-
म [य > (4
आरोपरिरुदिता परिणामदृशि-
र ८ र
दैतोपशान्तिरपवादकदृ्टिरन्त्या ।
=, ~, ^ | >९
मध्ये विवतविषया दयमिश्रदधि-
[य क + [^> काका 4
व्यारमन्रदाष्टरधरत्तरपा मभावत्‌ ॥ <२॥
भरोपेति। या पू्वंमारोपहष्टिरुक्ता सा परिणामदृषिरा्या बरह्मणि
प्रपश्चाध्यारोषपात्‌ । यातु तच्नापवादकहषिरुक्ता सा सविलासा विद्यो-
पशमकाद्रोतसाक्षा्ताररूपताच्चरमा । व्यामिश्रदृष्टिः पुनरतच्तोऽन्यथा-
मावविषया बरह्मणि प्रपञ्चतद्मावविषयत्वान्मध्यमा। तच हेतुः-
अधरेति । आरोपापवादमूमिद्यघटितस्वादित्यर्थः ॥ ८२ ॥
अ० टी०-किमासां दृष्टीनां स्वरूप को वा क्रमः कथं वाऽस्य दृष्टिकथनस्य पर
णामवादोपकारितवप्रदशचैनोपयोग इति वीक्षायां दष्टस्रूपक्रमौ तावदाह--आरो पह ्ि-
रिति । आरोपटटिशब्देन परिणामदृ्टिरुदिता सेह प्रथमेति योज्यम्‌ । ब्रह्मात्मकं स्वै
जगदिति ब्रह्मणि प्रपञ्चारोपदृशिरेयर्थः । द्वैतस्योपशान्तिथष्याः सा दरैतोपशान्तिर्विशेषाद्र-
यानन्दापमब्रह्मदृष्टियो भवति सापवाददृ्टिरन्या तृतीयतयोदितेयथैः । मायया सप्रपञ्चं
स्वतस्तु निष्प्रपञ्चं ब्रह्मेयारोपापबादष्मिकेवेवं या द्यमिश्रदष्टिर्विवटविषया द्रैतमिध्यालाल-
म्बना सा मध्ये परिणामापवाददृष्टेो्म्ये मवतीति न्यामिश्रदृष्टिरिदुच्यत इयर्थः । अस्याः
कुतो मध्यत्ममियत आह--अधरोत्तरेति । आरोपोऽधरभूमिरपतराद उत्तरभूमिस्तयो-
भौवात्सच्वादारोपापवादाभ्यां ग्यामिश्रणादियथैः । अथ वा कथमित्थमासां दृ्ानां क्रमनि-
यम इति तत्र हेतुमाह--अधरोत्तरमूमि मावा दिति । उक्तक्रमेणेवाऽऽसामुद्धकादि
व्यथः ॥ ८२ ॥
° दी०--आसां च हटीनामानुपुष्यं सहेतुकमाह-
सख न क ध [^ का ट
तत्वावदकमानदाष्टरधमा तच्वक्षातमध्यमा
[4०९ क श
तच्वपरच्युतविभमक्षयकरी तजान्दृष्टिमता ।

६९४ टीकाद्यसमेत- { २ दितीयोऽष्ययः }

जीवेकत्मुमुशषुमेदगतितो व्यामिश्रदिद्िषा
भिन्ना तत्र च पूर्वपरवविटयादूधवोध्वंरभ्धिरभवेत्‌ ॥८३॥

तत्वविदकेति । प्रव्यक्षादेस्तत्वावेदकमानत्वेन दुरिस्तावदारोपवृ्ि-
रज्ञाभ्रयत्वादनथहेतुत्वाद्वह्यबुदद्धेरतिदूरत्वाच्चाधमा । तत्वक्षतिः प्रप-
्वसत्यत्वस्यापवादिका विचाराधीना विवर्तह्टिरायेरोत्तीर्णा जुद्धब-
ह्यविषयत्वं षा प्रापैत्यतो मध्यमा । अपवादहश्िस्तु तत्वप्रच्यवा-
त्मकस्य द्ेतभ्रमस्य सर्वास्मना क्षयं कुवती विद्युद्धे बह्मणि परिनिषिता
मुक्तेरतिपत्यासन्नत्वादुत्तमाधिकार्याश्रयत्वाच्ान्त्येत्यथः । मध्यमा तु
द्विधा भिद्यत इत्याह- जीवेति । बहवो जीवास्ते चे करमेण मुमुक्षबोाऽ
नाद्यनन्तश्च संसार इत्येका विवततंहषटिः । अपरा वहमेवेकः सकल-
कायंकारणसाक्षी मदुविद्याकल्पितं च मुक्तामुक्तविदरदज्ञनेकजीवेशा-
दिभिन्नं जगद्धासते मद्रोधाच्च निवातष्यत इति । कालतोऽप्यास्रामः
धरोत्तरमावमाहु- तत्र चेति । तासां मध्य इत्यथः ॥ ८६ ॥

अ० ठी०--उक्तमेव हेतुमुपपादयति-तस्वाकेदुकमानदहष्टिरिति । य षरि-
णामदृषटिः सा तत्त्वावेदकमानजा दृष्टिः प्रयक्षादेः प्रमाणस्य तखाबेदकद्टयुपेतत्वादारोषदष्टिः ४
एषाऽधमा प्रथमा च विञुद्धत्रह्मावगतिं प्रति दूरस्थत्वादित्यथेः । तच्वक्षतिः प्रक्षादे-
स्तच्वविदकतवक्षतिथैया सा तथा विवतैदृ्टिमैध्यमाऽऽरोपरूपतामतीय केवरापवादरूपत्वः
चाखण्डादरयब्रहमाटम्बनत्रक्षणं न प्रातिति मध्यमेयथैः । तक्छप्रच्युतिरूपस्य भिभ्नमस्य
क्षतिं निद््ति कुर्वयपवादद्टरन्या प्रथममध्यमपेक्षयोत्तमा ब्रह्मैव प्रयगेकरसं परमाथ.
सननान्यत्किचिदमद्भवति भविष्यतीति यद्रेदान्तेकवेद्यतत्वं तस्य प्रच्युतिस्तिरस्कारो ेश-
तोऽपि ब्रह्मान्यवस्तुदच॑नरक्षणः स॒ एव ॒विभ्रमस्तस्य क्षतिरनाधस्तं कुवैती परां काष्ठां
म्राप्रोयपवाददष्टमता वाक्याथबगतिं प्रययन्तसंनिङ्ृष्टतादित्यर्थः । एवं टष्ितरिष्य,
तत्रमं तत्सररूपं चोपपा्य मध्यमाया विवरतदृदैविध्यमुपयोपेयमावक्रमस्य विशदीकरण-
माह- जीवै कत्वे पि । एक एवाहं जीवः स्वप्न॒ इव स्वान्येव स्वाविद्यया कासितो
जओवभेदप्रतिभासो जैीविश्वरमेदावभासो मुक्तामुक्तादिप्रकारभेदकमिनन आध्यानिकादिप्रकार्‌-
जगदवभासश्च । एतच सर्वं मत्कृतेन मत्तत्बरहमज्ञानेन निःशेषं निवतिष्यत इदमेक. एव
मुमुश्ुश्येका गतिः प्रकारः । बहवो जीवास्ते च यथाप्रतिभासं विभिन्रस्वभावा एव
सन्ति परमात्सविषयकस्वाश्रयनेकाविद्याविखसिताः क्रमेण च मुमुक्षवोऽनादयनन्ताश्च
संसारमेक्षमागे इयपरा गतिः प्रकारः 1 एवं जीवेकल्व मुमु्षमेदगतितो ज्ञानप्रतिपत्तिप्रका
रमेदतो व्यामिश्रद्टिविभिना ज्ञेयेयथे; । एवं दृष्टमिदं व्यवस्थाप्याऽऽसां दृर्टनामधममष्य-

{ २ दितीयोऽध्यायः 1 सक्षेपशारीरकम्‌ + ४९५

` मोत्तमरूपाणां पूवेपूवेिकापनेनोत्तरोत्तरपरािहेतुषमि्युपायेपियमाबे संगृहति- तत्र
चेति । तासां च मध्य इयथः ॥ ८२ ॥

ख° टी०--विलापनेऽपि तासां क्रममाह-
परिणामवुद्धिमुपमृय पुमान्‌
दिनिवर्तयत्यथ विततंमतिम्‌ ।
उपमृय तामपि पदाथयिया
परिपृणदृष्टिमुपसर्पति सः ॥ ८४ ॥

परिणमिति । पुमानधिकारी कूटस्थस्य तत्वतोऽन्यथामावासं मवात्तदूबु-
द्धेरुपमदँ कृत्वाऽनस्तरं व्यावहारिक विषर्तबुद्धिमपि प्रत्तां निवर्तयति
हषिरष्टिमाभित्य ततस्ताहृशशीमपि विवर्तमतिं पदाथपिया केषटटक्ष्य-
पियाऽपवादहष्योपमृचय परिपृर्णहदिं निष्पपञ्चपत्यग्बह्यामेदृह्टि भाभ-
तीत्वर्थः ॥ ८४ ॥

अ० ठी० संग्रहं निदरणोति-परिणामग्रुद्धि मिति । अयमथैः-प्रसक्षदिरम्यस्ति
ख्रार्थेषु तच्लषिदकं प्रामाण्यं ब्रह्मणः परिणामजगतसृ्टवादिवाक्यप्रापितमिति या परिणाम-
दृष्टिः प्रथमा तां परिणामदृषटि ब्रह्मणो विजुद्धलान्निखयवसन्मात्रवाच परिणामो न संभवति
प्रयक्षदिरपि व्यवह्‌रव्यवस्थामात्रेतुत्वाद्वाबहारिकमेव प्रामाप्यं जीवेश्वरमेदो जीवानां
मिथो भेदश्च .व्यवहारदृष्टब। बतत एवेव्येवं या विवतेदष्टिस्तयोपमृद्य परिणामं ब्रह्मणः
सहसा प्रतीयमानं विवर्तव्ेनाऽऽकटय्येति पुमान्परेणामगुद्धिं विवतेबुद्धधोपमर्येति योज्यम्‌
अश्र विवतेमति परिणामबुद्धरुपमर्दिनीमपि निवर्तयति द्टिसष्टवाश्रयणेन जीवाजीवजगद्ध-
मस्य केवट्स्वपरसाम्यापादनेन च पूर्वोक्तां षिवतेदृष्टिमप्याभासमात्रतयाऽऽकठ्यतीतयर्थः ।
पुनस्तामपि दृधिसूषटिरूपां विवतेमति पदाथंवियाऽपवादरूपया केवर्टक््या्थैधियोपमृय
सच्चिदाप्मकवस्तुमात्रतया विर्येत्यथैः । सोऽधिकारी तदा परिपूणेदष्टिं वाक्यार्थावगति-
रूपामुपसपैति प्राोतीयथः । एवमासां दृष्टीनां क्रमेण त्रह्मावगतिहेतुत्ायुक्तं परिणामवा.
दस्य पूवेभूमिकाल्रेनोपायलमिति भाषः ॥ ८४ ॥

ह° टी०्~-ननु मुयुश्चुणा बह्मज्ञाने यतनीयं किं तस्य परिणामादि-
हष्टयेति चेन्न तज्ज्ञानस्य ताद्ुशहषिमेद्साध्यत्वादित्याह-
अथशब्दसूचितमुमृक्षुसिमं
खु दष्टिभेदमुदितकमतः ।

४९६ टीकादरथसमेतं~ [ २ दितीयोऽष्याथः 1

उपटोकते षिगदितासिटधी-
रषतिष्ठते निजमहिम्नि ततः.॥ ८५ ॥
अथरब्देति । प्रथमसूत्रगतेनाथश्ब्देन सूचिता यः भ्रवणाधिकारी स
तावदिमं हिमेदं करमेण प्राप्रोति । ततश्च विगछितदैतबुद्धिः सन्नि-
जमहिश्चि निजस्वरूपेऽव स्थितो मवति नान्यथत्यर्थः ॥ ८५ ॥
अ० ठी०-ननु मुमुध्ृणामेता दृष्टय॒पएैकस्मिन्क्रमभाविन्यो नोपरभ्यन्ते कश्चिद्धि,
परिणामदृषटिमेवे यावज्ीवमेवाऽऽटम्बमानो दृरेथते कधित्त प्रथममेव वरिवतेद्िमपवादष्ि
वेति चेत्सत्यं सन्तु तादृशा अधिकारिणस्तथाऽप्यत्राथातःकब्दाम्यां सूचितो यः श्रवणाधि-
कारी स एता दृष्टीः कमेणावरम्बते वाक्याथपिया विगलितनिखिख्टृष्टिमेदः सनिजमदहि.
म्नाऽवतिष्ठमानो मुक्तो भवतीलयाह--अथज्ञाब्दस्‌ चितमुुष्षुरिति । अक्षरर्थोऽवता-
रिकयेव व्याख्यातः । य इह चतुरष्यायीलक्षणस्य संपू्णशाख्रस्य श्रवणाधिकारी साधन.
चतु्टयसंपनः सूचितस्तस्थैवेवं करमेण ॒समुक्तिफलावसाना दष्टयो भवन्त तरेषां तु तच्शरदरा-
मत्रेण प्रदत्तानां सम्यक्साधनसंपत्तिरहितानां परिणामे विवर्त वा दृष्टिः परिनिष्ठिता स्यात्ता-
दशाश्च बहवः पूर्वोक्तस्तु विर इति न द्ृष्टिविरोध इति भावः ॥ ८५ ॥

€ ~~ म ¢

सु° टी०--कथं पुनः परिणामविवत॑धियोर्विरद्धयोनंह्यसाक्षाकता-
रहेतुत्वमिति चेन्न हेतुहेतुमच्वेनाविरोधादिष्याह--
¢
परिणाम इत्यथ विषतं इति
य क | फ्‌ ००
बहवे(ऽहमेव च मुमुक्षुरिति ।
परिपुष्कटं च प्रमं पदमि-
> ^ श , मि [+
त्यवगत्य तिष्ठतं माह्यम्न निजं ॥ <& ॥
पारेणाम इतीति । अधिकारी हि प्रथमं सर्टिवा्रयाद्गह्मोपादानं जगदिति
परय ति। ततो बह्मणि प्रसक्ते प्रपश्चे तन्निषेधरूपारम्मणादिन्यायेन विवतं
एवात्र वाक्यार्थं इति निश्चिनोति । एवमविचारितजीवबहुत्वज्ञानं तदेक-
सज्ञान हेतुस्तञ्ज्ञानं च मुमुष्षुद्रारा बह्यज्ञाने ततश्च परेएूण स्वस्वरूप-
मित्यवगम्य स्वस्था मवतीति प्रणाड्या परिणामादिुद्धरपि बह्मज्ञन-
हेतुत्वमित्यर्थः; ॥ ८६ ॥
अ० ठी०--दमं दिमेदं मुमु्षुशूदितक्रम उपटौकतं इ्युपक्मं श्पटयति--परि-
णाम इतीति । प्रथम परिणामो ब्रह्मणो जगदियवगलयाथानन्तरं विवतै इलयवगध्य
तत्रापि विवे बहवो मुमुक्षव इति प्रथममवगय पश्रादहमेव च मुमुक्षनं मद्ये सम्ती-

[ २ द्ितीयोऽध्यायः | सकेप॑शारीरकम्‌ । ४९७

लयवगच्छति । पुनर्विवर्तोऽपि नास्ति नितयदयुद्धचित्छखूमे बरह्माणन्यज्ञानस्यासंभवोदि्यपवा-
दद्या परिपुष्करं परमं पदमखण्डचित्सदानन्दरूपमेवाऽऽपमतच्चमित्यवगम्य निजे महिभ्नि
स्वरूपे निदठितसामान्यविकेषे सखप्रकाशसदानम्दधने बरह्मण्यवतिष्ठते ब्रहैव भव.
तीधयैः ॥ ८६ ॥
घ° ठी ०--ननु कथं विवतंहरेव्य। मिभ्रत्वं तस्या अनारोपखूपत्वा.
दिर्याशङ्कय मध्यत्वमस्या उपपादयति --
[> +, क, ९ नि व्य [क
परिणामथिमो विवत॑धौरपदादात्मतंया व्यवस्थितौ ।
[9 _ क
सकलद्वयमदिनीं धियं परति साऽऽरोपगिराऽभिधीयते ॥८७॥
(वा + (4 न, न, ~, ९, 6
उभयव्यतिमश्रहपता भजते तेन विवतध।रियम्‌ ।
ध 4 _ ९८ ~ ( श,
पथमोत्तमयोदयोः पुनव्य॑तिमिश्रीभषनं न वियते ॥८८॥
परिणामधिय इति द्रभ्याम्‌ । यद्यपि परिणामभवेक्ष्य विषरतधीरपवाद्र्र्पा
तन्निषधेनाऽऽसनः श्द्धतासाधकष्वात्तथाऽपि सवंद्ेसोपमादिनमद्यास-
बुद्धिं परति साऽप्यारोपदपा तत्र दपावहारिकदवेतभानात्‌ । अतत उमय-
व्यामिश्रा विवतेवृिः । परिणामापबाद्हष्टये।स्तवनेवं रूपत्व र्केवटतेवे-
त्याह--प्रथमेोत्तमयोरिति ॥ ८७ ॥ << ॥
स० टी०--यलर्वं॑विवतेदृेर््यामिश्रदध्तसुक्तं तत्मपश्रयति--परिणामायिय
इति । विवतंप्रतिपत्तौ वस्तुनः ञुद्रलप्रतीत्या परिणामस्यापवादाद्विव्षधीः परिणामधे-
योऽप्रवादतया व्यवस्थिता । सर्करुद्वयमर्दिनीमपवादधियमुक्तमां प्रति तामपेश्येति याबत्‌ |
सा विवतैधीरारोपगिराऽमिर्धःयते व्यावहारिकदृष्टिपि परमापवादेदष्टयवेक्षया समारोप
एवेयथः ॥ ८७ ॥
अ० टी०--अतो क्ितद्िरारोपापवादन्यामिक्रेयुक्तमिधाह--उभयव्यतिमि-
श्ररूपतामिति । तेन पूष्रप्क्तेन हेतुनेयथः । परिणामापवादद्टोस्तु न
केनचिद्छामिश्रताऽ्यतस्तयोः केवरतेवेयाह--प्रथमोचमयोरि ति । निमित्ताभावा-
दियथः ॥ ८८ ॥

घु ° ठी०--एवमेकत्रेकवाधिकारिणि कंमाद्‌दुटि मेद इत्युक्तं ये तु तैक-

ॐ

१क. ध्य प्रति।
६३

४९८ रीकाद्यसमेत- ९ दहितीयोऽध्यायः }

स्मिन्नेता दुटयः संमवन्ति विरुद्धत्वादित्यघममध्यमोत्तमाधिकारिभेदा-
भयत्वमाभ्रयन्ते तन्मतमुषन्यस्यति-
` कृपणधीः प्ररिणाममुदीक्षते क्षपितकल्मषधीस्तु दिवतेताम्‌ ।
स्थिरमतिः पुरुषः पुनरीक्षते व्यपगतद्वितयं परमं पदम्‌॥८९॥
कृपणधीरेति । प्रपश्चद्विरक्तधीः स तविद्रह्मपरिणाम एव प्रपश्चोऽहं
तु वस्तुतः कतां मोक्ता चोपासनेन बह्म प्राप्स्यामीतीक्षत इत्यथः ।
यस्य तु क्षपितकदठमषा धीः स सर्वतो निर्विण्णो वेदान्तश्रवणालप-
स्वस्य विवर्तदपतामुदीक्षते। यस्तु स्थिरमतिः भ्रवणादिभिनिश्वल)ो-
कृतबुद्धिः स निरस्तद्रैतं परास्तद्वैतं परमपद्मेव केवलं परयतीत्यथः।
स्थितमतिरितिपाठे स्थितप्रज्ञो जीवन्मुक्त इत्यथः ॥ €९ ॥
अ० टी०-पुरुपमतिभेददेवायं दष्टिभेदो नैकस्यैव क्रपवर्तिन्य एता दृष्टय इति
मतान्तरमाह-- कृपण धीरिति । प्रयक्षादिप्रमाणतप्पमेयपु यधादशेनं तच्मतिः ङप-
णधीः पुमानिति शेपः । वस्तुविवेचनसामध्यैरहितधीरशुद्धान्तःकरण इत्यथैः । तद्वि
परीतः शुद्धान्तःकरण; क्षपरितकल्मपधी; परिणाम इति विवते इति वा ॒विक्षेपरहिततया
तच््ेऽतिनिश्चटमतिः स्थिरमतिरिति मेदः ॥ ८९ ॥
सु० टी०-एकानेकमुमुश्चद्रशिमेदासागुक्तविवतेद्रैविध्यमपि पुरुष-
भेद्‌ञ्यव स्थितमेव ते वव॒न्तीव्याह-
पुरुषभेदवशादृदविविधा भवे-
स्षपितकल्मषपीरपि मध्यमा ।
जगदनेकमुमृक्षुकमीक्षते
पुरुष एकतरो न तथेतरः ॥ ९० ॥
पुरुषभेदेति ॥ ९० ॥
अ० ठी०--य्ुनमध्ये पिवतेद्रविध्युक्तं तदपि पुरपमेददिवेयाह--पुरुषमेव्‌-
धक्ादिति । एकतरः, द्योरेकः । अनेकमुमृक्षकमेवेयथैः ॥ ९० ॥
सु° ठी०--तपक्षं प्रतिक्षिपति-
इति तु केचिदुशन्ति महाधिय-
स्तदपि संभत्रतीति न दुष्यति ।

[ २ दितीयोऽव्यायः] संश्षेपश्षारीरकम्‌ # ४९९

इह तु सूच्ररृताऽथ गिरोदितः
पुरुष एकविधश्िविधो न तु ॥ ९१॥

इति विति । तदपि न संमवतीत्यतो दुष्यतीत्यन्वयः । मह।धिय
इत्युपहासः । तद्वीजं तु भिन्नाश्रयाणां द्टीनां परस्परानुपयोगित्वादवुथा
तकाभ्रयणमिति सृञ्रकारासंमतश्च स पक्ष हव्याह-इह विति ॥ ९१ ॥

न क = (= (५

अण० टौ०--उक्तं मतान्तरम्गी करोति-इति तु केचिदिति । तदपि संमा-
व्यते । एताद्रशा अप्यपिकारेणो मतिविड्ुद्धितारतम्यदशापना हयैः । अत्राथशञब्दसु-
चितोऽस्वेकविघ एवाधिकारीति तद्य कऋमभाविन्य एता दृष्टय॒इव्यस्मन्मतमिय।ह--
इह त्विति । एतदुक्तं भवति-राच् द्यतन नानाधिका्कं काम्यकमैकाण्डवदुपप-
यते परमपुरुषा्थमोक्षफलव्रह्मामिक्यप्रतिपत्तिमाऋथवेनास्याऽऽरम्भात्‌ । न च परिणाम-
विवतैदृष्टयोरन्यतरनिष्टस्य साक्षात्तचप्रतिपत्तिरस्ति । अतो न तमासाय शाल्वं चरितार्थं
भवेत्‌ । यद्यप्यपवाददष्टिनिष्टस्य तच्चप्रतिपत्तिः संभवति तथाऽपि तस्य सा दृष्टिरारोपविपयसि-
द्विसिक्षत्वादध्यारेपदृष्टिमपेक्षत इति प्रथमत एव॒ न भवति ततश्च शाखं तन्मिथो
भिन्नानधिकारिणः, अपश्य न प्रवतिंतुमहैतीयेकविध एवात्राथशब्दसृचितोऽधेकार शेयः ॥
मतान्तराभ्युपगमस्त्रवेविधा अपि ठोक सन्तयतावन्मात्रामिप्रायेणैव न पुनः शाख्रसेम-
तव्वेनात एव तदपि समवतीयपिशब्दग्रयोम इति ॥ ९१ ॥

खु० टी०- कुत एवाभ्‌ ति चेत्तत्राऽऽह--
तिसृषु भूमिषु तस्य च तिष्ठतः
कमवशात्स्वयमुत्तमश्रमिका ।
समुपसपति तत्न च तिष्ठतः
समुपशाम्यति कारणकायषीः ॥ ९२ ॥

तिसध्विति } धरिणामादिहिक्रमेण प्रवृत्तस्य ततस्य पूरवंहष्टयोः परि-
पाके सति स्वयमनायासेनैव परिपृणहर्टिः समुपसपेति । ततश्च कार्य-
छारणादिसवद्रेतधीः शाम्यतीति तमेवेकमधिकारिणमाभ्नित्य प्रवृत्तं
शाखम्‌ । अन्यथा हि सुष्टिवाक्यसमन्वयेन बह्मण्यप्रसक्ते प्रपञ्चे कस्य
विवतव्वं युक्तिभिः साध्यंकिवा नेतीत्वादिभेः प्रतिरथ्यं तद्धिनाच
कथं शुद्धात्मप्रतिपाद्कपदेथत्ता निरूप्या तां विना च कथं संपद्ययावि-
मव इत्यादि मुक्तिनिरूपणमिति मावः ॥ ९२॥

५०७ दीकादयसमेत- { २ द्वितीयोऽध्यायः ]

० टौ ०--सदेवमेकस्यैव क्रमवयनेकदृ्टयाऽवस्थाप्राप्या तादरशदषटिकमाबरम्बिशा-
छस्य साम्येन श्रवणेन कृताथलोपपत्तेः स॒पवेह मुख्याधिकारीयभिप्रेयाऽऽह---
तिसृष्विति । कमव्ञाक्रमेणेति यावत्‌ क्रमवशात्िमृषु॒तिष्ठत इति संबन्धः ॥
उत्तमभूमिका वाक्यार्थनिष्ठा सा स्वयमेबानायासेन समुपसप॑तयुपगच्छति पदा्थमतिदा््य
सति वाक्याध॑मतेरयलनग्राह्मलादियथेः । कारणकायथधौ; प्रपञ्नविषया वद्धिः सम्यगुपशा-
स्यति तदा निवृत्त सवैसेसारबन्धो भवतीयथैः ॥ ९२ ॥

सु° ठी०--अस्मिन्नर्थे हेव्वन्तरमष्पाह--
श्ुतिषचा।पे मुनिस्मरणानि च
हयविशारदभीरपि सवशः ।
अयमपेक्ष्य दशातितयं विना
न हि षटामुएयाति कदाचन ॥ ९३ ॥

ुतिव्रचांसीति.। सष्टितत्परतिपे धविषयाणीस्यथः । युनिस्मरणानि सूत्रा
दिङूपाणि । द्रयविशारवा माष्यकाराद्यस्तेषां वचनानि चैकस्मिस्तत्त-
द्हष्टयवस्थात्रयमपेक्षय घटते न तेन धिना परस्पराननुरोपेखादित्यथेः
॥ ९३ ॥

अर टी०--एव दृ्टिमेदाश्रयणेनेद्‌ शचं प्रहृ्तमिति कुतो ऽवसितं भवतेति वीक्षा
यामाह--्रुतिव चां ती ति | सृष्टिवाचारम्मभेतदात्मक्त्लमियादिवाक्यानि श्रुतिवचांकषि,
^ स्याद्धोकवत्‌ ' [ अ० सू० २। १।१३] ‹ तदनन्यत्वम्‌ › [बण मृ०२।१
१४ ] इखादीि सूत्राणि मुनिस्मरणानि दयविजञारदः श्रुतिसुत्ोक्ताथ।विष्करणनिपुणो
भाष्यकारतस्य गीरमा्यवचनजातमेतःसवैमप्यालोक्येव्थं भ्यवस्ाप्यते स्येति योज्यम्‌ ।
ु्यादिकचंस्यप्येतदृ्टित्रयमपेक्ष ग्रहृत्तामीति इतः व्रमाणानिश्चय इत्यत आह--त्रय~
मपेक्ष्येति । उक्तटृष्टत्रयमयेश्योक्तदशात्रितयं विना परस्परानुरेनेनोपकार्योपकारकाव *
स्थासपरदनं विना घटं घटनामिकपुरुपाथेपयैवसिततया सामक्स्यं न ह्यपयान्ति कदाचन्‌
श्तिवचनादीनीति योजना । दृष्टित्ियविबन्धनमधिकारिदशात्रयं विना श्ुव्यादिकचनानुपूर्यौः`
सामञ्जस्यं त भ्यते तदपेक्षायां दस्यत इत्यन्वयन्यतिरेकाम्यामयमर्थो चिश्वेतन्य इयः
५ ९.३

सु° टी ०--तस्माद्िवक्षिताथोंपयोगिष्वेन " स्वालोकवत्‌ ` [ बण
सू० २।९। १३] इति परिणामबाद्माध्रिस्य सिद्धान्तसिद्धेः एरस्ता-

[र द्वितीयोऽध्यायः } सेक्षेपशारींस्कम्‌ है ५०१

कि

पपू प्रवयक्षादेस्ता चिकज्ञानोत्पादनकशक्तेमनपोद्येवो्छस्य समन्धयस्य
प्रध्यक्षमाडिविरोधः परिहृतो न सिद्धान्ततयेत्याह-
अतेाऽनपोदयैव च तसवरवि-
६
दुत्पादनेऽध्यक्षभतेः पुरस्तात्‌ ।
सामथ्यमक्षादिविरोधमस्य
निवारयामास समन्वयस्य ॥ ९४ ॥
भत इति ॥ ९४ ॥
अ० ट ० ~-एवमुक्तप्रकररेणः विवक्षितार्थोपयोगाप्रथमं “स्याघ्छोकवत्‌” इति परिणामः
घादमवङ्म्न्य विरोधपरिह।रः कतो न तु सिद्धान्ततयेति सिद्धमुपसंहरति--अताऽन-
पोद्येवेति । यत एवं प्रिणामवादस्याधयत्रोपकारिताऽतो देतोरध्यक्षमतेस्तच्संबिदुत्पा-

| कोय

दने सामध्यमनपोद्यानिराकृत्ेव पुरस्ताप्प्रथममस्य समन्वयस्याक्तादिविरोधं प्रव्यक्षादिप्रमाण-
पिरोधं निवारयामास सूत्रकृदिति योजना ॥ ९४ ॥
सु° टी०~ततश्च तदनन्यत्व मित्यत्राऽऽरम्मणादिशब्दसामथ्यौत्पत्य-
श्षादेरभ्यपगतमपि तच्वावेद्कत्वे विक्रारयुषात्वकथनेन कारणसत्यत्वपद्‌-
शनेन चाद्वयसमन्वयविरोधापनया निरस्यन्विवतमेव सिद्धान्तयती-
श्याहु-
हृहाधुनाऽररम्मणशब्दशर्ति
संश्रित्य तत्यावगतिक्षमत्वम्‌ ।
क [ क, कि
अक्षादिमानस्य निराकरोति
ह 6 भ
समन्वयस्यापनयन्विरोधम्‌ ॥ ९५ ॥
देति । अपनपाननिति हेती शातू(ता) ॥ ९५ ॥
अ० टी पश्चादारम्भणापिकरणे साक्षास्िद्धान्तं विवर्तैवादमा्नित्य प्रयक्षादेश्च
ष्यावहारिकप्रामाप्याश्रयणेन यथासिद्धन्यवहारन्यवस्थानिरूपणेन विरोधपरिहारं चकारेयाह-

इहा धनेति । इह राल्चेऽधुनाऽखण्डवाक्या्थ लुकूकुतया बिरोधपरिहारान्तरस्य वक्तन्यत्व-
्राप्तावारम्भणशष्दशां संभ्चित्याक्षादिमानस्य त्वावगतिक्षमत्वं निराकरोति सूत्रकारः
समन्वयघ्य विरोधं सम्यगपनय्निति योजना ॥ ९५ ॥

न्क्ल

१ ग, प्यव । २ ग. क्षमितैः ।

५०२ हीकाद्रयसमेतं- ( २ दितीयोऽध्यायः

सु° टी०--ननु परिणामाश्रयणेऽपि विरोधपरिहारश्चेत्कः ववत

ग्रहणे ति चेत्सत्यं तन सर्व॑स्य बह्माभिन्नतया सप्रपञ्चाद्रेतस्मन्क्यविराध-
परिहारेऽपि स्वाभिमताखण्डेकरससमन्वय विरोधस्तद्वस्थ इन्पाह~--

अखण्डवाक्याथेमनुबजन्ती
समन्वयोत्थापितवुद्धिव्तिः ।
अक्षादिभिस्तखनिेदने हि
सथः परिम्छायति निविशङ्कम्‌ ॥ ९६५ ॥
॥ अखण्डेति । निरस्तसमस्तशक्कुमखण्डवकयार्थमनुवजन्ती विषयोः
वती परिम्टायति बाध्यत इत्यथः ॥ ९६ ॥
अ० टी०--ननु परिणामवादाश्रयणेन विरोधः परिहतश्चतकि विवतेवादमाश्रि्या

परेहारान्तरकरणेनेति चेदस्यैवाखण्डवाक्यस्याथेसमन्वयसाधकतातपू्म्य तदमावदियभि-
्रेयाऽऽह--अखण्डवाक्याश्राभिति । अक्षराथ॑स्वतिरोहितः । अद्वितीयसन्मत्रि वेदा-
न्तसमन्वयस्य विरोधः प्र पश्हतो यद्यपि तधाऽखण्डकरसे तु समन्वयविरोधस्तदवस्थः
कार्यकारणामेदेनाद्यलसि द्वावप्यलण्डैकरसस्यासिदधेरतस्तःपरिदाराय विवततराद्‌ आश्रयणीय,
इ।त भावः ॥ ९६ ॥
सु° ठी०--अस्तु तद सविशेष एवाद्रये समन्वयः शाखाथ इति
चेन्न विशेषस्य वाचारभ्मणमिति ' अपागादु्ेरभिव्वं [ छा2 ९।४।
१ नेह नाना [बृ० ४।४ । १९] इत्वादििनिपिध्यमानस्य
श्ुतितास्पय गोचरत्वा दित्याह--
अखण्डमेवाद्यमासतरचं
® ® [न क
च([श्र(वाक्यमय प्रवा
~. ऋ [क =; क
वद्‌न्त शुन्या इति शन्दशार्त-
[3 ९ 0
1नंरूपणे पूवमुदा।रत ह ॥ ५७ ॥
अखण्डमतेति । तच्वमादिवाक्येकवाक्यमूताः सव्यादिकशिष्वा अखण्डः
निषिशोषमेवाऽऽतमतच्वं वदन्तीति प्रथमे निरूपेतमिव्यथः ॥ ९७ ॥
अ० टी०-- तर्धण्डैकरसे समन्वयो मा मृदैतमात्रं लावसिद्धमेव श्रीमिति,
चेन्मैवं समन्वयसत्रादिना समन्वयस्याखण्डैकससे सधितवादिसाह--अखण्डमित्ि +

1 २ दितीयोऽध्यायः ] सेक्षिपश्ारीरकम्‌ 1 ५०

मेदसंसर्मरहिततया वस्तुमात्मेवाद्रयमसंपृशयात्मकमित्यधः । सुगममन्यत्‌ ॥ ९७ ॥

सु ० टो ०--ततः किमित्यत आह-

अतो षियोषस्य निराससिद्धये

निरस्यतेऽ्षादिषु तभागः ।

संरक्ष्यते सम्यवहारशक्ति-

भागः पुनः सवंमतोऽनवयम्‌ ॥ ९८ ॥
अत इति । अखण्डसमन्वयविरो धस्यापनुरथे प्रव्यक्षादिषु तचावेद्‌-
छत्वमागो निरस्यत इत्यथः । तहि तेषामप्रामाण्यमिति नेत्याह-

सरक्त इति । न तेषां व्याषहारिकप्रामाण्यं निषिध्यत इत्यथः । एवं चाख-
ण्डसमन्वयो भदध्यवहारानपलापश्च सिद्ध इत्याह- सममिति ॥९८॥
अण ठो०-अतो विव्तवादाश्रयणेनाऽऽरम्भणाधिकरणयवृत्तिगुक्तैवेयाह-अत इति ।
निरस्यत भरम्भणाषिकरण इति रोषः ॥ ९८ ॥
छ ° ठी ०-- विवर्तं व्याबहारिकत्वमपि कुतः स्यात्स्वप्रादिबिद्धान्त-
मा्रत्वादिति चेन्नेत्याह-
चितिवस्तुनः स्वमहिमस्फरणे
हि क क
स्वय॒मव्‌ करणामात प्रगतम्‌ ।
परतिवध्य तबितिगताग्रहणं
® __ [९ ९ [द
वपरातवु दधमुपटकियातं ॥ ९९ ॥
चितीति । चिद्रस्तुनो हि स्वमहिग्नोऽद्नयानन्द्रूपतत्स्य स्फुरणे स्वय.
मेषाऽऽत्मोपचारात्‌ कारणमिति स्वप्रकाक्षल्वश्रुष्या प्रज्ञातं तच्च स्फुरणं
प्रतिषध्य परत्थगन्ञानदोषो बिपरीतदरुद्धिभुपहरति । तदोषजन्यस्वेन च
परस्वश्षाहेश्रां न्तित्वं सिभ्यस्स्वहेत्वनुसारित्वादस्तुतच्वापेक्षमेव मवति न
ष्यावहारिकापेक्षमिष्यथः ॥ ९९ ॥

भअ० टी०--यदि प्रयक्षादीनां तप्ववेदकं न ध्यात्तहि व्याधहाशिकं प्रामाण्यमपि
न स्पात्तख्ानवेदकेषु शुक्तिरजतादिज्ञनेषु प्रामाण्यटेशस्याप्यददौनादिति चेनेयाह--

य, ग्‌, धद्धिमप।

१५०४ रीकाद्रयसमेतं~ { २ द्वितीयोऽध्यायः ]

चितिवस्तुन इति । चितिवसु प्रयगातखरूपं तस्य स्वमहिमा खयाथाल्यं सरूपः
मिति यावत्तस्य स्फुरणे प्रकाशे स्वयं स्रूपमेव कारणं न कारणान्तशपेक्षा स््प्रकाशत्वा-
दिति प्रगतं प्रकर्पेणावगतं श्रुतिस्परतिपुराणन्यधैरियर्थः । अत्र ‹ स्यदासास्तपशिनः ›
इतिवत्स्वयमेन कारणमियन्यभ्या्ृत्तिपरं वच॑नं न कारणतेवधिधिपरमिति द्रष्टव्यम्‌ ।
चितिगताग्रहणं तु किम्ीत्राश्रयविषममज्ञानम्‌ । तच्चितिवस् प्रतिबध्य यथावरसफुरणमाच्छादय
तसिन्धिपरीतबुद्धि संसारित्वपरिच्छिनत्रादिविच्छेयरूपामुहछसयति स्फुरत एव चिदं.
त्मनो याधातध्येन स्रणमावृ्य तद्रताविद्या तस्मिन्विपरीताकारताभामासयतीति वेदान्त-
प्ररियस्थितिरेयथः । शएतदिह विवक्षितं प्रयगज्ञानजन्यं हि स्र प्रयक्षादिप्रमाणं
ततप्रमेयजातं च । तथा च प्रयक्षदेरविद्यादोषञन्यत्वात्स्विषरयतच्चस्पानवभासकत्वात्तद्विप-
्ययेण वाचारम्भणप्रपञ्चाकारावभासकत्वाच्च चिदात्तच््ज्ञानपिक्षया शुक्तिरजतादिन्ञानव-
द्वान्तित्वेऽपि म्यवहारसमथंस्वविषयावभासक्त्वस्यानुभवसिद्धवान् ग्याबहारिकांशेऽपि तस्य
आन्तितेति ॥ ९९ ॥

सु° टी०-कुत एवमिति येत्तजाऽऽह--
व्यवहारनिर्षहणशक्तिमसौ
न विदग्रहोऽस्य विनिवारयति ।
परमाथवेदनविषिक्षमता-
मवखण्डयन्नपि मनःप्रभृतेः ॥ १०० ॥

घ्यधहारेति । असावज्ञानदोषः प्रत्यक्तत्वावेदनबिरोधित्वेन कदत
स्वकार्यस्वा पि मनअदेस्तचवावेदनशशक्तिमेव खण्डयति कारणस्य कार्य
स्वधर्मसंक्रामकत्वान्न तु तस्य व्यवहारजननकशक्तिमध्यवहायें बरह्मणि
उषवहाय विपरीतद्पवकशं नस्येव तहोषकावत्वात्तत्वण्डने स्वरूपस्येषा-
निवांहादययभा व्यवहार्भश्ुक्तिगतो दाषोऽग्यवहा्यमिभ्यारजतप्रदशंक
इत्यथः ॥ १०० ॥

अ० टी०~-ननु प्रयगङ्ञानस्प ये्तसावमासे प्रति दोषत्वं तदि खवार्ये मनभदा-
वपि तदोषमासञ्येदन्यथा तस्य॒ तत््ववेदकलप्रसङ्गादतः कारणदोषदुप्रितघ्यत्स्य
म्यावहारिकमपे प्रामाण्यं म सि्येदियाराङ्कां प्रिहर्रयक्षादो स्वकरे नज्ञानस्य
दोषतेव्येतदाह--त्यव्रहारेति । अस्य॒ मनःप्रमतेन्यौवहाकप्रमाणस्यासे नैदपरहः

१ ग, रभुबन्ध; ।

[ ९ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षपशारीरकम्‌ । ००५

प्रयगज्ञानं परमा्वेदनरिधिक्षमतामवखण्डयन्ंपि त्तस्वेदनजननसामध्यं निरुन्धन्नपि
व्यवहार निवंहणशचक्तिं न निवारयतीति योजना । अज्ञानस्य स्ाश्रयपिक्षय। दोषेऽपि नं
स्वकयीपेक्षया दोपघं प्रद्युत गुणमेव यथा काचदर्नत्रायपेक्षया दोषलं स्वेतुभृतपा-
पानुमाने गुणत्मते न प्रयन्देग्याबहारिकशि दोषजन्यतेति न तत्रे प्रामाण्यहानिरिति
भवः ॥ १०० ॥

सु० टी ०-ताह महावाक्यस्यापि मन दिवि्मत्यगज्ञानदोषजत्वान्न
तरथावेदकतव्वं स्यादिति चेन्न विरोधामावादित्याह-
क्वि = क
चितिवस्तुबुद्धि जनकस्य पुन-
श मो
वचसो न खण्डयति शक्तिमसो ।
क्न > 9९ क्य
स्वनिवन्धनस्फुरणमेव चितेः
+ बृ [+ भ्‌ „3
परतिवध्यं तिष्ठति न षाचनिकम्‌ ॥ १०१ ॥
वितीति । क्चिद्धि कथिहोषो मवति हि यथा दूरदोषश्चाक्चुषपुरु-
पन्ञानस्य प्रतिबन्धको न शब्दस्येव चिद्यहोऽपि प्रतीचः स्वाघीनस्फु-
रणस्यैव प्रतिवन्धक्रस्तथेष तत्कल्पनान्न तु महावाङ्यप्रमाणकस्यत्यथः १
॥ १०१ ॥
अ० ठी०--एवं तरिं वेदान्तानामपि तचवेदकवं न स्यात्तेवामपि कारणदोषदुषरि-
त्वादिति चेत्तनाऽऽह--चितिवर्त्विति । असौ चिदग्रहः कस्मान खण्डयतीयतं
आह-स्व निबन्धनेति । चैतन्यस्य सख्तःप्रप्तप्रकाशमेव प्रतिवध्राति वाचनिकं
वेदान्तवाक्यजन्यं तु स्फुरणे न बघ्नाति तस्य तचखव्रैदनशक्तिं न खण्डयतीयक्षराथैः ।
अज्ञानस्य खप्रकाशस्फुरणे प्रयेव दोधववं नाऽऽगन्तुकप्रमां प्रति दोषत्वम्‌ । एवमपि स्वकार्ये

प्रयक्षादविव कारणन्ञानं स्वदोपमासज्जयति न वेदन्तेषु तेपामज्ञानकार्यगोचरत्राभावादिति
तात्पयोथः ॥ १०१ ॥

ख० टी०--द्योरज्ञानकायसवाविशेषेऽक्ञानदोषानुपङ्नश्क्षुराद्‌ववनं
वेद्‌ न्तेषि्येतस्करुत इति चत्त ऽऽह-- +
प्र्यक्षदेरेष दोषस्ततोऽपं
वेदान्तानां नेष दोषानुषङ्ग

~ ------ - --------~~--------~>

"=~------------- ------- -----

१. सुबन्धः? |
६४

५०द्‌ टीकाष्यसमेतं- {२ दितीयोऽध्ययः

सत्यं वस्तु च्छादयन्नदितीयं

दें यस्मादानयत्येष दोषः ॥ १०२॥
प्रयक्षदेरेति । सत्थावरणेनासत्यषेदकत्वमस्य दोषत्वं तचचक्षुरादौ
ह्यते न वेदान्त इति न तत्रायं दोषः का्यन्निवधर्माणां यथाका्॑मु-
ल्ञयनादित्यर्थः । संविल्निष्ठाज्ञानप्राधान्यन चक्चरादिविवर्तः संविध्ाधा-
न्येम त॒ वेद्विवतं हत्यन्पे ॥ १०२ ॥
अ० टी ०--कारणदोषानुबन्धशचक्षुरादिष्वि न वेदान्तेति कुत एतदियत आह-
प्रव्यक्षादेरिति । पवोर्धनोक्तप्रतिज्ञायां हेतुमुत्तार्धनाऽऽह-- सत्थं वस्त्विति ।
हैतस्य दोषजन्यत्वात्तद्विषयकप्रयक्षदिभेस्तुतच्वावरणविपरीतकारिवदशषेनात्तस्यैव कारणदोषा-
नुविद्धता वेदातानां न ॒तत्रविदकत्वदशैनान्न तेषां कारणदोषानुवेध इव्यर्थः । अयं
भावः -- प्त्यक्संविदवच्छिनं हयज्ञानं प्रमाणाकरेण विवतेते तत्राज्ञानदोषप्राधन्येन चक्षु.
रादिविषर्वः संवित्प्राधान्येन वेद विवर्तं इति स्थितेथुक्तोऽये विशेष इति ॥ १०२ ॥
. भु टी०-एवमतस्वावेद्कप्वेन प्रत्यक्षादीनां परत्यङ्मात्र विषयवे-
दुन्तिष्वबाधकतं प्रसाध्य संप्रति मिन्नविषयवेनाप्याह-
फ च प्रतीचि सकटोपनिषत्पवृक्ता
मानान्तर सकलमेव तु ततपरावि ।
भरत्यक्पराग्विषयगोचरयोस्तु बुद्ध्योः

स्पर्था न संभ्रवति मेयविभागसिद्धेः ॥ १०३ ॥
किं चेति। स्पध विरोधः । तन्न हेतुमाह-मेयेति ॥ १०३ ॥
अ० ठी०-- तदेवं प्रव्यक्षादेस्त्वावेदकत्वाभावान तेन तचवदेकानां वेदान्तानां
विरोध इति प्रतिपा्यविपयभदनापि विरोधं परिदरति-क्किच प्रती चि सकले ति। प्रधयक्प-
रघ्ुपयोमिथो विरुद्रसंस्थानयोरथयोरखमासकत्वेन भिनविषयत्ाद्ववाश्वविषययोरिव ज्ञानयोरन
बाध्यबाधकमभावो वेदान्तानां प्रयक्षादीनां चेयथः । अक्षरयोजना सुगमा ॥ १०३ ॥
सु० टी०-किच किं प्रत्यक्षादे्मेद्विषयत्व यददरेतसमन्वयविरोधि
स्यार्स्वरूपमात्र विषयत्वं वा घटाद्धिन्न इति बोधकत्वं वाऽभ्ये न तद्धे
वुमानमित्याह- ध
अभिन्न एवैष पटः समीक्ष्यते
न भेदगन्धोऽपि पटे समीक्षयते ।
१ क, “्योग्यतरु° ।

(८ २ दितीयोऽधयायः ] संक्षेपशषारीरकम्‌ । ५०७

पटेऽपि भेदो यदि कल्प्यते तदा
पटो विदीर्यत कुतस्तदा पटः ॥ १०४ ॥

सभिद्न इति । अये पट इत्षनुमवे मेदामावोपठक्षितस्वरूप एव साऽ
नुशयते न तु तच्च मेदलेशोऽप्युद्धिख्यत इत्यथ; + द्वितीये त्वाह--टेऽ
पीति । पटस्वरूपे गर्यमाणेऽपि घरद्धेदो गृह्यते चेत्‌ स कि पट एव
तदन्यो बाऽभ्ये दोषमाह- प्ये विदीर्येत घटादिसापेक्षस्य तस्य निरपे-
कषपरस्वरूपतवं व्याहन्येत । यद्वा घट पेक्ष मेदत्वं प्राप्यस विकीणंः
स्याद्धेदस्य विदारणात्मकत्वात्‌ । तस्य चामाकात्मकत्वाल्दुतस्तदा माव"
रूपः पटोऽपि स्यादित्यर्थः ॥ ४॥

अ० टी ०--इतोऽपि नानयेोर्विरोषो भेदप्रत्ययस्य युक्तिवधितत्वेन भिष्यात्प्रसिद्ध
स्याह--अभिन्नेति । सममीक््यमणे पदे यदि भेदस्तदेदं वक्तव्यं स्वस्मादेव परस्य,
भेदोऽन्यस्माद्रेति तत्राऽभ्ये दोषमाह--पटेऽपि मेदो यदीति । स्समद्रेदे हि विशः
कटीभावः पटस्य स्यात्तदा तस्य पटल्रहानिः सकटस्यापि स्वतो मेदाभावात्तस्यापि स्वतो,
भदे स्वरूप्हानेरेवं तच्छकटेष्वपि तथालाननिःखरूप एव पटः स्यादित्यथैः ॥ १०९ ॥

चु०° टी०- तदन्यो वेत्यवं दूषयति-
घटात्पटो भिन्न इतीष्यते यदि
स्फुटं प्रसज्येत विकल्मिता भिदा ।
न सत्यमापेक्षिकमीक्षितं कचि-
न 9 म = क
चथा च यत्नेन निवेदयिष्यते ॥ ३०५ ॥
यदिति । घटाद्धिन्न इति तत्र ग्यते मेदः स च पटभिन्न इत्येवं
चुने मेद्‌; कस्पित एव स्यादित्यर्थः । कुत इति वचेत्त्राऽऽह--न सवय-
भिति । यत्सापेक्षं तदुसत्य हष्टं यथा मरणां सितं तथा यत्सत्यंन

तत्सापेक्षं यथाऽऽत्मा । एतच्च तुतीये स्पष्टं वक्ष्यत इत्यवाह- तया,
चेति ॥ ५ ॥

अ० टी०--द्ितौयपक्षम्यनूद्य दोषमाद--घटादिति ॥ पिकसििता मिथ्याभूता
भिदा प्रसययेतान्ययेक्षत्वादित्य्थः । अन्यपिक्षनिरूपणस्वभावतरेऽपि भेदस्य कथं मिथ्या-

१, निरूप" +

५०८ दीकाहयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽष्यायः }

त्वभित्यत आह-न सस्यमिति । यदपेक्षिकमन्ययेक्षस्वभावं तक्कचिदपि न सय
मीक्षितं यदपेक्षिक तदसलयमेव दृष्टं यथाऽलक्तकादपेक्षं॒स्फयिकटोहिः्यभिव्यर्थः । यथा
सायेक्षस्वभावकं चिदपि न सयं तथा यत्नेन निवेदयिष्यते तृतीयेऽध्याये पदा्थशोष-
नावसर प्रतिपादयिष्यत इयर्थः । तस्माद्ेदो न सयोऽन्यसपिक्षस्वभावत्वात्फटिकटी-
हिखादिवदित्युक्तं भवति ॥ १०९ ॥

सु° टी ०~--किं च मेद्रुद्धिरपि दुर्मिरूपत्वादप्रामाणिकेत्याह-
न तदबुद्धिर्धटते प्रमाणतो
विनाऽपि पर्मिप्रतियोगिसेविदा ।
न भेदवुद्धि विरहय्य कल्पते
तथेव धर्मिप्रतियोगिधीरपि ॥ १०६ ॥

न भेदेति । मेदो हि घटाद्धिन्नः पट इति धम्याभ्रवत्वासरतिवोग्यवाधि-
कत्वाच्च । न तवुमयक्ञानं षिना मानेन बोधयितुं शक्ष्यते । न चमेद्‌-
बोधं दिना तदुमयमानमित्वन्योन्यायेक्षत्वमित्यथैः। तथा हि घटा द्धेदृज्ञानं
नस्यावपित्वज्ञाने विना तच घटस्य न पटभिन्नतज्ञानं िनाऽन्यथा

पटस्य स्वस्माद्‌ पि मेदमानापत्तेरेवं धा तस्यापि मेद्घरितत्वात्तन्निश्प्य-
त्वामिति मावः ॥ १०६ ॥
अ० टीर--इतोऽपि न प्रामाणिको मेद इलयाह--न मेदृब्ुद्धि रिति । धर्भप्रति-
योगिसंबिदा विना प्रमाणतो भेदनुद्धिनै घटते कस्य कुतो (त) इति तस्या धम्यौदिषु-
द्थपेक्षत्वात्तथेव धमिप्रतियोगिधीरपि न मेदबुद्धिं विरहय्य कल्पत एकस्थेकदेकं प्रति
धर्मिप्रतियोगित्मायोगात्‌ } तथा च सिद्धे मेदे धमिप्रतियोगिसिद्धिरितीतरेतराश्रयापत्तेन
भेदः प्रामाणिक इयथः ॥ १५०६ ॥
सु० टी०--अस्तु तदहि वेधम्यधौरेव भेदधीरिति चेन्नोक्तदोषदे-
बेव्याह- ।
प्रस्पैरापावधिया न मेदधी-
विनोपपन्ना न तया विनेतरा ।
इतं। दमन्योन्यस्षमाश्रयं यतो
मतिदयं तेन तदस्तु कल्पितम्‌ ॥ १०७ ॥
परस्परेति । वे धम्यं हि विरुद्धो धर्मः \ स चाऽऽश्रयमेदृन्ताननिरप्यः।

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ५०९

आथयमेवृधीरपि न वैधर्म्यज्ञानं विना । साधर्म्यग्रहाद्धि शक्तिरजतयो-
कप भ € क्ल „क ¢ ~~
भदाग्रहेणामेदभ्रमो वेधर्म्यज्ञानाच्च तज्निव्त्तिरिति सर्व॑सिद्धमतश्चान्थो-
न्या्रयाद्धेद धीमां भ्रान्तिरित्यथः ॥ १०७ ॥
अ० टी ०--अन्येन्याश्रयान्तरमाह--परस्परामावेति । पूर्वं घम्पादिबुद्धभेदवुदधेशवा-
न्पोन्याश्रयतोक्ताञ्र तु धर्भप्रतियोगिनोस्तादास्याभावनुदधभदनद्धश्वान्योन्याश्रयतोच्यत इति
भिविकः । सुयोञ्यान्यक्षराणि ॥ १०७ ॥
सु° टी०--किं च जडा्थविषयप्रत्यक्षादेमानक्रस्यामावेनाप्रमाणव्वा-
दपि न बाधक्रव्वामत्याह-
[4 [> भे क 9
अक्षालव्राच्न च सरानत्रूच-
# शवपे [3 [ (प
नचापपन्ना सदसान्व्रत्तः।
4 न क
जडप्रमाणस्प फट्‌ तताप
त भ
न तेन वेदान्तजवुद्धिबाधः ॥ १०८ ॥
असदिति । किं संशयादिनिवृत्तिमांनस्य फल मुत प्रमोत्पत्ति्नाऽऽयो
[| (~ श ~ 9 ना दि
निवत्य ह्यस्व सद्वा सदसद्वा चितयस्यापि निवृत्यसमवस्योक्तव्वादि-
त्यथः ॥ १०८ ॥
अ० टी०-जडे मेदप्रपञ्चे प्रमाणयोग्यताभावान तद्विषया धीः प्रमेतयुक्तमिदार्न। तत्र
प्रमाणङ्लयामावाच्च न तद्धीः प्रमा किं तु भ्रान्तिरेवेयाह--अस्न्निवृत्तिरिति । कस्य-
चिनिवृत्तिरुत्पत्तिवां सवैत्र मानफटं वाच्यम्‌ । तत्र निवृत्तिपक्षे किमसनिृत्तिः प्रमाणफठं
सनिवृत्तिवं सदसभिदृत्तिनो सवेथाऽपि न संभवतीति कऋमेणाऽऽह--असन्निवरत्तिरे-
स्याद्यनारपेन । असतो नित्यनिवृत्तिरूपतवात्तस्य प्रमाणसाच्यलामावात्सतो ज्ञाननिवत्भ्वा
रोभवादत एव सदसनिश्च्ययोगः सदसदात्कवस्तुनोऽभावाच तननिवृच्यसभव इयर्थः॥१०८॥
° टी०--द्वितीयेऽप्येते विकल्पा अपरिहायां इत्याह--
क । प्रसूति > त्परसू।
अस्षसरसूतिनं च सससूति-
९ „म तपस्‌ ५
नं चोपपन्ना सदसत्मसूतिः ।
$ ववे
जडप्रमाणस्य फलं ततोऽपि
[० म [९
न तेन वेदान्तजवुद्धिवाधः ॥ १०९ ॥

भसपप्रसूतिरिति । असतः शशष्टाङ्गादेः सत आतमनः भ्रसूत्यसं मवादिति-
शस्य चासंमावितत्वादित्यथः॥ १०९ ॥

५१० दीकाद्रवसमेतं- [ ९ दितीयोऽष्यावः]

अ० टौ°--चिषयगतदिचिननिृत्तिः प्रप्रणफलयमिति पक्षं निरस्योसत्तिपक्षयपि
तती निराकरोति--अश्षत्पसूतिरिति ।॥ यतो विचा्ेमाणे जडे प्रमाणङ्कयामा-~
वस्ततोऽपि हेतोस्तेन प्रयक्षादिना न वेदान्तजबुद्धिबध इति ्शितमाह-ततोऽ
पीति ॥ १०९॥
सु° दी०- नापि जडाथसंविदुत्पततिरेव कटं विकल्पासहत्वादिः
त्याह-
0१.८६. .9 क ४ (
जडाथसंविन्न हि कुर्वतः फलं
तदा हि कुर्वंखमपीरशं भवेत्‌ ।
अकुर्वतस्तत्फरमिव्युदीरय-
निविहस्यते दुर्मतिररकेरपि ॥ ११० ॥
जडर्थेति + सा किं तदनुङ्टव्यापारवतः फलमुदासीनस्य काऽथ्ये
ब्यापारस्यापि कायेत्वेन कुर्वत्फलतवं स्यादेवं तस्य तस्याफएीत्यनवस्था +
नि््यापारात्एलोत्पत्तेरद्‌श। नात्‌ । तच्च वदता हास्यत्वमिव्याह---ग्कु-
बेत इति ॥ ११० ॥
अ० टी०--यथा सदािविकस्पासहत्वाःकस्यचिदुत्पत्तिनिदत्तिती भानङ्कयं नः
संभवति तथा जड मानस्य कुवैखविकल्पानुपपत्त्याऽपि तत्र संविदुत्यत्तमीनफठ्तासंमव-
माह--जडार्थसं विन्न हीति । दुव॑ नाम व्याप्रियमाणत्वं तत्र कुर्बवतोऽकुषैते
वाऽपि प्रमाणस्य न जडाथसंवि्करमुपपदयते । कुवत फटं चे्कुषैखस्यापि कायेलवात्त-
दपीद्शं भवेतकर्बतः फं भवेत्‌ । तथा च तदपि ताद्छमियनवस्थप्रसङ्खः । कतै
स्वस्याप्यकायैले तत्फरस्य संवेदनस्याप्यनादिविन फखत्वाभावप्रसङ्गात्‌ । जडार्थसंविः-
दकुवैतः लमिति पक्षान्तरं तु सर्तेः ठोकानुभवविरुदरमिमाद--अङ्वंत इति \
स््टोऽथः ।॥.११० ॥
छ० टी ०-- नित्यैव संविद्पनीतावरणफलमिति वचेन्तेत्याह--
सती न सेविक्कियते हि सचा-
ज चासते तद्रदसच्वरेतो; ।
न चोपपन्नं सदसत्वमस्या-
स्ततो न कारयत्वमुपेति संवित्‌ ॥ १११ ॥

सतीति । नापि प्रागसत्री ज्ञातताऽपि फटमित्याह--न चेति \ अतत

[२ हितौयोऽध्यायः ¶ संक्षेपक्षारीरकम्‌ ॥ ५११

उत्पस्यदृशेनादित्यथः । अस्तु तहि प्रागसत्पुस्पस्यनन्तरं सतीति चेन्न
स्वमावदिरोधादित्याह- न चेति । फलितमाह-तत इति ॥ १११ ॥

अऽ टौ ०--संबिदुत्यादकपयोखोचनया संविदो भानफठे भिरस्य संवित्छरूपपर्थारो-
चनयाऽपि तननिरस्यति-सती न संविदिति । अक्षराथैः स्पष्टः । सतोऽसतो बोत्पत्ति-
भनफकमिति पूवं सामान्यतो विकस्य दुषणमुक्तमन्र संविदि विशेषतो विकस्पदृषणं
ृतमिति विशेषः ॥ १११ ॥

सु° टी०--किंविदस्तु मानफं तक्ति शक्यं मानेनोप्पा्यमकशषक्ष्व
धा नाऽऽय हत्षाह--

न शक्यमुप्पापमिति प्रशस्यते

तदा हि शक्तेरपि जन्यताऽऽपतेत्‌ ।
अशक्यमुत्पायमितीष्यते यदि

दुतं नतश्रुणेय मुद्ररादिभिः ॥ ११९ ॥

म शक्यमिति । शक्त्युपेतमितंयर्थः । तदेति । विशेषणीमूतायाः शक्तेर-
पीर्पथंः । अन्त्यं षय ति--अशक्यमिति। न॒हि सुशिक्षितोऽपि शद्रा
दिना नमदचूणंयतीत्यर्थः ॥ ११२॥

अ० टी०-- कायेकारणभावसामान्यविषयमपि दोषं संविदुत्पत्ताषाह-न श्क्थ-
मिति । शक्तं करणं क्ये च कायेमिति हि स्थिति; । तत्न संवेदनं मनस्य शक्षयमशक्षं
णाऽऽये शक्यवच्छिनस्य शक्यत्वात्तदा शक्तेरपि जन्यताऽऽपतेत्‌ । शक्तेरपि जन्यते तत्रापि
क्षक्यन्तरफल्पना प्रसग्येत । राक्धयवच्छिनमुत्पायमिति न प्रशस्यते न युक्तिसहित-
भिसर्थः । द्वितीये दोषमाह--अशक्यमुत्पाधयमिति । अतिप्रसङ्खाननायमपि पक्षः
साघुरियथः । न धाऽऽमन्यज्ञाननिदत्तिः प्रमाणफठमितिपक्षेऽभ्येतद्धिकल्पदृषणगणप्रसरणं
सममिति रक्यमज्ञानस्यानिवैचनीयघ्वान्मानस्य तनिवतैङवमप्यनिवैचनीयलमेवेति मान-
युक्यसहिष्णुताया अस्मन्मताखंकारत्वादिति भावः ॥ ११२ ॥

सु° ठ०-अस्तु जडप्रमाणमफलं किं तत इति वेत्तदपरामाण्यात्तदि-
षथस्थेकानेकत्वासिद्धर्मिध्पात्वमिष्याह-

जडप्रमाणस्य फएठानिरूपणा-
नडस्य ततं न निरूपणक्षमम्‌ ।

५१२ ठीकाद्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ¶

अतो नं मानान्तरम्थ॑तोऽपि न-
सरयीशिरोवस्तु निर।करिष्यति ॥ ११३ ॥

जडेति । ततोऽपि किमित्याह--अत इति । अ्धद्रारकोऽष्यदरेतश्रतेर्यी
मानान्तरविरोधः सोऽपि नासि तद्विषयस्य द्वैतस्य मिथ्याला-
दित्यर्थः ॥ १६३ ॥
अ० टी०--एवं जडप्रमाणफढदूपणे फठितिमथमाह--जेडप्रमाणस्येति ।
प्रयक्षदेजेडप्रमाणल्राभिमतस्य फठानिरूपणादफरस्य चाप्रमाणलात्तस्य भ्ान्तिमागते सति
तव्प्रमेयस्य जडस्य तचं च निरूपणक्षमं न प्रामाणिकं फिंखनिर्वाच्यमेव तदपीयथेः ।
जडाथस्याप्रामाणिकतरे वा किमायातं तदाह--अत इति । प्रतयक्षादेरदैतागमस्य चाभि-
नविपयवेन मिधोविरोधपरिहरेऽपि मानान्तरेण वस्वन्तरसद्धावावगमे वथ।ददरैतखूप-
स्वप्रमेयांशे वेदान्तानां प्रयक्षादिमिर्विरोध इति य आअर्थिकोऽपि वियेध उद्रेक्ष्यते सोऽप्यत्र
नावतरति परमाधम्दरैताथबोधकत्वादिति तात्पया्थः । मत उक्तयुक्तिजाटान्मानान्तरमथं-
तोऽप्यपिशब्दात्छरूपेणापि नोऽस्माकं त्रयीरियेवस्वदरेतटक्षणं न निराकाश्ष्यतीयक्षर-
योजना ॥ ११३ ॥
सु० दी०-ननु घटाद्यवच्छिन्नस्यवाऽऽत्मनोऽन्ञाततास्व्यक्षादेश्च
तद्दिषयत्वेन प्रामाण्यसमवाद्वच्छेयावच्छेदकयोरात्मप्रपञ्चयोः प्रामा-
णिकल्वे कुतः समन्वयसिद्धिरिति चेत्तघाऽऽह-~
आत्मन्येव समस्तमस्तु यदि वा मानान्तरं पेन च
$ न = क क, क क (4) अ
स्पष्ट वद्दर(विरुद्धापाते च स्वा कुर्मह्‌ कामतः।
एवं सत्यपि पूर्वभावि सकलं मानान्तर बाधते
पश्चात्कस्यचिदेव वेदशिरसो जाता परबक्षधीः ॥ ११४ ॥
आदन्येवेति । सप्रपश्चात्मनीत्यर्थः । मानान्तरमध्यक्षाद्कि । वेदशिरो
निष्प्रपश्चासबोधक्रम्‌ । तथा च कथं त्वदिष्टसिद्धिरिति वेत्तचाऽऽह--
एवं सलयपीति । प्रत्यक्षादूर्थदान्तस्य च विरोधे सत्यपि । पर्वभाकि संगति-
सापेक्षमेद्ान्तपर्वमावि । कस्यविद्धिशिशाधिकारिणः । बाधते विरुद्ध-
य)रेकचाप्रामाण्यादित्यथंः । १४ ॥
अ० दीऽ~एवं युक्तिशतन विरोध निराकृतेऽपि यदि विरोधान्तरं प्रकारा
न्तरेणाऽऽशङ्कयेत तदङ्ग छृव्यापि परिहारमाह--अ।त्मन्येवे ति । अत्मन एवा्नात-
तया मेयवात्तस्यव मेक्तृभोम्यादिमत्तयाः्स्यानाव्मयक्षादिना च प्रपञ्चविषयेणाऽऽतनै-

[ २ द्वितीयोऽध्यायः 1 संक्षेपशारीरकम्‌ । ५१९६

वाऽभ्नेयते नानारूपो वेदान्तस्तु तद्विपरत[ताधाओैताप्मोपदिश्यते । अत एकविषयतेन
विरोषस्तदवस्थः । नच प्रत्यक्षदिव्यवहाकििप्रमाणवीद्विदान्तानां च तखवेदकल्वान्न
विरोध इति युक्तं वक्तं प्रय्चदिरपि तवेदकतयेव स्व॑संप्रतिपततेस्तदानीं बेदान्तानाम-
गरवृत्तेकिंरोधाभाव्छितः प्रामाण्याचच तखावदेकत्स्येवम्युपेयत्वादिति विरोधशङ्क। । एतद-
भिमेव्योक्तमातमन्येवेति । समस्तं प्रमाणान्तरमप्यातन्येवास्तु प्रमाणं तेन स्पष्टं वेदरिरेषि-
रुद्रमिति च स्वी कुर्महे कामतस्तदिच्छयेयथैः । उत्सगौपवादन्यायमाश्रि्याङ्गीकृतं विरोधं
परिहरति-एवं सत्यपीति । पूवेभावि सकठं मानान्तरं सबोन्प्रयविशिष्टं सदुत्सभेः ।
सवैमेव प्रमाणं तचव्रेदकं प्राप्तं यत्तत्पश्वात्कस्यचिदेव चतुष्टयसंपनस्य वेदरिरसो जाता
मतिस्तद्पवादकतयोखन्ना बुद्धिौधते । तेनोस्सगौदपवादे बर्छयानिति न्यायः प्रसिद्धो
मृतर्दिसाप्रतिषेधामिष्टोमीयपश्वाटम्भविष्यादे । अतः प्रयक्षदेवदन्तेरेय बाघ इति बिचा-
रतो व्याबहारिकिमेव प्रामाण्यं प्रयक्षादेनै तवेदकतेति तेन॒ न वेदान्तबाध
इत्यथः ॥ ११४ ॥
सु° टी०-विपरीतं किं न स्या्पू्स्थैवासजातविरोधित्येन प्रवल.
स्वादिति चेन्न लोके पश्चाद्धाविन एव विरुद्धस्य बाधकतद्र्शनादि-
त्वाह--
ु्वोत्पनमृगाम्बुविभ्रमधियो बाधं विना नोत्तरं
विज्ञानं समृदेतुमूषरभुशे याथात्पमावेदयत्‌ ।
शक्रोतीति यथा मृगाम्बुपिषणामुन्मृदुत्पयते
तददवेदशिरोवचोजनितधीर्भदभमं बरह्मणि ॥ ११५ ॥
पूर्ति । पूर्वस्य मृगत्रष्णोद्कम्रमस्य बाधं विनेयमूषरमूरिति तद्यथा
सयवेद्कं विज्ञाने नोदेतुमर्धतीत्यतो यथा तन्पुगाम्बुुद्धि निराङ्कुवदेव)त्प-
द्यते तथा प्रकरूतेऽपीत्यर्थः ॥ ११९५ ॥
अ० टी०--पश्वव्येन पू्ैबाधो छेके प्रसिद्र इयाह--पूरवोत्पन्नेति । मृगाम्बु-
विधमधीगगतङ्क यामुदकभिततिमिध्यानुद्धस्तस्याः पूवोत्पनाया बाधमपहृतव्रिषयलं विनो-
खरभुब याथास्यमव्रेदयदु त्तरं वि्ञानमुदेतुं न शक्रोतीति प्रसिद्धमिति योजना । उक्त
दृष्टान्तमनूद्य दारछ॑न्तिके योजयति उन्मृयदव।घमानमेबोत्पथते । उखरभुषो याथास्यधीरिय-
नुषङ्गः । दाट॑न्तिकार्थः सुगमः । तथा च पूर्वप्ृत्तस्य प्रयक्षदिमृगतृश्गिकोदकवद्भा-
न्तितवं सिद्धमियथंः ॥ ११९ ॥

१क. वह्यत्प ॥ २ कृ, "मे बाधते ।
६५

५१४ दीकाद्यसमेतं- { २ द्वितीयोऽष्वायः ]

घु° दी०-जेमिनेरपीद्ममिमतमिस्याह-
पौर्वापर्य पू्वदोरबल्यमाह

= 0 ® €

षष्ठेऽध्ययेऽवस्थितो नेमिनिर्थत्‌ ।
वक्ष्यामस्तत्सवमानीय तुभ्यं
वद्धि स्वीयां सम्यगचावधत्स्॥ ११६ ॥

पोर्वापयं इति । ‹ पौर्वापर्ये पूरवदौ्टयं प्रकृतिवत्‌ ' [जे० ६। ५। ५४]
इति सूत्रे ॥ ११६ ॥

अ० टी०--पृवौपरमत्रेण प्रेण पूवैवाध इलययम्थो जेमिनीयेऽपि तचे न्यायतो
निधौर्त इव्याह--पौवाप्य पव॑दौबेल्यमाहेति । पोवौपर्ये पूवस्य निमित्तस्य
दौर्मैल्यं बाध्यलं॑जेमिनिराचार्यः षषटेऽष्ययेऽधिकारणक्षणेऽवस्थितो यदाह " पौवापय
पूमेदैभैलयं प्रकृतिवत्‌ ' [ जे सू० ६।५।५४ ] इलत्र तत्सवै विपयाद्ग
परिपर्णमानीय संप्रहेणोपानीय तुभ्य वक्ष्यामो वयम्‌ । ञत्रास्मद्राक्ये स्वीयां बुद्धिं सम्यगव-
धत्छ्रावहितामेकाम्रां कु्िंति योजना । न्यायस्वास्य दुर्बोधत्वादत्र सावधानः सञ्खुषि-
स्थः ॥ ११६ ॥

सु° टी ०--वक्ष्याम इति प्रतिज्ञातं न्यायं दृकशेयति--
क क पोगे
उद्रातपरतिहरतकर्वकृतया जातो वियोगो कमा-

€ ¢

यसिन्कर्मविपिप्रयोगसमये तत्रैष नः संशयः
किं सवद विणव्ययो भवतु वा संस्थापनं दक्षिणा-
हीनस्येति तदा परं बटवदिप्युते मुनिर्जेमिनिः॥ ११७ ॥

उदवातरिति । ज्योतिष्टोमे बहिष्पवमानस्ताच्राथगुत्विजः संठम्माः प्रह्वा
उद्श्चश्वाव्वाटमुपसपंन्ति । तत्र यद्यद्राताऽपच्छिन्याददृक्षिणो यज्ञः
संस्थाप्यः । यदि प्रतिहतां सर्ववेदसं दद्यादिति ४ ५ [म्नात तत्न
युगपद्पच्छेदश्वेद्धिकत्प इति विचार्य क्रमेणापच्छेद्‌ सष्डैद्यते-कि
सर्वस्वदाक्षिण्यं कतोरदक्षिणस्य वा संस्थापनमिति । तच्रासंजातवि.
रोधित्वात्पुषात्पन्नानिमित्तकस्य वटठवस्वे प्राप्ते परनिमित्तकमेव बठ-
वत्‌ परवानुपमदेँ परस्यानुत्थानादिति पूवः परमजातत्वाद्बाधित्वैव
जायते परस्यानन्यथोत्पत्तेनं त्वबायेन समव इति न्यायान्पुनेरुक्तवा-
नित्यथः ॥ ११७ ॥

॥

[ २ द्ितीयोऽध्यायः 1 सक्षेपक्षारीरकम्‌ । ५१५

अ० टी ०-- तदेव पिषयािषिमजनेन कथयति--उदुातुभ्रतिहतुकर्तुंकतयेति।
< मध्वयँ निष्करामन्तमुदराता - संतनुयात्‌ › इत्यादिनोद्वतृप्रभृतीनागृविजां सोमयागसुया-
दिने बहिष्पवमानस्तेतराथमेकेकस्येतरेतरसंमृष्टतयोत्तखेदयाः सदः प्रति हविानस्योत्तस्तः
प्रसर्पणं विहितम्‌ । तत्र यदि विच्छेदो मध्ये यस्य कस्यापि स्यात्तदा प्रायश्चित्तं तत्तदल-
ग्विच्छेदानिमित्तमास्नातमविरद्धं॒यत्तयथाम्नातमनुष्रेयमिति तदस्य न्याय्य न विषयः #
यत्ुनरद्रातुपरतिहर्नो विच्छेदे प्रायश्चित्तं॑विहितं “ यदुद्राता॒विच्छिन्याददक्षिणो यज्ञः
संतिष्ठते यदि प्रतिहतौ सव्वं ॒दय्यात्‌ › इयेतचोद्रातुरष्वर्योर्विच्छेदे प्रकृतस्य यागस्य,
विना दक्षिणादानं समापनं प्रतिहतैरुद्रातृसकाशादिच्छेदे तस्मिनेव यागे यजमानस्य,
सवेसखदानमियेव मिथो विरुद्धं प्रायधेत्तमवगतम्‌ । तत्र द्रयोयंगपद्विच्छेदे यजमानस्यच्छयाः
विकल्पो निघौस्तिः । क्रमेण विच्छेदे पुनरिदं विचायते कतरनिमित्तं नैमित्तिकं प्रयोजये-
दिति । एकल्मिनेव कमणि सवैखदानदक्षिणाहीनत्वयोरयोगादन्यतरस्येवानु्टेयवे कतरद-
नष्ेयमिति संशयस्यावद्यंमावादित्येतत्सवं॒पुवार्पनोच्यते । तस्यैषाऽक्षरयोजना-यस्मिन्क-
मेविधिप्रयोगसमय उद्वतुप्रतिहतुकतृकतया कमादवियोगौ जातौ भवतस्तत्रैष नोऽस्माकं
संशयो जायत इति । एष इत्युक्तं संशयमेव स्फुटयति-- क्कि सर्वेति । अत्र यथासं.
ख्यक्रमो न विवक्षितः श्रुयाम्नातविरोधादिति दर्व्यम्‌ । तदा पूैमसंजातविरोधिलाव-
बरं सदुकत्तरं बाधेतेति पूवमेव निमित्ते नेमित्तिवंः प्रयोजयदिति पूर्वभराप्तो जैमिनिमुनिः
प्रमत्तरं बख्वदितयूचे पूवेसमयेऽस्यानुत्पन्नलात्तेनास्य बाध्यत्वायोगादुत्तरस्य च पू्वोपमदं-
मन्तरेणोत्पत्यसमवादुत्तरमेव बखवत्सत्प्रा्तवाधके स्वनेमित्तिकं प्रयोजयेदिति पैवौपर्ये पूवैदौ-
बैस्यमियवोचदियर्थः । पूर्वोत्पनाविच्छेदविषया बुद्धिः पशचादुत्ननय्भिगन्तरविच्छेद्‌-
विषरयया बुद्धया बाध्यते । अज्ञायमानयो विच्छेदयोरप्रयोजकल्वा्तञजञानयोरेव प्रयोजकतेति,
बुदृध्येरेवेदमुदाहरणमिति द्र्टम्यम्‌ । तदुक्त--

पवात्यरबटीयस््वं तत्र नाम प्रतीयताम्‌ ।
अन्योन्यनिरपेक्षाणा यत्र जन्म धियां भवेदिति ॥ ११७. ॥

० ठी०--प्रेतिव दिति सोन्नं दष्ान्तं विवृणोति-
यदत्ारूतेरतादतितरामन्योन्यसस्पर्धिनो
धर्मौ बाध्यनिवर्तकावभिमतो वुद्धो कमेणान्वयात्‌ ।
पाठव्यत्ययसभरवेऽपि हि तयोवुंद्िक्रमो विते
रवा भारृतधर्मेधीरितरधीरन्त्या तथवोत्यितेः ॥ ११८ ॥
यदरदिति । यथा विकृतौ पठितकतिपयधरममयामपेक्षितपराकूतकूयं भा.

५१६ टीकाद्वयसमेतं- [ २ दितीयोऽष्यायः

वायां वचनमामधेयचोदनालिद्धैः प्राक्रृतधर्मा आपोङश्यमानाः कवि-
रोधे बाध्यन्ते | तत्र प्रापकप्रमाणक्रमेण धर्मयोर्विक्रुताबन्वयादुपकार-
सापेक्षायां विषुतौ क्टपोपकारष्वेन प्रथमप्राप्तं भराक्रते बाध्ययनन्यथो-
स्पद्यमानं च वेकरुत बाधकमिति स्वीकुतम्‌ | यथा विक्रतावामिचारिके
शरमं बहर्मवतीति प्रत्यान्नातेन शरेण प्राक्रतं कौशं बदर्बाध्यते ।
मनु न प्राकृतविध्यन्तस्य विकृतौ प्रथमप्राभिः किंतु वैकृतस्यैव पाठतः
संनिधानादिति चेन्नेष्याह-- पटेति । बुद्धिकम उक्तरीत्याऽन्वयक्रमः ।
तमेव सहेतुक्रमुपपाद्यति-- पूर्वेति । प्रकरृतिवच्छब्वुस्य वेकृत विधिशेष.

9 2 ०

त्वादित्ये; \ तथेव विकृति मावनाकादक्षाक्रमेभेवोच्थितेः पराततेः।;११८॥

अ० ठी०--यै्वापर्ये पूवदौर्बल्यमिति भागं व्याख्याय प्रकृतिवदिति सूत्रभागं दृ्-
न्तपरं व्याचट-- यद्रि । प्रङृतावुपदिष्टः प्राकृतो धमः । विक्ृतावुपदिष्ट वैकृतः ॥
तै च कचिदन्योन्यसंस्पर्धिनौ मिथो वाष्यनिवर्तकाबभिमतौ चात्रपयुत्तरेण पूरवो बाध्य"
तयाऽभिमत इत्यथैः । कुतो बुद्धौ कमेणान्वयात्‌ । क्रमेण ज्ञायमानत्वादियक्षरयोजना ।
एतदुक्तं भवति-- अस्ति हि प्रङृतिविंृतिश्वेति विहितानां कमणां द्वैविध्यम्‌ । तत्र
समग्नाङ्गसंयुक्ततया विधीयमानं कमे प्रकृतिः । पिकखङ्गतया विहितं कमे विकृतिरिति ¦
तयोरैक्षणे यथा दशेपृणमासौो सवासामिष्ठीनां प्रकृतिः स्प्रकरण एव ॒सरवाङ्गोपेतत-
याऽऽक्नानात्‌ । “ सौर्य चरं निवैपेद्रलय्चसकामः › इलाया विछृतिर्विकखाङ्खतयाऽऽ-
श्नानात्‌ । तथा क्चिद्विकृतिविरेपे कतिपयान्यङ्गानि विधीयन्ते । यथा 'अभिचसन्यजेतः
इयभिचारकरणे शरमयं बर्हिविमीतक इप्मेयङ्गविशेषास्नानम्‌ । त्न ॒विकृतिविधाबिति-
कतैव्यताभवि करणोषकारासिद्धैः करणनिद्रैत्तितत्फल्योरप्यनिष्यत्तेरितिकतैव्यतपिक्षा
विद्यते सा वचाङ्गानुष्ठाननिबन्धना । अङ्गानि च विकृतौ नाऽऽम्नातानीति तदपेक्षायां
चोदनासामान्यादिना प्राकृतान्यङ्गानि विङृतावतिदिद्यन्ते दशंपूणंमासादिप्रकृतिबल्ुयौ-
दिति । यत्र पुनः प्राकृतानि साधनानि दुक्षामयादीनि वरहिरादिवस्तूनि विडृतिबिधि-
प्रतीतिसमय एव ॒प्रथममतिदेशेन प्राप्तानि तैश्च यत्कार्यं॑निर्ैतैनीयं तद्थतया यदि
विङतिप्रकरणविरशेषे वस्वन्तरं शरमग्रा्ान्नातं दृयते तत्र॒ भवति विरोधस्फुतिर्वकस्प .
समु्ययोर्भिजप्रकरणवघ्वेनासंभवात्‌ । तथ। चैकेनैव निवैतेनीयस्याङ्गोपकारकस्यैकमेव
साघनतताञुपैतीति तयोरन्यतरेणान्यतरस्य बाधेऽवश्यं कृतैन्ये विङ्ृताबुपदिष्टानां निसखका.
शत्वात्‌ ‹ स्तावकाशनिरवकारायोर्निरवकाशं बरवत्‌ › इतिन्यायादुत्तरेण वेङ्ृतोपदिषेन
पूवेमतिदेरप्रा्स्य प्राकृतस्य नाधोऽवसितो यथा॒तद्वदुदरतप्रतिहकतकविच्छेदेऽपि पूवै-
सुद्धिरशरया लुद्धधा वाध्येदयुत्तरमेव निमित्तं नेमित्तिवप्रयोजकं न पूर्वमिति नि्णैयः ।
तथाऽनापि प्रधमोषनप्रयक्षादिवुदधिः पश्चादुव्पया वेदान्तवाक्यजनितया बाध्या नान्यथेति

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ५१७

सिद्धमिति । ययेवं परेण पूवैवाद इति नियमस्तरहं यत्र कचिदधिकतेः कतिपयङ्ोपेतायाः
प्रथममान्नानं प्रकृतेश्च समम्रङ्गायाः पश्वात्पाटस्तत्र प्राङृतैरेवातिदि्ेेकता धमौ बाधये-
रस्तदा प्राकृतानामुत्तरवायथापाठक्रमभेदबुद्योरूपत्तिरिति चेत्तत्राऽऽह--पाठष्यत्यय-
संमवेऽपी ति । पटक्रमविपर्यासिेऽपि तयोः प्राकृतैकृतयोुद्धिक्मो विदयते । कीटः
क्रम इति तमाह~-पूरदे ति । उक्तवद्धिपौवपर्थे नियामकमाह--तथेवो स्थितेरिति ।
सयमथैः-विङृतिहीतिकतेन्यतामागमाकाक्षमाणा स्वसंनिधा्ु[पदिषटमङ्गताघनमसंपूणे-
त्वान्न स्वी करोति प्रकृतौ च समग्रस्य धर्मस्योपदिष्टवात्तदेव धमजातं चोदनासामान्यादिनाः
स्वी करोति पश्चात्छप्रकरणोपदिष्टमपि सं्निधिप्रमाणात्स्वी करोति तस्यानवकाङ्तवेनोपेक्षा-
नहैलात्तदाम्नानवरयथ्यंपरिहारायाबकष्यं॑खीकारयल्ात्‌ । तस्मादतिदेशेपदेशनुद्धभोः पूर्वोक्त-
क्रमेणेवोरत्तः पाटन्यययेऽपि पूव प्राङृतधीरन्या चेपदेशधीरियनयोनियत एव क्रम
इति ॥ ११८ ॥
सु° टी०--ननु ‹ उच्चैकचा क्रियत उपा यजुषा ` इत्यश्च जयां
वेदा असृज्यन्तेस्युपक्रमा्थवादस्थो मन््रबाह्मणवाची वेदृशशब्दो विध्यु-
देशगतमपि मन्जवाचकमरगादिपदृं स्वाथासच्यावयतील्युक्तत्वात्कथमन्र
पर्वदौरबल्यमित्याशद्य तद्रैलक्षण्यमस्य न्यायस्य दर्शंयति-
द [अ प [भाग्ये =
सपिक्षावुदितो यदा तु भवतः पूर्बापरो प्रत्ययो
पुः ४ ४ अः ^ [नः =, श नेः वो +
वस्तत्र निवतेको भवतिं तच्रान्त्यो निवत्य। यथा ।
क क क £. [+ € ® $
वेदुपक्रमजा मतब्रख्वता नमाबदसहारना
न ®. 9 ९ णी
वेदोपकरममुख्यभाम्भवति तन्नगादिवाणी गुणात्‌ ॥ ११९ ॥
सयेक्षातिति । परमपि य्पर्वसपेक्षं न त्पु्वंस्य बाधकमुपजीष्यत्वेन
पवस्य बलवचवात्तद्राधे स्वस्याप्यसंमवारिति पूरवेणेव तत्र परबाध
इत्यर्थः । नगदीति । चरमभ्रुतगादिशब्दुजेत्यर्थः । वेदेति । तनोप-
क्रमस्थं वेदुपद्‌ं सुस्यमुपसंहारस्थभृगादिपदं गुणाह्क्षणिकमित्यथः ।
तेन प्रत्यक्षादीनां व्यावहारिकप्रामाण्यं न वेदान्तेबध्यत उपजीन्यता-
तरवावेदुकत्वं तु सुतरां षाध्यत इति हृद्यम्‌ ॥ ११९ ॥
अ० टी०--ययेवं पौवापर्ये पूर्स्योत्तरेण बाध एव न्याय(वय)स्तहिं ‹ प्रथमश्रुतानु-
सरेण चरमश्रुतं नेयम्‌ › इतिन्यायस्य को विषय इति तमाह--सापेक्चाविति ।

११. तवरार्णी।1

५१८ टीकाद्यसमेतं- [ २ दितीयोऽष्यायः }.

विरुद्योबुंदधोः परस्परगरपक्षये परेण पूर्ववधः । यदा तु पृवौपसपत्ययौ सवक्षावुदितैौं
भवतस्तदा तत्र तयोमेध्ये पूवैः प्रसयो निवतैको भव्यन्त्यस्तु निवलय इति निर्णयः ।
पवोपेक्षयोतपद्यमानस्योत्तरस्य पृवौविरोधेनेवोत्पत्तेः । पूवस्य त॒त्तरोत्पत्तिसमये नप्षा नपि
विरोधः किं तु पयैक्सानायेवपिक्षा तदा च विरोध इति तदवस्थायां पूर्ैणोत्तर॒पु्या-
थौलप्रच्याव्यते तयथा तथोदाहरिष्याम इयर्थः । उदाहरणमाह-वे्ोपक्षमजेति ?
प्रनापतिवेदानसृजत इत्युपक्रम्य श्रयते-‹ उच्ैकरैचा क्रियत उपा यज॒ >
इति । तत्रगोदिशब्दः फिं मन्त्रमात्रपरः किं वर्मबदादिपर इति संदेहे मख्याथैपरिग्रहे बाध-
काभावायत्र यजुर्बदेऽपि नियताक्षरपादावसाना मन्तरस्तेऽ््युचचैः प्रयोक्तव्या ऋ्बेदेऽपि ये
ब्राह्मणप्रभवा निगदादयो मन्त्ास्त उपांशु प्रयोज्या इति प्रापय्य सिद्धान्तितं ‹ प्रजापति.
वेदानसूजत › इतिवेदरान्देनोपक्रमादुचैच्चा क्रियत इत्यादौ वेदसंबन्धि रिःचिद्धिधीयत
इति ताव््तीयते पश्वाचचौ यजुपेति चम्यैजुःशब्दयोभैनत्रसंबन्धितयोैश्च नीचश्च करतव्यतप
भाति तत्र वेदरब्दोपक्रमजाता मतिरसंजातविरोधि्तया वटवती घ्ा्परैव स्वीकतैध्या ।
भरगादिशब्दोपसंहाराज्वाता मतिने बक्वती खाथप्रा न भवद्युपक्रमसपेक्षतया तद्विरोधे,
खाधेपरतवायोगादियथः । एतदेव स्फुटयति- वेद्‌ पक्रममुस्येति । तथा चोपक्रमत-
न्रतयगादिशब्दो मन्क्रविरेषे मुस्योऽपि गौण्या ठ्या वेदषर्‌ एवेति तस्माटृगवेदविहिते
कर्मण्यतिदेशे मन्त्प्रयोगस्योवे्रं पिधीयते यजुेदविहिते चोपा न तु यत्र मन्त्रसतत्र
तथा प्रयोग इति निर्णयः ॥ ११९ ॥
सु° ठी०-श्ारीरकेऽपि प्रथमस्य चरमबाधकतवं साधितमित्याह-

ब्रह्न पुच्छमितिवाक्यगामिनो-

बल पुच्छमिति शब्दयोर्योः ।

ब्रह्मशम्दबटवत्तरवतः

पुच्छशब्दपरिपीडनं मतम्‌ ॥ १२० ॥

रह पुच्छमिति । आनन्द्‌मय्वाक्ये ‹ बह्म पुच्छं प्रतिष्ठा ` [तै० र)

५।१ ] इन्यच्र श्रुतयोबह्यपुच्छपदयोमध्ये पूर्व॑स्य बह्मपदस्य ‹ बह्मविषा-
भराति ` [२।१। १] इव्युपकमस्थलेन “ असन्नेव स मवति
[ते०२।६।१ | इत्यादिवाक्यशेषगताभ्यासवशेन च बलवा चरमं यत्पुच्छ-

पवं तत्पायपाठप्रा्ादृदयववाचिलासच्या्यायिष्ठानलक्णथा परिषी-
डितमित्यर्थः ॥ १२० ॥

अ० टी०--बेदान्तेष्वपि ताद्मुदाहरणमस्तीयाद -- बह्म पुच्छमितीति ।

{र हितीयोऽध्यायः 1 सेक्षेपक्ञारीरकम्‌ । ५१९

‹ ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा › [ तैत्ति २ । ५। १ ] इतिव(क्यमतयेन्रहपुच्छपदयोः प्रथम-
रुतत्रहमदाब्दस्य निरपेक्षिलात्पुच्छष्दस्यावयवबाचिनोऽवयविसपिक्षतवाप्मथमश्चुतत्रह्मपदानु-
सारेण चरमश्ुतपुच्छशब्दो कक्षणयाऽऽधारपरवेन नि(नीयत इति वाक्यार्थः | अक्षर
योजना सुकरा । यदि च ब्रहमशब्दादप्यानन्दमयस्यैव तद्वाक्षयोपक्रमे श्रवणाद्माथम्यमुच्येत
तदा ^ ब्रह्मविदाप्नोति परम्‌ › [ तै० २।१। १] इति महावाक्योपक्रमगतत्रहमशन्दा-
दानन्दमयशब्दस्य श्वाधेबाधो बक्तव्यः । अत॒ एवोक्तं मान्त्रव्रणिकमेव च गीयत
इति ॥ १२० ॥

सु° टी ०--कथं पुनः ‹ अकाश्स्तषटिङ्गात्‌ ` [ बण० सू०१।१।
२२ ] हत्य वाऽऽकाश्ञ पस्य प्रथमस्य ‹ सवाणि ह वा इमानि मूतानि ›
[का०१९१] इत्यादिवाक्यशेषानुसारेण मूताकाज्ञातच्याभ्य बह्मपदृलवं
व{णित्तमिति वेत्तत्राऽऽह--

अथ थयुपक्रमणमत्पतरं
भवति प्रभूतमुपप्तहरणम्‌ ।
बलवत्तदा चरमेव भवे-

८.४

दुभयोषिरोधक्षमये नितराम्‌ ॥ १२१ ॥

अथ यदीति । अचर पूर्वाबगताऽप्वाकाज्ञश्रुतिरुपसंहारगतबहुतरबह्म-
टिङ्घानुरोधेनान्यथा नीयत्ते मूयोनुग्रहाय । पथा पश्चद्ृश्रातरे चर
श्रुतानामपि मूयसामह्भिन्द्री सुब्रह्मण्यानुग्रहाय प्राथमिकस्याप्ययिष्टुत
आरेयी सु बह्मण्या बध्यते तयेत्यथः ॥ {२१ ॥

अ० ठी ०--अयमपि म्यायो न निरपवाद इति ूशयन्प्रसङ्गच्छारीरकाधिफरणे
प्द्चितानां न्याथानां विवेकप्रतिपत्तये पुन्यायभेदानुषन्यस्यति--अथ यदीति।
अथञन्दो म्यायान्तरोपक्मार्थः । ययुपक्रमणमुपक्रमोऽल्यतरं निरदेशमात्र भवति
उपसंहरणं वाक्यशेषरक्षणं प्रभूतं बहठं भवति तदोभयोरपक्रमोपसंहारयोरषिरोष-
समये चरममेव नितरां बख्वद्भवेदिति योजना । अत्र तरपः प्रयोगादविरोषेऽपि कचिद्र।क्य-
शेषेणोपक्रमगतस्य निर्णयदरौनाहुपसंहरणबल्वत्तं सूचयति । यथाऽन्तयोमिशब्दस्योप-
ऋमगतस्यानिश्चित्ता्थैतयाऽविर द्वा्थलेऽपि वाक्यञेषादट्ष्टो दष्टाऽऽमाऽमृतइत्यादिरूपाबेतने-
श्रःबनिणेय इयथः । ‹ आकाशस्तलिङ्गात्‌ › { ब्र० सू० १।१ । २२] अत
एव प्राणः ` [ ° सू० १।१।२३ 1] ` ज्योतिश्वरणामिषानात्‌ ' [ ब्° सू०

५२० दीकाद्रयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः

१। १ । २४ ] इयायधिकरणेषु प्रथमश्रुतानामप्याकाश्शप्राणगायष्यादिशब्दानां
^ सवौणि ह धा इमानि भूतनि [छा० १।.९ । १] ‹ त्रिपादस्यामृतं
दिवि › इलयादिवाक्यशेषगतबहटिद्गश्वयादिविशेन सखा्थवाधो दक्गित इयतदिहोदाह-
रणम्‌ ॥ १२१ ॥

खु° टी०--एवं चेत्कथम्‌ ‹ आत्मगरही तिरितरवदुत्तरात्‌ › [ बण सू०
&।२॥ १६ इत्यत्रोपक्रमस्थेनात्पेनापि निर्विशेषात्मटिङ्गन भूयसामु*

[न 4४ व

पसहारस्थसविशेषटिङ्खानां बाध इति चेत्तवाऽऽह--
अथ ययुपक्रमणमलत्पमपि
पतिपायवस्तुविषयं भवति ।
अिवक्षितार्थविषयं चरमं
पवति प्रभूतमपि बाध्यमदः ॥ १२२॥
अथेति तश्च हि ^ आत्मा वा इदमेकमेव ` [पे०१।१] इत्या-
स्मैकत्वावधारणस्योपक्रान्तस्य बिवक्षितस्याऽऽखस्यानुरोधेन चरमश्रुत
षहूपि सविशेषब्रह्मलिङ्कमविवक्षिताथविषयत्वाद्वाध्यते तात्पयानुरो-
पित्वाच्छब्दस्येत्यथंः ॥ १२२ ॥
अ० दी ०--अस्यापि न्यायस्यापवादमाह~--अथ यदीति । भक्षरार्थो निगद-
व्याख्यातः । अस्योदाहरणम्‌--‹ आत्मगृहीतिरितिवदुत्तरात्‌ ? [ त्र° सू० १। ३ ।
१६ ] इलयत्र हि ‹ आत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्‌ ` [ ए० १ । १ ] इत्य्षिक-
स्वा्धारणेनोपक्रमगतेन प्रतिपाया्थैभिषयेण तद्विपरीतो वाक्यरोषगतो महान्प्रपत्रस्ताम्यो
गामानयदिलादिः सविशेषात्मविषयो बाध्यत इति निधौरितमेवमन्यत्ापयुदाहरणमवििष्येत्थं
न्यायो योञ्यः ॥ १२२ ॥ प
स॒ टी०--प्रकतमनुसरन्वेदान्तानामासन्नविषयत्वादपि प्रत्यक्षा-
दिबाधकलमोष्ण्यपरत्यक्षस्येव व दह्विशेव्यानुमितिबाधकत्व मित्याह-
आसनवस्तुविषयेण यथाऽक्षनेन
वायो भवत्यनुमितेष्यंवधानयोगात्‌ ।
परत्यक्त्वमात्रदिषयेण तथाऽऽगमेन
युक्तोऽक्षजादिषिषयावगमस्य बाधः॥ १२३॥
आसनेति । यथा हि प्रत्यक्षेण स्वसंनिकर्पोत्पन्नधीवृत्तिदठारा परमात्र
ध्यवहितं प्रमिस्तितवस्तुन विशेषं गृह्णता स्वविरुद्धानुमिति; सामान्य

(२ द्वितीयोऽध्यायः] सेक्षेपश्ारीरकम्‌ । ५२१

ध्याप्त्वा साध्यसामान्यं पक्षे निञ्ित्य हेतोः पक्षधर्मताब्रलेन तद्विशेषं
विषयीकुरषाणा उ्यवदहितविषयतवाह्वाध्यते । तथा प्र्यक्तमोऽत्यन्ताभ्व-
वहित य आसा तद्विषपेणाऽऽगमेन बाह्यपरपञ्चविषयप्रत्यक्चषादिबि.
धस्य युक्तो बाध इष्यथः ॥ १२२ ॥

अ० टी०-इदानीं प्रासङ्गिफ पि्यव्य प्रकृतमेव वेदान्तैः प्रसक्षदिवधं पुनरपि
न्यायान्तरेणाऽऽह-अआसन्नेति । संनिहितार्थविपयेणाक्षजेन प्रयक्षङ्ञनेनानुमितेबाधो
भत्रति । कतो व्यवधानयोगा्चप्यादिङ्ञानन्यवधानाथेगप्रतिपादनाद्रष्टुः स्वगतव्यापारगे-
न्वरतेन व्यवहितार्थलाद्वा यथाऽग्निरवुष्णः पदा्थवादियादो तथा प्रदयुक्तमात्रविपयेण द्रष्टुः
स्वरूपमात्रगोचरेणाऽऽगमेन तच्वमस्यादिरू्येणाक्षजादिव्िपयावगमस्य कतौ भोक्ता धनी
मोमान््राह्मण इयायत्मक्य परोपाधिद्रारकतया व्थवहितार्थस्य बाधो युक्त इति
योजना ॥ १२३ ॥

सु ° टी०-स्वभरमाणोपजीव्य विषयत्वाद्पि सर्वेबाधकववं वेदान्ता
नामित्याह-

किं चाऽऽन्नयवचःभमेयवछतः सर्व प्रमाणान्तरं

स्वार्थं साधयतीति तत्सकरूमेवाऽऽयत्तमसिमिन्मयेत्‌ ।
ययज्नाऽऽयतते विरोधस्मये तेनास्य तद्।धने

सामथ् न च विते श्रुतिषचोवाधो यथा हि स्पृपः॥ १२४॥

किं चेति । सर्वं हि प्रमाणं जडत्वात्स्ववृर्यवच्छिन्नसंविद्रुलाद्व
स्वविषयं साधयति । साच संविदनाद्निधना सर्वस्राक्षिणी ‹ असे.
वास्य ज्योतिर्भदति ` [ बृह०४।३२ । ६] हर्यादिविद्‌न्तत्राक्थल्य
प्रमेयम्‌ । एवं च सर्वषां प्रामाण्यस्य तव्यवस्थायाश्च संविदुायत्तत्वात्‌
सत्यपि विरोधे नेषामुपजीग्यवेद्‌ान्तबाधने शक्तिः स्रृतेरिव श्रुतिब(धन
इत्यथः ॥ १२४ ॥

अण टी०-‹ व्यवहिताव्यवेहितार्थविपययोवितेपे व्यवहिताथकं ज्ञानमितरेणं बाध्यम्‌?
इति न्यायेन वेदान्तप्राबल्यमुकव। ° उपजीव्योपजीवकयो्िंेध उपजीम्येनोपजीवकबाधः ?
इतिन्ययेनापि वेदान्तप्राबव्यमाह--किं चाऽऽप्नायेति । अम्नायवचःप्रमेयं प्रमात्रा-
दिसाक्षी कूटस्थानुमवस्तहठतस्तदा्रित्य सरव प्रमाणान्तरं॒॑प्रयक्षादिकं विधिनिषेधार्थकं

च स्वार्थं साधयति प्रमाणप्रमेयभावस्य तन्नियमस्य च नियानुभवापेक्षसिद्धिकतवादिति
६६ [नि

५२२ टीक्राद्रयसमेतं- ¶ २ दवितीयोऽष्यायः 1

'हेतोरसमिन्वेदान्तप्रमेये कृटस्थायुभमे तत्सकरमेवेतसतप्रमाणजातमायत्तं भवेदुक्तानुभवोष.
जीवकं मानान्तर भतरेदित्यथः । यद्यदथीनसिद्धिकं तन्न तस्य बाघकमि्येतत््ञाधमति--
यद्य त्राऽऽथतत इति । स्ृतिषंमशाल्लवचनम्‌ ॥ १२४ ५

घु° टीऽ-ततश्च बाक्योत्थमतिरेव स्वविपयसंविद्धीनसिद्धिकवि-
"षये न्दियसमस्तव्यवहारवाधिकेति सिद्ध मिच्याह-

बहयाज्ञानसमुद्धवं ्रहगणं सातिग्रहं बह्मणः

स्वाकारग्रहणेन वेदशिरसो जाता मतिबाधते 1

विया वस्तुबठेन जन्म रते माया तु निर्व॑स्तुका

सा तामुद्धवमाततः क्षपयति ध्वान्तं यथा धस्किरः॥१२५॥

रलाज्ञतिति 4 गरह्णन्ति बध्नन्ति क्षेचज्षमिति अरहा इन्द्रियाणि तेषा-
अप्याकषंकत्वात्‌ । अतिग्रहा विषयाः । ब्रह्मणः स्वापिष्ठानस्य
स्वाकारः प्रत्यमदयत्वं तद्य्रहण्न । ननु प्रमाणत्वविंशेषे कथं
वेदान्तैः प्रत्यक्षदेर्बाध इति वचेत्त्ाऽऽह--वियेति । बवस्तुबटेनाबाधि-
तविषयव्येन 1 सा हि वस्तुनि (निश्िततास्पर्येण वाक्येन जन्यत
इति बलवती । प्रव्यक्षादिनिद्ानं तु माया निर्वस्तुकेव्यतो जातमात्रैव
विद्या तामविद्यां दुर्बलां निवरतंबति ध्वान्तमिषराऽऽदित्य इत्यथः।१२५॥

अ० टी ०--तस्मद्िदान्तयाक्योत्था मतिर्वषयेन्दियम्यवहारे बधत इत्युपसंहरति--
बह्याज्ञानेति । अहा इन्धियणि ' प्रणो वै ग्रहः" [व° ३।२। २] ' चक्रव ग्रहः ›
[वृ० ३।२।५] इ्यादिश्ुतेः । अतिग्रहा तरिषयाः ‹ सस्सेणातिग्रहेण गृहीतः ?
[वु०३।२।५ इतिश्रुतेः । वेद्षिरसो महावाक्याजाता यविः सातिग्रहं प्रह
गणं बाधते । तस्य सचात्कथमुक्तमतिवाध्यवमियत अआह-- बह्माज्ञानसमुद्धष-
मिति । ‹ इन्द्रो मायाभिः पुरुरूप ईयते युक्ता हयप्य हर्षः { बृ° २।५। १९]
इतिष्ुतेरिन्द्ियाणामापमाज्ञानमयत्वावगमाचुक्तं ज्ञानवाध्य[व [मिदेः । ननु बापिताथ-
चचनमेतदवमतवाक््याथौनामपि केपीचित्तद्राधाददनादिति चे्तत्राऽऽह--स्वाकारथ-
हृणिनेति । सोऽसाधारणो यः प्रयग्बह्माकारस्तस्य ग्रहणेन प्रयगासतखाकरप्रहणसा-
मरध्यादियर्थः । चित्तदोपप्रतिबद्तया केबठात्माकार ग्रहणादेव केषांचिदज्ञानतत्कार्थवा-
धाददनं न तु बाक्याधक्ञानघ्य तत्राशक्तिः सहायपिक्षा वेति भावः । नन्वज्ञानका-

म, 0

१५क. सातु स्तरो ।

[ २ दितीयोऽच्यायः [ सक्षिपश्ारीरकम्‌ † ५२३

यबुद्धिपीरप्ामताद्वाक्यजन्यज्ञानस्याप्यनाप्मकत्वात्कथमक्ञानादिनिवतकतेति चेत्तत्राऽऽद--
क्षियति । मेयाकारत्यैवोपपत्तेः । सा च वस्तुबरटेन मेयवले्न, जन्म॒ टमते । माया
लज्ञानासिका निशरस्तुका परमात्मवस्वाकाररहिता । तथा च स्वप्रकाशपरमाधैवस्वाकारा-

[ क कि)

कारितया तद्रहितजडमात्रा्ञनादिविरेधिववाद्वियाऽवियां बापेतेयाह--सा तामित्यथः
(ति) ॥ १२५॥
स० टी ० तथाऽपि हढभमितयाः दुर्विवारः संघार परमपि, वियो-

० क क,

इयादनुवृत्तेरिति चेत्ताऽऽह--

रागदेषप्रशाखं विषयगुणसमद्धापिषीवृत्तिशाखं
धर्माप्मपवत्तिपरचुरसुखसमुद्रेगपीगभरवालम्‌ ।

छिन्याः संसारवृक्षं निमितमतिमहाशदनिकषेपदश्चः
भत्यक्तचस्थरीगं निमिडतमतमेोमूलरब्पपररोहम्‌ ॥१ २९॥४

रमग्दरेधेति । निशित नितरां सूक्ष्ममावं नीता िरस्तस्तमस्तासंमाव-
नादिदोषा या बुद्धिवृत्तिः सैव महाशरं तन्निक्षेपेऽस्यन्तं सु्िक्षितम-
तिस्तशे तथैव शरेण संसारवक्षं छिन्या इत्यथः + तं कहर प्रत्यक्त-
स्वमेव स्थली स्वाध्यस्तसंसारबीजाविदयाषेष्ानतवात्तद्रतं तत्रषध्य-
स्तं विविघ्रानादिकासनानुबद्धव्वेनातिनिषिडं यत्तमस्तदेव मृलमा-
धारबन्धस्ततो ब्धः प्ररोहो येनः तेन ज्ञाननिवर्थ॑त्वं दुशितम्‌ । रागः
छखादुक्चयी लोमो दवेषो दुःखानुशयी करोधस्तादेव भक्षे मुख्ये शाद
यस्व तदुद्धवाश्च याः शब्डादिविषयेपु शोमनत्वादिगुणाध्यािन्यो
धीवुक्तयोऽवान्तस्शाखा कस्य । ताभ्यश्च राग्दरेषमूल।भ्यो धम।घमहेतु-
कमपु या प्रवृ्तिस्तद्धेतुकाश्च ये प्रचुरसुखसमुद्रेगरूपा मोंगास्त एव
प्रवालानि यस्य प्रवालतुल्यत्वेन मोगस्य द्‌!ढर्थं फटानुक्स्या च स्वगा-
देरप्यतितुच्छतवं मूवितम्‌ ॥ १२६ ॥

अ० टी ~ विद्ययाऽविया निवतेतां नाम दैतरक्षणः संसःरः कथं निवर्षनौय इति,
तत्राऽऽह-रागद्वेषप्रशाखमिति । अत्र बृक्षरूपकाठंकारेण संसायर्णनं वृक्ष इव.
मूलच्छेदे स्वमृखाविये च्छेदे संसार उच्छियत इति दर्शयति । निरितमतिमदाशाच्ंनिक्षे-
षदक्षः सरद संसार्रक्षं च्िन्या इत्यन्वयः । मतेनशिलयमसंभावनादिप्रातिबन्धर। हिम्‌ ॥
महस्विशेषणेनोयनायां विद्यायां प्रयलनबटायेक्षामावः सून्यते । दक्ष इति सावधानता
चिच्ैयग्रदतुपरिहरैण स्थरीम्वः सूचितः । विशेषणे; सरस्य वृषलं प्रपञ्च्यते । त्र,

५२४ टीकाद्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

बीजरूपं मृटमाह--निंबिडतमेति ॥ अतिनिबिडं महाजडं यत्तम आवरणविक्षिपदा-
क्तेमदजञानं प्रतीच्यध्यस्तं तच्लै्षणं यन्मृटं तस्मा्न्धः प्ररोहोऽङ्करीमावो येन स॒ तथा
तम्‌ । कसिन्स्यनेऽस्योक्त(्)वीजात्‌ प्रादुमौव इति तदर्थं विशिनष्टि प्रत्यक्त-
त्वस्थलींगमिति । ब्रह्मणि स्र्वीजेन सहाध्यस्तमियर्थः । तत्र ये इक्षस्योपादाननी-
जब्यतिरेकणापि बाह्यतोयमृदायवयवा उपचयदाथेहेतवः सन्ति ते नेवभिह किं तविदयात
एवोपचयो ऽप्यस्येत्ति दशयन्पुनविरिनष्टि राग्दरेषेयादिभिर्विरोषणैः । रागादेरविाक्षेत्रयं
पातञ्ठसुत्रेणोपदेषटम्‌ - * अभयक्षेत्रपुत्तरेषां प्रसुप्ततनुविच्छिन्ोदाराणाम्‌ › [ पात०२।
¢ ] इति रग्दवेषो प्रहे शाखे स्थुकविटपौ यस्य । विपयाः शब्दादयस्तेषं गुणाः
शोभनाः शोभनरूपाः संकल्पमात्रसिद्धास्तदवभासिन्यो या धीदृत्तयस्ताः शाखाः क्षुद्रा
यस्यं । रागद्वेषाभ्यां शोभनाशोभनाध्यासाम्यां विषयावभासितो धीद़ृत्तय उत्पद्यन्ते
विटपाभ्यामिवं शाखा इयथः । अन्त; सृक्षमखूयेण बहिविंस्तृतरूपेण प्रथमानपटव-
स्थानीयमिह यदस्ति तदाह--धर्माधर्मति । धमधरमाभ्यां केवट्वासनारूपाभ्यां प्रहत्ति-
वरद्धिथस्य प्रचुरा असंख्याताः सुखसमद्रेगभेगाः सुखदुःखनुभवाः प्रवालाः पत्राणि यस्य
धममाधरमेप्रृत्तिश्वासो प्रचुरपुखदुःखभोगप्रवारशवेति तथा तमिति विप्रहः । तथाच
प्रयगज्ञानमूटकल्वासंसारस्य प्रयक्तल्ञाननाज्ञाननिवृत्तौ मृटोन्पूखनेनेव वृक्षः संस
उद्वततेवेति न ज्ञनादन्यदङ्ानतत्काथसंसारनिवृत्तावयेश्षयत इति भावः ॥ १२६ ॥

सु° टी--ननु नाविय्यमूलः संसारोऽपितु “ मायां तु प्रकृतिम्‌ `
[ श्वेता० ४।१० ] इत्वा दिशुतेर्मायिक एवेति नास्य विय्योच्छेय-
त्वमिति यत्तत्राऽऽह-
भरत्यम्वस्तुन एव त्र विषये माया तमः कारणं
ध्वान्तं बीजमबोध इत्यपि गिरा विथेव संकीर्यते ।
तस्या एव विलास एष भवता गुर्वादिगेदानितः
सेवप्तो न तु वियते पृथगतो संध्ये यथा धामानि॥१२अ
प्रयगिति। परत्यग्वस्तुनः स्वस्मिन्विषये याऽबिद्या सेव माया तम इत्या.
दिगिरा संकीर्यते न तु तयोर्मेह्‌ इत्यथः । ‹ तरत्यविद्यां विततां योगी
मायाम्‌ इति स्मृतेः । ततश्च गुर्वादिमे(शदस्याप्यन्ञानातमकमावाकार्यतवाद्‌-
देतसिद्धिरपस्यहेव्याह-- तस्या एवेति । सब्लप्ोऽध्यस्तः । त)देवाऽऽह--

---- ------------*

# त पुस्तपस्थीऽयं ग्रन्थः ।

[ २ हितीयोऽष्यायः] संक्षेपकशारीरकम्‌ । धर

न लिति । मवतः सकाशात्पुथगित्य्थः । हष्टान्तमाह--संष्य इति ।
श्वश्नडष्ट इव चेतनाचेतनप्रपश्च इत्यथः ॥ २७ ॥
अ० टी०-ननु भवेदेतदेवं यद्ञानविरखसो मेदप्रपञ्चटक्षणः संसार इयत्र प्रमाणं
भवेन तु तदूदर्यत इदत आह--प्रत्यग्बस्तुन इति । आत्मतच्संबन्धि प्रयक्चे .
तन्याश्रितमिति याक्त्‌ । तत्र प्रयशस्तुनि विषये विपयमूते प्रयगाताश्रयं प्रयगात्मविषयं
च यदज्ञानमविया साऽवियैव माया तम इलयादिकयाऽपि गिरा जगत्कारणं श्रतिप्मृति-
पुराणेषु संकीय॑तेऽतोऽज्ञानहेतुकववं दवैतप्रपञ्चस्य संसारस्य प्रामाणिकामियर्थः । तस्मात्तस्या
अविद्याया एवैष विलसोऽचित्ररिणामो गुवौदिभेदान्वितो भवताऽविद्यावता तया संक्टप्तः
संकस्पमत्रेणास्तीपि प्रतीतिपथमानीतो न वसौ परमार्थतः प्रथक्प्र्यगासमनो भेदेन
स्वतन्त्रो वियते । यथा संध्ये धामनि खप्नस्थानेऽत्रियामात्रविटसितो गुरशिष्यादिभेदप्रप्ः
केवर आल्मन्युपलम्यमानस्ततः प्रथड्न वियते तद्वदिति योजना । विमतः ससारोऽविदया-
विकसितोऽविदावस्थायामेव विभान्यमानवस्छप्रवदिय्थः ॥ १२७ ॥
सु° टी०-ननु स्वप्रस्य दोषजत्वेनाध्यस्तताप्रसिद्धरस्तु दष््रपृथ-
ग्मावो जागरस्य तु कथं तस्य तद्रेधम्पादिति चेन्नावान्तरमेदेऽप्यध्थस्त-
तायामविज्ञेषादित्यत्यन्ताद्रेतामिनिवेश्ञादेकजीववादेनोपक्रमते-
न, क च ॥
मुक्तामुक्त। विददज्ञ। तवदन्या-
[> ष ( [+
वाकाशादक्ष्मावस्षनं च विश्वम्‌ ।
^ कान ण , अ
स्वावेयल्थस्वान्तार्नष्पन्दन त-
+ वार 0) रन +
दज्ञातव्प्‌ मा ्रह(रन्यथतत्‌ ॥ १२८ ॥
मक्ताुक्ताविति । मुक्तः शुका दिरिमुक्तो मे्ादिगुंरविद्वानज्ञश्वेन इति
स्वभिन्नतया गृह्यमाणो जीव प्रपञ्च आकाञ्ञाद्पिपश्चश्वेत्तत्स्वाविदयोत्थं
यत्स्वान्तमन्तःकरणं तद्रतानादिवास्नाविलसितमेव न तु स्वप्रविलक्षणं
सत्यमिति गहाणिव्यथः । / अजाभेकाम्‌ ` [श्० ४।५ | इति
भरुतेटाववदेकाविद्यासिद्धौ तस्तिरङिम्बरूपो जीव एकोऽप्यविद्ययाऽने-
कमोक्तमावं भरतिपन्न इति सर्वव्यवहारोपपत्तो नानेकजीवकल्पना
युक्तेति मावः ॥ २८ ॥

१ क, ग, °यानेकान्तःरःएच्छिनत्वाद्‌° ।

५६. हीकाद्यसमेतं- [ र्‌ द्वितीयोऽध्यायः कौ

अ० टी०--गुवौदिभेदान्वित इदयुक्तं प्रपञ्चयलुपपादितमर्थं॒विशदयति--ुक्तामु-
्ताबिति ! अक्षरार्थस्वतिरोहितः । समशिव्यश्िशरीरषु द्विविधेषु तत्कारणे चान्याञ्ते.
साक्षिणः एकलात्तदन्यस्य चाऽऽत्मनः सप्रे प्रमाणामावाद्विददङ्ञमुक्तामुक्तादिविरुद्ध-
मैवेन येयमात्ममेदकलपना या चाऽऽकाशादिमोग्यविश्वकल्पनैतत्सथं सखावियप्रसूतान्तःक `
रणर्परेणतिमात् स्वप्रवदिति विद्नातन्यं विवेकिना परमाशमेव तद्यथा दृद्यमानमिति न,
आह्यमवियान्वयव्यतिरेकानुविधायिनः खप्रादिवदपिदयामात्रशरीरषादियथः ॥ १२८ ॥
सु० टी०--कथं तहि मुक्तामुक्तादेव्यवस्था न द्यज्ञानेक्पे तस्य
ज्ञाना्निवृत्तावन्यव्र कदिद्वन्धः संमवति।\ न हि प्रागृष्वंकटिन कथ्चि-
न्मुक्तो नवा मोक्ष्यत इति शक्यं वक्तुं श्रुतिस्पृतिन्यायानुमविरोधा-
दतः कथं जीपेकत्वमिति शङ हष्टान्तेन प्रत्याच्े--
न स, क [> =
काट।ऽत। तना (द्रष्यचनरन्ता
(१ र कि (५ ४
मु्छामुक्त{ तत्र पुत्र तयम्‌ ।
न ८.५ =, न
तस्मदितद्दुष॑टं शङ्कसे चे-
[3 (४ त
न्मा. शङ्ाकेष्ठा; स्वप्रृ्ानतटृ्टः॥ १२९ ॥
काटोऽतीतः इति । अनादिरनन्त इति च हेतुग॑ सुबो धमन्यत्‌॥ १२९॥
अ० टी०--ननु बन्धमेक्षादिव्यवहारस्यानदिकाल्मारम्य प्रवृत्तस्याऽऽगामिनिं
चानन्ते काटे वरतिष्यमाणस्य श्रतिस्पृतिन्यायरोकानुमवसिद्धलात्तद्विरुदरमिदं त्रिष्वपि काठेषु,
बन्धमोक्षादिभागविद्रदादिरूपः प्रयगात्मनोऽन्यो नस्तीति वचनमिति चोदयति -कालो ऽ
तीत्त इति । अतीतः काटोऽनादिरेष्यन्मविष्यंश्च काटोऽनन्त इति योजना । तत्र तथोः
काल्योमुक्तामुक्तो सवतः प्रसिद्धाविति शेषः । यस्मदिवं प्रामाणिकोऽयमथैस्तस्मदेतदुक्त-
मस्याऽऽिचवं दुषेटमिय्धैः । उत्तरमाह-मा शङ्धिष्ठा इति । टोकमरसिद्धेशनितिमात्रला-
छकप्रादानुबादिवास्च श्रुयदेन तेनेदं प्रमीयते । तथा चावि्यामात्रविफीतवति-
स्वपरवन्मिथ्यामृतस्याप्यस्य व्यवहारस्दलपपततेदघटमिति भावः ॥ १२९ ॥
सु० टी०--ज।गरितलौ किकम्यवह्‌1रस्यात्वन्तदीर्घकाठव्वान्न स्वप्र
वुटयत्वमिव्याङद्भय हशान्तेऽपि तत्साम्यं व्याचष्टे--
= ~ न,
सुषो जन्तुः स्वल्पमात्रेऽपि काठे
विनि क 4) वकि |
क (2(; परयदूवृत्तसवत्सराणाम्‌ ।
न म ^ (+.
पर्यत्क(टरवमागासना च
ग्रः गक अ
जाग्रतकाठे योजगेस्सवमेतत्‌ ॥ १३० ॥

[ २ दितीयोऽन्यायः ] संक्षेपशारीर्कम्‌ १ «4२७
_ सुत इति । चकारान्मुक्तासुक्तविदवदज्ञादिव्यवस्थामपि पर्षे-
दिति ॥ १२० ॥
अ० दीर--स्पोपम्यमेव प्रपञ्चयति--सुप्तो जन्तुरिति ४ १३० ॥
सु ° टा०--जाग्रत्काल ह्युक्तं विवरणोति--
कालोऽनादिस्तत्र मुक्तः शुकादिः
काटोऽनन्तो मोक्ष्यते तत्र चान्पः।
इत्येवं ते वन्धमक्षव्यवस्था-
संसिद्धिः स्यादापरात्मप्रव) पात्‌ ॥ १३१ ॥
काखोऽनादिरन्नि ॥ याव द्वह्यासेक्यसाक्षात्कारमारकलवाज्ञानास्स्वप्रब-

9,

न्मुक्तामुक्तादिमेद्व्यवहारस्तत्परवोघे तेक्यदरुरशरिवेति मावः।॥ १३१॥
अ० टरी०--“ जाग्रतकाठे योजयेत्सवमेतत्‌ › द्ुक्तं विशदयति-कालोऽना-
दिरिति । प्रबोधात्छप्र इवाऽऽपरमात्मसाक्षात्कारात्ते बन्धमोक्षव्यवस्थासंसिद्धिः स्यादा-
गियकतेऽपीयर्थः ॥ १३१ ॥
छ° री ०--एवं स्वमतेन बन्धमोक्षत्यवस्थामुपपाय तद्विपये मतान्त-
राण्युपन्यस्यति--
(4 क अ
अज्ञानं सकलघ्नमोद्धवनरुषिषण्डेषु सामान्यव-
कक 4 श श ड @ | क
उजीवानां भतिविम्बकलत्पवयुषां विम्बोपमे बरह्मणि ।
क १८ 7 कि [9 क ® 4
विदवसं पुरुष जहाति भजनते वियाविहीनं नर
[9 [3 क न क
नषटानष्टसवाऽऽत्मापण्डमधुना जातिस्तथकं जगुः ॥१३२॥
अज्ञानमिति । व्यावहारिकभातिमासिकसमस्तद्रैतभ्रमकारणमन्ञानमेकं
तच्च भतिविम्बरूपानन्तजीवाश्रयं विम्बात्मकबह्मविपयमेकेकस्मिञ्जीवे
भरतिव्यक्ति जातिवत्परिसमात्त्‌ । तच्चोत्पन्नविथं जीवं त्यजति जाति-
रव नष्टां व्याक्तेमनुस्पन्नविदयं तु नरं मजते जातिरिव विद्यमानां व्याक्त-
भित्येके भ्यवस्थां जगुरिव्यर्थः ॥ १२२॥
अ० ठी ०--तदेवमविद्यायास्तत्कार्थन्यवहारस्य च विदुषो निषत्तवा्न्धमोक्षादिन्यव-
स्थाऽपि तं प्रति निवतैत एवाविदुपस्तु खप्रव्यवहाखत्सा यथानुभवं सिध्यतीयवियावस्था-
यामेव सर्वाऽपि व्यवदथा न ॒वियावस्थायामिति समते वन्धमेोकषव्यवस्योपपादिता तत्रैव

५२९ सीकाद्यकसषमेतं~ [ २ द्ितीथोऽभ्ययेः ]

पक्षाचन्यनुकती्विमलीोकरणयोपन्यसति-- अज्ञान भिति ॥ सकठ्णमः साधारणासाधा-
रणरूपः समस्तरैतप्रपशचस्तस्योद्धवनञ्कद्चानमेकमैव तचनेकंजीवाश्रयं बह्मविषयकं च ।
नचैताषता जीबव्रहमभेदो वास्तबोऽभ्युपमतो भवति विम्बप्रतिविम्बयोखिोपाधिकमेदाम्युपग-
मादिसभिप्रयाऽऽह-- जीवानामिति । विम्बोपम ब्रह्मणि विपये प्रतिविम्बकल्पवपुपां
जीवानामाध्यभतानाुक्तटक्षणमज्ञानमिति योजना । कथमनेकेष्वेकमज्ञान प्रवतैत [दयत
चृ्टन्तमाह--पिण्डेषु सामान्वव दिति । प्रतिपिण्डं सामन्यमिव प्रतिजीवं का्स्येन
तैत इत्यर्थः । कथमक्षिन्पक्षे बन्धमेोक्षम्यवस्थोपपत्तिरेति तत्राऽऽह--विद्रांस भिति ।
यथा नष्ट खपिण्डिं परियग्यानष्ट एव जातिस्तिष्ठति न नदयति तथा मुक्तं दिद्वांसं
परियग्याज्ञानमप्यविद्वंसममुक्तमाश्रिय तिष्ठति न नद्यती्यथः । अधुना म्बवहारकाठे
जातिखिलन्वयः ॥ १३२ ॥

सु° दी ०-कथमेकस्यामविद्यायामेकस्य बह्मणोऽनेर प्रतिषिम्बाः
कथं वा सत्यामेव तस्यां प्रतिबिम्बत्वापगमात्तषां क्तिः स्थादिति
पु्वास्वरसान्मतन्तरमाह-

अज्ञानानि वहून्यसेरूयवपुषो जओीवान्मुमक्षुनपि
ज्ञाना्ञानसमाश्रयाननुयुगं तेषां च निःभेयसम्‌ ।
मायामीश्वरसंश्रयामनुगमात्सारसंवतिरनीं

न क क [> [+

केचिदैवविधातनिन्रमनसः स्वी चक्रुरत्पश्रुताः ॥ १३३ ॥
जज्ञानानीति । आाध्यास्मिकञुखदुःखकतूतवप्रमातृत्वादिजिनकान्यन्ञा-

नानि प्रतिजीवं भिन्नमिन्नानि । एवमसंस्या जीवा ज्ञनिनोऽक्ञानिनश्च
तेषां च स्वस्व विधया प्रतियुगं निःभ्रयसमिति स्वी चषकः । कुतस्तर्हि
वियदादेः सर्वसाघारण्यं तजाऽऽह--मायामिति । सर्वानुगतसंसारप्रवतेन
मायामीभ्वराश्रयां च स्वी चज्कुः । तन्मते च मायायास्तत्वज्ञानेन निवु-
स्यसं मवादुद्रेतमङ्क इत्यरुचिं ्यनक्ते-देवेति । दैवविधातो दुरहष्टप्र-
तिबन्धस्तेन निग्र वशीकरतं मनो येषामिदर्थः ॥ १६३२ ॥

अ० ठी०--पक्षन्तरमाह--अनज्ञानानीति । केचिदज्ञानानि बहूनि खी चकरुः
रियन्वयः । अस्िन्पक्षे ज्ञनेनाज्ञानस्य निवुत्िप्रसिष्भिगं॑बाध्यतेऽज्ञानबहुलाचच मुक्ता-
मुक्तव्यवस्था सुस्थेयथः । असंर्पवपुषो जीवानिति स्वरूपत एव्र भिन्नज्ञीवान्छ। चक्तरिति
प्रयेकं संबध्यते । सुसुक्षूनपि ज्ञानाज्ञानसमाश्रयान्कधिज्ञानसमाश्रयान्‌ कांशिदज्ञानस-
माश्रयान्स्वी चकुः । तेषां च मुमुकषुणां प्रतियुगं युगे युग एकैकस्य निःत्रयसं च सवी चकतुः

{ २ दहितीवोऽष्योयः 1 संसेपशारीरकम्‌ ) ५२९

मायां चान्य जीवाज्ञनेम्य ईश्वरसंशरयामेकां खी चक्रुः । किक्षणीर्ममुगभात्संसारसंवर्तिनी
जीवाज्ञनेष्वनुप्रवेशतखक्षोभकतया च संसारप्रवर्तिकां तच्ज्ञानानास्यं निल्याभित्पर्थः 1
असिन्पक्षेऽदरेतवादपरियागापत्तेमीयाविदयातद्वेदस्वीकारोऽनथैक इति षक्षोपन्थासावसर एव
तान्‌ ुत्सयति--देवेनेति । मग्यक्षयेण विपतमवक्षकृतं मनो येषां ते तथोक्ताः ।
विन्वमनस इति षटि प्रतिबद्धविवेकबुद्धय इत्यर्थः । एवं पक्षप्वीकरि हेतुगर्भविशेषणम्‌-
अल्पश्रुता इति ॥ १२२ ॥

सु० ठी९- अत एवारुचेमतान्तरमाह-
आकाशे विहगोऽस्ति नास्ति च यथा तद्वसरब्षणि
स्वच्छे चिद्रपुषि स्वभावविमलेऽसङ्ग शिवे शाश्वते ।
निरतदेऽनुदयत्पयेऽनवयवे विया भवेन्नो भे-
दित्येवं निरवयमाहुरपरे पक्षव्यवस्थार्थिनः ॥ १३४ ॥

सु° ठी ०--आकाञ्च इति । यदैवेकेनेकस्मिन्नमति विहगो हश्यते
तदेव तच स्थानान्तरेऽन्येन विहगामावो नमसि चांशमेदा सावाद्वर्यमे-
कस्थैकतच मावामावावङ्कीकायविवं ब्रह्मण्यपि स्वच्छविब्रूरूपेऽ-
विधायाः सत्वास्वाविरो धात्तदेवा वेद्याभ्रयः स॑ सरति तर्ष च तच्छून्यं
क चिन्मुक्त मित्येवं के विन्यषस्था्थिमो वदन्तीत्यर्थः ॥ १२४॥

अ० टी०--पक्तान्तरमाह--आकाश इति । यथाऽऽकाश एकस्मिन्नेव विहगे
सद्धावाभावौ तद्रत्यस्रहमण्येकस्षिनेवाविद्या भवेनो भवेदिव्येवं निरखयमविद्ाया दुर्घट.
स्यारुकारत्वदेकत्न भवाभावविरोधदोषहीनमदैतपक्षपरियागप्रसङ्घदोषहीनं चैतन्यमिति
मुक्तामुक्तपक्षव्यवस्थार्थिन आहुरिति योजना । त्रह्मविशेषणानमिषरोऽथैः सच्छे निम
आदर इवान्यक्ृतं नेमल्यं न॒ भवतीय।ह--स्वभावविभल इति । तत्र देतः--
चिद्व पुषीति । स्मावविमङतरेऽप्यागन्तुकमल्योगशङ्कां वारयति --असङ्गः इति ॥
तप्साधयति--शशिव इति । निर्मुण इत्यर्थः । तत्र हैतुः--शःश्वत इति । अनित्यं
हि सगुणं सत्सद्भिं मवति । नेदं ब्रह्म तथेयथेः । शाश्वतत्वं साधयति--अनुकय-
व्यथ इति । सपैस्मोदयन्ययसाक्षिलादधिष्ठानलाचच सत॒ उदयनाशशुन्यमित्यथैः ।
तथाऽप्यविद्याभाबाभावयोरेकत्र विरोधात्तदाश्रयत्वाय कथंचिद्धेदोऽभ्युपेय इति चेनेयाह--
निर्भेद इति । स्वभावतो निर्दलं साधयति--अनवयव इति । भेदामविऽ्या-
कार इव भावाभावाश्रयतवं न विरभ्यत इति भावः ॥ १३४ ॥

६ # ,

॥ (1 । शोकाद्यसमेतं- ¶ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

सु° ठी०-अन्ये त्वेक प्यक मावामावो द्वारं विना दुषंटाषिति
पर्यन्त एवं स्वी चक्रुरिव्याह-

शुद्धे वस्तुनि यदपि प्रविशति ध्वान्तं मनः कारणं
स्वीरुत्येव तथाऽप्युपापिमपरं बह्ञस्वस्मे विशेत्‌ ।
तचान्तःकरणं सुसृक्ष्मवपुषा तिषठदरहिः सवदा

चैतन्ये तमसो निथामकमिति स्वी चक्रुरन्ये पुनः ॥१३५॥

शुद्ध इति । कारणं क।रणत्वेन कल्पितं यत्‌ ध्वान्तमज्ञानं तयथपि
शुद्ध एव वस्तुनि प्रविशति तथाऽपि निरंशे तस्मिन्नज्ञानस्य युगपद्धा-
वामावविरोधाद्वच्छेदकं मनोलक्षणमुपापिं कोटिशः सुष्व्रा तद्द्रा-
रीकरत्य प्रविशेदिति संबन्धः । तच्च यद्यपि खुषुष्त्यादो टीनं मवति
तथाऽपि सृक्ष्मात्मना तिष्ठाति । तच नाज्ञानाभ्रयकोस्यन्तमतं तदा हि
मनो विशिषटेऽज्ञानं वर्तत । नच तत्संमवति कायं कारणस्यावत्तेः।
केतु दृतिहारेशब्दाथं पष्ुत्वमिव बहिरेव तिष्ठद्रह्मण्यज्ञानं संबन्धस्य
नियामकमित्यता यत्र मनोना्स्तत्न नाज्ञानमिति व्यवस्था घटत
इत्यर्थः ॥ ९३५ ॥ 4

अ० टी०--एकमरकस्मैव मावामावो निररं विरुदधाधिति मम्यमानानां मतमाह--
शद्धे वस्तुनी ति । ययपि ध्वान्तमज्ञानं शुद्धे वस्तुनि प्रविशति तथाऽम्युपाधिमपरं
मनोरूपं कारणं द्वारं स्वीछरव्येव ब्रह्मस्वरूपे विरोन निद्रौरमियक्षरा्थः । अज्ञानं हि विक्षि.
पस्वमावत्वाद्रह्णि प्रविशदेवानेकानि मनांसि सृजति । तानि चेपापिमत्रेण स्थितानि
दवारीकय बह्याश्रितं जायत इत्युक्तं भवति । एवेसति भ्यवस्थाऽपि सुस्थयाह-तच्चेति ।
मनसोऽञानाश्रयकोटिनिविष्ठतया न तमेनियामकत्ं किं तु ततो बहिस्ताटस््येन तिष्ठत्‌
परुत्वमिव दतिहरिशब्दा्थं नियमपदज्नानं ब्रह्मणि नियमयतीलर्थः । सुसूक्ष्मवपुषा सैदां
तिष्ठदिति मनसोऽविनश्वरतवमाह । तथा च ब्रहमण्यज्ञानस्य मनेद्ररेणेव निवृत्यनिवृत्ती
अपीयविरोधाप्सुस्था व्यवस्थेति मावः ॥ १३५ ॥

सु० टी०- केचिन्न न तावत्स्वतच््रमज्ञानं कितु चैतन्ये स्थित्वा
मनः सृजति मनोद्वारा च चैतन्येन संबध्यत इत्वन्योन्याश्रयं परषन्त
हत्थं कठ्पयन्तीत्याह--

अज्ञानि बह्म बुद्धीरनुसषराति ततः स्थावरं जङ्गमं च
स्वाज्ञानादेव भूत्वा कथिदवगतितो मुकमन्यत्र बद्धम्‌ ।

{ २ दितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ५३१

तचाज्ञानं विनष्टं स्थितमथ च पदरवांशभेदोपपतते-
रेवं सरवव्यवस्था परमपुरुषगा नघटीतीति केचित्‌ ॥ १३६ ॥

अज्ञानीति । अनादेकाज्ञानसंबद्धमेव बह्म व्यवस्थितानेककार्यानुरो-
धादज्ञानकायमूता बुद्धीरनुसरति तासु प्रतििम्बते । ततश्च स जञाना-
देक स्थावरजङ्गमादिमावं बुद्धिगताभासेन प्राप्य क्रविदयिका।रशरीरे
साधनसंपत्या बह्यज्ञानोसत्तरुपादानाज्ञानांशतत्कार्यमूतदेहद्रयनिवृ्या
मुक्तं मवत्यन्यत्र च तद्मावेन बद्धमिति । नन्वन्ञानस्य निरंशस्य
खुतोंऽशाकल्पनेत्यचाऽऽह- तदेति । अज्ञानस्यानिवाच्यतवेन साशित्वप्र-
युक्तदोषासं मदादेक्राज्ञानस्यापि नाशस्थितिभ्पां परमे पुंसि मुक्तामुक्त-
व्यवस्था घटत इति । अत्र वचेकेकस्याज्ञानांशस्यैकेकजी बोपाधिव्वेऽङा-
न्तराणामंशिनश्चादरयत्वं स्यात्स्वाविद्यातकर्कार्यभिन्नस्य स्वदुश्यत्वायो-
गात्‌ । अतस्तत्तदबुद्धिकारणसेनाज्ञनस्यांशमेदव्यपदेशः। तादुगंश्-
द्वारा च सवशिपेतमन्ञानं तत्तद्वुध्युपाधिके बह्मणि मासते । एकस्यां
बुद्धो विद्योदये तत्कारणांश्द्रारा तद्भिन्नं सर्व निवर्तते । अंशान्तरेण
च तिष्ठ्त्ययमेवानेकमुगुष्चुपक्ष इत्याचार्यण न दुष्य इति विश्वतीर्थ-
यक्रतः॥ १३६ ॥ ‡

अ० टी०--यदि मनःसृष्ज्ञानस्य तद्द्रारा चेतन्ये प्रवशस्तदा स्यादितरेतराश्रयता
यतोऽस्वतन्रस्य्ञानस्य चैतन्यसंबन्धं विना मनःसजेनासंभव इति मनसश्च पृष्ष्मह्येण्
सदा सचे तस्यानादिासंभवदोपं मन्वानानां पक्षमाह--अज्ञएनि बद्धेति । अज्ञान-
मस्मिनननादितया सहजशक्तिरूपमस्तीपयज्ञानि ब्रह्म चिन्मात्रमिति यावत्‌ । तद्ुद्रीरनु-
सरति । एतदुक्तं मवति-चिन्मात्रगतमेव सदज्ञानं बुद्रीमेनांसि च सजति सद्र च तत्र
तत्रानुगतं वतेते । ब्रह्म ॒चान्ञानसंबद्धं सत्ता बुद्धीरनुसरति तास प्रतिविम्बभावमापरयत
इति । तत एवं परस्परान्वयात्छाज्ञानसृषं स्थावरं जङ्गमं च स भूृतभोतिकलक्षणं खाज्ञाना-
देव मृत्वा खाज्ञानकृतवुद्धिगतामासदरेण तत्तद्वावमिवाऽऽपय कचिदुपाधाववगतितस्तख-
्ञानोदयात्तदेव ब्रहम मुक्तं भवति । अन्यत्रावगद्युदयरहिते बद्धं यथापूर्वं स्सरदेव भवति ।
तचाज्ञानं तस्िनेवमुक्ते ब्रह्मणि विनष्टं॑सकार्येण समस्तद्ैतेन सह बाधितं सव।तमना
मवति । अथ च तदेवाज्ञानं स्थितं तसिनेव ब्रह्मणि स्वकायं संसारमापादयद्रतते । बुत
एवं स्यादिव्यत आह--अंशमेदो पपत्तेरिति । अयमथेः--यस्यां बुद्धौ विदयो्त्ति-
स्तदुपादानांश एवान्नानस्यैकोऽशस्तदृद्रारा बुद्धिनाशात्सवीत्मना सह कार्येणाज्ञानं नस्यति।
उपाध्यन्तरोपादानांशद्रारेण तु ति्टतीयेवमंश्षभेदो विवक्षितो न पुनान एक्देशद्येत्र

५६२ ठीकाद्रयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः }

मारो नाश्चम्तरस्याकस्थानमिययंशमेदविवक्षा । तवाज्ञानं विनष्टं स्थितमथ च्‌ तदेवेत्येक-
त्वावधारणविरोधादिति । एवंसति सवैव्यवस्थेदुक्ताथम्‌ ॥ १३६ ॥

स० टी०-तत्रापि पक्षिऽक्ञानस्यानन्तावयवानन्तप्रतिरिम्बकल्पवाः
गीरकान्मतान्तरमाह-

[9 वि क ¶]
बाद्याध्यासिकषस्तुजातजमनी माया हर्बेन्धिनं
शक्तिदाशकजालवस्रस््रणं भराभोत्यषियावतः ।
जीवान्सेकु चतीच्छया भगवतः सत्याऽस्तु मिथ्याऽथ वा
सेको चश्च षिलक्षणश्च प्रवतः स्वा्ाषिकावित्यपि ॥१३७॥

ब्येति । तेषां बाह्याध्यालिकसाधारणासाधारणप्रपश्चद्र यस्यापि जनः
मीश्वरभायेव जीवाज्ञानानां तु भ्रान्तितद्रासनाङूपत्वाद्धगवत्तच्वावरः
कत्वमेव न विक्षेषकत्वभिति द्वितीयपक्षादिशेषः। सा च माया बन्धनी
ङौवसंसारकारणं दाशकजालवन्मत्स्यवातकरज्जुवितानवद्विद्यावतो
जीदान्ति प्रप्तरति जगत्परिणत्या बघ्ाति। मद्त्याद्यादजितस्य मगवतः
भरसन्नस्पेच्छावशााद्िदुषः [ * परति संकुचति तान्न बध्नाति जालमिव
दाशकेच्छया। ननु सा किं सत्याऽसत्यावा \अ्येन सान वत्याऽ+
न्त्ये ] सेवानायज्ञानमिति न तद्धेद्‌ इदव्य्राऽऽह-सयेति { उमय-
थाऽपि तश्रिवृततेर्मगवदृधीनत्वान्ञ सत्यत्वाद्ावमिनिवेष्टव्यमित्यर्थः; ।
संकोषविकासयो्विकारत्वान्पिथ्यात्ये कुतः संसारसत्यतेति वेदोषा-
जमभ्यत्वाद्स्याह- संकोचश्चेति । विलक्षणो विकासः ॥ १३०७ ॥

अ० टौ°--मतान्तरमाह--बाद्याध्यास्मिकेति । अङ्ञानानि बहूनीति पूवेक्ति
दितीयपक्षे साथारणप्पञ्च दशरमायाङृतोऽसाधारणस्तु जीवाविद्याङृत इति मतम्‌ । जत्र
तु हरेः परमासने मायाशक्तिर्बाह्याष्यामिक्बस्तुजातजननी साधारणासाष्मरणसवैप्रपञच.
फारणमिति विशेष; । जीवाज्ञानानि तु तेषां भगवत्तावरकाण्येव केवरं न ॒विक्षेपकरा-
णीौयथदक् द्रव्यम्‌ । सा च माया्नक्तिरवियावतो जीवान्प्रति भगवदिच्छया दाशकानां
कैवतनां जाल्वस््रसरणं विकास प्राभोतीति तेषां बन्धिनी बन्धकरी भवति भगवदिच्छया
जगद्रूपप्रिणामं प्राप्ता सती जीवानविदुषो बध्रातीयर्थः । भगवत एवेच्छयाऽ्थाद्विदुषो
जीवान्प्रति संकुचति तान्प्रति प्रपञ्रमढुव॑ती निवतैत इसथैः । सा च माया सदया बा,

# नायं ग्रन्थः क. पुस्तके ।

१, बैन्धनी ५

[ २ द्वितीयोऽध्यायः 1 सक्षेपशशारीरकम्‌ । ५३३

मिथ्या वाऽस्तु नास्माकं ॒तत्राभिनिवेशोऽस्ति परं ` तृक्तन्थवस्थया तस्याः सेकोचश्व
विरक्षपश्च विकासश्च मवत पएवेश्वरानुप्रहाद्विदरतु संकोचो विद्याभावादविद्रसु विकासश्वे-
व्यर्थः । तौ च संकोचविकासौ स्वाभाविकौ केवलमीशवरेच्छानिबन्धनो न विद्यानिबन्धनः
संकोचो नाप्यविद्ानिवन्धनो विकास इयर्थः ॥ १३७ ॥

सु ° ठी ०--बन्धमिथ्यात्वस्य मगवतोऽन्ञानाभ्रयतवस्य च साथित-
स्वान्नेषएूमपि सम्यगिति मतान्तरमाह--

संस्कारभ्रमसंततिं प्रतिनरं भिन्नां परबरह्मणि

स्वी चश्रुविंषये प्रवाहवपुषाऽनादिं तमः केचन ।
तामुच्छिय समुच्चयेन घटते मोक्षाय कथिन्नरः
कथित्तदिरहेण संसरति ना जीवाश्रया सेति च ॥१३८॥

संस्कारेति । ते हि वाक्योत्थज्ञनप्रागमावरूपेकाऽकिद्या भिथ्याज्ञान-
तत्सस्कारखूपा चान्या मावदख्पा । सा च प्रवाहरूपेणानादिः प्रति-
जीवं भिन्ना । तयोश्च नागरहणारमकाज्ञानजन्यः संस्कारः क्तिंतु पूर्व
पू्वभ्रमतत्सस्कारान्निमित्तादण्वदेरातमनश्चोपादानाद्धषति । तां वा-
विद्यां कंमसमुचितेन ज्ञनेनोच्छिद्य कथिन्मोक्षाय विङ्ककश्षरीरप्रकषाय
घटते । कश्िज्ञ समुच्चयामावेन संसरति । साच जीवाश्रया बह्मविष-
येति न बह्मणोऽज्ञानित्वं नाप्यहमन्ञ इत्यनु मवविरोध इति स्वी चक्कु-
रित्यर्थः ॥ १३८ ॥

अ० टी°--मतान्तरमाह-संस्कारभ्रमेति । श्नमो विक्षेपः संस्कारस्तजनन्यस्तज-
भकश्च संस्कारभ्रमयोः सेततिः प्रवाह एषैवािया नान्या तदुपादानमूता दण्डायमानाऽ-
विदाऽस्तीप्येतदस्य मतम्‌ । तां प्रतिनरं प्रतिजीवं भिनां प्रवाहवपुषाऽनादिं परब्रह्मणि विषये
तमोऽज्ञानं स्वी चक्रुः केचन मण्डनमिश्रमतानुसारिण इलयथैः । यद्रा परब्रह्मणि विषये
यत्तमः प्रसिद्धं जीवानां तां संस्कारभ्रमसेततिं केचन स्वी चक्रुरिति योजना । तत्र
कश्चिन्नरः समृचयेन ज्ञानकर्मसमु्चयानुष्ठानेन साधनेन तामवियामुक्तरूपामुच्छिय मोक्षाय
घटते । कश्चिनना जीवस्तद्विरहेणोक्तसाधननिष्ठामावात्संसरति । सा चाविद्या जीवाश्रयेति
श्व तन्मतमियथः ॥ १२३८ ॥

सु° ठी०--अत्र चासङ्ककूटस्थस्य प्रत्यगासनो भ्रभतत्संस्काराय-
संमवात्समुञ्चयस्य चटु्थं निरस्यत्वाचात्यन्तायुक्तवं हृदि कृत्वेवाऽऽयं
पक्षं दूषयति-

५३५ ठीकादयसमेत- { २ द्वितीयोऽध्यायः ]

अज्ञस्तावतत्यगात्पाऽहमज्ञ

इत्येवं नः सिध्यति सप्रकाशात्‌ ।

अज्ञातं तु ब्रह्न सिध्येकुतो वः

सम्यगज्ञानादभान्तितः स्वपरकाशात्‌ ॥ १३९ ॥

अज्ञ इति । अन्तानां जीवानां बह्मविषयमनज्ञानमिति बदुक्तं तत्र

जीवस्य स्वस्वेयत्वेन स्वस्य स्वान्ञानस्य च सिद्धावपि बह्मरूपं तस्याज्ञा-
तत्वं च मवतां कुतः सिध्येत्‌ किं सम्थगज्ञानाद्‌वरादिविदुत भ्रान्तितः.
स्वप्रादिविकछि वा स्वप्रकाशादासमवदिव्य्थः ॥ १३२९ ॥

अ० दी०--एवमुद्राविताः सप्त पक्षास्तेष्वये. पक्षदरये जीवानां ब्रह्मविषधमज्ञानमिति,
यन्मतं तत्तावदसंगतमियाह--अज्ञस्तावदिति । स्वप्रकाराच्छयंप्रका्चज्ञानरूपत्वा-
त्मयगात्माऽहमज्ञ इति तावत्सिष्यति नोऽस्माकं नात्र विवाद इति, रोषः । स्वयं भासमानः
प्रयगात्मा स्व्रितामवियां स्वचेतन्यामासखचितां वुर्वनहमज्ग॒ इति स्स्या्ञतमनुभवती-
यथः । अज्ञातं तु ब्रह्म खरूपेणाज्ञातत्वेन च नोऽस्माकं कुतः सिध्येदिति वक्तव्यम्‌ ॥
कुतःशब्दसृचितं विकल्पं सुटयति--सम्यम््ञानादिति । कि .सम्यन्ज्ञानाद्भान्तितो वा
स्वप्रकाराद्रेति वच्यमियथः ॥ १३९ ॥

स॒० दा०-अे दोषमाह-
सम्पग्ञानाद्रह्मणः सिद्धिपक्ष
जाडं तस्य स्थाद्घटदिर्थयेव ।
सम्यग््ञानाद्रबमणोऽज्ञानसिद्धो
तस्यापि स्यास्सत्यता तद्वदेव ॥ १४० ॥

सम्यगिति । ब्रह्मणोऽन्ञ।तस्य । जाडवमिति । ज्ञानविषयस्य जडव्वनिय,
मादित्यर्थः । अज्ञनस्यापि ततः सिद्धौ तस्य सत्यत्वापत्तिस्त्याह-
सम्यन्ञानादिति ॥ १४० ॥

अ० दी०-तत्राऽभ्ये कस्ये दोषद्रयमाह-सम्यग्ज्ञानादिति । वेदनगोच-
रस्य जडत्वनियमादिययैः । ब्रह्मणोऽज्ञानसिद्धौ । अक्ञानवसिद्धौ तस्य्ञानस्यापि. प्रमण-
सिद्धवात्सत्यता स्यात्‌ । तदरद्रहमवदेवेत्यथः ॥ १४० ॥

घ° टी ० द्वितीये व्ाह-

[ २ द्वितीयोऽध्यायः 1 सेक्षेपक्ञारीरकषम्‌ । ५३५

भातिक्ञानाद्रह्मणः सिद्िपक्ष
तस्यापि स्या ल्पितसं तमोवत्‌ ।
अज्ञातं चेद्रह्ल नः स्वप्रकाशं
मा भाषिष्ठा नानुभूतिस्तथा नः ॥ १५१ ॥
चान्तिज्ञानादिति ¦ भ्रान्तिविषयस्य बाध्यतया बह्यणोऽपि कल्पितत्वम.
ञ्ञानादेरिव स्यादित्यर्थः । त्ुतीयं दोषमाह--अङ्ञातमिति । जी वातिरि-
क्तस्य सर्वक्ञबह्मणोऽस्मदाद्यनुमवविरुद्धं स्वप्रकाशत्वं मा वादीरे-
त्यथः ॥ १४१ ॥
अ० ठीर--द्वितीयं दुपप्रति- भ्रान्तिज्ञ(नाडिति । तृतीयं प्रयाह--अन्ञातं
चेदिति । ययेवं तदा तथाऽनुमूयेत तदभावादज्ञातं ब्रहम छप्रफ़राशमिति मा भाष्छि मा
यपा वादीरित्मथः ॥ १४१ ॥
सु० टी०--परेषां बह्मणऽज्ञातव्वे ये दोषा उक्तास्ते मायावित्वेऽपि
तुर्या इत्पाह-
अज्ञातत्वे यानवोचाम दोषान्‌
मायाविवे ब्रह्मणस्तानवेहि ।
मिथ्याज्ञानत्स्वप्रकाशायमाणा-
त्संभिद्धिः स्यात्तस्य तत्कथ्यतां नः ॥ १४२॥
अज्ञातख इति । तत्र तानेव विकल्पानाह--मिध्याज्ञानादिति ॥ १४२ ॥
अ० दी०-- द्वितीयपक्षे यन्मायामाश्वरसंश्रयामिति ब्रह्मणो मायावित्वमुक्तं जीवानां
तस्सिष्धिप्युक्तन्यायेन निरसनीयेच्यत्रापि पृथविकल्पान्संचारयति--अज्ञानित्व इति ।
तस्य ब्रह्मणस्तन्मायाविवमियर्थः ॥ १४२ ॥
° टी०- तानेव दोाषानाह--
मिथ्याज्ञानाद्र्मणः सिद्धिपक्षे
मायेव स्यात्कलिपितं तच्च तदत्‌ ।
मानादि ब्रह्म मायावि चो
मायायाः स्पात्सत्यता जाड्यमस्य ॥ १४३॥

१क, ज्ञानं १०।२क. यणः सखः ३ गर श्वेदढामा।

५९६ टीकाद्यसमेतं- ` | २ द्वितीयोऽध्यायः |

मिथ्येति ) मायाया दुषव्वेन मिथ्वाल सिद्धेहष्टा्तस्वम्‌ । अन्त्ये दोष-
माह--मानादिति । भायादिशिष्टस्य मानविषयस्वे विशेषणस्य सत्यत्वं
विशेष्यस्य बह्मणो जडत्वं च स्यादिध्य्थः ॥ १४३ ॥
अ० टौ ०--विकल्पक्रमेण द्षयति-मिथ्याज्ञानादिति । अस्य बहणः॥१४३॥
घ ° टा*--द्वितीये वाह
तन्मायावि बरह्म चेत्स्रप्रकाशं
मायाऽपि स्याद्रह्मवत्स्वभकाशा ।
मायां पश्यद्रूहय चेत्स्पप्रकाशं
तचापि स्यास्स्वानुभरत्या विरोधः ॥ १४४ ॥
तन्भायावीति । विशिष्टस्य स्वप्रकाशात्वे मायाया अपि स्वप्रकाशत्वेन
चिद्रूपत्वादमायात्वमित्यर्थः । बह्म स्वप्रकाशं माया तु तद्धास्वा चेतत
ह्यनु मवविरोध इत्याह-मायामिति ॥ १४४ ॥
अ० टी°--तृतीयं कल्यं प्रतयाह--तन्म्ायावींति । विशिष्टस्य खमप्रकाशवे
विरेषणस्यापि तघ्मसङ्गादियथेः । मायाया जपि खप्रकाशते चिद्रुपलात्तयत्ना्च माया.
त्वन्याकोप इति द्रष्टव्यम्‌ । ब्रह्मण एव स्वप्रकाशत्वं मायायस्तु तद्वेयतेति स्वीकारानोक्त.
दोष इति चेत्तत्राऽऽह--मायथां परयेदिति । अनुमवविरोधाननेयं कल्यना प्रामाणि-
कीयथः ॥ १४४ ॥
सु° दी ०-विरोधमेव व्यनक्ते-
आला मूढः स्वप्रकाशो यथाऽयं
नेषं मापि बह्म नः स्वप्रकाशम्‌ ।
अज्ञादन्यदुब्रह् चेत्स्वपरकाशं
द्रे विस्पष्टे स्वप्रकाशे स्फुरेताम्‌ ॥ १४५ ॥
भामेति । ूढोऽज्ञः । नाऽऽत्मेव स्वप्रफाश्ञः किंतु तदविविक्ततया

बह्मापी ति वेत्त्राऽऽह-- अज्ञादन्यदिति । तर्यविवेक एव दुघंट इत्याह-
दवे इति । अन्यतमे तल्मकारयत्वे च स्पष्टमदत्वमनन्यप्वे स्वस्यवाज्ञत्वं
मायावित्वं फलि तमिति मावः ॥ १४५ ॥

अ० टी०~--अनुभवविरोधमेव स्प्टयति-आत्मा मूढ इति । ननु कथं न ब्रहम
सप्रकाष्नं खप्रकाशासाविविक्ततयाऽस्यापि छप्रकाशवेन स्मुरणोपपत्तरिति चेत्तत्राऽऽद-

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संकेपशारीरकम्‌ । ५३७

अन्ञादन्यदिति । खप्रकारं ब्रह््ञादम्यदनन्यद्वा । तत्राऽभ्ये दोषमाह इति ।
तथाऽङ्ञादम्यतरे स्वप्रकारवे च भेदस्य स्फुटत्वानाविवेककद्पनावकाश ईति भावः ।
द्वितीये स्वाध्मन एवान्ञातत्वं मयाविव चोक्तं स्यात्तत्र च ब्रह्मन्यद्रेति स्वपक्षक्षतिरिति
द्रव्यम्‌ ॥ १४५ ॥
सु° टी०-- बह्मणो जीवमिन्नरपाज्ञातत्वं निरस्य तस्य जीबमेदमपि
विकल्भ्य दूषयति-
ज्ञायन्ते चेद्रलणा जीवभेदा
जाडचं तेषां कृडयपन्निर्मिवाद्म्‌ ।
न ज्ञायन्ते ब्रह्मणा वचेचदार्नी
सरवज्ञत्वव्याहतिदुर्निवारा ॥ १४६ ॥
क्ञायन्ते चेदिति । बह्मणा स्वस्माजीवानां तेषामन्योन्यं मेदश्च यदि
ज्ञायन्ते तद्‌! तेषां भिन्नववेन ब्ुरयसावनास्मतवे न वेज्ज्ञायन्ते बरह्मणः
सावेज्ञहानिरित्पाह--नेति ॥ १४६ ॥
अ० ठी०-- यद्यपि जीवा ब्रह्म तन्मायाविलं च न जानीयुस्तथाऽपि रहम जीवान-
्ञास्तद्रेद च जानीयादिति ब्रह्मणो विविक्तजीवसिद्धौ जीवविविक्तत्रह्िद्धिरपि भविष्य
तीदयाशङ्काऽपि न काय तत्रप्युक्तविकस्पदुषणप्रसारादियाद-- ज्ञायन्ते सेकेति ।
स्पष्टोऽथः ॥ १४६ ॥
सु° ठी०--ब्रह्मणो जीवाः स्वभिन्नतया स्वप्रका्ञा इषि चन्न
तदस्य स्वप्रकारत्ववेयत्वयोर्योरपि दृष्यवाङ्त्याह--
जीवा एते स्वप्रकाशस्वक्षावा
निर्भासिन्ते बह्मणश्ेदधिभक्ताः ।
तेषां भेदः स्वप्रकाशो न वां स्या-
दोषं वमो दुर्निवारं द्विधाऽपि ॥ १४७ ॥
जीवा एत इति ॥ १४७॥
अ० टीर--त्रह्मणो भिन्नो जीवः स्यंप्रकीर्चतया सिद्धं इष्यतो नोक्तरोषं इति
चेततत्राऽऽह--ज)वा एत इति । ब्रह्मणो विभक्तः सन्तो निमीसन्ते चेदियन्वयः ।
तहिं विमागस्तेषां छम्रकाशो न येति कक्तव्यमिति विकत्पयति-- तेषां मेद्‌ इति ।
दूषयति-दोषं ब्रूम इति ॥ १४७ ॥

` ५३८ छकाद्रयसमेते- ¶ २ द्वितीयोऽध्यायः }

सु० टी०~-- तत्राऽयं दूषयति-
तेषां भेदः स्वप्रकाशो यदीष्टः
स्यतं स्यात्तस्य तेषां तथेव ।
वेयोऽपीष्टस्तद्विभागो यदि स्या-
तानज्ञातवा तद्विभागो न वेयः ॥ १४८ ॥
लेष्रामिति । ततश्च मेदस्य सत्यत्वान्नादरेतसिद्धिरिति मावः। द्वितीये
दूषयति- वेय इति । तान्धमिप्रतियोगिनो जीवान्‌ । ततश्च तेषामपि
वेद्यत्वाज्जाञ्य मित्यर्थः ॥ १४८ ॥
अ० टी ०--दुनिवारदोषमेवाऽऽह-- तेषामिति । तस्य भेदस्य चिदातमवत्सयतवं
स्यात्तेषां जीवानामपि तथैव सत्यत्वं स्यात्‌ । ययपि जीवाः स्वरूपतः सव्यस्तथाऽपि
जीववोपाधिवैशिष्टयेन न सयाः । खप्रकाश्तरे तु जीवत्वोपाधिरपि स्यः स्यात्तथा च
जनेन तनिवुर्यमावादनिमोक्षप्रसङ्खो जीवभेदस्य च सत्यत्वेऽदरेतमतहानिरिति भावः ।
द्वितीये कल्पमनूय दुषयति--वेद्योऽमीष्ट इति । भेदस्य भम्पोदिज्ञाननिरूम्यतात्तस्य
वेद्य्ये तद्विशेषणीमूतभेदिनामपि जीवानां वेद्यता वक्तव्या तदा च तेषां जडत्वादिप्रसङ्खो
दुर्निवार इलयमिग्रेयाऽऽह-तानज्ञात्वे ति ॥ १४८ ॥
ह° दी ०-एवं जीवस्यापि जीवान्तरासि द्धिद्रषणीयेत्वाह--
जीवाः सव त्वां भ्रति प्रस्फुरन्तः
सम्यग्ज्ञानासस्फुरन्ति स्वतो वा ।
यद्रा मिथ्याज्ञानसनामर्यतोऽमी
पक्षः कस्ते रोचते बरूहि तन्मे ॥ १४९ ॥
जीवा इति । उक्ता एव विकल्पाः ॥ १४९ ॥
अ० टीऽ--यथेश्वरस्य जीवतद्ेदज्ञानमुक्तन्यायासदिष्णुलाहुैटं तथा जीवानामपि

जीबान्तरतद्भदज्ञानं दुःरकमियाद-- जीवा; सर्वं इति । खतो वा छखप्रकाशा-
विथः ॥ १४९ ॥

सु° टीं०~-तन्करमेण दूषयति सम्बग्ञानादिति दभ्याम्‌-
सम्पज्ञानाजीवभेदपशिद्धा-
न ( ® अ
वेततवं बरह्मणो न प्रसिध्येत्‌ ।

[ २ द्वितीयोऽध्यायः] सक्षेपशारीरकम्‌ ! ५३९

जीवाः सव मां परति स्वप्रकाशा
इत्युक्तिस्ते स्वानुभूत्या विरुद्धा ॥ १५० ॥
सम्यगिति । प्रामाणिकस्य जीवमेदस्य सत्यखादित्वर्धः । द्वितीपे
व्वाह--जीवा इति । अन्येषामपि तद्रत्सर्वजीवानु मवप्रषङ्धादित्य्थः ॥ १५०५
अ० टी०--विकत्पान्कमेण दृषयति--सम्यगज्ञाना दिति । अद्वैतं ब्रहमणस्त-
ग्यभीष्टमिति शेषः । दवितीयेऽलुभवविरोधमाह-- जीवा इति ॥ १५० ॥
सु° ठी०--ततीये त्वेक एव जीव इत्याह--
क ५ (ये
मिथ्याज्ञानाजीवकेदप्रसिद्धो
सम्यग््ञानाद्वाध एवा्युपेयः ।
मिथ्याज्ञानादज्न॒पः भरसिद्धः
सम्परज्ञानात्तस्य वाथोऽपि सिद्धः ॥ १५१ ॥
मिष्येति । तेषां बाध्यत्वेन तदृ्थं॑बन्धमोक्षव्यवस्थोक्तिरपि वृथे-
व्यर्थः ॥ १५१ ॥
अ० टी°-- तृतीयं निरावुर्वननाद--मिथ्याज्ञाना दिति । सम्यम्जञानवाध्यवे च
तेषां मिष्यात्रद्भन्धमेोक्षभाक्लं न स्यात्तथा च तद्रववस्थास्थापनाय पक्षोद्रावनं तव
निरर्थकमिति. भावः । जीवा; सम्यन्ञानवाध्या मिध्यज्ञानसिद्धवाद्रज्ञसषवदिति व्याति.
माह--मिथ्याज्ञानादिप्युत्तरार्धन ॥ १५१ ॥
सु° टी०--एवं जीवानां बह्मविषयाज्ञानाध्रयतं बह्म तु मायावी-
स्यस्मिन्पक्षे निरस्तेऽस्तु त बरह्यण्येवाज्ञानं त्रैव तस्य `स्थतिना-
काभ्यां बन्धमोक्षाविति ततीयः पक्ष इति चेत्तवाऽऽह--
[नीज्ककः 3
एकोपाधवेकवस्तुपरभिद्धो
न क
भावाभाव नेक्षिपो कापि रोके ।
पक्ष्यादीनामस्तिता नास्तिता च
व्योम्न्येकस्मिननप्यवच्छिन्न एव ॥ १५२ ॥
एकेति । एक स्मिन्चधिकरण एकवस्तुनः प्रसिद्धौ सत्यां तस्यैव तत
मावामावौ न दुष्टौ विरोधादित्यथः । इष्टावेकस्मिक्निमागेऽपि व्योश्ि
घरक्षिणां मावामावाविति वेन्नेत्याहु--प्यादीनामिति । तावपि नेकस्मि.
ज्ञाकाशेऽपि तु किचिदुपाध्यवच्छिन्नकलिपितततदेश एवेत्यथः ॥ १५२॥

५४७ ठटीकाह्यसपेत~ [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

अ० टौ०-- वे प्षद्यनिराकरणेन पारिरेष्यात््मरयगालैकः ए स्यप्रकाशतया
सिष्यति तदास्पदश्चायं प्रयगविद्याविलक्षितो जवेश्वरजगद्वेदभ्रमः प्रयक्चिदामास्यतया
पिष्यरतात्यम्युपेयमतश्च जीवानामज्ञानितवं ब्रह्म च तदज्ञानविषयस्तच मायावीलयादिकत्पना
न संभवतीव्युपपादितमिदानी ब्रह्म्येवाज्ञनमेकं च तद्रष्येवेकरसिमस्तस्य श्थितिनाशाम्यां
बन्धमोक्षन्यवस्येति तृत्तीयः पक्षौ य उच्मक्षितः सोऽपि न युक्तिसह इयाह--एको-
पाधाविबि । ए्कसिन्नथिकरणः इयर्थः । एकस्तुनः प्रतियोगिमृतस्य संबन्धितया
प्रसिद्धो भावामवैौ ठेके क्रापि नेक्षिताविति योजना । न हि द्वारमेदं विनेकसिनेकस्यै.
कदा भावामावो कचिदृष्टावियथेः । तत्राऽऽकाशे विहगोऽ्ति नास्तीति तदुक्तं निदशैन-
माशच्छय तपि कलिपृतप्रदेशमेदं द्वारं विना नास्ति पक्ष्ादिमायाभवावस्थानमियाह--
पक्ष्या नामिति । अवच्छिन एव केनचिदुपायिनेति रेपः ॥ १५२ ॥
सु» ठी०--नस्ववच्छेदुकोपाध्योरपि मावामावावेकरस्मिन्नेव द्वारं
॥देनेति स एव वु्टान्त इति चेत्तावप्युपाध्यन्तरावच्छिन्न एवेव्याहु--
सोऽवच्छेदोऽप्यस्ति नास्त्यम्बरे च
तथान्धेष्पंः सोऽप्ययच्छिनप्त(वः ।
सोऽवच्छेदोऽप्यस्ति नास्त्यम्बरे चे-
दवा टं तस्मिन्सोऽप्यवच्छिन्न एव ॥ १५३ ॥
सउवन्छेद इति । एवम्रुप। घ्यन्तरयोरपि स)ज्यमित्याह--स इति ।
बाढमिति । तच्राप्यन्वोन्यावच्छेद्सभवात्परेरपि संयोगाद्याधारतावच्छे.
दकेषु तथाऽभ्युफ्ममा दित्यः ॥ १५३ ॥
अ्‌० ठी ०--ननु यहुपाधिन्यवच्छिने नसि पक्ष्यदेभावाभावो तदुपाच्यवच्छेदस्यापि
मावाभाववेकस्मिनाकाश एव भवत इति स एवास्तु दृष्टान्त इति शङ्कत- सो ऽवच्छे-
दोऽपी ति । तत्रा्युपाध्यन्तरावच्छिन एव नभसि तौ स्तो न केवठ इति परिहरति--
लत्रान्वेष्य इति । अवच्छि्मवोऽवच्छेदकान्तरेणावच्छिनयं तदहि तस्येवोपधिभीवा-
भाववेकसिन्नाकाशे स्यातामित्याशङ्क्य तावपि पूवैवदवन्छिन्नपरदेशगतवेव भ्वेतामन्यत्र
भावामावयेोनिरुपापिकेकस्मिननुपटम्भादिन्याह-सो ऽवच्छेद्‌ इत्युत्तराधैन ॥ १५२ ॥
खु टी ०द~-तत्र शङ्भुते--
नन्वेवं स्यादूर्मिवाराऽनवस्था
वादेक नो हानिरिेव साऽपि।

१ दक्‌. भ्यः कोञ्प्यः । २ कृ. भागः+

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षिपशारीरक्षम्‌ ! ५४१

कमोद्तं नः श्यीरं शरीरा-
क ® अ
त्क्मोद्धूतिस्तत्र क नेष्यते सा ॥ १५४ ॥
नन्विति । इष्यत एव सर्वैरहष्टशरीरकारीददयनवस्येति परिहरति-
नादमिति । वस्तुतस्तु संसारानादिस्वव ृवच्छेवप्रवाहे मानामावादुनुपपन्न-
स्यापि मायवादिभिरनुमवमात्रेणाभ्युपगमान्नानवस्थेति रहस्यम्‌॥१५४॥
अ० टी०--तर्यनवस्था दुरवस्थानेति चोदयति - नन्वेवं स्यादिति । अनादि-
त्वाददृ्टमूख्त्वाच्च नेयसनवस्था मुढक्षयकरीति तामभ्यनुजानाति--बाढ मिति । ताद.
ह्या अनवस्थाया अन्यत्रप्यदोपतया दृटवाचच नस्ति दोपतेयाह-कर्मोद्‌ मूतमिति ।
कमे धमौधरमलक्षणम्‌ । कर्मदाधरयोः प्रवाहरूपेण का्थैकारणभवे यथाऽनवस्था न
दोषाय तथाञतराप्यवच्छेदकपरम्परायामनवस्था न दोपयेयभिप्रायः ॥ १५४ ॥
सु० टा०--मानामावद्पि न ब्रह्मण्यन्ञानस्य मावामावावित्याह-
किं चाज्ञानं बह्मभोऽप्यस्ति नास्ती-
क 9 = अ क
त्थतत्कस्सा् ।वजानास्त हताः ।
म॒ढोऽस्मीतिप्रत्पयादस्ति बुद्धि-
मक्ते दाहान्मोहनास्तिववुद्धिः ॥ ३५५ ॥
किं चेति । अस्य निरंशस्य । कस्मादिति । प्रागुक्तयुक्त्यानङ्कुतो
विज्ञायत इत्यथः । ननु स्तव्रातुमवदज्ञानसद्धावो विद्रद्नुमवाच
तदभावः सिध्यतीति राङ्कते-मृढ इति । अआस्तब्ुद्धिरस्तित्वबुद्धिः
॥ १५५ ॥
अ० टी०-- कि च ब्रह्मण्यज्ञानस्य स्वितिनाशयोः साधकाभावाच्च न तौ त॒त्र भवेता-
भियाह-- किं चाज्ञानभिति । अस्य ब्रह्मणोऽज्ञानमिति संबन्धः । प्रश्च मत्वोभय-
भप्यनुभवदेव जानामीलेकदेशी शङ्ते-र मढा ऽस्मीति । पूर्व मृढोऽस्मीयतुभवाद-
्ञानास्तित्वबुद्धिमुकते विदुषि मोहस्याज्ञानस्य दाहानास्तिवुद्धिने द्यनुभवसिद्धेऽ्थं विवाद
इयथः ॥ १५९ ॥

मुक्तेऽज्ञाननास्तिव्वज्ञानोपायं प्रच्छन्पूर्ववद्विकल्पयति--
मृक्तेज्ञानं दग्धमित्येतदेषं
कस्माद्धेतोरव॑त्ति तत्कथ्यतां नः ।

ष

१ क, नास्तीत्येव कृ (

५४२. टीकाद्रयषमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

मिण्याज्ञानात्सप्रकाशासमाणा-
नमुक्तेऽज्ञानं दग्धमित्यस्य सिद्धिः ॥ १५९ ॥
मक्तेऽ्ञानमिति । दग्धमिति । नास्तीव्यर्थः ॥ १५६ ॥
अ० टी°०- तहिं मुक्ते विदुषि तदज्ञाननारो च साधकं किमपि वाच्यं तदसंभवाना
ससतिदधेरति मत्वाऽऽह--मुक्तेऽ ज्ञानमिति । परमाणादिति सम्प्ञानादियधः ॥ १५६॥
सु° टी०--पक्ष्रयभपि पुववदेव दूषयति-
सम्यज्ञानान्मुक्तिसिद्धिर्थदीष्टा
नूनं मुक्तः कूड्यवत्ते जढः स्यात्‌ ।
मिथ्याज्ञानान्मुक्तििद्धि्दीष्टा
सक्सपादिमुख्य एवैष मुक्तः ॥ १५७ ॥
मुक्तो मद्यं स्वप्रकाशश्वकास्ती-
त्येषा वाणी स्वानुभूत्या विरुद्धा ।
न ह्यश्रवा शाञ्चमेतन्मनुष्यः
कथिज्जानास्येष मुक्तः शुक्रादिः ॥ १५८ ॥
सम्यनञानादिति द्वाभ्याम्‌ । सम्बग्ज्ञानकम॑त्वे जडत्वान्न तस्य मुक्तत्वमाय~
पष मिथ्याभ्रृतस्य न मोक्ष इत्याह-- मिष्येति । द्वितीये तनुमवविरोध
इत्याह-- सु इति । तमेव व्यततिरेकञुखेणाऽऽह-- न दीति । श्ुकादिभुक्ति-
षोधकशाखरमभ्रुवेत्य्थः ॥ १५७-१५८ ॥

अ० टी०--विकल्योदेशक्रमं॑विहायाक्रयेणैव दूपयति--सम्यग्ज्ञानादिति ।,
यत्मरगणज्ञानास्सिष्यति तत्कमतयेव सिध्यति | न ह्यविपयमूतं वस्तु प्रमाणेनावमम्यते ।
तथा च सम्यन्ञानाघ्ममाणते सुक्तिसिद्धिरि यदि तदा वेद्यस्य जडत्वनियमान्सुक्तस्ते मते,
जडः कुडबवरस्यादतश्च तस्य॒ न बन्धमेोक्षमाक्वमिलथेः । अथ विकल्यमनुययः
दूषयति--भिथ्याज्ञानाद्ति । असिन्पक्षे वन्धमरोक्षमागिता तस्यासंमाविनी-
स्थैः ॥ १५७ ॥

अ० टी०--तरहिं खप्रकारात एव॒ तस्िद्धिरस्विति मध्यमं पक्षमनृद्य स किं ताट-
सथयेन भासते प्रयक्ेन वेति विक्रस्पासहत्वादयमपि पक्षो न युक्त इाह-मुक्तो

१क.्क.टो प" ।

२ द्वितीयोऽध्यायः संलिपकहायरकम्‌ १ # ^ |

मह्यमिति । मुक्तस्य ताटस्थ्ये तमन्यः स्प्रकाक्षतया जानातीयेतद्रुमवविरुद्धमेव तेटस्यस्य
वेद्यतलनियमात्‌ । प्रयक्तवे लन्यस्यान्यं प्रयनुभवविरद्धमेवेति ' मुक्तो महयं खभ्रकाशश्च-
कास्तीयेषा बाणी स्वानुभूयया विरुद्धा › मूपा वगिषर्र्थः । ननु शुको मुक्त
इयादिरूपेण मुक्तसिद्धेः प्रसिद्धलाद्वव्यन्तराभावात्सप्रकाशतयैव तस्सिदधिरष्टव्येति चेन्भेवं
तद्विषयकागमप्रमाणमन्तरेण तस्िद्धेरदशंनादियाह-न द्यश्रुसवेति । एष मुक्तः
छकादिरियेतद्रस्तु शां श्रुतिस्थयादिरक्षणमश्रलोपटक्षणमेतत्‌ । स्थितप्र्ञलक्षणं तथा
मुक्तलिङ्गं बाऽुद्रा मनुष्यो देवेभ्योऽन्यः कश्चिन्न हि जानातीति योजना । तस्मादात्मनः
परत्वं तस्य च विद्धं मुक्तवं वा स्वावियाविरसितमेब यावदज्ञाने भवति स्वतचज्ञानो-
दये तु सवमेव निवतेते न रिंचिदवशिष्यते मृलामावादित्यम्युपेयमिति सिद्धम्‌ ॥ १५८ ॥

० ठी ०-मनडउपाध्यवच्छिज्ञेऽक्ञानमिति चतुर्थं पक्चषमनुमाष्य दूषः
यात
ताटस्थ्येनोपापिमादाय मोह-
ग्रेतन्येऽस्मिन्स्वप्रकाे प्रविष्टः ।
तेनेह स्याद्रन्धमोक्षव्यवस्थे-
सयुक्तं यलरग्दूषणं तस्य सिदिः ॥ १५९ ॥
ताटस्थ्येनोपापिरङ्ग यदि स्पा-

[भे

न्मोहािष्ठ्रक्षणि स्वप्रकाशे ।
अभिक्षेपस्योल्मुकं यद्देव
मोहस्य स्यान्न प्रदेशस्थिततवम्‌ ॥ १६० ॥

सारस्थ्येनेति दाम्याम्‌ । मनसोऽज्ञानाधारतावच्छेदकत्वे तद्वष्छिन्नमा्नः
चुततेरक्षानस्य न वियदाद्युपादानत्वसंमव उपलक्षणत्वे वा तद्नवच्छि-
श्नेऽप्यज्ञानसत्वान्न व्यवस्थेत्यज्ञानस्य बरह्मणि प्रवेशे मनसो द्ारत्वं
वाच्यमुल्मुकस्येवायेगहपवेशे तथा च तद्द्रारा प्रविष्टमज्ञानमभिरिव
गृहमाचं कृतत्नं बह्म प्रा्ुयादिति न तत्र तद्‌ मावः स्यादित्याह-तारस्थे-

ङ

नेति । मोहा विष्टेमोंह विश्ञस्य ॥ १५९॥ १६०॥

अ० ठी०--यः पुनमेनउपाधिद्रारा ब्रह्मप्यज्ञानसंबन्ध उपाधीनां च भेदात्तदद्ा-
रेण ब्रह्मण्येव बन्धमोक्षादिव्यवस्थेति चतुथः पक्षस्तं दषयितुमनुमाप्त--ताटस्थ्ये-
नेति । तेनेति । उपाधिनेय्थः ॥ १५९ ॥

१४४ दीकाद्ेयसमेतं~ [ २ द्वितीयोऽध्यावः ]

अ० टौ°~-दृषणमेवाऽऽह-- ताटस्थ्येनेति 1 स्प्रकशं ब्रह्मणि मेदहाविषमोहा-
वेशस्य यदयुपाधिस्तारस््येनैवऽऽश्रयकोटावप्रविष्ट॒एबाङ्खं हेतुः स्यत्तदा मोहस्य न प्रदेश-
स्थितत्वं स्याक्कि तु संपूण एव ब्रह्माणि मोहवश्चः स्यादिति योजना । तत्र दृ्ान्तमाह-~
अथिक्षेपस्येति ॥ ९६० ॥
सु० दी ०--उक्तमर्थं हष्टान्तेन स्पष्टयति--
अभ्रिः क्षिप्तो हयल्मृकेन प्रदेश-
माव्य वर्जयित्वा समस्तम्‌ ।
वेश्म व्याभोस्थवमेषेह छृत्सनं
@ १ # =
ब्रह्म व्याम्रात्याधिन्‌।(ऽस्त तम।अप ॥ १६१ ॥
अभ्निरेति । आधिनोपाधिद्रारेण । अस्तं क्षित्तं तमोऽज्ञानम्‌ ॥ १६१ ॥
अ० टी०--उक्तदृष्टन्तं सष्टयन्दार्शन्तिके योजयति--अथिः क्षिप्ता हीति ।
न हुस्मुकेन वेरमनि किप्तोऽ्र्वदमेकदेश्च एवावतिष्ठते गि तु समस्तं वेदम यथा दृष्टान्त
एवमेवेह दा्न्तिक तत्तमोऽप्याधिनोक्तान्तःकरणेोपाधिना द्वारेण ह्लं ब्रह्म व्योति
च ब्रहकदेशमतो न तन्निमित्ता व्यवस्थासिद्धिरियर्थः ॥ १६१ ॥
छ ठी ०--तसमादुक्तपक्षाणां दु्टव्वासागुक्तेव बन्धमोक्षम्यवस्थाऽऽ-
अपणीयेत्याह-
तस्माद्रह्ारियया जीवाव
पाप्याऽऽस्िवा तावके तु स्वरू ।
त्वचित्तेन स्पन्दितं जीवजात-
माकाशादि क्ष्मावस्तानं च पश्येत्‌ ॥ १६२ ॥
तस्मादिति । तावके स्वप आसित्वा तरपेण स्थिवेत्यर्थः । खचि
तेन स्पन्दितं त्वदव्द्यात्थविकल्ि्तम्‌ ॥ १६२ ॥
अ० ठी ०--यस्मद्रहप्येवाविदयप्रवेशो नापि तत्र हारापेशता प्रलयमरपंमेव ब्रह्म॒ताद्री
एव विद्धे परिकस्ितानि जीवत्वान्यनन्तानि तथेश्वरत्वै तदुपाधिमूतकार्थकारणप्रपञ्चन्यवहा-
रस्तदरताश्च व्यवस्थाः सवौ अपि त्दविदाविकसिता एव तस्य सवस्य त्वयि चिद्ूपेऽध्यासा
््विदाभासव्याप्ततया स्फुरणमिलयस्मन्मतमेव प्रह्यमियुपसंहरति--तस्माद्रह्येति ।
आसित्वा स्थित्वा । वित्तेनेति चित्तरब्देनावियोच्यते ॥ ९६२ ॥

१ क, (मातत्तमो° |

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ । ५४५

सु° टी ०-नन्वहमेव मदाक्धिया जीवश्रेसडुतो मे जीवध्वनिवृत्ति-
मै हिसा ब्रह्मविद्यां विनान हि कदि वेदाचय्युपायं धिना, नष
मदृन्यर्जावामावे तत्संमव इति प्रगुक्तननुसं घानान्मुह्यन्तं प्रति प्रागुक्त-
मेष स्मारयति--
५ थ +र [+ ९५.
स्व(वावद्याकत्पताचायवद्‌-
[अको वि [3
न्यायाद्भ्या जयतव तस्य रवया।
तियाजन्मध्वस्तमोहस्य तस्य
स्वीये रुपेऽवस्थितिशिस्रकाशे ॥ १६३ ॥
खीयति । प्रत्यगवियाकदिपतेत्यर्थः । अत्र कवित्--एकाक्तनप्रति-
बिग्बितस्य जीवस्येकस्तेऽप्यावियाकाय1नन्तान्तःकरणावच्छिन्नस्य तस्या-
नन्तप्रमाच्रादि मावापन्नस्य यदुम्तःकरणाव च्छिन्ने भ्रवणमननाहदिभिरप्यो-
श्षबरह्मविथोदेति स अचां हति । वाहे विदुष्वन्योपाध्पवच्छिन्नानां
स्वस्वकार्षा्धमनुवृत्तिघंटते । नचैवं जीवभेद एरुस्येवाविद्याप्रतिषिम्बस्य
तत्तदुपाधिना युमपक्कतमाद्रा षिद्या्थं प्रवृत्तिषंमवादाचा्ऽपि तान्‌
वस्तुतः स्वामिन्नव्वेन जानन्नपि तत्तदषच्छिन्चे विद्योत्पावृथमुपवेष्ष्ष-,
तीति योजयन्ति। तन्तु व्यावहारिफप्रमात्मेवस्याप्येक जी ववादिभिरनङ्गा-
कारातकृतासंगतमि्येव योज्वम्‌ । ख्यं वस्तुतस्तु सदन्णो गवादि
नास्ति तथाऽपि यथा स्वात्निफाषूपि गुवदिमन््राविलामेन कृतार्थता
मवस्पेवं तदूपापन्नस्थापि बह्मणस्दीवाविद्ाकल्पिताचा्यवेद्न्धाये-
भ्यो विद्याप्रातिः । ततश्च क्षीणायामविद्ायां ( #* जीवत्वं विहाय
स्वस्वरूपावस्थितिर्मविष्यतीति न किंिदनुपरन्नमिति ॥ १६३ ॥
अ० टी०--यस्वज्ञानि बह्म बुद्धीरनुसरतीति पचमः पक्षस्तत्रापि निद्र बरहमण्येवा-
विद्यायाः स्थितिनाशभ्युपगमे व्यवस्था न ॒सिभ्यति ब्रहण्मरेवैकस्मिनखण्डे तत्प्रवेशात्‌ ,
यदि बुद्धद्ारमेदादविधा ब्रह्म प्रविरति बुद्धिभेदाच्च व्यवस्थेयम्युपगभस्तदा बुद्धरटमुक्वदट्रा-
रमात्रवे तारस्थ्यान तद्रश्ान्यवस्थसिद्धिः । न च तटस्थाऽपि बुद्धितह्ण्यति-
द्याभावाभावयोनियामिका पञ्ुत्वमिव दतिहरिशब्दञततेरिति वाच्यम्‌ । तत्र दतिहरणक्-
तेत्वाधिकरणानामनेकत्वादनेकरूपलाचच खसामानाधिकरण्यवद्टतिकर्वे इतिहरिपद्‌-
नियामकत्वोपपत्तेः । अत्र तु ब्रह्मण एकतवानिरंशत्वबोपाधिरपि कुत्राविद्यामावा-
भावो नियमयेत्तस्मादयमपि पक्षोऽत्रासंगत एवेति पूर्वक्तदूषणेनेव दूषित इति । तथा

# खपुस्तङृस्थोऽयं मन्थः ।

४९

यद्‌ टीक्षाहुयसमेतं- [ २ द्वितीकेऽध्यायः ]

सष्ठसप्तमयोः पक्षयोरपि दुष्णे स्फुटमेव 1 इरेमीयाशक्तेः प्रयगविद्ातिरिक्ताया अवगमहे-
लविकल्पदषपानामिहापि प्रसरादीशमायासिद्धौ च जवेषु तदीयसंकोचभिकासासिद्धेः ष्ठे
पक्षि स्यचस्थाया नेव सिद्धिः । सप्तमेऽपि पक्षेऽनायज्ञानानभ्युपममे भरमतत्संस्कारयोर-
प्रादानासमबादतिद्धिः स्यात्‌ । न च लयोः परश्रोपादानता बीजाङ्करयोखिति युक्तं
गुणत्बाभिमतयोरुप्रादानल्वायोमात्‌ । कार्यस्य स्थितस्य वा कार्यान्तरं प्रयुपादानत्ासंम-
वाच्च । ज चाऽऽ्भेगोपादानमस्तीति बाच्यम्‌ । तथासद्युपादाननिदृत्तिमन्तरेण कार्यपरा
इस्याऽऽयन्तिकनिशच्यसंभवादात्मनश्च निवतादनिषृत्तेः ससारमेोक्षणामावप्रसङ्खात्‌ । अवि-
छृतस्य कूटस्थस्योप्रादानत्वाद्लंनादात्मनो भ्रमसंस्कारोपादानत्वे विकारििापत्ताबनिलत्वा-
दिदोषप्रसङ्ग इमादिदृषणगणोऽतिसफुट एतेति नेतेषु प््षपु परथग्दष्रणमाचय॑णाभिहित-
मिति । ययेवं सन्यपि ज वाजीबभेदप्रपशस्येकचिन्माजविषयाश्रयेक।विद्याकदिपत्त्वमिति
मतं तदाऽऽचा्या्यमाव।च विदप्र्निः । न च भिनेवाऽऽचाय।दिना। विद्या सिध्यति ।
« अआचायवान्पुरुपो वेद ' [ ऊ० ६1 १४२]

‹ तद्द्वि प्रणिपत्तिन परिपरश्नन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तखद्चिनः ॥ [ भ०.मी० ४1३४]

नवेदविन्मनुते तं ॒जृहन्तम्‌ › इल्यादिश्ुतिस्यृतिन्यायैराचायौदिपूवकवावग .
माद्धिवाप्रपतिरेति चेत्तत्र ऽऽह--स्वी या विद्येति । स्वाह्ञानकल्पितजगत्परमेश्वरत्वजौ-
चत्वभेदकद्षीकृतमूमभव्रेयत्र चिदातमसरूप्व्यतिरिक्तस्य सवेस्य चिदश्रयविषपावि्याक-
सितं पूवमेव प्रसाधितं तस्मादाचायादीनि ज्ञानसाधनान्यन्यस्य जिज्ञासोः स्वीयानिद्यक-
सितानि । आदिपदाचित्तसमाधानं गृह्यते । पएतेभ्यस्तस्य जिह्ञासोवि्ा जयते । प्वं-
विधमेवाऽऽचायौदिकमभिप्रेय श्रृतिस्छृतिवादाः प्रदत्ता इति नात्र काऽप्यनुपपत्तिरियर्थः ।
कस्ितकारणेम्यो जाता ब्रियाऽपि कलितेवेति सा न किचित्करौति च न शङ्का कार्य
याह~-- विद्या जन्मे ति । विचोदयानान्तरौयकतयैव मोहष्वस्तिः प्रकाशस्य स्वबिरोष्यु-
पमर्दोदयस्वमावल्दशनात्‌ । अतः श्वरूपसलयत्वामविऽपि विषयाबभासात्मवोदयाद्विष-
यस्य॒ च परमाथैलातद्रतभोहनिवृत्तिमत्रेण कण्ठगतमणिबल्छन्धस्रूपखामे कतकृयता
पुंसो मवतीति समर्थैव विचत्यथैः । एतदुक्तं भवति-अत्र कलपितत्रवचनं न ॒स्प्रु-
क्तिरजतादितुस्यत्रिषयं तथा सति समर्धाथक्ियासंम्रात्‌ । न च समथसरेनेव कल्यनाऽपीति
चाच्यम्‌ । निरधिष्ठानकस्पनायोगत्छेच्छामात्रकस्पिताच।ऽऽचायंदेः कार्याद्षेनात्‌ । अतो
व्याबहारिकप्रमाणामिमतेनैव इनेन सवैविकस्पाधिष्ानं ब्रह्मव त्रहमवित्तया कलपितमाचार्यो
वेदा्यासना च कितं प्रमणादिरपि यथाऽङञलेनं परिकलिपतं ब्रहैव शिष्यः ॥
तस्मायथा शिष्यः स्वाविद्याकस्पितमाचार् द्ैतं च प्रयति तथा चाऽऽचा्योऽपि ब्रसविया-

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संशेपशारीरकम्‌ ॥ ५४७

बाधितया प्रारन्धकरमशेषवशादतुवर्तमानया स्वाविद्यया शिष्यमन्यच्च प्यति । दष्ट च
तस्य बन्धेच्छेदाय तच्मुपदिशतीति न मुक्तस्य मेददरौनाभवेनोपदेषटतवामावजङ्काऽपि ।
तस्माद्रहैव चिदात्मकं स्वावियाकव्यितनेकदैतप्रपञ्चं॑तन्छरौराबुपाधिवरादाप्नगुरुिष्या-
दिभावं सत एव वियामुत्पा्य स्वाविद्यां तया प्रबाध्य॒नितृत्तकञेषदरैतबन्धं स्वरूपावस्थितं
भवतीति । तथा चोक्त प्राक्‌--“ सकटवाङ्मनसातिगतपर चितिः सकटवाङ्मनसम्यवहार्‌-
भाक्‌ › इति ॥ १६३ ॥

घु ° ठी ०-नन्वहमज्ञ इत्याद्यविद्याया ) जीकाश्रयत्वानुमवात्तथाऽऽचा-
यैरपि कस्येयमविद्या यस्त्वं पृच्छसीस्वादिमाष्पे जीवस्येवाज्ञानाभिधा-
नात्‌ कथं स्वायाविदययानशात्स्वीपे सपेऽवस्थितिरति बह्या्रवविषय-
स्वा क्तिरेति चत्तत्राऽऽह--

अज्ञानि बह्म जीवो भवति भवति च स्पष्टमन्ञानमस्य

भरागस्पष्ट॒सदन्तःकरणनिपतितज्योतिराभासपोगात्‌।

सेतन्येकपरतिषठं स्फुरति न हि तमस्तादशं यादशं न-

द्वुदधिस्थाभास्तनिष्ठं स्फुरति तदुचितं जीवमौढ्याभिधानम्‌ ॥

अज्ञानीति । ब्रह्मेव स्व विपयान्ञानाश्रयस्तरपति विम्बाज्नीवो मवतिन
तु जीव। भूत्वा पश्चदुज्ञानवानज्ञानकायांटंकारवच्छिन्नस्याज्ञानाभय-
विषयत्वायोगादित्युक्तत्वादित्यथः । कथं तर्धहमज्ञ इतिधीरिति तत्रा-
ऽऽह- भवति चति । अस्य जीवस्य प्राक्सुषुपतादावस्पष्टं सदृज्ञानं जाय
वावावन्तःकरणाभ्यासे सति तन्निपतितविदामासयोभन स्पष्टं सवे-
कट्पकं मवत्यहमन्ञ इतीव्यथंः । तद्यस्पष्टानु मवे मनामावान्न शुद्धचे-
दाभयं तदिति चेन्न सुषुप्तादो तद्धानस्य साधितत्वादित्याह--चेतन्ये-
केति । बुद्धि प्रतिबिम्बितचिशिष्ठं तद्यथा स्फुरति न तथा विन्माच्ननिषठं
निविकल्पकत्वादित्थिथः । ततश्च स्पष्टानुमव निबन्धनमेव माष्ादुौ जब-
मोढधाभि धानमित्याह- तदिति ॥ १६४ ॥

अ० टी०--तदेवमेकाविदाविरु(ितमेव समसतं दैतमशिया च दरह्याश्रयविषयेति प्रति-
छापितं ततराऽऽचायेगरनयेषु॒कचिजीवस्याङ्गानमभेमतमिति प्रतिभाति कंस्याविद्या यसं

५४८ टद काहयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

पृच्छसि तस्य॒ त॒ इति बदाम इलादिभाष्यवाक्यदङनादतस्तस्य गतिर्वाच्येति चेत्त.
तराऽऽह--अनज्ञानि ब्रह्मेति ) ब्रह्म चिन्मात्रमक्ञान्यनायज्ञानसेबन्धि जीवो भवति
संसारी जायते । एतदुक्तं भवति-- अज्ञानं द्यावरणभिक्षपरूपाकारद्यवत्‌ । तत्र ज्ञानाप-
नेयत्वमावरणाकारः । सवैकायानुगतजाञ्यं ॒विक्षपाकारः । यदाऽऽवरणासमना चिदा.
तत््वमाच्छायैवावतिष्ठते न तदाऽऽमनि जविश्वरजगद्धदामासे। यथा सुपुप्िप्रख्ययोः ।
यदा तु विक्षिपात्मना विवतते स्वाधिष्ठानमेवान्यथा प्रथयति तदा यथोक्तमेदावभासः ।
तत्र यद स्वाज्ञानाचिदात्मनोज्ञानीत्कस्ितान्तःकरणगतचिदाभासद्रेण तदविविक्ततयाऽह-
मस्मीयभिमानो भवति तदाऽज्ञानि त्रह्म॒चित्स्रूपे जवि भवति जौवत्वमनुभवतीति ।
यथा च चिन्मात्रमतमेवाज्ञानमन्तःकरणोत्पत्तेः प्राक्‌ सुपुप्यादावस्पष्टमक्ञानतेनानभिन्यक्तं
सदन्तःकरणनिपतितज्योतिराभासयेगादस्य चिदात्मनोऽज्ञानं स्पष्टं च भवति । चिन्मात्र -
गतेन नाज्ानं स्पष्टं भवति चिदात्मना निर्विकल्पकतवादन्तःकरणगतामासद्वारेण रन्ध.
विशेषं तु सयषटं मवति । अहं न जान इत्येवंरूपेण हि सफुटमज्ञानं मासते न चिदङ्ञमिति |
तदेतदाह --बेतन्ये क्ति । तत्त्माद्वाभ्यकारस्य जीवमोव्यामिधानसुचितमदहं न जाना.
मीति विेषस्फुरणाभिप्रायं भाष्यवचनमित्यथैः ॥ १६४ ॥

सु° टी०-जीवमोढ्वाभिधानो पपाद्कतद्धाने वेलक्षण्यान्तरमाह--
अज्ञानं जंडशक्तिमाजजवपुषा जीवाद्बरहिः सिध्यति
जीवारूढमह न जान इति तु ज्ञानापनोयात्मना ।
संसिद्धि प्रतिपयते तदुचितं जीवाज्नताभराषितं
दर्पे सति रपमेकमनिशं भत्येवमन्यन्न हि ॥ १६५ ॥
ज्ञानमिति । जडशक्तेर्बह्यपरतन्यमायास्मिका तदाल्मना जीवादि.
रटुकारानवच्छिन्नविद्ास्पन्यज्ञानं स्फुरति । जीवाभ्ितं पुनरहं न
जान इत्याकारेणेव कथमिति वेत्तचाऽऽह- नेति । अज्ञानं हि प्रमातु-
गतेन ज्ञानेन बाध्यतवा्तन्नेव ज्ञानविरोधित्वाकारेण स्वस्वमवेन सिद्धि

भ [क

ल मते । बह्माभि तु स्वबाधकज्ञानाभये जडकशक्तिमाचतेनेव सिध्यतात्व॑-
तोऽपि विशेषाजीवाज्ञत्वामिधानं युक्तमित्यर्थः ।(* कथं जीेऽपि जड-
शक्तेत्वेन न भातीति चेत्त्राऽऽह ~ दैरूप्य इति । अन्ञानद्वेरूप्ये सत्युक्त-
युक्स्या ज्ञानरूपं नित्यं साक्षिभास्यमन्यन्तु ज।ङ्यं न तथेत्यथः)॥ १६५ ॥

# क. पुस्त नायं अन्धः)

[ २ दितीयोऽभ्यामः † संक्षिपशशारीरकमय्‌ । ५९१९

अ० दी०-यदि पिन्मात्र्य निर्विकल्पकःवात्तदाश्रयं सदज्ञानमस्फुटं कार्येण तद्रता-
मासेन चोंपरागात्सविकल्पकं च भवेत्तद्य॑"तःकरणादन्यत्रऽऽकाञ्चादावपि सविकल्पं भासे.
तेति चेत्तत्राऽऽह-अज्ञानं जडति । जीवाद्रहिराकाशादावप्यज्ञानं सिध्यति भासत एति
यावत्‌ । केनाऽऽकरेणेतयुच्यते जडशक्तिमात्रवपुषा सवैका्यानुमतजाञ्यामनेयर्थः ।
जीवारूढ त्वहं न जानेऽहमज्ञ इयेवं ज्ञानापनेय(मना ज्ञनप्ुदासखरूपेण ज्ञानक्रिरो.
ध्याकरेण संसिद्धि प्रतिपयते स्फुरणगोचरतामुपैति । तथा च जीवे तद्रदिश्ाज्ञानं यदप्यस्ति
तथाऽपि यथोक्तदरूप्ये सयेकं ज्ञानापनोयाकाररूपं भाति यथा सपषटमेवमन्यदरपं जडशक्या-
कारं हि यस्मान्न भाति तत्तस्माजीवाह्ृताभापितपुचितं माष्यम्रन्थ इति योजना ॥१६५॥

छ° टी ०--जाङ्यश्पं तु ब्रह्मण्येव मासितुमहंतीत्याह--
जडशक्तिमाजवपुषा गगनश्वसनादिकार्यजननी भवति ।
परुषात्तमस्य वशवर्तितया भ्रतिः परस्य जगदेकगुरोः॥१६६॥

जडशक्तौति । अविद्या हि जडशशक्तेमायात्मना गगनाद्पिपश्चजननी
मवर्त।ति तथेव सेश्वरेण हर्यत इत्यर्थः । ताह सांख्याभिमतप्रधानान्न
भिद्येतेति चेन्नेत्याह - पुरपोत्तमस्येति । जडत्वेन स्वातन्छयामावादेवाऽऽत्म-
शक्तिमिति चाऽऽसशक्तिसेन श्रवणात्त्तास्फत्दरथक्रिवासामर्थ्यषु सर्व-
ज्ञ चेतन्यपरतन्तेव सा प्रवर्तत इतिं न स्वतन््परधानत्वेनाऽऽशङ्क-
नीयेत्यथः ॥ १६६ ॥

अ % ट°--अज्ञानस्योक्ताकारमेदे प्रमाणमाह-जडश्ञक्तिमायवपुेति । प्रकृति-
जेगदुपादानमन्ञानं जडशक्तिमात्रवपुषा विक्षिपशक्तेप्रधानाकरेण गगनश्वसनादिकार्य-
जननी भवतीति योजना । जडकापद्शेनात्तत्कारणं जडप्रधानमवसतीयते कारणानुूपला-
तकाधस्येयथेः । न चैताक्ता प्रधानवादाश्रयणप्रसक्तिरियाह--पुरुषोत्तमस्य वशव-
तितयेति । सत्तासुरणार्थक्रियासु वचिदात्मपराधीनतेन कार्यकरी न ॒स्वातन्त्यधेलङ्खी-
कारा प्रधानवाद्प्रसक्तिरियथंः । तथा च श्रुतिः--‹ यस्तमसि तिष्ठस्तमसोऽन्तरो यं
तमो न वेद्‌ यस्य तमः शरीरं यस्तमोऽन्तरो यमयति › [ बृ० ३।७।१३ ] इति।
परस्ययादि पुरषोत्तमविरेषणद्वयं पुरुपोत्तमवसाधकं क्षराक्षराम्पां परस्येय्थः । ‹ उत्तमः
पुरषस्वन्यः' [भ०गी० १५।१७] इति स्मृतेः ‹ सरवैस्य चाहं हदि संनिविष्टः [ गी°
१५ । १५ ] इति स्पृतेश्वार्थं॒स्मृत्वा ओवान्तय।भित्वेन पुरुषोत्तमत्वं तेन तवने-
नक्तम्‌ ॥ १६६ ॥

५५० टीकाद्यसमेत-~- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

सु° दी ०--अस्तु ताह जीव मतावरकाज्ञानादन्यदेव जाञ्यं लक्षणमे-
दादिति चेन्न वेटक्षण्यस्य कार्यमेदुपरयुक्तत्वाद्‌मेदानुमानस्य च वक्ष्य
माणल्वादित्णह-

४३ न + ते
इयमेव स्वजननी प्रखति-
ह ¢= [५ क 9,
वेरिनी शरीरिणमिमं पुरुषम्‌ !
[3 । ^ क
आधरुद्य जविमहमज्ञ इते
र ५
स्फुरणकगाचरवपुः स्फुरति ॥ १६७ ॥

इयमेवेति । प्रङृतेवेत्य्थ॑ः । अमुं जीवम िरुद्याऽऽभित्य वशिन्यावरणः
शक्त्या सववश कुवांणा स्वप्रकाशमपि पूर्वरूपं तिरस्कृस्याहमन्ञ इति
ज्ञानापनोद्यासना स्फूरति जीवस्य जगढुपादानत्वा मावेन तत्र जड
शक्तेरूपण मानासंमवादिस्यर्थः । र्फुरणेकमोचरवपर्यथा स्यादिति
॥ १६७ ॥

० द०-- अज्ञानस्य जडासमतामुपपाय ॒ज्ञानापनोचासत्मुपपादयति-इयमे-
देति । इयमेव प्रकृतिजीवमिमं पुरूमधेर्ह्यति संबन्धः । का्मृतान्तःकरणगततचिदा-
मासाविवेकद्रारा कायीत्ममावमागतं चैतन्यं जीवः स एव पुरि शपनपत्पुरषस्तमिमं संनिदि-
तमपरोक्षं च शररेणं शरैरेऽभिन्यज्यमानलाच्छर राभिमान्माद्वा शरीरवन्तं जी पुरष-
मधिरह्य कायन्तःकरणद्ररेणाऽऽरद्य परिच्छिनप्रतिभासयोग्यं इलेति यावत्‌ । वशिनी
स्कायोन्तःकरणतद्विकरिप्तं वशीकुभैती स्ुरणैकगेचरवपुः साक्षमात्रत्रिषयरूपा सलय~
हमज्ञो मृढ इयेवं ज्ञानापनाद्यासमना रफुरति जवेनाऽऽवरणस्येण ज्ञानापनोद्याकरेणाऽऽ-
विभवति चिदात्मनः स्वविरोधिरूपावमभासं स्वतो निव्यं प्राप्तमपि तिरस्कुषैती स्पुसतीलयथेः +
अज्ञानस्याऽऽवरणात्मकं रूपमनुभवसिद्धमिव्युक्तं भवति ॥ १६७ ॥

सु° टी०-जीवं प्रति ज्ञानापनाद्यतया स्फ़रपि नेश्वरं प्रत्रत्यत्र
युक्त्वन्तरमाह-

चितिशक्तिवाधितवपुः परमं
पुरुषं प्रति स्फुरति सा प्ररूतिः ।
चितिशक्तेवाधकवपुः पुरुषं
पुरवर्तिनं प्रति पुनः स्फुरति ॥ १६८ ॥
सितीति । अज्ञानं हि यं प्रति वस्तुस्वरूपमावृणोति तेनेव न जाना-
।्यनचूमृयते । न च नित्यसर्वंज्ञेश्वरं प्रति तद्वृणोतीतिरते प्रति

[२ द्वितीयोऽध्यायः 1] सक्षेपक्षारीरकम्‌ । ५५५१

स्वरूप चिच्छकर्या षाधितरूपेव जडशक्तेत्वेन तुच्छतया पारतष्छपेण
स्फुरति स्थ्लसृक्ष्मकरीर्यावच्छन्नं तु जीवं प्रति न जानामीति
स्वस्वरूपाचरकत्वेन स्थतन्त्रमिव स्फुरतीत्यर्थः ॥ १६८ ॥
एकस्थेवाज्ञानस्य चैतन्यमेकमेव प्रति स्वातन्तयपारतन्व्ये किंकृते इत्ययेक्षायामाह --
चितिशक्ती ति । चितिसवरूपमेव शक्तिः चितेः सर्वाधिष्ठानतेन कारणत्ाग्छक्तित्मु-
पच्येते । सा प्रकृतिश्चितिरशक्या ब्रह्मणः स्वाभाविकेन स्वरूपेण बाधितवपुरभिमूतस्-
रूपा सर्त परमं पुरुष प्रति स्फुरति । एतदुक्तं भवति यदयदधीनसत्तास्फरतिकं तेन तन्न
परमा्थतोऽमिमूयते यथाऽऽरोपितेन रजतेन शुक्तिखरूपं तथाऽत्राऽविष्कृतचैतन्याधी न-
सत्तास्ूतिकेनाज्ञानेन न चैतन्यस्वभावोऽभिभूयते । तस्याभिमवे सखस्य सत्तास्फुरणयोरध-
भवात्‌ । किं त॒ चिदात्मना खाभासविभेपद्वारा तस्याऽऽवरणाकारः स्वस्मिनभिमृयते । एत.
दस्य चितिशक्तिवाधितसं न निव्र्तियसर्गिकलत्वेन सह वृत्तरत इश्वरोऽहमज्ञ इति न मुद्य-
तीति । जीवे तु विपरीतमियाह --चितिश्ञक्तिबाधकव पुरिति । अक्षरा्थस्वति-
रोहितः । कारस्यान्तःकरणादेः कारणपरतच्चत्वात्कायैमात्मत्वेनामिमन्यमानस्याज्ञानपारतन्त्यं
कायैधमेमातमन्यष्यारोपयतो ऽज्ञानेनामिभूतनिजस्वभावता भवति यथाऽऽरोपितरजतोपरक्त-
डक्तिसत्तायाः श्क्यज्ञानेनाभिमूतस्वभावता । तदिदमुक्तं--चितिशक्तिबाधकवपु-
रिति । तथा च काथैकारणेपापिद्रयङ्तेऽज्ञानसकस्येकरिमश्विदामनि खातन्त्यपारतव्ये
हइव्यमिप्रायः ॥ १६८ ॥
सु० दा ०~--इयमेवेव्यादिनोक्तं माया विद्ययोरमेदं साधयति--

रश्यत्वजाञ्यपरतन्त्रवचिदाश्रयते-

मीयेश्वरस्य तमआलतयाऽनुमेया ।

स्वमभपञ्चरनतभमलिङ्कदेह-

[> [+ [५ क (क

[दकचन्द्‌विन्रममर्‌(चजलपिमार्नः ॥ १६९ ॥

द्रयतेति । ईश्वरमाया जीवाज्ञानाभिन्ना विद्धास्यतवास्वप्रकाशत्वा-
न्पािष्ठेयत्वविच्चिष्ठव्वेभ्यः स्वप्रप्रपश्चादिवत्स्वप्रादेजीविाज्ञानोपादेयत्व-
संप्रतिपत्तेदुशान्तता मायायाश्चानादिलान्नाज्ञानो पादानकस्वेनायान्तरम्‌
॥ १६९ ॥

अ० टी०-ननु जडजक्यात्मकं मायाख्यमीन्रेऽज्ञानमम्यदेवान्य्ाऽऽवरणशक्याख्प-
मज्ञानं जीवगतमिति हि वदन्ति युक्तं चैतद्विरुद्वरूपयोरेकासलवासंभवादिति नेषमेक्यानुमान-
विरोधाद्रेदासिद्वरियाह-ह यत्वे ति । ई्रस्य माया दयलादिमिरदतुभिः स्वमप्रपञ्चदि-

«५५२ टीक्षाद्यसमेतं~ [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

दषटन्तैस्तममत्मितयाऽक्षानात्मलेनानुमेया । न हि दद्य जडं परतच्रं चिदाश्रयं च यथो-
्ताज्ञानस्वभावमतिवर्वते । न चं पक्षि दर्यत्रा्यभावोऽपि चित्खरूपातिरिक्ते तत्समवादि-
लयः । बहृदष्टान्तोपादानं व्या्तिद्ढीकररंणाथम्‌ ॥ १६९ ॥

सु° ठी ०--कायंपक्षकमनुमानान्तरमाह--
~ पुः ५
एकाज्ञनविकलतिपितं सकलमेवाऽऽकाशपुवं जग-
® 9
दवाध्यत्वादिह्‌ ययद।दशमदस्तादङ्मतं स्वभवत्‌ ।
® भ [कष्‌ ( क क ® ®
चाध्यं चेदमी पितं भवि वस्तस्मादिदं तादशं
शु [4 किष क ि र
द्ध धुमवदव साधन।मद ततज्चहूप्यानयात्‌ ॥ १७० ॥
एकेति । आकाल्ञाहि सङ्सपन्तमेकाज्ञानकल्पितं तखज्ञानखप्रयुक्त-
निवृत्तिप्रतियो गिलार्स्वप्रवत्‌ । यदीदृशं बाध्यं तत्ताह गकाज्ञानकल्पि-
तम्‌ । इदमाकाकशादि । षो बेदान्तिनाम्‌ \ हेतोरसिद्धचादिषिरहमाह-
शद्धमिति । ‹ नेह नाना' [ ब्रह ० ४।४॥।१९ | इत्यादिभिविवत्स्वप्रदे-
बाध्यत्वसिद्धेः । पाश्चरूप्यं पक्षधर्मत्वादिना । नाज्ञ नसि द्धचाऽर्थान्तर-
वारणायेकेति ॥ १५० ॥

ख ० टी ०--अनुमानान्तरमाह-एकेति । पवतर मायापक्ष इह तु कायैमाकशादीति
पक्षमेदाददमानमेदः । बाध्यल्वमविष्ठानतखज्ञानापनोयत्वमेतदश्यद दिर्पयुपरक्षणम्‌। जका-
शपू सककमेष व्यावहारिकप्रमाणोपनीतं जगदेकाज्ञानविकदिपितमेकाज्ञानृतमिति प्रतिज्ञा ।
एकत्वविरेषणमनेकान्नानपक्षमादायाथंन्तरवशङ्कान्यसेधार्थम्‌ । अज्ञानमिति जगत्कार-
णस्य स्वतच्रमायाश्ङ्काग्यद्न्यथम्‌ । यद्रैकेति मायाविदयस्यस्वरूपभेदरादिप्यं विव
क्षितं न प्रयगन्ञानान्येशमायाविकलितमियुक्तं भवति । व्यप्तिमाह--इह यद्यदी-
दुश्शमिति । हेत्वसिद्धि परिहरति-- द्वाभ्यं चेदमिति । चेच्छन्दोऽसंदेहे संदहवचनो
यदि वेदाः प्रमाणमितिषत्‌ । “ परेऽव्यये सवै एकी भवन्ति › [ मुण्ड० ३।२। ७ ]
‹ अत्र येते सन एकं भवन्ति › [ बृह० १ । ¢ । ७ ] ‹ नेह नानाऽस्ति ववंत्बन ”
[ बृह० ४।४। १९ ] इयादिश्ुतिभिरविददनुभवेन च सकारणस्य जगतो बध्यत्वा-
दियभिप्रायः । उपनयनिगमने आह--तस्मादिदं ताद्रुशमिति । एषामनुमानानां
संक्षेपेणाऽऽमासानुद्धरति--श्ुद्ध मिति । धूमवदधूमानुमानवदिदं साधने बाध्यत्वादिरूपं
शुद्धं निदुष्ट॒तत्तदरपांञ्चरूप्यान्वयापक्षधर्मेवादिपञ्चरूपोपेतत्वारियथ; । अनेनान्व-
यव्यतिरेकत्वमेषामनुमानानां व्यतिरेकव्याप्तावात्मा दृष्टान्तः ॥ १७० ॥

छठ° टी०-- ननु ! आसन अक्ल संमतः ' (तेत्ति०२। १११]

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षेपश्ारीर्क१्‌ । ५५९

[$> क

इत्या दिशुतिषिरुद्धं जगतोऽनज्ञानहेतुकषवानुमानमिर्याशङ््य निराङ.
रोति-

अनुमानमागमविरद्धमिदं

प्रतिवादिनो यदि मतं तदसत्‌ ।

न तमोऽतिरिच्य जगतो ननक-
प्रतिपादकं वचनमस्ति यतः ॥ १७१ ॥

अनुमानमिति । ुतोऽपतदिस्याह-न तम इति । आष्मनः फुटस्थस्व परि-
णामासमवात्‌ ‹ इन्द्रो मायाभिः ' [बु०२। ५) १९] इतिच
मायापरिणामत्वश्रतेः ( तम आसीत्‌ [ ऋ० सं० € । ७। १७ `] इत्या-
दिशरुतौी षान्ञानस्य जगक्कारणत्वभवणद्ञानमाषयोश्रामेदान्नागमनि-
सुद्ध मिदमनुमानमित्यथंः ॥ १५७१ ॥

अ० दी°-ननु ° मायां वु प्रकृतिम्‌ › [ शेताऽ ४।१० ] इलयादयागमानामक्ञा-
नम्यतिरित्तजगदुपादानमायाभिधानलत्तिबौधितविषयाण्यनुमानानीति शङ्धिता परिहरति-
अनुमानमिति । तदसदिति दुषणप्रलिज्ञायां हेतुमाह-न तम इति ॥ " नसदा-
सीन्ो सदासीत्‌ › इयुपक्रम्य “ तम आसीत्‌ ` इति तमस एवं जगद्वीजलरं स्पष्ट प्रद
इयते । तमशाज्ञानमे श्रुतिषु श्रूयमाणमिति तदेव कचिन्मायाऽक्षरमव्यक्तमसदब्याकृतमि-
सयािशन्दैरभिल्प्यते । अतस्तमेभ्यतिरेकेणार्थान्तरं जगजनकमस्तीति प्रतिपादकं वेदवचनं
नास्ति । तस्मान्मायाश्रुतिननुमानबाधेका । अत एवात्रोपधिक्ङ्काऽपि न यत इति तम
आीदियादिधरुतिभिविंरोधादिति भावः ॥ १७१ ॥

सु० टी०-नन्वन्ञानक्षोमिकेश्वरशक्तिमाया सा षनज्ञानेकिंतु
दोषत्वादज्ञानसहक रिणीति चेन्न दोपान्तरानपेक्षस्पेवान्त(नस्य जग-
द्धेतुख भित्युक्तत्वादिष्याह-
विषयकरणदोषान्न भमः संविदि स्पा-
दपि तु भवति मोहत्केषलदेवमेष ।

[+भ „क

भगवति परमात्मन्यद्वितीये समस्त-
दयमतिरियमस्तु भर न्तिरज्ञानहेतुः ॥ १७२ ॥

षिषयेति । काषछटालाक्त चेतन्यमेव माषाक्षोमक नास्यदिति मिः।
पृथमेव व्याख्यातमन्यत्‌ ॥ १७२॥

५५४ दीक्षाद्यसमेत- { २ द्वितीयोऽध्यायः ]

अण 2 ०--नन्वज्ञाने चेदुपादाबं चह तेस्य क्षोभकतया सहकारि रिंचिदम्युपेयं
काचादिस्थानीयं तचभ्युपगम्यमानं श्ुतिस्पृतिप्रसिद्धे्वरा्रयमायाल्यमन्ञानादन्यदेषेति
अननाज्ञानस्य स्वकार्ये सहकार्थपेक्षामावादियभिप्रेयाऽऽह--विषयकरणदो षा दिति ।
प्ौष्यये पयमिदं च्यार्यातं सवेतरज्ञानक्षोभकं चैतन्यमेव काचादिरूपेणापि तस्यैव

क्षोभकतयाऽवस्यानाङ्गीकारादिति भावः ॥ १७२ }

ख० टी०--कथं पुनरेकमेवाज्ञानमेकद्मिन्नेव बरह्मणि दुःखित्वस्वं
ज्ञत्वादिविरद्धधमकजीवेश्वरयोरुपाधिः स्याद्विरुद्धङूर्पस्य भिन्नहेतु-
नियम्यत्वाद्‌ति चेदुक्तवलक्षण्यगददित्याह-

अज्ञानिनो भवति दुःखमनेन क्ट

सर्वेश्वरस्य न खलु परतिभास्ततोऽप ।
सव॑ज्ञतादिगुणजातममुष्य नास्प

संसारिणः स्फुरति मोहसमन्वितस्य ॥ १७३ ॥

अज्ञानिन इति! आवृतानिस्वमुक्तानन्दत्वस्य ज वस्पेत्य्थः । अनेनाज्ञानेन
बाधक्ातनेत्यथः । प्रतिमास्तोऽपि स्व स्मिन्निति शेषः । अमुष्येश्वरस्य
वशेनाऽनावरकत्वाद्स्मिज्नीग्वरे स्व॑ज्ञतवजगत्कतुंत्वादिविकियामाच्रम-
नेनाज्ञानेन व्लृक्त मवतीति संबन्धः । जीवस्व सवज्ञताद्यस्फरणे
देषुमाह- मोहेति । एकाज्ञानकास्वापि सर्वज्ञत्वाद्रज्ञानावृते जीवे
रफुरणामावों युक्तं इत्यथः ॥ १७३ ॥

अ० ठी° ~ नन्वेकस्यैव॒ चेतन्यस्थश्चरत्वे जीवते वैकमेवज्ञानमुपाधिशचतस्यात्कथं
सुक्तवसंसारिवसवेजञतराल ङ्ञतवादिव्यवस्येति चेदज्ञानोपायेरेकतेऽपि पू्क्तरूपमेदात्दुपप-
तिरियाह-अनज्ञानिन इति । अनेनाज्ञानेन क्ठपतं विवर्तितं दुःखमज्ञानिनो भवति ।
आवरणप्रधानं श्ञानं चेतन्यपारतन्ब्यापादकमिव जीवे भाति । अतप्तक्षिन्दुःखिादि-
्मबीजं भवति । अतोऽहं न जान इलज्ञानिमासनि पद्यत जीवस्यैव दुःखितं
भवतील्थेः । स्वश्वरस्य॒विक्षेपप्रधानाज्ञानोपाधिकस्य न खट प्रतिभासतोऽपि दुःखं
भवति तस्य ज्ञानप्रतिबन्धकाहंकरणायमावादि तु तसिन्छाभाविकस्रूपातिरस्कार-
सस्रोपरागतो विक्रियामिवाऽऽपज्ञयतीव जगत्छष्टतरादिकं धमंनातमापाद्यतीवेयरथैः ।
एवमेव स्क्ञवादिव्यवस्थाऽपीयाह--पर्वज्ञतादीति । अमुष्येश्वरस्य मोहसमन्वित-
स्येति जीवस्येश्वराभिन्नस्यापि सवैन्त्वायस्पुरणहेतुः ॥ १७३ ॥

[ २ दितीयोऽध्यायः ], संक्षेपशारीरकम्‌ $ ५२५५

क क (1

सु° टी०-ए्वं स्वमतेनोप्पादितं माष्यकारादीनां जीवाज्ञतावच-
नाभिप्र्पमुप्संहरति-- `
[+ कषक +> दि र [विन वि
जवन्माक्तगतय यद्यह भगवान्सत्तप्रदयायपरप-
[ब + [कअ पूः ©. नि
्जविाज्ञानवचस्तदींदगुचितं पूरवापरारोचनात्‌ ।
न (५ पुः ४५ निस चना
अन्यत्राप तथा बहूुश्रुतवचः पूवापराटाचना-
9 व्यं 4 क हृत्य ट पन्य [9
तव्य पारहुत्य्‌ः मण्डन्‌वचस्तदेध्यन्यथा प्रास्यतम्‌ ॥१७४॥
जीवनमुक्तिगत इति । जीवन्भुक्तिनिरूपणे स्थित इत्यर्थः । ईटगितिं
एषेक्तिं परागज्ञति । अन्यत्रापि माष्ये । मण्डनाद्युक्तरीत्याऽपि
जीवाज्ञतसम्थं न संमवतीति चेन्न तस्य मतान्तरत्वेन माध्यकारानभि-
मतत्वाहिल्थाह- परदयेति ॥ १५५४ ॥
अ< टी०-तदेव चिन्मात्राश्रयविषयमङ्ञान तद्रशदेव च चैतन्यस्य जीवेश्वरभाव-
स्तद्रतधर्मन्यवस्या चेधयुक्तं तत्र जीवस्याज्ञानमिति सिद्धवत्कृय जीवन्पुक्तिप्रकरणेः व्यवहा-
रोऽस्यन्यत्र च॒ भाष्यकारीय. एव. ताद््मो व्यवहासे दृश्यते सो प्पयुक्तरीयेत् व्याख्येय
इ्याह--जीशन्मु कतीति । भगवाञ्श्रीकृष्णप्तदुक्त प्रयेतव्धवेः हेतर्थं विशेषणं सत्संप्र
दायप्रमुरिति स जीनन्मुक्तेगतो जीबन्मुक्तिप्रकरणं प्रकृय स्थितो ^ यद्‌ ते मोहकञिल
बुद्धिव्यैतितःरेष्यति. ' [भ०. गी ० २। ९२] इति यजीवाज्ञानवच आह तदंद्गुचितमुक्त-
न्यायेन चिन्मात्राश्रयनिषयमप्यज्ञानं जीवकोटावावरकतयः स्पष्ट भवतश्वरकेट चिन्मत्रे चन
तथा स्पष्टी भवतीति, कृवा जीवाज्ञानभ्यवहार इति युक्तमियथः । अन्यत्रपि य्रन्थान्तरे च
बहृश्रुतो भाष्यकारस्तस्य क्वः पुव।परालोचनादित्थमेव नेतव्यं कि. तु मण्डनवचः प्रिहयः
यक्तवा हि यस्मात्तदन्यथा प्रस्थितं प्रस्थानान्तर्‌ तजीवद्येवाज्ञानमिति, मण्डनस्य मतं
यत्तयैव तदस्तु नास्माकं तदुपरेष्यमित्यथः । यद्रा भगवानिति भमगवत्पादाः श्रामच्छ.
खरचायौ उक्ताः । सत्संप्रदायप्रमुरिति. च. तद्विशेषणम्‌ । बहश्रता> सुरेश्वराचार्यपरमृतयः +
अन्यत्समानम्‌ ॥ १७४ ॥

छ ठी -अन्य्रापःत्युक्तं माध्यमथतो दर्शयति-
जीवस्य कार्यकरणा पिपतेरविया
दोषान्वितस्य तमसाऽववृतमन्धटृषेः; ।

१ क, ^तमूदव़ृ +

५५६ टीकादूयसमेतं- [ २ दर्तयोऽष्यायः ]

ज्ञानं निरावरणमेश्वरमित्यपीदं
भाष्याक्षरं कथितनीतिवशेन योज्यम्‌ ॥ १७५ ॥
जीवस्येति । अश्चरबाह्यणेऽकिद्याविशिष्टः कार्योपाथिरासा जीषो
निरतिशयज्ञानश्क्तिरासाऽन्त्यामीत्याहि । तथाऽन्यन्न त्वं न जानीषे
धर्माधमंप्रतिबद्धज्ञानशक्तित्वादहं त्वनावरणज्ञानशक्तित्वष्टेदेत्यादि ।
तदप्युक्तन्यायेन योज्यमिव्यर्थः । कार्यं स्थलशरीरं करणं लिङ्घम्‌ ।
तद्वच्छिन्नस्याविदेत्य्थः । अत्र हेतुः- दोषन्वितसेति । पर्वपृद॑संसार-
वासना दोषः । त्वं न जानीष इति माष्यं वक्षंयति-तमसेति । अन्ध-
इष्टेः प्रतिबद्धक्ञानशक्तेः । ज्ञानमिति संबन्धः । तन्तेणोत्तराधदयं
दुशंयति- ज्ञानमिति । ज्ञानं नित्यमुक्तात्मस्फुरणम्‌ ॥ १७५ ॥
भ० टी०--तथाऽन्यदपि भाष्ये जीवाज्ञानामिधायि यत्तदथत॒॒ उपादायोक्तप्रकारेण
योग्यमिलयाह--जीवस्येति । अक्षर्राह्णमध्ये तावदुक्तमविद्याविशिष्टः कार्यैकरणो
पाधिरात्मम जीव॒ उच्यते । नियनिरतिशयज्ञानरक्टयुपाधिरात्माङन्तयौमीश्वर उच्यते ।
एतदिह पूवर्धेनाथतोऽनदितं धमोधरमेप्रतिबद्व्ञानशक्तिलवं जीवस्य दोषस्तेन दोषेणान्वि-
तस्य जीवस्याविया न तद्रहितस्ेश्वरस्येति योजना । तमसाऽऽ्ृतम्‌ढदष्रेति तस्याविद्या-
वत्त्रमनुभवतिद्धमिति दशयति । तथा भगवद्रीतामष्येऽपि-- त्वं न जानीते धर्माधर्म
प्रतिबद्धज्ञानरक्तिखादहं तु नियञ्द्वुदधमुक्तस्वमावलादनावरण्ञानराक्तिवादेदेयादि यदुक्तं
यच प्रागुक्तं यचान्यत्रपयुक्तं भवेत्तत्सवैमपि कथितनीतिवरोनोक्तन्यायेन योञ्यमि्युत्तरार्ध-
नाऽऽह--ज्ञानं निरावरणमिति ॥ १७५ ॥
चु° ठटी०-कथितनीतिमव स्पष्टयति--
स्पष्ट तमःस्फुरणमन्न न तच तद-
त्सर्वेश्वरे तदिति तन्न निषिध्यते तत्‌ ।
मिम्बे तमोनिपतिते प्रतिविम्बके वा
देहद्यावरणवर्जितचित्स्वरूपे ॥ १७६ ॥
स्पष्टमिति । अत्र जीवे । तन्न सर्वेश्वरे । न तत्स्पष्टमिति तत्तत्र निषि-
ध्यत इत्यथः । अद्वितवादिनः कथमनच्र तचरेति विमाग इति चेत्तत्राऽऽह-
निम्ब इति । ओपाधिकस्वप्रतियो गिकस्वव्याप्यवरत्तिमेदाश्रयत्वे सत्यौ-
पाथिक (* परिच्छेदद्यून्य इत्यर्थः । व्याप्यवृत्तीस्यवच्छिन्नभ्यावुत्तौ ।

# स, पुस्तकस्थोऽयं मन्थः ।

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षेपशशारीरकम्‌ । ५५७

परतिबिम्बक इति । उपाधिनिष्ठत्वे सत्यौ पाधिक)स्वप्रतियो गिकष्याप्यवृ्ति-
मेदाभय हत्यथंः । बिम्बे बिम्बेश्वरे । तमोनिपतिते मायाप्रतिदिभ्बिते-
श्वरे वा । कथमीश्वरे तमो न स्पष्टमिति चेत्तत्राऽऽह--देदद्रयेति ¦ तस्ब
वेहद्याम वेनाज्ञानम्यञ्काहंकार्युन्यत्वादित्यर्थः ॥ १५७६ ॥
अ० टी०--कथितन्यायमेवाऽऽविष्करोति---स्पष्टं तम इति । सत्र जवि तत्र
सर्वेश्वरे तमःछ्छुरणं तद्वजीव इव न स्पष्टमिति छत्रा तत्र सर्वेश्वरे त्तमो निषिध्यते
न तमःसंबन्धस्येवाभावादिति योजना । यदि. जीवाश्चितमज्ञानं न भवताश्वरे च तनिषि.
ध्यमानं तदाश्रितं न भवति तर्हिं किमश्रितं तदिव्येक्षायामाह-बिम्ब इति । विम्बे
तमेनिपतिते कारणमायप्रतिबिम्बित ईश्वर प्रतिनिम्बके कार्योपाधिमायागताभासविशिष्टे जीवे
वान तम इति नकारानुकषणेन योजना । अपि तु चित्छरूपे । देहद्रयावरणवाजतेति
चित्स्वरूपविरशेषणेनोपाधिसेबन्धं निरस्यति काथकारणोपाधिरहिते तदुपरक्षिते सर्वानुस्यूते
चिन्मत्रे तम अश्रितमियर्थः ॥ ९७६ ॥
सु° ठी ०--एवं च किंचिज्ज्ञो जीवो ग्रूढत्वात्सर्वज्ञं च बह्माज्ञानत-
ज्जराहित्यादित्य्थंकभपि माप्यमावृतत्वानावृतवपरं न तु तयोरज्ञान-
मवामावपरमित्याह-
फिचिजज्ञताऽस्य तमसाऽऽवृतनित्यष्टः
सर्वज्ञता पुनरमुष्य परस्य पुसः ।
अन्नानतजकरणादिषिवनितता-
दित्येतदेवमुपपन्नतरं हि भाष्यम्‌ ॥ १७५७ ॥
किचिञ्तेति । एतच जीवस्येभ्वरविषयमज्ञानामिति पक्षे न घटते
तदेश्वरस्थापि परिणामित्वेन सर्वज्ञत्वासंमवादिति मावः ॥ १७७ ॥
स० टी०--एवं चिन्मात्रमेवाविदावशाजीवत्वरमश्वरतरं च मजत इयसिन्पक्षि जीव-
स्याज्ञानित्वादिकमीश्वरस्य सरज्त्वादिकमिलायमिदधद्धाष्यं समञ्जसं न विपर्यय इयभि-
प्रेयाऽऽह--किंविञ्ज्ञतेति । सपष्टयोजनं पयम्‌ ॥ १७७ ॥
सु० टी०-उक्तमेव किंचिञ्ज्ञत्वं सर्वज्ञत्वं च तत्कतारणकथनेन
द्रहयति--
अज्ञोऽहमित्यवगतिनं परस्य पुसः
सरवेज्ञतावगतिरात्मनि नास्य वृतः ।

५ ख, “स्थाप ।

५५ ` टीकाद्रयसमेत- [ २ द्वितीयोऽध्यायः {

अत्रापि कारणमरैरुतिवनितलं
तंदत्तया च परमेऽत्पतर च पि ॥ १७८ ॥

सज्ञोऽहमिति । परस्य नाहमज्ञ इति धीङद्धयादावमिमानराहित्यादस्य
चाल्पकस्य जीवस्य नाऽऽत्मनि सर्व॑त्ततावगतिरहंङतिबद्धत्वात्तत्तादा-
त्यापन्नत्वा दित्यर्थः ॥ १५७८ ॥

अ० टी०-नलु चिन्मात्रस्य चेदज्ञानाज्जविश्वरभावस्त्हिं तस्योभयत्र समत्वात्कथमीश्वरे
समैजञत्वमज्ञानतत्कार्यैविव जितत्वं च जीवे चाक्घलादिन्यवस्था द्योश्चिन्मात्रगताज्ञानायत्तत्वा-
विशेषादिति चेत्त्राऽऽह--अज्ञोऽहमिति । पूर्वापेक्तप्रतिज्ञायासुततरर्धेन हेतुमाह--
अत्रापीति । अत्रोक्तव्यवस्यायामपि पमे पुसीश्वरेऽहंकृतिव्जितव्महंकारात्माभिमानरहि-
तत्वं सरव्ञत्वादिप्रथनेऽ्ञतवदिरप्रथने च कारणमस्पतरे पुंसि जीवे च पुनस्तदत्तयाऽदं-
कारात्माभिमानवत्तयाऽज्ञवादिस्फुरणं चेति योजना । तथाच चिदात्मनो जीवकोटावह-
कारायधिकोपाधिप्रवेशयदीश्वरकोटौ च तदभावायुक्ता यथोक्तव्यवस्येति भावः ॥ १७८ ॥

सु० टौ०--नन्वीश्वरस्याप्यज्ञानसंबन्धश्रेत्कुतोऽहकाराभिमानरादहि-
स्यमिति तत्राऽऽ्ह--

निम्बस्य नारि तमि भरतिमिम्बकस्प

संघटनं कविदरकरणन शक्यम्‌ ।

वक्तं प्रभोः सकटलटोकहितावतार-

स्वेच्छाविनिभितवपुरवरमन्तरेण ॥ १७९ ॥

बिम्बस्येति । बिम्बेभ्वरस्य प्रतिबि्बेश्वरस्य वा न क्रविद्हंकारेणः
संघटनं मोहनं शक्यं वक्तमहमिहवेत्यनुमवेन परिच्छिन्नस्य दुःखाद्याभया-
हकारस्य सवात्मकेश्वरेऽसंमवात्तस्य स्वरूपावरणगुन्यतादित्वर्थः । ननु
तस्यापि अहं सर्वस्य प्रमवः' [म० गी° १०।८] इत्यादावहंमानः श्रूयत
इति चेत्सत्यं स तु न भ्यामोहकः स्वेच्छयेव गृहीतत्वादित्याह--सकः-
ठेति । रक्षोवधादपियुक्तं मक्तामिलपितवितरणप्रयुक्तं॑वा यत्समस्तप्ा-
णिनां हितं तदथेमवतारो यस्येवुशं स्वेच्छानिर्मितं न तु मोजककर्मा-
जितं यन्मापिकं करीरस्य तद्यतिरेकेणेत्य्थः ॥ १७९ ॥
५
१ ग. तदद्धता।

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षपशारीरकय्‌ं + ५५९

अ० टी०-- नन्वीश्वस्य्ञानसंबन्धश्वदस्ति तद्यहंकरणसंबन्धोऽपि स्यादितरस्येवेति
चेन्नेयाह--बिम्बस्येति । बिम्बध्य॒ चिन्मात्रस्य क्षचिद्धिषयेऽहकरणेन संषद्नं
चकु न शक्यं तस्य सवैविकट्पाधिष्ठानतया कूटस्थस्य निर्विकल्पज्ञानरूपत्वानापि
तमसि कारणान्याङ्ृतात्मकेऽज्ञाने प्रतिनिम्बरकस्य क्चिदहंकरणन सघनं वक्तु शक्यं
तस्याज्ञानतत्काय। धिष्ठतृत्वेन सखातन्यात्तस्मिनङ्ञानतत्कः यङ तातिशयायोगादिति योजना ।
कथं तरहश्वरस्य सतः श्रीकृष्णस्य “ अहमाप्मा गुडकेञ्च › [ भः गी० १०।२० |]

9 ® क

इलयायहंकरणसंबन्धन्यजञ्जकं वचन तत्राऽऽह--प्रमा रिति । सकल्छाकहिताय योऽवता-
रस्तस्िन्स्ानां भक्तानामिच्छया प्रार्थनया विनिर्मितं सकद्पमात्रेण सपादितं वपुवैरं वपुः-
्रेषठमन्तरेण तद्जैयित्वा तत्र हि व्यवहारसिद्रये प्रभुणाऽहंकरणं स्वातन्त्यणाद्गीकृतमिति

भवः ॥ १५७९ ॥

सु° ठी०-ननु माऽस्तु तस्याहमध्यासस्तथाऽप्यज्ञानाश्रयत्वादृज्ञानि-
त्वच द्धिः स्यादिति वेननेच्याह--

नाहछतिं च परिहृत्य तमस्विताधीः ,
संभाव्यतेऽपहतपाप्मनि नित्यमुक्ते ।

तामन्तरेण घटते न च मूढभाव-

सभावनाऽपि परभेरितरि प्रसन्ने ॥ १८० ॥

नाहृतिमिति । अहमध्पासद्ररिवाहमज्ञ इत्यज्ञव्वधीदक्षनस्स्वामावि-
कापहतपाप्मत्वादिबोधब। धितस्याज्ञानस्य नाऽऽवरण।तमनेश्वरे प्रतिमास
इत्यथः । तद्मावे च नतरां तच मूढत्वसं मावनेत्याह-तामिति । प्रषन्नेऽ-
नव च्छिन्नतया प्रकाशमाने ॥ १८० ॥

अ० ठी ०-- तदयहेकारसंबन्धामविऽप्यज्ञानसेष्धदेवेशस्यज्ञानितवस्पुरणं स्यादिति
चेनेयाह--नाहेकरतिं चेति । स्वाभाविके दीश्वरस्यापहतपाप्मवादि ताद्यो परेश्वरेऽदहं-
हृति विरहम्य स्वतस्तमखिताधीनं संभाग्यतेऽपहतपाप्मघवादिस्रमाविरोधादियथः । ताम-
न्तरेण त्मस्िष्वधियं विना मूढमावसंभावनाऽपि परमेशितरि प्रसने सभावनिमेके प्रका-
शमने न च घटते । तथा च चित्सदानन्देशवरख्भाववाधितवपुष्टातस्िन ज्ञानावरणप्रति-
भासस्तदभवे च न मृढभावोऽतः स्वभावानुरोधीश्वरत्रसवैङ्ञलादिफ़मेव तत्र भति न विप-
रीतमिति मावः ॥ १८० ॥

५६० टीका ्यसमेतं~ [ २ द्वितीयोऽध्यायः 1

सु० दी ०-नग्ीश्वरस्थेच्छिकविग्रहपरिपहेऽप्यज्ञतमवजंनीयं ददिः
स्वस्याज्ञव्वव्यापतत्वादिति चेन्न तस्य सर्वज्ञत्वेन वरित्वादित्वाह--
सरेच्छाविनिर्मितवपुजनेऽपि तस्य
नाज्ञानितावगतिरस्ति वरितहेतोः ।
वश्यत्वहेतुकमिदं स्फरणं नराणां
नाहं विजान इति नास्ति हदीश्वरस्य ॥ १८१ ॥
स्मेति । वरशिलेति। अज्ञानं प्रति नियम्तुत्वादिव्य्थः। न हि वशीकरृता-
ज्ञानस्य तस्प्रमवेरबुद्धचादिभिरमि मवसंमव इति मावः । जीवस्य वज्ञ
नपरतन््रस्य युक्तस्तद्भिम्रत्वेनाज्ञत्वानुमव इत्याह ~ वरयेति ॥१८१॥
अ० टी०--तथाऽपश्वरस्य सखेच्छाविग्रहेऽहंकारादिसेबन्धदशनादज्ञत्वा्यपि तक्षिन्स-
भाव्यत इति चेत्तत्राऽऽह--स्वेच्छाविनिभितेति । सत्यं सेच्छविनि्ितवपुरहंकरण-
मपि कदाचिद्धवेत्‌ । एतावता तद्येश्वर्याज्ञानितावगतिर्नास्षि न कर्प्यते कुतो वरि-
त्वहेतोरज्ञानवरित्वात्‌ । न हि योऽ्ञानं वरीकृलया्क।रं शरीरं च सेच्छावक्षादसृजत
तस्य खातन्त्यस्य स्फुटलात्तसिमस्तत्कार्थगतपारतन्त्यस्याऽऽरोपसंमवनेदयथैः । यस्मान्राणां
जीवानां नाहे विजान इतीदं स्फुरणं वद्यदेतुकं का्यगतपारतन्ञ्यारोपनिमित्तकमतस्तद्‌-
मबादीश्वरस्य तदाबरणख्येण नाहं विजान इलज्ञान्ुरणं नास्ति खच्छवतरिऽ्पी-
यर्थः ॥ १८१॥
सु° टी०-कथं तदि रघुनाथस्याज्ञरवा दिष्यवहारः पुराणादिषु श्रूयत
इति चेन्न तस्य तत्रैव निरङ्कुशेश्व्भ्रवणेन सव॑ज्ञतवेऽपि संकल्पितकिय-
रकाठाज्ञानस्य स्वीकरतमानुषचारिडयनटनाय स्वयमेव प्रवर्तित्तला-
दित्वाह-
संकत्पपुकमभुद्रधुनन्दनस्प
नाहं विजान इति कंचन काटमेतत्‌ ।
महमोपदेशमुपलभ्य निमित्तमात्रं
तबोत्ससर्जं स छते सति देवकाय॑ ॥ १८२ ॥

संकल्येति । ननु तज्ञानं बरह्मोपदेश्ापनोययत्वाजीव।ज्ञानवस्पारवइयप्र
युक्तमेषाऽऽस्तामिति नेत्याह- हेति । देवका्यरक्षोवधानन्तरमिवमज्ञानं

ग~~“

१ ग, °जतोऽपि । २क. ग, “तेन {०

[ २ द्वितीयोऽध्यायः संक्षेपशारीरकम्‌ । ५६१

हास्यामीति संकल्पितत्वात्स्वयमेषोत्ससजं निमित्तेन तु बह्मोपदेश
इति व्यागस्वातन्डयबोधकपुराणदेव ज्ञायत इत्यर्थः ॥ १८२ ॥
अ० दी०--नन्वज्ञतवादिकमर्पीश्वरस्य श्रीरामावतारे दृष्टमिति चेत्तदपि स्व(तन्त्रयवि-
जुम्मितमेव न जीवानामिव पारतन्यप्रुकतं॑तद्ञल्दिः संकट्पपूर्वकलश्रणादिसाह--
संकत्पपूर्वकमिति । कंन कारं दुषटरक्षसनाशपर्यन्तं नाहं विजान इ्येतदज्ञखं
संकल्पपूवैकममूननर्हकरणपारवश्वेमेष्व्थः । नन्वोपदेशिकवियापोदितघ्वा्तस्याप्यज्व्वं जीवा-
्षत्वसममिति चेनेयाह--बह्यो पदेक्ञामिति । ब्रह्मणः प्रजापतेरुपेशं निमित्तमात्रं
सकल्पयागस्य द्वारमात्रमुपङम्या$श्दाय तञ्च ॒देवकार्थ देवकण्टकोद्धरे कृते सव्युत्स-
सजे संकल्पगृहीतमप्यज्वं स्वाम्येव तसाज म॒ रोकवज्जन्यविद्याबटादिति गम्धते
स्वातन्त्यस्य रामे कदाऽपि तिरोधानादशेनाश्यथैः ॥ १८२ ॥
सु दी०--उक्तमुपसंहरति-
9.
अज्ञानवर्जिततया परमेश्वरोऽसौ
॥ # [क =
सर्वज्ञ एव यदर्हरृतिबन्धहीनः ।
ज्ञानं निरावरणमिष्टममुष्य यस्मा-
(4) कप 14 [5
जीवस्य सावरणमेब यतोऽननित्नः ॥ १८३ ॥

अङ्ञानिति । बुद्धचादयध्यासहीनतया स्वगत्ेनाप्यज्ञानेनाऽऽवृतस्वादीक्ञः
सर्वज्ञ इत्यर्थः । जीवस्येति । यतश्च जीबस्य तत्स्ाघरणमत एषोऽनमिज्ञ
इत्यर्थः ॥ १८३ ॥

अ० टी०--तस्मादीश्वरध्याज्ञानसंबन्धेऽपि ज्ञनावरणाभावादितरस्याहंकार्कञ्चुकि-
तया तत्सत्वादिति युक्ता सवेज्ञत्वा्नवाष्व्यवस्थाऽस्मन्मत इव्युपसंहरति--अज्ञानवजि-
ततयेति । यच्छब्दस्तस्मादर्थे प्रथमं योऽयः । यतोऽदंकृतिरूपबन्धहीनोऽत॒ आवरणात्म-
काज्ञानवर्जिततयाऽसौ परोक्षः परमेश्वरः स्वङ्ग॒ पएेयन्वयः । अथ।दहंकृतिबन्धवत)ऽज्ञ-
तमस्पज्ञत्वमनीश्वरत्वं चेद्युक्तं भवति । उक्त्यवस्थायां पूरवततं नियामकं स्मारयपि--
ज्ञानमिति । अमुष्येश्वरस्य ॥ १८२ ॥

सु° टी०--ननु चेतनत्वाज्ञानाभयण्वाविशेषे कुत इवं जीवेग्वरया
वैटक्षण्यमिति तत्रा ऽऽह--~

सरवभमाणफलपृतक्मस्तसमि-
उक्नानं विषति परमः पुरुषे न जीवः।

७१

५६२ ीकाद्रयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यामरः ]

॥

ज्ञानं निरावरण॑मेश्वरमस्तु तस्मा-
उजं च सावरणमस्य विंशेषहेतोः॥ १८४ ॥
सर्वेति | सवषां प्रमातृणां चश्षुरादिसर्वभमाणामिव्यक्ततया तत्फट-
श्रताया संविद्‌ आवरणानभिमान्याः सवेप्रमेयाव'च्छन्नचेतन्यरूपा-
स्तासां समूहमनन्तचिद्रूपः परमाव विभर्ति सर्वेधरमेयोपादानखान्न तु
जावः परिच्छिन्नत्वादितीभ्वरज्ञानस्य निरावरणत्वं जीवस्य तु स्वूपमा-
टतमिस्वर्थः ॥ १८४ ॥
अ० ठी०-- ननुभयेोश्चेतनता्रिरेपे कथमीश्ञस्य ज्ञानं निरावरणं जीवस्म॒तत्साव~
रणमिति व्यवस्थेति चेततत्राऽऽद -- सव प्रमाण ति ॥ अयमर्थ॑ः-अस्ति तावत्सवेग्रमा-
णानां फठमृता श्रिपयस्छुरणामिधेया संपिव्मसिद्धा । सा च नाज्ञानेनाभिमान्या त्तस्य
अज्ञानानिवतैकत्वादन्यथा विप्रयव्यवहारासिद्धेः । तस्याश्च ्रतिप्रमाणव्यापारं जायमानतया
भासमानाया उपादानं ताबदयेश्षयते । तदपि स्वसमानस्वभावा संविदे्र सवेफटोपादनतया
स््रीनिकाऽखण्डेकरसाऽभ्युपेया । सा च ' विज्ञानमानन्दं ब्रह्म › [ बृ° ३ । <^ १
२८ 1 इतिश्रतव्रहमख्यैय सती तद्ध्मतया व्यवहियत इति । एषाऽक्षरयोजना--सर्वेषां
रमाणानां फल्वेन भवन्ती या समस्तसंवित्सवी एव संविदस्तदेव ज्ञाने तत्परमः युरुषो
निमि -स्वात्मतया धारयति न जीवोऽन्तःकरणवृत्तिपरिन्छिनचिदाभासमानरजञाकात्तस्य ३
फडितमाद-- ज्ञान निरावरणमिति । तस्मादिति प्रथमं योज्यम्‌ । तथा च चेतम-
स्वसाम्धेनेश्वरस्याज्ञतानुमानमेतद्विरोधाद्विपक्षे बाध ङाभावाचाप्रयोजकमिति सिद्धम्‌॥ १८४ ॥
सु०° टी०--किं च“ तस्य मास्षा स्वमिदं विमाति ` [ कठ० ५41
१५ ] इति स्वत एवाज्ञानतत्कार्यमासकत्वश्रुतेरपि निरावरणमेश्वरं
ज्ञानभ्त्यिह-
अन्ञानतज्जमखिलं जगदात्मभासा
नित्यं परकाशयति संनिहितः सदात्मा ।
जीवस्तु नैवमिति सावरणं तदीयं
ज्ञानं निरावरणमेश्वरमुच्यते हि ॥ १८५ ॥
अज्ञानेति 1 न ह्यावृतेनासत्कल्पन ज्ञानेन प्रकाशनं सं मवति व्यवहि-
तत्वादित्यनावृतचेतन्थ इश्वरः सव॑ज्ञो मवतीव्यर्थः । यतः सदातसाऽत
एव संनिहितः । सदयिष्ठानकं हि सव॑मावरणाव्यवधानास्सति संनि-
हितमित्यथः 1 जीवस्य तु स्वाध्यस्ताज्चनव्यवदहितेषु क्रामिकमेव ज्ञान-
भिति सावरणं तद्नुमुयत इत्यथः ॥ १८५॥

[ २ ह्िवयोऽध्यायः ] सक्षेपक्ारीरकम्‌ ॥: ५६३

अ० दी०--विरोपदेतोरिषयक्तं विशेषमेव स्फुटयति--अन्ञानतम्नमिति ।
सदात्मा सच्छन्दनि दः प्रमामाज्ञानाययिरं जगत्तदधिप्ठानतने सदा संनिहितस्-त्छ-
मास्रा स्वाभाविकेन येतन्यञ्योतिषा प्रकादग्रयादियवत्छये प्रक्राशयति | आदियवत्स्वमर
प्रकाशमानः स्ाध्यस्तं स५ प्रकाशयति । जीवस्तु नेवं तस्य सखतःसिदधज्ञानरूपतेऽ्युपा-
धिप्रविष्टतया प्रश्च्छिनत्वादियतो हेतेस्तदीयं ज्ञानं. सावरणभश्वरं तु ज्ञानं निरावरणमिध्यु.
च्यते । हिशब्दो विद्रभिद्धयवद्योतकः । जीवस्य हि ज्ञानं पुण्यापुप्यप्रयक्तं परमाकरणव-
दोपतास्तम्यवज्ञात्तरतमभावेन जायमानमन्तःकरणवृत्तिकञ्च कतं भवति सावरणं वस्तुतखा-
नवगाहितत्वात्‌. । इश्वरस्य वेत्रविधदषासंबन्धानियनिरतिदायमेकसरूपं सनिरावरणमेव
भवतीलयभिप्राय्ः ॥ १८५. ॥

सु०ट। ०-ईभ्वरस्यानावृतव्वादेव समसं निधानान्नित्यसाववरयं न खन्ञा-
नसबन्धा मावा दित्यत विन्णुपुराणवाक्यं प्रमाणयति-
= र ५
ज्ञान त्कस्यामटठप्तचरा(
ककि
रपतद्‌षस्य सदा रफटस्य ।
क वाजगल्यत्र समस्तर्प्रा-
[कर ~, ¢ १
मज्ञातमस्यास्त हृ।द । स्थतस्य ॥ १८६ ॥
कानातक्रस्येति । अमलो स्जस्तमोम्यामनभिमृतः सच्वराशियस्य सत्वप्र-
धानमावाप्रतिपिभ्बितस्येत्यर्थः ।. अत एदापेतावरणादितवान्निव्यापरो-
क्षतेन स्वद्‌ाऽभिव्यक्तस्य सवान्तियांभिणः किमन्ञातमस्त त्यथः ॥१८६॥
अ० टी ०-- ईश्वरस्य निरावरणज्ञानलमावरणाभावाद्व, न, त्वयन्तम॑वाज्ञानासेबन्धा-
दियत्र विष्णुपुराणवाक्यं प्रमाणमाह--ज्ञान।त्मकस्ये ति । अत्रामटसचर ररि पपद-
नेश्वरप्याज्ञानसंबन्धः सूचितः सच्वस्याज्नानधमैवात्‌ । अपेतदे।षस्येत्यावरणासकाज्ञान-
संबन्धो निरस्तः । तत्र हेतुगै विधेषणं सदा स्फुटस्येति । वैपरव्येन वाऽनयेर्हतुदेतुमद्भावः।
्ञानातमकस्येति खदा रफ़टवे हेतुः । समस्तपुसां हदि प्थितस्येति सेजवान्तयमेलीक्या
सवेजीवविकक्षणतेन परमेश्वरवमुक्तमेवं वेधस्यास्य भगवतोञत्र. जमति फ वाञज्ञातम्‌-
विदितं विद्यते न किमपीत्यर्थः ॥ १८६ ॥
सु° टी०-- ईश्वरस्य वारोत्वे जीवस्य च वरत्वं पुराणान्तरमाह-
न क न, क ० = +
मायामा वितनुते किकैरेवभेनां
१ „न न, = ^
सवश्वर्‌; सततेमव्‌ व| करत ॥

५६४ ठीक्षाह्वयसमेत- [ २ द्वितीयोऽध्यायः }

इत्यादिवाक्यमुपपन्नतरं पुराणे
स्वाज्ञानमस्य च वर विदधीनभावात्‌ ॥ १८७ ॥

मायामिति । वितनुते का्यास्मना विस्तारयति यतो विभ्रुस्तद्रकश्षा तदे-
वाऽऽह--एवमिति । मवतु मायाया वर्श तथाऽप्यज्ञानेनाभिमूपेतेति
सेश्रयाह-- स्वज्ञानमिति । अज्ञानमाययोरमेदस्याक्तत्वाचिच्छक्तेरपमन्ञा-
नमपि तद्र्यमित्यथंः ॥ १८७ ॥

अ० टी०-- ईश्वरस्य मायाज्रिलविष्यं श्रवणमपि तत्र साक्षानिदिटमियाह--माया-
मिति । यताऽसौ भगवान्विथुरतो मायां वितनुते जगदात्मना विस्तारयति । यतश्च
स्वेश्वरोऽत पएैवमेनां मायां सततमेव वक्षी करोति न कदाऽपि परखशोऽसावियधैः ।
इलयादिवाक्यं पुराणे पठ्बमानमस्मदुक्तरीयोपपन्नतरमन्यथा तद्वाधिता्थै स्यादयः ।
तत्र मायासंबन्ध एषोक्त ईश्वरस्य नाज्ञानसेबन्ध इति प्रतिमासात्कथमिदमुक्तेऽरथ प्रमाण.
मिति चेन्मैवं मायावियाज्ञानशब्दानामथभेदाभावादियभित्रेयाऽऽह -स्वाज्ञानमस्य
चेति । चिदधीममावादज्ञानस्य सत्तस्पूत्योरिति शेषः । चितश्ेश्वरस्वरूपलवायुक्तमस्याज्ञा-
नवशितमियर्थः ॥ १८७ ॥

सु० ठी०-नतु माष्वादौ जीव एवाज्ञानमीश्वरे च तिषेधः
सर्वत्रोदधुष्यत इति कथमीश्वरेऽज्ञानसंबन्ध इत्याशङ्क्य तद्वचनं
सकलमुक्तरीव्येव योज्यं म वथाधरुतमित्याह--
जीवाज्ञतावचनभेवमिदं समस्तं
सवत्र योज्यमितरत्र च तन्निषेधः ।
तस्मात्समञजसमिदं मतमस्मदीय-
माचायंवाक्यमुपपन्नतरं हि तत्र॥ १८८ ॥

जनेति । इतरत्रेभ्वरे । फलितमुपसहरति- तस्मादिति । यतोऽज्ञानस्य
चिन्माजाभ्रयस्वेऽपि तत्र तत्र जीवाज्ञतावचनमुपपन्नं तस्मादित्यथः।
॥ १८८ ॥

अ० टी०-एवं अविश्वरयोरज्ञतवसर्ङ्गत्वधरमव्यवस्थ,मिघापिप्रन्थगतिमन्ञानोपाथिकतयै-
वोपपायेपसहर त-अ वाज्ञते तिं । समस्तमिदं जीवाज्ञतावचनं वृद्धरपनिबदधमेवम-
स्मदुक्तप्रक)रण सवत्र म्रन्थसंनिवेशेषु योज्यम्‌ । चिदात्मनि जीवलपाधतरिवाऽऽबरणात-
काज्ञानस्फुएणमियज्खो जीव इति वृद्धानां वचनामितसतर्वरे ताद्पपस्यष्छुरणामिप्रायेण

[ र द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ ५६५

तजनिषेष इत्यथैः । तदेव प्रयक्चैतन्यमेवाविदययाऽनेकजीवेश्वरादिभेदेन प्रयवभासत इलय-
समन्मतमाचायंसंमतं युक्तमेवेति सिद्धमुपतहरति--तस्मा दितिं । तत्रास्मन्मते ॥१८८॥
सु° ठी०--ङीहशं तन्मतं तदाह--
चेतन्थमेव तु तमस्वि तद्पवुदधं
सवज्ञमेतदिह विश्वमिम विभागम्‌ ।
क क ®, ~ क क
जवश्वरा च जगदत्याप नमिमात
इत्येव वेदशिरसः प्रथितः प्रचारः ॥ १८९ ॥
चैतन्यमेवेति । विन्मातरमेवाज्ञाना्रयस्तदेवाप्रबुद्धं प्रं सर्वज्ञमपि
तदेव । तच्चेह तमस्विनि वेतन्य इमं समस्तं जीपेशजगद्वेमामं निभि
मीत इत्यथः । न चेद्मस्म दिच्छाकल्पितं मतं कि तु सव॑बेदान्ततिद्धभि-
व्याह--इयेवेति ॥ १८९ ॥
अ० टी०-न केवठमाचार्यवाक्यमेवास्मन्मतानुसायैपि तु वेदान्तवाक्यप्रवृत्तिरपी-
दमेव मतमाश्रितेयाह--चै तन्यमेवे ति । तमस््यनायज्ञानशचबल्िति चैतन्यमेव तु स्वतो
निविभागे खगततमोविकारानुरोषेन तनैतन्यमप्रबुदधं का्योपाधिप्रवेरोनाज्ञं जी व॑शब्दवाच्यं
जायते । एतदेव चैतन्यं सवेगं कारणेपा्यनुरोधेन सवेवस्तूपरगेण प्रकाशमानं
सत्सवौवभासकतया सर्वज्ञं च सर्जवेश्वरौ जगदित्यपि चेमं विश्वविभागमिह्‌ व्यव-
हारकाठे निरमिमीत इत्येव वेदशिरसः प्रचारः भरथितः सवैदाखासु प्रसिद्ध इति
योजन । वेदान्तेषु हि ब्रह्मामवियया तदविद्यानिरासेनाखिरस्यास्य जीवेश्वरजगद्विभागस्य
निदतततर्भावापत्तिश्च श्रूयते ततसर्वस्यात्ियाकल्पितत्वमन्तरेण नोपपद्यते वियापेःदयस्या-
विययातमवनियमातसयस्य विद्पोद्यलरासंभमवात्‌ । तद्यथा ब्रहदारण्यके तावत्‌ सदाह्-
दरलतिद्या सर्वं भविष्यन्तो मनुष्या मन्यन्ते किमु तद्रहमवेत्‌ › [ बरृ° १।४।९]
इयक्षिपपृषैकं ‹ ब्रह्म वा इदमग्र आसीत्‌ › [ बरृ० १।४। १० ] इति वियो्पत्तः
प्रागपि ब्रह्मण एवाज्ञवमभिधाय ‹ तदात्मानमेवावेत्‌ । अहं ब्रह्मास्मीति तस्मात्सर्व.
मभवत्‌ › [वृ० १।४।१० ] इति तस्यैव विद्या सतःसिद्धसधज्ञसवौत्मकं
ब्रहममावं श्रावयति ब्रह्कण्डिकाश्चुतिः । अत्न सर्वमभवदिति श्रूयमाएरसवालमावस्य न
मुख्याथेलयं किं ल्वपवाद्‌ यैत च तथा च यदिद्रं सु जविश्वरजगद्विभागरूपं विश्वं तत्सवं
ब्रह मवद्रृह्मणः पृशद्नामृत्तद्रवति मविष्यचैयथैः । तथाऽन्यत्रा्यारोपप्रवादाम्यां विश्वस्य
प्रयगज्ञानसिद्धत्वं तद्माथा्यज्ञानवःध्यतवं चावगम्यमानमेकध्यैव चिद्‌ामनेऽङ्तञुद्धतवादिकं

१ क, “वयदेतदूच् ` ।

५६६ टोकरद्रयसमेत- [ र्‌. द्ितःयीऽष्यायः ]

स्कध्ेयया खविद्यया चोपपन्नभिति गम्नयति । तस्माच्छतिगितिपयौखोचनायामप्यस्मन्म्ते
युक्तमेनेतिम्यवः ॥ १८९ ॥
सु० दं ०--ननु तदेव तमरस्प)त्यय॒क्तभःभ्वरस्य सवज्ञस्य माप्स्वेन

परव्यामहकत्वादतश्च अ(वन्याभोहकरीग्वरमाया. ज.बाज्ञानान्िन्ेनति.
षेत्तत्राऽऽ८--

सवेशानजगद्विपागजनन शक्तरजंडा ष्णवी
मायेशानगता सतौ भवति सा जवावधिर्माहगीः ।

जीवानीश्वर एष मोहयति ते जीवा पिमृद्यन्त्यतः

®, म

शश्वद्धिश्वदगीश्वरो भवति ते जीवा विमूढा महुः ॥१९०५

जविशनेति । जीवेश्वरजगद्धेद्‌ निदानमूता या ३ष्णवी शकैः सेमेभ्वर-
गता सतौ मायाशब्दवाच्या मवति सेव च जीवमपेक्ष्य महमीरज्ञान-
पदवाच्या मवति वद्धव्यवहारादित्यथः । माह्यमोंहकत्व देवे चेन तु
पूरवाक्तव शित्वादिनिमित्तकमित्याह--जःवा>ति । ॥ १९० ॥

अ० टी ०--नन्वीश्वरो. जीवान्मोहयतःलवभिघानाच्छपस्यश्वरमाया उवम॑हकरी
जीवाज्ञानादन्येनेति वचेनेसाह--जीवेश्षानेति । या जीवादिजगदिमागजनन प्रयग
ज्ञानामिका जडा राक्तिः रेमन्नानगता सती वेष्णय माया मवति नान्या । जवावधि-
जीवमयादा जीवे स्ुटतरं व्यवहियमाणेति यावत्तेव शक्तिर्जावावधिः सती मोहर्गमाहारि-
दब्दवाच्या भवतति योजना । मायामेहयोर निन्चनीयत्स्वभावाविशेषानन सरूपमेदः भि
तक्तशक्तिवरिलेन तदरयतलेन चेशजीवयोमयिलवमृढत्म्यपदेशो मायारवा्वरपारत्याजवस्य
मायामोदितवन्यपदेशन्यवहारश्चेपपयत. इयभिप्रेयाऽऽह-जौीवानीश्वर ॥ ख सति.
सभज्वाज्ञतवायपि व्यवस्थितुपपयत इसाह--अत इति ॥ १९० ॥,

सु° 2 ०--एवं चाज्ञानेक्येऽपि जीवस्य संसारित्वमाविद्यकमः
श्वरस्य जगत्कतता मायिकाति दृ द्धानां प्रतिद्धिगुक्तेरेव्याह--
क न [श [ (ष [॥
अन्नानिनो भवेति म।हमिजम्तितं त-

वि

दूदुखं जगजनकता परमरस्य ।

{२ दितीयोऽयायः ] से्षकलारीर्कम्‌ १ , ५६७

मायामयी परवति तेन विटक्चणत्व-
पेकान्ततः भ्ुविधिरस्सु तयोः परषिद्धम्‌॥ १२१ ॥
अज्ञानिन इति । जी वस्येश्वरस्य चेध्यथंः । ताद थस्याज्ञानं भ्रमस्तस्येति
न स्यादिति चेत्तत्राऽऽह- तेनेति । जीवेश्वरयोरेक्षान्ततो वेद्न्तप्रसिद्धं
यद्वैलक्षण्यं तेनेव प्रागुक्तस्वातच्छयास्वातच्छयादिनित्य्थैः ॥ १९१ ॥
अ० टी०--अत एवरैकान्ञाने प्रति वशिव्वदयत्ववन्चादीशस्य जगद्धेतुलं जीवस्य
दुःविलरादिससारघमवचं म्यवतिष्ठत इति प्रकरणोपसंजिहीपैया ऽऽह --अज्ञा निन इति।

( 0

त्प्रसिद्ध दुःखभज्ञानिनो जीवस्य मोहविजुम्मितं भवति परमेश्वरस्य जगजनकता मायाम-
यीह भवद्युपप्रयत इयथः । तेन यथोक्तन्यायेनोक्तप्रकोरेण च तयोर्जविश्वरयोः श्वुतिशिरःसु
विरक्षणलमेकान्ततः प्रसिद्धे न प्रकारान्तरेणेत्यर्थः ॥ १९१ ॥
खु° ठी ०--इतोऽपि चिन्माचनिष्ठमप्यज्ञानं जीवगततया व्यव-
हश्न्तीत्याह-
(नक क $
चतन्यस्याज्ञानशक्तरनाद-
जीवितं तु व्यञ्जकं कल्पयन्तः
जीवारूढं व्यक्तमज्ञानमाहु-
जवि मूढः कथ्यतेऽतो वहून्ेः ॥ १९२ ॥
चैतन्यस्येति 1 यतोाऽनादेरपि चिन्निष्ठाज्ञानज्क्तेजीवत्वं व्यञ्चकमनुमू-
यते यथा परेषां व्यक्तियोग्यत्वे जातेरित्यथः । कुत इत्याह--जीवारूढ-
मिति । ततश्च जीतिश्वरजगद्धेदस्य प्रत्यगज्ञानवशादुपपत्तेनद्रित्मन्व-
यस्थ मेदययाहिप्रघ्यक्षादिभिवषि इति मावः ॥ १९२ ॥
अ० ठी०--ए सति द्धानां जीवाज्ञलवचनमप्युकतप्रकरेणोपपनमिति प्रकरणा्थमुप.
संहरति -चैतन्धस्ये ति । चैतन्यस्य चिन्मात्रस्य संबन्धिनी या तदुश्रयविषयाऽज्ञाना-
मिका शक्तेस्तस्या अनदिर्ञानात्मना ष्यज्ञफ जीघ्वं॑चैतन्यस्यान्तःकरणोपाध्युपरक्ततवल-
क्षणं कट्पयन्त आचाय जीवारूढं सदज्ञानमज्ञानात्मना व्यक्तमाहुरतो देतोबहुेिदरद्वि-
जीवो मूढः कथ्यत इत्यपि सिद्रमिलर्थः । तस्मा यक्चैतन्यमेवाज्ञानसंबद्धं॑सदीश्वएमावेन
जगत्ख्ूवादिमाग्भवति जीवभामन च संसरति तचक्ञानेन च समस्तविभागप्रहाणेन
मुच्यत इद्ययमेव सूत्रकारस्यापि सिद्धान्त इति द्रष्टव्यम्‌ ॥ १९२ ॥
सु° टी०-ननु सूत्रकारस्य नेदरगमिप्रायो दश्यते परिणामस्यव
भायशशो बणितत्वेन तन्नेव तात्पर्योज्नियनादिति चेन्न प्रपश्चस्य व्पावह-

५६८ दीकाहयसमेतं- { २ तीयोऽध्यायः ]

रिकल्वेन स्वप्रादिबेधम्यंक्थनाय तद्र्णनं न सु तखबुद्धयाऽन्यथा
पर्वोत्तरविरोषादित्याह--
त्रैव वस्तुनि हृदं ष्यवतिष्ठमानः
भोदिप्रदशेनपरः पुनरन्यदन्यत्‌ ।
भाषापदं किमपि निक्षिपति स्फुटं त-
दुस्माभिरेवमुपपादितमञ्जसेव ॥ १५३ ॥
उत्रवेति । नित्यमुक्ताद्रितीय आत्मा प्रपश्चस्तवनिर्वचनीय इत्यत्रैव
सिद्धान्ते स्थेयमापन्नोऽपि प्रौ हिपरोऽभ्युपेत्य वादी सन्नन्यदन्यद्धाषा-
पदं सुत्रवाक्षपं निक्षिपति गृह्णाति । कवित्‌ ‹ स्याटोकवत्‌ ' [ घर
२।१। १३ ] इति, परिणामविषयं क्रचित्‌ ‹ नेतरोऽनुपपत्तेः ' [ ब०
सू०१।१।१६ ] इति जीवेश्वरमेदविषयमिति। तहिं सृच्करन्मत-
भेव तक्किभिति न भवतीतत आह--सछुटमिति । टोकव दित्याद्रन्य-
धोपपादितत्वा दित्यर्थः ॥ १९६ ॥
ख० टी०--यययेवं कथं तरि ' स्यधोकवत्‌ › [ ब्र० २।१ । १३] इति
सूत्रकारस्य परिणामाभिधानं जंविश्वरमेदसिद्रवत्कारेण च ‹ नेतरोऽनुपपत्तेः › [ त्र
१।१।११ 1] अधिकं तु भेदनिर्देशात्‌ [ब०रे। १ । २२] इयादिषि-
चरणे चोपपदयत इति चेनायं दोषो यथोक्त एव सिद्धान्ते कंचनोपकारमारक्ष्य प्रोढिवाद-
तया तथा निरदेशेपपततेरि्याह--अवरैवेति । चिन्मात्रमेवाविदयाशक्तियोगादुक्तविधया
जीविश्वरादिभेदभामियत्रैय वस्तुनि ददं स्वसिद्धान्तनिश्चिततया व्यवतिष्टमानः सूत्रकारः
श्रीदिदरनपरः सन्पुनरन्यदन्यद्वा्पदं किमपि निक्षिपति परिणामवादर्जविश्वरभेदादिघोतकं
पदं कथयति न तत्र तस्य तात्येमित्यथैः । यद्धाषापदं सूत्रकारोऽकथयत्तदस्माभिरेबमुक्तरी-
याऽजसा सामञ्जस्येनोपपादितमेवेति योजना ॥ १९३ ॥
छ० दरी०--इतश्च नेदं सूत्रकृन्मतमिव्याह-
विस्पष्टमात्ममतमेव हि सर्वधम-
सूत्रेण सूत्ररुदिदं हदमाचचक्षे ।
सवज्ञतादिपरिपाटनतत्परः सं-

स्तत्रैव भाष्यछृदपीदमुवाच यत्नात्‌ ॥ १९४ ॥
विस्पष्टमिति । ‹ सर्षधर्मोपपततेश्च * [ ० सू०२।९। ६५ ] इति
सनेण जगतकरारणत्वतद्वीजसवेज्ञत्वादिधर्माणां बहमण्युपपत्तिं भवतः

[ २ द्वितीयोऽध्यायः 1 संकषेपशारीरकम्‌ । ५६९

सूत्रकृतो जगद्विवर्तापिक्षनस्वमेवामिमतं कूटस्थस्य पालिक क्रारणत्वा-
संमवादत इदं यलघ्ागस्मामिरुक्तं तदेव विस्पष्टमात्ममतत्वेन गुनि.
रुक्तवा निध्यथः । दाढचमेव दरयति सवैङ्ञतेति । न ताव॑त्कतष्वमषादा-
नक्ञान विना, पतच जगत्कतुः सवज्ञत्व विना कतुत्व च कूटस्थस्य नै
मायां विनेति षिव एवास्य संमत ह्यर्थः । अतं एव माध्यकारोऽपि
सर्घ्ञं सर्वशक्ति महामायं बह्येति तथेव व्यारुयातवानित्याह- मतर.
वेति ॥ १९४ ॥

अ० टौ०--नम्वयं सूत्रकारस्य प्रचिदो न सिद्ान्तवेनाभिमत इति कथमव-
गम्यते मायावादं एव्र तथा किं न स्यादिति चेन्मैवं ‹ सवेधर्मोपपततेश्च ' [ त्र° सू० २।
१। ३५ ] इति सूत्रेण स्पक्षसाधनप्रकरणमुपसंहरता सूत्रकरिणाज्ञानमाययैव कारण-
श्वपिक्षितसवैधमपिद्धिरीश्वरस्येति मुखतो मायावादस्य सिद्धान्तितप्वदशैनादिव्याह--
विस्पष्टमिति । इदमेवाऽऽ्ममतमिति संबन्धः । दृढं धि्यष्ठं॑चेदं मायानिवन्धनमी-
शरस्य कारणवादुक्तवानिति कथं तसिन्पत्रेऽङ्ञानमायादिशब्दादरैनादिति चेत्तत्राऽऽह--
तत्रैवेति । असिनेव सूत्रे सर्वं स्वशक्ति महामायं ब्रह्मेति बदन्मष्यङृयतनादिदं
माययैव ब्रह्मणः सवैक्ञतादिषर्मो जविश्वरजगदाकारश्येतदाहेति तथा च माध्यवच॑नदिं
सत्रामिप्रायस्यं सत्र ज्ञायमानलाज्नत्र विप्रतिपद्यवकाश ईयः ॥ १९४ ॥

सु° टी०-एवं स्वमतेन वचिम्माघ्राध्रयविषयमन्ञानं जगत्कारण.
ि्युङ्त्वा जीवस्याज्ञानमिति पक्षं निरस्यति-~
[रजका नैप म
अज्ञानिषं बह्मणो जीवता चे-
ज्ञानित्वं तजर भवस्य युक्तम्‌ ।
क ,
अन्ञानितवे चान्यदप्य्युपेत-
® $ ० क
मनज्ञानिवं ययहो कष्टपि्टैः ॥ १९५ ॥
अज्ञानिवमिति । जीवत्वं हि" बह्मणो न स्वामाविकमसेसारित्वश्रति-
पिरोधात्‌ । नाप्युपाषिक्रतमद्रेतवा दिनि वबास्तवोपाध्यसंमवात्‌ । अत-
श्चाज्ञानावच्छिन्नत्वमेव बरह्मणो जीवत्वं चेत्तवाऽऽहु--नाङ्ञामिष्मिति |
किं जीवत्वापाद्कमन्ञानं तद्वुचयज्ञानाद्धिन्नमुताभिन्नमादये दोपमाह--
अज्ञानित्व इति । अञ्चानितवस्यापि शुद्धबह्यावत्तित्वेन तदा ग्रयावच्छेदुकः-
ज्ञानान्तरं वाच्यमेवं तस्य तस्थापीत्यनवस्थेत्याह्‌--अदे। इति॥ १ ९.५॥

७७८ टीकादहयसमेर्त- ¶ २ द्ितीयोऽष्कथः ]

अ० टी०-- तदेवं प्रयब्ात्राश्रयविषयमङ्षानं तद्टिदसश्चायं सवो जविदादिभेदस्त-
स्यैव प्रयक्चिन्मात्रस्य वियोदये सर्वात्मना निवतेत इनि स््रमतमुपपादितमिदानीं तसस्थेमारथं
पुनरपि प्रयाय जीवस्यैवाज्ञामं बरह्मविषयकं न ब्रह्मणोऽज्ञानसंबन्धस्तथवि तस्य जीवला-
पत्तर्विडद्धवं ब्रहमश्वरो वा न सिध्येदिति ये मन्यन्ते तन्मतं दुषयति-अज्ञ नित्वमिति।
सेयं देक्तक्षत हन्त्महमिमास्ति्लो देवता अनिन जवेनाऽऽमनाभ्नुप्रविदेय ` [ @० ६।
३।२] श्यादिपरप्रशश्ुतीरनुसरता श्रह्मण एष स्वसृष्टकाथोनुभवेरेन जीवभाव इति
वक्तव्यम्‌ । तत्रेदमभिधीयतां -भह्मणो जीषत्वं नामाज्ञानि्वादन्यदज्ञानिश्वमेव वेति ।
नाऽऽ विष्यपो्यस्य जीवमाक्स्याविदप्मित।नपयाद्रहण्यकिदयप्रवेशात्‌ 1 द्वितीये ब्रह्मणो
जीवला चेद्ञानिलमभिमतं वात्र पक्षे जीवस्याज्ञानितं न युक्त ब्रह्मण एवाज्ञलाजीवस्य
तदसिद्धेः । कुतो जीधस्याज्ञतलादिसिद्धिरिति चेत्तत्र वक्तव्यं किं ब्रहम यनेव्ञानेन जीव-
वभावमपननं तनेवाज्ञानिष्वं जीवस्याज्ञनान्तरेण वेति । कश्राऽऽबे स्यादार्मश्रयताज्ञान-
विरिष्टे ज वऽज्ञानाश्रय्ामेति स्वश्रयतापत्तेरिव्यथः । द्वितीयमनुय दूषयत्ति-अज्ञानि-
से चेति । यन्तः पक्षानुबादः । अहोइ्यादिदूषमणमागः । पिः पि्पेषणं कषठ कल्पनं
पृवोक्ञनेनेवाभिमतन्यवहारतिद्धरकञानान्तवैयथ्यादनवस्थापातावेसपरथः ॥ १९५ ॥
ह° टी०-पुनश्च तदज्ञानं श्ुद्धबह्या यं प्रसजते तच तवान्ने
वेत्पयाइ-
अन्ञानितं बह्मणश्वानषीष्ठ-
[+ [9 ४.
सस्मिन्प्षे दुर्मिषारं पसकम्‌ ।
अज्ञानितवं बह्मणशेदरभाश्-
मस्मत्पक्षस्त्यज्यते कस्य हेतोः ॥ १९६ ॥
सज्ञानितवमिति । अभ्युपेयं चेत्तनेबालं किं तद्वच्छिन्ननिषठेनाज्ञा[ना न्त.
रेणति मावः । त्वन्मतासिद्धिश्चा् दूषणमित्याह--अक्षानिलमिति । क्य
हेतोरिति । छ्ुद्ध बह्माश्रयाद्‌तिरिक्तेन किं साध्यमित्यथंः॥ १९६ ॥
अ० टी०-न केवलमस्भिन्पक्षे जीवेऽङ्ञानामवोऽपि यु ब्रह्मण्यज्ञानमम्युपगतं ध्याद-
्ञानितरक्षणजीवत्वस्य ब्रहम्येबाद्गीकारादियाह-अज्ञानिष्वामिति । दुरमिवारं
प्ेक्तमेवानवस्यारक्षणं दषणं प्रसक्तमतो ब्रहण्येवाह्वानतिद्धिरिय्थैः | नप्वस्माभिरपि
बहमण्येवज्ञानमिष्यते किं त॒ तजीवकोयघेव न साधारणतयेयेतावद्विशेष इति स यदिः
क ष्व 11
१. षज्यते ।

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपकशाररकम्‌ । ५५४१

नूयत्त्राऽऽद--अज्ञाःनेव्वं ब्रह्मण श्वेद्‌ मी्टमिति । तर्ह्रोऽप्यज्ञानेपाधिरिय-
स्मवश्चः कस्म निभित्ताच्यञ्यत एकाज्ञानकद्पितलस्योभयत्राविरेषादियथैः ॥ ९९६ ॥
छ ० टी ०--कस्येति प्रश्नं मत्वाऽऽशङते--
शु (1 ञ्य भ न
दत्वार्थं बह्मणस्त्यज्यते भे-
दस्मत्पक्षेऽप्यस्ति शुद्धत्वमस्य ।
म कश =
अस्मत्पक्ष शद्धतप, वास्तवा च-
युष्मतपक्षे कलिपिता शुद्धता करिम्‌ ॥ १९७ ॥
छद्रेकर्थनिति. ४ अपहूतपाप्यत्वादि सिद्धव्थभित्यथः ॥ कलिपिताज्ञान-
सेबन्धेऽपि बह्मणः स्वामाविक्ी ज्द्धिनपि(ल्यध्यारायिष्ठानस्याष्यास-
काटेऽपि निजस्वरूशप्रच्यद। दित्याह--असस्पतिऽपति.। ), नलु बह्माज्ञान-
पक्षे वस्तुत एव शुद्धता नं अतीतितोऽत्तानित्वेन कलिपताद्युद्धिसच्वा-
दिति शङ्ते- भस्मपप्षः इति । मवस्पक्च इत्यर्थः । युष्मत्पक्चेऽपि वास्त्व,
शुद्धिः प्रपश्चाधिष्ठानेऽस्मिन्कह्पिताश्द्धरपरिहायत्वारिति वक्रोक्त्या,
१२९ हरते-- युष्मदिति ॥ २९५७ ५
अ० ठी०--श्वरस्याज्गानिवेऽञुद्धप्रसङ्गादपहत श्रप्मत्वादिशरुतिविरोधः स्यादतस्तन्मा,
मृदियज्ञानं तत्र नेष्यत इति शङ्कते--छुद्धत्वा धमिति । अज्ञानसंबन्धाभ्युपगभेऽपि,
तस्य तत्र करपितत्वान वास्तवड्ुद्धिक्षतिरिति परिहरति--अस्मत्पक्षेऽपी तिं । नन्येवं
सते वास्तव्येव शुद्धिः स्यान्न प्रतीतितोऽप्रीति शङ्कुत्याप्य, दुषधर्ति--अस्मत्पक्ष
इति । अक्षराथैः स्पष्टः । वास्तव्येव विहुद्धिनै प्राततिकःति वदतो वास्तव्यः
शुद्ेरविरोधमाटम्ग्य प्रतिमासत ईशवरस्याप्यक्षति सविरेषत्वरक्षणाऽगुद्धिरिति गढ ऽभि-
प्रायः ॥ १९५७ ॥.
सु° दी०-जीकाज्ञाननिराकरणमुपसंहरति-
कृष्टः कष्टः कल्मिततह्यवादः
क, क #े
भयो मागाद््श्यतो श्ान्तवृद्धेः ।
= =
त्यक्तव्यस्तं सज्जमरस्मद।वः
स्वि ४५ त भ
भ्रेयोमागेः शरेयसे चयुपेयः ॥ १९८ ॥
कटः क्ट इति । दीप्सयाऽस्यन्तायुक्तर्वं सूचय ति--कसितेते । स्वोत्प-

# क. पुस्तकरेनास्त्ययं मन्थः ४

५७२ टीकाद्यसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

क्षित्रह्यवादं हत्यर्थः । बह्माभिताज्ञानास्वीकारं बन्धस्याऽऽविद्कत्वा-
सिद्धरनिरमक्ष इत्याहु - ्रेयोमागदिति । श्रयन्तं वि शिनशि-भन्तबुदधेरेति ।
स्वकल्पिताुपपन्नजी वाज्ञानमानिनस्त इति सबन्धः । किं तत इत्यह
यक्तव्य इति । नन्वेतदपि बहुव्याख्यातुसंमतत्वाद्राह्यमिति चेन्ञाविवेक-
मटकत्वादित्याह-सज्नैरिति । त्वि मिरिव्यथः ॥ ११८ ॥

अर. ठी९-- ईश्वरस्य व्यावहारिक्यङुद्धिरपि जगत्छघरलादिटक्षणेव न जीववत्संसा-
एित्विरक्षणेति परवैमेवोपपादिताऽस्मन्मत व्यवक्या तस्मादज्ञानकसिितजीवभावविशिषटस्ये.
वाज्ञानं तस्य च विद्यया ब्रह्मभावो मोक्ष इति कल्ितजीवस्य ब्रह्मभाव इति वदतः पक्षः
सवैन्यायविस्द्र इति नोपदेयः श्रेयोर्थिभिः पितस्मतक्च एवोपादेय शइ्युषसदरति--
कष्टः कष्ट इति । सजने: श्रयोथिभिः शुद्धवुद्धिभिः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १९८ ॥

ॐ हि [त ॥ (1 [ (पि [०
सुण ठदी०(भ्ननु बहि बह्मण्यज्ञानं तहिं तवेव संसरतु किमवच्छि-
न्नेन जीवेन कथं तहि बद्धमुक्तम्यवस्थेति चेदज्ञानतवभावाश्रयव्वाम्या-
[द्‌ ने अ (वनै क क
मिति नमः1) न च नैकवेकस्य युगपद्धावामावों ्पोभ्नि पक्ष्यादीनां

(~

तदुशेनादिति शङते--
एकोपाधार्वेस्तिता नास्तिता च
मूठत्वस्य स्वता चेत्प्रस्मिन्‌ ।
व्योम्म्येकस्मिन्नस्तिता नास्तिता च
पक्ष्यादीनां यददिष्ठा तथेव ॥ १९९ ॥

एको पाघाविति । यथेव सा पक्ष्यादीनां व्योम्नो तयक परस्मिन्नष्ये-
कोपाधी मृढत्वस्यास्तिता नास्तिता च स्वीकरुता चेदिति संबन्धः॥१९९॥

अ० टीर९--सस्तु ब्रह्मण्यवाज्ञानं तथाप्यज्ञानिलमेष तस्य जीवर तदसंबद्ध-
रूपेण चेश्वरत्वं तखन्ञानादेव । एवं च नैकत्रैकस्य मावामायविरध एकस्मिनप्याके पश्या-
दीनां भवाभावविरोषादशेन।दिति शङ्कते--एकोपाधा विति । परक्षिन््ह्मणि मृटल
चेद्धवतेष्यत्‌ इति योग्यम्‌ । तदैकोपाधावस्तिता नास्तिता चाज्ञानस्य स्व्कतेव न विरो
धोऽपि दृष्टन्तसंभवादियाह--व्योक्ला ति । स्पोऽधेः ॥ १९९ ॥

ख० टी ०--किमन्ञानसमानसत्ताकस्तद्‌मावस्तदा तचास्तव्युच्यते

म की

त{द्रषमसत्ताको वा नाऽऽयः । तयोर्बिरोघादेकसच्वेऽपरामाव नियमात्‌ ।

# क, पुस्त्‌ङ़े नः्त्ययं प्रस्थः ।

[ २ दितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशषारीरकम्‌ । ५५द्‌'

अन्त्ये वास्तवतद्‌मावसच्वेऽपि बद्धत्वमुक्तव्वयोग्यावृत्प्थं तदटावौमा-
बयोार्बिरुद्धोपाधिद्रयावच्छेदो चाच्यों विम्बप्रतिविम्बत्वं वाऽऽभ्रयणीा-
यम्‌ । एव चानवच्छिन्नभेव संसरप्विति त्वदिष्टं हीयेतेत्याह-
न. ॐ [ता ^> + [क
नेतत्तारं सवमिष्टं यदि स्या-
क, र
दस्तिववादेरिष्टहानिः भ्र्तक्छा ।
भ ^~ [१ (४
एकापापावा।स्तता नास्तता च्‌-
रः ल न वी = , 0
त्स्यादिव्येवं स्वीरृतेऽस्मिन्हि पक्ष ॥ २०० ॥
नैतदिति । सतत्वमेकवृत्तित्वम्‌ । दूषणान्तरसमुचिचीपया पुनस्तं पक्षः
मनुवद्ति--एकोपाधाविति ॥ २०० ॥ ।
अ० ट ०--भाकाञ्च पक्षयादे्मीवाभाधप्रतीतिरुपाधिभेदपिक्षयैव न निद्ध॑रं कापि
भावाभावप्रतीतिरियनुभववटमादाय परहरति--> तत्स्ारमिति । अस्िल्वदेरर््विवना-
स्तित्वयोरकस्यैकस्यिन्स॒च्ं यदीष्ट स्यात्तदेष्रहानिः प्रसक्तेति यौजना । कस्य मते प्रसक्तेयत
माह--एकोपाधादरिति । चेसेतावदिद विवक्षितं चेदिति छन्दःपूरणा्थः
प्रयोगः ॥ २०९ ॥
`सु° दी०--तच् दूषणान्तरमाह--
की [कपे
धूमे सत्ता स्यादसक्ता च तस्मि-
ध = * % क
न्धूमस्यव कारण कल्प्यत किम्‌ ।
[> ५ ०
कादाचित्कं कारणं नान्तरेण
[के [अ णे &
स्याददस्यवं तस्य्‌ कदयाक्तः कृता वः॥ २०१॥
धूमे सत्तेति । पर्व॑तव् ्तितेत्यर्थः । तस्मिन्धूमरे तदैवासत्ता पव॑तावरत्तिताऽपि
स्यादित्यथं; । अस्तुसा व्योम्नि पक्षिण इवेति चेन्नेव्याह--पूमस्यव-
मिति । एं सतीत्यर्थः । किं कथमित्यर्थः । कादाचित्कत्वाद्नुमः । सका-
रणं इति करटप्यभिति चेत्तदपि न संमवतीत्याह्‌=--एवं तस्येति । एवं सति
धूमकटेऽपि तत्र तद्मावसत्वे धरूमामावकाल इव धमकाठेऽपि
तक्कारणवद्धिस्तत्ता कुतः कल्पेत कट्पकामावनिश्चयादित्यथः ॥ २०१ ॥
अ० 2 ०--इषटदानिप्रसङ्गमेव स्पटयति--धूमे सत्तेति । धूमे सचश्फुरणकाठे
तक्यासत््वस्यापि संमवाद्धभेऽसन्ता स्यात्तस्मिन्नेव स्थाने कटे च सत्ता च स्यात्‌ । एं
सति धूमस्य कारणमभ्निः किं कस्पयतेऽनुमीयते नेवेत्यथं; । यद्रा तस्सिन्धूमेऽसत्ता च

५७४ टीकाद्रयसमेत- २ द्वितःयोऽध्यायः };

स्यादिति संबन्धः । तत्रासखपक्षे तेनार्यनुमानासंमवं स्ष्टयति-काद्चित्क कार
षमिति । कादाचिकं कारणं टिड्मन्तरेण कारणानुमानं न स्यादिप्येवं सपि, तस्त्र;
कटृप्तिरनुमानं धूमस्य सच््ासखपक्षे कुतो वः स्यादित्यथः ॥ २०१ ॥
सु० ठी०-नन्वमावसच्वेऽपि धूमनिश्चयादेव तत्कारणं कल्प्यमिति

चेन्न व्योश्चि पक्षिण इव धूमस्यापि तदाभ्रप तदानीरमावनिश्वयेन,
तत्मतिदन्धादेव दत्कल्पनानुव्‌ यादित्याह-

कादाचित्कात्कल्पनां कारणस्य

प्रत्याचक्षीताविरोषं व्रवाणः।

एकोपाधादस्तिन्‌ स्तित्वयो

तस्मादेषा कष्टवर्षि्नं कापा. ५ २०२॥

कादाक्वि्कादिति । अस्तित्वनासितित्वयरेकोपाधावविरोधं हुवाणद
कार्यात्कारणस्य कट्दनां प्रत्या चक्षीतेति संबन्धः । उपसंह ति--वष्मादित्ि
॥ २०२ ॥
अ० ट ०-तदेवमेकोपाधेकस्याप्तिघ्वनास्षिवे वद्न्विरोधं, न परिदपुं शक्लुया-
दिवुपसंहरति--काद्‌ा वित्कादिति । हि यस्मदेकोपाधावस्तिखनास्ित्वय,रकैरोधं
ब्ववाणः कादाचित्कात्कार्यात्तारणस्य क्पनामनुमानं प्रयाचक्चौत तस्मदेष्र॒ कष्ठकङक्िने.
कार्येति योजना । एकस्मिन्नेव ब्रह्मणि प्रती्यैव भावाभावाविपि, कस्पना न कायौ न्याय-
विरोघादनुमवेवेरोध्चेय्थः ॥ २०२ ॥
सुभ ट०-- ननु यथा मवतामेकचत्र चेतन्पे स्वतः स्फुरणमद्रया-
त्मना चास्फुरणभित्यतदुमयमविरद्धतयाऽभ्युपेतमवमक्ञनास्तित्वना-
स्तितवे स्यातापिति राङुत--
न [क तं
नन्‌ सेकरूपचितिवस्तुग
न न
स्फरणं तदस्फरणमेव च वः ।
[ # क [1
अविरुद्धमध्यपगतं तयं
[५ क क [1
ताद्वास्तनास्तय॒मट भवत्‌ ॥ २०३ ॥४
नलु चेति ॥ २०२ ॥
अ० ट ०--निरस्तेऽ्येवं पक्षे पुनः िद्धान्यभिमतं दृ्न्तमुपाटभ्य पतप स्वपक्ष-
प्थापनं शङ्कते---नन्विति । खप्रकाशसम्मात्रवमेकरूपावं स्वप्रकादातया स्फ्रणमङ्ञा-

¶ २ दवितीयोऽष्णमः } सेक्िधशारोरकम्‌ 1 ५५७५

नस्पुरेणः येतिद्धिशयमेकं स्महि जथा युष्मकमभ्युपगतंमस्तीति दटान्ताधेः अस्ति
जस्तति भावाभावरूपं युगल्मह्ञानस्य ब्रह्मणि मवधिति दर्छ॑न्तिका्थः ॥ २०३ ॥
सु° टी०-वेतन्यस्य हि नस्फ़एणं धमः किंतु वस्तुस्वरूपमस्फूरणं
श्व विद्याकरूतमारोपितम्‌ । न चाऽऽरोपितवास्तवयोर्पिरोधः । प्रकृते तुं
समसत्ताकभावामावषोधिदाय एवेति वुष्टान्तवेषम्यममिगे दूषयति--

न तदात्मनः स्फृरणमेव निनं
परतोऽप्रकाशनमबोधवशात्‌ ।
न च किंविदन्यद्नयोरुभयो-
रपिरोधिद्धिकदुदाहरणम्‌ ॥ २०४ ॥

मे तदिति । नाप्त संयोगादेरिवाज्ञानस्याप्येकत्र मावामाबौ तयोरपि
भिन्नप्देशवृत्तित्वात्‌ । न च नभस्पाल्मनि वा स्वतः प्रेक्ष मेदोऽस्तीति
ज तद्‌दृष्टान्तेनापि त्वन्मतसिद्धिरित्याह-- न चेति ॥ २०४ ॥
अ० ढी०--वस्तुतस्तु स्फुरणं भरान्लाऽस्फुरणमिलस्माकमम्युपगमोऽतो दृ्न्तवै*
पभ्बामिति परिहरति--न तदात्मन इति । न तदिति पक्षनिषेधाथैः । यत॒ आ्मनः
छरणं निञमेव स्वाभाविकमेव निरषक्षमत्रेति वा यत्‌ ( ति यावत्‌ ) । अप्रकाशनं कष
परतोऽन्यस्मात्‌ । तदेवाऽऽह--अषोधेति । अवेोरधवंशादज्ञानवक्ादिय्थः ॥ अस्फुरणं
{चिदात्मन आरोपितं स्फुरणं निज सयं सदातनमेवेति नास्माकमुभयमेकनिमित्तकमिति
दृष्ट्तसिदिरिति भावः । एवमन्यत्रापि यत्र यत्र मावामावसंकरशङ्का तत्र सवत्र द्रारमेदेन
चा ताखिकत्वाताखिकसेन बा तत्परिहायेऽस्मेवेयाह--न च किंचिदिति ॥२०४॥
घु दी०- ननु न स्षटुरतीति नजा स्फुरणामावप्रतीतेः कथं नेक
युगपद्धावामाबाविति पर्व॑वादिशद्कामपाकरोति--
स्फुरणास्फुरणे च नाऽऽत्मनः
सदसद्धावतया मनीषित ।
स्फरणं चितिरासवस्तुन-
स्तदतिास्फुरणं च कथ्यते ॥ २०५॥

[क [क्व कम

छुरणेति । मेते माधामावावभिमते किं तर्दिं सितिरेवाऽऽधमनः

रिजक -- न

१ क, “शमने ° ।

११७६ - ठीकाद्रेयसमेतं~ [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

स्फुरणे तद्विषाश्रया था भावरूपाऽविद्या सेव स्फुरणविरोधिवनास्फु-
रण मिति नत्नाऽमिधीयते नेक्षेतेत्यादाविवेक्षणविसेधी संकल्प इत्यु मषं
मावदूपमेवेत्यर्थः ॥ २०५ ॥

ञ० ठीऽ--आत्मनः स्फुरणास्ुरणयोभौवामावत्वानम्युपगमान भवाभावयोरविरोधा-
वेदमुदाहरणमियाई-~-स्फुरणास्फरणेति ॥ २०५ ॥

सु० टी ०--ततश्चानव च्छिश्नस्यैव बह्मणोऽज्ञानिव्वं जीबस्वमिति न
किं स्वविद्यानिष्ठवचिद्रस्तुप्रतिषिम्ब एवेत्याह-

अज्ञानिवं जीवभ्ावा न तस्मा-

जीवत्वादेः कारणं युक्तमेतत्‌ ।
प्राणोपापे्वाचको जीवशब्द-

शरेतन्यस्य स्यासरसिद्धो हि तत्रं ॥ २०६ ॥

अङ्ञानितमिति । कुं तर्यज्ञानित्वस्योपयोग इति तत्राऽऽह~-जीव-
त्यदेरिति । जी व्वेश्वरत्वादेः कारणमुपाधितया प्रयोजकं तदिष्यर्थः । कथं
ताह सुषुप्तादी न जीवव्यवहारस्तजाऽऽह--प्राणोपधिरिति । प्राणात्मकलि-
्गकषरीरोपाधिरात्मा जौवव्यवहारावलम्बनं तत्रेव लोकप्रतिनद्धेसतस्त-
दमबान्न सुषुप्तो तद्यवहार इत्यर्थः ॥ २०६ ॥

अ० ठी ०--तस्मादज्ञानिते जीवलं न भवति किं त ततोऽन्यदेमेयार--अन्ना-
नित्वमिति । त्तस्मादज्ञानितं न जीवभाव अासमाश्नयत्वादिदेषप्रसक्तेरियन्वयः । त्य
ज्ञानं कोपथु्यत इति तदाह--जी वत्वादरिति । जीवलस्येश्वरलस्य जडप्रपन्चस्य
साधारणं कारणमज्ञानमिखथः । तहिं जीवतस्य को विशेषेतुरियपेक्षायामाह- प्राणो.
पापेरिति । प्राणदब्देन ज्ञानक्रियाश्क्स्यात्मकं प्राणेन्िथान्तःकरणसंघातरूपमन्ञानस्य
ग्रथमकार्यं छिङ्गररीरं विवक्ष्यते । तस्मिनहमिय।त्ल।भिमानेन प्रविद्य तद्धारणनिमित्त
चिदात्मनो जीवत्वं नाज्ञानित्वमात्रमिति भावः । प्राणोपापेश्चेतन्यस्य वाचको ओवशब्दः
स्यादिति संबन्धः । कुतेऽवगम्यत एतदिति चेत्त्राऽऽह--प्रसिद्धा हिं तत्रेति ।
प्राणोपाषौ जीवशब्दः प्रसिद्ध इत्यर्थः ॥ २०६ ॥

° टी०--प्रसिद्धो हीद्युकतमेव व्यनक्ति-

अज्ञानजन्यकरणपतिषिम्बवाचि

जोवाभिधानमिंह्‌ वृद्धननप्रसिद्धम्‌ ।

[ २ दितीयोऽष्यायः ] स्षेपशारौरकभ्‌ । ९७७

सतरैव निर्व॑चनमस्ति च तस्य तस्मा-
उजीषो करत्करणपुगवशीषता चित्‌ ॥ २०७ ॥

अक्षनेति । करणमन्तःकरणादि । अक्ञानादिप्रतिषिम्बवेतन्ये जीवपदं
ख्डमित्यथः । यागश्क्तिरपि तद्धिपपेवेत्याह - तत्रैवेति । जीव प्राणधारण
इति धात्वनुष्ठारात्‌ । करणात्मकटिङ्कपहितचेतन्यमेव जीवकशब्दाथं
इत्यथः ॥ २०७ ॥

अ० टी०--प्रसिद्धमेव सष्टयति--अन्ञानेति । करणशम्ो लिङ्गवचनः । प्रति.
बिम्बतवं तसिनभिमानितरेन विजतेपतोऽभिव्यक्तिढद्रजनप्रसिद्ध जीवन्नन्पोऽत्र रूढ इलः ।
जीवपदश्य योगवृत्तिसपयतरवेयाह अत्रैवेति । तस्य जीवपदस्यत्रवोक्तपापरके चिदा -
सन्येव निवैचनमस्ति जीव प्राणघरारण इति धातुपाठदशैनादिति योजना । उपरसतदरतिं-
तस्मादिति । पुगः समृहः । लिङ्गश्खशीषृता चिजीवो मवेदिव्थः ॥ २०७ ॥

सु° ट ०--तस्माखपश्चस्य सर्षस्य जीषत्वस्य चाज्ञानकार्यलेनाज्ञा-
नातसकत्वाद्रह्येवाक्ञानाभ्रयः परिक्षिष्यत इष्याह-

ेवाज्ञानि तस्मादिह भवितुमलं नापरं पस्तु फिचि-
तध्याज्नानात्मकत्वान्न च तमि तमस्वन्निब्ततेर्योगात्‌ ।
नाज्ञानोस्यस्य विषाजनिरिह षट्ते तां भिना तन्न नश्य-
ज यज्ञानं विनश्येदवगतिजनकक्तानजन्मान्वरेण ॥ २०८ ॥

्रहमवेति । इह सिद्धान्ते । ब्रह्मभिन्नस्याज्ञानाभ्रयत्व अल्माध्रय
हत्थाह--न चेति ! जडेऽज्ञानवैयश्याचचस्यर्थः । जडाश्रयाज्ञानस्य नित्र-
त्तिरषि दुर्ंटेत्याह-- तन्दरिततेरिति । कुत॒ इत्याह-नेति । न ह्यज्ञानोत्थ-
स्य जडस्य प्रमातृत्वं न चाप्रमातुरज्ञाननिवूत्तिरित्यथः । अस्तु करिय-
येव तन्नितरत्तिरिति नेत्याह--न हीति । विंपयाभिव्यञ्जकान्तःकरणवृत्ि
चिनेव्यथः ॥ २०८ ॥

अ० ६/०--तस्माविदास्मन्येवाज्ञानं न जीवे ततोऽन्यत्र जडयप्रपञचे वेति प्रसिद्रमिति
परमप्रकृतमुपसंहरति--ब्रह्मेवेति । अपरं वस्तु नाज्ञानि मवितुमटमिव्यत्र मानमाह ~
तस्याज्ञानासकत्वादितिं । तस्य॒ जीवस्यन्ञानकरार्यतय।ज्ञानाःमकलार्यिशैः ।
ताद्े च नाक्घानमियत्र दषटन्तमाह -न च तमस्ीति ॥ अलिश्चयलपतेत्यैः ।

१. तमे ।

५७८ टीकाषयसमेते- [ २ द्वि्ीयोऽध्यायः ]

सयरयमधुपमि ऽपि न तनिहत्तिसंमथ इयाह --तान्निवृदेरयो गादिति 1 अयोगमे-
-वाऽऽह--नाज्ञानोत्थस्य विद्य ति । अज्ञानकार्यस्य जडतात्तसिशियाजनेरसंभवादि-
दर्थः ५ जीवतविरिष्टे चिदालन्धज्ञानमितिमतेऽप्यातमश्रपत्वादिदेषो ऽनिवृ्तप्रसङ्गशवेक्तो
वेदितव्यः । माऽस्तु तहिं तमोनिवृ्िज्ञानादितिचेतत्राऽऽह--ता विनेति । * तमेव
विदित्वाऽतिमृ्युमेति › इतिश्वतेनौ ऽऽतविदयामन्तरेणाज्ञानातमकतभोनाशेः सं्मक्ीलथैः ।
उक्तमेव साधयति--न हीति । ‹ तस्िन््े परवेरे ' [ मुण्ड २।२ 1८]
हत श्रतेः प्रकाश्ञोदयं विना तमोनिृत्तेरदशैनादित्युपपततेश्वयधेः ॥ २०८ ॥

सु° टी०--अस्तु तहि वास्तवमेव जीक्लं बाधकमाष्षलाहशे
` चाज्ञानापदि संमवतीति चेन्नेत्याह-

अज्ञानात्मकवस्तु नाऽऽश्रयतयाऽज्ञानस्य संभाव्यते

नान्ञानात्मकतावहिः तमिदं सीवत्वमङ्गीरतम्‌ \

नाज्ञानाश्रयमध्यपाति घटते जीवत्वमेतेन व-

न क +

शवेतन्याश्रयमेतदस्तु घटते तजरेव हीदं तमः॥ २०९. ॥

अज्ञाना्षकेति । अज्ञानघरिते हि नाज्ञानं मवति। न च जीवत्वयन्ञा-

नवहिमविन वास्तवमङ्गाकृते विद्रधिः ‹ तमसि ` [ छा० ६।
८१७ | इत्यादिश्च तिबाधितत्वादिव्य्थः । फलितमाह -नाङ्ानेति 4 जीव-
रव विशिष्टं नाज्ञानाभय इत्यर्थः 3 ९तेनोक्तन्यायेन । तश्च परिदोषाचि-
द्ाश्रमेवेत्वथः ॥ २०९ ॥

अ ठी ०--जौक्स्य्ञानाश्रयत्वानम्युपमे च तवापतिद्धान्तप्रसङ्ग ईति वदमुक्त-
मुपसंहरति--अज्ञानेति । अज्ञानस्यति च्छेदः । अङ्गीकृतं "त्वयेति देष; । अतः फलितं
स्वमतमेवेकदेशिनाऽयास्येयमिलाह-- नाज्ञानाश्रयनध्यपातीति । सष्टथः॥२०९॥

° टा०--नन्वेवमद्रयबह्याभ्रयमन्ञानमिच्युक्तं भवति त्चायुक्तं
जीषाश्रयव्वेनातुमबादिति शङ्ते--

नु चाद्याश्रयतमःस्फुरणे

न कर्थचिदत्र न हि तत्स्फुरति ।
स्फुरदाश्रयस्य तमसः स्फुरणं

घटते न चाद्वयमिह स्फुरति ॥ २१० ॥

नतु चेति । न ह्यद्रयाश्रयं तद्नुमविवुं शक्यमहषस्थास्फुरणादिष्वर्थः।

| ₹ द्वतीयोऽध्यायः ॥ सक्चप्लारारकम्‌। ४,

लह स्वतन्त्रमेव तद्धासतामिपि नेव्याह-- खुरदय्रयस्येति । अक्ञानस्याऽ5ऽ-
श्रवविषयनिरूप्यत्वाद्‌ विद्यादश्ायां चदद्रयस्यामानादिव्यर्थः ॥ २१०.॥

अ० टी.०- चिन्मातरश्रयभक्ञानमिवयेतदुनुपवविरुद्रवादयुक्तमिति शड्कते-नं न्विकि
त्र व्यवहयरमूमौ । तत्र युक्तिमाह--न हि तर्स्फुरती ति । तद्द्वयं ॒वस्तु व्यत
तेणां नहि स्फुरति । तदस्फुरणे तदश्रिततमःस्फुरणायोगान हयश्रयस्मुस्णं विना तद्रतध,
भसफुरणं सेभवतीति, प्रसिद्धमेतदियशः । उक्तमेव स्फुटयति--स्फुरदाभ्र पस्यति. ।.
४२१०॥

स ° टी०--सम्णधत्त--

नाज्ञानमद्रयसमाश्रग्रमिष्मेवं
नादितवस्तुव्िषयं निरितिक्षणानाम्‌ ।
नाऽऽनन्दानित्यविषयाश्रयमिष्ठमेत-
सत्यक्त्वमाज्रविषयाश्रपतानुभूततेः ॥ २११ ॥

नेति । सत्यमद्रयमेव चेतन्यमज्ञानस्याऽऽश्रषो विषयश्च तस्पंवाज्ञान
कार्यभेदविरो धितवेनः तद्योग्यत्वात्कि तु नाद्रयत्वाकास्म तस्थाऽऽश्रषत्व-
प्रिषयत्वे तथाऽननुमवादद्रयलस्यामावघटितत्वदुप्रसिद्धत्वेन चाज्ञाना-
नवच्छद्कत्वादपि तु यद्रस्तुतोऽदकयं तदेव प्रत्यक्वेतन्यातसनाऽऽग्रयो
विषयश्चेति नः विरोध इत्यर्थः । तर्हि मावङूपेणाऽऽनन्दत्वादिनाऽस्तु
तथात्वमिति चेन्नेत्याह---नाऽऽनन्देति । तव्रप्युक्तदोषताद्वस्थ्यान्मामष
न जानामात्यनुभवावष्टम्मेन प्रत्यङ्माच्राश्रयविषयमेव तदिष्टभि"
त्यथः ॥ २११ ॥

अ० ट०--सयम्दधेताकरेणाज्ञानाश्रयतवं नेष्यते तथाऽनुमवाभावदेवेति परिद्य<-
नाज्ञानमिति । निरितेक्षणानां नि शेतमतीनामस्माकमद्रयसमाश्रयमज्ञानं नष्टं॑तटस्थ-
जह्माश्न्त्वमज्ञानस्य नेष्टमिव्य्थः । तहं चिन्मात्राश्रयस्याज्ञानस्यद्वेताकारं तह्य विप
स्थादिति रूपभेदेन. विष्रयाश्रयमेद. इष्टः स्यादिति वेनेयाह--एष नद्वैतव स्त्विति
अज्ञानानुमवदश्षायामदैताकारस्तुनोऽसिद्धत्वादेव विपयतयाऽपि तस्य नाज्ञानावच्छेदकल-
मवभासतेतानुभवदङ्ष.यां लज्ञानमेव नानुमूयत इति कुतो विपयाश्रयभदानुभव
इयर्थः । अनुभवामावदिव नाऽऽनन्दसयादाप्मनाऽप्यज्ञानाश्रयविष्रयते्यत इलाह--
नाऽऽनन्द नित्येति । कथं नेष्टमेत्यत आह--प्रत्थक्त्वेति । अहमक्ञो मामहं न
जानामीति ह्ञानमनुमृयते नदित ब्रह्मनन्दादिरूपमज्ञानं न॒ जानामीलयतः प्रयक्चेतन्या-

५८०. टीकादयसमेरत- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

श्र्यविषयघ्वेनेवाज्ञानानुभवद्रसतुतस्तर्याद्रयाप्मलेऽपि न तेनाऽऽकरेणाज्ञानावच्छेदकता तस्य
सालञैकगम्यतवादिलयथः ॥ २११ ॥

सु° टी०-- नन्वस्तु प्रत्यय॒पेणाऽऽभ्रयत्वं नतु तेन रूपेण विषयत्वं
ल च्‌

तस्य प्रतिमासमानत्नाऽऽवरीतुमशक्यत्वादेति चेत्तव्राऽऽह--
प्रत्क्तवमाज्नपिषयाश्रयमोहहैगः
प्रत्यक्तिरो हित इति भ्रतिपादयामः।
4 ह ^ ~ क अ
प्रत्यश्चमेव खल्‌ वेभ्नि न वेञ्चि चेति
पत्यक्षमास्ति ननु वेदनमस्य पुसः ॥ २१२ ॥
प्रयक्वेति । मोहदेतोमोहात्कारणादित्यथः । विषयस्याज्ञानविशेषण-
त्वादृज्ञानस्य च तवृनुपपत्तैः स्फुरदेव खूपमक्ञानावच्छेद्‌कत्वनाऽप्वृत-
मित्वगत्याऽभ्युपेयमिव्युक्तप्रायभेवेव्याह-- प्रयगिति । यद्यपि सविषयं
ज्ञानावावाध्रयविषयमद हष्टस्तथाऽपि तत्र ज्ञातुः स्वात्मनेवृत्तिविर।-

©

धत्तथाऽ् तु तदृमावाह्वाघवादुमयेक्येऽपि न क्षतिरिति निगर्वः ।

अत्रार्थंऽनुमर्व प्रमाणयति प्रत्येवेति ॥ २१२॥
अ० टी०-- बन्वाद्रृतत्वं हाज्ञानविषयवं प्रयग्रेण स्फुरतश्च चिदात्मनः कथं तदरषे-

णाऽ्ृततं येन विषयस् स्यादतो विषयत्वम्देताकारस्यान्यस्य वा वक्तव्यमिति चेनेयाह-
परत्यक्त३ति । यदाश्रयतया ज्ञान स्फुरति तस्मिभेव तक्तो ऽतिशयोऽस्तु तमस इव
स्वाश्रयादन्यत्र तस्यातिदायजननसामथ्य॑भावादिति प्रतिपादयाम इयथः । तत्र रेतुमाह-
प्रत्यञ्चमिति। प्रयक्षमस्ति स्फटानुमवोऽस्तीयथैः । नन्ििति संबोधने । अस्य पुंसऽज्ञ-
स्त्यः ॥ २१२ ॥

सु० ठी ०-नन्वेकस्पव निरशचेतन्पस्याऽऽभ्रयत्यन स्फुरणं विषय-
त्वेनास्फरणमिति विरुद्धमिति चेन्न संवित्सवप्रकाशशत्ववादिनामपिवादि-

@

परातिपत्तिवक्षेन स्फुरन्त्यामपि संविद्यज्ञातत्वाभ्युपगमवद्‌ विरो षा दित्याह-
¶

[क

संवित्परिस्फुरति न स्फुरतीति तस्यां
वेयाव्यदूितपियस्तु विवदन्ते ।

~--------------~ - ~" --~

१ क. तस्या मेजात्य | २ क, यस्वावि° ॥

{ २ धितीयौऽध्यायः ] सं्तपशशारारकम्‌ । ५८१

अज्ञानतस्तदापि तद्रदिहाद्वयवं
भादप्यक्नादेति मिमूढपियो वदन्ति ॥ २१३ ॥
संविदिति । चयास्पन धाष्यन दू पिताधेयस्तस्यां स्विदि स्फ़रणास्फुर-
णयोर्य द्विवद्न्ते तदृप्यज्ञानत इतिं योज्यम्‌ । एवमिहापि भ्रढधिय।ऽन्ञा-
नादेव मादप्यद्रयचेतन्यममासमानामिव पर्यन्तीत्य्थः ॥ ९१३ ॥
अ० टी०--ननु विरुद्रमेव तससफुरत एव वस्तुनोऽस्फुरणमिति चेन्न संेत्छप्रकाश्-
पक्षे तथा दृष्टवादादरणीयल्वादिव्याह--सं वि दिति । तसा : संविदो वैजाव्यं सरूपेण
सफुरःल्या अपि केनचिदाकरिणासुरणरूपमितरपदाधमिक्षणलं तेन दुधिता कदटुपीमृता
धयषां ते तथाऽविसंवदन्ते न विसंवदन्त इयथः । हन्दोविदामपि क्चिच्छान्दसः प्रयोगो
दृष्टवादेव न दुष्टः । यदा न विसंवदन्त इति पाठो रुभ्यते तदा न काऽपे चिन्ता |
ननु तत्राप्यनुपपर्तिरेवेति चेननास्फुरणस्य भरमवार्यिाद-अक्ञानत इति । तदप्यस्फुर-
णमपि । सष्टमन्यत्‌ ॥ २१३ ॥
सु० ट)०-- ननु स्फुरतो भ्रन्त्याऽपि कथमस्फुरणं विरोधादि
चेन्न रफूत्यस्फूत्य मावामावत्वानभ्युपगमादितव्याह-

अब्युत्त्तिं विभ्रती भाति संवि-
तदरद्रहमाप्याद्ेतीयस्वरूपम्‌ । `
अब्युतपत्तिं नाशयद्धाति वेयं
तस्मादेतचयमस्मासु नास्ति ॥ २१४ ॥

अब्युत्पततिमिति । यथा स्वप्रकारात्वाव्युत्पादनं विभ्रतः संविदज्ञाततया
मासते तद्रदद्वितीयं बह्मापि स्वस्मिन्नव्युत्पत्तिः स्वाध्यस्ताज्ञानं ताद्विभरद्‌-
ज्लोऽस्मीत्यज्ञानाभ्रयत्वेनेव मातीव्य्थः । तइ तच्वन्ञानमेफलयभिति चै
ननेत्याह--अब्युत्पत्तिमिति । यथा संवित्स्वप्रकाशस्वेन प्रमिता स्वाज्ञाततां
नाशयन्ती माव्यवं बह्यापि वें यद्‌ न्तजन्यवृत्पमिव्यक्तं सत्स्वा-
व्युत्पत्तिं नाशयदृद्वयत्वेन मातीत्यथः ॥ २१४ ॥

अ० टी०--ननु स्फुरतो ्रान्त्याऽपि स्फुरणामावो विरुद्र॒ पति चेत्त्राऽऽह-
अब्युत्पत्तिमिति \ संविस््यक्रिचिदाभिका खयमट्तप्रकाशतया भासम।नाऽप्यनयुसत्ति-
मावरणालमकमक्ञानं बिभ्रती स्वाध्यस्तं धारयन्त तस्य सत्ता रफुरण चाऽऽपादयन्ती भाति।
तद्रदद्ितीयस्रूपं ब्रह्मापि प्र्यङ्मात्राकारेणाज्ञानं सखावरणाकारमिव साधयत्छतो भाति ।
अत॒ आवरणरूपमक्ञानमेव चिदामनोऽस्फुरणे न तु स्फुरणामा्रः स्वरूपेण च सफुरण-

232

५८२. दीकाद्रय्समेत- (२ द्वितीयोऽष्धायः ]

मिति स्फ्रण्यासकुरणयोभौवामावरूपताम्प्रवान विये इयर्थः । यदयक्ञानावस्थायाम-
प्यानः रफुरणमस्ति तिं तचज्ञानेन किमात्मनि स्यात्तत्राऽऽह-अनव्यत्पत्तिं नाश्-
य दिति । वेद्यं वाक्योत्थबुद्धिदृप्यारूढ सत्तदेवाऽऽमतच्मन्युत्पततिशब्दितमक्ञानं नाक्ञ-
यद्राघमानं भायज्ञानावरणनिरासाय तच्चज्ञानमथैवदियथः । यस्मदिवं, यथेक्ताज्ञनमेवा-
स्फुरणं न तु ज्ञानाभावः स्वतश्च स्फुरणं नियमावरणाज्ञानब।धनाय च तचज्ञानमप्यथेव-
दित्यस्मन्मते तस्माद्भवतामपि भावाभावविरोघः समान इप्यतचोयम्नप्मासु न. प्रसरतीप्युप-
संहरति-त स्मादिति । इदमत्राऽऽकृतं स्फुरमार्णाऽपि संविन्न नियत्मख्येण तद्धमै-
सेन वा स्थिरवक्षणिकत्वाय्ात्मना वा स्फुरति किं तु स्प्रक्राशतेन स्वयं माति । तत्रा-
नवभासमान उक्ताकारो न संवित्छरूपादन्यस्तथात्वे मानाभावात्तथा च खप्रकारायां
संवदयागन्तुकज्ञानस्थानपेक्षणान तदभाव नित्रन्धनंतदस्फुरणं पि घभावविरक्षणाज्ञाननिबन्ध-
नमेवेपि ॥ २१४ ॥

सु ° टी ०-- तेवं बह्मव नित्यमुक्तमज्ञानपरति बिम्बितं संसराद्े्यया
मुच्यत इत्युक्त मेदं चेद्रह्यभिद्‌ः शुकाद्यो मुक्ता अन्ये त्वज्ञनात्सतर-
न्तीति बन्धमक्षव्यवस्थाज्ञाखं विरुध्येतेति शङ्ते-

नन्पेषं चेदन्धमोक्षव्यवस्था-

शां कप्यन्नाऽऽप्रभधातवृच्तः ।
बद्धा मुक्तो ज्ञानवानज्न इत्य-
८५तत्सयं यावदज्ञानमिष्टम्‌ ॥ २१५ ॥

नन्विति । एकज) वपक्षेऽपे स्वप्न इव यावदृविद्यं बन्धमाक्षत्यवस्थे-
पपद्यत इति परिहरति- नेति । प्रवत्तरेति.। व्यवस्थाक्षाख्रस्येति रोषः
एतेद्व व्यनाक्ते-- बद्ध इति । चेन्नो बद्धः शुको मुक्तः काश्िज्ज्ञानो परोऽज्ञ

इत८य।प सवे यावद्ावद्यमकस्यव सव॑साक्षिणां विवित्रादिद्यकोपाषे-
वकादुपपद्यत इत्यथः ॥ १५॥

अ० 21०--एवभियता ग्रन्थेन न जौवाश्रयमज्ञानं नाप्द्रेतब्रहमश्रयं विः नु प्र्ङ्मात्रा-
श्रयविपयं तनिमित्तो अवेश्वरभावो न लज्ञानभावाभावाम्यां तयेःरेकत्र विरोधादत एव
चाज्ञानस्य स्थितिनिवुस्य।रपि बह्मण्यनुपपतेयेन्धमेक्षन्यवस्थाया अपि तत्र न सेभव इति
प्रतिपादिते तत्र बन्धमेक्षव्यवस्थामावे तच्छन्लविरोध चोदयति- नन्वेवमिति ।
एवं वेत्प्रयक्चिन्मात्रगतेकावियानिबन्धना चेन्यवस्थाऽऽस्थीयते तदय. जीवे। बद ईश्वरो मुक्तः
को मुक्ते यज्ञदत्तोऽयं बद्ध इति बन्धमोक्षव्यवस्थार,च्ं कु्यद्रेदाभावे, ज्ञस्य निविंषय-

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्ारीरकम्‌ । ९८३

त्वापतेरि्यिधः । बिद्दृ्टवा बन्धमोक्ष्यस्थामवेऽप्यविदयादशायामविद्वदृषटवा तद्भावान
शाखविरोध इति परिहरति- नेति । न श्व कुप्येदिवथेः । कृत इयत आह-
अःप्रबाधास्पवृत्तेरिति । विदुषस्तु जीवतः श्षिष्यादिप्रतिमासो बाधितानुद्त्तिमात्रः
परारब्यकमौक्षिपताविचाटेशनिवन्धन एवेति द्रष्टव्यम्‌ । नन्वविद्दवस्थायामप्यन्यस्याऽऽतनेोऽ-
भावत्छरात्मनि बन्धस्य प्र्यक्षवाद्विदुषो सुक्तस्यान्यस्यामावादचा्यासंमवे कथं वियप्रापि-
रिति चेत्त्राऽऽह - बद्धा मुक्त इति । अक्षरा्थोऽतिरोहितः । व्यवस्थाशाल्रस्य
व्यावहारिकप्रामाण्यान्यवहारस्य चाविद्यानिबन्धनतवादेकस्यैव प्रयगासमनः साविदाक-
ल्पितनेकविचित्रोपाधिभिरनेकधा विभाग्यमानस्य बद्धमुक्तविद्रद्ञत्वादिव्यवस्था सर्वाऽपि
यावदज्ञानं स्म्र इवोपपननैव निद्रतते च्ञावे तत्कसिितसकठभेदनिडृत्तेन्यवस्थाप्यविषयाभावा-
द्वियावस्थायां सवैग्यवस्थाततप्रतिपादकश्चाल्लदेरप्यमाव इष्ट एवेति भावः: ॥ २१५ ॥
सु° टी०- किं चाध्ययनविधिबोधितस्य व्यवस्थाशाखरस्य पुरुषा-

्थपर्यवसायिनो निष्फलारूपायिक्ापरत्वायोगान्न ततः हका दिमुक्तिसि-
द्विराधनिकसंसारोपलम्भविरोधादिति बह्मालतामान्नरपरभेव तदिति
वक्तु विकल्ययति-

ङि चेतक्कि बन्धमोक्षव्यवस्था-

शां यतनाचत्परं सत्पवृत्तम्‌ ।

किं चान्यस्मात्रात्तमेवानुभाष्य

तस्या रुपं बह्मतखं विदध्यात्‌ ॥ २१६ ॥

कि चैतदिति 1 किमेतच्छाखं स्वार्थपरमेव प्रव्रत्तम्‌। यलादिति । मानान्त-
रचा पेऽपीत्य्थः । उतान्यस्मादवृद्धव्यवहारत्पराप्तमेव तस्या मुक्ते र्प-
मन्नृद्यति विकल्पाथः ॥ २१६ ॥

अ० टदी०-अपि च बन्धमोक्षशाल्लस्यान्यपरत्वादपि न तद्विरोधः शङ्कनीय इति
वक्तं विकर्पयति--किं चेत दिति । एतहन्धमेक्षादिजञाख्ं यल्ना्वृत्तं॒तत्र तत्परं
सप्प्रहृत्तमिति योजना । अन्यस्मा बिदट्ोकव्यवहार।त्‌ । तस्या इति तच्छब्दो व्यवस्थापरः ।
शा्तविरेषणघेनोपात्ताऽपि व्यवस्था बुद्धा निष्डृष्य परामृष्टेति द्र्टम्यम्‌ । रूप्यतेऽस्मि-
निति रूपं सवैम्यवस्थाबिकटपास्पदं ब्रह्मत्वमिति योजना ॥ २१६ ॥

सु० टी०-नाऽऽय इत्याह-

शाखं तावक्तत्परं नेष्यते त-

दानर्थक्पादन्स्वरूपपतीतेः ।

सदे टीक्षादैयसमेर्त~ [२ द्वितीयोऽध्यायः ]

त्ह्मासेकयपरत्ययना थव
धतु युक्तं तच नोऽभोष्टमेव ॥ २१७ ॥

शाघ्नमिति । तदध्परेतृणां शुकदिमुक्तिज्ञाने प्रयोजनामावगदित्यर्थः
द्वितीय इष्ट एवेव्याह-- ब्रहमति । तद्ध तत्पर न्न पिव।मदृवः ' [कु० १।४
१० | इत्थादिना विद्या बवामदृवादेत्रह्मभावप्रातताबुक्तायामाधुनेक-
स्यापि तदुेशेन प्रत्रत्तिः सिध्यति तत्मरोचनापरत्वमव युक्तं तच्च्ट-
मेवेत्य्धः ॥ २१७ ॥

अ० टी०--तत्राऽभ्ये पक्ष दपयति--शाखरमिति । तद्रन्धमोक्षादिबोधकं शाख
तत्परं स्वाथपरं तावनेष्यते कुतस्तत्घछरूपप्रसिद्धेरानथक्यादकौ मुक्तोऽयं बद्ध इयादिज्ञाना-
सपुरुषाधदशेना देव्यः । तर्हिं किपरं तच्छाछ्रमिलयेक्षायां तदपि ब्रह्मत्मैक्यपरमेवेति
दवितीयपक्षमद्गी करोति--बह्मास्मेक्येति । जीवस्य ब्रह्मल्वोधकमदहावाक्यरेषतया
तदेकवाक्थप्रययपथवसानत्तेनार्थवं बन्धगोक्षादिकाघ्लस्य वक्तं युक्तमिवयक्षराथैः । एत.
दुक्तं भवति-पर्वषां वामदेवादीनां ब्रहममियया मोक्षप्रा्तिकथनेनेदानीतनस्यापि विद्यया
मोक्षः स्यदिवेयाश्वाससिद्धिरतर ब्रह्मलमक्यज्ञानस्य प्रवृत्तवेतदथवादवाक्यज्ृत उपकारस्तेन
हरिणेव तादशं शां ब्रह्मामतं व्रिदध्यादिति । नन्थेत्रादव्वऽपि नायं गुणवादस्तस्य
मानान्तरविरोधित्वात्तेन ग्यवस्थाया असतमवात्‌ । नाप्यनुवादो वामदेवमुक्यदिरागमेतस-
माणासिद्धः । परिरिषद्ेवताविकरणन्यायेन भृताथवादतया व्यवस्थदितुताऽस्याऽऽस्थेयेति
चेत्सत्यं तदास्थीयत एवेयाह-- तचच्च नोऽमीष्टभवेति ॥ या्व्यवस्थारूपमास्थितं
सद्रलामप्रययोपयोगि स्त्ताददं शाघ्प्रामाण्ये तस्मिन्दषटमेवेत्यथः । न येवं सलन्य-
स्मत्प्राप्तमेवानुभाष्येयनुवादकवेन विरोधः शङ्कनीयः साम।न्यतोद्टनिबन्धनवादविद्रल्लय-
वहारत रएतपप्र्ठिः सामान्यतेदृष्टस्य च॒ संभावनामात्रहतुपेऽपि न निश्वयहेतुता ।
तस्मात्तदनुवादिवेऽपि चा्प्रामाण्यादेव बन्धमोक्षव्यवस्थासिद्धिमरहयाकियिया बन्धस्तघ-
विद्यया मोक्ष इति या व्यवस्था यत्र॒ हि द्वैतमिव भवति यत्र लस्य सवेमालेवामृदिति
राचरोक्ता तां ग्यवस्थामुपेद्वटयनयमथवादस्तच्छेपतया प्रामाण्यमश्ुत इलमिप्रायः॥२ १७५

सु० टी०-नन्वेवमविद्वदुदृश्येव बन्धमेक्षव्यवस्थेत्यायातं ततश्च
न मदृन्यः काश्चद्रुन्धमोक्षमागस्त्यासीद्ेत्येतदनुमवविरोधादश्रद्धेयमिति
शङ्ते-

नन्वन्यो मद्रन्धमोक्षादिभागी
भ्रूतो भावी वतते वा न काश्चत्‌ ।

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्षेपशशारीरकम्‌ । ती ५८५

इत्युक्तार्थं स्वानुभूत्या विरोधा-
। व
नाहं जातु प्रोस्सहे संग्रहीतुम्‌ ॥ २१८ ॥

नन्वन्य इति । मत्‌ मत्त इत्यर्थः ॥ २१८ ॥

० टी°--तदेवमविदरदृष्टयैव बन्धमेक्षव्यवस्था तद्विषयमेव चं शा््रमपि न विदः
दृष्टयेयुक्तमेवं तहिं वस्तुतो बन्धमोक्ष्यवस्थाया अमावान्मत्तोऽन्यः कश्चिन्मुक्तो बद्धो वा
कशिदपि नास्तील्युक्तं ध्यात्तचानुभवविरोधादयुक्तभिति चोदयति-न न्विति । मदन्यः
कशिदिति संबन्धः । एक एवाऽऽमा बद्धश्च मुक्तश्च नान्यः काठत्रयेऽपीति योऽर्थो भव-
द्विरुक्तस्तमर्थ संप्रहीतुं नोत्सहे स्वानुमूला। विरोधात्‌ । न द्यनुभवविरुद्रं युक्तिशतेनापि
व्यवसितं मवेदनुमवाथवायुक्तीनामियथः ॥ २१८ ॥

सु० टी०--येनानुमवेन व्यवस्थाविरहोक्तेर्पिरथ आपाद्यते तं
विकल्पयति-

किं देतानुभदो मिरोधपदभाक्कि वा पोऽस्मीत्ययं
® क भ रि क ®
यद्वा कश्ादहापर(स्त्यनुभवा यस्त वरपावहुः ।
नद्धितानुभवः क्षतिं वितनुते तस्येति युक्तं वचो
नापि दवेतमुपोदिखननुभवस्तेनास्य बाधो यतः ॥ २१९॥
किमिति । स किं कर्तत्वादिद्रेतानुमवः किमद्य पर एवास्मीरेषमेद्‌-
विषयः किं वा सविशेषाद्रयवादिबहैताद्वैतविषय इति । तत्र क्रमसतं
स्वीकृत्य द्वितीयं दरूषयति--नद्रैतेति । तस्य चन्धमोक्षव्यवस्थाविरहस्या-
योऽस्मीत्यनुमवों सक्तिमात्रविषयत्वान्न .क्षतिकर इत्यर्थः । अये
दोषमाह- नापीति । अस्येद्ानींतनवन्धमाच्रषिपयसेन श्ुकादिमुक्त्य-
विपयस्वास्स्वयं बाध्यत्वाञच्च न व्यवस्थाविरहबाधकत्वमित्यथः ॥२१९॥
अ० टी०--येनानुभवेन पिरोधात्परमार्थतो बन्धमेक्षादिव्यवस्था नास्तीयस्मदुक्तिने
संगृह्यते कोऽसावनुभव इति वक्तव्यमिति विकलपयति--किं द्वैतालुमव इति ।
अध्यामादिद्रेतद्नं द्वैतानुभवः किं सव्रिरोधपदभाक्रिमयमस्मटुक्तेऽथं व्रिरोधमाचरति किं
वा परः परमात्माऽस्मीययमद्रैतानुभवो वाक्यजन्यः । यद्वाऽन्य एव कश्चिदिह ग्यवदार-
भूमावनुमवे देतद्ितम्राहकोऽस्ति यस्तव विरोधवुद्धिमावहतीति विकद्पत्रया्थः । तत्र
मध्यमे पक्ष न विरोध इति तावदह--नाद्रतानुमव इति ॥ वन्वमोक्षन्यवस्था
नासति किं तु प्रयग्रह्मैवास्तीयनुमबोड्धैतानुभावः । तस्मादस्मदुक्ता्थस्यद्वैतानुमवः
क्षति वितनुत इति वचो न युक्तमियन्वयस्तस्य तद्रुपवेन विरोधामावादियथैः । आदं

॥ 86

५८६ टीकद्रयसमेतं- { २ ह्ितीयोऽध्यायः ]

पक्षं 'प्रतिक्षिपति--नापीति । अनुभव इत्यत्र क्षतिं षितनुत इत्यनुषङ्गः । 'करुत इय.
धाऽऽह--तेनास्ये ति । तेनद्वितानुमवेन संमस्तद्वैततदनुभवोपमदेकेन विद्रस्मयक्षरूपे-
णस्य दैतानुभवस्याविद्र टया बन्धमेोक्ादिव्यवस्थासद्भावेदेखिनो यतो बाधोऽत इति
योजना । सवैभेदम्यवस्थोपमदयद्वैतानुमवसमये द्वेतानुभवस्याबस्यानामावात्थं तेन बाध

शङ्कावकाश इयथः ॥ २.१९ ॥
खण्टी०~-तुतीयपक्षमनुमाषते-
क न ( ४1 (1 [+ चे
देतद्वितनिवेशिनोऽनुभवनाद्वाधोभयस्येति चे-
ताहेङ्ानुभवेऽस्ति कस्यचिदपि स्थानजये जीवतः 1
भास्वच्छावरमोचरं चैनुभवं बिभननो हश्यते
नास्मिन्स॑सुतिमण्डले प न भपेत्कस्मादयं चेद्धपेत॥२२०॥
दवैतति । शाखाद्विरुद्धभेदामेदविषयज्ञानोत्पादासंमवान्न ततोऽपि
अ न [4 त [क »>३ एति न,
दैतद्वित्ाधः इति समाधक्ते-ताटगिति । स्थानत्रये जा्रदा्यवस्थान्नये
चेलोक्ये वा जीवतो वर्तमानस्य । विरोधादसंमवे हष्टान्तमाह--
मादिति । यथा सूरतिमिरय)रभेदा (क्नु मवं बिभ्रञ्जगति न कोऽपि
ह्यत तथा भिन्नाभिन्नरमनुमवन्निव्यर्थः । ननु हष्टान्ते नास्ति मानं
मेदा) मेदे तु“ तत्वमसि” [ छा०६।८।७] इति भ्रुतिर्मानमिति
चेन्न विरोधाविशेषाच्छ्रतेस्त्वखण्डा्थत्वेनोपपादितित्वात्‌ । एतदेव विवु-
णाति-स इति । सूरतिमिराभेदानुमविता चेन्न मवेद्यं करस्मादद्भवेदिति
योज्यम्‌ ॥ २२० ॥

प

-अ० ठी°- तृतीयं कल्यमनुवेदति-द्वैताद्वेतेति। उभयस्येति द्रैतस्यादरैतस्थ चेयथः।
ताटृशोऽनुमव एव नास्ति विरोधात्छवाधकत्वं तस्य द्रनिरस्तमेवेति परिहरति-ताह -
गिति स्थानत्रये जाम्रदादिटक्षणे । जीघतेो वर्तमानस्येयथः । यद्वा बि्योदयापप्रागघ्य तत्काके
च वतेमानस्येत्य्थः । विरोधमेव स्पष्टयति--मास्व दिति । भा्ान्समिता शावेरं तमः
युगपत्सवितृतमोगोचरमनुमवं विभरजनोऽसििन्संसारमण्डठे "व्यवहारभूमौ न द्दयते । अयं
चेददवेतद्वितानुभवो भगत्तदा स सवितुृतमोगोचरोऽनुभवः कस्मान भवेहुमयत्र विरोधस्य

~~~

# ग्रन्थोऽयं ख. पुस्तकस्थः।

१ ग, "धोद्धवस्ये° ।

| २ द्वितीमोऽध्याषः ] सक्षेपश्षारीर्कम्‌ । ५५८७

लुल्यत्वादिति योजना । व्यवध्याप्रमाणस्य व्यबरहारगोचरलादटदैतप्रमाणस्य च तच्रविदकला-
नानयोः संभूयप्रवृत्तिरियतो नायमस्दुक्ताथैवाघक इति भावः ॥ २२० ॥

सु° टी०-तस्माद्व्षवाविदययया प्रतिभिम्बात्मना संसरति स्वविद्यया
च मुच्यत इत्ययमेव संपरदायानुगतः पक्षो मुशुष्ठुभिरुषार्दय इत्युप
संहरति-
यत एवमत्र न विरोधल्वोऽ-
पयुपटोकते कथितनीतिवशात्‌ ।.
उपगृद्यतामतमिदं सुदृदे
गुरुपप्रदायवचनानुगतम्‌ ॥ २२१ ॥

यत इति । एवमुक्तयुक्तेभिर्निरस्तसमस्तविरोधतया सुनिश्वठत्वादि-
त्यथः । अब विश्वतीर्थीयक्रतः-आचार्यस्याप्यविद्याटेश्दृश्चितशिष्य-
मुक्त्यर्थमुपदेरद्शनान्नकस्यव बन्धमोक्षमामित्वं युक्तम्‌ । यथा वचेक्ये-
वाविद्ययैकत्र चेतन्ये बहुजी वकलटपनं बन्धमोक्षौ च तथाऽऽचार्थैः
सिद्धान्तसिनद्धौ बणणितम्‌ । एवं बह्वाचायसमतिं श्रुतिसंमतिं च दश.

त्वेव्थमेवाऽऽचायस्याऽऽकायस्तृतीये स्फुटौ मविष्यति । तस्माद्धियया
सर्वस्य हेयत्व सिद्धय्थमेव जीवान्तराणां ज्िष्याकषिद्याकल्पितता कतिर
त्याहुः ॥ २२१ ॥

अ० दी०--तस्माद्रधकानुभवामावाद्रस्तुनि बन्धमेक्षिव्यवस्थारक्षणमन्यद्र द्वैतं वस्ततों
नास्तीयस्मन्मतं न केनापि विरुध्यत इ्युपसंहरति-यत एवमिति । एवंसयत्रास्मन्मते
कथितनीतिवशान विरोधट्योऽप्युपटौकते यतोऽत इदं मतमस्मदयमुपगह्यतामद्ध। कियता
यतः सुदृढमबाधितं न केवटे युक्तित एव ॒सुद्टमपि तु गुरसंप्रदायवदवचनानुगतं
प्रमाणसद्ध॑चेति योजना । विवतवदि गुरुसंप्रदायवचनानुगतिः पूवमेव दरितेत्ि
भवः ॥२२१॥

सु० दी०--ननु तच्वबोधानन्तरं जीवनव्रह्मभदो निवर्ततां प्रपञ्चस्तु

परमार्थतः भास्तमानः कथं निवरतेतेत्याहङ्क्याऽऽविद्यकत्वा विशेषाय
त्याह--

तव गाढम्‌ढतमसरा राचेतं
जगदीश वपुषा सकलम्‌ ।

५८८ टीकाद्रयसमेत- [ २ तीयोऽध्यायः ]

प्रतिभाति तावददृदं दढव-
स्समुदेति याषदवबोधरविः ॥२२२ ॥
तवेति । त्वया गाहमनादवितिया स्वामादिकत्वेनोहं गृहीतं यत्तमस्तेन
श्चितमीशश्जीवादयात्मना कल्पितं जगत्‌ । यस्मादहटटमनिवंचनीयमत-
स्तावदेव सत्यं प्रतिमातीत्यर्थंः । उत्तरावधिमाह-यागदिति ॥ २२२ ॥
अ० टी०--इदमुपग्यताभिवयुक्तमेव स्वमतं दरयति--तव गाहति । अववरेधर-
विवौक्यजन्यज्ञानभास्करो यावत्समुदेति दावत्तव॒प्रयगात्मनो गाढं ददं मूढेन प्राप्न
स्वास्मनभ्यस्त्न तमसाऽनाद्यनितचनीयेनाज्ञानेन र(चत जगदीशजावरूयेण विकृतं
विश्वमदढमपि दृद्वत्प्रतिभाति स्वप्र इवाऽऽप्रनोधोदयमुदिते तु तखावबाघे द्वेतटेशोऽपि न
प्रतिमासत इयथः ॥ २२२ ॥
ख० री०--ननु सकललोकप्रतिपन्नस्येश्वरजगतपरबन्धस्यानादेः कथं
श्ुक्तिरजतादिववृहदढसवं संमाभ्यमिति चदविद्याविलृप्तचेतसां वेहातमा-
भिसानवदपश्रश्षादिवाचकत्वामिमानवचेत्याह--
परभुरेष सर्वविदहं छपणो
जगेतदद्भुतवितानमिति ।
प्रतिपत्तयस्तिभिरटृपषदशो
यदिहोद्धवन्ति न तदद्भुतकम्‌ ॥ २२३ ॥
प्रभुरिति । न तदिति। एता हि स्वभ्र इव स्वशिरण्छेदनादिद्टयाोऽमठस्य
माश्चमावहन्तीत्यर्थः ॥ २२२ ॥
अ० ठ०--नन्वेतदाश्वर्यवद्धिचित्रोदयंढतप्रपश्स्त द्वि पर तस्वभाव आत्मनि प्ररिमा-
सत इति चेनाविद्यातिमिराकत्टेः सवौश्चय॑संभवादियाह--प्रसुरेषप इति । स्पर्थ
प्रयम्‌ ॥ ९२३ ॥
सु° दी०--नसु सर्वजनानुमवविरुद्धमपि पिभ्वस्यानिवचनीयत्वं
किमवष्टम्भेनाभ्युपेयत इत्याशङ्क्य सन्तु सदं श्र तेयु 5५) विद्रदनुम-

नम

त्रे जप तावलरमाणामत्याह--

अभयं सनातनमनातुरधी-
रवलोकयनिजमनन्तसुखम्‌ ।

६ क. (व्रिययर प्टुतयित्ताना द° ।

म न -------~

[ २ द्वितीयोऽव्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ । ५८९

न मुनिः प्रपश्यति क्षिमप्यसुरं
सकट जिघत्सति जगस्स्चिता ॥ २२४ ॥#

अमयमिति । अनातुरधीरविषक्षिप्तधीः । अनन्तसुखं परमात्मानम्‌ #
असुखं संसारं जिघत्सति यसते । स्वाचिता स्वविद्यया ॥ २२४॥

अ० ट ०--अविदावस्थस्येयेवं प्रपञ्चद्शनं निव्रत्तायामविद्या्यां विद्वान 1फोविदि-
चित्रं पश्यति दुःखं वाऽनुभवतीयाद--अमयमिति । अनातुरधीरविक्षिततचित्तो मुनि-
स्तखज्ञानवाननन्तसुखमपरिच्छिनानन्दरूपं ब्रह्म निजं प्रयमरपं स्वरूपमवलकयन्साक्षाक्ु-
वेन्‌ किमप्यतुखं दुःखरूपं संसारं न प्यति नानुभवति । निजमिदयस्य विशेषणे
अभयं सनातनमिति च निर्विकारं नियं चेयथैः । कस्मादेवं निजं तखं पद्यन्ुःखं
किमपि न पश्यतीति तत्राऽऽह--घकलमिति । खचितेर्तत्यंभवि तृतीया । या
त्सकटं जगतस्वपिता स्वरूपचेतन्यात्मना जिघत्सति .स्वादितुमिच्छति स्वाह्मसातरोतीये-
तदारोपितनिषतेरपिष्ठानादन्यत्वासंमवादिय्ः ॥ २२४ ॥

सु० ठी ०- नन्वाल्भिन्नदेतामावे कुतो विद्दुनुमवस्यापि सिद्धि
म

गुव दिस्तद्पायस्यामावाद्‌ । न चाविदयेव तत्साधिका वेपरीत्यादिति
चेन्नाविद्याया एव सर्व॑द्रेतकत्पकतवं व्यावहारिकगृर्बादिकल्पनया
[द ४

तन्निवतंकत्वं चेत्युपगमादित्याह--
[ प्‌ |( श $
तवं 1 चत्तमात्मतमसा जार्नत
[^ ~
प्रकत्पयत्प। खट्व जगत्‌ ।
स
तव कल्पनाविरा चतः स गुर-
थि
स्तव रूपमदयमुदाहरात ॥ २२५ ॥
तवेति ॥ २२५ ॥
अ० टी ०--नन्वासन्यतिरिक्तस्य सवैस्यावेयासकये साधकाभावानिजरूपवस्तुनः
कुतः सिद्धिनचावि्ेव तत्साधिकेति युक्तं तस्या विपरा तप्रययहेतुतान चोभयरतुववं पिरे-
धादिति चेत्तत्राऽऽह-तव चित्तमिति । आत्तमसा निजाविदयया जनितं तव चित्त-
मलिलभेव जगत्परिकत्पयतीति हि शाखस्थितिश्यिथः । तत्र स प्रसिद्धो गुरुरपि तव
कर्पनापिरचितः संस्तवादयं निजघ्ठरूपमुदाहरति बोधयतीति योजना । अविद्या पूवपूरवै-
परप्भ्रमसस्कारसचिवात्मनि ठीनं चित्तपुत्पा्य प्रपञ्चमात्मन्यवभासयपि सेव कदाचि-
द्िङद्धधिपणामुत्पा्य तख जिज्ञासां जनयन्ती तचचज्ञानसाधनं गुवौदिकमपि कल्पया
त्द्रारा सरूपप्रकाशमपि जनयतीति नात्र कं।ऽपि विरोध इति भावः ॥ २२५ ॥

५९० टीकष्धियसमेत- [ २ द्वितीयोऽष्यायः }

सु दी ०--अस्तु ताह पारमार्थिक एव गुषादिरभभिध्याव्वे शुक्तिरज-
बरादिवदर्थक्रियाकारिव्वासंमवादिति वचेन्नथेक्रियाकारिणः सत्यत्रास-
पतिपततरहश्यत्वस्य च पिथ्या्वव्याप्तत्वादित्याह--
~ क @, „क क
न्‌ {ह चत्तटश्यमाप सत्यामात
[> [प न, (~^
प्रतिपन्नमस्ति भवि फिचिदपि।,
रशनाभजङ्गक्षह९। सकट
[4 ~ €, (9
ज॒गा<न्रजालमातं सद्धमतः ॥ २२६ ॥
न दीति. } ततः किमित्यत आहरति । तस्छावरयमाह-इन्द्रनारमिति,।,
मायिकमित्यथः ॥ २२६ ॥
अ० ट)०--ननु चित्तदद्यवेऽप्यथैकरियासमर्प्वात्थं जगते गुचदेव।ऽविद्यामयलं.
सललोपपततेरितिचेत्तत्राऽऽह--न हि चित्तेति । यचित्तद्यं तनन ह सयं कप्युप-
पादयितुं शस्य तस्य रशनाभुजङ्गवद्रा्यरलनियमाद्रववहाराविसवादस्य च स्वप्न इवाऽऽप्र-
य धमुपपत्तेरियर्थः । तस्माचिचकस्पितस्य सवैस्यविद्याकद्पितत्वं न विरुध्यत इत्युप-
संहरति--रशने ति । अत इति प्रथमं योज्यम्‌ ॥ २२६ ॥
सु° टी०--ननु कथं कल्पितस्य गुरोरुपदेष्त्वं न ह स्थाणावध्यस्तः
पुरुषः क्विदुपदिशतीति चेन्न कल्पितव्वाविशषऽपे कस्यचिदव
व्यावहारिकगुव।दिशरारावच्छिन्न्जवस्य घटादिप्रमातुलवद्वह्यपरमातु-
त्वस्मवेन।पदेषटव्वोपपत्तेरेति ट किकहष्टान्तेनाऽऽह-
[र , वस
प र₹्‌क[त्पतागप सकटज्ञतया
म प ४६७ प [क
गुरुरेव पृणमवमोधयति ।
[ग व
पारकल्मितोऽपपे मरणाय भवे-
४५ सि [+
दुरग यथा नतु नभो मलिनम्‌ ॥ २२७ ॥
पपकद्पितोऽर्पति । गुसरदत्येवकारः स्थाणुपुरषादिव्यवच्छेद्‌थं ; ॥"
॥ २२७ ॥

अ० टी०--ननु यदि कल्पिपोऽपय्थो वस्तु बेोधपन्तदा कोऽयमाचायदिष्वाग्रद ऽ
न्यस्नादपि कस्पिता्तस्सिद्धिरक्विति चेत्तत्राऽऽह--परिकल्पितोऽपीति । यद्वा

१ क, द्वचः ।

[ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सेक्षयशरोरके 1 ५९१

यदाचायांयपि कल्पितमेव स्यात्तं कैशितस्ये अंहत्वान तेत: 'परमाथवनोधप्रा्िरि-
स्याह--परिकल्पितोऽपीति । परिकलिितोऽपि गुरुरेव गुरुतवेनामिमत एव पूरण
ब्रह्माबबोधयति न यव्किमप्यन्यतुतः सकटन्गतया तचक्ञत्वादिति योजना। एतदुक्त भवति-
न हि परिकसितस्य परिकल्पितत्वादवे तचावबोधहेतुलमिष्यते किंतु सर्रजञलदिव सपैक्ा
हि गुख्वेन कल्पयते न जड इति । यदा परिकल्पितोऽपि गुरुः सकटश्ञतयैव परिकल्पितः
सन्पूणमववेधयव्येवेति योजना । अग्र कल्पितानामपि कटयनाविकशेषवशाद्लवस्थितचित्रा-
येक्रियहितुवल्य कोके दृष्टवान्नासंभावना कर्यैत्यभिप्रेयोदाहरणमाह--परिकल्पि-
तोऽपि मरणायेति । उरमो नायां परिकिलितः शाङ्कविपिणापि मरणदशेना-
दिययैः ॥ २२७ ॥
स०टो०-ननु सद्विटक्षणस्य गुवदिः कथं कारणत्वं सस्वगम॑त्वा-
त्स्येत्याशङ्क्य किं सत्त्वमेव कायविरषप्रषोजकमुत तत्कायंजननसा-
मध्यमिति विकट्प्याऽद्यं दूषयति-
यदि सत्पमित्यवगतिं कुरूपे
घटते घटादपि हुताशनपीः ।
यदि चानृतं न जनयेतरमितिं
ननु चोदनाऽपि जनयेन्न धियम्‌ ॥ २२८ ¶
यदोति । गुवादिर्यदि सामथ्ये निरपेक्षः सत्यत्वेनेव बोधयेत्ततो धूमादिवि
घटादपि वदह्विधीः स्यात्सत्यत्वाविशोषादित्यर्थः । द्वितीषे तु भरमवि-
षयस्यापि शक्तस्य प्रमाजनकत्वं परेरप्यङ्कीकरृत मित्याह -- यदि चेति ।
चोदना वाक्यं धियं प्रमरम्‌ ॥ २२८ ॥
अ० टी०--मिध्यामृतमपि सलार्थहेतुः कचिद्धवतीति सेभावनामुक्वा सत्यतर सया-
बोधे न प्रयोजकं किं तु शक्तवेनावधारितमात्रमत्रेयाह -- यदि सत्यमिति । सव्य
समेव चेत्सत्याथबोधदैतुस्तहिं धूमादिवद्वदादपि हताशनर्धः्ैटते घटेत जयितेत्यथैः ।
अनतं चेत्प्रमितिं न जनयेत्तदा निशितं चोदना विधिधाक्यमपि धमेबिषयां धिय॒ न जन-
ये्तस्यात्वारिय्ैः । तस्मात्सत्यतवानृततवे न प्रामाण्यप्रामाप्यप्रयोजके रत॒ व्यावहारि-
कप्रमाणसमभिगता विकेपाः । ते च सयत्वपक्ष इषादतत्पन्षेऽप्यविरिष्टा इलयतो नोक्त -
दोष इति भावः ॥ २२८ ॥

१ग्‌,^ते पराद्‌ ।

५५२ दीकादयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

य° टी०-हष्ान्तमुपपाद्यति-
जनयत्यस्राविह मृषावपुषा
करणीयवस्तुनि मतिं सुदृढामू ।
ध्वनिधर्मभदधटितोऽपि मृषा
स्वरसेन सन्नपि तु वर्णगणः ॥ २२९ ॥

जनयतीति । इह लोके वेद चासौ चोदना पृपावपुपा कलिपितानुपूर्वी
स्वरादिविशिष्टामनाऽनुष्ठेयवस्तुनि प्रमां जनयतीति प्रसिद्धमित्यर्थः।
स्वरादेवोशिषयं तस्थाः स्वाभाविकमिति चेन्नेत्याह-ध्वनीति । वर्णगणो
हि चोदना । स च स्वूपेण सन्नपि सष्योऽपि वायवीयस्य ध्वनेर्ये
धमां उद्ात्तादयोयो वा क्रमस्तदूषटित एव बोधकः । नित्यविमूनां
वणां पोर्वापयासंमवादिति तद्रूपेण मृषेवेत्यथः ॥ २२९ ॥
स० दी ०--चोदनाया अदृतवं सिद्धवत्कृयोक्तं साधयति--जनयत्यसाविति 1
इह भ्यवहारमृमावसौ चोदना मृपावपुषा मिध्याश्षरीरेण करणीयवस्तुन्यनुष्ये यागदिौ
सुदं प्रमाणरूपां मति जनयति । कथमस्य मृषावपुष्टं वणौतमर्कत्वादणानां च सलयत्वा-
दियत आह--ध्वनिधर्मति ॥ बणगणः स्वरसेन स्वरूपतः सन्नपि सदयो ध्वनिधर्म-
मेदैरुदात्तादिभिर्हस्वादिभिश्च घटितो विशिष्टः सन्मूृषा मिथ्यैव । न ह्यदात्तादिधमेविशेष-
वैशिष्टयं विना वर्भेभ्योऽथप्रतीतिजायते । न च वर्णेषु ते प्रमाथी व्यभिचारेाक्िला-
सपिता एवातो ध्वनिघमेविशिष्टा चोदना मूपा चेय्थः ॥ २२९ ॥
सु° टी०-अस्तु तर्द वर्णसमूहस्वेनेव तस्याः प्रमाहेतुत्वं न स्वर
क्रमवेशिषटयेनेति चेन्न स्वरादिभिद्‌नार्थभदस्य तैरुक्ते; स्मयमाणलादि-
त्याह--
न, ^ न ९.
न्रा हनः स्वरता वणता वा
ई श योः र
मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह ।
विवे # ® _ क
स वागवजा यजमानं 1ह्‌नास्तं
म न,
यथन्द्रशत्रुः स्वरताऽपराधात्‌ ॥ २६२० ॥

म्नो हीन इति । भिथ्ाप्रयुक्त इत्यस्यार्थो हीन इत्यादिः । स्वामावि"
कस्वरान्यस्वरादियुक्तः सर्‌ नतं विवक्षितमर्थमाह । प्रस्युत विपरी.
ताथबोधकतयाऽनिष्टहेहुरिव्याह-- प वाखन्न इति । उदाहरणं -- यथेति ।

(२ द्वितीयोऽध्यायः सक्षेपक्चारीरकम्‌ । ५९९

त्व्ेन््रहतस्व बृत्रस्योत्पादनाथमिन्दरशधयुवं स्वेति मन्तरेण सोमः; भरव-
तितः । तत्र तत्पुश्वस्वरे प्रयोक्तभ्ये प्रमाद्ात्स्वरान्तरप्रयोभादिन्त्रु एव
तस्व शघुर्मुषेति स्वरधिशिष्टस्येवार्थवत्वमेवं क्रभवतोऽपि राजा जरि
व्यादावर्थान्यत्वादिति ॥ २६० ॥

अ० दी०--उदात्तायारेषितधर्मविशिष्ययेव शब्दस्य वोधकल्मिलयत्र नेशक्तसेमति-
माह--मण््रो हीन इति । स्वरतो वणैतो वा हीनो यथस्थानमयेक्षितस्वरादिवै शि.
छवदीनो म्नः प्रयुष्यमानो मिथ्य प्रयुक्त इ्युच्यते । स्वरायन्यथालमेव मिध्यालमियैः ।
एवं प्रयुक्तो मच्नो न तमथमाह । यस्मिनभं प्रयुज्यते तमियर्थः । न केवठ विषक्षितार्थी-
कथनमात्रं दोषो मिध्याप्रयोगेऽपि लनिष्टजनकते नचेयाह-- स वाग्वञ्जो यजमानं
हीनस्तीति । स मच्रो वाग्वजररूपः सम्यजमानमनिषठेन योजयतीत्यर्थ; । तत्रोदाहरण-
माह--यथेति । ष्टा हि देवो विश्वरूपाख्ये खपतर इन्द्रेण हते करुद्धः सनिन्द्रनिग्रह-
समयपत्ोत्पादनायाऽऽमिचारिकं कमै वर्वन्छदिन्द्रशनरुषखेत्यनेन मब्रेणातिशिष्ट॒सोम-
मम्नौ जहावेत्यास्यायिका वेदे परते । तत्रान्तोदात्ततप्पुरुषखरे प्रथौक्तव्ये बहुव्रीहिखरमादु-
दात्तमिन्पदं मन्न प्रुक्तवांस्तेन देषेणेत्पनस्य दत्रासुराख्यस्य पुतरखेन्रो हंता संवृत्त
इत्यनर्थपयैवसायी मच्रप्रयोगो जात इयर्थः । तथा च ब्राह्मणम्‌-“खहिनद्रशनरुवर्स्वेति
तस्मादस्येन््रः शत्रुवदिति › ॥ २६० ॥

सु° ठी०- तहि स्वरादियुक्ता ध्वनय एद सम्तु चोदनान वर्णा
इति चेन्नापसिद्धान्तादित्पाह-
न च वणेपुगमपहाय भवे-
दिह चोदने्यभभिमतं विदुषाम्‌ ।
यदि सत्यमेव गमकं भवति
स्फुटमप्रमाणमियमप्युदिता ॥ २३१ ॥

नचेति । ततश्च चोद्नाप्रामाण्यमिच्छद्धि्रमविषयस्यापि गमक-
स्वमभ्युपेयमित्याह- यदीति ॥ २६१ ॥

भ० टी०-- नन्वेवं सति यध्य॒धमौ उदात्तादयः सैव चोदनाऽस्वतो नाता
चोदना भविष्यतीति चेन्मेवं मीमांसकैस्तथाऽनम्युपगमादित्याह--न च वर्णेति।
विदुषां भीमांसकानां वर्णषवेवं चोदनात्वमाभेमतं न ध्वनिभिव्य्थः । तथा च सत्यमेव
गमकं चेत्तदा चोदनायाः प्रामाण्यं न रम्येते्ाद - यदि सत्यमिति । यमपि
चोदना ॥ २३१ ॥
भ्‌

५९४ टीकाद्वयसमेतं- { २ दितीयोऽध्यायः १

सु टी०--नन्वनित्यानामनन्तवर्णव्यक्तीनामेव धमां उदात्तादुय
कि क क, दे,

हाते स््ररक्रमवेशिश्यस्य सत्यखादृहटष्टान्तस प्रातिपात्तिरेति वैशोषिकास्तात्‌
भरति हष्टान्तान्तरमाह-~

श्रवणेन्दियं च किर कणेगतं

कट व क $

परिकल्पनोपरचितं नभसः 1

वृरयं प्रकाशयति शब्दगृणं

परमाथमित्यपि कणादमतम्‌ ॥ २३२ ॥

श्रवणेति । तेषामपि कर्णशष्कुटीमध्यगतं नमोवलयं भ्रवणेन्दियं शब्द
ग्राहकममिमतम्‌ । न च सर्वगतस्य नमसो निरंशस्य वलयववं कर्णं-
स्थत्वं चाऽऽञ्नसं संमवतीति भ्रान्त्यैबोपचरितं वलयाकासे नमां
इत्यम्युपेयमिति क्रसंप्रतिपत्तिरित्यथंः । कणादेत्यादिनः स्वमते भाद्र
स्य द्ग बद्धत्वं साचतम्‌ ॥ ३२॥
अ० ठी०--वणीनामुपपत्तिमत्ात्तद्धमी एवोदात्तादय इति म चोदनाया भदरेततप्र

प्िरिति ताकिकमतमाशद्क्य तान्प्रयुदाह्रणान्तरमाह--भ्रवणे न्दियमिति ॥ कर्ण
गतं नभसो वख्यं किरु श्रवणेन्दियमिति परिकत्पनयेोपरतं जब्दगभं यत्प्मकाश्चयति तत्प-
रमाथमिति कणादमतमपि द्यत वातो न तैरपि सत्याग्रहः कायै इत्यर्थः । न ह्याका-
शस्य श्वरूपेण भश्रोत्रतलम्ति तथा सति सक्रदुत्पनस्य शब्दस्य सर्वत्रोपरम्भप्रसङ्गः किं तु
कणदशावच्छिनस्य । न हि सोऽवच्छेदो नभसः परमार्थो निरवयवस्य पूरणस्यैकदेशतः
स्वरूपतो बाऽवच्छेदासंभवादतः कल्पितोऽवच्छेदः कलितं च यथाकल्पनमथौमावानिमि-
य्यैव तादृशादपि सत्यारथप्रतिपत्तिरभ्युपगतेति न चोयावसर इति भावः ॥ २३२ ॥

छ° ठी०- ततश्च सर्वतान्विकैरसत्याद्‌पि सत्यबोधाम्युपगमारक-
लिपितगुषादिजन्यविद्यया मवबन्धनिवृत्तिरविरुद्धेतयुपसंदरति--
त्वमतः स्वमोहरचितं गहनं
भवसागरं तर पराषगतेः।

"~~~ ---~----~------~--+--~-~--~- ०9००

१ क, गुषाष्छं ।

{ २ ्ितयिऽध्यायः ] सक्षेपश्षारीरकम्‌ः ॥ ५९५

परिकल्मितद्वयनिवन्धनतः
परमाथसंविदुदये सति भोः ॥ २३३ ॥

तमतः इति ।. परिकल्पितं द्रयं गुर्वादि तन्निबन्धनं यस्याः परावमते-
बु ्तिरूपायास्ततः परमाथंसंविद्भिव्यक्ताविति योज्यम्‌ ॥ २३३ ॥

ज० टी ०--तस्मात्कदिपितयैव वि्ययाऽविद्ानिवृत्ति कल्पितेनैवाऽऽचायोदिना विद्यो-
स्ति चाङ्गी कुर्विति शिष्यं प्रयाह--तमत इति । यत एवमविरोधोऽत इयथः ।
मोः सुबुद्धे परिकिलितगुरुशिष्यशाख्ररूपद्रयनिबन्धनतो द्वैताव्टम्भेन परमार्थसंविदुदये
सति परावगतेः परत्रह्मणः साक्षादभिन्यक्तरैतोः स्वमोहरचितं गहनं भवसागरं
तर स्वस्थो भवेति योजना ॥ २२६३ ॥

सु० ठटी०- ननु परेषामनिव॑चनीयामावाच्योदनायाः भरोच्रस्व. चाली-
कत्वामावेन हष्टान्तासिद्धिरित्या्नङ्क्य कैमुतिकन्यायेन स्वमतसम-
दटयति--
घ्ान्तं तथोपचरितं च यथाविभाग-
मङ्गौरूतं कणमुगादिमुनीन्दमस्थेः ।
यन्नास्ति ततफलनिवन्धनमस्मदीमे
तन्त्रे तमोषिरचितं न फलाय कस्मात्‌ ॥ २३४ ॥

कि क क

शान्तमिति । भ्रान्तं स्वरादिविशिष्टवर्णजातभूपचरितं च यथोक्तभोचं
खथाविमामं मतमेदैन । किं तत इत्याह--यदिति । यद्धि भ्रान्तमुपचरतं
च परमते नास्ति विशिष्टालना तदपि चेत्फलजनकं स्वीकृतं तर््यवि-
द्याकल्पितं व्यावष्ारिकं गुवांडि कुतो न फलायेस्यर्थः ॥ २३४ ॥

अ० टी ०-- तदेवं प्रतिबन्या कल्पितस्य तच्चावगतिहेतुखमुक्तमिंदानं पराभिमतात्स्रा-
प्रिमतस्य विशेषं दशेयन्‌ कैमुतिकन्यायमनुसरति--भ्रान्तमिति । उदात्तादिभेदाविशि-
टवगरस्वरूपं भ्रान्तं तथोपचरितमुक्तरूपं श्रवणेन्ियं च यथाविभागं ्वस्वमतानुसरेण
कणभुगादिमुनीन्द्रुस्येरद्गीकृतं जेमिनीयेः काणदेशाभ्युपगतमिसर्धः । तच्च तैरसदेव
सदथेप्रतीतिकरणमभ्युपगतमियाह--यन्नास्ती ति । फलनिबन्धनं, सत्फर्कारणमिति
सावत्‌ । परमतयोरुक्तोदाहरणद्वयस्य केनापि रूपेण सचेऽपि सद्थप्रतीतिदेतुविशिष्ट-
कारेणापि न सच्मस्यारोप्यसंसरगेष्य तेरधिष्ठाने सचानङ्गाकारात्‌ । एवमसदपि चेत्सदर्थं
प्रयापयेत्तदाऽसद्विरक्षणमनिर्वचनीयं प्रयापयेदिति किमु वक्तन्यमियाह--अस्मदीय

५९६ ठीकाद्कसमेत- [ २ द्वितीयोऽध्यायः }
इति । तमोनिरचितमनायनिधैचनीयाज्ञानबिरुकितसतद्विरक्षणतया सस्चेन प्रतीतियोम्य.
भियथः ॥ २३४ ॥
सु० टी०-ननु यन्नास्तीव्पसिद्ध भरमविषयादेस्तन्मतेऽस्यन्न सत्वा-

दित्याक्ञङूक्य पूर्वोक्तमेव व्यनक्ति--

अप्तदपि एलवत्तामश्नुते युष्मदिच्छा-

मनुसरदथ कस्मान्मायया निर्मितं सत्‌ ।

न भवति एटवत्ताभाजनं चित्रमेत-

यमिह न समथा युयमत्यन्तशक्ताः ॥ २३५ ॥

असदर्पीति । यथपि स्वरादि ध्वन्यादावस्ति तथाऽपि तच्छब्दनिष्ठत्वेनं
ज्ञातं शाब्दर्धीदेतुस्तचासदेवान्यथा तद्बुद्धभ्रमत्वानुपपत्तेनेमसोऽदि
वटयत्वाद्यसदिति नासिद्धिरित्य्थंः। युष्मदिच्छामिति । सदेवाथङ्गिया-
कारे नासच्छशशङ्खादीतिपरसिद्धयलङ् वनी मित्यर्थः । सदिति। असद्धि-
लक्षणभित्यथः । वयमिति । मवतां धाक््येभस्त्यस्माकं नेव्येतदेवा्न तन्व
मित्यथंः ॥ २३५ ॥

अ० टी ०--नन्वनिवैचनीयस्यैव मुरुयतया सदथैप्रयायकलानुपपत्तिरितीच्छावादिनं
प्रयाह--असदपीति । युष्मदिच्छामनुसरदिति वदताऽसतः फटवच्लकल्पने प्रमाण
युक्ती न स्त इति सूचितमसदपि सत्फलार्थं मवयसदिटक्षणं सायानिरमिते न भवतीये-
तचित्रमटो आश्चथमियथैः । अन्यतुगमम्‌ ॥ २३५ ॥

सु° टी ०~-इदानीं माऽस्त॒ परेषामस्त्यत्य बोधकव्वमस्माक तु माया-
कारणत्वभ्चतिवटेन गवण्द्‌ः स्वरूपणासत्यस्याप्याघष्नसत्यतामान्नणद्‌
तदुपपात्तिरिव्याह-
परमेव तवमगृहीतमभू-
दखिटस्य का।रणमनथकरम्‌ ।
परमेव तत्वमवबुद्धमतः
परितृ्तये भवति पुष्कलतः ॥ २३६ ॥

परमेवेति ¦ न ह्यरिद्ासाम्थ्यक्रतः संसारः किं व्वयिष्ठानसम्यादि-
ति प्रागवोक्तत्वात्‌ । परभेद तखमन्ञातमखलबन्धकारणं तदेव कल्पि-

[ २ द्ितीयोश्ध्यायः ] सक्षेपशारीरफम्‌ । ५९७

तविद्रच्छरीरावच्छिन्नजीकख्पेण विदययाजनकं तदेव च स्वकटिपितकाक्षय-
जन्यवृत्यमिष्यक्तं मुक्तिहेतुश्रेस्याह--परमेवेति ॥ २३६ ॥
अ० दी०--क्ितस्य कस्िताकौरेणैव त्वावगतिहेतुव्वमिलङ्गीकारे परः कोऽपि
दोषं तत्र वत्तु न शक्नुयादिति स्थितमस्म्क्रियायां तु चोयस्यस्योदय एव नास्ती-
लाह --परमेवेतिं । पसमेवाखिरुप्य कारणं स्वाधिष्ठानं सत्छमविदावशादगृदीतं
सदनथकरममृश्नाविद्यामात्रमनथेकारणं तस्याः स्वतो जडाया अर्विचित्करत्वाक्िवयिष्ठान-
सामर्यवरम्बनेनैवाविद्याया अपि सामर्यमेतदप्रागुक्तमेवाऽऽत्मत्वमाद्रविषयाश्रयताबठेनेयतः
परमार्थमेव वसूवविदितं सत्साभासाविदयादारा सव॑ नहेतुरियस्मन्मतमिय्थः । पुरुपाथ-
हेतुत्ममपि परमार्थस्य चिद्रस्तुन एवेलाह--परमेषेत्युत्तरार्धन । परमेव तमानि-
यैचनीयवाक्यार्वुद्धावमिव्यक्ततयाऽवबुद्धं सपुष्कटतः पारैृक्तये भवति परिपूणंचि-
त्सदानन्दातनाऽवस्थानरूपपुरुपा्थायावकल्पते वाक्येत्थदृत्तिद्धारमात्र न स्वयं पुरुषाथ-
देवस्यिस्मन्मतमिसर्थः । तादृशवृत्तिहतुखमपि परमात्मन एव प्रिकस्पितविद्रच्छररादि-
द्राराऽऽचायैभवेन कल्ितवणकरपवेदलेन चेयपि द्रष्टव्यम्‌ ॥ २२६ ॥
खु° टी०-ननु मद्रूपमेव मत्तृतिकरं चेत्पागापि भ्रवणादिवश्ञात्‌
कुतस्तृप्िनाऽऽसीदितिषेदश्द्धान्तःकरणतया विषयरसामिनिविशादन-
धिकारिन्वेन तच्वानवबोाधादित्याह--
तव रूपमेव तव दुःखकरं
यदि तत्र पश्यसि बहिमुखधीः ।
तव रूपमेव तव तृप्तिकरं
यदि तत्मपश्यसि निवत्यं तमः ॥ २३७ ॥
तष रूपमिति। बहिमुंखधी विवेकवेराग्याद्य मवेनानन्तरमिषठबु द्धिरिव््थः।
दानीं त्वधिकारसंपस्या साक्षाकरतात्मतत्वस्तमःशमनेन परितृत्तोऽ-
सीत्याह-- तवेति ॥ २२३७ ॥
अ० टी०--ननु परतत््वमेव चेज्ज्ञानाज्ञानाभ्यामर्थानथेतस्तरिं तस्य स्तदा सत्वा-
त्तत एव बन्धमोक्षौ स्यातामिति कोऽपराधो मम॒ यलो वाको मया कायैः स्यादिति
वत्तत्राऽऽह--तव खूपमिति । न हि परं तं चत्तो भिनं कि तु तव रूपमेव (तत्व-
मि" [ छा० ६ । ८ । ७ ] इलयािश्ुतेः । अतो बताहो कष्टं बहिमुखधीदिहादावात्-
बुद्धिः सन्यदि तत्तव तं न पयसि श्ुयाचायौम्यां नावगच्छसि तव रूपमेव परं तच्छं
तव दुःलकरं संसारापाद्‌कं भवतस्तेेवापरापात्त दुःखभियथः । तदुक्तं भमवता--

५९९ टीकाद्वयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

‹आलनैव सिपुरात्मनः' [ भ०गी० & । ५. ] इति । यदि पुनः श्रुयाचायैप्रसदेनानायरूप,
तमो निवत्य॑तत्परं तचरं पश्यसि साक्षादनुभवसि तदेव. रूपं तव ॒तृक्तिकरं कता.
थत्वापादकं भवतीयर्थः । तदप्यक्तम्र-‹ आलेव ह्यात्मनो बन्धुः › [ भ० गी० ६.।५ },
इति ॥ २३७ ॥

सु° टी०-तथाऽषि न ज्ञानमाच्नेण परिततिः ‹ कमणेव हि संसि-
द्धिम्‌ [म० गी०२।२०] ` इत्यादिस्मृत्या कमणो मुक्तेहेतुखभ्रवणा-
दिति चेन्न कमणः सत्वशुद्धिहेतुखं तदर्थो न मुक्तिदेतु्वं ‹ तमेष,

विदिता ` [ श्वेता० ३।८ | हस्यादिश्रुतिविसेधान्मुक्तेस्तु बोधमाः
ज्ादेवेत्याह-

तव वोधमात्रमुपनेयमत-

स्तव मोहमाज्रमपनेयमपि ।

तव बोधमोहजनिहानिकरं

वचनं चयी शिरत्ति तखमिति ॥ २३८ ।॥

तब बोयेति । अज्ञानप्रूलकत्वाद्पि बन्धस्य ज्ञानक निवत्यंत्वमित्याह-
लव मोरेति । मोहमान निरस्यं न वस्तुन्यतिशयः कश्चिजन्यत इत्यथः ।
प्रमाणागोचरस्य मम कुता बोधोऽबोधनिवृिर्वेति चेत्ताऽऽह-- तवेति ।;
बोधजनिद्वारा मोहहानिकरमित्यर्थः ॥ २२८ ॥

अ० ६/०--तदेवं यथोक्तरीत्या स्वस्यापि द्वैतमानस्याविदामात्रवे सिद्धे प्रयगा~
सनो हेयोपादेयामावोऽपि सिद्ध इयाह--तव बोधमात्र मिति । यतोऽनथरूपं सवैः
मविदयामयमात्मा च नियशुद्धबुद्धमुक्तस्रमावोऽतः कारणात्तव बोधमात्रं बुद्धिढत्तिमात्र-
मातास्ताधारणाकाराकारितमुपनेयमुपादेयं संपाद्यं नान्यदिय्थः । तेन च तवापनेयमपि
मोहमात्रमेव नान्यदियथः । उक्तबोधजन्मद्वारा मोहहानिमात्रं तक््मस्यादिवाक्यस्यापि
त्यं नापूवौधानमियाह--तव बे धमोहेति ॥ २३८ ॥
सु० टी ०--नन्वात्मन्यनथः; पूर्वमासीद्रोधजन्मनि तन्निवृत्तिरित्य-
तिय इति चेन्नेव्याह-
थैः ~
तव बधजन्मार्न पुरा न पन्‌-
[कि [> ध [५
स्तव काश्वदप्यातराया भवात ।

¶ २ द्वितीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारारकभ १ ५९९

तम एव पुवैमभवन्न भव-
त्यवबोधजन्मनि ततो न परम्‌ ॥ २३२ 1

तवेति । बोधे जाते ततः पुरा पश्चाच्च कशरिदतिशशयोऽस्तीव्यर्थः। तर्द
ईनेवर्त्या मावा बोधेनेति तत्राऽऽह-- तम पठेति । बोधे सतिं प्राग.
विद्यमानं तम एव न मवति नापरं किंचिजन्यत इत्यथः ॥ २३९ ॥

स० गरे ०--पवैपयोक्तमात्रशम्ददरयम्यावर्यमाह--तव बोधजन्मनीति । तष
प्रयगात्मनो बोधजन्मनि विदोपत्तिसिमये परा ततः पूर्व पुनर्वियोदयानन्तरं वा तवं
कश्चिदप्युपादानरक्षणो हानटक्षणो वाऽतिशयो न॒ भवव्यनापेयातिरशयकूटस्थस्रूपलात्त-
वेत्यथैः । ननु वरियोदयात्‌ पूर्व॑ ममानर्थोऽमूदिदानीं तन्निवृत्तिजौतेयतः कथमतिशया-
भाव ईति चेत्तत्राऽऽह--तम एवेति । पूर्वं वियोदयाखयि तमोऽ ज्ञानमेवाभवन्न तदति-
रिक्तोऽनर्थोऽमुदिलय्थः । भनवोधजन्मनि सतीदानीं न भवति । तम इ्यनुवभेते 4
ततस्तमेनिवृत्तेरपरं बोधकृतमतिश्चयल्पं नामदस्ति मविष्यति च्यः ॥ २२३९ ॥

सु० टी०- ननु पर्वं तमसा सद्धितीय एवाऽऽ्माऽऽसीदिदानीं तद्‌-
मिमव हइत्ययमेवातिशय इति नेत्याह--

न तमोऽपि पूरवमभवन्न भव-
त्यवबोधजन्मनि तमोिभवः ।
तम एव केवलमिदं सकलं
कक (त क क
- न तमा वनाऽत्मानं किंमप्यक्रवत्‌ ॥ २४०॥

न तमोऽपीति । तमोऽप्यात्मन्यध्यस्तत्वान्न ततः पृथगासी दित्यर्थः ।
तहिं तन्निवृत्याऽपि सातिशयत्वमिति नेत्याह--न मवतौति । कुतस्तं
तमो नष्टमिति व्यवहारस्तवाऽऽह- तम एवेति । इवं तमोऽस्ति तमो
नष्टमित्यादि सकट तम एव न वस्तवित्यर्थः। न तमो विनेति । ‹ तम
आसीत्तमसा गृढम्‌ ' इत्यादिश्रतेरित्यथः ॥ २४० ॥

अ० ठो ऽ--तरहिं तमसो भावामावावतिशयौ मयीति फथमनतिशयत्वं ममेति चेने-
खाह-न तमोऽपीति । पूर्वं॑बिदयोदयात्तमोऽपि न भवेदेवात एवावबोधजन्मनि
तमोभिमवोऽपि न भवति तमसो व्तुसंसपर्चित्वामावादियथंः । ता किमिंदमुद्‌ुष्यते
पूर्व तमोऽमूदिदानीं तनिवृस्या कृतङृयता जातेति चेदेतदप्यज्ञानमषेयाह--तम एव
केवठमिति । पूर्वं तमोऽनथेकरममृदिदानीं तज्निदृयैव कृतङ््योऽमूवमहमित्यादि
सकलमपि केवकं तम एवा्ञानमात्रं न तु तमो पिनाऽऽमनिं किंमप्यभवत्‌ । जसा

६०० टीकोष्वयसमेतं~ [ ‰ द्ितीषोऽध्यायः }

सदेकरूप एव॒ तसिन्बन्धमेक्षादिकं स्ैमज्ञानदेव भाति न परमाथत इयमिप्रायः ॥
॥ २४० ५

घु ° टी ०-- नन्वस्तु तमस्तत्कार्य च तमोमान्रं निवृत्तिस्तु कथं
तन्मशी विरोधादिति चेत्त्राऽऽह-

न तमः परिहत्य दभ्यते
तमसो हानिमता निरूपणा 1
इति सा तम इत्युदीरिता
न निवरृतिस्तमसस्तमोमयी ॥ २४१ ॥
भ तम इति । हानिगता हानिविषया । यतस्तमोद्श्ायामेव तन्नि

पणं प्रतियोमितया च तन्निवरृत्तिस्तमोऽपेक्चते तस्माडूपचरत्‌ सा
तम इत्युदीरिता न तु सा बस्तुतस्तमोमयी किं त्वधिष्ठानरूपा न हि

घटनिवृततिर्धटमयीस्यथंः ॥ २४१ ५

अ० टी०--त्तमसो निवृत्तिरपि तम एवेति यदुक्तं तदुक्त प्रतियोगितदभावयोरेकवा-
दिति म्नमान्मन्धानं प्रति वोघयति--न तमः परिहूत्येति । तमसो हानिगत्ता
निरूपण तमो निवतैत इति प्रतिपादनं यृत्त्तमः परिय तमःप्रतियोगिवेनायुदिस्य न
भ्यत इति छा सा तमोनिवृत्तस्तम इषयुदीर्तेक्ता न॒लात्मवसतवपक्षया न तु तमसो
निवृक्तस्तमोमयीलयस्माभिरुक्तमिति योजना । अयं भावः--तमो नाऽऽतमनि परमाथ॑तः
संगतं ्षमाध्यतेऽसङ्गवूटस्थखप्रकाशे तद्विपरीतस्व तमसो विरोधाकि त्वरोपितं तत्र
ततप्तििष्यते । यत्राऽऽरोपितं धरतिपिच्यते तत्र॒ तजिवत्यानुरूपो दि बङिरितिन्यायेन
तदानुर्यादनिवेचनीयाज्ञाननिवृततिरप्नि्वचनीयैव । बोधो हात्र निवृत्तिशब्दाथः । स च
कालत्रयामावबोधठक्षण इययप्रा्तमेब प्राप्तवपप्रतिषिष्यते । दिष्यभिवपननिषेधवदितस्तमो-
रूपा तमोनिदृत्तिरिति वाक्परवत्तिमात्रेतदुक्तं मिध्यात्वाभप्रायेण न पुनस्तमःप्रतियोगिका-
भाबाभिप्रायेणेति ॥ २४१ ॥

सु° ठी०-तथाऽपि यावन्नीवश्रुत्या विदुषोऽपि नित्यनेमित्तिकप-
वृत्तः कृतो बषोधमाचान्भुक्तिरिति चेन्न तस्या अविद्रद्विषयत्वा-
दिष्याह-~

विधयश्च कर्मविषयः स्वतमः-
पट ब्ृते तमि बहिमंनसि ।

{ २ द्वितीयोऽध्यायः ] संक्चेपशशचारीरकषम्‌ । ६०१

कुत एव सम्यगवबोध
तमसि प्रवृ्िरिति संभवति ॥ २४२ ॥

विषयश्चेति । कुतस्तमःपरलाच्ृतविषयत्वं विधीनाभित्याज्ञङ्क्य विश्ि-
जि बहिमनसीति। आत्मनो बहिः कर्तेत्वमोक्तत्वादो मनो मिमानो यस्य
ताहशशमव कभ विधया ऽधकु्बन्ति न त॒ सम््बोषहताज्ञानतत्काषा-
ध्यास स्वा पवतन्त इत्यथः ॥ २५२ ॥

अ० ठी°--तदेवं प्रयक्षादिविरोधं ब्रह्मात्मनि वेदान्तसमन्वये परिहयेदानीं कर्मकाण्डे
विरोधमपि परिहरति--दिधयश्चेति । कम॑विपया विधयश्च स्वतमःपटलवुते बहिमनसि
स्यि सति प्रवतेन्ते तवावियवस्थायां भरन्तिसिद्धकतैवायादाय त्वां प्रव्रतेयन्यविदावद्धि-
षयं कमेकाण्डमित्यथैः । इदान सम्यगवबोधेन निराकृते तमा सतीह कमसु कुत ए
अवृत्तिः संभवति क्रियाकारकफल्भेदवदधेरपमरदिलवानरविषयं कर्मकाण्ड कथं त्वामिदानीं
प्रतैयेदित्यथः | विदयावस्थायामधिकार्यभावाद्विषीनामपि न प्रामाण्यमिवयभिप्रायः ॥२४२॥

सु° टो०- ननु जीवन्मुक्तोऽपि मोजनाद्ाबिव कर्मस्वपि प्रवर्तता

कः

भिति चेन्न कामनाविरहादिष्याह--

विदिते पड भगवतः परमे

परिपुष्कटे परमतृपिमतः ।

तव तृष्णया विराहेतस्य कर्थ

पिथिषु भ्रवृत्तिरपवर्गवतः ॥ २४३ ॥

विदित इति । परिपुष्कले सजातीया दिभेद्रहित आत्मता 1
त [ कप [० कः €
तेन बाह्यण्यादध्यभिमानामाव उक्तः । तुपिभच्व हतुः--अपत्रगवत
अ।पङामस्प्त्यथः ॥ २४३ ॥

1

अ० टी०--यथा बिदयायां जातायामपि प्रयक्षादि प्रवततेऽन्यथा जीवनासंम-त्तथा
विधयोऽपि देहधारणकले प्रवर्तन्तामिति चेन तस्यां दशायां पारटेकिकफठेच्छभावात्तया
॥विना तदर्थ प्रच्यनुपपत्तः प्त्यक्षदेश्च बाधितानुयृत्तिमात्रलादिदुष इत्यभिभत्याऽऽह--
विदित इति । पररेपुष्कसे क्रियाकारकादिसवैन्यवहाराणोततया प्च्छेदाभवातरिपूर्णे
भगवतः परमे सर्वोत्तम पदे रिदिते राक्षाक्ृते सति परमतृक्िमतः संप्र्तसकलकामस्य
परमानन्दरूपस्य तवात एवाव चनस्रगादिविषयया तष्णया रहितस्यापवगवतो निवृत्तसव-
देशस्य कथं मिधिषु प्तृ्तिनं कथमपि द्वारामावादियथः ॥ २४३ ॥

५६

६०२ छोकाद्रयसमेतं- [ २ द्वितीयोऽध्यायः ]

क

सु° ठ/०-- ननु कथमेकस्य कमंविधेरेकमेव परति प्रवृत्तिरपवृत्तिशय-
<व्याशद्क्य दृशामेदादिति कुशन्तमुखेनाऽऽह--
अभिचारकर्मविधया हि यथा
फलभागवाधमनु बापयुजः ।
करणाद्कागनिरपाख्पतया

विधयस्तथेव परमात्ममतेः ॥ २४४ ॥
अभिचरेति । यथा हि वैरिवधफलश्येनादिविधषः क्रोधाविशयगद्रह्य-
वपेऽपीष्टत्वाद्यमिमानिनि वर्तमाना अपि तस्यैव पुंसो बहुविधनिषे-
धकञाच्ामियुक्तस्य शयेनफठे बलवद्निषटहेतुतवं, मावयतो, वीतक्रोधस्य
फल मागवबाधाद्भाधेता मवन्ति तस्मिन्न प्रवतन्त एवमद्रतबरह्मसक्षा-
स्कारादेहा दिपपथ्चबाधे सति मावनायाः करणाधंश्चत्नरयबाधादेवंभिद्‌
धति न विधयः प्रवर्तन्त हत्यर्थः ॥ २४४ ॥
अ० टी०--ननु फलेच्छाभवेऽपि यावजीवादिशाघ्ञं कतैव्यतां कमणां बोषयेदे-
वातः कथमपरृततिविदुष इति चेत्त्राऽऽह--अभिचारेति । अभिचारकमैविधयो ‹ न
दिस्यात्सवौ भूतानि › " नाभिचरेत्‌ › इल्यादिग्रतिषेशा्ाधज्ञानसंस्कारवत)ऽमिचार-
भावनायाः फठ्मामस्य भाव्या्ञस्य कधितवप्रतिपत्तेमौच्यबाधमनुबाधयुजो बाधिता न
प्रदृ्तिकरा यथा तथेव परमात्ममतेविंदुषः करणादिभागनिरूपणास्यतयाडद्वैतामतच्वा-
वगमे च कप्रैकरणफठादिसवेभागस्यैव बाधिततया सथे एव विधयो बाधयुजो भवन्तीति
योजना 4 एतदिह ताप्पर्य-यद्यपि कर्मकाण्डस्य न चक्षरदिवद्विभरमहेतुतम्ि निदृषे-
दरूपवद्विदान्तवतस्वाथैतत्पयेपपत्तेस्तथाऽपि भान्तिसिद्धक्रियाकारकफकमेदावलम्बनेन
-तदुपहितमेव सार्थं बोधयति मैकाण्डं न वेद न्तवाक्यवत्प्रतीयमानमेदापवदिनेति यावद्ध-
दटृष्टवनपवादस्तावत्पूवप्रबतैकतया प्रामाण्यं कमते यथाऽमिचारविधिर्दि्ादोषानभिक्गत-
याऽनेनायुं दिंसिष्य इति भावयन्तं पुरुषपराश्रिय॒तदुटृष्टवनपवादेनैव तं तत्र प्रबतैयन्‌प्र-
माणभावं भजते तद्रत्‌ । यथा पुनर्हिसानिषेधराख्रसंस्कारतया बाधितमान्यांशामभिचार-
आबनां पदयन्तं बोधपितु प्रतेयितु वा शक्नुबनमिचारविधिसतं प्रति प्रमाणभावान्निवषते तथा
वेदान्तवाक्यादद्ैतामतचज्ञानवाधितसकठभेदवन्तं बोधयितुं प्रवतेयितुं चाशक्नुषन्तः कर्म
विधयो विद्वासं प्रति प्रमाणमावाजिवर्वन्ते ॥ २४५ ॥
छु° ठी ०-परवैश्टोकध्वनितं केमुतिकन्थायमतुसंधरे-
यदि भाव्यभ्ागविलपे न भषै-
त्फलपावना कथमिहीन्सहते ।

२ दवितीयोऽ्यायः ] सं्षेपशारीरकम्‌ ४ ६०३.

करणादिभागविखये भवितुं
विधिरन्तरेण षटते न च ताम्‌ ॥ २४५॥
यदीति । माष्यरूपेक मागक्ठयेऽपि वेद्रधारिफटिक्षा (* मावना,
न. मवेत्कथमंज्ञत्चयस्थापि विये नित्यादिक्मभावना स्यादित्पर्थः +.
नन्वथमावनांऽशत्रयप)मावे. मा मू्िङदिव्यापारासिका तु शब्दम
वना कुतो नेत्याश्ङ्क्यार्थमावनाविषया हिसा नतां बिना घटत
इत्याह-- विधिरिति ॥ २४५ ॥
अ० टी०--ननु कथं करणादिवाधेन. बिधीनामप्रवृत्तिरिति वेद्धावनाया असंभवा-
द्रियाह-- यदि माभ्येति । फठमावनाऽभिचारादौ भाव्यभागविख्ये सतति यदि न
भवेदत्रयवती भावना यदयेकांशविरहमत्रेऽपि न भवेदिति यावत्‌ । तदा करणादिभाग-
विल्ये करणेतिकतैन्यतामाग्यरूपसमस्तांशविल्ये सतीह वेदान्तेषु विधिरभीवितुं कथमुत्सहते
भावना कथं स्यादियर्थः । मा सिध्यतु भावनेति वचेत्तत्रःऽऽह--अन्तरेणेति । तां
भावनामन्तरेण विधिनं च घटते विधिपदं मध्यमणिवदुभयन्न संबध्यते | न टि क्रियाका .
स्कफठ्मेदमन्तरेण विधिरपपदयत इयथः ॥ २४५ ॥
घ॒° दी ०--अस्तु मावनाविधावय दोषों नियोगाद्‌ तु नातुप-
पत्तिरिति. चेक्नेव्याह--
अधिकारिणं च विषयं च विना
न नियोगवुद्धिरुपपततिमती ।
न विना तमस्तदुभयं घटते

विदितात्मनश्च न तमो घटते ॥ २४६ ॥

अधिकारिणं चेति । नियोज्यमित्यथंः । विषयं कृतिद्वारा नियोगनिषूपकं
धात्वर्थं यथा वीतक्रोंधस्य वधकामनाविरहान्न स्थनः कायं इति
विषय नियोज्ययोरमावान्न श्यननियोगधीसंमव एवं विदितात्मतक्छ-
स्यापि तमसो निवृत्तो तक्कृतयोर्बिषयनियोञ्पयोरमवान्न कमसु नियो.
गधीरिच्यर्थः) ॥ २४६ ॥

अ० टीर~भावनाया अभावे विध्यसंभव इत्युक्तं प्रपञ्चयति--अधिकाररिणं
चेति । यद्रा भावनावाददष्टया विध्यभावेऽपि नियोगवादटृष्टया तत्संमव इलयाशाङ्क्य
तत्रापि समाऽनुपपत्तिरियाह-अधिक्षारेणमिति । अधिकारी नियोज्यः । नियोज्य.

# मन्थोऽयं स, पुस्तकस्थः । + अन्धोऽयं ल, पुस्तङ्स्थः ।

६०४ दीकादयसमेतं- [ २ दितीयोऽध्यायः ]

विषयौ विना नियोगबुद्धरनोपपत्तिमती घटत इत्यथैः । कथमिहाधिकारिषिषययोरभावो
येन नियोगासंभव इयत आह--न विनेति । न हि विनाऽऽत्मतच्ाज्ञानमहं ब्राह्मणो
ममेदं कार्यमियादिवुद्धिरुपपदयते । अस्वेतदपीति चेन्मैवं तच्छज्ञानबाधितत्वात्तमस इव्याह-
विदितात्मनश्चेति ॥ २४६ ॥
सु० टी०-मन्वविद्रद्िषयसवे किधीनां बाधितार्थत्वादप्रामाण्यं
स्यादिति चेन्न पारमायकप्रामाण्यबाधेऽपि भ्यावहारिकत्वाविरोधादि-
त्याह-
व्यवहारगोचरमतः सकलं
विधिवाक्यमित्यवगतिं मनि ।
उपनीय बेदशिरसो विधिभि-
नँ विरोध इत्यपि समाकटय ॥ २४७ ॥
व्यवहरेत + ततश्च न तद्विरोधेन वेदान्तानामप्रामाण्यं शङ्थसंमाषनः
मित्यर्थः ॥ २४५७ ॥
अ० टी०--तस्माद्भान्तिसिद्धक्रियाकारका्यवरम्बिाव्कमैकाण्डस्य न वेदान्ताथना-
धकत्रं संभवति रं तुं व्यवहारगेचरमेव प्रक्षवत्तस्यापि प्रामाप्यमिद्युपसंहरति--
उयबहारगो चरामि ति । निगदव्यास्यातमिदं पद्यम्‌ ॥ २४७ ॥
सु° टी--तदेवं सांख्यय गादिस्मृतिभिस्तन्न्यायैश्च समन्बयाविरो-
धमाद्यपाद्ाथमेवं समन्वयेत्यादिना तत्तन्मतनिराकरणं चा5ऽरम्भप्पादी-
त्यादिना द्वितीयपादाथमेवं सृष्टयादिशरुतीनां जीवश्रुतीनां चान्योन्या-
विरोधं त्तीयपादाथमेकाज्ञानविकल्पितमज्ञानतनज्नेव्याङिना निरूप्य
तेनेव वचेन्दरियादिश्रुत्यविरोधं चतुर्थपादा्थं सिद्धममिपेव्याद्पपरवेद्‌ा-
न्तानां मेदय्ाहिमानान्तरविरोध(#खण्डनमध्यायार्थमु पसेहरति-
9 भ न [९ [4१ >
एवं वेदान्तवाक्येरवगतिपदवीमद्वये नीयमाने
परत्यक्तसे समस्तदयरूति तमसि क्षीयमाणे च सयः ।
स्वराज्ये वय्यवाते परमसुखभुजि स्वच्छयेतन्यमातरे
रोषो मानान्तराणामपि दुरवगमस्तत् दूरे विरोधः ॥२४८॥
इति श्रीसवज्ञात्ममहामुनिरिरविते संक्षिपशारीरकेऽविरोधा-
भिधो द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥

# म्न्थोऽवं ख, पसलकस्थः +

"== '"-~--------_~~_--~-~---~--- 9 ध्य

[ २ दितीयोऽध्यायः 1 संक्षेपश्ञारीरकम्‌ । ६०५

एवमिति । अद्ये प्रस्यक्तसते वेदान्तेरमिभ्यक्तिं नीयमान इति विरोध)
विषय उक्तः समस्तद्रयकरतीति मेदस्याऽऽविधकलवान्न तद्राहिमिः सम-
न्वयस्य विरोध ह्युक्तं स्वाराज्यमित्यादिफलोक्त्या स्वरूपमाचावशे-
पाद्विरोपे कैमुतिकन्यायः सूवितः ॥ २४८ ॥

हत्यप्िचिदुपाध्यायमिश्रभ्ीपुरुषोत्तमविरवितायां सुबोधिन्यां
द्वितायाध्यायसंग्रहः ॥

अ० ठदी*--तस्मद्वेदन्तेम्यो ेतामत्वावगतो न मानाम्तरविरोधः समेऽपि शङ
कनीयो मानान्तराणामपि तदान बाधितवेऽसखावगमादियध्यायायमुपसंहरति-एव मिति।
एवमविरोधेन षरेदान्तवाक्यरदये ब्रह्मत्मरूपेऽवगतिपदवीं नौयमाने तन्नाऽऽन्तरीयकतया
समप्तद्रयङृति सैदैतोपादाने तमसि प्रयक्ततवे सदयः क्षीयमणे च सति तपि खच्छचै-
तन्यमात्रेऽनुदितानस्तमितष्ठप्रकाशज्ञानैकस्वभवे परममुखभुजि परमानन्दमनुभवति स्वारा.
ज्येऽवप्ति मानान्तराणां शेषोऽपि दुरवगमेो मानान्तरावशेष एव तदा न भबति तत्रैवं सति
तक्छृतो विरोधो द्रापास्त एवेति योजना ॥ २४८ ॥

इति श्रीह्ृष्णती्थैशिष्यरामतथैकृतायां सेक्षेपशारीरकटीकायामप्वयारथप्रकाशिकायां
द्ितीयोऽव्रिरोधाभिधोऽष्यायः समाप्तः ॥ २ ॥

अथ तृतीयोऽध्यायः ।

खण दी°--अध्यायद्वयेन ज्ञानपोष्कटयसिद्धेः किं तुतीयारम्मेणेत्या-
क्षिप्वािरोधेन समन्वयदाढ्यसिद्धावपि साधनाप्रतिपत्तनं ज्ञानपौ-
स्कल्य मिलि तज्निरूपणायाऽऽरभ्यत इष्याह--

रुत्वाऽविरोधमुपपन्नसमन्वंयोऽथ
बह्लात्मततामतिरयं पुनरप्युवाच ।
बह्मात्मताफलशिरस्कमतिं प्रसूते
यत््राधनं तदखिं प्रतिपित्समानः ॥ १॥

्रुतवेति ३ तेनाविरोधबोधस्य साधनप्रतिपित्साहेतुत्वादृध्याययोः संग.
तिरुक्ता । ननूपपन्न बह्मात्मतामतेः किमर्थं साधनपेक्षेति तवाऽऽह--
जलाततेति । उत्पन्नाया अपि विद्यायाः परिपाका्थं किं साधनं
मयाऽनुष्ठेयमिति जिज्ञासमान इत्यथः ॥ १ ॥

अ० ठीऽ--तदेवं सबैवेदान्तानां प्रघ्यगेकरसे परे ब्रह्मणि समन्वयं विरोधपरिहारेण
दृटीङृव्येदान। यथोक्तत्रहाज्ञानसाघनविचारपरं पुतीयाध्यायमवतारयिष्यनादो रिष्यप्रश्नम-
चतारयति -श्रुत्वाऽविरोधमिति । अयं जिज्ञासुः शिष्यः प्रथमाघ्यायनिरूपितवे-
दान्तसमन्वयस्य परैरुद्रावितसधैप्रकार विर धरपरिहारं श्रुतो पपननसमन्वयः सम्यक्संभावित-
समन्वथोऽत एव ब्रह्माततामतित्रेह्यास्भेक्यमतिरेव सम्यक्तखज्ञानं नान्यदिति निश्चितमतिः
सनथाविरोधश्रवणानन्तरं गुरोरविरोधनिरूपणादुपरमानन्तरं वा पुनरप्युवाच पप्रच्छेति
योजना । किमिच्छलुवाचेति तदाह --बह्यात्मतेति । ब्रह्मातमता मेोक्षस्तदेव फलं परम
पुरुषाथरूपं रिरस्ुद्यभानं यस्या मतेस्तां मति ब्रह्मातमत्ाविर्भावकारिणीं साक्तानमोक्ष-

फलं धियं यत्साधनं साक्षातारम्परयेण कारणं प्रसूते जनयति तदखिकमेषं प्रतिपित्समानः
प्रतिपत्तमिच्छलुवाचेति योजना ॥ १ ॥

सु° ठी ०-उक्तजिज्ञासाभव प्रपश्चयति-
एदपयंमखण्डवस्तुषिषयं वेदान्तवाक्यस्य य-
सपुषं वणितमस्य भ्रुदपहतिमां नाम मानान्तरः ।

१ ग्‌, ध्योत्यन०।

६०८ टीकाद्यसमेतं- [ र वृतीयोऽन्यायः ]

किं वस्थाः परिनिष्ठितस्वविषयध्वान्तच्छिदो जन्मने
वियाया वचनाहते किमपरं छत्यं भवेत्साधनम्‌ ॥ २ ॥

रेदंपर्यमिति । अस्य मानान्तरेरपहतिमां मृन्नाम क्तं तस्या इत्य
स्वयः । परिमिष्ठितेति । हष्भूमिस्वविषयाज्ञाननिवृत्तिक्षमाया इत्यथः
वचनादिति । वाक्यानुसधानाहत इत्यर्थः ॥ २॥

अ० ठी०-- एतेन द्वितीयतृतीयथोरध्याययोहेतुहेतुमद्वावरक्षणः संबन्धो दर्षितः
रिष्युमुत्सामेव विशदयति--एेदुंपय मिति । पूरव प्रथमाध्ययि यदवेदान्तवाक्यस्या-
खण्डवस्तुविषयमदंपयं वणितमासीदस्येदंपयैष्य मानान्तर; प्रयक्षादिमिरपहतिर्विरोधो मा
नाम मूत्तत्परिहारस्योपपादितघ्ात्तत्र नास्ति ममासंभावनाशङ्का रं त्वन्यदस्ति बुभुस्सित.
मिति योज॑ना । तेदेवाऽऽह--अस्या इति । अखण्डव्रह्माप्ैक्यमतेरस्या विधायाः
किटक्षणायाः परिनिष्ठितः सिद्धख्यो यः स्वविषयः स्वप्रमेथ॑तद्रतध्वान्तमज्ञानरक्षणं
छिनत्तीयेवविधाया जन्मने व चनान्महावाक्यादते किमपरं साधनं कृटयं भवेन्मया कर्तव्यं
भवेत्तन्मम वबुमुस्सितमिलयथैः । एतदुक्तं भवति---यद्यपि मानान्तरविरोधपरिहारद्वेदान्त-
वाक्यजनिताखण्डवस्तुज्ञानमेव सम्यन्ञानमिति ममास्ति दृढनिश्वयस्तथाऽपि शब्दयुक्ति.
परतच्रतया तदनुसंधानावसर एव॒ तदेवभासते न केवखवस्तुपरतव्चतया ब्रह्मासाकारेण
दृढा वियोत्पनना ददयतेऽतः केवख्वस्वाकारबुद्धधुत्पत्तिसाधनमनुष्ेयं किमपि भविष्यति यत्सं-
पत्तावनायासेनो क्ता बुद्धिटंढा स्वयमेवोत्ययते तवृनुमुस्सितं कृपया कथयेति ॥ २ ॥

घ ° टी ०-- गुरुस्तुतीयस्व पादार्थान्षगृह्णन्साधनानि कमेणाऽऽह--
वैराग्यस्य दृदत्वमेकमपरं तच्ंपदाथज्ञता
वाक्ये निगुणनिष्ठिते च सकले न्यायादियत्तामतिः ।
सम्यगज्ञानसमीपदूरभवयोर्हतवो विवेकन्ञता
वाक्याथभतिपत्तिसाधनमिदं यतेन छष्यं यतः ॥ ३ ॥
वेराग्यस्येति । तच्च जीवस्य लोकान्तरगतागतिनिरूपणेन वेराग्यद्‌ा-
हचमाद्यपादे द्वितीये पदा्थद्रयज्ञोधनं तुतीस नि्गुणवाक्येषु शाखान्त-
रायापुनरुक्तपद्‌) पसहारः सगुणेषु तद्रशगुगोपसंहारानुपसंहारां च
चतुथं तु विद्याया अन्तरङ्गस्य शमादेबंहिरङ्गस्य च यज्ञादेर्विवेक
इति । एतानि च यतेनित्यान्येवेत्याह- यलेनेति ॥ ३ ॥
अ० ट ०--गुरः पृष्टमथेमाविष्कुवेन्नाह -वैराग्यस्पेति । येरगयदादमेकं ताव-
त्का साघनमपरं द्वितीयं तच्पदाथश्ञोधनं सकटे निगुणनिष्टिते वाक्ये न्यायद्णोपसं-

[ २ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशशारीरकम्‌ । ६०९

हारन्यायत इयत्तामतिवाक्यपश्माणावधारणं तृतीयं चकारादुपासनपरवाक्येष्वपीयत्तावधा-
रणं समु्वीयते । रएतदप्युपासकानुप्रहाय भविष्यतीति भावः । चतुर्थं साधनमाह--
सम्यगिति । समीपमवो हेतुः संनिपलोपकारको दूरभव आरादुपकारकः । अनयेर्ह-
लोरविवेकङ्तेतीदं चतुष्टयं वाक्यारथप्रतिपत्तिमस्मिनध्याये चतुर्भिः पदिः करमेण प्रतिपायमानं
यते: संन्यासिनो यत्नेन क्त्यं कतैव्यमिति योजना । यतिम्रहणेन तस्यावक्यमनु्रयल-
मेषां विवक्ष्यते । एतेषां साघनानामननुष्ठानि यतेः प्रलयवायापत्तेः । तथा यतिनैवैतानि
सम्यगनुष्ठातुं शक्यानि नान्याश्रमिभिस्तेषां तत्तज्कियास्चधिक्ृतानां सवौत्मना यथोक्तसाध-
ननिष्ठत्ानुपपत्तरिति च द्रटन्यम्‌ ॥ ३ ॥

सु० टी ०~-नन्वनेकसु खस्षाधनवति संसारे कथं वैराग्यं कथवातस्य

विद्याहेतुरव मिति चेत्तत्ाऽऽह--
संसारदोषमवधारयतो यथाव-
द्ेराग्यमुद्धवति चेतसि निष्पकम्पम्‌ ।
यैराग्यजन्मनि द्डे च सति भरवृत्ति-
स्तत्पपदाथपरिशोधनकर्मणि स्यात्‌ ॥ ४ ॥
संसारेति । निष्प्रकम्पं निश्चलम्‌ । पदाथ विवेचनहेतुव्वाच विद्यासाध-
नत्वमिव्यर्थः ॥ ४ ॥
अ० टी ०~-तत्र वैराग्यमेव तावत्कथं संपाद्यं को वा बहज्ञानो्पत्तौ तजन्य उपकार
इत्यपेक्षायामाह--सरं सारद षमिति ॥ रागक्रन्तचित्तस्य॒पदाथद्रयतचावधारणासंम-

वद्विराग्ये सति तु तत्संमवा्पदाथंजञानपूवैकाक्याथोवधारणानुकूठे श्रवणादौ प्वृ्तर्राम्य-
कृत उपकार इत्यथैः । अक्षरयोजना सुगमा ॥ ४ ॥

खु० टी०--एवंविधे संसारे दोषाबधारणमपि कुत इति वचेत्तताऽऽह-
संसाररूपमवगच्छ विविच्यमानं
यस्मिञ्श्रुते भवति तद्विषया जुगुप्सा ।
वेदः प्रकाशयति संसरणं यथाऽस्य
जीवस्य जन्ममरणे बजतः क्रमेण ॥ ५॥

संसरेति । जुगुप्सा निन्दा । तद्विष चनोपायमाह-वेद इति । कथं
प्रकाश्षयतीत्याहु-जन्मेति । ' पश्चम्यामाहूतावापः पुरुषवचसो मवन्तीति ›

॥ ॥ ।

६१० दीकाद्यसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

[ छान्दो० ५।९। १ ] ‹ तद्यथाऽनः श्समाहितम्‌ ' [ बह० ४।३।
३५ ] इत्यादिनत्यथः ॥ ~ ॥
अ० टी०-- तर्हिं संप्तारदोषमेव कथमहमवधारयेयमिति जिज्ञासमान प्रयाह--
संसाररूपमवगब्छेति । विप्रमाण्रल्माश्रिय संसारस्य दुष्टवं व्यत इति
तत्राऽऽह--वेद इति । यथा करमेण जन्ममरणे त्रनतोऽस्य जीवस्य संसरणं वेदः
प्रकाशयति तथा विविच्यमानं -संसाररूपमवगच्छेत्यन्वयः ॥ ५ ॥
सु° टी०-ननुः कथ बरह्मणः संसरणं नित्ययुक्तत्वादित्याशङकब
सत्यं न स्वामाविकं तकिं त्वनाद्यविद्याकल्पितलिङ्गशरीरोपधिकजी-
वत्ववशादेवेत्याह-
शुद्धः परो न खलु वाङ्मनसव्यतीतः
संसारदुःखमतिदुःसहमश्नुवीत ।
स्वावि्यया हि पर एव स जीवभाव-
मागत्य संसरति लिङ्कसमागमेन ॥ ६ ॥

शुद्ध इति 1 यतो वामादिव्यतीतोऽत एव न वस्तुतः संसारदुःखमानि-
स्यथः ॥ ६ ॥

-अ० टी ०~-ननु जीवस्य संसरणमिति कथं विश्ञेपनिदश्चो य.बताड््धैतवादे परस्माद॑न्यो
च जीव इति चेत्व्यं तथाऽपि जीवभावापव्थेव चिदासमनः संसारवि न स्स्येणेयेतदुपपा-
दयन्नाह-श्चुद्धः पर इति । परः परमात्मा दुःसहं संसारदुःखं न खल्वक्चवीतेति संबन्धः|
कुतो यतः शुद्धो निरञ्जनः । कुतः शुद्धो यतो वाञ्बनसव्यती ते वाच्बनसगोचरसवेग्यवहारा-
तीत इयर्थः । न हि स्ैन्यवहारागोचरे वस्तुतः संसारभ्यवहार उपपद्यत इति भीवः ।
तर्हिं किं परस्मादन्यो जवो यस्य संसारो हन्त॒ तरिं कथमद्वैतमतल्थितिरियत आह--
स्वाविद्ययति। स ए परः परमातमा साविदययया स्वाश्रयविषयाज्ञानेन कल्ितलिङ्ग-
समागमेन वक्षयमाणटिङ्गररीरात्माध्यासाजीवभावमागदय संसरति न तोभ्न्यो जीवोऽङद्गीकृत
इयथः । एतच्च “ इन्द्रो मायाभिः पुरखूप इयते ' [ बृह० २ । ५। १९ ] इादि-
बेदान्तप्रसिद्धमितियोतनाय हिशब्दः ॥ ६ ॥

-------------------~ द ~ -

ग, गम्य सं" ।

( २ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षयशञारीरकम्‌ ॥. ६११

क्ष

° टी०- तर्हि मुक्तिरपि सोपाधेरेव स्याद्रृद्धस्येव म॒क्तिमागित्वाः
चेन्नत्याह-

बहव संसरति मुच्यत एतदेवं

दोवारिकं भवति संस्रणं त तस्य ।

मुक्तिः पुनभेवति विद्रपुषेव तस्य

स्वाज्ञनतः स्वमाहमप्रतिबापतन् ॥ ७ ॥

ब्रहवेति । न सोपाधिकस्य बन्धो येनेवं स्याकछि त॒ परस्यैवेत्य्थः। क्थ
बरहि शुद्धः पर इत्युक्तं तत्राऽऽह--दौवार्किमिति । न तस्य परमास्मखूपेण
संसारित्वं किं त्वविद्योत्थटिङ्खद्रारकरे तत्सापेक्षमिव्र्थः । ताह मुक्ति
रपि किं सापेक्षष्पेण नेत्याह- मुक्तिरिति । कुतोऽयं विशेष इति चेत्त
जाऽऽह- घेति । न हि बवस्तस्वमावानुरोध्यज्ञानं येन तत्क्रुतदन्धस्य.
वास्तवत्वं स्यात््म्थमन्ञानं तु स्वाभाविकवस्तुमहिमानुरोर्घाति तत्कृता
माक्तराष स्वाभावक त्यथः ॥ ५॥

अ० टी०--ननु.यस्य बन्धस्तस्थेव मुक्तिरिति निप्रमाके्रप्य परस्यैव संसारबन्धो
चक्तव्यस्तस्यैव. मुक्तेमाक्वात्सोपाधिकस्य तस्य सप्तारिले मुक्तेरपि सेोपाधिकस्यैव स्यात्त.
चायुक्तं मुक्तावुपाधिसद्भवि मुक्तवग्याधातादिति चेत्त्राऽऽह--बरह्मेवे ति । न ह्यपाधि-
विशिष्टस्य संसरोऽस्मामिरुच्यते येन प्रसज्ञयेम वितेधं किं तु ब्रह्व संसरलयतदेव ब्रह्म
म॒च्यत इति वदामः । तिं किमिति तस्य ससरणे जीवभावो ग्यास्यात इति तत्राऽऽह~
दौवारिकमिति । तस्य॒ परस्य संसरणं प्रति ठिद्गसमागमनं दौवारिकं ब्रह्मणि स्वतः
शद्धे लिङद्गसंगमः संसारारोपद्वारम,त्रं न पुनस्तद्रैशिष्टवेन संसरणमसङ्गलघ्य तद्रैलिष्टवायोग-
दिय्थैः । संसार इव मुक्तौ तस्य न द्रारपेक्षत्याह--प्ाक्तिः पन रेति । चिद्रपुमेतीत्थं-
भवे तृतीया वस्तुतो नित्यमुक्तवादियथै; । उक्तव्यस्यायां करमेण दतद्रयमाह--ष्वाज्ञा-
नत इत्या । लिङ्घसमागमस्याज्ञानकृतवादज्ञानतः ससरणं तच्च न वस्तुतो वस्तु स्पुदा-
तयज्ञानस्याऽऽये प्रितवादारोपितस्य चाधिषटने विकारहेतुतासंमवादज्ञानङृतोपाधिसंवन्धा-
ध्यासद्ारा चिद्रालैव संसरत्ीय्थः । मुक्तिः पुनः स्वमहिमप्रतिबोधतः केवटवस्तुमहिमानु-
रोधिज्ञाननिबन्धना भवतीति वस्वनुसासिविात्तच्ञानस्येयथः । यद्यपि वाक्यजन्यद्रयधी -
नाऽङ्ञाननिवृत्तिरूपा मुक्तिस्तथाऽपि खरूपानन्दाविभौवरूपा नन्यपिक्षेति मावः ॥ ७ ॥.

सु० टी ०-अज्ञानमेव तहि चिङ्गद्ररके स्यात्संसारवद्स्वाभागेक-
स्वाञ्जञानस्य तु वस्त्वनुरोधित्वाक्किमन्तःकरणोपरागेणेति येन्नेत्पाह--

स्वाज्ञानान्वयिनीं चिदेव भवति स्वज्ञानमस्याः पुन-

नरत्यन्तःकरणोप्रागशबीतावं विना युरफितः ।

त्‌

६१२ टीकाद्रयसमेत- [ ३ तुतीयोऽध्यायः }

कूटस्थे न तमस्विता न घटते नो विक्रिया तत्र न-
स्तस्मादेष पिष ईषदुचितः स्वीकतुमेते प्रति ॥ ८ ॥

सा्ञानेति । शयुद्धस्याज्ञानसंबन्धः शबरस्य च ज्ञानिखमिति युक्तित
एवाम्युपेयमिव्यर्थः । का युक्तिरिति वेत्त्नाऽऽह-- कटस्य
इति । अन्ञानित्वं हि काल्पनिकत्वान्न कोटस्थ्यविशयुद्धचादिना विरु-
ध्यत इ्युक्त न तु ज्ञानित्वं तथा तस्य विक्रियारूपत्वात्‌ । एवं चास्य
तत्र कूटस्थेऽसंमव एवेति युक्ता परिणामिबुद्धिद्रारतेत्यथंः । न चेवं
ज्ञानस्य वस्त्वनुरो धित्वविरोधो विषयकोट) बुद्‌ध्यनयेक्षत्वादिति मावः।
कथं तहि भिन्ना्रयन्ञनाज्ञानयो्बाध्यबाधकत्वं तत्राऽऽह-तस्मादिति ।
दयोशध्िद्ाश्रयसाच्सद्रारत्वद्वारत्वरूपे षडमेदमाच्रेण न काऽपि क्षति-
रित्यथेः । एते प्रति ज्ञानाज्ञाने प्रतीत्य्थः ॥ ८ ॥

अ० टौ ०--एवं तदज्ञानमपि परोपाधिकमेवास्तु संसारखत्तस्यापि वस्तुस्वभावानुरो-
पिल्लाभावज्ज्ञानस्य च वस्तुख्भावानुरे धिघादन्तःकरणोपरागमन्तरेणेव तम्प्राप्तिरस्विति
चेत्तत्रऽऽह--स्वाज्ञानान्व यिनी ति । चिदेव निरूपायिकाऽन्तःकरणादिसंबन्धद्वारमन-
पेक्ष्य स्वाज्ञानान्वयिनी भवति युक्तित इति संबन्धः । तथाऽप्याशितः पुनः खज्ञानमन्तः-
करणोपरागलक्षणं शबलीमावं विना युक्तितो नास्तीयन्वयः । उमयत्र युक्तेमाह--
कुटस्थ इत्यादिना । कुटस्य निर्विकारचिन्मात्रे तमखिताऽ्ञानान्वयिलं न॒ घटत
इ[ति न] अपि तु घटत इति योजना । न हज्ञानसंबन्धः कौटस्थ्यविरोधी चिदात्मस्रूप-
प्रकाश्यस्याज्ञानस्य चिदात्मस्वभावविरोधित्वायोगात्‌ । किं तु विरोधिभवदज्ञानं चिदात्मनः
डुद्धतादिप्रतिमासं विरुणद्धि । अज्ञानतत्का्यसंबन्यो ह्यञ्युद्धिरियतेज्ञानसंबन्धस्य कौट-
स्थ्याविरेधान परिणाम्यन्तःकरणादिद्रारतं कट्नयमिति भावः । अज्ञानसंबन्धस्य कौट-
स्थ्याविरोधमुक्तं सफुटयति-नो विक्रिया तत्र न इति । अज्ञानसंबन्धमात्रेण यदि
चिदात्मनि विक्रिया भवेत्तदा तस्य विरोधिता स्यात्तन्नास्ति नोऽस्माकं तत्र॒ चिदात्मनि
विक्रिया न प्रतिभाति सुपुप्तावज्ञानसंबन्धेऽपि तत्र विक्रियानुपम्भादिय्ः । अ्थाज््ञा-
नस्य परिणामिमनोद्रव्यद्वारता सिद्वेयुपसंहरति- तस्मादिति । ज्ञानं द्यगन्तुकं परि.
णामस्तस्य खतःकूटस्थत्रायरिणामिद्रनयान्तरसंबन्धद्वार्मेषटम्धं॑तचान्तःकरणश.बल्यं तेन
विना ` तददरशनादेवमपि ज्ञानस्या ऽऽश्रयकोटविवान्तःकरणद्वास्वपिक्षणादि षरयकोटौ तदनपे-
क्षणत्केवटवस्वाकःरतया वस्तुस्वभावानुरोधिखस्य चाभरिरोध इत्येष विप्र ईषन्मात्र एते
ज्ञानाज्ञाने प्रति स्वीकतुमुचित इयथः ॥ ८ ॥

[ ३ तुतीयोऽव्यायः ] सक्षेपारीरकमू । ६१३

स° टी ०-कोंऽसादुपाधिः संसारद्रारभिति चेत्तत्राऽऽह-
९ > क विणि
पुयष्टक भवात तस्य प्रस्य माहा
~,
तेनान्वितस्य तु नभोमलवद्वचटीकम्‌ ।
@ कि ति * क .
दुःखं तरेधा पति संप्रणाभिधानं
र श 9 [क [थ ^
नान्यः प्रादाधकरूपकदास्त जवः ॥ ९॥
ुरयटकमिति । न तु लिङ्गमाच्रमित्यधैः । बरिधाऽऽध्यात्मिकादिमेद्मिन्नं
यदृदुःखत्रयं तदेव संसरणमित्यर्थः अस्तु तहि जव एव संसारोन
परमात्मनीति चेत्तचनाऽऽह-- नान्य इति ! स्वताश्चदासमतया न पराजीबवो
भिन्न इत्यर्थः ॥ ९॥
अ० टी०-तदेवं पिदामनोजज्ञानसंबन्धोऽज्ञानमान्रदरारकस्तस्य संसारस्वज्ञान-
कायटिङ्गसंघातद्रारकस्त्लज्ञानमपि लिङ्गदारकं मोक्षस्तु वस्तुस्वमावानुरोथ्येपि चेयेतदु-
पपादितमिदानीं संसरति लिङ्गसमगमेनेव्युक्तं संसरणोपाधं टिद्भशरीरं व्याख्यास्य-
स्तत्सबन्धत्य संस.रहेतुलं विशदयति--पुयं्टकमिति । तस्य चिदात्मनः परस्य
संघातविलक्षणस्य मोहादज्ञानमात्रादुयष्टकं वष्रमाणटक्षणं भवति जायते तेन पुर्ष्टकेना-
न्वितस्य तत्तादात्म्याध्यासमापन्नस्य संसरणाभिधानं त्रिविधमःध्यानिकादिरूपं दुःखं भवति
न सख्त इथ; । भवदप्युपाधिवशाहुःखं न परमार्थं कं तु प्रतिभासमत्रमेवेयेतदृ्टन्ते-
नाऽञह--नमोमलकबद्यलीक मिति ॥ नन्वेवं यदि परसिन्छतः संसारिवं न
सेभवति तर्हिं किमिति तस्मिल॒पािं परिकल््य संसारिवमारेप्यते परस्मादन्य एव जीवः
संसारी कस्मानेष्यत इति चेन्मैवं परस्मादन्यस्य जीवस्य स्रूपतोऽसंमवादिवयाह--
नान्यः परादिति । जीवस्यापि चित्छरूपवेन परस्मासस्तो विरोषामावा-
दियथैः ॥ ९ ॥
सु° टी०--द्चुतो नेत्यपेक्षायां जीवः कि परस्यांशमूत उत ष्क
ोऽथवाऽत्यन्तभिन्न इति विकल्प्य न चिधाऽपि संभवतीति दूषयति-
ज [3
नाशः प्रस्य न च तस्य विकार एष
व क
नात्यन्तर्मवं च विभन्नवपुः परस्मात्‌ ।
[थर्‌ , (
जीोऽगमण्युपगतः कुत एतदेवं
® अ,
बह्मात्मतावचनजातविरो षतो; ॥ १० ॥
नाश इति । तस्य निष्कलत्वश्रतेः । न चतद्िकारः । तेजःप्रमृतीनां

१ख द, पधृषस्ि।

६४ दीक्षाद्रयसमेत- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

सृष्टौ जीवस्य प्रथक्सृष्टयनुपदश्षात्‌ । आत्मान्ते अ्युञ्वरन्ति ' इत्यस्य
जीवोपापिजनिपरत्वा जन्यस्य विनाक्ञनियमेन कृतहान्याद्यापत्तेः । न
च तद्धिन्नो ' नान्योऽतोऽस्ति द्रश्ा` [ बृ०२।७।२३] इव्यादि-
श्रुतेः । कथं नेतव्यत्राऽऽहं ~ ब्रहमामपेति ॥ १० ॥

अ० टी ०-- जीवस्य परादन्यवं प्रतिषिद्धं प्रतिपादयति -- नाश इति । अन्यवं
वद्न्प्र्टम्यः स पिं परस्याशः पुरुषस्य हस्तादिवतूर्िवा मूमेरूपरादिवद्विकरोऽथवाऽयन्त-
मेव घटात्पट इव भित इति पक्षत्रयमपि नित्रैघति क्रमेण--नाश् इति । योऽयं
जीव एष परस्य नांशोऽम्युपगत इत्यादि योग्यम्‌ । निपेधप्रतिज्ञायां प्रश्नपूर्वकं हेतमाह---
कृत इत्यादिना ॥ तच्वमस्यादिवाक्यानां निरुपचरितात्मैक्पपरत्रस्य प्रतिपादिता
तद्धिरुद्धेयं कसपना न प्रामाण्यमरहतीयथः ॥ १० ॥

सु० दी०--दूषणान्तरमाह--
अपि च विश्वमनुपरविवेश तत्‌,
परममेव्‌ पदं परमात्मनः ।
इति वदत्सु सुहत्स्विव तस्पर-
श्रुतिवचःसु कथं स॒ ततोऽधिकः ॥ ११ ॥

अपि चेति | परमास्मनो मायोपहितं स्वरूपमेव सगदं ‹ बहू स्याम्‌ >
[छा०६।२। ३] इव्येवमाक्षापू्वकं मायिकं भूतसूष्ष्मजातं सृष्घा
तावता च व्यवहारानुपपात्तिमाछोच्य ^ हन्ताहमिमास्तिस्ो देवताः ›
[ छा०६।३। २] सक्ष्ममूतातिका "अनेन ज॑वरेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविरय
नामद्पे व्याकरवाणि ` [ छा० ६।३।२ | इति विगृह्य स्वाभिर्नेन
जीवङ्पेण ताः प्रविईय श्ुत्यन्तरोपसहताकराङवायुस हिततेजोवनासिि.
कानि पञ्मूतसूक्ष्माणे प्रत्येकं द्विधा विमज्य द्वितीयमागान्प्रस्येकं चतुर्धा
कृत्वा पर्मागेषु स्वजातीयचतुश्चतुमागनिक्षेपेण पञ्चीकृत्य स्थलान्य-
करोदिव्येवमथकच्छीन्दोग्यश्चतेः नतस्सृष्टा तदेवानुप्राविशत्‌! | ते० २॥.
६। १ |। ‹ पुरः पुरुष आविशत्‌ ` | घ० २।५।१८ ] इत्यादिशरू-
व्यन्तरसद्धावाञ्च कथं जीवः षरमातसमनोऽयिक इत्यथः ॥ ११ ॥

अ० टी०-अपि च स्ष्टेवाविकृतस्यश्वरस्य जीवभवेनानुप्रवेशश्रुतिविरोधाच न.
जीवस्य ब्रहमविकास्वादिपक्षपिद्धिरेयाह-अपि चेति । तत्सषटवेनोपलक्षितं परमा-
त्नः परमं पदमिति संबन्धः । ‹ तृष्ट तदेवानुप्रानिदात्‌ ” [ तैत्ति° २। ६ । १ ]

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ 1 ६१५

५ अनेन जीवेनाऽऽत्मनाऽनुप्रविदय › [ छा० ६।३। २1} इलयादिग्रवेशवदिशरुतीना-
मथेवादत्वात्छाथौमवि सति न प्रक्षविरोपितेयाशङ्कयोक्त- तत्परेति + मर्थवादवेऽपि
प्रमाणान्तरसंवादवेसंवादाभावाद्छाथेपरतवल्य न्यायप्रप्तवादक्ि तत्पष्वमपौख्थैः॥ ११ ॥

स ठी०--पुयष्टकं मोहजन्यभित्युक्त त्र प्रमाणमाह-
परच्यावि ष्स्तु यदिहास्ति निनस्वरूषा-
दप्रच्युतेकरससंविदधीनमस्य ।
पच्याकितास्फुरणमित्यवगत्य तत्र
तत्कल्पितं सकलमाकलगानुमानात्‌ ॥ १२ ॥

प्रच्यवीति । अस्याऽऽतमनो निजस्वख्पात्मच्यावि भिन्नं यदिहासिं
स्तु तत्तचाऽऽत्मनि कल्पितं सकलमाकलयेति संबन्धः । कत इत्याह-
अनुमानालिङ्गादियर्थः । किं तदिति चेत्तत्र ऽऽह-- अप्रचयुतैकरससंविदधीनमस्य
प्रच्यावितासफुरणमिति । घभ॑प्रधानं प्रच्यावितास्फुरणलतमित्यथेः । प्रच्यावितं
दूरीक्रतमस्फुरणं यस्य तत्तथा तस्य मावस्तच्वं संविदधीनर्फुरणत्वा-
त्स्वप्रवदिर्थः ॥ १२॥

अ० ठी०--ननु जीबपरथेश्िद्रुपते समानेऽपि का्प्रवष्टस्य परस्यैव जीवमविऽपि
न तयेरयन्तमेकरूपष्वं संभवति जीवे परस्माद्रह्मणोऽधिकस्य कलूतवादिरक्षणस्य रूपान्त-
रस्य द्शेनादिति चेदृदुश्यतां नाम जीवे रूपान्तरं तस्याऽऽरोपितताया अनुमानेन निश्वयान्न
तत्तस्य स्वाभाविकं कि तु मिथ्येयभिप्रेयाऽऽह--प्रच्यावि वस्त्विति । अस्य
जीवस्य निजसरूपाद्मत्यक्चेतन्यलक्षणायदिह जवे प्रच्यावि परस्मादुद्रिक्तमागमापायि वा
वसवस प्रतिभासमानतया वतेते तत्प्रच्यावितास्फुरण प्रच्याविरूपत्वेन स्फुरणमप्रच्युतेक -
रससंविदधीनं कृटस्थसाक्षिसंविदायत्तं न सख्वप्रकारं कफं तु द्ृ्यमेवन्तःकरणादिवदियव
गय इग्ददयविवेकेन निश्चित्य तत्सकठमधिकरूपं तत्र यिदेकस्वमावे प्रत्यगास्मनि कलि-
तमारोपितमनुमानादाकख्य विजानीहीति योजना । विप्रतिपने प्रयक्चिन्मात्रादापिकं ख्यं
प्रयक्चिदिकरसाधीनप्रकाशं भवितुमर्हति प्रयक्चिदतिरक्तव्वादागमापाधिवाद्रद्ध्यादिवदिति
प्रयोगः । न च हेसिद्धिः सुषएप्यादौ प्रयक्चेतन्ये स्फुरयपि रूपान्तरस्यस्फुरणेनास्या-
तिरेकागमापायित्वयोरध्यवससितत्वात्‌। तथा च ददयस्य कल्पितत्वात्कल्पितस्य च वस्तुत्वाद्मय-
कचैतन्यस्वरूप एव जीवो न तदंशस्तद्विक।रोऽन्यो वेति समाकख्पेयथः ॥ १२ ॥

सु० टी०-ननु स्वाविद्यया श्युद्ध आत्मा संसरतीत्युक्तं बह्याश्रयम-
ज्ञानमङ्गीकृतं स्यात्तच्च नुमवादिविरुद्धमिति नेत्याह--

६१६ दीकाद्वयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः

चेतन्यषस्तुषिंषयाश्रय एव मोहो
नद्ितवस्तुिषयाधयकोऽप्रतीतेः 1
वुद्धयादिवेष्टितयितो न तमस्वितेति
बरह्माभयत्वमदिते तमसः परस्तात्‌ ॥ १६॥
चेतन्येति } विन्माच्राभ्रयविषय एव मोहः संसारोऽपि तत्रैवेत्यथैः
कथं ताह बह्मण्यवाज्ञान न जीव इति वेत्राऽऽह~-~वुद्रवदपि । बुद्धचा-
दिविशिष्टस्य नाज्ञानमित्येतदभिपरायकं तदित्यर्थः ॥ १३॥
अ० टी ०--नन्वज्ञवं संसारित्वं च दृदयमानं न ब्रह्मण्युपपनं सस्य प््॒योग्यतादतस्त-
क्ि्तत्करफ्नमनुभवन्यायमिरद्धमिति चेन्न तथाऽनभ्युपगमादियाह-चेतन्यव स्त्विति ।
मोहोऽज्ञानं चेतन्यषस्तुविषयाश्रय इयेवास्माभिरभ्युपगम्यते यत्नज्ञानं तत्रैव संसारानुभवश्च
नद्वितवस्तुविषयाश्रयको न ब्रह्माश्रयविषयकस्तथा प्रतीत्यभाषादित्यर्थः । तर्हिं ब्रह्मण्येवाज्ञा-
नसंबन्धो न जीव इत्ययं निबन्धः प्राकृतोऽसंगत इति चेत्त्राऽऽह - बु द्धथाद।ति ।
बुद्धयादिसंघातवेष्टितयिते बुद्धयादिगतप्रतिनिम्बस्य वा तद्रतामासमत्रस्य वा न तमधि-
तेति प्रतिपादयितुमेव पुरस्तातपूत्र॑ब्रहमश्रयत्वमुदितं तमसो नदवेतव्रसवाश्रयत्वाभिप्रायेणे-
यथः ॥ १२ ॥
सु° टी ०-अस्तु बह्माभ्रयत्वमेषेति चेन्न प्रमाणामावादित्याह--
बरह्याश्रयं न हि तमोऽनुभषेन रण्यं
नाप्यागमान्न च किंमप्यपरं प्रमाणम्‌ ।
बह्माश्रयत्वविषयं तमसस्ततश

परत्यक्भकाशविषयाश्रयमेतदस्तु ॥ १४ ॥

ब्रह्ाश्रयमिति । तमसो बह्याभ्रयत्वविषयं किमप्यपरं प्रमाणंन चेति
संबन्धः ॥ १४॥

अ० ठी०--नद्वितवस्तुविषयाध्नयको मोहः किं तु प्रयकचदाश्रयविषयक एेत्युक्त-
मुपपादयति-बह्माश्रय मिति । अपरमनुमानादीत्यथेः । न हि ब्रह्म मृढमिति प्रतीतिहे-
तुरागमो वाऽनुमानादि वाऽस्तीय्थः । न च किमप्यपरं तमसो ब्रहमाश्रयत्वविषयं प्रमाणं
संभवतीति योजना । ततो जडस्य मोदाश्रयत्वासंभवात्परिशेषात्प्रयक्चैतन्यविषयाश्रय एव मोह
इत्युपसंहरति- ततश्चेति । जीवब्रह्मविभागानाञिद्धितं सषेमेदकस्पनाधिष्ठानं चिन्मात्र

मिह॒ प्रयक्‌ प्रकारा इत्युध्यते । तदाश्रयविषयत्वं मोहस्यास्माकं विवक्षितमिति
भावः ॥ १४॥

( ३ त॒तीयोऽष्यायः ] सक्ेपक्ञारीरकम्‌ । ६१७

सु° टी०--नतु बहयण्यक्त(मामावे भीवे बटाद्ज्ञान प्रप्तम््स्याः
भमाषादाते चत्तत्राऽऽह--

जीवत्वमेवं तु तदश्रयमध्यपाति
नेच्छन्ति पुक्तिकुशला न हि युज्यते तेत्‌ ।
अज्ञानमेव खलु तन्न तमस्तमस्ि

ेतन्यवस्तु पुनरस्तु नं तद्दिरोधः ॥ १५ ॥

जीवत्वमिति । न जीवत्वं तदाभयकोदिप्रविष्टं किंतु सिन्भाघ्मित्यथः।
न हीति । जीवत्वस्य तसंविष्टत्वमित्यथ॑ः; । तत्र हेतः--अज्ञाममेवेति
अज्ञानित्वमेवेत्यथंः। किं तत हत्याहु--न तम इति । तर्हि निराभ्रयत्व-
मन्ञानस्येति नेस्याह-चैतन्येति । निर्विमागं चिद्वस्तु पुनरस्तु तमस्वी-
व्यनुषङ्ः ॥ १५॥

अ० दी°-जीवत्वविशिष्टस्य पिदात्मनो नाज्ञानाश्र॑यत्वमिष्टमिवयेतत्प्रतिपादैयति--
जीवत्वमेव स्विति । कस्मनेषच्छन्तीत्यत आह-न हि युज्यते तदिति ॥
जीवत्वस्याज्ञामाश्रंयमध्यपातित्वं न हि युज्यत इ्यक्तेऽं युक्तिमाह--अज्ञानमेवे ति
तजीवत्वमज्ञानमेव खट संसारित्वं हि जीवत्वं तचचज्ञानान्वयन्यतिरेकानुविधायित्वादज्ञान-
मयमिति तद्विशिषठस्याज्ञानाश्रयताङ्खकरे स्यादास्माश्रयतेयेषाऽ्र युक्तिरियेतदाह--भ
तमस्तमरध ति । तस्मानीवतोपलक्षितप्रयक्चेतन्याश्रयविषयमन्ञानमिः्यभ्युपगमे न
कोऽपि न्यायविरोधोऽनुमवविरोो बाऽस्तीदयुपसंहरति--बैतन्यवस्तु पुनरेति 1
अस्तु तमस्वीयनुषङ्गः ॥ १५ ॥

० दी°--पुयेषटकदेशितस्य दुःखमिद्ुक्तं तंच पुष्कं दुर्शयति-
कर्मन्दिपाणि खलु पथ तथा पराणि
धृद्धीन्दियाणि मनञादिचतुष्टयं च ।
प्राणादिपश्चकमथो वियदादिकं च
कामश्च कमं च तमः पुनरष्टमी पृः ॥ १६ ॥

क्मनियाणीति। मनञआदीति । मनो धद्धिरहंकाराश्त्तमिति दतुष्टयम॥१६॥

अ० टी०--तस्मासपमयक्चैतन्याश्रयविषयत्वादज्ञामस्य तनिबन्धनं संसाछ्िमपि तस्यैवं
न पूरयष्ठकविशिष्टस्यं पुयैष्टकं तु तत्र॑ द्वारमात्रमितयुक्तं तत्र किं तधपुरयष्टकमिव्यपेक्षायां

तदाश-कर्मन्दियाणीति ॥ कमे धमाधमेकक्षणं तमो भान्तिज्ञानम्‌ । भस्य
प्रसिद्धम्‌ ॥ १६ ॥

६६८ दीकाद्वयसमेतं- ( ३ तृतीयोऽध्यायः ]

सु° टी०-नन्वषटभ्योऽतिरिक्तमपि संसपरहेतुरस्ति विद्या पूर्वश््ना
चेति कथं तवरिव्यागस्तच्राऽऽह--
विया च विश्वविषयानुवोत्थपर्व-
रज्ञा च कर्मवचसैव तु संगृहीते ।
बम्धपरयोजकतया सटशत्वरेतो-
, रक्त च शतिवचस्पुपसगरेण ॥ १७ ॥
विधा चेति । विश्वविषयानुमवोन्थः संस्कारः प्वपज्ञा । कथं संगृहीते
$ति तच्राऽऽह-- बन्धेति । साहटरपान्तरमाह- पकत्रेति । एकवाक्योपात्त-
स्वादहित्यथः ॥ १७॥
अ० ठी ०-~-नन्वष्टम्योऽचिरिक्तमपि संसारप्रयोजकमस्ति विदयपूर्वषज्ञारूपमतः कथम
संख्यानियम इयत आह-विद्या चेति । विद्या वक्ष्यमाणविधा विश्वविषयानुभवोत्था
पूव्र्ञासंस्काररूपा च कर्मबचतैव कभपदेनैव संगृहीते तत्र निमित्तमाह--बन्धेति ।
कत्र चैकसिनेव श्रुतिवाक्ये वन्धप्रयोजकतयोपसंम्रहेण सदशत्वाद्धेतोः । यदैकत्र ष
श्रुतिवचस्युपसंग्रहेण सह पठेव बन्धप्रयोजकतया सटृराप्वहेतो समानाथवनिश्चया-
दियथंः ॥ १७ ॥
सु° टी ०-~-~एतदेव दशेयति~
तं वियेति हि वाक्यमेकमिह च स्पष्टं जयं कीर्तितं
तस्मात्करमवचस्तयोरपि भषेत्संग्राहकं कारणात्‌ ।
विया चात्र चतुर्विधाऽप्यभिमतेवाऽऽरम्मिका कर्मवत्‌
संस्कारोऽपि तथा चतुथ इति ज्ञेयस्तथा संभवात्‌ ॥१८॥
तं वियति । ‹ तं विद्याकर्मणी सम्र्वारमेते पूर्वप्रज्ञा च' [ ब्रृह० ४।
%।२] इतिश्रुतो चयं कीतितमिस्पथः । तस्मात्कारणादित्य्बयः।
विधेति । अनोत्करान्तो । मानसधीमात्नं व्धासा च विहिता तत्समा
प्रतिषिद्धा तत्समा चेति चपुक्विधा यथा कर्मं यागवधाहुरविहारादि
विहितप्रतिषिद्धादिहिताप्रतिषिद्धमेदैश्चतुविधमिस्यथंः । कियती प्रज्ञेति

तजाऽऽह-सस्कार इति । सोऽपि बिद्याकर्मजन्यः कारणचातुर्विध्याचतु-
विध इत्याह--तयेति ॥ १८ ॥

१ कर दता 1 क, ग, °भवेतु ।

[ ३ तृतीयोऽभ्यायः. | सक्षिपशाररकम्‌ । ६१९

अ० ठी ०--पदैकवाक्ष्यत्ा कमेणाः सह पाठद्विदपूवेप्ज्ञयोः कमपदेनोपसंेदण--
मुक्तं स्पष्टयति--तं क्रियेति ॥; इद वाक्ये तस्मात्कारणादिलन्वयः । तदेव संसारप्रयो-
जकं॒विद्यादिखरूपमाह--विद्याः चात्रेति । अत्रोरान्तिप्रकरणस्थत्राक्तरे । विदा
ज्ञानमात्रे मानसं सा चतुर्विधाऽप्यारम्भिकाऽभिमता. । तिहिता तत्समा प्रतिषिद्धा तत्समा,
चेति विद्या चतुर्विधाऽपि चतुर्विधकर्भवत्संसारारम्भिकाऽभिमतेव । तथा संस्कतेऽपि. विया-
कर्मतस्तथा कारणवन्चतुर्विध इति ज्ञेयः । कुतस्तथा संभवात्कार्यस्य कारणानुविधायिवेन,
कारणस्य चातुरविध्ये कायस्यापि चातुर्विष्यसंभवादियथैः । तथा च वियाकमैपुवप्रज्ञ-
स्थका पुरी कामाख्यैका कर्मपरवरतिका पुरी तमःरब्दितमेोहासिका कामस्यापि हेतुमूताऽपरा.
पुरीति विवेकः । अन्यत्परौ पञ्चकं प्रसिद्धम्‌ ॥ १८ ॥ ।

सु° ठी०-ननु कवििङ्गं जीवोपापिरुच्यते कवित्पुय्टकमिति न,

व्व पद्वाच्यनिर्घारणमिति वेत्तत्राऽऽह-
पुयेधकं तदिदमप्यकवद्धि लिङ्ग
तेनोच्यते तदपि लिङ्गगिरा कचित्त ॥:
पुयंष्टकं न खड्‌ लिङ्गगियेऽपिधयं
मुख्यं तु सप्रदशकं प्रथितं हि लिङ्गम्‌ ॥ १९ ॥'
पुय॑टकमिति । लिङ्गशब्देन क्रविष्पुयं्टकमवोच्यते लक्षणया स्रष्टीरुप--
इधाती तिवदित्यथः ।, कि तहिं मुख्य लिङ्गमिति. तच्चा ऽऽह-- मुख्यमिति ॥'
परथितं प्रासद्धम्‌ ॥ १९ ॥.
म० दी०--ननुः कचिद्िद्शरीरं जीवोपाधितेनोच्यते “ आलरन्दियमनेोयुक्त.
भोक्तेयाहमंनीषिणः ' [ कढ० ३ । ४ ] ‹ लिङ्गं मनो यत्र निषक्तमस्य ` [ वृह ४ ।
४ । ६ ] इत्यादिश्तेस्तदपि किं पुर्यष्टकमेत्र किं. वाऽन्यदिति. तत्राऽऽह--पुयष्टक-
मिति । इदमप्यक्तं पुर्यष्टकमपि हि यस्मािङ्घमभवत्प्रयगात्मसद्धावगमकमभृत्तेन हेतुना
कचित्तु तद्रपि लिङ्गेरोच्यते रक्षणया न. मुख्यया व्या । कुत इलक्षायां पुटके लिङ्ग
शब्दस्य. प्रसिद्रयभावादित्याह- पुर्यष्टकं न. खल्विति । सप्तदशकं तु. वक्ष्यमाणं
लिङ्ग प्रथितं ठिङ्गगिरो मुख्याधवैन प्रसिद्धमिति, योजना 1. वक्ष्यमाणसदरशकस्याऽऽमो-
्षमविपरिवृत्ततयाऽलुढततेस्तदेव जीवत्वोपापिमृतं टिङ्गशब्दस्य मुख्यमाभिधेयं न तु.
व्रि्याकमंपूवैपरहञा्रन्तिभूतसूक्ष्माण्यपि तेषां प्रतिजन्मविपरिणाममेदादत; पुय्टकेऽपि सप्त
दङ्कस्य सच्वात्तदपि ठिद्गं जीवोपाधिदि्युपचरेणोच्यतत इति भावः ॥. १९ ॥

६९० ठीकादपसमेत~ ¢ [ ६ तूतीयोऽ्यायः }
४.
सु» टी०--भिं तस्स्वशकं तच्राऽऽहं-~

इह तावदशषदशकें मनसा

सह बृद्धितसखमथ वायुगणः ।

हति लिङ्गमेतदमुना पुरुषः

खट संगतो क्षति जीव इति ॥ २० ॥

इहेति । अयुनेति । यथपि िङ्कसंबन्धेन जीवं संसरणं तु न पधशकं
विनेत्पर्थः ॥ २० ॥

अ०टी ०- मुख्ये सप्तदज्षकं लिङ्गपद--ष्ह ताथदिति । बुद्धिरेव तचं बुद्धि-
तत्वं प्राणादिष्ठवकं वायुगण इयतत्सप्तदश्चकं लिद्भममुना सङ्खतः खटु॒पुरुपो जीव इवि
प्रसिद्धा भवति । उक्तटिङ्गतादास्याध्यासनिबन्धनो हि प्रत्यगात्मनो जीवलब्यवह्‌]र
इयर्थः ॥ २०
सु° टी ०--कुत इ ति चेत्तन्नाऽऽह-+
न पुराष्टकेन रहितस्य तष
चिदसि संसरणडुःखयुजा ।
न पुराष्टकैन सहितस्य तथा
चिदस्ति दुःखविगमश्च तव ॥ २१ ॥
म पुरा्टकेति } संसरणात्मकं यदृदुःखं तेन युजा संबन्धस्तनीग्बयब्य-
तिरेकाभ्ां पयष्टक संसारहेतुः “ अशरीरं वाव सन्तम्‌ ` [ छा०८।
२। १] इत्यादिशरतेरित्यर्थः ॥ २१ ॥
अ० टी०--उक्तलिङ्गस्य जीवत्वनियामकलवेऽपि न तावन्मत्रे संसरित किं तु
पुर्ष्टकोपेतसेवेयत्रान्वयन्यतिरेकौ प्रमाणयन्पुयै्टकस्य चिदात्मनि संसरणद्रारबसुक्तं सम
थयति--न पुराष्टकेनेति । दुःखयुजा इुःखथोगः ॥ २१ ॥
सु० टी ०--त हि स्वामाविकस्य तस्य हानासंमवार्पुक्त्यमाव हति
वेक्ष सवामाविकित्वासिद्धरितव्याह--

तव नित्पमुक्तसुखचिदवपुषो
न कदाविदस्ति पुरसंगमनम्‌ ।

( ३ तृतीयोऽन्वायः} संकषेवशारीरकषं + ` ६२

तव मायया विरचितं सकले
पुरसंगतिपरपृतिके वितथम्‌ ॥ २२ ॥
तदेति । तहिं कथं संसारस्तत्राऽइह--तब्‌ माययेति ॥ २२॥ `
अ० टी०--अयं वुरसंबन्धश्चदातमनः स्वामाविक्रः स्यात्तदा संसारोऽपि स्वाभाविक
एवेति तस्य ज्ञानानिवृत्तिने स्यादिति चेन्मेवं पुरसंबन्धस्याऽऽरोपितत्वादिव्याह-- तव
नित्थमुक्तेति । कदाचित्काङत्रयेऽपीति यावत्‌ । प्रणसिद्धनित्यमुक्तसुखचिदूपत्ववि*
रोधादियर्थः । तस्मातपुरसंबन्धस्तन्निबन्धनं संसारि्(दिकं च सवेमात्मनि मेहमात्रायत्तः
भिदयुपसंहरति--तव भाययेतिं । अनेन्‌ स्वाज्ञानत इति पवोक्त प्रपञ्चितम्‌ ॥ २२ ॥
सु° टी ०--उक्तम् दृष्टान्तेन संमावयति--
मलिनं नभो न हि कदाचिदशरू-
विमलं कदाचिदकवन्न नकः ।
उभयं नभस्यभवदेवमिह
त्वयि निव्यमुक्तचिति संसरणम्‌ ॥ २३॥
मङिनिभिति । म हि नमसि मादिन्यवेमस्पे स्तस्तस्य श॒द्धस्वारि तु
घाठेरध्यस्यते एवमात्मनि षन्धमोक्षावित्यर्थः ॥ २३ ॥
अ० टी ०-कल्पिताम्यामपि संलारमेोक्षाम्यामात्मनो योगाद्विकारितवप्रसङ्गो दुवौर इति
चेनमैवमामासधर्मस्यागिष्ठानास्पर्चिलादिति च्टन्तेनाऽऽह-- मलिनं नम इति । नमसः
स्वभावतोऽसङ्गत्वाननिरवयवत्वा्च न मदेन सं्वेषः संसवति तथाऽपि मलिनं नम इति
प्रतीयते मलसंश्ेषाभवे च न तन्निदृत्तिरूपं विमरत्वमपि तस्मिलुपपद्यते तथाऽपि घनधूमा-
दयपाये मिमठं नभ इति प्रतीयते । यथेदं द्वयं नमि भान्तिमात्रं कलितमेवैवं चिदा-

त्मनि नित्यमुक्तस्वमवे सदैकरूपे संसरणं मोक्षशेद्युभये शममात्रसिद्धं न परमाथ-
मित्यर्थः ॥ २३॥

सु° ठी ०~--नन्वसिद्धो हशान्तोऽनेकान्तवादिनोमयस्यापि नमसि
परमाथत्वाभ्युपगमादित्याज्ञङ््याऽऽह--
न हि कत्पनाषिरचितं वितथं
परमात्मवस्तववितथं स्पृशति ।

१५. कंच तभा।

६२२. रीकाहुयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः |

परमात्मवस्तु च तथा तमसा
परिकल्पितं न किमपि स्पृशति ॥ २४ ॥
न हीति । काल्पनिषमारिन्यादेवस्तिकनमोधर्मत्वानुफपत्तेः । अनुमव-
युक्तिविरोधाद्नेकान्तवादोऽयुक्त इव्यर्थः ॥ २४ ॥
अ० ठी०-- यद्यत्र कलितं न तत्तत्र. परमामिति प्रतिपदयन्दाष्ठीन्तिकं प्रपञ्च-
यति--न हि कल्पना विरचितमिति । कल्पनाविरचिते यतो वितथमतोऽवितथं
परमात्मवस्ठु न॒हि स्पृशात्तीति योजना । ननु कल्पितस्याज्ञानादिबन्धस्य जडत्वसस्वयं
रपषटासंभवेऽपरि परमात्मनो ` नियसिद्धप्य चेतनस्य स्टू स्यादिति चेन्नेयाह--
परसात्मवस्तु चेति 1 कद्पितपरमा्थयोर्विरोधानान्योन्यसंसपरे इयथः ॥ २४ ॥,
सु° टी०--कल्प्ितपरमार्थसतोः परस्परासंस्पर्शे दष्टान्तमाह--
न हि भरूमिरूषरवती मृगतड-
जलवाहिनीं सरितमुद्रहति ।
मृगवारिप्रपरिवारती-
न नदी तथोषरभरवं स्पृशति ॥ २५॥
न हि भूमिरिति । ऊषरासिकेत्यथः ॥ २५ ॥
अ० ठी ०--कल्पितपरमार्थयोः संसपष्टतया मासमानयोरपि परस्परासंस्प्चिषे दृष्टन्तः
घाद--न हि भूमिरिति ॥ २५॥
सु° टी०~-ननु " तमुत्करामन्तं प्राणोऽनरव्कामति ' [ बृह० ४।४॥'
२] तदन्तरप्रतिपत्तौ रेहति ` [ ब्रह्म० ३। १।१] इत्यादिः
श तिद्चसिद्धं संसरणं कथं कल्पितमित्याशङ्चाऽऽह--
न तव कचिद्कमनमस्ि विभा-
ने पुराष्टकस्य जडरूपृतः, ॥
न च मध्यवर्तिजडचिद्रपुषो-
गेमनक्षमं किमपि संभवति ॥ २६ ॥
न त्वेति । बास्तवसंसरणवादुी प्रष्टव्यः किं चेतन्यस्य संसरणमुत पुर-
स्याथ मिलितस्येति नाऽऽद्य इत्याह--न तवेति । त हेंतुमाह--
बिमोरिति । बापि द्वितीय इत्याह--न पुरेति । हेतुमाह--जडेति। न

[ ३ तृतीयोऽध्यायः] सेक्षेपक्षारीरकम्‌ । ६२३

ततीय इत्याह--न चेति । जडाजड्योविरुद्धयोस्ताविकसबन्धायोगा-
{दित्यथः ॥ २६ ॥

अ टी०---इतैश्चाऽऽमनि संसारः कसित प्पेत्याह--न तवेति । कचितपरखो-
कादौ तव गमने नास्ति बिभृत्वात्‌ । निभौ च क्रियासंमवादियर्थः । पुराष्टकस्यापि न
कचिद्रमनमल्ति जडस्रूपत्वात्‌ । न हि जडं स्वतःप्रहृततिमदृष्टमियथंः । ननु तथाऽपि
चिदातमधुराष्टकयोरमध्ये किमपि स्वतोगमनंसम्थं॑ भविष्यति येन स्वयं गच्छता चिदा-
त्मपुराष्टके अपि नीयेते इलयाशङ्कायमाद--न च मध्यवर्ती ति । चिजडातिरिक्तखं
वस्तुनोऽसंभवादित्य्थः ॥ २६ ॥

सु° ठी ०--तथाऽपि परगस्यां पंटवेशितकाश्चं गमनवप्पुरबेष्टितस्पं
गमनं कि न स्यादिति तज्ाऽऽह~
पूरषे्टिते नं तव चिद्रछ्यं
प्रलोकमागेमनुसतुमलम्‌ 1
घटवेष्टितं न हि नभोवल्यं
[4१ (त्‌ [9
बजति धजत्यपि षे वितते ॥ २७ ॥
पुखेष्ितमिति । उपायिगमनादौोपाधिकं रूपं नयति न तु गच्छतीलयः
रसेद्धो हष्टान्त इत्यर्थः । ननु गच्छति घटे घटाकाश्ञंगमनस्प प्रत्यक्ष.
स्वात्कथं बष्टान्तासिद्धिरिति तज्ाऽऽह~-नयपीति । यष्टि घटे गते
नमोऽपि गच्छेत्तदा स प्रदेशो घटेनेव नमसाऽपि श्युन्यः स्पन्षव
तथेति तं चतं नमो मच्छतीत्यर्थः ॥ २७ ॥
अ० ठी ०--ननु यद्यपि चिदात्मा विमुवात्छयं न॒गति्ास्तथाऽपि पुरा्टपारवषटि-
ततया परिच्छिम्वाद्वच्ेदिति चेनेयाह---पुरवेष्टितमिति । उपाधिगमनेऽपि नौपा-
धिकस्य गमनमस्ति घटगमनेऽष्याकाशस्थेवेयथेः । उपाध्यप॑सरणे च स्वरूपस्योपहितत्वम.
पसपेति केवकं न स्वरूपमप्यपसरतीति भावः ॥ २७ ॥
स॒० दी*~-ननु नमोन्तरस्पोव्पन्नत्वान्न तच्छ्रन्यस्वं तदेशस्येति
तत्राऽऽह- ।
घट एवं गच्छति नभस्वषरं
व्रजता घडेन तु ततश्च ततः ।

१क,ग. तिन्‌ न०। दक, गः तन)

६२४ ठीकाद्रयसमेरत- [ ३ वृत्तयोऽव्यायः ]

पसिषटनेन षटंखं क्रियते
धटखानि तत्रं सुबहूनि तप्तः ॥ २८ ॥

घट एवेति } निरवयवत्रु्यस्वान्न नमोन्तरमुत्पद्यते किं स्वचलमेव नमं
हत्यर्थः । का तषि नमो गण्छतीति बुद्धेगेतिरित्याह- तर॑जतेति । घटख-
पिति । तु नमोन्तरमित्य्थः ॥ २८ ॥

अ० टी०~-ननु गच्छलयुपाधावौपाधिकस्यापि गमनं दृदयते घटे गच्छति तवर्वच्छिन्ना~
कादास्य गमनदरषनादतो नोक्तदृष्टान्त; स्पष्ट इति चेनेयाह--घट एषेति । कर्थं तर्हि
गमनप्रतीतिर्ममस इति चेततत्राऽऽह-व्रजते ति । व्रजता तु घटेन भौयमानेनेति यावत्‌ ।
ततश्च ततः पदे पदे नभसः पिष्ठनेन घटखं क्रियते तत्र तदा ततो वेषठन॑तमुबहूनि
घटखानि केवलं भवन्तीति योजना । तत्र मेदाप्रहादटकाश्नो गच्छतीति श्रमो रोकस्य
निरवयवस्य परमार्थतो घटेन ऽअकर्षासमवादियर्षः ॥ २८ ॥

सु० ठी ०--द्‌र्टान्तिकेऽप्येवमेवेत्याह--
पुरमेव गच्छति वितिस्वचलां
व्रजता परेण यदि राऽपि चितिः।
परिषेष्टयते तु सुबहूनि तदा
बयानि पुेवदुपाश्रयसे ॥ २९ ॥
पुरवेति । षिपक्षि बाधकमाह जजतेति । यदि परिवेष्टयेते तद्‌ षठ.

यानि वलयाकारान्‌पुेवदपूर्वदूषितवेशेपिकभवगेदधियवहुपाभ्रयसं उपा-
अपथाः ॥ २९ ॥

अ० दी०-- न्ते साभितमर्थं॑दाथीन्तिकं योजयति--पुरभेवेति । साऽपि
चितितैजता पुरेण यदि नम इष घटेन पारवेष्टबते तदा वु बहूनि बर्यानि प्र्चछेदामपू-
वैवृतपूषैतव्यादुपश्चयस इति योजना ॥ २९ ॥

छ° टी०- मवतु विद्वलयान्तसोत्पत्तिः को दोष इति तत्राऽऽद--
अछूताममश्व छर्तनिष्फत |
फटतः समापतति कतुगतेः ।

१क्त, थ, कर्मग।

[ २ ततीयोऽष्याथः ] सक्षेपशा्ीरकम्‌ । ६२५

अपरस्य भोक्तृरुदयाच दिवि
व्यसनस्य संततिरहयो विषमा ॥ ३० ॥

अकृतागमे इति । कतूगतरिति । पूर्व येन पुरवेष्टितचेतन्येन कमं छृतं
तस्य गतेर्नाज्ञात्कृतवे यथ्यमित्यर्थः। अपर्येति द॒लोके मोक्त्जन्तरोद्राततं
रत्यकरतस्य कमणः फलमा गच्छेदिति दुरुत्तर व्यसनमित्यर्थः । विषमा
वेदाप्रामाण्यापादिकित्यथः ॥ २० ॥

अ० टी ०---तर्येतदेवास्तु परलोकगमनं यल्युएमनमनु नैरन्तर्येण चिद्रखयानां
जननमिति चेत्तदा महान्दोषः प्रादुःष्यादियाह--अक्रृतागमश्चे ति । विना करणानुष्ठानं
कार्थनिष्पत्तिरङतागमः कृतप्रयत्नस्य निष्फ्त्वं फरजननमन्तरेण पैयैवसानं कतानिष्फ-
खतेतद्भयं फठ्तोऽर्थात्समापतपि । यदि चिद्धखयानां जन्माम्युपेयत इति योजना । कुत
इयत आह--कत्ंगतेरपरस्य मोक्तुरुद याचयति । मृगतं हि ब्राहमण्यादिविरोषित-
चिद्रल्यं कमणां कत तस्य कठुगेतेगमनाननशात्त्ृतस्यापि नाश इयथः । तथा स्वगो ‹
दावपरस्य कतुरन्यस्य भोक्तुरुदयात्तस्य क्रियाभवेऽपि भोगस्याक्ृतस्याऽऽगम इयर्थः ।
ग्रमाणन्यायविरुद्धं कटपयतो न स्वास्थ्यं कदाऽ्पयाह--व्यसनस्ये {ते । विषमा दुरन्ते-
त्यथः ॥ २० ॥

° टी०--ननूपाधेः परस्व चलने सत्यापि वेश्यमानस्य चैतन्यसुष
सवतरेक्यान्न कतुमाक्तमेद्‌ इति तत्राऽऽह--
चलने ह्यपाभ्यमिमतस्य भषे-
जनितस्य तेन विगमः सुषृदम्‌ ।
ननु कुण्डलापर्षरणे पुरुषा-
दथ न प्रणश्यति न कृण्डदिता ५ ३१ ॥

शल्ने हीति । विगमो विनाश्ञः । चेतन्यस्पक्येऽपि न तन्माचस्य
कपुमोक्तत्वं किंतु पुराषच्छिन्नविद्रटयस्य तस्यच मेदात्छ एव दाष
इत्यथः । हष्टान्तमाह - नन्विति ॥ ३१ ॥

अ० दी०-नेनु कुतो व्यसनसंततिर।पद्यते, उपाधिगमनेनोपाधिकं तदेष गच्छतीति
भतीतेवधफादरेनाप्पतिपदमुपाधिगमने चिद्रयो्पत्तिनाशकल्पनायोगादतोऽनुताभ्यागमा -
दिदोषप्रसङ्खाभावश्च स्यादिति चेन्मैवं न्यायवराभित्तत्वादुपाधिगमनेनोपहितगमनस्येति

दृ्न्तनोपपादयति--चलन इति । उपाप्यमिमतस्य चलने जायमाने तेनोषा-
५९

६२६ टीकादयसमेतं- { ३ तृतीयोऽध्यायः

धिना जनितश्योपाधिकस्य सुष्टं सुनिशितं यथा स्यात्तथा वियोगो विच्छेदो विनाशो
भवेदिति योजना । कुण्डिन पुरुषक्छुण्डकापसरणे जायभनेऽथ तदा कुण्ड
छता न प्रणस्यतीति न रितु प्रणद्ययेव ननु प्रसिद्धमिुत्तराधयोजना । तथा चे
कुण्डलापगमे तन्नाशे वा कुण्डठोपधानविशिष्टस्य कुण्डकिनो नाश्चदहैनात्तद्दरटचरमे धट-
वेष्टितस्याऽऽकाशस्य नाश ॒एवःभ्युपेयः । एवं पुखेष्टितस्य चिद्रख्यस्यामि नाश्च एवं
शुरचरने युक्त इति स्यादेबोक्तदोषप्रसङ्ग इयथः ॥ २१ ॥
सु° टो०--इदानीमुपाधिसबन्धोऽपि चेतन्यस्थ दुनिरूप इत्यग्ह--
न पुरान्वयश्च तव विद्रपुषः
परमाथतो भवति तकसहः ।
नभसो यथा घटस्षमागमनं
क क क १ ®
न ततोऽपि टिङ्कषटितो बजि ॥ ३२ ॥
न पुरान्वयश्ेति । यथा नमसो घटसंबन्धः पारमार्थिको न तकसह
एवमातमनोऽपि पुरसंबन्ध इत्यर्थः ॥ २२ ॥
अ० टी०--पुरसबन्धमात्मनो ऽङ्ग कृयेदमुक्तं वस्तुतः स॒एवाऽऽपमनि न संभवती.
याह-न पुरान्वयश्चेति। नभसो यथा घटसमागमनं परमाथतस्तु तकैसहं न भवतीति
योज्यम्‌ । फछितमाह--न ततं इत्ति । ततोऽपि पुरसंगमस्य दुरमिरूपलादपि तत्कृत-
चिद्ररयस्य कल्पितानाऽऽमनो ोकान्तरगमनं भोक्तत्वादि वा प्ररमा्थ॑तः संभवतीति
न जिङ्गवटितः परिवेष्टितस्वं ब्रनसीयथः ॥ ३२ ॥
सु० टी०-स कथंन तर्कसह इत्याशङ्क्य किं घटेनाऽऽकाक्परदेक्लो
वेष्टयते किं वा कृत्छमाकाक्षामिति विकल्प्याऽऽय आह-
नभसः प्रदेशविरहानभसो
न वटः भदेशपरिवे्टनरत्‌ ।
न नभः समस्तमपि वेष्टयते

नभसाऽवरशेषविरहापतनात्‌ ॥ ३३ ॥
नभस इति 1 द्वितीये त्वाह- न नम इति ॥ ३३ ॥
अ० टी०--दृष्टन्ततैनोपात्तनभःपरिवेष्टनस्य तकोसह्वं तावदुपपादयति-न मसः
प्रदेशेति । किं घटेन नभएकदेशः परिच्छियते सवीप्मना वा । नाऽऽयः संगच्छते यती

~~~ ~~~ ~~~

१ क, घ, श्जति।

¢ २ तृतीयोऽध्यायः | संक्षेपकशारीरकम्‌ । ६२७

धटो, न नभसः प्रदेशपरिवष्टनज्ृतसंगच्छते नभसः प्रदेश विरहाननिरवयवत्वेन प्रदेशाभावादि-
लय्थः । द्वितीयं दूषयति---न नमः समस्तमिति । घटद्वहिनैमसोऽभावप्रसङ्गात्तर
निगमनप्रवेशादिग्यवहारोपः स्यादियर्थः ॥ ३२ ॥
चु ० ठी०--उक्तपरथं दार्शान्तिके योजयति-
परमात्मभागपरिवेष्टनर-
न्न पुरं तथाऽनवयो हि परः।
न च छत्स्नमेव परमं पुरुषं
पुरवस्तु वेष्टयितुमुत्सहते ॥ ३४ ॥
परमामेति । न चेति । परिच्छिन्नेन पुरेणापरिच्छिन्नस्य पुंसः कृत्मरवेष्ट-
नमशक्यमित्य्थः ॥ २४ ॥
अ० टी०--दा्टीन्तिकेऽपि तयेव तकौसहत्वमाह--परमास्भेति । स्पष्टार्थं
पद्म्‌ ॥ ३४ ॥
सु° टी०-मवस्वल्पेनापि महत आवरणमङ्गट्पेव सूयस्येत्याशङ्क्य
कृत्सस्य पुरवष्टन जीवानामीभ्वरस्य चासिद्धिषसङ्ग इत्वाह--
यदि छत्स्न एव परमः पुरुषः
परषेष्ठितो वति जीवतया ।
न तदेश्वरो भवितुमुत्सहते
न च जीवनातमपरं सकलम्‌ ॥ ३५ ॥
यदीति ॥ ३५ ॥
अ० टी०--परममहतश्चिदामनः परिच्छिनेन पुरेण कृत्स्नशो वेष्टनमसंभावितमिः
यक्तं तदभ्युपगमे च दोषन्तरप्रसक्तिदुव॑रेवयाह--यदि कृर्स्न एवेति । एकेनैव
पुराष्टकसंधातेन चिदासनो जीवतया क्रोडीभवे जीवान्तरमीश्वरो वा नावशिष्येतेयथः ॥२५॥
ख० दी०-मा मृदीभ्वरो जीवान्तरं चेति तवराऽऽह-
गरुशिष्यसंगतिरतो न भवे-
न्न च बन्धमेक्षनियमो घटते ।
विषयं विना सकटमापतति
स्फटमन्र वेदवचनं च वृथा ॥ ३९६ ॥
गुरशिष्येति । एकस्य ज्ञरवाज्ञतवादिषविरोधादित्यथंः । अस्तु स्वप्रत्रिति

६९८ टीकाहयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽष्यायः ]

चेन्न कलिपितस्य त्वो पदेष्टस्वायो गात्‌ । युक्तं स्ेज्ञव्वेन कल्िततवादिति
चेत्ताहं बह्मव विद्रत्तयाऽज्ञतया च कल्पितं व्यावहारिकान्योन्यकशरी-
रहारा गरुशिष्य मावमेतीत्युपेयमन्यथा बन्धमाोक्षमाजां जीवानामनु्-
हीतुरीश्वरस्य च स्वाप्रिकतु्यत्वे निर्विषयत्वात्तत्तज्जञानकर्मफटबन्धमु-
क्त्यादिन्यवस्थापकबेदापरामाण्यापत्तेरिव्वर्थः 1 प्रकटकारास्त्वाहुः-एका
तावद्‌मूतप्रकृतिथिन्माचस्था माया । तस्यां चित्तििम्ब हेश्वरस्तत्परि-
णिः संज्ञः । तस्या एवानिवाच्यानन्तप्रदेशेष्वज्ञानामिषेषु प्रतिभि-
ग्वितं तदेव चैतन्यमनन्तजीवव्यवहारास्पदम्‌ । निरशस्येकस्यानन्तप-
तिकिम्बाश्च नमसि दष्टाः । एवं च मुक्तामुक्तविमागोऽपि छगमः।
यस्य च बिम्बबह्मात्मतानुमवस्तस्य स्वोपाध्यज्ञानमङ्खे तत्स्वरूपावस्थि-
तिमुक्तिः । इयमव च विन्वमायानिवृत्तिः । मायायास्तु भिथ्यास्वेऽप्य-
नो दित्ववदनुच्छेदाविरोध इति ॥ ३६ ॥
अ० टी०-- माऽस्लीश्वरो जीवन्तं वेति चैत्त्राऽऽह--गुरु शिष्यति । अतोऽव-
शिष्यमाणजीवान्तरामावे गुरशिष्यसंबन्धादिः प्रसिद्ध व्यवहारो न भवेत्त्‌ इयत आह-
नच बन्धेति । बद्धो हि रिष्यो मुक्तश्च गुरुरतो बुन्धमोक्षयोर्जावान्तरानङ्गीकारे
व्यवस्थाभावाहुरशिष्यग्यवस्थ।ऽपि न स्यादियथैः। माऽस्तु काऽपि व्यवस्थेति चेत्तत्राऽऽह-
विषयं विनेति । अत्रान्यवस्थापक्षे सकलं च वेदवचनं स्छुटं यथा स्यात्तथा विषयं
बिना दृधाऽऽपतयप्रमाणं भवेदिय्थैः । एतदुक्तं भवति-जिज्ञासोः शिष्यस्याभावे शा
करं प्रति बोधयेत्तच्च तथा ज्ञानवत्या चार्येऽप्तति क उपदेष्टा कमाश्रिय शाच्नं जिज्ञासु बोध-
येत्तथा च गुवौद्यमावे तिरिषयं शाल्नमप्रमाणमेव्‌ स्याहुवोदिमाव्रश्च सुक्तत्वबद्धलरे विना
नौपपद्यते । तथेश्वरामवि चान्तयामिव्रा्णम्‌ ° एष॒ सेतुबिधरणः › [ वृह> ४ । ¢ ।
२२ ] “एष दयेव साधु कमे कारयति › [ कौषी० १।८ ] * रातिद्‌।तुः परायणम्‌ ›
चृह ० २ । ९। २८ ] इतयादीश्चरविषयश्रतिस्मूयादिवादा अपि निर्विषयतया न्‌ प्रमाणं
भवेयुरिति ॥ ३६ ॥
सु° टी०--फलितमुपसहरति--
न पुरान्वयोऽत उपपत्तिसहः
परमाथंतोऽस्ति परमात्मदृशेः ।
दियतो घटान्वयवदेव ततः
परिकल्पितं पुरसमा्गमनम्‌ ॥ ३७ ॥
न पुरन्ेयं इति । किं तु विचारासहत्वाद्कात्पनिक एवेत्यर्थ; ॥ ३७ ४

[ ३ तृतीयोऽध्यायः |] संक्षेपकशारीरकम्‌ ॥ ६२९

अ० ठी०--भत्र परमा्मन एवावि्यनेकजीवभावस्तेषमिकैकस्य बन्धमेक्षमाक्तव-
मियेवं॑व्यबस्थापक्षमम्युपगम्याऽऽचायैः प्रढृत्तोऽतो व्यवस्थापक्षोऽप्यनकजीववादोऽस्येष्ट
एतेति गम्यते पुवेत्रकजीवस्वीकारो गवादेः शिष्यावियाकद्पितवलाभिधानं वा॒सवैमपि
हैतस्य तचज्ञानेन निड्निप्रदशंनाथैमेवेति निश्चीयते । यद्वा पूर्वत्र स्वैष्य॒गुत्रौदिभेदस्य
चिद विद्याकल्पितव्वेन मिथ्याल्निरूपणं सदद्वैतमेव सत्यं नान्यत्सलयमस्तीति प्रदरौनयेह
व्यवस्थया जवससारस्य निरूपणं तु व्यवहारद्टयेति प्रन्थकारस्यामिप्रायो गम्यते । सर्वथा
युक्तिबाह्याप(रिकल्पित एव पुरसबन्धस्तद्रारं च चिदातनः संप्तरणं न स्वत इत्युपसंहरति-
न पुरान्वयोऽत इति । परमातमद्शेः पुरान्वयो न॒ परमा्थतोऽस्ति तत्रोपपत्यसदिष्णु-
त्वात्‌ । यदत्रोपप्ति न सहते न तत्तेन परमार्थतः संत्रध्यते यथा वियतो घटान्वयस्त-
थाचायं ततस्तस्माद्ुरसमागमनं परिकल्पितमेवाऽऽत्मनो न परमाथेमिति योजना ॥ ३७ ॥

ख० टी०- ततश्च तदुपाधिकं परलोकगमनमपि तच्छतोऽनुपपत्तेर्न-
अ्रश्चटनवकव्काल्पानक्मत्पयाह-
यत एवमेतदुपपत्तिपथं
जन तव प्रयाति विरहय्य तमः ।
परलोकमाेगमनं स्वतमः-
परिकल्पितं चलनवन्नभसः ॥ ६८ ॥
पत इति ॥ ३८ ॥

अ० ठी०-एवं सति पुरसङ्गनिबन्धनं परटोकगमनम्पि कल्ितमेबास्येयाह--
थत एवमिति । सुगमार्थं पयम्‌ ॥ ३८ ॥
सु टी०--पुरसंबन्धेनाऽऽत्मनो गमने पुरेणाहं गच्छामीति स्याद्शवे"
नेविवद्ति चेत्तचाऽऽह-
पुरपम॑मात्मनि विकल्प्य तथा
स्वचिदात्मतां च परधर्मतया ।
स्वपुरं स्वयं च टढमेकतया
परिकफत्पयन््रजसि मृषहमतिः ॥ ३९ ॥

पुरधर्ममिति । परस्परात्मताध्यासान्न मदेन प्रतीतिरित्यथः ॥ ३९ ॥

स० ठी ०-कथं तहिं “इभौ डोकावनुसंचरति' [बह ०४।३।७] इति श्ुयक्तगमनमुप-
प्त इयत आद--पुर धर्म मिति । ‹ स समानः सद्म छोकावनुसंचरति › [ न°

६३० टीकाद्रयसमेतं- { ३ तृतीयोऽध्यायः]

४ 1 २ ७ । इति समानश्रु्ा पुरासनोः परस्पराध्यासस्योक्तत्वासुरात्मनोर्योन्यधमी-
भ्यास।सपुर भात्मत्वावभास आसनि च गमनादयवमासस्तयोरेकतापच्या विभा्यत इति ताप<
यर्थः । अक्षर।थ॑ल्वतिरोहितः ॥ ३९ ॥
सु° टी ०--नन्वेतरेवोक्ततकरात्मनि बन्धामावसाथकव्रह्यतच्वबोध-
माकि महाबाक्येनेव्याश्णङ्क्याऽऽह-
1.) च 3 (4
परिपुणेचिदरसधनः सततं
[~ [3 [^ न
स्वमहिश्नि तिष्ठसि निरस्तमटे ।
न तथाऽपि तत्वमितिवाक्यछृतां
+ न
मातमन्तरण तव केवटता ॥ ४०॥
परिपरणेति । निव्यमुक्तेऽपि त्वयि त्कजनितज्ञानस्य परोक्षव्वान्नापरो-
क्षभ्रमनिवतकत्वमिव्यर्थः ॥ ४० ॥
अ० ठी ०-तस्मादातनि संसारस्यानिरूपणनियमुक्त पएवाऽऽमेयाद-परिपर्णे ति ।
यद्यहं निरस्तमटे स्वमहिम्नि सततं तिष्ठामि तर्हिं कि शान्रेण मम ङृयमियत आह--
न तथाऽपीति । यदपि वस्तुतो नियमुक्तोऽसि लं तथाऽपि तच्मसीतिवाक्यकृतां
मतिमन्तरेण तव केवक्ता निवृत्तावियातत्कायप्रतिभासतया सरूपावस्थानरक्षणं कैवल्यं
न मवतीयर्थः ॥ ४० ॥
सु० ठी०-कथं तर्हीच्िेरेवापरोक्षं ज्ञानं न भवतीति तत्राऽऽह-
® ® क क्न
न्‌ तव प्रताच करणां बाह
~ क, [+>
1वेषयाण. यन करणार सदा ।
सहजं च गाढमतिमूढतमं
तम इत्यतः पुरमनुव्रजसि ॥ ४१ ॥
न तवेति । करणानि न प्रत्यग्विषयाणीति साध्यम्‌ । हेतुमाह -बहिरति।
4 पराञ्चि खानि ` [ कठ० ४। १ | इति श्रुतेः । तडि स्वरूपन्ञानमेव
भ्रमं निवत्यव्विति नेत्याह-सहजमिपि । अज्ञानतत्कायस्य चेतन्यमास्य-
त्वेन स्वरूपविद्विरोधान्न तेनाज्ञानादिनिवृत्तिरित्यर्थः । अतोऽसङ्क.
स्थापि वेदान्तजबोधाप्पवं संसरणं युक्तमित्याह--अत इति ॥ ४१ ॥
अ० टी०--यदि बस्तुतो मयि नास्येव संसरणं किमिति नित्ममुक्ततां विना वाक्य .
वणं न जानामीति चेत्तनाऽऽह ~न तव परती ची ति । करणानि मनःपरमृतीन्धियाश

[३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षपश्ञारीरकम्‌ । ६२९१

यानि त्तव सन्ति तानि प्रतीचि प्रसनिष्रयाणि न यतः सदा करणानि ज॑शि्रभयाणे
¢ पराश्चि खानि ! [ कठ० ४ । १ ] इति श्रुतेरतस्तव स्वरूपनिभांसः करणसाध्यो
न भवतीति न ववं तैः स्वस्वरूपं जानासीयर्थः । स्वतोऽपि त्यथावन भासत इत्याह--
सहजं चेति । अतिमूढतममव्यन्तनिबिडतमं गाढं दढ च सहजमनादिसिद्धं तमस्वत्सत-
त्वाधरणमनुवतेतेऽतोऽपि न जानासि । तथाऽपि यदनुसंधीयते कदा तदा ज्ञततु शक्यते ।
अनुसंधानमेव दुरम गुरूपदेशवेदान्तवाक्यं विनेति भावः । यत एवं वाक्यजन्यत्त-
्ञानदीनोऽतः पुरमनुत्रजस्यात्मनो निव्यमुक्ततामजानन्संसारमनुभवसीति ॥ ४१ ॥
सु० टी०-पुरसखषहित एव॒ गच्छतीर्यमूलटकमित्याक्ञङ्क्य तत्र
मानमाह-
स समान इत्युपनिषद्र चनं
भरतिपादयव्युदितमथमतः ।
स्वमनीषिकेति न कदाचिदपि
भरतिपत्तिरतर भवतो भवतु ॥ ४२॥
स समानि इति । ‹ स समानः सन्नुमो लोकावनुसंचरति ध्यायतीव '
[ बृह० ४ । ३।७] इत्यादिश्रतिरिवक्ञाव्वाद्धीसाम्याध्यासात्सवि-
दात्मनो गमनागमनमतात्विकमिति वदतीत्यर्थः ॥ ४२॥
अ० टी०-एवमुपाधिपरतच्रं कल्पितमेव परलेकगमनादौति युक्या निरूपिते्थ
्रुतिप्रमाणमतारयति-- स समान इति । धिया समान इयथः । अतः प्रमाणयुक्ति -
सिद्धलान्नायमथः स्वकपोटकाश्यित इति मन्तव्यमित्याह--स्वमनी पिके ति । घबुद्धि-
कदिपितेतीयं कस्पनेति शेषः । अत्र मद्चने ॥ ४२ ॥
सु०° टी --अज्ञानकटिपतं गमनमिच्युक्तमिदानी
मिति केवित्तन्मतमाह--
= $ क ०
पुरहेतुकं यदभवच विभोः
परिकल्पितं किमपि चित्सदशम्‌ ।
जटपात्रहेतुकमिव युमणे-
स्तदसषततं भवति तद्जति ॥ ४३ ॥
परदेवकमिति । विमो; पुरहेतुकं यद्‌ मवत्तद्रनति । चशब्द त्पुरमपि ।

*+----~-----~---------~~--~~------“----~~_--~--------~-~-~----~~-~-- ०५

१क. नमित्यु° | र ख, गिते ° ।

५

प्रतिविभ्बस्य गमन-

६३२ रीफादयसंमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

नन विज्जडध्यतिरिक्तपरकारामावात्कयं तस्य गमनमिति तव्राऽऽह--
चित्सद्ञमिति । किमपि हु्निरूपमत एव कलि्पितपर्‌ । कुत इवं समा्यत
इत्याह -- जरेति । जलपात्रदयुमणित्यतिरिक्तप्रतिबिम्बदृक् नास्पुरवेतन्या-
विरिक्तं तसरतिबिम्बमपि स्यादिष्यर्थः । ननु सुषुत्ताद्ावपि पुरना्ञोत्पा-
दाम्थां प्रतिबिम्बस्यापि तथात्वे कृतहान्थादि स्थात्तच्राऽऽह--तदसंततं*
मिति । परिच्छिन्नं सृक्षममित्य्थः । ततश्च विद्यापयन्तं सुषुप्तादावपि
संस्कारात्मनोपाध्यनुवृत्तेष दोष इत्यथः ॥ ४३ ॥

अ० टी०--परिकल्पितमपि पिं तदात्मनो. गमन॑तदाह--पुरहैतुक मिति ।
ष्वयि खाविद्याध्यस्तपुरहेतुक यप्किमपि विभोधिप्सदृशं चिदाभासनं परिकल्पितमभवत्तद-
सततं परिच्छिनं भवति तप्पारेच्छिनत्वाद्रजतीति योजना । चित्सदृशं परिकल्पितमियत्र
द्न्ते--जलपाहेतुक भिव दयुमणेरिति । युमणिः सूयः ॥ ४२ ॥

सु° टी०--ननु न पुरं प्रतिबिम्बं वा स्वतो गन्तुमर्हति जडघ्वान्ना-
प्यात्मोदसीनत्वान्न चानुग्राहकोऽपि दृश्यत इत्याशर्‌कां परिहतुमी-
श्वरोपापिं साधयति-
जडशक्तिरास्ति च परस्य विभोः
परमात्मनस्तम इति भरथिता ।
पुरमष्टकं तव यथा भवति
श्रुतितः परसिद्धमिदमप्यविम्‌ ॥ ४४ ॥

जडशक्तारेति । तच्च प्रमाणमाह--श्रतित इति । तव जीवस्य यथा पुरहे-
सुकं मीवसमेवं जडशक्तयुपायिकमीभ्वरत्वमपि ‹ मायिनं तु ` श्वेता०
४ । १० | इत्यादिश्रुतिसिद्धमित्य्थः ॥ ४४ ॥

अण ठी०--नलु कथमेवमपि परटोकगमनसंभवः पुरस्य न स्वातन्येण गमनं
सेमवति जडतवात्तसमस्तदा चिदाभासोऽपि न॒ संभवति बुद्धिद्वारकताश्िदाभासोदयस्य
धुदेश्च तदानीं टीनलादिति चेन ‹ तथाऽन सुसमाहितमुत्सजंयायात्‌ › [ बृह० ४ ।
२। ६५ ] “ प्र्ञनाऽऽमनाऽन्वारूढ उत्सजन्याति › [ वृह ० ४। ३ । ३५ ] इति-
रुयुक्तप्रकारेणेश्वरा्धौनतया गमनसंभवादिति वक्तु प्राक्परतिपादितम्थं स्मारयति-
जडकश्क्तिरितिं । यथा तव जीवस्य पुष्कं भवद्युपधिस्तथा परस्य विभोः परमासनः
परेश्वरस्य तम इयेवं प्रथिता जडशक्तिरस्युपाधिरिति योभना । यथा प्रयगज्ञानस्थेव
तमसो जडशाक्तितवेन परमेश्वरोपाधित्वमन्गानाप्मना च जीषोपाधितवं निवैहति तथोपपादित्‌ं

रे तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपक्ञारीरकम्‌ । . ६३२
पूैमेनेति भावः । अज्ञानिनो जीवस्य पुय्टकयोगो जडराक्युपाधेरीश्वरता चेति वुतोऽ-
वसीयत इयत आह-- श्रुतित इति ॥ ४४ ॥
छ° ठदी०--ततः किमित्यत आह--
पुरेतुकं तव यथा च वपु-
पवतीह जीववचसो विषयः ।
जडशक्त्युपाधिकममुष्य तथा
परमेश्वरत्ववपुरुद्धवति ॥ ४५ ॥

परेति । तवाज्ञस्य । बपुराकारविशेषः । अघुष्येश्वरस्य । ततश्च तद्‌.
यत्तं गमनमिति मावः ॥ ४९ ॥

म> टी०--ततः पं जातं तदाह--पुरहेतुकमिति । यथा पुरहेतुकं तवाज्ञस्य
जीववशधसो विषयो जावरब्दवाच्यं वपुराकारविशेपरूपं भवति तथाऽमुष्प परमेश्वरस्य
जडशक्युपा धिकं वपुराकारतरिरोप उद्भवति एवं तस्य जीवोत्कान्तिसमयेऽपि सचात्तदा-
यत्तमस्य गमन संभवतीति मावः ॥ ४५ ॥

सु° टी०--तथाऽप)श्वरनिमित्तकं जीवस्य संस्रणयित्यत्र नि
मानमिति चेत्तत्राऽऽह--

9
पुरेतुरूपघटितस्य दश-
जंडशक्त्य॒ पाथिपरमेश्वरतः ।
पयमुद्धवत्यनवबोधवशा-
दिति च त्रपीरिरपति राजपथः ॥ ४६ ॥
पुरदेलिति । ' भीषाऽस्माद्वातः पवते ` [ तैत्ति० २।८।१] " एष
एव साधु कमं कारयति यमुनिनीषते एष दयेषासाधु कं कारयति
यमधो निनीषते [ कोषी० ३।८ ] इत्यारिश्तिमानमिल्य्थः ॥ ४६ ॥
अ० टी०--परमेश्वरतच्नतया परलकगमनमिलत् श्रुतिप्रसिद्धं जीवस्य संसारमोक्षयोः
परमेश्वरायत्त्वं प्रमाणमाह--पुरहेतुरूपेति ॥ ° यदिदं किं च जगत्सर्वं प्राणं -
एजति निःसृतम्‌ । महद्धयं॑वजरमुयतम्‌.' [ कठं० २।३।२]। ‹ यदा इयेष

१, दरी ज?।

६३४ "दी काष्यस्मेत- \[ ३ वूरतीयोऽध्यायः ]
एतस्मिनुदरमन्तरं कुरते । अथ तस्य भयं भवति ` [.तैक्ति० -२।.७ । % } इब्मादि-
-न्र्थीशिरसीयथैः । सुगममन्यत्‌ ॥ ४६ ॥
- सु° टी०-- एतदेव प्रपञ्चयति--
"परमेश्वरेण विभुना रणयम्‌
'परिवरंहितः शकटबद्त्र जसि 1
-शकटं हि शाकटिकयोगवशा-
द्‌बजति स्वयं त परतन्कवशा ॥ ४७ ॥
परमेश्वरेणेति । विञ्मना परिबरहित इति संबन्धः । ‹ भ्रज्ञेनाऽऽसनाऽन्वः
-रूढः ' [ ब्ृह० ४।३। ३५ ] । इति श्तेः । रणयनूदुःखवशाच्छब्ड
कुर्वन्‌ " वृष्टान्तं विवृणोति--शकटं हीति । ‹ तद्यथाऽनः सूसमांहितम्‌ `
;[ बृह ० ४ ।-३ । ३५ ] इसि श्रतेः ॥ ४४ ॥
अतः परमेश्वरतच्रतया मरणावस्थायां पुय॑ष्टकगमनसुपपनमियाह--परमेभ्वरेणे ति १
"विभुना ` परमेश्वरेण परिवृहित उत्तेजितो रणयन्‌टिक्ादिशब्दं वुरव्॑छक्टवद्रजसीति
-योजना । शकटद्टन्तं स्फुय्यति--ङ्ञकटभिति ॥ ४७ ॥
सु०री०-ननु परसमेश्वराधीनं संसरणं रेत्कुतः कमणि वैश्यं
तच्राऽऽह-
पुरेष्ितः पुरवशानुगतः
परतन्त्रविनिभविभिन्नवपुः ।
दिवि यातनापरुषि च करमफल-
न्यनुभूय भूय इह संभवति ॥ ४८ ॥
पखेष्टित इति । पुरवरोति मूछितत्वेन स्वात्या माव उक्तस्तत्र हेतुः
पुरतघ्नेति । पुरमतविदामासाविविक्तः। कर्मफलानि. यातनादीनि नाना-
विधान्यनुभूष पुनरपीह मवि सं मवतीत्यवरोहस्यतो वैराग्यमित्यथंः॥४८॥
अ० दी०-नयु शर्कटस्याचेतनवादुक्तं ज्ञाकटिकाधीनत्वे जस्य चेतनतवात्थं चेत.
नान्तराधीनं ममनमिति चेन दोप्रो जीवस्य चेतनतेऽपि भ्राग्या परतच्रवेपपत्तेरियाह-

१ ख, भक्ति।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः | संक्षेपशारीरकम्‌ ।' ६३५

परवेष्टित इति । यतः पुररेष्टितोऽतः पुरशानुगतः पुरपरतच्नः । कीदशं तवारतर्न्त्य
तदाह--पुरतन्त्रे ति । पुरानुप्रथिष्टतया पुरतच्रो यश्चिनिमश्विदाभासस्तेन विभिन्नं
विशिष्टं वपुयैस्य स तथा पुरगतचिदामासाविवेकादात्ानं परिच्छिनं मन्यमान इयर्थः ।
भरतः परमेश्वरेण परिहितो जसीति युक्तमिति पूवौनुप्गेण योजना । एव, परटोकगम
नस्य मायामयत्वं पारतन्त्यं च वेराग्यार्थमुपपायावरोहप्रकारमाद--दिवी ति । स्र्े
यात्कामुविः च वैतरण्यादिनरकप्रदेशे च क्ितकदाचित्कर्मफलन्यनुमुय पुनः कर्मशेष-
वद्यादिह मनुष्यलोके यथाकमे संभवि जन्म प्रतिप्यस इलः । श्रुतौ धुमादिमर्गेण
चन्द्रस्यकं गतानामवरोहप्रकारकथनं नक्रस्थानादवरोहप्रकारस्यग्युएछक्षणाधैमियभिप्रेय
लुल्यवर्दैश्च इति द्रव्यम्‌ ॥. ४.८ ॥

० ठी-ननु “ ये केचास्माह्टोङातप्रयान्ति चन्द्रमसमेव ते गच्छ-
न्ति [क)०१।२| इति. पुण्यमोक्तूत्वमेव भ्रूयतनतु यातनाभूत्रः
इति वन्राऽऽह--

हुरुतदुष्छतकमवशादयं

दिवमथो यमस्तादनमेष वा ।
अनुषेन समाप्प पुनभही-
तलमबोधवशादवरोहति ॥' ४९ ॥

सुकृति । ‹ पुण्यः पुर्पेन कमणा मवति पापः पापेन › [ बहु ४.॥
४।५] इति शुतेद्युलोकं यमलोकं वा गच्छन्तीत्यतः सुकरृतिपरष्वे न
संफोचनीया येकेव ' इति श्रुतिसि्यथेःः\ ननु समारोपितं चेव्कमं
हषामावान्नावसेहः स्यादिति तत्राऽऽह-- पुनरेति ।' ' रमणीयचरणा
रमणीयां योनिमापद्यन्ते ' [ छा० ५॥१०।७ | इत्यादिश्रुतिसिद्धा-
जुशयवक्ञा दित्यः ॥ ४९ ॥

अ० टी°-- उक्तमेव स्पष्टयति त इुष्कर ते ति ॥ यमसदनं नरकभूमिः ॥४९॥'

सु° ठीग्- ननु कर्मणां संसारहेतुतानियमस्तेषामिह न पुनरावृत्तिः
6 इमं मानवमावर्ते नाऽऽवतेन्त ` [ छा० ४। १५। ६] । इत्यादि.
श्रुत्या विद्यासमुचितानां तेषामनावृत्तिफलश्रवणा दिति चेचवाऽऽह--

यदि वा समृचयवशात्पुरुषः
कमलासनं ब्रजति कामुकः ५

६३६ टीकादूवसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

पुनरेव मानवमिमं तु किना
परिवतंमात्रजति मूढमतिः ॥ ५० ॥

यदि वेति । इममिहेति षिशोषणाच्छल्पान्तरे त्वावतेन्त इति न
कर्मणां संप्तारहेतुसवं व्यभिचरतीत्यर्थः ॥ ५० ॥

कर्मसंबन्धिनो ज्ञानस्योपासनादक्षणस्यापि संसारफल्ववमवेयाह--यदि वेति ।
शाल्ञीयज्ञानकर्मेणोः संसारफच्तवं कामिन एव॒ निष्कामस्य तस्य तु बुद्धि्चद्धिद्रार
तच्ञानदेतुत्वादियभिप्रेयोक्त--कामुकधीरिति । तत्र॒ गतोऽपि यदि मूढमतिः
परमात्मरूपप्रयक्तरवज्ञानरून्यस्तदा पुनरेव पुनरपि परिवर्त संसारं प्रयात्रनयागच्छति
विविंमं मानवे विनाऽक्षिन्कस्ये नाऽत्रजति कद्पान्तेरे ववद्यमाव्रजतीलयथः ॥ ५० ॥

० टी०--ननु--
‹ बरह्मणा सह ते सयं संप्राप प्रतिसं चरे ।
परस्यान्ते कृतात्भानः प्रविशन्ति परं पदम्‌ `
इतिस्म्तिसहकरृतानावर्तिश्ुत्येममिहेतििरोषणबाधादपुनरावृत्तिरेव
विद्याकर्मणोः फठमिति तत्राऽऽह-

¢ न क
अथवास तन्न परमात्ममातेः
~~ बर
परिमुच्यते सकटबन्धनतः।
थि [कप [>
कमयागमुक्तिरुदिता श्रुतिषु
[9 न
्रातशाखमवमुपपनतरा ॥ ५१॥
अथ वेति । कृतात्मान इति वचनात्परमाल्ममतेः कारणास्परिसच्यते न
विद्याकमभ्यामिस्यथंः । तत्रापि ज्ञानस्येव मुक्तिसाधनत्व चेक्कि समु-
चयायुष्ठानेनेति तत्राऽऽह--क्रमेति । मन्दाधिकारिणामिह भ्रवणाद्िभि-
ज्ञानसंपादनासमथानां बह्मलाके विशिष्टो पदेश्ञेन ्ञान)त्पत्यथं ज्ञानक-
मष टुष्ठानमित्यर्थः ॥ ५१ ॥
भ० टी०--समुचचयफटस्यापि कृतकेन क्षयावस्येभावास्पुनराकृत्तिरुकेदानी तु
्रहमलोकगतानां तेषामपि केषांचिद्धोगावसाने तत्रोत्पशन्ञ।नवशान्ुक्तिमाह- अथ वेति ।
परमात्ममतिश्वेदिति रेषः । तत्र प्रमाणमाह--क्रभयोगेति । कमयोगेण क्रमग्राप्या
्रहमरोकप्रा्िक्रमेण श्रुतिषु प्रतिश्षाखं या सुक्तिरदिता स। वेवमसमदुक्तप्रकरिणोपपनतरा
परत्रहक्रतूनां क्रममुक्तिस्तद्रहितानां मानवान्तरे पुनरावृत्तिरिति ग्यवस्येति भावः ॥ ५१ ॥

[ २ तृतीयोऽध्यम्यः } सक्षेपज्ञारीरकम्‌ । ६३७
सु० ठटी०~-ननु कम॑णां संसारदेतुषवं चत्तद्म्धिकारिणां स्थावरा-
दीनां कृतो न मुक्तिस्तव्राऽऽह--
देवयानपितृयाणयोः प्रथो-
ज्ञनकर्मरहिततकारणात्‌ ।
न [>
नेकमप्यनुसरन्ति ये पनः
्षद्‌जन्तव दहोद्धवन्ति ते ॥ ५२ ॥
देवयानेति । ! अथेतयोः पथोर्न कतरेणचन तानीमाकि श्ुद्राण्य-
सङ्रदावर्तीनि मृतानि ` [ छा०५।१०।८ ] इति श्रुतेन तेषां सुक्ते-
सं मावनेव्यथः ॥ ५२ ॥
अ० टी ०--श्षुद्रजन्तुभावलक्षणामपि कष्टतरा संसामाति श्ुयुक्तां वेराग्याथमाह--
देव यानेतिं । देवयानमचिरादिमागः पितृयाणं धुमदिमागेः । ज्ञानकर्मरहित्वात्कारणा-
यथाक्रमं देवयानपितृयाणयोः पथेमेध्ये ये पुनरमैकमपि पन्धानमनुसरन्ति त इह भू्येके
्दरजन्तवः कीटपतङ्गादिरूपाः सन्त उद्धवन््यहो कष्टमियथः ॥ ५२ ॥
सु° टी०--एषं सस्तारगतिं वाणितामुपसंहरति--
इति कामुकस्य तव संसरणं
शतशो बभ्रुव वत मूढमतेः ।
इह मिभनन्मनि विरक्तमति;
कुरु साधनं यदपवेकरम्‌ ॥ ५३ ॥
हृतीति । संसारयाथालमयज्ञानस्य किं फलं तत्राऽऽह--इदेति ॥ ५३ ॥
अ० टी ०--संसारचिन्तां संक्षेपेण प्रदस्य तय्मकरणमुपसंहरति- इति कामुक
स्येति । तवेतिपदावृत्तिपाठः प्रामादिकः परिमृढेतियोज्यम्‌ । वैराग्याय संसारवणेनेन
सिद्धवैराग्यस्य कृं ग्यपदिशति--इहेति ॥ ५२ ॥
सु० टी ०-किं तदुपवर्भसाधनमिति वेत्त्नऽऽह--
श्रवणारिकं शमदमादिपरः
परमात्मनः परमभागवतः ।

१कृ, ग्‌, यानयोः

६३८ रीकाष्श्समेह- [ ३ तृतीयोऽ्ययः ]

कुरु तादता परममेव पदं
परमात्मनस्त्वमवलोकयसि ॥ ५४ ॥

= स.

श्रबणादिकमिति । ज्ञानोत्पत्तौ भवणादर्नरपेक्ष्यमाह-- तावतेति ॥ ५४ ॥
अ० टी ०--किं तदपवयैकरं साधनमिति, तदाह --श्रवणाह्विकमिति । शमदमा-
दिपरः पस्यक्तसकटेषणः परमभागवतो भगवयेव परमात्न्यरपितमनाश्च सन्परमातमनः

श्रवणादिकं कुर तावता श्रवणादिजनितज्ञानमात्रेण. सहायान्तरनिरपेक्षेण परमात्मनः परमं.
पट्‌ त्वमवरोकयस्येवेति योजना ॥ ५४ ॥

सु० ठी०--आत्माज्ञान का क्षतिरिति चेत्तत्राऽऽह-
यदि तन्न पश्यसि हरेः परमं पदमम्बुशीतटमिवेद्धशिराः ।

[*3 क । (त,

न खट प्रदीप्रशिरसोऽस्ति सुखं तव दुःखपावकशिसाभिरंहो ॥

यदीति । आत्यन्तिकडुःखोच्छित्तेरनन्योपायत्वादित्यथंः ॥ ५५॥

अ० ६०--विपर्यये पुंसोऽनयप्रदशैनेन श्रवणादौ प्रोत्साहं जनयति--यदीति ।'
यदि तद्धरेः परमं पदमुक्तसाधननिष्ठः सनिद्धशिरा इव शीतकमम्बु न पयसि तद्य
तवाहो कष्ट दुःखपावकशिखाभिः प्रदीप्तश्िरसो न खद सुखमस्तीति येजना । तीन्रातपा-
दिनेद्धशिरा यदि शीतलमम्बु॒न पश्यति न लभतते तस्य यथा न सुखमस्ति तद्वदिति,
दृष्टान्ताः ॥ ५५ ॥

सु° टी०- सप्रयोजनं वेराग्यप्रदृश्नमुपसंहरति-

एवं विज्ञाय ताप्रयमतिगहनं मोहम्‌ परस्मि-

जनात्मन्यात्मप्रकाशे त्वयि परमसुखे निष्के निष्कलङ्के ।'

सत्ये नित्यस्वभावे परिहतसकलदेतकूटानुषङ्ग

सम्पग्ज्ञानानुरागं कुरु विषयगतं भिन्धि निर्बन्धमेनम्‌ ॥५६॥.

एवमिति । परिहृतनिखिलानथ॑हेत।वपि कूटस्थचिदातमनि त्वयि ताप-
अयस्याऽऽविद्कस्वेन समग््ञाननिवर्त्यसाद्विषयेभ्यो विरज्य तत्साधनपरो
मवेत्यथः । ननु सहजमेव मे दुःखमित्थाङङ्क्य विशिनष्टि परसेति ।'
कुत एवं तज्राऽऽह---परस्मिन्निति. । परभिन्ने । तत्र हेतुमाह--आसेति ।

किन >

तत्रापि हेतुरनिष्कठे निरंशे । तत्र मानमाह--नियति । सांशस्यानित्य-

१ क. “भितः

रतृतीयोऽष्यायः] सक्षेपशीरीरकषभ्‌ । ` ६३९

स्थात्‌ \ तस्साधयति--सय इति। अबाध्ये । निदौषश्वादपि व निहुःख-
तेत्याह-- निष्कलङ्के [इपि | ‹ रागादयद्ूषिते ॥ ५६ ॥
अ० ट०--यस्मात्सम्यन्ानं बिनेोक्तोऽनथेऽपरिहार्यस्तस्मादाध्यामिकादिदुःखत्रयरूपं
दुःसहं संखारमुक्तप्रकरेण विदिता कदविरक्षणे अहानि परिपूर्णे सम्य्ञानावताराय
वेदान्तश्रवणादिनिष्ठो भवेदिति फक्ति्थमाह--एवं विज्ञायेति । एवमुक्तप्कारेणाति-
-गहनं दुरन्त तापत्रय मोहमूखं धिद्ञाय परस्मिनातमने त्वयि ब्रह्मस्वरूपे प्रत्यगात्मनि
अव्यग्र ब्रह्मणि सम्यङ्जञानानुरामं कुरु तञ््ञानानुकूले भ्यापोरे प्रयतनवान्भवेति योजना ।
सर्वाण्येव विशेषणानि श्रुदक्त्ह्॑स्ररूपलक्षपपराणि ज्ञेयानि । एनमनुरामं विषयगतमेहि-
कामुष्मिकभिषयानुप्तं निबैन्धं यभा स्यात्तथा भिन्धि विदारय यथा पुनर्बिषयप्रवृत्तिकरो
न स्यात्तथा विनाशयेत्पथः ॥ ५६ ॥
सु० टी ०-वेराग्यानन्तरं पद्ाथ॑जिज्ञासा प्रवर्तत इति ताम॒त्थापयति-
इत्युक्त्वोपरते गुरो पुनरयं जिज्ञासया प्रसि-
स्त्पशब्दनिगयलक्ष्यविषयं शिष्यो गुरं पृच्छति ।
वेराग्येऽतिषदीछते सति यतः प्रज्ञो यतिर्मन्यते
संद पं शिरसीव पावकमिद्‌ संसारदुःखं महत्‌ ॥ ५७ ॥
इुक्वेति । कोऽनयोः पोष पर्य हेतुरिति तचाऽऽह-- वैराग्य इति ! दिर.
क्तस्य पद्ाथविचाराधिकाराद्धेतुहेतमद्धावाद्‌ानन्तयंमित्यर्थः ॥ ५७ ॥
अ० टी ०---उ्पन्नरग्यस्य तत््वेपदा्शञोधनावसर इति क्रमं विवक्षन्पदार्थशोधन-
प्रकारजिज्ञासप्रयुक्तं शिष्यप्र्नमुत्थापयति -- ह्युकस्वोपरत इति । निगदो बाच्याथेः।
संसारनिरूपणानन्तरजिज्ञासाहेतुमाह-अैराग्य इति ॥ ५७ ॥
सु° ठी०-तच्र शिष्यस्य प्रश्नं दकशेयितुं वेराग्यसाधनं हेतुत्वेन
दशयति-
वैराग्यं विषयेषु पुवंमपि मे जातं दरेरर्चना-
यज्ञादिकियया निरस्तफलया र त्य दा्व्यं गतम्‌ ।
संसारस्य निरूपणेन धिगिदं कमांदिजन्यं फलं
विश्वं नश्वरमम्बुबुदवुदसमे पञ्नासनान्त जगत्‌ ॥ ५८ ॥
वैरभ्यमिति । यज्ञादिक्रियया हरेरचनादिति संबन्धः । किं तु संसारनि.
रूपणेनाद्य द्‌ गतमिति योज्यम्‌ । दहर्चमेवामिनयति--भिगिति॥५८॥

६४० रीका वसमेतं~ [तृतीयोऽध्यायः]

अण० रो०--प्रशनप्रकारमाह--तैराग्यामेति । निरस्तफरया यज्ञादिक्रियया हरे
परमात्मनोऽर्चनत्प्मपि मे विषयेषु वैराग्यं जातं क तदय संसारस्य निरूपणन दार्थ
गतमिति योजना । वेराग्यदादयमेवाभिनयति--धिगिदृमित्याद्ना ॥ ५८ ॥
स॒ु० टी०-त्हिं किं प्रश्न तावतेव कृताथत्वादिति वेत्तत्राऽऽह~~
कितु सपदलक्ष्पम्थमधुना करतृरवभोकतृतयो-
जाग्रद्भुगतयोरपोहमुखतो वाज्छाऽवगन्तुं मम ।
कतृत्वादिकमस्य किं निजमभरत्स्वाभाविकं जायतः

के वा तत्परतः कृतशिदभवचे्तन्यधातोरिति ॥ ५९ ॥
कि लिति । वेराग्यमाचान्न बह्मज्ञाने तस्य शब्दस्य पद्ाथधीएवंकत्वा-
दिति युक्तः प्रश्न इत्यमिग्रव्याऽऽह-वंपदेति । संदिग्धं हि जिज्लास्यते।न
चार संदेहोऽहं कर्ता मो।क्तेत्यात्मनो निञितत्वादिति चेत्तत्राऽऽह--
कततादिकमिति । अस्व चिद्धातोनिजभनादिसिद्धं कतैवादि साहजिक
म।पाधिक वेत्येवं क्तत्वादेः सुषुत्तादावदुर्शनेनाऽऽसमधमत्वसदेहा्तद्ध-
मकत्वतद्रहितस्वाम्यामनिश्चित आत्मन्युपपन्ना जिज्ञासेव्य्थः ॥ ५९ ॥
अ० ठी०-एवं सं्तारनिरूपणफटमुपपन्नं प्रद््यं प्रथमं वेपदल्श्षया्थजिज्ञासामाद--
कि त प्वंपदेति । जाग्रदरगतयोज॑ग्रदवस्थापनयोः कतैत्वभोक्तत्वयोरपोहमुखतस्वं-
पदङक्ष्यमथमवगन्तुमय मम वाञ्छा जतिति योजना । यद्यपि कतैत्वादिकं प्रतीच्यध्यस्त-
मिति शाच्नारम्मे जीवप्रकरणे च प्रदरतं तथाऽपि तदपोहेन तत्साक्षि तपदं
सम्यङ्न प्रदर्शितमतः सवैदरयधमोपवादेन केवकः प्रयगासमा धरदशेयितन्य इसयभिग्रेय
कतैतवदिरस्वाभाविकत्वमुक्तमप्यनुक्तमिव कृष्वा संदिहानः पृच्छति-कर्तत्वादिकमिंति।
सस्य चैतन्यधातोशचैतन्यैकस्वभावस्पेति संबन्धः । सुगममन्यत्‌ । कतैतदिः स्वाभाक्षिकतरे
तदपोहो न शक्यः परङृतवे हेत्वपोहेनापोदितुं शक्योऽतोऽन्यङ्ृतं चेत्कतवादि तर्हि
तदपवादेन साक्षाप््रयगरपं प्रदशेयेयभिप्रायः ॥ ५९ ॥
छु ° टी०-- ननु बह्यात्मेक्याजज्ञासोः पदा्थनिज्ञासाऽनुपपन्ना इ्रपि.
करणत्वादित्याशशङ्क्याऽऽह--
याव्पदलक्ष्यवस्तुविषयो बधो न मे वर्तते
तावर्मं वाप्रषु गतामव तच्छत वचाऽनर्थ्कम्‌ ।
तस्माच्वपदलक्ष्यवस्तुविषयः कतेवभोक्तृत्यो-

जाग्रद्नूगतयारपाहमुखता वधा ममतवायताम्‌ ॥ ६० ॥
यावदिति। बह्मासेक्यस्य वाक्याधत्वात्तस्य च शुद्धपदार्थबोधं विनाऽ
पमवादयुक्ता तनिज्ञासेत्यथः; । प्रश्रुपरुहृरति--तस्मादिति ॥ ६० ॥

[२ तृतीयोऽध्यायः ] क पश्ञारीरकम्‌ । ६४१
अ० टी०--केवल्प्रतीचोऽप्रददेने को दोप इति तत्राऽऽह--यावदिति। तच्ठौतं
चचस्तत्वमस्यदिवाक्यपनथकं विरोधस्फुरणानपाय्केवटाद्विवीयवस्वाकार ग्रहादि; ।
यस्मदिवं तस्मादिति सुगमम्‌ ॥ ६० ॥
सु° टा०-गुरुरुत्तरमाह--
कतरदेरवभासकत्वमगमः शुद्धः स्र्यभाक्वर-
स [सनिर्‌ न [अ वा 8
्वतेन्यन्‌ नजन तन भवतः कचाद्वु। द्न्नमः
कूटस्थस्य विदात्मनस्तव कृतः कतृतवभ।क्तवयोः
शङ्का जागरितेऽपि कारकगणं कर्जादिकं पश्यतः॥ ६१॥
कत्रद्रिति । कवुमोक्तप्रमातुव्वादिरिव्यथः ! आदिपदेन करियाकरणक-
ममोगतत्साधनमोग्यप्रमातकरणप्रमेयानां संग्रहः । वाधामावे कथ भ्रभ-
त्वमिति तचाऽऽह--वृुटस्थस्येति । चिमतं हरथ बि चारासहत्वाच्छक्तिरज-
तवदिव्यनुमानसहकरृताद्रेतश्र तिबापितत्व (दित्यर्थः ॥ ६१ ॥
अ० श०-- आचाय आह--कचदिरिति । शुद्धो दद्यधम॑संसर्गरहितः कुततो
यतः स्वयंभास्रः स्वयंप्रकाशः । न दहि प्रकाशस्वभावस्य प्रकाद्यघम॑ः स्वाभाविकः
संभवतीलय्ैः । अत एव निजेन सखरूपमृतेन चेतनेन कत्रदिकं विकारजाते प्रयतः
साक्षिमात्रलति यावत्‌ । एवंमृतस्य भवरतस्तव कत्र दिबुद्धिरहं कर्तत्यादिधीभमो मिध्याज्ञा-
नमेव स्वाध्यस्ताहंकाराविवेकनिवन्धन इयथः । व्रिमतः कतृतादिने द्धर्मो दस्यवाद्रुपादि-
वदियनुमानमाह-तव कुत॒ इति । हैतोन्यभिचःरमामन्याशङ्कबाऽऽह-वचिद्ात्मन
इति \ चिदरुपरवमेव सधयति-क्‌ट स्थस्येपि ॥ ज्ञातृवादिविकाररदितस्मयथैः । यद्रा
निजेन चैतन्येन यतस्त्वं कतरदेरवभासकयवमगमः सवयंभास्वरतेया शुद्धो द्दयधम।नास्क .
न्दितः संस्तेन हेतुना भवतस्तव कत्र दिबुद्धिरहं कर्तेयाद्या धीम्नमः । कुतो भ्रम इले.
क्षायामाह-- करट स्थस्येति + नि्विंक।रचिदासतया कत्रौदिकं कारकगणं पर्यतंस्तव
जागरितिऽपि कतवभोक्तृवयोः शङ्का कुतः स्यादृदयःनां दरटघमेखासंमवादिय ५: ॥६१॥
सु° दी०--माञ्षकस्य मास्यघमत्वामावं सहशान्तमाह-

व्यापारं सकटस्य भास्तयति यो भास्करो भास्करो
नासी कर्वतया जनस्य विदितो भूम युलोकस्थितः।
एवं स्वे महिमन्यवस्थितवतः सवातमुतपश्यतः
स्वव्यापारसमन्विततं तव कतः कर्तृत्वमुसेक्षते ॥ ६२ ॥

८9

६४९ टीकाद्रयसमेत- .[ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

व्यापारमिति । आत्मा कतत्वादिशयून्पस्तद्धासकव्वाद्यो यद्धासयति न
-स तद्धमा यथाऽऽदित्या न लोकव्यापारधर्मा, इति ॥ ६२ ॥
अ० टी०--ननु कूटस्यस्य कथं कत्रोदिकारकगणद्रूवमतो दरदयदरौनाय दशेन-
(क्रियाऽभ्युपेयाऽन्यथा द्रषटलानुपपततेरिति चनेति दृ्न्तेनोपपादयति-उ्यापार मिंति ।
दुरोके स्थितो यो भस्वत्करो भास्करो व्यापारं सकरस्य जगतो मासग्रति असौ भूमौ
स्थितस्य जनस्य कतृतया न विदितो न हि सविता प्रतिविषयं प्रकाशे ठुन्केनापि
विह्ञातोऽप्तीय्थैः । दा्न्तिकमाह-रवमिति । अक्षरा्थः स्पष्टः । आसाऽपि
-स्वरूपमूतचिःपरकाशेन सवितृवदविक्रिय एव स्वेमवभासयलयन्यथा तस्यापि कारकयेन
्रूव्वामावप्रसङ्गात्तस्मास्साक्षितामात्रेण सर्वावमासके स्यि कलवादिकमुद्ेक्षितुमपि न
द्ाक्यमिति भावः ॥ ६२ ॥
सु° टी०--तर्हि किं धर्मः कतुंत्वादिकमिति चत्तत्राऽऽह-
शतानि पञ्च तव मोहरमुद्धवानि
सेघातरूपपरिणाममुपागतानि ।
४ € ५ >
कुर्वन्ति कर्मं फटमश्चुवतते च तेषां
साक्षी वमन्तरविटुप्तचिदेकरूपः ॥ ६३ ॥
मृतानीति । आविद्यकमौतिककायकरणसंघातस्थैव धर्मं इत्यथः । किं
-तत्र प्रमाणमिति तचाऽऽह-- साक्षीति । साक्षित्वमेवाऽऽत्मनः दुत इति
तत्राऽऽह--अविदु्ेति ॥ ६३ ॥
अ० टी०--कस्य धस्त संव वित्रियेव्यत आह--मूतानीति । संघातद्ध-
पेसि ! देहद्रयाकारं परिणतानीयर्थः । तन्येव कम बन्ति तकठं चाश्वे । करतूव-
मोक्तूत्वलक्षणा विक्रिया सामासस्य॒मूतसघतस्यैव तदविवेकाचय्यध्यारोपितेवाव-
भासते न त्यि कोऽपि विकारोऽस्तीयथेः । यतस्तेषां मृतानामन्तःसाक्षी यतोऽविदुप्तचै-
देकरूप इति योजना ॥ ६३ ॥ |
सु° दी०-कथमचेतनानामपि कर्तृत्वमोक्तष्वे संमषत इत्याशङ्‌स्य
विच्छायात इति सह्टान्तं परिहरति-
५ [अ [^> भ
क्षीरस्य पूरणे चषके नियुक्तो
मणिर्य॑था मारकतो महाः ।
क्षीरं समस्तं क्षणमात्रतस्त-

कयोति तच्छायमनूनतेजाः ॥ ६४ ॥

( ३ तृतीयोऽष्याय्ः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ९४६.

तथा तमःसंभवमच्छमन्त-
वहिर्ज॑डिभ्राऽन्वितमन्तरात्मा ।
जगचिदेकच्छवि चिस्स्वरूपः

केरोति सांनिध्यवशेन विश्वम्‌ ॥ ६५ ॥

्षीरस्येतिद्राम्याम्‌ । तृतीयां षष्ठी । यथा महार्हमणिच्छायापच्या सम-
स्तमपि क्षीरं तच्छायं मवव्येवं तमस्तत्समवं विहवमसङ्कस्याप्यालनः
सनिधिमात्रेणेव तच्िदामासानुविद्धं चेतनमिव मवतीव्य्थः । अस्तु
स्वच्छाज्ञानवुद्धचादौ चिदामासस्तामसमूतमोतिकादौ तु कथमिति
वताऽऽह--अच्छमन्तारति । तदपि सकलमन्तरधिष्ठानचेतन्यस निकषः द्‌च्छ-
मेव तदात्मकत्वात्‌ । बहिस्तु जडिश्ना जाञ्येनान्वितं माधिकत्वात्‌ ।
तेन चाऽऽमासेन स्वमहिमस्थ आस्मा सर्वमवमासयन्षवंसाक्षी मव
तीत्यथः ॥ ६४ ॥ ६५ ॥

अ० टी०--नन्ववमभास्यसंवन्धं विना नावभासकलवं संभवति संबन्धे च विक्रिया
प्राततेति चेनाऽऽमासद्ाराऽवभासकत्रोपपततेरिति वक्त दृएन्तमाह-क्षीरस्य तिं । तच्छायं,
मरकतमणिच्छायाभास्षम्‌ ॥ ६४ ॥

ज० टौ ०--दष्ीन्तिकमाह--तथा तम इषि । यधा मरकतमणिः क्षरपूणैच-
षके निक्षिप्तः क्षीरेण संश्िष्ट एवान्तःस्थितश्चपकस्थं क्षीरं मरकतमणिच्छायं स्वाकारतामा -
पादयति तथाऽन्तराप्मा तमःसंभवं जगदन्तरच्छं चैतन्यसंनिविष्ठाकरिण स्फटिकादिवनिर्मरं
बहिजोटिम्नाऽन्वितं जाव्येनाऽऽस्कन्दितं चिदेकच्छवि चैतन्यच्छायं स्वचैतन्याभासव्याप्तं
करोति सांनिध्यवशेन न विकारयेगेणेध्यथैः । विश्वं जगदिति संबन्धः । सर्व॑ जगदिः्य्थः ।
चित्छरूप इत्यन्तराप्मवि्ञेपणम्‌ । अतोऽरोपस्य जगतश्चिदामन्यच्यस्तव्रादाध्यासिके च
सबन्धे विकार प्रसङ्गादविक्रिय एवाऽऽमा संनिधिसत्तामात्रेण सवाध्यस्तं सव॑ चिच्छायं
कुवनवमासमानोऽवभासक इति व्यपदेशमभाग्भवतीति भावः ॥ ६५ ॥

ख० टी०--प्रतिसयातमात्ममेदात्कथं वाक्याथंसिद्धिरिव्याक्षङ्क्ष्यौ-
पाधिक एवाऽऽतसममेदो न स्वत इत्याह-

तान्येव कायकरणानि बहुभकारं
भेदं च विभति भवानपि त्र रपः ।

१ ख, प्रचित

६४४ रीकाद्रयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

मोदेन भाति जरपाजनिविष्ठमृतिं-

मातेष्डमण्डलवदन्वयमन्तरेण ॥ ६६ ॥
तन्यवेति । तज्जञ।तीयान्येवेव्यथः । मेदं सुरनरतिषंगादिरूपम्‌ । कत

घ्वादि चति चाथंः। तत्र ठप्रस्तन्नोपायिगतचिदाभासाविगिक्तः सन्मिन्न

इव मातीव्यर्थः । दृष्टान्तमाह जटेति । अन्वयं संबन्म्‌ । वास्तवमिति
शेषः ॥ ६६ ॥

अ० टी०-- तदेवं सवेमृतभेतिकविक्रियाजातस्य साघक्रल्छरयं विक्रियारहितः
दुटघ्यचिद्रूप आलेशुपपादितं तथाऽपि प्रतिशरीरमासमदस्य प्रसिद्धलानद्वितब्रह्मभावयो-
ग्यताऽस्यास्तीति चेन्भेवमुपाधिभदनिवन्धनवदवेदावभासस्याकारास्येव न स्वतो मेद्संभव
इव्याह-तान्येवेति । यानि प्चमहामृतविकारात्मकानि कायेकरणानि तान्येव
बहुप्रकारं देवमनुष्यतिशगादिख्यण भेदं विरति चकारत्समि्ह्माण्डरूपेणामेदं च
निभ्रति । भवानपि विदत्मान्वयमन्तरेण वास्तवसंबन्धं विनाऽपि तत्र तेषु ल्प्रोऽभि-
मनेनाऽऽममावमापन्नो भेदेन भाति । तथा चैकमनेकत्वं च॒ तवोपाधिनिबन्धनमेव न
परमा्थमुपाघयश्च पञ्चमृतन्यतिरेकेण न सन्ति । पञ्चभूतानि च तत्कारणसाभासाज्ञानव्यति-
रेकेण न सन्ति । अज्ञानं चाऽऽत्मन्यध्यस्तमिति न परमा्थेतः कोऽपि कस्यापि
भेदोऽस्ति । अतः कुतो जीवमेदशङ्केपि भावः । अपरिच्छनस्यासङ्कप्याप्यन्यत्र प्रवेरोन
परिच्छनतयाऽवभासे दृषटन्समाह--जठपाचनिविेपि ॥ ६६ ॥

[49

सु° ठदी०~सम्टिव्यष्टदेहादिगतमेदस्याऽऽतन्यारोपे किं कारण.
भिति चेत्तत्राऽऽह~-

®= $

अध्यासमेवमपिक्रेतमथापिदेषं

सूतं विराजमपि पश्यि साक्षिपूतः।
साक्षिवकारणमशेषजगन्निदान-
मन्नानमात्मविदवज्यलितं सदेव ।॥ ६७ ॥

भध्यात्म।मति । अध्यात्माद्‌सााक्षव्वन तद्रतस्य भदस्याऽऽराप इव्यथः)
तच्राध्यात्मं देहादि । अपिमूतमाकाशादि । अधिदैवं करणापिष्ठातृसू-
यादि । शोषं स्पष्टम्‌ । नन्वसङ्कस्य कथं साक्ष्पप्रतियोगिकं सांक्षिखमपि
स्पासघ्राऽऽह--सिवक्रारणमिति । अ्माविविक्तामःसावयोतिताज्ञा-
नदारेष्यथः ॥ ६७ ॥

२ तृतीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ । ६४५

अ० टौ०--पं च सति समशिम्यथटिसर्वदारीरसाक्षितया सवानेकघं सिद्धमित्याह--
अध्यात्ममिति । यदे साक्षिमूत अत्मा तदा तस्य सरक्येण संबन्धो वाच्य एव तदा
तदाभासोऽपि सदाऽनामसंबद्रः स्यादिति चेत्तत्राऽऽह--षाक्षित्वकारणमिति ।
आत्मचिदवञ्वल्ितिमातमचेतन्याभासखचितमशेपजगन्निदानम ज्ञानमेव सदा साक्षित्वकारणम्‌।
तथा च साक्षयसबन्धोऽविद्याध्यस्तो न परमाथं इयधैः ॥ ६७ ॥

सु० ठी ०~-नन्वासेक्थे प्रमाणामावान्न भेदस्याऽऽरोप ह्याज्ञा
दः क्याऽऽह--
0 वयात >" य ~,
दहव्पा्छववभरतात्यास्षद्त
९ [9१ [^+
याता स्वा तावका तावकवि।
न (स
दहव्पाककर्हताकारणन
ि ¢
तस्मादात्मा सवक्रूतस्थ एकः ॥ ६८ ॥
देहव्यक्तिरेति । विवाद्विषयत्वमापन्ना सवा देहव्यक्तिघार्मिण
तावकी त्वदृत्मनाऽऽत्वर्ती मवितुमहंतीव्य्थः । देहताकारणेन देहत्वा-
द्धतोः । तावक।व शिष्यदेहव्यक्तिरिवेति हान्तः । ततः किं तचाऽऽह-
तस्मादिति ॥ ६८ ॥
अ० टी०-सव॑प्येव काथकरणान्येवस्यैवाऽऽमन उपाधिमुतानीप्ुक्तमथेमनुमानेन
साधयति-देहव्यक्तिरिति । परिप्रतीयास्पदं याता सवां देव्यक्तिः पक्षः । सा
तावकी घ्रदीयैवेति साध्यनिदशः । देहताकारणेन देहव्यक्तेलादिति देतुनिर्दैशः । तावक
देदग्यक्तिरव संप्रतिपन्ेहव्यक्तेखिघ्युदाहरणोक्तिः । फटिताथैमाह-तस्मादाला
सर्वमूतस्थ एक इति । विमतानि लच्छरौरातिरैक्तानि सवाणि त्वयेवाऽऽ्नाऽऽ-
वन्ति शरीरतवातपप्रतिपनतच्छरौरवदिति प्रयोगः । तथा च स्शरीरेष्वतेक्यं सिद्रमि-
स्थः ॥ ६८ ॥
छ° ठी०--अतरेवानुमानान्तरमाह-
म [> अ ^> 4 ~न
सविद्भया च्छवप्रतात्पास्पदतव
€ क, [4
याता सवा तावकम तावक ।
[ दस्‌ [8 नवि नन
सावद्य; सर्वदयात्मव्वहत-
स्तस्मादात्मा सवभूतस्थ एकः ॥ ९९ ॥

६४६ ठीकादयसमेत- ३ तृतीयोऽध्यायः;
युद्धिव्यक्तिर्विभतीत्यास्पदत्व
याता स्षव। तावकी तावकीव।
बुद्धिव्यक्तिवंद्धिताकारणेन
तस्मादात्मा सर्वभरूतस्थ एकः ॥ ७० ॥;
अक्षव्यक्ति्विप्रतीत्यास्पदवं
याता सर्वा तावकी तावकीष ।
अक्षव्यक्तिस्वक्षताकारणेन
तस्मादात्मा पर्वभरूतस्थ एकः ॥ ७१ ॥.
ज्ञानव्यक्ति्षिप्रतीत्यास्पदतं
याता सर्वा तावकी तावकीव
ज्ञानव्यक्तिज्ञानताकारणेन
तस्मादात्मा सर्वप्रुतस्थ एकः ॥ ७२ ॥
रागव्यक्तिविपरतीत्यास्पदतवं
याता सवां तावकी तावकेव।
रागव्यक्ती रागताकारणेनं
तस्मादात्मा सर्वूतस्थ एकः ॥ ७३ ॥
देषव्यक्तिर्विपरतीत्यास्पदवं
याता सर्वा तावकी तावकीष ।
देषव्यक्िदिपताकारणेन
तस्मादात्मा सर्व्रुतस्थ एकः ॥ ७४ ॥
संविदवक्तिरिति । अनावृत चिद्याक्तः । एवमस्थूलदेहविपयं बुद्धिव्यक्तिर-
क्षव्यक्ति रिति। ृत्तिविषथ च जानादि द्ेषव्यक्तिपर्न्तमू प्रयोगस्तु वि पर
॥तपन्नाः कयकरणस्षषाताः गरष्यदृह्‌स्थनाऽऽत्मनाऽभ्यवन्तः सषा-
तत्वात्तदयस्तंघातव दिति छाघवतरणेकारम्प साधक इति ॥ ६१-५४॥

{ ३३ तृतीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ १ ६४७

अ० टी०--*स्पूख्देहमेदादामेदशङ्कमनुमानेनेोद्रूय बुद्धिमेदादपि मेदहङ्कामपा-
-करोति-बुद्धि्यक्तिरिति । पूवैवयोजनः ॥ ६९ ॥
अ० टी०~-ब्ेन्द्रियविपयेऽप्याह--अक्षव्य क्िरेति । अत्र प्रप्येकमपि चक्षु-
-रादिकं पक्षीकृस प्रयोक्तम्यं चक्षव्तििप्रतीत्यास्पदलमिलादि ॥ ७० ॥
अर टी०--वुद्धिवत्तिपक्षीकारेणप्याह--ज्ञानव्यक्तिरिति ॥ ७१ ॥
-अ० टी ० प्रमाणफख्विष्रयमप्यनुमानमाह- परविद्या क्ति रिति ॥ ७२ ॥
अण० टी०-राग इच्छा तत्राप्याह-रागन्धक्त्िरेति॥ ७३॥
अ० टी०-द्वेषो मत्सरस्तत्राप्याह--द्वेषव्यक्तिरिति ॥ ७४ ॥
ख° ठी ०-फटितमाह-
एवं सतीदमविवेकनिबन्धनं ते
कतुत्वमात्मनि विज्नाति न वस्तुभूतम्‌ ।

ॐ ©.
बलिन कल्पितमतीव विशुद्धसूपे
व्योश्नीव भरश्चि मलिनत्मबोधहेतोः ॥ ७५॥
एवं सतीति । तच्च हष्टान्तमाह - बरेनेति ॥ ७५ ॥
अ० 'टी ०--एवमलुक्तेष्वप्यनुमानं प्रयोक्तव्यं तस्मात्सन॑साक्षिलात्कतैवप्रमुखं संसारि-
त्यमातमन्यविवेकिभिः कल्पितमेव न वस्तुभृतमिति सिद्धमि्युपसंहरति--एषं सतीति ॥
अत्मनि मृम्नीति संबन्धः । निगदव्यास्यातं पद्यम्‌ ॥ ७५ ॥
सु° ठी ०--ननु संघातात्मकानां मूतानामादित्यादिज्योतिर्मणोप-
कारादेव कतृत्व{युपपत्तेः किं चैतन्येन विदामासतेन वेत्याशङ्क्य
समाधत्ते--
कने 9 [३ + [3 [५
बह्ररस। रावारनशकरवाहवामभ-
उर्योतिर्भणेरुपरूतोऽपि हि कर्मजातम्‌ ।
निवैतेयन्न खट तावकमन्तरेण
चैतन्यसंनिधिवटं पुरुषः करोति ॥ ७६ ॥
बष्येरिति । स्वने मनस एव विपयसेन तन्न उ्योतिरन्तरामावात्‌
£: अस्तमित आदित्ये याज्ञवल्क्य घन्द्रमस्यस्तमिते शान्तेऽौ शान्तायां
वावि किंज्योतिरेवायं पुरुष इत्यात्मेवास्य ज्योतिभवपि ` [ बृह० ४।
२। ६] इतिश्रतेश्चेतन्पज्योतिमाधीन एव व्यवहारः संभवतीति

व्‌ < ्
# मूलक्रमस्तु पूवयीकानुप्ारण ।

१६४८ टीकद्वियतमरेत~ [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

जागरेऽपि र्धटमहं आन्रामीत्यादिस्तदधीन एवेति न तदेय्य॑शङ्के-
त्यथः ॥ ७६ ॥

अ० टी°-ययेवे कर्तलभोक्तुलादिः कायेकरणधर्मोऽनातमधमैस्तदा किमतिना
तथ कृयमस्षि संधातप्रकादनमेव संघातातिरिक्तामङ्ृलयमिति चेनाऽऽदिव्यादिञ्येति्भिय
तस्सिद्धेरयत आई--बाद्यैरसाविति । असौ पुरुपः संघातात्मा कर्मजातमासनो.
त्थानगममागमनारिरूपं नि्तेयन्वहर्देहवहिः स्थितैः रव्यादिभिव्योति्गणैर्पकृतोऽपि
परकदोनानुगृही तोऽपि तापकं वल्वरूपभूतं चैतन्यसंनिधिवलमाविभृतचिदाभसम्या-
पिरूपमापमसानिष्यवटमन्तरेण न खलु करोति स्वन्यापारं न निवेतेयतीति योजना ।
‹ अस्तमित आदिये याज्ञवल्क्य चन्द्रम्यस्तमिते शान्तेऽग्रौ शान्तायां वाचि › स्वश्मयव-
स्थायामपि ‹ आ्मनेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते पल्ययते कम॑ कुरते विपर्येति ' [ बु० ४ ।
३ । & ] इति श्रतेरवस्थान्तरेऽपि बाद्यञ्योतिःग्रकाशितोऽप्यान्तरचैतन्यञ्येति, प्रकाञ्चं
विना न किमपि पुरुषः कर्तु शक्तोतीय्थः ॥ ७६ ॥

ख० ठी ०-तर्यव्यभिचारायेतन्यज्योतिप एव समस्तव्यवहारोपयो-

1 4

णित्वमस्तु के बाह्यज्योतिपेत्याशङ्क्याऽऽ्ह-
ज्योतिरयान्तरित एव हि कमजाते
स्वं करोति पुरुषोऽन्नमयः सदेव ।
कमादिकारणविनिर्भितमस्य बाय
ज्यो तिस्तवनिव्यमनिमित्तकमान्तरं चित्‌ ॥ ७७ ॥

ग्योतिदैयेति । इन्िवैरर्थोपल च्धिर्जागरितमिति विभ्वजीवष्यवहारस्पे-
न्दियसपेक्षस्वानियमादिन्धियाणां च चाद्यज्योतिरन्तरेण प्रतत्तेस्तदृपे-
क्षाऽवरश्यं माविनीति न तेदेयर्थ्यमित्यर्थः । नन्वन्वयन्यतिरेक(म्यामस्त्व-
न्नमयपुंव्यवहारस्याऽऽदित्याद्यपेक्षा चेतन्यापेक्षा तु नोपपद्यते केवलव्य-
तिरेकामावादिति चेत्त्राऽऽह-कमीदौपि । व्यवहारहेतुत्वाविरोषेऽप्यादि-
त्यादीनामनित्यत्वाद्यतिर कित्वं न चंतन्यस्य नित्यतादृन्यथा म्रृत-
शरीरेणापि व्यवहारः स्यादित्यर्थः ॥ ७५७ ॥

अ० टी<-यदि जागरणे बाद्यञ्योतिःसद्वावेऽप्यान्तरञ्योतिरपेक्षा तदा स्वप्रे बाह्य-
उ्योतिरपेक्षाःऽपि तुल्या स्यादविंेपादिति चेत्तत्राऽऽह--उ्यो तिरति । अनमयः पुरुपः
स्यूटसंघातात्मा उश्रतिद्धेयान्तरितो बहिरादिव्फदिग्योतिषाऽन्तश्चेतन्यग्योतिपा व्याप्त एव
हि सवै कर्मजातं स्वैनद्िेः करोति तस्य भौतिकसेन भौतिकञ्योतिरूपकारपक्षणात्‌ ।

{ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशश्चारीरकम्‌ । ६४९

अन्तर्य जिङ्घातमनोऽपि ययपि सौतिकवं तथाऽपि तस्य नियं चैतन्यञ्योतिर्मेयलादान्तरे-
णेव ज्योतिषा तस्य ब्यवहारोपपत्तिरिति न सखप्नदौ बद्यञ्योतिरपे्ेति भावः । तथाऽपि
जागरिते ्योतिद्रैयान्तरितघ्रमस्य न सिध्यति तत्रान्तम्योतिःसद्ववि मानाभावाचत्र
कमीदिकायस्याऽऽदिलादिव्येतियैव सिद्ध्यत आह -- कर्मादुी (ति । अस्य सेघाता-
त्मनो बाह्यं ज्योतिस्वनिलयं यतः कमौदिकारणवेन पिनिभित छोकयात्रामात्राथैतेन सृष्टम्‌ ।
यद्वा कमीदिकारणेन कर्मकरणगमनागमनादिस्चषणेन लिद्धिन विनिर्मितं विस्पष्टं नितरां
मितमान्तरग्योतिरनुमातुं व्याक्िम्रहणस्थानवेन निर्णीतम्‌ । अथ वा व्यवहरतः प्राणिनो
यत्कमेज्ञानपूवैप्हारि सदेव कारणं तेन॒निरितमुपचितं बाह्यं ज्पोतिरस्य व्यवहतुरनिलं
सवदा स्ैव्यवहरेष्वननुदृततेरिय थैः । चिचैतन्यं व्वान्तरं ज्योतिरनिमित्तकमनागन्सुकमनाग-
मापायि सवौवस्थासु प्रकाशतयाऽनुगतं नियमियधैः । एतदुक्तं भवति --* आदिये-
नेवायं ज्योतिषाऽऽस्ते › [ बू० | ३।२] इत्यादिवाह्व्थोतिरुपन्यसो न तत्स
द्वावविधानाथः किं तु स॑वातस्य व्यवहारः प्रकाशब्याप्तो यथा बहिः क्षत्रादिगमनन्यव-
हार अदिलयादिज्योतिपा व्याप्त इपि व्यक्षिप्रदर्चना्थैः । अते न तैरेवायं व्यवहरति
तेपामभवरेऽपि गढन्धकारव्रतगिरिगुहादिषु खतरे चास्य व्यवहारोपटम्भात्‌ । भवितव्यं च
तत्र प्रकाराकेन व्योपिपेते सामान्यतः सिद्धौ परेशेपादात्मञ्यो पिरान्तरं तत्र प्रकाशकतया
सिष्यत्सवावस्थाव्यवहारेतुतयेव सिध्यति । न दि बुदृध्यन्तर्योतिःप्रकाशने विना
कमणि कोऽपि कस्यचिद्ववहारो दृष्टः । सुषुप्यवस्थायां सत्छपि बह्यव्योतिःपु व्यवहारा-
दशनात्‌ । तस्मानियेनाऽऽत्मभ्योतिपा निलयं व्यवहरसि बाह्यं॑तु व्योतिजीतं त्वेन्द्िय-
प्रतौ सहकारिमात्रमिति सर्मेमनवद्मिति ॥ ७७ ॥

सु° ठी०-ननु कथमान्तरं सेतन्यं बाद्यभ्यवहारोपषोगीति वेत्त
चाऽऽह
श्रो्ादिजन्यमतिवत्तिषु बाह्यशब्दा-
यर्थारृतिविशति कममवरेन कतुः ।
वोधाङातिस्तु तव संनिधिमाहतु-
ीवृ्तिषु प्रविशति स्वरसेन नित्यम्‌ ॥ ७८ ॥

्रो्रादति । कतुः कर्मवशेन भोत्रादिजन्यमतिवृत्तिषु बाद्यज्ञब्डाय-

थाक्रतिर्वशती ति संबन्धः । ततः किभिति चेत्तत्राऽऽह--बोधाङ्ृतिरिति ।
घुद्धिव्तिप्वेशद्वारा बा्यार्थसंबन्यसंमवादृन्तरस्यापि बाद्याथय्रकाश-

कत्वाविरोध इत्यथः । ननु कथं तत्वेशोऽपि ङटस्थत्वादिति चेतत.
सद्‌

६५० ठीकाष्यसमेतं- { १ तंतीयोऽष्याथः ]

चाऽऽह--सरतेनेति । विकारं विनैवेत्यथः । पतच हेतुमाह--तव संनिधिमा-
अहेतुरिति । नित्यमिति बाद्यषत्सनिधिकादाचेत्कत्वे वारयति ५५७८ ॥

भ० टौ०--ननु निव्यवेऽप्यान्तरञ्योतिपस्तव्ृतेपक।र आगन्तुकः स्यादतश्च जागरिते
तदभावोऽपि स्यादन्यथा यदा बाह्यं ज्योतिरस्ति तद्‌ स््भनेऽपि तदुपकारः प्रक्ुयादिति
चेनैवभिसाह --भ्रो त्रा दिजन्येति । अश बाह्यस्य ज्योतिषोऽनियत्वमान्तरस्य नियं
चोक्तं स्फुटमति--भ्रो त्र !दिजन्ये ति । करुः संघातातमनः कर्मवरोन मेोगहेतुकर्मै-
प्रयुक्तया ्रोत्रादिद्रारा जन्या या मतिवृत्तयो बुद्धिपरिणामरूपास्तासु बाद्यशब्दायथीकृति-
स्तत्तदर्थव्याप्या तत्तद्थीकायो भ्रिशति तासां पत्तीनां स्वसंबद्वाकारता भवतीत्यथैः ।
ततो बन्दियग्राहयञ्योतिपस्तत्तदथाकारबुदधिवृच्युपादकलेनैव प्रकाशकवष्ृत्तीनां चानि-
सत्वादागन्तुकतेति मावः । तास्व धीवृत्िषु या वोधकृतिश्विदाकारः सा तव॒संनिधि-
मत्रेतुरधिष्ठानतयाऽनुगममात्रहेतुका निलयं सवदा स्वरसेन व्यापारव्यवधानं विना
म्विश्चति प्रकाशस्य स्वरूपत्वाद्रीवृत्तीनां तत्राध्यासाननन्धियव्यापारादिव्यव घानापेक्षाऽत्रास्तीति
त्रियमेवाऽऽस्च्योतिहियथः । तथा च शब्दादीनां संबन्धाच्छ्ेत्रादिद्रारा कठः कभ॑प्रयु-
क्ततया बुद्धिदृत्तयो ज।यन्ते । तास्वेव बाद्यशब्दादिग्यो पिरुपरकारटक्षणा तदाकृतिभेवति ।
इद्धियोपरमस्थने कर्मोपरमहेतुके न तत्प्राप्तिरिति न घ्नेऽपि बाद्यञये पिरपकार-
राङ्कपि भावः ॥ ७८ ॥

सु9 टी०-तदेव हशयन्तनाऽऽह-
स्वाभाषिकी हि वियदन्ितता घटदेः
क्षीरादिवस्तुघटना पुनरन्यहेतुः ।
एवं पियामपि विदन्वितताऽनिमित्तं
[9 १ [
शब्दादिवस्तुषटना खदु कमहेतुः ॥ ७९ ॥

९ (श क (न क कि

स्वामाविकीति । अन्यहेतुः क्मादिनिभित्ता । अनिमित्तेति च्छेव्‌ः।
सुंबोधमन्यत्‌ ॥ ७९ ॥

स० टी०--नन्वान्तरब्योतिरूपकारोऽप्याग तुकः स्याञ्ययोतिर्पकारवाद्वाद्यज्योतिर्प-
कारवदिलयनुमानमाशङ्कय तस्यप्रयोजकतां वदश्नियचिष्संसगस्योक्तं निरुपाधिकं साध-
यति-- स्वाभाविकः तिं । षादिर्बन्यषसमित्रेन प्रसिद्धस्तस्य घयदेर्वियदन्वितता
ग्योमन्याप्यवात्छाभाविक्युत्सित एव॒ सिद्धा न तत्र॒ देष्वन्तरनिबन्धनतेयेतत्र-
न

१ सर, गमिता । ९ ख. श्नासयतु क|

[३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्चेपश्षारीरकम्‌ । ६५

सिद्धमिय्थः । तस्यैव ॒क्षीरादिषस्तुघटनासंबन्धः पुनरन्यहेतुः प्रापयितृतन्त्रोऽनित्यः
कादाचित्क इयर्थः । दा्टान्तिकमाह--एषवमिति । अनिमित्तमिति पदच्छेदः ।
निमित्तरहितं यया स्यात्तथा धियां चिदनविततोपत्तिसिद्धा नियेवेयर्थः । शब्दादीति
सूष्टाथम्‌ । तथा च वस्तुनां स्वमाकरैचतरयादुमानमप्रयोजकमिति भावः ॥ ७९ ह
खु० ठा८-किं पुनरेव भृतो धाक तिसद्धावे प्रमाणमिति चेत्तत्राऽऽह-
सेयेदनं यदिह मानफटं प्रसिद्धं
तच्च प्रमातरि विकारिणि निष्ठितं नः ।
तस्य प्रमातुरपि साक्षितयाऽन्तरात्ा
सवस्य तिष्ठति भवानविकाररूपः ॥ < ° ॥
संत्रेदनमिति । सवंबादिनां ग्यवहारहेतुत्वेन यस्संवेद्ने प्रभाणफल
प्रसिद्धं तदिह वेदान्ते बुद्धिक्त्तिप्रविष्टमात्मचेतन्यमेवेत्यर्थः । नलु सवे-
दनं नाम प्राकस्वं तच्चाऽऽचपष्यापारादुत्पन्नं विषयधर्म्रा नाऽऽत्मधम इति
तत्राऽऽह-- तवेति । प्रमेयनिषठप्वे.ङूपादिवस्ममातृव्यापारनाशे व्यवतिष्ठते
तत्साधारणं च स्यात्तस्माद्रमचेतन्यमेव बुद्धिवृस्यवच्छिन्नं संवेदनं
नान्यदित्यथः 1 एवं प्रमातनिष्ठव्वेऽप्यनासस्वे तुल्यमिति चेत्तजाऽऽह-
तस्येति । व्यापारोपहितस्यानिस्यत्वादनात्म्वेऽपि निरूपाएपेकस्य नित्य-
त्वाद्‌ासत्वाविरोध इत्यर्थः ॥ ८० ॥
अ० टी<-ननु बोधाक्ृतिनं धीदृत्तिषु प्रसिद्धेति चेन्न प्रमाणफट्वेन सर्वप्रसिद्ध-
लदियाह--ंवेदनमिति । इह व्यवहारभूमौ यत्संगेदनं प्रमित्या्यं मानफटं प्रसिद्ध
चक्चुरादिद्रारकबुद्धित्तौ प्रविष्टं सन्भानफल्वेन प्रसिद्धमियर्थः । भवतु प्रसिद्धं तथाऽपि
तस्याऽऽतमनिषटत्वं विषयनिष्ठतवं वा स्यान वुद्धित्तिगतत्वमिति चेत्तत्राऽऽह-तचे।ते । तच
संवेदनं नोऽस्माक मते प्रमातरि निष्ठितम्‌। किटक्षणे प्रमातरि विकारिणि । प्रमाणब्र्याश्रये। हि
प्रमाता वृत्तिश्च परिणामः प्रमातुविकार एवेति सविकार एव प्रमाता भतव्रति विकारववं चान्तः
करणस्य नाऽऽमनस्तस्य कूटस्थवात्‌ । प्रमाणफछ च प्रमत्राश्रयं युक्तं न विपतप्नश्रयमिदमहं
जानामीति प्रमात्राश्रयवेनेव तस्यानुभवात्‌ । तथाचऽऽतमस्वरूपचेतन्यमेव प्रमातृगतचिद्ा-
मासाविविकतं प्रमातुनिष्ठं तद्वतामासावसाने सन्मानफलतान््पदेक्ञभामव्रति + स्माया
णम्कतःकरणगतमेव मानफटं न साक्षाचिदालमतं नापि विषयगतं पिदाममिपधयोस्तु.
परिणाम्यन्तःकरणम्याततिनिबन्धन प्रमियाश्रयत्वभानमियभिप्रायः । यदि परणामिन एष
प्रमात्वं तत्फटभोक्तृलं च तहं तत्र किमापमना काभकनियत अआह--तस्य प्रभातुर.

१. भूरः।

६५२ रीकाद्रयसमेत- [ ३ तुतीयोऽध्यायः ]

पीति । प्रमातुः सर्वस्यापि साक्षितया तिष्ठतीत्यन्वयः । बिकारिणः प्रमातुस्त्रिकारजा-
तस्य तव्चाक्तविषयदेश्च सवस्य साक्षितयेव्यथैः । साक्षिवेऽपि विकारप्रापिमाशङ्कवयाऽऽह-
अवबिक्षारदूप इतिं । विकाररहित इयः । मविकारत्वं साधयति-अन्तरासे ति ।
परिणामिनः स्वयं धिकाराफनस्य स्वविकारसाक्षिता संभवतीयतः साक्षिलमापमनः कृत्यं
तद्वशात्परिणामिनः प्रमातृत्वादित्वमिप्रायः ॥ ८०९ ॥

सु ° टी०--कथमविकारित्वमात्मनोऽहं कर्ताऽहं मोक्तेति विकारानु-
मषा दिति चेत्तत्राऽऽह--

४ क १ त ४१
कज।दिभंनिधिवलेनं तवापि कत
भोक्तृभरमातुवपुर।पतति कमेण ।
तद्वुद्धिसंश्रयमनात्मगतं प्रतीचि
शु ०, [क
दपि पश्यात्‌ तमःपटलबताक्चः॥<८३॥

कतरादीति \ कतुत्वादिषीरनास्मान्तःकरणविषया न तासविषया कि-
स्वविबेकादालसन्यारोप्यत इत्यथः ॥ ८१ ॥
अ० टी०--ययेवं ्रमातृत्वादिबुद्धिगत एव न प्रयगात्मगतः प्रयगात्मा तु सयं-
प्रकाञ्जस्तत्साक्षी तहिं कथमात्मनि प्मातृत्वादिपरारयैन तत्र तत्प्रतीयत इति चेत्तत्राऽऽह~
कर््ादिसं निधी ति । जपकुसुमादिसंनिहितसटिके टोहिलयादिप्रतीतिवतकर्ततवादिषर्म-
कवुद्धयादिषु साक्षितया संनिहिते प्रयगासनि कर्तृत्वादिप्रतीतिरविवेकनिवन्धनेति तात्प-
यार्थः । अक्षरा्थौऽतिरेहितः । अविवेककृतां भ्रान्तिमेवानुभवानुसारेण विश्दयति--
तद्बुद्धिसेश्रयमिति । त्कर्तताय्ञानादृते निजतचे क्ुवादिधरमकबुदवायष्यासादा-
भासगततमप्याभासाविवेकादात्मनि पद्यसीय्थैः ॥ ८१ ॥
सु° टी--अस्तु पारमार्थिकं कतरत्वादि नाऽऽरोपितभिति चेत्त-
चाऽऽह--
६४ ९ क # वि ४.)
कतत्वादि च दृश्यवर्गपतितं दषुः स्वभाषः कथं
संभाव्येत तव भरसन्नविमरस्वच्छपकाशात्मनः ।
क ६. क नक
यद्यद्हश्यतर्या जेगृत्पजिमत सवस्य तत्तद्व-
दुरं बष्टरिति प्र्िद्धमखिलं पभूत्समुदरादिकम्‌ ॥ ८२॥
कतृतादरीति । हयस्य दरष्त्वानुपपत्तेरित्यथंः । काऽनुपपत्तिरिति चेच
चा ऽऽहइ--यदयदिलि ॥ ८२ ॥

१ ख. षर ` १५ख. ब. "तिभ्रभेण ।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ । ६५३

अ० टी०-- तदेवं कलादि न द्रषटृगतं दद्यतदरुपादिवदियुक्तं तत्र दृश्यवेऽपि
षता किं न स्यादियप्रयोजकतामाशङ्कय ब्रम दश्यवसिद्धिशेतन्यवदियभिपर-
सयाऽऽह-- क्रत्वादि चेति । द्रटस्तवेति संबन्धः । कर्तृवदिरसयवरगान्तःपातिव-
मागमापायिवादिति द््ट्यम्‌ । तस्य द्रष्टः स्वभावलवासंमवसाधनाय विरोषणम्‌ -
प्रसन्नेति । प्रसनल्मविृतत्वं व्िमट्लमुतपच्यादिमरहितत्वं सखच्छत्वमसङ्गत्वमेवं-
भूतो यः प्रकाशकः स एवाऽऽतमा स्वरूपं यस्य तस्य तवेदयथैः । परिणाम्यागमापायिपरा-
धीनसत्ताकं न तद्िरुद्रस्याऽऽमनः खमभावः संमाग्यत इ्यक्तं भवति । एवमनम्युपगमे
व्याततिविरोषः प्रसज्यत इ्याह--यद्यदिति । सस्य दर्टुरेति संबन्धः । दूरमिति ।
ससंसृष्टमिय्थः ॥ ८२ ॥

सु० ठी ०--अवरैव हेव्वन्तरमाह--
एतस्मा न जाय्रतस्तव भवेत्स्वाभाविकी कर्तेता
यदेषा स्वत एव किं न भवति स्वपेऽपि तं तिष्ठतः ।

यत्स्वमरे परिपश्यसि तमखिलं तन्मायया निर्भितं
कतुत्वादि न सत्यमत्र घटते कात्स्यानभिष्यक्तितः ॥८३॥

एतस्मादिति । यदेषा कत्ता जाग्रतः स्वामाविकी मवेत्ताहि स्वनेऽपि
तिष्ठतः किं न भवेत्तस्मात्स्वप्र इव जागरेऽपि नेषा परमारथिकीत्यथः।
दुष्ठान्तो विषम इत्याश ु्याऽऽह--यत्छम इति । स्वप्रव्यवहारस्य मापि-
कत्वे सों हेतुमाह--का्स्यति । इन्द्रजाटवदुवितसामग्र दिना जाय-
मानत्वादित्यर्थः ॥ <३ ॥

अ० टौ०--तदेवं ज्योतिद्रैयाम्तरित प्रेयारम्येयता ग्रन्थेन ब्रषटददयभावं सक्षिस*
क्यभावं चान्वयव्यतिरेकाम्यामुपपादयता “ मात्मनैवायं ज्योतिषाऽऽस्ते ' [ वु° ४।
३। ६] इत्यादिश्रुयनुगतार्थो विशदीकृत इदानीमागमापायितदवध्यन्वयव्यतिरेकपरं स
यत्र प्रसरपितीयादिवाक्यमाभिलयापि कर्तुलादिप्रहणिन विशुद्धचिद्रूपत्वमत्मनो विशदसरति-
एतस्माञ्चेति । त यत्र प्रस्वपियस्य रोकस्य सर्वावतो मात्रामुपादाय खयं विह स्वयं
निमाय सेन भासा सवेन स्योतिषा' [ ब्रृ°दा०।१।९] इतिश्रतो स्वर
जागरतकत्ादिप्रहाणिन नूतनकर्तैखादिनिमांणश्रवणदेतस्माच्च हेतोस्तव जाग्रतो जग्रदव-
स्थापत्रस्य कर्तृता न स्वाभाविकी मेत्‌ । कुत इसत आह--यद्येपेति । एषां
कर्तृता यदि स्वत एव स्वाभाविक्येव स्यात्तदा स्व्ेऽपि तिष्ठतस्ते तव किं न॒ भवति
कस्मान्न स्यात्‌ । तथा चवस्थान्तरे तयि व्यतिरेकद्शसात्कतवादिनै तव स्वाभाविक

६५४ टीकाष्यसमेतं- [ २ तृतीयोऽध्यायः }:

इति नियुद्ध एष सदा ्वमियर्थः । ननु जागरित इव छमनेऽपि स्यक्हारे दद्यतेऽतः
कथं जाग्रह्ववक्टरस्य स्वम, व्यभिचार इति चेन्मेवं स्वाप्रव्यव्रहारस्य मायाम्रात्रलादियाह-
यत्स्वप्र इति । स्ाप्नव्यहारस्य मायामयसेनास्प्यते ‹ मायामात्रं तु कालछ्येनानाभिव्य,
कछस्रूपलात्‌ [ त्र° सु ३। २। ३. ] इतिमूत्रक्तं देतं पातयति-कात्स्स्या-
नभिग्यक्तित इति ॥ ८२ ॥

सु° दी ०-इदं चाकारस्य यदमावः स्वप्र इत्याह-

कात्स्यं दीष्टमबाधनं न खलु तत्समस्य जाय्रद्धिया

वाधाद्वाधितमेव सत्यमिति चेन्नेवं विरोधान्मिथः।

सत्यत्वे नहि बाधितत्वषटना बाधे च सत्यं कुतः

सत्यं बाधितमित्यतीव पदयोः संबन्धिता द्द ॥ ८४ ॥

कार्यं दीति । आख्यातबादी शङ्कते - बाधितमेवेति । बाधस्य मेदग्रह-

मात्रत्वेन सत्यत्वाविरोधित्वादित्यर्थः। परिहरति- नैवमिति । सत्पत्वबा-
ध्यत्वयोरिति शेषः । पृदधीभ्रमत्वनिश्वयस्यैव बाधत्वेन प्रसिद्धे रित्यर्थः।
परस्परामावव्याप्यतारूपं विरोधं व्यनक्ति-सयतव इति । स्वदवनवि-
रोधमप्याह-सयभिति ॥ «४, ॥

अ० टी०--हेवर्थं विरशदयति-- कारस्य हीष्टमिति ॥ स्पते व्यवहियमाणप-
दारथोचितदेशकालादिसद्धावः कार्तस्ध॑तद्ययपि स्वपमदशायामबाधितमुचितमिव प्रतीयते
तथाऽपि तस्य जागरित विसंवादाततद्वाध्यते प्रतीतमपि वस्तुतस्तत्र नामूदिति हि जाग्रदव-
श्थायां तद्रवगम्यतेऽतो देशतः कारतो वस्तुतश्च यदनाधने व्यवहियमाणार्थनां तत्काल्छ्थ॑-
मिष्ट हीति यत इति योजना । भवतु स्वप्नेऽपि कास्यं नेयाह-न खल्विति।
तदबाधलक्षणं काल्ल्यमिदयर्थः । भवतु जाम्रद्धिया स्वस्य बाधस्तथाऽपि, ुतोऽप्याक्षयता
सयमिथ्याविभागस्यासिद्धेरिति कधिच्छङ्ते--बाधितमेव सत्यमिति चदिति ।
बाधितमपि स्नयमेवेति चेदिति योजना| व्याघातानेयं शङ्कृहावतरतीति परिहरति--
नेवं विरोधान्मिथ इति । विरोधमेव स्फोरयति- सत्यत्व इति । सत्यपदं हि
रोके बाधानरहे वस्तुनि ब्युत्पनं बध्यपदं च सदयपदविषयादन्य्मिनविपये प्रसिद्धमतः
सत्यं बाध्यमित्यनयोरेकस्मिन्विषये सहप्रयोगो दुधैटो विरुदधस्वमावयेोरैक्यायोगादतो
युसत्तिविरुदं बाधितस्य, सत्यत्वमित्यथः ।व्यु्च्यनुभव एव विभागहेतुरेति भावः॥८४॥

सु° दी०--ननु । मायामाच्रं तु काल्टन्यैनानमिष्यक्तस्वदूपत्वात्‌
[ ० सू०३।२। ९] इति स्वप्रस्यः भिथ्पान्वसिद्धवय्थं इशान्तीकृत-

य ३ तृतीयोऽध्यायः संक्षेपशारीरकथ 1 ६५५

मणिमन्नदिलक्षणमायायाः सत्यत्वेन स्वप्रश्येवं मिथ्षास्वं दुठंमं
क्तस्तसं तद्‌ दृष्टान्तेन जागरमिथ्यात्वसिद्धिरिति चेतन्ाऽऽह-
मायामेनां जागरे रोकिंद्धा-
मुक्त्वा वद्रःस्वभमा्यां रिषिच्य ।
शक्तिव्याप्ती तत्र सिद्धे गृहीत्वा
मायासिद्धं जागरं साधयामः ॥ <५ ॥
मिमित । मायायाः सत्यत्ववादिनं प्रति जागरे लोकसिद्धं मायां
मिथ्यात्वेन प्रसाध्य तददरष्टान्तेन स्वप्नमायां मिथ्यात्वेन विविच्य तत्र
सिद्धे शाक्तिष्याप्ती मृहीत्वा जागरे मायिकत्वं साधयाम इत्यथः । इयं
ष्च प्रतिज्ञा ॥८५॥
अण० टी०-ननु स्वप्स्याबिधामयवं भ्रान्तिं वा वक्तुं युक्तं न मायीमयवं मायाया
अशन्तेपु मायाक्ु प्रसिद्धेः स्वमस्य च भ्रान्तपुरुपनिष्टवादिति मायाविदयोर्भदमङ्गीकुवै-
तामिह अरयवस्थानावसरमाशङ्क्य तदनवसरतवाय मायाविययोरमेदं साधयितुमुपक्रमते--
मायामेना मित्यादिना । या माया जागरे जाग्रदवस्थायां रोकम्यवहरे सिद्धा तामेनां प्रसि-
द्धामुक्या शरान्तयवियाश्चब्दवाच्यसाधारणतया निरुच्य तद्वत्तत्समानस््मावतया स्वप्मायां
च अन्त्यवियाटक्षणां विविच्य निष्कृष्य मायावियादिजब्दानामेकप्रृत्तिनिमित्ततयेकठक्षण-
योगितमुपपायेति यावत्‌ । तत्रैवेविपेऽनिवेचनीयेऽथं ये दाक्तिम्याप्ती सिध्यतस्ते गृहीला
मायादिशब्दस्य शक्तं मायाविदययोरेकल्साधकिङ्गस्य व्याधिं च गृहीपवेति यावत्‌ ।
जागरं मायासिद्धमीश्वरमायया रचितमप्यवियामयं साधयाम इति प्रपिज्ञापययोजना ॥८५॥

सु० टी०--अचत्र साधनप्रकारं दश्ेयति-
लोके हि मायाऽपिगता न माया
तमो तिरिक्ताऽस्ति निरूप्यमाणा ।
व्यापिश्च शक्तिश्च निरूप्यमाणा
भविष्यतीहेव तु नेतरत्र ॥ ८६ ॥
छक हीति । कुतस्तमोतिरिक्ता सा नास्तीति वेत्तत्राऽऽह-व्याततिरिति ।
हदेवाविद्यायामेवेस्य्थः ॥ ८६ ॥
अ० ठी०-का तहिं डोकसिद्धा मायां शा भ्ध्यविद्ादिसाधारण्येन निनिवक्षिते-

ध र 7

स्थपेक्षायामाह--छटोके हि मायेति । या रेके प्रसिद्धन्रजाच्किः प्रसायैमाणाऽधि-
गता सवैजनविदिता सा माया निरूप्यमाणा रक्षणप्रमाणाम्यां प्रतिपा्माना न तमः.

६५६ टीकाद्रयस्मतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

शब्दवाच्यानियातिरिक्ताऽस्ति । एवं सति मायाशब्दस्य शक्तमायामयत्वम्याप्तालिङ्गानां
व्याप्तिश्च निरूस्यमणेहैवाविधायामेव भविष्यति नेतरत्र न ततोऽथौन्तर इति योजना ॥८६॥
सु० ठटी०-ननु मणिमन्त्रौषधादेरेष मायातेन प्रसिद्धत्वान्नाज्ञनं
मायेति त्राऽऽह-
[९ [9३ १ = _ $
मायाविनो न मणिमन्जमथोषधं वा
मायेति शक्यमिह वणपितुं कृतश्वेत्‌ ।
स्मरं हि तत्धकरमिष्टमियं त्वसत्या
माया ततोऽन्यदिह किंचन वर्णनीयम्‌ ॥ ८७ ॥
मायारिन इति । हाङ्कते-- कुत इति । उत्तर-सयं हीति । ननु मायाऽपि
सत्थैवास्त्वित्याश्कयाऽऽह--द्यं विति । मायाशब्दृस्यासव्ये व्युखन्नता-
दित्यः ॥ ८७ ॥
अ० ठी०--परिशेषप्रमाणिन मायाक्षब्दवाच्यमनिर्वचनीयमेवेति साधयितुं प्रसक्तप्रति-
पेघमारभते । तत्र मणिमच्रादियुक्ते पुरे मायावितवप्रसिद्धमण्यादि माया स च नाविद्या
तत्र॒ त्मसिद्धयभावादिति मण्यादौ मायालप्रसक्तिमुद्वाव्य निराकरोति- मायाविन
इति । मण्यदिमयालवं वणितं न दक्यमियत्र हेतुं प्रश्पूरवंकमाट--कुतशरेत्स्यं
हीति । मायाशब्दस्य मिथ्यार्थ एव ठोके प्रसिद्धवान्मण्यादेश्च सलयव्वान्मण्यादिभ्योऽन्य.
देव मायाश्ब्दवाच्यं किमपि वर्णनीयं न मण्यादीलय्थः । टके माया मया द्ेति

मिथ्याभूते दृ्टनषटसखस्पे वस्तुनि व्यवहारदशैनान्मण्यदेरतादृशस्य ताछव्यवहारायोग्य-
त्वान्न मण्यादिमौयेति भावः ॥ ८७ ॥

सु° टी०-- ननु मणिमन्त्रादिपरयोगे पुरुषस्य या शक्तिः सेव
मायेत्याश्ञङ्क्य दरूषयति-

सामथ्यमस्य मणिमन्वनिमित्तमस्ति

माया भविष्यति जनभमहेतुरेषा ।
इत्युच्यते यदि तदप्यतिफल्णु कस्मात्‌
सामथ्यमप्यवितथं हि पदिष्टमस्य ॥ << ॥

सामध्यमिति । अस्य मण्याद्परियोक्कुरित्वर्थः । तक्पीति । दाक्तेरपि
सत्यत्वान्न मायापदुवास्यत्वमित्यर्थः ॥ << ॥

१ स. घू८ 'महौष । २ ख, घ, फक ।

[३ तुतीयोऽष्याथः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ६५७

अ० टी०-अथ मणिमच्नादिजन्यं मायानिनः साम्य मायेति मतं तदपि न
सतरघयुक्तदूषणानतिवृत्तर्याह --सामथश्यमस्येति । अस्प मायाविनो मणिमच्रनिमित्तकं
यत्सामथ्यमस्येषा जनभ्रमहेतुमीया मविष्यतीयुच्यते यदीति शङ्काभागयोजना । द्ष-
यति-तदष्थतिफाल्ग्वि ति । सुगममन्यत्‌ ॥ ८८ ॥

सु० टी०-कि स्वामाविकी क्तिमंणिमन्बादिभिरमिष्यज्यते उत
केन वचिज्न्यत इति विकट्प्य नोभयथाऽपि घटत इत्याह-

[3 [93 [3
न्‌ च शृक्छरस्ति सहनायाद कवा
क्न [4० क
जनिताऽस्ति केनचिदिति व्ुवतः।
[प ( ® श, 9
परिपुष्कलं स्वमतनिवेहणं
[का [ क
भवितु क्षम तदारनरूपणतः ॥ < ॥

न चेति ॥ ८२ ॥

अ० टी०-न मण्यादिमौया नापि तजन्यं मण्यादिमतः साम्यं कितु मायाधिनः
फोऽपि शक्तेधिशेपरो माया । सा चाविदातोऽन्येति यदि कशिदून्रयात्तस्य पक्षो न निर्धहति
निकर्पासहलादियाह--न च शक्तिरस्येति । अस्य सा शाक्तिः किं सहनोप्पत्तित
एब सिद्धेति यावयदि बा केनचिञ्जनिताऽस्युत्पर्यनन्तरं केनापि निमित्तयेगेन प्राप्ता
बेध्यधैः । दृषणमुभयत्र साघारणमाह--हति ज्रुबत इति ॥ परिपुष्करस्रमतनिषैहणं
भवितु न च क्षममिति संबन्धः । तत्र देतः--तद्‌निरूपणत इति । उभयथाऽपि
निरूपयितुमशक्यत्वादिष्यथः ॥ ८९ ॥

सु° टा<--तदनिरूपणत इत्युक्तमेव साधयति--

शु = क न
न्‌ च शुक्रशाणतस्षमागमर्नं
४ (3 # क क
न च मगान्‌ इय विद्ता।
भ, ® क
न च मातृयोनिविवरादुदरा-
९ क @ = वक
दपस्षपता बहयरय घटत ॥९०॥

भ क क भ

म चेति । सह जायत हति सहजा । सा कदा जायते किं निपेककाल्‌ उतं
गभेपरिणतिकाटे किंवा जन्मकाल इति निरूपियतुमशक्षयं तदानीमदृश्ञ-
ना दित्यर्थः ॥ ९० ॥

अ० ठी०--सह्ल्पक्षदुनिरूपवं साधयति-- न च श्ुकशशोणितैति । सहेव
जायत इति हि सहजववमुच्यते । तत्र पुंसो रेतोनिपेककोठे मतुरुद्रप्रमेन्े सहं जायते

८३

६५८ टीकाटथसमेतं- { ३ तृतीय।$ध्यायः ]

किंवा गभीगरि दारीरपरेणामकारेऽथवा मामुरुदरद्रहिभिःसरणकलठे सा शक्तेरेति
विक्रस्पत्रयं क्रमेण निराकरोति न च श्युक्रेशोणितसमागमन इलयादिना । इयं रक्तिरनु-
भवपराहतल्वत्कल्पनाया इयथः । यदयेताश्वस्थासूक्तरक्तिसंभवः परमस्य भवेत्तदा
निषेकादिप्रकारस्य सर्वैपामविरोपाप्सग्वेव सा शक्तिः स्वतो वा करा्ैतो वोपलभ्येत
तस्मादेतदसंगतमिति भावः # ९० ॥
सु° ठी०--दितीपे व्वाह--
| कअ मो [^ ४
माणममस्बम[षधार्मताटशकं
[43 [3 ९
विरहभ्य नापर।(मह्‌पयात 1
क, । क [ख क क
पुरुषे(ऽपि कश्चिदत एवमियं
क, = क 9 क
परतापपे नास्य श्टना षटत॥ ९१॥
मणीति। मायोपदृङ्काले हि मायावी मणिमन्व्रायेव प्रयच्छतिन तुका.
विच्छक्तेमाधत्ते मानामावादित्यर्थः। परतोऽपि परेणाऽऽहितेत्यपि॥९१॥
अ० टी०--आगन्तुकवपक्षोऽप्ययुक्त इति प्रतिपादयति--मांणेमन्वमिति ।
अस्िन्पक्षे हि मायाविपुरुपान्तरोपदेशादस्य मायाप्राप्तिवैक्तव्या । तथा चै क्िन्मायावौ
पुरुषोऽपि मणिमच्र चौपधं वेतीत्थमीदृश्कमन्यद्वा विरहय्य विनाऽन्यच्छक्तिरक्षणमिहा-
सिज्छिष्ये नापैयति । मणिमच्रमिति द्वदैक्यम्‌ । मायावी पुरुपः पुरपान्तरे मण्यादिप्रदान-
व्यतिरेकेण न शक्ते काचिदाधत्ते मण्यादिश्च न शक्तिनौपि मायाशब्दवान्यस्तस्य सयत्वा-
न्मायायाश्चाद्रृतवेन प्रसिद्धतवादियमिप्रेयाऽऽह--अत एवाभति ॥ ९१ ॥
सु०° टी०-ननु मण्याडिनिरपेक्षा परव्यामोहकरी परस्य शक्तिरेव
माषा करकोन्नेय्वेन शक्तिलक्षणयोगित्वादिति शङ्कते-
अन्यस्य विन्नमकरी परुषस्य शक्ति
न क ् [इ + न
राकारमन्यमनपक्ष्य मनाषता चत्‌ ।
क कर भूः र
वाच्यह्‌ ठककिकजनव्यवहारभूमा
[93 [4 क वि
मायागरस्तदापिं दुघटामष्रहानः ॥ ९२॥
मन्यस्येति । अन्यं सत्यमिथ्याखादयाकारमनपेक्ष्येव मायाणिरो वाच्येति
सबन्धः । दूषयति-- तदपीति । शुक्रश्ोणितयोगकाल एव परव्यामाह-
फत्वं स्याच्छक्तेनरपेक्ष्याभ्वुपगमादिति न वदिषटसिद्धिरिव्य्थः ॥ ९२॥

१य््‌, ध, °मःमरति।

[रेत तीयोऽध्यायः] स्चेपशारीरकम्‌। ६५९

अ० दी०--ययपि पुरषगतशक्तेरस्याः सहजघ्वादिप्रकायौ न नियमेन निरूप
शक्यते तथाऽपि प्रसिद्धत्वादेव काचन मायाऽभ्युपेया | सा च शक्तिरेवास्तु कारं प्रयन्त्‌.
रङ्गतवात्करयकावसेयतेन च शक्तेक्षणयोगितरात्‌ । तथा च सत्यारतवलक्षणाकारविक्नेपा-
नादरेण परविभ्रमहेतुः पुंसः शक्तेमोयेयम्युपमम्यते लोके तादे विपये मायाश्चब्द-
प्रयोगात्‌ । सा क्रचिदनुप्ताऽपि भवतीति तस्यां मिध्याघव्यवहारोऽपि काचित न
विरुध्यत इयमिप्रेय पक्त न्तरं शङ्कते--अन्यस्य विभ्रमकरी ति । इद टोकिक-
जनन्यवहारभूमावन्यमाकारं सहजव्वागन्तुर्वसत्यत्वमिध्याव्वादिविशेपमनयेकष्यान्यस्य विश्रम-
करी पुरस्य शक्तिमायागिरो वाच्येति मनीषिता चेदिति योजना । दुपप्रति- तदपि
दुघटमिष्टहानेरिति ॥ ९२ ॥
सु° टी ०--इष्टान्तरहानिमम्णह-
मायामयत्ववचनादसिरं मृषेतिं
यद्धाष्यकारवचनं तद्गतं स्यात्‌ ।
परतयक्षमुत्सृजसि करणमन्यदन्य्‌-
यक्किविदानयसि कष्टमतः किमन्यत्‌ ॥ ९३ ॥
मायामयवेति । जगत्तहुपादानयोरनिर्वैचनीं यत्वान्मायाप्रकरूतितवभ्ुतेश्वा-
खिलं मृषेति माण्यक्ृद्र चनपरित्यागस्तव स्यादिस्यथः । नन्वस्माकमुचि-
त एव त्वदौयमाष्यवचनत्याग इति चैत्त्राऽऽह-- प्रयक्षमित । प्रत्यक्षमेव
श्रुतिः ° नेति नेति › [ बृह० २।३।६ | इतिप्रतिपन्नोपाधो निषे-
ध्यत्वेनानिबे चनी यत्वं दश्चयति । तदुत्सृज्य कारणान्तराभ्युपगमे।ऽयुक्त
इन्यज्ञानमेव मायेव्यथः ॥ ९३ ॥
अ० ट#०--इषटहानिमेवाऽऽह~-मायामयत्ववचनादिति । मयिव
सेष्ये सृष्टि परमा्थगन्धोऽप्यस्ति ' इ्यादिवचनादविलं पर्ति यद्राप्यकारयचनमताद्-
दामन्यद्‌पि मायावियेरेकलसूचकं च माष्यक,रवचनं तत्सलमिध्यासाधारणपुरपशक्ति
मौयेयम्युपगमेऽकारणमप्रमाणं स्यात्तचायुक्तमुपजीव्यविरोधादते भाष्यरूपमृटशाखविरोधा-
नेयमपि कटपना घटत इयथः । अपि प्रक्ष सवैजनानामनुभवस्पै द्वरूणां मायाविवरि-
पयमज्ञानं मायान्यवहारविषय इति प्रसिद्धमुससृजक्ति लयजस्यन्यदन्यलिचिकारणमप्रसिद्ं
मायाङ्नब्दप्रहृत्तावानयस्यतोऽन्यत्कि कष्टमन्यवस्थितव चनलान तव कल्पना प्रामाणिक
सथः ॥ ९३ ॥

;

१ ख. ष, 'द्कारणं स्यात्‌ ।

६६० टीकाद्रयसमेतं- [३तुतीयोऽन्थायः]

स० ठी०- नन्वीश्वरस्य स्वंपरपश्चजनन्पाः शक्तेः पराऽस्य शक्तिः?
[ श्वेता० ६ । < ] इति परस्मेन बिशेषितायाः कथमन्ञनर्पतेति
चेत्तत्र ऽऽह-- च 1
अज्ञान्‌म॑व च भवष्यात शाक्तरषा
सवेभपश्वजनन्‌ी परमेश्वरस्य ।
माया श्रुतिस्मृतिवचोभिरुदौपमाणा
शक्तिग्रहो हि परविभमंेतुशक्ते ॥ ९४ ॥
अञ्ञानमेवेति । श्रुतिस्मृति चोभिरुदीयभाणा परमेश्वरस्थषा माया श्ञा-

५
श

क्तेरज्ञानमेव मविष्यतीपि संबन्धः । तच हेहुमाह-शक्तिरहो दीति ॥
मायाशब्दस्येति शेषः । परविभ्रमहेतुशक्तावनज्ञाने ॥ ९४ ॥

अऽ टी०-- नु परमेश्वरस्य जगसञननी शक्तिरपि मायेद्युन्यते श्रतिस्पृतितुरणेषु
न्‌ च तस्या अज्ञानव्वं युक्तं तथा सतीश्चरस्यापि भ्रान्तिप्रसद्वादतोऽज्ञानादन्यदेव ग्यास्यं
किमपि वाच्यमिति चेन्भवं परेश्वरक्तेर्यज्ञानलाङ्गकरे विरोधाभावाप्सृष्टवदिः परमार्थ
स्स्यायिवक्षितवान्‌ चेश्वरस्य आरान्तवापतिस्तस्याज्ञानवशिवस्योपपादितव्रादियभिप्र
साऽऽह-अनज्ञानमेव चेति । श्रुतिस्मृत्तिवचोभिर्दीयेमाणा या परमेश्वरस्य सवैप्रपञ्चजनन
राक्तिरेषाऽज्ञानमेव भरिष्यतीति योजना । चकारः शङ्कव्युदासाथः । नन्वज्ञाने माया-
शब्दो विरुध्यते ज्ञाने मायाशब्दर प्रयोगादिति चेत्तत्राऽऽह--श क्तिथहो हीति । परवि-
भमहेतुभूता या॒शक्तेस्तस्यां हि मायाशब्दस्य शक्तम्रहः परविभमहेतशवज्ञावश्िपति न
विरोध इयथः । एतदुक्तं मवति-- मायावी हि लोके मणिमच्नादिप्रयोगविदषरेण मायां
संक्षोभयति । सा च संकषुभ्यमाणा द्रूणां मायाविविष्यादङ्ञानान्नाथौन्तरम्‌ता । द्रष्टारो
हि स्ाज्ञानविकसितमेवान्यथामृतं वस्तुपरभन्त भ्रान्ता भवन्ति । यतो माया च्छेतित
एव मन्यन्ते । अपो दृर्यमानायथारज्ञानं वि्मस्तमुपजनयन्ती माया सा च ्रष्टजञानं
तस्य॒ च मच्रादिप्रयोगे खतच्रं मायाविनं प्रपि तदध।नतया परविभ्रमहैतुराक्िवे-
नावस्थानात्तदव सायाग्यपक्षया म।ययुन्यते प्रेक्षकेपु च॒ तदधीनतया स्थितितरादातियेति
ल्यवहियते । अतोऽविद्याभायाश्चब्दये विभ्रमेहेवनिभचनीयशक्तिरूपैकाथविषयतेऽपि तादङ्रा-
शक्तेव्िववदयत्ाभ्यां मायाविववाज्गलाभ्रान्तवभरान्ततादिन्यवहारव्यवस्था न पिरष्यत
इति ॥ ९४ ॥

स॒० टी ०--नलु वैदिकी मायापदृभ्युत्पात्तिः सा च यपादिपद्वससिः
द्पदसमभिव्याहारान्न च सालोकिकेऽज्ञाने संमवतीति चेत्तत्राऽऽह--+

न च प्रसेद्धाथपदान्तराणां
प्रयोगसरानिध्यवशेन शक्तेः ।

{ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संकेषशशारीरकमप्‌ । ६६१

ग्रहीष्यतेऽस्येति समजसं स्या-
न क न $
दछोकिंके शब्द इदं हि युक्तम्‌ ॥ ९५ ॥
न चेति । मायाशशब्दस्तु नाटोकिक इव्यर्थः ॥ ९५॥
अ० टीऽ-- नन्वेवं छोकं मायाया अज्ञानवेऽपि बेदे ततोऽन्यत्रैव मायाश्ञब्दन्युत्परतति-
युक्ता समभिव्याहतैः सवैज्ञादिशव्दैमौयायाः सम्श्वरवादिघटकत्वावगमादज्ञानस्य तदयो-
गादिवयाज्डक्याऽऽह--न च प्रसिद्धेति । न च समञ्सं॑स्यादियन्वयः । यद्यपि
प्रसिद्धाथैपदसमभिव्याहाराद्वेदे पदन्युतपत्िग्रहो वतेते तथाऽपि सायापदस्यास्य न॒ तथा श-
्तिप्रहः समञ्जसोऽस्य तन विनाऽपि लोक शक्तिग्रहोपपत्तेरियर्थः । तत्रास्यायन्ताटौकि-
कत्वामावादिति देत॒माह--अलो किक इति । युपाहवनीयादिशब्द इरः ॥ ९५ ॥
सु° टी °एतदेव व्यनक्ति--
अयं तुं मायेति न शब्द्‌ एव-
च (न न
मलोकिको रोकिक एव तस्मात्‌ ।
यदथवाची जगति प्रिद्ध-
स्तमेव पेदेऽपि स वक्ष्यतीह ॥ ९६ ॥
अयं धिति । नापं य॒पादिशब्दतुल्यः किं तु लोकिक एवेत्यर्थः,
दलाककं शब्द इदं हं युक्तम्‌ ॥ ९५ ॥
न चेति । मायाशशब्दस्तु नाटोकिक इव्यर्थः ॥ ९५॥
अऽ टीऽ-- नन्वेवं छोकं मायाया अज्ञानवेऽपि बेदे ततोऽन्यत्रैव मायाश्ञब्दन्युत्प्रतति-
युक्ता समभिव्याहतैः सवैज्ञादिशव्दैमौयायाः सम्श्वर्वादिघटकत्वावगमादज्ञानस्य तदयो-
गादिदयाश्क्याऽऽह--न च प्रसिद्धेति । न च समज्ञसं॑स्यादियन्वयः । यद्यपि
प्रसिद्धाथैपदसमभिव्याहाराद्वेदे पदन्युतपत्तिग्रहो वतेते तथाऽपि सायापदस्यास्य न॒ तथा श-
्तिप्रहः समञ्जसोऽस्य तन विनाऽपि लोक शक्तिग्रहोपपत्तेरियर्थः । तत्रास्यायन्ताटौकि-
कत्वामावादिति देत॒माह--अलो फिक हति । युपाहवनीयादिशब्द इसर्थः ॥ ९५ ॥
सु° टी एतदेव व्यनक्ति--
अयं तु मायेति न शब्द एव-
च (न न
मलोकिको रोकिक एव तस्मात्‌ ।
यदथवाची जगति प्रिद्ध-

स्तमेव पेदेऽपि स वक्ष्यतीह ॥ ९६५ ॥

4 [4 क क [क
न्णेन्करनृना | (भ ~ }; शन्कर क, कन्वो बागुक्र (क्योक्ो क, शा कन्त ण्यक अ आती अविक अ कुतः ^ च शन ~ ह क" नगृ अयो किकः ~ अ कन्या ~ च) $,

२३ तृतीयोऽध्यायः | संक्षेपशारीरकम्‌ 1 ६६३

( ज क वि क के
अज्ञानं जडशाक्तेमान्नवपुषा सवेश्वरस्यष्यरते
४ क 9 (न ष
सवेज्ञपवविरोधि तन्नं च भवेदुक्तपकारेण नः !*
+भ (4 ¢ न्द
सवज्ञश्वरसश्रया भवतिं सबज्ञानमाया श्रुता
क हत्‌ क कष 9 न्द (न 1
तस्मादुद्धिदिवेति वर्णनमिदं वेषम्पदुष्टं तव ॥ ९९ ॥
अज्ञानमिति । सर्वज्ञवेति । अज्ञानस्य स्वकायोन्तःकरणद्रारेव किंविञ्ज्ञ-
तासंपादृकत्वं न चेश्वरस्य तद्स्तीत्युक्तेन मार्भेणेत्य्थः । चु तद्यज्ञान-
लक्षणामाबवादज्ञानभिन्नेव मायेत्याज्ञङ्कयीऽऽह-- सवेति । ‹ माया चा.
विद्या च स्वयमेव मवति | तुसिं० त्तर्‌० ९] इत्यारिश्चतावज्ञानालम-
कमायाधा एवेश्वराश्रयत्वश्रुतेर्मेदुप्रमाणामावस्य चोक्तव्वाद्बुद्धयादि-
सहकायंमावादनावरणत्वं न तवज्ञानलक्षणामावादिव्यर्थः ॥ ५९ ॥
अ० दी०--नन्वस्येवत्रापि विरोधो मायायाः सवैङ्ञ्वरत्रादिघटकत्वादङ्ञानस्य
तदयोगादिति चेन्मेवमन्ञानपक्षेऽपि तयोगोपपत्तेर्याह-- अज्ञान मिति । जडजशक्तिमा-
तरवपुपेति विक्षेपशक्तिप्राघान्येनेत्यथैः । उक्तप्रकारेणेति ददितीयाध्याये व्युप्पादितप्रकारेणे.
यथः । तथा च या श्रुतौ सव्ञेभरसं्रया माया श्रयेत साऽज्ञानासिका मयेव भवति
नाज्ञानादथौन्तरमूतेति योजना । यस्मदेवं तस्मत्तवोद्िववितीदं वणैनं वैपम्यदुषठ
विपमोऽयरमत्र दृष्टान्तस्ूवयोपन्यस्त इत्यथः ॥ ९९ ॥
सु° टी०-तथाऽपि नाज्ञानमाच्रं साञज्ञानमार्र मायाताप्रसिद्ध-
रिति तत्राऽऽह-
क € ® क प [क
मायाऽनिर्वचनीयमेव तु तमो मायाविनो गीयते
[| # क [क|
दृष्टणा भ्रमकरण वषयता मापाकता तस्यतु ।
म ^~ क व
त हुस्त्याद्वविकत्पनाषटतवन्मूट शिया जन्त्वा
~ ९. न [$= कज (स 2;
रज्जुं सर्प॑तयेव तद्विरहितं जानन्त्यबुद्धत्ववत्‌ ॥ १०० ॥
मयति । नाज्ञानमाच्चं मायोच्यते किंतु दरष्टभ्रमहेतुमायाविविषयमः
ज्ञानम्‌ । किमत्र मानमिति तत्राऽइह-- तमिति । तं हि मायाविनं हस्त्या-
दिहीनमपि हस्त्यादिमिन्तमिव मूढाः परैेयन्तीत्यर्थः । वाचस्पतिमते तु
जीवाश्रया ब्रह्मविषया अनन्ता अविद्याः | तासरामाभितव्वोपाधिनाऽ-
विद्यात्वम्‌ । तदवच्छिन्ना जीवाः । तासां च पिठितानां विषयिल्वोपा-

~~~“

क, .मिनात०।२ख, हिणं जार ।

६६४ दैःकाद्यसमेत- [ १ तर्तीयोऽध्यायः ]

पिना मायाव्वमर्‌ । तद्विषय ह्वरः । तस्याश्च सत्वायेकेकगुणप्राघान्ये-
नान्तर्याभित्वाद्विकम्‌ । तया चाऽऽरभ्धः साधार्णप्रपश्चः । तस्य वं
स्वाविद्यारग्धत्वमेव स्वग्राह्यत्वे तच्त्रं न त्वन्याविधानारब्धत्वमपि गोर
धात्‌ । अतश्च न सर्वाविद्यारब्धस्थेकेकेनाग्राह्यत्वापत्तिः। एकमुक्तौ च
यावद्ारम्मकनाश्स्थेव द्रव्यनाश्चकत्वाद्रा खण्डपटन्यायाद्रा प्रपञ्चस-
र्वाविराधः प्रपञ्च मेदेक्थभ्रभारिकल्पने गीरवादित्यस्महुरवः ॥ १०० ॥
अ० ठी ०-तथाऽपयज्ञानमात्रेमायाशब्दप्रयोगादशेनात्तत्पयौयत्वमयुक्तमिति चेत्तत्राऽऽह~
मायाऽनिर्वचनीयमिति । द्रघृणां म्रमकारणमनिवैचनीयं तम एवं मायाविनो मायेति
गीयते भ ततोऽथोन्तरम्‌ । यद्वाऽनिभ्ैचनीयं तमेज्ञानं यत्प्रसिद्धं तदेव दरष्टणां भ्रमकारंणं
सन्मायेति गीयते नाज्ञानमाच्मेति योजना । तस्य तमसो विषयता तु मायाविता । तथा चं
मायाविवरिषयं दरूणां भ्मेत्यादकं यदनित्रैचनीयमज्ञानं तन्मायाशब्द्वाच्यमियज्ञानस्यावस्था-
न्तरे मायाश्ञब्दवाच्यतत्त्पयौयत्वादश्चैनं न दोष्रावहमित्यमिप्रायः । प्रतिज्ञातमर्थं साधयति-
तं हृस्त्यादीति । आद्यो वतिप्रयोगो वस्तुढत्तपिश्षः । वस्तुतो हस्यादिनिक्पनारू-
पेणाघटितभपि तदरुेण घठितमिव मृटढाशया जम्तवे। जानन्ति । वव्य्थ खुथ्यति-
तद्विरहितभिति विशेषणेन । वस्तुतो हस्यादिभिकत्पनाविरदितमिष्यथैः । रज्जुं सपेत-
येवेति दषटन्ताथः सष्टः । मृढाशयत्वे स्फुटयति--अवुद्धत्ववदिति । सार्थे भाव-
निदः । अबुद्धमिवापूवैमिवेत्यथेः । यद्रोपसंहते मच्रादे। तं मायात्रिनं तद्विरहितमबुद्धलव-
दज्ञातमिव जानन्तीव्यथः ॥ १०० ॥
सु° टी०-इतश्चाज्ञानरूपत्वमित्याह--
सम्यग््ञानवरेन तं विरहितं हस्त्यादिभिरयलक्षणे
जानीयुस्तदनन्तरं न स भवेद्धस्त्यादियुक्तः पुमान्‌ ।
तेनास्मत्तम एव तत्र विषये मायाऽ्तु मायाविनः
सोऽज्ञातो वयमज्ञकोटिपतिता भायी स्र तेनोच्यते ॥ १०१॥
सम्यन्ानेति । अयिष्ठानतच्वज्ञानेन सकायांया नित॒त्तिदर।नादिव्यर्थः ।
अतश्च द्रृषटज्तानभेव मायिविषयम्‌ । माया न तचवान्तरमित्याह-
तेनेति ॥ १०१ ॥
अ० ठी ०-- मायाविविपयसम्यश्ञानेन अमनिवततेश्च तद्विषयो भ्रम ॒इत्याह--
सम्पगज्ञानेति । यद्रा तद्विरहितभिष्यायुक्तं विशदयति--सम्यग््ञानेति । हस्यादि-
भितिरहितमिति संबन्धः | तस्मदरटूणामङ्ञानमेव मायाविविषयं सन्मायाप्रिनो मये्यच्यते ॥

व

१ ख. मयाम।

[ रेतृतीयोऽभ्यायः ] संकषेपक्षारीरकभ्‌ । ६६५
विषयविषयितसंबन्धादेव छोकिकमायात्रिनो मायानितवमिति सिद्धमिध्युपसंहरति-तेने ति ।
स्पष्टाऽक्षरयोजना ॥ १०१ ॥

प° टी ०--एतदतिप्रसक्तमिति शङ्ते--

1 ति [11 1) .

[ ३तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपकशारीरकम्‌ । ६६५

विषयविषयितसंबन्धादेव छोकिकमायात्रिनो मायानितवमिति सिद्धमिध्युपसंहरति-तेने ति ।
स्प्टऽक्षरयोजना ॥ १०१ ॥

प° ठी ०--एतदतिप्रसक्तमिति शङ्ते--
क

1 ति [11 1) ५

[ रेतृतीयोऽभ्यायः ] संकषेपक्षारीरकभ्‌ । ६६५

विषयविषयित्वसबन्धद्िव ठो किकमायाग्रिनो मायौतित्वसिति सिद्धमिःयपसंहरति-तेतति।

६९६ टीकाद्यसमेतं~ ¶ ६ तृतीयोऽध्यायः }

भ्रास्ती परि । पर्वकषणे द्ूणां म्नमोतपततेः परवमेवायं पुरूषो मन््रादिरक्षणं प्रचुरमनेकविधं
शरान्तिनिमित्तकारणं संगृह्य यस्माद्रतंते तेन हेतुनैव पुरुप एर मायावितागोचरा टोक-
रूटिर्खकेप्रतिद्धिरभवदिति योजना । ननु रञ्ज्वादेरपि साद््यादिदरेणान्ञानक्षोभकतम-
स्तीति तत्रापि कथं मायाविलप्रयोगो न भवेदियत आह --- प्रथत्नजनितमिति ।
भ्रन्तिनिमित्तस्य पुरषे प्रयत्नजनितव्वं पुरुषविकेषणेन सुटयति--तज्नीवन इति +
रउञ्वदिरज्ञानक्षोभकत्वमनियतं कदाचिदैवगव्येव तद्धेतुघ्ादयं तु प्रयत्नेन मण्यादिकमज्ञान-
क्षोभक सपाय तेनैव जीघेस्तःपरो वर्तत्‌ इलयतोऽत्रैव लोकस्य मायावितवप्र्िदधिनेतस्र-
यथः । रज्ज्वदिः गुरुपस्य चाज्ञानक्षोभकत्वाविशनेतेऽपि पुरुष एव॒ मायाविवप्रसिद्धि-
रियत्र इष्टन्तमाह--यद्र दिति । परित्राजकानामपि ब्राह्लणलवाविशेषे तान्विहाय
यथा गृहस्थादिषवेत ब्राह्मणताप्रतिद्धिरमवपेत्रयण्यजायमिमानस्य प्रयत्नेन धारणा-
दियथः ॥ १०३ ॥

सण त०--मवत ननोकेप्जामे मायान्नन्दम श्रतिसयत्रगनस्य त किमा

६९६ टीकाद्यसमेतं~ { ६ तृतीयोऽध्यायः }

भ्रास्ती तरि । पर्वकषणे द्टूणां म्नमोतपततेः परवमेवायं पुरूषो मन््रादिरक्षणं प्रचुरमनेकविधं
शरान्तिनिमित्तकारणं संगृह्य यस्माद्रतंते तेन हेतुनैव पुरुप एर मायावितागोचरा टोक-
रूटिर्खकेप्रतिद्धिरभवदिति योजना । ननु रञ्ज्वादेरपि साद््यादिदरेणाज्ञानक्षोभकतम-
स्तीति तत्रापि कथं मायाविवप्रयोगो न भवेदियत आह - प्रयत्नजनितमिति ।
भ्रान्तिनिमित्तस्य पुरुप प्रयत्नजनितत्वं पुरुषविशेषणेन स्छुटयति--तज्नी वन इति +
रञ्ञ्वदिरज्ञानक्षोभक्त्वमनियतं कदाचिदैवगव्येव तद्धेतुल्लादयं तु प्रयत्नेन मण्यादिकमज्ञान-
क्षोभक सपाय तेनैव जीघेस्तःपरो वर्तत्‌ इलयतोऽत्रैव लोकस्य मायावितप्र्िदधिनेतस्र-
यथः । रज्ज्वदिः गुरपस्य चाज्ञानक्षोभक्वाविशनेतेऽपि पुरुष व॒ मायाविवप्रसिद्धि-
रियत्र इष्टन्तमाह--यद्र दिति । परित्राजकानामपि ब्राह्लणलवाविशेषे तान्विहाय
यथा गृहस्थादिष्वेव ब्राह्मणतप्रसिद्धिरभवतेत्रह्ण्यजादयमिमानस्य॒प्रयलेन धारणा-
दियधः ॥ १०३ ॥

स० त1०--भवत नोकेऽनामे मायान्नव्दर श्रति्रचरतस्य त किमा-

६९६ दीकाद्यसमेतं~ { ६ तृतीयोऽध्यायः }

उदत्ीत्रि । एवश्वण दष्णां भ्रमोत्पत्तेः परवमेवायं परुषो मन्त्राटिलक्षणं प्रचरममेकाविधं

(रे तृतीयोऽग्यायः ] संक्षेदशारीरकम्‌ । ६६१

ववि तवी

ख° टी ०--ज्ञाननिवत्थ॑त्वाद्‌पि तपेरेकतं मगवतेवं दशितमि-
व्पाह--

ज्ञानं निवत॑कमापि द्वितयस्य तस्य

भीतागतः करुणया भगवानुवाच ।

तेनापि तच्छमिदमेकमिति भतीति-

रान।यते कथितलक्षणतुत्यभावात्‌ ॥ १०९ ॥
ज्ञानमिति ॥ १०९ ॥

अर टी०--तथा ‹ ज्ञानेन तु तदज्ञानं यषां नाशितमात्मनः ' । [ भग्गी° ५।१९]
£ मामेव ये प्रपयन्ते मायामेतां तरन्ति ते । [भगी ० ७ । १४ ] इति च श्रीभगवघ्पा-
देम।याज्ञानयोस्तचज्ञाननिवत्य॑लामिधानाचाज्ञानमाययोः स्वरूपमेदो नास्तीति गम्यत
इयाह- ज्ञानं निवर्तक मितिं । तस्य द्ितयस्यापीति संबन्धः । कथितलक्षणेति ।॥

विश्नमहेत्वनिव॑च्या शक्तिमीयाऽज्ञानं चैतदेवेति कथिरक्षणतुल्यभावादिप्यथः । यद्वा ज्ञाना-
वृरकत्वतच्चज्ञाननिवत्यैतरूपटक्षणसाम्यादिय्ः ॥ १०९ ॥

सु° टी०--मगवद्राक्यमेव विमज्य द॒श्ञंयति--

नाहं प्रकाश इति तावदनेन माया

ज्ञानेन चाऽऽवृतमितीतरदप्यभाणि ।

मामेव ये तु परमं पुरुषं भ्रपन्ना

ज्ञानेन तु प्रभुतिना च भिया निवृत्तिः ॥११०॥

नाहमिति । " नाहं प्रकाशः सर्व॑स्य योगमायासमावरतः ` [मर गी०७
२५ ] इत्यनेन मायाऽऽबरणमिति । ° अज्ञाननाऽऽवतं ज्ञानं तेन मुद्यन्ति
जन्तवः ' [ भ०र)० ५।१५ | इत्यनेन चाज्ञनमावरकभमाणि। किं
तदितरदिति तच्राऽऽह-ममेपपि । ^ मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां
तरन्ति ते ' [म० गी० ५। १४ ] ^ ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमा-
समनः ' [म० गी ०५।१६ | इत्यादिना ज्ञाननिव्य॑त्वम माणीत्यथः॥ १ १०॥

अ० टं ०-- मायाज्ञानयोरावरकतवेन तचक्ञाननिवप्य॑तेन च पृवैश्छोकयोरध।दुक्त-

क~

न्येव भगवद्राक्यान्युदाहरति--नाहमि ति । ‹ नाहं प्रकाशः सवैस्य योगमायासमा-

~~ अर

१ क. ग, प्रयत्नाज्ज्ञाः ।

६७० # रीकाद्थसमेतं- ९ ३ तृतीयोऽध्यायः }

वृतः › [म० गी ०, ७ | २५] इत्यनेन तात्रन्मायाऽभाणीति` संबन्ध; । ‹ अज्ञानेनाऽभ्तं
ज्ञानम्‌. । [भ० गी ०५।१५] चकारात्‌ ‹ अवजानन्ति.मां मूढाः › [म°गी ० ९।११॥
इति चेतरदज्ञानमप्यभाणीति योजना ।. आवरकत्वं मायाज्ञानयोरुदाहय ज्ञाननिवत्यत्नमपि
तयोभ॑गवदुक्तमुदाहरति- -“ मामेव. ये, प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते' [म५ गी० ७१४],
° ज्ञनिन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः › [भ० गी० ५.। १६] इतिप्रमृतिनेः
स्यादिवाक्येन धिया तचज्ञानेन मायाज्ञानयोनिवृत्तिश्वाभाणीयधः ॥ ११० ॥
० टी०-नन्वावरकत्वज्ञाननिवत्यत्वाविदे५ऽपि नानयोरभदा
मावामावरूपत्वादिति रेत्त्राऽऽह-
ज्ञानस्य भरागभावादपरमभिहितं प्र्यगन्ञानभेत-
त्संसारव्याधिवी जं कथितनयवशदेव वुध्यस्व बुद्धया ।:
ज्ञानेनाज्ञाननाशं कथयति भगवानेष गतागतः स-
नन ज्ञानास्रागावक्षय इति घटते ' तत्षेये तत्पसूपेः ॥१११॥
ज्ञानस्येति। ना मावस्याऽऽवरकत्व मिव्युक्तत्वा द्धावरूपमेव बुध्यस्वेत्यथः।
नापि ज्ञान निवत्यत्वमप्यमावस्पेत्याह--न ज्ञानादिति। तस्य इति । षष्ट्यर्थे
सप्तमी । तव्पसूतेरिति भावप्रधानं तंद्चयस्य तवस्‌ तित्वा दित्व्थःः।
स्वप्रागमावनिवृत्िरूपमेव ज्ञानमिति मावः॥ १११॥
अ० ठी ०--एवमन्ञानमाययेरेकताभेधानान ज्ञानाभावमात्रमज्ञानमिति च भगव"
दचनप्रामाण्यादेव निर्यत इत्याह--ज्ञानस्य प्रागमावादिति । कथितनयव-
दादियेति भगवद्राक्योपचदितोक्तयुक्तिकदम्बादित्यर्थ; । भगवताऽज्ञानस्य॒ज्ञाननिवव्यै-
त्वाभिधानाच तस्य ॒ज्ञानामावान्यवकिदधिरियाह-- ज्ञानेनेति । ‹ मामेव ये प्रपयन्ते
मायामेतां तरन्ति ते ' [भ०ग)०७। १४] इति ज्ञानेनाज्ञानहानि गतागतः सनष
भगवान्कथयतीव्य्थः | कथमन्ञानद्यैतावता ज्ञानप्रागमावान्यतिद्धिस्तस्य स्वप्रतियागि-
निवर्व्यलवादिति चेन्मैवं तदसंमवादियाह--न ज्ञानादिति । अयमथै--अभावत-
त्तियोगिनोरेकतरैकदा विरोषादयौगपयं तावन संभवति । तथा च विद्यमाने प्रागभवे न
तस्प्रतियोगिनः संभवः । न चानुपन्नोऽरन्धात्मक्रश्च प्रतियोगी खप्रागभावं निवतेयेत्‌ ।
[अन्ययोस्तु पक्षयेनै ज्ञाननिवलतवं भिरोधाभावात्‌ |] अतो निवृते प्रागभावे तस््रपियोगिनः
्रसतिर्वक्तव्या प्रागमावप्रतिये'्युत््ोयोगपद्यं॑वा॒ तयोरेकं वा वक्तव्यं स्ेथाऽपि
न ज्ञाननिवर्यस्तव््रागभाव इति ज्ञानप्रागभावादन्यदेवाज्ञानपदवाच्यं ङन्धालभकेन ज्ञाने
निवत्थ॑त इति युक्तमभावान्यलमज्ञानस्येपि ॥ १११ ॥

= -~---------
[0 ४

१क. ग. °ते युक्तितः प्ेपतोऽस्प ।

3 तृतीयोऽध्यायः} सेक्षेपश्रीरक१,१ ६७
शयु टी- प्रासङ्गिकं समाप्य प्रकृतमुपसहरति--
मायामात्मतः समस्तमभवत्स्वमे प्रसिद्धे दशः
कतुतवादि तमोमयं वितथमेवाज्ञानमाज्ं यतः ।
तस्मानागरितेऽपि चेतदभवत्स्वाभाविकं यप्पुन-
स्ताृकषं तव सधदेव तु भवेत्स्वपेऽपि चेतन्यवत्‌ ॥ ११२ ॥

माथामात्रमिति । स्वामाविकत्वे बाधक्माह-- यत्पुनरिति । ताव्रृशं स्वामा-
विकं कतृत्वादेः स्वामाविकते स्वपरेऽप्यट्वुत्तिः स्याञेतन्यवदित्यर्थः
॥ ११२॥

अ० टी०--एवं प्रासङ्गिकं सूत्रकारस्य मायराब्दप्रयोमृङृलयं प्रदश्यं॒॑प्रकृतमेब
कातस्येनानभिव्यक्तस्वरूपलेन स्वभत्िथ्यातमुक्तमुपसंहरति--मायाम।त्रमिति। दश
मात्मनः सपने प्रसिद्ध कर्तृत्वादि समस्तमत उक्तयुक्तेर्मायामात्रे तमोमयं वितथं मिध्येवा-
भवद्यतोऽङ्ञानमात्रमिति योजना । यथा स्ाप्रस्य कवैत्वादिव्यवहारस्याऽऽगमापायिला-
न्मायातमेमत्रघं तथा जागरितेऽपि कतखप्रमुखस्य व्यवहारस्य मायामयलरमेव न
स्वाभाविकत्रमिसेतस्सिद्रमियाह --तस्मा दिति । एतद्भवक्ततृखादि मायिकमिेतसिद्ध-
मियर्थः । स्वामाविकलये दोषं वदन्मायामयलं द्रटयति -स्वा भाविकं यत्पुनरिति ।
यदि 'पुनदियिथः । तादक्षं तादृशं कतुलादिलक्षणे तवाऽऽमने यदि पुनः स्वाभावि
भवेत्तदा चेतन्यवदे स्वप्रेऽपि सुपुप्िप्रखयमुक्तिष्वपि भवेन च भवति जग्रद्यवहारस्या-
वस्थान्तरे व्यभिचारादत आगन्तुकलान्मायामयमेव सर्थं॑व्यवह्‌रजातं न स्वाभाविक.
मित्थः ॥ ११२ ५

सु० दी०-कादाचिक्कमपि स्वामाविकमस्तु पक्रामघटगतरक्तत्व-
इयामत्ववदिति चेन्न विकारिणि तत्समवेऽपि कृटस्थात्मन्यसंमवादि-
त्पाह--
सत्प्प्यलुप्तचिति ययि नासि कर्तृ
भोक्तृभ्रमातृमुखमन्यदपीह किंचित्‌ ।
जाग्रदशावगतमप्यसिलं न तत्ते
स्वाभाविकं भवितुमुत्सहते विरोधात्‌ ॥ ११३ ॥

१ क, भरेव्िः।

६७२ धिकादेयसमेत~ [ ३ तृतीयोऽष्यायः ]

सल्यपीति । नं द्यटुप्तविप्रैपस्याऽऽगन्तुंकं कतृत्वादि सहजं स्पादि-
त्यर्थः ॥ ११३ ॥
ज० टी°--ननु किमियागन्तुकत्वमत्रेण मायाभयत्भा्मनि कर्तुतदिरिष्यते कादा-
चित्कतवेऽप्यभङ्यामत्वादिवहपरमायेतवेऽपि विरोधाभावादिति चेन्मेवमातमनः कूरस्थतेना-
परिणामिष्वादियाह-- सत्यपीति । यत्राऽऽगन्तुकधर्मयोगः पारमार्थकस्तत्र धर्मिण-
मवित्य म धमंविमावतिरोमावैौ पूवरूये स्थिते तत्र रूपान्तरासंभवासूवरूपस्य चाऽऽ-
श्रये विनाश्चयोगादिति प॑रिणामिनः सावयवस्य द्रव्यस्य स्यादागन्तुकधर्भयोगिखं पार-
मार्थिकं न कूटस्थस्य यतस्वभ्यदुपतचिति कूटस्थचित्छरूये सयपि यथावस्थितेऽपि
यत्कतृत्वा(त) प्रमुखं कयेकारणमोश्यभोगप्रमेयंप्रमितिरूपमन्यदयप्यापिदैत्रिकादि जाग्रदडा-
चगतमप्यखिङ व्यवहारजातं नास्ति । ययि स्वरूपेण सलयपि लां व्यभिचरतीति
यावत्तत्ते तव स्वाभाविकं भवितुं नोप्सहत्त विरोघादवभिचारिणो घर्मस्य धर्मखभावत्-
विरोधादिति योजना ॥ ११३ ॥
सु° ठी०--कथमिति चेरस्वामाविकस्यानागन्तुकत्वेन व्यात्तरिव्याह-
स्वाभाविकी हुंतभ्ुजः खल नोष्णता तं
जातु प्रमृति न तामपि जातवेदाः ।
एवं भवन्तमपि जागरित।परभ्धं
स्वभे भवानपि च जागरितं न मु्रेत्‌ ॥ ११४ ॥
ख्वाभाविकीति। यथोष्णता बद्धं न मुश्चव्येवं जागरितमपि भवन्तं न
व्यमिचरेदित्यर्थः॥ ११४॥
भ० ठी०-ययस्य स्वाभाविकं तन्न तस्याऽऽगन्तुक यथाञ्ररष्ण्यमिति स्वामाव्रिक-
स्यानागन्तुकसेन व्याप्तिं दरेयजुक्तविरोधं सुटयति--स्वामाविकी हूतमुज
इति । एवं इतभुज उष्णतावद्यदि तव॒ जागरित कतताप्रसुखं स्वाभाषिकं स्यात्त
जागरितोपटनच्धं स्वप्नेऽपि भवन्तं न मुेत्‌ । भवानपि च जागरिते न मुञ्ेन्मुञ्चति च
भवान्छमने जागरितं जागरितं च भबन्तमियतो न ततव स्वामाविकं कतृलादीसर्थः॥ १ १४॥
सु° दी ०~--नयु न मुञ्वत्येवाऽऽत्मा जागरितं ‹ यानि दयेव जाग्यत्प-
इयति तानि सततः ' [ बृह० ४।३। १४ ] इति शरतेरजागरोपटन्धाना-
मेष स्वपने दुश्यमानत्वा दिति वेत्तत्ाऽऽह-
[य्‌ १
स्वभे न जागरितमसित मृषात्वहेतोः
स्वस्य सत्यमिति जागरितं वदन्ति ।

क, ग, "षा चैर ।

{ \ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्चारीरकम्‌ । ६७३

. स्वमस्य वाधनवलादनुतत्वमुक्तं
तस्माचिदेवं तव रूपमतोऽन्यदा्तमर्‌ ॥ ११५ ॥

स्वपर इति । अनृतलवेति । स्षप्ने जागरितवद्यवहारस्य मायामाच्रत्वेनोक्तला-
ि्र्थः । ननु जागरस्थापि मिथ्यात्वं तुल्यमिति तजराऽऽह--सलमिति ।
बह्म्ञानासूर्वे बाधामावाद्यंबहारिकं सत्यतभेस्तीत्यर्थः । स्वप्रस्तुन
तथा बाध्यत्वाईत्याह--स्वपरस्येति ॥ ११५ ॥

अ० ठटी०-ननु सत्ति भ्यमिचारे कर्तृ्वदेरस्वीमाविकता स्यात्स एवे नास्यत
एव भवन्तमिदौयुक्तमसंगतमियाशङ्क्योक्तं व्यभिचारमुपपादयति--स्वप्ने न जाग-
रितमस्तीति । कुतो नास्ति तत्रापि जागरितवदेव व्यवहारद्शनादियत भाद--
मुषात्वहेतोः स्वप्रस्पेतिं । अदृतघ्वहेतोश्ति वा पाठः । स्ठप्रस्य मूषां छोकप्र-
सिद्धं प्रागुपपादितं स्मतन्बमिय्थः । ननु जागरितस्याप्यनृतत्वं तव तुल्यमिति चेष्सतयं
तथाऽपि न्यवहतुंलोकदृष्टया तत्रानृतत्प्रसिद्धषभावात्सयत्वस्थेव प्रसिद्धेः सयं जागरित-
मियाह-- सत्य मिति । जागरितं वदन्तीति श्वमेऽनृतत्वहेष्वसिद्धिमाशडक्याऽऽह--
स्वप्रस्येति । बाधनबलाद्खवहतृणामेव व्यवहारकाठे बाधितलप्रतीतिबटात्छप्नस्यानृत- `
ववमुक्त जगस्ति तदद्रोनात्सयं जागतं वदन्तीति चोक्तमिति योऽयम्‌ । यस्मादेवं घ्वयि
कतृत्वादिसंसारघमे आगन्तुकत्वान स्वाभाविकस्तस्मात्सदेव कूटस्थशुदधनचित्सदानन्दरूप
एव ववमियुपसंहरति- तस्मादिति । अतशिदरुपादन्यखयि प्रतीयमानमात विनाशि न
स्वाभाविकमिय्थैः ॥ ११५ ॥

ख० टी०-ननु प्रमाच्ादिप्रिपश्चस्य मिथ्यात्वे तस्य बह्मज्ञानसाध-
नत्वं न स्यादित्याशर्क्य ‹ सूचकश्च हि ` ( बह्म०सु०२।२।४)
इत्यादिन्यायमेब स्मारयति--
स्वभोपरुग्पमसिरं वितथं तथाऽपि
तल्सूचयत्यवितथं परमाथवस्तु ।
जाय्रहशावगतमप्यनृते तथाऽपि
तद्त्तदप्यवगतिक्षममेव भन्न: ॥ ११६. ॥
घभोपम्बमिति ॥ अवितथं स्वप्रहषटबाधितविलक्षणम्‌ । परमार्थवस्तु
ष्यवहारसमथंशदिरूपम्‌ । स्वप्रस्यासत्यस्यापि सस्यबोधकत्ववज्नागर-

स्यापि बह्मधीहेतुखमिष्यथः ॥ ११६ ॥
५५

६५४ टीकाद्वेयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः 1

अ० टौ०--यदि जागरितमपि व्तुतोऽसयं तहिं तस्य तच्क्षानहैत॒तरमपि न
स्यादिव्यश्चङ्कय ‹ सूचकश्च हि श्रुतेराचक्षते च तद्विदः › [ ब्र° सू० ३।२।४]
इति सूतरोक्तन्यायमभ्रित्य स्वरूपतो मिथ्यामूतस्यापि सयाथेबोधकतवं न विरुद्मिचयुत्तएमाह-
स्वप्र।पलध्धमखिटमिति । निगदल्याल्यातं पद्म्‌ ॥ ११६ ॥

खण ठी०-ननु जागरस्य मिथ्यात्वे बाधः स्यादुबापे वा स्वप्र
स्यापि न स्यादित्याशङ्क्य सत्यमात्यन्तिकबाधो न दयोरप्यस्ति

क ०

मवति तु क्षिप्रोपरमास्स्वप्न धाधबुद्धिरिति पोहिमा्रेणाऽऽह-
स्वभभरमोऽपि सुरुतादिनिवन्धनतवा-
त्तावत्परिस्फुरति यावददृष्टमस्ति ।

क्षीणे तु तत्र यमेति जगन्निदने

गदि तमस्यनुषषाव्गते भरतीचः॥११७॥

स्प्रभ्रम इति । कर्मणामल्पमहताम्‌' इति न्यायेनाल्पसुकृतादिनिमित्त-
व्वादृल्पकालं स्फुरतीत्य्थः \ नन्वेवममन्ताहष्टारब्चयोर्जायत्स्वप्रोनि-
व्याचुधृत्तौ सुपुष्ट्य मावः स्य।दित्या्ञङ्कयाऽऽह क्षीणे विति । तच्राहृष्ट
क्षीण इति सबन्धः । अहष्टपरवाहानन्त्येऽपि भ्यक्तिरूपेणा नित्यत्वास्स्व-
प्रजागरप्रदकर्मव्यक्तिनाश्ञे तयोनाज्ञादुत्तरमोगप्रव्‌कम।सुद्रोधे मध्ये स॒षु-
प्वुपपात्तिरित्यर्थः ॥ ११७॥

अ० दी०--ननु स्वप्रजागरितयेोर्थदयनृततवं स्वरूपतस्तुल्यं तहिं कं विशेषमाश्रिय
व्यवहारे तयोगरुषात्सयल्वाभ्यां वेषम्यमुक्तमिति चेत्तत्राऽऽह-स्वप्रभ्रमो ऽपीति ॥ अपि-
शब्द जाग्रृ्न्ताधः । अयमर्थः-यथा जागरितं पुण्यपुण्यकर्मनिबन्धनं तथा खपरोऽपि
तनिबन्धन एवेति समानं यद्यपि तथाऽपि जाग्रदवोगो यथा जावञ्ज॑ीवमेकेनैव शरीरेण
निवैधनीय इति जन्मादिमरणान्तं तदारम्भककमेणामनुपरमो नेवं स्प्रभोगहेतुकमंणां
तेषां प्रतिषठप्रं भिननजातीयद्चरीरादिहेतुतायाः कारयैदशेनोनेयवात्‌ । तथा च स्वप्ार-
म्मकयोः सुकृतदुष्कृतयोः क्षुद्रलाधियमेव सका ङकत्वेपरमात्तननिबन्धनस्वक्षस्यापि
क्िप्रमेवोपरम भवतीति सर्वेषां खप्नानां परस्परासंगताथेत्वाब्ववहारकाठ एव तद्वाधप्रतीते-
स्तत्र मृषातवं व्यवहियते । जागरितहेतुकर्मणां यावज्ीवभाविवेनाक्षद्रसरात्लकार्यभोगम-
समाप्यानुपरमास्रतिजागरणं च संगताथलवप्रतीतेस्तस्य बाधितलवाननुभवाल्चवहारे तस्य

१, ब, 'गतप्र।

( ३ तृतीयोऽध्यायः ]. सक्षेपारीरकम्‌ । ६७५

सव्यत्यमिष्यते. । सुपु स्वप्रवज्जागरितस्पोपस्मेऽपि पुनर्जागरितान्तरस्य पू्वप्रारन्धक-
मेशेषफवात्परस्परसंबाद इति विशेषेोपपतेरिति । एषाऽक्षरमोजना यावसुकृतादिरूपमद-
मस्ति तावस्वप्रभमोऽपि परिस्फुरति जाग्रहसुक्ृतादिनिबन्धत्वात्‌ । यथा जाग्रद्रमो याव-
सर्मक्षयमनुवतेते. तथा स्प्नमोऽपीयविरिष्टं कर्मणश्चराचिरोपरमनिबन्धनं तु वेषम्ध-
मियथेः । कर्मक्षयादुपरमं खप्रजागरिपियोः स्वकारे लममात्रं, न बाध इाह--
क्षीणे लिति । तत्र तसित्खरेतुकर्मणि क्षणे तु जगनिदनि गदे तमक्षि जगरि-
तवल्छघ्रऽपि ठयमेति । किटक्षणे तमसि प्रतीचः प्रत्यगात्मनोऽनुभवावगते साक्षिमात्र-
सिद्धे समास इत्यथैः । स्वप्नजागरितयोः; साक्षाद्राधः प्रत्क्तखनब्रह्मावगमदिव । ततः प्राक
कारणे लयमत्र. तत्रापि मिषः स्प्नानामसङ्गानां क्षद्रत्वा्च बाधितलन्यवहारस्तप्नेपरीया-

ग्रस्तं तदभाव इते भावः । अस्यापरा व्याख्या स्वप्रवल्स्रूपतो मिथ्यावेऽपि जाग^९
तस्थ भृमावगतिक्षमवं. संभवति खप्तद्य सत्या्थ॑सुचकत्व दित्युक्तम्‌ । तत्र स्रूपतोऽसत
स्वस्येव तावत्कथं सत्याथेसुचकत्रसंभव इत्याशङ्क्य तस्यापि जागरितवुण्पापुण्य-

।नबन्यनवानालयन्तासच् परमाथ द्रलक्षणलानप्रायेणव मेध्या. वेव।श्षतं सद्स।६्-
छक्षणलस्येव मिध्याशब्दाथवादियमिप्रेयाऽऽह --स्वप्रभरभोऽपीति । अक्षरः
पूमैवत्‌ ॥ ११७ ॥

सु° ८1०--तथाऽपि क्षणिक्रायाः कथायाः कथं स्थावस्वप्रजागर-
कारणत्वमिति चेत्त्राऽऽह-

निष्पादितां सकटकारकषगसाध्या.

सण कारकणणेन सहैव तावत्‌

तिष्ठक्किया परमसृक्ष्मतयेक्ष्यमाणा

सर्वश्वरेण, पुरुषः फलमत्ति यावत्‌ ॥ ११८ ॥

निष्पादितेति । स्थलदपेण हि क्षणिका क्रिया सृष्घमास्मनाऽतुस्थायिनी

लतश्च सृष्ष्मात्मना सवेकारकेः सहेव तावाततिषठेयावस्पुरुषः फलमत्तीति
सबन्धः । तत्र हेतुः- निष्पादितेति ।, फलां निष्पादितत्वादित्यथः ।
कारकैः सहावस्थाने हेतुः--सक्टेति । कथमवेतनायाः क्रियायाः
फलद्‌तृत्वं त्राऽऽह-- ई्यमणेति । द्षितेश्वर एवानुरूपं फलं द्दात
त्यथः ॥ ११८ ॥

१ ख. ध, शरणम ।

६७६ ठीकाद्यसमेतं- [ ६ तृतीयोऽम्यायः

० टी०-- ननु यावददृ्टम॑सति तावत्वरिसपुरती ययुक्तं कमणः क्षणमात्रापवर्गिणः
फठोपमेगपर्यन्तमवस्यानासंभवादिति चेनेष॒दोषस्तस्यापूवासनाअस्थानसंभवादियाद--
निष्पादितेति । पुरुषेणाधिकाशिणिा निष्पादिता यागादिक्रिया परमसूक्ष्मतयाऽतिु-
ष्मह्पेण तावच्तषठेदिति क्रियाकारक्योजना । यत॒ इयं सकठकारकवर्गेण चस्पुरोडाश-
मासाज्यादिना साष्याऽतः सर्वेण तेन कारकगणेन संरैव यदा्चिता क्रिया निष्पन्ना
तैराश्रयैः संहैव सुक्ष्मतयाऽपृवोमना तिष्ठेदेय्थः । एतेन क्रियायाः प्रिणामासंभवाद-
वस्थान्तरपिक्षावस्यानानुपपत्तिरिति शङ्का निरस्ता वेदितन्या । क्ियत्पयन्तं॒तिष्ठेदिति
तदाह--यावत्‌ पुरुषो यजम्न; फलमत्ति भुङ्क्ते तावत्तष्ठतीव्यथैः । ननु कथं
स्वाश्रयैः सह नष्टस्य कर्मणस्तावदवस्थाने न॒ स्वभावविरोधादिति चेत्तत्राऽऽह-क्ष्य-
माणा सर्वश्वरेणेति । एतदुक्तं भवति--ययपि कर्मोसननमात्रविनाशघ्ठमावादपद.
श्यत्‌ एव तथाऽपि तदाक्षिणा क्मौष्यक्षेणश्वरेण तदनुरूपस्य फलस्य काठान्तरे समरप
णात्तदीक्षाविषयतवेन विपरिवतैमाने सत्कर्म स्वफरभोगपर्यन्तं तिष्ठतीति कल्प्यते । संस्का-
रख्येण च परमेश्वरसा्तिकं सत्तिष्ठतीति स्वैथा कमणः फ्हेतुताया वेदेन बोधितता-
यथा तस्य फएलानुकूढता भवति तथाऽवस्यानमङ्की क्रियत इति ॥ ११८ ॥

सु° टी०--जाग्ररस्वप्रयोरज्ञानकायंलाकथं कर्मफटलमिति बेतत-
च्ाऽह-
स्वश्व जागरितमप्युभयं तवेव
मोहपरसूतमपि कमफल विभाति ।
कर्मक्षये तदवि परमात्ममाया-
माभित्य सू्ष्मवतिष्ठत एव टीनम्‌ ।। ११९ ॥
स्वेति । ^ पुण्यः पुण्येन ` [ बृह०४।४।९] इत्यादिश्तेर्बि-
चित्रत्वाच्च कर्मफटत्वमपीत्यथः। तदहं कव कारणमस्तु किमन्ञानेनेति
तज्ञाऽऽह~क्मंक्षय इति । कर्मनिपित्तकारणमुपादानापेक्षायामात्मनः कुट-
स्थस्पापादानत्वासं मवात्तन्निरवाहकमज्ञानमपि कल्प्यत इत्यर्थः॥ ११९ ॥
अ० ट ०~-नन्वेवंसति स्वक्षस्यापि न श्रान्तिं कमानुरोधिलाजाग्रददिति चेन्भेवे
जाररितस्यापि स्रानितिवाद्भान्तितेऽपि कर्मफललाविरोधादियाह--स्वप्रश्चेति । कम॑-
फं विभाति व्यावहारिक्या दृष्टवेति शेषः । एवं तहिं करमफरत्वातसंसारस्य कमेक्षयाश्षय
इति ज्ञानवैय्वं स्यादिति चेननेयाह--कर्मक्षय इति । तदखिटं जाग्रतखक्षग्यवहार-
गोचरतामापनं संसालातं कर्मक्षये एक्भोभेन क्सविनाशे सति परमाममायां स्वमूक्का-

[ २ तृतीयोऽप्मायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ । ६७७

रणमाकनित्य तत्र खीनं संस्काररूपतामापनं सतसूषषमे यथा स्यात्तथाऽतिष्ठत रव ॒नात्य-
न्तमुच्छिदयतेऽतो न तच्वज्ञानवैयध्य॑मित्यधः । पएतेनार्थान्ोहप्रसूततवमपि जा्रस्वप्तयो;
समथितं वेदितन्यमतत््सृतस्य तस्िरछयायोगादिति ॥ ११९ ॥
घु° टी०- ननु जायस्स्वक्नयोरक्ञातात्मटीनस्वे प्रसाणामावाक्किम-
ज्ञालकल्पनयेति तत्राऽऽह--
[^ स क
उत्थानाटङ्गरृतकल्पनयतदव्‌
विज्ञायते न तु तथाऽवगतं तदानीम्‌ । ,
अज्ञानलीनमसिले जगदस्ति सूक्ष्म
तत्रव नानुभवनादवगस्यते हि ॥ १२० ॥

रतथानेति । निरन्वयनाके पुनङत्थानानुषप्तेरक्ञानर्छीनव्वेनावस्थितिः
छतप्यत हत्यर्थः । ननु सोषुप्ाजुमबादेव तस्सिद्धेः किमनुमानेनेति
तन्नाऽऽह-नलिति । अननुमवमेव दशयति--सेज्गनिति ॥ १२० ॥

स° ध०--ययेवं सुषुततेऽपि संसारस्य प्रयगज्ञानरेषतयाऽवस्थानमस्ति तर्हिं तदाऽ
ज्ञानस्य संसारसंस्कारस्य च विद्यमानत्वात्‌ “ तदभावो नाडीषु तच्छुतेरामनि च ›
[ त्र सू०३।२।७] इति न्यायेन समथ्यमाना प्रयगात्मनो विदयुद्धिरनुपपना
स्यादिति चेत्तत्राऽऽह--उत्थानेति । सुपुप्य पुनरत्थानरूपे यङ्ग तक्कृता या
कटपनाऽनुमानरूपा तयैवेतदेवं विक्ञायते सम्यगन्यवधानेन ब्रह्मसेपन्षते ततः पुनरूथाना-
संमवादस्ति तत्र व्यवधानमिति पुनर्थानात्संसारबीजस्य सुषूप्तावप्यवस्थानं करप्यत इयथः ।
तदानीं सुषुप्तौ तथा नावगतमज्ञानतत्कायसद्धावः सैघुप्तानुभवेन न प्रतीत इलयथैः ।
तथेवयुक्तमेव प्रपश्चयति--अज्ञानलीनमिति । पूक्ष्ममियतः परस्तादितिशब्दोऽष्याहु-
सैन्यः । इति तत्र सुषुप्तावनुभवनाज्नैवावगम्यते दयन्वयः ॥ १२० ॥

सु° टी०-तथाऽप्यज्ञाने लीनमिति कुतोऽन्यत्रेव लीनं कि न
स्यादिति चेत्तत्राऽऽह-

अज्ञानमेव तु तदाऽवगते त्वदीयं

येनो त्थितो वसति नावगतं मयाऽव ।

सुषेन किंचिदपि गाढतमस्यरूवं

क्षिपः समस्तदिषयावगमासमथः ॥ १२१ ॥

१ रु, येनाचिते° ।

६७८ †काद्रयसमेत-- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

ज्ञानमेवेति। अज्ञानस्यानुमवात्तत्परेव्यज्याननुमुयमानस्यान्यस्य कल्प-
नानुपपत्तिरित्यथंः । किमज्ञानान्ुमवे प्रमाणमिति तत्नाऽऽह--येने.
ति॥ १२१॥
अ० टी०--ननु सौपुप्तानुभवोऽपयुत्धित्तस्य परामरंबटात्ताटरश्चः कल्प्यत इति चेत्सत्यं,
सोऽप्यज्ञानमात्रविषय ए न ततोऽधिकविषय इ्याह-अन्ञानमेव विति । तद्रा सुषौ
व्वदीयमज्ञानभेवावगतं च. तत्र छीन. जगदपीति गम्यत इति शेषः । कृतो येन, कारणेन
त्वभुव्यितः सनद सुतेन सुषुप्ते मया रकिंपिदपि नावगतमिति वदसि । गदि तमतति
क्षिप्तो म्नः सन्समस्तविष्यावगमासम्थोऽमृवमिति च, बदस्यतो नाज्ञानातिरिक्त, सुपुपेऽनु-
भूतमस्तःति गम्यत इध; ॥ १२१ ॥
सु० टी०--ज्ञानामावविषयोऽयं परामशं इति चेत्तत्राऽऽह--
अज्ञानमन्र यदि नानुभवासरसिद्ध
नाज्ञासिषं विति कृतस्तव निश्वयोऽभूत्‌ ।
अज्ञानमस्त्यवगतं च सुषुिकलि
तेनेति निशिनु तवानुभवप्रमाणात्‌॥ १२२ ॥

~ =

अज्ञाबमिति | तस्य धर्मिप्रतियोगिज्ञानसापेक्षस्य सुषुप्तावसंमवादुज्ञानष्
ञुमवं विना परामशः कुतः स्यादित्यर्थः । फलितमाह--अज्ञान-
मिति ॥ १२२॥
अ० टा०-- ननु सुषप्तावज्ञानानुभवोऽपि नामत्परामशेस्य विकस्पमात्रलरात्तस्य चाप्र-
माणतवात्सौवुप्ताचुमवकस्पकत्वायोगादिति चेन्मेवं विकल्पस्यापि निमूलप्वायोगात्तन स्मृल-
कल्पनं घटत इत्यभिग्रेय पृवेपयेक्तमेवार्ं व्यतिरेकमुदेणोपपादयति--अज्ञ(नमचे तिं ।
तेन नाज्ञासिषमिति परामरीन कसप्यमानात्तन्मृडात्तवानुभवगप्रमाणान्निविकटपानुभवात्ुपुप्ि-
कऽज्ञानमस्ति तच्वावगतमिति निश्चिनु विश्वसिदहीति योजना ॥ १२२ ॥
सु णदी ०-ननु सुषुप्तावन्ञानानुमवसत्तवे सुधुतित्वं मज्येतेति तत्राऽऽह-
स्पष्टानुूतिविषयो न तमस्तदानी-
मासीदहंकरणहंनतयाऽधुना तु ।
[ ऋस श [1 [4 क
निष्पाय काय॑मिदमंशमहं न नाने
क क =;
मूढोऽस्मि चेत्यबगतेर्विषयत्वमागात्‌ ॥ १२३॥
सफटेति । तदि जागरेऽपि न स्पष्टमनुमूयतेति वेत्तत्राऽऽह--अधुना
विति । कार्यमहंकारं व्यञ्जकं निष्फायेत्यथंः ॥ १२३ ॥

[ ई वतीयोऽध्यायः] सक्षोपक्ारीरकम्‌ ॥ ६७९

स० टो ०-- नन्वेवं तर्हिं तत्र तत्र॒ माष्यकारादोमौ सुषुप्ते नाभाववचममसंगतं
स्यात्‌ * स्वमपीतो भवति तक्मदेनं स्ठपितीटयाचक्षते घं ह्यपीतो भवति › [ छा० ६।
८ । १ ] इादिश्रुक्िवचनं चेतिचेन्मेवमहंकारोपरागाभावेन सुप्तावज्ञानानुभवस्यास्फुटला-
मिप्रायतवात्त्रज्ञानामाववचनानामियाह --स्पष्ठानुमूती ति । अहंकीरे सति सुपुक्ति-
व्याघातात्तदभावे शाहम्ग इति विरेधाकारेणाक्ञानामिव्यक्यभावाससुषुप्तौ धिद्यमानमप्यज्ञान-
मविदयमानसमं विक्षपामावादिति ततराज्ञानाभाववचनमप्युपपनमेवेयमिप्रायः । अहकारा-
भावदिव सुपुप्तावज्ञामानुभवस्य स्पष्टताभावो नक्षिनानुमवाभावमत्रादित्र लिङ्गमाद--
अधुना त्विति ! जागरण इति यावत्‌। अहमियत्र योऽयं द्दयांशः स इदमशस्तमिदमशं
स्वकार्य निष्पादयाहं न जाने मूढोऽसि चेति स्पष्टावगतेरिंषयत्रमागादज्ञानमिति शेषः ।
तथा च सहैक स्पषटानुभवस्यावदयंमावात्तदभवि चामावादहंक(राभावङृतस्तत्र स्पष्टा-
नुभवाभावोऽज्ञानस्येय्थः ॥ १२३ ॥

सु° ठी०-यदयक्ञानमनुमूतं छषुप्तो कुतो मम तदानी तमो नाऽऽसी-
दिति धारिति वेत्तत्राऽऽह--
एतावता तव तमोऽपि सुषुपिकाटे
नास्तीति बुद्धिरुदिते गुरुभिश्च कैश्चित्‌ ।
स्थाने कविक्कचिदतो द्यमुचयमानं
ग्राह्यं विविच्य भवता विषयं विभज्य ॥ १२४॥

एताधतेति । स्पष्टानु मवामावादित्यर्थः । नन्वाचर्थिरप्ात्मश्युद्धिप्रकरणे
नास्त्यज्ञानं सुषुप्त इत्युक्तमिति चेत्तत्नाऽऽह--उदितमिति । तदप्येतावतेव
न त्वमावाभिप्रायेणेव्यर्थः । ततश्चाज्ञानसच्वासत्यवचनं स्पष्टत्वास्प्ट-
त्वाभ्यां विविच्य ग्राह्यमित्याह--अत इति ॥ १२४ ॥

तथा च प्रकृतदृष्टपनुरोधेन सुषौ तमःखरूपमपि नानुभूतं मयेति या तव दृः
सा तद्नुमवस्यस्फुटत्मदेवेति सिद्धमित्याह--एतावतेति । सहंकरणाभवेन स्पष्टनु-
भवामावमानरेणेयथैः । कैशिहुरभिमाष्यकरादिभिराचारयेश्चेतावतैव कचिः्षचिःप्रयगत्मनों
वि्युद्धिप्रतिपादनप्रकरणे सुपूप्तावज्ञानं नास्तीधयुदितम्‌ । यत एवमतो द्यमज्ञानसद्भाव -
स्तदमावश्ेल्युभयमुच्यमानं विषयं विभ्य सद्धववचनमस्पष्टतया सरूपानुभवपरमभाववचनं
स्वनुभवस्य स्पष्ठत्वामावपरमिति षिषयं विभज्य विविच्योभयमपि वचनं साटम्बनमेव नान्य-
तरेणान्यतरस्य बाघ इति तया प्रा्यमियथः ॥ १२४ ॥

१क. "तानचत०।

&<० ठीकाद्यसमेत- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

सु ° टी *--कि तद्रशर्नदयमिति तव्ाह--
नाज्ञानमस्ति च॑ पुषुिगतस्य पुंस
गाढे तमस्ययमर्‌त्पुरुषः सुषुतः ।
इव्युच्यमानमविरुद्धतया बिचिन्त्य
ग्राह्य वया<नुपषवयुक्तिमिरूपणेन ॥ १२५ ॥
नाज्ञानमिति । अनु मवयुक्तिनिरूपणनोक्तनेत्यर्थः ॥ १२५ ॥
स० ठी०--किं तदहयसुच्यमानमिति तदेवं स्फुटयति--नाज्ञानमश्तीति ।
स्पष्टार्थं प्यम्‌ । अनुभवयुक्यनुरोधेनोभयमविरुद्रतया प्राह्ममिय्थः ॥ १२५ ॥
सु° टी०--कथमेवं ष्य॑वस्थाषगम इति वेतत्राऽऽह-
एवं तमोऽगि न बभुव सुषुिकाटे
भाषान्तरेण पुरुषः प्र एव जीवः ।
निर्वीजतामुपगतः स निरन्वयेन
न्‌ स्पष्टमत्र तमसोऽनुभवोऽस्ति यस्मात्‌ ॥ १२६ ॥

एवमिति । तेरेव ध्यवस्था स्पष्टीकृतेत्यर्थः । माषान्तरेण वचोमद्गध-
स्तरेण चछुषुते जीवः पर एव संवृत्त इत्यादिना । स जीवो निरन्वयेनो-
पाधिसबन्धामावेन निर्बाजतां संसारबीजच्यून्यतामुपगत इत्यपि वाक्या-
न्तर तद्मिप्रायम्‌ । तदेवा ऽऽहृ-- न स्पष्टमिति ॥ १२६ ॥

अ० टी०-लन्यदप्यथेसिद्धं सुषुप्तीवज्ञानामाबवचनमाचायौणामेवमेव योग्यमिव्याह--
एवमिति । जीवः परः पुरष एव संटृत इति भाषन्तरेण शब्दान्तरेण सुषुत्तिकाठे
तमोऽपि न बभूवेति यदाचाय।णामथैपनिद्धं वचनं तदप्येवमवोक्तप्रकासमेवेति योजना । ततैव
वचनान्तरमाह--निर्बाजतामिति । स॒ जीवो निरन्वयेनोपाधिसंबन्धक्रिख्येन नि्वी-
जतां ससारबीजराहित्यमुपगत इति वचनं विद्यमानमपि सुपूप्तावज्ञानं विक्षेपाभावादविद्य-
मानसमम्िंचित्करतवादिलयमिप्रायं ज्ञेयमित्यथैः । सवैत्रोपपत्ति पूर्वोक्तां सारयति--
न स्पष्टमिति । अत्र स्पष्टं तमसोऽनुभवो नास्ति यतस्तस्मादिति योजना ॥ १२६ ॥

छु० टी ०--एवमेव वरद्धव चनान्तरं नेयमिव्याह--
अज्ञानतज्बमतिहीनतया सुषुप्त
शुद्धः प्रोऽसि भगवानसि नित्यमुक्तः ।

[ २ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपक्ञारीरकम्‌ । ६८१

[1 & [॥
कैमश्च कर्मं सकं च तदा कुतस्त्य
[कका ४ क
चितप्रागरेऽनवकरं वयि तायमाने ॥ १२७ ॥
अज्ञनेति । इुघुत्ताचुपाधिहानाद्विञ्चद्धपणवचिदासमनि त्वपिद्घुनः काम-
कर्मादि स्यादित्याद्यथकभित्यर्थः । अनवकरेऽवच्छेवृराहित्‌। अत एव
तायमाने पूर्णे ॥ १२७ ॥
अ० दीर--तथाडन्यदपि केपांचिदाचार्याणां वाक्यमुदाहरति--अज्ञान तञ ति
अनवकरेऽनात्मसंकररहिते खयि तायमनि परिपू्णतय(ऽभिन्यञ्यमान इत्यथैः ॥ १२७ ॥
सु ° ठी ०--एवं तर्हि मुक्तिप्रसङ्ग इति चत्तचाऽऽह-
("कका = ® क 9
आसादहकरणमास्मतमनामत्त
तजाप्रतश्च भवतः स्वपतः सदुःखम्‌ ।
क 9 [अ [क कवि
आनीय दशयति तन्न सुषृतिकाे
[9 [> क ^ €
बीजक्षयादिति भवानतिनिमटोऽभूत्‌ ॥ १२८ ॥
आसीदिति । अहृरूपपरिणताज्ञानं जाय्रस्स्वप्रयोढुंःखबीजं न तत्पुप्ता-
घस्तीति निर्बीजत्वाद्युक्तिरमुक्तिश्चोपपद्यत इत्यथः ॥ इति मवानिति ।
नतु सर्वथा निर्मल हइत्यथः॥ १२८ ॥
अ० टी०--ययेवमष्पष्टतयाऽपि सुपुद्ेऽङ्ञानं तिष्ठति तरिमश्च टीनतया सकं
जगदप्यस्ति तर्हि तत्राऽऽमनो विद्युद्धिः कथमुच्यत इति चेत्तत्राऽऽह--अ।सी दिति ।
आल्मतमोनिमित्तमज्ञानकार्थं यदहंकरणमासीत्ततस्वरखूपतः स्प्रं गतस्य जाग्रतश्च तव॑ सः+
खं सुखं च दुःखं चाऽऽनौयोद्ध।भ्य दरयति । अतोऽदहंकारकञ्चुकेनाऽऽविष्टत्वादेवाञ्
द्विरियञ्युद्धिबीजमहंकारे नाज्ञानस्वरपमात्रमियमिप्रायः । सुपुप्तिकाठे तदहकरणं नाऽऽसी-

(~ 6. [9३

दियहंकाररूपसंसारबीजक्षयाद्ववान्सुपुप्तावतिनिमटोऽभूदिति योजना । अतः सर्बाजघ्य
दुःखस्य तदार्नीमभावात्सयप्यज्ञने प्रयगात्माऽतिनिमेढ एवावगम्यत इत्यथैः ॥ १२८ ॥
खु० टी०- नन्व मावरूपमेवाज्ञानं वृद्धासिप्रेतमिति तत्कथमदंकारो-

पादानमिति तत्राऽऽह--

सदूपमावरणतानुभवादभीष्ट-

मज्ञानमात्मचिति नेशतमोवदेतत्‌ ।

ज्ञानं दिवाकरवदस्य जडप्रकश-

रपं निवतंकमिति प्रवदन्ति षीराः॥ १२९. ॥

८६

&<८र हीकाद्वेयसमेतं- "[ ३ तृतीयोऽष्यायः ]

सद्रूपमिति । आवरकल्वं ज्ञाननिर्त्यत्वं चाङ्गकु्बद्धिरमावविलक्षणत-
मज्ञानस्याभ्युपेतमिति गम्यत इत्यर्थः । कथं तर्हि चतन्यस्याविश्द्धस्या
ज्ञाननिवत्तिस्तचाऽऽह-- ज्ञानमिति । वर्थ भिष्यक्तं ज्ञानं प्रमाणत्वेन विरो
-पित्वान्निवर्तकामिव्यथः ॥ १२९ ॥

अ० टी °--मर्हकारं प्रदुपादानत्मङञानिस्य॒यदुक्तमासमतमेनिमित्तमियत्र तस्सद्धय
तस्य भावरूपतवमुक्तं स्मारयति--सदरपमिति । सात्मचिति स्प्रकाशतथा नियप्ा्तप्र-
कारस्वभाव आत्मनीति यावत्‌। अज्ञानमात्मचिद्यावरणतानुमवायथावत्ुरणाच्छादकतयाऽ-
नुमृयमानःवादतत्सद्रपमभीष्ट नेशतमोवदन्धकारवदिति योजना । विमतं सद्रूपमावरकत्वा-
त्तमोवदिव्युक्तं भवेति । न ह्यभावस्य प्रकाश्चाच्छादकतं संभवतीदयत जावरकलादेव तमश्च
स्वभावरूपे्टवये तार्विकिरपीति भावः । नन्वेवंसयज्ञानस्य चिद्प्रककश्िन विरोधामावाचि-
सप्रकाश्स्य चाऽऽत्मछ्ठरूपतया नियवैनाऽऽगन्तुकलामावादागन्तुकज्ञानाभवि सति कथ-
मज्ञाननिवृत्तिः संभवेदिति चततत्राऽऽह--ज्ञानं दिवाकरव दिति । दिवाकर इव तम-
सोऽस्यज्ञानस्य जदग्रकाशरूपं महावाक्यप्रमाणजनितसाभासान्तःकरणवृत्तिठक्षणं निवने-
कामिति धीरा धीमन्तः प्रवदन्तीति योजना ॥ १२९. ॥

सु° ठी ०~अन्येरपि मावरूपमेव तवृङ्धीकार्यमित्याह--
भावाुकेरपि तयेव तदेपितव्यं
संवेदनेऽस्फुरणमयुपयद्धिरमर।
सवेदने न खलु संविदभावरूपमज्ञान-
मभ्युपगतं न च बुद्धयभावः ॥ १३० ॥

प्रवादुकारेति। अये संबिदरश्ुत्पादकवाक्योत्थविनज्ञानास्पागिव्यर्थः । तथा
हि संवद्नदप आत्मनि किं सवेदनामावरूपमन्ञानं किं वा बुद्धयभावदूपं
नाऽशद्य इत्याह- संवदन इति । अमवादित्यथः । द्वितीये ताह--न
चेति । संवेदूनगतद्ुद्धय मावस्यात्यन्तामावत्वान्न संवेदनं कदाऽपि प्रकाशे
तेत्यथंः ॥ १३० ॥

अ० टी०~ अज्ञानस्य भावरूपवे वेदिभिरपि न विवदितुं शक्यमियाह--प्रावा-
दुकेरपी ति । जस्छुरणमितिच्छेदः । अग्र उत्तरकाटमि्यर्थः । संविदमावो वा बुद्धव-
भावो षा संवेदनेऽज्ञानं भविष्यति कुतोऽस्य भावरूपत्वसिद्धिरिति चेत्तत्राऽऽह--संवे-
दन इति । संवेदनस्य वेदनान्तसेयत्वानङ्गकारान संविदभावो बुद्धषभावो वा संवरिद+
सफुरणमिति परिरषाद्वावस्पाज्ञानदिव स्फुरणमङ्गोका्मिसर्थः ॥ १९६० ॥

1 ३ तृतीयोऽध्यायः |] संक्षेपकश्षारीरकम्‌ + ६८३

सु० टी ०--अतश्चामावविलक्षणाज्ञानामिधानमेवः वुक्तमित्याह--
तस्मादस्पजगदेकनिदानश्रुत-
म॑ज्ञानमात्मविषयं न विरुद्मृन्चः ।
वेदावसानवचनानि मुनीश्वराश्च
स्थानिषु श्ररिषु तते[ऽवकरो न कश्चत्‌ ॥ १३१ ॥'
तस्मादिति । अव्रकरोऽनुपपत्तिः ॥ १३१ ॥
अ० 2० तदेवमङ्ञानकारयस्याहंकारस्य तक्ृतदुःखस्य चाभावापसुपृपते ससाराभाव्र
उच्यते न लज्ञानस्यप्यभावादतश्च तद्विषयाणि. श्रुयादिवक्यानि न विर्द्ानाप्युपरसं-
दरति- तस्मा द्वित । अवकरः संकरो विरोध इति यावत्‌ । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ १३१ ॥
सु° टी ०--एवं कर्मो क्तवादरात्मस्वमावत्वं निराङ्कत्य साक्षि
व्वप्रमातुतवयोरपि तन्निरस्यति-~
साक्षित्वमात्मतमसा मतिकजञ्चकेन
मातुत्वभेतदपि नेह सुषु्तिकाले ।
यद्धतुकं भषति यन्न हि तदधिना त-
संभाषते न च तदत्र सुषुप्तिकारं ॥ २३२ ॥

ताक्षिवमिति । अविद्योपा पिके साक्षित्वं बुद्धचपाधिकं च प्रमातृखमतो
हयम पि कलिपितमित्यथः । नन्वौ पाधिकवेऽपि पटन॑ल्यवत्स्वामाविक-
मास्तामिति नेव्याह- एतदपीति । नल्यस्य यावत्पटमनुवत्तंः स्वामाे-
कता नतु. सुप्तौ व्यभिचारिणः साक्षित्वादेरित्वथः । ननु सुपुत्ताव-
विद्यायाः सत्वात्कथं तदुपायिक्साश्षित्वामाव. इति तच्राऽऽह--
यद्धेवुकमिति । न तददेद्यामान्नापक्षमषपि तु साक््यमप्यपक्षत इत्यथः ।
अस्तु तदप ति वेत्त्ाऽऽह--न चेति ।.‹ न तु तद्धि्ीयंमास्ति। [.बुह०
४।३। २३] इतिश्रुतेः । ततश्च कायसाक्षित्वं नास।त्यथः ॥
अनज्ञानादिसाक्षत्वोपममात्‌ । अत्राऽश्हुः-अविद्याप्रातेवेम्बस्य सप्तत
परुषान्तरबुद्धि ुखादेरपि प्रत्यक्षतापात्तिः । तस्यापि स्वबुद्धचादिवत्तत्रा-
नावृतस। क्षिण्यध्यस्तत्वेन 1चिदुपरक्तत्वादनावृतत्वाच्च । अत एव न-
वर्यपेक्षा । न च तत्परं प्रत्यावृतं साक्ष्पमेदे स्वपरविमागाभावाक्तवल-
साक्षिभास्यस्य च प्रमातृमेद्‌ऽप्यावृतत्वायोगात्‌ ।. तस्माद्न्त; करण) १। टं

६८४ टकाद्यसमेत- [३ तत।

तस्य साक्षित्वं तद्विशिष्टस्य च प्रमातुत्वमित्यभ्युपयमिति। अन्र व्रमः-
भवत्वविद्याप्रतिविम्वित एकः साक्षी तथाऽपि न चेत्रुखादेरभेतरं
भ्रति प्रत्यक्षत्वं साक्षिसंबन्धऽपि प्रमाच्रसबन्धासमाच्मेदस्येवापाराक्ष्य-
त्वास्साक्षाद्रा ब्त्तिद्रारा तद्बुद्धचवाच्छन्नस्यैव साक्षिणा ज्ञाततयात
पत्यपरोक्षप्वेन बोधनाद्न्यं प्रत्यन्यसुखादयवच्छन्नचेतोऽतादुशत्वादेतद्‌-
धमेव च नानान्तःकरणकल्पनाद्‌ातमेक्य इव सक्ष्यैक्येऽपि स्वपरविमा-
गाविरोधादुनावृतसराक्षिण्यध्यस्तत्वस्य च प्रतिमासाप्रयोजकतव्वेना विदय
व॒ त्तिस्थठे सापेतत्वात्स्वप्रसाक्षिणोऽपि वासनामयवुद्ध यवच्छिन्नवि-
पयत्वात्सुषुतावपि सृष्ष्मबुद्धयवच्छेपेनेवाज्ञानसुखाद्याकारवृत्तितत्ष-
स्कारोन स्वसाक्ष्यवच्छेदृनेति न पुरुषान्तरे तत्परामक्ष। तिभरसङ्ख इति
दिक्‌ ॥ १३२॥

स० ट०--ननु सुपुततेऽज्ञानानुमव , इष्यते चेत्तदनुभवितृत्रक्षणं प्रमातृमपि
स्यात्तथा चाहृकारोऽपि तत्र स्यादिति चेन्भेवं साक्षित्वमत्रेणाज्ञानस्य तदाऽनुभव।दिति
परिहरति--साक्षित्व मिति । चदान आत्मतमसा स्वसंबद्धाज्ञानमात्रेण साक्षिव-
मज्ञानसंबन्धमत्रेणाऽऽत्मनः साक्षित्वं भवति । नाहकारपक्षं तत्सुपप्तो च साक्षिमात्राका-
रेणवाज्ञानानुभवनमियथेः । मातृत्वं पुनम॑तिकञ्चुकेनान्तःकरणोपाधिप्रयेशेन मवति नज्ञ-
नसबन्धमात्रात्‌ । एतदपि मतिकञ्चयुकमिह सुषक्तिकाठे नास्ति । तद्भावे च तत्र प्रमात्‌-
प्वमपि नास्ति हेत्वभावे फलाभावादियाह--ध द्ध तुकामिति । व्पात्िमुक्तवा पक्षभेता-
माह--न च तदुत्रेति । सुपूप्तावालनो न प्रमातृत्वमस्ति तत्र तद्वेभावायत्र यस्य
सूवभावस्तत्र तनन भवति यथा महादे वहवमवे धूमस्यप्यभावस्तथाचायं तस्मात्तथति

म्रप॑गः ॥ १२३२ ॥
सु ° ट ०-नन्येवमनुमवामावादेव सविलासाज्ञानक्षयः हपुप्ताव-
भ्यृपेय इति चेत्ता पुनसुव्थानामावेन मुक्त्यापत्तरित्याह--
अज्ञानमस्ति सकलं हि सुपृत्तिकारे
त्र प्रलोनमिति ययिं नास्ति पमः ।
स्पष्टानुकतिरपवयविलक्षणतवा-
देष्टव्यभेव त सुषृत्िभुवस्तथावम्‌ ॥ १३३ ॥

अज्ञानमिति । सुषुप्तस्य स्पष्टाननुभवऽपि ननर्विकत्पकानुमवात्कथम-
व्पथा सुखाज्ञानाचनुसतधानाभत्यथः । १६३ ॥

[३नुतीयोऽध्यायः] संक्षेपशारीरकम्‌ । ६८५

अ० टी०--ननु यदि सुपुप्तावज्ञानानुभवः ष्टो नास्ति तद्‌ाऽज्ञानमेव तश्र न्तीति
कस्मान निश्चीयते तदभवे तत्र नं जगदपि नास्वीयेव कल्पनःयमेवं चाऽऽमविरुद्धि-
्वतिरसंकुचिताथौ भविष्यत ति चन्भेवं सुपुतेमोक्षवेटक्षण्याभ्युपेयतादन्यथा पुनरत्थानाभा-
वप्रसङ्गादत उत्थानटिङ्गदेवज्ञानं प्रनिटीनस्वका4 सुपुत्तावस्तीलद्गीकायभियाह-- अज्ञा
नमस्तीति । सुपुक्तिमवः सुषिस्थानस्य तथावं प्रविटीनसमस्तस्वकायोज्ञानवचमि-
सथः ॥ १३३ ॥

सु० ट ०-ननु खुषुते चेतन्पाज्ञानयोरमिविक्तत्वात्कथं भेदावगम
इषि शद्रुते--

एवं सतह्‌ तमस! न विविच्य वस्त॒

[प [9 ९9 भ

त्‌
साक्षनिपद्यितुमस्ति निदशनं चेत्‌ ।
नेतत्परागवमततिपयो मभा
[1 ऋ [ (पे ® क
गदे तमन त्‌ तथाऽवग्‌।तेः भरतव ॥ १२४ ॥
सु° ठी०--एनिपि । मास्यभासकमानन तच्राप्यस्ति विवेक हि
परिहरति-न>ेतदिति । ननु चैतन्यस्याप्यनुभूयमानत्वादन्या ऽनु भाविता
स्यादिति नेत्याह--न त॒ तयेति । स्वापिरिक्तपरकाकशनेरपक्ष्येण स्फुर"
न स्वमिन्नमासकापक्षव्यथः ॥ १३४ ॥
अ० ट ०--यदात्मनि सुपुप्तावप्यज्ञानं यथोक्तरूपमसित तर्द॑ तस्यानागन्तुकलरासेत-
न्यवहस्वामाविकमतसस्यादिति शङ्कत--एवं सघ) ति । सुषुपतावप्यज्ञानसद्धाये सतीयधः ।
इह सुप्तौ वस्वासघ्रूपरं तमसः सकाशात्साक्षाद्िविच्य न्विदधितुं निद््चैनं प्रमाणं
नास्तीति चेदिति योजना । उक्तस्य तमस द्ृद्यत्वादेवाऽऽ्मस्वभावताभावति द्विरपि
पर्दरति-नेताडिति । गाढं तमः सुषुप्तौ परागवगतेः पराक्वेन दृदयतयाऽवगतिरनुभ-
वचस्तस्या विप्रयो विभाति विषयवेनैव तत्राज्ञानानुभव इलयधः । प्रवचि प्रयगासमनि तथा
विपयसेनावगतिनै वस्यतोऽवुभवानुसारेण प्रयक्पराग्भावेनाऽऽमज्ञानयोिवेकः सुसंपाद्‌
इयथः ॥ १३४ ॥
स° टकर तत इषि चेत्ताऽऽह--
परत्यक्परागििषयवस्तुविवेचनाय
केशो न संपति कस्पचिदत्र जन्तोाः।
दृश्यं तमो षटपयादिवदेष तस्प
[३ क~ ®. [ (कर क
द्रष्टा सुषुप्त [चैद्घन्‌वग्रह्मऽूत्‌ ॥ १२५ ॥

६८६ टाकाद्रथसमेतं-~ [इततीर्योऽव्यायः]

्रयगिति । ननु स॒षुपावज्ञानस्य हर्यत्वादनात्मत्वंः परामशावष्टम्मेन
वाच्यं न चासो संमवति तघाज्ञानानुमवस्य साक्षि्पस्याविनाशिनः
संस्काराजनकत्वादिव्याज्ञङ्चाऽऽह-- च्सयमिति । तवाज्ञानं न केवलवे-
तन्यहरयं किं त्वविदावृ्युपा धिक वेतन्यहर्यमित्यवियावृत्तिनाशजस-
स्फारात्परामक्ञः स्यादित्यर्थः ।.कुतो वृत्तिकल्पनेव्यत्राऽऽह-- एप इति।
विद्धनविग्रहस्यासङ्गस्य द्रष्टस्वानुपपस्येत्यथः ॥ १३५ ॥

अ० टी ०--उक्तमेवार्थं विविच्य दश्यति-प्रत्यक्परागिति । अनुभवानुसा-
त्वद्विविकस्य न देशोऽत्र प्रभवत्रीयथः । नन्वेवविधो विधकः स्पष्टवाञ्जागार्ते तु स्यान्न
सपुप्तविति चेनोत्थितघ्छ परामशस्वभावानुरोपेन कस्प्यमानाज्ञानानुभवस्य तथेव कस्पना-
दियाह-द्श्यं तम्न इति । सुषत्तिमुवि तमो घटपटादिवद्दर्यममृत्‌ । एप चिद्धनिग्रह
आत्मा तस्य द्रष्टाऽमृदिति विवेकेोपपततेर्य्थैः । उत्थितो हि सोुपतानुमवं परामृशनदभे-

(>.

तावन्तं काटं न किचिदयेदिषमिति परामृशति । तत्राहमिप द्र्टो्टस्यते नवेदिषमिति,
चवेदनं ज्ञानपयुदासेनाज्ञानं द्रष्टुद॑सयवेनेगदटिस्यते । अतस्तदनुसरेण खापव्रस्थाया; .
मप्यज्ञानं विषसतेनाऽऽमा च तद्रा प्र्क्वेनाविषरयतयाऽभादिति कल्यत इत्यभिप्राय,
॥ १३५ ॥
सु० टी०--एवं दुर्विवेकादज्ञानाद्विषेकसिद्धाववस्थाभ्यो त्रिदेक.
ईषत्कर इव्याह~-
तिस्रोऽपे पिद्घनतनोस्तव दृश्यक्नता

दुरे चकासति मतेर्वहिरेव तावत्‌।
आविस्तिरोभवनपर्मतया द्यवस्थाः
क: सकरा विमटचिदपुभश्च ताभिः.॥ १३६ ॥

तिल्ोऽ्प ति ।.अवस्थास्तिस्रोऽप्याविमवारो मावघ्मतया तव चिद्घ-
नतनो हर्यतय दरेऽव्यन्तं बहिरेव चकासतीति संबन्धः । कस्य तदध
धमा इति तच! ऽऽह--मतेरिते । अहं जागर्मात्यनुमवादात्मधमत्वमव-
स्थानामिति चेत्तत्र ऽऽह--कः संकर इते । हरस्य द्रष्टभत्वादि-
त्यः ॥ १२६ ॥

अ० 2 ०-- तथाऽप्यवस्थावचय मम स्यादिति चेन्नावस्थानामपि तव द्द्यवादियाह-
ति इति । मतेसतिखोऽप्यवस्था इति सबन्धः |. चिद्नतनोः सखप्रकाश्ञानरूपस्य तव

१ ख. धर प्रतवाऽऽभिः,।.

¶[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षपश्षारीरकम्‌ । ६७

बहिरेव विषयवेनैव तावदटश्यभूता नाऽऽमधर्ेलेनेति यावत्‌ । हि यस्मादाविस्तिरोमवनधर्मत-

याऽऽगमापायवत्तया द्रे चकासति प्रथगवभासन्ते | तस्माद्विमख्चिद्रपुपस्तव ताभिरवस्थाभिः
-कः संकरः कुतो वैशिष्टवमिति योजना ॥ १३६ ॥

-सु° टी °-कथं तद्यंहं जागर्मात्पनुम वस्दैताऽऽह--
त्वथ्येव कललिपतमहकरणं विभि
तिस्लोऽपि ताः सहितमेव तु तच ताभिः ।
तचिस्रकाशपिषयत्वमुपेत्य भावि
स्वाज्ञानवत्तव न रपमतश्चतुष्कम्‌ ॥ १३७ ॥

त्य्येवेति--अवस्थावतोऽहंकारस्याऽऽप्मनि कलिपतत्वादातमधमत्वेना-
नुभध इत्यर्थः । नन्वहंकार एवाङऽस्मेत्योत्मघममत्वभवस्थानामिति
नेव्यष्ह--सदितमेेति । अषस्थाभिः सह हरयत्वान्नाहंकार आसेत्वर्थः 1
फाटितमाह--तरेति ॥ ६३५७ ॥

अ० ट ०--ननववेस्थानां ¦ मतिधर्मवेऽपि नाऽऽमनः शुद्धिः सिध्यति सावस्याया
मतेरातम्रितत्वानान्याश्रत्वं खातन्दयं वा मतेयुक्तमद्रैतमतवियोेधादिति चेत्तत्राऽऽह--
त्वय्येवे ति । तिखरोऽपि ता अवस्थास्वयि कद्िितमेवाहकरणमन्तःकरणं बिभति ।
अवस्थाश्रयभृतीऽपि मतिस्वयज्ञानकलिपिताऽध्यस्तेवेति नादवैतमतविरोध इत्यथः 1 तथाऽ-
प्यवस्थाभ्यस्तद्धमेकाहकरणचाऽऽत्मा कथं विविच्य प्रव्येतव्य इति चेत्साक्ष्यसाक्षिमविने-
साह- सहितमेव षति । तच्चाहंकरणं तामिरवस्थाभिः सहितमेत्र॒वचचित्प्रकाश-
विपष्रपत्मुपेय प्राप्य भाति न सरतो नापि परस्परमिय्ः । अतो दृर्यवत्छाज्ञानवदिद्‌-
मपि चतुष्कमवस्थात्रयमहंकरणं च तव ॒तत्साक्षिणो द्रु रूपं न स्वभाव इयर्थः ।
अतो वस्तुतो मतेरवस्थानां चाभावानावस्थातदाश्रयक्ताछ्द्धिशङ्काऽ्यामनोऽस्तीपि
भावः ॥ १३७ \

सु° टी०- नतु किं सावस्थस्वाहंकारस्य कलिपिततरे मानमिति
चेद्‌ इनिरूपत्वभेवत्याह-
नान्वेति तत्तव चिता व्यतिरेकिता तु
दुरे न स्वति तस्य चतुष्टयस्य ।

८.९ क. म तति स्वरतो ।

६८८ दीकाद्यसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

नोभावरूपभजनाय समथमेत-
देवं चिदेव तु चतुष्टयमेतदासत्‌ ॥ १३८ ॥
नेन्धेतीति । तथा हि किमहंकारादे; पारमाथिकत्वमात्म संब न्पिखेन
किंषा तद्तिरेकित्वेन नाऽऽ इत्याह-नान्धेतीति । तदूबुद्धयादि ।
जडाजडयोवीस्तवसबन्धापुपपत्तेरित्यर्थः । न द्वितीय इत्याह - ग्यतिरे-
कितेति । चिव मेदेन स्फुरतो मेदे मानामावादिव्यर्थः । तर्यचदेव तन्न-
व्याह~--नामवेति । अपद्रैलक्षण्येनानु मवादिव्यर्थः । क्त तरहीत्यत आह-
एवमिति । अबिद्ययाऽऽ््मेव तथा तथाऽव मास्त इत्यथः ॥ १३८ ॥
अ० टी०--तथाऽपि मतेस्तदवस्थानां च प्रथक्‌ सत््वानद्रितता प्रतीचः प्रतीयेतेति
चेनेयाह-- नान्वेति तदिति । तूर्वतं तत्र चिता चिदात्मकन तव सरूपेण
नान्वेति स्वरूपतया वा धर्मतया वा न संवध्यते स्वभावधरिरोधादियथैः । तथा तस्य
चतुष्टयस्य व्यतिरेकिता तु लत्छरूपानाश्रयणेन स्वतच्रता तु दूरे न संभवति नेव सेभ-
वतीति यावत्‌ । जडस्य विशेषतोऽज्ञानकलितस्य सत्तस्फुरणयोः स्वातन्त्यामावादियर्ः ।
तर्ययन्तासदेषेततस्यादिति नेदयाह--ना माति । शून्यरूपतभजनायग्येतन्न समध-
मपरोक्षतवादित्यर्थः । परिषसिद्धमथमाह --एषं चिदेव स्विति । एतचतुए्यं वस्तुतो
विचार्यमाणमेवे सति चिदेव विकुद्धवद्रपमेवाऽऽसीच्वत्छरूप।तिरिक्तमिदं नामदास्त भवि-
ष्यतीति निश्वयोपपत्तेः प्रतीचौड्ैतता प्रतीयेतैधेति भावः ॥ १३८ ॥
सु° द०--नन्वात्मेव कल्पितः किं न मवतीति नेव्याह--
जाग्रत्स्वभसूषुपिमछिततनूनिष्कान्त्यवस्थासु य-
चेतन्यं व्यभिचारिणीष्वनृगतं तत्सत्यमेवाऽऽस्मनः।
यक्किचिद्व्यभि चारे तन्ननु मृषा सकतपदण्डादिव-
जनानुस्यतचिदात्मवस्त्‌ वदितुं शक्यं मृषा वस्तुवत्‌॥१३९॥
जाग्रदिति । यद्धि भ्यभिचरति दक्सर्पादि तदेव कल्पितं वुं न चाऽऽसा
तथेत्यर्थः ॥ १३९ ॥
अ० टठी०--ननु यदि दृदयं सर्व॑ कथितं तर्हि दगपि कलिपतैवास्तु वस्तुखादिति
चैनमेवं न्यमिचारिलोपाधिहतव्वादनुमानस्येलाह--जायत्स्वप्रेति। तनूनिष्करात्तरमरणम्‌।
अवस्थानां व्यभिचारिवं सलयालमन्वन्येन्यत्रानतुगमत्प्रसिद्धम्‌ । ध्यभिचरिणीष्ववस्थासु यदा-
त्मनश्चेतन्यमनुगतं तत्सयमेव । न हि चेतन्यमुक्तावस्था व्यभिचरति । तथा सति अवस्थानां

१ ख. घ, "षा रज्यवत्‌ ।

( ३ तृतीयोऽष्याधः ] - सक्षेपशारीरकम्‌ । ६८९

स्वैस्यापि दद्यस्यासिद्धिप्रसङ्गादतो न साधनन्धपिकतोपधेरियर्थः । ध्यभिचारिवमेव
कल्पितत्रे प्रयोजकं न वस्तुत्वमपीलयत्रोमयत्र व्याप्तिमाह--यक्किचिदिति। तननु
मृषा तदेव मृषेत्यथः | सुगममन्यत्‌ । अस्य॒ पदयस्यापरा योजना । एवमुक्तचतुष्कस्य
पिदाप्मन्यतिरेकेण सं न संभाव्यत इव्यतस्तस्याऽऽमनि कल्पिततमेवतयुक्तं तदेवेदानीं
कयितववं साधयति--जाग्रस्स्व प्रेति । विमतं स चिदात्मनि कल्पितं चिदात्मन्यनुवस
मनेऽपि तद्वभिचरिवाच्छभिचारिवं स्वस्थानां उप्रा्यातं चिदात्मन्यागमापायिलं वा तद्य-
भिचारित्यं तचानुभवसिद्धमिति न हैखसिद्धिः । अवस्थानामासन्यभिचासिि त्वात्मनोऽपिं
तदय भिचारः स्यादतो हेतोरात्मनि व्यभिचार इयाशंङ्कयाऽऽह-अनु गतमिति । आलमनोऽ-
वस्थान्यभिचारैवे तदसिद्धिप्रङ्गान तत्र हेतुरस्तीति न व्यभिचार इव्यथः । इदानीं व्यभि-
चारिणः कल्पितवेऽन्यमिचारिणः परमाथववे च क्रमेण व्याप्तिमाह--प्रिचिद्िति।
ननु निश्वितमियथैः । चिदत्मवस्तु मूपा वदितुं न शक्यमिति संबन्धः । अनुस्यतेतिं
विशेषणं तत्र हेतु: । अन्यास्प्यस्य योजना | चिदेव तु चतुषटयमेतदासी दिति चतुष्टयस्य
चित्तादास्यमङ्ीकृतं चे चदात्ममूृतस्य व्यभिचरिताचिदालमनोऽपरि स्याव्छभिचारिता ।
ततः- तदेतत्सलय › “ स आत्मा ' [ कैपी° ३।८ ] इव्यादिश्रुतिबाधप्रसङ्ग इति
चेन्मैवं व्यभिचारिषु साक्षियेनानुगतस्य व्यभिचारासंभवादिप्याह--जायत्स्वे ति \
व्यमिचारिणीष्ववध्यास््नुस्यृतत्वेन चिदात्मनः सव्यवोक्तावथ॑दवस्थानां तासां मृषालमपि
मरतिज्ञातमिति सिध्यति । अतस्तदुभयं वपाप्िमुक्वा साधयति--यत्किचि दिति ।
तस्मान्मृषार्थतादा्मयस्यापि मूषरालानाऽऽमन्यक्तदोपशङ्कावकाश्ञ इति भावः ॥ १३९ ॥

सु० टी ०--एवमन्ञानतत्काय चेतन्यं निष्कृष्य निरूपितं त्वपद्लक्ष्यं
निगमयति-

[+ (® क 9 त्व
जाग्रत्स्वभरसुषुप्तपमकमद्‌ [चच त्वदज्ञनतः
दुभरुतमतस्त्वमेव सततं त्वत्तो न तद्धियते ।

स्वाज्ञानं च तवानभतिवलतः सेद्ध मृषा तच्वता

नाऽऽसीदास्ति भविष्यते।ति भवतः पणा चितिः रष्यत॥१४०॥

जग्रदिति । अज्ञानजवित्तधरमाः कतृत्वादयोज्ञानं च षतत पूणाच-
ल्माचमेव त्वदूपमिव्यर्थः ॥ १४०॥

अ० टी ०-नन्बेवमन्ञानकल्यितत्वाच्चतुष्कस्य मृ्रल्ादासनत्तक्छताञुद्धधभावेऽध्यज्ञान -
संबन्धङ्ृताऽङद्धिः स्यादित्याशङ्कयोक्तानुवादपूवेकमङ्ञानस्यप्यासनि कलिपितल्माह--
जाग्रत्स्वप्रखष तिधर्मकामिति । उक्तानुवादात्मकेन पृवौपेन पूवश कोक्तानुबादपूव

८७

६९० छीकाद्रयसमेतं- {३ दृतीयोऽध्यायः }

कमज्ञानस्योपनयनिगमने दरति उत्तरं शङ्कितदोपपरिहार एति विभागः । खाज्ञानं चेति
चकारोऽप्य्थै । स च जग्रदादिदृ्टान्ताधैः । स्वाज्ञानं च तवानुभूतिबकतः सिद्धं तत्सत्ता-
स्पत्यैधौनसत्तासूतिकमतो दृदयलादवस्थावदज्ञानमपि मृषा कस्पितं न परमार्थमिवयर्थः ।
अतः काटत्रयेऽप्यज्ञानतत्कायंरूपद्य दृदयस्य चिदाप्मनि तस्वतोऽसंमबानिव्यञ्चद्धुद्रस्माव

कि क क

एवाऽऽपेति कटितमथमाह--अतो नाऽऽसीदिति ॥ १४० ॥

स ठदी०--ननु तकोऽप्रलिष्ठः कथं तद्रुलेनाथनिणंय इति नेच्याह-

[+ * पू ष [> +

ज्योति ह्नणवाक्यमानवलतः सेपूर्णरूपा चिति.

जागरःस्वमसुषतिधर्मरहिता मोक्षाय निश्चीयते ।

तस्मादस्मदुदौरितं स्वकवपुः श्रद्धत्स्व मानं किना

[५ [3 [9 कि न्ह ® 9, भ क,

नास्माभिः प्रतपादता वचातारस वाक्याथस्तवारक्रना ॥१४१॥

उ्येतित्रौह्यणवक्येति । किंञ्यो तिरेवायमित्यारभ्याच्रायं पुरुष इत्यन्तेन
सावृस्थस्य बुद्धचादेश्रित्तावन्मावस्वं निर्णीतमिव्युक्तरूपमेवाऽऽत्मानं
भ्रद्धत्स्वेत्यथंः । इयं चितिनस्माभिमानं विना प्रतिपादितेति सबन्धः
॥ १४१॥

अ० टी०--एवमापमनो नित्यशुद्ध उक्तयुक्तीनामनुग्राह्यं प्रमाणं वदनथादस्माकं
मतं न वैननेषिकादिमतवत्छवुद्रवम्बृहमात्रसिद्धं किं तु श्रुतिमौदिप्रमाणसिद्रमिति दशंयति-
ज्य) तिबह्यणेति । तत्र हि किंज्योतिरेवायं पुरूष इत्यादिनाऽतरायं पुरषः स्वयंज्योति-
सियन्तेनाऽऽत्मनः सवेव्यवहारसाक्षितया बिदुद्धचैतन्पञ्योतिःस्वरूपतमुपपाद्य ततः परेण
अन्थेनावस्थात्रयस्याऽऽगमाप्रायिवोक्तिपूवकं महामल्स्यनिदशंनेना सङ्गतं चोपपायाऽऽन्मने
नित्यशुदधचिदरुपं प्रतिपादितं दृदयते । अतो नात्र शङ्का कर्यतयथः | मोक्षायेति ब्रह्मभावा-
सेत्यर्थः । यस्मास्रमाणसिद्धोऽयमथैस्तस्मादुक्य।ऽस्मदुदीरितं स्वकबपुः स्वरूपं श्रद्धःस्र
तथैवेति विश्वसिहि । इयं वक्याथसंबन्धिनी चितिरस्माभिमनिं विना न प्रतिपादिता
वि तु गामसिद्धायामेवास्यामसंमावनापोहाय युक्तयोऽभिहिता इः ॥ १४१ ॥

सु० ठी०-उक्तानुवाद्पुवंकं शिष्यजिज्ञासामुखेन तत्पद्लक्ष्यवि-
चारमवतारयति--

क, ्

एवं त्वेपदलक्ष्यवस्मु भवता यदृष्टमासीपपुरा

तचिर्णीतिमतोऽन्यदस्ति यदि ते चित्तस्थितं पृच्छ तत्‌ ।

१ व, एतत्त" ।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ ।. . ६९५१

क ५ पुः ¢ [+> अवा (
बद्धस्य कृरु पृवमुक्तमाखट यद्वक्ष्पमाण च त-
न न क ५. क 9
दद्ध धारय तं मनः स्थिरतर श्रद्धधिन[यश्रयः ॥ १४२ ॥
एतदिति ।.द्धेव धनमादिपदेन शान्त्या तदाश्रयः सन्नित्य्थः॥१४९॥
स० ठौ०--लंपदाथतखशोधनप्रक्ररणमुपसंहय तत्यदाथतच्वशोधनप्रकरणमारभमा-
णस्तत्र रिष्यप्र्नमुप्थापयति--एवं त्वं पदेति । रिष्यजिज्ञासादुसारेण बेध्यमानो
दथः सम्यक्तदूनु द्विमारोहत्ीयमिप्रेयाऽऽह--अतोऽन्यदस्ती ति । अधान्तरपरश्नव्यम्र.
तया पूतगृहीतस्य विस्मृतिमौ मृदिसाह--बु द्धिस्थमिति । तत्रव ठप्नचित्तश् मा
भृस्तदा हि प्रतिवचना्थग्रहणं न म्वेदित्यभिप्रत्याऽऽह-यद्वक्ष्यमाणमि ति । श्रद्वाधना-
याश्रय इति सूक्ष्माथावधारणे श्रद्धाया अन्तरङ्गवं सूचितम्‌ । एत्रमुक्तवक्षयमाणयोरथेयोः
्िष्युद्धिसंग्रहकथनं पदराथज्ञानमात्रान ते कृतद्यता किं तु वाक्यार्थज्ञानदेवेति दयः
यितुमिति द्र्टन्यम्‌ ॥ १४२ ॥:
खु° टी ०-- शिष्यस्य प्रश्रमुव्थापयति--
हग ५ = [ ऋष [1 न & [1 र
इत्युक्तं गुरूणा स पृच्छते पुनर्त्वशब्दलक्ष्य मम
* „~ ९ ९, ८ थत
ज्ञात न्यायवदन्‌. पूवमुदतावस्थान्रयपाहनात्‌ ॥
९ & 9 क ५,
तच्छब्देन तु ठक्ष्पमथमधुना बोद्धुं मनो मामकः
षि शु ०९ (० (4
धावत्याशु तमप्यप।द्य. सकटरद्तप्रपच्च वद. ॥ १४३ ॥
इ्युक्त इति ।. प्रपश्चापोहेन तत्पदलक्ष्यं मम बुभुत्सितं तद्वदेत्यथः
॥ ४३ ॥,
अ० ट ०--एवरं गुरुणाऽम्यनुक्ञातः शिष्य उक्ताथीनुवादपूवैकं तत्पदरक्ष्याथैरमुत्सा-
माविष्करोतीवाद--इत्युक्तं गुरुणि । मम ज्ञानं जातं मया सम्यगवधारित-
मियथः । सकक्द्धैतप्रपश्मपेद्य युक्तिमिनिरस्य तमपि तत्पद्रलक्याथमपि वदरत.
योजना ॥ १४३ ॥
सु° ठदी०-ननु प्रसिद्धववेनास दिग्धत्वान्न तत्पदलक्ष्यं `जज्ञास्य-
मेतवाशङ्क्याऽऽह-
किं सप्रपञ्चमिदमस्वथ वा समस्त
ते नन (9
दतपरपञ्चरहितं परिपूणदपम्‌ ।

१ घ, 'नाढचःश्र°।,

६९२ , टीकाद्रयसमेत- [ ३ तृत्तीयोऽप्यायः |

यद्रोभयात्मकमिदं परमाथतोऽस्तु
विष्णाः परं पदमितीह्‌ विचारणीयम्‌ ॥ १४४॥

वि सप्रपश्चमिति । सामान्यतः प्रसिद्धमपि विशेषतः संदिग्धत्वाजिन्ञा-
स्यत इत्यथः ॥ १४४ ॥
अ० ठी०-परशनप्रकारमाह--किं सप्रपश्चमिति । परमार्थत इति पदं पवैयो-
रपि पक्षयोः संबध्यते । इदं ब्रह्म । सुगममन्यत्‌ ॥ १४४ ॥
सु०° टी०--किं पुनरत्र संश्ञयवीजमिति तत्राऽऽह--
वेदान्तवाक्यगतिरतर बहूपकारा
का वचित्कथंचिदिति संशय उत्थितो मे।
तत्य प्रकाशय निवर्तय मोहम
मत्सशयं मम्‌ हिताय भव प्रसीद ॥ १४५ ॥
यदन्तते । यद्यपि ‹ वाचारम्मणं [ छा८६।१।४] "नेतिनेति
[ बृ० २।३।६ | हइत्यादिभिनिप्पपञ्चबह्मोच्यते तथाऽपि “ सव॑
गन्धः स्वरसः ' [ छा० ३। १४। २ ] इत्यादेरपि बह्मपरत्वोक्तेः संशय
इत्यथः । ततश्च किमुमषमपि भश्ृत्यकमानत्वादविरुद्धमुत स्वतो निष्प
पञथ्चमुपाषितः सप्रपश्चभिति निष्टङ्कितं वरेत्याह-तस्रमिति ॥ १४५ ॥
अ० ट०--विचारणीयमियनेन संदेहः सूचितस्तमेव संदेहं तद्वीजप्रदशनपुव-
कमावेष्वरेति--वेदान्तवाक्यगातिरिति ॥ काचित्कथचिदियस्यायममथः--
यद्यपि जन्मादिपूत्रे निष्प्रपञ्चमेव ब्रह्म रक्षितमारम्भणाविकरणे च तथवेपपादितं
तथाऽपि ‹ सयकामः सत्यसंकल्पः › [ छर ८।१।५] “ सवैकमौ स्भरकामः
सवेगन्धः सभरसः › [ छ० ३। १४।२] “ वामनीर्मामनीः› [ छा० ४ ।
१५ । ३-४ ] इत्येवं सविरोषवाक्याणामपि ब्रह्मपराणां श्रूयमाण्वदान्तवाक्यगतेरेव
व्याकुकतादरैनात्तस्या विषयभ्यवस्थया निणैयस्य च ॒ममानुदयाप्पूश्छोकोपन्यस्तच्चि-
कोटिकः संशयो मम॒ जात इति । कि तत्रोभयविधश्ुतिदशनाच्छ्येकगमऽ विरो-

घस्यानवगाहनादुभयाःमकमेव ब्रह्म मय। प्रयेतन्यमुपाधिवशादढ्य सप्रपञ्चं स्रतस्तु निष्प्र-
पञ्चभिति व्यवस्थया बोभयख्पं॒ब्रह्माम्युपेयमथवा निष्प्रपञचवाक्यस्यान्यपर्वकस्पनया
सप्रपञ्चमेव द्यत जञेयं सप्रपञ्चवाक्यस्यान्यपरत्वकस्पनया वा निष्प्रपञ्चमेव ब्रह्म निदे
यमिति संशयानं मां प्रति तचरं याथास्मयं ब्रह्मणः प्रकाशय मम मे.हमृटं म्संशयं निव-
सेय मम हिताय मव प्रसीद मम प्रसन्नो म्वेति ॥ १४५ ॥

[३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपक्ारीरकम्‌ । ६५.

सु० टी०--परमार्थतो निष््रपश्चमेव ब्रह्मेति पक्षमङ्गाकरत्य गुखुराह-
न स्थानतोऽप्यरिते परस्य कथि-
दिशेषयोगः परमाधरूपः।
स्वतः पुनदूरनिरस्त एष
प्रस्य तखस्य विरेषयोगः ॥ १४६ ॥

न स्थानत इति । स्थानत उपाथितोऽपि न विशेषयःगः पारमा्धि.
कोऽस्ति किं तु पुषेव्य्थः ॥ १४६ ॥

अ० टी ०-एवमुपसने जिज्ञासौ शिष्य उमयत्िधं ब्रह्मेति यतमकारदरयेनेघ्रक्षितं
तन्न युक्तमिति तावदररूराह--न स्थानतोऽपी ति । परस्य ब्रह्मणः कश्ित्परमाधरूपो
विक्ेषयोगः सप्रपञ्चवरक्षणः स्थानत उपापितोऽपि नास्ति पृथिवीमय आपोमय इलयादौ
रथिव्यादुपाभियोगाच्ूयमाणोऽपि विशेषो ब्रह्मणः परमार्थतो नास्तीयथैः । स्थानतोऽपी-

०

लपिशब्दसुचितमर्थमाह--स्वतः पुनरिति । स्वतस्तु सुतरां विशेषयोगो दुरनिरस्त
एवेतयेतत्साधयति-- परस्य तत्वस्येति । परस्य कयेकरणप्रपञ्चातीतस्य नेति-
नेदयादिलक्षणस्य यत्त्वं याथात्यं स्वाभाविकं स्वरूपं तस्येयर्थः ॥ १४६ ॥

घु० टी०--कथ तह सविशेषत्वं ब्रह्मणः श्रूयत इति चेत्तत्राऽऽह-
स्वभावतशिद्वनवि्रहस्यः
मृषा हयुपायिप्रभवा विशेषाः ।
यथा जपापुष्पनिबन्धनः स्या-
न्मृषा मगेलोहितिमा तथव ॥ १४७ ॥

„ समावत इति । न हि िदेकरसस्य परतोऽपि खूपान्तरं संमवतीत्यतो
वेदिकस्वेऽपि बाध्यत्वान्श्रुयेव तदित्यथेः । हष्टान्तमाह-- यथेति ॥ १४७॥

अ० ठी ०--यद्पि जन्मादिसूत्रे सत्यज्ञानादिरूपं ब्रहम क्षितं नेतिनलादिभिः शरुति-
वाक्येनिर्विशेषं तदित्यवगतं तथाऽपि तस्योपाधियोगत्सविरोषल्यमपि परमाथंमम्युपेयं
तस्यापि श्ुतिसिद्धलादिति चेन्मेवमुपाधियोगाघ्मतीयमानस्य बरिरेषस्य गृषात्वादिति सद-
छन्तमाह-स्व मावत इति । सेन्धवघनवद्विज्ञानघन एवेत्यवधारणःस्वभावतश्विदेकरस-
स्योपाधिप्रभवा निशेषाः रषा स्युरिति योजना । ययेति दृष्टान्ताः स्पष्टः। तथेवोपाधिप्रभवा
विशेषा इति पूर्वेणान्वयः । उपापिसंबन्धस्यापि ब्रह्मणि परमार्थलासभवान्न तयोगङृतो
विशेषः परमार्थोऽतः सविकेषत्रह्मवाक्याणां न स्वाथपरतेव्यन्याथताकल्पनस्यावर्यंमावानन-

६९४ दीकाद्वयसमेतं- [ ३, तृतीयोऽघ्यायः ]

विंशेषवाक्याणां च गत्यन्तरासंभवेन स्वाथपरत्वनिश्वयानिर्विरेषमेकरूपमेव. ब्रह्मतत््रम-
बपेयमिति पक्षान्तरकस्पनाशङ्काऽपि सर्वा निरस्तेवेति भावः ॥ १४७ ॥
सु० टी०-ननु "एष सर्वेश्वरः [ माण्डू० ६] इत्यादिषु

पापि श्रूयत इति चेत्तवाऽऽह--

मायोपाधरद्वयस्पेश्वरतवं

कार्योपाधेर्जीवता च प्रतीचः ।

[कः „9. ^ सू

मिथ्येव स्याद्रन्ुजवप्रसून-

भदः

संपक।व्था रक्ततेवाभ्रकदिः १४८ ॥

~ 9

मयोपायेरिति । ^ मायिनं तु महेश्वरम्‌ ` [श्वे०४।१० "स
समानः ` [ छा०३। १३२ । ४] इत्यादिभ्रुतेरीग्बरजीवयोरुपाधिः
सिध्यतीत्यथः । तहि कथं मिथ्यात्वं सविशेषत्स्येति वचेत्तत्राऽऽह--
भिध्येवेति । निर्किशेषश्रुतिब।धितव्वेन सविशेषश्रुतीनां विशेषांशेऽ्रमा-
ण्यादित्यथः ॥ १४८ ॥

अ० टी०-नन्वीश्वररक्षणो विशेपो ब्रह्मभि वास्तवोऽम्युपेयोऽन्यथा तस्यानश्वरत्-
प्रसङ्गात्तथा प्रत॑चो जीवत्वरूपो विशेपः स्वीकरणीय इतरथा तस्या्पश्वरत्वं जडत्वं वा
प्रसज्येतेति चेन्मेवमुभयत्रघयुक्तविरेपयेरैपाधिकलादियाह--मायो पापेति । अद्-
यस्य॒ ब्रह्मण ईश्वरवस्येशितव्यपिक्षत्वादिना माययेोगमद्रयस्येश्षितन्यासंवन्धान्मायाकलत्पि-
तमेवेश्वरवमियथैः । तथा प्रतीचोऽहंकारादिसाक्षिणः स्वसिन्स्वाज्ञानाच्यस्तक्योपावित्रयु-
ततमेव जीवल्वं क्खप्रमतृत्वादिसंसारधमयोगिव्ये हि अवयं कवै्ादि च न तस्िनदं-
कारादुपाधिसंबन्धमन्तरेण निरूपणपथमवतरतीति जीवत्वमप्यपाधिकमेवेलथैः । उपा-
धिसंबन्धकृतोऽपि धभैः पारमाधकः स्यादिति न शङ्कास्पदमियोपाधिकस्य मिध्यावमनुम(-
नेन साघयति-भिथ्येव स्यादिति । बन्धुजीवप्रसूनं नाम मध्याहविकासिरक्तवर्ण-
पष्पविरशेषः । अभ्नकं तु सू्यतप्तजरस्थरनिष्पननः. शुभ्रवणे। धालामासमिरेपः ॥ १४८ ॥

स॒° ० ननु महातकादिकलङ्कस्योपाधिकस्थापि यवद्रन्यमा-
मतेन सत्यत्ववदिहापि सत्यत्वं किं न स्यादिति चेन्न तस्यापि पक्षतु-
त्यत्वादित्याह--

भट्लातकादिरसयो ग निबन्धनं च
वेस कलग कितमनेन पथा निरस्तम्‌ ।

१९. ग्‌, न्धुव^पर" |

{ २ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षपशारीरकम्‌ 1 ६९५

तस्यापि पक्षपतिततवमभीष्टमेव
तस्मादसतो न भवति व्यभिचारभूमिः ॥ १४२ ॥

मलातकादीति 1 तस्व ठु दुस््यजत्वेन सत्यत्वामिमान इति मावः ॥
॥ १४९ ॥

अ० टी०--यदोपाधिकं तेन्मृषेति न स्याप्तिर्मह्ातकोपापिकलङ्किते वच्ने व्यभि-
चारान च तदपि मृषा तस्य सति वल्रे वियोगादशेनात्तथा च व्याप्यमावानेश्वरत्वा-
दिकमुपापिप्रयुक्तमपि मृषेति चेत्तव्राऽऽह --मल्ातकेति । अनेन पयेति सर्वैषा-
मौपाधिकधर्माणां सफटिकटौहियादिवन्मिथ्यालवतसमर्थनन्यायमर्गेणेयथः । अत॒ उक्तो-
दाहरणस्यापि पक्षतुस्यत्ान तत्र व्यभिचारः शङ्कनीय इलर्थः । वच्रे भ्टातकरसकलङ्क“
व्रियोगादरेन तु तद्वियोजनस्य दुःशकतदिव न परमा्वात्तदानीमपि तन्तुगतज्ञौक्ल्यस्य
वस्तवस्यानपायात्काडिक्नस्तु भह्छातकरससं गतस्यैव प्रतीतेरतो वल कलङ्कितमियविवेक-
निबन्धनो भ्रम इति भावः ॥ १४९ ॥

क क

सु° दी०--सविशषत्वस्यौपापिकत्वं सदुष्टान्तं श्रुतिसंवादेनोपसं-
हरति-

व = [क

यथा हदय ज्यातिरत्मा विवस्वा-
= न य

नपा भिना बहुरपकाऽनुगच्छन्‌ ।
[44 कि क ०.
उपाधना कयत भरर्पा
भ & भ अ क, 3

देवः केतरेष्वेवमजोऽयमात्मा ॥ १५० ॥

यथा हीति । यथा ज्योतिरासा ज्योतिःस्वरूपः सूर्यं एकोऽपि बहुधा
क (4 [०९ त कषप नि न ० म
भिन्ना अकेऽनुगच्छंस्तासु प्रतिफलन्मेदरूपो भेदेन रुप्यत एवमेकोऽ.
प्यात्मा स्षत्रेषु पुरष्वनुगच्छन्नित्यथः ॥ १५० ॥

० £०--जस्वेवमोपाधिकस्यानृतल्वं चिदात्मनि विरेषवचमोपाधिकमेवेति कुतो
निश्चीयत इति चेच्छतिप्रामाण्यादिति मन्वानः श्रुतिमेव परस्ति--यथा ह्ययमिति ।
अयं ॒हि प्रसिद्धो अ्योतिरात्मा प्रेकाश्षस्वरूपो विवस्वानादिय एक एव सन्भिन्ना अपो
मिननस्थानगतत्तया मिनानि जलानि बहधाऽनुगच्छन्प्रतिनिम्बरूपेण प्रविशन्पाधिना
भिन्नमिनजक्शक्षणेन भेदरूपः क्रियते विशेषयोगः संपायते जरूमेदेन मेदो जरुकम्पादिना
च कम्पादिमच्रमियादिविशेषवत्ताप्रतीतिबिषयः क्रियते यथेति दृष्टान्तमागा्थः । एवं यथाऽयं
दान्तस्तथाऽयमात्मा देव; स्वप्रकाशङ्ञानमात्रस्वरूपोऽजो जन्मादिविकारदून्योऽपि केतरु

६९६ ठीकाद्यसमेत- [ ६ तृतीयोऽध्यायः ]

स्थूरसुमशरीरेषु मेदश्पो भेदविरेषविकारवत्तया रूप्यमाण क्रियते न खतोऽस्य भेदो
षसो विकारेऽस्तीय्थैः ॥ १५० ॥
सु° टी०-मायोपाधिकमेश्वयंमिव्यतद्‌हदटीकुं मतान्तराणि निर
सितुमुपन्यस्यति--
४ | वि
एश्वरयमस्य परमाप्मन उक्तमन्येः
साक्षात्स्वरूपमवबोधसुखादितुल्यम्‌ ।
तेनेशते कि यथायथमीरितव्या-
नपत्यान्पतीश्चरतया जगतीभुतोऽपि ॥ १५१ ॥
देशमिति । बह्मा दिस्तम्बपवन्तेष्वनुवर्तेमानमेश्वर्यं बोधादिवद्ास्मनः
स्वरूपमेव सत्तत्र तत्र सच्वाध्युपाधितारतम्यादशितव्यतारतम्याद्रा तार-
म्पनाभिशष्यज्यते कथमन्यथा परतन्त्राणामपौन्द्रमपादीनां स्वभृत्यान्प-
वयेश्वयंमुपपयेतेव्यन्येरुक्तमित्य्थः ॥ १५१ ॥
अ० टी०-प्रमालन देश्वर्बं मायो पाधिकमदरतमेवेद्युक्तं स्वमतं स्थिरीकदुं॑ मतान्तर
मुत्थापयति--देश्वयभस्ये ति ॥ सस्य परमात्मनो यदैशरय॑तदप्यवबोधतुखादिवत्सय -
्ञानानन्दादिवः्ाक्षात्सररूपमेवेधक्तेऽ्ये युक्तिमाह-- तेनेत इति । किल्यस्य
पक्षस्यानमिमतवं योत्तयति । जगतीमृतो राजानो लौकिकेशवरस्तेऽपि यथायथं तारतम्यने-
शितव्यान्मृदान्पतीश्वरतया तेन लोके तारतम्येन प्रतीयमानेनैश्वर्येणेदते नियन्ताये
भवन्ति । तचश्व¶ तेषां स्वरूपमेव सत्त्रोपाधिवद्नात्तारतम्यनामिव्यज्यते । अन्यथा
जडस्य परतच्नतयेश्व्यांयोगात्तष्वीश्वरघव्यवहारो निर्विषयः स्यादियथंः ॥ १५१ ॥
सु° टी०--ननु सपेक्षमुत्पात्तिमदुव्कर्षापकषंवचैश्वयं कथमातनः
स्वामाविकं स्यादिति चल्सुखादिवदित्याह-
नित्य प्रियादिषु सुखं प्रतिविम्बितं स-
हके वदन्ति विषयेन्दियसंभयोगात्‌ ।
उसन्ञमन्यदिति तददिहैश्वरत्व
मायातदुर्थमतिषु प्रतिबिम्बितं सत्‌ ॥ १५२ ॥

नियमिति । यथा प्रियमोदप्रमोद्‌ा दिवृत्तिविरशेषेषु प्रतिषिम्बितं भरुख-
मास्मस्वरूपमप्युपाधितन्त्रत्वात्सातिशयताद्याकारेणोत्पन्नमिव प्रथते
तथेभ्वयमपि मायातदुत्थोपाधिप्रतिबिगम्बितं सदित्यथंः ॥ १५२ ॥

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरफम्‌ । ६९७

अ० ठ ०-नन्वीश्वरवस्येशितव्यसपिक्षत्वादुपच्यादिमच्ात्तारतम्याच नाऽऽ्मस्वरूपता
युक्ता निरपेक्षनियैकरूपल्रादात्मन इति चेत्तत्ाऽऽह--नित्थं प्रिया दिष्विति ।
यथा नियं कूटस्थं निरतिशयमेकरूपमेव सुखं प्रियादिषु प्रीयाखदनिषाकारबुदधिदत्तिष्वा-
दिपदं प्रीतिष्वेवापकैत्वमहखादिभेदविषयं तेषु प्रतितिम्ितं सत्रतीयमानं ठोकविषयेन्दिय-
संप्रयोगादुत्पननमन्यदन्यदिति वदन्ति तद्वदिह परमात्मनीश्वरव्वं मायातदुर्थमतिपु प्रतिनि-
म्बितं सत्सपिक्षत्वादिरूपेण प्रतीयते । तत्रापि मायायां प्रतिबिम्बस्य सपिक्षत्वमात्रमन्तः-
करणादिमायाकारयप्रतिविम्बे तूत्पच्यायपि प्रथत इति मेदः ॥ १५२ ॥
सु° टी०--त्टि मायातत्कार्यप्रतिदिम्बेश्वयाणां बहुताद्रहवः सर्वै
श्वरः स्युरिति नेव्याह-
क क (4) वव
मायानार्वष्टवपुर।श्वरब।ध एष
न [५ ५)
सवश्वर्‌( भवात सवमपक्षमाणः ।
[० [4 क अ
बुद्धिमविष्टवपुरेष तथेश्वरः स्या-
दात्मीयभुत्यजनवगंमेक्षमाणः ॥ १५३ ॥
मायेति । बह्मण उपाधितारतम्यनियम्यतारतम्ययोरमावत्सर्देभ्वरत्व-
मिन्द्रमूपादीनां तु स्थूलसक्ष्मोपाधितारतम्याद्‌मूृत्यादिनियम्पतारतम्था-
सेभ्वरत्वमात्र मित्य; ॥ १५३ ॥
अ० ०--अत्र मायायां प्रतिनिम्बितमीश्वरप्यं निलयं सवपेक्षं च सनिरतिक्घायं
परमेश्वरं भवति बुद्धि प्रतिबिम्नितमीश्वरलं तु तारतम्येन दिरण्यगमीदिषु कर्मनिमि-
त्ुद्धितारतम्यानुरोधात्सातिशायमीश्ए्वं मवतीवयाह-प्राया निविषटेति ॥ जा्मीयमलेति।
यस्य यावदीशितव्यत्वेनपस्ितं भवति तावदपक्षमाण इयथः । उक्ताथमन्यत्‌ ॥ १५२ ॥
सु° टी०--मुक्तस्य तु विद्यया सर्वोपाधिवियात्स्वामा विङेश्वर्थेऽ-
वस्थितिः ' स स्वराडमवति ` [छा० ७।२५। २] इति श्रतेरिव्याह-
सम्यगज्ञनध्वस्तसरवभपच्चः
स्पीये रूपे निगुण निर्विशेषे ।
पण्ये स्वप्रकाशस्वभाते
स्वाराज्येऽस्मिन्त स्वराडेव तिष्ठेत्‌ ॥ १५४ ॥
सम्यन्ञनेति । स मुक्तः स्वराद्‌ सन्पूर्भ्व्यास्मकं स्वमेव रूपं लमत
इव्यथः ॥ १५४ ॥ ।

,१ करन, तिष्ठमू।

6

६९८ टीक्षादपसमेत- { ३ तृतीयोऽष्यायः }

अ० टी०--बिदुप्रस्तु मुक्तावस्थायां परोशवर्यप्रातिदकेनाश्चाऽऽमन देश्यं स्वयमे-
वेति गम्यत इयाह--घ्म्यग्न्ञाने ति । निगदन्यास्यात्तं पद्म्‌ ॥ १५४ ॥
सु° टी०-निगुंणस्येश्वर्ये किं प्रमाणमिति चे्तताऽऽह-
=, = € {3
ज्ञाता दवे सवपाशापहार्नः
न = 3 ९, क
क्षीणः गे जैन्ममृ्युप्रहाणिः १
छ. ट ७, क ।
तस्याभिध्यानाचुतीयं देहभेदे
® = _ @
विशवश्वर्यं केवर आप्तकामः ॥ १५५ ॥
ज्ञात्वा देवमिति । देवमीश्वरं ज्ञात्रा साक्षच्कृत्य सर्वपाशशानाम-
विद्यादिङ्कशानामपक्षयः । ततश्च न जन्मभरस्यू हेव्वमावादिति ।
निगुंणिद्याफलमुक्खा सगुण विध्या फट माह--तस्यामिष्यानात्तृतीयमिति ।
बन्धमोक्षापक्षया विश्वेश्व्यं तद्धि न बन्धो दुःखामावान्न मुक्ति
भदसस्वादिति क्रमयुक्तिरुक्ता तां प्राप्य तच्च विद्योत्पत्तौ केवलः
शद्ध अआत्तक्रामः पूणनिन्दो मवतीच्यर्थः । ताच्िकेभ्व्यवादिनिस्तु
वकि [ब कि = न [+ क 9 क ज +
योजयन्ति ज्ञानोदयाहेहद्रयमेदे तुतीयमनोपाधिकं विभ्वेश्वयं भप्त
अत्तकामो मवतीति ॥ १५५ ॥
अ० ट/०--सम्यग्ञान्वस्तमोहप्रपञ्चः स्वीये पूर्णशव्थ तिषटेदियत्र प्रमाणं शरतिमु-
दाहरति-- ज्ञात्वा देवमिति । तस्य देवस्येश्रस्याभिष्यानादामिमुख्येन प्रयगमभेदेन
श्यानात्तत्प्रसादेन तमेव देवं ज्ञात्वा विनचश्वधमाप्नोतीति योजना । केन करमेगेयपेक्षायामाह~
सर्वपाश्ापहानिरिति । पाशाः शा अव्रिदाक्षितादयस्तेषां सर्वेषां हानिर्विच्छेद
भदयन्तिकः प्रथममस्य भवतीति । ततः क्षीणः शैः हेष क्षीणेष्विति यावत्‌ । छेश-
क्षये तत््युक्तकमौमावाजन्ममृदुप्रहाणिज॑न्मादिविकारहानिरस्य सिध्यतीयरथैः । तते। देहभेदे
वतेमानदेहस्य मेदने प्रारन्धक्षयान्ाशञे सतीति यावत्‌ । उक्तपार्केशहानिजन्ममूद्युप्रहाणि-
रूपद्वययेक्षया तृतीयं विन्चश्वय॑मापनोतीश्वर एव भवतीः । तदा च केवट निरति-
शय आप्तकामः कृतङृय एव तदा भवतीति शेताश्चतरीयोपनिषन्मच्रार्थः ॥ १५५ ॥

° टी०~--एवं श्वेताश्वतरवाक्यमुदाहत्य छन्देोग्यश्र तिमुदाहरति-
स स्वराडिति च वियते श्रति-
वरणितेश्वरवपुःप्रकारिनी ।

[३ तृतीयोऽध्यायः संस्ेपशशारीरकम्‌ ¢ ६०१५०.

भ भि न
तेन सत्यसुखबोधवद्धये-
[१ ® (= म चेदूचिर
दश्वरत्ामति कं।चद्राचर्‌ ॥ १५६ ॥
स, स्रराडिति । स्वा माविंकेश्वयंवादमुपसंहरति--तेनेति ॥ १५६॥
अ० टी०--स्वारग्येऽक्षिननियत्रापि श्रतिरस्तीयाह--स स्वराडिति चति।
¢ आलक्रीड आत्मरतिरात्ममिधुन आत्मानन्दः स ॒स्वराड्मवति तस्य सर्भपु छोकेपु
कामचारो मवति ' [ छा० ८। २५।२] इति श्रुतिवभितेश्वरवपुःप्रकारिन वियत
द्यैः । उत्थापितं परमतमुपसंहरति-तेन सत्येति ॥ १५६ ॥
सु० वी ०--दरूषयति--
(> =. के-
तन्न. भाति चतुरसमुषकै-
2 [4 न
स्तस्ममाणविरहादिह श्रते ।
वि
सत्यबाषसुखवन्न. तत्य
श क
सत्युवाच यत दश्वरश्रातः ॥ १५७ ॥
तनेति । तच्च हेतुमाह-तय्ममणेति । ननूक्ता श्रुतिरिति तच्राऽऽ्ह--
न तत्परेति । यथा बोधसुखालपरा ‹ विज्ञानमानन्दम्‌ ` [ वृह० ३.।९॥
२८ ] इति श्रुतिनवमेभ्वर्पपरा काविद्स्तीव्यर्थः ॥ १५७ ॥
अ० टठी०--इदानीमेतदूद्षयितुमुपक्रमते-- तन्न. माति चतुरञ्मिति ।
निपेषप्रतिज्ञायां देतुमाह--उच्चकङ्केस्तत्ममाणेति । इहाऽऽ्मन रेश्चधस्य खामा-
विकत्वे श्वुताबुपनिषदप्रन्ेषुैस्तत्परतया तत्प्रतिपादकप्रमाणकरिरहादिति योजना । ‹ एप
सर्वेश्वरः › इत्यादिश्ुतिदशैनात्कथं तस््ममाणविरह इति चेन्मैवमेवेविधश्रुतीनां ख्ाथैपरवाक्त-
भवादित्याह--सत्यबोधेति ॥ १५७. ॥

सु० ठी ०--एतदेव प्रपश्चयति-
तत्परश्ुतिवचःपमाणकं
सत्यबोधसुखवियहं परम्‌ ।
बह्म तद्रदिह नेश्वरत्वभाक्‌-
तत्परशरुतिवचःप्रमाणक्रम्‌ ॥ १५८ ॥

सतपेति । यथा सत्यथोधादि किहं ब्ह्चेतयेतत्परश्चतिपरमाणकं नेवमीः
श्वरतमाग्रह्मेतीत्यर्थः; ॥ १५८ ॥

७०० ठीकादयसमेत- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

अ० टी०--सत्यबोधादिरूपत्वप्रतिपादकश्चुतिवदीश्वर्वावेदकश्चतेस्तत्परत्वाभावमुक्त
विशदयति--तत्परश्रुतिव च इति । सत्यबोधसुखविग्रहं परं ब्रह्म यथा तत्रशरतिवचः-
म्रमाणके तद्दीश्वरप्वभाग्ब्रह्ेह श्रुतिशास्रे तत्परश्रुतिवचःप्रमाणकं न भवतीति योजना
॥ १५८ ॥
यु० टी०-ननु बणिता फलश्चुतिरेव तच्च प्रमाणमिति चेजनेत्याह--
क र €
या फटश्चतिरिरोपवाणता
सा न ततपरतयाऽवगम्यते ।
= क # क 9
तत्वमाद्वचन [ह तत्पर्‌
तत्परा न तु फलश्रुतिः कचित्‌ ॥ १५९ ॥
या फठेति । तस्या अतत्परत्वा दित्यर्थः । किं ताह तत्परं तत्राऽऽह-
तत्वभिति । अस्तु फटश्ुतिरप्येश्वर्यपरेति चेन्नेत्याह-- तत्परेति । यथा हि
स्वगविफश्रुतिनं तत्परा किं तु विधिपरेव मियमपवे तस्वमादिविाक्या-
धपरा न स्वाथपरेत्यर्थः ॥ १५९ ॥

॥ = 6.

अ० 2ी०--ननृक्ता शरुतिरेघ्यविषया कथं न तव्परेयत आह--या फटश्रुति-
रिति । कुतो नावगम्यत इयत आह -- तत्व मादी ति । स्वाथबोधे दृष्टफटतात्तख-
मादिवचनस्य सखा्थ॑परत्वमिलयथः । फटश्रुतिरपि सखार्थपराऽह्विति चेन्मेवमियाह--
तत्परा नतिति । कचिदपि फटश्चुतिस्तत्परा न भवति । तस्याः सैतरास्यतःसिद्धफङ.
प्रकाशनेन साधकप्रबतेनपरत्वादिय्ः ॥ १५९ ॥
सु० टी ०--फटश्रुतिगतैश्व्यंस्य बह्यस्वरूपलवेऽतिप्रसङ्गाऽपीत्याह--
सामगानमपि तत्स्वरूपतां
जक्षणं च जगतश्च सजनम ।
अश्रुवीत फलवाक्यतः श्रतं
तत्स्वरूपमिति यदुपेयते ॥ १६० ॥
सामण्रनपिति । तदा हि ^ साम गायन्नास्ते ' [ तेत्ति० ३। १०।५ ||
“ जक्षत्क्रीडन्‌ ` [ छ० ८। १२।३ ] इति ‹ सोऽस्य संकल्पादेव
समुत्तिष्ठति › [ छा० ८।र। १० | इत्यादिकमपि फटवाक्थकः
शुतत्वाविरोषाद्रह्यस्वरूपतामश्रुदी तेत्वधं; ॥ १६० ५

[ ३तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ७०१

अ० टी०--फटवाकषयावगतस्याप्यथस्य सखरूपत्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गश्च स्यादियाह-
सामगानमपी ति । एतत्साम गायन्नास्त इति कचिःसामगानमपि फठं विदुषः श्रुतम्‌ ।
तथा जक्षत्रीडन्रममाण इलत्र जक्षणपदवाच्यं हासमक्षणादि श्रुतम्‌ । तथा ‹ स यदि
परितृढोककामो भवति संकल्पदेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति › इ्यादौ जगतः सजनं च
फटमवगतम्‌ । तथा च फट्वाक्यतः श्रुतं तत्छरूपमिति यदयभ्युपेयते तदा सामगानादयपि
तव्छरूपतां ब्रहमस्वहूपतामश्वुवीतेलयथैः ॥ १६० ॥
_ घ ढी ०--नन्वर्थवादुप्रतीतमपि रोकतरणादिवद्स्तु बह्मस्वरूप"
मेति चेत्तवाऽऽह--
अथवादगतमण्युपेयते
न प्रमान्तरविरोधि यन्मतम्‌ ।
सामगानमथ क्षणादि वा
तत्परशतिदिरुद्धमुच्यते ॥ १६१ ॥
र्थवदेति । शोकतरणादैः प्रमाणान्तरविरोधस्य परिहृतवतवादुम्युपगमो
तनतु तथा सामगानादृावक्शरीरव्वादिश्रतिविरोधादित्यथः॥ १६१ ॥
अ० टी°-तकिमिदानीम्थवादानां क्षापि खाधपरतं नास्त्येव हन्त॒ तर्हिं बादराय-
णदेवताधिकरणन्यायात्िरोध इति चेत्सत्यं यदत्र देवताधिकरणन्यायो ठम्यते नात्र सोऽ-
स्तीत्याह--अथवादगतमिति । संवादिविसंवादिप्रमाणान्तरामवि हि देवताधिकरणन्या.
यावतार इह सामगानदेस्तत्परनिर्विशेषवप्रतिपादकश्ुतिप्रिधानात्र देवताधिकरणन्याया-
वतार इत्यथः ॥ १६१ ॥
स० टी ०--नन्वेश्वयंस्य वस्तुपरश्रुतिविरोधामावादस्तु स्वरूपत-
मिति नेत्याह--
ईश्वरत्वमपि तत्परश्रति-
नैति नेति परिदुःखिता सती ।
वारयत्यवरिनष्टि केवलं
चिस्स्वरूपमनवयविग्रहम्‌ ॥ १६२ ॥

ध्परवमपीति । सापेक्षस्याप्येश्वयंस्य स्व हपचेऽतिपरसङ्कादेकरसतश्रु-

७०२ टीकाद्रयसमेत- - [ ६ तृतीयोऽष्यायः.

कि केः

तिपीडेति परितो दुःखितेत्यर्थ; । एवं सर्वनिषेधे शम्यत्वमिति नेत्गह-
मवरशिन्टीति ॥ १६२ ॥

अ० दी०--तरहि निर्विेषश्ुतिविरोधात्छमगानयदतरहरूपता, मा मूर्दश्वरवं त॒
स्वरूपं सुखादिवद्भविष्यति तस्य प्रमाणान्तरविरोधादशेनादिति चेन तस्यापि श्रुलया निषि-
भ्यमानलादिष्याह - ईश्वरत्वमपीति । मूतामूतत्राह्मणे हि ब्रह्मण रेशर्थमध्यात्ममधि-
दैवं चोपवण्यं ‹ अथात अदेशो नेतिनेति." [ बृह० २।.२ । ६] इति तत्परा
श्रतिः परिदुःखिता सती कथमयं जन इश्वगरसतच््नं जानीयादिति मातेव पुत्रहितेषिणी
दुःखं प्रप्तेवेश्वरत्वमपि वारयति प्रतिषेधति । तत्प्रतिषेषे किमवरिष्यत इति तदाह--
अवशिनष्टि केवलेति । केवट निरविरेषं चित्छरूपं चिन्मात्रमनवययविप्रहं निरे-
्षस्वरूपं ८ सत्यस्य सत्यमिति प्राणा वै सत्यं तेषमिष प्षत्यम्‌; ` इत्यवरिनष्टि तन्मात्रमे-
वेश्वरत्वमवधास्यतीत्यथेः ॥ १६२ ॥

सु° ठी०--ननु दिविधमेष्व्य सोपाधिकं निरुपाधिकं चेति तच्नाऽऽ-

यस्य निषेषेऽप्यन्त्यस्याव शिष्यमाणत्वा द्रह्मस्वूपत्वं घटत इदि. शङ्कते

सोपाधीश्वरतानिषेधनपस सा नेति नेतिशतिः
साक्षाद्धागवतं निरस्तनिखिलोपाधिस्वरूपं पुनः ।
विश्वेशर्यमिहोच्यमानमधना मोक्षे ततस्तत्पैर-
वौकंयेरस्य विरुद्धतानवसरो मुख्यं ततो गृद्यताम्‌ ॥१६३॥
सोपाधीति । वाक्यैरुच्यमानमिति संबन्धः ॥ त्परविश्वेश्वर्य केवल
इत्यादिः ॥ १२३ ॥
अ० टी ०--अत्रशवरतवस्य सोपाधिकत्वनिरप्राधिकलाम्यां द्वैविध्यं मन्यमानो वादी
निषेधस्य सोपाधिकेश्वरविषयवमवरेषप्तु॒निरुपाधिकेन्धर्वस्येति प्रत्यवतिष्ठते- सोपा.
धीति । “ नेतिनेति ` [चरू०२।३।६]इतिया श्रुति; सा सोपारघाश्वरताय,
अमुस्येश्वरत्वस्य निषेधपरा यद्पुनरधुनेह मोक्षे विश्चैशव्थं केवर. आप्तक्राम इलयादिवचनै-
रुच्यमानं विश्चशर्यं साक्षाद्वागवतमिदयादिविंशेषणद्वयोपेतं तत्पुनरवशिन्टीयनुषद्गेण योजना ।
तत एवं सति तव्पैरेवौक्येनिंविशेषतवप्रतिपादकैरस्यैश्वयैवचनस्य विरुद्तायाः शङ्कावसर
नास्तीयथः । सिद्धमथ॑मुपसंहरति--भुखय मिति । यतः श्ुतिविरोषाभावस्ततस्तस्मा-
मुख्यं स्वामानिकेवेदमेश्वयमिति गृह्यतामङ्गी क्रिद्रतामियथैः ॥ १६३ ॥

{ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेधक्षारीरकमं । ७०४

सु० ठी०- तहिं सामगोनादावपि सोपाधिकश्यैव निषेधो निस
पाधिकं तु ग्राह्यं स्यादित्यतिपरसङ्घेन दूपयति--

सामगानमथ भक्षणं जग-

सर्जनं च निरुपापि गद्यताम्‌ ।

नेति नेतिवचस्रा निषिध्यते
जक्षणादिकमुपाधिसंश्रयम्‌ ॥ १६४ ॥

समेति ॥ १६४ ॥

अ० टी०--र्वं तर्हिं सामगानादिकमपि तथा विश्य नियक्स्वरूपतया मुख्य-
मिष्यतामिति सिद्धान्ती प्रतिबन्दीं गृहणाति-सामगानमिति । सामगानादिकमपि
द्विषा विमञ्य निरुपाधीश्वरस्वरूपमिति गृह्यतामुपाधिसंश्रयं सोपाधिकं जक्षणादि नेयादि-
वचसा निषिध्यत इति च गृह्यतामिति योजना ॥ १९४ ॥

सु टी ०--स्यादेदं यदि दिविधं सामगानादि स्यान्न च तदस्ति
मानामावादिति चेदेश्वर्येऽपि तुल्यमिव्याह-

सामगानमथ जक्षणं जग-

त्स्नं न च खलु द्विधेष्यते ।
तत्माणविरहादिहेति चे-

दीश्वरत्वमपि न दिधा भवेत्‌ ॥ १६५ ॥

सामेति ॥ १६५ ॥

अ ठी०-- सामगानादेर्निरुपाधिकरूपसद्धवे प्रमाणाभावानात्न दैविध्यसंभव इति
परतिबन्दी पुव॑बादुद्धरति--सामगानमिति । स्पष्टाः । तर्हीशवर्वस्यापि दविष्य
मानामावस्तुल्य इति सिद्धान्ती परिदारसाम्यमाह-ईैश्वरत्वमपि । न द्विषा
मवेदिति । ईरितप्यपिक्षानियमादीश्वरवस्य नियेक्षं॑त्प्रामाणिकं न संभवती-
यथः ॥ १६५ ॥

सु° दी०-तहि ज्ञानसुखयोरपि प्रविध्ये मानाभावाद्रह्यस्वशूपादुप-
पत्तो जडमसुखं च ब्रह्म स्यादिति नेत्याह-

ज्ञानमस्ति खलु बाह्यगोचरं

निर्विशेषमविनाशि च द्विधा ।
न क. प्सः
६ क, °धि गम्यताम्‌ । २ क, ग, पेप्ितेः।

७०४ टीक्षादरयसमतं~ [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

बाह्यगौ चरमपोद्य केवला
स्वापमोक्षस्मये चितिः स्थिता ॥ १६६ ॥

ज्ञानमिति । बाह्यगोचरं सविशेषम्‌ । केवला निर्विशेषा ॥ १६६ ॥
अ० ट ०--तरहिं ज्ञानादिकमपि ज्ञेयादिसपिक्षं ` कथं स्वरूपं ब्रह्मणः स्यादिति
प्रतिबन्दीप्रहमनवकारयञ्जञानदेवंसतुरूपत्वमुपपादयति-ज्ञ[नमस्ती ति । हानं, द्िषाऽ-
स्तीति संबन्धः । खलुशब्दः प्रसिदृध्यथैः । ज्ञानस्य दवैविभ्यं न शङ्कास्दमियथैः ।
देविध्यमेवाऽऽह-बाह्येति । बाद्याथैनिषयं ज्ञानं विनाशिज्ञानं निर्विशेषं ज्ञानमवि-
नाकि तदातूपमिय्यैः । निर्विशेषं ज्ञानं कास्तीति वीक्षायामाह-बाह्यगो चरमपा-
द्यति ॥ १६६ ॥
सु° टी °--ध्ुतिरपि तद्भैविध्थं कथयतीत्याह--
पश्यन्न पश्यतिगिरा कथयांबभूव
साक्षादनश्वरविनश्वरचिद्धिभागम्‌ ।
तात्पर्यतः श्रुतिवचः स्फटभेव नेष-
न {9 क क [+ अा७
गश्वथवस्तुन व्ागवचःश्रतनंः ॥ १६७ ॥
पयनिति । यथा ‹ परृयन्वै तन्न पश्यति › [ ब्रह० ४।३ 1 २३ | इति
भ्रुत्या साक्षादेव सत्यामपि कूटस्थद्टौ बुद्धिवृच्यमावकथनान्निव्यानित्य-
ज्ञानविमागस्तात्पर्ेणोक्तो नैवमेश्वर्यद्रय विषया श्रुतिरस्तीत्य्धः ॥१६५७॥
अ० टी०--बाह्यविषयज्ञारव्युदासेन निर्पाषिकं चितिस्रूपं स्वापादावस्तीयत्र
किं प्रमाणमिति चेत्तत्राऽऽह--पहयन्न पयतीति । ‹ यदै तन्न परयति पदयन्भे तन
पस्यति न हि द्रषटुच्ेविपरिोपो विचतेऽविनारिव्वात्‌ । न तु तद्वितीयमस्ति ततोऽन्य.
दविमक्तं यत्पश्येत्‌ › [ बृह० ४।३।२३ ] इति श्रुतिवचंः साक्षादनश्वरविनश्वरचि-
द्विभागं परयन पर्यतिगिरा तात्पथेतः स्फुटमेव कथयांबभूवेति योजना । उदाहतश्ु-
तिपदनामेषोऽथैः-- यदै तदिति पदानि तत्तत्र सुष्रप्यादावात्मा न पदयतीति यद्र प्रसिद्ध
तन्न तथा मन्तव्यमिति रेषः । कुतः पदयन्ये पञ्यन्ेवाऽऽमा तत्तत्र न पद्यतीति
प्रसिद्धः । नयु विरुद्रमेतत्पदयन्वे तन्न पद्यतीति न विरुद्रमियाह-न ही ति । दरष्ु-
रात्मनो या दष्टिदेशेनं रूपा्वमाससमर्थं ज्ञपिष्रूपं तस्या द्षटेविंपरिटोपो विनाशश्च न हि
विद्यते । कुत इत्यत आह--अविनाशित्वा दिति । चिनाशरशीठं हि विनाश्नीदयुच्यते ।
नेयं दष्टस्तथा सव॑विनाक्नादिसाक्षितवान्नियस्याऽऽममनः सवदा सर्वानासमब्यावर्तकतयाऽव-
स्थाना । अतोऽविनाशित्वादस्या विपरिखोपो न विदयते स्वपि चक्ष उपसहारावक्ुष्या

[तृतीयोऽध्यायः], संस्षेपशारीरकम्‌ । ७०५

मनेोवततर्विरेपिऽपि तदद्वारा रूपावभासिनी दृष्टिः स्वरूपतो न नरई्यतीति परैयनेव तदाले-
दर्थः । तर्हिं न पयतीति कथमुक्तं तत्र हेतुमाह-न तु तहेतीयभिति शेषेण ।
तत्तत्र सुषुप्तौ तत॒ अआत्मस्ररूपाद्विभक्तं परथग्भूतमन्यद्विक्षणं दस्यं विषयकरणादिकं न
त्वस्ति यत्तदा पद्येत्‌ । अतो दृश्याभवान्न परयतीषयुच्यते स्वरूपक्ञनाविलोपासद्यन्निति
चेति नात्र कोऽपि विरोध इति । यथेव निरुपापिकज्ञानसद्भावः सोपाधिकाद्दिषिच्य
श्रुयोच्यते नेवमेशवर्यैवस्तुनि नोऽस्माकमौपनिषदानां निभागवचनपरा श्रुतिरुपरन्धाऽ-
स्तीत्यथः ॥ १६७ ॥
सु° टी ०--एवं सुखदे विध्यमपि श्रुतिरेव दक्शयतीत्याह--

ह

एव न वा अर इति श्रुतमेव ताव-
सुत्रायुपाधिपुरुषस्य सुखं विनागि ।
नित्यं निरन्तरमनन्तमपारमुक्त
बराह्मं सुखं वचनकोटिशतैश्च यत्नात्‌ ॥ १६८ ॥
एवमिति । ‹ न बा अरे पुत्राणां कामाय ' [ बुह० २।४।५ ] इति
पियादिखूपपुत्राद्यपाधिकमनिन्युखं भूयते । ' एष एव परम आनन्दः '
[ बह ४। ३ । ३३] इत्यादिषु तु नि्पनिरतिशशयं बह्मसुल-
मित्यथेः ॥ १६८ ॥
अ० टी ०--ज्ञानवस्सुखमपि द्विविधं प्रसिद्धमिति मन्वानस्तत्र प्रमाणमाह--एवं न
वेति। न वाअरे पुत्राणां कामाय पुत्राः प्रिया भवन्यासनस्तु कामाय पुत्राः

प्रिया भवन्ति ' [ ब्रह २। ४। ५] इलयदो पुरस्य पुत्रायुपाविकं सुखं विनाशीति
तावच्छूतमेव | तथा नियं च ब्रह्मसुखं “ विज्ञानमानन्दं ब्रह्म ? [ ब्रूह० ३ ।९।२८ ]

एषोऽस्य परम आनन्दः [ ब्ु०9 | ३ । ३२] ‹ आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्‌ ?
[ब्रृ०३।६। १] ‹ आनन्दरूपममृतं यद्विभाति ' [मुण्ड० २।२।७]
इत्यादिश्ुतिवचनकोटिशतैयैतनात्तायथणोक्तम्‌. । कौदृशं तस्सुख निरन्तरं दुःखायननु-
विद्धम्‌ । अनन्तं काठतोऽन्तरहितम्‌ । अपारं देशतोऽप्यन्तरदितमित्यर्धः ॥ १६८ ॥

० टी ०~-नव्वेवं द्िविधमेभ्वर्यं वेदे करविद्रणितमिव्युपसंहरति-
एश्वयवर्णनमिह दिविध न्‌ वेदे
नित्यं कचित्कवचिदनित्यमिति प्रसीमः।

७०३ ठीकाषटयसमेत्तं- [तृतीयोऽध्यायः]

एश्वयमात्रकथनं वुनरस्ति मोक्षा-
दर्वोड् न मक्षस्षमये च न तत्परं तत्‌ ॥ १६९ 1
दर्येति । ताह किमैश्वर्यं नाभ्युपेयत एव नेत्याह-रेर्थमत्रेति । अस्ये-
भ्वर्यमेष सर्वेश्वर इत्यादिमोक्षादरबाक्ु मूमिषु व्यवहारद्ज्ञायामि्यर्थंः १
नरन्वरित मोक्षेऽपि ततीयं देहमेद इत्यादीति तत्राऽऽह--मोक्षसमय इति \
किंतु स्तुतिपरमेवेति शेषः ॥ १३९ ॥
अ० टी०- तदेवं ज्ञानसुखयेर्देविप्यस्य साक्षाच्छतिसिद्धतात्तत्र सोपपिकयोरन प्रेस
संज्ञाऽस्ति ‹ न प्रियाप्रिये स्पृरतः ' [ छा० ८। १ २। १ ] इति चाऽऽमनि प्रति-
षेधो निर्पाध्रिकयोस्तु श्रतितात्प्यंगोचरत्रादामस्रूपतेति प्रतिवन्दीशङ्कामपोय नेवमेश्वगं-
चस्तुनि विमागवचःश्ुतिरनइत्यत्रोक्त विवणोति --एेभ्वर्वर्णन मितिं । रेधयमात्रक-
यनमिति । ' एप्र सर्शवरः ‹ सवैस्येशानः सवेस्याधिपतिः › [बृ० ४।४।२२ |]
इयादो निव्यतानित्यसविशेषानघमशेनेनेश्वथंमात्रकथनं पुन्देऽस्तीत्यथैः । तच्च श्रूयमाण-
मेश्व¶ मोक्षाद्वौग्यावहारिकमेव तन्न पारमार्थिकमिप्य्थः । यच्च॒ ‹ विश्वैश्वर्यं केवढ
आप्तकामः › [श्वे १। ११ ] इति मोक्षसमये च श्रवणं तन तत्परं कितु स्तुतिप्रर-
ेवेरितन्याभावात्त्रेयथः ॥ १६९ ॥
छु° टी ०--नन्वश्वर्यस्यास्वरूपत्वे तत्कीर्तनं व्यर्थमिति चेत्तचाऽऽह-
मियशिरस्वकथा खलु यादशी
भवति तादृशमेव तदीरणम्‌ ।
भ, क ० कि
तदनु नेति च नेति वचः श्ुते-
येदपि मोक्षगते स्तुतये हि तत्‌॥ १७०॥
प्रियेति । यथाऽऽनन्दमयवब्रह्मणः पियशिरस्तादययस्वूपमप्युपासनाथ-
स्वानि गुंणन्रह्मप्रतिपाद्नोपायत्वेन संकीर्यते तयेश्वर्वमपीत्य्थः । हुत
इति चेत्तत्ाऽऽह--तदन्विति । तहि मोक्षसमये कथनस्य कोपयोमस्त-
घाऽऽह--यदरपौति ॥ १७० ॥
अ० टी०--उक्तमेवाथमुपपादयति--- परिय शिरस्त्वे ति । आनन्दमयस्य ब्रहम
मिति मे ‹ तस्प परियमेष रिरः मोदो दक्षिणः पक्षः [तै २।५। १]
इलयाद ब्रह्मणः प्रि्रमोदा्यवयतकथा कथनं यादद्योप्राधिकविषयलानन खलु सरूप परा
भवतीव्यथैः । तदीरणमेश्वषैकथनमपि तादशमेवौ पायिकविषयं भ्यावहारिकमेवाऽ5-
रोपितरूपवादिय्थः । कथरिदमवगम्यत इति तत्रऽऽह--तद न्विति । दशधैकथना-
२१. बा मोर ।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संकषपशारीरकम्‌ । ७०७

नन्तरं ‹ स एष नेति नेयाता ' [ बृ० ३।९। २६ ] इति निषेधवचनश्रवणानि-
परिध्यमानघ्य. चापरमार्थलादि्यर्थः । देश्वयद्रैविध्ये प्रमाणामवि सति निपेधस्यौपाविकेश्र्-
परत्वकर्पनानवकाश इति भावः । मेक्षसमयें च न तत्परं तदिदयुक्तं विदृण्व॑स्तस्य त्रिषय-
माह-यदपि मोक्षगतं स्तुतये हि तदिति । दिशब्दः फटश्रुतेः सवत्र स्तुति-
परलप्रसिद्धियोतनाथेः । “ सोऽनुते सवान्कामान्सह › [ तै० २।१। १] इादि-
बद्‌ ‹ विश्चशरयं केवल; ' [ श्वे. १। ११ ] इयाद्यपि विद्यस्तुतिपरमेबेयथैः ॥ १७० ॥.
सु० टी०--एवं स्वमतेभश्ववस्यास्वामाविकतवमुक्त्वा मतान्तरादु-
सरिणापि वर्णयति-
स्वतन्तपमीश्वरगिरा गुणमागेवृत्तिः
माश्रित्य पूरगुरवः प्रतिपादयति ।
पिंहस्य शोर्थगुणवतपरमेश्वरस्य
स्वातन्त्यलक्षणगुणोऽव्यपि चाररूपः ॥ १७१ ॥
स्वातन्त्यमिति । गुणमार्गावृत्तिं मोणीमित्यर्थः । यथा शौर्यगणः सिहं
न व्यभि चरत्येवं स्वातन्ञयगुणोऽपीभ्वरमिति । यथा क्ञोय॑योगिनि सिंह-
शब्दस्तथा स्वातचययोगानिगुणऽपश्वरङाब्दः प्रवतत इति वद्न्ती-
व्य्॑ः ॥ १५६. ॥
अशी ०-तरदेवमीश्वरत्वं न निरपाधिकमस््यतो न तद्रहमस्यरूपमिति प्रतिपारितमिदानौं
मीश्वर्ुतेनिंरुपाधिके ब्रह्मण्यविरुद्धम्थं कथयन्तः कि बदन्तीत्याह-स्वातन्डयापि ति ।
पर्वे ये वृद्धास्ते च ते गुखश्वेति पूगुवस्त गुणमरगेततिमाश्रिय शब्दस्य मणी! इत्ति--
मदग कृयेश्वरगिरा स्वातन्त्र्यं प्रतिपादयन्ति । एतदेव दृष्टान्तेन स्पष्टयति-- सिं हस्थेति ।
यथा सिंहस्य शोयौस्यो धमेः सिंहाव्यभिचरी तथा परमेश्वरस्य स्वातन्त्यरक्षणगुणोऽव्य--
भिचाररूपः सखातन्त्यमीश्वरं न व्यभिचरतीव्यक्षराथः । एतदुक्तं भवति-यथा सिंहो देव-
दत्त इति सिंहगतनोयगुणय्ोगिनि मनुष्ये सिंहशब्दः प्रयुज्यते सिंहाग्यभिचारिोयरुणया-
गदिवं सिंहन्नधेवदीश्वरस्य स्वातन्ञ्यमन्यमिचारीति निरुपाधिके. बह्मण्यपीश्वरपदं स्वातन्त्य्‌~
टक्षणारथं प्रयुज्यते । यथा सिंह इ्युक्ते शौर्यं रक्ष्यते तयेश्वर इ्यक्ते स्वातन्त्यं रक्ष्यते ।
तच सिंहे रौयैवद्भह्मण्यन्यभिचारीति तदूद्रारकस्तत्रेश्वरपदधयोग इति ॥ १७१ ॥
स॒० ठी०--रूथं निगुणव्रह्माण स्वातन्ञ्यगुणथोगः संभव। तत्परसवे-
नेश्वरपदाप्रयोगादिति चेत्तत्राऽऽह--
एेश्वयवेस्तु परिगृह्य तदत्यजन्तः

सरामथ्यंसिद्धिमुपपादयितुं कविच ।

७०६ टीकाद्रयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

सरभश्वरश्रतिवचः समुदाहरन्ति
स्पातन्म्यलक्षणगुणस्य तमस्वितायाम्‌ ॥ १७२ ॥
दशचर्यवह्विति । क्चिद्भन्थ एेश्वर्यवस्तु परिगृह्य तमस्वितायामन्ञानाव-
स्थायां तदत्यजन्तो निरूपाधिकेऽपि स्वातन्छगुणसि द्धि मरुपपाद्यितुं
सर्वेश्वरश्रतिमुदादरन्ति कारणस्वेनाऽऽकाश्ञादिषित्यत्रापरप्रयाज्यलेन-
श्वरमनवी दित्थाद्भाष्य इति नोक्तदोष इत्यर्थः । १५२ ॥
अ० टीऽ--नयु निरुपाधिकब्रहमस्वरूपपरतयेश्वरपदश्रवणमेव नास्तीययुक्तं तत्कथमी-
श्वरपदेन स्वातन््यलक्षणाऽपीति चे्ववहासकिग्वरत्राभिधायिसवेशधरशरुतेनिगुगेऽ्युदाहतत्वा-
दियाह--पेश्वयंव स्त्विति । कचिदप्रनथ रेशवर्यवस्तु परिगृहयश्वयौमिधायकतेन स्वश्वर-
्ुतिवचः समुदाहरन्ति भाष्यकारप्रभतयः । कारणलेन चाऽऽकाशादिषु यथाग्यपदिषठो्त
रियत्रापरप्रयोज्यत्वं नेश्वरमन्रवीदिति भाष्यदश्च॑नात्‌ । एवमन्यत्रप्येताद्छं वचनमन्वेषणी -
यम्‌ | तमखितायां तमोग्यवस्थायां तदैवर्यमयजन्तः सन्तो निरुपाधिके ब्रह्मरूपे स्वातन्व्य.
रक्षणगुणस्य सामथ्य॑िद्धिमुपपादयितुमेबोदाहरन्ति । अतो युक्तमेदोच्यते पूवैगुरुभि।.
सथः ॥ १७२ ॥
य° टठी०--ननु कथं तमस्वितायभिश्वयांमिधाने निगुंगेऽपि
स्वातन्यगुणस्य सामथ्यसिद्धिरिव्याङ्कु्यान्यथानूुपपस्येति इष्टान्तनो-
पपादयति-
िदश्रतिनं घटते यदि शूरताऽस्य
न स्याचथेव परमेश्वरताशतिश्च ।
नेश्वपेटक्षणगुणः परमात्मनभे-
दित्यथंठन्धिमभिसंदधते महान्तः ॥ १७३ ॥
सिंहेति । यथा देवदत्ते सिंहश्रुत्यन्यथानुपपच्या जौर्यकल्पनमेवमेश्वर्य-
लक्षणं ज्ञापक यस्य स्वातन्ञ्यगुणस्य स तथा स चेन्न परमास्मनः
स्यात्परमेश्वरताश्रुतिरपि न स्यादिति तस्मिद्धिरित्यर्थः ॥ १५३ ॥
अ० टौ०--कथं तमसूयवस्थावर्व््वयंमिधानेन निरुपाधिरूपे सखातन्व्यगुणस्य
सामथ्यंसिद्धिरति चेदन्यथानुपपच्थवेयाह--सिंहश्र तिरि ति । यचस्य देवदत्त्य
सिंहस्य च चरता न स्यात्त सिंहश्ुतिने घटते सिद्राग्यभिचारशोयेनिवन्धनत्वास्सिहशब्दस्य ।
यथाऽयं दृषटन्तस्तथेव परमात्मन देश्थरक्षणगुण दैश्वयैटक्षणे ज्ञापकं यक्छेति व्युत्पत्तेः
स्वातन््यरूपो धमेश्वेन स्यात्तदा तस्मिन्परमेश्वरताश्रुतिः परमेशवरशब्दयो न स्यादिवयेवमर्थरभ्भि

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ७०९

पामर््यप्रापतिं महान्त आचाय अभिदधते तत्र तत्र कथयन्तीयर्थः । ब्रह्माणि व्यवहार-
संबन्धपिक्षयाऽपि युम्यमाना सर्वश्वरश्रतिः स्वाभारिकं स्वातन्त्यं बिना नेोपपद्ते । अतः

पवेश्वरशचुतेबलादवाथ।ःस्वातन्ब्यसिद्धिरियभिसंधनेन सर्वश्वरशरुतिं निगगेऽपयुदाहरन्तीवयुक्तं
भवति ॥ १७२ ॥

सु० दा०--तद्यथलभ्यव्वादश्रोतत्वं तस्य स्वादिति तचाऽऽह--
शरोतारथवरृत्तिवरल्यमपीह वस्तु
श्रोतं वदन्ति निकटत्वमनुस्मरन्तः ।
आसननवृष्टिमपि देवमुदीरयनितं
वरषन्तमेव हि जना पषि तारगेतत्‌ ॥ १७४॥

्रौतार्येति । यथा यागादेः स्वगंहेतुत्वोक्त्याऽथंलम्यस्यापुर्वस्य श्रौत-
त्वमभ्युपेत्य तस्ाधान्येनेत्थ माचान्वयमिच्छन्ति । एवभमिहाऽऽथिक-
स्थापे स्वातन्त्यस्य भ्रातत्वम्‌ । दृष्टान्तमाह सनेति । वर्तमानसा-
माप्य बतमानवच्छ्रातसामाप्याच्छरांतत्वव्यवहार इत्यथः ॥ १५७४ ॥

अ० टी०-- तथाऽपि श्रुताथबटलम्यलवादश्रोतं स्वातन्त्र्यं स्यादिति चेन्नायमपि दोष
इयाह--भ्रौतार्थति । प्रेतां वृत्तिः प्रे ताधोधनं तद्वलठम्ये तत्सामध्यौत्रप्यमपि
वस्तु श्रौतमिर्ताह प्रमाणवृत्तिनिरूपणे बदन्ति पण्डिता इति योजना । तथा कथने निमित्त
सूचयन्वक्तृनविशिनि-निकटत्वमनुस्मरन्त इति ॥ सामध्यसिद्धस्यापि श्रोताथे-
निकटल्वं जानन्त इयर्थः । यथा यागादेः स्वर्गसाधनववात्साक्षाच्छरै ताह्टम्यस्याथैस्य श्रोतत्व-
मद्धःकृत्य तसप्राघान्येनेतिकतेभ्यलान्वयमाचक्षते केचित्तयाऽापि स्वातन्त्यस्याऽऽ्थिकतरऽपि
न श्रोताद्धिशेष इति मावः । श्रोतासान्निमत्रेण श्रोतत्वन्यवहारे दृष्टान्तमाह--आसन्न-
वृष्टिमपी ति । आसन्नदृष्टिमपि वधैनतं देवमुदरयन्ती्यन्वयः । ताद्योतदिति श्रीताथै
सार्मप्याच्छरौतवन्यवहारः स्वातन्त्यद्यत्यथः ॥ १७४ ॥

अ० टी-कथं पुनः “ परामिध्यानान्तु तिरोष्टितं ततो ह्यस्य
^, = 3 [५ प

बन्धविपययौं ` [ बह्यद्ध० ३।२।९] इति शरे तिरोहितव्वेभेश्वर्यस्प
स्वामाविकल्व क्तेस्तच्राऽऽह--

एश्वयमन्ञानतिरोहितं स-
दृध्यानादभिग्यज्यत इत्यव चत्‌ ।

3
१ क, वर्धन्त २क, %त तद्धया? +

४१०. दीकाद्रयसमेत- [ रे तृतीर्योऽव्यायः ]

शरीरिणः सूत्ररृदस्य यत्त॒
नि क रः
तदण्युपेत्योदितमुक्तहेतो; ॥ १७५ ॥
रेशवयमिति ।॥ कुतोऽभ्युपेत्यवाद्स्त्राऽऽह--उक्तेति । निषिध्यमानष्वा-
दित्यः ॥ १७५ ॥
अ० टी०--तदेवं स्वातन्व्यविवक्षायां निर्विशेषेऽपि ब्रह्मणि सरवेश्वरशरुतिने विर्‌-
ध्यत देशव तु तत्परशरुयभावाद्थविरोधाच्च न ब्रह्मरूपमिति निरूपितं तत्रशवयंस्याछ्ठरूप-
त्वणनं सूत्रकृद्चनविरुद्रमियशङ्क्याऽऽह--देश्वयमज्ञानेति । यत्तु सुत्रकृदस्य,
शरीरिणो जीव्रसयेश्व्यै॑ब्रहश्वयेमज्ञानतिरोहितं सद्श्यानादीश्वरस्रूपाभिष्यानान्मोक्षद्‌-
शायामभिव्यज्यत इति ‹ पराभिध्यानात्तु तिरोहितं तते ह्यस्य बन्धविपय॑यो ? [ त्र ° सू°
३।२। ५] इति सूत्रेणावोचत्तदभ्युपगमवादेन तेनोदितमिति मन्तव्यसुक्तरेतेरेश्र्य
प्रमाणाभावस्योक्तत्वाद््यक्षरयोजना । अत एव ८ विश्वं केवटः ' [ श्चेता० १।
११ ] इयाय तत्रार्थबादश्रतिरुदाहता सा न तप्परेयभिप्रायः ॥ १७५ ॥
सु° टी०-किं च वास्तवेश्वर्थं विनाऽनुपपत्यमावाद्पिन तद्रास्व
वत्वं स्वभ्युपेयभित्याह-
अथ वा चितिवसतीयतां
पुरुषस्येश्वरताऽपि वास्तवी ।

यदि फिंचन करणं भष-

न्न विना सा तदिहापयुपेयते ॥ १७६ ॥

4}

अथवति । तत्कारणं विना सेश्वरता वास्तवीं नेहेति यज्यम्‌ ॥ १५६ ॥
अ० टी०-ननु सूत्रकारोक्तं तथेवेलभयुपगन्तु युक्तमिति चेत्सनयं प्रमाणवस्वे तथैव,
न हि सूत्रणामागमतया प्रामाण्यं किं तु युक्तिसमपकतया नचात्रा्थैवादवाक्यन्य्‌-
तिरेकेण प्रमाणं रिचिदुपन्यस्तमस्यतोऽयमम्युपगमवाद वेपि निश्चीयत इलयाह--
अथ वेति । अथनब्दस्तदेय्थं । वाशब्दोऽवधारणे । अथ तदा पुरुपरस्य जीवस्ये-
श्वरताऽपि चितिवद्वास्तव प्रतीयता प्रतीयेत वाद्ग क्रियेतेति योजना । यदि किचम
कारणं प्रमाणं भवेत्तदेति संबन्धः । तव्भरमाणं विनेह पुरुष सा ॒वास्तवीश्वरतम॒नामभ्युपेय-
तेऽतिप्रसङ्खादियथैः ॥ १७६ ॥
सु° ठी ०-अभ्युपेत्यवादव्वेऽपि किं मानमिति चेत्तत्राऽऽह-
[भद्‌ => ¢ न क
कामाद्‌ तन्न च भेवादतरत्र चतं

यत्सूजकारवचनं तदुदीक्षमाणाः ।

{ -३ तृतीयोऽध्यायः † शश्षेवश्षषरोरकम्‌ १ ५११

कामादिकेन दहुरस्थगुणेन तुल्ये
सरवेश्वरादिगुणजातमिति प्रतीमः ॥ १७७ ॥

कामादीति 1 ‹ कमादुीतरच तत्र चाऽऽयतनादिभ्ः ' [ ब सू० ३।
३ । ३९ | इति सूत्रे छान्दोग्यवाजसनेयविययोरेकव्राऽऽमवत्कामाना-
मपि श्रुतेः 'य इहाऽऽत्मानमनुविद्य वचजन्त्येतांश्च सत्यान्कामान्‌
[ छा०८।१।६ | इति अन्यव्र च ^ अत ऊरध्पं विभोक्षाय ब्रूहि
[ ब्रृह० ४।६। १४ ] इतिलिङ्गाव्सगुणनिर्युणत्वाम्पां मेद्‌ स्थितेऽपि
निगुणवाजसनेयिविद्यायां सगुणविद्यागतसत्यकामत्वादिगणोपसंहारो
गुणवत दकख्वाद्‌धुदयायतनव्वसेतुत्वादिसाम्याच्च सूचितो विमूतिप्रदशं-
नाय नोपासनायत्यतः कामादिगुणेन तुल्यमवास्तवत्वं सर्वभ्वरत्वाददिगु-
णस्य जानीम इत्यर्थः ॥ १७७ ॥

अ० टी०--सुत्रकृदुक्तेरम्युपगमवादलनिश्वये स्ट ॒हेतुमाह--कामादीति ।
° कामादीति्र तत्र॒ चाऽऽयतनादिभ्यः ! [ ब्र० सू० ३।३। ३९ ] इतिसूत्रेण
दहरविद्यागतानां सयकामत्वादिगुणानां बृहदारण्यकगतनिगुंणविद्यावर्तिनां सर्ववशिवसर्वे-
श्वर्नादिगुणानां च परस्परोपसंहारः सूत्रकरणेक्तस्तदेतदाह कामादि सयकामलादि

(~ (€

तत्र च निगुणविद्यायामपि भवेदितरत्र च सगुणविद्यायामपि निर्मुणविद्यागतं सर्वश्वरादि

(~ = (~

भवेदिति योञ्यमियेवं यसू ्रकारवचन तदुदीक्षमाणाः पदयन्तः कामादिकेनेति सुग-
मम्‌ । तत्र दहरतेचाप्रकरणादुपसंहतानां सलयकमत्वादौनां निगणवि्ायामुपकारः स्तुति-
लक्षणः । स एव वर्षिलेश्वरतरादौनामपि तत्र श्रषमाणानां तुस्यार्थलप्रयुक्तत्वादुपसंहारस्य।
अत दशर्य न चितिवत्छरूपलेनामिमतं सूत्रकारस्येति प्रतीमो वयमियर्थः ॥ १७७ ॥

खु० टी०--उक्तमर्थं प्रपश्चयति-

दह्रस्थगुणोपसंहतेः

स्तुतिमात्रं विरहय्य नापरम्‌ ।
फलमस्ति परात्मनिष्ठिते

वचने वाजेगिराद्पे महत्‌ ॥ १७८ ॥

दहरस्थते । छान्दोग्वस्थदृहरविद्यागत सत्यकामत्वादिगुणोपसंहतेरि-
स्यथः । बाजिभिर्वाजसनेपिभिरादरते (स वा एष महानज आत्मा [बहु°
४।४। २२ ] इन्यादिव चने ॥ १७८ ॥

७१२ दीकादय समेतं ¢ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

अ० ठौ०--दर्रस्गुणोपसहारस्यं निर्गुणविद्याषां न स्तुतिव्यतिर्क्ति उपकारोऽ-
स्तीव्याहं--दृहरस्थेति । परम॑त्मंनिषठिते वचन वाजिमिरादृत दहरस्थगुणोपसंहतेः
स्तुतिमात्रे विरहय्यापरं मैहत्फं नास्तीत्यन्वयः । यद्यपि सत्यकामत्वादिभिरपि स्ातन्थ-
मुपरक्षयितुं शक्यत तथाऽपि न तदथमेत उपसहतंव्याः श्रुतेर्व्षित्वादिभिरपि तस्पिद्वेरि-
भिप्रेय महदिति फं विशेषितम्‌ ॥ १७८ ॥
सु° टी०-अस्तां तस्य स्तुतिमनं फलं प्रकते तु किमायातमिति
तत्राऽऽह-- ि
[4 ४
द्हरादुपसंहतेगृणेः
सदशाश्वेदशितादिलक्षणाः ।
न तदा परमात्मरूपता
पतिपत्तं कठयाऽपि शर्वनुयुः ॥ १७९ ॥
दहरादरिति । शक्नुयुरिति पारमाधिक्षश्वर्ववादिनः इति शोषः ॥ १७९ ॥
अ० ठी०--सयकामल्यादीनां पत्रः स्तुतिमाप्रफलक्वेऽपि वश्ञित्वादनामन्यदेव फलमस्तु
को विरोधः इति चेनेयाह-दहरादिति । सष्शाः सदृशञोपकारकाः । सुगमाऽ्षरयो-
जना ।. परस्परसादृस्याद्धधुपसंहारः । सादृश्यं चत्रोपकारसाम्यमेव्र । अन्यथा साद्यमेव,
न ठमेतेष्युपसंहार एव न. सिध्येदित्यर्थः ॥ १७९ ॥
सु° टी०--उक्तमथं निगमयति--
परमेश्वरतागुणोऽप्यतः
स्तुतये तस्य परस्य वस्तुनः ।
परिकीतिंत इ्युपेयता-
मविशेषाद्रशितादिलक्षणेः ॥ १८० ॥
परमेश्वरतेति । उपेयतामित्यक्रामेनापीति शोषः ॥ १८० ॥
अ० टीर-तथा च परमेशवरत्वगुणोऽपि वश्चि्सयकामादिगुणतु्यवाह्सुयर्थ
एवेयाह--परमेश्वरतेति ॥ १८० ॥
सु° टी ०--विपक्षे बाधकमुपन्यस्यति--~
कारणत्वमपि चिुखादिव-
सत्स्वरूपमिति किं न ग्रष्यते ।

नोत ०००७०४४

१ ष मः!

{३ तृतीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌। ७१३
देश्वरत्वविषये विपशितां
पक्षपातकरणे न कारणम्‌ ॥ १८१ ॥
कारणलमपीति । दैभ्वरत्वेति कारणलखादितुल्येऽपीति शेषः ॥ १८१ ॥
अ० टी०--अपिचेश्वरवषं चेद्रद्मणः खरूपं स्यात्कारणखमपि स्वरूपं कुत न

स्यात्त्याप्यनेन तुव्ययोगक्षेमवादियाह--कारणसमपीति । न कारणं न प्रमाणि-
शेषो रभ्यत इल्थः ॥ १८१ ॥

भ्ण ठी ०--बाधकान्तरमाह--
साक्षिताऽपि परमात्मनो भवे-
दीश्वरखवदियं न संशयः ।
नित्यसिद्धनिजबोषरूपव-
दरूपमेव निरूपाधिकं विभोः ॥ १८२ ॥
साक्षिताऽपीति । यथा विमोरात्मन ईश्वरत्वं निव्यसिद्धबोधषख्पवन्निर-
पाधिकमेव स्वी कियते तथा साक्षिताऽपि मवेदिति संबन्धः \॥*१८२ ॥।
अ० ठी०--साक्षिवेऽप्येतत्तस्यमिव्याह--साक्षिताऽपी ति ॥ ईरवदोपाधिक)
सिक्ता साक्षिताऽपि भ्वेदियर्थः । नियसिद्रमनपेक्षं यन्निजं खं बोधरूपं चैतन्यं तद्वनि-
रुपाधिकमेव विभो ख्यं न सविक्षं साक्षिवेश्वरत्वादीत्य्थः । यद्यपि चैतन्यं न स्वखूपा-
द्विलं तथाऽपि राहोः शिर इतिवद्वेदोपचाराद्रतिप्रयोगः । यद्रा रूपमेव रूपवदिति
पादपूरणार्थं वच्छन्दः । तथाच निरुपाधिकं यननियसिद्ध निजबोधस्वरूपं तदेव विभोः
परमरमनो रूपमित्यर्थः ॥ १८२ ॥
खु० ठी<--ननु सक्षिव्वमश्रुतत्वादेव न स्वरूपमुच्यते न॒ वव्पाधि-
कत्वादित्ाङ्ञङ्कय तद्वोधिकां श्रतिमाह--
एको देषः सर्वभुतेषु गृढः
सव॑व्यापी सर्वभूतान्तरात्म ।
कमाध्यक्षः सर्वभूताधिवासः
साक्षी चेता केवरो निगणश्च ॥ १८३ ॥

"न~~ ~-~------------------------------------------

१क., ग, धिति ।

-------‡--~

९9

१७१४ टीकाद्यसमेतं- ( ३ तृतीयोऽध्यायः ]

पट इति 1 अनेन ‹ हरिबह्या पिनाकी ? इति पौराणिक भेदस्यावास्तव-
स्वमाह मदस्य दुानरूपत्वन कहिपितत्वादेक इत्यथः । साधक्रप्रमीणस-
स्वासचाभ्यामेकत्वानुपपत्ति निरस्यति--देव इति । स्वप्रकाश इत्यथः
अरमा स्वभिन्नमास्यौ वस्तुत्वाद्‌ घटवदिति चेत्तवाऽऽह-सीक्षौति। जड
त्वमत्रोपाधिरिव्यर्थः । तहीक्षिणकतुंत्वात्परिच्छिन्नः स्यात्त्नाऽऽह-चेता ।
चिद्रूपः । व्यापारामावे कथं चेतथितुत्वं तत्राऽऽह--केवरः \ तर्हि प्रका-
शगुणं विना कथं प्रकाशाकस्त्राऽऽह- निथैणः । केवलस्यासंप्र्टस्यव
क ल्पिताचदामासाविवेक्रास्काश्लकत्वमित्यथः । ताहि जीबादत्यन्तमिन्न
इति तश्नाऽऽह--सवेभृतेष्विति । सवांतक इत्यर्थः । केथं ल्ह जवेषु
मासमानेष न मासते तच्राऽऽह--गृढः । अज्ञानावृतः । भेद एव तर्हि
किं नेव्याह- सवैव्यापी । जीवभेद वस्त॒परिच्छेदाद्यापित भङ्क इ्यथः ।
नियन्तुनियम्यस्वेन मेदं निरस्वति- सर्वेति । सर्वभूतान्तरात्मस्वेन प्रवेशा-
न्नियन्त्रत्वमोपाधिकमित्यर्थः । सर्वभूतान्तरात्मा चेत्कर्ता मोक्ता च
स्याश्नत्याह-- कमाध्यक्षः । कमरणां कारायतुत्वन दव्रष्टव न कतत्यथः।
ताहि कथं सवंकर्ता तच्राऽऽह-- सवमृतेष्वधि उपरि च सत्पेश्वयादिति
न तत्परतन्त्रस्तत्फलासंमृष्ट इत्वर्थः ॥ १८३ ॥

अ० टी०--रेश्र्यवत्साक्षिलादिकं ब्रह्मधर्मतया नं श्रुतमियपि न वान्यं मन्नोपनिपदि
ततपरतीतरियमिप्रतय शेताश्वतरोषनिषन्मच्रान्पठति--एको देव इत्यादिना । एकः
सवैभूतान्तरामेति संबन्धः । मृतानि चराचरसंस्थानरक्षणानि । तदं किमाकाशो नेयाह-
देवः प्रकाशस्भावः । किं सूयादिः । न सर्वभूतेषु गृढः प्रकाशमानचित्सरमावोऽपि
शब्दायाकाराभी रागादिगर्भाभिबुद्धिढत्तिमिः संकरातसर्वमूतेषु॒वतैमानोऽपि यथावन्न
मसत इति गृढ इयथः 1 तर्द किमङ्रादिवपरच्छिन्नो मूत वा ेवयाह-- सतरैवयापी

देहाद्वहिरपि म्यापनज्ञौटः, ब्रह्माण्डके टिभिरप्यपाशेच्छिन इयर्थः । तस्य नेयायिकेशवरव-
ताटस्थ्यं वारयति--सवंभूतान्तरात्मेति । तरह किं कतृखादिष्वमावकः संसायौतमक
एव न॒कमीध्यक्षः कमेसु बुद्धयादि्यापरेष्वष्यक्षो राजदिवदधिष्ठातृतया न स्यं
क्रियावत्तयेयशः । तनु कथमसङ्गस्याऽऽध्यक्ष्यसंबन्धामवेऽध्यक्षतेति तत्र ऽऽद-सर्व मूता-
धिवास इति । सर्वाणि भूतान्यधिवसन्त्यस्मिननिति स्वैभृताधिवासः सर्वाश्रयः । यद्रा
सर्वेषु भृतेष्वध्युपारे नियन्तृतया वसतीति स्र्वभृताधिवासः । तर्हि दिं राजदिवत्छस्वा-
भ्यभिमानोऽस्य विद्यते न सा्षयुदासीनः । ननु सक्षादीक्षणत्सिाक्षी स्यातस कथमुदासीन
इयत ह--चतेति । चेता चैतन्यखूपो न तकत स्वरूपयैतन्येन संघातस्य चिदा-
मासतापाद्नं चेतवितृतवम्‌ । तद्याोक इव प्रकाशगुणन्याप्या नेत्याह-निगुंण इति ।

[ २ तुतीयोऽध्यायः ] संक्षिपशारीरकम्‌ ॥ ८१.

तिं स्ररूपमेत्र चे्यमस्याऽङेहिनेव्याह-कवट इति । कैवस्य वस्तुतेऽदवितीयत्रमत-
ङ्र्वं च ।. तथा चाविदयाध्यस्तचेयाव्याप्या साक्षिखादि न परमाथ इव्यथः ॥ १८३ ॥,

घु° ट।८--भ्रव्यन्तरमुद्हरति-
न तस्य कामं करणं च बिधत
न तत्समश्वाप्पधिकश्च दश्यते ।
पराऽस्य शक्ति्पिविपव श्रूयते
स्वाभाविक त्तानवलकिंया च.॥ १८४. ॥

न तस्येति । कार्य स्थूलशरीर करणं लिङ्गशरीरम्‌ । कथं जगन्निमाता
तत्रा ऽऽह- नेति ।, तत्सम एव नास्ति कुतोऽपिक इति ।.तत्र हेतुमाह-
परा । विशिष्ठ विविधकायजनिका शक्तिः श्रुतिपरःसेद्धा । कथं जडश-
क्तिमाच्रालव्र्तिस्तजाऽऽह--सवामाविकीति । ज्ञानमेव बलं क्रिथा च तद्‌-
नुगरहादेवेत्यथः ॥ १८४ ॥,

अ० टा०--साक्षिवि मन्नमुद्‌ाह्य कारणलेश्वरखयेरपि मघद्वयमुदाहरप--न,
तस्य कायभिति । स्यु सूक्ष्म च शरीरमस्य न विद्यत इत्यथ; । ' त्म॑श्चरणां
परमं महेश्वरम्‌ ' [ श्च ° ६ । ७ ] इति यनिरतिशयमीश्ववं पृवैमन्ने प्रतिज्ञ।तं॑तस्या-
प्िन्मन्ने काथेकरणवच्चनिराकरणेन तदधीनज्ञानारिमदूम्यो ज॑वेम्थो व्यावसेनात्सपेश्षाजी -
वेन्व्यद्विठक्षण लातन्त्रयमेश्वथमस्यति द्वित तथ,ऽपि न मिरतिश्शयमेश्वभमस्य सिध्यति
खण्डमण्डल्पतःनाभिव सवसमनिश्वथवतामधिपेश्वयवतां वाऽन्थपाभश्वराणां, संभवादिति
चेनेव्याह--"न तैत्समश्चाभ्यपिकश्च ह्यते ' [शे० ६।८] इति। ठोक
वेदे वा नावगम्यत इल्यः । ज्ञाने कमणि वा समधरप्तत्सम एव्र नान्त वुतस्ततेऽभ्य-
पिकसभावनेतदन्यस्य सवैस्य चेतनस्य संघातपस्तच्ज्ञानादिमच्वादस्मान्युः तवादन्यस्य वाऽ.
-चतनलवाससद्धमस्य निरतिशयं निरङ्कुरा चेश्वथ॑मिति भावः. । ननु कायैकरणामते कथ-
मस्य सवज्ञत्सवकतुत्वसामध्यौत्सव॑जगत्कारणघरेन सर्य॑श्वरत्रसिद्विरेपि तत्राऽऽह--पराऽ-
स्ये ति । अस्यश्वरसयोक्तेश्गवनिवादिका पर्ष्ठा सवैस्मत्काथनाताद्वा पराऽनादिभूता शक्ति
मीयास्या विविधा विचित्राऽनेकविधकाय,कारपरिणामसामर्यभेद्‌।पेता च श्रयते श्रुतिवाक्य_
म्योऽवगम्यते “ इन्द्रौ मायाभिः पुरुरूप द्यते | बरृ० २।५। १९ ] इयाद्‌ |
पिविपेयेयवधारणेन विकारसम्थव सा नासमर्थते दरयति । निं मलह्यदनाभिव बं
श्रमादिसाधनसंपास्तिय्मशस्य नेयाह~--स्वामाविकः ति । सिंहादाना द्रौववत्छमा-
वकिद्धा । तथासप्यस्या जडव्वात्कथं प्रहस्य दमं तदभावे च तदोगमात्रा-कथमःशरस्य,

७१६ टीकाद्रयसमेते-+ [ ९ तृतीयोऽध्यायः |

सभकगैवमिति तत्रऽशह --ज्ञानबल क्रिया चेति । ईश्वरस्य स्वरूपमूतं यज्नं
तस्य बं खातन्त्याख्यं तेन ज्ञानबलेन क्रिया प्र्चयादिरक्षणा यष्याः सा । तथा चकार
उक्तविशेपणसमुचचया्थः । तथा च ख्स्वरूपस्तन््रज्ञनपरतन्त्रघ्वामाविकस्वशक्तिमा-
याविवक्षनवशाससर्बजञवं सपैकरतैलं चोपपद्यत इति सिद्धं सथैकारणतयाऽस्य स्वैश्वरल-
मिति ॥ १८१ ॥ ।

सु° ठी०-तत्पसङ्गादीइवरस्वकारणत्वयोर्बोपिकां श्र तिमुदाहरति--

[किर ¢ ® व
न्‌ तस्य्‌ केश्वत्ातरास्त ककं
स [५ [9
न चेशिता नैव च तस्य लिङ्गम्‌ ।
स कारणं वे करणाधिपाधिपो
न्‌ चास्य कष्िजनिता न चाधिपः ॥ १८५ ॥

न तस्येति । पतिः स्वामी । ईशिता नियन्ता । लि ङ्कचतेऽनेन चैतन्य
भिति लिङ्ग शरीरं त्च नास्तीत्यतः स्वातन्ठ्यात्सर्वकारणम्‌ । करणा-
पिपानां जीवानामग्न्यादिदेवानां चापः स्वामी। न चास्य जनि
तोत्पाद्कस्तथाऽधिपोऽनुप्राहकः कश्चिदुस्तीत्ययमेव सवकारणामीभ्वर
हत्यर्थः ॥ १८५ ॥

अ० टी०-उक्तस्येवैश्वषस्य स्ुर्टकरणाथं॑ उत्तरो मन्त्रस्तमुदाहरति- नं तस्य
कथ्िदिति। पतिः स्वामी । ईशिता नियन्ता चास्य छोके त्रैरोकेऽपि कशवि-
तकोऽपि नास्तीलनेनास्य परमं खवातन््यमुक्तं तस्य लिङ्क च लोके नेवेपि संबन्धः ।
लिङ्यतेऽननेति लिगं काभकरणसंवातस्तदस्य नसि । अतो न जीववदनीश्वरोऽयं
सिक्षश्वरो वा # तु सरयशवर इयुक्तं भवति । अस्योपरि न ॒कोऽपीयक्तमयं स्वपर ति
वदन्ती श्रतिरस्य सवशर निरङ्कुशमाविष्करोति-- ष कारणमिति । स पूर्त
ईश्वरः सथैस्य कारणमुपत्तिध्थितिटयाधिष्ठानं करणापिपानां सवैजीवानामप्यधिपरोऽपिष्ठाय
पायिता नियन्तेति यावत्‌ । पुत्रस्य पितुरपि यथाऽस्यः पिताऽस्ति नवमस्यान्यः कारण-
मृतोऽस्तयाह-न चास्य कभ्िजनितेति । जनपितेयेतत्‌। अयमेव स्ैश्य मृढकारणं
नान्यत्तदस्तीयथ॑ः । राजामायस्य सखविधेयान्प्रयपिपवेऽपि यथाऽन्यो राजा खाधिपोऽस्ि
न॒ तथाऽस्य केोऽप्यस्तयाह-- न्‌ च्‌ाधिप इति । अयमेव स्श्वरो तान्य
स्यथ; ॥ १८५ ॥

सु ° दी°--श्ुतितास्पमाह--

हति श्रुतिः कारणमाक्षिभाव-

गश्वर्थवद्राफिं प्रस्य पसः ।

( ६ वृतीयोऽध्यायः ] संकषेपश्चारीरकम्‌ । ७१७

अततरलान तदिष्यते चे-
हयं तृतीयं न तथेषितव्यम्‌ ॥ १८६ ॥
इतीति । अच्र शङ्कुते--अतत्परत्वादिति । द्वयं छारणत्वं साक्षित्वं च
नेष्यते चेदित्थन्वयः । तदेश्वर्थऽपि तुल्यमिति परिहरति--तृतीय-
मिति १८६ ॥
अ० टौ०--यदर्थमेते मन्त्रा उदाहतास्तमथमाविष्करोति--इपतिं श्रुतिरिति ।
श्रतिः पूर्वोदाहतेतीत्थं परस्व पुंस देशवयैवत्कारणपताक्षिमावं कारणलवं साक्षित्वं च वक्ति
कथयवीव्यर्ः । कारणव्वसाक्षित्वयोरपि ब्रह्मसखरूपताऽङ्धीका्यी, रेशवयवच्छै तलाविशे-
षादिति ध्वनितोऽथैः । कारणलादिव।क्यस्यातत्परत्वान स्ठरूपत्रोधकतेति शङ्ते-अत-
त्परत्वादिति । तदद्रयं नेष्यते चेदित्यन्वयः । दुषयति---तुततीयं न तथेषितव्य-
मिति-। साक्षिवकारणवविक्षया तृतीयमशर्थमपि तथा खर्पमेति नेषितव्यं नाद्ध-

©

काय विशेपहेतोस्तत्रामावादियथः ॥ २८६ ॥
सु° ८[०--रतदेव प्रकटयति--
अतत्परत्वं श्रवणस्य तुल्यं
[9 *_ न [9 ९, ®,
तषु चय तन । ववजनायमर्‌ ।
षि मेकं न क 9
अथषएटमके चपर्मपितिव्प
श 9 म क म.
[व(षहतारानह्पणन्‌ ॥ १८७ ॥
अततरवभिति । फटितमाह--त्रयं तेनेति । विपक्षे ब{धकमाह-
भधति ॥ १८५७ ॥
अ० ट ०--तत्परश्ुयमावस्य त्रिष्वपि तुव्यत्वादियुक्तमेव विरेषहैतमावं साधयति-
अतत्परत्वमिति । त्रिषु कारणत्वसाक्षितेश्वरत्ेषु श्रवणस्य श्ुतेरतत्परवं त॒स्य
समानं यतस्तेन हेतुना त्रथं विवर्जनीयं स्वरूपमिति नाभ्युपेयमिलर्थः । एवमपीश्वरतवं
संरूपमिति चेदाग्रहस्तदा साक्षिवकारणवत्योरपि स्वरूपतमिष्यतामियाह--अयेष्टभकं

(क न

यमे पितव्यमिति । तत्र हेतुमाह-विश्ेषहेतोरनिरूपणेनेति । न द्यते
कस्याङ्गाकार्थवे द्रयपेन्षया विदेषहेतुरनिरूपणपथमवतरवयथेः ॥ १७७ ॥
सु° दी ०--पषायेक्षतखादप्येश्वयादिकं मषेत्याह--
दशितव्यमनपेक्ष्य नेश्वरो
नेरितव्यमपि तद्रदीश्वरम्‌ ।

७१८. ` दीक्ाद्रयसमेत- ¶ रे तुतीमोऽयाप्ः ]

अन्तरेण घटते ततो मृषा
मोहमा्रपरिकेत्मितं दयम्‌ ॥ १८८ ॥
ईशितव्यभिति । यस्माद्‌नयोरेकंकानपेक्षमेकैकं न॒ निवंहत्यतो द्वयमपि
मोहक ल्वितत्वान्मरपेति योज्यम्‌ ॥ १८८. ॥
अ० टी०--ननु. तर्हिं यमपि स्वरूपमिष्यते श्ुिनिरदेशस्य तुल्यलादिति चेन्मैवं
सापेक्षत्ेन तदसंभवादित्यभिग्रयेश्वरतवस्य तावत्सापेक्षतामाह~-ई।शेतन्य भिति । नेश्वते
घटत इति संबन्धः । तद्रदीश्वद्ववरदारितव्यमपीश्वरमन्तरेण न घटत इति योजना । पि तत.
इयत आह--ततों शुषा मोहमेति । द्यमीश्वरत्व् शितभ्यं च परस्परसपिक्षयोरेक--
स्यापि स्वरूपानिष्पततर्मोदमात्रकसितं, मैव द्रयमियधैः ॥ १८८ ॥. |
सु° टी०--कारणत्वमपीहक्मवेव्याह-
कार्यवस्तु विरहष्य कारणं
न कविद्घद पितं क्षेममहि ।
नापि कारणमपोद्य केवलं
कायवस्तु परिकल्पयेमहि ॥ १८९ ॥
कायति, | १८९ ॥
अ० दी०--कारणवस्याप्याह--काय॑ वास्त्व ति । समना योजना ॥ १८९ ॥}
० ठी०-एवमेव सा्षित्वमपीत्याह--
सक्ष्यवस्तु पारेहत्य साक्षिता
साक्षणं च प्रहृत्य साक्ष्यता ।
नेष्यते न घटते च तेन त-
स्सव्यपेक्षमभयं परस्परम्‌ ॥ १९०.॥
साक्ष्यवस्िति ॥ १९० ॥
अ० ट०~- साक्षिताऽपि त््ेयेत्याह--साक्ष्यवःस्त्वति । साक्षिता नेष्यते;
साक्ष्यता च न घटत इति यथाक्रमं॑करयाद्रयस्य योजना । तेनतेन हैतुद्धयेन तदुभर्य.
साक्षि साक्ष्ये च परस्परं सन्ययेक्षमतो मोहमान्रपरिकिखिपतं मूपतयः ॥ १९० ॥
सु ० टा०-एतचच तुल्५ भमात्रव्वादावपत्वाह--
न प्रभयमभ॑पहाय मातृता
नापे मातिर भ्रभेयता।
१ ध. मविह।०।

[३ तुतीकेश््यायः ] संक्षेयक्षारीरकय्‌ 1 ७१९

मातुमेयरहिता न चै प्रमा
न प्रमाणरहितं भ्रमाफटष्‌ ॥ १९१ ॥
न प्रमेयमिति ॥ १९१ ॥
अ०{टी०-- समानन्यायतया प्रमातेलादिकमेपि नाऽऽमस्रभाव इति सिद्धमितथाह--
ने प्रमेयमिति । पुंगेतं प्रमातृ विपयाकाङ्क्षं पिषयगतप्रमेयघं श्च प्रमाकाङ्क्षमुमया
काङ्क्षा च प्रमा प्रमाणं तद्धि प्रमातारमीश्रिय प्रमेयं व्याप्नोति । अत॒ उभयाकाङ्क्ष
परमाणं प्रमाणाका्कषं॑चोभयमितयक्षेत्िध्यति । न हि प्रमाणप्रनेयाभ्यां विना प्रमाता
भवति तदभवे सुषूपतौ तदभावात्‌ । तथा प्रमातूप्माधभ्यामृते प्रमेयं न भवति प्रमि-
तत्वन्यवहारस्य वस्तुनि श्रमात्राध्नितप्रमाणन्याप्यधीनलात्‌ । तथा प्रमाफठं भ्रमितिरपि
न प्रमाणरहितं सिद्धान्ते चैतन्यगतप्रमितिलस्य प्रमाणाघीनत्वादिव्य्थः ॥ इश्वरत्वादिक
मेकेकसपिक्षं प्रमातुत्वादिकं त॒ मेयादिश्रितयसपक्षमिति मेदः । प्रमातूपरमाणप्रमेयप्रमि-
तीनामिकैकस्य स्वेतरपिक्षसिद्धिलादिवयुक्तं भवति ॥ १९१ ॥ |

सु° टीर -डेशत्वादिकमेकेक पेक्ष मातृत्वं तु मेयाद्त्रियसापेक्षमि-
स्युक्त्वा कतुखमपि तथेत्याह--
कतं कमं परिहृत्य नेष्यते
कमं कतूरहितं न च वित्‌ ।
करतृकर्मरह्ता न च क्रिया
न कियाविरहिवं क्रियाफलम्‌ \ १९२ ॥
कात कर्मेति ॥ १९२ ॥

अ० दी०--कर्तृखमपि प्रमातृतवत्सपिक्षमि्याह - कतं कमेति । योजना तु
पुवेवत्‌ ॥ १९२ ॥

सु° टी०-सामान्यविकोषात्मा प्रपञ्चः सर्वोऽपि तथेष्याह-
सामान्यं न पिशेषवस्तुषिरहे तस्भाद्धिना तन्न च
स्वातन्ग्यण वटामुपाथति ततः सपिक्षमेतदूद्रयम्‌ ।
यत्सपिक्षमिहेक्षतं भषति तन्मायामयं स्वमव-
त्स्मादीश्वरतारि कलिपतवपुः स्वी कुर्महे म्पायतः॥१९३॥

१. 'क्षमपे्ष°।

५२०५ रीक्ाद्यसमितं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः; ]

सामान्यमिति । घटामुपोंश्चति घडठनामुपैति । तथाऽपि कथं मृषेति
चेत्तजाऽऽह--मत्सपिक्षमिति । उपसंहर ति-- तस्मादिति ॥ १९३ ॥

अ० टी ०--प्रमतृवदेरात्मसखरूपतवपक्ते सामान्यविरेपादेरपि तच्छरूपतवमङ्गाकतैय
स्यात्‌ । सपैस्यापि ब्रहमामस्पद्त्वात्‌ । तचायुक्तं सपिक्षववदियाद--सामान्पेति ।
विशेषरूपवस्तुविरहे सामान्य स्ातन्त्येण न धटामुपाश्चति घटनां प्रपरोति । तथा तस्ना-
त्यामान्याद्धिना तद्विशेषव॑स्तु च नच घटामुपा्चतीति योजन । ततोऽन्योन्याधीननिरूपणं
तदेतःसामान्यविंशेष(तमकं द्वयं सपक्ष सिद्धमिय्ैः । कारंणवसाक्षिवेश्वरवप्रमातृखादेः
समरस्य मिध्याव्वसाधक हेत सपिक्षवरक्षणे पक्षेषूपपाय व्यप्िमप्यस्य कथयति-पत्सापे-
क्वभिहति । विमतं मायामयं सोपक्षत्रायथा स्परस्तथा चायम्‌ । सपेक्षमियवयवचतुष्टय-
मुक्वा निगमयति--तस्मादीभ्वरतादी ति ॥ न्यायत उक्तन्यायकदम्बादीश्वरता-
दि मायाकस्पितवपु परमार्थमिति स्वी कुहं इति योजना ॥ १९३ ॥

~

स० टी ०-किं सप्रपञ्चं बह्मोत निष्प्रपश्च॑मुतोमयासकमिति शिष्येण
पटे सप्रपश्चत्वापोहेन निष्परपश्चत्वमुक्तमिदानीमुभयालसकलं मेदामेद्‌-
निराकरणेन निरस्यति-

अभिन्नता भिन्नतया विरुद्धा
विभिन्नताऽभिन्नतया तथेव ।

उपापिभेदे परिकत्पितेऽपि

विना पुनस्त किमुदीरणीयम्‌ ॥ १९४ ॥

अभिनत । ननूपाधमदन द्वरावराध इातं नेत्याह--रउपाध्‌।तं |
तम्मुपावमदम्‌ । तथा च स (ऽप्यत्र नास्तात मावः ॥ १९२९४ ॥

अ० दी०-तदेवं काथैकारणेरितष्येशवरत्वदिरयन्तमेदवदि सेकेन मिध्यापर
प्रसाधिते सति यदि मेदामेदषादी ब्रूयादूद्िूयं हि ब्रहमामतच्मिष्यते निद समदं चेति
तत्न निर्भेद सपिक्षरूपं किमपि मा भूत्समेदे तु सममेवास्तु परमार्थं तस्यनेकालमकत्रेन
सपिक्षखूपत्वाविरोधादिति स प्रष्ट्यो निभेदस्य मेदवचं र स्वभावसिद्धं विंवोपाभिभेद-
कृतमिति तत्र नाऽऽयो विरुद्रस्रमावस्यकस्यासंभवादियाह-अभिन्नतेति । न हि
विदीर्णख्ठरूपो घटस्तदेवाविदीर्णोऽपि भवति । अविर्दणैखरूयो वा विदीर्णैः प्रामाणिक.
व्यवहारगोचर इयर्थः । द्वितीयमुत्थाप्य निराकरोति--उपाधिभेद्‌ इति । तं
विरोधं विनी तत्रापि किमुदीरणीयं तत्रापि परमाथतो विरोधपरिहारोऽ्चक्य इत्यथः ॥
॥ १९५ ॥

[ ३तृतीयोऽध्यायः ] : संक्षेपक्ञारीरकम्‌ । ७२१

(भ

खु० टी०-ननु निर्भदेऽपि नमसि मवति षटद्युपाधिक्ो मेद
इति नेत्याह-

स्वभावतो यन्मिथुनं विरुद्धं

न तन्निमित्तान्तरतः कदाचित्‌ ।

उपेति सस्यं परमार्थवया

भमादलष्यं न च किंचिदस्ति॥ १९५ ॥

छखमावत इति । स्वतो विरुद्धयोरुपाधितोऽपि सख्यामावादद्भान्तस्तत्र
भेद इत्यर्थः ॥ १९५ ॥

अ० टदी०--नन्वौपाधिके भेदे नास्ति विरो आकाश्ादावुपाधिमिने षिरेधादर्शना-
दिद्याशङ्कघोपाधिमदेऽप्युपन्यस्तं विरोधमुपपादयति--स्वमावत इति ॥ स्वमावते
निदस्योपािनिमित्तको भेदो न परमाथः संमवत्याकाशादौ तृपाधिङृतो मेदो धन्त ठर

न परमार्थो निरवयवस्याऽऽकाशस्योपाधिभिभततुमरक्यवाद्भमस्तु भवति तस्य॒ वस्तुसत्ता-
नपेक्षित्वादित्यथेः । अक्षरयोजना सुगमा ॥ १९५ ॥

सु° टी ०-उक्तऽथं हष्टान्तमाह-
न रविशार्वैरसख्यरदीक्ष्यते
जगति कथिदुपाधिरमोहतः ।
यदि भवेत्स भवेद्धवतो मतः
स न भवेयदि सोऽपि न संभवेत्‌ ॥ १९६ ॥

म॑ रीति । अमोहतः परमाथत उपाधिः कथिद्रविक्ञावंरयोः सख्य-
छृन्नेष्यत इति संबन्धः । किं तत इस्याह-यदीति । यदि रवितमस)ः
+अक [9 [क क [4 [प

सख्यक्रदुपाधिमवेत्तष्ि मवद्भिमतों भिन्नाभिन्नयोरपि सस्थकृद्धषे-
तदमावे नायमपि मवेद्धिञेषामावादिष्यर्थः ॥ १९६ ॥

(~ (^

म० ठी०-स्वमावतो विरुद्धयोरुपाधिद्राराऽपि विरेध एवेत्यत्र दृष्टन्तमाह-न रवि-

९१ 9 ¢ (~ (^. वप्‌
शार्वरेति । शवैरं तमः । रविशार्बरयोः सस्यङृदविरोधङ्ृकश्चिदु पाधिरमोहतो
मोहाद्भमादन्यो जगंति नेक्ष्यते । यदि रविकञार्वरयेर्विरुद्रस्रभावयोरपाधितोऽप्यमेदो
भवेत्तदा भवतो मत इष्टः स मेदामेदयोरप्यविरोधो भवेत्‌ । स यदि रविशावेरयोरविरोधो

न भवेत्तहि सोऽपि मेदमिदयोरविरोभोऽपि न संभेद्विेपानिरूपणादिपि योजना॥१९६॥
९१

५२२ दोकाद्वयसमेते- [ \ तृतीयोऽध्यायः ]
सु० ठी०- ननु भ्रमादृप्येतदलभ्े एवदृष्टा तिरिक्तस्य भ्रमेऽक्ञानादिति
चेत्तच्ाऽऽह--~
खमपि खादति खण्डितमीक्षते
निजशिरो नयनेन करात्‌ ।
किमपि दुधटमस्य न वियते
यदि विमूढमतिर्भैवति स्वयम्‌ ॥ १९७ ॥
खमपोति स्वप्रदौ सवांदुष्टस्वाप्येवमादेदृशंनान्नेतदलम्यभित्यथंः ।
उपसंहरति--किमपीति । अन्ञानस्येव दुेटघटकलवा दित्यर्थः ॥ १९७ ॥

अ० ठी०--भ्रमादटम्यं न च किचिदस्तीयक्त प्रपश्चयति--खमपीति । खमे
हि नानाविधा शान्तीरनुभवन्पुरुषः कदाचिनमभोभक्षणमप्यनुभवति । तथा निजश्चिरः
खण्डितं स्कन्पाख्थक्कृतं करापिंत स्वकरे धृतं स्वनयनेनक्षते । अत एव स्वपाध्याय-
विद; स्वश्िरङेदनादिदशनमनिष्टसुचकमामनन्ति । ेतरेयिणश्चाऽऽमनन्ति--अयाप्यशि-
रसं जिह्मशिरसं वा पयति तदप्येवमेव विदयादिति । न चाघटमानमेतदिलयपि वाच्यमि-
लयाह--किमपीति ॥ १९७ ॥

छ० दी०-किं चोपाप्निथ्यालात्तदुपापिकस्यापि मिथ्यात्वमि-
त्याह--
इतश्च निर्भैदकमालतत्वं
निरूपणे कारणका्यतदिः ।
अनादिमयिकनिबन्धनत्वा-
दसभ्रवादस्य तु वस्तुवृतत्या ॥ १९८ ॥

इतश्चेति | निशूपणे क्रियमाणे कार्यकारणत्वादेव॑स्तुवुस्याऽसं मवेन मयि.
कनिबन्धनव्वादिति संबन्धः ॥ १९८ ॥

अ० ध०-मारम्मणाधिकरणोक्तविवरीषदम्यायादपि ब्रह्मणो निर्विरैषेकरूपव्वसिद्धि-
रियाह- इतश्च ति । कुत इति चेत्परेरेषादियमिपेयाऽऽह-- निरूपण इति ।॥
कारणत्वादिना हि ब्रह्मणः सविशेषताप्रापिस्तस्य च निरूपणेऽनादिमायैकनिबन्धनत्वादना~
यनिर्वचनीयाज्ञानमात्रकल्पितलनिश्वयात्‌ । भस्य॒तु कर्थकारणदर्वसतुवुस्या परमा्ै-
तश्चासंभवात्परिरेषानि्भेदकमेवाऽऽमतत्वमियथैः ॥ १९८ ॥

[३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्ारीरकम्‌ ७.२३

ख° दी०--कथमसंमव हति चेत्तत्र वक्तध्यंः किमसत्छ. कार्यलादिकि
सतो षा सदुसतो बा तज्न नाऽऽद्य इत्वाह-~
असन्न कार्यं गगनपरसून-
वन्ध्यासुतदिः करणाप्रसिद्ेः ।
न भरागसत्कायंमिति प्रवादः
परशस्यते तस्य विरोधेतोः ॥ १९९ ॥
असदिति । करणमुत्पाद्नं तद्‌ प्रसिद्ध रिव्यर्थः। नन्वत्यन्तासन्नोत्प्यते
किं तु प्रागसत्पटादीति वेशेषिकास्तज्ाऽऽह--न प्रागिति ॥ १९९ ॥
अ०. टी०--कोयैकारणमावस्य वस्तुतोऽसभवं कारयस्यानुपपच्या तावदाह -अस-
नेति । कार्यं कि प्रागसदुत्पद्यते सद्वा नाऽऽ्ो गगनप्रसुनवन्ध्यासुतदिः करणाप्र
सिद्धेः करणं निष्पादनं तस्याप्रसिद्धेरियथैः । ननु वन्ध्यासुतादेर्यन्तासचानत्तनमेया-
दिकार्थं प्रागसदूपद्यतामिति चेननेत्याह--न प्रागिति । कुतो न प्रशस्यते तत्राऽऽद--
त्रस्य विरोधहतोरिति । असतः प्राक्वभिरेषणयोगस्य युक्तिविरोधादियथैः ॥१९९॥
सु° टी०-कथं विरोध इति चेत्तत्राऽऽह--
विशेषणानामस्तति परवृत्ति
नै दश्यते कपि न युज्यते च ।
युधिष्ठिरासागभवनरेन््ो
वन्ध्यासुतः शुर इतीह यदत्‌ ॥ २००.॥
विशेषणानामिति ।. असतो निःस्वरूपस्य प्राक्त्वेन व्यावतनायोंगादि-
व्यर्थः । अदक्षनमयोगं च. हष्टान्तेन साघयति--युपिष्ठिरादिति। यथा
बन्ध्यासुते नैतानि शिक्ेषणानि युज्यन्त इत्यथः ॥ २०० ॥
अ० टी०--कुतो पिरोध इति चेत्तत्राऽऽह--विशेषणानामिति । असतो
निःखभावतेन. प्रसिद्धवादेव तस्िनिविशेषणप्रृततेरदद्नसंभवश्वेयथः । तत्राद्शनमुप-
पादयति--यु धिष्ठिरादिति । असतो विंशेषणसंबन्धशचस्ाद्रन्धयासुतः शुर इपि युधि-
धिरात्मागिति च शुरतप्राक्वाम्यां बन्ध्यासुतेऽपि निरेष्येतत्यधः ॥ २०० ॥
सु° टी०--एवमुत्पत्तिसंबन्धं निराकत्योत्यत्तिमपि निरस्यति-
उत्पत्तिरप्यस्य निरूप्यमाणा
दाग [> > ४७
न कािदागच्छति युक्तिमागेमू्‌ ।

७२४ टीक्षाष्यसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

स्वसत्तया सः समवाधिकार्णे-
रपीह या स्यात्समवापिताऽस्प ॥ २०१ ॥
अप्तज्जनिः सेत्युपवण्यमानं
र्ट न यसतो युजेभिः ।
सदेव सद्धिः सह सर्ववस्तु
संगच्छते न त्वसदेव सद्धिः ॥ २०२ ॥
उतपत्तिरपीति द्वाभ्याम्‌ । ननु स्वसत्तया स्वीयस्मवापिकारणेश्च येयमसतः
समवायेता सेवास्य जनिरित्युपवण्यत इति चेन्नेत्याह--स्वसत्तयेति ।
कथ दुर्घटमित्यत्राऽऽह--न दीति । कुत इति चेत्तत्राऽऽह-- देवेति !
२०१ ॥०२०२॥
अ० टी ०--' असनं काय॑ गगनप्रसूनवन्ध्यासुतदिः करणाप्रसिद्धेः ' इत्यत्रसदु-
त्पस्यदशेनात्कायस्यासत्त्वमयुक्तमिन्यक्तमुतपत्ति्ठरूपनिरूपणायां च कार्यस्य प्रागस्ल-
मयुक्तमियाह-उत्पत्तिरपीति । कथं न युक्तिमागैमागच्छतीति चेत्तत्र वक्तव्यं
कार्यस्य करणसमवाय उत्पत्ति कार्थ वा सत्तासमवाय इत्युभययाञप्यसभव इत्याह-
स्वसत्तयेति । अस्य कायस्य या स्वसत्तया वा स्वसमवायिकारणेवौ समवायितोपत्तिश-
न्दाधमृता स्यात्साऽसजनिरियुपवण्यंमान सुदुघंटमिव्युत्रपयगतेन संबन्धः ॥ २०१ ॥
अ० टी०--दुषेटववं प्रकटयति--न यसतो युजेभिरेति । मसत; काय॑
स्येभिः स्वसत्ता स्वसमवापिकरणैर्युना यौगो न दहि संभवति । कुतः संबन्धस्य सद्रस्तु-
धभेतवादियाह--सदेव स द्धिरेतिं । सत एव सद्भिः संबन्ध इति व्यातिविरोधाना-
सतः सत्सवन््रः संभवतीव्यथः ॥ २०२ ॥
घु ° ठी०--मस्तु सतः सद्धिः सबन्धः प्रहृते तु किमायातमिति
तचाऽऽह--
सती हि साऽस्य पटस्य ष्टा
तथेव सन्तः पठतन्तवोऽपि ।
9
तथा च तेश्वास्य कथं पटस्य
(4 [भ र
संबन्धिता स्यादसतो बेदेतत्‌ ॥ २०३ ॥
सती हीति । संबन्धिनोः सर्वस्य प्रत्यक्षत्वात्कथं तान्पामसतः संबन्धः
इत्यथः ॥ २०३ ॥

= _-[_____________~__~__~____[-__[[_[`[_`[__[[[`[`[__~_~_~~_~~_~~_~-~-~~]ब]बब- ~~~

१मर९तयाच |

[२ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ७२५

अ० टी०~-सतोये संबन्धः सर्वत्र दृष्टो न सदसतोरसतोर्वेतिनियममेव प्रकटयति-
सती हीति । अस्य पटस्य प्रयक्षगोचरस्य सतो या सत्ता सा सती हि दृष्टा नासती
सत्ता पटे समवायसंबन्धिनी दृष्तय्थैः । तथेव पदतन्तवः पदस्याऽऽश्रयमूतास्तन्तवोऽपि
सन्त एव दृष्टा नासन्तः । तथचिवंदृष्टनियमविरोधे सव्यसतस्वदभिमतस्य ॒पटस्यास्य

= {, „_ ,

ते; स्वसत्ता स्वसमवायिभिः संबन्धिता कथं स्यदेतदद निरूपयेति योजना ॥ २०३ ॥
सु° टी ०--मा मूत्सत्तया तन्तुभिश्चास्य संबन्धः किं तत इषि
वेत्तत्राऽऽह-
क [क
स्वकारणस्तन्तुक्षरवमस्य
स्वसत्तया चन्वय एव जन्म ।
तवेष्टभेवं सति जन्म तस्य
€ *
न शक्यते वण्यितं पटस्य ॥ २०४॥
स्वकारणेरिति । तत्पंबन्ध एषास्य जन्मेति त्वद्भिप्रेतज निलक्षणािद्धि-
रेव दोष हत्यर्थः ॥ २०४ ॥
अ० द|०--तह्यसतो जन्मनिरक्तिरेवान्या भविष्यतीति चेन त्वयेतोऽन्यस्यानद्गी-
कारादित्याह--स्वकारणे रिति । निगदव्यास्यातं पयम्‌ ॥ २०४ ॥
सु° टी ०--ननु परस्यासच्वैऽपि तन्तुसत्तयो; सत्वात्सबन्धाविरःध
दति नेत्याह--
तदन्वयासागसतः कथं स्या-
द्र क सदृन्व्‌
चदन्वयो न ह्यसदन्वयाय ।
, न्ध्ययःं
सता समर्थ न हि वन्ध्यया त-
ध भसा ^> (9
सुरः समन्वेति कदाचिदच्र ॥ २०५ ॥
तदन्वयादिति । न ह्यसत्सता सहन्वयाय समथं मित्यन्वयः । संबन्धस्य
द्याभयलत्वाद्सतश्वाऽऽभ्रयत्वायोगान्न संबन्धः सिध्यतीव्यर्थः ॥ २०५ ॥
अ० टी०--ननु नायन्तमसत्का्यै भ तु प्रागसत्तादशस्य कारणादिना संबन्धः
स्यादिति चेनेयाह--तदन्वयादिति । तेन सत्तादिनाऽन्वयाजन्माख्यातप्रागसतः काये-
स्यासत्वावस्थायां तदन्वयः कथं स्याद्मागस्य कार्यस्य वन्ध्यासुतादेरविरेषादियथैः ।
आक्षिप्तमेवा्मुपपादयति- नहीत्यादिना । सता सदान्वयायासन समथमिखन्वयः ।
सते स्वजन्मनः प्रागिसः ॥ २०५ ॥

५७२९ दीकाघ्रयसमेत- [ ३ ततीयोऽन्यरयः }

छर ठी° अश्तु तहि कारणसंबन्धयोग्यतेव ज निरिति चेत्तच्ाऽऽह-
न च्‌ रिंविदन्यदसता वदितुं
पटवस्तुनोऽ् शकनीयमितः ।
+ >
जार्गशब्दवास्यमन्‌वयतया
=
तदयुक्तभवमसदुद्धवनम्‌ ॥ २०६ ॥
नच किंचिदिति । सदसताः क्रवित्कदाचित्संबन्धद्शने सत्थसंतस्त-
द्योग्यता कठ्प्या न चास्री क्रापि हष्ट हत्यर्थः । फठितमाह--तदयु-
क्तमिति ॥ २०६ ॥
अ० टी०-कारणसक्तसमवायाखकारान्तरं जन्मलक्षणं स्यादित्याशङ्कय तया तस्या-
नभ्युपगमादिति दोषः प्रागुक्त इदानीं न संभवति च प्रकारान्तरमित्याह-न च किवि-
दिति । असतः पटवस्तुनो जनिराब्दवाच्यमित उक्तादन्यकिचित्प्रकारान्तरमत्र वैशेषिक
मतेऽनवद्यतया वदितुं न॒ च शइकनीयं रक्यमित्यक्षरयोजना । उन्तरक्षणसंबन्धादेरपि
वुल्यन्यायत्वादियमिप्रायः । उपसंहरति-- तदयुक्तमिति ॥ तत्तस्मदेवं विचायमणे
सत्यसदुः्वनमयुक्तमभ्युपगन्तुमियथैः ॥ २०६ ॥
सु° टी०--कं चेवं संबन्धयोग्थतावेजंनित्वे तवापतसिद्धान्तोऽपा-
त्याह-- ष
न्‌ च वाणतादपरमच्र भवा-
क = ९ क
ननुमन्यते जनिवचोथमितः ।
[^ ४9 (अ र पे
यदि वण्यते किमपि तत भषे-
तस्वमतप्रहाणमालेनीकरणम्‌ ॥ २०७ ॥
न चेति । इतो वणिताद्न्यं जनिपदाथं न मवाननुभन्यत इत्यन्वयः ।
वर्णने च स्वमतप्रहाणमेव मलिनीकरणं इूषणमित्य्थंः ॥ २०७ ॥
अ० टी०--वनु कथं प्रकारान्तरासंमवनिश्वयो विचित्रप्रक्ञवास्माणिनां कस्य
चित्मरकारान्तरस्यापि स्फुरणोपपत्तेरति चेत्सत्यं तथाऽप्युक्तप्रकारात्प्रकारान्तरस्य व्वयाऽन-
भ्युपगमादभ्युपगमे वाऽपसिद्धान्तप्रसङ्गत्तेव्याद--न च बाणितादिति । अनुपपत्यः
प्रकारान्तरं म॑स्य इति चेत्त्राऽऽद-इतो यदि वण्थत इति ॥ २०७ ॥
स० दी ०-कथं स्वमतप्रहाणामवयन्राऽऽह-
समवायिकारणगणेन तथा

सह्‌ सत्तया च पटवस्तिह यत्‌ ।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरेकप्‌ । ७२७

समेवेति तष्कण्गिच्छति त-
नेनिशब्दबाच्यमिति नान्यदितः ॥ २०८ ॥
समवायीति । कणमजा तथेव सूतरितत्वा दित्यः ॥ २०८ ॥

अ० दी०--कुतः स्वमतप्रहाणमलिनीकरणं भमेति चेत्कणादसूत्रविरोधदेेत्यमि-
र्य तस्पूत्रम्थतः पठति-सभवा विकारणेति । उक्तपदार्थद्येन परवस्तु समवैतीति
यत्तत्कणभुगिच्छतीत्यत माहं तज्जनिक्षब्दवाच्यमितो नान्यज्जनिराब्दवाच्यमिच्छतीतिं
योजना ॥ २०८ ॥

स॒ ० ठी०--तर्येतदेव भवचित्याशङ््‌क्याऽऽह--

न तदत्र संभवति युक्तििशा-

दुपवर्भिंतं तदतिविस्तरतः।

न च िंविदन्यदुवितं भवतो

पदितुं स्वपक्षमपरित्यजतः ॥ २०९ ॥

न तदिति । हुंषितत्वा वित्यर्थः । अस्तु ततोऽन्यदेव किंचिदिति वेत्त
घ्राऽऽह-- न चेति । आद्यक्षणसंबन्ध उत्पत्तिरिति चेन्नासतः काय॑स्याऽऽ.
क्षणेन संयोगाद्यसंमवात्‌ । अस्तु स्वरूपसंबन्ध इति चन्नासतो निस्व-
रूपत्वात्‌ । क्षणस्वरूपमाच्रस्य च संबन्धत्वे कायस्यापि चतुध॑क्षणाद्य-
व च्छिन्नस्याऽऽयक्षणेनासता संबन्धत्वापत्तावतिव्याप्तेः । न च जातिः
संबन्धश्वेव्येकः कालोऽ मवात्‌ । तत्संबन्धस्य जन्मत्वाद्‌सतश्च तद्नुप-
पत्तेः । कश्चाऽऽयक्षणः प्रागमावनाज्ञक्षण इति चेन्न प्रतियो गिक्षणमा-
चस्य तथात्वात्‌ । न च स्वसमानकालपदार्थप्रतियोगिकध्वंसानाधारः.
क्षणः षषठक्षणा्वच्छिन्नका्यकाठीनवस्तुध्वंसानाधारदितीयादिक्षणसं-
घन्धेऽतिष्यापेः । आयक्षणावच्छिन्नस्य स्वपदार्थत्वे चाऽऽतमाभ्रयात्‌ ।
तव चरमध्वं सोत्पत्तावण्यापेश्च । तत्समानक्राठपदा्थध्वंसाप्रसिद्धेरिति
दिक्‌ ॥ २०९ ॥

अ० टी०--तहीदमेब सूत्रोक्तं कथंचिन्मयां निवौह्यमिति चेन्नोक्तदोषस्य
परिहर्तमशक्यलादित्याह--न तद्रे ति । अत्रोत्त्तौ यथा न संभवति तथा निरूपि.
तमितयक्तं स्मारयति--युक्तिवश्चादिति । प्रकारान्तराम्युपगमे चोक्तमपसिद्ान्तप्रसङ्गं
सफुटयति--न च क्षिं चिदिति । श्वपक्षमारम्भवादमपद्यिजतो मवतोऽन्यकिचिषपर-
कारान्तरं वदितुं न चोचितमियन्वयः । तन्मते प्रकारम्तरद्यासंभवात्‌ । आरम्भवदे

५२८ टीकादयसमेत~ [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

हि कारणे कारयस्यो्त्तेः प्रागसच्वमिष्टमसतश्च न केनचित्कोऽपि संबन्धः संभवति ।
संयोगसमवायौ हि संबन्धौ । तौ तु भोवद्रयधर्मौ न भावाभावयोरभावयोवौ क्षापि संभ-
वतः । तथा च प्र्घार्यस्य कारणे कोऽध्यवस्थािरोषो वा कारणगतरशक्तिविरोषो
वोत्पतस्यमानस्य कार्यस्य धरमेविरोषो वा कार्यप्रागभावस्तस्य सत्तादिसमवायितयाऽभिम्यक्ति“
शोतपत्तिरितिपक्षान्तरं भवद्भवेत्तश्य सवस्य सत्कार्यवाद एव समज्ञसतात्तपसिरहे स्याद
रम्भवादस्यासत्कार्यगोचरस्य परियाग इति भावः ॥ २०९ ॥
सु° टी०-उपसंहरति-
निरूपणायां न यतोऽस्ति कथि-
दुत्पा्तिशब्दा्थं इह तदीये ।
पक्षे ततो दुर्धटनाभरसिदि-
रसननेरुक्तनयेन तावत्‌ ॥ २१० ॥
निरूपणायामिति। असजनेर्या दुचंटताप्रसिद्धिः सोक्तक्रमेणित्य्थः ।॥२१०॥
अ० टी ०-तस्मादु्पचिस्वरूपस्य दुधेटल्वाचासत्कायेवादो न युक्त इव्युपसंहरति-निख्ध.
पणाया मिति । तत उक्तनयेनासजनेः प्रसिद्धिस्तावहु्टितेति संबन्धः ॥ २१० ॥
ख॒° दी ०--द्वितीयं पक्षं दूषयति-
सतोऽपि कायत्वमयुक्तमेव
निरूपणे कारणरृत्यहानेः ।
न कारणन्यापूतिरत्र शक्या

सतः स्वरूपे वदितुं फलाय ॥ २११ ॥

सतोऽपौति । निरूपणे क्रियमाणे सतोऽपि कार्यत्वमयुक्तं युक्तेरहित-
मित्यथः ॥ कारणङ्ृत्यहानिमेव विकरणोति-नेति । कायस्य ठम्ध्पास-
कत्वादित्यर्थः ॥ २११॥

अ० टी०--एवमसत्काथवादवस्सत्कार्यवादोऽपि न युक्तिसद इयाह--सतोऽपीति।
सत्कायेपक्षे कथं कारणङृयहानिरिति चेत्तत्र वक्तम्यं कार्स्वरूपलसंपादनाथी वा सत्यपि
कायेगुणवरिशेषाधानाथो वा मढनिरासाथौ वाऽमिव्यक्तयथी वा करणव्यापृतिरिति तत्र
नाऽऽद्य इलयाह-न कारणव्यापतिरिति । अत्र सतः खरूपे कारणन्याप्रतिः

फलाय वदितुं न शक्येयन्वयः । सतः पुनः सचखसंपादनासंमवात्तत्र निष्फढा कारणन्या-
परतिरियथैः ॥ २११ ॥

१ घ. °धरिताप्र । क. वग्नाप्र* ।

[ ३ तृतीयोऽच्यायः ] संकषेपशारीरकम्‌ । ७२९
घ° टी०--अभिष्यक्तिरूपगुणाधाना्थ मवतु कारणभ्पापार इति
शदते--
गुणं क्षिपत्कारणमर्थवक्ं
ठभेत चेन्ना गुणस्य भावात्‌ ।
म वेद्गुणोऽसत्करणं प्रसक्तं
निरर्थकं कारणकर्मं तस्मात्‌ ॥ २१२॥
शुणमिति । दूषयति-- नेति । अभिव्यक्तः सत्वादिव्यर्थः। अष बाध-
कमाह- न चेदिति । गुणश्चेदसन्नित्यर्थः ॥ २१२ ॥

अ० ठी०--दितीयं पक्षमनुवदति--गणं क्षिपद्ति । ग॑णोऽपि तत्रं सन्वाऽसं
नवेति विकल्याऽऽ्यं दुष्रयति--ना्रे ति । सिद्धस्य संध्यवायोगादियर्थैः । द्वितीयमनु
वदति--नचेदृगुण इति । असििन्यक्षेऽसत्कायैमतप्रवेश इति दूषणमाह--अष-
व्कारणं प्रसक्तमिति । एठ्तिमाह--निरर्थक मिति ॥ कारणकर्म कारण-
न्यपारः ॥ २१२ ॥

सु टी ०-अनमि्यक्तिनिरासा्थस्तर्हिं कारणश्यापार इति शङ्पे-
मलं निरस्पा्थवदिष्यते चे-
[3 (न [ब
नमोऽपि समेव निरस्य इष्टः ।
सतोऽविनाशादस्षतोऽजनेश्च
वृथा ततः कारणम पक्षं ॥ २१३ ॥
भमिति । दूष यति--मटोऽ्पीति । ततः किमिति चेत्तत्राऽऽह--संत
इति । यथाऽसतो जनिर्नास्ति तथा सतो नाश्चोऽपि नास्तीति वृथेव
कारणध्यापार इव्यथः ॥ २१२ ॥
अ० ठी०--रूतीयमुथोपयति--मलं निरस्ेति ॥ रयुणाधानपञ्त्रिकस्पद्‌
षणानतिवृत्तेनोयमपि पक्षः सधुरिख॑ह-मल।ऽपीति 1 असन्नपि मलो न निष्पद्य
इति रेषः । उभयत्र क्रमेण हेतुमाह---सतोऽविनाश्ादिति । अंबरेनाश(दिति
च्छेदः । अजनेरिति च पदं छ्यं “ नासतो चिद्यते भवो नामव विद्यते सतः?
[भर्ग ० २।१६ ] इति भगवनिर्णयत्रचनादित्यः । अत्रापि कारणब्यापायैयर््यं फकि-

तमियाह--त थेति ॥ २१३ ॥
५३

किः

१ २ तृतीयोऽध्यायः ]; संक्षंपक्ञाररिकम्‌ ॥! छद

अस्मिन्मते न सलु संव्यव्ारमाभ्र

मायामये किंमवि दषणमस्ति यस्मात्‌ ॥ २१६ ॥

मे)
=

वेदान्तेति । कुतो न वाच्यमिति चेत्तत्राऽऽह--असन्मत इति ॥ २१६ ॥

अ० टी०-- ननु तवापि सचमसं वा का्ंदेरे्टव्यं तथा च. तत्रोक्तो दोषस्तवापि
प्रसञ्येतेति चेनेखह--बेद्‌न्तवाषुी ति ॥ अवाच्यवे देतुमाह--इहापभरसक्तेरेति ।
वेदान्तवदिऽस्य चोचस्याप्रसफ साधयति--अस्मिन्भत इति । संत्रयवहारमात्रे देहा-
सन्यवहारवद्‌्यवहार।मासे तच्छवेदकप्रमाणासिद्ध इति.यावत्‌.। अत एव मायामये सचयास-
स्वाम्यामनिवेचनीयेऽक्िन्ेदान्तिमते यस्मात्किमपि दुपणं न खल्वस्ति तस्मातसत्वासचप्रयुक्त-
द्पणस्येहाप्रकत, तदस्मान्प्रति वाच्यमिति योज्नना ॥ २१६ ॥

क (न.

सु० टा०-- मायामात्रं सवभिव्येतन्न साप्रद्रापिकमिति येन्न बह्मद्‌~
ता(भरुक्तत्वादित्याह--
न क ऋय 1)
अ्चयवाक्यमार्प सव्यहारमानजे
४ क ~
कायं समस्तमिति नः कथर्पाबधूव ॥
प ९२ [ककि क, म क,
सत्कयवदावेषया न 1६ दष्र्‌ार
(9 म, क 9
मायामये भवितुमुत्सहषे षिरोधात्‌ ॥ २१७ ॥
आत्रेयवाक्यभिति । पन हयुक्तमसतोऽनिष्पायःवा्सरतर प्रव ्पानथक्याद्‌-
पिन्यक््यथत्वेऽप्थ विर षात्पवृत्तिनित्यत्रात्सदाऽमेऽ५ाक्तेपरप्ङ्गात्सव्यव-
हारमाच्रं कामिति तहशंयति--सत्कर्येति ॥ १७ ॥.
अ० ट ०-- कायकारणभावादेः संम्यवहारमात्रतवं ब्रहमनन्दिनाऽप्याचायण च्छन्दो
ग्यमाप्ये परैरु्तदोषप्राप्यधसुक्तमियाह--अानेयव।क्यमपः ति । अत्र हि न सन्य-
वहारमान्रत्वादि्नि वदता सदसत्काय॑पक्षदुपणेन संन्यवहारमचऋवं का५कारण।दरु्त^ते |.
तत्र हि सव्यवहारलवमस्माभिरुपटन्धमिलयथः । तत्र सत्कायपक्षोक्तदोषाप्र(तं॑तावदाह--
सत्का्ति । मायामये सद्विलक्षणकायपृ्ष इयर्थः ॥ २१७ ॥[
सु० ८।०-असत्कायवादाक्तोऽपि देषा नास्तीव्याह-
9 धर [
कापादद्‌नसषमाश्रषद। षरा <
॥ १ [भि ०, विथ
९रानैरस्त. इह सव्यवहारमाने ।

ए

~.~9

१ ग, अस्मन । २ क, वाद्व" ।.

५७२२ ठीकाद्यसमेतं- ( ३ तृतीयोऽध्यायः ]

वेदान्तभूमिकुशरो मुनिरजिवंश्य-
स्तेनाऽऽह कायमिह सेव्यवहारमात्म्‌ ॥ २१८ ॥
काणदेति । कृतो निरस्त इत्याह--संग्यवदरेति। सहसद्विलक्षण इत्यथः ।
फटि तमाह-- वेदान्तेति ॥ २१८ ॥
अ० टी°--सक्कायैवादस्य परिणामपक्षतवात्तस्य यिवतैवादं प्रति संनिङ्ृष्टवेऽपि
यदा तदाश्रयो दोषो न प्राप्नोति तदा नितरामसत्का्॑पक्षाश्रयदोषप्राप्तिरियाह--
काणादेति । संव्यवहारमात्रेऽसतोऽपि विलक्षणं कायादीति मायामयन्यवहार इल्थैः |
येनैवं पक्षद्रथोक्तदोषाप्राततिरनिवचनीयमते तेन कारणेन वेदान्तभूमिकुशकोऽनिवंद्यो मुनि-
महनन्याख्य इहास्मिन्मते क्पर्यं॑संम्यवहारमात्रं सदसद्विरक्षणं मायामयमियरेति
योजना ॥ २१८ ॥
सु° टी०-ननु तद्राक्यानामप्यनेकाकारत्वात्कथं ततः सिद्धान्ता-
ध्यवसाय इति चेदिवक्षितविवेकादित्याह-
षठप्रपाठकनिबद्धमुदीरितं यत्‌
तत्सत्यमेव खलु सत्यस्षमाश्रयतवात्‌ ।
अत्रेव यतुनरूवाच समुदरफेन-
दृष्ठान्तपूरवकमदो व्यवहार्या ॥ २१३९ ॥
षषठेति । ननु षष्ठे परिणामो ऽप्युक्त इति त्राऽऽह-- अत्रवेति ॥ १९ ॥
अ० ठी०--ब्रहमनन्दिवाक्येष्वनेकपक्षप्रतिमानात्त्न कः सिद्धान्त इति न निश्वीयत
इति चेनेष॒ दोषः प्रमाथनिरूपणावसंरे ऽभिहितचाद्विवतेवादस्य सिद्धान्ततनिश्वयादि-
याह--षष्भरपाठके ति । छन्देग्यषष्टप्रपाठकन्यास्याननिबद्धं॑यत्तन।दौरितं तत्सर्वं
सलयमेव खल निशितम्‌ । कुतः सलयपमाश्रयत्वासदरस्तुविषयलादित्यथैः । न तत्र पर-
णामवादोऽषयुक्त इति सोऽपि कथं न सिद्धान्त इति चेन सखाविरेष्रदित्यादिना सखय-
मेव दूषितत्वाह्धोकब्यवहारद्िमात्नाश्रयणेन तदुक्तिरिति निश्चीयत इयाह--अत्रैवेति
॥ २१९ ॥
छु° ट) ०- कथमेवं निणंय इति चेत्त्राऽऽह--
पुथ विकारमुपवण्यं शनेःशनेस्त-
द्टृष्टं विसज्य निकटं पारेग्रह्य तस्मात्‌ ।

[ १ तृतीयोऽभ्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ७३३

सर्वं विकारमथ संव्यवहारमाज्-
मदेतमेष परिरक्षति वाक्यकारः ॥ २२०॥
पवेमिति । यस्मात्तदृद्टिं विसृज्य तन्निकटं विवर्तं परिगृह्य सर्वे

| ~
[ ^>

विकारं संव्यवहारमात्रं कृत्वाऽ्दतमेव परिरक्षति तस्मादेव निश्चय
इत्यर्थः ॥ २२० ॥

अ० टी°-- तहिं परिणामवादस्य तत्र विस्तरेण कथनं किमथमिति चेदद्वैतावगमं
प्रति परम्परयोपयोगिलादियाह-प्वं विकारमिति । बिकारं परिणामे पुपैमुपवण्य
प्रतिपा शनेःशमेरनुपपचुद्धावनक्रमेण तदृदृ्ं परिणामदृ्टिं विसृज्य तस्माद्िकारातपार-
णामलक्षणान्निकटं विवतैदनं परिगृह्याथानन्तरं स्वै॑विकारं॒संन्यवहारमात्रं न परमार्थ
मायामयमेवेति च परिशेषतः परगृह्य वाक्यकारो प्रन्थकारोऽरेतभेव परिरक्षति पाटयति
तत्रैव तापथैदष्ट करोति योजना ॥ २२० ॥

[५

सु° दी ०--तद्ध्‌ाष्यकारव चनादप्येवं निर्णीयत इत्याह--
अन्तथुणा भगवती प्रदेवतेति
पत्यगुणेति भगवानपि भाष्यकारः ।
आह स्म यत्तदिह नि्गणवस्तुवारे
संगच्छते न तु पुनः सगुणप्रवादे ॥ २२१
अन्तगुणेति । अस्य व्याख्यानं प्रयग्गुगेति । अत्यन्ताद्रेतवादे हि सदा"
स्मिक्षा परदेवता प्रत्यगभिन्ना मवति नान्यथेत्यर्थः ॥ २२१ ॥
अद्वैतमेव ब्रहमनन्दिपरन्ये विवक्षितं न परिणामादीयेतत्तद्वाष्यङृद्‌्र वेडाचाय॑वचनादवसी-

॥ प

यत ईयाह-अन्तगंशो ति । परदेवता सदाख्या “सदेव सेम्यदमप्र मासीत्‌! [छ ०६।२।१|
इवयत्रोक्ता सा परदेवताऽन्तगणाऽन्तःखरूपगुणेति सखरूपमेवात्र विवक्षते धर्मः । अन्तगुण*
यस्य व्यास्या प्रयम्युणेति प्रयगाल्येयर्थः । मगवतति तद्विशेषणं तस्या ईक्षणाद
सन्यवहारे स्वातन्ब्यये।तनार्थम्‌ । भगवान्सर्वशञ भाष्यकारो नन्दिकृतम्न्थभाष्यकारो द्रवि-
डाचारयोऽन्तयणा भगवत परदेवतेति यदाह स्म तदिह निगणवस्तुरादे संगच्छते संगतं
भवति न तु पुनः सगुणप्रवाद इति योजना । परदेवतायाः प्रयक्तखाभिधानमसन्ताद्ध-

तमत एव संगतं भवति नान्पत्रेसथैः ॥ २२१ ॥

७४ ठीकाद्रथसमेत- ३ तृतीयोऽ्यायः |

सु० टी०--इतश्च संग्यवहारमात्रं कार्य तथा दि किं भिन्नयोः.
कार्यकास्णमाव, उताभमिन्नयो सच नाऽऽय इत्याह-
न खलु कारणका्थंसतमन्बयो
भवति जातुविदन्र. विभिन्नयोः ।
किमिह सागरसद्यसमाश्रयो
भवति कारणकाय्तमन्वयः ॥ २२२ ॥

न खल्विति । तथा सति सिन्धुसह्ययोरपि काकारणमावः स्यादि
म्यथंः ॥ २९२॥

अ० ट ०- पि च भिनयोंः कथकारणमावोऽभिन्नयोर्वेति विकदपासहतादपि माया
मयलं कायवदिरियाह--न खल्विति. द्र भ्पामू । सागरसद्यसमश्रयः कारणकायैः-
समन्वयः कि भवतीति योजना ॥ २२२ ॥

सु° टी०-नापि द्वितीय इत्याह--
न च तथाऽयममिनसमाश्रयो
भवितुमत्तहतेऽनिवीक्षणात्‌ ।
नहि घटो विदधाति घटं कर्चि-
न्न च पटः पटामित्थमनक्षणात्‌ ॥ २२३ ॥

न चेति | अभेदे कायकारणत्वादशनादित्यिथः । तदेवाऽऽह~-न
दीति ॥ २९३ ॥
अ०८।०-न च तथेति । अनमिववीक्षणमेव छुटयति--न हि घट इति॥२२३॥
सु टी --किं च के कुर्बक्रारणमुताकुवङिति विकत्प्याऽऽ्यं
दूषयति-
कु्पत्कारणपक्षमाश्चितवतः कुवैच कुवत्छतं
तत्क तथाविधान्यरृतमिव्येषाऽनवस्था भवेत्‌ ।
कुपैदरूपमकायमिष्टामिति चेभित्यं जगजापतां
न्व्यिमा जनि वा विरषाविरहदितत्समस्तं जगत्‌ ॥२२४॥

[३तृतीयोऽध्याय्‌ संसेप्शारीर्कम्‌ 1 ७३५

कर्वदिति । अनवस्थानाल्छुरवत्कारणपक्षोऽनाश्रवणीय "एवेत्यर्थः । छुवं-
दूपमकायेमतो नानवस्थति चेदेवं सति कायस्य नित्यमुर्पत्तिरदुत्पत्ति्वां
स्यादृविशेषादित्याह- कुरवदरुपमिति ॥ २२४ ॥

-अ० दीऽ--किं चै कारणमपि कषर्वदकुर्व्रा वुरवैवेत्तदाऽनवस्था दुष्परिदहेरयाह--
कुर्वेत्कारण मिति 1 पीक्षमाश्रितवत इत्येपाऽनवध्या भवेदिति सेबन्धः । अनवस्थामु-
पपादयति- कुर्वचचेति । वुर्वस्यापि कायैत्वात्तदपि कुर्वता शतमिति वक्तव्यं॑तदप्य-
न्येन कुबतेयेवंमनवस्था दुरवस्येय्थः । कुतरदरपस्याकार्यलानानवस्येति शङ्कते--
कुवद्रूपमका्यमिति । जस्िन्यक्षे न कार्थैकारणमावन्यवस्येति दूपयति--नित्य-
मिति । जगत्कार्यं सदेव जयेत कारणस्य सदेव कुधदरुपवादियथे; । यदि
कुवैयपि करणे विंध्माने कदाचित्कार्य॑न॒ जायते तदैतत्सम॑स्त जमत्सर्वमेव कार्य
निं मां जनि वा नेव कदाऽपि जयेत विशेषविरहाद्विरोपदेतभावादियर्थः ॥ २२४ ॥

ख० टी ०--द्वितीये वाह
५ _ ¢ न, „ह, न च
सव सर्वसमुद्धवाय धटतं कुवत चंत्कारण
न ह्यसिमिन्कचिदस्ति कस्यचिदपि व्यापारवैत्ता यतः ।
तस्माकतारणका्यतादि सकलं मायामयं तखतो
नाऽऽसीदस्ि भविष्यतीति सकलं चेतन्यशेषं जगत्‌ #
सवैमिति । तथा सर्यानियमेन सर्वतः स्वं जायेत क्रविदपि कर्ये
कस्याचिद्‌पि कारणस्य व्यापारामावादित्यर्थः । तेनायं कारणकाय-
त्वादिमा पिक एवेत्याह-तस्मदिति । विचारासहव्वात्तत्तलोहपीतोद्‌कन्धा-
येन चेतन्यमात्ररशेष जगदित्य्थः ॥ २२५ ॥
अ० 2०--कुवेतकारणमियायं कल्पं निरस्याकुत्कारणमिति द्वितीयं निराकरोति--
सर्वमिति । कारणं कुर्द्रूपं चेन्न भवेत्तदा प्रसुत्तवदवस्थानस्य स्ैबस्तुष्यविशेषातस्व
सवैसमात्समुद्धेन्न वा किमपीवयत्राप्यव्यवस्था दुष्परिहरतय्थः । अतिप्रसङ्गापादने हेतुमाह-
न यस्मिन्निति । अस्मिनरकुपैत्कारणमितिपक्षे । यस्मदेवं विचार्यमाणे काथकारण-
भाचव्यवस्था प्रमाणयुक्तिसहा न ठम्यते तस्मादज्ञानकल्ितमेव सवैमिति परेशेषतः

सिद्धमितयुपसंहरति- तस्मादिति । मायामयलमेव विशदयति--तस्वत इति ।
प्रतीयमानस्य परमार्थतः कालत्रयेऽपि सतःसत्ताक्चनलमेव मायामयतमिय्थः ।

~~~

ग. षं महत्‌ ।

७१९६ शोकाद्ैयसमेतं~ [३तृतीयोऽध्यायः]

तहिं किं शुभ्यावसौनमेवेदं सकलं जगने्याह --इति स्कलमिति । शिष्यत इति
शोषश्वेतभ्यंप्रत्यग्नह्मात्मकं रोषः कीलत्रयसतव॑वपिऽवंधियस्य तत्सकलं जगवैतन्याय्थक्ता-
छत्रयेऽपि जंगननोमं न कापि सदियथः ॥ २२५ ॥
सु° ठी ०--नन्बकुवेतोऽपि शक्तस्य कारणध्वान्नाऽ्यवस्थेति चेत्त-
घ्राऽऽह-
सकलंशक्तिविकक्पनंयाऽन्वये
सकटशर्वयविकल्पनयाऽन्वयः
सफलशकयविकल्पनयाऽन्वये
सकरशफिविकत्पनयाऽन्वयः ॥ २२६ ॥
इति परस्परतेश्रयता यदा
वद्‌ कथं जगतः परमाथता ।
यदि पुनर्जंगतोऽपरमार्थता
प्रममस्ति पदं परमात्मनः ॥ २२७ ॥
सकडेति द्वाभ्याम्‌ । कार्यनियमसिद्धौ कारणस्य शक्तेनियमसिद्धिस्ष-
स्षिद्धौ च कार्यनियमसिद्धिरिति परस्पराधयत्वान्न ताखिकं कायंमि-
स्यथः । ततः किं तत्राऽऽह-यदि पुनरेति । जगतो भृषाव्वेऽरेतं सिद्ध-
मित्यर्थः ॥ २२६-२२७ ॥
अ० टी०--कुवैषकारणमिति पक्षे सवै ॒सत्रैस्माजयितयतिप्रसङ्गदोपं उक्तः स
नोपपद्यते शक्तिवज्ञादकुकतोऽपि काथैतेचित्येपपत्तेसतः कुतो म(यामयलखनिधौर इति
चेत्कश्िद्ूयात्तं प्रयाह-सकलक्ञक्ती ति । अयमधैः- शक्तिरहं रशक्यनिरूप्याऽतः
दाक्यनियमे सिद्धे सति शक्तिनियमसिद्धिः । अवुैतपक्षे चास्य कारणस्यास्मिननेव शक्ति.
रिति नियमासिद्धेः शक्तिनियभाधीनः शक्यनियमो वक्तव्यस्तथा च स्यात्परस्पराश्रयतेति ।
एषाऽक्षरयोजना-सकङ्स्य कारणज।तस्य॒ शक्तेविकलमनयाऽस्य कारणस्याक्िन्कार्ये
शक्तिरिति कल्पनयाऽन्वये सति सकटस्य कार्यैजातस्यस्येदं कायेमिति विकर्पनयाऽन्वयः
सिध्यति । सकठङक्यविकस्पनयेति सुगमम्‌ । शक्तिविकट्पनाऽपि शक्यविकत्पनार्धीनिय्धः
॥ २२६ ॥
अ० टौ०--अतः प्रागुक्तं मायामयत्वमेव जगतः परिशिष्परत इयाद--इति
परस्परेति । सवैस्य जगतो परमार्थत तत्ससगैस्यामावात्परमास्मनो विशयुद्धिः सिद्धेयाह-
यदि पुनरिति। परमं विशुद्धं परमा्मनः पदं स्वरूपमस्ति परमामिति देषः ॥२२५७॥

( ३ तृतीयोऽभ्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ 1 ७३५७

सु ० टी ०--एवमाविद्यकत्वं जगतः प्रसाध्य परपक्षं वृशयति-
चिच्छक्तिः परमेश्वरस्य विमला चेतन्यमेवोचपते
स्येवास्य जडा परा भगवतः शक्तिस्त्वविधोच्पते ।
संसगांच मिथस्तयोर्भगवतः शक्त्योजंगजायतेऽ-
सच्छवत्या सविकारया भगवतशिच्छक्तिरुदिच्यते॥२२८॥

चिष्छक्तिरेति । सत्या चिच्छक्तिरसत्या वा विद्याशक्तिस्तदुमयसंसगा-
ज गदुत्पत्तिरित्यर्थः। नन्वविकारायाश्चिच्छक्तेः कथं कारणत्वं तवाऽष्ट-
असच्छक्येति । उद्रिच्यते सविकारा कियते । तत्र दहेतुः-सविकारयति ।
यथा स्वरूपेणोष्णो बद्धिरनुष्णे लोहादाबौषण्यं संपादृपति तथेव्यथंः ॥
॥ २२८ ॥

अ० टी०--शक्तेरपि कसितत्वोपपादनेन सशक्तेकं ब्रह्मणः स्वरूपमिति स्वमतम -
थौदुक्तमन्ये तु शक्तिमेव ब्रह्म वस्तुत इति वदन्तीयाह--चिच्छक्ति!रेति ।
परमेश्वरस्येका चिद्रूपा शक्तिरपरा च जडामिका शक्तिरपि शक्तिद्वयमस्ति तत्र चैतन्य
मेव चिच्छक्तिरुच्यते । सा च विमढोत्प्यादिमटरहिता स्वरूपमूता सदैवाम्यमिचारात्‌ ।
तथाऽस्य परमेश्वरस्यापरा जडा शक्तियौ सा व्वभिोच्यते सा चानृृतस्येयथास्पिद्धा ।
तग्रोरक्तयोभेगरतः शक्योर्मिथः संसगात्तादाम्याध्यासाञ्जगजायते । कथं जायत इति
तदाह-अक्ष च्छत्५ ति । अनित्यया जडस्मिकयाऽविदयाशक्या। सविकारं प्रपु्रया
योगाचिच्छक्तिरुद्विव्यते शक्तिमत्परमामस्वरूपादुदरेकं कायोकारत्वमापन्ना भवति सवि-

{~

कारजक्.क्तेयेगाचिच्छक्तिजगदात्ना वितत एतदेव जगञ्जन्मयथः ॥ २२८ ॥

स॒ ० टी०-अनुवदति-

इत्येवं कथयन्ति केचिदपरे भ्रद्धावस्तसुन
कस्यां चिद्धुवि संमतं च विदुषां नष्टं तु भ्रुम्यन्तरे ।
केमे।पास्तिविधानशूमिषु तथा तत्संमतं निगुण

त्वे तत्परेदवाक्यविषये त्वालोचिते नेष्यत ॥ २२९ ॥

इयेवमिति । तत्र बोषं संमावयति-श्रद्वाखव इति । तकि सर्वथा व्याञ्य-
मेव नेत्थाह-तदुनरिति । कथं तहि भद्धामावभिष्ुक्तं तत्रा ऽऽदह-नेष्टमिति ।

„ लोच्यते ।
९३

७.८ टीकाद्रवसमेत- { २३ तृतीयोऽध्यायः ]

कु तध्संमतं तत्ताऽसह-कर्मेति । अविचारदृक्ायामिष्टमिव्यर्थः । कुत्र
नेष्टं तघ्राऽऽह-- निगुण इति । अनिच्छाहेतुमहृ- तत्परेति ॥ २२९ ॥

अ० 2/० -- अस्योत्तरपयेन संबन्धं घटयति --इव्येव पिति । भद्धाटव इति
यथाश्रुते सृष्टयादौ निरूढश्रद्वा इयथः । अयमपि पक्षः कचिदुपयुञ्यते न॒ सर्वत्रेति
प्रकृतेऽप्यासंगतिमाह--तव्पुनरिति \ क संमतं क्त वाम संमतमिवयपेश्ायां तद्विभञ्य
कथग्रति --कमति । तथा यथोक्तं तपू्गक्तविदुषां संमतं कर्मादौ परिणामद्ेराश्रयणा-
दियथेः । बेद्वाक्यविषये वेदान्तवाक्यगम्ये तु निर्गुणे तचे विवर्बादद्टबाश्रयणेनाऽ5,
खोचिते विचारिते तनेष्यते तत्परेतिवेदवाक्यविरेषणेन वेद।न्तव(क्थानामन्यपरवशङ्का
पराक्रियते वेदान्तवाक्येरनन्यथा सिद्धेनिर्गुणे तख आलोच्यमाने न॒शक्तेशक्तेमद्भ(वस्यं
बरह्मणि कट्यनावकाश इत्यथः ॥ २२९ ॥

सु° दी०--अ!ठोचनमेव दृशंयति--

मूतामृतंतदुत्थटिङ्गपुरुषव्यामिथफूता चिति-

।पपरापर्वकनेतिनेतिवचनपध्वस्तसरवदया ।

सपण परमे सुखे परिहताशेषाशिवे शाश्वते

सत्ये शुद्धमहिश्नि तापिनि प्रे भुम्न्यक्षरे तिष्ठति ॥२३०॥

मूतमू्तेति । चिति स्वखूपमप्यविद्यावकशाद्वह्मणो भिन्नेव शक्तिरिव

)वकरप्यमान। मूत्र तठेज्गाध्यासास्पदं नेतिनेतीत्यादि्भिस्तु नेरस्ता-
खलद्रृता सता निदुःखपणानन्दश्चु द्ध बह्मालमनेवावरिष्यत इति क्र
तदा शाक्तेशाक्तेमद्धाव इत्यर्थः ॥ २२० ॥

० ठ०--ननु चैतन्यलक्षणा शक्तिः परिणामदृ्टावप्यङ्गीहृता चेक तर्हिं तस्या
त्ितेद्टवप्यमारस्तस्या भिष्यावानुपपततेर््यत आह--मूर्तामरतेति । म प्रथिन्यते
जेरक्षणे भूतत्रयममूतं वाखवाकाशाःमकं मृतदरयं ताभ्यां मृतंमूतैमृतराशिम्पामुत्धलि-
्गत्मा पुरषो व(सनामयलिङ्ख्रीरा्मा तेषु व्यामिश्रमृता तादात्म्याध्वासमापन्ना तदनुप्र-
वेशेन जीवभावमापननेतियावत्‌ । एवंन्िधा या चितिः सा वस्तुतो ब्रहैव सत्युपाधिवशाद्र-
हणो निने शक्तिरिव विमम्यमाना यदा वीप्सापृतरकनेतिनेतिव्ेदान्तवाक्येन प्रधवस्तसर्ष-
या निरप्तसर्वोपानिभेवति तदा संपूरणैयादिविशेषितेऽक्षर तिष्ठतीति योजना । संपूर्णे
परम इति च सुखविशेपगे अपरेच्छि्निःयसुखसरूप इत्यथः । परिहतं नित्यनिवृत्तमशे-
पमोपमवियतःकय॑र्ं यद्षिसस्मज्छश्वते नििकरिऽत एव सवे नियसद्ुवे शद्र-

----------

१ ग. श्टेषे चि?।

( \ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपकशारीरकम्‌ । ७३९

मदिश्नि निरोक्षमह्ववति तापिनि व्यापनशीरे वस्तुपर्च्छेदराहितयेन निरङकाध्या-
तिमतीति यावत्‌ । परे व्याप्यधरमतंसगीरिते नामादिम्यः परतर स्थिते मृक्नि ब्रहमण्यकषर
क्षरणरहित इत्यथैः । तथाचाविदयावस्थायामेव शक्तिरक्तिमद्धावीम्यवहारो विययाऽवि-
यायां निवृत्तायां न कोऽपि व्यवहारोऽतधिच्छक्तेरात्घरूपताद्ियावस्थायामप्यामतन्मात्र-
तयाऽवस्थानाारेणामधमकत्वे तदयोगात्सलया नित्या कूटस्यैवाऽऽमवितिस्तस्याः परिणाम-
प्रतीतिर्भम, एवेति भावः ॥ २३० ॥

सु° टा°--जगल्मकाशञकानिरूपणा्पि तस्य॒ मापामयलामित्याह-
जयन्महिम्ना न जगतरसिदि-
नं चिन्महिम्नाऽपि जगत्मकषिद्धिः ।
न च प्रमाणाजगतः प्रिद्धि-
स्ततोऽस्य मायामयताप्रसिद्धिः ॥ २३१ ॥
जादिति । स्वतज्ितः प्रमाणान्तराद्वा.वस्तुसि द्धिखितयमपीह नास्ती-
व्यधेः ॥ २३१ ॥
अ० टी °--घुनरपि द्वैतमिथ्यात्वं युकयन्तरेणाऽऽह--जगन्मदिश्ेति । जगत्फः
पिद्धिजेगतो निष्पत्तिः प्रतीतिश्च विवक्षिता ॥ २३१ ॥.
सु० टी०--चरिततयामावेऽपि हेतूनाह-
नडत्वहेतोनं जगन्महिम्ना
न चिन्महिन्नाः तदसङ्कभावात्‌ ।
न च्‌ भमापात्तदक[रकतवा
स्तस्य जाञ्यादजडा नेनेश्वः ॥ २३२ ॥
जडत्रेति । न चेति । प्रमाणस्याकारकत्वेन जडविषयसं विदुत्पादकत्वा-

स्मवात्‌ । न च संविडुत्पद्यते कृतस्य जडल्वेनासंविच्वात्सं विरे चाज-
न्यत्वादिव्य्थः ॥.२३२२॥

अ० टी०-उक्तेषु पक्ष त्रिष्यपि जगतः सिद्धयसंभवे कमणः हेतृनाह--जडष्व-
इता रिति । स्वमहिम्ना जगतः प्रसिद्धौ जडतव्याहतिः स्यात्तशरा चेतनासेतनमेदम्यव्‌-

श. कृ, जयन्छ” । ₹ क, जडस्य ।

५४० टीकाद्यसप्रेत-- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

हारः प्रमाणप्रमेयादिग्यवहारश्च टुप्येतेति भावः । तदसङ्गभावादिति । तस्याश्वितोऽसङ्ग-
व्वाजडाजडयोः संबन्धासंभवादियथैः । तदकारकलादिति । तस्य प्रमाणस्य जडविषय-
संविदुत्पादकत्वासभवादिव्यथैः । यदि प्रमाणेन संबिक्रियेत तदा सा संविदेव न मवती-
लयाह- ङ्त स्थ ज ङ्य। दिति । यत्काय तनडमिति नियमस्य पटादाववधृतस्याभङ्गादि-
यर्थः । अजडा चेसंवित्तदा सा नोपयत एवाऽऽमवदियाह-अजडः जनेश्चे ति॥२२२॥

सु० ठी<-नन्वात्मस्वमावेनेव जगत्सेत्स्यतीत्याशङ्कय किमात्माना-
त्मनोस्तादात्म्यं सबन्धः सिवा सयोभोऽय बा समवाय इति विकतट्प्य
नाऽऽय इत्याह--

न संकरे नापि च संयुतिस्तयो-
नं चास्ति तदवत्समवायरंभवः ।
न [अक ६ [^
तते[ न [च्चत्वसमन्वय भ्रात
प्रतीयते काचन मृलंगतिः॥ २३६३ ॥
छ० री ०--न सकर इति। जडा जडयोर्बिरुद्ध योजलदहनयोरिव तादा-
दम्यानुपपत्तरिव्यथंः । न द्वितीय हइत्याह- नपीति । सयोगस्य गुणस्य
निर्गुणे चेतन्येऽसं मवा दित्यर्थः, तुतीये व्वाह--न चपीति। आन्तर्याचितो
ब्येषु जडेषु समवायानुपपत्तेःरव्यथः । अस्तु निरूप्यनिङूपकमावा-
देवान्तःकरणस्कर!न्तेवां मास्यमासकत्वमिति चेन्नेत्याह--अत इति ।
निहप्यनिरूपकस्वस्य मुल संबन्धं विनाऽयागान्निर्विकारवितोऽन्तःकरण-
संक्रमानुपपत्तश्वेत्पथेः ॥ २६३ ॥
अ० टी०--इदानीं प्रमाणात्सविदुर्ति नियसिद्धां वा संविदमद्गीकृयापि तस्या
जडउन सह संबन्धानिरूपणात्तदधाना जगव्मसिद्धिरियाह-न संकर इति । संकरस्ता-
दस्म्यं तयोज॑डाजडयोः स्वभावविरोधात्तमःप्रकाशवत्तादास्यं न संभवतौयथैः । संयुतिः
सयोगः सोऽप्यनयोन युक्तः संविदोऽदरव्यत्वात्‌ । द्रभ्ययोरव संयोग इति नियमात्‌ ।
द्रव्यते वाऽस्या रूपदिरसंयोगाद्ुपायिद्धप्रसङ्ग इयथः । तदरत्संयोगासंमववत्समवायसंभ-
योऽपि न चास्तीय्थः ! चित आ्मसमवेतत्वाभ्षियेषु तदसंभवादियर्ः । व्िषयविषयि-
भावरदिः संबन्धान्तरस्य सचान जडासिदधिरेति चेन मूढसंबन्धामवि तदयोगादियभि-
त्रयाऽऽह-ततो नेति ॥ २३३ ॥
छ° टी ०--अस्तु योग्यतेव ग्रूलसंबन्ध इति चेत्तत्राऽऽह--
न योग्यतामा्रनिषन्धनो भर

जड(त्मनोरत्र विवक्िपोऽन्वयः ।

[३ तुतीयोऽभ्यायः ] संक्षेपन्लारीरकम्‌ । ५४१.

तदा हि तस्या अनशायरूपतः
सदाऽऽत्मनः स्थादनपायसंसृतिः ॥ २३४ ॥

न योग्यतेति । कुतो न मवेदिति वचेत्तवाऽऽह--तदा हीति) अनपाय-
रूपतो नित्यत्वादित्र्थः । तब्नश्च मुक्त्यमावः स्यादिति मावः॥ २२४॥
अ० टी ०-दृदयदौनयोविंषयविष पिःवयोग्यतारूपो मूरसंबन्धोऽस्तीति चेन्मैव सनि-
मक्षप्रसङ्गायोग्यताया यावद्स्तुभाविवेनाविच्छेदादिलयाह-न योग्यतेति । विवक्षितोऽ-
न्वयो विषयविषयिभावः । तस्या योग्यतायाः । स्पष्टमन्यत्‌ ॥ २३४ ॥
क्ष क

सु० दी०--तवापि सबन्धस्य दूनिरूपत्वा विशषासमपञ्चासिद्धिस्तु-

स्यति चेत्तत्राऽऽह--
3. = क क 4
अता वियन्मृख्यमद्‌ जनगज्जड
[3 9, ~
चदात्मन्‌(ऽस्पव । केवत इष्यताम्‌ ।
9 1 =
अनायावयापटकहवृतात्मन-
४९ पयः क
स्तदापलश्यत्वममुष्य कल्पते ५ २३५ ॥
अत इति । पुर्वोक्तानुपपत्तेरित्यर्थः । जडउस्याज्ञातचिद्विवतंत्वेन मिथ्या
तादास्यादुपल ग्धिरिति हठादिष्यतामित्यथंः ॥ २६५ ॥
अ० टी०--दृब्ददपयोः संबन्धस्यानुभवसिद्धतात्तद पहृवायोगात्कोऽपि संबन्धो वक्तव्य
इति चेत्तत्राऽऽध्यासिकसंबन्धात्तसप्रतीतिरविदामय्येगेयाह-ततो वियदिति ॥ ततः
परिरेषाद्दः परोक्षापरेक्षासकं वियन्मुखमाकाश्ञादिजगञ्जडं सभैमस्थैव चिदात्मने! विवतैः
स्वाविदयावश्चान्मिध्यातादःत्यरक्षणोऽध्यासो इरयो; संबन्ध इष्यताम्‌ । अवियावस्था-
यामेवोपठम्यमानलादुक्तसेबन्धस्याध्यासात्मतमित्यमिप्रेय चिदासानं विरिनष्ि--अना-
द्य विद्ये ति । ययेवमाध्यासिकः संबन्धो दृशा इद्यस्याम्युपगम्यते तदाऽपुष्य दृर्यस्योपक-
भ्यत्वं कल्पते घटत इति योजना ॥ २३५ ॥
सु० टी०--कथं पुनः प्रमाणफलमूता परिच्छिन्ना नश्वरी संविव्‌-
विद्याभ्रयो जगदयिष्ठानं वा स्यादिति चेन्न कूटस्थत्वास्सेविद्‌ हत्याह-
(व > भेत ९ >
स' वं। च्दतदभावतद[यजन्म-
थि वक फ
नाशादय। न खट्‌ मानबटन लभ्याः ।

१, "पायेरू?। २ ग. "्पापिसंः। ३ क. तो ४ ख. ध, कल्प्यते ।

७४२ ` दींकाद्रयसमेत~ ई तृतीयोऽन्यायः }

न ह्यस्ति मानमिह्‌ फिचन तयदस्षा
धरमस्वरूपविषयींकरणे समर्थम्‌ ॥ २३६ ॥

संप्रित्तिभेदेति । न हि संविदो जन्मनाक्षादि प्रमाणाल्सिध्यति तस्याः
स्व प्रकाशशत्वादित्यनित्यबु द्धिवृच्य विवेक्ादेव' तस्या जन्मधी रित्यथंः ।
एतदुपपादयति- न हति ॥ २६६ ॥

अ० टी०--ननु प्रमाणफलमूतायाः संविदः प्रतिविषयव्यक्तिभियमानायाः क्षणध्वं*
तिन्या उत्प्यादिधर्मबयाः कथमविधावच्ं जडश्रमास्पदत्वं वेति चेन्नायं दोषः कूटस्थ.
लवा्संविद इयह-षवित्ती ति । पूवां स्पष्टाथम्‌ । न ह्यस्ति मानमिहेति । अयमर्ः-
न तावत्संविद्वेदादयः संबिदा ग्राह्य; ख्ब्रत्तेः स्वविषयत्वानुपपत्तेः संवेदनस्य फरूपत्वाः
कठश्रयध्वानुपपत्तश्च । नापि प्रमाणान्तरप्संवेदनस्योपपच्यादिसिद्धिः । मानान्तरमपि जडं
चेन तेनाजडसंविद्धम॑ग्रहः । अजडं चेत्समववास्रदीपयोखि परस्सनपेक्षतवाद्विषयविषयि-
त्वासंमवः । तस्म।दयदस्य संवेदनस्य धमैस्रूपविषयीकरणे समथ तदहि किंचिदपि मानं
न ह्यस्तीति सिद्धं तत्रोत््यादिप्रतिमासस्तुसन्ति्रिनाशञभेदधमेकवुद्धविमेकङृत एवेति
॥ २३६ ॥

सु° टौ०-कथं तर्हि प्रमाणजन्यत्वप्रतीतिः सवेद इति तत्राऽऽह-

[कः

9
तस्मान्न मानफटता [नरूपा।वकस्प
सवेदनस्व धटतेऽविषयत्वह्तोः ।
एवं च मानफलसिद्धि समन्वयेन
सिद्धिर्जडस्य जगतो न कदाचिदस्ति #॥ २३७॥
तस्मादिति । बु [दवुत्तर्जन्यत्वात्तदुपाधिकी चेतन्ये जन्यत्व धीरित्यर्थः ।
निरुपाधिकस्य मानफटव्वे कों दोष इति तच्राऽऽह--अविषये विति 4
केवटस्य मानफटत्वग्राहकप्रमाणामावादित्यथः । अस्तु ताहि सोपाधि-
कस्य मानफलस्य प्रपश्चावमासकत्वमिति चेत्तत्राऽऽ्--एं चेति।
परेष्टमानफल मूतज्ञानविषयत्वेन या जडस्य सिद्धिरबुद्धोधनं सा
नास्ति संबन्धानिरूपणा दित्यर्थः ॥ २३५ ॥
अ० टी०-- ननु कूटस्था चेत्संवित्तदिं कथं तस्या मानफटल्मिति चेत्सल्यं नात्ति.
खतः फ तुपाधिवशादुपचर्थते मानफट्लं संविद इलयमिप्रेयाऽऽह--तस्मान्ने ति +

१ क, प्रस्य ।

¶ ३ तृतीयोऽध्यायः १ सेक्षेपकशारीरकम्‌ १ ५४९

मविषयहेतोः स्वते। विषयरहितत्वादिष्यथः । अथवा विषयत्वाभवेन जन्माधसिद्धेरिय्थः 1
जन्मादौ प्रमाणामावस्योक्ततवात्सं्रिदो न प्रमणविेयतवं संभवति तथाऽपि प्रमाणाधीन-
धीडत्तिम्यापतविषयावच्छेदेनाभिग्यक्यपेक्षया फठ्वमुपचर्यत इति भावः । तस्मास्संविदः
कूटस्थत्वान्न मानफटतया संवित्प्रकार्यं जडमिति सिद्धमथमाह--एवमिति । एवं च
संबिदः कूटस्थतेन न मानफट्तवं॒वस्तुत इति स्थिते सति मानफठखूपा या
सिद्विस्तया समन्वयेन संबन्धेन जडस्य जगतः सिद्धिः कदाचिदपि नास्तीति ।
योजना ॥ २३७

छु०° टी ०-कथं तहिं जगस्तिद्धिरिति चेतत्राऽऽह-
ˆ इतरेतराध्यस्तनमस्वनयो- .
रुभयोरतो हणदशोरनिशम्‌ ।
अपरस्परष्यतिकरानुभवा-
दिह शुक्तिकारजतविभमवत्‌ ॥ २३८ ॥

इतरेते। आध्यासिकसंबन्धादेव संविदो जडसाधकत्वं दश्यस्य हग-
पिद्याका्ंसवा वियः । अपरस्परभ्यतिकरोऽन्योन्थाध्यासः सोऽतुमृयते
घटः स्फुरतीति यथेदं रजतमितीत्यर्थः ॥ २३८ ॥

अ० ठी०-तथा चाध्याससंबन्धादेव संविदो जडसाधकत्वमिति सिद्धमियाह--
इतरेतरेति । दृष्टदययोः परष्राध्यासे च घटः सुरतीसयनुमव एव॒ मानमियाह--
अपरस्परेति । तस्मादगवियाकलितवेन दृद्यस्य दृदयभ्यस्तादृट्सोऽपि सत्राध्यासा-
दूद्दयश्पुरणमुपपभमिति तातयाथः ॥ २३८ ॥

सु० टी०--तद्यासनोऽप्यध्यासाच्छन्यवादाज्ञङायां प्र्वोक्तमेव परि-
हारं स्मारयकि--

संसिद्धा सविलाप्तमोहविषये वस्तुन्यपिष्ठानगी-

न।ऽऽधरेऽध्यसनस्य वस्तुनि ततोऽस्थाने महान्हभमः।

केषां चिन्महतामनूनतमर्ं पाण्डत्यगर्वादय-

मन्योन्पाध्पसने निरास्पदमिदं शून्यं जगस्स्यादिति ॥ २३९ ॥

संसिद्धेति । व्याख्यातम्‌ ॥ २३२ ॥

१ ख, घ, श्तं नि॑न्धमात्राश्रया३न्यो° ।

७४४ छीकाद्रयसमेतं~- [ ३ तत्तीयोऽध्यर्यः }

अ० टी ०--इतरेतराध्यासमुपश्रुय दून्यवादप्रातिं कश्चिद्यदि चोदयेत्तदा तं प्रतिं
प्रथमाध्यायोक्तमेव स्मारयेत्समाधानमियमिप्रय॒तत्रोक्तमेवेह पठति-संसिद्धेति ।

निमैन्धमाचाश्रयादियस्य स्यानेऽत्र पाण्डियगत्रौदमिति पाठः ॥ २३९ ॥
¢

सु० टी०-ननु गृदादिहष्ठान्तैः परिणामस्योक्तत्वारकथं विवताभि-
धानमिति वचेत्तत्राऽऽह--

कृपणमध्यमपक्रथियां नृणां
मतिविलास्विधानितयं क्रमात्‌ ।
परिणतिरबहुजीवतमसिता

परमपि तमःपरिकत्पना ॥ २४० ॥

कृपणेति। बुद्धि दिलासप्रकारज्यमिव्‌ं कमाद्धिकारिणामित्युक्तं द्वितीये
तच पणीनां मध्ये कृपणस्य बह्मपरिणामो जगदिति, मध्यप्रस्य तु
बह्यविवर्तो जगदिति, अज्ञानिनस्तु बहवो जीवाः सन्तीति, परिपक्र-
धियस्त्वह मव युमृष्षुरन्ये मदज्ञानकलि्पिताः; परमात्माभ्रयविषयं चतम
इति ॥ २४० ॥

अ० टी०--इतश्च नास्मन्मते शुन्यताप्रसङ्गापादनावसर इति वक्तुमाह-करृ पणेति ।
य इतरेतराध्यासे शून्यताप्रप्ति मन्यते स कपणधीमेन्दयुद्धिरिति यावत्‌ । यस्तु समस्त-
कारणतया परस्य सखं निधिय तत्खरूपं जिज्ञासते स मध्यमघ्रीः । विवतेपन्षेऽपि यो
व्यवहारसंकरं शङ्कमानोऽद्रेत एवाभिनिविष्टमतिर्भवति स पक्धीः । एतेषां त्रिविधानां
मतिविरासविधात्रितयं करमाहुद्धिविरासत।रतम्पक्रमेण परिणयादिकल्पना्ञाल्चे क्रियत
इति योजना । तत्र कृपणधियं प्रति नाध्यास उपन्यसनीयः पिं तु परिणामकलपनया
दैतं बोधनीयम्‌ । यस्तु मध्यमधीस्तं प्रयप्यास एवोपन्यसनीयः । तदिदमुच्यत--
जीवतमस्वितेति । जीवा बहवस्तमसिनश्वेति ग्यत्रहारव्यवस्थोपपादनीया । परमपुंसि
तमःपाश्कलपनेति क धियं प्रति ब्रह्मण्येवाधियाकसितः सर्वोऽपि जीविश्वरभेदस्तदाश्रयश्च
व्यवहारतद्छवस्था च । ब्रह्मवियोप्पत्तौ घवियाबाधान द्वैतटेशस्याप्यवस्थानमिति न
काऽपि ग्यवस्थेति प्रतिपा्यतेऽतः प्रतिप(दनक्रमापरिज्ञानादेव शून्यताद्विदोद्धाटनमिति
भवः ॥ २४० ॥

छ ० री०--किमन्न क्रमे प्रमाणमिति तत्राऽऽह--

[> [१ [+ क
श्रातवचास्घ मुनस्मरणानि च
इयविशारदगरीरपि सवशः ।

{२ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्ञारीरकम्‌ । ४७४५

जचयमपेक्ष्य विधाजितयं विना

न हि षटामुपयान्ति कदाचन ॥ २४१ ॥
ृतिवचांसीति । शरुतिस्यत्याचायंवचसां सामञ्नस्यान्यथानुपपत्तिमूलोऽवं
क्रम इत्यथः ॥ २४१ ॥
अ० टी०-तह्यैयं प्रतिपादनक्रमः किमु इतिचेच्छतिस्मृतिवचसां समज्ञस्या-
न्यथानुपपत्तिूठ इसाह --श्रुतिव चासी ति ॥ दवितीयाध्याय एवायं शोको व्याख्यातो
दृष्ित्रयनिबन्धना च व्यवस्था तत्रोपपादितेति नेह पुनय॑यते ॥ २४१ ॥
सु° टी०-एवमधिकारिमेद्‌ नानाजीववाद्ापत्तिरिति चेत्तक्राऽऽह-
पुरुषमेकमपेक्ष्य च भरूमिका-
त्रितयमस्ति पुरोदितमेष तत्‌ ।
सदनुस्तारवशादखिलश्रुति-
स्मृतिवचांसि वयं घटामहे ॥ २४२ ॥
परुषमिति। आसां हष्टीन मेकपुरुषसंबन्धित्वेनेव तत्प्रतिपत्तौ संगतिनं
मिन्नपुरुषगामिनीभिहशिभिरिप्युक्तत्वात्तथैव शरुतिस्मृतिवचसां साम-
आस्यं नान्यथेत्यर्थः ॥ २४२ ॥
अ० टी०-नचाऽऽसां दृष्टीनां विरुद्धार्थ्वेन भिनपुरुषनिष्ठत्वदिकस्यां वस्तुप्रतिपत्तौ
न मिथः संगतिरिति शङ्कनीयमासमिकपुरुषसंबनधित्वस्य पूतरमुपपादितववादिव्याह--
पुरुषमेकमिति । तदनुसारवशादिति । एकषुरुषवर्तिद्िभेदक्रमानुरोधादखिलश्रतिस्मृति-
वचांसि सामञ्जस्येन वयं घटयामहे प्रतिपादयामो न तु भिननपुरुषगतामिदैष्टिभिरतो नकोऽपि
विरोध इत्यथः ॥ २४२ ॥
सु° टी०--ननु श्र्यादीनि दुश्ाचितयानुसारेण प्रत्तानीति कुतो
गम्यत इति तत्राऽऽह--
परिणतिं च विवतेदशादयं
स्थितमनुकमतः श्रतिशासने ।
अनुशशाप्त मनिभरवरः सुधीः
पुरुषवुद्धिमपेक्ष्य यथाक्रमम्‌ ॥ २४३ ॥
परिणतिं चेति । श्ुतिसिद्धपरिणतिविवतदृश्ञादथानुसारेण सू्कारपवु-
सरव गम्यत इत्यर्थः ॥ १४३ ॥ |

९ क, “भवेक्ष्य ।

॥ 31

५७४९६ सोकाष्यसमेते- { ३ तृतीयोऽध्यायः ]

अ० टी०--सूत्रगतिदरोनाचायं प्रतिपादनक्रमो विवक्षित इति गम्यत ॒इष्याह--
परिणतिं चेति । विवतेदशाद्वयं च द्वितीयग्याख्याते श्रुतिशासने स्थितं परिणतिं च
विवर्तदशादयं सुधीमुनिप्रवरोऽनुक्रमतेऽनुशशासेति संबन्धः । फं कता यथाक्रमं पुरुष-
बुद्धिमपेक्य कृपणधीः परिणाममुदीक्षत हयादुक्तपुबुद्धिक्रमानुरेधेनेखर्थः ॥ २४३ ॥
सु० टी०-सर्बस्य बरह्मकायतवे वेद्स्यापोरुपेयत्वेन स्थापितं स्वतः
प्रामाण्यं भज्येतेति शङुते--
यदि परिणतिरेषा विद्विवर्तोऽथ वा स्या-
द्वति ननु तदानीं वेदशाश्े विरोधः ।
न हि खलु छतकषे पौरुषेयत्वेतो-
भंवितुमटमियं नो मानता स्वपयुक्ता ॥ २४४ ॥

यदौति 4 कथं बिरोध इति तच्राऽऽह--न दीति । पुरुषकृतवाक्यानां
लोके स्वतः प्रामाण्यादुरशनादित्यथंः । नोऽस्माकमपोरुषेयत्वहेतुका येयं
स्वप्रयुक्ता मानता सा भावयितुं नाल मित्यन्वयः ॥ २४४ ॥

अ० ठी०--लदेवं दृदयस्य ब्रह्मण्पविथाविलप्तितत्वान्मिथ्याच्वे परिरुद्धमेव नियं
ब्रह्मेति प्रतिपादितं तत्र परिणामदृष्टय। विवतदृष्टवा वा सव्य ब्रह्मकायैते वेदस्यापि
तदन्तवै्तिताह्नह्मकायैता स्यात्‌ । तत्र च पौरुपेयखेन पुवतन्त्र प्रथमपादे स्थानं चेदस्य
स्वतःप्रामाण्यं भग्येतेति शङ्कते--यदि पररिणतिरितिं । एषा श्रुतिः । वेदरचे
वेदस्यपैरुरेयतशासनपरे पुवैतन्त्र इले; । विरोधभेव स्फोरयति--न हीति । सपो-
सुषेयवतिच्छेदः । अवद्यं चपेरुप्रयवमङ्गीकार्यमियाह--इयं न हीति । इयं मानता
नोऽस्माकं वैदिकानां स्वप्रयुक्ता सतःसिद्धा नाऽऽतवाक्यत्वेनेयथः ॥ २४४ ॥

सु०टी०- मा मूच्छाघ्रान्तरस्था स्वप्रयुक्ता मानताको दोष इति
सेत्तव्ाऽऽह--

कणक्रुगकनिमतिव। कल्पनीया तदानीं
सुरगुरुमतमेवोपास्थमासे सिदुैः ।

डति निपतति चोषं वह्मणो विश्वमु्ि-

५दि भवति न वेदो नित्यमायाति विश्वम्‌ ॥ २४५ ॥

कणमुगिति । न हि परसिद्धान्ताभ्युपगमादिवक्षितार्थसिद्धिः परतः
भरामाण्य हि वेदस्य मूलमूतम।नान्तरपपेक्षतवान्नाद्रैतपत्यग्रह्मसिद्धि-

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्ारीरकम्‌ ौ ७४७

बो(्वद्वा विसंवादित्वादुन्मत्तवाकयवदुप्रामाण्यं स्यादित्यथः । उपसं-
हरति--इतीति। ताह वेदस्यापौरुषेयतम स्त्विति चत्तत्ाऽऽह--न चेदिति।
न चेदरेदस्य युषटिस्तद्रदेव विभ्वग्रटौ मानामावाह्ुतं नित्यं सत्यमायाः
तीत्यर्थः ॥ २२५॥

अ० टी०--यद्यि शाघ्नयोनिसूत्राथनिरूपणेऽस्य विचारस्यावसरस्तथाऽपि तत्र
न कृत इह साधनाध्याये वेदस्यापि साधनववत्तदप्रामण्यं ततछरूपं च व्युत्पाद्यत इति
द्र्टम्यमस्तु नाम जैमिनीयतन्त्रविरोधेऽपि पिं नो हीयत इति. चेत्त्राऽऽह--कणमु-
गमिमतिर्वति । परतः प्रामाण्यमिति कणभृगभिमतिः । सुरगुर्वृहस्पतिस्तन्मतं चाव\-
कशाल्नम्‌ । तद्धि केनचिनिमित्तेन बृहस्पतिना प्रणीतमिति मेत्रोपनिषदयश्नातं द्दयते
पुराणेषु च । अतः सुरगुरुमतं चावौकदशनम्‌ । तत्र वेदानामप्रमाणवं प्रतिपादितं तदे-
वाप्रमाणत्वमुैरनिःशङ्कतये पास्थं. त्वया वैदिकेनापीयेवं चेयं निपतति । यदि ब्रह्मणो
विश्वसृष्टिरभ्युपगम्यत इति योजना । अत्र विश्शन्ध वेदविषयः । अत्र कण।द्मतस््ीकारे
वेदस्य मृख्खेन मानान्तरवेक्षणान्न स्वारस्यनद्रतप्रयग्रहमसिद्धिः । सुरगुरुमतस्वीकारे तु
्रह्मातसिद्विदरापस्तेति भावः त्तदे षपरिजि्५या. वेदरस्य॒नियत्वमाश्रीयत इति
चेत्तदा द्वैतस्य सयतप्रपङ्ग इयाह--न चेद्र॒ इति । न, चेद्र्मणो भश्वसु्िरयनुषङ्गः ।
नियमकार्थं स्वतन्त्र विश्वमायाति तेन सद्र ब्रह्म स्यादिति “ एकमेवाद्वितीयम्‌ › [ छ°
६ । २। १] इयादयवधारणासिद्धिरिय्ैः ॥ २४५ ॥

सु° दी०-एतचोद्यं परसंमत्या परिहतुमाह-
ननु सदृशमिदं वश्चोयमस्मासु कस्मा-
दिनिहितमुभयेषां पूव॑मीमां्कानाप्‌ ।
अवगतिरृतमेतद्राचकवं पदाना-
मवगतिरियमिष्टा नश्वरी वक्षणेन ॥ २४६ ॥.
नन्विति । कथं साम्यमिति चेत्तत्राऽऽ्ह--अवगतिरिति.न्ञातानां वर्णान

षाचकत्वाज्ज्ञानस्य च क्षणिकत्वाद्राचकाक।रः क्षणिक. एव मवताम्र-
पीत्यर्थः ॥ २४६ ॥

अ० टी--अस्य चोयस्य परिहारं परस्यासमत्‌प्रापाय वक्तु प्रतिबन्दीमाह--
ननु सहश मिति । उभयेषां प्राभाकराणां माघ्चनां च पूरवम॑मांसकानां वो युप्माक-
मिदं चोद्यं सदरमतोऽस्मासु कस्माद्िनिहितं, प्रकषिप्तमिति योजना । कथं चोयसाम्य
तदाह--अषगतिक्ृतमिति । पदानमेतःप्रसिद्धं वाचकत्वमवगतिकृतमवगम्यमानानां

५४८ टीकादयसमेत~ [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

हि व्णीनां वाचकत्वं न स्वरूपपतामिल्यवगतिकृतं बाचकत्यामिय्थः । ततः किमियत
साह-अ्रगतिरियमिति । क्षणष्वेसिन्यवगतिशियं भवद्भिरिष्टा, अतः क्षणिकावगयव्‌-
च्छिनस्य वाचकाकारस्यापि क्षणिकलमेव भवतामियथः ॥ २४६ ॥

सु° टी०"~तथाऽपि वर्णानां नित्पत्वान्नाक्तदोष इति चेत्तत्राऽऽह~
अवगतिगतमेवपिक्ष्य पु्वापरत-
परतिनियममि्थ वो वेदता ब्रदराशेः ।
क्षणिकमक्षवदित्थं वेदशा समस्तं
कथमिव तदिदानीं वेदशा प्रमाणम्‌ ॥२४७॥

अवगतीति । क्रमावच्छिन्नानां हि वर्णानां वाचकत्वम्‌ । न च नित्य-
विभूनां वणानां स्वतः क्रमोऽस्तीत्यवगतिपोवापयैमयक््या ऽ9वेदकत्वं
वेद्राशेरुपेयम्‌ । एवं चावगतिक्षणिकत्वेन वाचकस्य क्षणिकत्वात्क्थ
प्रामाण्यमित्य्थः ॥ २४७ ॥

अर ठी०--इतश्च वाचकाकारस्य क्षणिकत्भियाह-अवग तिगतमिति । कमा-
वच्छिनानां हि वणौनां वाचकवं प्रसिद्धं क्रमश्च वणानां सरतो नात्ति निलविमुत्वस्य
स्वीकारात्तस्मादवगतिगतमेव पुवौपरप्रतिनियममपेषय वणैप्रययक्रमानुरक्तं वणेक्रममपेक्षयति
यावत्‌ । वे युष्माकमयं हि. वेद्रशेवेदप्रन्धस्य वेदता वेदयितूता प्रमाणताभिभ-
तेतियोञ्यम्‌ । तथा चोपरन्धिक्रमावच्छे्स्य वाचकाकारस्य क्षणिकतवद्धिदस्य क्षणिकत्वं
प्राप्तं न्‌ कायलमात्रमितिकथं भवतां पृवैमीमांसकानां तद्वेदराच्रमिदानीं प्रमाणं स्यादिति
शक्कासाम्यमुक्तमुपसंहरति--क्षणिकममवदिति ॥ २४५७ ॥

सु° टी <--तथाऽपि वाक्यार्थं पुरुषवुद्धिप्रवेशामावात्स्वतः प्रामा-
एयसंमव इति शद्भुते-

पुरुषमतिनिवेशो नासति वेदप्रमेये
विषय इति यदीष्टा मानता स्वप्रयुक्त ।
सदशमिदमिदानीं कारणं मानतायां

प्रमपुरुषसृषटे पेदश्षेऽप्यभीे ॥ २४८ ॥

-----~----~------------------`__`_`-__~~~शनन = कककागयकृ,

२क.ख.गररभ्यंनोवेः। २डइ. भी््म्‌।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपडारीरकम्‌ । ७४१

पुरुषेति । स्वमतस्ताम्येन परिहरति सदृशमिति । अमीषटेऽस्माभिरिति
शेषः ॥ २४८ ॥

अ० टी०--तत्र प्रामाण्यसमथेनप्रकारं पूरवमीमांसकः शङ्कते--पुरुषमती ति ।
वेदप्रमेये बिषये प्रमाणान्तरागोचरे बेदेकगम्येऽयं पुरुषमतिनिवेशो नास्तीति कृता यदि
वेदस्य मानता स्प्रयुक्ता निरप्तेष्टा । पुरूषविवक्षाघीनं न वेदप्रामाण्यं कि तु स्वतः
सिद्धमेवेति यदीष्यते भवद्भिरियथैः । अयं परिहारोऽस्माकमपि समान इति परिहारसाम्यं
सिद्वन््याह--सद्रुशमिव्‌ मिदानी मिति । वेदशाच्रे परमपुरुषसषटऽभीष्टेऽपि मानता-
यामिदं कारणं सदृशम्‌. । बुद्धिपूतैसुिववे हि मानान्तरपिक्षतवलक्षणमप्रामाण्यं शङ्कास्पदं
न कार्मलमात्रे । सत ईश्वरस्य वेदमृषटरुद्धपुैकत्वाङ्गीकारातुर्यं समाधानमस्माकम-
पीयथेः ॥ २४८ ॥

सु° टी०-कूथं सदहशवमिति तदाह--
न हि खलु मतिपूर्वा बरह्मणः सष्टिरिष्टा
निगदितुरिव सृ्टिर्ेदवियासु नित्यम्‌ ।
भवति तु पुनरेषा तस्य निःश्वासकल्पा
शतिवचनमपीदं वस्तु बक्ति स्फुटं नः ॥ २४९ ॥

न हति | नन्वीक्षणपुवंकत्वश्रुतेः कथं न बुद्धिपूर्वकत्वभिति तत्राऽऽह~
निगदितुरिवेति । यथाऽध्यापकस्यार्थज्ञानपुर्वकरचना नास्ति तथा बह्मण
दक्षण पवंकत्वं त्वर्थसृष्ेनं तु वेदसृषटेरित्याह--निःासकल्येति । तच्च मान-
माह --श्रुतिवचनमिति । ‹ अस्य महतो मूतस्य निः्वसितमेतयदग्वेदुः
[ बृह० २।४।१० ] इत्यादीत्यर्थः ॥ २४९ ॥

स० टौ°--नक्मणः सृष्टावीक्षणपूवकत्वश्रवणात्कथं बुद्धिपूर्वकत्वामाव इति चेत्त-
त्राऽऽह--न हि खल्विति । अथसृष्टरीक्षणपुवैकलेऽपि ब्रह्मणो वेदशृटिनै खट मति-
पर्वे मूतसृष्प्रकरणेष्येवेक्षणश्रवणात्तत्र तदभ्युपगम इत्यर्थः । कथं तरि बेदसृष्टरिति
तदाह-- निगदितुरिति । वेदवियासु निगदितुरष्यापकस्येवावुद्धपू्विका निष्यं सृष्टि
भेवति ब्रह्मणश्चिदात्मनो वेदाकारेणामिन्यक्तेः प्रथमजदिरण्यगर्भवुद्धौ स्वभावतो जायत
इत्यथः । तुशब्दो बुद्धिपुपैकत्वशङ्काव्या्रसयथैः । वेदसुटरुद्धिपुपैकवे न विवदित्ं
वेदेनैव तयाशचासनादियाह-पुनरेषेति । तस्य ब्रह्मण एषा सृटिनिःशवासकसपा श्वसो-
चछरसत्रदयुद्धिपुवं * अस्य महत भूतस्य निःश्सितमेतय्ेदः › [ बृ० १ । ४।
१० ] इलादिश्रुतिवचनमपीद्‌ बेदसूष्टरयुद्धिपैवरक्षणं दस्तु नोऽस्मान्मति स्फुटमसं-

७५० टीकादयसमेतं- [ २ तृतीयोऽध्यायः ]

दिग्धं वक्ते । अतो नास्मन्मतेऽपि पौरुषेयत्दोषप्ािर्वेदस्पेय्थः । यद्य बेदविद्यासु
रहण सृष्टिनिगदितुः सूष्टिखि नित्यं मतिपूवो न हि खलिष्टेति संबन्धः । तहिं कथ
मषेति तदाह- भव च्वि ति । तुशब्दो निराकृतपक्षविशेषकः । पुनःशब्दो वाक्यारुका.
राः पादपूरष्या्थो वा उक्तेऽ श्रुतिं प्रमाणयति--श्रुतिव चनभिति ॥ २४९ ॥

सु° दी ०-पृरषङ्रतव्वे वेदस्यार्थसंवादामवादुप्रामाण्यमिति यदुक्त.
तच्राऽऽह-
अपि च पुरुषकमोदूतिकानन्दिाणि
स्फुटमिव गमयन्ति स्वं स्वमन्यानपेक्षम्‌ ।
विषयमिति हि दृष्टं तद्रदिष्टं च तस्मा-
दिह किमपि न चयं वाच्यमेतद्धवद्धिः ॥ २५० ॥
अपिचेति । यथा रूपादौ मानान्तरसंवादं विनाऽपि प्रवयक्षत्वादेः
प्रामाण्यं बुं तथा वेदस्यापि स्यादित्यथः ॥ २५० ॥
अ टौ०--अथ पुरुषलुद्धपर्वकत्वं॑नाप्रामाण्यकारणं किं तु पुरुषसृष्वमात्रमिति
यद्युच्येत. तन्न व्यभिचार दित्याह-- अपिचेति । पुरुषकमे धमौधम्यं तत उदरूति-
येषां तानि पुरुषकमँदरूतिकानि । अवशिषटक्षराथैः सुगमः । कम॑द्रारा पुरषमुषटवेऽपी-

द्दियाणां यथा प्रामण्याविरोधस्तथा वेदस्याप्यधिरोध)ऽतः पुरुषङृतत्वमात्रं नप्रामाण्यप्रा-
पकमिन्दियषु व्यभिचारादिति भावः ॥ २५० ॥

य° टी ०--प्रव्यक्षादिभ्यो वैषम्यं शङ्कते--

श्रुतिवचनमनेकं वक्ति तस्येक्षितृलं

मतिमदितिं ततस्तन्नेष्यते कस्य हेतोः ।

इति यदि मनु तन्मेव मंस्थाः कृतश्वे-
स्तकटकरणदीनं बह्म नः शास्ति शाङ्धम्‌॥२५१॥

श्रुतीति । अनेकश तिभ्यस्तस्ये कित्त्वं श्रूयमाणं शब्दार्थसंबन्धविषय-
भपि कथ नेष्यते । ततश्च वेदेऽपि मतिपर्वकत्वमित्य्धः । बह्मणः क्रापि

॥-1\

सृष्टावीक्षणं नास्ति करणहीनत्वादति । परिहरति- तन्मैवेति । शाल्लमिति।

१

१ग. शह तच्छाल्नि) क, हणः च्चा ।

[ सेतृतीयोऽध्यायः | संक्षपश्षारीरकम्‌ । ७५१

‹ अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रः ` [ मृण्ड० २११।२] “ अफणिषादो
जवनो यहीता ` [ भ्वेता० ३। १९ ] इत्यादीस्यथंः ।॥ २५१ ॥

अ० टी०-ननु सामान्येनेक्षणपूकालश्रवणादरेदमृषटेरपीक्षणपूवैकलवमवरिषटमेवेति
शङ्कते तिव चन मिति । ‹ सोऽकामयत › [ तै २।६। १) इतीक्षणमभि-
धाय “ इदं सवमसृजत यदिदं किच [ वरु ° १। २ । ५ ] इ्यविरेषेण सवैसृष्टरक्षण~
पूवैकत्वस्य श्रयणात्तादृरमेवानेकं श्रेतिवचनं तस्य सामान्येनेक्षितृं वक्ति यतस्ततस्तद्रेदूसज-
मपि मतिमन्मन्तिपु्ंकमिति नेष्यते कस्य हेतोः कस्माननेष्यत इत्यधेः । नेयं शङ्का तक
प्माणमूला किं तूलचेक्षामात्रमूटेति सिद्धान्ती तामनू्य प्रतिषिधति-इति यदीति ।
कथं न मन्तव्यमिति पूर्वपक्षी प्रच्छति-कुतश्चेदिति । सृष्टौ क्रापि ब्रह्मणो नास्तीक्ष्णं
प्रामाणिकं करणहीनलवात्तस्ये्युत्तरमाह--षकलकरणहीनमिति । “ अपाणि-
पादः › [ श्वे० १।३। १९ ] ‹ अचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनः ' [ ब्०३।८।८]
इयादि शाब्रे सकलकरणहीनं ब्रहम नोऽस्मा्प्रति । अतस्तस्य न कापि सृष्टवीक्षणम-
स्तीत्यथः ॥ २५१ ॥

सु° दी०- तहि किमिद भ्रूयमाणमोक्षणमिति तत्राऽऽह

चितिगतजडशक्तेराय इष्टो विव

श्वितिनिकटनिेशाहवव्पदीपि जडोऽपि ।

वि

शतिशिरसि निषण्णेरीक्षणं कथ्यते त-
चतु परमपदस्पापीक्षणं बुद्धिवत्तिः ॥ २५२ ॥

चितिगतेति । आयो हि मायाविकारो बह्मणश्चिदामासम्याप्त उत्तर.
कायाणामपि तदन्तर्ग॑तस्वेन तदाकारश्चिदामासः सवेञष्टव्यविषय इव
मवतीति मायाविन उपचारादीक्षणमुच्यतेनतु करणजन्यः। सच
जडोऽपि चित्संनिकर्षण तच्छा य!पन्नत्वाह्भ्दीतिरपि न प्रमाणमिति
न भानान्तरेणाथमुपलभ्य प्रणीतत्वं वेद्स्येत्यथः । ततश्च स्य सहजमपि
सवेर्थं न सृष्टयुपयोगीति मावः ॥ २.२॥

अ० ठी°-ननु तर्हिं ‹ तदेक्षतः [छा०६।२।३] इयादि श्रूयमाण-
मैीक्षणं किमात्मकं तद्रक्तव्यं निर्विषया युक्ता कल्पयितुमिति वचेत्तत्राऽऽह-चितिग-
तेति । चिदातमनिष्ठपा जडास्मिकाया मायाश्क्तेरा्ो विवर्तो यो विकारः परिणामविशेष
षटसतच्छूतिशिरति वेदान्तशाख्रे निषण्णैर्निष्णतिरीक्षणे कथ्यत दश्वरस्य सष्टन्यविषयमा-
लोचनमुच्यत इति संबन्धः । जडविवतेष्यापि जडइवात्कथमंक्षणपदामिधेयता तस्येया-

७५९ टीकाद्र यसमेतं~ [ ६ तृतीयोऽष्यायः ]

दङ्क्याऽऽह-- विति निकटेति । जडोऽपि घखरूपतश्चितिनिकटनिवेशाकचित्ययस्त-
मायाकार्यतया चिदमासव्याप्त्या चितिनैकटथं चितिनिकटनिवेरस्तस्माच्चिच्छायापत्तिव-
शाह्न्धदीपतिः प्रा्तप्रकार इत्यथः । प्रविरीनसर्वप्रपञ्चवासनामयाज्ञानस्य प्रथमकार्येऽ-
कूर इव महतो दक्षस्य सरवस्योत्तरस्य कायैस्यान्तमौवात्तदेवेश्वरस्य सवैसृजयक्षणमभिधीयते
न तु परमपदस्पेश्वरस्यापि जीवस्येव बुद्धिढत्तरीक्षणमुप॑पयत इत्यथः ॥ २५२ ॥
० टी०-अत्र वेरोषिकः शङ्कते-
ननु च डिव्थडवित्थपदादिव-
स्सकलमेव तु सामयिकं पदम्‌ ।
अनुमिंमीमहि पूरनिदर्शना-
दनुमितिर्भैवतीति किमद्भुतम्‌ ॥ २५३ ॥
नन्विति । विमतः ज॒ब्दा्थस्बन्धः सांकेतिकः शब्वार्थसंबन्धताङड़त्था-
दिशब्दार्थसंबन्धव दित्यनुमीमहीव्यर्थः । संमावयति-पूर्वेति ॥ २५३ ॥
अ० ठी०--तदेवं बरह्कायैतवेऽपि वेदस्य मानान्तराधीनार्थज्ञानपुवंकविरचनाभावा-
दपौरषेयत्ममनयेक्षाठक्षणप्रामाण्यं च पृषैतचरोक्तं॑न बाधितमपि स्थितं तत्र शब्दाथसं-
बन्धस्य प्राचीनस्येदानीतनडित्थादिशब्दा्थंसंबन्धदृषटन्तेन साकेतिकत्वानुमानात्तादकूसं -
बन्धोपेतपदसंहतिरूपवेदवाक्यानां पै.सपेयतवं बुद्धपूवैकललक्षणमपरिहायैमिति तार्किकश्वो-
दयति-- ननु च डित्थ ति । सामयिकं साकितिकम्‌ । व्याप्यमावे कथमनुमानप्रृत्ति-
रिति न चाऽऽशङ्कनीयमियाह--पूर्वनिद्शेनादिति । अनुमानप्रयोगासूवेद्टदन्ता-
दियथेः । विमतानि वेदपदानि पुरुषरसंकेतिताथानि पद्तवा्थादिपदवदियथेः ॥२५३॥
° टो०--दूषयति-
अनादिवृद्धव्यवहारलक्षणे
कथं प्रमाणे परिपन्थिनि स्थिते ।
गवादिशब्दे समयोऽनुमास्यते
उवित्थशब्ादिवदेतदुच्यताम्‌ ॥ २५४ ॥
अनादीति । गवा दिशब्दानामनादिवृद्धभ्यवहारे बोधकत्वमन्यथात्वषो-
धकत्व मि्येवमन्वयव्यतिरेकबायितं सफितिकत्वानुमानमिव्यर्थः । कथं
समयोऽनुमास्यत इत्यन्वयः ॥ २५४ ॥
अ० ° --ब्युसत्तप्रमाणनाधितमेतदनुमानमिति दृषयति-अनादिचद्धेति ॥
भयमथेः-ृदधन्यवहाराधीना हि ठोके प्रथमशब्दा्संगययिगतिः । स॒ च वृद्धभ्यबहा-

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] सेक्षेपशारीरकय 1 ५७५४

रोऽपि पूरवतनवृद्धग्यवहारदशनकृतव्धुपस्यधीनः । सेऽपि तद्वेवेसेवं वृद्धव्यवहारोऽनादि
रिति सोऽनाद्विद्धग्यवहारो रक्षणं चहं यध्य॒ प्रमाणस्य शब्दान्वयव्यतिरेकरू-
पस्य तदनादिवृदधन्यवहारलक्षण तस्मिन्न्वयव्यतिरेकास्ये प्रमाणे परिपन्थिनि बाधके
स्थिते सत्ति गवादिशब्दे कथं समयो उवित्थशब्दादिवदनुमास्यते समयकरणास्रगेवं
चद्धव्यवहारानिबन्धनायाः शब्दसामथ्यानुसारिण्या ब्यु्पत्तेः सिद्धत्वादियथः । वृद्धग्यव-
हारे हि शेब्दानामर्थबोधविषयं सामध्यैमन्वयव्यतिरेकाम्यामवसीयते न संक्रेततः प्रथमन्यु-
प्प्तौ साकेतिकशब्ददर्शनादुदृष्टन्ताभावात्‌ । साम्यं तु कारणस्य कायेविपये म्यवहारत
एव सिद्धमिति युक्तं शब्दाथसंबन्धम्रहस्य व्यवहारपुवैकलानुमानम्‌ । विमतः दाब्दा्थसं-
बन्धाधिगमो वृद्धग्यवहारनिबन्धनस्तदन्वयव्यतिरेकानुव्रिषायितात्‌ । यो यद्न्वयग्यति-
रेकानुविधायी स तन्निबन्धनो यथेदानीतनशन्दार्थसंगयपिगतो यथा वा तन्ा्यन्वयव्पति-
रेकानुविधायी पटारिस्तथा चायं तस्मात्तयेयनुमानविरोषेऽनुमास्यत इयेतदुच्यतां निरू-
प्यतामियथेः । सगेप्रयाङ्गीकरेऽपि सुपप्तप्रतिबुद्धवर्वंकल्पव्यवहारानुसधनि सगादौ
प्रादुभैवन्तो ज्ञानकम॑तिद्धा हिरण्यगभौदयः पूर्वैवदेव व्यवहारं प्रवतेयिष्यन्तीति शरुतिस्मृती-
तिहासपुराणादिप्रसिद्धतात्तदपि न सकितिकतसिद्धिरेति भावः ॥ २५४ ॥

सु० टी०--ननु संकेतविषयावन्वयञ्यातिरेकावित्याञङ्क्य नेवं
संकेतकतंरि प्रमाणामावादिव्याह--

सतः प्रमाणाभिमतेषु पञ्चसु
परमाणमक्षादिषु किंविदीक्ष्यपे ।

न हीह संवन्धरि तेन तस्यवः
खपुष्पकत्पत्वमभावमानतः ॥ २२५ ॥

सत इति । मावप्रमाणाभिमतेष्वक्षादिषु पश्चस मध्ये संबन्धं विनैक-
मपि प्रमाण्मक्ष्यत इव्यमावगोचरः स इत्यर्थः ।॥ २५५ ॥

अण्टी०-ननु सवैजगत्कर्वृतयेश्वरघ्य सिद्रवाच्छन्दार्थप्तवन्धस्य च जगदन्तःपातिघात्त-
स्यापि तक्कतनिश्वयादरदरानां च व्यवहारप्रतेकल्वं तच्छृतसकेतानुरोधेन कल्यत इति चेन्न
तादशीश्वरे प्रमाणामावादियाह--सतः प्रम।णेति । सतः सदथेस्य सिद्धौ प्रमाणाभिम-
तेष्वक्षादिषु प्रयक्षानुमानोपमानक्चन्दाथापत्तिषु पञ्चसु मध्ये धिचिदपि प्रमाणमिह संबन्ध।र
शब्दाथसंकेतयित।र न हीक्ष्यते । एतदुक्तं भवति--प्रयक्षं तावत्तद्विषयमस्माकं नास्येव |
अनुमानं पूर्श्कि तद्विषयं निराङृतमुपमानमपि दृष्टन्तामावदिव नास्तीति निश्चीयते ।
शाष्दः पुनस्तद्विषयो ले किकस्तावन्ना्ति अगच्छदार्थसंबन्धयितुर्खोकम्यवहारगो चरेन

९५

७५४ रीकाद्रथसमेतं- { ३ तृतीयोऽव्यायः

तद्विषयरब्दप्रमाणरचनायोमात्‌ । अथौतपत्तिरपि बरद्रन्यवहारत -एवोपक्षणिति न व्वदभिम-
-तसंबन्धसाधिका। । आगमस्वत्रानुपठन्धिपराहत इति न सगौदयकाटशब्दाथसंकेतपितरि
सद्भावसाधकं प्रमाणमस्तीति न केवटं भवप्राहिप्रमाणाभावमात्रे प्रसयुत तदभावनिश्वाय-
कमस्ति प्रमाणमिलयाह--तेन तस्यव इति। वो युष्माकं तस्य संकेतवित्तुरी-
-श्वरस्य तेन परिशेषः सिद्धेनाभावमानतोऽभावास्यप्रमाणेव खयपुष्पक्रस्पतमसचरं सिद्ध-
मित्यथैः \॥| २५५ "॥
सु० ठी०-ननु यथा कविदहेशे कटेवा केम विवुनुपलम्पमानमवि
यटाकिकिं नासम्द्धवति तथा संङकेतयिताऽपि स्यादिति नेत्यह-
न ट्श
पुरोपरन्धो विषयो न दृश्यते
(9 ९ वु 4
यदा प्रमाणेरिह भावगोचरः 1
तदा तु तत्रानुपरन्धिकारणं

किमप्य्वादपरं हि मृग्यते ॥ २५६ ॥
परेति । षवे प्रमाणान्तरेणेपठब्धो यः पदार्थस्तत्रामावादन्यद्दुपल
न्थिकारणं करटप्यते न तयं तथेत्यर्थः । २५६ ॥
अ० टी?--नन्वस्माकं प्रमाणप्चकानुसत्तिमात्रे नेश्वराभवो निश्वीयतेऽनुपटन्ि-
प्रमाणस्य सर्वैरनङ्गीकारात्तस्मादनुपठन्मात्रेण नासखनिश्चय इति चत्तत्राऽऽह--
पुरोपलब्थ इति । इह व्यवहारभूमौ यदा भावगोचैरेः प्रमणेः पुरोपडन्भो विषयो
न द्यते तदा तु तत्र तस्िन्विपरमेऽनुपरन्धिकारणमभावादपरं किमपि मृग्यते पूत्ापठन्ध-
विषये प्रमाणपञ्चकानुदयान तदसावनिश्वयः किं तु तदान तस्यामावदेवेतयुक्तं कदा-
चिदभि प्रमणेनोपरुग्धस्यायन्तासच्वनिश्वयायोगादियर्थः ॥ २५६ ॥
छु° ठी ०-अस्तु प्रकृतेऽपि तथेति चेत्तत्र ऽऽह-
अव्यन्तानुपटन्धवस्तुनि पुनर्यः पञचकानुद्धव-
स्तस्याभ्ावनिमित्तकः स न पुनस्तत्रापरं कारणम्‌ ।
अनिविच्छन्ति मनीषिणो न हि शरोऽ विषाणेऽस्तितां
` तत्रादृश॑नकारणान्तरपरा हेतन्तरान्वेषिणः ॥ २५७ ॥
अत्यन्तेति । ताहशस्य संकेत यितुमानान्तरानधिगतस्याद्‌शंनममावादेव
ज तज कारणान्तरमनिच्छन्तीत्यर्थः । दृष्टान्तमाहन दीति । अद्रि
च्छेव्‌ः ॥ २५७ ॥

क, दृष्टवा विषाणास्ति°।

[स्तती्योऽध्यायः] सं्षिपशारीरकम्‌ १ ७५५

अ० टी०--अलन्तानुपटव्वेऽ्थे तुः प्रमाणप्रकालुद्रयमात्रेणैव' विंषयस्याघ्यन्तासप्ल-
निश्चयस्तस्य तत्र परिफन््यभावादियाह--अत्यन्तानुपलब्पेति । तस्वामावनि-
मित्ते इति । तस्यायन्तानुपठव्धत्रस्तनोऽयन्ताभावनिमित्तकः स इत्यधेः । ननु
तत्रास्यानुप्ररब्धो कारणान्तरं कल्पयिष्यत इति चेन रेके ताद्द्याः कल्पनाया अनुद -
यादिलयाह-न हि शशेऽहष्ट इ तिं । शरो शशमस्तके विषणेऽदृष्टेऽनुपरन्धे सतिं
तत्र श्रिषणेऽस्तितां प्रयदशेनकारणपयः पन्ते हेवतराकाङूक्षिणो न हि टकिका भवन्तीति.
योजना । शश्चमस्तके विषाणादरनमात्रेणेव, तत्र तदयन्तामाव्रनिश्चयो रोकस्येयथः |,
एवमिहापि द्र्टन्यम्‌ ॥. २५७ ॥.

सु° दी ०-संबन्धकस्णस्याशक्यत्वादपि न सकितिकव्वमित्याह--
िषमदुर्गमदेशसहस्रगः
कथमेष नरः समयक्रियाम्‌ ।
सकठशच्शतदर्थनिवे शिन्‌
वृद्‌ विधातुमटं स्वयमेकलः; ॥ २५८ ॥
पिषमेतिं । स्ववमेकलों षिषमदुगप्रदे षहघ्रगा भूत्वा सकटष्दतद-
५ निवेशिन) समयक्रिया विधातुं कथमलमिति संबन्धः ॥ २५८॥

अ० ट०--यद्यपश्वसेऽनुमानादिना सिध्यति तथाऽपि नः तस्य शन्दार्थसबन्ध-
सेवेतकक्वं संमावनास्दमियाह--विषमदुगमे ति । स संकेतयितेश्वरोऽशरीरोऽम्यु-
पगम्यते सराररो वा नाऽये पक्षे तस्य॒संकेतायितुत्वसिद्धिः सेक्रेतस्य॒वागादिकरण-+
साध्यलात्‌ । द्विऽये छोकदृष्टसाधर्म्येण तदसंमवनिश्चयः । कथमेष नरः काथकरण-
संघातपरिच्छिनः पुरूष एकर एकारे सन्स्रयं विषमदुगेमदेशसहखरगो भूलता सकठश-
व्दतदर्थनिवेरिन। समयक्रिम्रां विधातुमटं समथः स्याद्रद॒ लमिति योजना । यथेदान-
तनस्य नरस्य ॒पारिच्छिन्देकलाचच न सवैशब्दाथैेकेतयितृत्ममवसीयते तयेश्वरस्पापि
परिच्छिनशरीरेवस एकत्वे च न संकेतधेतृतवसमव इति निश्चीयत इति भावः । यदि नर्‌
इलस्य. स्थाने हर इति पाठः स्यात्तदाऽपि शरीरवच्वपक्षे समाना योजना ॥ २५८ ॥

सु० टी०-यदि कावब्युहेन वाःशक्तेविशेषाद्रा ङुय।ततदुषि न
दं मवतीत्याह-
अपि च किंचेदपि प्रतिपादकं
न्‌ ह यदा पदमस्ति जगन्मुखे ।

५५३ गीकाद्रयसमेतं~ [तृतीयोऽध्यायः]

अनिधाय पदेन तदा कथं
समयमेष करिष्यति शंकरः ॥ २५९ ॥
अपि चेति । अस्ये तिपदेनाथमुक्त्वाऽयं वाचक इति संकेतः कायः।
तत्रास्य तिपदेऽपि संकेतग्रहणे पव्‌ान्तरपेक्षणादनवस्थानान्न संकेतसि-
द्धि रित्यथः।। २५० ॥
अ० ठी०--अथोच्येत जगत्कतौऽनेकशरीरोपादानेन वैकदारीरलेऽपि बहुशक्तिमचेन
मा सैपदार्थषु सर्वेषं व्यवहारप्रवतेक इति कल्प्यत इति तदप्यनुपपन्नमिवयाह--अपि
चेति । जगन्मुखे जगदुप्पत्तिसमये यदा कस्याप्यथस्य प्रतिपादकं किचिदपि पदेन
ह्यस्ति तदा पदेनाथमनमिघधाय कथमेष शकरः समयं करिष्यति न कथमर्फ़यथैः ।
एतदुक्तं भवति-परस्परमतेऽपि दृष्यथवाचकतयाऽपि पिद्वनैकेन पदेन तमधमुक्छा ह्यध्येदं
वाचकमिति पदान्तरस्य संकेतः कतैव्यो यथेदानीमयमसाबियदिना पदेनार्थमुलिष्य
देवदत्तो डित्थ इ्यादिपदान्तरस्य संकेतः क्रियते तद्वत्‌ । एतच्च जगन्युख॒ एकस्यापि
पदस्य वाचकत्वादसेमाब्येवेति ॥ २५९ ॥
सु° टी ०--नन्वङ्कल्यायमिनयेना्थं प्रद््यं संकेतः ङ्ियताभितिः
चेत्तदपि दु्घटमित्याह-
[अनार [4 ¢, ॐ 9
आभनर्यन कररष्याते चदय
समयमेतदतीव हि दुषटम्‌ ।
न हि पदार्थसहस्चविमिभिते
गवि तदाऽभिनयात्समयो पयेत्‌ ॥ २६० ॥

श~ ~

अभिनयेनेति । तच्च हेतुमाह-न दीति । द्रव्यगुणाद्यनेकिमिभितस्या-
थस्य विरोषतोऽमिनयासंमवादित्यर्थः ॥ २६० ॥

अ० टी०--मयप्यङ्गुल्यादिनाऽभिनयेनार्थ प्रददय॑ संकेतः क्रियतामिति चेत्तदपि
दुषेटमियाह--अभिनयेनेति । अयं रकरः । दुवैटल्माह--न हि पदाति ।
पदाथसहसविमिश्चिते इन्यगुणायनेकार्थसंकीर्णे गनि गोपिण्डे तदा जगन्भुखेऽभिनया-
स्मयो न हि भवेदिति योजना । अद्गुल्यादिनाऽथं प्रदस्य शब्दप्रयेगमपत्रेण वाच्य
वाचकत्वसंबन्धीविवक्षा तावन्न सिष्यद्युचायेमाणशब्दस्य दरशंनादानादिक्रियाविषयवङ्ञ-
इया अपि तदा समुन्मेषादनेकपदाथैसंकराचैकविपयत्वनियमासिद्धेरिति भावः ॥२६० ॥

१. १द्‌ नः ।

( ३ तृतीयोऽध्यायः } संकषेपश्चारीरकम्‌ । ५५७
छ ° टी०--कूषणान्क्रमाह-
अपि च टोकिकमानवलाश्रषा-
द्पिगते विषये समयो भवेत्‌ ।
अनुपलग्धसतसकेदेवता-

परभुतिका्यगतः समयः कृतः ॥ २६१ ॥
अपि चेति| सोऽपि संभवल्लोकिके स्यान्न वेदिकेऽनुपटब्धस्वद्पे
देषतायर्थऽग्ध्नियस्याप्यसंभवादित्यथः ॥ २६१ ॥
अ० टी०--इतोऽप्यमिनयेन समयो न शक्यत इययाह-अप्ि चेति । अनु
पलब्येति । अनवगतस्वरूपदेवताप्रमृतिपु कर्ये गतः समयोऽभिनये कुतः स्यानैव
स्यादियर्थः । इतोऽपि शब्दाधेसबन्धसमयकत्र॑भावो निश्वःयत इव्याह--अपि चेति ।
यदि कश्चित्समयक्रियां चकार तदा तत्कतैः स्मरणेन भवितव्यं तदभावात्तदसचं निश्चीयत
इयथः-इदं पदं षट्पदं ज्ञेयम्‌ * ॥ २६१ ॥
खु° ठी ०-अस्मयंमाणकर्तकत्वाद्पि न साक्रेतिकः शब्वाथंसंबन्ध
हइत्ाह--
अपि च करतुरनुस्मरणे भवे-
यदि चकार पुमान्समयं गिराम्‌ ।
न खलु कर्तृगवुद्धिवलं बिना
व्यवहतिर्भेवति ग्यवहत॑रि ॥ २६२ ॥
अपि चेति । अन्यत्र तथा दुर्शनादिव्यर्थः । कतरस्मरणप्रयोजकमिति
चेत्तजाऽऽह-- न खिति ॥ २६२ ॥
अ० टी ०--अस्मयमाणोऽपि कतोऽमृदिति कल्प्यतां को विरोध इति चेत्तत्राऽऽह-
न खल्विति । संकेतितेष्वर्थषु यो ग्यवहती तस्मिन्या व्यवहृतिः संकेतनिबन्धनो
व्यबहारः कगतमुद्धिवठं विना संकेतकर्तैविषयस्मूयवटम्बं बिना म खट मवति । यो
यत्र सेकेतमान्ननिबन्धनो व्यवहारः स तत्र संकेतयितृस्फृतिमन्तरेण नोपपद्यते । प्रकृते चन
सकेतयितृस्मरणमस्ति लोकस्येति न जगति श्दाथंसबन्धव्यवदहारः संकेतनिबन्धन
इत्यथः । साकेतिके व्यवहारे संकेतयितस्पृतिपू्कलनियमः कोपरच्ध इति चेदाह--

* अव श्छोकव्यवस्था सुबोधिनीदीकानुस्रेण स्थापिता ॥

१क, “वकल* ।

७थट दीकाद्रयसमेत- { ३ तूर्तीयोऽष्यायः }}

न खलु पाणिनीति । पाणिनिङ्ृता संज्ञा वृद्धिरदेवच्‌ ' इ्यादिसुतरैः छता वदधधादि-
संञा, पिङ्गटकृता संज्ञा “ धीः श्रीः लीम्‌ › इत्याद्या मयरसतत्याया च, अन्योः पाणिनि-
पिङ्गल्योः स्मरणं विना वबुद्धधादिष्वाकारादौ संफेवितेषु. पाणिनिपिद्गकछसंज्ञया न॒ खटु,
व्यवहरन्ति व्यवहतीरः रि तु तच्छृतिपूवैकमषेलयथः । यथेदं पाणिनिशसनमिदं पिङ्गर-
शासनमिति तक्ृतेषु भ्न्येषु ततस्मरणपूयैकः सर्वषां व्यषहतृणामविप्रतिपनने व्यवह,
टो न तथेह शब्दाथसंबन्धव्यबह।र इति व्याप्तिविरुद्धं जगच्छन्दसंबन्धसंकेतयितृकस्पनमिति,
भत्र; ॥ २६२ ॥.
सु ० टी ०-एतद्व वृष्टान्तन प्रदहोयति-
किन कनि क [न
न खल पाणिनिपिङ्गठर्ज्ञया
स ८ > + ^
व्यवह्रान्त तय।(; स्मरण ववंना ॥
श # ^
पदपदाथपरस्परसगा्त
® „ क@ क धवी
नरममात तता न जगद्गुरुः ॥ २६३२ ॥
(९ क, क (५ ( [क नि ({ 9, क क
न स पाणिपिङ्गलसज्ञा वृद्धिराक्व ' त्रिगुरं विद्धि मका
रमर ` इत्यादिका च तयेत्यर्थः । निगमयति--पदपदार्थेति ॥ २६३ ॥
अ० दी °--तस्मायदपदार्थसंबन्धो नेश्वरकृत इल्युपसंपहरति--पदपदार्थति । तत-
स्तस्मादिति प्रथमे योज्यम्‌ । न निरमिमीतेति संबन्धः । जगहुरः सवैपूञ्यः परमेशवये.
यतो मतिमतां प्रवरः सवदा सनज्ञः स ॒वृषमध्वजो भहदेवात्मा सन्कणसुगादिमुनिप्रव-
राणां प्रमुरुपास्यः । पुनस्तमेव वशिना ननु धरादीति । ननुशब्दः किठे-
लर्थ । प्रथिन्यादिजगतो रचनाबसत्काभैलिङ्गसामथ्यौदिपि यावत्‌ । अनुमितः कलिप-
तोऽनवखण्डितरक्तिकोऽप्रतिहतज्ञानेच्छाप्रयत्नसामथ्यै एवंविध ईश्वरः कणादादिभिर्े-

क्षितः पदपदाथपरस्परसंगति न निरमिमीतेति योजना । इदं च. प्यं षयुपदं,
हेयम्‌ # ॥ २६२ ॥ २६४. ॥

सु०° टी०-- यदुक्तं संबन्धकतारे प्रमाणामाव इति तद्युक्तमनुमानाः
स॑मवादिति शङ -
मतिमतां प्रवरो वृषध्वजः
कणभ्रगादिमुनिपरवरः प्रभः ।

# अत्रापि श्लोकव्यवस्यासुवोषिन्नुपिण ।

¶ ३ तृतीयोऽभ्यायः } संक्षेपशारोरकम्‌ 1 ७५९

ननु धरादिजगद्‌ चनावक-
9 ~ [९ । ६ ।
दनुमितोऽनवखण्डितशक्तिकः ॥ २६४ ॥
कप्तेभतेपषेति । विमतं कायं सर्वज्ञकर्ृपर्वर काद्‌ चित्कत्वाद्यतिरेक
अतव दित्यन्ुमित इव्यर्थः ॥ २६४ ॥
सु* दी०--रतवुनुमानं सिद्धसाप्नत्वेन दूषयति--
[द [क „९ [4
अपि तु वद्कबाङ्मनसातगा-
नुदितद्ृपतचिदेकरसास्रभोः ।
अभवदानकटुन्दुभिनन्दना-
दमतिपूवमिदं सकट जगत्‌ ॥ २६५ ॥
अपि विति । वेदिकाहक्षणाद्रारा वेदैकगम्यादखसा वाड्नसयो-
रप्यविषयाद्् हेतुनिधंभेकनित्यचिन्माजाविहं जगद मव दित्यर्थः । कथ-
मोहशस्मृिस्तचाऽऽह--प्रमोमांययेश्वरव्वमापन्नादानकदुन्दुभिवसुदेव
स्तस्य नन्दनः श्रीकृष्णस्तस्मादिव्यर्थः । एवमपि बुद्धिपएवंकरचनतं
न वेद्स्येत्याह--अमतिपूवमिति । * स पेक्षत › [ बरु०१।२।५]इत्या-
देराद्यमायाविकारस्वेन व्यास्यातत्वादिति मावः ॥ २६५ ॥
अण्टी०--यदि कायेटिङ्गसिद्धादश्वराजमद्रचनातदव्यवहारप्रवृत्ती नाभ्युपगम्येते तञ्च
कर्तैकमप्रवतैकम्यवहारं॑च किमितनगदङ्गीकृतं नेसाह--अपि तु वैदिकेति ।
वैदिको वेदैकगम्यः स चाऽऽदौ वाख्बनसातिमः सेवप्रमाणाविषयश्च स॒ चा साबनुदित-
लुसचिदेकरसश्च नादिता प्ता चेो्पत्तिनाश्षरहिता या चित्तदेकरसो नियकचिसदा-
नन्दसरूपतश्चिच्छनब्दस्योपरक्षणवदेवंविधादानकदुन्दुभिनन्दनाद्रासुदेवादस्मत्प्भोरिदं जग-
दमतिपू्॑ निःासवदिच्छाप्रयलज्ञानानादरेणाभवत्संपनमतो न॒ निरध्यक्षत्वं जगतः
शङ्कनीयमित्यर्थः । अत्र वैदिकग्रहणेन तार्किकाणां तटस्येश्वरानुमानं कायैटिद्गकं ‹ यतो
वा इमानि › [ते० ३।१। १] इव्यायभिननिमित्तत्रह्मोपादानपखेदवाक्यवाधितवि-
षयम्रिति सूचितम्‌ । वाङ्मनसातिगत्वविशेषणेन च बिवक्षितेश्वरव्याप्तलिङ्गासिष्धिः
सूषिताऽनुदितेयादिना । नियज्ञानखरूपतवोक्या ज्ञानादिगुणाश्रयतया द्रभ्यवमी-
श्वरस्य परष्टं॑पराृतम्‌ । आनकदुन्दुमिनन्दनादियनेन वासुदेषवोक्या तस्यैव सवी-
तमत्वं चयोतितम्‌ । ‹ वासुदेवः सवैमिति स महासा सुदुरुमः ` [ गी० ७ । १९]
इति भगवद्वौतास्मरणात्‌ । तस्मान तटस्ेश्वरे मानमस्तीति सिद्धमिति ॥ २६५ ॥

९९, "तो नच ख, २क. °, च०।

४६५ टौकादयसमेतं~ [ ३ तृतीयोऽभ्यायः ]

स॒० री०--नेनुं छोकिकवाकयानां मतिपूरवंकरचनव्वशनात्तद्हश-

न्तेन वेदिकानामपि वाक्थत्वादिलिङ्केन तदनुमास्यामं इति शङ्ते--
ननु ठोकिंकथचसां नरमतिपुवैकरचना
परिदृश्यत इति वैदिकवचसामनुमिनुमः ।
वचनं श्रुतिशिरसतामपि नरधीरतरचनं
वचनत्त इव ठोकिंकजननिमिंतिवचनम्‌ ॥२६६॥

नन्विति ) श्रुतिशिरसामपि रचनमिति संबन्धः ॥ २६६ ॥

अ० ठी०-युक्या निरस्तेऽपि वेदस्य पौरुषेयत्वे पुनवौक्यसलिङ्गकेनानुमानेन
पौसषेयतवं शङ्कते-ननु लौ कि केति । परेष्दय इयन्तं व्य्तिसद्रावप्रदशंनपरम्‌ ।
पव्धशेषो व्याप्तस्य वचनत्वलिङ्गस्य पक्षधर्मताप्रदंनाथैः । ‹ वेदोऽपि वचनास्मकः ?
इति वैदिकवचसामियनेन दयोयते । सिद्धे ग्याप्तिपक्षधमेवे सिद्धमनुमानं प्रयुङ-
वचनं श्रतिशलिरसाभिति । श्रुतिशिरसां वचनमिति पक्षसरूपनिर्देशः । अत्र
्ुतिैरसां प्रणं प्रकृत्ाल्रानुरोधात्‌ । श्रुतीनां वचनमिव्येतावद्िवक्षितम्‌ । नरधङित्‌-
रचनमिति साध्यनिर्देशः । नरशब्दः पुरुषवचनः पुरषञुद्धिुवैकरचनं भवितुमरहेतीसर्थः |
इवेयादि दष्टान्तपरमिति विवेकः । वचनमिवेति योज्यम्‌ ॥ २६६ ॥

सु° टी०~-तथाऽपि वैदिकदाक्यानां कथिद्रक्ता सिध्यति नतु
सर्वज्ञ ईश्वर इति चेत्सोऽपि पक्षधमतया सिध्यतीत्याह--
न च मादशजनधीरतरचनं श्रुतिवचनं

क (न ग क

भवितु क्षममिति वेदिकरचनावलमिषतः ।
अनुमीयत इह शुलभदिति चेदिदमशुकं
न हि वैदिकवचसामभिभवनास्पदमनुमा ॥२६५७॥
न चेति । वैदिकरचनेति । अतीद्दियधमाधर्मश्वरादिबोधकवेदवा-
कयानामस्माहशेरशक्यरचनव्वात्द्वेनेष्यर्थः । द्रूपयति-इदमञ्यममिति ।
तन्न हेतुमाह-न हीति । अनुमया श्रुतेरवाध्यतवादित्यिर्थः ॥ २६७ ॥
अश्टी०-न चानीश्वरपुरुषमादायाथौन्तरताऽत्र शङ्क्या पक्षधम॑तावखद्वेदवाक्यरचयितुः
सरव्तवसर्वश्वरत्वादिसिद्धेरियाह-न च माश ति । सर्वाप्रकाशकतेदवाक्परचनाबलमि-
तो स्चनासामथ्यदारेण मादरजनधीकृतस्चने न च भवितुं क्षममिति शरमृन्मदेश्वरः
ुतिवाक्यस्चयिताऽनुमीयत इति चेदिति योजना । धमधर्मश्वराणामतीन्दियतवात्तद्विषय-

[ २ तृतीयोऽध्यायः ] संदेपशारीरकम्‌ । ७६१

वेदवाक्यानामस्मदादिभिरनीश्वरासभिविरचयितुमरक्यतवाञजीवविरक्षणोऽतीन्दियार्थदर्शा
परमाप्तः सर्वश्वरो वेदप्रणेतेति सिध्यतीयमिध्रायः । आगमवाधितविषयमिदमनुमानमिति
सिद्धान्ती दृषयति--इदमञ्चुममिति । दृष्टसाधर्म्येण प्रवतेमानमनुमानं नायन्तातीन्दि-
यार्थबोधकस्रतन्त्रागमस्य बाधकं तत्र तस्यासामथ्यास््रद्युताऽऽगम एव ॒श्टन्तादिनियपक्षः
स्वप्रतिकूढाथेवोधकानुमानस्य बाधक इयत इदमनुमानमागमबाधितमेयभिप्रायः ॥२६७॥

छ० टी ०-परत्युताऽऽगमेरेव बाधितं मतिपूतकरचनत्वानुमानमित्वाह-

बह्म स्वरय॑ु परमात्मपदस्य वेदो

निःश्वास्षकल्प इति चापरमामनन्ति ।

वाक्यं तदस्य मतिपूरवंकतानुमानं

सयो निरस्यति न चेदपबाधितं स्यात्‌ ॥ २६८॥

ब्रहेति । ‹ परमेष्ठी ब्रह्मणो ब्रह्म स्वयंभु ` [ बुह० २१६१३ |
इत्यक पूर्वाक्तं चापरमामनन्तीति संबन्धः । विपक्षे बाधकमाह-न
चेदिति । मतिपूकंकरचनत्वे वेदवाक्यं बाधितमव स्थादित्यधः ॥ २६८ ॥१

अ० टी ०--कोऽसावागमो योऽनुमानबाघक इति तमाह- बह्म स्वयं भ्विति ॥
श्रह्म स्वयमु ब्रह्मणे नमः! [ब्रु० २।६।३] श्रह्म स्वयम्बम्यानपत्‌ इति ब्रह्मपद वाच्यवेदस्यं
स्वयमुत्वं॑परानधीनासखामत्रलक्षणमामनन्ति केचिच्छाखिन इति योजना । वेदः
परमात्मपदस्य परमात्मखरूपस्य निः्ासकल्पोऽबुद्धिपूतैकतया निःश्वासतुस्य इति चापरं
वाक्यम्‌ -'अस्य महतो भूतस्य निःश्वसितम्‌ [ च्र० ९।४। १० ] इलादिकमामन-
स्तीति पुनर्योजना । तद्रक्यमु कवाक्यजातमस्य वेदस्य मतिपूर्वैकतानुमानं सयोऽनुमान-
प्रयोगसमय एव निरस्यति बाधते नचेद्वाधेनानुमानमिदं श्रु तेवचनं तदा स्वयमपबाधितं
स्यानिर्विषयं स्यादर्थान्तरासमवाच्चायुक्तमध्ययनविधिगृहतस्य्षरमात्रस्याप्यानथैक्पायोगा ~
दियथेः ॥ २६८ ॥

छ० टठी०-किं च सर्वस्मिन्नपि जगति कूटस्थस्य मायामात्रेणब्घु-
द्धिपरवशचषत्वादिश्रुते सत्यां ङुतस्तदेकदेशस्य वेदस्य बुद्धिपू्कतानु-
मानरमित्वाह~

सजति रक्षति सहरति परभुः

सकलमेव निषिश्य नियच्छति ।
५६

७३२. 'सोकाद्रियसमेतं- ¶ ३ तृतीयोऽध्यायः प

अमतिपुषमिति श्रुतिशासने
वद्‌ कथं मतिपुवकतानुमा ॥ २६९ ॥

सृजतीति । ‹ यतो वा इमानि ` [ तेत्ति०३॥ १। १ ] इति ‹ योऽ-
स्तरो यमयति ` [ बृह० ३५७. १ |] इति “ महतो मूतस्य निःश्वासि-
तमेत द्ुग्बेदः ' [ बृह० २।४। १० ] इत्यादयुपक्रम्य ५ अधच लोकः
परश्च लोकः सर्वाणि च स॒तान्यस्येवेतानि निःश्वसितानि ' [ शह
३।७। १ | इति शरुतिशासने सतीत्थरथः ॥ २६९ ॥
अ० टै०--न केयरं वेदसृष्टिएवश्वरस्यामतिपूवो किं तं स्ैजगससृष्टिरपि तथेवेति
रोते मतमियह--प्जती ति । अक्षर््वतिरोहितः । कुटस्थचिद्धातोरीश्वरस्य स्वतो
जगद्रचनादिव्यपरसंभवाददरैतमते चाऽऽगन्तुकस्य हेवन्तरप्ययोगात्‌ । " मायां तु
प्रकृतिम्‌ ` [ शे° 9। १० ] ‹ देवात्मशक्तिं स्वगुणर्निरूढम्‌ ' [शे १ । ३]
‹ इन््ये मायाभिः पुरुरूप ईयते › [ वृ २ । ५। १९ ] इयाद्यनेकश्ुतिमिः भसयाऽ-
ध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते स चराचरम्‌ ' [ भ० गी° ९।१० ] इद्यदिस्पृतिमिश्च माय-
-वियान्ञानादिराब्दवाच्यस्याऽऽलाश्रयासमविपयस्य जडस्य स्लदसद्भयामनिभचन।यस्य ब्रह्मणो
जगव्सष्टवादो द्वारत्वङ्गकारादज्ञानमूढफमेव जगलत्तिरेति सिद्वान्तः स्थितो न वुद्धि-
म्पुरुषपु्वकतं जगदवेदर्चनाया; शक्पतेऽङ्गकैमियेतससर्वममितरत्योक्तममतिपूवमिति श्रति-
शासन इति । अमतिरङ्गानं तपपूवेमिुदाहृतश्रतिशसन इत्यथः ॥ २६९ ॥
सु° टी०-ननु वेदस्य प्रमाणत्वायाऽऽ्तनाथमुपटभ्य रचेततवं
वक्तव्य मित्याशङ्क्याऽऽह-~
("सा
आपे्कितवपरत्यये मानभावो
द क क
वदस्यास्य ज्ञायत मानभवि
¢, र ९.
विज्ञाते सत्पापपुैत्वसिदि-
[4 र? (८ 6 &,
(रत्यन्यान्यापाश्रपतवप्रस्नङ्गः ॥ २७० ॥
आपतोक्तवेति 4 अ।तोक्तव्वालामाण्यं ततश्चाऽऽप्तोक्तत्व मित्यन्योन्याभ्रय"
त्वमित्य्थः ॥ २७० ॥

अ० टी ०--एषमपि वेदस्य प्रामाण्ययिवाऽश्तप्रणीतताऽङ्गीकायो । अप्तप्रणीतस्या-
नाप्तप्रणीतस्य वा वाक्यस्य प्रामाण्यायोगादिति चेन परस्पराश्रयघ्वद्रेदस्याऽऽततोक्ततवप्रमा.
णन्वययोरियाह--आप्तो क्त्वे ति ॥ २७० ॥

{ रेः तुर्तीयोऽच्यायःः]) सक्षेपकशायारकम्‌ । ४६३.

[न 3

सु° टी०-कथ. तहिं देदवाक्यस्य. प्रामाण्यसिद्धिरतिं. चेत्स्षतः
एवेत्याह-

तस्मादेषा खप्रयुक्प्माण-

भावज्ञाना पेदवियाऽयुपेया ।

प्रामाण्यं स्पात्छप्रयुक्तं च. तस्याः
वस्तुस्थित्या ज्ञपिवन्नान्पतस्तत्‌. ॥ २७१ ॥

तस्मादिति । सप्रयुक्तेति । ज्ञानज्ञापकसामयीमा्ज्ञाप्यप्रामाण्यत्यथः 1.

ज्ाप्तवदुत्पात्तरपं प्रामाण्यस्य स्वत पवत्याह~-वस्तुस्वत्यात । उत्प

स्यथः । स्वप्रयुक्तं ज्ञानोपादृकस्तामयी माच्रजन्पं न. तु गुणादपेक्षमि-
¢

व्यथं

ह

; ॥ २७१ ॥

अ० टी ०--तरिं कथं वेदस्य प्रामाण्यमिति चेत्तस्य स्तं एव ॒प्रामाण्यान कार--
णविक्षत्यभिप्रेयाऽऽह -तस्मादेषेति । यस्मदाप्तप्रणीतवेन प्रामाण्यमन्योन्याश्रयम्रस्त-
मनाप्तप्रणीतत्वे च वेदस्य यस्मान निशीयते. वेदप्रमेयस्य धम॑देमानान्तयगिपयत्वादना-
प्प्रणयनसेदेहोऽप्यत्र नावतरति तस्मदिषा वेदविद्या स्प्रुकतप्रमाणमावज्ञानाभ्युपेया ।;
स्वपरयुक्तं प्रमाणमावज्ञानं यस्याःसा तथा ज्ञानस्वरूपग्राहकप्रमाणदेः प्रामाण्यत्रहणे प्रामा-
प्यज्ञानघ्य. स्वप्रयुक्तवम्‌ । तथा च यदेव वेदविद्या स्फुरति तदा प्रमाणेनैव स्फुरति
न पुनस्तथा स्फुरणे, कारणान्तरमयेक्षत इत्यर्थः । जपो प्रामाण्यखतस्ववदुप्पत्तावपि,
स्वतस्वमाह--प्रामाण्यं स्यादिति । तस्या वेदविद्या उत्पत्तौ च प्रामाण्प. वस्तु-
स्थित्या छवप्रयुक्तं स्यादित्यन्वयः । प्रामाण्यस्योपत्तौ स्वप्रयुक्तयं नाम ज्ञानजनकादेव हेत।-
वैसतुस्थित्योतपत्तौ स्वप्रयुक्तवं नाम. ज्ञानजनकादेव हेतोरबस्तुध्थियेत्सगतः. परामाण्यस्यो-
सातिः. । तथा च यदैव यतों हेतोर्वेदस्वरूपामिव्यक्तेस्तदैव तत॒ एव प्रमाणवेनेवाभि-
व्यक्तेन तस्य॑" प्रभोणष्वरूपघ्रसंपादनाय देत्न्तरपक्षिप्यथ; । ज्ञपिवदिति परानपेक्षल-
मुप्पत्तावपि तुल्यमिति, दशेयति ॥ २७१. ॥

सु० टी ०-व्यवहूतावपि स्वतस्त्वमाह-

ज्प्पयुपर्यो यदरदेवं पवृ्ता-
वस्या युक्ता मानता ख्वप्रयुक्ता ।

४६४ दीकाद्रयसमेतं- [ ३ तृतीयोश्ष्यायः ‡

वेदात्थाया बुद्धिवृततेनं दीय-
| मृतपत्याऽम्यस्सं वेदे काङ्क्षतीति ॥ २७२ ॥
्ञप्यु्त्योति । ज्ञानव्यवहारसामभ्रीमात्रव्यवहार्येत्यर्थः । तत्र हेतु-
माह-न हीति । संविद्‌ इत्युपलक्षणमितरा्थमपि नाऽऽकाङ्कतीत्यथः ॥
॥ २७२ ॥
अ० ठी ०--न्यवहारेऽपि प्रामाण्यस्य स्वतस्वमाह--ज्ञप्तयुत्पत्योरिति । प्र
त्तिभिनमानस्य संविदुत्पादकत्वलक्षणो व्यापारः स एव प्रमाणव्यवहारः । अस्या वेदो-
त्याया बुद्धवत्तेयै्रज्प्युतत्येरवं प्रदृत्तावपि मानता स्प्रयुक्तेति संबन्धः । ज्प्युत्पत्ति-
प्रदृततिषु सप्रयुक्ततमेव स्छुटयति- न हीयमिति । संविदे संवादाय ॥ २७२ ॥
प° ठटी०-तस्मात्स्वत एव वेदृप्रामाण्यसिद्धेरुद्धिपूर्वैव बेदाविस-
शिरित्यपसहरति-
वश्च एष्णारत्थत नामस्प
ःश्वासरादप्ररख्यामत्याह वदः
यत्तत्तथ्यं त्मना वर्णितिन
तस्मान्मिथ्या पौरुषेयानुमानम्‌ ॥ २७३ ॥
विश्वमिति । ततश्च नरशिरःशो चानुमानवदागमबाधितं वेवृस्य बद्धिप-
वकलवानुमानमित्याह- तस्मादिति ॥ २७३ ॥
अ० टी०--तस्मात्छत एव वेदप्रामाण्यसिद्धरन्यथा च तद्रामाण्यासंभवादबुद्धपर्वैव
वेदादिमृष्टिरश्वरस्येति शरुतियुक्ति्यां युक्तमेवेक्तमिवयुपसंहरति-- विभ्वं विष्णोरिति ।
नामरूपमिति विश्वरूपरनरदेशो वाच्यवाचकात्मकमियथेः । नामरूपं विश्वं निःश्वासादि्रख्वं
निःश्वासदितुल्यं विष्णोरुवितमिति यद्वेद आह तदर्णितन वत्मना तथ्यं यथा्थै
नास्य बाधकमस्तीति योजना । यस्मदिवं तस्मद्वदस्य बुद्धपुवैकमसृषटवानुशवुतिबाधिततवाद्‌-
प्रमाणमिति सिद्धमियाह--तस्मान्मिथ्या पौरूषेयानुमानमिति ॥ २७३ ॥
सु ° टी ०-यदि परिणतिसेपेत्यादिना प्रसखितं स्वतःप्रामाण्यविते
धपरिहारमुपसहरति-

परिणामविवतयोरतः
परिक्टृततावपि बेदगोचरः ।

१ ग, "तवान्य^ । ड, 'त्पाचान्य° ॥

` ३ तृतीयोऽध्यायः } सक्षेपश्ञारीरकम्‌ । ४६५
न च चोयरवोऽपि वियते
(९.२ ।
कथितेनेव पथाऽनपेक्षितः ॥ २७४ ॥
पारेणामेति ॥ २७४ ॥
अ० टी०--प्राच्यां मीमांसायां प्रथपपादोक्तस्तःप्रामाण्योत्थविरोधपरिहारं परमप्रकृत
पपसंदरति--परिणामधिवतंयोरिति ॥ निगदव्याख्याते प्यम्‌ ॥ २७४ ॥
सु° टी०--एवं प्रसङ्किकचोधं परिहृत्य तच्छपदार्थयोर्हयोपदियाभि-
धेत्सया चतुर्धां विमा वृशंयति-- |
उपाधिमोपाधिकमान्तरं चि-
दाभासनं चित्मतिभिम्बकं च ।
चिद्धिम्बमेवं चतुरः परमथ
न्विषिच्य जानीहि तदथकभाजः ॥ २७५ ॥
उपाधिमिति । चतुर उपायेचिद्ामासप्रतिषिम्बरिम्बान्‌ । तद्थमाजः
प्तत्पदार्थं गतान्‌ ॥ २५५ ॥
अ० टी०--तदेवं का्ैकारणादिन्यवहारस्य मयामात्रतात्पागुक्तेन न्यायेन करण-
चेश्वरत्वादिसमस्तविकस्परदहितं निर्विरेषस्विदानन्दमात्रं ब्रह्मेति तवदार्थो वाक्याथीन्वय-
धोग्यतया स्रशोधित इदानीं तत्पदार्थे वंपदार्थे च करियद्धेयं कियचोपदियमिति विवेक्तुं
विभागमादोक्तस्यैव वैशदयाय-उपाधिभित्याद्ना । ओपाधिकमियस्य व्यास्या--

आन्तरमिति । उपाध्यन्तःप्रवि्टमुपाधिस्यत्वविशिष्टं चिदामासनं चतन्यामासमौपाधिक-
मियथैः ॥ २७५ ॥

सु° टी ०-तत्पदार्थोक्तं विमागं तवं पदुर्थऽप्यतिदिशति-
तथा समथ॑ऽपि चतुष्टयं तत्‌
विवेचनीयं निपुणेन श्रवा ।
मतिश्विदाभासनगेवमस्यां
विम्बं तदीयं प्रतिबिम्बकं च ॥ २७६ ॥
तथा त्वमर्थं इति । बुद्धि विद्ामासप्रतिविम्बबिम्बाश्चतुष्टयम्‌ ॥ २७६ ॥
अ० टी०--खपदार्थेऽपि चातुरवि्यमाह-तथा त्वमर्थेऽपी ति । तदेव चतुष्टयं

~ ® _ क

विभजते--मतिरिति । मतिरन्तःकरणमुपाधेः ॥ २७६ ॥

१ ख. ग, घ, ङ, भेक्षतः।

७६६ टाकाद्रयसमेत- र तृतीयोऽष्यायः

ष, क्न र.

२० टी ०- तत्पदार्थगतं चतुष्टयं विवेचयति-
उपाधिरज्ञानमनादिमिद्ध-
मस्मिधिदाभासनमीश्वरत्वम्‌ ।'
तदन्विता चिसरतिविम्बके स्या-
दुदीर्यते शुद्धमिदेव बिम्बम्‌ ॥ २७७ ॥'

उपाधिरङ्ञानमिति । वचिद्रदामनं विदामासनं न साक्षाविन्नापिः

जडम्‌ । तच्च चित्संनिधेम।यायायुत्पन्नमीश्वष्खं मवति मायप्रवृत्ति-
हेतुतया तदींशनद्पत्वात्‌ । आत्मामासाविविक्ता च चित्तिषिम्बः स.
देश्वरः शुद्धं चेतन्यमेव च बिम्बमिर्प्थः ॥ २५७ ॥

अण्टी०--तत्दार्थेगतचतुषटयस्वरूपं व्रदणोति--उपापेरक्ञानमिति.। तदर्थऽ-
नादिसिद्धमन्ञानमुपाधिः । अस्िनुपाधौ चिदाभासनं चिद्दाभासनं न साक्षाचिनापि
जडं चित्संनिधिवशादुपाधिधर्मतया जातं तच्च. कारणमायागतं सदीश्वरवं चिदात्मरीश्वर-
शब्दप्रवृत्तिदरारमियथः । तदन्विता यथोक्ताभासाविविक्ततयेक्तोपाध्यनुगता चित्प्रतिनिम्बकं
प्रतिबिम्ब ईश्वरपदवाच्यः स्यादियथैः । भभासदैतुमृता छद्धचिदेव भिम्बमुक्तपरतिषिम्बपि-
क्षया बिम्बभिद्युच्यत ईश्वसखाचकततदककष्यं तद्ववतीसर्थैः ॥ २७७ ॥

सु° टी०-ववंपदाथं चतुष्टय विविच्य दशयति--
उपाधिरन्तःकरणं त्वम
जीवत्वमाभासनमन तद्त्‌ ।
तदन्विता चिस्रतिविम्बमेव-
मनन्वितां तामिह बिम्बमाहुः ॥ २७८ ॥
उपाधिपिति । अन्तःकरणगतं चिदामासनं तदृविेकाद्रोपिततत्पार-
तन््यं जीवत्वं मवति। तदविविक्ता विसरतिबिम्बो जीवः । शुद्धि.
द्विम्बमिस्याहूुरित्यथंः ॥ २५८ ॥
अ० टी ०~-इदानां घमथगतचतुष्टयखरूपमाह--उपाधिरन्तःकरण मिति ।
मतिपदस्व प्रतिपदमन्तःकरणमित्नि । अत्र लमरथे तद्दशवरलवदामासनं जावलमन्तःकर्‌-

¶ ३ तृतीयोऽध्यायः | सक्षेपक्षारीरकम्‌ } ७६७

तास्योपाधेः कार्यस्य कारणपरतच्रघाक्तद्रताभासस्यापि पारतन्ञ्याचिदत्मन्यप्यकिवेकेन
पारतन््यापादनेन जीवपदप्रदृतिनिकत्ततवादन्तःकरणगतचिदाभासनं जीवत्वं भवयामासा-
विवेकेन भासमाना चिघ्प्रतितरिम्बं जीवो मवतीय्थः । अनन्वितामुपाधितत्स्थाभासत्दविविक्ता-
कारेभ्यो विविक्तं तां चिदिह वमर्थ विम्बमाहुरध्यामत्विद इति योऽयम्‌ ॥२७८॥
खु० टी८--एवं विमागाङ्गीकारे देतापत्तिमाश्चङ्क्यान् देयोपादेयं
स्वेमजते-
उपाधिना साधमुपायिजन्य-
मोपाधिकं सर्वेमवेहि मिथ्या 1
भागं मृषा चिलतिषिम्बकेऽपि
विम्बं पुनः सत्यमशेषमेव ॥ २७९ ॥
उपाधिनेति । भागमिति । प्रतिचिम्बेऽपि मागस्य भृषत्वमामासश्षास्य
मृषात्वाद्वशिष्टं तु चेतन्यमेवेति । श्युन्यताप्रसङ्क वारयति--बिम्बमिति
॥ २५९ ॥
अ० टी०-उक्तार्थचतुष्कद्रये हेयमुपदेयं चदानं विमजते--उपाधिना साधं-
मिति । उप।पिजन्यमैपाधिकमिति व्याष्येयभावेन योज्यम्‌ । सवैमोपाधिकमुपाधिना
सारधमुपाधिसदितं मिथ्या न परमार्थं इति पदार्थद्रयेऽप्यवेहि जानीहि उपाधिततस्थामासौ
न केनापि स्येण परमाधीविल्तस्तत्राऽऽमादयभिमानस्याज्य इटर्थः । प्रतिनिम्बके तु
विेषमाह- मां सुपेति । चिप््रतिबिम्बकेऽपि भागमामासांशं विविक्तखं मूेदयेहीति
योजना । चिम्बं पुनररेषमेव सत्यमरेषं सयमेवेति वा योजना । उपाधितद्धमीनास्कन्दितं
चिन्मात्रमेव पदार्थद्रयेऽपि सव्यं॑तच्पदयेरक्ष्यं॑तदेवोपददेयमन्यत्सवैमनासेति ज्ञाला
तत्राभिमानत्यागेन हेयमितिमावः ॥ २७९ ॥
ननु प्रतायमानस्य भिथ्याव्वेऽतिरिक्तसद्धावे करं मानमिति लोके
तथा हष्टत्वादित्याह-- ।
अप्पाजमप्पात्रगतत्वमेव-
मप्पा्रगोऽप्पाजगताद्रिष्ः
दिवाकरो दिष्यवतिष्ठमानो

= ®

न शक्यतेऽपोहितुमिद्धतेजाः ॥ २८० ॥

१ग, इ, दश्च ।

५६८ हीकाद्वयसमेतं-~ [ रे तृतीयोऽध्यायः ]

` अप्पात्रमिति । अण्पाज्रगतत्वमामासपदार्थः--ने शक्यत इति । अप्पा्रमपि
विशिष्टातना मुषैव दिवाकरस्तु न सर्वथेत्यर्थः ॥ २८० ॥
अण टी०--एतच्चोक्त चातुर्विध्यं रोकिकप्रनिम्बेष्वपि प्रसिद्धमेवेत्युदाहरणमाह--~
अषप्पान्नमिति । भप्पात्रमुदकधृक्दारावादुपाध्यप्पत्रगतव्वमियाभासनमुक्तम्‌ । अप्पात्र
गत इति प्रतिबिम्बोक्तेः । अप्पात्रगतात्परश्च दिवाक्ये दिम्यवतिष्ठमान इति ड्ुद्रािम्ब .
मुच्यते । न शक्यत इ्ादिना तस्य सत्यत्वे शुद्धत्वं च प्रतिपायतेऽ्थादवस्थान्तरं सर्व
पर्वोक्तं तस्योपाधिप्रयुक्तं मिथ्याऽञुद्धं चलयक्तं भवति ॥ २८० ॥
सु° टी०-तद्रहार्टान्तिकेऽपि प्रतिपत्तक्थमिति तत्सारूप्येण प्रागु-
्मेवाऽऽह-
पुर पुरस्थत्वमथां पुरस्थं
पुराद्रहिः शुद्धमवस्थितं च ।
तथा परं बह्म सुसूक्ष्मयाऽभि.
भिया निराकतुमशक्यमेव ॥ २८१ ॥
पुरमिति । परस्थत्वमामासः । शुद्धमव स्थितं परं बरह्मेत्यन्वयः ॥२८१॥
अ० टी०-उक्तदृष्टन्तवदाष्टन्तिकेऽपि प्रतिपत्तन्यमियाह--पुरमिति । पुरमु-
पाधिः पुरस्थलं चिदाभासनम्‌ । अथो इत्यव्ययं तयेत्यर्थ पादपूरणाथैम्‌ । पुरस्थमिति
परतिबिम्भोक्तिः पुराद्रहिः । ुद्धमिति बिम्बकथनम्‌। तस्यैव जुद्रवमुपदि परत्रायोपपादयति~
तथा परं बह्येति ॥ यथा दिव्यवतिष्ठमानो दिवाकरस्तथा पुराद्रहिरवस्थितं ञयुद्धं परं रहम
सुसृक्ष्मयाऽपि धिया निराकतुमशक्यमेव समरस्य निराङृतेस्तदबधिववादित्यथैः । तथा च
श्ुतिः--‹ पुरुषान परं किंचित्सा काष्ठा सा परा गतिः ' [ क्ठ° अ०३।११]
इति ॥ २८१ ॥
० टी ०--एवमुपाधीनामन्रतत्वात्त्करतं ब्रह्मणि सविशेषत्वं षेः
वेति तिद्धमित्याह-
न स्थानतोऽप्यस्ति परस्य तस्मा-
दविशेषयोगः परमा्थंरूपः ।
स्वतः पुनदरनिरस्तमेव
परस्य तत्वस्य विशेषवस्वम्‌ ॥ २८२ ॥

न स्थानत इति । स्वत इति निरविशेषत्वश्रतिविरोधादिव्व्थः ॥ २८२ ॥

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] पंक्षिपशारीरकम्‌ । ७६९

अ० टी०--तस्मानिविंशेषमेव त्रह्मतखमिति सिद्धमुपसंहरति-न स्थानतोऽ-
पीति । स्पष्टार्थम्‌ ॥ २८२ ॥
सु° टी ०-युश्व्यन्तरमाह-~-
श वकी
शरतेश्च तात्प्यमखण्डरूपे
कि € > ‡
प्रे पुरस्तादुपपादितं चं ।
न, न, यः
तताप तस्यह्वयरूपताऽन्य-
हूपान्तरं कल्पयितुं न शक्पमूं ॥ २८३ ॥
श्रुतेति । जन्मा दिते निर्विशेषं वस्तु लक्षितं तत्न तादपर्यमखण्ड-
रूपे परमात्मन्युत्तराधिकरणणर्वेदृन्तानां निदधपितिभित्यतो न ङूपास्तरं
संमाव्यमित्यर्थः ॥ २८२ ॥
अ० टी०-- स्यमेवं युक्यन्तैेनिंविरेषं हेति प्रपिपयेदानीमस्मिनधिकरणे 'अ-
पवदेव हि तोप्रधानत्वात्‌ ` [ ब्र० ३. । २ । १४ ] इतिसूत्रे प्राधान्येनोक्तं निविंरोष-
वाक्यानां तत्परलं विवृणोति --शुतेश्चे ति । अखण्डरूये निर्विरेषे परे बरह्मणि श्रुते-
स्तात्पयै पुरस्तात्प्रथमाध्याय उपवर्णितं ततोऽपि समन्वयाध्यायसिद्धन्यायतोऽपि तस्य ब्रह्मण
इति सुगमम्‌ । यद्यपि निर्विशेष एव ब्रह्मणि सवेवेदान्तस्मन्वय इति तत्र प्राधान्येन
प्रतिपादितं तथाऽपि तत्र “अन्तस्तद्रमोपदेशात्‌ › [ब्र १ १।२० ] इयदौ सविशे-
बेऽपि ब्रह्मणि वाक्यानां केषांचित्समन्वयस्योपपादनात्संविजेषं निर्विशेषं वा ब्रह्मणस्तच्व-
मिति पुनःशङ्कयां तत्रेक्तं निर्विञचेषपर्वमेव हेतुमादाय निर्विंशेषत्वमिह व्युत्पाद्यत इति
भवः ॥ २८३ ॥
सु° टी०- ननु द्रा सुपर्णा" [भ्वे०४1६] इति ‹ बहू स्थां प्रजायेय

[ छा०६।२।३] इति श्रतिविरोधेन कथमखण्डतात्पय।मिधानमि-
व्याशङ्क्याऽऽह-

भेदश्रतिस्वन्यपरा समस्ता
समस्तवेदेषु न तत्पराऽसो ।

अतत्परा तत्परेदवाकये-
विरुध्यमाना गुणवाद एव ॥ २८४ ॥

भेदश्ेतिरिति । अन्थपराद्पि देवताथिकरणन्पापेन तसिद्धिः ङतो
५५

प

७७० दीक्ाद्रयसमेतं-~ [ ३ ठृतीयोऽव्ययः ]

विक्त [>

नेव्यच्ाऽऽह--अतत्पेति । प्रमाणाविरोधे हि देवताधिकरणन्यायो न
विरोधेऽपीत्यर्थः ॥ २८४ ॥
अ० टी०-- ननु सविरेषत्ववोधकश्रेतिवशात्सविशेषत्भमपि ब्रह्मणः कुतो न स्यादिति
चेत्तस्यास्तयसत्वामावादुपासनायथोन्तरपस्वान्मेवमियाह--मेदुश्रुतिरिति । अन्यफशया
अपि देवताधिकरणन्यायेन स्वाथपरत्वमपि कि न स्यादियाशङ्कुबं मानान्तरविरोधान्मेव
ममिदयाह--अतत्परेति ॥ २८४ ॥
सु० 2० विपरीतं गिं न स्यादिति चेत्त्राऽऽह-
४9 ~ ~~ ^ (न
न दयथकादया वाषाभव॑रुदडा
(; थ ५ (क
विष्यथक्षंकोचकरा भवन्ति ।
किंतु प्रधानानुगणं यदषा-
माठम्बनं तत्खलु कल्पनीयम्‌ ॥ २८५ ॥
न हीति । निर्विरषश्चुतीनामथवच्वेन शेषित्वात्तदृनुगुणमेतेषामालम्बनं
कल्प्यं न तु तहू{वकत्वमिव्यर्थः ॥ २८५ ॥
अर ठदी°-ननु सविन्ञेषवाक्येचिरोध इतरेपामपि समान इति चैेसयं तथाऽपि
निरवकाशतया निर्गुणवाक्यानां स्ार्थैकपरवेन प्राबव्यान तदथमन्यथा नेतुं शक्नुयुः सवि-
शेषवाक्यानीयाह-- न ह्यथवादा इति । विधित्वे षिलम्‌ । स्पष्टाथमधेम्‌ । तर्हि
किमथवादा निरारम्बना एवेति नेयाह-किं तिति ॥ यदेषाम्थवादानां प्रषानानु-
गुणं विध्यनुगुणं भवति तत्स्।ठम्बनं कयाऽपि वृत्त्या कद्पनीयं न प्रधानविरुद्राथौ-
टम्बन्मुचितमिवयर्थः ॥ २८५ ॥
खु° टी ०-अरस्मन्नथं प्ाक्तन्त्रस्थं दुष्टान्तमाह--
[^ य्‌ ककत +)
यथा ह्यजक्षीरविधेः समीपे
[0 (ना ^ भ
यजतिलदः प्रकं(तिनं तत्‌ ।
9 क द्‌ 9
प्रधननरस्कचभ्यद्पास्य
स्तत ¢ =
तुत्यथमासीदगुणवाद्‌ एवं ॥ २८६ ॥
यथा हीति | ‹ न चेदृन्यं पकल्पयखक्लृपतावथंवाद्‌ः स्यादानर्थक्यात्प-
रसामथ्यांच' [ जे० १०।८। ७ ] इत्यन्न सूते दृशमे विचिन्तितं जति-
लयवाग्बा जुहुयाद्वी घुकयवाग्वा वा न ग्राम्यान्पनशुन्हिनिस्ति नाऽऽरण्या-

१ ख, घ, ङ, “स्य स्वमर्थ |

[ ३ तृतीयोऽध्यायः } संक्षपश्ारीरकम्‌ ॥ ४७१

नथो खल्वाहुरनाहु तिर जतिलाश्च गवेधुकाश्रेव्यजक्षीरेण जुहुया हिति ।
तञ किं जतिलेत्यादिविधिरनाहूतिरिति. निषेध उतोमावप्यजक्षीरस्तु-
स्यथाविति संशये जतिलहोमविधेः परतयक्ष्वाननिन्द्या च निवेधानुमा-
नाद्विकहपे प्राप्ते सिद्धान्तितम्‌ । स्यादर्वं न वेदृन्यमजक्षीरविधिं प्रक.
ठ्पयेत्स चदि न स्यादित्यर्थस्तस्य त्त्र दुष्टत्वात्तस्यायमथवाद्‌ः स्याद्‌
न्यथा पएयोविधानदेव विकल्पसिद्धर्मिन्दात्वानिधितेश्च निषेधानर्थ-
क्यात्परत्र च. क्षीरस्तुतावस्य पूर्ववाक्यस्य सामथ्यद्रक्पक्ये च
संमवति वाक्यभेदस्यान्याय्यतवाज्जलैरजहुयादिति न विधिरनाहुति-
रिति नजपि प्रश्ञस्तादपि जतिलादेः प्रस्तं क्षीरमिति पयःस्तुत्यर्थां
ने प्रतिषेधक इति क्षीरविध्यसंकोचाय यथा यथाभ्रितमासःदिव्यथः.
॥ २८६ ॥

अ०. टी०--अक्सिन्र्थे पुवैतच्रसेमतिमाह--यथा हीति । चयनगतेऽग्निहोग
्रूयते--“ जर्तिकयवाग्बा वा ॒जुहुयाद्गवेधुकयवाग्बा वा › इति तथा “ अजर्षस्ण
ज॒होति › इति च । जतिल आरण्यतिटा गवेधुका आरण्यगोधुमास्तेषां यवागुमेण्डः ।
अनजायाः क्षौरमजक्षारम्‌ । अजङरब्दप्य जातिवचनलवाददोषः । अत्र संशयः -- कि जपि -
गवेधुकहोमवादोऽष्यजक्षीरहोम इव विधिः वि वाऽथवाद इति । तत्र विधिप्रलययश्रवणाद्‌-
्िहोत्रस्य च द्रव्याकाङ््षिणः श्रुतद्रन्वपरिग्रहोपपत्तरजक्षीरेण विकल्पोपपततेश्च विधिवचनो.
जर्तिढादिवाद्‌ §ति प्रापय्य राद्धान्तितम्‌ । “अनाहृतिर्वै जतिंलाश्च गवीधुकाश्वै्यजक्षरेण
जुहोति ” इति जतिंलादिनिन्दापूवैकमजक्षीरविधानादजक्षौरविभेः प्राधान्यमत्रावगतम्‌ |
तथा च जन्तिकादेरपि होमद्रन्यलाश्रयण उत्पत्तिविशिष्टष्याजक्षीरस्य विकल्पप्रापतौ पाक्षिक-
स्तद्िधिः. स्यात्त चायुक्त विकत्पाश्रयणस्यागतिकगतित्वाददृष्टदोषदुष्टलादिह च निन्दा-
वाददशेनात्तल्यवद्टिकसत्पाश्रयणासंमवाचच । तस्माजर्तिखादिरजक्षीराग्निहोत्रहोमस्तुव्योऽथ-
वादो गुणवादेनाचिहयोत्रहोमस्या ऽऽवद्यकत्वोक्या स्तुत्यथ॑त्योपपत्तेरियेषा.ऽश्वरयोजना । अज-
क्षीरविषेः प्रकरणितवेन प्रधानभूतस्य स्मपे यजर्तिखदेः परिकीर्तनं तयध्रा प्रधानस्या
जक्षीरविधेः संकोचभयादपास्य विधिपरं निराकृ स्तुत्यं गुणवाद एवाऽऽसीनिध्वतो.
बभूवेति ॥ २८६ ॥

न = [9

° दी ०-तयेहाप्याश्रयणीयमिति दा्टान्तिके योजयति-
एवं सत।हापि विरुध्यमानं

९. क.

वचो यद्देतपैरव॑चोभिः ।

७७२ टीकाहवसमेतं- [ ३ तृतीयोऽ्यायः ]

तदस्तु गीणे यदि वा रस्यं
माया भ्रसूतदयवादिमुख्यम्‌ ॥ २८७ #
एवं सतीति । उद्वेतश्रुतिविरुद्धानां सविश्ेषश्चुतीनां गोणत्वमित्यर्थः ।
मन्वेकत्र मुख्यस्यान्यत्र गौणत्वं न चान्न तयेति चेत्तत्राऽऽह-
यदि वेति । सविशेषत्वमपि सायामयमस्तीति तद्वादित्विन मुख्यं बा सव-
विित्यथंः ॥ २८७ ॥
अ० टी९- तथाऽजापि सविेषवाक्यानां गुणवादेन तत्स्तुल्य्थैतल्मेव युक्तमिति
दाष्टम्तिकमाह--एवं सती ति । प्रधानानुरोधिनोऽथैवादा न प्रधान विरोधिन इति
स्यायतः सिद्धे सतीर्थः । इह वेदान्तेष्वपि यदन्यथा सिद्धा्ैतया प्रधानमूतादवैतव-
चोभिर्विरुष्यमानं वचोऽस्ति तद्वौणमस्तु॒गुरुवरदेन स्तुव्यथाथैवादोऽस्विति योजना ॥
नन्वेवं सविेषवाक्यानां समैथा गुणवादत्व॒उपासनाविभ्यपेक्षितविधेयाथविशेषसमप-
त्वमपि तेषां न स्यादिखशङ्क्य पक्षान्तरमाह--यदि वेति । परस्य ब्रह्मणो माया-
प्रसूतं यदट्रयं॑तद्रादिसन्सुस्यं मुख्याथेमस्तु यथाश्रुतं सविरोषत्वमपि मायामयमस्तीति
तद्विषयत्वं तेषां मु्यमस्त॒ । अस्मिन्पक्षे विषयभेदान्न निर्विंशेषवाक्यविरोषितेति,
भवः ॥ २८७ ॥
छ° दी ०~-एतदेक प्रप्श्चयति--
कैदशरुतिः कल्पितमेव भेद-

क,

मालम्ब्य मुख्या्थवती भवित्री ।
अत्तत्परा तत्परवाक्यभङ्ग-
स्तितोऽन्यथा याति षिना निमित्तम्‌ ॥ २८८ ॥
मेदशचुतिरति । चनु मुख्यत्वे बास्तवमेदमेवाऽऽलम्बतामिति नेत्याह--
खतत्परेति । तथा सति तात्येपितद्वेतश्रुतिमङ्खो निर्िमित्तः प्रसज्येते.
त्यथः ॥ २८८ ॥

अ टी०~-मेदश्ुतेरपि चेन्मुस्यमारम्बनभिष्यते तर्हिं तस्याः कथं चिद्स्तुसंस्ष-
रित्वमेष्टन्यमिति चेत्तदशक्यं तत्परवाक्यविरोधादियाह--मेद्श्ुतिः कल्पितमेवेति ।
कल्पितमेदारम्बनेमैव मुख्या्थवचे हेत्वर्थं विशेषणमतत्परेति । उपास्तनादिपरलान भेद्‌-
परेयथुः । विपक्षे दोषमाह-- तत्परवाक्य मङ्गरित्विति । त्परवाक्यस्य स्वाथपरत्य-
पहार इति यावत्‌ । ज्िडादिवाक्यस्येव स्वाथ पहारोऽप्यस्विति, चेनेयाद--विनः

क क क

निमित्तमिति ॥ २५८ ५

[ १ ठृतीयोऽष्यायः ] संकषेपशाशीरकद । ७७

छ° टी०- नलु सगुणोपासनविधिरोधितस्य सविशेषतवस्व रथं
मिथ्यात्वं स्यादिति । तत्राऽऽह-
यदपि किंबिदुपासननिष्ठिता-
दचनतः प्रतिभाति परात्मनः!
सकटगन्धरसादिमये वपु-
स्तदपि कल्मितभेदसमाश्रयम्‌ ॥ २८९ ॥
वदर्पैति । उपासनविधिपरास्मतीयमानस्यापि तस्य॒ वस्तुपरानि्वि-
होषश्रतिबाये कलट्िपितत्वमेव युक्त मित्यर्थः ॥ २८९ ॥

अ० ठी०-ननूपासनावाक्यानामुपासनानिष्ठवेनाथैवाद्त्वाभावात्तत्र श्रुतं सवि
किषव्वं वस्तुधमे एवेति चेननव्याह--यदृरपीौ ति । स्ेगन्धः सवरस इद्यादिविशेषणवि-
शिष्ट वपुरियथः ॥ २८९ ॥

सु ° टी०--विपरतमेव कुतो नेत्शज्ञङुयाऽऽह--
न खलु निगणवस्तुपरं वचः
सगुणवाक्यविरोधतिमित्ततः ।
स्वविषयादपसरारयितुं बला-
दतिवदिष्ठपदान्वयमिष्यते ॥ २९० ॥

न खडिति । कथं नापसारयितु मिष्यत इति चेत्तत्राऽऽह--अतिबरिष्टेति ।
तत्परत्वादनन्योपजी वित्वाच्च निगुणवाक्यपदान्वयो बलीयान्‌ सगुण-
धाक्यानि तु तच्छेषसश्ट्यादिवाक्यसिद्धसव।त्मकत्वाद्यनुवादेनोपासन-
विधायकानि दुरबंछानीस्यर्थः ॥ २९० ॥

अ० टी९--ऊुतः कलिपितमेदसमाश्रयवमिति तत्राऽऽह--न खलु निर्भुणेति ।
स्जयमथैः--निगुणवःक्यं तावदत्यन्तं बलिष्ठमेवान्योपजीविल्वाभावात्सगुणवाक्यं॒तु तद-
पक्षया दुबेलं॒निगुंणवाक्यकषेषमूतृष्टपदिवाक्यसिद्धसरवातमब्रहमस्रूपानुवदिन तद्िषयो-
पासनाविधिप्र्वादत उपजीवकेन दुबैेनोपजीन्यं सबर न बाधमहैतीयेषाऽक्षरयोजना। ।
सतिबरिष्ठपदान्वये निथणवस्तुपरं वचः सगुणवाक्यविरोधनिमित्ततो न खु स्वविषया-
दादपसारयितुमिष्यत इति ॥ २९० ॥

७५४ टीकाद्रयसमेत- [ ३ तृतीयोऽध्यायः }

सु दी ०~- प्रकरणाथमुपसंहरति--
® ९० ह्न (~
तस्माततत्परेदवाक्यगतिभिन्यायेन चाऽऽत्मपरभं
क क कश 6 क क ट (4 ४4 रि ४८
सदवेतविवर्जितं विगलितध्वान्ते शिवं शाश्वतम्‌ ॥
पत्यरपमरूपगन्ध्रसकं तच्छब्दवाच्यं स्थितं वाक्या
य ०.५ [नरः भ्‌ न ५1
न्वयि सरितं भगवतो विष्णोः. पदं गृह्यताम्‌ ॥२९१॥
तस्मादिति । वाक्यगतिभिर्वाक्यान्वयप्रकरैः । न्यायेनोपाधीनामौषा)ः
धिकानां च भषात्वसाधकन्पायगणेन । वाङ्षाथान्वयि गद्यताभिति
संबन्धः । शोधितं तत्पदलक्ष्यं वस्तु दशैयत्याल्मप्रममिव्यादिना शशिवमाः
नन्दरूपम्‌ । अूपगन्धरसकं निधर्मकरिव्यर्थः ॥ २२१ ॥
अ० टी०--ततपदर्थशोधनप्रकरणमुपसंहरज्छेधितततदा्थल्ध्यं दशंयति-तस्पास-
त्परेति । वाक्यगतयो वाक्थानामथौवबोधनप्रकाराः । न्यायस्वौपाधिकानामुपाधीनां च
भिध्यालप्रतिपादनयुक्तिः । प्रयम्य प्रत।चः स्रूपमृतं तटस्थमियथैः । तच्छन्दवाच्ये
शबले स्थितमधिष्ठानल्रेनानुगतमिय्थः । एवं यूतं विष्णोः पद॑त्वयदलक्षितं. वाक्याथा-
न्वयि गृह्यतामिति योजना ॥ २९१ ॥
० टी०-तच्र प्रमाणत्वेन मन््रमुदाहरति--
ढं दः शै र ८
अगाब्द्मस्परमर्पमव्यय
तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्‌ ।
अनायनन्तं महतः परे धुवं
[9 $ [^ [.
निचायनीयं पदमीदशं हरेः ॥ २९२ ॥
भरब्दामिति ( नित्यमश्शब्दुं नित्यमस्पक्श मित्येवं सवत्र योज्यम्‌ । महतः
परमित्यन्यक्तप्राप्तौ । ध्रुव पित्यविकारित्वमुच्यते । निचाय्येव्यन्त्यपाद्‌-
स्याथमाह~--निचायनीयमिति ॥ २९२ ॥
अ० ठी ०~--शोधिते तत्यदण्क्षये प्रमाणतेन काठकमच्वाक्यमुदाहरति--अशब्दु-
मस्पर्शा मिति । अशब्दमियादौ प्रतिपदं नियपदं योऽयं निलयमशब्द्‌ं नित्यमस्पश
मिल्यादि । अव्ययं गुणावयवापचयानीमित्तन्ययरहितं निगरणं निरवयवं चेयथैः । पृवर्धो-
त्तपञ्चमूततद्धमग्याृत्स्वरूपत्ने हेत्व विरेषणमनायनन्तमिति पू्वोत्तराबधिविधुरमियरथः।
आदन्तविकारनिषेधदिव मध्यवततिनोऽस्तिव्रादथोऽपि विकाराः प्रतिषिद्धा वेदितव्याः ।
महतः प्रमिति जीवद्विर्षण्यमाह । मह।निति बुद्धिरुच्यते तदुपाधिको जीव इह महानिति

[ ३ वतीयोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरकम्‌ । ७५५

विवक्ष्यते तस्मात्परम्‌ । एतावयुक्तेऽपि महचात्परभव्यक्तमव्याङृतास्यं प्राप्तं तदथैमाह--
धुवमिति । अविचठं न परिणामीयर्थः । किंबहुना सर्वाचेतनतद्रतचिद्धासक्षणं
तत्वं परमात्मानं निचाय्याहमस्मीयवगम्य मृल्युमुखात्संसारवन्धनासरकपषेण मुच्यत इति
मघ्राथेः ॥.२९२ ॥
सु० टी ०~--मन््ान्तरमप्याहं-
भोक्ता भोज्यं पेरितारं च मला
सव प्रोक्तं विविधं ब्रह्म मे तत्‌।
[षे न ॥ (-
जीवेशानो सृज्यमानं जगच
[4 भ
शुद्धं बहेत्याह वेदान्तवाक्यम्‌ ॥ २९३ ॥
भोक्ता मोज्यमिति । भोक्तेति । द्वितीयार्थं । जीवं प्रपश्चमोभ्वरं च तञि-
विधं मत्वा युक्त्या विचायं बह्येवेति मे मया मन्बहशा प्रोक्तमिति।
पुवाधस्यार्थमाह--नीवेशानाकिभ्युत्तरार्धेन ॥ २९३ ॥
अ० टी०--ञत्रैव श्वैताश्वतरोपमिषन्मन्रं पटति- मोक्ता मोज्यमिति ।
भोक्तेति प्रथमा द्वितीयाथो । भोक्तारं जीवं भोज्यं प्रपच्ं प्रेरितारं च मला युक्तितो
विचायै सर्वं त्रिविधं मे महयं ब्रह्म प्रोक्तं ब्रह्मभ्यतिरेकेण नैतश्रिविधमस्ति त्र्नैवास्तीति
भोक्तमिति मच्मटशो वचनाथैः । एतन्मच्राथमाह-जीवेशानाविति ॥ २९६ ॥
सु° टी०-शोधितपदाथधीरेव मुक्तसाधनमिति शिष्यामिप्रायमा-
खक्ष्य निराकरोति-
[अकव [9 र
पदाथवधिन्‌ छताथता नत
मतिः परोक्षा हि पदाथगोचरा ।
वर न ^
अतो महावाक्यनिवन्धनेव धौ-
र कर 5} क क
रबोधविच्छेदकेरी भदिष्यति ॥ २९४ ॥
पदाथैति । छत इति चेत्त्ाऽऽह--मतिःरति । यद्यपि शोधितं बह्म
्रत्यग्रपावसानं तथाऽपि युक्तेतस्तज्ज्ञानं लिङ्गादिग्यवधानास्परोक्षं
नापरोक्षाज्ञाननिवर्तकमित्यथः। कुतः पुनरपरोक्षधीः स्यादिति तत्राऽऽह
अत इति ॥ २५४ ॥
अ० टी०--पदार्थत्ववोधेमैव कृतार्थतां मन्वानं शिष्यं प्रति नैतावता ते कृताथैता
महावाक्याथबोधमन्तरेण पदाधेद्यगतपारोक्ष्सद्रयलांशानिदतेस्तननिवृत्ति विनाऽखण्डान-

७७६ ठीका्रयेसमेतं~ | २ तृतीयोऽष्यायः ]

न्दानुभेवाभावेनाक्रतार्थैतादवस्थ्यादियमिपरेमाऽऽह--पदार्थबोधेनेति ॥ पदा्थगोचरा
हि मतिः परोक्षा युक्तिमात्रोपनिबद्धवादिरयथैः । सुर्गभेमन्यत्‌ ॥ २९४ ॥
सुख टी ०--ननु श्ुतिवाक्याद्‌पि व्युत्पन्नानां परोक्षवबुद्धिदशनात्कथ
तताऽप्यपरक्षा सत्यश्ङ्क्य तस्याप् वाक्य बहुनियमापक्षत्वमाह~
स्वाध्यायधमंपठितं निजवेदशावा-
वेदान्तभरूमिगतमादरपाठितं च ।
संन्यासिना परदशा गुरुणोऽपदिष्टं

साक्षान्महावचनमेष विमुक्तिहेतुः ॥ २९५ ॥

स्वध्यायेति । अध्ययनविधिबोधितधमनतिक्रमेण पटठितमिव्यथः ।
निजत्यन्तरङ्गत्वाहुक्तम्‌ । आदरेति दा ५कालनेरन्तयादुरप्युपलक्षणाथम्‌।
सेन्यासिनिति । ‹ श्रो चियं बह्मनिष्टम्‌ › [ मुण्ड० १ । २। १२] इति
श्रतेः ॥ २९५ ॥

अ० टी०-- वाक्यमपि स्वाथ बोधयतूरवृत्तवहनियमविक्षमेव बोधयति न यस्य कष्य
चि्यथाकयंचिच्छूवणमात्रादित्यमिप्रेयाऽऽह -- स्वाध्याय धर्मेति । महावचनं महावाक्य.
मेव साक्षाद्विमुक्तेदेतुरिति संबन्धः । आयेन विशेषणेनाध्ययनविधेरत्र प्रामाण्यसुचना-
दिखितपाठदिना नियमहीनाध्ययनेन वा गुहीतवाक्यव्यावृत्तिः क्रियते । द्वितीयेन
परशाखागतधाक्यस्य प्राधान्येन ` ग्रहणन्युदासः स्ववेदहाखासिद्धैरव कर्मणिक्ञानेः सस्य
श्रेयः प्राप्तिरिति स्प्रूयाचारपरपिद्धं शाखारण्डलेनान्यश्ाखानिष्ठस्य निन्दाप्रायश्चित्तयोरुप-
रम्भात्‌ । स्वशाखावाक्येन सिद्धेऽर्थे मतिदाढ्यय संवादितया परशाखावाक्यम्रहण न
प्रतिषिध्यते । आदारपाछितिमियध्ययनात्प्रमृति संन्यासकाठपरयन्तमविस्मरणं विवक्ष्यते ।
तेन च ब्रह्मोज्ञवादिदोषराहिदयं साधकस्यामिप्रेतम्‌ । ' तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेतस-
भित्पाणि; श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्‌ › [ मुण्ड० २ । १२] इतिशाख्रमा्रियाऽऽह--
{न्थासिनेति । तस्य परट्शेति विशेषणेन भेदमिदनिष्ठकुरटचकादिसंन्यासी गुरुखे
व्यावत्यैते ॥ २९५ ॥

सु० री ०-महावाक्थादेव मुक्तिफलः साक्षाव्कारो मवतीर्यतज्र क्षि
भरमाणमिति तच्ाऽऽह--

नावेदविन्मनुते परुष उुहन्त-
मित्याह वेदवचनं कथमन्यथतत्‌ ।

१ कड. विद्धि म" घ. विच्च म” ।

[ ई तृतीयोऽध्यायः ] सक्येपशारीरकम्‌ । ७७७

वाक्याम्तरं च कथमाह पुमांसमेनं
= _ (न [० न
साटोपमोपनिषदत्वविशेषणेन ॥ २९६. ॥
नविदविदिति । अन्यथा कथमेवमाहेव्यन्वयः । वाक्यान्तरं "तं तौप.
निषदुम्‌ ` [ ब्रह० ३२1९। २६ ] इत्यादि । साटोपं सगर्वम्‌ ॥ २९६ ॥
अ० टी०--येदाम्तवकयादेव प्रयक्तखावगतिमुकति ु्नौन्यतस्तंदवगतिरियत्र प्रमा-
णमाह--नाबेद्बि दिति । अत्र वेदशब्दो वेदान्तवचनः । अवेदविदरेदान्तानाभिन्ञः
वेदान्तवाक्यविचरहीन इति यावत्‌ तं ब्ुहन्तमिति । “ येन सूर्यस्तपति तेजसेद्धः * इति ।
पूव॑वाक्योक्तः सूपौदीनामपि प्रकाराकश्चित्सदानन्दः परमाप्मा परामृद्यते तं बरहन्तं ब्रहम
रूपमवदेविन्न मनते न विजानातीयाह वेदवचनमेतवकृथमन्यथा स्याद्रूह्यामतचस्य प्रमा-
णान्तरगम्यत्व एतद्वाक्यं निरविषयप्रमाणं स्यादिव्यथः । ‹ तं वौपनिषदं पुरुषं प्रन्छामि ›
[ बृ० ३।९। २६ ] इ्येतदपि वाक्यमत्र प्रमाणमियाह--वाक्यान्तर मिति ।
यदि मानान्तरविषयः परमात्मा भवेत्तदा साटोपं ससंभ्रममौपनिपदत्वव्िशेषणेन पुमांसं
कथमाहेति योजना । अन्यवे्यत्र ओपनिषदल्यविचेपणमनर्थकं स्यादिलयर्थः ॥ २९६ ॥
ननु ° नावेदविन्मनुते तं बृहन्तप्र्‌ ' ‹ तं त्वोपनिषद्म्‌ ` [ बृह
३।९।२६ ] इति च वेदोपनिषदोब्रह्मज्ञानसाघनत्वमुच्यते न तु
महावाक्यस्ये ति तत्राऽऽह-
उपनिषदिति वेद इत्यपीदं
समाभिवदन्ति महावचो महान्तः ।
[9९ [० $
फलवदवगतिः स्यादन्तरेणेतदेकं
वचनमिति न शक्यं वक्तमित्यादरोऽस्मिन्‌॥ २९५)

उपनिषदिति । तच्च हेतुमाह--फल्वदिति । एतदकं वचनमन्तरेण फठव-
दवगतिः स्यादिति वक्तु नं शक्यमिति योज्यम्‌ ॥ २९७ ॥

अ० टी ०--भौपनिषद इतिविशेषणेनोपनिषनु सम्थगवतलं पुरुप्योच्यते । तथा
नेविदविदित्यत्र वेदैकनेदयतवं पुरुषस्योक्तं तत्रोपनिषदिति वेद इति च वेदेकदेरे स्यां
वेदशाखायां च प्रसिद्धेः कथं महाव(क्यैकगम्यते ब्रह्मतचस्यैतप्रामाण्यं स्यादियत आह -
उपनिषदिति वेद्‌ इति । महान्तोऽध्यात्मनिरूपणकुशढा उपनिषदिति वेद इय गदं
पर्वोक्तं महावचः समभिवदन्ति प्रसिद्धिपरितयरगेनवयव्रन्युयत्या महावक्पे शय्ददरय
प्रयक्षत इयर्थः । तत्र निमिच्तमाह--फलछवदिति । एतदेकं महावाक्रपलक्षगं ववाम.
म्तरेण फटवद्रह्यावगतिः स्यादिति न -शक्पमनपस्य सवै तत्र पवेश्न्ञनरे कृतरदिदैतेः

# १1

७७८ टोकाद्यसमेत- [ ३ ततीयोऽध्यायः |]

रस्मिन्महावाक्ये महतामादर इत्यथः । अक्तिश्च पये पूर्ोत्तराधेभवृत्तमेदः प्रामादिको
हेयः ॥ २९७ ॥
स॒० री०--उपसंहरति--

उपनिषदिति शब्दो वेदशब्दश्चे तेस्मा-
च्छतिशिरसि निषिष्टो योज्यतामन्र वाक्ये 1
अपरमखिटमंस्येवाङ्खगतव्हेतो-

® क ®

रह्‌ समातानावष्ट ताद्ररा वाच्यमासात्‌ा २९६ ॥

उपनिपदिति । वेद्यते ज्ञाप्थतेऽनेन परं बक्ति वेदो महावाक्यम्‌ । तदे-
वोपनयत्यात्माने बह्मतवनेत्युपनिषदिति योज्यतामित्यर्थः । ताह महावा-
क्या तिरिक्ते कथं वेदापनिषच्छब्दा वित्यत्राऽऽह-अजपरमिति। अन्यदपि महा-
वक्शोषतया तदन्तं सदुपनिष्पद्स्य वाच्यमास्पीदित्यर्थः॥ २९८ ॥

अ० टी ०--यस्मदिवं महतामत्राऽऽदरस्तस्मान्महावाक्य एव शब्दद्वयं योज्यमित्याह~
उपनिषदिति श्ब्ड इति । उप समीपे प्रययात्मानमन्यवधानेन ब्रह्म गमयतीव्युपनि
घन्महावाक्योत्था ब्रह्मविदा ब्ह्मप्रयगात्माऽभेदेन वेदयतीति वेदोऽपि सैव सा च मह्यवा-
क्येकनिबभ्धनेति श्रुतिशिरसि वेदान्तमागे निविष्ट उपनिषदितिशब्दो वेदशब्दश्चप्न
महावाक्ये योज्यतामिति योजना । तर्हि महावाक्यव्यतिरिक्तेषु शब्देषु कथमुपनिषदादिशब्द°
प्रवृत्तिः पाठकानां तत्र॒तच्छब्दन्यवहारदश्ंनापिति चेततत्राऽऽह--अपरमिति । अपरं
महाब्ाक्यव्यतिरिक्तमखिङं वाक्यमस्य महावाक्पस्याङ्गमूतत्वहेतोरेवेतच्छेषत्वदिषेह महा-
वाक्ये समभिनिविष्टमेतदेकवाक्यतयेतस्िनन्तमूतं सत्तदिरो बेदोपनिषच्छब्दवाच्यमासीन्न
फधन्येन मुल्यतयेत्यथः ॥ २९८ ॥

सु० 2 ०--किं पुन्महावाक्यस्य बह्मज्ञानहेतुत्वे वद पनिषच्छब्दवा.
च्य्त्वे वा गमकमिति चेत्तताऽऽह--

पिज्ना त्वमसीपिबोधनमनु स्पष्टं विजज्ञाकिति
च्छान्दोग्ये यदयोचदेतदिह नो लिङ्ग पवेज्ज्ञापकम्‌ ।
सपैव महागिसमुपनिषच्छन्दो कवेदथ्राहको
वेदश्वायमताऽन्यदस्य निकटं तेना बेदादिगीः ॥ २९९ ॥
प्तिति। छान्करोग्यपषषठे हि पिना तंमा ` [ छा० ६।८।५७]
इपि पतिपाद्नानन्तरं ‹ तद्धाऽस्य विजज्ञौ ' [ छा० ६।७।६|

[ स तृतीयोऽष्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ७७९

इति सश्षात्त्वषोषेन श्वेतकेतोः कृता्थत्वदर्शनालिङ्कात्तदेव बह्मधी-
जनक. वेदोपनिषच्छब्द्वाच्यं चेति निश्ितपितेयथः॥ २९९ .॥

अ ०. टी०-तच्छमस्यादिप्नहावाक्यमेव साक्षात्तखकधकमि्यत्र ठिङ्गमाह-- पितरं ति ।
बोधनमनुपद्ेश्चसमनन्तरमेव ‹ तद्धास्य विजङ्ञो [ छा० ६।७।६] इति स्पष्ट
छान्दोग्ये यदवेचदेतन्नोऽस्माकपरिह महावाक्थस्येव साक्षात्तखवेधकलमिलत्र. ज्ञाप
टिद्गं भवेत्‌.। तथा च सवैत्रैव वेदान्तेषु महागिरां ग्राहक उपनिषच्छब्दो भवेदधेदश्वायं
महावाक्यलक्षण. एष्रा्थाससिद्ध इयथः । अतोऽन्यन्महावाक्यातिरिक्तमस्य महावाक्यस्य
निकट. तदपेक्षिताथैसमपंकतवेन तदेकाथनिष्ठं यतस्तेन हेतुनाऽत्र॒वाक्षयान्तममे बेदादि-
भीरष्येतणामिखधेः ॥ २९९ ॥.

चु दी०-ननु धात्वथस्य विश्रणगत्यवसाद्नलक्षणस्य बह्मवि-
यायां स मवात्तेवोपनिषच्छब्द्स्य, मुख्योऽथो. न महावाक्पमित्याश्ञः-
ङ्क्याऽऽह--

उपनिषद्रचसा परमात्मधीः
सहजशक्तिवशेन निगयते ।.

उपचर्य महागिरे वर्तते
निकटभावमपेक्ष्य तु मुख्यगीः ॥ ३०५ ॥

अ भ

उप्रनिषदित्ि। सहज प । अवियातस्कायनिरासलक्षणधात्वर्थयोगेनेत्यथः ४
कथं तड महावाक्ये प्रयोगस्तच्राऽऽह- उपचरप्येति ।. ताह कथं तच
मुख्यमी स्तजाऽऽह- निक्टेति.॥ ३०० ॥.

अ० टी ० महावाक्यस्य, साक्षाट्रोघकलमत्रेणेोपनिषच्छन्दवाच्यलं, कथं मम्यत.
इ्येक्षायामुपनिष्छब्दस्य तावत्साक्षान्मस्यार्थमाह--उप निषद चसे ति । सहजश-
क्तिवशेनेति । स्देरुपनिपु्॑स्य धातोः. खभावसिद्धसाम्यनेयधः । तदि कथं महा-
वाक्य उपनिषच्छन्दो व्याख्यात इति तत्राऽऽह-तदुपचयं ति । वाक्यान्तरपेक्षया
मुख्यार्थऽयुपनिषः्पदं महागियैपचारद्रतत इयर्थः ।. तं महावाक्ये. मुस्यमिति
कथं. पृवैमुपपादितमियत आह-- मिक रभाव मिति । वाक्यान्तरपेक्षया मुस्यार्थेऽ-
पयुपनिषद्रलवियायां निकटमावमपेक्षय तु. महाब क्येऽमयुपनिषद्ीमुर्यवयक्तभिति न दोष,

ज

१ सख..घ, ढ, तदुपचयं म ।

७८० टीकाद्रयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

ह्यः । विदपिक्षया महावाक्येषुपनिषद्ेदपदयोरमुख्यलेऽपीतखाक्यापेक्षया विदां
मरति नैकव्यात्तत्र मुघ्यत्ववचनं युक्तमिति भावः ॥ ३०० ॥
सु° दी०--तदेव प्रपञ्चयति-
[^ ¶ [9 ९ [१
उपानषद्‌ चसाऽभाहताऽऽत्मधा-
निकटवतिमहामिरे मुरुयवत्‌ ।
उपनिषद्टचनं तदवान्तरे
वचसि गोणवद् विवक्ष्यते ॥ ३०१ ॥
उपनिषदरचसेति । मुख्यवदिति । बहुतरप्रयोगादुपचारोऽपि मख्यतुल्य
इत्यर्थः । अवान्तरवाक्येऽपि प्रयो गबाहूल्यम विशिष्टमिति चत्तवाऽऽह-
तदिति ॥ ३०१ ॥
अ० दी०--उक्तमेवा्ं विशदयति--उप निषद्र चनाभिहिते ति । उपनिषदिति
वचनेन मुर्यया इत्याऽभिहिता सती विद्या निकटवतिमहागिर मु्यबद्विवक्षयत इति
संबन्ध; । तदवान्तरे वचस्युपनिषद्रचनं गोणवदत्र वेदान्तेषु विवक्ष्यत इति योजन ३०१
सु०° टी ०-- पूर्वोक्तं लिङ्खमेव स्मारपित्वोपसंहरति-
यतो महावाक्यत एव पुत्रो
विजज्ञिवानस्य पितुः सकाशात्‌ ।
इति श्रुतं तेन स एव वेद्‌-
स्तथेव भेवोपनिषच सिद्धा ॥ ३०२॥
यत इति । पितुरुदालकस्य सकाशादित्यर्थः ॥ २०२ ॥
अ० टी ०-साक्षादवगतिदेतुतवं महावाक्यस्येसत्र पूर्वोक्त टङ्गं स्मारयपि-पतो महावा.
बयत इति । पुत्रः शेतकेतुः पितुरदा्कात्सकाशान्महावाक्यत एवास्य परमात्मनस्तर्
विजश्ञिवानिति यतो यस्मच्छरृतं छन्दोग्ये तेन वेददेतुवेन स एव वेदस्तन्महावाक्यमेव
वेदः पुिङ्गत्वनरदेशो विधेयाभिप्रायेण । तथेव बेदवाच्यल्ववतसेवोपनिषच सिद्धा । अत्र
टिद्गनिरदशः पूर्ववत्‌ ॥ ३०२ ॥
छु° टी०--अन्वयभुक्त्वा ग्यतिरेकमप्याह--
विना महावाक्यमत। न कश्ि-
3 [ऋ न, क
सुमांसमद्ेतमवेति जन्तुः ।

१ क, चनाभिहिता सती #ः।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपश्ञाररकम्‌ । ७८१

ततः पदार्थावगमान्न मुकि-
रिष्यते तस्य परोक्षपावात्‌ ॥ ३०३ ॥

विनेति । अद्रितं पुमांसिमिति संबन्धः । निगमय ति--तत इति ॥ ३०३॥
अ० टी०--तस्मान्महावाक्यादेव तक्ववगतिभुंक्तिफटा नान्यतोऽवगतिरिति सिद्ध
मिव्युपसंहरपि--विना महावाक्यमिति । अत इति प्रथमं योज्यमुक्तान्न्यायादियर्धः।
एवं च पदाथशोधनमत्रेण छृतकृयतेति यदुक्तं तदपि सत्यमेवेति सिद्धमियाह--
ततः पदार्थेति । पदा्थावगमान्मुक्यभवे हेतुमाह-- तस्येति ।॥ पदाथावगभस्य
परोक्षत्वादपरोक्षसंसारनिवर्तकलत्वासंभवात्ततो न मुक्तिसिद्धिरियर्थः ॥ ३०३ ॥
सु° टी०- तहिं किमर्थं पदा्धनिरूपणमिति चेत्त्राऽऽह--
£ (. |, रहः [५
पदाथवोधं प्रहत्य वाक्यं
न शक्तेमासमानुभवावसानाम्‌ ।
पियं समानेतुमपेक्षितवा-
दतः स यत्नेन निषपितोऽशरत्‌ ॥ ३०४ ॥
पदार्थेति । आत्मानुभवेति । अपरोक्षाकारामित्यथंः ॥ ३०४ ॥
अ० टी°--तरहिं पदाधशोधनं किमर्थं॑कृतमित्ति चेन्महावाक्येषतयेयाह-~
पदाथबोधमिति । वाक्यमनाखण्डे त्रह्मतमवस्तुनि पदायैबोधं परहयानुभवाबसानां
धियं समने तु मुक्तं यतोऽतोेक्षितत्वात्त पदाथ यत्नेन निरूपितोऽमूदिति
योजना ॥ ३०४ ॥
सु० ट\०--कोऽसो पदार्थो यस्य ज्ञानं वाक्याथन्ताने हेतुरिति
तत्राऽऽह-
तच्छब्दादवगतमद्ितीयमासी-
स्रत्यक्त्वं समधिगतं त्वमित्यनेन ।
प्रत्यक्त्वं न खलु विना द्वितीयमेषं
ज्र, $ [क्‌ ५ [+
नाक््त भवतुमट वना प्रतचा ॥ २०५ ॥
तष्छब्दादिति। तथाऽपि भेदेन ज्ञात योः कथमखण्डाथधी रिति तचाऽऽह-
परत्यक्त्वे न खल्िति । परस्परतावन्माच्रखादिप्य्थः ॥ २०५ ॥

[म रि

१ क, (क्तमरानु' ।

५८९ रौकाद्गसमेतं- 1 ३ दृतीयोऽ्ायः- ]

अ० टी ०---प्दा्ुदोधनेन वाक्प्स्य क. उपकारो जायत, इति वीक्षायां . वाक्यार्थः
सेमात्रनेवोपक्रार इवयाह-- तच्छब्दाविति । पदरार्थशोधने. कते मिथःप्रदाथयोस्तादा-
त्म्यश्पान्वयविरोध्येशापोेन. तच्छब्दादद्वितीयमवगतमासीत्तचमिखयनेन. पदेन. प्रयक्व~
सत्रगतमासीदा्ैतायतया प्रयङ्मत्रेण. च पद्दुयलकष्यं समधिगतमियथैः । एवंसति तयो-
श्वायन्तमेकत्वमेव संपनमियाह--प्रत्यक्त्वं न खल्विति । अद्दितीयमद्वितीयबरह्मामलवं
विना तरमथैस्य.प्रसक्वं न. खलु भवितुमलम्‌ । प्रयकःवं नाम सव।न्तरतवं तद्रह्मणो व्याद्र-
त्स्य न निरङ्कशो, भवेदिति पदराथशोधनेन त्ममथेस्य प्रयक्वं सिष्यदरह्यातमनैव सिष्यती-
यर्थः । एवं प्रतीचा प्रयकपेन विना.न खड तदर्थप्यादवितीयत्वं भवितुमलं न हि प्रतीचे
ग्याृत्तस्याद्वितीयता स्यादियर्थ; । पदार्थश्तोधने कते सति तयोभिनटक्षणवव्युदासेनैक-
छक्षणतायां संभावित्रायां महावाक्या्तदक्यावगतिसमरये' तदस्य पारोक्ष्यं तमथेस्य सद-
यत्नं च. निद्त्यतत इति पृणौखण्डेकरसवाक्यार्थसिद्धिरेति पदराशोधनमथैवदिति.
भावः. ॥ ३०५ ॥

यु° दी ०-ननु तककवशाद्पि सबानात्मनिरसेन. वस्तु प्रदशित-
सेव कि पनवक्याद्चिकं मवति वेत्तत्राऽऽह-
१, ^ स ("अ क
तकंपरत। तिस्षमथऽपि तद्‌द्ितीयं
® [6 ® 4 न म्बत
(९ पत्यक्परिस्फुरति तत्मिभिंभ्वितं सत्‌
ण (५ [93 नि ® मे
वेदान्तवाक्यजनिताद्यवुदधिभमि-
क ॐ $ ® =
निष्ठं पुनः स्फटतरं भवत।।१ भेदः ॥ ३०६ ॥
तकति । ब्रविति तकंजन्पवृत्तिप्रतिफलितम्‌ । अद्रपत्यखण्डाकारवृत्त
वामिष्यक्तं ततश्च तकंजक्ञानस्य परक्षत्वादपरोक्षत्ञानाय वाक्यमि-
व्यथः ॥ २०६ ५
अ० टी ० नु. तकंवश्चादपि सवौनामनिरासेन वस्तु प्रद्षितं चेलि पुनस्ततो.
वाक्यादाधिक्यं भवेत्‌ । नचेत्पदश्चितं बाक्यार्थसंभारनाऽपि ततः कृतः स्यादि तिचेत्तत्राऽऽह-
तकप्रती तिरिति । तव्प्रतिनिम्बितं तवप्रतीतावाविभेतं. सत्रयक्वेन परिस्पुरति सव
नात्निरासेनाद्वितीयप्रयगाकारा धौस्तकैवशादपि जायत.इयथः । तर्हि वाक्यतैयर््यमिलयुक्त.
नेवाह--वेद्ान्तवाक्ये ति । वेदान्तवाक्यजनिता. चासवद्वया च सा शुद्धभूमिशचेति

तथोक्ता तस्यां निष्ठं प्रतिबिम्बितं सन्महावाक्यजन्याद्रयाकारा याऽसभावनादिराहियम.
शुद्धा मृमियू दवस्तजिषं सत्‌ र्फटतरं भवतीति रेष इद्धः ॥ ३५६ ॥,

शृ २ -तपीयोऽडन्छयः संक्षेपशारीरकम्‌ ; ७८६
स० ठी ०--एतदपि कुत इत्याशङ्कय बाक्यतकंजबुद्धयोः शुद्धिः
-तपरतम्यादिवि हशटान्तनाऽऽह--
अधममध्यमशुद्धिनिरूपणे
परमशुद्धिनि चाऽऽननमात्मनः ।
तरतमक्रमतः भ्रतिभासते
तदिव तमिह प्रतिपत्तिषु ॥ ३०७ ॥
अधमेति । प्रतिपत्तिषु बुद्धित्रत्तिषु ॥ २०७ ॥
अ० टी०--कुत इत्थं व्यवस्यति चेत्तकंवाक्यजन्ययुद्धेः श्ुद्धितारतम्यादिति हेतुम-

प्रेय दष्टन्तमाह-अधममध्यमेति ॥ दशन्तार्थः छष्टः । दार्शन्तिकमाह--
तद्विति ॥ २०७ ॥
सु० दी०-तारतम्थमापि किंनिबन्धनभिति चेलनकस्वमावमेदा-
दित्याह--
एकदेशमुपलाय धर्थिण-
रेकदेशमपरं विजानते ।
धर्मिधीव्यवधथिकारणादतो
नानुमाऽचुभवनाय वस्तुनः ॥ ३०८ ॥
एकदेशमिति । ज्ञातसंबन्धस्येकदेशदशंनादेकदेशान्तरे बुद्धिरनुमान-
मिव्युक्तं वद्धः । तथा च लिङ्गेन सामान्यभ्याप्त्या पक्षे साध्यस्तामान्यस्य
पक्षधर्मतया च तद्विशेषस्य साधनेऽपि प्रमातुभ्यवहितस्येव साधनान्ना-

परोक्षता तजन्यबोधस्य । वाक्यं तक्तलक्षणया केवलाकारापरोक्षधी-
जनकमिति मेद इत्यर्थः ॥ ३०८ ॥

अ० ठी°--वुद्धौ किंनिमित्तं तारतम्यमिति चेजनकस्रभावभेदादियाह--एकवै
शमिति । एक्देशदशैनदिक्दान्तरे बुद्धिरनुमानमिति हि प्रसिद्धं तथा च धर्मिणः
पक्षस्येकदशं व्याप्यावच्छिननं देशमुपरभ्यापरं व्यापकावच्छिनं प्रदेशं विजानतेऽतो धमि.
धीम्यवधिकारणात्साधनावच्छिनधर्मिज्ञानग्यवधानादस्तुनोऽनुमवाय न दह्यनुमा कपत

१ख. घ. “नि दुषये।

७८४ टीकाद्रयसमेतत- [ \ तृतीयोऽभ्यायः ]

इति योञ्यम्‌ । तका हि प्रमणसिद्धेऽ्थं॑संभावनामात्रहेतुता[लाखयं तावन प्रमाणम
तोऽप्रमाणात्तस्मानानुभवेोतत्तिटष्टसाघम्धणाद्षटेऽपयर्थे प्रतीतिमुत्ादयनपि व्यापतिलिङ्गप-
क्षासषीव्यवधानेन तां व्यापकाकारामुत्पादयति । तथा च तस्याः प्रतीतेः साक्षाद
स्तुसंस्परिलाभावान ज्ञेयवस्तुयाथात्म्याकारता भवति । अतः स। धीरडुद्धेति तत्र प्रति-
निम्बितमपि ब्रह्मातमवस्तुसंत्तामत्रेण सुषुपतिव्यावृत्तिमात्रमवरभासत इति परोक्षमेव भवति
वाक्यं तु लक्षणया स्रगतव्या केवलबर्या केवत्रहमासाकारामेव धियं जनयेनियापरोक्षस्य
तकैतो देदादिसंघाताष्धिविक्तस्य चिद्रपप्रयगात्मन एव संशोधितादमयत्रहमल्वावबोधनादतो
वाक्यजन्यः प्रययः शुद्धतर इति तत्रैवापरोक्षसंसारनिवतंकापरोक्षब्रह्माकारता भवतीति
युक्तैव यथोक्तव्यवस्येति भावः ॥ ३०८ ॥
सु०° टी०-उक्तानुवादपर्वकं वादान्तरमवतारयति-
एवं तावत्तखमर्थो विशुद्धौ
बोद्धव्यं चेदन्यदस्तीति पृच्छ ।
ययद्वुद्धं तत्तदादाय तिष्ि-
यंचावुद्धं तत्र चाऽऽधत्स्व चेतः ॥ ३०९ ॥
एवं तावदिति । सहजब हिमुंखत्वादुक्त विस्मरणं वक्ष्यमाणाग्रहणं
सं मावयन्नाह--यददिति ॥ ३०९ ॥
स० टी०--पदाथशोधनप्रकरणमुपसंद्य शिष्यस्य चोद्यावसरं ददाति--एवं ताष-
दिति । विशुद्धो परागधोद्धिविच्य निर्णीतावतः परं बोद्धव्यं चेदन्यािमप्यस्तीति
मन्यसे तरिं पृच्छ चित्तस्य स्वाम।विकवाहिभर्यात्संमवलवगतेऽपि विस्मृतिरिपि ्रुता-
यौविस्मरणे यन आधेय इ्याह--यद्यदूब्ुद्ध मिति । श्रताथालुसंधाने ठप्नचित्तत-
याऽबुद्धगोधे प्रमादो न कायैः किं तु तत्रापि कायंमवधानमियाह--यञ्चाबुद्ध-
मिति ॥ ३०९ ॥
सु° दी०-शिष्यस्य प्रक्नमवतारयति-

वद्वा तं पदाथविनुभवविषयं कतुंकामस्तेदकपं
वाक्याद्ाक्याथनिष्ठाच्छरतिरिरसि गतादजजप्ा त्वमदिः ।
तच्छेषापन्नमस्मिञशरुतिशिरसि वचोजातमन्ययदस्ति
तस्येयत्तावुपुस्ाकुटितनिजमतिःपृच्छति स्मेष भूयः ॥ ३१०॥

१क, वचा” ।

{[ ३ तृतीयो$ष्वायः ] संक्षेपश्षारीरकम्‌ । ७८५

` बद्धेति । तच्वमदेवाक्यात्तदेक्यम्‌ । अशसा साक्षादिनुमवविषयं कर्तु-
काम इत्यन्वयः । तच्ठेषेति । तदङ्गमूतावान्तरवाक्यपारिमाणबुमत्सुरि-
व्यर्थः ॥ ३१० ॥

° टी°--एवं गुरुणाऽलुज्ञातस्य शिष्यस्य प्रहत्तिमाह-- बुद्ध्वा तत्वं पदार्था
विति । एष रिष्यस्तचवपदार्थो बुदा वाक्यार्थजञाननिष्ठच्छृतिशिरसि ग॑ता्तखमदेवा
कयात्तदैक्यं पदार्थैक्यमश्जसाऽनुमवविषयं कत॑कामो भूयः प्रच्छति स्मेति संबन्धः ।
बक्याथज्ञाननिष्ठादियनन्यशेषल्वं सुष्यते । श्रुतिशिरसि गतादियवेदिकव्यावृतिः । तख-
मदेरिसस्योपाशे वक्यादियध्याहारः । रिष्यप्रनपरवृत्तौ निमित्तं कथयति--तच्छेषाप-
श्न मिति । अस्िञ्छरतिशिरसि वेदान्तेष्विति यावत्‌ । रोषपन्नं महावाक्यशेषतां गत
मन्यदप्यवान्तरसंज्ञेतं षचोजातं वाक्यकदम्बोऽस्ति यत्तस्येयत्तान्ुमुत्साकुर्तिनिजमतिः सन-
वान्तरवाक्यपदेयत्तां जिज्ञासु; सननिध्यथैः । ययपि तत्पदावगतमद्ितीयं ब्रद्मेति स्थितं
तथाऽपि किमात्मकं तददवितीयमित्यपेक्षायां सत्यज्ञानानन्दादिवाक्यात्तानिर्णेयमिति तद्रतपदे-
यत्तानिधौरणाथैः प्रश्न इत्यभिप्रायः ॥ ३१० ॥

स° ठी०--प्रभ्रमेव दरशयति-

अयाप्यवान्तरवचः परिणामबोध-
वैकल्यमस्ति मम तेन महावचोऽपि ।
वाव्यार्थवुद्धिमनुभूतिफलावसानां
नोत्पादयत्यहरहः शरतमप्यशक्तेः ॥ ३१३ ॥
अद्यापीति । अस्तु वैकल्यं किं तत इत्याह-तेनेति ॥ ३११ ॥

स० ठी ०--परश्नप्रकारमाह--अद्याप्यवान्तरेति । वेकस्यमभावस्तेनोक्तत्ोधतर
कल्येन महावचोऽप्यहरहःश्रतम्पीति संबन्धः । अशक्तेरतिपदेयत्तानियमाभवे स्ाकाङक्ष-
त्वायापत्तौ नियतख्वाथबोधनासाम्यदितयर्थः ॥ ३११ ॥

सु ठी०--उक्तमेव विमज्याऽऽह--

विधिमुखेन प्रस्य निवेदकं
वचनजातमवान्तरसंज्तिवम्‌ ।
यदपि षेदनिषेधमुखेन त-

तरिमित प्रतिपाश्य मेऽय पैः ॥ ६१२॥

९ खं.गरच्‌, ई.मेप्रभो।
॥ १,

७८६ ठीकाद्ियसमेते- { ३ तुर्तीयोशषययः
विंभिमुखेनेति । ज्ञानानन्दादिमावयु खेनानिषेषमुखेन निकेदकमिस्यनु-
ङ्ध; । परिमितिमियत्तामित्यथः ॥ ६१२ ५
अ० टी०--अवन्तरवचे इुक्तमेष विभज्य दरंयति- -बि थिभुखेनेति १
"पष्टः ॥ ६१२ ॥
सु° री°-- गुरुरबान्तरध चसा परिमाणे दशेयति--
सकल्येदगिरःसु प्ररात्मधी-
परवचःसुः प्रापरबोधतः ।
अपुनरुक्तपदान्पुपसहर-
न्परिमितिं स्वयमेव तु वेत्स्यापि ॥ ३१६ ॥
सकरेति । प्रा[प्रमा ]णादिविषयं गुणो पसंहार प्रकते बारयति-परालेति)
परापरेति । सगुण निगुण विवेकं कर तवेत्यर्थः ॥ ३१२ ॥
अ० ठी ०--एवं रिष्येण पृष्टे गुरु्यायिनावान्तरधाक्यपरिमाणमाह--सकलवेद्‌-
शिरःस्वि ति । प्रथमं सकस्पेदक्तिरःसु परापरबोधलः परविद्याविषयमिदं वकष्यमिदमपर,
विदयाविषयमिति मिवेके कृते सति परमातमधीपरवचःसु परविदयाविषयवाक्येष्वपुनरुक्तप-
दानि भिन्नश्चाखागतान्यप्युपसंहरन्वाक्यपरिमितिं स्वयमेव वेत्स्यसि वाक्यपरिमाणं वमेव
जञास्यसीति । यद्रा सकव्वेदशिरःसत्सगतः परमात्मधीपरवचःसु परापरमेदतोऽबान्तर्‌-

तात्पर्थेणापरविदयाविषयतया मेदे सति परविद्यायामपरवियायां च यथायोगमपुनरुक्तपदान्यु -
पसंहरलुभयत्न वाक्यपरिमितिं स्वयमेव ज्ञास्यसीति योजना ॥ २.१२ ॥

सु० टी०-ननु श्रुतेरेव पदेबेह्यज्ञानसं मवे किमुपसंहारेभेत्याश-
ङ्क्याऽऽह--
अपुनरुक्तपदानि विना यतो
न परिपुष्कलवुद्धिसमुद्धवः ।
अपुनरुक्तपदानि ततस्तत-
स्त्वमुपसंहर तच्वबुुत्सया ॥ ३१४ ॥
अपुनरु्तेति । तत्तत्पदानुपसंहारे परिपूर्णं बह्मा्गत्ययोगादुवरशयं पवा.
न्तरोपसंहार इत्यथः । फटितभाह-मपुनर्तेति । ततस्ततो कविद्यान्त-
शदित्यर्थः ॥ २१४ ॥

१३ वृतीयोऽश्यायः संक्षेपशारीरकम्‌ । ७४८७.

० टी०-ननु तत्र तत्र श्रुतेरेव पदैरठं किमुपसंहारेणेति चेन्यैवं तथा सति
षरिपृणेब्रह्मवगल्युपपत्तेरियाह--अपुनरु क्त पदा नि विनेति । नियुणवाक्येषु तत्व-
बुभृत्सयोपसंहरेवयथैः । अथौत्सगुणवाक्येषु वियेक्येऽवगते सति तत्र तत्र श्वुतविरोषणाना-
मन्यथेत्वायापुनरुक्तविशेषणोपसंहार उपासनायोपसंहतैव्य इति द्रष्टव्यम्‌ । अस्य च
अन्धस्य निगुणवस्तुविचारेकग्रधानत्वान् सगुणवाक्यगतिः पथकन्यत इति न. तदिह
स्पष्टीकृतम्‌ ॥ ३१४ ॥

° दी ०~-उपसंहारे पमां वारयितुं प्रागुक्त यिवेक् स्मारयति-
कुरु प्रापरवाक्यमिवेचनं
तदनुशब्दसमाहरणं कृरु ।
भरियशिरःपपृतीनिं च यलनवा-
नृपचितापचितानि परित्यज ॥ ३१५॥
कुविंति । शष्डसमाहरणं पदोपसषारम्‌ । परप्रकरणे. श्रूयमाणानामपि
नियरशिरस्त्वादीनाश्रुपसंहारं बपरयति--प्रियरिर. इति.॥ २९५ ॥

स० टी०--एवमपुनरुक्तपदरोपसंहारे क्रियमाणे प्रमादादपरपिद्याव।क्यवतिपदोपसं-
हारोऽपि कद्राचित्परविदायां स्यात्तथा परविद्यावाक्यवर्तिनः पदस्यापरविदयायां तथा,
मा मृदिद्यक्त विभागकरणं पुत्रः स्मारयति- कुरु परेति । पूर्वभागः स्प््थैः (,
निगणवक्येऽपि यत्कचिनिर्गुणवस्तुप्रतिपादनद्ास्तयोक्तं परापेक्षं॑रूपं “ तस्य प्रियमेव.
शिरः ` [ ते २।५। १ ] इत्यादि तनिगणप्रकरणस्यमपि नेपसंहतैव्यमियाह--
भिय शिर इति । उपचितापचितत््ं हि सविशेषत्वयेक्षमानन्दामिव्यज्जकोपाघीनामल्तः-
करणवृत्तीनां प्रतिप्राण्युपचितापचितरूपत्वायियशिरस्वादयेऽन्यवस्थिता इति न. ते ब्रहम
ष्वरूपटक्षणवेनोपसंहाया इयर्थः ॥ ३१५ ॥

ख० टी ०-- परित्यागे हेतुमाह-

उपचितापचितानि न निर्गुणे

भियशिरःरपतीनि कदाचन ।

निपुणपीरापि कथ्वन योनये-

दपि तु कोशगणाः कथिता ह्या ॥. ३१६. ॥
उपचितेति । मावीज्ञानतल्लामतद्धोगजघ्खास्मकमप्रियमोद्‌ादिवृत्तीनांः

थे

न्यूनाधिकषुखब्यञ्जकत्वेनोपविेतापादेतानां दिशेषारेक्षितव्वान्न निगुणे,

७८८ दीकादयसमेतं- [ ३ ठतीयोऽष्यायः ]

तत्सं मव इष्यर्थः । बंह्यधमत्वामावै कथं बह्मपरकरणे पाठस्ततच्ाऽऽह--
अपि त॒ फोशेति । तत्र कोश्द्रारेण बरह्मणः प्रतिपाद्यत्वाल्कोङ्धर्मीः सन्तो
बह्मतस्वबोधन उपयुज्यन्ते । न बह्मधमां इत्यथः ॥ ३१६ ॥

स० टौ ०--प्रियशिरस्वादीनामुपचितापचितव्वनिरदशप्रयोजनमवुपसंहायंवं विशद
यति-उपवितापचितानि नेति । नियैणे निर्विशेषे ब्रहमण्युपचितापचितरूपाणां
परियशिरःप्रमृतीनां सविरेषलकरत्वेन विरोधादेव नोपरहारो बुद्धिमता कियेतेयथैः । नु
यन श्रुतानि प्रियश्िरसूवादीनि तत्र चेत्संभवन्ति तदं ततोऽन्यत्रापि वेैक्ये सति कथं न
सेभवेयुरेति चेन्मव्‌ श्रुतस्थटेऽपि तेषां ब्रह्मधरमत्वामावादियाह-अपि तु कोश्चगुणा
इ ति । ययप्येते श्रुतस्थठेऽपि न्‌ ब्रह्मधमौ विवक्षिता अपि तु कोशधमीं एव तथाऽपि
तत्र कोशद्रारा ब्रह्मणः प्रतिपायमानत्वात्कोशधमौः सन्तो ब्रहमण्यप्युपरभ्यन्ते केवरमिति,
ब्रह्मधमंत्मेषरां कृत्वा चिन्तयाऽयं प्रपश्चः कृत इति भावः ॥ ३१६ ॥

खु० टी०-उपसंहरति--

इति वचः परिमाणम्‌र्द रितं

विधिवचःसु निरेधगिरः शृणु ।

बहु निषेध्यममृष्वपि तेन ता-

स्वपि समाहर पवदेव तत्‌ ॥ ३१७ ॥

इतीति । तहिं किं समापेव गुणोपसंहारचचां नेत्याह--निषेषेति ।
निपेघस्य बह्मस्वद्पत्वासंमवात्कथ तद्राचकपदोपसहार इति चेत्त-

जाऽऽह-- बह भिपे्यमिति । स्वरूपाकारबुद्धचजनक तेऽपि तद्वततत्तदाका-
= _ ®, श. 1 [अ
रारापानवतनाहुपपन्नस्तदुपसहार इत्यथः ॥ ३१७ ॥

० द ९--एवं विधिवाक्यपरिमाणं व्युषा निपेधवाक्यपारेमाणे वक्तमाह-इति वचं
इति । निषेयिरां पा्माणं श्रण्विति संबन्धः । विधिवचःसु तत्तदनृतादिविरोध्य्थैन्य-
वच्छेदेन भावात्मस्वरूपावगतिपरेषु सलज्ञानानन्तानन्दपदेपु वचःपरिमाणं वाक्यप्रिमाण-
मितीव्थमुदीरितमतः स्वरूपावगलयथेमेव विधिपदान्युपसंहरणीयानीयर्थः । निवेघगिर।
प्रिमाणं शण्वयक्तं तत्र विधिपदेभ्यो निपेधपदानामुपसंहरे विरेषमाह-बह निषेध्य-
मिति । अमूषु निपरैवगौष्वेपि बह निपेध्यमस्ति । यतस्तेन तास्वपि पूरवैवदेव निधिपदब-~
देव तदपुनरुक्तपदाम्तरं समाहरेति योजना । निपरेधपदानां तु॒निपेव्यबहुतानिरेधाथमेबे
परसंहारः काये इयथः ॥ ३१७ ॥

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ७८९

मु ° टी ०--उपसंहारविरोष पएववदशं यति--
अपुनरक्तनिपेध्यनिपेषटर्त्‌
बहूपदाहरणं कुरु तास्वपि ।
यदि पुनन समाहरणं भवषे-
स्परिमितिप्रतिषेधनमापतेत्‌ ॥ ३१८ ॥
वुनरक्तेति । नन्वेकेनैव पदेत निषेधसिद्धौ किं बहुपदोपसहारे-
णेति चेत्तत्राऽऽह--यदीति । नानाकारारोपस्येकेन निबेधासंमवादि-
त्यर्थः ॥ ३१८ ॥
अ० टी ०-पूरवैवदेव तदिदुक्तं॒विवृणोति--अपुनसक्तनिषेध्येति । तस्पि
निषेधगीष्वैप्यपुनरुक्तनिषेव्यनिषेधकृतां बहुपदानामाहरणमुपसंहारं कुर्‌ बहुविशेषणा-
निषेध्यानां बाहुव्यात्तनिषेधे पदानामियत्तानियमो नास्तीति योत्यते । निषेघवाक्येषु बहु-
पदानुपरसंहरे दोषमाह--यदि पुनरिति । परिमितप्रतियेधे च न सम्यग्रहणः शुद्धिः
सिध्यतीति भावः ॥ ३१८ ॥

कि कम कने

सु° ठी०- ननु विधिनिषेधोपसंहारयोः किं वेलक्षण्यं येन परथग्वाद्‌
हति तन्नाऽऽ्ट-

विधिवचस्युभयं तु पदे पदे

भवति संग्रहवर्जनरूपकम्‌ ।

स्वकवपुःपरिकलिपितदरूपयो-

नं तु निषेधवचःसु तथा मतम्‌ ॥ ३१९ ॥
विधीति । बिधिवचसि स्वकवपुःपरिकण्पितद्पयोरजडजडरूपयोरुम-

यसंभिन्नमेव रूपं पद्‌ पदे मवति । नतु निषधेषु तथेत्यन्वयः । तह
विधिवचस्थुमयस्यापि बह्मरूपत्वापत्तिस्तताऽऽह--संमरहेति । उमयत्र
संगतिग्रहसत्वेऽपि वाक्या्थानुपपत्याऽना्मांश्ञत्वागान्नोमयमपि दष-
मित्यर्थः ॥ २१९ ॥

अ० टी०-ननु सयादिपदानामप्यनृतादिव्यवच्छेदाथंलाव्छरूपावगयथेस्य चोभयेषा-
मविशेषा्कुते। विधिनिषेधविभाग इति चेत्त्राञऽह-- विधिव चसी ति ॥ उभयमित्यु
क्तमेव स्फुटयति--सगरहे ति । स्वकवपुःपरिकदिपतरूपयोैथासंस्यं संप्रहवर्जनरूपकं
स्ववपुषोऽसाधारणव्रहरूपस्य सं्रहः सक्षत््रतिपादनं परिकल्पितरूपस्यानृतदिप्रपञचा-

७९० दीकशादहयस्मेतं- ( २ तृतीयोऽध्यायः †
नस्यस्याथानिरासशचेदुमये विधिवचसि षदे पदे भवति निषेधवचमसु न तु तथोम-~
यर्थ मतं कलितरूपप्रतिषेधमात्र श्व निषरेधवचनसामर््यादिति योजना ॥ २१९ ॥
सघु° टी ० तहिं निषेधवाङ्पेष्ववं स्दीं क्ियतामिति नेत्याह
यदिह फिंचिदबोधसमुद्धवं
तदखिटं प्रतिषेधति केवलम्‌ ।
न तु किंमप्युपगृद्य परे पदे
भगवते। निविशेत निषेधगीः ॥ ६३२० ॥
यदिहेति । तच्रामावमात्रे संगतिग्रहणा दिव्यः ॥ ३२० ॥
अ० टी०--न तु निषेधवचःसियुक्तमेव स्पष्टयति--पदिह रिंखिदिति ४
स्यः ॥ ३२० ॥
स॒० ठदा०--विशेषकथनमुपसंहरति--
इति विशेष इह भ्रतिपादितो
विधिनिषेधगिरोरुषयोरपि ।
अपुनरुक्तपदाहरणं पुन-
विंपिनिपेधवचःस्वविशेषितम्‌ ॥ ३२१ ॥
इतीति । अविशेषस्तहि कने्याशङ्कवाऽऽह--अधुनर्तेति । अविशेशितं
तुस्यभिव्यर्थः ॥ ३२१ ॥
अ० ठौ ०-उपपादितं विधिनिपेधवचसोरथपिभागमुपसंहरति--इति विशेष
इति । तयरेवाविशेषांशमप्ुक्तमुसंहरति--अपुनरुक्तेति ॥ २२१ ॥
छ० टी ०-- ननु परिमितः पदैः कथमपरिमितप्रपश्चप्रतिषेधः स्था.
दिति तन्ाऽऽह--
्रतपेरुपसंहतिशालिषिं-
यंदवरिष्टनिषेध्यनिषेधनम्‌ ।
तदपि पूरवमिहाभिमतं शतः
शुतपदान्युपलक्षणमेव हि ॥ ३२२ ॥

१ ग. येषतः। १क. श्तिपर +

¶ ६ तृतीयोऽभ्याथः संक्षिपशारौरकम्‌ । ७९१
शृतपदरिति । उपसंहतिक्षालिभिर्दृशितोपसंहारैरित्थथः । मनु तैर
कथमव शिष्टनिषेधसि द्धि स्तत्राऽऽह--श्रुतपदानीति तचतधपश्च निषेधकान्य -
श्रुतान्यपि कट्प्यानि श्रुतान्येव वाऽऽवतनीयानीत्यर्थः । किमत्र मान-
मिति तच्राऽऽह--भमिमतमिति । सजार्तीयविक्ातीयस्वगतमेद्शुन्यमात्-
सभं चोधयन्त्याः श्रुतेरेव तथा तात्पर्य बुध्यत दरत्यर्थः ॥ ६२२ ॥
खे ०.ठी ० -पुनर्निपेषवाक्ये विधिवक्येभ्यो विषे देलन्तरमाह-श्रुतपदैरिति । निषै-
यवचःसु नहुपदादरणं कुर्िदयुक्तं वा॒विवृणोति--श्रुतपदेरे ति । तत्त्रकरे साक्षा-
चटृतपदेरयत् श्रतैरिद्ोपसंहतैश्वापुनर्क्तपदैः सह शोभमानः सक्षाच्रुपसंहतेशच पैर
शिष्टमनिषिद्धतया बुद्धावारूढं य्निरेष्यमना्रूपं तज्निषेधनं तदपि तादृगर्धनिषेधकपद-
मपह निपेधवाक्येषु पूवैमभिमतं प्रागवाध्याहरेणाप्युपसंहरतन्यम्‌ । श्रुतौ श्वुतानि पदानि
तूपलक्षणमेवानुक्तानामपि निपि्यनिपेधकपदानां कतिपयनिर्दशस्य प्रददनमत्रतवादियर्ः ।
पिधिवाक्येषु यावच्छृतमेवोपसंद्ियते तावतैव राजातीयषिजातीयन्याृताखण्डस्वरूपसिद्धेः।
निषेधवाक्ये तु यावन्निषेध्यस्य निषेधकपदादरनाननिषेष्यान्तरे च वुद्धिष्ये तन्निषेषार्पद्‌-
कदपनं ब्रह्मणः सवानातममविलक्षणत्तया सम्यब्नङ्द्धये कामिति तापर्याथैः ॥ ३२२ ॥
सु° टी ०-विधिवाक्येऽपि तुल्योऽय न्याय इति चेत्तच्ाऽऽह-
समुपरसेहतशब्दसमन्धितेः
धुतिपदेविपिवाक्यशतेः पुनः ।
समुपलक्षणया न परात्मनः
किमपि रपमिहाप्यधिकं मतम्‌ ॥ ३२३॥
समुपसंह्तेति । तच्राभ्यधिकरखपा मावान्नोक्तन्याय इत्यर्थः ॥ ३२३ ॥
अ० टी ०--विधिपदेष्वेतन भवतीयत्र युक्तिमाह--समुपलक्ष्यतयेति । सुंग-
मम्‌ ॥३२२॥
सृ° री ०--तच्र श्र॒तपदानुपलक्ष्यं रूप बरह्मणो नास्तीति कुतो
ज्ञानमिति चेत्तत्राऽऽह--
न खु संश्तरहतशब्दयो-
रपिषयः परमात्मन इष्यते ।
किमपि रूपममुत्र हि नास्तिनः
किमपि मानमतो न तदस्ति जः ॥ ३२४ ॥

१ स, ग्‌, घ, “लक्ष्यतया ।

७१२ ठीक द्वेवेसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः |
न खिति । वेदेकगभ्यस्य बह्मणः श्रुतोपसंह्तपदानव गम्धद्पे माना-
मावान्न श्रुतिः पूरणीयेत्यर्थः ॥ ३२४ ॥

अण टी०-- कुतो न मतमियत आह--न खल्विति । शशाखाख्प्रकरणश्रुतस्य
शखान्तराप्रकरणान्तराद्रोपसंहतस्य च॑ पदस्याविषंयमूतः परमाम्रनोऽो म॒संलिष्यत
इति योजना । वेदैकगम्यस्य ब्रह्मणः श्रुतोपसंहृतपदावगम्यरूपव्यतिरिक्तरूपसद्ववि प्रमा-
णामावानाश्ुतपदकल्पनया पृरणीयत्वं विधिवाक्येष्व्रयर्थः । एतदेव प्रकटयति--
किमपीति। अमुत्र परमात्मनि श्रुतोपसहृतपदानवगम्यं रूपान्तरं नाति हीति प्रसिद्धम्‌।
कुतो नास्तीयत आह-किभपि मानमिति । अतः श्ुतिवचनात्परमापमतखप्रतिपादकं
मानं किमप्यन्यनो ऽस्माकं नास्तीति योजना । इदमधपयं पूवेपयेन सदैकीकाथन्‌ ॥२२४॥
सु° टी०-अन्यत्र श्रुतानां पदानामन्यच्रोपसंहरे का युक्तिरिति
चेत्तवाऽऽह-
[> [> प
गुणतया हि पदानि परालनों
[ +» क ० [49९
विधिनिषेधवचःस्ववतस्थिरे ।
ग [4
गुणगणो गुणितन्त्रतया गणी
[> [^ [वाक ।
भवति यत्र हि तत्र भषत्यसो ॥ ३२५ ॥
गुणतयेति । पदानां बह्माव गव्यर्थत्वाद्यत्र यच्च ब्रह्म श्रयते तन्न तच
तानि गच्छन्तीत्यधंः ॥ २२५ ॥
भ० टी०--अन्यत्रोक्तपदानामन्यत्रोपतसंहा्खे को न्याय इति चेततत्राऽऽह--गुण-
तथेति । गुणतया विदोषणाथेतया न प्राघान्येनेल्थः । अतो यत्र गुणी प्रधानमृतोऽ्थो
भवति तन ह्यसौ गुणगणो भवतति कुतः, गुणितन्त्रतया गुणानां गुणिपरतन््रवारि-
थैः ॥ ३२५ ॥

सु° दी०-उक्तोपसंहारपृुवेकमुतरपरधट्कमवतारयति-
विधिनिषेधवचःपरिमाणत-
स्तव मया कथितं नयवर्मना ।
यदपरं तव वस्तु वुभुस्सितं
` तदिह नः पुरतः प्रकटी कुरु ॥ ३२६ ॥
बिधिनिेषेति । प्रभ्रमभ्थदुजानी ते-यदपरमिति ॥ ३२६ ॥

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकूम्‌ ॥ ७९९
अ० द ०-पदोपसंहारप्रकरणमुपसंहरति-विधिनिषेधरच इतिं \ पुनः शिष्यस्य
म्रन्नावसरं ददाति--यदपरमिति ॥ ३२६ ॥
छ ° टी०-गुरुणाऽनुज्ञातः पृच्छति-
अन्तरङ्गवरहिरङ्गसाधने
भेदतः कथय तदूवुपुस्तितम्‌ ।
ज्ञानजन्मन इदं जिघक्ितं
हेयमेतदिति चोपपत्तिभिः ॥ ३२५७ ॥

[क 0०

अन्तरङ्गेति । विषिच्पोक्तेः किं फठमिति तव्राऽऽह- नेति । ज्ञानज-
नमने ज्ञ(नोत्परपथम्‌ । इदं जिघुश्षितघुपादेयमिदं च वज्यमित्युपपत्ति-
भिद्ुभुस्सितं तत्कथयति योज्यम्‌ ॥ ३२५ ॥
अ० ठी०-गुैनु्ञतः शिष्यः प्ृच्छति-अन्तरङ्कति । अन्तरद्गबदिरङ्गयो मदज्ञानं
क्रिमर्थमिति चेज्जञानोपत्ताबुपदेयहेयमिविकाथमियाह-ज्ञानजन्भन इति । उपपत्तिभिः
कथयेयन्वयः ॥ ३२७ ॥
सुण ठी०-अन्तरङ्गब्रहिरङ्गसाघनज्ञानस्य कुचोपयोगस्तदाह-
अन्तरङ्गमपवगेकाङ्क्षिभिः
कार्यमेव यतिभिः प्रयत्नतः ।
त्याज्यमेव बहिरङ्गसाधनं
यत्नतः पतनभीरभिपवेत्‌ ॥ २२८ ॥
अन्तरङ्ग मेति ॥ ३२८ ॥
अण्टी०-तरहिं किं हेयं किं चोपदेयमिष्टं तवेति चेत्त्र.ऽऽह-अन्तरङ्ग न पवर्भेति ।
कुतस््याञ्यं बहिरद्गसाधनमियपेक्षाया यव्याश्रमविरोधादिय।ह -य्नत इतिं ॥ ३२८ ॥
सु° ठी ०-उत्तरं प्रस्तीति--
उच्यते शृणु विविच्य साधनं
ज्ञानजन्मनि यदूचिषान्ुरुः ।
अन्तरङ्गबहिरङ्ग णेदतः
शृब्दशुक्तिमनुसत्य वेदिकाम्‌ ॥ ३२९ ॥

९9

५९४ टीकाद्यसमेतं- { ३ तृत्तीयोऽध्यायः }

उच्यत इति । स्वोक्तेः सांप्रदायिकव्वं प्रकटयति-- यदचिवानिति॥३२२॥
अ० टी०-गुरराह-उच्यत इति + गुरराचायः । वेदिकौं शब्दशक्तिमनुष्येति
श्ुसुपदिष्टमार्ममाश्रियेत्येः। ६२९ ॥
सु० दी>--द्योविमागमाह--
यच्छतं विषिदिषोदयाय त-
त्सवमेव बहिरङ्गसाधनम्‌ ।
अन्तरङ्कमवगच्छ तत्न-
यंत्परावगतिस्ताधनं श्रुतम्‌ ॥ ३३० ॥
यच्ृतमिति । ‹ भिविद्षिन्ति यज्ञेन › [ बृह ° ४।४। २२ | इत्या
दिश्रतमिच्छाद्रारा भवणादौं प्रवर्तकव्वाद्रहिरङ्कम्‌ । ‹ तस्मादेवंविच्छा-
न्तो दान्तः › [ बृ०४।४।२३] इत्यादि । ^ बाह्मणः पाण्डित्य
निर्विद्य बाल्येन तिष्ठासेत्‌ ` [ ब०३२।५। १] इति च ज्ञानसमका-
लतया तत्परिपाकहेतुत्वेन श्रुत्वादृन्तरङ्गमित्थथः ॥ ३३० ॥
अ० टी ०-अन्तरङ्गवदिरङ्गयोटक्षणभेदोक्या विभागमाह-यच्छ्रतमिति । “ तमेतं

(~. (~.

वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन [व ०४।४।२२]
इलत्र यचयज्ञरानादिकमंजातं विविदिपोदयाय श्रुतं तत्सं बहिरङ्गसाघनमव्ेयवगच्छ ।
* तस्मदिवंविच्छन्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो मृत्ाऽऽमन्धेवाऽऽमानं पद्यति !
[ ब्रु० ४।४।२३ ] श्रद्वावित्तो मूलाऽऽमन्येवाऽऽ्मानं पद्येदियादि यत्परवगति-
साधनं परमःसज्ञनोप्रादकतया तत्परिपाचकतया च ज्ञानसहभावि यच्छन्तिदान्यादि
भेतव्य इलयादिना वेदान्तश्र्णादि च श्रुतं तत्पुनरन्तरङ्गमवगच्छेति योजन। ॥ ३३० ॥
खु° ठी०--प्रकारान्तरणाप्यन्तरङ्गादिटक्षणमाह--
[9 भ
याद्ध कारकतयाऽवगभ्यत
दुरतस्तदेह साधनं धियः ।
८, (क म
अन्तरङ्गमाखट तु तत्पुन्‌-
[न म ® । न को
व्यञ्जके भवति वत्परात्मनः ॥ ३३१ ॥
यद्धीति । यज्ञादिकं बुद्धिश्ुद्धथादिफलजनकष्वेन कारकत्वाद्रहिरद्क
भवणादेक तासमस्वदख्पन्ञापकववेन त्यसक्रत्वादन्तरद्रमित्यथंः ॥३६१॥

[ ३ तृतीयोऽध्यायः | संक्षेपक्षारःरकम्‌ १ ७९,५

अ० टी०-विविदिषो्ादनस।धनतया श्रतं बहिरङ्गः साक्षाद्ियाखदमाभितया श्रतं
स्ाधनमन्तरङ्गमिति तयो्क्षणतुक्वा रक्षणान्तरमाह -यद्धि क{रकतयेति । यद्भि
कारकतया श्रुतिष्ववगम्पते. तदिह शाने धिये ज्ञानस्य दूरतः सावनमारादुपकाररे
बहिरङ्गमित्यथः । यदयुनः पालने) व्यज्ञकरं भ्रति साघनं तदखिटमन्तरङ्गताधनमिलः ।
एतदुक्त मघ्रति ज्ञानेलत्तौ येपां कारकाणां द्टदरारोपकारो न द्रस्यते तानि कर्‌-
काणि यज्ञादीन्यारादुपकारक्णि वहिरङ्गसाधनानीपि चेच्यन्ते येषां तु ज्ञानं प्राग
दृष्टदरारेपकारो दस्यते तानि. म्यङ्गकानि शलमाद्‌नि तानि संनिप्यपकारकाण्पन्तरङ्गसाघ -
नानि चोच्यन्त इति ॥. ३३१ ॥
सु० टी०--रतयोरनुष्ठानाननुष्ठानयोद्‌।पमाह--
न तत
कारकस्य कृरणन्‌ ततक्षणा-
+ ८ =, _ =
क्षुप पतता भरवयथा ।
छ [> ख थ
व्यञ्जकस्य पारवजनात्तथा
कि 9, म
सय एव्‌ पातत परवद ॥ २२२॥
कारदस्येति । तेन भिक्षोरिद्‌ नित्यमिव्यथः ॥ ३३२ ॥
अ० टी ०--तत्र सन्याप्षिना कारकाणि सवौतमनाञवरयं देयानि व्यज्ञकान्यवदय,
मुपादयानि न कदाऽपि दहेयानीति रक्षणतो विमागकरणफाठमाह-कार कस्य (१॥२२२॥.
सु०र्दा०-ननुय विविदिषन्तिते यज्ञादिमिर्बिदयुरिति ज्ञानसाध-
न = ^ [+ > व
नत्वश्रुतयन्ञाद्‌(नामप्यन्तरङ्गत्वं तुट्यमि{^ नेव्वाह--
भ्रः ९ 9 हि ४9
त्ययाभ।¶षय ।ह कर्म्णा
न, ^ ^~ ८
सृच्य्तं ववाद्षयुरत्यतः।
रः [न "वाका सस
न्‌ प्ररूत्यानाहताथरवदर्न
भ १. क क ण
वद्वा पवानयायशाप्तनम्‌ ॥ ३२३ ॥
प्रययाधति । विविदिषेयुरत्यस्यां बेद्वाविसन्प्त्ययाथतेनेच्छायाः
प्राधान्यात्तत्साधनत्वेन यज्ञादिकमणां विनियोमविधानं न प्रक्नत्यथ-
¢ ० वि [ (भि
ज्ञाना तसत्वतां नान्तरङ्गतामिव्य्थः ॥ ३३३२ ॥

~~~.

१क.वादृदिः | ख. ग, वादो ।

४९६ ठीकाद्रयसमेरतं- [ ३ तर्तीयोऽ्यायः ]

अ०टी ०--यचूतं विविदिषोदययिलत्र यज्ञादीनां वेदनेच्छासाधनत्मुक्तं तदयुक्तं
विविदिषन्तीलग्रेष्यमाणङ्ञानस्य कर्मवेन प्राधान्यायज्ञादिकर्मेणां ज्ञानपाधनवप्रतीतेरिति
चेत्तत्राऽऽह-- प्रत्य यार्थति । विविदिषति कर्मणां विनियोगश्चासनं दहि प्रययाथ-
विषयमुच्यते । सन्प्र्ययार्थ कर्मणां विनियोगः श्रुया श्ञास्यमानो दृद्यत इत्यथैः ।
यत एवमतः प्रृयभिहितार्थे वेदने ज्ञने वेदवादिविनियोगकशासनं नासि वेदवादिसमतं
विनियोगच्चासनं नास्ति । वेदवादेति पारस्तु ऋ्वथैः ॥ ३३२ ॥

सु° टी०-- ननु वेदनमेव प्रधानं किं न स्यादिति नव्ाह-
न प्रपानमपहाय वेदने
नान्वयं बजति कम॑ साधनम्‌ ।
संगतिर्भवति वेदनेच्छया
वेदनेन न तु कमणां कचित्‌ ॥ ३३४ ॥
न प्रपानामिह्‌ वेदनं भष
स्मत्ययाथविषयां प्रधानताम्‌ ।
उत्ससर्ज भगवाज्निरङ्कुश
येन पाणिनिरलङ्ष्यशासनः ॥ ६३५ ॥
न मथानभितिदा्याम्‌ ^ मधानपत्ययाथवचनमस्यान्पभरमाणत्वात्‌ ५
डखातसून्न च 1 प।त्यज्व समुनः प्रव्ययाथ्प्रधनतामव यत
उत्सृष्ट वानत्यथः ॥ ३३४ ॥ २२५ ॥

अ० टी ०--प्रघ्ययाथमतेच्छया वेदानुवचनादीनामन्वयो न प्रकृयर्थन वेदनेनेति
कुतोऽवसौयत इ चेत्ततराऽऽह- न प्रधानाभिति । प्रकृपिप्रल्ययो प्रत्ययार्थं सह्‌
नृतः प्रलययाथस्तु प्राधान्येनेति न्यायास्््ययाथैस्य प्रधानलावधूतेः प्रधानाकाङ्क्तानु-
रोधेन चेपरषामन्वयादिह प्रत्ययाभि हितां वेदनेच्छां प्रघानमूतामपहाय लक्ता कभैरूं
प्रत्याभेहितेन ेदनेनान्यं न व्रजपति न्यायविरेधापातदियैः । उक्तमेव खषटयति-
सगतिभवतीतमि ॥ ३२३४ ॥

अ० टी ०-- र्हं वेदनस्येवास्तु प्राधान्यमिति चेन्वं समवतीयाद- न प्रधान-
{*५९ति । येन कारणेनाढ्ङ्छ्यशञासने। भगवन्पाभिनिः प्रययार्थत्िषयां प्रधानतां निरङकं
व

१२, ८, नो सज ।

[ रे तृतीयोऽध्यायः | सं्षपशाः।रकम्‌ । ७९७

निरपबादं यथा स्यात्तथोत्ससजत्सगतः स्थापितवांस्ततो न वेदनमिह प्रधानं भवेदिति
योजना । निरङ्कशात्वविरेषणादस्योत्सगैस्यापवादामावं सूचयति ॥ ३३५ ॥

क (~ म

सु° ठी०-ननु सन्प्रत्ययादन्यत्रेव तत्ाधान्यमुक्तमिति नेव्याह--
प्रत्यये सनिं न चापवादकं
क क क. च [क
रिचिदप्युदितवानसत मुनिः ।
, ह
येन तन्न गुणभावमुद्रह-
[4 9
त्त्ययाभिहितमभवस्तु नः ॥ ३३६. ॥
प्रयये सनीति । अथंवस्तुनो धात्वथंस्य ॥ ६३६ ॥
अ० टी ०-उत्सगैतः प्रयया्प्राधान्येऽपीह तदपवादोऽस्विलयाशङ्क्य निरङ्दाषिरे-
घणपसूचितमर्थं विशदयनास्यापवाद इवयाह-प्रत्यये सनी ति । नोऽस्माकं प्रत्ययाभिहित-
मथैवसत्वथ स्वरूपं येन तत्र प्रङ्यर्थे गुणभावमुद्रहेत्तदपवादकं सनि प्रत्यये फिचिदपि
मुनि; पाणिनिर्नोदितवानिति योजना ॥ ३२६ ॥
खु० टी०-ननु " धातोः कर्मणः समानकनुंकाद्च्छायां वा ' इति
धावर्थस्य सनर्थ्‌ प्रति कर्मत्वाभिधानात्माधान्यमुक्तमित्यन्यनेव प्रत्य
याथप्राधान्यमभिप्रेतीति गम्यते । तदुक्त--' गुण मूतः प्रकरृत्यथाऽन्यत्र
स्यात्‌ ` इति । किं चेवं कमिसंबन्धोऽप्यश्रूतो न कल्प्येत विविदिषा
कामा इति । इच्छायाश्वेष्यमाणस्वमहष्टमतो वेदृनमेव प्रधानमिति
वेन्नेत्याह- ।
9४ 9 काय सा + स्तत्पनः
धातोः कर्मण इत्युवाच भगवान्यताणिनिस्ततुन-
९... ९ ®< न. यः काका |
ध।त्वथस्य [न्व॑दयत्याक्षमत भ्राघान्यमायुष्मतः।
श» 9 = न ~
किं वाथन तु शब्दगम्पमवदत्तेनापि तदक्ष्यते
= £ [+> + ००१ * „० य यञ >
नात्स्मस्य वेना ननार्मत्तमप्र्‌ सकाचन युज्यत॥ २२५७ ॥
धातोरिति । आयुष्मतोऽभिमतं धात्वथंस्य प्राधान्यभित्यन्वयः । ननु-
प्राधान्यकथनादेव शाब्दत्वं स्यादिति नेत्याहू--तेनापाति । आर्थप्राघा-
न्येनापि योजनसंमवान्नोत्सग॑संकोचो युक्त इत्यथः । किं च बह्मा
वगतिकरणव्वे यज्ञादीनां प्रमाणत्वापत्तरन्यत्रावगतकारकस्वम।वमङ्कः
स्यादित्यकामेनापच्छैव तत्साध्याऽङ्गीकार्यति फलमुखः कमिपदाध्व-
हारः । दष्टं च कदाविदिच्छया अपि काम्यत्वमातुरस्य बुमृक्षोत्पाद्‌-

५७९८ टदीकादयसमेत- [ ३ तृ्ीयोऽष्यायः }

[भ्न

थमोपथे प्रवृत्तिद्र।नादेवमञुदद्धसत्वस्यापि विविदिषां यज्ञाद्‌) परवृत्ति-
नासुपपन्नेति ॥ ३३७ ॥
स^ ठी°-ननु * धतः कमणः समानकटटकादिच्छायां वा › इतिधात्वधस्य,
सनभकमत्वाभिधानात्सनथं प्रति - प्राधान्ये पाणिनिनोक्तमिति चेनेवमियाह--धातोः
कमण इतीति । आयुष्मतस्तवाभिमतं प्राधान्यं श्रदयुक्तकमीन्वये पयुक्तं न वेदयति न
ज्ञापयतीय्ः । कथं तह तदभिधानमियाशङ्कयाऽऽह-किंत्वाथमिति। तेनाप ति ।
अर्थेनापि प्राधान्येन तत्‌ ° घातोः कमेण › इत्यत्रोक्तं प्राधान्यं योक्ष्यते यत इच्छक
त्प्रयक्तं वेदनस्य प्राधान्यमाधमेव न श्ाब्दमतस्तेनप्या्थ॑न तदोजयिष्यत इव्यर्थः ।
वाब्दप्राधान्यानुरेषेन ह्यन्वयन्यवस्था नाधप्राधन्यानुरोपेनेति भावः । अत॒ इदमत्सगैस्य,
न संकोचक संकेचकान्तरं तु न दद्यत इति । अपवादाभवे पुनरत्सगस्य स्थितिरिति
न्यायपनसरनाह-न्‌। त्स गस्थाति ॥ २२३७ ॥
सु ° ट ०--एतदेव प्रपश्चयति--
न. द न श दु ५ =.
पाताः कर्मण दत्युद।(रतार्मद्‌ साधारण दृश्यत
9 णे
श ्दाधत्व्‌) १२ षसूचकतया न द्यत्र सूत्र पदम्‌ ¦
=> ४ क ~ > के म,
धवस्य तुं कग॑ताविचनमन(च्‌ा। रते केवले
अ = 4, र कर
तत्वा्ऽप्युपपद्चमर्निमधूना नत्त॒ग१इ करम्‌ ॥ २३८ ॥#
धात: कमण इति । सुषेः धः ॥ ३३८ ॥
अ० टी ०-करममतप्रयुक्तप्राधान्यस्या्वमन्रेणाप्युपपत्ते प्रस्यथाथप्राघान्यवाधो न युक्त
इच्युक्तं तदेव स्टयति--धातोः कर्मण इव्युदूःरणमिति “वतेः कमणः इुक्तिख
विदरोपसूचकं पदमिति चेनास्यान्यथाऽपयुपपततेरित्याद-धात्वर्थंस्य सिति ॥ ३३८ ॥
ख० टी०--ननु प्रत्ययाधम्रतेच्छायाः प्राधान्यमाथ प्रकरत्यथंस्यतु
वेदनस्य शाब्दमिति विपरीतमेव कुतो नेत्यत्राऽऽह--
क क (५ श की क
इच्छायार्मात सूत्रकारचन भ्ाधास्पपक्त्‌ भर्व
~, , ६9 % कन भुः , न
)द्च्छाथस्य समज्तप्न न खदु तत्सन्प्रत्पया्थ ग्ण ।
न्ष „१ ~न क „न ज
धावथ ननु सन्परे दाति वेदेदिच्छा मुणश्द्धषे-
[ज ~^ ~~ ~ _ ^~
देच्छायामेोते वाक्ते तेन वदति पराधान्पामेच्छागतम्‌ ॥

इच्छायामिति । विपक्षे किं बाधकं तत्राऽऽहु-- धाववर्थं नन्विति ॥ ३३९ ॥

_-------*

, क. नतु।

[ ३ तृतीयोऽध्यायः | संक्ष॑पशारीरकम्‌ । ७९९

अ० टी०-इच्छाया एव प्राधान्यं शाब्दमिव्यस्य तु सूचकं पदत्रास्तीयाह इच्छा
सामितीति । इच्छथस्य प्राधान्यपक्ष इच्छायामिति सूत्रकारवचनं समज्ञपं भतेत्‌ ।
सन्प्रययाथं गुणेऽप्रधाने सति ततसत्रकाखचनं न खलु समज्ञसं॑मं्रेदिति योजना ।
एतदुक्तं भवति--प्रकृतिप्रययो हि गुणमूता्थविरिष्ट प्रधानार्थं वदतो न तु गुणमृता-
येस्य प्रथग्वाच्यल्ममत इच्छायां सनितीच्छाया वाच्यल्रामिधानत्तस्या ए शब्दतः प्राधान्यं
सूत्रकारस्यामिमतमिति गम्यत इति । यदीच्छाया गुणभावः सू्रकार्यामिमतः स्यात्तदा
ननु धावं सन्मवेदिति ब्रूयान्न विच्छायां सन्निति । इच्छायां सान्निति वक्ति। अत इच्छाया
एवात्र प्राधान्यं सूत्रकारामिमतमिलवगम्यत एवेयुपसंहरति-धाल्थ नन्विति ॥२२९॥
सु० टी ०--किमतो यदेवमिति तत्राऽऽह-
~ न्‌ की ५
तस्मात्कम समस्तमेव तु भेपेदिच्छाजनेः साधनं
= [9 न ५ म
शाक्षणक्छमतः समस्तमाप्‌ तयल्नन्‌ हूय पर्णः ।
दष्टव्यत्यमनूय साधनतया यय्यत।चः भुतं
(य (~. ~, „0
वदान्तश्रवणादक्‌ भवात तत्कतेव्यमविश्यकम्‌ ॥ २४० ॥
तस्मादिति । ततोऽपि किं तच्राऽऽह-अतः समस्तमपीति । यत्तु न कारक
किंतु ज्ञापकं यथा प्रतीचो दशनमनूय तत्साधनतया विहितं भरवणाईिं
तत्कर्तब्यमेवेत्याह- द्टम्यसरमिति ॥ २४० ॥
अ० टी०--तदेवं यन्ञादीनामिच्छयां विनियोगद्रहिरङ्गतमेवेति यतेरहैयवं सिद्ध-
मिवयुपसंहरपि-तस्मात्क मति । यक्तसमस्तकमा यतिः रिङुयादिति तदाह--द्रृ्ट-
घ्यत्वमिति । ^ आत्मा वा उरे द्रष्य: › [ब्ृह० २।४। ५] इति प्रतीच आसनो
्रटम्यवमनुद्य साधनतया दशंनसाधनतरेन प्रोत्य इल्यादिवाकयेद न्तश्रवणादिकं
रुतं तत्कतैन्यमावश्यकं भवति । शमदमादिरूपनिटृतिधमेनिषठतया ज्ञननिष्ठविरोधित्यापारं
परियञ्य वेदान्तवाक्याथाटोचनतप्पसे मरेदियमिप्रायः ॥ ३४० ॥
4) 4 धि (कवार ०, ध र]
ख° टा०--तद्यन्तरङ्कसाधनरेवाऽऽत्मनज्ञानसिद्धः कि वेद्‌/न्तवाङ्ष-
नेति चेत्तत्राऽऽह-
न [® व
वदान्तवाक्यार्मह्‌ कारणमात्मब्रधि
य ~~ (~.
हेत्वन्तराणि परिपन्थिनिबहणानि ।
[+ [ॐ (कक [4 न
यज्ञास्क[नं दुत क्षपवन्ति बुद्ध
4 € ®= 9 [क
स्तत्वपदाभावषय्‌ तम उत्तराण ॥ ३५४१३ ॥

८०० ठीकाद्रयसमेतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

बेदान्तवाक्येति । वाक्यमेवाज्ञाननिवतेकं ` प्रमाणव्वान्नेतरदप्रमाणतादि-
व्यर्थं; । न वेदान्तवाक्यं प्रमाणं हेत्वन्तरसापेक्षत्वा दिति चेत्तत्राऽऽह--
हेन्तराणीति । विरोधिनिबहणेनेषाशपयागो नेति कर्तव्पतातवेनेव्यर्थः ।
सर्वेषां प्रतिबन्धनिवतकत्वे कुतोऽन्तरङ्कत्वादिसिद्धिस्तजाऽऽह-- यज्ञादि
कानीति । उत्तराणि श्रवणादीनि । ततश्च निरस्य तारतम्येन तस्िद्धि.
रित्यथः ॥ ३४१ ॥

अ० टी०--ननु महावाक्यस्य साक्षज्जञानहेतुत्वमुक्तं तत्र क ॒पएप्ामुभयेषामन्तरङ्गबहि -
रङ्गरूपाणां साधनानामुपकारः । न॒ ह्यकर्तव्यस्य वाक्पस्येतिकतेव्यतयेषामन्ययोऽपि युक्त
इति चेत्तत्र परिपन्थिनिबर्हणतयैषामुपके महावाक्येषु नेतिकतव्यतयेयाह--बेद्ान्त-
वाक्य मिहे ति । हेन्तराणि यज्ञदिकानि श्रव्रणाद्कनि चेयथेः । तत्र बहिरङ्गणा-
मन्तरङ्गणां च निरस्य॑ प्रतिबन्धं विभज्य कथयति--यन्ञारिकानी ति । उत्तराणि
श्रवणान्यन्तरङ्गणीयथैः ॥ २९१ ॥

सु° टी०-ननु चिन्मात्राश्रयविषयमज्ञानमेकमेव वाक्यार्थज्ञान
निरस्यभिस्युक्ततवादन्तरङ्गसाधननिरस्यतत्छपदार्थविषयतमोन्तरङ्घीकारे
एवो ्तरविरोध इत्याश ङ्क्षाऽऽह-

तखंपदा्थविषयं तम इत्यषीद-
मर्वागवस्थजनदृष्टिमपेक्ष्य गीतम्‌ ।
अज्ञानमुत्तमहशां पुनरेकमेव
सेसारमूटमपवगंफला चे विया ॥ ३४२ ॥
तख्पदारथति । स्थूल दुटपेक्षयैव तदुक्त मित्यर्थः ॥ ३४२ ॥

अ० टी०- ननु चिन्मातरा्रयविषयमेकमेवज्ञानमिति पू प्रतिष्ठापितं तत्कथमिदं
वाक्यारथज्ञाननिरस्यप्रयगज्ञानव्यतिरेकेण।न्तरङ्गसाधननिरस्यं तखंपदार्थविषयमज्ञानं प्थ-
गुष्यत इति चेत्सत्यं य्भागुकतं तत्ततरदं तु स्थुरदष्टयोच्यत इयाह-- तच्छं पदार्थैति ।
अव।गवस्थजनः सम्थगनिदित पदार्थतः उत्तमदशां विदितपदार्थतचानां बुद्धिमपेषषे-
खनुषङ्गः । अपवर्गफटा च विद्याऽप्केवेति योज्यम्‌ ॥ २४२ ॥

सु° टी०- तर्हि निवत्यामावाच्छरवणादिवियर्थ्यमिति चेत्त्राऽऽह-~

[1 [० ४9 [क

अन्नानस्षशय। वपय यह्पक्राण

बह्मा्मवुद्धिजनकपरतिवन्धकानि ।

{ २ तृतीयोऽध्यायः ] संश्ेपशारीरकम्‌ । ८०१

तं पदा्थविषयाणि निवर्तयन्ति
हयत्रु्तिमन्ति मननश्रवणादिकानि ॥ ३४३ ॥
अज्ञानेति । बह्मात्मघीप्रतिबन्धकाज्ञानादीन्यव तथाव्वेनोक्तानि तान्येव
निवत्यानीत्यर्थः । तहि भ्रवणानन्तरमेव ज्ञानं स्यात्तज्ाऽऽह--
त 0 । अवघातादिविदृह्टफटत्वाद्ाफलोद्‌षमावतितान्येव ज्ञान-
जनकानि तानात्यथः ॥ ३४२ ॥
अ० टी०-- तरिं तछपदाथेविषयं तम इति किमुक्तं तदाह-अनज्ञ(नसंक्येति !
तच्वपदार्थविषयाण्यज्ञानसंरायविपयैयरूपकाणीति संवन्धः । मननश्रवणादिकानीयत्रापि
तचंपदार्थमिषयाणीति संबध्यते । पदाथविपयमज्ञानादीह तमो विवक्षितमियर्थः ॥३४३॥
सु° टी०--कीहशं पुनः भ्रवणाङानां स्वरूपमिति तच्राऽऽह-
शब्दशक्तिविषयं निरूपण
युक्तितः श्रवणमुच्यते वुधैः ।
वस्तुवृत्तविषयं निरूपणं
युक्तितो मननमिन्युदीर्यते ॥ ३४४ ॥
शब्दरात्तीति । एतच्च तात्प्स्याप्युपलक्षणं युक्तितो बह्मणि श्रतेः
ाक्तितात्पयांवधारणमित्यर्थः । वस्तुवृत्तेति । श्र॒तवस्तुनो युक्तिभिः स्थिरी-
करणमित्यर्थः ॥ ३४४ ॥
अ० टी०---कानि तानि श्रवणादीनीययेक्वायां तःख्वरूप दरेयति--शब्डश-
क्ती ति । राक्तिप्रहणे तात्पयस्यघ्युपरक्षणम्‌ । युक्तितो निरूपणमित्युमयत्र निरूपणपदा*
न्वयः ॥ ३४५ ॥
सु० ठी०-निदिध्यासनमाह--
चेतसस्तु चितिमाज्रशेषता
ध्यानमित्यकषिवदन्ति वेदिका: ।
अन्तरङ्गमिद्भित्थमीरिं
तत्कुरुष्व परमात्मवुद्धये ॥ २३४५ ॥
१०९१

८०२ ठीकाद्रयसमेतं- [ ३ ततीवोऽध्यायः ]

चेतस इति । घाक्योरथबुद्धिष्रतेबरह्यतावन्माजतापाद्नं ध्यानमित्यथः।
रामादीनामेष्वेवान्तमबादेतदेव चिकमन्तरङ्गसाघनमित्युपसंहरति-
अन्तरङ्गमिति ॥ ३४५ 1
अ० टी°~--निदिष्यासनस्वरूपमाह-चेतसस्त्वि ति । चेतसो वक्योत्थबुद्धिब-
त्तया चितिमात्रशेषता यत्नेन ब्रह्मतावन्मात्रतयाऽत्रस्थितिस्तध्यानमिलय्थः । शमदमादीनाम-
स्मिनेव निके विनाऽन्तमोवादिदं त्रिकमेवान्तरङ्गसाधनं प्रभानमनुष्ेयमिवाह-अन्तरङ्कः~
मिदमिति ॥ ६४५ ॥
स॒ ठी °- निदिध्यासने प्रकारान्तरमाह--
= € = ९ ४ 9
श्रवणमननवुद्धयोजतियोयत्फलं त-
[8 (+ भ +
निपुणमतिभिरुेरुच्यते दर्शनाय ।
~ „न च क ० [3
अनुभवनवविहना यवमवात बुद्धः
[4 ् $ क
श्रुतमननसमाप्तो तन्निदिध्यासनं हि ॥ ३४६ ॥

्रवणेति । किं तदित्याह--अनुभवनेति । वाक्यजबह्यानु मवव्यतिरिक्ते-
स्यथः । तेन यथा यागेऽनुष्ठिते स्वर्गोऽवहयं भावीत्येवं श्रवणाद्यनन्तरं
स्वयमेवमेवेति निश्चवष्षा बुद्धियां जायते तन्निदिध्यासनमित्यर्थः।
दृश्षनाय या बुद्धिरिव्यन्वयः । तदुक्त “ अपरायत्तवोधोऽत्र निदिध्यासन.
मुख्य१ ` इति ॥ २४६ ॥

अ० टी०-- निदिध्यासने पक्षान्तरमाह-भ्रवणमननेति । आदरैरन्तयैपूतैकमनु-
्टितश्रवणमननबुद्ष्योजतयोः सम्यूनिष्यन्नयोयैत्तक्किमपि फटं तनिदिष्यासनमिति हि
निएणमतिभिदेशेनाय साक्षात्काराय दर्दनसाधनलेनेति यवदुेरुच्यत इति संबन्धः । किं
तफकमिति तत्खरूपमाट--अनु मवने ति । श्रुतमननसमाक्तावनुभवनविहीनेवमेवेति या
बुद्धिः सा श्रवणमननवुद्धधोः फटमिति योजना । अनुभवनविहीना साक्षादनुभवरहितेद-
मित्थमेवेति परोक्षनिश्वयरूपा बुद्धिरियथैः । पूवोक्तं निदिध्यासनं समाधिरूपं प्रथगनुष्रेय-
मिदं तु श्रवणमननानुष्ठानव्यतिरेकेण नानुष्ठेयं तयोरेव सम्यगनुष्ठानादेवमेवेति बुद्धेरप्रयले-
नोद्भवादियेष विशेपः इत्थं वा योजना श्रव्रणमननवुद्धयोज।तयोय॑कतटं कार्यं तननिपुणमति.-
भिस्चेदंशेनाय साक्षादनुमवनिनित्तमुच्यते न तदतिरिक्तं निदिष्धासनं नामास्तीति किं
तच्छरवणादिवुद्धिफटं तदाह-अन मव न ति । हि यस्माच्छृतमननसमाप्तो श्रवणमननयो
सम्यङनिवृत्तो या॒तद्विषयेवमेवेति बुद्धिः रिंरक्षणा अनुमवनविदीना साक्षाःकारप्वरहिता
पोक्षनिश्चयरूपा तनिदिध्यासनं तस्मान प्रथगनुष्टेयं तदस्तीति ॥' ३४६ ॥

{ ३ वतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ८०
सु० री०-फटितमुपसंहरति-
ुरवाण्यदृष्टपरिपन्थिनिबहणानि
हृष्टं हरन्ति च विरोधिनमृक्तराणि ।
वाक्यं निरस्तक्षकलप्रतिबन्धकं स-
दात्सानमदरयमखण्डमवृद्धमहु ॥ २३४७ ॥
पु्वाणीति । हरन्तु ततः कि मित्यत्राऽऽह॒-- वाक्यमिति #॥ २४७ ॥
अ० टी०--तदेवमन्तरद्गबहिरद्गसाधनानां ज्ञानोदयपरिपन्धिनिबहणलमेव वेदान्तम-
हावाक्यमेव केवकं मोक्षफटक्ञानसाधनमिघुपसंदति--पूर्वाण्यहषटेति । अबुद्रमज्ञातमा-
सानमखण्डमद्यमादेति संबन्धः । अकज्ञातमद्रयमखण्डम।सानम।हपि वा ॥ ६४७ ॥
सु० टी०--एवमनु्ितान्तरङ्गप्ताधनस्य संन्यासिनः किमिव
जन्मनि विद्या कारीरफलवहुतान्यत्र स्वगवदुतानियमश्चिताह्लव-

दिति तत्र नाऽभ्यः कृतश्रवणानामप्यत्रादहोनान्नापरः कपाविद्हुव
विद्याद्हनान्नान्त्यो मानाभावादिति चेत्तन्नाऽऽह--

यज्ञादिक्षपितसमस्तकल्मषाणां
` पुत्रादित्रयगतसङ्गवार्जतानाम्‌ ।
संशुद्धे पदयुगलाथतचमाभ॑
प्रायेणोद्धवति हि जन्मनीह पिया ॥ ३४८ ॥
याद ति.। साघनसादृगुण्यादित्यथः ॥ ३४८ ॥

अ० ट ०-एवमुक्तान्तरङ्गसाघननिषठस्य सन्यासिनः किमस्सिनेव जन्मनि वियोतचिः
मि वा जन्मान्तरेऽपीति वीक्तायामाह--यज्ञा दक्ष पितेषि । इह जन्मनि पूच॑जन्मसु

वा कृतयज्ञादी ति योज्यम्‌ “ अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गपिम्‌ ” [ग\० ६।
४५ | : बहुनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते › [ ग#० ७ । १९ ] इतिभगवद्रच-

नात्‌ । पुत्रादित्रथेययस्तिनेव जन्मनीति ज्ेर्थ॑लाग।दरन्तरङ्गवात्‌ । . एतानि तरणि
साधनानि क्रमेण दहैतुदेतुमद्धवेन यद्य सम्थग्जातानि तस्येह जन्मनि यस्िञ्जन्मनिं
क च

श्रवणादिपौष्कस्यं तक्सिनेव जन्मनि प्रायेण भियोद्रवति । प्रयेणेतिबट्वतरतिबन्धका-
भाव इयः ॥ ३४८ ॥

८०४ टीकाद्रयसमतं- [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]
खु० ठी ०--प्रायणेत्युक्तमेव प्रपश्चयति--
अत्रैव जन्मनि भवेदपवर्गदापि
बाक्यप्रसूतमनुभूतिफलावसानम्‌ ।
ज्ञानं निबाकरनिमित्तवशादमुषमि-
अन्मन्यपीति वचनादवगम्यते हि ॥ ६४९ ॥

अत्रैवेति । वाक्यप्रसूतं ज्ञानमपवरगदापि मवेदित्यन्वयः। तत्र हेलुमाह-
चिवारकेति । ज्ञान प्रतिबन्धकमिमित्ताजुरो घेन । तचेन्नास्तीत्यर्थः । अमु-
ष्मिन्नपीत्यत्र किं मानं तच्नाऽऽह-- वचनादिति ॥ ६४९ ॥

(क ०

स्० टी ०-उक्तमेवार्थं स्पष्टयति--अव्रेवे ति । अपवर्गदाग्रीयादिविशेष्रितं ज्ञानम.
त्रैव जन्मनि भवेन्निवारकनिमित्तोदयाभामे सतं।य॒थ।त्‌ । निवारकनिभित्तवशा्मुष्मिन्नपि
जन्मनि भवेत्संपन्ताधनपैष्कल्यस्य ज्ञानजन्मावस्यमावि नात्र संशयः कार्थ इलभिप्रायः ।
च कृतेऽपि चेःसाधने फक न द्यते तर्हि जन्मान्तरे मविष्यर्तति का प्रयाशेतिचेन्न

वैदवचनप्रामाण्यात्ततसंभावनोपपततेरयाह-व चना दिति ॥ ३४९ ॥
सु° टी०--किं तद्र चनमिति तज्ाऽऽह--
त्ञानोत्पर्सिं वामदेवस्य गभ॑
श्रत्वा विद्मः साधनं प्राच्यमस्य ।
योगभष्टस्मृत्यवषटम्भते(ऽपि
विज्ञातव्यं साधनं प्राच्यमस्य्‌ ॥ ३५० ॥
्ानोपपत्तिनिते । गर्भं एवैतच्छयानो वामदेव एवमुवाच ' [ देत ० ५।
४ ] इत्यादिश्ुतेस्तान( च साधनानुष्ानास्ंमवादित्य्थंः । यगेति।
° पाथं नेह नमु ' [मीर ६। ४० | इत्यादिमगवद््‌चनाव्पी-
त्यर्थः ॥ ३५० ॥
ज० ट ०--वचनमेवीदाहरति-~ज्ञानोव्पत्ति भिति । ‹ गभं एवैतच्छयानो वाम-
देव ए सुवाच ' [ ४० २। १।५ ] इति वामदेवस्य गभे ज्ञानोतपत्ति श्ुत्वाऽस्व
वामदेवस्य प्राच्यं प्राग्जन्मङ्ृतं साधनं विम: । अकारणकायोतस्यसंमवाद्रमस्थस्य च साध-
नानुष्ठानासमवादियर्षः ! तत्रैव स्मृतिमुदाहरति--योगभ्रष्टेति । ° पाथं नेवेह नामुत्र
विनाशस्तस्य वियते । नदि कट्पाणङ्ृत्कशिदुगेतिं तात गच्छति ` [ मी ६ । ४० |

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ८०५

इति भगवद तावचनावष्टम्मतोऽप्यस्य बामदेवदिः प्राच्॑ तत्साधनं ज्ञातसाधनं सपनमिति
ज्ञोतव्यमियधः ॥ २५० ॥

सु° ठी ०-नन्वनियतफलस्य श्रवणारद्‌नामपि सङ्कदनुष नं स्यादिपि
तत्रा ऽऽह-~

चित्रादिवद्धवति साधनजातमस्य
ज्ञानप्रसूतिकरमित्यवगच्छ सर्वम्‌ ।
अशभ्यग्रशुष्यदसिलो षधिकस्य पृस
वृष्टिप्रेष्ठिरयिक।रवशादिहैव ॥ ३५१ ॥

चित्रादिबदिति । अनियतफलसवे हष्टान्तो न सकरद्नु्ठाने । हष्टार्थत्वा-
चात्राऽऽवृत्तिरिव्यथः । तर्हिं कारीयरदरप्पनियतफलत्वं कुतो नेति
तत्राऽऽह-अम्यम्रेति । कारीरीवाक्यशेषे यस्याषधयो म्लायन्तीति भ्रव.
णादित्यर्थः ॥ ३५१ ॥

अ० ट\०-- ननु दृष्टफठानां श्रवणादीनां काठान्तरफर्लमयुक्तं कृष्यादिवदिति चेनैष
दोषः । ओपधोपयोगादीनां दृष्टफढानामप्यवान्तरव्यापारद्मरेण काढान्तरीयफटसद्शेनात्‌ ।
तथाऽपि जन्मान्तरफल्तं न दृष्टमिति चैेत्सत्यमन्वयन्यतिरेकाभ्यां न द्ृद्यते तथाऽपि
शाख्रायथोक्तादवगम्यत्‌ एव श्रवणादीनां विहितत्वात्काखान्तरेऽपि तेषां फठर्तुत्वं कल्पनीय .
मनन्तरफठ्मात्रवेऽन्वयव्यतिरेकाम्यमिव तसिद्धेकिधेकृयामावात्तस्मायथा † चित्रया यजेत
पञ्यकामः › इयादीनां पश्वादिफटयमुत्सग॑त इटेव प्रतित्रन्धान्तु जन्मान्तरेऽपीलमभ्युपगम्प्रते
तद्वदेवमपि द्रश्न्यमियाह-- चिश्चा दिवि दिति । यदि विहितलादस्िज्ञन्मनि फएठ्दशे-
नेऽपि जन्मान्तरे फं भविष्यतीति कस््यते तर्हिं कारीर्या कृतायामपि कदाचिद्रषटवदशने
जन्मान्तरे फलं कस्येतेति चेजेयाह--अभ्यगरञ्चुष्य दिति । अभ्यग्रं सप्रतं शुष्यन्त्य-
सिखेषधयो यस्य तथोक्तस्तस्य पुंसो विहिता वृपः कारीयौल्याऽधरिकाखशादिदैव
फठ्वतीति युक्तमिति योजना । कादरीवाक्यश्चेष ओषर्यानां म्लायमानलश्रवणादभ्यग्रञयष्य-
त्तस्यसजीवनकामस्य॒कारीरीवेधानातसामान्यतो वृष्टिमात्रस्य यदा कदाचिद्भवत उदेेन
विधानाभावदिदिकाधिकारवादिटैव तकठेन भवितव्यं कदाचित्तत्र फखादद्ेने साधन-
वक्रल्यमेव कद्पनीयं ज्ञानसाधनं तु न तथा किं तु चित्रावत्काान्तरीयफटमपि सिष्य-

तीति भावः ॥ ३५१ ॥

८०६ रीका दथसमत- [ ३ तुषीयोऽध्यायः |
सु० टी०--नन्वन्तरङ्कबहिरङ्गसाधनयोरनुष्ठाने किमिति कतेष्यता
विशेषः कथिदृस्ति किं वा नेति तच्राऽऽह-
भ
वहिरङ्कसाधनमशेषगुरोः
धक वि्‌
परमेश्वरस्य चरणाम्बुनयोः ।
[4 [वात „आर *
।नवमात्समापतमशषमष्‌
[क [न [क्‌ > []
विनिहन्ति बुद्धिनिटयं सुमहत्‌ ॥ ३५२ ॥
बहिरङ्गेते । नियमादिति । फलापङ्कहानेन । यज्ञादिषु मगवत्समपंणमरु-
स्करषकारणभित्य्थः ॥ ३५२ ॥
अ० टी०--अन्तरङ्गबहिरद्गसाधनयोरनष्ठाने किमिति कैव्यविशेपः कश्चिदस्ति कि
वा नास्तीति विवक्षायामाह--बहिरङ्गति । बुद्धिनिक्यमिति बुद्धिगतामासाविविक्तजी-
वनिख्यमिति यावत्‌ । नियमादिति कमणि कपत्वामिनिवेशं फकासफि च हित्वा केवर
यज्ञातमकस्य॒ नारायणस्य ॒तत्तदेयतादिर्येणावस्ितस्य समाराघनरूपमिद्‌ कम॑ करिष्य
इति प्रारम्भे श्रीमनारायणे भगवति सकारवं सफठं चेदं कमौस्तु । इदं यथोक्त करम कत
नारायणापैणम्विति वाऽन्ते च संकद्परूपो नियमस्तस्मानियमात्समिंतमियर्थः । अत्राऽऽ-
दराब्देनाऽऽमतत्वाजिज्ञासोदयप्रतिवन्धकं खाभाविकं सकख्मेव कम विवक्ष्यते ॥ ३५२ ॥
स॒° टी०--किमन्तरङ्घेष्वष्येवं नेव्याह--
ब >, > ने
न तथा<न्तरङ्गमुपठलाग्धजन्‌-
रुपकारकं शमदमप्रपति ।
क~ 4 न
तदनुष्टित परमहसजर्नः
[ य
परमात्मतच्वमुपटम्भयातं ॥ ३५२३ ॥
न तथेति } परमरहृसानुष्ितसखमेव तचोत्कषंकरं न तु हरिसमपण-
मित्यर्थः ॥ २५३ ॥
अ० टी०-बहिरङ्गसाधनानां भमगवत्समपैणमुक्षैकारणमस्वायुक्तमन्तरद्े त॒
तनास्तीयाह--न तथेति ॥ रमदमप्रमृति यदन्तरङ्गमुपठन्धिजनेरीश्वर्वज्ञानोत्प्ते-
स्तथा बाहिरङ्गवदूरगतं सननोपकारकं विंतूतपत्तित एव॒साक्षात्तचक्ञानसाधनमतो न
तत्र परमेश्वरपणगुणभगोओयक्ष्यत इयर्थः । तहिं भ कोञ्युत्कहेतुरत्र नास्येव न
किं लन्यदेवात्र परम्सङृतवमुत्कषेहेत्रस्तीव्याह--तदृनु्ित मिति । अनत्रधिकारिवि-
दषङृततवमुत्कषे इयथः ॥ ३५३ ॥

[ ३ तृतीयोऽध्यायः | संक्षेपश्षारीरकम्‌ । ८०७
सु० टी०-एवविधविमागे किं मानमिति तत्राऽऽ्-

भगवाननादिनिधनंः कपया

हरिरेव तदाह जगदेकदहितः ।

सकलं समप्यं मयि युक्तमनाः

कुरु कर्म शुद्धिकरमित्यसरूत्‌ ॥ ३५४ ॥

न तथाऽन्तरङ्कफलसंन्यसन

कचिदूविवानत इति विदितम्‌ ।

अनपेक्ष्य तत्फटपरित्यजनं

परमात्मनिश्वयफर तदिति ॥ ३५५ ५

भगवानिति द्वाभ्याम्‌ । ‹ मपि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्य [ मी° १८।

५७ ] ‹ मच्चित्तः सततं मव । मदर्थमपि कर्माणि › [ गी° १८ । ५७ ]
इत्या दिभिरित्य्थः । नन्विदमन्तरद्गेऽपि समानमिति नेत्याह--न तथति ।
इदं विदित मिव्युक्तमेव दश्ंयति- अनपे्षयेति ॥ ३५४-३५५॥

~ क

अ० टी ०--वहिरङ्गेषु भगव्समपणयुणविधाने प्रमाणमाह--मगवानिति । ,
‹ मयि सवाणि कमीणि सन्यस्याध्यासचेतसा ।
निराशीर्निमेमो भूता युष्यस् विगतञ्वरः ॥ ' [ गी० ३।३० |
£ यतः प्रृ्तिभूतानां येन सवेमिदं ततम्‌ ।
सखक्मेणा तमम्यच्यै सिद्धि विन्दति मानवः › ॥ [ गी° १८ । ४६ |]
मदथमपि कमौणि कुर्वनसिद्धिमवाप्स्यसि › [ गी° १२ । १० ] इलेवमसङृद्वावा-
नाहित्यत एतादृशं भगवद्रीतावाक्यमिह प्रमाणमिव्यधैः ॥ ३५४ ॥
अ० टठी°--एतदन्तरङ्गेऽपि समानं किं न स्यादिति चेन्ेयाह--न तथाऽन्त-
रङ्गति । किं विदितं तदाह--अनपेक्ष्ेति ।॥ परमामनिश्वयफङं तदन्तरङ्गसःधन `
मिति यतोऽतस्तफकरूपरियजनमनयेक्षय तदनुष्ठेयं परमपदं सुजनेरिति विदितमिति योजना ।
अन्तरङ्गसाधनानां य्ञादिवतकढान्तराभावान्त्वविज्ञानं प्रति व्यवधानाभावाच्चं न तेषु
पठटयागेश्वरसमर्पणगुणयोगपक्षाऽस्यतो न स्मर्षणवचनं साधारणविषयं कि तु बहिरङ्ग
विषयमेवेति मावः ॥ ३५९ ॥

८०८ टीकाद्रगसमेतं~ [ ३ तृतीयोऽध्यायः ]

सु° टी०-युक्त्याऽप्येवं विमाग इव्याह-
अपि च वन्धनंेतुतया भरतं
समसमीक्षणकोशलशाटिनः ।
भवति शुद्धिकरं न च बन्ध-
ददति कर्म तथा षटते हि तत्‌ ॥ ३५६ ॥
अपि चेति । बन्धहेतुतया देहेन्दियसंबन्धोपमोग्यफलदहेतुतया शरुतं
यज्ञादि मवतु कमे तथाऽपि समसमीक्षणकौशलक्ञादिनः समदृ्टरश्चद्धि-
रूपफलकामनापारेहारेण मगवद्पणबुद्धयाऽनुतिष्ठतः शुद्धिकरं भवति
न बन्धकरदित्य्थः । कथं वन्धकस्वरभावस्य तद्रेपरीस्यं तच्नाऽऽह-तथेति ।
यथा केवलस्य दध्नो उपरहेतुस्वेऽपि मधुपवलितस्य तस्य पुष्टहेतुत्वं
तथेतद्पि बाध्येषु युक्तमित्यर्थः ।। ३५६ ॥
अ० ठी०-- न्यायतोऽम्येवमेव पुक्तमिसाह--अपि चेति । बन्धनहैतुतया स्वभा-
वतोऽनात्मरूपफलग्रदलरेनाऽऽमनः संसारवन्धहेतुतया श्रुतं यत्कर्मजातं तत्समस्ीक्षण-
कौशकशाटिनः समस्य ब्रमणः समीक्षणं ज्ञानं तसिन्कोशठं तदुदयविरेष्यधैपरियगेन
तदुत्पच्यनुकूकसाधने निष्ठा तद्रतः पुंसस्तच्ुद्धिकरं मवतु । न च बन्धङ्ृद्भवति कर्मेति
तद्दिरङ्गसाधनं तथा मगवत्समर्पणादियोगि घटत पएवेत्यथैः। स्वतोऽशुद्धानां कमणामञ्यु-
द्विकत्वांशपरिहरेण शुद्धं भगवत्समपणवशादिति युक्तमिति भावः ॥ ३९६ ॥
सु° टी -नन्वन्तराङ्गाणामपि तुल्यमश्ुद्धसवं क्रिथाकारकररूपावि-
शोषादिति नेत्याह-

[क

वाग्जति सदतचतापचिाम श्चन न 9

दवति कमं तथा घटते हि तत्‌ ॥ ३५९. ॥

अपि चेति । बन्धहेतुतया देहेन्दियसंबन्धोपमोग्यफलदहेतुतया शरुतं
यज्ञादि मवतु कमे तथाऽपि समसमीक्षणकौशलक्ञादिनः समदृ्टरश्चद्धि-
रूपफलकामनापारेहारेण मगवद्पणबुद्धयाऽनुतिष्ठतः शुद्धिकरं भवति
न बन्धकरदित्य्थः । कथं वन्धकस्वरभावस्य तद्रेपरीस्यं तच्राऽऽह-तथेति ।
यथा केवलस्य दध्नो उवरहेतुत्वेऽपि मधु्षवटितस्य तस्य पुिहेतुसवं
तथेतद्पि बाध्येषु युक्तमित्यर्थः ।। ३५६ ॥

अ० ठी०--न्यायतोऽम्येवमेव पुक्तमिसाह--अपि चेति । बन्धनहैतुततया स्वमा-
वतोऽना्मरूपफलप्रदतेन!ऽऽमनः संसारबन्धहेतुतय। श्रुतं यत्कर्मज।तं॒तत्समसमीक्षग -
कौशकशाटिनः समस्य ब्रणः समीक्षणं ज्ञानं तसिन्कोशठं तदुदयविरेष्यधैपरियगेन
तदुत्प्यनुकूठ्साधने निष्टा तद्रतः पुंसस्तच्छुद्धिकरं भवतु । न च बन्धकृद्भवति कर्मेति

{~

तद्हिरङ्गसाधनं तथा मगवत्समर्पणादियोगि घटत एवेत्यथेः। स्वतोऽशद्धानां कम॑णामञ्यु-

[ ३ तृतीयोऽध्यायः ] सं्चेपश्ारीरकम । ८०९

हेतुखानवगमात्सम्य्ञानहेतुवावगमाच्च परमसाचिकतया स्वतः शुद्धतमवसीयत इति
नात्राक्द्धिशङ्केति भावः ॥ ३५७ ॥
सु° दी०-साधनोक्तिमुपसहरति--
उक्तं साधनजातमत्र सकटठं विद्यासमुसत्तये
क, क न ®= (6
यस्मिन्कर्मणि वैदिकेन विधिना नुन्नः परिवाजकः ।
कतृत्वायुपमदेनेन भवता वियानुकूलासमना
कर्तव्यं तदशेषतस्तदनु ते विया विपाकं बनेत्‌ ॥ ३५८ ॥
उक्तमिति । नुन्नः प्ररितस्तेन परिवाजकस्या्राधिकार उक्तः । ततः
ङि तच्राऽऽह--मवतेतिं । कत्रत्वादीति शेपिविरोधपरिहारायोक्तम्‌ ।
युक्तिमिस्तदनुपमदने दयक त्मानुमवरूपविद्याप्रतिबिन्धान्न तद्िपाकः
स्यादिति ॥ २५८ ॥
ज० ठी ०--मध्याया्थमुपसंहरति-उक्तं स!धनजातमिति । अत्रं तृतीयाध्याये
सकलमन्तरङ्गवहिरङ्गरूपं विद्ासमुपत्तयेऽपेक्षितमुक्तमिुपसंह।रवाक्यान्वयः। एतचोक्तं साध-
नजातं कवैत्वादिवुद्धिराहित्येन कतेन्यमविक्रियत्रह्यापमवियोदयाय तत्परिपाकाय चान्यथा
तदानुकूस्यायोगच्छेषिविरोधपततरि्याह --य स्मिन्कमणी ति । अत्र परित्राजकग्रहणं
यज्ञादिकर्मचोदनाविषये भाविनीं दृत्तिमाश्रिघ्य रमादिचोदनायां तु साक्षादिति दरष्टम्यम्‌ ।
नुन प्रेरतः । अशेषतः सवैमत्रेति यावत्‌ । तदनुसम्यक्ताधनसंपत्तिसमनन्तरं ते तव
विद्या विपाकं व्रजेकलटपयन्ता मविष्यतीयथः । विपाकम्रहणमुत्तेरप्युपलक्षणम्‌ । यद्रा
पर्राजकस्यान्तरङ्गानष्ठाननिष्ठयां विशेषमाह--प स्मिन्कमेणी ति । शमादियुक्ते केदा-
न्तश्रवणादाविव्यर्थः । अत्र पर्राजकग्रहणं यथाथमेव । समानमन्यत्‌ ॥ ३५८ ॥
सु० टी०-पदि परिाजकानुष्ठितस्यव भ्रवणादर्बियापरिपाकूहेतुत्ं
तदा वानप्रस्थायनु्ठितस्य वेय स्यादिति तच्राऽऽह -
= क = = = “
वानप्रस्थगहस्थनेिक जनेरन्येश्च वणश्रभैः
ध्वं = (~ | [न
कर्मव्यध्वनिषेवितं भवति वे जन्मान्तरे पाचकम्‌ ।
वियायाः श्रवणादिलक्षणमिदं न द्येतदेषां कवि-
च्छाचेण प्रतिरिद्धमीक्षितमिदं शवस्य दष्टं यथा ॥३५९॥

४अ + ©

१ त्तर मछ |
१०द्‌

८१० ठटीकाद्रयसमेते- १ २ तततेबोऽष्यायः ]

` वानप्रसथेति । यतस्तं भरवणादिक्षम विमागसिवितं मवति संन्यास-
रूपाद्धा मावात्ततो जन्मान्तरे पारमहस्याभ्रमे फपवेन्तं मवतीत्यर्थः ।
ताह तेषामधिकारे क्रं मानमिति चेन्षत्राऽऽह--न हीति " हषटफलत्वा-
त््ामान्यतः प्राप्तोऽधिकारः प्रतिषेधादयोग्यः स च तेषामस्ति यथा
शुद्र स्येत्यथः ॥ ३५९, ॥

अण टी०-नुनः परिव्राजक इति शमादियुक्तश्रवणादौ ` परित्राजकघ्याधिकर उक्तो न
केवलमस्यैवाधिकारः किंलन्येषामपि त्रेवर्णिकानामस्यत्राधिकार इयाह-वानप्रस्थेति ।
कर्मव्यध्वति । कमतव्रिरुद्भमागंरूपम्‌ । यद्वा कमेमागमध्ये वानप्रस्थादिभिनिषेवितं
श्रवणमिदं यञ्जन्मान्तरे विद्यायाः पाचकं भवतीति योजना । एतेषां ब्राह्मणरूपजन्मान्तरे
पारमहृस्याश्रमप्रातौ फलपर्यन्तता भवतीव्यर्थः । कुत एषामप्यत्राधिकारप्राप्तिरिति चत्परतिषे.
धाद्शैनदिवेव्याह-- न 'यतदेषामिति । ययेदं शद्रस्य प्रतिष्रद्ं दयते तथैतच्छ्णा-
येषां वानप्रस्ादीनां न कचिच्छाल्ेण प्रतिपिद्वमीक्षितमस्ति । अतो दृष्टफट्वदिव सर्वा
सामान्यतोऽधिकारप्र्तौ प्रतिषरधदिव तदपवादो युक्तो यथा शूद्रस्य वेदाध्ययनादिप्रतिषेदशे-
नादध्ययनायपवादः । न चैषां तथा श्रवणादिनित्रैधो दृष्ट इति प्रतित्रेधामावमातरेण
प्राप्तापिकारस्यितिरित्यथः ॥ ३५९ ॥

सु° ठी०-नमु परिवाजकस्येदामावाच्ट्ुतस्तस्याधिकार इति

-तच्राऽऽह-

४9१ [क [क = क = [>
स्शरुतिस्मृतिवचोगिरयं परिता-
शगुण्डः शुचिः परमहस इति प्रसिद्धः ।
न युर
ज्ञानाय स्राधनपनेषु नियुज्यमानः
कि [प [क ‰,
प्राषण बुदधपरपकमवाप्स्यत।ह्‌ ॥ २३६० ॥
सवेति । तारि कथं तस्य भ्रवणादावयिकारस्तत्राऽऽह-ज्ञानयिति ।
° संन्यस्य श्रवणं कुयात्‌ ` इत्यादिभिरित्यथः । तहि तस्यापि किं
षनस्थादिविजन्पान्तर एव षियाविदाक इति नेत्याह मयणेति । पूवम
वेतदुकत मित्यर्थः ।॥ ३६० ॥
स० टौ०--यदि वानप्रस्थदेरमिकःरे सयपि तक्ृतश्रवणादि जन्मान्तरे पाचकं
तदापरम्हसस्या समनेव जन्मनि परिपकज्ञानोदय इति कथमध्यवसाय इति चेततत्राऽऽह--
सवेश्रुतीति । मुण्ड इति ।
“ सशिखं वपनं कृतवा त्रिसूत्रं यजेदरुधः ।
यदक्षरं परं ब्रह्म तस्सत्रभिति धारत्‌ ` ॥

[7

टर ठृतीयोऽध्यायः ]' सक्षिपशार्दरकम्‌ ।' ८११

° मुण्डोऽपःम्रहः शुचिरदयोहः ' [जावा० ५ ] इत्यादिश्ुपिवचोभिरेतद नुारिस्पृतिवचः-
भिश्च श्िखाय्ञोपवीतादिकम्साधनानां साकस्येन लयागवानिय्थः । छुचिरित्येहिकामुभ्मि-
कफठेपणात्यागदिहजायायभिमनलागच श्रद्ध इयथः । ज्ञानाय ज्ञानीत्पत्तय एव
साक्षात्साधनघनेध्िति यावत्‌ । प्रयिणेक्ति बङ्वल्मपिवन्धकामाःव इत्यथैः । साधनचतु्टय-
संपच्या प्रा्तपरमहंसाश्रमस्यैव् ज्ञानसाधनश्रवगायनुष्नस्य साक्षा्िधानापरमहंसवुषठित-
तकृतः कचिदु्क्षोऽप्ति साधनानाभिति गम्यते । दृष्टश्च परमहंस एव सहुण्येनानु-
छानलक्षण उत्कपै इति तस्यैवेह ज्ञानपरपाकिद्धिनैतरणंश्रमाणामिति निश्चीयत इति,
भवः ॥ ३६० ॥

भ

सु० 2ी०-ननु जनकादीनां गृहस्थानामपि वियापटम्मश्रत्रणाक्ः
परिबाजके विशेप.इति तजाऽऽह-
जन्मान्तरेषु यदि साथनजातमारी-
ससंन्यास्पुवकमिदं श्रवणादिरूपम्‌ ।
वियामवाप्स्यति जनः सकलेऽपि यत्र
ततराऽऽश्रमादिषु वस्रन्न निवारयामः ॥ ३६१ ॥
जन्मान्तरेषिति । संन्यासं दिना ज्ञानपरिपारु तेद्धिधिवेवथ्यापत्तेस्त द्वि.
प्रिबलादेव तेषां जन्मान्तरीयसन्यासपवंकश्रव्रणाद्यतुमीयत इत्यथः
॥ ३६१ ॥
अ० टी नन्वाश्रमान्तरादिष्वपि परपक्षज्ञानदयः कविदृर्यते तत्कथं तषां जन्मा-

| 0 नि

न्तरे पाचक साघनानुष्ठानामे'तेचेनेप द्‌षरस्तषाः पृवजन्मान सन्यासपृचकश्रव गायनुष्ठन

~ (~

वृत्तमिति कल्पनादन्यथा संन्यासवि'धे^यभ्धप्रसङ्गादेयाह-जन्मान्तरेष्वातं । स्टऽ-
क्षरयाजना.॥ २६१ ॥.

घु० दी ९--संन्यासस्य निगमेन ज्ञानसाधनव्वे प्रमाणमाह--
वेदान्तविज्ञानसुनिश्चिता्थाः
सन्यासयोगायतयः शृद्ध्रखाः ।
ते बरह्मटाकषु प्र[न्तकाट्‌
परामृताः पारमुस्यान्त सवं ॥ ३९६२ ॥

८१२ टीकाष्यसमेत- [ ३ तृतीयोऽध्यायः }

वेदान्तेति । ये पुर्वं शुद्धवत्वास्ते संन्यासपूर्वककफुतभ्रवणादियोगष्-
वान्तोस्थिशिष्टज्ञानेन निर्णीतित्मानः कदाचित्तदपरिपाकाद्रह्मलोक्‌
गताः सन्तो बह्मणोऽन्तकाले तेन सह मुच्यन्त इत्यर्थः ॥ ३६२ ॥

अ० टी०--बह्मवियार्थिनः सन्यासकर्वन्पवे तदतः कृतङ्ृः्यल्वे च प्रमाणत्वेन
मन्त्रुतिमुदाहरति--बेदान्तविज्ञानेति । प्रागवुष्ठितेभगवत्य्ितेः कमपूमैः शद्धसच्ाः
स॑न्यासयोगायतयः परसर्ह॑सा वेदान्तमह।वाक्यजनितविक्ञानेन सुनिश्विताथ।; समभिव्य-
क्तपरमानल्दाश्च ये ते स्वे परान्तकाठे महाप्र्यं तब्रह्मटोकेषु केनापि हेतुना दिरण्यगभे-
केषु स्थिता अपि परामृताः परमकैवल्यभाजः सन्तः परिमुच्यन्ति परिमुच्यन्त्‌
इत्यथैः ॥ २६२ ॥

स ° दी०--इतिहासमप्याह-
नैतादृशं बाह्मणस्यास्ति वित्त
यथेकता समता सत्यता च ।
शीलं स्थितिर्दण्डनिधानमार्जवं
ततस्ततश्चोपरमः कियाष्यः ॥ ३६३ ॥
नैताटृशमिति । वित्तं हितसाधनम्‌ । एकता निःसहायता । समता सर्वत्र
समद हाता । सत्यता सत्यमाषिता । गां द्यु माचारः । स्थितिर्म॑यांदानति-
कमः । दण्डनिषानं हिंसानिव्र्तिः । आर्जवमङ्गोटिल्यम्‌ ॥ ६६३ ॥
अ० दी०-अत्रैमेतिहासवचनान्यप्याह-तैताहश्मि पिं । एकैकाकिता सदे-
करूपव्यवहारवत्ता वा समता विषमेष्वपि जनेपु समवुद्धिता सयत यथाथैमाषिता च
शीट मङ्गटाचारः स्थितिरक्षोम्यता इ)रस्थितिरियेकपदपटठे रे निष्ठा दण्ड-
निधानं सवौमूताभयदानं संन्यासः अआजैवमवक्रता कचिदथविशेषे व्यवहारविरोषे
वाऽप्यनाग्रह इतियावत्‌ । ततस्ततः करियाभ्य रेहिकामुष्मिकप्रयोजनाभ्य उपरम जौदा-
सीन्यमियथैः ॥ ३६३ ॥
ख० ट।०--सवेक्रिथोपरमफलमुद्‌हहरणान्तरेणाऽऽह -
यतो यतौ निवतते ततस्ततो विमुच्यते ।
निवतेनाद्धि सर्वतो न वेत्ति दुःखमण्वपि ॥ ३६४ ॥

=

क. रात्‌; करि!

[ १ तृतीयोऽध्यायः ] संधेपक्ारीरकम्‌ । ८१६३

यत इति । निवुत्तिरेषाशेषदुःखतरणोपाय इत्यर्थः ॥ ३६४ ॥
भ० टी०--क्रियाभ्य उपरमे यत्टं तद््मयक्षमित्येतदचनान्तरेणाऽऽद-यतो
पत इति ॥ २६४ ॥

किं ते धनेन किमु बन्धुभिरेव वाते
किं ते दरित्रौह्मण यो मरिष्यसि ।
आत्मानमनिच्छ गृहा प्रविष्ट
पितामहास्ते क गताः पिता च ॥ ३६५ ॥
सु० टी०--तथा किं ते धनेनेत्यस्याथंः । अनित्यघनपुत्रादिक
प्यक्त्वा नित्यात्मान्वेषणं हितमिति २६९५ ॥
स० ठी०---सर्वैतो निवपेनादृदुःलठेशानुभवोऽपर न भतव्रतीति कथं धनादिसुख-
साधनसंपर्या सुखोदयामवे दुःखनिवत्तेरसंभवादित्याज्ङ्कव वाक्यान्तरोदाहरणेन परिहरति-
किं ते धनेति। हे ब्राह्मण यस्तं मरिष्यसि क्षै धनादिभिः कयं जीवतो हि
तत्सुखाय स्यात्तस्मान्मरणा्पुवेमेवे धनादि सै पश्यिञ्य गुहां प्रविष्टं॑बुदूभ्यन्तरनुपरविष्टं
यथावदनभिव्यक्तमात्मानमनिच्छ तत्छरूपान्वेषणं कुरु तत एव तवाक्षयसुखप्राततिरियथैः ।
मरणमवर्यमेवेयन्न मानमाह-- पितामह इति ॥ २६५ ॥
अथस्य मृं निरतिः क्षमा च
कामस्य हपं च वयो वपुश्च ।
धर्मस्य यागादि दया दमश्च

मोक्षस्य सवपरमः करिंयाण्यः ॥ ३६६ ॥
हति श्रदेवेश्वरपुज्यपादरिष्यसषन्नात्मभट्रारकमहाम्‌-
निविरचिते सृक्षपशारीरके साधनरक्षणं
तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥
० ठी ०- अर्थस्य मूलमिति । निहतः श्ाठचम्‌ । क्षमा सहिष्णुता । शेषं
स्पष्टम्‌ ॥ २६६ ॥

भरीमन्महेक्षचरणाव्जमपुघ्रताभि-

विन्मिश्वधीरपुरुषोत्तमनिर्भितायाम्‌ ।

६१४ रीका्रयसमेत- [ ३ तृतीयोऽयः]

शारीरकार्थसुखवाधनदी पिकाया-
मध्वाय एष निरगाद्रहनस्तृतीय; ॥ २ ॥

अ० ठी ०--चतुविधपुरूषाथौनामत्ताधारणकारणप्रदश कं वक्यपुदाहरन्सर्वक्रियानि-
एृततिरव मोक्षस्यासाधारणो दैतुर्याह--अभेस्य परल मिपि । निङृतिरंछकम्‌ ।
अन्ये पुरुप्राथौ नानाेतुसाध्या मोक्षस्य पसक ए हेतुस्यिह-मोक्षस्ये ति । सम.
क्रियोपरमस्य विना त्वाथावरम्बनमशक्यात्तेन तपपूवेकं तच्ञानमुपरक्ष्यते.। तथा च
्ुतिः-“ न कमेणा न प्रजया धनेन यगिनैके अगतत्रमानञ्युः । तमेव प्रिदिवाऽति-
मृयुमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय › [ महाना० १०। ५ ] इति च ॥ ३६६ ॥

इति श्वकृष्णती्शिष्यरामती्थङ्ृतायां संक्षेपकारीरकटीकायामन्वयाधप्रकारिकाय;
साधनाभिधस्तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥

अथ चतुर्थोऽध्यायः ।

० टी ०--एवं साधनविचारं समाप्य फल विचारमारिष्छुः लिष्यस्य
भ्रभ्रम॒त्थाप्यत-
उक्तप्ताधनसमृदद्धवा सती
फं प्रयच्छति फलं मुमुक्षवे ।
प्रत्यगात्ममतिरत्र मे मन-
स्यथिता समुपजायतेऽपुना ॥ १ ॥
उक्तेति । लोके शुक्तिका दिकिदयाया अज्ञाननिवर्तकतवदशंनाद्रेदे चोद्वी-

यादिविद्यायाः कमंसपृद्धयादिफलटदशनासत्यगात्ममतिः कीहश्ं फलं
पयच्छति जन्यमजन्यं चेति संदिद्यत इत्यर्थः ॥ १॥

अ० टी०-- + उक्तैः समस्तैः साधनैः संसिद्धेजौयमनस्य मदावक्योल्यज्ञानस्य
कीटशी फलनिष्पत्तिरिति शिष्यः प्रच्छति--उक्तप्षाधनेति । अत्र फलठ्विषये । फि
साधनान्तरफल्वत्साध्यरूपमेव ब्रहज्ञानफलमपि किं वा कूटस्थरूपमिति मे मनस्यथिता
जिज्ञासाऽधुना समुपजायत इयथः ॥ १ ॥

सु० ठी °--प्रभ्नान्तरमाह-
फ निरस्तसहकारिकारणा
केवंटेव फटमपेपरेन्मतिः ।
वाद्यसाधनसहायसपदा
वाऽन्विता फरषिधापिनी भषेत्‌ ॥ २ ॥
, निर्तेति । क्सिमस्याः सहकारिकारणं कर्मायस््युत नेत्यर्थः ।
संपदावाचितेतिपठे तदुपव्र हितेव्यथः ॥ २ ॥
अ० ठी०--तथोषनायाः प्रयगामतेः कछफटे साये संहकारिकारणपप्यस्युत
नाति वेति च निणयमियाह--किं निरस्तेति । ऋञ्र्थं पयम्‌ ॥ २ ॥

न~~ -कनभवकः

+ श्छोकद्रयठीका ल, पुस्तकाद्भिङिखिकत्त 1
५९६

<१८ टीकाद्रयसमेतं- [ चतुर्थोऽध्यायः ]

स० टी ०-नयु मोक्षपसाधनबह्मज्ञानाय विचारारम्मार्छुतो जेज्ञासा-
चक्ाश्च इव्याक्षङक्योपसहारव्याजेन परिहरति-
न मः ४
एतद्प्यहमषतुमुतत्ह्‌
® ९ $ श~ [+
निणयं कुरु छऊपाविधेयधीः ।
हिवि [५ 4
एतदव {ह दयादटुटक्षण
क म क 9
याद्नयजनडद्धवधनम्‌ ॥ ३॥
एतदपीति । सामान्यतो मोक्षफलटत्वे सिद्धेऽपि तत्साधनविशेषप्रति-
प्या प्रश्नो घटत इत्यर्थः । प्र्नवाहुल्यादाथासः प्राप्त इति गुरु क्षमाप-
य ति-पत्वेधेति ॥ ३ ॥
अ० टी०--अत्रापि निर्णयो वक्तव्य इव्याह--एतदपीति । ‹ विधेयो नित्त
आयत्तः” इत्यभिधानाकृपाविधेयधीः कृपायत्तधीः कृपापरवक्धीर्यथः । बहुशः प्रश्चकरणे-
नाऽऽयासः प्रापित इति गुरं क्षमापयन्कृपाविधेयव्वं स्फुटयति--एतदेषे ति । विनेयजनाः
शिष्यजनाः ॥ २ ॥
सु टी०--उत्तरमाह-
„~ न क _ न
उच्यत न तमक्षा नव्रूरचतः
किंचिदस्ति परमात्मधीफलम्‌ ।
अन्यदल्पमपि साधनान्तरं
अ & [क ~! क,
न व्यपक्् फठदाथना चधाः॥ ४ ॥
उच्यत इति । अज्ञाननिकृत्तिमाच्रं विधायाः फटं न वस्तुतः कस्य
पचिदुत्पात्तिनिघ्रृत्तिवां तत्र च सहकारिनिरपेक्षेव वियेव्यथः ॥ ४ ॥
अ० टी०--आचायै आह--उडच्यत इति । उत्तरयचनं प्रतिज्नायोत्तरमाह-~
न तमसो निवुत्तित इति । अवियानित्तिमत्रं विदाफटमिति हि प्रसिद्धमतः प्रय
गज्ञाननाधनन्यतिरेकेण न किं चिद्रस्तुमृतमुत्पाद्यं वा निवतेनीयं वाऽत्र फटमस्तीयथेः ।
किं प्रयच्छति फटमिति प्रश्नस्योच्तरमुक्लवा किं निरस्तसहकारिकारणमिति पृष्टस्योत्तरमाह~-
अन्यदृह्पमपीतिं । साधनान्तरं व्यपेक्ष्य न फठ्दायिनीति संबन्धः ॥ ४ ॥
छ° ठी०्-उमयनच्र दृष्टान्तमाह-
-- श (^ [^ भय
शुक्तकावषयवबुद्धजन्मन्‌ः
शु [3 "आ „९
क्तिकागततमोनिवृत्तितः ।

[ ¢ चतुर्थोऽध्यायः ] सक्षेक्शारीरकम्‌ । <
नापरं किमपि दृश्यते फलं
नापरं च सहकारि कारणम्‌ ॥ ५॥
छक्तिकेति । ततश्च यद्वियाफलं तदृज्ञानानिवुात्तिरेव सहकारि निरपकषं
चेति व्यापिरस्तीत्यर्थः॥ ५॥
अ० ठी ०--वियानिवृत्तिमात्रमेव वरियाफठं तत्र सहकार्यपेक्षा च नास्तीयत्र ५
परमाणमित्यपेक्षायामनुमानं प्रमाणमिति वक्तु व्याति तावदाह--श्ुक्तिकेति ॥ ५ ॥
सु° दा०--एवं च तद्हष्टान्तेनाऽऽत्मविद्यायामपि तदुनुमेयमिव्याह-
एवमात्मनि तमोनिवृत्तित।
नान्यदस्ति प्रमात्मध।फलम्‌ ।
नाप्यपेक्ष्य सहकारि कारणं
रिंचिदात्ममातिरषयत्कलम्‌ ॥ ६ ॥
एवमात्मनीति ॥ ६ ॥
अण टी°--एव व्याप्तिमुक्वाञ्नुमानमाद--एवमारमनीकिः । विमता परमा-

च किः

सधीः स्वविषयतमेोनिवृत्तिमात्रफटा तत्र सदहकारिनिखेक्षा च मवितुमति यथाधैधरीलात्‌।
या यद्धिषया यथाथधीः सा तद्धिषयाऽवियानिद्रतिमात्रफटा सहकारिनिरेक्षा चद्ण
यथा डुक्तिकाविषययधार्धधीस्तथा चेथं तस्मात्तयेति प्रयोगः ॥ ६ ॥
सु० 2।०--ननु ब्रह्मज्ञानस्य विद्यान्तरवत्संपदादिरूपत्वेनाप्रमाण.
व्वात्कथमज्ञानानवतकत्वं प्रमाणत्ेऽपि वा सातिश्षयमक्षसाधनस्य
कथ साधनान्तरानपेक्षत्वमिति चेत्तत्राऽऽह-
[) * [ख्‌ क + ® क
बह्मज्ञाने प्रमाण नवाते रढामद्‌ नाज काश्व।दवाद्‌ा

न. क ह „|
नह्लात्मा चकरूपा न च बहुरसकस्तत्परत्वाच्छरतानाम्‌ ।
एवं सत्यद्वयात्मपरमितिफलमिह दैतमृखापनत्ति-
४ (१३ कः ५ ~
न हयज्नानापनुत्तेरयिकमपे फं किंचिदस्ति प्रमाण।त्‌॥ ७॥
नहान्ञानमिति । पूर्वमेवेतसरयल्नेन सायितमिति नेतचोयावकाश इत्यर्थः
भेदामेदमलं निरस्यत्ति-न चेति । फटितमाह~- एवमिति ॥ ७ ॥
अ० ८०--ननु नाविदानित्तिमात्रफटा ब्रहमपिदया पेदिकवियाला्राणादिविदाव-
दिति चेन्भेवमप्रमाणलेपाधिहतव्ादनमानस्मयाह- बह्मज्ञान मिति । इदं नहक्ञान,
ठं प्रमाणं भवति प्रसक्षादिवसरमाकरणजन्यतादत्र च न॒ कथिद्िवाद्‌; । एतेन

८९२० टीकाद्यसमेतं- [ ४ चतुर्थोऽध्यायः }

पाधेः साधनव्यापकत्वं निरस्तम्‌ । न च प्रमाणादिज्ञानमपि प्रमाणमितयुपायेः
साध्यान्यापकलमर्पीति वाच्यमियाह--ब्ह्मात्मा चेति । एकरूपः कूटस्थो न प्राणा-
दिवद्विकारवानियथैः । अत एव नच बहूरसकोऽनेकावस्थावान्‌ । प्राणादिहिं बहृवस्था-

कोऽनेकैर्विरेषणैः परवयुपासनविधिमिभियमानवादतः प्राणादिवियानां पुरुषस्वातन्त्रय-
विभ्यधीनमानसक्रियारूपलादायेपितानेकविरेषणवत्प्राणाद्याठम्बनव्वा्च न प्रमाणल्म्ि ।
परमामवेदायास्तु वस्तुपरतच्रत्देकरूपत्रह्मातमाटस्बनत्वाच्चास्ति प्रामाण्यमिति महान्विरोष
इलर्थः । नत्वस्वेवं ब्रह्मविद्यायाः प्राणादिविद्यातः सङ्पतः फर्तो वैरक्षण्यं तथाऽ्य-
नयाऽविदयानिवृत्तिमात्रमस्तु समस्तद्वैतावभासरूपवन्धनिदृत्तये किमप्यन्यदयेक्षणीयं भवि-
ष्यतीति चेनेयाह--एवं सती ति । समस्तदैतस्य प्रत्यग्ञानमृखलान्मूनिशचयेव
सैतिकस्याऽऽयन्तिकी निवृत्तिरिति दैतमृलज्ञाननिदृततिरवादवयामप्रमितिफटमिह बिव्‌-
क्षितं नाज्ञानस्य केवर्स्य निवृत्तिश्यिथैः । अतोज्ञनापनुत्तेः पथगाधिकष्टं ज्ञानसाध्यं
त्‌ ह्यसि प्रमाणसिद्धमिल्ः । द्वैतबन्धस्याज्ञानमयत्वादिति मावः ॥ ७ ॥

सु० टी०- किंच ज्ञानं कि स्वोत्पत्यर्थमेव कमपिक्षत उतोत्पन्नं
सहकारित्वेनेति तच ताऽभ्य इत्याह-

निरभिसयि समर्पितमच्युते
विहितमिष्टफलादपि निर्गतम्‌ ।

यदि कमं तदप्यवधीरितं

यदि पियान तया प्रमथ्येते॥ < ॥

निरमिसंधौति । कर्मविशेषणं क्रियाविशेषणं वा । विहितमनुष्ितम्‌ ।
हैदशं मगवत्यधितमतिदिश्ुद्धमपि कमं चेत्परिस्यक्तमिव्यर्थः ॥ ८ ॥

अ ०टी ०-एवं सति सहकानैरेक्ष्यमपि सिद्धमिति सहकायेमवेऽप्यस्य सिद्ध इत्याह
निरभिसंधीति । यदपि विहितं कर्माय्युते परमात्मनि निरभिसंधि फलाभिसंधिरहितं
समरपितमत एवेष्टफटादपि निगैते स्वरसतोऽभिलाषि्ग)दिफदादपि प्रच्याभितमेवंविध
मव्यन्तविदयुद्धं तदपि क्म धिया य॒दु्रधीरितं दूरत एव व्यक्त दरत्‌ एतोपकारकमङ्ग ल
स्वसमये तनिर्यक्षतया पारेयक्तमिति यावत्‌ । तया धिया स्वोत्पात्तित प्र एढरिरस्कया(
न पूरं सहकारिभूतमश्ते | विदितकमेतिरिक्तस्य स्हकारिणोऽतरासेभवात्तस्य चानया धिया
दूरत एव यक्ततवासुनस्तस्याः सहायतेनानयस्य्‌ विधानादरौनानिरेक्षैव ब्रह्माधीमुक्ति-
फटाय कस्पत्‌ इति तादर्याथैः ॥ < ॥

१ कृ, गव्िधिं भिय. ।

[ ४ चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षपक्षारीरकम्‌ । ८२१
` पु° टी०-नापि द्वितीय इत्याह-
समविषमसमुच्चयो न युक्तो
नं हि जगदस्ति धियः प्रसूतिकाटे ।
कं नु बत विहितकरियासमुहः
कथमिव तत्र समुचयोपपत्तिः ॥ ९ ॥
समविषमेति । ज्ञानोत्पत्तिसिमय एवाविद्यातकायनिवृत्तो तद्न्तर्भूतस्य
कियासमूहस्यापि निवृत्तेर्न समप्राधान्येन ज्ञानकमेणोः समुच्चयो गुण-
प्रधानत्वेन विषमसमुचयो वा घटत इव्यर्थः ॥ ९॥
अ० टी०--ननु क्रम॑परित्याग एवायुक्तस्तस्य कमणो याबजनीवश्ुतिविदहितात्तस्मा-
व्कर्मसमुचितमेव ज्ञानं मोक्षसाधनमिति केचितप्रतिपनास्तान्परयाह-स्मविषमेति ।
्ञानकर्मणोरुमयोरपि प्राधान्यं समसमुचयः । ज्ञानं प्रधानं कमौप्रधानमथ वा कमै प्रधानं
ज्ञानमप्रधानमिति विषरमसमुच्चयः । एते समविषमसमुच्चया ज्ञानकमेणोने युक्ताः । तेषाम-
युक्तत्रसिद्धये कैमुतिकन्यायेन ज्ञानकले कमणामसंभवमाह--न हि जगदिति । धियः
भ्रसृत्तिकाठे जगदेव समटिन्यषटिसंधातरूपं न ह्यसि निरस्तसमस्तप्रपञ्चनिर्विरेषत्रहमासाकरो-
दयल्ा्वियाया इयथः । यदा कमणः कारकमेव जगनि तदा विहितः कियासमूहः
क्त नु बत न क्पीत्य्थः । तत्रैवं सति कथमिव समुच्चयोपपत्तिने कथमरपीत्यथैः ॥ ९ ॥
सु° टी ०--ननु न ज्ञानस्मय एव संस्ारनिवृत्तिर्मियतेति ज्ञानि.
नोऽपि क्मानुष्ठानसं मव इति चेननेत्याह-
अपि च परमर्हैसस््यक्तपरषणः स-
ननुभवफलवियां साधनेययवाप ।
कथमिव पुनर्न प्राप्तिरस्ति किंयाया

4 भि क)

भवतु तदपवरगो विययेषेकयाऽस्य ॥ १०॥
जपि चेति । अनुमवो बह्मासेक्यसाक्षात्कारः । साधनेरन्तरङ्कः ।
एवं च कृतार्थस्य कुतः कममाटुष्ठाने प्रवृत्तिरिव्यर्थः ॥ १० ॥
अ० टी९--दतश्च कर्मणां न सहकारिवशङ्कावकाश इत्याह--अपि चेति ।
्ञानोदत्तावपि विरोधीन्येव कमौणीति विज्ञाय त्यक्तस्यैषणः परित्यक्तसाध्यसाधनैषणः
सन्परमहेस उत्तमाम प्राप्तः साधनैनिदृततिटक्षणरेवाुभवफठवियां ब्रह्मात्मानुभवपरवन्तां
त्ल्लधियं यद्वाप तदाऽप्यां विधायां क्रियायाः पुनः प्रातिः कथमिबासि नेवास्तीत्यथैः ।

८२२ गिकाद्रयसमेतं- [ ४ चतुर्थोऽध्यायः ]

[क ४

तत्तस्मादस्य परमहंसस्य वि्ययैकयैवापवर्गो भवतु भवेदित्यर्थः । तथा च॒ यावञ्जीवादु-
पबद्धाः कर्मविधयः संन्यासविधिश्ुुपरुद्धाः सन्तोऽविरक्तविषया व्यवतिष्ठन्ते । तेषां
सामान्यतः प्रवृत्तेः । संन्यासविधीनां विरक्तविषयतेन विशेषनिषठलात्सामन्यशान्ादिेष-
शाघ्रस्य बटीयस््वादिति भावः ॥ १० ॥
सु° टी ०--नन्वात्मन्ञानस्य कतंसस्कारत्वेन ठिङ्धादेव कमशेषत्व-
मिति । मुक्िस्नाधत्वाशङ्केव नास्ति छतो नरपेक्ष्यमिति वेत्तच्ाऽऽह-
यस्य भरयोगविधिरस्ति परिग्रहीता
दरिदमभ्यविनिवेदकमस्य सर्वम्‌ ।
्रत्यादिमानमिह नास्ति तदात्मवद्धो
तस्मादियं भवतु नः पुरुषाथभरृता ॥ ११॥
यस्येति । न ॒श्रुतिलिङ्गादिकमङ्गा्किमावे प्रमाणं रकि. तु सहाय
मात्रम्‌ । प्रयोगदिधिरेव तु साङ्क क्म॑ण्याथनं परेरयन्नेदमर्थ्यं विना तद्‌-
नुपपत्तेखन मानम्‌ । तस्मिश्च पारेय्रहीतारे सति श्रुत्यादीनि द्वारेदमथ्य-
मात्रं बोधयन्ति तत्परिग्रहश्च प्रकरणाद्राक्याद्रा। न च ब्रह्मज्ञानस्य
करम॑प्रकरणपाठ।अस्ति नापि वाक्यं पणंमयत्वादिवित्‌ । ज्ञेयस्याऽऽत्मनः
कलन्यभिचारामावादिति न तज्ज्ञानस्य कम।ङ्गतमित्यथंः । तदुक्त--
° सर्वैव हि विज्ञानं संस्कारत्वेन गम्यते ।
पराङ्गः चाऽऽस्मविज्ञानादन्यत्रेव्यवधारणात्‌ ` इति ॥११॥
अ० ६०--ननु कर्मणामेव पुर्पार्थेतुलं ज्ञानस्य तु सवैत्र तदङ्गतमेनेलयात्मतचज्ञा-
नस्यापि कमाद्गत्मेवेति चेन ब्रह्मामज्ञान्य कमोद्गत्े प्रमाणामावादियाह--पस्य
प्रयोग वि षिरेति । प्रयोगविधिरिति प्रघानविधिरेव म्राहकावस्थो विवक्ष्यते । तथा
ग्व यश्य स्प्रकरणपटितस्यानारभ्याधीतस्य वा पदाथस्य पम्रहता प्रयोगविषिरस्ति |
अस्य सव॒॑श्रयादिमानं श्रुतिरिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमास्यारक्षणमङ्गविनिन।जकं मान-
जातं द्वरदमध्यविनिवेदकं सामान्यतः प्रयेगनियिपरिगृहतस्याथेसया्गमृतस्य क्रियास्-
रूपादिनिवेपेनद्वारबलदैदमध्यैविनिम्दकमनेन द्रारेणेदमेतदर्थमनुषठेयमिति ज्ञापव॑ भ्रति
न स्ातन्त्रण श्वुया्कस्य रकिचिद्धिनियोजकं 1 तु प्रयोगविधिरेव विनियोजकः। तद्धि.
नियोजकप्रयौगनिधिलक्षणं श्रूयादिलक्षणं चेहाऽऽमनुदधौ नापि भिननप्रकरणलवात्‌ ।
तस्मादत्र वनियोजकप्रमाणाभावादियनासबुद्िन।ऽस्माकं पुरूपाथेमूता भविति योजना
एतदुक्तं भवति--आसङ्ञानस्य न ॒कर्॑प्रकरणसेवन्धो येन प्रयोगविधिना परिद्ते ।

१ ख. गृह्येत ।

[ 9 चतुर्थोऽध्यायः 1 संक्षेयश्षारीरकम्‌ । ८२३

ना्यनारम्याधीतन्यापावतारोऽत्रास्ति पणताया जुदूवदामज्ञानस्येह द्वाराभावात्‌। मालेव
द्वारमिति चेन्न तस्य जुदूवत्खन्यभिचारामावाद।सनो विदहिताविहितप्रतिपिद्सथेक्रिया -
साधारणववात्पर्णताया इवेह विनियोजकवाक्याभावाचच । तथा हि! न तावदिह-
देन्या गार्हपयमितिवदामज्ञानेनेदं कार्यमिति श्रुतिर्यते । नापि बर्हिर्देवसदनं
छिनग्रीतिवदिङ्गमुपटम्यते । नन्वस्यत्र टिद्गमन्यथानुपपत्तिकव्पितं यतो देहव्यतिरि्ता-
सज्ञानस्य पारटीकिकफठकमेसुपयोगो दस्यते । अतस्तेस्तदाक्षेप इयनेन लिङ्गेन विनियो-
गोपपत्तरेतिचेन देहव्यतिरेकादधिकरूपस्य कमौधिकारविरोधिनो वेदान्तेष्वांम्नानात्‌ ।
न हि खप्रतिकूरमङ्गं किमपि कस्यचिद्भवति । यदि पुनर्दहव्यतिरिक्तस्वरूपमात्रमेगा-
्रोच्यते नाधिकमिति मन्येत तथाऽपि न लिङ्गमात्रादङ्गवसिद्धिस्तस्य द्रिदमध्य॑मत्र
मानलादत्र च द्वाराभाव उक्त इयतो न लिद्घमपीहास्ति । वाक्यप्रकरणादीनां लत्राऽऽ-
शङ्कैव नास्तीति स्वतन्त्रैव ब्रह्मविद्याञन्यनिरपश्षा च पुरूपाथहेतुरिति । पुरुषधेश्वाविय-
निवृत्तिः ॥ ११॥

सु° ठी०-ननु ज्ञानसाध्या तमोनिवु

~)

न्नोताभिन्नामिन्ना । आयेऽपि किं सत्यस
नाऽऽयो द्वैतापत्तरन द्वितीयो ज्ञानवेयथ्यपित्त

स्तमसः सत्यतापत्तारत चत्तत्राह-

क [4 (क

सदसत्सदसद्विकल्पितप्रतिपकषेकवपर्मिवतंनम्‌ ।
तमसोऽ्युपगम्यतेऽन्यथानुपप्यापतनेकहेतुतः ॥ १२ ॥
सदसदिति । एवमाद्यनुपपत्या पश्चमी विधाऽभ्युपगम्यत इत्यथः ॥१२॥

अ० टी०--ननु तद्यवियानिष्त्तिरेव कीदशी तद्या आप्मान्यत्ेन सचे द्ैततादव-
सणयादातमद्विततासिद्धराप्मतेन से तखनादिभावरूपरतया निवृ्ययोगाद्वियावेयध्यम्‌ ।
अस्वे च खरुड्गादिवनियनिवृत्ततराद्वियवियथ्येमेव । सदसदाप्मकता तु ॒विरोधादेक-
त्रानुपपन्ना । न चोभयक्छिक्षणाऽनिषैचनीया सेति वाच्यम्‌ । तस्या अविद्यात्तादनि-
वरत्तिरवाविद्ायाः स्य।दिति चेन पञ्चमप्रकाराविद्यानिवृत्तिर्यम्युपगमादियाह-सद्‌स-
दिति । तमसो निवर्ैन॒निवृत्तिः सदसत्सदसद्विकल्पतप्रतिपक्षैकवपुरम्युपगम्यते न
सन्नासन्न सदसद्रूपं न वा विकसितं सदसत्सदसद्विरक्षणमपि तमोनिषतेनमभ्युपगम्यते ।
कि ववभ्यः प्रकारेभ्यो विलक्षणमेतत्प्रतिपक्षेकखमावं यलिचिदिति पञ्चमप्रकाराज्ञाननि.-
वृत्तिरिति यं विद्वांसः कथयन्ति तं वयमम्युपगच्छाम इयः । अक्िन्पक्षे किं प्रमाण-

किमालनो मिन्नोतामि-
सदसती मिथ्या वा।
तृतीयोऽसं मवान्न चतुथ

212

१ क, “हि उपनिषदितिप्तम्यक्‌-देन््रा° । २ ख, °नं दामीति° ।

८२४ छीकाद्रयसमेतं~ [ 9 चतुर्थोऽध्यायः ]

मिलयेक्षायौ सदादिपक्षसह्वानुपपत्तिरेव मानमियाह--अन्यथानुपपक्तीति ।
सदादिपक्षिछक्षणवेन विना याऽनुप॑पत्तिस्तस्या अआपतनं प्राप्िस्तदेकेतुतः सदायनु-
पपत्तिप्रमाणत इयर्थः ॥ १२ ॥
सु° टी ०~-एवमप्यनुपपत्तिस्त॒ल्येति वेश्नेव्याह-~
सदसंत्सदसषद्विकत्पितपरतिवद्धा न भवन्ति वर्णिते ।
परमास्मतमोनिवतनेऽनुपपत्तिभतिभासवृत्तयः॥ १३॥
सदसदिति 1 प्रतिष द्ध स्तदाभिताः । प्रतिमासवृत्तयो बुद्धिवृत्तयः ।
पश्चमपक्षस्य दुष्टपक्षपरित्यागमात्रत्वात्तत्पक्षोक्तदोषा नात्र प्रतिमासन्त
इत्यर्थः ॥ १२ ॥
अ० टी ०--नन्वयमपि प्रकारोऽनुपपन्नोऽस्यापि सदादिवरिकस्पप्रसरादिति चेनेषे
संमवतौयाह- सदसदिति । वर्णिते पृवैपदयनिरूपिते परमात्मतमोनिवतेने सदादिवि
फल्पितप्रतिबद्धा दोषा न मवन्ति । के त इयत आह--अनुपपत्तीति ॥। अनुपप-
तिग्रतिभासवत्तयोऽनुपपत्तिप्रतीतिगोचरा इयक्षरयोजना । सदादिपक्षचतुषटयप्रतिबद्धेव
हि दोषप्राप्तिः प्मप्रकारस्य तु दुष्टपक्षपसि्यिागमात्रवात्तस्मिन्पक्ष दोपप्रातिभास एव
नावत्तरतीति भावः ॥ १२॥
सु° टी०-तमोनिवृत्तेः पश्चमप्रकारसतवे बद्धसंमतिमाह-
चितिभेदमभेदमेव षा दयरूपत्वमथो मृषात्मताम्‌ ।

क ९ न क

परिहृत्य तमोनिवेनं प्रथयन्ते खलु मुक्तिकोविदाः ॥१४॥
चितिभेदमिति । एवं तमोनिव॒त्तेशेतन्यादद्धृदामेदादिविकत्पमपि परि

+ क

हत्येत्यथः । मुक्तिको विदा इष्टसिद्धिकराराकयः॥ १४॥
अ० द ०--चैतन्यद्विदामेदविकव्पेऽपि चोक्तप्रकरेण पञ्चमप्रकारत्वमेवा्ियानिवृ-
¢ 2 क

ततेरिष्यत इसयाद--विंतिमेदभिति । मुक्तिकोविदा इष्टसिद्धिकरादयः पण्डिता
इयथः ॥ १४ ॥

सु० टी ०--दवमपि कल्पनागोरव भित्थस्वरसादासममाभिन्नैव तमो.

क

निवृत्तिरित्याह-- `
अथ षा चिति केषला
वचनोत्प।दितवुद्धिते््मना ।

१ क, 'त्वापातात्त । ९२क, “किषादिनः।

[ ४ चतुर्थोऽध्यायः ] संक्ेपशशारीरकम्‌। ८२५

प्रमात्मतमोनिवर्तिग-
विषयत्वं समुपेत्युपाधिना ॥ १५ ॥
अथवेति । वाक्योत्थबुद्धिघ्र ्तिठक्षणेनोपाधिनाऽऽपेवावियानिव्र ति-
शब्दाथं इत्यथः ॥ १५॥

अ० टी०--तमोनाशस्तमोनिवृत्तिरेति दृष्िमश्रिय पच्चमप्रकारलङ्गीकरेणानुपपत्ति-
दोषो निराङ्ृतः । इदानी; बाघ एव निदृत्तिशब्दार्थो न नश्च इति परमसिद्धान्तदिमा-
श्रियाऽऽत्मेव ज्ञातत्वोपठक्षितस्तमोनिवत्तिरिति । पक्षान्तरमाह --अथवेति । केवका।
निर्विशेषा चितिरेव वाक्योपादितवरदधिवर््मनोपाधिना वाक्येल्थवरद्धिव्तिप्रतिफटितसेन निमि
त्तेन परमासतमोनित्रत्तिगीरविंषयवं समुपैति ॥ १५ ॥

[स्‌ 1

छठ० ठी०- ननु लोके श्ुक्तेक देरज्ञाननिवृत्तित्वापरसेद्धः कथं चंत
न्यस्य तथात्वामित्याज्ञङ्‌क्याऽऽह-

क ®

शुक्तिका विषयव्‌{द्धजन्मना प्रत्यगात्मचितिरेव केवला !
शुक्तिकागततमोनिवृत्तिरिप्युच्यते हतिहरिः पशुर्यथा ॥१६॥

श॒क्तिकेति । यथा ह तिहरणकर्तेव पञ्ुखरखूपतटस्थो पापना दृतिहरि
शब्देनोच्यते तथा व्यवहारदशायां स्वाविद्यया शक्तिकात्वमापन्नं चेत-
न्यमेव श्॒क्तिविज्ञानेनावगतं सत्तेनोपाधिना छुक्त्यज्ञाननिवृत्तिपदेना-
भिधीयत इत्यथः ॥ १६ ॥

अ० टी०-ननु श्ुक्तितमोनित्तिः शक्तितचन्ञाना्प्रसिद्धा सा च शक्तिगतान
चेतन्यगता शुक्तेरचैतन्यलरात्‌ । तथा चाऽऽत्मन्यनात्मनि चानुगतं चिन्मात्रादन्यदेवाज्ञान-
निदततिशब्दवाच्यमेष्टन्यमिति चेनेवमियाह-्ुक्तिकेति । शुक्तिकदेः प्रयक्चैतन्यतिव-
सेवान्छुक्तिकायज्ञानमपि शुक्तिकायवच्छिनाकारप्रयगज्ञानमेव न स्वातन्ब्येण । जडस्य.
ज्ञानं प्रति विषयतेनाऽऽश्रयत्रेन वा संबन्धोऽस्ति । अतः डुक्तिकाविषयतुद्धिजन्मना।
शुक्यवच्छिनचिदभिन्यञ्चकतयोपपन्नयुद्धदयुपाधिन। केवठा प्रयग।लसचितिरव शुक्तिका -
गततम्रेनिदृत्तिरियुच्यते । तस्मात्तमोनिवृत्तिः सप्ैत्र चैतन्यमात्रतया चैतन्यगतैवेति
नाननुगमशङ्केयथ॑ः ॥ १६ ॥

सु० टी०--ननु. हरतेड तिनाथयोः पशौ ` इत्यत्र पञुवाचकपवेने-

१क.वानसं*।
१०४

८२६ रीकाद्रयसमेतं~ { ¢ चतुर्थोऽष्याषः ]

न्भत्ययो विहितो न हरणमाजरतीरे ताद्रशेऽपि पुंसि प्रयोगा माषादिति
चेत्तचाऽऽह्‌--

नि ९.९६ क

वाचक{ हरणकंतुरष्यतं

श ® ® क

शब्द एष हि एतेमनीषिभिः 1
केवरं तु पशुता निमित्ततां
वाह्यतः स्थितवती बजेदियम्‌ ॥ १७ ॥

वाचक इति } दृतेहैरणक तुवा चक्र एव शब्दः करद्न्तत्वाक्कि तन्वयवि-
शेषे वुतिनाथयोरुपपद्योः सतोः पञ्चत्वं तटस्थं निमित्तं मवति न॑
वाच्यान्तगेतमित्यथः ।! १४७॥

अ० टी०--दतिहरिः परुयेयति स्वोक्तवुद्धवृत्तरपाधिवे दृष्टान्त उक्तः । तत्रोपाधि-
नौम विरोषणोपलक्षणाम्यामन्यो यथा पदत्वं तटस्थमेव सद्हतिहरिशब्दप्रवृत्तिनिमित्त.
मिदयुक्तं दष्न्तं स्पष्टयति --वा चक इ ति । मनीषिभिरेष दतिहरिशब्दो दतेहैरणकतुर्हि
वाचक इष्यते । चमैकोडं दतिपदवाच्यं यो मनुष्यो वाऽश्रो वाञ्यो वा हरति सं
योगवृत्या हि हरब्दवाच्यो भवतीति प्रसिद्रमिय्थः । यद्यप्येवं तथाऽपि पञुतवविवक्ष-
येव दतिहरिशब्दं प्रयुजञते मनीषिणो न दतिहरणकपैलविवक्षयेति पञ्ुलेन नियम्यमानं
दृतिहरिपदं परशिव निविदयात इति पुवं दतिहरिपदस्य विष्रयमावं भजते पदुवं च
वाच्याह्हिरेव तिष्ठति न तु स्वयं वाच्यकोट विरेषणवेनेपटक्षणलेन बा प्रविशतीति
सती दृतिः “८ हरतेदैतिनाथयोः परौ '› इति व्याकरणसूत्रहम्यत इयेतत्सवेममिपर-
लाऽऽह-- केवलं स्विति । इये पद्ुता वाच्यबराह्यतः स्थितवती सती दतिहरशब्दप्र
चुततो केवरं निमित्ततां व्रजेदिति योजना ॥ १७ ॥

स॒° टी०--द्ा्टन्तिकेऽप्येवमित्याह-

एवमेव तु तमोनिवृक्तिगीः शुक्तिकाविषयवुद्धिजन्मनां ।

वाह्यतः स्थितवतेव हेतुना प्रत्यगात्मचिति वरततेऽसा ॥१८॥

एवमेवेति । तटस्थनेकश्क्तिज्ञानेन निमित्तेन शुक्त्यवच्छिन्नप्रत्गातसम-
वितिश्युक्त्यज्ञननितरत्तिशष्दो वत्तत इत्यथः ॥ १८॥

० टी ०-प्रकृतेसथन्तःकरणवृततेरपाधिवमेषठःपमिति दाष्टीन्तिकमाई -एवमेवे ति ।
शुक्तिका्युगतमेव चैतन्यं शुक्यायाकारन्तःकरणवृ्पीपायिना बाच्याद्वाद्यनैव सता

१क. ग. ढं टि १९।

( ४ चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरफम्‌ ! ८२७

नियम्यमानं शुक्तयाच्ञाननिवृत्तिशन्दवाच्यं भवतीति तात्पयोैः । मक्षरयोजना वतिरो-
हिता ॥ १८ ॥
सु०° टी०-एतदृद्ष्टान्तेन च ब्ह्मात्माऽपि वाक्योत्थबुद्धिवृत्ति
तरस्थां निभिचीक्त्याज्ञाननिवत्तिक्ब्देन व्यवष्ियत इत्याह--
उत्पन्नशुक्तिमतिरात्मपितियथवें
शुक्तेस्तमोहतिरिति प्रतिपननमेव ।
आत्माऽपि जातनिजवदिरबोधहानि -
रिप्युच्यतेऽमटवचिदेकरसो न पूम्‌ ॥ १९ ॥
उत्यनेति । न पूवेमिति । सत्यप्यज्ञानानिवृ त्तिूपत्व इति शोषः ॥ १९॥
अ० टी०-एतदेव दृष्टान्तीकरय ्रह्मतमाज्ञाननिवृत्तिशब्दवाच्यं वाक्योत्थब्रह्माकारवु*
द्विवृचयोपाधिना ब्रह्मासचेतन्यमेवेयाह--उत्पन्नशयुक्ति मतिरिति । उत्पना रुक्या-
कार न्तःकरणवृत्तिरूपा मतियस्या उपाधिलेनेष्टा सा आतचितिरत्पन्शुक्तिमतिः सा यथा
शृक्तस्तमेोहानिरिति प्रतिपन्नमेबमातमाऽपि चिदेकरसो जातनिजबुद्धिवाक्योत्थवुद्धिवृत्तिजन्मो-
पाथिः सननेधहानिरि्ुच्यते किंठेति सदयं न पूर्वो यथोक्तबुद्धिवृसुपाधिजन्मनः प्रागव-
स्थितस्तमोहानिरिति नोच्यत इति योजना ॥ १९ ॥
सु° ठी०--यि चिदेवाज्ञानानवृत्तिः कथं तहि ताद्रशधीव्च्युत्पत्तः
पूर्वमपि न तथा व्यवद्धियत इति यत्तदा तन्निमित्तामावादिविवक्तुमुक्त-
हष्ट(न्तमेव दशेयति-
(+ „9 + न्य्‌ ०५
ह (तहरणकरत्व पि चान्यन्न चद्‌
रतिहरिरिति रोके नोच्यते वतंमानम्‌ ।
अनधिकविकलं सत्कथ्यते तत्पशुस्थं
¢ ® ^ ^ क
हतिहरिरति रिष्टेबद्यहेतोः पशुलात्‌ ॥ २० ॥
दतिहरणेति । ह तिहरतरत्वमन्यूनानतिरिक्तं पुरुषादो वतैमानमपि न
शिषे तिह रिशब्देनोच्यते । पञ्चगतं तु तन्माचमेष तच्छब्देनोच्यत
इति हेतोः पञ्ुत्वभव तच्छब्द प्रयोगनिमित्तं स्युत्पत्तिस्म्तिभ्यामवसायत
इत्यथ; ॥ २० ॥

१ स, घ. %वमू । ९ ग, गनिरुच्येत केवलः २ ख, घ. पुवः ४ ख, (ह्ालन्यज्ञाः ।

८२८ रीकाद्गसमेतं- [ 9 चतुर्थोऽध्यायः ]

अ० टी०-यदि केवख्ब्रक्षातमचैतन्यमेव तमोनिवत्तिराब्दवाच्यं तर्हिं तादृशबुद्धभुतपत्ते
प्रागपि कुतोऽज्ञाननिवुत्तिरिति नोच्यत इति चेत्तत्र ॒शब्दस्वभाव एष इति वक्तुमुक्तमब
दृष्टान्तमाह--ह तिहर भ ति । इदं प्रयक्षं तिहरणकरवं पुंसि मनुष्येऽन्यत्राश्वादौ
या वतेमानं लोके टतिहरिरति नोच्यते किं तु तदृतिहरणकतैत्वं पदस्थमनधिकविकङे
सदन्यूनातिरिक्तमम्यभिचारि सदृतिहरिरिति शब्दैः कथ्यते । बहुवचनं प्रयोगबाहुल्याभि
प्रायं कस्माद्वा्यहेतोः पदुलात्पशुवरूपाद्वाच्यवहिभूतादिव्यक्षरार्थः । दतिहरणकतेत्ं
पुरुषादो वमानं दतिहरिशब्देन नोच्यते तत्र॒ व्युपत्निम्याकरणस्मरणयोरभावार्फि
तु पशो वतमानं तन्मात्रमेव दतिहरणपदेनोच्यत इति व्युपत्तिस्मृतिभ्यां प्रसिद्ध-
मतः शब्दस्वभावोऽयमिति कल्पनीयम्‌ । निमिानुबन्धिनी हि शब्दस्य प्रवृत्तिरिति
तात्प्याथैः ॥ २० ॥

छु° टी ०--ननु तत्र “ हरतेहं तिनाथयोः ` इत्यादिसून्नानुश्षासना-
दस्तु तथा द्‌ाष्टान्तिके तु कथमित्याशशङ्क्याऽऽह--

अयमपि परमात्मा प्रत्यगात्मस्वभावो
वचनजनितद्द्धः भराक्स्वसपे स्थितोऽपि ।
न खलु विषयभावं ध्वान्तविच्छेदवाचो
व्रजति हि तदुपाधेवुद्धिवुततेरभावात्‌ ॥ २१ ॥
अयमपीति । अनुक्ञासनाभावेऽपि न्यायसास्यादिहारि बुद्धिवत्ति
परयोगोपाधिरभ्युपेयेव्यर्थः ॥ २१ ॥
अ० टीर-अत्रप्पयमेव न्याय इलयाह--अयमपीति । निगदग्याख्यातानि
पयाक्षराणि एतदुक्तं भवति । प्रकृते ऽप्यज्ञाननिवृत्तिशब्दः प्रयक्चैतन्यमेव वदेदुद्धिवद्यु-
पाधो सयव न।सतौति स्वमवेऽस्य॒शब्दस्योपधेरागन्तुकतवात्तनिमित्तरब्दप्रयोगोऽ्या-
गन्तुक इति ॥ २१॥
सु० टी०-नन्वमावपययो माशादिशब्दः कथं तन्ये प्रवत॑ता-
मिति चेत्सत्यं नाशारिशब्दृस्तथा अं ववज्ञानशब्देन सह समस्तोऽन्य
एव माववाचीत्याह-- ध
अज्ञानदाह्‌ इत नक्रपर्‌ समासाः
सपुत्रे खलु पदे पदतामुपेतः
ज्ञानोदयं तटगतं समुपाइदान-
स्तस्माचम्‌ हि तरवारत (चात प्रवृचः ॥ २२ ॥

{ 9. चतुर्थोऽध्यायः ], संक्षेपशारीरकम्‌ । ८२९

न्नानदाह इति । अज्ञानस्य दाहोऽज्ञानदाहः । सच न ज्ञानं विना
सं मवत ति योगिकसवाच्छब्दुपरवृत्तिरुपपन्नेर्य्थः। उपेतः प्राप्नुत इत्यथः ।
तस्माञ्ज्ञानोदयामिति संबन्धः । तरगतं तटस्थोपाधिम्‌ ॥ २२॥
अ० टी०~-नन्वयं नाशादिशब्दो नञ्पर्यायोऽभाववाचकः प्रसिद्धः स॒ कथं चैतन्ये
सद्रूपे वर्ततेतिचेत्सयमभाववचनो नाशादिशब्दः स्वभावतोऽत्रायमज्ञानश्ब्देन समस्यमानो
नाशादिश्न्दो ऽन्योन्याभाववचन इवयाह--अज्ञानद्‌!ह इर्ति । अज्ञानं दाह इति च
स्वमावत इमे द्व पदे नेकपदं कदापीऽयर्थः । समासान्त निमिततायूरवोत्तरे प्दे अज्ञानमिति
पूवेपदं नाश इ्युत्तरपदमेते पदतमिकपयमुपेतः प्रापुतः । तथा च समाप्तवशच्छन्दानामन्य-
त्रापि इृत्तिष््टेतीहापि समासवशानाशशब्दस्य स्वसंबन्ध्यभावमात्रादन्यत्र इत्निरुपपनेति
फठितमाह ज्ञान, दयमि ति । तस्मादिति प्रथमं योज्यम्‌ । तमोहतिरबोऽतर प्रकृते तटगतं
तटस्थं ज्ञानोदयमुपारथिं समुपाददानश्चिति प्रवृत्तः । तथाचाज्ञानविलक्षणमज्ञानादन्यज्ज्ञानो-
दयोपाधिनाऽङ्ञानविरुद्वाकारं चैतन्यमन्ञाननाशङब्दाथं इति न पिरुष्यत इति भावः॥२२॥
सु० ठी०--तहि विषमो हष्टान्त इत्याज्ञङ्क्याऽऽह-
अत्राप्य हतिहरिः पशुरित्यखण्डः
शब्दो न खल्वभिमतोऽवयवाथेयोगात्‌ ।
धातुश्च वाचकतया हरतिः परषषिद्धो
हीन्पत्ययश्च हरतेः परतः प्रसिद्धः ॥ २३ ॥
अत्रापीति । अक्षावपि शब्दो नाखण्डोः खूढोऽभिमत इति संबन्धः|
हतिं हरतीत्यवयवाथंयागादित्यर्थः । एतदेव दशंयति--पातुश्वेति । वाच-
कतया हरणक्ियाया इव्यर्थः । इन्प्रत्ययश्च कतर॑वाचकतया प्रसिद्ध
इत्यथः ॥ २२ ॥
अ० टदी०-तथा दतिहरिकिब्दस्याप्येकपद्यादेव विसि ्टाथनियता वत्तिराश्रता तद-
वयवास्तु॒ साधारणाथेवाचिन ए्रेयाह-अच्ाप्यस्ाविति ॥ अवयवाथयागभव
विभजते--धातश्चे ति । हरतिरधातररणवाचफतया प्रसिद्धो हम्‌ हरण इति घातुपाठ-
स्ते: । चकारोऽवधारणारथो भिन्नक्रमः प्रसिद्ध एवेय्ः ॥ इनप्रययश्च हरतेधौतोः परत
कर्ववाचकतया प्रसिद्ध ए हति योजना ॥ २३ ॥
सु ° टी०-मवत्वेवं ज्ञानफलटमन्ञाननिचत्तिः कि तत इाते चेत्तत्राऽऽह~

उयनिरस्यति तमश्च तदुदधवं च
वेदावस्रानवचनादथ बोदितः सन्‌ ।

८३० टीकाद्वयसमतं- [ ४ चतुर्थोऽध्यायः }

रेकात्म्यवस्तुविषयोऽनुभवोऽत एव
(व + चेः ् ४५ न
कंचित्सहायमनपेक्षय निवतंकोऽसो ॥ २४॥
उयननिति। वाक्योत्थ आसानुमवो द्युद्यन्नेवोद्योत्तरक्षण एव वाऽविध्ा
तत्कायं च निरस्यतीति नास्य सहायान्तरापेक्षत्व मित्यर्थः ॥ २४ ॥
अ० ठी०--तदेवमवियानिवृ्तिरालेवेसपि पक्षे न कदाचिदनुपपत्तिशेति स्थितम्‌ ।
पुनरन्यदत्राऽऽशङ्क्यते । अयमात्मसाक्षात्कारः स्वोदयकाढ एवाऽऽमाज्ञानं निवेतेयेत्तदु-
त्तरकाले वेति । तत्रोभयथाऽपि न विरोध इत्युत्तरमाह-उश्चल्निति । अथ वा
वाक्योल्थवियाया; सहायानयेक्षवं यत्मागभिहितं तत्र॒ युक्तिविरेषरं संचारयति-
उद्यन्निति ॥ एकाप्मवस्तुविषयोऽनुभवो वेदावसानवचनादुयनेव बाऽथवोदित एव
संस्तमश्च कारणं तदुद्भवं च कार्थं स्थ॑ निरस्यति । उदितः सन्नियपि न विलम्बः
प्रतीयते किं तूदयसमनन्तरमेेति न सहकारिप्रतीक्षाकट्पनावकाश इति द्रष्टव्यम्‌ | यत
एवं स्वभवोऽयमनुभवोऽत एवासौ रिचित्सहायमनवेक्य निवभक इति सिद्धमि्यर्थः॥२४॥
सु° टी०-- एतदेव हष्टान्तपूर्वकमुपपाद्यति--
दीपस्तमस्तिरयतीह्‌ भवन्कृताश्च-
द्त्वा क्षणव्यवयिमात्रमपेक्ष्य नार ।
कश्िदिवादपद्वमुपयाति वादी
रती = ि
तदरत्मतीच्यवगतो तमसतोऽपहन्त्याम्‌ ॥ २५ ॥
दीप इति । तद्वदिति । प्रतीचे याऽवगतिबुंद्धिवृस्युषरागा्दभिव्यक्ति-
स्तस्यमित्यथंः ॥ २५ ॥
अ० टी०--तथाऽपि किं तच्वमितिचेत्तत्र दीपेन तमोनिवुत्ताविवेदं द्र्टव्यमियाह-
दीपस्तम इति । भवन्लुपद्मान एव ॒दीपस्तमस्तिरयलयपसारयति दर्शनाविषयं
करोतीयथः । कुतश्चििमित्तास्रतिबन्धवशपुनभूत्वोत्यद्च क्षणन्यवधिमात्रं क्षणन्यवधान-
मात्रमपेक्षय॒तमस्तिरयतीदयत्र न कश्चिद्रादी विवादपदवीमुपयाति । यथाऽयं दृष्टान्त
स्तद्रवरतीचि तमसोपहन्न्यामवगतौ विक्ञाने योग्यमिय्ैः ॥ २५ ॥
सु० ठी०--व्यञ्जकत्वादप्यनपेक्षत्वमस्या इत्याह--
उत्पत्तिरेव हि पिया स्वफलं प्रदातु-
माकाङ्क्षिता न च तताऽपरम्थनीयम्‌ ।

१ ख. स्थिते पुनः॥

[ ४ चतुथौऽध्यायः | सं्चेपशारीरकम्‌ । ८३१

यत्कारकं तदिह काङ्क्षति जन्ममाज-
दन्यन्न; किमपि काङ्क्षति जन्म ठन्ध्वा ॥२६॥
उदत्तििति । बुद्धेहि फलप्रदाने जन्मेवपिक्षितं नान्यदित्वर्थः ।
तदुक्त-“ तेन जन्मेव विषये बुद्धेव्यापार इष्यते ` इति । व्यतिरेक-
मध्याह--यत्कारकमिति । कारकं ह्युपकारापेक्षित्वाज्नन्मतोऽन्यत्सहकय-
पेक्षते न च धीस्तथेत्यर्थः ॥ २६ ॥
अ० ठी०-यदयप्येवमुभयथाऽपि संभावनऽस्ति तथाऽपि ब्रह्मवियेत्प्यमानेवाविदयां
निवैयेन्न भ्यवधानमीषदयप्यपेक्य क्षणमात्रे व्यवधीयत इाह--उत्पत्तिरिति ।
भिया वाक्योत्थया स्वफलं प्रदातुमुत्पत्तिरवाऽऽकाङ्क्षिता । ए्रकारन्याव््यं स्वयमेवाऽऽह-
न चेति । ततोऽपरमुत्त्तेल्यत्सहकारिभृतमथनीयं धियो न च व्रि्यत इति योजना ।
कुत इयत आह-यत्कारक मिति । कारकस्यायं धर्मो यदुत्पय स्वकार्य जनयितव्ये
सहकारिप्रतीक्षया विरम्बेते न तुं धियः प्रमाणलेनाकारकरूपाया इयेवं सति यत्कारकं
तदिह न्यवहारमूमो स्कार्ये वा स्वजन्ममात्रादन्यत्क ङ्क्षति धौजन्म ठन्धवा न किमपि
काङ्क्षतीति योजना ॥ २६ ॥

सु० ठी०-अचत्र वृद्धसंमतिमाह-
श _ क
प्रत्यक्षसूतर इदमव नवद्‌ यष्पन्‌
> = ~ [> [+
न्यायेन भेमिनिरुषाच विदग्धवुद्धिः।
सन्संभयोग इति तत्र च बुद्धिजन्म
शब्दस्य नान्यदिह किं च न रत्यमस्ति ॥ २७॥
प्रयक्षूत्र इति । ननु तद्न्यपरमेवेति तत्राऽऽह-- तत्र हीति । पुरुषस्ये-
न्वियाणां बुद्धिजन्मेत्यच बुद्धिः प्रत्यक्षमिल्युक्तेऽपि जन्भनोऽथंिद्ध-
त्वाजन्मशब्दस्येदभव कृत्यमित्य्थः ॥ २७ ॥
अ० 2ौ०--ज्ञानस्य सहकाथेयक्षा नस्तीयत्र जेमिन्याचयंसुत्रत्रक्यं प्रमाणयति --
प्रत्यक्षेति । ““ सतसंप्रयोगे पुरुषस्यन्दिपाणां बुद्धिजन्म तप्प्रयक्षम्‌ ?' [ जेमिनिन्याय
१।१।४]। इति सूत्रे बुद्धिः प्रयक्षमियेतावल्युक्तेऽपि तस्या जन्माथस्सिद्धमेवान्यथे-
द्ियाणां सत्सप्रपोग इति निमित्तनिर्दशवैयध्यौ पातात्‌ । तथाऽप्यथसिद्धं जन्म जन्मशब्देन
नेर्दिशनबुद्धेजन्मातिरिक्तो व्यापरोऽस्तीसेतदेव सूत्रकारः सूचयतं।ति निष्िण्डितोऽथेः ।

१ ख, “ना प्णऽ्ति। २ ख. 'म्बनं न" ।

८३२ टीकाद्वयसमेतं- [ 8 चतुर्थोऽध्यायः ]

एषाऽक्षरयोजना विदग्धतुद्धिजँमिनिः सत्संप्रयोग इति प्रययक्षपत्रे प्रक्षप्रमाणरक्षणसूत्र
इदमेव न्यायेन निवेदयिष्यन्लुवाच जन्मातिरिक्तो न बुद्ेन्यापारोऽस्तीयेतन्न्यायेन प्रति-
पादयन्बुद्धिजन्मेति पदं प्रायुङ्क । यतस्तत्र सूत्रे बुद्धिजन्मरशब्दस्पेह ठक्षणेनान्यत्किचन
कृतमस्ति विनाऽपि तेनातिन्याप्त्यादिनिराससिद्धेरिति ॥ २७ ॥
सु° टी ० - नन्वेवमपि मतिवततेनिवतेकामावात्तयाऽपि द्वेतापत्ति-
रितिचेन्नेव्याह--
वेदान्तवाक्यजनिता मतिवृत्तिरेव-
मु्परितः सकलमेव भवाणेवाम्बु ।
पीत्वा स्वयं च खल्‌ शाम्यति दग्परोह-
पीतं यथाम्बु चितिमेव तु शेषयिला ॥ २८ ॥
वेदान्तेति । सा हि जातमाप्रैवाविधातत्सायं दुग्ध्वा स्वयमपि
नर्यन्ती चिन्मात्रं शेषयति यथा दग्धलोहपीताम्बु विं स्वै च
विनाश्य लोहमाच्रं शिनश्टत्यथः ॥ २८ ॥
अ० टी०--अ्रवं विद्योदयसमनन्तसमेवावियायाः सकायीया निद्त्तिर्वि्यायास्तु कथं
निदृत्ति्निवतेकाभावाततद्भवि वाऽनवस्थाप्रसङ्गदिति चेत्तत्राऽऽह-वेदान्तवाक्येति ।
एवमिदयुक्तन्यायेनेयथैः । चितिमेवेकां शेषयितवा स्वयं च खलु शाम्यति स्निवृत्तौ हेवन्तरं
नपिक्षते । अतोऽनवस्थप्रसङ्गो न भवतीयेतदृष्टान्तेनोपपादयति-दृग्धलोषहेति ॥ यथा
दग्धरोहपीतमम्बु दाहं शमयति स्वयं च लीयते रोहमात्रमवशेषयति तथा बेदान्तवाक्य-
जन्यात्ममतिवृत्तिरप्यविद्यातत्कायैरूपप्रपश्चं निवततयति स्वयमप्यवरियाकायौन्तःपातिलानिव-
तेते चिन्मात्र चाऽकमतच्चमवरेषयतीयर्थः ॥ २८ ॥
सु° टी ०--नन्व विद्यानिवृततेस्तत्वक्षनसाध्यस्व मावायाः कथं नित्या-
स्मस्वरूपत्वमिति तच्राऽऽह--
कुटस्थनिव्यव तु मुक्तिरिषा
वियफटत्वादिह ययदेवम्‌ ।
तत्तत्तथा दृष्टमशेषमेव
[3 शु [+ € $
यथा हि शुर्त्यादिपदाथसवित्‌ ॥ २९ ॥

धटस्थनियेति । वद्वियाफलं तस्कूदस्थं पथा शुकतपज्ञाननिवृत्तिरूप-
छक्त्यादिस्फुरणमित्यथः ॥ २९ ॥

[ 9 चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ८३३

अ० ठी०--तदेवमारोपितवि्यानिवृत्तिमातरान्मक्षस्य कृटस्थत्वं प्रतिपादितं केचितु
खगादिवममेक्षस्यापि साध्यतमाहृत्त्प्रयाह--कुशस्थेति । छक्यादि पदाधसंवि-
दिति जयुक्यदिविषयकप्रमाणफठमूता डुकयादिसफ्‌तिरियधः ॥ २९ ॥
सु° दी ०--साध्यवैकत्यमाशङ््चाऽऽह-~
जन्मादिषड्भवविकारहीनां
शुक्त्यादिवस्तभणिविष्टसंवित्‌ ।
न भरागभावाबनुभूतिरस्याः
स्वतः प्रमाणाद्पि युज्यते हि ॥ ३० ॥
जम्माद्‌ति । त्च हेतुमाह-न प्रागभवति । न हि संभिदि जन्मादि
समष(ते परागमावस्य जन्मनो वा तस्यामनुभवासंमवात्तथा हि के
सं विस्स्वूपात्तद्नुमवः प्रमाणान्तराद्रा नोमयमपि युक्तमित्यथः॥ ३० ॥
अ० ठी०--दृ्टन्ते सीध्पवैकट्यमाशङ्क्याऽऽह--जन्मादुी ति । रुक्यादिव-
स्तुन्यपरिशिष्टसंवित्‌ । शुक्यादिविरेषणांशौना सती जन्मादिपड्भावविकारहीना कृटस्यै-
वेयः । संवित्छरूपतो जन्मौददनाऽसमावितजन्मादिधमेघरायदयत्र न संभवति न तत्तेन
धर्मेण घमेबद्यथाभ्निः रेयेनेति प्रयोगः । रेवसिद्धिशङ्कां परेदरति-न प्रागभावा-
दीति । भस्याः सेविदो न स्वतः प्रागभावायनुमृति्युञ्यते । स्प्रागमावः छवेय। न
घटते नापि प्रमाणादन्यस्मात्तयुज्यत इयक्षराथः । एतदुक्तं भवति । संविदो जन्मप्राग-
मावयनुमवः संविदा तावन्न सिध्यति । स्वसंबन्धितया हि स्वप्रागमावायनुभवो वक्तव्यः
स स्ात्मनिवृत्तिमिरोधानन संभवति । नापि प्रमाणन्तरात्तसिद्धिमौनवेदयवे जडल्ेपपततः
संविख्म्याघातात्‌ । स्ववेयवे चायं दोपः समानो वेय्मात्रस्यैव जडलप्रयो जकत्वा-
स्सविद्ग्रहणे च तत्संबन्धितया जन्मादप्रहणासंभवादतोऽसंभाव्रितजन्मादिधमंव्ादिति
हेतनसिद्ध इति ॥ ३० ॥

सु० ठी०--कुत इत्यपेक्षायां ङि संविदमवुद्ध्वैव तस्रागमावाद्यनु-
मूयते किंवा बुद्ध्वा तत्र नाऽऽ इतपाह--

अबुध्यमानो न हि संविदं तत्‌
संबन्धि किंचिलतिपततुमः।

१क. "्तिगरिने" । ९ ख, घ, ^स्तुन्यविरिष्ट । ग, स्तूपातेषि" । ३ ख. पदिभाब-
विकराए्रहविता अ ।

८३४ टीकाद्यसमेते- { ¢ चतुर्थोऽध्यायः ]

न क कि
न बुध्यमानोऽपि तथा तश हि
(2 कभ [43 यः ध
न संविदेषा विषयतवहेतोः ॥ ३१ ॥
खवुध्यमान इति । संविदं स्वख्पेण प्रमाणेन वाऽबुध्यमानोऽविषयी-
कुर्वन्न तत्संबन्धिप्रागमावजन्मादि विषयी कुया दित्यथः । नापि द्ितीष
इत्याह--न बुध्यमानोऽपीति । स्वतः स्वजन्मादिबिधनासंमव!दरेयवेऽपं-
विखप्रसङ्कादिव्यर्थः॥ ३१ ॥
अ० टा०--एतदेव सखष्यति--अबुध्यमान इति । संविदमबुध्यमानोऽविषयी-
ुर्भन्‌ । कशित्तत्संबन्धि रिचिघप्रागभावादि प्रतिप न हीशः समथः । धमिंषीसपिक्ष-
लवाद्धमेवुद्धरिव्य्थः । तथा संविदं बुध्यमानोऽपि न समथः । यतस्तदा द्येषा संविदेव न
भवति विषयत्वद्धेतोर्विषयत्मे जडव्वापत्तरित्यथंः ॥ २१ ॥
सु 2 टी०--व्यतिरेकव्याप्त्यऽपि कौटस्थ्यं साधयति-~
अ क ९ अ [क
जन्या न मुक्छिघटतं कृताश्च
क~ लः दिति ४
दियाफरत्वादिति पर्वहेतोः ।
ययद्धि जन्यं जगति प्रसिद्ध
[+ 9 र ¢
तत्तेन व्यफटृपष्वराद ॥ २३२॥
जन्येति । यजन्य न तद्िद्याफलं यथा व्रियदादीति ॥ २२ ॥
अ० टी०--मोक्षस्य कूटस्यवं व्यत्तिरेकन्यातिच्छटेनानुमिनोति-जन्या न
मुक्तिरिति अय्वरादुीति। यथा यागदीवयर्थः ॥ ३२ ॥
सु° टी ०--अत एव मोक्षस्वदूपे कमंणोऽप्युपयोगो नास्तीव्याह--
न २. >, क [+> न
मोक्षस्वरूपे विफरुकरियोऽप्तो
विद्याफटत्वादिह यदेवम्‌ ।
कि
तत्तत्तथा दृष्टमशेषमेव
[र रज्ञ ¢, न ~ _ (क
यथव रज्ज्वादतम(निन्राचः ॥ ३२ ॥

क

मोक्षेति। अपावधिक्षयरौ किफलकरियो विफठक्मा । मुक्तिनं कर्मं
साध्येति यावत्‌ ॥ ३३ ॥

१ ग. भभम्बेपः । ९२१. °रूपरो बि ।

८ 9 चतुर्थोऽध्यायः ] संश्चेपक्षारीरकम्‌ । ८३५

अ० टी°--तेनेव हेतुना मोक्षस्य कर्मसाध्यलप्तिषेधमुखेनापि कौरस्थ्यमेवानुमि-
नोपि-मोक्षस्वद्प इति । असौ पुरुषो मोक्षस्य विफठक्रियः । मेोक्षखरूपं न.
कियासाष्यमिति प्रतिङ्ञापरमेतद्राक्यं रिष्टं स्पष्टम्‌ ॥ २६ ॥

सु° दी०-ननु सायुज्यादियुक्तेः क्रियासाध्यतवार्दक्तो बाघ इत्या-
हाङ्क्याऽऽह-

[3 ९, 9 क 9 क की
सायुज्याद न माक्षपक्षपातत ।वयाफटव्वाहूत-
मानस्याकरिययोपजन्यत इदं यस्माहुपास्त्यारूपया,\,

क ® र 9 क, म नद्‌ वी
सायुज्पादवेवादर्माचरपर्‌ नःश्रयकस्त ना भवः
तक्रायतवादिह यय्दीदशभदो निःश्रेयसं नेक्षितम्‌
यद्रत्कुक्यवटादि तादशमिदं तस्मादिदं तादशं
युक्तं कंल्पायेतुं न तद्विसदहृशं ताद्‌ न दष्टं यतः ॥ ३४ ॥

“ सायुञ्यादि न मोक्षपक्षपतितं पिदफटलाहतेमानद्याक्रिययीप्रजन्यत इदं यस्मादु-
षस्यास्यया ' इति क्रविद्धपद्यं पठन्ति । तस्यायमथः-यत्खल्वामरणमभ्य-
स्यमानया हिरण्यगमाऽस्मीपि मानस्योपास्नया प्रतिमया परिपक्वया
देहान्तेऽचिरादिना बह्मलोक गतस्य रवीयटिङ्कापहितस्यैव समशिलिङ्क
इद्महमरस्मीव्यभिमानास्मकं तादास्म्यं जायते तत्सायुज्यं तच मिथ्या
व्वन्न मोक्षकोटिनिक्षिप्तम्‌ । ततश्च तस्य पक्चषहिमावाद्वन तन्न बाध
इत्यथः । सायुज्यफलोपापस्नायाः क्रियात्वेन विद्यालामावाद्धेत्वमावे-
नाऽपे न तनेकानन्तकताऽपीति । अव्रा्थऽ्बुमानमाह--सायुज्या-
दीति ॥ ३४ ॥

अ० टी०--नतु साथुञ्यादिरूपोऽपि मोक्ष; कर्मसाध्यश्चेति तत्र बाध इति चेन्मैवं
तस्य मोक्त्वासंप्रतिपत्तेरपक्षयलादि्याह--स्पयुज्याद्‌ ति । एतदपि प्य पटपदम्‌ ।
मोक्षपक्षानन्तमीवे देतुः--विद्याफलत्वाहतेर ति । आहतिहानिविंय,कट्त।भावा-
दित्यथैः । एतेन पूतैपदचोक्तानुमानेनैकन्तिकेनाऽऽशङ्काऽपि परिहृता सायुव्यादौ विय
फःट्त्ेतेरवत्तेः । कुतः सायुज्यदेमियाफल्व्वाभाव इति तत्राऽऽह-- मनस्यति ॥`
उपास्याल्ययेति विशेषणेन पुपरतच्चतवं क्रियाया; सुच्यते । उपाप्तिविधिविहितया पुपर-
तच्चमानसक्रियया यस्मादिदरं सायुज्यादि जन्यते तस्मान विद्याफटमिति योजना । सायुज्या-

= ^

९ स. घ. क्षकमिं म। २ ख. घ. ^स्याननुनन्थते विहिनिया य । २ सप. मते
निः । ४ ग, पयरन्यत | ५ , गन्तिकताशच° ।

८३६ टीकाह्यसमेतं- [ ¢ चतुर्थोऽध्यायः ]

देमोक्षपक्षपातित्वामावमुक्तममुमानप्रयोगेण स्यौ करोति--सायुउयादिकिवादगो चर
मिति । कायेवहेतुः क्रियासाध्यतोक्त्या साधित इति नासिद्धिशङ्कावकाक्षः । इहे-
यादि घटादीव्यन्तमुदाहरणबचनम्‌ । सम्यात्िकं टदृष्टन्तवचनमुदाहरणमिति हि तटक्ष-
णम्‌ । ताद्शमिदःमेत्युपनयव॑चनकार्यं चेदमिय्थः । निगमनमाह-- तस्मादिति कल्प-
पितुमित्यन्तेन । तस्मत्कयेलवादिव्यथः । ताद्शमिति निःशचेयसं न भवतीययर्थः ।
देतोरप्योजकताशङ्कां परिहरति-न तद्विसहक्श मिति । दष्ट ठुञ्यादि विसदृश
निव्यं निःश्रेयसरूपत्वं न कत्पयितुं युक्तम्‌ । यतः क्रियासाध्यं तदं नियं नि;प्रेयसरूपं न
दृं क्ापीयथैः । कृतकस्यानियलन्याततिरभङ्गादनिलयस्य च निःश्रेयसल्वामावादिति मावः ।
न च बन्धष्व॑सो मोक्षः क्रियासाध्योऽपि निलयो भविष्यतीति वाच्यम्‌ | ‹ ब्रह्म वेद्‌ त्रहव
भवति ' [ मुण्डक २।२ ९ ] ° पुषष इययव प्रोच्यते › [प्रश्न ६।९ ] इयादिश्ुतौ ब्रह्म
भावस्यैव मेक्षघ्रामिधानात्‌ । अज्ञानमयवन्धनिदत्तेश्च ज्ञानसाध्यवाकियासाध्यत्वाभावस्य
प्रगिषोपपादितव्वादिति द्रष्टव्यम्‌ ॥ २४ ॥
सु° ठी ०~इतोऽप्युत्पत्तिविनाश्ञरहिता मुक्तिरिष्याह--
सदसदुद्धबनं न विमुक्तता
सदसदुद्धवनानुपपत्तितः ।
सदसतोनशनं न षिमुक्तता
सदसतोन॑शनानुपपत्तितः ॥ ३५ ॥
सदसदिति | जन्मदिनाश्ाभ्युपगमे हि सती वाऽसती बा मुक्तिर्वाच्या
तयोश्च जन्मनाक्ौ दुर्निरूषानित्युकरूमिव्यर्थः ॥ २५ ॥
अ० टी ०--इतश्च मोक्षः कूटस्थनिय इययाह--सदस दिति । सदसतोरूपत्ति-
विनाशयोदुंनिरूपत्वस्य प्रागिव प्रपञ्चितवान्न सदसतोरूपा्तिवा विनाशो वा मुक्ति
सथः ॥ ३५ ॥
सु० ८।०-अस्तु ताद क्पितस्य सालोक्यादेजं निरमुक्तििपि चत्त-
चा<ब्~-

4

न च तमोमयजन्म विमुक्तता

न हि तदिष्ठमनिष्टतरं हि तत्‌ ।

न खलु कल्पित जन्मावमुक्ततां

समुपगच्छाति तद्टितथं यतः ॥ ३६ ॥
१ क. “रगतमि- । ९ ९६, “यनव° |

[ ¢ चतुर्थोऽध्यायः ] सष्पक्ञारारकम्‌ । ८३७

न चेति । तमोमयस्य जन्यस्य हेयतेनानम) त्वान्न मुक्तित्व मित्यर्थः ।
एतदेबोपपाद्‌यति--न खल्विति ॥ ३६ ॥
अ० टौ०--सदसजन्मविनाशयेोरवस्तुशत्तघ्राभामिन तस्पर्ततिस्तमोमयवेऽपि तमोमय-
स्येव मेक्षतरमह्वितिचेनेयाह--न च तमोमये ति ॥ जन्मेति नाशस्याघयुपक्षणम्‌ |
तत्रानिष्टत्वं हेतुमाह-न हीति । मेक्षस्यामीष्टलक्षणत्वात्तमोमयस्य च तद्िरुद्त्वान
तस्य मोक्षवमिलयथैः । इतोऽपि न तमेमयजन्मविनाशयोर्माक्षरूपतेयाह-न खल्विति ।
जन्मनुक्ततां जन्मविनाशयोर्विमुक्ततां न समुपगच्छति कश्चिदपीते रेपः । यतस्तत्तमे मय॑
वितथं मिध्येवेत्यथैः । केनाप्यनङ्गीकारायोग्वा्चायं पक्ष एव्रासङ्गत इति भावः ॥ ३६ ॥
सु° टी०-अस्तु तहिं तमोमयस्य सकलस्य नितव्रत्तिरेव मुक्तिरिति
शङ्कते--
अथ तमोमयविश्वविकत्पना
विल्यनात्मकमप्युपगम्यते ।
सकटद्‌ पणजातविवर्जितं
[49 वण (4 [३ ९
तादह्‌ मक्षपद्‌ न नवायते ॥ २३७॥
अयेति । एतदङ्की करोति- सकठेतिं । तस्या आत्मतावन्मात्रतवस्याक्त-
चान्न कोटस्थ्यारिविरोध इत्यर्थः । मोक्षपद्‌ः मोक्षस्वरूपम्‌ ॥ ३७ ॥
अ० टी०-- तिं तमोमयजन्मनार। वा मोक्षो मा मृत्तमोमयप्रपञ्चविल्य एव मेक्षोऽ-
भ्युपगम्यत इति शङ्कते--अयति । इमं पक्षमद्ध करेति- सकलेति । तमे।मयवि-
शधनिदरत्तेश्वत्मतावन्मात्रताया उपपादनात्कूटस्थनित्यव मुक्तिरियत्र न किमपि दृषणम-
सतति तन्मेक्षपदमिहास्मन्मते न निवायैते ॥ ३५७ ॥

ख॒० ६\०-- ननु ज्ञानाद्विद्या निवतमाना किं निरवशेपेव निवतंत

उत प्रारब्धवशात्काचिद्नुबत॑त इत्यारङ्क्य निःरोषेवेत्याट--
सम्यग््ञानविभावसुः सकलमेवाज्ञानत्सभवं
सयो वस्तुवटप्रवतनमरुदयापारकषद पितः ।
निरपेन हि दंदहीति न मनागप्यस्य रूपान्तरं
संसारस्य गिनष्ट तेन रिदुषः सयो िमक्तिधंवा ॥ ३८ ॥

कर तस्य आलना^।

६३८ ठीकाद्रयसमेत- [ ¢ चतुर्थोऽध्यायः ]

(क (न

सम्यश्ञनेति । वस्तुबरलप्रवतनमेष्ष मरुद्यापरस्तेन स्दापितिः । नेटपेन.
निःशेषम्‌ ॥ ३८ ॥
अ० 2०--सिद्धे मेक्षस्यतरं कौटस्थ्य इदं विचायते यद्यपि ज्ञानोतस्यनन्तरमेवा-
विद्या निवतेते तथाऽपि निवृत्तावियस्य मुक्तस्य देहपाते भि कश्वित्कारक्षपोऽस्युत नेति
जिज्ञासायां नेति तावदाह--सम्यग्ज्ञानेति । वस्वेव बलं व्टुबङं तस्य प्रवतेनमा-
विभौवः स एव मरुब्यापारस्तन संदीपितः । देहद्रयस्याज्ञानविरुपसिततवात्तचज्ञानेन च
स्वोदयमत्रेणाज्ञानस्य नाशितव्वान्निराश्रयस्य काथैस्यावस्थानासंभवात्सदयो मुक्तिरेव धुवे-
यथः ॥ ३८ ॥
सु०° ठी०--ननु सद्यो मुक्तिधौष्यं “ तस्य तावदेव चिरम्‌ ` [ छार
६।१४।२ ] इत्यादिजीवन्मक्तिप्रतिपादकशाखस्य का गतिरिति,
तत्राऽन्ह-
जीवन्मुक्तिपरत्ययं शाश्चजातं
जीवन्मुक्ते कत्पिते योजनीयम्‌ ।
तावन्मात्रेणाथवत्वोपपत्तेः
सयोमुक्तिः सम्यभतस्य हेतोः ॥ ३९ ॥
जीवन्मुक्ता ति । कल्पिते गरवादां । कथं कल्पितविषयत्वे शाखत्वमिति
चेद्‌ ५वादत्वादित्याह-तावन्मत्रेणपि । तस्य हेत; शाख्रस्यान्यपरत्ा-
द्धेत।ः ॥ ३९ ॥
अ० टी०-- तर्हिं ‹ तस्य तावदेव चिर्‌ यावन्न विम्य ' [ छन्दो०° ६ । १४ ॥
२ ] इत्या दिजीवन्मुफिशाखस्य का गतिःरतिचत्त्राऽऽह--जीवन्मुक्तीति ॥ जीव-
मुक्तेः प्रययः प्रीतियस्मात्तजीवन्मक्तिप्रत्ययम्‌ । शाच्रजतविशेषणमेतत्‌ ।, श्रुतेः कर
कद्पितविषयत्वमप्रमाणलप्रसङ्गादिति चेनेष देोषोऽस्याः श्रुतरथवादलारिव्याह--ताव-
स्मान्नेणाति ॥ सां फलवच्वाभावाद्वियस्तुत्यथेलेन कल्पितजीवन्मक्तविषयघ्मेतरेताद-
दवाक्यानामभ्युवें तावताऽपि प्रमार्णछन्याघातादिति मावः । तस्य हेतोर्जीवन्मुक्ति-
्ञापकशा्लस्यान्यपरतवाद्धेती ; सयो मुक्तिः सम्यङ्न्य य्थेवेयथः ॥ ३९ ॥
सु° री ०--विदुपामनुमवसिद्धा जीवन्मुक्तेरिति चेद्स्त॒ ताह
तथेत्वाह- "क
यद्रा ।वद्रह्‌[चर्‌ साजनाय
तस्या वयाटशवचपिपर्चः

क. णत्वा |

{ ४ चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षेधशारीर्कभ्‌ । ८३९

तस्याभीष्टा निर्निमित्त निवृत्ति-
यद्रा वियासतततिर्तटेशः ॥ ४०॥
यद्वेति । जीषन्भुक्तिशाख मित्यनषज्यते । व्योदये कथमविधिति
चेत्तजाऽऽह- तस्येति । लेशस्य किं निवतंकामिति चेत्तचाऽऽह- तस्यार्म्ेति ।
स्वत एवेत्यथंः । तर्हि म्रलाविद्याऽपि स्वयमेव निवर्ततां रिं ज्ञानेनेति
चेत्त्ाऽऽह-- यदेति । जीवन्मुक्तिहेहुमूतं लेशम्‌ । विद्यासंततिः संतन्य-
मानं वुर्यामिव्यक्तं चैतन्यमेव वा निवतंयविव्यर्थः । प्रथमान्तपाठे
तनिवृत्तो विद्यासंततिरूपो वा हेतुलेश् इष्यतामिति योज्यम्‌ ॥ ४० ॥
अ० टी०- तथाऽपि विदरुषामनुभवसिद्धा जीबन्मुक्तेरिति चेत्तर्हि तपरा वा सा
श्रतिरस्वियाह-- द्रति । योजनीयं जीवन्मुक्तिप्रयथं शाच्रमिलस्यानुषङ्गः । कर्थं
मुक्तस्प जीवनं मिदोदये सयविद्यानिदत्तौ तत्कायेप्राणादिनिवृत्तरिति चेन्न विदुषेऽप्यवि-
यटेन्चस्यावस्थानाद्गीकारादियाह-- तस्ये तिं । तद्यविदयटेशस्य फ निवतेकमितिचेन
किमपीयाह-- तस्या मीष्टेति । निनिमित्ता पूर्वप्रा्ततच्चविद्यापिरिक्तनिमित्तानयेक्षेय्थैः ।
नन्वविदयाठेशनिवृत्तिनि निमित्ता चेदविद्यानिवृत्तिरपि तथा स्यादिति ज्ञानवेय५ स्यादित्ते

चेत्त्राऽऽह--यद्रा विद्येति । वि्यसंततिरेवातिद्ाटेशनिवतेको हेतुलेशो निड्त्या
विद्यटेशानुरूपोऽव्पो हेतुरभ्युपगम्यतामतो न क्रापि पिवेयध्यैमियधैः | ४० ॥

सु० टी ०-नन्वविद्याया टेश एव नारित निरशायास्तस्याः सर्वा
त्मना वस्तुबोधादेव निवृत्तेन च ठशोऽप्येकान्तिकः कविद्वियाया
गन्धादबिद्सस्कारादविद्याछायातश्च जीवन्मुक्तिभ्रवणादिति चेत्त-
चाऽऽह-
जीवन्मृक्तिष्यापृतेः परापको य-
स्तस्यावियाटेशगन्धादिभाषा ।
नाविचाया नापि भागस्य तस्या-
स्तस्मिन्पक्षे इ्वटत्वादिमुक्तेः ॥ ४१ ॥
जीवन्मुक्तिव्यापतेरेति । मिक्षाटनादिख्पाया इत्यर्थ; । तस्याः प्रापिको

=,

तुस्तस्येव्य्थः । नन्वविद्यव जीवन्मुक्तिव्यापृतिप्रापिका तद्धागो
वेति नेत्याह - नावाय इति । अव्ि्यातद्धागावस्थाने मोक्षानुपपत्तेरि-
स्यथः ॥ ४१॥

१ सख, लेशम्‌ । २ क, ^नमृक्तत्या° ।

८४० टीकाद्रयसमेतं- [ ४ चतुर्े।ऽध्यायः ]

अ० टी०--नन्ववियटेशावस्थानमप्यनुपपनं वक्षुतखस्य सर्वास्मना विद्ययाऽवभा-
सेऽवि्याया ठंशतोऽप्यवस्थानानुपपत्तेः । तथा पृवौचयंग्न्येष्वविदयलिश।जीवन्मक्तिरुच्यते
कचिदविद्यागन्धात्तेदुक्तिः कप्यविदय छायया कचिदविधासंस्कारादिति तते व्याकुटं चेत-
दिति चेततत्राऽऽह--जीषन्मुक्तब्या पतेरिति । जीवन्मुक्तस्य व्यापृतििक्षाटनादिव्य-
वहारस्तस्य प्रापको यो हेतुस्तस्याधिद्याटेशादिभापा नाम विद्रद्धिः कृतेति योजना ।
यदत्र जीवन्मुकतिप्रापकतया न्यायप्रात्तं तदविदयटेशादि शब्दैरुच्यते सवैः सर्त्रेयतो न
व्याकुरतेति भावः । किं तन्न्यायप्राप्तं॑तदुच्यतामिति चेत्तस्वरूपं॑वक्तं तत्रासंमावितं
तवदाद--ना विद्याया इति । अविदायास्तावन तद्धेतुता नापि तस्पा भागस्य
तद्धेतुत्वम्‌ । कुत इत्यत आह--तस्मिन्नि ति । भविदयातदेकदेशयोरन्यतरस्यापि सचे
मुक्तत्वविरोधादियथः ॥ ४१ ॥
सु० टी०- तहि किं तदिति चेत्तत्राऽऽह-
गर 1) 3 न
न्धच्छायारशथसस्कारभाषा
[4 ध 4] „न
विज्ञातव्या भाष्यकाररयतन्ने ।
[४ [ (क म
स्वावियाया बाधितायाः प्रतीतैः
(अ भने + ५
पावापयणाथमाटच्य बुध्या ॥ ४२॥
गन्धच्छायेति । माष्यादिग्न्थे बाधिताविद्याप्रतीतिरेव गन्धच्छायादि-
शष्दैरुच्यत इति पीर्वापयपरामर्शादवगम्यत इत्यः ॥ ४२ ॥
अ० ठी०--इदानीं तत्खछरूपमाह--गन्धच्छायेति । वियावाधितायाः खानि.
दाया या प्रतीतिः प्रतिभासस्तस्याः प्रतीतेमन्धच्छायादिमाप्रा भाष्यकाीयतन्तर प्रन्धविशे-
बेऽन्येषामपि प्रन्येषर दृर्यमाना विज्ञातव्या । कथं विज्ञातम्येति तत्रोपायमाह--पौर्वा-
पर्येणेति । बाधिताया एवाविद्यायाः प्रतीतिरन्धादिशब्दैरमिट्प्यत इति विदुपां प्रन्येषु
पौर्वापर्यारोचनादवगम्यत इव्यर्थः ॥ ४२ ॥
सु० दी०-ननु जीवन्मुक्तिपक्षे मापाया अथेवत्ता भुग्या सेव
नास्ति बाधिताविद्यावस्थितेरुपपत्तिविरुद्धव्वादिव्याङङ्क्याऽऽह--
क [+ क
जीवन्मुक्तिस्तावदस्ति प्रतीते-
र 9 [93 [+
तच्छाया तन्न चासि प्रतीतेः ।
[ष्‌ २ [क व क ०
तच्छाया चास्तं ठशुप्रतातं-
[० [9 [3
स्तस्मिन्नर्थं स्वानुभूतिः प्रमाणम्‌ ॥ ४३॥

~~~--~-------- ---- -

१ष.घ. ध्या चाक्तिषेरीपरः | २ख.ग, प, ध्या दक्षणायास्ि दस्त

[ ¢ चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ८४१

जीवन्मुक्तिरिति । जीषेन्भुक्तिस्ताववनुमवादेषाद्गीकयां ततर देतावमा-
सोऽ्ष्यनुमव सि द्धस्तचचेतद्वाधिताविद्यानुवृत्ति विना न घटत इति
साऽपि स्वीकायत्यर्थः । ४३ ॥

अ० टी०-ननु बाधिर्ताया अविद्याया अवस्थानं प्रतीतिर्वा न्यायविरुद्धमिति चत्त
त्राऽऽह -जीबन्मुक्तिस्ताव दिति । प्रतीतेरनुभवबलादियर्थः । तत्र॒ जीवन्मुक्यव -
स्थायां दैतच्छाया द्वेताभासश्वास्ि प्रतीतेः । एतत्स बाधितावियानुदत्नि विना नोपपद्यत
इसाह- दरैतच्छाया चास्ति टेक्ञप्रतीतेरिति । ठेशरब्दो वाधिताविद्यावचनो
केशप्रतीतेरेवं ॒द्वतच्छायाऽ्यनुभवसिद्धाऽस्यकारणकायीयोगात्तथा कल्पनीयतादियर्थः ।
यस्मदेवं तक्के सवेस्मनर्थे स्वानुभूतिः प्रमाणं तस्मादत्र नानुपपत्तिश्चोदनीये ~
यथः ॥ ४३ ॥

सु° टी०-ननु कथं ज्ञानिनोऽप्यवियालेशस्तथव्वे वाकः प्राग.
वस्थातो विशेष हति तच्राऽऽह-

घह्लात्मत्वं सान्तरायं पुरस्ता-
द्वोपोत्पत्तौ ध्वस्तमोहान्तरायम्‌ ।
ययप्येवे दवेतटेशानुवत्तेः
भत्यक्षलान्मोहटेशोऽयुपेयः ॥ ४४ ॥

अरह्मातमलमिति । अन्तरायस्वाविद्यदेर्वस एव विशेष इदवथः । तर्द
कथं ठेशानुवत्तिस्तजाऽऽह--ययपीति । मोहटेशोः बायिताषस्यानम्‌ ।
अयं मावः-यथा मन्मुखमेवेदं न युखान्तरमित्यपरोक्षानुमवबा-
पितमपि मुखमेदाध्यासहेतवज्ञानं द्पणाद्युपाधिप्रतिबन्धान्न निवतंत
इति दरशनबलादङ्धी कियते तथा बह्मप्क्षात्कारबाधितोऽपि मोहः
भारब्धप्रतिबन्धादेवानुवतेत इति श्रुतिस्षुतिविदरदूनुमवबलदेवाभ्युपेय-
मिति ॥ ४४॥

अ० टी०--यदि वक्तावस्थायामणुक्तविधयाऽभिद्यटिशोऽष्यस्ति तर्दि पूर्वावस्थातः
को विशेष इति चेन्महानेव विरोषोऽप्तीत्याह--बह्म(तमत्व मिति । पुर्ताटियोदया
सू ब्रह्मासतवं स्वभावतो भासमानमपि सन्तरायमविद्यातत्कायन्यवहितमसरीत्‌ । इदानीं
बोधोत्पत्तौ सदां ध्वस्तो मोहरूपोऽन्तरायो यस्मिस्तथोक्तम्‌ । इदानीं मेहष्वंसो विशेष
इत्यर्थः । तहयैवि्ाठेशावस्थानं कथमुक्तमिति तताऽऽह--बयप्येव भिति । द्रैतामास-

१ स, शुक्तस्य ।
१०६ ४

<४२ उोकादयसमेतं- [ ४ तुर्थोऽष्ययिः ]

स्यानुमवाद्ध्वस्तस्यापि मोहस्यविस्थानं प्रतीतिवरादभ्युपेयमित्यथः । पुवैमिद्यातत्कार्यप्रति-
भासो व्यामोहहेतुरन्थकरधाऽऽसीदिदानीं प्रतिबुद्धस्य खप्रायभासवद्वाधितोनुदृत्तिमात्रतवाद-
पविीचित्कर इत्यस्ति महान्विशेष इति भावः ॥ ४४ ॥
छु ° टी ०--तद्यंवमेव देहान्तरमपे स्यादिति नेष्वाह --
तस्माजीवन्पृक्तरूपेण विद्रा-
ॐ = क ये
नारब्धानां कमणां भोगसिदध्ये 1
स्थित्वा भोगं ध्वान्तगन्धपसूतं
भुक्त्वाऽत्यन्तं याति कैवल्यमन्ते ॥ ४५॥
तस्मादिति । प्रारन्धकर्मवेगानुरोधादेव बाधितानुवृत्तिः सिध्यति
तत्क्षये तु हेत्वमावादनारम्मे विदेहकैवल्यं मवत्येवेत्यथः । अत्रायं
निगवः-अनेककशक्तिमदज्ञानं तस्य चतुठक्षण्यभ्यासाज्गति पारमार्थि-
कत्ववोधनानुकूला शक्तिनिवतेते भ्रवणाद्यभ्यासे जाते भ्यावहारिकतव-
वोधननुङूला कृतात्मसाक्षात्कारस्य प्रातिमातिकसत्तासंपादिनी ।
ततो भअरटबीजवत्कायोक्षमं वाधितप्रपश्चपदक्ञनकशक्तिमात्रावशिष्टमज्ञानं
तिष्ठति तद्ेशाख्यप्रारञ्धमोगान्ते तन्घिवृत्तिः केषट्यमिति ॥ ४५॥
अ० टी०~-तर्यनेनैव न्यायेन देहान्तरमपि सेमान्येतेति चेनेत्याद-- तस्मा दिति।
यद्रोपपादितं जीवनमुक्तमनुद्य तस्य निरन्तरायां परमकैवल्यप्रातिमाह- तस्मादिति ।
विद्वानारन्धानां फलदानाय ्रृत्तानां कर्मणां भोगसिद्धवै जीवन्मुक्तरूपेण स्थिघा
ध्वान्तयन्धप्रसूतं बाधितावियानुद्तिमात्रप्रदितं भोगं मुक्ाऽन्ते भोगावसानेऽयन्तं
कैवल्यं याति विदेहपरमकैवस्यमश्रुते । कूटस्थासप्रकाशरूपेणावतिष्ठत इलधः । अनार
श्यफलानां कर्मणां ज्ञानाभिना दग्धवास्रारन्धानां च भोगेन विनाशत्सर्रत्तिमूढाया
भविद्यायाश्च बाधितव्वद्वियासंततेरनुवत्तेः पुनस्तस्याः प्ररोहासंभवासप्ारग्धभोगावसाने
परमकैवल्यप्राप्तौ न कोऽपि विघ्न इयभिप्रायः ॥ ४९ ॥
सु० ठी ०~-उक्तेऽर्थं प्रमाणमाह--
क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः
क्षरात्मानावीशते देव एकः ।
तस्याभिध्यानायोजनात्तचावा-
दरूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः ॥ ४६॥

१ क, "ताया व|

{ ४ शदु्धोऽभ्यायः संक्षेपक्षासरकम्‌ £ ८४

क्षरं प्रधानमिति । ज्ञानेदवावूवं प्रधीयतेऽस्मि्गदिति प्रघानमन्ञानं
तच्च सम्यम्ज्ञानान्निवर्तत इति क्षरम्‌ । यच्चम्रताक्षरं बह्म तदाविधयकं
सषेवुत्यमि्यक्तं सत्‌ \ हरतीति हरः । दयोतत इति देवः । स क्षरासा-
नावीशशत ईष्टे । तस्वेहशस्याम्रताक्षरस्य हरस्यामेध्यानान्निद्ध्यास-
नाद्याजनाच्छवणमननात्मकात्तत्वमावादृषरश्चज्लानाद्रेश्वमाया संसार-
क्षणा निवतेते । निवृत्ता च प्रवृत्तकमंफल मागां बाधितव्वेन प्रति-
मासमानाऽपि मयश्च तद्धोगान्तेऽत्यन्तमेव निवतत इव्यर्थः ॥ ४६ ॥
अ० टी०~जीवन्मुक्तौ तद्वतः प्रारन्धक्षये. परमकेवल्यप्राप्तो च प्रमाणं मच्रोपनिषद-
माह--क्षर प्रधानमिति । पू॑मच्े “ अना क्रा भाक्तृभोग्याधयुक्ता० ( शवेताश्वत-
१।९]” इति निर्दिष्टा साभासा मयेह प्रधानशब्देनानृ्यते । तत्प्रधानं मायाख्यं
क्षरं विनाश्चि हरस्तद्रपिष्ठतेश्वरोऽगृताक्षरममृतं ब्रह्म द्धं पेनाऽऽमनाऽक्षरमा्षनाक्ने |
यद्रा यक्षरं विनाश्चि तन्सर्व प्रधानं भग्यं यर्दमूताक्षरमश्चते व्याप्नोति सर्वं मेग्यभित्यक्षर-
ममृतं च तदक्षरं चागरताक्षरं मोक्तृरूपमित्यथैः । एको देवः शुद्धः परमातमाक्षर्माने।
भेग्यभोक्तारावशते नियमयति भोक्तृभोग्यकल्पनाधिष्ठानलरेनानुगतो अवतिष्ठत इलः ।
“५ यद्मा्षरमत।तोऽहमक्षशदपि चोत्तमः ।
अतोऽस्मि ठोके वेदे च प्रयतः पुरूषेत्तमः ” [भ०गी० १५१८]
इति स्मृ्युक्तः पुरुषोत्तम एको देबो यः क्षरत्मावाव'शते तस्यामिभ्यानाद्‌निमुद्यन
प्रयगमेदेन चिन्तनायोजनात्तरेमशित्तविख्यनेन प्रत्यगासनः परमासतावन्मत्रतापाति्याजनं
तस्माघोजनात्तखभावात्प्रत्यक्पराग्भावहेतुसर्वपाधिषविख्यने सपि प्रत्यगात्मन एव परमात्मभागेन
साक्षात्कारस्तखमभावस्तस्मात्तच्वभावाद्विश्वमायानिवृत्तिविश्वाकारप्र तिमा ्देतुमाय। निवत्ति५-
नति व्यावहारिकपरपञ्चस्वावभासकाकारमाया निवतेत इति यावत्‌ । भूयश्च पुनरप्यन्ते
प्रारब्धकमेरकभोगावसानि विश्वमायानिवृत्तिपत्यावृ्या योज्यं बाधितप्रतिभासमानाकाराया.
अपि विश्वमायाया निवृत्तिभेवतीत्यथैः । तथा च भगवद तास्पृतिः.
५ यो ममेवमसमूढो जानाति पुरुषोत्तमम्‌ ।
स. सवैत्िद्धजति मां समभवन भारत ” [ गता० १५ ॥ ९९ ] ॥
इति ॥ ५६ ॥
सु ° २।०~-~ननु नेगणवेद्याप्रकरणऽ चराएक्षाया गतेः श्रवमाण-
व्वात्तहारव मुक्तेन व्वन्रेव ज्ञानसमकालमिति सेतत्राऽऽह-
बह्माद्‌।नामस्ि मुक्ति; भरुतिन्य-

स्तेषामेषा नार्भिराया गतिर्वः।

१ ख. ष. शेषां ना°।

८४४ ठीका्यसमेतं- _, [ ४ चदुथोऽभ्यायः |

११५.

तस्मादस्या निगणबह्मविया
संबन्धित्वं नेषितव्यं भव्रद्धिः ॥ ४७ ॥
रसादीनामिति । नाविराद्या गतिः संमत्रतीति शेषः ॥ ४७॥
अ० टी ०--नन्वर्चिरादिना मार्गेण ब्रह्मटोकं प्राप्य मुक्तिरिति श्रुतिप्रसिद्धिस्तत्कथं
्ञानोदयसमन्तरमेव मुक्तारेति वचेत्तत्राऽऽह--बह्मादीनामिति । ^ तवो यो
देवानां प्रत्यबुष्यत स एव॒ तदभवत्‌ ?› [वृ० १। ४ । १०] इलयादिशर-
तिभ्यो ' ब्रह्मणा सह ते सरवै इयदिस्मृतिमभ्यश्च श्रुतिप्रहणस्योपटक्षणतवाद्रहमा-
दीनां देवानां प्रागेव त्रह्मोके स्थितानामप्यस्ति मुक्तिः श्तिस्मूयवगतेत्यथ; ।
तेषामेषां ब्रह्मादीनां नाचिरा्या गतिमगेऽस्ति बो युष्माकमप्येतत्संमतमित्यथैः ।
तेषामेषेति चेत्पास्तदैष प्रसिद्धाऽचिरायेति योज्यम्‌ । यस्मदवं तस्मादस्या गतेर्निगु-
णत्रलविययासंबन्धित्वं भव्धिवैदिकैनैषितल्यं सगुणवि्ावतां ब्रहखोकगमनमागौऽयमर्चि-
रादिने साक्षान्सक्तिमागैः साक्षान्सुक्तस्तु यत्रापि देवानां मनुष्याणां वा ज्ञानोदयस-
मनन्तरमेतेति युक्तमेवोक्तमित्यमिप्रायः ॥ ४७ ॥
सु° ठी०- ताह मनुष्याणामधिराद्यपेक्षा मवच्विति चेन्न! नतस्य
प्राणा ईुत्कोमन्त्यत्रेव समवलीयन्ते ' [ बृ० ४।४५।६ ] इत्यादिनि
पेधाहित्याह-
१. श, प भु > १9
पराणोत्कान्तर्नासिि मूर्धन्ययेषां
नाञ्च तस्मायत्र यन्नैव विया ।
ततैव स्यान्मुक्तिरित्यण्युपेयं
गत्युत्कान्ती तेन विथान्तरेषु ॥ ४८ ॥
प्राणोत्करान्तिरिति । तद्यविरादिगतिश्ुतेः का गतिरित्याह--गव्युत्कान्ती
इति । सगुणविद्यासंबान्धिव्वेऽपि तयोर्निगुणविद्यास्तुत्यर्थस्तत्पकरणपाठ
इत्यः ॥ ४८ ॥
अ० टी०--^‹ न तस्य प्राणा उत्कामन्सत्रैव सम्ैनीयन्ते [ गृर्सिंहो्तरता० ५ }
०८ बहयव सन््रमाप्यति ° [ बृ० ४ । ४ । ६ |] श्ुतेनिरविशेषत्रहमनिद उत्करान्तिप्रतिषे-
धद्परि न कापि गमनमस्तीसाह--प्राणोत्क्रान्तिरिति । तहकतान्तिगतिश्ुतीनां को
विषय इति चेत्सगुणविदावद्षयतेयाह--गत्युत्कान्ती इति ॥ ४८ ॥

१ क. ग, शन्यथेषां । २ क, शदटीय° |

[ ¢ चतुर्थोऽध्यायः ] सक्षिपशारीरकम्‌ । ८४५

सु° दी ०-- किं वाधिरादिगतेज्ञानकर्मसाध्यसवाक्केवटदिद्यासाध्यायां
देषादिपमुक्तावप्रसङ्गः इत्याह--
देवादीनां नास्ति कर्माधिकारो
विया तेषां केवला मुक्तिहेतुः ।
पारम्पयात्कमेणामस्य हेतो-
दिंयाङ्गतवं सर्ववर्णाश्रमाणाम्‌ ॥ ४९ ॥
देवादीनामिति । कुत्र ताहे कर्मणामुपयोग इति वेत्तत्राऽऽह-- पारम्पय-
दिति ॥ ४९ ॥
अ० टी०-देवादीनां कमौनधि्ृतानामपि मुक्तिमाक्तवावगमादेव वियायाः पूर्वेक्त-
कमीदिसहकासिनिरपेष्यं सिद्धभियाह-देवादीना भिति । हेतुरियतो न करमसपेक्षा
वियति शेषः । तहिं “ सवापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरवत्‌ ?” [ ब्रह्मसूत्र ० २ । ४ । २६ ]

इति कमीपेक्षित्वकथनं कथमितिचेत्तत्राऽऽह-पारम्पर्यादिति । अस्य हेतेरस्माद्वेतोः
कमीनधिकारिष्वपि विद्याया सुक्तिरेतुवद्धेतोरियर्थः । स्ैवणंश्रमाणीं कर्मणां पफरम्पयौ-
दवियाङ्गत्वमियतन्वयः । अतो न सवोपेक्षाधिकरणविरोध इत्यथः ॥ ४९ ॥
सु° टी०--केन द्वारेण पारम्पर्यं फं वा तत्र प्रमाणमिति
तत्राऽऽह--
५ शु [+ अ तर 9 [
पारम्पर्यं शुद्धिरेतुवहेतो-
य॑न्नादीनां श्रयते स्मयते च ।
साक्षादेषां मेक्षदेतुत्वभव-
मनिच्छन्तोऽप्यागमान्न भरतीमः ॥ ५० ॥
पारम्पयैमिति । ननु ¶ ज्ञानं प्रधानं न तु कमं हीनम्‌ › इत्यादिषु साक्षा-
देषां मुक्तेहेतुत्वं श्रूयत इति चेन्न तेष्वपि पौवापयन्बेषणायां शुद्धि-
करत्वमेव निश्चीयत इत्याह-- साक्षदेषामिति ॥ ५० ॥

अण टी९-केन द्वारेण पारम्पर्यं किंचात्र प्रमाणमिति तदाह~--पारम्पर्यमिति ।
छद्विहेतुत्रूपाद्वेतोरियथः । # घर्मेण पापमपनुदति ›› [ महानारायण० २२। १ ]
¢८ पुण्यो वै पुण्येन कमेणा भवति ?› [ ब्रृहदा ४ । ४ । ५ ] ^‹ विविदिषन्ति यङ्ञेन

स, “णांपा.।

८४६ दीकाहयसमेतं- { ४ षतुर्थोऽन्पायः ]

दानेन " [ बृहदा० ४।४।२२ ] इ्यादि शरूयते ¢ तपसा कर्मं हस्ति!»
«८ कषायपक्ती; कमणि ” इ्यादि स्मर्यते चेत्यर्थः । यदपि कर्मणां साक्षानमोक्षदेतुल-
विषयमिव कचिच्छृतिस्मृतिवचनजातं दृर्यते ८८ करमेणेव हि संसिद्धिमाधिता जनका-
दयः ,' [ गीता० ३।२० ] “ एष वः पुण्यः सुकृतो, ब्रह्मरोकः ! [ मुण्ड० १ ।
२। ६ ] इयादि । तदपि पौवांपयणान्विष्यमाणं, न पताक्षा्र्मणां मोक्षहेतुतपरमियाह-
साक्षदेषामिति ॥ ५० ॥

सु» टी°--शाखाथ सकलमुक्तमपसंहरति-
इति बहुशरुतभागितमुदकैः
श्रतिशिरीवचनानुगतं महत्‌ ।
समुपदिष्टमिदं छया मया
भियमतीब हितं च मुमुक्षवे ॥ ५९ ॥

इति बह्श्रुतेति । करषया न तु ठिम्सयेत्यथंः ॥ ५१ ॥
अ० टी०-- आदित रभ्य निरूपितं शाघार्थमुपरसंहरति--इति बहुश्रुत
भाषितमिति । इदं शालं महदुकष्टं ब्रह्मविद्यहितुत्वान्महते ब्रह्मणः प्रतिपादकला-
द्रा महन्मया कृपया मुमुक्षवे समुपदिष्टमित्यन्वयः । किठक्षणं प्रियं श्रवणकलेऽपि प्रीति-
करं परिणामेऽतीव हितं पथ्यं च । तस्य बहुशरुतभाषितमितिविरशेषणेन वेरदविदाचार्य-
समतवेन रिष्टऽपरप्रहदोषशङ्का परास्ता । श्ुतिरिरोवचनानुगतमिति मृलप्रमाणदार््य-
भस्योक्तम्‌ । उच्चकैः समुपदिष्टामिति संबध्यतेऽरेषत इत्यथैः । उचवेबैहश्तमाषित.
भियन्वयेऽपि स एवाथः ॥ ५१ ॥
छ० टी ०-अच्र निगणविद्याफलेकदेशम्‌तजीवन्यु क्तेनिरूपणमाय-
पादस्य । सगुणनिगंणविदोरुव्कान्त्यमुच्कान्तिचिन्तां द्वितीयस्व । सगु
णविद्याफलटोपयगिगतिगन्तत्यमन्तु चिन्तां तुतीयस्य । निगंगरिद्याफ-
लपूतिरूपस्वरूपाविमाविसगुणविद्याफटैभ्वयतिनिदपणं चतुर्थस्पेति
पादाथान्दक्षिप्तानपि स्पष्टत्वाद्नुपसंहत्याध्यायचतुषटवार्थमनुवाद्ब्याजे-
नोपसहरति-
एवं समन्वयविरोधनिरासषिया-
निष्पत्तिसाधनफलानि गुरोः क्रमेण ।

१ ख. वेदृन्तविद्रद्‌

[ 9 चतुरपोऽध्यायः { संक्षेपशारीरकम्‌ । <४७

विज्ञाय वेदफटटमात्मनि सर्वमेव
पर्यन्ुवाच छतछृत्यमतिः स शिष्यः ॥ ५२ ॥

एवमिति । सवमिदमाचार्यादुपश्रुत्य वैवनफटस्य सर्वस्य द्वैतबाधवरमा-
नन्दािरूपस्याऽऽत्मनि बु्टव्वाक्ृतक्कत्यमात्मानं परयजछिष्य उवाचे-
व्यर्थः ॥ ५२ ॥
अ० टी०--एवमाचारये रेषदाच्राथैमुपन्यस्योपरते शिष्यः किं कतवानित्यपेक्षाया-
मुक्तशाच्चाथशारीरानुवदिन शिष्यः स्वानुभवनिवेदनाय प्रत इयाह--एवं समन्व=
ये ति । वेदफठं वेदनफल्मात्मनि पदयन्साक्षादनुभवम्शृतकृयमतिः सचुकचेयथः ॥५२॥
घु° ठी ०--किमुवाचेत्य्ाऽऽह-
क, क (+. (०
वियाविग्रहमग्रहेण पिहितं प्रत्य्चमुवेस्तरा-
मत्कष्योत्तमप्रुषं मुनिधिया मुञ्जादिषीकामिव ।
कोशात्क।रणकाय॑रूपविरतासश्यामि निःसंशयं
कासीदस्ति भविष्यति क नु गतः संसारदुःखोदापेः ॥५३॥
वियति । काय॑कारणरूपेण विक्रतादन्नमयादिकोशाद्नात्मराशेमुजा-
दिषीकामिव प्रत्यञ्चं परमात्मानमुचेस्तरामक्ञनेन रिहितं मुनिधिया
मनननिशितया धियाक्करृष्य निःसंशयं पश्यामीति संबन्धः। क्सीदहि-
व्यादिः संसारनिव्रत्तेरमिनयः ॥ ५३॥
अ० टी०--उक्तिप्रकारमेवाऽऽह-- विद्या विह मिति । कारणकायरूपषिकृतः-
त्कोशादननमयाद्यानन्दमयान्तास्स्स्मादनातमरूपादिति यावत्‌ । प्रयञ्चं मुज्ञादिषीकामिवोचै-
स्तरां सुनिधिथा मनननिितपियेोत्कृष्य सम्यक्पथक्छृलोत्तमपुरेषं “ स उत्तम पुरुषः ›
[ छन्दो० ८। १२।३] इति श्रुतिप्रदरितं पृणौत्मानं निःसंशयं यथा स्यात्तथा
पर्यामीटयन्वयः कि रक्षणं प्रयश्च स्वभावतो वियाविग्रहं ॒ज्ञानस्वरूपमथ चाग्रहेणानिव-
चनीयाज्ञानेन पिहितमाच्छदितम्‌ । एवं प्रप्यञ्रमात्मानसुत्तमपुरुषं परमातानमनुभवतो मम
संसारोऽयन्तमव निवृत्त इल्याह--क्रासी दि ति । काठत्रयेऽप्यहं संसारसबन्धरहित एव
सननातमाप्रणाज्ञानवश्चदेतावन्तं काठ मृषैव संसायंस्मीति मन्यमान आसम्‌ । इदानीं
त्व्मसादान कदाऽम्यहं संसार किं तु ब्रहैव सदाऽ्मीति ममाद्य निश्चयः संजात
इत्यथैः ॥ ५३ ॥

१ ख. रष इ०।

८४८ टीकाहयसमेतं~ [ 9 षतुर्थोऽध्यायः ]
छु टी ०--जीवन्मुक्तिमप्यनुमवामीव्वाह--
पश्यामि चिच्रमिव सर्वमिदं दितीयं
® 9 क [>
तिष्ठामि पुष्कलचिदेकवपुष्यनन्ते ।
आ्मानमदयमनन्तसुखेकरूपं
पश्यामि दग्धरशनामिव च प्रपञ्चम्‌ ॥ ५४ ॥
पर्यामीति । नैतावता मुक्तेः काचिदपि हानिरित्याह - तिष्ठामीति ।
तथाऽपि कथं ज्ञानिनः प्रपश्चानुमव इत्याशद्कष्य स आस्मानुमबेन
बाध्यमान एंवोदेतीत्याह--दग्धरशनामिवेति ॥ ५४ ॥
अ० ठी०-- तथाऽपि मे जीवनौमासोऽष्यनुवतत इत्याह--पर्यामि वचिच्रमि-
वेति। चित्रमिवेत्यिचित्करते दृष्टान्तो यथा चित्रहस्तिनं ष्यप्र वा चित्रमयं प्यतोऽपि
न भयकम्पादिभवययवं द्वैतं पड्यतोऽपि मम न संसारित्वावभास इत्यथः । कथं द्वैतं पदयतोऽपि
तव पूवेबद्यामोहामाव इत्यत आह-तिष्ठामी तिं । विषयाकाखृदुपरागाभावादुष्कलाऽ
नवच्छिना या चित्तन्मात्रस्वरूपेऽत एवानन्ते त्रिविधपरिच्छेद्रदिते पुणौत्मनि तिष्ठामीत्यथैः ।
किंततपूणौलमन्यवथानं कुण्डे बदरवद्धित्तौ चित्रवदवस्थानं नेयाह--आत्मानमिति ।
अत्मनः परमात्मरूपेणानुभव एव तत्रावस्थानं नाम यथा देहादावासलानुभवो देहादावव-
स्थानं तदरत्‌ । न शयमूतैस्थापरिच्छिन्नस्याऽऽ्मनोऽन्यादशमवस्थानं संमवतीव्यथः । ननु द्रैत-

प्रतिमासे सति कथमद्रयातमानुभ इति चेन्मैवमद्वयाप्मानुभवोदयनान्तरीयकतया द्वैतस्य
बाधितत्वादियमिप्रेयाह-- पश्यामि द्ग्धेति ॥ ५४ ॥

सु° ठी°--तथाऽपि द्वेतानुमवेनद्वेतमानस्यापि बाधः स्यादिति
नेत्याह--
| उद्वितमप्यनुभवामि करस्थवित्व-
तुल्यं शरीरमहिनि्ल्वयनीवदीक्षे ।
एवं च जीवनमिव प्रतिभासनं च
निःश्रेयसो निगमनं च मम प्रसिद्धम्‌ ॥ ५५ ॥

उद्वैतमपीति । तस्यानन्यथासिद्धापरोक्षवेनाबाध्यत्वमित्यथैः । दतं
बाधितं चेत्कथं प्रतिमासतः इति पुववन्न भासत इत्याह-शरीरमिति ।
यथा सर्पो मुक्तामपि त्वचं संस्कारवशाद्‌स्मत्वेन तदृभिमानरहित एव

स, घ. पमि निष्कः | २ क, ननाभ्यासो°। २ लर "वाभिष्क० ।

[ ४ चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ । ८४९

परयति तयेत्यर्थः । एवं जीवन्भुक्ती ममानुमव एव प्रमाणमित्याह-- णवं
चेति ॥ ५५ ॥
अ० ठी०--द्वैतालानुभवो मम न परक्षरूपो येनापरोक्षप्रपशचदर्शनं सत्थं स्याकि-
त्वपरोक्ष एवाद्रैता्ानुभव इयाह--अद्वितमपीति । एवमपि शरीरमहिनिल्पैयनीव
वीक्षे । अहिनिसैयनी सपतक्‌ । यथा संपैः परियक्तं स्वकश्॑कं॑पदयन्पि पूरवैवदात्मत्वेन
नाभिमन्यते तथेदं शरीरं कदाचित्पर्यन्नपि नाऽऽमतया जानामीयथेः । एवं च जीव
न्मुक्तिरनुभवसिद्धा ममेयाह--एवं चेति ॥ जीवनमिवेतीवशब्दो देहादिसंबन्धितया
जीवनप्रतिमासो बाधितानुवृत्तिमात्रो न परमाथ इति दयोतनार्थः ॥ ५५ ॥
सु० टदी०-ईवानीं मद्पकारिणः प्रतीकारोऽपि वत्त इत्याह--
अदेतवाधकमरन्मम यदूदितीय-
मद्वेतमस्य बत बाधकमय जातम्‌ ।
मोहादहितीयमपवबाधकमस्य विषा-
सामथ्य॑तो द्वयनिवर्हणमद्वितीयम्‌ ॥ ५६ ॥
अद्वेतति । अतः परं न दवेतस्व पुनमद्पकारसामथ्यमित्याह-- मोहादिति ।
दौर्ध॑त्ये हेतुः--वियासामध्यैत इति । तस्या वस्त्वतुरोधित्वेन बटवत्वा-
दित्यर्थः ॥ ५६ ॥
अ० टी०--इदानीं मदपकाशपरतीकारेऽपि टन्ध इयाह-अद्ेताधक्रभिति !
बतेति हर्षे । पुनरपि कदाचिदैतबाधकं दतं भविष्यति न दहि न हीयाह--मोहा-
दिति । दैतक्ृतस्यद्वितनाधस्य मोहमात्रनिबन्धनलान वास्तवो द्वैतबाधः । इदान
मोहस्य समृलोन्मूटनान द्वैतस्य पुनरुद्धव इति कुतस्तेनादरेतबाधशङ्केय्थः । अद्वितीयेन
हेतबाधनं सयं तस्य प्रमाणनिबन्धनवादियाह--विद्यासामर्थ्यत इति ॥ ५६ ॥
सु० टी०~-दइवानीं तु प्राक्तनद्वेतानुमवोऽपि ममाश्चयमावहती-
त्याह- ध शि |
आश्वर्यमथ मम भाति कथं दितीयं
नित्ये मिरस्तमिखिलाशिवचित्रकाशे ।
आसीसुरेति किमिमाः शतयो न पूर
येन दितीयमवत्तिमिरपसूतम्‌ ॥ ५७ ॥

८५० ीकाद्यसमत- { ४ चतुर्थोऽध्यायः 1
आश्चर्यमिति । निरस्ता[स्तनिखिठा]शिषश्चासो चिरपकाशश्चेति समासः।
पूवं शरुव्यथीक्तानान्नाश्ववमिति वेतसत्यमना दिशतरेताक््षाठमथा॑ननु-
मबोऽप्यद्धुत एवेस्याह--किमिमा इति ॥ ५७ ॥
अ० टी०--ई&तः पूष द्ेतप्रतिमासो यन्ममामूत्त्नापयाश्चयमेवेदानीं मे वतैत इत्याह-
आश्चर्यमेवेति । विरुद्धस्रमावयोरासमानातमनोस्तादाप्मयानुभवः कथमासी दिय श्वयै-
मियर्थः । किमत्राऽऽशर्यै श्रुयथनवगमादेव तथा प्रतिभासोऽमूदिदानीं तदवमम-
निदत्त इति चेत्सयमनादिनिधनायाः श्रुतेरथं इतः पृ नावगत , इलयेतदप्याश्चयैमियाह-
किमिमा इति ॥ ५७॥ ।
० टी° --ईहशानु मवे च मम तदनु एवे देत॒रिवि तात्य.
मदोत्याह-
वत्पादपङ्कजसमाश्रयणं विना मे
सन्नप्यस्ननिव परः पुरुषः पुराऽऽसीत्‌ ।
तवत्पादपद्मयुगकाश्रयणादिदारनीं
नासी चास्ति न भविष्यति भेदवुद्धिः ॥ ५८ ॥
'त्पादेति ॥ ५८ ॥
अ० टी०-- निवृत्तं च मम सवैमेवाऽऽशव्यै यतस्वदनुप्रहाभावदेव मम संसारानुम-
वोऽमूदिदानीं च स्वदनुग्रहानिदत्त इ्याह--त्वत्पादृपद्कुजेति । सन्पीयारूपेण
सन्नपि तेनाऽऽलमनाऽसन्निवाऽऽसीदिय्थैः ॥ ५८ ॥
स° टी०-नापीदज्ञस्य त्वदुपकारस्य पत्युपकारसमर्थोऽहमस्वाति-
दुखंमत्वादाप्तकामस्य च तव क्वाप्ययेक्षामावादिति कृपामाजप्रवृत्तस्य
ते सेवनमेव करिष्यामीत्याह--
यस्मात्ृपापरवशो मम दृधिकित्सं
संसाररोगमपनेतुमसि भवृत्तः ।
तत्पादपङ्कजरजः शिरसा दधान-
स्वामाशरीरपतनादहमषयुपासे ॥ ५९ ॥
यस्मादिति ॥ ५९१

¢ ® चतुर्थोऽध्यायः ] संक्षेपशारीरकम्‌ ॥: <५९:
अ० टी०-अध्य च वककृतोपकारस्य प्रद्युपकारो नास्येतततस्यस्यान्यस्यामावात्तव.
च सवतो निरपक्षववान्मयि कृपामात्रप्रुक्तप्रवृत्तिवाचातस्तव सेवामत्रं करोमीयाह--
यस्माककरपेति ॥ ९९ ॥
सु° टी०--यन्थनि्माणप्रयोजनमुपसहरति-
* [4 क
सक्षेपशारीरकमेवमेत-
् 4 [+ न
स्तं परिव्राजकमुक्तिहेतुः ।
गुरुप्रसादात्परिलष्य तच.
[++ पथ +
जय्‌[ररस्त्वानवदनाय ॥ ६० ॥
संक्ेपेति ॥ ६० ॥
अ० टी०--रशिष्योक्तिः समाप्ता । इदान ग्रन्थकारः प्रारब्धां सखकृतिमुपसंहरति--
संक्षेपश्षारीरकमिति । त्रयीरिरस्तखनिवेदनायेत्ति ्रयीरिरसो निङ्ृष्टर्थप्रकटनये-
सथः ॥ ६० ॥
सु° ठी०--भ्रोतुप्रवतनाय स्वग्रन्थं यद्खासाम्यन स्तुवन्मगवति सम

अविरेपद्पदःक्तिः पद्मनाभस्य पुण्या
चरणकमरधटिग्राहिणी भारतीयम्‌ ॥
घनतरम्‌पवातं भ्रेयसः भोतस्घ-

तसुरसरारेदिवि सया माद्र माङ्गल्यहेतुः-॥ ९१ ॥

अविररेति । अदिरटपद्पङ्धिरियं मारती पञ्मनामस्य चरणधूटिय।-
हणी सती श्रोतृसंघःच्छेयस्र उपघातं माक्त्यन्वयः ॥ ६१ ॥

अण टौ०--एतां कृतिं भगवति नारायणे समधयन्छक्ृतेम॑ङ्गठं प्राथयते--
अविरलेति । इयं मारतम श्रेयसो घनतरमुपघातं श्रोतुसंघात्तयो माष्टियन्वयः ॥
किंटक्षणा भारती माङ्गस्यहेतुरम्ववप्रदेय्थः । तां गङ्गासम्येन रूपयति--अविरटे ति।
विरखाऽसंश्िष्टा पदानां पड्ध्थस्याः सा विरल्पदपङ्क्नेयं तयेत्यकिरिखमदषङ्किः ।
गङ्गाऽपि तथातिघ्ठप्रवाहस्थानपङ्किः प्रसिद्धा । पद्मनामस्य ध्रीमदनन्तपुखािनः
शेषाङ्के शयानस्य नारायणस्य चरणकमले धृटिग्राहिणी त्चरणयोः समर्पिता सती
तथाविधा । गङ्गा तु मगवतः पद्मनामस्य॒त्रिविक्रमरूपरं धृतवतश्चरणकमख्धूटिग्राहिणी

१ ख. निष्ट्ितार्थ। २ क, संधाः सु" ।

८५२ ठीकाषटवसमेतं- [ % चतुर्धोऽभ्पायः ]

प्रसिद्धा । अत एव पुण्या पावयित्री भारती गङ्गा चेय्थः । कृतेरस्या माङ्गव्यं नाम
सजञनसंप्रहपूतैकं॑तदृदरारा श्रोतृणां पुरुपाथसेद्धिरेव ताय्शस्य मङ्गलस्य हेतुरस्ति
तत्पयः ॥ ६१ ॥

स॒० टी ०--न्थस्य सांप्रदापिकत्वं दशेषितुं गुरोरात्भमनश्च नाम

ॐ, क

निर्दृक्ञन्यन्थोस्पत्तिसमयं कथयति--
शरीदेवेश्वरपादपङ्कजरनः संपर्कपृताशयः
स्वज्ञात्मगिराऽङ्किंतो मुनिवरः संक्षेपशारीरकम्‌ ।
चके सजननगुद्धिमण्डनमिदं राजन्रवश्ये नृपे
श्रीमत्यक्षतशासने मनुकुलादितये भुवं शासति ॥६२॥
धीदेवेश्वरेति ॥ ६२ ॥

अ टी०--ग्रन्धस्य साप्रदायिकलवं दर्शयितुं गुरोनौम कर्तुश्च कार्विशेषं नाम च
निर्दिशति । श्रीदेवेश्वरेति । सरवजञामगिराऽङ्कितः सवेज्ञासनामा मुनिवरः संन्यासिग्रेष्ठ
इदं सेक्षेपशारीरकं नाम म्रन्थं॑किठक्षणं सननलुद्धिमण्डनं विद्दरुद्धबलकरणं विदुषां
रोभप्रदमियर्थः । कदा चक्र इत्यपेक्षयामाह--राजन्य्वर्य इति । क्षत्रिय इयः ।
नृपे राजनीतियावत्‌ । तस्य नाम निदिशति--श्रीमती ति । श्रीमनान्नि किठक्षणेऽक्ष-
तेशासनेऽप्रतिहताज्ञ इयर्थः । तस्य रज्ञो वंशतश्च शरष्ठवमाह--मनुकुला दित्य इति ।
मनुबप्रकाशक इलः । एवेमूते श्रीमनाम्नि नुपे भुवं रासति सति सभज्ञामगिराऽ-
ङ्कितो मुनिवरः संक्षेपशारीरकं चक्र इलन्वयः ॥ ६२ ॥ †

सु० टी ०--समाप्तो मगवन्नमस्कराररूपं मङ्गलमाचरति--

भुजङ्गमाङ्गशापिने विदङ्माङ्गगामिने ।

तुरङ्गमाङ्गभेदिने नमो रथाङ्गधारिणे ॥ ६३ ॥
इति शीदवेश्वरपज्यपादरिष्यसरवज्ञत्ममहामुनिविरकिते `

सकषिपशारीरके फल्लक्षणं चतुर्थोऽध्यायः ।

भुजङ्गमद्धेति ॥ ६३ ॥
छ्ुमसंप्रदायमणितीरतुसुत्य मतं च रामती्धगुरोः।
एतस्मवन्धर्ल्नं व्याकारिं मया प्रयत्नेन ॥ १ ॥

८ ^ ॥-। ¢ 9 "छ
१ क, ने सुगा ख, ने मनुतुा* । २ रचन

[ 9 चतुर्थोऽध्यायः ] सक्षेपशारीरक्म्‌ । ८५३

इयं संक्षेपशारीरष खयो धनदी पिक्षा ।
अन्तस्तमःप्ररामनी सद्धिः स्नेहेन प्थताम्‌ ॥ २॥

क, न. ४

इातेश्रामत्परमहसावतंसश्रीरामतीथंमुनिशिष्याचिविष्पु-
रुषोत्तममिधक्ृृतो संक्षेपशशारीरकसुबोधिन्यां
चतुथोऽध्यायः ॥ ४ ॥
अ० टीऽ--भादन्तयोः छृतमङ्गा ग्रन्थाः प्रचारिणो भवन्तीति रिष्टप्रसिद्धिम-
चरुष्य म्रन्थस्यान्तेऽपि भगवननमस्कारलक्षणं मङ्गलमाचरति-मुजङ्गमाङ्गेति । आयेन
विशेषणेन भक्तानामभीष्टदानाय प्रसनावस्थोक्ता परन्निभिविेषणेस्तेषां परिपन्थिनिरसनेन
संरक्षणाय भगव्प्ृत्तिरुक्तेतितात्पर्य ज्ञेयम्‌--
सिद्धान्तदीपं पुरतो निधाय वेदान्तमन्तगहसंनिविष्टम्‌ ।
संक्षेपशारीरकरत्नपुञ्ं प्रकाश्चमादाय मया विविक्तम्‌ ॥ १ ॥
सवेज्ञात्ममुनिप्रणीतममढं संक्षेपशारीरकं
दृष्टान्तर्विंभवं पुरस्कृतमहासिद्ान्तदीपार्चिषा ।
उन्नीयाथैविमागतः प्रतिपदं संबन्धविदयोतिनी
व्याख्या तस्य सतां मनःप्रियकरी म्याख्यातृचित्तौकसः ॥ २ ॥
नमोऽस्तु तस्मै रामाय हदन्तर््योतिषे सते ।
वायुनेव तृणं येन विचेष्टन्ते प्रजाधियः ॥ २ ॥
नमस्तेभ्यो गुरुम्योऽस्तु येषां संनिपिमात्रतः ।
ममान्तस्तिमिरं ध्वस्तं बाह्यं ध्वान्तं खेखि ॥ ४ ॥

इति श्रीमत्परमहसपसिजकाचार्यङृष्णतीथंशिष्यरामतीर्थविरचितायां
संक्षेपरारीरकटीकायामन्वया्थकाशिकायां
चतुर्थोऽध्यायः समाप्तः ॥

~ -----------

समापरं चेदं दीकादयसमेतं संक्षेपशारारकम्‌ ।

परिशिष्टम्‌ ।

अस्माभिरेतद्ीकाशोघनावसरे मुद्रणसमये च पुस्तकान्तर।कभात्तत्तरस्थठे चुटिदर्निता+
परं मुद्रितपुस्तकलमे, अध्यायसमप्तौ परिरिष्टख्येण सा त्रुटिः पुणैतामापादिता ।
यदयप्यत्र केषां चिच्छलोकानां टीका नानुपूर्वीतः संगच्छत तथाऽपि ठकेक्यं निश्चिय मुद्धि-
तपुस्तकात्तततच्छूखोकटीका पूर्णैवात्र गृदीता ।

वेज ८६ श्च ० ६०--६४ अन्वयार्थटीका--

न केवटं पुरुषतव्राभावादेव ब्रह्मज्ञानस्याविप्रेयताऽपि तु विषयासिद्धरपीयाह--
अपि च ङपितगोचरतेति । विधेरविधानस्प नियोगस्य वा रूपितगोचरताऽन्यतोऽ-
धगतविषयनिष्ठता हि स्वभावो यथा यागादेः क्रियाया विषयस्य लोकतः सिद्धौ
तस्मिन्विधिष््टो नायन्तानवगते धाश्च इयश्चः । तर्हिं प्रकृते ऽष्यवगतगोचरताविधेः पिं
न श्यादिति नेयाह--न परमात्मधिय इति । अयमधेः-न तावदहमितिं सव॑जनन-
म्मज्ञानं विधेयं तदनुष्ठानस्य विनाऽपि विधिं निलप्राप्तवात्तद्विघानस्य मेोश्षफलटवा-
भावाच्च । अधारौकिकपरमातज्ञानं विधेयं तदनुष्ठान्यान्यतोऽप्र्ततान्मेोक्षफटसरोपपत्ते.
श्चेति मतं तदपि न तस्य वेदान्तवाक्येम्योऽन्यतोऽसिद्धेबिंषयासिद्धौ विध्यसंभव्रात्‌ । नहि
परमात्मनोऽसिद्धौ तद्िशचेषितं ज्ञानं धिष्यति । परमार््मां चोपनिषद एत्ति स्थितेरप-
निषद्राक्यस्य विधिपरसेन तेन परमात्मिद्धिः । परमल्मपरसखे च न भिधिपिद्धिरुभयपरवे
तु वाक्यभदापत्तिरतो न परमातमधियो निरूयणमस्तीति । अतो विषरयासिद्धेनै निथि-
रिव्युपसंहरति--अविदिते परमात्मनीति । रूपितता सिद्धता घटनान्िता प्रामा-
णिकी विकेषणासिद्धौ विकिष्टविषयस्याप्सिद्धेरियथः ॥ ६० ॥

अथ सदयज्ञानादिवाक्यानां ब्रह्मप्रतिपादकत्वमवान्तरतादर्थण।म्युपेयते ततः सिद्धे
ब्रह्मावगमे विधिरिति चेत्तत्राऽऽह--विदृतता परमात्मन इष्यते यदीति । यदि
सलयादिपदैः परमात्मनो विदितव्वमङ्ग क्रियते तदाऽघ्य परमात्मनो धियो ज्ञानस्य पिधिरेथा
निरर्थको मवेत्‌ । कुत इत्यत आह-- निखिल मेदेति ॥ निखिठमेदस्यारेपविकस्पस्य
संसारछक्षणस्य यन्निदानमनायनिषैचनीयाज्ञानं तस्य ॒निव्ृत्तितः परमात्मज्ञ(नोदयनान्तरी-
यकतयाऽपनाधनाद्विध्यनुष्ठानका्यस्य प्रगेव सिद्धस्तत्र विधिरनर्थक इयः । न केवर -
मसिन्पक्षे विधिवेय्यैमशक्यता चेयाह--मवती ति । तद्विषयग्यपि विध्यपेक्षित-
विषयनियोऽयकारकफरयपि तदा ॒दुरेभं भवति । नहि वेदान्तवाक्यप्रमणिनाद्वितीयं
्रह्मवाहमात्मेयवगमे तद्विरुदवक्रियाकारकफकमेदस्टरतिरन्मरेयेन विध्यवसर द्यधैः ।

र परिशिष्टम्‌ १

तक्मात्कर्मकाण्डपिषय एव विचारः प्राच्या मीमांसया कृतो न ज्ञानकाण्डविचारोऽतः
परथगारम्भो युक्त एवेति भावः.॥ ६११

अगताथैत्वसाधनमुपसंहरति--इति न धर्मविशेषत्मपंणामिति । इति यतः
्ुतिशिरोवचनेधभविरेषस्य ज्ञानोपासनारूपस्य समषणं च क्रियते विनाऽपि विधिंसंबन्धं
फख्वद्िज्ञानसमपैकस्वात्‌ । ततस्तस्मासरमातमविचारणे `धमेषिचारगतार्थतानवसरो भवति
पृथगेव ब्रह्मविचारः कायं इव्यथः ॥ ६२ ॥

ननु वेदान्तेष्वपि ५ जत्मा वा अरे द्रट्यः › [ वृह० २ । € । ५ ] ‹ सोऽन्वेष्टव्यः
स विजिज्ञासितव्यः [ छ० ८ । ७ | १ ] ‹ तद्धिजिज्ञासस [ तैत्ति
३।१।१| इलेवमादिषु विधयः श्रूयन्ते । ते चानन्या्थौ इति कथं वेदान्तेषु
विध्यभवेनागताथेतोच्यत -इतिचेन्मेवं तेपामन्या्थवादियाह -अर्हा्यर्थं चेति ।
न केवरं विधविव तव्यप्रययो अभिहितो येन तच्छरवणवटद्धिदान्तेषु विध्यभ्यु-
पगमः कितु ‹ अर्ह कृयतुचश्च ` [ पा० सू०३ । ३ । १६९ ) इतिसूत्रयतः
पाणिनेराचायस्याहौर्थं चापि कृयस्मरणममिमतमि्टमेव । तथा लिङ्ोडदेशच प्रययस्य
भचर यथा स्यात्तया प्रानादौ वृत्तिः पाणिनेर्जमिनेश्वाऽऽचा्यस्याभिमता । मववेवं
तथाऽपि ग्रकृते किमायातं तदाह- तस्मादिति । अन्यथेति विध्यथेवव्युदासेनाहार्थ-
तयैव योजनीयमियथः । तत्र हैतुमाह-विध्यर्थेति । स्फुटं यथा भवति तथोदितन-
यापरवक्तन्यायाद्विष्यथासंभवेन हेतुनेति योजना । तस्मदेतन्छाल्चमन्यागतार्थमन्यतो न
विचारिताथमिय्थः ॥ ६३ ॥

नन्वेवमुक्तेन प्रबन्धेनासाधारणविपयप्रयोजनवेऽपि प्राच्या मीमांसया शाघरान्तरेण
चा गताथैल्ामवेऽपि नेदमारम्भमहैययिकार्यभावात्‌ । न हि निरधिकारिकं किमपि
राख्रमस्ति । न चेहाधिकारी कश्चिदसाधारणः संभवति । न तवद्वेदाध्ययनवा-
निद्राधिक्रियते ` तस्य॒ धमंत्रहमजिज्ञासयोः साधारण्याद्धैविचारं परत्यिञ्य ब्रह्म-
विचार एव प्रवृ्यसंमवात्‌ । तथाऽपि धमेविचारानन्तरं स एवेह प्रवर्तिष्यत
इतिचेन्न तस्य॒ विचारितधमानुष्ठान एव प्रवृतति्भबात्‌ । अनुष्ठानाय हि तेन धर्मो
विचारितो न केवठमदृ्टथमिति । तदयनुष्ठानानन्तरं स . एव॒ तरिचारमेनं कर-
ष्यतीति चेनानाश्वासापत्तेः । न हि स्वयमधी्या्थमवबुध्य सर्वमवबुद्धं॒वेदार्थमनु-
छाय पश्वा्रद्यभिज्ञासां करिष्यामीवयध्यवसायः कप्यचिदुपप्ते तावत्काढं जीवनं
परतयनाश्वासास्सवैकमौनुष्ठानाशक्तेश्च संदेदेऽपिं शाघ्रीयाधिकारिनियमासिदधेनिरधिकारिकमिदं
शाखरमापद्येत । नन्वधीतच्ाध्यायः कम॑फटरागशून्यतया त्द्वतुधर्मजिज्ञासां परियभ्येहैव
मोक्षसाधनं बहा्ञनेच्ुमुसुश्षावराद्रबतिंष्यत इति चेन्न यथोक्तस्य मुयुक्षोरवासंमवात्तसु-

परिशिष्टम्‌ 4

षोदयहेखमावादिंयाश्चङ्क्य मनुष्याणां सहस्नेषु कस्यचिन्मुमु्ोदयोऽपि संमाग्यत
एवेति मन्वानस्तत्कारणं तावन्छरीतमनुक्रामति--एकाहाहीनेति । अभरकाहादिग्र-
दणमन्न्यापरेयप्रमूयारव्पाभ्निहोत्रादिहविधे्गसंस्थानामप्युपटक्षणम्‌ । स्रतु कमघभिक्ृत-
स्व श्रोतिष्वधिकारात्तान्यप्यत्राथीदुक्तानि ज्ञातम्यानिं । एकाहादिशब्दा अश्िष्मादिगत-
सुलाहवाचकाः । मुयद्पु हि प्रधानक निषेयेते । अतः प्रधानग्रहे तदङ्गानामपि प्रह-
णमधेसिद्धमितिमवोक्तभेकहियादीति द्रष्टव्यम्‌ । य्सिन्नहनि प्रातः सवनादिकमप्रमृतयो
यागा एकादशब्दनेक्ताः । अहीनशब्देन द्विरत्रप्रमृतीनि द्वादशान्तानि सुयादिनान्ये.
वोच्यन्ते । एतान्पेकाहादीना्यानि कमीण्धकयजमानक्रानि । सत्रं नामानेकयजमानकः
कमैविशेषो यत्र यजमाना एवार्यजे भवन्ति । तच्च द्विविधं द्वाद्ाहायहे; साध्यं रात्रि
सत्रास्यमनेकविधे, यत्रेपयन्तीति विधिः प्रबतेते सेका परिा सत्राणाम्‌ । यत्र पुनरास-
तेति विधिः प्रवतत तान्ययनास्यानि संवत्सरसत्राणि गवामयनादीनि सहस्रसवत्सरान्ता-
नीलयपरा विधेति विभागः । एां विहितेति यिक्ञेषणं फटावद्यमावनियमाथम्‌ । तथा चेैका-
दाही नसत्रद्यानि च तानि पिधिविहितानि तानि च तान्यनेकानि च तानि कमाणि चेति
तथा तेपामनुमावः साम तेन ध्वस्तः पराकृतः खान्तस्यान्तःकरणस्यपरोपा चिदयोदय-
प्रतिबन्धटक्षणः पाप्मा यपां ते तयैक्ताः । सायिकारप्रप्तश्रेतस्मातैसकटकमांनुष्ानज-
नितपुण्यमाहस्मयेन क्षपिताशेपकल्मपा इत्यथैः । एवंविधाः पुरुषाः कथमपि कथंचिदने-
कजन्मानुष्ठितसुकृतपरिपाकवति जन्भनि सत्ति िदेदक्षां प्रत्यक्चैतन्ययाथाप्यदसनेन्छां
ब्रहमजिज्ञसामितियावत्‌ , ठमभन्ते । कथमपि ठ्भन्त इति वदता ब्रह्मभिक्ञासाया दौम्यं
सुचितम्‌ । तथाचेक्तं भगवता-- "मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये । › [ भ०
गी ७।३ ] ‹ बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रप्ते ' [ भ० ग०७। १९]
&पि च । क्षपितसमस्तस्वान्तद)पतया गरितपक्षपातपेयः स्फुरतयुक्तिसह्ततया पुरुपाथ-
सारं विचिन्वन्तः साधनचतुष्टयसंपन्ाः सन्त आत्मतच्जिज्ञासवो जायन्त इलयधैः
नन्वनेन क्रमेण केऽपि ब्रह्मविविदिषवो मवन्तीयत्र किं प्रमाणमभित्याकाङ्क्षायामाह-पन्ञ
नेत्यादाीति । ' तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा मिविदिपन्ति यज्चेन दानन तपन्नाऽ-
नाशकेन › [ बरृह० ४ । ३ २२ ] इति वाक्यं शतपथकाब्दवान्यत्रा्णवाक्य-
ग्टो° १३०--१३१ १० १३५
सिद्धे वस्तुनि शब्दसामध्योभागच्च न सिद्धे ब्रह्मणि वेदान्तप्रामाण्यमिव्याह-काया-
न्वयान्व यिनी ति । अयमथैः-- बाटो हि गामानयेति प्रयोगश्रवणसमनन्तरं प्रवर्तमान.
पुरुषमुपरम्प तस्य प्रवृत्तिटिद्धेन॒तत्कारणतया प्रवरतेकधियं गवानयनकररम्यताज्ञानं
शब्दश्रवणानन्तयाच्छनब्दका्यतया परिकस्प्यानुमास्येयगवानयनकतव्यतालक्षणे प्रवतैक-
मामानयेयस्य साम्य प्रतिपद्य पुनरपि प्रयोगमेदेष्वावपेद्रापाम्यां प्रतरिभञ्य । वाक्यं

४ परिशिष्टम्‌ ।
वाक्यार्थं च वाक्यभागं वाक्यार्थभागस्य वाचकमिति च तत्तदाक्याथमागप्रतीतेस्तत्तद्र्‌।-
क्यभागान्वयन्यतिरेकाभ्यां परिकस्य कायौन्वयान्वयीति वस्तुनि शब्दशर्किं वेत्ति स्वयमेव
युत्पादनानपेक्षया प्रवयक्षादिबन्धनस्व्यवहाखृष्टन्तेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां कार्यकारणभाव-
प्रहणकौशरेन वेत्ति । तत्र यौ वाक्यभागस्य पदस्यान्वयन्यतिरेकानुविधायिनौ वाक्या्थ-
भागस्यान्वयम्यतिरेवौ तौ कार्यान्वयविरिष्टस्य न॒ गवादर्थमात्रस्य । यतो गामानयेति
वाक्ये गोपदस्योद्ध रेऽश्वपदस्य वाऽन्वये कायानितस्यैव गोरुद्रारः। जवापश्चाश्चस्य । कायौ-
न्वितस्यैव गेरुद्धरे तद्रतकायौन्वयस्याप्युद्धारादश्वावापे वाऽश्वगतकार्यान्वयस्याऽऽबापात्‌ ।
तथाच काययीनितारथ सर्वस्य शक्तिरिति निश्चीयते । अन्न कायीन्विताथैत्वं शब्दसामथ्यप्रति-
योगिलप्रयौजकमिति खीकारे कार्यत्राचिपदस्य ल्डिदिः कायौन्विताथवाचकत्वं कायान्त-
रामावान संमवत।ति तत्र स्ार्थेऽन्विते वा शक्तिरम्युपेया स्यात्तथाच प्रयोजक रूप्यमेष्ट्यं
स्या्तन्मा मृदिति प्रयोजफेकरूप्यसिद्धवर्थमाह--कार्यान्वयान्व यिन ति । कायप्रति-
घोगिको योऽन्वयस्तस्यान्वयि काग्मन्यद्वा तस्मिन्शन्द्शक्तिरिति प्रयोजकैकरूस्यसि-
द्विरियथेः ॥ १२० ॥

ननु कार्यनिरूपितान्वयाषच्छिनेऽन्वयिनि शब्दशाक्तिरिति वदता कयलावन्छिने कारय
शकतरभ्युपेयतवा्छेनैव स्वस्य निरूपणं कायेस्यायुक्तं कल्पनीयं स्यादिति चेत्तत्र ऽऽद--
त्यक्त इति । कायौन्विताथं॒शब्दशक्तिरिययं पक्षः परियक्तस्तर्टि पि योग्यतरान्विते
शब्दशक्तिमाश्रयामि नेवमित्याह-- नोक्त इति ॥ अय हि पक्षः पूव्रमप्यनुक्त मयाऽ-
योग्येन वेतरेण वाऽन्वयस्याप्रसक्तेः । व्यवन्छेयाभावे यग्यताविरेषणस्य पेयध्यत्‌ ।
कायान्विते शब्दशक्तिरेति पृथमुक्तं सिद्धान्विते शब्दशक्तिरि्स्य प्रक्षस्य व्यवच्छेदाय ।
सोऽपीदान वयक्तस्वच्छद्रनुरोधादित्यथेः । तहिं कथमम्युपगम इति चेत्तदाह--क्षं तु
स्याति। अस्य शब्दस्य रशाक्तेर्निजस्वभाववशादन्वितघ्वाथ इव्यर्थः । तर्द सिद्धानि-
तेऽपि शन्दशक्तिरभ्युपेता नेत्याह--योग्यत्वादे स्विति । न हि सिद्धस्य सिद्धेनान्वय-
योग्यता कार्यस्य वा कर्येणाऽऽकाङ्क्ा वा समखभावतया परस्परमुप +गाभावात्‌ । किं तु
सिद्धकःययोर निवैवयनिधरैतेकमूतयेरन्वययोग्यताकाड्क्षा च॒ तयोश्वान्वयः कायैप्रपान्‌
इति कार्येदमथ्य विरिषटकाथपरते वाक्यस्य सिद्धमिपयर्थः ॥ १३१ ॥

ग्टो० १४१ ५० १४५-

उपसंहरति--एवमिति । एवं बहन्यायपेक्षवेऽपि शौघ्रमेवं ब्युप्पत्तिर्मवतीयाह--
कतिपयेवसरेरिति । स्वतःप्रामाण्यद्राखानामवक्रबुद्धिवादुभुतसुत्वाचेताद्मन्वयन्य-
तिरेककोशकं क्षिप्रमेव भवतीति भावः । एवं कायोनििते शब्दशक्तिकथनेन विं प्रृत
इति तदाह--तस्मािति ॥ १४१ ॥

परिकिष्टम्‌ । ५

श्ल० १५६ पे० १५५-

सोऽयमितीति । उभयप्रकारा जहदजहदूपा । तदेवोपपादयति--देशार्दौ ति ।
तदेतदेशकाक्वैशिष्टरूपमागवजनात्‌ । केवलं यथा स्यात्तथा तदिदंपदाम्थां पुंस उपात्त.
तया चेव्य्थैः । उपसंहरति--एवं विधेति । गङ्गायां घोष इयत्र हि वस्तुतो गङ्गा
संबन्धि यतरं घोषान्वययेगयं तदेव लक्षणया प्रतीयते न तु गङ्खाविशिष्टतीरम्‌ । तस्य तेन
स्यपणान्वयायेग्यतात्‌ । मतो गङ्गापदे जह्छक्षणेव । एवं बहिः शोणस्िष्टतीयादौ
निष्कृष्टदरन्यगुणमात्रस्य बहिरदेशस्थियनुपपत्तेः शोणगुणविरिषटस्यैवाश्वस्य नियमेन स्थिय-
वगमात्साऽजहर्टृक्षणा स्वार्थमुपादायैव तस्य द्रव्य वृत्तेः । सोऽयमिव्यादौ प्रगुक्तन्यये-
नमेदविरुद्रदेशादिपदार्थमागं पश्तयज्य धर्मिसरूयं पदाथमागमुपादयिदं वाक्मभेदं
प्रतिपादयतीति तत्र सा जहदजहदपेति ठक्षणिकी इत्तिच्िधा भवतीत्यथः ॥ १५६ ॥

ग्ो° १६१ प° १६२

ञादेयां्ञ इति । अदेयांशे क्ष्य खय्यद्रयामप्रकाश्च आत्मस्वख्ये ब्रह्मणीति
यावत्‌ | यदयप्येवमुक्तप्रकारेण पदाथयेरणुमात्रोऽपीषन्मात्रमपि केनाप्यंशेनेति यावत्‌ ।
भेदो नास्ति तथाऽपि यस्मच्छब्दौ तच्चपदात्मकौ बाह्यं रक्ष्याथैवहिभूतं मिन मिथो
व्यावृत्तं हेतुं श्रन्दग्रहृत्तिनिमित्तकं कायकारणत्वरक्षणमादाय वतैते तस्मासदयोजौमिता
पुनरुक्तता पयौयत्वापत्तिनास्ति । अतो नोक्तदोषदय्याप्यत्रावकाश इयथः । ल्ध्या्थमेदा-
मव्रेऽपि वाच्याथभेदायदभेद्‌; प्रवत्तिनिमित्तमेदादग्यावर्यभेदाच्च न॒ पौनस्क्यमिति
मावः ॥ १६१ ॥

श्टो० १६४ पे० १६५

प्रथम चरमेति । प्रथमपदमसंजातविरोधितया मुढ्याथैमेव चरमं तु पदं मुख्यार्थारे
तद्िरोधाह्टक्षणामदैतीयस्या्ैस्य न्यायसिद्धतापरथमचरमभाव पवैकपदलक्षणानिर्णये कार.
णमिति चेदिति शङ्काभागयोजना ।` अतिप्रपतद्विवेन निराकरोति--अयमपीति।
अस्य पद्प्रयोगे प्रथमचरमभावस्यान्यथादश्चैनमेव वेदगतसुदाहय विशदयति--चरम-
पटठितभिति । तत्पदमियसंसारिवस्तुविषयं पदमितियावत्‌ । अध्वर्युवेदो यजुेदः । तत्र
हि ‹ महं ब्रह्मासि ' (ब्र० १।३।१०) इति संसारिविषयं पदं प्रथमे पठ्यत
हूत्यतोऽत्र पाठनियमाभावात्तदनुरोषे चाव्यवस्थितार्थमिदं वाक्यं स्यादियधैः ॥ १६४ ॥

श्टो ° १९६ पे० १८५-

प्राथम्यभाकूप्रथमप्रती तिविषय इ्यथः । विशेषणेतरयाऽन्वय इत्यनुषङ्गः । विरोधो-
द्वो विरेधसुरणम्‌ । उतने च विरो तत्परिहारेणेकरसक इति योज्यम्‌ ॥ १९६ ॥

६ परिशिष्टम्‌ \

गो० २०३ १० १५२-

र्थं युक्त. न प्रतिमातीव्यक्षायामायय पक्षमनूद्य दोषमाह--संबन्थिरूपमिति +
संबन्ध्याकारवत्तया रक्ष्यते ठक्षणग्रा विशिष्टविषथव्वादखण्डवक्प्रार्थसिद्धिदूरपस्तेय्ः ।;
दवितीयं प्रयाह--अनन्वितमिति ॥ देके. वाच्याथौसवद्रे रक्षणायाऽद्रीनाद्िदेऽपिः
तत्र सा. न युक्तेय्ः ॥ २५३.॥

संकषेपशारीरकस्य श्टोकायचरणपरतीकवर्णानुकमः ।

छोकप्रतीकानि अ
अ

अकार्यघ्वरूपस्य॒कार्यत्वमिषटं १
अङ्कतागमश्च कृतनिष्फर्ता ३
सक्षव्याक्तर्विप्रतीयास्पदत्वं ३
अखण्डमेव्राद्यमात्मतदख २
अखण्डवाक्याथेमनुत्रेजन्ती २
अग्निः क्षिप्तोऽप्युस्मुकेन प्रदेश- २
सचतुगणश्ञोचवारणात्‌ १
अजडकारणमभावनिनग्धनं १
अङ्गस्तावत्प्रयगाप्माऽहमज्ञः २
यज्ञातताऽपि घटतेऽत्र दोऽ.

नुमृतेः १
अज्ञातते यानवोचाम दोषा २
अज्ञातमर्थेमवबोधयतः प्रमायां १

अज्ञातमर्थमव्रबोधयदेव मानं २
अज्ञातमर्थमववोधयितुं न शक्तं २

अज्ञानकल्पितमनिवैचनीय-
मस्मिन्‌ १
अज्ञानकलितमनिर्वचनीयमिष्टं १
अज्ञानजन्यकरणप्रतिकिम्बकाचे २,
अज्ञानतजघटना चिदधिक्रि-
यायां (4
अज्ञानतजमविरं जगदासम-
भासा र्‌

अज्ञनतजमतिहीनतया सुषुप्ते २

अज्ञानदाह इति नैकपदं
समासात्‌

१

अज्ञाननाशपदमत्र हि मुर्य-
२४७ मिष
२० |अक्ञानमप्यविदुषोऽस्य न तु
७१| स्वतोऽस्ति
९.७ अक्ञानमत्र यदि नानुभवाय-
९६| सिद्ध
१६१ अज्ञानमप्यसदभावतया प्रसिद्धेः
८ १ |अज्ञानमस्ति सरक हि सुतर
३२५| पतिक
१३९ |अज्ञानमत्मविषय मवरैतुमुतं
अज्ञानमावरणमावरणं च माया
२१६९ |अज्ञानमित्यजडबोधतिरस्कि-
१४२|। यामा
११३ |अज्ञानमेव च भविष्यति श-
<| क्तिरेषा
अज्ञानमेव तु तंदाऽवगतं
२३६ त्वदीर्य ।
११८ अज्ञानवर्जितत्या परमेश्व-
रेऽसो
अन्ञानसंशयविपर्ययरूपकाणि
५५५९ |अज्ञानामकवस्तु नाश्रयतया
अश्ञानानि बहुन्यसंस्यवपुषः
१८५ |अज्ञानि ह्म जीवो भवति
१२७ भवति च

२०९७

अज्ञान त्रह्मबुद्धौरनुसरति ततः
२२ |अज्ञानित्वं जीवमानो न तस्मत्‌ र्‌

छ० छोकप्रतीकानि अ०

१

ध

३
१

४:
र्‌

श्ो०

९१३

+:

१८३
३४
२०९
१३२

१६४
१३६
२०४

र -सक्षेपशशारीरकस्य~

शछोकप्रतीकामि अ०
अज्ञानिववं ब्रह्मणश्चानभीष्ट २
अज्ञानिघव ब्रह्मणो जीवता चेत्‌ २
घज्ञानिनो भवति मोहविनु-

म्मित तत्‌ ८
अज्ञानिनो भवति दुःखमनेन
क्ट २

अज्ञानं जडशक्तिमात्रवपुषा २
अज्ञानं जडशाक्तिमात्रवपुषा ३
अज्ञानं सकटश्नमोद्ववनक्-

यि्डेषु २
अज्ञो विनयति पुमानतिमूढ-

भावात्‌ ` १
अज्ञोऽहमियवगति्नै "परस्य

पुंसः र्‌

अतेऽनपोद्यैव च तच्संविदु- २
अतो विरोधस्य निराससिद्धये २
अतो न वेदान्तवचःसु वियते १
अतः परतं श्रवणस्य तुव्पं २
अतः प्रसञ्यप्रतिषेधसंमघात्‌ १
अलयन्तानुपरन्धवस्तुनि एन; ३
अत्राप्यसौ दृतिहरिः पञ्युरिय-
खण्ड; ४
अत्राह यदयप्रि किमप्युप्रनेयमत्र १
अत्राह वाच्यशवलान्वित
वस्तुनीयं शट
अत्राह सद्रयमहं मम रूपर्मीक्षे १
यत्रैव जन्मनि भवेदपवर्मैदायि ३
उत्रैत्र वस्तुनि दृढं व्यवतिष्ठ-
मानः +"
अत्रोच्यते न खटु वेदश्िरांति .
मुक्त्वा र्‌

शो°
१९९
-१९.५

9

-छोकेप्रतीकासि

अथ कर्ञ्जपदाथगभक्षपं
अथ केम्चिदात्सनैकता
अथ तदीययोमनिवतनं

अश

१ अथ तमामयविश्वविकत्पना

अथ यदयुपक्रमणमस्पमपि
अथवा चितिरेव केवखा
अथवा चितिवतप्रतीयतां
अथवाऽनुवादमुपम्प ततः
अथवा मितियोग्यताऽस्तिता १
अथ शब्दसुचितमुमृष्चुसमि २
अथवा स तत्र परमासममतिः ३
अटृष्टदोषं परिय सतः १
अदयाप्यवान्तरवचःपरिणामबोध- ३
उद्वैतवाधकमभून्मम यद्दवितीय- ४
अद्रैतमप्यनुभवामि करस्थनिल्व- ४
अद्वैतमात्मपदमाहूरनन्यमानं १
अद्वैतीकरणं निषेधवचनदुय-
ननुद्धेरपि १
अद्वैतेऽरथे प्र्गर्थोऽप्ि तद्त्‌ १

१
१
१
४
अथ यलुपक्रमणमल्पतरं र्‌
५.
४
र
१

अद्वैतं परिलोधितं भगवतो

विष्णोः १
अधममध्यमद्ुद्धिनिरूपणे ३
अधिकारिणं च विषयं च

विना र्‌
अधिष्ठात्रधिष्ठियमवेन योनि- १
अधिष्ठानमाधारमत्र यदि स्यात्‌ १
अव्यक्षणोचरमनर्थमयैमि वक्यं २
अध्यस्तमसखवपुरस्य न वा १

२.७

म्लोकायचचरणपर्तीकवणानुक्रमः।

शटोकप्रतीकानि अ शो० छोकप्रतीकानि अण
अध्यस्तमेव हि पर्पुरति अपि च परमहैसहतयक्तसर्वे-
मेषु, १ ३६| षणः सन्‌ ४.
अध्यात्ममेवमधिभूतमथाधिदैवं ३ ६७ |अप्रि च पुरुषकर्मोदरूतिकानीः
अनधिकारेणि शुद्धचिदात्मके १ ५५२। च्ियाणि ३
अनधिकारितया दगवध्िता १ ५५४ |मपि च प्रतिषेधचोदना १
अनवबुद्धमतः श्रुपिमस्तकैः १ ३२५।अपि च प्रतिषेधचोदना १
अनादिदृद्धन्यब्रहारलक्षणे ३ २५४ |अपि च बन्धनेतुतया श्रुतं ३
अनाद्यजग्धेश्च निवृत्तिनिष्ठा १ ४२६|अपि च भाष्यङृदेव ठदत्रवी- १
अनाद्यविद्यापटनेत्रबन्धनं १ ४५४|अपि. च खू्पितगोचरपाविषे- १
अनुपपत्तिवलेन विघेस्तयोः १ ५०५|अपि च विश्वमनुप्रविवेश ३
अनुमूतियुक्यनुमितित्रितया १ ३८|अपि विशिष्टविधौ वचना-
सनुमानमागमविरुदरमिदं र १७१| न्तरात्‌ १
अनुवददिदमेव वाक्यमधौत्‌ १ ५३४ |अपि च ठौकिंकमानबका-
अनृतजडविभक्तदुःखतुच्छा- ्रयात्‌ ३
प ९१ २६६ अपुनरुक्तनिषेध्यनिषेधङृत्‌ ३
ध ९ |अपुनरुक्तपदानि विना यतः ३
अन्तरङगवहिःङखसाधने २ २२७|अप्पत्रमपपात्रगत्वमेव र
अन्तरङ्गमपनगकाङ्िभिः „ ३ ३२८ अवरध्यमाना न हि संविदं तत्‌ ४
अन्त्णा भृगवत। परव्कपतं ३ २२१ अवोधनाशश्ितिरलमुम्मिन्‌ १
अन्यदेव यद कारणं मवेत्‌ १ २२४ |जत्र्मणा धमैगिरोमैमे् १
अन्यस्य (वेशकर्‌ी पुरुषस्य २३ ०२. य
अन्ये पुननिधिवचौजनिता- कि दात +
ल अभिचारकमं विधयो हि यथा २
त्मवुद्ध- १ | > ~
अभिदधाति करोति च.ङिङ्पदं १
अन्ये वदन्ति निरपाधिनियो- अभिनयेन कारष्यति चेदयं ३
गस्पं, १ * १३७ |अभिनन प्रेष पटः सर्मक्ष्यते २.
अपरोक्षरूपविषमभ्रमधीं- १ ४.१ |अमिन्नतामिनतया विरुद्ा इ
अग्नि च कतुरनुस्रणं भवेत्‌ ३ २६२ |अभिननदेतुर्विषये समाने १
अपि च किचिदपि प्रतिपादकं २ २५९।मभिमतपडुपुत्वष्टिनाकः १

सपि त॒ वेदिकतराङ्मनसाति-

गान

अभिहितघटनाऽथकान्वितामा- १

३. - २६५. अ्भिितघटना न. चपपनना

५२७

२६१
३१८
२१४
२८०

२९१
२.१२
०६
अ:
२४४
‰९.६६
२.६०
१०४
१९४
२२२
३९२
२८२
२८३

।, सक्षपशारीरकस्य-

शछोकप्रतीकानि अ शो०| शछोकप्र्ताकानि अ० श्यी°
सभिहितवटना यदा तदान १ १९८४ |अस्यस्म्यसीति च पदं प्रचुरं
अभीषरेतुलटिच्थपृष्ठतः १ ४४६| क्रियावा १ २८३
सभेदिनो निर्विंकृतेरनेक- २ ६६ ~
अभेदिनः सावयवस्य सत्य २ ६९| द्देतप्रपञ्ं १ २६४
अयमपि परमात्मा प्रसगात्म - अस्थूलादिवचोनिषेधकतया

स्वभावः ¢ २१| भेदस्य संशोधनात्‌ १ २५६
अयं तु मयेति न शब्द्‌ एव ३ ९६ |अस्थुटादिवचः समु्थितमातिनौ -
सथेवादरतमभ्युपेयते ३ १६१| कारमादास्यते १ २५९४
अरस्य सृषं निकृतिः क्षमा च ३ ९६६ |अस्थेव तत्त्वविनिवेदनशक्ति-
अहौयर्थे च छकृतयस्मरणम- १ ६२३ भाजः १ ६५९
अर्ृयतृचश्च पाणिनिवचः २ ५५१ [अहं प्रजञयेय बहु स्वयं स्यां : २ ६७
अल्पं रूपं बन्धनं प्रत्यगात्मा १ ५० आ
अवगतिगतमेवपिक्षयपृवापरव- २ २४७ |आकाङ्घादिर्ियते योग्यतान्ता १ ५४७
अनितथमिदमेवभेतत्‌ ९ ५०८ आकाङ्क्षितं मवति परणश-
सविरर्पदपङ्किः पञ्मननामस्य कतयुक्तं १ ९७

पुण्या ४ ६१ |आकाशादावस्तिता तावदेका १ १८४
अविरुद्धविकेषणद्रयप्रमवल्वेऽपि १ १६५७ आकाशादौ नियता तावदेका १ १८१
सन्युतत्ति निभती भाति संवित्‌ २ २१४ आकाशादौ जद्धता तावदेका १ १८२
अशब्दमस्पशेमरूपमन्ययं २ २९२ |अकाशादौ सयता तावदेका १ १७८
सडुचेः प्रतिपेधशाख्रतः १ <° |आकाशे विहगोऽस्ति नास्ति
अप्तजनिः सेव्युपवण्यमानं ३ २०२ चयथा २ १३४
असत्प्रसूपिने च स्मसुतिः २ १०९ |आद्यातमेब सदिदं भवतति
ससदपि फख्वत्तामश्नुते नाम १ ३०९

यप्मदिच्छ २ २९३२५ आग्नेय इयायपि तद्धितान्त १ ३०८
असनकार्यं गगनप्रसुन- ३ १९९ अग्नेयमाश्चिनमयन्द्रमितीदशे हि १ ४९०

ससनिढत्तिने च सन्निवृत्तिः २ १०८ आच्छा विक्षिपति सं्छुरदा- १ २०
भस्तित्ववस्तुव्िषयोपनिषरनि- आज्ञादिभेदेष्वनुवतैमाने १ १३६
` षक्तिः १ ४२६ ।आज्ञायथेः प्रेरकः पौरषेये १ ३८७
घस्यस्म्यसीते च तिडन्तप- ¦ |आज्ञाकन्चायुपाधिप्रणिपतति

दानि सन्ति १ ४९१। वपुः १ १३८

भ्टोकाद्यचरणप्रताकवणासुक्कमः ।

छोकप्रतीकानि अ०
भालमन्येव समस्तबस्तु यदिवा २
आस्मानं न तु कर्मतामुपनय.

ञ्दाब्दः १
आत्मा प्रसाधयति तरेयपदार्ध-
जातं १

जालामूढः स्वप्रकाशो यथायं २
अत्रेयवाक्यभपि संन्यवहारमात्रं ३
आदाय नानाविधकारणानि १
आदाय मुख्यगुणढाक्षनिक-
प्वृत्तीः १
भदाय मुख्यगुणष्टाक्षणिक-

प्रवृत्तः १
अदियशिनाुमत्रेऽपि भेदो १
आये सूत्रे लेपदस्योदितत्वात्‌ १
आधिक्यसुत्सजति रब्दगुणो

निनेथ
आनन्दत्रे स्ता सयतायां १
आनन्दविग्रहमपास्तसमस्त- १
अन्ये भिनस्वभावं विविध.

मभिदधयानुरूप्रेण १

आपतोक्ततवप्रयये मानभावः ३
अबेोधतः सकलठमेव्र हि सय-

भिभ्या २
आरम्भग्रादिवचनं सकठं

प्रवृत्त २
जारम्भणादिवचसा खट निर्वि-

कल्प - र्‌

अआरम्भवादमुमगभ्य तदीययुक्तेः २

अरम्भवादः कणभक्षपक्षः २

सरम्भसंहतितिकारपिवतवा-
दान्‌ 4

छो०| शछेकप्रतीकानि सण

११४ | आर्य भूमिमधरामितराऽपि-
रेड २

२४१ | आरोपदृष्टिरपवादकढ्टिरेवं २

आरोपदृष्टिरुष्देता परिणामद्िः २
५४ [आलम्बनं च विरहय्य न
विश्रम्य १
२१५७ |आावापोदयापहेतो; पदमिदम-
मुकस्यामिधाने समथ . १
आदृत्या वा तच्नदत्याऽथ वेदं १
१०४ | आश्चर्यमय मम॒ भाति कथं
दवितीयं ४
आश्रयसविषयलमागमिनी १
आसनवस्तुविषयेण यथाऽ-
क्षजेन र्‌
आसीदहंकरणमामतमोनिमित्तं ३

आस्तामत्र वचःप्रृत्तिमिरहः १
१८८ द्‌

इच्छायामिति सूत्रकारवचन॑ं ३
इतरेतराध्यसनमेव ततः १
इतरेतराध्यसनमस्वनयोरुभयो; ३
° इतश्च निंभेदकमासमतचं ।
ह इति कामुकस्य तव संसरणं ३
इति केचन वणैयन्ति तत्‌ १
५५ | इति तु केचिदुञन्ति महाधियः २
इति न घर्मविशेषसमध्णं १

४५ | इति परस्परसंश्रयता यदा ३
७० [इति बहश्रुतमाषितमुचकैः 9
९

र

१

१२९
७

६३ | इति योजय सवर्गु
इति वचः परिणाममुरदरितं
५.७ । ति वाजपेयगतनीतिक्शा-

५

शछछो°

६०
८१
८२

३४०

१२३५
५५९

५५७
३१९

१२३
१२८
२४०

२३९
३९७
२२३८
१९८
५५२
८३
९१
६२
२२७
५५१
८र्‌
३१७
४६२

इति विरोष इह प्रतिपादितः
इति श्रुतिः कारणसाक्षिभाव-
इति श्रुतिः शास्ति निषिद्ध.
कर्मणि
इत्थं जगत्कारणवादिवाक्यं
इत्युक्ते गुरुणा स पृच्छति
पुनः
इत्युक्तवोपरते गुरो पुनरयं
इत्येवं कथयन्ति केचिदपरे
इदमथवस्त्वपि भवेद्रजते
इदमुपेय किमप्युदितं मया
इयमेव सवैजननी प्रजकृति-
इयं घटग्यक्तिरितीदृदेषु च
इष्टाभ्युपायवचनो किडति
स्थितौ च
इष्टाभ्युपायस्य च कायैभावः
इष्टाम्युपायो विधिरासनच्छा
इह करञ्ञपदन नजन्वयः
इह जगति हि सवै एव जन्तु-
इह तावदक्षदज्ञक मनसा
इहाधुनाऽऽरम्भणरान्दशक्ति

<

द
इशितन्यमनयेश्षय नेश्वरः
इश्वर्वमपि तत्परशरुतिः

उ
उक्तसाधनसमुद्धवा सती
उक्त साधनजातमत्र सकलं
उच्यते न तमसो निदृत्तितः
उच्यते शुणु विविच्य साधनं
उत्थानलिद्गकृतकत्पनयेत्‌-

देवं

संक्षपशारीरकस्य~

प्रस्वर्यो्न्कव व्य

> ६) „© = «4४ „९५ ९५

द) ८९४ +© ~© = „© =<

५ ५

म ० ९५ ०८

३२१ |उत्पत्तिरप्यस्य निरूप्यमाणा

१८६ |उप्पत्तिरेव हि धिया स्वफलं
प्रदातुं

४२२ |उत्पनञ्ुक्तेमतिरात्मचितिर्य-

५४९| येव

उत्सर्गतः सकल्कमेनिक्रतति"

१४२ निष्ठ
९१९७ (~ येत
उत्सृज्य तत्र वितथांशमथेत-
९२९ रस्िन्‌
३४

उदासीनता च श्रुता नजुप.

उदितपक्षपरग्रहकारणां

उदि्यमानत्वमनृद्यमान-

उद्यमान तदनु्यमान-

उद्ातृप्रतिदवेकवैकतया
जातो

छो०| शछोकप्रतीकानि अ० शोण

& २०१
1 २६
४ १९
१ ८9
१ २८८
१ ४२३७
१ ५२१
१ ५७
१ ५९
२ ११७

उदयज्निरस्यति तमश्च तदुद्भव च ४ २४

४२० उपचितापचितानि न निगुणे ३ ३१६

६६ | उपनिषद्वचसा प्रमामवीः
२० | उपनिषद चसाभिहितात्मषीः
९९ | उपनिषदिति वेद इलयपीदं
उपनिषदितिशब्दो पदशब्दश्च
१८८| तस्मात्‌
१६२ | उपसत्तिवाक्यमधिकारणें
उपसदनवचो भिचारमागौत्‌
१ उपससाद चतुषटटयस्ताधनो
३५८ | उपादानता. चेतनस्यापि दष्टा
|उपादानता स्विदानन्दमूतः
३२९ | उपादानतः संख्यया संगतिः
स्यात्‌

१२० । उपाधिना साधेमुपाधिजन्य-

॥ 1

९ २००.
३२ २३०१
२ २९७
र ९९८
१ ५५६
१ ५५८
१ ६९
१ ५४५
१ ५४४
१ ५०६

२७९

भ्टोकायचरणप्रतीकवणजुकमः।

छोकप्रतीकानि अ०
उपाधिमैौपाधिकमान्तर च॒ ३
उपाधिरज्ञानमनादिसिद्र- ˆ ३
उपाषिरन्तःकरणं तमर्थ र
उपाध्यभवेन भवेहुपाधिमत्‌ १
उपायमातिष्ठति पूरमुचैः २
उपेलयवादं परिगह्य चोच्यते १
उभयमपि परात्मनः स्वरूपम्‌ १
उभयग्यतिभिश्रहूपतां २

एकत्वमेकवचनादवगम्यमान १
एकत्वमेकवचनेन समर्पितं यत्‌ १

एकत्र शक्तेग्रहणोपपत्ता १
एकत्र वृत्तिरितिरक्षणमन्र

मुल्यं १
एकदेशमुपटम्य धर्मिणः ३

एकाज्ञानविकल्ितं सकल्मे- २
एका या प्रकृतिः समप्तजननी १
एकाहादीनसत्रदयविधिविहिता १
एकेन वाक्येन धियो विधान- १
एकतो देवः समेमूतेषु गूढः ३
एकोपाधावस्िता नास्तिता च २
एकोपाघविकत्स्तु प्रसिद्धो २
एकं चेतनमस्य यद्परकृतिता- १
एकः शत्रुन द्ितीयोऽस्ति शत्रुः १
एतचखंपदख्क्ष्यवस्तु भवता ३
एतत्समन्वयनिरूपणमेवमसिन्‌ १
एतदप्यहमवैतुमुप्सदे ४
एतद्धि सोऽयमितित्र क्यमख*
ण्डनिष्ठ । १
एतस्माच्च न जाग्रतस्तत्र मवेत्‌ ३

श्ो°

शोकप्रतीकानि

अ

२७९ |एतावता न च तमोऽपि सुपुप्ि.-

२५.७७

२७८ | एवमात्मनि तमोनिड्त्तितो
११५ एवमेव तु तमेनिद्त्तिगीः

काठ

र
४
४

६२ एं तमोऽपि न बभूव सुपृपति.

७४९,

९८ एवं तावत्तखमर्थौ विदयुद्धो
८८ | एवं तावदखण्डवस्तुविषये
एवं तावलक्षणावृत्तिहेतोः
५०१ तावहोकिदधा न माया
५०९ | एवं न तविनिवेदनशक्ति-

२०१

९

३०८ |एवं पुरानधिगतं यदि नानुमूतं २
१७० |एवं प्रमाणमखिटं बहिरथ-

५१०

काले

न
यागः

एवे न वा अर इतिश्रुतमेव

तावत्‌

नि

रे
र
१
१
४:

र्‌

र

४

६४ |एव विज्ञाय तापत्रयमतिगहनं ३

४५८ | एवं वेदरिरःप्रमाणमुदितं

१८२

१५२ |एवं शब्दान्तराणां नयनिपण-

५१२

२२१ एवं सतीदमपि तच्मसीति

१४२

प्रयक्स्रर्ूपे तव
१९९ |ए३ बेदान्तवाक्येरवगतपदवीं २

मतिः

वाक्य.

१

१

१

५५६३ | एवं सतीदमविवेकनिनबन्धनं ते ३

२|एवं सतीह तमसो न विवि-

१५० | एव्वं सतीह यदि बेदरिरो न

<

च्य वस्तु

मान

१

१६८
२०५

१२
५६

(9.64
२४८

१४१

१५१
७५

१३४

९९९

~
छेकप्रतीकानि अण
शवं सतीहापि विरुष्यमानं ३
एवं समन्वयनिरूपणयाऽवं
बोधः र्‌
एवं समन्वयविरोधनिरासविद्या ४
एवं स्फुरव्यपि ध्गाध्मनि तत्स्व.
रूपे १
(५
देदम्प्यंमखण्डवस्तुविषथं ३
देश्व्यमज्ञानतिरोहितं सत्‌ ३
रेश्वयंमप्यनुभवादिवदात्मरूयं १
टश्वर्यमस्य परमात्मन उक्तमन्यैः ३
एश्व्यवस्तु परिगृह्य तदयजन्तः ३
रेश्वयैषणेनमतिस्फुटमेव कत्वा १
देश्वर्यवर्णनमिह द्विषिधेन वेदे ३
ओं
सौत्पत्तिकी शाक्तिरशेष - १
जओत्पत्तिके हि भगवानयमप्र-
बुद्ध- र
ओदासीन्यप्रचयुतिप्रापकेऽय १
ओदासीन्यप्रच्युतेः प्रापकौ च १
अओदासीन्यविन्ञेषमेव हि परतर.
ह्यात्मधीजन्मने १
आदासीन्ये बोधिते शाच्रवृ्दै- १
जओदासीन्यं पुरुषगतमेवाभि-
रोषा- १

जौदासीन्यं बोधयच्छाख्नमेतत्‌
क.
कणमुगभिमततिवां कर्पनीया
तदानीं
करणमिह ठिडदिज्ञीनमेवाङ्ग-
भागः

संक्षेपशारीरकस्य~

र

छो
२८७

१
४:

४१५
६५१५५

२४५

" ३८९

कायान्वयान्वयिनि वस्तुनि

शब्दश

शछोकप्रतीकानि अ०
करमुशिनिरिष्टमत्तमं १
कतूकर्मपरिहटय नेष्यते ३
कर्तृत्वमाह मम कर्मविधिर्नि.
योगः २
क्रैखादि च द्र्यवर्गपतितं २
कत्रौदिसनिधिबटेन तवापि
कतृ ३
कत्रौदेरवमासकत्वमगमः ३
कभ॑काण्ड कृतवुद्धिद्युद्धित- १
कर्मप्रधानेऽतिगते च काण्डे १
कर्मेन्द्रियाणि खदु पञ्च तथा
पराणि ३
कष्टः कष्टः कस्पितब्रह्मवादः २
का
काणाददशशनसमाश्रयदोषराशिः ३
कादाचित्का कट्पनां कारणस्य २
कामादि तत्र च भवेदितरत्र
चेति २
कारकस्य करणेन तत्षणात्‌ २१
कारणत्वमपे चित्सुखादिवत्‌ ३
कारणत्वमुपटक्षणं चिते १
काल्य ही्टमबाधनं न खढु
तत्‌ २
कायेत्मिच्छावशवतिं किचित्‌ १
काय॑प्रधानमविकं च पदं
सुत्रन्त- १
कायैवस्तु िरहय्य कारणं - ३
कायौनुमानपरतन्रमिरं दहि
शाख १

४८८

१९८

१४
२०२्‌
१७७
३३२९
१८१
२३

८४
७८

८९,
१८९

५३९

१३०

भ्टोकाययषरणप्रतीकवणनुक्रमः ।

छेकप्रतीकानि अण
काय॑न्वयान्वपिनि वस्तुनि
राब्दशक्तेः ८

कार्यान्वयान्बयिनि राक्तिरति

स्थितौ च
कायौविक्तीर्थविषया यदि
शब्दशक्तिः
कारष्वभावपरमाप्वमुमृव्य-
घान-

काटोऽतीतोऽनादिरेष्ययनन्तः

काटोऽनादिस्तत्र मुक्तः
ुकादिः

काठः स्थाल्यां पचति विविधैः

किच क्रियापदमपेक्ष्य पदानि
वक्य-

किंच प्रती चिसकटोपनिष-
त्वृत्ता

किच प्रमान्तरमपेश्य गिरः
परदृत्ति 9

फिच प्रमान्तरमिहाभ्युपय-
स््रतीचि

1५च प्रत्तिविनिदृत्तिविही.
नवस्तु

पिच स्वयंप्रभमलप्तचिदे °
करूपं

मिचाज्ञानं ब्रह्मणोऽप्यस्ति
नास्ती-

पिचादरतद्ययमिहाप्यि-
तम्य-

किंचाप्रसिद्धमिदमत्रं जगत्र-
येऽपि ।

#।

शो°

१३१

१९५

३६२

शोकप्रतीकानि अ०
किचाऽऽस्न।यवचःप्रमेयबेतः २

३४९ | पिचिञ्ज्ञताऽस्य तमसाऽऽत-
जिय २
३५३ | फिचेतकि बन्धमोक्षग्यवस्था २
फि तु वेपदलक्ष्यमथैमधुना २

३७५५ | किंते धनेन किमु बन्धुभिरेरव
वाते ३
५२८| किं द्ैतानुमवो विरोधपदभाक्‌ २
१२९ | फ निरस्तसहकारिकःरणा ¢

किं सप्रपचमिदमस्त्वथ वा

समस्त- ३

२६२ | कुल्यं गृहस्य सरस।ऽम्बुजम-
स्य वचं १
१०८ | कुरु परापरवा्व॑पविवेचनं ३
कुवैत्कारणपक्षमाश्रितवतः २
१०३ कूटस्थनियैव त॒ मुक्तिरेपा ४
कृपणधीः परिणाममुदीक्षते २
१० १ | कृपणमध्यमपक्रधियां णां ३
क्रियानुप्तरेशं विना प्रागभावः १
१ [क्रियापदं वेदरिरःस्वपीष्यते १
कचिदभ्युपेप्य कथनं कते र
क्षितिजकदहनानिकम्बराणां १
क्षितिजलदहनेषु तत्प्रदेशान्‌ १
१०६ क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः ४
क्षीरस्य पूर्ण चषके नियुक्त! २

ख.
खमपि खादति खण्डितमीक्षते ३
10

गङ्गापदं हि निजमधेमपास्य-

तीरे १

१२०

श ©
छोकप्रतीकानि
गन्धच्छायालश्चसंस्कारभाषा
गुणतया हि पदानि पराप्मनः
गुणतो गुणवृत्तिरिष्यते
गुणं क्िपेत्कारणम्थैवच्चं
गुरुचरणसरोजसंनिधाना-
गुरुशिष्यसंगतिरतो न भरेत्‌
गोवत्सादौ मुक्तता तावदेका
मह्यम्राहकयोः; स्थिर्वगमनी
घ.
घट एव॒ गच्छति नभस्वचल
अटात्पटो मिन इतीष्यते यरि
च.
चठने दयुपाध्यमिमतस्य भवेत्‌
चिच्छक्तिः परमेश्वरस्य भिमला
चितिगतजडश्क्तेराय इष्टो
विवर्तः
चितिभेदमभेदमेवर वा
चििवस्तुबुद्धिजनकस्य पुन
चितिवस्तुनः स्वमहिमस्फुरणे
चितिक्तिवाधितवपुः
चित्रादिवद्भवति साधनजत्‌-
मस्य
चित्रायागः पञ्ुफर इति
चिद्रस्तुनश्चितिभवेत्तिभिरं
तमिखं
चेतसस्तु चितिमात्रशेपता
चैतन्यमेव तु तमसि तद-
परबुद्र
चैतन्यवस्तुविषयाश्रय ए
मोहः

अण

सक्षेपक्षारोरकस्य~

< © < ~ ९४ = ९७ नल

ड्‌
र

~< ~< ~< ® ^

र॑

श्छो°

छोकप्रतीकनिं अ०
४२ |चेतन्यस्ाज्ञानशक्तेनदे- २
६२५५ ज,
१७२ [जगत्कारणत्वं पुनरत्र दृष्टं १
९१९ |जगदुदयनिमिततं चेतनं वितु
९| नाना १
३६ |जगन्महिम्ना न जगस््रसिद्धिः ३
१८२ |जडत्वहेतोनं जगन्महिम्ना ३
३१ | जडगप्रमाणस्य फलानिूपणा २
जडशक्तिमानत्रवपुषा २
२८ |जडशक्तिरस्ति च परस्य
१०१५ विभोः षू
जडाथसंविनहि कुर्वतः फकं २
३१ | जनयव्यसाविह पा वपुषा २
२२८ | जनिमदभवदेतचेतनदिव हेतोः १
जन्मादिलक्षणमिदं जगतो
२५२्‌| यदुक्त १
१४ | जन्मादिषड्मावविकारहीना %
१०१ | जन्मान्तरेषु यदि साघनजात-
९.९ मासी त्‌ र
१६८ |जम्या न मुक्तिषेटते कुतधित्‌ ४
जहत।ह च लक्षणा मता १
२९१ | जाग्रस्वप्रसुषु्तिधम॑कमिदं ३
३२२ | जाग्रस्मुषृपिमूिततन्‌ - ३
जाग्रदूमो या प्रसिद्धेह माया ३
२१८ | जाड्यं जगलयनुगतं खट
३४५| भावरूपं १
जातः सुतः सकख्वरंशविवधं-
१८२| नस्ते १
जानायर्थे छिक्पदं गौणमाहुः १
१३ । जनाय श्रेयसो हेतुमाव- १

शोर
१९२

५५२१

४९९
१२९
९२२
११३
१६६

9४
११०
‰९९
४९८

५५२३८
२०

३६१

र्‌
१९१
१४०
०३९
१०५

३२१२९

६५९
४७९
४८०

भ्लोकायचरणप्रतोकवणानुक्रमः ४

शछोकप्रतीकानि
जीवत्वमेव तु तदाश्रपमध्यपाति ३
जीवन्सुक्तिगतो यदाह भगवान्‌ २
जीवन्मुक्तेप्रयय शाच्रजातं
जीवन्मुक्तिभ्यापृतेः प्रापको यः ४
जीवन्मुक्तेप्तावदक्षिप्रतीतेः ४
जीवस्य कार्यैकरणाधिपतेरविया, २
जीवाः एते स्छप्रकाशस्वभावा २
जीवाज्ञतावचनमेवमिदं समस्तं २
जीवाः सर्व वां प्रति प्रस्फु-

रन्तः र्‌
जीवेश्चानजगद्विभागजननी २
्ञप्युतपत्यो्दरदेवं प्रवृत्तौ ३
ज्ञातेऽपि तावति. ततोऽनति-

स्कतिः १
ज्ञाता देवं सर्वपाशापहानिः ३
क्ानमस्ति खट बाह्यगोचरं २
ज्ञानव्यक्तेविप्रतीयास्पदत्वं २
ज्ञानस्य प्रागभावादपरमभिहितं ३
ज्ञानात्कस्यामलसच्वराशेः २
्ञानोत्पक्चिं वामदेवस्य गर्म ३
ज्ञानं, निवतेकमपि द्वितयस्य

तस्य ङ्‌
ज्ञानं विधातुं नहि शहक्यमेतत्‌ १
ज्ञायन्ते चेद्रह्मणा जीवमेदा २
उयोतिद्यान्तस्ति ए हि

कर्मजातं ३
उ्योतित्रीह्मणव।क्यमानबल्तः ३
उयेष्ठवात्समर्थमथकऽक्षजमेः

कमेव २

त.

भर९१.

तच्छन्दवाच्यगतमदमभागगनः १

अ० श्छ ण

छोकप्रतीकानि

अ

१५५ | तच्छन्दादवगतमद्वितीयमासीत्‌ ३

१७४ | तच्छेपभावमनपेश्षय च तत्फठं
३९ स्यात्‌
¢ १ | ततस्तच्निपरेधायेमेतद्रमपि
४३ | ततो वियन्मुख्यमदो जगजडं
१७५५ | ततोऽस्तु खूपादिविदीनस्ये
१४७ | तत्परशरुतिवचः प्रगणकं
१८८ तत्र सयमदृतं च भेदतः
तत्रापि दुर्घटमवेति. यदा त्‌
त्ख-
तत्रापि पूवमुपगम्य विकार
वादं
तच्छवेदकमानदशिरधमा
तच पदाध॑विषयो नय एप
योज्यः

१४
१९०
२७२

8
१५५
१६६

७२
१११
१८६
३५०

तथा तमःसभवमच्छमन्तः

तथाल्मर्थेऽपि चतुष्टयं तत्‌

लथा श्रुतो नेति वचःसु
नाश्नि

तथा सच्चिदानन्दशब्दास्तदरथ
१०९ | तथा हि नाग्रे करणीतिनान्ना

४८५० | तथा, हि संबल्ध्युपमदेवुद्धये
१४६ | तथा द्यजक्षीरविषेः समीपे

तदन्वयात्प्रागसतः कथ स्यात्‌

७७ तदसदिष्टफटोद्धवदश्ना-
१४१ | तदसुन्द्रमात्मसंविदः
५ 4.0 (~
तहुषट न खट कचे

६| प्रमाण
तदूदुषेटं न खलु संविदियं
१६०। स्वयोग्या

तच्च पदाथविषयं तम इयर्पीद -

< ^

४ 4४ ९४ =>

> => 6 ४ „© +^ 2 =

११
शो°
२०५.

६७
५५२०
२३५
२.७७
१५८

२३७

9७

४.4
<८र

१७७
२४२

६५
२७६

४१४
२३६९
४१२
४९४
२८६
२०५
४२८
९५५

३७१

२८५

१२

छोकप्रतीकानि अण
तद्वि द्विधैकाधिकरण्यसुक्त
तहुद्धिमात्रफकतैव च तत्परं
तद्वदत्र पदजातबुद्धेभे-
तन माति चतुरखमु्वैः
तन्मायानि ब्रह्मचेत्छप्रकाह

^ ल (9

तमसा विनिर्मितमिदं सकलं

संक्षेपक्ञारीरकस्य-

१
१
१
र
र्‌
र्‌

तयोस्तु बाह्या विधिशा्ररम्या १

तकप्रतीतिसमयेऽपि तदद्ितीयं
तव गाढमूढतमसा रचितं
तव्‌ चित्तमासमतमसा जनितं
तव निलमुक्तमुखचिद्रपुषः
तन्‌ बोधजम्मनि पुरा
तव बोधमात्रमुपनेयमतः
तव रूपमेव तव दुःखकरं
तस्माजीवन्मुक्तरूपेण विदान्‌
तस्मात्मसमस्तमेव तु भवेत्‌
तस्मात्तपरमेदवाक्यगतिभिः
तस्मासप्रधानपदमभङ्गभयादरणानां
तस्माप््रमाणफटठमत्र निरूप्य
माणं
तस्मात्प्बृत्तिविनिद्रत्तिविवसि-
तत्वं
तस्मादखण्डमवबोधयितु
समैः
तस्मादखण्डविषया न कवचः-
प्रब्ततिः
तस्सादखण्डविषये बचने
विवाद
सस्मरादध्यस्तमेतत्सकर्मपि
दद

र
र्‌

#

रे
र्‌
,
र्‌
४
३
४.
९

९

१

शो० शछोकप्रतीकानि अण
२१८ | तस्मादभिन्यक्तिकरी न हेतु ३
४६६ | तस्मादङ्ेषजगदेकनिदानभूत- ३
३७८ [तस्मादसंगतमिदं प्रतिमाति

१५७| यन्म १
१४४ | तस्मादसङ्गतमिद्‌ं यदुशन्ति
२९| केचित्‌ 4
८७ | तस्मादाष्व्‌ निराशाः श्रुति-
३०६| शिरसि न १

२२२ | तस्मदेतहटक्षणं चिहमाइः १
२२५ तस्मदेषा स्प्रयुक्तप्र-
२२ माण-
२३९. | तस्माद्र्मणि बाच्यवाचकयुजां
२३८ | तस्माद्रल्यावियया जीवभावं
२२३५७ | तस्मान मानफरता निरपा-
४५५ | ताटस्थ्येनोपाधिमादाय मोहः
३४० | ताटथ्यनेपाधिरङ्गं यदि स्यात्‌
२९१ | तान्येव कायेकरणाति बहुप्र-
५२२| कार र
तिसुषु भूमिषु तस्य च तिष्ठतः २
१२९ | तिस्रोऽपि चिदूषनतनेस्तव+
इरयमुता र
३१५ | तीर्थेन तं मिविदिषन्तमनन्य-
भक्तं \
१९५ | यक्तः कायौनिता्थ॑वदितु.
मटमयं १
१०० |वत्पदपङ्कजसमाश्रयणं विनामे 9
त्वमतः स्वमोहरचितं गहनं २
२७२ त्येव कश्ितमहंकरणं
तरिभतिं ३
५७ त्वं पदस्य दृशिमदृद्रयै १

+ € ५ छ ~=

१३६

१३१
२३३

१३७
५६१

म्टोकाद्यचरणप्रतीकवणामुक्रमः ।

शछटोकप्रतीकानि अ० शोर छोकप्रतीकानि अभ
सवेपदार्थविषयं समन्वयं १ ५६० तेः कर्मण इत्युदौरितमिदं ३
तेन यमिह जागरं विदुः २ ३६।घतो; कमेण इत्युवाच भग-
तेषां भेदः खप्रकाशो यदीष्टः २ १४८| वान्‌ ३
द्‌. धात्वथतोऽन्या नच भाव-
दहरस्थगुणोापसंहतेः २ १७८| नाऽस्ति १
दहरादुपसंहतेगेणः २ १७९ |धातरथ।स्यानशरक्तो यदि भवति
दीपस्तमस्िरयतीह भवन्कुत- गुणादरतिदु १
धित्‌ २५ धूमे सत्ता स्यादसत्ता च
दरतिहरणकररं पुंसि चान्यत्र तकिन्‌ र
चेदं ४ २० न.
दशो विराट्‌सूत्रशरीरगोचरं १ ४५३ ।न कर्मं काण्डऽपि ततो नियोगः १
द्ररयत्वजाज्यपरतच्चिदाश्रय- २ १६९. |न खलु कारणकार्थसमन्वयः ३
दरश रज्जुविधिनाऽवगताध- न खलु जगति श्रेयोहेतुप्रतीव्यु-
_ च्व १ २५८| दयादृते १
देवयाणपिक्याणयेः पथोः ३ ९२ खलु निर्णवसतुपरं वचः इ
देवादीनां नास्ति कमाधिकारः ४ ४९।न्‌ ख॒ पाणिनिपि्गलसं-
देरकाट्पुरूषैरवस्थया =. - 29 ~या ३
दरेहव्यक्तिविप्रतीयास्पदत्वं ३ ६८ 0
वय इखपि विधित विधि- ७
न खल्वीदुकं कारणे योग-
प्रमेय- र „५५९ ५
द्वारं तमोन्वयमयपुक्षय दशादि सि (| ड ९
४. १ न च किमपि नः कायं नाम
द्विजं न हन्या कटङमययात्‌ १ ४०८ | भमाणपथाचु ‰ _. ९
दवषन्यक्तिरविप्रतत्यास्पदत्व ३ ७४ |न च धिचिदन्यद्सतो वदितुं ३
ैतितनिबेशिनोऽनुमवना २ २२०|न च क्रियाकारितसंहतानि _ १
दबणुकल्यणुकव्यपाश्रय २ ७४[नच गता्थेमिदं प्रति भातिनो १
व्यणुकस्य जन्मपरमाणुयुगात्‌ २ ७३ |न च तथाऽयमभिननसमाश्रयः
ध. न च तमोमयजन्म विमुक्तता ४
धनिणेयनिमित्तमिष्यते १ ७०|न चन्द्रपरकाशप्रकर्ष प्रकाशात्‌ १
घर्मेऽपि तत्वमतिय तु नोद्‌” | न च प्रमाणान्तरयोग्यतायां १
नाया, २ ५७।न च प्रसिद्धाथपदान्तराणां ३

१३

19

३२३८
२२३२७
२३९९
१४०
२०१

9०9

९५५

२६४
२९०

२६२
२९४

^

३६३
२०६
२८०
९९
२२३
२६
२२५
२७६
९५

१४
छोकप्रतीकानि अ०
ज्‌ च भवति विरोधष्योधित-
स्यापनीतिः १

न च मादृशजनधीकृतरचनं ३
न च बणेपृगमपहाय भ्घेत्‌ २
न च वणिताद्परमत्र भवान्‌ २
न च विनिगमनायां कारणं
किंचिदस्ति १
न च शक्तिरस्ति सहजा
यदिवा ३
न च जुक्रशोणितसमागमने ३
न च सोमयागपदयोरुभयोः १
न चैवं विधिः कश्चिदत्रेति न

स्यात्‌ १
नखः प्रपञ्चप्रतिपादकस्य च १
नजः स्वसंबन्धिपदाथैवस्तुनः १
न तथाऽन्तरङ्गमुपन्विजनेः
न तथाऽन्तरङ्गफलसन्यसनं ३

न तदत्र संभवति युक्तिवशात्‌ ३
न तदात्मनः स्फुरणमेव निजं २
न तमोऽपि पूतैममवन्‌ २
न तमः परिय सभ्यते २
न तव कचिद्रमनमस्ति विभोः
न तच प्रतीचिकरणानि बहिः ३
न तस्य काश्वित्पतिरस्ि

रोके |
म तस्य कार्यं करणं च

नियते ३
नचास्तीरे फलमिति गिरः १
न नामयोगो न च धातुयोगः १
च नीर्लजायाश्चयन्यक्तितः

स्यत्‌ १

सक्षेपशार्रारकस्य~

छो छोकप्रतीकानि अः०.

न. नीटीत्पल्यदि प्रदेशेषु
१६६| चित्‌.
२६७ न, नीरोतलाद्या. भिये ग्यक्तिः
२३१| निष्ठाः
२०७ ननु कलितं यदिह जागरितं
नतु च. डष्यडकित्िपदयदि-
१६२| वत्सकलमेव
नलु चाद्वयाश्रयतमःस्फुरणं
८९ ननु चैकरूपचितिवस्तुमतत,
९० |ननु निदत्तिपरतमुदीरितं
२५२९ ननु मातृमानविषधावगती,
ननु ङौकिकवचसां नरमति-
७५9
ननु शाक्यमिक्षुसप्रयेन समः
५ ननु सचिदादिनपुमो जगतः
ननु सदृशमिदं वश्वोयमस्मासु
३९३
कस्मात्‌
ननु समीहितसाधनता डि
२०९ ~ ड
२०४ | ननृदविदादेषैदि नाम लेके
२४०|न मबज्ञेयमिदं भवेद्यदि मम
२४९| प्रयक्स्वरूपं ततः
२६ |नन्वन्यो मद्रन्धमोक्षादि. भागी
४१ | नन्वेषं चेद्न्धमोक्षव्यवस्था
नन्वेवं सति रञ्जुलण्डठ्कम-
१८५ | नन्वेवं स्याहुनिवाराऽनत्र्था
न पल्यत्वयोगादटं मृष्णु-
१८४| मावः
१०२ |न पुराल्वयश्च. तध चिद्धपुषः
४१२।न पुरान्वयेऽत उपपात्तिसहः
न पुराष्टकेन रहितस्य तव
२२८।न प्रघानमपहाय वेदने.

७ ८५ „५५ „९५ >

शो

२२९

२२७
६२

२५३
२१०
२०१
१७

२७
२६६

२५
५४२

२४६
४२७.

९.७

९५४

, २१८

२१५
१०२

१५४

४२६
३२
३२७
२९१

२३३४

भोकाद्यचरणपरतोकवणोुक्रमः । १९

छोकप्रतीकानि अ० शछो० | शछोकप्रतीकानि अ० श्छो°
न प्रधानमिह वेदनं भवेत्‌ ३ ३३५ | नाज्ञातत्तावगतये स्वयमेव बह्म २ १७
न प्रमातरि सति प्रनाध्यते २ ३३ ।नज्ञाततावगतिरस्ि जडेपूपू्व २ १६
न प्रमेयमपहाय मातृता ३ १९१ |नाज्ञानमद्यसमश्रयमिषटमेबं २ २११
नभसः प्रदेशविरहान्मसः ३ ३३ | नाज्ञानमस्ति च सुपुर्तिग-
न मेदबुद्धिर्धटते प्रमाणतः २ १०६| तस्य पुंसः ३ १२५
नयनिपुणधीर्बारुश्वेटं १ ३६५ | नायापि वेदृम्पहमनिवैचनीय-
न योग्यतामात्रनिबन्धनो भाषां १ १२८
भवेत्‌ ३ २९४ नायांनहन्यांन पित्रेयमियपि १ ४०९
नरकपातविव्मनवप्मैना १ ४३० | नानाषिपेबंहभिरेव निमित्त-
न रविद्ाचरसख्यङ्दीश्यते ६ १९६| तभेदैः १ २२२
न शक्यमुप्पायमिति प्रशस्यते २ ११२ नान्वेति तत्तव चिताग्यपिरे `
न संकरो नापि च संयुति- कितानु ३ १३८
स्तयोः ३ २३३ नापृषेमधेमुपटम्भयितुं पदानां १ १०९
न स्थानतोऽप्यस्ति परस्य नाभावताऽस्य घटते वरणास-
कथित्‌ २ १५६ षा ५
न स्थानतोऽप्यस्ति परस्य नामधातुसहित नजिष्यते १ ४०५
तस्मात्‌ २ २८२ | नव्रिदविम्मनुते पुरुषं ब्रृहन्तं ३ २९६
न स्वाध्यायवदाप्यता न च नासंसृष्टपदाधवुद्धिपदयोः १ ३७२
पुनः १ ३०६ नासंसृष्टमतो वदन्ति वचना- १ २३८१
न हि कल्पनाविरचचितं वितथं ३ २४ नाहेकृतिं च परिद्य तम-
न हि खदमतिपूवौ ब्रह्मणः सिताधीः २ १८०
सृषटिरिष्ट २ २४९ नाहं प्रकाश इति तावदनेन
नहि चित्तद्रस्यमपि सलयमिति २ २२६|। मया ३२ ११०
न हि भूमिरूमरवती मृगतृड्‌- नांशः प्रस्य न च तस्य
जठ. ३ २५|। विकार एष ३२ १०
नहि विभक्तयमिषेयपदार्थगं १ ५०२ निजमायया परिगतः पुरुषः २ ३०
न ह्यथव।दा विधिमिर्विरुद्रा ३ २८५ नित्यबोधपरिपीडितजगत्‌ २ ३८
नाखण्डवस्तुविषया वचसः निलया शच कारणगणस्य सती
प्रवृत्तिः १ .१०३| प्रवृत्तिः २ २१५
नाह्ञाततामनवगम्य पुरा प्रवे. निलयापरोक्षमपि वस्तु परोक्ष-

रत्‌ २} १८ ष्पम्‌ १ १२३

१६
छोकप्रतीकानि स०
निलयं प्रियादिषु सुखं प्रतिबि-
म्बितं सत्‌ र

नियः शुद्धो वुद्धमुक्तस्मावः १
निमित्त च योनिश्च यत्कारणं

तत्‌ १

नियोग एवैष पुमानियुञ्यते १

नियोगकोव्याऽपि नरो न
कथित्‌ १

निरतिशयसुखं च दुःखजात- १
निरभिसंधिसमपिंतमच्युते ४
निरुद्धत्रिकस्य द्वयाप्तिदोषात्‌ १
निरूपणायां नयतोऽस्तिक -
शित्‌ ३
नेवृत्तिनिष्ठे तु निषेधवक्ये १
निवृत्तिरस्ति द्विविधा बहिः-

37

स्थिता, १
निवृत्तितिष्याऽपि नियोग-
सिद्धिः १

निषिद्धक्रिया दुःखनिष्पत्तिहेतुः १
निषिद्धक्रिया प्रयवायाय नेति १
निषिद्धक्रिया प्रयवायाय नो

चेत्‌ १
निषिद्धक्रियां चोदितस्याक्रियां
वा १
निष्कारणं श्रुतिशिरोवचनस्य
ङ्ग १
निष्पननमेव यदि वा पुरुष-
प्रयत्न १
निष्यादिता सकख्कारकवग-
साध्या ३

सक्षपकश्षारीरकस्य-

छो० | शछोकप्रतीकानि अ०
निःश्रेयसं न खदु साभ्यमतः
१५२| क्रियाभिः १
१७३ निःसंधिबन्धनमिदं चिदचि-
तस्वरूपं १
५३२ | नीरेकगोचरतया नियतं
४२४|. न चहु १
नीरं सुगन्धि महदुतर्मम्बु-
४७६| शायी १

( नैतक्कटप्तनिमित्ततोऽपि घटते १
ति नैतत््रमाणमपनेतृसतो नं

[3 तः ५ + „(~
नेत्सारं सच्वमिष्टं यदि
२९० स्पात्‌ र्‌
४४२ नेत द्रस्तुनि कल्पितस्य जगतो
वाक्यप्रसूतप्रमा १

नेतारं ब्राह्मणस्यापि वित्त ३
नेवं भ्रान्तिनिमित्तकारणमयं ३

५२३ नोयन्तमियत्र ननेक्षणा्थ- १

४४१ प.
४२८ |पदजतबुद्धिजनिता भवति
पद्वाक्यमाननिपुणा
४२९ पदवृत्तिसमन्वयावुभौ
पदान्तरस्यागमनादिहान्यतः
पदार्थबोघेन छृताथेतानते
पदा्थबोधं परिह्य वाक्यं
९४२ |परपक्षनिषेधमाचरन्‌
परमात्मपदं पराक्ृतद्वितय
२९५९ [परमातमभागपसिष्टनङृत्‌
परमात्मसंश्रयतमोजनितं
११८ परमेव तच्मगृहीतमभूत्‌

४४

८

~ < ५ ~< ~< < ^ ~< < ~ ~<

शोकाश्यषरणपरतीफवणोनुक्रमः ।

छोकप्रतीकानि
परमेश्वरता गुणोऽप्यतः
परमेश्वरेण विभुना रणयन्‌
परशब्दहृत्तिरपरत भवेत्‌
पयौयता न खलु तच्छमसीति
वाक्ये
परस्पराभावधिया न भेदधीः
परस्पराभावमुपाददाना
परस्परामावविहीनभावात्‌
परा खानि व्यतृणत्स्रय॑भूः
परिकल्पितोऽपि सकलन्ञतय।
परिच्छिनवस्तुग्यवच्छेदसिष्यै
परिणतिं च विवतेदशाद्रयं
पारेणाम इयथ विवते इति
परिणामधियो विवतेधीः
परिणामवुद्धिमुपमृय पुमान्‌
परिणामविवतेयोरतः
परिपृणैचिद्रसघनः
.परिणामवादमुपगम्य तथा
पञ्यनेतिपदे तृतीयया
पश्यन पस्यति गिरा कथयां
बभूव
द्यामि चित्रमिव सवभमिदं
द्वितीयं
पादार्थं न प्रथक्प्रमाणमपरं
पारम्पथं॑प्रगतिकगतिं कार -
णादा-
पारम्पर्य शुद्धिदेु्वहेतोः
पारोक्ष्यं च ब्रह्मणि प्रयगर्थं

पिश्रा त्वमसीति बोधनमनु `
पुरधर्ममात्मनि विकल्प्य तथा ३

अ

० < ९४ छ € ~< ~ «४ ~< ,& ~< ~ ~< ~ ~<

र
र
१

१
४

१

हो
१८० [पुरमेत्र गच्छति चितिस््वचका

शछोकप्रतीकानि

४७ |पुखेष्टितं न तव चिद्रख्यं

१७१
२२५
१०७
२१०
२११

१२
२२७
ष २ \७
२४३

८६

पुखष्टितः पुरवशानुगतः
पुरहेतेकं तव यथा च वपुः
पुरहेतुक यदभवच्चं विभोः
पुरहेतुरूपधघटितस्य दृशेः
पुरुषभेदवश्ञादि विधा भवेत्‌
पुरुषमतिनिवेश्चो नास्ति वेद-
प्रमेये
पुरुषमेकमपेक्षय च भूमिका
पुरुषापराधमडिन।धि-
पुरुषापराधक्रिगमे तु
पुरुषरापराधविनिवृत्तफठः
पुरुषापराधशतसकुल -

पुरोपलब्धो विषयो न दृयते

२७४ । पुयेष्टकं तदिदमप्यभवद्धि रिद्ग

२९९
३९

पुयेष्टकं भवति तस्य परस्य
मोहात्‌

पुरं परस्थत्वमथो पुरस्थं

पंलिङ्गताऽपि घटते क्रतुगा-

मिनोऽस्थ
ुक्षणे भवति बाध्यपदार्थ-

भाग-
पूवोण्यश्टपरिपन्थिनिबर्ेणानि
पूर्वापरान्वयबठेन हि कारणल्-
पू्ोपरीमृतपदाथनिष्ठ-
पृवीपर्ये पूवेदौवैव्यमाह
पत्र्नमृगाम्बुविभेमशरियः
पूवं विक।रमुपवणयं शनेः

दनेस्तत्‌

अण

द ९४ ७४ ४ ४ „९ „९४

५७५ ५५ „७ © < ~ ९७ „९५

[/ ति, +

€ „९+ „^> =© ५ „~=

७

१७

शोऽ

२९
२९७
८
७५५
४२

श्ट संकषिपक्षारोरकस्य-

--------------

शछेोकप्ररोकानि ध. के श्वोकप्रतीकानि म

शृष्ठाप्ररस्परयुजा प्रतिपत्तिरेषा १
शठेन पृणेवपुमा करियते प्रतीति १
प्रकर्षः प्रकाशातिरिक्तो न चत्र १
्ङृष्प्रकाशत्वजाती हि रेके १
श्रकृषटप्रकाशेध्वनी व्यक्तिमेकां १
अक्षानेन धवल क्रिमिदं बभूव २
श्रष्यावि वस्तु यदिहास्ति
निजस्रूपात्‌ 1
प्रतिकेधवाकषयवदतः सकटं १
प्रयक्षत्वादिगुणान्दयेन यदिवा १
प्र्यक्प्रमाणकमस- १
प्रयक्स्व्मात्रविष्याश्रयता १
श्र्यक्बमात्रविषयाश्रयमोहहेतोः २
प्र्क्तवं लक्षये तरपदा्थः
म्रयश्षकमवचसोरुमयोः समूहः २
प्रयक्षलिङ्गवचनानि हि दयै- १
यक्षसूत्र इदमेद निविदयि-
ष्यन्‌ 9
प्रत्यक्षदेरेष दोषस्ततोऽय २
अर्यक्परा ग्विषयवस्तुविवेचनाय ३
प्रत्यग्भावस्तावदेकोऽस्ति बुद्धौ १
प्रत्यग्रूपमतो न रन्दविष्यः १
शर्ययप्रकृतिशन्दते बहिः १
प्रयग्वस्तुन एव तत्र विष्ये मा- २
गर्यम्मर्थविषरयं हि कर्मणा ३
प्रयये सनि ब चापवदकं ३
प्रत्यासन्ना परिणतिं र्‌
प्रथमचरमभावो निणैये कारणं
चत्‌ १
भवनन मजनि गते

१७६ प्रभुरष सवैविदहं कृपणो २
२५० | निषिद्धकर्मणः १
२३४ प्रमाणमिच्छन्प्रतिषेधवोादनां १
२३१ |प्रबघ्ेकोत्थाननिवन्धने ततः ए
२२६ |प्रबतेकं वाक्यमुवाच चोदना
१९ प्रवतेकं वाक्यमुवाच चोदनां १

१

१

परहृत्तिशाख्रेम समेऽपि संमते
१२ |प्रृ्मावस्य विरोधिकार्य
४०४ |पृद्र.गस्य निवृत्तयोऽस्थिय १
१७० (प्रि सुखं समनुभूय समुत्थि- १
२ पप्राणोत्कन्तिनौस्ति मूधन्यथेफां ४
२९१ प्रातिपदिकान्यनतिरिक्तवि-
२१२ याणि (4
२२३७ |प्रातिपदिकार्थगतमेच वचनानि १
५९ प्रारम्भाः फलिनः प्रस - १
२२ |प्रावादुकेरपि तथेव तदेषितव्यं ३
प्रियशिरल्यकथा खलु यादृशी ३
२५७ प्रेमानुपाभिरसुखास्मनि नोप~- १
१०२ ब,
१३५ |बहिरङ्गसाधनमरेषगुरोः ६
१५९ बह निगय किमत्र वदाम्यहं १
२४३ |बह्मध्यामिकवस्तुजातजननी २
३९३ | ब्यरप रविनिशपकरवदि-
१२७ वाग्भिः ३
२३३ | बिम्बघ्य नापि तमसि व्रति.
२२३६
८०

मिम्ब- २

बुद्िन्यक्तिर्विप्रतीया्यदत्वं ३
बुद्धिः समस्तविष्यावगमे

९६४| प्रवृत्ता २

४६० |बुदरबो ङ्ञानता ताबदेक्ष १

श्षो°
२२३
४३१
४७७
२६६
४१६
४११
८९
१२२
४२
२२
74

श्टोका्चरणपरतीकवणौनुक्रमः { १९

छोकप्रतीकानि अ० ५ | शछोकप्रतोकानि अ० शेर

जुदधर्वुत्तो तावदानन्दौका १ १८० [ब्रहैव सन्निति ततः प्रथमश्ुतं
बुध्यादिकार्येष्वपि, चेतने।ऽयं १ ५४१। सत्‌ ९ ३११
बुधा तच पदार्थावनुमव्रविपयं ३ ३१० [ब्रहैव सनितिवचः प्रथम
बोधस्वमावकभवुद्धमल्ष्णमुष्ण १ ११४| तलात्‌ १ ३२०७
बोधासत्े निर्िमितते प्रतीचो १ १९० [ब्रह्मे संसरति सुच्यल एतदेव ईः ७
ब्रह्मज्ञानं जानता ब्रहमबुद्धेः १ ४९१ ब्रह्मैवाज्ञानि तस्मादिह भवि-

ब्रहम्ञानं प्रमाणं भवति दद तुमं २ २०८

मिदं ४ ७ भ,

रहज्ञान ब्रह्मणि ज्ञायमाने १ ४५ |भगवाननादिनिधनः कृपया ३ २५४
ब्रह्मज्ञानं सुन्चयन्सूत्रकारो १ ५६ |भङ्क्ला कर्चिदनुमानवरेन
ब्रहमपुच्छमितिवाक्यगामिनो २ १२०| सिद्धः १ ५४१
ब्रह्म प्रनयमथगषटमिह प्रमाणः १ ११९ मवति च पुरषा्थकर्मकेयं १ ३९१
्रहमस्वयंभुपरमात्मपदस्य वेदो ३ २६८ भव्यप्रतीतावुपभोगमाजो १ ४८३

ब्रह्म स्वयं प्रथमतः शब्ेषु भव्यप्रतीतो न हि कश्चि

तस्य १ २८९ दर्थ १ ४८४.
्रहयाज्ञानसमुद्धवम्रहगणं २ १२५ |भन्याय मृतमिति किच. विभि-
ब्रह्मज्ञाने ह्यदितीयत्वमेकं १ १५८ प्रधाने. १ ३१२
महाप सान्तरायं पुरस्तात्‌ ४ ४४ |भन्याय मूतमुपदिदयत इत्य.
अहातमवस्तु निसखयचिदेकखूपं १ ३४१ वोचन्‌ १ ३९५
ब्रह्मादीनामस्ि सुक्तिश्ुतिभ्य्रः ४ ४७ भट्टातकादिरसयोगनिषन्धन, च २ १४९.

महाश्रयं न हि तमोऽनुभवेन, भावनाद्रयमतोऽवनेष्यते १ ३९४

ध रे १४ |भिन्नाभिन्नरवौ घटदिवचसा १ २०९
ब्ह्मस्मीतिवचो निविष्टपदया- भ॒जङ्गमोगं सुकुमारशीतठं १ ४३३
मौनं ९१ २९. |मुजङ्गमाङ्जलाभिने ४ ६३
बद्ेतिशेषिपदमत हि र्श्य- भूतस्य भग्थाय यथोपदेश्षः १ ४८२्‌
मेकं १ १७५ | भूतानि पञ्च तत्र मोदपमुदर-
जललैव सनिति भिरं प्रति वानि ३२ ६३
शोषिताये १ ३१० |ूतार्थनिषठवचनादपि शब्द
हयव सन्निति ततोऽपि बलि- शक्तिः १ ३६०

मेतत्‌ १ ३१६।भूखा रागः कारणं पुस्प्त्तेः १९ १३५

२०१

श्मोकप्रतीफानि
भूयस्ववत्तनुगुणावयधक्रि- १
मेदशरतिर्न्यपरा समस्ता २
मेदश्रुतिः कल्पितमेव भेद- ३
मेदादिरूपमबबोधयितुं समर्थं
भेदो भिनश्चातिरेकोऽतिरिक्तो १
भेदं च भेदे च भिनत्ति मेदो १
२
<
१
4

अ०

मोक्ता भोग प्रेरितारं च मतरा
भोक्त्रादिसूत्रे परिणामवाद -
श्रमादनर्थ॑स्य निदानमदरा-
भ्रन्तिज्ञानाद्रस्मणः ।कीदविपक्ष

भ्रान्तिप्रतीतिविषरयो न च
सननचासन्‌ १
श्रन्तं तथोपचरितं च यथा-
विभाग- २
“ म,
मजस्यलाब्ु सहसाप्सु शिराः

र
मणिमन्त्रमहोषधभिती दशकं ३
मतिमतां प्रवरो वृषभध्वजः ३
मनोवगम्येऽप्यपरोक्षता बला-
मन्त्राथवादगतमध्ययनं तद॑ १
मन्त्राथवादवचसामपि गोचरेषु १
मन्तो हनः स्वरतो वणैतो वा २
मलिनं नभो नहि कदाचिदमूत्‌ ३
मरं निरस्यार्थवदिष्यते चेत्‌ २
सहामहिम्नामपि यशिका- १
महीमुजोऽयं पुरुषो ममौ १
मातुप्रमाणमितिमेयविमागभिननं १
मानान्तराधिगतगोचरगामिनी
स्यात्‌ १
मानान्तरधिगतता हि न
रक्षणायां १

श्रे

संतेषश्षारीरकस्य-

शछोकप्रतीकानि अ०

२९ | मानान्तरानधिगतं त्ववगम्यमानं १

२८०
२८८

१४७
२१५

५५५
२९२

मानान्तरानधिगतं परिनिष्ठितं
यत्‌ १
मानेन मेयावगतिश्च युक्ता १
मानं न कारकमिति प्रथितं
पृथिव्यां १
सायानिवैचनीयभव तु तमो ३

७९ .मायानिविष्टवपुरौश्वरबोध एष २

४३
१४१

न

२२९

मायामयत्वक्चनादखिल मृषेति ३
मायामयी बह्यनिदृत्तिश््ा १
मायामसो वितनुते विभुरेवमेनां २
मायामात्रमतः समस्तमभवत्सप्रे ३
| मायामेनां जागरे लोकसिद्धं ३
मायोपधेरदरयस्येश्वरं दे
' मायाविनो न मणिमन्त्रमथौषधं

। वा २
मायाश्रुतिस्मृतिवचः सकं
तथाच

४4
9६ मिथ्याज्ञानाजीवभेदप्रपिष्ये २
र्‌

मिध्याज्ञानाद्रह्मणः सिद्धिपक्षे

मिथ्या सुषिः सवितुमण्डटमध्य-
© ८

यती ३
मीमांसितब्यमनयैव सदद्ितीयं १
मुस्तामुक्त। विद्रदन्मौ तदन्या २

१ द ९ ५ न्ति 1
२८१ पुकंजानं ब्रहममियेतदेवे २
११५७ मुस्तो महयं स्वप्रकाशश्वकास्ती- २

१५२

१५३

मृतोमूतेतदुत्थलिङ्गपुरषन्यामिध्र- ३

मेक्षस्वरूपे विफलक्रियोऽसौ ४
य॒

नेदिषोदयाय तत्‌ ३

1

यच्छत ।

शछो०

९९८

२९४
४८७

१२७
१००
१५३
९
८८
१८७
११२
८५
१४८

८७

६८
१५१
१४३

३२३७

५८
१२८
१५९
१५८
२२०

रर

२९०

शटोकाययचरणपतीकवर्णानक्रमः ।

शछोकप्रतीकानि अ०
यज्ञादिक्षपितसमस्तकव्मप्राणां ३
यत एवमत्र न विरोधल्वो २
यत एवमेतदुपपत्तिपथं ३
यतो महावाक्यत ए पुत्रो २
यता यतो निवर्तेते ३
यतः प्रपञ्यनपि भेदिनः सं १
यत्कमैकाण्डनिपुणिरपितं पुर-
स्तात्‌ १
यत्कर्मभावमनपास्य निजप्रमेये २
यत्तचिदाहरभिधाय निजान्प-
दाधान्‌ १
यत्न प्रमाणमनुमूतिरिति प्रमाण- १
यत्तु प्रमाणमवधीय निजप्रमेये २
यत्रापि दैवगतितोऽस्यतिरि-
क्तमा- १
यत्रा विरेषकनिमित्तकतावरोपे १
यत्रैव काक इदमेव तु देवदत्त
वेदमेति १
यथा च यागाद्यनुबन्धभेदा १
यथाविशिषटस्य विधानतोऽथौत्‌ १
यथा ह्ययं उयो तिरात्मा विवस्वान्‌ ३
यदपि किचिदुपासननिष्ठितात्‌ ३
यदि कारणसंश्रयाहुणाछ्च-
णुकदेः २
यहि कःख् एव परमः पुरुषः ३
यदि तन्न पयसि हरेः परमं ३
यरि परिणतिरेषा चिद्विवर्तोऽ-
थवा स्यात्‌
यदि बोध एव परमार्थवपुः
यदि भाग्यभागविर्येन मवेत्‌ २

~ ५५

=

शछोकप्रतीकानि
३४८ | यदि वा समुच्चयवज्ञात्पुरुषः
२२१ यदि सत्यमियवगतिं कुरुते
३८ | यदिह किचिदबेधसमुद्धवं
३०२ | यदिह साधनमत्मधियः श्रुतं
३६४ | यदीयसपकंमवाप्य के-
४७ | यद््‌।दरायणमतं परिगृह्य पूर्व
यद्यत्र पद्यपि विरोधमुर्दः रय
१४६ खं
१४ |यद्रत्प्राङृतवैङकृतावतितराव-
न्योन्य
३७० |यद्रस्तु सद्रयतयाऽवगतं स्वश्च.
२८४ ब्दात्‌
१५ ।यद्वाक्यजातमथ वेदरिरोनि-
विष्टं
४५५ | यद्रा विदरद्रोचरं योजनीयं
३४८ यच्च ञ्जकं किमपि ठोकिकमी-
क्षितं तत्‌
२०६ [यद्धि कारकतया्ेगम्यते
४२२ यमनियमगिधनिर्वाङ्मनःकाय-
५३५| चे
१५० |यमस्वरूपा सकला निदृत्तिः
२८९ यस्माक्कपापरवक्ो मम दुश्चि-
कषित्सं
७५५ |यस्य प्रयोगविधिरक्ि परिमर
३५| हीता
५५५५ | यस्यापि विपुषि कताथंतया
निषण्णाः
२४४ |यागादर्थ मुख्यता यद्रदस्य
२६|या नान्यमुदिर्य कृतिः प्रवृत्ता
२४५|या फटश्रुतिरिदोपरवणिता

२१

अ छ ७
# ५०
२ २२८
३२ ३२०
२ २५७
१ ८
१ २९७
१ ९४
१. 4६८
१ ९.६.
१ १४८
1 ४०
र्‌ १०
२ ३२१
१ ७४
१ ८५
५५९
9 ११
१ ३२३०२
१ ५८१
१ १३३
३ १५९

९२
-छकप्रतीकानि अ०
यावक्वंपदटक्षयवस्तुविषयो २
यावहृशरोऽन्यदिह संसृतिक्य-
रणं तत्‌ १
योग्यत्वमत्र नच त्वमसीति
वाक्ये (4
येोग्येतरान्विंततया न च
वाच्यताऽस्य १
येग्येतरान्वितपदार्थगंतेव
शब्द १
योग्येतरान्वितनिमित्तक शब्द `
` शक्ति- १
ग्रोग्धेतरन्वितपदार्थनिवेदने तु १
यो यः शब्द यच्छते
निरूढः १
यः कम॑काण्डविषयेऽभिहिती- १
र
रजतप्रतीतिरिदभि प्रथते ननु १
रज्जज्ञानविजम्भितस्य फणिनो १
रग्द्वेष प्रशाख विषयगुभस-
मुद्धा- र्‌
रागव्यक्तिरविप्रतीयास्पदत्ं ३
-खूपपं तावकमुज्जितद्यममभूद-
दवेत १
-खप्यज्ञानं स्जतमिदमित्येवमु-
व्पदयमानं १
हप्यादिविश्नममपेक्षय हि
शुक्तिकादौ य्‌
ल,
-छडादिशब्देऽपगते छ्डिदौ १
कक्ष्यस्य ठक्षणमिह त्रिविधं
असिद्ध १

संक्षपश्चायीरकस्य-

श्छो० | शोकप्रतीकानि म०
६० | ठक्ष्यस्रूपकथनाय न
रक्षणाय १
` ६२४ | ठ्यस्रूपमफि सददमुष्या
साक्षात्‌ १
९८ | छक्ष्यस्ररूपसुपरम्य तदेकनिष्ठ १
ठक्ष्पाथनिष्ठमुषटन्धमतो$न्य-
३६९ तोऽथौत्‌ 4
ठक्ष्याधवाचि पदमत्र हि
३५४| लक्षणार्थं १
िङ्कोडादिभफवकस्तत्र
३४७ भाग्या १
२४४ | छोके प्रसिद्धपदगाचरत।नै-
भित्त- १
१८५ | लेके प्रसिद्धपदगोचरत्रऽत्ति
७१| कर्य १

ठोकप्रसिद्ध.थेपदाश्नराणां १
२५ | छके हि मायायिमता न

२५५| माया ३
व्^
७३ वक्तारमासप्ययमेव ° १
वक्तृत्वमेव्र घटते यदि चिद्‌-
पदस्य १

वकतज्ञानविवक्षयोरपि भवेच्छ. १
( वत्स
४६५१ | वक्ष्यामि वत्स तव वाज्छित-
मलयवस्थ. ८९
५२ | बचनाथविभक्ितिवाच्ययो- १
वरतुस्वभाक्र इति सच्वमतो

३६८ | गृहाण १

| वस्तुस्वरूपकथने ननु नासि
५१.४ पुंसः १.९

शो9
४.

५१६
41

७१५
५२१
२३८८.

२.७८.

२७९
२९०

श्ोकायचरणपर्तीकवरणानुप्रमः । २३
छकप्रतीकानि अ० श्ो० | शोकप्रतीकानि अ० ०
वस्तस्तु नियमपरोक्षमिदं तु विधयश्च कमेविषथाः वतम: २ २४२
जस्य १ १२४ विधिनिषेधवचःपरिणामतः ३ ३२६
चाक्यप्रृत्तिमनुसृय च विधिनिष्ठवाक्यमपि बोधयति १ ५१२
सूत्रकारः २ ५५६ | विधिपदानि हि भागसमरष-
वाक्यप्रसूतमतििन्दियजन्य- णात्‌ १ २१४
धीवत्‌ १ १२२ | परस्य नितरिदकं ३ ३१२
वाक्यात्मवतेकनिवतकख्प- विधिरिह गुणमूतः प्रययार्थोऽ-
भजः १ ३४२३ पिनियं १ २३९०
वाक्यादरतार्थनिष्ठाद्ववति त॒ विधिवचस्युमथ तुप्दे पदे २ ३१९
रणां १ १४२|विनाऽपि शक्तिप्रहणं पदानां १ २९१
वाक्याथौन्वपि तत्पदार्थकथने- मिना महावाक्यमतो न
नेतीति १ ९६२| कशचित्‌ ३२ ३०१९
वाक्येषु नञ्रतु निवृ्तिमातरं १ ४१० विबतवादस्य हि पुत्भूमिः २ ६९
वाक्येत्थापितवुद्विवृत्तिमला १ २४८ विंशेषणानामसति परवृत्तिनं
वाक्यं मुक्तिफलां धियं जन- ट्दपते ३ २००
यति स्पष्टं १ २५२ चिशवेद्ववस्थितिख्यप्रकृति-
वागदेः खटु बाह्यवस्तु- त्वमस्य १ ५१९
षयो नात्मा १ २४२ | विश्वोद्धवस्थितिर्यप्रकृतित-
वानिस्तरा यष्य बृहत्त- १ ६| रूप- १ ५२०
वाचको हरणकतरेष्यते ¢ १७ | विश्वं विष्णोरुवितं नामरूपं ३ २७३
वानप्रस्थगृहस्थने्ठिकजनैः ३ ३५९ |विषयकरणदोष्रान भमः संवि० १ ३०
विकारवादं कपिखदिपक्ष- २ ६४ |विषयकरणदोप्रानभ्रमः संविदि २ १७२
विदितता परमासन इष्यते. १ ६१ | विषमदुगेमदेशसहखरगः ३ २५८
विदिते पदे भगवतः परमे २ २४३ | विस्पष्टमात्ममतमेव हि सवै.
विद्येति हि वाक्यमेव मिहं च घपै- २ १९४
स्पष्ट २ १८ | विज्ञते ब्रह्मणि स्यद्विधिरय-
भिद्या च विश्वविषयानुभवो- मफटः १ ४५५
त्थपृवै- ३ १७ वृचाप्रषतकनिवतेकाच्रसिष्य १ ७८
विधाविग्रहमग्रहेण पिहितं ४ ५३ वेदवाक्यविषयस्य सयता २ ४१
विद्वंसो यदि मम दोषमु- १ १२ बेदा्तबक्प्रगतिरतर बहूपकारा ३ १४५

२४ ` ` संक्षपशारीरकस्य-

छोकप्रतीकानि अ० शछो० | शछोकप्रतीकानि अ०
बेदान्तवाक्यजनिता मतिबृ शबरता कवटीकृततावश्ात्‌ १
त्तिरेव ४ २८ | शवल्तापरिधानसमन्वयात्‌
वेदान्तवाक्यजनितां परमात्म - शबलमात्मपदेन निगयते १
बुदधि- २ ५३ |शब्दत्वजातिवचनो नहि
वेदान्तवाक्यमिह कारणबोधे ३ ३४१| शब्दश्ञब्दः १
वेदान्तवाक्षयनिह येन यथा- शब्दशक्तिविषयं निरूपणे ३
प्रवृत्तं १ ५४० [शब्दस्य ठक्षणिकमुस्यविमाग-
वेदान्तवादिसमयेऽपि समान- मिना
मेतत्‌ ३ २१६ [शब्दस्य छक्षणिकवृत्तिरपि
वेदान्तविज्ञानसुनिधिताथौः ३ ३६९ त्रियेष। १
वेदेऽपि खाक्षणिकवृत्तिरेय शब्दाथेसंगतिविदामथ सच-
्रियेषा १ १५७ इद्धः १
वेदे वक्तुरभावतस्तदुभयं ना- शब्दो गकार इति छोकिक-
स्तीह १ २५१| मिति वाक्यं १
वेदैकगम्थमिति कार्यमर्भाष्ट- शब्दः प्रवत्तिजिनको नतु
मस्िन्‌ १ ३५७| बोधकशत्‌ १
वैराग्यस्य दढत्वमेकमपरं ३ २ | शशाङ्कामिधानाभिधेये हि
वैराग्ये विषयेषु पूवेमपिमे ३ ५८| पृष १
ग्यतिषक्तबद्धिजनकं सकरकं १ ३७५ |शशाङ्काभिधानामिधेयो
व्यवहारगोचरमतः सकं २ २४७ न चेष्टः १
न्यवहारनिवेहणशाक्तिमसो २ १०० श्वत्छयं प्रथमदुप्तचिदात-
व्यापारं सकठ्स्य भासयति मूत १
यो ३ ६२ |शाखद्येन परिदाशितसाधनेन १
ग्यावहारिकमतोऽवगम्यतां २ ५३ शाछद्िविष्यदृष्टद्विविधम
व्युत्पन्नस्य हि बुद्धिजन्म स- १ १९| धिह्ृते १
श, शारं तावत्तपरं नेष्यते त~ २
शक्तिव्यापिप्रययौ कारयि- शां प्रवृत्तिषु [ग दृततिषु
ष्यन्‌ ३२ १५७ तुस्यषूपं १
शक्तो गुरोश्वरणयोर्निकटे० १ १० |शिष्योपसत्तिवचनानि समन्वि-
रक्रोति सिद्धमवबोधयितुं च तानि | १

वाक्यं १ ५६२ शक्तिकाषिषयवुद्धिक्मना .. ४ .

श्छोकाद्यचरणभतीकवणोनुक्रमः ।

शछोकप्रतीकानि अर
युक्तिकाविषयवुद्धिजन्मनः
शृक्तीदमंशाप्पृथगप्रतीता- १
भद्धत्वा्थ ब्रह्मणस्यभ्यते चेत्‌ २
शुद्धः परो न खु वाङ्मनस्त-

व्यतीतः द
शुद्धे वस्तुनि यद्यपि प्रवि-

राति ध्वानं र्‌
नुध्युत्थतर्कजनितं विदचिद्ि.

भागं १

शेषेऽप्यद्यं न्यायसाम्यादष- १
्द्रसस्व सौम्येति हि शास्ति

शाखं १
श्रवणमननबुध्योज।तयोयै-
त्फठं ३

श्रवणादिकं शमदमादिपरः ३
श्रवणेन्द्रियं च किक कर्ण॑गतं ९
भ्रीदेवेश्वरपादपङ्कजरजः ४
्रुतपदेरपसंहतिशाछ्मि;ः ३
श्रुतिवचनमनेकं वक्ति तस्ये.

क्षितृलं र
श्रुतिवचनविशेषत्रेतने कारणेऽ-
स्मिन्‌ १

्ुतिवचांसि मुनिस्मरणानि च र्‌
ैतिवचांसि मुनिस्मरणानि च ३
श्रुतेश्च तात्पयमखण्डल्ये ३

्रुत्वाऽविरोधमुपपन्नसमन्वयो.

श्य ड
भेयोहेतुत्ववाची यद्वि भवत्नि

तदा ९

` क

्ो° शोकप्रलीकानि अ

९ |श्रेयःसाधनताभ्निहोत्रनिय्ये
६। सेति २
१९५ [श्रेयःसाधनत्रागदानहवनादय-
र्षु १
६ ्रेयःसाधनता च्डिथं इति
च प्रागुक्त
१३५ श्रोत्रादिजन्यमतिवृ्तिषु
बह्यशब्दा २
२०० श्रौ ताथैडत्तिवरुठम्यमपीद
१८९ वक्तु ३
श्वेतिमानमभिपर्यतः पुरः १
२६७। ष्‌,

ष्टप्रपाठकनिबद्धमुदीरितं यत्‌ ३
३४९६ पष्ठ जातिगुणक्रियादिरहिते १
५५४ हः
| सकठशक्तिविकट्पनयन््रये ३
सकव्वेदशिरःसु परात्मधी ३
२२२९ | सङ्ृदु्रन्यजतिरेष गुणं १
सगुणवाक्यमर्पीह समन्वितं १
२५१ |सन्चितसुखादरस्वपुः कथयन्ति
केचित्‌ १
५०० | सती न संविक्करियते हि सत्रा २
९२ | सती हि सत्ताऽस्य पदस्य
४१| ष्ट #
२८२ |सतीऽपि कायत्वमयुक्तमेव ३
सतः प्रमाणाभिमतेषु प्र्सु ३
| सत्यत। यदि मृषा न भिद्यते २
सलयप्मटुप्तचिति यत्प
३९८| नास्ति कतृ ३

द

शछोकप्रतीकानि अ०
सलयप्येवं ज्ञातिरेकावकान्षः १
सल्यप्रतिज्ञनयनोत्यधियो च्टा°
सत्यमेवमनृतं च दुरं र्‌.
सल्यमेवमनरतं च भेदतः र्‌
सयासत्यवपुस्तथाहि सगुणः १
सत्थेऽप्यस्ि जानता ज्ञानतायाम्‌१
सत्यं ज्ञानमननतभियभिहिते

संभावना नीयते. १
सव्यं न मध्यन्तरमस्ति तत्र ३
सव्यं यदाह्‌ गुरुमान्यदि वाक्य.

ग्भ्य १
सव्यं यदह. पितृमान्व्यवहाष्ष्टिर
सत्संप्रयोग इति स मिनिर्पयुवाचर्‌.
सदस्सदःद्विकलिपत- ४
सदसत्सदसद्धिकव्पितप्रतिक्द्यं ४
सदसदुद्भवनं न, विमुक्तता ४
सद्शसांशपरान्विषयेषु.चेद्भव ० १,
सद्रुपमावरणतानुभवादर्भष्टः ३
स परिपृच्छति के।ऽहममं। चकः १
सप्रय।जनक्ुद्धिकार्णं १
समवायिकारणगणेन तथा ई
समविषमसप्रुचयो न युक्तौ 9
समाहितोपायतया टिडन्वयःत्‌. १
समुपसंहृतशब्दसमन्धितेः ३
सम्यज्ञानध्वस्तसवैप्रपञ्
सभ्पगजञानबेन. तं विरहितं ३
सम्थण्ानविभावसुः. सकङ- %
सम्यग्ञानार्जचमदप्रसिद्धा २.
सभ्यम्हानाद्रह्मणः. सिद्धिपक्षिः २,
सम्यगडानन्मुक्तेसिद्धियैदी्य रे
समत्र, वस्तुषु जडष्वनडपरकशं १

श्े०

- शंरेपक्छीरकस्य-

~---*------------------~~~~~~--~~~-__~_-__~~~~~~~-~~~~~~~~~~-~-~-~---~-~-~~---~-

छोकप्रतीकानि अण

१८७ |सर्व्रमणफरमूतसमस्तसंवित्‌ २,
४ ८ | सबेशवतिस्मृतिक्केभिरयं पर-

३९| त्राद्‌ ई
४२ [सर्वं परगविषयभेवः हि. मानं
६४ | जातं २.
१८६ |सर्वं यदथ॑मिह वस्तु यदस्ति.
कि १
२६२ [सर्वं सव॑समुद्भश्य घटते ३
९८ | स समानमिष्युपनिषद्रचनं ३
साक्षादिहाभिमतमेव विवते.
१४५ वाद्‌ र्‌
४९ साक्षिताऽपि परमात्मना भ-
४६| वेत्‌ :
१.२ | साक्षित्वमामतमसामतिरच्चु-
१२३। केन. 3
२५ साक्षयवस्तु परह्य साक्षिता २
३९. सा चेपनेयर हिते वि बरिण्यन-
१२९ १5 १
९.१ |सद्दयधीप्रमति न त्र्य नि- १
४६९ |सपिक्षानुदितौ यद तु. मवतः
९०<| पुश्प र्‌
४ साभासङ्ञानकवार्च यदि भवति,
पुनः
६९३ साभासमेतदुप्रजीग्यचिद
१५५४ ती
१०१ या | १
८ सामगानमधः जक्ष्णं जगत्‌ रे
१५० | सामन मध' जक्ष्णः अजगत्‌ र
१.४.० | समगानमपि तत्छह्पतां रे
१५७ सामथ्यम्य मभनिभघ्रनिमित-
१०७. म्तः ई

छो
१८४

३६०

र

२४

१८२

१२२
१९०

२४२
२८

११९
९ ६२
ररर
१६४
१९५
१६०

८

श्लोकाधवरणधतीकवरणानुक्रमः {

शोकप्रतीकानि अश
सामानाधिकरण्यमत्र पदयोः १
सामानाधिकरण्यमत्र भवति

प्राथम्य १
सामानधिकरण्यमन्वयगिरा हेतुं १
सामान्यतः प्रथममेष पदार्थ-

पिण्डा १
सामान्यं न विशञेषत्रस्तुविरहे ३
सायुञ्यादि न मेोक्षपक्षपतितं 9
सिद्धानिितं यदि स्डिदिपदानि

कार्य 4
सिद्धायेवादिवचनेषु न गौणतादि १
सिहश्ुपिनं घटते यदि शुरतास्य इ
सृकृतदुष्डृतकमेणि कतैतां १
सु कृतदुष्कृतकरमेवश।दयं ३
सुकृतदुष्कृतयोः शवला यथा १
मुतो जन्तुः स्वल्पमक्रेऽपि

कालि र्‌
सुतर तत्त॒ समन्वयादितिविषि-

व्यापार. १
सृजति रक्षति संहरति प्रभुः ३
सुष्टिखितिप्रख्यसेयमनप्रवेश- १
सेपाधीश्वरता निकेवनपरा ३
सोऽयमित्यपि पद।ध॑रूपकं १

[से ४

स) ऽयं मिरोरिव न रक्षण-

याऽपि वृत्तिः |
सोऽयं पुमानयमस'िति पौर.
वेधे १
सोऽयं पुमानिति वच्यु-
भयप्रकारा १
सोऽयं पुमानिति हि मर्य.
षदार्थयुक्त- १

श्छोऽ | शछोकप्रतीकानि अ०
१९७ | सोऽवच्छेदोऽप्यस्ति नास्यम्बरे
चेत्‌ ग्‌

१९६ र्‌.
२१७ | संक्षेपशारीरकमेवमेतत्‌ ४
सेघातवादमुपगम् तु तत्र पक्षे २
३६६ | सज्ञासंश्गिसमन्वयावगतये १
१९.२ | संकन्धजातविरहानं च छन्न
२४ णाऽस्िन्‌ १
संबन्धिता भवति सअक्षणिक-
३४६|. प्रवृत्तेः
४८६ |सबपरूपं यदि वस्तु रक्षय
१७३ | संबन्धः समवाय इयपि पदे
३२७ |मवित्तिमेदतदभावतर्दौयजन्म
४९ |सविद्धुरं वहति तद्धिषयोपयुक्तं
३२८ संविद्व्क्ति्वप्त्यासपदलं
सविन्युप्पादकं यद्र चनम'
भिमतं कभ ममांसकानां १
सपित्परिस्फुरति न स्फुरतीति
२६१ त्यां द्‌
२६९ | संवि्रम्मणघटरनां प्रति येम्यतां
२६०| चत्‌ १
१६३ |संवेदनं यदिह मानफटं प्रसिद्धं इ
२०७ |संस।ररोषमवधारयतो यथाक्त्‌ ३
संसाररूपमवगच्छ विविच्यमानं ३
९९ | संसिद्धा सविरुसमेहविषये १
संसिद्धा सविससमोहविष्ये र
१६५ |संस्कारभ्रम॑सतपि प्रतिनर मिनां २
स्पनुमूतिविषयो न तम.
स्तदानीं ड
स्पष्ट तमःस्फुरणंरमत्र न तत्र २
१४९. स्फुरणस्फुरणे च नाऽऽमनःस २

५ „© ^ < ~< =

१२०

१५६

२८ संमेपशारीरकस्य श्ोकाधचरणमतीकवर्णानुक्रमः ।

शछोकप्रतीकानि अ० शछो० | छोकप्रतीकानि अभ
स्मृतिसमपदजन्यबुद्धयग्मा १ ३८५ स्वातन््यमीश्वरगिरा युणमाी.
स्यादेतदेवमनवदपुमथसिद्धि- १ ३०१| ब्रत ट
स्वकारणेस्तन्तुभिरेवमस्य २ २०९ |स््रासानमेव जगतः प्रकृतिं
खतोऽपरोक्षा चितिरतर विभ्र- १ ४२ यदेकं १
स्प्दृषटमिह रज्जुसपव- २ ३५ खवाध्यायधमेपठितं निज
छम्रभरमोऽपि सुकृतादिनिबन्ध- शाखा ३

नत्वात ३२ ११४ | स्ाध्यायवन करणं घटते- १
म्वप्श्च जागारितमप्युभयं तवेव ३ ९१९ |स्वानुरक्तमतिजन्मकारणं १
सप्र तप्तशिखधिराहणगता स्वानुरक्तमतिजन्महतुतां १

निर १ २२ स्वाभाविकी हि बियदन्वितता
स्परे न जागरितमश्ति मृषालव- देः ध

(व २ १९५ स्वामाविकं। इतमुजः खलु
सा स्मत्‌ ६ १०६ मीयत ह ३
त १ खीयावियाकंस्पिताचायैवेद २
३ ११६

स्वः डमाञ्चभमफलागमसूचकः सवेच्छानिनिर्ितपुभरमन्तरेण र्‌

स्यात्‌ ` १ ३३५ ह.
स्वमावतशचिदधनविगरहस्य २ १४५७ |हितलला न वाक्यपदते प्रतिपत्ति
प्वमाचतो यन्मिषुनं रदं २ १९५| हेतुः १
स्वराडिति स वियते ्ुतिः ३ १५६ हायते कारणद्विलदेतोः २
वाज्ञानकल्ित जग- १ २ |हस्वारन्धं ज्यणुकमणुमिस्तदर-
वाज्ञानान्वयिनी चिदेव भवति ३ | दारब्धमेतत्‌ २

सरमापरोऽयं संकषेपशारीरकस्व श्वोकाथ्वरण्रमतीकवणोतनुक्रमः।