वपष 111071८ ४४4 ५] < त्त ९६५६५६१८ ॥ \ ,+ [11 01६ > 1 (र ६, ९.६।५।९६-4 ५ [| २५ <~, अबनन्दाश्रमसस्कतग्रन्धावाटः । ग्रन्थाङ्कः ८८ श्रीमययास्काचार्येप्रणीतं दु्गाचार्यृतवृनिममतं निरुक्तम्‌ । उत्तरषट्काल्मको द्वितीयो भागः। एतत्पुस्तकं मास्टर ओंफ आर्टम इत्युपपदधारिभिः वेजनाध वौड न = क मं ५ क करारीनाथ राजवोड इत्यतः मंशोधितम ।

-~ ~~~ ~ ^ ८०.०४ ~

तज ची. ष. इत्युपपद्धार्भिः

श~ $ [त्‌ नायक गण्य अपद इत्येतेः पुण्याख्यपनने श्रीमन ' महादव चिमणाजी आपटे ' इत्यभिधेय- महामागप्रति्ठापिते ४ ति अआबनन्द्‌ान्रममरद्रणास्य आयसाक्षरेमुद्रयित्वा प्रकारितम्‌ ।

~~~

सालिवाहनरकाब्दाः १८४८ । खिस्ताब्दाः १९२६।

( अस्य सवऽधिकारा रजशासनानुसरिण स्वायतीरूताः , । मूल्यं सार्धरूपकमपकम (७०८ ) ।

({- © ५-

आनन्दाश्रमसंस्कतग्रन्थाविः ।

ग्रन्थाद्कः ८८ श्रीमयास्काचार्यप्रणीतं ˆ दुं्गाचार्यरूतवृनि ममतं

निस्क्तम्‌ ।

उतनरषट्कात्मको द्वितीयो भागः । एतत्पुस्तकं मास्टर आंफ आर्ट इत्मुपपदैधारिभिः वजनाथ कारीनाथ राजवोड इत्यतः संक्ोधितम ।

~ --क- इ द के 2

तच ची. ण. इत्मृपपद्धारिभिः [ त क विनायक गणड अपद इत्यते ह पुण्याख्यपत्तन श्रीमन्‌ ' महादव चिमणाजी आपटे ` इत्यभिधेय- ५ आनन्दाज्रमभरुद्रणारख्य आयसाक्षरे्मुदरयित्वा पकाशितम्‌ ।

ङाटिवाहनराकाब्दाः १८४८ । खिस्ताब्दाः १९२६।

( स्य सर्वऽप्रिकारा राजरासनानुसरिण स्वायतीकताः , मृल्यं सार्धरूपकसप्तकम ( ७०८ ) ।

विषयानुकरमणी ।

---=--9 ~न = --

प्र दवतप्रकरण्य व्रिपय्रः .... ६९९ दरमतमितयस्य व्याख्या ६१० मन्तरस्थेवतानिणियः ८.

स्तुतिः चतुर्विधा ... ६१२ च्चः तितिधाः व परोक्षकृतानामरचां चक्षणम्‌ ,.. तामं समु तिभक्तिषु

उदाहरणानि ६१०८.-९१९ प्रयक्षक्रृतानां टक्षणम्‌ ६१४

त्वपदयुक्तदाह्रणम्‌ त्वपद्‌।्रर्‌ाहतम्‌ 4 3) प्रत्यक्षकृताः म्त(तारः

आध्यामिक्रीनां रक्षणम्‌ ... ६१०५ ताप्ामृदाहरणानि ६१५-६१. तापं विष्रयः 4. 414

सतुतिषरेषु मन्वषु आयम्य आक्षेप अध्वभने उहंछा यज्नषु

च मन्तु । शपथामिराप। 0 मावकथनम्‌ ६१० पारदेवनम्‌ ६२१ -६२२ निन्द ग १) = 9 4 ‹ मोघमन्ने विन्दते ` इत्यम्या क्च आत्मपरोऽथः ९६६

प्ररो 0

यूतनिन्दा कृपिप्रशप्। न ६९४ त्रयो मन्त्राणां द्रो न तु कतरः ६२४-१६९५

६ १ ५३ ६ १ ६ । |

सनाटिष्दवतेषु मन््ेषु देवते - परीक्षा ष यत्तप्रकरणादज्ञाङ्गप्रकरणाद्रा दूवतानिर्णयः

य्तादन्यत्र प्राजपित्या उति यात्तिकेमतम | नारदोमा इति नह्क्तमनम्‌ .... नाररोमर व्युत्पत्या अनावः पृतना मन्त्रा मनुप्यपग ृ्यनुक्तम्‌

कामव्धेता वा

यद्ेवता व्रा

(1 परायःदान्द्रम्याण यज्ञदयतो मनर इति

निणगः

यज्ञ अदियदेवतः

दूते अरयः ॥ महूत इत्याद्रपरा व्याख्या...

अथान्यत्र यज्ञात्‌ इत्यस्य

प्राजापत्या इति यज्तिका दृत्यम्ध नाराद इति नस्क्ता इत्यस्य अपिवा कामदेवता इत्यस्य ...

अद्रवत्‌ देवतावसतूयनत अश्वादय आगन्तवः| तस्मात्तेषां म्तु-

(त्र्युक्ता

देवतानां महि नम्यत्‌ नायुक्ता

दृवतानानःत्वे (नगमन प्र्पाप्यतं

नानात्वे देवतापवादः प्रमाणम्‌

ह 1 <) (न

पत्र

व्रिपमानुक्रमणी ।

[> श [> [9 तरः ॥ ज ३ ६४ यो तरतवे हुविवेहनादिकमाणि प्रमाणम्‌ ६६२९ इन्द्रवायुराबव्दौ पया

एेकरात््यं नानात्वनिरामात्‌ .... अङ्खाङ्कित्वं नानात्वम्य हेतुः... एकत्वस्य च वि कान्यङ्धानि कानि प्रत्य्ञान .... पान प्करतेरमित्नान । तम्मा- त्सत्स्तवः प्र्तेगेव स्तवः... रक्रतिाचेनाम्यादेतदुपपच्रते ,.. देवताम्‌ मनुप्यधरभव्रिपरीतः देवा इतरेतरनन्मानो भवनि... देवानामश्वादयो नाऽऽगन्तवः.... देवतानां सन्म कर्म॑सिद्धचमम्‌.... द्वत आत्मन जायन्ते कामकारेण देवतान नम | अक्रामकरिणितरेषाम्‌

रथा सममा भेव

माहारम्यान्‌ एककस्य बरहुनाम- घेयता

तेन यत्कामः इया रणं व्क

आत्मवित्यकषैकाः्थम्‌ याज्निकप्ष देवतानानात्वम्‌ ,. नेरक्तप् त्वम्‌

रतवं स्थानभेदात्‌

श्रुतिनिङ्गा

अन्याथेदरशना्च

अम्रचादनां म्थानतराषटय निगमः ॥ वायुर वेति क्कि: प मः भ

०१०१

११ ध

५१

मध्यम्य मुख्यः संबन्ध इद्रेण न वाख्वादिभिः मध्यमस्य शव्दद्रयेनोपदेशे प्रयोजनम्‌

अभिधानवहुत्वस्य कारणं माहामःग्यम्‌

अ 9} क ~ ५ 11 ~~

मवा कमृन्‌ यथा कुण्डपायिनामयने साररको दान्तः

अथा पुथक्रतुतित्वा््कू स्युः

अभिधानप्रथकत्वाच्च कभ॑एथकत्वात्‌ इत्यनेकान्तः ... एकत्वं स्थानेन संमोनच ,... लौकिको हन्तः परभोगकरत्रे उदाहरणम्‌ एकत्वं नाम समानकागत्वम्‌.... भेदाभेदे दृष्टान्तः एकतवे मितवनानात्वयेरगोण- श भ 7 तवम्‌ । प्रित इतरथद्रयोः। तथा नानात्व [> श भ म, णे. वततुप्रतिपततवरोेन भेदामेदौ

र १ प्रमानत एक्राल्म्यम्‌

देवताकरव्रियारः आसैक्यपके आकरनिन्तनं नद्बत

नापि त्रित्वपक्ष याज्ञिकपेऽय विचार आव-

` र्यकः

िषयानुतक्रमर्ण |

पत्र प देवताः परुषव्थाः म्युर- एतं दवेवताकारनिन्तने चत्वारि तमेकं मतम्‌ ... ६४७ अकिरुद्धानि मतानि ~ यम्पात्‌ चेतनावतामिव तेपां तिसृणां देवतान; मक्तिमाहचर्यम्‌ ६५९ स्तिः ... + पृथिव्यादीनि भरिभक्तीनि'..- ६९५ अभिधानतः; पौरुपक्िध्यम्‌ ,... ६४८ इता कथं पृषिर्वम्पाना | ४ रेवतानामह्ःनि स्तृयन्ते ... ») अगः कमे न, यथा दृनट्रय बाहू स्तुयेते .... “+ सम्तत्िका देवाः श 1. ्रवयप्योगोऽपि एस्पव्रिधले नरेण एह स्तवः ॐ करणम्‌ ... ६४९ मोमेन सह (4, , यथा न्द्रस्याशधाम्याम्‌ .... + वरणेन .... ६५९ गृहेण जायया च ६४९..९९० प्रजन्येन 4 त कमौण्यपि कारणम्‌ ... ६५० क्रतुभिः व इन्द्रोऽपि पिति ... + भञ्चविप्णवं हतवः व शृणोति च ६५०-६५१ . असमातिप्ोः सैस्तव्रिकी क्‌ अपुरपतिधा देवताः स्युरित्यपरं दशतयीषु न क्ति ... २) मतम्‌ ,.. ६३१ अरिीप्णं हविरेत न संम्तवः.... ९६१ यथाम्याद्यो ऽपुरुपविधास्तमे. अटपृप्णोरविभ्तस्तुतिः ६६१-९६२ नद्रादयः .... ६९२ म्तुनिषिभागेद्र मते “^ ६६९ अचेतना अपि स्तृयन्ते ... मुवित्रशव्दम्य व्युत्पत्तिः „... यथा ग्रावाणः ६९२९-६५६ इनक ०० ९९६ तेषामपि अङ्गानि स्तुयन्ते ,... ६९६ मैस वः छ ्रव्यसंयोग अपचः ... ५ अद्धिना मह स्तवः ६६१--६६९४ यथा नदीम्तुतौ ... ६९४ सोमेन ५, , ६६४ कर्माण्यपि ओपनारकणि ‰.. , वर्णेन ४; «द अथवा देवता उभयविधाः पण्णा 4. मयुः ... + व्हम्पतिना = देवताः क्षितिजखादीनां कर्मा- ब्रह्मणम्पतिना .... ६६९ समानः .... ६९९ प्नेन ६ महामारता्रीनामेषप स्व पि कुतपेन = 24९

द्धान्तः ) विष्णुना ५, 9

्े पयानुक्रभणी ।

पत्र वायुनः ४६, 2९९ मित्रो वरणेन संस्तूय ६६७-६९८ पूषा समेन व परमो सरेण ६९९ भिना पषा 3, - वातेन पन॑न्यः ६६०.- ९५० आदितयकम [क चन्द्रममरा सह स्तवः ६५१ वायुना ५. सैवत्पररेण ह अन्पामृदुच्छन्द्‌ मादीनां स्थाना- ६७२ नि मन्ध्र-छन्दः-साम-गायव्या- दाना व्युत्पत्तिः ६५६५-९ ५६ देवताः म्ततिभाना हविमानश्च. ६५९ मृचिष्ठा ऋगभाजः 4 काधिदभचैभानः ह पाटमाजोऽपि काध्चिन्‌ ६७५७ काश्चित्‌ निषातमानः .... ^ निपाता द्विषिधाः हि ? साधारण्येन + . नेण्टुकत्यन ~ अपरो निपातप्कारः ४ अत्यन्तनेवण्टुकं देवताभिधानम्‌ ६५८ अनलमन्तनैबण्टुकम्‌ ` विरोपण गुक्ताम्यो दवताम्थो हवि श्चोदते 4 3 तानि विशेषणानि समाम्नातानि इति केषां चिन्मतम्‌ ४ नसमा्नातत्यानि इति याम्कमतम्‌ ६५९.

सविज्ञानमृत तथा प्राधान्यम्तुति

पत्रं दरेवताभिधानमेव समाघ्नातव्यम्‌ कर्मनामानि न समाभ्नात्यानि यस्मात्तानि मुर्यामिधानं विशे-

परन्ति - तत्र दृष्टाः ~ = & ८३ तिरोफथास्याया लक्षणमुदाह-

र्णच ६८०-६८१ आत्मविद्यािकेनेरुक्तानामभि-

विपये मतानि 2 6 अञ्चः किमिति प्रयिवीस्थानः,... ४ दरेवतापदनिभैचनम्य फं देवता- तादात्म्यम्‌ ८ अश्चिराव्टस्य निषेचनम्‌ ६८२ स्थाटाषठारिमतम्‌ 9 ८ राकपूणिमतम्‌ ६८३ अभिमीरे ९८४ अभ्चिः पूर्वेभि° ६८९

अग्न्यानवरनस्याधान्तर्‌ ब्रूत 2१ समिधानारना द वरृत्तागाणामृष्या च ६८६ उत्तरे अपि ज्योतिपी अशी

टत्गुच्यत ५9 अमि प्रतन्त समानेव योषा इति यमागरसटाहुरण्म्‌ ,..„ ६९८७

क्रिमथमत्र अश्िमध्यमः समद्रादरमिः इति उत्तमम्यष्खटा- हरणम्‌ .... ६८८ असिरोव्दाभवि सभिरतर सृं इति

कथमुच्यते ६८९. इन्र मित्र इत्यत्र इन्द्रादयः अभिरिति उच्यन्ते ह - 066

वरिषयानुक्रपणी | ५

पत्र रितु एतापु ऋक्षु जाब्दो न गाणः (4, "९.5 (6. (~न ^~ पा।५वाताञ्ररव्‌ सृक्तभाक्‌ ६्‌।५- भा 6 च | कत कवि १» इतरे ज्योतिषा अप्राधान्येन अषि = र दव्य भजेते ९९१ जातवेद्‌ः कमात्‌ ६९२ प्र ननं जातवेदसम्‌ ६९३

= ॐ ॥ म भ जात्वेदपत गायत्रे तृचमेकमेव.... + यत्र एताददाण मन्त्रानां प्रया- जनं तत्र गायत्रच्छन्दपि केत माना आरेया मन्त्राः प्रयुज्यन्ते ९९४ मध्यमोऽपि जातवेदाः ... „^ तभोत्तमः ॥ ^~, (~? न _ ^~ तपर तथाऽपि पानिवोऽदिरेव जातवेदा; ६९१

वेश्वानरः कम्मात्‌ ९९.९५. ६९६ वैशवानरग्य पुमनौ 4

जम्या ऋच निरूपणतरकिष्टचम को वैश्वानरः ~+ मध्यम इति नैस््ताः .., ++ परन्‌ महित्वे अत्र वकम |

तस्मात्‌ वैश्वानरो मध्यमः .... ६९९ आदित्य इति पुव याक्िकाः... यम्मात्‌ प्रत्यवराहे दिवि वरध्रान- रीयं शख शम्यते यथा स्तोत्रं तथा शाखमित्युत्स-

५५५००

७००००!

म॑स्यात्रापवादः 8 पृथिवीटोकं प्रत्यवरुह्य यन्तायज्ञीय शास्रं शाम्यते .

प

केश्वनिरायः पराडाशां द्रद्राक-

द्यस्य दानत ब्राहमणम्‌ +, निवित्‌ सरलदधानरीया छान्दमिक सृत्तमपि तथव... ++

तेथा हविप्पान्तीयम्‌ ७०३ पावो ऽशः वानर दति शाक.

पृः 9.9 उत्तरे भ्मोतिषी ््रानगे | ताभ्याम जायते ध मध्यमा पा्िव्िः जन्म ,.. + मध्यमस्य उ्मोतिषःस्वेमावः , + तधा पराथिवम्य ७०४ आदित्यात्‌ पावाग्रः नमम... + ° भधाने यतेते सूरण ! अतर मुमा मिनी प अस्यामूनि तयामामरीः सगमः ५८०९ भगादया परवानर इति नौच्यन्तै + व्रथानरमृनतपु उयादीनि आदि वयकमीणि न्‌ कथ्यन्ते भिमृक्तप्यव वथानरीनप्रवादाः ७०६ वानरः अि्ममिरेव पवध्यते ,,

ता १ #| तु पृः पपि दयते । †३। आप वपत्र प्त ७०६-७०७ दपकेम मध्यमस्य नं व्ररोपिकं

द्णम्‌ ७०७ कपण नियानम्‌ ७०८-५०९ अभेः वपकममवन्य ब्राह्मणम्‌ ५०९ वकम सवेषां पमानम्‌ ७१०

आम्नायत्चनात प्रल्यवरोहे यः को मन्व प्रयुज्यत .... + त्रवानरीयः एरोडाशच एत्कपाटः

पश्चक्पादटाऽ|प्‌ मरह्मणप्रतादा न प्रमाणः सम्मातु

ब्राह्मणेऽन्येऽपि प्रवादः वतन्ते

मिविदपि अश्रवं मवति

तथा दछन्दामक्र सूक्तम्‌

हतिप्यान्तीयमपि तथैव

८ हविप्पान्तमनरं० ' टृयमृक्‌ दयी एव ।

यरमात्प्रधमा ऋक्‌ आसया तस्मा-

स्त सक्तं तथव ¢ अपमुपस्थे० ' दयप पार्थ वोऽशिरेव वैश्वानर इति दशयति अभ्यामृनि पिवन्‌ रेशवानगत्‌ प्रथक्‌

^ [+ हविष्पान्तीये पृक्ते = = तेन रूपेण स्तूयते £ मृध भुवो भेवति ° ' अध्यन अभरिरेव सूरेः भवति ° स्तोमेन हि० ' अस्यामृनि अग्नि ^_^ के ९ तनिप्वपि टोकरेषु वतते अप्रेखिषामावे ब्राह्मणम्‌ °यदेदेनमदधु ° ' अत्राशनिः आदिय इति स्तृयते

अशिरेव तेन

वरिषयानुक्रमणी ।

पत्र

५9 १ ०

>

नरः पामिवो-श्चिरेव

,, इतरयोज्योतिप) दैश्रानर इत्य- ७११ मेधान्‌ पाणम्‌ ५१२ द्रविण भनव्रक वा | तम्य दाल ^ भ + द्रविणोदाः षि £ द्रविणोदा द्रषिणसः ' इत्यस्या ७१३ त्र्नो विषं

क द्वावमादरा ५५ न्द्रः | य्मात्तबर्स्य दाता

टन्द्र। बलाजातः । तवास्य बटन

७६१५ स्वन्धः

‹ अश्वादियाध ' अत्रन्‌ ओजपो , जात इत्युच्यते २ असिद्रतिणोदृम इत्युच्यते । इन्द्र ७१६ चाभिन॑तः | त्मादिद्रो द्र णाद

यामसेत्युच्यते

[ > [मै दन्द्रा द्रविणदुः

न) क ^ » इन्द्र एवे पतामपानन स्तूग्रतं

तथाऽपि सूक्तमाक्‌ हविभौक्‌ वध-

यो हत्वाऽहि०' अत्रनद्रोऽयि जन-

७२८--७२९ न [> भ ५ [न

ऋतुयानेषु द्रविणोदाः सोम पिबति|

पातर चेनद्रपानपित्युच्यते | तस्मा-

७२९९--५७३०

9 म्‌ ५

निरूपणम्‌ ५२६-७२७

2१

44

७१५८

मुनशब्द्युत्पततः ७२० इन्द्रयिव सोमः मम्कियते ७६०-७११ ¢ यत्रा वदेते ०! अत्र दूर्यो होता । यस्मादश्षिः द्राविणोदसः तस्मा- होतृतवं चश्भेः। तम्मात्पर्योऽचिः ५२१ दिन्द्र: द्रविणोदा ... ७३१ जञाने होताऽनिः ब्राह्मणी तुैरीयान्‌ ७२२ अयमेवाश्चि्र॑विणोदा इति शाक- कंतु होतृजपो नाश्िक्ानरीयो पूणिः ४ यम्मात्त्र वैश्वानरोऽपेः पिते- आरयेप्ेव मुक्तेषु द्रविणोदः त्युच्यते ७२३ शब्दः परयुभ्यते ्

वरिपयानुक्रमणी |

षुत ध॒ प्रततथा०' दृत्यत्रामिः द्रवि णोदाः ७३१५७३९

[8 ९. यर =

टेशर्यात्‌ सवा एव देवता बटधनयो-

| न क्व इन्द्रः ... ७३२ अथचिः ओजनप्रा मथ्यमानो जायते ,;

५ ~ द्रत्यः

एतापु ऋक्षु अरिः पहम समः सूनुः स्दप्रौ य्ह इत्युच्यते ... ७६६

यम्मात्‌ ऋलिनो हषं दातारः

तस्मात्ते द्रिणोदमः | तषां पत्रः अशः ५६२४ 'असूवश्निश्धरतिर' अत्रा्िः

ऋषीणां पत्र हृत्युच्यते .... ,; पत्रस्य इन्दरषानमिति समास्या गौणी अश अपि स्ोमानमुषगद्यते... ऋतुयाजपु असिगपि मोमभाक्‌ू ५६९--०६१६ गद्यपि मोम दनद भभ्कियते तथाऽपि मोऽन्याम्यो देवताभ्य गृह्यते हृयते च रन्द्र ग्रह्‌ अभिरपि दृन्रेण मह सोमं समङ्क्त ् (६ "मदन्तु ते वहयः' अत्र वनस्पति दरविणोदाः। स ऋतुभिः परह्‌ सोमं पातुमाहयने पिप्ण्यरव्दस्य व्युलत्तिः वनस्पतिः अभ्रिः | तम्मात्‌ दरत्रिणो- दा अपि अध्चिरेव ए अनिः वनस्पतिः कथम्‌ ...

€ ५ न

७६५

७६८

७ पत्र एवं पार्मिवरोऽपिः द्रविणोदाः मृक्तमाक्‌ इवरिभीषच ... +" आधियः इष्माद्रीने | तानि विवा्ितक्रमाणि ७६३९

अम्न्यादीनि अपि तथैव... )) परथिवीस्थाने सवत्र क्िवाक्षित एव

कमः ७४० इतरयोः स्थानयोःपि तमेवेति शाकपूणिः व अप्रीशब्दवमुत्पत्तिः ध आप्रोशब्देन कनः दवताश्चाभि-

रीयन्ते &

: ममिद्धो भद्र ) अच ह्मः

अभवत्‌ वण्यते ७४१-७४२ टमो यत्नम इति आल्थवयः... ७४२ अपनिरिति शक्रपृणिः ७४६१

यस्मात्‌ आप्रियः अम्यधोः ,... +) शाकपृणिमतं यागकसमतम्‌ ... शाकपृणिपकषे मन्द्राः तनूनपात्‌ आज्यभिति कात्थक्यः >» असिरति शक्रपणिः =... ^ तनूनपात्पथ ° ` अत्र तनूनपात्‌

पवरोध्यते ७४९ दा।कपृणिमते मन्त्राथैः ७४६

नरम यन्त इटि कल्यक्यः... )) भिरिति शाक्रपृिः ...

यते दृति भते मन्व्यानना ,... ७४७ उभयानि हौपि सोमं चतराणि

च । अथवा तान णे आवाषि-

कानिच १००४ 0

च)

अग्निरिति मते मन्त्रयोनना .... इशब्दरसय ्युतयततिः + आजुह्वान देऽचः ' अत्र टद इत्येकवचनमग्यमिभायम्‌ १. (~ सह वन एष्टिके होत्रे हृदः दति बहुक्ननम- त्राभिप्रायम्‌ बर्हिःशब्दस्य व्युत्पत्तिः प्राचीनं बर्हिः ` बर्हिः एति यज्ञा्गमेव नारः... अद्निरिति मते मन्तराभः द्वारः दलस्य व्युत्पत्तिः यज्ञगृहस्य द्वारः दृति कात्थतयः अधिरिति दाक्रपृणिः उपःरोब्दुग्य व्युत्पत्तिः नक्तशब्दप्य च आ सुप्ययनः यन ' उषासानक्ता जसिपरतिं फेनिन्‌ 9, ५ न क दैत्यो होतारं म्य = # ' दैव्या होतारा ‹ आनोगङ्ख ' अत्र तिस्र देव्यः त्वष्टशगदु्युप्तिः “य भ॑ द्यत्रा> ` कस्त्व्टा माध्यमिक इति रुक्ताः हवादशानामादित्यानामन्यतम इत्यैतिहासिकाः अभ्रिरिति शक्रपृणिः ~ मो ऽ ४ आविष्ट्यो वरत ^ ५ अस्यामि उभे

प्रपयादुदरवर्णी |

प पन्नं ७५७ श्रावाप्रथिन्ये ष ५४८, आहरत 2) अरणी वा 1, उपाव्रमून त्मन्या! अत्र वन- म्प्रति ~ ७६१ ५४९ | वनभ्पतिः ७५९२९ वरप दति कात्मकयः ४) + अत्रनि त्वामध्वरे ५५० आराति शरक्रपृणिः ७९३ + ` द्रवमयो वनस्पते । अत्र ७५५१ वनम्पतिरभिः ५६३-७६४ : ` दनम्पत रना ! इयत्रापि ५५९५ तभव ७९ ४-५७६५ गा त्रनीयायामृनि अपि तैव ७९९ ); ` दभ्या वनस्पते ! ‹ वन- ७५६ रपत रङ्ानया ' इत्यनयोः ५५४ नोः यूषा योजना .. ७६६ १ , स्वाहूकृतयः काः 3) ७५५ ताः क्रमं ममान्नाताः ५६६-५६७ ग्वाहुकरतय्रः कभ्म।त्‌ ७६७ ७५६९ ।‹ स्यो जातः ' ७९८ ५५० आप्रीदवता एकाद ग) 1) | किदेवताः प्रयाजाः ७६९ ५७५८ । . स । आद्या इत्ये 9१ ” प्रयाजानुयाना भचेया इत्य: ५ ऋची „५ ७७० , | नानादिवता इत्यपर ७७१ ७९९ | अभ्निया इति तु स्थितिः . +

| ध [^> ^ भ ७९० अय देवताविचारः क्रिमः ,..

विषयानु क्रमणी |

अत्र व्राह्मणवन^म्‌ आप्रीमृक्तानि एकादरा ..- तेषु कानेचिनराराङ्घमवनिति..- कानिनिदुमयवन्ति

दोषाणि तनुनपात्ेनिि अन्येषामार्रीमृक्तानमनि्शे कारणानि प्रयानानामासनत "तियो दवीः इत्ययं प्रयाजः केणमासयः ,... पित्यायतनषु स॑त्तपु अश्रः प्रममः

‹ अश्रा वाहा मानो पित्रौ

१

मित्रो ' शकुनिः केष्मान्‌

` कनिक्रदस्नुपम्‌ ' शकुनिनामानि प्रायः मृखनि

मङ्गटं कम्पात्‌ ृत्मभदः रपिक्स्तात्‌ भविष्य १२५1

" भद्र तद्‌ दर्तिणतः '

मण्ट्काः कम्मात्‌

८ भत्रत्म शुरायानाः '

वमिषठो वपकामो मण्टृकरस्तु्राव उप पुवद्‌ मण्दूकि ध

अक्षाः कम्मात्‌

“ प्रावेपा मा बृहतौ ' ७८६ सोमः कथं जवनः

ननि.

9 ७५१. ५७४५

७.५३ - नि

पत

-७५९ नारश्ामः पि ७०२ ` अमन्दान्स्तोमान्‌ < ' अत्ररज्ञो

„+ भाव्यस्य म्टतिः

+, राजा यत्तसलन्धात्म्तुतिं भते

| ृद्धपकरणानि रानसतन्धात्सतु यन्ते

रभः कम्मात्‌

"वनस्पते वी दृव्घ °? अत्र रथः कम्मात्‌

1

७.७ ¢ ५५६ दृन्दोनैः ‹ उपामथन ' अत्र दुन्दुभिः ., इउपुिः कस्मात्‌,

` वद्वीनां पिता० ' अव्र इषुभिः „+ म्तघ्रः कम्मात्‌

[नि ५ १ ५५८ "आहरत्‌ मर्गः ० अन्न ७५९ 'हननध्नः ५ ^ न £.) अचर : ^ "ग [नृष्रनयर्ति ० ` भते भभा | व 2

: कस्मान्‌

¡"ध नना ० ` अनर पनुः... ,, षदः कमात्‌ ७८. ज्वा क्तात्‌

॥ वक्यन्तीवद्‌। ) त्र 34

॥

८८ दुः कस्मात्‌ ५ | न ४) ] अ

५ पूप वने ०! अव्रद्पुः

„ कदा कस्मात्‌ ५

जत्र मध्ा-

~ : जनन्नि ०५१ ५९८ ९ 1 >" । ~ --७ ८३ 'जार्नः ७८३ । टव कम्मान्‌

,* यच्चिद्धि त्ं° ) अत्र उलृल

ग्रावाणः कस्मान्‌ @ , ४ - ७८4.

धप्रते वदन्तु ° ९

, ७९,६- ०९७

१०

वृषभः कम्मात्‌ “न्यक्रन्दयन्ुपयन्त° ! अत्र वृषभः

दुघण: कम्मात

दु्रणम्य इ हासः

टमं तं परय० ! अत्र दरुघण;५९९-८००

परृतनाभ्य मुद्रल-माम्ब॑श्च-शाब्दानां व्युत्पतिः थ पितुः कम्मात्‌ ‹ पितुं नु स्तोषं"

धक त) ° इमंमे गङ्घे यमुने '

पपयालुक्रमणी ।

८००

# ४! ४ ८०५ ,

गङ्धादिराव्दानां व्युप्पततिः ८०२-८०६

आपः कम्मान्‌

` आपादिषठ

ओपधयः कस्मात्‌

ध्या जपगरीः पूत जाता०' ... धामदारदम्य,

८ अ रायि पार्थि

अरण ` दमात्‌

। अरपन्यरण्यान्य् '

श्रद्धा कम्मात्‌

4 श्रद्धयाऽभेः समिध्यत ` ... ' स्मना प्रथिवि

ऋक्षरः कस्मात्‌

' अमीषां जित्ते० ' अव्र अष्टा परोध्यते

अभ्नायी करम्मात्‌ दृटन््राणीमुषहय हयस्‌ न केवटमप्नायी स्तीति करिह इन्द्राणीं क्टणार्नीमपि

८०६. ८०४

८०५ ११

€

८०९

८०५७

पत्र अष्टा हदरानि 2: १३ अन्यानि द्द्रानि किं न सना- म्नातानि ध, मुसल कस्मात्‌ 4 4 : आयजी वाजप्तातमा० ' अत्र उटृतमुमले स्तूयेते .... ८१३ ` हविधौने कम्मात्‌ 6 ° आ वमुप्रथर १ 4. ध द्यावा नः प्रूथिकीऽ 2 ^ + ध्र प्ततानामुराती° ` अत्र तिपाटठयो ५ (4 भारत्नीं कम्मात्‌ १) £ ते आचरन्ती ' ... ‹१६ दुनापीर कम्मात्‌ (= ‹ शुनास्॑रावि्मा वाभं० ) ... ८१५ कैः देवी नेष्ट ह * ५५ जे वसुधिती ! .... ८१८ ` टवी उननाहूती ° ' ८१९ मध्यस्थानाप्ु देवता वायुः ,... किमः प्रथमः + 21 वायुः कस्मात्‌ ^ (९ £ वाय्वा यहि द्शत० › „... ++ इनदर एव वायुः ,... (२६ ‹ आप्ख्राणासः शवसानमच्छा० +

अघ्र वानुंवण्ुकः इन्द्रः प्रधा- नमित्येके । उभौ प्रधाने

इल्यपर मतम्‌ „५५ ` ८२४ वरुणः कम्मात्‌ ५ ^

: नीचीनवार्‌ं बरणः० ' <२४-८२५ ऋचो ऽन्यो 54: .... <२९

विषयानुक्रमरणी |

पत्र कबन्धः कस्मात्‌ ८२९ तमू षु प्मना० ' इयं वर णस्य मध्यमत्वे अपरा ऋक्‌... ८२६

रुद्रः कस्मात्‌ त : इमा रुद्राय ' ... ८२७ द्रो मध्यमो बलकरतेः .... » ध्याते दिदुटवसृष्टा ८२८ दिदुत्‌ ताक तनयः कस्मात्‌ .... ¢ जराबोध तद्विनिद्दि° ! अत्र

श्ट्रः अप्नः ८२९,

इन्द्रः कस्मात्‌ ८३०- ८३! ‹ अदरृरत्समसृभो ° ' ८३२

¢ यो जात एव प्रथमो° ' ८३६६-३

ऋनो निदानम्‌ ८६६. पर्जन्यः कम्मातू ८६४ ८ वि वृक्षान्हन्ति° ८३९

बृहस्पतिः कम्मात्‌ ४. -र ° अश्नापिनद्धं मधु <६५-८६१६

ब्रह्मणस्पतिः कस्मात्‌ ८३६. ४ अद्मास्यमवतं ° ८६६९-८६७ क्षेत्र पतिश्च कस्मात्‌ ८६७ £ त्रस्य षतिना वयं ' ८६८ ८ हेत्रस्य पते बधुमन्त० ' .... ८३९ जाम्यजामिताविचारः ८९८४१ द्विविधं जामि । समानदाब्दाभम-

समानशब्दं समाना च ८४०

एकस्यामपि ऋनि वतमाना एन- रुक्तिः जामिदोपरहित्येकं मतम्‌ .... ++

समानपादे एव वर्तमामा दोपर्ह त्यपरम्‌ ~ ~

यमः

११ पत्र 0; अ ^ नि स्व्पेऽपि मेदे अनामि मवतीति यास्कः 2५८ १) र. क (9 भ (९ पनरक्त का्चद्वैशेषो वतेते एव । यथा ' मण्डक्रा उदक्रारिव' इत्यत्र ८४१ ० भ करो वारतेप्पतिः ५ वाम्तुः कम्मात्‌ ८४२

‹ अर्मावहा वाम्तोप्पते० ८४२- ५४३

धवः कमात्‌ ८४३ । न र ¡तिव ५ ५, न ^ णश्रयादवता इष्ट रूपं स्वी करोति

यभा “खूप खूप मघवा० '

इत्यत्र ॐ 4 वाचस्पतिः क्रम्मत्‌ .... ८४४

= ~ ° पुनराह वाचस्पत० ! ... ॥ अपांनपात्‌ कस्मात्‌ ध. 9 ° यो अन्नभमो दीद्यत्‌ `... ८४९ यमः करम्मात्‌ 4. . 4 ~ „+ न १ ८ प्रायर्वाप प्रवती° ८४६

प्रवतः अवतेः कथं म्यात्‌ .... ++ ‹ सेनेव सष्टा० ` अत्र अधिः

,... (४७ : बचित्था० ग्रमाविरेह मातरा ' रृलत्रापि तभव ८४८

£ सोमः प्रभमे। विविदे ' अचर कन्यानामधचिः तुरीयः प्रतिः... + : सोमं दृददन्धर्वाय० ' अत्रापि तमम । मित्रः करप्मात्‌ ५ “मित्रो जनान्यातयति° " कृष्टयः कम्मात्‌

१२

केः कथं मध्यमः कः कस्मात्‌

पहिरप्यग्मः १मदत्ताग्रन... ८५६

हिरप्यगभः वरमात्‌ गभस्य ममिंमा

वरिषयादनुक्रमणी ।

प ८९१ ११

८५९५६ ८५६३

ध्येते सरस्व उर्मयः०' अत्र

सरम्वान्‌ म्तृस्त विश्वकरमा कम्पात्‌ स कथं मध्यमः

८ विश्वक्रमा वरिमना० ' त्रचः आमपः अथः

विश्वकमणः आत्मयाग दृतिहामः ८५८

<८५६- ८५४

८५४ 1 १ ८५५- ८५६ < ५५--८५ ८

विदुषः सवमधः कथं सपद्यत... +: निरूदसन्ञः सवमेथो मिन्नः .... ८९९ ध्य टमा विशा भुवनानि<) अतर

विदृषः सवमेधपेपत्‌ दृद्यत ८५९.८६०

विशक्रमौ हविषा०" ताक््यः कम्मात्‌ शत्यम्‌ षु वाजिन०'

(सदश्िद्यः शवप्ता०' ८६२-८१३. मन्युः कस्मात्‌ ८६२ (त्वया मन्यो परथ! ८६१ ८} दूतरक्राः दवसरा०' अत्र

दषः: स्तृयते ८६४-८९५ धसविता यन्त्रः ८६५-८९६ अत्र सपिता मध्यम एव ८९९ ८ हिरण्यस्तृपः सवितरयभा ° '

अत्रापि तथैव ८६७ देवस्त्वष्टा सविता? अत्र त्वा

स्तूयते ८९७ ८६८

८ ् ५-. ८ ¢ । ८4 ८९ १-८६१

प्रं अमुरत्वमित्यम्याथाः =... ८६८ वानः कम्मुत्‌

* १) ध्वात्‌ आ वातु! ४ ८4 प्रति त्य चारमध्वर० अत्र अभ्चिः मध्यम ९६ ९-९.७० अमित्वा पूरपीतयेः तथैव... ९७० : कम्मान्‌ 3. 44

“अयुं वेनश्चोदयत्‌ ० ८७१-८७२

जरायुः रिषः कम्मात्‌ .... ८७२

अमुनीतिः कम्मात्‌ ५ अमुनीति मना अम्मामुर' ,... ८७६

{^ त । १ अन्न र दताः पद्भुवार्स् अत्र र्य

तिवंडागमने ८७६-८५४ “तस्यः हि इुर्धः०' अग्र ऋतः स्तृयत ८७४- ८५५ दन्दः कम्मात्‌ .... ८७५ # न प्र तद्राचिय मन्यायन्दुव०' ,... ८५६ अभ्यामे मृयानथः ८५६-८७७

अम्यामः परुच्रपम्य शीलम्‌ ८५७ पट्च्रेषः कम्मात्‌ 6, एप देवतानामरयषु कानिचिन्‌

सक्तमाञ्चि हविभौज्चिच | कानिचित्‌ सूक्तमानि एव २) प्रजापतिः कम्मात्‌ ८

पप्र प नत नेनापि ? जोप्रत्‌ न त्द्तानिर < ८७८

"अढनामुकशराट्‌०' अत्र आहः १:

स्तूयत .... ८५९ न ३

बुधं कमात्‌ | अदिवुन्यश्च....

4 > ध = १

मा तीडहतरुध्यार 4 2

एकः म॒पणैः स समुद्र०' अप्र ` + नि फ

वरिपयानुक्रमणी |

पत मुपणैः स्तूयते ५. £ पुरवाः करम्मात्‌ ध ध (पमम्मिन्‌ जायमरान०" ८८1

1; अत्र आपः देवपल्यो वा८८१- ८८२ (आदाय इयेनो ०? अत्र इयेनः मतेयते ८८६८1 अघर भयुतङव्देन दक्षिणाः वा प्रप्पका वा बहुत्वं वा द्योत्यते ८८४

सोमः कस्मात्‌ ८८९ म कथं मध्यमः 0 कते स॒ गणनया स्तृ । कनित््राधान्येन 4. „1 स्वादिष्ठया मदिष्ठया) ,... ;

` ममं मन्यते० ` हयं सौमस्ब चद्रमप्तौ वा स्तुतिः | अपरि

यज्ञे सोमः | अगिदेवते

चन्द्रमाः ८८६. ८८५ ध्यत्वा देव प्र फिविनति०' अघ्रा

पि तथव ८८७ वायुः कथं॑ोमम्य रक्षिता .. ८८८ (स्वादिष्ठया मदिष्ठया ०) अत्रापि ८८९ चन्द्रमाः कम्मात्‌। चन्द्रः चन्दन

चारु न । श धनवो नवरो मवति०! ८९०--८२.६

आदिल्यदेवतो दटितीयः बाट्‌ इत्येके ८९१

चन्द्रमाः कथ मध्यस्थान; ८९१-८९२.

मृत्युः कम्मात्‌ ८९६ 4 ५ मृत्यो अ [क १

परं मृत्यो अनु परेहि०) ,.. ‹ प्रवो महे मन्दमानाय० अत्र विश्ानरः स्तूयते ८९३- ८९४

१३

पत्र \उदु उयोतिर्तै ° ' तथैव ८९४-- ८९९ घाता कम्मात्‌ ८९५ £ प्राता ददतु दृशुषेर ५२६ 2

भ थ ८ पामस्य रत्नां वस्णस्य०'

अन्न व्रिधाता स्तयते ८९६ कशः कटाः कटिः कम्मात्‌ मरुतः कस्मात्‌ ८९.७-८९८ : आ दिदुन्मदनर्गस्तः० ' .... ८९८ ८ आ रद्राम्‌ इन्द्रवन्तः० 1...

अतर रुद्राः स्तूयन्ते ८९.९९.०० ग्रमः कमात्‌ ९०० ८ विपी दमी तरणित्वन०१... ९०१

कम्वादरीनामितिहामः | ऋक्षु परिष्टयं च । ऋभुः कृतं चमरस्य चवुदाकरणम्‌ .... »

८ उद्रस्वमा अक्रुणोतना

अत्र आद्वित्यरदमय ऋभवः ९०२ : व्ह्िपाम दृदषयम्त० '

अत्र अङ्गिरसः स्तृयन्त ९०३ : उथरीरतामवर्‌ उत्परास० '

अत्र पितरः स्तुयन्ते ९०६-९०४ पितृणां माभ्यमिक्रत्वे क्कि

रणम्‌ ... ९०४ ‹ अङ्धिरपो नः पितरः० !

अत्र अथर्वाण: स्तृयन्ते ९०५ अधर्वादयो माध्यमिको देव-

गण इति सक्ताः । पितर इलाग्यानग + ~ । अथवा एत ऋषयः स्युः यस्मा- दपयोऽपि स्तृयन्त ९०६

१४

पत्र ‹ पूथ्येव कक्षयो › अत्र वसिष्ठाः म्तृयम्ते ९०६ अस्या ऋनोऽर्योऽन्य इत्यपरं मतम्‌ ९०७ आप्त्यानामितिहामः | आप्त्यः कस्मात्‌ ९०७

£ स्तुषेय्य पृर्वैमम्‌० › ९०७--९०.८ अदितिः कस्मात्‌ ९०८ क्षस्य वाऽदिते जन्मानि ०१९०९९१० ऋवे।ऽन्योऽभैः ९१० ‡ यो अर देववीतये विवासतिः परिचर्यायाम्‌ दक्ष आदित्यो यम्माददित्यम्य स्ततः

‹ अदितो अनायत० › अत्र अदितिः दाक्षायणी

अस्यामृचि दक्ष आदित्य इत्य- प्युच्यते क ८ यम्मे त्वे सुद्रविणो० ! अत्र अग्निः अद्वितिः

सरमा कस्मात्‌

८ किमिच्छन्ती सरमा० ' ... प्रप्माया इतिहाप्ः

प्ररमा वाक्‌ इत्यसिन्‌ पे „... ऋचोऽ५ः ९१३-९.१४ ¦ पावका नः सरस्वती ' अत्र परस्वती वता

¢ महो अणैः परस्वती° ' तेव

सरस्वती माध्यमिकः वाक इति

अ

९१४

९६

बिषयानुक्रमणी ।

पत्र नैरुक्ता ‡ ५६ ॥ : यद्राखवदृन्त्यविचेतनानि० ! अत्र वाक स्तयते ९१६ ८ देवीं वाचमजनयन्त ° › तथेव ९१७ अनुमतिः रक्रा देवपल्यौ इति नैरुक्ताः । पोणेमास्यो इति या्िकाः २) अनुमतिः कस्मात्‌ ९१७-९.१८ ।‹ अन्विदुमनुमते० ' ६१८ राका कस्मात्‌ ॥ ८ राकामहं एहवाम्‌° ९१९ पिनीवाटी कुहूः देवपल्न्यौ इति नेरक्ताः । अमावास्ये इति यत्ञिकाः भ" सिनीवा्टी कस्मात्‌ । तथा सिन वाटं च ९ १९.९२० ^ पिनीवाटि प्ुष्टुकेऽ ' ... ९९० कुहः कस्मात्‌ ९२१ ४ कमहं सुकृतं ° ' %) "भन्यमू षु त्व यम्यन्य०' यमी सेनोध्यते ९२२ माध्यमिकपक्षे यमी उषाः तदा कऋचोऽथैः ५५ ८ विद्युन या पतन्ती › अत्र उररी स्तूयते ९२६९१ एेतिहापिकपक्षे अथः ९२४ \ बजित्था पर्वतानां० ' अत्र पृथिवी स्तूयते ९२९

| यानिरूपणं मैत्रायणीसंहिता-

तरिषयानुत्रमणी ।

पत दृत्तविनिपगिन कररुद्धम्‌ ९२५९ इन्द्राणी कमात्‌ ५ +) £ दृन्द्राणीमाप्ु नाणु ) ... ९२६ : नाहमिन्द्राणि रारण० अत्रापि इन्द्राणीं ९२७ गौरौः कस्मात्‌ 2 4

' गौरीभिमाय मटिलानि० ' .... : तस्याः समुद्रा अधि० `

अत्रापि गीरीः ९९८-९२९

‹ गौरमीमेदनु वत्प्० ' अत्र...

गौः स्तूयते व ५ ह अ ९ न

वभूत अथः ०

धेनुः कस्मात्‌ श =

‹ उपहुय प्टर्वा धनुमेर्ता० '

वभैषृक्पह जथः 1

अध्न्या कस्मात्‌ ४,

‹ सुयवपताद्धगवती दहि मृया° ' |

९९,

५ धकर ८

व्रमधुकपक्षे अभः ९३२ |

\ हिंङ्ण्वती वसुपत्न। ° ' अत्रापि

अध्या ध पथ्ना करमात्‌ ९.३६ ‹ सक्षिरिद्धि प्रपमे प्रेध° ' अत्र स्वक्षिः त अपोषा अनप्रा सरत्‌० ' अत्र उषाः .... ९,३४ ‹ एतदस्या अनः श्ये , तैव

0 ९4 अभि न इटा यस्य मा्ता० ' अत्रा ९३६

१५ प्च रोमी कस्मात्‌ ११ रथं म मारतं वय॑° ' ९.३७ ुम्थाजदेवतामु अभधिन किम परथमं स्माम्नामेते ९३९ द्रयेरेकतर कथने पछ कारणम्‌ +, अभ्रिनौ कस्मात्‌ ९४० करौ अध्रिनौ ६ तयोः कालः ‹ सातिषु स्म चरथः० स्मानकालयाः समानकरमणोः.... पस्तुतप्राययाः तयाः वेणचत्‌ अपस्तवेः यथा व्वाक्तात्यो अन्य०' इत्यत्र ९.४ {-९४६ ‹ वसतिषु स्म नरथः० ! इय- मक्‌ नाश्रपरा | नाप अधनं ९४१ ्रावेपि मन्त्रौ अधिप एव ९४ १-९४२ देह जाता समवा० ` अत्रापि आश्नां ५४ ९.४. ‹ प्रातर्ुना विबोधय० › तैव ९४३ ्रातयुनध्वमधिना० ' तमेव ९४४ आशिन कटे अन्यासां देवत- नामावाषः १ , उषाः कस्मात्‌ 3) ` (उषस्तच्चित्रमा भर० ' ९४९ ¦ एता उ त्या उपसः०' अत्रापि उषाः . ९४६ निः =सम्‌ । यथा ‹यदा दीध्ये नद्विषाणि° ! दस्यत्र९.४६-९४७ का मू ९४७

१६

प्र ‹ पुक्िदुक शस्य! ९,४७९.४८ सविता पूर्य प्रायच्छत्‌ इति ब्राह्मणम्‌ अ 2 तस्य नैरुक्तपक्षे भैः .... +^ वृषाकपायी कर ९४९,

£ वृषाकपायि रति०! .... परण्युः कस्मात्‌ 'अपागृहन्म्‌रता० !

अत्र मिधुन। मध्यमः माध्यमिका च वाक्‌ + यम। यमौ च इत्येतिहासिक्राः

त्वष्टा दुहित्रे वहतुं ° ' अन्नम

सरण्यः ९५२ नेरक्तपक्षे अथः ९५२ ` विश्वारूपाणि प्रति जत्र

प्रमिता ९५४ अधोरामः क्षिमं सावित्रः ...- अधारामः कस्मात्‌ ५. रामः~कृष्णः इति कथम्‌ ,... ९९५ कृकवाकुः किम सवित्रि; ,... », कृकवाकुः कस्मात्‌ 7; प्रातर्जितं भगमुग्रं अप्र मगः ९९६ मगः किमभैमन्धः 5. क सूथः कस्मात्‌ १

४ उदु त्थ जातवेदं ' ९९५ ¢ चितं देवानामुदगादनकिं° '

अत्र सु एव ९९७९५९८ पूषा कस्मात्‌ ९९८ ‹ शुक्रं ते अन्ययनतं० ९९८-९५९

४ पयरपथः परसितिं अपि

व्रिषयानुष्रप्रणी |

पत्र

पा ~. ९९९ विष्णुः करम्मात्‌ ९६० टं विषणुश्िचक्रमे ° ' ...९६०-९६१ ` विश्वानरस्य वस्पति० ` अत्र विश्वानरः ९६२ “येना पावक चक्षसा ! अत्र वरणः। ऋचः चतुर्विधा वाक्य

ममा्िः ९६६-९६५ केशि कस्मात्‌ ९६९ कदय केरी विषर ९६६

इतर उयोतिषी अपि केद्विनी उच्येते + "चमः केरिनः' अत्र अथिवा-

युभूयौः कररिनः ९६७ नृपाकपिः कम्मात्‌ ९६७ एनरेहि वपक्षे ०" ९६८ -धन्मन्‌ वृक्षे सुपलाशे"

चमः ९६९

कः एकपात्‌ कर्मा १४४ 2 ‹ एके पाद्‌ नोत्तिदतिं० अन्‌

नावः ब्रह्मणः एकः पादः ९७० ‹ प्रवी तन्यतु° › अत्र एक्रपाद्‌९७१ पवररवी स्मात्‌ ९.७१ पतर्वान्‌ इन्द्रः ट ` यदिन्द्रा परमस्यां पृथिव्यां ०!

अत्र प्रिती ९५७६ “पक्तिवन्तः परिवाच ०! अत्र पमुद्रः९७६ : उतनाऽङिःन्यः०' अत्र अन

एकपात्‌ पृथिवी मुद्रः नैवण्टकाः ९७४

दृभ्यड्‌ कस्मात्‌ 1

वरिषयानुक्रमणौ । १५

प्रज मनुम॑ननान्‌ ४" ६७५ ‹ याम्थ्वा मनुप्पिना<' भवर अथवा दध्य्‌ मनुः म्तृय- मते ९,७५ -९,७९

नुम्धानदवगणेपु आदित्याः प्रभमाः ९.५६ ` इमा गिर आदित्यम्ना त... ९७५७

: मत्त क्रपयः प्रतिहता. . ` अत्र

पप्र ऋषयः ०,५८.९५ ^ तियम्विटश्यमम^ तएव ८

"देवाना भेदा ममित" अत्र

[२

दवाः 9, (प ५५ | दश् दूर्ताः 4 ० ८4

£ आमानध्पर्णीनृता' ... ९,

तदवे गाजर तृचमकमव ,.

)" एनाटशां तृचानां प्रया नन वदुपरव- तानि तुनानि प्रयुज्य ,... 4 ` व्रिधहाठ्दापतमव मन्त्रजातं युज्ये इति शक्रपृणिः ॥

राक्रपृणरनन्मतमेनकानिकरम्‌... बहधवतं गायत्र मन्तरनात परिनि याक्तम्यमिति याम्केः अधिशव्दनु कया एकंयाञपि ऋचा

९.८४

मवरमृक्तमाधिरेमि) भुनो...

११ पफममृक्तं ऋध्याम न्थ मक्‌ आश्रयिदह्ठा >)

‹ उद्ध्याम स्तमे५' ९८५.-९.८९ अनिष्टाय सूक्त एकस्यामेव ऋनि इन्दरनिङ्खम्‌ । तथाऽपि म

पू नभन्द्र्‌

६

8.

पत्र के सान्या: | कस्मान ष : य॒ततेन यक्ञममनन्त ` ९८६९९८५ के वरवे: | करम्भा „... ९८५ मृग वौ दवाः०" ९८५-९८८ "ज्मया अघर वमवोऽ) अत्र वस॑वः विस्थान; ९६८६९६९ ना भवन्तु वाजिनो ` अत्र वाजिनः ९,८९.-९,९.० 'दवपल््यः कम्मान्‌ .... १९० दवाना पत्नीख्ड्ाती० ` ९९० - ५९१

उस्ना यन्त दरवपरत्नी . त्रापि दवपल्नयः

अतिन्तुतयः ०8 अथवा नना आनिम्तुतयः । रतु दवनानां माहानाग्यमव ... +; -तवेमसच द्युभितवमादूरुकषाणिः ५"

भ्र अः अनिम्बुति; ५,९ "अपो मु म्यक वेयेा० ` अत्र

वरणस्य १ -गुदुद्याव इ ते ) जत्र

टनद्रम्ब ... ९९१ भयदृदघ वपाक ` अत्र

आिलयम्य ०,९.६९ -९,९.६

(^~ ^ १ ४ 0 | वि हि मातीरमष्वात० ' भ आदित्यरदीनाम्‌

\, > ९ ४ ४

-सृप्यव नमर्‌ भत्र भश्चिनः ५ ६.९७ न्तरम्‌ भन्द्रीत ` अत्र मामम्य ;)

डा 3 भत्र यत्तस्य वनता नोपल) तम्भच९९५-९९८

॥

{17 ग्र यत्र >

१८

पत्र

नत्वारि वाक्रपरिमेता °! ९९ ८-९.९.९ चत्वारि पदानि कानि

इति त्रैयाकरणाः | इति यन्निकराः ' क्रगादीनि इति नस्ताः । मर्पा- दीनां वाच दति णके | पश्वादीनाम्‌ दत्यात्मप्रवादाः । वराहणमनम्‌....

७९९ 9 ४ तः

॥

८ त्रचो अक्षर परम अत्र

अक्षरस्य ८. =

अक्षरम्‌ ॐ उति शाक्रपुणः १०००.-६०

आदित्य इति शाक्रपृणेः पत्रः

आत्मा इत्यात्मद्रवादाः १८० १- १००९

अक्षर फम्मात्‌

अक्षः कम्मात्‌

निर्दा श्रतिमाहःस्यं तक-

साहाग्ये चपिशषते क

मन्त्रनिरूपणे प्रकरणमवेरयम्‌

०१ १०५९ 9 ५ ५ \ १

ज

मन्वा: आघरुनिकरानां न प्रलक्षाः। तम्मात्‌ श्रुतिनिक्चनाय श्रुतिज्ञा:

नरप बहविद्त्वमावर्यकम्‌ ,... तकशयाऽऽवर्थकः

टदा तष्टेषु मनमा०' अत्रत्र. रम्यते

अयं तकः श्रति-मति-वद्धि-मादा- य्यमपेश्ते

तकः परां करादने-स्यः ... कितु आगुरिच्छता पं काटि नेतुं न इत्यते

अनिरुक्ताः शषाः करन्द वत

१००५१५२५

१०२९

१००९

पिषयनुक्रप्रणी |

पत्र रननव त अ महान्तमत्मानं प्रवद्न्यः कनः १००७ “म्य आत्मार' ८“

: अभिगम्मि जन्मना! .... +^ ‹अहमम्मि प्रथमना ऋतम्य... ++ : अपय गोपा ' आत्मस्वरूपम्‌

महानात्मा प्रतिमादिन्गः १००७-१००८ महटामूतानां गणाः सृ ६०४ 2१

प्रख्यः

१००८

ब्रह्मणः अहः गत्रिश्च ... ^ आत्मनः शारीरेण नादात्म्यम्‌ दारीरत्रट्कराः + - यमानुगोधने दरेवभावः। कानानु- रोधन अमृतम्‌ | कामानगो-

धने नण्रृहः 1 "वः गभत्पितिः वः १ पृमानस्रीनपुंमक्राः । एतेषां

अदानां करारणानि १००८१००९ केन क्राणन यमा भवति... १००९ गभधद्धिः ध ष पृननन्म 9 जन्ममामः 9. ~ ाग्नन्मव्रसमुतिः क रागीरम्य मन्तगराह्मद्धानां

प्रमाणानि ह; -५ प्रम्नन्ममेम्कारः > ॐ मरणम्यानन्तर्‌ तनमं

रारीरम्‌ १०१०

४ वरिपयानुक्रपणी |

पत्र कर्मणोऽनुरुपस्य फलस्य मोगः १०१० हिमां वेदोक्तानि कर्माणि वा ुतरन्तामृ्वमागेः इह॒ लोके पुनरागमनं च ४ हिपामृत्सज्य ज्ञानोक्तानि कम।- णि कुतेतामुभ्वेमागैः अपुनग- वृतिश्च रिष्टा दन्ददकाः सृष्टिकतीरं ज्ञातुं के समर्थाः १०१०१०११ नामधेयानि १०१११०१२ अतः प्रं पठ्मानामु ऋक्षु महान्‌ आमा म्तृयते * सोमः पवते ` । ब्रह्मा दरेवानां० ' ८ तिस बाच° '

महत॒ आत्मनो १०१५ ११

११

‹ सोमं गावो प्रेनवो०११०११९- ६०६४

(अक्रान्त्समुद्रः प्रथम°" १०६१४ ‹ महत्तत्मोमो० ` १०१५१०१९ ° कि दृ्राणंर ' १०१९ ८ साकनानां मप्तथ० ' 2)

(जियः तीरम उ०' १०१६

(पपतभगमां मुवनम्ब८! ,...

= +

७

१९ पत्र

"नवि जानामिर' {०१९-१०१७ * अपाङ्‌ प्राडति० ! + - ‹ तषाम भुवनषुर र

का द्य गुङक्त° ' १०१८ ६ कृषते तु्यते° ' ४

को अधचिमीद्रेः १०१८१०१९

‹ त्वमङ्ग प्रेमिषो. ' १०१९ हषः शुनिषदरप्‌०' १०१९- १०२० द्रा सुपर्णा सनुना° ' १०२० ५ आ याहीन्द्र ' ‡) विप्र विप्रासाऽवसर' १०२१

८ जात्ेदमे सुनवाम ! ... +

८ इद तेऽन्याभि० १०२२ £ व्यभ्रं यजामहे० ' ५ ४ शर्तं जवि शग्दो° ' मातेगामि०' १०९९-१०२६ ` आत्मजिज्ञापायाः मवभृताने- त्तामायाश्च फट ब्रह्मणः पागिषटिः

सरूपता मल्याकता १०२६ िप्पणी . . १-२८१ अनुपटन्य म्नि । २८२८४ मद्रणानन्तरमुपटव्परमृरम्‌ । ८४ टुद्धिपत्रक्म्‌ १-४४

समाप्यं विषयानुक्रणी ।

६०९

अथोत्तरपटकम्‌ ।

सप्तमाभ्वयिस्म पथमः पादः। = ५ दवन काण्डम्‌ | ॐ३म्‌। अयते दवतं तद्यानि नामानि प्रापान्यम्तुनीनां देवतानां तदवनमित्याचक्षते सेषा देवतेपपगीक्ना यत्काम ऋषिय- स्यां देवतायामाथपत्यमिन्छनत्स्तुतिं मयुङ्कः तदे वतः स मन्त्रो भवति ताछ्िविधा ऋचः परोक्षकृताः प्रनयक्षङ्रता अध्पात्मिस्यत् तत्र १; परोक्षकृताः सवामिनापत्रिसक्तिमिपुंगयन प्रयमपुरूभत्रार्या- तस्य॥ १६॥

उतम: | समाम चैकयदिक प्रकरणम. अम्यानु दवतं तद्भवति य्यायमादिः ' मधातो द्वनम्‌ ' इ | यावन्तो मन्त्राः सुव्रश्लावममु १५ तपर यानि गुणपदानि लक्षणेदिशनस्तानि सवरव व्यासत्यातानि इतरः परकरणपेरतेवणटूकेकपदिकधाः । संविज्ञानपदानि तु प्रथान्तुतिभाग्धव- ताविपयाण्वगन्यःदीनि स्मिन्त्रषयुचरजगिष्यन्ते | तानि च पृनग्मूनि समाख्नातान्य्िञ्छान््रऽन्या- दीनि दवप्यन्तानि । लस्तद्रय,विष्यासयदषा- २० रम्यते - सवातो दरैवमम्‌ ' इति । `अयोशब्दाऽधिकाराश्रः | ‹ अतः !- दाब्दः कम हतौ वा| प्रकरणद्रयादनन्तरमिदमतेय्यं समाख्नायानुकरमपानं

दव्रतप्रकरणस्य विषयः

व्यार्ालल्यमित्यवं क्रमं । दैवतमन्तेण र एक्ये दरूववार्पधाथः सम्पग- वबदधुम्‌ । देवनापरिङ्ञानानुतरदरदवविकः पुरपाथ् इयतो दरूवतं प्रकरणं

ड.थ. ध ओगगरद्चायनमः। हरिः ‡ } छ. ठ, श्रीग्नेज्ञायनपः। ~; २५

द्‌. शीगगरहामसरनीगुहम्यो नः. २ छ. "च्कस्नु) छ. मिच्छेस्तु" च्छन्‌. 3 ग. च, नवो गद्रह्; व, अ. ट. अ्रीनगेशायनमः; उ. भ्रगगज्चायननः | श्रीनदरे- णुकाचष्ाभ्या नः । पायदान गयमुषव तवः; र. ॐ नम, प्रायाश्चाय, ४, ल. अतस्त ग, नरयतस्तह्यापमयद्‌?, "7... कमार. च. देववापादाचः.

५४५ 9

६१० दुगाचायकृतटीकासमेतं { सतमाध्ययि

व्याप्यस्याम इति षाक्यदेपः । एवं दैतौ । आह 1 रकिसतचचं पुनस्त-

दैवतं प्रकरणमिति । तेदुधते 1 ‹ यानि नामानि

प्राघन्य्तुतीनां दैवतानां तंदैवतमियाचक्षतरे !

तद्यानि नामानि प्राधन्यस्तुतीनामन्यादीनां देव

५ पतयन्तानीं तैवतं प्रकरणमिव्यवमाचागं व्यच क्षते | निरूढा हौयमेत्िन्‌ प्रकरण सङ्गयमिप्रायः 1

रैवतम्‌ इनस्य च्या्या

“सैषा दवतोपपरीक्ना | सा यापुरस्तात्‌ प्रकरणत्रयोफयामे "नेषणटुक- मिद्‌ देवतानाम प्राघाननेदमि ते तय्तते नामानि प्राधन्यस्तुनीनां देवानां व््वतमि्याचक्षत तदुपशटिक्नाप्यस्यापः ' ( निर्‌० १।२० ) इति

१० प्रतिकराता सदानी प्रकरणद्रथ निक्त यथाप्रकरणोपन्यासनैवावसरप्रप्त | सामन्यव्रशीारक्षेण्पसतक्सपपत्तिमरैकस्या दे पतया उपगम्पौपमन्य परीक्षा व्िष्यत दूति वाक्यः 1 इद पिह क्म्‌ | प्राधानपस्तुतिकन्चि यानि दवतामिधानानि तत्समुदा। दैवतं प्रकरणं तद्ध .स्पास्याम इति । तद्य पुनस्यिमेवर समाप्तो व्यस्पा येदवतोपपरीक्ष तद्‌ पनबपुसत्तिक्तसतु्युद्‌-

११५ हरणत्निम॑चनानि ।

ततुनेतःतवमपि मन््रा्िदवलटश्नणमनुक्वा न शक्य व्याष्यत मन्वाधीनवाल्तवसयाल्य | यत मन्त्दवतटप्तणविदिवरयिपया व्रति 1

"यत्का क्रौपधस्यां दूवतायामागरपयमिचछनसि

मन््रघ्रेवता- = प्रुद्क तदवतः समन्त्रो भवति! | पःथ्घ्ु

२० निः कामयमान ऋः यस्यां दवतायामनिषटु याम्‌ आंभपयम्‌ अनेपतिभावमात्म इच्छन्‌ अमुष्या

देवता; प्रसदिनाहमपुष्या्य पतिभविष्वामीचनां बु पुरेधाय

१ के. घ. क्च. ट. २. इ. (तद्‌ नास्ति २ कल. प्र. न्च. त. द. तयानि.क.द.व. ह्य ट न्तानां दवता तदै"; च. न्तानां = तद दे २५ तानां. ४क.ख.व. इ. द. द. इ. अदत. ५. ट. प्रति) नाकि, ६क. ख.ष. ञ्च. ट. व्र. इ. िरेपाः सल्षगतर) च. मियेध परतोसी( ख). लक्षणय) स; ग, ज. पिसपस्याठ, ८क.खव. ञ्ल. ट. ठ. इ. भदक्षणे; च. प्रशं क्षणं. ८क.ख. ष. द्म, (टृणिद्विषा)) ट. टक्षणविदे णाव, ९८. ड. कमिरति , य. १०१.च.ज. "पिन्तं व. ट. पीच्छप्तुर) स. मिच्छ. ११५. ज. यदगन्तुन्त्‌; च पदर वतु ध्र. १६१. ट, ३१५ (तायःहः प्र,

{~>

"दवितीयः खण्डः २] निरुक्तम्‌ ¦ ६११

सतु प्रयङ्क तदैवत श्व स मन्त्रो ऽथोद्रवति | एनन्मन्र दवेवताटश्णम्‌ | ध रेन टश्रणन सवरमन्त्रेष देवते प्रद्षया } अधवा | चतविधा स्तुतिः -* 10 ॥ दवतायामस्याय्थ दवता द्वातुं समयेति जानानः सति प्रपङ्के येन मत्रेण सा प्राधन्य्तुतिमब्दवता । सा पुनि सतुनितुुता नाम्ना वनमुभिः करणा रूपयेणति। ‹ स्तुतिनाभि- ५ कमवनुषूयैः १ दचुक्तम्‌ । ऋच एव हि प्रायण पितरापपिद्धैताथाः | न तथा यजुषि | तापु हि विक्ञाताम्‌ यजूष्यत वि्ञतान्यव भवन्ति तस््ादृच क्रचन्िविधाः घव पुन्य व्रति | ' ताद्धिविषा शचः !। याः कथन सव्रप्च्ता एताः सव सपि १० त्रिधिधाः एव मव्रन्ति | तदाधा ' परक्षकृताः प्रसक्षकरता आ(ध्वति- क्यश्च ' ३६ । तचेविष्यं सामान्यत उद्िदियानुन्‌ प्रक टक्षणतेो व्रबीदुदाहरौैश दर्शयति | तत्र तक्लिच्रेव। परेश्चकृरानामृचा-

प्रदक्षब्रतानामृचां ५ ५९ दवतिष्वा (तटुवरणं मवति। ' वतेदकृगः स्वामिन १५

छन्षणम्‌ + .4.॥ 0 च ए ४ ्भाक्तिनियु शन्तं प्रधमपुरषेशव॑स्यतस्य ॥ १॥

््रोदधिवद्दर इ पृथिव्या इृद्रमिद्वायिनो कहदिद्धेणैते

तरसे वेव्रिपाणा इद्राय साम गायत नेद्राहने प्रवते धाम किचनेन्द्रस्य नु षीयणि प्रवोचमिन्द्र कामा अयंसते्यय प्रत्य- ९० ्षकृता यध्यमपुरुषयोयास्त्रमिति चैतेन समैनाश्ना तमिन्द्र वलदूधि षिन ड्नद्र मृधो जदीत्व्थापि प्रत्यक्षरेता स्तोतारो भवन्ति परे्षिकृतानि स्तोतव्यानि मा चिदन्यदरिशंसत कणा

१ग ज दग दवता क. ल. व. क्च. ट ठ. ह. शनमरूपकमेबन्धुभि. ट््युक्तप्‌. ३क.ल.व. इ. ट. ठ. इ. फव इति. ४ व. क्च. ट. ठ. इ. तेव २५ परणक्षः; च, च प्रगक्षः तच. ५. मिमिरिषु इन्दो द्वि इत्येवामादीति । इति निरुक्तौ कायां उपर्‌दट्दे प्रथम व्याये तिवण्हु "रम्य द्वदे च प्रधमः ण्डः ।६। दन्दो दिव. ६ व. क्च. <. ८०्इध्मापति पति; ग. छ) च. ज, अरईस्ने दर. ५ अषिनन्छण्डे घ ठ. इ, वजं प््वपु पुम्तयु प्रतीकानि इस्वरःणि दीयन्ते. < धवेपतेति । अधर. ९क. ८. छ. त. द्‌. नात्रा । तण) ५, न्रा ।,१० क. स.ठ.त.द्‌. व्या । स्तीर श्र. व्यनिनसौो |. २१

६१२ दृगाचायेकृतटीकासमेतं [ सप्तमप्पयि

अभिप्र गामतोपरेत कुतिका्रेतयभ्वमिरेयथाध्यास्िक्य उत्तप- परुपयोगा अहमिति चनेन स्नाम्नां यथतदरिो वकुषठो लबते दागाम्भृणीयामनि ॥ २॥

५ तयपरततयुदाहरणन्यानुपुनयतैव सप्ति विभक्तिषु इन दिवि दे. वमद ।

द्र धिवि इं {५ पृयन्या ददर अपामिनध दृ्तानाम्‌ |

इनदरः वृधान इन्य्रणामिन्धः क्षमे योग

प्रयमाविभक्तवु- दग इन्रः! (° ० १०।८१।१०)॥

१० दद्र्णम्‌ रणर्वे्ापितरस्सरमम्‌ । मूसतुयकहं निष्ये-

द्य भिनियुक्ता ( सश्च ्र०९।८)।

दे पवः तो हे । इद णा प्रथव्या ट| इनदर प अपाम्‌ ईट वर्भकम। {देना । दृनर व पर्वतानां मेघानाम्‌ टे । इन्र ण्व व्रम्‌ ,

सतिभवृद्रानःसपि मृतानां | इन्र ण्व मयेराणां यङ्गस्तद्रतार्माे । इन्द्र

१५ पएवहियोत अर्यमन प्राप्तव्ये क्षम च पारमे कर्तन आष्वातम्यः।

नान्यः कश्िन्तम एतत्करतुमियमिध्रायः । प्रथमाया पतदृदाहरणम्‌ |

द इयतस्मादृपपःाद प इयेष प्रभमपुरप इति प्रतायत नेततुरप इति |

' इनमन वुहदिन्पदमियतणः । इन्दं वा्ीरनूषत '

` (कनसु०१।५।१) ॥ मुच्छ

आम्‌ । भृद्‌ महदुक्य धरसि श्रते (र०

२० आ०९।२।१)। हे गाथिनः सामगा दृदरभवर युयं बुदता साम्नामिष्टूत।

दितप्यायाम्‌

४ 9

१क.ल.ठ.त. द्‌. नाप्ना ९। वथा २ छ. त.द. रण्डष्मापि- नसि. ३२. च ज. "क्तिषु १ (च.ज. अदन्ति) इन्द दि इत्येतमारीति) रणे (च. प्व कक्‌ पठ्यो) ४ इ. दीति। दति ज्वभाणश्रमनिकापिनि जचय- भगदददरगष्य कनो ज्वधीयां स्कदीकाथां निषण्टपन्राध्यपरनण्ड ददशाध्यायो. २५ त्तपट्‌+ प्रथमाध्ययि प्रथमः एण्ड. ५. इ्ञ.ट 2. द्य क१०.६क. ख. व, छट. ठ. ह. भम्ब । दन्द्री। चष्ट । सूर्य॑; च. पा. सूर्वरदेनद्री विष्ष्‌।. ५म ज, दो) नस्ति; च.दरो ष्ट. ८. ज. शठ; च. श्रे, ९क, ख... ट. व्र. ससायमन. १० ग. ज पदर हति; च. वदृ दाति ने. ११ च. ज. (त्तमः पु, १२५, ग. म्िदरपरिनः। २ (ज. ८२) नाति )। मधूव. न्ष, ट. ठ. परितु० वाणीन्‌ १३ वच. शदरन्दमादीविरकरिणः", १९१९ १४ च. नन्दा, १५ च. माहर,

द्वितौयः खण्डः २] निरुक्तम्‌ ।

यृयमपि हे होतारः सर्िणः सरदमिः अर्क; करङ्पेपनेः द्मेवामिषटुल । यूयमपि च हे उधवयैवः द्भव मिः वारनयदुमयीमिः भनूषत भेष | द्वित्याय एतदुदराहरणम्‌ । ‹ इन्द्रणेते ` ईति तुत्तस्यौं उदाहरणम्‌ । व्यद्परदैः शेवः तृनीयःयाः (न₹० ६।६ )| “ इनद्॑य संम गायत प्रीय बृहत बत्‌ । धमत विपच पन- स्परे '( क० सं०८।९८।१)॥ चकः नुत सरम्‌ । साक्िष्वदःमु सोत्रिथनुरू- पण तृतीयसवन व्राह्णाष्छसिनः शस विनि- युक्ता ( भ.शव० श्रौ ० ७।८ ) | है उद्रातारः इन्द्राय वृहत्‌ गयत विप्राय मेधिने बृहते महत वरभकृते कृतधमण्‌ विपश्चिते पदुम पनस्यते पन दृन्ठते समनः स्नुतिणिच्छते | चेतुष्पी एतदूदाहरणम्‌ । ‹ मुं प द्वि मसरस॑ परसुपः साकमृपने | त ततं प्रिसमस आशवो नन्द्र॑द्यो पवत धाम परम्प; किचन 1 (पर स०९। ६० | ६)॥ र वलवामित्र्तयमरयम्‌ | प्रवमानी सभी | जगद । यथा पल प्दमवस्तमसां द्वावधिलवः द्रणतीटा एवमेने मत्सरा: सोम्‌।: पाप नां द्रा्णशीखाः | किव प्रमुपः प्रतूता एतेति साकम्‌ द्र प्रति ईते | गच्छन््य्थः । गता च तन्तुं तत तन्तुमिव तप तन्छवरयवाः पर्मगोततः चारः पपतूना यद्रा व्यपुवन्ति एवमत पतारमिनं प्रसुवति | व्याुवन्त न: | करमानुनेतवे ब्रुमः | इतो यरमात्‌ नन्द्रा समः प्रानःसवनाद्मनां सामसवनस्थानानां किचिदपि

६१३

१५

१५

२०

प्रति पे न । व __ = नन नु र्त ८ ११. [त्प्रवप पूयत | ताद्व त्रम इद्रमतत न्तषुव्रन्त,]4 | पन्चम्पा

,

एतदुदादुरणम्‌ |

१क.स.व.्ञ.ट. ठ द. प्याधरामेतर) च यथे एत याँ.२ग. इतत तर. २ फ, ल, तुनीयायामेतदुद्‌ा) व, अ. ट, ठ. यस्यामु) च. ध्य उद्‌ स्यां. ४५.ज. व्याल्यातरोषः च, व्यल्याततरेषःन तः. ५ ग. सारम नमे; घ. क्ल. 2. ठ. पताम गादत०् पन, दक, स. व. न्च. द, ठ. धयम, ७ ग. सुधष्यपे० रेणोः <व. €, ट, उ. परमयः श्वाम, ९क. ष. व. क्ल. ट, ठ. ड. निन्दामि १८० च, ` निन्द ज प्रत्य लामिनं. १०९. , घ. क. र, ठ. ह. ‹ प्रति 2 नोल्तिग. ज, ति।ते. ११ क. ख. थ. क्ष. ट, उ, पचभ्पमित,

२५

२३१

६१४ ुर्गाचायेदतश कासे [ सप्तमाध्यमि

४ इन्द्र॑स्य सु दणि प्रवं यानि चकारं प्रथमानि वज्ज | अहन- हिभन्वप्ततद्‌ प्र क्षण समिनतप्रतनाम्‌

पष्प: (ऋ० ० १।६२्‌ १ ) ॥ ।हण्य्तू- पल्ययमाम्‌ | निष्केवल्ये च्रस्यते ( जश्च प॒ ओ ५॥। १५॥८।६॥दे० भा०५।२।२) । इ्द्रघ्य अदे वीर्याणि दरकमौणि प्रवोचं यानि चकार प्रधगानि जपूरः वञ्जी वज्जभयुक्तः । सहर परन्‌ मेधम्‌ अपु ततद्‌ अयः वपथ; । पुनः पुनश प्राभिनत्‌ व्तण: उदकवहनशेराः प्रैतानां मेवनाम्‌ |

एवमादीनि 4 ण्यहमिन््रह्य प्रवाचत । पत्रय दृ द्ाहणम्‌ | १० ‹ दन्द कौमा सतसत |दव्पामः प्रता उत । यमु परं गृगर्त नरः ' | हे प्तीतारः भे दिव्याः कामाःयेच सपतम्धाः पाथिवाः त दन ण्व उपनिवद्राः | तं प्राथ यत। पदि करमानर्पष्ट | लमू पुतं सुप्र काम-

प्रप्य गृणत स्तुत हे नरः । सपम्यातदृद्‌ हरणम्‌ । १५ उक्तं यीदहरणं परक्षकरतटश्षणम्‌ । अधुना प्रयक्षकृतदक्षण- प्यकषहृतरश्चणम्‌ स | तद्‌।वरक । * अधश अथ प्रक्ष इति | ‹ मध्यमपुर्प्रयोगा।

मध्यमेन पुरुयेण य संयुक्ता मन्तरास्त" प्रयक्षकृत।:। ८ व्वमित चैतेन सचनाम्ना ' सुयुक्तासो च प्रयक्चक्रताः | यत्र वभि- २० सेषं श्रुयते ततरारियभैलमपि मव्यमपपयुक्तनास्यतमव्यहायम्‌ । यतर मव्यमपुर्पयक्तमास्यतपदरं श्रयते तत्राविधमानम्‌। व्वमिव्येसवनामा-

ध्याहा4 सवन्ध्द्वादनय); । *

६

१.१ दिरि;थ. द उ. नु वी्यानिर परयता, २क.ल. व. च. ट, ठ द. वर्षाय; च. वपी: ध. ३१. ज, कराभीः०( ज, ८5 नास्ति) । हे सोः.

२५ ४ क.ख.व. €. ट. उ. ३, उक्तं परशचङ्घतवन्वलक्णं शोदादरणम्‌ (ठ. इ. धन्य" नास्ति). ५क.ख.ध. क्ष. ट. ठ. ट. कृतमन्बट्प्नणम्‌. ६. ञ्च. ट. ठ. इ. कृता मध्यमपुरपयोगःस्त्वमिति रतेन पवनाप्रा। म) च, (क्पाच इति? मध्यमपुरषयोणस्त्वभिति सतेन प्भनप्रा, ७ कल... ट ठ, उ. सयु य, ८१.ज. क) नालि; च. मत्य से. ९क.ल. इ. 2. ह. प्येवं; र त्वः वं, १० क. षव. इ्च.2, ट, इ, "वियमानोऽपरि मधपमपुर्पोऽव्याहर्यः। यत्र (ट. ‹ पवियनाने) ऽज › हृत्पायसात्ववीकृतपात्रय स्ाभि-यते स~

१२ यपाठो निरक्रिवो. {६ क. ख, वर्च. र, ठ, यत्रतु मध्यमः पुरषः भू,

तीयः खण्डः २} निरुक्तम्‌ ।

‹ व्यमिन््र बलादधि विन इन्द्रम॒धो जहीति ' चेते उशाहरणे। भिन्द वल्यदधि' सहमा जात अजंतः। घ॑ प्रयक्षकृतव- वुद्धि" ( ऋ° सं० १०।१५३।२)॥ त्रे ले 'प॒दयुक्तमु- द्ूबन।मवः सूक्तं दद्युः 1 प्त्रेय महारात्रिके दाहरणम्‌ प्रयामि प्रश्तुः स्तत्र विनियुक्ता (अश्वर्श्रौ° ६।४) | टे दृद्व वद्टादधि जायसे सहसः अमिभवनसमधात्‌ > जसथ तेजसः । पिच | ह वृन्‌ वर्धितः बुधा । चर्प॑तासीयभः | विनं ङईनद्र मुप जहि नीचा य॑च्छ प्रृतन्यतः | य्‌। अम स॑मि- दासयधरं ममपा तमः (क्र संर १०। "ले "पदत्रर- ,२ । ४ )॥ शालस्य भादा जस्ययमधम्‌ । हितम्‌ यमृषघ्य दया य्वा ( तैत्रा सं०२।२। १०॥ ।१२।३)। हेड विनहिन एतान्‌ मृधः मधक्रतन्‌ शतृन्‌ | किच | रन चैः यन तान्‌ यऽस्माभिः सह पृतन्यन्ति | पृतनां कभिष्छन्तीयथः । किच । योऽघ्। अभिराप्तते । सभ्युपन्तपयिनुनिच्छतयवः | तमू क्षधररं गमय तमः | नराययभः | * अथापि ` कचित्‌ प्रसक्ताः स्तोतारः मवति ' । युष्मद कचिःस्तातारः संत्रध्यन। | तद्या । "मा चिदन्य- द्रशंमते कण्वा अभि प्रगायतपि प्रत कु्िका- शरेनेयः मिति ! एतान्युदाहर्णाति । ध्मा विन्य प्वमुत सम्दीयो मा शििणान | दृ्रमिप्तोता व्रणं सच। सुन पुदररक्था च गमत ) (ऋ सं० ८।१।१)॥ प्रमाथस्यय

प्रनमन्नक्र । स्तो त्रः

१. ‹त्वमिन् ) इति पर्वा क्‌ पठिता. २. बठाद्‌प | प्रि ३ ग.

च ज. "त्वमिन्द्र इतिक्रक्‌ नपररिता. ४. क्ष. ट. द्दुविणवरृषदमे. ५ क, ख ध. ञ्च.ठ.ठ. ह.घंह. £ग. इन्द्र० शापसमुव. द्य, ट, ठ. इन्द्रमृधा° गमया तम; च इन्द्र । शप्र. ७द ह. नीचानीनः. ८ ठ. इ. ‹ अधः निङ्षटं तमः अन्यक मरण्टस्षणम इदं ट. पुस्तक परायण्ममाप्यददीतं प्रान्ते ट्ट्ति। ट. ह. पुरतकगोप्तत पतमघः तमः इत्यस्य स्थने लिव्यते. ९क. ख. घ ह्म. ट. ठ (न्ति परोष्टतानि स्वातव्याि "युर च शन्त | युर परीक्षकतानि स्तोत्यानि. १०. चिदृन्येत्‌ | प्रपा, ११९१. द. द. ठ. पतर सक्या च रौप्तत, ।

मापमू । वृहती । तृचशीतिषु वरिियुक्ता ( ए० अ1० ५।२।४)।

६१५

|९ 9

१५

२०

३२१

६१६ दुगाचा्यकृतरी कासमेतं { सप्तमाप्ययि

[# नक

हे स्तोतारः सवायः मा मन्यत्‌ किचिदपि देवतैन्तरं शेत ि्ि- धामिः स्तुतिभिः । मा च पिप्यत चेतमा मौ ग्छतान्येद्वतान्तरम्‌ । किंत | दनद्रमब वृषणं वर्धिताः स्तुत सचा सहमृनाः ए्रछिन्‌ बने सोमे । मृहमुहृध ह हातारः उक्थानि च शेसत ।

५ गोठ षः श्था मस्तमनवाणे' रथञ्ुभम्‌ | कणप अभि प्र गय (कर स० १ । ३७। १) ॥ करष्यपम्भम्‌ । नस्य हमि यावा (गेत्र०से० १।१०॥।१॥१।१०।१६॥५१।१०।५॥ मानन्श्री० १।७।५।३१ ) | प्तरूनपि द्र यरकरर्नशीटम. व मरुत दधे बम्‌ भनर््ाणम्‌ अनाशिन फैविदन्यत्र। घछप्रनवयुक्त प्रेय

१० भिप्रायः | व्यञचुमं गहत शमि हे कण्वा मेवाविन क्रधिन एतत्‌ भभिप्रगायत।| एतदा त्रीमि |

ठप प्रते वुशिका्रतय॑प्वमक्यं रये प्र मुखता सुदासः । राज पुतं ज॑डघनत्प्रागपरागुदगय| यजात वर्‌ ज पथिपाः! ( क्र० सं० ३।

५३।११)॥ विकवामित्रह्ययमावम्‌ | हे कुशेकाः स्ततिक्रोष्टार्‌ ऋषिज

५१ उयप्रीगन्छत । चेतय मिजानीसतमेतययरेप राजा वत्र शतं जक्नत्‌ हत बान्‌ स्रामं दिक्षु| मथ एवं सव्हनामिते मूता वर श्प पृथिन्याः यजते | ते युयमतद्वि्ञाय उःप्रगच्छय | उयप्रगाय चेलमाङ्यमेधिकमश्ं मुञ्चत उत्मजत विधानतः प्रद्याखमेधयागधरं योऽयमत्स्मिनमुदास कल्याणदाने यजमान वर्तते |

र

२० एवमतपु युष्पद्रणप्रपगपु सवद्राः स्ते.तारः स्वतत्पाने यानि द्व्रता न्तराणि तानि परक्षकृताभितवन्धीनाेवेलश्नणं मन्तरजातमुपक्षितम्पम्‌ | १क.ख. ध. क्च. ट. ठ. इ. दुवतान्त्‌ 2 नाति, २ प. ८ मा नात्ति. शध. स्म. ट. द. सुतेसुते सामे. ४. टमदुरश्र. ५क.ख.च.ज. वर करट;ग. कलप; । कव, ६.३. ट. ठ. शर्धान प्र गावत. ७२, ९५ ठ. ह. केठिनस्य. ८ ग. कडिनर्ीलनम द. श्च. ठ. कीटनर्शलमे; ज, करोडिनशलनमेव; च, कौडनरीणि [ट] नम) 2. कछनशीन्मेष; ठ. ह. कनञीटमेष. ९क.ख ष.अ.ट.ट. इ क्रित) नास्ति १. क. ८. घ. दया. र,ठ. ह. रथात. ११९ ग. पेत० । विष्वा; व. अ. ट प्रेत कुञचिफ० व आर, १२क.ख.व. ञ्च. ट.ड उपगः) ३, उप््रीभ प्र. १२ ग. इ. श्यागाय। रवर धनाय । यो" (ज्व "एमे धन्‌ ९. पृस्तफे प्रान्ते टिवितम्‌).१५ क, ख.ष. क्च. ट. ठ, इ. व्यानि तुगाति. १५२. घ्र. व.स. र, उ, इ, ' इ! १२ नाच,

4५ द्वितीयः खण्डः २ ] निरुक्तम्‌ । ६१७

^ ९ [स = अग्राध्पाक्िक्यः उत्तमेन पुष्वेण या ऋ युक्तास्ता आध्यासिक्पः। ५ अहमिति येनेमं सव्रनाम्ना। या युक्ताः ताधा-

आध्यानिकी- ध्य्रात्सक्रभः | अत्रा यत्रहि।मतत्सवनाम श्रूयत नामृचां रक्षणम्‌ तत्ता व्रद्मणननन्वुतमपुस्वरतवद्भमाद््पातपदमध्पाह-

तव्यम्‌ । यत्र चत्तमवुरपसवरद्रमास्यातपु श्रुधूते ५

तत्रावि्यमानमप्यहमियतन्सवनामाध्याहतैन्य सवन्धिश्च सत्वादनपाः |

' यथ्ेतत्‌ ' उदराहरणत्रसमाप्पात्िकम्‌ ` इन्द्रा वकुण्ठःमेति ' एव- मादि ए्रमप्यन्यऽप्याप्यानिका मन्त्रा उपाक्षिनम्पाः |

विकुण्ठा नामामुरी वमू | तस्याः फिट तपसः प्रभपरिणापयसमिन््र

ध

आजगाम) केकुष्टे नम वभव | वस्या म्रपियुक्तोवमादि ब्रह प्रादुगमृत्‌ | १० ` सहं पव वम॑नः पृत्वा घनानि स जधा शस्तः | मां द्वन्त

पितरं न जन्ताइदं दलति भजानि प।जनम्‌ ' ध < (ऋऽ मण १०।४८।१) ॥ अहम्‌ ए ॥ + उन्णुवं वसुनो प्रनम्य पूतः प्रथमः पतिः। किच | साप्रतमप्यदमव पतः } अहमव य॑ दातरुन्पः सकााव्यम्स्ताति १५ धनानि जयामि श्ञश्चते। नियकरान्टव | विच | मामव हवन्त जाहुयन्ति पितर्‌ न तितामिव ताम तासयादिषु जन्तव मनुष्याः | वत्व | अद्येव दाञ्युमर दत्तप हदपि यजमानाय विभजामि यथां भाजनम्‌ | घनमियः |

८ ट्त ५ इति म मना गाभन्रं सनुमः; | कुविन्य(मल्यापामिति" (ऋ9० र० १०११९ । १) ॥ द्तवमूक्त २० सएव द्रा चवरीति| पव चद चम मने वनन । आह | कथमपि | उ | गामश्रम्‌ गां ५ अश्च सनां सम्‌ तमयमनैन्‌

१क., ल. ग. ज. घ. ढा. 7. त. इ. ग्म्य उत्तमएुरूपगरोगाः | उत्तः; च. त्मिक्पः | उत्त" उत्तम.-र्वनगाः. रक. ख. घ. द्य ट, ठ, इ, मपर द्यत.

टवमृक्तस्ा

३२ म ज. 'वन्या ; च वेव वद्र, ग. ज. वातत); च. वत्ति चो. २५ ५ क-ख. थ अ. ट. ठ. र. ध्यार4. दक. व. ग, नयौ} र | यथ". ७ क.ख. ध. द. 2. ठ. ड यव्ङु.<क. य. व... 4 इ. स्तोदिधुकत. सघ. द ट.ट. द. भद्रलनन्त( ग णपि १८ म, क4०॥ अहतामुध; ज. मु वजवानष्म० । अहमपामव प. द. १.2. मू वषुलः० परिभनानमि^ २. अभवच. अमुःज्यू उच. व्वा नात ४ ग. ल्व" ष. ङ्ग. ट. वाइ? स्यायानिति. १४ ध. दन्‌ ४५ ग. य. ल. टमा. ६६५. ख.ध.. 7.2. द. चाचचपमः;च. यी. बय नान्यं +. १५४५ कर. च.य, ञमट. ठ. द. मतान्‌) च, (मनना ७८८

191 ४

२०

॥

दुगाचायकृतरीकासमेतं { -स्माध्ययि

य जमानोनिति । अधैवमतितरां प्रयुपकागभिप्राये सति किमर्थ ब्रूते 1 कुःत्‌ वरह अदं सोमघ्यापामिति ।

‹ सहं सुद्रथिवसुभिश्राम्यहम।दियेसत विेदयैः 1 अहं मित्रा वरणोमा प्रिनम्नहरमिन््रा्री सहमद्धिनोभा? (क० स १०।१२५॥ १) वमाम्भृणीभर

ध वागिव वरवोति । अदम्‌ एव रैः वसुभि जापयालिवा ऋक आदिय; विदश्च दैः सहमृता चरामि |

सतुतिरूपेणर अहमेव मित्रावरुणौ उभावपि इन्द्र अस्धिनौ च उमवप्ि विभमि हवरिपा । सघत्रकं हविः

वागम्भणसृक्तष्टा

५ + ५ (~ सप्रदान सवदवताम्य इयाभप्रा्रः || २॥

परोक्तः परत्य्षद्रताश्च यन्त्रा भूयिष्ठ यसपश् आध्यासिका अथापि स्तहिरेव मरति नाज्ञीवाद्‌ इन्द्रस्य न ग्रीयांणि भर षोच- मिति यथतसिन्तय्‌ कै ऽयाप्यद्यीरेव न स्तुदिः ` सुचक्षा अहमक्षीभ्यां भूयासं सुवचा मृखन धुभ्रुकणा््या मूवासमिति' (मानग्गृ ° १।९ २५।) तदेतद्रहुरमाध्ययदे यद्धषु च मन्त्रेप्वयापि कपथाभिक्षापौ। यन्ना युदय यदि यहुधानो अस्थि । अथा स वीरेदक्षभिियू- या इत्यापि कस्यदिद्धावस्याविख्यासा । न प्र्युरासीदमूतें न तहिं । तमं आसीत्तमसा गरम । अथापि पर्िबना कस्माच्चिद्धादात्‌ | सुदरेयो अग्र प्रपतैदनीष्त्‌ । न विजानामि यादि वेदमस्मीःयथापि निन्दाभर्से | केवलाघो मरति केवर | भोजस्य पुष्करिणीव पेतयेवमक्षसूक्तं धूतनिन्दा ब कृपिप्ंसा चेवमुस्वावर्यैरभिप्रवक्रपीणां मन्यो भन्ति ॥ ३ ॥

१ग. स्दमिः | वगा व. अट. ठ.रुदरभिः ० मन्विनोभा, २च, भ्भाणेये. २क. ख. व.अ.ट, ठ. ह, चराणि स्तरिस्पेण अण. ४३. इ. प्रायः।

शानि रिरुकव्रृततो उत्तरयरषे (द. मिरक्तततषष्ट्‌ष ) प्रथमाध्यतरे आदितः स्तै (इ. ८ आदितः स्तम 2 नासि ) द्वितीयः खण्डः । ९१८(इ. ८२) नास्ति).

५३. त, थ. दृ. क्लि म्‌, ६ क. स, छ, त. द. गलम

ततीयः खण्डः ३ ] निरुक्तम्‌ ।

" परक्षकृताश्च प्रयक्षकृताध मन्त्रा भूयाः! । शागान्तरपु बहूवः| ' अल्पशः › काचित्‌ काचित्‌ ' आध्यानिकाः! छश्यन्त । आतानमव स्तेततत्यमपिङल्य यऽभि- व्यक्तास्त इद्‌ शाघ्रे आध्यामिक्रा उच्यन्ते ।

ज।ष्याभिक। मन्त्राः

' अथापि कचित्‌ ‹ स्तुतिरेव भवति नार्वा: ' | ततर पुनराशचौ- योज्या | किं कारणम | आष ह्यर्थं स्ततिः

सतुतिपयषु मनतरे्वाशौ- प्रयुज्यते । आह | किमुदाहरणमिति । उच्यते | येभ्य “न्द्रस्य नु वीयण प्रयाचमिति ययेतक्सिनतक्त' (ऋ० सं०१।३२।१)। अत्रहि स्तुति

श्रयते ना्ञीः । सा पुत्रयेस्येत प्रतिपादितम्‌ । ' अथापि" कचित्‌ ^ भाद्र न स्तुतिः ' । तद्यथा | ` सुचक्षा सहमद्म्यां मृयासनिपि !| £ तदेतत्‌ ' पवटश्चणं मन्त्रजातम्‌ ( मधध्वयेवे वद्‌ ' दटुट ! प्रायण पठने | ' यक्षेषु च मन्त्रेषु कन्वरणपु | इतरयरपि वेदय रिर्सि मवति न स्तुतिरेव वटो । यत्रय कैष्टा तत्रानि त्यात या दव

[१ र > प आक्षिप आपये बहुट। यारु च मन्त्रेषु

तेष तस्यः; स्तुतियाज्वा | ~ कारणम्‌ | न द्यननिषरत। दवत रिप समव्रयति। ६ पे दापथाभिश्चपर ' वत; | ‹ ॥ ) हयव ५ मथापि शपयामिशषप्र ' मवतः | (सद्य मुय ' दूयकमुदाहरणं द्ये रपि । वनेः विष्ट राक्षसस्छभियभियुक्तः । त।<नयच। शपथं प्रेद प्ररं चाभिशश्चाप | (अदा मुय यद यातुधानो अमि यदि वायुस्ततप पररपस्य |

दापथाभिग्रापो

अधरास च पटदानात युयाया मा मात यारत

वसिष्ठोऽवरतशस- धानयाह' (ऋ० स० ७। १०४ | १५)॥

मभिदपति सदवां प्रि यदं य्ुघानः स्याम्‌ | यदिवा

आयुः ततं तप्तवानहं कस्यनिदरपि ¶स्पस्य

पृरुप्य | अथ पुनरयानुध्रानमव मां सन्तं य मोघमनृतं यातुध्रानश्वमि- वयेवमाह स वैरैः पुत्रः दक्तमिः वियु | व्ुव्यतामियमिन्रापः |

१क.य.ग.ज.व्‌.्ष. ८. ठ. ह. करन्ति) पङदेष, म. च. सतामत्पु ज. °त्षिन्पू , ३ क. ८... ट. ठ. इ. द्ृस्यत. ५ क.स.व. ञ्च. ठ. उ.देदेष्ा, य. मुः. | अ्याभो ध. दा. ट, ठर. मुय यदि > यातुधान. ६ के.ष.व. २. र. इ. पर्पस्यः नाति; च. ५८५. ७ क.स.ष्‌. ञ्ञ. ट, ठ. ह. श्रूवाः रवात्‌ युर च, "यूः > व्र" वियुवाद्‌

६१९

१५

९ 3

३१

६२५ दुमाचायंशरतदीकासमतं [ सप्तमध्ययि

` अथापि कस्ययिद्र वध्याचिस्यासा › मन्त्रे मवति | मथापि कस्य. विद्भघ्याविष्यात्त मन्द्‌ मवत । ९ न मुयुगदवदमृतं न तहिं न रन्ा अहु सास सकवः | जनै।दवातें घ्घया तदेक तष्गद्धान्पन्त पर्‌ः ।क चना ` (ऋ० सण ५ १०] १२९ ।३२)॥ प्रजाध्तः परेष्टिनि अधम्‌ | तम अस दित्थं (क्र सं० १०। १२९। ३) | प्रागुपपत्तरस्य जगतो नापे गयुरेययं व्धपद् सतान्पसय्य्मित्रात्‌ | न अपि अमृतम्‌ दृययं व्यपदेते मासीन्पुन्यारभातरादव | टतरतरपृक्नः] हि मृलुशामृः च व्यपदिद्यते। न

एव राज्याः प्रतानम असात्‌ दयं राव्ररिति। नापि सहः | एते अपि द्यह-

कनुधिद्धवकधनम्‌

१० रात्र यत भगवत विवस्वते उदयास्तमयाम्यःमुपटकष।त तदमर त अपि ना स्तामिलतदु पराध | साह | अय [तम ६।८।त | उच्यत | मानाराषएमप्र- ज्ञातम्‌ एकम्‌ एव सवरक्तितद्रु्यासीत्‌ | ततकायकारणामावात्‌ अवात्‌ अनिति प्रापितीयथः | सपि हि कालकारणमातर परमात्मनि य। प्राणन- दाते सा पञ्चधा मिद्माना प्राणापानादिमःवमपयते । तद्भविन

१५ वातासस्तीयवातमानीनयुपपयत | वधया सन्नन । तस्षिननेव प्र मात्मनि यल्राक्तिस्तना नमित्तमृनया प्राणिर्पालयवज्गिष्पते तद्‌ ब्रह्म | अट | विन्यय ततः परस्ताच्किचदासदति"। नलयुच्यते | तस्मा द्वान्यत परः परावो पदप्यासात्‌ । इदमव तव्रदातकराम्तस्वधिशेष रह्म व्यपतषटमदरकयय | जतञत परस्तालकमन्यद्विष्यतात्यभिप्रायः |

दरितसमुदहरणमानित्यासायामेत्र | ` तम अयात्तम॑सा गृट्यात्रऽप्र- वतं सटटं सतम ददम्‌ । वुच्छवनाम्बपिहितं मवाचिल्यासायथां

६ यदा पत्तपनस्तन्यहिन। ज धपकम्‌ › ( ० सं द्विताय ःद्णम १ (

१०। १२०.। ३) ॥ तम जात्‌ अन्धनव तमसा निगम्‌ अविदन्‌ अप्रज्ञम्‌ अत्र । प्राक्‌ सधस्थ

२५ १ क.स.व. घ. ट ठ. उ. द्धस्य कम्याचद्थस्याचल्याप्ता मन्वषु भवति | नगरप. < य. मन्यपु नवात. उ ग. सरा्ादु० । प्रजा ष. क्ल. ट. 2. रादु किचत. तफ. प. ङ्ज. ट. ठ. ह च | विष्टप्‌ । भाववृक्तम्‌। तर्हि प्रागु क. सय इ. ट. वर. द. धनापि) नास्ति. ५क. ल. ष. &. ट. ठ. ड. न्त्‌. ९१. ९. ठ. दयन) च. दयत०न. ५ क. ८.१. ञ्च. ट. ठ. ८ इतं ) नास्ति. ८. आत्ता | तमव, इ, ठ. ठ. अाष्ात्िमक्र ३१ महि" ९च. गृहम",

ततीयः सण्डः ३] निरुक्तम्‌ । ६२१

तदा हिन द्रण न दशनं नापि द्ृश्योऽ आसीदियमिप्रायः। सांस्यम्तु प्रधाने तमःशन्दनेपादानमुच्यमानमिच्छन्ति | ते हि पारमेष सूत्रमध्ीयते | ` ठम एव॒ ल्व आसीत्पिप्तमसि छेत्रज्ञ एव प्रथमोऽघ्यैवनत ` इति । तलिन सद्धाम ठीनं सपिद जग- सस्मत्सयेव भवस्येपरि टीनमारसीत्‌ । नु्धयन सृकमौमूतन पटमण्डप- ५ स्थानीयन कमण यदप्िरितम्‌ इव॒ जयत्‌ आसीत्‌ सकाटपेक्ि तदि. दमर्नादिचा ससर तपसः तस कणो महिना महिमा मोहमाग्यन कारणवष्यायाम्‌ एवम्‌ अधप सद्‌ सनकरध। उर्दते समेक।र प्रतिनिय- तक्मोपमे गभम्‌ अजायत ३६ |

^ अथाप एर्दवना क्माचिद्धयात्‌ ' । : सुदेवो अद्य प्रपदन ।१० वृत्‌ न विजानामि यदि कदमस्मीति ' एत

परिदेवना त ८ [षि सग 9 1 धाश्र € 1] ५ ५ पदन दहः रावत प्रमा गन्त्रा ३ | येवा शत्रत {>

नाः रवयद्यण्वतं क्का रभसात्‌ अदुः " (भऽ न० १० | ९५। १४) | पूरूयस १५ वम्‌ | सप्ताभना दवः स्यत्‌ याज्य तया ध्यय) ।चुक्त दव्य मृगुप्रपातम्‌ अनावतेपन ्रपतेत्‌ । पतेतथ दृरदुरप गच्छत्‌ | अथ गला शयीत मूः सन्‌ नेः मूमः उपष्य ३५ । जयेत तमवरप्यामां दका; विकातता- रथे पुगालादयः रमाः रमन्त कमवन्वः अथुः भ्तयुः । नाहं २०

पृर्दवसः प्रिया विदुक्तष्य प्दिविना

११.६.२.३. इ त्मदद्दूत परवानमदा दय. जे. पारमाथष, श, ठ. पमार्यधूनः; र. पाय प्रमद. २ कथ, व. क्ष. ट. ठ. भमर च. मर्ैःपरे, ४, तसिन्तनप्िि च. ज, तान्दननति, प १. ज, (मा वावर्त ६१. १.२. तच्छयनम. { स्छन. ७५.३. कणा वआमन्याद्धवतीत्यामुः अज्ञानं ) | य्द्‌*( ८) स्दिन्थाः दाः सयणमाप्य द्रहातिःः 2, परत्कप्ान्तमःध २५ दिस्य). €क.५ त्नानि नादि्वा तम ह, तद्मनादि. पच. ज. महाभार. १० ग. सुदेा० । पद; च. सुदेवः । पु" १६१. द, पपतेत्‌° रभ, १२ क. ण.प. ट. ठट. ३. आपन्‌ । दिष्‌ । पपन । सुवः च) च, आर्ष | पण रद्‌ःः. १३१... द. ठ. इ. ये ह्यतया प्रिर च. यौ चंतय दयन. १४.य. ४. क. ९. द. ह उवद्या शिवः, १८ क. स. ष, सय. ट. सनाभय प्रप) च, मानःच प्रः अव; इ, पमानेश्यप्रप, १६क. स. य. &.ट.2. इ. तारः व्वयुगा^, ४,

६२२ दुगोंचायतरीकासमेतं [ सप्तमाध्याये

=

मुदैव: पितु समुदः स्त्रः प्रियावियुक्त एतामवद्यामाप्रपारियेक्मेषा पर्दिधनौ । नपि जन।भि यदिवेदमस्ि निण्य; संनद्धो मन॑सा चरःभि। यदा मागन्प्रथमजा ऋतस्य {से मागताः ' ( ० स १। ५ १६४ | २७ ) द्घतममस इनमापम्‌ | जीवात्मना ता सध्यवामीय | न पतददह्‌ विश्ष्ट जानाम वितिप्ये सेदायः यदि वदमि कारणं परं ब्रह्म्यम्‌ अथ- वा इद्‌ तत्का दतमस्म ति । मनयो; काका रणयेद्रेतदतारन्तरा वमान निण्यः सन्तर्हितऽविदधा संनद्ध १० श्वनेपः स्देहप्रन्थिभिः मनसा उभे अपि दैतदवेते चरामि । गच्छाम. सथः । एवं सति यद्य मा आगन्‌ मामागच्तेत्‌ प्रथमजा बुद्धिः । सा हि स्न्धियम्यः प्रथम्‌ जायते | क्तस्य भगव्रत आर्यस्य खमट | त्प हि प्रकृष्ट बुद्धिः प्रहीणस्य । तया सवमिदमसंशयं परिज्ञाय किमहं क।रणस्तत् उत वां दतत इति । तत; मप्याः इलप्ज्ञा- ५५ ताया वाचो नागम्‌ अहम्‌ चश्रुयामू । यरि कृतना वागभिवदति त्स्महमाध्तुयाभित्यथः | एवमयमातनिन्दापूतवे। व्रिखापः परदधिवनेदु- च्यते । यदि नावं स्यत्साधु स्यादत । ° अथापि › मन्त्रेषु ' निन्दराप्रश्से भवतः । तद्यथा ' केवटाघो भवृति केवला भजस्थेदं पुष्करिणीव वेस्मेति ' एत उदाहरणे । ° मोवनचिं विन्दते अध्येता: सवयं बरैदीमि वघ दृ तद्य । नार्यमणं

२० नन्दा प्रश्चसं

पुष न सखाय कवलावा भवरत केवट।द्‌।?

(ऋ° स० १०। ११७ । ६) ॥ भिक्षीर- द्विरपस्येयमाधम्‌ | माघं वितथम्‌ अन्नं चिन्दते प्राप्त | आह। क २५ ५क.सल.थ द्म.र. ठ. ड. `दुबो यप्तवा (2. द. यस्तथा) वि", क ख. पवना | परयोत्थापनम्‌ । नर. ३. जानाम । द्ग व. क्च. र. ठ. जानानि याद्‌ ° अश्र) च. जानामि ! दी. ४ क. ख. तमत्त आरम्‌ । अस्य; घ. च्व. ट. ठ. इ. ततमप्न अर्‌ । सधोत्थापरनम्‌ । विषटप्‌ ) जस्य ५फ. घ. व. &.ट. ठ. इ. ध्वा नासि. ६ व.इ.ट. इ. ‹ अहं न्ति; ट. भगं ~ अश्च" अष. ७ म. (रणे । मोष. <ग. ज. "मन्नं | भिक्षो व. इ. ट, म्र केला. ९क, स. ष. ञ्च. ट.2.ड. ३२ भिष्नानाद्धरपतस्ययताषैषू्‌ । चिद्रू । अदद्‌. इ. अदृतु) निन्दा । मोष.

८

अननमददतो निन्दा

तृतीयः खण्डः ३ ] निरुक्तम्‌ ¦ ६२३

इति । उल्यते । यः अप्रचेताः गगप्रःदज्ञानः । सथयम्‌ अर्‌ प्रपीमि वध इस तस्य | वघ एव सऽनट।भस्तस्य । व्ररमल्जं तेनानमिव्यभिप्रायः | पि पनः कारं मोवपसावनं रिन्त इति | उच्य । न असौ अथमणम्‌ आदित्यं पुष्यति नापि सायं समानर्धानं मनुष्यम्‌ | न देवान्‌ पुष्णाति य मनुष्यानियभिप्रायः । वत एवमतः केवलाघो मरति स केवखद्री| ५ आमनेव केवट येऽनमत्नि न देवपितृमनृष्येम्यो ददाति स कवटमघमेव प्रापीति । तदुक्तमन्यत्रापि ' मुक्ते ते लष प्रपा ये पचन्याःमकारणात्‌ ' (भग०३। १३) दपि । तस्माद्ध ए सतघ्यानछम इयुपपयत | न ह्यसयने प्रयवरयाददददनभित्यभिप्राय! । अनसयोग एव दत्र वधौ ऽ- भिप्रेतः | १

फेचिचेनमनध्यासविदमप्रचतमं मन्यन्ते । स द्य्मर््रीरे विवक्षितः | नाव्रमणम्‌ आ्रिलान्तरपृर्पं भौक्तारं प्यति नापि स्वायं प्रणि वायुप्‌ |स हि मृस्यमानेऽने करणमावं पुष्णातीति सलः । केवट ल्रसाव्रि- दरानत्मिनमेव भाक्तारमत्र परयति | अतः स केरटाधे मवति।यदि हिप ९५ देवताः परता अनमेक्द महि तत्र मुक्तन न कवटा; स्यादिति|

केषांचिन्मते भाध्या- [सिव॥ यमक ,

: मोजा सं भृजन्यःदयु भोजायां कन्या ३ शुम्भमाना । भोज-

~> ~ प्थद्‌ पुष्करावति वैद्म प्रण्करत दवमानव भोजेन दत्ताया दृक्षि- ~ चत्रम्‌ ' (ऋः सं> १०।१०७। १० )॥ दक्षिणा नाम प्रजापति | तया गृक्तमःतमनः २० सतुनवद्धं दरषटम्‌ | तरपा जग॑पी | म्‌। जय रक्ष लवम्‌ अं शीघ्रे समृनन्ति सेगातयन्ति सपन्ति -शयाः । कच |

णायाः प्रशा

१. निनदतिःते. २क.ख.पद्च ट. ठ. ड. नपि. ३२२ त्र्य. ४क.ख. व. ह्म. ट. शिन्‌ श्री; ग. च. ज. द्धी"; ठ, इ. (सिग्डरी^. ५क.ख.ष. दा. ट. ठ. ढ्‌, न्तपपरषे. क. व. घ.घ्र, ट. ठ. ठ. प्राणवायु;

च, प्राणवायुं ण. ल्ग, ज. वता अननक तहि नासि. ८. ग्याश्व दुव. ञ्च ट.ठ. याथ प्ृपेनन्त्यद्ंर पव. क सं ध.अ.ट. ठ. ड. जगती (क. ख. विष्प्‌) । दात्धरोषाःभो; च. जगी जमो दृद, १० गमयन्तिमनयाः 'स्वापयन्ति, २९

६२४ दृगाचायेकरतरीकासमेतं [ सप्तमाध्ययि

मोजाय उदरहनमन्यान्वरानपास्य स्नछ्ृता शोमपाना कन्या अस्ति। स हे तामह्पीयमिप्रायः । रिच । भोज्य इद केङष गृह परिकरितं संतं पुष्करिणीव पुष्वरे<वतं विमानन चित्रम्‌ | चायनीयमिलशेः | तदेत- तसवैमव्यस्य जन्न्तरप्रतिविरिषटदक्षिणाराहिता( कणे जनेभ्यः कम्य ५ सकाशाकथतिवयमिसवमेपा दक्षिण प्रशंसा | येनमिह मन्द्रय निन्दा चं परसा च ‹ एवमक्षसक्ते दृतनिन्दा च कृपिप्रतसा च › मतीति त्िपवीपव्रदेनागमाह |

* अक्षै दन्दः कृपिपिकपस्य पित्त रमध्व वहू मन्धमानः; | तत्र

ज (1 ^~

गावः क्व नपर जथा तन्मि सरि.

१० युतनिन्दा कृष. तायत: (ऋ० ६०१०।३४।१३) ॥ प्रशंसा च मूजवानामाक्षपुव्रस्तघ्ययरमापिम्‌ | अक्षिमदव्वः

द्यक्नदवनप्रनितेधः । तत्र दि वहवोऽनवःः

सन्ति । कपिभिः कृमिधानम्‌ । तस्यां वद्धो गुणाः

सन्ति | चितं रमय | स्ठल। एदेपाजितं वद्र एतदवति मन्यमानो मा

१५ वित्तट।लन दन्यः | |चजमपु (त्त हर॑यप्यद्ति | कृप पुनरतस्पात्का-

रणाचृपस । दं वितव तवर त्यां कृ+ गवः सन्ति | त्यां च

जाया । तुनपतत्यविता वः सः दरः श्रतिस्पृयनुधामनद्रीरण

धिविधमनेवप्रङ्रम्‌ आचष्ट | उभ आपि दौम ्रतस्परत मन्वाद्द्ररस- दिखान्तरपुस्पप्रमः। एव । अत इदमक्तं सत्र मतद पिचष्र इति ।

२० ८ एवम्‌ 2 अनेन प्रदरा ' उवावचरमिपरनिः ' वदहरुभिः अयव

प्रह्प्रकृएमध्यतः मन्त्रानव्यक्तनेदानभः ` ऋपीणां मन्त्रय '

मन््रदधनातने ` भवन्ति ' | वियमःनानामय मन्त्राामृपया यन करनवचि-

५

2. उ. क, र,

१ क.ख. व. द्.र ठ. ड. (षका. २ क.मा. प २ प्च ) नाति. ३ ग. दीव्य. | मव. अ. ट. दीधः ° पविता?

च्ल

ध.द्म-ट. ठ. इ. पमाम्‌ । विष्टु । अन" ५ क. स. प, ञ्ज. 2. ठ. इ. तस्था दिव. ६क.ख.ष. स.2. ठ इ. उत्पुनलन्मम मपि (4. ड. (तत्‌? सि), ७क.ख.व. ज. द, सयन्यत वि); च, पतवर म? वनन, ८ क,

२८ ख... श्च. ट. उ. इ. मव हिम) द. मव महि,

चतुः कण्डः ४ | निरुक्तम्‌ । ६२५

जनमिततेन निदानभूतेन हशोकनिनदपरंतादिना मनणो दणये भन्ति नतु कैर्‌ इयमिप्रायः | तदप्पाीनुक्रमण्पा भनादिमन््राणामू्‌- निदरनमाषं चेभयमुपेपनितम्यम्‌ । परिकञातप षयो द्रष्टारो नतु निदनो हि मुखमनेकतिषयं मन्त्राथमववेदुं कतरः शक्रेति । तदेतदिह टक्षभोदेशतो माष्यकरेण ५ प्रद।रतम्‌ ॥ २ ॥

तथेऽनादिष्देवता मन्त्रास्तेषु देवतोपपरीक्षा यदेवतः स यत्ता घा य्ञाङ्खः दा तदेवता मवन्त्यथान्यत्र यत्नात्माजापत्या हि याहिका नाराशंसा इति नरुक्ता अपि बा सा कामदरेवता स्यासा- १० योदेवता वास्ति धाचार बहुलं करे देवदेबत्यपतिपिदैवत्यं पितु देवरत्यं याह्देवतो मन्त्र इत्यपि ह्यदेवता देवतावरत्स्तूयन्ते यथा- शवपमृतीन्योपयिपयन्तान्ययाप्यषटं दर्रानि ( निष० ५।३। २९- ३६ )। सन पन्येतागन्तूनित्राथीन्द्‌वतानां प्रत्यक्षदय- मेतद्धवति माहाभाग्यादेवताया एक आत्मा बहधा स्तृयत एक- १५ स्यात्ममोऽन्ये दे धाः परतयद्धगनि भवन्त्यपि च सत्सानां परकृतिर्मूप- भिक्रषयः स्तुवन्तीत्याहुः मरकृतिसावेनाम्यचतरतर जन्मानो भवन्ती.

[न

तरतरप्रकृतयः कमजन्परान अआत्मजन्प्ान अल्पवृषा रथा भव्याः त्मका आल्मायुधरमा-मपव अतपासवं दत्रस्यदूवस्य॥ ४॥

२०५

१क.ख.ष.क्ष.ट.ठ. उ. निन्दाहयहाकप्रं", २व. सुप्र ल. ३क. ख.ष. क्ल. ट, ठ. उ. शक्रोतीति. ४द. द. (ठ. ८३) नासि) निर क्तपत्तो उत्तपपट्के (ड. निकोत्तरयटूकभाष्ये } प्रयताध्याये तृतीयः खण्डः. ५क.ख.छ.त. दृ. न्ताति। ४ | अथाः. ६छ.थ. ध. इ. वार्था देव ठ, बाधित. द्‌. वादानां ठव. ७८. इ. वन्ति। अपि. ८ त. शतिभूम ९क. ख. ड.थ. ध, ड. “नाग्न्य्चिः; त. नाम्पच्चिः न्त्या. १०क. ख. छ. त. द्‌, (माश्च आ. ११क. ख. दैवस्य ।५॥ इति सतधध्वायस्य प्रथः

पदु; छ, त्‌ वु १, ७४९ ९८

६२६ दुगोचायंषतशैकासमतं [ सप्तमा्यये

८ तयेऽनादिष्टरेवत। मन्त्राः ! । दहैतदुक्तम्‌ । ‹ यत्काम ऋषिस्य देवतायामाथपयमिच्छैन्‌ सुति प्रुङ्के तंदवतः स

अन।दिषेवतेषु मन्त्रो भवति ' इति । तेदततपकट्देवताटक्ष-

मन्त्रेषु देवतोपपरीक्षा णेपु मन््पु मन्त्रदेवताटश्षणमुपपदयते । ये खन

प्‌ दविटदेवत।टिङ्गा मन्त्रास्तु देवता कथमन्वेष्येति

0

तदेतद्विचायत स्युपयुक्ततच्छब्दः । येऽनादिष्वताटिङ्खा मन्त्राः ° तेपु '

देवताया अतः प्ररं परोक्षा उपपत्तितो भविष्यतीति वाक्छेषः | ८ य्रतः स यज्ञो वा यज्ञां वा दैवता भवन्ति | यद्वत: स यज्ञो यक्षिन्यक्ने तेऽनाविष्कृतदेवतालिङ्गा मन्त्रा विनि-

१० यक्षप्रकरणाय्गा- युञ्यन्ते तदरवता एव हि ते भवन्ति । तद्यथा । प्रकरणाद्वा देवता- ‹ अग्निोऽगन्ेमः ! इति श्रुयते । तत्र याऽना- निणैयः विष्कृतदेवताटिङ्गो मन्त्रः स्यात्स अघ्नेय एव

स्थात्‌ । प्रकरणादि संदिग्धदेवतेषु देवतानियम

इति न्यायः । “ यन्गा्गं वा › | प्रातःसवने यो विनिपुव्यते स अग्रियो

१५ यो मध्यान्दरने स द्स्ततीयसवने य: स आदिय: | आह | अथान्यत्र यज्ञात्‌ वथ मस्र देवतापरशकिनमिति । अथ पुनर्यत्र यज्ञये वर्तन्ते यपामुव्सन्ः प्रयोगः | ' उसनय्ो वा एपः

यज्ञादन्पत्र प्राज- (भ्ा०सं° १।११।६॥४।३।

पा इति यज्िकि- २ ॥ तै° सं ४।३। ४) दृयुसन्तता-

२२ मतम्‌ मपि दशवे ब्राह्मणम्‌ । तेपृत्सन्प्रकरणप्रयो गेषु वाचस्तोमप्रयोगविनिय।गकर्येषु ' प ब्राह्म

णस्य पितः प्च्छकि भि नँ मातरम्‌ । श्रतवेदप्मन्‌ चे स प्रितामहः)

~ ^ (

दूव्यादिप॒ कथपन्वेष्या देवतेति | श्रृणु ' प्राजपयाः ! ते मन्त्राः ‹ द्रति

१ग.च.ज. ध. क्च. ट, ठ. ड. "स्तु", २ क. स. ष. इच. ट. ठ. इ, वतिप्त ही. ३ क. ख.षव.ञ्च, द.ठ. ड. दन्दो यघुनीयषने प, २६ ५ग. ज. कलेषु कथमन्या, ६ च. "ङ्गिननु; ठ, इ, ग मात.

चतुथः खण्डः ४ ] निरुक्तम्‌ । | ६२७

याङ्गिकाः ' मन्यन्ते | करि कारणम्‌ । ` अनिर््ो हि प्रजापतिः ' (गौत्रा० सं० ३ | ६।५) अनिरक्तदवताटिद्गाश्च नारश्च॑सा इति मन्त्रा इयेतप्पात्ामान्यात्‌ । ' नाराशंसा; ते नैरुक्तमतम्‌ इति ` नेरु्ताः' मन्यन्त | नरश्सोऽप्िधरते वा! (~ हि र (3 व ~ ~ ^~

व्रह्यत हदि ` सङ्गं दरतः कालकप्रेगिति ५ शाकपूणिः ! ( निर ८ । ६) दि | यक्ञरन्धेन च विष्युर्च्वते |

(~ #

£ विप्णुधं सङ्घः (मरार स ४।२।७॥ ५० त्र०६।४)

#

दति हि विज्ञाय । ` अश्रद्दं मृप्रमनग्धवतानाम्‌ ' (मेत्रा० सं° ४। ७।८) इति | सने विष्रतप्रवता्डि मन्त्र अध्रेपः स्यत्‌ | सर्वदूवताश्रवणात्र ' अमि स दवता 2 ज्रम) सतर वसति दवता ११ ९ विक्ञाथःे | यिनपि पमो नतय सक्त न प्ते यक्तपरमव्र- लादस्य जगता यक्षस्य ष्वम्‌ | : अपतग्रह च श्रष्रगामि ' इतं न्या: | पतयत नराः प्राप्यत स नराशंपरनदषय नानदतो मन्त्र दूति हि परयन्ता मनुष्स्तुन- सु जनाः यः मवं मन्यन । तदयुक्तम्‌ । न हि मनुः १५ तद्वता मन्तामनु्व- ए णागनािष्करृतनिद्रमनः स्तुतिरपपय् दूर्व स्तवा वदुक्तम्‌ = प्यलत्तपामत युद्धा मनुष्याणामिति ।

'अपिवासाकोद्दवता स्यात्‌ अपि वैवमन्यथा स्यात्‌ | सा ऋः स मन्वा य॑ञनाप्िष्कृतचद्धः स कामद कामदेवतावा वतः स्यात्‌ । कामतो दररतस्तलिन्द्ता २० व्पधिनव्येयनिन्रायः | 9, कारणम्‌ | गुणपदू- मयोदहिसः। नहि तत्र दवतासनि्ञातपदमन्यतदरतताविेषप्रस्याप- कमसत यते विरेपाकम्याविदेकस्यां द्रववायागन्याम्पे व्यत्रयावत्ि्रत | गुणपदानां च सर्वां सवदरेवताथ्रप्व्रपयोगाल्सां द्रवतानामिति । ग. च. ज. नार", ९८. उ. नरास यत ३ ग. ज. शति हकार) च. ९५ इतिक हि. ४क.स.ठ. उ. काल्थक्यो;व. द. ट. कयक्याय ग. कथक" थ;ज, काथक्यो^) च. काथ्थद्या" ५ क. छम्य. इ.ट. ठ इ. ह. ५ क, ख. ध. द्व.र. ठ. इ. इतिहि. ७ क. प. म. च. ज. व. ञ्च. ट. नागर < व.क्ष.ट. ठट. इ. यत्त्रणएवप्‌. ९ स. १.अन. र. दृ. इ. 4" नात्ति. १० ग. ज. चेव. ११ ठ. ट. दीच्छा अत १२ म. ज. ज्ञातप च, शतप" न. १३. य... ट. ट. दम्य. २०

६२८ दुगोचायंदतरीकासमेतं [ सपतमाप्यि

£ प्रायेदेवता वा ' तक्छिन्मन्े स्यादिति वाक्यशेषः । प्राय इति द्यधरिकार उच्यते । यदेवताधिकरि द्यष्ययनपाठ- नुक्रमे य।ऽनाविष्छृतःवताटिद्धौ मन्त्रो भवति स तदत एवेति बोद्धम्धुम्‌ । तद्यथा । अम्न्यपिकौरे वतमाने अग्नेय एव =. घर १ न, =, र

मन्त्रो मवतीन््राधिकारे चेन्द्र ए१ते | अथवा | प्राय इति बाहुल्यमुच्यते । त्था । अद्तप्रायो देवदत्त दुक्तेऽनृतवहुख इरयवगम्यते । एव- मिदहापि प्राये्ववतेयुक्ते बह्देवतति स्यात्‌ । फं कारणम्‌ । ‹ अत्ति ह्याचारो बहुलं छोके ' | अपि हीयं छोके बहु- ट्य भृयस्येन प्रपिष्धिः । निर्दिम्यो द्रयम्यो यदन्पद्वरिष्यते तत्ाधारणंमू । तया । कश्चिद निर्दिशतीदं म ष्देव देव॑? द्रव्यमिद्भू 'अतिधिदेवयम्‌ › ईद “पितृ देवलम्‌” इति । तत्रैवं निर्दि तते र्रेथदन्यद्‌ . विष्ये तदेवपि्ृमनुष्याणां साघारणं भवति ।

१५ तथार्चनिवपणकम॑णीद्‌ं देवौनामिति निरप्तममिमृद्येद्‌ नः सहेति रेष- ममिरे साधारणलप्रद्यापनाथम्‌ । एवमिहप्यादि्यताटिद्गान्मन््रा- शेर्योऽन्योऽनाविष्रैतदेवताशद्गो मन्वरा र: दवीतसाधरण्यद्वहदवतेो पिद

देव एव स्यादिति । आद्‌ । कः पुनेर{सिनिचरे निश्चयः | उच्यते ।

प्रयोदेवता वा

(~. 4 # स[धकाराध प्रायः- गन्द;

१० बहूसयार्थे वा

(^, ^, 9 _ म दवितीयम टोका. सवारः समथधति

= १ = वत मन्त्र ` या्दवतो मन्त्रः ! दूति । योऽनात्रषकृतदे- वताटङ्घ। मन्तः स यश्चो वा द्यादधरतो वा। ५६.

(~ (~.

२० ३। ‹ विष्णुधु यद्ग: › इति हिं विज्ञायते | विष्ण १.ट. बोद्धव्य; ठ. इ. बोद्धव्यः, रव. ट. अगिधिक्रा ठ. अप्रिरविण द. अपररपि१. ३व. श्च. ट. ठ. इ. इत्येव ग. ४ च, बहुटस्यःल.५के.ख. घ. अ.ट, ठ. इ, "रणं भ्वति । त. ६क. स.पृ.ञ्च.ट. ठ. उ. ददम २५ अति०.७क.स.ध. न्व. र.ठ. उ. इदमे प. ८क.ख.ष. न्च, द. ठ. ड, चुनि. क. सख. व. क्च.ठ. इ. देवतान") ट. देवेतीनाशवा. १०क.ख. घ, घञ. ट, ठ, उ. भमृशति वाार च. मद्यते पाधा° जति ष्व. ११क.ख.व. पष. द. ठ. द. नादिष्ट०.१२क.ख.च.&.ट. ठ. इ. स्यातप्ाधारणवतवादर) च. स्यात्वा त्वह. १२क. ल. व. ज्ञ. र. ठ. इ. पेश्वरेवः स्वाण च. ति दे, १९४ ग. ज. पुनस १५क.स. व... ठ. इ, इति" नाति. १६क. ३१५ ए. प क्षर. ठ. इ, इ, १७ फ. व. ष, क्ष, ट, ठ, इ, "च नालति.

चतुथं; खण्डः ४ ] निरुक्तम्‌ । ६२९

पुनरादिय एव नैरुक्तानां युस्थने समान्नानात्‌ ( निघ० ५ | ६ ) |

‹ यच्च (क चेप्व'स्टतमादयकमवय तत्‌ ( निर्‌० ७ । ११ ) इति नश्यति । तस्मादादयदवतः स मन्त्र इते स्यात्‌ ।

यज्ञ आदिय-

द्वतः

अथवा दैवतः स मन्त्रः | देवताक्िन्देवतेति दैवतः । अविशिष्टं हि स देवतालमप्नत्िव समदेवत।भिवादात्‌ | ‹ अग्नि देवत ग्नेय 1

सव। देवताः ' ( काऽ० ० १०।१)।

(~, (~ (~

इति हि भिज्ञायते । ' अग्नय देवतानां मूयिष्ठमाक्‌ ! इति च । * अगर

ग्रहं च प्रधानगाभि 2इति न्यायः । तस्मादश्रेयः स मन्त्रः स्यादिति| तद्यदुपोद्धात उक्त ‹ नाराशंसा इति भेर््त;' तदेव कायक्थ- १० काकपुणिमतेनावधृतं यज्गाऽग्नर्वेति त। हि नेह्त।५६ ।

‹ यद्वत: स॒ यज्ञे वा यज्ञाङ्गं वा तदवता भवन्ति › इत्येवमादीनामपरे व्यास्यामार्गः | ' बैदवतः स यज्ञः | यद वद प्रधानं हविः। तद्यथा । प्रकृतविन्् तान्नःय्पं महिन वा( ते० ० २।५। १५

यदेवतः इयददेरपरा व्पास्या

२-- ४ ) । तत्संस्वारपर। इपेतवादयः ( सव॑सु ° १ (~ व्र [र म व्र (~ भिम यलुःसहितामु ) | तेऽन।विष्छृतदेवता लिङ्ग देना एव भवन्ति महिना वा | यदेवते व।पिकरे चोदकेन प्रदिदयन्ते तदैवता एव भवन्ति । तदयथा । ‹ कुविदङ्ग ` (ऋ० स० १।१३१।२) इषि प्राजपप्रहणे विनियागाल।जापत्य एव्र मवति (जैत्रा सं° १।११।४) | २० “ यक्गङ्गं वा ' दर्यावारायमिप्रमिण । ' ऋपभोऽसि शक्रः › ( मैत्रा सं० १।१ । १२) हयनाविष्कृतरेरताटिद्कः रपणसुवासादनमन््र

न (~

सावे [वानयगात्‌ | तस्य च प्राजापत्स्रास्राज।पयः |

१क.ल. ष. च, र. ठ. इ. इति € व २क. स. व. श्र. ट, ठ, ह, ह. २२८. ख. व. ह्य, ट, ठ. इ, नैस््त। इत तदे". ४ ग. ज.काथृव्य१,५ग. ज. यदेवतः. ६ ग. ज. प्रजा च.्रैनाभ्प्रा ७ग, ज, प्रजा, <म्‌. न. एणैः सुगा; च. पूरणः धुरा बा, ९ च, नार प्रा. ९८

६३२० र्गाचार्यकृतरीकासपेतं [ सप्तमाध्ययरे

¢ अथान्यत्र यज्ञात्‌ ! | करान्यत्र यक्ञौनमन््राणां विनियोगः | उपाक रणत्र्मयज्ञजपप्रायधित्तेप न प्िकत्रह्मचारिणश्च । ( ब्रह्मयज्ञजपप्र

धोद वा अवरिदिता्यच्छन्दोपयतव्रह्मणेन

मन्म्रेण यँ जयति वाध्यापयति व स्थाणुं च्छति

५ विवा परतत्िप्र घृ मीयते यातयामान्य्य छन्दासि भन्ति ! ( मर्भयत्राल्णम्‌ ) इति प्रयवायश्रवणात्तनतरान्ष्या देवतेव्यारन्यव्यमधान्यत्र यज्ञानि ।

यङ्घत्‌ › दन्यस्य

८ प्राज्या इति यद्िकाः › । प्रजपरतिस्तेवृपाकरणादि कममुपास्य प्राजापरया द्वत याक्निकाः ' इत याङ्गिक्रा मन्यन्त स दयानरक्तं दव्य नेरुक्ततासामान्यात्‌ | ‹ नाराश्रता इते नस्ताः ` | सया वा आाग्धया वाति | आपव सा काम्देधता स्यात्‌ ' ।

[ह = वत (~ ङ्ग # (~ [अ ^ = (~ सनाधविकरःद्ववतादिङ्ग मन्त्रे या विचायत दवता काषिन्‌ देवता स्यादिति सा कामतः कल्प्या । इच्छत इव्यथः । गुणपदमयलात्तस्य | न मन्त्र वाक्वसामध्यदवता नियम्यते तत्र | क तरि | प्रवक्तशच्छसामध्यीत्‌ ।

१५ सयत्र | प्रयोक्ता यतकामस्तं मन्त्रं प्रयङ्क तस्य कामस्य या देवताधिप- तिसा न (0 ८ पटरव व 1 (~ = भद तिस्तामेव तास्मन।भसदर्धात | ' प्रायादवता व्रा इति समानमेव पत्रण ।

१० ‹ नाराशंसा दते नरक्ताः 2 : अपिवा कामदवता

: अ॥ द्यदवता देवतावद्स्तयन्ते ' । ‹ यत्काम कऋप्रियस्यां देवता यामाधपयमिन्छन्‌ स्तुतिं प्रयुङ्क्त ' इति मन्त्रदे-

अदेवता देवता- वताक्षणकृक्तम्‌ । तदुपपरयो देवतानाम.

२५ वतसतूयन्ते पलसंवन्धात्‌ । अनाविष्करतदरेवतष्वप संविज्ञा- तपदामावाक्कस्प्यते देवता कोमस्याप्रिपपिरपि ।

यत्र तु स्फुटमदेवता देवतावहस्तुयन्ते नन्‌ तत्रैत्टक्षेणं व्याहन्यते । तद्यथा । सदप्रमृतन्यपरावपथन्तान ( निव०५।३ ) | एतासन्वग करानं- चित्च्चानि कानिचिद्‌ द्रव्याणि । अद्वादरौनि सचान्यश्नदीनि द्रव्याणि |

२५ तानि च पुनर।सन्नम्थ चेतयन्ते नात्‌ नानागतमित्ति | आप्मनेऽपि च हिताहितं न प्र्िपरयन्त | तानि कथमभिषटतानि स्तोतुरभिमतस्याथस्य

१क स.घ.ञ्ज.ट. तर. इ. यज्ञालःमणो मन्त्रा. २ च. यजति याज. २३ग.च.ज.वा पतति. ४ ग,ज. ग्तवा प्यति च. गरतं वा पतति, ५८. इ. वा › नसि. ६ग. च. ज. ८ तामेव 2 नासि. ७ ग. च ज. घ,

३२१ क्च, ट. ठ. इ, पपिच्छंसुर, ८ ग, स्तानि । एत०, ९ च, पथति० ते.

2

: सण्डः ४ ] निरुक्तम्‌ ।

प्रतिं करिष्यन्ति | न हितानि स्तुतिनिन्दे विशेषतो विदुः| अपि चक्नादिपु चिक्तिपि काचिदल्ति । न वक्षादिष्सब्ति | दस्मच्छिष्यो मेधवी "न मन्येत: न जानीयासम्यगविरद- मेतद्क्ष्येण लक्षणमुच्यत इति । अपि च सुतरां न मन्येत ¦ आगन्तूनि- बर्थु्धवतानां ' मन्यमानः | लोके तावदेते

सागन्तव एतेऽ. मनुष्याणामनियानामश्रादयोऽधौ अगन्तवेोऽ- य अश्वादयः। तस्मा- पायिनश्रानिय।ः । तयद देवतानामप्येवमेत सुतसुक्ता ततस्तासां तेषां चानिसवल्लुततिरनथिकरा । अपि च| ' प्रयक्षददयमतद्भवते ' | प्रयक्षत

एवतदूद्यते | यथोपकरणमशवादय उपकर्व्या मनुष्या; | देवतानामपि चेरा्निपु्मृतीनामुपकरणं हरिरोिद्रश्यमृतयेऽश्ाः । तसादुभे- भामुपकरणीपक्रतव्यतासमान्यान्पनुष्याश्चवदनियलमिति युक्तम्‌ । यस शिष्यो न मन्यते नेतःसम्यगभिधीयत इति तस्माप्रतिसमाघ्रतन्येतदि- यपेद्धयेत्तरमुच्यते । ‹ माहामाग्यद्धताया एक आत्मा ब्रहुधा स्तृयते ' यःमात्तस्मात्सवमेतःसम्यगिति । भेगञ्यत इति भागः । सन्यत दयः | त्रपु माहामाग्यत्‌ महत्‌ । ' अणिमा महिमा टमा प्राति प्राकाम्य च| दृशि च॑ विलं च यत्र

नायुक्ता देवतानां

कामावसायिता › दनयेवमनेन महतदयण भव्ये महरेतदैध4 भजत इति वा महाभगा दवता । तद्भाव माहाभाग्यम्‌ । त्पान्माहामागयद्रप।र- कोऽपि मन्देवतात्मा वहुधा स्तृयते प्ृपिमदूनपरङतमिदेन वा वध. मानः | निगमेऽपि हि भवयेन्रवप्रस्यापके ' स्प सववा बोभ. वीति ! (ऋ० भ०३ ५२ ८ )

देवतानानालं निग- धा | यथाच रक्षय तथा रक्षणं प्रवरसिुम- मेन प्रस्याप्यतं हति दृानुविप्ानाच्छन्दसः । छन्दधि †६ सधे

१च. वित्ति" ९२क. ल. वसत ।४। अधा"; ग. ज. धस्वीतयुक्तं तसा.

३क.लव.ष. स्च. ट. ठ. उ, तसमात्स शिष्यो. ४ग.च.ज.इ. "यदे; 8. गयादेष०. ५ क. ल.ष. क्ष. ट, ८च) नालति. दग. ज. वा; च. व ७च.८च न्ति. ८ क. स्‌. प,्च.ट. ठ श्व; च. महत्व" ९, ९क.स.ध. ञ्च. ट, 'द्नवा अ. १० क. ख. प. &.ट. ठ. उ. ववीति। यथायथा;ग. ज, व्वीति यथा । यथाच; च. वीति । यथाच यधा, १११, २५८. इ, ‹ हि नास्ति,

६२१

११

२५

२१

२५

५ 01

६२३२ दूगाचायदतरीकासमेतं [ सप्तमाभ्यय

यावदभिधानं देबतानानालविधिग्यवश्था । संवा-

नान।ले देषतासं- ॥ । सं ~ दसृक्तानि च कयाङुभादीनीन््मरुदादिसंवा- वाद्‌ः प्रमाणम्‌] हवि- +“ शुभादाननद्रमरुदा!द्‌

५ रतानुप्रदानरसादानलक्षणान्यग्न्रसूयणां कमणि लिङ्गान्यथद्स नहेतुप्- हितानि त्रिं गमयन्ति तेदश्क्यमपाधितुप्‌ ।

नानाखनिरासदि- तथा चैकाल्वम्‌ ‹ इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुः '

क्यम्‌ (क्र० संऽ१। १६४ ।४६ ) इयेवमादयो गमयन्ति निगमा: । तदप्यदक्यमपरापितुम्‌ ।

१० जिष्वपि चैतेषु प्ेष्यखभमपरेदीणं देवतायाः । तत्रैवं सै कास्यं तावदाश्निय प्रतिसमाधानम्‌ । महमाग्धदेकष्य देवतालनः

| # श

प्रकतिमदेन वाप्रकृतिभेदेन वेति । चेतनाचेतन-

अङ्गद्खिवं नाना- भिकरणघर्मिवद्रामानं विङुच॑तोऽस्यन्ये देवाः

लस्य दैतुः प्रयङ्गानि भवन्ति । अग्रदसूवीणां परयराप-

१५ क्षमन्यत्वम्‌ | अनन्यद्ुमेकेन दवतासना महता सह । यथा घटादीनां मृदा | न हद्गिनमङ्गानि वतिरल्वन्ते मेदेनाग्रहणात्‌ । न नत वङ्ग ङ्गानि त | न दधिष्ठा- नमनपकषय प्र्याधिष्ठानं नाम भवति | तस्माद्‌-

रनर जूय। एकस्य देवतालनोऽङ्गानि जतवेदोयायुभगप्रमृतीनि शकुन्यप्रमृतयश्च ~ प्रयङ्गानि । स्त एप महानामाप्रद्रसूय॑-

२७ कान्यद्,नि कारि ५ तो पि प दद्खप्रयङ्गभावेन व्यूदमनुमवनेकोऽपि सन्‌ बहुष! प्रयङ्गानि च स)

१क.ख.व.्च.ट. ठ. द, तदापि चार; च, तद्‌ पिचा.२क.ख. ध. ह्म. ट. ठ. ह. ममग्मिभित्यादयो ३ क. ख.व. द्य. ट. ठ. इ. शानम्‌ | एकस्यात्मःोऽनय देवाः परतयद्ानि भवमिति । माद्य; म. ज, "धान्‌ । महार; च, “धानम्‌ । “ महा° एकस्पात्मनोऽन्ये देवः प्रतयङ्कानि मदन्ति ।. ४ क. ख, च्ल. ट. ठ. इ. “यत्वं लके" ५क. ख. व. च. ट,ठ. इ, (द्ान्यति. ६.

२८ सगग,अज,व्‌, ह, ट, ठ, इ, न चक्रा; च, नर््रङ्धः चा.

चतुर्ष; खण्डः ४ ] निरुक्तम्‌ । ६२३

®)

८अरि चै! एवं कला ‹ सत्वानाम्‌ ' अश्वादीनां ` प्रकृतिमृमभिः अरप्रयः स्तुवन्तयहुः ' । प्रक्रिथन्तेरदयां स्र सानां स्तैः विकारा इति प्रकृतिः संतारक्षणो महानना

प्रकृतिरेव स्तयते हिरण्पगभं इति । वक्ष्यति हि | ` स एव मह।- यस्मात्न प्रकृतेर- नामा सत्तालक्षणस्तधरं तद्रह्म स मृतामा ५ भिन्नानि मेषा भूतप्रकृतिः ' ( निर्‌० ९४।३ ) इति |

तस्या भूमा बहुतरम्‌ अनकवा त्रिपरिणामः

स्थावरजङ्गममायेन । परद्ैतपूमानि वहूनि यानि सत्सानां तैरनन्यविष -

यत॑ पश्यन्तः कायेकौरणयेरनन्यला्तागणमदिममिष्तन्यञ्ा्दीन्यमिषट- बन्तीयाहृरमविदः | त्यया । ` सेप्तेपृषट पृथिवी सेषध्यमामान्तरिक्षम्‌ ' = १

(मत्रा०सं०२।७। २)इ्यवमादरीनि । अतव स स्थातरजङ्गममिलत्रेय।-

द्मे ‹मृटेम्पः स्वाहा शाखम्पः स्वाहा ' (मैत्र < ० ३।१२ | ७)

इत्यवमादिभि्ततत तैन यैपकरण स्यावर जङ्कमासन। प्रपतेरमिननेनावस्या -

नेनाव्थित। महनितरसिग्पत | न द्यदरेवता यागमति | याव्चचान्यदपि फिविदिप्रकगदेवतानिमतमिकते गृहे च वटिप्रमृतिकधदौ सर्वत्रस १५

एध्य्‌ ।

“ प्रृतिसावनाम्धाच ' एतदुपतन्नं नता अदरवता इवतावस्ुयन्ते

तु मद्न्दव विप्रस्य: स्तूयत इति । प्रक्र

प्रकृतिसाभना- तिसावनाम्पदिति | नतिमात्रं साम नमनं सङ्ग | म्पदितदुपर पयते सवमेत नाम सपनम | प्रकृतः सर्मनाम प्रकृ- २,

तिस्नाम | तद्वः प्रकृतिसाना म्यम्‌ । तस्मा

रङृतिसावनाम्पद्धितोः । यस्मन्माहामाग्ययुक्ता देवता प्रकृतिर्यस्माच ससेन नता तस्माद्भताचता अदेवता दरेवत।कुयन्ते । सधि चैतवयुदमिहितम्‌ । आगन्तुनिवायान्मन्यमान। हरिर्‌िदर- नि च व्अपिकयं० २. २क.ल. घ. ्.ट. ठ. इ. कृतिः सप्ता, २५

३ग.ज. (कृति; च. कपिः ते. ष्च. कार्यकर, ५ क. खव. न.

ट. ठ. द. रारीपमात्मा; च, मरस्यमाः ददर. ६ ग. ज, (पेन पक्देव;

च, पनेर तेन. ७. न. ष्कनिरणु च, तिर ते. ८ ब, ज, पलुं तत्‌ । प्रक '्युत्हयति | प्रः पक्वे. १क.. षर. अ. ट. ठ. इ. नाम्न्‌. १०क. घ. ट.ठ इ, मदान्वायरमान्मा विश्व्यःस्त्‌. ११९ च. नमनं षता. १२क.ख.व. न्न. द. ह. नाप्लयपरू. ५३ क. ख. ग. त, प, ज्ज, ट, ठ. ह. ' यद्‌ : नास्ति, २२

29

६२४ दुगचारवृतदीकासमेतं [ सप्तमध्यपि

रितादीनीन्द्रादीनां मनुष्याश्चवदनियत्मव्रेय न सम्यगभिधीयत इति स॒ न मन्येत ' इत्यत्र ब्रुमः । मनुष्यधरमेतरि- देवतधर्मो मनु- परीता हि देवताधर्मो िशवरयानमनुष्याणेदवयोचच

ष्यधर्माद्विनः देवतानाम्‌ । तत्कथमिति । यतो मेदमा्रिय ५ प्रतिसमाधीयते । ‹ ईतरेतरजन्मानो भवन्ति ' ।

इतरेतरकृतथे। देवा देयात्‌ । न मनुष्पाणामियं शक्तिर्यनेखययात्‌ । मनुष्पाणां हि पिता पुत्रं जनयतीति पिता देवा इनरेतरज- प्रकृतिः । न पुनरिच्छनपि पत्रः पितरं जन.

नमानो भवन्ति यति | देवतानां स्न्नेः सुरथो जयते । ‹ एष १० प्रतः प्रमति ' (रैर ६० १}५।७)

इति ई विज्ञायते । तसमस्मुयेस्यानिः प्रकृतिः | सूय॑चाप्निः सायं जयते। तस्मादग्नेः सुथैः प्रकृतिः । अदितेदकषो दक्षाचादितिरिति (ऋ °सं०१०। ७२।४) | अधाधतेऽपि "कोषएठषादमरनौद्‌ इन्र बलादिनद्रम्मध्यमानोऽप्निः इयेवमादिं । स एय सप्रथाप्यचिन्यो देवरताधभैः | तासामानन्यान्मैहामा- ग्यस्य | तत्रैवं सत्यशक्यमध्यवक्तातुं यथा मनुष्या णामागन्तवोऽखवादयस्तमरैव देवौनामपीति । त- स्मादोपानुपपत्तिरनागन्तुलदिवाखादीनामिति ।

सथ किमभमीश्राः सन्तो देवै जायन्त इति । कर्मजन्मानः । करम. फरसिद्धे टोकस्यम्निव्ायुपूयो जायन्ते । न दयतेम्य क्न लोकस्य कम॑फठसिद्धिः स्यत्‌ | विद्यमानमपि चै्मेदवयवति न प्रह्यातिमि- यादीश्षितन्यम्भमप्रतीत्य | तसदरैकर्यप्रह्यापनाय जायन्ते कर्मफरिष्ये टोकमनुजिरकषन्तः | कुतः पुनजीयन्ते । £ अमजन्मानः ' | योऽसौ ' एक आत्मा बहुधा स्तयते ' इयुक्त उपात्तसवैमूर्तिः प्थितानुपरतसय॑- म्तः प्रस्य मावास्ः सन्मात्रः सर्गकलि प्रेदलमानं प्रिमय्य जगद्धवं बिभर्मि

१५ देवाश्वादयो ना. गन्तवः

देवतानां जन्म २० क्तिद्धयर्थम्‌

देवता अमनो २५ जायन्ते

१क.ख. ध... ठ. इ. द्वानां. २ क, खव. ध. ट. उ, उ. सूर्या जायत; च. य॑ अजायत. ३ य. प्रसुव; ट. प्रसुवति स; ग, च. ज. ठ. इ. प्रपति. ४च. ६.५ च. पनापते. ६८. इ. अदितेशृक्षो अजायत दक्षादरितिः पीति भ्रत्यन्तरात्‌ । अथाध्या^, ७ ग, ज. अथाध्यत्मनेपि कोध्वाद्‌१; घ. न्व, ट. ठ. इ.“ अथ › नालति. < कख. च. न्त्यानहा ९क, ख.प. स. 2.ठ.ड, देवतान. १० क. ल. व. स्च. ट.ड. देवता. ११ग. ज. आत्मनः १२क,ल. प. श्व. ट.2.उ. इत्युपात्तः पग, ज, इतयुपरतः (न. इत्युपातः)

९९ वमर; सथिरा } च, इत्युक्त "पात० उ.

तुयः लण्डः ४ ] निरुक्तम्‌ । ६३५

तस्षाऽ्जायन्त इयात्जम्मानः । क एव तस्सा जायत इति चेतय

सर्वं तस्माजायते । न कामकरेण । देवास्तु तमा-

समानं पश्यन्तो योगेन ततः कामकारतो जायन्ते |

किमेषां जन्म । यदेपामिच्छतां सकसानुविधा- यिकम॑नुखूपं यथाकाटमासनः कायैकारणमुत ५ यते तदेषां जन्म । तदनीश्ररणां नाति । यतश्ेश्वरस्ते तप्मादालनस्तत्त॑कल्पानुविधापिवात्‌ * अधिवेषां रथो भव- लातमाश्वा आल्मायुधमलिष्व आता स4 देवस्य देव्य ' । तत्र यटक्तम्‌

" अश्वादीनि सच्नान्यक्षरथपरभृतीनि च द्रन्याण्य-

देवताः ' इयेतदयुक्तम्‌ । देवता एवेमाः । १ रथादिरूयेण दि देवैवापानं विद्धैय प्रकृति-

भेदेन रथादिसाष्यमधु साधयति । सा तद्रूपा सती रथादिष्ुया स्तूयते

स तत्तुतिसम्मेतम्माशापितं स्तोतुस्तमैव यण पाधयितुमठमिति |

कामकरिण देव- तानां जन्म भकाम- करेणेतरेषाम्‌

रथादिसनमामेव

तस्मत्‌ ‹ भाहामग्यदैकस्या सपि बहूनि नामधयानि ! ( नि २० ७।५)। तासमिव तिमृणामम्यादीनां माहामाग्पदिश्यभीगादा- १५ सानमनेकधा विर्बुतीनामेकैकष्याः प्रतिविकारं नमघेयप्रपिटम्मात्तनैव रूपेण घारयन्यासान- मिति : यकाम कऋरपियस्यां देवतायामायैपयमि- च्छन्‌ स्तुतिं प्रयुङ्के! इयस्य लक्षणस्याब्या- घातः । तस्मात्सम्येवोक्तमिति । मथवा । स्तुतिसंक्रमन्ययेन चतुर्द- २० शेऽध्ययि ‹ यक्गसंयगाद्राजा स्तुतिं कमेत ' ( निर्‌० ९। ११) इत्र पुनः प्रति- समाधास्यामदहे ॥ ४॥

एकेकध्य माहा- भाग्यद्रहुनामधेयतम्‌

तेन धयतकाम:२ इति रक्षणं युक्तम्‌

ददिश्ाध्ययय प्रथमः पादः ।

१क.सख.घ क्ञ.र. तदूतषां. २क.ल. ज्ञ. ` देवस्य सकृदेव. ३ग. न. विकृत्य. ४ क.ख.ष.न्ल.ट. ठ. द. साचस्तु. ५च. मश. दग. ज. विदुवैन्ती, ७ ग, ष. द्य. ट, ठ. ढ. (पिच्छसतु ८ ष, ज्ञ, द. निरकतर्यकायां दाद्रास्य प्र, ठ. इति निरुकवत्ता आदिता दादृशषस्य उतरषटकपरथमाध्यायस्य चतुथः खण्डः ॥४॥) इ. इति निर्कदीकायां दादराध्यायरय प्रथमः पादुः । इति नेशकेत्रष्टके प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः एण्डः ॥ ४ ॥ २१

६३६ द्गाचायैकृतदकासमतं [ स्तमाभ्यपि

तिस्र एव देवता इति नैसक्ता अग्निः पृथिवीस्थानो बाय्वन्रो

बान्तरिक्षस्यानः सूर्यो व्रुस्यानस्तासौ माहामाग्यादककस्या

अपि वहूनि नामपरेयानि भवन्त्यपि वा कमपृथक्ताद्था होताध्व-

ुतरहमोदातेत्यप्येकस्य सतोऽपि वा पृथगेव स्युः पुथग्षि स्तुतयो

५ भवन्ति तथाभिधानानि यथो एतत्कमेप्थक्तादिति बहबोऽपि

विभञ्य कर्माणि कुुस्तत्र सस्थानैकलं संभोगेकस्वं चोपेक्षितव्यं

यथा पथिव्यां मनुष्याः पवो दवा इति स्थानेकतं च संभोगैक-

त्वं च ष्यते यथा पृथिव्याः पमन्येन च बास््रादित्याभ्यां च संभोगोऽप्निना चेतरस्य लोकस्य तत्रेतन्नरराषएटरमिब ॥ ५ ॥

१० --- नन

तिस एव देवता इति नैरुक्ताः ) । अत्रोपोदघातः । ` सैषा देवतो-

पपरक्षा › इयधिकार वतमाने “ यत्काम क्रपिः ' इयेवमादि मन्त्रदेवत।- लक्षणमुक्तम्‌ । तयुनरेदवतालादश्रादीनां ८ मानो मित्रो वर्ण अनमायुः ›

(० सं० १। १६२ । १) दृयेवमादिषु व्याहन्यमानमपेकषय ‹ स

१५ न मन्भेत ? इयेवमादिनाकषिति ° माहामाग्यादवताया एक साला वहुधा स्तूयते › इयेवमादिना ‹ पर्प पवरेदं स्व॑ यदृतं यन्न भव्यम्‌ !

( ० सं० १० । ९० । २ ) इयेवमादिभ्यो मन्त्रवक्येभ्यः ˆ अथात विमूतयोऽध्य परसुपस्य ` ( एत० अआ०्र्‌ । १।७) दयवमाद्भ्यश्च ब्रह्मणम्यः एर इद्र एव प्रजापततिः ( एत०

२० उ०३।३) द्येवमादिभ्यश्चकास्ये सामध्युननौयापवियक्षेणादैवेदं सनमियकाम्यमुक्तम्‌ । आत्रं द्याम-

आस््रिपक्षेणे. न्युपजतविशिषटमावनानामासश्तरीरस्यानामात्मम-

काम्यम्‌ यमरदं सर्वमनुपद्यतामात्मर्थः सर्वे वेदोऽन्या

च सवौ वक्‌ । न द्यासनोऽन्यद्य)तरिक्तम-

१क.ख. 1! (न);ट. त. २क.ख. घ. म. इत्युपोदया०; ग, ज, ` अर › नाभि; च. स्का: । * उपो अञ; ट, सक्ताः ईतयुपो अत्रो. ३क. ख. ष. द्य, ट. ठ. द. कार्यरयामित्ये१, ४ क. ज. घ. ज्ज, ट, 2, द, अर्य- २८ मेत्ये, ५ग. च्‌, महा, ६ ग. ज, (त्मन्युबनोऽन्यर,

पमः लण्डः ५ |] निरुक्तम्‌ । ६३७

भिपरेयमस्ति सचा्रिशेष्रायदमिधानमभिदधप्यात्‌ । भथ पुनरपक्रमः | परुपयस्य प्रधमनित्रर्णीफलकष्यानीयेन केवले. + | [निः > | (^ = त ४ पुरपाथस्येपकरमो| नाधियज्ञेन | तत्र चवघानेऽरिषवता | अप्वास- र्‌ यङ्ञेन | याक्ञिकपक्षे ज्ञानं रफिचिदिदुषः पृथगासनो दवता. पश्यतः ~ 3 देवतानानातम्‌ परेच्छिनफटाभिप्रायप्याविय्ग प्रयुधुत्माणघ्य ५ पू+जन्गवरियावाितान्तःकरणस्यामिघानस्तुति- मदाभ्यां विधिमन्रर्थवादविदातन यथग्रहं पुथ देवताः प्रकाशन्ते । तदुक्तम्‌ * मथ यान्यां द्वतामुपाप्तेऽन्योऽसावन्योऽदमस्नीति न स वेद्‌ ! ( वृह० उ० १।४६१० ) इति| तदहः "माल्याजी प्रपा ३न्‌ देवयाजी दुयास्मयाजीति ह त्रू्ात्‌ ' (शतण्व्रा० ११।२।६ १, १३ ) ईति | तदेते बरह्म 2ेवतवृक्नष्य मूलयेकाल्यमामत्रिदः प्रयवभासते । ^ ॥ १५ (~ त यावद्‌मिधानं तु याङ्गिकान्पपि व्रिपिमत्रप्रघा- नैस्क्तपकषि कविम्‌ . ॥ (0 क व गान्‌ । यच्व्रशष्यत तन्मर्‌क्तप्रयव्रभासत । सत इदनु"ते ' तिस्र एव दवता इति नेरा; ? तिल इति स्या । एवेसवधारणमिनरौ पर्नवक्ेय | कतमास्ता इति । १५ - भग्निः पृटिवस्याना व्रायुवद््रो वान्ताक्षस्ानः सूर्या युध्यन ! | पि कय पपरा त्रिं पारेजगृहः । स्थानमेदाघ्य- त्रिं स्थानमेद। ५, क्ष।टङ्गादन्याधदशनाच | ।टङ्गं ६ भव्रातं ` विश्व वैमा द्यजनिष्ट देव आदिव सभवदृदि- तीयः । ततीयः पिताः जंनितीप॑व्ीनामपां गथ व्यद्रा २० यण०्वा सं° १७ | ३२ | १० ्रतिटिङ्गाच ( ८ 1 “ | ६ ॥ ‰ ) ई अनघ

१ ग, ज. 'निश्रयण निश्ववरणी; द. द. निरभर्णा ८ ग. ज. किचाविदुषः. ३ घ. ट्‌. प्युयमाणस्य; ट ड प्रमुमृश्षमाणम्य. ४ क. च. व. अ. द, द. गपियारयन; ट. गवि्यिसिन व. 4 क. ल. प. स. ट्‌. धयार्जीषत्याः; २५ च. ह्वत्या; 2. द. व्याजी चत्याः ; नकसिननपि प्तक प्लुतिचिते वियत. ६ग. ज, ` दति नास्ति. जग. ज. स्तिविधमात्र, ८ क. ष. ष. द्य. ट. र, इ. श्रधानात्‌;ग ज. प््रधानान्मध्यम। धवि) च. धानान्‌ त. ग. ज स नेक 1० क... ञ्ञ. ट. त्र. इ. एदं त्रिधा हि च. रिं हिम" विषा, 11 ग, ज. अभवो दि", १६ क, ख.व. द्य, ट्‌, ठ, इ, इत्यत्र | अज) च,

५,

इति । भन" त्यत्र, २०

६३८ दुगा चायेदेतदीकासमेतं [ स्तमाप्यष

नाभावप्येकमर्पितम्‌ ( ० सं० १०। ८२ । € ) इति । भन्यार्थद्‌- नाच्च । ' प्रजापतिर्य र नमहिम्नोऽपूृजताग्न

भन्या्थदशेनाच वयु पूरम्‌ ! (मत्रा सं ४।२। १२)

इति । ' प्रज।पतिर्छोकानम्यतपत्तेभ्योऽभितततिभ्यो

५ रसान्न पृथिव्या वयुम्ताकषतू4 दिवः › ( छन्दोग्यो१० ४ |

१७ । १) इति । ‹ सनिः पृथिवीस्ानो वायुपरन्धो वान्तारक्षस्थानः

स्थो युष्या: ' । ' तिघ्लः › इति प्रकृतेः खर्पप्रहणास्थानमेदं प्रिये

देतुमुपसंसुचयति । कुतो नियमोऽन्यादीनां

सन्यादीनां स्या- पृथिव्यादिषु । निगमेभ्यः। ^ पृथिव्य जन्मना

१० नवैरिष्टये निगमः वशा साप्रं गभ॑मधत्थाः भन्तरिक्षमसि जन्मना

वशा सा वायुं गभ॑मधत्थाः दौरि जन्मना

वशा सादियं गभैमधल्याः ! (मेत्रा० सं०२।१३। १९) इये- बमादिभ्यो निगमेभ्यः ।

° वायुर्धो वा ' इति किमेकस्य पर्याथचनवेतौ शब्दावुताभि- धेये भिद्येते इति । कुतः पदेहः । उभयथा हि प्रसिद्धिः प्रयमिधानं चार्भमेदो ट्टो गौर इति यथा | अभिधानमेदेऽपि येका्थता द

हस्तः करः पाणिरिति यथा । अतो युक्तः संशय इति । याक्ञिकपकष तावददोषः । अथभेदेऽपि तेपां यावन्यभिघानानि तावेयो देवताः । अस्य २० पुनराचार्स्य स्वसिद्धन्तावरम्निनः ' तिस ए देवताः ' इति प्रतिर । ततः कुतो वयिन््रशब्दयोर्थमेदः । मेदे हि प्रतिज्ञाहानिः स्यात्‌ | सपि च मेदऽभिपरेते नैकवचनेन निददेक्यदन्तरःप्षस्यान इति । अभिधान-

१५ वायु्न्धो वेति कि- मर्थो विकद्पः ।

क

म्रिमेदेपप्यभिपेयस्य चाभेदऽन्तारक्षमस्य स्थानमिुरप्तयष्ठयेकववेने विशेष्योऽन्तरिक्षस्थानशब्देन गिरोष्यते | इतरथा छयन्तरिक्षध्यानावियव- २५ दद्रयोवरोपष्ययोः । अपिच ‹ वायवा याहि दत) (ऋ० सं° १क.सख.ग. ज. ड. न्प्ावृह; च. 'न्परवरह" वृ. \९क, स.ष. ज्ञ.ट. ठ. इ. स्थान इति । तिस्र; च. “स्थान तच्च ' हति. ३ ग. ज, प्रातिः; च. पकृत्वरू. ४ ग. च. ज. तृत. ५ ग. ज. तावन्त्यो; च. तावत्यो° ष. ६, न्न. ट. ठ. इ. क्ञातवतः कु; च. नञा ततः. ७ क.ख. घ. ब्व. ट. ठ. इ. (मात्रे भिन्नेऽप्य. ८ कृ. ख. व. जल, ट. ठ, द, ^त्युपपत्तेःषष्ठये च, युपप पपत्तेः. ९ क. ख. ग. ज. ष. ज्ञ. ट. ठ, ह, "वचनो वि ३२९ १०क, ख, ग, न, °त्यवक्षदृद्र'; च, ^त्यवक्षद्द्‌ ° क्य,

वमः रण्डः ५] निरुक्तम्‌ । ६२९

१।२।१) इति वायोः प्राधान्यपतुतिमुदाह्य ( निर्‌० १०।२) तां निरुष्य तस्यां सोमपानततबन्धमुपटश्च्रवं च सोमस्यविय "अश्युरंशुटे 1 इयेतस्मिन्‌ "आ वपनिद्राय प्यायघ्र | तुभ्यमिन्धः परयो वाचिन्द्रशब्दौ व ^ (1, 1 इ१ि नान्पत्रेदरशब्दामुष्याभिसंबन्धिनो मध्यमा ५ त्लोमपानं संभवतीति प्रतीय वयुशब्दस्येन्धश््दन समानाधेतां ददमवधा- यौमृष्यमाणो वायुरान्दस्य म्यमादथ॑न्तरे इृतिमपर्यायक्म्दवादिनमाक्षेप- जाह “कमन्यं मध्यमदिवमवत्‌ ' ( निर० १० । २ ) इति । उत्त- रमपि च यमुदाजहर निगम ' तघ्येपा प्रा मत्रि ' ( निर्‌० १० । २.) इयुपोद्धय पसदद्रदिव पू्तात्‌ मधैन्दप्य षायोर्यथा भक्षो १० न विदस्यत्तथेनमेवमपिवहेवुः ' ( निर्‌० १० | ३ ) इति वायुशम्द- स्यद्धविोपणवं प्रतीयेन्द्रप्रपानववातक्तष्य ' यन्द्रः ' उपत्तप्तस्मादाचर्थ- स्य ष्यमपयीयवचनवरतौ शब्दमिति । सलग" पययत्रचनतर मुष्यतरः संबन्धो मर्प्पीस्न्दरशम्देन न तथा वानुवरुणद्ददिभि; । तत्कुतः । तथ। निगमे दनात्‌ । ' सा प्रथमा संति: १५ (भत्रा० सं० १।३। १२) इयेतक्षिन्बु- नमन्धिनोहवनमन्ने ' यो मध्यमो वरूणो मि- त्रोऽग्निस्तस्मा इनद्राय सुतमा जुहोत › (मत्रा स०१।३। १२) इति वर्णादीननुक्रम्य विशेधतश्चतुष्यन्तनेन््शब्देन संप्रदानेन सत्रप्नाति "तस्ते › मध्यमाय इन्द्राय २० इति । तस्मा्सप्रदनेन सामानापिकरण्यानमन्त्रान्ते मध्यम्तयेनद्रशनद्योभू- ए्यतरः संबन्ध इति गम्यते । यथाय मध्यमस्य जतिप मृष्यः संबन्ध इन््रश्ब्देन तथेतरवेरपि पार्थिवरात्तमयैरम्निसूधगन्द्म्याम्‌ । प्रिद्धतर- ववलवन्धस्य । न तयते नौतःद्‌ः्रमृतिभिः । सैति गौणमुस्यसे युक्तं क. ख. घ. न्न. “शब्दस्य ट. "राद्धं" ब्देन, रग. गमचक्षदि; च. २५ "वक्षद" कय; ज, मवक्षदि, ३ क.ख.व. न्य. ट. ठ. द. एतस्मा) च. तस्मा ए. ४ क. ख. व. द्य, ट, ठ. द, अस्येन्द, ५ क. षव. घ. इच. ट. चन्दः; च. वेन्दः°चे, ६. ज. ममप,७क. ल. घ. ह्म. २, ठ. इ. सत्यपि ठुप^.८ग, ज. ममस्ये.° ९क.ख.च. स, ट. दर. इ. सा प्रथमा सर्तिरबि्- वारा स्र परथमो मिनी वर्णों अथिः। स प्रथमो वह्पतिशविकित्वास्तस्मा २ इन्दाय सुनेमाजुहोत स्वाहा सा प्रथ. १०क. ल. ष. द्व. ट. ठ. द. ८ अस्य) नाति; च. स. १ क.ख.ग.न.च. ङ्च, ट, वर, द. पतति व गोर) च, सति" भर च, ३२

मध्यम मुष्य- तरः संबन्ध इद्रण न वाप्वादिभिः

२४० दुगाचायंङृतरीकासमेतं [ सप्तमाष्रे

यदन्यमिधनेर प्रसिद्ध रसंवन्येन पार्थिवस्य अ्योतिष उपदेगः क्रियते न जत्द्‌प्रमृतिभिः । तथेत्तमस्य सूयश्न्देन न सवितृभगप्रभृति- भिरिति ।

कस्मासुनमेप्यमस्य शन्ददरयने पदेशः क्रिभत पार्थिवरोत्तमयेरेकेकेनेति ।

५ मध्यमस्य हि द्रौ कमासानौ विदुदरमाद्यौ ।

मध्यमस्य शन्दर- = तथर्‌निलदशन एके विद्ुद्ए्थौ नियदशैनघ्तु

दरपन प्रपान व।सरास्यष्छगिद्धियप्रयक्षः । तत्कथं नाम

नम्‌ त्रिष्वपि स्थनिष्वभिमानिन्यो देवताः कमौत्मभि-

रपम्धण प्रयक्षत उपदिष्टाः स्युरियतो ` वायु-

१० प्यमस्थानः ! ति वास्येन कभालना मर्यष्यानमुदयामुष्यता

द्वमिवानघ्य मुद्यतराद्धमिधानस्य ' द्रौ वा ` इयाह । एव-

मुभयं कृतं भविष्यति । सनुपरतक्रिधान्यापरना च मध्यमस्य वास्राह्यन

कमोमनेतररपतिदेदक्चिता भविष्यति मृद््यन चेन््रशग्देन मुल्यसंबन्धो -

ऽपरिहापिते मविष्यतीवयुभयमुक्तं ` वायुच्रो

१५ समिधानद्रयन वचान्तरश्नघ्यानः ' इति । नतु पा्वोचमये्धिं

इवृदयसिद्धिः कमासमान स्तो यथा मध््यानस्य । तस्मा दोषो मध्यस्थानध्याभिधानदयोक्ताविति ।

आह । यद्िदममिधानव्रहूं जातत्रदे। वश्ानर इयेव्रमादि त्रिध

सयेतक्िकृतमिति । उच्यते ‹ तासां माहाम.गदेकैकछ अपि बहूनि

२० नामधेयानि भवन्ति › । तामित तिसृणाम-

संभधानबहूवस्य म्न्यादौना माहामिलमेगितैकातमानमन-

कारणम्‌ कथा विकु्रतीनभिकेकस्यां प्रतिविकारं जात.

वेदो यदवानरो वरुणौ रटऽखिनावुषा इये-

२क.ख.व. द्य. र. द्र. ड. शरब्देनोप्दह्यः रियतं न सर; च, शाब्दे २५ उपदेशः क्रियत इत्यथः नस"; रक, व. ध. द्य, ट. ट. ड. क्षत एवोप; च, क्षत ज उपर एव. ३ प. इ्य.ट. ठ. इ. ` युर्मव्यस्या. ४ च. मध्य्थार, ५ क. ग्व, ग. ज. घ. ह्.ट, ठ. इ. पयोदो दयो कर्मा; च. धयो ~ कर्मा दौ. ६7. द. मध्यमस्थान. ७ क. सष. श्च. ट. ठ. ड. तस्ादुदाषो मध्य, ८ क. खे. घ. ह्य, द, मध्यमस्या?; ठ, ड. मध्यमस्थानस्या. ९ ग. न. वत्वे, १० च, णकस्य बह", ११६२. ठ. सां माहाभाग्येति । तसमव तिगणा. ष्र्‌ ग. च. ज, ३६ "भाग्यतरेन प्व", १२२, स. व, ज्म, द, व. इ, ^ योगादेका^,

1 तर १15 ४^ 9 6९57 खि २६५६८ ५८ }* < [1117 १ 41८, (च६५५५।-4 पक्षम: दण्डः ^ ] निरुक्तम्‌ ।

षघमादीनि बहूनि नामपरेयानि भवन्ति परपिस्नं सप्र यमेरदकाःभ्पदे- येकं न जहाति स। सः देवतेति ।

५ अपरि वा कपृत्‌ ' । अपि वैवं व्रिकरणघर्भिवा- दमिकनप्कृतीनां वहुनामता । अपि वा सं स्वमत्मानमधिकुतीनमिवा- नेककमयोगासपृथक्महेनुको नामधरयभः स्यात्‌| के। चटन्तः । “ यथा होदाध्ववुतद्योद्रतिय- प प्यकस्य प्रतः ' कुण्डपाधिनामयने । तत्र हि सप्त दीक्षन्त। त एत्र चस्य कम कु्ते। तेषां षटू पोडन्नानां पर्येण करम बुवते ।

0 तकमे वु्वणस्तदासया भवन्ति यधा ठे

त्र दवाकर वकाः प््रकादयः | तदरतवदधितं भव्रति। १०

छन्तः न किविदपयत्र मौणननभिवानत्‌ | संपिजञतपदये खम्याद॑नां संक्ञादन्दाया कारवादिशम्धेरेय विन्ल॥ यदम्रनवनीदगुणवानस्प्यत्ति नाम्न्धा-

नीम्‌ जरति | कारवो दिव्धा करणंदितयोगसमनन्तरमव करकदीन्‌

जहति । एयपतदगे.णतममि य नानामकयोक्तम्‌ ` अवि वा कप्ृध- १५

एकस्य व्हुनामन। करमषृथक्तात्‌

यथा कुण्डपापि नामन

क्त्‌ ' इति । अपर वध्रभात्‌ । उभयथा सक्यपरतीयतादुप्प्यत एवकस्या अपि वहूनातिति । ° अपिवा प्रृथावस्युः प्रधम्वि स्तुता भवनि ' । अपर वेवं यथोकतकेकल्या माहमाग्याववृथक व्रा वहनामत। | अपरि वा परध कदरृधगयन्तमिना एवपतिकन भद्रन स्युरिति २० अथवा दृथस्लु- याङिक। अष्टः ` प्ृधग्वि स्तुतौ भवन्ति ' तिवादृधक्युः इति | कन एतव्यािक्रा आहुत । अप्रिवज्ग हि सुततनियपे मवयनिवननियमद्ति । अधिः यङ्गमिति ज्यास्ययम्‌ । परथग्चि स्लुतये भवन्तीति ध | यल्छाघध. कु व... ट. ठ इ. कारकदवक्पराचक्ा) ग. ज टकर टावक्राः ९५ पावका; च. टके ~ टावरकाः° कारक. २ च. पर्कः च, ३ क..व, इ. द. ठ. ड, (जनप); च. सत्तपः न. ४ क.ख.घ. क्ल. द. द. इ. "ब्दानां तषां का. ५ग. ज. जयति; च. जातिः ह. ६ क. ल. च. द. वर. इ. न्णादियोग?; च प्णादिविनियोग" पियो. ट. ट. इ. च्व" ८ व. स. ट. “नामि, इ. बहूनमिति, ९ च. स्य यसित) (च) प. ५० क. ख.ष. ञ्च. र. व्र. इ, सन्तीत । हनि देते; च. न्ती" धनेन हीति, ११ <

६४२ दुगोचायङृतशीकासमेतं [ सकषमा्यय

केपृथगग्न्यादीनां सत॒तयो भवन । पृथाम्नेः ‹ अरनिर्म र (० सण १।१।१) द्येवमाद्याः | प्ृथगजातवरेदसोऽनग्निलिद्गं सुत्तं “प्र नृनं जानव्रद्रसम्‌ ! ( ऋ० सं० १० १८८ | १ ) इते । प्रध- गिन्द्रस्य हरिम्याम्‌ । प्रथम्रायेरनियुद्धः । पृथक्तुस हरेद्धिः |

५ प्ण दयजामिः। अरूीनिगेमिरपकताम्‌ स्तुतिनभिचंर्‌ च प्राय- धित्तम्‌ । तदनुपपन्नं च पय यवचनंसरे । ते बयं स्तुतिनियमालश्याम परथक्पृधगग्निषेश्वानरप्रमृतय इते ।

* तथाभिधानानि ' | यप्र हि सुपिदाव्तुयमेद एवमेवामिधानमे- दादमिषेयमेदोऽपि मवितुम्ति । प्रसिद्धतरं चदं के प्रयमिधानमधैमेद दप | न तथकस्यानकानित्रानत। | तमू यगश्निजातेदे वेश्वानरादित्म्दानामभिवेपा इति स्थितिः । सुप्य ह्यभिघानमेद्‌ इति समा- नाथता टेषेःपति चेन्न व्रिधाव्र्यभिवाननिधमद्धनात्‌ | ‹ अग्नेपमष्टा- कपाठं निवपेत्‌ ' (मत्रा° सं०२।३।१॥२।३।५॥

१५ २।४।६॥५९।५।९) डी येनैव्रामिघनेन चोदयते तेनैव निवैपणाद्‌ रभ्य सम्यत तस्मादसमानाध्तेति ।

११ अभिधानपृथक्ताचच

° यथो एत ¦ › यदुनरेतदुक्तं ° कथैपृधकवसात्‌ ' इयतेकंन्त एः । चा हि प्रकतिमेदाग्रतिकमै भेदः| साच पथक्व.दव्यवस्या साहामाम्पादियाचृणातर क्वटतुन प्रलयुक्त इट ए हि याज्ञिकपन्ष प्रसभिवरानमधमेद इपि । तकविपरकलं न.स्थव |

कपपृथक्वाय- २० नेकन्तः

१च दृधृर्यतैगन्याणक. रक खग. च. ज. प. मीलि २च. वेदसो अनःअ कलव ङ्ध ट. ट इ. ८इति नान्त; च इत्व॑ना. ५च सुतिर्यभि. ६क.ख, वञ्च. ट. ठ.ड.न(व.्च.र.ह.नं) २५ ठते) त तेषम्‌ । ते; च. नते“ । ते तेपा. ७ ग.ज रतुतिभिदा स्र. < क. ८.घ. न्च. ट. ठ. इ, प्तयृथ्पृथ ; च. तपृथ कषध, ९क. ख.घ. जञ. र. ठ. ड. भ्योकान्तिक एष दनतः । दृष } च. स्त्यन (ने ) कान्त एष = दृष्टो दृष्टन्तः. १० च भदत । सा" दः. ११५ग. ज. पृथक्त्वादेति व्य, १२म.ज वष ब्ल. ट, ठ, उ, ‹ प्रयस्य ' नाति; च, पृथे" क्वे. १३. ३० इ. प्रयः । एष एव.

वृमः मण्टः ५] निरुक्तम्‌ । ६४३

भेन । अस्ति गुणतः | कथम्‌ । ` तेत्र क ५; ^ ~~ ^

स्थानकं संमेणिकवं चेक्षितव्यम्‌ ' ।

तत्र तपिन्युधक्ते सति स्योनः संमेोकर्य

एकतवं स्थानेन संभोगेन च चेपपत्तित इकषितम्यम्‌ । तत्र दृधन्तः। ` यथा पृप्र्धं मसुष्याः पाते द्धा इति द्यानक्वं संमोभकवं चद्ृ्यते'। ५ सहस्थनतया णक दधातरकलम्‌ | पूशचदयुक्त यतां सहमवरन समानं स्थानं ते तदग्रहुणन

अत्र टेक) टृष्रन्तः 4 गृ्य्ते । ए.नितप्थीरपि स्ार्नधेरकवम्‌ । संमोगहेतुकमेकां संभवाम । समगंे। नमितेरेतरीष श्राध्तम्‌ । सम- नकायत्यथः | तच पुनि ््थानानमः्‌ मवति मग्ग पुनः समन. १० स्यानानाते | ' यथा वृ्व्पाः प्रजनन च समकल उदा व्वाद्यन्यां च समोगः `! । कथम्‌ | पृथः हरणम्‌ व्येवध्ुय न लवकरायार्म पतन्यागद्दय- कृतधुपकारम.क्षत । तदृक्तम्‌ ‹ तयस्तप^प

पृथिवीमनुप्रः ' ( निरु २ । २२) इति | । अप्निना चर्य १५ टकष्य ` । तदषयत्तम्‌ ` अग्रव। दते वष स्मरयति ) ‹ द्व जिन्वन्यप्रयः) ( करण भण १॥। १६४१।५१।) इ च | तवं

एकत्वं नाम स- मानकात्लम्‌

परकारमकत काथकतवादस्यामकवद्रा भाक्त न प्रतिप्ित्मतं | टो+ऽपि समानकाय॑ता भवति भवां तपक्यप्युन्यत | २८

कः पुनएतराधिरेषरी भतम दान्त इति । उम द प्रमाणं मदानदवा-

)क.व.ग. च. ज, तन्तव, ब्म. 2. दर, इ. तद्रश्ति, ९८. इ, प्नेकत्वमिति तव पस्था, ३ क. ल. घ. न्च. 2.2. इ. सस्थान) च. रति न्स्था प. ४व.घ्र.ट ठ. ड. मंग्धनि; च. न्यनि म. ५ क. ल. च.क. ट. ठ ड. एवमुत्तर; न पवतः पत्त ६क. लप टट. इ, स्थानयरिवंपकसकलत्वं, च स्थानयिकतवं ` पदप्रकासमे, ५ क. ल. ष. इ. ट. ठ. इ. "कत्वं ( घ. ट. ववं । } हभगेकत्वं चो-{ ठ. द. स ) पिव । संभोग, द्र. ट्‌. चेति । कर्थं", रघ ट ट. (धी भेदेद्‌, २८

६४४ दुगाचायङतरीकासमेतं [ स्तमाध्यये

दिन आसविननैस््तयाक्ञिकाः। न हि ते छमनीपरिकया मेदामेदौ प्रकल्पयन्ति।

किं तरह मन्त्राथमुदिरय । तस्माद्रक्तव्यः समञ्सो

मदमद दन्तः दानतः | उच्यते ' तत्रतन्रषटमवं ! | यथा रषु

मित्यमेदो नरा इति मेदः । एवं पृथिव्यञ्निर्यमेदो

५ जतवदा वेशान्‌ इति भदः | एवमुत्तरयोरपि स्थानो; । तथामेसमेदो छोकाश्च छोकिनश्वति मेदः । सवत्रैव सामान्यविोपधरमो द्रष्य | पुरपुद्रवोक्षातश्च गुणप्रधारतोञओेक्षा पुरानुरागक्रिशिषौत्‌ । तेत्वं सप्या्मविद आमनि त्रियनानाच गुणीकृय तदङ्गप्रयङ्खमावेन कट्पयि- दकमात्मानं पदयन्ति । तथा नानाचैकले नैरुक्ता इति त्रि । तथा त्िधैकत याक्गिवा नानाले । एमेपराभविरोधः । अक्षि दहि रब्दाययोक्तप्रतिपततव्रेन तहूद्धवपक्षयान्वय- व्यातेरकाम्यां गतत्‌ शक्तः | नतु स्वाभा।वरकृमः १५ मिधानाभिपेयततवन्धमक्ृतकमप्र्यीग्यमानावभि- धानामिधेयौ जहीतः । न हगरेखमास्यं प्रयवमाप्तनशक्तिखमास्यस्य चाव- भास्यमानताश्च िव्भवधानमन्तरेण विहन्यते । न॒द्यक्ृतकं स्वयमधीतं

को विकल्पते मेदिकानां पट्वाक्यप्रमाणानाम्‌ | आसभावानुश्यवनशेना- सविनैरक्तयाक्िदा वेदस्याविपयतिनमप्यघ्यात्माधिदेवाधियक्ञतिपयनिय-

२० तामथौमिषनशकति मिपय॑सिनीमिव मन्यमानाः पर्पस्तो विपरछैनते । तदेतत्सवेापि मेदभेदवतिं दूवतासतच यथा

वत्तप्रतिपतत्रशः ग्रहं वक्त्रतिपर्पन परस्यःतिमुपंधतुतिरूपके

नभेदभिदौ ण'तनोऽथसतयं तथामतं मन्तरैराचिच्करियते | तदुक्तम्‌ ! तत्रोपमा्यैन युद्धवणौो भवन्ति ›

१५ एकत त्रेवनाना- लयौगणलम्‌ । तरसे इतरयद्रयोः | तथा नानाले

२५ १३. "मिव । ५) यथा. २क.ख. ध. इ्य.ट. ठ. उ. विरोषतः. रग. च.ज ततरे, ४ग.च ज. तत्व. + क.ख.ग. ज. व. ज्ञ. ठ. इ. श्रति- वक्तृवरो; च. ट. प्रतिव्तृवये पत्‌. ६ क. ख. व. द्य. ट. ठ इ, ्रच्यवमा"; च. धप्रच्यव्यण च्य. ७ग.क ल ज जहीताम्‌.<ग.क.ल.ग.ज.ष.इ्.र. ठ. ड. स्वयमप्यपं ठको बि" ( ग. “तक कल्प्यते ` विक; ज, (तको किल्प्यते); च्व. स्यमप्य (* प्य अस्ष्टे)थवि( वि? अप्प): षी) (अपप) नं (त). ९ग. ज, 'दरेवविषय०. १० व. ट. शयन्ति स्पे ११ क. ख. ज्ञ, ्तिवकतवरो ; च. वकरत्रुपतिपततव ०. १२९ क, ख. ज्ञ, पमुपनयत्सतु".

९८ १२. च, ज, (राविःकिय",

षष्टः खण्डः ६ ] ` निरतम्‌ । ९४५

[#

( निरु० २। १६) इति । दर्भितं येतन्मन्तरेण ° न घं युबुस्‌ '

(दत ब्रा० ११।१।६।१०)३े।

परमार्थत ठेका- नि्रितर्फतेन घे से विपेऽ्यामदि पर

स्थम्‌ माधततरका्ये निषा तदन्तस्राचः । तदुक्तम्‌ ° पते वाचो निकवैते ' (7०३०२।४) ५

< ५ इपि ॥ + ॥

अथाक्रारचिन्तनं देवतानां पुरुपविधरा स्पुरित्येकं॑नेतनाव- द्रदधि स्तुतयो मव्रन्ति तथाभिधानान्यथापि पैरुपविधिरद्गः संस्तूयन्ते | ऋष्वा त इनदर स्थव्रिरस्य वाहू यत्सेगृभ्णामघ- १० वन्ारिरित्ते । अथापि पोरुपविपिकद्रव्यसंयोगः | आ द्ार्भ्या हरिभ्यामिन्टर याहि । कल्याणीजाया सुरणं गृहे ते । अथापि ।रुपविधिकेः कममिः । अद्धा पिच पम्थितस्माभ्रन्कणं

रधी हवम्‌ । अपुर्पवि्धा स्युित्यपरमपि तु यदृ द्यते ॥ ६ ॥ = १५

: अधाकाराचन्तनं दवतानाम्‌ ' । आह | महाभाग्याद्वताया विव रणघमिचादनियम आकार | अथ नियमे न्न. देवताकारूध्िचारः यव्याघतान्नादामाग्यदिवतायरा दृूतद्चाहन्यत | तस्मात्‌ “ अथकारविन्तनं द्रवतानाम्‌ ' इ्य- तद्नारम्यम्‌ । उच्यत | गारभ्पमेव | प्रकसतागनेपदप विकरण नाम २० देवताधर्मं नाल । तक्मपकरतिश्चिन्यतं दवतायाः | अपि च यत एतदव देवास्तत एवोभयमालवाकिमाकाचं छम्‌ देवताया अथवा निग कार्यमिति सतच्परङानाय चिन्यते ।

{ग.ज. (कात्म्यनिष्ठा. द. ड. तन्त अप्राप्य मनसा. ३ कृ. ख. १; ग. ६; ठ इति निह ° उत्तरयटक प्रथमाध्याय परश्नमः वण्डः। ५1; इ. हि निह २५ क्तटाकायां -स्तात्रपट्कपथमःध्यायं पशम चण्डः. ४ इ. विधाः “स्युः. ५4 क. ख. छ. तरद्‌. (तय | आश्र ६ क.ण. "लवम्‌ । > (६)। अपु"; ठ. त. द. 'हवप्‌ । ८ । अप ८ क. च. ठ. त. द. ` ६ › नास्ति. < १, ज. महा. ९च. (तानमहा१, 1० क, स, व. 8. द, दर, इ, भावित्वार; च, 'भागित्वार वि. {१९क. ल व.श्च. ट. ठ, इ, श्कयत्तं, ३०

¢ = # [9 ६५६ दुगोचाग॑करृतीकासमेतं [ रुप्तमाच्यप

अप्तु तव्रदिवं चिन्ता] किमदमध्िगनेवण पक्षत्रयमस्याश्चिन्ताया विषय

उतवा क्द्मधिःवकस्मिन्प त द्रत |न्तयत इ।त । दृह्‌ तावद्‌।त्मावद्ा मक्र आसा | स प्राभिकार(पत्तेः सन्मात्र उदस्तसवकृतिः सगधियितस्पत्त- सवाकृतिः । तरैवमसावरनाकरतिः सव॑ कृतितरैसना-

प्‌ आस्मैक्यपक्न अ~ व विन स्पदम 7 ऽप्याश्िन्ताया अ्मविगक्चः ¦ अथ कर।चन्तनं नेट (1 नति पुनेबदासावुपत्तत्रि्यानावस्थौ नरक्तपक्षामिम-

„ „ ~ तमप्रिवयुसुभमवरं विमर्तिं तदापि प्रयक्षताद्‌- नीप व्रतत विपमद्याचिन्तायाः । प्रयक्षवात्तिपामपौर- १० विध्य्य तसपक्षेऽप्याकारचेन्ता विपयाभा-

वादुदस्यत एव॒ । मथ पुनयारिकानां यावदभिधानं देवतापक्षवादि- नामम्रिवायुसथानिधानानि प्रयताथीभिरवन्ीनि जतत देन्परज-

। न्याद्धिप्रमृतीन्यप्रयक्षाधभिसंबन्धीनि | रान्दमात्रं प्रयक्नम्‌ । अनमिघानानां च टै दृष्टमाकृतिप- द्‌।धवस्मनाकःराथव च | सुद्रद्र.द्‌।नां शब्दानां

मन्त्रगतानां दैविवमनुष्यशवाययातमाकोादिभिरमिर््ीनलं तुद्यम्‌ । तवरेतद्धयति | अप्रसक्ता यभिधानानामश्रस्य ~ यं खत्रमी रू दविशब्दा मनुष्यादिग्दवद्‌।कारवतार्थुनायेत्न्त = उत॒ वास्रासाकाादिशम्दव-

या्गिकपक्नभ्यं १५ वरिचार आवश्यकः

= ~

दनाकरेणातं | एवमयमस्या श्रताया यारिकपन्ता ।चपवः। ' अध वा

#९ क पृथगव स्युः › ईयत एव॒ याद्िकपक्षादनन्तरभिदमारव्धमू्‌ ° अधाकार- चिन्तनम्‌ › इति । क्रिपाकारस्य चिन्त । मिर्ग॑सि नास्तीति यद्यस्ति क्लः | इट १० ११ १ [क क ह => १२ ६ हिविधा अ।क।ण)।ऽथोश्वतनाश्चायेतनाश्र । चतन। मनुष्यादयः । २५ १. ज पताश्छन्ल्यत; च वतश्चिन्त्यते चि, २ ऋ. ए. प, जघ, ट,

ठ. इ. प्प्रत्वम, ३ क. स.ग.ज.घ, इ. ट. ठ. इ. 'भिधानसंव; च. नमिर्धनिसेव, ४ क छ, व. इ, ट. ठ. इ.“ च `नान्ति. ५ क. ख.च. क्ष ट. ठ ठ. मृष्वादिरृष्र्व्वाः; च. (मनुीश्त्रीया मनुप्यादि- शब्र्वा. ६क.८.व क्ष. ट ठ. इ. 'धानव्त्वं; ग. ज. धावनतः. ७ग. ज, वङ्ल.ट ठ ड ष्रितु.<क्.ख.ष्र.्.2. ठ. इ ममि उतना; च. "मस्ति *ना्उत ९ग. ज कीदृशाः; च. कीदर्लौः शः. १०. ज. "शरो; चेतना मनु ११ क. प. घ. ज्ञ. ट. तच्र चेतना”; च, शाश्च “ चेत २२ तत्र, १९क. ८.५. 2. ह. इ. (च › नास्ति,

षष्टः रण्डः ६ | निरुक्तम्‌ । सचतनाश्च पप्राणादयः । तततद्भपरति किममी मनुष्यादिवचतना उत [कम २ च

पाणादिवदचेतना द्रव्यमात्रं प्रयश्षमियवमुवेद्धंय संदर दृशद्‌ - सय पक्षः पर्गृह्यो । ' पुरपिध लुरये- कम्‌ ' इति । मन्त्रप्रयपमक्तिलं देवताया अभ्युपगतं ' यतामः › इन्युपक्रम्य ‹ तदतः स मन्त्रौ भवति › इति | सति हि देवताक्िघ तदेवतत्रं मन्त्रघ्य । यद्‌ चैवमक्रारेऽपि तद्मयय एव॒ भवितु. महति । अत्ति चद्‌ पौरपत्रिव्यं मनते प्रेतासंिज्ञातपदसव धीति । यत॒ उच्यते ` पुरपवर्घौ स्युदियिकम्‌ ` मन्त्रेषु दर्घनमिति वक्येपः । पुरपत्रिवाः पूुरपप्रकाराः । पुरुप्रिग्रहा इयथः । के] हेतुः । * चेतनधद्रदे सुतयो भवन्ति ' । यक्छात्‌ चनना- दिदाग्दा देवः । य्माचुतनावताभिव्र प्ुतयो मिव # क) [6 अ [॥ क प्र (निः ह त ब्र ह पर्य वतामव तवा स्तुति; मन्ता ञामघ्रयकरा मन्त । पूत। तिभ | उत्तरस्तुल्पाथं । तस्मापुर्पकारविप्रह इति |

देवताः पुर्पत्रिधाः स्युियेक मतम्‌

ननु यैतन्यमपुरुपकारविप्रदाणामपि [हं गवादुनाम्ति । न | नाल्ति। नतुते विव्रेकक्षमाः | असन्ेचननाः | ठ।क#5पि हि यस हिताहिति- येकरक्षमं पि सविज्ञान न मवति तमप्रय रुते निश्वतनोऽ- यमिति । एयमेो च गवादयः सत्यपरं चैतन्य आसन्नचतनवात्‌ | ' न व्रिदुः श्वस्तनं न लोकाठाकौ ' (एे० आ०२।३।२) इति £ विना यते | तद्छाटचेतना द्वेपयन्त । पुरप्तु ` वरद छलनं वद टोकाटकौ मलनामृतवर्मप्सपि ' (द° ख०२।३।२) इमि । तस्मद्भित।- हितपर्नायै स्पविय्य च सिमाघ्रविपितवादूनोक्य सामान्यं व्रिभिष्ट-

१च. ट. परत. २ ग. पृद््यः दधु; च. पद्रुत्य द्ध; न. पात्य. ३क ख.ष.्च.टः; संय, ४ क. ख. व. लट, ठ. (विधाः. ५क.ख.व. क्ष. र. ठ. इ. तद्व". ६क.ख.प. ह्य. ट. दर. इ. विधाः. कर व. पष. ह्य. ट. व्र. ड. कोऽह च.को “देव. ८क.ख. व, इष, ट, ८ हि 2 नासति, च, हि. ९क.ख.ध. इ.ट. ठ. इ. हि › नाप्ति. १० ग. ज, क्षणविरेषटततरि। ११ क. ख. षर. क्ष.ट. ठ. इ, (ह › नासि;ग. ज. हि. ५९. सरवर ङ्च ठ. 2. इ. चिध्यघ्या (५९ च, पध्यं चै" सग.

६४५७

१०

१५

२०

२३

0... ५ ५ ६४८ दुगोचायं्रतीकासमेतं [ सप्तमाध्याये चैतन्यः पुरुपो नियम्यते । यथैव चतयमानौ अर्ध्याः सतुयन्ते तथेव देवता अपि । तस्मत्‌ ' पुरपत्रिधौः › इयुपपननम्‌ ।

८ तथाभिधानानि ' । यपेव परपर सुतिः कारणं भवति तथव सवादसूकतेपु परस्रममिधानन्युक्तपरलयुक्तानि सं-

५ भमित वद्वाथानि परस्परतः कयाञ्चुभीयदिषुं ‹ कुत- पौरुपतरध्यमू | ५ ।

स्वमिन््र ' (ऋन्सं१। १६५ । ३) टयेवमादीनि | तस्ायरपक्िध्यं देवतानाम्‌ ।

अथाप्ययमपगे दैतुः पैर्पत्रेधये देतानाम्‌ ‹ पौरविधिकेर्गः संस्तु

यनो ' । प्रसवभ्रेषिसे यानद्गानि तैः संस्न्‌-

१० देवतानमङ्गानि यन्ते । तयथा ` क्ष्व त द्र स्थ-

स्तृयन्ते तिर्य बराह ! * य्संगृम्णा मघवन्काशि* र्ति ' |

८ &रंने। टोकर्मतु नपि विद्रान्छवञ्वयोतिरभ॑य घस्ति। ऋष्वा त॑ दृन् द्थ्रि्य वाहू उपं स्येयाम शरणा वृहन्ता ! ( ऋ० सण ६। ४७। ८)॥ शयरपम्‌ | एकादरि- न्यतिन््रघ्य पञ्ेवेषाया याज्या ( आश्र° श्रौर ३।७) । उरं ठोकं विष्तीर्णं यस्यम्‌ अघ्ना- न्‌ अनुनेप्रे अनुनयसि | घेन सुकृतेन कमणा

ए [व रे ५ ~ ^~ ^~ १८ ५ [8

गच्छतां गमनानुग्रहे वतते । सवैज्जयातिः अदिधसमानप्रकरश्षं ठो-

२० कम्‌ । अभयं खरि स्वप्ययनाय । तस्य त्व वयम्‌ ३ द्र ऋ एतौ रमणो शवा घ्िरम्य महैः बृहन्तौ महान्तौ शरणौ आश्रयणीयो नियम्‌ उपस्ययाम उपतिष्ठमे"येतदाशा्हे ।

१५ अ्यमूच दृनद्रघ्य वाह स्तत

१ग.अ. मानार्थौ पुर. २ क.ख. व. ज्ल.ट.ठ. इ. श्रुयन्ते; ग, ज. सुथन्ते; च. सूयन्ते" भ्रू. २ क.ख. ञ्च. ट. द. ड. धविधाः स्वरलयुपर"; च. २५ विधा “इ स्युः. ४ क.ख.ध. ङ्ज. ट ठ. इ. (विध्यमुपपयते रतनावत्सदृश- स्तुतिभिः तत्यति ता; कारणं भवन्ति; २. पुस्तक ‹ (िध्ये स्तुति; करणे भवति अयं पाठो प्रान्ते दीयते. ५क.ल.ग.ज. व. ञ्ज. ट. ठ, '्रिषले; च, विित्व ध. ९ ठ. इ. इन्द्र इति ! उह". ७ ग. ऊहं", ८ ष्‌. इ, ट. भनु° शरणा. ९क.ख.घ. ञ्च, ट. ठ. इ, म्‌ । चिष्डुवेन््री | ए) च. षम्‌ । ज ए" विषु बन्दी. १०क. ल. ध. ञ्च. ट. 2. ठ. समानंप्रकहिन लेण च. भति (न) प्रका

३१ (रेन) ११ क. घ. पहः ब्र हस्तौ व्रः} च. महतः * व्ह" बराह हस्तौ,

बषः लद: ६] निरुक्तम्‌ । ६४९

९ चःतगृन्या सतत्रन्क्चिरिते ' (ऋऽ स०६।३० } ५} इति । व्यारूपातः रेपः ( निर ० ६। १) | एवमल्षिनन्नये पदु साद्टसव्नप ट सन्‌ प्प्तु्यस्वद्र्य पोस्वाव्रप्पम्‌ | अन्यधा" [हि वरितथाभि पनल मन्वयोः | तथा चं सलानेक्यं मन्त्राणां स्रा श्राघ्स्य च तदटक्षण- भूत्य | तन्मा मूदधिवयवर्यमषटनयं पै स्पविघ्यं दवतानाभिति । ५ ` अथापि ' अपर्य हेतुः पौरपतरय देवतानम्‌ । ` पर्‌ [धिते - रन्पसंयेमैः ' | तदथा ` आ। दाभ्यं हरिम्या- भिन्ध याहि ! ` कल्वाणीर्जया सुगणे गृह त?

द्व्पसंयागे ऽर पुरपयिधरय कारणम्‌

या दर्यां हरम्यानिन् याद्या नृभि द्ृभिदटुपरपानः | अष्टा १० मदशि; सामथ्यं मुतः मुमवरमा मूच. ' ( ऋ० स०२। ४ )॥ £ भगवन्‌ दनद याद्‌ तवत्त श्र सनिहिः। ततस्तात्रव पुस्त ताग्पराम्‌ याहि | अधर चन्रारत्ततप्तः। अथ पट्‌ ततस्वैः। अश्रष्र तवह्तः | अथ दश तन्ते; | अयाहि १५ ५ = = ~ र ध किः ^~ [ (1 ६. न इः समध सापपानक्न प्रथि | कमयत त्रृणदं | अ मुरः सोगः

द्प्द्य हरिनाभ- भ्यामन्वाभ्यां यागः

सनिषुनसतदधम्‌ ।सघ्वेद्‌ सुकल मुन मा अन्त्य्‌ कनन्रिमूधः मप्रामं कार्पोः | अविरसम्बनमागच्छ्याभप्रायः । ८ अपाः समम॑स्तनिन्द्र प्र साहि कद्याणीमायाः मुर मृद त । । यत्रा सथ्य बृहता निधान विमायन वाजिना २१ द द्वणात्रत्‌ ) (क सञ ३।५२३।६) व्िामितरघ्यपं | हा्योजनस्यानुवास्धा ( आश्र श्रो° ६। ११ )। भगवन्‌ दृश पतवानि समम्‌ एत्तिन्कमणि |स ल पुनः अष गृ

तस्य गह्‌ जधाच

१८. उ. ` उतामयः ) दति पवा कक पविता यतण. ९ च. तधा पत्यारच. रग. अद्रा य. अ. ट्‌, आद्रम्पात मव, ४ क. ष्व. थ. अ. २/५ ट. ठ. इ. गृन्पमद्‌ (स. "मद्‌ कपेः ) । एन्द्री | विष्टु । ९} च. "£ ग्र्मद्‌ कः । देना । विष्ट्या , क. ल. थ. ॐ. ट. दथयुकवा; च. चव = युक्वा पथ. दच. ज. मुवा. छम. य. म. समिष्टून ८ भ. अपाः. ५. क्च. ट्‌. 'मस्2 कनेर. १५ ग्‌. मुष्म ०॥ परिषा , १६३ ह.ट ठ. द्‌, दम्‌ | वणः । हाच. पष्‌ । हा" विष्य. ९० ८९

६५० दुगषाय॑तटीकासवेतं [ सप्तमाणोः

परयाहि । रस्पात्तव कट्याणीज॑या तत्र | वृहतः च रथस्य निधानं रथा | (~= + ^ 1 [9 _ १८. विमोचय च वजिनौो निवा संप्राममागतघ् | दक्षिणवत्‌ अन्यदपि यद्युद्रम्णीयं ततस तव गृहे वक्ते । तस्मादुनरस्तं प्रपाहि ।

८

एवमतयेरमनायरहरिगृहनायारथाभिसंन्धालीरुपतिष्यमिनद्र्य । न ह्यपौ- ५ स्यतरिध्ये सति सवन्धे। जयाद्िमिरपति।

अथापि ' अयमपतते हेतुः पौ स्पदिध्ये | कतमः | ' पैर्पत्रिधि केमभिः ! संस्तूयन्ते देवताः । तदयथा । ‹ अद्रीन् पि च प्रहितस्य ! ' अश्रुण त्रुषी वरमू ' |

१५ * इद हविभर्वन्तुम्य रात प्रतं सम्र ठटणाना गृभाय | तुम्येँ सुतो

कम॑ण्यपि पुरप- विधवे कारणम्‌

मघवन्तुम्य पक्रारे द्वाद पव च प्रा्तल्य'

इनदर पातंच (क्र° स० १० । ११६।७)॥ अग्नि प्रा्येते युतो नाम स्थरपत्रस्तस्यापम्‌ । हे मघवन्‌

इन्द्र हैः ज।ज्यादिकं तुभ्य रातं मनसास्मि

१५ पृवनिवप्रणाद्यं सं्कारकाठ ह सम्राट्‌ प्रतिगृद्ण । अपे च| तुभ्यं तदथभेवायं सुतः अभिपुतः सोमः | अपि च| है मवतरन्‌ ववदु्मैष पुरोडाशः पकः | स तमद्य सोमस्य प्रष्तस्य आदभे पिव च सखमशमिति

*~92

द्रापः ` आश्रुकण श्रुषी हयं नू चिदधरेष्व मे गरः | इन्द्र स्तोम॑मिमं मम॑ ६२० कृष्वा युजादन्तरम्‌ › ( ऋ० सं. १।१० | ९) ॥ मधुच्छन्दस

=== 5५५4 = क ==

१क.ख.घङ्.र ए.उ. द्दुपि सुरण ययः; च, ष्दुपि ५ वय सुरणं. रग, हवम्‌ । २५। इदं. ३ग. वन्‌ । अथि; इञ. ट. "वन्‌ ° परिव. ४क. ख. च. पप्रा"; ज. पप्रालह". ५क. ख.व ञ्च ट. ठ. इ. मू । चषटप्‌। देनद्री। हे; च. पम्‌ । “हे' बिषन्द्री ।, ६क. त.ष.इ्च.ट. ठ. ड इदं हवि. ७क.ल.घ. ङ्य. ट ठ इ. 'स्ममिनिरतं पर्वं निच. श्माभिः व निप पव. ८ क ल.व. ञ्च ट.ठ.ड. हद्विदनींहे; च. “ है" तदिदानी, ९के.खमष.कज्ल.ट.ठ इ प्राट्‌ अद्यः प्रतिः; च. प्रार्‌ * प्रति" अह- णन्‌. १० ग.रोषः। २६। अ, १११. कीः | मधु) ष, पष, ट,

२९ स्त्कीः यन.

बष्रः लण्डः ६ ] निरुक्तम्‌ । ६५१

अम्‌ श्रोतारो यस्य कौं अपररिहतप्रवणौ सर्वत्र स भवति शुवरभः; तस्य संरोधनम्‌ । हे श्रुकणै आभिमृस्येन रोतु च रुधि श्णु व्वमाहानमस्ताकम्‌ । श्रुताचन्‌ चित्‌ पुराण श्व दधिष्व धारयछ्ठ एता अस्म द्विः हयेन । रिच । हे मघवन्‌ इन्र मेम इमं स्तोम युजः लदुक्तघ्य त्वां प्रयादतस्य पुनःपुनर्तपे ब्रुवतः कृष्व बुरुष्व त्रातुम्‌ अन्तरम्‌ । ५ क्षेणमियभैः |

एवमनये.ेन्योर्यीमुणुदीसामन्त्रणपृवकमदरम्रवणपषैको परिनिधोगः। सन सुभवन्यपै स्पपिप्य | न हि गवाद्वाऽ्य दणुरीद्युक्ताः पित्चः्रतिप्यन्ते | तप्ात्काय- वंरणमं(्प्रलो गनुष्यलदवतानाय्‌ | वारु २,

णां च विक्गानम्‌ | तवमतन्या मत्र न ध + देव (. ^ नेम्यः स्थितं पोस्यतिथयं मन्त्र दरे ानामिर्पिं |

एव्र दूवतानां पौ. स्पत्िध्यम्‌

अपुस्यविधा स्युटियम्‌ ' | द्ोनमिति वक्यक्षषः | तदुक्तम्‌ | "अपां च स्पतिविथ वित्रीमवकरमनो ककल जायते तत्रापमायन युदधवण्‌। भवन्ति ) ( निर्‌० २। १६) इति। ६५ विज्ञायत तद दूर्तद प्ति यंदवामुरम्‌' ( शरत० व्र० ११।१।६।९) इर्य नवं

युयु ` ( गन० त्रा° ११।१।६। १० ) इनि भ चेतदृक्त- मेव ( ।न२०७।५)।

अपुर्‌धतधादव- ता: स्युरिन्यपरं गतम्‌

(~ ष + ^“ (^ ४ अतु यदुर ) दरवानां ।कचित्‌ ॥ ६॥ २५

१क.ख.ष न्न. ट. ठ. ठ. (आम्‌ । अनुवनं भा; च. आपम्‌ । श्रा" अनुषृकेद्री।, २ग. च. ज.ममम.२३. वग. ज ठ. अध्याशुर) च, अध्यश' द्रवा. ५१. य. ट. द्र. इ. वकद्नभ्र". ५ ८ अध्या" 2 इति सर्वषु पृस्तक्रषु. ६ क. ख.घ. क्ष. ट. 2. इ. कायकार^ ७ क. ख. भभिति। २(६) 1 अपु; ग. गमि । ८।अद९ व. 2. च ज. ८ मिति इत्य- स्यानन्तरं खण्डसमापतिधोतकं चिहम्‌. ८ क. ८. घ. ह्य. ट. ठ. द. ्व' नालति; च. च, ९च. (द्यते दे". १०बर. इति निरुक्त -सर० प्रथः आदितः प्रप षष्ठः एण्डः। ६।; ड. दति नरक कावापततशयटृके प्रयमाप्याम प््मशण्डः । ६॥; इतग्णद्गौ नस्ति. ३१

६५२

०

१५

९०

२९

दृग चा्यवरतशैकासमतं [ सप्तमाप्य

अपुरपपिधं तथ्ययाग्निवीयुरादित्यः थिवी चन्द्रमा इति यथो एतचतना वद्धि स्तुतयो मवरन्तीत्ययतनान्यप्यर्वं स्तूयन्ते यया- कषप्रभृतीन्योपधिपयन्तानि (निष ५। ३। ४-२२) यथो चतत्पारूपवाधरकरङ्क सस्तूयन्त इत्यचतनष्वप्यकद्धव- स्यामे क्रन्दन्ति हरितेभिरासभिरिति ग्रावस्तुतियथो एतस(रुष- पिधिकरदरव्यसयेनिरित्येतदपि तादकमेव सुखं रथं युयुजे सिन्धु- रथिनमिति नदरीस्तुतियेधो एतत्पौरूपविधिकरैः कमेभिरित्येतदफि नारमत देतुधिन्प्रं हतिस्यमाशनेति ग्रावस्तुतिरेवापि बोभय- प्रधा स्यरापतवा पष्पाव्रधानमत्र सता कमात्पान एतस्या

यन्ना य॒जपमरानस्यप चास्यानसमयः ॥ ७ ॥ सप्तमाध्यायस्य प्रधमः षादः ॥

: अपुरुपविधैम्‌ ' | अपुरप्रकरारं तदियर्थः । ‹ तयथा युरादियः परध चन्द्रमा इति › । प्रयक्षत

यथाग्याद्योऽपुर्‌- द = तान्यपरषप्रकारार्ण।पि | एतेषामतो ऽन्यधाम्युष्ट- वविवास्तमेद्रादयाऽपि दवानक्‌ (६ |

गमे दषटहानि; एयात्‌ | न चेतद्‌ । तपमादषु- रुधा अग्न्यादयः ] तःसामान्याददृष्ठ इन्दर ऽष्यपुस्पत्रिशः | न हि मनुष्ये तुव्ये केचिद्‌कारिणः केचिदना- करिण इति | तथैव देवतानाम हि न्यायः । तद््मादपुरुपप्रिधा इति । “यथो एतच्येतनावद्भि स्तुतये भवन्तीति, । अचेतनान्यप्ेव्रं स्तृयन्त ८ यथाक्षप्रमरतीन्योपपिपरन्तानि ' । तसाच्चे- तनावत्सतु.तेमच्मेहेतुः पौरपतिधमे देवतानामचे- तनेष्वपयक्षाद्िपु चेतन।वत्तुतेषव।दिति । ^ यथो एत र्पतवरिधिकैरद्गेः संस्तुथन्त इति ' । अयमष्यदेतुम्भमिः

चेतनविस्सुति- नि ध + ममुः पौर्पवेध्

लात्‌ | * अनेननेष्वप्पतद्रव।ते › | तद्यधा ' प्रव्रस्ततिः' । ¦ एते

१५ क. ख. हत सप्तमाध्यायस्य [दूताय पादुः; छ. ॥८॥ प्रधमः पादुः ॥ तस्र त- ॥ ८ ॥ सप्तमरध्ययः प्रथमः प्रदः | ।तचघ् ; द, < इत नरु उत्तराभस्य प्रथमा- ध्यायस्य प्रथमः" इ. थ.ध. (सप्त ° पादुः नात्ति. २३, इ, विधमिति। अपुरुषप्रकारं", ३ क, ख. घ. इञ, ट, 'भिनरितत्वात्‌ ; च, भभिक्धै( च ) रि" त्वात्‌ त, इ इ, 'भिचार्वत्‌ ४ म्‌. 'स्तुतिः। ९७। एतेर.

खण्डः ७ ] निरुक्तम्‌ ।

वदन्ति शतत॑सहस्तवद भि क्रन्दन्ति द रितोभिरासभिः। विद्र प्रावाणः सुकृत मुक्ृयय। दोतुशचित्प4 हविस्यमादत ( ऋ० सं० १०।९४।२)॥

अवुद्रस्यापम्‌ | प्रावष्टुपिः। एते ग्रावाणः अभिप- वकम बु्वाणा वदन्ति । कथम्‌ । शतवत्‌ शत. मित्र । सदस्रवत्‌ सहस्रमिव । शय्वह्ल्यामिप्रा- यम्‌ | अभिक्रदून्ति अशहधान्त प्गपातृन्‌ अगैच्टतस्ामिरमिषूतं सपं पतु | तत्र

अचेतना प्रावा दयोऽपरि पैर्पविधि- कैश्गैः संस्तथन्ते

ययं वि प्राणाम्‌ एतया सुकृत्या शोभनया क्रियया एने सुकृतः शोमनस्य कणः कतार्‌ हतुधःपू हतुस्यत्रः मदष्पदेतुवा पृ प्रथमतरं हविः एतत्सोमार्यम्‌ सदयम्‌ अदुनीयम्‌ आघ्रत अश्चःत | अ- भिपमरे सोमसंयोगमात्रमदानमुषचनते प्राणाम्‌ । सादर विव्यामिति | न दि प्रन्णां यथामतान्याघ्यानि सन्ति करसनमन च स्तुवन। | तद्द्र दीनामप्ययधाभूतिवाटूमुषवादिनिः स्तुतिः लयात्‌ । तसदहेपुगध सत्‌ £ पौस्पिधि ङ्गः संप्तुयना ' इति । तस्मादपुरपवित।ः | वयथ एनत स्पविशकरिदत्यसयतौ रति । एतदपि तादशमव ' | ओंप- चकम्‌ | रूपकमात्रपि्ययः | येत द्याघ्यादि- द्रव्यमयोग ओप. कम्पना दृषटव्यभिचारिलाद्‌ प्रवप्रमृतिपर न मभ- चागकिः वति । रपकमात्रे सुयथम्‌ । संकल्पते बद्वादि- काथन्िद्धिः| एवं हरिर्थजायाद्स्ततये। ख्य- कमत्रमिपति । अपे च | ‹ मुम रथ युवु्ज [तन्पुद्धिनमिपि नद॑स्तुतिः › | न चास्यां स्तुता यथाभूता रथशोयपततिरल्यसभव्रात्‌ |

१क.ख.व. न्च. ट्‌. (दनि सतत्‌ ° हवि"; ग. दन्ति । भवर ९ क सख. घ. ज्ञ. ट. ठ. इ, पम्‌ । ज्र्त । ग्रा च, पम्‌ ८ | ग्रा” जमनी ।. द्‌. ड, आगता. ४ ‹ रापतिमिदाहमिः इत्यस्य सायणकतं मवरं ट, पुस्तके प्राने लिखतम्‌ । तत्‌ ‹ पातुमिति › इतस्यानन्तरं क श्व. ट. ठर इ, पुष्तक्रपु टिस्यत। तयथा । ‹ पातुमिति । हस्तिभिः स्मसंसर्गात्‌ दद््रर्णः आसभिः आस्यः ) तत्र, ५क.ख.व क्य. ट.ठ. ट, विष्ट्वी व्यापिः णरा च. ष्व ग्रा वयाः. ६ग.ज.प. क्च. ट. ठ. इ. तत्पं"; च. यत्तं" त. ८ क. म. व क्च, ट. व, इ. भूताधंत्वेपप) च, भृता द्थद्नाप" धतो.

६५३

१५८

२५

६५४ दुगोचायंङृतरीकासमेतं [ सप्तमा कथमप्रमवः । न ह्यदकामिकाया नथा वहन्या रेऽवस्थानं समव॑ति ‹ सुखं रथं युयु सिन्धुरश्चिनं तेन वाजं सनिषदस्मिन्नाजौ । महा- हस्य महिमा प॑नस्यतऽन्धस्य छयशसो विरष्िन॑ः ! ( ऋ० सं° १०। ७५] ९ ) ; सिनधु्षनाम प्रियमेधसः पुत्रः | तघ्येयमषैम्‌ । ५ मुव सुखदे ठोकस्य रथ रहणम्‌ उदकं युक्तवती यथा नदीस्तुती सिन्धुः नदी अश्विनम्‌ अशनेन व्पापनेन तद्र- न्तम्‌ उदकरथम्‌ । तेन वाजम्‌ अनं सनिषत्‌ सभक्तवती उत्पादितवती अस्षिन,जौ जवने संम्रामे| यतो यतो गच्छति ततस्ततो त्रदयायनममिनिष्यादयतीयथः । य्ताचायमुदकरधोऽन्नममि- १० निष्पादयति तस्मात्तस्य मह.न्महिमा माहाभग्यं पन्ते स्तूयते स्तोतृभिः। अदम्यस्य अनुप्स्तस्यं विरप्ठिनो वरिरपणशचटघ्य | शब्दकारेण इत्यथः । रथमित्राधिनमिति केचित्‌ । तदेवमादिष्वसेभवानमुस्याथक्पनायाः सर्वत्र रूपकप्रकदाः सतुतय

हणे

दूुगेद्यम्‌ । १५ ° यथो एतवैरपव्रिधिकैः कममिरिति । एतदपि तामेव ' | ° होतु- {>~ शवतु4 वरिर्य रत्‌ ) | रक्तिक्रियय पौरयवरिभिकानि त र 1 1 4 १ ^ | ठ ४ कमौण्यप्यैपचारिकाणि पु ॥

मरनम।स्त । तस्माददमपे ख्यकमेव । ‹ एते

वदन्त › इन्यत्र ( पत्र ६५३ ) ग््राख्यातम्‌ । २३ पि वोमयविधा द्युः ' उमयदहैतुप्रामाण्यात्‌ । ‹ अपि व। पुरूष- देधानामेव स्तां ! पृथरिव्यादीनां ‹ कम।त्मान एते स्युः ' । अपुरपविधाः क्षितिजखादधः । प्र्‌ लधिष्टातारः पुर्पविप्रहाः | ए्रमुमयोः प्रय- २५ क्षागमये।रप्यनुग्रहः कृतो भविष्यति । ‹ यथा यज्ञो यजमानस्य › कर्मासा ।

अधवा देवता उभयविधा; घ्युः

१ ग. ववि । २८ । सष. रग. रथं ० । सिन्धुर; घ. ट. रथं युयुने० ~ ^~ न ६ ग्ट 1 जः {~^ ,*० विरष्डिनः. ३ कृ. ष्ट. ण. ट. ठ. इ. षम्‌ । जगती नदिः । सु च षम्‌ । * ससं" जगः नदीरिततिः।. ४ ग. ज. ससनिषत्‌ ; च. सृंसनिषत्‌ . ५ क. ए.व. क्ल. ट. ठ. €. (स्तस्य सवयशसः स्वायत्तकार्तः विर; च. “स्त्य * विर"

३० स्वयरापः खायत्तकीर्तः.

सप्तमः खण्डः ७ ] निरुक्तम्‌ । ६५५

“ इदमतेनोद्गं संग्कियते इदमे हमुपधीयत

अथवा देवताः इति ( शत० ब्रा° ११।२।६।१२)

कमौमानः द्युः * संकृतममुभिटठिके शमेति ' (मेत्रा० स० ।१।८) इति पिह्ञाये।

८ एप चाल्यानपमथै; ! । भारते चाष्यानममयः | एव एव सिद्धान्त स्यथः । पृथि ्ीर्यण भारवरतखाय ए महामःरता- ब्रह्मणं ययाचे ( महाभा अद्वि° १४ )। नां पिद्धान्तः समनशच ब्राह्मणस्येण वासुदेवा जुनावुभौ खण्डं यय.चे ( महामा० आदरिः २२४-२२५)। पुरर ( महाभा० अषरि० २३० ) अग्निरतेण ( महाभार (~ च च त 1 सदि २२७ ) च वाण्ट्यं दृटा दवम |

तद्रेतचनु| भिद्यते मन्त्ाशदजनदव पौम्पविष्यमीरपुपिष्यं कमाधनियतरिध्यं निलमौमयदिप्यपवेति । म वैतदुषपयमे । माहभागये म्पीकथमिव देवता न स्यदरमृती मुना

ए4 द्वैवताकार परिचर्‌ चव मतानि रावीप्यधिस्द्रानि च

एकान द्विधा वहू र | यथा तु वर्तमान तप्यन्‌ मन्तहक्तप्रा तथास्तुयन्‌ | सववा दापः फटदयनानानवध्यादयेनकःस्वानणान्‌ । परिदिवनानिन्दाविवि वन्दनां कामतस्तद्र- मवध्ितानां सा सा स्तुकतिवि न निन्दा | उक्तच रदीना न निन्दा सतत्र स देवान्मयः सम्यग पकः | दक्तिनवड्यष्पह्यन्ति शिष्टः स्तोतुं न परदयनिि गथ यपाल्याम्‌ ' इति ॥ ७ ॥

५... ठ. इ. इद्ननना^; च. इदमनेन दं मन. ब्‌. च. ज. नागमु. ३ क. घ.ष. ह्य. ट. दर. इ. पुर्वाय. ४क. वव. क्च. ठ. द. प्रतीति चवि; ट. परलीति च पि उप, ५ इ. (ममयः। ८ । भा. ६क. ख.ष.्च.ट. ठ उ. वतार०. ७ क. ष. ध. ह्न द्‌, पाद्व । त. <क.ख.व. ट्‌. दृ. इ. कर्मानत्मोमवश) ग, ज. कमाधीमयः) च, कमभि धतम. ९ क. स. व. न्म, ट, उ, इ. चनि, १० क. प. ह्य, ट, ठ. इ, कामकारतस्न; ग. ज. कामवतस्त; च, कमिन्तः कार ५५क. त.व. स्न, ट. सास्यदेवा?; च. सस्पदवा प्या द; 2, इ, सस्य, १२ क. च. (७); <) इतोष्द्र। नापि.

६५६ दुगाचा्कृतटीकासमेतं [ सत्तमाध्यपि

(~. ^

शाध्यायद्य द पादः |

तिस एव देवता इत्युक्ते पुरस्तत्तासां भक्तिसाहवर्य व्याख्यास्यामोऽ्येतान्यभ्निभक्तीन्ययं रोकः प्रातःसवनं वसन्तो गायत्री वि्रत्स्तोमो रथन्तरं सापये च देवगणाः समाम्नाताः प्रथमे स्थानेञ्प्रायी पृथिवीति स्ियोऽथास्य कमं वन च हमिपामाबाहनं च देवतानां यञ्च ॒रिंचिदाएरिरैषयिकमग्निकरमव तदास्य संस्तवरिका देवा इन्द्रः सोमो वरुणः; पर्मन्य ऋतव आग्रतर्णवं हविनंत्कसंस्तविकी दशतयीषु विचतेऽथाप्या्र- पौष्णं दिनं तु संस्तवस्तत्रैतां बिभक्तस्तुतिमृचमुराहरनित ॥ ८॥

आकारपिन्तनव्यवधरानदिवतात्रयाप्रिकारभ्य तद्वक्रं विवक्षया तदर- नुमतये तदकैरति ‹ तिखः एत देवताः इयक्तं पुरस्तात्‌ › इति । यः पुनस्तत्र तपो विक्षतः स उच्यते | ' तासां भक्तिताहच। व्यास्या स्यामः › | तासामेव तृणम्‌ । भक्तिश्च साहच च भक्तिकरत वः साहचधेमिति । टोकादीनामि- वाम्य दिभिः भजनं भक्तिः । सहचरभावः साहच. यमू | तविमरमुच्धते | अर्विज्ञतदवैता परे मन्ते भक्या साहचपण वा यथा देवता गम्यत्वम्‌ भक्तिाहचभैमुच्यते ।

तिसृणां देवतानां भक्तिसाहचभम्‌

१ क. ५. इति निरुक्त दाद्‌; व हा. ट. इति द्रस्य द्वि; ठ. इति निरुक्तौ निवण्टुमा ° द्रादृशस्य आदितः सततमस्यत्तरमटकपथमाध्यायय सप्तमः खण्डः । 2 । हितीयः पादुः; उ, इति निवण्टयश्चकेन सह दवादृदाय्यायस्य द्वितीयः पादः । इति नरकतोत्तरपट्‌फे प्रथमाध्ययि स्प्तमः मण्डः । ७1. २क.८.छ. त. द. वटति. ३८. इ. स्ियः। अथा. ४ क. ८. छ. त. द्‌. ष्णवं च हि. ५क. ख. व्र. इ. भक्तिस्तु. ६क.ख्.१(८ ठ. सोत. द्‌. १.५ कर स्‌. घ. ञ्च. ट. ठ. इ. अध्राकरार ;ग. ज. अव्यैतकार ; च. ५ अक्रार' अथ. <क.खग.ज.घ.क्ष.ट. ठ. उ. रोषविवि }. च. रपस ९क.ख.व.ट. ठ. ड. तये चप्नएतत्य ;ग. ज. तथे एतत ;च. तेतत्‌ प्र चस एतः; ज्ञ. तये च एतय. १० क. घ. ध. दज. ट. निपा भक्तिपरहवर्यं भकिश्चर; च. तिमृणां “ भक्तिश्च भक्तिसाहचर्यृ; 2. इ. तातां भक्तितराहवर्य व्याख्यास्यामः । तासामेव तिपृणां भक्तिसाहवर्भे भक्तिश्च , 1१ च. रोकना "दी. १२क.घ. ग, ज. ‹ देवता 2 नासि.

भषटमः सण्डः ८ ] निरुक्तम्‌ । ६५७

^< (^~, ^~

ययेवमुच्यतां तर्हि कानि किमक्तीनीति । तदुच्यते । अथेतान्यभनि- भक्तीनि | अथेति विशेषाधिकार । अग्निं मजन्त भश्निना षा भग्यन्ते इत्यभ्निमक्तीनि । कतमानि | ‹ भयं रोकः ' पृथि्यादीम्यशनि- इयेवमादन्यश्निभक्तीम्यवगन्तन्यानि । (ये च भक्तीनि देवगणाः समाम्नताः प्रथमे स्थने) तथ्या ५ "आप्रियः! ( निष ° ५।२) * अक्षाः प्रावाणाऽ- भोशवः ' ( निषञ ५। ३) इत्येवमादीनि ‹ जम्नायौ पृथिवी इना इति शियः । ३८ पृथिवं। अग्नायी इति कमेण वक्तष्ये कमभेद; । अप्राय तैसमा्यानापसनिङृष्ठतरा न तथा पृथिवीति तस्माघ्धममुच्यते । ततः पृथिन्याश्रयसंबन््रदप्नेः | न तये परो्यादमिरेयस्य | भप्ी- ११ मध्ये ' तिके देवीः ' इत्र इछ भार्या युष्थानाया अनन्तरं शरुय- माणा `आ ना यक्घं भारती तृथमेविर्ण इका कथं पथिः मनुष्वत्‌ ) ( फ० सं° १०।११०।८) वास्याना इति| कथं पृथिवीस्यानेति । उष्यते । भनुवा- जेषु सामध्योत्‌ । ‹ दयं मारवादिषयैरलुक्षप्सरघ्- १५ तीमं सैयज्ञमव्रीदिह्रेरय, वमुमया ) ( मेत्रा० सं° ४।१३।८॥ तैत्ति० ब्र०३।६।१३। ७) इयतः सामध्यमुन्नीय वमुताहच- यौत्‌ दहेतां इति चाप्निमक्तिियाह रर: साहचर्याप्सरघती मध्य स्थाना। मादियैः साहचंद्धारपी शुष््ानति ।

‹ सथाप्य कम॑ › | अधष्यप्नेः कर्म सहमात्रि अनन्यदेवतागामि २० यसयागादसयप्यगनङ्गब्दे अग्नय एव॒ मन्त्रो अग्नेः कर्म भवति । ‹ वहन च हविषाम्‌ ' हृषयवमादि । " दार्ित्रिपयिकम्‌ › । दृमनुप्रहो यस्य विष- यस्तदाष्टिविषयिकम्‌ । प्रक्यादि कर्मः । ' अग्निकर्मधर तत्‌ › इति प्रकृते पन्चनमादराथमध्यमेऽपरि यावान्कश्िघ्काश्च ईति ।

१क.खन.ग.च.ज. ध. क्ष. हटा. २क. ल. घ. क्ष. हहा; ग. चज,

इडा, १९ क,ख. ध,.र, द. इ. तत्समानाण्या ४ क.ख.ध.ध.ग. च,

ज. इला. \क. ख, व, ह्व, इवेखया; ग, च, ज. इवडया. ६ च. दृथीनुप

ह्य. < च, रकृतिपुन" ते, ८ भ, "व्यकाशत । अपिकरकेदिनि" शइ. २९ ८१

६५८ दुगौ चायेकृतशकासमेतं [ सप्तमाध्याय

१ + अथास्य संस्तविका देवाः › यैः सहामि: स्तयते | तयथा

= न ~ ॥ ( = अग्नेः सप्तविका इन्द्रः सम इयवमादयः । मन्रछमा

देवाः प्दश्नाय संस्तवोदाहरणम्‌ । अगे; पुव पातादवताद्न्द्र मस्ता । ५ ˆ अग्न इन्द्र दाञयुप। दुरोणे सुतावता य्गमिहेपं यातम्‌ | भम.

धन्ता समपवौय दतरा: ( ऋण्सं०३ । २५ | ४; इति | विद्रामि

{~ (~

तस्येयमार्पम्‌ । अप्रायणे विनियोगः ( मैत्रा सं° २।६।२॥ ४।३।२) । हे भगवन्‌ जत्र चम्‌ इृदर्थ अद दशुषो दत्तवते ह्यपि यजमानस्य दुरोणे यकङ्गगहे सुतावतः अभिपततः सोमे मधं सेप्रामम्‌ जकुत्रणरा अन्तरा केनाचन्सह सोमपरयाय सापपानाभ्रम्‌ उपयातामं येतदशार्छहे ।

१० दृन्द्रेण सट स्तवः

° अदपरोमाविमं सुमे' शणुर्तं वृपणा हवम्‌ । प्रति सूक्तानि ह^तं

भवते दाये मय॑ः ' (ऋण सं १।९३।१)॥ सोमेन सह्‌

१५ न संस्तवः । गोतमध्यापम्‌ । पणमास्येऽगनापरोमी समेन सह यष्ानुवराक्या ( काटक सं० ८।१०)। दू

अग्नीषोमौ नुवामुच्येभे । इमं हवम्‌ मद्वानं मे

मम सुट गृणते दृपणे। वर्परतारौ । श्रुता चागच्छतमागलय च प्रतियत ्रतिमेप्ततम्‌ । मया पूवं प्रम्सितौ प्रतिकामयेधामिमानि सूक्तानि श्रोतुम्‌ ।

१३९

२० श्रुता चेमानि भवतं दाश्ुये युवां दविदोत्रे मयः । मुखावरियथेः ।

१ च. षसतविका पां. २क.ल. व.ह्य.ट. ठ. द. भवोपष्द्‌.३ग.

इनद्रश्च । २८।इति। वि; ष. क्य. ट. इन्द्रश्च दशुपरहति वि. ४. ट. [उ.

ड. “ इति › नास्ति. ५ क. घ. व. ज्ञ. ट ठ. द. षम्‌ । विराटनृ्ुप्‌ । आग्रय;

च, पम्‌ । ~ आग्रय विराडनृष्ट्य्‌ |. ६क. ख. ध. क्ल. ट. ठ. इ, म्दरश्च

२५ देवा देषो अस्य; च, "न्व स्य * श्वदेवा देवौ अ. ७क. ख. ष. च. ट.ठ.ड. शतः यज्ञं सो". < ग. "सहे । २९। अग्नी. ९ग. ज. पविममिति । षो”; ष. सट. "पिम सुमे› दाशुषे मयः। सो. १०क. ख.ष. इल. ट. म्‌ । अनुष्टुप्‌ ।

पो; च. भषम्‌ । पौः अनुषटप्‌ ।, ११ क. ख. घ. ब्व. ट. ट. ड. मति अर्रीषो

ठ 23

मस्या; च. मस्येऽग्ीषोमीयं मेऽग्रीषोम. १२ प. ठ, ठ, द, (हानं मया पूर्वपर १० १३ ग, त््यर्भः। १० । तंर

अष्टमः खण्डः ८ ] निरुक्तम्‌ । ६५९

वं ने। अग्रे वरणं विद्रान्दवस्य देद्रोऽवं यातिसीषराः | यञिष् बहितमः शोडुचने रवा द्वेधापि ्ममुण्यसत्‌ ' ( ऋ० सं० ४।१ त ॥४)॥ वसेन संस्तवः । वाम्देवस्य$म । अवभृथ व्िनिभागः ( आन्न° प्रौ ६। १३ ) । हे भगवन्‌ अप्र त्रम्‌ अस्मान्‌ यथावत्‌ विदान्‌ ५ जानानो भक्ता मभ्त इति वरुणध्य देवघ्य येऽप्नान्प्रति दैत;

वरुणेन सह

छोधः तमनेनवमृधकमेणा अत्रयािसीप्ठा अपगमय । कि च | यष्वं यजिष्ठ यष्टृतमे देवानां होतृ वतमानि वहतम वोदृतमशच भिपां सं चं पुनः पूर्वः शोगुचानो देदीप्यमानः तेषु तेषु कसु व्िदानि सर्वाणि रेपांसि द्ेष्याण प्रकरेण अस्मत्‌ अस्मत्तो मुमुग्धि मुश्| विभज्यः ॥ १०

{4

[भ 4 {~ ध्यत ^ >

'अद्नीपजन्यववंत पिथ मेऽसिन्ह सुहवा सृष्टि नः | दन्यो अनयद्रभ॑मन्यः प्रजावतीरिष आ प्रत्तमप्मे, (ऋ० म०६।९२। १६)] न ~ ` ५.- पस न ९११ ~ अग्न ९. पन्थन सस्तव्रः। भरद। जस्यानम्‌ । ह अग्रीपजन्मी

परजन्धेन मह्‌ युवामुन्धश्र | अवत्तम्‌ आगन्छतम्‌ इमां नियम्‌

इद कम॑ प्रतिमे मम जक्षिन्‌ हये अमना १५ इने सुहव घादने। सू भमनामिमां लुत प्रतुम्‌ | आगय च २ न ४1 ८ ~ ~

रविम्‌ इमम्‌ जनम्‌ अन्य एके जनयतु | गसमन्यः | गभ॑] जनयतु । तो युमेवे प्रतिसव्रसरं प्रजावती: प्रजासंगुक्ता इषः अन्नानि आमु स्ये ^ ५ ५ अ [3 & ^ १४५ स्थन स्थला धत्त दत्तम्‌ जघ्ने | मद्मम्यमिरधः |

१ग.च. ज. “णस्यति वरण';घ्‌. द्म ट. णस्य० गध्यरमत्‌ । ९५ २० २क. ष. हेटोऽवर. ३ क. ख.ष्‌. न्म. ठ वर. ह, पम्‌ । व्रिष्प्‌ । अव; च, "पम्‌ । “अ तिप्‌ ।. ४ २.ल.ग.च.ज. व. ह्य. हठः. ५ग. च. ज, ८ सः › नासि. ६. ट. €. ‹ पुनः › सकृद. ८ क. ख. व. द्च.र.ठ. ट. अवय।°; च. वियोग अव्‌, ८ग. त्यः | ३१ | अप्रीर, ९. ववतं" । पर्न"; य. द्य. ट, वतं० इष, १० क. घ. च. ज, टाम. १९ क.ख.ष. ्ष.ट. ठ. इ. ष्पम्‌ । वरिष | हेः; च, पम्‌ । ५ ह विषटप।, १२ क, व, ध. ज्ञ. ट. ठर. इ, इडाम्‌. १३ क,ख. घ. ज. ट. ठर. इ. जनयत्‌ जनयतु; च. जन्‌ यत्‌ ~ । गर्भ जनयतु. {५ ग, ध््यधः। ३९। भम्र २८

१ 9

१५

२५

२५

४२

दुगो चायतदीक्रासमेतं [ सप्तमाधयि

अघन देवौ इय बह सादय योनिषु त्रिषु | परि करतुना › (ऋण सं० १।१५ | ४) ॥ ऋरतुमि करतुभिः सह॒ संस्तवः मेधातियेराषैमू | ऋतुयजेषु वरिनियोगः। हे भगवन्‌ अग्ने देवान्‌ इह अस्माकं कर्मणि आवह आहूय । आहूय देवान्‌ सादय योनिषु त्रिपु । सथनेषु त्िप्नेतान्यथा- काकं यज | अमुना प्रकारेण परिमुपर सवैतो देवयागेनाख्कुरुष्वैत यज्ञम्‌। भात्मना पिव चैतं सोमम्‌ ऋतुना सह । ° आग्राैष्णवं च हविः ` । हविद्रहणादधविष एव संप्रदानाथ॑या कऋचस्ताः संस्तमेनाप्राविष्णनोः सन्ति । तयभै। | “ अग्रविष्ण सजोप॑सेमा वेधन्तु वां गिरः । वुतररवजिभिरो ग॑तम्‌ = ~, (मत्रा० स०४।१०|१॥ ४।११। ज्रवि्वेहकि र | तैति ४|७। १) न ॥ वामदवस्येयमाधैम्‌ | अग्नकरष्णवे हविषि विनियोगः ( मैत्रा ० १।४। १४॥२।१।७॥२।३ ॥ ५ ॥ तैत्ति ४ | ७।१) | हे जग्ाविष्ण सजोषसा सजोषसो नित्यं समानप्रीती युवामुच्येये । एताः अस्सद्धिरः अस्म्त॒तय वर्धन्तु वधैयन्तु युवाम्‌ । वृद्धौ च सलामस्मसप्रदयः युम्नः द्योतनवद्धि वाजेभिः अननैः अभ्युद्यते: अस्मान्प्रति मायतम्‌ | ° न वुक्संस्तविवे। दशतय।पु वियते ! । ‹ न › इति प्रतिषेधः

तु) शब्दोऽवधारणा्थैः । ऋक्‌ संस्तविकी सग्राविष्ण्रोः संस्तवयुक्ता । दशतयीषु । दश्मण्डल[वयवप्र. सेश्तविकी क्रग्दश- विभागेन त।यत इति दशतयः ऋषेदः तस्य

तयीषर न विदयते शाखाः दशतय्यः तामु तामु सव।सपि शाखाम॒ एक।पि हविषि अविनियुक्ता शच्मध्यपातिनी ऋग-

१ग. साद्य० । ऋतु"; प. ञ्च. ट. सादय० ऋतुना. २क.ख.ष. क्ल.ट. ठ. इ. "षम्‌ । गायत्री । सतु} च° षम्‌ । “ ऋतु° गायत्री ।, ३क, ख. ष. स. ट. ‹ तयथा › नाक्ति; ग, तवरथौ. ४ ग, ज, “जोषेत्येवमाया । वार; घ. क्ल. ट. सरजो० वानेभिरागतं । शमदेवः । गायत्री । आ, ५ ठ. ड, °रा गतम्‌ । वामदेवः गायनी । अआ०, ६ च. र्षम्‌ । * आ गायत्रीं |. ५७ क. ख. ष. ज्ञ, ट, ठ. द, नित्यं सहजोषणो निघ्यं माण च. निधये “ समा" सहजोषणो. ८ क. ख. ठ. ह. श्रीतो वां युवा") ग. ज. श््रतां युवा; घ. ङ्ञ.ट. "प्रीती वायु च. श्रीती यु षा. ९ग. ज. पांत"; व. स्त सं. १० क. ल.ष.स्ल.ट. ठ, अपि शालासु › नास्ति; च. पर्वाङ्घाप रौ्खसु.

नेबमः खण्डः ९ | निरुक्तम्‌ । ६६१

आाविष्णमोः सं्तविकी नास्ति । स्यादग्यन्यत्र सेशतवरिकी न तु दशत- यीषु । संस्तवेन वा दशतयं।ष्वपीवयुतसग दरैययेवमेतन्मया निपुण- माब्रेष्यत इति । सथाप्ययमपर उत्सर्गः | ' मथाप्यामनपैष्णं हविः › एव "नतु संस्तवः ! | तक्मस्तु हविपि पितु पृथक्पृथगे- ५ आग्नापीष्णं हत्रि- वाभ्निः स्तूयते एषा च | ' तत्र ? तिमिन्सस्तवे त्वन तु संस्तवः सप्रपएष्णे; ` एतां विभक्तसतुतिमृचमदादरन्ति ? नैरक्ताः ॥ ८ ॥

पूषा त्वेतश्च्यावयतु भ॒विद्राननेष्पद्युभैवनस्य गोपा; । स॒ १० स्तेभ्यः परं ददत्पितृभ्योऽगनिदवेभ्यं सुदिदनतरियेभ्यः ( ऋ° सै° १०। १७।३ ) ॥ पूषा त्वतः प्रर्यावरयतु व्िद्राननष्टपशचभु- वनस्य गोपा इत्येष हि सर्वेपां भृतानां गोपायितादित्यः स व्वेतेभ्यः परिददत्पितृभ्य इति सांशयिकस्तृतीयः पादः पुषा पुरस्तात्तस्या- न्वादेश्च इत्येकमभनिरुपरिषटा्तस्य ्रफीतेनेत्यपरम्‌ । अर्ि्दवेण्यः १५ सुबिदन्रियेभ्यः । सुविदत्रं धनं भवति विन्दतेवेफोपसगौददतेवां स्याद्रुपसगोत्‌ ॥ ९॥

पूपा तेतं इति । देवश्रमैसो यामायनस्यार्धरू । शवस्य करे प्रम तानुमन््रणे विनियोगः ( चश्र° प्रो ६| १०) प्रमीत उच्यत | २०

१ ग. ज, सस्त; च. रीति सं. २ग. च. जर साप्त. ३. ज. पौष्णव; च. पौष्णं णो. ४ग. ज. ट. सिन्त"; घ. तसिन्ंस्त' . ५. र. विभक्तिस्तु. ६ क.ल.१(८);ग. ५} ठ. < । इति निरु° उत्तरषटके प्रथ माध्ययि अष्टमः खण्ड; । ८ । ; ह. <} इतष्वद नासि. ७ क. स, दक्षत; छ. त. दधाते"; द्‌. दतिः दा. <क.ख. २८९); छ. १०त.द्‌. २. ९. त्वेत ‰ति; ज. एषा तवेत इति पर्वा ण्दीयते, १० घ. ट, “श्रवणे यार. ११क.ख.ष.न्ल.ट. ट. ड. र्षम्‌ । ष्प्‌ । सर; ग. ज. षम्‌ । शुनस्कर्ण च. षम्‌ । “ रानस्य^ व्रिष्टप्‌ ।, १२ क. ल.वरन्ल.ट. ठ, दनसप्रमीः) ष. पनीर घ, २९

६६२ दुगीचायंदकृतटीकासमेतं [ सप्तमाध्यपे

पपरा भगवान्‌ आदियः पथामधिपतिः । सः तवाम्‌ इतो मनुष्यलोकात्‌ विशिष्टेन पथा प्रच्यावयतु प्रगमयतु विद्रान्‌ अ्नपृष्णोर्विम- सम्यवहितङ्ञानः | सवैत्र ज्ञानाव्यवधानदिव च ्ततुतेरुदाहरणम्‌ अनष्टपडुः । भुवनस्य गोपाः । भुवनस्य ॒मूतं- ५ जतध्य गोपाः रक्षिता उपयैवश्ितः । स पूषा एव्ररक्षणः लां प्रगमय्य पएतेभ्यश्वन्दमण्डलेपरान्तवासिभ्यः पितृभ्यः पारददतु । तदुक्तम्‌ । “ दक्षिणायनाधितृटकम्‌ ' ( निर० १४।८ ) इति । अग्निः सप्र चैतेभ्य उष्य देवेभ्यः सुविदन्रियेभ्यो ये विद्युतो मध्ये निवसन्ति तेभ्यः परददातु । तर्दुक्तम्‌ । ‹ चन्द्रमसो वैद्युतम्‌ › १० (छन्दो० उ२०५।१०।२) इति| स वमेवमुभावपि देवटोक- पितृटोकाबम्यश्ुहीत्याीः प्रमीतस्य । उक्तं च ये देवयानाः प्ितू- यानाश्च लोकाः सव।स्ताननणाः संचेरम ' (मान० श्रो २। ५।५।२२ ) इति। ¢ स्न सवतेभ्यः इति सांशयिकस्तृतीयः पादः ' । संशयेऽस्मिन्नस्तीति स ुतििमगि द साश्षयिक । तीय परऽ पचः | कथं भते कृत्वा । यथा "पृपरा पुरस्तात्‌! ° पपा वतद्च्याव- यतु ! इति । “ तस्यान्वाद्च इयेकं › सामध्या- शनम्‌। तथा व्याछ्यातमेव | त्रयः पौष्णाः पाद्य एक एवागनेयः । एवमियं विभक्त्तुतिः । अथवा । दरावत्तरावाग्नेयो । ९२० तत्राथयोजना। पृष्णा प्रच्यावितं सन्तं सोऽप्निष्यमाणस्वमितेभ्यः पितृम्धो देवेभ्यः सुविदत्रियेभ्यः परिददात । मा पितृभ्यः परेतेम्य इत्यभिप्रायः | त प्रेतं दे्टमितोऽग्रय एव हरन्ति (छ० उ० ५।९।२) इत्ययेधष्य सवेनाम्नशवोत्तरेणाप्यगनिशब्देन संवन्धमविरष्यमानं प्यपेक््याक- स॑यत्‌ ‹ अभ्नरुपरि्त्तछय प्रकीतैनेयपरम्‌ † इति । २५ “ सुभिद्त्रं घनं भवति › 'विन्दरतेवां ' ' सु ' इव्येतेन एकेन उपस गेण उपसृष्टात्‌ । ‹ ददातेव। ` ‹ सुविम्यां ! द्वाभ्यामु पप्तग।म्यां युक्तात्‌ । तदेपाम्ि ते मुविद्‌ः त्रयाः ॥ ९ ॥

सुविदतरश्द्‌- स्य व्युयत्तिः

ग. ज, भूतस्य. कृ. ख.व. इल. ट. ठ. ड. तद्युक्तं. ३ च. `कल्यय^. ४क.ख.,२८९))ग. १०} ठ. 'येम्यः। इति निरक्त० उत्तरषटुकरपथमाध्या- ये नवमः खण्डः । ९।; इ, ९ इति निरुक्तोत्तरषद्कीकायां प्रथमाध्याये नवमः

२३ खण्डः। ९; इतरेष्वटधो नात्ति.

दश्चमः खण्डः १० ] निरुक्तम्‌ । ६६३

अथैतानीन््रभक्तीन्यन्रिक्षलोको माध्यंदिनं सवनं प्रीप्मखि टप्पश्चदशस्तोमो बृहत्साम ये च देवगणाः समान्नाता मध्यमे स्थाने यश्च सियोऽथाप्य कमं रसानुप्रदानं इृत्रवपो याच कौ च बलकृतिरिन््रकरमेव तद थास्य संस्तविका देबा अघ्नि; सोमो वरुणः पूपा वृहस्पतित्रह्मणसयतिः पवतः कुरसो िष्णुकौयुर्थापि ५ मिघ्रो वरुणेन संस्तूयते पूष्णा स्द्रेण च सोमोऽमिना च पूषा वातेन च पर्जन्यः ॥ १०॥

वि)

“ अगरतानीन्द्रमक्तीनि ' | पूथैवत्सवैम्‌ । अन्तरिक्षटोकः ! इूयेवमादि । ध्येच॑ देवगणाः समाम्नाताः ! (निव० ५।५। ८१५) १० मर्दादयः ‡ यश्च छि; ' ( निघ्र० ५। ५! १६--२६ ) अदियायाः।

सास्य कम रसानुप्रदानम्‌ › अवरभायवप।दि ` वरत्रवधो ' मेष- वधः | भयाचकाच वर्तिः ! मन्यापि इन्द्रकम ` दृनदरकर्मेव तत्‌ › इृयादराथं॑ पुनवचनम्‌ । १५ ह] ८ क्‌ (परपीटिक।दि = (~ न [न प कीटपिपीटिकादिषु यद्रटेन क्रियते सवैमि- द्रम तदिति । 4 अश्राष्य संस्तव्रिकाः देवाः अग्निः! इत्येव-

सस्ताविका दवाः ' ^“ मर्धयः।

इन्द्र॑ रोचना दिवेः पररि वानजषु मूवधः । तद्व चति प्र २० यू ' ( ० सं० ३।१२।९) हति ॥ विश्वामित्रस्येयमापम्‌ । एनद्रप्न हविषि षिनि

गः (मेत्र०से०२।१।१) । हे दृ्राप्री रोचना रोचनौ दीपनो हविषा च उदफेन च दिवः प्रिमूषधरो चाज अस्मान्‌ सरतः |

अग्निना स्तवः

१८. त. द्‌. काचिद्रट. ९द्‌. णेन च स्तृ. २८ त. द्‌. समो वायुना २५ चप. ४ क... (१०); ठ. ११त. द्‌, ३. ५ग.चन्जर °च्‌) नास्ति. ६क. ष. ध. ह्व. ट. ठ. ह. (दयः । तवथा । इन्दा?) ग. "द्यः । ३५। इन्द्रा"; च. द्यः । “ इन्द्रा” तयथा।.७ ग. ज. दि इति । विग्वार; व. क्ष. ट. द्विः । विश्वा. ८ठ. ह. ' इति नासि. ९व. ह्य. ट, दर. ह. ममित्रः।

=> (श्चन ~0

गायत्री । ए१ च, शवे मद्‌ । रे तः । गायत्री २०

६६४ हु्गौचायैकृतरीकासमेतं [ स्ताष्य

येनाननेषु खामितेन भवेमहि तथा कुरुतम्‌ । तदरीयै॑ भवतोः प्रकृष्टम्‌ सहं चति जनि येन प्रेभावयथो वंजिषु स्तोतृन्‌ । अत एवमाशास्मरे। सोमेन संस्तवः " इन्द्रसोमा समघशंसम्‌ दइयत्र । भ्यास्यातः ( नि₹० ६।११)। त ध स्तवः, । । क युवमध्वराय

नः › इति । ग्याष्यातः शेषः ( निर्ण

सोमेन

५।२)।

इन्धा नु पृषण। वयं सस्याय स्तयं । हुवेम वाज॑सातये › (क्र° सं० ६ । ५७। १ ) इति ॥ पृष्णा संस्तवः । १० पूष्णा भदद्राजघ्ययमाषमूं । देन्धपौष्णे हविषि वरिनि- योगः (मेत्रा०सं०२।६ | ४॥४। १२।६) । हे इदरपुष्रणौ सर्याय समानल्यानाय छस्तये छस्य- यनाय च वाजसात्तये च वीजघ्यान्स्य सननाय हूरेम आह्वयामहे युवां वयम्‌ । निव्यं यक्ञेष्विदमाश्चास्महे इति'।

१५ इदं मघं ॒र्हविः प्रियमिन््राबहस्पती । उक्थ मर्दशच शस्यत › (ऋ० स० ४।४९ । १ )॥ बृहल्यतिना बृहस्पतिना संस्तवः । वौदेवसेयमाभ्‌ । देन्राबारैस्पये

हविर विनियोगः ( मेत्रा° सं०२। १ ।

१२॥२।२।३)। हे इ्ाृहस्पती इदं हविः यद्वयं ॒दग्र

९० तत्‌ प्रियम्‌ इष्टम्‌ अस्य वाम्‌ अस्तु | यच्चेदम्‌ उक्थं श्यते मदः च परतिगरेण सह तच्च वां प्रियम्वियेतदाशास्मैहे ।

१क.ख.ष.क्ष. ट. ठ. ड. ययेषु; च. वीजिष्ठ" यागे. २ क. ल. ध.ह. ट. ठ. ह. स्तोतृन्‌ एरः। अत; च. स्तोतृन्‌ । “ अतः° पुरः।. ३ ग. शेषः । ३६। इन्द्रा. ४ ग. ज. घ, क्ल. ट. पृषणोति । पुष्णा”. ५ ठ. ड. ^ इति › नालति. & घ. २५ क्ष. ट.ठ. इ. भरदाजः। गायत्री । न्द्रा. ७ च. र्षम्‌ । “ रन्द्र गायत्री ।. <८क. ख. घ. क्ल. ट. ठ. सातये च अनसननाय चहु; ग. ज. वाजसननाय हु, ९क.ख.ष.ट.ठ. ह. “इति ) नाति; ग. इति । ३७ . १० क. व. घ. ज्ञ. ट. हविरिति ब्रह”; ठ. ड. इद्‌ वामास्ये हविरिति बृहस्पतिना पेस्तवः । इदं वामास्ये हविः. ११ क. ख, वामदेकस्यार्षम्‌ । गायत्री । रेन्वा° ; व. इ, ट. ठ. ड. षामदेवः गायत्री । रन्द्र. १२ च, षम्‌ । “ दन्दा° गायत्री |, १३,

११ स्मे) ३८ । विश्वे,

दकष; घण्डः १० ] निरुक्तम्‌ । ६६५

‹ दर सैतयं मववाना युवोरिदापश्चन प्र मिनन्ति त्तं बम्‌ । अन्छे- ॥ ्रब्रह्मणस्यती हविरनोऽने युजेव वाजिन जिगा. चृदतिना तम्‌ ' (ऋ० स०२।२४। १२) इति ब्रह्मणस्पतिना संस्तवः । गत्समदरस्येपमा- षम्‌ । त्रिं स जगत्‌ स्य॒ यवदिदमल्ति िचित्‌ हे ५ मघवाना मघत्रानौ धनवन्तै। इन्दर्रसण्वत। युवमुनपये युर: युतयो; सममेतछमृतम्‌ । किं । यतः समयेन स्यः जतः भपरोऽपि न प्रमिनन्ति नर्दित व्रतं कै वां युवयोः | यथासकलय वतन्ते | यो युवानवमेतिमहानुमावौ तै अस्माकम्‌ आमिमुल्येन इदं हरि; जिगा- तम्‌ आगच्छतं भेत्तुं युनाति सहचारिणौ व्राजिनौ रथाद्विमुक्तौ १०

१२०.

सुमु छम्‌ अनम्‌ । इयेतद्‌।शास्मैद्‌ ।

रनद्रापत्ता वहता रथन ताम्‌ स्प जा वहत मुरा: | तत हन्या

नथु दरवा वपधां गीरनिच्ि मदन्ता 1 पतेन (ऋ०स०३। ९३।१) धतेन

संस्तवः । व्िश्वामिगयाधम्‌ । हे इन्द्रपरवत १५ दशौ बुवामुःपय् | बृहता महता स्येन महता उदकरंहणेन उदकदानिन वामीः वननीया इषः अनानि अहतम्‌ ईरयतम्‌ | तरीदयदनि प्रसयतम्‌। सुवीरा: २।भनवोरा; । ततः घं काठ इजानानामस्म वीतं भक्षयतं हव्यानि अप्यय पुरोडशादीनि वयथां च गीनिः स्तुतिभिः पुनः पुन प्रतिक इ अनेन मदन्ती तृष्यन्त्‌ । इयेतदाशास्मह । २०

१. ज, सत्यमिति व्रह्म ष. न्व, ट. सत्यं मघ वाजिना जिगात । व्रह्म २. ह. ८इति › नाकि. ३. द्यनट. द, ह, गृत्पमदः | विष्ट | विश्वः. ४च. पम्‌ । = विन्व॑ः विषरुष्‌ ।, ५ ग. ज. सत्यं वा यदवविसि ९ क. ल. ग. ज.ष. ज्ञ. वर. द. किच; 4च. फिित्‌च. < ष. हष. 2. ठ. इ. यतः, ९क, म. घ. क, कतत, }>ग. प्एमह। ६९॥। इन्द्रा, ११ ग. वता ० । प्षतेन; व. ज्ञ. ट, वता ० मदना. १२ क. ष.च, न. ्टिया. १२. ्.२. द. इ, निविः। विषटुय्‌ । हे) च. मिवस्यादं। ज ह" वषट्‌. १४८. उ. पगरा, १५क. घ. १, च, ज. क्ष, इत्या) घ. ठ, इ,

इच्छया. १ ६ गु, स्मः । ४० छ , द ९ <

६६६ दु्गीचायंकृतदीफासमेतं [ सप्तमाधयये

° इनद्रकुर्सौ वहमाना रथेना वामत्क अपरि कै षहन्तु ।

निः पैमद्पोषैमयो निः पैष्याम्मघोने। षदो कुत्सेन वरभेष्तमसि › (ऋ्र° सं ५।३१।९)॥ , केन संस्तवः । अवध्योरम्‌ । हे इन्द्र्ुःसो प्रहमानौ उह्यमानौ स्थेन ५ शवां तरु | अवन्तु वाम्‌ अयाः अश्वाः अपि करणे नियं करमणे | ततश्च कमणा परितेषि अस्माभिः निः पीम्‌ अद्भपो निधमथ; सर्वतः अरीन्‌ निः प्यात्‌ समानस्थानादन्तरिश्नादद्षः अपः | तत जओषध्या- युपा सुका कुयणो मधोनः महत्तयेतानि तमाति ददो हृदयस्य छाद्‌- कानि अनाकारमयकृतानि वरथः वार्यथ इयेतद्‌शा्म॑ह |

१० ! इन्द्र॑मिष् दहित; शम्बैरघ्य नव पुर नवतिं च॑ शनयिष्टम्‌ | शतं वर्चिनं; सहतं च साकं हयो अप्रयसुरघ्य विष्णुना वीरन्‌ ' ( ऋ० स० ७ । ९९। ६) ॥

विष्णुना संस्तवः । वसि ्रयाषेमू । तरैषातन्यां विनियोगः (मत्रा सं०२।४।४)। हे द्न्ािष्णु युतं दृंहिताः १५ दिरंक्ृताः शर्म्ब्य मेष्य अमुरघ्य वा छमूताः पुरः श्रयिषटं हत- वन्तौ स्थः । ताश्च हता मेघान्तगैतान्‌ श्तं विनः दीप्तिमतो ऽन्व वा सदस च साकम्‌ अवधितान्‌ सहमान एकनिश्वयान्‌ हथो हतवन्तौ ध

श्रः अप्रति वीरान्‌ अमुरस्य शम्बर स्वमृतान्‌ । यै युवा मेतदतिदष्कमक॑तवस्माकमपि त्रन्‌ हथ इयेतदशाक्षहे ।

२० १. "कुत्रा० । कुतेन) ष. न. ट. "कुत्सा व° वरथ'. २ च, निः समर. ३. निः पथ ४ क. स. पर, सल, ट. ठ. द. रम्‌ । विष्टु । ह; च. षम्‌ । = हे व्िष्रुप्‌ 1. ५ ग. सहे! ४१। द्द. ६ ग, “हिता० । विष्णु"; ष. स. ट. “क्ताः ० अपत्यु". ७. क्ष, ट. ठ. उ. वदिष्ः । शष्‌ । अ) च. वति हस्यर्षम्‌ । “पे " बिष्टप्‌ ८ क. ख.य. ज्ञ. ट. ठ. ह. रोजरस्य नवतिं नव च ` पुरः मेय”; ब. शम्बरस्य“ मे' नवतिं नव च पुरः, ९. ज.वा भूताः. १० क, ख.ष. स. ट.ठ. इ. अगति अयतीकारान्‌ वीः; च. अपति * वो” अप्रतीका-

२७ रान. १११. "सदे। ४१। द्द्‌.

शशमः खण्डः १० ] निरुक्तम्‌ |

‹ इनैवाय्‌ इमे सुतां उप प्रयोभिरा ग॑तम्‌ । इन्दवो वामुशन्ति , हि (जरन्ते १।२।४)॥ वधुना वयुना संस्तवः । मधुन्छदैस अथम्‌ | उष्तदविक- भौमनो हि मध्यमस्य एकस्यापि वाखिन्द्रभवेन, व्रिकरणधर्भिवाद्भिलं बिभ्रतो नेरक्तक्षेऽपरि द्विवचनसंसतुतिरविरुद्र, यथेकस्योदकध्य द्विपात्रष्यस्य द्विवचनेनो क्तिः । टरेन््रवायवस्य प्रहस्य परोनुवाकपयम्‌ (भेत्रा० सं० १।२।६)। हे इद्वा युव्ामु- ध्येये | इमे सुता अभिपुताः इन्दवः । सोमाः इयर्थः । सुसंछृताः सोमा यरमात्‌ उशन्ति कामर्थते युवाम; पानाय तस्मादुपगच्छतं पतभ तान्‌ । कथं रच पुनरपागन्छतम्‌ । प्रयोमिः अनरस््सप्रदपरभ्युयतरिये- तद्‌।शष्छहे । पि पतर

° अथापि मेत्रो वरुणेन संस्तूयते ' | ‹ अथ ' शब्दः प्रृताि-

५ ्राहिशेषतो मित्रादीनप्रकरोति । ! अपि इतत का दवता (~ ^ [३ ~. सभ्य प्रो - कामिः संस्तयन्ते इति संभावने । प्रताम्यति देवताभ्यः ५ पराण्यपरेणाभिधानेन संस्तवयुक्तानति भेदपक्ष अविक्रमे ।नेरुक्तयक्ष यदविरद्राभासमिव किचि- दत्र तदिनद्रवायुसंस्तवे प्रतिसमाहितम्‌ । ' मित्रो वरुणेन › इत्येवमादिषु य प्रथमया निदिश्यते सा मुस्त; या तृतीश्रया समुष्या । सा

च निर्दष

१ग.च.ज. घ. ह्म. ट, सुता इते वायुना. रक. ख. हि। इति । वायु. ३. क्ष. ट. ठ इ, च्छन्दा गयी । उपा ४ क. ख. पन्च. र्द. द, 'त्मनोऽपि हि"; च. त्मनो" हि. पि. ५क.ख.ष. घल, ठ. द. "चनोक्तिः ट. च नोक्ति° न, ६ग. ज. शयन्ति; च. ध्यन्तिंयु' न्ते. ५ क. खनग.ज. ष. ह्म, ट. "मात्मपाना; च, "मात्मनः पार. ८ क. सष. न्न ट. (च) नास्ति; च. वं. ९क. स. ग. ज. ट. ठ. 'वितेध एव, च, अर्िहद्धं एव रोष, १०, ख.ष,६.ट. ठ. ठ. मुख्यस्तु °च. मूर्त ख्या ११क. सल... ट.

व्च ~ = द =

दिरिः निर्दा समृख्या, (२. ' श । ४३। आ,

६६७

११

१५

६६८ दुगचायंदृतदीकासमेतं [ स्तमाध्यये

४ आ ने भित्रावस्णा पतैर्गव्यतिम॒क्षतम्‌ | मध्वा रजसि सक्रत्‌ ? मिमो वरेन (ऋ सं०।६२।१६) ईति॥ विशा सूयते मितिह्या्म्‌ । मेत्रावर्ष्याः पयह्यायाः परानु वाक्या (मेत्रा०स्०र२ | ३।१)। हे ५ मित्रावरो सुक्रत्‌ फोमनकर्माणो युत्रामुचेये । व्यति गोयुत यवसोदकोत्पत्तये रजांसि च गोयुतेयान्यन्यानि त्रह्यदिधान्योयन्तिक्षत्राणि तानि च ्रद्यदुधत्तये मध्वा मभुरेण सस्यस्पकरेण उदकेन अस्माकम्‌

उक्षतम्‌ ओं सिचतप्ियेतदा्चर्धे । ५ सोम॑पृबणा जनना रथीणां जनना दिवो जन॑ना पृथिव्या; । जातौ १० विश्य मुवैनष्य गोर देवा अङ्ृणन्मृतस्य पृष सोमेन संस्तू- नाभिम्‌ › (ऋ° सं०२।४०।१)॥ यते ृष्णा सोमस्य सेष्तवः । गृ्समदस्येयमापेम्‌ । सौपपौष्णल्य चरोः पुरोनुवाक्या ( भेत्रा० सं० २।१। ४--५॥ २।२।४)। सोमापुषणै। चनु । १५ तावुच्येते । सोमापूपणा हे सोमापृपणौ युतं जननौ जनयितौरौ रयीणां धनानां जनयितारौ च स्वेनोपकरेण दिवो जनयितीरौ प्रथिव्याः जति जतमान्रविव युवां विश्य सवल्य भुवनस्य भृतजतस्य गोपौ गेप्तारै बभूवथुः । देवाश्च समये। युवामेव अमृतस्य उदकष्य नाभिं नहनं बन्ध- नम्‌ साधारं सवेलोकिक्य अङ्ृप्न्‌ सद्‌ा कुवन्ति । युवामिदं नामास्माकं

२० कुरतमियाशिषा निराकादक्षम्‌ ।

१. च. ज, “रुणा ृतश्ति विष्वग; व. ज्ञ, ट. "व ० रजांपि सुक्रत्‌ । प्रिन्वा. २८. इ. इति ` नास्ति. ३ व. ञ्च. ट. ठ इ. मतो माय्र। } मेवा; च. "मिवरस्ा्षम्‌ । “ मेवा गायत्री ।, ४ व. क्ष. ट. ठ. ड धे । वृते उदके". ५ क. ख. ष.ञ्ल. 2.2. ह. ` न्यामि स्थानानि व्री"; च. “न्यानि *

२५ कीण्स्थानानि, ६क.ख. घ. ह्य. ट. ठ. उ. क्षतं पि} च क्षतं ओंषि".७ क. ख. घ. क्म. ट. ठ. इ, 'स्मे। प्ष्णास्परेण च सोमः । सोमा; ग. सहे ।४४। मोमा; च. (स्मे ~ सोमाः पूष्णारुदरेण चसोमः < ग. नना० । पृष्णार; ष. क्म. ट. ननाण्नमू^, ९घ. ह्च. ट. ठ. इ. "मदः । विष्टुप्‌ । सो} च. ममद्‌ः। “ सो" विष्टप्‌ 1. १०क. ख प. क्ट. ठ. ड. सोमा म. ज, सोमाफूण १९१. क्ष, २.2. तारो च पृः च. तारां “प्रः च, १२ग. ज. “थिव्यं । जन- यितार्‌। च । ज।तम।जा धिन्याः । जनपितयं च । जार, १३.

२३ `रादक्षम्‌ । ४५ । पमा.

दशमः खण्डः १० ] निरुक्तम्‌ । ६६९

“ सोमाख्ा युवमेतीन्यसे विश्व तनषु मेषजानि धत्तम्‌ । अव स्यतं ञे यजो भलि तनू बदरं कृतमेने। जस्‌! सोमे रेण (ऋण सं० ६ | ७५ | २३) ॥ रुदेण संस्तवः । मद्रजस्येयमा्् | सैमरैदर चरोः पुरोनुवाक्या (मेत्रा० स०२।१।५-६) | दैसेमाखो ५ युवापुच्येये । एतानि सव॑णि भेषजानि अस्ते अस्माकं तनूषु श्ररेष धत्तम्‌ । किंच | अ्रस्यतं निप्यमह्मानवितुं रक्षितुमिन्छतम्‌ । पिच । यत्‌ अस्माक मनोवा क्।4; कृतम्‌ एनः किंचिदस्ति तन॒प॒बद्ं॑तन्मु- चतम्‌ अस्मत्तः

^

पेना च पूपा | मध्यर्न च यु्यानेन च संस्तवं इति १०

अगिनच पू पारथित्रेन प्रतिपेधात्‌ । शचं त । मृग्यमुदाहरणम्‌ । वायुन। सं्तप्रैः | -‹ वतिन

च परजनः ' | ।

'धतीरे। दिव ऋः सुहस्ता वातापर्जन्या म॑हिपध्यं तन्यते; | आप आमः प्र तिस्तुनो गिरो भमे। रतिवाजिन। १५ यन्तु महव॑म्‌ ' (कऋ० सं १०।६६।

)॥ दसुक्षणेल्या्षम्‌ । पतर दिवः इति ऋमवः शोभनहस्ता वातापञन्यो च आपश्च आओपधयश्च भगश्च रातिः दाता वाजिनश्च धार्‌ यित घोतनवन्तो ये उक्ताः अर्थं उदक्य दिष्य महतः तन्यतो

वातेन च पजन्य

१. मतानि । एद; ष. ह्व. द. ममता ० कृतम, २. द्य. ट. द, २१ इ. द्रजः । विष्टु सो°, ३ च. "षम्‌ । “सोर विटप ।. क. सग. ज. ष. ६, ट. द. सोमारा१ ठ, समारद्रर च. समीर" सामरा. ५. ज, ‹ शरिरिषु नास्ति. ६क. ख. पर. ट. ठर. इ, “तं अगमत्‌ अएमत्तः, ७ क. स. मध्यमरथ- नेन; घ. क्ष. ट. ठ, उ. मभ्यरथनिन; ग. ज. मरयमन ष य॒, < क. चव. ह्म. ट,ठ. इ, ्ट्रति, ९ ग. ज. तवः। सत्त कषय इत्यत्र तत्र जागते । अश्वप्रजावि- २५ त्येतस्मिन्पदि बाय्वादित्याविति वक्ष्यति । वतिन०, १० ग. श्यः । ४६ । धर्तार, ११९ ग. 'भव० । वसुः; व क. र. "भवः ० यन्तु, १२ ग. न. ठ. "कस्या; य. द्म, ट, इ, (कर्णर्यार्षम्‌ । विष्टपं । घर; च. (करणस्यापम्‌ । + धः चिष्टप्‌ | , १२ क.स.घ.क्ष,ट, ठ. इ. ! डति ) नास्ति. ५५ क. ल, ध, प्च, ट, ५ अर्य । नाकि; च, अश्वं, १५ ग, ज. ‹ उदकस्य › नानि. ३०

६७० दुगौवायंहृतदीकासमेतं [ सप्तमाध्याय

सवारधतनितुः ह्म्‌ आदानम्‌ अस्माकम्‌ आयन्तु आगच्छन्तु आगरम

च प्रतिरन्तु प्रतीणी; कुन्तु एता अक्षद्धिरः । वर्भयन्विव्यधैः । वाताप- १ ।

जँन्यावियत्र संस्तवः ॥ १० ॥

५ अयैतान्यादित्यभक्तीन्यसौ लोकस्ृतीयसवनं वषा जगती सक्नदकषस्तोमो वैरूपं साम ये च देषगणाः समाश्नाता उत्तम स्थाने याश सियोऽयास्य कमं रसादानं रष्मिभिश्च र्दधारणं यच्च क्िचित्मवरिितमादित्यकमव तचन््रमसा वायुना संवत्सरे. णेति संस्तवं एतेष्वेव स्थानव्युरष्तुच्छन्दःस्तोमपृष्ठस्य भक्ति-

९० शेषमलुकर्पयीत शरदनुषवकर्विशः स्तोमो वैराजं सामेति पथिः व्यायतनानि हेमन्त; पड्किखिणवः स्तोमः क्षारं सामेत्यन्तरि- ्ायतनानि भििरोऽतिच्छन्दाक्ञयततिदः स्तोमो शेतं सामेति शुभक्तीनि ॥ ११॥

१५ ८ अयतान्यादियमक्तीनि ! । पर्ववत्‌ ‹ असौ लोकः ` इत्येवमादि | ८ सूरयो युप्थानः ' ( निर₹० ७ | ५ ) इति पूषेमधिह्य “ अदियम- तीनि ' देदातवीदधिशेपतः खपक्षोयोतनानुसमृतये ।

¢ ये च देवगणाः समाम्नाता उत्तमे स्थनि आदि्यादयः' ( निष° ५।६। २४२९.) । ( याश्च छियः ' उपा सूं दृषाकपायी सरणः २० (निष० ५।६। ९-५) देवपल्यः ( निघ० ५।६। ३१ ) इति । ८ ध १) ८ १3 ^ (^~ अथस्य कम॑ › रसादानादि । ‹ यच रकिचियव- आदियकरम दिहितमादिः्यकर्मैव तत्‌ ' | ' चन्द्रमसा वायुना संव्परेभेति संस्तवः ' । अलयलात्छशन्दैत ब्रेवीति नापिकारवचनं करेति ‹ अथां ' इति ।

९५ १ च. हवनम्‌. २क.ख.प. क्ष. ट, ठ. इ. गत्य. ३ क. ख. २८(१०); ग, ११; ठ. इ. १० । इति निह० ( ड निरक्तटीकायां ) उत्तरषट्के प्रथमाध्या- ये दशमः खण्डः । १० ।. ४ द.थ. ध. ठ. उ. राधा, ५८. त. द्‌. यत्तु. ६ क. ष. त. व्‌, “स्तवः। ४ । एते") छ. “स्तवः । १९ । एते", ७ छ, टूक्ति- स्तृण, < क. ष, ५( ११); छ. १२; त.द्‌. ५.९ क.ख.व.स्न.ट. ठ. ड, (क्तीनीति । पुर. १० क. ख.ष. घ्व. ट. ठ. इ. "कृत्य अथेतान्यादि; च. “कृत्य “ आदि" अयेतानि. ११६ क.ख.घ.क्ष.ट. ठ. उ. इतीह; ष. “तीनि = इहा" इति. १२ च. शरण्य, १३ ग, च. ज. यत्त, १४ ग. “स्थेति !

१२ ४७ । पूर्वा,

एकादशः खण्डः ११] निरुक्तम्‌ । ६७१

‹ पृकरीपरे च॑रतो माययैतो शिशु करवत) परं यातो अध्वरम्‌ | विश्च)

यन्यो मूवनामिचष्टं॑शर्तुरन्यो बिदभञ्जायते

नः) (क्र०स १०।८५ । १८)॥ चन्द्रमा सेश्तवः | सूयायाशाषम्‌ । राजयका वैश्वदेवस्य चरोः पुर- न्क्ष ( मेत्रा० से० २।२।७)। पूत्रोपरं चरतः सूर्थाचद्ध- ५ मसौ । पूवपक्षे पृः पर्योऽपरशनद्रमाः । अपरपक्ष पुनरपरः सूर्यः पर्व्च-

नमाः | एवम्‌ एतौ चरणम्‌ अनुपरतं चरतो सर्वदा चरतः । तौ पुनः मायया येनिशवरयज्ृतया कयापि प्र्ञयति । कस्त्वं वेद्‌ । न क्षयोगिना-

वेवं शक्त च(तुमिति । अपि चेतदतिचित्रे यदपरिविधमानौ भामत- संष्टवात्‌ शिश इव जीर्टन्तौ अध्वरं यजं निष्पादयन्तो समरैमिदं परयातः १० परिगच्छतः । तकथमिति । विश्वान्यन्यो भुवनाभिचे । विशवानि भृव-

नानि मृतानि अन्यः अमिचषे अमिप्यति जदिष्यः | 'धयेतान्यभिद्र्ट.

व्यानि उपकारकवेन पधा स एव तानि प्यति । ऋरमरयः चद््रमाः बिद्‌

धत्‌ अमिनिष्पादयन्छगया पनः पुनः प्रतिमासं जायमान उदैलयस्तमेति

च । अरसस्तवेनोत्तरोऽभचैः । यवितदेवमयद्भृतं किमपरि चरणं चरतस्ता- १५ येतौ अगदमस्मयजमानं कुम्तमियाशिष। निराकाङ्क्षः ।

चन्द्रमस स्तवः

वायुना संस्तवः । सप्त क्षयः प्रतिहिताः इत्र । तत्र ' जागृतो अख्प्रजं। › हष्य्िन्पदि ‹ वाखरदियौ ' इति वक्ष्यति ( निर० १२। ३७ )।

संवसरेण च संस्तवः । ' पञ्चपादं पितम्‌ ? २० इति ग्ास्यातम्‌ ( निर० ४।२७ ) |

वायुना स्तवः

संवत्सरेण च

१ ग, चरतः। चन्द्र"; घ, घ्म. ट. चरतः ० जायते, २क. ल. च. कषन्तौ ज कीलन्त. २, स्न. ट, ^४म्‌ । जमती । राज”; च. धम्‌ । * रज जगती ४क.ख. ध. क्च. ट. ठ. ड. "परतो, च. पतं" ता. ५. क्ष. ट, वधं. ६क ख. क्रीडन्तो; ग. च.ज घ. घ्य, कीठन्ती. ७ क. ख. घ. ह्च, ट. ठ. इ. यज्ञम २५ भिनिष्पा०. ८ ध. सल. ट. ठ. ड. विश्वा विश्वानि) च. * विश्वाण विश्वा, ९क, ख. घ. सल, ट. ठ, इ. ‹ अन्यः › नास्ति. ११ क. ल. ध. नञ. ट. ठ. ठ. अथ; ष. येथे" अय); ट. अभेः य. ११४.ख. ध. न्न. ट. ठ. द. तथव स तानि, १२ क. खघ. क्ल, ट, ठ. द. इव्येतकि?. १३ क. ल. “स्यातः । ४ । एते; च, शस्या" तः; ग. श््यातं । १२। ए? च. ज, स्यातमित्यनन्तरं एण्ड समापिः) प, प्न, ट, ठ, इ, “ख्यातः. ३२१

६७२

११

१५

२०

२९

दुगीचायेङृतदीकासमेतं [ स्तमाध्यये

८ एतेष्व स्थानम्ृहेष्ूतच्छनदःस्तोमपृष्य भक्तिरोषमनुकसयीत | ऋतवश्च छन्दांसि च स्तोमा पृष्ठानि च घन्थेपमृतुच्छन्द. ऋतुच्छन्दःस्तोमपृरष्म्‌ । तस्य ऋतुच्छन्दःस्तोम- आदीनां स्थानान पृष्ठस्य । ऋतुभक्तिशेपं छन्दोभक्तिशेषं स्तोम. भक्तिशेषं पृरष्ठमक्तिरपं च | तद्धा । ‹ शरदनु- वेक धिशः स्तोमः वैराजं समेति परधिम्यायतनानि ! । अनग्निलिङ्गऽपि सेन्मन्त्र एतेपामन्यतेमं स्यात्त भाग्रेय इति प्रतिपरतष्यः । एकेवेत्तरयो- 0 रपि स्यनघ्यृहयोः । ब्युहो नाम विस्तरः । ‹ हेमन्तः पङ्किलिणवः स्तोमः शक्रं सभेयन्तरिक्षायतनानि ' । ' शिशिरो ऽतिच्छन्दाः त्रयश्चिश्ः स्तोमे ठत समेति दुभक्तीनि ! | यां भजन्त इति दुभर्तनि योरपि चादित्यं भजत {ति | मक्िप्रहणं प्रणाडिकोपप्रदशेनाधं यैतेषां स्तिः स। [2 सुतिसंकर्मै्यापेन स्थानाधिपतेः सूर्य॑स्य स्तुतिरिति । सवैरम्‌ । आह । समेतन्मनत्रश्रयकुक्त्‌ । त एव तावन्मनत्रा; कस्मान्मन््रा इति ११ उच्यन्ते । यत अह ॥ ११॥

मन्त्रा मननाच्छम्दांमि छाद्नात्सभरः स्तवनायजयेनतेः साम्‌ संमितमरचास्यतेवेचां समं मेन इति नेदान। गायत्री गायतेः स्तुतिकरमणङ्गिगमना वा विपरीता गायतो मुखादुदपतदिति च ब्राहमजैमुष्णिगुत्स्नाता भव्ति स्निह्यते स्यात्कान्तिकैमण

१९क. ख. ठ. तमं) ग. च. ज. इ. "तमस्यार) घ. ह्व. ट. तमं स्या. रक, ख. ग. ज.षर ज्ञ. ट. ठ. उ, “तव्यम्‌. ३ च. विस्तरः स्त. ४ ग. ज, "दुक्ति- स्तण, ५ क. ख. शरक्षायतनान । अन्तरिक्षलोकायतनानि । शिशि°; घ. इ. ट. शरिक्षोकायत”. ६ क. ख. घ. हल, ट ठ. ड. इति युभक्तीति । भक्ति°; च, इति > । भक्ति" युभक्तीनि. ७ क. ख. व. ज्ल.ट, ठ. ड. शकमणन्था. ८ क. ख. "कवम्‌ ।५( ११) । स्षमेर. ९. आह \ ष. १०क. ल. घ. हम. ट. ठ. उ, (भयमित्युक्त; ठ. 'श्रयमित्युकत । ५१ । इति निशुक्तवृत्त। उत्त- रपट प्रथमाध्याये निषण्टुमारम्य दाद्शे एकादशः खण्डः ।११। मना, ११९२. १३; इतरष्वो नाति. १२ क. ख. छ. त. द्‌. ‹ स्तोमः स्तवनात्‌ › न।सि, १३२ क. ख. त. द्‌, "णम्‌ । द । उण?) उ. "णप । १४ | उण्णिर.

द्वादशः खण्डः १२ ] निरुक्तम्‌ । ६७२

[43

उष्णंपिणी वेत्य पमिकपुष्णीषं स्नायतेः ककुप्‌ ककुभिनी भवति कङु१ च दुग्जशच कु जतेरवोगजतेवानुषटबनष्ेभनाद्रायत्रीमेच तिषा सर्त चतुर्भन पादेनानुषटोभतीति च ब्राह्मणे वृहती परिवरैणा- रपद्धिः पञ्चपदा षट्‌ स्तोभ्यृत्तरपदा का तु त्रिता स्यार्तीणं तमं छन्दशिदरजस्तस्य स्तोमनीति वा यच्रिरस्तोमत्त्िषटुमि- ५

एप््वामिति विज्ञायते ॥ १२॥

* मन्त्राः मननात्‌ › | ईुभ्यो हयष्यामापिदैवापियज्ञादि मन्तासे मन्यम्ते | तदेषां मम््रवम्‌ | ते पुन्छन्दोमयाः 'नाच्छन्दसि वागु्चरति! इति । अथ ‹ छन्दासि ' कस्मात्‌ । ` छादनात्‌ ! । यदेभिरातमानमाच्छ- १० दयन्देवा मृबयोरिभ्यतस्तच्छन्दसां छनदस्वम्‌ ' इति वि्ञायते | अध यजुः! कस्मात्‌ । ‹ यजतेः ' प्रातोः | तन हि विशेत इव्यते सवत्र याञ्यन्ते वपटक(विधरानात्‌ । अधर ^ साम ? कस्मात्‌ । ` तद्धि संमितमृचा ' । यावत। कक्तव्रदेव परिमाणतः । ` अस्तेव क्षपणाथल्य ( धार #।

१०३ ) । प्क्षिप्तमिव हि तद्टचि भ्व | विङ्ञयते च ` तस्सादरन्यध्युटं १५ साम गीयते! (छा उ० १। ५७) | अथवा ' द्यतवौ '

इति । ` पे अन्तकर्मणि ' (धा० ¢| ४१) | अन्यं तत्कर्म भवति

संहिता पदं सामपि | ‹ कचा समं मने इति नैदानाः ' । ऋच। एतत्‌

समम्‌ इत्यव प्रनापति्भेने ज्ञातवान्‌ । अथवा । आलानमवर ऋच।

सम मने ज्ञतवान्‌ । तस्पास्सम्नः साम्वमियेवं ने दाना मन्यन्ते | निदान- २० मिति ग्रन्थः | तद्विदो नैदानाः ।

' छन्दांसि छदनात्‌ ` इुक्तम्‌ । तानि च पुनर्नि गाय्रप्रमु- खानि । यते गायत्री निराह । ` गयत्री गायतः स्तुतिकर्मणः ' | तया हि गीयन्ते स्तृयन्ते देवतः । अतः प्रमुश्गिगादौनि छन्दपि चतुरुत्तर।णे। तानि तव्सङ्गनैव निराह । तत्र तावत्‌ ‹ उण्णिगुख्ता ' २५

क. णमू। ७ । वहु} छ णब । १५ । व्रहणत. द्‌. णम्‌ 1 ७। व्ह. रक.ख.छ.त.द्‌. भवीति उक. य. ८ (१२). १९ तद्‌. <. ४क.व. ष. क्ष... इ. तम्या च, एभ्यो त. ¶ग.ज. ध्यात्मापियज्ञाद्‌ . ६ग.व. य. ट. पोऽन्त' ज क.ख. व. क्ष. ट. वर. ह. सातवत्‌ तत्ताश्नः} च. ज्ञातीन्‌ वन्‌. ८ग. पह । १४ । गाय, ९क. ष, "वताः! ६। अतः. २१ ८१

६७४ दुगीचायंकृतदीकासमेतं [ स्तमाध्ययि

गायत्रीतश्चतुभिरक्षरैरनिकेरुदेषरितेव : भरति! । । उष्णिगायत्रौ जगतश्च › ( पिहगटछरन्दःसू ¢ | १८ ) इति । * लिद्यतेवर स्याक- न्तिकमैणः ' | ्िग्बम्‌ इष्ट देवतानां कान्तपेतच्छन्द्‌; । ' उष्णीषिणी- वेदौपमिकम्‌ › । चवयेक्षराण्यस्या उष्णीपमिव ल्यन्ते | तेनेष्िक्‌ । ५ सथेष्णीषे कस्मात्‌ उष्णीषम्‌ | : स्नायतेः ' शचर्थघ्य (धा० २। ४२) । खुद्ध हि तद्भवति शुष्म | ‹ ककुप्‌ ककुभिनी भवति › । सेवोष्णिगजागततेन पदेनोपितेन मध्यतः ककुविद्युच्यते । स तस्याः ककुबिव मध्यतो भवति | तेन कठुभिनीव कुप्‌ | अथ ‹ ककुप्‌ › कस्मात्‌ । ' वुजतेवौ ' कौटिव्याशरस्य ( धा० १० १1१९९) / उन्जतेवां › न्यम्मवा्स्य (धा० ६।२३)। नते हि तद्भवति । कुठ्जोऽप्यनयेरवन्यतरस्मात्‌ | ' अन्‌ष्टवनुषटोभनात्‌ '। किमिथमनुष्टोमति । ‹ गायत्रीमेव त्रिपदां सर्त चतुर्थेन पदिननुषटो- भतीति च ब्राह्मणम्‌ › | स्रमते चश्ञम्दन समु्िनोति । गायत्री त्रिभिर्‌- क्षैः पवः समाप्यते । तघ्याश्च पुनरपरश्चनुैः प्रदो मवति येन तमे. १५ बानुषट्ननषटोभ॑ति । तस्मादनुषटं ।

वृहती पवहिणात्‌ ' । परिद्धासौ मवयुुमश्चतुभिरः । उक्तं

हि “ वृह) जःगतच्लयश्च गायत्राः ! ( किङिट० सु० ५।६) इति।

८ पङ्कः पञ्चपदा । पञ्चभिः पद्रः पङ्किशुच्यते । अथ ' त्रिष्टुप्‌ ' कस्मात्‌ । ततो गरिगृयत्तं प्रदं निराह ‹ स्तोभवयत्तरपदा ' । स्तोभति-

९० धातुरुत्तरं पदं यद्या: सेयं स्तोभदयुत्तरपदा | अथ पुनः पर्व पदे येयं त्रिता त्रिंशते ‹ त्रि इति एतक्िमधेमिति । ° तणेतमं ! विदृततममेतत्‌ ' छन्दो 2 गापादिम्च बहत्रात्‌ । सेयं तीणेतमा

च स्तोपनी चेति कष्टम्‌" तरिवदरज्रहतस्य स्तोर्भलीति बा !।

१च.ज. गनुप्तोभ". २क.ख. "टुप्‌ । ७। बह; ग. टुप्‌ । १५ । बह"

२५ ३फ.ख.घ.श्च.ट. ठ. इ. ष्पदा।कातु तरिता स्यात्‌ । अथ; च. पदा । = अयग्कातु मितास्यात्‌ ।. ४ क. ख. घ. ह्य. ट. ठ. इ. “तमं स्तुततममिदं

छ; ग. ज. स्तुतन'. ५ क. ख, स्तोभति च क्षप्‌; ग. ज. स्तोभती चेति;

च. सतोम उति" तवे; घ. ट. स्तोभनी गेति; ठ. ड. (सेय तोरातिमा च स्तोभनीति वेति विष्ट. ६ क, घ, ग, ज, स्तोभतीति) व. ट. स्तोभवीति; च*

३० स्तोभनीति" ती,

्रयोदशः खण्डः १३] निरुक्तर्‌ । वज्मायुघम्‌ । तच पुनः प्रायः निसन्धिं । ‹ शरो वेणुः शङ्ख शल्यम्‌ इति व्ि्ञायते | तस्य स्ताभनी स्तुतिः । अथवा दद्द्रमेतच्छन्दुः ।

यज्शनद्रभाक्तेः । तद्ादुपपयते ॥ १२ ॥

_ जगती गततं छन्द्‌ जलचरगतिवां जलगल्यमानोऽपृन- दिति च ब्राह्मणं व्रिरादिराजनाद्रा विराधनाद्रा विपधरापणाद्रा वरिराजनात्संपुणाक्षरा विराधनादूनाक्षरा विपरापणादधिकराक्षरा ोचिकमध्येत्योपमिकं पिपीलिका पेटतेगंतिकमेणे इतीमा देषता अनुक्रान्ताः सृक्तमाजो हविभौज कऋमभाज भृषिष्ठः काश्चिननिपातभाजोऽथोताभिधानः संयुज्य हविश्रोदयतीन््राय ठत्रघ्र इन्द्राय दत्रतुर इनदरार्याहयिमुच इति तान्यप्येरः समामनन्ति भूयांसि तु समान्नानायत्त संिह्नानमूतं स्यासराधान्यस्तुतिं तत्समामनेऽथोत कममिक्रपिदेवताः स्तौति दब्रहा पुरन्दर इति तान्यय्येक्े समामनन्ति भूर्या तु समान्नानाद्‌ व्यदञ्चनमातरं तु तत्तस्याभिधानस्य भवति यथा ब्राह्मणाय वुभुतितायोदनं देहि स्ातायानुेपनं पिपासते पानी यमिति ॥ १३ ॥

® जगती गततं छन्दः ' | अत्तमिय५: । अतःप्रमतिच्छनदांपि | ८ जेटचरगतिव। ! । जलोरभप्रकारो हि त्याः प्रप्तारः । ' जलाल्प- मानोऽसृ जदिति च ब्रह्मणम्‌ › | ' गे हपक्षये ' (घा० १। ९२९) । ।णह्‌ + इव ।कटेता प्रजापतिः समृजे । दद्शयथंः । न ह छन्द १६गच.ज साधः. २ग.च ज. स्तोभनीतिस्तुः. ३२क.ल.य.द्म.ट.ठ.ड वं चन्द्रभक्ति. ४ क. ल. घ. ज्ञ. ट. यते । यत्विरस्तोभत्ततएभलिष्पत्वमिति विज्ञायते [ क. ख. "यते ८(१२)]; 7. इ. च्यत इत्यादि (क घ. प्र ञ्च. वत्‌ )°यते। (उ. ०्यते | १२ ) इति निक्त ° उत्त ( इ. निरुक्त कायामत्त- रष्क ) प्रथमध्यावे ददृश: छण्डः । १२। (इ. ८ १२? नास्ति); च. श्यते ५ । १२ । जग" यति्ररस्तोभत्तचिष्टमलिष्टप्वमिति विज्ञायने; ग. १६.५क. ख. त. द्‌. पमणः। ९। इती; छ. मणः (= श्न. ६ क. च. ६० (१३); छ । १८ । दिर्तयःपादुः॥;त. १० । ७ । द्वितीयः परदः +; द्‌. । १०। इति नरके उसतराधस्य प्रथमाध्यायस्य दवितीयः पदः, ७ क, सख. घ.स्ष,ट. ट इ, अन्त्यमि°; च, अंतिम" अन्त्य^.

६५५

५

१ 9

१५

२ ©

११

६७६ दुगाचायेतकासमेतं [ सप्तमाध्ययि

क्रियन्ते निव्यलादिव छन्दसप्‌ । विराजः परस्ताश्चिष्टुन्निरक्ता बाहूव्याद्‌- भियज्ञे च योगमूषिप्रवात्‌ । अधुना प्रिराजं निराह । ‹ विरद्िराजनाद्रा विराधनाद्रा विप्रापणाद्वा ? |“ विराजनाश्पृणोक्षरा ' । साकव्याद्वि- राजत इवं । ‹ विराघ्नादूनाक्षर › । वैकव्याद्विराधय्तव हि सा। १ ॥ विप्रापणादधरिकाक्षरा | ' विपूत हि सा छरूपात्‌ | ' पिपीच्िकि- मध्येलोपमिकम्‌ । म्यालाक्षरपादा या सा प्िपीटेकमथवं भवति

पिपीलिवर्सरूपा । ' पिपीलिका ' कल्मत्‌ | ‹ वेत्तेः ' गय्ष्ं ।

इतिकरणः प्रकर्णर्¶रिसमःप्यथः । अथवा | इतिकरणेनाभिनयेन

दरोयननिव त्ऋधीति । एवमनेन प्रकारेण यथापरिमाषितेन ‹ यत्काम

१० श्परिः › इव्येवमादिना इमा देवता अनुक्रान्ताः |" अग्निजैत- वेदा वैश्वानरः › ( नित्र० ५।१) इलेवमादयाः । समासते निर्णीता

दूयथेः | ताः पुनः ‹ सूक्तमाजो द्रिभाजः › । का।धिद्धविभजन्ते न सूक्तं काशिघ्सक्तं भजन्ते न हविभोजश्च हविः काश्चिदुभयं भजन्ते । वक्षति हि ।

१५ “ इत।मानि सत्ताचशञ।तदवतानामधेयान्यनुक्रा- स्तानि सूक्तमाञ्चि हविभीज्ञि तपमितान्यहधिमीञ् ' ( निर० १०। ४२) इति | ‹ ऋग्भाजश्च मृचिष्ठाः ' |

मुयिष्ठा ऋमाजः। प्रयेणेयभैः | तयथा | अर्प्रसक्ते एकैकागृच

भजन्ते रक्षणमेदादिमिः ( निर्‌० ८। ४-

९५ २१) । अ्चमाजोऽपि कचेदुोक्षितम्याः । तद्यथा | ‹ ऋचः सुयौय गीयन्त उदधेतीयपेप्चमाः ' | ‹ यत्रा चक्रुः ›

काश्चिदभेचेभाजः इत्यस्याः पूर्वोऽपेचैः सौयैः शौनकस्य । उत्तरो

देवताः सूक्तभाजो

मेत्रावरुणः ( निर० ६।७ |) | पादभाजेोऽपि

१क.ख.ष. क्ष. ट, ठ, इ, भयस्तात्‌. २क.ख.ष.स्म.ट. ठ. इ, २५ अथ पुनर्विरा. २३. .एव्‌. ४ क.ख.ष.क्ष.ट, 2. इ. विप्रतेव. ५. ह ट. ठ. ड. मध्ये भ. ६क.ख.घ. इ, ट. ठ. इ, "कस्वरूपा. ७क. ख. ध, ह. ट.ठ. ड. श्यस्य (क. ख. “धस्य । ९ । ) इतीमा देवता अनुक्रान्ताः । इतिक; ग, "थस्य । १७ । इतिक} च. “यस्य । “ इतिक" इतीमा देवता अनु-

९९ क्रान्ताः।.८ क. ख. व. इ, ट, दृ, इ, ' परि ) नालति, ९ च, एर,

श्येनः ण्डः १३ | निरुक्तम्‌ । ६७७

कचिदुपेक्षितव्याः । तयथा । ‹ नवो नवो भवतति जायमानः ' ( ऋण सं० १०। ८५ । १९ ) श्यस्य जादि. द्वते। द्वितीयः प्रादे भवति ( निर० ११। ६ ) । भृयिष््रटणाच् दरेययसमाम्नाता अपि सन्ति ता अप्योक्षितन्पौः | यथालक्षणं त्रि स्थनिषु कल्याः | तयधा | ५ परमष्िप्रदनक्षतरसपलाङ्गल्वुसम्भप्रमतीनि । * काशविन्निपातमाजः › इति । निपतत हि दिविध; । देवतान्तर; सह साधर्यनोपसतुती नैधण्टुकयन च । तत्र

प्रादभाजोऽपि काश्चित्‌

निपातभाजः साधार्ध्यं नाम | तद्यथा । ‹ विधाता धत्रा काशित्‌। निपतो ग्यास्यातम्तदेप निपातो मवति बहुेवताया- १० दिविधः मृचि! ( निर० ११।११)| ' सोमस्य

रङ्गा वरुणस्य ' (ऋ० १० १६५७ ।३) इयप्या सोमप्रमतिभिः सह विधाता स्तयते साधररण्येन ( निर० ११। १२ )। नेवण्टुकलेन पुनः | तदयथा । ^ प्रथितौ व्याघ्याता तद्या एप निपातो मवये्राम्यामृचि ' ८ निर्‌० १२।३०) यदि- १५ द्राण परमस्यां पृथ्व्याम्‌ ! ( ऋ०सं०१।१०८ | १० ) इति (गरु° १२।३१) । ' पथव्याम्‌ › इति नाम्यामिनद्रागिनम्यां सह साधारण्यनं न पृथिवी स्तुयते। विः ति रक्षणवेनेन्द्राम्योरोपादीयते । एव तव्रद्‌ यमिहाधिकारे काशिन्निपातमाज इति द्विप्रकारो निपात उक्तः ।

अथ ईुनरयमपरे निषातप्रकौर्‌ उोकयः । तद्यथा | अयन्तनेवणटुकं देव" = ९०

ताभिवानमनयन्तमेवणटुकं च । तत्रायन्तनेष-

अपरो निपात प्ट्कं नामा्न्तमदृटघपरधरानस्तुति ` । तदयथा । प्रकारः आदियस्य खःपशचप्रृतिमिः । अथ पुनद.

१ क, स, ष, इ. ट, दर. इ. तव्या इत । ताश्च यधा; च. तव्याः = । यथाः इति | ताश्च. २क. ल. इुसम्भकः ; व. च्च. र. ठ. द. २५ 'कुषुम्भकपरः; च. (कसुम्भन्रः क.उ क.ल.ज स्तुतान.४क. म.

ध. ज्ञ.ट.ठ. ड. साधारण; ग. ज. तत्र साधाग्नोपरतुती ण्यं तवम.५ क. स. ध. ज्ञ. र. ठ. उ. रक्ते इत्य ६क.स.व. ह्च. ट. द. उ. श्रय ८क.ल.व, इ. ट. ठ. इ. ‹ पृथिव्यां इति) नार्ति; म. ज. पृथिव्या इति. ८ क,ख घ. ह. ट.ठ. ह, ण्येन परथिषीनप्तू. ९क.ल.व. इ.ट. ठ. इ. "तेने नद्वाग्यो. १० क ख.ध.क्ल, ट.ठ.ड. ‹पनः' नास्ति, ११ ज, "कारेः, १२ क, स, 2. द, "रुतः; च, ति" तिः, ३२

¢

६७८ दुगोचायंङृतदीकासमेतं [ सप्तमाध्यये

हखप्रपान्तुति यदेवतापदं वाक्या्ोपजनितपारतन््यमाकषिप्तलामिधेयता- मध्यमुपमानदरन्देन खमथेमन्यस्िन्देवतापदे प्रधा-

अवयन्तनेषष्टु् ने वाक्याथसामर्थयोपजनितप्राधान्यसतम्यं निग~

देषताभिधानं मयत्यनवयन्तनेषण्ुकं मैवति । तयथा |“ अग्नि ष्‌ श्वि मन्यो ' (ऋ० सं° १०।८४।२).

इव्यग्निशब्द इवेयनेनोपमाशब्देन वाक्यार्थेपजनितसामर्थ्यनाक्षित्तप्वाभि-

„>. धयपतामथ्या (वदाष्यमाकाड्क्तन्‌ सब।धनान्त्‌ मन्यु अनत्यन्तनघष्टुक्‌ * शब्द वाक्यगतः पदर्न्यमानसामध्यमाधनि।व

नत

नेषणपेक्षे छम मन्युदब्दे विनिगमयन्निपततीति, १० नेकषष्टुकं तदिति । एवमनेकप्रकारो निपात उपेक्ष्यः ।

अथोताभिधानैः संयुज्य हविश्वोदयति ` । ‹ अथ › इति विशे

प्राधिक।रे | ‹ उत › इत्यप्य्थं | अपरमपरमभि-

विजञेषणयुक्ताम्यो धानमवेक्षयवेय | तद्धा | अभिषिः सयोज्य

देवताम्ौ हविश्वोयते विशेपणशब्दैस्ततरेतदभिधानमिन्रादि सविज्ञानादू-

१५ ठमिनद्रादो देवतार्थं अम्नायव्िधौ प्रथोगे च दविश्चोदयति । तयथा * इन्द्राय वुत्रप्त एकादशकपालं निवपेत्‌ ?

( मेत्रा० सं० २।२।११) इति। तथा ‹ इनद्रायांहमुच इति |

८ इन्द्रायाहिमुच एकादशकपाटं निनपेत्‌ › (मत्रा सं०२।२।

१० ) इति | ततः किम्‌ । ‹ तान्यप्येके समामनन्ति ) 1 एके नैरुक्ता-

चितानि न्यपि गुणपदानि वृत्रहिमर्क्श्तीनि ९९ निधष्डौ = अन्यादे देवतापदसमाम्नाये पृथकपृथक्समाम- नन्ति | अहं तु न सम.मने। कस्मात्‌ ।

“ मृयांसि तु समम्नानात्‌ | यानि र

१८. इ. शस्तृतिः । यदै; च. “स्तुति वैदे" य. \क.ख. मर्थं यत्‌ गिग २५ ध. क्च. ट. ठ, ड. पमर्थ्यं यनिग; च, मर्य “नि यत्‌. ३क.ख.ष. क्ष. ट. ण्ट्कं तद्‌ भ; च, ण्टुकं “भतत्‌, ४क.ख.ध. स्च, ड. विरोषमा; ट विरो ष्य.५क.ख.ष.्ल. ट, ट.ड, “इष्द्‌ निग. ६८ ड. ममुष- प्रभू. ७ ग. ज. ४ समाम्नानात्‌ । ००० ततऽन्यान्यि भूयांपि › नाति, < क, २९ त,प. प्च, 2,३,इ, तेषु; च, तुः तेषु.

प्रयोदशः खण्डः १३] निरुक्तम्‌ । ६७९

गुणपदानि वुत्रहहोमुक्पमतीनि तैन्यप्येके समापनन्ति । ततोऽनयान्यि मूधांसि बहूतराणि सन्येव मैीहामा्यदेवताया गुणानामियत्ता नाप्तीति। तेषां च सवषं समा- प्ननि समन्नायस्यापरिनिषवर स्यात्‌ | तथा च (~, म = [१३ सति तषां शल्रेऽपरिसमाहिः । तन्ममापि मा ५ मृदितो ‹ यत्तु संविज्ञानभृतं स्याप्राधान्यस्तुति त्समामने ' इति | यदेततसंपिन्नानमृतं रूढमगौणं फेवटमपरि निर्गि

तानि न सम- स्नातन्यानि यस्मत्त. पाभियत्ता नास्ति

यतवजञनभूतं ९ व स्याद्माधान्य्तुतिच रोषण टन्वप्रव्रन्तुति दतपदमन्नयाद्‌ तत

9 म तदेव समाननातन्यम्‌ = माने न भणं बरतशू्तपयादि ।

अथवा ‹ तान्यप्येके समामनन्ति ' इयत उत्तर ' भृयत्ितु १० समाम्नानात्‌ › इलयस्यापरे धैः | भूयांघ्यव तेषां समान्नानात्समान्नतानि स्युः ।न िचिदतिरैक्त प्रयोजनं वचनात्‌ | करैवटं गुर शं संप्रयते । तन्मा मृदियैः | ° अथोत कमेमिकरपिद्ताः स्तौति वृब्हा पुरन्दर इति ' स वृत्रहा शतक्रतुः पुरर गौत्भिद्वजवराहूरति | न्य १५ प्यके कमनमेयानि समामननिति | को पिरोपः पर्वेभयः समःम्नतुम्यः । विधिदशेनापूर " हवि- श्ोदयति ` दति वचनात्‌ । स्ुतिदशेनादिमे (कमभिक्रपिदेवताः स्तोति ' इति वचनात्‌ । ‹ भूयांसि तु समाम्नानात्‌ ' इति स एव दोपः । ' व्यज्जनमात्र तु तत्तस्याभिधानस्य भवति › । कतरह पुरन्दर इति यदेव- २० मादि गुणपद्‌ं तत्त्रन्द्रदः संविज्ञानपदध्य यस्मात्तानि मु व्यञ्जनमान्विशेषणमान मवति | न पृथकाधानं स्याभिधानदल विशे- केवर्यसवन्ध्सुया । यथा टके ' ब्राह्मणाय षरणान्येव बुभुक्षितायौदनं देह स्नतायानुकेपनं परिपासपे पानीयमिति ! । यो बुमृक्षितस्तक्षा ईति। २५

कम॑नामान्यपि समामनन्ति |

१क.ख.घ. क्ल. ट. ठ. ह. ‹ तान्यप्येके › नास्ति; च. तन्यप्येके. २ ग" ज. महार च. महः मा. ३ क. ख.ष. द्व. ट. ‹ इति ` नकि. ४ क. ख. च. च. ट. ठ. ड. शासेऽप्मा°. ५ ग. ज. तेषं समाम्नानानि स्युः च. तेषां * समा* समाम्नानात्‌ , ६ क, स. घ. ह्य. ट. तान्यप्येके समामनन्ति । तान्यप्येके कर्म°; च. = तान्य तान्यप्येके समामनन्ति. ७ क. ख. घ. क्व, ट, ठ, ड, टस्य संन; ३, लस्य" स्य, ८ ग, ज, (तस्मायति. ३१

६८० दुगांचायेङृतदीकासमेतं [ सत्तमाध्यये

भ

यथा तु बुमुक्षितशमधो विशेषणं केवर्घय बरमु. यथा वुमुन्तितस्ना- तशब्दस्य विशेपः क्चिदनवद्धानदेवं वु्रहा तपिपासच्छबदय विरो- पुरन्दर इवयेवरमादीनां वरिरेष्यमप्रप्यनव्रस्यना- पणलान सखतन्त्राएव- वञ्जनमत्रता न छप्रधानत। । तस्मन्नेतान्यं

५ मेतानिकमनामानि समामने॥ १२ ॥

२

इति निरुक्तमाप्यार्थनिवन्धपद्धतौ द्रदशस्य तृतीयः प्रदः ]

अथातारनुक्रमष्यामाशत्रः पाथते।स्थानस्त प्रथम व्यास्या- स्यामोऽगनिः कस्मादग्रणोभेवत्यग्रं यज्ञेषु प्रणीयतेऽङ्गःं नयति

१० सनपमानक्रपिन। भवतात्‌ स्यरृषावन क्रोपयति न स्ह याति त्रिभ्य आस्यातेभ्यो जायत इति शाक्पूणिरितादक्तादग्पाद् नीतारे॒खस्पेतरकारमादते गकारमनक्तेवां दहतेवां नीः प्रस्तस्थ॑पा भवति ॥ १४॥

१५ ° अथातोऽनुक्रमिष्पामः ' | सामान्यतः पर्नितोऽन्यदिवपल्यने। देवतापदसमाम्नायः | विशेपत इदानी प्रतिपदमनुत्याद्यास्यते । तदथम- धिकारवचनम्‌ “ अथ ? इति । ‹ अतः › दृ्यानन्त्ये । सामा- न्या्ारिमापिकद्‌ व्यास्यानादनन्तरमानुपु्पैण यथस्समाम्नातं क्रमि- ष्यामः | कथयिष्यमे वणैयित्यामो व्पाल्ययेति वाक्यशेषः । सा

२० चपुनव्पस्यामिधानाभियेयामिघनन्युत्तिप्राधान्यसतुयुदराहरणतनिषैचन-

विचारोपपच्यवधारणक्रमटक्षणा | तदयथा ।'अश्निः' विशेषव्याल्याया दयमिधानम्‌ | अयं ‹ पार्थिवः › इयमिपरयम्‌ ।

टक्षणम्‌ ° अग्रणौ मवति › इयमिवनब्युयत्तिः । * अग्नि- मनि" › इति प्राधान्यसतुःयुदाहरणम्‌ |,“ अभनि- 1 २५ उदाहरण च मीठे अनि याचामि › ( निर० ७ | १५ )

इ१ तनिव॑चनम्‌ । ‹ स न मन्येतायमेवरध्निः '

-------~

१क.ख. १० (१३); ग. १८; क. ट, द. इ. ज. अङ्का नास्ति. रष ह्म. ट, इति द्वादृरास्य; 2, मने इति नि° उत्तरष० प्रण तरयोदृशः खण्डः। १३ । आदितो द्ादश्ाध्यायप्य तृतीषः पदः; इ. भमन। इति द्वद्शस्य ततीयः पादः । इति निरुक्त कःयामुत्तरषटूके प्रथमाध्याये अयेदृश्चः खण्डः. ९क.ष. ६ ( १४ ); छ. १९९; तरद्‌. १. ४ क. य. ष. ङ्च, ठ. ड.

परिख्यातो"; ग, ज. परिभाषित; च, पररिश्चिता;" र. प्रस्तो" रक्षि. ५क. ३२३ य. १,ज, ध, ञ्च, गमीले,

---------

चतुश्शः लण्डः १४ | निरुक्तम्‌ । ६८१

( निर० ७।१६ ) इति च त्रिचारः | ` यभ्तु सूक्ते भज यक्षै हय्रिर्नरप्यते ' ( नि०७। १८ ) इवीधरतु पत्तः । ` अयमेव सोरे; » ( निर० ७।१८ ) इयवधारगम्‌ । एवप्रक.रया म्याद्यया प्रतिपदमनु- करमिष्यामः |

तत्रैतद्भयति कोऽपमभ्निरिति । आतमवयामिदिः | ` एकं सद्वा ५ बहूधा वदन्ति ' (ऋणर्स० १।१६४।१४६ )

आतिविक- 1 मन्त्रदशनात्‌ । अतिवक्षितस्यान्ररेपो भ शः | दः 4 ९ £ # ^ ४ रुक्तानामधनिविप्य म~ ^. ^" तानो जनाति र 1 ताति निरननिनद(नधाने। दवनादि्तपे। कोकयदपरसिद्धः

वापाद्ग।सत यानकराः | ववक्षितिप्िए्यान. कम मध्यमेतचमाम्यां ज्यातिन्यामन्यः परात्र ऽयमन्नारति नेरकसमयः | १ त्रि्म्युपगमाततत्संपरपादयपदमारन्यत | ` अप्निः प्रथिर्वस्ानस्तं न परथिवघ्यानः 4 ध्श्रान्‌ १ १ म्‌ ५ परथित्रीघ्याननलत्र कमाध्रिकरात्तस्प । तिष्य. स्मिन्नति स्यानम्‌ | यस्मासपृधिन्यस्य स्थान १५ चस्मात्संनिकपटेकानुक्रमाच्च न च्तति कार प्रधपाकित्रम न्याप्य इति तमव प्रथम्‌ व्याग््याल्यामः | ° अप्नः! ( निघ० ५।१।१) कषमत्‌ | देवताधरानं द्रवता. ममनः परा्नक्रिय परोश्नीक्रतं तस्वरमधितम्‌ । ‹ परोक्षप्रिया इव हि दवाः प्रयक्षद्रिपः ` (नत त्र० १४।५|६।२ ॥ बृद० उप० ९४ ४।२।२) दपि हि व्िज्ञायते। तज्निवचनादागमप्ामाणक दवनाना- द्वात्पमनुभवतीन्मवय तानवित्क्नया ' अदनः देवतापद्रनित्रच- कस्मात्‌ › इयुपाद्य =" अम्रणीमवति ' इद्र. नस्य फट देवतातः- मादिनाधरदान्दं निराह । सपरन दरवतापे उपो - द्राव्यम्‌ द्वातापन्यासे। वर्य | आलविसक्ने तु सम्म २५ मिधानमत्माथमर्वाति सवावम्धमान्मानं सत्रभि. घानव्युपततित। निरुच्य याथास्यतः परिज्ञाय सवान: सामनः सव्यं

१क. सव. क्र. ठ. इ. हन्पृपप . ठ२क.तव.व. द. ट. ठ. इ. वि कषितस्थानिरिषटक्मा; च. पविशिप्ररयान' स्थानविरिष्र- ३ कष. ब,ज, ह्म. ट. ठ. इ, भर्रितम्‌,.

८६

१. ।

ख्‌ दुगौचायकृतटीकासमेतं [ स्माच्ये

वरिभूतिताद्भाम्यमनुभवतीति सव्ेपदद्युपततप्रयोजनम्‌ । स्मयेते हि |

“ शब्दत्रह्मणि निष्णातः परर्रह्माधिगच्छति ' इति| « अग्रणीर्मवति › इलग्निदाब्दं विगृह्य वाक्यीक्रय कतवाक्यपदवर्ण- निष्किणसश्चुदाये पजनितस्वाभनिशब्दप्या्रशब्द ~

५ अग्निशब्दस्य त्‌ ' अगाकारमुपम्य जप्रश्दं कमौमिधायिनं ग्यु्त्तयः परवपदतेन व्यवस्थाप्य नयतिं च अपरमुत्तरपदं कतेन्यामनि अवरस्याप्यश्निन्दं निर्ह । अथ

तास्ामधैः कोऽथ इति | स्रष्व्थष्वसावासानमप्रं नयति |

स्त्र तथोपकरेति यथाग्रं संपयत इयधैः ।

१ भम्रश्न्दः प्रधानवाचीं | स एव चंग्र नयति | सेनां वव्रे नयति सेनापयेऽव- स्थित इयके । विज्ञायते हि (अग्निर देवानां सेनानीः › इति । अथव। | अग्र

यक्ष प्रभोयते ' । प्रथमं यज्ञेषु प्रणीयते । न तावल्िचिन्यक्ियते यावदयं

न प्रणीयत इति । ततोऽसमिन््रतमुपेसान्यानि कमौणि क्रियन्त इति । अधवा | । अङ्गं नयति संनममानः ' । यत्रापे सेनमयति साधनलेन

१५ वैदिके का टैकिके वार्थे तत्र सैनममान एवलानं प्रधानीकृय सपमन्य- दामनोऽङ्तां नयति । गुणीकरेतीयथैः । अथवा । ‹ अङ्गं नयत्ति सेनम-

मानः ' | वणे कष्टे वा यत्र सनमायश्रयति तदापमने.ऽङ्गतां नयति |

अत्मप्तात्करोतीय५; * अक्गोपनो मवरतीति स्थौटषठीविः › । स्थुलष्ठीवतः पत्रः स्यौकष्ठ- २० विराचार्यैः | स एं मन्यते अयमक्रेपने यस्मा- स्थौठष्ठौभिपतेन द्भवति तस्मादग्निरेति । किमिदमद्ग,पन इति । वयु्पत्ति यत आह ‹ न क्रोपयति › । एव्रमपि न गृद्यते

क्तोपयतेरप्रसेद्धाध्लात्‌ | अतः पुनत्रैव ति प्रभि- देनाथन ‹ न केहयति › । पिरतीकरोतीयैः | स हि त्य छभावः।

५ ग. ज. कृतं वाक्य, २क. ८. ष, क्ल. ट. ठ. इ. शराब्दद्रका) च. शङाब्दुदिगकाःत्‌.३क. गव. ञ्च.ट. ठ. ड. छ परमृत्तर. ४क.ख.घ, ज्य. ट. ठ. उ. 'पद्श्थं कव्या त्मनेव व्यवस्था; ग. ज. "पदं कर्तव्यात्मनावस्थार) च. पदं क्व्यौतन्यः या; ट. ववदूस्यं क्वेव व्यव" यो (य ) तन्य. ५क. प, व, प्म, ट. ठ. उ. वप्रं, ६क. ख. व. ञ्ज. ट. ठ. ड. °चिदुप्यन्यर ७. स, ट, अवराय. ८ग.ज. “नोऽ्डुन; च. गोष्ट न" इतां, ९क.

९१ स. ग.ज. घ. ङ्घ, उ. इ,इ, तुणे वा कष्ठ",

चतुद: सण्डः १४} निरुक्तम्‌ ।

^.

। त्रिभ्य आल्यतम्यो जःयत इति श्रक्पृणिः ' । त्रयाणामास्या- तानाममिधयाः त्रिया अत्र रध्यन्ते | ता

शाकपृणिमतेन उपादाय हेतुतरेनाग्निशब्द आमानं ठभते । तद्यथा । ‹ इतात्‌ ` । ! इणः › इयः |

‹ अक्तादग्धद्ा ' । अनक्तवे। दहतेव| | विकल्प एतयो; | ततो ‹ नीतात्‌ ' इति । ' णज प्रापणे ' ( धा० १।९२६ ) इयेतस्मात्‌। धातवः वेव्रटं निर्दिष्टः | कि कुतं आदत्ते इति । यत॒ आह । ‹ स खु ' श्ाकपुणिः ‹ एतेः ' धतोः ' अकारमादत्ते › । नन्त - रक!र एव नापि | अतः किमादत्ते । सय नान्ति | वणसामान्पन तद्वि- कारमादाय इणोऽयदरौनादप् शब्दायरसवबन्धनिसतलादर्थे च गुणमृतता- च्छब्दप्य ततस्तं व्यापादययक्‌।रःवन | अथवा | रूपानकव।दिण यथा- वल्थित्याकायो भवति तथा रूपमवरष्याप्य तत्‌ ऽकारमादते | दितं षु ‹ एतः कारितं च यकारादिं चान्तकरणम्‌ › द्यत्र ( निर० १। १३)। भवति चस्य ण्यत्ते रूपम्‌ ` आययति ' ६पि | अंताऽकारं तत आदत्ते । * गकारमनक्तवौ दहनी ' कृतु जस्वये परकप्येन । ° नैः परः! । एष हृषः | एति च व्यनक्ति च रूपाणि | अथवा । एते च दहत च । नयति च हःप दवभ्यः ३१ सार्धायस्तरा एत- द्वातुवाच्याः क्रिया एष वरषतीति ' अनिः ' | ‹ तप्य › एतटक्षित- रक्षयप्रधानः^तुतिसवन्धममिधानमुपलश्य देवतापदसमान्नाय समस्रतम. ्िरिति । तघ्ठ ° अन्मे ' इलेतप्मृखा अ्निकमदिद्गटिद्गिताः स्वा आश्नय्य ऋच टदाहरणम्‌ | न पुनरलति कारण मुद्यातिक्रमे ग्याय्य द्‌।त ऋण्वदप्रथमाभेमामृचम्‌द्‌।जहार ˆ तश्नया भवाति ) त ॥ १४ ॥

11

१२... ह्न. र. ठ. द. इण्‌ गतावित्यप्णदित्यथः. २म.च.ज, णीद्‌ प्रा ३ क.ख. ष. क्ष. र. 2. इ. (धातः › ताकि. ४ क.ल.ष. ह्म. ट. ठ. इ, यैतद्तेः; च. चे तरः चेत.५क. ८. द्य. र.ठ. इ. अधा कारः। ततः". ६ग. ज. णीः. ७. ट. एति वहति नयति°; ठ. इ. ` एतिस्तरा

एतावद्धातुवाच्याः°. ८ क. ख. ष. क्च. र इत्यग्निः साधीयरतर । एता. ९ क.

ए.ग.च.ज-ष, क्ष. मीटे, १० क-ख, \ (१४) प. १९.६.८२. ज.

अशो नाल्ति,

६८

१०

१५

२०

९९

६८४ दुगोचायदरतरीकासमेतं [ सप्तमाध्यये

अग्निर पुरोहितं यङ्स्य॑ देवमृत्विजम्‌ । होत।र॒॑रत्नधात-

न,

मम्‌ ( ऋ० सं० १।१।२)॥ आप्रमोजप्र याचामीठरुध्य-

पणाकमा पूनाकमां वा पुरोहितो व्याख्यातो यद्ञश्च द्वा

. दानाद्वा दीपना ग्रोतनाद्रा द्रस्थानो भवतीति वायो देवः सा

५ देवता चेतरं हयातारं जुहोतहतिर्याणवरामो रत्नधातमं र्मणा यानां धनानां दातुतमं तस्यपापरा भवति ॥ १५ ॥

^ [0 हिन

५ अग्निम ) इति | मधुच्छन्दस आम्‌ | गायत्री | आश्विने विनियो गा गः | यः अभ्भः देवः पुरदितः जस्साकं यज्ञे यश्च अग्निगब्दस्मीद्‌- । ५ ५ ऋयिक्र. होता यज्ञ्य रतधातमश्च द।तृतमो १५ हरणम्‌

रत्नानां तमं रत्तानि याच इति समस्तः | अथैकपद्‌ (गर्तम्‌ । “ {ई ' धातुः ‹ अध्येपणाकमौ › याच्ना यर्म | अन्यत्र ‹ पूनाकम्‌।! अपे । ‹ पुर।ह्तां व्याल्यातः ' पुर्‌ एनं दधति ( निर र | १२) इति । ' यक्ष? ‹ प्रष्याते सजपिक ( निर्‌० ३।१९ ) इति । ' देवो दानाद्वा ` । १५ ददाति द्यसवरेधयात्‌ । ' दपनाद्रा ? दीपयति ह्यसौ तेजमयत्रात्‌ । £ द्योतनाद्रा ? | धालन्यलमर्थकलम्‌ | ' दुच्यानो मवति वा? पक्षेऽधैवच्यं निमैचनस्य । अथवा । अद्रीन्रावपि दुस्थानो । सामान्य हि

सौ: स्थान देवतानाम्‌ । तयेप्तु कमौधिकारस्यन विशिष्टे पृथिव्यन्तीक्षे | होतारं हतार देतानाम्‌ | ‹ ओैवामः ' तु" जुहोतेः? ' हुः २० दानाद्ियोः ' (घा० ३। १) दयघ्य मन्यते ‹ तेति › | रनधातमं

रमणीयानां घनानां दातृतपम्‌ |

८ तस्य › एवभ्नेः ¦ एप। परा ऋक्‌ “ मवति ` | समानसंहितता- दप्रेति वा । द्वितीयः । सा पुनः किमधमिति । अमुना प्रकरेण

१क.ख.छ त.दु. पीट. ६क.स. छ.त.द्‌. °मीलिः०.३क २५ यकञस्य; त. यत्य श्च;द्‌. यशश" स्य.४छ तद्‌. दतिरित्यो ५क.ख, २ (१५); छ. २०; त. द्‌. २.६क.ख.ग.च.ज.ष. ज्ज. (मील. ७ग. इति। म. ८ठ. द. आग्विनरास्. ९क.ख.ष. द्म. ट, ठ. उ. गहितः पाक- यरे अ; च. "हितः * अः पाकयज्ञ. १० ग, च. ज. इलिः°. ११ क. ख. व, स. ट. ठ. उ. यज्ञश्च व्याख्यातः । प्र; ग. ज. व्याल्यातयज्ञश्; च. यञश्च“ । \ व्यास्यातः , १२क.ख.प. स्च. ट. देवानां. १३१. श्च. ट. उ, इ. दाना-

११९ द्नयोः.

` वोडशः ण्डः १६] निरुक्तम्‌ । ६८५

सव एतद्याशुदाहरणं तैववभयुक्ता कच उपेक्षया इयर रे नाथम्‌ ॥ १५॥

अग्निः पवीभिकरपिंमिरीड्यो नूतनैरुत । स देवौ एह व॑क्षति (ऋ° सं° १।१।२) ॥ अग्नियः पूर्यतरपमिरीक्रितम्यो बन्दिति- व्योऽस्मामिथ नवतः स देबानिहाव्रहल्विति स॒ न मन्येताय- ५ मेवा्निरित्पप्ये उत्तर ज्योतिषी अग्नी उच्यत पत नु मध्यमः ॥ १६॥

‹ अध्निः पूतम) ईति | पूपरयैव समानापविनियोगन्छन्दस्का ।

(४ तदत्मुत्तरत्रपेश्य यदरत्तपध्याजहार्‌ भाष्यकारो द्वितीयमुदाहरणम्‌ १६ ५८ यत्तदा: संवन्ध ईपि दशेत्‌ | अशनिः यः ध ॥ ( 96 परमि; पूरः चिरंतनेः ऋषिभिः नव्यः ८“. ¢ द त म (५ ५५ ^^ टन पृजनमरहपि अस्ाभिश्च नत्त; इत्य इति वतत । स कर्‌।तयाकाट्क्षिते नरकाद्‌ | त देवानिह एतक्षिन्करमप्यस्माकम्‌ आवहत इति टाटा निराह माध्यकार्‌ आ्विपगाकाद्क्षितापपृक्य। १५ ऋञ्वकपदनिरक्तम्‌ । संका णलाद्यमिधानस्यातः प्रं मरिचिरः | स न मन्येत द्यवमादना्विपय विवारः | ननु निय स्वाधाभि- संवन्य्रऽमिधराननामनीन्तगप्रत्तिव नापि कुलः संवर दृति । अवाह्य्न्तनृत्तिता जंरव्लाध- २० मरथान्तरमुपसत्राम<नितयतां संवर्य योतयति |

^ अन्यमिधान. स्या्ीन्तर्‌ वत्तः

१क.ख.घ. ट. ठ. इ. ` मतत. ९२. स. २( १५); ग. २१; 2. ड. इति निरकवतते। ( इ. निरुकीकायां ) उत्तरपट्क प्रथमध्याये पशचदूरा सेण्डः (ठ. रण्डः । {५।)}. २क. ५.थ. "सहितव्य ; छ. त.द्‌ "रीटितव्यो. ४ क. स. ३( (६); 2. २१;त.द्‌.उ.१५ग. ३६ । प०. २५ ६क.ख. व. ह. ट. द. इ, ' नित्य, ७८क.घ. इ. ट, इ. ईडित; ग.च.ज. प्र. ईट्ति ८ क. स. ईटनं, ग. च. ज. न. इटने, ९क. ख. ईदित°; ग. च. जव. क्च, इटिति. १०१. ७.२.८६. इ. करोकित्यार. ११क.ख.ष.ञ्.ट.ठ. ड. च्काड्क्षं क्रियत । पर; व. "काद" । ष करयते. १२ ग. ज. जहन्ार्थः; च. जहन्प्वो" त्वा. १२३ च. वर्जं प्वु पस्तकेषु "कामन.ने°; च. (क.मदनि" न. ३१

६८६ दुगांचायं़ृ बटीकासमेतं [ सपतमायाये

नैव जह्छाधमभिधानमभिपेयान्तरे वतेते । किं तरि । द्र ह्यमिधानस्य

शक्ती गौणी सुया च । त्यगोण गुणस्ताम्या-

दस्माकस्माचिद्रणात्सवत्र वतेते | तस्यास्तथा

घ एव सवन्धः सव।५।नय समधप्रकरणा-

५ पपरतन्त्रः । मुर्प। वविनियगेन लोकवेद- प्रसिद्धय। ख एव्रार्थ वतते । तदेवमसंकरेऽपि इब्दानां मु्यगैणा्- वतिनां संकर इवामेधसां प्रतिमाति |

समिधानानां गोणी मुस्था इति दे शक्ती

कं कस्य शब्दस्य गौणी शक्तिः क कस्य मस्येति तप्प्रविवेकार्थ-

मिदमपोद्धन्ति चोदकख्पेण स न मन्येत ' इति।स रिष्यीन

१० मन्स्त न जानीय्सम्यभतदिंहितम्‌ “ अयमेवाश्निः ' पथिवौस्थानः

डत ) । कस्मालुन॑भन्येत । इतो यस्मात्‌

उत्तरे अषि स्यो- ‹ अप्येते उत्ते उ्योतिपी ' मध्यमं चोत्तमं च

तेष अग्र इत्यु्येते ‹ भ्र उच्येते › | कथमिति | अत आद्‌ । एत-

तताव्पा्थिवं ज्योतिरावंहनपरियायोगात्‌ ‹ अग्नि-

१५ मं › इयेतस्थौ * यथा मवतोक्तं तयेवोच्यत । (ततो नु

वयमपि यथा ' मध्यम; ' अग्निदब्देनोच्यते तत्मयोगाच स एवाश्निः- स्तथमामृचमुदादरिष्ामः ॥ १६ ॥

अभि भवन्त समनेव योषं: कस्याण्यः ¦ सयमानासो अरिम्‌ । २० धृतस्य धाराः समिषो नसन्त ताजुंपाणो हयति नात्रा ( ऋ० सं० ४।५८ | ८ ) ॥ अभिनमन्त समनस हव योषाः

१ग. घ. "यित्‌? नाति. ९क.ख.व. ्ज.ट. ठ. ड. सर्वार्था नित्यः सम

ग. सर्वार्थे नि; च. सवार्थोनत्यं स^ था नित्यः. २क.ख.व.ज्ल.ट. ठ. द.

मख्यत्वे वि; २. म्यौ त" स्पते. ४ ग, ज. मन्यते; च. मन्यते" न्य.

५ग. ज. रावहदनक्रिया; च. (रावहनह्नक्रिया, ६ क. ख. मीडे;

ग. च. ज. व. ञ्च, पीले, ७ क.ख.व. ञ्च. ट. ठ, ट. तस्यां च यर;

ग. ज. "तस्या यर; च. तध्यां-य्च, ८<क ख,३( १६). २१; ठ.

ड. इत निर्क्तटीकायामृत्तरषट्‌ॐ ( ठ. निर० उत्त ) प्रथमेध्याये षोडशः खण्डः २९ (ठ. रण्डः। ५९). ९८. थ.ध. ठ. इ. नवन्त,

4-( 24 स्दश्षः खण्डः १७ ] निरुक्तम्‌ । ३८७

समनं समननाद्रा संमाननाद्रा कस्याण्यः स्मयमानास अभ्निमि- त्योपमिकं धुतस्य धारा उदकस्य धाराः समिधो नसन्त नष तिराम्ोतिकमौ बा नमतिकमी वा| ता जुषाणो ह्यति जात- वेदाः । हय॑तिः प्रप्साकमो विहयतीति । समदरादुमिुमो उदा- रदित्यादित्यमुक्तं मन्यन्ते समुदराद्धयेषोऽद्धय उदेतीति च ब्राह्म ५ णमथापि ब्राह्मण्‌ भवत्यभनिः सर्वां देवता इति तस्योत्तरा भूयसे

निषैचनाय ॥ १७॥

“ अभिपरवन्त › दूति | वामदेवस्या्षम्‌ | सप्तमेऽहनि दशरत्रस्या- उयन्न विनिधोगः ( अश्व० श्रौ० ८। १० ९ ) | अभिप्रवन्त अभिमुस्येन नमन्ति प्रहरी भवन्ति । काः पुनस्ता; । घृतस्य उदकस्य धाराः । कमभिप्रहनी भवन्ति | मध्यमम्‌ अभ्रिम्‌ | कथमिति । समनेव योषाः | समानमनसः । एकक्षिन्‌ भरि यासां मनांसि वर्तन्ते ताः समनसः । ता यथा कल्याण्यः २५ रूपथौवन।दिगुणसंपरनाः सयमाना = इषद्धसन्यः हषैमुपजनयन्यो मतु प्रति परिष्वजनायाभिनमेयुस्तथा मव्यमस्थानम्निं धृतस्योदकस्य धाराः समिधः समिन्ययम्यो नसन्त । प्रपुवरन्तीप्यधः | ताश्च पुनः स जातवेदाः मर्घ्याने वैयुतोऽत्निः जुषाणः प्रीयमाणो हति पुनः पुनः प्रेप्सति अभिकामयते | २०

मध्यमस्य उपोति- पोऽग्रिश्ब्दत्रे उदाह- रणम्‌

एवमेतक्िन्मन्त्रे युगपदवरिषानालार्थिरे वृताहुतिहवनस्पोपमानोपमेय- येधम्याच्च युगपत्संमवचचोदकधाराणां वैयुते तत्रोएमानेपमेयसामन्चप्याच सामध्यादप्सिद्भिमुपरुन्ध्य ° घृत्य धारा › शब्द

अग्निशब्दस्य मध्य उदकधाराव्चनः संप्र्यते | पठितं चैतदेव मत्वे कारणम्‌ सामध्यमयेकषयदकनामनु * वृतं मधरु › ( निष°

१८.त.द्‌. 'कर्माभिह्य, २८ठ त. द. उती. ३ क ख.४ (१७); छ. २२;त.द्‌. ४.४ म. इति । पततम. ५ च. भनुः“ त, ६ क. ल. ग. ज. ठ, ह. मध्यमस्था". ७ क. स, दकस्य वार्ण) प. क्ष. ट. ठर इ. श्ट्कस्य धार, < क. ख. घ. क्ष, ट, वतथारार) म. ज. वृतस्य धाराः स॒, २९

६८८

१०

१५

२०

दुगाचायेकृतदीकासमेतं [ स्तमा्ययि

। १२ ) इति । एवेदरोऽयमग्िधब्देऽत सामध्यौनपष्यमं उ्योततिराह तस्मासुप्रं ' सन्‌ मन्येतापमेवाश्चिः पृथिवीस्ानः इति ।

¢ समनं समननाद्वा संमाननाद्रा › इति । पूवम्‌ अनितेः प्राणना- येय (घा० २।६० ) । उत्तरं मनति; ( धा० ८। ९ ) | ऋञन्य-

#3

¢ निव चनम्‌ 1

व

अथ खट्‌ यपरत्तममपि व्योति्मवयद्निस्तथीदाहरष्यौमः । ‹ समू. व ददम धुना सम॑मृतवम॑नट्‌ | उदाहरणम्‌ घृत्य नाम गुह्यं यदस्ति जिह्वा देवान।ममूृत॑घ्य नाभिः! (ऋ० म ४ ।५८।१)॥

आद्ियम्‌ उक्तं मन्यन्ते › | पूर्वैव समानात्िनियोगा । अनुक्रमण्या नानद्वता । इह त॒ सौरति कृलोदाहता भाष्यकरिर्णं । समुद्रात्‌ उदक- संघ्रातात्‌ उभिः छादकः सवस्य प्रकदोन मधुमान्‌ उद्कवान्‌ उदर्‌ उदतीतेत्‌ उत्तरति उपरति अहन्यहनि । प्रथमं वास्य जन्माभिप्रय। स पुनर्जातः सन्‌ अग्रृत्वम्‌ अमूृतमावम्‌ अं्ुना चन्रमा उपसमानयू उपसंन्याप्रोति । सोऽस्यानं तेन न प्रियते | ‹ यमक्षितिमक्षितयः पिवन्ति ' इ्युक्तम्‌ ( निरु० ^ । ११ ) | कथमगृततरं तेन उपसमानडिति । घृतस्य उदक्य हविषो वा यत्‌ नम नमनं गुद रहस्यमविज्ञातं केनचिदपि यद्र सप्ति वियत चन्म तत्र देवानां रदमीनां जिह तदपृतं नियमाछ्ादुयन्ति दव्रास्तेन न म्रिपन्ते । तेषाम्‌

अमत्य अमरणस्य नाभिः नहनं सः | हैतुर्धः |

२८

१. इ्ज,ट.ठ.ड. एवं चेच. एवय) च, २१. पष्यतः। दृ

सम॒ *र२ग. च, ज, वन्क्ञ. ट ट.ड. दर दुर्य. ४क. ल. व,

सल. ट. ठ. ड. श्योगा । नानाद्ेषतामिवादस्त्वप्यां दवतानुकरण्यां रो नकेनोक्तः (ठ. ड. शौनकक्तः )। इह पनः सारी. ५ च. (देवता “| इह वताभिवा- दृष््वस्यां देवतानुक्रमण्यः जञनकेनोक्तेः, ६ क. ख.ग.ज.घ इ्य.ट. ठ. इ. °रेण क्तं सकं च । समु"; च. °रेण ~ ।समु' सृकं सकलं च; ठ. उ. ^रेण सू सकठं च । समदादु्रिति स्था कक्‌ पञठ्यी. ७ क.ख.व. इञ. ट, ठ.

रति वा उद. ८ क,ख. ष. ङ, ट, ठ. इ. "भरगल्रस्या त, मरण“ स्या° तवर

अधदश्षः खण्डः १८] निरुक्तम्‌ । ६८९

अथ कतः सूऽं व्ि्ेषतोऽयप्रियते | न बत्रा्िशब्दोऽत्ति यः सयप्यादियदेषलेऽघछ मन्तरपयाक्निधमादियध्य अस्यामृचि अग्नि शब्दो न वसेत | प्र्थापमेत्‌ | प्रृतस्तो९पर एता इति विज्ञायते | तेनाभनिशष्दोऽन समै यस्मदसमथमिदपुदाहरणम्‌ । न असमधम्‌ | पर इति कथम्यते कस्मत्‌ ; सृकतऽप्निरे्गमकेपां शविनामह्ति | ५ ५ ^ दमे स्तनम्‌) इयत्र अपां प्रपीनम्त्रे (यण घा० से० १६।९७ ) इति ] निति चासन्‌ सूक्ते धीयते । सा चाभ्निटिङ्गा । आदिलश्चायमनन्‌ मन्त्रेणोच्यत इति स्फटमस्थैव मन्त्रस्य ^" ब्राह्मणं ` समुद्रादरयेषोऽद्रथे उदैति) (को्पौ० प्र २५११) इति| नच प्राथिवः समुद्रदुूति १* गररोधात्तध्येोद्केन । तस्मादादौ ऽत्र्निरमप्रेत ३ मसमधमदाहरणप्‌ । ५ अथापि ब्राह्मणं मधति प अप्निः स्रौ देवताः) (दे० त्र ६।३॥ मेत्रा० सं० १।४। १३ इदि बहुकः ॥ शव्० ब्रा० १।६।२।२० ॥ तै सं० ६।२।२ ) इति "१ । अथ सल्वयमपरः सकरोऽग्नि्ब्दस्य । ब्राह्मणं हि भवति ' अशनिः स्र दवता; ' इति। १५ भ्य भर ब्रह्मण्य ` उत्तरः ' कव ‹ भयस कहतराय ‹ निवचनाय ' ॥ १५ ॥

द्रं पित्र वरुणपभ्निमाहूरथो दिव्यः स सुपण। गरुत्मान्‌ ।

एकं सद्वि वर्धा बेद्न्त्यप्नि यमं मातरिश्वानमाहुः ( ऋरसं° २०

~ ~

क. ष.प. द. ठ. ठ. ठ. सूरयाथयमिति बि" २क.स. प... र. इ, न चतसिनगि मन्थरक स. व. श्च. ट. ठ. ड. इतिच मरिच. इतिः विच. ४ कर. ग. ज. प. ज्ल.ट. ठ. उ. तसा ;च. यमरत. ५. ज. प्रतीत; च. प्रपन्नः त. ६. ज. उदेति. ७क.ल.प. इ. ट. ठ. इ. इतिच। नः; ष. इति । नच. <च.८अब् नास्ति. ९ क.ष.ष. ञ्ञ.द. ' हि) नास्ति. १०क.ख. ध. ज. द. वस्य. ११५क.घ.४ (१७); म, २९ (५३); ठर. द. १७ इति निह्तारीकायामु (दर निरुक्त० उ ) तरर प्रथमेध्याय एतदक्षः वष्टः (व वण्डः। १७);

ट. न. अह्ामान्न, ९९ [#

६९० दु्गचायंकृतीकासमेतं [ रुपतमाध्याये

१।१६४।४६ ) ॥ इममेवाप्निं महान्तमेत्मानमेकमात्मानं बहुधा मेधाधिनो बदन्तीन्दरं मित्रं बरुणमग्रिं दिव्यं च गरुत्मन्तं दिग्यो दिभिजो गरुत्मान गरणवान्‌ गुवरौत्मा महात्मेति बा यस्तु सूक्तं भजते यस्मै दविनिरुप्यतेऽयमेव सोऽगरिनिपातमेवैते उत्ते

५ ` ज्योतिषी एतेन नामधेयेन भजेते ॥ १८ ॥ इन्द्रं मित्रमिति अघ्यवामीय एषा | इन्दर मित्र वरुणम्‌ इत्येतेरभिधानिः

रिः इन्दा अभ्रम हः सतचणिदः । अथो अपि चयोप्यैमा- ` ^~ < ५ दित्य दिवि जायते सुपर्णैः सुपत्नः गरुमान्‌ गरणवान्‌ । स्तुतिभिस्तद्रान्‌ रतानां वा गर्ता १९ आदिः | अपमपि स॒ एवाध्निश्याहुः | किं बहुना । इममेवाश्चिम्‌ एकं हान्तमात्मानम्‌ अनन्यलेन पर्यन्तो विप्रा मेधाविनः अ,सविदो वहुधा वदन्ति अग्नि यमं मातरिशानमिल्येवम्‌ । दनिश्वाभिधनैः | ' एतस्यैव सा विसृष्टिः । ए उ दयेव सवै देवाः ' (वृह०उ० १।४।६) इति च विज्ञायते । तस्मायुक्तं यत्‌. * न मन्ये- १५ त्पयमेवाग्निरेति ' |

अत्र प्रतिसमाधानम्‌ | ससमेतत्तवे एते१प्नशब्देन स्तूयन्ते । न तु प्रधानतः । (क तर्हिं । गुणतः स्तुयन्ते । यतो ब्रवीति | ‹ यस्तु सूक्तं मजते यो हविनिरप्यतेऽयमेव सोऽध्निः › । तुशब्दः पूत्पक्षम्यत्र- सकः परमतम्ुदासाशरः | यः सूक्तं मजते प्रनतः | स्तुध्त्ेनेय्ैः। ६० भोऽशनिस. यर्म च दविनिसु्ते चोदनासामध्यत्‌ इतरथोज्पतिपेरश्ः २ । र व ९ श्वी पाथिः । अरवबदूस्य विशेषतोऽत टोतेद एसिद्धेः । ‹ अ्निमानय अग्रं प्रणय? इयेतमेव २५ हि छेकः प्रतप्यते न मध्यमं नाप्यत्तमम्‌ । न चप्रपिद्धिवाधो न्याय्यः । शाखचोदिर्ता अधे खदिरपलशादधी

१छ.त. द्‌. महान्तं चात्मा. २क घ. ५(१८)। छ. २३ तृतीयः पादुः; त. ५3 तृतीयः पाद्‌ः; । इति सप्तगध्यायस्य चतुर्थः पद्‌; द्‌ "भजेते। इति नेशुकते उत्ताल प्रथमाध्यायघ्य तूर्तयः पादः. ३क.ल.ष. ब्ल. ट. ठ. ढ.येऽ। दिष्यो दिवेः. ४क.ल.व. ञ्च. ट. ठ. ड, गेति एवमवरश्वामि. ५ग.ज. भरिर्ेरिः, ६क.ख व. ञ्च.ट.ठ. ड. ठोकेवेदे च प्रपि" ५७ ग.

३२ न. 'दितिापि ख) च. तति" अ,

एकोनविंशः खण्डः १९ ] निरुक्तम्‌ । ६९१

टोकप्रसिद्धित एव प्रतीयन्ते | तस्मा्चा्िशब्देन पार्थिवस्य स्योतिपो म॒ष्यः संबन्धः । गौण इतरयेगेष्यमोत्तमयो; | यथानि्ब्देन २ तथा मध्यमे त्तमाभ्यां विचुःसृष्शब्दाभ्यां टकगप्रिद्धवा मुस्यः स्वनः | एवं चेध्मुधुक्तं “ यप्तु सूक्तं भजते यम हविनिरुप्यतेऽयमेव स।ऽग्निः ! इति। एतदव चात्र विचा्रयोजनमग्रण्पु सूतपु हमिःसंप्रदनिषु स्तुयलेन ५ भोक्तसरन वेपासीतेति | अध पुनर्योऽथं मध्यमेत्तमयेज्पातिपोरगनिपरवादः स कथमिति | ' निपातमेवैते उक्ते ज्योति एतेन नामधेयेन मैजते ' ।

निपातो नाम अप्राधान्यं भक्तेरेव ॥ १८ ॥

हुदिश्य चतुथः पाद्‌

जातरेदाः कस्माज्ञातानि वेद्‌ जातानि प्रनं चिदुजने जति विद्यत इति वा जातवित्तो वा जातधनो जातव्रि्यो वा जातम ङ्न यत्तजातः पशूनविन्दतेति तजातरेदसो जातवरेदस्तमित ब्राह्मणम्‌ ( मैत्रा सं० १।८। २ तस्मात्सवीतुन्‌ पशव- ऽग्निममिसपैन्तीति (मेत्रा० सं० १।८।२) चतस्यपा १५ भव्रति ॥ १५

° जातवेदाः › ( निघ० ५।१।२) इति वक्तम्यम. | स

१क.ख.व्र. ह्म ८.ठ. इ. ‹च ` नास्ति. २ ग. ज. ‹न) नास्ति. ३क.ख.ष. ज्ज. ट. ठ. ड. षिचःरेप्र. ४ फ. ख. व क्ल. ट. ठ. इ चैतमेवोपासी ; ग. चोद्यामीताति. ५4ठ. भजते । इत्याध्रर्धस्य निदचनम्‌ २० ॥ १८॥ नपा. ६क ख. क्षर ठ इ. "त्यथः. ५४ क. ख. ५११८); ग. २३; इतरषको नास्ति. < क ख. इति निरक्तवृतता दाद्‌ शाध्यायरय [ रप्मा- भयस्य | चत्‌ पादः; ठ. इति निरु° उत्तर प्रथ० अष्टदशः रुण्डः । १८।; ८. इति जम्वुमागोश्रमनिवाहिन आचार्थृभभवट्‌ दुस्य कत कञ्वथाधं निरुक्तटी कायां निवण्टयश्चाध्यायेन सह द्वाद्राध्यायोत्तरषटक प्रथमाध्याये चतुर्थः पादः । इत्यष्टदर- खण्डः स्मःपतः । इत्यगरिरृब्द्रय निर्वचनम्‌ । अरय नम।ऽस्तु. ९ “यना वा जत ( प्रायणभ ध्ये निरुक्तम्‌ ). १० ज्ञो ठय (तथव) {९ (मितिहित्रा (तथेव). ६२क.ष. १८१९) ठ. र५त.द्‌. १. ४८

६९२ दुगचायेदतदीकासमेतं [ स्मष्यय

पुनरेष साहामाग्यावमप्रधक्खाद्निरेम | अथवा । प्रथगमिधनसतुलन्त- रसवन्ध।दवतान्तरम्‌ । ‹ जातवेदाः कस्मात्‌ ' ।

जातपद्‌ स हि “ जातानि वेद +| न हि तदसि ज।तमप्मिहटके यदसौ न वेद्‌ । सर्वज्ञ इयथः ।

५ ८ जतानिवा एनं विदुः ' | सएव धातुः | कारकान्यतवे केवलम्‌ | ८ जाते जाते विद्यत इति वा › | विदेः सत्ताथेल्याधिकरणे कारके | न

तदस्ति जात यत्रासौ नाक्ि। ° जातव्रि्तो वा जातधन; ' | जात

शब्दः पृथपदं वित्तकब्द उत्तरपदम्‌ | चतस्य वित्तमिति जातवेदा; |

‹ जातविदये। वा जातप्ज्ञानः ' | जातशब्द एव पूर्वपदं विद्ञनागरघ्यो- ६, १५ त्रप्‌ । निसर्म्॑त एवास्य जातं प्रज्ञानमियधरः | ‹ ब्रह्मणम्‌ ' अपि भवति जनेदेश्च जाततरेदा इति । “ यत्तजानः परशुनव्रन्दतेति › ।

५ ¢ त यत्‌ जसौ तत्‌ तदा जातमात्र एव निसरैतः पशुनकिदत अमत

न ~ ^

८ तञजातवेदसौ जातवेदसमिति › वि्गयते । यतश्चतदेवं " तस्मत्‌

अदययेऽपि स्वाम्पयमस्माकपिति मन्यमाना: ८ पशवः सवानृतृन्‌ ›

१५ प्रति अपि ग्रीष्मे ' अग्निमभिसरपन्ति ' | ‹ तस्य ' जत्रिदुसः प्राधान्य सतुलयुदाहरणम्‌ ‹ एष ' ऋग्‌ ‹ भवति › ॥ १९ ॥

र सूनं तवेदसमश्वं हिनोत वाजिनम्‌ । इदं नें वर्हिर।सदे

वेदसं

( ऋ० सं° १०} १८८ । १ ) ॥ प्रहिणुत जातवेदसं क्भभिः

१क९.ख.चं क्ष.र. ठ. ड पदृरवम्‌. २क. ल.ष. श्च. ट. ठ. ड. अपिं ९० चभ, ३क.ख.ध. र. 2. अलम्‌; च. अल्भ्तं त्‌. ४क.ष. १ ( १९); म. २४९५; ठ. उ. ६९ । इति निस्कर्दं कायामुत्तरषट्के (उ. इति निरुकवृ उत्त० ) प्रथमेध्याये (ठ. प्र०) पएकोनविंशः एष्टः इत्वे नास्ति, ५ क. ए. छ. त. दृ. जातवेद सुनवाम से।ममराती- यतो नि दृहयतिवेदः. सनः प्रषुदूति इर्गणि विश्वा तरव सिन्धुं दुरितात्यिः ९ (ऋ०५०१।९.।१)॥ जातवेद ही जातवेदस वेवजातवदुतेऽचय सुनशम समरित प्ररवायामिकाय सो राजानमग्रृनमरातीयतो यज्ञाथ॑मनिस्मो निदहाति ( त. निदहंति दहा ) रिश्वयेन दहति भर्मीक्रोति रोम दददित्यर्थः । स्नः पर्षदति दुगाण किनि दुमनि (छ, दुःमातिगि; त. दुर्गमानि ) स्थानानि देव सिन्धुं सावा सिन्धुं सिन्धुं नावा नदीं चटदर्गा महाद्रा ( त. गाहा- हुला° कू ) तारयति दुरितत्य्िरिति इुतासि तारयति तस्येषापरा भवलि ॥

४९ कृ.ल्.त्‌.द्‌. रक. र्५प सून".

विंशः षण्ड; २० ] निरुक्तम्‌ । ६९२

समश्रु्ानमपि बोपमार्थ स्यादशवमिव जातबेदसपितीदं नौ बर्हि रासीदासिति तदेतदेकमेव जातवेदसं गायत्रं तृचं दशतयीषु विद्यते यतत फिचिदाभ्रयं तञ्जातवेदसानां स्थाने युज्यतेसन मन्येतायमेवाभ्निरित्यप्येते उत्तरे ज्योतिषी जातव्रेद्षी उच्येत ततो नु मध्यमः । अमि प्रवन्त समनेव योपा इति ततुरस्तादषा- ५ ख्यातम्‌ ( निरु° ७। १७) अभासावाद्रित्य उदु त्यं जातवे- दसमिति तदुपरिष्द्याख्यास्यामो यस्तु सूक्तं भजते यसम हविनिरुप्यतेऽयमेव सोऽगनिजोतबेदा निपातमेमैते उक्ते उ्योतिषी एतेन नामध्येन भजेते ॥ २० ॥

इति सप्रपाध्यायस्य पश्चमः पादः ॥ १०

र्ट न

प्र नून जतेवेदूसमिति । सेनस्या्निपत्रस्यपेम्‌ | हं स्तातसे युय- मुन्यध्वे | प्रहिणुत प्रयत स्तुतिभिरेतं जाते- जावरिदःश्द- दसम्‌ अश्रं कमेभिः समरमेतज्जगत्‌ अशरुवानं प्योदाहरणम्‌ म्थापयन्तं वाजिनं वेजनवन्त्‌ व्रटनवन्तम- ११५ चिरिः | अथवा | अथापि इति वौ टुपतोपमं 00 (+ वेज र ५ ष ध ~. ^~ ^~ रूटवटयए्वात्‌ | वाजिनं वेजनवन्तं चटनस्भावं शीघ्रम्‌ | किमपि प्रदिणुतेति | इतः | इटं नो बर्हिरासदे | इदम्‌ अस्मफमे वर्हिपोप- लक्षितं वहः कथं नामास्पदभिमतामसिद्धवमाभिमुस्येन सीद दियेवम्थं प्रदिणु | २१ इदानीम दशयति प्रयोजनम्‌ | ‹ तदेतदेकमेव जति्रेद्म्‌ इति । तदिति दशर्यस्थप्यानुपपृतमरे परेक्न- (भ्ल [० टः थ निशः | एतदिति प्रयक्षेण प्र नृनमि्ेतया सनिधीकृयोपदिश्षति । गायत्रमिति छन्दोनिर्दृशो

जातवेदसं गायत्र लृचमेकमय

१छ.त.द्‌ 'देकमिव.रछ.त द्‌. वदा उ ३ कः. १८२०); २५ ९ छ. २६ । चतुर्थः पादः; त ३।७ । चटुर्थः पादः; दु. : शति नकते उत्तर श्य प्भमाध्यायग्य चतुर्थः परदुः ४ग. (मिति ५ द्येन. ५क. ल. ष. क्षर. ठट, द. र्षम्‌ । गाय । हे; च.मू । "हेः गयत्री ।. ६क.ल.व.ङ्च. ट. द ड. चथढमयीमिः; च, वटनेवतेम" नं ज. ४ क. प.प. क्व. ट. र. इ. (वा) नापि < फ.स.प.ह्.ट. ए इ, णुतीति. ९. ज. प्दकमिव; च. "द्‌ करपरि०मे, १०क. ८. प्र. द्च.ट, ठ, उ. वेरं गायत तृचमित्याद, च. चेद्‌. प्प्‌" घ, ३२९

६९४ दुगांचायंदर वदीकासमेतं [ सप्तमाध्याय

(^ १ ५ ^ विवक्षितप्रयौजनाधः | तुचमिति सूक्तस्य संस््ारनर्दशः | दश्तर्य॑षु सवास्छर्पति निघ्रणे । व्रियते अस्ति । ततः कि यद्यतदकं जातवेदसं

गायत्रं तुचं दरातयीपरं वेते । शुणु | बहुमिरेतेगायत्रच्छन्दोगुक्तेजातवे सेमेन्रेरध्रयज्ञे प्रयोजनमश्षि | न चैते बहवः सन्ति सशवम दशतयी वेतदेवेकं तचं मुकवा । तत्र किं कततयामेति । यत्त॒ पिचिदात्नेयं मन्त्रजातं गायत्रच्छन्दस्य- „ ~ जतवदोलिङ्गमपरि ' तजतवेदसानां › मन्त्राणां सानां मच्राणां प्रया (~ + 4) ~ । । न. (स्यान्‌ ? विनिुज्पते) शल्ेण । तेन जनं तत्रा्रेयास्तच्छ- ^. ल. ज 6 ~ ^^ फ सितं मवति । अग्नि जतेवेदा इति दोयुक्ता मन्ना विनि- वुरण्यववारमहामागदरित 5 ध मप्ृधक्ठानमेहामाग्याद्रेति | इतरथा हि प्रये १ गधैकस्यं स्यात्‌ | न चान्यदेवतमन्यस्य स्थने ्रयुजपते | यथा चायमनशौन्तरमभ्निनतर्दस

एतस्मादिधिलिङ्गत्तया वेश्वान्ममूतयोऽपीयुपेयम्‌ ।

५ यत्र गायत्रच्छन्द्‌- युक्तानां जतिवेद

‹ स न मन्येत ! इति पूतवबद्विचारः । वेबषम्‌ ‹ अभि प्रवन्त + इयतराग्नपद्विचिऽग्निशषद्‌ विशेष्य मासीौ- जतवेदःशब्दोऽप्य गुणपदमिति । इह तु जात- वेदःशष्टविचरि पुनः ' अभि प्रवन्त › इ्य- समनेवोात्ते मन्त्रे गु गपदमननशब्दो जातवदः कब्दस्यतयतावदुेक्ष्म्‌ ।

१५ मध्यमोऽपि जात. वेदा इप्यभिधीयते

२० यथा 8 पवैसिन्‌ ‹ स इव्यादियस्यागिघेपपत्तावुद्‌ाहरणं ह ' अधास्तवादिय उदु यं जातवेदसमिति

तथोत्तमोऽपि जतिवेदस्तोपपत्तौ । तदैतल्मतिपदमुदराहरणम्‌

“उपरएद्‌ व्यास्याघ्यामः › (निर० १२।१५)

१क.ख.व. क्च. ट. ठ. ड. “मित्येतत्षक २क.ख.ष.न्ल,ट. ठ. इ. “रणे सप्तमी । वि; च. (रणे वि" स्परमी. रष. घल, ट, वदुध्यं; च. वेदां, ४क.सल.ष. क्ल. ट. ठ ट. वेद्यम". ५क. ख. घ. ज्ज. ट, ठ. ड. गायत्र एव च्छन्द, ६ग.च ज. कत्वाःमहा. ५क. ख.ष.्च.ट. इ, वेदा ९८ ९०३, वेदा हइत्यस्मा, ८ क. स. ग.ज.ष.्व.2. ए.उ. तु.

एकविंशः खण्डः २१ ] निरुक्तम्‌ । ६९५

(जातवेदसं सृथमुदहन्ति ' इति तु व्िशेषणविरेष्यसामानाधिकरण्येकवाक्य- प्रतिद्ध्चं निगमसिद्धमतिन्मन्त्रे जातवेदा; सूर्यं इति | तस्मपपुप्रृकतं यत्‌ ‹ स न मन्येतायमेवामिः ' जातवेदा इति ।

८ यस्तु सूक्तं भजते यस्मे हयिनिरुप्यतेऽयमेव सोऽग्निजौतवेदाः ! इति पृवेवत््धषिद्धिरेव विशेषहेतुः । यथपि मन्न. ५ ददौनमविषशष्टं त्रयाणामपि उ्योतिषां जातवेदस्ते तथापि पर्थिवोऽग्निरितसयोः प्रसिद्धया विशै- ष्यते | जतवेदस्वं हि प्रसिद्रमक्षिनमनौ म तथा वैयुते नापि य इति | "निपातमेवैते उत्ते ऽपोतिषी? जातरेदा इति “तेनं

श्ापि जातवेदा अपमेव पार्थिवोऽगिनः

नामधेयेन भजेते' इति व्यास्यातम्‌ ॥ २० ॥ १० ददश धशचमः पर्वः ।

वैश्वानरः कसमाद्ि्ान्नराननयति विश्व एनं नरा नयन्तीति वापि वा विश्वानर एव स्याद्पन्यृतः सरणि भूतानि तस्य वम्वानरस्तस्यपा भवति ॥ २१॥ १५

° वैश्वानरः ' ( निघध० ५। १। ३ ) इति वक्तयम्‌ । तदधमुपरो- दन्ति ‹ वैश्वानरः कस्माद्‌ ' इति । ‹ विशवा्नरान्‌ ! इतो लोकादमुं टोकं नयति › यथा प्राग्निविदायामुच्यते ( ऊ

वैश्वानरः उ०५।४।९)। अपिवा सति तसि. २० न्सवौ; प्रवृत्तयः फट्वत्यो नराणां भवन्तीति हेतक्वेन सर्वस प्रनततियमेव नरालयति प्रवतेयतीति वेशरानरः । अथवा । ‹ वरिश्े एनं नरा नयन्तीति वा ? कर्मकारकम्‌ । स नीयमान-

क. ख. घ. द्य. ठ. ठ. उ.व्चव नासि ` द. ञ्च. ट. ना नास्ति.रेक. ख.ष. ज्ञ, ट, ठ. ड, अनेन. ४क.ख.३ (२०); ग, २६; इती २५ नास्ति. ५ व. न्च. टः इति द्वाद; ठ. ध्यास्यातम्‌ । इति नि° उ० प्रण वि्तितमः खण्डः । २० । प्रचमः पादः; ट. व्याख्यातम्‌ । इति निकरौ कायमुत्तरपट्के प्रथमाध्याये पञ्चमः पादः । समाप्तं पिडातिः खण्डम्‌. ६ च. पादः समाप्तः । २०।.

७ क.ख. १६२१९); छ. ९७) त.द्‌. १. <क. पव. क्च.ट. ठ. इ, ति । हेतकनुत्वेन सर्वसु प्रवृत्तिषु अथमेव नतन नति । यधा", ३०

६९६ दुशोचार्य॑कृतरीकासमेतं [ स्तमाध्ययि

स्तौसु क्रियाखदङ्गमाधं नः कम संपद्यते । ‹ अपि वां व्रश्चा

नर एव ' कचित्‌ ' स्यात्‌ › | स पुनः क्मत्‌ | ' प्रयृतः सवण

भृतानि › । विशवनि ह्यसौ मृतानि प्रयृतः । प्रवि इचधैः | ‹ तस्य ›

अपत्यं विश्वानरस्य ° वैश्वानरः । त्य › वैश्वनरस्य (णा ' प्राघा- ५ न्यल्तिः ‹ मवति ' ॥ २१॥

वैशानरसयं सुमती स्याम राना हि फ मुव॑नानापमिश्रीः । इतो जातो विभ॑मिदं वि चे वैानरो य॑तते सुण (क° सं° १।९८।१ ) ॥ इतो जातः स्व॑मिदममिवरिपद्यति वैश्वानरः

१० संयतते सूर्येण राजा यः सर्वेषां मूतानामभिश्रयणीयस्तस्य वयं वैश्वानरस्य कस्याण्यां मतौ स्यामेति तत्को वैश्वानरो मध्यम इत्याचार्या वर्षकर्मणा हनं सौति ॥ २२॥

१

वैश्वानरस्य सुमताविति कुःसस््म्‌ । पृष्व भेःखयोशवुरप्थे-

& ीरा्रिमारुतस्य प्रतिपत्‌ (आश्च° श्री ०८ भ ¢ ० ल | 1 यो 4 ॥ िश्वमिद्‌ निचे सममिदमभिविपर्सति तथा ृबुपक्कैत्ेन दशयति वा प्रकशकवेन । यश्च संयतते सूर्येण संगच्छते घेन भसा | राजा च यः सर्वेषा २० भूतानाम्‌ अंश्रयणीयः | तस्य षथम्‌ एवगुणयुक्तध्य वैश्वानरस्य नियं कल्याण्यां मतौ उपकारप्रत्तायामासनो यथाभिमताथेस्ाधि- कायां स्याम इयेतदाशास्मे । ठेोकेऽपि हि स्तूयत एव पूं पावर

१क.ख.ष. क्च. ट. ठ. उ. स्तन्तु तमु करि. २क.घ. ष. क्षर, ठ. ड. 'स्तुतिकरभव, ३ क. ख, १ (२१); म. ९७; त. "वति ।इति गिकक उ> प्रथ० एकविरातिः रण्डः; इ. (वति । इत्येकविदातिः रण्डः; घ. क्ल, ज. अकी नाकि. ४क.ख. २ (२२); छ २८} त. द्‌. २. पग, भिति ङ्‌" ६क.ख.ष. ज्ञ. श. ठ. ड. धरथपञ्चमयो. ७ च, तभ्यां यो", < ष. न्म. ट. ठ. ड. स्यति य्चामिद्रष्व्यमुपकार्‌. ९ग. ज,

२९ (ङरतेन; च, (कारव) क, ११ ग, अमिश्र,

द्विशः खण्डः २२ | निरुक्तम्‌ । ६९७

इत्याचायैः पदयन्म्रेअययमेव न्याय इयुप्दशनाथं पदानां कम्‌ व्िभद्‌ । कट्याण्यां मतौ स्यमियारिपौं समापरयांचक्रे । अनेकरतिडि येतक्षिनमब्र परतितिड्‌ वाक्यभेदे प्रपते यत्तरोरध्याहरिण ' राजा यः सर्वां मूताना- मभिश्रयणीयप्तस्य वयं वैश्वानरस्य कल्पषं अत्र यत्तदोरध्या- मतौ स्याम › इसेकवाक्यतया सामच्यमुद्धाव- ५ हरेण भिनवक्या- पाचिकरिक)ऽचरथपतिभशानरो यतः कल्पाणी नयेकीडतानि आशास्यते मतिस्तममिसंतिषएते स्तुतिरिति । अयमेकवाक्पतान्यायः प्रायकतो मन्त्रेषु | कचिव्पुनः प्रयास्यातमर्थमपेश्येकक्षिन्नपि मन्त्रे वाक्यभेद्‌। भवेव | तद्यथा | ` कचा घः पेषम्‌ ' इयत्र प्रतिपदं वाक्य. १० कवचिदवक्ञनै- समातिः (निर० १।८ ) | जनेकेषामपि चम कस्य वाक्यस्यनेक- न्त्रणामाकाड्तार्थिनां पररमेकवाक्थता भवति। चाक्यानि तदपि चोपप्रद्धयिष्यति ‹ यना पावक चक्षसा) इयत्र ( निरु १२ । २२-२५) । दयतःप्रभृति पिचारः | तदिति वाकयोपादनि | १५ ञ्य वेश्रानरः । कुतः मङायः | आगम

1।

५ तत्क वैश्वानरः

को वश्वानर; विप्रतिपत्तः । श्श्वानर्यवेयायां ( छ० उण ५ । ११-२४ ) तावदासेयातमविदः ] न्ध अलित्यापमविदः आद्िःयवायवाकादादकप्रथिव्याद्रयशच प्रथक्‌. मरश्वानाप्वन विज्ञायन्ते | अपि च ` मध्यमे! २० मव्यम इतिनेस्क्ताः मश्वानरः ' इति ' चरक्ताः काचत्‌ * आचार्याः ' मन्यन्ते । कस्मात्‌। ‹ वरपकर्मणा हनं स्तौति ' इति मन्द्‌ । हिशब्दो देवधः | वककरमनवरशानर यस्मान्मन्र्व्‌ स्तौति । कथमिति । यत आह ॥ २२ ॥

क... य. क्ष. ट. ठ. इ, मन्तष्वयम क ५५. घ. क्ष.ट. पाच २५ प, ३ क.ख.व. ट. ठ. ड. (र्तमभिः शब्दुरमिटाति स्तिष्ठः. ४ ग. च. ज. घर ट.ठ. ड. प्रतिष्दुं. ५ क. ल. वष. ट्‌, वर. इ. विश्वा. ६क. ख्व. ट, ट. ह. दृन्दारिव्यः ७९, घ.षर. ट, द्र. ह, "योव वध्वाः, दक. ण, व. ट. ठ. इ. (इति ' मास्ति. ९क. ख. २(१२);ग. २८;

इति नि० उ० ५० दवािज्चतिः तण्डः। २२।; ड. "आह । निरृ्री- कायामततरषट्के प्रथमाध्याये दुः बिहादिः मण्डः; प, य, २, ज, भद्र नास्ति, ३१ [- 4 १

६९८ दुगीचायकृतरीकासमेतं [ स्माध्यये

नू म॑हिलं हपभस्यं वोचं यं पूरवे वब्रहणं सचन्ते । वैश्वानरो दस्युममिभघन्वौ अध्रनोताषट् अव श्रं भेत्‌

( ऋ० सं० १।५९ | ६ ) ॥ प्रव्रवीमि तन्मरहिवं माहाभाग्यं वृषभस्य वरपितुरपां य पूरवः प्रयित्या मनुष्या वृरहणं मेषहनं

५ सचन्ते सेवन्ते दपकामा दस्युदेस्यतेः प्षयाथोदुपदस्यन्त्यस्मित्रसा पदासयति कमोणि तपग्नि्वेश्वानरो घ्रन्नव्राधूनोदपः कारा अभि- नच्छम्बरे मेघ्रमथासावादित्य दति पूरये यात्गिका एषां रोकानां

रोदेण सवनानां रोह आम्नातो रोहासत्यवरोहधिकीपितस्त- मनुत होताप्रिमासते शरसे वेश्वानरीयेण सूक्तेन परति-

१० पद्यते ( एे० ब्रा १२ । २३ ) सोऽपि न स्तोत्रिय- माद्रियेताग्रेयो हि भवति तत आगच्छति मध्यस्थाना देवता

सद्र च मरतश्च तनोऽग्रिमिहस्थानमत्रव स्तो्ियं शंसत्य॑थापि वैश्वानरीयो द्वादशकपालो भवत्येतस्य हि द्राद्षविधं कमा- थापि व्राद्मणं भवत्यसौ वरा आदित्योपपनिवेवानर इत्यथापि

१५ निवित्सौयतरश्वानरी भवत्या यो व्यं मात्या पृथिरीमित्येषप हि दरावापृथिव्यावामासयत्यथापि छान्दोमिकं सूक्तं संयतरे्ानरं भवति दिवि पृष्टो अरोचतेत्येप हि दिषरि प्रे अरोचतेत्यथापि हविष्पान्तीयं सक्तं सामरदेशवानरं मवत्ययमेवाप्निव्वानर इतिं शाकपूणिर्विश्वानरावेत उत्तरे ज्यातिपी वे्वानरोऽयं यत्ताभ्यां

२० जायते कथं न्वयमेताभ्यां जायत इति यत्र वर्तः श॒रणमभिहन्ति यावद्‌ नुपात्तो भवति मध्यमधर्मव तावरद्धवस्यदकेन्यनः ररीरो- पशमन उपादीयमान एवायं संपद्मत उदकोपशमनः शपरदीप्च - रथादित्याद्दीवि पभरथमसमानृत्त आदित्ये कंसं वा मणित्रा परि

मृज्य प्रतिस्वरे यत्र सुष्कगोमयमसंस्पशेयन्धारयति तत्पदीप्यते

२५ सोऽयमेव संपद्रतऽथाप्याह । वैश्वानरो यतत सूर्यणेति। नच

१ ड ध. ठ उ. तन्मह; थ. तन्मह ह. २क.सख.त.द्‌. काः 1 ३। ए)छ. काः २९। एषां. ६क. ल. त द्‌. (हति | ४। अधा) छ. शसति । ३० । अधा. ४ छ वति । ३१। अय) त. द्‌. “बति ।५॥। अग्र. ५. थ.ध. ठ. उ. °नरावित्यप्येते. ६ छ. °: । २२ । अथार तः ३० द, पिः1 ६ । अथा. ७क. ए.छ.त, द, ते तथा.

्रयोविंशः खण्डः २३ ] निरुक्तम्‌ । ६९९

पुनरात्मनात्मां संयततेऽन्येनेवान्यः संयतत इत दममादधात्यष- तोऽ्यप्य रश्मयः; प्रादुमेवन्तीतोऽस्याचिपस्तयोभासोः संसङ्ग दैवमवक्ष्यदथ यान्येतान्योत्तभ॑कानि सूक्तानि भागानि वा सावित्राणि वा पौप्णानि वा व्रप्णवानि वौ तेषु वैश्वानरीयाः मरवादा अभविष्यन्नादित्यकमणा चेनपस्तोष्यन्नित्युदरषी्यस्तमे- ५ पीति विपयषीत्यमरयेषवेव हि सूक्तेषु व्र्ानरीयाः प्रवादा भवन्त्यभनिकरम॑णा सैनं स्तातीति दहसीति वहसीति पचसीति यथो एतद्रपकरमेणा चेन सतोतीत्यसिन्नप्येतदुपपर्चैते । समान दकमुचत्यव चाहभिः । भूमं पजन्या जिन्वन्ति दिवि जिन्वन्त्यग्नयः (ऋ० सं० १। १६४५१) इत॥ सा निगदव्याख्याता ॥ २३॥

पन्‌ महमिति | नेन आ | परववरीभि ज मस्व अद- माग सुतलम्‌ । कल्य | वपम विनुपम्‌। मध्यमस्य वश्व यम्‌ अनर एः पूरयितव्या मनुष्याः कामिः ६१ नरे उदाहरणम्‌ ब्रह्मं मलटनं सवन मनन्त वप्कामाः हुति. भिः | तन्माहाप्यं प्त्रवीमि | यद्रस॑। वरिता वैश्वानरोऽग्निः दघ्युं दासवितारगुपक्षयितार्‌ समानाम्‌ । युष्य्त ६ तद नृम स्याति | कर्मणां वेपदासपितारमनव्र्द्गण | तं दभ्युं शम्बर मेवम्‌ ददवापूण। जवनान्‌ हतवान्‌ अभिनत्‌ मूध व्यदाग्यत्‌ विदाम २० च अधृनोत्‌ वपभव्रनकम्पयत्‌ अक्षारयत्‌ काष्रा अ य्तस्ाहं वध

१ङ.थ.घ.ट. इ नन्लानंमं. २ छ. वक्षत्‌ । -२। भध^त.द्‌. वक्षत्‌ । ७। अथ. २ ड. थ.ध. द इ. त्मिका. ४ क. ख. ङ.थ. वर. इ. वा सर््राणिवापरर. पक. च. इ. थर. भ्रव. इ. वा वै्दु्यानिवा तेषु". ६ उ. ध.ध. पतति वहसीति प्रचमीति दृहीति वधा, ७दछ. ^त । ३४। प्रत.द. ते ।८। म, ८ छ. ३५ । पश्चमः प्राडः।; त. २५ ९। इति पञ्चमः पादुः); द्‌. ९। इति नर्त उत्तराध्रस्य प्रथमाध्यायस्य पचमः पादुः. ९7. मिति | नो”. {, कव. २,३. ड पपम्‌ । विद्टप्‌। वेश्वानरोश््िदुवता । प, ११८. द. महत्वं. {९ च. वा मा. रकष. व. ट.ठ. इ. स्तुत्या | कर. १४ क. प्र. घ. ट. ठर. इ. उदुफवन्तमुद्‌क१५. १५क. ८.१. ट. हृतवानवाभिनेत भ; भ, न, हतवान भृरो नभिनत्‌ व्यदार". ३०

००

|, ©

१५

२०

२५

दु्गीचायंङतरीकासपेतं [ सुप्तमा्यप्र

प्राप्यं प्रतरोच मौहाभाग्यन्‌ | स वर्धवस्माकमियभिप्रायः । एवमेतस्िन्मन्तरे वैश्वानरस्य व्ैकर्मणैकवाक्वसंवन्धान्नन्यो मध्यमा- दश्वानर इलाचायं मन्यन्ते । स्थितं तव्देवम्‌ ।

‹ असावा दिय इति पुरं याङ्िकाः ' | असाविति कर्मासनैनरपदिशन्‌ ्रधीति। मा भु्रौणः कक्षिधि्रययः। पव॑ इति विधमन्वाधवरादेम्या यज्गप्ततससमुन्रीयन यज्ञ ्रथागतः प्रथमं ये चक्रप्ते पुव यङ्धिकाः | साक्षा ृतघर्मण इयर्थः । त एनमेवमाहूः (असावादिय इति) । कथा पुनर्प- पर्या त एवमाह रति | विध्यनुकरणप्रसिद्धय । कथमिति | यतस्तन्मतमाह।

४ एवां खोकानां रेहिण सवनानां रोह अन्नतः! | यण दहि

ढोकानामारोदणर्ेमः प्रधिन्यन्तरिक्ं चौ श्तिस

वैश्वानर आदि इति पूर्व या्गिकाः

यस्मात ६५ प्रय- ~< ~> ~ ^, एव सयनानामपि क्रमः प्रातःसवनं माध्यंदिनं वर्‌।ह्‌ पश्वान्‌र।य सुत्त (~+

तृत धसवनामात | ततः र्कम्‌ | कास्‌, श्िकरमण रेदप्रातिठेम्मेने ‹ रोद।प्रयवर- दधिकीपित; › क्ुमीप्तितः | तदुपव्याच्षमहे | स एं देता प्रातःसवन पृ।धव।ल।कम्त श तता माध्य नमन्तरिक्षलोक-

भक्ति शंसति संसत्‌ | प्रति्रक्ति संसृतवश्च प्रयवसोहकमः| पटि- र्न्‌ प्धित्रीटोकादन्तरिक्चटोकम।रूट भवति । तव्यानि शत्राणिच स युठोकमरोहन्‌ युलोकभक्ति तृतीयसवनं

शंसति । तदपि श शंसन्‌ युटोकमारट भवति | सोऽग्निटोमसान्नि यज्ञाय्ञिे यन्टल्लमाभ्निमारुतं॑तःसवनठेकप्रयवरोहा-

शस्यत

१ ग.च.ज.महा,२क.ख.व.2. ठ. इ. 'वाक्यताप्व'.२क.ख. प, ट. ठ, इ. भनंनमपदि. ४. ट. ठ. इ. शश्रित्परवः प्रत्यय इति विधिर. ५ क. ख, सिद्धा । २ । कथ“ ६ ग. (माह । २९। एषां. ५ क.ख. घ, ट. उ. ह- "हणानक्रमः. < ध. ठ. उ. "दिनं हवनं तृती; र. शद्िनं वनं तृती. ९ क. खव. ट. ठ. ड. एष. १०क.ख.व. ट. ठ. भक्ति. ११क. ख. ध. ट, ईति रप्रतत्रात्‌ तते ˆ. १२ क. ख.ग. ज. घ. ट. “भक्ति. १३ क, स, घ, ट. ठ. उ. 'त्वात्‌। ततस्ततीयसवनं व॒लोकभक्ति शंसति संस्तत्वात्‌ । परति १४६ ग. ज. भक, १५क. च.ष. ट. ठ. उ. स्सन्‌स पृथि, १६क.ख.व.ट. ठ. इ. (वति । अन्तरीक्षलोकात्‌ युकम्‌ । प चयु^. १८ क. स॒.ष.ट. ढ, इ, ( च › नाति,

्रयोविशः खण्टः २६] निरक्तम्‌ । सृति चिव#ज्छघं ` वेश्वानरीयेण सृक्तन परतिपद्यते ' प्राते । तयथा [4 #

वश्वानराय परधुपाजसे ! ( ० सं०२।१।३) इति प्रतिपत्‌ (रे०त्र०२०।२) ।*सौऽपिन सतोत्रियमाद्ित ' “यज्ञायज्ञा व अग्रम )( ऋ० सं० ६।४८ ) इति | अयं ताव्लतोिपयेन प्रथममाप- यत एप हि स्तोतरशल्राणां घम इति । क्माघुनः स्तेतनिथं नदविते | * अग्मियो हि मवति) । प्रव्यवरहे कतनम स च पुनरमनेयो यैः स्तोत्रियः। अग्निश प्रथि्रष्यनः| तय ग ईमाद्यित न प्रय- वरोहानुङ्ृतिप्ररम्भः कृतः घ्ात्‌ । अन्धपु तँ श्रेत युक्तं यदर्वमारुरक्षमाणः स्तोत्रिमेण रतिपयते इह. पुनरर्रक्षमणो वष्याना- ।भद्वत।शसनक्रमण वैश्वानरय सूक्तेन प्रतिपद्यत इति । तेन ज्ञायत आदिय पेश्वानर्‌ ईति |

अधि च | सुतरां प्रवरोहणमेत्दिति गम्यत मेन ` ततत आगच्छति

यधा स्तेत्र तथा दाख्मियस्येत्सरगघ्या- त्रापवादो वेश्वानरीय- ररपटने

मध्यस्थाना देवता श्रं च मरतश्च ! | ^ ततः › ये्वानरीयाप्सक्त््रयवरोदहानुकरणाभिप्रयण ्- स्तासत्यवसरुद्य ‹ मध्यस्थाना देवता मागच्छति ? म्यभुघ्यःनऽभिश्सितुम्‌ । कतमा: । " स्दरच मरतश्च ' । तद्यथा * आ त प्रितम॑रुतां मुप्नमेतु (क्र स०२। ३३) इति (८० ब्रा० १३ । १० )। तत मध्यस्यानापृथि- दौस्थानं प्रयवर्ह्य ` अन्व तंस्तोत्रियं शंसति! ‹ यज्ञायक्ना वो अप्र) ( ए० व्र० १३। ११) इति| तदवरमतस्माद्रध्यनुकरणायदयाम- आदिय व्रेश्वानर *तति।

ततो मध्यस्थान- देवताशं्नम्‌

प्रथिवीसेरकं प्रत्य रह्म यज्ञायज्ञियं श्र पठ्यते | तप्माद्वैानर आदिव्यः

-- --- न=

१ग. ज. स्तोतुयम. रग. च. ज. ततृ. ३ग. ज. सत्रे शाघ्ला. व, ट. ठ. द. न॑दियेत. ५क.ख.षव.र. योध्यं स्तो. ९क. स... तवदि तमाद्वि°. ८ क. च. अन्येषु शच्पुच युक्त; घ. ट्‌. दर. इ. ८च. <क.ख.घ. ट, ट. ड. धवताः शरमानः कम"; च. वता रसना“ क नु. ९क.ख.ष्, 2. ठ. इ. कथं पनः (क. ल. अपि च सुतर) परत्यवराहानु- करणमतदि. १०८क. ८.५. च.य, मध्यमस्था" १६२. ख.घ.ट.ठ. इ. मध्यस्था. १२ क. ख.ग.ज.षृ. ट. ट. इ. ततोपि मध्य. १३२२. ए. दति। ४ अधापि?ःग, इति| ६० । भाषि.

१५

२०

२५

२१

९ चै क ७०२ टुगाचायकृ तटीकासमेतं [ सप्तमाध्याये

: अथापि वेश्वानरीया द्वादश्रकपाट मवति * । देवतागुणसामान्येन ह्यपियज्ञे गुणविधयः; कल्प्यन्ते | वैश्वानरय

वश्वनिर।यपुदाः ९ ६ सतत्र द्वद्शक्प्राटः | " एतष्य: च राद उश्रस्य द्रदश्कपाट. + ) च शावध ˆ द्वदशमास।त५मागाधरक्रारटश्षण "कम॑. ५ त्वाच्च

नेतस्मादपि देवतागणकपाटवध्यनुकरणंदा दियो वैश्वानर इति । अथापि सुटमेव व्राह्मणं भव्रपति ‹ जतौवा (~~ =

आदिलऽप्निानरः ' (मत्रा त्रा०२।१।२) इति| तनः परं प्रमाणम्‌ । तस्मात्स वेशवानर इति |

: अधापि निपित्सैतरशानरी भवति" ईति । निनिद्वि्याह्ृतित्रिशि १० ^ ९» मन्न: शघ्रम्यपात | स तथा मवति यथा

नवद्‌; सायत

नः = [® ^. 1 सूर्या वश्वानर इति | न प्राध्रिवे। न मध्यम शवानरीयतत्‌ । क

त | कथमिति । मवति हि तत्रैततदम्‌ * आ यायां भार्या प्तम्‌ › इति | न च पुनरा- दियादन्यो भसयत दवाप्रृथिव्य। | यत उच्यते ' एप हि ्यावापृभिन्यावा- १५ भासयति । › ° अथापि छद्धमिक सूक्तं सौव्वानरं गवति ' | कतमत्‌ | ८ ।द्‌वे पृष ञरोचताध्िवश्रान\। वहन्‌ । क्ष्मय। ठन्दोिकभुक्तः ब््ान अजता च| हित सतिवा वाधते स्यापि तथालात्‌ ( अश्व०श्रौ० ८। १०) ३त॥ २० न च पुनर।दियादन्ये हिवि पृष्टे रेचते । यर्व उच्येते ' एहि दिषि प्रष्ठा रीयते? । दिविसुष्टः दुटोके स्पष्टः 1 अवस्थित दूषः । अरेचत रोचते दीप्यते । कोऽसाविति । अगि नरः । बृहन्‌ । महानियथैः । स रोचमानः र करोति| ज्योतिषा स्वेन बाधते तमः | नाश्च्त इयथः ।

२५ १क.ख.घ.इ.ट. ठ, इ. माप्पविभाः।२क.ख.व. ज्ल.ट. ठ ड. (रणाद्यश्याम आरि०. ३ क. ख. घ. श्च. ट. ठ. इ. “इति › नास्ति. ४ग.ज भत्यामिति पृथग; चमभ््यीपर त्या. ५ग. दद्न्यो बभास; ज 'द्न्योवभास; च. दृन्यारमर्वसः वभा. ६च. छन्दौ१०.७।. च. ज व, द. ट. रोचति । न; ठ. ह. ` रचतेति । "दिवि पूष" हति सरा कक्‌ पक्यते. ८व.ट.ठ इ.य

२० उच्य, ९ ग, ज. अरोचते,

अथे। वेशः खण्डः २३ ] निरुक्तम्‌ । ७०३

: अथापि हविष्यान्तीयं सृक्तं सौयैवेश्वानरं भवति › | कथमिति | ५ ८ भवति तत्र मचः सुयो वश्वानर इ।त समधेः | तथा हवव्वन्ति।- तद्यथा | ‹ विश्वमा अग्निं मुवनाय देवा वशर पि स 7 ॥ नर्‌ कतुमह।मछृण्वन्‌ ( ऋ० स ० १०।८८। १२ ) इति | वैश्वानरं केतुं कत।रमह्‌।मकृण्वज्निति | >व तावदादिया- ५ दन्यस्याहां कठलमुपपद्यते पर्चिवे मध्यमे वा । आदिय एव हुदयास्तम- ^ [नक ३ [न ~ ^ ॥ 3 याभ्यामहानि करोति । तेन वयनमतहैतुभिः प्द्यामः सूर्यो वैश्वानर रति। ¢ सयमेवश्निे्वानर इति शाकपूणिः ' । न मध्यमो न सूथः | कि पाथिवोऽश्चि्रानरः तर्हि । जयमेव परा्िवरोऽग्िः | केन देतुना। तद्धतेत्पत्तिमामध्यात्‌ | कथमिति । ` विश्रान- १. र॑वरत उत्त व्यातिपी ! । तदुक्तम्‌ * अपि वा विश्वानर एव कश्िव्यात्तघ्यापन्य व्रानरः ? (~ < (~ ( नर ७ । २१ ) इति । ताद दमुपपद्यत ‹ वंश्वानराऽयं यत्ताभ्पं जायते › । तप्ात्ताद्धि- तेन व्यपदतन प्रादित शप्मिविश्ानर इतिं | १५

यस्माद्विश्रानरें उत्तर अ्यातिपी ताभ्यां चाय जायते

‹ कथं न्वयमेनम्थां जायते ) | यत्‌ उच्यते | ‹ यत्र वदुः ) अधिः * दारणमनभिदम्ति ' । आश्रयमात्मना दूर्‌ अन्यद्रा अभिहन्ति निहन्ति अभिगच्छति | प्रपि ती्यथः | 4 तत्र | तदपदप्यते | स च पुनः

° यावद्‌ नुपात्ता भवति ' मनुष्यरनुपषष्र भव- २० यपरिगृदीत। वा । र ताव्त्‌ । ‹ मध्यमम तावद्भवति ) । कः पुन- ~ मध्यमस्य धर्मः । यदसौ ‹ उदवन्धनः शरीरे पश्च-

मध्यमञ्यीतिषः १:

व मनः ' । उदकेन दीयत रसस्भावक्न | शरीरेण काष्रनान्धन वा प्रतिदहतमुतिस्वमावकेन

मध्यमालपार्धिवरप्न- जन्म

पायिव्रधातुवरहटने।परशाम्पति | स मध्यमय २५ मे; । तदतत्थानजाया)दङ्ृतं स्वाभाव्यमहतुकं य्याततप न भर्वात

१क.ख.ष. क्च. ट. ठ. ड. भवति हित. रग. ज. समर्थ. २ क. स. इति । ५। अय; म. इति। ३६१ । अय ४ ठ. इ. (नरावित्यप्यते.. ५च. वज सर्वषु ' तद्धितेन , ६क. स.व. इञ, ट. ठ. इ, 'प्यरसपष्ठो. ७ क, २. श्च. ट, उ, इ. नेन्धते, २०

७०४ दुगावा्यदृतरीकासमेतं [ सपतमाध्यये

€ [१ न कः प्रथमह्य धमेः | स च पुनः ‹ उपादीयमार वायं ! पार्थिवोऽग्निः संप- यते । कधम्‌ | उपात्तो हि मनुष्यः स्वजातिध हिव पाधिवधर्य प्रतिपद्यते | कथमिति । ` उदकोपशमनः शरी- रद्र॑तिः ` । व्रिपयरस्तधमौ मध्यमेन संप्र्यते । एवं तावन्मध्यमादयं विश्वानर्‌।उजायते । तेनायं तद्पयमिति भवति हि तद्धितार्धोपपसया वैश्वानर इते | अध पुनतदि-

न्यक्तं जायते | आहं |

पार्थिवस्य च

अथाद्वेयत्‌ । उद्‌।चि प्रथमप्तमाव्रत्त आ।दिषये › इघ्येवमादि । ८.2 ४ 7 3.५ द ८ [ज त दिं (~ खथ शब्द अनन्तयं प्रकृत[थादथान्तरमधिकगोति | उदीचीं दिशं प्रति प्रथमसमावृत्त अ।दियः। ` तसिनुरीचि थमस मावृतते ' | उदगयनादत्रिय्थे; । कथमिति । ‹ कंसं वा मर्णिं वा प्ररिगृजय › यमादियमणि- मिघ्याचक्षते । * प्रतिस्ठरे › प्र्युपरतपि । “ यत्र [त्‌ ॥ £ ¢ न ध न डुम्कगोमयमसंस्पशेयन्‌ धारयति तद््दष्यते ! । य॑; जुष्कगोमयेऽग्निजा- ८१ (^ [प क # ७ ०५ {4 १५ शते एवमयमादियादपि कंसाद्र। मणेवा जायते | असावपि च विानर्‌ इर्य चक्षते ( तदपयपिक्षयाप्यस्य वैश्वानरतमुपपदरते |

१० आदियात्पार्ध- वग्नजन्ध

'अग्राप्याह › तद्भितविप्रहन्यपदेशात्तावदेवमुपपदयते | अन्य जदि्यात्ता- वश्वानर: | ‹ अथाप › अयमपरो व्यपदश्च एकवाक्ये व्रिभक्वयन्तरकूनः पि स, पू्ानरयामेद्‌ मभयति| त्था | " वैश्वानरे

# यतते सूरण › ( ऋ° सं०१।९८ | १ ) इति

मनत्हगाह । प्रथमान्तस्य वेदानरब्दस्य तृतीया- न्तन सूर्शब्देन विमक्तिदादिशषणविशेष्यमा-

२० श्वानरपीर्भेद्‌ः

वेन सामानाधिकरण्यं नास्ति | एतदवासामानापिकरण्यमपेक्ष्यनेकलं

१क. ख. (नरः । ६ । अथ; व. ह्य. ट. “ इति › नाति; ग. ज. २५ “व्वानर्‌ इति › नाक्ति. २ग. अहि। ३२ । अधा. २व. दल. र. ठ. ड, पृतादुथादुर्था. ४ च. उदौचीध्रः चि. ५क.ल. व, क्च. ट. ठ. इ, प्ये सीऽयमेव संपयते यः; च. प्प्यते “ य° सोऽयमेव संपयते. ६ क. त. व, इ. ट.ठ. ह. भ्यते। सपएवमादित्या; च. यते । एवाय ष, ७क. स. व, घ्व,

२९ ट.ठ. द.वेश्वार, ८क.सु.व, ह्च, ट, ठ, इ, इत्युच्यते,

त्रयोविंशः ण्डः २२ निरक्तमू। ७०१

वैश्वानरसुशन्देर््रीति | ‹ न च पुनरासनातमौ सैयतते › । तर | ‹ अन्येनैवान्यः संयतते › संगच्छते यथा देत्रदत्तौ यज्ञदत्तेन | तध. मयं सेयहते सूर्येणेति | यत अह | ' इतं दममादघ्राति ' । इतो ठोका- दोषधीभ्यः शरंदिम्धरो वनस्पतिभ्यो व्रा मथिता प्रसक्चत एवेममादधाति । सभ्यादधतिन्धने; । ‹ भमुतो ' मण्डलात्‌ कमालनः । अमुष्यै च॒ भदिनमण्डठधिष्ठतुः स्मूता ' रमयः प्रादुमवन्ति ›। ‹ दतः ? तेजःण्डात्‌ ' अध्य ' तदधिष्ठतुः ‹ अश्विषः ! प्रादु मेवन्तीति वर्तते । ‹ तयो- भमीपोः संसङ्ग दद्ममरयत्‌ ' मन्द्‌ ‹ वेश्वा- नरो यतते सूरण › हति |

भथ यन्येतान्योत्तमकानि सृक्तानि । अथ ' इयधिकारम्तरे । यदि सृथो पेश्वावरोऽमविष्यननु ` यन्येतान्योत्र्मकानि सूक्तानि ' उत्तमष्या- नदेवताविरेषस्तुय वीनि । तदयथा । ‹ भागानि वा सावित्राणि षे परौष्णाति बा वेष्णत्रानि वी › । गुणपदलम्युफेय वैश्रानश्नन्दघ्य त्रवीति। ' तेपु ! स्तेषु ‹ वेश्वानदीधाः प्रत्रादाः ! भगादीनां वि्ञषणलेन ' अभविष्यन्‌ › हे मग पश्वानर हे सपितदेश्वानर इव्यवमाद्यः । ‹ साद्रियकमणा चेनमस्तोष्यन्‌ ! । एवं पेश्वानरीयेपू मूक्तेयु वेश्वानर-

स तथोभ।सो, सगम

उत्तमघ्थानध्धानां भगादीनां सूक्तेषु भग।दयो वैश्वानर इति नोच्यन्ते

~ म्तोष्यनमन्त्रहृशः | कथमिति | ‹ न्यु देीष्यस्त- मैश्वानरपृकतेषु व त त व 8 (५ 1 | ध) < (~ ~ ॥8,.। 1 शन धश्र(नर्‌ उद्यादभ- 1 र (0 ५ धिषे [ लि 4 4५ ५ (4 रादिः्यकभ॑भिव ५ १ व पाति | न च पुनतदूमयमप्यास्ति। न हि तश्रा

नरीयाः प्रवदा अंत्तक्किषु सूक्तेपु सन्ति| नाप्यादिवयकर्मणा वैश्वानरं स्तुत्रत मन्न | तस्मननेय पूय परश्वानर्‌ इति ।

१८. ड. नातातं संर. २ग. ज, वनस्पतिभ्यो वा ञ्जगदिम्यो वा मधिश. ३क.ख. व. इ. द. मुष्यच आदिन च. पष्य आदिनच. ४क.ष, ग. च. ज. "वक्षत्‌. ५क.ख. इति।७ग । २५ अश". ६व. द्य. द. द. ठ. तमिकानि". ७क. ल.व. ज्ञ, ट.2. इ, श्यत्‌ ततो नन्‌'; च. "यत्‌ नतु ततो. ८ क. ख. व. हल. ट. ठ. ड. मिका ९८. इ.वापेर्याणिवा पोष्णा१.१०८.द.वा वेशवदेव्याि वातेषु, ९१ग.च.ज. पदृमभ्यु". १२ क, ख व्ल. ट. व्र. द. सुदति; च. टुत न्ति,

८९

१०

६५

१

७०६ दुगीचार्षतीकासमेतं [ सतमाप्ययि

किच । अयमधरो विशेषदेतुर्निदश्वानर्‌ इति | ‹ अभ्रियेष्वेव हि सृक्तेयु वैश्रनदीयाः प्रवादाः भवन्ति › अब्निविशेषणले- न | ' भैशवानरमृत अ! जतमभ्निम्‌ ' ( कर सं० ६।७।१) इयवमायः | ' अग्नि ५ कर्मणा चैनं? कखन प्रायेण ' स्तौति! । ! इति दहतीति वहसीति पचसीति ' | एवं वैश्वानर वहसि हवीपि ऽचति पक्तव्यानि दति दग्धव्यानि । तस्पादभ्निरव वेश्च नर्‌ इति धितम्‌ ।

तते रट्‌ हेतवः तद्धितेन विद्रहन्यपदरशात्‌ (9) एकवा विभ १० क्तथन्तरन्पपदेश।त्‌ (र) सौतमिकेप केषु अप्रवराद्‌त्‌ (३) आदिय

€ 3. [व ~ कमेणा चंिस्तवात्‌ (४) गेषु सक्ते परवाद्‌त्‌ (५) अभ्निकमणा च संस्तवात्‌ (६) इति ।

= | भग्निपुकतष्येव 4- -पनरयप्रवाद।ः

वेश्व(नरोऽभ्निकर्म- भि संत्र्यते

ततुनरतदभ्ानरतं [स्थतमप्वष्ितामिव परपक्षहेतुष्व नेरु | यतस्तेननिराकरणाय प्रष्तोति । ‹ यथो एतत्‌ › इतिं | यदुनरतदुकत

१५ वपैकम॑णा य्मात्तौति तस्ान्मध्यम इति ८ ६९६ । १२ )। ‹ ससिन्नपि › पाथितेऽत्नौ ' एतदुपप) व्कर्म । कथमिति । यत आह |

* प्तमानमेतत्‌ ' ईति । समानम्‌. एव दूदम्‌ उदकम्‌ उद्कवेनाविशि-

टम्‌ | उच्वैयव चाहभिः | उत्‌ एति च उ

(^ न सप्रावपि वर्पकर्म- ति अरो।जनिितमते स क ` चेति अहोभनिमित्तमुतेः | पुनश्च अवाक्‌ एति। ५ ० ४८ (^ (म ( 4. दक्षिणोत्तरायणयेन्य॑व्रत्तिभिः प्रतिसंवत्सरमहा-

नयमिपरतानि । तदेतदेकमेवोदकम्‌ । प्रयेण दक्षिणैयनोत्तायणयोः जगचत्रसिद्धये तदुदेति चति च वर्मन | कथमिति । यत आह । अवाक तावदेति । मू परजन्याः प्राजपितारे

१५क.त.य. क्ष. ट. ठ. इ. दाति वहसीति पचसीति दहषीति. २. ओत २५ मफे.३क.व.ष.ञ्च.ट. ठर इ.८च) नालति. ४ग. ज. दुर्वे; च, रिः, ५ ग. च. ज. ठ. इ.यतस्सं नि. ६ग. आह । ३४। समा. ७. इति । 1७ । समा, ८क.ख. घ. क्ष. व, ठ. उ. एकमेव. ९क.ष.ष. क्ष. ट. ठ. इ. पुनश्वाहोतिरिवावादधेति; च. पुनश्वा" वा होमि, १०क. ख. व. ह्व, ट, ठ. इ. उत्तरायणदृक्षिमायतयोः; च. दृणि + स्वगेषा. “उत्तरा यगदुरिणायणपोः. ११६ क. ख.व. द्म, ट, उ. €, वरपकर्मभावेन, १२क. स. घ. ६५ ६,.२.३. द, अगर.

चतु‡शः षण्डः २४ ] निरुक्तम्‌ । ७०७

रसानां माध्यमिक देवगणा वषेनमुतो मुञ्चन्तो भूमिं जेन्धन्ति त्यन्ति र ^

मभ्युपत्तये | ए तावदबाड्‌ । अथ पुनर्य कथमिति | यत आह्‌ |

दिवे जिन्वन्धप्नय इति । यतैत्रामुतो वर्भणेमां पजैन्या जिन्वन्ति तयै वादुतिभरभयेन वर्ण दिवि जिन्वन्यग्रयः | आहुतयो हन्नो प्रक्षप्तस्तेन द्यास्ता अथिभिः कृयोदकमावमापराय परमं सूह देवोपभोगध्म्यद्यां ५ मरति वर्धनविनोनीयन्त तद्छेकनिवासिनां तृप्ये । ततस्त इह पुन प्रति करपयन्ति | तदुक्तम्‌ * अमुष्य लोकस्य का गत्िरिययं ठक इति होवाच ' (० उ० १।८।७) इति।

< 0 ~ _ ५ ९ ९ एवे च मुत्तरामयमपि वपवानाहतिमृट्वत्सव्य वध्य | सधे च॒ ^ अग्नो प्रास्ताहृतिः सम्पग।दियमुप- १५ प्ते ' ( मनुस्मृ० ३।७६ ) इति | तत्र यद्‌मृदपैकममावान्मप्यम पि तदेतदयशेषिकम्‌ | मध्यमस्य वेद्वानरत न ठक्नगम्‌ । भपि चायमपरौ मन्त्रो यक्िनम्मरदियो वषैकमेणा स्तूयते । तस ॥ सुतरामनैकान्ते वर्षकमौभिष्टयो मध्यमह्यति | यत अह ‹ कृष्णं निपा- १५ १ ४ नम्‌ ! इति । २३।

द्‌ दशैध्यायस्य पष्टः पाद्‌: ॥

वरषृकम मध्यमस्य न वैशेषिकं लक्षणम्‌

सप्तमः पाद्‌: ॥ ष्णं नियानं इत्यः सुपणो अपो बसना दिवमुत्पतन्ति | ९

क ए.ष. स्म. ट. ठ. इ. "वाडेति। अ; च. "वाड्‌ । अ एति. रक ख. व. ज्ञ. ट. ठ. द. कथमेति । अन अह. 3 क. स. व. क्ष. ट. ठ. ड. इतिः नास्ति ४ क. ख.ष.द्य.ट.ठ. ड. स्वार्विभिः दतो (क.ष. ङृत्वो ) दक; च. अर्चिमिः". ५7. ज. परममूष्. ६क.ख.व. ष. ट. ठ. ह. भविन नीय. ७ च. वर्जपरितषु ' प्रकटय". ८क लख.घ.द्म. ट.ठ. २५ ड. मपि च व", ९८. इ. स्येति । इति 0० उत्तः पण प्रयोविंः षण्डः । २३ ।३) दाद्रस्य षष्ठः परादुः यतः; ह. “स्थति । इति ददृश्य पष्ठः पद्‌ः। इति निरुक्तरीकायामुत्तरषट्‌ॐ अयोकरितिः ठण्डः । वत". १० क ्.९(२२); ग. ३५; इतेष नास्त. ११ क. ल, इने निरुक्तौ दाद्‌; १. स. र. एद्शध्य, ४०

९ "श ७०८ दुगौचायंकृतयकासमेतं [ रुतमा्ययि

त॒ आवरृतन्त्सदनाहृतस्यादिदूघृतेनं पृथिवी व्धुधते ( ऋ. सं. १। १६४।४७ ) ॥ कृष्णं निरयणं रात्रिरादत्यस्य हरयः सुपणां हरणा आदिप्यरदमयस्ते यदारतोऽ्वाः पयावतैन्ते सदस्थानादुदकस्यादित्यादथ घृतेनोदकेन प्रथिवी व्युद्यते घत ५ मित्युदकनाप जितः सिश्चतिकमेणोऽशापि ब्राह्मणं भवत्य- परिव इतो वृषटि.समीरयति भोमनच्छविषि भूत्वा वपति मरतः सृषं वटि नयन्ति येद्सवादिस्योऽश्चं रश्मिभि; पयोवतैतेऽथ वपतीति यथो एतद्रोह। स्त्वगोहथिकीर्षित इत्यान्नायवचना- देतद्धवति यथो परतद्र्वानरीयो द्राद्षकएालो भवतीत्यनिषैचनं १० कपारानि भवन्त्यसिति हि स्रैयं एककपालः पश्चकपालश्च यथो एतद्राह्मणं भदतीति वदहुमन्किवादीनि ६ ब्राह्मणानि भवन्ति पृथिवी वैश्वानरः संवत्सरो दष्टानरो प्राह्मणो देश्वानर इति यथो एतमिवित्सौश्तरन्टानरो मवतीत्यस्यैव सा भवति यो विद्भ्यो मानुषीभ्यो दीदेदित्येष दि विद्यो मानुषीभ्यो दीप्यते यथो एत- १५ च्छन्दोपिकं सक्तं सौयेतै्ानरं मतीरयस्यैव तद्भवति नमद्‌- ग्निमिराईुत इति जमदऽ्नयः प्रजमिताग्नयो वा प्रज्बलिताग्नयो वा तैरमिहुगे मवद यथो पतदधविष्पान्तीयं सक्तं सोयेवैषवानरं भवतीत्यस्थव तद्भवति ॥ २४ ॥ २ ¢ कृष्णं नियानम्‌ ? ३8 । दी्तमस अधिमू | वृष्टिकामस्य कर" यौमग्रये घामच्छदेऽ्टकपाट तस्य पुरोनुवाक्या (मेना सं९।४।५७॥४।१२।५)। मेत्रायणीयके अग्निरयमादियीकृलय स्तूयत इति परकरणादध्यवस्तीयते । कर्णं निरयणं निर्मतिः |

सस्यामपि ऋचि सप्नेषै्षकर्मणा संबन्धः

९५ १६. थ. घ. ठ. इ. "च्छव षटु ३ मृत्वा. २ ड.थ. ध. ठ. इ. यदा खलु वा असावादित्य न्यङ्‌ ररिमि", ३ द, ' दित्योवाङ् ग्रिंर^. ४८छ.त. द्‌. °वतन्तेऽ° ५ छ. तत्‌ । ३६ । पेश्वा; त. द्‌. "तत्‌ । १ वैश्वार, ६छ.त. द्‌. दीदयति. ५ छ, त. द्‌. रराहूनः. <. तव्‌. निदूतो. ९क.ख.र (२४); छ. ३७; त. द्‌.२.१० ग. इति । दर्थ, ११९ क. ख.ष.न्न.ट. ठ. वम्‌ । विष्ट । वु; च पम्‌ बर प्रिष्टप्‌।. १२ क. ल.व. ट. उ.ड. ण्क्या | तस्यां मै";ग. ज. भेवाकर्णीयके; च, "क्था । * मै "तस्यां. १३ क.ख.

१२ प, ज्ञ, 2, ३. इ, दृष्णे | किं एुनगतक्ृष्णं नि; च, हृष्णे “ नि" कि पुनस्तक्कृष्णं,

चतुप॑शः खण्डः २४ ] निरुक्तम्‌ ।

निरमच्छःतीसेतदिति नियानं ३६ पन्थाः | तच्च पुनरेतत्‌ रत्रिः भादि य्य । द्वे ह्यध्यायने शह चोत्तरं ढृष्णं च दक्षिणम्‌ | ता हि रधी रात्रिरमिप्रेता । ततौ त्रीति रात्ररादियष्य जोतिषः | स एष मगगा.- नादिल जगदनुप्रहाय गभेमुदकमालन्यापिःुरुत्तरायणं परति पयते | तदेते हरयो रसहरणाः सुपण; तघ्य रदमयः सवैष्मादस्माहोकात्‌ अपो वसाना; आत्मन्याच्छादयन्तः आददानाः दिवं दोतनवन्पैमेतमादियं प्रति उयतन्ति तदुदकं निधित्समान।स्तसिनगभतेन । स एष अदि उत्तरायणं मासैः पड़भिराहितोदकगभः संपद्यते । स एप प्रिषिक्तोदक- गमा द्ष्णसं प्रति पमाने नमस्यानमसाघ्मृति प्रसूयते । तदिद- मुच्यते त॒ आववृत्रन्पदनादतस्य इति | ते रमथो यद्‌। अमुतः मुपष्मादादियात्‌ ऋतस्य उदक्य सदनात्‌ सहस्थानात्‌ आत्रवृत्न्‌ यद्‌] पथौवतन्ते मथ तद्‌ वृत्तस्मनन्तरेभेव प्रृतेन उदफेन पृथिवी व्युधते भिविधमुदयते । धृतमिधयुदकनाम पृथि ब्युद्यो इति सामध्यात्‌ | तुनः जिषर्धः सिश्चतिकर्मणः | एवमतस्मिन्मन्रे मब्रहूपादादिव्यः प्रकरणादग्नि; । उभयधःप्यन्धो मध्यमद्पेक्मेणः कतौ । ‹ अथापि ब्रह्मणम्‌ ' एतस्िन्ध्रकरणे यिनयं मघो पिनिगुञ्यते ' अग्निर इतो दरिं समीरयति › इवारि । अग्नि रितो लोकादि समन्तत ईरयति धमता सप ्ओीपिव्रनल्यतिम्यो १ ^ "त गदव्मलवनम नगान जहुतिमूतशसुं लोकमागिरानि । न्णां प्न धूमो जायते पूमदनमनदृ्टिः + ( शत० ब्रा० ९।३।५। १७) इति ई भिक्ञाथते । ताः पुनरभनिः स्यनाभिसतििना$- कया धामच्छद्‌ आदि्यो मृघ्वा धाम्नां छदपिता रसिभिबह्यमेष्य- मस्थानमापद्यति । एवे तेन ¶ सृं वृष्टिं › मध्यमयानात्‌ ‹ मतो !

१५क.ख.ग. इञ. ट.ठ. ह. "च्ट्त्मतद}ग. ज. च्छतीलेनदे. २. ज. वात्मा. ३घ. ल. ट. ठ. इ. "नवत्‌ तमतमादि". ४ क. ष. व. क्षर. ठ. इ. दक्षिणं वतमं. ५ ग. च. ज. 'वुतरन्सद्‌१. ६ च, ओष, २क.ल. ठ. इ, विनिवर्त्य"; प. इञ, ट. विनिवत्व्यमाना०; ग, च, ज. नित्यं, ८ च. ज, ६. ९ग, च. ज. भमितंप्रतिपरना, १०. ज्ञ. ठ. इ, ्रनाहिकया; ट, प्रनाढि- क्या. ११ क. स, ष. पष, ट, मध्यस्थार, ।

७०९

१०

१५

२०

२५

१०

१५

९९

९.९

दुगेचायंद्नटीकासमेतं [ सप्तमाच्याये

वायवे मेघोद्राणि व्रिदाय॑ तेभ्यो विक्षिपन्तो वृष्टिमिध सेकं ° नयन्ति !| प्रापयन्तीयथैः | अपरमपि ब्राह्मणं भवति वर्क सर्वेषां ५ य

यदासाषादियेऽ्नं रश्मिभिः ' इयेवमादि ।

समान ५ ५ तदवमेतद्रपकम समानं सर्वपामियदेतुमेध्यम्य

वैश्वानरे भवति | ॥ ८ यथ एतत्‌ ' । यत्पनेतदुक्तं याज्ञि- कपन्ते “

ध रेद्य्रयत्रगहधिकौपित इति ? सआम्नायवचनाय- च 0. ११11१ पैश्वानरते | कषात्‌ | य- * 1 अ स्मात्‌ ‹ आम्नायवचनादेतत्‌ ' एवं " भवति ›। मध्यः प्रयुञ्त

रृहस्प्रयषर।ह इव्यधवरादमानमवर ।

यदपि चोक्तं ‹ धरेशवानरीयो दराद्ाकपाल मवति › इयेतदप्यक।रणं

यस्य वैश्वानरं । कस्मात्‌ । व्यभिचारात्‌ । व्यभेचायताद्‌ति। यत अह । ` आल्त ।हं सौय एककपाटः पञ्चकपाटश्च ' । य।दं ।६ं दवतगणा- निप्रायमभविष्यद्‌ दरदुविधमाय क तस्माद्‌ द्रादशकपार इति नन्वेवं सति स।५।5पे दादश- कपार एवामविष्यदभिधानमान भिद्यते न कर्मेति | न च भवति सौर्य दरदश्चकपाल इति ।

यस्मद्विश्वानरयः पुरोडाश एककपाटः पश्चकपाटश्च तस्मा द्रादश्षकपाट्वं न सीयते कारणम्‌

तस्मादहेतुः कपानि ।

यद्युक्तं ` ब्रह्मणं सौववेश्वानर प्रवादं भवतीपि › एतदप्यकारणम्‌ । कस्मात्‌ | ‹ बहुभक्तिवार्दीनि हि ब्राह्मणानि ्राहमणप्रवादो न

प्रमाणे यस्ा्नह्मणेऽ- भवन्ति ' | यसमदरहूम-्तेवादीनि हि ब्राह्मणानि न्येऽपि प्रवादा वर्तन्ते भवन्ति । भक्तिनाम गुणकदयना । येन केनचि-

रणेन व्राह्मणं स सवथा ब्रत | ततर तच्चमन्ये ष्यमेव भवति । तयथा । ^ प्रथि वैश्वानरः " इयेवमादि किमपि

्राहमणेन बहू वैश्वानरशब्देनोच्यते मक्या ।

१क. ख. ष. ञ्ज.ट. ठ. इ, अथाप. २१. क्ल, ठ. 2, इ, यदपुनस्तदुर. ३ क, ख. ग. ज, ' यक्मात्‌ › नालति. ४ग. न्तम्‌ । ३६ । वैश्वा, ५ क,

घ. द्च. 2. ठ, ड यथ एतत्‌ । यद्‌”; च. * "यद्‌ "यय एतत्‌. ६ फ. ख. ष. स, ट, ठ. ह.“ हि) नालति,

चतुरः खण्डः २४] निरुक्तम्‌ । ७११

वि 1 १ =

° यथो एतान वित्सोयवेश्वानरो भवतीयस्येव ' अद्रेः ' प्ता भवति !| कथमिति | तस्यै हि पटर भवति ' यो विड्भ्यो मानुषरम्या दद्‌दिति | ‹ एष हि विड्भ्यो मनुषीम्यो दीप्यते ! । " अद्भिच॑श्च नरः सौमस्य

मत्सत्‌ । विशेषा देवानां समित्‌ | अजलं दैव्यं ५ योतिः | यो विड्भ्यो मनुषीम्यो ददेत्‌ | युषु पूवौमु दिदुतनः । भजर उपमने । आ २ यां माया पृथिवीम्‌ । रन्तरि्षम्‌ । उपोतिषा यज्ञाय श ५ यंसत्‌ । अग्िरश्वानर इह श्रवदिह सोम्य मत्सत्‌ । प्रेमां दवो देवदूतिमवतु देन्या धिया | प्रेदं ब्रहम प्रदं क्षत्रम्‌ । परेम सुन्वन्त यजमानमवतु चित्रधित्राभिरूतिभिः श्रवद्रद्मण्यावसागमत्‌ ! | १० इतीयं निनिदाम्िमारुपे स्यते । ‹ निविपुरेरुचः प्रेप॒विश्वामित्रह्म समशः ? इतिं वि्रमित्रस्यापम्‌। भ्नि्ानरः सम्य मत्सत्‌ तृप्यतु | तृप्तश्च प्रमां द्वो देऽहूपिमवतु | प्रकर्पेण इमाम्‌ अश्धियरधानते देवो

निषिदपि अ्नेरव मवति

देवहूति दवानामस्ाकमःहनम्‌ अतु रशरतु | यो निनच्रं देवानां समित्‌ समिन्धनः स इदं करोतु । यच अजलं नियं स्याति: | यश्च १५ विड्भ्यो सानुषीभ्। ददत्‌ देदाप्यते | यश्च युपु पृत्सु पूर्वेषवह.मु दिदुतान। दरप्यमान एवासीत्‌ । यश्चासौ अजरे जरा विगुक्तः उपसा- मनीके अग्ितरषु सोतत । यश्च आमासयति वां सू्रासना भामा सयति च पृथिवीम्‌ अम्धाफना उरुवौ अन्तरिक्षं मध्यमाल्मना | एव

क १ ९९9 1 | ।

त|गज्खताभः | यश्च उ्यीतिवा याक्घयाय शम यच्छत मुष

१ क. प.ध. न्ष. 2, तेप्याक प्र; ठ. र. तस्यां ट. २क स.प. द्य, टर, ठ, इ. "दिति । ततः क्रिमि ए; च दिति ~ । ए ततःक्िम्‌ि।, शग मत्सत्‌ । इतीय निवि";च. आग्रर्धनिरः समस्य सत्‌ । इताय निषि (अग्निष इ।त स३। निवित्‌ च. पुस्तके प्रवस्यापररिननभामि प्यते ).४ ट. उव" आ. ५ग ज. “स्यते । अर्निरवभ्वानर इत्यादि भवद्‌ बह्माण्यापरपरागमदित्यन्तं । निवि स्यत । अप्रिवन्वानरं ईइत्यादितव्रवदवर्ीप्ववतमिमद्ियन्तं | नाव , ६कन च, य. इ्य.र. ठर. ह. डी सर्वा रि". ७ग. ज, ददृत्‌ दुष्यत. ८क.ख.ष, म्म. ट.ठ. इ. हवादिषु; च. द्टव्रणुःत्रादि, ९क.ल.घ. हा... द. च अनर, १० क. म. 4. न्च, ठ. द. द. यजाय; च. य्वायण शरा, २९

७१२ दुग चायेडृतदीकासमेतं [ सपतमाच्यये

सः सद्श्ानर इह श्रवत्‌ श्रणोतु अस्माकं स्तुतीः । इह कर्मणि सोमघ्य मत्सत्‌ तृप्यतु । किच । प्राघलिभां देवो दवहूतिं देव्या धिषा | देवानां या दात्री धीः प्रज्ञा तया अवतु स्तु | प्रदं ब्रह्न प्रेदं क्षत्रम्‌ । ईद ब्रह प्रवतु | इदं क्षत्र परषतु । प्रमं सुन्वन्तम्‌ अभिपुण्वन्तं यजमानम्‌ । ५ चित्रः चायनीयः पू वरशवानदैः चित्रमिरूतिभिः शोभनामिगेतिभिः प्रीतिमि्वा श्रणोलिमानि ब्रह्मभि अस्माकं नित्यं चास्मान्‌ प्र्याणच्छतु

भवस्ता पाटनाभिप्रायेण मनसा करम॑खियेतदा्षाप्महे । ५ यथो एतत्‌ । यत्पुनरेतदुक्त ‹ छान्दोभिकं › उन्दोमयङ्ेषु दाश- रातरिकेषु यत्‌ ‹ सूक्तं › तत्‌ ' सौयेवैश्वानरम्‌ ?

ति ८ द्‌ ये १ जरो, ८ | ति» + १० मपि शि ° मिति | तत्र ह्यतद्विशिष्ट पार्थिवभनप्रचक दटिङ्गं

भवति | ' जमदप्निमिराहृतः ' ( अश्व० श्रौ° ८।९) इति । जमदप्नयो दयनमाहृतिभिरजहृति नादित्यमविधाना- दसतभवाच | तस्मादत्रापि यदरैश्वानरलिङ्गं तदप्येतस्य पार्थिवस्यनग्य्कं ९६९ मवति । ' द्म पवक ददि । वृषा वरिता हे वैश्वानर पवक दुमत्‌ दीप्िमत्‌ यसं जमदग्रिभिराहृतः अमिहृतः स तमस्क कमसु निघ्यं दीदिहि दीप्य । इत्येतद्‌ शास्रे । ' जमदग्नयः ' निं ‹ प्रजमिता-

रयः ' प्रभूतान्नयः * प्रखहिताप्नयो व ! | ° यथो एतत्‌ ? । यदप्युक्तं ‹ हविष्पान्तोयं सूक्तं सोयवेश्वानरं भवतीति तत्‌ › अपि । अदैव भवति ' |

२० हविष्पान्तीयं सू- न कथमिति । यतस्तस्य सक्तस्य या प्रथमा क्तमपि अस्व कि ऋक्‌ सा यथाग्नेयौ मवत्िन सौरी तथा निराह । इृदमाग्नेयं सूक्तं न सोचैमिुपुप्रदशै- नायम्‌ ॥ २४ ॥

२५ १५ क.ख घ. ्.ट.ठ. ड. इहवचकः. २१. द्.ट. ठ. इ. "त्विमि. ३ क. ख. घ. ज्ञ. ट. ठ. ह. ब्रह्म प्रावत्विद्म्‌ । क्षर एवत्विद्म्‌. ४ क. ख. घ, क्ष. ट. ठ. ड. "मानं प्रवतु। चि; च. "मानं ५। चि प्रवितु. ५4 ष. क्च. ट. ठ. ह. "नरः तस्य चि". ६क. खघ. क्ष. ट. ठ. इ. “स्मान्‌ प्रत्यागमत्‌ प्रत्या गछतु. ७ ठ. इ. दीदिष्यमे वश्वानर वृहत्‌ । वरषा". ८ ग. ज. नित्यपरज°. ९ क, ख. २८२४); ग. ३७; ठ. (नायम्‌ । इति निर० उत्त० प्रण चटुिरातिः खण्डः । २४ ॥;ड. २४। इति निरुक्तटीकायामृत्तरषट्फे पथमाध्याये च्तुवरतिः

३२ फण्डः; इतोष्रहो मान्ति,

पथचविशः खण्डः २५ ] निरुक्तम्‌ । ७६१३

दि दिविसपया्ुत जुष्टमग्नौ । तस्य

हरिष्पान्तमजरं स्वा भपरेणे भुव॑नाय देवा धर्मणे कं स्वेषय। प्रथन्त ( ऋ° सं

१०।८८। १ ) ॥ दपिय॑त्पानीयमजरं सूम॑विदि दिविश्वः 7- मिहतं जपन तस्य भरणाय च मावनाय च्‌ धारणाय

4. 22

चतेभ्यः स्वेभ्यः कमभ्यं दममगम्निमनेनाप्थन्तेत्यग्राप्याह ५ 3

॥ २५॥

टविष्पान्तामति | सूक्तधलमृधन्वत आ हविरसस्या वामदेव्य वा | वयृदष्य द्ेणरात्रस्य पवमःहन्याग्निमारतस्य प्र्पत्‌ । (८० त्र० २२ | ४ ॥ अश्वि १० प्री ८ | ८) दवः । कतमत्‌ । यत्‌

एतत्‌ पन्तं पनाह पनथः ¦ ¬ दवानां पुरे- दद्द निदग्वस्यटमावमनना क्रियः, | मजरम्‌ | जरा [वपरिण्ठामः | यतः परं विपारेणामा नास्ति कश्चित्तं । प्रविवकरमापादितमग्निन। । यदे तल्छर्रिदि | खः आद्यः तं व्रत्ति यथात वदितव्य इति तद्वा १५ वेत्ति हविः । लदयमननिनं सूथः । माप्यकासेऽपि व्यपेश्न निर्‌ह ८ सूयि ? दति । दििष्पृि दामनी द्यशयदन्यहनि हमिरपनय- नादयम्‌ | आहतम्‌ अभिहृ विसृष्ट । जुष्टं प्रियं देवानाम्‌ | तस्य दविपः भभण भरणाय संमरणाय व्हर्टीकरणाय | अव नाम अय्रमग्नि-

तसक्त्य प्रमा ऋक्‌ आद्य पव

रतट्ह कय।।दयवमथम्‌ | भावनाय च | वमभू।तेयुक्तमुपजवतयंवमश्- २० मेवे । तत्कथ नाम दवरतातृक्ति्तम कुषदति | वण धारय अतर

न ॥ <, न = = (५ [१ ॐ क त, ४

च्छेदनाय | कथं नमिरदेवताम्य। नियं प्रपयदेति | एतेम्पः कम्पः

धाय इमम्‌ एव अथि प्रयवरल्यानं सात्रयतः घखध्रमरा अनेन हावेषा

५. थ.ध. ठ. ड. "भ्यो दृग ईम.२ढ्‌. थ. ध. ठ. इ. ५इि' नकि. ३२क.व.३२( २५); छ. ३८त द्‌ ३.४१. ह. ट. 2. इ. २५ वानां चष्पुरोडारादिमिर्विद्ग्ध) च. ववानापरो" चर. ५ वरर द्म. ट. ठ. ड. “तत्‌ नासि. ६क.ख.ष.ञ्च.ट.2. उ. प खर्व; च. प स्व. ७क.ख य इ्.ट. ठ. उ. प्रिन्यरत्, < क. घ. प्र. इ. र.ठ. ह. विभूविरक ९ क. ख. व. द्य. ट, ठ. इ. (मर्थमधे एतत्कथ १०१. स्‌

व. क्च. ट. त ठ, शाय | वित रथान सात्वते । स, ३८ ९०

७१४ दुगाायेकृतीकासमेतं [ समाप्य ।

अग्यन पुरोदेन च । यटृक्तं निगम ‹ धतं चापा पुरं चौषधोनाम्‌ ( क्° सं १०।५१ | ८ ) इति तदतत्‌ । अपप्रथन्तं । अवध यन्तेयरः | एवमेत्मिन्सक्तं प्रथमे मन्त्रे यदेतदग्निलिङ्गमलछष्ट वश्वानरशमे तदसंशयमप्रवाच | त्पुनरतत्पक्तं हविष्यान्तीयं प्रगेवागनेयं केप ४ [धम्य थम खक हि या स्तयत स ५ यश्मायथमा रक्‌ १५५१ । ॥ (न ~ सव ` सेनामिधानेनन्पमिचारिणे क्रम्यते सतातम्‌ । हा्रयी तक्मास् 1 ० तत।ऽन्यभक्तेः स्तुयते वं राजा घमिन््र इष" ` सूक्तमपि अप्नेषमव दिभिः तवेदं यासिन्पक्ते यो ३ वमाद्‌ाभः । त44 कृयास्मन्सुक्त २ वेश्वा- नशब्द उत्तत्र (° ० १०।८८। ९२-१४ ) स।ऽ्येवग्नेः प्रथिवीस्थानघ्य म्यज्ञनमात्रं भवति । १० यया चायमेव परथिव॑स्थनेऽद्विधानरो न मध्यमस्तयेम- पपर मन्त्रं छपे द्विमःवयिषया अन्यस्मात्‌ सूक्त द्विज्योतिरक्षणमा- मीय मध्यमत्तमयेऽयो तिप स्यलन्यपदशवते वैश्वानरस्य निर्धिनीषनप्रक-

[¢

3 रत ' भधप्याह्‌ ! इति ॥ २५ ॥

१५ ॐ अपामुपस्थे मिषा अगृणत विशो राजानमुप तसथुकीभिय । आ दूतो अभिम॑भरद्विवस्व॑तो वैश्वानरं पौतरिशवां परावतः ( ऋ० सं५६।८। ४ )॥ अपापुपस्थ उपस्थानं महत्यन्तरि पषलोक आद्वीना पान्त इति वागृहत माध्यमिका देवगणा

विज्ञ षब राजानयुपतस्युकरेग्मियमृग्मन्तमिति वाचेनीयमिति २ बाहं दतो देवानां विस्त आदित्याद्विसखरनिवासन-

[1

१. स्ट. पएरोलाशेन. २क. ख. ष. स्म. ठ. उ. ह. “यन्त देवाः । अवर; . यन्त“ । अव" देवाः, ३ क. ख. ध. हल. ट. ठ. इ. लोके योहि श्रयत. ४ च. तृय. ५क.ख.य.द्य.ट ठ इ. तथवे;च. तथव" वं. ६क. ख. प. द्य. ट.ठ. ह. सर तस्यैवा, ७ च. स्तथमपर, ८ध.न्.र, ठ. ह. गद्धिषे जभ. ९क. ख. १ (२५); ग. ३८; 8, इति । इति निह० उत्तः इ° पञ्चविशातिः खण्डः । २५१; इ. इति । हति निरुक्तदीकायामृत्तरषहके प्रथ- बाभ्याये पथर्विरातिः खण्डः. १०७. त. द्‌, माध्यमका १९८६. थ.ध. द,

९८ इ, मितिवा पूननीयमिति बा,

4-494.

भद्शषः षण्डः २६ ] निरुक्तम्‌ । ७१५

बान्‌ प्रेरितवतः परागता्सयभरानरस्य मातरिष्वानपाहतीर- माह मातरिश्वा दायुमीतयेन्तरेषे श्वसिति पातयौश्वनितीति वा-

षेः (स [1 ति शे येनमवाभ्यां सर्वाणि स्थानान्यभ्यापादं स्तौति ॥ २६॥

अपामुपक्चे इति । भरद्वा ज्याम्‌ । प्रातरनुब।काश्चिनयोः शष्यते। ५ वानिवोऽपरिति प. पमुप उपस्थनि । यत्रेपगम्य तिट्ष: क सोऽपमुपष्यः अ न्तरेक्षरोकः | तस्िननैपाम- शवनर इस ऋ पस्य महति विस्तारे सन्ना महिषाः माष्यमिका देवगणाः | यया त्रा | महिषा; त एव महान्तः । किमकुन्‌ | अगृभ्णत अगृहणन्‌ | गृहीत्वा च विश इव मनुष्या हव १० राजानं पायं उपतस्थुः | ऋग्मियम्‌ ऋग्मिः लुतिभिः तदन्तम्‌ । अचंनीयम्‌ अर्चनाद वा | मिति । यम्‌ अभरत्‌ आहरत्‌ दूतो देवानं मातरिश्वा वायुः स्न मरेश्वनरम्‌ । कुतः । परावतः प्रकर्मेण इरी तवतः प्रप्तितरत्‌ प्रागतदरा दृरतरात्‌ करि्ठतः भादियात्‌ बिवैसकरिययां तद्रतस्तं पर्यगहन्‌ मन्तरिक्तेके गृहीवा चेोपतस्युर्विश इव राज- १५ नम्‌ । मातरिशरा वायुः * मातिवन्तरिक्ष › भप्रतिबभ्यमानश्क्तिः ‹ शधतिति ' गच्छति । थवा | ` मनि अग अनिति ” गच्छति । एवमेतपमिन्मन्त्र यत॒ याहियते येन शहियते यश्ह्वियते सर्वे ते पग ्रपदिष्टाः | तत्र विवस्लत आहिते

एतक्षिन्‌ मन्त्र व मातरिश्वना परश्रानर इति | तस्मादेतयेर्विवश्व- २. 1 न्मातदशनोः सनिधानम्यपेशे सति सक्षद्ि # ^ श्वानरकस्धन पार्भिव उक्त इति म्यवतिष्ठत

पार्थिवो वेश्वानर इति ।

१८.ध.५.द्‌. ड. दापि बाप्यप्रे दक. ख. ३(२९);८. २९ त.द्‌. ४.३२ ग. इति । भरण. ४वन्य.ट, ठ. इ. षम्‌ । वेश्वानरोऽग्निर्ज- २५ मती प्रा. ५. &. ट. ठ. इ, ' अपां 2 नात्ति. ६ म. ज. तति. < क. ख.

च. स्म. ट. ठ. €. ग. ज. अथवा. ८ क. ख. घ. क्ष. ट, ठ, ह, कृतममिति. ९क.ख.ग.ज. घर्म. ट. ठट. ड विवाकनङ्रियया तमतां तद) ष. विवलढकिः बसन. १० च. “क्रियया “ तण तमसां. ११ क.ख. ध. &. ट, शीष लोर. १२ क.ख.व.क्य.ट. वायुः| सहिमत०, ११. न, पृथक्‌ उपदिष्टाः; च. "पृथुं न्य धक. १४८ क. क. ६.६.६2. इ अव. ३१

७१६ दुगाचाय॑ङ्ृतदीकासमेतं [ स्तमाघ्यये

अथ पुन्दङगकय सूयोदिसंबन्धि विेषलिद्गं हविष्यन्तीयस्य सय वैश्वानरतमुक्तं ‹ विश्वस्मा अग्नं मुवरनाय देवा वैश्वानरं केतुमहामकृण्वन्‌ ? इति नन्यः सूरयादहां कतौ तस्ापूर्योऽत वेशानर्‌ इति | सत्र व्रृमः । पार्थिव एवायम्निः सूक्ते ( ऋ० सं० १०। ८८ ) प्रथमायमृचि प्रक येव संवा एतस्मि कतिभृ स्तयते महत आल्ना महाभाग्यात्‌ | जि तह -सता- न्यश्चप्रमतीनि प्रकृतिभूनभिः स्तूयन्ते किमद्ध पुनरदेवतेस्तसामपि च व्िगेपतौऽग्नेध्य सवै" देवतास्‌।[भवादः साक्षात्‌ * अश्रेः सव। दवता: ! १० (० प्रा० ६।३॥ मत्र २० १।४।१३ इयादिवहृकृवः। शत० त्र० १।६।२।२०॥ ते०सं०६।२।२) "द्र

मित्र वरुणममनिम्‌ ' ( ऋ० सं० १। १६४ | ४६ ) इति । तदेतदे-

- तस्िननेव स॒क्ते स्फुटतरमुपरिद्यते यथा पार्थिव एवायपश्चिह्तेन तेन देवता-

परेण देवतासना दःस्यानमापरलनः स्तूयत इति । तदशभिदमाह |

१५ ° अथेनमेताम्यां सवाणि स्यानान्यम्यापादं स्तीति › | एताभ्यां ये एते

हरिष्यान्तीये सूक्ते अचिर गाहाभाग्पात्‌ तेन तेन सूयेण स्तृयपे

वक्ष्यमाण | सवण सथाम 1 न्यन्तारक्षद्यखश्षणा्न | अभ्परापुद्य

अभ्यापाद्‌ स्तात्‌ मन्द्‌ ॥ २६ ॥

¢ ५,

मुधे। भुवो भवति नक्तंम्िस्नतः म्‌५। जायत प्रातरुद्यन्‌ । २ मायाम तु यङ्खियानमतामपा यततूिश्वरति परनःनन्‌ ( ऋ° सं १०।८८। ६ )॥ मूर मूतेमस्मन्धीयते पभा यः सर्वेषां भूतानां भवति नक्तमग्निस्ततः सूर्यो जायते प्रतस्चन्त्सं एव पहा चतां

१. क्च. र. ठ. इ. "यदा अग्रीङ्तय. २ क.ख.ष. अ. ट. ठ. इ. ्रकृत्योत्तरासु कक्ष"; च. वीस" उत्तरा. ३ च. महा. ४ च. ज. इतिच तद्‌. ५ क. ख. द्म. 'णान्यभ्यापाय । अभ्यपाय इत्यभ्यापादं°) व. द. उ. इ. "णान्यभ्यापय । अभ्यापाय इत्यम्यापाद्‌'; च. णानि अभ्यापाः अम्यापाव. ६. ३०; क. ८. ४( २६); ८. (टर्‌ । इति निर० उ० प्रथ० षड्विरातिः खण्डः । २६}; द. "दनू। इति निरुक्व्यास्यायामृत्तरपटफे प्रथमाध्याये षडंशतिः

६९५ खण्ड; इनरङ्को नास्ति. ५८छठछ. त, द्‌. चेत्स

सप

[+

र्व

शः खण्डः २७] निरुक्तम्‌ ।

यन्ते यह्वियानां देवानां यञ्चसंपादिनामपो यत्कमं चरति प्रना नन्त्सवाभि स्थानान्यनसंचरते त्वरमाणस्तस्योत्तरा भयसे निरेचनाय ॥ २७॥

र

मूध मुरो मवति नक्तमिति । मृध॑ मृततम्षिन्‌ स4 सत्चनातमुपनि-

बद्ध धायते । यथा हि शिरते। प्रियोगे तद्रतो अवश्यंभावि मरणमेवम्नि- त त्रियेगेथ्यवद्यं प्रि+न्ते भतानि इयतः प्रधान

सम्निय सूर्यो भ- ॥ म्‌

वति । ग्निः मुधा सुतो मृटोक्य भवति । विरिष- तस्तु नक्तं रत तक्कृतवदारोकस्य मृतानां न्पक्तस्तकृततात्‌ | तक्किमयमन्धोऽगनिरन्यः पुं इति । नेघयुच्यते | ततः सूर्य जातं प्रातस्यन्‌ । रत्रावभ्नितेन

। तव

लोकष्योपकारं कृल। ततः अनन्तरमेव प्रमातायां रत्रयामान्दक्पकरिर- पकरिष्यन्‌ लोकस्य पूर्थो मृता जायते प्रातरुयन्‌ स पव्निः | तद्येयं माया | क एनां जानाति । मायां वेतां यज्ञियानां देवानां यज्घसपादिनां सतघ्विदे। मन्धन्ते | यक्विमिति | अपा यमं स्वाधिकारपरुक्तणादि- यल्मनाग्नयालमना च कन्थं प्रजानन्‌ प्रकरण जानन्‌ सवण स्यानन्य- नुसचरत ताण; तरमाणः | कमक।टमप्ररहापयासयाभप्रावः | तस्यत्तरा भृथ नित्रचनाय ' । यथा चतदेवं तप्रयपपरा ऋगमृथस्तरमेतमेव( वक्ति । प पृथया नेक्तं यदनया मृधस्तरं निरु- स्यत इ६ | स्थानद्वयमनिसंयत्ः पृतचया॒ लुतः | मृ मुवो भव्रसश्चि- नक्त ततः सुय(मन। पसनद | अथ पुनरत्तरय ्यानत्रथमाभिसंपननः

सुटतरं स्तूयत इव्येद्य्वम्‌ ॥ २५७ ॥

१८. त. द्‌. जानत". रट.थ.प. वृ. इ. चरति. ३ क. ७.५८(२५); छ. ४०; त. द्‌. ५.४7. मिति ६६।म्‌ घ. इ. ठ ठ. इ. “भवति (ठ. भवति इति )। म्‌५ग.ज मसि धीयतप्पर" ६व. कष. ठ. इ. "वय॑ भावी विनाश इत्य; ट. "वर्थ वी विनी इत्य" प्रियते भूतानि. ७ ग. ज,

[५ ४ भि

मूषा मूलकिस्प"; प. क्ष. ट. ठ. उ. मूलक ८क.ख. ष.्च. ट. ठ. इ. एवःयमग्निः; च. एवापः ध्वम. ९कु ल.व. स्च, ट. ठ. इ, प्युक्तमातमापि- करपयुक्तमा द. १०. क्ष. ट. ठ, इ. चरति. ११क. स. ५ (२७);ग. ४०; ठ. ्यस्त्वम्‌ । इति निश्क्त० उ० प्र सपतविशतिः दण्डः । २७॥ इ,

` यस्तवमर । हति निरनरीकायामृत्तरयटपे प्रथमाध्याये पविरतिः मण्डः,

७१७

१०

१५

२०

२५

५:

७१८ दर्गाचायंङनगैक्षासमेतं = [ स्लमाभ्ववि

स्तोमेन हि दिवि देवास अग्निमजीनर्नल्छक्तैमी रोदसि राम्‌ । तमू अद्वन्‌ मथा भुत कं स ओष॑धीः पचति विश्व-

रूपाः ( १०।८८। १०) ॥ स्तोमेन ‡ हि दिवि देवासी अ- प्िमजनयर्क्तिमिः कमेमिधावापृथिष्योरपरणं तमकु्दधेषा- ५ भावाय पृथिष्यामन्तरिकषे दिवीति शाकपूणियेदस्ष दिति तृतीयं

तदसाब्रादित्य इति ब्राह्मणं तदग्रीकृत्य स्तात्यथेनमेतयादित्यी छृत्य स्तौति ॥ २८ ॥

स्तोमेन हि दिवेति । स्तुतिभिः दक्तिमिः कमभि: अग्निहोत्रादिभिः ~ ~ ~ दिति युलोके एतम्‌ अ्निमारियासना रैदस्यौः

9 = ("१ दवापृथिन्योः जपूणं देवाः अजीजनन्‌ ध अजनयन्यजमानाः | ते हि हविषो दाततारः।

कशदरवा एष नोदियायदतमप्राबाहूति नं जुहू

यादिति ज।हतिभिरैनं जनयन्ति ' इति। तृणवन्‌ तमेवापनं कृतव्तः |

१५ तरेध। भुवे कम्‌ । कभि्यनथ॑को निपातः । त्रेवामवाय पृथिव्यामन्ते- शिक्षे दिवीति च | म प्व्रप््रस्ितो जगश्रत्रासिद्धये सक~

व 9 | [ ^ ५ १८ १६ ष्यः त्ववस्था अपध्ाः पचात सवष । प्रकृत्य शकिः

पूणेः पुनप्रहणं स्वप क्षानुप्मृतये । संकरो द्यससिन्‌ सूक्ते आमविनैरे" १८. इ. "नन्छक्ति. ५क.५.छ त द. हिय. ३२क.ख.छ.त,द्‌.

२० देवा अ. ४क.व.छ.त. दृ. (शक्तिभिः ` नाकि; ट. इ, प्यन्छक्ति°, ५क.ख.छ.त. द्‌. व्याःपृ. ५ क. च. ड.थ. ध. ट. इ. इति हिताः

छ. इत वा च. ७फ.ष २८); &० ४६; त. द. ६.८ क,ख. ष,

६२

ह्म. ठ. ह. ` दिवि) नास्ति;ग. काति । स्ली. ९क.ख.घ. श्च

ठ. ठ. इ. स्ताभन स्तु; च. “स्तु. स्तमिन. १० क. प.प, इ.टर. ठ. ह.

९५ हविष; च. हविषो" षा. ११९ क. ष, व. म. ट. ठ. ठ. शश्वत्‌ श्रद्धया एष; च. राग्बद्धंवा° त्‌ श्रद्धया. १२क.८..प्च. ट. ठ. इ. श्यत्रेता च. श्यद्‌ तारे, १३ ग. ज. ना ज॒ह^..१४ व. द्य. ट, ठ. इ. तम अद १५ क,

ख. ष. द्व. ट. ठ. द. ‹ इति नास्ति. १६५. षवरस्धीः स स्थः; जं. "व-

स्थाः सर, १७ च. ओष. १८क. श. ष, ह. २, ठ. ड, ^स्पाङइति; च, ३० “स्पा; ~) प्रः हतं

एकोनर्कषः खण्डः २९ ] निरुक्तम्‌ | ७१९

कयाङ्िकानामिति । ब्रह्मणि वैतमेतरा्ुं तअरवीययभेवाभनिरादियि। भव- तीति। ` यदस्य दिवि तृती तदसावादिख इतिं ज्राह्मणम्‌ ` । अस्य इति व्यपदेशातार्थिवष्यप्न प्राधान्ये दरैयति | उभाभ्यां पक्षाभ्यां व्याह्य स्वपक्त्ाधनमुकवा देवतासततवमारम्ब्पीव्यते | ५ एकमेवदं उयोति््योतिष्तिेपात्‌ । तपपुनरतजगचयत्रासिद्धय भिधा विभक्तं परयिन्यामन्तरिक्ते दिवि च । विभक्प्यामिधानं संपदयतेऽ्िरविदुद दिय इति । ततं सति जयेति दिम तृततीयमादिन्यास्यमसतन्‌ सूक्ते वरवा- छृक्ु ‹ हविष्पान्तम्‌ › इयवमाय्राछङ्कृय मन्त्र्‌ साति | ‹ भयैन-

संप्नल्ठिध(भावे ब्राह्मणम्‌

मतया ' पूनः अ(दियीकृय स्तोति ॥ २८॥ . १५ यदेदे नमदं धयं यसो दिति दवाः सूपमाद्धेतयम्‌ | यदा

घंरिष्ण्‌ मियुनावर्ूतामादिसातदयन्मुर्नानि विद्वां ( ऋ० संर

१० । ८८ । ११) ॥ यदैनपदधूय्कियाः स्वे दिवि देषः

सूमादितेयमदितेः पुर यदा चरिष्णु मिथुनौ प्रदुरभूतां सवदा १५

सटवारिणावुपाश्वादिव्यश्च मिथुनौ कस्मान्मिनोतिः भ्रयतिक्रमां

शु इति नामकरणस्थकारो वा नयतिः परो वनिवां समाश्रिता

बन्योन्ये नयतो वनृतो वा । मनुष्यपिपुनादप्येतस्पादेव् मेथन्ता-

वन्यान्यं वनुत इति वाथनमेतयाग्रीकृत्य स्ताति ॥ २९ ॥ ~ २३ यदेदेनैमदधुयह्नियास इति । यदैनं सुथम्‌ अदितेयम्‌ अदितेः पु दिवि अदधुः युटाक स्परापितेवन्त। देवाः यज्ञियासः यज्खसंपादिनो यजमाना यान कर्मणा । सवघ्याघ्यापूचकृतलाजगद्विरचनाप्र- पञचस्य | रमये वा देवाः सौय यदैनमुीतवन्तः । यदा चेतौ चरिष्णु २५

१८. इ. इति हि वबा. २क. ख. व. क्य. 2. ठ. इ, (न्य निरुच्यते च. "लम्ब्य चै" निह. ३. ख. व. द्य. र. ठ. इ. श्िक्तमिः; च. विभ केत्याभि" करा. ४ क.लरष.द.ट. ठ. द. पवस्व. ५क. ख. ६८२८); ग. ४१; ^स्तोति । इति निरुक्त” उ° ( इ. निहतमाध्यततरषट्के ) प्रथमाध्याय अष्टावि्यतिः खण्डः । २८ ॥ (इ. ‹ २८ ` नास्ति ). ६ छ. त. द्‌. म॒यमदितेः ७य.द्‌.ध. रणः स्थ. ८ क. ल, ४८२९), ठ. ४२;त..द.५.,३. इ, यददन. २७

अग्निरत्र जदि इति स्तृयते

७२० दुगाचायैद्तरीकासमेतं [ स्तमाध्यये

सवदा सहचरगर्श ठो मिधुनै प्रादुरमृताम्‌ उपश्वादियश्च अत्‌ अथ तदा प्रापयन्‌ प्करयणौपयन्‌ सुवनानि मृतानि मिसा स्वणि ।

(^

= © क ८ मिथुनौ कस्ात्‌ › । मिनोतिः तावदत्र ५ श्रयतिकम। ' | मिथुन

3 [क गिनशब्द तपदं धमि? इति|" शरु इति नामकरणः ' ५ ५५०३ [न [8 ततः ५ प्यथ | ° शकि वा ' नामकरण विक- ५ वत्तिः

लेन | ` थति; परः ' उत्तरपदे ‹ वनिवौं?

वकल्मेन । यदा तावत्‌ धरु? इति नाम-

करणो नवतिश्च प्रम्तदा धात; पृत्रलाल्मलयस्य परलात्‌ * ५ नि

धुः › इति प्रति रुदटीयस्वान्मध्यान्तत्रिपयमेण मिधुनात्रियुक्तम्‌ ।

१० अथ पुनयद्‌। धकारो नामकरएणस्तद्‌। वनिरतरः । तदा पकारस्य संप्र

सारणम्‌ । सप्रसारणदपुर्वतं मव्यन्तवरिपयैपः । यकर च यः स्र-

तप्य लोपः । यकारौऽन्तस्थय उकारमृपसंकरमेत । एं मिधुनारिति

सिष्यति | अथ कोऽथः | ‹ समाश्रितौ जन्वीन्यं ) प्रति आपानं

“ नयतः › कठं वा । समाश्रित मवतः प्रखर समक्तौ ।

१५ ° मनुष्यमिधुनावप्येतस्पदिव † । अथवा ¦ मेपतरमनुष्यतिध्ुनो स्याताम्‌ । ता हि कमा ८ मेयन्तौ ? इव परस्प काठ नयतः ।

^ अथ › पुनः ' एन॑म्‌ ' अद्वियम्‌ “ एतया › उत्तरय्च एतसि.

जेव सूक्ते दोतृघेन ‹ स्तति ' \॥ होतृघं छयग्नः कमं न सूर्य । तस्र

[क

दिदमभ्म्ानरीय सुक्तम्‌ ॥ २९ ॥

२० = ~

१. क्च. ट. ठ. 2. पुण पश्यन्‌. २१. ब. ठ. ड. विश्वानि, ३ ग.

ज. ८मिरहति › नालि. ४ ग. ज, नियतिपरो विर्वा यद्‌; च, नियतिः

परो वनिव। । पर उत्तर. ५ क. ख.व. क्ल. ट. ठ, ह, ध्यस्यच प्.०६क, ख.ष, ठ. ह. भिनधुः; ज्ञ, मनथुनीरि; ट, न्मिनिधुः नी. ७ग.ज.

वकारय; च. वकारस्य. ८ क. ख. प्र. प्ल. ट. ठ. इ. थकारथ उण च. थका

रोत्स्य उ स्य. ९क.ल.व, षट. द, इ. "एतम्‌; च. 'एनधू" त. १० क. ख. ७ (२९)ग. ४२; ठ. भूतय । इति मिह० उ० प्रज एकोन्त्रि-

रात्तमः खण्डः । २९।; इ. सूक्तम्‌ । इनि निरुकटीकायामुत्तरषरे प्रथमाध्यष्य

२२ भिरात्खण्डः;) च, प्रभमितष्वो नालि,

त्रिश्च खण्डः ३० | ` निरुक्तम्‌ । ७२९१

यत्रा वद॑ते अवरः पर॑श्च यङ्गन्यो(ः कतरो नौ त्रि वेद्‌ । ओ शकुरित्सधमाद्‌ सखायो नक्षन्त यङ्ग क इदं पि बेोचत्‌ न्ह

(ऋ० सं १०।८८ । १७) ॥ यत्र मिवदेते दैग्यौ हेता रावयं चभ्निरसा च मध्यमः कतरो नौ यज्ञे भूयो वेदेलाश्वनु- वन्ति तरतहमदनं समानख्यान। कऋतिजस्तेषां यद्ग सपश्रुवा- ५ नानां कोन इदं विवक्ष्यतीति तस्योत्तरा भूयसे निपरैच-

नाय ॥३०॥

८ यत्रा वदते › ईते । यत्र यक्तिन्‌ कर्मणि वरिददेते | बेरुपसर्ग्याप-

कृष्य यत्र क्रियापदेन साम तत्रानियनम्‌ । क! पुनस्तौ विवदेते | १० अवरः परश्च देव्यो दतरौ | सय रञ्चिः पार्थित्रः मसौ च मध्यमो वायुः | कथं विवदेते | यज्ञन्योः यद्ञनत्रोः |`

| प्र | स्य त्‌ पै तत्त

ता वयौ: यज्ञे भयो बहू ठेद इति |तत्र य एते + समार॑ल्याना ऋविजो यज्ञे विनियुक्तः समश्नु- १५ चत यज्ञम्‌ । त एने सधमादं सहमदनं सं्दम्‌ उधश्रुयानयाः अधोकुः न शक्नुवन्ति | अशकनुवन्तश्च प ब्रूयुः | को न इदं विवक्ष्यति । कतर एनये्ज्ञे भयो वदेति | उभावय्येतौ यज्ञे मयेविदायिलयमिप्रायः यथाम्निप्रवानमेतत्सक्त दोतर्रणोऽगनिसवेद्भताद्विशेषलिङ्गेन न सुयंप्रषानं ५ तध्योत्तरा मये निभचनाय › बहूतर।य निरुच्य वचनाय । पुत्र्याः २. को वितपः | अस्यां हि विभज्य वायोः केवट ऽग्नि स्तयते | प्रवस्य-

मुभाव्‌।प मधोविदावव्यक्तम्‌ ॥ ३० ॥

५ङ. थ.ध. ठ. इ. समानाख्याना. ९ क. ५. ८ (३०); छ ४२;त द्‌. <.३ग. इति यत्र, ४ग.ज. घ. क्ष.2. ठ, इ. ‹तत्रानय+) २५ नासति. ५८. इ. समानाख्याना. ६क. ल. ष. ज्ञ. ट. ठ इ. युक्ताः नक्षन्त सम; च. पयुक्ताः स नक्षन्त. ७ क. व. घ. ज्ञ. ठ. ठ. इ एवंच. एन" प॑. ८ प. क्ल. ट, ठ. द. सेपर्षर; च. सकष द. ९क. ल. ष. न्ल.ट.ठ.

ड. अथाराद्नु"; च. नि । “ राक्नु" अथा. १० क. ख.ष. ्च.ट. ठ. ड. य्तति. ११ ग. ज. संबन्ध्त्वा; च. बरना द्‌. १२ क. सव. स्ल.ट,

ठ. इ. तथेयगपरा कक्‌ भू°, १३ कर. ल, ८ (३०); ग. ५३; ठ. प्तयुक्तम्‌ ।

इति नि० उ° प्रथ- त्रिरात्तमः खण्डः। ३० "; ड त्यक्तम्‌ । इति निरुकतट- रःयमुत्तरपद्के प्रथमाध्याये व्ि्चत्वगः) =. वन्नितरेषह्धो नालि. २२ ५१

७२२ दुगाचायर तदीकासमेतं [ सप्तमाध्याये

याबन्पात्रमुषसो न परतीकं सुप्ण्यार बस॑ते मातरिश्वः । ताव-

दधात्युप गर्ञपायन्ब्राह्मणो हतुर॑रो नि पीदन्‌ (ऋ० स° १०। ८८ । १९) ॥ यावन्पात्रमुपसः परत्यक्त भवात प्रतिद्शन-

मिति बास्स्यपमानस्य संप्त्यर्थे प्रयोग इहेव निधेहीति यथा

५ सुपण्येः सुपतना एता रात्रयो वसते मातरि्ज्ञ्यातिवणस्य तावदुपदधाति यज्नमागच्छन्‌ ब्राह्मणो होतास्यग्रहेतुरबरो निष

दन्‌ होतजपस्त्वनमिर्ेवानरीयो भवति देव सवितरेतं त्वा वृण

तेऽथ होत्राय सह पित्रा वेन्वानरेणेतीममेवाप्नि सवितारमाह सवेस्य प्रसवितारं मध्यमं वोत्तमं वा पितरं यम्तु सूक्तं भजत

१५ यस्मै हविनिरुप्यतेऽयमेव सोऽग्िर्यशवानरो निपातमेतैते उत्तरे

धक ० ^)

ज्यातेष। एतन नापधयन भजते भजत ॥ ३१॥

५ यावन्मात्रमुपर्सः › | अत्र नकारः संप्राय५ एवोपमानसिमवात्‌ ।

छोकेऽपि च ‹ भस्टुपमानस्य संप्रयर्थं प्रयोगः इहव निधेहीति यथ। › |

१५ इ संप्रति निधहीयथैः | मतदि्ना कश्चिृषटो दैव्यस्य होतुः ग्रः यद्िज्ञानं तप्किमय ब्राह्मणो मनुष्यहोता यज्ञमुपा- यन्‌ विभर्तति | स॒ते प्रयाह | हे मतथन्‌ यावन्मात्रम्‌ उपसरः प्रक्तं प्रयश्चितं प्रतिगतं प्रकाशस्य एतः सुपण्थः रात्रयः सुपतना रत्रय २० आन्यनुप्रविषट छदयन्ति | अभिभूय तमो वतेते स्वयग्व | अथत्रा | व्ततिदरोनाथः | यवनात्रमुपसो राभ्रिपु द्यत तावदिति । एवमपि

स्वम्‌ | एतावनमात्रमयं स्रद्पविक्ञान उपायन्‌ यङ्ग ब्राह्मणो होतृषवे वृतो

ज्ञाने होताग्निभरौ- हणहोतुैरीयान्‌

१ह त.द्‌ इहैव. २क.ख.छ. द्‌. स्त्म क ख. ९८३१) इति सुप्तमाथ्याप्रस्य स्मः पादः; छ. ४४;त.द्‌. ९; ठ. ४१९ । हति नरो" २५ तरषट्के प्रथमाध्यायः; ड. ३२९१ । इति निरुक्त ररषटके प्थमाध्यायः समाप्तः. ४क.ख.घ. ह्च. ट. तोन प्रतीक । अथ; ठ. इ. यावन्मात्रमिति. ५. ज. इहैव; च. इहेव ° ह, ध. द. ठ. ह. इहे नि. ६ ग. ज. इहेव निर; च, हप निर्हृसप्राति, ५८ इ. ४ एताः › नासि, ८क.ख.ग.ज.ध. च. ट. वतैन्ते. ९ क. ख. व. क्ष. ट.ठ. इ. दृदयन्पे; ग. ज, दृयते । एवम २० १०९. त.व. ज्ञ, ट, ठ. ह, सल्पमद्‌ । ए०; च खलपमे-ता०३।१.

एवरत्रिराः खण्डः ३१ | मिरुक्तम्‌ । ७२३

दोतृषने निषीदन्‌ दधाति घर्पति । दै्य्यग्नः परस्य भूयोव्रिद्‌ः अवरो- ऽन्धो ऽस्पतरिदिति अनुकर यल्पमिति । मानुषो हयम््नु्रहदिवाथमदवि- ञ(नऽप्रि होता हात्र करोतीति पाथितरोऽग्मरविशेषतोऽभिषटुधते ।

तदेतदेवं कृत्वा सूक्तम्निप्रधानकमेवद्वैश्वानरीयम्‌ | येऽत्र वैश्रानरश्- व्दाप्तेऽभ्निं भजन्ति विरोषणघ्रेन | ' दोन जपस्वनम्निःश्वनरीयो भवति! ५

एवमाप तु सययम्‌ जनप्मञश्वानर। हतजप ५ दव सवततरत घा वृणत -

ऽग्र त्राय सह्‌ पित्रा वश्वनिरेण! ( आश्व०

श्रो०१।३ ) इति । एतमेव जप वणयन्ति |

4 इमभवा्ि सवितारमाह ' पार्थिवं ' सष्य प्रत-

वितर यज्ञद्रारण। (मथ्यं वोत्तरं वा पितरम्‌ ११ घ्य येश्र नरमाह। ` सहः तेन वैश्वानरेण पित्रा

एत्र दरौ पितापुत्राविति ग्थपदेशात्पा्िवादन्यो वैश्वानरः । स च पुनमध्य-

पितु होतृजपो ना- भत्रश्रानरीयो यस्मा- तत्र॒ श्वान) पितेदयुच्यते

€ । 1

मो वोत्तभौ वेत्पैवमेवमयमनद्नितशवानरो होतजपः | अत्रापि ' यस्तु सुक्तं मञ्ते यै दविनिरप्यतेऽयमेव सोऽभि १० नरः) । किं कारणम्‌ | अनगनिवरशवानरऽपे सति देतृजपस्यायभेव प्राभ- १५ वोऽश्निद्रानर दयवधिथते याज्ञिकपत | आचान्ते चैयमैको मन्त्रो ~ ~ ~ ५ ^^, ° ^ व्यपदेशहेतुरदनिशनरलं त्रीति । संप्रति मन्त्र सूर्तभक्‌ हविभौ- ् १३ | (^ | न क्‌ चपेश्वानर्‌ः अयमेव ण्रः्भपदेशवतो वेश्च नर्ववायिन। "मा दृतो पाथिवाच्निः अश्रिममर्‌दिवस्ती वेश्.नरं मता परावतः! (ऋ.सं. ६।८ | ४ ) इत्यनेन श।कपूणिपक्े- २० णौव्यभिच।रिणा समीमवति | तद्धितव्यपदेशा- [+ १ वरसाघ ^~ _ ^ ^ द्थ्तु पा्चिवस्य वेश्च नरवसाधक। व्रिशपदेतवः प्डन्पभिच(पिणोऽति-

१ग. ज. ऽज्ञोऽलय; च रेष्चोऽ्लयर न्प. २क-स, व, म. ट. ठ, ` ड सो पाथिवाभ्नं भननो पे, ३क ख.ण, ध. ञ्च. ट ठ इ. नरपिविवाथः र. प्स्व स्वयमभ्िरिति मयर एपःठः. ४क.ख. ग. ज.घ. ञ्च. ठ.ठ. ड. २५ नथिन्वार, च. गन््वावे. ५क. ८. एवमते,ग. ज. एतदव. ६. ज. यस्य, ७ग.ज. ठ. ड. प्घ्यमवो.च.ष्ध्यभ चमो ८च. नधिवारवे. ९क. ख य. श्च. 2, उ. श्नरतेऽपि सतिहोर; ट. गेरत्धण सति हेते. श०्ग. ठ ड. न्वा, १६ ग. ज. वाय १६क. ८. पा, ट. ठ. उ. सर्वा, १२क.ख.व. जञ, ट. ठ. ड. श्षता अरपशवा; च. श्राव वेष्वा ता अभे. ५२. १५क.स.व. न्च. ट ठ, ड. शोभ स्नपिर) च, श्वणौयर गसन, ३१

७२४ दुगाचाय॑कृतटीकासमेतं

(^. व,.५ (५, ॐ ^ 1 ^ द

रिव्यन्ते । एतस्पादिशेषहेतुवाहृल्यादयमेव पावः सृक्तमाग्घविभाक्‌ च |

° निपातमेवैते उत्ते ञ्थोतिषौ ' वैश्वानर इति " एतेन नामपेयेन भजेते भजते ! इति। द्विरम्यसाऽध्यायपरिसमाप्यथैः।

इतरयोऽयाति तदेवमेदस्मिन्वश्वानरपदविचारपरस्ेन = हवि- ५ वश्वानर इयमिधानं ष्यान्तीथ सुक्तसुपक्षप्य सूरयो वश्वानरोऽभिन्ा- गौणम्‌ नर 'इव्येकम्रदं ज्योतिल्जिधा वतेते इति भन्र-

स्वभावे पप्रदशनाधसु।णतम्‌ । इदरपु न्द यन्यायसंकटेपु मन्राथघटन दुवेधिपु मतिमतां मतथो न प्रतिहन्यन्ते | वथु त्वतावदत्रावबुद्धथामह इति ॥ ३१ ॥ १० ईप ऋञ्वधांयां निरुक्तो जम्बुमाग्रमवासिन याचारयमगवदूद्मस्य कते

द्वादशो ऽध्यार्थः समाप्तः | > अथ तोदरैवत भदरोदिवःपरोकष तास्व तिन्चोऽथाकररिचिन्त- १५ नमपुरुपवि्ध॑तततिस्स्वदेवताःत्यु्ंपंपास्वायेतानन्दमक्तान्ययता- नयादित्यमक्तीनिमन्तौमननाउज्मतीगततममयातेश्ुकरमिष्यामो- त्रिमीनेऽ्निःपूतमिरनिरधैवनतनद्रमित्रजातवेद) -कस्मालनूंनजातवेद्‌- सवेन्वानरःकस्मद््वानरस्यपरनूपदिव्वृष्णं नियानहवेष्वान्तमपा~-

मपस्थमूधौ मुवस्तोमेर्नध्यदेदेन यत्रादेतेयावन्भ्रमेकतरि्त्‌ ॥ २० ईति निरुक्ते उत्तरषटर प्रथमोऽध्यायः ।

क. ख.व.्ल.ट. ड. ड. पार्यबाऽ्िरन्वानरः सू; च पा्थैवःच सु अप्ररश्वानरः. ₹क.ख.प.क्ल.ट. ठ. इ. शद्ध ह^. ३क. ख.ष. इ्.र, ठ. ड. मव्स्यभा.४क. ख. ९(३६); ग. ४४; च. वजीमेतरेषवक्णो नास्ति. २५ ५ ग. इति दादञ्चाध्यायस्य सप्तमः पादुः । इति कर; च. ज, द्वादुङोऽध्यायः समाप्तः । इतिं क; ठ. ड. इतिश्री जम्बूः, ६८. उ कृतौ कञ्व्थीयां निशक्तरी- कायां निवण्ट (ठ. निधण्ट ) पञाध्यान सहं द्रातरोऽध्याः) आदितः सप्तमे उत्त- रषटूकस्य प्रथमाव्यायि एकाजशत्तमः खण्डः । ३१। (ङः. दद्‌ दशाध्यायोत्तरषरके प्रथमाध्यायः समाप्तः). ७ म. 'घ्वायः। रूण्ड४४ पद्‌ ७॥ मेन ६५ | शोक स्या १५.०.१८८छ. त. द्‌. अशरात इत्यादिन -तते. < छ निरुक्ते सप्तमोऽ ध्यायः; त इति सप्रना<ध्पायः समात्तः; द्‌ ३2 सप्तमे।ऽध्य;म; संपुणः ठ. इति

२२ निरुक्तोत्तरषट्के प्रथ गोऽध्यायः समाप्तः.

निरुक्तम्‌ ।

अयषटिमध्यायस्य प्रथमः पाद्‌; ।

द्रविणोदाः कस्माद्धनं द्रविणमुच्यते यदेनदौमिद्रबन्ति वलं वा द्रविणं यदेनेनामिद्रवन्ति तस्य दाता द्रविणोद्‌स्तस्यैषा भवति ॥ १॥

‹ द्रविणोदाः › (निष० ५।२। १ ) इ्यतदेवत। द्‌ निव॑च्पम्‌ । तदथेुतोदूषातः द्रविणोदाः कस्मात्‌ › इति । तन पृ्पदमेव तावथ विगृह्य निराह | * धनं दचणमुद्लते › इति । तत्कष्मात्‌ | ‹ यदेनद- भिद्रवन्ति ? । कम॑कारकम्‌ । य्मादेतदानिमुल्येन तदर्भिनोऽवश्यं द्रवन्ति | ‹ वटं वा द्रवधिणम्‌ › | करणकारके | ‹ यदेनेनाभिद्रवन्ति ' | यस्मादनेन संयुक्ताः सन्तः परानमिद्रवन्ति | “ तद्य › धनघ्य वरुष्य वा‹ दाता? यो भवति स द्रविणोदः | ‹ तस्थ ' प्राधान्यस्तुतियुक्ता

द्रविणं घन बरं वा तस्य दाता

८ एषा ' ऋक्‌ ° भवाति) यां दृष्ट द्वतापदसमान्नाये समाम्नातः ॥१॥

द्रविणोदा द्रविणसो ग्राव॑हस्तासो अध्वरे | सक्षु देवमी- छते ( ऋ० स॑ं० १।१५।७) ॥ द्रभिणोद्‌ा यस्व द्रविणस इति द्रविणसादिन इति वा द्रविणसानिन इति वा द्रविणसस्तस्मा- [8 [त ^ 3 = ॥ = ^ (~ > ९. _ ^ स्पिविलिति वा । यज्ञेषुं देवमत । याचन्ति स्तुवन्ति वध्यन्ति पूजयन्तीति वा तत्को द्रविणोदा इन्द्र इति क्रष्टुकिः स वखधन- योदात॒तमस्तस्य च सवा वरकृतिरो जसो जातमुतमन्य एनमिति चादहाथाप्यग्नि द्रविणोादसमाप पनरेतस्माजायते । यो अश्मना रन्तरभिं जजनेत्यपि निगमो भवत्यथाप्यतुयजेपु द्रात्रिगदसा प्रवादा मदन्ति तेपां पुनः पात्रस्येन््रपानभिति भवत्यथप्यनं सोमपानेन स्तौत्यथाप्याह द्रविणोदाः; पिवतु द्राभिणेदस रत्य

१क.ख्‌. छ. द्ेनमभिर) त. पनभिः द. २क. स-व. स्ल.ट.ठ. ड

८.“ _9

“प्रयि एष स°; च. भ्राये" स एष, ३८. ड १।३इति निरुक्तर्शिय,म्‌ तरषनूकै

दितीयाध्याये प्रथमः खण्डः, ४ क. ख. छ. त. ५।टते. ५ क. ख. छत,

द्‌, ₹१। २' अप्र.

७२५

१०

१५

२०

२५

२१

७२६ दुगौचा्यद्तरीकासमेतं [ अषटमाच्ययि

यभेवादमद्रेविणोदा इति दाकपूणिराग्ेयेष्वेव हि सूक्तेषु द्रातरिणो दस); प्रवादा मवान्‌ | दूव्रा अत्र धारयन्द्रणादापत्य।पष निगमो भवरतिं यथो एतत्स वटपनयोदात॒तम इति सव।सु देव- तासैश्वय विद्ते यथौ एतदोजसो जातमुतमन्य एनमिति चह ५ त्ययमप्यभ्निरोजस। वरेन मथ्यमानो जायते तस्मादेनपाह सहं सस्पत्र सदसः मनं सहसो यदहं यथो एतद्र प्राविणोदसमाह- त्याल्रजाञच द्रवरणषदुस उच्यन्त द्रि दातारस्त्‌ चन जन्‌. यिति । ऋषीणां पुत्रा अधिराज एष इत्यपि निगमो भवति यथो पएतरेपां पुनः पात्रस्यनद्रपानभिति मवति मक्तिमात्र १० तद्धवति यथा बायव्यानीति सर्वषां सोमपात्राणां यथो एतत्सो- मपानेननं स्त।तीत्यस्मन्नप्येतदृपपद्यते । सोमं पिव मन्दसानो गणश्रिभिरिति यथो एतद द्रविणोदाः पिवतु द्राविणोदस इत्यस्येव

तद्भवति ॥ २॥ अ (^ 7 भ । ० 4 १५ ¢ द्रव्ेणादा द्रवेणसः › इ।त | मेघातिेरैम्‌ । ‹ द्रगिणोदाः !

इ्येतद्य प्रथमेकवचनान्त्य कलेन भ्रत्य कियापृदेन वह्ू्चनान्तेन “ ईद) › इनेन वचनमेदादसामध्ममकष्य॒स्तोतूले चापिमं ्रविभीदतौ देवतावाच्तु्लेन सामरथमुन्रीय द्रविणेदसो यद्रत्त^प्याह्य द्रविणे दस्यपरपता- वमिसंबन्धस्तुततरकवाक्यताथां सामध्यमुनिनी- पुव द्रवेभोदसि द्रभरणोदःशब्द्‌ कमलेन नमर्याचकरार ' द्विभ दा य]? देवस्तं द्रविणोदसमिति | दृदानी " द्रविणसः › इयस्य £ प्रव्हस्तस › इयनन ऋधिगिषयेणासंदिग्धेन प्रथमाबहूवचनेन स्तुतिक५ल्रन तरिरेपणविेष्यभविन सामाना

£ द्रविणोदाः »

इलस्य “ इर्ते ? इयनेनान्वयामावात्‌

२० भ्यः) म्द ऽ्ध्याहाय

1

२: ८ द्रवेणसः › इ-

ध # 0 धिकरण समध्मुन्नीय तवरा्थोपपत्तिसामय्यं- सह तता देकवःक्थतयानिसंव्नाति | य॑ द्रतरिणोदसं इयनेनन्वयः

देवम्‌ अध्वरे यके अशनिष्टोमादौ ये यजतिषु देविःसंप्रदानेषु सवनेषु वा यागस्थनिपु द्रविणस ऋलिजः । ते हि द्रविणं टप््यामह इति सीदन्ति कणि | अथवा | २क.ख. ङ ध.ध.ठ. इ. स्त्यिपिनिमोमभवरति यथो. २ क. ख. छ. त. द्‌. ३.२ ग. इति मे. ४ क. स. ग. ज.ञ्ल. पटे; च. इत. ५ च. दविणपो. ६ग.ज. ८ द्रकरिगिद्‌ यो देवस्य ' नस्ति. ७. ज, शप्ता,

२४ ८१. ज, यरियेष् सवनेषु द्रविण क

दितीवः खण्डः २] निरुक्तम्‌ । ७३७ £ द्रव्रिणसानिनो ! धनस्य गवादेहैविपो वा देवताधेद्य संभक्तारः | म्रावहस्तासः इयमिपवराकभिप्रायम्‌ । यमेते द्रविणसी प्रावहस्तास ऋवि- जोऽध्वेषु यज्ञेषु द्रमिणोदसं देवम्‌ ईकते ‹ याचन्ति स्तुवन्ति वपरेथन्ति पूजयन्तीति वा! स दरत्रणेदा देवै ऽप्मम्य द्रविणानि दद्‌।वियेतद। श स्मे। अशिपमध्याह्य समाप्यते य्मीडपे स इति यत्तदोः परघरपक्षवात्‌। अधवा | ५ एवमन्यथा निक ङ्न्षतय। परिसमप्यते दरत्रिणसस्तस्मातिवविति ॥

द्रविणोदा इव्यतः प्रथमेकवचनादव्रिपरिणत।दव

द्रविणस इयस्य पञ्चम्येकवचनघेन सोमाभिधा-

नघे सामध्पमुनीय प्रिबविल्यास्यातमध्याहघयात्रैव

समापयांचकार माष्यकार एवमप्यस्ति सामध्य॑- १०

मिव्युपप्रदशचनार्थम्‌ । तत्कथमिति | यदेवं

द्रविणोदसमष्वरपु यकेषु यजतिपु प्राणहस्तौ कऋविज ईकते सदेवः दरविणोदाः द्रविणसोऽस्मात्सोमाद्‌ द्रधैणैसमक्तुादाय खम॑शं परिवियेत- दाशा्महे | ° तत्को द्रविणोदाः › द्येषमादिविवारः । तत्र तावत्‌ ' इद्र {५

के द्रविणोदाः इति क्रोष्टा: ? एव्माचार्यो मन्यते | कन हेतुना । ' स॒ बलधनयो; ' अतिदयेन दाति | 'तघ्य च सवा बटक्रेतिः | अभिषानतिग्रहे हि वटं द्रविण पिधुक्तम्‌। वल्कृतिशेन््रस्य सत्रा । तस्मादिन्धः।

‹ ओजसो जातमुत मन्य एनमिति चाह ' २०

मन्‌ | अधिपरिवक्ृत एत्रास्य वडेनामिसंवन्ध; । तस दुक्तं यत्तय

दाता स्यात्‌ । कथामत । यतो मन्त्र एव्र नि्रण्येत |

५ अश्वादियायेते यदन्वय जस्त ज[तम॒त मन्य रनम्‌ | मन्यस्याय

हर्म्यपुं तस्थौ यत॑: प्रजङ्ग इन्द्रा अस्य वेद 1( ऋ० सं०° १०।७३।

१० )॥ यद्रदूनिति यद्‌। वदन्ति अद्रानवतो मेघात्‌ म्यम्‌ इन्द्रः आग- २५

च्छती।त तत्र सनिधौनमस्य प्रतय । तत्ता-

वदहं न॑ तथा मन्ये | कथं तर्हिं ओजपी

जातं बटर ठुताशचिद्‌ तिमहती जातम्‌

अहम्‌ एनं मन्ये यथायमत्िवट्टान्‌ स्य | अपरि वा | मन्यो;

अथवा द्रविणः' पत्र तस्मायिव्रतु इय. न्वयः

इन्द्रो यस्मात्स बट- स्य दाता द्रविणं च बलं

इन्दो वल।जात- स्तेनाप्य बटन संवन्धः

१क. ख. ईडते; १. च. व. इञ. ईहते. रष. इल. ट. दस्तास क; च, ग्स्ताजक" स. ३९ ग. ज. द्रण. ४ ग. वेद । य. ५ व. न्व. ट. ठ. ड, त्था न. २२

७२८

१०

१५

२९

ण £ = 9 दुगाचायकृतटाकासमत [ अष्टमाच्यये क्रोधात्‌ दीपितं अथम्‌ हूयाय यतो हम्यु उदकादरणाधिकासयक्तेपु मेघ-

# = ^ [>

वधकर्मषं तक्५। ।तेष्र ते । जथवा ।क जानामः कुताप्ययमश्ववाजति इ।त | यता त्रम: | यतः अयम इन्द्रः प्रजज्ञ ड्द एव अध्य स्वजन्मन्‌-

[ ५

स्तच्च चद्‌ | न॑ क।ऽप्यन्ध ज्ञास्यतसर्भप्रायः |

अथापि › अयमपते हेतुच्नद्रस्य द्रवरिणोदषमे । “अनि द्र विणोद्‌- समाह › मन्त्र्‌ | स मन्त्रो मृग्यः | कोपित ! दरविणोदाः पिवतु द्राप्रिणोदसः › ( ऋ० सं० २। १७। ४) इयेतमेव मन्यन्त | यस्यापयं द्राविणोदसोऽश्न सं द्रवेणादा इति। कष्य च पुनय पव्याम्‌।ते । अत आह | " एप पुनः ` अभम ४ एतस्माज्जायते › इन्द्रात्‌ | कुत एतत्‌ |

दन्द हि निगमे श्रुयते । यो अदमनोरन्तरभनं

अश्चिद्रौविणोदस उच्यते इन्द्राच्च्निन॑- तस्तस्माद्न्दरि द्रवि- णोदाः

जजान › इति |

८ यो दलाहिररिणासत्त सिन्धृन्यो गा उदाजदपधा बर | यो सदभ॑नोरन्तरभ्नि जजान संवुक्रसम्षु स जनास इन्द्रः! ( ऋ० सं०

। १२।२ ) ॥ ततीयेऽहनि दशरात्रष्य निष्केवल्ये विनियोग. ( आश्व० श्रो° ७। ७)। गृत्समदो ब्रथीपि रन्द्र रूपमलि- ह = ९ [क्ष ५ (~ तेसुरेहन्यमानः | पिः मां हथ नाहमिन्र इति । कस्ताः । यो हला आहं मेघम्‌ अ(रेणत्सपत सिन्धृन्‌ स्यन्दना

अ]काश्ननदीः भ्ए्ठा च इडा च इत्येवमायाः यश्च | गाः अप उदाजत्‌

इनद्रोऽग्रं जनया- मास

११. ज्ञ. ठ. द. हर्म्येषु तस्थौ तिष्ठति उद; ट. हरम्येषु तथै" तिष्ठति उद्‌". २... ठ. इ. भसु । अथः; र. सु । अथ" तस्थौ तिष्ठति. ३ग. ज. "इति बमः। यतो". ४ क. एव. व. क्य, ट. ठ. इ, शे इति । इ च. ^से“ । एव ° इति इन्द्र. ५ ग. ज. %ेद्‌ कोऽन्यो ज्ञा; च. षवेद्‌ न केल्न्यो जाप्य, ६क.ष. ष. द्य.र. ठ. ठ. प्प द०.७क.ख.व, न्ष, ट, ठ. इ, '्यमभरिरप०, < ग, "ताहि तु, ष, च, ट, त्वाहिमरि इन्दः । तृ. ९ म. नद्‌।रम्बा च दुला च; ट. ठ. उ.“नर्द#; एधा च इठा च; च, ठ, अथा बहटा पाठान्तरे. ५० ग. ज. उदपत्‌ ; च. उदाजप्त्‌

ॐ | 8

#

त्‌

थः कण्ठः र} निरुक्तम्‌ }

उदगमयत्‌ अपध। अपधनेन उद्धाटनेन वैल्य मेष रिरणां छिद्राणाम्‌ | यश्च अश्मनो: अश्नवदयोः दाच पृथिन्योः अन्तः मध्ये अग्न जजान जनयति । यश्च समसु संप्रमेषु शरणां सद्‌ सत्त | हे भसुरजनाः स इन्द्रो नाहमिन्ध इति ।

अथापि ' भयमपरे हेतुरि द्रभिणोद्ह्पे | कतम इति । ° ऋतुयाजेवु दाविणेदसाः प्रत्रादा भवन्ति ' | क्तवा येरमनैरि्यन्ते त भवन्द्यतुयाजाः । तेषु क्रतुयाजपु द्रविणोदा दविणोदःकब्दयुक्ताः प्रवादा भवन्ति । तधा ‹ अपृद्ोतरदृत पोत्र दमत्तेत नेष्टदजुपत प्रथो हितम्‌ । तुरीयं पात्र मभृक्तमम॑ः+ द्रविणोदाः प्वितु द्रपरिगोदसः »

करतुयाजेषु द्रवि- न न +. 4. ५ ५।दा: सोम पिवति पान चन्द्रपानभिति रेत उच्यते तस्मा ( ऋ° सं० २।३७।४)॥ तथो | ' देता दिन्द्र विणोदाः यक्षदवं द्विणेोद॑मपद्धेत्रादपापपोत्रादपनष्टत्‌- रयं पत्रममृक्तममत्थमिन्रपाने देवो द्रविणोदा द विभौदसः स्वयमायुयार्यमभिगुयौस्यममिगृतया हेत्रय करतुभिः सम [र च्छः (१ १ { (क) स्य पित्रलच्छानाक यज "( प्रषः ५१) इति| / होता यक्षद द्रवि- णोदाम्‌ › इयच्छवाकस्य संप्रैषः । भेत्राबरणो वर्ीति अष्वधुणा करलुभिः प्रेष्य ' इति प्रपरितः | दता रक्षत्‌ यजतु । कथमिति । द ॥9.९

व्रिणोदतम्‌ | स च पुनद्रवरणोर्द देवः पम्‌ अपात्‌ पीतवान्‌ समम | अंपाद्धत्रत्‌ सप्रदनत्‌ । अपश्च पत्रात्सप्रदानात्‌ । अपाच्च

१क.ख.ग.चर. ज. क्ष. ट. वचस्य. २ फक. ख. म, ज. व्रन्ब ट. द.

ड. भवन्ति । ततः किम्‌ । तेषामृतुया जानां यत्पात्रे येन ते हूयन्ते तस्यन्दपानः

मिति समाख्या भवति । तद्यथा; च. "भवन्ति । “ तचथा” ततः सिम्‌ । तेषा०

समाख्या भवति, ३ ग. "दधाता । शेता; घ. नञ, ट. शद्धो्रादुत० दष; च. 'द्धोजात्‌ । अग्रद्धोजा०, ४ क.ख.च. द्रवि.५ग.ज. तथ्या । हाता यतर त्यादि यजेत्यन्तं न वियते; च. पर्त प्रचश्यःघस्तनभमि पटे, ६ क. ८५. "णोद्‌ा द्रिणतः खयः; व. इय. र. "णोदाद्‌ दवि < च. द्रणा द्वद. + क-ख, प. .र ठ इ.

दरपिणोदृषमपा; न्च दविणेमपा" < क. ल,

°< पपात्‌ ' नाल, च. अभात्‌ ९९

७२९

१९०

१५

२०

२८

७२० दुगौचायेकृतरटीफासमेतं [ अष्टमाष्यये

नषट्ंपरद्‌नात्‌ । सथ पुनरिदं तुय चतु संप्रदानम्‌ अमृक्तम्‌ अश. द्रम्‌ | अपुणंमियथः | अम्य यीला नं प्रियते। अथवर | अमनुष्यो. ग्धम्‌ | अमुक्तं चानुपमृदरतमन्थया देवतया अपरसुक्तम्‌ । इन्द्पौन्‌ इन््प्य परतुं योग्यम्‌ । तदेतत्‌ द्रविभेद; दवः इन्द्रः अध्ममिः प्रत्तपदरण ५ सखयमायुधात्‌ छयमामिश्रयात्‌ सछयममिगृधात्‌ ्वयमम्युदरचछत्‌ । ततः धिवतु ऋतुना किन तह समघ्य अभिगुतैया अभिमतया होत्रया पतुल्या प्रदीयमानं मशम्‌ । द मच्छावक त्वमप्येतदवं ज्ञाला यज ।

एवमेतत्मिनि््ष्य द्रविणेदःप्रमादवति भरम पात्रघ्य इन््रपानम्‌ इति समाल्या। तस्मादिन््रस्तन पिवरतःति गम्यते | एवं चेध्ा्तमिन्द्रो द्रविणोदा १० इति| . अथापि अयमपते हैतुचिदर्य द्रणादस्वे । यस्मात्‌ ' एनं सोमपानेन स्तोपि ' ऋतुयामेष्तरेव | ‹ होर्र्सोम द्रविणोदः सत मत्‌ भेव सोमः संक्तिते + १५ संस्कारस्य । मवति हि सोमप्यायन तत्संछ्काए्- धाने मध्र: | तदथा । अशृरलृषटे देव सोमा- प्यायत्तामिन्धनेकधनविदे (मेन ° सं० १।२।७॥ ६।८।२)

इन्द्र एव सोमपानेन

१, ह्च, ट. ठ. इ. शनात्‌ । उता पत्रात्सपदानायद्मत्त दरषवान्‌ । उतापि नेषात्सपरदानद जुषत प्रीतान्‌ । एषमेगदडषताप्रीयत प्रयोऽन्रं हितं । आत्मनो हितं २० पथ्यमनम्‌ । अथ ( च. पुस्तके इदं सर्वे पचस्योपरितनमागे टिख्यते । ण्यो हितमात्मनो हि पथ्यं । अथ" एवं च पाठो वर्त ।; ट. पुस्तके इदं स्व ~ ~ इदृरोधिदैरपमृज्यते. २ व. च्च. 2, इ. शरदं द्रेभ्यः अदत्तं द्ापवितरेणामष् वा । अपू"; च, शुद्धं“ अपू" देभभ्यः अदृततं दुञ्चापवितरेणाम्रं वा, ३ ग, ज. ‹ इन्द्रपाने › नास्ति, ४ कख. परश्च. ट. ठ. ह. ममामिभ्रीयात्‌; गज. २५ (माधिष्यात्‌; च. प्मामिभ्यात्‌° भ्रीया, ५क.ख.य अ. ठ. ठ. ड ततः स्यं पि; च. ततः" ि' स्वयं. ६ भ. च. ज. सिन्धेषे इन्द्र. ७ग. ज. प्देवं; च. "दरव नं, ८ ग, ज. “वेव । तोममिनद्ो दवः पिषतु कतभि रिति; च; होतात निनत्री दः (म द्रषिभोदाः) पिबं क , ट हेबोततेमे इनौ दवः ( दतिभोदाः); घ, ट. इ. दत्ात्सोममिन््ो देवः परबतु कतु". ९ ग. ज. श्रयते, १५८क स.व.

३० क.ट.ठ इ. शयने च तत्पं) च वने" तत्रच.

द्िर्तयः खण्डः २] निरुक्तम्‌ । ७३१

इति । तस्मात्र यत्र सोमपान्तुतिस्तत्र तत्र इति से न्यायः | प्रसिद्धतरं द्यतत्‌ | यदभमिव हविः संस्ियते तस्मा एव प्रदीयते |

" अथाप्याह द्र वेणेद्‌ः पितु द्राविणोदसः इति ' | यख द्रवि. णोदसऽप्नियलं स दरविणोदाः इन्रः पिबलिति । अपद्ोत्रात्‌ इति तद्वास्डवाकतरैषयैषा याज्या | अमत्त हृष्ट. ५ मान्‌ । उत अपि । अनुमत -अप्रीयत । प्रथः अनम्‌ आत्मने हितं पथ्यम्‌ | शेष्रतनैव 1 | समाता पूमप्षरेतवः करक्यमि-

ताः ।

यस्मात्‌ अद्रिः द्र विणेदसः तस्मात्‌ इन्द्रः द्रविणोदाः

भ [हष 4 भ च ध किमस्तु एोहतभिरिद्र द्रविणोदा इति । नेदयुष्यते | * अयोभप्नि- १० दरेविणादाः इति शाकपूणिः ' मन्यते | अयमेव

अयमेषाद्नद्रषि- 1 ध भोदाइति ध पूणि यस्य पृथिीष्याने समाम्नानम्‌ । अपरि च यदि ५ पूणः मष्यमोऽमविष्यत्ततो यन्येतानि माध्यमिकान्

[१ €. (~ € [03 ~ 19 क ग्द्राणि बा पाजन्यान वा बाह्छद्यानदा तत्र द्राव्रिणादसाः; प्रवादा अभ. विष्यन्मध्यमस्य कमणा चन रसानुप्रदानाद्नप्त।ष्यन्‌ । न चतदु भयर्म्त। १५

[न

के ताह | ˆ जप्रथष्यव।ह सूक्तपु 2॥व५।।दसाः प्रवादा भवन्ति ! | ' ह '

यला म्चे. शबद दधेः । यक्मादप्रभपरे सुकतषु द्रावि-

ध पतव वमो णोदसाः प्रवादा विरशेपणल्रनाप्रय भवन्ति | न अग्निकर्मणा चैनं सृक्तेयु स्ति नेद्ेण कर्मणा |

= तस्मादयमवाश्नद्रेमिणोदाः | कथमिति | यल ९०

उपप्रदरीयति। देष अश्र धारय-द्विणोदामियपि निगम मत्रति"| ्षप्ययम-

पन्ये बहर इ्यपिशब्द्‌ः । ‹ स प्रथा ससा जायमानः सयः काम्धानि च॑

धत्त पिद | अपश्च मित्र॑ प्रिपणा च सधन्देवा अधरं धसयन्दरमिगो-

9

१. इति । तस 2. ड. स्वा ऊक्‌ पठ्यो. २ च, तपवक च्छा. २ क, ल. श्मताः । ९ । किमि. ४ ग. श्व्यते। २। अय०, ५ ष. पुस्तके ° देवाः००० शब्दः › पवस्याप्तनभा। टिल्यते, दग.

° अपि › नास्ति. ७ ग. प्रत्येति । त्म; ष. क्ष. ट. ज. प्रतनथेति । छ्ष्स `; च. प्रलोप । पदप ८ क. स. कडधत्त; च. भटपत्त. २८

७३२ दु्गीचायेदृत शीकासमेवे [ अषटमाष्यप्र

हि 1

=

दाम्‌ ` (ऋ०स० १।९६।१)॥ कुःससेयमाध॑म्‌ । पितृ धिष्टकसुरेनुवक्या ( भत्रं सं० ४। । & ) | योऽग्निः अपां मित्रं तदुत्पत्त।- गात्‌ । पिषणायाश्च वाचः साधन्‌ साधयिता ५ तदधरिदेवतायोमात्‌ } यंच देवाः अग्नि धरन्‌ धृतवन्तः पु । द्रविणोदा ्रिणानां हविषं देवम्यो दातारं बोढ।रम्‌ । सोऽग्निः प्रधा | ° था ? इव्युपमाने ( २० ३। १६ )। पुराण इव | सहता बेन जायमानो जन्यमानः सदयो जातमात्रः सन्‌ काव्यानि पितदेवतानि ह्यपि बचत

£ ट्‌ ? इति सय नाम | य्था अवितयन न्यायेन धारधितव्यानि

अस्यामृचि अग्नि- दरविणोदाः

१० देत्यानि वा परितुभ्यस्तयेव सद्यो जातोऽपि धारयति ददाति वा बिदा विद्वान सवानि । एरमतस्मिनधिकरे ये धरत धृतवन्ते। देवाः ऽस्मा किद्‌ नाम करोवित्यारियैकवाक्यता | अयमेवाङ्धिद्रविणेद्रा इवि धितः पक्षः । स पुनरयं परपक्नहतुष्वनिराकरतेषु अनवस्थित एव । यत- स्तननिराकरणाय ' यथ एतत्‌ ' इयेवमयुच्यते ।

१५ यद्युनेरेतदुक्त * स बटधनयोदीतुतमः › इति अकरारणमेतदिनद्र्य

द्रविण दष्ट, । कस्मात्‌ । यस्मात्‌ “ सक्॑सु

देवतास््शव्थं त्रियते ` । ता रेशवय।त्‌ सर्वां एव वलधनयो्दाञ्यो मवन्ति । तस्माद परिकमत- दिनदरस्य कारणं द्रविणोदस्तरे ।

२५ ° यथो एतदाजसौ जौतमिति > | धदप्युक्त ब्ङ्ृपिमशरकरत्य ‹ ओजसो जातमुत जातम्‌ उत मन्थे मन्य एनमिति ' तद्यशेग्रिमिन्दरघ्य | कमात्‌ |

यस्मात्‌ अयमप्यश्निरोजसा बठेन मध्यमानो जायते

तस्ाद्नम्‌ " अग्रेम्‌ । आह › मनत्रहकृ ।

।केमाह | ' सदटसध्पुत्र सदसः सूनु सहस।

२५ यदम्‌ | दनः सपिरासुततिपयेवमादयः सषा: ।

एश्यीत्‌ स्र एव देवता बलधनयोद- ञ्य न केवल इन्द्रः

अग्निरपि थ।जसा मध्यमाना जायते

१क.ख. थ. च. ट. ठ. द. पिषण। पिपर; च. धिषणा जया? पिषगा, क. ख. बडधत्त; ग, ज. घ, इ. बहपत्त, ३.ज. बल्‌, ४क.ख.ष. क्ष. ट. 2. इ. सत्यनाम. ५ क. ख. ध. इच. ट, ट. इ. दृपपितव्यरानि, च. दात ११. ` ६क. ल. व. ल. ट. ठ. इ, ध्यति काद्‌; च. "यतिन्‌ त्रा, ७१, इच, ट, ठ. ह. यं परदन्‌ पूर; च. परतः धारयन्‌. < क. ख, एममयमेग; ग. ज, एकामि ३१९ मयपद, ९८, इ, जातमतमन्य एनमिति चाति ) यद्‌र.

द्वितीयः षण्डः २] ` निरुक्तम्‌ । ७३३

° द्रनः सपिर।सुतिः प्रतो होता वरेण्यः । स्सस्पत्रो अद्ुतः ? (ऋ० सं० २।७। ६) ॥ ग॒त्समदघ्यार्षम | अग्ने वेनियोगः समिदाधाने (भत्र. से०२।७।५७॥ ३। १।९ )| दर्‌ अनः दूनः दमनः | सपि सुतिः च सपि; असवो यय | सर्गविदकमसुते य जह्रे । प्रत्र ५ पुराणे। दयता वरेण्यो वरणीयः सहस शत्य यः पुत्रः अदरतौ महान्‌ चित्रे वा। सं ईदमस्माकं करोलिव्याशीर्मतमास्यातमध्याह्वय समाप्यते ।

अभ्रिः सहसः पुत्र इलयुन्यतं

° लं ह यदयवि्व सदहेसः मूनवाहृत । ऋताव| यज्घियो भ्रः ( ऋ० सं० ८ । ७५।३)॥ विह पस्यापर्म्‌ । साभिपर्नष्वग्रयेऽना्यकामकमि १० भ्या | हे यत्रय युतम सहसे वस्य सुने पुत्र यत्‌ यस्मात्‌ आहृत अभिहत ऋतावा उदकवान्‌ य्ञवान्‌ वा यज्ञियः यज्ञसंप।द। भुवो भवि तस्माचचां वयमपि जुहूमः। स लमस्माकमप्येवं भवेलेतदाशासरहे ।

सहसः सुनुः

४ अग्ने वाजस्य गोमत; इश।नः सदयो यदो । अघे धेहि जतततरदो माहे श्रत) ( ऋ० स०१ | ७९।४)॥ १५ उप्त । गोतमस्यषिभ्‌ । इष्टतो पधनेऽधत्रो विनियोगः ( मेत्रा° सं० २।१३।८)। दे भगवन्न सहसे। यद वटस्य पत्र जत्वेदः यदेतद्‌ वाजः अन्नं गोमत्‌ गोभिरतद्रत्‌ तल सम्‌ १ग. सु्तरीति। गर्म; च. ज. घ ह. ट. परासुतिरितिः। गत्य, २ क. ल. घ. ल.ट. ठ. ड. शम्‌ । गायत्री ।अत्रेयी , अग्नौ च. वू" अप्र" । गयत्री। २० आग्रेी।,२क. ख. व.्च.ठ. इ. ८ च? नास्ति. च. च. ४२. बस्य, ५क, खम. क्षनट. ठ. इ. यःअउद्धु" ६ क. ख. प्रक्ष. ट. ट, इ. इद्‌ नामास्माक; च. दुतम द्द्‌ नामा, ७ ग. पविष्टेतिं। पोरप्यापम्‌; च. ज, 'विष्ठचेति। दर्ार्पम्‌;ष, इञ, ट. गवि्येति । विरू". ८ क. ल. व. जञ. 2. षम्‌ । अप्रवी । गायत्री । प्ता; च. षम्‌. । सा" अप्रेयी ¦ गायत्र ।. ९क. स. व. क्ल.ट. ठ.ड. २५ नीष्पद्नियेऽना०, १० क. ल.व. क्च. ठ. उ. याज्य) वैन्य हधाय्या. ११. ज, घ. क्ल. ट, (मत इति ।उण्मिः; ग. मत इति। उष्णि.१६९क. ख. घ. द्य. ट. ठ. ड. पपम्‌. । आप्रयी। इर) च. दपम्‌ । “ इष" अग्रि ।, १२ क

सहसो यहुः

ल, घ. इ्ञ.ट. ठ. ड, (अपि) नत्ति. १४ च. तसं तस्य" तंत; २. ठ. ड, त्वं वरभेस्य्वत. २०

७३४ दृगौचायंडृतरीकासमेतं [ अ्टमाध्यये

अध्य दशानः ईरः । यतो ब्रूमः । भक्षे अल्मसु पेहि स्यापय | भन- पापि कुरुष्मैतत्‌ महि श्रवः महेतत्‌ श्रवो गवादि इसतदाशाप्मरे ।

यथो एतत्‌ › यदुनरतदुक्तम्‌ (अभि द्रविणोदसमराहेति? | नेदमन-

नामिप्रापेण इन्द्रात्‌ अथं द्रव्िणोदसो जायत ₹ति। पि ता । (रविजो

५ एनन्‌ दरविणोदसेवेऽ्ेः ' उस्यन्ते ! | ते पुनः कमात्‌ ' हवि 7

दातारः ' | देवानां हि दश्रणम्‌ | तदेते ददत इति द्रधिणोदस

एते । ततः किम्‌ | ‹ते चैनं जनयन्ति ' |

° निगमेऽपि ? हि भवति › ऋविजामयम्निः

पुत्र इ६ | तयथा | ! करणा पुत्रो अधिराज

प इति ! । ‹ अग्नावग्निश्चरति प्रवि ्रधीणां = [भ न्ह, (~न [श

पुत्र। स।घर्‌ाज एषः । तष्य तकम दहषकषा

युमा देवानां यूयुपाम मगपेयम्‌ › (मत्रा सं० १।२।७)॥ अनेन निमेध्योऽग्निर

मिहुधते ( मान०त्र० १।७।१।४७)।

यस्मद्रविजो ६. विधां दातारस्तस्मत्ते द्रविण॥दसः | तेषां

१० पुनोऽ्निः

सस्यामचि अग्नि ऋषीणां पुत्र इयुभ्यते

१५ यः एषः अधिराजः भषिकदी्तिः अग्रै आदवनाप निमेध्यः प्रविष्टः चरति लन्‌ क्रणाम्‌ ऋविजां पुत्रः तैभेयितस्त। प्रियेम तं परल्व- रामे वयम्‌ अनेन अञ्येन हयिषा । रमिति । माद्ानां युदुपाम भागधेयम्‌ ३ | प्रापतमतद्भिहोमास्यं भागवरयं * सुरेणाभिजुदोति ' (मानश्श्रौ° १।७। १ । ४७ ) इति शाघताऽ्य्नः । तस्य

२२ मा युयुपाम मा टोटुपामेयत। विधेम । अथवा । अस्म अग्नथ द्रः । विधत्िदौनकम।पि भवति ।

१क.स.व. ल. ट. ठ. इ. ` इति नासि. २ ग. अ. ददु्ात आर, च. (द्सं्पपरे' स्तऽ, ३ ग. रराज इति; च. "राज इति° एष; ज, शराज इति, ४ ग. ष.ज.घ. क्व. ट. द्वि इति । अने (च. पुस्तके सर्वाक्रक्‌ प्स्योमारतनभा५ ट, पुस्त अधस्तनभामे रिस्यते ). ५ च. ट. ठ. इ, वृतेन. ६फ.ख.घ. क्ष. ट.ठ.ड. व्वीये अपनिर्निमिः; ग. ज. ग्नीयरिर्म) च, नीय “ नि अग्निः. ७ क. ख. १. अ. ट. ठ. इ. 2 ऽस्याग्न्पाख्यस्य देवस्थ ` मार; च. भतो ऽस्यगनसतस्य -ग्यस्यस्य देन्य. ८ क. स. ष. नञ, ट.ठ. ड.

९९ पये हविदेमरः; च, “अये दबः दविः.

द्वितीयः खण्टः र |] निरुक्तम्‌ । ७३५

यतपुनतदुक्तम्‌ ' ऋतुयजेषु द्रापिणोदसाः प्रवादा भवन्ति ' ' तेषां पुनः पात्रषयन्रपानभिति समास्या मवति ! ६प । एतदप्यकारणम्‌ । कष्मात्‌ । यस्मत्‌ ४ भक्तिमात्र मवति तत्‌ । गुणतः भवाद्‌; | दुला हि समास्या यतः असामध्यीतुतश्वित्‌ गुणानुतादः ५ वायव्यानीति सवषां सोमपत्राणां ' नानदेवतःनामपि सताम्‌ ( त० सं० ६।४।७॥ मैत्रा० सं० \|५।८)।

‹ यथो एतःसोमपननैनं सोत) ' | इदमप्यकारण म्‌ । कस्मात्‌ | यषमात्‌ । अ्षिन्नप्येतदपपद्यते ' सोमपानम्‌ । कथमिति । ' सोम॑ पिव

[3 ^~ ^. पत्रय नमिति सम्या गौण

मन्दसानो गणश्निभिरेति ' | ^ अपरे मरदरः शुभयद्वितरकभिः सौमं १०

भा पवि मन्दसान मणश्चिमि भरविश्वमि अग्नावपि सोम. ।५ मन्दसान ण्‌। भिः | पाककेभविश्व

पानमुपपद्यते न्वभिरायुभिववशवानर प्रद्वा केतुना सजुः !

(ऋ० से०५।६०।८) ॥ ह भगवनग् येशवनर्‌ लममिः मरदधिः मितरोचिभिः अर्भिभिः श्युभयद्धिः भवन्तम्‌ ककमिः रसहतैमिः गौणे मवन्तमाश्द्धिः पवममिः पावयितृतिः पश्वः १५ न्वेमिः सथैमिदमगर्छद्धिः यदग्ुम्‌ आयुभिः अयनङठः प्रदिव। चिर्‌- तनेः केतुना परज्ञया कमणा वा समः संयकत। मन्दसानः मोदमानः सोमं पिवरयेतदाशासमे । सर्थिपोऽतर मरतः । अन्धथा ह्यनुदाहरणमेवैष मन््रो- ओः सोमपाने स्यादितौमेद्रः संबन्धात्‌ । कलिजे वा मर्तः ।

“यथो एतद्‌ द्विणोदाः पिबतु द्रविणोदस इति । अधयत तद्भवणिं | ९० यपुनरेतदुक्तमूतुथाजषु द्रविणोदाः पिवतु द्राविणोदसः! इति अस्य एत्र खप्रेः तद्भवति अप्नेरपि सोममागिता्तु- यपु | वरति हि तेषु (वनघ्छते ०० द्रविणोदः पि करतभिः › ( ऋ०्सं २। ६७॥। २ ) इति। वनस्पतिशब्दसामानाधिकरण्यात्तोमपानार्थे संबोधने द्रवि २५

क्रतुयाजषु अग्नि- रपि सामभाक्‌

१ ग. ज. स्वादो. रग. यद्विः | हे भग;च.ज.व.2.2, "यद्धि हेमग, ३क. ख.घ. सल, ट. ठ. ड, गणभिभिः गणङञः० च, पभिः"गणमण धिभिः. ४ ग, ज, गच्छन्ति य; ठ. इ. ' पर्वमिद्मागच्छद्धिः › नाति. ५क.ख.घ.क्ष,ट. ठ. इ. रतः । कलिभ बा मरतः। अन्य; च. रुतो कत्विजो षा मरतः न्य, ६ क. ख. व. क्व. ट. ठ. इ, ‹ ऋत्वि वा म्तः › साति; च, न्धा । कोविनो बी केतः । यथो, ११

७२३६ दुगाचायकक तरीकासमेतं [ अष्टमाध्यये

णोदसो विरेपणव्िेष्यभावसामध्यौनान्यो वनस्तेद्विणोदाः । षनघ्- तिश्च पुनरसंशयममनिः | ‹ बह। देवत्रा दिधिपो हवीषि › ( भेत्रा० सं ९ | १३।७॥ काटकं° १८।२१ ) इति हविषैहनकभ- य गा्लिष्टकृदिक।रश्रतेश्च वनस्पतेः । तस्मादग्निद्रविणोदा नेन्दः । ५ युनेतदुक्तमिन््थ सोमः सं्कियते तस्मादिन्ध एवं केवलः प्रता नान्य इति । नैतदेवम्‌ । सोमो ह्यन्यस्य देवताये मीयतेऽन्यस्ये सस्कि यद्यपि सोम इन्दा ध गृहे ति 0 0 ५ स्यते तथापि सोऽ अभि स्यं देवम्‌ ' इति सानिन्य मीय न्याभ्यै। देवताभ। गृह्यते 41 त ८ मान० भ्रौ° २।१।४।३)। व ‹ अशुर ' इतीन्द्राय संस्कियते (मैत्रा ० स° १।२।७॥ मान० श्रो २।२।१।१२) | पुनपिर्च मीयते ‹ इन्द्रायामिमातिप्रे " इवयेवमदिना (भेत्र° सं० १।३। २३॥४।५।४॥ मनणन्श्रौ र्‌ | ३।३॥। ९) । नना- १५ देवताभ्यो गृह्यः च मित्रवरुणाराम्पः (मेत्रा० स० १।३।४- ३६ ) | तथा च हुते | ( भेत्रा० सं १।३।४--३६ )। तदेवं विधिवशाद्विचित्रा सोमतन््रगतिः । तवं सत्याक्यं वक्तु यत्र यत्र समस्तत्र तत्ेन्दः पतिति | संमृङके चभ्निरिद्रेण सह प्रसक्षमेन्दरमे ग्रहे “ इन्द्रम्ी जागतम्‌ ?( मेत्रा० सं० १।३। १७) | इयत्र | भवति चागम्य यमपि प्रधग््रहणं यजुपा सोमस्य “ अग्रम ला रायसय्िदाय › (मत्रा सं° ६।.३। ३॥४।५।४।) इति। तस्मादगनिरयि सौम्य पाता स्या्रधे- ६ कतुयनेषू ॥ २ ॥

देने प्रह अभ्नि- २० रपि हृद्रण सह सोमं समङ्क

२५ १ क. ख.घ. ठ, इ.वह;ःट. वहं ह. र क.ष.व, ज्ञ. ट.ठ. ड. एवास्य के ; च. एव~ के" अ्य.३ ५.ज. स विव्यमिमीपे; च. साका निम यत) घ.श्च ट ठ. इ. साकित्या अत्यक््या मीयते. # ग. ज. `रपि वाप्यार्यते; च. पुनरप्यावतः परि चमी; व. क्च. चाप्यायते। इन्द्रा) ट. चौप्वौयतेर चमा, ५ क. ख. घ. क्न. ट. ठ. ड, माद्भिः) ग, ज. 'मादिनादेवताम्यार; च. म्मारनिः मिः. ६ क. ख.व. ञ्य, ठ. ठ. ड. शस्पोषाय ला; च, गसोदायेति" पायत्वा. इ.७क.ख.३(८२);ग. २,३.उ. २ (उ. ` २) नास्ति)। इति 7िरृक्त

३९ टीकायमुत्तरषय्के दितीयाध्यये द्वितीयः सण्डः) च, वर्ममितरह्धो नासि,

कृतयः खण्डः ३] निरुक्तम्‌ । मेधनतु ते वह॑यो येभिरीयसेऽरिपण्यन्वीैयप्वा वनस्पते ।

[षि १

आयय धृष्णो अभिया तव नटत्सोषंदरमिणोदः पिव ऋतु ९ऋ० घ० २।३८।३) ॥ मेद्यन्तु ते बरहयो पेद येयोस्यरि ष्यन्‌ दृढीभवायुय धृष्णो अभिगूव लं नेष्रीयाद्धि्याद्धिष्यो धिषण्यो धिषणामवरो धिषणा वाग्‌ पिपेदेधात्यय घ॑सादिर्नति वा धीसानिनीति वा वनस्पत इत्येनमारैप हि वनानां पाता वा पालायता वा वन वनतः पिवतुमिः कारेः ॥ ३॥

५ ८ मेदयन्तु त वहः ! ईति | गृत्समदस्यरम्‌ | ‹ निमिद्‌ सहने › (षा० ४।१३)। तस्य लोटि मेद्यन्तु ईपि। ट भगवन्‌ वनस्पते द्रविणोदः शनिद्यन्तु एते पुष्थन्तु त तव रषयः ५ = (^ > ०4 (4. +, च्छ [कः वेढारः अश्वाः यभिः इयते येनिंय गच्छि अरिपण्यन्‌ अरिस्यमानः केनचिद्‌ | स तमम

अत्र वनस्पतिः विणोदाः । स क्रतुभिः सोमं पातुमाहयते

न रररागम्य॑ अ्मवक्गं व खयस् दृढमालानं वुरष् सोममस्मय््रतं पातुम्‌ | कथं चैनं पि | युय ५।भिष्य अङ्कल्या । स

हि पानपानां स्वमा यदङकल्या मन्धनम्‌ । ह धृष्णो रवरणं धपथितः

१२ अभिगृथं अभ्युयम्प ततो नेषठीवात्‌ धिष्ण्यात्‌ सोमं नष्टा वधटृकृतं पिब ऋतुभेः कालैः सहेयतद्रमहे |

[५1

१क.ख.छ.त.द्‌.र्वीलयर. २छ७.न. व्‌. वाह्हारो, ३छ. त. द्‌. दीः

भव. ४थ.ध. ठ. इ. पिपुमिः. ५८. ४॥ प्रधमः पादुः; त. ४। हति प्रथमः पाद्‌ः; द. ४ । इति नैरुक्ते उत्तरार्धस्य प्रथमाध्यायस्य प्रयमः पराद्‌: ६ग. रय ति । गृ ७ क. व.ष. क्च. ट. ठ. ह, म्‌ । जगी । ऋतव्या । जि च. र्पम्‌ । + जि° जगती । कतव्या।. < क. ख. घ. इ. ट. ठ. ड. इ भवति है. ९क. ख. ध. ह्य. ट. ठ. उ, गत्य च. गम्यै" त्य. १०क. ख. ग,

ज.व. क्य. दीय. ११ क. ख.व. क्ष. ट. 2. इ. आमिश्य मिशरीकृत्याङगुल्या;

च, धयुयौपभ्रीगुल्या? य जमिश्य पिर्बकृ्यार १२ ज. प्षनभिः, ५३

७३७

१०

१५

२१

७३८ दुगाचायकृ तरीकासमेतं [ अष्टमाध्याये

‹ पिष्ण्यो धिषण्यः' | धिषणा वाक्‌) | तदथमसं साद्यते | तस्य पश्चा- दुपविष्टो होता हसति । धिषणा कस्मात्‌। ८ धिः ' घातोः ' दषादय्थे ' व्मानघ्य | साहि वाग ध!रयति शब्दयोः सेबन्धनियघ्वात्‌ ।

५ अथवा | ' पीसादिनीति वा धीसानिनीपि वा! धौ: प्जञाकर्मवा | साएत. स्यां सीदति सनोति वा । समजते द्यं वा | तयोः सीदति सनोति वा तन्निमित्तत्वात्‌ । एं धीकशब्दा्पत्पदं सदे; सनेतिवोत्तरपदं धिषणाश-

ब्दट्य विकल्पेन । ° वन्त इथेनमाह ' दरविोदसम्‌। तप्पादप्रिस्यिभि-

परायः | सथ कथर्मग्नवनस्पतिः। ' ण्य हि वनानां पर्ता वा पाठपितावा ' | (हि शब्दो दवर्थः | यस्माद वनानां बृक्षणामन्तर्मतोऽपि

पिष्ण्यशब्दूस्य , व्युत्पत्तिः

वनस्पतिर्निः | १० तस्मात्‌ द्विदा

अप्यग्नि र ह

ह समर्थोऽपि दग्धुं न तनि दहतिं तस्मात्स तेषां

नधन पाता रक्षिता पाटयिता वेति। केवरं धा. कथम्निम्रनस्पतिः

न्यपवे स पवा | अथ "वनं कस्मात्‌ | १५ (वनतः) समजना्थस्य। तद्धि दवादपरयो नाथं सेव्यते] पि ऋतुभिः कटेः महति वाक्यशेषः | एवरमयम्च्रविणोदाः सृक्तमाग्धतरिमक्चि | निपतमैतन्मध्यमे एव पाधि ऽगिद्षि- श त णोदाः सक्तभाकं स्योतिरेतेन नामपेयेन भजेतेति | २० हविभौक्च

एप देवतापदविचारन्यायः स्त्र देवतापदमिचार यथासंमवमुपा- द दयः प्रदे शिष्यघ्येति ॥ ३॥

मैधोदशाध्यायस्य प्रथमः पादः |

१. धी) नास्ति. ९क. श्व. क्च. ट. ठ. ड. वक्षदीनामन्त. 3 क, ख. घ. ल, ट. ठ. उ. (तप्मवुयं ते"; च. तस्मा" दृं. ४ ठ. द. पिपर्तृभिः. ५ क.स. ध. द्य. ट. ठ. इ. ज्योतिरुत्तमं च ज्योतिरेते”; च. ज्यति रु्तमं च ज्योति, ६ च. भनेतति° त हति. ७८ क. ख.व. क्ल. ट. ठ, ड, रार्थोय०. ८ क. ख. ध. ह्य. ट. ठ. ह. परजञाविव्‌”; च. प्रज्ञाय (वि. ९ क. ख, ४(३);ग. ४; च. वर्जमितेष्वहे नास्ति, १० ग. इति वया" ठ. ड, “स्येति । इति जयोदृशा ध्यायस्य प्रथमः पादुः । हति उत्तरषद, द्वित। ( इ. इति दिती ) याध्यायस्व तृतीयः

३२ णः, । ष

चतु५ः खण्डः ४ |] निरुक्त्‌ । ७३९

अथात आप्रिय आप्रियः फस्मादापेतिः भणतिवीपीमिरापरी- णातीति च ब्राह्मणं तासामिध्मः प्रथमागामी मवतीध्मः समि >< १ न्धनात्तस्येषा भवति ॥ ४॥

“अथात अप्रियः ! । आप्रियः इप्मद।नि ( निर०५। २) दक्तभ्यानि। ५ तानि पुनरमूनि परैककि अरप्रमुक्ते (प्रयाजवाः १-१२ ) पाठक्रम नियमाद्विवक्षितक्रमाणं ति द्वतापदसमाम्नपिऽपि गृह्यमाणला्पाठक्रमप्रयो जनस्य भिवक्षितक्रमा- ण्थेय । तत्रतद्रवति | दमान्यप्य्रिजातवदोवश्वा- नश््मृतीनि { िवक्ितक्रमाणि उत युगप- ११ दभिधानासंभवादथत एं क्रम इति । तत्र विव्ितक्रमार्ण प केचित्‌ । कथमिति । इह तावत्स्थानानि मुभूवःघरिति पाठानुपुनभध नियतानि तदस्याननामययन्यादीनां स णवर क्रम्‌ गद्यत। स

सप्रिय इष्मादीनि | तानि विवक्षित क्रमानि

कण अग्निजातवेदवैश्वान रप्रमतान्यपि पदानि गह्यकाणान न्याय्य रद्तष्रामर्ति। जाप च| सात ०1 क्रमप्रध्जनऽप्नेः पथिद्स्धाना यस्मादतस्त्‌ विवक्षितक्रभाणि । १५

परधम व्यास्पास्याम इति वचनमुपणदयते । उत्तरत्र च ‹ तासामिप्मः प्रथमागाम, मवति ' ‹ तेयामधः प्रथमम ' ( निद० ९।१) £तेधां रथः प्रथमागाभ। मवति ' ( निर०९| ११) इति ततर तत्र प्रथमागामीति वचने यथप्रधानमिघानं पूपं समाघ्रातमियघ्य न्याय्या प्रदद्नार्थमिति टक्यत । इतरथा द्यनिवक्षितक्रमेषु प्रधतागामिवच- २५ नमृरेव यपिचित्पदमपदर्यात्‌ । तदेततपथदष्यनि सवत्र क्रमप्रथो- जनमृन्यते । पार्थिवस्य व्ये तिपो यथा अभनिशम्रन भ्िद्धतमः संवन्ध न

एक. ल. १४); छ. भत. द्‌. १. र, अप्रिय इति, ३. आप्रिय' परीषु; र अपरि. ४ क. ख. ध. क्च. ट. ठ, उ. निर्वक्त० ५ क. स. ध. क्ष. ट. ठ. इ. इती हेतुवचर, ६क. स... ट. ठ. इ. भक्तीति तेषा. ७क.ख.व. ङ्च. ट. ठ. इ. श्णामी मवतितेषा.<व. ट. ठ. ड. तत्रः सद्देव. ९क.ख.ष.ङ्च ट. ठ ड, शयाम भवतीति वच, १०१.ज. दृद देन तत्य, ६८

७४० दु्गचायंकृतरीकासमेतं [ अष्टाभ्य

तथा जाततरेद ब्देन यथा जातवेदःशब्देन न तथा वैश्वानखब्देन यथा वैश्वानराग्धन न तथा द्रविणोद्‌ःशब्देन । तान्ये- तानि गुणगिपकपौयसिदधिविप्क्चंपनिशन्दा- विप्रकृष्यते | इष्मादनां तु व्यवधानेनाम्यभि- ५ धानत्मियतितरां विप्रक: | अशवप्रमृतय्तु स्यानमात्मपने"जन्त इति इध्मप्रमृतिम्पोऽपि विपरहृषयन्ते | तपामपि चोदितः्णद्तयोऽशः शकु- निभण्दका इति प्रथमम्‌ ( निर ५।३। १-२३ ) । अनुरितप्राण- वृत्तयस्वक्षादयस्ते पशादद्रन्धेम्यः ( निर० ५|३। ४-२८)। इवं स्त्र क्रमप्र५। जनमुप्यमू । ।

पृथवीष्याने सवे. त्र विवक्षित ए क्रमः

शाकपृणिस्तु पृथिवानामम्य ए३।पक्रम्य खय- मेव स्त्र क्रमप्रयोजनमाह | तदुक्तं वाति ककारेण ` क्रमप्रजनं नान्नं शाकपुष्युपक्षि- तम्‌| प्रकस्पपेदन्यदपि न प्रज्ञामवस।द५त्‌ › ॥

१० इतरयोः स्थानय।- रपि ऋभ। विवक्षित ३त शाकपृध;

्रकृतमिदारममुपवणपते । इष्मादीनां गुणामिधानसामान्यं किंचिदस्ति

१५ यत्तस्तनाधिकारवचनम्‌ ‹ अथात माप्रियः › इति | ‹ अथ † इति विश पाथिकर्‌ } : अतः ' इ्यानन्तर्ये । अ।ये। वक्ष्यन्त इति वाक्यशेषः । इह कारणादभिप्रयेऽभिधाननियम्‌। नरुक्तानाम्‌ | तदभैमुपीदलय ' अ-

वथः प्रः कसादेत ~ ५ › दपि निराह | आप्रिय ऋचस्तःधबन्धाद्वता अपि । तथाहि दशै-

२० यति “ जपप्रीमिरप्र॑णाति › (ए० ब्रा० ६।५)। ‹ इतीमा अ्रीदे

वताः ` ( निर० ८ ।२१ ) ईति । ऋचस्ताब-

सपरी्ञम्देन ऋच ५ ट व दाप्रुवन्ति प्रीणन्ति वा देवता इत्याप्रियः } अथ दवताश्वाभिधीयन्त ५

पनर्दूवता आ्यन्ते मप्रीयन्ते वा व्याप्यः ।

८ तासाभसमः प्रथमाना) भवाति ' । प्रथममागन्तुम्याप्रदेवतापद- स [त (ट ~^. [॥ व & ध्र ^~ ^ माश्नय इाटग्रिपि प्रथमागामी | कात्‌ | पतपव्ररादिज्याया अनित्य-

१क. ख. व.द्व.ट.ठ. द यथाच षे. रच. ट. गणीच्छापिण दा, २क. ख. क्ष, गद्तपमाण्वृ; २. पवितप्रमीणः प्रा. ४१. इ. ट, ठ, इ. "धानं सार, भक. ख. प. क्ल. ट. इतिच, ६क.ख. ष, ्च.ड, ठ. तत्पुर्वकत्वा३े °; च. १९ तव्पर्वतादिरधीषाः ज्या.

पञ्चमः खण्डः ५ निरुक्तथृ । ७४१

त्वाच्च तनुनपान्रा्चसयेरन्यतःस्य । ‹ तस्य ! इध्मस्य समिकटपृ 103 (| हः ८ एपा ' प्राघन्यर्तुततः ' भधति, || ४ ॥

समिद्धो अद्य मर्तेपा दुरोषं द्रा देवान्यजसि जातवेदः

आच वहं मित्रमहधिग्लिन्तं दृतः कविरसि प्रस्ता; (ऋ० ५ स० १०।११०।१)॥ सामिद्धोञ्य मनुष्यस्य मनुष्यस्य ग्रहं

देवो देवान्यजसि जातवेद आ च वह पित्रमहश्चिकरित्वांधेतना- वास्तं दूतः कविरसि परचेता; प्रवदधचेता य्ञःम इति कार्त्क्योऽ- भिरिति शाकपृणिस्तनूनपाद।ञ्थं॑ भवति नपादित्यननन्तरायाः भजाया नामधेयं निणेततमा मयति गरत्र तनुरच्यते तता १० अस्यां भोगास्तस्याः प्रयो जायते पयस आज्यं जायतेऽभरिरिति शाकपूणिरःपोऽतर तन्व उच्यन्ते तता अन्तरिक्षे ताभ्य ओष्‌- भिबनस्पतयो जायन्त ओपधिवनस्पिभ्य एष जायते तस्यैषा भगरति ॥ ५॥

<== १५

ह ‹ समिद्धो अद्य मनुष द्रोण › ईनि | जमदपेरापम्‌ । सूक्तमेवाभिय

याचकः । हे इष्म यसं समिद्धः संदप्तः अय एतक्षिन्‌ विशिष्टे यजनीयऽ-

हनि मनुपो मनुष्यस्य मनृष्य्य समनेऽहनि प्रवृत्तयागनां दुरोणे यज्ञ-

गृ देवो दाता हतरिषां स्तुक्तैवेन देवो दीपो

३ दोनो वा प्रेवान्‌ दानाधरगुगयुक्तान्‌ एतान्‌ २०

हेतकर्ततेन धुगाङ्गभामुपगन्छन्‌ यजि दै जातवरद्‌, । जातवेदस

इध्मो ऽगनिवद्रण्यत

१क.ल. १ (कग. भट. इ. वति । इति निरुकदीकायःमुततरषदर दितीया- ध्या चतुरैः खण्डः । ४ । (2. ४१ नाकि); च. वजमितरेष्ी नास्ति. २ क. ल. छ. त. द. (द अच. ३छ.द्‌ कच्छक्या") त. काच्छक्योथ.४छ, त. द्‌. ' आज्यं भवति › नास्ति. ५क.ल.२(“)छ. दत.द.२.६ग. २५ इति""। जम, ७ क. ल. ष. इ. ट. व्र. उ. शम्‌ ।वषुमम्‌ । सूर; च. पम्‌ ।* सू ' कष्टमं।.८ग. न. ‹ आहमरियं यापकः › नात्ति; च. मेव ' ह ोहाम्रष यास्कः. ९. ज. ‹ मनुष्यस्य › सकृदुव; च. मनुष्यस्य “ समा मनुष्यस्य. १० क, ख. भ. ह्ञ.ट.ठ. ड. गानां तरवधिकानां दु च. "गानां * दुर, तवणिकानां, ५१५ क.ख.ष. पञ, २,ठ. ड. याऽ) च, याद" 5, ३०

७४२ दृगाचाय॑ृत †कासमेतं { अष्टमाष्यये

आधार इति तदभिधानेन संवध्यते | दृष्टा हि मश्चस्येषु कौतु तदभिधा- नप्रापतिः। अथवा | जातवेदा अपि दते ऽनभिन्पक्तघशक्तिः | तदाधार ~ दशक्त एवायं यष्टुम्‌ | तस्माञ्जातनदास्वद्‌ाधारे यजति यत्त्मेव यज~ सीवयुच्यते | अध्माकमप्येतरिमिनहनि है मित्रमहः मित्राणां पूजयततः ५ नियममभ्यैवेक्षमाण उपक्रारप्रद्रृ। यजमानानां चिरान्‌ जानानः आ च वह आहय च द्वानादय वेतान्यज तथाक्षिन्कमणि खलनङ्गमाब- मुपेहि यथेतस्िन्कमणि हिः प्रतिजधकषन्ताऽङ्गमावमीयुद्ूतराः। अपिच। त

नैतदतिचि यदेवमस्माकमस्तिन्कभणि वतथाः | किं कारणम्‌ | यतो

्रमः। से दृतः कविर प्रयताः । अम्न्यते द्नि्रदपकष्मच्धतसे । समेव

[1

न

१० दतः सम्रयजमानानां सपूवकवदेवतायागस्य कत्रि: कऋरन्तदशनः कान्त- प्रकाशः सर्वत्र प्रचेताः प्रहृजञानः । यस्माचखमृलिगपर्यमानानां सफले हेतुस्तप्य तव युक्तमस्माकमाहप देवान्ष्टूमियतेो बरुमहे आहू चास्माकं दृवान्यज च ।

८ यङ्ग इति कये: › | कत्थकस्य पुत्रः कलकय चायः |

मन्यते | य ऽयमिष्म आधये प्रतिप्रणवमिो मे स एवायानति | नन्वेतक्लिन्मन््रे न तस्य टिङ्गमत्ति । सव्यं नाप्षि सक्षात्‌ |ग्रैेतु ' समिद्रयः ष्या? (मानर्श्रौ° १।८।३ | १७) इति श्रयते । युक्तं च यदर्थे भत स एवव्यत । तस्मात्समिधमितेष्मम

् => ग न, = 9,

१५ ३५५ यज्ञ ३।त काव;

२० १. ज. व्यक्तस्य शक्तिः; च व्यक्तस्य राणः" स्व. २7. ज, रत्वात्‌ शक्ति अक्त. 3 क. ख. घ. ज्ञ. ट. ठ. इ. नित्यमभ्युपयमाण उप"; च. नित्यमभ्दपे- क्षमणेषरार ^ भ्यु. ४ ग, ज. दवृत्ते जयम ; च. जर््रना" यज.५ च. पुस्तके तत्प्‌. दैत्यारि यजमानानानित्यन्त परवस्योपरितिनभपे लिष्येत. ६, ज, पृग्यज०,७क, ख. घ. ष. ठ. उ. सायुग्ये) ट. परिय" फट. ८ च. यर इध्म. ९ गव. ट, काठक्यः; च. करथक्यः° थ; ज. सायक्यः; ठ. कात्ठक्यः. १० ग. च, ज. कथकङस्य; व, क्ष. ट. कल्छकप्य. ११ ग. ज. काथक्यः; कार्थेक्यः° त्थ; घ, ज्ञ.

२७ ट, काठक, १२क. सव. इञ, 2. व, द, द्मः) नाति,

पश्चमः खण्डः ५] निरुक्तम्‌ । ७४१

वमुपगतानै। संदाततानां समूदायपिष्षुमिदं ग्यवहितममिधानमाप्रीगतं ° समेद्धा अद्य › इते | समिध एव चमा इव्यन्त इति स्फुटमेष्टिक हीतरे ।

‹ समिधो यज ! इति ( मानऽश्रो० १।३। २ | २) प्ररत हाता ' सामेधः समिन अन्न अज्यस्य व्यन्तु › (जश्व०श्रौऽ १।५) इति वधर्ते । तस्माुकतं य्काल्यकपो मन्यत यद्ञेध्म इति । ५

अथ पुनरन्यः कथ मन्यते | यत अह "अग्निरति शःकपृणिः *| स

ड ^^ नु य प्र | न्ग ५ इ्म।ऽभ्निरति एनः कयापप्याप्र मन्यत | अ!राद्पर्का न प्तिलिपष्य सनिपन्योपकराश्वाच्च यजतावाप्रियां 1. यद्‌ ख्प तद्रटवत्‌ |।कैच पुनराप्रिणी ख्पम्‌। ५ [श (न ^~ ~ अग्न्यध्ता | कथमि ति श्रृणु ५

यस्तद्‌ अपि अभमता । कयमति | स

उन्यर्थीः देवान्यजसि जततरेद मितरमहश्चिकिःवीन्‌

स्व दृत; किरसि प्रचताः 2 इति सर्वाण्ये- तानि अभिधानानि कमाणि चामौ गान्याप्रिपक्ष गौणानापमपक्े | ' भैण सुल्ययोश्च मुख्य संप्रययः › इति न्यायः । तस्मादप्रुतघ्ठरूपाया आप्रियो यजतावुपकारवाहुस्यादप्रेयखार्च प्रयाजनामभ्निरवायमनयाप्रिया १५ इष्यत इति शाकपृणिमैन्यते । कलयापि चैतद मतम्‌ |' अनर्म इति तु स्थितिः ! इयधिक- रणन्ते हि वर्षयति ` ( निर० ८।२२ )। ण्यं तद्श्रश्येतेथ समाम्नातम्यमारसीनेम इति | नेवम्‌ । कस्मात्‌ | समिद्ध, अथेयेतद- २० स्यामाप्रियामनेर्टिङ्गमस्ि न वश्निन्दः । अत।ऽस्यासमाम्नानम्‌ । पौनर्‌- क्यदोषाच्च | ‰दिष्मशब्देऽपि समानमिति चेत्तदपि दय प्रियां नास्तीति । न | परपिकि समाम्बनाक्रियाविद्ेषिततास्च | अगतस्तेनेष्मामिधानेनेञ्यत इति हइृष्मशब्दः समाम्नातो नाभ्निश्द इति । सवत्र शाकपृणरेवमप्र्॑व- ग्न्यथीन्यभिधानानि | १क ८.घ. इ. ट. ट.ड. स्तानामभिना घं; च. तानां “ ए अग्निन, २५ रग. ज. ददायोक्षयमि०. ३ ग. ज, मष्ट. ४१. च, ज, सत्काथक्यो; घ, ज्ञ, ट. (त्कच्छपथो, ५. च. ज. "किलत्वां त्व. ६ ग. भ, ज्लयस्क०, ७ क, ख. ध. ञ्ज, ट. ठ. इ. द्देभिमतम्‌. € च, अभ्रया “ त ईति. ९ गज. ठ.

शाकपूणिमतं या स्कघ्य संमतम्‌

न ~=

ड. प्नातं; च, ्नातं पौन. १० च. ट. तदिष्म ११. द. तदपि

१२ ग. ज, “म्नानात्‌ । विश्िप्ति. १३ क.ख.म.ज. ध. क्षट. ठ. इ. राच्च आहथ (ग. च, अ!हय } चास्मा देवान्यज चेति । प एषोऽग्निः मित्कलापमिष्ममात्मत्वेनामिकपनस्तदास्यत।मुपगतस्तना °; च. अगिर्तः ‹ आह्व ° ग्यगतः › अयं पाठः प्वस्यपरितनभनि टिख्यत. ३३

७४४ दुगाचायैङृतरीकासमेतं [ अष्टमाग्ययि

शाकपृणिपश्षे मन्त्र\जना । हे भगवनप्रे समिद्धः य्य सदीप्त भय अस्मिनहनि मनुषो मनुष्यस्य दुरोण यक्गगृहे देवे दाता दीपनः

४ द्योतनो वा देवान्‌ दान्‌ दीतान्‌ ग यजस्षि श्ाकपणिपक्षे 3 ज।ततदः ह।'^षा यजमानानां ज.तप्रज्ञनः स ५ मन्त्राः

तवमस्माकर्मापि ह मित्रमह; मित्राणामुपकारपरृ् चिपिलान्‌ जानानः स्वमश्वकारमाहध देवजन्यज चति । किमिच ब्रमहे । यस्मास्मेव दृः सवयजमानानां भवति कविः कान्तद्नः प्रचेताः प्रृद्ध्ज्ञान इति । ° तननप्रात्‌ ` (न₹० "। २। ३) ३ि ।नेवक्तम्पम्‌ । तद्पुन- १० रेत्‌ ‹ आञ्यम्‌ ६५ कत्थक्वः | ( अग्रर्‌ते शाकपणः! | यथा तावि दाञ्यं तथा निर्न्यते | ‹ नादिति अननन्तराधा; प्रजायाः ' एतत्‌ ‹ नामवेयम्‌ ' । या परतुरन- न्तरा पुत्राख्या स | अननन्तरा पै त्रा्येयथै; | किं कारणम्‌ | साहि ‹ निणततमः मवत" । पत्रस्तावपितुरनचिनतो १५ भवति| ततोऽपि नीचेनेततमः पौनः । तन्तक्लनपक्षे यः (तन्‌; पवैपदं तनुनपाच्छब्द्य तेन॒" गौरुन्यते । कलात्‌ | ‹ तता भघ्यां भोगा; › क्षीरदः्यादयः । ततः किम्‌ । ‹ तद्या: प्रयो जायते ' | तस्याः पत्रः । ' पयस अभ्य जायते ' । तस्मत्तघ्याः पौत्र | एवं वैन्वा्याया नपात्‌ आव्यम्‌ | तस्मात्तनृनपात्‌ | ' २० अग्निपक् ‹ भापोऽत्र ` अस्िन्नगनस्टनूनपास्से ‹ तन्व उच्यन्ते ' | ताः कस्मात्‌ । ° तत्ता अन्त।क्षे' | ततः ।केम्‌। ‹ ताभ्य सपाभिवनस्पतयो जायन्त । मपि. वनघ्पतिभ्य एवै जायते” | तस्मादथमपां पत्रः | ' तस्य तनूनपात आ।ज्यस्य अग्ने प्राघान्यस्तुतिः “ एवा भव्ति ' | प्‌ ॥

तनूनपात्‌ भाञ्य- मिति काघ्यक्यः

अधिरिति चाकपणः

२५ १च. दनि “ मनुष्यस्य मनुष. रग. ज. चा? नप्ि;च. “तनो देवा वा३क.ख.व. क्ष. ट. शज्ञानस', ४ ग.च.ज. भमहमि, ५ ग.च. ज. काथक्यो; ध. ज्ञ. ट. काठक. ६ क. ल. सा भञति। अननन्तरुग. ज. शस्या तस्यानन्तरा प°; ष, क्च. ट 2. ड. साभति। अनन्तरा. ७क.ख.घ क्ष. ट, ठ. ड. °ति। कथम्‌ । पुत्रः; च. “ति। पव" कथम्‌]. <क.ख.ध. क्ष, ठ. ठ. ड. सा कन्मात्‌; च. 'च्यते। “क. सा. ९क, ख. व. क्ष. ट. 2. ड. पुत्रः पयः; व. पत्रः“ । पयतः पयः. १० क.ख.व. ह. ट. ठ. ड. गस्तन्वा°; च, “एवं “ तन्वार गोः. ११५ क... श्च. ट. ठ ड. एषोऽपररना"; च. एष “ जा” अग्निः. १२ क.ख. २८५); ग, ६} ठ. इ, "वति । इति निरुक्तौ

३४ कायामत्तरषटके द्वितीयाध्याये पञ्चमः एण्ड,

शठः लण्डः ६ ] निरुक्तम्‌ । ७४५ तनूनपात्पथ ऋतस्य यानान्मध्वी समञन्तस्वंदया सुजि । मन्मानि धीभिरुत यमृन्धन्देवत्रा च॑ दणषध्वरं नः (ऋ० सं ° १०। ११०। ९) ॥ तनूनपात्पथ ऋतस्य यानान्यज्ञप्य यानान्म- धना समञ्जन्तसदय फरयाणमिह मननानि च नो षीभिय्े च समधेय देबान्नो यद्ग गमय नराशंसो यज्ञ इति कौत्थक्यो नरा ५ अस्मिन्नासीनाः शेसन्त्यभिरिति शकपूणि्नरः प्रशस्यो मत्रति तर्५षा भवत्त ॥ ६॥

५,

" तनूनाम कऋतघ्य ' इति । हे तनूनपात्‌ अजय वलमुच्यते | एतान्‌ पथो मागन्‌ सवौन्‌ ऋतस्य यजस्य यानान्‌ | हवोपि से यान्ति १, उत्सर्पन्ति । भैष्व। मधुरण स्वदेन समञ्जन्‌ सर्र क्षयन्‌ सदय स््दुतामापादय हे सुनिह जिहपा हित | छं कुर्न्‌ मर्मौनि भीति ये मन्यमहेऽयवस्तूनि धुवाण्पेतानि भं स्युरिति नि तानि धामि शैः कमि: अभिघःरणादकरणेपस्तणादिनिः ऋन्धन्‌ संसाधयन्‌ = १५ स्गुणेरुपकु्न्‌ समेधय । सृपाथनपि चतं यत्च समधरय संपादय । या काचिद्‌पदुःपदयते यज्ञस्य तां प्रायश्चित्तेन ङ्गभावमुपगच्छन्‌ गमय देवत्रा देवान्‌ प्प} छिष्टमष्वरमस्माकं च कुरुष्रेध्धः | एतद्‌ाशासहे त्तः |

सस्यामृचि तनृन- पात्सवध्यते

१७. मन्मानि. २ छ. नारा, ३७९. द्‌. काच्छस्यो; त. क्ठक्यो य. क. ल. १ (६); छ. जत. द्‌. 3. भग. प्स्यति । दे ९० ६ग. ह. याति. ठ. इ, न. यानि; ट, यौनः पौत्रि. ७क. छ. ध. क्ष. ट. ठ. ड. तानि मध्वा; च. शन्ति | "मध्वा ताग. < क. स. पक्ष; ग. न. ध. क्ल. ट. ठ. उ. प्रप्र, ९च.र. जिव खायां; ठ. इ. जिष्ाय, १० क.ख. ष... ठ. इ. एतेष; च. एवंत. ११क.ख. च. क्ष. ट. ठ. इ. मन्मानि मनन यार; च. मन्मा१ ~या? मननानि. ६९क्‌. खघ. स्ट. ठ.ह.यानिचयथः" च. यानि~षच. {२३ क.ट८.ष.अ.र. च, नः च. रनस्यु नः. १४क. सव. ङ्च. ट. ठ. द.तानि स्वाभिः पन्च. तानि तनि. ५५क. ए. ष. इ. ट. ठ. ह, समर्धय संपाद्य । भि. १६ क. €.

प.§. ठ. इ. केषं कुरितं"; च. येते" वं ङु ९९ ९४

७४६ दुगौचायेषतदीफासमेतं [ अष्टम्ययि

‹ अद्निरेति शाकपूणिः ? । हे भगवमन तनृनपात्‌ लम्‌ एतान्‌ पथः ऋतस्य यज्ञप्य यानान्‌ हवीषि म्वा मधुरेण पाकृतेन एसेन समज्न्‌ समभि>+स- यन्‌ स्रदय मृषटकुरु हे सुजिहृ छर्चिः मथवा

स्ञकपूणिमते मभ्राथः

५ सुवाक्‌ । एतन्येव वुबन्न्मदमिमतान्य्वसतूनि नः संसाधयन्‌ यङ्ग्‌ क्रन्धन्‌ भ ७ १ 9 ७ समर्थयन्‌ स्वसामध्यौशच देवत्रा देवप्रविष्टं कुर्वियेतदा शास्महे षयं छत्त इति।

° नराशंसः (४) यज्ञ इति कात्थक्यः ' । कसमात्‌ | ‹ नराः अपि कनास्तनाः शसन्ति ' | नरशब्दः पुर॑पःम्‌ । असेनिष्ठन्तस्य मध्यम्‌ | शेसतरुत्तरदम्‌ । अथ के(ऽथः । नराः मनुष्याः अस्षिब्रासीना उप-

विष्टः शंसन्ति इति नरक्ेसः | ‹ अ्निरेति शाकपूणिः ' | स कस्मात्‌ |

८ नरः प्रश्नस्य: ' स्तु * भवति ! । ‹ त्य › 1 ~ (~ 3

नराशंसस्य ^ एषा मवति 'प्राधान्यसतुतिः॥ ६ ॥

नर शंसो यज्ञ इति १० काल्धक्यः

सर््रिरेति शाकपृणिः

१५ नराङंसस्य महिमानमेषामुप स्तोपाम यजतस्य यङः । ये सुक्रतवः शुचयो भरियन्धा; स्वदन्ति देवा उभयानि हन्या ( ऋ० सं ७।२।२) ॥ नराशंसस्य दिमानमेपामुपस्तुमो यद्धियस्य यमे सुक्मौणः शुचयो पियं धारयितारः सखदयन्तु देबा उभयानि हवपि सोमं चेतराणि चेतिवा तन्त्रा

९० चावापिकानि येतिरे स्तुतिकमण इन्धतेवां तस्मेषा भवति ॥ ७ ॥

१ग.ज. प्रतिष्ठ, रग. च. ज. काथक्यःव. ज्य. ट, काच्छक्यः, रक. ए. २८६); ग. ७; ठ. ह. स्तुतिः 1 इति निर्कदोकायमुत्तरषद्के द्वितीयाध्याये (ठ. दि० ) ष: खण्डः; च. वर्जितेषद्रो नास्ति. ४क. ल. छ, त. द. बेह इ", १६ ५क.स्., ४५); छ, ८ त. द्‌. ४.

४ नराशेसष्य महिमानमेषम्‌ इति | वमन एत्र कमणि त्रीति । योऽयमेपःममिमतफट्दाता नराणां नरान्नेसो यज्ञो द्रव्यदेवत यागठकः प्रये गस्तद्पभिष्ठाा | तद्धब्र देवताविश्े जगदुःपच्यनुप्रहरव जम्‌ | नरशेसध्य वयम्‌ उपप्तुमः उपगम्य चेतसं महिमानं भहामाग्यं विभि स्तुमः अभिकीतेयामः यजतस्य यज्ञियस्य यजनस्य संपादितुः ्रोक्तुरभिमतफठसंपादधितुः यतेः ककमिः युक्ता उपस्नमः | पदेवमेत- प्षिनपर्थितम्िन्नि नराशंसे यज्ञे किमप्यक्षवियाश्चाछहे | ये सुक्रतवः मुङृतकमौणो जगदनुप्रहप्ृत्ताः शुचयः निभिक्तपरपापाः धिवधाः सखपिकारयुक्तानां कमणाम्‌ अनुविधारयितारः प्रज्ञानां बा । एवमादियुर्णा देवाः सवदन्ति आस्दयसूं एतानि हष उमयानिं | यदि सौमि पशु्ततः “ सामं यतरि ' प पडुपुरोडादाधनाप्रमतीनि । अथ पृथक्त।मात्‌ ‹ ताच्राणि प्रयाजाञ्यमाग- श्वषकलमूत।ने । आव।िकानि च ' प्रवान- हप | इन्यतदाशाप्पटे ।

यज्ञः इति मते गघ्यधजना

उभयानि हर्प्रि सामं चेतराणि च| अथवा ताघ्राणि अः- चा{कानि च

[निना

° लम्निरेपि शाकपूणिः ) | योऽयमेपामभिमतोपकारकारी नराणा प्रशस्यो शशश्चसोऽश्रिप्तछय बयम्‌ उपकषुमः महिमानं यजतस्य यक्ञतपद्पितुः यैः कर्मभिः नैव युक्ताः । तस्िज्ञपसतुतमदिक्नि नर्मेऽतरी हतानि ये सुत्र- तथो देव: शुचभ धियेधाः ते एतान उभयानि दपप्याघ्वदधन्वि- येतद शदे ।

4

स््नेरेति मते

~ म्म्ल

१ग. इतिः" । ३५०. २ग. ज. चतस्य; उ. चरौ वैतस्य, ९ग.च. ज, सष. महा. ४ ग. ज. भ्भूतीःच. तमति स्तु प. ५क.ष.प.क्ष.ट. €. यजनपपा; उ. यजनस्यं, ६ च.ट. तदेव अत ष्‌. ७. ज, “मुपस्तुतः) च. ट, भमृपाध्यत° स्त. ८क. ल. ष. ज्ञ, ट. ठ. इ. गुणयुक्ता दे; च, गृण" णया, ९क.च. घ. ह्य. ट. ठ ड द्वाप्तं स्र) ग. ज. खद्न्त्वास्वाण; च देवाः"खर्ते. १० च. द्यन्ति, ११ क. ख.ग.च.ज. ङ्ध, ८ च › माति. षग. ज. नाराच. नष न, १२ क. एट-ष.क्ष.र 2. ह, उपस्तोषाम उपस्तमः; च उपर्तमः° स्तेपाम उप. {४ क.ख. ष. ज्ञ, ट. ठ, इ. संयुक्ताः च, युकाःपे, १५ग.ज. स्तम,

सप्तमः खण्डः ७ |] निरुक्तम्‌ । ७४७

११

१५

२०

९५

३६

७४८ ुर्गाचार्॑क्ृतरीफासमेतं [ जषटमाषयाये

इढः ' (९) भग्निः। स पुनरयम्‌ ! शः स्त॒तिकमैणः › (धा०२।

९ ) । स्तुयते ह्यसौ । " इन्रतेव। › दीपना-

थस्य (घा ७।११)। तक्तिधायुक्ते २

ह्यसौ । ' ह्येषा ' प्राधन्यस्तुतिः * भवति › ॥ ७ ॥

इव्टचन्दस्य ग्युत्पात्तः

आजुदांन ईड्यो वन्द्श्वा यद्रे वसुभिः सजोषाः । तं देवानामसि यष्ट ता स एनान्यक्षीपितो यजीयान्‌ ( ऋ० से

१०। ११०। ३) ॥ आहृयमान ईछितव्यो बन्दितव्यश्चायाहनम् वसुभिः सदहटजोपणस्तवं देवानामसि यद हेता यद्ध इति महतो

१ नाप्रधेयं यातश्च हतश्च भदति । स एनान्यक्षीषितो यजीयान्‌ । इपितः प्रेपित इति वाधीष्ट इति वा यजीयान्यषटतरो वर्हः परि ब्रंणाततस्थपा भवति ॥ ८ ॥

भुदान ईख्यो वन्यशचेति । हे भगवननग्रे यस््वम्‌ इ्यो वन्दश्च सलोकस्य । ख्यो दपर हविभिराग्या दिभिः । बन्धः स्तु्यः | स वलम्‌ अ.जुहानः आहूयमानः एतसित्कमण्यसनामिः वसुभिः सहजेषरणः समानप् तिभू सायाहि । कस्मालुनय्ं बरुमहे | इतः यस्मात्‌ हे यद्न महन्‌ तमसि होता देवानाम्‌ अहवाता । सः त्वमस्मामिः इुपितः प्रषितः अर्घे वा

२० सध्येपितो होतु ध्थिला मस्माकम्‌ एतान्‌ देवान्‌ यक्षि यर्ज । किमेवं महे । यस्मात्‌ यजीयान्‌ अपि | यजीयान्‌ यषटूरो मनुष्यहतुरिति । इह॒“ इडः ' दयेकवचमग्नरम्यवधानेन । तपरेतक्सिन्मन्रे एकस्य

श्रुतत्वात्‌ । रकि पुनहनि ‹ इटा भग्न जग्पघ्य व्यन्तु › ( आश्र° प्रौ १।५) इति बहुवचनयुक्तद्‌ख्याताद्‌ "व्यन्तु" इ्येतस्मात्‌

१५ इच्छ

‹ इडः ' इये. २५ कचनमप्रयभिप्रायम्‌

१क.ल.ग.च.ज.प. स. रलोऽ; २क. ख. (७);ग. <} इ. ड. “वति । इति निरुकरीकायमत्तरषट्‌र ररितीयाध्याे सप्तमः खण्डः ( इ षट्‌ २ध्यो ७ खण्डः); च, वनमितष्वहो नास्ति. ३क.ख. छ. त. वृ टित. ४ क. व. ५६८). त.द्‌. ५. ण्वेति। हे"; ठ. र. मजह्वान इति, ६ ग, ज. दपनादृस्यहविरादिभिः । वर; ठ. इ. दुपनादेहं विः, ७ क. ल. ए. ट. एनान्‌-< क. स..ष. इञ. ठ, वज इत्येवं ब्रमरे ।

३२ ई; ब. "यज! ढिः इन्येद बरद

पो 47. (11८ ५.६} -4

नवमः खण्डः ९ | निरक्तम्‌ ।

‹ ३: › इत्येतस्यापि वहूवचनत्रमेव ‹ इडो भ्यन्तु ? इति । त पुनरनाभिधानम्‌ । अननं च पुनरधरधय एर | ताश्च पृथिदीस्ानाः इयर भजन्ते । तद्‌म- नायमप्ररिञ्यत इति । तत्र बहुवचनं प्रति समा- धानमोवध्यात्मनाप्नेव्धवधानात्‌ । उक्तं च ‹योऽ- यमूर्बसे पथिम्यामद्िरेततेपशैवनसपतिष्वपु तमुजिन्यथुः सणणं सव॑नामानम्‌ › (निर्‌० ६ । ३६) इति तस्मादुपपयत इति ।

‹ वहिः 1 (६ ) इति रक्तव्यम्‌ ] तपपुनेरेत्रसिद्धमेभ कुशमयं यज््गम्‌ । ततकसमद्रियुच्यते | ‹ पबईणात्‌ ' परेच्छेदनात्‌ । टन

रक हात्र तु 4 इडः ' इति बहूव चनमन्नाभिपरायम्‌

तद्भवति पद्ध वा| ' त्येषा ' वर्धः बः शब्दस्य दि तद्भय प 1 ˆ त द ग्यु्तिः प्राघान्यप्तुतिः ‹ भवति * ॥ ८॥

प्राचीने पर्हि; प्रदिश्षां पथिव्या वस्तोरस्या रस्यते अप्र अहम । व्यं थते वितरं वरयो दृवेभ्यो अदितये स्योनम्‌ (ऋण सं १० । ११० । ४) ॥ पराचीनं बहिः प्रदिशा पृथिव्या वप्रनाय।स्याः प्रवृज्यण्डरऽहं बर्हिः पुव।हे त्पिथते वितरं वितीणेतरमिति बा विस्तीणतरामिति षा वरीयो वरतरमु- रुतरं वरा दुतरेभ्यश्वादितये च स्योनं स्योनमिति सुखनाम स्यतेरवस्यन्त्येतरसेतितव्यं भवतीति वा द्वारो जवतेर्वा द्रवतेर्वा

वारयतेवा तासाभपा मवति ॥ ९॥

(4 ^

प्राच बह्िरते । प्रायां दिक्षि यदश्चितं गतं जातं प्रागप्रषा

वहः यःस्तीथते तद्भवति प्राचीनम्‌ । किं पुनस्तत्‌ ।

१ बहिः | प्रवृते प्रच्छिदयते द्यते | मथवा । ।

प्रवज्ते प्रस्तीयते । किं पुनेर स्मनीपधिकया । नेवुच्यते । प्रदिशा

१क.ख.ग. २, ज. ध क्ष. इट १.२ च. ज. ठ. इ. “्तरोष", ३२क..घ. घ. ट. ठ. इ. निर्वत्म्यं. ४क. ख.५(८); ग... बाति । हात (7रक्त्ट कायाम्‌ तरषरके द्वितीयाध्याये अष्टमः खण्डः ( 7. -उत्तरष दि. ७ खण्डः); च. वर्जमितेरषवहो नासि. ५ क. त. छ. त. “भ्यते भग्र अह्व; ठ. द्‌. ज्य,८५ अह्व. ६ क. ख. छ त. दु. विकी,५७क. व. ६ (५); छ. ष्मत.द्‌. ६. <ग. चित । फा. क. लव. क्षद्‌

सरद्मवस्वः;च त्व ज प्क,

१०

१५

२५

२९

७५० दुगौ चार्थद्ृतीकासमेतं [ म्टमा्ययि

विधिषरक्येन । ' प्रागुदग्वा बरहिस्छिनत्ति › । तत्सामध्यीत्‌ | अथा |

प्रदिशा भैन्त्रेण ' व्रवघ्यवा' ( पत्रा सं० १।१।२) इनेन ।

स्तरणयक्षेऽपि ' प्राचीनं बहिः स्तणाति इति वरिधिवाक्यम्‌ |“ उण-

प्र विप्रधघ्ठ ) (ऋ० ० ५।५॥। £ ) इति मन्यः । किमर्थं पुन

५ स्तद्वृग्यते । पृथिव्याः वस्तोरलाः । परँधिवी वेदिः | तस्याः वस्तोः क्स.

नाय अच्छरदनाय | कदा पुनस्तसप्रते । अग्रे अहां पर्वहने | तदा ६

प्रहास्यते दभैस्तरणं ठवनं वा । तद्प्रवक्तं प्रस्तार्यमा्णे वा यथाकालं

पिविधं प्रथत वितरं व्िस्ठणौदपि विस्तीणत्ं वरीयो वरतरम्‌ अन्येभ्य

यज्ञ्नेम्यः घ्रषतर्‌ तदाधारलाद्धविपाम्‌ । उरुतरं बहतर वा । किमर्थ

१० पुनस्तघ्वज्यते प्रथेते वा । देवेभ्यश्च अदितये च कथं नाम स्योने

सुखं स्यादिति | बर्द्पा हि सगुणीकृतावर्मेणो देवानां हविद॑तृणां

यजमानानामभीस्सितेन फठेन वँ योगो भवति तप्मुखम्‌ । अदितये पृथिन्यै

बरिपा व सगुणीकृताकम॑ण आहृतिद्ररेण वृष्टिमैवति, तत म पधिप्ररोह- स्ततसुखम्‌ ।

१५ नात्र व्रवीयभ्निदति | तेन यज्ञ ङ्गभव | समिमतमेतद्िदमप्यस्याचार्यस्य |

तदृद्ररिभव व्यवधनिनाभ्निः स्तुधते प्रथिन्यायतन-

ब्रात्तस्य । अपरे पुनर्रवद्धि योजयन्ति मन्त्रा

शः | तदधे बर्हरियग्न्यमिधानम्‌ । प्रं

उच्यते प्रणीयत इति प्राचीनमू। बर्हिः प्रवदरमाहवनीयास्य स्योतिः प्रवर

उपते प्रणीयते | तनः प्रदिशा वचनन

च (<^ ध ।६।९।त यज्ञान्न मेव न्रे

२० पेोपापिन्मते वहि , रसश्च । तदथं म~ " प्रज्ृदधरन्ति १ दति । पृथिव्मा बस्तो (५ ८१ ि घ; नाय | अभ्निनेव हि वेदिरनभ्रिका भवति । अत्र

अदां पृत्रहि। तत्‌ विविधं प्रधते साभि प्क्ष पात्‌ | जञ्यमागाघारादिषु च वि्तीणतरं पिक्षित्ततरं प्ररत ॥ वरीयो

२५ ९ग.ज. बट च्छिन; च. बि च्छिनापि तततः सोति सा. २क.ख.ष. ट ठ. ह, प्रस्तरपमन्धेण; च. "दिशा “म” प्रतर. ३. ज, ° पृथिवी वेदिः" नानि. ४ क.ख.घ. §&.ट. ठ. उ. कदाचपु^. पृक. स. मन्ज.घ. ट. ठ. इ. प्रथते पिस्तीदते पेयां हाच्मानायां प्वृज्यमान ग प्रस्लोषमाणैः विप्रथते । रित; च. विधं “प्रवि ६. विस्तीर्ण; इ. शिनर्ण. ५ क. ख. व. ह्य. ट, ट.ड. पवा ' नास्ति; च. वी. ८ क.ख.हि)च.ट भषण दि. ९क् ख. च. ञ्च. ट. ठ. इ, व्य॑सयचतणुच, वयस्य" तरच. १० क. ख.ग.ज.ठ. णगुच्यते; व. कच, ट. इ, परमव्यय, १५ ग. ज. अब्निनेवश्वदि) ष, ब. ट

३२ ठ. ८१? नास्ति.

दशमः खण्डः १० ! निरक्तमू । ७५६१

षरतरमन्यम्यो अ्योतिभ्थः | उरुतरं वौ महर्‌ दमेभ्यो यजमानेभ्य इत रेभ्यो वा अदित्ये पृथिव्ये कथं नाम स्योनं स्यादिति । स्योनमिति सुखनाम | (स्यतेः ' पति. सपूत्ात्‌ | तदेव हि ‹ अवस्यन्ति! निवसन्ति प्राणिनः | ‹ सेवित्व भवति वा ' | तद्धि सवैभ्य सेवन ॥ च ८ | ॥ {५ ठ १५ ॥ न व्रते अ भ्रात । ' द्वारः ' (७) इत | । ताः पनरताः " जवतवा!| ५ जवन्ति हि ताभिः । ' द्रवी ' | धान्य

।रः इयस्य ब्यु- 1 त >. त्वमथुकलरम्‌ | ° वारयत › | वारण्या हि ; रः ५ न द कि द्रारादेव निवाधन्ते । ' टस।५१।' प्राधान्यस्ुतिः ६ : भवति ' ॥ ९ ॥

व्यर्चसवतीरयिंया षि श्रयन्तां पपिभ्यो न जनयः शम्भ॑मानाः। ११ देष रो वहाविशयभिन्वा देवेभ्यो भवत सुप्रायणाः; ( ऋ० स०

१०। १८०। ५) ग्यञ्चनवत्य उरुतरेन विधरयन्तां पतिभ्य श्व जाया उरू भथ॒ने धर्मे ्ुशोभिपमाणा वरतममङ्खमुर द॑व्यो रारो बरहृत्यो महत्यो चिद्वपिन्वा विश्वमाभिरति यन्न गृ््रार इति कौत्थक्योऽपिरिति साक्रपूणिरुपासानक्तोपाश्च नक्ता चोपा १५ व्याख्याता नक्तति राभरिनापानक्ति यतान्यवरह्यागरनापि वा

नक्ताय्यक्तवणा तयारेषा भ्रति ॥ १० ॥

स्यचस्वतीरति"। या एता ।५।घेनाञ्चनेन गमनेन युज्यन्त भ्यच-

स्त; तोः | किं कुकन्त्‌ | उतच्या उर्तन २० ञे गृहार्‌ इति `+ ८ कृतथक्यः महेन विश्रयन्तां विप्ियन्ताम्‌ | कथम्‌ ।

पतिभ्यो न जनयः | पृपिम्य इव जा उरू भधुमे धर्म॑ वकिदरणन्ति %मधितुशिच्छमानाः प्रहपीत्‌ | पं १क.ख.घ.क्ल ट. ठ. इ. वा नमसि. रक. ष. इ.2. ठ. ड. नतर वादे. च. न्तरं“ पेरवा.३क.ख.घ.अ.ट. ठ. द. तयेच ५; च. ६५ तये “पृ च. ४ फ. ख. अग्स्यानि व्यवस्यन्ति निव च, निवत्त" व्पवस्य. ५ क. °्यम्‌ । यज्ञे हदार्‌ इति कात्थक्यः। ताः; च्यम्‌ । "ताः" ये गृहा हति काच्छक्यः. ६क. ख. ६ (९); ग. १८}. ट. “वति। इति निरुक्तछका- यमुत्तरषट्मे रि$ीया्याये नवमः रण्यः. ७ छ. त. द. काच्छक्योः, ८ क. ख. ७(१०); छ. ११; त. द्‌. ७.९. रिति 1 या. १० च. उन्न विग्र" महत्वेन; ज्ञ, महेन" नाक्ति. १६ ग. वित्िय०; ज, विवय”; स. पिपर; ठ. °अयन्त ित्िधमाभिता भवन्तु । कथं; इ. विप्रयन्तां विबिधमाघ्रता भवन्तु । स्थ, १२क, ख. ष. क्य. ट. ठ, इ. जायाः। यथा पतिभ्यो ज्याया ऊह} च. जाया" ऊ यथा परिभ्यो जग्रा, ३४

७५२ दुर्गीचार्यषतथकासमेतं [ अहमाध्यये

विश्रयन्ताम्‌ | शदानीमुत्तरोऽधेर्चः प्रयक्षकृतः | या युधं व्यञ्चनवध्य ९१ विश्रय्े तो वो ब्रम हे पन्यो दानकरियहितुमूता दवारो वृहःया महत्यो विश्वमिाः पिश सर्वम्‌ आभिः एते यज्ञे पकरणमिति विधभिलाः । युयमुभ्यसे | दतेभ्यो दवम्यो हविदोनृम्यः ऋलिग्म्पो यजमानेभ्य इत-

५ रेभ्यादा सुप्रायणाः सुप्रगमना; भत्रतेसेतदाशसमरे | * अश्निरति शकपृणिः › । तयक्षे यजना । अन्यर्चपेो द्वस जनाद्‌ द्रवणाद्रा | हविवौ |. तामिज॑वति दवति वास्पत्ति वा रकतःपमृतीनीपि द्वारः | व्यचस्पी: या एता विविपरेनाञ्चनेन तद्र्यः । १० अन्यरचिषस्ता उरुतेन श्रयन्ताम्‌ | कथम्‌ । पएभ्य दव जाया ऊरईनै- धुने ध्म शोमयितुमिच्छमानाः । या युधे मितिप्ेनाञ्चनेन तदरत्यः याव वभ्रये ते वो ब्रवीमि । हे दैव्यो वृह

अद्िरति श्नाक- पूणिः

लयो विश्वमिन्वा: सव हवि्याभि- जवति ता युयमस्य हविषः सुप्रायणाः सुप्रगमन।; भवतति |

‹ उषासानक्ता ! (८) इयेतयदम्‌ । अस्य विग्रहः (उपश्च नक्ता च ! ४ उपरा व्यास्याता ' " उच्छतीति सया; ' ( निर्‌० २। १८ ) ईपि । "नक्तेति › रात्रि नम । तंकए्मात्‌ । " अनक्ति हेदधति मृतानि अवश्ययेनं | अवक्यमेता आयन्तीसयव्यायाः पुराः | अनक- रकारलेपे नक्ता | “ अपरि वा नक्ता अभ्यक्त- वणौ › | नकः तिपत | न अक्तान व्यक्ता अनक्ता । यथा अहः स्वैमभिन्पक्तरूपं मवति न तथा रातिः | ‹ तयो-

१५ उषरःब्दस्य व्यः पप्तः

९२१ नक्तशन्दघ्य च

सा ! प्राधान्यस्तुतिः ' मत्रि ' | १० ॥

१क.ख.ग. ज. द्म. धरे ततो बव. "यभ्वः। तार} ट. "यधन (वः) ततो (तावेा);च. श्थ तत बर्ताषो; ठ. इ. पष्व॑ततो ब. २ ग. ज. ग्यज्ञशर- ९५ णमिति; च. "य्न उपकररणमिति, ३२क, ट. घ. न्च. ट. ठ. इ, दवभ्य एतेभ्यो ह, ४ ग, ज. अ्भिषो. "क. ख. घर. ह्च. 2. ठ. इ. द्रवति बावार) च. दवति “षार वा. ६क. ल.ग. ष. क. ट. ठ. इ. उमे, ७क.ख. ष. 2. उ. तः) बणुव, द. तता अण्ता के. < क. ल. ध, क्च. ट. ठ, ड. पतत्‌" नास्ति. ९क.स.ष ल. ट.ठ. इ. °नति. १०. नर प्र, १९१९. ज. ह्य.° पपन । अक्तार च. "धतं । ॐ । नअ. १२ क.ल, ७ (१०ग. ११; ८. इ. "ति । इति निहकटीकाया (उ. निर? ) मररयटूरे द्वितीयाव्याधे

१२ द्रमः ण्डः च, वृरनमिपषहो रसि.

रकादरशषः खण्डः ११} निरुक्तम्‌ |

+ भ

आ सुष्वयन्ती यजते उपि उषासानक्ता सदतां नि योनौ । दिव्ये योष॑णे वृहती सुस्कमे अभि भियं शुक्रपिशं दधानि. (ऋ० सं० १० । ११० । ६ ) ॥ सेप्मीयमाणे इति वा सुष्वा- पयन्त्याव्रिति वा सीदतामिति वा न्यासीदतामिति वा यज्ञिये उपक्रान्ते दिष्ये योषणे वृहत्यौ महत्यौ सुरूकमे सुरोचने अधिद्‌- धाने जुक्रपेशसं भियं दक्र शोचतेञवेकतिकमेणः पेच इति रूपनाम पिंशतेवरिपिक्शितं भवति । देग्या श्चेतारा देग्यौ होतारा वय चाप्रेरस। च मध्यमस्तयारपा भवाते ॥ ११॥

‹ आमुष्वयन्त। › २ति | आसुष्वयन्त। सेष्मीयमाणे परस्परं समयमनि । अथवा | 'सुष्वापयन्त्य! सुं जनान्‌ स्वापयन्त्यी | यजते हेतुकः? त्वेन । यजते यज्ञि यक्षपंपादयिज्यौ । उपाके प्रशस्ये उपगम्धं इतरेतरं कन्व | दिग्ये दिविजे | पोषणे संमिघ्र परस्परतः । बहत मह्यौ । सुर्के रोचन दते । ये एते एष- मादिगुणयुक्ते उषासानक्ते अधिश्रिय श्रिय जधिदधाने उपरि स्थापयन्व्यौ गुष्टरूयां श्रिषम्‌ जसीदताम्‌ एतस्मिन्‌ नियोन | भ।कार्‌ उक्छष्यः | उपसर्गस्य हि क्रियापदेन सामध्मम्‌ | न्यासद्ताम्‌ इति नियमेनासीदता- मिति ‹निः' उत्तरपद्थोऽप्यपकृष्यते तेनेव क्रियापदेन । निशब्दश्चे- तरपादपएुरणः ।

उषासानक्ता

६क. ख. < (११). १२; त. द्‌. <.रग. इति । आ ३ ष. ट. सेष्ठीयर, ४ ग. ज. "यन्त्यौ बृद्धत्यु महत्यो यजते०. ५ ष. वीस. ६च. ग्गम्ये इ०म्य, ७क. ख. घ.द्म.2.2.ढ, °िजेवोतने यो; च. "विभि" यो" चतने. < व. ्च.ट. ठ. इ. सुषु रोचने. ९फ. खव. न्ल.ट, ठ. इ, सुदीप; च. “चने "दीति" सु. १० ग. ज. ज्ज. ठ. ड. "प्रियम्‌ › नास्ति; घट. । भरय आधे; भियं, १९१९. ज. छाप. १२ ए.ख. पर क्षनदर. ठ. इ. गसिमन्तते योनो; च. ° सिनियजनीर न्खे योनौ. १२क.व.घ.स.ट. ठ. इ. उल्टृष्यते; च. उल्डृष्य॑ः° प्यते. १४ क. ल, घ, ज्ञ, र. "तरपद वा पाद्‌*; च. “तर "पाद" प्रदो वा ९५

4 इ

११

१५

२०

७५४

दुगा चायेकृतटीकासमेतं [ अष्टमाध्याये

न ब्रवीयभ्निरिति येन द्विलानुपपत्तिरिति केचित्‌। रररे पुनर्षणेयन्ति। उषा भग्नदापिः । नक्ता आहृतिः दीपि्विवासयति तमः। अंहृतिर्नक्ता- जयेन | ते एते दीप्याहृती सुषु यमने द यज्ञिये यङ्गसपाद्येत्रयो उपाके उ]क्रान्ते परस्- रतः दिव्ये योतने परघ्पराश्रयात्‌ यषणे मिश्री भृते बृहत्यौ महत्यौ सुरुक्मे रेचने अधिदधाने शुक्रपेशसम्‌ एतस्षिन्यज-

उप्रासानक्ता अग्नि. चिति केचित्‌

` माने श्रियम्‌ आसीद्ताम्‌ एतस्िन्न्नो न्पासीदतां नियमेनाधिकं वेयेतदा-

२१९

१५

२०

२५

११

श्ष्छहे |

^ 9

£ वेश्च इति रूपनाम शते: ' धातोः । तद्धि ‹ विपिशितं भवति ! । परक(पितं भवति यावदाश्रयभाविघात्‌ | विनिहितमिति केचिदन्याध्रि- तलात्‌ । ८ दैव्या होतः ' (५ ) इति बक्तव्पम्‌ | ‹पम्ौ होतारो ' इति म्यौ होतारौ अयम- शब्दसमाधिः | ^ अयं चाग्निरसौ च मध्यमः ? निसो च मध्यमः इयमिधेयव्चनम्‌ । तयेरेषा प्राधान्यस्तुतिः ५ मवति" ॥ ११॥

दैव्या होतारा परथमा सुवाचा मिमाना यद्ग मनुपो यज॑ध्यै । मरयोद यन्ता विदथेषु कार प्राचीनं ञयोति ॑ दिशन्ता (ऋ सं° १०।११०।७)॥ देव्यो हेतारौ प्रथमौ मानौ यज मनुष्यस्य मनुष्यस्य यजनाय प्रचोदयमानौ यज्ञेषु कतरी पुतैस्यां दिशि यष्ग्यमिति प्रदिशन्त तिश्लो देवीसिस्रो देव्यस्तासामेषा मवति ॥ १२॥

१४. क्च. र. ठ. ड. युन्वर्णयन्त्यपरे. २ क, ख. आहुतिरनक्त्याज्येन; घ. आहूति 'अग्नं नक्त्याज्येन अग्नि ते एन"; च. आहुति तजतः सक्त्याज्येन भनि; 2. आहति नक्तं ज्भेन ` रनक्त्याज्येन अनि; 2. ड॒ आद्भुति अग्निमनक्त्या- ज्येन, ३ क. ख. घ. ६, २, इ. ह, इव जते य°; च. इष “ य“ यजते, # च. ग्या यपत निभो. ५१. च. ट. सक पिरिषर) च. कपिश म्‌, ६क.ल, ८ (११); ग. १२; ठ. ड. “वति। एति निरुक्तकायसुत्तरष- र .दितीयाध्याये एकाद्श्चः खण्डः (ड, २ध्याये १२ खण्डः )} च. वर्नमितेणहो नक्षि, ७ क, त, ९६१२); छ, १३; त. द. ९.

द्रोदशः खण्डः १२] निरुक्तम्‌ ।

व्वा होतरिति | यमितौ देनो होता । देवेषु भवौ दन्यो देवमिव वा देव्याविति घछार्ये ए तद्धितः त मोहिते तत भिरेषणम्‌ । को पुनस्तौ । होतारौ आहतारौ देवान्‌ | वाखश्र | किंलक्षणो । प्रथमौ मुरयौ मनुष्यहोतरवरकष सुवाचौ प्रशस्तधाचौ सुसुती मिमाना यङ्ग यज्ञमिमातारौ नित्यं मनुषो मनुष्यस्य यजध्यै यजनाय प्रपोदयरैतौ प्रचोदयमानौ व्रिदथेषु सङगपु काह कर्तातै ऋविजो | नान्निको यज्ञोऽस्तीत्यम्निनिर्मिमीते | न चासाबनुपष्मातो वायुना आलतीति वागुनिर्भिमीते | विज्ञायते हि ‹ तस्मदेष नानुप्मातो खलति › ( शत° त्रा° ११।८।३।७) इति।स एष मत्रावरुणो वायु- सहोतृवदधियङ्ञे वतेमानस्य नियं चेदयिता तन्मूटलाच यज्ञकर्मणः | तवेव देवानामाह्वातराबुच्यते। य।२तावेवं प्रचेदयन्तो परिदयेषु यज्ञेषु कारू कतत मनुष्यदोतुरमुप्रहस्य नियं छापिकारकमोनुप्रहसंनिधानत्‌ यैद्राच्चां दिक्षि अ्यो्िराहयनीयाल्यं प्रणीयते प्रदिशा मन्तरेण "प्राचीमनु प्रदिशं प्रहि ? इति | अनेन विधिवाक्र्ैन वा " प्रा्तुद्र- रन्ति › (मैत्रा० सं० १।६।५ ) इति| एतत्प्रभीय निं यष्टग्यमितये- वम प्रदिशन्तौ आङ्गापयन्तात्रिव यौ नि्यमवियोगेन सखभावतेो यज्ञो पकरि वमान तौ मामप्येवं वतताभिव्येवमाए्यातमध्याहत्य समाप्यते निरास्यातलान्मन््रल्य | ° तिलो दवीः ' ( १०) इति पदम्‌ । ताः पुनरताः ^ तिप्त: एव

~ ~१८

१ च. देब्धोहो°व्या; ज. दृश्यो हो. २7. (ताराविति.। या) च. ज.

७प५

१०

६५

२०५

ताराविति । या, २ च. देष्यो. # क. ख. च. ज, देर्य. ५. ज, होता

रवो दैव्यो होतारौ होतमव्ावरुणो विरेषणम्‌; च. 'हेतारावेय देनो" होतारो (इति) हे्रभेचावहणौ विरेपणम्‌. ६ ठ. उ. सुषटूती. ७ क, ख. घ. ६, ट. ठ. इ. यन्ता. ८ ग. ज. “धानात्‌ आहृता; द. (धानापिदेतदा } च. "वादृदर्षोत्‌ । य°; ट. श्वाना * य° दाना; ठ. इ. धाना । य. ९क.ष, घ. ट. ठ. इ. यदेतत्या?; च. य “ ला? देत. १० ग. ज, पर्ति; च. एही" ५, ११ क. ख.व. ङ्ज, द, 2. इ. श्टेनामेन ३०; च, शनं वा ननन.

८

७५५६ | दुगोचायंङतदीकासमेतं [ अष्टमाथययि

२ | ल र देव्यः ` | प्रथमया ता: निराह । तिख इति देवीकशब्दस्य वेषणम्‌ । ‹ ततिमेषा मवति › प्राणन्यस्तुतिः ॥ १२॥

आनेोंयङ्गं भारती तू्य॑मल्विगां मनुष्वदिह चेतयन्ती | ५ तिच देवीविरेदं स्योनं सरंसती स्वप॑सः सदन्तु (ऋ० सं०- ०।११०।८)॥ देतु नो यज्ञं भारती क्षिपं भरत आदित्यस्तस्य भा इडा च मनुष्यवदिह चेतयमाना तिलो देव्यो वर्हिरिदं स॒खं सरस्वती च सुकणेण आसदन्तु लर तूणमश्चुत इति नेरुक्ता- स्िपेवां स्यादीपिकमेणस्सकषतरेवा स्यात्करोप्िकमेणस्तस्यैषा

१० मवातं॥ {३॥

अ

' आ नो यकं भारत ' इति । आमिमृस्येनासाकं यन्नमागच्छतु । का पुनरसाविति । भारती । मरत अदियः समृतानयुद्केन बिभर्तीति । तस्य स्वमृता भाः दाक्तिः। कथमैतु | तुय कषिधम्‌ । इ च प्रथिवस्याना | ‹ दरैवेैवा वसुमया! (मैत्रा सं० ४।१३।८)ईयनुयाजेषु उन्नीतसामध्योतार्थिव- म्‌ । तूयं मनुष्यवत्‌ इह कमणि चेतयन्तौ । यथा मनुष्येण मनुष्य आदृतो भोक्तुमभिरश्चमान अआगच्छेद्छिपरभेवमागच्छत्‌ सा ममेह कमणि

+

१५ तिस देव्यः

१. नौति याता निगह। तिव इ. २ग. ज. ‹ तिस्र इति › नाति.

२० २ च. दविर" (बी) ४च. शब्दस्य । ताता विरपणम्‌. ५क.ख. ९ (१९); ग. १३; ठ. इति निर० उ० दरती° दादृश्चः सण्डः; इ, इति मिरकत- भाष्यं ६३ खण्डः; च. वर्जनितरष्वहधे नस्ति. ६ क ख. छ. त. द्‌. इटा. ७ छ. मणस्तक्ष" स्तत. द्‌. मणर्तक्ष. < क. ष. १० (१३); घ. ५४; त.

द्‌. १०. ९. दइति'। आठ. ड. ध्यत्तपिति। आमि. १० क.ख.ष. स्म

२. ठ. इ “इति? नास्ति; भर्तीति (र्त. ११ क. म. ग. ष. न. प्रइ. इढा १९क.स.ग.च.ज.ष, स, प्वेठवा, १३ क, खव. ज्ञ, ट.उ, कत्कत्‌;

९७ श, पर्ता.

तुदः खण्डः १४ | नेरक्तम्‌ । ७५७

हबिभेक्तव्यभियेवमध्‌ जानाना | सरघत। च मध्यम॑स्धनिवै चेतयन्ती समागच्छतु | ता एताप्तिस्रोऽपि देभ्यः छपरसः सुकर्माणः अस्मिन्कम॑णि ८ बर्हः स्वोनं प्राय एतएिन्‌ अंसं दनिव्यतदाासरे ।

£ ववष्टा *( ११ )इति वक्तव्यम्‌ | अत्र तृणब्दासिप्रवाचिनः पूवप श्रेतेरपदम्‌ । क्षिप्र व्यप्रेति यदनेन ५ व्याप्त्य भवति | : लिपेवा › धातोवृद्धयथ्य | वृद्ध एव॒ नियमसौ देवतालात्‌ । ' वक्षतेव। यात्‌ ' करियासामन्यमश्रवाचिन उसमृष्तनुकरणसराथस्य । ' त्येषा!

सषटशम्दस्य व्ुप्पाततः

प्राधान्य्तुतिः (भवति' ॥ १३ ॥ 3 १५ द्म द्यावपृथिवी जनित्री रूपेरपिशद्ुव॑नानि रिशा तमद ह।तारपिता यर्जयन्द्वं लष्रारप्रह यक्षि द्र्न्‌ ( ऋ० सं° १०।११०।९)॥ यमे दावापृथिव्यां जन- यिरयां रूप॑रकरोद्धूतानि च सव।ण तमद्र होतारेपिते। यजीयान्दे त्ष्टारमिह यज दिद्रान्माध्याभिकस्त्वषटत्याहृभेध्यमे च स्थाने १५

समाश्नातोऽप्रारात श्क्रपूणेस्तस्यपा प्रा मवति ॥ १४॥

यदम दुवपृथित्री ! इति । यः वष्र "समे दवरप्रथिन्यौ

चष्ट धरां मतानां जनयञ रूः नानाविध; अके- रात भतान च सवन । अथवा | स्पर्धत २०

करदैवानय। तृतीयया टके । तत्तदरपमास्थाय ध: लटा चवपृथिम्यावक-

\ग.ज. मोक्तव्य; च. भाक्व्य क. २२. ख.व. क्ष... ह. मध्यस्था ३ क.च.ग.ज.ष. इट. ट. इ. पस्थनवे; च. स्थाने कमेव, ४ ग.ज.ठ. उ इदं" नाम्ति,च. मणि बर्पि इद्‌. ५ ग. ज. पद्‌; च गमिन्‌ षीः आ, ६व. ट. द. तक्षत"; अ. तत्वक्षतै; ट. तक्ष त.७क. ९५ ख. १० (१३); ग. १६; ठ. ड इतिनिमकदी कायामत्तरयट्‌क द्वितीयाध्याये थो दृशः खण्डः (उ. ध्ये १३ चण्डः). ८दछ.तद्‌. न्माध्यमङ * ९क.ख. ११८१४). १५ त. द्‌. ११.१०५. ज. दमे, नस्ति; च, (सवषा जया दमे. ११ क. ख. व. ठ. ठ. द. सनानाविपेरनकयरक। तरक; ग. ज. नानाचित्रफ; प्व. ननिवितिपग्क) ग्ने. ५२१. ज, “यः नास्ति; च. स्थायः प१्‌९।' युः. ११

७५८ दरगाचार्वक्ृतदीकासमेतं { मष्टमाध्याये रोदरूतान च सत्राणि | फ तस्य लटः । तं द्वम्‌ इह अ एतस्मिन्न कमणि च हे होतः यक्षि यज विद्वान्‌ जानानो मयेदमवस्यं कतैम्यमिति। माध्यमिकष्तष्टेति परिचारः । तत्र तावत्‌ ‹ मच्यमिकस्षटेयाहः ' आचार्या; | केचिनैरक्ता एं मन्यन्ते | मौष्य- भिकः इति स्ज्ञप्रसिद्धिः। क हेतुः । "मध्यमे च॒ स्थानं समाम्नातः! ( निघ० ५|४।२१ ) इति। किच। एतक्षिनेव मन्त्रे व्पपशात्‌ । कथम्‌ |य इमे दवाप्रिन्यौ मतानि च सर्वाण्यकरोत्तं देवं त्वष्टर्‌ यजेति । वष्ट्रन्यो यष्टा | स एर पुनः १० संबरोष्यते हे होतरेपि मनुष्यत्रा । न चान्यः पार्थिवादमरेता्ति । तस्मायो यष्ट स पार्थिवो य स्स्यते स॒ मध्यम्वष्टेति | स्ैश्िव्पवता- माचार्यो देववधैकिदंक्षायणीपन द्रादश्चनामादि- लयानामरन्यतम इस तिह। पिकाः । कोऽत्र निश्वयः। अनभव ' अप्रेते शाकपूणिः | कथम्‌ | यत्तावत्‌ ‹ मध्यमे च स्थाने समाम्नातः › इयका- रणम्‌“ अयमप्यग्निम्धमे स्थने समाम्नात ' इति (निघ० ५।४।२३) ५, पनरेतत्‌ ‹ व्यपदेशात्‌ ` इति तदपि णिः समानभिन्देणापि ववषटन्यपदेश इति ‹ व्य द्ध दनद्राय शुष्मम्‌ ` ( भ॑त्रा० स०३।११। २० १) इति| अपि च । व्यपदशदन्यलवमियश्क्यमध्यवप्ततुम्‌ । अनन्य- तेऽपि हि व्यपदेशो भवति । तयथा । “ अद्निमग्र आवह ' ( तै० त्र०३।५।४) इति | हे मग॑वन्ने अभ्निमव्रहेति व्यपदेशे सलयनन्यवम्‌ । न हि पायिव्रादन्यः सृक्तमाग्धतिमगवा्निरस्ति योऽनेन

प्रसिद्धहोतुाभिधाननाहुयतेज्यत ५। । ^ स्य महिमानमावह ' ( ते० त्रा०

५ क्व

माध्यमिक इति नैरुक्ताः

द्रादशानामादि- व्यानामन्यतम इतमै- १५ तिहा्िकाः

2 य

५

२५ ६क.ख.षर श्च. ट.ठ.ड.वा;च. चवा. २ग.ज. मध्यमक; च, माध्यमक. २ ग. च.ज. माध्यमक. ४ ग. ज, 'दित्यानां मन्य इत्यै"; च. “दित्यानां मन्य“ इ० तम. ५क.ख.ष. क्च. ट. ठ. उ. "कारणमेतत्‌) च. "कारणम" मेतत्‌. ६ ग. ज, प्रथमे, ७ च, तटा दृति धदिन्द्ाय श्चष्ममि, < ग, ज. इयप्ममिन्द्रयिति. ९ क. सं. घ. क्ष.ट. ठ. ड. अपरे भगवन्‌. १० च, योद चज्तनेन”, ११६ ग. ज. "नाहूयतेज्यते च; घ, नाह्येत इन्यत) स,

नाष्येत इज्यते; ट. 'नाहुमेत इत" ज्ये, १२ क, ख. ग, ज, घर नञ, 2. 2,

२९ इ. चःच.षरच,

पञ्चदशः खण्डः १५] निरुक्तम्‌ । ७५९

३।५।४) इति लिष्टकृति परिरेषरिद्गससमवरौमनालामं पिधिवशा- दाहानेन सं्मूय दधे परेघमनेकधा वा यजति । जन्पदवामिनि॑तेयति | तद्‌ दिहापि कमौमनः पसे योऽस्य तैक्षणगुणयोग्यासा यदधिष्ठितः क्लमा सरूपाणि पकेन मिकरोति तमपिहृयोच्यते ‹ घष्टा रूपाणि विकरोति इपि । तदयमुच्यते मनुष्यहोत्रा ° यज लम्‌ › इति । एवं तावद्रयप- ५ देशः शक्यप्रतिसमाघनः | यत्पुनरुक्तं ॑देवशि्पति तत्तदुणसामन्य।द्‌- बासावपि कौशटातिशयमपेकष्यीच्यत इलयद्‌ोषः; | यथा चाश्चिय नान्यप्तधा

र विंशिष्टतरञिङ्गा ‹ अपरा * ऋक्‌ ‹ मवति ' ॥ १४ ॥

आविष्य वेते चारुरासु जिह्यानापूभ्वेः स्थश्च उपस्थं । १, उभे त्वषटर्िभ्युनयमानासतीची पिह भति जोषयेते (ऋ सं० १।९५।५) ॥ आत्रिरविदनात्तरयो बधते चारुरासु चार चरतेनिह्यं मिदीतिरूभ्ये उन्दतो भवति स्वयश्षा आत्म- यदा उपस्थ उपस्थाने उमे त्वषटरिभ्यतुजांयमानासतीची सिंह सतिजोषयेते। द्यावपृथिन्यानिति वाहोरात्े इति बारणी एति वा॒ १५ भत्यक्ते सिहं सहनं भत्यासेवेते ॥ १५ ॥

#॥ “ आविष्टमो वते इति | ‹ आविः › प्रकाश्चः | स कस्मत्‌ | ६ अय ॥ ५ रि . अविदनात्‌ › | सवस्य प्रकाशनात्‌ । तस्मात्‌ तस्यैव ष्ट्या र रः . प्‌ । तस्य तनिता जाविषटयः । रक्षणः । २० ^ श्रुः चरणः अनवघितः । किं करोति । वर्धते । क | आसु ज्रियासु प्रजासु वा प्रसवाय । कस्य | जिह्यानां कुटि रचेतसामपि मनुध्याणामपेषम्यणोष्वभेव ज्वकति ॥ कुटिलानामपीन्धना-

१ग, ज. त्समेवात्मामनात्मानं; ब्र. क्च. ट. ठ. ड. ^त्छमेवायमात्मना"} ९५ व. 'त्स्वमेवा "त° यमा, २ क. ख. स्कृत्य; ग. ज, सृत्य; च. ट. स्त्य" स्कृ. २ ग. तदक्षण० च. ट. तिणि ' टक्षणक्रिया- ४ क. स. १६८१४) ग. १५; द. “वतिं । इति नि उ० षण द° १४; "वति इति निरुक्तदी- कायामुततरषट्के २ ध्याये १४ सण्डः; च.बरजमितेषद्को नास्ति. ५ छ. त. द्‌, ‹ प्रतीची पि प्रतिजोषयेते › नास्ति. ६ क-ख, १२८१५); ठ. १६ दितीयः पादः; त. १२ अष्टमोष्यायदितीयः परदुः; द्‌. १२ । हत नेरुक्तस्य उत्तरार्धस्य दितीयाध्यायस्य दितीयः पादुः, ७, इतिं । आ^,८ क. त, प.क्ष, 2०४. इ, तत्यः; ब, त्येष" तत्यः ३१

७६० दुगाचायंकरतटीकासवेते { भषटमाचये

१... ^= (~ = (~ ^ ४ नाम्वुटिट उष्वमति कचित्‌ । एवभेव वर्धतं । घयक्ताः सासवशाः परमाश्रेय यशसी । उपस्य उपरध्यनि यत्रासातुनतप्तिष्ठति साविष्टवः। यदयमव्रमादिगुणयुक्तस्वषएा तस्य लषु; अग्नेः

भेके ‰ जायमनद्रव अधि त्रिम्यतुः । क पुनप्ते। त ८ द्यावाप्रभरिव्याविति › । यथायमतिमदान्धेत ध्‌ वापृथिन्यो ॥ ४ अवद्यमयमावां ध्रश्यतःति। ' अहोरात्रे ६५ त्रा 1 ८ सकरद पञ्चलिति महलयभ्नावनुपशम्ययहोरात्रथा- अरेरत्र ६१०९ उर

रथवत्वाभावः । तस्मात्ते अपि भिम्युरपि नामायमेवमतिपरषद्र अवा्ैयन्तमुशछर्यादिति । ‹ अरणी इति वा + | अवद्यमयमावां जात। यद्‌ा तदा पक्ष्यत।यतेऽ- रणी अपि विभ्यतुः | एव्र विभ्ययौ किं कुरुतः नान्या गतिरस्ताति प्रतीची नामत प्रयश्चिते मभिमुखे सिहं सहनम्‌ अमिमवनं प्रतिजेपयेते प्रयासेवेते उपकारषेन कथं नमायमरवां न भस्मसात्कुयदिति । एवमयभेवाग्रिरिहि चटति ॥ १५॥

११ अरणी वा

१५ त्रेय।दशाध्यायघ्य द्विठोयः पादुः |

ततप; पादः | वेनस्पातेव्योख्यातरछस्यंपा भवाते ॥ {६॥

२० * वनघ्यतिः › ( १२ ) अवसरप्रा्तः । स पुनरयमभिधयतऽभि- धानतश्च ‹ व्पा्यातः ' (एप हि वनानां प्रतावा पालयिता वा, ( मिर्‌० ८ । ३ ) ३१ | ' तस्यैषा भवति ' ॥ १६ ॥

च. शनामाक्रटि. २ च. स्वयश्चाः * पर आत्मय्ञाःः २ क. स. आ्रामन्यतरमु ° ग. ज. घ. ठ. इ. आवामन्यतमम्‌'; च. ट, आवामन्यं (य)- २५ त्मम्‌. ५ क. ख.व. ञ्च, ट, ठ. इ. 'च्ियादिति. ५ क. ख.व. क्च. ठ, ठ. ड, जातो यतो यदा; च.जातो* यदा" यतो. ६ घ. 2, पाची] नुभनं प्रत्थ; ग. ज, प्रबीची तमेनं प्रत्य; उ. ह. प्राचीनमेनं प्रय ७क. ख.ष. इच. ट. ठ. इ. फ्कारकतेन. < क. ख. १२८ १५); ग. १६; च. वर्जमश्टी नात्ति, ९८. इ. हापि बधो, ६०३. २ पादुः । हि नि० रु०उ० द्वि १५ खण्डः; इ. इति १५ खण्डः. ११क.ख. १(१६)) छ. १७) त. द. १, १२क. घ. १ (१६); ग. १७; इ. 0ति। इति निरु° उ° द्वि° ध्याये षोडशः खण्डः ।

२२ १६॥ डः च्वि दति निरु कायामत्तरपर्‌क द्वि्तीयाध्यवि पदशः एण्डः.

सप्तदशः खण्डः १७ } ४८. निरुक्तम्‌ | ७६१

उपावसृज त्मन्य। समञ्जन्देवानां पाथं ऋतुधा हवीषि । वन- स्पतिः शमिता देवो अभिः सदन्तु हव्यं मधुना तिनं. ( ऋ° सं० १०।११०।१० ) ॥ उपौवसृजात्मनात्मौ नं समञ्नन्देवाना- मश्ृतामृती हवीषि काले काटे वनस्पति; शमिता देवो अभरिरि- स्येते त्रयः स्वदयन्तु हव्यं प्रधुना च पतेन च | तत्को ५ बनस्पतियूप इति कारथैक्योऽप्निरेति श्ाकपूणिस्तस्यैपापरा भवति ॥ {७॥

‹ उवातरसुन सन्या सम्ननिति › । उपायं अवसृज एतत पाथः | भना्रितविशेषः किमयमश्निवां युपो १० व्यते उत वान्य एत्र कथिदिति । उत्तरच बनघ्तिशब्दः प्रथमसंबन्धासरोक्ष इह पुनरपावसजेपि मध्यमवुरषथी- गासमयक्षः कोऽप्यमिधीयत इति सुतरामनाश्रितविशपर ६ विचाराछद्‌ मितः परं विचारयिष्यति ‹ तत्क वनस्पतिः * इति । मन्या समञ्जन्‌ भमना सात्मानम्‌ भस्य प९): समञ्जन्‌ सममिन्यज्ञयन्‌ विरिेन संस्का १५ रेण स्वाधिकारसंबन्धिना देवानाम्‌ एतत्‌ पाथः अन्नम्‌ एत्‌ अमुनैव प्रकरेण ऋतुथा ऋरता्रतौ काटे काठ षणमासाद) हप चेतान्यन्यान्य- प्पा्यप्रमृतीनि उपावसज देवेभ्यो देप । भच । विति: शमिता देवो अग्निरिदयेते त्रयः । त्रिग्रहणदेवशब्द) ऽपनकषलेषणपिति दशेयति |

घनष्पतिः

९ [व क, भ बनस्पतिश्च शिता चाप्रयक्षदेवतं असदिग्धश्च देवोऽ्रिरियेते त्रयः २५ ख्दयन्तु खठादुतामापादन्तु | मधुना च उदकेन । प्ोक्षणाद्यभप्रायम्‌ । घृतेन च दतदस्माभिः सख्त पाथ इयतदाशाक्महे ।

छ. त. उपष, २छ. त. व्‌. ^त्मनामन्या क्षत, १८छ.त. व्‌. काष्ठः क्पो०,४क.ल.२( १७); छ. १८ त. द्‌. २. ५ग. “ननिति"। उ) ठ, इ, उपाषसृजेति, ६ ग. ज. घ. ट. ठ. ड, 'स्ठिषयावष") च, 'श्लिया- वपृरष्या, ७ क,ख. ग. घ, क्ष, ट. ठ. ठ. €. शतयुष्ये. < ग. ज, -भेतदा- गिनासुनै'; च. भेम" द्‌. ९ क. त, प.प, ट. ठ, द. देवते एष अ"; च. पदेशते , अण एव, १० ग.ज, श्रतेन तद्स्पार; च, पलेन, तद्‌" चे, २८ ९६

७६४ दुगीचाय॑कृतदीकापिमेतं [ अ्टपाभ्यये

+ तच्छे घनध्पतिः › इत्येवमादिभिचारः | तत्र॒ तवत्‌. ‹ युप इति कल्यैक्यः › | कस्मात्‌ । यस्माययप्येतक्चैमना- विष्डृताऽमनेिेप अभिया तथारपयमू ° अपरा › युपाञ्ञनाया कक्‌ या सौनप्रयं युष

को वनघ्पतिः। . यप इति काधक्यः

५ जने युपमभिधानन संछरोति (आश्र ।०३। १)। तद्यथा ॥ १७॥

अञ्जन्ति त्वामध्वरे देवयन्तो वर्नस्पतते प्रधना दव्यन।

द्वेसतष्ठा द्रमिणह धत्ताचदरा पनां मातुरस्या उपसव (मत्रा

सं०३।८।१) ॥ अञ्जन्ति स्वामध्वरे दंवान्कामयमाना

१० व॑नस्पते मधुना दैव्येन स घृतेन च यदूध्मः स्थास्यसि दरविणानि

चन, दस्यति यद्रा ते कृतः क्षयो मातरस्या उपस्थ उपस्थानेऽ पिरिति शाकपूणिस्तस्यैषा प्रा भवति ॥ १८॥

अद्जन्ति त्वामध्व इ । वि्वमितसम्‌ | । ६२५। वनस्पत » (भेत्रा० ६० ४|१९।७) इपिच। हं युप अखन्ति छां प्रक्षपन्ति तराम्‌ ऋषिग्यज- मानाः | क | एतन्‌ जद यञ । किमिच्छन्तः । देवान्‌ यष्टु कामय माना: | केन ञ्नि टे वनश्यते युप । मधुना द्वयेन । संतन धरतनेसथैः । देवानां यन्मधु | विज्ञायते हि * देवानां मधु यक्टैतम्‌ ' २० (मैत्रा सं०३।९।३) इति । क्िमि्यञ्जन्ति। यदूर्क्तषटाः। यस्मादक्तस्लमृष्वैः स्थस्य । अञजनादनन्तरमुच्छयिष्यन्ति लाम्‌ | यस्माच्च ते क्षयः मातुः अष्याः प्ृथिभ्याः उपद्यं २१६ क्षप निवासः

१५ वन्ति;

१ग.च.ज. काथक्पः; ध.ट. कन्छक्यः र क.ख.घ. ट. ट.र. ८ यस्मात्‌ › नास्ति; च. प्रस्नाति ३ क. ख व. ठ.2. ड. (तस्पामाप्रि- २५ यामनार; च, तस्या" भना मापिण. ४क.षट.ष,ट.२. ह. .' आयां नाभ्ति; जिवि. ५क. ख. २ (१७); ग. १८; ठ. (यथा । हति नि ० उ० दि ° पप्तद्‌ शाः एण्डः; ट. इति निक्त कायामृतरषटके २ ध्याय सप्तदशः खण्डः. क. ख, छ.त.व्‌, (च) नसि. ८ छ.त. द्‌. पास्न्ति. ८ क. ख. ३ (१८); छ. १९;त. 2. २.९ग. इति रविर्‌. इ. तगत. १८क. ख. ३० ध.ट.ठ.दह. म्‌ । पुरस्क्‌ द्वच. मू] दो एरस्क्‌।.

एकोनर्वशः खण्डः १९. निरुक्तम्‌ ।

सयेया्मवटैः तस्मादवश्यमृ्वः स्यास्यति । तथा स्थिता प्शुधारणसमं प्रधानक्रियाप्गं मावपित्ा तदुद्रारिण तत्फलानि द्रविणानि च मत दथमस्मभ्यं दास्यमीयतः समञ्जन्ति | ण३मक्िन्‌ समञ्जने युप बनश्- पतिशब्दः प्रमुक्तः | तस्माद्य ग वनस्पतिरिति ।

‹ अग्निरेति शाकपूणिः ' | कस्मात्‌ | इहापि ‹ उपावसृज › इय. स्यानाविष्डृतवनसतिशन्दातारैवतु युपपरः । परास्य हनरवेहनदिद्गटिङ्केता पुररूयनतो संनिपलाग्नवनलतिशब्दनाभिध।पका = ऋगभ-

श [^> अग्रेति श्र)क- | (भि प्‌। ५२

[1 चति । तयथा ॥ १८ ॥

देभभ्ये। वनस्पते वीमि हिरण्यपणं मदिवस्ते अधप । पद्‌

पिणिदश्चनय। निय ऋतस् बक्ति पयिभार जैः ( पभा सं० ४।१३।७) ॥ देवेभ्य वनस्पते हई{पि रिरण्यपणं ऋतपणं (पि पो पमारये स्यादधिरण्यवरणेपमेति प्रदिवस्ते अध परा णस्ते सोभ्य यंते परव्रूमो यज्ञस्य वह पथिभीरनिष्टनुतम रजस्वरतमैः भपिषटतरेति बा तस्पपापरा भवति ॥ १९॥

द्वे>५ वृन्त इति | ६ वन्ते अग्ने हिरण्यपमपणेज- छित देवेभ्पो हमपि वक्षि वह | कथमिपि। प्रदक्षिभित्‌ प्रदक्षिणं देवानां य हपितंहनधम- स्तन पिनुधरमत्िपरीतेन | कथं धह । रशनय। नियृय निवेष्य सुरिपुणम्‌ | यथा न चिदप्यत्र दरिरनवे्षतं प्र्नदथ-

----*=-~--------- - --- * -- ---

१ग.ज मरः २गज पदङ्कनावयिततवात्‌ तद्र; च. पूष दभाय, दा.३ग. ज, ग्यतत्यरो युप. ४ क. ७.२ ( १८); ग. १९८. च्था। इति निरु० द° १८ ण्डः; ढ. 'चथा। इति निरुकटी सवामृत्तरषट्‌> २ ष्या १९५ खण्डः; चतवर्जम.रषवहो नास्ति. ५. थ.ध. ठ. ह. तमेत. क. ख. ४ (१९). छ. ०; त.द्‌. ४. अग. इि । है; धट. ठे, इ, इति । षरिषटसथा्पद्‌ । 2०. ८ क. ल.घ.ट.ठ. ह. "कषितं पप्रमतेन प; च, क्षितं ~ पण पप्रमोन, ९. ज. ठ. ट. दयेत तथा; च. प्रशस्त) र, अरपेत° पये

\ (५१ अध्यामू।चे वन- स्परतिरभ्रः

७६२

१५

२०

२५

(2.

७६४ दुगाबायंकृतरीकासमेतं [ अष्टमाषयये

, त्था । अपि च । भरतस्य यद्गस्य पथिभा रजिष्ठैः । य एव प्रसिद्धाः पन्धानो यज्ञस्य हविवैहनाय देवन्परति । श्रजुभ्येऽपि ऋजुतमेः । येः कालो नातिहीयेत । रजखरुतमैवौ अयथमुदकवद्धिः । ते हि पथि- कानां सुखैः । प्रपिष्टतमैरेति सुरूपत)ः हततम असंमोहः

५ स्यद्रच्छत्तोः वह्‌ | न च पुनविदिते कर्मणि लां नियुजहे | यते। ब्रुमः । प्रदिवस्ते सरथम्‌ । चिरंतनमेव ते अर्थ॑हविषैहनाधिकारलक्षणं विश्नः | ‹ अप यो हता › इत्यवमादिमन्त्रेभ्यः ' देव। दपिरे हव्यषा- हम्‌ › ( ऋ० सं° १०-५२-३ ) इति । अते व्रुमहे वैति । एवमेतक्षिन्मन्े हमिर्वहरनोगाद्रनस्पतिशन्दस्या्निरभियेयः ।

१ भथ एष! ' । वनस्पते; ‹ एषापरा भर्वेति | सा पुनः किम- यभति | प्रयेद्युपदङ्षना्ं बहु मनतेष्वभ्निनछ्ति।ति ॥ १९॥

3

वनैरते रशनया निगूयं पिष्टतमया वयुनानि दिद्रान्‌ । भ

हं देवत्रा दिधिषो हरवि भ च॑ दातारममृतेषु वोचः ( मैत्रा

१५ सं° ४।.१३। ७) ॥ वनस्पते रश्ननया नियूय सुरूपतमया वयुनानि विदरान्ज्ञानानि पमजानन्वह देबान्यङ्गे दतुहैर्बषि बरूहि च दातारममृतेषु देवेषु स्वाशङृतयः स्वाहत्येतत्स॒ आहति वास््रावागादेति वा खं महेति वा स्वाहुत ्विनहोतीति वा तासामेषा भवति ॥ २० ॥

२१ ५ ष्णा [1 वनस्पते रशनया नियूयेति । बनस्पतेरे (यागा (मैत्रा सं० १च. सुषौ" ताः, २४. ख. पर ट, ठ. इ. विनियुर च, * नियु" वि, ३ क, ख. घ. ट, ठ. द. हनपषयोर; च, वहनन्यो पं, ४ क, ख. व्र, इ, 2. इ, कभवाति, ५क. त, ४८(१९)) ग. २०; ठ. °रिति। इति निरुक्त रीकायामुत्तरषदके २ “ध्याये १९ खण्डः; च.वर्जमितष्वज्यो नास्ति. ६ क, ल. छ. (1 त. द्‌, हा. ७ क. छ. ५८२०); छ. २११.द्‌.५. < ग, गेति । २७ व उ. इ. ग्रनयेत.

पशः लण्डः २० ] निरुक्तम्‌ । ७६

४ | १३।७)। हे वनस्पते रशनया पिष्टतमया सुहूपतमय। अव्यथ श्टया

दरवहनात्‌ बन- एवमादिगुणवुक्तय रशनया नियुय अप्र्स- तिरि नाय निबध्य वयुनानि घछाधिकारयक्तानि प्रह

नानि अस्मदुपकाराय विद्वान्‌ जानाने। वह्‌

एतानि अस्मत्तानिं हवीषि मध्य दिपिपरोः दातुः यजमानस्य अभिमत- ५ कटप्रा्तये देवत्रा देवान्‌ प्रति । प्रदातारम्‌ अमृतेषु वोचः प्रवोच; । कथयस्वेनं दातारम्‌ भमृतषु दुषु मुना यजमानेनेतानि हरवपि प्रत्तानि । एवमप्निवेनस्पतिः।

यतपुनेतदुक्तं॒युपञजनीयायां ' युपे बनघ्तिशब्दः * ( निर० ८। १७) इति | अतर ्रूमः । अश्निवासौ युपान्तर्गतो यृपाछना १० वतमानो युपा्नौयायां वनस्पतिशब्देनोचयते | तदुक्तम्‌ * एष हि वनान। पता पाठयिता षा ” (निर० ८।३) इति । यप्मादन्तमेतो वनन वनानि न दहति तसाद वनतिः । उक्तं च ‹ योऽयम्‌ बीसे पृथिव्यामक्निर्तेषधिवनस्तिष्वस्सु तमुजनिन्यथुः सगणं स्प्रना- १५ मानम्‌ ! ( निर० ६। ३६ ) इति । सोऽयमश्निरवानेन षनस्पतिरब्देन युपामिधनिन वन्छपरिमिधेय इयदोषः ।

युपालनीयायामृचि भपि वन्पतिरभ्रि

अपरे पनः ‹ भक्ञन्ति वाम्‌ इयधेयज्ञायृथक्तवेनध्िवतमुवाय शःकेपूणिमतेना्निपरवमेव वर्णयन्ति । यदाप्यधियङ्ञेऽष्य यक्ञाङ्गाभिव।द- स्थापि नाधिदेवतमप्निममिषातुमस्याः परदीयते सैम मलयं इति | ९० तत्कथम्‌ । अञ्जन्ति लामध्वेरे देवयन्तः | है भगवनङ्ने अज्ञन्ति ताम्‌ अपारा्याभिराहु- तिभिः भध्वरे यज्ञे दे्रयन्तः देवान्कामयमानाः यस्मातमृषवः स्थास्यसि खटिष्यकषि । यच्च ते क्षय मातुः वेद्याः उपस्ये उपस्थाने उपरि उत्तसेया! क्षयो निवास्तः कृतस्तत्रोपञ्चलितः इदविणानि ९५ धनानि यङ्गसिद्धौ यह्तफटान्यस्माकमवश्यं दस्यसीयतस्वामाहृतिभि- रज्न्ति ।

तस्या क्चोऽ्नि- परस्ेनाथयोजन।

१. ट. 2. इ. प्रदत्तानि; ब. त््वंत्तानि; ग. ज. त्यवृत्तानि", २ग, ज, ष्देवमुत्ा?. १ ग. ज, प्यते भिनतामध्यंमिति, ४ ह, मावाराया इत्यस्यानन्तर मप्यायसमा(तिं यात्‌ पत्राणि गर्टितनि. ३९

७६६ दृगोचायेकृत्फासमेतं [ अष्टमाध्यप

कावप -पकषेऽ ‹ देवेभ्यो वनदते › ‹ बनवत एनया नियुत + इलयन५)रध गजना । हे वनस्पते वानस्पत्य युप छमृच्यते हिर्ण्यपण क्रतपणं वह एतानि ह३।।१ | अत्यतं ताय नतान उद्यन्त इ।त मेवं वाप प्रतीमं | कथं च पुनहं |

क्षणत्‌ | यथतत बटन्यान्य।१५५८यन्ते तन

द्द्वेभ्यो वन्यत!

4 वनघ्ते रशनया नि-

युय ' इ्नये रच; ५ पपार्थं योजना

विधिना रशनया एतया न्ता नयु प्रप्वीय लमालानम्‌ | क्रतश्य य्गघ्य य पन्थानः वनिष्ठः | प्रवविः चिर्तन एवरायमर्थह्वया हरपि बाद- स्वानीति । (ज्ञायते च ‹ युपेन वा आदहृतयः छम॑ लोकं यन्ति १० (मत्रा स०४।८।८) इति । वनस्पते रशनया मिृय।हे

@ः 1

वनिल्य युप रशनया पिष्टतमया मुषूयतमया नद्ता नियूय परिय

#) व

तमापमानं वह एतानि हरपि स्वाधिकारप्रयुकतानि प्रजञयानिं प्रजानन्‌ १

दवत्रा च द्वा्रति दिपिवेः हमिद॑तुः अभिदधे | र्हि च एनं दातारम्‌ अमूषु दवरेषिति ।

१५ * स्वकृत ' (१३) यक्तव्याः। काः पुनस्ाः स्वादाङ़ृतवः । या यागश्रमदपरत्तम प्रधाने स्हकरेण संछ्ियन्ते ताः स्वादाकृतयः । ननु ‹ सथा जतिः ' ( ऋ° ९० १० । ११०। १६ ) इयर मन्त्रः । समग्ने; शौनकस्य | तथापि

स्वाहृङ्रृतयः समान्नाताः | त कारणम्‌ । ‹ सथो जतः?

२० १ग.च.ज. काशक, र्ग, ज. हपर्ण. ३. ज, मृच्छति. ४ क, ष, ग. ज. प्््यनतेन; च. पर्षन" सते, ५ ग. ज, तुता; च. व्रता भि. ६ क. ख. घ. ट. 2. वनस्पते वनस्पतय; च. वनस्पतय यु ' पे वानपत्य, ७क्‌. ए. व, 2. 7. प्रञानानि, ग. ध, यकेयानि; च. प्री नि° शाना. < कर ष. प. ठ.2.* च) नाप्ति; २.२. ९क., स. प. ठ. उ, निर च. क्त

२० मिष, १०, स. रट. द. मवी न्वः दो) च. प्रेयः = रोः मन्त्रः

एकशः खण्डः २१ | निरुक्तम्‌ । ७६७

यद्यपि ‹ सद्य जतिः? इति मन्त्र अप्रियः तथापि (छहाक्ृत रदन्तु देवाः" इति सप्दानम्‌| तत्र हविरदन्तु देवाः ' इति मन्त्रन्ते श्र्रणात्‌ स्वाहाकृतयः समा- प्राता न‰६१। ५ भ्नत्ता नाभः

५ १ ५.१. इयनुद्रुयभनेः स्तातमन्ते ‹ सहकृतं ह.

= दे + दत: संप्रदानमिति स्वाहकृतयः सम-

अथ स्वाहृतयः कम.त्‌ । खादय खाहयनुकातनन।स।मुच्तमस् प्रयाज प्रषसंस्कारः क्रियत इतिं स्वाहाकृतः | अथ ' घ्वाहा ! इ्तत्‌ कस्मात्‌ । सृष्ट आह इति वा! । यत्व संप्रदामदेषतायै ‹ ैचि- १५ दाय्यस्य ' दू्नेन मशत्रेणाह्‌ ` तुभ्यमिदम्‌ ! इति तद्व ‹ मु आह ' कोमनमाह । एवमध्य मुः" पूुत्पदम्‌ (आह इत्युत्तरपदम्‌ | अथवा । इदमन्यद्राह्मणानुगतं निधरचनम्‌ | ` ध्वा वागाहति' | धज्ञयतं हि| (तषा वागम्यवद््नह्वाति तत्छाहाकारस्य सम्म" , १५ (मेतरा० सं०१।८। १) इति। अत्र च सशब्दः पू्पदमुततरणं तथेव्र | मथ "वा स्व प्राह्मि! | का विपः पुवस्नत्‌ | पूवपद कार- न्यम्‌ | घ्रा वागहेति करि घं प्रेति क५५। । प्रपूथं चेत्तरपट प्रकपयोतनाय | ` घाहं द्विच इ ' । यदननेव हमिजद।तीति तदेव सुप्रापा यथामिधानमप्र जोति । हविःप्रधानार निर्देशः | २० + तासामेषा भव॑ति ' स्वाहाकृतानाम्‌. ॥ २० ॥

( साहा ' शब्द्रष्य रयुःपत्तयः

स्रो जातो व्य॑मिमीत यज्ञपयिरदेवान।ममवत्परगा; । अस्य होतुः पदिश्य॒तस्यं बाचि स्वाहाटरतं हव्रिर॑दन्तु देवाः (ऋ० सं° १०।११०।११)॥ सथ्रो जायमानो निरमिमत यज्खमश्र्दवा- ९५ नामभव्पुरोगाम्यस्य होतुः प्रदिदयुतस्य वाच्यास्ये प्वाहाकृतं

१५क.ख.व.च.ट. ठ. स्तुरिमन्ध. २. द्‌. ठ. देवाः स॑रग.ज, कागवदुज्तु, ४७. ख. घ्र. ट. ठ. ्पदूऽम्य कार, ५९. ए. व. ट. व. क तीति हि. ६ क. छ. ५८(२०);ग. २१३. कीनम्‌ । इ निम्न 39 दविः ९० खण्डः; च.वरमितमिनेषठ ङो रासि, ३०

७६८ ` दुगाचायङ्तटीकासमेतं [ अष्टमाध्याये

हविरदन्तु देवा दैतीमा अप्रीदेवता _ अनुक्रान्ता अथ देवताः प्रयाजानुयाजा आग्नेया श््येके ॥ २१॥

‹ सद्यो जातः› इति । योऽयमभ्िः सयो जातो जायमानः अनन्तरमेव ५ व्यमिमीत यक्गं निभैत॑यति यज्ञम्‌ । यश्च ज।तमात्र एव अग्निः देवानाम्‌ भभ- वत्‌ पुरोगाः पुरोगामी जग्रतोगामी प्रधन्येन | त्य होतुः देवानापहतुः प्रदिश प्राच्यां दिक्षि ऋतस्य गतस्य प्रणीतस्योत्तरेदिकसेन बाचि ज्ये | वाचीव्यास्य- मेषपिक्ष्य । घछाहाक्ृतं छाहाक.रता मन््रेण प्रक्षिप्तं हविः एतदाभयम्‌

१० भदन्तु पिबन्तु देवाः साहाकृतयः इति ।

स्वह कृतयः

इतिकरणोऽधिकारसमाष्यथैः प्रद्रीना्थो षा | एता एकादशं द 41 इमाः । नु द्रदर्थ तः यासामतुक तनम्‌ | सय । अनुक्ता द

हु दश | तर एकादश्च बनस्पयन्तो यासामिह १५ विचारः | न तु खछाहाृतिषुं विचारोऽस्ति । तत्तदवतासंस्कारपैरवादुत्त- मस्य प्रयाजघ्य यजत एकाददग्रहणदेकादशप्रयाजव्रिषय एवोत्तरो विचार इलयाचायाभिप्रायो गम्यते | ततः किम्‌ | यदयनुक्रान्तास्तान्‌

प्रति परिचरे वर्तिष्यते | ननु विच।रितमेव ‹ यङञेष्म इति कधैक्योऽ ्निरिति श्ाकपूणिः ' ( नि₹० ८ । ५ ) इयेवमाहि । सत्यम्‌ । विचा-

२० रितमतत्‌ । स तु प्रयेकमाप्रदिवताप्देषु विचारः । भयं तु सामन्ुप्रक- रणगत भोसामेव विचारोऽनिधितानां निश्चयाबधारणाथै; | निश्चितेन हि

द.थ. ध. ट, देवा यजन्तीतीमा०, २ क. ख. ६८२१); ८. २२ त. द्‌. ६. २ ग. इति" । यो०. ४ क. ल. १, ट. ठ. तस्यास्य हो;° च. त्य वि हो" अस्य. ५ ग, ज. तस्योत्तर० ६. ट, ठ, दादशानामापामन्‌”; च. २५ दाद्शायीसामानु” नामा. ७ ग. ज. सत्यमनुकरान्ताना ता एङाद्क्च° च. पत्यं त अनुक्रान्तं दादश धंत्भरतुडा्तनं ता, ८ च, ता “ए श्तु. ९ग. ज, °नस्प्यः | न तु". १० ग. ज. 'पदत्वा". ११ ग. ज. यजते। एण} च, यज {ए तो. १२ ग. ज, कान्ताः परति; च प्कान्तास्तान, १३ ग. च, ज, काथक्थो., १४ क.ख. घ. ट, ठ, प्तामान्यः प्रर च, सापान्यैप्रः न्यः. १५, ३० से, ष, ट, ठ, गतश्वासार; च, गत ओषा श्वा,

द्विशः कण्डः २२] निरुक्तम्‌ । ७६९

व्यवध्यितेन बिधिना भरितन्यम्‌ | अधियज्ञ थज॑तौ दैवताप्यौनङ्गम वश्र- बणात्तदेतद्विपयमनिधितम्‌ ।

° क्षथं ! इति | विचाराधिकारवाचिन। अथशब्देन वरिचारेमधिङ्कतये- पोद्धन्ति ‹ अथ देवताः प्रयाजाः › इति । का प्रयाजेषु देवतेति । प्रयाजा इति आश्रता- ५ दियैजमानोपस्धानान्तः क्रियाकलाप उभ्यते ।

प्रयाजेषु हुयमनेधिति प्रसिद्ध्लत्‌ | कुतः संशयः | नानदिवता एर

प्रयाजवद्‌ | माप्ीण वषटूकरेण सेवन्यात्‌ स्प्य चान्यस्य समजतो

िेषरौमावः । एषं सति विप्रतिपत्तितचा्ययोः कर्यकयकषाकपण्योः ।

तेस्माद्‌ स्यवस्यःप्यत इति | १० कथं नानादूताः प्रादा इति । तत्र तावत्‌ ‹ अश्नेया इयेके › |

कुतः | (अग्निया वै प्रयाजा आग्नेया भनुयाज।'

इति च ब्राह्मणम्‌ । तत्र ये एसिनं प्रीची-

मेनाश्निना विदयैश देषैः परषरसवदे ट ऋचौ | स हि किल सौर्चःकोऽ-

्निमिह्दवैः सह समृदे । ते तमुचुर द नो हवीषि वहति । स तायुवाच १५

यक्षे भाग) मेऽद््वति।पेत प्सयचुवृणष्वात्‌ | सोऽनयचौ षै ॥ २१ |

विदेवताः प्रयाजाः

भञ्नेया इयके

पयाजन्य अनुपा केवरानूनेखन्तं हिषे हत्त भागम्‌। घृतं चापां पपं चोष॑थीनामपरेश दीधमायुरस्तु देवाः ( क० सं° १०।५१।८) ॥ तप॑ प्रयाना अनुयाजाश्च केव॑छ उनः ९

स्वन्तो हवरिष॑ः सन्तु भागाः । तवाम्रे यज्ञोऽयमस्तु सव- स्तुभ्यं नमन्तां परदिशस; ( ऋ०° सं० १०८ । ५१ ।९) अप्रिया वै प्रयाजा आग्नेया अनुयाजा एति च ब्राह्मणं छन्दो देवता एत्यपरं छन्दांसि बै प्रयाजाग्छन्दांस्यनुयाजा इति ष

१, न. यजने. रग. ज. प्रयाजवादाः. १ फ. ल.ग. ज. घ. ट. ठ. विर. षमविः, ४ ग. श्‌. ज. कायकष्य;° घ. ट. काच्छक्य ५ क. स. ष.ट. ठ. न्वताः पथाजपवदाः. ६४. ष. ट. च. "खरं सं. ७ व. विषवेदे"; ट. विन्िभव देवे.< फ.ख. ६ (२१); ग. ९९; ठ. इति निहक्तटीकायामृत्तरषर्के दितीयाध्याये एक िङतिः एण्डः; च.वर्जमितरेष्वहो नास्ति. ९7, २. २९ ९७

७०

१०

४५

१८

दुगाचायंदतरीकासमेतं [ अष्टमाध्याये

बरह्मणपूतुदेवता इत्यपरभृतयो वे प्रयाजाः पैशवोऽनुयाना एति च ब्राह्मणं प्राणदेवता इत्यपरं प्राणा ये प्रयाजा अपानं अनु-

याजाः (शत° ब्रा ११ ।२।६।२७ ॥ कौषी व्रा

७ । १) एति च ब्राह्मणपात्मदेवता एत्यपरमासा वै प्रयाजाः मैजा अनुयाजाः ( तैत्ति सं० ६। १।५) एति च ब्राह्मण. माप्नेया एति तु स्थितिभेक्तेमा्रमितरत्किमर्धं॒पुनरिदगुच्यते यस्य देष्तायै हवि््ीतं स्यात्तं मनसा ध्ययदरपटूरिष्यन्निति ह विहठापते (रे० त्रा ११ । ८) । तान्पतान्यकादज्ञाभी- सूक्तानि तेषा प्रािष्मातरयं वाध्यद्षं गातस॑मदमिति नाराकषस- बन्ति मेधातियं दैथेतमसे प्पिकमित्युभयवन्त्यतोऽन्यानि नून पालन्ति तनुनपालन्ति ॥ २२॥

दम [न ५५ अ (^ ०५ प्रपाजानुयाजा अघ्नि- प्रयाजान्‌ मे अनुयाजधिति | ह विश्वदरषाः याद््यक्त्रो . प्रयाजान्‌ मम केवठन्‌ अनन्यदेवतासंपृक्तान्‌ । अथव | निरवशेषा उर्जछन्तं -रसवरन्तं भप्निः प्रयाजा सवेष्य हविषः ॥ ५ दत्त भागं याजादि दे्ान्ययाचे ॥

यज्ञे | पृतं चापां पित्रयमहं प्रथमम भगे | पुरुप चौषधीनाम्‌ ्रीषपिमयानां च हविषां मम पुरुषं पुरोडाशम्‌ । एवं नित्यं भगः स्यात्‌| ममामेः हे देवाः दीधमायुरस्तु | यथा ममू शातरे हविर्हन्तो वषटूकारपरवृक्णा ममुनौहं तथा मूषयेखमिप्रायः |

तत्र पूर्नयः प्रप्धन्यं देभ्य/ वहन्तः तान्‌ वषट्कारः गकृक्तेति | एवपक्तस्तिऽनयोत्तरयचनुजक्षिे तस्य त मागम्‌ । तव प्रयीजा अनु.

१ ड्‌. थ.ध. ठ, “याजा ऋतवेऽनथाज। हते च त्राञ्मणं परुदरैवता इत्यपरं पश्वो पे प्रयाजाः पशवाऽनु. २ ठ. थ. व. ठ. पणाया अनु, २८. थ.ध. आत्मावा अनु. त. तर ना; प. नरा" ५क. ख. ७ (२२); तद्‌. ५, ६ग. गेति है०.७ च, "ओष ८ क.ख. च. प्त, ट. ठ. नित्यं मम भगः, ९ क. स. जयः; च. ट. तं जयः. १० ग. ज. प्राकृतश्ति; च. प्रावु- कति" शते; द. प्रततिः दि. ५१३. पयाना'इति । यथाच,

द्वाविंशः षण्डः २२] निरुक्तम्‌ ७७१

याजा केबठ उजेखन्तो हविषः सन्तु भागाः । पथा त्योक्तम्‌ । ध भपिच किं मने स्ख) ते याचितं स । कै बहूना । तवा्ने योऽयम । सथ: | तदधान एरायं य्न: सर्वोऽपु | मप्रये ददु 1 पिच | तुभ्यं नमन्तं प्रदिशश्चतल्ः । प्रदि- ९६ १ ॥ न शोऽन्तभूता दिक्षेव । दिप्निवासतीनि मुनानि मोग्यघेन कलताभिः | ५ एथ ताबद्‌।गनेय।: |

अथ नानदेवताः प्रवादा इति यदुक्तं तदनुप्रदयते । ‹ इन्दोदे-

4 ¬ षताः › इत्येवमादि । तत्कोऽत्र निषेयः | नानदेवता इयपरे ५ र ° अग्नेया इति तु धितिः ' । तुशब्द ऽन्य-

+ ४8 > ९ ॐ ॥ परवाद्निषृ्यथः। फेन विरषदतुनाग्नेयत्वमवधिधते । ब्रह्मणं मन्त्रधोम- १० ~ ~ यपनेयले। ब्रह्मणान्येव पं्डन्यन्यदरेवताः अङ्गया इति त पमा्नने। । चडान्यन्यदेवताचे | धितिः एतस्मारिपवहपोरवाद्‌ धरम आग्नेया इति ।

अथ ॒किमन्पदनृतमतति । । भक्तिमत्रमिततत्‌ ! छनददेषता इ्यषमादि । तदुक्तम्‌ । °बहुभक्तिवादानि हि ब्रासमणानि मरि) (निर० ७।२४)। ‹ किमर्थं पुनरिदमुस्यते !। १५ पि विचरण प्रयोजनमिति । यस्ये देवताय हविगृह तं स्यात्तां मन्ता प्ययेदपटू रष्यजनिति ह पिज्ञयते ' | ननभिसंहितं दैवदवतामुषे-

४५ 4 (~ यात्‌ | एत्रमथः स्व॑र विचारः । तथाहि द्चितं “यस्तु सूतं भजते यक्षे दविरगिरुप्यते! २० (निर० ७। ६१) इति । मनसेति फिमधम्‌। केन वाऽन्धेन ध्यायेदिति।

यां देवतामुद्िय इविगृहीतं त। मनसा ध्यायदिति ब्रह्मणानु- शसनादयं देवताबि- चरः

१क.ख.ष.क्ष.र. ठ. दिदनेवा^;म. दिम दिशिबःसनिः ज. दिग्‌ दिबासीनि. रग, ज. मवधुयते; च. मर्दभरपत" वधि; प. ज्ञ. ठ. "यत्वं मन्यते र, ग्यलमन्दते" त्वमपभ्रेप. २.च.ज. क्ष. ठ. ब्मणमन्य^ ४क. घ. “तवधारनामः; ध. नञ, ट, शदवधराम अ; च. रवी दीधराम" व. ५प.क्ष. र, ठ. ^न॒तपरेव भवति; च. "नेमि घ भव ६क.ख. घ. ह्व. ठ. ट. भवन्तीति, ७क.ख. ग. ज. चारणे. < म. नामनिहिते; ज. नमभहि्ति) च. नार्भि-

बेन. ९क. त, ष. ज्ञ. ट.ड. हवि्दुवयये देवताम्‌) च. दिद" बतादेषरे, २८

९७२ दुगाचायङृतरीकासमेतं [ अष्टमाध्याये

शृणु । सर्वैनदियविययप्दया हृतेन मन॑सा यथ्तगृहीतावितान देवतामां नानातैकतरनिवेष्वात्मनो हृदये विज्ञानमथीम- टिष्य प्रतिकृतिं रष्ष्यीकृयानन्यमनास्तकाट्म- धीलय याभ्यां वू र्यस्तदनुचिन्तनसेच्कार ५ सतानैकरसेन मनसा हविष्यभिसधाय देवतां ष्यायेदियस्य विशेष्य

शोतनो प्राप्तस्यापि मनसो प्रहणं मनसा व्ययेदिति । बाहमणं चैतद

{२ (~~

मेरोक्तमाचार्येण । भत्र हि विरोपतः पुरुपार्थो चकद्र इति| अतोऽन्यथा

्राह्मणवाक्ये मन. साप्य प्रयोजनम्‌

हि देवताचिन्तनैशृन्यं कमतस्तिनप्रधानकठे विकटमिसयफमेव स्यात्‌ । एष दुव ध्यानकालो यजमानस्याहृतिप्रकषेपकाटेः | न तथान्पधामन्बयु- १ प्रमूतीनामादुतिग्कषेफयप्रनानाम्‌ । लक्षणं हि हति ।

‹ इतीमन्यकादगाप्रसुक्तानि › अनुकरन्तानि । दशा दशतयीषु | । वि 9 पि [4 8 तेषरामकादशं परषिकिपिति | इतीमानि | उपप्रद- # 4 शनाथे इतिकरणः एष एव तेष्वपि निर्वचन- विच(रावधारणकस्पः | यस्तु तद्रतः कशिद्धिरेषः ¶ उच्यते | " तेषा वासिष्मत्रेयम्‌ › इयेवम।दि | वसिष्टेन दृष्टं वासिष्ठम्‌ । त्रिणा दृष्टम्‌ अत्रेयम्‌ । वाप्यश्वेन दष्ट वा्यश्वम्‌ । मृत्मदेन ट्ट गाप्सेमदम्‌ । कः पुनरत विशेषः । ' इति ! एतानि ‹ नारा्ं्वन्ति ' । अथ पुनः 'परैधातिथं दैषतमसं प्ैषिकमिति ` । मेधातिधिना ष्टं मेधापिथम्‌ । दीैतमसा दृष्टं दैैतमसम्‌ | प्रैष इति प्रन्ः | तेषु यत्त्मेमिकमिति तदिहोषवधितम्‌ | एतानि ° उभयवन्ति ? | अते।ऽन्यानि › यानि चता! अवङिष्यन्ते तानि ‹ तनृनपालन्ति ? । अत्रे नारशंसयाजिनो विष्ठा.

न

सपर सक्तान्पकाद्श

१५ तेषु कानिचिन्ा- राश सर्वान्त

२० कानिचिदूभयवन्ति शेषाणि तनृनपालन्ति

१क.ख.ग. ज. ष.ङक्ल.ट. ठ, बयोतनायार्थप्राप्तः च. योतना््य या, २.१.२३ ग. च. ज. चन्तरा. ४ क. स. ष. द्व, २. ट. ए चध्यार म.एष वध्या च. ए. ध्या" च.५फक.स. व. क्ष. ठ.ठ. "कलि; ष. किः", ६ फ. ल. प. ङ्च, ठट ठ. (मानीति, ४ फ. ष. ष. ्ज.टर. उ,

€~ ^

२८ “मा, ८ग. अ. पः) नामि.

वादाः खण्डः २२] निरुक्तम्‌ । ७५३

दयः । तेम्योऽये तनूनपाय्याजिनः । तान्येतान्यमुना विभेगेन्रधि- तानि एकादश एकनिवैचनावधारणानि ।

भतोऽन्यानि द्‌शतयौदा्रसृक्तवगात्‌ सौत्रामण्या भ्ीणि ( पत्रा सं०३।११।१॥३।११।३॥२।११। ११) मन्व शमेधयेरेकेकम्‌ (कतर सं० २।१२।६॥३।१६।२)। ५ तत्र यानि सौत्रामण्पां तान्यनग्नयानीति न परिसंस्यातानि प्रिषिकेऽननु्र- मणाततेषाम्‌ । भ्निकाश्वमेधिफे तु कमान्त-

अन्येषामाप्रासु- न ह र ह त रेऽपरि पिनिवुञ्येते न केवरमाप्रषु | इष्टकोपधा- " ने“ मङ्निकपुत्तमायां चितो / समाष्वप्न शन्तः त्व शतयो व्यन्तु ' ( मैत्रा° सं° २। कारणानि १९। १०

५ ) इति "” ' द्वादश प्ररु ” इति । दत्त. ्रहणमाश्चमेधिकं यजमानस्य ‹ समिद्ध। अङन्कृद्रं मतीनाम्‌ ' (मत्रा सं०३।१६।२) इति ' आध्रोमिरष्तं गृहवति › इति| भत भाप्ीकाये प्रयोगम्यभिचार दाप सक्तवगमध्यपदिते पि न पस्यति सचर्विण । सौत्रामण्यां तु प्रथमल्य प्रशोया द्वितीया अप्री तघ्मिक- १५ स्येव च नरहतनुनपात ` नरशंसः प्रति शरोऽभिमनघ्नूनप्‌- प्रति यजस्य घाम (मेत्रा० ० ३ | ११।१ ) इति| ततर नराशसयाजिर्व बतिषठप्रशतीन। यणि निपात्रत्नृनपापद्मनर पादपृर- णमनरणोपकारं मन्म करोति | तथा तनृनपाथाजिनां नराशंसपदम्‌ । एष एवान्यत्र्पेवं विधे देवतापे प्रयोगद्न्यथामाविनि देनतर्पैदनिपातक्यः | ९० तदथा । भश्रहविष्यश्रतिग्रहप्रायधिचे (मे ° सं०२।३।३॥ काट०सं० १९ । ६ ) “यदर्य स॑ ' इति सौर्थादरुणानां ग्राज्यानुवाक्ये (भे्र० सं° ४।१२। ११॥ ° त०७।६०।१)। तय।भित्नारयम्णोयोनि रङ्गानि तनि निपातवद्रवन्ति । यथा

१7, ज. तभ्योन्योवामेन तान्ये; व. तेम्पोऽप्यन्ये, ९ ग. (तय्यादा. १ च. नष्ययेणि, ४ ग. भ. अस्त. ५४, स, ठ. रेतोमिमाम्‌ 2. रते मिना शो, ६ग. ज, “याजिनां नरारसपदम्‌ । एष एवान्यवततनूनपा" ७ क. ख. ष, इ. र. ठ. श्रदूनां निपा; च. 'दूनि° दनां. ८ क. ल. ध. जञ. ट. 2. इ. पे मित्रबहणाना; भ. अ, स्पत = पैयिर्भानां" तमित ९९

७७४ दुगीषायैदतशकासमेतं [अषटमाप्यये ६।ब०ल ०२]

प्र चित्रम गृणते वराय! ( ऋ° सं० १।६६। ९) इति। भत्र

पबेधनान्तमप्यतनिपदं नेपतिकं केवठमादते हविषि (भाश०प्र० ३७) |

घातुमास्येषु दैशवदेवपयेगे पुनस्तदेवार्थवत्‌ ( भ्ण श्रौ ° २। १६) ।

'भ्निमार्तः पृशनिमाठमेत वृष्टिकामः ! (मत्रा सं २।५॥।७) ५ इत्र षडृभयगे | एष ९ब देवतारदपरिषारः ।

यिन्‌ पक्षे समं भ्नियाः प्रयाजाः ‹ प्रयाजन्मे सनुयार्जा्च केष-

खान्‌! प० १० ति सम प्रयाजा ग, ५ ( ५५ ६८ ५ अप्रिया इति पक्षे मन्द्नात्तधिनपे पिरे देवीः + ५6 भारत युष्याना मधल्याना सखती १४३ तिले देष :' इयस्य 4 क „ स्थाना इड। इति च पदेवतात्रयं॑दःप्रतिसमा- १५ धानम्‌ । स्ानान्तरपत्तितु्या चा्ितता कथमपि शरियेत

देवता इति प्रतिसमाधानम्‌ । सैत्रामण्यां तृततम

पशौ ‹ समिद्धो भप्निः समिध) इयता मप्रियः (ैना° स०३।१५१। टेक; । चित्र. ० सं

१९१ )। तामु तनूनपदेकः ( तनृनपाच्ुपित्रतः ' इति ( काट ° सं०

। नाष्टमव नराक्षसः । तत्र नरा- १५ सौत्रामण्या प्रतिः २८।१० 6 4 क तमान पयि च, धशयानिनो सोत्रामभीप्रपोने कथं प्रपगः। त तनृनपरदे4 परयु्यतामुतान्यतः कुतधिदा्॑ू. क्तदाह्विषतां नरस इपि न्पाययदो मेषान; ॥ ॥ समनुग॑ष्यन्ते विशेषमिति ॥ २२ ॥ १५ न ् {~ 4 (च

इति निर्तदृततौ त्रथोदशेऽप्वायः समाक: |

१. प्ल, ट. ठ. षडुचः प्र, २क.स.प. क्ष, इलाहति;र. ठ. शग इति. हैम. ज. ८तत्‌ › नस्ति. ४ क. ख. प. क्ष.ट, ठ. स्ामिधा सुसमिद्धे २५ वरेण्य द्ये". ५क. ख. ष, स. ट. गादोकः; च. पपादे-कःण्वे. ६क. ख. ध. धष. ठ. “नपाच्छचिवत हत्यतदेब प्र”; च. नपा देव" स्छुचिव्रत इत्येत. ७क.ख. ७ (२९); ग. २३ । उभोद्‌रे तृतीयः पवः । इते; ्रीनम्बरू. गागांभमाषिनि आचा्यभगवद्‌ दुत कज्वथ॑यां निरु" ठ, पमिति । इति जभ्मूमा"भमवातिनि आचार्यभम व्‌ दुस्य हृतो कन्थां निरकदकायां नि९- ण्टाप्यायपश्चकेन सह नेरुक्तरयोदशाध्यायः । इति निर्‌ - उत्तएर १०२२ खण्डः समाप्तिमगमत्‌ } घ. ट. न. ष. अद्रो नासि. < प. क्ष, ट. दि भीनि-

२ रक, ९7. ‹ समाप्तः › नत्ति,

[ दावि्तः रण्डः १२] तिरुक्‌ । ७७४

% दरविणोद।;कस्पादुद्रविगोदाद्रविणसोमेयन्तुतेऽथाति आमियः संमिद्धोअव्यतर्मुनपामराशंसस्यानुानःपो ची नव्य खर्तारासुधपं

यन्तीदेग्याहोतारानोयेहंयहृमआवरष्टयोवनस्पिरूपाक्र॑पूजाऽरज न्िदेवेभ्थोवनस्पतेवनसपतेरशनयासय्ोजौ तपरयाजोन्मदाविं शतिः ॥

एति निरुक्त उस्तरषटरे द्वितीयोऽध्यायः ॥ ५

#छ. त. दृ. लण्शु्रा नाति.

१८. षे. मेरे; 9. इति निरत अष्टमोऽध्यायः) त. द्‌. इत्यमाऽध्यावा पमाः) म. अष्ाप्यायस्य वरंतीयः पादः | द्यहमेऽध्याय) माप्त) प, इति* एवि; ! नोस्ति, १३

७७६

११

१५

९६

हुगो चयंतटीकासमेतं ` [ नवमाभ्यपे

अथ नवमाध्ययस्य प्रथमः परदः ।

४ | अथ यानि पृथिव्यायतनानि सख्वानि स्तुतिं रमन्ते तान्यतोऽ्नुक्रमिष्यामस्तेषामवः प्रथमागामी भवत्यद्वो व्यास्या- तसपस्यैषा भषति ॥ १॥

भथ यानि पृथिग्यायततनानि सखानीयेषमादि । । मथ › इति विशेष्रापिकररे । प्रृताथीदनन्तरमधिकरेति । ' पयिन्यायतनानि ' पएृथिवयश्रयाणि ‹ सानि! दम्पणि च तेषामप्यत्र विवक्षितात्‌ । ‹ स्तुतिं

परिन्यायतनानां सवानामनुक्रमणम्‌

कमन्ते इति, समाप्नातानि । ‹ तान्यतः ! परम्‌ । सनुक्रभिष्यामः । ।

व्यारयपति शेषः । पूवैघमदाप्रीगणाद्िलक्षणेोऽयमश्वादिगण इति पृथग [कि (6 च 1 ५९ [ धिक।रचनम्‌ । पृथि्यायतनलाविरेषा्सपसङ्गलकुतुम्मकपमृतीनाम- ्रेवान्तमावः | तान्यपि हि स्तुतिं कमन्ते रक्षणं वेदमिति । तेषां युगप #। द्मिधानासंभवाक्रमोऽथोदङ्गःकृते भवति । सतति च क्रम न मुष्यातिक्रमो

९ ्यःच्य दृयते ब्रवीति | तेष.मश्ः प्रथमागामी भवति इति । स पुनः किमर्थः प्रथमागामी । पुरुषानन्तजन्मेति हि विङ्ञायते। ‹ त्या आहुयाः पुरुषोऽजायत द्वितीयामजु-

+

हेततोाऽखोऽजायत › ( मैत्रा सं° १।८। १ )। विशिष्टे च्चमे- धलक्षणे कमणि विरिष्टोर्याङ्गमाव इति । स च पुनरयं ‹ व्पाल्यातः ! |

तेषामश्वः प्रथमः

१३.३२. द. हि ओम्‌;ठ. युथ. अ३म्‌;ध, दरिःम्‌. एग. भ. यानि थि. दग. म, बब्रातान्यतः १.४ च. ज, ब्याख्ययि* ५. श. ष, ज्म, ठ. ठ. इ. कुषुम्भ) ग. ज. दुद्यम्भ. ९ क. ख. प, क्ष. ट,ठ, इ. चेद्‌", ७ग. ज. कमेण मु} ष. करमेण मू" न. < ग. न, न्याय्य ते तस्या बाहू- त्याः", ९क. छ, किमर्थ, १० क. ल. घ, हल. ट. उ, इ. गनन्तरं अन्मे, ११ क. छर ब, प्च. १,२, इ, श्यात्‌ ए पराक्‌.

[ तूर्तीयः खण्डः ३} निरुक्तम्‌ । ७७७

भशरुते अध्वानं महाशनो मवत।ति वा) (निर० २।२७ › इलत्र | तस्नपा ' प्राधन्यल्तुतिरद्वस्तोमाय एव ॥ १ ॥

म थि,

अश्वा वो सुखं रथ॑ हसनामुपमन्तिण॑ः । शेपे सेमण्वन्तौ भेद्‌। वारिन्मष्डुक इच्छतनद्रायन्दो परि सव (ऋण सं०९| ५ ११२। ४) ॥ अश्वो वन्दा सुखं बोन्दं रयं बोग्डा सुख- भिति फस्थाणनाम कल्याणं पुण्यं सुहितं भव्ति सुहितं गम्ब- तीति वा हसता वा पातावा पयित वा शेषमच्छतीति वारि वारयति मा नो व्यारूयातस्तस्येपा भवति॥ २॥

मानों मित्रो वरुणो अयमायुरिनद्रं ऋमेक्षा मरुतः परि ख्यन्‌ । यद्वाजिनें देवजातस्य स्तः प्रवरष्यमे बिदये बीयाणि (ऋ° सं° १।१६२।१)॥ यद्वाजिनो देवजातस्य सपः सरणस्य भ्रवक्ष्यामा यहे विद्ये वीयाणि मा नस्त्वं भितरश्र वरुणाध्रायेमा चौयुश्च वायुरयन इनदरशोरक्षयण ऋमूणां रानेति वा मरुतश्च १५ परिख्यञ्छकुनिः शक्रोत्युमेतुमासानं शक्रोति नदितुमिति वा शक्रोति तक्रितुमिति वा समैतः शंकरोऽसतििति वा शकरोतेवा तस्यषा भवति ॥ ३॥

मा नो मित्र इति। दीरतमस मम्‌ | अश्च एवाहूपतेऽनेन सूकतेन। २१ यद्राजिन इति | यत्‌ यानि वाजिनः अस्या- अश्वः शवस्य देवजातस्य देपरेजनितघ्य प॑सुभिरादियात्‌। ‹ भुरादश्र वसवो निरतष्ट " ( ऋ० सं° १।१६६।२ ) इति । अप्नवा

- =-= = त = ४,

१ग. २ च."एष। भानो; उ. ड.णवति । इति उररषट्‌े तृतीये अध्याये परथमः खण्डः । अग्पो षोढेति महाराष्ट्पाठः । मा नो; इ. एव । इति उत्तरषट्रे ९५ ३ ध्याये १ एण्डः। अश्वो बन्धेति महराषटवदिकपाठः । ९। इति उत्तरपट्‌के तृतीयेऽध्याभ २ षण्डः समाप्तः । मा नो. २ क.ख. छ. त. द्‌. बेल्हा. २ छ. त. दृ. ‹ थु वोब्डा › नासि. ४छ.त. द्‌. सुहितं भवति माने ग्याद्या ठ. इ. सहित. ५ ठ, इ. (२) नासि. ६छ.त.द्‌. "विद्ये नासि. ४त. यु चा; ध. वायुर. < ग. इत । दी ९, ज. नित्य च सुगमिरा. १० ग. सुरा स; च. ज, सुरा. , . `. १ ६ ॥ न

स # 1

७9८ दुगाचायेकृतरीकासयेतं [ नवमाध्ययि

प्रजपरतिना। ‹ द्वितीयामजुरो तत्तो ऽशो ऽजायत (मत्रा० सं १।८| १) इति | सपतेः सरणस्य प्रवक्ष्यामः प्रकरेण वक्ष्याम; । बरिदये एतसिन्यद्घ वीयीणि गुणान्‌ । किं तेषाम्‌ । मा नः माघ्माकं तान्युव्यमानानि मित्रो वरुणः ज्मा वायुः इन्दो मरूतः परिस्यन्‌ मौ चक्षीरन्‌ ] कि तर्हि । अनु- ४ मन्यन्ताम्‌ | ' आयुः) अत्र ' वायुः अयनो? वकारटेपेन | स कष्मात्‌। अयनात्‌ । एति ह्यसौ विश्वम्‌ । इन्र क्रमुक्षाः । सँ हि उरुक्यणः । उर धन्ति क्षियति निरसति | भथवा । कषियतिरधरययः । क्ये | ‹ मृणा! देवानां (रजति च तेवापर्टे एवमृमृक्ञब्दापपूषेपदं क्षिय- तरैशयैकमण उत्तरपदम्‌ | १० । शकुनिः? ( निध ० ५।३।२ ) कस्मात्‌ । स हि ‹ शक्त्युनेतुमत्मानम्‌ ' | ठ५५ नेतुं दधुलात्‌ । शकः परपद नयतेरुपरस्योत्तरपदम्‌ । अथवा । नदतस्तकोता शब्दायगयथधावेत्तरपद्‌ं विक- स्येन । अथ 'वा' | ' सततः शकरः › भयम. स्माकम्‌ ‹ अस्विति ' स्थण नियमाक्ापितम्यो मवति | एवं सति १५ “शम्‌? इति सुनाम पूवपदं करेतरुत्तरपदम्‌ । ‹ शक्तोतेः ' एव वैक स्मात्‌ । किमसौ शक्रेति | यदस्य योग्थं शक्तम्‌ | ' तघ्येषा ' प्राधान्य स्तुति: ° मवति! | र ॥

शकुनं: कस्मात्‌

फनिक्रदजनुष प्रव्रु्राण इयर्ति वाचमरितेव नावम्‌ । सुपङ्ग-

९२० खथ शङकने भवासिमा ला काव्दिमिभा विश्व्या विदत्‌ (कर

सं° २।४२। १) ॥ न्यक्रन्दीजलन्प प्र्ुवाणो यथास्य शब्दस्तथा

ममेरयति वाचपीरयितेव नावरं सुङ्कटश्च शकने भव कस्याण-

मङ्गलो मङ्गलं गिरतेशरणात्परये गिरत्यनथानिति बाद्लमङ्क-

बन्मत्तयति पपफमिति नेरुक्ता ५। गच्छतििति वा मा चत्वा

९५ कायिदभिभूतिः सवतो पिददरस्तमदमथेमभ्युप्थितं कपिञ्चलोऽ मभिवधाञ्चे तदभिवादिन्येषभैवति ॥ ४ ॥

१ग.ज.माच परिवश्ीर्‌. रग. ज. भुश्नास्सष्यर". च, ्यु्नामद्यु र

सरग. ज, ्या्धि।क2. ४ ग. ज. ग्यतिरै०. ५६. ण्यति । इति निरुक्तमत्तरषट

दवि० मीय खण्डः; इ, °वति। दति निरुकदीराययत्तरषट्‌+ तदीयाध्ययि ततीय १९ शण्डः. ६ ड ध. प, ठ. ठम

चतुः लण्डः ४ |. निरुक्तम्‌ । । ७७९.

कनिकरजनु हुन ण ईति । गृत्तमद्यधैम्‌ | शकुनिर्तश्रवणे जो विनियोगः ( आश्र° गृ° र| १०।९) | कनिक्रदत्‌ न्यकन्दीत्‌ । पलःपुनः मृक्ष षा कन्दसीपि मध्यमपुरेण तुतिरुततमर्ध्चमपेक्य । जनु प्रत्रृ्राणः अ्मनोऽभिजार्ति कथयन्निव इयां कचम्‌ इयर्धि शतिः वाचम्‌ | दयम॑रर्यत्त | नाक इव्‌ पृनःपुनः ५. नति पारगमनाय | यद््लमेवमरयापि स त्व सुमद्रश्च हे शकुने प्रश्तमङ्गटः अस्माकं भव । वयमपि च तुभ्यमि. यश्रा्महे | माला काचिदभिमा अभिमतः परेषद्रमः वि्थ। सप्रकार सन्तो विदत्‌ व्रिदविति | * यथास्य शय स्तथा नाम ' इत | तदिदं क्रकुनिषुं १०

9

प्रायः शकुनिषु शय्ःमृानि नाम

^ ^ ^ बहुठमियत्र 9 हृट।भयत्राक्तम्‌ ( ।गरु० ३ । १८ } । ‹ मङ्गलं › कस्मात्‌ । ‹ गिरतः धात: “ गृणाय्युं › वर्तमानस्य} ४ सतु हि तद्भवति । ' भिरयनथौनिति वा ! | मङ्गलं कष्मात्‌ 7

जस्थव वा गिदनाथप्य | किदं मिलति | उददचमानमेवेदमन्थान्‌ गिति भक्षयति | वर * अद्गरम्‌ ' रएतन्मक्रा- १५ रोपजनेन मद्कटम्‌ । कोऽथः | ‹ द्रवत्‌ । अङ्गेखयोेद्धिमवक्षता- दिमिस्तद्रत्‌ । २ मवं | व्ययश्च रट; | अथव। | मजपपेङ्गटम्‌ | पि ^ मजञधति। पापक नक्ता: 1 । उतपेयमानपतम्मङ्ग हनः पुरुषस्य मजि नश्यति पदस्य विपित्पातकं भवति | एवं मजप्रतम॑द्गरमिति नेर्क्ता धिदुः | मां गच्छविति बा) | ग | सपं एतन्मन्ये २० ममितदरच्छसिति । “ गृसमदमथमम्युध्थतम्‌ ! इति स्ुतिदामकारणम्‌ | स किठ कंपिद५ सिसाधयिपुरभ्युत्तद्थ । तम. भ्युयितं ‹ कपिङ्खटः › श्वुनः ‹ अभिव- वाश ' त्तद्भिमाचद्यत्‌ | यथा चेतद्वं

गत्समदं व।५्ञ- सो ऽभ्युदथितमर्थ स्वर्‌

द्२यमास तद्‌।भवाषद्नयपानं वाते ' ॥ ४॥ २५

११. गरम. च. व: प्ट्ट्व.३क. ८.घ. ह्य. ट. ठ. इ. कथम्‌। हइरयित३ । ना; च. कथमापय(पति" तव, ४ च. अस्थवि, ५ च. दिवेति" मिह ६क. लन्ष. क्ल. ९. व. ह. यति वा| अथवा | अह्भुः};। च. चयि बा अद्भल अधवा. ७ क. ख. ध. द्र. ठ. ठ. इ अङ्गत्‌. ८ .ज. र्हा; › नाति.

०ग. ज. त्यय, १०ग. ज. ध्यति। म"; च. प्याति रः ?५. ११८.द. मा. १२ क. ख. (दयन्‌; व. द्वतः न्‌. १२7. ठ. वाति ) इतिं निष

^~

रीद्वामतपटक वरव प्राय चतुः एण्ड, (2. निर> उतर मिण चतुर), ३९.

७८० दृगाचायेकृतरीकाममेनं [ नवबमाध्ययि

भद्रं वद दक्षिणतो मदरधुततरतों वंद । भद्र पुरस्तोमनो बद्‌ भद्र पधात्कपिञ्नल ( सैरिक सूक्ते २। २) ॥ इति सा निगद्भ्या- ख्याता ग्रत्समदो गस्सो मदनो गतस इति पेधायिनाम गृणतः

#

स्तुतिकमेणो मण्डूका मञ्ज्का मजनान्मदतेवां मोदतिकर्मणों ५ दतवां तप्कमणा पण्डयत्‌।रति पयाक्ररणां मण्ड एपामाक्र शति बा मण्डो मेया मुदरेवां तेषामेषा भवति ॥ ५॥ भद्र वद्‌ दक्षिणत ईति । इह शकुनिः किट कस्यां विदिशि साधुभं वति | कल्यापिदमःघुः | स एष ऋति | दक्षि. णतः उत्तरतः पश्चात्‌ पुरस्ता्च समवैत एव १० तमसां कपिञ्ञट मद्रं पदेति | ' गमद गमो मदनः ' । गृहश्च मदनश्च गृत्समदनः । मृत्सा मधावी मदनो होदु; । ` ° मण्डकाः › (३) इर॑ततपदं वक्तत्पम्‌ । य एते । मण्डुक्राः ' एते मञ्जकाः › । कम्मात्‌ | ` मजनात्‌ )। नियमप्ना द्यत उदफै । ‹ मदतेव। ' स्यत्‌ १५ ^ मेदत्कमेणः › | नियप्रमदरिता हिते | * मन्दूनेवौ स्पात्‌ तृ्ि- केमेणः › । नियतृप्ता हि ते प्रचुतदकत्रात्‌ । * रण्डयत दति भया वरणाः | ते हि मक्तिभिननायित्रामिर्धिधात्रा मण्डिता भवन्ति । " मण्ड एप.मोक इमि वा ` | मण उदके एपाप॑को निवास इति बा मप्टृकाः | ' तेपमेवा मवति ' ॥ ५ ॥

संवरसरं शशयाना ब्रौद्मणा व्रेतचारिण॑ः । बाच पञेन्य॑- जिन्वतं प्र मण्डुक अवरादिषुः (ऋ सं० ५।१०३ । १)॥ संवत्सरं शिष्यान ब्राह्मणा व्रतचारिणः व्रु्राणा अपि वोपररये

स्याद्राद्मणा इव व्रेतचारेण इति वाचं पञन्यप्रीतां प्रावादिषु- २५ मेष्टूषा वतिष्ठे वपकामः पजन्य तुष्ठाव्रतं पण्डा अन्वमोदन्तस

मण्ड ाननुमोदमानान्द्वा तुष्टाव तदमिवादिन्येपभुमवति ॥६॥

कपिज्ञटः

मण्टुकराः कस्पात्‌

१६.४५.प. पु्मानकिनट. २ क. पव. ड्‌. थ.ध. ए. इ. गृतमद्ना.

६५.रते* ष. ह्.र. इति । इति सा निमदृःयाग्यता । इट; च. इ । *

. इह: इति सा निगदव्याख्याता; वर. ड "णता वदति. ४ट. दषाडः. ५ ग. ज,

मोदन ०, ६८. @. "वति । इति निस्तदीद्य ५४ तुतीयेऽ्याये (ठ, ४९ गीक्त ठत) तूर ध्यार ) पाः सण्ड.

रमः णण्डः ७ | निस्क्तम्‌ ।

सव्र शशयाना दति । वसिष्रप्यातम । सवसं निदाना निव.चः सेवरत्सरं मुमा इव लवा ब्रह्मणाः वाणाः सथा; सन्ता क्तु व्रत्चालः कृतवाक्मयमाः ततः प्रटका्टं प्राणान्वा पनन्त तिता बाच प्रमण्डूका अवापुः प्रवरादपुमण्डकाः | अथवा | न युक्तो रूर नध) ब्रहमणशन्दरस्यण टुपतेपमः प्रवस्ते । ब्रह्मगा हव त्तचार्णि; ? इति । यथा ब्रह्मणा उपक्र प्रव्रपि पवित्रपाणधो मन्दिना निवत- कात वेदिकां वाचं वद्नं प्रवाति |

° बिष्ट वधकामः › इति स्तुपिदमानमिततम्‌ | म विंढ व्रत पन्थ तुष्टव | तं मण्डु अन्वमोदन्त एतृ साति । ‹ स ' तानु अनुमदमानान्‌ वाय्थमानान्‌ दृष्टा टम्धं करनिनत्तमितिं

मष्ट्काः

वरिष्। वपका। मण्ट्‌ स्तुष्व १।पतुष्रस्तानव ‹ तुष्टव ! | यथा चैतदेवं ' तदनिदाद्िरकामतति १|६॥

उप भद मण्डूक कप माव्द्‌ नाद्र । मध्यहदस्य पुत्रस्य गृ चतुरः पद्रः ( वटक सूक्तं ५६) । इवि सा निगद्‌- स्याख्याताक्ना अश्रुत एनानि वान्यदनुवत एमिप्निव्रा। तेषाभषा मवति ॥ ५ ॥

उप्‌ श्रवद्‌ मण्डुक मण्डूकानां मातः | मथवा । मण्ट्कपते मण्डूकि | माम्‌ टप गम्प प्रकर्णण वद | वयं च प्रवद | वपन्‌ जामुन वदं | ताद तर्च | अथवा | तावद | यावन्छर्‌ तव्रद्वादरं

विष्ट मण्डू मत्तेजपति

तस्याः | तते द्र वे अल्टो उद्कनतर्मिनैकन्यी भृतं मध्ये हृदस्य

उदकस्य बहून वस्व उपरे वगृ प्रमाय दतक्तुरः पदः | पदानि भ ( पु (अ

व्यथः | पदस्य पुरादेशः क्रियते |

अ ९त। व ग. च.ज. प्रकत्पत. २ गज, क्केद्यामाते) च, न्काट्रामां व" हाः तां. ४८. इ. *व8) इत निहक्तमा८५ उत्तरपटकस्य वतीया ध्या ( ह, भाष द भयाय ) पष्ठः ८०६, ५ क. ल. त. प्रवद्‌; द्‌. उपटप्षद्‌. ६क.म.थ. ञ्ज 2. द. इ. पवद; व, ज. द्म. ट. सण कक्हय) ग. मण्डफि ० मष्टरतनां मा च. ण्डके मण्ड्‌ € गण्डके ट. इ.मण्ड्द्नति ८५.च.ज. एनश्च. ९.८. पर्‌ च. पदा पा. १०१. प. ङ. र २. ट ५२२.०दद्) च. ५.६.९६; याद.

७८१

१५

१५

२०

६५

७८२ दृग चार्॑कृतदीकासमेतं [ नवमाध्यये

८ भक्ष; ' दयेदमादीनि टब्धस्तुपिवाृपिन्यायतनवखसामान्यादिह वर्म समाम्नातानि | तेषां च यथासनमाम्नातमेव ५ € न

(अकाः (४) प्रथमं निवेक्तम्याः । ते कस्मात्‌ । ° अश्ुवत एनानिति वा | दीग्यन्तः कितवा ५ एतनक्षन्पाणिन्िः अश्नवते ब्वापयन्ति | त एत अश्नोतेः कमणि [9 [8 (निकष्य स श, [ भार

कारफे। यथवा | ' अभ्यश्नुते ) | अभिपृचस्य तस्ववाश्नोतेः करणे कारन ।

टि कितवाः प्रतिकितघरं घनममभ्यश्नरते | ' तेवमिषा भव्ति ` स्तुतिः॥७॥

अक्षश्चब्दप्य न्यु [क 9 पप्तः

प्रायिपा मां वृतो म।दयन्ति परवातेजा श॑शणे वरैतानाः

म

१० सोभस्पव परौजवतस्यं भक्षो. विभीदको जागरिमहमर्छान्‌ ( ऋ० सं० १०।३४। १) ॥ प्रवेपिणे भा महतो बिभीद कस्य फलानि मादयन्ति प्रवातेजाः प्रवा इरिणे तेमाना इरिणं निकऋणमणतिरपार्णं भवत्यपरता अस्मादोषधय इति बा। सोम॑स्येव मौजवतस५ भक्षः । म।जवते मूजवति जतो मूजवान्‌

१५ पतो मञ्ञवान्‌ गुञधो मुच्यत इषीकमेपीकेषतेगंतिकम॑म इयम- पीतरेपीक्तस्मादेव वरिभदकं। वरिभेदनाजाग्विजग रणान्मह्ठमच- च्छद्सरशंसत्येनान्मथमया निन्टत्ुत्तराभिकरपेरक्षपरिगरनस्यैत- दाप वेदयन्ते ग्रावाणो हन्तेवौ गृणातिषौ गृहातेवा तेषामेषा भव्ति ॥ ८॥

१९५

प्रवरिपा म | अक्षपुत्रध्य मौजवत अणम्‌ | प्रविपाः प्रमरेपरिणः

प्रकरेण भपनशीखय कृकस्य जाता महते मां मा क्षाः ~ ९ (~ ९. ५. 5

यान्त हप॑यान्त वा त्पयान्त वा| प्रतरातेजाः

प्रचलते स्थने काट जाताः प्र्रुटृकाट । पक्षानां ग प्रचुखति के

ग. च. ज. अभ्यश्र". २ ठ. ड, स्तृतिः। इति निरुकयीकायामृत्तरषर्‌ष त॒तीयाध्णयं ( ठ. निह ० उत्त० तण्ण० ) पततमः ण्डः २ छत. प्रवतेजा, ४छ.त.द्‌. यतसे. ५१. मतिः | अ^९ ग. ज, ननां इति कषे, ७म्‌,

२५ च, ज.2. निभ.

मृषमः खण्डः ९ | निरुक्तम्‌ ] ७८३

प्ण मासपुरकस्थानं वरषमानाः | न हि तत्र पुत्रमत्रानुरमृणं मवति ।

“ भप? वा | उपस" प्यान्यलमेव केवलम्‌ । अथवा | अपाणेम्‌ अपगते -

द्कम्‌। ‹ परता आषधय इति व। › | अपे तष्मादन्यत्र ओषधय इति ।

कथं मादयन्ति | सोमस्येव । यथा सोमस्य मैजवतस्य भक्षो यजमानं मादयति हर्षयति तयति तथा । विमदो वित्ता वौ श्वषठ जागृविः ५ जागरणकेत। । या जयति स हर्षेण जगति योऽपि जीयतेसद्‌ तेन जगति । स एप विभादक एपरकारो मह्यम्‌ अर्त्‌ । सेन फलश-

भ्देन सर्वार्थेषु पुनःपुनः मृशं वा मनश्छादयिता देवने एतरकसिन्मम

मनः उत्साहयति ।

मौजबतः सोमः | स कषमत | ‹ मूजवति जातः? मथ ‹ मून १५ षान्‌ ' कः | ‹ पत; ' । स कष्मात्‌ | ‹ मुढवान्‌ ' । मूकषेस्तदरान्‌ । अथ ‹ मुञ्जः! कष्मत्‌ । स हदि" विमुच्यते रप्रीकया ' । 4 इका › कस्मात्‌ इषोगत्िकमेणः ' । सा हि निता

भि

भवति पूषमत्‌ | ‹ ईयमपीतपमेःसन्त ' | याद्ेपाअन्यावा| १५ सापि हि निभता भवति|

कथं सोमः मौज- वतः

प्रवणः ' कस्मात्‌ । ‹ हन्तवा ! । तदथोपिपत्तेः | बणन्याप्युप- जनाभ्याम्‌ | : गृणत › स्युयधछ । लतुयनते

त्राणः कष्पात्‌ ब्रब्राण मा ५ हिते। ‹ गतव ' | गह्यन्तं ।ह ते 1 "तपरा

मेषा › स्तुतिः ‹ मवति ' | ८ ॥ ध

मेते बेदन्तु पर वयं वदाय प्रावम्यो बाय बदताबदद्धधः। यदद्रयः पवेताः साकमाशवः श्टोकं घोषं भरयेन्धराय सोमिनः (ऋ० सं० १०।९४। १)॥ प्रवदन्ते प्रवदूप वयं ग्रावभ्यो वाचं

ग. ज. निन्त आस्क", रष. द्व. ट. द. इ, आस्क च. आरै प्फा.२ग.च.ज. विभाग, च, ज. पिभेर,५ ग. यजति महृर्षण) च, यजते (प) ह्रेष; ज. यजति स हर्षण. ६ च, अचिच्छ.७द, इ “वतिं । हति रिहकटाद्ययामुरप्टूमे तुरीयऽप्याये (ग. निरु० |° उश त्‌० ष्ा०) अपः दण्डः) कृ, ख. च, वरजपिकेषहो नाति, २९

७८४ दुगोषायेक्र तरी क।समेतं [ नवमाच्याये

वदत बदद्धध्। यदद्रयः पवता अ{दरणीयाः सह सोममश॒वः त्िपरकारिणः छेकः बरुणत्ेपो घुष्यते; सोमिन। यूयं स्थेति वा सोभिने। गृप्िति वा यन नराः परकषस्यन्ते स ॒नाराक्षसो मन्त्रस्तस्५पा दति ॥ ९ ॥

ग्ल

8 [^ १

न्धिति | अवुदस्येयमःपम्‌ । व्याति अद्रयः आदरणीय जप्‌ रणाह॑: पर्वन्तः साकमाशवः सहमृता: सोम- मन्नीथ अभिपुणुध। तं चाभिपुष्वःतइन्द्रःय शोकं श्रवणीयं हं घें शब्दं भरथ धारयथ निवेतेयथ | ये ते यूपम्‌ अमुन। १० प्रकरेण यसात सनन भवय | अधवा सौमिनः सोमेन तद्वता यज- मानस्य गृहेषु एवं कुरव तस्मायुष्मानधिृय व्र्रीमि पेते वदन्तु युष्म- द॑ स्तुती तारः । परवद व्यं हेततरः । अधवर्मुनपि च त्रम | एभ्यो प्रावरम्यौ वाच वदद्भपे। वदत वाचं या वक्तम्या एतान्प्रतीति | ‹ गराशसः ' (६) इति समाम्नातः । कः पुनरेष नरस: । १५ (येन नराः प्रश्यन्ते स नाराप्रसौ मन्त्रः ! | किमत्र मन्त्रः स्तुपरते | न दुच्यते । लक्षणं मन्त्रः | नराः स्तृयन्ते ।

¢ ६ भ

४ नारशशेस मन्त्रः = „` ह , तथापि न मन्त्रः शव ताह नदण्मव समान्नानप्राप्तमास।त्‌|न। सूयते तु नराः । पपा सामन्यस्तु्यमावादरज्ञां च स्तुलुपपततेः ।

९० त्षवपिच केवर तेषामपि च सामान्या स्तुतिन्ि | अस्त ॥९ जान एव स्तृयन्तं सररकद्यन केषांचित्‌ | यतो मावयन्थं रक्षणी - करय रास मन््र उद्यते | ' तस्य नराशंस मन्त्रस्यादाहरणम्‌ | ‹ तस्य ! वा मावयव्यद्य प्रा्रान्यस्तुतिः ११ ८ एषा !क्ग्‌ ‹ मवति) || ९ ॥

९५ १क.ख. ड.थ. ष. ठ. इ. अदरः. २ ग, भन्त्िती । अभ, ३क. ख. ग. ज. अद्‌"; च. अद्‌ आ. ४ क. ख. घ. ञ्च.र्‌. ठ. इ. पर्वताः पवन्त य. र्टाः = प्र पताः. ५क.व.व. क्ल. ट. 7. इत त॑ च. श्णुथ। = तं“ ते. ६ क. ख. ष. क.उ. 2.उ.ष्द्‌म चव" ७क. स. ग. ज, ठ. ह. नर, < ग, भ. प्रति; च. गमना पारनं, ९क.प्र.ग.च.ज, त १०ग. ज, नगःच. कराण ना. १६९. इ. शति ।इ0ि निरकथाकााम्‌तरव्‌रे (वीयेऽ- ११९ पयाये (कर, निरुकच्डन तवीयाध्या० ) नमः,

द्श्रमः खण्डः १०] निर्त.म्‌। ७८९

१ ७

अमन्दान्त्ोमान्य भरे मनपा सिन्धावधि क्षियतो भाव्यस्य `

यामे महसपभिभोत सवानतूते राजा श्रव इच्छमानः ( °

सं १।५२६। १} अगन्दान्स्तोपानवाटिश्चाननखन्वा बाटो बलयर्तो भतेव्यो भवतयम्बरपा अलं भवतति बाम्वास्मै बं भवतीदि बा बलो बरा प्रतिप्यग्यबहितः प्रभरे मनीषया मनस ५ इषया स्तुत्या प्ञ्ञया बा सिन्धाव्रधि निवसतो भावयम्यस्य राज्ञो

यो मे सङरे निरमिमीत सवानतूर्तो राजौतूण इति वालैरमाण

इति वा प्रश्चसामिरछमानः ॥ १०॥

रति नवमाध्यायस्प मरथपः पदः ॥ २

4 समन्दन्श्वामानि। | दानपदुटः कक्चीवान्‌ ऋत | अमन्दान्‌ अवा दिशन्‌ अनलान्या अव्रादिन्नये.ग्यान्‌ पय उत्तार मरना र्या प्रजनयावा | कल्य मात्र यन्धस्य | मव्रनवासावाजैतरनव सच।५न्‌ यतर रिश्र.तिअनुपिष्टत ति मवरयच्यः। क नितरसतः। सिन्धव वर्ियतः निव १५ सत्तः | यः किमकरोत्‌। यम ससं वहन्‌ सतरान्‌ यत्तान्‌ [नरमिमीत [५- तात्‌ | बहुनां यज्ञानां सागोपूकररण दतव्ान्‌ | अतू+; अनृणः अच- पटः अरमाणः । क्रम ये। निरमीत सहनं मम सवान्‌ प्रणमामि

रान्न भाग्यस्य [कर स्तुतः

वि & ४ = ~ १२ च्छमानः अमन्दान्‌ प्ता्मान्‌ त भाव्रयम्याय राज प्र५,८।५॥ १०॥

सतुद्‌शाध्यायस्य प्रधमः पदः। ५७

१७. त. द्‌. बलमा. २ढ.भ. प. ठ. त. वृ. रानतू्ण. २३... छ. त. व्‌. बात्व. ४ दइ. थ.ध. (इनि पद्‌ ) नास्ति; छ. प्रथमः पादूःत, नकमेध्याये प्रथ व्‌, इति नैरुकते उत्तराध॑स्य प्रथमः पादः. ५ ग. ननित । दार. ६ ग. सतुवःक ; च. तुः कष्टः; ज. तुष्टाव: ७ क. ष्व. ष. काट. 2. ६५ इ. “भरे पहर उर ब, भरे = २० पहर. <च.न्यभ्ति य. ९क.ल.ष. ट. ठ ड. सवान्‌ भवः पशं) च. एवान्‌“ प्र प्रषः १०८ इ. "बति । द अतु{शाध्यायस्य पथमः पादः । हति निरतयीहायामृत्तन्टक कृवि द्रमः खण्डः; क. ए, च वमिगएषरी नाप्त. ९९ ९९

५८६ दु्गाचायकृतर्गीकासमे तं [ नवमः; ध्याये

०।य; पदः | यष्वसयागाद्राजा स्तुति ठमत राजसंय।गाच्ुद्धोपकरणानि तेषां रथः प्रथमागामी भवति रथो रंहतेगंतिकभणः स्थिरनेवी स्याद्विपरीतस्य रममाणोऽस्मिम्तष्टतीति बा रपतेवां रसतेवौ तस्यषा भव्रति ॥ {१॥

“ यङ्गसथागाद्राना स्तुत ठमेत ' इच्वमाि । वैसूप्रृतसव भावयव्यस्य स्तुतिखाभनिमित्तमव मन्त्रगतमनृय- त। यस्म.ःसदलतं सवानिरमिमीत तस्मातप्रभर इति केचिन्मन्यन्ते । अपरे पुनयुदधोपकरणानामुत्तां सामान्यमेतत्लुतिलामनिमित्तमिति वयन्ति | तत्कथमिति । अश्वम हि * जीमूतस्येव भवति प्रतकम्‌ ' (क्० सं०।६।५५॥१) हुखनेन स्युद्धोपकरणेतं रथमधिरूटः समद्धकवचो राजा स्यत्‌ (भत्रा०स०३। १६ । ३ ) | स कल्माद्युपरद्धःपा२५त। १५ " यकज्गसंयोग्राजा स्तुति लमेत ' । स तावद्गसंयोगात्सुपि भत |

र जायज्ञसबन्ध- १० ततुरि टमते

अथ पुनरुदधेपकरणानि किमिति स्तुतिं लभन्त इति । ‹ राजसं-

योगाुद्धोपकरणानि ? । युद्धायेपक्रियस्त इति युदधपकरणानि । युद्ध

वोपकुचन्छःति गुद्धपकरणानि । स॒ प्प हि

व्याप स्तुतिसंक्रमन्याय आचा ५पप्रदर्चितः |

तयथा । युदधेप्करणानि गजर्तयगत्पि

टभन्त | त्य तान्यद्गानीति तत्सबन्धाससतुयन्ते | राज यज्गसंये।ग॥य-

ज्ञो दवतासवन्धदवता अप्पातमस्तबन्धःत्‌ | साऽयमनमालवङ्खप्रयद्र-

मामेनावछितः सर्वावष्छ॑तः ससुत इत्यामस्तुतिरिय॑सव। | तदु

क्तम्‌ । ‹ स्थन स्थनि स्तिः सव। द्यनापिपतिमामिन। | आसप्रणिष्

२५ वेद्या तथपकरणष्ुतिः ' ॥ इत । एष सुतिसकरमन्यायः सवना - परसप्रयः ॥

गुद्धपकरणानि २० राजसबन्धा्स्तुयन्त

1 छ. त. द्‌. रषतेर्वा नत्ति, क. ल. १(१६), तद, १. २क.स्.प्र., 8. ट. दर. इ, तवनव; र. तन्त दप. # ग च. ज. एभते, ५१. न्न. प्तनवात्मर न, मेत्म' वमा ६१, ज. थ, द्व. 2.5. इ, वश्यः

१ स्व्‌) च. ववह्ातः" पथः,

ददशः मण्डः १२ | निरुक्तम्‌ । ७८७

¢ तेपां रथः ( ७ , प्रथमागामी मवति ' | स कस्मात्‌ | तदाधा- र्वादितरेया युद्धोपकरणानाम्‌ । ° रथः › कस्मत्‌ | ' रंहतेगगतिकभणः! । तद्य हि तद्व त्पपेः | ' ह्थरतवां स्याहिपरीतष्य ' | द्रः सन्‌ सय इकः । तत्र हि स्थिरमुप्रतिषित चाद्धा मवति न तपाश्वदिषु |

4 त्येषा भव्ति ' स्तुतिः ॥ ११ ॥ ५

यस्ते वीदृङ्गो हि भूया अस्परसलरा परतरणः सूर॑ । गोभिः संनद्धो अति वीढव॑सरास्थाता ते जयतु जेत्वानि ( ऋ° सं° ६ । ४७।२६ ) ॥ वनस्पते द्ग हि मवास्मत्सखा म्रत- रणः सू्रीरः कट्याणप्रीरो गोभिः संनद्धो असि वीयस्वेति १ संस्तम्भस्वास्थाता ते जयतु जेतन्यानि दन्दुभिरिति शब्दानुकरणं रमो भिन्न इति बा दुनदुभ्यतेवां म्याच्छग्दकमेणस्तस्यैषा भवति ॥ १९॥

यन्ते ्द्वङ्ग इति । गरगस्वार्षम्‌ | हे वनघ्येत वानस्पय रथ समुचय । बीड्यङ्गा ददङ्ग। भव | ततश्च असम १५ तता अह्नि प्रतरणः प्रतरणः सप्रमाणा

पारे नेता सुर्‌: कट्याणवीरः अगरिक्वानवरखण्डतापिष्ठता भव । च| छृतप्रत।करप्वमस्मामिः गोभिः अति समद्र: समन्ततो नद्धो गर गन्पन चणा केप्मणाव। मवं कृतप्रतीकारमाप्मानं मचा तेन हेतुना मुतरामासान व।ठयघछर संस्तभ्नु ह । संस्तम्य च तय्यवितः २० आस्थाता ते अयिष्ठाता तत्र यैद्धा यानि तेन जेतव्यानि अ सनोऽर्भ- प्सितानि तानि स्वणि जयतु |

र्थः

१च. षवोपपत्तिःरक.ख. २११६); 7. ड. स्तु्पिः । इति (ष. ने ) सक्ती मयामृत्तरषट्े तृ रीयाध्यग्रे (ठ. नि = उण तु° ध्या० ) एकादशः खण्डः; ध. ह्य. ट, ज. अद्रो नाति, ३ क. ख. छ.त.द्‌. दोय ४४. द्‌ दृद्दद्गो. ५ छ. त. द. स्याएयक्मण. ६१. ष. २(१२);त.द्‌. २. ७ ग्‌. इति । ग, < ग. ज.अभ्मिन्मिध्र, ९ग. ज. अविक्तवा; ष. भवि- वार कक, १०१. ज. (कारवमर. ११ ग.च.ज. र्वः. ५२ च.नद्धो“म ब्‌,

७८८ दुगाचायेकृतरीकासमेतं [ नव्माध्याप्र

° दुन्दुभिः " (८) इयस्य ये'ऽभिधेयस्तस्य 'ान्दादुकरणम्‌” भानो नामधयप्रतिटम्भनिमित्तम्‌ । यथवासवनिहन्य- मानः श करति दु! रिति तदव तद्य नाम।

[किक

१ द्रम भिन्न इतिवा ' | दरुमरब्द्‌त्ू+पद्‌ भिद रततरपदम्‌ । तत्संमवे द्यत ॥। धु द्रगकदशा निष्कुपितश्षमणा पिनद्ध । ' तसपा व्रात" ॥ १२॥

<~ ह दनदरभिः कनान्‌

उप॑ श्वासय पृथिवीमुत घां बुरुत्रा तं मनुतां ष्ठिः जग॑त्‌ । 1 सज ४.24 >+ [दवीयो ५ ~ त्न स ४ स दुन्दुभे सनृरिद्धण देषदूरादवीय्‌ अपं सेष श्रू (ऋ° सं° ६।४अ।२९ )॥ उप श्वासय पृथि च दिवं च कहूया ते पेषं १० मन्यतां वरि्तं स्थावरं जङ्कमं च यत्स दुन्दुमे सहजोषण इन्द्रेण च दयश्च द्रादरतरमप मृष श्त्रूनिपृधिरिपरणां निधानं तुस्थषा भनि ॥ १३॥

भिव , 7 6

यपश्वराय पृथि । चन सर्य सव एता वृद्ध पकर गा कचः}

६ भरद्वाजस्य दुन्दूभ॒ उपृश्वासय उप-

१४ इः त ध न श्ना च

कृखम्‌ | उत याम्‌। अपि चेकध्यापि सतस्तव पुरुत्रा बहते वतेमानस्य

मनुतां मन्यतां घें यच्चेद॑विष्ठितं जङ्गमं यन्द स्था्ररं च | यदव

नवर सामथ्यं यवपरपिन्यावापए्रयितुं स चं दुन्दुभे सजुः सहजतरणः सह

२० प्रीतिः इन्द्रेण न्धिः च देवैः द्रद्‌ दृरतरम्‌ अपसेध पकाय अपुन. रागमनायास्सच्छत्रनियेतदाशासद ।

१क.ल. २८१२); ठ. इ. उति । हति निरुक्ीकायामृत्तएषट्‌के तृतीयिऽ-

भ्यपरे (ठर. निर० उ० 1०) दादश: खण्डः (द. सुण्टः। १२।) घ. क्ष

ट. ज. अङ्गा नाकि. क. ८.२ ८१२). व्‌. ३.२ पमिति । अर. ५. श्च. २. वर. ह भर ५. स.प. क्ष, ट, द, ड. “च › नास्ति, क. ख. शिष्टि स्थावरं यच्च जङ्कमं च"; ट. विष्ठितं कन्न) ठ. इ. कित अजङ्गम. ७. वान्य", ८ थ, द्म, टृ ट. दयगमय; च,“ अपकारप › नास्ति)

८ दर स्त्म अपररमधाप काट. ९३. व.ष्‌. द. ३, द. इ, “स्ह तततः । ३९.

अनुद ऋष्ट: ११४ | निर्क्तम्‌ । ७८९

' इषुध: (९) इषूणां [नधान तण; |

इषुधिः फस्मात्‌ तिन्निषतरो निर्धःयन्ते | ` त्या भषति१।॥१३२॥

बीना पिता बटु.स्य पुत्रिश्वाेणोति सम॑नावगत्यं | हृधिः सद्म पृतनाश्च सवे।; पृष्ठ निर्नद्धो जयति प्रसत: ( ऋः

सं० ६।७५।५ } ॥ ब्टीनां पिता बहुरस्य पुर एतीषूनभि मत्य परस्मयत इवापात्रयमाणः शब्दानुक्रण वा सद्ग; सचते संप्राद्र किरतेः पटे निनद्धो जयति प्रसूत इति व्याख्यातं दस्त्र हम्ते हन्यते तस्थषा भवति ॥ १४ ॥

१०

बहनां पितेति | योऽयमिवुपिः बह्वीनां बहूनामिषृणां पाता रता तदथेवात्‌ | यस्य चेषुषेः बहु; शषुकपः

पुत्रः पुरुणो बहूनः पप॒त्‌ प्राता । त्व

दरस रक्ष्यत इयेवं व्युपाथम्‌। यश्च यं विथृणेति | प्रस्यत एव सप त्रियमाणः | प्रकपंण स्यत इ उद्घाटधमानशित्रपुह्वात्‌ | भयवा | हस १५ तव शोभया पूदभ्दप्या | अश्मनपक्ते तिक्षतिरटितोऽपि धातुः फस्यत इति । ‹ पिक रपकषेपु तद्थौन्यधातुपादानम्‌ ! इत्या चाप.

माषा | मय ‹ वा शब्दनुकरणम्‌ ` । चिधिदियेवं श्रम करेति ।

कद्‌। | समना संप्राममवगय प्राय । सण इषुधिः सराः संकटन्‌ संपृक्तान्‌ वा संम्रमःन्‌. पृतना सवा: याः स्पर्पमःनैशैषव एव केवटमभि- ११ छे५य क्षिप्यन्ते पताकां तानेदतरिषान्सेग्रामान्‌ पृष्ठे रथस्य मनुष्यस्य

या द्धो जयति प्रसृतः क्षिपतो भर्ुषमतेत्ेतदश।सहे |

इषुधिः

१क. ल. १ (१९); ठ. वति 'इति निर्ण उण्वृष्थ्याः ११ षण्डः. °वति) ति निसकटीकायां १९ खण्डः । वयोद्रः खण्डः. २क. खरस. थ.घ ठ. इ बहनां. २८. द. इवादधरीयर; त. इवावभरीय^ व, ४ कं. ल. # (१५) त. ब. ४.५ग. प्तेते । यो. दग. ल. अपरेण; च, आपप्रिय",७ब, भ. ठ. ए. अल्तिनयं पिर; ग. न. अस्िन्पष्ये चि", < ग. ज. स्वाः स्यन्‌ संपक्ता्ामात्वत, ९ च, रक्ष्यः, १० क. घ, प. २, निन्द. <

७९१ दृगाचा्कृतदीकासमेनं ¡ नबमाघ्य

+ ईस्तप्तः ' (१०) कटा पष्क गोयति च यमाहुः | स कमात्‌ । ८ हृष्ते › हयवस्थितऽसो यया ' हन्यते ' }

हृषिः कसमात्‌ त्वा नवते ' || १४॥

अहिरिव भोगैः पथति बाहुं ज्याया हेतिं प॑रिषाधंमानः हस्तघ्नो विश्वौ वयुनानि विद्रान्पुपासपुमसि परि पतु विध्व ( क्र० सं° ६।७५। १४) ॥ अरिरिव भोगैः परिष यति षाह ज्याया पधात्परित्रायमाणो हस्तघ्रः सर्वाणि श्रा नानि मजानन्‌ पुमान्‌ पुरुमना भवति पुंसतेवाभीश्चषो व्याख्या

तास्तेषामेषा भवति ॥ १५॥

सहिश भेनै(ति | ऽयम्‌ अहिरिव मेः मपे इव कुटिकमवः

सपप्राहकस्य बाहं सपणेव पर्येति पलिष्टयति

बाहु धन॒ष्मतः पुरुषध्य । ज्याया देति पल्नि-

१५ धमनः | ग्वाय। वर्धात्‌ सत्रेतछ्रायमाणम्तदथत्वात्तस्य । सोऽयमेवंधम। हस्तप्नः पुमानिव पुरमना इर कश्िदाप्तः ्रहबहटः पुमांसम्‌ एतं धनु- ष्मन्तं पपात विश्वतः सपरप्रकारं सवतः पालियेतदाशास्महे । धियम- पक्षयामन्कां पर्ये बहतर मनः । ‹ पंसतेवो › पीरपाधल्ठ पौ्यमिति यद्य बलनाम भवति ।

शृष्तप्रः

९० ‹ अभीशवः › (१ १) दति वक्तव्यम्‌ | ते एनरमी ° व्याख्याताः ! अभि. धानतोऽभिषेयतश्च ‹ अर्भीषमरोऽभ्यश्ुवते › ( निर० ३ । ९ ) इति |

‹ तेषामेधा मयति ' ॥ १५॥

१ च. कलावीयदृकः; स. कठापापदकः, २क.-व. ४८१४); ठ.ड. “वति । इति निरकटीङायामृततरषट्‌म २ ध्यये १४ खण्डः, २क. ख, ५। १५; त. द्‌. ५.४. रिति । योर. ५क.स. ष्‌. ज्ञ. र. ठ. र, वधत्‌ न्यावातात्‌ बाहुं ६१०. ६ क. ख. य. द्य. ट. ठ. इ. प्रज्ञान. ७ च. पुरमा, <क.त. वरस. ट्ठ. पह. ९ क. घ. ५ (१५)). इ. षति)

९६; इति िरक्भ्ये (ठ, मध्ये दः) २ ध्या पश्चदरः (2, ६५).

षाटथ्ः खण्डः १६] निर्क्तम्‌। ५९१

रथं तिषटु्मयति वाजिनः पुरो यम्यत्र कामयत्‌ सुषारधः। अभीशूनां महिमानं एनायत मन॑; प्रादु यच्छन्ति र्षयः (ऋण सं० ६।७५।६ )॥ रथे तिषटननयाति वाजिनः पुर स्तार्सतो यत्न यत्र कामयते सुपारयिः कस्याणसराथरभौशुनां महिमानं पूजया मनः पश्वात्सन्तोऽनुयच्छन्ति रश्मयो धनुभे ५ न्वतेगैतिकमेणो वधकरमेणो वा भन्वन्यस्मादिपवस्तसयषा

शे

भप्रति ॥ १६॥

ये तिष्ठन्ति बाजिन इति। यदेतत्‌ रथे तिष्ठन्‌ वतमानः ्मुपरधिः कस्याणः सुशिक्षितोऽपि सारभ्रिः नेता रथस्य १० वाजिनः पुरस्तात्‌ अप्रनः सत रथयुक्तान्‌ रथघ्य नीडे प्ा्सनुपविर्टः । क । यत्र यत्र कामयते | यत्र यतरच्छपि योद्धा तत्र तत्र नयति । तदेतक्कि सारथहाम।ग्यम्‌ | न इत्युयते | नर. भृह्ुःको हि सारथिः फ कुयातमुशिक्षितोऽपि | एवम्‌ अभीशुनाम्‌ एतं महिमानं महाभागं पनायत पूजयामि | यन्मनो ऽशवानमतिप्रद्धजवाना १५ ॥

सर्भशव;

मपि तेष्वशचषुनिबद्राः रदपैयः गृ<ताः सारथिना प्शवासन्तो मनोऽ- नुयष्टनिति | उपरमयन्तयथः | संमेष्यामावात्नायतयस्य पूजयामीति पुरुपत्रेचनव्लयः । "धनुः? (१२) धन्तेः गयथघ्य | वद्रटन हक गच्छन्ति | ‹ वधकरणो वरा | श्रुवे तदुतयैत | ९७ ॥,

यनुःक्मान # ति ` तस्था भ्रात ` ॥ १६॥

१ छ. त. द्‌. पूजयतत. २ कषघ. ६ (१६); तद्‌. ६. दग.

3 ८ क 8 1 9 "यतीति । यद. इ. यततत. ग, मुल" षा; च, ज. सुखार^. ५ च. शिरकत ६ क. म, व. अ. ट, ठ, इ, दविषासिष्रन्‌ । कर. २५ ७ य्‌. प्य्महर, <वच, क्ष, ट. ठ. ट. स्पभञ्युक्ा हि ९ च. मदा, 1०. ख. यन्वर ट. तेष्वयं. ११५. ग. च, 'रड्मयः) नात्ति. १२क. ल. घ कष. र. व. इ. धाय ष्टि तर. १३१. अरर, ठ. इ, पवुपपयत. १४४, व. ६८१६); ठ. ह. "वति । इति निरु शायामृतरदके तीयाध्या, षोडशः (द, निस्कमारउञषत्त्‌ः ध्यायपड' } कण्ट) व... म, अङ्ननाभि, ३,

७९२ दुगौचार्यषतदीकासमतं [ नवमाप्यमि

धन्वना गा पन्डनार्जि जयेम धन्वना तीव्रा; समदा जवप। धनुः शत्रोरपकामं इणोनि धन्वना सव: मदिशे। जयेम (ऋ°

सं०६।७५। -) 1; इते सानगदव्यार्याता समद्‌; समद्‌। वाचः संमदो बा मदतेञ५ौ येवां निनतेबौ भजाबयतीषूिति बा

॥। ५ सस्या एपा भवति।॥ १७॥

॥ 1 धन्वना गा इति | ताः गाः ताप्रत्‌ धन। धनुपा वयर्म्यो जयेम | अपि च | भाजिम्‌। इतरघ्य स्पभ्रया यत्र रक्षपवेधायेव कैत्रट- मिषवः क्षिप्यन्ते वैतकैयेण प्रतिं वा तम्‌ आजिम्‌ अंजवनं धनु. ॥ 4 ॥॥ घयं जयेम । या अपि तीना दारणाः समदः संग्रामः; अनेकशष्नसंपातसक्रट।: अनेकर्वपुर्‌- षाका्णीः ताभपरि ववं जयेम घनुैव । अपि च| ।५ बहुना | समासत ए ब्रमः | धनुः शत्रोरपकामं कृणोति | यत्र यत्र शतरुर्मन्‌ जेतुकामः स्यात्ततस्ततेऽपगतकाममष्मत्तो धनुः करेतु । अपगतकमे च तसि- १५ ज्छन्रौ षयं घनु्ैताः समः दिशः प्रदिशश्च जयेमेलतद्‌शाकछहे | ‹ समदः समदो वा संमदो वा? | संपृतस्य भते: भक्षयिष्य | भक्त समदः वत्त्‌ शव दित पर्रतः। मदतेवौ, हणधस्य द्वितीयम्‌ | ' संमदो वा! इति । संदृ्प्तने दि परस्पेरतो युध्यन्ति ।

२१ “व्या (१३) इति वक्तयम्‌ । सा पुनरियं : जयतव जिनाततेव ! | वालन्यत्चमथकलम्‌ । तद्रुटेन हि जीयत | स

भ्या कस्मात्‌ पुनय धनुगुणः | तस्या एषा भवति ॥ १७ ॥

१. ख. ७( १७); तद्‌. ७.२ म. हइति। ता. ३ च. वयमपरिभ्या. २५ ४क.ख.षघ. म. ट. ठ. ड. इततरय. ५ ग.च. ज्‌. वैतर्केण; ब. ठ, पैतक्षयेण. ६2. पतापथ पताका. ७, 'अनेवन; ठ. इ. (आग्रवने, <८क. स. प, प्र.ट. ट. इ. भक्षणस्य, ९ग. च, परस्यत ज. प्रतौ. १० च, "न्यत्वतमर्थे', ११. च. ज, तस्यषा, १२फ. व, ७(१७); ठ. इ. श्वति । शते निरक्तीकयामत्तरर्‌ ४ तनयया (वृ, स्हकमा० उण

६१ वृष्व्यार ) पपद्राः शण्डः) ष, द्य, र ज, अ नास्ति,

अषटदशः खण्डः ८ ] निरुक्तम्‌ । ७९२

वह्यन्तीवेदा गनीगन्ति रूण मियं सखे।यं परिपसबजाना 1 योषेव शिङ्के वितते धन्वन्‌ उ्या इयं सम॑ने पारयंन्ती ( ० सं ० ६।७५ । ३) ॥ वक््यन्तीवागच्छति क भियभिव सखा- यमिषुं परिष्वजमाना योपेव शिः शब्दं करोति विततापि धनुषि जयेयं समने संग्रामे पारयन्ती पारं नयम्तीपरिपतेगेति- ५ कमणो वैथकर्मणो वा तस्ैपा भवति ॥ १८ ॥

वक्षयन्तीपेति । येयं योध काचिकलैनिदिय पुरुषाय पवि - रहस्यं वकषयन्तीव कथिष्यन्तीव उ्था धनुष्मता पुर्ण इषं पिक्षिप्तता सव्येन दक्षिणेन वा १, पाणिना कृष्यमाणा सवथ दक्षिणं का करणं प्रयागनागनिति जगन्ति | कथ- भिति । प्रियं सखायं परेपस्जाना | प्रियम्‌ इष्ट कायिनित्‌ सखायं समानत्यानम्‌ उपयतिप्रदि द पुरपम्विपुं प्रिप्वनमान। | संप्रख्े एव्र सखजानयम्यास) ऽवरे पमावत्‌ | यथाहि सम कर्ण प्रयाङृष्यते धनुष्मता तथा मध्यमातन निनीय इषुं पस्रजत इव । किमेतदेव । १५ नेयुच्यते । या चयं येत्र रिङ्क योपिद्धिव वरिदग्यौ काचिामिना पुरुरेणा्मानं प्रया्ृष्यमाणोपजायमानपःर्ाष्‌। कमिनः पुरपल्य हष मुत्पादयन्त। शिङ्क मुकुमारमन्यक्तशब्दं कर्‌।पि | वरितताधिधन्धन्‌ धर्युपि अध्यारपिता संयमस्माकम्वमादिगुणयुक्ता व्या समने संप्र पायन् सस्तु । परम्‌ अन्दे नयन अस्तु शरुणाभियेतद्‌श्षास्रे । ९१ 4 इयुः ' (१४) इसतत्‌ र्ग तिकेमणः । तदथनवासावु्पायते ! वधेयं वा । तदभव ह्यतो गच्छति ¦ ८ त्येषा मवति › ॥ १८ ॥

ज्या

इषुः कस्मात्‌

१८छ.त. द्‌. ५रद्क्तेःनाति.र२क.ख.छ. त. द्‌. -न्तीषु(षन त. स्तीषु- २५ १२.२३ क. ल. ठ. त, द्‌. 'वधकणो षा? नास्ति. ४ क. ल, ८ (१८); त. द्‌. <, ५ग. पपेति।ये. ६ ग, च. ज. वक्ष्यती कथ, ७ ग. ज. "कंचित्‌? नास्ति, ८ म, च. ज. स्यातम्‌. ९ ण, च, ज. विद्ग्वा; घ. ब्म, ट, विदाधा, १० क, ख. ग, च. ज. ईषते. ११ क. ल. ८ (१८ }; उ. "वति । इति उ० त° १८ खण्डः; ड. “वति । इति निरुक्तधीकायामुततरषट्‌के ३ ध्ये १८ वण्डः) घ. इ. ट, ज, अङ्को नाकि. | ११९ १०९

९९४ दुगौचायेकृतदीकासमेतं [ नवमाध्ययि

सुपर्णं वस्ते मगो अस्या दन्तो गोभिः संनद्धा पतेति प्रसूता) यभ्रानरःसंच त्रि चद्र्न्ति तत्रास्मभ्यमिषवः कम यंसन्‌ (ऋ० सं ६ | ७५। ११ )॥ युपण वस्त इति वाजानाभमरत्य मरगम योऽस्वा दन्तो मृगयते गोभिः संनद्धा परतति भरसूतेति व्या- ५ रयां (निरु०२।५) यत्र नराः संद्रवन्ति च बिद्रबन्ति च तत्रास्मभ्यमिषवः शम॑ यच्छन्तु शरणं संप्रमेष्वध्वाजनीं के त्याहुः कशा परकाशयति भयमश्नाय कृष्यतेवौण॒भादराक्‌ पुनः भक(कयत्यथान्‌ संशया क्रोशतेव(शकशाया एषा भ- कति ॥ १९॥ १० सुप वस्त ई | ये एते स॒पणं वस्ते वसते गीं वाज। इषः | ह यां चेतेपां मृगय दतो यदि मगणि फलानि | अमर्मेपु तु व्यद्रनलमावान्मर्गियन्तीय कि नु तदद्रद्न्य स्यादयं विष्येयभिति। ये चेमे गोभिः संनद्धाः गव्यन १५ स्लान्ना दछेष्मणा च समन्ततो नद्धाः पतन्ति गच्छत धनुष्मता प्रसृताः क्षिताः त एवमादिगुणगुक्ता इषम यत्र यस्तिन्‌ संम्रमे नराः मनुष्याः संद्रवन्ति भैच्छनति च विद्रवन्ति च पुनपिगच्छन्ति तत्र अक्षम्य श्च शरणं सुखं जयानमित्तं य॑सन्‌ यष्डन्तु द्द्तरियतदाश।स्पहे ।

: अश्वाजनी ! (१९) इृ<तददम्‌ | तां पुनरेतां ‹ कशेयाहुः ' । अश्वाजनःयेतन्न निर्वक्तव्य प्रयक्चदृत्तिवादस्य } अध ८ कशा › कस्मत्‌ । साहि ' प्रक्ष यति › प्रस्या पयति ‹ मयमश्वाय › | ‹ कृष्यतेर्वाणुभावात्‌ ? | अप- कृष्टा हि सा मवति चम॑०।ऽग्यी | ' वाक्‌ ' अपि क्ेुस्यते । सा ‹ पुनः प्रकाशययथान्‌ › ईति । अथवा | ' खशया | वाक्‌ ते मुखा-

२० कशा कलात्‌

१८.द्‌ कयात. कराया ख. २क.ल., १ (१९५तद्‌. ९, उम, इति । व. ४ ग. ज, च. वतर वा? ५क. छ. ध. क. ट. ठ इ, व्यथनर, ब ६. क्षरट, ठ, इ. वदुदा १त., ७क, स, १, ६, २. ३, इ, पगव्ठनिि,

विश; खण्डः २०] ` निरक्तम्‌ । ७९५

कार शेते इति | : के(शते्वा › शब्दाधष्य। या लश्कर तस्या ्ै ह ° एषा मतेति › स्तुते ॥ १९ ॥

आ जङृन्ति सान्वेषां जघन[ उप जिघ्नते । अश्वाजनि प्रचैत- सोऽश्वन्त्समत्सुं चोदय (कर० सं० ६।७५। १२) ॥ ५

आद्नति सानून्येषां सरणानि सक्थीनि सक्थि; सचतेरासक्तोऽ सिपन्कायो जघनानि चोपघ्नति जघनं जहून्यतेरद्वाजनि प्रमे

तसः भरवद्धवेतसोऽश्वान्‌ समरस समरणेषु संग्रामेषु चोदयोलूखरगुरुकरं ब।केरं बोध्व॑सं बोर मे कुर्ित्त्रवी्तदल्‌- खलमभवदुरुकरं वेतसदुकृखरमित्याचक्षते प्रोषणेति च ब्राह्मणं ११ तस्येपा भवति ॥ २०॥

साजङ्कन्ति सन्येषरामिति"। ाजङ्क"त इति शत। संबोधनम्‌ | दहे मश्वाजनि आश्ङ्कन्ति सानुनि एषां सरणानि स्मृन्छतानि सक्थानि कि्रदिशान्‌ १५ जघनान्‌ उपजिघ्रते । जघनानि क्फिग्दशाः । तांश्च हं अश्वाजनि उप. जिघ्रति । इदमपि शतरथेव | रथ्यानां कदिपदेशमश्वाजन्यभिहन्ति पृष्ठानां किदेशान्‌ । हे अश्वाजनि या ठमेवमभिहंसि सा लभेतान्‌ जशवान्‌ रशृदचेतसः प्रङृटचेतसो गमनं प्रति समुःसुकान्‌ समतु समरणेषु संप्राभषु तथा चोदय यथा जयेवभियेतद्‌श्हं | २५

अश्वाजनिः

[कन

° सानूनि सक्थीनि! | तानि पुनः “ सरणानि ! | तद्रटेन 1

१क.ष.ष. क्व. ट. ठ. ड. /स्तुनये) नाति. २क.ख. ९८१९); ट. शति । इति निर० भा० उ०्वरृ० एको० १९ खण्डः; ड, थति। इति निरुक्तदीकायामृत्तरषट्के तृतीयाध्याये एकानर्िरितिः रण्डः; व. ह्म. ट. ज. अद्रा नास्ति, ३ क, ख. ड. त. ड. आघ्नन्ति; ठ. आजद्वन्ति. ४ क. ष.छ. त. ९५ द्‌. बोध्यलं बोर्करं. ५ क, स, चत्त"; ड.थ. ध. ठ. द. चतदु, ६ क. ख. १० (२०); त. द्‌. १.. ७ ग. शमित । आर) वर. इ, अआजद्वन्तीति, ८ ठ. इ, अ.त्रम्ति, ९. ज. देशात्‌ । जघनानि फ; च. (देडान ज॑ध्तेः जयनानि कि. १० ग. चज. जिघ्रन्ति, ११क, सनव. क्य. र... र्ध्यानं हिक, १२च. भभिप्रत ९२ क. ष. घ. इञ. ?. ठ. इ. प्रचेतसः, ३४

शद्‌ ु्गाचायंकृतरीकासमेतं [ नवमाच्यपर

सरन्ति सतार: । सक्रिथः › कात्‌ । ‹ सचतेः ' | किमक्लिन्सक्तम्‌। “ जासक्तोऽकिन्‌ कायः › हृ शरीएम्‌ । ® जघनं कस्मात्‌ | तद्धि भ हन्यते कश्या ।

‹ उद्खटमू ( १६ ) इ्ेतपदम्‌ । ततकस्मात्‌ । तद्वि ' उस्त्रं वा ! । उरुवैरं वहनं करोति । उरकब्दाप. पदं करोतेरु्तरपदमूं । ‹ उरं बा › । ऊकै-

काब्दातय्ैषदध्रू | ऊर्ज एव हि करणा तदु्चते | “ उखं वा › । ऊशग्दावूपदं संब्ददुत्तरपदम्‌ । उष्ैमेव हि तद्य स्तं मवति । अथवा । ‹ उर मे कुर्धिनरथैततदृटखट मभवत्‌ ' ( इत० त्० ७। ५) १० १।२२) । तकि क्ियमाणदुरुमे खं कुविंयत्रवीदिव तथागुणयुक्त त्वत्य | तदु ङ्खलमभवत्‌ | व्राह्णमपि च भवति । * उरेकरं वै तदु- टृखटमियाचक्षतेऽपरोक्षेण ' ( शत० त्° ७।५।१।२२)। उरई करोतीवयुरुकसमेत्यक्षमव्यवहितगुणाभिधानम्‌ । तघयुनरेतद्रयो््धै व्ययेन व्यवहितगुणमु्यते उद्खलपिति | " तथेश्र › स्तुतिः १५ “° भवति › ॥ २०॥

च्‌ टट्खरं कस्मात्‌

यश्चिद्धि तं गृह उदखलक युज्यसे । इह यमतत बद जय॑तामिव दुन्दुभिः ( ऋ° सं° १।२८।५) ॥ इति सा निगदव्यारूयाता ! २१ ॥

ईति नवमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ २॥

१५०.

यञ्चिदधि घं गृहेगृह '‡ति । शुनःशेपम्‌ । ˆ भायजी वाजसा-

१क. ख. घ, ज्ञ, ट. ठ. इ. (करत्वादुरुकरं ˆ; ग. च, ज, उक्कं ३, २. च. ज. उरुक ब. ३ ष. पदम्‌ । ऊजे एव. ४ क, ल. पदम्‌ । करोतेचो- ३५ त्तर्पदम्‌ 1 ऊ; ध. श्च.ट. ठ. ड. "द्‌ करोतेरगोत्रपदम्‌ । उ. ५ च. उह्०, ` ६ ग. ज, ^उक करोतीति › नास्ति. ५क. ए. १० (२०); ठ. वटि । इकति परण भाग्उ० तुन ध्या कंशः २० ण्डः; (ट. चाति } इति नहर रीयामतरषरे ३ प्या पः एण्डः; ष. ञ्ञ. ट. ज. अहो नात्ति. < क. ख. ११ (२१);त. द्‌. ११. ९८. थ. घ. ( इति०० पद्‌: नास्त) छ. त. दितीयः प्रद्‌; द्‌. इति नेरु उत्तराधए्य नक, १०१. द्राति । श्च; उ, ड.

३१ "चिद्धि त्वमिनि,.

दाशः खण्डः २२ | निरुक्तम्‌ । ७९७

तमा (क्र० सं० १।२८।७ । निर० ९। ३६ › इति च। सोमा. भिपवरे व्रिनियागः (ए० ब्रा० ३३।५) | अभिमन्छध चोपधीय- तेऽप्निचने | हे उटूलटक युज्यसे । यद्यपि छमनर्छाराथं गृहे गृह उट्ललम्‌ युग्पसे तथापि लम्‌ इह एव॒ जस्मद्रहे दुम-

५ तमं दीततिमन्तं गम्भीरम्‌ अनरेवहुभिः संछ्ि- ५ यमाणे; दाब्दं बद्‌ | कथम्‌ | जयतामिव दुन्दुभिः । ये हि जयन्ति

[शि

तेषभितदेव जयघ्य पूवप भवति गम्भीरखनं दुःदुभिः | ये एनर्जायन्ते तपरा -रृक्षप्वर इते ॥ २१॥ तुद्रशध्य हि त।थ; पाद्‌: । व तृतीयः पादः | हृपभः परजा वषती वातिवृहति रेत इति वा तदृपकमा वपणादरपमस्तस्यंषा भवति ॥ २२ ॥

° वृपमः › ( १७ ) क्त्‌ । स हि " प्रजां वर्ति ! । प्रन १५ त्तिकारणं स्तः सिञ्चति योनी । ‹ अतिवर- हति रेत इति वा › | रेतः से्तमतिदायनासा- व्मानरुच्ति । ‹ तदूषक्भी नणदूषम; ! । तेनश्वृषकरमणा रेतोवधैरक्षणेर्न नगौरप्यतिश्येन यो युक्तोऽसि वुर्षणात्‌ रेतोवधणा-

द्वेतोः मकारमुपजनाक्घवा वुपम इच्यते । ‹ तघ्य › गोवृपमल्य ९० “ एषा › स्तुतिः ^ मवति ! ॥ २२ ॥

वृषभः कमात्‌

१ग.च.ज. ‹ गृहे › सेव. २ क. ख. ११८२१); ठ. (हति। इति निरक्त० उ० तृण एकविंरातिः खण्डः; इ. इति । हाते निरु० २१ षण्डः; ध. ज्ञ, ट. ज. अङ्को नाति. ३ ठ. श्डस्यपाद्‌ः; ड. शस्य पद्‌: २.४ क. २५ ख. १(२२))त. द्‌. १,५ग.च. ज. ह. ६क.सल. परक्ष.ट. ठ. इ. तेनास्य वृष, ७ क, ल.ष. हल. ट.ठ.ड, "णन गोरर) च. क्षमे तृणैर ग, ज, रेतोवर्षणेन गो, < ध, ह्म, ट. वर्षणा. ९क. ल. १८२२). भवति । इति ० उ० तरण २२९ रुण्डः; इ, “वि । इति निरक्तरीक्ायाण २९ लण्डः; प्‌. प. र, ज. अङडी नास्ति. १०

~

७९८ दुगोचायंकृ तदीकासमेतं [ नृवमाध्यये

्यक्रन्दयजुपयन्तं॑एनममेहयन्वुषभं मभ्यं अजेः । तेन

सूभवं शतवत्सहस्रं गां मुदल; मधन जिगाय ( ऋ० संर

१०। १०२।५)॥ न्यक्रन्दरयश्रपयन्त एनपरिति ष्याख्या-

तममेहयन्टषमं मध्य॒ ओंजेराजयनस्याजवनस्येति षा तेन तं

५ सभव राजानं मवेतिरेत्तिकमा तद्रा सुभव सं गवां मुद्रः

प्रधने जिगाय प्रधन डति सग्रापनाम प्रकरोणोन्यस्मिन्धनानि

भवन्ति दुधणां दममयो धनस्तनेतिद्समाचक्षते मुद्रो माम्येश्व

ऋषिषटेषभं च दू्णं च युक्तवा संग्रामे व्यत्हूत्यामि जिगाय तद- भिवादिन्येपर्भवति ॥ २३॥

सयत्रन्दयनुपयन्त एनमिमिपि- | एवं तावत्‌ व्यास्यातं प्रतिपदम्‌ | एकवाक्यतया तु मन्ष्य व्यास्धेयतिति | मन्त्रद्प्रवीपि } यत्‌ त्रष्व वेनाजेप्रप््मेतं राजानमिति तत्र मे शणत | यभतम्‌ आजः ।रपथस्य म्ये वतमानं वुषभं १५ न्यक्रन्दयन्‌ उपयन्ति नयक्रन्दयन्तः एनं हे अनाः दुर्ता रयन्त युक्ता रयन्तेति उपयन्ति उपगच्छन्ति परेवृष्मन्ति । अमेहयन्तश्च तं गूर्त ह्यीयतां यावदयं युृन्मत्र करोति तते रधु सुखं भविष्यतीति | स हि गोमिनामाजिसृतां च्भावः | तेन अमुना वृपभण सूम भुंमगं शोभ. नभोगं राजानं | | तदव सुममं सुयवसंदशसमदध शतवत्‌ शतेस्तदत्‌ सस्य २० सदं गवां दशरत | यद्रा | असर वहु | किमिति | मुद्रखोऽह धने धने प्रतिं धया बिजि्गीपोरावयोः ्रवत्तया।हेकायां जिगाय जितवानिति |

चुव्रभः ८

१क.त.द्‌. : अजेः › नास्ति. २क.ख. २२२); त. द्‌. २,३ग. पमिति । ए० 2. इ, स्दुयमिति, ४ क. ल. यद्षभकेणारवीग) प, यद्रे २५ कम, ट. यद्‌ वुष्ये फेर) ठ. उ. यदप ०५. सल. ट. भय भ्रु, ६, च, ज. सर. ७ प. क्ष. ट, जानाः. < च. युक्त्वार; क, ष. कुत्कारक्तं कारयते उपर, ९क.ख.ष. ल, ट. ठ. इ. अमेहयनमेहयन्तश्च, १० घ, हा. ट, ठ. ड. राक. ११. च. जं, मा १२ग. च. ज, सुतम. १२७. ख.ध.इ्च.ट. पवा 2 नाप्ति. १४ च. कमि, १५ क. स, ष, प्म. ठ. इ.

२० ब्रधनंसूप्रामं पर्न; ग. च. ज. प्रधान,

चतुविंश: खण्डः २९ | निरुक्तम्‌ । ७९९

॥दरुवणः' (१८) इत्येतघदम्‌ | स पुनय °व्रुमया घनः ! दुपरकेतेः । तदप्ऱ।पक्चन मयद्‌ (पनि० ५।४।२१)। दरश्म्दात्‌ पूत्पद घनशग्ददुत्तयदम्‌ | मुद्र रोऽभिेयः । ‹ तेति समाचक्षत ' इति स्तुतिखामनिमित्तमुभयोर्यक- मेव ृषभदुषणयोः। "द्रा मौम्धशच ऋषिः इय ५

दरघगः कस्मात्‌

तत्रेपिहासः न) वपा[दट्‌ । स ख [दत।यस्य गारमवाद्राज्ञा सद्‌ मरतिद्यपमानः रे्थोदन्वादिद्य ' दषणं ' द्रपमेण सह युक्वे राहा सहानि ससर | स्र च तं ‹ जिगाय ' जितवान्‌ यथा पतदवं तष्मयैल + भमिवादिन्परभवति ! ॥ २२ ॥

० ११

इपर तं पश्य बपमस्य यञ्च काष्ठाया मभयं दरु्रणं नयान्‌ । येन॑ जिगाय शतवत्सहस्रं गबा मुद्रटः पतनाज्यपु (ऋ० स १०।१०२ ।९)॥ दमं तं प्टय व्रषभस्य सहयन कष्या मध्य हप , शयानं येन जिगाय क्तवत्सहस्र गवा मरद्रलः पृतनाज्यप पृतनास्यामिति संग्रामनाम पृतनानामजनाद्रा जयनाद्रा यृद्ला १५ म॒द्रवान्‌ मरगिरो ब मदनं गलतीतवा मदागलार्वा मृद गिलो बा भाम्यश्वो मृम्यन्वस्य पुत्रां मृम्यश्वा मृमयाऽस्याश्वा अश्वभरणाद्रा पितुरेत्यक्ननाम पातवा पत्रता प्यायतेवां तस्थपा मवाते ॥ २४॥

टम तं पद्य बृषमस्यति | जितायामिजावव।सत। नरष्णम।उ न्त एवाप

११. व. ज. "छत; इ. दुमणकरनिः, र ग. भोप्यन्वः च. "ट भाव्यश्च. ज, ष्टोम्यव ऋ, ११. च, न. पमादः, ४ ग. ज, एतय दूताः दिस दुग; च. दितवाद्श्व द). ५ग. च. ज. धृता, ६ क. स. (६२); ठ, शति । हति नि उ> ५३ रण्डः; ड. "कति । दति निरकतदाकायामृततः प्ट> ३ ध्याय २२ दण्डःःष. द्व. ज. जप्। ना्त. ५७. द सव्यन)

हनुम य्‌. ८छ.त.द्‌. वाग नात्ति; ९क. स.२ (२५) ३. १० ग, शति | (नमत, इ. परति, १६१०. न्‌. 7.६" माद्र) र माग॑न्त चर २५

८०० दुगोचायेशृतटीकासमेतं [ नवमाध्यमि

विद्धमुदररो मुद्रः केनचिषृष्टः फेन सह युकव। कषेमं राजानमजे-

धारित । स तमुपदिशनेव हुधणमाजैन्ते

तस्षिनपविद्भमसावज्ञमिव कुःसयन्‌ राजानमन सच। तस्मै प्रयाचचक्षे | इम त पश्य येनासेपरभिति । वृषभस्य सहेयुजम्‌ ।

५ क वतेमानम्‌ | काष्ठाया; आज्यन्तस्य मध्ये दषणं शयानम्‌ अपविद्धम्‌ । येन जिगाय शतवः्सहस्लम्‌ इति व्यास्यातम्‌ ।

दुवणः

पृतन।अ्यमिति सप्रामनाम › | तत्क्मात्‌ | ^ प्रतनानामजनाद्र। १ | प्रतनाः मनुष्याः । त यस्मन्रज।न्त गच्छन्त | पृतनाशब्दासपृ१पद्मजतेरुततरपदम्‌ । “ जय- १० नाद्वा" | तत्रत्तरयदे विकट्पयन्ति। ते हि तत्र जयति । ' मुद्र सुर

वान्‌ ? | ठो मर्ये | अथ" वा बद्रगिखो " समुद्रमोजनप्रायः | मुद्र दम्दैः पृथपद्‌ गिलर्ब्य उत्तरपदम्‌ | मदनं गिरपि वा? | मदनः कामः | तमसौ

गिरति वाकरोति । जितेद्रप इयथः | मदनरान्दः पृतपदं गिटपि- १५ धैच्द उत्तरपदम्‌ । ‹ मदग वा | मुदणिदधो वा | मद उ्रैकः।

तमस) गिरति । उपशान्त इयथः । ‹ मुद्‌गिढ। ब! । हर्षमसौं गिरति | नित्त इयथः | भाम्धस्यो मम्यद्चस्य पुत्रः ! । ५ भ्यः) पुनः ‹ भृमयोऽल्याश्वाः ' | अन्‌- वस्थायेनः | ' अद्वमरणष्। ' । विभक्ति वा पतावस्वान्‌ |

पतनाग्यं कस्मात्‌ ८ # |

मुद्रस्श

माम्क्श्च

२० ° पितुः ' ( १९ ) इतमदरक्तभयम्‌ | तपुनरेतत्‌ ‹ अन्ननाम ' | तत्क- १ मा ८ प त्वी १ कुण श य॒ ८ पितेव # पतः मात्‌ ` ९। + र (६ । ‹ पिवतव।

पानाश्रघ्य । ` तसपा म।५ ' | ( २४ )॥ पिए तु स्तं महो पमाणं तादषीम्‌ । यस्य॑ जितो व्योज॑सा १ ८. ¢ (ए + >~ ९५ त्रं िपै्मदेय॑त्‌(ऋ० सं०१।१८७। १) तं पितुं स्तौमि महो

ग. च. ज. ठ. द, मायन्ते, २ च, मृद्टो मद्रवोजन०,२ क.ख.घ द्म. ट, ठ, इ. रृष्दरात्‌. # क. ख.घ. घल. ट. ठ. इ. रब्दादुत्त) च, छिग- स". क. त. ३ (२४); उ. इ. °वति । इति निरक्तटीकाया ( ठ. रुक्त. भाध्ये ) मृत्तरषर्रे तृतीयेऽध्याये चतुविस्चतिः खण्डः; घ, प, 2, ज, अङ्ग १० नास्ति.

४,

वैशः खण्डः २६] निरुक्तम्‌ ।

१)

व्‌

[, अक | [अ 3 न ¢ “५५ धारयितारं बलस्य ॒तरषीति बलनाम ततेव द्धिकर्मेणो यस्व

तरित ओजसा वलेन त्रितचिस्थान इनदरो व्रं विपषीणं व्यद ति नधो व्याख्यातास्तासामेपा भवति ॥ २५॥

नतं त॒ ्तोपमिति । अगस्यष्योर्षम्‌ | य्य पित्तोः मोजा बरन बलाधिपतिर्पीन््रः निस्धानः त्रिषु स्थनेष्वप्रतिहतप्रभावः शर क में विरपर्वं॒विगतपवौणं विगतसन्धिब्न्धनं कृतवा व्यरदयत्‌ वित्िधमरदैयति अपुनरावृत्ते तं पितुम्‌ अहम्‌ अन्नं ततरिपर्ञकस्य महती बस्य पमाणं धारपितारं स्त।मि। को हि नाम दन स्तुधाय्नाहतेत्रिठोकधिपतिरपीन्दः -किचिद- प्यशक्तः कुमिसभिप्रायः। ‹ तविषी ( निघ०२।९।१०) इति बठ- नाम! ‹ तु ब्दध ' इयस्य | तद्धि सरववसुम्यो उयायः | ° नच: ' (२०) अवरसरप्ात्ताः। ताः पुनरेता: ° व्या्याताः ' ‹ नदना मनति शम्बः › (निर० २।२४ ) इति। (तसमा मवति, ॥२५॥

----~-~~

इमं मे गङ्गे यमुने सरस्वति शुद्र स्तोम सचता परुषया । असिक्रया मंदरे वितस्तयाजीकीये शुणुहया सुपोम॑या ( ऋ° सं° १०।७५।५)॥ इपर मर गङ्ख यमुने सरस्वति शुतुद्रि परुष्ण स्तोममासेवध्वमसिक्न्या च सह मरुटरभे वितस्तया चार्जीकीय आरुणुहि सुपोमया चेति समस्तारथोऽयैकपदनिरुक्तं गङ्गा गमनाय म॒ना प्रयुव, गच्छतीति वा परत्रियुतं गच्छतीति बा सरस्वती सर इत्यदकनाम सर्तेस्तद्रती श॒तद्री शुद्राविणी क्षिभरदराविण्याष् तन्नेव द्रवतीति वेरावतीं परुष्णीत्याहुः ५षेवती कृटिलगामिन्यासिकन्य

१क. ख. ट.थ.ध. ठ. ह. तघतेर्वा वृद्धि २७. त. द्‌. व्याज, १ क. ख. ४ (२५).त. द्‌. ४ च. विपर्षं त्रि. ५ कख. पष, क्ष. ट. ठ, इ. अमम. ६ क. ख. ध. क्ष. ट. ठ. ह. मो मतो. ७क.खन.रद्य.ठ. ब. नतत्‌. < ग. च. ज. स्वया. ९ घ. स. ठ. इ. वसुभ्यो; र. वरु*° स्त॒ १० क. त. ४ (२५); ठ. इ. “वति । इति निरक्तर्यकाया-( ठ “हक्तभाष्ये ) मृत्तएषट्‌क$ त॒तीयेऽध्याये प्शवविरातिः खण्डः; ष. प्च. 2, ज, अह्न नास्ति. ११ क. ष, ड, ध. ध, उ, ह, पती भासती इटि".

१०६

८०१

१०

१५

२५

३०१

८०२ दृगाचा्यकृतरीका समेतं [ नवमाध्याये

श्रु्ठासिता सितधिति बणेनाम तततिपधोऽसितं मर्दरधाः सा नध्ो मरुत एना वधयानत वितस्ता चिदग्धा विदद्धा महाक्रूरा कोयां वरिपारि्याहकनौकममवा वजुगामिनी वा विपाह्पाट- नाद्रा परिपाशनाद्रा वरिमापणाद्रा पाञ्चा अस्यां व्यप्रार्यन्त वसि-

५ टस्य । मुमूपतस्तस्पा्रिपाकुच्यते पूत्रमासीौदरुञ्जिरा सुषोमा सिन्धयदेनापराभिप्रसुवन्ति नद्यः सिन्धुः स्यन्दनादापमरा- तेस्तासामेषा भव्राते ॥ २६ ॥

इम मे गर्गे यमुने दति । दे ममे गङ्गे यमुन सरघति शुद्र

ययम्‌ इममे मम स्तोमम्‌ आपैवध्वं परुष्ण्या सह|

9 मस्ट आर्जकिय वमपि असिक्न्या वित-

स्तया सुषमया च सह अगृणुहे अभमिमुष्यन सिवा शुणु ति सम- स्ताथः | एवं सवत्र पृ4 समस्तार्था वक्तव्य इन्युपप्रदशेनाभरम्‌ ।

` अथकपदनिरुक्तम्‌ › । ‹ गङ्गा गमनात्‌ ' | स। हि विशिष्टं स्थान

गच्छते | गमधाते वा प्राणिना विशिष्ट स्थान-

[माति गङ्खा । ˆ यमुना प्रयुवतत। गच्छते १।

प्रकर्पेण मिश्रयन्यन्यामिनेदःभिः खान्युदकानि

गच्छति । ‹ प्रभियुतं गच्छतत वा ! स्तिमितमिव तरगमच्छति ।

° सरत सर इध्युदकनाम › । तकस्मःत्‌ । ' सर्वः ' ‹ स गतो

९० (धा० प्राण १-९६०॥ ३-१७) इध्यस्य | तेन सरसा विशिष्टेन

° तद्वत ? | पिज्ञायते हि राजमुये सारखतीनामपामभिपेकाधवादः | ५ वर्‌-

णस्य वा अभिपिच्यमानस्येच्ियं वीथमपकरामतत्र्ामवद्रमुसतृतयममत्र-

च्छरृयन्तीयं तृतीयं सरत तृतीयं प्राविशत्‌ १( मेत्रा° सं० ४।३।

९) इति| ‹ द्युतुद्री शुदराविणी क्िप्रदविणी ' | छु इति क्षिप्रनाम ।

२५ अथ "वा अशु? कषिप्रम ' तुनैव ' विद्धेव केनचित्‌ ^द्रवति'।

आक्रटोपः पूत्रपे। ‹ इरावती परुष्णीवयाहः ' । येयमिरव।ति टकर

प्रसिद्धा तामिममतप्पिन्मन्त्रे मन्त्रविदः परुष्णीत्यादरः | स। कस्मात्‌ |

१५ गङ्ग दिशब्दानां वयुः

१छ.त. द्‌. “पाख्त्या,२ ड. ध. ठ. इ, 'कज्‌र°; थ, 0कजुक०, ३ छ. त. द्‌. "पालृच्य१, ४क. ल. ५(२६) त. द्‌. ५, ५ग. इति" । हे) ठ, इ. ३० “यमुने पएरखतीति, ६. च. ज, सुनु", ७, सुणाम.

ध्डविशः ण्डः २६ | निरुक्तम्‌ ।

८ पववत ! | किमुक्तं मवति । ‹ कुटिलगामिनी , इति | तदस्पा पवेवच्ं यानि कुटेटानि तानि पर्वणीव तस्यासतेस्तद्रतीति | ` सतिक्तौ "

{

कस्मात्‌ । सा ह ' अशुक आसता ! । कथम्‌ | ' सितति वणनाम ! | स॒ च पुनः शठ इति प्रसिद्धो छेक | ` सितासिते यद्‌ धौ › इति यटदववामुदेवावरिहृसक्तम्‌ | तस्य शुष ' प्रतिवेपरोऽतनितम्‌ › | कृष्णतैयः | तस्नाृष्णोदका असिक्त । * मस्याः सत्र नयः। मरतः एना वयन्ति ' वर्वेग | तसमा्रयकं नदयभिमानभनुषते विरोपण्तेन ६ मदद गङ्गे हे मष्टूभे युन इति | ‹ वितस्ता सविदग्धा › | ' वेदरहषो नःम्निः | स किट नदीरन्या निद्रदाहन ताम्‌ इति सामिवरेननद्णे विज्ञायते | अथवा |: पिवृद्धामह।कुरा !| विक्तणौ | " अजकायां टेक व्रिपार्वयाहुः ` । सा कस्मात्‌ । ‹ कजीकप्रभवा ` | कमव नाम पनतस्तस्साप्रमवताति तद्धितेन | अथ ‹्रा | क्रञुगामिन ' सलयार्जाकौया । ° विप्‌ विवाठना्र। | विपार्ययसौ भमिमतिवगवरसाद्रच्छन्दति । ` विपाश्चनाद्रा | नमस्यां व्यपाश्यन्त | ° प्रक्षा अध्या व्पद्न्त विषस्य मुमपतः › | वसिष्ठः कंठ मम- जस्या मुपप? पु.मरणनाकातेः पासरातमान क्रू | तस्य ट त प्रा सघ्यां व्यपदधन्त | व्यमु.यन्तद्कन । ततः प्रभूते स। विपाडमत्‌ । ८ पुमासंदुरञ्जरा ' नाप सा| उरमटय५; | ८ विप्रपरणद्रा ' उदकानां वाट्‌ । ' मु" सिन्धुः ` | सा कस्मात्‌ | ' यदनामनिप्र सुन्ति ' जमिगच्छन्यन्याः प्रमृता ५ नयः ! । ‹ सिन्धुः ) कस्मात्‌ | ८ स्यन्दनात्‌ ? । सा हयतरच्छदन गि्रैपतः स्यन्दत इति ।

` अपः ' (२१) दृरतलदरम्‌ | ताः पुनरत: ° अप्रेते: 1 । सथमा- ५.

{मरति | ` त।समिवा भवत) ॥ ९६ ॥

१ग.च.ज ठ. €. पद, ६क. षे. ग, च. ज. मटका. ३क.य. ग्वाडित्धा); ५, च. ज, व. ङ्च. पल्ट्या ग च. ज. कज ट. क्रु), ५ग.च. ज. वत्वा, ६५. च. ज. महू" ५ भ. च. ज. "पास्यन्त. ८म.च. ज, स्मा. ९कृ. ल. ५ (*६),2. ठ. वति।

डा निनद तिनमतेरष्दत तती पवपापे डवाः चण्डः) भस द. ज. अ तष.

१०

११

२०५

३५

८०४ दुग चायकृतटीकासमेतं [ नवमाध्य

आपोद्िषठा म॑योभुवस्ता न॑ उजं दधातन । महे रणाय चक्षसे (ऋ० सं० १०।९।१) ॥ आपा दिस्य सुखभ्‌- वस्ता नोऽश्नाय पत्त महुते चनो रणाय रमणीयाय च दश्च नायौषघय ओपंदधयन्तीति बोपतेयेना धयन्तीति षा दोषं धय-

५ न्त।ति वा तासामेषा भवति ॥ २७॥

अपि हिति । सिन्धुद्रीपस्यषिम्‌ । हे भापः अपपितयः स्थ मयो.

मुवः मशोमावपित्र्ं सुखमावयिव्यः याः ताः

यूयम्‌ क्षमान्‌ उर्जे अनाय यथा वयमटं स्याम

१० भोजनाय भ दधातन धारयत अनुगृहीषवम्‌ । रिच | महे रणाय महते च न रणाय रमणीयाय चक्षसे दशनाय | श्ुतिसमृुदितसम्पग्दैना भूवा सजप्रयोगे यथा वरतेमहि तथा जु पधं युयमियेतद्‌शसरहे ।

‹ गोषधयः › (२२) इयेतःपदम्‌ । ताः पुनरेताः ' खपे धयन्ति '। य{£५'चेद्‌पच्छ।र दह॒ रोगजातं भवति क्षयादि तता मत्ताः सदो धयन्ति पिबन्ति नाशयन्ति । तदरवमोधतेः पूर्वपद्‌ घयतेरुत्तरपदं कतरे कारके । ‹ ओष- येना धयन्तीति वा › | शललोषरति करमश्चिदुदरदािङ्गे एना धयन्ति पिबन्ति प्रौणिनो दाहोपशषमनाय तिव घातु कमी कारके | " दोषं

यन्तीति वा ‡ | यः कश्चिदुपजायते देषो वातादिकृतः शरैरे तेता

वक

२० धयन्ति | इति दोषश्चब्दासच॑पदं घयतेरेवोत्तरपदं कतयेव कारम ।

मापः

१५ सोपघयः कस्मात्‌

पठ { त्साम्‌ › आपानम्‌ ‹ एषा ! ‹ मवति › ॥ २७ ॥

६द.त.द्‌. आवय र्ठ. कप" वौ; त. वोप. ३क. त. ६२७); त. द्‌. ६. ४ ग. प्ति । ति". ५ग ज. भ्व्य सुख; च. शवित्यश्च सु २५ ६क.ख.व.श्च.ट.ठ.ड. वर नस्स्रा. ५१. ञ्च. ट. ठ. ड. च तथाद्‌९, < क..ग. च.ज. 'गृहीध्वम्‌ ९ ग. च. ज, अपयन्ति १० गज आत्ताः १६ग. च. ज. उप" ६५२ ग.च.ज. (भनोनो दाह उपनाम (च. भ्नान ) य । तवि १३ ग. च. ज. कमेकारः. १४ क. ८. (२५); 2२. ब, “वति । इति निरुकटीकायामत्रषट्रे (ठ, निरु° भाष्ये उ०) तू्वयिश्ध्याये १० सपािरातिः रण्डः; घ. न्च. ट, ज, अही नासि.

अष्टर्विशः खण्डः २८ ] निरुक्तम्‌ । ८०५

या ओष॑पीः पूरी जाता देबेभ्यहियुगं पुर । मनै द्‌ बभू- णामह शते धापाने सप्त च ( ऋ° सं° १९।९७। १) ॥ या ओपथयः पत्री जाता देवरेभयद्वीणि युगानि पुरा मन्य नु तद्धभरूणामहं वध्तुवणोर्ना ` दरणानां भरणानामिति वा | शतं

थापाने सप्त च । पामान जया भवन्ति स्थानानि नामानि १ जन्मानीपि जन्मान्यत्रामिपरेतानिं सप्र शतं पुरुषस्य मभणां

तष्वना दधता वा राज्रव्यास्याता तस्या एषा मवाते॥ २८ ॥

या ओषधीः पूत जात। इ०9 । अओपपिसृकते प्रथमैव | ग्निचयने ्ष्मनन मन्तरेण प्रम्यारण्पाभिरेषरीमिरुपपते (भत्रा° सं०२।७। १३) । यारएता १५ सोपधयः पूव: प्रथमज।ताः | कुतः । देमभ्यः | न तावेदूव। उत्दनते | सता एव पुचमुद्यन्ते । पिप्यत कके | त्रियुग पुरा । कट्दरपरे- ताभ्यः पूतम्‌ आदिकल्ये भारे कृतयुगे । देवानामपि दह्यनमनध्य जवनहेतु छवितिनस्ती तिः पूपमन्नमुसयते प्रद्रा इति | फ तासा- मिति । मननु बभृणामहं शतं धामानि सप्त च| तासाम्‌ अहं १५ यभृणां वभ्रवणीनाम्‌ । जओपधयः खमावतः सव॑ एव पच्यमाना वभू- व्ण: कपिलः संपद्यन्त | मने जनि | शतं धामानि तप्त च | सत्ता- पिकं शतमहं तासां यथावलने । सेवा | व्रमृणामिति वभव्याप्रसया ° हरणानाम्‌ ' इति | ता दि क्षुद दि हरन्ति | ° मरणानाभिपि वा | मन्धम्ताः सतस्य `मृतप्रामस्य वा| ` स्थलानि नामानि जन्मानि २५ शरामानि त्रपा मवन्ति' | इ तु ‹ जन्मान्यमित्रतानि ' | मत्त्तमोच- भिजालय एतस्षिन्मन) अमित्राः | अथवा | ° सप्तशतं ॒पुरस्पस्य मभणां एषप्यना दधतीति

स पधयः

धामशब्दस्या ५: वा! | अस्िन्‌ पक्षि धामाति स्थानानि |

छ. त, द. ` भरणान्‌ हरणामिति 2 । सायणमाप्म निरुकतपाठस्तयेव, २. थ. ध. ठ. इ.-ति. ९ छ. त. ग्थानान्य" जन्मा. ४ फ. स. ७८(२८);त. द्‌. ७.५ग. इतिः ओट. इ. आवदारिति. ६. च. ज. स्थिति नसती. ८क.ल, घ. इ. ट. ठ. इ. धामाति चयाणि भवान स्था-

मानि नामानि मन्मानि, ६९

८०६ दुगोचायेद्रतदीकासमेतं [ नवमाव्ये

“रात्रिः ' (२६) इ्येतवदम्‌ । तदपुनरमिधानतोऽभिययतश व्या स्यातं ‹ रतिदीनकमेणः ' ( निर० २ | १८) इति | तस्या एष र ‹ मवि! ॥ २८ ॥

५ आरात्रि पायन रजः पितुसापि पाममिः। दिवः सदांसि

बृहती विष्टिसि आ लेपं व॑पते तमः ( संलिकं सूक्तं २५)॥ आपूपुरस्तये रात्रि पाथिवं रजः स्थनिमध्यमस्य दिवः सदांसि वृहती महती वितिष्ठस आ वतेते लेपं तमो रजोऽरण्यान्यरण्यस्यं परय्रण्यमपा्ण गरामाद्रमणं मवति वा तस्या एषा भवति

१० ॥२९॥

आरात्रि पाध रज दृत । कुरिकल्याप गव्यावा| टेरतरियां लम्‌ जपृपृरः प्व रजः । पृथिवरीटाकमपृ्यन | 14 केवरमेतदेव } ननुच्यत | पिदुतानमिः | मव्य स्थानैः सह्‌ । सहान्तरक्षण। तद्‌ ह्युत तमसा | किमेता- वदेव । नव्युच्पते | गि तरि । द्वि। युदकस्यापि यानि सदांसि सदनानि। येषु युदकव{तनः सदनपु सीन्त कठान्यधि | बहता महत। यस्माच्च तस्म.दरऽपि वतमाना वितिष्टत | शिष्टम्य पिष्टरस | न केव

१५ रात्रिः

विषयेव पिष्टि | ति तदि | अआवृव वुटकमः) ततपूरणापिरिष्टं तमः ९० दपं मह्पुनरिममेव टमके प्र्यावर्ते यस्यास्तव सा लमस्माकं सन्दा

शिवा भ्र्तद्‌त्राक्मह । १क. ल. ष. इच. ट. एषा स्ोत्मिविति, क. स.७ (२८), ३0 । इति निरुकतभा० उत्तरषट्‌ त~ ध्या अघ्यापिशातिः एरण्डः; इ, शति । त निषकतशकायामत्तरपटर २४्५य २८ सण्डः; भ. च. वर्जमिरेष्वह्मोनास्ति, ड, ध. पितुः प्रय धा; थ विनृरप्रम4" यड. प्तिप्रयु वा, ४क.ल. ९१. द्‌. ८, ५. इति" । कृ. ६ च. च्यते +| कै तदि" पितुध।° स्यते. ७क. ख.ष्‌, इ, ट. पयर; ठ, इ. परय, ८ क. .ष. क्ष, २,

न ८

कल ट, इ, स्थातषु हदति, ९१. ब. ज. आय्‌,

भिशः खण्डः ३० ] निरूक्तम्‌।

अरण्यानी ' (२४) इव्येतयदम्‌ | सा पुनः । अरण्य पल ' पाठधित्र देवता | अथ अरण्य क्मात्‌ | तद्धि प्रम।दपाणेमपगतं भवति| *क्र गत ' भरण कमत ( धा० १ ९६१ ॥ । १ 9 इयस्य | अरमणं भवतति वा ' | रतैः प्रण्पिषपृवल्य |

न दयरण् रत्िभेवति । ° तस्या एषा मवति ' ॥ २९॥

सरण्यानाप्दस्याथः

अर््यान्यरण्यान्यसा या भरव नव्यसि । कथा ग्रामं न पच्छसि न त्वा भीरिव विन्दती ३ ॥ (ऋ° सं०१०।१४६। १ )॥ अरण्यानीत्येनापामन्त्रसते यासावरण्यानि वनानि परा- चीव नर्यसि कयं रामं न पृच्छसि नत्वा भाविनदुतीमतीवः परिभयार्थं वा श्रद्धा श्रद्धानात्तस्या एषा भवति ॥ ३०॥

अरण्यन्यर्ानी। दवमुनरा म्‌ | सवुद्रारकवचनं पूवम्‌ द्विया बह भचनमुततरमू । उयो मन्दगरण्य भातोऽयामिदेवतामर- ण्यानीं व्रवीति | अहं तव्रदेतलिन्नरण्ये निरमणे मतः | वं कथं न पिमिर्पीति भीप्रयमाण इव | दे अरण्यानि कथं लम्‌ अरण्या येव वर्ननि प्रति केवठं प्रव पर्ये पराड्मुभैव अनावतमाना नश्पि | असौ असाविति द्यमानेव | यत। कमि । कथं किभिति ्रामं न प्रच्छति | न ला भमापि विनदति | मथवा दधः प्रियाय"

१क.ल.ष. श. ट. ठ. ड. कस्मात्‌ । अरण्यमपार्णे ग्रामात्‌ । तद्धि. २क. सख. ८ (२९); द. वतिं । इति नि० भाग उ० त० २९ लाड,

ड, 'वति । "इति निरकतटीकायामृततरपट्‌ ४ ३ ध्या५ २९ एण्डः व.स्ल, ट, ज

अङ्गो नास्ति. रक. ल. ९३०); त. द्‌. ९.४ग. सीति । देक. म. ष, ष. ट. ठ.ढ. नीति रे (ठ. इ. ए) रेषद्म्य ९०.५च. पर्व अरण्यमपार्णं प्रामात्‌ । दि, ६ क.ख.घ. &.ट.ठ. इ. पदिदमोहा. ७ग. ज, भात।श्थिद) च. ग्ण्योपिं, ८ ग. च. ज. वता.९ग. ज. प्र, १० ग. च. ज. नस्य, ११ब. ध, 2.३, ट, कथ ग्रामं न प्रच्छि । प्ये , १२१. चर ज, इ १,

८०७

१०

५५

२०

२८

१०

१५

२०५

२८

^~ 0 [५ निद धि दुगोचायकृतटाकासमत [ नवमाच्याय

न लर्मषदपि पिभेपीति परिरपदथैः । तयथा । परिमपघुरं पै्यप्तमिति ।

° श्रद्धा (२५) इयतत्पदम्‌ | अत्र ' श्रत्‌ ' इति सव्यनाम पूवैपदम्‌ | तत्सलभेस्यां धीयत इति श्रद्रा । घमौयकाममलिप्वविपययौिवमेतदिति या बुद्धिस द्यत तदधिद्वतता मावा्या श्रद्धेलुचयते । सा पुनरग्ेयं सर्व प्रकाश- मिवयञ्निख । “ तस्या ए्पा भवति › ॥ ३ ० ॥

श्रद्धा कस्मात्‌

्रद्धयाभ्भिः समिध्यते श्रद्धयां दूयते हविः । श्रद्धां भग॑स्य मृधनि वचसा वेदयामसि ( ऋ० सं° १०। १५१।१)॥ ्रद्धयाभिः साधु समिध्यते श्रद्धया हृषिः साधर हूयते श्रद्धा भगस्य भागभेयस्य मूधेनि प्रधानाङ्घेः दचनेनविद यामः पृथिवी व्याख्याता तस्या एषा भवति ॥ ३१॥

्रद्वयाभ्निः समिष्यत इति | श्रद्धायाः कामार्न्या अधम्‌ | य ए र अग्निः दरया उपेतः द्यवा तक्यबुद्धिमरम्य

सभिष्यते कमणि सएव साघु श्ञोभनं समि- ध्यते | इतरो हि समिद्वोऽप्यसमिद्ध एवाश्रद्ासमिद्वाभिकमणः पटामा, वात्‌ । एवमेव श्रद्धया हूते हविः | यदेव श्रद्धया हूयते हविस्तदेव साघु हयतेऽन्यस्याफटत्ात्‌ उक्तं च| ' नाघ्रदवानाय हविजुंषन्ति द्वाः ? इति । एवं चत्‌ श्रद्धां भगस्य मेनि वचसा पेदयामसि । भगद्य भाग- धयस्य धर्मस्य मृधैनि । मधौ शिरः । प्रधानमिदमङ्गं घमेस्य या श्रद्ध

तदभवे धर्माभावात्‌ | अपि च | वचसा एव वर्थनेनैव मब्रगतेन

१ग, पर्यन्तमिति। ३० । श्र; च. ज, प्रन्त0िति. २ ग. च. ज. “मस्या न्षीयत". २ क. ख. ९८३०); 2. "वति । इति निरु० भा० उ० तृती° ३० खण्डः; इ. पति । इति 7रुक्तभाष्य तुतयेऽध्याये ३० खण्डः) घ, इय. ट. ज, अङ्को नास्ति. ४ क. त. १०१( ३१); त. द्‌. १०,५ ग. इति" श्र. ६घ. न्न, ट. ठ. इ, कामायिन्या, ७ग. च. ज, प्रद्धवार८ च. ध्धयतेष ष प्राध्वं रोभनं न इत ९ग, च, ज. ‹वरचनेनेव › नासि,

दात्रिशः खण्डः ३२ ] निरुक्तम्‌ । ८०९

‹ अश्रदरामनृते दधनच्छद्रां सवय प्रजापतिः ' इयनेनैतदुदर व्व शिरः प्रका- शमवेदयामः आपोपयामेो नात्रदु्ानस्य घरमे इति ।

(^

° पथेवी ( २६) व्याख्याता! ।‹ अथ वै दशचेनेन पृथः ' इत्यत्र

(निर० १। १४ ) । त्या एा भवति ' ॥ ३१ ॥ म ५

स्योना प्रथित भवानृक्षरा निवेषनी । यच्छ] नः सप्रथः ( ऋ० सं १।२२।१५)॥ सुखा नः पृथिवि भवारृक्षरा निवेशन्युक्षरः कण्टक ऋच्छतेः कण्टकः कन्तपो वा कृन्ततेवां कण्टतर्वा स्याद्रतिकम॑ण उद्वततमो भवति यच्छ नः द्म यच्छन्तु शरणं सवतः पृथ्वपा व्याल्याता तस्या एषा १, भवति ॥ ३२॥

~^ पे 6 [3

स्थाना पृथि भ्वति | मेघाततिपरदषम्‌ । दिरण्यनाशप्रायथिततेएटवां पथिः भोगमैकवः.पारल पुर्‌पनुवाक्या (मैत्रा यण ८" २।२। ७) | दे रपथिवि स्मीना १५

सुखा ववमस्माकं भव । कथम्‌ । अनृक्षरा निष्कण्टक। निवशनी निधा = (~ ध * ठ ~ [जे कः ९ धु [ योग्या | निविष्टानां चास्माकं यच्छ देदि शमं सुखं सवतः प्रथु सवेत

6 (~

विस्तीणेमेति । £ ऋक्षरः कण्टक ऋन्छेतेः ? । कमहं तापयामीयेषमथमुदरतः कण्टकः । कण्टतेव। | स हि “ उद्रततमो मवति ' व्रक्षात्‌ | २०

१ग. इति। ३१। १०. २ क. ख. १० (३१); ठ. वति । हति निष° उ° त° ३१ खण्डः; ठ. वति निरक्तमा्ये ३१ कण्डः; ग. ज. र क्ष. ट. अ नाक्ति. २३ छ. त. दृ. तरो. ४क.ख. १२ (१२); त. द्‌. ११.१५. ष्व | मे, ६ ग. च. ज, मस्येक०. ७ ग. च. ज, यावापृथिषि. < क, ख. च. ह्च. ट. ठ. इ. अनृक्षरा निवेशनी । अन ९ क. स. घ. क्व... इ. कच्छतेः। कण्टकः कंतपो वा कृन्ततेर्भा कण्ठतर्वा स्याद्रतिकरमेण उद्रततमो भवति । कर्म; ग. च. ज. क्षतैः. २७ १०२

¢ € (नज) ् ८१० दुगाचायेकृतरीकासमेतं [ नवमाव्यय र : अघा ' ( २७ ) व्याष्याता | ‹ अघा यदेनैया विद्धोऽपधीयते व्यापिवौ भयं वा › दर्यु्र ( निरु० ६। १२ ) | "तस्या एपा [1 भवति ' ॥ ३२॥

3

५ अम्पा चित्तं परतिलोभयन्ती गृह्मणाद्खमन्यप्ये परेहि । अभिं मेहि निदैह हृत्सु ोकैरन्पेनामित्ास्तमसा सचन्ताम्‌ ( ऋ० सं° १०। १०३। १२) ॥ अमीषां चित्ताने प्रज्ञानानि प्रति. लोभयमाना गृहाणाङ्धान्यप्े परेह्यमिपरहि निदैैपां हृदयानि .. शोकेरन्धनामित्रास्तमसा स॑सेव्यन्तापरगनाय्यगनेः पत्नी तस्या

१० एषा भवाति ॥ ३३॥

अमा्पां चित्तमिति | प्रतिरथस्याषम्‌ | हे अपे अपापाम्‌ अस.

च्छन्रणां चित्तानि मनानि प्रतिरोमयन्ती प्रयेकं

रोमयन्तौ गृहाण अङ्गानि । सवेगत्राण्या-

१५ विकच | येते सायिष्टसवगत्राः सध्वसिन उदननेपथवः संमूढा जप्र तिपक्षाः सन्तु | परेहि परागच्छ एतान्‌ । अपरि च | यावच्च प्रयव- ध्थिताप्तावदेकैकं किप्रम्‌ अभिप्र | अमिप्रगम्य च निह एषां हद- यानिदोकैः | तथेत निरदगषहदया अस्मदमित्रा अन्धेन तमसा सेव्य- न्तामियतद्‌ाशा्पहे ।

सप्वा

9० २० " अग्नायी › (२८) अग्नेः पल्ली | (तस्या एषा मवति ' ॥ २३॥ १ ग. च. ज. यदेतया. २च. "पधीय^. २ क. ख.ध.द्च. ट. ठ. इ. त्यत्र

व्यास्याता । त°. ४ क. ख. ११६ (३२); ठ. (वति । इति निर० भाष्ये उ०

तृ० दविः लण्डः; ड. पति । इति निरुक्तमाभ्ये ३२ खण्डः; व. क्ष. ट. ज.

अङ्को नास्तिः. ५ छ. त. द्‌. ८ प्रश्ानानि › नात्ति. ६क.ख. १२८३२);

त. द्‌, १२. ७ ग. 'िति । अ. ८क. ख. ध.ञ्ज. ट. ठ. इ, “यन्तीं प्रत्येकं

लोभयमाना गु", ९क. ख. व. क्य. ट, ठ. उ. सचन्तां संप. १०९. व. १२

(३३); ठ. वति । इति निरुक्तभा० उ? तुरवयि ° ३२ रण्डः; ड. "ति । २९ इति निरक्तमीष्ये २२ षण्डः; ष. ्ञ. ट, ज. अद्धो नाति.

पञत्रिः खण्डः ३५ ] निरुक्तम्‌ । न ८११

्

इन्राणीमुपं हये वरुणानीं स्वस्तये । अग्नायीं सोम॑पीतये

(ऋ० सं १।२२।१२ ) ॥ इति सा -नि्गदव्या- रुयाता ॥ ३४ ॥

ईति नवमःभ्यायस्य तूर्तीयः पादः ॥ इटा णीमुपहय ईति | इह कर्मणि अग्नायीम्‌ उपह सोमपा- नाय अत्मनश्च सस्त | इन्द्राणीम्‌ । अपि च| वरुणानीम्‌ | असाधारण्येन | इन्दार्णीं च व- णान। च अग्ना च इह कमभगयुपहुये सोमपानाय घ्वस्तये ययेवं सति ^ तप्या एवा मवति ' इति भाप्यवचनं; नोप्पदयते | सोमपनवन्धा- न्मध्यमपि चेनैतत्‌ | अग्निरपि हि सोमपान- सवन्यरे उक्तः ' सौम पिव मन्दसान गण. श्रभिरिति ' तस्मात्‌ ‹ उपपद्यत ' इति

अग्राय

अप्यमूचि इन्द्रा पौवसरणान्धौ स्तूपे | तेन ' तस्या एपा ५५ 5 मवति › इतिवचनं ( निर० ८ । २५) ॥ ३४ ॥ नेपृपदयते

चत्‌^शस्य तृतीयः पदः |

चतुः प्रदः | अथातो द्दन्युलषखलमुसटे उकूखलं व्याख्यातं मुसलं महः सरं तयोरेषा भवति॥ ३५॥

१क.ख. १२ (३४ );त.द्‌. १३. २ ड.थ. थ. (इतिः पदः? नाकि; छ. तृतीयः पादः; त. नवमस्य तद्‌. इति नेरुक्ते उततर्भस्य नव, २क.ख.घ. श्च. र. इति। इति पा निम्दुःाल्याता । इति"; ग. इति | इह; ठ. उ. नन्द्राणीमिति । इति सा निधद्‌ यार्याता। इष ४ क. ख. ध. क्ष. र.

^

द. ह. भाष्यक्रारवचन. ५ क. ल. १३ (२५४); ग. च. व्भमितेरषद्रौ नास्ति, £ द. ह. इति चतर्दशाध्यायस्यत्‌'. ७८ "वादः | इति निरक्भाष्+ उ तृ चनुच्िरः खण्डः; €, पद्‌" ।दति नरकभाप्ये ३५ पृष्ट. ८ क. घ. १(३५); त द्‌. १,

(

~ ~~

१५

२०

२९

८१२ दुगौचार्यकृतदीकासमेतं [ नवमाध्ययि

¢ अथि ददानि " इति । अश्वदिः पूवैसमा्रगौद्िरक्षणोऽय-

मपरो द्वग इति पथगयिकारवचनम्‌ ॥

सथातःशब्दावुक्तर्थ ( निर ७ । १)।

अष्टाविति िर्देशतोऽपि सिदध द्विषे नियमार्थमग्रहणम्‌ | “ उपासानक्ता

५ दैव्या होतारा? इति द्वदरनादयुक्तमिति चेन्न । तयेरप्रीलसामन्यन

तत्र प्रथमं समाम्नातलात्‌ ( निघ० ५। २ ) | इह च पुनः समा-

मनाने दिस्ततादे।पप्रसङ्गः । भित्रावरुणादीनामपि द्रदसामन्यादिह

प्रसङ्ग इति चेन | तेषां प्रथगपि स्तुयुपपत्तः ।

एवं सवयुट्खलमुसटयोदावाप्रधिव्यीशवह समान्ना-

नस्याप्रसङ्गः। केवलयोः स्तुनयुपपत्तः। न । मुस-

टल दिवश्च प्रथक्‌ष्तुयमावात्‌ | मितरात्ररणादीनां तु सर्वां प्रधक्स्तुतयः

सन्ति | तस्मादस्तमाम्नानम्‌ । अश्रिनेरिद ददरसामान्यात्समान्नानं प्राप्त

मिति चेन | उपःप्रमृतीनायुपसः काटम । तेपां च समप्नाननेहाति-

सं्करप्रसङ्गत्‌ | ॒नासरयेोः स्थानान्यलादिहासमाम्नानमिति चेन्न । .द्द-

१५ सामान्यायथिव्यथेलाच संमोगःमिप्रयिण च तच्छतः ‹ तेनमामुपसिश्चतम्‌

(० स० ४।५७।५) इति । यव्राप्रथिव्योः प्रध५ समान्नानं देव

तामवारिह प्राप्तमिति चन | दिवः पथिव्यायतनलामावाद्‌ द्द्परसङ्गन

चेह दिवः सम्नानानात्‌ | यवापृथिन्धौ गुनासीरौ इति देवता अपश्य

दम्य प्रथमागाभिवस्यावचनंम्‌ । उद्वटमुसव्यद्रव्यत्राद्मधमं समा-

२० प्रानम्‌ । तयोः पृथरिवयायतरस्य निरपच.रपसिद्ेः । प्रचा तयौ: ।

(उद्लटं व्ाद्यातम्‌' ‹ उर्करमू इ्मवमादिना (ि₹०९।२० ) ।

मस कलात्‌ | तद्धि मुहरमुहः सरति त्र्य दिषु |" तथार्वा मवति" ॥ २५॥

स्ट ष्टद्ानि

कैपरविदेव ह्रानां १० ममाम्ननि कारणम्‌

मुस कस्मत्‌

२५ १क.ख.ष.श्च. ठ. इ. अष्टत्वनिय. २ग. च. ज. तत्थ ३ग. च्च. ज. ठ. इ, प्रति. # च. स्वैरः ष्ठि; ज. संहर. ५ क. ख.ष.इ्ल.ट. ठ. ड. वचने उ. ६क.ख. ष. ञ्ज. र. ठ. इ, “तनततस्य. ७ ०. क्ल, 2. त्वाच्च। ललं व्याख्यात । तये द॑न्दयोरट्तटं व्या. < प. श्च, ट. मुं महः सपम्‌ । तरोरेषा भवति ! मुप केस्नात्‌^. ९ क. ख. {(३५); 2. वति । इति निङ्‌ 72 ° ३५ ब्ण्डः; इ. प्वाति । इति निरकभाष्ये २५ पण्डः) व, क्ष. २, ज, २१ अङ नान्त.

सपतत्रिशः खण्डः ३७ 1 निरुक्तम्‌ ।

आजा बजप्तातेपा तीष चा वजभृतः। हय श्वा. न्धि बप्सता ( ऋ० सं० १।२८। ७) ॥ आय्य अन्नानां सभक्ततमे ते हयचेविंहियेते हरी इवानानि भञ्चाने हविधाने हावपां निधानं तयोरपा भवति ॥ ३६ ॥

आयजी वाजसातमेति | आभिमु्मैन मय॑दया वा यष्ट पथ्ये

५ वाजसातम अनानां सभक्ततमे उच्चा विजेत

उदम

+ उस्प॑ह्ियेते । उट्रटमृनछर4ते | अवहन

[त ` 1 र्ण न प्‌ ने श श,

नाय मुसलमु्रम्यते | प्तदप्चेधहरणम्‌ । ते एत नियमपमाकं गृहे हरी- ध ध =

अश्रवं नियमविच्छेदेन अनानि वप्तत्‌। मुन सस्कारकलेन स्याता-

मिधतदाकशास्महे ॥

र

‹ हविधाने (३३) हविषां {नधान ' | समै स्ततानरधायन्त | तया-

सखा भवेति॥ ३६ ॥

आ दायपस्थपदृ् देवाः सीदन्तु यह्ठियाः । इच सोमपी- तये (ऋ० सं° | ४१।२१)॥ आस्तदन्तु वामुपस्यमुष- स्थानभद्रगधव्ये इषि वा याज्ञिया दवा य्गसपाद्न इहच समपानाय चान्यपियिच्य। व्याख्याते तयोरपा भवरत ॥ २७॥

््.द्‌ द्यु (स्वा. क. ९ (३६)त. १.९.२३. मति । आ, ४ ग. प्यम्यमाने; ज. "यम्य. ५१, क्च. ट, वप्त. ६, च. ज, भुजति. ७. न्च, ट. ठ. ड. पोमस्त. ८ घ. क्च. र. ठ. इ. थयते, ९, ह २. क्ति तयार स्ततिर्भबति; ट. द. नतिभवति. १० क, ल. ९८२६); ठ. "दति । इति निर०उ° त° ३६ एरण्डः; इ. "वति । इति नेर्कतभाष्ये ३६ लण्डः; ष. च. ठ. ड. अद्य नासि, ६५क.ख.ढ.त. व्‌. "पस्थ उप. १२८ त. द. मम्धानं यति, १२ घ, 3 (६४); त.द्‌, ३.

८१३

१०

१५

२०

५ 9

८१४ दुगाचायंक्र तदी करासमेतं [ नवमाध्याये

आ वामुपष्थमदर्ेति । गुत्समदस्याषम्‌ । द्यवा नः पृथिवी इति

च । हधिधानप्र्रतने विनियोगः ( भैत्रा० संर

३।८। ७) | हे हव्रिधानि अद्रुहा अद्रो

गव्ये युवामुच्धेये | यत्र युवामुपगम्य स्थिते तत्‌ वाम्‌ उपस्थानं यज्ञियाः

५ यक्घपंपादिनो देवा इह एतसषिन्करमणि अथ उपगम्य सदन्तु निर्ीदन्त सोमपानाय्येतदाश्ास्महे ।

‹ दयावाणये (२१) व्याल्याते' | चश्च पृथिद्‌) चेघ्येते

प व्यास्यात ( ।ेर० १ | १४ ) । ‹ तयेरेषो भवतिं ' ॥ ३७ ॥

[+

हषिधाने

१० द्यावा नः पृयिवीं इमं सिध्रमद्य दिविस्प्चम्‌ । यद्देवेषु यच्छताम्‌ ( ऋ° ० २।४१। २०)॥ द्यावापथिव्यांन इमं साधनमच् दिविष्पुशं यज्ञ देवेषु नियच्छतां भिपटृन्छतुद्रयो

व्याख्याते तयोरेष( भवति ॥ ३८ ॥

9 १५ दयावा नः पथि इममिति । चवापृयि्पौ अस्माकं सिध साधनम्‌ इम यज्ञ॒ २ऽयमस्पान्साधयति अद्य

(^ _ ५ याव्राप्‌।धः५॥ ॥ 4 ८ एतस्मिनहानिं वतमानं दिक्शं यां यः

स्पृशति जपूरयति तमेवेगुर्णयज्ञ देपेषु नियच्छतां देषेम्यो दत्तमिधे- तद्‌ाशाप्महे ।

२० ८ प्रप दृबरुदरवौ ( ३२ ) व्यस्यति ' । ‹ परिपाद्‌ विपाटनाद्रा › इप्यत्र विपाट्‌ ( निर० % । २६ ) व्याख्याता । ‹ शुतुद्री ञुद्रविण ' द्यत्र शुतुद्री ( निरु० ९ । २६ )। ‹ तय्‌ दिवु परत्त्वास्या- स्यामः ' इत्येतत्‌ ( मरु° २। २४) ॥ ३८ ॥

{ ग.देति | गृ रम. ज. वनि, ३ग.च.ज. पति, ४ क. स.ष. २५ इ. र रेषा स्तुपिभवति. ५ क. ख. ३६७१) ठ. 'वति। इति निसृक्तमा० उञ त॒ ३७ एण्यः; ड. 'वति इते निर्माण ३७ एष्डः; ष. ञ्ञ. ट, ज अह्नो नासि. ६क.ख. ४ (३८);त.द्‌. ४. ७. भमिति । वा. <क, ख. ध. क्च. 2.2. उ. गणय. ९. इञ. ट. च.ज. "पार्‌ शतु. १०क. ख. ४ (३८); ठ. "तत्‌ । इति नि°भा० उ० त॒ ३८ ण्डः; उ. तत्‌ । इति ३० निर््तभाष्ये ३८ कटः; ध. द्च.र, ज अद्री नाहि,

एकोनकचव।रिशिः खण्डः ३९ | निरुक्तम्‌ ।

्र पव॑तानाप्चती उपस्थादश्वं इव विषिते हासमाने | गवेव शुभ्रे मातर। रिहाणे विपारृदुतुद्री पयसा जवेते ( ऋ° सं० ३।३३। १) ॥ पवेतानामुपस्यादुपस्यानादुशत्य। कामय- मने अश्वे इ विमक्ते इति वा विषण्णे इति वा हासमाने हासति स्पधायां हषेमाणे वा गावािव शुभ्रे शोभने मतरा संरिहाणे विपारख्तुद्रया पयसा प्रजगरेते आलनीं अतेन्या वारण्या वारि

(र ।

पुण्य वा तयोरेषा भवति ॥ ३९ ॥

प्र पर्वतानामिति । विश्वामित्रो त्रीति । य चैते विपाटद्दरवौ पयता विपदौ उद्केन पूर्णं प्रजवेते प्रकृष्टेन जवेन गच्छत

पवेतानाम्‌ उपस्थात्‌ निज्षरान्मेघानां वा उती उश्रयौ कामयमाने परस्परं समागमं समुद्रं वा | कथं प्रजवेते । अश्वे इव विषिते विमुक्त मन्ुरातः | सादिभ्यो वा । विषण्णे इति वा] विमगेधेकलि- यक्ते | किमश्चियुकते युगादौ वा । हासमाने स्पथेमाने परस्परेण वा हर्मणे हृष्यमाणे। निपटूलुतदयो विमुक्ते गावाविव दुमे शोभने कल्याण्यौ मातरौ संरिहाणे वत्समेकं प्रटेदुमिच्छन्यौ य एवमेते प्रजवेते ते अस्माकं गाधे भवत इव्येतद[शास्महे ।

‹ आनी › ( ३३ ) धलुप्रन्ते । ते कस्मात्‌ | ‹ अरतंन्धौ वा › । कते तोर्गर्स्य | गमयतस्ते दुन्‌ । ‹ रै वा ?। र्रह। ^ सिष्य वा? । हन्य | (तयो रेषा मवति ` ॥ २९ ॥

आर्त्नी कस्मत्‌

१छ. त. द्‌. मातरो रिहाणे. ९क.ख. ५ (३९);त.द्‌.५.२ग. मिति। वि. ४ च. वैते. ५क. घ. घ. ञ्च. ट. ठ. ह. “स्थात्‌ उपस्थानात्‌ नि.

~ ९.0

६. क्र. ठ. इ. नभय. ४ च्‌, ज. उदात्यो. ग, च ज, साह्य; र सादि म्यो°दि न्यौ. ९क. ख. ष. क्ष. ट. ठ.ड. भभागनेक^ १० ग. च. च.

किराड्विमुक्ते. ११६ ग. ज, चरण्यो; च, षाचरण्यो. १२ग. ज, चरणार्थौ; च.

रणार्थौ. १३२ क. ख. ५८२९); ठ. “वति । इति निरु० भा० उ० वृ २९ खण्डः; ड. ण्वि । इति निरुकतभाष्ये ३९ खण्डः; घ, श्च, ट, न, अङ्को नलति,

८१५

१ 9

१५

२०

९५

८१६ दुगौचायृतरीकासमेतं [ नवमाप्याय

ते आचरन्ती सम॑नेव योपां मतत्रं पत्रं विंभतापुपस्थं । भप

श्रन्विध्यतां संविदाने आत्म इमे विष्फुरन्ती अमित्रान्‌ ( ऋण

सं० ६।५५।४ ) ॥ ते आचरन्त्यौ समनसागिवि योप

मातेव पुत्रं विमृतामुषस्थ उपस्थनिऽपविध्यतां शत्रनत्संविदाने

५ आल्यांिमे विघ्रत्याव्रमित्राज्खुनासीरां ग्नो वायुः ष एप्यन्त- रिक्ष सीर आदित्यः सरणात्तयोरेषा भवति ॥ ४० ॥

ते आचरन्ती समने | आ्यरेवानुमन्त्रणमश्वमेषेऽनेन क्रियते

(मेत्रा० सं° ३।१६।३) | समनेव

यौपा| समनसाविव एकमतेके योपिति यथक भत।९ प्रसयाचरनयौ मवतः परिष्वजुम्‌ एवमक्रटां प्रति ये नि्यमाचर्नय भवतः जानमन्यौ | मतव पतरं विमृतामुपस्ये । मातेव पुत्रं उद्य रक्षणाय ये विभृतामाक्रटारम्‌ | अमुना प्रकरेण ये विक्ुर्ौ (गितयम- मित्रान्‌ मवतः । ययेरेप स्वमावस्ते आनी नियमस्साकममुना प्रकरेण

१५ संविदाने संवाद्मिव कुणि परतः | आकपेणामिप्रायमेतत्‌ | आङृ- प्यमाणयेप्तयोः सवाद्‌ इव परस्परतो भवति | शत्रूनपविष्यतामियेत- दाशास्महे |

१० आत्म

४]

° छनीसिरो ' ( ९४ ) इत्र शून वायुः | स हि क्षिपरमवप्र- ६ शना कस्तत्‌ 0 1 सीर | सर ६ णात्‌ | सर हि नित्यं सरत्ति गच्छेति । ५ तवेदा भवति ' ॥ ४०॥

१छ. त. द्‌. ` स्थनिऽप रघ्रनिध्यतां सवि". २क. ख. ६(४०);त. द्‌. ६. १ ग. बेति। आ; ठ. इ. “चरन्तीति.४ प. ञ्च. ट. ठ. इ, माकर, ५च. धयेनमाच^, ६ ग, ज, विष्फर०; च, विस्फर्‌. ७क, त. ष, इल. ट. ठ. ड. शुनासीरो ने वायुः ञ्च एत्यन्तस्पषि । शना. ८ क. ख. ६ (४०); ठ. "वति! इति निं० उ० तृ ४०; ड. °वति। इ नि० उ° त° ४० द, धवति । इति निरुक्तदी कायामुत्तरषट्के तूर्भविऽध्याये एकचता।राः ४१ खण्डः; परस्ष, ट.ज

२५ अष्टो नासि.

द्विषः खण्डः ४२ ] निरुक्तम्‌ । ८१७

[कव +

शुन सीराविमां वाचं जुषेथां यदिति चक्रुः पयः । तेनेमा.

५

मुपं सिञ्चतम्‌ ( ऋ० सं° ४।५७ । ५) ॥ इतिसानिग दव्याख्याता देवौ जेष देव्यां जोषयिरयां व्ावापुथिव्याषिति वाहोरात्रे इति वा सस्यं च समा चेति काटथ॑क्यस्तवोरेष संप्रैषो भवाते ॥ ४१॥ ५

{~ (^ *^ (~^

शयुनासीयविपि | बामदेवस्यापेम्‌ । शुनास्ीयं विनिथोगः ( सश्च० भ्रो०२।२०)। हे शयुगर्डरा युगांवच- म्मा भम स्तुतिटक्षणां इध सेधा । कथं पुनर सेवितेयं युवाम्थां स्यात्‌ | यदिवि चक्रुः प्रबः | यत्‌ दिवि ६० चुट# चक्रथुः सेभरथो युवां पयः उदकं तेन धमां पृथिव्रीग्‌ उपसि- वतम्‌ | एतवमनेनासद्ाग सेविता युवाभ्यां भविष्यतीति ।

‹ देव जेष्ट ( ३५ ) देव्य जेपयित्रयौ ! । सषृष् तर्पपिर | कै पुनस्ते इति । ‹ यावापभिन्मो जदोरनेश्चा। सस्थ च समा चति काल्यकषयः | सघ ह्यदि १५ समेति संवत्सरः । ' तथरेप सप्रेषो भव्ति ' ॥ ४१॥

शुनासंरे

देवी जेष्ठ वसुधिती यये।रन्याधा द्ेपासि शबषदान्वाव- दरसु वायीणि यज॑मानाय वसुषनं धरुपेच॑स्ष षीं चज

१. द्‌. काहढस्य^; त. का्टुक्यः थ. २क. ल॒. ७ (४१); त.द्‌. ७. २० २ क. ए. व. ञ्च. ट. ठ. इ. °षिति। इति पता निगदन्यास्याता। षार) ग, °ित। वा^.४ग.च.ज. 'मांमस्तु.पक.ख.व.क्ष.र. ठ. इ. क्यं च वु दध. इय. ट. देधौा जष्रीत्यदि भवतीत्यनं निरुकमूराक्ष्रण ततो देवी जेष्ठीत्यारि; ठ. ह. देवी भप्री देव्यो जोषदिञ्यापिति । देवी. ७. क्ल. ट. ठ. उ. जे्ीति देव्यौ. < ग. व. य. द. काठः; च. ककय" कल्य) ज. काथक्यः. ९क. ख. < (४१); ट, “वति । इति निरुग भाम उ तु ४१ खण्डः; इ, "वति । हात निरुक्तमाष्ये ४१ खण्डः; षर. प्ष.ट. ज. अष्टौ नाप्ति, १०छ.त.द्‌.जेषटि. ११ ३..ष.३. इ. गूथ ६२८. त, द्‌. वक्षद २८ १०३ ४

ह ४1 श ८१८ दुग चाय तदीकासमेतं [ नवमाध्यये

(भत्रा० सं ४।१३।८॥ ते० ब्रा ३।६।१३) देषी नोरी देव्या जोपयिच्या वसुधेती वसुधान्या ययारन्या- घानि दरपास्यवयाययत्याव्रहत्यन्या दसन ब्ररणीयानि यजमानाय वसुवननाय च वसुधानाय चर्बतां पिवेतां कामयेनां वा ५ यजेति सुप्रपो दबी उजाहता दव्या उजोदयान्या व्रावापथिष्या-

वाहारत्र इातवा सस्य च समा चत कात्यक्यस्तयारष संप्रपो भव्ति ॥ ४२॥

देय जेष्ट इति । देवयो जेषवि् सूनां निधानमृते वयोः देवप | अन्या एका अघानि द्रप न्त यौन्धप्रियाण्य-

क = स्मयं तांन युयवत्‌ अवयोवयांपे अवापश्रयात नाशययस्मत्तः | जन्या पुनः जवकषत्‌ आहूति वसु वायि पणी-

यानि यजमानाय यानि वसुनि व॑मुवन वमुभेयस्य वसुवननाय च मभ-

जनाय अैवमृक्तातििष्सय विधानाय येति | ते देव्यौ जोपथित्य

१५ अस्व पृषदाग्यस्य छम वीतां पवितां कामयत वा यजेति सत्रपः ॥ ४२ ॥

दवी उजाहुती दपप्रनपन्यावक्षत्सम्ि सपतिमन्या नधन पृतं दयमानाः स्याम पुराणनं नवर तामरूजमूनाहता उजग्रमान

१८छ.त. द्‌. (वसुधिती ? नासि. र क. ख.त. थ. द्‌. वननीयानि; छ दरण २० ननी. २३क.ख.९(४२);त.द्‌.९.४ ग. इ । दे. ५ क. ख.वष. हा ट. ठ. ड. वरुितीं वसू. ६ क. ख.ष. इय.ट. ठ. ड. हन्ति.७ग. ज याअ्रिः; च. या अँन्यपि. ८ ग. न्ययुययन्‌; च, युवन्‌; न्ययुरवःन्‌ ९ग. ज. अवसा १० ग. ज. (हति अवहत 8 सुर; च. आहति अवि- हापि. ११ क. ख. व. च, ट. ठ. इ. यजमानाय वरणीयानि. १२१. च. ज. ८ ठसू्रने नासति. ६९३१. च. ज. अभ? १४ क. ख. निधाच, गवार नि. १५ ग. ज, क्त्य वस्य; च. गयिज्यास्य' त. १६ क... च. ट. 2. ड. संम इत्यनन्तरं निरुक्मृषटात्‌ द्‌) ऊजा हुतीत्यादि मवतीत्यन्तमवत्तणम्‌. १७ क, ख. ९८४२); ग. च. वमितरेषवदरी नास्ति, १८ इ. थ. घ्‌, (माना स्याम. २९ १९ छ, त, परणेनं नवं त्ताम; ध, पणेन नवं.

त्रिचलारिशः खण्डः ४३] निरक्तम्‌।

अधातां बस॒षने वसधयस्य सीतां यजं ( मरजा० स०४।१३। ८ ॥ तेत्र । ६।१३२.)॥ देषां उजाहता द्व्या उजंढान्यावन्नं च रसं चौबहत्यावहत्यन्या सहजम च सदप- 16 चान्या नरवन पत दयमानाः स्याम पररणननवता जं जाता उजेयमाने अधातां षसवननाय च वसुधानाय च वीतां पिरत कामयतां वा यजाते समरषा यजात समषः॥ ४२॥

दी ऊजौहूती दभ्या ऊर्जाद ऊर्जघ्यं जनस्य निष्पादयिन्यै | यवापृथिव्यावुजाहन्पावुच्येते | इपमूजमन्या एकावक्षत्‌। दपं च अनादि रस च तद्पसेचनं रादि विच | एका उपर्पितस्यान्य सगुणस्य समि दोतिमन्या सैदभोजनं वनधुभिरेति मावक्षत्‌ | अभिमुस्मेन यथा बन्धुभिः सह भज्जीमदि तथा करोतु | तथा 4 वहृनमस्त यथा नतेन परम्‌ पुरणं दव. माना र्न्तः द्याम | पुराणेन नवं पुरणेन च नवम्‌ । तवजक्षणम्‌ उजेम्‌ उजी् उजयमते वटवदीमूरतां च वु्व॑ने अधातां दत्तां वपुवने वसुवननाय च वसुपरेयछ्य वसुप्रानाय च | वीतां पिितां कामपे वा |

(५ यजात सद्वा यजात समः ॥ ४२॥

देवौ उजीहूती

१ ड. अथव; छ. त. अथां, ष, अपता २छ. त. द्‌. ‹ आवहति ष्ट देव. ३ €. त. द्‌. सहति, # छ. त. दु. सहृपपीति. ५ ङ.थ. ध. “मना स्याम. ६क.ख. १०८ ४३)त. दृ. १०. ५ वष.द्ल. ट. मैव्ादरुणो त्रवी । है होतस्तवमेो दधी; 2. द. दी उर्जाहतीति । मेचार द्वी. < ग, ष्ट्टान्ा । ऊ", ९ व. क्च, ट, 2. इ. ऊर्ऽनस्य.१०ग. च. ज. निनपाद्‌, १९१ ग. च. ज. “तद्‌ ` नापि. १२१. च. ज. (रारि च| एका^. शग. च. ज. ठ ड. नागमिः. १४ग. च. ज, स्पीतीति( च. पपी तीति ) मन्या", १५ ग. च. ज. सहमोज्य पदम". १६ क. वरव. ज्ञनटट. ड. चतत्‌ब०, १७. च. ज. पूर्व्य. १८ च. ज. देयः. १९ग. च. ज. दृक्ष. २० के, ख. ञ्च, नवं धान्य दयमानाः ग्याम । तार; घ, 2, नवं धन्यं दयमा र्न्तः नः स्याम । तार ट. ड. नवं धान्य दयमानाः रक्षतः । नः स्याम ता^. २१ग. च, ज. “ उजाहुती › नाति. २२ग. च. ज. मूर्जिह्ां च. २३ क. ख. ६० (४३). ड. ४३ (ठ. ४३? मास्ति) । इति रिरुकदीकायामु- रपट वतयिऽध्याये चलाः ण्डः ४३; ग. च, वर्जमितेरेष्गो नास्मि.

८१९

१०

१५

२५

३९

२०

१०

१८

श ४५ = दुगाचायंकृतरीकासमेतं

वि ॐ ] अम्बूमागीश्रमनिवासिनो मगवहुगाचार्थस्य कृप ऋञ्वथीवां निरुत्तर चतुर्दशोऽध्यायः समाप्तः |

+ अययान्यनवो + बेदखामानमिजः किक्रदद्द्रैवदस्त्स- रमु = पवद पावषपरेतेवदन्तवन्दान्यङ्गसेयोगाद्रनैसयतउपन्वसयव- ह्महिरिवभोनैर्येतिषठन्धन्चैनागावथन्तीवसपेेवस्तजजरहूति यचिद्धितवषरषभोन्यकरन्दे यज्ञिमतेपितुन्विमंम अंपिहियायपधार- सजयरण्यानिभरद्धधास्योनामीचमिदेन्णीमथातोषटवयजीञावा- यपस्थ॑यानिःपथवेतनतिर्जी चरन्तीश्चन सीरदे वीजे देवी उजा- हुतीतिचत्वारिंस्षत्‌ ५ ॥

ईति निरुक्ते ( उत्तरपदे ) तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥

१ग.ठ. ड. इति जम्ब. २क.ख. व. ्.ट, ठ. ड. पमार्गा्रमवा्िर; ग॒, ज. मार्गनिवा°. ३ ठ. उ. “ल्कथाकायां निवण्टाध्यायपश्चकेन पह नेरक्तचतु, ४ ग. “ध्याय; । खण्डः ॥ पाद्‌ः॥ ४ । मन्त्र ३८ सं ४२५; प. क्ल. ट. स्समार्तः" नास्ति; ठ. समाप्तिमगमत्‌. # ठ. उ. अथ खण्डानुक्मर्णी । अथ ( उ. “कम. गिक ).+घ. वोल्दा. = क. ख. ठ. ड. प्रव. चु, छ. त. द्‌. रण्डशृङ्खला नास्ति. ५ ड. इति नेरु; छ. इति निरुक्ते नवमोऽध्यायः; त. नवमोऽध्यायः समाप्त द्‌, इति नेमके उत्तदर्धम्यनवमाध्यायस्य चतुर्थ; पादुः } इत नवेमोश््यायः,

अथ दरमाध्यायस्य

हिरि चक

प्रथमः पादः ।

५ [त [र =

ॐ ॥ अथातो मध्यस्थाना देबतास्तासां वायुः प्रथमागामी भवति वायुवाते्केना सषाद्रतिकमेण एतेरिति स्थौलाषटीविरन- ९ म 3 येक्रो वकारस्तस्येषा भरि ॥ १॥

भ्धास्यातानि पृथि्वास्थानदेवतापदाति । अधुना समा्नायानुकरमेणेव मध्यमस्थानदेवतापदानि यक्त्यानि | तदथमिदमारम्यते | * अथाते। मध्यस्थाना देवताः ‡ इतिं । ‹ अध शब्दो विकशेषापिकारार्थः | ५ अतः शब्द भनन्तयाथः | मं स्थानमेतासानिति मथस्याना देवता वायव्राद्याः | वक्ष्यन्ते दूति वाक्यङेषः । देवता इति बहुवचनं भेदपक्ष | एकैव नेरु्तानां देवता तिलाम्युपगमात्‌ ( निर० ७ । ५ ) | एतस्यैव व्यमस्य पयौयवचनान्येानि व्व।दीनि रोदस्यन्तानि गुणवि्पतो वन्ति यथवोसमल्य ज्योति ददयन्ते सवितुमगप्रमृतीनि | । तासां वायुः ( निष० ५।४| १) प्रथमागामी भवति ' | नचिवनद्र इति मध्यम सु्यममिषानयू । तयथमं समान्नातव्यमासीत्‌ । न । मध्यमस्य व्कर्मोपटक्षणलद्र्कमणि च वायो. रधिकारः प्रथमः स्यात्‌| कथमिति । वा्रात- नैव दि मध्यम उजौन्मासा्परतः सादमुदक- मुसंहस्नोषपिवनल्यपिजटादयेम्य उद्कमन्तरि्लोकस्य गभमुपरपिनोति। स मासाएकेन संयृतःट्कगर्भा भिपक्तः प्रावृषं प्राप्य प्रस्ताव प्रकट्पते । तदुक्तम्‌। ° वान्ति पपुषो षात।स्ततः पणमुचोऽपरे । ततः पर्णरहो वान्ति ततो देवः प्रव्षति ' ॥ दति । तदधरं व्करमप्रारम्भे बाग्बरासनैव मध्यमो

वायुः किमिति प्रधमः

१उ.ठ. इ. हरिःओम्‌;य.ओर मू; ध. हरिः ञम्‌; छ. नु. रग. ज. न नमः। व्यार) च. श्रीगणाधिपतये नमः। व्याव. ट. शीः । व्या) क्ष. ट. इ. श्रीगणेशायनमः । व्या, ग. च. ज. ठ. उ. मध्यस्था. ४ ग. च, ज. ठ. ह. मध्यमस्था”. ५ग.च. ज, तत्वा ६क.ख.े. प्न, ट, ठ, ड, स्य स्थान्‌स्यमृ, ७ च, ममुपहनो. ८ च, शरिक्जलो..

१५

११५

२०१

२५

२३५

८२२ दुगाचाय॑ङ़तदीकासमेतं [ दमाष्ययि

ग्याप्रियत इति युक्ते वाय्वमिधानमिह प्रधमं समाभ्नातमिति । इतश्च युक्तं

यदुच्यते ‹ तासां बानुः प्रथमागामी भवाति ! इति | स एप संमृतोदकगभो

वायुविवरृणन्मेवजाटेन नमे मध्यम वर्णः संपद्यते | यतो स्ददरद्ः | तत

इरां दददिन्धः। तते रसान्‌ प्राजेयन्पजन्यः । एवमादिमष्यमस्य जगदनु-

५ ग्रहाय वनप्रदानसिद्ध५ गुणोपजनक्रमः| सनये गुोपजनक्रमानुपुभ्पा

वाुष॑रणो ख इन्रः पजन्य इयेवमाद्या समम्नमि देवतानामानुपूवं |

तदततफुट द्याने गुणान्ततेपजनानुपृव्य॑ अ्थतिेण्डर्स्य सवित- ्रमृतिषू |

° वायुः ' कस्मात्‌ ‹ वतिः ' | ‹ वा गतिगन्धनयोः ! (षा० २।४०)

= च्छ # ८ वेतेष्‌। (^. ८ 9 [४५

१०५ इयस्य | सततमसो व।ति गच्छि | ° वेतेव। स्याद्र तक ^+; ' | अनेकार्थो

वेति;ः। तस्य वा गतिकम॑णो गयग्रस्य | ' पतेति स्पोटः ` ।

ह अ्षिन्‌ पचे ` अनवे। वकारः ' | उपजनमा-

[युः कस्मात्‌ ५ प

तम्‌| एयस। ३२ वायुः | "तस्या मवति ॥१॥

१५ वायवा या दर्तिम सोमा अकृता; । ट्वम्‌ ( ऋ० स० १।२। १) ॥ वायवायाष्ि ददनीयेभे अरंकृता अदंद्रतास्तेपां पिर शण नो हानमिति कमन्यं म देवमवक््यत्तस्यैपापरा भवति ॥ २॥

ठप? न ट

तपंषा

२० वायवायाहि दशति | मधुच्छन्दस आपम्‌। आघ्वनवे वायव्याप्याने

वायः भनेयोगः | बाटूवुच५ प्रडग शस्यत ( ए० त्रा

ति २५॥ १॥ आश्व० ५/० ५|१०)। ६ वाया

दयत दशनीय द्ननादं वदम्‌ इमे साम। अस्माभिः अच्छृताः | पयता;

अरेता | प्रतु सस्छृत।: | स ल्मस्माकेमिदम्‌ जह श्रुधि खणु | श्रवा च

२५ तत आयाहि | एय च एतेषां सोमानां य: छ) स्तव तं पाहि पिये. तदाशास्मदे |

१ग.ज. वरद्‌; च, वशद्रः; ट, उ. स्दुतीति रुद्रः. २ च, ‹तस्येषा

भवाति" नषि, १ 2. इ. गवति । इति निरुक्तटीकायामृत्तषद्‌क चतुथा ध्यायं प्रथमः खण्डः; घ. च. ट, ज. अङ्की नास्ति. ४छ. त. द्‌. दवक्षत्त"

२० ५३. इ. याति, ६ ग. तेति । म, ७क. स. ष. ञ्च. 2. र्स्रे ये.

तृतीयः खण्डः ३ | निरुक्तम्‌। ८२३

वाया: सवद्थानतामप्य वेचारमागुष ततोञवधारयति । सस्यान- ८54 सात ^ कन्यम्‌ › इनद्रात्‌ ° मव्यमदिवमवक्षैत्‌' मन्त्रह्‌ | सामा अरततं "वति प्रासंद्ध दीनस्य मध्यमस्य सोमपानं तदथ. व्व्समसस्कारस्याप्रसाध्यमन्यस्य | तस्मादिन्ध एर वायुः | ‹तस्य' इन्द्रघ्य वायरेद्रे एव सूक्त पल्ाभिन्रल विशेषणेन वायुशन्दस्तधा = ५ ‹ एपपरा ` रक्‌ ‹ भवति ' ॥ २ ॥

आस॒स्नाणासः सवसानमच्छन्दर सुचक्रे रथ्यासो अराः । भाम रुव ऋतल्यन्तो वेदेयुन्‌ चिञ्च वायोरमृतं विद॑स्५त्‌ू( ऋ० सं ६।३७।२ ) ॥ असषवांसोऽभिवरलयमानभिन्द्रं करयाण- १० चक्रे रथे योगाय रथ्या अन्वा रथस्य वोर ऋञ्यन्त ऋमुगा- (सनो उज्मामव्रहय॒नय च प्राण च भ्रव दृत्यन्ननाम श्रूयत दति सता वाय।्ास्य भक्षा यथान विदस्येदितीन््रमधानेत्येके नघ पटुक वीयुक्रमभयमघ्राग्त्यप्र्‌ वरूणो व्रणोताति सतस्तस्थपा भवषि॥ ६॥ ९५

आसस्रणाप्त इति | द्रा जस्ा्षम्‌ | महात्रते महदुक्ये शस्यते

उत्तर प्रक्ष (एे० [०१ | २)।

रध्या अश्वाः सुचक्रे कट्याण्चतर रपे याग

धम्‌ इन्द्र शवसानम्‌ अच्छ इन्द्रमभिवलायमान- २० मधिकबटमातानं मन्यमानम्‌ अ।सस्राणा आसपूवांसः नियमासपेन्ति । एतान्युक्त्वा रथऽस्माकमायाहि सोमपानाय यज्ञभिति । किमस्माकं तं बुध

न्विति । अभि श्रव करव्यन्तो वहेयुः । कजुगामिनो मूला श्रव; अन्न सोमास्पमेतदस्मयङ्ञे यत्‌ नु चित्‌ नवं पुराणं च तयानायेनभिन्दमभिव-

हेयुः । वु क्षिप्रम्‌ | यथा अय द्रस्य वाथो्दम्‌ अमृतम्‌ एप सोम. २५ भत्ता न ।तद्स्नत्‌ | जतद्प्<नुपक्ष।णे एत।सप्मन्स।मम्षञगवहयु र्य तदाशास्मदे |

वायुर प्र | त्य

१ग.च. ज. वक्षत्‌. २ग. च. ज. मध्यमध्यमस्प. ठ. इ. वति! इति चतुधाध्याये २एण्डः; ष. क्ष. ट, ज. अङ्को नासति, ४ छ. त. द्‌. बोद्हार० ५ ग. इतिं भ. ६च. भर्‌". ७ क. एग. ज, प. स्च, ट. ठ. इ, "न्ति। च तान्य, २१

८२४ दुगौचायकरृतटीकासमेतं [दशमाव्यपि

८ श्रव इति › एतत्‌ ‹ अन्ननाम › | तद्वि सर्वत्र ‹ श्रूयते › । ८ नू चत्‌) इति नधपुराणामिधायकी निपातौ ( निरं० .४ । १७ ) | नवे यः सामो गृहीत्वा तत्काटमेव हृयते । पुराणं पुनय: प्रातःसवने गृहीता माध्यंदिने सवने हूयते तृतीयसवने वा । तयथा | अतग्रदयाः ५ (कैत्राऽसं०४।७।२)| धुरः (मेक० सं०४।६।६)। एव्रभेतस्सिनमन्त्र देन्धसूक्तमध्यपातिलादिन्धप्रधाने यद्वास्रमिधानं तत्‌ ‹ नेषष्ट्कम्‌ › इन््यैव विशेपणाथं॑व्यज्जन्‌- मन्रम्‌ | ‹ ह्येके ? । ¢ अपरे › पुनः ‹ उभ- यप्रधाना › इयमृक्‌ ‡ इति ” मन्यन्ते मेदपक्ष- वादिनः । त्पुनरयुक्तं निष्केवल्ये विनि- योगात्‌ | ‹ वरुणः › ( २ ) कस्मात्‌ | * वृण्तीति सतः ' । स दहि विषदरूणोति वनेन । * तस्थपा भव्ति १॥३॥

अस्यामृचि वायु- मघण्टक इन्दः प्रधा नमिकं मतम्‌ |उमौ

१० प्रधाने इयपरम्‌ ।

रुणः कस्मात्‌

१५ स

४.

नीचीनैवारं वरणः कवन्धं मर संसं रोद॑सी अन्तरिप्म्‌ ।

तेन विश्वस्य मनस्य राजा यवं न वृष्व्यनत्ति म्‌ (ऋ० सं०

५।८५। ३) ॥ नीचीनद्रारं वरुणः कमेन्धं में कवनयदकं

भवति तद स्मिन्धोयत उदकपि कथन्धमच्यते वन्धिरनिमतत्वे

२० कमनिमतं च प्रसजति श्रापरापृथिग्यौ चान्तरिक्षं च पहन तेन

सवस्य भृवनस्य राजा यवमिष दृष्टि्युनत्ति भूरे तस्येषापरा भवति ॥ ४॥

सी चीनवारमिति । अरम्‌ । न्यक्‌ अन्यते दवार्‌ यघ्य॒स भेवति नीचीनहरः अधेद्ररः | तं नाच्रास्‌ अपोग्छिं दला व्मन्धं मेघ वरणो मध्यमः अत एव्र भवसब्रन्धात्‌ कवनम्‌ उदकं प्रससर्जं प्रसृजति महद्ेन |

९५ चरणः;

१३ इ. वति । दति निरुक्तमाऽे चतुर्था्यरयि ततीयः (ठ, ३) ण्डः; च. क्च. ट. ज्‌. अङ्को नाक्ि. २ क. त. ड.थ. ध. कवन्धे. ३क. ख, ड. कन्थ, ४ ग, भमिति | अभ ट, श्यीनवार,५ फ़, च. ष, ज्ञ, ट, बाचीत.

३१ दार, ६क, स, ज्ञ, ठ, क्षन्‌,

पञ्चमः खण्डः ५] निरुक्तम्‌ । ८२५

न हयमैहनितच्छकनुयात्करम्‌ । रोदसी अन्तरक्षम्‌ | यावप्रथिन्धौ च अन्त रिक्ष च मद्येन सवमापूररिष्यतनिव । ततेऽतिप्रमतनदयेन मिपप्रन विश्वस्य भवनस्य मृतजातध्यादकस्य वा राजा इश्वरः यंन यतम किस्य स्वस्य वृष्या व्युनत्ति विप्रिवमुनत्ति ङ्ेदधति भूरभि

छृत्स्नां यः स)ऽस्माकपिदं नाम करोतु | ५

अथवमन्यथा यज्यम्‌ । प्रसजति चावाप्रयिन्यौ चान्तरिक्षं च =) कषण सजययुयादयति । महेन यस्च- प्राद्यति क तस्माद्धुवनस्य राजा विश्वप्य भवनस्य मृतजात्य । तेन हेतुना तद्नु्रहाय नौचीनदरारमपरविटं मेधं कला य्भिव वृटि्युनति भृमिमिति समानं पूत । १० ° वन्धः › इति मेध उच्यते | वस्म: | "कमनमुदकं ` कवतेर्म- न्ध्य । " तद्तिन्धीयते ' इति कर्वन्धो मेघः | ‹ उद्कमपि कवन्धुमुच्यते › । तत्क. स्मत्‌ | अत्रोत्तरं पदं प्रधमं निराह । ° बन्धिः ' धतुः ' अनिमृतवे › | निभृतस्तावदचपलः । तद्धिपधतार्थवाची भरन्धिः | कं च तचपठं चेति १५ कवन्धम्‌ । सुखं चानवरस्यायि मेधः | ८ त्य ? वरणस्य मध्यमे ' एप्रापरा अवति" | सा पुनः किमथम्‌ | वैकमं वरुणामिधानं च सुयऽपि च्छम्‌ । उन्तरघ्यं प शब्दत एव मध्यमो वरुण इति व्िशेषहेतुनेपपादयपे ॥ ५॥ उ २०

तम्‌ घु समना गरा पपतर्णा च सन्माभः । नाभाकस्य परश

[ क

स्तिभियः सिन्धूनामुपोदये सपतस्॑सा स मध्यमो नभन्तामन्यके

समे(कऋ०्सं० ८।४१।२)॥ ते प्वमिष्टामि समानया गिरा गीत्या स्तुत्या पितणां च मननीयैः स्तोभनाभाकस्य भरश-

१ग. च. ज. महुनेत.२ क. सख.भ. क्च. ट. ठ. इ. भुतोद्भ्न.२क. २५ ख. म. च, अथ च} ज. अथ त्वेव. ४ क. ख. ध. ्च,ट. ठ, ड. तस्मात्स एव भु०,५क. ष. व, ट. कवन्धं. ६ क. ख. व.्ल.ट. कस्मात्‌ । क; च. कस्मात नः।क०, ७ क. ख, च. घ. ह्च, ठ. कबन्धो? < ग. च, ज. कवन् उच्य. ९१.

च. ज. स्च. वन्पि, १० घ, च. वन्धिः. ११ क. ख. व. ञ्च. ट. ठ, इ. कण्भ- वति. १२ च. स्या उद्‌ श॒. १३८. ड. "वति । इति निरक्तमाघ्ये ४ ण्डः; घ, ज्ञ, ८. ज, अङ्के नास्ति, १४८. त. द, समन्या. ३१

१०४

कृनन्ध

८९९ दुगाय करतटीकासमेतं [ द्म [व्ययि

स्तिमिरपिनामाको वमूष यः स्यन्दमानानामासामपायुपोदये सपस्रमारपेनमाह वाम्मिः स मध्यम इति निरूस्यतेऽयेप एव भयति । नभन्तामन्यके समे । पा मूवरच्न्यके स्वेयेना दवि दृधियः पपपिवः पापसकल्पा रट्रा रातीति सतो

५ ररूग्माणो दर्रदोति वा रादयतवां यदृरदत्दरद्रस्य रद्र मिति काठक यदरादत्दद्रस्य स्द्रत्रमिति ह्ादिद्रिविकं तस्थपा भवति ॥ ५॥

तम्‌ पु समनातं | नमकप्यापम्‌ । ८ मु? इत्यतस्ोपरसगछ्य संवन्धि क्रियापद नास्तीति न्तं खमिष्रमि)ईइय. भिपू्क्रियापदमव्याहियते । मुष तममष्टैमि। कन | समना । तस्समानया तयु्यया निर्‌ स्तु्या | तणा च मन्मभिः । यच |पतणां मननाया मननाह। तहूषानाः स्तामास्तश्वाहमयि रम | नाभकद्य प्रशाहतामः | याश्च गम नामकस्य प्रलनस्तयः ग्तुतया साग्ा- १५ स्तं वस्य॑ प्रति ताभिरमिद्नि | किटक्षणो य वरणः | यः.सिन्ृनभर- प्रोद्य स्यन्दमानानाम्‌ अपराम्‌ टउपेद्ये उपद्र अन्तःपकषटोके कस्य सत्तघ्रसा पपद्यत मध्यमाभिग्शराद्यामिः सप्तमि; वाभमि; । ` स मध्यमः ' इतिं वरणे। निरुच्यते शब्दत एटरतद्िन्मन्त्र | तदनुगरहद्माकं नभन्तामन्यपो स्म| मा मूवन्न््ः सत | अन्ध णव अन्यवः | शयत्र: | त मा भवन-

२० स्मक्रामातं | रः › (३) कषात्‌ | ' रतीति सतः ' | स दि स्तनविलुधन्ं करति | ‹ रेद्यमाणे। द्रवति वा ' | शब्द वु मधोदरस्प द्रवतीति । ' रेदयत्र ' । शत्रृनर। रादयात वु.खयातं | व्राह्मणम।पे च भ।त | ' यदरूदततद््रुस्य २५ सद्रसराभति कटकम्‌ कटाने प्रवचनम्‌ । एतिदाधिपेरेतत्समर पि | ' स किट पितरं प्रजापःतमिवुणा विष्यन्तमलुदरोचन्नरदत्द्रदरस्य रुदम्‌ ' | ‹ यद्‌- ९९/५१ द।'द्रावकम्‌ ! | स एवाथः । कवठ तु शाख।न्तरमन्यत्‌ | एव शाखान्तरम्धाऽपि देवतामिषाननिवचनान्तराण्युपेद्याणीयपप्रदध न~

१५ सए वर्णः

सटः कस्ात्‌

धम्‌ | ६।२द्‌। नम मत्रायणायानां शाखाभदर; | तद्यपा मव। | ५ ॥

१. नेति। नार. २ग. च. ज, स्तः स्वाह, ३क.व.व. न्च. ठ. र. चतस्मिचर्थ भ, ४ 2. ड, "वति । इति निरुकमाप्ये ५ चण्डः; प. न्न, ट, भ. अङ नास्ति,

1, ४)

सप्तमः खण्डः ७ | निक्तम्‌ ।

1

टपा सद्रायं स्थिरधन्वने गिरः क्िपरषतमे दनाय स्बधत्रं | अपहाय समानाय ववसे तपमायुधाय भरता गतु नः (ऋ-सं०७।४६। १) ॥ ईमाद्राय दधन गिरः कषिपरेषे देवायाच्रपतेऽपाहवान्पः सहमानाय वधत्रे तिायुप्राय भरत मृणोतु नस्तं तेजतेरुस्ताह पमण आयुधपायोधनन्तरपपाप्रा भवति ॥ ६॥

^ ^ ]

दमा द्द्रयति | वसिप्रयापमू्‌ । उत्तराच | एुटगतरे विनिधीग (आअश्व०गृ० ९।९|२१) | हं सतारं यृ वयुच्यय | दमा द; सनुतीः मरत दद्राय | िटक्षणाय। ध्यिन्वत दृद्धनुय क्षपय स्रत देवाय दानाद्रिगुण- युक्ताय सघत रेवघरवम जनन अदषधय सननिमूताय फनचित्‌

सद्र

सहमानाय नि्यप्रभिर्मवतं सरन्‌ सवस विधत्र तिमानुवाय तीश्ा- युध्राय | स यमा गिर्‌ उन्यगःना; श्रतु अस्ाकमि्यतदाशास्मटे |

` सहमानाय! त्ति वरकरतेमध्यषः | (तप्ेपापरा भवति! | सा पुनः (कसथम्‌ | ‹ धा+ › इन्युक्त एवध्थाम्‌।च।

रद्र। मध्यम वक्त; ततल द्ववारत | तमद ववर्त ६/4 | वरतः परसा

नत्रव।।त र्षः पित्राच। नत || ६ ॥

याते द्िद्रदुयसष् दवस्पार क्ष्पया चरते पार सा णक्तु नः | सघ ने स्वपिवात भेपजामा नस्नक्पु तनथपु २।॥रपः (ऋ सं० ७।४६।३ )॥ या ^ ददयदवसृषए [दवसपार बाऽ- प॒ दिद्मदयपय्‌। युन। द्रात प्यया चरता पृ. वचा तरथा

१छ.त. द्‌. अपाद्हाय. २७६.त. द्‌. दष्ट. ३९.घ. पपाटापामेःषटः" छ.त.द्‌. पदातन स्ट थ. ववाच्डदन्यः. म, वि | वष, च. ज. व. अपान्हाध. ६८. इ. | ३१ कस्न्मण्। पष्ः कण्ट्‌ः) व, इ,

८. अ. 2 नास्ति, ५८छ,. त. द्‌ `पावरिा 2 नान

< २७

१०

१५

२५७

८२८ दुग चायंङृतदीकासमेतं [ दूयामाष्ययि

चरति तया चरति विक्ष्मापयन्ती चरतीति वा पररिवरणक्त नः सा सदसत स्वराप्व्रचन अपन्यानत मा नस्त पुत्रपु च्‌ पात्रपुच रीरिपस्तोक तुद्तस्तनयं तनेतरम्निरपि रद्र उच्यते तस्यपा भवति ॥ ७ ॥

भगवन्‌ सद्रयातेत्व दिय॒त्‌ आयुधं रा- तीसारादिरेगास्यं यन प्राणिन हसि दिव्य र युटोकादूभि लया अवसृष्टा चरति । सर्वैव हि देवता ुष्यनिति गम्यते दिवष्परौति रिङ्गात्‌ । कमौधिकारघ्यानानि तु

१० गिशिषटानीपि तिसृणां द्रौणि कमधिकारस्यानानि नियतानि भवन्ति । अत॒ एतक्तमग्न्यधिकार ' दुप्यानो मवति ^ ( निरु० ७ | १५ )

इति | कथं य। चाति दिदुत्‌ । क्षमया प्रधिव्या त्रह्यादिभावमुपगतया |

तस्यां व ङ्रह्यादिभाव्रमुप्गतायां पृथिव्यामनुप्ररिदय चरलयनपानसमुद्ररता तलभवत्वात्सवेरोगाणाम्‌ | तदुक्तम्‌ । † नमोस्तु ररम येकेच

तस्येव रुद्रस्य

१५ प्रथिव्यां येषामन्पिपवः › (य० वा० स० १६। ६६) इति । त्याः क दियतः । सा रत प्राणिनः अस्मान्‌ पवरृणत्त्‌ प्पवजेयतु नः ॥ किमन्यदसु त्त्तोऽप्मकम्‌ । सहं त सिवत सपना । हे स्वफििात स्वाप्ततरचन कस्यसिदप्यनतिकमणीयन्न यानि तव सच्छ भेपननि येवेहभिः बहुप्रकारम्‌ भेषजं कवि भक्तानां तान्यस्मान्‌ प्रति सन्तु ।

२० किच | मानः अस्माकं तक्षु पुतरपु तनषु पौत्रेषु चरीसिः। दसी मा परयुद्श्वनेतदासासद |

८ दिययुत्‌ यत › अक्लण्डनायस्य | ‹ युतौ 2 दाप्य ।

५ दिद्ापयन्ती चर्वति वा ? | हसन्ती

[@] दिदयत्‌ कमा १ ध द क्ष्व चरतीति वा | ' त्वमर्‌ ! इति पुत्रः | सदि 5 [पे * [# श व [नस पना पिचयत्ता तुद्यते इदं कुप्‌ मा २५ ८1५ त्च क {रत { न ४ त ४ 3 2 न ् 11 +||९।त | ˆ तने तनाः ' | पात्रम्‌ | तय्यु- पितरं तः सकाशात मथति । सः = व वितरां गतु: सकाशात्तं मवति । सव्यप्यपय

नामवावित्न। दृहा जामिता विपः | एवमन्य- 2/५ समानाशनाग्ववक्यि तिप उपय इति दृश्यति ।

५२.३. ददति. ग. (पु-0 । दे. २१. च. ज. द. ४क. ल. क. २, ट. इ. "वा 2 नास्ति. ५4 क.प. प. द्र. र. ठ, इ. ममम वत्‌ २९ ३५.११०. ६क. तरप. ङ्घ, २.३, इ, स्ने) मा.

अष्टमः खण्डः ८ | निरुक्तम्‌ । ८२९

' अग्निराप स उचत › इति | वरिचारानुसतय सकनोपददरदमनम्‌ |

तस्था भवति ' अग्रैः स्रप्य॥७॥

जराबोध तदवविददि पिरेकरिरे यश्ञियांय । स्ते स्द्राय ट.ुक्रम्‌ (ऋ° सं° १।२७। १०) ॥ जरा स्तुतिजेरतेः १ रतुतिकपैणस्तां बोध तया बोधरपितरिति वा तद्वति तक्र मनु- प्यस्य मनुष्यस्य यजनाय स्तोमं रदराय दथैनीपमिन्र इरां दणा- तीतिवरेरां ददामीति भेर द्रातीति भरा दारयत इवि पैर धारयत इति वेन्द्र द्रवति वन्द रमत इति न्म मतानीति वा तव्यदैनं पराणैः समन्धतं तदिदरस्यन््रयभिति शिद्नायत दं करणा्रित्या- १० रायण इं द नादित्यौपमन्यव दृन्दपर्वयैकप॑ण इन्छनरू्णा दारयिता वा द्रावमिता वादरयिता च यज्वनां तस्थेपा भवति ॥ ८ ॥

र =. ॥ ५ [

जरा । दनः प्यम्‌ | अश्वं न ला वरवन्तम्‌ ( ० सं० १५ १।२७ ) इ.तदमन्‌ सु | प्रातरनुवाके तिनियोगः ( अश्न श्रौर ४।१३)। ५4 गधा रव जस्‌ स्तुतः उच्यते मगकनप्रखधतांतं

समिथानि सच वृष्य | अधवा | है जएवोषपितः। स

ह नस स्तुखया दातृ वतमानाञभिमतमरथ

यजमानानां संप्रादधन्‌ दरान्‌ बोधयति | तमिडटे तुर्‌ , विशेविशे ९० मनुष्याय यक्धियाय यक्गसपाद्विने जनाय यच्चया यन्ञे कतेत्यम्‌ | ततस्ुभ्थं रदरथ दवाना स्तत्रेस मनुष्यः दरक दनय प्रवणा श्र्रणाह < त = + (त (^ (7 व्पगतद्‌,परं स्तात्रमुचरयिष्यति |

१८. इ. द्द्रस्य। दते निरकमाष्य चतुधान्धाम (ड. व्वतुधाध्यायै नात्ति) ७ एण्डः; व. ६. ठ. ज. अष्टा नास्ति, २ दर. त.द. वत ड". ३क., ख. द.थ. ध. ठ. इ. मनन्त, ग, प्व 1 धु. ५ च ष्गनात्ति २६

१०

१५

दुगोचायकृतशकासमेतं [ दशरमाव्ययि

८ टः

) (४) कर्मन्‌ | (द्ग दणाततीति बा! | इगम्‌ सर त्रय टरगा^ विदारयति | टग्नस्दयृचपदं रणात । रत्तरपप्‌ | वषषतमहरं वजम्‌. भिन्त || तदिनद्रकारितम्‌ | सं।त्यम्‌ दग: सानिद्धः १॥ प्रोन्नणोच्यते यथा

दृद: कस्यात्‌ |

अप्र: सनः) (१२० ७] १४) ३।त] (त्नाय्‌त [है| 'पराक्ताप्रया हव देवाः प्र्कषद्रिपः ` (त° त्र५ १४|| ९। २) इपि | सनव दव तानिषयु] आमघानत एव ६ द्रवतःतमनस्तखमन्तणाय व्यवधायात्ानम- स विदां परीय निघ / ततु नदति नतरां नल्‌ स्दनिवाननयुषतद्राय किय द्क्न चधा स मनरातनातदन २ द्‌ तदरन् प्रतिपद्यन्त इत दद्मि; कृषः पुस्पाथे सादितः

इद्र भूयषमक्पराणद्छतानामृभयरध्यातमा विरवत्‌ त तदू{घान- माचार्या अतितरां नितचत्‌ | ' दरा ददतत वा| तदेव पृ^पद्‌ ददति रुत्तरपदम | < वपदास्णासाद्िरामन्ं दृद्ाति सज्यम्‌ इएदः इरादात। ट्नद्रः | ° द्यां दधातत वा ` | तदव पृवपुद दवरादानाध्य धारणा. शस्य व्तगदम्‌ | साउ देर; द्राधारयिता द्रः | " द्रा दारता वा ` । त्द्‌ पुत्रपदं दरथतैरत्तरषदम्‌ | म॑,ञयम्‌ दरदारथिना शद्रः | ‹ दषद्ध द्रतवाता वा | दृनदरधब्दा-

लव वरतरम्‌ | ददरः सामः । प पृतुपस्‌। ‰46 | दवा लथः | समपानात्रगर्‌। रल | सवम्‌ चद्व इनदरः | दय सात दमिता) | कऋद्यय्‌ संपि द्वन््रः | ° दनय भतानाति ता) | ` (1 दतः) (भ,० ७१२) दय । भुतानि दत्रन्यदया व अध्यति वम्यवदलयन्‌ विनजेमनश्च द्‌पयति चपमन्ति करप । स।ञथम्‌ दन्यः दन्दः । * तत्‌ ` दृदम२५-

० ^

१क. ख. ष. ट, ट. (तमिन्द्र; च. तपिदिन्दण; 2. तमिन्द्र २५ प्तदेु "वातमिवानत्‌" ३१. च. ज, ममतं) ठ.ड. मन पीय. ४. च. ज. प्वततिगव्य, ५ क. ८, धर. क्व. ट. ६. ६. परीति सो". ६. ज. ९१९; र---व्य५,७ ग. च. ज. इन्ध. € १. च. जे, ववा?

नाति,

.80.1, नवमः खण्डः ९ | ` निरुक्तम्‌ । ८३१

रस्यं ब्राह्मण उच्यत | ‹ यद ` मध्यत वधत रीरस्य प्राणमा- वेन व्र्म्येतरान्‌ प्राणान्‌ वागद्दनतरप्राणद्रतिमदामाम्यतपरद्ानिन्‌ ° यदहं वुसिष्ोऽि वं तद्वैतिष्ठोऽति ' ( छन्द" उप० ५।१।१३ ) दयेवमादिना प्राणापिद्वताः ‹ सन्ध › समदीपयन्‌ संताना तदि- द्र्यन्द्रछमिति विज्ञायते" । इन्धे मतानीति कर्तरि प्राणिरेन समैः ५ न्धतेपि कभ॑णि | ‹ इदं करणादियाम्रायणः । इदशन्दरत्पर्वपदं करेतेरुत्तरप- दरम्‌ | इदम सवम 1२२1 | सस्यम्‌ उृदकर्‌ः तानन््रः | ' इद्‌ दथ- नादियौपमन्यवः › } इ पववद द्धस्तशपयम्‌ | दूटमसावद्राक्षीतसतपिति | सोऽयम्‌ ददद इनः | ` दन्द खववकमणः ! | इनः परपद द्रधत. ्रवधतेवत्तरद्रम किमयं द्रवति दारय चति । ' जवरणां दारयत द्वाव १० यितावा )| क्िदक्तं क्वा | इवरसासे। द्रात्यता च शव्रृणाम्‌ | अथवा | इवरथा। दःरथिता च रत्रणामितद्ट्रः | सथा | इ्रशसौ अद्रथिता च यजनम्‌ | बदरका यज्वनामूपररे । ८ तस्या भव्रति' ॥ ८ ॥ 0 १५ अददसत्समशरनो वि खानि खमणवान्यद्र्रान; अरम्णाः । महान्तमिन् पवते प्रेयद्रः सनोवि धाराञवं दानवर््॑न (ऋ०स॑०५ | ३२ । १)॥ अदणा उत्समुत्स ऽत्स- दनाद्रार्स्थन्दनाद्रानर्तवा व्यसज(ञ्स्य सखानन त्वमणव्रानणस्वत एतान्पाध्यापक्रार्सस्त्यायालवत्यपानानरम्मा रम्णात; सय- २५ मनक्मा लसजनक्मा वा महान्तामन्द्र्‌ पर्वते भवर यद्रयवृणव्यदस्यु- जारस्य धारा अदरट्त्न दानव्र दानकमोणं तस्भपापरा भवात्‌॥९॥

१८2

१ म.च.ज, महार. २क. ख. व. .ट. ठ. ड, दह. धिरो; च. यदिह च वतिः. २क.स.व.इ्च.ट. ठ. इ तदधो. ४ क. ख. ष, ३. ट. २५ ठ. इ, "मैन्यन्‌ त, ५८, "न्धनित्‌, ६ च. इदुः; ट. इन्दतैः. ७व. ञ्ज. ट, द्रवतेर्वात्ति", < ग, च. ज. चपि. ९. ` द-वर्० रातणाम्‌ ) अथवा नात्ति १०ग. च. ज. श्वासवादृर० ११८. श्वति । ही शित्क्माप्ये चतरथाध्याय अषमः खण्डः; ड. ववति । इति निरुक्तमा५ < खण्डः; ष. क्च. ट. ज, अङ्गी नापि. १२क. ख. इ. थ. घ. ठ, इ. उत्तरणादत्सिद्ना^. १३२ छ. त. द्‌, दयन व्यम १४८. त. द्‌. मान्ममक।'. १५८. त. द्‌, अव्र", ३१

८३२ दुगाचायेकृतरीकासमेतं [ द्ध्यये

अदशटसि(1 । गतरत्रेयद्याषम्‌ | उत्सो मेधः । स कस्मात्‌ ¦ ‹ उत्सदनात्‌ ` । उुन॑स्य सदः । उरवषसतौ सन्न इयुत्तः । रवपूर वा छते; | उप्रभ॑साववधितः स्यन्दताघु सः। ८ उनक्तेव ! | ‹ उन्दी छेदने ' (घा ४७।२०) ५ इलघ्य छरदययसौ । तम्‌ उत्स मघ दे भगवनिन््र वम्‌ अददः | दारितवानसि

ईनः

लम्‌ | दारयिता च जजरीकरय तस्धेत्सस्य असृजः नि खानि | बिदानि निद्र तानि लमकरोरुटवा५मनदरार9ि | स तरममुना प्रकरेण अणवान्‌ अणलतः अर्णसा उदकेन तद्रतः एतान्‌ मान्वकान्‌ सस्यायान्‌ मेव्रतवातान्‌ उदकमारणातिगुहणा बाध्यमानान्‌ यथाकायम्‌ अरम्णाः प्रसृएवानपि । १२ सम्णातिः धातुः ५ सेयमनक्रम ' अन्यत्र | तयथा | ‹ सविता यन्त्रः पृथिवीमरम्भात्‌ › (कण सं० १० । १४९ ॥ १) इत्यत्र । इह पुनर्मेवपिदारणदवन्धात्‌ ८ वरिसमेनकम। ) | कच | महान्तम्‌ इन्र यौपप्यतिमहन्‌ पत्तो भेव; कनविदप्यन्येनाशक्थो पिवृतद्रारः क तमपिवि यद्रुः यत्‌ व्यवृणौः व्िद्रतमपाव्ततोदकनिममनद्रारमवसेः। १५ विव्य च॑ सने वि षार । व्यसृजे। धराः लमुदकधाराः पुनः पुनः अवहन्‌ अवन्‌ दानवम्‌ उद्कद्‌तरं भवम्‌ । य एतद्कार्पष्यं स इदं नामा- समाव कुरष्ेति । ४ तस्पापरा मवति † | सा पुनः किमयम्‌ | उक्तं टि | ‹ अथास्य कम रसारपरदानं वृत्रवधे) या च काचिद्टकतिः ' (निर्‌० ७ १०) २० इति । तदेतदिदि रसालुपरदानं वुत्रवधश्च दर्धवः । बटघरलुपपरदसनाध्म- पेदाहियत ॥ ९ ॥

यो जात एव भथमो मनसखान्देवो देबान््रतुना पयभूपत्‌ । यस्य दुप्ा्रोद॑सौ अभ्य॑सेतां नृम्णस्य मदा स

१ग. "मिपि । गा. २क.ख.घ. ङ्च, ट. ठ. इ. भनाद्रा, ३ ग. तरौटानि व; च. वटानि; ज. बलानि. ४ ग. ज, माध्यमका. ५ ग च. ज, 'त्यव- रजो". ६क.ख.व. य. ट, दुरितम्‌. ७८. इ. “यते । इति निरुक्तभाष्ये चतुर्थाध्याये (ड, ४ ध्याये ) नवमः ठण्ड; (ठ, ९ ण्डः); व.्च,ट. ज,

२९ अङ्गो नालति.

दश्चषः खण्डः १० ] मिरुक्तम्‌। ८२३

जनास ददरः ( ऋ० सं० २।१२।१॥ ) यो ज॑ौयमान एव

मथमो मनसी देषो देवान्‌ क्रतुना कमणा परयभवत्पयेगृहात्पयं रक्षदत्यक्रामदित्ति दा यस्य॒ वाद्‌ धवःपृथिव्यादप्यविभार्ता नृम्णस्य महया वरस्य महस््ेन स जनासं इन्दर इत्ुपेर्स्य भीतिभवत्याख्यानसंयुक्ता पञन्यस्तुपरा्रनतव्रिपरीतस्य तपेयिता ५ जन्यः परो जेता वा जनयिता वा पराजयिता वा रसानां तस्यैषा

भूवति ॥ १०॥

६। (7

या जत प्व प्रथमो मनघ्वानेतं ] गृसमदस्यपेम्‌ | इन्द्राय मनस्वते परोडश्गस्य याज्या (भे० सं° १०।२। १२) गृत्समदमि- १० वरपदानदिनद्रं ख्यं विभरतमभिन्द्रोऽयमिति मन्यमाना जिघाो्वोऽपुराः किटं मसख्रणेविनाकृतोऽयमिदान)भैकः शक्यो दन्तुमिति परिवत्ररे । स द्वि भीतेऽनेन सक्तेन तुवर | मासमानं च ब्राह्मणं परेभ्य प्रतिवेदया- चयार |

यो जति एर जातमात्र एव प्रथमो मुख्यः समेमृतानां प्रति मृष्यतां १५ स्पदे | मनघवी मेधावी । अन्ये हि कठिन मूल्याः सेपदयन्ते मेधािनथ | देवो देधान्‌ ऋतुना पर्थभूषत्‌।सयपि दवलवाविरेये इतरन्‌ देवान्‌ क्रतुना कणा पयैमूषत्‌ पयगृहत्‌ पशििरीतवान्‌ खामिलेन | पर्क्षा मुष्यल्ात्‌ | षयक्रामद्रा प्मवेन | य्य शुष्मत्‌ बढ रोदसी अम्यतेताम्‌ अधिमीतां नम्णस्य ९० महा बरुष्य प्ेनारक्षणस्य महत्वेन । अतिमहदतप्यमध्ध बटमव . इ्यमयमावां सादधिष्यतीलेवमतिमहल्यायेते दवपृथिव्यायत्रिभीतां यद्य

तएव

१७. त.द्‌. जात एष ०. २ ठ. इ. एवोत. १ ग. "निति । ष. ४क. स. प. क्ल. ट. ठ. ख. 'हाश्चस्तस्य. ५ ग. च. ज, क्रिमटं- ६ ग. च. ज. नभीतो. ७ग. च. ज. नेन्द्रं चतु. <च, प्रथम" ति. ९फ.ष.ध.्च. ट. ठ. इ. मनसी चमे. १० ष. दैव. १९ क. स. प. क्ष. ट, स्यच. १९. सख. ध. क्च. ट. ठ. इ. सादरदठात्‌. १२ ग. च. ज. । सनालक्षणस्य › नाप्ति.

१४. ज, मद्य्ररयमदलयमाता ; च, मस्या ~~ मयमाता * १०५

८३४ दुगोचारय॑ृतरीकासमेतं [ दशषमाध्यये

शुष्मात्‌ हे अमुरजन।! स इन्द्रो नाहमिन््ो ब्राह्मणोऽहं तयस्ताददिवावापत- तदप इति । ' दशर ' अनुमृतेनदरमतरघेनद्रवयस्यल गृद्वमदसनध प्रति ‹ प्रतिः ' तुष्टिः ' भवयास्यानसब॑द्रा ) | अतश्च दशयति मन््राणा- भपिद्यसिकोऽप्यथं उपेक्षितव्यो ऽसावपरि तेपां व्रिपय इति | अथवा । ५ " द््टर्थू्य ' इति देवतां सततौ दतो भवितान्तःकैरणघ्य तत्रोपजातप्रातेः अतिदर्पीत्‌ * आस्यान्ुक्ता › अन्येभ्यः । कथनसं- युततपयथः । ८ पन्थः! (५) तोरयन्तवरपतस्य? । (तुप तुततौ ध श्रा० प्रा ६। २७) इयस्य धात्तः। 1 ४ कथं भवतति | व । यतस्त- मादयन्त्यिपययं स्वयमेव दयति | ‹ तरिता ? स ए मवति | फिमेक- देकः । चलुचयते । ८ जन्यः ' सवैजनवदतयिता | अथमैवमन्यधा स्यात्‌ । ‹ प्रा जता या › | परः प्रकृष्टा जता पज॑न्यः । परशन्दातपत्र- पदं जयतरुत्तरपदम्‌ । ‹ प्रो जनयिता वा › `| प्रकृष्टो जनयिता | १५ त्देव पुवेपद्‌ ननयतरुत्तरपदम्‌ । ‹ ्राजधिता वा ' । कल्य | ‹ रता- नाम्‌ › | प्रपवस्यार्जयतेः परजन्यः। स दि रसन्‌ प्रक्टुकरेति। ‹ त्यया भवति ' ॥ १०॥

र वृक्षान्‌ हन्त्य॒त हन्ति रक्षसो विश्वं विभाय युवन पहा ९ धात्‌ । उतानागा शपते वृषण्य।वतो यत्यजेन्यः स्तनयन्धनित ष्व; ( ऋ० सं० ५। ८३ । २ ) ॥ शिहन्ति हक्षान्‌ विहन्ति च रक्षांसि सवामि चास्माद्धतानि बिभ्यति महावधान्पहान्‌ हस्य वधोऽप्यनवराभो भीतः पलायते वप॑कमंवतो यत्पजेन्यः स्तनयन्‌ हन्त दष्कृतः पापकृतो वृहस्पतिबहतः पाता ब्रा पाल-

२५ यितावा तस्यषा भवति ॥ १५॥

१ क. ख. ५.६. 2. ठ. ह. बन्धात्‌; म. च. ज. ध्वंधा. २ग.च. ज, भमि, ग. च. ज, का. # क. स... ट. ठ. ठ, शस्यानपंय, ५८. ह. वति । ही निरक्तोत्तरपरद्यकः था (ङ. नेर० } चतुष्मपणे दृरमः सण्डः ३० ब्‌. पष, र, न, शङ्को नान्त,

ददशः खण्डः १२] निरुक्तम्‌ ।

परि शृशनन्दीति | अपररा्म्‌ | काद्य दगु यनि पितनिपोगः (अश्वन्श्रौ०२। १३) | वरि कृषन्‌ हन्ति पिहन्ति वनान्‌ पर्जन्यः अकश्निपततिः । कादा | यदा तछ्ठरादननाकवप्रभव्रान्‌ पापकृतो व्पभोपधारभितिष्ादयन्‌ स्तनयन्‌ हन्ति उपकषमयति सुभिक्ष कुः्तद्‌। | विहन्ति च रक्षाि। पप्रिं हन्ति कूरकमणः । विग्धं विमाय सवाणि चास्द्रूतानिं बिभ्यति महव. धात्‌ परजन्यात्‌ । कथम्‌ | उतानागा दयते | एं नाम मह्यववरादसात्त. वाणि मृतानि त्रिभ्य येनानाग। अपि अनपरधोऽपि सन्‌ सप्र ए अस्मरपेकर्मबतः स्तनयिनुशब्धैरशरनि मुवत शपते पायते मामथ हन्तीति मन्थानः | योऽयमेवमतिमहावुभावो मगवान्‌ परमन्यः स वर सक्माकभिति |

' वृहति; ' (६) कसमात्‌ । ° बृहतः प्रता वा पाटपितावा ! | बृहतो मतोऽस्य जगत उदकल्य वा पाता र. क्षित्‌ | पाटाभतपि रक्षतत | पावन्यलमःक-

स्वम्‌ । ‹ तस्य एषा भवति ' ॥ ११ ॥

£ पजन्यः

बृहस्पतिः कस्मत्‌

अश्नापिनद्धं मधु पपयन्पत्स्यं न दीन उदनि क्षियन्तम्‌ ।

निष्टजभार चमस न वृक्षाद्हस्पततिर्विरवेण। विकृत्य ( ऋ० स॑० १०। ६८ । ८ ) ॥ अश्चनवता भयना।५नद्ध मध पमपश्यन्म- रस्यमिव दीन उदक निवसन्तं निजेहर तचमसभिव वक्षचमसः चस्पाचमन्त्य।र्माननाति वहरपपि(वरेण शधन विङ्रुत्य ब्रह्मम स्पपिव्रेह्मणः पता वा पाल्यतां वा तस्थपा भवति ॥ १२॥

अन्नापिनद्धमिति | अयाघ्यस्याङ्गेसस्यापम्‌ । अशनवता व्याधनवरता। बरृ्छ्पिः मेवेनापिनद्धम्‌ आ।त्मनो मध्यपतनथ नदर ध विधृतं व्यवःह्‌तम रथम ५ वृहस्पति ; मध उदव

पयपर्यत्‌ सवतसप््यत्‌ । कथम्‌ । मलय न॒ प्न उदनि क्षियन्तम्‌ | ग. न्तीति 1 अ. र२,च.ज.ष. क्ष. र. द. ह. (पथाष, ३. च.ज.थ. क्ष. र. ठ. "शनिम्‌ इ, शाम्‌ ४ त. ९. वति। इति निह नकर पट्‌ माप्य ( ड. र< कथ।मतएन ) 1१०६१. एकव्रा: दण्डः; घर द्य, जन अङ्गा नास्ति. ५ ग. ममात अ . ६ च. |, ४ ए. त्र. ज

^

५. ठ. ह. विवृतं, +, १4५

८३५

ष

११

१५

२५

प,

३६ दरगाचा्य॑कृतटीकासमे्ं [ ददामाध्यि

महस्यमिव दन उदके उपक्षीयमणे उद्फ क्षीणप्रय क्षियन्तं निवसन्तम्‌ । यथा मच्छयवन्धोऽलये उदव". [जवृक्षुभतय प।पद्यच्छवयौ ग्रह्‌ तुमयमित्ेवं परयपयत्‌ । निष्टलमार चमसं न वृक्षात्‌ । तच मषु द्षट्र नि्जमार निेतवान्‌ | कथम्‌ । चमत न वरत्‌ । यथा कश्चिक्ुशलः शिल्पी कक्षम

५ ष्यात्‌ चमसंयज्ञप्ंनिरैरेननिषाददेवं निजंहार्‌ वृहति: । अत एवोदक- निरहरणाम्मव्यमः | कथमसौ निजहार | पिखेणा विक्रय मीषणेन अतिमहता खेण रन्धन संक्षोम्प मेधं छष्तसवोद्घसंधिवम्धनं कृतवा विष्यं तत ए विहृटीमूतं विक्रय समन्तते। व्रिशक्टीकृत्य एव निजेहार मधु यो बृष्ट- पतिः से।ऽप्माकमपीदं कदेविपि |

१० " चर्मः › चमभेक्षणाधस्य | तत्र हि सेमश्वम्पते।

° ब्रह्मण्यपि; › (७) कस्मात्‌ | (्रह्मणः पाता वा प्रठपिता वा" | ग कः व) | तस्योमपसापयसौ यर्पेणीष- सात्‌ धरभिनिष्याद्यन्पाता संपद्यते | वपरभवे द्यतदु-

भयमुद्सौदति । ‹ तस्य मधति ` ॥ १२॥

ष्‌ =-= अदम।स्यमवतं ब्रह्मणप्पतिमधुधारमाभि यमोजतातणत्‌ ।

तमेव विरे पपिरे खषशे। षटु साकं सिसिचुरूतसंमुद्रिणम्‌

( ऋ० सं० २1२४।४) ॥ अशनवन्तमास्यन्दनवन्तमवा-

तितं ब्रह्मणस्पतियधुथारमभि यमोजसा लेनाभ्यतृणत्तभेव स्वे

९ पिवन्ति रमयः सूयेद्ो वदेत सद सि्न्युत्समुद्रिणमुदक- बन्तम्‌ ॥ १३ ॥

डते दश्षयाध्यायस्य परथमः पादः ॥ सस्मार्यमवत(मितति । गृत्समदस्याम्‌ । ऊदब्दात्‌ (अग्ननव्रन्तम्‌? हूति आ्यशब्दरत्‌ “ आस्यन्दनवन्तम्‌ › इति भाच्यकारश्चकार्‌ तथा स्ममस्मेक्ष। | किमक्तं २५ मवति | उदकव्यापनक्रियया तद्रन्तम्‌ अ्यन्दनक्रियया चेदकप्रश्ररण-

ब्रह्मणरपतिः

~ -------- ~ ------------+*

१क.थ.व.ञ्च.ट.ठ. ब. `मणपरवि चि". २क. स. ष. प्च. द. ठ. इ, मकः कस्मात्‌ । चमे". २ 2. “वति । इति तिह्टीक्राय मतसर चतुर्ऽ्याये ददः षण्डः; इ. (वति । इते १२ खण्डः व. ङ. ट. ज. अङ्गः नस्ति. ४८.

धमः पदः; त. दति दृपप्यध्थः; ट्‌ दी सरत्‌ दतेगव्प्य बूना". ५१.

२० ॥५। ग्‌

चतुर्दशः खण्डः १४ ] निरुक्तम्‌ । ८३७

क्रियया तदन्तम्‌ । अदमास्यमवतं मेधं मधुवागम्‌ उवं प्ररपरितारं य्‌

आजसा वेन अम्यतृणत्‌ अम्बन्‌ ब्रहमग्मतेः तम्‌ जग्रत्‌ अवराति-

तम्‌ अवागतितं मृभिमुदवमाधन गत पुनर्‌ द्‌नक्ाठमुद ग्य प्रा

तमेव चिदे पपिरे पिवन्ति । तदुदकमाददते | के पुनस्ते | छ्वध्शः

सूयय रईमयः। ख्व पे द्यन्ते। ते सुधैसमानददीन।; । छममिन षा ५

सुथमेन ये ण्डटीमृता द्दधन्ते | ते पिवन्ति | पुनश्च प्रा तदु. =

कठंवहु साकं बहु तदुदकं सहमृता मण्डलात्‌ अौद्च अय

एनम्‌ अन्तररक्षे उत्सं मेषम्‌ उद्विणम्‌ उदकवन्तं कुन्तः सिशन्ति तं च

पुनरेव मधे यो ब्रह्मणस्पति्यकानुप्रदाय प्रिदस्सरं तृणेढि सोऽस्ाक-

भिदं नाम करोलिति॥ १३॥ १९ पदशाध्याय्य प्रथमः पाद्‌; ॥ ।

हितीयः पादः ॥ त्रस्य पतिः क्षत्रं क्षियतेर्निवासकभणस्तस्य पाता बा पल-

न

यिता ब्रा तस्यैषा भवति ॥ {४॥ १५

त्रस्य परिः ' ( ८ ) कस्मात्‌ | ‹ सत्रं › तावत्‌ ‹ कषियतेरनिवा- सकमगः ' | तदपश्रःण हि ग्रामे क्षिय कटुः्नः'। ‹ तस्य प्रता वरा प्राता वा” मध्यमः । तत्कमपपत्त दहि क्षत्र कषित्रलसा- २० फट्मम्‌ | यद्‌ हि भध्यभेन दृष्ट भव्रयथ

क्षत्र सपटं भवति| वगृह समाम्नतिम्‌ | निगमे तथा दृटतत्‌ ।

८ तसपा भव ' | १४ ॥

क्षत्र कस्मात्‌

प्रतिः कस्मात्‌

१८. द. उकार २.८. घ. क्च, र. ठ. ड अभ्यदनत्‌. ३२फक.स. ६५ थ.द. ट. ठ. ड. वाडा. # क, ल. १. द्ध. ट. ठृ, ह. पकर तह. ५. च. ज. "अवश्चि". ६ ठ. ३ निरु० टी १३ खण्डः; ह. इति निरुक्ीप्रया- मततरपट्‌, =तुथरव्यायि वोदृशः रण्डः । इति निवण्टपश्चगध्यारेन पह ~्त- प्थदराध्यः प्रथ, ७क.८.६ (१४); त.द्‌. १.८ क ख.ष.क्ष, २. ठ. ड. "यन्ति विवपतन्त कु". ९ क. ख, (२४ ), ठ. “वति । ६/० निहक- फायानतरट्क चत. {३ एण्ड) ह, शा) । इते निकमे १६४१३; प. 3. २. ग. अद्ध नानि, ३२

८३८ दृगोचायकरतीकासमं [ दशमाश्यपि

तरस्य पर्तिना वयं हित्नेम जयामसि । गापन्व॑ पोपमिल्न्वास नां मृती ( ऋ० सं० ४ । ५७।१)॥ प्रस्य पतिना वर्यं सुदहितनव जयाम गामश्वं पुष पपयत्‌ चाहरेति । स नें मृकरातीदर । वरेन वा धनन वा पृकतिद्‌।न-

५ कपौ तस्यैषापरा भवति ॥ १५॥

त्र्य प्रतिना वयमिति | वामदेरस्या्षम्‌ | क्षेत्रस्य पतये चरोः

पुरोनवाक्धा (पत्र०स०२।१।१))

त्रस्य प्रतिना सुप्र हितेन केनचिदतिन मितेभ

१० संयुक्ताः सन्तो वयं जम गवाशरदीनि भनापि पृष्टानि बल्परन्ति ५।१यितृणि पेपणाय समर्थानि । उपनानितद्रव्याणां चाप्मकं पत्रस्य प्रतिना घस्ममादरदेव तानि मोक्तु शक्तिरस्तु । कथमिति । (या? इयस्योपसगील्य संवन्ध त्रियपदुमध्याजहर्‌ भष्यकारः | आहरेति । का: | उपजतिद्क्त वयमेवमाज्ञापयन्तः पश्चःरक।तिदमःहरतेति

५५ सद्याणि यथपि त्वास्त्र परिरसन्‌ मृरैतु | ' मृद्धते- दानक › | इद धनलाभाय भोगाय चास्मान्‌ ददातु धारयतु । नि ध्विरान्‌ करौलियतदाशाप्महे |

न त्र ^ क्ष॑तध्य ४ परतः

° तस््पपुरदरमवति ' । सा पुनः प्रिमथम्‌ | यघ्य चेः णपा

पत्नुवक्या तवर व्राह्मणं मवति | द्यत प्तरि प्रथिन्यद्यामर्दनोवां

२० प्म्िदष्रति ) दृति । यतः प्या वफदङ्गयापतादयति मन्धघ्यानः क्षत्रस्य प्रातार।त | माक्तमात्रं त्राण +५ | १५ ॥

५ छ. तद्‌. मुखाः. ९ छ. त. द्‌. पदकिर्यदृषाफ्मा ूनाक्ण वा तस्थ २ क. स. र (६५); त, ४. निति" । गर, ५ क. ख.ध. द्व. ट. दर. इ, ` णवत्त, ६ क, च, भ. ज, व. इञ, ट,

इ, जयरामः. ७ क, सग. ज, व. इ. र. ठ, इ, तल^.८ ग. च. ज. यथा

4१ ९ क. ल. ध. च. ०. द. इ, मह्य्‌", १०४. स. प. स्च, मटतिनुग. च. ज. द. इ. पहि" ११ व. ङ्ज, ट, ठ. द, इ. दीवाना. १९ क.ल. ५२८५०). द्‌, ६, गिति । दति भाष्य ५५ (ण्डय). इ. ट, ज. श्रद्ध

वडशः खण्डः १६ ] निरुक्तमू्‌। ८३९

त्रस्य पते मधुमन्तमूर्मिं धेनुरिव पया अस्मास युक्षव । मधुश्च घृतमिव सुपूतमृतस्य नः पत॑यो मूरयन्तु ( ऋ० सं° ४ । ५७ | २ )॥ क्षत्रस्य पदे मधमन्तमूर्प षेनुरि पया-स्मासु पृष््वातं मधुश्चुत प्रतार्मवद्रक सपतमृतस्य नः पातारः वा पालयितारौ वा मृयन्तु मरयतिरपदयाकमां पूनाकमां वा॒ ५ तदत्समान्यामृचि समानाभिव्याहारं भवति तउजामि भवतीत्येकं मधुमन्तं मधुश्चतमिति यथा यदेव समने पादे समानाभिव्याहारं भवति तज्जाभि मवदीत्यपर्‌ हिरण्यरूपः स हिरण्यसहगिति यथा यथाकथाच भिदपोऽजामि मवतीत्यपरं मण्डुका दवोद्‌कान्पण्टकरा उद्कादिवेति यथा । वास्तोष्पतिबोपतु्सतेनिवासक्रमणस्तस्य १० पाता वा पाटयता वा तस्यपा मत्राति | {६ ॥

कषत्रस्य पते मधुमन्तमिति | अ यदेव पृत्स्याः | विनिधा१। महाव्रते | दि चतुखूपश्चतुःस्तनग्रहः । तस्य तृतीयमनयच। गृह्यते । ह कषत्रम प्रते मधुमन्तम मधुरखा्दम्‌.उदकंवतं धेनुयधा प्री. १५ दोग्धि एवमस्मासु धश्च प्रक्षर | निःच | मधुशवृतं घृतमिव पुपृतम्‌ | मधिवं यममुदुमूहुः २।१। घृतमिव सुपूतम्‌ उदकमकलु्रम्‌ । तस्य दानन ऋतस्य न; पतय मृ यन्तु । ऋतस्य उदक्य प्रतयः परतारो (मध्यमिका द्वाः क्षत्र पतिपरमुलाः मृकंयन्तु | नियमरमान्‌ रक्षन्तु पूजयन्तु व| २०

क्षत्र पतिः

अतत एव मच्राद्मसक्तमतः परं सवेमन्रेषु जाम्यजामिता पदानां चिन्यते | जामीति पुनरक्तसज्ञा | सा पुनल निगम्रत एव| विज्ञायते हि। ‹जामिवा एतय करियते यन्मरवतयो ग्रहो गृह्यते मर्‌-

जाम्यजाभिता- विचारः

क. स. छ. त. द्‌. मख्य. २ फक.ख.छ. त.द्‌. मृट्य^२क. ख. मलय, छ. त. द्‌. मला". ४ क. ल. २ (१६); त. द्‌. २.५. पिति „ ६ग.च.ज.ठ. इ. शतीयच। गर. ७८. क्ष.ट. ठ. इ. सवाद्‌. < ग. च, प्वुकरं सं. ९ य. मधुश्चुत. १०१. च. ज. म्धेव, ११९ फ.८.१.न. २, ३, इ, "श्चोत, १२. प. ज, इ, गथ २५

८४० टुगाचायैदृतीकासमेतं [ दशमाध्यय

वतीयं श्यते › (मत्रा सं० ४।६।८) इति । तदेतयुरर्तं द्विविधम्‌ | समानशब्दार्भमसम। नशब्द च| = _ ० वप्‌ भ तत्र समानद्गब्दाथं नाम यदेकमेव पदमेका५- भेकस्मनेव वाक्याधिक।रे पुनरुच्यते | तद्यथा । 4 मन्म रेजति रक्षोहा मन्म रेजति ' (ऋण स० १। १२९।६ ) | तदपिकरयान्यथप्रतिसमाधानान्चतत। व्यति अभ्यासे भू्यांसमथ मन्यन्ते ' ( निर्‌० १० । ४२ ) इति । यदयुनर- मानार्ं॑प्दुमभ्यस्यते तदपुनरु द्‌

असमानशचब्दं स~ ° 0 तव समानक्षव्दं समाना च तदसुखप्रतिसमाधान-

१० मिति तद्रिहेपेद्धन्ति ^ तयत्तमान्धामृचि इति । ' तत्‌ इति › वक्थपादाने। ' यत्समान्यामृचि ' । एकस्यामृचि | 'समा- न.मिग्याहारं ' पदं ^ मवति ' | समनमधेमभि-

द्विविधं जःमि

समानश्नब्दाथ जामि

"2

कस्यामपि क्रचि 1 ह व व्याहरति । पदान्तरेण यः कथिपूर्वेऽचऽमिहि- पि त।ऽधस्तमेधोत्तरेऽधर्चऽभिदधजापि भवति । त-

१५ यथा । मधुमन्तं मधुश्र॑तमिति ' । यो हि मघु- शत्‌ अवह्यमसे। मधुमान्‌ । ‹ एकं ' तावद्‌ चार्यमतमू | ‹ यदेव समाने पदे समानामिन्याहारं भवति तजमि भवर्तायपरम्‌! । $ नानार्षधगतयोः समानाथयोरपि पदयेरसमान- समानपादे एव वत-

वं दान्तरव्यवधानाय्रक़ृताथौनुष्मृतये पुनरनकीर्व १० नमजाम्थेव | तु यद्व समाने पराद्‌ एकक्िन्‌ वैदान्तेण व्यवहितं पदं समानार्धं॑पुनर्च्यते अविच्छननप्रसक्तनुसपृति तदेव जामीयपरम्‌ । ‹ हि्पहूपः स हिर्यसक्‌ ( ० सं० २॥

३५ । १० ) इति यथा › | यो दिरण्यरूपः सोऽवर्य दिरण्यसंदक्‌ । तवि पौनस्क्ये न तयोञ्यं पदं तत्सयोगद्रा तदसापरु मघ्रवाक्यम्‌ | ९५ छसेऽपि वि भुत “ यथाकथाच विरेषोऽजामि भवतीव परम्‌ ! । यथाकथंचित्‌ यः कश्चित्‌ स्ल्पोऽपि हि तत्र विशेषो वक्तव्यः । दृष्टानुविधान।च्छ- न्दसोऽथौनुविधनि यतेर्ते | एं येन केनचित्छस्य- नापि विङेषेण तदजामि भवतीयपरम्‌ | अप्र पुनः इतवाक्यर्भृपर्सि-

अजामि भवत्ताति मतं य्कसमतम्‌

१. च. ज. मधुष््युत. २क.ख.प. द. ट, ठ. ड. मधुश्व॒त्‌^. २च,

पदर ज. प° पदून्तरेण व्यवाहितमिति वा. क. स. ध, क्च, ट, यतेतैवम्‌। ६२ य॑म. ज, यतनतर) च, यततं यन) द, यतेपेन प्रन") ट, प्रतेव भन

फोटशः खण्डः १६ ] निरुक्तम्‌ | <४९१

मव्यतिरिं पदे पुनरभ्यस्यमानं निपातव्पादपृरणलेनाधवदिति प्रति- समादधते । तदेतदवमतं भवति । इदमेव लभोटमाचार्यस्य ‹ यथाकथाच विशेपः ' इति । तदथेपुदाहरति । ' गण्डक इवोदकान्मण्ड रौ उदका- द्वि ( श्० सं° १०११६६५) इति यथा ' | एवमादिषु यर्थ समानरन्देषवसमानकब्देषु च पुनक््तेपु यः ५ कश्चिषटिशेषर वक्तव्यः | स कथमिति ¦ मन्चमेव दं न्याचक्षह यत्रेव एरदः। ' योगक्षमं व॑ ओँदाया.

हं भूयासमुत्तम आ नमक्रमीम्‌ | अभस्पदान्म टद्रदत मण्डुकः इव।दकान्मण्डूक। उदकारदिव' (ऋ० सं १०। १६६।५ ) इति॥ ऋपषभस्यापंम्‌। कामतो देवता कस्या वरिदिष ठव्यनते | योगक्षेमे ब सादार्थे। १२ योगौ नाम डिप्तित्वोचलय प्रा्िः क्षमे माम ततपरिपाख्नम्‌ | हे मिद्िपः पतदुभय मवद्भ्यः मद्‌य गदधौनसवेयोगकषेमन्‌ पुष्मन्‌ हता सवथ अहं भूयासमुत्तमः उक्कणे ुम्माकम्‌ । मा बो मृषौनमकमीम्‌ | उपि युष्पानितिष्टेयम्‌ । ते युयमक्रान्तमृधौनो मया मम॒ भपष्दात्‌ पाद्‌- योधो वतमानाः कुखयक्षा जलवधीनस्ौयेशृतरे मूता नित्य द ददत। १५ कथम्‌ | मण्डुका स्वोदकात्‌ । यथा मण्डूका उदकाट्ते निलमस्ाधी - नधागतयो निकेचनाः संथयन्ते एवं महते युवं मृगा । मण्डूका उद्‌- कादिव| यथा चेोदफाते मण्डकः; सव्र॑तमनेव न मत्रनयेनं मंहते युथं॑मा सूत | एवमनैकत्र दिदविषां निकसे मण्डुक उपमानम्‌ | अन्यत्रोद्‌- २० चभप्रे चथा अण्ट्का न भवन्धेवं मदमाये मुपमिःयुदकमुपमानम्‌ । एव पकनापि वथा षैः । पूषोरपि मनत्धरभवति किन ॐ न तु मष्वविस्तं मुहुधूहृश्ोततति । पवा दिर- ण्यरूपः स दहिरण्यसटभियन्रभवति कशिद्धिरण्यस्पे म तु दिरण्प-

पुनस्ततो कथि-

देषो ववत एव

यथा ‹ मण्डुका उदकादिव › इयत

१ वषु पृस्तकु ‹ सथाप्तमानः ). २क. स. म. व.ज. व. ङ्च. ट, भ २५ दायति १ कष; इ, इ, ध्यति । कगभिच । ‹ योगक्षेमं व 2, 3 क. खरग. च. ज... ट. ठ. ह. करप्याः. ४ क. ख. सवा कवपठ्यते.५ क. ख. ध. ज. ९.

ट. द.प्पिताथेः. दग. च. ज. सन्मु?. ७ ग. च ज. श्र, ८ ग. जर यार्थ.

९य्‌. च. ज. निर्बक्ते;व. सल, ट, निब्छि; द. उनके. १० क. ख. ध. अ

९. ठ. ह. मष्ट्का यथा. ६१९, ल. घ. ब्र. द. विहिषः ११८. १२ क. ८. ष.

५.८.४५, इ, भरति | फ, १३२३ क. च. प, ह्वर. 2. इ. यथा. २१ रण

८४२ दुर्गाचायंङतरीकासमेतं [ दामाध्यये

भिव द्स्यमानः प्रिय इति विशेषः | ‹ वस्ताष्पति; › (९) वक्तम्यः। सं पुनरेष रद्रासना मध्यमो वास्त. षति; । विज्ञायते हि वास्तोष्पतये यायावर ्रतिपत्तो गृहगमनमधिक्य ° न हौनमन्वाहरेयू ५ खाय हि तर्दीयते यद्धीनमन्वाहेयु रं मृतमन्वाहरेयुः !( भत्रा० सं० १ ५। १३) इति । स एप गृहाधिदेवता शधो वास्ताष्यतिः। स पुनः ४ अमीवहा › इति वट्कृतिटिङ्गान्मध्यमः । तशय पूर्वपदं विगृह्य निराह ॥ ° वा्तु्रसतर्निवासकर्मणः' | ' वास्तु इति गृह- च्यते | उष्यते हि तक्षिन्‌ | "तस्य पाता ? १० रक्षिता | तदधिद्ेवताभावेन रदत्मना च॑ तक्ृतेनेपरकरिण रद्षिता मध्यमः। दतरा ह्य्सदयुगृहाः | ° तस्येपा ५३ ॥ १६ ॥

को वास्तोष्पतिः

वास्तुः ठस्मात्‌

ज

अमौवहा वुस्तोष्पते निश्व। रूपाण्यात्रिशन्‌ । सख॑ सुशेवं एधि नः; (ऋ° सं० ७।५५। १) ॥ अस्यमनहा वास्ताप्यत

१५ सवाणि रूपाण्यावरिशन्त्सखा नः सुमुखो भव शेव ईपि सुख नाम रिष्यतेव॑कारो नायकरणोऽन्दस्थान्तरोपिङ्गी व्िभापित-

गुणः शिवमित्यप्यस्य भवति यथ्यदरूपं काम्यते तत्तदेवता भवति।

रूपं रूपं मयवा वोभवीतीत्यापि निगमां भवति । वाचस्पतिव। चः

पाता वा पारयता वा तस्यषा भवात ॥ ६४५॥

२१

अगीवहा वाप्तोष्यत इति | वसिष्र्यापम्‌ | गृहक्ारिकाष्यादीपाके (मान० गऽ १।६।१९) यायावयप्रपि- प्तौ च वास्ताष्पतीयहामे ( मान० श्र० १ ६।३) विनिधोगः | हे भगवन्‌ वास्तोष्पते तरमस्ाकम्‌ अमावहा मव |

वाप्ताप्पतिः

१ फ. च. घ. ञ्च. ८,ठ. उ. सच ए. २८. इ. उत्पयते ३ च. °च) नालि. ४८. इ. श्ट स्तुतिर्वा. ५क. ख. २ (1६); 8. “वपि । इति निर कटी श्नयामुत्तरयट्क मापे चतु्ऽधयाय्रं षोडशः खण्डः; इ. "वति । इति भाष्य पद पण्डः वक्षद. ज, आरौ नादि. ६ करल. ४ (६ )त. द्‌, ४.

२९ ७, इत क,

सकतददः खण्डः १७ ] निरुक्तम्‌ । ८४२

अमवा तेगस्तघ्य हन्ता । कथम्‌ । सर्वाणि र्पागि विदन्‌ । यला

रमहः वहेतीयेः प्रतिपक्षः सर्पदेनकुलादिस्तस्य तस्य रूपमापिशन्‌ तं तम- स्माकमर्मावानं जहि । अमुना प्रकरण एन्रप्तदुपद्रवान्‌ सखा मित्र सुशेवः

सुषु सुखो मव। ' शेव इति सुखनाम › | तत्कस्मात्‌ | ' रिष्यते: | वकर नामकरणः ' | धििषातुः वकारः प्रययः रिप इयध्य। क्ष पुनः ५ 'अन्तस्थान्तरोपटिद्क' | अन्ते तिष्ठति धाते वणे: सोऽन्तस्धः | न संज्ञा

यथाँ अन्तस्ा यरट्वाः। कश्च पुनरसौ । पकारः । तघ्यान्तरमवकारास्ानम्‌ उपटिङ्गयति उपगच्छति यः स मवयन्तन्तरेपर्ग | कश्च पुनरसौ ।

व॑क।रः | स पकारस्य स्थानमुपगच्छति | ततो गुणे कृते शेव इति

भवति | स च पुनर्य घतुः ` वरिमापितगुणः ' इति ‹ शिवमरियप्यघ्य १० भवति › भगुणपन्ने ।

(~

। स।9 रूपाण्याविक्न्‌ › इयतः प्रसक्तमुच्यते । शक्रोति पनव।- स्तष्पपिः सव।णि ख्पाण्यायष्टमिुच्यते | ‹ यदयद्रपं कामयते तत्तदेवता

=

मवति ! | अस्येतदशर्थं देवतायाः | यद्यदिच्छति रूपं तत्तकरोति। निग- मोऽपि हि मव्द्ेश्वषप्रस्यापकः । ' सपर १५

# 4 (1)

देश्वयं देवता इष्टं

रूपं स्वकरीति यथा- मतर बो या; कृण्वानस्तन्वं १ परि स्यमृि इनदरः स्वाम्‌ । तरियदिविः परं सुहमागास्ै्मन्रेरन

(9)

तुपा ऋताव। › ( ऋ० सं० ३।५२३। ८ ) इति ॥ विामित्रघ्या- पम्‌ | यावन्ति कानिचिदूपाणि मवत इन्द्रो मभरितुमिच्छति तानि स्वा एवप्रपिवन्येन बो मरवीतीपि पुनः पुनर्भवतीति | कथम्‌ | मयाः कृष्वानः | २० इदं मवार मवरा्मायेवं तन्वं पारे छां छां ततुं त्तदाक्रयनिकत्रिधां ववुः - णः | तरियदिविः प९ मुहतेमायात्‌ । दविः पररि द्विः अधि युलकात्‌ महूपेकाल प्रति यलिरागात्‌ आगच्छति | छभेन्ेः हयमानो वा स्तूयमानो वा युगपद्यजमानानां यक्ञषु | अनृतुपाः सनियतसोमपानकाः सव॑दा यगेपपत्तः। ऋतावा ऋतवान्‌ यक्ञवान्‌ । यनासतरवमत्मानं विकरोयवं च दिवो मुद निरगच्छति पेनाक्तावचिन्यप्रभावताच्छकत पि तत्द्रु-

१ग.च. ज. "मीव २क. ल. ठ. उ. चिष्रिधात्‌, ३८. इ. यणोऽ- न्तव्या.४ग. च. ज. न्तरेिठ ५ग.च. ज. प्रश्न", दग. स्प, ७ ब. चव. जे. ष, ञ्य, ट, व्वीतीति । विश्वा. ८ ग, च, ज, "तयुं तद्‌. २९

८४ दुगोचायटृतपीकासमेतं [ दशमाप्य्े

मेषम्‌ । एवं च युष यदेतदुच्यते सर्वाणि सूपाप्याविशनमीक्हा मवा" शमाकं वमिति ।

* वाच्यति; ? ( १० ) वक्तव्यः † स ॒पुन्रेपः ‹ वाचः पता वा पाटयिता वा ' प्रणासपनेन्दः | ˆ तस्मप्र भवति ! ॥ १४॥

ष्‌ अचस्परतिः कस्मात्‌

पुनरेहि वाचस्पते देवेन मन॑सा सह । वसेप्पते नियमय भस्येव तन्वं २ मम॑ ॥ इति सा निगदव्याख्यातापा्नपाचनूनप्तं ग्याख्यातस्तस्प॑षा भषति ॥ १८ ॥

पुनरेहि वाचस्यत इतिः । मपगतप्राणम्िवासानं मन्यमान; पापडृ- व्पापसवन्धक्कुतश्चिृतनिर्णेजनः सन्‌ प्राणं र्ति | हे प्राण पुनरेहि वं मां प्रति ३१1 कि पृनेरकाकी । मघयुच्यते । देवेन मनस्य सह्‌ । सर्वेन्दियततिदीपेन मनसा १५ सह्‌ | एय च है वसोष्यते दै धनस्य अन्नस्य च पतं निरामय नियमेन रमय । मय्येव एतां तन्वे मम | मा यास्म॑त्त इति प्रणायृथगमूतमासानं पयन्‌ स्तोता क्रत । ° अपानपात्‌ ( ११ ) तनृनघ्रा व्यास्यातः › शब्दनिव॑चनतः ८ निर० ८ । ५) | जमि्रछु मध्यमः } अद्धव आद्ियस्तत) २० मष्यमः | एवमपां पत्रः | ' तदेवा मवति › ॥ १८ ॥

वाचस्पतिः

यो अनिष्यो दीर्वयद्प्म १ तर्य विप्रांस्त ईति अध्व

रेपु । अपौनेवान्मधमतीरपो दा याभिरिदरा वारम वीयोय ( ऋ० सं० १०।३०। ४) ॥ योऽन दीर्यदीप्यतेऽभ्य-

२५ १क. ख. ४८१७); ह. ड) वाति । इति निरुक्तभाष्पे १७ खण्डः; ष. स-ट. ज. अदी नासि. २क सध. तापात्पा. ३क. ष. ५८१८); त. द. ५, ४ ग. हत । अ“. ५क. त. ग. च, ज. अपानप्र, ६ क. ख. व. क्ष. ट. ठ. इ. यतस्तु. ७८ क. ख. ५ ( ५८ ) ट. इ. ववति । इतिं निर कम्पप्य ४ ध्याये १८ खण्डः) व. ञ्च. ट, ज. अङ्गा नस्ति. < क. ख. ठ. त. ३० द्‌. ईहते, ९कं, स, थ. उपराच्छा", १० छ, त, द्‌, ‹ प्द्‌ौदृयत्‌ › नाकि.

्िश्ः खण्डः २० ] निरुक्तम्‌ । ८४

न्तरमप्सु य मरधाविनः स्तुबान्त यत्तपु स(ऽपानपान्पघुपतारपा देद्यमिपत्राय याभिरिन्द्रो बधते वीयाय वीरकमणे यमो यच्छतीति

सतस्तस्सपा भवाते ॥ १९ ॥

नः

[3 \) धि (ख व भ रष म या ५॥ द्‌।दयादतं । कवपस्यपिम्‌ | सच एव प्रयक्षकृतवन ५ गम्यते | हे अपांनपत्‌ यस्तम्‌ जनिप्मो अनि- न्पन।ऽ।प दप्य्त अम्यन्तरप्रत्श प्रतिं अप्प

वतमानः यं च लम्‌ ज्वरे श्ञषु विप्रा मेधाषिनि ईच्यते स्तुवते स वम्पानपात्‌ मधुमती; मधुरसा; मधुरघादाः अपो देहि :अमिषवाय | याभिः तमेव इन्रः इरः सेोमपानहरेण वर्भेधाः वीर्याय वीरकर्म १० इयतव्राथयामह |

अर्पानपत्‌

“ यमो 2 ( १२ ) वक्तव्यः | स पुनरेष ८ यच्छति ? उपरमयति जीवितात्स्वं मृतप्राममितिं यमः । अतण यमः कसमात्‌ 4 बटवानिति मध्यमः |“ तसपा भवति * ॥१९॥

११५ परेयिवांसं प्रवतो म्ीरनु बहुभ्यः पन्थामनुपस्पशनम ।

वैवस्वतं संगमनं जनानां यम राज।नं विपां -टुवस्य ( ऋ० सं° १० । १४। १) ॥ षरेविवांसं पयोगतवरन्तं प्रवत द्रत निवत इत्यवर्तिगेतिकमां बहुभ्यः पन्थार्नभनुपस्पाशयमानं ¶॑व- स्वतं संगमनं जनानां यं राजानं हतरिपा दुत्रस्येति दुवस्यत २०

राघ्रापिकमोप्ररापे यम उच्यतं तमेता ऋचाऽनुप्रवद्‌न्त ॥२०॥

१क. ल. ध. द्‌. सोऽपानपा. २क. ख. ६( १९); त.द्‌. ६.२. दिति 1 कम, ४क.ख.म.च.ज, व. ज्ञ. ईले. ५क. ख. ष. ज्ञ. ट, ठ, ड, स्तुत. ६ क. ल. ६(१९);द. ति । इति निरुकदीकाय ४ ध्या १९ खण्डः; ध. इ. ट, ज. अङ्गी नापि. ७ इ. छ. त, व्‌, पन्थामनु, ८४८.

त. द्‌. ररप्रापि. ९ क. ख. ७ (२०कत.द्‌ ५, २७

1 ~ ॥

८४६ दुगाचायैकृतरीकासमेतं [ दप्रमाध्यये

न >

फेथबोमिति | यमस्या्ैम्‌ | याम्ये पलो वपायां व्रिनिधोगः (भत्र सं०२।५। ११) । परथि पयीगतवन्तं समेतः प्रातवन्तम्‌ । कान्‌ पुनः | प्रत उद्वतो निवतश्च भृतसंघातान्‌ | ^ प्रवतः › इति मब्रे ^ उद्रो ५ तिवत › इति माष्यकारोऽध्याजह।र्‌ तथा सामध्यात्‌ | प्रवतो मनुष्या उद्रतौ देवा निवतस्िय्ः तथा गद्युपपत्तेः । तमेतपवं महीः महती; म॒तजातीः परेिवासं बहुभ्यः पृष्यह द्ववः पापङ्दरवश्च पन्यानम्‌ अनुप सपौशयमानम्‌ । अमुना मर्गेणायं प्राणी जीवनादुसपैति तभव त स्वाशयिला वद्र तश्र इव तमेव सपैञ्वरादिरूपरो भूता जौवितादुप- १० स्यामीयेवमनुपस्पौशयमाने तमेतमेवैकमाणं पेवघ्तं विविछठतः पुत्रं संग- मनं जनानां सममेव चक्षुः कृवा योऽस्मा्टोकादमुं टोकं यथाकृतकभफ- टोपभोगवदेन जनान्‌ गमयति तमेतमेवं यम॑ राजानम्‌ इश्वरं सवप्राग- भृतां हे यजमान हविषा अनेन पञ्ुटक्षणेन दुवरघ् । राघ्नुहयथः । पर्चिरखेयधैः | १५ ‹ अवति्गतिकम ' इयेतदत्र निर्वचनं कथं संबध्यत इति विज्ञात. व्यम्‌ । अथवा | प्रत इयवतिरवायमादिटुः प्रपू इति भाष्यकारा- भिप्रायः | तत्प्रसगाद्रा शन्दसारूप्याद्रा निराह । “ अद्भिरपि यम उच्यते ” इति विचारोपप्रदशेनाय | “ तमेता ऋचोऽनुप्रवदन्ति › इति प्रतिज्ञाता्धोष- २० पादनाय | यथाश्निरपि यमशब्देन।च्यते तथमा ऋचे।ऽनुप्रवदन्ति ॥ २० ॥

यमः

सेनेव सृष्टम दधास्यस्तुनं दिग खेषगर॑तीका । यमो हं जातो (8 त

यमो जनित्रं जारः कनीनां पतिर्जनीनाम्‌ (ऋ० सं १। ६।४ ) ॥ त वश्वराथां बयं वसत्यास्तं न गावा नक्षन्त इद्धम्‌

२५ (ऋ० सं १।६६।५)॥ इति द्विपदाः सेनेव सषा भयं

१ ग. समिति । हविद्धानम्याषम्‌; च. ज. “भिति। हुविंद्धानस्याषम्‌, रग. च. ज. ‹ गह्य पुण्यकृद्धचः पापृद्धबश्च › नात्ति, २ च. "पर्याद्च^. ४ व. सष ट. ठ. उपपयास्याः) च. यस्या", ५ ध. ञ्ज. ट. ठ. इ, रनानामयति, ६ क. ख. ष. क्ल. ट. ठ. इ. तमे. ७क. ख. ७( २०); 2. इ. दन्तिः । इपिं नेरकभाष) चतुर्थऽ्धयि (इ, ४ प्पे) २० सण्डःव्‌, प्ष.ट.ज, अह्नो २१ नासि, ।

एकर्विश्षः खण्डः २१] निरुक्तम्‌ । ८४७

या वं वा दधात्यस्तुरिष दिव्ुखेषप्रतीका भयग्रतीका वर्प तीका यशः्रतीका महाप्रतीका दीप्रभतीका वा| यमो ह जात हन्देण सह संगतः । यादि मातरेत्यपि निगमो भवति । यम इब जातत यभो जनिष्यमाणो जारः कनीनां जरयिता कन्यानां पतिजेनीनां ए़लयिता जायानां तस्मधाना हि यज्गस- ५ यागन भवान्त । व्रताय अश्न पतिरित्याषपं नगप। भवरत ।त वेश्राथा चरन्त्दा पश्वाहरस्या वस्तत्या च निवसन्त्योपधाहत्यास्तं

3 यथा माष आष्ुबनिति तथाप्नुयामेद्धं समिद्धं मोगेर्भित्रः प्रीते

= „१. न्व्‌ ् [५९ =^ € न » स्रायते संमिन्वानो द्रवतीति वा मेदरयेतेवां तस्यषा मवति ॥ २१॥

व १०

सनव सृषटयवमायं; । पराशषरस्या्म्‌ । एता द्विपा विरजः । प्रातरनुबाकाध्विनयोभरनियोगः । सनव मृध निश्चिता | अथवा | सनापतिना मिमृा प्रप्ता ।

अमं दाति मयं वावटंवा दधाति | भवं परेभ्य) व छम्यः | अश्वा | अतरत भयं ददाति अतरित। बलं ददा6 प्रणेतः । अप्तु दिवुत्‌ । ११ अप्तुल क्षपुभधा दिदुत्‌ जयुधम्‌ | महाप्रतीकः | महए या ददते | प्रतीकं दशषेनम्‌ | भयप्रतीका दशैनादेव मयानका | दीपतप्रतीका वा दीप्तदशेना |

भये वा व वा ददाति | सेभ्यः परभ्यश्चेति वते | का पुनरस।विति | अग्रेर्मिः । रक्षोम्यी मय॑ दृदराति घेभ्यो बलम्‌ | यमा ह जात यम जनिम्‌ | य्ेदमेवलक्षणमभिः स एव यमः अग्निः सवैमिदं जात २० जनिष्यमाणं च ।

अद्चिरत्र यमः

कथमेतद्वम्यते १।५१ऽपनिमशबम्देनोच्यते न मध्य+ नोत्तमो ५। तावपि हि यमुच्यते । यतो निगमान्तरेण परिमज्य दृश्यति | ' यमा- पिह मात्स्यपि निगम्‌। मवति › | यत्र प्रदप्तसिन्मन्तरे शक्यते यम रमभ्भनाशिरु्यत इति व्रिभवधितु व्यपदेशः । तयथा | ^ वन्या

१. त. द्‌, ' बलपीका यशर्तीका › नास्ति, २ ड, ध. ठ. इ. पश्वाह"; भ. पश्वहु" श्वा. ३३. थ.ध. ठ. उ. मद. ४ क.ख.< (२१ )त. द्‌ ८, ५ ग. प्राय; । १०, ६ ग. ज. अक्षिप्ता; च. अक्षता; 2, भतः ज प्ता. ७९, २. द, इ. वुदरातु. < ग, अद्ध) च. जर व्र, सग बरटत्ध १९

८४८ दुगाचाथेतटीकासमेतं [ दश्चमाध्यधि

{1

हिमा वमिन्््री पनिष्ठ आ | समानो दीं जनिता मरार युवं यमा-

अस्यामृचि इन्र हमरे ' (ऋण संर ६ | ५९ ।

हवि यमौ २) ॥ भ्राजा | ‹ वदं ' इति सय

नाम (निव० ३। १०।१)। हे इन्द्र

४ इत्या सलम्‌ अमुना प्रकरण । यः सूक्तं माहामग्यप्रकार।ऽधटरेस्त-

मिस्पेयमिनयनेपदिशचन्‌ ब्रवीति । महिम। माहामाग्यं वां युवयोः आ

पनिष्ट; समतोऽतिशयेन स्तुयः । यौ युवामेवमतिमहानुभाबौ तथोः

समानो बां जनिता जनयिता ुथैः । तै युवभिवं कवा एकपितृको एक

जन्मानौ यम भरातरौ | इदेहमातयौ | इह च प्रथिवी-

५० टके इह चान्तरछिटोकेऽवस्थित मात।६ सवैद्य लोक्य निमौतपरै ।

एवमिह मन्त्रे परतृषवेन पूर्यो व्यपद्रिटः । इन््र्नी यमाविति यमशन्दे

मध्यमस्थानप्रथिवीस्यानवोः | खत्राणि द्वयोयेमय)रिह चेह च निमातारा-

विति प्रथमेन ‹ इह › शष्टेम अध्निम इति र्यते । तस्मादिहपि

° यणो ह जाते यमौ जनिम्‌ 2 इति युक्तं यदभिीच्यते | नरः

१५ कनीनां पतिजनीनाप्‌ | स पएत्ानिः जारो जरयिता क्पामावस्य ।

यदा दा्निसनिघानय भवन्स्यय तासां कन्यामविो जीणे मवति | परतिजं-

नीनां पाटपिता जायानाम्‌ | कथम्‌ । तल्मधानाः संपयन्तेऽर त्रतेपरग- मनादात्रतविमोकादप्निपारतन््यात्‌ |

यथा पे तासां यथापिकतो यमे ह जातो यमे। जनिघमिप्निछ यमो

२० ह जातः प्रतितरन कन्यामवस्य जरयिता तथांयमपरे निगमः स्फ्टतरः |

‹ तृतीयो अशि पतिरपि निगमो मवति ' | ‹ सो प्रथमो ५

व गन्धव भैविद उत्तरः | तूर्वये अग्रे पतत

रीयः प्रतिः सतुरी्युप्ते मभुष्यजा; !(ऋ० सं० १०।४५।

४० ) ॥ सुयोया अपम्‌ । त्वाह विनिधोगः |

= (~

हे कन्थे लुच्यते | सोमः लां प्रथमो विविदे विवान्‌ प्राप्तवान सैम्पे

१ग.च.ज.व. न्ष. ट. वामिति । भद्रा रक. ख.घ.्.ट. पम्‌ । बृहती । ब, ३ क. ख. “वट्‌ › इति; ग. च.ज, घ. ह्य. ट. वट्‌. ४ स्प्षु पस्तकषु ८ महा, ५ ग. ज. ठ. उ. माततै. दग ज. परायना ट. पपरन"

९ भथ, ७ च, ज... 2. (वद्‌ दति । दूरम) ग, द्‌ पि। चू

एकिः खण्डः २१ ] निरुक्तम्‌ । ८४९

ग्रथमङौमारे } गन्धर्वो वद उतैरः | उपजायमानचारुताङ्ग- प्रविभागस॑रतो्वामपदनङ्ग ङ््मादेतहयां गन्धव वविश्ववमुः चां व्रितरिदे विन्नवन्‌ । अव पुनद्दिनी पेवाद्कि उपगतायाः कणि तृतीचः अश्रि पतिः । तोवस्तव्रायभभ्निः | अत इद्रहनापरं तुरयः चतुः तवाथ मनुष्यजाः पतिरियवमननापरि मन्रेण समेति जसं पत्वं ५ चद्नः | पयेत्‌ यमोह जती यमौ जनितम्‌ दति यदुपरि

९१

सऽपि ति सिद्धम्‌ अम्निमह्यमथो दमामिति च कविद्ीथते निगमपुपचयहेवम्‌ | र

स निरुच्यते | ‹ साम ददद्रन्धवोयं गन्धर्वा

तपनेवा 3 1 [न चं 1 _ ~ 6 1 न्या कृ दद्र । र च॑ पुधदद्निनदयमये। १० षग ॥

द्मम्‌ ? ( क्र° सं १० | ८५। ४१ )

इति ॥ स एव विनियोगः (मान० गृ १।१०। १० )। जधच। सोम एतां प्रमे वमःरदभ्ुद्य गन्धक॑य ददत्‌ अदत्‌ | अथ गन्धरवोऽ- पयनामभ्युद्य॒स््रभैवनायिकारत्‌ अग्नये ददत्‌ । अथाभनिरप्येनामाभिन्‌ विवह संष्कय रथ धनच पूर्धि मद्यपदद्‌ ददति | अधो अ च ५ घनेन च पुथ सह मह्मदात्‌ मद्य ददाविति ।

तमभ्रि यमम्‌ | ‹ वः ? इ्यनथेकः | अथवा | यजम.ना ऋषि. ग्मिरव्यम्त | चराथा चस्या जंगमया दरहूया वसया च निवसन्या अ.प्ाहु या। जगमन स्थविरेण च हमिपा ¦ अस्तं न गातो नक्षन्ते | अं यथा गृह्‌ गावः अवरं नक्षन्प आःपरुःन्ति स्वेनेपकरण सायंवासाय २० तयेमम्िमुमयटक्षणन हवया वरयमप्रुयाम इद्ध समिदं मीः सवमः गानारमशवरं प्रदातारमिति ।

¢ मित्रः? (१३) क्स्‌ | सहि ` प्रनतेच्रायते › | प्रमीततिः प्रमरणं ततः सवद्यकं त्रायते वरररण | ‹ समिन्वाने। द्रवती पि बा" | समन्ततो [मन्वानः उद्रतेन द्रहयन्तरिक्षरठेके । ^ मेदयतेव ! सहनायैस्य ( घा० पार

मित्रः कस्मात्‌

१. ट.ठ. ड. स्वप्ता. रग. वमित" । प्रएवरु च. ज. ष. क्च.ठ, वयेति । घ एर, ३ इ. पर्वाहत्या, १५५४

८५३ दुगाचायंडृतटीकाममेतं [ द्दरामाप्ययि ध र १०१८) । स॑ ह्यसानुदपेन खेहय॑ति । ‹ तसपा भवति ! ॥२१॥

मित्रौ जनान्यातयति बुब्राण मित्रो दूर पृथिवीमुत वराम्‌।

पितः वृष्ठीरनिमिपामिरचषट मित्राय वय परतैञजुदोत (ऋ° सं०

५ ३।५९। १)॥ मित्रो जनानायातयति वरवरुवाणः राब्दं कुवन्‌ मित्र एव धारयति पृथि च द्वं पित्रः कृ्ठीरनिनिपन्नमिविष इयरीति दृषएय इति मनुष्यनाम कम॑वन्तो भवन्ति विद्षेहा

वा ।मनाय हव्यं घृतवञ्जुधेतति व्याल्यातं जदौतिदानकमाो कः

क्परनावाक्रमणावा सुखा वा तस्यपा भवाति ॥ २२॥

९० ण

मित्री जनान्यातयति व्ु्राण इति । वेश्वभित्रघ्यापम्‌ । अ्र्रटहेभे

प्रयाथ्त्तम्‌ | अग्मत पृवस्यमाहत। विनि.

यगः (मनऽ्श्रो०३।२। ८)। भित जनान्याततयति व्रवाणः | आव्रातयति कृष्यादि प्रवर्तयति तकपपू्वक-

१५ वाहृष्योदकमंणाम्‌ । न ह्वृ कृष्यादीन्यायायन्ते | भयातनमारम्भः | तदथा | भ।जनमायातितमननेति } कथमायातयति | प्रत्रवाणः स्तनयिलं कुननन्‌ 1 ९4 प्रव्तयन्‌ कमम ञंध्ररुयादयन्ञदरण स एव मित्रा द्‌परार्‌ धारयति प्रथिवी प्रृथत्रालकनिवापतिनः स्मान्‌ | उत द्या पारयत्ते | अमुना प्रकरेण अनुहन्‌ स भित्रः कृष्टः मनुष्यान्‌ ननि

२० मपनभिविप्ह्यति उपकारं | यो हि यसा उपकरोति सतन सम्यक्‌ द्रा भवति | येऽयमतमुपकरप्रवृत्तः कृस्नः य ठोकष्य तपते मित्राय दवय धृतवत्‌ धृतानि जुरोत हूत टं मनुष्याः ।

मिः

क. ख.प्र.च. सट. ठ. उ. न्ना. रक. च. ८ (१५७); द वति । इति तिक्तदोकाभ्ये ४ व्यप्र य ण्डः ए वति | इति निहत भाप २१ कण्टः; व. क्न. ट, ज. जरे नालि १ ङ्‌. थ 9.2 ह. न ववा ४ क. से. ९(र्२) त, द्‌, ९, ५५ ध । °; ठ. इ, यातयति । 3९. ६ भ. च.ज, याः | आयत्यते, ७क. ल. प, ३, ट,

२८ ठ. ह. मिमिग्मभिकु अनिमिष, ८ ग. च. न. ञ्ज, ८ जुन ` नाकि.

व्योः षण्डः २३ ] निशक्तम्‌। ८५१

‹ दृष्टः; ' इति मनुष्यनाम । तक्कस्मात्‌ | नियं हि ते कर्मबन्तो ॥ | {~ = मवरन्यारम्भलण्य््रात्‌ | ' [कृष्टाः धा (4 नमृष्टदह। अन्य पशव। गत्राद्यः |ते हिन वामकारताऽद्गानि प्रसारधनुं शक्नुन्ति | म तवां सः | मनुष्यास्तु

कामतः प्रसारयन्यद्वानि | स प्पां निकरं द्य | ५

५ कः › (१४) इत वक्तत्यम्‌ | स पुनरप महानात्मा मवा प्राण- बुद्धितः । उदहाप्यति च ° अपरत महान्तमामानम्‌ ' अँपिकृष (निरु० १४। १)८कश्पते तुज्यते ' (र₹० १४ २६ )इति।

स क मध्यम मवति | मवति ९ त सुकते ' आ) ह यद्‌ वरह्ीर्भि- श्वमायनथ्‌ दधनाः ( ऋ २६० | ५० । १२१ ) इति। १० क विज्ञयते च ॥ म कः ' ( त० त्रा० | २९ ) ६4 | प्रजापतेश्च मध्यमः | तथा च मन्त्रवण्‌। सवरा रहाञनधक्रमावक्रतपश्य+4 ^ प्रजपित्िश्व्त गभ अन्तः ' हृति सप्तानां प्रथमा । तय।५णद्यनपकस्य जुद्रयात्‌ इपि | तस्पाद्रवति मध्यमः । स कस्नक्ः | (कमना वा| १५ काननां कार प्वमप सायनम्‌ | क्रमणो वरा" #॥ क । , न ।

द क ॥। ८ सुख। भा | कमैव वा कः | सुख इयथः | ' तदपा म ॥२२९॥

।दरण्यगमः सम्तताप्र यतस्य सततः पतिक आक्तात्‌ | स २०

दधार पिव; व्रतमा क दवाय हेषा वित्म (ऋण सं० ५०। १२१।१). हिरण्यगमे दिरण्यमये। गभं, दिरण्य-

५०५. &.ट द.ड स्चौटक्तवात्‌ . २ के ५, ध, इ. ट. ठ. शयनं. 3 ऋ. ष्व. य. बय. ट. ठ. इ, (नमित्याय'. ४ क. ८. ८. क्ष. ट. ठ. इ. त्मन्‌; म. ज, भरति त्य. ५२. इदान जनयन्रानम्‌ शा? (द. चयन्¶ः स्म्‌ श्न). ६ क.स.प्. द्म. ट. ठ्‌ ड. प्छ; च. रार वि.७क

९ ष्टि । इति निरकतमाष्य उतरण्टफे चतुर्यप्र दाशः (ट. पपं २) सिष्डयप छ, 2 ज भदा नान, ९८

~ „९१ ९

~^ न >; ५

> 6 = ५ ८५२ दु माचायकरत.+का समनं { दशमाव्यि

भयो गर्भोऽस्यति वा मम मुमरगृणाद्य्ं भिरत्यनशुनिति बा यदाद द्भ गुणान, गह्णाति युणाधरास्यः गुव्नतेऽथ गभ॑ भवति समभदरदग्र भूतस्य जातः पतेर्क। यभूत स धारयति पयत च दविर च कस्म दवाय द्रपा विधमत व्याख्यात व्रिघतिद्‌ान्‌-

चेमा मररस्वान्‌ व्य्रार्यातस्तस्यपा भवात ॥ ९ ॥

हिगगः समतनात्र दनि | हिरप्यगभस्तैवापेम्‌ | स्वासक- तदप मन्त्रत प्रथमपुरपयमे।प्रतिप्िद्धः } अथवा | परध ब्रह्म या दिरण्वगमावष्या प्रतिकत्पमापरिमीति- ल सोविधरणा वुद्धतका लिला तस्था च तिलो मन्तउविवक्षितामतानदमवरतुक्‌ आध्रवमाजनानिवतारमुवाद्‌य परवतीमानेाऽनुतःय्क्नितः पुरपधागः । कृतक हि नियमत एव तमपुर२५।॥ मृन्जस्यामद्रव्यत्‌ } मृतस्य अस्य उव्यन्रघ्य घ्थवरज- समस्य जमा द्रिणिगभैः एव अत्र सप्तत समभवत्‌ उदपयत । १५ तमुत्पनमन्तद्‌ सवत्र | म च पुनरत्र जातः संक बव दर्स्य णकः अस्पनः अद्टतीयः पतिः पाता २४५१] शश्र श्चतन्त् आसत । कथमितते]नद्‌घर) यतः पतिः अनसणवद्‌धार सष्ठ वाम्या | क्ति | पर्रमुत याम्‌ । पृीमु अन्तिकम्‌ ॐ च द्यां द्यञक्म । अधच इमां भूमिम्‌ जन्तरमनुप्रमिर २० यदद तरपुदयकरण ¦ योऽवरः अतिमहानुमावः कः तमद करम काय देवाय द्विपा चित्रम विद्मः | अथवा | अनन्‌ चस्टस्तुमना- उ्यसश्तणन क हवरिपा त वरय प्रवरे | “ विवतिदरानकम। ' इति | त्ादधविः्न्नत्रिय व्यायत | लनकृष्णरह्य पुरानुवाक्या ( मैत्रा ५०२।२।२)} अतण प्राजाप्लय पल्यव्िनन मन्ण( ५०

५. "९.३1 ८९1 46 ॥ । अथ दिरणपगमैः कमात्‌ | स दि िगण्यमथो 2) प्िज्ननमती + वभः ' मनमूतानां त्तकनतवाद्न कश | िरण्मयवममी

१० य:

१क वव १८ (ररत दु. १०.५१ ग. इ । ३५.८६. च... म अब. ज, व अ. ४ च. वृ, इ. व्णनस्य. ५ य. २२ १. 1५}; प. ' ाननन. ६. म. म (ट ` नल.

चतुः ग्वाडः २४ ] निरुक्तम्‌ |

गनश्रते समनाप्रिकरणः । ‹ हिरण्मया ग+ञयति वरा! | दार रद्रयमनावुमजवेनेतमपद्य परमासानं च विक्ञानव्रकाश्मात्रसततं सनव पवाद्धिरण्वमपश्य तदङ्कतेलं च क्षस्य सोऽ [हरण [हरण्यप्रङ़।तंगन इ।त ।हरण्यगनः | अथ ' गभः ' कस्मात्‌ । < गमः ) प्रातः गृुणायर्थं वतमानध्य | पुय ।दि गर्भ; । गिर्यन. म॑निति वा ' | मनन्रनस। गरति नादाधति| अध पुनरयं ल्ीगर्भः कस्मादिति | यत जह |" यदाहि ष्ठ गुणन्‌ गहाति गुणाधाघ्या गृद्यन्तऽथ गे। मवति ! । छमवयवः द्धारक्तम्‌ | त्यदाौ पुरुपाच्छ्कावस्थान्‌ गुणान्‌ गृह्णाति आतमानं संपृणक्ते जलननयुमजनः । गुणश्राघ्या स्वस्थाः वर्वर सराणितानि पस्येण शुकण गृद्यन्त | तयवनितरतरको्प्रहणन्यति- पङ्के रक्तशुक्र: द्व गम मवति | अथव। | यद्‌! टि द गुणान्‌ गृहापि पस्य पम्णा गुणाधस्याः प्रमया एसे गृदयन्त तदितर नुरगतत्‌ प्रमदः | प्रमुदितः सपक्रद्रभम्रदण। च | प्रवं गनग्रहणहे तुक्‌ ऽभि प्रहनेन; |

‹ सरघ्ान्‌ ( १५ ) व्याद्यातः ' ( निर्‌० २। २४) सर- स्वया । रेवद दिङ्गकृत निमेषः | ' तरपा भवति ! ॥ २ २॥

0, 6 [भ- स्र।ग॑स्प मनापा

|

॥ सरस्व उ.441 पधरपता घ्रृतञचः | त(ननजितिता भव

( ऋ म०७।९५६। ५4 } 4 इते सा नगदव्पाख्याता ॥२४॥

दशमाध्यायस्य द्वितीयः पाठः ॥

= ~ त (4 ^. त त पते सर्व उधर दति | वमिदर्याभम्‌ | सारसे

सर वरन (न न = ने ~ विदि व्रनितगः (अश्वञश्र० ३।८)। है

० ज, गथा ीटान्य 9 कृ. ख्व, प्र.भ. ट. ठ्‌. उ. रणभम. ग. ज. वृहवातमुहत्य

३२क. १.१... ट. इ. एवस्य स्तन्य. ४ क ल. १० (द्‌-); उ. "वति। दा (मकदीकाच्तुशराध्य ५ ५३ रण्ड.) इ. ` 4०1 इति (नर ष्टीक्रायामत्तषटे २८ (?) खडः) ध, इच. ट. ज. ऊ नारि. ५क. ए (२);

द्‌. ६१५ ६ इ.थ.ध, (दृत प्रद नन्द छ तर दशमाध्यायस्य!

क, ८ ५ 1 रद 2 द्‌ इ तमा उदय दना. ७ 1 । व,

८५३

१९

१५

२०

२०

८५४ दृगाचायैकृतदीकासमेतं [ दशमाष्यये

¶ ३ भगत्रन्‌ सरघ्न्‌ थते तय उमये यल्णोपि नमे मेवैदछादयनि मधु मन्त उदकवन्त। घरृनश्च॒ता प्रततरन्त: उदकग्क्षराः तमिः तेः वमप्माकम्‌ ६ [न 6८. 9 रः 9 ।वता] त्या भवयतद्‌ाशाद्पद्‌ ॥ २४॥ पर्दशस्य यः पाद्‌ | धु 9 तृतः पादः ।

^~ (५ ५ [9 = ोवेरवक्रमा सतस्य कता तस्व्पा भवात । २५॥

‹ पिद्वकम। ' ( १६ ) वक्तन्यः | स कस्मात्‌ । (सय क|! यत्रदिदं पचिद्ररत करष्यमार्णं क्रियमाणं च तस्य सष कता | वास्वाहमकस्सर्चेषटनां मध्यमः । स कथं स\ कर्‌ | परार्थवरापमी घत्‌. तजस परपच्यमानै

१० विश्वकम्‌ कस्मात्‌

वाुषयृहेन विचरन्‌ समभावनुपरद सर्वमय मविन्यमङतासि- । जगकर्ता पि मध्यमः | विदधकरणाद्विरखकम ।

क न्ना दि वेदवकनणं हविरपिक्रय साक- भरेषु | । अप वकम्‌ पदानि > कम॑] कृतन्यासनिति वि कम टि सोऽभवत्‌ ! (भ्र० स० १।१०| १६) इ । मवति चेकसंवद्म यमटिद्गे विदवकम।णतिङ्कय येडकम॑ण सुकते प तमिद्र+ परथमे दध्र अप; (ऋण सं० १०।८२।६) इति। २० व्रिपुश्रतिं च कणं ग्रहमधिक्रय विज्ञायत टे ° दन्दो १ वरत्रम- ट्स द ठे.कमन्जयदमूं ५ टाक नाम्जधततं (द्वक मृलाभ्य-

१य.च.ज. ध्य ग नास्ति. रग. च. ज. ‹ तैः? नाप्ति, २ग.च. २४; क. ८.५ (२4); ठ. स्मर । दी प्रमधाय (नपषटुः। 1 निक्तमाप्ये ४ ध्या <४ सण्नः; ऽ. "सह । इति पथदद्याध्पा) ९ ५द्‌ः । इति निस्कभाष्य ४८्ण्डः 8 4, ष, ५ ६५) तद्‌. ए. १ग.च. भ." च) नासति. ६ऋ.८५.व. द्य, ट. पनिद, ७क. ८५.घ. &. ८, ति समध्य, ८ग, च. ज. किन्वि' ९क. ल. य, ज्ज, ट. ठ इ, वद्धमस्य म, १०८. इ. (अ यनु? तेस्वुिते "` इष एवा कक्पत्यते, १११. ज. परमाप) धर. ज्ञ. ट, ठ,

२९ ट. 0. 1. य. 2.६. नु.

धटतश: खण्डः २६ ] निरुक्तम्‌ । ८५५

किप जयत्‌! ( मत्रा सं० ® । ८ । १० ) इति । तयेव प्रदस्य पुरोरुच- मधिङ्त्य विज्ञायते “ यथेन्द्र येदवकमेणी विदयात्तौव गृह्यात्‌ › इति । स॒ एष एवमाद्भ्यो रक्षणेभ्यः सवद्यानानुमात्रिवऽपि सति विपरिपतो मध्यम इति मध्यमस्था समन्नातः | ‹ तसपा मवति › ॥ २५ ॥

विलकरमा दिना आद्विहाया धाता तरिधाता परमोत संहक्‌ । तेष{मिष्टानि समिषा म॑दन्ति यत्रां सप्तकपीन्पर एकमाहुः ( ऋ° सं०१० । ८२ । २ )॥ विश्वमा पिभूतमना व्याघ्रा धाता च विधाता च परमश्च संद्रष्टा भूतानां तेषामिष्टानि वा कान्तानि वा क्रान्तानि वा गतानि वा मतानि वा १० नतानि वाद्धिः. सह संमोदन्ते यत्रैतानि सप्षक्रैषीणानि ज्योर्वीपि तेभ्यः पर आदिस्यस्तान्येतस्मिनेकं भवन्तीत्यपिदै- दतमथाध्यासमं विश्वकर्मा विभृतमना व्याप्ना धाता च विधाता च परमश्च संदशेयितेन्दियाणामेपामिष्टानि वा कान्तानि वा क्रान्तानि घा गतानि वा मतानि ब्रा नतनि बानेन सह समो- १५ दन्ते यत्रेमानि समक्रषीणानीन्दियाण्यभ्यः पर आत्मा तान्येतं सिन्ेकं भवन्तीत्यात्मगतिमाचषटे ततरेतिहासमाचक्षते वरिश्वकरमा भोवनः सवेमेषे सवाणि भूतानि चुह्वांचक्रार स आत्मानमप्य न्ततो जुहवांचक्रार तदभिवादिन्येपग्भवति । यडइमा विश्वा भवनानि जुद्धदि।ते तस्यात्तरा भूयसे नतरेचनाय ॥ २६॥ २०

विश्वकर्मा विमना आद्विहाया इपि | मोवनल्य विशवकम॑णः प्रजापते-

"स राम्‌ | अनौ देशकमणाभ्यां सृत्तभ्यां पोडश-

॥ गृहीतं हते तत्र मिनियोगः (मैत्रा सं०३। १क.ख.व.्च.र. ठ. ठ. ध्यतेहि. २क.स. १ (२५)द्‌. इ.

गवति । इति निरुक्तमा८५ ४ भथा ९५ सण्डः. २ द्‌, सत्तषणानि,४ द्‌. "तीप्ये

तेभ्यः. ५छ. त. द. तान्यस्मि०, ६ क. ल. २८२६; त्‌. द. ९, ७ ग, इति"^ |

५/१ ठ, ड. विमना इति । भो". २८

८५६

१०

१५

*-------

२८

दू्गाचायकरतरीफासमेतं [ दश्षमाप्ययि

३।७॥ २।१०।२) | तिशकम। विमनाः नभूरमनाः विभृत

४ (> # ^. [न

1,

५... सावास्मना विदायाः | अत्मनाःपिं सर्वप्रकारं महन्‌] महा व्या एतं सथपरकारं सर्व जगतः | यत एर चँ महान्‌ अत एव्र घाता उघादधिता सव॑मृतानाम्‌ | उता च विघाता जवनस्य। जीवतां च साध्वसाधुषू कमसु प्रवत॑भानानां परमत संदू परमः प्रषः अव्यवधानेन सूरा सम्यक्‌ प्रपरिभागेन दषा | साध्वसाधुप्रविभागदष्रानां तेषां च मृतानां यानि इष्टानि प्रियाणि तस्य वि्कमण दैवीं संपदमभि- संपन्नानि । कार्म्धो वा इषः ! यान्यरमीप्ितनि तघ्य मिश्रण | मतानि वा सभिमतानि वा | तेय विश्करभणः नतानि वा॒प्रहमूतानि तं॒॑व्िश्वकमोणे प्रपि | त्यल्िनशरद्धपासन।- मावनप्रक्षपितदुरितानि तेन सहैकीमूतानि विश्वके ^णा आयिदतिकमा- व्मानममित्तपन्नानि | समरिपा मदन्ति | इषा उदकन अदः पुताभिः सुसृश्वाभिः सह तेन कर्मणा समानम्‌ अव्रिरपेण मदन्तं | क | यत्रा तपतक्रपीन्पर एकमाहुः । यत्रैतानि सर्धकरपणानि रतसानामाकपग4 रणि वा समीन्‌ ज्योप एके मवत अधिमागमुपगनच्छ^त | मण्ट्छे दयतषामविभागः | (> तत्रैव | नप्युच्यते | यत्र पर एकमाहुः | क्र च पुनः पर एकमाहुः | मण्डलपिष्टत।र याऽसौ यद्गदानतपप्ां भाक्ता ' हिर- प्यदमशुहिरण्यकेश आ प्रणखात्स ए मुव; ' ( छ० उ० १।६ ६) इति वियते | एकभव यमाहूरदेषतासतच गरदः | ' इय धिदैवतम्‌ ' | प्वतामधिङ्कय मन्त्रय व्ाद्यानमधरिरवतम्‌ ।

* अथाव्यामम्‌ › | स।तमानमाधेक्रय [4श्वकम्‌०॥ व्यास्यानमध्याक्तम्‌ |

९ कः पुनरयमाता | विज्ञानसतसरमा सविर पिज्ञानप्रसवजं यदेकदेशा; १ग.च.ज. ज्ञानं. २म. ज. व्यापरोति.३क.ख. व. द्य. ट. च नापि; च, "एवम", ४ ग. ज. ष्टा, ५क.ख.घ. इ. ट. ठ. ड. यानि याि^. द क्र. ल, व. न्च, ट. ठ, उ, कान्त्य५.७क. स. व. ट. स्पर्षीणि, ८१,

नि ११

ज, "णानिषवा) च, व्ररूणि, ९क. ल. पर, द. ट, 2. ६. एवति.

4 5५. "बहशः वण्डः २६] , निरुक्तम्‌। < ५७

भ्युता इघ्र सन्तस्ततः थमप्यविधाव्यधधानादन्य्यमिव निभरतः प्रतिदा - रर्‌ शप्तम्‌ ताद्व शवच्छिष्यते | सोऽ.

अस्मन एक्सरेऽपि अ ष तस्यि व मामा प्रतिक्षरीरं कषेज्रज्ञवेन खविरषंतिज्ञनश्न. [#-॥ 1 {> _ २ [> 9 (~ [न

9 ।धिकमनुभवन्‌ दिरिषप्रममोवस्थामधिदे उभि-

इ्तिटेस्प व

सयच्यते | जथ पुनर्न्थः शररातरस्यामु वतमान = ५ 7. नि [ति १. „(~ ४ एविप 5 स्तददैवत्तमनयेष्य प्रारक्चर रः यदिष्पकममाभमनमवन्‌ मन्नेम च्याख्या- ते तदध्य्ममस्य । (~ € (न च र य्‌ ^ विश्व॑म्‌ सर््ष फतौ प्ररमासा प्रतिशरीरं श्रनङ्ञसेन घतमानस्त- च्छतत्वाह्‌ायः क्रियापरिस्पन्दस्य ॥ म केवकं ष # शच कि [> (~ स।फयाश्च।चमान्‌ | ¶# ताह | विभनश्च ९४ जिभूतमनाः सवपसः सपतादुल्वाभिः परन्तप - र [° ११ [९ ए न न इवेज्ञानश्चाक्ताभेः । आद्रहाणः | ।१ क्र तदापः महाय्‌ | वेद्खाधत हि सवा एर महानासा जदो बसुदामः› ( बह० उ० ४। ।,२४ )इति। न केवलं महन्‌ | मि तदं | भाता सगा खशक्तिष- स्षेपश्य । विधाता च तद्योम्यानां विषयाणाम्‌ | पिद्षित्तमिहितानां च १५ तेषां परमः पृष्टः दृन्दियाणां स्दशेयिता तत्छतवाद्िव पमिप पेसंबन्ध -

मन्त्रस्याध्यासि च्यारूधरनम्‌

स्येन्दिपणां च तद्धि्ितानां प्रपिशमालोकसमस्पजनत्‌ । तस्य बिवकरमणः एरमामनः तेषं स्मशक्तिमि्षपी्षविभूतनां यनि इष्टाने पृवैदतपरमासक्ञानश्द्धएसनामेतनाप्रक्षपितदू रतानि तनि इषा अनेन सह मोदन्ते तुप्पन्ति ॥ के । थत्र सत्तकनू नमानि सतर्बपी- २० णानि इद्दरिधाणि दरषटेणि इन्डिाणि स्पोऽवि एकमाहुः । क । बुनो | तस्यामपि ेतषमिद्लमस्तिः । {प तैन | नेचयष्यते । पर एकमाहुः । न यतः परतरप्रन्ति ततमे विश्वकभणि यदने शक्तिमान यदुप - एम्भातरमात्मा नलतृक्तस्तनालन परमापिनि तद्विज्ञाने पालन तद्गु - १क.ख.ग.भ.ष. क्ष.ट. ठ. इ. शम्ण रज्ञा) च. (पसि्विज्ञाः २५ पेण. २क.ख.ष. ष. क्ष. र. उ. र. प्थकारमनु ९ क. ख. ष.क्ष.ट. ठ. इ. तीरं केवज्त्पेन च ४ ग च. ज. [भू पप्ज्तातः प. ५ब.ख.प. ब्ल. ठ. ठ, इ. उक्कृष्टर. ९ ग. च. ज. शक्षपक्षेत्र", ७ ग. च. ज.“ तप्रति 2 नासि. <ग. ज, स्परिषगरनि; व. स्तकषणातिण सि २. सक्षषणामि' सि) व. क्ष. › स्तपणानि. ९ग. च, ल. दरष्ूणि;त. ह. द्रशान, १० क्षप, हट. स. शपमत्विवि, ११९ क. सप... ठ, ठ, (परतरे ष, , . - ११ १६

८५८ दुगौचारथतीकासमेतं [दशमाप्यये

पगतार्तन सहमृता भदन्त निरशनापरपासा नियतृत्ता अत।तशेकमो-

हजर्‌ मूध भाःमविद इयेवमाहुः सतख ब्रह्मणाः । यथा चानुकषी-

णण्वधाशक्ति निवयतृतं सममावपरं तत्परं ब्रह यदासवरिदः प्रतिपदन्ते तथा

पुराणसूकेऽपि परेष्ठिन अ मन्त्रो दर्शयति । खधया तदेक तस

५ त्यन्रपः कि चनातं ' (श्र० द १०। १२९ ।२्‌ ॥ निरु°

७।२३) इति | एवं सतर संभवो यवदविषयो मन्त्राणां योजय इयुपप्रदरनयोमयथा मन्त्रो बर्णितः |

! इयात्मगतिमाचे ' | अमुना प्रकरण वण्येमान | एप मन्त्र जल-

गततिमाचटे प्र्यापयपति । यथा चेधमरमगतिवाच्निका श्रक्‌ ' तत्र ?

एतस्िनर्थं ‹ इतिहासमाचक्षते ' आमप्रिद

इतित परङ्त्यथवादर्येण । यः कशचिद्‌च्या-

सिक मधदेव्रिक माधिमैतिकी वाप भल्या-

यते एवदेताथौवमासनाथं स इरहस दुच्यते । स पुनरयमिति-

दास; सर्प्रकरे गिलमपिवक्षितपानस्तदयपरतिपत्तृणामुपदेशपर्लात्‌ |

१ " विश्वकमौ ह भौवनः? । यथेदितमिद्‌ पेदिकं कम संबन्धद्श्नेन यः

सब करोति सवास्मकलाससवेस्य देस्वकरमणीमवस्धामालन्युन्ीय स यज-

१० विश्रकभण आत.

यागे इतिद।सः

मामे विश्वक्रमां भुवनानां मृतानामामनि होता मतेषु चा्नानम्‌ । तथाहि भिहायते ‹ हन्ताहं भूतेष्वात्मानं जुहवानि भृतानि चात्मनि ? ( तण त्र १३ । ७ १ | १) इति । तथाच ९० दुमो दनक सपमेषसंपल्सवकममु । विज्ञायते हयगनिरैःर्म- धिङ्कय ‹ स यत्सायं जुहेलयश्निमेव तदनेन # ता , स = ग 4 सवैणादिये जुहोलश्िमेवदं स्मैमनु सः तद्यथनेन सष्ृतसवं॒तनेष्ट् ठेकं जयेत तावद ह प्रातराहया लोकं जयते यद्येते आहुती २५ बद्धं याबजजीवमापरोति स हि वहनि च त बदधान्यतयेदिवतयेर्यतर्‌(- मनु? इति । नं बद्धभि्यनन्तमुच्यते । तदेवं यक्षिन्‌ कि

विदुषः सपक

निक ५

सर्वमेध; सम्पग्ननिन सैपदयते

१ग. च. ज, सभाग. ६८. ड. 'भातिकमवार्थं आल्यापयते.३ग. च. ज. दिम्णुदि ४ क.ख.व. भ्र. ट. ठट. ड. (कारो हि ति. ५ ठ. उ. (ह) नासि. ६क. ख. ध. ह्व. ट. ठ, इ. "कृतः, ७. च. ज. नर्या जीं

१० गप्राति". ८ ग. च. ज. (च निवद्धा". ९ग.च. ज, न क्रि्द्ध^.

षडशः खण्डः २६ ] निशुक्तम्‌। ८५९

धिये कर्मणि अग्न तरद स्वैः समैण पलिन्‌ सदे सा इत्वाताने समे भवतीति समासः | स एप स्वे पिदुूषः सर्वः स यहः सवेभावाय संपयते दनतः । ये हीतरः सत्रमेधो निरूढ ङञोऽ- हीनस्तयथा द्रण्याश्वमेधिकानि प्च पौरुपमेधिकानि वाजयेयापो्यामौ चेति तत्र ‹ स भा्मानमपयन्तते जुह्ांचकर ! दू १५ तदामहेम्यविधानाननोपपद्यते | दरशनतस्तु सनैमुपपद्यते । ' संवृतानि पिरेमान्‌ सामान्या. त्मनि जुहाव पयन्‌ सामन्यं चासां विशेषे जुहाव पयन्‌ समक स्वयमेव १ | अयमातरयाजीदुच्यते । यमधिङृय प्रष्टं ° तदाहु; | अमम याजी्रेया न्‌ द्वया ३ (शत० ० ११।२।२। १३) इति '। १ यथा चेतदवमपिदैवतरिद आलवचित्‌ प्रेपान्यभपिषय ‹ परि्करमा प्रिमना आद्विहाया; › इतायमृगालगया निरुक्ता तध्यवाथ्यतिहसेक्तस्यामिवा- दिनी अभिमुल्पेन वादिनी ‹ एषा कऋगभवति | यथौ | 'यड्मा क पश्वा मननानि जुह्िहता न्य।दपिता न॑ः | संपदस्यामप्यचि दृयते स॒ अश्िषा द्रविणमिच्छमानः प्रथमच्छद्मरदौ १५ आ वैश ' (ऋ० स० १०।८१। १ )॥ अनेकेषां समानप्रयोगदरेन।पिक।रतां यो नाम कथित्‌ । किमिति | एवं । न्यसीदत्‌ एवं कण्यहगावमुपरजगाम । कथम्‌ । षिते हेता द्रव्यगुण. । कमदेवतायाधाभ्द्रृतेन | पिशा सुव्नानि जुत्‌ सव्रमृतान्यमुना सप्र मेधसेपदनप्रकरमेण जुहत्‌ हौैवयन्‌ | त्य किमिति । सम्तिषा | ९० , , आशी; प्राथना कामः प्रयगद्शनहेतुः सम॑मिदमहं स्याभिति। येन पर माणः समकमसु सवैमेधं समप्रप्तये प्रानुङ्क द्विणभिच्छमानः प्रयोगज- ` नितापूफटं सवैमाबमिच्छन्‌ | तकि नीप | नसुच्ते | अप्‌ | कथमिति |

(५ भ ९५. निषूढसङ्गाःसवम- धादयं सवैमेधो भिनः

१ग.अ, निर्वे कर; च. शश्रितसेये, २ क. ख. ध. क्ष. ट. ठ. ह, मेवं भ, २ फ. ख. व. स, ट, ठ. इ, श्दति। सषएतद्‌ ४ क.ल.व.च. न्ष, ट. ठ. इ, भस्य वि", ८. ज. ण्वते । मूता, ६. यथाय. ७९. त. च. ज. प. द्य. ट. -ज-ह26। ग, जद्र्दिति | अन ८. ज भव्यमु , ९क.ख. घ. ट. ठ, ह, अहावयत्‌; ग, ज, हाषयतू; प्च, दवयुनु।

न्ति. १८. च. भ. "त्किमप ९९

८६० रगाचार्यृतदीकासमतं [ दमाय

प्रथम्ठत्‌ | प्रथमो ऽगरजेलात्‌ ! प्रजापतिमवरेन मद्य्य छादयिता यत्तः सेग्दे ता सन्‌ अवरान्‌ पश्ादुतपन्नानस्मदादीन्‌ विरप्ान्‌ आविवेश व्याप्तवान्‌ व्याप । यद्येवं प्रयोगफटयेदत्तः स नः परिता जनिता सोऽस्माकं पिता पातौ रक्षिता चेयेवं विजानीमः | अतस्ता द्राव्यमन्र- ५ वामहीति। यथा चेततदेवे नान्यथेति तथयम्‌ ‹ उच्राः ऋ्मुथ्त ? बहुतरा ‹ निचचनाय › ॥ २६१९ ॥

विष्व॑कमेन्तरिप वाह्रधानः स्व्यं य॑जस्व पृथिवीमुत यामू।

१० मद्यन्त्वन्ये अभित। जनास इहास्माकं मघ्वा सूरिरस्तु (ऋ० सं° १०।८१ | ६ ) | िन्वकमेन्हविषा कधंयमानः स्व्यं यजस्व एथिदा द दिवं च मुहयन्तवन्ये अभितो जनाः सपत्ना इहास्माकं मधक्रा म॒रिरस्त्‌ रह्नादा ताष्ष्यस्तवष् व्यास्यातस्तीरभरन्तरित

क्षयति तुणेप्थ रसरबश्रातवां तस्यषा मद्रमतं ॥ २७ ॥

१५ क

विश्वकमेन्हविर्षां वाक्वान इति ॥ प्रथागाक््थां. फटावस्थां च विश्व- कमणः प्रतीयाग्यते | हे धिशकमन्‌ प्रयोगाव- शित लयुच्यक्षे } अनन इविषा सवैमेधद्चन- संषद।दियुकेन खं वधमानो विश्वकर्मवमापय- २० मानस्तकरूभिपसिफमकाटे सयं यचल्र खयं संगच्छ ग्रहि वृथिवौ च दर्यं च । स्र~व्यापौ भव | जपि च। तपतं दिन्‌ दशैनते महिम्न मष्यन्वन्ये जनिता जनासः । मौहमुपगच्छन्तु अभितः सपेतस्े जना ये लहुपानापराद्ुस्तव सपत्ना: समानं पतिलमिच्छन्ति ।

विश्चकमदेवता मन्या ऋक्‌

१, च. ज. मृ्यच्छाद्‌, २ क. ख. घ. ह्य. ट. त, इ. पाता जनयिता र” २.क. ख. ९ (२६) ठ. इ. धनाय । इति नररभाप्ये चलुधीष्याये १ बूरिश्. पि; (ठ. ९६ ) खण्डः; इतरषद्वो नालि. ४ छ. त, दृ. जनाः, ५ क. ख, ठ. त, द्‌. ती अन्त, ६क. स (२५७); त. दु. १. ५३. ह. हिभति । परकै, < ग, इति ।प्र,९क. त. ध. ध. ट. तत्रत्िन्‌. १०. षज. ३ "पपप. ११६. स. घ. ज्ञ, ट. 2. इ. "वाः सन्तम्तस्‌.

-अद्टा्िरः खण्डः २८ ] .निङ्क्तम्‌ + . ८६४

अथ, पुनः इह लदशेनेपासनाक्णि, ` वर्तमानानां भवै मधप सकरथने- शानः । सूरिः मेधाव। सवत्रापरतिहतप्रजञानः प्रज्ञाता विशेषतोऽस्माकम-. स्वियतदाशास्म६ । । चष्ट विदकर्मेयधिमृतप्रधानाः पुराणविदः | तथापि कटाक शल दिसवज्ञानेतुको नामपरतिटम्भ इयविप्रतिप्रिदधम्‌ । एवं स्वासु ५ देवतासु । “ ताह: › ( १७) इति वक्तव्यम्‌| स पुनेर ' वष्ट व्याल्यात ;' | तदयथा | ! तृणमन्नुते " इयेवमादरि (८ निर० ८। १३) । अथवा ‹ तार्ण अन्तस्क्ि सेतो गते ‹ क्षियति › निवसति । अथवा | ‹ तृण॑म्‌ › उदकाल्यं १ शक्षयश्नते वा) | भयथैविकस्येन तुणङग्दासृवपदं रक्षतेरश्रेतेरमात्तरपदम्‌ । ५ तघ्यप्रा भवाति ' ॥ २७ ॥

ताक: कल्मात्‌

त्यमूषुवा जुतं सहामेन तरुतारं रथानाम्‌ । अर नधि परतनाज॑षाद्ु खस्तये ताश्य॑मिहा हेम ( ऋ० सं०१०॥ १५ १७८. । १ ) ॥ तं भृरामन्नवन्तं जुतिगेतिः भीति देवजतं देव-

गत्‌ ` दवरप्र।ते षा सहस्वन्त तार्‌।यतार्‌ रथानामारनीर्म पृतनानि तमाद्च स्वस्तय तावन हयम्‌ कमन्यं बरध्यप्रादुव्रपवकषत्त-

«पपरा मघाति | २८ ॥

= ९०

यमू पु वाजिनमिति | अशषटनिमरावन्‌ । विपुतरति निष्केवल ताव शस्यते | / सदश्वेत्‌ } ( ऋ० स० १० ~> १७८ । ३ ) इति च । यस्ताक्ष्य। वाज वेज. नवान्‌ मयदाता क परेभ्य) बलवान्‌ वा तं देवनुतं देवमतं परत्रेन ्ञातं वा परोऽपमस्माकमितिं | देवतं देवा समानप्रीतम्‌ | सहावानं सदो

११. च. ज.भवा. २क. ख. २८( २७); 2. इ. “ति । इति निस्कभाष्ये उत्तरषद्के चतुधाध्यये (ठ, ४ ध्याये ) २७ खण्डः; ग. च, वजभितेषद्ा नास्ति. ३२८. द्‌. वक्षतत ४ क. घ. ४ (६८); ४.५. रिति ।

अ, ६ क, ल, व, ञ्च, २.३, इ, ८ वा) नासति, २९

<६२ दुगीचा्दृतरौकासमेतं [ दकमाध्या

बठं तेन तदन्तम्‌ | एतदेव मष्यमटिङ्गम्‌ । तरतारं तारपित्तारं स्थानां

रोहितृणां भूतानाम्‌ । गतिमतां गमपित्ारमिलर्पो बरुहेतुकलाद्मनस्य ।

तमेभमादिगुणयुक्तम्‌ मरष्टने केनचिदप्यप्रतिहतवञ्रहरणम्‌ ॥

नेमिरिति वज्ननाम | पृतनानां जेतारम्‌ । आशयं शप्र स्यस्ते भ्मनः ५ स्ष्ययनाय सुषु वयमेतसिन्कर्मप्या इयाम ।

‹ तस्यैवा परा भवति "| सा पुनः किंमथम्‌ | बटछृतिरपप्रदर्धिता। वैपकमेपप्रदपतेऽनया । सयामपि हि बल्क्तौ पक्षिराज गर्मनि सेदेहोऽसाश्रपि बलाश्च ताद्वनामा च | वर्कर्म वसमानं तेनास्य । अत. शोत्तमेतदेव विचारा सदमपक्षय ‹ कमन्यं मध्यमादेवमवक्षपत्‌ › इपति॥२८॥

१ -----

सचधिद्ः शव॑सा पशं दृष्टी; सृ५ इव ज्योतिषापस्ततानं ।

सहस्रसाः शतसा अस्य रषिनं स्मा वरन्ते युवतिं न कथाम्‌

( ऋ० स० १०। १७८ ।३ ) ॥ सथ्रोऽपि यः शवस्ता बणेन

तनोत्यपः सय॑ इव ज्योतिषा पश्च मनष्यजातानि सहदसानिनी

१५ श्षतसानिन्यस्यं सा गतिन॑ स्मनां वारयन्ति प्रयुवतीमिव शरमयी

मिषं मन्यमेन्यते्दी्धिकमेणः क्रोपकभणो वधकर्मणो वा भन्य- न्त्यस्मादिषवस्तस्यपा भवति ॥ २९ ॥

<> ---- ~~~ ~~~

सयभिर्य; शवसा पञ कटी रेति । सयोऽपि यस्ता बेन तने्यपो वपभव्रेन| ‹ सयः; "शब्दो रक्षणार्थोञच वः परछचः परपरा चेति | ‹ चित्‌ † इयप्यथे |

न कद चेदध्यन्यः सनद्‌ ताक्ष्प एतरेति ! कं प्रयप्रस्तनोति | पञ्च कृष्टी

२० त्‌ा प एव

[|

१ग.घ.ज. प्क्षत्‌. २क. ख. ४ (२८) ठ. "दृते । इति निर भाष्ये ३ ध्याये २८ खण्डः; इ. “इति । इति निरुक्त कायामृचएट्‌> चतुर्था ध्याये ९८ खण्डः; ग. च. वर्गमितरेषवक्ञो नास्ति. १८, त. द्‌, वधकर्मणो" नास्ति. ४ क. ख. मन्युं लसा; छ. त. द्‌. ठ. इ. मरन्यत्यस्मा ५क. ख. ५ (२९). द्‌. ५, ६८. ड. शश्विय ईति. ७ ग. रिति । त. ८. ज. ९८ श्वः वयः श्वः पत्या) च, श्वः वववरेत्प^, ९क. ए, च. उ. द,

परशतमः खण्डः २० ] निरुक्तम्‌। ` ८६

पञ्च मनुष्यजातानि प्रति ्ामणप्मुां्माद्१्नभण रति । तदुग्रहपू- भैकत्ात्सवलोकानुपरहस्य इृषपरहणन तद्विगक्षा । कथम्‌ | सूय इव श्योतिषा | यथा सूर्यो सयोति; प्रकाशे छोकानुप्रहय तनोति तथा तर्य सपत्तनोति । यथा हमिपा पिघेमेति नम्यते तत्र कमै देवयिति सप्र दानश्रतेः संप्रदानतरषुधीय ( निर० १०।२३ ) एवरमिहाप्युपमानो. ५ पभेयकरकसंबन्धतेधुपरीय अ्योतिरेति नम्यते | कस्माघुनस्यमपस्तता- नेति । इतो यस्मत्‌ सहसाः शतक्त भस्य रहः । वृश्च बहुतराश्च प्रकारान्मेवविदरणाय भजते अस्य तक्षप्य रः गतः । अपि च । एव्रमसद्य स्य गतिः न स्मा वरन्ते नैव एताम्‌ भस्य वारयन्ति न प्रति- यदं शकेतु्न्ति फैचनातितरगवसरात्‌ । कथम्‌ | युवति न शयम्‌ | अति- १० बर्वता धनुष्मता मुक्तां शरमयीमितुम्‌ 1 अन्येन वन्येन वैकश्प्रदेशेन प्रतिमिन्नवन्तोमासनम्‌ | य एव्रमदिगुणयुकष्ता्ः स हदं नामकं करोविति ।

° मन्युः ( १८) मन्यतेः › क्रोधाथैष्य दप्ययैलय वा । उभयमप्युपपच्चते वहप्र्यान्मध्यमस्य | तस्यषा १५

मन्युः कघ्मात्‌ 4 मवति ॥ २९. ॥

स्वयां मन्यो सरथमारुजन्तो हपमाणासोऽधृषिता मरुत्वः । तिषमष॑ब आगंपा संरिश्चाना आभि म्र य॑न्तु नरं अग्निरूपाः (ऋ° सं १०।८४ । १) ॥ त्वया मन्यो सरथमारुह्य रुजन्तो २० हपेमाणासोऽधरषिता मरुस्वसितिग्मेषव आयुधानि संशिश्यमाना अभियन्तु नरो अग्निरूपा अपरकमौणः सैना कवचिन ¶ति वा दधिक्रा ष्यास्यतस्तस्थेषा भवति ॥ ३०॥

१. "ज्ितदेपश्च. २ ग. ज. चनि, 3 ग.ज. बा, ४१. ञ्ञ, टे. ह. ह, प्रमिश्रर पक. स, ५ (०९); ठ. इ. शति । हति निहतटाकावामुततषर्के ष्वुथध्यिवे (ठ, ४ ध्यय ) २९ खण्डः) ग स, वनेमितेेषहो नाहि, ६क, स. ९६८२०); १.९, ६. ९५

८६४ दगोच्यृ्टीकासमतं म्यय

स्या मैन्यो सरथमारेजन्त षते । तपसः पूत्रो मन्युनमे तद्यापम्‌ । भनुः सनाजिरा्षु निषकेवल्य पिनियोगः (आश्व श्रौ ९।८)| हे भगवन्‌ मन्यो लयासस्थ- मेकमेष लया सह रथं समारुह्य सृजन्तः प्रान्‌ ईैजन्तः अभिमवन्तः हप. ५ माणसः तत्र्यादविकटा हृष्यतः अधृष्रिताः मनाधूर्िताः पैः अपि च ह मर्तः पिम्मेपव एते अस्मचेधा आयुधा आयुधानि संशिद्यमानाः तीक्षणानामिपृणामायुधानां च योऽथस्तमनुतिषठन्तः | ।भन्दन्त इपुभि- छ्छिन्दन्त आयुधः । अमुना प्रकरेणैते नरा अघ्न्मनुष्यः यधा अश्रि

रूपा अश्निकमौणः अग्नय इते सेनाममिमवन्तो यन्विति | -१० ‹ दधिक्राः (१९) इति वक्त्यम्‌ | स " व्याख्यातः? ( च^रु० २।२७) । ‹ दधक्क्ामति › इत्येवमादि स+ मध्यमे ये,उपम्‌ |

: तस्प्रा मवि ॥ ३० ॥

आ दधिक्राः शवसा प कृष्टः सु इव उयोतिपापस्ततान।

१५ सस्साः संतसा बाञ्यव पृणक्तु मध्वा समिम वाति ( ऋर सं० ४।३८। १०) ॥ आतनोति दधिक्राः शवसा वले-

नापः सूयं इ ज्योतिषा पश्च मनुष्यजातानि सहस्रसाः क्तसा वाजी वजनबानयरणवान्सपृगक्त ने। मधुनोदेन वचनानीमा

लात मधु धमतेवपर्‌तस्य समिता सवस्य प्रसविता तस्था ९२०. भव्रति॥ ३१॥

^,

अ। पिरकरः शवसा पञ कृष्ट शेते । वामदेषहयर्णम्‌ | आतन्‌ ति सवेतस्तनापिं | कोऽसात्रिति । दधिक्रा; । केन | राधसा बठेन | किम।ततीति | अपरः | करं | २५ प्रच कृ; पञ्च मनुष्यजातानि प्रति । कथम्‌ | सूप इव ज्योतिष |

दधिक्राः

१३. इ. मन्धो इति. ९ग. इति । त, १7, ज, भजन्तः हर्ष", च. उ ` उ, नन्तः हष१.४ १, च. ज. तथाश्रशया.५ क. स. ६ (१८); ठ. 'वति। ही 0िहितठाकायामूत्तव ४ ध्यव ३० रण्ड) इ. पति । इति निरुक्त पष्प र० खण्डः. दक. त. ७( ३१ फत्‌ प्रु. ५८,५ह. इ, बृभिक्राङइति

३० € ग, दिति" | भार, |

हत्िशः सण्डः १२ ] निरुक्तम्‌ । ८६५

सहस्रसाः शतसाः बहुनां बहूुवराणां चोदकानां समक्ता वाजी वेजनवान्‌

अधो ईरणवान्‌ उदकेरणक्रियायोगी । य एवमादिगुणयुक्तो दधिक्रः

सोऽस्माकप्‌ इमानि स्तुदिवक्यानि स्तुतिरक्षणानि चचा संपृणक्त मष्वा

मधुना उदकेन | " मधु षमतेः ' आब्रन्तःविपरीतस्य› | उदकं

सतुयनन्तरव ददावियथः | वटङरतिषषैकमै चोमयमप्यत्ति तप्मानध्यमः| ५ ° समिता (२०) व्यास्यातः ? ‹ दममवाश्च सयितारमाह "

{ नेर० ७।३१) इत्र | स पुनरिह वषकम॑य।ग.नध्यमः। तथ्यैपा

भवतत ॥ २३१॥

सविता यन्तः पथि्रोमरम्णाद्स्कस्भने विदा पाम्‌ | १५ अश्य(देयायक्षद्धानिमन्तारे षपतय पद्‌ सपिक्षः समुद्रस्‌ ( ऋस १० । १८९ । १ ) ॥ सदि यन्मे एमिवीएपयदनारम्भणेऽ- न्तरिक्ष सवितां यापद्धदन्वमिदाधक्षद्धनिमन्दरिष गेम बद्धमतूर्त बद्धमतुण दृति ष सवरप दि दा सवित्ता समुदितारामति कमन्यं मध्यपादुवमदल्यदादित्याऽपि रवितोस्यते घा चहरः ९५

ण्यस्त्‌प स्तुताऽयान्दरण्यस्तप कपा सरद पादाच तद्‌।नवा- दन्यपरभद्तं॥ ३२ ॥

(

सविता यनः पृथि्रीमरम्णादिति | अर्चैनामा रैरण्यस्तृप ऋषेरुसरा- याध | सनिदा मध्यमः समत्रट्नानः | किमति। २३ यन्य पूथिवोमस्णात्‌ | यात्रलिचियनत्यते तत्स्य च्टेनेव | यन्नि चे एपियी निष्टा । न चान्य इन्दा द्टवान्यन््रपितात्े | तसादिदः परेतं संयष्डन्‌ स्थि्मकरोत्‌ । ८ रम्णात्तिः संयमनक्म ( निर० १०। ९ ) इृुक्तम्‌ | मथवा | वरवेभोपकारेण प्रथित्रःसोकनिवािने षस्यति। तदस्याः सेयमनम्‌ | किमे. २५ तावदेव नेद्युच्यते । अघ्वम्भने भविता सम्दत्‌ । एवरम्येतसिन्‌

सिता

फ. ख. ५ (२१); द. ह "दाति । शत (-सक्तमाप्ये च्पृथाध्या० (ठ. ध्याम ) ११ ण्डः; च. ज, व्रञज॑मितरषष्ो नाति. २ छ. त. नाहग्भनऽ्त ; द्‌. प्नालम्बोऽन्त१. २छ. त. द. चक्षद्‌ा^ ४ क. ख. ८ (३२);त.द्‌ ८.५. इ. यन्धि. ६ग. #॥ | अ.५ग च. ज, अद्धि कर. <ग. च, ज, वजयते. ९. 2. कर्वे ठ, ड. कषणे प". ३१९ १०५

८६६ दु्गाचायेकृतदीकासमेतं [ दशमाष्यये

अस्कम्भने अनारम्भणे अमृतेऽन्तर्ते यत्र पर्णमपि नारमवस्यानाय त्त्र वमध्यतिगुव सौवण ययं सविता एव अदहत्‌ ध्थिरमकरेत अमृतस्‌ । फोहि नाम मध्यमाप्सवितुरन्य एतदतिदष्करं कुयात्‌ | अपि च। अश्वभिवाधुन्नत्‌ । यथाश्वरन्धोऽश्च धूनुयादुपष्रत्तमनायासेन रजस्तस्माद्‌- 'नेष्यनेवं धुनिं समुद्रम्‌ उदकवन्धितरं मेषम्‌ अधृक्षत्‌ सविता अधरनोत्‌ अकम्पयत्‌ उदवप्रक्षरणाय । क बद्धम्‌ । अतूर्ते एतस्िनन्तरिक्ष अर्ह पिते | अघरमाणे वा स्वेगततवात्‌ । आकारे गमनायायोग्ये वा । वाथ्वात्मनेव व्रि्टम्य निश्चेष्ट वद्धमिवाधुक्षयः सविता सोऽप्माकमिद्‌ नाम करोलिति । समुदिता सप्द्रो मघः । १, ‹ कमन्यं मध्यमद्िवमवक्ष्यत्‌ › मेघमधनोदिति । कुतः संशयः | अन्येऽपि यस्मान्मध्यमात्सवितीच्यते । यत जह्‌ | ‹ आदिव्योऽपि सवितोच्यते › इपि | यथा चैतदेवं “ तथा ' एताकषनेव ‹ देरण्यस्तुपे' मृकते हवः हैरष्यस्त्पमिदं सूक्तमिति । कुत रपत्‌ । अत , जह । अचन्‌ (हिरण्यस्तूप ऋषेर्‌ सूर्ते प्रोवाच? इति । अचे. दिरण्यस्तृपस्तदरप तदूत्रत वा| स यथैतपसुक्तं प्र॑वाच ' तदमिवादिन्यषभव- ति १ असिमिन्नव्र सृक्ते ॥ २२॥

अथ सविता म- भ्यम एव

१५ इदं रेरण्यस्त्प सक्ते सण्टम्‌

२८ हिरण्यस्तूपः सविते त्वङ्गिरसो जे वाजं अस्मिन्‌। ( ति रसा जु भ

पूवा सवाचेन्नसे वन्द॑मानः सोमंस्य्वाुं प्रतिं जागराहम्‌ ( ऋ० सं० १०।१४९। ५) | दिरण्यस्तपो हिरण्यमयः स्तप। हिरण्यमयः स्तुपोऽस्येति वा स्तूपः स्त्यायतेः संघातः सवितयथा

त्वाङ्करसा जु वाजञन्नऽस्मन्नुव त्वाचन्नवनाय वन्दमानः

+

२५ सोमस्यवाग॒ प्रातजागम् टं त्वष्ट व्यार्यातस्तस्यपा मवात्‌।।९३॥

१ क.ख.ग.च.ज. ठ. इ. प्प्टव्ान्‌. रग. च. ज. "दुःकरं. २च.

द्क तार्‌. ४ क. ल. ष. इच. ट. ठ, ह. अधरनो; च. अधुनाद. ५ ग. च.

ज. वक्षमम'. ६ग. ज. स्तुनः, ७ ग. ज. सन्येष कभ) च. त्येषा कभ".

< क. स. (३२); ठ. द. सुकते । इति गिरुक्तमाप्ये ४ ध्यावे ३२ षण्डः ग.च. वजमितरषवदो नासि. ९क. ए. छ. त, दृ.वात अन्ने अकि, १० क.

४२ ल. ९(३२त,द्‌. ९.

५

चत्निशः खण्डः ३४ ] निरूक्तम्‌ ।

हिरण्यसूपैः सवितथया सेति। हे सपितः यथा अन्यकीनो दिरण्यस्तु- पः तामाजुहाव्र कर्मण्यादहृतवान्‌ एवम्‌ अहमप्येतसमि- न्कल हिरण्यस्तुपताम।पनः. अचन्ामा अवनाय वाजे अिमिन्‌ अन्ने संद्कते हयिषि त्वामादूध वन्दमान स्तुवन्‌ समध्वा स।मभिव क्रीवा अदृतः प्रति जगभिभनन्यमनास्वा- मायागादु पास इति | ८ स सति ' (धा० १।९३५ ) तप्य सतृष इति ।

सथितात्र म- च्यमः

‹ वष्ट (२१) व्याद्यतः ' ( निर० ८ । १३ ) । त्येषा 1 भवति ॥ ३३ ॥

देवस्त्वष् सविता विश्वरूपः पुपोष प्रजाः पुरुधा जजान । द्मा च विष्वा भुवनान्यस्य महदेवानामसुरत्वमेकम्‌ ( ऋ* सं° २।५५। १९) ॥ देवस्त्वष्टा सिता सवेरूपः पोषति प्रजा रसानुपदानेन वहुधा चेमां जनयतीमानि च सव॑णि गतान्युद्‌का- न्यस्य महचास्म देवानामसुरसमेक प्रह्व्यै वानव वापि बमु रिति प्रज्ञानामास्ययनथानस्ताश्चास्यार्ेथां अमुरत्वमादिलपं

वातो वातीति सतस्तस्यैषा भवति ॥ ३४ ॥

देवस्व्ेति । वेखवामित्रघ् प्रजपतेरर्पम्‌ | पैरदेवे विनियोगः । लषटा देवो मध्यमः सविता सवैस्य मृतप्रामस्य प्रसविता उत्पादयितोदकरप्रदानद्ररेण । किमु- तपादयितैव | नेष्युच्यते | पुपरोप प्रजः पुष्णाति र॑तादचपाय | न केवलं

त्वष्टा

१८. उ.स्तप इति. २५. तेति“ । ६. ३२ क. ख. घ. श्च. ठ. इ. न्यका- लीनो; ट. °न्यदटानो कत्पी. ४ क. ख. ९८३३); ठ. इ, भति) इति

निसुक्तमाष्ये ४ ध्याये ३३ रुण्डः) ग, च, वभमितरेषवङे नासि. ५ छ, त. द्‌,

चेमां, ६ छ. भोक्त प्रर त. द्‌. भे कतं प्र, ७छ. त. मना. < क. ल. १५ ( २ . ); त, द्‌» १०, ९ 10 "ति ॥ वेर. १० क, 1 0 क्ष, ६, ठ, डं. °ति चापवुलयाय. ।

८६७

१०१.

१५

९२०.

६८

८६८ दुगौचार्थकृतदीकासमेतं [ द्ामाध्यये

ुष्णाति । 8 तद । पुरुधा जजानेति । बहा चैनां जनयति वधंयति। केन पुनरसौ जनयति पुष्णाति वयति च | यत आह । इमा च एड मुनान्यस्य | इमानि विद्धीनि मुवनानि उदकानि अघ तः स्तायां वदन्ते तस्माज्जनयति पुष्णाति वर्धयति च | अतश्च सवेभिदं शक्तः ५ तं यतो महदेवानाम॑मुरवमेकम्‌ | महदसुरघम्‌ | असुरिति प्ज्ञानाम । तया तद्रचम्‌ | तया महया प्रह्नया उदकेन साधनेन रम॑मिदं जनयति पुष्णाति वभयति च| यग्रजञो हे टाधनसपत्तावेपि 1४ कुथीत्‌ । यथदा | ‹ यनवच्परू ! | अघुः ्रामस्तेन तदवर्‌ | एवनपि सति प्राणमेव १० शक्यत एतत्स वदम्‌ | सप्राण दि {पि कभीत्‌ । ‹ अन्नम्‌ ' इति केचित्‌ । तेपामनहदुनेदकेन तदर्दप्‌ । तथप्रि योज्यम्‌ ।

असुरघमिय- रयाधाः

' सुरति प्रहटयाय ! ¦ तचत्‌ । ‹ रस्यति जन्थान्‌ › | प्रेव

हि प्रहव्रतऽप्यति क्षिपयगचरापयति ! ' सततश्चस्याश्री; 2 | न

हि तदस्ति दैत्य इवतां प्रह्मायां चस्ति । एतागांपतु पिरेषोऽभि-

१५ व्यक्तमनमिन्यहमिति । अथवा | यदेतदुस्ं वद्ुमता भावों वसुर््म्‌

एतत्‌ । रे सच । वररल } वतुना उद्करन तद्वानसौ वध ।

¢ बात: › ( ५२) कस्मात्‌ । ववादीति सतः! | ' रा गतिगन्ध

नयो; ' (धा० र | ४९) इयस्य | सत

इवि पातुकारकावधारणम्‌ । वायुरब्दो हि

२० त्रयाणां धातृतां विके ( निर० १० | १ ) । अयं तु वतिरेवेति विद्चेषः | ‹ तदेषा मवति २४ ॥

वादः कमात्‌

0 9

वातय व गेषनं्ंयु भ॑योभूनें ददे । प्रण आर्य तारिषत्‌ ( ऋ० सं० १० । १८६। १ ) ॥ वात आवातु भष-

१ग.च.ज.चेनां; ठ. र. वेमा. २. च. अ. ८ च › नि. ष. ट. ठ. इ. पिन्वा० न्यस्य, ४ च, विश्वा कि्वानि. ५. ट. ठ. इ. द्देकना० मेकम्‌. ६ग. च, ज. नथः. ७ ज. व्यक्तमनभिव्यकमिति. ८ ग. " प्रज्ञावतां ? नास्ति. ९क. ख. १०८३४); 2. ट. शति । इति नैसक्तमापरे चतुर्पाध्ये २९ (ध्याये) १४ ठण्डः; ग. च. बग॑भितरेषक्षे नाक्ति.

पुव्रिशः खण्डः ३६ ] निरुक्तम्‌ । ८६९

उ्यानि शमु मयाम्‌ च नी टृदयाय प्रबधेयं चन आगयुराग्रव्या- ख्यातस्तस्यंषा भदति ॥ ३५॥

{1

वात सावांतु भप्रज।म।त | उरस्य वातायनघ्यापम्‌ | वातः अला- नाभिमुल्येन मेधं यद्यपथ्यमस्माकं तसद्ररी- ५ त्वा अव्रातु | ठस्वास्माकं शभु भस्तु | शमिति सुखनाम । तद्वावरकमस्तु तद्‌ | आयतौ च परिणामे मयोमु भु । मय इति सुखनाम | हैदयाय ठ बमस | एतृयमानः प्रयक्षौमूत इव मनसि । यतः प्रयक्षु । प्र ण सपर तारिपत्‌ | हे भगवन्‌ वधि प्रवे १० लवमस्माकमावृ् सपुतरपेत्राद्िगौणां मषव्यं च त्मसाकं नियमधहये- वरदाश्ञासहे |

‹ सध्रेः (२३) व्याख्यातः ( निर० ७ | १४ ) | ‹ तद्यषा भवति › ॥ ३५ ॥

वतु;

१५ पवि त्द्‌ चपर गे।पदाय प्रदूयते । मरुद्धिर आ गहि (कणप {1 )॥ ते भ्रति चारुमध्वरं सोम- पानाय प्रहूयरे तोऽ रद्भिः सहागच्छति कमन्यं मध्यमादेव- मवक्यसस्पपाफता मधति ॥ ३६ ॥ ९९

प्रति द्र । मेषातिषिः ऋष्टय । सं त्‌ अद्गवैकल्यरहितम्‌ सध्वरं प्रवि हे मगवनगने मस्माभिः गोपीथाय सोम- पानाय प्रहूयसे आदूथसे । सँ चमेतज्जञावा मरुद्भिः स्ट यगि साष्ट तिद प्मतकमणि सोभ पतुभत्येतदाश सदे ।

१क. ख. छ. ५.८. इ. ए. भवधयतु. २ क.स, ११३५); तद्‌. २५ ११.३२ ग. पित" । उ१, ४ क. ल, प, क्ष. 2. ठ. इ. "तदत च आगतो परि. ५ ग. ज. पदृयसु्तूय; च. एदयसुल ६ ग. च. ज. श्यत, ७ ग. च. ज. 'मवाीत्ये. ८ क. स. ११ (६३५); उ. ति । इति निरुक्भाष्ये उलण्ड चतुधीध्याये ३५ खण्डः; इ, “वति । इति निरक्तमा५ ३५ खण्डः; ग. च. ज मितरेष्वह्मे नाति. ९छ, त. द्‌. वक्षतत", १० क. ख. १२ (३६); त. वु, ०..१४०, ~©

१२. ११ ग. त्य ।१;ठ. इ. त्यामाते. १२ ग. च, ज, तमसर्प ,१६१ग. श्व, ज. ‹ प्रहयपे ` नास्ति, १४ ग.च.ज. ` प्रत्वं ` नास्ति. ३९

[> अप्रः

८७०. दुगाचायेद्तरीकासमतं ` [ दङ्माप्याये

¶ गोपीथाय मरद्विः सदेति मध्यमं लिङ्गम्‌ | ‹ तेषापरा मवति ?। सा पुनः पिमधेम्‌ | गोपयापयम्यक्तं सोमपानम्‌ व्पक्तसोमपरानलिङ्ोच्रा । र

तद्यथा ॥ ३६ ॥

५ अमित्वा पूररषतिये सजामि सोम्यं मधु| परद्धिरग्र आ गृहि (ऋ० सं १।१९॥। ९) ॥ अभिसूजपमे त्वा पूवे पीतये पुत्रपानाय सोम्यं मधु सोमपं सोऽ मरुद्धिः सहश-

गच्छेति ॥ ३७ ॥ दशमाध्यायस्ष ततीयः पादः ॥

----~--~

१ 9 अभि ला पूमपीतय दति । हे भगवनेप्न पवैकाठे प्रृत्ताय पानाय ५ लाम्‌ अभिस॒जामि वदे | किमिति | इदं साम्य अग्निर ध धु सोममथं तन्मधु | स वमागच्छैतसिन्क- द भण्यतत्पातुमियेतद।शास्मदे ॥ ३७ ॥ १५ व पञ्चदशस्य तृतीयः पादः | चतुथः पाद; । शि धर = + © [न ~ 9 वनो पेनतेः कान्तिकिथणस्तस्य॑पा मवति ॥ ३८ ॥ २० 3

१ग.च. ज. मथ्यरमटिङ्क. \क.ल. १२ (३६); €. (तचथा । इतिं नै. कक्तभाष्ये चतु ३६ खण्डः; ग. च. वजनितरेषड्धो नक्षि. ३क. ख, १३ (३७); त. द्‌. १३. ४ ड. थ. ध. ददर ०० परदुः" नास्ति; त. दशमे तृती०; छ. द्‌. तृतीयः, ५ ग. इति । ३०. ६ ग. च. ज. "जपने त्वामभिपू*, ७ ग. च, ज. षवदे हृद. ८ ग, ज. स॒ त्वमस्मादाग} च, तक्छमस्मदाग, ९ ग, च, "मणि तत्पर १० क. ख. १३ (२५); ठ. इ. भमरे इति प्शवदुशस्य (ठ. पञ्चमाध्यायस्य ) ततीयः पादुः । इति निरक्तमाप्मे २७ सण्डः;. ग. ३. वर्ज

२८ मितेमङ्ञो मासि. ११क. स. ! (३८); त, द्‌. १, ।

शकोनचल। हशः खण्डः ३९ ] निरक्तम्‌। ८७१

¢ षेनः › (२४) इति वक्तयम्‌ । स ए (वेनतेः कान्तिकर्मणः ! | सप्ररोककान्तो हि मध्यमः सभस्योपकास्िात्‌ |

वेनः कमात्‌ : तस्था भवाति ' ॥ ३८ ॥

अयं बेनशरोदयतृश्िगम ज्योतिंजेराय रज॑सो विमान इममपां = ५

संगमे सुभैस्य रियं न विप्रं मतिम रिदनित (ऋ०सं० १०।१२३। ५

॥ अयं॒वेन्रोदयत्पश्चिगभाः प्राष्वणेगभो आप इति वा ज्योतिजेरायुस्ये।तिरस्ष जरायुस्थानीयं भवति जरायुंजरया गभस्य जरया यूयत इति वेममपां च संगमने सूर्यस्य च रिश्च मिव वेमा मतिभी रन्ति छिषन्ति स्तुवन्ति वथयन्ति पूजय- १० न्दीति वा चेश्ुः शंसनीयो भवति शिक्चीतेवां स्यादानकमेणश्चि-

रब्धो गम्‌। भवरत्यसुना तिरस्यति तस्यपा मवति ॥ ३९ ॥

अयं पेन इति | मागेवस्य वेनस्याभम्‌ । शुक्रोऽनया गृह्यते ( मेत्रा° सं १।२३। १०) | अन्तमोवितप्जञानस्तक्षिनमनसि ्रकषीमूतमभि- १५

वेनः नयन दयनिव कोच्छिवीति अयं पेन इति ।

पि करोति। चोदयति प्रश्निगम।ः | प्रक्नितदियः

प्राष्टवणैः | प्रकृष्टो ह्यनेन वर्णः ओँ्टः अक्तः | यास्तस्य गरभवमुरपीगता

रम्यन्तरीताः पररपक्ता आ माताटकेन संमृतास्ता वेनश्वोदयति प्रि वर्पमेन प्रेरयति । विलक्षणः । ज्योतिजेरयुः । स्थीतिरस्य व्युदस्य २०

कमौमरक्षणं जरुस्यानीयं पर्ञवतस्तदधिषठतुष्यमघ्य गभ॑द्येव १९

वेष्टनं भवति | कवस्थितश्वोदयति । रजसो विमान । रज उदक तयत्र

१क. त्र. १८३८); ठ. शति । इति निरक्तभाष्ये उततरषट् चतुर्थाध्याये १८ खण्डः; इ. "वति । इति निरक्तभाप्ये 3८ खण्डः; ग, च, वर्भप्रितेषद्नो नास्ति. २ त, थ. ध. रायुःस्था०. ३ ड.थ. द्‌. रायु जर. ४छ.त.द्‌. रिहन्ति एनत ठि ५ क.ख.छ.त. द. गर्भं इत्यु ६ व. ख.२(३९); त. द्‌. २,७क. स. व. न. . ठ. इ. आष; ट, पपिः" आ. ८ क, खर्र श्च, 2, ठ. ह, मपा, ९. श्रायः स्था, २८

८७२ दर्गाचायैङृतशीफासमेतं [ दकमाभ्यये

निमीयते तत्राषधितः | सन्तरिक्षटोक इयर्थः । योऽयमेवमादिगुण- युक्तो वेनस्तमिमे वेनम्‌ अपां च संगमे सूर्य्य च संगमे समागमन- स्थाने यत्र सुथ॑छ रक्िभिरापः संगच्छन्ते तत्र वतमानं मध्स्यनि पिप्रा मेघ्राविनः स्तोतार मतिभिः स्तुतिभिः प्र्पूर्विकाभिः रिष्ामिव ५ ।१ह्‌न्त | यथ। (शद्युनय स्तूयत एच स्तूयते । यदतत्‌ ' ।१ह्‌।त १ इ।त एतत्‌ " ।टट्‌।न्त.! ।ठदट्‌घादा; | वधयान्त प्रूजयान्त वैयशथवरचनम्‌ । ° जरायुः ' कघ्नव्‌ | ताद्ध ' जस्या गभस? मवति | यथा यथ सरभो मनति तथा तथा तदुत्पद्यते । ° उररदः; यूयत हते वा ! | यथैतञ्जरेते प्रापद्‌ १० प्रसूताया गः च्रिया वा पशचायदसि घा जरयुच्पते तया यचु्रत पश्यते तमरा न्ध्य | ‹ शिशुः ' कस्मात्‌ । स॒ हि शंसनीधो उवति ' | प्रयोजने वाप्रयोजने वचन्ति यद्िचनप्रटेषु | शिति स्यात्‌ ' षतोदना्थृ्य | द्यते हिस पुरेण न्थ षरणय | भवेति च वदः घौणामभिनवगृहीत- १५ गभणाम्‌ ‹ अचिरटन्ध म भर्गः ! इति |

'अमुनीतिः" (२७) इल्येतद्वतापदम्‌ | स पुनरयमिन्द्रो मध्यमः प्राणः। स॒ पमयेदेतस्सच्छतरादुक्रामयथेतरान्प्राणान्‌ ८ इमन्‌. । यान्यत्र ‹ नयति › | वि्नायते हि £ प्राणमनूत्कामन्तं सथ प्राणा वनुषन्त ' ( बृहदा° उप० ४ |

९० ४।२)३ति। ° तध्यषा मवति ' ॥ २९. ॥

जरायुः कमात्‌

शिशः कसमात्‌ 9 (५

समुनी पिः कस्मात्‌

4)

सुनीते मनो अस्मासु धारय जीवते सु पत्तिरान्‌ आयुः। रारन्थि नः सूयं संसं प्रेतेन त्वं तनधं वधेयख ( ऋ° सं°

१०।५९। ५ )॥ असुनीते भनोऽखासु धारय चिरं जीवनाय २५ म्रवधयवचन आयू रन्धय चनेःसूयेस्य संदक्चनाय रध्यतिधेक्षग-

५ ^ 0

१ क, छ.ग. ज, निर्मीय, ठ, इ. (तय्न्तर्मिमीय. २८. उ. मध्यम- स्थाने.३क. स. घ. श्न.र.ठ.ड.यथादहिि.४क.ख. ष, क्ष, ट. ठ. ड. प्यः | ज, ५ ग. च. ज. ध्वा › नाति. ६क. णख.ष, ज्ञ, ट. ठट. ह. शचिराहन्धो. ७ च. प्रणान्‌ ननेनास्मच्छदीर एव धारय मा त्वमत्र मीः] त्वद्न्धत्र नयति. ८ क. ख. ९८२९); ठ. इ. “वाति । इति निरक्तभा, ३९ छण्डः;

है, ग, च. वर्मितरेषष्रो माग्ति, ९८छ,त. दृ, भने अस्मार,

चतसः सण्डः ००} ` निरुक्तम्‌।

मनेऽपि दृक्यते। मा रधाम द्विपे सोमर राजभित्यपि निगमो ५) व) 4 ५ ननि ने भवतिं । यतेन त्वमालमानं चन्रं बधेयस्यतो ज्यारूयातसतस्यै

न षा भवत ५०॥

असुनति मना अघम भरेति । श्नबन्धेरापम्‌ । हे अपुनोते प्राण सनः स्मासु धारय | मनःप्रमृर्तनेतान्‌ प्राणानसिनोऽबस्थनेनारूच्छदर ए षरय (मा सममुकमोरवदनुःतमणाषस्था्यन्त इति ॥ जीवातवे चिरम्‌ अपाः यचनाय मनो परथ | मु प्रप्सि न धुः । अमुना प्रकरेण सष भरतेर्‌ परक॑ण वघयासाकमानुः | पिच । रारन्धि नः संसाय्‌ | अघ्मावं तथानुगृहाम, यथा दमस्य सकते सदधचयले स्याम । रि नः चश्ुर्‌- त्पादय यन सम्यकू पञ्ेम | सु चेतदनप्राचुर् सति भवति | स्ता नुमः | सृतेन तं तन्वं बधय | परतन उदकेन त्मत्मानं यथाकालं यश्वशिष्व | प्वष्युद्‌क द।१ स।नद्‌ भरते | अह्‌। ५म।क्तरादमुनतवृ तम रयुद्रकन।नयनरोपपय्ते ।

रध्यातरशममन 5१ ट६त | तद्यथा | भगा रेमिरे? ह्यत्र ८ देवः पर्खवःरर न॑; इणे वश्व देष इह व।रयघ्वम्‌ | मा ह।त्महि प्रजया सा तनभिमी रधाम द्रषते सम राजन्‌) {कुम सण १९ । १२८ | ५ ) ३५ ॥ पेग्वः । वहत्यघ्यापम्‌ | १हव्रं सुकम्‌ ( तेवा दश्चपृणम.सादिषु हव्रेपाभिमसने प्रेनियुज्यत | टू चेश पृ,थ। च ऽश्व रानिव जथ पयश्चति | त। उच्यघे | दै देव्यः उर परू स्ेभिदम्‌ उणवय। यु सुध्यध्वे | उर बहु यदद युष्म चहु करियमाणमिष्डामस्तत्तत्‌ उरई बह कुर्व | टे पिश दरव। युधमपि इह एतासमन्‌ कमण्यस्माकमद्मानमुपगताः सन्त द)रमष्वे धरान्‌ पुमन्‌

उमुनात्तिः

रत्यति"शगमनेऽ. स्यू

१, १फक.स.२६४०) ठत. द्‌ ३. २ट हइ. नते इति. ३१. (भति। रे ४ ग. श. अ. भन्मी'. ५ ग च. अ. प्य द्रि. दग. च. ज. ध. 0 ०, 8, श्लु. ७ ग. ००१६ | भ्व ;च.जे.ष. स्च ट. गतत" | वन्वन, < ग.श. ज, बहू उस. १११

८७३

#।

१०

१५

३

९९

८9४ दुगोचा्ङृतदीकासभेतं [दवमाप्ययि

इच्छत दातुम्‌ । अपि च| जातपुत्राः सन्तः मा हास्रहि प्रजया। मा्मान्‌ प्रजा कदाचिदपि ह सीत्‌ | कष्टं हि पुत्रमरणम्‌ । मा तनुभभरयं सामिहस्महि । मास्मकमागुपदछदे मृयुष्मदनुष्यानात्‌ । अपि च| मा रधाम द्विपे सोम रजन्‌ | हे भगत्रन्‌ सम रजन्‌ पिक्ेषतः वमु- ५ य्यप्तं | सस्या अघ्या आ्निपस्वदनुव्यानान्मा रभ ।म। व्रं गच्छेम द्रेधते | पन्त एव्रास्माकमथरसृप्रदानाद्िना वद्यतामुपयान्तु यतोऽनिष्ट

हि द्वपत विमेयलमिति । समध्यौदिह ¦ र्‌ यतिपशगमने , । * ऋतः › (\६) इ्तदम्‌ । ठतेत्‌ ‹ व्याल्यातं ' निभचनतः ऋतमियुदकनाम यः मवति ' (नि०२।२५) इपि। इ

[> (~ र १० भिधया मव्यमः | ¦ त्येषा मत्रि ! ॥ ४०॥

ऋतस्य हि शुरुधः सन्ति परी तस्यं धीतिरजिनानिं हन्ति। ~ 1

ऋतस्य छकरा बधिरा ततदे कणो व॒धानः शुचमान आयाः (ऋण स० ४।२३।८) ॥ ऋतस्य हि शुरुधः सन्त १५ पू्वक्रतस्य मज्ञा वगनीयाने हन्ति कतस्य शक्रा बाधर- स्यापि कण।वरातणत्ति वधिरो वद्धश्रोत्रः कण। बाधयन्दोप्यमान- शोयोरयनस्य मनुष्यस्य उयोतिपो बोद्‌स्य बेन्दुरेन्ध एनततेवा

तस्यपा भव्ति ॥ ४९॥

2

२५ कऋतध्य दि ञुरध इत | वामव्यायम्‌ | स्पाह्सूक्ते रिष्केवस्ये प्रष्याभिष्वये : शस्यत (अश्र श्रौ: ९ | ७) ! तद्य मध्यमस्य |

तः किमति | दर आपः सन्ति तरिद्यन्ते | तिष्ट

क्षणाः | पर्वा; अनककाटकषमूता; । यतश्च

स॑ इद्रे ऽद्वरतप्तद्य ऋतस्य उदकसंप्रदानद्रारणान।काटं नदयन्त धीतिः

५ ग.च.ज.ठ. डः. प्र्युचं २ क. ख. ३ (४८); ठ. इ वति । हृति मिश्कमष्ये ४: रुण्डः; ग चतवजमितरषवद्टौ नास्ति. ३ त. रशी बर (अ) नीर; द्‌. प्ञावधनी ४ क. ल. छ. त. दु. हन्त्य ५ छ. त द्‌. श्वापर-

२८ न्य, ९क.स.५(४२कन ब्‌, ५,५ग, इि" 1 पार,

िचत्रार्िः वण्डः ४२] निरुक्तम्‌ । ८७५

प्र सवटोकष्य वूजिनानि वजनीयानि अयासि हन्ति नाशयति । अनाकठे टि क्ष॒यरेगृदीतानामयशस्करपु जिह्यादिषु प्रदृत्तिभवति | द्दतश्चोदकं सपरोकवृजिनपषताय तस्य कतस्य एवरमतिमहान्‌ शोकः कष्टः. स्तनयिल्नुखक्षणे। भवति स वधिरस्यापि बद्धध्रेत्स्य विर्ध्रापि निसगतोऽपिहितप्रतरघ्य आयोः अयनस्य मनुष्धस्य बेधययस्मत इति। ५ कण। मतिदुभ॑द।;आतृणति आभिनाप | एूचमन। दुप्यमान अपति पश्चेदकस्य च छेकः | ए सततत ह्यपद्रृत इति | ¢ इन्दुः ! (२७) इयतयदम्‌ । स कस्मात्‌ | ' इ-े; › दप्वर््य | ° उनक्ते+॥ › दना५ध्य | उभयमर्पन्द्‌बु-

श्नुः कष्मत्‌ श ह २ र पपद्यते चन्द्रम | ' तदपा भवति ॥४१॥ १०

मर तद षयं भव्यायेन्दमे हव्या न य इषवान्मन्म रेजति रक्षोहा मन्म रेज॑ति। खयं सो अस्मदानिदो बपेर॑नेत दुम॑तिम्‌ । अतर सुवरदघ्रश्सोऽनतरमवर श्षु्रमिव सपेत्‌ (ऋ° सं° २।१२९ ६ ) ॥ परब्रवीमि तद्धभ्यायेन्द्वे हवनाहे इव य इषवानन्नवान्का- १५ मचान्वा मननानि चनो रेजयति रक्षोहा च षरेन रेजयति स्वथ दोऽस्मःभिनिन्दितारम्‌ । वधैरजेत दुम॑तिम्‌ । अग्नेद- यदोसस्ततश्चावतरं क्षद्रमिवावस्तेदभ्यासे भूयांसमर्थं मन्यन्ते यथात दृदनीयाह्ने दभैनीयेति तत्पन्ठेपस्य शीलं परुच्छेप ऋषिः धवेवच्छेपः परुपि परूपे शेपऽस्येति वेतीमानि सप्तदि- २० दतिदेवतानामघेयान्यनुक्रान्तानि सूक्तभाञ्चि हविभौज्जि तेषमे- तरन्यहतरिभा्ि येनोऽसुनीतिक्रैत इ; प्रजापततिः भ्रजानां पाता व्रा पालयिता वा तस्यषा भवति ॥ ४२ ॥

१क.ख. व. प्पवाताः, २क्. ख. ४ (४१९);३. "वति । इति नर भाप्ये ४१ लण्डः) उ. "वा| इति (सकभा२ ४ 1 खण्डः, ग. च. वर्मिते मासि. ३ क.ल.छ.तद्‌. घ्रे अस्म. ४ छ. त. द्‌. ‹ प्र्छेपः नसि. ५क. ८. (४२); त. द्‌. ५. २८

८७६ दगाचायेकरतदीकासमेतं [ दश्षमा्याये

१

प्र तद्ास्यपिति। अतिच्छन्दाः | परुच्छेप । पषटनि मस्वततीये शस्यत (अश्र० ० ८।१) | यद्यदष्ट = तस्नदोसत्तदह पर्थी अभमे इन्दवे प्रीयधम्‌। क्रिटक्षणः यः इदुः । भव्यो मवनाहं आत्मकान्‌ | अभ््िताना पत्रभृत ५ यथ: | मन्यो भावनां इव | यो हविषा मावनमरहति न च भाग्यतेऽहवरि- भक्तात्‌] द न्‌ दवनाह इव ये यज्ञेन च पुनरार्हुपनेऽहविमकलद्िव | समान्‌ नियम्‌ अन्नव.न्‌। कामवान्‌, वा | कपिना सततुं निसमभिमत- फृसप्रदानेन्मुलः । वत्सप्रदानोनमुखतया च नियमस्माकं मन्म रेजति मन- नानि प्रज्ञनानि रजयति अआकम्पयप | आकमितहृदयान्‌ उपकतया १० नियमल्मान्‌ केप कथं नघ्रतं तिथं स्तुयपितिं । अपि च| सेद रक्षसे बटन नन्‌ मुतरामस्नाष मन्म रेजति | पच । स्वयं स), जस दानिदः } स्वयम््दलरान्‌, मृचा स इन्दुः अश्मदानिदः अस्मदभि निश्टुतारं वज्प्रहररतिदुःसदैः अत जयेत्‌ त्ति दुम प्रापक योऽष्मन्‌ प्रति | तेन वापिबिटकव्ेनदुना हन्यमानेऽ्द्‌ अधेः अस्ाकं यः १५ पपन ज्ेसिता कथपिता स्वद्मानामापि स्फतिकतौ जनपदे असौ अवसत्‌ । अपोग।तिः स्यात्‌ । अवतर ्षदरभिव स्परत्‌ | यावच प्रथमं शरुतः । अधोगतस्ततोऽक्तरं त ऽपप्रतरमिति ताकसरेद्रभि

०५ फिचियावद मूर्त नष्टमियतदाशा सदे । बटङृतेमध्यम इति ।

1

इहाम्य।सव!हसयं दष्ट ^ रेजति रेजति ल्पेत्‌ खत इति प्रतिसमा- ६० यक्ते“ अभ्यासे मूयां्तमथं मन्यन्ते › इति । पा्द॒म्प्ासे यत्रान्यी पिके नास्ति तत्रैत व्िरेषमाचायं मन्त्राय तक्वविद्‌। मन्यन्ते ° यदताथभपस्तम्‌ ' इति | न ह्यकस्मत एव शम्दः पुनरम्यस्यने | सकि चैतद्‌ द खब्दाम्पासैऽ-

अभ्यातते भवानश्वः

-~----- न ~ 2.2 अ ५

१ म. पिति अ क्षणाय हन्दु. 3 ग. च, ज, भव्याय भाव- २५ नाह. ४क्.ल.व. ञ्ज. २. (राह्व५, ५१. चज. स्तोता. म. च ज, (फटकारा) २. कटे काम. ७म्‌. ख, ज, ठ. ड. शुनः, <क. ८.प. ङ्च, २. ठ. ड, प्यक ९क.ख.व.न्च.ट. ठ. ड. तत्रव. १८ ग. च,ज. इति। च्छे (ग. ज. स्वे; च. वे )दिति परमं छनस्ततोऽवरं (च. श्वरत( } तते) श८वातरमिति तावत्छपेतषद्रमि दयं भ्िर्चाग्दामृन्तो कमि

० त्यत्‌ (ग, ज, "पिति णवं} | र.

रिच रशः खण्डः ४३ | निरुक्तम्‌ । ८७७ धम्‌ 6 1 क यभूयम्वमे,त ^ यथाह द्रनीयादो ददानीति ' | गुणातिरमे हि लिः शम्दाम्यासः | तस्न्मन्रेष्वपि तद्दवेति न्यप्पम्‌ | ' तत ?

च पुनरतत्‌ “ परुच्छधस्य › मन्त्रः

“ शठम्‌ ' | स॒ दहि निलयमम्पस्तेः शब्दः

स्तते । म ब्रह्मऽ घ्माव उमेश युपर. ५

दुशन।यदमुक्त्‌ | अथ पुनः (परुन्छेयः › कस्मात्‌ | ' परुन्छप ऋषि; १।

तस्य हे ' पववत्‌ ! मह।न्‌ ^ शेप; ' प्रजननम्‌

“ पर १२५ शपोऽस्येति व) | सव रसन्धिषु

दुः कृतो यागमुख।किट । तस्य शपोऽप्येति बा ।

इतीमानि सपत4तेदवतानामनेयान्वनुतरान्तानि ' | इतिकएणः प्रका- ११ रवचनः | णएडमेतानिं यथास्माम्नातानि मत्यशतिः सप्ताशरिका शतिः । देवतान।मये-

यान ‹ वायुः › इयत असभ्य यावत्‌ ‹ इन्दुः"

६१ | तेषां पतः मिमथैमनुक।ऽनम्‌ । पिशेष-

विवक्षया | कः पुनरसाविति । पपां कानिचित्‌ १५

° मुक्तमान्नि हविभ।ञजि ` च | सूक्तं च हविश्वोमयं भजन्ते । कानिव-

सृक्तमव न हविः | * तेष.ेतान्यहविभ ज्ञि › | तदवा । ' वेनोऽसुन-

त तिक्त इन्दुः? इति । एभ्यो यान्यन्धानि

व त्रय चशतिस्तान्युभयं भजन्ते सक्तं हविश्च |

देवतास्मावापप्रदूरनथनिदमुक्तम्‌ । धृतेन २० उदकन त्वम्मानं वेयस्तसव्मायमिघानाश परिरोपप्रविमागप्र्तयेऽ- दमिभाकत दुदकतर वरृतमियेवमादि तदगतेतु मन्नु परिप उह इति ।

' प्रजपतिः '( २८ ) प्रजानां पातावा पाठ

यिता घा | न्तसयैषा मव) | ४२॥

जा ॥ २९५ प्र॑भीपते न तदेतान्यन्यो दिश्व। जातानि परे ता सभव | यत्कमास्ते जुहुमस्तन्नो अस्तु वयं स्यम पतयो राणाम्‌

--* ~~ ~ -------------3

अभ्यासः परच्े- प्य टम्‌

परुच्छेप: कस्मात्‌

एषु सप्त्शतिद- वतानामयययु कनि चित्पृक्तमाज्ञि हवि- भाञज्ञिच

प्रजापति; कस्मात्‌

१५ग. च. ज, ‹ अहो › नाकि. २ग. च, ज, हि नास्ति, ३ उ,'य् ४क.ख. ष्च २. रेषतो योगः सु; च. (सन्धिशेपः कतो योगभखार, ५. ज, °्पाय ह१०; च, परज्ाप्तयहवि. दग च, ज. पश्यत इ, ७, ष. ५(४२);द. ड. वति । इति निरकभा५, ४२ ठण्डः; ग. च्‌, वर्जमि- तरनव नास्ति. 3,

। . ९. ९ द ८७८ दुगौचामष्रतदौकासमेतं [ दशमाष्बां

(ऋ० सं० १०। १२१। १०) ॥ प्रजापते न हि तखदेतान्य- सव्राण जातान तापन पारवभूव यक्करामास्त जुहमस्तम्ना अस्तु वयं स्याम परतन रयीणाभित्याज्ञीरहिव्याख्यातस्तस्येषा

भवात ॥ ४२॥ ५ -------~--- ~> प्रजापते न स्वदेतानीति | प्राजापत्यस्य हिरण्यगरभस्यरम्‌ । पितृयज्ञ उपस्थाने विनियुक्त ( मैत्रा सं० १।१०॥| १९ )। रजसुये च ्रिनिमगो दमे (मेत्रा० सं०२।६। १२) । हे प्रजप्तेन दन्य न क्वपि एतानि सपदेवतारूपाणि पर्विमूत्र परिगृह्य १० भवति । ल्वमव्रतानि सवागि सर्वतः परिग्य

प्रजपतिः सवैत। भव(< । चत एव समं त्रयं सवतो पिभूतं दर्यामः सर्व्येशानमतो व्रूमः | यत्कामस्ते येन येन युक्ताः सन्तो वर्थ तुम्थ जुदहूमस्त। अस्तु | स कामीऽस्माकं वद नुभ्याना्सग्रुध्यताम्‌। निलयमेव च व4 स्याम पतथो रथणाम्‌ | रणां धनानां पत्तयः | इति ? १५ इयमपरा * आशीः › द्वित्था। कामा इति प्रथमा | अथा | ° आक्षी: ' याच्य दशयति । इयं मघ्रगतेव यत्रापि न स्यात्तत्रापयध्याहर्येति स्तुयाशिषेनयसंबन्ध।९ति । अहिः (२९ ) व्यास्यातो ' निनखनतः ‹ अहिरयनात्‌ (निर० २। १७) इते | इह लमिपेया मध्यमः | ' तस्था

२० भवति ' ॥ ४२॥

अव्जागक्थरःई॑ गणीषे बुक्चे नदीनां रजःसु षीदन्‌ ( ऋ० सं० ७। ३४। १६ )॥ अप्पुजेयुक्येरहिं गृणीषे बुर नदीनां रजःस॒केषु यीदन्वुध्नमन्तरिकतं वद्धा अस्िन्धरत भष

२५ १८छ त. द्‌. जाताति परि तानि बभुव. २क.ख. ६(४३);त. व्‌. ६. ३ग. मत प्रा; च. ज, (नीति । प्रजा ठ. इ. ^तान्यन्य इति. ४ ग. प्व. श. भवति, ५`ग.च. ज. त्वा. ६ ग. च.ज. भृतं वयं पर,७ग. ख. ज. प्त्मुयतां. < फ. ख. ६ (४२३); ठ. ट. “वति । इति निरुक्तभाभ्ये वतुथाघ्याप ४३ एण्डः; ग. च.वजमितेरप्वङ्क नासि, ९ छठ. तद्‌, अप्सुजाम्‌"

३० १०७. त.द्‌ "जःसुर्षद्‌.११ छ. त.द्‌ बद्धा. ६२७. त, द्‌. आपश

दश्चचतर रिश: खण्डः १५ |] निरुक्तम्‌ ।

` इति बेदमपीतरद्‌ भुधनमेतस्मदिव बद्धा अस्िनधृताः प्राणा इति = „न व 4 क दै [क य) ऽहिः स बुध्न्यो बुभ्नमन्तरिकषं तन्नित्रासाततस्यपा भवति ॥४४॥

अन्नपुकयैरति | ईति स्याम्‌ । दशरत्रस्य वचुर्येऽहनि

अहि त नियोगः ( आश्र श्रौ० ८।८ )।

ह्‌ स्ततक्वमतम्‌ः ज्म अप्मुजम्‌ उदकज-

समानम्‌ उक्थेगृणीते सतै वि बुध्ने नदीनां नदनानाम्‌ अपां बन्धने एति

नम्तरिक्ते वतमानं रजःसु सीदन्‌ उदकेषु ठन्बभयेषु निभिसतमतेषु एत- सिन्कमण्यङ्गमावमुपग्छन्‌ |

“ बुपभरमन्तरेकषं बदा असन्‌ धरता अधः इति । इटमातत्‌ '

श वुभ्नभित्यु्यत्‌ | ‹ बद्र। अस्मिन्‌ धृताः

भ्न कस्म] व 3 # प्राणाः इति| यीऽष्टः स बुध्धः ' | एवावा- स्तु विपः | ‹ व्रघ्मन्तरिश्नं तनिवासात्‌ ' अहि.

अहल्यः कसमात्‌ ष्य | १ ध

वेध्य: ( ३० )| त्या मवति ॥ ४४ ॥

मा नोऽद्य; रिषे धान्मा यज्ञो अस्य सिव्रहनायोः (ऋ सं ७।३४। १७) ॥ मा च नेऽदधुध्न्यो रेषणाय धान्मास्य यज्ञखा च चिपरद्ज्गकामध्य सुपर्णो व्यारूयातस्त-

स्येपा भवति ॥ ४५ ॥

मा नेऽहिवुन्य इति । प्या समानं समिति | मा अग्मन्‌

# [र , ९ ध [कन क 4१ = अ + र चात्‌ रनाय ।हमनाय कस्म अदित्यः ष्वु ॥ त्‌ चत्‌ | ।कव | मा यज्ञ जघ्य | लधद; |

मा यज्ञोऽस्य ऋतायो$ अध्य यजमानम यज्ञकामस्य म ।सवत्‌ मा प ~ न [अ [भवम (सवरत । निलयमविन्न वरता, |

८

१९.त.द्‌. बुद्धा. २क. ख. ७ (४४). त. द्‌. ७.२ गे रिषति *

४१. च. ज. पािप्रस्य परद्चरस्या, ५ गरज. `तरद्नृद्ररर . ६ क. ष. ५

न ^~ ५५. =

(४४); ट. द, 0 1 हीं निरक्तभःष्य ४५ कण्डःः ५. =. षजाम पप्रा 1.4.

नासि. ७क.ल. < (४५ )त. द्‌. ८.८५ हृत) पु. ९कर.ख.ध

प्ट ठ. भरत्‌ मारे, १२ क.ख.व.द्च ट चितधात्‌। करि. १्१क.स.

पक. ज. यप १२१. च, त. युध, ६६. च, प. म रिप्त (न) ) नतु.

८७९

१५

३९

८८० दुगीचायेङृतदीकासमतं [ दक्षमाष्यः

‹ सुपर्णा (३१) भ्या्यातः ' ‹ मुपरतनः › ( निर० ३। १२॥ ४।३) इति | इह समिधो मध्यमः | ` तद्यैषा मवति ' ॥ ५५ ॥

रम्‌ (ऋ° सं० १०।११४। ४) \ एकः सुपण; स सपुद्रमातरि शाति स इमानि सवो भूतान्यमिवरिपहयाति तं पाकेन मनप परयमान्तत ई्युपटएाधस्य प्रातमव्रत्याख्यानसयक्ता त माता र्ठ वागेषा माध्यमिका सउ पातरं रेदं पुरूरवा वहुधा

१० र।रूयत्‌ तस्यषा माते ॥ ४६॥

एकः मुप 56 संघ वरेयमापम्‌ | एक एगरद्वितीयः | यस्य पतने गमने प्रतिर्मनन्यद्विथं नाति | स मुपणः सुपतने। वायुः समुद्रम्‌ अन्तक १५ निलयम्‌ आपिशति | न कदराचिदर्यनाश्र्ठलत्र | सच पुनः स भृतानुप्रवे) तद।वद्य पिशं भुवनं सओ्रीणि इमानि मृतानि अभिविगद्यति

यथा द्रष्टव्यानि | तेमेवं क्त॑मःनमहं प्रकिन मनसा विपक्षप्रजञानेन सवगत.

मपि सन्तम्‌ अन्तिकम्‌ इव अपदयम्‌ | कऋरधृष्टेवतासतत्तः कस चिदाचक्ष।५) ब्रवीति | तं माता रेदि स उ रेदि मातरम्‌ । माता

२० माध्यमिक वाक्‌ तम्‌ उपर्जीव0ि परम्पर्रयवात्तथोधतरध्यासविति । ८ पुष्रवाः ' (३२) मध्यमः | विज्ञायते हि "प्राण एत्र हि

पुरूरवाः › इति । स ' बहधा रथे ' स्तन- यति | पेन पुर्वः | ' तस्ेषा भवति ' ॥ ५६॥

सुप ण ५

पुरूरवाः कसमात्‌

२५ ५क.ल.८ (४१). ड. "वति । इति फिरुक्तमाष्ये चतुधध्यिमि ५५ खण्डः; ग, च. वगमितरषह्ो तासि. रक स. ठ. ष. ष्ट) छ. त. व्‌ रेदि. ३२क. ख. ९(४द);त. द्‌ ९४२. इत | र, ग. च, ज. श्प्रनद्‌- व्स्यरेर, ६क.ख. घर. ङ्न टद्‌, प्रतिमाराम ७ ग, ख, ज, ग्वक्षयाण. < ग. च.ज.. क्च रन्ह. ९ग.म म. वकः नलि. १०९८. स, ०(*६; व,

१० इ. ववति | द) लिहनभ. द चतय 11४ दण्डम, #, परमितरणद्‌ नान्त,

घततच्छपरिशाः खण्डः ४७ ]} निक्तम्‌ १

समस्मिञ्धायमानं आसत आ उतमवधन्नय्ः १ स्रोताः] महे यत पएरूरवा रभायाव्रधयन्दस्युहत्याय देवाः ( ऋ० सेर १० । ९५ | । ७) ॥ समासतासपिञ्चायमाने मा गमना दाष दक्पत््या चाष चनमनभेयन्नदयः स्वगतीः स्वगापिन्यो महते च यत्वा परूरगो रणाम रमणीयाय संप्रामायानपमन्दस्यु इत्यायचद्‌शद्‌काः॥४५७॥

समिजगरमान दति | उवेदया अशम्‌ ] एतसिन्‌ पठसि जायसान्‌ वषकमप्यासन प्रातेखभमान प्रत्र - काठ 4 ८ कमजन्मान ) ६ निर० ७५) इति दत्तम्‌ ॥ समासत प्रा; ¶ आपः समागम्य ते परि तद्धियियतमुप- गम्य मसते तिष्टति { उत्त अपि च यथ्ैमेवसृतुवशा्रणसु नद भारोहतति तथत्तयने त नः नदन। अणः गुतः स्येगामिन्यो भूता सुतं तद्वमरियतामुपमच्छन्यस्तदधिकरद्रवेन देम्‌ एनम्‌ चधेयन्ति | अतः प्रं स्तृयनानः प्रव मृतः । प्रयक्तङत उत्तरोऽभेचैः । ६ परूः यदा महे रणाय यसां महते रणाय मचन षह रम यःय संप्रमाय अवभयन्‌ कधयन्ति माव्यपिका देवाः दष्यदयाय चँ मेव-

त्राय चति तस्मास्य आः समागम्यापत वभयन्ति च चयः । सव- यापि महानुभावस्य सनमेव लम्पृपय्रत इदि 1

पुरूरवाः

वपल्थो वा ? इति पृथकयेन दद॑यति । तथापि यज्यते 1 समाग भ्येतसिजडे पुरूरवसि असत घ्नाः सरा देवपल्यः । स हि दवीं स्वभावो यथ नायमनिं लिप परवायौसते । उेमयरन्‌ । अगि येनमतर- थन्‌ | नदन्तः सुतिपरस्तस्प । स्मृतैः खय॑माभिन्यः अपुमे सशरः । अपरि च । समतद प्रय) पुरर हव यल्माचसमान्पहः रग

१९८.त.द्‌ स्वगूनाःः नसि. ९क. स. ९०४५) त. द्‌ १०.२३

ल

ह, प्मानति. ५ 7.इ1 उ. ५१. ज. पैमाप्ततास्मन्‌ कृमःणय ०. ६म. च. न. यभरत). ७ वः. व. भ. म ८.९. ह (च) नाहि.

<. "मन्ना किः नेषि. ९क.स. षर. क्च.ट. ना अः सत. ९२१. ग.

वादयः) च. ^ प्रेयः; 2, ' सण €, ५१९१

<< ट

९ ह

१५९

९०

२९

८८२ दर्गाचायेदृतदीकासमेतं [दमा०स^ च°खं ०४७]

रमणीयाय सेग्रामाय भमुरैः सह द्युदलयाय शत्रुजधाय अवधेयन्‌ । स्वम ।हमाभए्त्र नाऽसुरान्‌ जष्यरस्तात परश्चक्रुलवा इति | [दरम्पासाडगयायप

रिसमापतौ य्मत्तलष्चयते समाम्‌ ॥ ४७ ॥

~

पजधार्या निरक्तपद्धतो पञ्चदशोऽध्यायः समाप्तः ।

अथतोमध्यस्थानावायवायाद्ासस्तणासनोनोच।नवारतय्‌ ष्विमादराययातेदिगरुञजर्य्रोधा दय(जतावहक्नानन्नापनद्धपमा-

~ १६. [न

सपयतभेत्रस्धुपति ¦ सत्रस्यप।तना्चत्रस्यपतऽम।व्रहपुनराहया मनि १८ ~+ध्मपर।५वांससेनवसूष्टामेत्रोजनीन्दिरिण्यगमेयितेसरस्व विन्वक

मांसके्सस्ययिदवकमा विमनाविदवकमन्हविपात्यर्मुषुसय धिच धाम

ग्याजदधक्रासावतााहरण्यस्तूपादे वस्त्वत्र जवरातुभातत्यम-

3७ 3८ 3९ न ष्र्‌ मित्वावेनोषेनतेरयवेनोऽपुनीतकते्यहिपतद्रोचेयं परनापतेऽ्नाभु- "५ ६.९ > [1 क्थनोहिरकःरुपणः सभरिन्त्सप्रचत्वाशत्‌ = ॥ १५ इति निरुक्त उत्तरपट्के चतुधऽध्यायः ॥

१ क, ख. व. न्च, ट, प्स्माह्य; ठ. ड. मा । असनाय. २८. इ. ८ समाप्तं 2 नापि. ३ क. ख. १० (४७); ठ. ड. “श्यते । इति निरुकदीकायामुत्तरषट्‌भ चतुथ।ध्याभं ४७ खण्डः । समाप्त्चतु्ध्यायः. ४ क, ब० य.वन इ. र.ठ. इ. इतिश्री (ठ. उ. ° श्री 2 नाकि) जम्बूमार्गो्रमवा (ठ, द. नित्रा ) (सेन भचायमगवद्‌दु^कृतावृखथायां नरर्णवरृ्।( ठ. इ. निहक्तटाकयां निवण्टाध्यायपशचपन सहन्त) पश्च". क्छ. त दू. अधात द्‌याद्िका एण्डग्खला नाति.+ क. ल. व. निमेष, >. इ, सवस्य करता मिन्व", = 2, इ. ° । इति कालबोधाथनेविग्सं (ड. घं )प्रायानुपाती रण्डानक्राणी प्माप्ता; ८३० ध्यायः ? नात्ि ५८. इत निक दृराम.ऽ्यायः; त. द्श्चमोश्यःयः समप्ति)

९५ द्‌, इति दुरुनोश््यःयः; घ. इत व्क द. ८५०८. इ. ध्यः समाः,

एक्द्‌माध्यायस्य भरथः पादः | ---*--=--

ॐ । ध्येन व्पारूयातस्तस्यैषा भवति ॥ १॥

रथेन ( निघ ० ५।५। १ ) व्यार्यातः येनः शसन4 गच्छति, क [क + क 3 ( नि ४।२४ ) इति| इद छमिप्रधो मध्यमः तदेषा भवति ॥ १॥

आदाय शयेनो अंभरत्सो५ सदसे सवं! अयुतं च साक्रपू। अत्रा पुरन्थिरजहादरामिदे सोमस्य पूरा अमूर; ( ऋ° सं ४।२६।

७ ) ॥ आदाय ३ +नाऽद२र ६1५ सदस सदानयत च सह्‌ सदस सहू- स्रसाव्यमभिपरेर्य तत्राय सोपभक्षास्तत्संवन्धेनायतं दक्षिणा इति वा तत्र पुरन्िरजहादमित्रानदानानिति वा । मदे सोमस्य मूरा अमूर्‌ इत्ये च सक्ते सोमपानेन च स्तुतस्तस्मादिन्दरं मन्यन्त ओपधिः समः सुनतेमदेनमभिपुण्यन्ति वहुखमस्य नेषण्टुक्ं हत्तमाश्चय (व प्रापान्पन वस्य पावमानीषु निदनायोदारि ग्या; ॥ २॥

आदाय स्येन इति । वापदेवस्यधम्‌ | सेना जिरदिषु मरततीये शस्यते (आश्व श्रः० ९।७) | ऋशग्मितधिवनतः पत्तं सधनः इन्दः सोमम्‌ आदाय अभरत्‌ अपित्‌ क | सहस सवान्‌ सहसे सुखानां यत्र बुर्भन्ति अधुतं च दक्षिणाः प्रासुवन्ति न तु दीयन्ते सत्र्ात्‌ | पृष्टवशमनामिर्रथं बा दक्षिणादानं

६, <

ड. ड. हिः अम्‌ । २१९; थ. ज र२१्‌। स") ढ. उ। सेर; ध. हटि॥ थ्‌ ॥ रेप; त. द्‌. (ऊ नासि. २ "ज. तु । सपे; च. पृते स्थेन इत्यादि स्म्य तप्त।मित्यन्तं नासि. ३८. इ. इति निरक्तोत्तरषर्‌ काऽ. पञ- मध्याय प्रथमः खण्डः; क. ख. ग. च. वगभतरेमङ्क नापि. ४ छ.त.द्‌ नानाति. ५ क. ख. छ.त. द्‌. रः एन्द्रे. ६म इते 1 व, ७म.व, ज. भ भत्व प्रलस्येः १,८बग. जन. प्रण.

१०

१५

२०

९५

< दुमीचारयकृतर्यीकासमेतं [ एकादञ्चष्केये

स्यातसदस्रसान्ये सत्र तेषां तत्संबन्धात्‌ | अत्रा पुरमिकः अत्र मस्िन्‌ सह-

सव्ये सत्र स द्येन: एरन्धिः बहू} घनघ्य दात मदे समस्य कृप) सोक

प्राष्ठायम्‌ अजद्मदरात): अमुरानमित्रन्‌ पृथक्पृशषं ऽम्यजयत्‌ पिमदन्‌

स््रतिफत्तिकान्‌ इता विपादमुपनीय अमुषचै निःखावचकः } तिलपनते तु

च भअदानानिति वा! इति| रातिर्दानाधेः। तद््रतिपरनार्‌ तिः परक्सामपान-

मदपरातेः अनुमिति दास्याभीसवंपियेो मृतयः कावृम्संयुत्त

स॒तान्‌ प्रति सोम्य मद्‌ प्रप्ते अमूढः श्रपणे भूता अजहात्‌ अलजत्‌ } एता संपदः |

‡ सदस ताम्पमभिप्रय तत्सबनपनायुतं दक्िणा इति वा "| दसिक ~

शब्देन किं विकस५ते । सहतसाग्यं व सत्र

यल्यहन्ति याद्गिकाः । तयथा } अतिस्‌त्रयोरमध्ये

सदछ(.हानि शतेक्रः) दशसत्र्याद्ततेरप्रः सह-

ससःव्यामात. (आश्व०श्रो ° १२।५) | तदह्ना सदत दशमिश्वमतेगुणिक्त

२० सरसरसाग्यसंब- न्वेन का अधुः दक्षिणाः

चमसपदसद्ययोपटक्यमणपदुत सोममन्षाणः सपय) | सोममक्षनिष्कः श्म सश्रुरश्च दक्षिणानामात्त [८ या सदश्व दि संमपर4 तया निष्क. णाति ' (भत्रर्संम ४।८।३ ३० | न चस प्र रढिबषो न्यस्य इति। असय दःस णादानसवन्ध रहसरपाव्ये्र सक्रणाग््‌ ॥

सधवा अय्तश्च- व जिति

२० दन, प्रसधुल्नाधयन्ते परसकानपाय वा-अयुतप्‌ | यवा | सहस्रम

बहुनाम | सदस सवान्‌ | अभिक बहवः प्रसिस~

वनमनिपवमभप्रेख | यक्षिन्‌. क्माध्चदश्तणा-

वति समे भनुतं च द्निणाः वहू यर्थः ॥ जस्ति टि प्रातिः} विदपशनब्दाः सामान्य, भवन्ति | तयथा | हिने -

२५ दषनपि( निर०६} ३६) } सदक्षेणत्कसत्राणाभव वेयभिप्रय ५ वा ' ङ्द चकार्‌ |

अथव बहू सह्‌- स्नायुतरशन्दौ

ग.च ज, तृत, रग. ज. ननि च, गातिः 7.३. ज. कामण्यनिप चम येण्यनिधंन कपण्य. ४ क, य. व. ट, ठ.ड. “क्रयण. ५ म. ज. प्य, म. ज, निःकीत) इति" च. नि.) प, २, निकर १५ क. ह स्‌. प्न ठ. इ. (पि छद च, "प्रिद" ऋलिग

तृतीयः खण्डः ३ ] निरक्तम्‌ । ८८५

। सोमः ! ( २ ) इति वक्तव्यम्‌ | सत पृनरेप ' आपिः ' सेोमः।

हैमवतो मौजवतो वा । स कस्मात्‌ । ‹ सुनेतिः१।

¶ पून्‌ अभिषवे › (धार ५। १) इयय ।

अभिपृ^ते ह्यसौ यज्ञे | ! यदेनमभिपुण्न्ति ? इति कर्मकारकं दधीति ।

त कथं मध्यमेद्यानः | मति हि तमधिङय ‹ यतते सोमदिषि यातिः? ५

(भत्रा° स० १।६।३) इति। ‹ सामो

वै वाजस्तस्य चदद्रमाहतृतीयमयं य; पवते स

तृतीयमिति स तनूकरणे तं सर्व ख्॑तनुभूतमाप्याययति ( मैत्रा सं°

¢ | ५। ४ ) इति | तस्मादस्यैव सा तनुष॑चन्द्रमा रसात्क्रवात्‌ |

वायुव। सोमेवमापमानमापायाभिपूयत इति मवति स मध्यमः | १० ° बहुलमल्य नेष्टुः वृत्तम्‌ › | अघाथं स्तुतिः पराथ | तयध।

प्रायः पावमानं मण्डलम्‌ | ‹ आश्वधमिव प्राधा.

न्येन › | छप्रधाना स्तुतिः कचिद्‌ चित्त

स्तुति; स्यत्‌ ' तस्य पतरमार्नपु ? क्षु ' निद्‌-

दनाय › उभयम्‌ ‹ उदाहरिष्यामः ' परथ १५

स्तुतेः स्वाथलं च । पर तावदुदाहिपते । तयध। | २ ॥

स्वादिष्टया मदिषटया पव॑स्र सोम धारया । इन््रीय॒ पातवे स॒तः ( ऋ० सं० ६९।१।१)॥ इति सा निगद्व्यास्या- तायपापरा भवति चन्द्रमसौ चैतस्य वा ॥ ३ ॥ ९०

सोभः कस्मात

स कथ मध्यमः

सक्तेषु गौणतया स स्तूयते | प्राघन्यन क्चिदेव

(~ भ

स्वदिष्टवा मदयति" । मधुच्छन्दस आधिम्‌ । प्रवतोत्रे ( आश्चर श्रो° ५।१२)। दे सोम छादषठया घछ्ठदु- तमया मदिष्या मदयिततमया लं ष्या पवस्व श्र । किमर्थम्‌ । इन्द्राय इद्र पतव पानीय सुतः अभिपुतः | २२ इन्द्रा ५ प्दसरयघ्वाथेता टत ।

+~, ~ ~ ~ ~ ---~~ ~~. ~~~

सोमः

१ग.ज. घ्र. ट. ठ. ड. मध्यस्था, सग. च. ज. इ. दिष =", ३५. च. ज. सुन्‌". ४ म. ज, स्तेन; 2. ह. घत च. स्तन्‌" सात. ५क. ख.ष.ट. ठ. ड. प्रथने; ग. ज. सोममैतमार) व. सोमथय ६८. ब, ग्यथा। दाति तिसतमःप्यं प्चमाध्यामे वितीयः ण्डः) क, ख. ग, च, व्गमितेर्‌

ष्व नासि. ७५. ध्येति'। म < कए, घर, २, ठ. इ, सस्तत पतमोगै। १; च. "सोप हेः पिनिम, २,

८८६ हुगाचायेदतरीकासमेतं [ एक।दशाध्पाय

अयपापर्‌ा भवति चन्द्रभसो पेतघ्य वा ' इति । (अथ' रन्एन पिरे.

पाधिकारवाचिना घप्रधानतां स्तुतेरभिकरे ते ।

चन्द्रमसो वेति चन्द्रवमपनष्या्ोपधिषो-

म्यं | यथोक्तं ' स तनू › ( निरु०

५ ११।२)। इतरधा द्प्रकृतपरक्रिया स्यादनधिकाराद््न्‌ प्रक्रमे चन्द्रमसः | चन्द्रमसो वाधिदरेवमापनद्य । ओषधिसोमस्य वापिधक्ञमप- न्य । तदतदुभयधा दयथपि ॥ ३॥

एषापरा ऋक्‌ चन्ध- मस एतस्य व।

सोभ मन्यते पपिवान्यत्सपिपन्त्यपभरिमू । सों यं ब्रह्माणो ९० बिदुनं तस्य॑श्नाति कथन ( ऋ° सं° १०।८५ । ३ ) |

#।

सोमं मन्यते पपिवान्यत्सपिपन्त्य।पधिमिति दथासुतमसोममाह सोमं य॑ ब्रह्माणो विदुरिति न तस्याश्नाति कश्चनायञपत्यपधियह्न- मथाधिैवतं सोमं मन्यते पपिवान्यत्सर्िषन्त्योपभरिमिति यजुः- सुतमसोपमाह्‌ सोम॑ यं ब्रह्मणो बिदुशवद्धमसं न तस्याश्नाति

१५ कशचनादेव इत्यभैपापरा भवति चन्द्रमसो रतस्य वा ॥ ४ ॥

व्‌ 1 ^ ^). ने

सोमं मन्यते परिवारित सुयौयाः अग्रम्‌ | व्रिाहे विनियोगः

ध. 4 1 ^ 4. ` यत्छपन्ति संच्‌५यन्ति अभयु पिबन्ति ९ ९० सोममाप् केयिद्रासायनिकाः । ते मन्यते सोमं पपिवां सोमम ति [ इति । न च पुनस्ते सोमपाः | ब्रृधासेमः स इति | अनेन तवदधर्ये- नाथ मन्त्र एव " बृधरासुतमसोममाह › पटुश्च | अथ कः सोमः केच सोमपाः । यतौ वर्ति | सों य॑ ब्रह्मणे। मिदुने तघ्याश्नाति कश्चन । य॑ ब्राह्मणाः सामं विदुः अधियक्ञे अङ्गभूतं न तस्याश्नाति कश्चन अयञ््ा २५ अनधिहृता। यजमानेन । ' टुयप्रियज्गम्‌ › इति विप्धमुप्रदैधति ।

१ग.ज. स्याप्योषर, २क.ख.घ.ट. मघ्यवा। य.) च. मस्य यण्वा., ग. न. आष, ४ क... ट. प्रद; च. ्थाद्^प्; ठ. इ, पदृ्यति । ३0 निरुक्तमाध्ये पञ्चमाध्याः उततरट्कै ततीयः षण्डः; क. ख. ग. च, वर्गमितरष्वङ्ः नालति, ५ ग. (निति । सृ ६ गर्ज्‌. कविर च, किंचि ५,७क. ए, "पस्यति; प, द, 2. इ. "पस्य इति. ८ ग.ज. इति च चच

^

, इ।त

पथमः खण्डः ५ | निरुक्तम्‌ । ८८७

° सथाधिद्वतम्‌ ' इति व्रिषयान्तरमकिरोति । उक्त हि ' चन्द्र मघो वा.' ( निर्‌० ११।२) इति । तदुपप्रदर्शनार्थमाह | सेमं मन्यते पप्रन्यत्सषन्योषधिभिति ‹ यजुःमुतम्‌ › अधियङ्गं चन्रमपतम- पक्ष्य ‹ असोममाह | यथा पूत्वक्िन्‌ रासाय- निकसोमस्यासोमलम्रयङ्गमपेयवमिह।प्पधियङ्ञ- ५ सोमस्यासोमलमप्रदवसीमं चन््रमतमवेक्य । ए डवा समं ५ ब्रह्मणो विदुशवद्रमसं न तस्यपि कथन अदेव इति ।

अधिदेवते चन्द्रमाः

देवानां हि मकषुन परिप्रिमतशवन्धमाः | ‹ सोभो नूनमेष तदेवानामन्तम्‌ ! इति ह ्िक्ञायते | एत्रमस् छप्रधाना सोम सतुततिः॥

‹ अथेपापरा मत्रति चन्द्रमसे वेत्य वा › | सा किमधप्‌ | “अश्व. १० येमिव प्राधान्येन इक्तम्‌ ( नि₹० ११।२ ) । तथा चयमपरा अन्या प्रा्न्यद्तुतिरप्यस्ल सामस्द्युपप्रदश्चनाधमाह्‌ ॥ ४ ॥

यच्छ देव प्रपि्न्ति तत आप्यायसे पुनः । वायुः सोम॑स्य रक्षिता समाना मास आङ्रतिः (ऋ० सं १०।८५।५)॥ १५ यत्रा देष भपिबन्ति तन आप्यायसे पुनरिति नाराशंसानमिपेत्य पूरपक्षापरपक्षाविति वा ायुः सौमस्य रक्षिता वावुमस्य रक्षिताः रमाह साहचय्॑रसहरणषद्रा समानां सवतसराणां मास आहृतिः सोमो रूपविङपरोपपिथन्द्रमा वा चन्द्रमा्चायन्द्रमतिं चन्द्रो माता चान्द्रं मानमस्येति वा चनदरधन्द्तेः कान्तिकिमणशन्दनपमि- २० स्मप्यस्य भराति चारं द्रमति चिरं द्रमति चमे परं चार स्चे- विपरीतस्य तस्यषा मवति ॥ ५॥

१क.ख.ष.ट. ठ. ड. भयतम # चच, भक्ष. रग, ज, सोमस्तु. ३ फ, ख. पट. हे, इ. नन्या घर्थार ग, ज. प्रषनिस्तु. ४८. इ. "मह । इति कः वै 9 नाः ५4 ज नकत मार) उत्पट्‌ सतुधःप्याये चतुथः दण्डः) क. ख. ग, च. वगामत९षङ। ^ ॥ ध ॥ ॥ तात्त, #।

८८८ दुगाचारयकृतटीकासमेतं [ एकादश्ाध्याये

यचा देव प्रपिविन्तीति | यदावां है देव सोम प्रपिन्ति प्रारभन्ते

-९।

~ ध पातुमृविग्यजमानाः त्रिषु सवनमुखेपु । तद्‌ अघ्यामये सोम. फ 9 त

किमिति | तत अप्यायते पुनः| ततः अनन्तरं पुनः भप्ायसे | तदुक्तमाधेयज्ञे ^ आप्याय. नपमप्याध स ते पयाति (ऋ सं० १। ९१।१८ ) पक्षरेपन्‌ ? (मानण्श्रौ० २।४।१। ४६) इति | वायुः सोमघ्य रक्षितेति । वायन्येष्रसौ पत्रपं गृरौतो रक्त व ५९ ५ व.गुमघ्य रक्षितारमाह ' मन््रक्‌। १० रक्षिता ५ | वावुसहचरता हसो. । तेन नियं सहचरणादत्रिनाभविात्क मणः । रहरणाद्वा समरसापह।र॑ वायुः समर्थः सन्यन्न इति तेन सोमे रक्षितो भवति । समानां संवत्सराणां मासं। माता निमाता सोम अपिः | सतस्य किटोपध्रेसोमस्य चन्द्रमसः कटठोपरचयमनु प्रय- हमेफेकरमन कला इव चन्दमसः पणान्युपरचीयन्ते । स पनमघ्या १५ पञचदशपण॑; सप्ते । पैणमास्याः पुनः प्रतः कठादयानौ चन्द्रमस हव एकः प्रणमपचीयते इति आमे; सोमघ्य चन्द्रमक्तः संपयते । तदा- य्वेद्िदः स।मलक्षणं रतय॑नतन््े स्मरत | अमुना प्रकारेणोपचप। पचयाम्यां पणानां मासं।षरक्षणद्ुरेण समानां स्वत्तराणाम्‌ अकत आकृत मवति सोमो ^ खूयत्िरेयैः ' । तदेवं परणानामुपचयपरचपाम्पा-

९० मन्यदनयद्रपंप्रपिपयते | एवमभियङञेऽपि स एव आपरि: सोमः |

शन्द्रमा वा | अधियक्गे घ सामः

अथ।धिदै) । य्या दव प्रपिबन्ति तत अःप्यायते पुनरियप्ररक्षपु प पयते रद्भिः | तदुक्तम्‌ “ यम्ितिमितयः अधि, चन्द्रमाः वत २९१ ५ । तदृक्तपू ५१ [प्रनत ( निर्‌० ५।९१) | तत

आप्यायते पुनः | तं पृत्पक्ष अध्याययन्तीति | तदयुक्तम्‌ । ' यथा देवा

९५ १ग. न्तीतै" |च. रग च. ज. तषु, ३ग. ज, ट. इ (आप्याय्य नाति; च, यन" ६ आप्याय, ४३.स. घ. द. ठ. ह. भक्ष्य; ग. ज. षीति इति भश्षर; च. सीति इति भद्वुतर क्य. ५ च. वायुः पनथः युषरहच स्ति हत्यारि सपं रपर वेपन, ६ क. ख. घ. ट. ठ. ट. शयति सोमं तेन; च, "यति "तेन पोप. ७व. ट, ओष्ण, ८ ठ. ड. इत।स निष्ण भमत्रस्य यामोषपरेःर, ९१. च. ज. त्थ तन्ये, १० क. ८. व, रोमन च मह

२१ मारो; र सह" माप्तप, ११३ इ. क्षितम,

परजनः खण्डः ५ ] निरुक्तम्‌ ।

अशचुमाप्पाययन्पीति › ( निर० ५। ११) } षाय सोमस्य चन्द्रमसो रक्षितरमाह | एष चनं सूत्या ररिमनाल्या सुपृननास्यया पुनय॑थाकाल- मापूरयति । समानां सपसां मातः | चनद; संपिो(प,सक्षणलन्मासः | हदशङृत्वो मासमूतमत्मानमाबर्तयन्‌ संवत्सराणां कनो मवति | ‹ खूप विके: इति कलानामुपचयापचयव्िशेषभ्यां रूपवरिरेषशवन्रमः भ्रतितिथि भवन्ति |

‹ सवादिष्ठपा मदिष्ठया ” इष्मस्यामपि केविदधिै +म्‌ व्यचक्षत ।

ष

तम्मतेनोच्थते | हे भगवन्‌ सोम चन्दर स्वादि.

८

स्ारिष्टया मरि- ० क

छो सोन 3 अतिशयेन छादुतमया मद्या अतिश्ष- > = येन्‌ मदूयित॒तमया पव प्रक्षर धारया प्रयह-

भेकेकया कट्या इन्द्राय सूय परतरे सुतः आपृरितः सुपूक्नेन रदिमना |

* चन्द्रमाः ) (३ ) क्त्‌ । सहि " चायन्‌ ? परयन्‌ समू ताने उपयत्राल्यत) ' द्रमाते ' मच्छ. । चायतः पूचपदं द्रभतरुत्तरपदम्‌ । अथवा । ` चन्र माता? | चन्द्रधसौ माता च नमाता स्येति चद्धमाः | चन्र प्रदे मते त्तएपदम्‌ | ‹ चन्द्रे मानमध्येति बँ › | तदेतत्तपदम्‌ । केवलं तु समानाधिकरणः पत्री बहुतीहिरुत्तरः । अध ‹ चद) कस्मात्‌ | ` चन्दत; कान्तिकपेणः › | निच कान्त ह्यत। | । चन्दनमियप्यस्यैव ' चन्दतेः ‹ भवति! । तदपि हि कन्तप्‌ | अथत्रा | ५ चारु द्रमति › | चारुशय्पयनपदं द्रमतेरुत्तरपदम्‌ | चिति द्रमति- क्रियाकिजेपणम्‌ । अथवा | ' चिरं द्रमति ' । तदेवोत्तरपद्‌ ।चरशम्- सूरवपदम्‌ । ‹ चमेव पृ › द्रमतेरवेत्तरपदम्‌ । के ऽथः । चम्पमानः भक्ष्यमाणे देष्स द्रमति चन्द्रमाः | अध ८ चरु? कस्मःत्‌ | ‹ स्वः › आचन्तःप- रतस्य › दौतिकमेणः | ‹ तघवैषा भ 4५ ' | ५ ॥

चन्द्रमः कस्मात्‌

चनः कष्नत्‌ चन्दनेच

च।र कस्मात्‌

ग. अ. ज. पटेन, २५. ज. क्षर. >म ज. सुष॒ पयन्‌ रहना;

च. सए प.त्‌ ९८ न. + क. ल. घ. ट. पएटन्‌.५ फ. ष. ट.ठ.ढ.वा चनदवमाः । चम्वः परपद ते ; च, गा त° चन्दः । चन्दः पू्‌. ९ ठ. ह. "वति । इति नहस्माप) पञ्चमाप्मि पञ खाद; क्स, ग, चवन॑ित भ्वी नालि,

१५१९९

१५

१५

२५

रेष

८९० दुगा चायकृतटीकासभेते [ एकादशा व्यथ

सयव रतत जायमानाशहां कतुरुप।मत्यग्रम्‌ । भागं

दये 14 उवान्यायत्य चन्द्मद्ितिति दीयपायः ( ऋः सण

£ । ८५।१९) ॥ नवा नया भराति जायमान इति प्रप

प्रादिपमपरत्यहा केतुरुपसामतयग्रमिरयपरपक्षान्तमभिप्रत्यादि-

त त्यद्रतो द्विोयः पद इत्येके भा५ देवेभ्यो विदधात्यायः

सित्यभमासध्यामनिमरस्य प्रवदरयते चद्दरमा दौचमायुपरतयमोरथ-

तीदि सतो पृतं स्याववनीनि वौ शतवाक्षो प्रदभल्यस्तम्भपा भेवति ॥ ६ ॥

१० नतान। भत जायमान इति | सयाया अमम्‌ | दुणाश्च चाद्धमसे

च तिनियपो। (अश्र०श्र० ९८).

रजण्गृदीतष्ठ च (मानरश्र० २।२।

७) | नः सत्रा भवति जयनानः | चन्र प्राच्यां दि पपक्ष

चन्द्रणा;

युपर रर्शतं गत आद्य पश्चाद्‌ादियस्य प्रमित जयमाना १५ नवा नय मवत] ` अहां केतरुपतामयपरपक्षान्तमभिव्रय ) | अपर पृश्नान्तपु प्रास्पां द्र प्र श्वीणः करोमातवृषः अदा कतुः टत्तणम्‌ | नेक पचयापचयास्ना प्रतिपदयमतन्यहानि खक्यन्तं | अथवा | अहवा कलुः यता सवमतः | उपत्तमयत्रभिति ¡ उपप्‌। यः प्रकाशश्न- यान्ते पुरस्तद्रद्यतः स्य द्रत | स पुने प्त्रे प्रयीयण प्रन च २० प्रान्यं देर सायन्पचपक्तपिरयक्षवेमातम्‌ वथाद्रिमगं द्वन विदा पते | एककल पुतपृल्ता+मतिह्मावास्यधाः सवया कर तिः विम दम्य ददाति | वरिमागदनि हनुन्वात | * धु चनरमधच

१. त. दु. `वा ' नाप्त, म. इति । त्‌. 3 क. स. प ९. २.

इ म्पि पदच, म्यां (एर. क. स. थ. र. द. ६. (स्तस्य प्रान्तः

२२ च ल्ल्यन्य- स्वपा. चच, पलद्पिभा? एस्क्द्यधपे पगमस्यमावास्यया

रमन ध दन रमिमिन वार ट. पक्षः दूषित वाव्रिना' एश इत्या

न्न्‌ दल्यप ष द. इ. परमम त्रा पिभा: य, पद्व एकश

इन्यादि न्दने द्विभागं ग विनपन, दम. ज. अनाय , च. नवे नव.

८क ख.व ट. र. भ्योभमंवि; च. म्य “परिः भां. ग. ज.

पवत्परकत्म' च, दपानजकक्म'त्थुव..2 द्‌, प्वासककम, ०. च,

मास्व, १२च. 11 “ चदा एय जन्दमन्यग्यये पोजनस्नदृसतेऽ- मागाष्पनिन द कितिति । द एनः ति. ५६५५. न्‌, स्यृगयगतमर्णमःसंमेष-

३९ मरने अमावम्यमि ।

कषः

सण्डः ६] निरुक्तम्‌

पौणमाघ्दरनेऽपावास्ययम्‌ ' (मन ० प्रौ ०५] १। {)इति ह विज्ञायते । य ण्टसेति चन्द्रमाः स प्रतिति प्रवधयतत ईनानानां दवनायु" ।व प्‌ च यजामहे तमनन हविषा | सतः सोऽछाकमप्यतनकरोधियेत' : :६

॥

4 आदित्यदेवत द्वितीयः पाद इनके | । पुवपरं चरला पसे"

1५ प

छ र स १०५ ^ ~ग, आदियप्व टो नन्तरनत्रयम्‌ | ध । | 1 भ त ध ॥ ग व ~ ५ नदति विनियागः ( भत्रा० सं०२।२।७॥ ४। १२।.२) इव्योश्ययमवि सौोयौचद्रमसयदहां फेुदिते विसषलि- र्ब द्रति आद्वियदधते। द्वितीयः धद; १ धी | तदनो जना । यशचन्रमा नया नतो भ्रति जायमानौ यश्च मागं द्ेम्यो परिदुबा्यायन्‌ यश्च प्रतरते दा्रनायुः सास्माकःयतकरेतु | अथं पं पूवां फलः चती उदयाप्तमयाम्धाम्‌ उषां चंग्रमपि मु्यचमागच्छति. तकक्तया -

दध 11 जन्मन | तद्रादमथान्तप्र्ियमाण [ह तमस्यपता जायन्धे। सतां

[नि

मुरस्य; | अतः ९।ऽप्पाकनदैद् कर्‌।व सतदश्िष ।

टद तुकथं चन्द्रमा मध्यघ्यानः | ननु सूत्रतः शतत्तदसे योजनानां चन्द्रमः स्थानमिति पौराणिकाः स्मरन्ति (ब्रह्मपुर २३1५) | सथं स्मरत | कम- सवगन न य्यानस तति सथेदूवतानां पि१- स्थाननियमा विवर्तितः | ततत्दन््ं कम रसानुप्रान षतरव। बटङृति- रिति | तथा बदरुट्न्धषु इष्टवत्‌ | वलकतिव चुहर दृष्ट | धा । ५ वजत दुभि १ ([नर२० १०।४२९ )। प्रासेद्ध चदभन्दु-

चन्द्रमाः फथु म च्टस्पानः

थन््रम इति | रमासकतवाच्चन्छमत रसानुप्र पनसव्र्ः । एव चदन न्द्रमाः | तय मेतरवधापिकारतवन्यकततेन मुयदवीमिपि यत्तं मध्य- स्पानधन्द्रमा; | अपिच | अपपरिसेमधन्द्रमा मवयपि- नप स जन्द्रध्यान्म्‌ | अन्नं चान्नादस्यामस।द्रउययमा- प्यनन५५त

१३. ह. सर्मा कर्‌ पटो रक. व. प. ९... दथ थन. २क.ल.ध.ट.ठ. ड. न्न्नतेऽःस';च, न्ते मर - तः+ ४ क. ५. प. २. ठ.ड. "तु? नारित. ५क.ख.ध.ट. द. इ. 'रेषतः ध्या 6 ग. ज.

५८९

तिभन्द्े; य. ' तिश्वन्देय, ‹ग.च, अ. तथा. दग. ज, (तमति , प्र

1 १.८

च. तिमत । प्रति. क. ख बन्धः उत) न. १ णक

)

०

५

२.७

८९२ दुगौचायेकृतरीकासमेतं [ एकादशषाष्यः

नात्‌ | इत्यतो युक्तं मध्यस्थान इति | यथा च सगतो वायुर्शेषतो मध्यस्थान इति | एव्रम्‌ । इयतोऽदोषः ।

" मयुः ? (४) इति वक्तयम्‌ | स कष्मत्‌ | । मारपतीति

तः ? | मध्यमो हि प्राणो मृच्युः | उक्रामञ्छ-

रीरादितेरेः प्रणैः प्राणिनो विधोजयति । खं

मारयति । बिह्नायते हि । ' प्राणमनृक्तामन्तं स प्राणा अनृत्रामन्ति ?

(वृ उप०४।४।२) इति । अथवा | “ मृतं च्यवयति ' |

य एवोपक्षीणायुरमवलुपक्षीणकम तमेवरापावरपगमनेन प्रच्य्रयति | 'शत-

बटाक्षो मौर्य; › आचार्यो मन्यते । बहूबरखानि अक्षाणि इन्धियागि

१० य्य स गतवलक्षः बहिद्धियः | पुदृघ्वापयं मरः । ( तष्य ”

मर; * एषा भवति ' ॥ ् ॥

५ मयुः कस्मात्‌

प९ मृत्यो अनु परह पन्थां यस्ते स्व इतमो देवयानंत्‌ । ुष्पते दटण्वते ते ब्र्रोमि मानः प्रजां रीरिषो मोत वीरान्‌ १५ (कऋ०सं० १०।१८।१)॥ दएरं म्रत्यो धव त्यो धर परेहि मृत्यो कथितं तेन मूत्यो मतं स्यादयते भवति मृत्यो मदेवां गुदेवां तेषामेषा भव्ति ॥ ७॥

परं मयो अनु परेहि पन्धरमितिं । सड्कुपुको नाम । तदा्षमू ।

त साञ्यहोमः । पुत्रकाभके कम॑णि स्थाटीपाकवि*

भ भ धाने प्रडाहुतिः ( मान० गृ० २। १८।

२) | हे मूषो परम्‌ अन्यम्‌ अनुपरेहि अनुषरागच्छलं पन्थानं यः ते

सः | कतमः सः । ईतयो देवयानात्‌ | यद्मदिवयाने पथि वथं॑ध्िता

अनाधृष्यास्तव पितृयानं पन्धानमनुपररहि लम्‌ । अपि च | चक्षुष्मते

२५ श्रणतेचते तुभ्यं ब्रह्मि | मा समस्माकं प्रजां रत्रन्‌ पौत्रं रीणि

सीः | मा उत वरान्‌ अन्यान यरदाश्रयाः पुरुरा्तानपि मा पिसीरिति ॥ ७ ॥

१८. ह. वतिं । इति निरुक्तमाष्ये पश्चम.ध्यायिं षष्ठः खण्डः क-ख. ग, च. वज॑मगरष्वङको नाति. २८. इ. मत्ये इति. ३. मितिं। स ४ ग. ज. पत्रश्च 0; च. पुदर्च (> बनि पौत्राय, "ठ. ट्‌. णीति । डी ५ करण्डः

२६५ भवजनित।."व६। मास्ति,

नवमः खण्डः ९ ] निरुक्तम्‌ । ८९३

स्ेषपित्था समरणं रिपीवर्तोिनद्राषिष्ण्‌ सुतपा बाुरुष्यति । या मत्योय परतिधीयमौनमित्ृशानोरस्तुरसनभुरष्यथैः ( ऋ सं० १। १५५ । २) ॥ इति सा निगदव्याख्याता । विश्वा- नरो व्याख्यातस्तस्येपा भवति ॥ ८ ॥

¢ विश्वानरः व्याख्यातः ' अभिधानतोऽिपेयत्तश्च ( निर्‌ ७।२१)। ° तस्यषा भव्रपि'॥८॥

प्रवो महे मन्द॑मानायान्धसोऽचा विश्वानराय विश्वाभु। इन्द्रस्य यस्य सुमखं सद महि भवे। तृम्णं च रोदसी सपयेतैः १० (ऋ० सं० १०।५० | ६ )॥ प्राचत ययं स्तत महतेऽ्ध- साऽस्य दात्र मन्दमानाय मोदपानाय स्तूयमानाय शब्दाय्यं- मानायेति बा विन्वानराय सर्ब विभूतायेनद्रस्य यस्य प्रीतो मम- हृद्रलं महस्च श्रवणीयं यशो नृम्णं च बटं नृन्नतं धरावापृथिव्य वः १।९चरत इति कमन्यं मध्यप्रादेवमनवक्षततस्येपापरा भवति ॥९॥ १५

प्र यो मह इति | ेङुण्टपयाम्‌| जगती | महते पिनियोगः (रे० आ,५।३।१)। हे स्ततारः प्रचेत प्रोस्वा- रथत स्तुतिम्‌ उच्चाय॑माणां चान: प्रपूजयत | क; | मिश्वानराय | पिलक्षणाय िश्वानराय | महे महते अन्यतः अन्नघ्य॒ ९० दाति मन्दमानाय ह्यमाणाय | जव | ब्दा पयमानाय स्तोतृमिः । विश्व सुरे सवरप्रकारविमूतियुक्ताय | इन्द्रस्य इश्वरस्य यस्य॒ चिश्वानरस्य सुमखं

शिश्वानर्‌ः

१ ठ. तषि महार तेदेक्पाठः । त्वेपमिन्था० (पबा कक्पञ्चते) । इति प्ता निगदभ्यारयाता । रिश्वानरो व्याख्यातस्तस्य गरा भवति । इति निरुक्तमाष्ये उत्तपट्‌रे पृश्चमाध्या अष्टमः एण्डः) ह. पषमेत्याति मराषटगुजपवदिकषदठः । इति पर गङ्रयाल्याता॥ ८ ॥ हापि मिरक्मष्यि ८ खण्डः । रिश्वानरो* २व. २. ज. जश्कानातस्ि, ३क.ख छत. द्‌. शब्दराणमा. ४ छ त. दू. वक्षतत, ५१, ६4. १९८

८९४

१०

१५

१७४

दुगीचाय॑कृतरीकासमेतं [ चकदशाप्यनि

सहः समद्रु महि महच्च श्रवणीयं यशे। वमायतिषह नम्णं

खनन्‌ मनूष्न्‌ प्रति यद्विरेवतो नतं बलं तस्च यस्य महत्‌ । अपिर सतुति भल निशवनर्य प्रोच्यमानां द्यवराप्रफिय पचरतः पजयत;

अ।ननन्दतः | सन्मृतानाध्यमाभनता स्तुतर। पवया नपरवः |

र ॐ ८ तद्यवापरा भवति ! | सा पुनः किमन्‌ | चघ्यान।ऽपि हि तशा. नरः समानत; ( निघ० ५।६। १२) अस्यांतु परस्यां व्यपदेशदु- त्तभन उप तपा वश्वानरद्यासशय मध्यपामत्ववमुदाहथते ॥ ९ ॥

द्‌ उयतीप्रमूत ।वश्वगन्य कवश्वार्रः सिता दवा अचरत्‌

( ऋ० सं° ७।७६। १ )॥ उदरसिध्रियञ्ज्पतिरमपे सत्न

विन्बानरः सावता दत्र ३।त पाता सवस्य त्पति तस्पा भवरनि।| १० ॥

उदु उ्पोतिरिति | वसिष्रप्यापम्‌ | प्रातरनुवाके विनिधोगः ( आश्र० श्र।० ४।१४)। उदश्रत्‌ उच्छ्रयति ऊत्वमुप. नधि विश्रानर्‌। मध्यम वायुः | किम्‌ । एतत्‌ स्योति; अमृतं सूपाय | स्वरगन्तृणां वायुषु दलद्रमनम्पोपन्रते । वि~ जन्५ सचलोकाटितम्‌ |

स त्व

४

मत्र चिश्वानरौ उपोपिषृशटयतीति व्यप्शान्मव्यम। विश्वानरः । एवं चाभिप्रलीक्तं * कमन्य मध्यमाद्वमपर्षयत्‌ ' ( निरु ११९ ) ६।५।

ओपष्याऽथष उततर इति माप्यकार। नाधिजः | परसङ्गतस्तु निभूनः। यद्‌ तेञ्वपतिद्यानमुपर्नधत विनिरेणाथ तद्‌ क्रया तकभगा १ग. न. स्तुतिमध्य) च. सतिमं्यः तिय. २८. ह. "वति ) नरुक्तष्य पश्चमाध्याये नमः ठण्डः. ९ गज, शस्था-ऽ4५. ४क. सल. ग. च. वजमितरे- ष्वद] नाकि. ५ छ. त, द. शज्ञिश्रय, ६. गिव", ७क, ८, ट. तर. र. वायः पविता । क" च वराय" | फ" सता. < म, ज. पवत्य ९. ञ्‌. (दपानएुदुयमुष,

देवानां रदीना चक्षुः एतं प्रकाशः ' अजनिष्ट जायते खपाः] साच पुनर्जाता स्वधिरफः भुवन विश्वं त्वमाविःकरोति भतजातमियभः ।

' पता ! (६) क्म्‌ । स [ह (सवर्य ववत! सए । द्‌ पूवकवात्तनविधनत्य मध्यमः | ष्पा

धाता कस्मात्‌ र भ३।५१ ! ॥ १० ॥

थाता ददातु दाश्युपे पाच ओीवतुम्षिताम्‌ । वयं देवस्य

५,

धीमहि सुमतिं सत्यधमरणः ( अथ० ० ७।१७ ।२॥ मेत्रा सं०४।१२।६)॥ धाता दृद्‌,तु द्वत प्रृद्धा जीरिकमनुप. षीणां बयं देवस्य धीमहि स॒मतिं करस्यारण मतिं सत्यभेणो

विधाता धात्र ग्याख्यातस्तस्प निपात मवति बहुेवताया- मचे ॥ ११॥

लाता ददान दाञयुष ईति | वागदवल्यपेत्‌ | देतकामु भामे द्वव विनिद्रः (मत्र सं०४। २ (&2. य दव काश्चद्धात्रे दत्तवान्‌ हविनवति त्प द्युव सद्दाति | 2 ददाति | प्राच जीवातुमक्षिताम्‌ | प्राच प्रवं महती जावरातुं जवक्रम्‌ अक्षिताम्‌ अश्वीगम्‌ | यत एवम व्रूमः | वर्धं देवस्य घातुः प्रीमहि वारयामहे सुमति कत्व मपि नियं हमि

पर्ता

दनयुक्तां सयघपिणः निलपप्रितथाध॑कारिणः | ° वघात (७) घा व्यास्यतः ! ( निर्‌० ११ १० )। धातव वित्रात |: तेदेय निपाता भवति › सुतिसाघ्रारणन ` बहु (र ६ तायाम्‌ च ` ॥ ११ ॥

१.८. १. 2. इ. स्यान; च, स्वान ५, २८. ह. पति । इति निरुक्तमा४, प्द्माध्याप १० रण्डः) कल. म. च. वरजम न्ति हष त. द. फल्वाणी मति रमति 6 । गा, ५ग्‌. ज, सल्म च कल्यः नि. तद मृचिः। इति निरकभा्ये पडयाध्याय 1 ष्टः) करप गरवे, वेम १ द ५ क

रकदकश्ः खण्डः ११ | निरुक्तम्‌ । ८९५

५

१)

१५

२9१

॥

> ।

टै ॐ $ ८९६ दुगौचायंङ्ृतदीकासमतं [ एक दाभ्या

सोम॑स्य राज्ञो वरुणस्य धरणि वृहस्पतरयुमत्या उ शमणि। तवाहमद्य मघवसुषसतुतौ धातदधातः कलश अभक्षयम्‌ ( ऋ सं° १०। १६७। ३ ) ॥ हस्येतामिर्देवतामिरमिप्रमूतः त्म- कलक्लानभक्षयमिति कलकः कंसमात्कर। असमिज्छेरते मात्राः ५ कटि कला किरतेतिकीणां मात्राः ॥ १२॥

इत्ये कादज्ञाध्यायस्य भयमः पाद्‌; ।

च्ञ ® (~

सोमस्य र्गः इति। रि्वामित्र्याम्‌ | सोम्य रज्ञे वम॑णि कमणि यत्र

सोम इग्यते तध्योपप्तुतौ दतेमानस्तेन प्रसृतः

सोमकाटशान्‌ अभक्षयम्‌ । वरुणस्य ॒चैक्रम |

वृहष्पतेश्च अनुम्याश्च शमे शरणे आश्रये वतमानप्तम्याममि-

प्रसतः | तवाहमद्य मघवन्‌ उपस्तत युवरधरश्च हे धातः विवातः स्दभवद्विरनृज्ञात एतान्‌ स।मकटशान्‌ अभ्यमित |

° कलशः कस्मात्‌ । कटा अस्मन्‌ शेरते मत्रा; ! | कठा

४ अव्रयवाः सोमतमुदाय्केपिदृधक्करताः | ते

४ कलः कलवत्‌ भैरो आसते अशिन्‌ | कठाशब्दपप-

पदं शइ उत्तरपदम्‌ | अथ कट; कस्मत्‌ | अत आह कटानि-

यचनेप्रसङ्गे | ‹ कटिश्च कलाश्च किरतेविकोणं

मात्राः `| (कृ वक्ष! (ध्रा ६।१२८)

इयस्य | कट वचासि परल्मर्‌ ।वाक्षप्डन्प |

कट] अपि विक्षिप्ता भवन्ति कुतश्वःतमुदायाद्विति ॥ १२ ॥

पःडशद्याव्यायस्य प्रधमः प्रद्‌; |

११ पिधाता

कला; कषात्‌ २० कै चश्च

१४९. त. वु. (कलर कटा. गक. प्रथ) त. एकदस प्रथ; ङ.थ ध. ठं द्रव्ये: पादुः मास्ति ३ ग. उति। 3" ४ क, ष. ध. व. ह इ प्रते २५ वर्त प्र. ५ कृ. ख.व. 2. द. इ, तवाहमग्न उप; च. तवाहं [हं है| मव- गन्तुः न्‌ अथउ ६क.ख.व. ट. द. इ. "घतः ह °; च. शातः ह. ७ ग. ज, मक्षमि" ८ग. ज शषः. ९क. च. व. ट, श्वनातिवचनप्रघत न्ब, न्यतमे ° नानिषचनप्रङ्ग". १०६. इ द्रति । हति पेडराध्याःस्य प्रथमः पादः । इति निधकमाष्यं उत्तमे पशथचमाध्यि {२ ण्डः) क. तरम, ३५ श, वमितरषनड। मास्ति,

त्रयोदशः खण्डः १३ | निरुक्तम्‌ ।

द्वितीयः पादः ॥ अथातो मध्यस्थाना देवगणास्तेषां मरुतः प्रथमागापिनो भि तिवाते

मरुतो मितरािणो वा मितरोचिनो वा म॒दद्रवन्तीति वा मेषा भवति ॥ १३॥

षा-

° जध्रता मप्यष्याना दवण; › | मधतःश्न्दुवुक्तभ | तयोः पुनस्पन्थसे। बहूवचनविशिष्टोऽयमपरोऽपिकर इति | मध्यस्थाना देव गण[.इतीदमयि प्रपिद्धमेव | ` तेषां महतः (८) प्रथमागामिनो मवनति कस्मात्‌ । वायुर हि मेदनविक्यमाणो मरदमिवानो वबहवचनमाग्‌ भवतति | पपं प्राथम्य वायुना व्याघ्यातम्‌ । एलावांश्वु पिशेषः | बहुसाप्ये कमेणे बहुधा मध्यमे मव्रति | प्रथक्येन तु विङगाता मरतः रुक्य।पिश्च पित्रजयेतिश्चयत्रमादयः सप्तसत्तकरा देवगणा मार्‌ गणेषु सत्तकपष्ु । ज्रौ परथ वेत एव प्रतिद्ः सपत्तछौनपवायुकरिच- रिणो मात चातकरयाया ये जनि । भैरुकसमयस्तु सवं एव्र गणा मरत्‌; | उक्तं च वातत | ' पेष्यमा व।किल्ञाः सवाः पुमान्स सभ्यः | गणाश्च सर्वं मर गणना: पृक्त: ' (बृ^द० ५।४८) ॥

अथ ° मर्तः ' (८) कस्मात्‌ । भितरप्रिणो वः ' | मितं नाम सुशष्टम्‌ | ध्या तवां योग्यं र्तुं तथा स्षरन्ति स्तनयन्ति | भथतर।। ' भितततपिनः ' | तनव | सुष्चष्ट रेचन्ते । ‹ अमितराविणः ' इति कपदच्छन्त ‹ मर्तामितर्‌- पणः › इति समानसंहितलाद्र.प्य त्वाम्‌ | बहुप्रकार च ते सवन

मरुतः कष्मात्‌

सथर; | ८ [मतरे चिन; ? द्यत्वयव | ^ महयन्ति वा) |

१क.ख.थ. घ.मडवृद्रबर क. ख. १(,2),त.द्‌. ११८. इ. ण दपे। अश्रा, ४ ग. च. ज. पनए०, ५१८. घय.द. २. र. पतघा पृवरत्पवि; च. पतक्कन्यवा षेण छा पुजन; ठ. सतन प्रत वि स्कन्वपय्‌, दक. ख. र. ह इ. ददत्या; च पदाद्‌. ७२. ( मध्यना० 2 अस्य पठान्त्‌ भानत ठिल्पते (स्वा स्री म्यमस्याना पुनव पवः । गणाश्च पं मरुत इति पर दरनुशावनम्‌ ! ॥ इति; इं पाठन्दा ए. इ. पुतकयागृटऽतमासयर; च. पृष्व इदं भन्ते दिव्ये, < क. प्रद. द्र, द्‌, अकरिति. ९१. ज, मटन.

(११

८९७

११

१५

२०

९५

८९८ दुगाचायेरतरीकासमेतं [ एकादयः

इह राच्दमहत्ता(“परता । पत्र बादव्यं व्प्रकारता च| * तपम 9 भवति ॥ १३॥

आ विय्पद्धिमरुतः स्वरे रथेभिर्यात ऋिवद्धिरन्पर्णः |

५ आ बरह््टियान इषा वयो न पपत सुमायाः (ऋ° सं १। ८८ । १ ) ॥ विघ्ुनमद्धिमरतः स्वकैः खञ्चनारेति वा स्वने

रिति वा स्वरचि्भिरिति वा र्थेरायात ऋष्िमद्धरश्वपर्णेरश्वणत- नेवपिष्ठन च नोऽनरेन वय इवापतत्‌ सुमायाः; कस्याणकमाणो

वा कस्याणज्ञा वा सदर व्यास्यातासतेषमेषा मदति ॥ १४ ॥

१० -- ~---- ~~

3

(न

आ व्रचुनमाद्। रते । गातमस्याषम्‌ | आस्तारपह्कुः | ट मर्तः 8 ८. म्‌ | कन ५ । वा । विदु न्माद्धः रवकः रथाः र्हनन्येः स्श्चनेः मुग्नैः । द्रा | चैः मनमचनं स्पा तेः मुप पृजितैः। १५ अथवा ] एवातः अनुपरतशयुसपातिः | ऋष्ट द्रः रेपणवद्धिः अना- काटध्य नाशनः | पृथक । विदुन्मद्भिय क्रमद्भिः आगनुभ।पतेः | अशरनपतनः व्याषटुवता येऽन्तरिक्ष भवाः पतन्ति । पृथक | समे समता अश्वनुष्नरिप | अमि च | कमवमव ययाकथविदागन्छयाग- मनात वयमनः | नेव्युच्यतं | आ वपिष्रया न इषा वरा न पमता २० सुमायाः | ह सुमायाः मुकमणः सुपज्ञा वा (तते | कथम्‌ | वदरा दपा ननन अश्मद्रदरन सयका; | (वा यनतराछतत। रुच्यते | वभा न वथ इव पक्षिण दव दत्रनापततसतद्‌ शास. | १क.ख १ (१३); द. ड. १३॥। इति निरुक्ता, उ एष्ट प्श्वमाध्टयं १३ रण्डः; क. ५.५. च. वस्निगरववद्ो नाकि. दक न. = (षत २, २.३ ग. शत म क. लव ट. ट. द. नमन: निथोतनं उदयत्‌ पिरि ्ररीतियुकः स) च. नमिः" स्व" जिदोतनं (धत म्रियत. ५क.ख.घ.ट. ट. ड. आप्त आतत । जमः ठते यथः | कथम्‌°) ५, अ, ९८ प्रतत; च. अपतू आपतत,

पृदृ कण्डः १५ 1 निरुक्तम्‌ । ८९९

८दद्र ( ९) व्यास्या्तीः ( नर्‌० १० | ५) | तेषा भत्रति ` ॥ १५॥

1.

आ हद्रास इन्दैबन्तः सजोषसो दिःण्यरथाः सुवितायं गन्तन । दयं वे अस्पलतं दयते मतिस्तष्णने न दिव उत्स, '५. उद्रन्५वे ( ऋ० सं० ५।५७ | १) ॥ आगच्छत र्द्रा इद्रेण सहनोपणाः सुविताय कमण इय बोऽ्स्दपि प्रतिकामयते पतिस्त प्णज हव दिव उत्सा उद्न्यमे इति तेष्णकष्यतेरुदनपृरदन्यत- अम्र उर भान्तीति वर्तेन मन्तीति वरतेन मवरन्तःति वा तेषा मेषा मवति ॥ १५॥ | १५

उ रद्रस &4 | दथावश्वव्यरपमू | जगद | अश्भिमास्ते शस्यते | रर्‌: आगच्छत युवम्‌ । दन्धवन्तः | ' इदि प्रमद ( पा १।६३)) | सनेयाः परदधयण नियमातमरिताः । पृ्क्पतते तृपपयत एव इग सह प्रीय- १५ मणा ३ । हिरण्यरथाः; उदकहरणा पणाः । प्थक्वपकते तु दिए. विकता; | सुतिताय एतम क सुप स्ुणाय यथादाय क्रियमा- णाय प्राप्यवम्‌ । पिमपि जामगच्छत | वः युप्मान्‌ इवमस्तनतिः परत

सद्र

हते प्रतिकामयते | युष्मदि नाङृत५द्‌ क गुणवद्यतसमं मद्रि गुणियेवम प्रतिहते । अ च | हपिः पृष द्वतः पप्तन्‌ ब्राह्मणा २ इव।पनिमन्नणम्‌ | ततो यजमानः संत हि तदन्यापतय यागक।ठ[- नपिक्रमणाय चानप्तिरिवाने संच्छृत तदग्यापएत्त ५(जन्काटानतिक्रम- णाय च दवता प्रपपरिप्सतवि | व्िक्ञायते हि । ' दवता ३ स्वा आकष सन्ति रदे गृह्यमाणे म्य ग्रहं गृहणाति ' (मैत्रा सं०।८।७) प | अत इदमुक्तम्‌ ' दयं ऋ अतप हय मिः! इति| २५

क. ख. ९ (१४); द, इ. गि । इतं ।नस्क्तमाप्य उतेर्‌षट्‌# पना ध्याय चतरः एण्ड; क, ५. ग. च. व्ाम०८४३। नास्ति. २ कस. छ. त.द्‌. न.वा अस". ३क.८.२( १५); ३.४. इत । दथा. ५ ग. ज. तस्मिन्कमणि, (स्म) च, तस्म; म? (४)९ब्‌ ट्‌, सगणा ८. र. यद्णनाय, ५.४८ भ्‌, म, दध्यन्‌ २०

४४ [रान ९०० दुगोचाय॑कृतरीकासमेतं [ एकादाघ्या

कथं पुनः १्०ह५ते | तष्णजे न तृष्णजे इव । तडुपजायते यक्षिन्‌ प्रिदप्रतः कर स त्डवजः क धमन्त | ठास्मन्‌ यथा दव उत्सा युट काटुपसाः उग्सप्रमवा मध्वा आपः उदन्य उदकमिच्छते लोकाय आगच्छन्ति प्रद्रपि तथछन.या। प्रतिदय॑माणा आगच्छति । उदन्यु-

५ धातक इति केचित्‌ । तद्य प्रेतो यथा दिव उस। भेवा जगच्छन्ति तथास्माकमागच्छत्तसवं तषां < जना।

° कभव्रः) ( १०) कपम्‌ । " उरु मन्दरतिवा? | तेहि बेड भानत दृःप्यन। । उर्शन्दापपूचपद्‌ भातेरुत्त- रपदमम | ‹ चनेन मान्तीततिवा' | यज्ञन १० ससेन वा भाति । तदेवौत्तरपदम्‌ । पू्॑पदे विकलः । ‹ क्रतेन भव-

न्तीति वा † | भवते्त्तरपदम्‌ | ते हि ऋतन सयेन वा भवन्ति यञ्घेन वा भवान्त । मृया देवत्वेन स्वृ युज्यन्ते | ‹ तेषामेषा भवति › ॥ ५॥

ऋभ; कस्मात्‌

विट शधो तर्यणसेनं वायत मतै।सः सन्ते अमृतत्वमानशुः १५ सोरन्वमा ऋभवः सू\चक्षसः संवत्सरे सम॑पुर्यन्त धीतिभिः ( ऋन सं० १।११०।४) ॥ कृत्वा कमौणि क्षिपरतरेन वोहारो भेभ्राङिनो बा मरतीसः सन्ोऽपृतत्वमानक्षिरे स्धन्वना ऋमवः सूरख्याना दा सूरह बा संवत्सरे समक्च्यन्त पतिभिः कमभिक्रद्ुपभ्वा वाज दवि सुयन्बन आङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा २० वभूवुस्तेषां परथमोचमाम्यां वहुवन्निगमा भवन्ति न मध्यभन तदेतदमोश्च ब्रहुवचनेन चमसस्य च संस्तवेन बदरूनि दशत- यपु सूक्तानि भवन्त्यादित्यरदमय)ऽप्यु भव उच्यन्ते । अगाद्यस्य यदसस्तना गृहे तदय्यद्ुम्ो नानं गच्टथः । अगोह्य आद्रि त्योऽगूहनी यस्तस्य यदस्वरपथ गृहे यावत्तत्र भवथ न तावदिह

२५ भवधत्यङ्किरसो व्यारूयातास्तेपामेपा भवति ॥ १६॥

१ क.ख.३(१५) ठ. इ ववति । इति निरम्य पश्चमाध्याये प्च द्राः रण्डः ग, च. वजाभतरेषवकुः नसि. २७. त. द. गन्दा. ३ क. त, २९ छत द्‌. मन्ता अम्‌ ५ क. ल. ४८(१५६:)

पोटशः सण्टः १६ | निरुक्तम्‌ । ९०१ ३ पिनियोगः ( आश्म धरै° ७।७) |“ नि शमी ` इति षे अपि

ऋभ्व; त स क५नामन्‌। ( नेव द। १) | यतोऽजामि-

समे माघ्यकारः पू* तावनिराह "दला! इति | फ ङा | जनौ

कमौणि | कथम्‌ | तरलेन क्षप्रतेन श्षिप्रकारिविन सयङ्ञपंपदतमेन। ५

शिष्ठ शमीति | कुप्येपमापम्‌ | आम

॥

वाघतो वोढारो यक्ञघ्यनुष्ठातारे मेधाकिने। वा | न द्यमेधापरिनः सवसरे सकं कमं समापयतु शक्ताः | ते तु संवत्सरेऽखिलं कृवा मत॑सः न॒ष्याः सन्तः समृततम्‌ अमृतभावं देवतम्‌ मनरिरे प्राप्तवन्तः | के

६१

पुनस्ते | साध.वनाः सुधन्वनः पुत्राः कमव: सूरचक्षसः सु^चस्यात; स॒थसमानदश्चनाः सुवसमनप्रकञः वा । यत दृद्ास्तेऽतः संवत्सरे ११ समप्रपन्त त्मयुव्यन्त धीतिभिः कमभि: । सतश्च दैवा अमवन्नि ।

° कूर्विम्दा वाज दपि सुधन्वन मरङ्गिरसस्य त्रयः पुत्रा बभूबुः ! इति । आभ॑वाणां मघ्राणां छमावप्दनाय- माह | ' तेपा. भयमत्तमाभ्याम्‌ ! ऋमुणा वाजेन च वहूवननिगमा मवन्ति न मध्यमेन मिम्वा | १५ स द्या्वाणां मन््रणां स्वभावः | ‹ तदेतत्‌ ? रच्यते ‹ करभे बहुवचनेन चमत्त्य च सस्त. मन्‌ बरहनि दशतयीप्‌ सृक्तानिं भवन्ति| तयथा इदं ततीयं सव कवीनामृतेन ये चषममै- रपन्य ' (५० स० ३ । ५९ ) ३५ । २०

ऋभ्वाद्य सङ्गि. रसस्य त्रयः पुत्रः। ऋमुगा वजन च बहवः लगमा मव्रन्ति न विभ्वना | क्रमेः बहुनि सुक्तानि येषु कमु भिः कृतं चपसस्थ चतुधरोकरण स्यते

आदिरदमय ऽप्यमव उध्यन्ते ! इयनिपेयन्यमिचारमुपप्रदशे यति | क च पन्त उच्यन्ते | यतः पटति | ‹ उद्वव्छस्मा मृण

६ [न ¢ ८८ =2 १. प्मीति। कु, २. ट. ठ. इ. नमित्वाये; च, (मिय त्वा. ३ग,

ज. ष्ट्याना; च. शस्यानोःताः, ४१, ज, 'मानसत्ता. ५क.से.ष. ट. ठ. ड. गरे दवत्रावयेमे वरन्तादिकाठे प". ६ कं. ख. प, ट. "ति । अगोह्यस्य यदृ. स्जनेति । उद”; च. ति * | उद अगोह्यस्य यद्हस्त9; द, इ. "ति 1 अ॥- रस्थि । कक्‌ । उदव. २४

९०५

१०

9

9)

8

५

4 ॥ 1

टुगीचायरतरीकासमेतं [ एकदाष्याय

तना तृण निव्छपः स्वप्रघ्यय। नदः । अगे द्यघ्य यदसस्तना गृह तदः चदमुमा ननुं मन्ड (ऋण सं । १६१ । ११ )॥ ^^ त

+ उपकरने युथमूम्रः अङृणातिन तिव सरं कुरुष वणं बुशादि वर्वेणादियमण्डलादौ वतमानाः | निसु पृनागम्नषू मुवः प्रदरेषु अपः उदकं कुरुष्व स्पस्यया खकानुप्रह्र- सतया वपयया द नरः | किच । अगाद्य् य)ञ्यम्‌ अगेद्यः जाद्वयः अगृहनवः 4 गृहित शक्यः केनयिदपरि ज्य यदसस्तना गृ यावदस्य मण्ड मुमा दव निदा भवथ | तदयेदपृमव। नानुग- च्छ | टे ऋभव यवत्तत्र [नगृ मवध रत्रौ न तावदिह भवथ | ततश युष्मडिनाम्‌ निरालकोऽयं ठकः संपरयेा | एवदौ मौह।भाष- महमनुकेःतेथामि। ते युयमिद्‌ं नामास्न कुरति ।

: अद्भेरसी ( ११) व्याख्याता ? एकवचनेन ‹ अद्गारष्यङ्गिराः ? र [कि ४ ८ निर० ३। १७ ) इति | ' तवभवा म › ॥ १६ ॥

प्रिरूप"स दृटपयस्त इद्रम्म(रत्रपसः। त आङ्गरसः स॒नवरस्तं

अग्रः पार जाब्गरं (ऋ० स० १०।६२।५)॥ बहुरूपा ऋषयस्तं

गस्म।रकमोण( वा गस्भरप्रज्ञा वा तणङ्करसः पूत्रास्त्ररथिज त्याप्रजन्म [पितरा व्याख्यातास्तेपामपा मूत्रा ॥ १७॥

सनात | द ; वर. ट. च. ज, तनति । द्‌ * ९ गर -प्रवत्तया; चच.

पप्रतया न; ज, प्रत्या; द, प्रदरा" वर्त. ३. ज. गूह) च. रूह. ४च. नि न; ज. नग ५. ज. रिरूढा; च. निर्दा" ग, ६१, च. ज. महा. ०क.ख. ४ (१६४८. द. १६ । हते निरुक्तनाप्य प्श्माध्याय पर्शः खण्डः; ग. च. वमित्वा नात्ति. < क. ख. त. दु. त अद्धि". ९क. ए. द न. द. स्त अध, १८ क, व. ५(१८);तन.द ५.

भष्रदशः खण्डः १८ 1 निरुक्तम्‌ ।

[चपा इति | नामानदेष्स्यवम्‌ | अनुपप | पाठिक परेऽहनि विनियमः ( अश्वर्श्रौ० ८। १ ) । विरूपाः नानारूप | क प्रनस्त इते । रष; अवरिलथस्य ब्रमण दरार: | न वरद प््धन्त । अपिच । गम्भीरवेपसः सप्रमेयकर्माणः । मप्रमेयनुद्ध वा । ऋष्य वातमस्त इति । अद्गिरषः सूनवः | येऽङ्गरसः सृनवस्त एपे विवक्षिताः | कटा पुनते अङह्कििस जगे | अतं अह्‌ | ते भ्र पार्‌ जार इ।त | ज] प्रत्यमापचस्मा द्रत ऽन सक्ञायु नेर्‌ त ५1 पिरूएा गम्भीरतरपसश्च ममेदं वामे वुचन्िति|

° पित्र (१२) व्यास्यात।; ' ‹ द्भ पिना) ( निर० 9 | २१) द्यत्र ] ' पपाभ॑पा भवात ' ॥ १७॥

अङ्खिरसः

उधोरतामवर उत्परास उन्मध्यमाः वपतरः साम्यासः। अमय ईयुरवृका ऋन्गास्तं न्‌।ऽगरन्तु ॥पतर। वपु (ऋ मं० १०।१५। ९ )॥ उट।रतामवर उद्रारता पर उद्‌।रता मध्यमाः ५तरः स्याः स।मदपादनस्तञ्मु य प्राणभन्वरायुरद्रका अन मताः सत्य्नावा यज््ञावात न आगच्छन्तु परितस्‌ हानु माध्यामकरो यम इत्यादम्तस्पान्माध्यानकान्‌।पतुन्पन्यन्तऽङ्खरसा व्याख्याताः ।परतर। व्याख्याता मगा व्यारूपाता अथत्रणाऽ यनवन्तस्थरा तेर तक्मा ततप्रातनपस्तेषपामपा सधारणा

भवत | १८ ॥

उ र्तामबर व | दङ्धस्यातम्‌ । पितम व्तिषग. ( आश्र ्र०२।१९) ; ये तथत्‌ अवर प्रिनरः पूवमा तावत्‌ उदरताम्‌ ऊ गच्छन्तु | अथ पुनय पर दयटाकमाश्रिताः पस्प्दरत.म्‌ | तेव.मप्यप्रन्यु-

पितरः

१. ३1। ना वर ट. तम, ३ १. ज. यत. ४२.

सजत परि. पग. ज, कर्व 9; च. पुलति वाव. ६ क. स.

(१५); इ व्वा | इति निरक्मा पशमप्यात पतन्द्शः शष्ट. च. वनितरष्द्ो नात्ति. छ. त. द. "प्मर्नायु, ८छ त. द्‌. शपमका ९ क. [0 १

£ तर. प्म, फ ष. (एक तद ५.१६ ०.६1,

९०३

१५

२१

९०४ दुगाचायेर तरीकासमेतं [ एकादूशाध्एभ

तिरस्त॒ मृच्यन्तां वा तदधिकारप्रक्षये | उम्मव्यमाः पितरौ येऽपि मध्यमा मध्यस्थानाश्रयस्तऽुरताम्‌ उत्तम ठोकमाश्रयन्ताम्‌ । सौम्यासः सीम- सपादिनः कर्मप्यङ्गमाव वुपगच्छन्तो य सोमं संपादयति । प्रकरः | जुं य शयुः प्राणमत्रमूतयः अस्यृलगिप्रहाः | सनका अनमित्ाः प्र साम्यमुपगताः | कतङ्ञा; यथवत्सयस्य वेदितारो यक्ञस्य त्रा | य एत्रमा- दिगुणयुक्ताः पितरस्ते अस्माक अवन्तु नियम्‌ जागच्छन्तु हपु अहन धियेतद्‌शाप्रहे |

भ्माम्यभिको यम इयाः › नैरुक्ताः | ¦ तस्मा

1 + + पितिणांकथं 4 ६! यितृन्मास्पिकान्मन्नते । सहि तेप रति।

माध्यनिकलम्‌ ९ भत उतर ^ भवा ( १३) मृगः! ( १४) इसे पे समन्नते | न॒ चैतयोः समथः प्रयेकं वा स्तुति-

र्ति | असिं तु पिन्गिरोमगुमिः साधारणा स्तुतिः | यतस्तादडनि.

वचनाय प्रसङक्यमाणानमिप्रेयायःशब्दनिवैचनप्रसङ्घ ब्रवीति | : आद्घ- रसो व्याख्याताः ' ( निर्‌० ३। १७) येऽ्छयगरत्रे कयमण;। १५ * पित्ते व्याष्याता; ' ( निर० ¢ ।२१)| * भगवो व्यायता; ! ८ निरु० ६। १७ )| ‹ अश्वणः ' कप्मात्‌। अपवणः कस न पणः कसति ते द्धेते " अथनवन्तः ! | पिमिदूमथनं भेनते तद्रन्तः । यत आह | ‹ थततिश्चरतिकमौ › गन्छसथः | ततः तिम्‌ | [जि

(^ ५ ८ ~ ध्व शा य ‹ तदप्रतिषेधः ' | पुरस्तादकरः । न धनन्पालयथव।णः; | ।ध्वर्रृतया ६ 56 ञः पे | ‹ पेषमपा सावरणा मवति! अङ्गदप्रमृतीनाम्‌ ॥ १८॥

अङ्गिरसो नः पितरो नवग्वा अथवौणो मृवः सोम्यासः | तेष वयं रमता यज्ञियानामपि मद्र से।मनत स्यम ( ऋ० सण १०। १४।६ )॥ अङ्किरसो नः पितरो नवगतयो नवनीत-

२५ ११.ज. नो | पपाच. नलो । जत सहि. रग. ज. अतति पितु भण्ङ्धितभिः साच. असिजपिः तु. ३क ख.ष.२,ठ. इ क्षमा) ग. ज. श्पक्षमाणामामि; च, प्क्षमाथाममे न, ४१. २, भमणाःणां भिः) च. माणाः विनय) ठ. ठ. पमागया परि. ५क. ल. > (१८); 7, इ. ५८ २९ कण्डः; ग, ज, बग्मितरुषवदी नानि,

श्कोनः गण्डः १५. ] निरुक्तम्‌ ॥

गतयो बाथषाणो यगवः सोम्याः सोपसेपाप्रिनक्तिपां वयं समतौ करयाण्यां मतां यज्ञियानामपि चषां भद्रे भन्दनीये भाजनवरति चा कटयाणे मनासे स्यामेति माध्यमिको देव्रगण इति नैरुक्ताः प्पतर इत्यारूयानेमयाप्यषयः स्तूयन्त ॥ १९ ॥

भङ्ग नः प्रत हत । यम्यै | अङ्गिरसः अक्माकं सोम. पादिनः निन्यं कट्याण्यां मतौ घर्न्ते | पित रश नवाः तवगतयः पितृयक्ञानागन्तुं वेषं प्रतिमासं नघा मततिभवति । ‹ नत्रनीतगतथो त्रा ' | नवनीतं प्रति येषा मनसो गतिरिद्मस्माकमिति ते नवाः | विह्ञयो हि | ` घं विटं पितृषन्‌ ! (प्रा 19 ३।६।० ) इमि | पितपपवंर्तगाः जथा णश्च भगवश्च य एते सामसपरादेनः | अस्माकं कल्पण्व मत व्रयमपि तां सुमते। कल्पाण्यां मते उपक्पतायां ज्ञानां शङ्ञवपल्तिां सन | अधच | तषां मद्रे भन्दरवीय सुय सौमनस कल्याण मनसि स्याम | (जनवति वा" | येन मनस। भा जयन्यनिमस्ृः स्तोतृस्तपिन्‌ शे भने च सकन्ये शोभने चा अध्यव्रसा) स्यामः |

अधकव॑णः

“ माध्यरिवः। द्वण इति नैरुक्ताः ' | कमान मृगवरञध" वाण इति स्लुधयुपपतर्दूवतापद्रमथ{ समास्नाना- दै पां दरेवगग दति नरका मन्यन्त | £ प्रित इ्याल्यानम्‌ ' | के। विद्रपः | अग्न्या द्िदेवतीदिपशयप्तद्धमदरेवताप्रकार एवायं यणे पितरे नाम |त णवर ऋभुसनन्कुमारादय इय स्यानत्रिढः स्मरन्ति । असावपि मन्राणां त्रपय = पद्यः | अपि च | दवगणा एन उत पितर;

अथगोदधो मा ध्यापिके। दव्रगण इति १ नरृक्ताः

।पतर्‌ इयाय.

१८. त दू. कल्याण्यां मना समता. २८. त. दृ. यमका, 3क, घ, ७८१९), त.द्‌.७.४ब. ३ । यर; ठ. इ.न इर्ति. ५ क. ख.ध. २, द. ह. षम्‌ । विष्प्‌ । अच. "पष्‌ । ज अः विप्‌. ९ क. ण. ध. ट. ठ. इ, "क्कश ए०,७क, क. य 2. द्‌. द. (कत पदृतरि,

५६५ ।

१.९

२०

१५

९९

दुगीषायेदतरीकासमेतं { र्कदशाध्ययि

इ दति .कुतो विचारः । ऋमवे)द्गरसो भृगव थवा णत ऋष. नि य न 9 धः ॥ > त नत मथापि) इदमपरं कारणपुप्रय एवैत इति व तृषनर( = = (~

6 यतोष्येऽपि ` ऋषा ` हि ‹ स्यन्ते? | ॥।

तद्यथा | वसिः 1॥ १९ ॥

सभैस्येव वक्षथो अयोतिरेपां समुद्रस्येव महिमा ग॑भारः। वातस्यव भजता नान्यन्‌ स्तामा ब्रास्र्टठ अन्वतव वः ( ऋ० संर ७।२३।८ ) ॥ इति यथा आप्त्या आप्रातेस्तेषापेप निपातो भव्रत्यद््रयाप्रुचि ॥ २०॥

सय्यव वक्ष इति | इन्द्रस्यापम्‌ | यथा सूय॑ह्य दुिर्भ।सिका अयनाम्‌ णतम्‌ णां व्लिष्रानां वन्ता वचनस्य द्‌ तिरधदवादिगतानामथानामसुदद नाचभादिका वान्यं | जपि च| न कवर मेवामसदिग्धाथ्ानि वचांसि गम्भराणि च महायवन्ति गम्भरायतथा दुरखगाहानि 1 यत आह | समुद्र्य म्म गभीरः | यशदुकमपसिय समद्र एवमपरतयाथानि । स्या च महातल नते व्रटम्वितस्तुतयः । पि हिं | वातस्येव प्रजवः | प्रृष्ट। जवर आशप्रानधत्तिः | पुप्रपतां वणे दवःक्यध निभकमनेवाग्न ती शम्ाथवनङ्खमं प्रतिफयत। | अ च । ०रमतिमहानुभावा एत नेतपामन्यः स्तेत। वयनपृदू्रीमनुगन्पुं शक्त यत। व्रतम | चान्त कनपित्तत्रा ह वासष्राः | प्रयक्चाङ्रयोत्तरण पदून वरर | एव साम ३५ स्तुतेमविौ जमाना गम्भेर्‌ा |विट- म्विता च नान्यनान्मतव नानुगन्तुमन्यन शक्था | क एनामनुकपष्यत।ति स्तुतिपरितुषट इन्टर। वशिष्रानप्तोत्‌ ।

अस्यामृचिवपिष्ः स्तुयनप

४क.ख.७( १९); द. इ, गत्ता: । इति निरुकमाण्य पथमाध्याय् १५ खडः भ. च. वरजम नाति. रक. ८.८ (२ फत.द्‌ ८.६. ह । दमत, र. पूवति, ४१, च,ज. प्नमिषां पष, भ, पिदा दब, ट्ठ. द. वापि, ७य.च, ज मादी,

एव्वंशः खण्डः २१ निरुक्तम्‌ }

एवमृपथोऽपि सनूयन्त इति प्रदशथययपप्यस्तति मन्त्रणा परिय इति ।

अपरे पुनः । सुय्यत् वक्षथः सूपतिजःसमनदकतेरस एते वक्ष.

त एसजस्तिन । समुदपमाम्भीरलमवरय रीर क गतश्च सव्रप्रतिहनजगरः । नतषभनयेन गति-

रनुगन्तुं शकि वर्णपन्ति.।

“ मत्व ` ( १५ ) अपीनद्रसदच, ण ऋषव एकतद्रितमिताः | व द्रण सह चरः ! इ।त [व्ञायत ( दत० त्र १।२।३।२)। ऋभ्वद्‌ षऽ तस्मादव दलनद्रधिपन्तं मब्यल्यानाः । त कस्त्‌ | ‹ अप्रोतः ! | यघ्रुवन्ति हिते स्तुतिभिः स्तुान्‌ | तयतेप निपतति भव्धैन््ामू('

स.प्याः कस्मात्‌

ने ~ भ ^. ४ इन्द्रा यघ्यं स्नृयत तस्यामृच ॥ २० ॥

सतुपेय्ये पूरवरप॑यमृम्वमिनतममाप्तयमाप्त्यानाम्‌ ! आ दषते शव॑सा स दानून संक्षते परनिमानौनि रिं ( ऋ० सं° १० । १२०। ६ )॥ स्तोतग्यं वदृरूपपुरुमुनपीश्लरतमपापतव्य- माङषव्यानामाहृणाति यः शतसा वनेन सप दातृनिति वा सप्त दानवानिति वा प्रसाक्षते प्रतिमानानि वहूने साक्षतिराप्नोति- क्म। ॥ २१॥

¢

एकादशाध्यायस्य द्रवः पादः ॥

सतुपे्यं पुरपः । वृहदिवस्यापम्‌ | महत्ते मिनियोगः ( ए० आ०*५। १।६)। सुप्य स्तोतव्यम्‌ यहं स्तार्मान््रम | किटक्षणम्‌ | पुरुवपसं ब्रहुहपम्‌ भ्वम्‌ उरुमृतम्‌ ्नतमम्‌ ईथरतमम्‌ आप्यम्‌ अप्यानमूर्पीणां स्तुतः

१क. ण्व. ८ (२०); 4. ड. "यि । इति निहक्मध्ये प््वमाध्ययि भिरातिः खण्डः; 1. च. व्जमिनेष्वहो नालि. २ क.ख. ९२१) त.द्‌ ९. ३ छ. ६६: ; त. ६ एकद्‌शम।ध्यायं ।६, एङाद्रामाध्यार इथ, 4.३. €, ` एकार पद्रः 2 नस्ति. ४१. मति ।न्‌

आप्याः

९ ०५७

१०

१५

२९

९०८ दर्गाचा्करतदीकासमतं [ एवादस्नाष्याये

भिरतिशयेनः आश्यम्‌ । जद्षते अद्णाति यः शवसा बरन आद्‌।र- यति । किम्‌ । सप्त दानून्‌ सप्त दातृन्‌ मेषान्‌ । अरम दानकौन्‌ । नमुयिपरमृतीनपृथकवपक्षे | केन । शत्रा वटेन | प्रसाक्षते च य आप्रोयमिभवति च प्रतिमानानि भृरे बहन्यपि | तदुक्तम्‌ । ८ यरं ५ प्रतिमिमते नैनं तानि दमभ्नुब्रन्ति'( निक्ृ० ५॥| १२) इति। ° साक्षे।तरप्रातेकम। ' ॥ २१॥

पादराद्य द्वितीयः १६: |

तृतीयः पदः | १ अथातो मध्यस्थानाः स्ियस्तासापदितिः प्रथमागापिनी भवत्यदितिन्यःप्याता तस्या एषा मवति ॥ २२ ॥

८ अथातो मध्यस्थानाः चियः ? | वहुवचन श्ट मध्यमस्य ~ , गणद्रोऽवद्ितय परिम व्यास्यातः | लिङ्ग १५ १ नि व । तदथं पुनग्रिेषतोऽधिकारवचनम्‌ ‹ अथातः › इति | मध्यम्‌ आसां स्थानमिति ‹ मध्य्याना ` ३१ । काः पुनस्ता: | छ्ियः इति । वक्ष्यन्त इति दषः | ' तासागदिपिः ( १६ ) प्रथमायामिनं) मवति › । स। कस्मात्‌ । उक्तं हि ‹ दना देवमाता! ( निर० ४।२२)

२० इति| ‹ तम्या एषा भवति › ॥ रर ॥

ग. ज. सपद उदके सत, २ क. ख. व. ८. ठ, इ. श््न्वाद्‌ा^. २च. नवाम न्वा. ४ क. स. ९९२६१); 2. द. क्करमां । इति निरुक्त भाष्ये पश्चमाव्याम एकविरतिः सण्डः; भ. च. वरजनितरष्वद्धी नापि. ५व, ट. पाढराध्टव्स्य द्वि") 2. ह. ३ [रकतभाभ्ये निपण्डुप्चमाध्ययेन तह पेडशा- ध्याग्रम्य दिगीयः पादुः, ६क. स. १ (नदो)त. द्‌. १.७. मध्यमाःम. <क.ख. १२२); ८. इ. %ति। इति निरकमाप्यं द्राति; खण्डमग.

९८ च, पज॑मितोष्वह नानि.

त्रये.व॑श; गवण्डः २३] निरुक्तम्‌ ।

+}

दक्षस्य वादिते जन्मानि व्रते राजना मित्रावरुणा भिवासति। अ्तेपन्था; पुररथे। अयमा सहता विषुरूपेषु जन्मसु ( ऋ° सं° १०।६४।५) ` दक्षस्य वादिते जन्मानि ५ कम॑णि राजान। मित्रावरुणा परिचरसि त्रिवासतिः परिचयायां ध्विष्प( आविवसतीत्याशासतेवातूनपन्धा अत्वरमाणपन्था वहुरथोऽेमा- दित्योऽगीननियच्छति सप्रहोता सप्तास्म रह्मयो रसानमिस॑नाम- यान्ते सप्तनमृपयः स्तुवन्त।ति बा व्रिषमरूपेष जनस कमसदरये- ष्वादित्यो दक्ष इत्याहूरादित्यमध्ये च स्तुतोऽदितिद।क्षायर्ण। | अदतेदेक्षा अनायत दक्षाद्रदितिः परीतिं च । तत्कथमुपपग्ेत सपानजन्मान। स्यातामित्यपि वा देवधमणेतरेतरजन्पान। स्याता- मितरेतरपरकरृनी अध्रिरप्यद्िनिख्च्यते तस्था भवनि ॥ २६ ॥

दक्घ्य वादित ध | गयस्यापम्‌ | मश शस्यः | अहोर्‌त्र मित्रावरुणौ । तयोय) सन्रिल। तसं प्रथममव- दयायरनानु्रदानसंवन्धात्तां म्यमामदितिमभि- प्रे्यान्पते । दक्षस्य वादिते इति । ` वाशब्दः तिमः | यरद अ(दयस्वत्तो जातस्वं षा आदियात्‌ । समनवटानन्तर्‌ द्यादिखस्योद्ो जन्म | तदेवास्य व्रतं क+ | तदुक्तम्‌ । ‹ कमनन्मनः ) (निरं० ७।५) ईपि 1 अथ तरेयं दक्षष्य जन्मनि उद्य चाभवर्भिन्यादिस यते। वा टग्परामिका तम्‌ अपरि अहोरात्रे उमे वरिवरासपति परिचरसि हवेतो व्यक्रेपि | अर्यनाह- व्याप्नोषि मित्रम्‌ अमेन च रात्रिं वरुणम्‌ | राजानौ सम॑ठेकिश्वर खापिकारयुक्ताधितिकव्यतामु तदधीनताब्महृते रति । किंलक्षणो यो दक्षस्तस्य जन्मनीति ¦ यत आह । अतृतेप्नधा; योऽवमादिय; अलवर माणपन्धा; अल्वरमाणः पप्र वसते नियतगति; प्रतिमुहूत प्रत्यहं च | पृर- रथः ब्रहरहणः अमा अरीणां तमनां नियन्ता । सप्तहा | सप्तमे रमया रसानमिसंनामयन्ति | तदस्य सतहीतुतम्‌ । ‹ संपेनमूपय आहृषा^्त

॥ 1 १९. त.द्‌. करमणि. क. ख. ६(२३);त.द्‌. २,३ ग. इति। ग. ग, ज. तम्याः प्रथमस्यायरः, ५4 च. इ, न्प्रानां के, खरग, जरद्‌, 2.८. द. भद्‌ दृध अदिनः व. गद तय कक्ष आ

१५

२५

२५

२९

९१० दुगौचायंकृतरीकासमतं [ एकः.दशाव्याय

नमन्त स्तुवन्ति वधिश्रा्स्तद्रप्य सप्तन्‌ | परिमर्येष जन्ममु | विपमख्येपु | अन्यपमथान्यदिमशच नभत; प्रो अयमेति मण्डनं हला दर्निणोत्तरायणधोः | तदध्य विपमह्ययं मिविमजन्मता । तते टव्पासिका तं वा जनयन्त या समेते) भित्रावरण) प्ररिचरति सा ५ ल्रमिद्‌ नमास्माक वुरुष्रसददाशासदं ३ समस्ताधः | अथवा | दक्षस्य व्रा | यद्‌ दशषस्वत्त। जाते। वरतच करम प्रदरः ग्रचोऽन्येऽः = स्वाधिकग्यक्तऽयम्‌ अतृतपन्याः पुकतथे। अथ- मा स्तोता विर्ुख्येषु जमु । य एष वर मगवानापि।उथ तदा मित्रावर्‌ण वरिवासद्या्नास्ते मतावपि पत्रवे १० दकपकात्लन सम्यसवर्तयातां येप दक्ष इ्तिहािकपश्चे योजना| ८ निवासि परिचिजयाम्‌ ' इयत्र निगमः | ` पिमा सादिन वासति ) | - य] अपन दवे दवि जविवामि | तसम वावकमूर्ठय ? ( ० सं० १। १२ । ९ ) ॥ मेधातिधरा- पम्‌ | गाहपःयानुममने पृणीहूनिरनया द्यते. (आश्वऽश्र०६। १३) | है प्रात्रक जपने दवरनतये देवमाजनाय हतरप्मान्‌ हिःसंपरयुक्त य्वाम्‌ आविवा- सति पत्विरति तष मूके उदां रकतं कुरसतदाशसहे । : आदिल दक्न हयाः › देवतसत्सनिदुः | केन दर्शनेन | ४ दन्त अद्वयाय. । १, 0 1 त तुनः त क | 4. सुन दत । * इमा गोरः ' (ऋ स०२॥ २७ । १ ) इृयुपक्रम्य त्र ° तुषिजातो वरुमो दक्षा अंशः › २५ (०००२।२७।११) इति आदियमन्य स्तृतसादेय णता सावि ।

अस्यामृचि भिवा- १५ सतिः पश्विधायाम्‌

१ क. छ.व. ट. द. इ, दविपः; च. विधर्म. २क.खनव.ट.९. ड. न्यः मण्द्टान्तं ह) व. न्त्‌ द मण्डलान्ते, ३ क. च.व्र.ट. ठ. ड. गथो० जन्ममु. ४ग.ज, विषम ५म, यो अधं देवत ० गय; व. च. अग्नि मख्य; ट. या अग्रि) ग्रय. ६ज मख. ७म्‌ व... ९१ प्ट, < च, स्मनृपितमाःप्रा,

तुविश; खण्डः २४ | निरुक्तम्‌) ९१२१

यद्यत नन्विदमपर्‌ं विर्प्यत। यदैतिदापतेफा आहः 'अदितिदक्षायणी" इति । उभयमपि चेतनिगमे श्रूयत माररिव्यो दक्षो दाक्षायण्मपिति(5 । तद्यध। । " सा. द्त। अजायत दक्षद्र तः प्ररि । ममङ्ग उत्तानधदये भूव आशा अजायन्त + ( ऋ० रु० १०।७२ 1 ४ )॥ अदद ्षावण्या अधम्‌ | उत्तानपद्राजा किय: पृराणऽपि गमथते | ततस्तव्द्र- ५ नौम कश्विउजङ्ने | तते $पि मूत्र अशा द्विशः अजायन्त | {क्वनन- नमावमसे। कथमपि बिम दवत।जन्मप्रतिक्रिधया वा| अदितेरदश। अजायत यदुवर | दक्ष च्चं परि अधि सकाशात्‌ अदितिः प्राटृ्मूव ।

` तत्‌ ! इतरेतरतिर्दधे ` कथमुपपद्यत › | यतः प्रतिसमाधानं त (1 पि | ` समानजन्मान( स्यातामिति ' | १९ दिति. समनन्तर जन्मान समानजन्मा वोप 1 ४ त मन्त्र | ' दक्षस्य वाद्त ` ट्स्यत्र | * भपि वा | दरेवघमण › | महदालभनादतिमपक्य तस्याः कारणे च काथं च रक्ष्य | अथवा | महदालना दक्ष ध्यादिः कालम्‌ । एं क्तम्‌ ‹ इतेतरजमानानितरतरप्रः १५ हती ' इति |

अधुना" व्यभिचाट्‌ दशयति | * अद्निरष्यद्ितिरुन्यते ' इति | ^ तस्य ` अ्रेरद्‌तशब्दरवराच्यत ` एप भवात ' ॥ ६६३॥

्े ॥

यस्प त्वं सुद्रविणा ददा्ञोऽनागास्त्वमदित सवरततता।येभ- २०

=

9 2

[१

दरेण शवसा चादयांसि परजावता राध्रसाते स्याम(ऋ० संर १।९४। १५) ॥ यस्मभत्रसूद्रत्रणा दद्रासवनागास्त्रपनप राधस्वमदिते सवासु वयैततिप्वाग जड्पत्रद्मरेन एतः किल्विषं किरिमिदं सुकरृतकर॑मेणो भयं कतमस्य भिनत्तीति बरा यं भद्रेण

एग. ज. तद्‌. २क.ख व. ट. चतरेमननिः ३ च. "था। अदितेः दाक्षा> अरिक्त इन्यादि; ठ. इ. पनस ' इति पराय वधा संहितायाम्‌. ४. पर भूः. षग. ज. दक्षादुपर ६१. चज. कृ तति ४ क. सर (२२); इ. वति । इ निरुकतभाष्य उत्तरष्ट्र प्रत्नस्य चयवविजतिः एण्ड; ग. न. दमि नाप्त, ८, द्‌. वरना; क, दृद्यनान. उ, त. द्‌. दतर, ३ छ, (कर्मणो, ९९

९१२ दृगीभा्यकमरीकासमेतं [ एकादश्या

श्वस्ता षन चादयासं प्रजावता च राधसा धनेने त वयाप स्यामात सरमा सरणात्तस्या एषा भवति ॥ २९४ ॥

यश्मे चं सुद्रविण दते । कुम्सध्या्म्‌ । प्रातरनुवाके विनियोगः ५ ( आश्वन प्रौ० %। १३) | टे सुदरविणः अस्यामृचि अ. र । १ ध ) ९.८ ल सुधन अदिति जघ्न यस्मै ददाश्षः ददापति।

प्रिरदेति 4 5 4 किमिति । अनागास्लम्‌ अनपराधवं सर्वताता

5 व "0 सवमु कभततिषु इषटिपदयुसेमलक्षणामु अरेगुण्णं करो | य॑ मद्रण शवसा द वलेन छ्रनायविरोधिनः प्रजवता च राधस प्रजसयुक्तेन च धनेन घं १० चेदयपषि अनुगृहामि । ते वथमेवानुगृह्यस्तव स्यामयतदराशास्मह | ‹ आगः आद्पृत्रदरभेः ' | जवदय+तद्‌ गच्छति करतर्भि्ागः | प्रसङ्गादाह । * एन एतेः ! | तदप्यववावदध५यै त | तत्‌ ‹ तिल पम्‌ › एतत्‌ ° वार्ति भिनत्ति ' |

^ सरमा › ( १७ ) देवश्नयेतिद्‌ासिकपक्षण | माध्यमिका वाड्‌ - नेस्क्तपक्षण | सा कस्मात्‌ । * सरणात्‌ › गम-

१५ सरमा कष्मात्‌ ५ नात्‌ | ' त्या एषा भक्त ' ॥ २५ ॥

किमिन्न्त। सरमा प्रदमानद्‌ दर द्वा जगुरिः पराचः फारमाहितिः का परितवरम्यसत्कथं रसाया अतरः पर्यास

२५ (ऋण सं० १०।१०८। १ )॥ क्रिपिन्छन्ती सरपद्‌ प्रान्‌ दूरे ह्वा जगुरिजङ्घम्यतेः परश्चनरचितः का तेऽस्मास्वथहि तिरासी परितकनं परितक्म्या रात्रिः परित एनां तक्ष तक्मेरय॒ष्णनाम इति सतः कथं रसाया अतरः पर्यासीति रसा

नदरी रसतेः शष्दकरमणः कथंरसानि तान्युदकानीति वा

१९. त.द्‌ ्प्ताते.रक. ष, २ (२५); त.द्‌.३.२ग. इति । कु ठ. इ. यथे न्वा. ५ क.ष.ध. ट. ट. इ. यं चम. ५ ग. ज. यं वा खघ, पनज. दग. ज. तवच, तवृ". ८८छ. स. २(२५);. ड. पति । 8 7िरत्भ.्ये पमनम २४ रण्ड) ग, च, वर्जमतेरववक्षे ९९ नासि. ८ ठ, प्रपष; 1. १. शष्‌.

पशविंशः खण्डः २५ | निरुक्तम्‌ । ९१३

देवश्ुमीद्धेण भहिता परणिभिरसुरैः सद इत्याख्यानं र- स्वती व्याख्याता तस्या एषा भवति ॥ २५॥ पिमन्छन्तीति | उवपणयः किछमुरः दवगर्वरपजहु. । ततः किटिन्द्रसतदनयेयनाय तदाख्यं सर्‌ 1 राहिणोत्‌। ५ त च दून ःप्चह्तां चट पद्रस्टरनयव। ' किम च्छन्पा सरणा! दते | इदम्मनिगासस्धान सरमा मन्न किमस्सत्तः प्राथयन्ती प्रासन प्राप्तवती कदायिदव्यनामदवू्व1 | अपिच । द्र हयभ्या । महदतदघ्यान न वहच्छया शक्यमागन्तुम्‌ | य एव्र जगुः स्यात्‌ भशं गन्ता स एवशक्त आगनतुम्‌। पराचैः पर।अनेरचितः पराङमुतैः १० अखनेधमनैः अचिते गत वपर देनिवरासात्‌ | यत ब्रुमः । है सरः काप्महितिः | का तव्‌ अस्पाखधदहितिः अगस्यध्रानम्‌ । केऽमत्त।ऽ५- स्तव प्रा्तः५5भिप्रत आसयनायमततमह।नत्या व्यवदति अगगन्तुम्‌| क परितकम्पीदीत्‌ | नि प्(तकम्‌ | ओप सुला रतिः सन्तस्‌ तवित | परितक्सयौ रात्रिः | ` तकनेयुष्यनाम › तकतेयगृल | सप्र) हि त्वं १५ भवति । तदेनामुभयनः परमृद्य वत इति परतकन्या सत्र | जपिच। कथं रसाया सवर्‌ः परवांसि। रतानाम न; अव्यवयेजनविस्तारा | तष्याः प््मतिदृ्तराण कथवतरः कथं तवसि ] अथवा | कथरसानि तायुःकनिं | अपिं नाम घदृति | अगि श्रान्तापाहवन्तरा वासाः केष्वसनिनि | २० 'देवञयुननद्रण प्रहिता" ३, िदानददवा यने मन्नाधाभिन्यक्तय | समुर संवादं कृतवतःस: । स्यास्यानविद एव मन्धन्त | वाक्यन्तु विरकाटानव्रएटयुपरः। कदा(पिदमिनवमधत्‌ च सहसैव स्नयिलमुपघ्रय कु इथ पाप्यमिका काक {वह णागृतति { .प्मितललामसू्यःनेव धवते ' किमि २५ च्छत्‌ सरमा! ई 1 | ददमलच्छं तर (चरमनमम्य

सरमा

वाक्पक्ष ऋच)ऽथः

"~-------- ५ ----- ~~~

५ स म, 1.41.

- ५४

१८. रम्‌ मु ९६.८.४६ ५), ८.३. २५. ४ क. एस. २.९. इ. स्यनदा ५ ५. लव. ट. ६ का"; ख. = ५7 अवख. च. `वा) पया, ~ क. स्न्थ. ८ १. ह. अपिनाम स्च अप्रिजस्‌) नाम, ८ र यव द, ठ ह, सः तस; ३. न्ष नमयव. ९अ "दपा,

(११५

ट. अध च ।

९१४ दगाचायेषतरी कासमेतं [ एका दस्षाध्याय

सरमा माध्यमिका वाक्‌ फिमिष्छनती प्रानट्‌ प्राप्तवती | अपरि च| द्र ह्यध्वा | चिरकाटश्रतयमस्माभिः| जगरः भशं यो गन्ता स्याता चिरत्रिच्छिन्नमेतद्र- प्ररत पुनरागच्छत्‌। पतनुयात्मर चैः पर इमुषेः एतदचिन्यम्‌ । चिल मयः अप च | क ९.।६।त; | ।कभस्म्‌ा र्व भप। नमात तवद्‌ ५ सर सनागमः |प्रिवान जतं यनापुनरागभः | अपि च। {पप्र पितायास्ततव्र किं परतकनमायीत्‌ | अन्तश्षनव्ा अपि महया रसायाः कथमतर्‌ः पयांसि । कथमते्ूयुदक.नि संक्षोम्यासानं प्रतिरम्मवे- यि | (वाम सरमा (मत्रा० सं०४।६।४) इति हि भ्यते | सर्वत। (१८ ) ज५ाएपाता नद्वत्‌ ( निर₹० २।२३ ) ३8 ।

१९० ८ तंयद्यताबत्‌ › दुनयक्तमिदं तत्‌ | ' तस्प्ा एषा भवति ¦ ॥ २५ ॥ पव्क्रानः सरस्वती वाजामग्राजमवरित[। यज वण धया चमु; (ऋ० स०१।३।१० ) | पावका नः सरस्व्यन्नरनवतां

यज्ञ 299 1धयात्रसः कमवमःसतस्या पपापरा भवात |॥२६॥

१५ ६ पवक नः सरस्वतत | मधुच आम्‌ | प्ररग [नयग सरस्वती ( आश्रय श्रा २८ | सात्‌ हवप च ( भत्रा० स २।१।७॥२।५।२॥

२१५।४॥ ४।७।८ ) | पाचका प्रक्तारधन्स्युदकन्‌ | क। पुनरसा।त 1

२० परघ्ठतं। माध्यमिका वाक्‌ | वाजभिरवाजिनव') | अन्नेन दवें दकेन वा त्ती । यज्गमतमप्मावं वाजनिः अर्मः युक्तं वष्टु कामनत्ताम्‌ | अथवा | अगाद्रमावमापना दवर््रति कतु | वह्यति हि ` तं विश्वरूपाः यभो धदन्ति › (नर० ११।२९) इति| विधावसुः कन्यना | ‹ तस्या एष। अपरा भरति › सुटतरदकशङ्ग ॥ २६ ॥

२५ ------

~------ ----~ - 0 ~

५५८. ग.याद्मु. दर्ग. ज. मस्मल्छथा; च. 'मरमत्स्त्था स्मास. ३२क.ख. व्र. ट.-दढ.उ.च. तरत्यप्रीतिवा। व्र. ५ग.च. २५ क. ख. ४ (२५); ठ. इ. वृ । इत नित्तमाष्ये ५ ध्या ५५ चण्डः; ग २, वजेमितरे प्य नाति. ५२. २८.५।२८);त.द्‌. ५ ६ ग. इति । मठ. इ. पाज न हति ७क्र. शल. प्र, ट. ठ. इ. सरस्वते च हतिपिं च. षए्वतन्ह्च, ८ क. ख, ५.६ );2. इ. वते । इति निरकभ्प्प ५ ध्याये ६६ कण्डः; म. च.

१९२ वजशिदरेष्यक्ष नान्त,

अष्टाधशः खण्डः २८ | निरुक्तमर । ९६५

मह अणेः सर॑स्वती प्रचतयति केतुना । धियो विवा प्रिर जति (० सं० १।३। १२) ॥ महदणेः सरस्वती प्रचेत यति प्रज्ञापयति केतुना कमणा परहा वमानि च सवोभिं परहा- न।न्याभाव्रराजात वाजयवु व्रिध[यत तस्मान्मभ्यपिष्ां वार्च

मन्यन्त वारव्याख्याता तस्या एषा मवति ॥ २७ ॥ ४

महा अणः सरति | पूववदथं विनियोगश्च | महे अरणो मह-

दुदकं सरत मानिका वाक्‌ | पिकरेति। प्रचेतयति प्रहधपःत आनिःकरोति गवरधूभनि |

केन पुनतविःकरोनि । कनुना शवेन कमेणा प्रया वा | म ह्यप्रज्ञानव- १० दिष्टा चैनच्छक्ता कतुम्‌ । ८ चादकमारिःकुधतं। पिप पि वि.

राजति । सवण प्रज्ञानान्यमिदिर्‌ाजति| कथम्‌ । उरकाद्मनसिङ्ञान-

मिसवं सपरज्ञानानामसवष् ६ |

सेवर सरत

^

८ वागर्यूवु वित्रीयत ` दलुपपत्तिक्रवनम्‌ | क पनवाचेऽ्थौः + ° चतर ऊय दुह पपासि, (नि: ११॥। ६५ २८ ) ट-वमादय उदक।धकारलक्षणाः | तष्वयमपि सर्वद विन्रीयत्‌ ° मह अण; दूयतरमादिषरु | ८ तस्मान्मध्यनिकां वाचं मन्पते ` तरुक्ताः |

^ वाक्‌ ' (१९) वक्त | सा पुनः ° गपास्याता ^ ^ पचे; ! (निर० २।२३) ६0। ° तषा एषा भव्ति ॥ २५॥ २०

सरस्ती माध्य. मिका प्राक्‌

यदराखदन्त्यविचेतनानि राष्ट दवाना निषसाद मन्द्रा | चत॑ उ दुदु पयांसि क सिवदस्याः परमं जगाम ( ऋर स ८।१००। १०) ॥ यद्राखदन्त्यविचेतान्वविजञातानि राट देवानां {नप्साद मन्द्रा मदना चतक्तीऽन॒ दिश उजं दुदुहे पय(-

0 ~ द, २ ८ ^" १छ.त. द्‌. “गि भूतान्यभि. रक. ष, ६(र५ःत. द्‌. ६. १ग. ताति। प, ४ क. ल. ६ (७); द. ड. शति 'इति {नरुकभष्ये ५ ध्या २७ दण्डः; ग. च वजामररेषयदा नास्त. ९८

९१६

१ ५

¢ 0 (५ गकि ह द दुगोचायेकूतगीकासमनं [ पव्रद्ध्या

सिक सिदम्याः परमे जगामति यतपृ्ठीं शच्छनीति चायदा-

दित्यरदमया हरन्तीति वा तस्या एपापरा मवति ॥ २८ ॥

यद्रावदन्सति } नेमस्या्थम्‌ | सारछते प्रश्नौ विनियोगः ( आश्वर प्री ३।८,। यदा माध्यमिका वामरदन्ती

॥. (नववैनती | कानि। अत्रिचेतनानि अनिङ्गाता-

भनि गब्दरपाणि स्तनगिलुखक्षणानि | राट इरा माध्यमिकानां देव- नाम्‌ । नकसादर ।नपरादात याप्रणोति अ। मान चष्रकमनण मन्द्रा मदना हषवरी तपिनी वा छेकध्य | अथ तदा । फिमिति | चल ऊर्जं दुदुहे पोषि । चःखो दिशः प्रति अनुदिशश्च दुदु दुग प्रक्षरति ऊईजम्‌ अननं पयांक्ति उदकानि । तेषां च पयसां क चिद्या; पर जगाम | केता निष्पायैपधीगच्छन्ति कुत वा प्रतिक्षवसर पुनरागच्छन्ति कत्तं गाम जानाति यानि प्राधन्यामवतेषटन्ते यानि १दियरदमयौ हरन्५]ति एवमनुप्षणपवप्केयमिति भरं" | * त्या पपापरा मवति › । सा पुनः :किमभम्‌ | इयमेव वाक्त. दव्राण्यन्तमता मेधयमिक) सजाधामिवाद्विनो भवतीति विभयपग्रदर्- म्म्‌ ॥ २८ ॥

देवीं वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूषाः पश्वो वद॑न्ति | साना मद्देपमूज दृहान। पेना" स्पानुप सृष्टततु (ऋः सण ८ । १०८११) ॥ ९4 वाचमजनयन्त दवार्ता सवेरूपाः

१क.ख. ८ (२८);०.द.५ २. न्तीति । ने, २ के. व. ध. ट, व्ययन्त); च. चन्त य) ठ. इ. प्रसपयन्ती ४.ज. पराया माध्य) च. ण (ाध्यः या; व. द. वदा माध्य, धग्‌ अ. "थित; च. विर ची. दग, ज, (रप्र च सन्िवां उन्मतं, ७ क. ख.थ. द. ठ. इ, तनि ति". ८ ग. ज. जानाति गमाम) ५. द्‌, ठ. इ, जगाम अजनि । यानि; च, जतैति, जगम ९क.ख. व. ट. ठ. ड. चादि; च.वदिग्चा. १२ २.ज. मिति नियुवे. १६१ कै. य. ७( २८); ठ. ट, नार्थम्‌ । इति निर््तमाष्ये प्याय २८ खण्डः) म, च, वरममितरेष्वज्क नात्ति,

नथः कण्टः २९ | निकम्‌ |

१९५ दवत मयकेवचवान्यतततपिशं सा ना पर्दनान्नच रसवच दुदट्ना अनुवमगस्मानुपषतु सुषएतनुपत। राकति प्वपन्त्या- वाति नरक्ताः पाणमास्यक्रिति याप्तेका या पूवां पणपमासा साऽनुपत्यात्तरा ग्सा राक्ष ववज्ञायनऽनुमातिरनुमननात्तस्या

एषा भवति ॥ २९ ॥

दथ वाचमजनधन्तेति | तदवाप | देषः दातरमुदकानां यां वाचम्‌ अजनयन्त माध्यमिका देवर्तमितरैतां यथ. | भिमत.यभिधापिक्रां द्रया सप्रूपाः पशवो बदन्ति व्यक्तवाचश्चान्यक्तवाचश्च | व्यक्तवाचो मनुष्यादयोऽत्य- क्तवाचो गत्रादयः | येवं सप्पयुमिरव्यते सा नः सास्मा मनद्र। मदना सं चोज च दुहाना प्र्षर्तौ वनुः तपिं वगस्मानुरतु मुत देतदाश्रासद ।

वागत

° अनुमती राकंति देवपल्याविति नैर्‌ काः ! । सह पदथोरवन्यासप्तु- ल्योऽनयेरमित्रेधविचार्‌ इते । मध्यस्ान देव-

^ अनुमतः रका ८ = १ भे ह स नि पल्याधिति निक्गते तदभिधाने इति मेरक्ताः । ४ वरव 2. (~ ८ ॥ पौणमास्यातरिपति याक्गक्राः | ते च रत्रह्मण- नरतः = ४ नी ~ पेम इति भरल ` या पुव पभम ८ दे० ५ ई 1 (भ कथि. ् > | ९ स्त्रमा | कड़ाविस््रत याश्गक।; 8 ति

चदद्रसहच।एवा विति म्य्यानं । पगनःम्य- मावस्ययोनक्षत्रे्टकामध्य उपानत्‌ ( तै० ० ३।५।१॥४। £ । १० ) नक्षत्रम्‌ | जत प्रद्शन्मिच एत्रायं व्योतिगेणो प्रह नक्षतरतारकाख्पे। रसप्राम। मृततिमाप्ुधन्मव्यस्थान प्रति रक्षते ।

अनुमतिः ( २० ) अनुमननात्‌ ? । अनुमता किठेयमूिमि्दे- १छ.त.द्‌. मनना स्क.ख. ८ (२९त.द्‌. ९.३ न्नते।

ठे. ह. धाचमिति. ग, ज. दामः; च, दकम्‌. ५ कनख. ध.

~

1 दस्पं पचऊ; च. इषस अन पयव दृह्रस, ७ कर्त. र, द

त

६१ धम १ ट्ठ न्त तत्पूमकन्वादाङ्परतृपः २ क एंव परम्‌ अर््रपरयो- य॒

व, इ. सुष्टु स्तते चसु" ष्ष्टु- < ग, भ. बरह्म

९५

९९

१५

२०

दुगोचायद्रतरीकाममेतं [ एकाद

शातुरश्कौ पक्षेऽध्वियं पंधमासीतिः} ‹ तस्या एधा मवति '॥. २९ ॥

अनुमतिः कस्मात्‌

न्विदनुमते सं मन्य।त श्ं च नस्रपि । क्रत्वे दक्षाय मा हिनु प्रण आयूर्पि तारिषः ८( ते० सं०३।३। ११ )॥ अनुमन्यस्वानमते त्वं सख च नः कुतरेन्नं च न)ऽप्त्याय पदि भवधेय च. न आगर राका रातेद(नकभणस्तस्या एषा भवनि ॥ ३० ॥

वि

अन्विदनुमत इति । बामदेवस्यावेम्‌ । देविकाम विनियोगः ( भत्रार ० २९।६ | ® )| ह अनुमत त्वम्‌ भनु. मन्यासै अनुमन्यस्व स्माकं यदनुन्तव्यं खया । शं च नष्छि । मुष चासमाक्‌ बुर । ह्यम्‌ अन्नं कस्माकं तकाय अपयन्र मेहि । आयुधि च नः प्रतारिषः प्रतोणौनि कुियेतदा- शास्महे ।

अनुमति;

सवर पोणमासी पञ्चद्य पक्ष ' राका) ( २१) इ्युच्यते | सा पुनः कस्नातं | ‹ रातदनक्मणः › | हविद- क्‌। कस्म 0 १ १ त्‌ ननिमित्तं हि सा भवति | (तस्या एषा

भेवति ॥ ३० ॥

राकामहं मुह स॒षटती हषे शृणोत नः सुभगा बोधतु त्मन।। र५व्यतवप॑ः सृुच्याच्छियमानया ददतु वीरं शतदायमुक्थ्य्‌ (ऋ० सं० २।३२।४)॥ रक्रापं स्वानां स॒ष्त्याहय

१क. ख. ८(२१९);2. ह. ब | हति निरुक्तमध्ये ९ ध्ये २९ स्वण्डः; ग च. वममिररेष्वनौं नान. २क.स्र. ५ (२०)त. द्‌. ५. २१. । वा ; द. इ. मत तमित. ४ क. च. वरर, ठ, इ, ऋष वर्तयन

„ कुररि र वधप, - के. ष्‌ ९३०); २. ह. षि इदि निरकमाष्य

सा

शटकत्रिशः कण्टः ३१ | निरुक्तम्‌ । ९१९९

कणात्‌ नः सर्गा वारल्रानमना साग्यत्वपः प्रजननम्‌ मस्या च्छद्रमानया सूता सव्यतदददात्‌ वार्‌ रतप्रदयुक्स। वक्तव्यप्र- रस ।सनावादय कृषगत दव्रपल्यावाते नसुक्ता अमावास्य शत याज्या एत।मावास्या सा सनवाल यात्तरासा कद्रूरपि वज्गायत सनाव्रा | सनमन्न भवाते सनात भूतानि बार पत्रं हण।तेस्तस्मन्नन्नवती बाछिनी वा बाठेनेवरास्यामण-

त्वाचन्द्रमाः सतव्यां भवतत बा तस्या एषा मवति ॥ ३१ ॥

रछामद सुदवाभति | गृसमदत्वामम्‌ | देविकासु पिनियोगः (मेत्रा० ५०२।६॥।2)| राकामहं सुहवां एवाद्ानां यस्याः १९३ शोमनमाहानं तां मुष्रया शोभनया सुया आष्ट) । सं पुनः मुभगा

ष]

सुधनास्म.भराहूममाना श्रणोत | श्रवा च ।ध} | कतन्यतया तेद्वगच्ध्तु । यदपिचेन मुमहे तद आत्मना एर बुताम्‌। जपि चदमुष्ते | एव सीन्यतु अपः। सतमतु प्रजननकम अघ्माकम्‌ | मृच्या अच्छि्रमानय। अवच्छिन्न प्रजा- १५ संत.चन | न चे पुनः प्रजामात्रमधयमह 114 तदि | ददातु वरं पुत्रम्‌ | किलक्षणम्‌ | ्षतदा4 बहूप्रदम्‌ । उक्थ्यः वक्तव्यप्रशसं च अपार्सिमाप्त- स्तुतिम्‌ | ^ पिना बृह. इति पृहदुपन्यासः | ‹ अमावस इति य श्ञक।; › | तव ब्राह्मणमपि चे.दाहरन्ति। ' तथेव पूर्व पिर्नबटी २० उत्तरा वुदुः 1( ए९त्र० ३२1९ ॥ भत्र० सं०४।३।५)। ‹ सिनवाद। ` (२२) कर्मत्‌ | ' सिनमन्नं मधति ' | तकतस्मात्‌ | सन्‌॥।त व्रत ८ मतान ' रसादभ- पातुः | ` बालं › किंर्व्यते | (प! | त्त्कस्मात्‌ | ' वृणते ' | वृण्वान्त द्वस्तत्र २५ हधधि | ' त्मन्‌ ! पण्य) सिनिन। 'अन- वत। › इत {सनवाल । अथतरोचरप मिवः । ‹ वालन ' ईठे-

रक्रा

मिनीवादयी कमात्‌ सिनम्‌ घाटम्‌

क. ण्य. ड. थ.ध. ट, इ. कवित. \क. ख. १० (१२१); त. व्‌. १०. ३ग. मति । गृ. ड. महमिति. ४ क.ख.द. ट, ठ. ह. हा चषृण च. प्ता “प'च,५क्.ख.व.ट. ठ द. च नासिःच. च, ६. न, इ. बलिर २१

९२० दुगाचायैकृतटीकासमेतं | एकादशाध्या

(क

स्त | निनन। चसा वाटत, चाते सिनावाटी | अंपामके वा| कथामिति । ° वाटनव्रास्यामणुलाश्बन्द्रमाः सेतव्यो ' बद्रव्या (मप्राते | स्य = +. (*

एवमणुरसौ चन्द्रमा भवयद्यां यन ज्ञायत बालनाप्यय तीयेत बध्यतेति | ° तस्या णवा मवति ॥ ३१॥

सिनीवालि पुर या देवानामसि खसा । जुषस्व हव्य-

मार्हतं परनां देवि दिदिढि नः ( ऋ< रा०२।५२।६)॥

सिनवालि पृथुजवन स्तुकरत्यायतः संघातः शसते

पथते वा या स्वं देवानामसि स्वमा स्वसा सु अपता

१० स्वषु सोदतीौति वा जुपस्व हन्धमाहतं परजांचदेवि दविशन

इ दगृहतेः कामूषटति व्रा क सती हूयत इति बा ङादूतै ह्नि होतीति वा तस्या एपाम.ति॥३२॥

सिनावाटि पृथुष्फ इने | गृत्सपदस्यषम्‌ | देव्िकासु विनियोग

1 भत्रा० स०र छ ह [चनाः ५ ५. 0 नि । ८1 पुटक एथुकशस्तुक पृथुका | अथा | प्रुषु |या स्वं दवानां स्सा मगिनी माव्यमकानां सा दं जुष आम एतत्‌ हव्यम्‌ आहरत मथाद्या व्िवानत हृतमस्ामिः | असिनं भं प्रजाम्मकं दिश अ

९० सूज ददीयादास्नहे |

शग. ज. वटदाण ठ. ब्र, २ग ज. स्तर) च. स्तत; ठ. इ. सेवितव्यो, ३ क... च. र. 7. इ, वद्धि. ४ग. त, ज. द. बाः. ५क. ख. ष. ट. ठ. इ. भौ); ग. न. घतति; च, मायन्‌ “तत बाधय. ६ क. ख १० (२१); द्‌. ड. व्रति] रात निरक्तमा५५५ गवर ३१ तणडः; ग, च, वगम तेरेव नन्ति, ७ छ. 7. `म्नमा. ८ ल. भ्‌. र. ट्‌. पृथुन्तुद; ठ. त. द्‌. पृथुष्तिवा या. ५१.८.७.थ. ध. 5. <. ह्मदन प १०२. ख. ११ (र्र)ोत.द्‌ ११.१६. हि ग). १२१. च. ज. 'ष्व्य, १३. स.व,

~

८ ८,उ. दइ. न प्ररांदमि द्ददः वोत. मणः पता मेनि दमिदार सः.

९६७६८ ,^+1 १९1111६ ४ 1 1 15 ५.1८ ११५1-4 ्र्थािशः खण्डः ३३ | निरुक्तम्‌ ९२१

(२३) गुतः! । नेनुखणणौ चद्व | । कभूदरिति

बा † | तस्यामप्रयन्नेत (त्यशन्धमा मि टः कसमत्‌ र त) । कैसावमदव्रति। ‹ क स दयः इति वा! |

लत्रामन्‌ दूवताभवराद्रप्र यन्ति न इवत क्वि सत्याह्‌पत्‌ ३4 | अत

वरितक भवति । ' तस्या एषा मवति ` ॥ ३२ ॥ ध कुूमहः सुकते विदमनापसमस्मिन्यज्च सुहवां जादवीमि | सा

त्रिपा वरपरेष (पत्राण

^

। म सं४।१२ ।६)॥ कृटृयहं सुक्रते विदितकम्‌।णपरसिपन्यहे स्वानामाहमे सानो ददातु श्रवणं

तु पिता पिज परनमिति या पिच्य यश्च उतित्रा तस्यतेदेवि हविषा पिप्रमाति व्याख्यातं

यमं व्याख्याता तस्या एषा मवति | ३३॥

बुं सू्तानति | देरिकिमु व्रितियेगः (मार ०२ वाहः । ¢) | कुमर सुकते शमना कमर्णां १५ क कर्तः तिद्मनापस सवत प्रयक्नकणाणम्‌ आप्मिन्य्च सुहश्रं स्वाहनां शोभनमाद्वानं यस्याप्तां जहतरामि अह्वाम | सा अष्ममिराहूनाक्िन्यज्ञ एय दविर्मुक्ता सस्मक्क दानु श्रवणं वितां ८ दित्यं धनमिति वा क्पे यञ्चः ' | कुठ चनाम्य। |प्र कृ्योत्तरण प्ना्तैत्‌ | या तमम्मक्मतकरेवि नदय तुन्पददति ९ कुहु तपा (तरेम दद्म दयथः | अथः | दा हयिपा पत चमते। च.क क्रा २क.स.ग.ज.पर.द्‌. ह. दुस्त; च. र्‌. “दस्य य ३ेग.च्‌.ज वाना ३ द. प्लाततज्ञान, ४ कष. ११३०) ड. वति । इति (ककनाष्ये प्माध्छा) ३२ खण्डः; ग च वनमितर५३। नात्ति, ५ क. ग्व. इ, श्र, घ, ट.ड, मवत. ५ क. सर, पिद. ५ क, ८.१२ (३९२१६त. द्‌. १२. ८ कय. व. ट्‌. सुत्राम. सुकृतम । ठ्‌; 9 €" "अहमिति, ९०. इड सवनं. १० ग. ज. पिञ्य्य) च. वि्व्य-य उ ११६ १ ज. -मदूव्पन्यध च. दूय्यर्थः दवद १२३. घ.ध.ट. द, इ. तात च, नवागतं. १६२क. ८. प. ट, इ, "राम हृतिच केम २. २६ ११६

0 #\ [1 ९२२ दुगाचायेकरतरीकासमेतं [ एकादशा-षये

८ यमी (२४) व्यास्याता! यमन ( निर १०।१९ ) | ^ ५ ८ {~ ४ ह दरमव्रमिपः | "प तसया एवा मनि» ॥ ६३ ॥

अन्यभूपृतवंस्म्यन्य उ तवां एरि प्ते च्छव एत्‌

५ त्स्य वालंमन ठच्छा स वानर कृणु सद्र ुभ्राम्‌ ( ऋण सं १०।१० । १४ ) ॥ अन्येव

प्व यम्यन्यस्त्वा प्ररषव्यत दिवन दृक्ष तस्यवालवं पन

खसा तत्रानेन द्रष्य संदिदिं सुभद्रं कसयाणमद्रं यमी

यम चक्र्मा प्रल्यचचकत्या्यानम्‌ ॥ २४॥

१० पकादशाध्यायस्य तदीयः पाद; ॥ अन्य षृत यग्धन्य दाति | यमी विं कम॑ चक्रो म्रात्रम्‌ | ता कट यमाटनयन्‌| प्राचचक्ष । वनयम्‌ | ६ ५ जन्यम्‌ धु त्म्‌ अन्यग ल परप्नजषत १५ वुनामिभरानण। ।दवुनव वृक ज्व कचद्रदं मप वृक्षम | अन्य

रण

एव्र वा पषप्वनतां स्‌, या वम्नन।नमिप्रा्ण पद्प्वततम्‌ | त्य धामन इच्छा | तस्यच ग्नः प्रप्र सवा तव | अभव भक्ष चव्यमुपगम्मानन संमानन सद व्रण्रुपव सविद सर्कपादःथनव।- यय्‌ | तुमा कल्यरद्र लद मुमयसाको कि विनि-मनिप्रायः | २० (दप तु मान्यक्‌ यम्‌ ए धिक्‌| नाचमुपसमामनः प्रधिभक्त- सतर व्रलामयप्वानांनां त्रत | द भति अद तदरपष्ठद्गममयः ] प्रनतद्रचम्‌ | ट्वुनव द युग्धाने पृष्व | नस्य च 4 मनः प्कायमनुप्रष्ननट| सच तव प्रकालमनु्तु | अध.

मा्याप्किपक्ष वणं उषाः

९५ १४. भ्र. १८३२) दात 1 इति [िर्क्भाधव पमन्यात्र ३३ सण्टः भच, वममितप्वद् नागि, २८छ. इछा). इच्छां सष्ठ ३.

१

त. द्‌. चा. ४ क. ८. १३३ 17.द. १३. पठ. द्‌. ततर; त. एराद्जाध्यवित्‌ण थ प.प. इ, पा. पदः नसि, दग इति यवर. इ. अनम्‌ पिति. ७क, घ, ुरल्यः थ 2. पजग्न्पा, ८१. ज, पक्चमा, ९क. द. माध्नम्कि, १० य. ज, "किरति परा प मनः प्रवाङ्म- तत च. (टत साकं किः प्रदम तण, १.१२.

१६५ इ. नु.

षट्रघ्ः दण्डः ३६ ] निरुक्तम्‌ ] ९२३

वमतरेतरसपकराततन मदकायता छकपकरागय कुष फषफरपतरिट स।वेन्सात्रम प्रकाम | ३४ ॥ पटदप्यायस्य तृतायः प्रादि" ।

चतुथः प्रः ^ + रे

उश व्यारुयाता तस्या एपा भव्ति ॥ ३५॥

® दवी व्याल्यारा 2 | ` २५२ ? ( २५.) वत्या | सा पूनः

यास्या › | तदहप दवताधां ग्यप्र |, उव्भ्यश्चते ? | बद्‌. दके व्योति |! उरश वन्नऽस्याः ! | महानघ्यः काम इदप (निर० ५। ६६) | ‹तस्ाण्पा भवति ' ॥ ३५॥ १०

वि्युज्ज या पतन्ती द्रिय्द्धरंन्ता मजा काम्यानि ।

~) € { +€ ^~{ ~ €^ (^ | च जनिष्टो अपो नयैः सनातः प्रोषेद| तिदित दीवमायुः( ऋः स० १०।९५।१०)॥ व्रदयुदेवया पतलत्योतित हरन्ती मे अप्या काम्यान्युदकन्यन्तरिसद्छकस्य यरद नूनपयं जाग्रता १५ दय।श्ध्यप इति ५ पुष्या नभ्य हिना नरापत्यानाति ता सुजातः सुजाततरञ्या दा प्रवधयने दध्यु; पृथित्री व्याख्याता तस्या एपा भवात ॥ ३६ ॥

मरेदयन्न या पतन्त । मध्यमः पृहवाः विपद व्रवीति | आलये २१ उतः शआस्दरध च वषामाभधर कला | विदन विदद | सप्रस् वरा नकरः । (५५ | या पतन्तो ग्न्य भवादरयु दवियीत्‌ पुनःपुनवतति पुनःपुनरत्ानं प्रतिदमत । कथय | १९५ हर्त म मम्‌ समूताति

उ ५.५ ३१९

९ क.ख १३(३५),द इ. शमिति । १६ व्ययस्व प्रदः) ६४; २५ ग. च. वजामारष्वद्। नास्ति. २ क. ख. १( ५ फोत द्‌. १, ३ क. ख. घ.र. ठ. इ. ‹ उवैर॥ व्याल्याता ) नादि च. उ नाद्या, ४ क. ल, १८३५); ट्‌. र, पति" । ई5 [त्मा ५ धप ६५ खडः; भ. च. पगितिएव नासि. ५छ म. क. ८.२(३२.न.३.२. ७मग,

० ¢^ ) 8.९ न्न) प ९०

५२४ दुगनायंक्रतरीकासमेतं [ एकःदताव्ययि

अपया जप्यानि काम्यानि उदकानि अन्तरिकतरमाणनि अन्तरिक्तरेकस्य अध्रेपत्नी यवक स्य यलमुद्रकानि दरन्ती मभ्य: पतन्तौ भूतं स्वयं ्रिदरोतते नत निश्रयन तदा जनिष्रो जवः अध्पपः अधेक्र उदक. जोधन यः सशिदमन्छदयति नर्य नम्य दितः पशम; सससंण्करः। प नराप्न्यक्ति चा" इयतिदाकिकपक्षं चति | सुजातः सुजाततरः शभनादपि शोमनतरः उदक।(४; | अथ तेन महतेदुकोधिण। सध्यम- सिनिष्या्र ठोकस्थाचतप्रदानद्रसण प्रो तिपत पतिते प्रवत द्ःचपायुः | श हातिकपन्नि ददः पुरवा; उद्धा अप्रता व्रयुक्ते त्रपि । मदरवि धा पनन्त अयतत मृशं वपृषततया २रन्त] ध.रयन्ती अन॑कानि षछछीगता( हाय- भावादनि काम्छनि वस्तूनि ममम अन्या नियमाक्तया प्रिया | सा च पुनराहितिगम। यतऽ) व्रनीमि | जनिष्रे मपु; निश्वन जनिष्यते अलप: अपिक्रक। नेयः नुमा दितः सम्थ- १५ ऋराटपिता नराणाम्‌ | अथवा | मम नर्याफयमायुन।प राजा य॑ पुरा- णविद्‌ः कथयत | मुन्‌] मन्टक्रत्‌ वाधितो जतो शिजञपत उपदया; प्षत्रगुणामुनानतरः | तद्य वावदधमु चद प्पदरसांनिः।ऽधि वधयत तवाम: करम मिद्रमायुरिति |

२८६ कप १० १.त६्‌।। कृपश्च ॥ अधः

व (२६)व्यास्यात्‌। ' | "अग्र > दशनेन पूरुः !(>र्‌० १। २० १४) द्यत्र | इह तु मानक | ' तथ्या एया मवत्ति' ॥ ३६ ॥

वमित्या पर्तानां खिद्रं विभि पृथिवि। म्र यामूभिंप्रव

१

सति मह। जिनामि पटिनि ( ऋ० ५० ५।८४। १) ॥ सत्यं लं 6

पव॑तानां मेघानां खेदनं दनं भदन बटपमुत्र धारयति पृथिवि

२५ क. ल... ठ ह. अक्षरम च. अर पि, रक. ठ. ष. ट. इ. "हतः र्य च, व्यः, ३ भ. ज. प्रकरी प्रच प्रवशीचप्रः तिरते. ४२. ठ. उ. व्व, ५ गज पात्याः, ठ पुरैतह्मः" स. ६. ट. ठ. इ. नरपध्या^; च. न. शग ५ क्र. ख. २ (३६) . “हति । दात निरुनिरपटके ५ध्पाध् = खण्डः; ग च. वनैमिःरषह्ी नस्ति. ८क. २० पख.उ.त.द्‌.न बह्त्था,

सः तिश' चण्डः ३७ ] निरुक्तम्‌ । ९२५

मजिन्वतसि या मू परेणेति मदेन महरततयुदृकवतीति दराणीन्द्ररप पत्नी तस्या एषा भवति ॥ ३४ ॥

७

वधया परतन) | उत्ररपम्‌ | वट्‌ इति कषयष्य नाम्‌ (निव०

३।१०।१)] ह्यति अमुत्रेयवः | हे

ए५७ गरव्यनिक्र सथ यथाभूमम्‌ अरुत अपु

त्ितनद्टनी वनय {द्र नं दतं उन प्रत्ता; जवनं

शक्यत तेद्‌ बठ भेम धारि | हे प्रत्रलति प्रणति गन्ति या

लं मृं प्रजिन्वसि वपमुसृजन्तौ मह महन दे महेति मदति

अथव | उ{क१/7 | या तमे मृद प्रजिन्वे्तिं सा कथं न भेघरानां

पतानां छेदनम्‌ वच पर्‌ शीयमि यः १० पृथिवि) मू प्रजनयति व्यद्रशन्म्यसथाना| रण्वन

ममयककाट्यप य्या (त्र सं० ४

१२।२)। तत्र विरये | "जव यद्वैमोऽया

हिस तदविन्दत्‌ ' (भत्रा० सं०२।२।७)

इते | पेन तत्रैधमृभरििति। नच मृभिरला- १५

मृचि प्रवन्त वतत | श्या चायमाचाय। [नरद तद्यमस््दाहरणा-

१।५ ५4

या्कम्य,{म५।५। भेत्रय^ददितायांद्‌ त्तनियागन विद्धः

{~ [कन ९१० (व = (११ भिप्रायः सच त्रनियोग दति वि्े-:। अविदवमेनयोषवमरिनः ममनु [न्त |

` उन््ाण, (२७) इन्द्रस्य पल ' | इन्र पिनूतिः प्रृधक्य वा

1 (~ ८ =. (~ = (^ १३ इनद्राण" कस्मात्‌ [नशतापर५ कः | (तस्या एवा मता ॥३७.। २०

१८. उ. प्रणते) त. प्रणा) ठ. प्र. २ क. ल. ३३५); ८. द्‌ २.३२क.घ.ग.च.ज. पृ, वादलथा, ग मिवे । अपठ. इ. बद्‌ ६क.ख.घ. ट. ठ. इ, सत्यन.म. जग. ज त्सम्‌प; च. त्वमत्र. ८ च. प्रण विर्व, ९क.ल.घ.ट. त. इ. धारणि । अवद्यं धायः) च. धारभ्य पिष्यातपि | अकयं पार. १० क. . घ. इन्यपि) ऽय्योः; च, इत्यप्रिरोधः। २५ भनिप नतं , वि वमर जंवममना न भर, ६५444 जल्‌ अतमनन- धाम इतिं पटः । इमि रिथ; अदागेति तिपोवनेनयतवामितः परमनुपस्यन्ते इति आ प्रायः) ठ, द. इत्यमितधः । इति वितथः अशृण्ति नितधमेनतरोतधाविनः स्मनुगस्यन्ते तिषा पाठः. ११५ क. ल. व. ट, (दाप. १२क.ल.ष.ट नगध्यते; ग. च. ज. गम्पते. १३ क. ख. ३३५) ड. वात | इ क्तपाप्ये उत्तपटूफे ५ धानि ३७ ठण्ड.) ग. च. दजमि २०7३ नास, २१

1 © £ ^ ५ + [कप ९२६ दुगोचायेकरृत्दकासमत { एक.दश्ः्याषे

इदद्राणीधासु नारे सुभगामहमश्रवम्‌ | न ह्या अप्रं चन जरस। मते । परिधिवस्पादिन्‌ उतर ( ऋ० सं० १०।८६। १६) ॥ हृद्राणामातु नासु सृमगापमुं गप न हस्या अपरा सपं जरया श्रयते पतिः सवस्पा दृद उत्तरस्तभतदूदरपस्तस्या ५ एषापरा मवरति॥३ ८॥

4)

इ्द्णीपामु नाणश्िति। पकोपरपमे | पवस्य एमि ब्रह्मणः. च्छौलिनः शत्र तनितवगः( अश्र० प्रर ८।३)| 4 तर्न | सक्व अमु १० नु दद्राणीप्‌ एव यद सुमना सनग्यकृक्तां ठ्णार्तत्‌ अश्रम्‌ अशृणवम्‌ । कन तुना | यत जाद्‌ | नद्यस जद चन | 1६ 'शम्द्‌ हेलधः | बन यपं | यमद्य अप मपरे समां सत्तर प्रति न कदा चिद परतिश्रंपते नापि जीर्यते वथन्धासां प्रह्रतानां नाद्णाम्‌ | कतमः प्रतिः | विश्वमात्पत्रसतत्‌ जगत्‌। य॒ इन्द्रः उत्तः| ५ऽयमन्द् १५ इद्रतरः| ततम्‌ इन्द्रमधय त्रृष इयाचा यः चरनत |

इ.7101

८ तस्या एपाए्र। भवत "| सा पुनः किमधम्‌। कपद्रपतकपिः प्रसिद्धः|

स पुनरादिय।ऽमपत नसक्तानाम्‌ | तदुपद्रदयनाधाप्ररमाद॥ ३८ ॥ नाऽमिद्रायि। सरण सकृहपाकपकरत | यस्यदमप्य हमि; २० भियं देषु गच्छेति वित्यादि उत्तरः ( ऋ° सं० १०। ८६।१२)॥ नाहलिनद्रयि रम सस्पदपक्रयक सस्पेदमप्पं हररपयु वु1रद्धिः संसरति वा नियं दपु निगच्छति सवै स्माद इन्टर्‌ उत्तरस्तमेतदन्रू गौर रचतञलतिकन॑णंऽयमपी-

१द.ध.नादवु २८. मन्व शरण. ३२क.स.४ (३८)प्‌.द्‌ ४. ४ द. ड, उन्द्राणीतति ५४. (त वृ", ६ क. ख ध. ट. ठ. इ. "पम्‌। पद्धिः। प्र; च. पपम्‌ | ज 4" पह्धिः।, ७. ज, धथ कन) च, श्रवन अशवं. ८ व. कथपःपतए। पपन) ट. किप द । सपन उपाक प्रथिद्रः. ९क्.य ४ (३८ द्र. ट्‌, माद । दू निककभषष्य ५ ध्वायं ३८

२९ वचप्र..) च वलित तद। ना

नैवार्हः ण्डः ४० | निम्क्तम्‌। ९२७.

~, ५. © क = [9 त्रा र वण पएतस्पादूव प्रगस्या मद्रात्‌ तस्या एषा भति ॥ ३०. ॥

नाहमिन्ाणत। समानो विनियेगः पवय च| द्र बर्थति। वरिभक्तामिवन्द्रार्णा मासन; ङबाद। नाटान्नद्राणि ५ ररण | नरे अहम्‌ । सस्युदरपाकचक्रत | य एप मम सगा वृपरकापस्तस्ताह्ते | परि वोञयमयमनुष्यपु प्रसद्रः | न्यु. च्यते | भस्थदमप हेि: ¦! स्प्मु द्यत चस्पुर्‌ दाशाद वा। ' अद्रिः संखछृतममेत व। ' | सोय्स्यम्‌ प्रिय दृष्टः सवष्वपि दत्व | नध यान्यत | यस्य विक्ञेपत] गन्छति| विश्वमात सवसात्‌ 1 जगतो यौल्म्‌ १० इद्र उत्तरः उद्ततरः सऽ त्र्ति |

धरी: (२८) रचत: चलयेस्य | वाच्यदिका वाक्त | सा पुनरषति- मन | ‹ अयदरपत्दा' च (गौर वर्णः" सऽपि ` णनस्मादूव ' रोचतेः | स॑ द॑ (निष्प

५

इद्रण्मव

गैः; कमात्‌

ला्ष्णादनपढपे * प्रस्य मवति ` | ' तस्या एवा भवरत" ॥३९॥ १५

गारीमिमाय सनिसानि तन्नत्पकपद्री द्रिषदौ सा चहप्पर |

अष्ठापः[ नत्रपद। वमु रहस्लम परन्‌ प्रान्‌ ( ऋ° सर

१।६८४। ४५) ! गसर्निदिम सलखान तकषर्वी कुषत्य॑- कपी मधयतन द्विपद पथ्यत्न चादिव्यन च चतुष्‌ दिगि २०

रणए़ापदे। द| ग्भमश्चावान्तरादंप्रश््‌ नर्पद्‌। पिसमव्वादरन्तरादम्म भारित्मन च सदसा्षर। वहदृका प्रम व्यरनं तस्वा एपाप्र्‌।

६ भवति । ४० ॥

१ १५

१क.ख. ५ (३२९);तद्‌ ५ २बग णानि ; ६. २क.स. या आच | उद्ोर ध. ट. व्याः तर्त्‌ द्रो इ. चया अतु दन्दो. ४ ग.ज. चसच. ^ क स. (३०); द. इ. वि । इति (िसतमाध्ये ५ध्याये ३२ ठण्डग. च. वममितरष्द् नासि. ६क. स. ६ (४) त. द्‌. ६. । २९

९२८ दुगाचायेकृतदकासमनं [ एक.दशाध्यये =^ (~ ५ ५ [न क € + ^ ¢ ि ५ गोरर नमःयात । अस्यवामीय दाच्तममर आनम्‌ | गर सव।मेद्‌ मैरी निम | कथम्‌ । सद्लिनि तक्षती वु्ती | १;

१५

९६

उदक्पृरववारवनिसणस्य | कथमुतकानि कुर्वत । एकपदी वभवुपी एकपदी भवरत मध्यमेन संहकःवम प्रन्नः | द्विपदी मध्यमेन चासन च । चतुष्यःौ (पिः अनवेश्यन्धदरी | अष्टपदी दिक्मश्चवन्तरदिभभिश्च | नवपद दिग्मिश्वावान्तरदिग्मिश्च सह आदिन च | सदखक्षरा कहूदका परम ठेयवन | भक्तानां भृतानां । 3 ५ [१

यत्परममवनमेकं समवानामवरिभक्त एक आत्मा यस्तदासनेवभूता सद. ठनिमाणद्ररेण सव॑म निधिरभते |

८ तस्या एपप्रय भवति ! | सा पुनः किंम्निति | गरीति गुणा- भिधःनमप्रतिद्वाभिते4 छ.दि देवतायाम्‌ । यतः प्रया समथप्रति ॥४०॥

[क 1...

तस्याः समुद्रा आवि विश्र॑रनिति तेनं जीवन्ति भदिक्षथनसरः। ततः क्षरत्यक्षरं तद्विवुप गति (ऋ सर १। १६४। २) ॥ तस्याः समुद्रा अभ्रिविक्षरनति वर्षन्ति मेयास्तेन जीवन्ति दिगाश्रयाणि मूः ततः क्षरत्यक्षरमुदरकै तस्मवोगि मृताम्युपजीवन्ति गौरव्यास्यादा तरा एषा भवति । ४१॥

तघ्याः सनद्रा अध्रि रन्त, | अष्टन मच्च इति चत्त द्य्व दिद्गिन्वादिदयन सवन्पाद्रचः | न, । ९५. 9 जव सका, न्‌ समुद्राः मघाः अश्नन्ति वपन्ति तन उदकन जीवन्न प्रदिशश्वर।,।

$ ^ ध) रार ण

१. धति । अ, २ 2, ड. "वत वायुगा इद्रेण वा मध्यः (ट पुस्त ८ मध्यमेन › इतःस्थ4; ‹ दयुता इन्येण वा › इति प्रा) हिख्यत). २ क. ख.घ.ट.ठ इ. श्व मतानां सच. ' नतं मूलं पव मूननां ४. ज, समर्धयते; च. प्मर्बतिरथ, षक. स. ६८४), ह. न्ति । ही शिरुक्तभाष्ये च ध्यायं ४२ ठण्ड ग. च, तजेत नासि, ६ क. ध. ५८४५८). द्‌, ७,८८्. इ प्ण दति <, सन्यतै। अ,

द्रिचस्शः-कण्डः २} ` निरय ध

दिकपरतिदि्निवासीनि ` मूलानि ? तेने जीवन्ति } ततः श्वर "यक्वरम्‌ । (उनःपुनः प्रहिसवत्सरं तत श क्षरःयुदकं येवद्रारेम । तद्र सूतजातम्‌ उपजीवति । एवं सेव सवदन मेरयमय्‌ 1 |

° उदकम्‌ सक्र › इनपुन्यरते । तकल्मात्‌ | तद्ध स्वति मन्व श्यत्‌ ° क्षरति» | समिदं प्रति । + मोः व्यासा ( मरण क्‌ ।५३।८ तस्मा एष, भवाति?) ४ ११

~~~ -~-- ~~

गौरंप॑पमेदनु बन्स पिपर पूया हिङ्डकृणोनपानश ९ चह घमा दवश्चना पिपत मावर परत शभिः (ऋण सं १) १६४॥ २८; ॥ गारन्वपौगेदरनसे निषिपन्तपनिभि- पन्तपादित्यापिति द मधनपस्वामिहिङडकरोन्पननाय रकाणं सरणं घः हरमममिवव्ना भिशाति मयु मव्यायते पयोमिरमा- सयमिबादिर्यमिति घ ऋगफ माध्यमिका पमेभुनिति कंका सेजयतेयी नोते कसा एषः भवनि ॥ ४२ ॥

सोमनिदरति | दीयेदमम्‌ आशू 1 महतं मि(नपागः (हैर आ०५५।३} २ | गौः भाययमिका चक्‌ एन्‌ अन्वषीतेत्‌ सनुणद्रयति महद्भिः | ्सनयिलुशन्दः आदिम्‌ | प हि तस्या रमरग्णाद्रसः | मिवन्तम्‌ अनिमि अत्यवि तदान सवदा | आ च | मननं निरन्‌ स्मस्य मध्यल्यानप्रपत प्राय टिङ्डदणेत्‌ स्कर तकनधरया | मात सवंखोकजञानाय उदकन पका सरन्‌ अनव्रह्यपितमदरिय ध हरणं रसानाम्‌ 1 अभिवावशानः पुनः पुनददपमाना प्रतिसवस्नेव मिमाति गरु शब्दं करेति श्र॑षद्मे च प्रकरण वनते ए मिः रदरकैः।

गौ

१क. ल]. ध. र, प्िट्निवा, २क. त. ९.१.४६. उ. मिद सचराचर संच. मिदर सचपष्वा, १. स. ७ (४१);8. इ. पति। डि पनषकम्पष्य ५ प्यं ४१ सण्टणा ग. चर वजात, साप्त, ४ क. स.

८८४२) त. द्‌. ८.८ ग. पिति | कदी, ६ च. अ, पृष्प्यन्‌ | नीर.

च. ह. परवाकदिय, ८ क, सरत द. > इ, माना गनि (+ ९९९ ५

९.२९

१९

११५

२४

९६

(1. रमित्सीकासं एका दसा

तुक्च | वनसमर्यर यच्त्‌ । तजग्ध्ा पीनाः भक ययमपि च॑ जगत्तेन पथसाः धननन्तः स्यार ।. या वमस्मकनवमुपक्सणी स वं नियमद्धि

तैषमयः | (शवदान[ नित्यकालं. धिव च दुदधमकलपक्ुकमचसन्त, रै क सनिन्द" जा सवतो यथाकममरण्ये चरन्ती |;

कुकर अपः

* तस्या एषापरा मति ?। सा पुनः किमथैम्‌ |! स्पत हि प~ म्मिनमन्च परमनुक सुतरमुपषयते } यतः पर्या वमु; संबन्धान्मुष्य- कि च्‌ | 3 पितरेव देवनयुपयादगति | ४४ 1

ह ‹ हिदेणनी मुपत्नी वमूनां उ्समिन्ढन्तौ मनसाभ्यामुत्‌ ॥ दहामधिर्यां एया अल्ययं सा. वधां फत्‌ समगाय (ऋ १। १६४ । २७ ¦ ॥ इति सा निगद्ग्यारूयाता पथ्या, स्वरिति पन्था अन्नरिषष' नज्नि्रासात्तस्या एषा मवति ॥ ४५॥

२४ दकण्वतति । वव्वदरपाषि | हेड्‌ दथवव्रकं एम स्तनयित्कृ कुरत मुक वस्तमुदकानाम् | वसून वा आदिन्यग्णीनां मरन का | वम आदिय; | मःयस्यनो पा स्पदणद्रल्तः | ननू इच्छन्त मनलायामास्वमिकावाक्‌. निम्‌ अम्धागात्‌ समम्‌ अर्पितं यतापृिवीन्पुं मुयाचन््ाम्या व ५ वेप्व दुहां दुग्धां प्रक्रत पयः उ२१म्‌ | जमुना प्रकरण प्रतिसंवरं वनान्‌ उददेनास्पके मदमे मौभमाय. | -य्ा म्ः्सौमान्य्‌ं घनैः

अन्याष्तर

3 8 स्ते वनात

२५. व्व प. द, वततः च्व च. च ति" त्तः; 2, ड, चे ततःत्वत्ममा- देन कष, २. ज. स्ता पैव ; च, स्ता" आ. ३ क. स, १० (४४). ट, ह, "व । इतिः निरक्तनाप्यं ९अमाय्याध ४१ सएण्डःग, च, वर्जमितिरेष्प नम्नि. ४ क.स. ११८४५) त. द्‌. ११, ५ ग. सतीति । १०. ६ब्‌. जं दार दहि; च. दाप | दहि शि. ७८. ज, कुरति च. इव्ती ४, ८

भ्या वर, य, भ्वुवर गा, ९८, "यनः रत्यनन्तरमध्यायस्क परडनि मनि,

प ६० ५, शस्षिति वतेयाम ६ चन भिक प्न;

कटकाः सण्डः ४६ | निरकम्‌। ९४

‡ प्रध्या (३२ } सालः ` (३३ ) 20 वक्तव्यम. | अत्र पूर्वपदं पन्था सन्तरक्षम्‌ | तनितरासात्‌ पथ्या | छक्ि- पयुक्तं निभ्चनम्‌ (निर्‌ ३।२१)। था प्रायणीयायां यजतिप्रधागा दृष्टस्तया समाख्तः ‹ पथ्यां वत्ति पवा यजति › इनि | त॒स्या एषा मवति › ॥ ४५॥ ५

पथ्या कस्मात्‌

3

पस्तिरिद्धि प्रये शष रक्ण्॑तत्यभि या वाममेतिं। सा नांअमासो अर्ण नि परति स्वरावेा मनत देवगोषा( ऋ सं० १०५०।६३।१६) ॥ स्वस्तरवे हि प्रप भ्रष्ठ रेक्णस्ती धनवरत्यभ्येति या वसूनि वननीयानि सा नोऽमाग्रृहसानिर्‌- ९ प्रणे सा निगमने पातु स्त्रतेज्ञा भवतु द्री गोष््ी देवानोषा- यत्विति देवा एनां गोपायन्त्विनि बोषा व्याख्याता तस्या

पषा भवति ॥ ४६};

सततत | वसुकर्णयापम्‌ | ' हतु ' इयवधारणा्ये । ९५ 1 ल्त हि परपथे अन्तर परा रस्या

# मतदेवता न्यः रणत) घनव्रती उदकेन | अभि चा वामेति | या वनन(वानि उदकानि अन्यि | तस्यः किमिति। सा नः मा अस्मान्‌ अमा | अमति गहनम्‌ ( निच २।४॥| ११)। गृहे वसतः अरणे अष्प्ये च निग्मवं च वरद्वगद्यत्‌ पतु एषतु} २५ श्वातरा मुपचरणा मतरतु अस्माकम्‌ | द्रेवगोपा दर्वीं चस गोप्त्री चेति पवगोपा | देवान्‌ दूतिन्मान्‌ भवायसिति व | हप्र गोपायतु । अथवा | दवा माध्यमिका व्रह्याना दा रमय एनां गोपचन्तिति वा|

१२. ज दधिः च. पृ यवा. रक. ल. ११ (४५) ड. वि । इति निरुकमा+ ५ ध्याये ४ एण्ड मच, व्जमिररेमद्चो नस्ति, ३ क. य्‌, १२ ( ४६ ) दु. १२. ४ग. रिति 13. ५कर ष. व.ट. द्र. इ,

कानि नित्यमम्येते; च, ककान्यैभ्मेमत्य, ६ ग. ज, मणे) च. “मचे ७ क.ख.घ.र. इ. दुबान्मोणयतििति वा । दृतूःस्मात्‌ | किम्‌ । त्व स्वादवो गोपायतु | अथ च, देवान्‌ गोफ- कातर वत्वितिदा, ८ च, शमन, त्वरी यं. ९ च,“ हवि" पि प्वसमन्‌, १७ च. दुवि" गोपा, ०

९३४ ुर्माचा्ङ््गीकामेतं [ एकादशम

। उपा (३४ ) व्याल्याता ' ( भिर २।१८)।८तघ्या एषा भ्रात ' ॥ ४६ ॥

= --~----~

अपोषा अन॑सः सरत्सपिष्दहं बिभ्युषी | नि यत्सा क्लिन्न. ५ अरूपा (ऋ० सं०।४।३०।१०)॥ अपासरदुषा अनतः सपिषटन्मेयाद्विभ्यृ्यना वायरनितरपि प्रपां स्यादनस इव ककटाद्वानः शकटपानद्धमस्मक्वीवरमनितवा स्या उज(वनक्रमण उपजीवन्तयेनम्मेे।ऽप्यन एतस्मदिष, यज्निररिन्नवदूषा वरिता मध्यमस्नस्या एषापरा भ्रति ॥ ४७ ॥ १, ४

सपार्षा अनसः सरत | वमदबह्यपिम्‌ | परा च | सपःसरदुषाः | अपासपत्‌ | कुतः । अनसा षायाः}

उषाः क + [^ यद्‌। संपिनष्टि वुं तदा तनिधातिन्यु् मामप्ययं हनिष्यतीति विन्पयपतर्‌^ । नि यतसं। शिश्रथत्‌ | यदा निर्‌

(^ ६८

१५. ।येश्नयत्‌ ।नजपन निहन्त वृषा वाता षायु तदा अपासरदुषाः | छने वायुरनितः ' पात; प्राणनाच्छ्य | । अपि वोप

स्यान्‌ | अनस इव ककटात्‌ | यथा शाकः शकटातवेरनापत्सपिष्य- भाणदपमोदिवं वायुना संते प्पमाणाम्मेधादपासरदूषा इति दितोषा कष्पना |

२२ “ तरण एवापर भषति ! | सा पुनः फिममुम्‌ | उत्तमापि युवा आद्ियसश्रधाव्रपति ] इयं तु व्यमा मेघपेश्रपा वायोर संक्तथ।दिति मध्यमास्मवप्ायक्युपद्रदना्थम्‌ ॥ ४७ ॥

{6 9

एतदस्या अन॑ः शय सुरतिं विपा्या । सतारं सीं परावतः ( ऋ० सं० ४।३०। ११) एतदस्या अन आशेते

` १क.स. १२ (४६); इ. ववति । दति निककतमाप्य ^ ध्यय ४६

खण्डः; ग. च, व्जमितेष्व्यी नास्ति, २क. ष. १२(४०)त. द्‌. ११.

१ ग. पदिक । २०; इ, अपोषा । इति, ४ च, भानार्थ.५ क. व. १३ (४५) १९ इ, ` प्तप प्रथम्‌ । ५७। ' इति नकिः ग, च. पुजनितभठ नलति.

भमेजशिः सण्डः ४९ | निरुक्तम्‌ । ` ९३१५

सुसंपिष्टमितरदिव मिपाञ्चि बिमूक्तपाक्षि ससारोपाः परावतः परदरितवतः पररागताद्ररा व्याख्याता तस्या एषा भवति ॥ ४८॥

एतदस्या अनः षय ६? | पिङणैमुदकमवरेन पृथिक्री दद्ध मव्र्थितं दशयन्‌ त्रतरीति मेघम्‌ | एतदस्याः ५ उपरतः अनो मघस्यमाश्रयमृतं सुर्पिष्टं मुष सेचत वायुना इतरदिष श्षकटनः विपा्ि छिनसतरपाशबन्धनम्‌

१५ भ ए

आशत अतय प्रथितं शेते अति यतः संपिध्यमाणति ससार माधय मिका उः परावरः दूरदूरं ननक्नेपि |

उष एव

१८५

ए त ष कः 0 = नृ मेक ध ¶ ` ह इ ५ ३५ ) प्पाह्यता ' ° ददः स्मुकिकर्मणः । \ नग० 4७} [ 3 ह हि इति | ° नम्या एवा भव्ति ॥ ५८॥

अभि न इर यृथस्यं माता स्मननदीभिरुदीं वा गृणातु । उवेशो बा हदवा गंणानाभ्युषवीना ममृथस्यायोः ( ऋ स॑ ५।४१। १९) ॥ सिषक्तु न उजग्य॑स्प पृष्टैः ( ऋऽ सं० १५ ५।४१।२० ) ॥ अभिगरणातु न इजा युयस्य माता स्मदभि नदे।।भरवेक्ष। वा रुणतुतरेशी मा वृहदिवा महद्वा गृण्नाभ्यू- ष्रोना प्रभृथस्य मरभृतस्यायोरयर्मस्य योतिषा वेदस्य ब्रा सेवतां प्रनोऽन्नस्य पुषे रोद्रसी रुद्रस्य पत्नी तस्या एषा भबति ॥ ४९॥ ९५

क १९क. प. छ. त. द, चल्ला, २क. ष्य, १४५४८), त. द्‌, १४.१ग. हति । पि; ड. एकष्य हति, ४ ऊ. एल. ध. प. भ. ल, इना. १५. घ. १४ (४८); ङ. शति । इत भाऽ। ७ प्प ४८ खण्ड; ग. ध. वगनतेष्ह भातत. ६क.ख.छ.त. ध. हटा. ७ फ. स. ड.थ.ध, ह. पाता प्स्व मातास्म, ८क.व.ङ. भ. ष. इ. कथय विद्ष्वष्यस्परो, ९ङक.ब्‌, 14

4 | 9 ॥ } (4 षृ ६ ३

९६६ दुगीषायेकृतयीकासमेते { एकादशाध्थये

अमि न करति । जनरर्षम्‌ | दक्षरी । जनिगृर्गतु अमिशष्य- यस्मान्‌ । कासौ । इत्यं । परिटक्षणा । युथस्य माता मेषयुधय निमेोतरो मध्यमा । फेनामिगृणातु। नदीभिः नर्दनाभिरद्धेः| उवी वा | उवर्चीपि वा पासते इडहिवा रागुणातु नः अघ्मानिति अभिस्तनयतु | उरश ५ या चहदिवा गृणाना | टपेमाश्ं वा नतर्द्‌। भदोतक्षया ॥ उव चत्‌ महत्‌ गृणातु दरा योतनवता वुसिपनोदकसमृहेनं अमू ण्ोना सपमिवमपिपरनछादयसः। प्रमृतश्य प्रकरण नभूतस्य आयः अयनस्य समनशीट्त उदकस्य सवृहेन निधकतु सेवताम्‌ अस्मान्‌ उतर

व्यस्य एषः यदिः अन्नद पणाय ।

त रद सरस्य पन! सदर विमा १ रोद कलम्‌ (२६) ।

: नस्या एषः भ्रति ' ॥ ४५ ॥

रथं न्‌ मारुते वय श्वसयुमा दुबाप । आ यस्मिनतस्थी सुरण॑नि बिभ्रती सच। परत्सुं राद (ऋ° सं ° ५।५६।८ )॥ १५ रथं क्षिपं मारतं पथ वयं भ्रवण।यमाहयामर आ यप्मन्तस्था सुरमणीयान्युद कानि प्रिभ्रनौ सचा रुद्धः सह रदी रो-

दसी ॥ ५० ॥

क्‌. त.ग.व.च.भ.ट. इकति ६ अ" २ भज. `णपतुइति अभि" ९० ध, "गातु क्त आमिर दक. प. व. ख. न, इटा. ४१. स, नदामि; च. नरेभिर धना. ग, ज, अत्यर्थ, न. उवरयथः पमा, ६क.ख.व, ठ, इ, णेन गृणण्ना इष्दयन्ती अच. हेनःञ" मगानी सन्दुवन्ता ७ क. ख. १५ (४९); ह. षति । इति नेरुकोत्तरपटके भाष्य ५ प्याय ४९ रण्डः; ग. च, शनमेतरण्ो नास्ति, ८. त. द्‌. मेवं" नात, ९क. ८, १६८८०) 6,

१५ द्‌, १६६३. ५१ दति -सततरवटके परेपाध्यापः नभोभिः

पवाशतमः खण्डः ५०] ` निरुक्तम्‌ । ९२७.

0 (र

रथंन मारतमिपि | देयत्राश्रघ्यपम्‌ | आग्निमारुते तरिनियोमः | स्तोता बवति | नु किप्रंबयं रथम्‌ आहुामरे मदयामे मैतं

= मरुसयुक्तं श्रवस्युं श्रवणीये यश्चत्रिनम्‌ ।

५ ष कित | आ यस्िन्‌ तस्थौ | ्यस्िनातिषठति रेरणे रोदपी ह मरुद्ः सहिता मरुद्भिः । रोदसी तिति | युरणानि ५ सूष रमणीयानि उदकानि व्ि्रेती षारधन्धौ अपिष्ठति | ते बधे मेषं

1; {4 रथम्‌ अहयामह वरपथिमिति ॥ ५० ॥

मो -भगव्रदगाचायस्य कृतौ कऋण्रथ्या

९

निरुतवृत्तै प,डशोऽध्या4ः | १०

इति श्वाजम्वृमामेनिवा।

१०१ ५ ् (ः = ५. _ म~ ६

नरयन भादा यस्वादषएयास्म यतेयसादवनवनवोरषरृत्यो

^. (९षे 1

रषमित्याभवोमहउदुड दुसोम्यराङ्गोषातोमध्यस्था-

१२. ८१९.

देवमणाओिरयुनद्धिरारदरासानिषटकमीविरपपदीर षङ्गः

च

नःसूयस्यवस्तुपेसपमयातोपप्यस्यायीिपोदषटस सच क्रि- १९ ४९ छन्वपदपनेमदेय गेयपरअदन्धोदेव रचमनिवदतमोरा-

2५ भ्र 3 3९ ¶ [न

1 परसि नवीरिदपदमनमूपूतरीवि्नववितयर्दरणी तीह ग. गमित। इरा. २ग.ज.माप्तंवामःः च महरी म,२क. ख. ष. ट. ह. मस्षिन्‌ फिमिप; ष. - फि° यरिषिन्‌, ४ ष. ठ. इ. स्थो यस्िनातस्थौ यक्मि%च, स्थो" यण पञ्मिनातस्थो. ५क. शख. घ. ठ. ठ. ५ गमने२६ ष. २० मे. से" गमने. ६क. ल. घ. ट. ह. सुषा सष; च." पह पवा. ७ क. ष्ट १६ (५०); ह. पमिति। $ति प्रीजम्ष'; ग. घ. व्नितरषवही नास्ति. < ग. च, ज, जभ्ब०. ९इ. निरुक्रीकायां तिधण्यव्याबपश्केन सह नेरकषेडसरे, १ ` क, ख. श. भ. इ. श्यावः समाप्तः. + ठ. त. ई. एषा वग्डरङ्क ख नात. ११. स्पेनो ध्यास्यात अद्‌ १२ ढ. उ, स्तमषडे. १३ थ. यदद. १४१. राद्मतिनी. १५४. उद्मन्पम्‌ १६ य. चयुदहि" ६७ भ. गहं गोरी, । ९२७ ६१८

९३८ दुगौबायेदृतरीकासभेतं

[11

नद्रागिगौरीमिमायतस्याःपुदरागोस्भीमदुपदयसूरथैवसारदिष्व तीस्वरििरिद्धेयपो्ीं एतं्दस्याअमिनदृारथतं पञ्चाशत्‌

३ति निरुक्त उत्तर षट्के पञ्चमोऽध्यायः)

थ. रस्दिपो. > छ इति तेककतैः एकादुरोऽध्यायः; त, द. इत्येकादरमो" ५ ध्यायः समाप्त; थ. इति नेकः इ, ' दतिर ध्यायः › नाकि,

निरुकम्‌। ९३९ अथ द्रदक्षाध्वायस्य प्रथम ; पादः |

४ ॥ अथातो चुस्थाना देवतास्तासामन्विनौ प्रथमागापिनौ भवतोऽश्विनौ यध्यश्रुवाति सर्व रसेनान्यो ज्योतिषान्योऽनवैरनिना- वित्योणेवामस्तत्कायन्विनौ चावापृथिव्यावित्येकेऽहेरात्रानित्येके ५ सयाचन्द्रमसावित्येके राजानौ पृण्यश्ृतावित्यैतिह्सिकास्तयोः काल उध्वेमधेरात्रालकाश्चीभावस्यानुविष्टम्भमनु वैमोभागो हि मध्यमो स्योतिभौग आदित्यस्तयोरेषा भदति ॥ २ ॥

द्या्याता मध्यस्याना देवताः सवचनटिङ्भविरेषा; | अधुना तेनैष = १० समान्नायायुक्रमेण दुस्थाना व्याख्येयाः । तदर्थं विशेषतः पुनरधिक्रर- ` यचनम्‌ | ‹ भथत। युष्याना देवता; ' इपि । बहुदचन पक्षे ऽधेवत्‌ | दयौस्तेषां स्थानमिति युश्थानाः । देवता व्यास्यास्यन्त इति रेष: | (तासा- मश्विनै। प्रथमागामिनौ भवतः ' | तो कस्मात्‌ । काठतो हि युस्यानानां

अन्वितो किम देवतानां विशेषे विवक्षितः । भश्िने च १५ वव थते स्ुतशघ्चके कमि प्थमम्िनोः कारः सधौ ।

एकधाश्व मेध्पस्थान एको युष्याने नेरुक्ता- माम्‌ | अते दयुस्थानमध्यस्थानलात्तथोरश्चिनोरपन्यासः | ययेवमेकष्य मघ्य- स्थनि एकस्य धुध्थने उपदेशः परपनोति ! न । एपेकर् तयोरश्चिशब्दध्य पृथग्भविन स्तुयभावादबिद्न्धस्य चालयन्तमवि- २५ यगाननाकस्लयात्रिति च प्रथक्सतुयनावात्‌ | सयर््ये- परियोगे प्राथम्पालथमस्य समरन युक्तमिति चेन्न तत्केन मध्यस्थानस्य हयमनरूपलाद्‌ युष्धानस्य च वधेमानषूप- सात्‌ अते।ऽनन्तरं च दु्थानदेवतारूपन्तरसंस्थानादिति ।

दरयेस्कित्र कथने कि कारणम्‌

१३. हरिः अप्‌) छ. नु;थ. ओरेष्‌ ; प,.ञ्‌. २८.त. द्‌. ड, नुत्तमो, २१. ब.न. दुंव्यार) ष. ट. धरीगगेशाप नमः| व्या ४१, ज, "चनप. ५च. मधानस्थारम, ६ च. ट. रस्यं तवोरन्वि्स्या. ७ म, न, (अपः नाम्नि ग, ग, श्नात्‌, ३८

९९० दुगीचायैकृतदी कासमेतं [ दरादशाभ्याये

"अश्विनो (निव ५।६॥। १ ) कमात्‌ | "्ष्यशचुवाते सपम्‌? | केन। रेनानयः › | रतेमोदकेन सर्व व्यश्रते व्या. प्ोति। स्यो तितैकः। अश्रेरनचिनात्रयौप््रामः' | अथ्ेस्तदन्ठौ ताबिदौर्णवाम आचाय भन्पते | ५ * तत्का अधन › इति विचारः } ठरिति वाक्यपदानि | कवे. दो मनिनौ ता्धिनाविति विचारः परभ । ‹ दावपृषि- व्याबियके › । विज्ञायते हि ' रौ यौ प्रयक्ष- देवतमश्चिनाण्मि ए ते वावद्यव्यौ › इति । वै्यातिष् व्यप्रेति पृथिग्यननेन | । अशरत्रावियेरे › | अहर्ज्योतिषा व्यद्ुते सात्रिखश्यायेः। १० ' सुथीचन््रमसविलेके ' | सूर्यो स्योतिष़र व्यश रतेन चरमाः । ° रजानौ पुण्यक्ृताविवैतिहाक्तिकाः › । ‹ ग्वरश्चनो › इत्येतनिपचन- मथालिनपक्षे इतिद्‌(ते सनपेति।

भश्चेनौ कस्मात्‌

‹ तयोः काट उधनमपरत्रादकाश्चीमाव्रह्यनुिषटम्मम्‌ ' | जयोतिषा ग्यतिभिचमानमप्वमधरात्रत्तमो यदः ज्योतिरनु- वषट्ापि सोऽभिनोः काटः | ततः प्रमृति संपिप्तोत्रं॑पुरोदयदाधिनम्‌ । उदिते सौयौणि । तत्र यत्तमोऽ- सुप्ररिं व्योदिषि तद्रामो मेष्यमस्य स्यम्‌ | बञ्ञयोतिस्तमस्यनु-

[

प्रथ -तद्रमं तद्रपन्‌ ‹ आदियः ' । तरित मप्यमोत्तमाविति छमतमा- ९ ¢ विप्‌ [ङ्प ८ प | ४ चायस्य । यतः समधनायादाहरपि । ' तयेरषा भवति › ॥ १ ॥

१५ तयो; ऊः

२०

५, | ए.

वसातिएु स यरथोऽसिता पेतवावरिव । कदेदभ॑दविविना युवपभि

दरवो अगच्छतम्‌ ॥ दति सा निगदव्याख्यातों तयोः समान-

१ [न 6 ५ [| 9 नण ~ [ कट्या; सवानद्नणा; संस्तुतप्राययारसस्तवगपोऽधर्च भूवात्‌ १क.ख.व.ट.7. द. प्केनर्त्ववय) च. प्केन "वन्व, र२.म,

.२५ याथान्वि) च. ध्यचीन्वि दा. ३ क. ख.व. द, ठ. ड. मध्यमः। तन्मध्यमस्य; च शो मध्य" ध्यमः। तन्म, ४2 इति) इति पि निवण्टपंर

` १ छण्डः; ड. (वत । इति निरुकदीङायां निवण्रपच्वफेन पह सप्तदस्ाध्याये प्रथमः घ्रण्डः; क सल. ग च. वर्गम्तिःष्वो नारित. ५. थ. ष्‌. 2. ड, . “स्थात क्ातिएु स चरथो कमाती रतप वतन्ते स्र हतेन तपरो वस्व दने-

३० बारितो पेत्वादधि भव वृत्रहणं सुगतो पः".

दवितीयः कण्डः २] निरुक्तम्‌ । ९४

बासात्यो अन्य उच्यत उपःपुत्रस्सवान्य इति तयोरेषापरा भवति ॥ २॥

वसतिषु ममेति | उपजतदेवतादरोनचक्षुरतीतिषु रत्िपीयेषु सधौ मिनो प्रति सहपेवाश्चनौ दष मधरटन रति । वत~ = ५ तिषु रात्रिषु । तासु हि प्राणिनो क्तन्ति । जि ताछिति । चरथो युवाम्‌ | कथम्‌ | भरिताविष पेल । कृष्णाविव मेषौ समानरूपौ | उषसि कथमपि मय। रक्षित । यतो बीमि | कदेदमसिना युवम्‌ । कदेद्मस्मकर्म प्रति ये देवा भागततास्तानप्रति हे युवामश्चिनौ आगच्छतम्‌ अगतवन्तो स्थः | १ ‹ तये: › अ्चिना; ' समानकालयोः ' । उभयोरपि हि तयेरू \- मधेरात्रात्कार इति समार्नकालः | ' समानक. म॑णे; › । उभयोरपि तयेरेकं क | तिरोअहृषाः सामा किरश्च दिकपाठः| ' सेष्तुतपराथयोः 1 प्रयेण हि तथेदं स्येन सस्तव एव | तयोः पनः १५ ‹ ससंस्तवनैषो ऽध मवति ' ।

तयोः काठः करम ग्व समाने सूक्तानि ऋचख प्रायः स्तुति- रूपाणि असस्तवरू पोऽर्ध्चः

६ [24 (^ ण

नैन्वस्यामृचि वसातिपु स्म चरथ इति वसातयो हि जनपदा भपि

>

९५. प्रशिद्धाः। तदधिपत) रजनौ पुण्यकृतं मस्मै.

नायमधर्चऽध्वि. ति ष 26 त्तदम्तातिति श्यते कलयितुम्‌ | तद्यथा | पर्‌ ३१ केचेत्‌

वाससौ दैशाधिपती कौचिद्राजागो बहस्नौ २० पुण्यकृ य्गकर्मणि देबन्ध्रपि गते केनचिदुच्पते ] यौ युवां वसातिषु जनपदेषु नियमसितारिव पे्ौ संभानद्रेषो चरथस्तो युवा भिदं देवस्थानं प्रति ये देवा वन्ते तन्प्रति कदा हे अञ्चि युवामागच्छतमागतवन्त(पिति। मा मृदेषा मन््र्धयोजनेलत सह । ‹ वातव्यो अन्य उच्यत उषः-

१ग. भेति। उ; ज. प्मेति। उ. २फ.ख. ष. ट. ठ. उ. निष. ३क. न.च.ट ठ, इ. वीति, ४ग. न. प्मानः का. ५१ग. ज. ' ननु नालि. ६ग. ज. (तिङ ष्म चण पतिश्चिप्तचः पु स्म.५३. ख. व, ट.5. इ, पुण्य क्तो रजानौ. <८क.स.ध.ट. र. ट. युवःमाततवर ९ क. ष.व.ट, ठ, इ, ^त्यं,न्पर, २५

९४२. दुर्गाचार्यङत का समेतं [ क्दश्चध्यपे

धुत्रह्मयान्ध इति " | शको बा्ठाज उन्क्त एकश्च उषसः पुत्र इति । एत्रमेत{सन्‌ भिन- सुतावधूर्ये उषसः पुत्रेण सूधैण सह समानद्पानादसंशयं मध्यमो ध्रासा्यो रत्नैः पुत्र इति ।

` अश्चिपरोऽयः

५ ‹ तयेरेषपरा मवति | सा पुनः किमधम्‌ । मध्यमेोत्तमवसिना- ५ ध र परियस्येवाधैस्य दृतय स्ट यदेतस्यमेतत्परस्यामृचि ॥ २ ॥

इद जाना समवावश।तामरपत। तन्वार्‌ नाप॑भेः सैः ।

जिष्णुदीमन्यः सुम॑खस्य सूरिर्दिवो शन्यः सुमग॑ः पुत्र उह

१० (ऋ० सं १।१८१।४७)॥ इह वेह च जात। संस्तूयते

पापेनाहिप्यमानया तन्वा नामभिश्च सर्जष्णुत्रामन्यः सुमहतो

बलस्येरयिता मध्यमे दिवोऽन्पः सुभगः पुत्र दत आदित्यस्त- योरेष।परा.मवति ॥ ३ ॥

१५ द्द जतिप आगष्यस्यापम्‌ । प्रातरनुवाक खिनयार्विनियोमः ( सश्व०श्रे० ४| १५) | हे ससिनौ युवामुभ्ये | इहेह जति

इहं च मध्यस्थान इह च युस्ाने जातो समघ्रा-

वक्षीतां संस्तृमेये | केन | उरेपसा तन्वा सपापया तन्व यथासंकस्प्तया नामभिः स्वैः परमनाश्रिय यानि छंनिमित्तानि तेः ।

९४ पिन्व | जिष्णुवौमन्यः | नियमेव जेत। युवथ।रन्यः । सुमखघ्य सूरिः सुमहतो बरस्यरयिता शत्रुषु । स च नान्धो मध्यस्ानादिति मध्यस्थान; | दिव अन्यः सुभगः पुत्र; सुभगः सुनः उदे उद्यते वायुना नित्यम्‌ | स च नान्यः स्यादिव्येवमत्रापि मध्५म।त्तम।निति।

अश्विन

१क.ख.व. ट. ठ. ड."मानव्याल्या. २ ठ. ड. “माच । इति निरक्तमाध्य ३य्या५ २ लण्डः; क. ख. ग. च. वजमितरष्वह्ो नास्ति. ४४. त. सुमहते महत) बल, ५ क. ख. छ, त. द्‌. दिवो अन्यः. ६फ.ख.ड.थ.ष.ठ. ब.

उष्म. ७ 7, तेति । अ, ८ क. ख. ष. ट. ठ. ह. "लतया; च. ग्टपत..

९ कृ. खरप. ट. ठ. ट, स्वस्लतिनिः, च, एवननि स्वति, १० कख, प. र. ६९५ ३ ₹, उद्यम

पश्चमः खण्डः ५ ] निरुक्तम्‌ ।

* तयेरषापरा भव्ति ) । सा पुनः किमयम्‌ ] सेश्तुतप्रायत्रेतौ समानकाठे समानकमीणाविदयुक्तं तदुपप्रद नाथम्‌ ॥ २ ॥

भातयुना विंवोधयानिनवेह ग॑च्छताम्‌ । अस्य सोम॑स्य पीतयं ( ऋ० सं० १।२२। १) ॥ प्रातर्योगिनौ पिबोधया- शिविनाविहागच्छतामस्य सोमस्य पानाय तयोरेषापरा भवति॥४॥ प्रातयुजेति । मधातियेराभम्‌ । प्रातरनुवाके बिनियोगः ( श्वर त ्रा० ४।१५ ) । हे पतेत: यवौ परातथै्येते हविषा स्तया च | तवततौ अश्िनौ बिल. टाभिः स्तातिभिरस्मदयं पिजोधय | विवेभरितौ च लया इह कर्मणि आगच्छताम्‌ जष्पाकम्‌ अ.य सोमस्य पतये पनं ॥

१ तयरेपापरा भर्वात ? | सा पुनः मिमथम्‌ | नेषानयोरन्यस्िन्‌ काठ इव्यक्ि । यदय पि किवतानिञैव मेति सुतरं परग्या सस्वरं काठ ध 3 पवोपधदशेयति ॥ ४ ॥

पातयेजध्वमंश्िन। दिनो न सायम॑सति देवया अर्‌ । उतान्यो अस्मचजने वि चारः पुम; पूर्वो यजमानो वरीयान्‌ (ऋ० सं० ५। ५७ । २ ) ॥ प्रतयजध्वमदिवना प्रहिएत न सायमस्ति देव्या अजुषटमेतद्न्योऽस्मग्रजते वरि चावः पु पवो यजमानो वनीयान्वनयितनमस्तयोः फालः सयेद यपयेन्त- स्तस्मिक्नन्या प्रैवता अप्यन्त उषा ष्टः कान्तिकरमंण उच्छते

रतरा माध्यामक्रा तस्या एषा भेत्रात ॥ ^ ॥

१३ इ. गनान्‌ । इति निरुकभाध्य प्राप्या वतीयः षण्डः) क. त. १. च. बमितरष््ो माति, र ग. “नेति । मे". ३7. इ. श्यति । इति निरुक- भाष्ये द्ष्यापे ४ दण्डः;क.व. ग. वरमितनद्रो नापतिः ४ क, ष, त, ९. 'प्यन्यो अस्म, ५ छ. त. द्‌. श्य,

९.४३

११

१५

॥।

९४४ दु्गाषायदृतरौकासनेतं [ द्ादशाष्वाये

्रातथैजष्वमिति | अनेराषम्‌ । प्रातरनुषाके विनियोगः ( भश्व°

रोऽ ४ | १५) जस्विने च ( अश्व°

्री० ६।५)। हे स्तेतो युधमुच्यसे | तौ अदिनौ प्रौतः एव यजघ्वम्‌ | कथमिति | यतो त्रत्रीपि | प्रहिणोत

५ प्रकर्पेण तो प्रति स्तुतीरैदःपरि च गमयतेति | फिभिवं ब्रवीति प्रात यजध्वमिति | इतो यस्मात्‌ न सायमस्ति देवाः । अनभा्दव्योनं साय- मस्ति इभ्या । यद्यपि कथंचित्‌ अज्ञम्‌ अनासक्तं चं तस्धिभ्यां कम | उतान्धो अस्मचजते | अपरि च अनाहते वयि अन्यैः मस्मत्त एतावञ्िनै। यजते । वि च जवः | व्यत्रयति च तर्वपति हविः | पैः पर्व

१ यजमानः प्रथमः प्रथमो बजमानो वनान्‌ वनयिततमः सेभक्ततमः भतरत्वौत्‌ | तस्यैव हपिरातेभेते अशित नेतरस्यति ।

तीए

(तयोः काठः सृथद्यपयन्तः' | प्रकरी मवस्यानु विष्ट्भम्‌) ( निर० १२।१) इयतः काठ ध्रभाति स्‌।द्‌ यपयन्तक्तया

माश्चिने काले वि कालः | ततःपर्‌ यागकाटः| ततः किम्‌। "तान. । न्या दृवता: ' । ताक्मन्‌ स्तुतिकार<न्या १५ वपः

देवता भाश्चिने श्घ्रे याः स्तुरपि ठमभन्ते ताः ‹ भओत्यन्ते " तात्ामावपर्तादारु्टुतिप्रतिटम्भे इति । तत्र तावदुप; प्रथमोष्यते । तदतरतानि सुक्ताने शघ्यन्ते । {उषा (२) वटः कान्तिकमंणः' |^ ष्च ९० कान्ता? ( धा० २७० ) हयस्य । यचक्तम्‌ ‹ उच्छतीति सटाः ( नि₹० २।१८) इति तद्वद विकल्पेन युध्यानायाः | या पुनः “ इतरा माध्यमिका

उषा न तस्या पिकलः । किं तर्हि | ‹ उच्छेतेः ! एव सा विवासना.

येस्य । उदकानि विवासयति वित्रास्य बा मेधान्मष्पेनेति | ‹ तष्य २५ एर मति, ॥ ५॥

तामु उराः प्रथमा

उषा; कस्मात्‌

१. ज. प्रातताषन्विनी यम श्र. प्ातेतविन्विनि य २क.लट.घ. ट. ठे ह. "व)नाक्षि. ३ ग. ज. ्याऽप्यप्मर, ४, ट. त्तत्वत्‌, ५बग.स सेधितौ श्विनो; ष. सेबितोःजि°ते अ. दग. न, उप्यर; च, उष्य भो. ७, च. ज. शथमोप्य", ८ ठ. इ. “ति । दति निर्रभाप् ६ ध्यापे ५ रण्डः; क,

११ ल.ग. ज, त्र्नमितषवद्रो नासि,

रक्षन; खण्डः ७ ] ` निरक्तय्‌। ` पष

उषस्तश्चित्रमा भरास्मभ्यं पाजिनीवति। येने तो चतनधंच धामहे (ऋः सं० १।९५। १३) ॥ उपरस्तस्वित्रे चायर्नपं मेहनीयं धनमाहस्पभ्यमन्नदति येन पुत्रश पौजभि द्धीमर तस्या एषापरा भवति ॥ ६॥

ल ५

उप्रप्तचित्मा मत । गोतमस्यधम्‌ | ्रातुबार (आश्व० श्रौ ४ | १५) अशच्िने (अण प्रे० ६।५) च विनियोगः | हे ईषः तदल्माकं चित्रं चप. नये घनम्‌ आहर खं येन लदततेन वये पुत्राच पेतरो्च अव्िच्ेदेन सृतान्‌ दधमि । १०

उष्‌:

° तस्या एष परा मधति › | सा पुनः किमथेम्‌ ] पू्ामृचि चत्र घनमाहेरेयुक्तम्‌ । त्च पुनरभयेस्युषतारविशिषटम्‌ । प्रि तु पर- स्पामुत्तमलिन्गं ‹ पे अर्घे रबसो भानुमने ' इति | अतः परोद हिते ॥ ६॥

(4 १५

एता उ र्यो उषसः फतुमक्रत पृषे अध रजस। भारूपञ्चत। निष्कृण्वाना आयुधानीव धृष्णेः परति गावोऽरंपीयेन्ति मातरः (क० सं १।९२। १) ॥ एतास्ता उपसः केतुमकृपत भङञानमेङस्या एव पुननायं बहुवचनं स्या।ूर्ऽऽन्तरिक्षलाक्रस्य सम॑ङ्ते भानुना । निष्ृण्वाना जायुधानीव रष्वः । निरि" ९ त्येष समित्येतस्य स्थानं एपदेपं निष्कृतं जारिणीवेत्यपि निगमो मवति, । भतियान्ति मायो गमनादरषीरारोचनन्पाररो

,

४ भ १छ.त. द्‌. 'सच्यायनीय धनर, २. रूपि 1. ३ ग. ज. र्वाक विण; च. प्व "वि" आश्विने च. ४ क. यट. ठ. इ. उपः वाजिनीवति त; च, उः" तः वजितवति, ८२, इ. प्यते । हि निस्कमाष्ये ६ ध्याये ६ सण्टः; क. ख. ग, ज. ब्ममितरेधक्षे नास्ति, ६ क. स. दृ. तपर अपे अन्त , पतरवयं अन्व, ७ क, भ. छ. त, द. स्थन । एमी २७५ ११९

९४६ दु गाचा्ृतदीकासमेतं [ द्रादशाप्यप

भासो निमज्य सूर्या सू्स्य पलन्येषैवामिंष्टफारतमा तस्या एषा भवति !' ७॥

ए्सादया इ? । पूववदापं विनिगोगशच | याः पत्र अ यन्तरि.

५ सष कटोकय स भानुना भासा (भमान

समभिग्पञ्जयन्ति | एताप्ता उष्रसः | कफिभिति।

केतुमृत अद्कघ्रत कुन्ति रोवध्य प्र्नानम्‌ । कथं ताः प्रज्ञानं

कल्य कुर्वन्ति । मत आह । निषकरवाना सायुयानीव धृष्णेः ।

‹ निपियिष समियेतस्य स्यनि ! | यथ। संुवणाः निधं निमृजन्तः

१ अनुधनि निर्मानि कृषन्ति भृष्णत्रः धषयितार्‌ः ते आयुधिनप्तञजी-

वना एवं भानुना सन मसा तमेमकपनीय निम॑छानि परह्नानि

सोकस्ये पततः संम्ुवनिति । ततश्च प्रति गवोऽर्पीषनिति मातरः | यत

एत्रोदितश्लमेव सुय प्रति यन्त ततरवान्तर्यानते | सूयव हि रकप्रा-

न्तप्रोःता्यनणे तमस्यपरर्‌त्रे जति प्रकाश उपजायते ना उपम द्रणच-

१५ क्षते | सए परमाच सूं एव्र घी वद्गवरेशिषटठो भवति सर्यकाय॑ल(- प्।शध्य |

‹ एकम्या एष पूजनं बह्ुमचनम्‌ ' इति वचनमेदप्रतिसमाधानम्‌। निर्व [नरिर्प समियेतम्य स्थाने ' सामध्यादृग्य- निरिन्यप्र भले कं ~ लयः । सास्मि ह्यायुघन्याते(ननलान तप्य स्थने २० भरन्ति | यथा चे पप्रयते उपनम॑त्यद्यवस्तया निगपमुदजहार । ‹एर्मदेषाम्‌ ! इति। ' यदार्धे न दविषणःमः परायद्धषे जहीय सखम्पः । न्य्ताश्च अश्नते। वाचक पमादपां निष्कृत जाररणाव ! ( ऋ० स० १०।३४।५) || कवपष्य बाक्षस्य वाम्‌ | ठृतनिदरत्तिदेःनादशक्सुवनात्मानं धारयि व्र्व॑ति |

तक्य!दाहरण॑म्‌

१८. शभिवि". २. इतिः ।पू'. ३ग.च.ज. थडन^, ४ क. ष्व. ब. ट. ठ. द. शनि. ५क.ख. ष. र. ठ. ह. न्त्टीयण) च, श्वी टी, ८ ९८ ६7. "पाणीति | फ३०) ज. वाणीति | कवर घ, ठ, वृण्वे; कवर,

भष्टमः ण्डः ८ ] निस्कम्‌ । ९४७

यदा दीय मृक्ञमभिष्यायामि निश्चेन न दक्षिण न देमिषपामि एधि: अक्षरेति अथ तदा सखिभ्यः समान्यतिम्पः ` पितरेम्पः प्रायद्रय परागच्छद्रषे) देवनस्थानम्‌ अहमेम्यः अपह मकं हयनोऽ्मीति | यदा

पन्ते प्रप्य यः क.रं निवपन्ति अन्नान्‌ मप पनसद्‌। तेर्धुताश्र जपः बभुव्रणा अक्ष। वाचमक्रत शब्दमङृभत | अथ तद्‌ निदरतिमषि ५ णय्य एत्‌ आगच्छम्यव एम्‌ अप्तवम्‌ अप्यत निष्डतं चषडवभश्न- स्थानम्‌ आक्र संखते जरणा म्यभिच। जव किन्न चाल. मतमनोजिगणर ति | ।

° सथो १८३) इति वक्तयम्‌ । सा पुना ; सू एन ‹ एवैव ! उपा ' अभिसृष्कालतमा ! | यथा १० स५६य।दयक 2 प्रया नसृद्तमा भवत मततनम। भवति तथा तथारेषाउफरःप्‌॥ स्पध । ‹ तला एवा मति

॥ ५७ ॥

कास्‌

[मी

[क ६4 4 1.9 +

सर्गिशुकं भतम विनवस्पं दिरण्यवर्भं सुतं सुच्कम्‌। ९५

आरोहसु\+ अगतस्य लाकं स्योनं प्च बहप हणभ ( ऋ° सं० १०।८५। २० ) ॥ सुकश्शनं शन्नपटं सप्पमपि योपमार्थे स्यत्सुक्गे्ुकमिवे शरि किंशुक १: परकाश्यतिक्रमणः शरि: स॒श्ये भवरतिं सरवान्वारह पूर्य अघ्रृतस्य लो धमुद्कस्य सुखं पतये वहतुं कुरुष्व सद्वि ॥ सू २० मायच्छतसोमाय रज्ञे मजापतय देति च ब्राह्मणं वृपाकपायुः दषाकपेः पर्येपेवामिसृष्टका रतमा तस्या एषा भवति ॥ ८ ॥

मुदयुकं शसमखि)ति | सूयीया आपम्‌ | पिवहि विनियोग क ( आश्र° गृ° १ १३) ।। चे ९५ र तावदध्यते | वनेव ।पनेयज्य प्रमामालन १. ज. 'प्याण्यिभिर च. 'व्वाण्येभिर म्ये ट, "प्यधि ; ट. र. प्पाण्येमि. २१. "प्यःस्फरं; ज. ध्यस्फ{. २. ख. ष. २.2. द. गचददुः- सी; च. "चित ज्ञीद्दः ४८. इ. '्दति। इति तिरुकभेःष्य उत्तपट्र ष्टाः प्यधि स्मः ठण्डः; क. ल. ग. च. वजप्नितेषयक्षो नालति, ५ म. "मित । १९; ठ. द. सृष्रिकमिति. ६क.ख. ५.२. 2. इ. च्य प्रभात मज्‌. पाप्रनः, ४१

९४८ दुगाचायंकृतरीकाममेतं [ द्दशाष्मे

धिमजत तद्धिदेवतां ब्रदरति । सुक्क सुपर कारनं दीपनं टोकानां सहम2 श्नमलं व्यपगतमं श्वरूपं सपरं हिरण्यवर्णं दिरणपमवर्ण हिरण्यमिव रणीं भुद्त सुवदने शोभने र दमभितरैते सुचक्रं सुचकनं मुदाम्‌ | णएतोवरकषर्णं मण्डलं रथम्‌ सरोद चं हे सूरये अकृतस्य

५ उदक्य ठकं स्थानम्‌। तत एवमधिरद् स्योनं सुखम्‌ एत पये म्द- दापिष्ठानि बहतु कृणुष्व कुेष्वत्‌ ।

पथ्ये त॒सष्व स्थः सूधं उतर क्या सूर्ययते | एवं लक्षणं रथमरेहेनि ।

८५१ वोपायं स्यान्‌ | सुपदधकमिव शरर्डिमिति' । ञ्ुकमिति

कि {~

१० ~ ^ पटाशपुष्ये प्रसिद्धिः ।इह तु रक्तपुष्पवसामान्या-

२५दकमिय)। ६ ८ ९५१८९ सुपुथ्ितव शसति साम्यात्‌ तेनेप ए्धाचशप्रणम्‌ | अथ ६ ^~ [3३ 1 {+ (४ ४ त मानवी अदस्व पृषत इति कंकशम्दः

भे) = [+> (६ * न ~ पृते शस्मले गौण इति माष्यकारामिप्रोयः। ` पिजुकं क्तेः ` घोः प्रकादानाथल्य । तद्धि दो तिमद्व्ति । २५ "कत्मारः सुशरो मते? | घ स्सापम्‌ › (धार ९। १६)

कृस्य घाप: | सहि मद्वाममुहतय) भत्ति | ‹ जदवान्‌ वा ?। वष्टयस्त हिनत हितीयाम्‌ । ‹ सथिता मय प्रायन्छरःसोमाय रे प्रजापतये वेति च र्णम्‌ | भैर उयौकनां सोमाय ददाति २० यदुक्तम्‌ | * आद्वियत)ऽप्य द केमेवति ) ( निर० २।६) इ३पि॥

८ प्रजापतय वेति ` | उपक वरा मव्यस्थानाय प्रजापतय ददाति । केचि-

्राह्मणजचनद्य्‌ नदन ऽ;

स्ेतिहासकपक्त इच्छन्‌ | ११ निद्यसं णु कथमतद्विषि |

क. ख.षर, ट. उ. उ. विभन्य; प, ज, विभज्यते. २२. ज. बार"; च. वोष्मीग कपम; ठ. ड. रमणीव, 3 भ. च. ज, "प्रये वहतुं मन्दटापिषठत्रि इर. ४क.ए.ध. ट. ठ. द, ` इति ) नाति. ५. इ. "दादा । पत्ये सोनाःत्ण- द्व । कन्था (2. च. पृषते द्वु प्रान्तं निमितम्‌ }. ६. र. ठ. भमायोम, ७क, ल. घ. ट, व्वान्वा । रिताक्न्‌ । क. ८ क. ख. ब. ट. ठ. ड. हिःच, ता. ९९.ल. घ. ठ. 2. इ. निर, १२. दसो प्रायं; २, हमं सत्रं

२९ निः थु) न. (म पुग 11

नममः खण्डः ९ ] ` निरूक्म्‌ | ९४९

^ वृपाकधाया ( ४ ) वुपाकपः पनी › | वृधाकपिर।दियः | तथ्य पर्न) तद्विमृतिः उषःकटे यदषश्यायान्‌ वर्धति कम्पयति च तदरुणयोगात्‌ | सा पुनः ‹ एत्र" सू “ अभिसृष्टकाङतमा › वृधाकपायीघयुच्यते । ‹ तस्या एपा 9 मवति ! ॥ ८ ॥

का रष कपायी

दृष क्पायि रेव॑ति सुपुत्र आदु सुस्तुपे । पसंत इन उक्षणः प्रियं काचित्करं हविर्विश्वसमादिन््र उत्तरः (ऋ० सं १०। ८६ । १२ )॥ वपाकपायि रेवति सपत्र मध्यमेन सुस्नुषे माध्य पिक्रया वाचा स्नुषा साधुसादिनीति दा साधुसानिनीति बा १, स्वपत्यं तत्सनातीपि वा प्राश्नातु त इन्द्र उक्षण एतान्माध्यभिक्रा- सस्त्यायानुक्तण उक्षतवेद्धकभण उतन्तयुदकेनेति वा मिप इर- प्व सुखाचयकरं हतः सुखकरं हविः सवेस्म इन्द्र॒ उत्तरस्तमे तद्‌ त्रप अत्यं सरण्यूः सरमात्तस्या एषा भवतति ॥ ९॥ त १५ वृपाकपरायि रेवतीति | इनद्रप्यनम । पष्ठ पष्ठव,हन कृपाकर विदि

यागः ( अश्चण०् श्री; ८ | ३) | है दृषक- प रेदात दयेमाति धृरतं | सुपुत्र मन्यमेन

इन््ेण रसहरणमामान्यत्सदस्थानक्तामन्यात्‌ । पुषे माध्यमिकया बचा भियुनसामान्यात्‌ । किमिति | घसत्त इन्दर उक्षणः | प्रश्नतु ते इन्द्ःतव॒ ९० सभूतान्‌ एतान्भाप्यमिकान्‌ उक्षणः अक्ृयायततष्यायान्‌ एष इन्दर भादियः।

स दि तानुदयन्‌ पिविति| प्रियम्‌ इष्टम्‌ एतत्काचित्करं हि: | कमिति सुख.

नामे | तस्व यत्‌ सापितम्‌ आ।चयनं करोति तेद्भपति काचितम्‌ । भ पुनस्तत्‌ । हमि; उदकम्‌ | तक्कुरुवावदयायटक्षणं हविः | सनमव- दयायेरमिनिष्यादय | किम्‌ | विश्वस्मात्‌ य एष इन्द्र जदियः उचैः ९

द।।१ |

एृधाकपाा

=

१

१२. ज. त्वी न्पकदधिः) =, दददति, २१, ट. ठ. इ. कम्पति. ३८. इ, वनि इति निमक्तभा्ये ६ ध्याये < खण्डः; क, ख. ग, च. वगमितरष्ष्े नास्ति, ४ छ. त. द. हतिः सुखकरं ? नासि. ५ग. (तीति? । इ, ६ क, श्व. प, द, ठ, इ, पनवपि गवि. छ. ज तदर्थमिति उस्रः; च. "तदुरि 4: इन, ११

९५. हगीबाषृतरीकासमेतं [ ्ादभ्यमे

कुष सधुसादिनीति षा सधुसानिनीति बा ' | सतानरक्षणे

कुष कस्मात्‌ सीदति अङ्गभावमुपेति सुना । सधु सनोति संततिं

सभजत) ति व। कष। | छप तत्सनेोतीति वा

५ सु इयपयनाम प्रयते हि तदिति । तदिव श्वशरस्य सनेति संमजतीति

बा जषा उक्षणः उक्षतः दृद्धपयद्य | वधवन्ति हि भोषधीखश्यायाः। त

एषा बहतदूदा भष।न्त्‌ | उत्तितेब। तचन।धत्ष | ‹ उदकेन ' शत्र श्यावाः स*मिद्‌ रिक्त |

+ शेरण्युः ' (५) इति बक्तम्यम्‌ | सेवर यदा सूय परति अत्रिमगेब परसूता मवति तदा ' सरणात्‌ › सरण्पहषु - }

१० सरष्युः कस्मत्‌ ॥ि ष्यते । ‹ तस्या एषा भति ' ॥ ९॥

अप॑गहक्मतां मर्यः कृत्वी स््रणामददरवितस्वते | उता- न्विनावभरवत्तदासीद जहादु द्रा मिथुना सरण्यः ( ऋ० सं° १०।

१५ १७२ )॥ प्यगुहस्नमरतां मर +भपः कृत्वी सणामददुर्विवस्वतेऽ- प्यन्विनावभरद्रत्तदासदजहाद्‌ दरौ मिथुन सरण्युमेध्यमं च माध्य

मिकां च वाचमिति नैरुक्ता यथं च यम चेर्येतिहाधिकास्तत्रेति- समाचक्षते त्वाष्टु सरण्यविवस्रत आदित्याच्मा मिथुन। जन- यांचकार सा सबणापन्यां प्रतिनिधायाश्वं रूपे कृत्वा प्रदुद्राव

९२० स विव्रस्रनादिय अश्वमेव सरूप एता तामनुष्तय संबभूब ततोऽदिविन ज्ञाते सबेणायां मनुस्तदाभिवादिन्येष्भवति॥ १०॥

क. घ.ध. ट. ठ. ड हे।भने$ श्वद्धस्य तता; च. "पता शोभनेऽु श्वशयस्य. २क.ख.व.९.ठ. द. रेततिष;च.पेनर ती. श्व. दु सू. ४ क.ल. प. 2. ठ. इ, हिते ओुच्‌. हि भोः तै. ५दढ्‌ ल. सृतः परङृत"‡ ध. ट. ठ. इ. बर भः" च, प्रस" सृता. ६८. ड. "ति। इति निर्कभाध्ये ६ ध्ये ९ ण्डः कर. ए.ग. च, वर्जमेतरेषवदो नासि,

९८ ४. त. दु, भय

4 9 ५.

दकषषः खण्डः १० |] ` ` निर्क्तम्‌। ९५१

अपगृहमिति । देदश्रषस सम्‌ । शपगृहन्‌ भमृताम्‌ एतामुषसं दषाय परय्ध्वन्थारया मरम्थो मनृष्यम्य | कत । सयः । बय स्वेणं: ददुवघ्ठते | त्तरमवणामेतं हवा सरण्यृम्‌ अददुः जिव्यते "दियाय | उताक्रि. नाबमरत्‌ स्तुताः सा उषाः | स द्ध्रितोः स्ुपिकारठः | थरा | सर- ५ भ्यूरमरद्धविषा। स॒ क्षध्िनोयीगकाठः । यत्तदासीत्‌ उपसे रपं सर्व्वा षा भजहात्‌ भलयजत्‌ दर द्रो मिना मिथुनौ सरण्यः | ‹ म्यमं च माध्यमिकां च वाचमिति नैर्तःः'। यदाहि सरण्यृादियस्य सकारं मण्डटमनुप्रविष्टा भव. दयवरिभगेन तदोदितै भादि तिच्छिद्ते मध्य- १५ मध्य माध्यमिकाया वाचः काठ इयेष तयो-

सरण्यः

नेरुकमते पिधु- नौ मध्यमो माष्यमिका श्रवा

स्यान; |

ध्यमे च यमी चेत्िहानिक।ः१ | तस्मतेन मन्त्रस्य योजना । ते एव ¬ वे चेल. स्मयः प्राणाधिदेवतामाबमापननस्तिषु श्वस्तं

ध्मा यमी चे _.- <^ ~ _ ५ 1 रूप चनी हसेव ग्पवहारः। ताया सर- १५ + प्युमरां कला ` तया स्यश्वनोर्जन्म मिध पश्यनतोःलोकहिताय अमृत्रम्‌ःसमरणरघा५। देवीमपगृहन्‌ भन्तेहितां चकुः मर्खँभ्यो मनुष्येभ्यः 1 उत्तरान्‌ कुरून्‌ प्रति निन्युः । ततशवान्यां तरतव णौ; छयाप्रभवां कृतवा तामददुररवस्ते । उतासचिनावभरत्‌ । यत्‌ भश्च तद्‌ सूपम.सं तेन) सा सर्ण्ुरञ्िनावभरत्‌ समनयत्‌ भपुष्णात्‌ उच ९५ ठेषु कुरुपु । अजहादु द्वा मिथुना सरण्यूः । द्वन्ध मिथुमौ यमं च यमीं वेति विवखतः स्काशचादजहात्‌ हिता ननाशेति ' तत्रेतिहसमाचक्षते ! । भ्रजुतिहासांथः | यथा ता परण््‌+वस्वते)ढ। सा च तसमान्ननाश्च । 4 तदमिवादिन्येषमवति ' ॥ १४ ॥

२५

ग. "भिति" ०. २क. ख. घ 'स्तेषवन्तवपं; ग. ज. (स्तेणन्यद्प। ख. सतेषन्वुपं शसं हप" (ब्रू) ट. "तष्य स्यतं रट. इ. स्तषव- न्यस्तद्यस्तं तदपे. ३ क. ख. ध्र, ट. ठ. इ. भविष्यत्‌; च. भविष्यं" ष्यत्‌, ४. च. भ. “भरवत्‌। आश्वं ५ ठ. इ. ^वति। हति रिक्तमाघ्ये ६ ध्याये १० सण्ड.) क, ख. ग. च. वर्जमिररेणङो नासि, ३०

९५१ दुगौचा्॑द्रतरीक्षासमेतं [ द्दशःध्वये

त्वष्टा दुहितर वहतुं कृणोतीतीदं विद्ये भवनं समेति। यमस्य माता पयह्माना महो जाया वित्रस्तो ननाज् ( ऋ र!० १० । १७। १) ॥ तष्टा दुेतुबरहनं करोतीतीदं पिशं भुवनं सम तीमानि च सीणि भूतान्यभिसमागच्छन्ति यमस्य माता पर्य ५ शमाना महतो जाया तरिवर्वतो ननाश रात्रिरादित्यस्यादित्वो दयेऽन्तर्पीयते ॥ ११॥ ३ति द्रादक्नाध्यायस्य प्रथपः पाद्‌ः।

ष्ठा दुद्र इति । पुतरथेव समाना्पं॑व्रिनियोगश्च | वषश देषो क्व ,. गिक य॑ परागविद वदन्ति, स दुच्िः वहतुं वहनं विरहं कर्‌।तीति इदं विं भुवनं भृतं वरिवहदश्े्प्तवा समति; स द दिवदः सभावः | यमस्य माता | मधिष्यत। येगेनेचयत | पदह्यमानां पदा यमे च यर्म च जन- पिता ततो मर महतो जय। प्रवतो देव्य जाया माच दिता अप्य १५ भुन माङ छप कृता नन्ति | नेरुक्तपक्षे तु तवष्टा मध्यमस्तमेोमागस्वेषौ दुहुः द्रे हिताः प्रकाश्चषूपाया बहतु वहनं वित्रस्तः करति । दर शरश्च भुवनं समेति । प्रभातमिति मवा सर्वाणि मृतानि सरछितिकतव्यतासु अमिसमागच्छन्ति । यम्य माता ९५ पयुद्यमाना | यमद्य मध्यमस्य माता देवघम॑ण | अयत्र । दुध्यानघ्य येव जाया सा मतिति । जायतऽस्यां पुत्रचन पतिः जाया भा । महतो विवघ्तः प्रकाशेन प्रोदसाभमाणा ननाश नदति | संप्नपते माष्यका- रोऽ निराह | ‹ रात्रिरादियस्य ! उपा जाया । सा (जद्ियस्योदेऽन्त- धते ) ॥ ११॥ ९५ सपदशाध्यायद्य प्रथमः पटः।

१०

नै रक्तप क्ष ऽधः

१छ.त. द्‌. “इ इदं विच भुवनं समाति ' नासि. २छ. प्रथमः पादः; त. इति एद्रमो<ध्यायस्य प०;द. इति प्रथः; ह. थ. ध. इति पष्द्‌ः नास्ति. १ग.इति''।षए्‌.४फ ख्‌ ट. ठ. इ. स्वसु स्मा) च." स्वासवातु. ५. ख.ट. ध्यत इति; च. च्यते" त इति; ठ, ह. व्यत इति ।इ निह कतोत्रषटृङभा५ षष्राध्याये एकवुलः एण । इति निदण्टपशकेन सह्‌ सपदृशा" ,

शर क. त, गर. च, कर्त्वी तमि,

चयेद्ः खण्डः १६] लिरुक्तप्‌१ ९५ द्वितीयः एादः\ सविता व्याखूयगतस्तरस्य कको यदा दरौरपहतवपरकको¶- ^~ ९ ^ न (9 ह २र्मिमव।ते तस्यषा भवाव ॥\९२॥

‹ विता ! ( ७ ) इति वक्तव्यम्‌ | पुनरे ' ग्पाह्यातः! ५ समिधानतः ( निर० ७।३१॥ १०।३१)। इह पुनरादिव्यः॥ “तश्च कसि मदे दोरपहतत्ककीणैरकिर्भवति' । यदा यसिन्‌ करि दरेवापहततमस्का मवति न प्रथिवी । प्रधिम्यों तमो भत्ति | दिभ्यपहते तमति विक्षि यस्यं समयो मन्ति | स साक्िनरिः काठः | नस्ित्‌ काठ अ।दियः सवितोच्यते | “ तस्य › सिधुस्तत्कारोपरक्षितस्म १* रपं › प्राधन्यस्तुतिः * भक्ति" ॥ १२॥

विश्सं रूप्राणि मति मुख्धवे कपिः प्रसवीद्धदं द्विपदे चत

पदे | वि नामल्यरेसव्रिता वरेण्योऽनु पयाभैमुपसो मि र॑जति

१ ० सं० ५।८१।२)॥ सवाणि प्रह्ननानि प्रतिमुञ्चते ११ मेधवरी स्वः कान्तद्नो भवति कवतेवा प्रसुवति भर द्वि ङश्पश्च चतुष्पाद्धयश्च व्यचिख्यपल्ञाकं सविता वरणीयः परया णमनुपसो विसजत्यधोरामः सावित्र इति पञ्ुसप्रम्नाये शिह्गा- यते इस्परसामान्पादित्यधसवतःलामां तपो मव्रत्येतस्मा- र्समान्फदधस्ताद्र मोऽधस्त।च्छृष्णः कस्पात््ामन्यादित्यामं ९७ वचेत्श न गामायपेयद्रामा रमणायोपेयते च धमाय कृष्णजती- यतस्मात्सामान्यात्कृकवाकरुः सदतरित्र इति प्ुसमाम्बाये पत्ना यते कस्मप्सामान्यादेति कालानबादं परीत्य ठृकबाकोः पू शब्दानुकरणं ददेरुचरं भग ग्याख्याव्रस्तस्य रूः प्रयु

रसपणात्तस्थपा भवत ॥ १३५4 1

क. २(१२)त.द्‌. १. २क.स.प. ट. त इ. वाक्पा.

क. ल, १६८१२); ठ. ह. "ति । इति कभा ६ ध्याये १९ रणः}

ग. च. वजनितेरेषो न स्ति. ४ छ, त. व्यर्यपजार दृ. प्यस्यत्न९,५ ह, ष,

ठ. ह. द्वेष्यां ६क. ष, २(१९);त.द्‌. ९. | २४ ५९ ।

९५४ दुगाचाय॑दृतदीकासमेतं [ द्वद्लाप्यवि

त्रिसा स्पराणि प्रति मुश्वते कथित | स्यावाखस्यापम्‌ । आमिषः : विके प्रथमेऽहनि पिनिधोगः ( आश्व श्रौ° ७।५ ) शिक्धपशप्रतमाके च यजमान- स्यप्नौ (मता० सं०३।२। १) । विद्लानि सर्वाणि ह्पभि

५ रूपवसु सरयु प्रतिमुञ्चते सक्र्ाति तमोऽप्नन्‌ रफण्यविःुवन्‌ कपिः करन्तदरैनः | सथव। | कवते; धातोगयथस्य कपिः | ग॑च्छ-

त्यसौ नियम्‌ । [किच | कपरिवदेव प्रासाधत्‌ प्रसुवति जन-

यति लम्यतुजानःति च भद्रं द्विपदे चतुष्ददे द्विप दववश्च मनुष्यादिम्यः चतुष्प।द्रयश्च गवादिम्यः | यद्यत्तेषां भद्रं कल्याण। तत्तरसुप्रति । किंच ।

सरेता

।

५ ^

१० वे नाव.मस्यत्‌ । विर्यापयति नाकं यां च वरिद्शयति | तद्‌। हि तप्यां विण रमय भवन्ति । किंच अनुप्रयाणमुपपो विराजति | उषसः प्रयाणमनु विराजति प्रकाशते । सोऽसा नामेद्‌ वरेचिव्याश्चिषा स्तुति- परकक्षा |

¢ वि नाकमघ्यत्‌ › इति सवितुः काठेोपटेक्षकं मन््टिदनं तपदयगु-

१५ णसामान्येन समथयत्ाह ~ ‹ अधोरामः सा्रित्रः ( काटकसं० ५। ८।२। तै०स०५।१५।२ | वाज० सं° २९ | ५८) इति पशुसमाम्नाये विज्ञायते › | ‹ कस्मात्‌ ' गुण ' सामान्यादिति ! । `

: अधरतात्त््टीयां तमो भवतति ' । उपरि

सधो $ किमिति = (7 ५ + [0 1, ० मः कगत उति; | शह तदा दिति मवति कीरणरक्षि-

सावित्र दयुष्यते

९० लात्तस्याः | अधम्ताततु मुम्धां तदा तम भवति । एतस्मात्‌ काटदेवतागुणसामन्यात्‌ प्यरपि तथारप एर मवति सावित्रः |

आह ‹ भधोरामः " इति किमुक्तं मरातत । उच्यत | ‹ अधस्ता- कृष्णः › इति यदुक्तं स्यात्दुक्तं भव्रयपरोराम

सधोरःमः कस्मात्‌ ~ धारःमः कस्मात्‌ ३ ।

१८. ट. स्पाणति सेयावा. २ग. गीति । स्यार. २ग.च.ज. रातीति, ४ क. लघ. ट. ठ. इ, करवति भच, ५क. घ. व. 2.२. इ, “टक्षणङ, ९८ ६, ठ. इ, पेद,

चतुदैशः खण्डः १४ |] निरुक्तम्‌ । ९५५

आह । कृष्णः ‹ कस्मात्समन्यात्‌ › राम हयुच्यते । चण | विज्ञायते हि ^ अग्न चिता प्रथमे चि न रामापुमेयात्‌ ( काठ्कप० २१ । ७) इति| रामा इति युदरोच्यते । सा हि 'रणाय! प्र ‹ उपेथते न धमय › ( वसिष्ठपशात्म्‌। १८ । १८ ) । सणा- ५ यमेव सा । ‹ कृष्णजातीया › | दयेकार्थौ शन्यौ | अधुेत्सृ्य रमां लियं प्रधीणादिशचब्दवत्पशावयं रामशब्द दतः कृष्णसामान्यमत्रेण ।

‹ दकवाकुः सात्र: (मत्रा सं०३। १४१५) इति पञ्चुसमाभ्नाये विज्ञायते ` | स ‹ कस्मात्ाम।- न्यात्‌ ' इति । उस्भते । ‹ काठानुवाद्‌ परीय ' | १. सवितुः कारणतो वरक्तवयेषं परय पङ्ञिय | समान्नाय तस्य सातरित्रलम्‌ | ककव दुशब्दमधुना निक्ति | (छृफवाको पृ शग्दानुकरणम्‌ ! | कृकवराक्रु्ग्धष्य पुव पद्‌ राब्दानुकरणम्‌ | ' ककः ' इव्यव्रमस॑। शब्द १५ करेति | ‹ वचेरुत्तरं ' ववुरियेतत्‌ | कृक इ वतीति कृकवाकुः |

* भगे। ! (८) वक्तव्पः । स पुनय ‹ व्यस्पातः ? ( निर्‌० ३।१६ ) दछलीमगन शब्दवयुपत्तित; | तपमत्सानित्रा्ताटाससत एत- दुत्तमं जयोतिर्मगास्य भवति | ' तस्यैषा भवति ' ॥ १३॥

रामश्ब्दघ्य कथं छृष्ण्‌ इरः

कृकवाकुः किम सावित्र इत्युच्यते

कृकवाकुः कसमात्‌

पातितं मग॑मुप्ं हुमेम वयं पुत्रमदितेर्यो तिधा | आघ्र-

शयं मन्५पानस्तुरथद्राजा चि मग भक्षीत्याह (ऋ० संर

७।४१।२)॥ प्रातर्जितं भगमुग्रं हयेम वयं पूत्रमदितेर्या विधारयिता सवस्याघ्रिं मन्यमान आन्यलदेदरस्तरभित्तर इ यमनाम तरतेव। स्वरतैवे। त्वरया तुणगति"मो राजा चिधं २५ भगं भक्षीत्याहान्धो भग इत्याहरनुत्छप्रो न दृश्यते भारित्रमस्या- क्षिणी निजेषानेति च ब्रह्मणं जनं भगो (गच्छतीति, वा जनं गच्छत्यादि्य उदयेन सू५: सरत सुवतेव स्वीयतेवा तस्पषा भवति ॥ १४॥

१८.क, ख. २(१६)) “वति ।इति तिरुक्तभाप्ये ६ ध्याये १३ खण्डः

(ड, पुस्तक इं नासि); ग. च. वजमितेपधङ्को न्ति. २, थ. “व्यादुर्द", २२.स.उ.त.द्‌. वासय ज". ४क. ख. ३ (१४)त.द्‌. ३. ११

९५१ दु्ग्वायेषतरीकासमेतं [ इादस्ाप्यये

१ ^~ ^

प्रातर्जितं मिति } वसिष्ठस्याक्म्‌ } प्रातः प्रतः तमांक्िये

जयति स भवति प्रातर्जित्‌ ! तं प्रातर्जितं भमं

सुभम्‌ उरम्‌ उदूणेम्‌ अभ्युवतमुदयाय स्म

भद्भयामहं वयं पूत्रमदितेः यो विधतो विधारयिता सर्वैष्य, जग्रतः स्वेना-

भृ रुप्रदेम | फच। अश्रिं मन्यमानः| मा ठु; आच्यानां । सपृयितः दस्िः। सथ मन्यमान आकाष्न्‌ हग्रनयहनि पूजन्‌ अस्तेऽपि नामरदिवा- द्रगस्ततो कर्तां पटयति । तुरेत्‌। तुरोऽपि यमस्तूणंगतिः। सव॑न प्राणिन आभिषृष्येनेपद्यरय तुणगतिष्रितिगतिः । य मन्परानः जते प्ेतामरिफतिः । तदुदथाद्धि काठततिकतमेष्फसानमरसहरति व्रणिनः । रच्छ

१० चित्‌} सजापि चिना कथेचिकश्या यं भगं म्व उदय भनत्व- ह्‌ । तं वयं भगमइवाष् |

भगः

आह | ^ अन्धो मगः (कैौष्र तण ६] १३ ॥ शतत त्रान मगो<न्व दूति किम ९। ६ स ९) 4 । र केऽ मुच्यते इति } उच्यते । स्‌ 1६ सूचमावम्‌ -अनुपकते ३५ न इयत? | नालिन्‌ रू व्यानं दञचैनम.- स्।यन्धः | न पुनरसामैव न षदयतीति। £ " प्राशित्रमस्याक्षिणी नि~ घान ! इति च” (कौपी०व्रा^ ६} १३.) इयेतिहसिकप्षमिप्ायोऽ, यमर्भवादः प्रारित्रस्यै मामल्यानन्वीश्चणस्तुयर्थम्‌ । ‹ जनं म मच्छपे ' (मैत्रा सं १॥६। १२) इति| त्देतमरिद्धमेव +

2० यदा तदामना जनमादित्यो मन्छपि ॥

' सूरयः " ( ९ ) इति क्त्यम्‌ । स पुनस्यं भगकात्ृतः सूरयो भवति । ‹ सर्व्वा. " सूयः | ‹ सुवतेवरौ ? प्रसवाय | सःएव हीदं सव प्रसुवति ¢

२५ जनयील्ैः । ° छलीयतेवौ › | सुपूरस्य बा ईरयतेग॑स््॑य | वायुनः दमयं सृष्ट यते । प्रत इयर्थः | “ तस्यैष मवति › प्राघान्य-

स्तुतिः ॥ १४॥

सृयैः कस्मात्‌

१म. भमिति । क. २क. ख. ध. ट, ठ. उ, ‹ इति › नाकि, ३क. ख. व. ट, ठ. उ. हिमा". ४ क, ल. ३८१४); 2. इ. शसतृतिः । इति नेक ३६ क्भप्ये ६ ध्याये ६४ ण्डः; ग. ज. वजभितरव्वह्षे नाति.

4.

पोडशः खण्डः १६ | निरुक्तम्‌ । ९५७

उदु स्यं जातवेदसं देवं व॑हन्ति केतवः । दे दि्वाय सूम्‌ (ऋ० सं० १। ५० । १) ॥ उद्वहन्ति त॑ जातरेदसं रमयः केतवः सतपा भूतानां दशनाय सूयेमिति तस्यैपापरा भवति ॥ १५॥

त्क जातवेदसमिति | प्रष्कण्रल्यणम्‌ | माच्चिने विनियोगः ५ (अश्वरश्र० ६ । ५)| यम्‌ उद्रहन्ति उद्यमुप यन्ति जातवेदसम्‌ इति सूरय फेतवः रमयः अद्वा वा यमुन सयां मृतानां दे दीनाय सू त॑ वथ मभिप्रताथतिद्धःऽमिप्रुमः। ६ ° तस्यैवा अपरा मवति › । सा पुनः किमभम्‌ | जतिमरदं सूधै- मिति श्रवणा्तद्हः किमे जात'दप्युत सौरति | परा घ्शषयमेव सेराति परा निजगाद ॥ १५॥

सूथः

[3

चितं देवानामुदगादनीकं चश्चुभित्रस्य वरुणस्यापरः । अप्रा १५ धाव पृथिवी अन्तकं सू आता जगतस्तस्पुष॑च्च ( ऋ° संर १। ६११५। १ )॥ चायनीयं दुवरानामुदगपद्नीकं रूयानं मित्रस्य वरुणस्यरेवपुपुरद्‌ दावापृथिव्यौ चान्तरं मह्न सूयं आत्मा जंगमस्य च स्थावरस्य चाथ यद्रपो पृषति त्या भेदति तस्यैषा भवति ॥ १६॥ ९०

चित्रं दवानामिति । वुत्तस्याभम्‌ । आदिते परिनियेगः ( आश्व० धरौ०६|५) | चित्र चायनीयं पूजनयम्‌ | प पुनस्तत्‌ | देवानां रदमीनां यदेतत्‌ उदगात्‌ [वं समूहः । किमस्य । चकषु्त्रघ्य वर्ग्यः । एतप्षिन्‌ मित्र. २५

सएव

०

क. ख. ङ. थ.ध. ठ. इ, शमेति कमन्यमादिप्यादवमशक्षय्तस्यै ३क ख. ४(१५);त. द्‌. ४.२८. इ. त्थभिति । प्रक. ४ग. पमिति । प्र ५ग्‌.ज, न्तियडष्टाः परञच. गिति यै इणः स ६क. ख. ४ (१५); इ, गगाद्‌ ! इति निरम्य ६ ष्टम १५ खण्डः ग. च, वग॑मितरेषद्ो नास्ति. ७क, प्र, इ, थ.ध, ट, इ. वेन तनम. ८ क. स.५( १६); त, द. ५. ३१

शप दुगोचार्यकृतटीकासमेतं [ दादराप्थये-

2; 1

स्य वरणस्यमनिशुः । स्यानम्‌ हृय्थः | य एप सु आसा जङ्गमप्य च

स्थावरस्य च स्मृतानुपरेशी ज्र; अपूपुरत्‌ जपूरयति चव्रप्रथिन्य

च अन्तरिक्षं च । महेन सू आत्मा | एतस्िन्‌ भित्रवरणाग्न्यादीनां

देवतानादख्यानम्‌ | अनेन सुशरीत्मना य एतान्‌ मित्रप्रृर्तन्‌ पयति स

५ सधु पदयहीयमिप्रयः | विङ्स्ते हि रदस्त्रह्णे "य एप सुवै

आमा जगतस्तस्युपश्च ' (ठे० ज०२।२। ४) इति । पएतदिहै- वेवध्यमिति ।

मेदपक्षे त॒ मितरप्रमृतीनितच्च्ुरिति | याश्चिकपक्षे चश्ुषरा ते पद्य

स्ति | तत्रापि विज्ञाथते हि। ‹एष म विदेषां देवानां चक्षुः › इति ।

१० *अथ यत्‌! यदा (रङ्िपोपम्‌ › सपूस्तेनसा रदन्‌ सूर्यः

'पुष्यति' त्रिभात । तत्‌” तदैव पूषा (१०)

पृपा कमतत्‌ म भवति | (त्येषा मवति ' ॥ १६॥

[>

कंते अम्य्जतं ते अन्यद्विषुरूपे दनी शौरिवासि । विश्वा

१५ हि माया अव॑सि स्वधा मेदरा ते पूषन्निह रातिरस्तु (ऋ° सं°-

६।५८। १)॥ शुक्र ते अन्यद्ोदहितं ते अन्यद्यजतं ते अन्यद्र-

्िथं ते अन्यद्विषमरूपे ते अहनी कथं चरौरिव चासि सणि ्र्ञा-

नान्यवस्यन्नवन्‌ भाजनवती ते पूप।भह दत्तिरस्तु तस्यैषापरा भवति ॥ १७॥

[^ # षन)

करे ते अन्यदिति | भरदराजप्यधम्‌ । चातुम॑स्येषु विनियोगः पौष्णे हभिषि (मत्रा० सं° १।१०। १॥४।१० ३)। हे पूषन शक्रम्‌ अन्यत्‌ तव रूपम्‌ यदो- दितम्‌ अन्यत्तव रूपम्‌ । शृङ्केन व्यपृदेशाप्तामपरहितादि । यजतं २५ यक्ख ङ्म्‌ अन्धत्‌ | अयङ्ियमयङञामन्यत्‌ । भगशिरूेण हि नायपरि्यते । भिन्नायते हि ' तस्देतो भगा यज्ञे नँ यजन्ते › (मेत्रार सं १।६। १६) इति । क्च | विपुर भवतः| एते शष्टङष्े

५

१५क. ल, घ. ट. ठ, ड. भरेच चष्घुः; च. प्रेव? च.रग.ज, श्वा परयती °; च, णवा कैरेतीति°; प पयन्ती. २ क. ख. ५ (१६); 2. ड. शति । इति निरुक्ता ६ ध्याये १६ खण्डः; ग. च, वर्जमितरेष्वह्ठो नास्ति. ४ क. ख. २६५ ६(१७);त.द्‌. ६.५ ग. ज. शा न येन यण च, शशौ मै केन य^.

अष्टदशः खण्डः १८ | निरुक्तम्‌ । ९५९

स्थे | अहनी अहोरत्रे | कमणा उदयेन दृष्ठमहः करोषि अप्तमयेन कृष्णम्‌ | दयौरिव | यथा वौरदरूय स वर्तत एवं लवमपि | पिं हि मायाः सवौः प्रहा; प्रह्वता लम्‌ जवि पाटयितौँ पाटयसि उद. न्यगृहाति । दे खपाः पूषन्‌ य॑ लामेवमादिगुणयुक्तमदरष्म तव तस्य भद्रा मन्दनीया सुया रतिः दानमू इह अलिन्‌ कर्मणि भन्‌ प्रति ५ अघ इयतदाश्क्महे । ८ तस्या अपरा मवति | सा पुनः किमर्थीतनिति | पधि रक्षिते , पष्मोऽधरिकारः । तवद्तिस्यापनारथम्‌ । अथवा । इयं पे परया ( मैत्रा स० २।५।५) इति विज्ञायते | तद्नुदासाथम्‌ ॥ १७॥ १० पथस्पथः परिपाति वचस्या कामेन कृतो अभ्यानक्कम्‌ । स नो रासच्छृरुध॑न््ाग्रा प्रिय॑धियं संपधाति प्र पूषा (ऋ० सं० ६।४९।८ ) ॥ पथस्पथोऽभिपतिं बचनेन कामेन कृतेऽभ्याननं - कंमभ्यापक्रोऽकमिति वा स नो ददातु चायनीयग्राणि धनानि कमं कमं च नः प्रसाधयतु पुपेत्यथ यद्विपितो मवि तद्विष्णमे- १५ वति विष्णुरशतेवो व्व॑श्नोतेवां तस्पैपा भवति ॥ १८ ॥

पथ्यः परिितिमिति | ऋजिश्वन आप्‌ | पौष्णे हविपरि पक्मेऽ- । हनि व्यूढे विनियोगः । पथल्यधः । स्वैमागौ- णामः | किमिति । परिपतिम्‌ अधिपति २ वचस्या वचनेन स्तुया कामेन सेन पूषणं कामिने प्रयमिमुीकृय अकम्‌ अहम्‌ अम्यानट्‌ | सतु कागप्रप्युममिन्यापोमि | सोऽमि- व्याप्तः सन्‌ नोऽसम्ये र्त्‌ ददातु | किम्‌ | शरश प्रः । छव सरुन्धन्ति यानि धनानि चायनीयप्राणि अभिपृजितागमानि | धम्य आगमे येषाम्‌ । धिच | तैये्धरट्वयैः भियं धियं सीपधाति साष- २५

सएव

१क.ख.घ.ट. ठ. ड. रिच | गिश्वाः. रक. ख. घ.ट. ठ. इ. शयितु- त्वाल्याल; च. °य पौ तत्वापा. २२. घ. ध. ट. ठ. इ. "धवः अन्नचन्‌ पूण; च. यावः पृ” अननवन्‌. ४ क. स. ६ (१७); 2. ह. (हाथम्‌ । इति निर- क्तमाप्ये ६ ध्याये १७ ण्डः; ग. च, व्जमितरषह्े नात्ति. + छ. त. द्‌.

नल, क. स, ७ (१८ त. द्‌. ७.७क. ए. ग, च, न, रोति, ३०

५९०

१५

०

दुगौचायंदतदौकासमेत [दरदा

यति प्र पुष | वमे कमै अकम्‌ इ्िपुसोमादिरक्षणं प्रसाधयतु पूषा | यागायाविघ्रनोपन।मयत्वियध; |

सथ यत्‌ यदा ‹ त्िप्रितो › व्याप्तोऽयमेव्र सुभ रङिमिभिः ‹ भवति! तदा ‹ विष्णुः ( ११ )भवति ! । ‹ विश. तेवौ › | यद्‌ विष्टः प्रविष्टः सेतो रिभिभ- षति तद्‌] विष्णुभवति | ' ष्य्नतेवौ ' | विपत्र व.शरेतिः । यदा रक्मिभिरतिशयेनायं व्याप्तो भवति व्याप्नोति वा रदिभिरय॑ं सथ तदा विष्णुरादिलयो भवति । ‹ तस्येवा मधति ! ॥ १ ८॥

बिष्णुः कप्मात्‌

43

इदं विष्णवं च॑क्रमे तरेधा नि दृधे पदम्‌ । समूहभरस्य परसुर (ऋ०सं० १ । २२ । १७) ॥ यदिद किच तदिक्रमते तिष्णुल्लिथा निधत्ते पदं पृथिव्यामन्तरिम दिवीति शाक्पूणिः समारोहणे विष्णुपदे गयरिरसीत्योणेवाभः समूह्छमस्य पार प्यायनेऽन्तरिप्न पदं न दृदयतेऽपि वोपमार्थे स्यात्समृहपस्य पांसुल इव पदं न दृश्यत इति परसवः पादैः सूयन्त इति ब्रा पन्नाः शेरत इते वा पिरनाया मदन्ताते वा ॥ १९॥

इ।त द्रादश्चाध्यायस्य द्रेतायः पद्‌ः॥

इदं विष्णुशति । मेधातिधर।षम्‌ | प्रायश्चित्ते (अश्व ० श्रौ ° ३ |

१० ॥ मत्रा सं०१।८।९) आजा

सादन (मत्रान्सं० ४।१।१२) च विनियोगः । यदिदं िचिद्विमनिनवध्ितं तद्विकमते विष्णुर दिः | कथमिति | यत आह्‌ | त्रघ। निद्र पदं निदत्त पदम्‌ । निधानं पैः क | तत्र तावत्‌ ° पृथिव्धगन्तल्िं दिवीति श्ञाकपुणिः ! | पाथिवोऽपनि- मृखा प्थे्यां यक्किचिदस्ि तद्धिकरमते तदपिति्ठति | अन्तरप् विचुदय-

॥ न [व्ण

1

क,ख. ७८१८); ३, इ. शति । इति निरकमाप्ये ६ ध्याये १५७ खण्ड; ग. च. वजमितरेष्रशे नस्ति २क.ट. छ.त. द्‌, "मृल्हम^. ३ क. ख. ह.थ.ध.ट, ह पदं बेधाभावायपृ, छ. त. द्‌. ‹ पसु › नात्ति. ५८... ठ. उ. पंषनी, ६क.स.< ( १५५ ); तद्‌. ८.७८, दरितीर; त. दाद्रमोध्ययि द्रिद्‌. रि दिर, धर ध. ठ. इ. ' इति° पादुः) नास्ति.

ए, 1 वक

किरतितमः खेण्ः २० | लिरुक्तम्‌ }

स्मा द्विपे सयोना \ युक्तम्‌ 1 `" तमू अङ्कण्यन्‌ तेवा सुमे कम्‌ ? (ऋण ० १०।८८ । {० ) इति । ' सरह ' उद्यगिर्‌

दयत पदमे नधत | ‹ कषणुपद्‌ मध्यन्दिनिरन्तार्कते | ' गवारसिसे '

सर गर्‌ा 4 ° ईयाणवभः ` साचाय एव मन्दमयं सबृह्ठ ष्ठि पद्रुट। सन्‌ प्याद्ने पतित्‌ भन्तर्षे सवैभृतद्धिेतो यन्मधयन्दिनं प॑ ४ पदुदाल्यं तत्‌ समृहूम्‌ अन्तदितम्‌। न नियं दयते | सदम्‌ । स्वै. मतन्मव्यमं थ तिरिनियदश्नम्‌ " इति (निर₹० ५।३) । ‹ अपि वेध.

मार्थं स्दतसमृहभेव पासे पदं न द्दयत इति ! 1 यथा प्रसुठे

वदेते पदं न्यस्तमुल्पणसमनन्तरमेव पामुभिरावीणतान्न द्यते एवमघ्य

मध्यम वयेयुदात्मके पदमािक्ृततिमकख्पेर व्यवधीयते | व. ९ रिषत इयथः ।

८ पुरे ' इति रो मः | अथ ' पक्षः ' क्त्‌ | ते हि ‹ प्रदिः मयन्ते ? | जन्यन्त दर्थः | ऊथकर । : प्रन्नः शेरत इति ! । ब्‌। | ' [शनीया ' श्ेसनीगा धपतनाह्‌।त्ते ' मवरम्दिं तदाक णै दुष्ैसाकवात्‌ ॥ १९ ॥ = {५

स्द्ष्य दितः पेर्दः |

नृपीयः पदः | तरिष्वानरो व्यारूमातस्तसयेप निपातो मदना न~ ॥ 1 मृचि | २०॥ २, विश्वानरो ( १२ ) वतम ] स पुनेर ‹ भ्यास्यातः › अमिष" नद्युपपतत्तः ‹ प्रवयुतः सर्वाणि मृतानि ! ( निर० ७ । २१ )

9

१क.ख.ष.ट. ठ. ड. मन्यत एष्‌. २ के घ. ध.षघ.ज. गूह १२. दपः सपन; ठ. उ. स्वपने. ४ ग.च.ज. विः कृप्‌ भज. “इति । पि्नीयाः दु च. दति ज पि" अग्रवा. ६ क. ल. (१९) 8. ह.कत्वात्‌ । इति नेहकमघ्ये ९ ध्ये १९रण्डःग. च. चजमितरेषो नासि, ७. इ. इति निवष्यपदचकेन एह पतद्साध्यायस्य पितीव्ः पः, ८ = पदः सममः. ९क. ख. १( ६" पत. द्‌. ८, । ९५ १९१

९६२

१०

१५

२०१

दुगाचायंढृतरीकासमेतं { देदसषाच्यकि

इति । इह तु नियमतो दुष्पानः । * त्वे निपृतेो भवधयैनछा- मृचि ' ॥ २० ॥

रिवारनरस्य वस्पतिमनीनतम्य कर्वसः । एव चपंणीन- रती दुवे रथानाम्‌ ( ऋ° सं० ८।६८। ४ )॥ विश्वानर्‌- स्यादित्यस्यानानतस्यं शवसो महतो वर्दस््रैथ कामिरयनरक- नेवी चपेणीनां मुष्याणापूत्या च पथा रथानागिन््रम्िन्पह याम वरुणा ग्याष्याक्तस्तस्यषा मव्रति ॥ २१ ॥

ण ना #म

बेद्वानरस्य षलतिमिति | ५ भा वा रथं यथोतये ' (ऋण ०

८। ६। ८ ) इयतकषिनेने सृक्ते परियमेपेन दष्टे | निष्केवस्ये विनियोगः | विद््रानरस्य भदियस्य अनानतद्य शवसः भनानतव्योतित्रैरल् अनभिमूतप्रकाष- स्यन्धज्यौतिर्भः बल्परतिं पातारं रक्षितारमिन्रम्‌ अकछिन्यज्ञे युंष्माक- मर्धसिद्धे आहपामः । फेनेति । पध करयते; चरणानां मनुष्पा- छम्‌ अव्र; गमनः तं प्रति निमितमुः ऊय च प्रथा येन मर्गेण रंहणा रस्य इमं लोकमागच्छन्ति तेन पथा मवतामहमिन्दमाह- याभि |

विश्वानरः

८ विरेवानरघ्य वद्यतिमू ' इति परिशम्धेनन्द्रवाचिना व्यपदेशा एषन्तस्य विद्वानर्शब्द्य दुस्थानवा.चतरे सामध्यमुपपद्यते ।

। वरुणौ । ( १३ ) व्या्यातः › निवेचनतः (निर० १०।३) | इह वाद्यः | ' तस्यैषा व्रति ?॥ २१॥

फ. ख. १(२०);2. ह. मृचि। इति निशुक्तभाष्ये ६ध्ययि २२ रुण्डः; ग. च. वजेमितरेष्ड्वी नानि, रष. क्य २३. थ. ष. छ. ९९, ४ गमित 1 आ. ५क.ख.व.ट. ठ. ठ. शेवःयुरुच. न्ञेजय॒ष्ष ६क.ख.२(२१);ठ. ह. “वति । इति निरुकभाप्पे उत्तरषटरे ६ ध्ये ९९ खण्डः ग. च, वर्गमिररेष्वहो नास्ति,

दपर: बण्डः २२] निरुक्तम्‌ । ९६३

येन। पावक चक्ष॑सा भुरण्यन्तं र्नो अनुं । स॑ वरुण पयसि ( ऋ० स० १।५० । ६ ) ॥ मुरष्युरिति क्षिप्रनाम भुरण्युः श्वुनिभरिमध्यरं नयति स्वगस्य छेोकरस्यापि घ।हू। सत्पती मुरण्युर+च पाव्क्रर्यानेन । भुरण्यन्तं जन अलु । सवं चरण पय॑सि । तत्ते बयं स्तुम इति वक्पञेपोऽपि वोत्त- ५ यस्व ॥ २९॥

येना प्रक चक्षसेति | प्रछठण्वध्यैताः स्वा भाम्‌ | भाक्तिमे कः विनियोगः ( अश्च ्र० ६ । ५) | (मरण्यरत क्िप्रनाम' (नव० २।१५।१४) | ११ + भुरण्युः ? क्षिपा । शकुनिः › । स पुनरेव येऽपियङ्े अग्निश्च. यते | सर पुप्णैः । श्यते हि ‹ समीय वै टोकायाभ्निशचीयते (मेना० ६०३।४।८) इति । ‹ तससंपात्ी ' तेन युक्तेऽप्निचित्‌ ` उपात्तपू्समारः घम ठोकरं परति तैर शप्र यः पतति गनतुमिष्छति स भृरण्यति । हे भगवन्‌ वरुण एावक पपिः येन स्यानेन दशनेन १५ अनुग्रहेण तं पूष्यकृतो जनाननु भुरण्यन्तं प्रेषां पुणक्ृतां मरमेण देवयानेन क्षिप्रं गच्छन्तमनु्मसि । फि तस्य दर्षनध्येति | अप. समति वाक्यमिति यद्र ्तमपेदय तद्रत्तमध्याजहारा ४ तत्ते › दशेनमनग्राहवं ‹ वयं स्तुमः † इति व्यप; । २५

+ तत्ते वय स्तुमः! इयध्याहय व।परस- माक्तिः 4 &

‹ अपि देत्तरघ्याम्‌ ! | अपरि चवं यथोक्तमपि चेवमन्यध। स्यात्‌ | कथमिति । यथोत्तरा ऋन्‌ { तयापि सहेकवाक्यतोपेद्या | कथमिति । यत इनः पठति ॥ २९ ॥

---- २५

१९. त. व. वोह; ठ. इ. श्यामि बोहा. ९ ^ मुत्तरप्यामन्वयत्तेन म्येपि इति सायणभाष्ये निरकमृटम्‌. ३क. स. ३ (२२)त, द्‌. ३. ४ ग. भेत्वि। प ठ. ह. पावेति प्र. ५ग ज. तदं शी". ६ ष. वेव प. ७क.ख.२८(६२);२. ह. 'ति। इति निरुक्तभाप्पे ६ ध्याये ९९ रुण्डः; ग. च. दर्जमिनःषव्ड्रो नसि,

५६४ दुगपचा्कृतयौकासमेते [ दरारञनप्याड

यन पवक यक्चसा पमुरण्यन्तं जन[ अनुं} त्रं वरुणः

कयंसि ( ऋ० संर १।५०।६)॥ पि व्रापमि र्जस्पथ्वह्य मिमानो अक्तुभिः पयन्जन्पानि सूयं (ऋ० सं° १।५०।७)॥

ग्थवि यां रजश पुथ महान्तं रोकमहानि च निमानो जक्तुभौ

4 सत्रिभिः सह्‌ दध्यन्‌, अन्मानि नाग्मनि सू्यापि इ पद

म्याषृ | २२॥

यना एुव्रकति | येन हे पावक वरुण स्पानेन जना सनु मुर

अथवा उत्तरया णन पर्वति तेभ यानेन तथव ९

> वव प्रथा यस्व मि चमिषे वितिमेधि | तिश.

येन वा एषि | किमे । दुरोकम्‌ । रजश्च

पृथु महान्तं लोकम्‌ अन्तरिक्षस्‌ | फ वु्॑णः । अहानि च मिमान

वुन्‌ अकमि रज्रिभिः सह पक्वश्च जन्मानि तानि सत्मूतान्यनुप्रा-

दकेन सूय +

१५ अपि वौत्तरस्यमिकवाक्यता स्यात्‌ | ५ अपि ' तिं ‹ पृवस्यम्‌

भष्युोकषया | कयमिति | यतः पक्ति ॥ २३ ॥

येन। पावक चक्षसा भुरण्यन्ते जन अनु । त्वं वरण

पयति ( ऋ० सं १।५० | ६ )॥ प्रत्यङ्‌ देवानां विक्षः

२० प्रत्यङ्ङ़दे।१ मानुषान्‌ । प्रत्यङ्‌ वश्व सूदे (ऋ० स० १।

५० | ५ ) ॥ प्रत्यङूडिदं सदैमुदरपि प्रत्यज्डद्‌ _अयाक्षरुच्यते प्ररयङ्डिद्ं सवेपभिपदयसीत्यपि वतस्यामव ॥ २.४ ॥

9 दैक. ४(२३)त. द्‌. ४.२. "प्त ।ये, रक.ख. ४ (२१); ठ. ड. “ठति । हति निकृक्तमध्ये ६य्याय २३ शुण्डःग, च. वर्मिते षया नापि, ४ क. ५. छ त. द्‌, न्याटिरुष्यते प्रत्यद्धादिदं । नर्त. ५क. ¶७ लद. त. द्‌. स्वगिदिमिभ दक. ख. ५६२४)त. द्‌. ५.

यना वावकेति । हे वरण पावक भन स्पानेन यवानुग्रहनुद्रया जना. ननु भुरण्यन्तं पसि तैव स्याल प्रज्ञया युक्तः प्रयङ़ देवनां या विशः ताः करवा पुरस्तात्तासाम्‌ उद्रपि | मानुपांयेवमेव प्रयड्‌ का तामपि परस्तदेवेदिषि । क्षि बहना | हे खः आदिय प्रस्‌ इदं सवैम्‌ अत्मनः कृता पुरस्तादृयन्‌ सवेमभिविपद्पपि |

न देषप्यामुत्तरस्यं वा एकवाक्यता स्यात्‌ *भपि तर्हि

दतस्यमिव › | कथमिति | यतः पुनः प्रठति ॥ २४ ॥

येन। पाव्रक चक्षसा युरण्यन्तं उन अनु| संवरण पयसि । तेन नो जनानभिविपर्यसि केडी केशा रश्म भवति

यसौस्तद्वान्‌ भवति कारनाद्र तस्थषा मवति ॥ २५ ॥

[ररि

येना पावके | हे पावक वर्ण येन ए्यानन यवैवानुप्राहक-

चव न "वथा सरण्यन पयि लं पुण्यका 0 र्णिः तेन द्यानेन तथवानुहककुदरषा

अघ्ाकं जनानभिपिप्येति ।

प विशेपः प्रधमद्रध्याहारात्‌। प्रमे हि तत्ते वयं स्तुम इति सुया परिसमापितम्‌ । इद्‌ पुनराशिषा (तन ने जनानमितपदय' इति| स्तुया- तिधो; सबन्धनियवद्वाक्वस्य | एष साकाद्न्ताणां मच्राणामेकवाक्यता- प्रकार उपप्रदधतः।

‹ के।े › (१४) इति वक्तयम्‌ | अत्र ‹ वेशा रदमयस्तेसतदवान्‌ › ६ आ] दिय यो मध्यदिने मति | ' काद्रनद्राः | १५ परकायन,दियषः | समधोऽपि केशाः काशना.

३ 14 देव | ‹ तदैषा भव्ति ' ॥ २५॥

ग. "केति । दै २१्‌. ज. व्वानां विद्धः या, च, व्वानां ततः याः २क.ख.५( २४) म. च. वजामतिरषष् नाह, ४क, ख. ड, नाद्र परफारानादात". ०क. ए, ६(२द)ोत. दु. ६. दग. कति । 6.७ ग. भ. भभिद्येर च, मभिर, ८ क. ख. ५ (२५) 2. इ, चति । इति निर्पमष्मे ६ ध्याये २। प्रण्ड;ग, च, वनाम. भद्ध नि.

रचः खभ्डः २५ | निरुक्तम्‌ । ९६५

#

१०

१०

२५

९६६ दुगा चारयशरतरीकरासमेतं [ द्रादशाष्षरि

केशयत्नि केरी विषं केशी बिभति रोदी | केशी विर

२५रे केशीदं ज्योतिरुच्यते ( ऋ० सं० १०। १३६।१)॥ केश्यं च विषं च वरिपमित्युदकनाम गिष्गतिविपुस्ये सनतः शुदययथस्य [पूतस्य वा सचतद्यवप्राध्व्या च पारयात कञ्चाद्‌

५ सवमिदमभिविपदयति केशीदं उोतिरुच्यत इत्यादित्यमाहाथा- ष्यत रतर्‌ ज्यात कलिना उच्यत धमना रजता च पत्यम

स्तपामपा साधारणा भक्रात ॥ ९६ ॥

केश्य १1 पि | जरम्‌ | केदयश्निं विमति वरदेणोदकेनैषधीरमिनि- कशी ष्प्ादयन्‌ | आपि रेण के) विषं बिभति |

‹ विवमुदकं पिष्णतिपतय क्ञतेः शुद्धर्थघ्। विव्य वा सचतेः ' । सत्र द्यठदयेन यसक्तभेति तदपि ेश्षी

१०१

विभति | रोदसी अपि च केद्येत विनत | तननिवाप्तीनि भूतान्यनुग्‌ हति | अपि चा घरादियः केर विश्वमिदं सवेभिदम्‌ अभवि

[न

९५ शयति यथाभिद्र्टव्यम्‌ | कोऽयं दीति | यत अ दशयननेबारियं केशीदं ३५0 रच्यत इति ।

भतः परं भचारः | ‹ अधण्पते इतरे उपोतिव ' प्रथममाध्यमिफे

‹ पे िनी (१.५) उन्यते । तत्र तावत्‌ "धूमे

~ नाधिः ' के) | सहितस्य प्रकष्यानाय निग्‌-

२० ५ द्यापि मवति | ' रनसा च म्यम ?|

असावप्यमू^वादप्रकाशः सन्‌ रजत्तादूतन प्रक1०5२॥| वायुर गच्छत।त।

उदकेन च मेदयुतः | ' तेषां? त्रयाणामपि केशचैनाम्‌ ‹ एषा ' साधः £

रण्येन प्रधानस्तुपिः ‹ मवति + ॥ २६ ॥

१८. त. दुर.वघ्य वा पचो. २क. ल, छ; त. द्‌ ध्यमस्तयेरेषा भवति. ३क. छ. ७(२६);त.द्‌.५.४ग, पमिति । घु", ५ग.च.ज.तु. ९क.स.८(९६);2. ह, शवति। इति गिषकमाष्ये ६ ध्याये २६ खण्डः

२८ ग, च. षरमितेषडो नास्ति.

सतर्विशः खण्डः २५ ] निरुकषब्‌ | ९६७

भ्रयः वेदिनं क्त्या मि चक्षते संवत्सरे ब॑पत एफ ए. पाम्‌ । विन्मेके। अभि चे शयामिघ्रोजरेकस्य दद्य न रूपम्‌ ( ऋ° सं° १ । १६४ । ४४) ॥ त्रयः केन ऋतुया यिचक्षते काले काटेऽमिभिपयन्ति वत्सरे वपत एक एषापित्यपनिः पृथि दहति सनेभकोऽभिविषदयति १ कमेभिरादित्यो गतिरेकस्य दृश्यते न रूपं मध्यमस्याय यद्रूि- मिरमिपरकस्पयतेति तदृपाकपिभवति वृपाकम्पनस्तस्येषा

भ्रात ॥ २७॥

षे श्रयः केशेन इति । दीर्घतमस रम्‌ । मदात्रते वैश्वे शध्यते १

आ०५ ते त्रयः अग्निवायुपूर्या्र- ५१०५८1९ ¢ वैषशनः अ्चितयुमृयः ऋतुधा काठके वि-

योऽपि केशिनः चक्षते | प्वकरालम्‌ अमिति दथन्ति। घकमापि- कारयुक्तेनाटुग्रहेण ठे कमनुगृहन्ति । तेषम्‌ एकः प्रथित स्थान; अग्निः संव स्तरे पृथिवां वपत । दहपीयथेः । तथा हि सा कमण्या संपयते । विश्- १५ मेको अभि चटे। घापिकारुकैः कमभि; अविभिपदयति भुगृहःतिं ज।दि- । ध्राजिरिकध्य दद्द । गतिरस्य रजपेदरू)न पर्थिरेनोदकेन वा हर्यते न रूपे मध्यमय ।

‹ अथ यद्ररिमभिरानिप्रकम्पयनेति । यदौ रद्भिः उपदह्नैरपसत [३

८ पके; मतानि अभिप्रकमृयत्रेति तदा "व्रृपाकपिः ९. परकपिः कर्म प 0 ० (१६) मवति ?। वर्रेता चविद्यायानां कम~

नश्च मृतानाम्‌। स्र हि मगव्रलद्रयै तद्भगा्तम्पते । तेष्वा 11 भवति ॥ २७॥

२५ १्क ख ८ (२७)त.द्‌.८ २ ग. इत । दी. रेग.ज.ठ. इ, प्रिवयुः सूर्याः, ४ ग. ज्या काले प्रिव. च. ट प° पथा; ठ. द. यथा.

कालम्‌, ६ ग. ज. वपति; च. वपतिरद्‌. तै. ७क. र. ध.र. अथय्त्‌ यद्‌ दत्यो रमि. ८ क, त. ८ (२७); ठ. इ. “वति । हृति निषण्टपश्चकेन सह निहकप्पदृश्चाध्यःयभाध्ये सत्तरिशतिः एय्डः; ग. च, दनमितेरेप्वह्धे नात्ति, २९

९६८ दुगा चायेङृतटौका समेतं , [ दद्काण्वपि

पुनरेहि हषाकपे सुविता कंस्पयावै । य एप स्व॑मनेश्चनऽ स्तमेपिं पया पूुनविशर॑स्मादिन्ध्‌ उत्तरः (ऋ° सं० १०।८६ २१)॥ पुनरेहि युपाक्पे सुप्रसूतानि वः कमणि कटपधावहे य एष स्वभननशनः सभन्नाञ्चयस्य।दित्य उदयन सांञस्तमाय पथा पुनः सवस्पाच इन्द्र उत्तरस्तमेतद्‌ वरूप आदित्यं यमो व्याख्यात्‌- स्तस्य॑पा भवति ॥ २८॥

पुनरह पाक इति | वृषकः राम्‌ । पष्ट पष्टेहनि ब्राह्मणः त च्छसेनः राले विनिषुक्तः ( भश्च श्रौ १४ ८।३) | हे वृ्ाकेपे भगवन्‌ यपएषलत्व सष नाश्ननः स्वन्‌ उदयेन नाश्यक्षि सौऽ्तेषि पथा पुनः | यश्च भि्पमत्सवस्न,त्‌ जगत इन्द्रः ईश्वरः उत्तरः उद्धततरः स चं पुर्वः ए हि उदयं प्रदुहे। तत आवां सुपरिता सुप्रसूतानि सुप्रह्तानि शोभन. मथमुददिदय जगतोऽनुपरहमेतानि शोभनानि कमौणि प्रवृत्तानि कल्पया

१५ सगुणानि कुः लमुदयेनाहमनुष़.ननेति । ° यमो (१७) वक्तम्यः | स पुनः भ्यास्यात' तिभैचनतः ( निरण

१०। १९. ) । इह सादिोऽभिधयः | ‹ त्येषा मत्रति ' ॥ २८ ॥

यसिन्क्षे सुपलाे दः संपिते यमः । अत्रा नो विषपतिः

२२ पिति पुराणं। अनुं वेनति (ऋ° सं° १०।१३५।१)॥ यस्मिन्‌ दष सुपलाज स्थाने एतः क्षये वापि वोपमार्थे स्यादृक्न इव सुपलाश

इति वुपन वरनासलाशं पलाशनादमैः संगच्छते यमो रदिमिमिरा- दिः्यस्तत्र नः स्वस्य पाता वा पःटयिता वा पुराणाननुकामयेताज

१ क. ८. छ. त. द्‌, यत्पाद. २क.ख. ९१(२८);त.व्‌.९.२ग ३5 । वृ. ४ क. ख.ध. ट. ठ. ठ. पुनरायारि उदर; च. पुन्यं ह्यु" राया, ५. ज. लदुद्र) ब. वं्दरःउ. ६ क.ख. ९(२८)) ठ. इ. प्रति| शति

२७ निरकभाण्य ९ ध्याम २८ रण्डः) ग, पृ, वर्ममितरेषवह्धो नाल,

लेन चण्टः २९] । ` लतम्‌ !

भ

पकपादृजनं एकः पादं एकेन पदेन पातीति ्रैकेन पादेन पिवति क शि न ७ क, _ = (~ ९५ ८ ^ न (^ वैकोऽस्य पाद्‌ {ति बा | एकं एदं नोिखिदतीत्यपि निगमो भवति

१ [43 वस ल ४, ० = [क 9 ~ तस्थ निपातो सवति वेश्देभ्यामृचि ॥ २९ ॥

यसम मुपटश्च मः । कुमारस्य पामायनस्यापम्‌. । यपिमनयृ् अ(दिपे । स हि समया काठमतिक्रमयन्‌ समे भतानामाय्‌।९ क्षपा | ' व्श्वत।ते वक्षः | कर्तः क्षये षो" | चेणृद्धितो निवासं इयथः । मुपरटभ्चे सुष् पराशीर्णमठे वपक्षे व्‌ द्‌ पतिमति देषः श्ट ररिभिः संपिवते सगष्ठये स्मा एणम्‌ अस्तं गच्छनदियः । तेत्र किति | अत्र नः “^ भस्मन्‌ पुण्येन कमम जिक्वया च तथापिकमा गतात्रनः पुराणान्‌ इव तनिश्लिनः अनुतनतु कामयतु । सप्रणवा पमेख्वश्रः | ~+ ~=, . 0 < बृक्च इव पुपकाहे इति › एेतिहा्िकपक्षं | घगृहमुपमेतनस्पन्‌ स श सा प (पान्‌ इब तल्टकनब्‌। ॥ 1 कामयत्‌ । अलिन्‌ पते दमैः पिन्रते ॥

यमः...

तदनुच। रणो गृह्यन्ते दश इति ` `: + ., ° अज एवपत्‌ › ( १८ ) इति वक्तव्य | सं :पुनरयमदवियो निखम्‌ “ अजनो ' गमनः | ८ एकः › ह ८ पादो ? ््नणः। विज्ञायते हि" भश्निः पदे चानु; पाद मादियः पष्ठी दिशः पदः ( छ० २१०.।१८।२ ) 1 ° एन प्रदेन पातीति वा ' | सर्वभिदे ञगदेकेनशषिनानुपभिरय

सः अजपात्‌ कस्माच

क. स. १०२९); त. द. १०.२८. इ वृक्ष ईति..३ ग. इति। कु. ४ क.ख.ष.ट.२. ह. वृतये. ५ छ. स.ष. धवते ववतोःते. ६. ख.ध, निवकषिः ट. निद्पः यस्मिन्स्थति; ठ. ड, निवापे यास्िन्स्थाने इत्यथः. ७ ग. घ. अता; च. अर्वा नः" अ. <क. ख. ध. ट. द. ख, ्यत्षित्य", ९८०. ख. व.२. ट.ड. सपामर, १०१. त. ध. ट. इ, ; च. पस्य" स्य. ९९ रुस्‌. ष. रइ. वेच, वरप ‰ ,.

६९९

९६९

५

१९

१५

९१.

९७० दुगौचायेकृतटीका समेतं [ द्रादाच्ा

प्राति रक्ठति शा प्राणःतमनाऽमं पचन्‌ । अजनश्चत्यन शकत । एकेन पदन पिव्तति वा! | एकेनां्नाःकं सवद्पजगतः ।पबय- अनेन एकपात्‌ । अथ वा) | अजन्‌ गमनः ^ एकाश्स्य पद्‌ इति" अज एकपात्‌ | जीर्ैमूतेऽस्य छृतघन जगति एकः पाद्‌।ऽनुप्रविष्टः। ५ ४ निगमाऽपि हि मनि ' एसिनं | ^ एकं पादं नोति 1 1. अ शकः पाद हयथे नि- मदयुनमृतं भवत्‌ 7 | एकमात्मनः पाद्मर गमः नस्छिदाति नाद्धरति आदा हसः महेतस्तमस। वलन वः हन्ता | कुतः पुननेष्ठिदति । १० सथ्छित्‌ सम्मत्रे ब्रह्मणि ठौनदेतस्माजात उच्चरन्‌ | सहन्यहनि उयन्नियथः । स चैत्तं जवभृतमाघ्मनः पादमेतस्ानगतः उद्धेत्‌ ततस्तदुद्धरणसमकारमेष अग दिप्र न मयनं मृतं मतरेत्‌ । स्मिदमग्पप.

देक्यं सद्बर स्यादियं; ] ८ तदयष निपातो मति ` साधारण्येन ‹ देवयमृषि ' ॥ २९॥

१५

५ ५५

^ ९८ पावीरवी तन्यतुरफपादजो दिवो धता सिन्धरापः सद्ुदरियः विभ्वं देषासंः शृणवन्वचांसि म सर॑स्वती सह धीभिः पुरन्ध्या

( ऋ० स° १०।६५। १३) ॥ पविः शर्या भेवति यद्रिषु नाति कायं तदरन्पवीरमायुधं तद्रानिन्दरः परीरव्रान्‌। अतितस्थो ५ पदीरवानित्यपि निगमो भवति। तटहूवता वाक्पावीरवी पीरवी च दिव्या वाक्तन्यतुस्तनिन्नी बाचोऽन्यस्या अजधैकपादिवो धारयिता च सिन्धुशापश्च समुद्रिया सर्वच देवाः सरस्वती च सह पुरन्ध्या स्तुत्या प्रयुक्तानि धीपिः कभमिगुक्तानि शुण्वन्तु वचनानीमानीति परथिवी व्याख्याता तस्या एप निपातो भबर५-

९५ न्दरस्यामृचि ॥ ३०॥

१. "का अस्थ. रग ज. भीवोऽस्यः च भीष "ऽप्यर भतो, ६ चमसे नो. ४ क.त.(१०) “सवर इ. प्मचि। इति निर्क्तमाष्ये ४ ध्याये २४ रुण्डः, ग. ष. पर्जमितरेष्वह्ो नासि ५२. त.द्‌. (च) नाशि. ६क. ५,

० ११३०). ब्‌. १९.

धितम पष्टः २० | निरकम्‌ । ९.७१

१ पवर! तन तुति । वसुक्ैस्यषम्‌ । भैशवेषे शवे विनिमेगः । ‹ पथेः श्यो भवति › | कल्मा्‌ | ‹ यद्धिषु- नाति ' विदर्यति ‹ कथम्‌ ? | तेन स्येन £ तद्त्पदःरमायुधम्‌ › । रे मत्रे । तन शद्यवतानुप्न ‹ ठद्रानिन्रः पर्वखान्‌ ' | ५

प्रीखी कस्मात्‌

याभे .मद्चदगाह + अतितर५) परभद्वानिति ' | ' यो जनान्‌

। (र ६वातितस्प पसन्‌ | उतपखानयुषा `

( ऋ० सं० १० । ६० ३ )॥ पिरव नधोरषम्‌ । यः इनदरो महिगन्‌ अतिमहते।प्यपुरजनान्‌ युधा यदधन अतीत स्थो तिष्ठकति पर्वाखान्‌ आयुघवान्‌ । ज च जपवराखान्‌ | ११ खनायुध इत्यधेः । सुध निरायुधश्च नियममुरजनान्‌ पहतोऽपि ति. तिष्ठति यः स इदं नामाघ्नक्र करोधिपि।

पभैरवाम्‌ शः

¢ तदवता वाक्‌ पक्स) | सद्र य्या वात्र माव्यमिकाया देवता सा देद्री वाक्‌ पावीरः | तन्यतुः तनं वचोऽन्यघ्याः। तदू क्षम्‌ | (तां विश्वरूपाः वे वदन्ति (ऋ० ५० ८ । १००।११॥ १५ निरे० ११।९९) । साच दिव्या वाक्‌ जज्नकपात्‌ दिती धारथित। | एतदत्र युष्ानलम्‌ अजश दः । सिन्धुश्च नदः आपश्च समृद्धियाः | पि च दरथः शृणवन्‌ शृष्वन्तु इमानि वचनानि स्तु्रक्षणानि | कि वचनन्धव | न। पि तदि | सह धीभिः कर्मभिः हमिदनयुकते, सदितानि। सरघद्ठ २० च शृणोतु पुरन्ध्या सह बहुधाञा माध्पमिकया वचेयेतद्‌।रासमे | ॥

अज एश्पत्‌

निवैचनरसाद्यमृष्युत्तरे पदे सम्यक्पाटोऽनमेष्यः | ¢ पएथिवे। ( १९ ) व्याष्यता (निर० १ | १४) | तथ्या एष

१. णत । ष २क.स. ष. ठ. उ. इ, दैतदेवं तथैष निगमः अत; ५. येवं न्दुः तदेष त्येष निगमः, ३.ट. श्व हव । सष, ४क. ख, प. ट, ठ, ह. माध्यमिश्नया वारो) ष, माध्यमिकारयी चो. ५४, स. भ, ट. ठ. इ. श्तनयित्ी, ९ ग, ज. "जच पादः) घ, ठ. इ. "जनक; ३, "मकस ७क. स. षट. ठ.ढ. "देवाः ए} च. देवाञ", ८ म, ज, निरव खमुप्पन्पुनरैर, ९९

९४२ दुग वा॑ह्ृतदीका समेतं . द्रदतम्फ

त्रिपला अक्रति-* १ दिध. शरव्ये ॥ पम्मू न सतुम 1 क्रि ४, तर्हि | नैवष्टुकवेन क्ेवटम्‌ ॥ २० ॥.: ` `

यद्र परस्व पृथिव्यां मेधयम्योमबमस्यामुत स्थः । ५ अतः प्र दृषणावा हि यातमथा सोमस्य पिबतं सुतस्य (ऋ सं° १।१०८ । १०) ॥ इत सा निगरदस्याख्यातां सपर व्यारूयातस्तस्य॑षं निपातो भवति पा्रमान्याप्रचि ॥ ३१ ॥

` यदन्नं पमिति } वुतस्ाम्‌ । दे इन्र यदि युवां

। ृ्िदी ५ प्ररमरस्सा पव्या दुट्क्षणाया यद म्यम्ानर

१० ४ सन्तारश्चः याद सव्जस्तान्वं मुम्पाम्‌ | उत्‌

ध्यः तथापिं ववीर्यातिम्‌ अस्मन्‌ प्रति । पथ्य ` अध सोमस्य पिबतम्‌ अभिषूुतद्य स्वमरामेपि |

,: " सभुदः (२० ) -व्यास्यातः ` ( निर० २। १०) । इह

आदिय इति विशेषः | अत्रापि । समुदद्रवन्य्सादापः › इयेवमादिं

2५ सदेव निर्वचनम्‌ | ‹ तवः › समुद्य ° निप्र मवति पृथमान्वा+

मनि ' ॥ ३९॥

॥ = (द)

वन्तः. १।२.वा्तपरास्तत्‌ [पत्वा प्रता जाम्‌ रन्तत व्रतम्‌ |

[काक

.; महः, सेपुद्र-वस्णास्तरो दधे धारा इच्छ्छुषरणप्वारमम्‌ ( ऋ°

२० सं०,९।७३। ३) ॥ पवेत्रवन्ता ररिमवन्ता माध्यमिका दक्‌ गणाः पदाल्ते प्राध्यापक वाच ।पतेषा प्रत्नः पराणाअनरक्तात वत केम महुः घ्यर्‌ वरुणास्तराञन्तदधत्यय ५।२॥ रक्नुबर्‌(न्त

` क. ख. ११ (३०); ठ. ड. वलम्‌ । इति पिकमाऽ ६ ध्याये १० खण्डः ग, च. वर्जमितरेष्वक्चे नास्ति, ९ क. ख. १२८३१ );.त. द्‌. १२. रग. पिति । कु" ४क.ख.घ.ट. ठ. ह. प्यवषणो र च. श्यीय शृषणो. ५ क. स. षे. ट. ठ. ड, भमस्यामस्यामेव. ६ क.ख.व. ट. ठ. ह, इह त्‌ आच, इह “ आ तु. ५.क. ख, १२ (३१). ड. भमि । इति निरुक्ता५ ६ ध्यति ३१ खण्डः; म, च. वनमितरष्वह्य नाति. ८ छ. त. व्‌. पि माध्यमप्त ९८. त. द्‌, पते मध्यमः पित ।

पुत्र

दत्रः ण्डः ६२] निरुक्तम्‌ । ९७

धरुणपुदकेषु कण आरस्भपारन्धुमज एकपद्रधाख्यातः प्रथित व्याख्याता समुद्रो व्याख्यातस्तेपामेप निपातो यवत्यपरस्यां

बहुदवतायाप्राच ॥ २६ ॥

` पवित्रवन्दैः प९ वाचमिति | पवितरह्या्म्‌ | प्रवर्युधिनियोगः (अश्व य ्रौ० 9 | ६) | रमयः पवित्रवन्तः : अमु- प्माद्‌दियमण्डटक्परिसिता मध्यस्थान मर्यम्‌ तिभि्वगणेः संबुजयन्ते | तत्तयोगात्‌ माघ्याभिका देवगणा; प॒परत्रवन्तो भवन्ति | प च पयुपासते । ते चपि माध्वभिकां वाचम्‌ मसते वि्युदास्याम्‌ । स वरणो विदुदाष्य; मध्यमः पिता पता रक्ितातेयां १. मसुत्रमर्तानां प्रः पुराणः व्रतं कमं॑तद्धिकारयुक्तम्‌ अभिरक्षातं । थेति | तदुच्यते | महः महान्‌ वरणो मध्यमः महान्तं बा समुद्रम्‌ अदेय भजार यदा तिरोदधाति दुदिनं इला वेधां अपरधीषु

समुद्रः

अर्थं धीरा धीमन्तः धरुणेषु उदकेषु रेकु; शक्नुवन्ति कमणः कृष्यदि- (~,

सदिकस्य वा आरमत प्ररम्भम्‌ दूयेवमभिरक्षति तेपां माध्यपिकानां १५

निः

रतम्‌ | यद दयस्र रणे ति मेतरेप्ततस्तिपामयिक्रारप्रतिटम्ो भवति । { अज एकपद्‌ ( १८ ) व्यास्यतः' ( निर₹० १२।२९ ) | इ तूत्तमः । ‹ पृथिव (१९) व्यास्यता ! ( निर० १। १४ )। ' समुद्र (२० ) व्यल्यातः › ( निर्‌० >| १०) तेषभ्प निपातो ५१ ॥ मवति › स्तुपिप्ताधारण्पेन ‹ अपर्य बहुदेवतायामृचि ' ॥ ६२॥ २०

पठ. त, रन्धयम. २क. ख. १३(३२);त. द. १३.३८. इ. वन्त इति । पवर, ४ ग. पमिति । ११.५क. ख.ष,ट.ठ. ड. परथि पेऽमु; च. परविरवततोऽम्‌र चतेऽ, ६क. ख. ष. ट.ठ. ठ. मान्यनिकां वाच पिय; च, पिं माध्यमिकां वाचि. ७क.ख, पट. ठ. इ. ‹ विद्यः दास्यां 2 नास्ति; च. वर्यस्य, < ग. ज. ण्स धाराः; च, पवि धीराः "अथ. ९क. स्‌, घ. ट, ठ. आरभ; च. ज, अदम्भः म, १० ग, ज, यादृ पाति मे११ च. यतो वृण प्रावद्रु, ११क. ख. १३८३२); 2, ड. मृचि । इति निरक-

^~ ~.

भ्ये द ध्याये ९२ खण्डः ग. च, वर्जनितरेषवडो नास्ति. । २१

९७ दुगाचामकृतटीकासमेतं [ दद्रा

उत नोऽवः शृणोत्वज एकपात्पयिवी समुद्रः । श देवा

ऋतावृध हूत्राना; स्तुता मन्त्र: कप्रि्ञस्ता अवन्तु ( ऋ० सर

६। ५० । १४)॥ आप च नाऽदिुघन्यः बरूगात्रजश्चकप्‌।त्पु

यि। च समद्र सर्य च देवाः सत्यवृधो वा बह्वयो बार

५ माना मन्त्रः स्तुता मन्त्राः कविशस्ता अवन्तु मधाव्रिश्चस्ता दध्यङ्मत्यक्तो ध्यानमिति वा प्रतयक्तपसपिन्‌ ४५।नभिपि

वायवा पारूपातो मनुम॑ननातेपामेप निपातो भवतयन््रया-

मृचि ॥ २३२ ॥ र १० उत नेऽहिवुध्यः शृणोलति | कमिशन आम्‌ | अप्निमार्ते {~ ^ धर (१ प्रनियःगः ( आश्व० श्र 9 अज एकपात्‌ प्र- (2 (9, शः 8 शपमकम्‌ अहैवु्यः बरणोतु | अपि भज

1 समुद्रः अस्यग्र

0 एकपाद्‌ अपिच पृथेती अः च समु प नेषण्टुकाः

विश्व द्वः: सथ एते एवमदयो देवाः ऋतत्रष

१५ सथयवृधा यज्ञवरृधः उद्कद्धो वा हुवाना आहूयमान; मचै^जु^पः स्तुतश्च स्ताः सामनः कवि स्ताः कविभिश्च नेवण्टकस्न भध.विभिः राष्त्रं शस्ताः स्तुत, स्ऽप्मानवनवतदाद्रास्मह |

° दध्यङ मनुः अथव ' ३५ [नतपक्त माद्य एवैत तटणय।गा- द्रवणे वुष्यावं समम्ननत्‌ । पृथक्व पुनदुस्यानाप्तत्तहच।रण एते २५ कषध; |

"दध्यङ्‌ (२१) प्रयतत) ध्याने! प्रपगिते ध्यानमिति | ध्यानारम्भणे देष युक्तः स्वमधिकारमनुतिष्टपि । अथवा | ‹ प्रयक्तमक्षन्ध्यानमिति वा † । सधिकरणं कारकम्‌ । तथा दिं तल्मिन्ध्यानका सफटं ष्यत इति |

दध्य्‌ कसमात्‌

१८. 'केपादिपो धाराधेता तिन्धश्वापश्च सम्‌. २८. त. द्‌. स्यान, २ क. ख. १४ (३२ ); तद्‌. १४. ४ ग. विति । क; ठ. इ. ध्न्य हृति । स, ५१.ज. ध्ृधः उदुकव्धो यक्षवृषो दा हू च. वृध.“ उदुकतवरपे यशचवृषो वाहु" स्त्यवुधः, दग. ज. माभिः कलेन धार च. समाभिः कतेन मेषा कदि

२६५ सस्ता रैकविमिच्च नेवण्ट्‌, ७ ग. ज. शसः स्तनाः; च. रृक्ञे स्वताः च शस्ता.

-चतुक्षशः खण्डः २४ ] निरुक्तम्‌ । ९७ ‹ मथवा ( २० ) व्याख्यातो › निप्रचनतः (तिर० ११} १८)। न हयं ्स्मादधिकारात्‌ यभति | न कद्‌ाचित्छ्मधकारं मु्ति

' मनुः! ( २२) ‹ अथं मननात्‌ ) | नटि तदस्त यद्रय॑न मनुते | 'तेपनिप निपातो

भ्धन्रषम्‌चि ' ॥ ३३ ॥ ५

मनुमेननात्‌

यामथ मुप्ता दध्यङ्‌ भियमत॑त । तसिन््रहमणि पू येदं उक्था सम्मताच्नुं स्वराज्यम्‌ (ऋ° सं० १ ।८० । १६) यामथवां चं मनुध पिता मानवानां दध्यङ्‌ च प्रियपत्तनिषत तस्छिनदरद्याणि कमाण परद्र उक्थानि च सगच्छनतामचन्योऽ १० नूपासे स्वाराज्यम्‌ ॥ ३४ दक्षस्य तु्तौयः पदः।

(~ ^ व

४। ॥ यामध ! | गोतमस्यापम्‌ | पाष पञ्चभऽहनि मिनिषोगः (अ० ्रो० ७ | १२) । ए्रे सक्ते यम्‌ अधथतर १५

€ अथुव। दध्य्‌ म द्द्‌ कः मनुश्च पिता मानवानां दन च प्रियम्‌ अघ्नत

(2

अतनिपत | एतटूणवररिष्टा य जादेयः यषतकमादह।ननृ्यांदलक्षण तनोति तप्मिन्तति ब्रह्मणि अनने उक्थनि च शघ्राणि पूर्था पूववत्‌ इन्द्रं समग्मत समगच्छन्त स्गपु | पिटक्षण इद्र इति | यत

आह । अर्चन्‌ | यः दृनद्रभिषूजयते सराञ्यपू अनु उपसे | २९ यथशाल्लमनुतिष्रतीयधः |

~= [र 4

१क. ख. १५८२३); ठ. ड. मच । इते निरुक्तभाष्ये ६ धायं ३६९

खण्डः; ग. च. वजमितरेप्ह। नाति. २. त. वामनु चद्‌. ३ मनु

३ छ. मनुष्धपितः; त. मनुर प्य द, मतुपितार च. ४८. त. कमी वह्ञा

णीन्दर रज्या द. कर्मणि व्रह्मा्णीद्ध उभा. ५क. ख. ५५८३५); त. द.

३२.

१५. ६७द्‌. तुद न. इति द्वादरोध्ययि 7.७ ग. वत 1 भो < क. ए. -२0 ज ०, ~^ ई ©: 6

घ. ट. ठ. इ. यरत्तत्क च. यत. ९. ज, 'त्कर्माटनिव्‌; च, "त्क्माहु-

नि" होनि. १० ग. ज. अम्नानि; श्रा ना, १२ क. ख. प,२, द

वधन. १२२, ए. ष. इन्दुः अमि) 2, यः अभि. २९

‡ ७६

१५

२०

९५

(4 (^ ५.९ ५ दुगोचायष्तरकासमेतं ` [ ददन्ताध्यम

पृथक्पक्षे आदियसहचारण एते कयः । तदा वोभ्यम्‌ | य एत कपयः कमं अतनिपत यज्ञ तस्मिन््रह्मणि अन्नानि ईद पूत्वत्तममत सम गच्छन्तीति । शेपं समानमेवेति ॥ ३४ ॥ सप्तदश तृतयः पादः |

चतु4; प्रादः | अथावा स्थाना देवगण।स्तेपामादित्याः प्रथमागामिने पन्त्यादित्या व्याष्यातास्तेषामेषा भवति ॥ ३५॥

: अथात बु्याना देवगणाः › इ्येवमादि वक्तव्यम्‌ | अतः प्रमे. तदेवोत्तमंअोतिगेणशब्दाभिषेयतेन नित्री- स्थम्‌ | एतदेव हि गुणनिकारौपजनपिक्षया मदाभदाम्यां मन्त्र; पदयन्तोऽभिुवते । तदथं िेषतः पुनरधिकाएवचनम्‌ "अधात लृप्थाना देवगणाः" इति | उत्तमे दु्थाना इति। के पुनप्ते। देघरगणा इपि दधानां मितरप्रमृतीनां गणाः। पृथक्वपक्षे गणा इति वचनमथैवत्‌ ।

^तपामादयाः (२४) प्रथमागाभिनो मवन्ति' | ते कस्मात्‌ | प्रयक्ष- साष्न्दस्य (सप्तक्रषयः ! इत्येवमादीनां च परो. कषात्‌ ते पुनरभिधाननिभेचनते व्याल्याताः' आदत्त रसन्‌ › (निर० २।१३)-दइयत्र। वेवटं लत्र वहुवरचनमिति विरेपः | ° तपाम्‌) अददियानाम्‌ (एषा! प्रान्तः ‡ भव्ति › यां द्षटृह. दुघ्याने गणामिघानेन समा- रताः ॥ ३५ ॥

अधात बुष्याना देवगणाः

तेषामादरियाः प्रधमागामिनः

१६. स.व. ठ.2.ह. कपय एते. २१. अ. एन्े;च. एः इ. ३क.व. १५ (३४); उ. इ. वति । इति निरुक्तभाष्य ६ ध्यावे २५ संण्डः; ग. चे. षजमितषङ्गो नाकि. ४ च. श्रोस्याध्वायस्य;ट, इ, इति पतदशाध्याय्य त. «क ए. १[ ३५ | त. द्‌. १. ६क.ण. ण, ट, ए. इ. छ्यन्तः स्व ७क.ख.व.ट. 2. ह. वंदा स्थानत वुर; च. ईते श्वा स्थानंत द्‌. ८ क. ख. घ. ट, ठ. उ. दति ब्ट्वच?; च. इति “ व पहु. ९ क. ख. १[ ३५]; ठ. इ. भ्नाताः | इति निरुकमप्मे ६ ध्याये रेषु खण्डः

वि

ग, अ, वज।मत्‌रप्वको नास्ति,

घट्‌ बरिशः लण्डः ३६ ] निरुक्तम्‌ । ९७७

ष्मा गिरं आदिन्येमपो घनस्तु; सनाद्रानभ्यो जुह्वा जसम! शृणोतु मित्रो अयमा भगे नस्तुविजातो वरुणो दक्षो अशः (ऋ० सं०२।२७।१)॥ धृनस्तुधूमसतापिन्यो पूतभस्रा, मण्या घृतसनिन्ये घूनसारिण्य इति वाहुतीरादिसेभ्यश्चिरं जुह। जुधमि चिरं राजम्य इतित भ्रणोतुनदृमागिरो मित्र ५ अआयम। च भगश्च बहुमातशच धाता दक्षो चरूणोऽशृधांशोऽशरुना च्यारुयातः समक्रषया व्याख्यातास्तषामणा भवते ॥ ३६॥

~ ग

इमा गिरं बादिधयम्य इति । कूमप्य गाप्तेमदस्य गृसमदद्य वेयमा- षम्‌ दमा गिते घल: । घनम्‌ अहतिल्क्षणं १४ याः प्रल्दानति प्र्रन्ति ता घनन: । भधवरा| | (पृतप्रल्गरिण्यः › | धाजन्यत्वमथकतम्‌ | घुतिसानिन्य। ब। ! | धुत देवा- ` न्ति सानयन्ति संभाजयन्तीति तथा । सनेतेः सेमजनाथ्य । ^ घत- सारिण्यो चा! । ^ सु गतै! (धा० १।९६० ) इत्यस्य । देवन्प्ति घृतं या: सारवन्ति गमधन्तीति | तामिीर्मिः तेमैन्नेः सना्राजभ्यंः चिर ९५ नेम्यः स्वोकराजम्यः । मथव। । सनादिति यवदायुषम्‌ अनुतसर्गेण जु. जुहूशजञकेन पत्रेण जुरोमि । ताः पुमर्गिरोऽस्मदाशीयुक्तः । तत्समननाय शगातु स्मक्र ।ननो अवमा भगश्च तुजतिः वटजतिच धाता दक्षो बरुणः अश । तवति बरहनाम । सविते द्वहृजन्मा धाता याषद्धिकारं २९ जन्भति । ‹ संश्च: अंह्युना व्याल््यातः ' (निर० २।५)। प्रयेवश्येते मितरादयो युष्यानसेनेवदयाः । गाक्ठतिगौखमयत्त न पृथ यय्यानघेन समान्नाता: । ते घादियमि ह्कलङ्गितेषु मनः पृथक्‌ परृथगपेक्ष्यात्तत्सतुतीनां पग ॥ेदयम।न्रात्‌ । ।

आदियाः

१क. ७५. छ. त. द्‌. श।(.ण्यो वतसानिन्य इति", ९क.ख. २ ९५ [९६ }; त. द्‌. २,३३.६. गिर इतिर्‌. # ग. इतक “ध. ट, ठ. इ "जभ्धः सर्वलोक, ९१. ट त्समवर्थनाय; ढ़ ह. त्समावर्भनाय, ७, न. गः ओर्व; च. दक्षः +भ" णः. ८ ट * अंरीश्च ) इतपस्यानन्तरं | ° हन्द्श्वति । अष्टो पुत्रात भदः । पृरङ्वपशर ) प्रान्ते ठस्य) त्र ठ. द, पृस्तकयाप्तभाव्यते. २ &.ख. ८, ८, पथक्‌ प्रथक्‌) च ष्क्‌ । १२२९ ५.

९७८

१५

८

१६५

दुगाचामेतदीकासमेतं [ दवादश्ाम्पये

£ सप्तक्षयो ' (२५) धक्तत्याः । ते पुनरमी ‹ व्यायता ' निः चनतः | इह॒ तमिपरेया सखव इद्विाणि वा । ' स्त सूता सस्या ! (निर ४ । २६९) ' क्रषिःशनात्‌ ' (निर०२। ११) दति । स्प चते क्रषयश्च सप्पैथः | ' तेषमेषा ' प्राधन्पसतुति

,। = £ भवति ' ॥ ३६ ॥

सफ कषयः प्रतिहिताः एरर सप्र शन्ति सदमप्रमादम्‌ । सपठापः स्वपते टोपी मागतो अस्व॑मजौ सत्ररद्‌। च देष (बा सं० ३४] ५५) ॥ सप्त ऋषयः परतिदिताः शरीर रह्मय आदित्ये सप्त रक्षन्ति सदमप्मादं संवत्सरमपरभाद्न्तः सष्ापनास्त एव स्त्रपतो टोकमस्तमितम्ितयं यन्ति तत्र जागृ- तोऽस्यम्रजौ सत्रसदौ च दौ बार्रादित्यावित्यपिदंवतमगराध्यातं सप्र कपयः प्रतिधिताः शरीरे पदिद्दरयाणि विद्यासप्रम्यासनि स्प रक्षन्ति चदमप्रमादं शरीरमप्रमाय्रनिनि सक्ठापनानीमान्येव रवपता टोकपसतपमितःत्पानं निन नैज जागो ऽसप्नज सत्रस- दा चदेव प्रह्रा पजसयेर्यातमरगा माचष्टे पपमेपाप्य

भवति ॥ २७॥

3 (^ ^ = सप्त करर्पयः प्रतिहिता एति | हिःण्यगमस्यपिम्‌ | आधव्ण अम. स्न व्रिनिनगः | उत्तरा च । इुणाति सव [मदत रर .मादिष्यः| अश्र णद्‌ | मनमिद्‌- म शरिनाति | तस्मन्‌ सप्त ऋष रदमधः

^ ~ न रौ ` ^ (^ 1 श ल प्रतिहिताः प्रयेकं हिताः किः त पुनः स्तव अन्युनाप्रकाः सन्तः सातलकमुद कमृपनयन्त. पनद्व; तमाद्यं स्‌ पदैव अप्रभयन्तः

सप्त करपरयः भः ध- दवत

१क. ल, २( ५), ब. इ. वाति हति निरुक्तमष्य ६ ध्यय ३६ रण्डः; ग. ७. वनमतरेषन्ञे 7सि. -क यक्त. द्‌. यन्त्र स. छ.त.द्‌. तोअघ्व, ४षट.त द्‌. परिन््, ५ क. ५.२ (१); त.द्‌.३. ६३. द. कयइ । हि, ७१. शौ । हिर, <भ.ज, "दस्मा.

भत्र ष्कण्टः २८]. ` निरुक्तम्‌ । > “७4

अनुतपर्गेण स्य कणः रन्ति । निरितरनः पर्थ ऽपि श्भनिस्षिन- श्षयानिकप्तत | त ए सप्त सुना: आपनाः स्वर द्ोकल्य व्यावना; स्वपतः अत्तमुपगच्छतः उस्यादियद्यव तं लोकम असानं गच्छनि | ब्य मण्डटं प्रनिशन्ति | तष्चयुप्र््पु तत्र सुतेषु उपरतए्रक शते तवन्तः) जःगृवः तनण्डट.न रपृष्पः तदथिष्ठता ५5 (हिरणा ५ श्रः हिरण रेगः ! (छन० ० १।६।६) इति ते पयुश् ‹ इयधदरेवतन्‌ ' |

^ अथाष्पामम्‌ ! | मष्डदमिन्छररे रदमवदिश्रिवायि प्रति. तानि निहि) चच्छरं निय ख्द्यटकना- दुपकरे र्त भतरमन्यतति | सप्त अपिनानि १३ य्यापनानि विषयाणां शरस्य वरा | तानव स्वपतोरहय जस्य सुख. दुःखमेक्ुः सकं शरराव प्रसर 114: | बुद्ररेण मक्त भानमुख्पेग यन्ते वद्वनता 4पा-कः सप्रनक्तः सपो मति | तत्र जागृतः श<सपरिषटन्‌ परज्ञया (रमामा चिन यः एं म्याप्न वते तैजसतश्च प्राणऽ पानं पचनम्पदरसन्तभूतं तेनेवथु- १५

५

अध्याते च

वा्तः। ४ तेषमिपापरा भवति ' | मा पुनः पिमृम्‌ | रय परेत

स्फ्टनयि ॥ ३७ ॥

^. ९ 1 ¢ ^~ [ब ल@1५ © } पियग्विखपस उ्ववुभ्नो यमन्यश्चो निदितं मिषज्पप्‌ । २० अन्नास्त ऋषयः सप्त साकं य अस्य गेष्‌। मंहते बभूवुः (भधर २५० १०।८।९) ॥ तियग्िल्धमसत उर्ैबन्धन उन्यैबरो- [व ^~ = (¢ ^ न ९ धनो वा यस्मिन्यशो निदितं तवरूपमव्रासत ऋषयः सप्त सह. दित्यरस्मयो ५ अस्य गोपा महतो वभवुरित्यपिदवतमयाध्यातं (^~ ९^~ ¢ सिन ~ ^~ = (^ ^~ + तियंजिलश्चमस उ्यैवन्धन उध्वेवोधने। वा यसमिन्यङो निहितं ५

५८. ८ वायश्च ? इःयारभ्य “देवानां मद्रेति यात्‌ › पद्यं नोपलभ्यते, २ फ. खे. घ, ठट. इ. “वनानुरू°; च. ना "सू" न. ३ क. ल. ध.ट. इ. धयूहश्च रप्र; ग. ज. चव्यं स्वपा ४ ग, ज. "वृत्ति. पक, घ. २ (३७); ड. तये । इति निकतमापये ९ ध्याये ३७ एण्डः; ग, ३८} र.वज मितरेषदयो नास्ति, ८८. त. द्र. मिश्र, स १०

९८०

4 क

ष्प्‌

२०

दुगीचायेदत्दी कासमेते [ दाद्ाप्य्‌।

सवरूपपत्रासत ऋषयः सप्त, सहेन्दियाणि यान्यस्य गोप्तृणि

महतो बभुवुरित्यात्मगतिमाचषटे देवा व्यारूयातास्तेषामेषा भवति १

॥ ३८ ॥

तिशम्बरशचमस् इति । तिकि भस्य मण्डस्य मघुप्णस्येव रकमच्छिद्राणि | चमनं चेदकमेष सनोतीति चमसः | ऊन चेत द्रमामृतसतप्टवान्न निपयत इति उ्ववुधः । ऊप्प्‌ वावस्यितः प्रकारोेन बोधयतीति ऊरषवबुघ्ः । तापिश्चमसे मण्ड वश्च: उदकं निहितं नियमेनाधिकं वा हितम अव- स्थापितं विश्ररूपम्‌ अनेकप्रकारमनेकसपपप्‌ । पे: पुनस्तनिदितपिति । ये अश्व महतो जगतः भानो वा गेपः गे्तारः एते समके बभूवुः भवन्ति | ये च भत्र एतस्मिन्‌ मण्डले साकम्‌ एकीमृतास्तदधिष्ठत्रा सह आसते । तेहि चप दिभूयमधोमण्डठं षति यानि सततानि स्वोपि अस्य | ते रदमयः सत्त सर्गा शऋपणादतैनादस्य धमष ऋषय उष्यते ८ इयापदरवतम्‌ › ॥

ते एव सपिदैषते

+

" भथाध्यातम्‌ › इति | तिरैविषदमिदमेव शिरः चमषः । चम्यन्ते ह्यनेन रसा इति । उर्णुबन्धनश्च | उप ह्यव- पयि्तेतद्रन्धनमस्य शरीरस्य । एतद्वियगे हि विध्यते शरीरम्‌ । यसिन्‌ यश निहितं विश्वरूपं नानाप्रकारमिरनि- नठेभूते रसू नाट्यं वा | त्य चमसश्यये पिघातारः तेदूद्रार- ण्व शरीरस्य महतो गोक्ठरः तयैव चमतान्तरमतुप्रवि्यः से पह तेय उपजीवन्त भासते ‹ इचयात्मगत्िमाच्छ ' ॥

सष्याभे च

१क.ल.४(३८);त.द्‌. ४.२ग. इति। पि०.३२क. स. ष. च. ट. तिवंकोऽस्य, ४ क. सख. ष. ठ. इ. टं ःचोत्मृताति यानि व्यो च, केति यति तनि ज्यो चेत्पृतनि याति, ५२. "णत्‌ ररणा अप, ह, उपात्‌ ऋवणा ६ ग. इद्यमिरूपमथाग; च, ज, इत्यपिदैवरुपमथा^, ७ ५, ज. प्ते । यस्मि, च, प. यिः शरीरम्‌, < क. ख. ग. घ. ज, °न्दियत्वेन भरत च. न्नः यतर मु)र. न्दिशं वनुषः उ. इन्धिमा- ननुमततेन भेत

एकोन चःव।रंशः खण्डः ३९ ] निरक्तम्‌ । ९.८१

हन ।

8 9 [३ [९ ¢ देवाः › ( २६) वक्तव्याः | ते पुनः" देषो दानाद्ा दीषैनद्रा योतनाद। ( निर० ७ | १५ ) द्यत्र निवैचनते ‹ ब्पास्यत।; ' | इह तु रमये बेहुवचनेनोच्यन्त इति विशेषः ।

चन त [+ [क ष ¢ तेषामेषा ' प्राधान्यपतुतिः ' मवति ' ॥ ३८ ॥

[+ क्र

देवाना भद्र सुमतिकैजूयतां देवान रातिरमि नो निष ताम्‌ ' देवानं सख्यमुप॑सेदिमा वयं देवा न आयुः मर पिरन्तु जीवसे ( ऋ० सं° १।८९। २ ) ॥ देवानां बयं करयार्या मत्टजुमामिनामृतुगामिनामिति कर देवानां दानर्मामि नो नित्र तेता देवनां सस्यमुपसीदेम ब देवा न॒ आयुः थषनतु २०

[कार

चिरं जीवनाय विन्वे देष्राः सर्द देवास्तेपपिपा भवति ॥ ३९॥

देवानां भेत | गोतमल्याषम्‌ | ‹ देवेभ्धो व पामालमेत ! ( मत्रा सं०२।५।२) इति विनियोगः । अस्य १५ पशोपायाः पुतोनुवाक्या ( भत्र ४ | १४।२) यते देवाः र्यो नियम्‌ क्रञ्मव मण्डलदनावररण- लादन्तरिकषस्य स्तो यन्ति | अथवा | करनूयताम्‌ ऋतुगमिनाम्‌ त्तौ यथाकालम्‌ अ्मान्मण्डटद्रच्छतां सुमणिः शोभना मतिः प्रसादाभिमुखी मतिः सा अस्मान्‌ प्रति निवततां नियमेन वताम्‌ । ततूिका च र्‌; २० धनलामेऽप्मान्‌ प्रति नियमेन वतैताम्‌ | ततश्च तेन धनलाभेन उपज- नितक्ताम्यौः सन्तो वयं तेषमेव देवानां सख्य॑ समार्हयानतां योर

देव 1४

१ग. ज. ध्व्याः, देवा; च्याः । देषो तेपुनः, रग. चज.“ चोन, ३ग.च. ज. रेपातेषा. ४ क. ख, ४ (३८); ड, धाति । इति निरक्तः भाष्ये दध्यपि ३८ खण्डः; ग. च. वभ्मितरेषङ्नो नाकि. ५क. ख. ५८३९); त. द्‌. ५. ६ ग. प््ेति। दौ +तमप्त आ; च. द्रेति दीद आगमे "मस्य; ज. प्रेति । दीप्तम आ, ७ क. २.६. २. ठ, इ. तावतो यथुच. ता य° ताव. ८क. ख. प, ट, इ, पपात; च, समानस्य, ९ग, ज, यज्ञे, २५

९८२

१५

३०

दुगोचाभकृतेरौकासमेवं [ ददाम)

२५५५ समानमङ्धमावम्‌ उप्तम गच्छत वनम्‌ | तन तथाग्ताना. मह्मक त दवा; प्राततरन्तु भवयनन्तु अयु. उत । पर्‌ जवनाय. तद्‌ शास्महे |

इ

मि देवा (२७) इति वपेव्यम्‌ । त एव रमय उ [हिःविश्वतररे- पणः; सतो परश्च देवा भवन्न | ' तेषां ' तद. ^. (^~ (^ ध ८ # प 4 मताय सष्टनम्‌ ' एता ` प्राध।तप्तुतः

३ ५

के १ ' भवति ' ॥ ३९॥ न € ^. «^ (~~) “^ ॥ [क ओमांसथरणाधृत पित्वं देवास आगत | दावात दाशुषः सतम्‌ (क० ६० १।३।५७)॥ अक्रितारो वावनावधावा पनुप्यधृतः सव च ६वा इहागच्छत दत्तमन्म दत्तवतः सुतमिति तदेतदेकमेव ५श्वदे५ गायत्र तुचं दशतदोषु विद्यते यत्तु परिनि- द्हूदेवतं तद्देवानां स्थाने युज्यते यदेव विश्वटिद्ुभिति शाकपूणिरनत्यन्तगतस्त्वप उदेशो भति वभ्रुर+ इति दकष दविपदा अशिद्घाः ( ऋ° सं० ८ । २५ ) । भूराः काश्यप आश्वनकटिक्गमनितेयं , सतमकरषं साध्या देषा साधनात्तपामेषा मवति ॥ ४० ॥

११ ओम्््धृत इपि । मघु्छन्दसा दष | प्ररे प्रदे विनियोगः । ८वश्चनिन प्रातःसवने ग्रह गृह्यते ( मेत्रार ० १.।३२। १८ )| ६ ।१५ प्वाः।५ युयम्‌ ओमास; सवरितार; रक्षितारः चधणीनां मनुष्याणां सेनोधकरण

अवनीया वा त्पणाह्मः धारयितारश्च ध्थितिकतौरः त युयं दुश्रांषी

विश्च देवाः

१क.५.व ट. ट.ड. उपगच्छम; च. दिम गड. २क. च. व.र.ठ. २. प्सक्रमायः ते २क.स.थ.ट. ठ. ह. ८ आयः › नाति. ४क., स. घ. ट. ठ इ, द्द्गा वक्तःपाः; च. शवा ३6 वक्तव्य॑न व्याः. ५ग.ज. त? नाप्तिच.४श्व त. ६क. ८. ५ (३९); ट. ठ. "वति । इति निरक्तभाणे ९ ध्या २९ खण्डः; ग.च.वगमितपह्की नालति. ७८छ. त. द्‌. "कमिव, ८ छ. त. द्‌. भरति मृश ५ छ. त, द्‌. टिद्धुं अभ्रक ६प द्रा [देषा अङ्काः साध्या, १५० क,ख. ९(४०४न. वु. गः इति. म.

(रिश खण्डः ४* ] निरुक्तम्‌ । ९८३

¶ न + ॥ = दत्तवन्तः । ननस। तसंकया भूत्वा इद्‌ नःमास्मभिर देयमिति । ततोऽस्य दुषो दत्तवतो हर्थीधि यजमनप्येतं पुटम्‌ अपरत सामं पातुम्‌ आगतेयतदाश्चास्परे |

3 [# = 3. ^ = अधुना विदयदेवानविकृय तद्वतमेवाधियक्ञे किविद्विचारपिष्यननपो दन्ति । ८ तदेतदकमेर्म्‌ वश्व गायत्रं + तृचम्‌ ' इलेवमादि । ‹ तत्‌ ' इति समाम्नाय. स्यानुष्मतये । ' एतत्‌ › इति वदयमागर्ध सानघीकरणाय । ‹ एके तृच ¦ सफ चश्वद्व गायत्रं गयत्रण छदा दुक्तं " दारता ' सवौसपरि वहुषु श्ानामु ' विद्ये ! | नान्यत्‌ | १ अस्यता रन स प्रयाज च गावतरच्छन्द्‌।- युकैरनैरपि बहुभिवखदेष्ेर्रयज्ञ । ततर @ करमपि | यत्‌ आह ।‹ यत्त किचिद्हुरवतं ' मद्जातं गायत्रेण छन्दस युक्तं ‹ तद्रे देवानां स्थाने युज्यते ' | न्याच्यसयतो ° यदेव ) विश्वरन्दरपेतं मच्रनातं सुक्तं वरा तदेव वैश्यदेवानां स्या निनियुग्धते ११

वैश्वेवं गायत्रत्‌- नम्‌ एकमेव

एतादृशां तृचानां प्रथोजनं बदहूदेवतानि तृचान प्रयुज्यन्ते

(^ ~~ न

विश्चक्चब्द।पतमेव अती (६ जतत । त न वहुेवनामत्रेण ‹ इति शकृ णिः ' मन्यते |

मच्रज.तं ‡उ4त प ~ 9 9

श कपण: त।त्कमत्या। + पास्काच।यस्यतद५॥ममनमुत नात | ॥ यतत अ।ह | ' अनलन्तगश्व १ देशी वपि ' | ति अनक, क एप उदेशः । उदधनं प्रङ्ग। |

= ` दरे शरिश्रलिङ्धिपेनत तदेव मखदवानां ध्यनि २१

६. (^ मनद्‌।.त५ न > युञ्वत इति । कथमनैकः न्तिका । पेश्व-

> |ह्‌ मन्त्रजापं समाम्ना 'क्रयाथप्पद्यमा तमम्नाःस्प मयाथ) दरायत्र छन्दस ˆ ।च्दवदःत्ततटतं सन्धय मन्त्रत तवद्यातकष॑सु तवश्वदत| छन्देप अटत | न च तत्स दशतर्थषवरसत छन्दप्यठ-

कमे | प्रयोजनं च तच्छन्त युक्तैरीि विविधमतरेनण्ति | चते २५

तथा।:घाः सन्तत कहूद्वता4 त।९५ |स सन्त | तत्कमन्तु तः

ग. ज. मनसा दन्वन्तः कु -सृर्त्पस्तन्वा इद "क छव. ट. ठ. ड. विश्वान्‌ देशः च विप्ध्णश्वान्‌ ३क.ल.१.२८.ठ ट. ्चैविदा ४, कमिव. फ. ख. घ. ट.ड, परिनिय;च. प्रयु विनि. ६ग.ज. नामानन ७ग.ज तद्धगस्ेपु अल व, त्टन्दुस्तमयेव ; च 2. तच्छदृस्सम्यष

स्न; ठ. ट्‌, तन्छदरः षसो <ये २.२. दृ; च, कादा. ११

९८४ दुगोचाये्त्टीकासमेतं [ द्रादशभ्यये

कर्मणः प्रहाणमुत दा तेस्थाने बहुदेधतानि सक्तान्यीप्यन्ताभिति । युक्त यद्रहुदेवतानि ओध्य- रन्निति यस्काचायः पश्वन्नाह ‹ यत्तु चदु देवतं त्वशवदेवानां स्न युम्यते ! | सेथमनुष ५ त्िगियत्रे छन्दत वेश्वोवानां मन्त्राणां यवरदलक4ण गमयति बहुपिश्व- शब्दयो रेतराथमिषेधप्रयार स्या बहुदेवतान्तपि वैश्वरेवानां स्थने युज्यन्त शेति । अपि पेवमनयन्तगत द्दशः | येन ° मृतांश काश्यप अश्धिनःकलिद्गम्‌ ? | मृतांश नाम ऋषिः काश्यपः । स एकेनाधविलिद्गेन युक्तमने क्तं ( ऋ० सं० १०। १०६. ) ददशे। तत्र याघवप्याश्रटिद्गमृक्ष नास्ति तासामप्याध्चि- नीलं तेवेकेनाधिष्ङ्ेन | यथैकेनपि छत्र णा मध्यगतेन छनिणे भवन्येवमेकेन विश्वगं] तेन यत्रि पृक्तानि कमणि संयुते बहु देवतान्यरिश्वरिङ्गान्यि तानि तदत्ताधकान)ति | शष्‌ " क्ष्यम्‌ ! (ऋण सं० १० १०६। १६) अधिलिद्गं येनं पफतसुक्तं सममाधिनम्‌ । `करध्याम स्तम सनु.

बहुदेवतं गायत्नं मन्प्रजातं विनिवोक्त म्यभिति य।र्कः

अश्चिशग्दयुक्तया एकयापि करच। सथ सू १० क्तमाधिनम्‌ इति मृतांशः

परपरपृकते ्नया- ` + म! हयव ऋक्‌ अ~ याम वाजमा नो मनर सरह यातम्‌ । च

न

श्विटिङ्गः यञ्च न पकं मघु गोष्वन्तरा मतां अश्विना २. कानमप्राः' (कप. १० १०६।११)॥ ६ मेश्वर सर समानरहणं। समनग युवामायातम्‌ ।

१ क, ख. ष. ट. 2. ह. उचते । युक्तः; च.“ उच्यते ९च. त्नः ते. ३१. च्यमेति , हेष. च. ज.ठ. यमिति । ठै.४क. “व ट. ठ. इ. स्थविन्यएय सरस्थनन्तरवििःणस्थाने वयमित्यादि उरते । तत्स

२५ प प्रायणभाष्यमेव; ट. पुस्त ८ सरथो › इन्याि प्रान्ते टिस्यते. वथ स्ता ववृ-पश्चदरादिकम्‌ कष्णम्‌ कथ्यास्म वषयेम | फरिच। वाजे हविक्षणमननं युवाभ्यां पनुयाम प्रयच्छेम । तस्मायुग सरथा सरथ समानरथौ एकमेव रथमार्ढौ सन्तं इह असमिन्कमेणि नः अस्मदीयं मन्त्रं मननीयं स्तोचम्‌ उपग्ातम्‌ उपागच्छ- तम्‌| "षवन्तः प सूधस्यवस्थितं पकं प्ररिण हद्व मधुरं यञ। न । यञ्च इत्यन्ननाम । नन्वार्भरं | क्विराज्यादिटक्षणं महाररपानि अवनीदमानम्‌ अच्च चापिक्ष्य आगच्छत- निति मेनन्धः । एवमुक्तयकरेग मृतांश एतेत्ामा कविः अश्विनोः कामममिलाष- मात्मीयामिः स्ततिभिः अप्राः सपरत । प्यूणमकापदिल्यथः | ५प्रा पूरणे

३३ आदादिकः ) | व्यत्यतेन नध्यमः।

श्वय! लण्डः ४० ] [ निरुक्तम्‌ । ९८५

देष ...वनः श्रवन भवतोः स्तेममृष्याम क प्रमो वथम्‌ । कथमिति । सनुधाम "जत अत्रं मः महे | फिच | यतोनप्क्ं मषु श्रं पृ च देष तः मष्यऽस्‌ उन भूः भरिनेमतोः काममप्राः मापूयते इयत अयतभिति । ‹ अभेतष्टय सुकतं चेन््रम्‌ । तदपि । एकखिद्म्‌ ! इति| यथा । ५ [ र 13५ ॥ व्रि (र्मन्भरे 1५ ध असि्तूके श्व- व द३५ ९. मन्भरे # ु. वाज स्वमेव चदन सातो | गुणन्धमुप्रमृतयं सपसु प्त वृत्राणि बिङ्गन्‌ सनितं धनानाम्‌ ' (ऋण सं०३।३८। १० )॥ विजयाय सपसु मप्रमिषु नित्यं शन्तं वृत्राणि वारकणि शत्रुजा- तानि संजितं समस्तानां वरर जेतारं ऊतये रक्षणाय अस्मिन्‌ मरे १० संप्रा ब्राज ते| वपिञ्खनून्‌ जिवि समउन्ते तक्षन्‌ हुमेम पथम हपामहे तमिन्दःवमादेगुप्युक्तपासनो विजययेति |

‹ स्याः (२८) देवाः साधनात्‌! | ते हि सर्वमिदं साययन्ति। स यदन्येन समकममिरसमितं तपस्यन्ति कल्ण्च ` प 1 4 । क्रपयो प सहसैव र 4 सेत्रेमेदं शथभसुजन्त त रएत-पिदैः सायः | विह्ञान्त दि। / प्राणा > सत ऋषयः सभ्या रिश्तूत ! इति| 'तेषरमवा' प्रधःनयस्ुपिः (भवति! ॥ ४०॥

१. इह = 2 उपाच्छतं [इद्‌ स.यणमध्यस्यम्‌ | सचि युव्याः २० हो बृ. कव्यम्‌, = 2, भक्षीमे, ३ म, जे, वदरोधतन्मधक्ति. ग ज. प्मेति। तिं} पर, वभर, ५ ग. ज. 7, 2, ठ. इ. 'ज- व्याने; चै. 'जात्यमिः ताः ६९. ल. प. ठ इ. श्भा धनानांच जे"; च. ष्णां ज जेर घनानां च. ५. ख.प. ट. ठ. ढ. ^तारं शने शनं उत्हिन वं ननम ज -तः अतेशमेन नेतारं ' ऊन} ख. "दार ऊत इनं शभनित्यादि, दद वयं कुशिका अमः [' दुिदधः › ठ. पुतन] ९१. हन्य च, पुः घ्र. १०. ख.प. र र.इ.' त्वरेण; च. त्स ष र, ११क.ल.६ (४०);द. इ. गति । इति निरुक्भ्ये ९ ध्यावे ४० कण्टः; ग, च वर्ममिररेषवहो प्त. १९. १२४

९८६ दुगौचापंकृतरीकासमेतं , ^: | ददपाष्यापे

गङ्धेनं यज्ञमयजन्त देवास्पानि धमाणि प्रथमान्यासन्‌ । ते नकं महिमानः सचन्त यत्र पूतं साध्यः सान्त देवाः (ऋ पं १।१६४।५०॥ १०।९० । १६ >| यत्तेन यज्घमयनन्त देवां अग्निनम्निमयजन्त दे अशनिः परुरासीत्तमीरमन्त तेनायजन्तेति ५ च ब्राह्मणं तानि धमणि प्रथमान्यासन्‌ । तह नाक महिमानः सपसेदन्त यत्र पत्रे साध्याः सन्ति देवाः साधनाद्‌ शुस्थानो देव- गण इति नैरुक्ताः पूर देवयुगमित्याछ्यामं वसम यद्विवसते स्ममिनैसुभितौसव इति समाख्या तस्मात्पुथिवास्थाना इन्द्रो वमुभिवसवर इति समारूपा तस्मान्मध्यस्थाना बसपर आदित्यर-

१० मयो तिवासनाससमाद्‌ श्रुस्थानास्तेषामेपा भवति ॥ ४१॥

य्न य्ञमयजन्तेत | दीयतमस आवम्‌ | सप्निनाप्निमयजनत देवाः |

उक्तं च ' तमुज्िन्यथुः सक्गणं स्नामानम्‌ ?

. ( निर्‌० ६।२३६) इति | तम्‌ अभ्र स्थावरज.

१५. गमभावेनति | ‹ ते वश्चराथा वयं वसस ' इत्येतत्‌ (निर० १०।२१)। तस्मादरोनघतः प्रथेकुः सरवमिदममप्ररियमिप्रेय त्ति । अग्निना स्थाव- रजजगममभावमपन्नेन हविभृतेन स्मिन्‌ एव॒ सवेद्वनामुतमादिया दप्रना- टिकया महान्तवालमानम्‌ अयजन्त दवाः देवभाविनः पते ज्ञानकमेतमु- चयक।रणो सजमानमावमापरनाः साध्याः विश्वसृजः ऋषयः प्राणाः |

२० तानि मणि तानि कमाणि तथाविधज्ञानयुक्तन प्रथमानि पृ्यानि महुदातममाव्रापत्त आसन्‌ | तैरप्यक्रियनतेर्यथः | त च तानि इला नि- यमेनेवानन्यमातरिवात्ततकरस्य महिमानः तदा नुपूण जातम समवः सन्तः तमव नाके महान्तमालानमेकान्तमुखम्‌ असचन्त | तद्धव्रभैत्र ते ~

१छ तद्‌ सेसच्यम्प. २क. ख. ८ (५१) त. द्‌. ५.३९. ह. य्व

साध्याः

-+----~

मिति दि. ४. नोति । दीर. ५ ग. “ति । आहुतिश्वगस्थाठगत्पै

नेतितपव । तस्याहशनम्‌ 1 तै} व, नेति । श्रीहरे (वा) स्यहयेनानि

त्य्व तस्सदयनः तं. & क. द. ध. २. द. द. दैव ।७क. ट. गष. इ. ड. „ पकरि; च. वक्रि णि, ८, श्व, व, ठ इ. ड्‌, क्न दयम म, ९९ “्यत्तेत्य च." यन्ते.त्यः ब.

्िककाशट:ः कष्टः ४२ ] निरुक्तम्‌ ।

[1 ॐ

सपेदिरे। कि प वति । नल्युष्यते) यत्र पूरे सुष्वाः सन्ति दवाः। शब्दय" देशनिवयलवायत्र पूवे च पूर्येत च हानकर्मसमुर्चयकरिम्‌ आस्ते | नकु रेयधः। विह्वयते हि ' विश्वपुजः प्रथम सत्रनसत ' इत ( तै०अ्र०३।१२।९) इति)

ते ह्यष्यामं दुस्दानभकिः| जतः पक्त शष देवाः व्िशदेवाः ५ साध्या इयि सथर एत प्राणा द्यो वेव्युपपद्ते | ब्राह्मगमपरि चेतमर्थ- मेवानुगिदिधाति ' अश्रिः पडुरसत्‌ ' सपवमा |

‹ वैसवः ' (२९) ९0 वक्तम्यम्‌ । ते पनरमर तरस्याना; | ते समासत मिरं विमोनविध्यितमाण्छादयम्ति | कथमिति | वासवोऽगनिरिति

समास्या । तस्ातपुधवास्थानाः | इन्द्रा वपु" ११ धसव इषि समापा | तस्स॑म्मध्पच्धानाः | चर्च

भा दियरल्मये पिवासमात्‌ । तस्सत्‌ दुस्वानाः | ° तेषमेता › प्राथन्व- र लुतः / मदति + ॥ ४१ ॥

क्सः के केखाष्च

| श्थ

सुगा वे देवाः सू्षथौ अकं य घ्रानम्ुः सवननि जंपाणाः। ९५ ऽक्षिवांमः परिवास् मिञेऽसे ५त वसवा वरूनि ॥ सागम- नानि वो देवाः सुपधान्यकथे य आगच्छत सवनानीमानि जुषाणा खादितवन्तः पौतवन्तश्च सथरस्मासु पत्त दसमे। वसुने पपा

पापरा मधत ॥ ४९ ॥

कि २५ युगा बे दवा इति। पहन आपन्‌ । समिष्यजुःषु पिनियोगः (मैत्रा से०४।८।४ | मनशश्रौ०२।५।

शष ६,“ भ [3 9।१६१। ह द्वाः युप भजम्मुः निय- मागच्छत इद्‌ सवनम्‌ इमं बद्गम्‌ अस्माभिः सद युप्राणाः प्रयमणःः } तेषं वः अनुगच्छतां स्वागमनानि शमनानि अगमनानि पुनःपुनस्स- ९५ दहु एवमव सुपथानि इमगंतरि सन्तु । त्च । ९०६०८ जक्ष

वतः

१क. स, सन्ति ज्म म, हति सम्य. ठ. स.५ (५ ) 8. ह. श्वि । इति पिहकमष्पे ६ ध्यये ४१ वन्टः; ग. च. वनभिदषवह्ने नार्व ३ इ.थ. ध.२. ह, "दश पद्ममकषन ४ क. घ. ८ (४२)

द्‌, ८, ५म हति । १०. ६ क, रू. शट, ट, इ. यवृष) च. प्प, ९९

९८८ दुगौवाय॑कवटीकासमेतं [ हवदकष्याये

यासः खादितयन्तो हवः पर “यन्द सोमनक्तः सन्तः समसु धत्त निषत्त ट वसवो वसुनपेतदाश्च सह ।

समिष्टयजुः तदयसवने भिनिवगोदत्र युभ्यानाः वमः | त्रिस्थाना रषपुक्तम्‌ । यत इ-रपेएपि स्थानः प्रदसवति । ' तेषा-

५५ भया ' अपरा ' मठि” ॥ ४२॥

ऽमया अज्र वसतो रन्त देवा उराबन्तसते मयन्त शराः ।

अवौकपय इंरजपः इणु थतां दूतस्य नमुपे। न अस्य (ऋ० सं०७।३९।३ ) ॥ ऽमया अत्र वसबोऽरपन्त देश

१० उपा पयिवीं तस्यां भवा उरं चान्तिके मजेयन्त गमप दैप

न्त दशाः शोभपाना अवाच षनान्पशा बहुर्वाः रुध्य शृणुत दूतस्य जग्पुषो नोऽस्याग्नेब।जनो व्पास्यासस्तेवमपा

पदति ॥ ४३ ॥

१५ अया सत्र वसवः इति । ब्िषठपयार्भम्‌ | अ पृयिद | सी नयं

भवन्ति ते उमया: । एन्त रमन्त | अन्न एत.

पिन्‌ कमणि अमन्वा ठोके दवाः वस्त्रः ।

ये चे उ विहलृते अन्तरे विस्तार्णे मजपन्त। मािसयेः । गमयन्त

यद्यर्पां गमयिनन्यम्‌ | अथवा । वर्तमानाः । शुभ्रा: स्नोममानाः । एव-

९९ मनयो; रथान्ोवसृन्‌ बिभञ्णधुना दुम्धःन स्तान्‌ दृता अति ।ये युय ४

मेव नरस्यानास्तान्य ब्रवीमि । नियम्‌ अस्य अग; 5; अक्दूनस्य ऊयुः गतवतः श्रुत यदयं प्रवी । एषा चासन्‌ अव॑ भमि

ते एव्र त्रिरथानाः

1 क. ख, उ, इ. फपिवश्चि १५; २. = पीत. प्पिगीप्थ २-.ख.८ (४९). ड. षति। इति गिरुच्माः ६ ध्याये ४२्स्ण्टः) 2, च. ग्ज नितष्ङ्वो नति. ३ छ. "यन्त “छः रमयन्त. ४क स) ह. त द्‌.नो अश्या ५क्. स, ९५९); व्‌, १,क६षग, द ॥ ष, ५क लप. र.उ. ड. तस्यांयेनिःष. त्यानि, ८ क. ख. नो अगमन, च नेभे: अस", ९९. द. प.ट. ठ. द. श्वे कृनन्यतिमरष.षोजमः

३ पृषन्ति, ४५ ज. "कसम च द. न,

“चत्‌ थ्व। एषः सष्टः ४४ | निस्कषम्‌ । ९८१

कि बहुज ॥ ४, >~, (^ १ ॥॥ ४ छस्पन उदृन्नयः बहुज गाः बहृपकरगतय। नर्यमर्रह्तान्‌ पथः कुर ध्व पिलेतदादरास्मह । ¢ याजने ( ३० ) म्या्याताः ! । अपि स वाजी वेजनवान्‌ » ( निरु० २।२८ ) इत्यत्र | केषठमेत्र बहू चनङृतो विशेषः | रकम यश्चामिधेयाः । पूृथक्वे देषाञ्लाः । " तेषामा भवति ) प्राधम्य- ५ 8 8 । स्तुतिः ॥' ४२ ॥

ना मबन्तु वाजिनो दपु देवताता मितद्रवः स्वका: | जम्भ-

[4

यन्त,ऽहि वृकं रक्षामि सनेम्यस्म्ुयवन्नम।बाः ( ऋ° सं० ४। २८ ।७) ॥ सुखा नो भवन्तु बाजिनो हानेषु देवतातौ यदे १, मितद्रवः सुपितद्रवः खकः सञ्जना इति वा स्वचेना इति बा प्वाचिप ति बा जम्भयन्तोऽदुंच वृक च रक्षसि चक्षिप्रमस्म- यावयन्धमीवा देवाश्वा इति श देदपल्यो देवानां पल्यस्तासा- मेषा भददि ॥ ४४ ॥ १५ शं नो भदन्तु वाजिन इति | विष्टसयेदमापम्‌ | वाजिनयगे विनि. योगः ( आश्व ध्री° २। १६) । एपत- धमन देवतात सज्ञे हेषु साहनेषु म्‌ सस्माकं मुखाः सन्तु याजिनः । पिरक्षणः | मितद्रवः सुिष्ट दमनं य द्रवन्ति | स्वकाः प खश्चनाः । शोभनम्‌ अश्वन्त गब्ठन्ति। ९५ शोभनं वा अभरन यरं सुतिः | छर्चिपे वा| येपां शोभना अकिः बरौ प्यः | ते भागच्छन्तु महूनेष्वप्मःकम्‌ | जम्भयन्टः | किमिति ।

वाजिनः

१क.ख प.ट ह. कारं एतसध्समाममनेनेव मागन्‌ प्रहतान्‌ इरण श, «करं गतये द कतान्कुरु" है पवः ्षतस्षसमागमननैव मा्मान्‌ पर एग. ज. ' पथः) नात्ति; व. पयः, १क. ख. ९८(४२); ट, इ, र्ततिः। हति निहनभाप्ये ६ प्ययं ४१ पण्डः; ग, व, वजवितेषवहो नात्ति. # छ, त. द. 'वयत्नमी", ५ क,ख. १० (४१४ )त. द्‌. १०, ६. इति। क१,७क. ल. प. 2.2. द. स्यार. ८. ख.ष, ट.उ, छ, वर्को दी" ष. विषः दवी, ` ˆ ५ " "९

९९५ ुर्माचिारयृवर्भक्ञासमेतं [ दष्टशण्यये

सरटि च दृष च। यश्चासमानाहन्ति यश्च वृकललछरे मुष्ति । रिं च |येऽसान्‌ रहसि क्षिपन्त] तवि. अस्मत्तो जम्भयन्तः हंसम्त; सनि प्रम्‌ । समध्मौदिह सनेमति क्षिप्रनाम । युय्‌ | सम्मत अप › इयप्यषय जपयावयन्तु । अपपिश्रयन्विलर्ः | इष्टं दि रैर ५ नानं न भिश्रणमिति |

* देवफयः › ( ९१) षक्तष्याः । हाः पुनः ^ देवानां प्यः ? पाटयित्रयः पानीया षा | पनीसंयजेष्मेत। कञपन्त हयतपूर्त यसपरन- मक्तिवाद्‌ दित्यं मजन्ते । तदुक्तम्‌ । ‹ पैतान्पादिष्यमक्तीन्यसौ छेक- तृतीयसवनम्‌ ' | निद ७ । ११ | इति ॥ ४ 9 ॥

~~~

१४

देवानां पत्म।रश्तसवन्तु नः प्रवन्तु नस्मुजयें वाजसातये ।

याः पार्थि्रासो या अपामपिंत्रतेता नो दवीः सुहवाः श

यच्छत ( ऋ° सं० ५।४२ 1.७ ) ॥ देवानां पर्य उशस्योऽ-

वन्तु नः भावरन्तु नर्स्तुनयेऽपत्यजननाय चान्नसंसननाप च

१५ याः पाथिवासो या अपामपि््र॑ति कमेणितानो देष्पः सुहवाः श्रमं यच्छन्तु श्लरणं ताप्तपरेपापरा भवपि ॥ ४५॥

देवानां पलिते ।परतकषन्रयेयमरषम | सग्निमारें ( भःश्च० ५।०५॥ २०) पत्नीसंयाजेषु ( अश्व प्री १ । १०} चविनियेगः।यारएता देवपल्यो निःयम्नतते। हधिरुशन्ति कामयन्ते ता अस्मत्तो हुि्पमुग्य ततोऽस्मान्‌ अवन्तु प्रतितपपन्तु धनेन । परिख | प्रावन्तु न्युजपे । पक.

९० दषपन्यः

१. "्यदुकिन्य° प एग. ज. दध्यायवियं मित्र; ब. हन्य यौ नय (अपथःकपन्न) अफ इ न्क. ख. पट. ठ इ. एर. ४ ग. णः श्येता तती; च. तान्त हयम्त ह्यतः, ५ क. च. १ (४४) ठ, ह. इति । इति मिरहक्तमष्यै ६ ध्ये ५४ खण्डः; म. ब, प्ममिषडो नक्षि. ६क. स, छ. त. द. ण्न नोशत्व, ७क.ल. छ, त, द्‌, भमथि

प८ वते, < क,ख, ११।४५फत.व्‌. ६१.९7, {८ ^.

षट्च.१। रेः सण्डः ४६ | निरुकम्‌ । ९९१.

पण भवन्तु रक्षन्तु अपध्यजननामर भ।ससातये भ अनतेमणनाय च | कतमस्ताः। याः पार्यित्रासः बृप मताः वा अपामपेत्रो कति वर्षो. स्मे व्यपृताः सवः सुहयः घाहनःः भष्ताकं यच्छनु दतु शणं गृहं सुख ताणं मयतद्‌ शद |

‹ त्ाभपषरा भवात ! | सा पुनः । कमथम्‌ | सामन्यतः परव १ ्य.मुक्ताः । त्िशेषसः परष्यायु्यन्ते । पृदपैय समान.पविनिधोग। ॥ ४५ ॥

~~~

उत प्रा ग्यन्तु देव्रपनीरिन्द्राण्य वनी राद्‌ | आ रदी दरुणानी शणोतु व्यन्तु देवीये ऋतुगेने।नाम्‌ ( ऋ° सं०५।४.।८)॥ अपिच प्रा ग्यन्तु देव्रषल्य दृद्राणी- ११ न्द्रस्य परन्यग्नाय्यगनेः पटन्यतिन्यश्वनोः प्यी राहाजते रोदसी शद्रस्यं पर>। दरुणानी च वरणस्थ पतन व्यन्तु दष्यः कापयन्तां य त्ऋतुः काल जायार्ना य ऋतुः काला जायानाम्‌ ॥ ४६ ॥

~~~

उत प्रा वु देवपली रत । परधैः पातमन्यादिनिः मपि्नाः किष ५ यन्तु पिबन्तु एतद्‌ाग्यम्‌ ] कतमा: | इर्य ्र्पत्िनी राट्‌ | आश्युणोतु च यंदक । समिमुस्येन च स्थिव शणेत्‌ रोदही रत्य रनौ । प्थर्वण रोदसी. यग्रशह्य पदम्‌ } तद ्,कवचनेन भाष्यकःरौ निराह " रद्रस। एद्रघ्य पूली वर्णानो च वरणस्य पना ' | सवा जप्येता ग्यन्तु पिनतु २०.

ता एव

११.ख.घ. द. ह. खाश्नतेऽननायानदभ; च. चास“ सभ^ दहननायान्न. २क.लख. १६४५). इ. श्योगा । हृति (िर्कमाध्ये ६ ध्याये ४५ रण्डः ग, च. वजतेरमडो नासि. ३क.ख. १२८४६) त. व्‌ +र

४६। देषपःन्यो वदपन्न्य हत्पेकिदादुभ्यास्यां रमाता इ, ४६ ॥दाते नहो त्रप षष्टे ष्यायः । देव्यो 'देवपटय `इत्यकेभराःवदम्यास्या माण,

५. "सिति ।१०,५क.ख.५.ट. ठ. द. धी दरुणानी वअ श्र. सी भ वरणा, य, ६ क. स. व. ट. इ. आयनः ्ेथगआ. ५७ क, स. ष, ट. पतनातिः च पदी" वमति; य, (फी ! पर्वा अपना". २८

९९२्‌ दुगा चापकृतर्धीकासमेतं

१९०

१५

। 4।

शतद।उयञ्यम्‌ | य ऋतजनीनां भो भोजनकालो जायानां तमन्‌ काठ दमिमानम्‌ । कश्चासौ । भुक्तव्रसु पुरुषेष्विति ॥ ४६ ॥

द्ठदद्चष्यायस्य ३तुर्थः पदः | व अम्बूमगा्नमनितासिने मगवदुर्ग वार्यस्य कृतो ऋभर्थायां निरकतती सप्तदशोऽध्यायः समाप्तः ।

(ऋथथानाशुस्थानावसातितषुसमहहनातापरातयुजाप्रातयजध्वसुष स्तंचित्रमेतां उत्पा सुकिशुकटपोकपाय्य५ीगूहैस्त््टा हित्र<विता- विन्भौरूपाणिपरतिर्जितमुदु याचत्रुक्रतेपगः्पयरद्‌ विष्णुर्विशवनरो-

ष्याख्यताकिन्वा नरस्य यनापातकतचतुष्क्करय १ प्रजनःकारनः ३१

पुनरषियस्मिनूटक्षपावीरवीयदि्द्राग्नीपावेत्रबन्तउतनाहियापर्थवा- यातोश्रस्थानदेवगणाईमागिरः सपरपयस्तियोग्विटोदे ्रीनामिद्रौ

मांसोयह्ञनः^सुगीररिदबाञ्म५[अत्रश्चनोभनन्तुदेत्र नांपत्नोस्तप्रा- व्यन्तु पट्‌चत्वारिंश्त्‌ ॥ )

+

< 2. ४ इति निरते उत्तरषटङे षष्ठाऽध्यायः समंत ॥

*षछठ. त. व्‌. इयं खण्डश्ङ्कहा नास्ति. + (तिषुष्तचरथो सेहे , (ठ ड. यरोन यज्ञं मुणार.

१क.ल. १२८४६) ग. च, बननितरेष्। नात्ति, ९, 2. ड, इ09 सप्त ०; ज, प्तद्रस्वाध्या०. ३ क. ख, प. र. तुरीयः, ४ च, पादः समाप्तः) ठ, इ, पादुः प्माप्तः । 11 ४६ ठण्ड, ५ क, ल॒. व, ट, "भम. १२०. ६ ह, ववतो नि .ण्यन्वाध्यायन सह सरच ७७. प्मातः । समाप्ता

तदण्ड ्पदुयास्पा, ८ छ. ध, नत, ९८. ददश ऽध्यायः) त, बृ, वद्र

माऽधयायः, १८ य. ध्र, ' पमाठः;) नानि,

त्रयमः रण्डः १.] निरतम्‌! ९९३

अथ प्रिशषम्‌ )

अय त्रदेद्‌ तध्गायस्प प्रथमः पाद्‌ः ।

४ अभेमा अतिस्तुतय इत्याचक्षनेऽपि वा संत्य एव स्यन्भिहामाग्पादेवतायाः सोपनिमव मरथपमाह समरे चुभिस्त- माशुक्षणिरिति यथेतरिमन्तमुक्ते न हि त्वदारे निमिषधनेष शति इरणस्यायषेनधस्य ॥ १॥

° अधमा अतिष्तुतय इयाचक्षते ' इत्यवमादि क्वं प्रहृनशेम- १, नुवते । वि चात्र प्रकृतम्‌ । ुतिक्यः दवतेति | ‹ यत्काम क्रि देवताय.मथपय- मिच्छन्‌ स्तुति प्रयङ्कु! (निरु० ७।१)

ङ्यत्र ताः स्तुतयः कमीोधेकारनिरताः । स्कमौधिकारतिक्रमण खमु. णोतिश्चयेन च याप्ता उपद्रदश्याः| तःय प्िचैवतः पुनरभ्रिकारच- ६५ नम्‌ ° अथ! इति| ° इमाः ' या वक्षयतणाम्ताः | ‹ अत्िस्तुतय इला.

चक्षते ? | अन्पेद्प चाय एवमेता अनचक्ते कथयन्ति सिष्यग्याऽतिष्तु-

त्य रता इनि । प्रापिद्ध। हः -मेतमु ध्गयभिप्राथः| अथवा | नेवेतद्‌- ति्ननम्‌ | किं ति। (सभरयप एव्रःस्यत्‌) |

देव. समलमव । , करणम्‌ | न द्यतिशया = ९* नाम देवताश सुरति । कस्मात्‌ । “ माह।भः ग्यादूवतायाः ! । न विभृतेरिपत्तास्ति यामर्तिरिच्य

स्तूयेत । तदुक्तम्‌ ‹ शपपमः ' इति ( निर० ६१२२) । त्याच

‹ नगरीं प्रतिमानानि देभुः ' ( नि₹० ५। १२ ) इत ।

दृ वक्ष्यमाणा कतिस्तुतयः

= < 4 अथव। >तदते- स्तवनम्‌ | रतु देव. तानां माह्यमाग्यमेते

` ठ. द. हरिःओम्‌; ष. दपि अम्‌; छ. ह्रः ॐ ९.ॐ; ह.

प" वस्ति. २घ.ट. श्री | अमेण;च. उ अ५. ९. नुव्ाण्यत; च.

ष्तेर त; २. (जुषेरत ठ. इ. वतते. ४. ह. गच्छंस्तु ५व.

ठ. इ, ग ण्ताः) ट. नियताः र. ६ क, ख. च. तिर ७८. ट. सा

कग्दीयते दुवृत्तिधायणभाष्ययो ज मिश्रणं क्रियते, द १२५ ।

(८,

९९४ दुगौचायै्तरौषसमेतै [ ्रमोदशाच्फे

नेरुक्तसमयानुधत्तयेऽनिस्तुतयः प्रदरन्ते | ' सः ' इति प्तेता असावाच।यः ‹ अग्निमेव ' अधिय ' प्रथममाह | किं कारणम्‌ | येनैव दकमेण. सतुतय उपग्रदित्तनैवान क्रभेणाति्तुतयो न्यच्यः प्रदर।तुम्‌ । न हापि कारे सुह्यातिक्रमो न्याय्य इति । क्र | यथा ‹ वभर बुभिस्वमुशक्षणिः ' इति । ( श्र° स०२।१।१॥निर० ६ । १) । यथेतक्षिन्‌ सक्ते घ्कमोधिकारव्यतिरेफेणातिशयेन वा स्तुतिः ।

५ ग्ने; अतिस्]तिः

मघ्यस्थाने । नहि वलद्‌र्‌ निमिषश्च नश इति वरुणस्य ? | ` भरो

मु म्थक्ष वरुण भियसं मत्सम्राठृताव्रोऽनुं मा

गृभाय | दामव वत्सा म॑मृगयंह्‌। | नहि घदरि निमिरशवनेदं ! ( ० सं०,२।२८।६)॥ हे भगवन्‌ वर्ग सभर ऋतवन्‌ यदेतत्‌ अपः, कम | +. भ भ्म अदः पपं यद्मनः काशकं तदस्त दम वन्तात्‌ स्िमपुश्य त प्रु | ततश्च तदपुस्यतु मनश्च सुष्र गमय | नायय्ः | वरतरं

१५. ब्रूमहे । इत) यस्तत्‌ न ९ व्वद्र्‌ (निन्विशवनय ! पदन, व मानस्य दुरेऽ>ि च यः कवत्स्याि वरत तच | तव दूह चके चेप"इयनिप्रायः।

१० वर्णस्य

‹ अयवषन््रस्य | १॥

९० यद्‌ द्यव्दृद्रते शतंशतं ममरास्युः।न च बाज.

न जतन रदत (ऋः सर ८७914) यदि तदृन्दर शतं दिवः रत भूमयः प्रतिपःनमनेिस्ुने ता च जनतदसमपि सूथा न व्रावापृररिव्यव्प्पभ्यन्चु मत. नित्यवगः दित्यस्य ॥२॥

4 ‡

१. च. ट. वणे । ६५९. २०. प्रस्य । इं निरुनभा० उ०ष० निषण्टपचाध्या० सह अश्टाद्‌> ध्या०्प्र- पा०; इ. (द्य । इन निरृक्तकः- यामुत्तषटके निवण्टच्चाध्यायेन हह अण दत्य प्रथमः मण्डः; क, च. ष,

९९ वर्जमितेषवष्रो नास्ति, ३ छ. त. वन्नितपर.

वतीयः कन्दः १] निरुक्तम्‌ ¦ ९९५

थद्‌ चव हृनद ते शतमिति । पुरहन्मन आर्षम्‌ | वृहती | पेरपे

ह्प्रस्य स्तान्रिय र्मे ( आश्व श्रो० ७| १०) | हे भगत्रन्‌ इन यदि तत्र शतं दिवः शतं ५ त ता च भेमयः सप्ला च सूयः रदश अधि च समस्ते प्रतिमानानि दप

मामनि भ्परयुः कन्चित्‌ तथ) घ जातम्र "पे सदप्यपि तानि १ नष्ट नवराम्यशरन्‌ | पि तद । लतति सराणि मभ्वनुधीयाः | सःत.२२१ वदथ इयः ।

५ भ पार्स) ॥२॥

यदृदश्चा वृषाकपे गृभिन्द्रजगन्तन | रस्य धुखधो यगः १९

प्मगजञ्जन ^। ५. ि्वस्प. (न्द्र्‌ उत्तरः ( ऋ० सं० १०।८६। २२)॥ यदथा वृपकरपे गृहमिन्धराजगमत क स्य पृखधो ृगः

एसपी मो पमो मार्टतिकरणः कमगमदेश जनयो पनः सम्समाय इन्र उत्तस्तमरद्‌ वरूप आदित्यपयपादित्यरमः- नमू ॥३ ५

युद दृपाकप इति । पङ्कः । इन्द्राण्या आर्षम्‌ । पृष्ठस्य ष्षठे<

हनि विन्योगः ( सश्व° श्रौ०८।३)।

हे भगवन्‌ व्रपाकपे इन्द्र यदा लम्‌ उदञ्चः

उदड्‌ ए वतमानः प्रदक्षिणं मुजनानि परगिच्छन्‌ गृहम्‌ अजगन्तन | ६ गृह्यनुपे हि व्यवधौय॑ते | व्यवधीयते च मगवानस्तं गच्छन्नादिय इयेत- स्ाप्सामान्यादुच्यते गृहमिनद्रजगन्तन इति । तदा लि गृहमुपगते अद्य गिरालोको सेकः सहैव विप्षिते ब्रवीति | क्र स्य पुष्पो मृणः | स्यः

सः | पुरुशब्द्‌ पूर्वपदं घतेरुत्तरपदम्‌, । क स बहादी मृगः । बहता" `

वत्ति सप्राणिषवध्ितः | तदुक्तम्‌ । ‹ सृथ अक्ता जग॑तस्त्थु शं * १५ ( क स० १।११५। १) इति| ' मृगो मटै; गलस्य | न

ह्यसाववातेषएते | माष्टयव ।हे मगः । के दशमगमत्‌ गतवान्‌ | ननस्ा-

शादिसस्य

१८. ह. यष्््यार इति । पह २१. ट. ठ. ड. ‹ उपमानानि › नोति. ठ. ह. प्त्यस्य । हति नैरुक्तमाप्े उररषटके ५ ध्याये र लण्डः;क. ल, १, च्‌, पर्जनितरष्वडो नालि, ४. इ, शव हइति | प्क्तिः, ` - ६५

९९९ दुगोचार्कृतदीकासमेतं [त्रयाय

ममध्ट्यः स देयो जनेनापनः जनमोहनो बभूव | उदयास्तमयपश्यमना- दादि य्य जना मुह्ये तत्चापरिक्ञनात्‌ । पिखस्तात्सवष्मात्‌ जगतः यस्वम्‌ इन्र उत्तरः तमेतं घाम्‌ मादियम्‌, एवै ब्रूमो बहुश

दूषाकप इति | [९ ं (1 = ज [किः 2. पु ` मपदिशन्‌ ' अतितुतः॥ ३॥

९

वि हि संतरन्‌ नेग देवभमैसत | यत्भददृपाकैपिर्वः पु मत्सखा विन्व्मादिन्द्र उतर; ( ऋ० सं० १०। ८६ } ६ ) ॥ ग्यसूक्षत दि.परसवाय न चेन्द्र देवममदृवृसत यत्रामाघरदृत्र- १ पाकपिरयं इन्रः पुटेषु पोपपु मत्वा मम सखा मदनसखा के

नः सखायस्त; सदेति वा सवेस्म इन्दर उत्तरस्तमेतद्‌ वरूप आदि- त्य॒मयेषान्विनोः ॥ ४॥

हि सेतोरसृक्षतति । पृन्यैव समान।पविनियेगच्छन्दप्का )

व्यसृक्रत ग्यसूनत यदादिये दगनहन्यहनि

सोत: सवभूतप्रसवाय अभ्यनुक्ञनाय तप्रका-

सितटोकष्य.स्कर्मोपपतेः । तः। किमिति । तदा ते रमयः स

कम॑ण्यनुगमनात्‌ नेन्द्रं देवममंसत | तमेवरेद्रम्दियं येन विसृष्टास्ते

` तमालमनो दीपथितारं न मन्यन्ते | छमहिप्नैव वयं द्याम्‌ इतिं मन्यन्ते |

२, कदा । यदं र्मपेषे पुष्यति पृषु एव) मृ) मध्यंदिने मतससता मम

सखा इति मन््रहगाह । मथवा । सप एत्र न्यन्ते ममायं सखा भप्रयं

सतेति । अथवा । मदनसग्बा | हपैसवेय्थः | मधम | ये नः सखायः

रदमयसैः सहेति । बिमप्ाद्ियुक्त्थः । ‹ भयेष्म वाचः प्रव कितेव ' \॥४॥४

२५ म।दिलरः्मानाम्‌

१८. ह. शस्नतिः। इति शएक्माष्ये ७. प्याय ३ खण्डः; क.ख.मन.च अमेपषङ्को नाति, २.ट. ठ. र. यदा अमद वृषक्पिः अपः श्वमी,

१८ रदः" ३१. ट. द. ट. मन्यते; च. मन्यनेः ते.

लनः

शण्डः ८ | निरक्तम्‌ ।

९.८) ॥

सृण्येव जमर तुफरीतू नंतर तफ पफ ८क[ । उदन्य नेव जमना मदेरू ता भ जरायज॑ मरायु (ऋ० सं° १०।

१०६ । ६.) ॥ सृण्यत्रेति द्विविधा छणिभवति भरता च हन्ता च तथाश्वना चाप भतार जभ्र भतारात्रत्यथस्तुफरातू हर तारौ |

चि ५ ० |

नैतो तुकं पराक । नितशस्यापरयं नेतो नैतोशेव

>

@\, क

तुय क्षमदन्तारौ । उदन्यजेव जेम॑ना मदेरू । उदन्यजेवेतयुद- कजे इव रत्ने सषु चान्धरमसे वा जेमने नयमने जेमना मदेरू । ता म जराय्वभरं मरायु । एतस्जरायुओ शरीरं शरदमजीणमयथषा सापस्य ॥ ५॥

तरत्स मन्द। धावति धारा सुतस्यान्धसः । तरत्स मन्दी धाव्राति ( ऋ° स० ९।५८। १)।! तरपि स पपं स॑ मन्दी यः स्त(ति धावति गच्छत्युध्वं। गतिम्‌ | धारा सुतस्यान्धसः । धार- याभिपुतस्मान्यसः । धारयामिपतस्य सोमस्य मन्तरपुतस्य वाचा सतुतस्याथेपा यत्तस्य ॥ ६॥

चत्वारि शङ्का तरथा अस्य पादा द्रे शपे सप्त हस्तासो अस्य। त्रिधा वद्धो ब॑पभो रोरवीति महो देवो मस्य" आविर (ऋ° स० ४।५८।३) ॥ चलारि शद्धे वेद्‌। घा एत्‌ उक्तास योऽस्य पादा इति सवनानि अणि द्रे दर्पं प्रायणीयोदयनीये सप्त दस्तासः सप्र खन्दांसि त्रिधा बदधस्रेधा वद्धो मन्त्व्राह्मण कटपेमपभो रोदति रोरवणमस्य सवनक्रमेण ऋम्भिय॑जुभिः सामभिगदनमृममिः शंसन्ति यजुभजन्ति सामभिः स्तुवन्ति महा देव इत्येष हि महान्देवो यद्ज्ञो मत्या“ आ विः शेत्येषदहि मनुष्यानाविशति यजनाय तस्यात्तरा भूयसे पिवेचनाय ॥ ७॥

स्व५न्तो नापेक्षन्त आ! द्यां राहन्ति रोदस। | यज्ञये विः 1 नेक्ष जः तेऽ

धार्‌ सुदि वरिनानरे ॥ स्वगेच्छन्त ईजाना व

१८. इ, पञ्चमषष्ठपप्तमाए्मलण्डा न व्तन्ते. २ क, सं, छ. त, मप्‌ तिभ,

रफ.य, छ. त, द्‌. वकी अद्य,

९९७

१०

१५

५५

------=

१९

९९८ दृगचाय॑ृतदीकासमेतं [ तरमोदकषा्वामे

मेव रोकं गतवन्ते न्त इति । आ व्रां रोहन्ति रोदसी । य

व [७

ये व्िश्वताधारं सवताधारं सुविद्रंसा वितेनिर इत्यथषा वाचः प्रचह्‌।रतव ॥ ८ ॥

५ चत्वारि वाक्परिमिता पदानि तानिं परिदुब्राह्मणा ये मनी पिणः। गुहा जीणि निदधति नेङ्गयन्ति तुरीय बाचे। मनुष्यां बेदन्ति (ऋ० स० १।६६४।४५ ) ॥ चत्व।।९ वाचः परिप तानि पदानि तानि विदृत्रोह्यणा २ मधारिनो रुद्यां त्रीणे निहितानि नायं वेदयन्ते गुद गृूपतेम्रीयं सरतः कक्षमानि

१० तानि चत्वारि पादान्योकारो महव्याहूतयेत्य।* नामाख्याते चोपपगनिपातायेति वैयाकरणा म्न््रः कपो व्राह्मण चतुरा व्यावहारिकीति याका ऋचो स्जूंप सामानि चथा व्यावरहमरिकीौति नैस्क्ताः सपीणां वाग्वयसां श्षुस्प सरीसपस्य चतुथी व्यावहारिधीसके पशुपु तृणम स्गेषा-

१९ त्मनि चेत्यात्यपरवादा अथापि व्राह्मणं भत्ति सावे वाक्च चतुधा व्यभवदेषवे्र लोकेषु त्रीणि पशुषु तुरीयं या पृथिव्या साग्र सा रथन्तरे पान्तरिक्तसा वायो सा बाग्दरव्ये या दिवि सादित्ये सा वृति सा स्त्नदित्नाव्रय प्दुपु क्तः या वागत्य- रिच्यततां व्राह्मणे न्थदधुस्तस्पाद्राह्मणा उमभ्[ वच वदन्ति

९० याच द्वानां याच मनुष्याणाम्‌ ' (भत्रा० ९० १।१६। ५.) इत्ययैपाक्षरस्य ॥ ९ ॥

ल्वा वाक्परिमिता पदान) ति । दीर्घतमस आपम्‌ | बग्धेवते प्ञौ विनिथोगः ( अश्च° श्रो° ३।८ ) | प्रिद

तेयनभिव्यक्तिवेशिटे व।क्पा्ैः | चलापि वाचः परिमितानि पदानि | न पश्चमे पदमत | तानि पुनः ब्राह्मणा ब्रिदुः ।

धाचः

क. ख, ड.थ. ध. 'बन्त्मक्षन्तमिति; छ. त. न्त इच्छन्त इति, ९क. ख. छ. त.द्‌. दर्थ. पिते, १७. त. तृणेम्‌, ४ क,स, ड्‌, ९९ प.ध. उ. इ. 'रह्ममणदु"

दशमः कण्डः १०] तिरुक्‌ । ९९९

कि सव। न।ये मनषरिणः ये मेधाविनः | तषां च पुनः पदानां गुहायां श्रीणि निहितानि नेङ्गयन्ति नार्थं वेदयन्ते न प्रष्यापयन्ति । तरय. चतु- ४ मगम्‌ एकं पदं मनुष्याः परजानां वदन्ति | तुर4 वततः तद्धि खरितिमिव निर्गतं भवति तिभ्यः |

४ कतमानि तानि चारि पदानि ' इति विचाराः प्रश्रः | तत्र॒ ५ तावत्‌ ‹ नामाल्यति चौपसरीनिपातश्चिति वैया-

कतमानि चारि ५ ^ वि वरणाः ' मन्यन्ते | तत्राप्रसिद्धा्ल्रद्‌ास्यातो.

पदन 1 प्गनिपातपदन्य4 न वेदयन्ते | नामानि तु [ [^ 3 द्ध ५. 9. = ९. मामादीनीति प्रसिद्धतराथेषवाद्रवाश्वदीमेदयन्य्थान्‌ | ए्वम्‌ । धेयःवरणाः ५ मच्च: कलो ब्राहमणं चटथां व्यावहारिकीति गघाीषति याज्ञिकाः ! । अत्रापि व्याठह।रिक्येव तु यदय- याककाः यथम्‌ | । छया नुप सामानि चतुर व्यव [त ^ © ^ £ ^ (^~ ५, त्त ॥ अ (0.2 ^ _ प्रपद्‌ ति ६९ ४ति नैस्क्ताः ' | अत्रापि व्यावहरिकमव नेरा: वेदयते | ‹ सपरणां वाग्रयसां शुदर्य ससु रपौ मनां पस्य चतुथ व्यवहा कायक । | सवदन १५ षाक, दन { य मुतवदः | अत्राय व्यवद्सतितव चेद्‌ ५ [ [ष 1 ट २ ध ६ ^ पश्चा रन नियाम. यते नेतराः | ' पडुतु तणुं मृष्वालनि प्रथदाः चयासप्रवाद।:) } अषतसानं ये पए्वःयाचा्य्त

भमव | श्रह्मणम्‌ अपि च भवति? एत्मिन्य । साव वक्सू- छटा चतुरं व्यभवत्‌ ' इदि | त्देतदभिव्धक्ताथमेव | ' तताया ९० वागल््व्यतत तां व्रह्मणे न्यदधुः! निदि तवन्तः । ‹ तष्पाद्र ह्णा उभ वचं वदत या च देवानां या च मनुष्यणाम्‌ ! | रोकिकी

ब्र ह्मणःते च्य! पद्‌ ने

मेकं चशः। ४ अथ › पुनः । एषक्षप्य › अतिष्तुतिः प्र्रह्हितेव ॥ ९ ॥ ९५

र्चो अक्षरं प्रमे व्येमम्यसिन्देवा अथि विभ निषेदुः |

१च. प्वान्वे, २क.ख. त्ण्वे; ठ. इ. डपु । गवादयः । तूणेषु । वीणाजातिषु वावेषित्वर्थः | आलान" ( ट. पुस्तकप्ान्ते लितं किवएणमतत्‌ ). ३२३.३.५ । इति मेरुकभाध्ये ७ ध्याये ५ ण्डः क, सु. वजमित९- ष्टडी नासि, ३१

१ ¢ 02. ष्व [नक १ क) १००४ दुगौचायेटेतशी कासमेतं [ अरवोदशाशववि

यस्तन वेद तरिमृचा क॑रिष्यति य इृतदरिदसत मे सम॑सते (ऋ० सं० {1 १६४।३२९)॥ ऋचा अक्षरे परमे व्यवने यस्िन्देवा अधिनिषणाः सर्वे यस्तन्न वेद किंस वा करि ष्यातं य इत्तद्रदृक्त इम समासत रातं विदुष उद्‌ शात कतम.

५ त्तदतदक्षरमारे।पर्यपा वागति शकपू।ण्क्रचथ द्यक्ष परम व्यवन धयन्तं नानादवतषु च मन्त्रष्वतद्ध्‌ बा एतदक्षर यत्सा र्यी विद्यं परति तीति च त्राह्मणम्‌ (कौपी० प्रा ६। १२)॥ १०॥

१ भच महर परम ३ । दधतमस आम्‌ | सस्या नितचनत्र-

यमधियङ्गधिद्वाप्याःमवरिकलयन ॐकार म।दिय

सक्षर्य ध ॥ भाला चेति | तत्र तव्र्धाकपूणिप्षमाश्रिसा-

धियङ्गगतमुष्यते ।

“ कतमत्तदेतदक्षरमेरेमवयेपा वागिति › शाकपूणरमिप्रायः । 8

५ उग्किरमृते न द्यचयन्ति | तद्या अक्षरं परमे

सक्षरम्‌ | ॐ ध 0 ४

श इति शवभृभेः ग्यम | विविधम्मन्‌ शब्दजाततमिति ॥, 1 ^

म स्धम्‌ | तसन्‌ त्प मत्रा अक

रोकारमकाररक्षभापुपरशन्तामु यदव्निष्यते तदक्षरं परमं न्धाम | अप- रमाकाशमपरहय तर व्यम । शब्दसामन्यनमिन्यक्तमियभिप्रायः | विन्‌ ९० देवा अधिनिषणाः सव | काप्य य दुहत मन््रेणाहवर [नपणः स्.स्प रब्दकारणलात्‌ | तदयथा । प्रथमायां मात्रायां परथिवी अश्न क्रमरेदः प्ररिवीटोकनिव.सिन ध्यव | दिततीयायां मात्रायामन्तार्ष चायुयनृधि त््ठोकनिवाक्िनौ जना इति| तृताया मतरा चौरादिः सामानि तटकनिवाभिने जना इति | क्यो हि ‹ उकार पत्रेद्‌ं सपम्‌ › इति | यस्तन्न वेद्‌ अनया निमृयाश्भर्‌ किमसौ ऋगादिनिमतेः काट्प्यति यस्तान्यक्षराःमना न प्यति । य इततदैदृष्त हमे समासत इति विदुष उपदिशति । ते हि तदज्ञानात्ताद्ा>मुपगताः

(0

९२८ १३. इ. अश्व इति । दीष, २ य, ठस्मिर च; २. पुरि त,

श्क।द्शः खण्डः ११ ] निरुक्तम्‌ । १००१

प्रणववेग्रहमाप्ानमनुप्रविस्य समीकृता निवान्ति शान्ताभिष इषा. नर। इति ॥ १० ॥

आद्त्य इत पुत्रः श्राकपणरपरभव्रति यदनमचान्त प्रत्यचः सवाण भूतान तस्य यदन्यन्मात्रभ्यस्तदक्षर भवति रर्मयोंऽत्र ५ द्वा उच्यन्त य एतास्मन्नाधानपषण्णा इत्याधदवतपथाध्यास शरारमन्न कऋयुच्यत यदननाचास्त भत्यचः तवोणान्द्रयाणि तस्य यद्व्रिनाश्धम तदक्षर भवतान्दरयाण्यज्र दवा उच्यन्त यान्यास्मन्नत्सन्यक भवन्तात्यात्मप्रबादाः ॥ ११॥

° आदिय इति पुत्रः शाकपृणरेपग्भवति ? इति मण्डठमभिपर

तमू । ‹यदेनमचन्ति ' ईति । यप्मादेनमर्चन्ति तस्मात्‌ कव्‌ | तस्य यदन्यत्‌ मण्डटगतेभ्योऽ- वयवेभ्यः तत्परम्‌ अक्षरं व्यवनं तत्र समेत.

भिति | स्छयोऽर देवा उच्यन्ते य एतसिनधि निषण्णा मवनित | यल्न्म- १५ ण्डलम्‌ भक्षरासना नवद्‌ करं स ऋचा दिव्येन मण््टालसना कर.

ष्यति | नासौ यथव्रद्‌ादिःं बेदर्थेः । य इत्तद्विदुस्त इमे सम।सत इति ग्यास्यातम्‌ ।

भादियः अक्षर. मिति शाकपूणिः पुत्र

सातेयापप्रवाद।; । अयमृगभवति शरीरमिति । इद्धियाण्यत्र देवा उच्यन्ते | तानि हि विषु चेतन्त इति देवाः। २० तस्य॒ यदवरिनाशिधर्मिं बेतनासत्रमात्रविज्ञानं

तत्परममक्षरं व्यवनम्‌ । यत्तरक्षरं न वद किमसौ

आ्मिव्यालप्र- वादाः

५८. ड. शाः. ९२८ इ. इति। इति निरु्तमाप्ये ७यव्याष ६ खण्डः

क, स. बजमितेरष्वद्ो नात्ति. २क.ख. ड.थ. ध. ठ, इ. न्न्यन्मन््ेम्यर,

४त. प्त्य॒चं. ५ क. ख. छ. त. 'सिमि्नधिनिषःणार्नीत्यात्म ^. ६ क. ख. घ. ट,

ठ. इ.° (इति › नान्ति. ५ क. ख. ठ. ह. "मरात। य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः

परुषो इयत इति श्रतिः।ररम° (ट, पुरस्ते “यः? श्रतिः इदं प्रान्ते बिभरण-

मिति लिद्ितम्‌ ). < इ. ह. भ्लयथः। भूयां तेगरहिताः सुखेन जीवन्ति य

(2. पुस्तके ‹ भूम्यां 3 जवन › इति । प्राने विरिरणमिति लि{सतम्‌ ). २९ १२६ #

£ का) १००२ दुगौचायेकृतरीकासमेतं [ ्रयोदत्ाधप्

१०

११

;९५

कचा गरीरेण ,कलिपति। नतस्य जतितिना्ः| य इद्र ॥। म्या्यातम्‌ ॥ ११ ॥

अक्षर न क्षरते नक्षीयतं वाक्षयं भवति वाचोऽक्न इतिं कार यानत्याञ्जनात्तत्कृतातरदतनसामान्यादत्यय मन्ायथै- पेन्ताभ्यृहोऽभ्युदाऽपि श्र ततोऽपि तकतो न तु पृथक्तयेन मन्त्र वक्तव्याः परकरणन्च एव्र तु नवेक्तव्या न ह्यु प्रत्यक्चपस्स्य- नृपेरतपसमं वा पाशत्रयव्रतसु तु खल्‌ वेदितृषु भूयोविद्रः भरस्य मत्रतास्यक्ते पुरस्तान्पनुष्या द ऋपिषतक्रापत्स दद नेव्रवन्करा न ऋ।पम।वष्यत।[तिर्तभ्य एत्‌ तङ्रमाप प्रायच्डन्प्रन्ना- याचन्ताग्यृहटमनभ्यदर तस्पाद्यदरव्‌ ।कचान्‌ चान(ऽभ्यहत्या" तदध वातद्ि१२॥

तक्ष कस्मात्‌ | तद्धि नक्षरति | रास्पथामाव्रपापुद्यत | मथवा । नद्य ' | न कद चिदप्यामृटत। प्रिनदृपति | अथवा | ‹ व.कृक्षधा मवे? | नादो हि वणलक्षणाया चाचो निवासः | ‹ कच,ऽश्न २५ वा: | अक्षर। द्य दवानुप्रतिद्व व्यञ्चनानि प्रायि | अथ ' अक्षिः ' कस्मात्‌ | उन्पत | यानाश्नप्लावन्‌ ` समन्ननात्‌ › | शन्तमसौ परह्यः {घ्ना | ` तयक्रततरत्‌ ' घरा-

अक्षरं कम्मात्‌

अक्षः कस्मात्‌ स्थमक्षरं ‹ भ्रनसामान्यात्‌ ' | मरम व्यसनानि वन्ध |

‹ इति ) | परिसमाप्य दनकेरणः | उपप्रः्ना्थं वान्तस्य |

१५ ठ. ह. "स्यातम्‌ । दाति (स्कभाप्म ८ व्याधि ७ लण्ड्ः; क. त, वभ- मिनषवहो नानि. २६.थ. ध. 0. द. बक्भरभव१, ३दछ. त, बक्षाषादान- स्या. ५ क. प. ठ. त, पगृन्दापि. ५२. स. ठ. त. यनं ६. च, णद्‌व्‌. = वर. ड. अक्षर न सप्रति । भप. ८ च. दयात -वाकृण धवारनघ्यु. ९. पावा, 1: भ.२, उ इ प्र. १११. २.5, द. परदार ब.

ब "नं ` ५,

शः गण्डः १२ | निरुक्तम्‌ † १००२

एवमत “ मन्त्राथचिन्ताम्युहेऽभ्युदः › | मन््ाभ्रचिन्तानामम्बू एना ्यचिन्ताम्यृहः. वितकितः शक त एतावता मन्त्राथोऽभ्यृहितुमिति । पनम्‌. अपि श्तितोऽपि कतः १ श्र बराह्मणेभ५। निगमङ्तषेम्पशचोनीताथामिधानसाम- येभ्य वाक्या्साम्यात्‌ | तस्ये पर्यगरस्त. कोऽम्दुहो ठकणन्याय इति | ° यत्चययम्यूह- स्तथ।पि न तु प्रथकमन मन्त्रा (चक्त्या ' | कुतः पृथक्तवेन | प्रकर. णात्‌ | भि तदहि प्रकरणक्च ए तु नि क्तम्याः ' | तान्येतानि प्रकस्णानि मन्त्राणां यज्ञं देवतमप्यान्ममितिहासानुप्रेश इति । कारणम्‌ | ८ नदयेषु ` मत्युं : प्रयक्षम्‌ › अदर्शनम्‌ ' अन्ति) |

व नास्य | न नाति | पि तर्हि|* अकर

रतपस॑। वा? ३।१ । तर4दानामपे स्याद्य ऋष सञानमाघुनिकानां नास्ति ५ स्तपरछ) च | निदग्बकल्परभै स्तयो: प्रतिबन्धका-

भाव.यथावदथं मन्त्राणां प्दयतः | यडन्य पनरैपदिक।स्तानधेकयो- च्यते । ^ परवयवरिमु तु खल्‌ यदित मृभाव्रिधः प्रशस्यौ भवतीयुकतं

्रुतिसाहाय्येन तर्कताह.य्यन च निरु- क्तशाघ्रमिद्‌ समाप्तम्‌

मन्ध्राः प्रकरणश निभैक्त्याः

ध पुरस्तात्‌ › इते ( निर० य निरमा एषु स पर स (० ध 01 वदरत; ५ (6 ग्नाः ्तिज्ञानख्पं बहुविध ष वमार शपन्‌ प्रातपरदयन्यं त पाद्यवसावंद्‌ः | तष यः प्वमविहयकम्‌ भ

कशथिदरयान्यि। बृश्रता मवति स एत्र मन्त्र गषरिङ्नने प्रशषत्यो व्रति | मन्त्रा ण्व ह्यं समविदवस्धानमव्रिन वरिष्वगमूत। सोकस्यवहारमयिन च व्रि्रोणे। चिजुम्भत इति तमब्हृ्रते नाटमुधक्षितुमिति युक्तं यत्तपज्ञानयोण मुपात्रि्यः प्रशस्यत इति | पुरस्तादपि चैतदुक्तम्‌ | शह तु प्रसद्वादुच्यते । अतः परमागम- विशुद्धे प्रप्तोति | ‹ मनुष्या वा करषिपुचराम्ु देवानत्रुवन्‌ ! दरति । पएषमपि टि ` सक्षकततघमोण ऋय बमृवुः › ( नम १ | २० ) । इत्युक्तम्‌ । धः तु मनत्राथीभ्युपप्रदर्श

>

१ क. ख. एवमर्थे) च. मवमृरत. रव. वर. डततः) च. तर्कतः" ङ्ग; र. त्तिः फ,३ध. ठ ह. तस्यापयय।°; च. तस्य परप स्यापर्‌ १) टः तस्व

पयोग स्थपरि. च, शमवदिन्थ. षच, व्यि वदेथाः पनरेपेरि, ६१. बुधो बह. ५ च. एवह" इ"

१०.

१५

२५

॥

१६.

१००४ दु्गाचाय॑कृतटीकासमेतं [ तरयेदशाष्यमे

१५

२५

(~

मिति विशिष्यते | ' मनुष्या वा ऋषिषृक्रामत्तु द्वानव्रुबन्‌ को न ऋषिभेविष्यतीति ' । एव्रमादिपुराकस्परूपीऽथवादः शाच्रावतारस्तुतय । तम्यः ‹ एतं मन्त्रधनिन्तम्यूहमभ्युरहं प्रायच्छन्‌ ' ते देवा एतं समसतारथमृहमपि मवन्तोऽनेन मनतरर्थान्‌ दौक्य- नतेऽभ्यूहिषुमिति । यक्षदितदेवं तस्मात्‌ भसिन्‌ सूक्ते निरुक्तशाल्रे यः “ अनुचानः विदान्‌ यदेव िचिनम- ्रर्थपु ‹ अम्यृहया् तद्भवति ' | तथेव तद्पभीऽभ्यृहितवन्त इलयमि- परायः | न ततछमनीरिकयोच्यते | मन्त्रथे।ऽप्यतस्िन्‌ तषे बृह्पतिना ष्टो ब्रह्म वा स्वयं प्राह । तदयथा ॥ १२ ॥

सभ्युहशचावश्यकः

य#

हृदा तष्टेषु मनसो जवेषु यद्राह्यणाः संयजन्ते सखायः ।

॥

अत्राह सं विज॑हुरयाभिरोहवरह्माणो वि चरन्त्यु त्वे ( ऋ° सं° १०।७१।८ )॥ हदा तषे मनसां प्रजवे यद्राह्यणाः सयजन्त समानेख्याना ऋतिजाऽत्राह सं विजहैद्ामिर्वेदितव्याभिः प्रत्तिभिरोहव्रह्माण उदव्रह्माण उह एषां ब्रह्मेति वा सेयं वि्रा ्रुतिमतिषुद्धिस्तस्यास्तपसा पारमीप्सितव्यं तदिदमायुरिच्छता न निवक्तव्यं तस्माच्छन्दःप॒ शेपा उपेक्ितव्या अथागमो यां यां देवतां निराह तस्यास्तस्यास्ताद्धाग्यमनुमवत्यनुभवति।॥१३॥

दा तथ ददन बुद्धया तषटपु सकषतामपापितिषु अचिन्याव्यामा- दिषु शिद्रद्धिः मनसौ जेषु मनसां ये{ प्रजवाः परमाः । न सक्षत्ति। ददयनत तष्वथषु सखगोपृच- देवतादिपु ब्राह्मणाः ्रेगतमन्त्रधेतचा विच

रयन्तः किमत्र तं पि वा अतखमिति प्र्रचनेन ततः संयजन्ते परस्परेण

अस्यामृचि भम्युहः प्रशस्यते

क. ख. घ. ट. द. श्यृहमभ्ुह प्रा; च. “भ्य्दमम्युहं प्रा; ठ. मभ्यं पारद. "नुटः ठ. ट. प्तारथगृह. 3 च. ग्यनि भ्यू" न्‌ र्था ( कयन्ते). ४८. द. प्राह । इति निरुक्तमाप्ये ७ ध्याये खष्डः । तधा; क. ख. वमित नासि, ५ छ. त, समानाख्याना, ६ ठ. इ. “वति । इत्युतरपट्के निरुक्ते खण्डः । समानातिस्तुतिरथ्यायः. ७ ष, ट. सर्वा क्‌ ष्ञ्यते; ठ. द. तेति । इद", < क. स्‌. ष, ट, ठ, इ.येप्रच, येह ९य्‌. 2. पयय, । ।

सैपूजयन्ति | कतमे ते इति | सखायः समानघ्याना क्रतेन; | ते हि प्रयगेऽभियुक्तवरादपितरां वद्ंततः | तेपु किंभिति । अत्राह 1 तत्र तेषु म कि | क ज | ॥ ३ = सपु सूक्षष विजहुः तसनजुः लम्‌ एकम्‌ यक्तवन्ते। मन्नार्थव्धास्यने | = 9 कम्‌ | अविद्रासम्‌ । केन तव्यजुः | पेदयामिः वेदितव्याभिः प्रव्तिभिः । न हि तासां मनोदृत्तीनामन्ताऽक्ि यामु प्रतिमानवतामःपर मनोवृत्तयो न प्रवन्त | अतस्ता वेदितम्या एव मवन्यब्रिदद्भिः । २ पुनः ओहन्रह्माणः। इद्‌ निरक्तशाल्नम्‌ उहवरह्म यथामति ते शब्दाभन्यायसवटेषवप्रतिवधय- माना अतिक्रम्य विद्र ॒विकञेपत्तः सर्व प्रतिपृञ्यमाना; चरन्ति ववे एक इयथः | ५ £ एवमेताभिन्मन्त्रे म्या उद्राहितानश्वनिद्‌द्वेद इति मन्त्राध्रचिन्ता- ५ [२ त (~ (~ (~ ५ र ् । महस्य ब्रह्मत श्रुषने । तस्सादिदमपे निरुक्तगाच ब्रहैव | वेद इतय्थः। इदागीमुपहर) ‹ सेयं भिया ' इति । श्रतिततीति | आदा इयमे- रक (^ (र ४ ^ ५ भका विद्या | बुद्धि बपति | अ्यायम सवाभ्यो विदयाम्य; । महानेष त्कः । ‹ तघ्याप्तपसा पारभीम्तितव्यम्‌ ' | गन्तुभित्ि वाक्थरोषः | पदवाक्यप्रमाणविद। ब्राहणेन । य्पद्वेदो विधि- ्रतिपरेधप्रसवनियमपरिसं्ापुनवचनपद्वाद्ग- हनोऽवादाश्च यथाश्रुतप्रमग्राहिण। विदुषोऽपि

^ _ 195 ्रृतिमति या बुद्धः सोऽयम्‌ ममभ्यृहः

सयमभ्युहः पररा कटि नेतव्यः

परमभर(न्तहेतवस्तस्मात्परमदु वज्ञानञदनीयत्ादेदवाक्यानाभिमां विचामन्त- रेण सम्यगर्थावगमो न भवति | भतेाऽस्या अलिल्पुरुषार्थोपकारप्र ताया अन्तरेण तपःपारगमनं नस्तील्यत इदमुक्तमाचायैेण ‹ तस्या

१ अच. श्यािः प्रवृ. २ च. ऊह; घ. ट. ठ. इ. ओह; ठ. ह. ओहनिश्वयो भोहमानं व्रह्म विचाश्रतिमतिबुदधिलक्षणं ५ ते तथीक्ता ऊह° (ओह ० तथोक्ताः" इति च. ट, पुस्तकयोगिवरणमिति परान्ते छिंटतम्‌; अंहति विनिश्चये इत्यादि ट. प्के ). २ क.ख. १.२. ठ. ह. श्यतकण. ४क.ख. व. ठ. सेवेव प्र. ५क. ल. ण्दितार्थाने", ६ क. ख, भेवोदिर्य मन्वा; च. 2, "ददद्‌ दोदेश; ठ. ड. श्वानदे देरो इति. ७ क. ख. श्रतिमती याये"; प,ट, ठ, इ, भरतिमर्तत्यायेय" च्‌, श्रतिमनीत्यैयतेवे" त्याये.

योद शः खण्डः १३ ] निरुक्तम्‌ । १००य्‌

५५

१००६ दुगोचायकृतरौकासमे [ त्रमदकाष्बये

स्तत! षरमौसम्तितग्धम्‌ › इति | अयमम्युपायस्तघ्याः परगमनं ।

„ ५ तदिदम्‌ ' अतपछिना सवधाऽपि ‹ अयु.

1 ०4८८ च्छत्‌ निरुक्ता ८ न निक्तम्‌ |

४ ६ कनन अतप द्यागनवानपि मङिनान्तःकरणघान्न

क शक्न त्‌ | ततोऽघ्याुश्छियित | तपचिनापि च निद्रवता “ तस्माच्छन्दसु' शखान्त- रपृ ।नग५दाहरणानामाकःङ्‌। षत्व नर्‌ाक।ङश्तय वाक्यदोषा; पद्राधच।दिक्षणा " उपक्षि-

सनिरुक्ताःशेषाः छन्दसि वततरनेव

ह| ५ तम्याः" ॥ १३॥

४५ "स इति श्र मलम्बूमार्गशरमत्रसिनो भगवहग। चास्य कृताद्स्वध। धां

निरतवृत्तावष्टदशोऽध्यायः ॥

॥,। निरततद्ातिः समापा |

१५ ॐ ( अयेमायदय्ाबोयदैदचोविदिसोतोःसृणयेबतरससचल रि क्ता स्श्रत्वोरिवागवेो्क्षरभदिहयक्षप्षरतिहदातषु- यदश) ॥

[+

[ति बनरुक्त उत्तरपद सप्तपाशधयायः

९१

# छत. ध. ठ. इ. इयं खण्टशुह्खा ना,

ठ. द. (तव्याः । उपत्यक्षितव्याः । इतिं श्रः° ( ' उपेत्यक्षितव्याः › इति र. पके प्रान्तं टिसितम्‌ ). २८. ड. शश्रम(वापि ३८. इ, निरकदीकाया निषग्टाध्यायध्ेभ्न सह नेरुक्प्तदरोः ऽध्यायः समाप्तः; क, ख. क्मितरेषठो नास्ति. ४ समाप्ता तिरुक्वृतिः, ५ छ. प्रथमः परदुः । व्याख्या} त, चयेदशोऽ- ध्ययि प्रथमःपद्‌ः मास्या; थ, उथ् प्रतिरष्रा । हृरिः; ध. इति निके त्रयो- १ द|प्‌,

ततीयः खण्डः ३] निरुक्तम्‌ । १००७

अथ चतुदशोऽध्यायः।

ॐ व्याख्यातं दैवतं यद्गाङ्ख चयात्‌ दथ्वेमामृगवि स्याख्यास्यामः सुय आस्मद्युदितस्य हि कमदरष्ाय॑तदनुपवद- सभयेतं महान्तमात्मानमेषगेणः प्रवदेत मित्रं वरुणप्त्निमाह रित्ययप महानात्मात्मजिङ्सयात्मानं भोवाचाग्नरस्मि जन्मना १ नातेदा अहमस्पि यमज इत्येताभ्याम्‌ ॥ १ ॥

अग्मिरेस्मि जन्म॑ना जातवदा धृतंमे चक्षुरमृ" म आसन। अकंचिधात्‌ रज॑सा विमानोऽन॑स्रो घर्मा हृषिरसपि नाभ (क्र सं० ३।२६। ७) ॥ अहमस्म प्रथमज। ऋतस्य पू द्‌रभ्य। १ अमृतस्य नेमं । यो मा ददाति सद्द पदमननमनमदन्त

ममि इतिसह ज्ञात्वा प्रादूवमूव॑वं तं व्याजहाराय तमात्मान- मध्यत्मिजमन्तिकमन्पस्या ज चचक्ष्येति ॥ २॥

अदयं गोपामनिपद्यमानमा च पसं च पथिभिशवरन्तम्‌। स॒ ६५५ स््रीच); स विपूचीवंसान आवरीवतिं भुवनष्वन्तः ( ऋ० स° १।१६४।३१ )॥ आत्रर वर्ति मवनप्वन्तारत्यथय मनात्मा सचलक्षणस्तःपरं तदद्य तत्सत्यं तत्सटिल तदव्यक्त तद्स्पश्च तदरूपं तदरसं तदगन्धं तदमतं तच्छ्छ्छ तानष्ठ भृतत्मा सषा भतप्रकृतिरित्यके तत्सत्रं तज्ञानात्सतरङञमनप्राप्य ।नरातमक्रमयष ९० मह्मनात्मा त्रिविधो मेव्रति ससं रजस्तम दात सत्त तु मध्य शिशचदधं तिष्टस्यमितो रजरतमसं। रज इति कमिदवपस्तम्‌ इत्यव" जातस्य विक्ञद्धयतो विभूते कुतः सेजहपूयक्तवाय कर्प भति

= ---*

१छ.त. "नि; हप. हरिः ओम्‌; थ. आ ३. २४.तडनथ. प दन्त्ये. 3 क.स.ड थ. व्दन्वा्. ४ कख. १८१४); ठ. त. !४द्‌

१,५८.2. ध. नामिः. ६८. थ. च, मवा अह ८८७. थ. ध. हत्यत

८ ड.थ, ध, "मम्यात्मर, ९क.ल. २(१५)2.त. १५; द्‌. २.१० इ. थ तदा", ११८. ५, ध, "तमम, ६९३. द. (मी इति, १९६.

स. प्रिर, १५

१००८ निरुक्तम्‌ । { चवुद्शाष्यपि

5 [>

भातिषिङ्खे पहानात्मा तमोलिङ्गो विवा परकाक्षलिङ्गस्तमोऽपि | निश्रयलिद्गः आकाश; | ३

आकाष्गुणः शब्द्‌ आकाश्ाद्रायुद्िगुणः स्पर्शेन वायोज्याति- थ्‌ सगण रूपण ज्यातषप आपश्चतुगंणा रसनाद्धशयः पराथवा पश्च गुणा गन्धेन पथिव्या भूतग्रामस्थावरजङ्कमास्तदेतदहयुगससच जागतिं तस्यान्ते सुपुप्सयन्नद्धानि प्रत्याहरति मृतग्रापाः परथिवी. माषयान्त धथव्यप आपा ज्याप्तषं उ्यापतवायु वायुराक्ररमा- काशो मनो मनो विन्रां विद्या मन्तमा्मानं महानात्मा प्रतिमां १० प्रातमा प्रकरात सा सखापात्‌ं युगसद्स्र राज्रस्तावतावहारात्राव्रजन्न परिषर्तेते स कालस्तदेतदहमेवति यगसदस्रपयेन्तमहयद्रह्मणो

५ [1 [^

विद रात्रिं यगसदस्रान्तां तऽहारात्रपिदौ जना इति ॥ ४॥

।

त परिवतेमानमन्योऽनुपरवतेते सष्ठ दरा तरिभक्तातिमानोऽ्‌- १५ मिति गज्यते स मिथ्याद्र्तदं पायक महभूतेषु चिरेणवाका- शाद्रायोः प्राणेशक्षुश्च दक्तारं च तजसोऽद्धयः सलं पथिव्या म॒तिः पाथिर्वास्तष्टं गुणान्‌ व्िद्राच्चीन्माततस्चीन्पिततोऽसिथिसायम नानः पित्तस्त्वञ।सशा'णतानि माततोऽन्नं पानमित्यष्ट सोऽयं पुरुपः सवेमयः सवज्ञानोऽपि वटः ॥ ५ ॥ ष, ----

स यद्यनुरुभ्यते द्भवति यदि धर्माऽनुरध्यते तदेब्ो भवति यदि ज्ञानमनुरध्यते तदमृतो भवति यदि कापमनुरुध्यते संच्यवत द्मां योनि संदध्यात्तदिदमत्र मतं शमा रेतसः संभवति शेप्पणो रसो रसाच्छोणितं श्नाणितान्पांसं मांसान्मेदो मेदसः सावा सात्र ऽस्थीन्यसिथिभ्यो मजा मञउजातो रेतस्तदिदं योनी रेतः सिक्तं पुरुपः संभवति शुक्रातिरे + पुमान्‌ भवति श्रोणिता

5 ~ ~ = ~ - ~~

क. षर (८) ठत, १६; ६.३. २क. ष. ४ (१५); ठ. त. २८ १७३३.४.२छ.त.न. प्राण. ४क. त. ५ (१६); छ. प, १८;द्‌. ५,

टघ्तमः खण्डः ७ ] निरुक्तम्‌ ॥ १००९,

®

रेके खी भवति द्वाभ्यां समेन नपुसफो भवनि दुकरेणे भिमेन

यमो भवेति मुक्ररोणितेसैयोमानमात्‌ प्मयेाच पद्यमिदं

तरर परं संयम्यते सःम्यो मवरस्यकरजापत खलं भवा पश्च राप्राहुद्दाः सप्तराप्रातेदय द्विसप्तरा्रदयुद्रः पशवर्विशषतिरात्रः स्व

सेथतो घनो भरति पासदात्रात्कटिनो भवति द्वनासाभ्यन्तरे ५ शिरः संपयते मतसित्रयण ग्रीराव्यदेशो मासचतुष्प्म सम्या

देशः पश्चमे मासे नखरोमन्यादेश्चः पट्ट पृखनाभिकाषिथोत्रं च संभवति सप्तमे चलनसमर्थो भवत्यष्मे बुद्धयाध्यवस्यति नत्रमे सवोद्गपू्णो मदति । पूता धनजन जातशरोहि पुनः । नानायोनिसदस्राणि मयोरितनि यानि पै । आहारा विव्र॑षा ९, मुक्ताः पीता नानावेधाः स्तनाः । माच्रो विक्रिधा । दृष्टः पितरः मुहृदस्तंया । अदस्युषः प,व्यमानो जन्तुधेधर सम

न्धितः। सांख्यं योगं समभ्यस्मत्पुरषं वा पश्चेविशषकमिति ततथ दशमे मासे प्रजायते जत वन्ूना स्प्रोन स्मरति जन्ममरणे च शुभाम्‌ दरमेतच्छरीरस्य परामाण्यमू्‌ ॥ ६॥ १५

अष्टोत्तरं संधिश्चतमष्टाकपारं विरः संपद्य? पोडश्च वपापलानि नव सरायुरातानि सप्तशतं पुरुपस्य मम॑णापभचतसरो रोपाणि कोटयो हृदयं दष्कपाटानि द्रद्श्रापरानि जदा वृणो शषटतु प तवपरथगुदपास्मेतन्पूत्पुःोप दस्पादा रवाना त्वाद्‌ नु पचित ९५ कमे,णावन्योन्यं जायेते इति त मिचाकभर्ण, सपन्यारमेते पु "भजा

त्यज्ञानतमसि पप्र जरामरणक्षुयपसासकक्रावलामपाई- मदभयमत्सरहपशरिपदेप्योसूयासत दरम मूयमारनः = सीस्ा-

१८.य्‌.घ. क्रम. २द.य.प.छ. त. दिः ष र९.ध्‌.प. सस्त स्मन, ४८ थ. ध. (रणमन्ते. ^ कख. ६ (१५8. त. १९द. ६. ६छ. सुवर्णौ. ७ छ. त. द्‌. ददाएपन'. ८ इ.य. छ. त. द्‌. "क्म भार. ९क.सःद.भ.ध. द्‌. बन. + 3 ५ “ ~ ९९७ |

१०१० निरुक्तम्‌ । [ चनुदरशाष्यमि

११

१५

२.५

०

हामेवं जयोमावागां तन्निमेर्यते सोऽस्यासपौनहाममिकावस्छरी रा्निमषमातरैः प्रक्रम्य प्रकृतिरधिपरीत्य तेजसं श्ररौरं कृत्वा कमेणाऽनरूपं फर्म मुय तस्य संक्षये पुनरिमं टोक्ष परि क्य? ॥ ७॥

अथय ्सामाध्रःय पिचरामृत्छञ्य महत्तपस्तपिरे चिरेण बदोक्तानि घा कमणि मन्ति ते पृमममिसंमवन्ति धमार

राश्ररपक्षायमाणपक्षमपन्त।यमाणपक्लद्‌ात्तणायन दान्षणायनातप्‌- वटके पित्रलकाय्चन्द्रमस चन्द्रमसा वायु वायव्‌ वष्ररापध.

यत्त्वा तस्य सक्षय पुनरवप ठकि प्रतपद्यते ॥ < ॥

अथ ये दिसामुन्छञ्य शरिच्ामाधरित्य महन्तपस्तेमिरे ब्नानो- ध ^ 60 = ^^ न (^ क्तानि वा कमाण कुवनित तेऽचिरभिसंभनन्त्यवचिपो ऽर आपु यमाणपक्षमापूयमाणपन्नाददमयनमुदगयनादेवट) कं द्बलो कादा दित्यादि तदतान्मानस्ं मानसः पृरपो भत्वा ब्रह्मर।कपभसमगरनिि त न पुनरावर्न्ते किष दन्दज्ुका यत हृदं न जानन्ति तस्मादिदं बदितत्यमथाप्याह ॥ ५ ॥

जतं ददाथ य इभा जजानान्यचरप्माकपन्तरं वभूव | नीह रेण पाटना जस्य चासुतृप उक्यनञसंश्रन्ति ( ऋ मं० १०। ८२।७)॥ नतं विद्या विदुष यमेवं विरसा ब्दन्त्यक्षर बरह्मणस्पतिमन्यशयप्पाकमन्तरमन्यदेपामन्तरं वमरेति नीहारेण प्रावतास्तममा जल्प्या चासुत्‌व उक्थशासः भाण सूयं यत्पथगा ।पनथरन्त्यविद्रासः पव्र्ञमनुधवदन्त्ययाहय वरस कषत्रज्ऽनुकर

कु, ल. षु. थ. षत. दु. स्वापान्नमदा . रन. तार" ३छ त. दर. वणान, ४ द. ख. ७ (च्छो त. २} द. ७॥ ्रनावः पादुः ॥ अथ

छ. त. द्‌. 4 तस्थ दश्च ` नास्ति. ६ क. च. (०१); शर. त. १ ७छ. शनिनततपृपत, निन्तन" न. ८ कय. ९ [२]. द्‌. २.९८. त. पणासतादन्यथगाम्‌ द. प्राणं मुय वलय, (- छत. गामिन्पथ, ११८२. न दृ, जनक", 4"

१ त २; [4

9

काद; स्ट ११ | निरक्तम्‌ । 4

रपत तस्य तपसा सहाप्रमादपेत्ययाप्तव्यो भवति ठनार्खततपि- स्छतन सरय।पच्दद्‌षप ह स्ख आरः सजानाति भूत भषद्ध ्रेषयदिति ज्ञाता कस्माजनायतेः सखा कस्मार्हर्यतेः सह भुते

यः दत महमूतान साद्या प्रज्ञया करम कारयतेौर्त र्ब

तस्य तदापः प्रतिष्ठ शीटमुपक्रम आत्मा ब्रह्मेति स ब्रह्मभूतो. १ भवति साक्षिमातर व्यवतिषटतेऽवन्धा ज्ञानकृतोऽयाल्नो पदः पथम भूतनापधयान्यनुक्रभिप्यामः ॥ १० ॥

हेहः। घः । यत्तः मेनः। मेधः । कृमिः । मृषि; । दिपुः | पुः । दम्धः । रायुः । वधक । सेःमः । भव्‌ | ६, मुम्‌ । भविष्यत्‌ । जापः । महत्‌ । व्याप । यः । बह । स्वकम्‌ । स्मृतम्‌ । स्वृ५.क५। सकम्‌ । सरीनप्‌ । गद नम्‌ । गभापू । गहर॑म्‌ । कम्‌ । अकम्‌ । हविः । स्र । सद नम्‌ । ऋतम्‌ । निः । ऋतस्य यानि; । सत्य्‌ । नीरम्‌} दविः । रथिः । सत्‌ । पूणम्‌ । सम्‌ । अकितम्‌ | बः । नाप॑ । १५ सपिः । अपः । पद्म्‌ । अगृप्‌। हनः । म । सैः । सनौ । रम्ब॑रम्‌ । अम्बरम्‌ । वियत्‌ । व्सोम । बृर्ह; । षन्वं । अन्तरि- क्षम्‌ । आकाक्षम्‌ अपः । प्रथिवी । भूः । सयम; । अर्वा । पु्केरम्‌ । समरः । स्ण्द्र । दपः । तेज; । सिन्धुः । अणवः । नाभिः । हृषः । उध्वैः। तत्‌ । यत्‌ । किम्‌ । ब्रह्म । देरण्यम्‌ । २४ दसः । आत्मा । भति । वधमुध्वानम्‌ । वहि । ररौरणि। अव्धं च संसकुर्ते । यज्ञः । आत्मा । भवति ॥ १८.त. नान्तः २छ.त शन्विपिः स रेतेम) द्‌. "न्दियेः सेक म" ३क.स. इ. थ. ध. रेरो. ४ ड.थ. ५.८बा) नात्ति. ५. ड.थ. ध. यद्‌ापः. ६ क. ९, २० (<?) छ. त. २९१;६. ९.५४. 8.९. हारः 9 नास्ति. ८. ख.छट.त.द्‌ नामिः । छपः | व्क्षः तत्‌. ९4४

ख. छ. त. द. भन्ति, ५५८ क,ख. छ. त. पवाद | अप्र. ११४४ ट. य, द. द्रावया, १२, त. द. अव्यञरपः ९५

१०१२ निर्क्म्‌ [ चतुदशाष्वाम

४ यद्‌न तन्वचऽ्यत पहान्दमात्मानमतानि सूक्तान्येता ऋचोऽनु- ह भवदन्ति॥ ११५॥

सोमः प्ते उनिता भटीनां निता दिवो जैनिदा पचिन्याः।

[ग्व [> कक ।

५ क्लनिताग्नेजेन्ता सूयस्य जनितेन्द्रस्य जननेतात्‌ पिष्णोः

९

( ऋ० सं० ९।९६ ; ५) ॥ सोभः परते सोमः सूयः प्रसव- नाऽ्ननिता मतीनां प्रकादकमणामादित्यरद्पौनां दिवो चोतनक- मेणामादित्य रपमीनां पयव्या; भरथनकमणामादिरयरदमो नामव गेतिकपणामादित्यररप्पनीं सम॑स्य स्वूकररणकमणामादित्यर

१७० माना प्वयकम्णामात्यरहमनां दिष्णःव्योद्धिकिमणयमा- दिन्यरदमानात्यिददतमथास्याल साम अल्म्‌प्यतसमादवे- द्द्ियषणां जनितेत्यथः । अपि बा स्वामिविमूतिभिविभूतर्द- आसत्यास्मगातिमाचे ॥ १२ ॥

१ ` अया देवानां पदवीः केवीनमृपिदरमणां महिषो ृगाणाम्‌। श्येना गृध्राणां स्वधितिनेनानां सोपः पवित्रमत्येति रेभन्‌ ( ऋ० ६०९५।९६।६५) ॥ ब्रह्मा दे्ानाभित्येषप हि द्र्य

+}

† ~ न न © ^ 3 ८ पभिस्ति देषानां देवनकभणामादित्यरदमीनां पदप ददाना. परित्यप हि ष्दं यत्ति कथानां कवयमानानामादित्यस्दमानामृषि [ न ^~ (^~. ~ ^ ^~ ¢

२० वव्रणाप्पलसष्‌ं }ट कषम भवात विप्राणां व्यापनकभणामा- देन्यस्दमोनां मदि मृणागामित्येप दि मदयन्‌ भवति प्गार्णा

€ (न $ [न ^ ^ मागणकमेणापादित्यरद्मीनां श्येनो गृध्राणामिति श्येन

१छ.त.द ~र. २क.ख. ११२४); छ. त. २४द्‌. ४.३

ह. दुमो: पवते जनिता म्तीना जनपिता दिषो जनता प्रथिना जनगि-

नप्र मनविता मूधस्य जरनन्रस्वभ्ननपितोत्‌ विष्णोः । २५ ब्रह्मान.) क. स.

पम्तकयोः इदं ववण महाराष्ट चवते, ४ छ. पुस्नकस्य प्रान्ते महारा्यवि-

, बरणं टिल्यते तव ८ विभूततम भात्मयतिमाचटे 2 इति वर्षते, ५. त्र. १५ $ ( ९५); 2, त. ९५.द्‌. ५.

आस्या भ्रति स्दायतेगतिफमणो मुध्र आ्रित्मो भवति गृध्यतः स्थनिकम्णा यत एतास्पास्दषएाते स्ववातवनानामत्येप हि स्ययकमःण्यारत्या धत्ते नानां वननक्मणामादिस्यररपानां सामः पवत्रपत्धात रभन्नित्यप दहि पवित्रं रकमीनामत्येति स्तूयमान एष एवरत्समेमक्ःमित्यमिदरेवतमथाध्यातमं तब्रह्मा देवानाभ्ित्ययमपि ब्रह्मा भूवति देनानां देवनकमेणापिन्दियाणां पदयीः कयोनामिर्ययमपे पद्‌ मेति कवीनां कवीयमानानापि द्द्ियाणामरपिदिराणापित्ययपप्युपिणो भवति पिप्राणां व्यापन. कमणामिद्धिमाणां मिपो मगागामित्ययमपि महान्‌ भवति एगाणां मगेणकमेणामिन्दरिणणा शयेनो गृध्राणामिति इन आत्मा मवति इयायत्ज्ञानकमेणो गध्रानोन्द्रियामि गध्यतेञ्ञ नक्रभणो यत एतरम।स्तषटति खपितिवनानामित्ययमपि स्वयं कप।ण्य त्मानं धत्ते बनाना वननकभण्मामिद्रियाणां सोभः पवि. अमत्य रभन्निरयमपि पद्रिजमिद्धियाण्यत्वेति स्तूषमानोऽयः मेमेतत्सवेमतुभवत्वात्मगतिमाच॥ १२ ॥

तिकलो वाच॑ द्यति भ्र बहिकतस्यं भति ब्रह्मणो मनौ- पाम्‌ । गवे; यन्ति गोपरतिपृच्छपमानाः सोरम यन्ति मतयो वावशानाः ( ऋ० सं० ९। ९७। ३४)॥ व्रात्यो भवति

स स्वा वाचः भररमरत्यचा यजुषि सामान्युतस्याादत्यस्य क।ग ब्रह्मणो मतान्येष एदतत्सवमक्षरामत्यापद्वतमयथा- ध्यास्प बह्विरत्मा भवति स तिस्। वाच दरयति प्रयात द्रा. मातब द्वमतामूतस्यात्मनः कमाण त्रह्मणां प्रताम्ययमवतत्सव-

मनुभव्रत्यात्मगर।तमाच ॥ {४॥

[4

सोम॑ गों पेनम वावशानाः; सोमं विप्रा मतिभिः पृच्छ मनाः | सोमः सुतः पयते अज्यमानः सोमं अकालिष्टमः

((॥

१क.ख. १२ (२.); छ. त, १,२६; द्‌. ६. ३ क,ख, १३४ [ ६५७]. त. २५ द्‌. ५,

शदः खम्डः १५| निरुक्तम्‌ । १०१३

१५

२०

१०१४ निरुक्तम्‌ । [ चतुदेशाग्पाये

स॑ नवन्ते ( ऋ० सं० ९।२७।३५ ) ॥ एत एव सोमं गागो येनवो रहमयो बागदयमानाः कामयमाना आदित्यं यन्त्येवमेव सोमं विप्रा रमयो मतिभिः पृच्छमानाः कामयमाना आदित्यं यन्त्येषमेव सोमः सुतः पयते अज्यमान एतमेवाकौश्च निषटमश्च ५ संनदन्ते तत एतस्मिन्नादिर्य एक भवृन्त।त्यायदरवतमथाध्यास- मेत एव सोम॑ गावो पेनव इद्दियाणि बावह्यपानानि कामय- मानान्यात्मानं यन्त्येवमेव सोमं परिपा इद्दियाणि पतिभिः पृच्छमानानि कामयमानान्यात्मानं यन्त्यवरमेव सोमः सुतः पूयते अज्यमान दममेवात्ण च सप्त ऋषयश्च संनवन्ते तानामान्पेतस्मि- १० त्रात्मन्यके भवन्तीत्यात्मगतिमाचषटे॥ ८५ ॥

अक्ान््सयुद्रः भयम पिधनञ्जनरयन्भना मनस्य रान । वृषा प५> अधि सान। अ वृहरामे। वावृपं सुवान इन्दुः (ऋ° सं° ९। २७ | ४७० ) ॥ अत्यक्रमीत्समुदर॒ आदित्यः ५५ परमे व्यवने वधकम॑णा जनयन्भजा मुवनस्य राजा सवस्य राज। वृषा पत्िने अधि सानो अव्ये वहृत्सेमो वावृप्रे सुवान हनदुःप्यभिद्वतमयथाध्यारममत्यक्रमत्सयुदर आत्मा परभ व्यवने ्ञानकमणा जनयन्मजा मुवरनस्य राजा सवेस्य राजा वृषा पवित्रे अधि साना अन्यं दहत्सोमो वावृधे सुवान इन्दुरित्याल्म-

९, गतिमाचेए ॥ ६६ ॥

महततत्सोभ। महिपश्चकारापां यद्वभाडगीत देवान्‌ । अरदधा- दिन्द्र पवमान ओजाऽजनयत्सुप ज्यातिरिन््ः ( ऋ° ६० ९। ९७ । ५१ ) ॥ महनत्तत्सामा मर्िपश्चकारापां यद्रभ(ऽवणीात देब्ा-

=~-- ------ = 1

छ. त. व्वाद्यर. २छ.त. त ९०. २३.४५. ध. तान्येतस्मिर, ४ क ख. ११२८); छ. त. २८ द्‌. ८. ५ क. ष. 8. दु. महत. वृह मर २७ ६कृ. स, १६[ २२ ]ठ. त. २९५ द्‌. ९,

------ ------

द्ानिरः खण्डः १९ ] निरक्तमू । १०१५

नामापिपत्यमदधादन्द्रे प्रमान ओजोऽननयत्पये ज्योतिरिन्द- रादित्य इन्द्रात्मा ॥ १७॥

विधं दद्राणं समने वटूनां युषीनं सन्ते परलितो ज॑गार । देवस्य पश्य काव्ये मषटिलाच्रा ममार स ह्यः समान (ऋ०सं° १०।५५।५)॥ विघ्रं विधमनक्चीरं दद्राणे दमनश्गीलं मृबानं चन्द्रमसं पठित आदित्या गिरति सद्यो त्रियते स दिवा समदि. तेत्यधिदबतमथाध्यात्मं विधं विपमनशलं दद्राणं दमनश्ीलं युबानं महान्त पलित आगमा गिरति रार भ्रियते रात्रिः

समुदेतेत्यात्मगतिमाचषटे ॥ १८ ॥ १०

सकंजानां सप्नथमाहुरेकनं ' प॑स्द्िमा ऋषयो देवजा इतिं । तेषामिष्टानि विदितानि धामः स्थात्रे रजन्ते विकृतानि रूपशः

(ऋ० सं० १।१६४। १५)॥ सहजातानां पण्णामृपीणामादित्यः सप्तमस्तषापिष्टानि बा कान्तानि वा क्रान्तानि वा गतानिवा १५ मतान वा नतान वाद्धः सह समादन्त यत्रतान सषटक्रपीणान ज्यो्तीपि तभ्यः पर आद्वित्यस्तान्येतस्मिन्ेकं भवन्तीत्यिदेव- तमयाध्यात्पं सटजातानां पण्णामिन्द्ियाणादास्मा सपमपस्तेपामि णानि वा कान्तानि वा क्रान्तानि वा गतानि वा मतानिवा नतानि बानेन सह संभीदन्ते यत्रेमानि सप्रकषीणानीद्िया- २०

ण्यभ्यः पर अत्मा तान्यास्मने$ भवन्ताप्यात्मगातेमाचष्र | १९॥

१ क. ख. १७ (२५); छ. त. ३०द्‌. १, २क. ख. १८३१) उ. त. ३१द्‌. ११. ३क.ल. छ. त. पल्य. ४ ढः ध. ध. "दिन्यर्मयस्तेषार. ५ड.थ. यान्य";ध, तानःतसि? ६ क. च. १९ (३२) । इति नेर योदुरस्थैव प्तय: पादः रमाप्तः। अथ तृ्तययदुः । स्ियःम त्र; ३२॥ प्रितायः पाद्‌; ॥ ख्ियः; त. ३२ वथद्राध्यायि द्वितायः पराद्‌: | च्लिय ५४1 हि अमेद्ाव्ययिस्य ततपेधः परदः लिव. ` ` २८

[9

१०१६ निरुक्तम्‌ । [ चतुदशान्माजे

॥

ज्िय॑ः सतौस्ता उं मे पुस आदुः पय॑रकषणणान्न वरि केतदन्धः।

क्षियः पृत्रः स इमा चिकेत यस्ता विन्गनात्स् पिटष्ि सत्‌

(कः० स॑० १।१६४। १६) ॥ सिय एतः शब्दस्पशेरूपरसग

न्धहारिण्यस्ता अपं पंशब्देनं निराद्यरः पाण ईति पयन्‌ कषान

५ विजानास्यन्धः कविः पुत्रः स इमा जानाति यःसदूमा ना- नाति स पिदषितासदित्यातरगतिभाचषे ॥ २, ॥

सप्तापगभां गुनस्य रेतो विष्णेस्तष्ठनत दिश विभ ।

ते धीतिमिमेनसाते विपित रिभुवः परि भवन्ति विश्वतः (ऋग

१, सं० १। १६४ ३६) ॥ सौतानादित्यरई +नयमादिर्यो गिरति मध्यस्थानोध्वंशष्दो धान्यरिमसितष्ठन्ति तानि धीतिभिश्च मनसा च पिपययन्ति परिभुवः परिभवन्ति सर्वाणि कमाण वप॑कःणः त्यथिदैवतपथाभ्यात्मं सतेमानीद्धियाण्ययमात्मा गिरति मध्य स्थानोध्वशब्दो यान्यसमिसितष्टम्तिं तानि पीनिभिश्र मनसा

१५ च विपथयन्ति प्रिप्रवः परिभवन्ति सवोणीन्धिपोणि ज्ञानकमे- णेत्यात्मगतिमाचष्टे ॥ २१॥

न त्रि जानमि यदि वेदुमस्मिं निण्यः सेन॑द्ो मन॑सा चरापि। येदा मागन्मथमजा कतम्यदिद्रायो अश्वे भागमस्याः ( ऋ

(न

२० सं १।१६४।३७)॥ न विजानामि यादि वेदमस्पि निण्यः

१८. थ. ध.एवैतिताः२ दढ. थ.ध. शब्दै नि. 3 छ. त पडयदक्ष षान

विजा. ४ छ. त. “प्पिता भवत्यात्म^, ५ क. प. २० (३३) ॥१॥; छ. त.

३३; द्‌. १, ६ &. थ. ध. यत एतक्ििष्टति तानि क. स्तं एनमिमिनिि.

७ ह. थ.ध. तिता ८ छ. ह. पररिमूणि प्ररि. ९ छ. त. वाणि कमणि शा १० क. ल, २१५३४) ॥२॥छ.त.९४;व्‌. २.११

२६९ अ. ष. ‹ यद्‌ामानन००० चरानि नासि. ।

चदनि खन्द: २४] निरुक्तम्‌ । १०१७ संनद्धो मनसा चरामि न हि जानन्‌ पुष्टः पत्रः परिवेदयन्तेऽयः मादिर्योऽयमासरा ॥ २२॥

अपाङ्‌ प्राङति स्वधया गभीतोऽग॑त्यो मत्थना सयोनिः ।

ता शाशवन्ता विपूचीना वियन्ता न्यन्यं पिक्युने नि चिवयुर- ५ न्यम्‌ ( ऋ° सं° १।१६४। ३८) ॥ अपञ्चयति प्राञ्चयति । स्वधया गृभातां मत्यं आदित्या पर्त्यन चन्द्रमसा सह तौ श्ष्व- दाभिन विश्वगामिना वहगामिनीं बा पयत्यादित्यं न चन्दरमस- मित्यधिदेवतमथाध्यात्पपपश्चयति प्राञ्चयति सखधया एृमतोऽ-

मत्य अस्मा मत्यन मनसा सहता शब्वद्रामन। विन्वगार्मन( १० बहुगामना वा पश्यत्यात्मान न मन ईत्यासमगतिपाचषटं ॥२३॥

तदिदास भुब्नेषु ज्यं यतों जङ्ग उग्रस्ेषनृम्णः। सधौ जङ्ञानो नि रिणाति शान्रूननु यं विषे मदनतयुमा; (ऋ° सं०१०५। १२० । १ ) ॥ तद्धवति भूतेषु म॒बनेषु ज्येष्टमादित्यं यतो जङ्ग १५ उग्रस्तेपनृम्णो दीधिनम्णः सदो जज्ञान निरिणाति शरूनिति 13 = निरिणातिः भ्ीतिकरम दीक्निकमा बानुमदन्ति यं विष्व उमा

[न (1 [ष [ऋष्‌ क्त्‌ = प्र ५ †) विवेष इत्यधिदैवतमथाध्यातमं तद्भवति भूतेषु भवनेषु उयेष्टमभ्यक्तं ५तो जायत उग्रस्त्रेपनम्णो ह्ाननम्णः स्यो जज्ञानो निरिणाति शत्रूनिति निरिणातिः प्रीतिकमां दी्षिकमी वाजुमदन्ति यं सवं २९. उमा इत्यात्मगतिमाचषे ॥ २४ ॥

१द.थ.ध. द्‌. गहि विजानानयुद्धिमतः पुत्रः" ( द्‌. ग्विजानान्‌ › इत्यत्र ‹ जजानान्‌ 2 ). २ क. ख. २२८३५) ॥२॥छ. त. २६; द्‌. ३.३४ अपराड चति प्राङ्‌ चति रवर; द्‌.अपाङ््‌ चयि प्रार्‌ चयीतख.४९.थ.ध प्न नास्ति. ५ क. ख. २२ [३६ |॥४॥;छ. त, १६६ द्‌. ४. ६ चथ । भ, ण्निति सा. ७ङइ,थ. घ. तपो, ८क,ष, २४ [३५७] ॥५।७ ९५ छ. त, ३७; द. ५ । १२८

१०१८ निरुक्तम्‌ । [ श्रतुदशाप्ययि `

को अय दुङ्कु पुरि गा रुतस्य शि्मपतो भामिनि दुदृणायून्‌ । आसक्िषुल्खमें मयोभून्य पां भृत्यामृणपत्स जगत्‌ ( ऋ° सं° १।८४। १६) ॥ के आद्रत्यो धुरि

गा यृङ्क रथीर्‌ कवते मानुमतो दर।धपीनंसनंतुनवर््त.ष्नि-

५ पुणव्रन्ति मयोभूनि सुखभनिय ईः समरत॑देद्‌ कथस्जीव्‌- तीत्यधिद्‌वतमयाध भारम क आतमा धुचर्गागृद्धुः इन्द्र्षण क्म

वन्ति भानुमन्ति दुराधषोनमुनसूनवन्तीपू(नेपुभवन्ति मयोभूनि

न ४ „० ^ [1 क 4 य दृमानि संमतानि वेद पिर स जीवरीत्यासगतिमाचषट।२५॥

९० ` क ईषते तुष्यते को विमाय को पसे सन्तमिन्द्रं अनित |

नि

फ्सत हुमायोत रायेऽपि त्रवत्तन्धेर्‌ को जननाय ( कुर

सं० १।८४ 1 १७) ॥ फ ५व गच्छतं को द्दातिको बिमेति को मसते सन्तमिन्द्रं फस्तोकायापत्याय महतेषनो रणाय रप्रणीयाय दश्नीयाय॥ २६॥

१५ = गि अग्निम हापा घृतेन सचा यजाता कऋतुभिष्ठरेमिः। करभ देवा आ वहानाशु होम को मेसन्ते वीतिः मुदेवः ( ऋ° सं० १।८४। १८) ॥ क गद्धत्यं पूजयति हविषा

च धुन च स्रुचा यजाता ऋतुभिध्रुदरेमिरिति कस्म दवा अव ९५ षानाश् होपाथान्‌ को मसते यीतिहधेत्रः सुगः कस्याणदेव एल

4 १. ^

िदेवतमथाध्यासं क आत्मान पूगात्‌ हव्रपा च चृत्नच ए

सुचा यजाता कऋतुमघ्रुत्रामार्‌।त कस्म द्वा जव्रह्मनाय धमाः

द्‌. धान्यम ९ क.त. इ.थ.प. द्‌. पूनमु, २३.थ.ध. क्वो भानुमतो, ४ ढ.थ.ध. द्‌. इमं सतं वेद्‌ चिरंनी^, ५ क. ख. २५ (३८) ॥ ६॥ द. त. ३८द्‌. ६. ६८. ख. ५७. त. 'को ददाति को दुपानिको ८९. ल. २६(२९)॥५॥;छ.त.३९१्‌. ५.९४

२७ थ.ध. कष.

" एकोनिज्नः ष्टः २९ | निरक्तष्‌ । १०.१९.

न्‌ फो पर॑सते वीतिः सुप्रहः कर्याणपरह् इत्वात्मगतिमा- ॥ २७ ॥

१1 1 ^

त्वङ्ग भ्र रसिपो देवः इविष्ट मत्य्‌ । न त्वदन्यो म॑घ-

वश्नसित मरित ब्रवीमिते पचः (ऋण्सं १।८४।१९)॥ ५ स्वम्ख पर्स)दवः शविष्ठ मत्व न तद्न्योऽस्ति मघत्रम्‌ पाता

+

बा पालयितागरा नेतावा रुखयितायेन्द्र प्रषीमिंते, चः 3

स्ुतियुक्तम्‌ ॥ २८ ॥

हंसः दुचिप्रसुरतरितसद्ोता बेदिषदति यिद तेणसद्‌। मृष १५ रसदतसद्रपापसदम्ना गोजा ऋतजा अद्धिजा कुतम्‌ (कऋ०.सं° ४।४०।५) ॥ हर दति हंसाः सूयैरदमयः परमातमा परं ज्योतिःषु पिव ग्याप्तेति व्याघ्र स व्याप्त बननकैर्णानभ्पासेनादित्यपण्डले- नेति त्यथतीति लोको स्यतीति हसयन्त्ययतीति दंसाः परमद्साः परमात्मा सूैरदिममिः परभूत गभीर व्रसतीति त्रिमिवसतीति १५

^~ _ ^ ^ ^~ ^ ^ ^~ 0५. प व} रद्ििविसतीति वा वह्िवेसतीति वा सुवणरेताः पूषा गर्भा रिमेति रिभन्ता वनकृटिटानि इन्त रिभन्तान्तीरकषा चरत्पथा- स्तरिप्षा चरदिपि दिवि भुवि गमन वा सुभानुः. सुप्मूतो.हत-

। ^ ^~ ९.

दित्यस्य गता मबन्स्यतिभदुरोणसत्पपरं दुरोणसद्रं सर्वे रसा

क. ल, ९७ (४०)॥८॥ छ. त, ५-;द्‌ ८. २क. ख. छ. त, २० वच हृति सुतेषु. ३२क.ख. ८८४१) ॥९॥ ईते निर्कते अयोदृशाष्या- ययैव ततीवः परदुः ॥ अध चतः पादः ॥ ईषः छ. ४, । तनीयः प्रदः दा सुपणा०; त. ४१। जयोद्चोध्याये त॒दीप्ः पादः । दरा हुपणीग द्‌, ९॥ ह. ॥ ब्रा रपर च, ४१. ५८. त. द्‌. इत्ति". ५ छ. त. यिति, ६. त, ककरमाम्धिण दु. कर्मानभ्या०, ५ छ. त. स्यजरीति लोकन्त्यजनी ह्रत्यजतीति २९५ हणा प्रपा, ८ छ. त. श्भीत दत्त. ९ छ. तवा गिदसदीति बा रस्मदतरीपि दाप, १०८. त. द्‌ पृ णमाभिरिति पक्ति ( ह. त, शफः द्‌. रिफेता) नमुप्टा०. ११८ त. द्‌. रफ्तार चोऽथत्यश्रिकषं रतीति दरि भूवि (दिरिशमेण) मनं षा सवभवुः सुतो द. सूता) हता होतादि". १९ ठ, त, द. 'रोणद्‌ वरबनि प पतः (द रपा दीपयन्ति रर्ममि) धिक पेवम्तीति. ककम (द्‌. नमतं ) भवतीत्य", ३१

१०२० निरुक्तम्‌ । [ चतुदराष्कपि

विकर्षयति रकिर्विकषयति वहिरविकपयति वनने भवत्यश्व- गोजा अपद्रगाजा पारात्रगानज्ञाः स्वं माजा ऋतजा बहुश्ब्दा भवन्ति निगमो निगमग्यति भवत्येष निवेचनाय ॥ २९ ॥

५ दवा सुपणा सयुजा सलौया समानं हं परिष्वजति । तयोरन्यः पियं स्वादस्यन॑भन्न्यो अभि च।कशीति ( ऋ° सं० १। १६४।२० ) ॥ द्रौ प्रौ प्रतिष्ठितौ सुतौ धम॑कतीसै दुष्कृतं पापं परित्रारकमित्याचक्षते सुपणा सयुना सख येश्यात्मौनं परमात्मानं पतयुतिष्ठति शरीर एष तउ्जाय्ते रक्ष॑ ईं शरीरं

१९ ब पत प्रतिष्ठापयति तयेररन्यद्ुक्तवाद्ममनश्चनन्यां ससूपर्ता सरोकतमश्ुरे य एं बेदा्मनश्चज्न्यो अभिचाकश्तीरतम- गतिमाचषे ॥ ३० ॥

ॐ यादीन्द् यमराकतामयन्नमम ना भागवर्य जुपस्व)

| ह ॥

१५ तं जंहुमातुरस्येव योषां भागस्त तृषवसेया वपामिव ( सेलि- कसृक्तं १४ । ६) ॥ आगमिष्यन्ति शक्र देवतास्ताशिभिस्ती- मिः शक्रपतरेरी स्तिभिश्षिमिस्तीययेज्ञमिमं नो यद्ञमागमर्रीषो- ममागाबिन्दरो जुपस्व तृ्षमेवे मातुयोगकन्यामागे सत्व सा या देवतास्तासतससयाने शक निदर्धनम्‌ ॥ २१ ॥

१ छ. त, धनगोजाः स्म॑षजातिक्रच इतिजो षहुजो शब्दो ( त. “गोजा

कतज{ इति गोजाजो बहुशब्दो; द्‌. इति जोबहुराब्दो) मवति नि. २ छ.

त. द्‌. निगमग्योभवत्रपिनिष. ३ क. ख. २९ (४२)॥ १५४. ४४;

त, १।४४;द्‌. ३. ४ छ.त. “स्वारः. ५क. ख.ड. थ. घ. '्त्मानं दुरालानं

प. ६ क. ख. ङ. थन प. रक्ष. ७.क. त. ड.थ. ष, वक्ष. ८ छ. त. “ट्य. दूयुक्त्वान्यमनश्र } द्‌ रन्यदु्कमत्यनश्र", ९. थ, ध. “जन्ये प्त. १०८.

त. द्‌ अच्च ? नास्ति. ११८. त.द्‌. (ईति > नास्ति. ए२क.षख. २० (४२३)५४२॥;छ. ४२; त; ४३. द्‌. १. ११७.त. द्‌, अयं चण्डो नास्ति

९९ १४२. ख.ष. "तृलम्ये", १५ ट. "तुच्यो". १६ क. ख, ३१८४४) ५२५.

त्रः रूण्टः ३२ | निख्कन्‌ | १०३१.

विप्रं विपरासोऽभसे देवं पतसि उत्ये । अश्र गौरभि्वापरे ( ० स०८।६१।६)॥ परिप विप्रासोऽवसे विदु्ेदै विन्दतेवदितव्यं मिमलशरीरेण वायुना विप्रस्तु हरैअ्रनिरयस्थि- तमङरदितमुकारंपूरयेन्मकारनिलथं भतं गभर भागेषु बिनु सिक्तं विकसितं वद्धिगेनः भभ कनकैपग्ष्वमृतकररममृतजात- ५

¶\ (९

स्थितमगृतवाचापरृतमुखे बदन्ति । अधि ग मिदेवामदे । अरि संबो पयेदप्निः सव देवता इति तस्योत्तरा मयसे निर्व॑चनाय।॥३२॥

फ 1

पर्षदति दुगणि विशव नात्रैव सिन्धुं दुरिताध्यपनिः (ऋसं ११

१।९९। १ )॥ जातवेदसं इति जातमिदं स॑ ,सचराचरं स्थित्युतपत्तिपलयन्यायेनाच्छौय सुनवाम सोममिति भरस्वेनाभिष- बाय सोमं राजानममरतमरातीयतो यज्गायेभिति स्मो निश्चये निदहाति दहति भस्मीकरोति सोमो दददिस्यथः | स न॑ः पषदति दुर्गाणि

१४

दैगेमनानि स्थानानि नावेव सिन्धुं यथा कञ्चित्कणेधारो नेवं १५ सिन्धोः स््दनान्नदीं जल्दुगा महाकूटं तारयति दुरितात्य

[>

रिति दुरितानि तारयति तस्येषापरा भवति ॥ २३२॥

लातवेदसे सुनवाम सोम॑मरातीयतो नि द॑हाति वेदैः ।स नैः

१७. त. द्‌. वेद्‌" नास्ति. २छ.त. द्‌. विमल ररवा. १८. त.द्‌. “रतु पद्मनिटयं हदिस्थितमङारपहातिमुश्नरः. ४ छ. त. पएूएयन्म; द. पूजयन्म', ९१ ५ छ त. द्‌. गमयति. ९छ.त. द्‌. निन्दुः रक्त. ७ छ. ते. विकवितं, < छ, त. द्‌. प्रमु. ९८. द्‌. कनक परमश्वममृत त. कनपद्व्नमृत" कं पेश्वम, १० छ.त. "वाचा अमृत इ. दमत] सुला वर, ११ क. ८.३२ [४५] ॥५॥ घ. धरान. ४४द्‌. २. १२७. त. द्‌. येन नातवेदस्या [उ. सं" स्या; दृ. स्या इदं द्‌. वेवं] जातरतेचीय सुन. १३८. त, द्‌. परपवायामिष, १४९. त. ९. "यमाने स्मो निदहाति निश्चयेन दहति". १५८. त. द्‌. गणि दि्वानि इमानि स्थानानि. १६ छ. त. द्‌. न्ध नावा सिन्पुं यथा मः कथि, १७८७. त. द्‌. नावा चिनधुः [ द्‌, सिन्धोः ] स्यन्द्मामानां नद. १८ छ. ध. न्द्नां मदी, १९९. ख, २२८४६)॥ ५॥; छ. १. ४६; त. ५।४६द्‌. ५. ९९

१० २२ निरुक्तम्‌ ; [ । ^.

१४

५५

२८

दं तेऽ्यामिरसंयनमद्धियाः काञ्च सिन्धुं भदन नयः । सर्पो जा्णामिव तच जहृति पापं सादरस्कोऽभ्यत्यं ॥ इद्‌. तेऽन्याभिरसमानयाभियाः काश्च सिन्ध १५ दता नद्या बदान्त सर्पा जीणामिव सपस्त्वचं त्यजति पापं त्यजन्याप अप्रतेस्ता सखाभेषा मवति ॥ ३४॥

स्वकं यनाम दुगन्पि पुष्िषेनम्‌ । उवासफमिम वन्वं- नान्मत्यो्नीय मामर्तात्‌ ( ऋ° सं° ७ । ५९। १२ )॥ उप. म्बफो रुद्रस्तं ऽयम्ब्कं यजापहे सुगन्धि सुमान्ध सुष्ुगन्वि पृष्टि- घनं पुष्टेकारकमिवोव)रकभिव फलं वन्धनादरोधनान्ृतयो पकाश्ान्दुखधस्य पां कस्मादित्येषामितरेषापरा मदति ॥२३५ ५

शतं क्षीव दारो वधमान; शतं दपन्ताम्डातपं वसन्तान्‌ । शातमिन्रगरी सरिता वृहस्पतिः तापा हविपेमं पुमदुः (ऋण सं० १०।१६८।४ )॥ शातं ८4ब रद्‌ वधमान इत्यपि निगमो भवति इतमिति श्तं दीरवमोयु दत दना वधयन्ति शेतमैनमेव ९ तात्माने भवतति समन्ते मवि श्त. ,+ भवते ्तामवि

श्रत द्‌।घमायः ॥ ६२६॥

मातेराध॑क्तिमा त॑ उतयों बसोऽस्मान्कद्‌। चना दभन्‌ विश्वा चन उपमिमीहे माप वमरनि चपणिभ्य आ(ऋ०्सं° १ ८४।२०) ॥ माचतेपटीनिमाचतकद्‌ चरैः सरिपुः

१ त. द्‌. अयं खण्ड नाहि. २क.ख. ३५[.५]॥ ६॥.१द तव्‌ सगनि पृष ४८. त. द्‌. सुर्मथ) सष्देव, ५ छ. त. द्‌. ° पठं" नास्ति. ६क.ख. ३५ [४५|॥ ७५) छ. ४५४त.४।४५द्‌. ४,७६ त. ^स्तोमां ष. ८ छ.त. द्‌. (एन) मास्ति. ९ छ. त. द्‌ शृतमात्माने २०८. त. द्‌. (६त०० भवति नाति. ११क. ख. १६ [४९] १८४) ४४; त्‌, ६।४०द्‌, ६. १२ क. सर ठ, थ, प. धमानि,११ ८. बन

त्रः कण्टः २७ ] निरुक्तम्‌ १०२

सण्‌ परह्वानान्युप्रनामय मरुप्यहितोऽयपादित्योऽयमात्मायतद्‌ नुप्रवद््ययत पहन्तमान्मानमपगणः प्रद्ति वेश्वक्मेणे दबानां मु मर्थजाना नट्दापन्नो सदासं-तदानौमरिति च सैपातममनिङ्गा- साच्पासत्भू जज्ञस। ब्रह्मणः सािष्ट सरूपता सोक्ता गम- यातय प्र द्‌ नम। ब्रह्मण न्प प्रहे मूधय नमः परराम ५

न ^ [१ 4 नमां यास्काय वरह्यजुह्पर।य ब्रह्न शुछमपतीय ॥ ३७॥

% वयौलयापतमपिसिनन्मनापदयंगोपामाकाशगुणसत. परिवतमानंसयर्नुरध्यतेऽ्रोचरमययेहिसामाश्रित्याथयेहिसामत्स- उ्यनतईस)भमेःसोभःपवतेब्रह्माद वानांतिस्.वास .रयतिसोमभौ वाऽकरान्पहत्सोमोविषुदद्रणंताकं जारा ल्ञिपःसतीःसप्ताधगमा- १०

अ

नव्रिगानाम्यपाडगटमततदेदासका अध्य्‌ ङक्तकदेषतको अतर त्वम्‌ ६९. टदिषद्द्रापणायाद्रवप्वनसोजातदसः्‌ म्याभिस्डयभ्वेदेदते वमोतराधासति सेपरत्च्त्‌ ।

दति निर्क्ते चतुद शेऽध्यायः । १४॥

क,

इति निरक्ते उत्तरषटरः समाप्तः । षष

@ ,

इति निरु समाप्म्‌ ।

क,ख. थ. ध. अस्याः श ः्लाप्र आदौ उयोद्श्चध्यायस्य शङ्खा हिष्पेत; छ त. द. शङ लानाक्ति. प, क. ए. ध. स्यास्वातं दैवतमाप्निर

१क.ख. ढ.य.ध. नन्यृपमानाय. २क.ख. ड.थ. ध, शपवदृन्त्यथे, ९० २. सि. ४ छ, "हतेद्वायनमो यास्काय. ५ क.ख. १७ (५८) 1॥॥ छ. ४८ त. ७।४८;द्‌. ७.९ क.ख.थ.ध. परशचाशत्‌. ७ ढः, इति नैर उप्यत्कः"; ध. इति निरुफे उररपर्‌ः समाप्तः । इ निरुक्ते चतुदृर।ऽध्या धः; ध. हति नेरकते उत्तरषट्‌$ पपतम ऽध्यायः । इत्यत्तसट्कः हमा: । } छ. ध्ति नैरकते अयोदशञोध्यायः ।} द्‌. इत नेसे उयभोरसध्यायस्य पमः पाद्‌ अथेदृशचाघ्वायः समाप्तः ।

पत्र ६०९.

पद्धिः १४ १६

उत्तरषट्कम्‌ । सप्तमोऽध्यायः ।

अस्य एेक्पदिकप्रकरणस्य अनु अनन्तरम्‌ | गुणपदानि = येषु क्रिया गुणभूता कष्यते तानि ।

१६ रक्षणोदेशतः = लक्षणेन लक्षणक्ञन्ेण उदेशेन यत्प्रयोजनं

११

१४-१९

मनि वतैते तेन । रक्षणदा चं व्याकरणशाखम्‌ ।

तानि रक्षणोदैशतो व्याख्यातानि इत्यन्वयः ।

पविज्ञातपदानि = रदपदानि । येषु क्रिया न लक्ष्यते तानि संविज्ञातपद्स्य व्याख्यानं दुर्गेण ९९५१ पत्रेषु क्रियते | अत्र क्रमः| २३.२५ अहेतुः |

सतम्‌ = त्वं ठक्षणम्‌ । रं तच्च यम्य | भम्य रैवतप्रक- रणस्य कं रक्षणम्‌ ।

प्राधान्येन नतु गौणत्वेन म्तुति्यासाम्‌ । ताप देवतानां यानि नामानि तदैवतम्‌ | नेदं समीचीनं वाक्यम्‌ | यानि नामानि तानि दैवतम्‌ | एवं वाक्यं स्यात्‌ । किंतु केवलानि नामानि न दैवते प्रकरणम्‌ । यत्र प्राधान्यस्ुतीनां देवतानं नामानि व्युताययन्ते व्याख्यायन्ते वा दैवतं प्रकरणम्‌ । अयं वाक्यस्याथैः |

नि्िक्ते = शोधिते निश्चिते । समाप्ते इति यावत्‌ | यथाप्रकर्‌-

णोपन्यापेन = यथप्रकरणोपन्यापम्‌ | प्रकरणानाम्‌ उपन्याप्ः कमः | तम्‌ अनतिक्रम्य ।

सामान्येन विरेषेण स्वारक्षण्येन सतेन च उपपत्तयः । सामान्येन उपपत्तिः = देवतायाः वर्गकरिरणम्‌ | तथा विरेषेण । स्वलक्षणमेव स्वालक्षण्यम्‌ । स्वम्मिननन्नि एव वतमानं रक्षणं व्युत्पत्तिः ।

देवतोपपरस्षा = तदामिधानग्युतपत्तितत्स्तुत्युदाहरणताकनेवैच- नानि । तस्या देवताया अभिधानस्य व्युत्पततिः। तम्याः म्तुनेः उदाहरणम्‌ । तस्य उदाहुरणस्व निवैचनम्‌ ।

९)

टिप्पणी ।

पङ्क्तिः

१६९

१७

१,८-१९

(म

११ १६

मन्त्रे अधिकृते दैवतं तस्य रक्षणम्‌ । मन्त्रे अधिकृते दैवतं केन लक्षणेन ज्ञातम्यम्‌ ।

अवरिधरयिषा = अवधारयितु निशेतुम्‌ इच्छ ।

नेदं खमीचीने वाक्यम्‌ । सकामः अभ॑षा ' विशिष्टकामप्रयुक्तः ऋषिः आथंपत्यमिंच्छन्‌ यस्या देवतायां सुति प्रयुङ्क्ते तदे- वतः स मन्मनो भवतिः | यत्कामः इत्यत्र यत्‌ ' अस्य न कोऽपि आकाङ्कापूरकः शब्दो व्ते"।

अर्थः एव वस्तु ः। यत्‌. अर्थवस्तु-= यम्‌ अथैम्‌ यत्‌ वस्तु वा । : मन्त्र देवतारक्षणम्‌ ' सर्वेषु पुस्तकेष्ययमेव पाठः | ' मन्त्र देवतारक्षणम्‌ ' इत्यवदयम्‌ -।

‹ आभपत्यविच्छन्‌. ' इत्यस्य द्वितीयं विवरणं न पाध ।

‹ येन मन्त्रेण › इत्यत्र येन नावर्यम्‌ |

: नाम्ना बन्धुभिः कर्मणा रूपेण ' इतिः दुक्तम्‌ ( निरत २९६।१ ) ; कबोक्तम्‌. । वाजसनेयप्रहितामहीधरमा्य ८ ९।१४ ) ‹ स्तुतिः स्वनाक्ना कर्म॑णा वाऽय र्पैः! ( कात्या ९।८।२२ ) इत्युक्तम्‌ । तुः कास्वायनश्रोतपूत्ेषुनेदमुप- भ्यते |

अपिहितः = गृढः |

आदिष्ेवतेषुः मनते क्रिमथाः देवोपि :| कामेन प्रुत

आथपत्यमिच्छन्‌ ऋषिः तं कामं दातुं या परमथो देका

तदेवताकमेव मन्त्र प्युजञीतः। सकामः ऋषिः आरयपत्यमि

च्छन्‌ याँ देवताम्‌ आदिष्टदेवतेन- मनत्ेणः स्तौति तदैवतः प

मन्तो भवति । अत्र देवता नन्वेप्या | सा मन्त्रे वतैत एव |

केवलम्‌ इष्टदेवतामन्त्रः अन्वेष्यः प्रयोज्यश्च ।

८ तद्यथा ' इदम्‌ ‹ एतानि! इत्यादितः भिन्नम्‌ । तयथा |

एतान्यु ° एवं ुदरितम्यमापतीत्‌ ।

मुकेतुता यशस्कामो, यमेत, आश्व* श्रौ° ९ | ८ ) ।

पवंताना = र्णाम्‌।

रिषणी ।

पत्रं पङ्क्तिः ६१२ ४. मेधिराणां = मेधावत बुद्धिमताम्‌ ।

१७ ‹ हो ' इदम्‌ उत्तमपरपस्य एकक्चनम्‌ । त्वत्र तत्‌ ¦ ट '

इत्यथे ।- २० अनूषत = अमिषे । ¦ अनूषत ' नेदं शोटि रितु टेषटिवडे च र्पम्‌ । ,६१३ २० -परगासः = पाशृताः। पापषटाः | आशवः = व्याप्नुवन्तः।

२२-२३ . सरमः इन्द्रात्‌ ऋते सवनस्थानानां क्रिचिदपि धाम स्थानं प्रति . न प्रवते | इन्द्रमेव प्रवते गच्छति । व्याप्नोतीत्य्थ; ।

११४ १० अश्याः ऋचो मृं नोपलक्पम्‌ । ११९ ४ देवानां जामयः स्वमूमृताः इन्द्रमातरः नाम ऋषिकाः । ६१६ १-२ अन्या देवता देवतान्तरम्‌ । ‹ अन्यत्‌ ' पटं व्यथैम्‌ ! १० कण्वाः = मेधाविनि ऋतिनः । इदं वरिवरणं सायणमाप्या- दहीतं स्यात्‌ ।

१६ ¦ हतप्तवीपित्रः ' इति समीचीनम्‌ । २० युष्मदः गुणरूपेण गौणत्वे प्रयोगः येषु । करिया वाये मस्या । कता गौणः । २०-२१ ‹ देवन्तान्तराणि ' अत्र ! अन्तर ` शब्दो व्यर्थः | दैवतानि इत्यथः | २१ परोक्षकृतः अमिसंबन्धो येषाम्‌ । ६१७ ८ ५-सादि ' इ्यस्यानन्तरं विरामो वतैते । १० ‹ एवम्‌ आदित्रह्म ' एवं पठितव्यम्‌ । १० :आनमस्मुतिभ्युक्तम्‌ = ` अहं मूत्रम्‌ ` इत्यादिना तया आत्मा स्तूयते । आत्मनः स्ठुतिः तया प्रयुक्त प्रोतम्‌ आदिव्रहम । ६१८ १ -्सयुपकारः = उपक्रारनियांतनम्‌ । त्रिमथमीदशम्‌ उपकार. नियातनम्‌ । यस्मात्‌. यनमनैः इन्द्राय सोमः अतितरां दत्तः । प्रतयुपक।रोऽपि अतितरां भवितुमेति । ` अथेवमतितर प्रयु पकारामिप्रायः किमः । व्रते ' एवं शुद्धं वाक्यम्‌ ।

६१८

६१८

६१९

दरिषणी ।

पटाक्तिः रा

९ ऋम्भणस्य महर्दहिता वाड्नाभ्नी ब्रह्मविदुषी सृक्तेनानेनाऽऽत्मा- नमम्तोत्‌। तस्मात्‌ एततपृक्तंवागाम्मृणीयम्‌ । वागाम्भृणीये वागा- म्मृणिये । इति दे अपि स्पे ।

८ स्तुतिरूपेण = अहं वाक्‌ स्ततिरूपं गृहामि । तेनाह सेः सहमूता स्वै भवामि । अहमेव सर्वा देवताः । ‹ स्तुतिरूपेण ' इत्यस्य ‹ चगि ` इत्यनेनान्वयः साधीयान्‌ । ग. च. ज, प्त; केषु तस्य ‹ बिभामिं ` इत्यनेनान्वयः कृतः ।

सततिरूपेण हविषा = ८ स्तुतिरेव हविः तेन | स्तया इत्यथैः । मत्पूवैकं = अहं पृवौ यस्मिन्‌ । स्तुतिः पृवौः। हविः पश्चात्‌ । ‹ स्ुतिरूपेण हविषा. बिभर्मि ' अत्र ‹ स्ततिर्पेण' इदं ‹ म्तुतिपृवैकेण ' इत्यस्यापश्रशः म्यात्‌ ।

५

‹ शाखान्तरेषु ' इदं प्रक्षिप्तं मवेत्‌ । नास्या करमपि प्रयोन- ननम्‌ । भूयिष्ठाः = बहवः । । २ अल्पशः = कावित्‌ कवित्‌ । ' कऋतहाखायाम्‌ आध्यासितय त्स्व: अल्पाः । शाखान्तरेषु बहवः ' एवं मृखवृत्तिः म्यात्‌ | ९-६ ' अशीरयोञ्या ' इति याज्ञिकमतम्‌ ।

~+

१० कुतर प्रतिपादितम्‌ ।

११ मभुपवग्रहणानन्तरं जामाता ‹ सुचक्षा अहं ° ' इति मन्त्रेण यथारिद्गमङ्गानि स्पृशाति = ( मान° गृ° १।९।२९ ,। षुत नृभ्मित्वाऽमनेत्ं ट्र पापकं गन्धमाघरायाकषिसपन्दन कर्ण. ध्वने च मुचक्षा इति कर्णाभ्यां मयि दक्र इति नेत्‌ ( अश्व गृ०३।६))

ए ५ ५ [^ ^ >

१४ कम॑करणेषु = मन्त्राः कर्मणां करणानि प्राधनानि । न ह मन्त्राहते कमं ।

प

१४ इतरयोः वेदयोः = क्मामवेदयोः । ' ईष्टाशीये ! ' एवं › = अपि ।

,९-१६ देवते = देवता = ईष्टे । ‹ इष्टा ' इति पाठान्तरं ( २९)

न साधु ज

६९१

टिप्पणी । १

पङ्क्तिः

` १८

` ` २३१

~<

€

१९

अभियुक्त; = दूषितः | ( अभियोगः = दोषारोपः ) 1, , यातुधानः = राक्षसः । पारपीकमापायां नादु = यतुः । नापमाषायां नोन्‌ = राक्षपरः ।

आविष्याप्ता = अख्यातुमिच्छ ।

व्यपदेशः = अभिधानं यदितरवस्तुभ्यो विरिष्टवस्तुनो भिन्नता दयेत्‌ |

अवातं = वातस्य अमावः। अव्ययीभावः । तत्‌ ब्य | तदा रहय कस्यापि कारणं न भवति । कायोणां कारणानां चामा- वात्‌ | तदा वातनामकं कार्यं नाऽऽपीत्‌ | ब्रह्म वातं नोदपादयत्‌ तदा । तेन अननाय श्वासोच्छासक्रियायै वातो नाऽऽवदयकः | वाते विनैव ब्रह्म आनीत्‌ |

स्वया = अन्नेन अत्नशकत्या |

तम्माद्धान्य्च = तस्मात्‌ + ह + अन्यत्‌ + न।

व्यपष्टम्‌ = इदं ह विशिषं वस्तु इति अभिधातुं न्ना दृशेथितुम्‌ ।

सर्वत्र तम एव आपत्‌ । तमसो भिन्नं किचिदपि नाऽऽपीत्‌ । अप्रकेतम्‌ =, अप्रततातम्‌ | प्रकते = रजञातं = विशिष्टं तनम्‌ । परधानं = जगतः उपादानम्‌ उपादानकारणम्‌ । । पारम = परमः ऋषिः कपिः तेन कृतं रतितम्‌ ।

"पारमा (२ १) पाठान्तरम्‌ । परमः अथै प्रानम्‌। ततत

` बिसम्‌

न्ट

परि = सं = षम्‌ । पत = स्त्‌। चिं = लीनम्‌ । अस्य दब्दुस्य पतव प्रयोगा ऋषिदे । एकसिन्‌ स्यटे सरिर- नामा कशचिदेवः | अन्येषु स्थलेषु सगोत्‌ प्राक्‌ अविशिष्ट नगः हीनम्‌ । अत्रापि स एवार्थ इति माति । विशिष्टोऽर्थ जञातु- मदाक्यः । [नि

४ सि्किणी ।

पत पङ्क्तिः ६९१ ९ -तुच्छयेन =¦ सुक््मीमूतेन कमणा । तत्‌ करम पटमण्डपदशम्‌ । ` पनां ( कृतः) मण्डपः | तुच्छ्येन = त्याज्येन अकि ८ तमसा) ।

५ आः (६२० | २१) = आक्षीत्‌ ( परायणः ) ।

-६ आभु(६२०।२१) = अभिवतीति (सायणः) । आस्तमन्तात्‌

मूतं प्रसृतम्‌ । यत्‌ आम्‌ तुच्छ्येन अपिहितम्‌ आमरीत्‌। , ७ तप्तः = तपोनामा। देवः । तस्य महत्वेन । अथवा तपो- रूपकर्मणो महत्वेन ।

१६ सुदेवः = पुमगो राजा । सौभाग्यम्‌ उवंस्या लाभेन | प्र तेत्‌ = उर्व गच्छरेत्‌। अनावृत्‌ = अनावतमानः एृथिवीटोकं प्। परावतो नाम त्रयः स्र्गोकाः । ताघ्ु परमा उच्चता गन्तवै = गन्तम्‌ । परावतं परमां गन्तवै = परितश्च दूर ददुरतरं गच्छेत्‌ (दुगैः) । अयमर्थः ' परावच्छरन्दस्यज्ञानाता मादिकः |

१८ अधा = अध अथ अथवा ।

१९ निक्रुतिनामा नरकम्शो लोकः । उवैदया अलम मणं

` नरकगरापिश ।

४आर्षम्‌ | सदयोत्यापनम्‌'इतिःपाठान्तरम्‌ (२८) यदिव इद्बसिमि इति. संदाय -उस्थाप्यते । यत्‌ ऽव इति'पदपाठः। यंदि वा' हृति दुगे; । यत्‌ क्तु छ इदम्‌ अहम्‌ अस्मि। केन क्सुना सदोऽहमिति न जानामि । ९ निण्यः = गृदः प्रभः । अयेगगृदप्शषः | ते प्रं मनप संनद्धः बुद्धिषहाय्येन चरामि विवेतं यते । १४ आत्‌ इत्‌. = अनन्तरम्‌। ततः | १२१६ :९ अदद्रत्‌ न प्रत्ययात्‌ = यश्यान्नं नास्ति म॒ यदि भतं वदाति. परेभ्यः कमापि तस्य न. प्रत्यवायः दोषः । ११-१९ अयमाध्यातिमिकोऽर्थो न स्वामाविकः |

[य

९९

€

६९९

९२५९

९९६

शिप्यगी'\| ७.

पङ्क्तिः

१९ अग्र वताः, शाब्वो ` द्विवारैःपमु्यतेः। 'सक्देव तस्य प्रो जनस्‌ देकः अन्नमषश्रीः यतिः पयेत्‌ । ‹ यदि ° - स्यादिति, अस्मिम्‌ः वाक्ये प्रथमो : पहि निपातो व्यथः । तत्र मुतनः = देवताभिभक्ताव्वशिष्िकभक्ि मुक्तेन । अवशिषटान् म्षणेभ कफेकसो। नः स्यत्‌ः।

२१ अनुक्रमण्या चतुर्थी ऋगेव जगती । शिष्टलिषटुमः । न्दोनु- करमण्यं “तु चतुथी विप्‌ । शिष्टा जगत्यः । अस्व सृके दिव्य अङ्गिरसो वा ऋषिः ।

१ उ्ठहनं = विधाहः | ‡

३ पुष्करिणी इव = पुप्करिणीपदशम्‌ । पृष्करिणी = पुप्करयुक्ता लता पुष्करः संजिता सरी वा । भोजस्य इदं वेदम पुष्कर. णीव पुष्करः परिष्कृतं पर्कृतम्‌ (दैः) ।

३ देवमानं = दैवतं ॑विमानम्‌। ( दुः ) । किंतु ( ऋ० प॑र १० । १३९ | ७ ) इत्यत्र यमस्य रथः देवमानमित्युच्यते । देवमानं रथो वा प्राप्रादो वा। देवमानेव = देवमानर्भिव = देव्तम- मिव।

१३ इत्‌ एव |

२-३ वृहदेषताया निदानं दीयते । आौनुकभण्यामाष॑मेव । दर्गकटे कदाचित्‌ आषीमुक्रमणी इति द्रयोरपिं गरन्थयोनां१ स्यात्‌ ।

$ परोकषङृपादीनां मन्त्राणां लक्षणानि. उदाहरणानां च निदानानि दत्तानि । लक्षणोहेशतः = लक्षणैः उदेशैश्च । उदेशः= निदाभम्‌ |

१७. उसनय्॑गः = अग्न `अनु्ेयानाभङ्नानौः बहुरत्वात्‌ प्रमादाति अज्ञानाद्रा कित्‌ किंचिदङ्गमुसससं॑ मवति । अङ्गस्योत्सन्नतव यज्तः पयते । एतरोषपरिहाराय अग्नचित्ये अधिना इष्टका उषधीयण्ते" |¦

१७ (उत्सनयज्ञो षा एष "को ह तद्द येत्य क्रियते यत्न [मत्रा ६ १। ११.। ६ ] । इवमुससश्सकैः एनः पएनराहुतिदानेन

९९६

१२९

६२७

पङ्क्ति

= 49

२५

>

४.

>

६ 4

चिप्पणी

निराक्रियते ! “उत्सन्नयज्ञो वा ९ पेवत्पराद्वा अध्युतपन्नयज्ञोऽ वरुष्यते सवत्प्रदिवैनमध्याप्त्वावरु्दे' ८ मैत्रा प° ४ | ३।३) । चातुर्मास्यैः इष्टिभिः इदमुत्सन्नत्वमवरुध्यते । उत्सन्नः = नष्टो बहिष्कृत वा । सर्वो यज्ञ उत्सन्नः यस्मात्‌ अज्ञानात्‌ प्रमादः अपरिहा्यः । ब्ाहमगे उत्सन्नत्वम्‌ = अङ्गषै-

कल्यम्‌ । दुगमते उत्सत्नत्म्‌ = मन्त्राणां यज्ञेषु प्रयोगामावः ।

उत्सन्नं प्रकरणं प्रयोगश्च येषाम्‌ । कस्यां संहितायामेते मन्त्र वियन्ते कस्मिन्‌ कमणि च, ते विनियुज्यन्ते इति न ज्ञायते ।

'वाचस्तोमयोगविनियोगकल्पेषु' इद्‌ दुर्बोधम्‌ | वाचस्तोमयागस्य प्रयोगः म्तरविनियोगश्च द्वावपि नष्टौ । अयमथः स्यात्‌ । अथवा वाचस्तोमप्रयोगे यथा मन्त्राणां विनियोगो नष्टस्तथा

केषुविद्यागेषु । किंतु वाचस्तोमप्रयोगो नष्टः तत्रत्या मन्त्रा

अपि नष्टा इति न श्रुतम्‌ । धवाचस्तोमप्रयोगविनियोगकल्येषु इद्‌ प्रक्षिप्तं माति ।

द्र ब्रह्मणो भूत्वा त्वां याजयानीति मनुमुवाच | कतमस्व- मसि ब्राह्मण इति पष्टः प्रत्युवाच । ष ब्राह्मणस्य षितरं कमु पृच्छसि मातरम्‌ । श्तं चेदस्मिन्‌ वेदय सर पिता स पितामहः (मत्रा स ४ ।८। १) इति ॥ वृत्तौ दृत्तमवतरणम- शुद्धम्‌ | अस्य श्टोकस्य प्रकरणं ज्ञायते । पोमयागे पातनी- धतो नाम ग्रहः । तस्येद राह्मणम्‌ | विनियोगश्च तसिन्नेव प्रह मवितुमहेति । इन्रश्च देवता स्यात्‌ । दुर्गेण किमित्ययं -छोकोऽ. धारित इति न ज्ञायते ।

यज्ञो वै प्रनापतिः । अनिरुक्तया नुहोति | अनिशुक्तो हि परजापतिः ( मैत्रा० स० ३।६। ९) | बदनिरुक्तं प्राजा पत्यं शंतति । अनिरुक्त हि प्रनापतिः (ए ब्रा° २९। ४ ) । यिन्‌ मन्त्रे देवता न स्पष्टा परोऽनिरुक्तः । प्रना पतिश्च सृष्टः परव मूर्तरादित्यादनिरक्तः ।

प्ाम्यात्‌ = पमानधमात्‌ । , . |

अशनिश्चे्रशच भूयिष्ठमानौ देवतानाम्‌ - | तस्मत्‌ ब्राह्मणश्च

पत्र ६२७

टिष्षणी । ९

पङ्क्तिः

११

१०

११

११-१२९ १७

१५ ९९

१.९

१९

राना च भूयिष्ठमाजौ मनुप्याणाम्‌ ८ मैत्रा सं ४। ७।८)।

अग्निक स्वा देवताः (मैत्रा दै २।१। ४) । काठ० सं० १०।१) | अनि सवां देवताः | अत्र वैदयस्यापि देवता ( मैत्रा ० २।३।१)।* अत्रवै पवां वसति देवता ' ददं कस्यां सहितायां वतते इति न ज्ञायते ।

‡ नराशंसः इति पाठान्तरम्‌ (२८ ) । निरक्तपास्तु ‡ नराशेप्ः ' ( ६२५ । १० ) । नराशेसः अभिः | नारा- रोसो मन्त्रः | ' य॒न्ञप्रमवत्वात्‌ ' अत्र च, ट, पुस्तकयोः; * विष्णु ' इति प्रान्ते किरणं टिए्यते ।

यज्ञस्य ब्ष्टये मगवद्रीताया तृतीयचतुीभ्याययेोरनरुप्य । यस्मात्‌ मन्त्रा अनाविष्कृतटिह्ा अत एव दुमोधाश्च यस्माच मनुष्या अरपनुद्धित्वा्तेषां मन्त्राणामयं करतु न शक्नुवन्ति तस्मादेते मन्त्रा नार्णंपा इति न शक्यं वक्तुम्‌ । एतेषु नराः स्तूयन्ते इति कथं ज्ञेयम्‌ । इदं दुग॑मतं न ग्रहीतुं शत्य यस्मात्‌ ` नरारपतः' इति शब्द एव नरा यम्मिन्‌ आशस्यन्ते स॒ मन्त्रः इति दशयति । नाराशंसा मन्त्रा हीना इत्यपि मतं कचिद्तेते ‹ नाराकषेमेः न शपेत्‌ ' एवम्‌ ।

गुणपदमयः = विेपणपदुयुक्तः । तत्र स्पष्टं प्रभानपदं न ददयते ।

देवतायाः सृविन्ञानपदं रुढपदम्‌ । यथा अभिः इन्द्रः वरुणः इत्येवमादीनि रुढपदानि । संविज्ञानपदस्य स्यास्या ( निर्‌ ७०।२०) इत्यत्र | ` अन्य्रतमत ' (६०) । इदं प्रामादिकम्‌ ( प° ७।१।२९)।

यतः विदोषात्‌ = यस्मात्‌ देवताविरेषप्रस्यापकरात्‌ ( २२ ) । अवतिष्ठेत इत्यस्य कतां देवतामरविज्ञानपदम्‌ । अन्याभ्यः देवताभ्यः |

१०

पत्र ६२७

६२८

६२९.

रिप्पणी |

पड्गक्तः

९

४ गृणपदानि केवलानि विरोषणानि स्रवा; देवताः आश्रयन्ते | तानि सर्वासां साधारणानि । यस्मात्‌ ताः धराः सवै कमं कर्तं समधी; ।

२ प्रायःशब्दस्य अधिकारः इत्यर्योऽन्यत्र न र्यते । अन्यच

ध्यदेवतः स॒ यज्ञो यज्ञाङ्गं वा ' इत्यत्र अधिकार एव । प्रायः- पदेन तस्य पुनरक्ति; क्रिमथा ।

41

२ . अध्ययनपाटानुक्रमे ' इदं * यदेवताधिकारे ' इत्यस्य विव.

रणं स्यात्‌ ।

९ बहुर-बाहुस्येन कित्‌ नतु विस्तृतत्वेन | अयम्‌ आचारो बहुलं

११-१२ देवतान्ताततार्थ्यं यत्‌ (पा०९।४।२४)

त्ि्तृतः । बहुलशब्दो यास्ककाले प्रधानशब्द्वत्‌ नपसक आसीत्‌ । अत्र बाहुर्यम्‌ आचारस्य न । 'बाहुस्यस्य भूयस्त्वेन प्रिद्धि अयं दुर्कृतोऽभोऽत् नाक्दयः । बहुं = मूयः इति बहुटश्दप्रयेग रोके प्रमिद्धः । यथा सरवै अतिथयः स पितरः तथा सवै देवाः न विशिष्टाः अतिथयः पितरो देवा वा गेक्ृतोऽर्थो न पमीचीनः । 'बहुराऽस्य! इति च पाठः (२३) अस्य -आनारम्य ब्रहुटा भूयस्त्वेन प्रपिद्धिः । अयमानारः प्रायः स्त्र प्रचलितः । अयं पाठः मापुः ।

देवरे ताय इदम्‌ इति देवदेवत्यम्‌ | देवाः देवता; अतिथयो > पितरो देवताः |

१९ निवपणं मद्दानम्‌ | इं रेष्ट नः अस्माक दवापितूमनुध्याणा

पहं प्ाधारणम्‌ ।

{७ बहुदेवतः = वैश्देवः ( ९९ )

।

° मन्त्रा यज्ञा वा दैवतावा| यदा न य्ञास्तदा दैवताः। तत्र प्रनापतिदेवताक्राः नराशेसरैवताकाः कामदेवताकाः प्रायो- देवताकाः दृति चत्वारः पक्षाः |

२ प्रवहितरोम्स्यार्थो न ज्ञायते ।

१ तो=कात्पक्यशाकपूणी

पर

९२९

६३०

टिप्पणी । ११

पङ्क्तिः

१४-१९ यागा द्विविधाः प्रक्तियागा विकरतियागाश्च । दषः प्रकरति-

4

[1

९

4.

[1

यागः । कम्यष्टयो विकृतियागाः । दरे सरंनाग्य र महन्द्रो वा । सानाम्ये पे त्वा इत्यादयो दुमैन्छरेदनपरा मन्त्रा आक्दयका; (१६) । सांनाय्येनन्द्र इज्यते महेन्द्रो वा | तेन एते मन्त्रा रेन्रा महिन्द्रा वा (१५७) । ते सानाय्यं सम्कर वन्ति ( १६ ) | विकृतियागे नैतदाकदयकम्‌ । एतेषु मन्त्रेषु इन्दरिङ्ग ्देन्दसिङ्गिं वा नाम्ति ( १७ ) । सानाग्यः = दतं क्षीरं दधि च । अद्रौ क्षीरं हृयते परात्‌ दपि । अयं पंनाय्ययागोऽमावास्यायां कर्तव्यः । ( तै° तं २।५।३) | अगतश्रीः संवत्सरमिन््रं यजेत । ततोऽग्नये व्रतपतये परोडाशञमष्टाकपाटं निवैपेत्‌ । ततो महे्रंयषुं येभ्यो मवति (तै° ० २।५९।४) | अयं सँनाय्ययागो येन सोमयागः कृतस्तेनैव कौव्यः ( तै° स २ ।९।९)। चोदकेन = कल्पपूत्रेण ब्राह्मणेन वा| प्रदिश्यन्ते = विनियोक्तन्या इति निर्दिश्यन्ते शप्रनापतये त्वा जष्टं गृहामि । एप ते योनिः। प्रनापतये त्वा (मैत्राऽ प° १।११।४)। इं वाक्य चोदकम्‌ । कुविदङ्ग इति मन्त्रः (१९) अनेन प्रानापत्यग्रहुणे विनियुक्तः । अस्मिन्मन्त्रे प्रनापतिटिङ्गं नास्ति ।

्ररषभोऽपि शाकरो वपटूकारस्य त्वा मात्रायां साद्यामि' (मत्रा प° १।१।१२)।

ऋषमोऽपि शाक्तर इति दक्षिणतो जुहाः पूवं सादयति (मान° श्रौ° १;२।६।२७) | अयं सुवाम्ादनमन्त्रः। तस्य स्रीवे आघरारि विनियोगः (९६) । प्रजापतये स्वाहेति पणस्व ध्रवायामवनीय ततो भ्वहत्यश्नौ जुहोति| (मान श्रौ? १।३।१।९) ) सवेण प्राजापत्यमाघरारमाघ्रारयति ( त° सं०३।३।७) | तनाय मन्त्रः 'करषभोऽपते शाक्रः प्राजापत्यः |

स्कारपृषै ग्रहणं स्यादुपकरणं श्रुतेः (अरः २।७। ४० ) | उपाकमविभिः वसनिष्ठस्मृतौ ( १२।१-३) ।

१२ रिष्पणी | पत्र पङ्क्तिः ६३० २ ब्रह्मयज्ञः = स्वाध्यायः | स्ववेद्षटनम्‌ | जपः साकन्या |

1

[1 ह १।

१६

{९-२०

२० १.

१९ ९९

एतानि सर्वाणि गृयकर्माणि । तेषु श्रौतमन्त्ा विनियुज्यन्ते |

नैष्ठिको ब्रह्मचारी आचाय परिचरेत्‌ (वपिष्स्टृतिः ७ । १।)| आ शरीरविमेक्षात्‌ (७।४) | वेटर्स्वीकरणे दष्टो गवै धनो गुरोर्हितः । निष्ठं तत्रैव यो गच्छरत्ठिकः सर उदत्हत; (सपुषषणुस्छतिः १ । ९४) । ष्िक्हचारिणो यजा श्रोते कर्मं विवाहादि गृह्यं च नासि । तथापि उपाकरणादय. स्तस्यापि विचन्ते

इृदमवतरणं दुर्गेण वृत्युपोद्धाते दत्तम्‌ ( निर० २ । ३-९ )। अत्रत्येऽवतरणे केचित्पाठ भिन्ना; ।

परत्यवाय=अनिष्टम्‌ ।

नराक्ञसो यज्ञोऽधिवति पवैमुकत्वा ( ६२७४ ) अत्र रयौ वा! एति श्रिमित्युच्यते ।

। अथवा › इत्यादिरथः ( ६२७ | २०--२४ ) इत्यत्र म दत्तः |

तसिमिन्मन्त्े । अभिसेदधीत = मनसि कुयात्‌ । स मन्त्रस्य देवतया सद्धं इति मनि कुर्वति । ' यदैवतः प मन््रः' इत्यदिरिदुमपरं स्यास्यानं न सरलम्‌ । देवतानामाथंपत्यतेनन्धात्‌ = देवता यजमानमर्पपिं क समथौः इत्यस्मात्कारणात्‌ ।

सेविक्तातं = खुम्‌ ।

‹ अभिपतिरपि ` अघ्र * अपि › श्टूस्य न किमपि प्रयोन. नम्‌ । ‹ अपि ' अपपाठः स्यात्‌ । मृपाठः ‹ इति ! स्यात्‌ । अथवा ‹ कामस्याथिपतिरपि देवता कल्प्यते ' इत्ययः अर्थश्च स्यात्‌ | अत्रापि देवता करप्यते नादेवता ।

त्याहन्य ३ म ति

व्याहन्यते = नोपपद्यते न पंगच्छते विरुद्धत्वात्‌ |

तानि अश्वादीनि सत्वानि न अक्षादीनि द्रव्याणि ।

पङ्क्तिः

२६

=>

रिष्पणी । १३ स्तोतुः ० ° काश्प्यानि = स्तोतारम्‌ अभिमतस्य इष्टस्य अथेस्य पतिं कार्यन्ति । इष्टमर्थं दाम्यन्ता्यथः |

विरेषतः = इयं स्तुति; इयं निन्दा इति । नित्तिः-जञानरशक्तिः । ‹ वित्तिः ' (२६ ) इति पाठान्तरम्‌ ।

२ अश्वाद्यः = अश्वः रकुनिः मण्डूकाः ( निष० ९। ६) |

११

१४

अक्षादयः = अक्षाः ग्रावाणः रथः ( किवि० ९।६३)। अगाप्यष्टौ द्राति (६२९ | १६) | इद्‌ दुर्गेण न व्याख्यातम्‌ । निरुक्तमृटे इट प्रकिपतमिव माति एतेषु दिषु उदट्खटमुपले (२९) विधाने ( ३० ) विपाटुतद्री (३२) आनी ( ६१ ) एतानि अदेवता: । इतराणि चत्वार देवता एव । अदेवता देवताव-स्तयन्तेहृत्यस्यानन्तरम्‌ अदेवता एव निर्देष्टव्या आपतन्‌ ।

यस्मात्‌ अदेवता देवतावत्‌ स्तृयन्ते तम्मात्‌ |

लक्ष्येण ८ देवता ) रक्षणम्‌ अविरुद्धं संगतम्‌ इति स न मन्येत |

आगन्तृन्‌ = कविकाधितान्‌ । ऋषिभिः स्तुल्थमारोपितान्‌ । न स्वामाविकान्‌ | इवदन्देन काचित्‌ शङ्का प्रद्यैते न तु निशितं मतम्‌ ।

आगन्तवः = अपागिनः अनित्याः | ६-८ इदं विवरणं न ह्म्‌ । । प्त्यक्षदर्यमेतद्धवति ' अस्यापि दुर्कृतोऽैः इष्टः । एते अथां नागन्तुका इतीदं प्रत्यकं द्यते यस्मादेवता रेशयैयक्ता। हरी इन्द्रस्य रोहितः अग्नेः हारितः पूयस्य (निघ° १।१९) | £ शिष्यो न मन्यते ' अत्र नशब्द व्यथः | ‹ मन्येत इति पाठ इष्टः । न एतत्‌ सम्यकू अभिधीयते इति प्त शिष्यो मन्येत ।

प्र्यकषदश्यमेतद्धवति ' इत्यादि सवैमत्तरम्‌ । देवता महा- मागा अष्टिद्धियुक्ताः । तस्माततापरामेतेऽथां नागन्तुकषाः ।

९६२

रिष्षणी ।

पङ्क्तिः

११

१६-१७

२।

२१

१ २४ १९

~~

पिद्धियुक्ता मनुप्या अपरि अशक्यानथोन्‌ संपादयन्ति । विं पनदैवाः । एतत्स प्रत्यक्षं द्यते पएरिन्याम्‌ ।

टश्च महत्‌ = महदैशवय॑म्‌ । महान्भागः यम्याः ता महा- मागा | तस्या भावः माहामाम्यम्‌ । एतन्माहामाग्यम्‌ अणिमा. दिपिद्धयः ( १७-१९ ) ।

देवता एव आत्मा । देवतायाः माहामाभ्यात्‌ प्रक्षदध्यमेतद्व वति इत्यन्वयः दुगेमते ‹ माहामाभ्यात्‌ देवतायाः एकः आत्मा ' त्यन्वयः । एकोऽपि न्‌ देवतात्मा ' इति दुर्गो रवीति । (६३२।११) इत्यत्रापि तथैव ।

प्रकृतिभेदेन = चेतनमेदेन (६६२।१ {-१ ३) । अग्रकृति- भेदेन = अचेतनमेदेन ( तथैव ) | वधेमानः = नानारूपाणि गृहानः।

बोमवीति = मृशं एनः पुना भवति |

यथा ( प्रथमं ) = इति यथा |

छर्दि दृष्टानुविधिः" इति पातज्जलमहामाप्ये कचनम्‌ । दे बहूनि शब्दरूपाणि न पाणिनीयन्याकरणानुसारीणि । वेदे यानि रूपागि एवेविधानि दृदयन्ते तेषामनुरोधेन विधयः सूत्राणि कतेव्यानि । अम्य केचनम्य दुर्गेण ॒मिन्नोऽथैः कृतः । छर टक्षयम्‌ । त यावन्ति नामानि तावत्यो दैवता; | अन्यथा नामबाहुल्यस्य न कोऽप्यथैः |

यावदभिधानम्‌ = अभिधानानि अवधाय । अव्ययीभावः । यावदवधारणे ( अमर ३।६। २४७ ) | अभिधान ख्यया देवतानानात्वविधिः । देवता नाना दाते कथ काह स्यवस्थापिते व्रा । अभिधाननानात्वेन देवतानानात्वं विहितम्‌ । विभिः = स्यवस्था | देवतानानात्ववििः = देवतान;नानाल म्यवस्था ।

येषु सूक्तेषु सवादो वर्तते तानि संवादपुक्तानि ।

“कया शुभा" इद पश्दरा्च पृक्तम्‌ (ऋ° प° १।१६५) असिन्मरुतामिन््रेण पवादः । अगस्त्यलोषाुद्रपेवादो नर्ध

पत्र ६३२

१३१

दिष्पणी । १५

पङ्क्तिः

” विश्वामित्रेण सेवाद्‌ इत्यादयः संवादा त्र्शाखायां वर्तन्ते ।

१९.११

२०५ २१

व्यपदेशः = मेदः । देवतामेदे एव स्वादः शक्यः | अयमेव हेतुः देवतानानत्वे । एतदेवतानानात्वं॑कथं॑निराक्रियेत । अपापितुं = त्यजं निराकतुम्‌ । गमयन्ति नानात्वम्‌ । अप्तकरवर्तीनि = अपिश्राणि असराधारणानि विशिष्टानि । कमाण्यिव रिद्गानि | अर्भ = प्रयोभनम्‌ उपयोगः | भिन्न- कमणां प्रयोजनं दृशयते | अथंदश्॑नमेव हेतुः । तेन उपवरंहि- तानि = प्मथौनि बवन्ति | एतानि उपयुक्तानि कर्माण्येव हेतुः त्रित्वे |

अपरिहीणं = रेशर्यै न केनापि अंशेन उनीमवति ।

यद्यपि आत्मा एकः तथाऽपि सर वेतनभेदरैः अनेतनभेदैश्च आत्मानं विक समथः । चेतनशूपेषु अचेतनरूपेष॒ च प्रकरणं धमः वियते अम्य |

विकुव॑तः अस्य एकस्य देवतात्मनः (११) ।

प्रत्यङ्गानि = अङ्गानि ।

महता देवतात्मना ।

म्यतिरिच्यन्ते = भिन्नानि मवन्ति मृरद्न्यात्‌ । अतिरिच्य - न्ते! (२७) इति पाठभेदः ।

वा = श | अधिष्ठानम्‌ = अत्र गात्मा ।

प्र्यपिष्ठानं = वतमानमथिष्ठानमभिलक्ष्य तेत्पुरतः कतम्‌ अन्यत्‌ आषिष्ठानम्‌ ।

अयमङ्खप्रतयद्गभेद्‌; लिटः अनवर्यश्च |

व्यहं = विस्तरं प्रषश्चं विकरणम्‌ ।

वक्ष्यति (१००५७ | १७-२० ) इत्यत्र । {००७ अत्र स॒ एष, (४) ततर "अथैष (१५७) । अत्र “पत्तालक्षणः' (९) । तत्र (स्छलक्षणः' (१८) तने "तद्र इत्यस्यानन्तरं 'तत्पत्य

गरिप्पणी |

'" तच्छं इत्यधिकम्‌ । अत्र ^ भूतात्मा! (4) । तत्र (तनि.

१०

११

ष्ठो मूतात्मा! (१९) ।

प्रकृतेः यानि भूमानि बहुत्वानि तैः ्त्वानाम्‌ अनन्यविषयत्वम्‌। रङृतिमूमानि एव पत्वानि । प्रकृतिमूमभ्यो न भिन्नानि | “पत््वाना प्क्ृतिमूमभिः ऋषयः स्तुबन्ति' इदं दुबोधम्‌ | पि स्तुवन्ति । स्वानां स्तुवन्ति इत्यदुद्धं॑वाक्यं॒॑स्यात्‌ | सवानि स्तुवन्ति इति इद्धम्‌ । सत्वानि प्रकृतिमृमर्भः ऋषयः स्तुवन्ति इति वाक्यं चेत्‌ अथैः प्ुटभः । बहर्योपो मूच बहोः (पा० ६।४।१९८) इति पुत्रेण भृमन्‌। मूमा = बहुत्वम्‌ । भूमाभिः = महिमभिः | प्रकृतेः भूमानः महिमानः प््ेषु आरोप्यन्ते । यदा कषयः सत्त्वानि स्तुवन तदा तेषु ते प्रकृतिगुणान्‌ आरोपयन्ति | भूमन्‌ महिमन्‌ गरमिन्‌ इत्यादय दमनन्ताः शब्दाः पुंलिगाः न नपुंसकाः ।

यौः अन्तरिक्ष एथिवी इत्याद्यः कारणस्य महिमानः महानि रूपाणि |

धीसतेपृषठमिति मन्त्र पिण्डोपरि पदं दथतमश्म्‌ अस्शंनिष न्वः दक्िणकरम्‌ अश्वस्य पृष्ठे धारयन्‌ पठति (कात्या° श्रौ १६।२। १९ )। अग्निचितौ गतैखननेऽयं तरिभिः तत्राश्च उच्यते ‹ चौम्ते पृष्ठम्‌ ' इति ।

‹ सधस्थम्‌ ` इत्यस्य स्थाने "शरीरम्‌! (२७) इति पठान्तरम्‌। तत्‌ मत्रायणीतित्तिरीयवानपतनेयकटशाखातु नोपटम्यते|

सधस्थं = महस्थानम्‌ | अग्निना प्रह निवापतस्थानम्‌ । परकृतिः आत्मा स्वयमेव । सर्वाणि स्थावरज॑गमानि विशिष्ठ- तृनि प्रकृतेः आत्मनः अभिन्नानि । आत्मैव तेन तेन क्फ अवस्थितः |

अदेवता इति भमिमतम्‌ | यत्‌ अदेवतेदमिति लोका मन्थः नेतत्‌।

पदेव सिद्धस्य पयं पराति हरेत्‌ (मान० गं २।१९) ततर पथक्‌ पृथू बदिदानमुपदिद्यते कऋरक्षेभ्यः पिर्पारिकामयः

रिप्पणी । १७

पत्र पङ्क्तिः ६३१ १९ पञिचेभ्यः रोरेभ्यः प्गेभ्यश्च बर्यरपणम्‌ (मान० गृ° ९ |

१५४

१९

९

#

५,

१२॥।१७)|

नलोपः प्रातिपद्ठिकान्तस्य (पा० ८।२।७) इत्यनेन यथा राज्ञो मावः र्यं तथा पवैनाम््याः मावः पार्वनाम्यं नतु सार्वनाम्नयम्‌ । प्रकृतिः सव॑नाञ्वी । ' मस्यारे तद्धिते ' इल- नेन वाकिन पवनाश्नी हूत्यम्य पूवद्धावः | छर. त.द्‌.ग. च, ज. पाठः (रा्वनाम्यम्‌' एव |

यस्मात्‌ प्रकृतेः सतैनामता यस्मात्‌ सर्वाणि नामानि प्रकृतेरेव तस्मात्‌ साणि सत्तरानि प्ङृतिरूपाणि । शङृतिः' सर्वषु धनाः (२०) ठि वृभकृतोऽथैः | यदि अयमर्ः तर्हि स माहामाग्ये अन्तभेनः । प्रकृतिः महाभागा समर्थी । अत एव स्वषु वम्तुपु नता । सर्वाणि स्वानि प्रकृति- रूपाणि । रितु ्ङृतिसावैनाम्यान्च' अयं पृव॑म्मात्‌ भरो हेतुः । सवषां सत्सानां नमानि प्रकृतेरे | भश्वः यक्षः हृत्याद्‌यः प्रक्रृतिनामान्येव ।

लतिमात्रं = नतिरेव | नाम नतिः एव नान्यत्‌ किचित्‌ । नतिः नाम नमनं सज्ञा एते परमानाथाः शब्दाः | ‹ न सज्ञा ' (३०) इतिच. पाटः | न सज्ञा = नामन कस्यचित्‌ विि- पदार्थस्य सज्ञा । मनुप्याश्ादीनि नामानि सर्वषां मनुप्याश्ा- दीनां साधारणानि ।

पैलेन नता = स्मः पदाः प्रकृतिः नमति पारेणमते | सव पदाथाः प्रकतैरव परणामाः । प्रतेः सर्वनाम प्रक्रतिर्व- नाम | तद्धावः प्रकृतिसार्वनाम्यम्‌ । अवोत्तरपदवृद्धिः केन तरेण ।

देवता एव प्तिः इति समपि ' यभ्मातू देवताप्कृतिः माहा- माग्ययुक्ता ' इत्यन्वयः | यदा देवता प्रकृतिः इति प्रथक्‌ असमाप्तौ शब्दौ तदा ‹ यस्मात्‌ माहामाम्ययुक्ता देवता प्रकृतिः › इत्यन्वयः |

ह 101

५५ ल

दिप्पणी |

पट्क्तिः

२६

„409

|

॥०।

प्रकृतिाेनाम्यात्‌ † इत्यस्यायमथः स्यात्‌ । पार्व- नाम्यं = सर्वनामावस्था | यथा भहं त्वं सः इत्यादीनि सर्वेषं वस्तूनां नामानि न मनुप्याश्चादिवत्‌ विरिष्टजातीनां तथा परकृतिः परवेषु पदार्थेषु वतैते । परकृतिं तिना प्रणामाः कथं स्युः । ‹ परकृतिसार्बनाम्याञ्च ` इत्यस्य संबन्धः ‹ इतरेतर- जन्मानो भवन्ति ' इत्यनेन स्यात्‌ । देवा इतरेतरजन्मानः कं भवन्ति । यस्मात्‌ प्रकृतिः सर्वेषु पदार्थेषु वतैते तस्मात्‌ इन्द्राम्यादयः कदाचित्‌ प्रकृतिः भवन्ति कदाचित्‌ विकृतिः ।

अभिहितम्‌ ( ६६१ । १०-१३ ) | ^ इन्द्रादीनां हरिरा

हितादीनि आगन्तूनिव अथान मन्यमानः मनुप्याश्रवत्‌ ( तेषाम्‌ ) अनित्यत्वं ( च ) अवेत्य ८ हृदं ) म्यक नामिधीयते इति स॒ न मन्येत ' इत्यन्वयः । नेदं वाक्यं पुर चितम्‌ ।

दृति यद्भिहितम्‌ अत्र॒ अस्मिन्‌ किये | अत्र॑ = त्र न्तरेण |

* इतरेतरनन्मानः › इत्यस्य ‹ इतरेतरप्रकृतयः ' इति क्रि रणं प्रान्ते लिखितं वृत्तौ अन्तभूतं म्यात्‌ ।

मनुप्याणां = मनुष्येषु । देवतानां (९) ~ देवतामु | ` देवानां ' ( २७ ) दृति पाठान्तरम्‌ । देवताश्धो देवश व्दात्‌ पृ्यतरः |

पायमुपस्थानस्य कं कारणम्‌ इति प्रभः । तस्योत्तम्‌ " अप्त वा आदित्यः सायमापुवति ( मत्रा संर {। ९ । ७) | आसुवति = प्रमृते ( अश्निम्‌ ) । अन्धकरारापः नादायाभिः प्रजाल्यः उपम्भेयश्च | एषः अप्नः प्रातः पुः वति आत्यम्‌ । तस्मात्‌ अपरौ अग्निः मूर्यरकाशकारणमिि नोपस्थेयः । प्रपवति ( २९ ) इति प्रामादिकः पः । प्रपषति = प्रमृते ।

अदत्तां अनायत्त दक्षद्रदिकषिः परि ।

.रिप्पणी | १९

पत्र पडाक्तिः ६३४ १६ अध्यात्मे = शारीरकािषये | करषठे मवः कोध्यः । कोष्ट अन्नपाकायाभ्नि्यते । नादः = नादरूपः । करोष्ठचादेनाः

१६

८५५.

२६

२७

म,

इन्द्रः कथं जायते इति न ज्ञायते । सवी बरंकृतिः इन्द्रयव । मन्थनं बकृतिः । इद वचनं कस्यामुपानिषदि कमिन्‌ प्रसर वेति म ज्ञायते | ‹ अग्रे आदित्यो नाथते ' (एे० त्रा ४०।२८ ) | तत्रैव ‹ वायोरगनिर्मायते । प्राणादधि बान्म- थ्यमानोऽधरिजायते ' | ‹ अयमश्चिशानरो बोऽयमन्तः पर्प येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्थेप प्रोपो भवति येतत्क- णौवकरिधाय दृणोति! ( मत्राय्युपनिषद्‌ २ । ८) । सर्व नाद्‌ हृदरं एव | कोष्ठाभिरननं पचति । तदा नाद्र उतदते । अयं नाद्‌ इन्द्रः | तस्मादिन्द्रो जायते ।

आगन्तवः = अनित्याः । यथतेऽभां देवानामपि आगन्तवः तिं किं स्यात्‌ । माहामाम्यहानिः कथं भवेन्‌ । मनुप्यवत्‌ देवा अपि अन्यानथीन्‌ सादयेयुः | दुहम्‌ -अगन्तूनिवा- न्‌ ' इत्यम्य त्रिरणं हिम्‌ । । ठेवा; इधराः । अथी: इशेतव्याः दैः । देवा; ईश्ररा इति कथं ज्ञेयम्‌ । येपामभीनां ते इते तैर्विना रेशरयत्ञानमदाक्यम्‌। टश प्रत्यातिं न दयात्‌ = रेशर्यं जनैनं ्तायेत |

उक्तः अस्मिन्नेव खण्डे | सर्गस्थितिठयाः एताः तिम्रोऽवस्पाः। स्थितौ उपात्त्वेमूर्तिः प्रये उपरतसवैमू्तिः । सगकाटे पोढा०० बिभर्ति इत्यन्वयः | उपात्ता स्वीकृताः सर्वाः मृतेयो येन ।

षोढा = जायते इत्यादयः पद्भावविकाराः ( निर्‌° पत्रं {९ । १९२० ) । सगीकालात्‌ प्राक्‌ आत्मा मवराल्यः सन्मात्रः एव | किमर्थं जायन्ते | कमौथम्‌ । तैरपि कर्माणि कतेन्यानि इति ते जायन्ते । 'उत्पदियुरिमे लोका न कयौ कर्म चेदहम्‌ (भ गी० ३।२४ ) | किं स्वत एव नयन्ते | न | आत्मनः जायन्ते ।

[3

रिप्पणी ।

पड्ाक्तः

त

४: ॥

च्ट

५९

कामकारः = इच्छा स्वेच्छा |

योगेन | समाधिना आत्मानं पदयन्तः ततः तस्मादात्मनः कामकारतः स्वेच्छया एव |

तेषां मनसि वतेमानः सैक्यः क्विारो निश्चयो वा । सेकस्पम्‌ अनुविधत्ते अनुकरोति । कमं॑ेकल्पानुविधायि । यादृशः तिकलः तादशं कमं | कमणः अनुरूपं कर्मसपादनाय य्‌ वद्य ( प्राधनं ) तत्‌ । कार्यकारणं = का्यपताधनम्‌ | कारय. करणम्‌ इति दृष्टः पाठः | एतत्‌ साधन शरीरादि तत्‌ कस्मात्‌ उत्पद्यते । आत्मनः । कर्मकरणायथै यदव्य शरी- रादि तत्‌ आत्मनः परमात्मनः उत्पद्यते | परमात्मा तेमयः कमौनुकृलानि स्ताधनानि ददाति । मनुप्यादीनां जन्म प्राक्तन. करमायत्तम्‌ । देवानां स्वच्छायत्त्‌ |

आत्मा तेषा संकल्पान्‌ अनुषधत्ते । “आत्मवैषां रथः" इवारि कस्यामुपनिषदि ।

देवस्य देवम्य = सर्वेषं देवानाम्‌ | देवानां प्व म्री रथादीनि वम्तूनि अत्मव ।

(० [1 ^, इति यत्‌ उक्त ८ ८ ) एतत्‌ । इमाः = अश्वादीनि पचानि अक्षरथप्रभृतीनि च द्रम्याणि । रथादिरूपेण प्रकृतिभेदेन = रथादयः प्रकृतेरेव भेदाः | ठेव

^)

ताया इमे रथादयो विकारा एव साध्यः अरैः | देवतैव प्क्िः। सा देवता स्तोतुः आद्ापितम्‌ अर्थं तेन रथादिहूपेण पराधिः तुम्‌ अलं समथा । सः अभः तस्याः देवतायाः स्तुत्या समः वेतः युक्तः । मन्त्र स्तुतिः आशा्षितोऽगश्च दवे अर कति ।

तिरो देवताः तेनैव रूपेण आत्मानं धारयन्ति = तत्तद्रूपं गृहनि। अस्मिन्‌ खण्डे अये विचारक्रमः | यदा मन्त्रेषु देवता निर्िशयते तदा का देवता । यज्ञ यजञ्धि वा या देवता शा इत्युत्तरम्‌ । यज्ञे अग्रयुज्यमाना भपि मन्त्राः सन्ति । १

१६३६

पड्क्तिः

१

१३

१४

दिष्पणी | २१

1 = 9

देवताया अनिश का देवता | प्राप्तिः या्ञिकमते । नरा- शंसः नेरुक्तमते । अथवा प्रयोक्तुः तक्षणे या इष्ट देवता सा । अथवा । प्रायोदरेवता ख काऽपि देवता स्वां देवताः । यथा देवेवत्यमित्याररषु सर्वेदेवाः सरवे अतिथयः सवै पितरः । फ कारणं प्रायेदवतेति । यस्मात्‌ मनो यज्ञो वा दैवतो वा भवितुमर्हति । याज्ञैवतो मन्त्र इति प्रायो- देवता इ्यादिकम्य कारणम्‌ इति शब्दप्रयोगात्‌ । न तु निरुक्तकारस्य निचितं मतं यथा दुर्गो मन्यते। अदेवता यत्र स्तूयत तत्र का देवता । एते अश्वादय अर्थाः न देवता वितु देवतानाम्‌ उपयुक्ताः ब्रह्माः अर्थाः | यथा रथाद्य मनुप्याणाम्‌ | आगम्तवः ब्राह्मा भथा इति प्रलक्षमेतत्‌ ददयते । एते न मनुप्याः किंतु मनुप्योपयुक्ताः पदार्थौ; तथा देवतानाम्‌ । तस्मात्ते स्तुतिं नार्हन्ति इति प॒ आक्षपको न मन्येत एताद्शम्‌ आक्षेपं न अरोपयेत्‌ । देवता महामागा यावत्किचिद्रपं अ्रहीतुं समथा: । आत्मा एक एव । सर्व देवाः तस्य भेदाः| अपिच यद्‌ सृत्तानि द्रव्याणि च स्तूयन्ते तदा तेषु सेषु द्रवयेपु च प्रकृतेः भूमानः महान्तो गुणा आरोप्यन्ते । तस्मात्‌ एताघर स्वतिषु आत्मैव स्तृयते। प्रकृतिः (आत्मापरमनामपतदशी सर्वेषु वस्तुषु वतैते । अस्मादेव कार णात्‌ देवा इतरेतरजन्मानः | करमर ठेवा अनाः न्तः जायन्ते । कर्मकरणार्थम्‌ | कर स्वतः जायन्ते । न । आत्मनः एव जायन्ते । एवम्‌ आत्मैव प्व वसतुनातं यदवैरपयुज्यते ! एतस्यां विचारसरण्यां अस्माभिः कृताः केचिदथौः पूर्वत्र दततेभ्यो भिन्नाः |

भमान मित्रो वहंणो अयमाय ऋमक्षा मरूतः परि स्यन्‌। यद्वाजिनो देवजातस्य सेः प्रवक्ष्यामे। विदथे वीयणि' ॥

एते अश्वं स्तुबन्तीति इन्द्रादयो देवा अस्मान्मा निन्दन्तु | अत्राशः स्तृयते । विंतु स्तुतोऽपि सर कमथ दयात्‌ ।

म्याहन्यमानम्‌ = अयुक्तम्‌ ।

२२ रिप्पणौ |

पत्र पङ्क्तिः ६६६ १९ आक्षिपते = आक्षेपे कृते ।

१९-२१ एतत्र् पृ्वैलण्डवृत्तो नोक्तम्‌ । क्र बराहमणवाक्ये च गर वावतासतानि।

[3

२० एतामि वाक्यानि आत्मा एक एव इति प्रतिपादयितुं सम्थानि। दुगणेदं पूवोभमिन्‌ खण्डे नोक्तम्‌ | उन्नीय = साधयित्वा ।

२२ आत्मनः दारीरे तिष्ठतां जीवन्मुक्तानामितय्थः ।

२४ अन्यत्‌ = व्यतिरिक्तम्‌ ।

१६३७ अमिधेयं = वस्तु । मत्ताविततेषात्‌ = यस्मात्‌ सर्वाणि पानि

आत्मैव

2

यत्‌ अमिधेयं वस्तु अभिधानं नाम अभिद्ध्यात्‌ निर्दिरोत्‌ । आत्मनो भिन्न वसतु निहुमशक्यम्‌ ।

ह ३।

पुरषाधैः चतुर्विधः । स एव मित्रेणी सोपानपरम्प्‌। | प्रथमं निध्रेणीफलकम्‌ = यन्तः | ३ अधियत्तेन उपक्रमः (१) तत्र अभियन्ते यदा अवधानं दीयते तदा अधिदेवताव्रिचारः प्रसज्यते | भस्य यन्तम्य कारि देवता इति प्रश्न उत्पद्यते । २-४ किंनित्‌ अध्यात्मं विदुषः = अल्पम्‌ भासन्ञानं यम्य | विचित्‌ इत्यनेन ज्ञानम्‌ त्यरपं शन्यमिति व्यम्यते । ^भवि. दुपः (२४) इति ग. ज. पाठः| अभियं = यन्ञम्‌ । ६-७ अभिधानमेदः स्तुतिमेदशच | यथाग्रहं = ग्रहः सेस्कारः । कमंवि्या संस्कारः तदनुरूपम्‌। एरथगिव ' इवशब्देन पृथकत्वं न सत्यम्‌ । प्पृथगिव' ° पृथगात्मनो देवताः पयतः ! ( ४ ) त्यनेन श्रिनि- दविद्धम्‌ । ‹ इव › शम्दोऽनवदयः । ' पृथगात्मनो देवताः पयतः ' इदं ‹ पृथक देवताः प्रकान्ते ' इत्यस्मिन्‌ अन्त. तम्‌। अत्‌ एव तत्र नावदयम्‌ |

५

<

न ५

कः ९

३७

टिष्पणी । २३

पङ्क्तिः

९-{०

1

१७-१८

=>

आत्मानं यजते इति आत्मयाजी | देवान्‌ यजते इति देव- यानी । ^ ्रेयादन्‌ ` अत्र प्लुतिः विचरारणायाम्‌ ( पा० ८। २। ९७ ) । प्रमाणिस्तत्छपरीक्षणं विचारणा । नैकम्मि- ज्ञपि पुम्तकर प्टुतिनिहं वर्तते ।

रह = एेकातम्यम्‌ । देवता एव वृक्षः । तम्य मृं रह एेकात्म्यं वा |

विधिरेव प्रधानं येषाम्‌ । ‹ प्रधानात्‌ ' ( २८ ) इत्यपपाटः | प्रति अवभासते ब्रह्म | ब्रह्मणो नानामेदा याकिकान्‌ प्रति अवमामन्ते । यावन्ति अभिधानानि तावत्य देवताः । मध्यमोऽवशिप्यते सर नैरुक्तान्‌ प्रति अवभाषे । ८ ६३१-- ६३२) इत्यत्र त्रयः पक्षाः उक्ताः । त्र नैरुक्तपक्षो मध्यमः | ` स्थानभेदात्‌ ० ° दशनाच्च ' इदं मतरवद्धाति ।

लिङ्गं त्रिथा हि भवति (२८) = स्थानत्रयदरोकं शिङ्गि विद्यते । विकर्मा ( १ ) गन्धैः ( २ ) ओषधीनां जनिता (२) । अत्र त्रित्वेऽपि अगनीनद्रवायुूाणां नामानि न व्रियन्ते | एते अयः केऽपि भन्ये देवाः स्युः । ‹ विश्वकर्मा = आदित्यान्तगैतो ब्रह्मा । गन्धवैः = अश्निः | तृतीयः पर्जम्यः ! इति महीधरः । तृतीयः सोम इति परायणः । ' विशवकम चेदजननिष्ट ' इति मेत्रायणीकाठककयिष्ठरपहितापाठः । इतरो वाजप्तनेयतततिरीयपाटः । दु्गैः प्रायो ैतरायणीपाडान्‌ पठति । अस्यामृचि त्रयो देवा इति प्रत्यक्षटिद्गम्‌ । प्रत्यक्षं = स्पष्टम्‌ । ४ अनस्य नाभा० ' हृदं किम पठितम्‌ । एतत्‌ एेकात्म्यमेव द्यति । वैधकरमणसूक्तस्येयमृष ।

अन्यादहोनात्‌ = ` त्रीन्‌ महिप्नोऽपूनत ' इति तित्वं विवि धनामोत्पततिदश्ैनाथमुक्तम्‌ । तथा छान्दोग्योपनिषद्वक्यं (४ -९) यज्ेऽनुष्ठीयमाने ब्रह्मनामा ऋषिर्‌ मौनमाचरेत्‌ । मौनभङ्गे च प्रायथिततं कुयात्‌ इति प्रायित्तविधानारथम्‌ | एतयोवोक्ययोः रिसवप्र्थापनं नोदेदः ।

६३९

टिप्पणी

पङ्क्तिः

त

\७

5.

९१

५५

प्रावृहतु = उद्धतान्‌ ।

प्रकृतेः स्रुपग्रहणात्‌ = यदा प्रकृतेः आत्मनः स्वरूपं गृह्यते । परकृतिः स्वरूपेण एकैव । तस्याः त्रित्वे स्थानभेदो हेतुः । " प्रकृत ' (२८) इति च. पाठः | प्रकृतः = आत्मा | तस्य स्वरूपम्‌ एकत्वम्‌ । यदि आत्मा एकः तरह तस्य त्रित्वे को हेतुः । स्थानभेदः ।

वशा स्रीकारेणी च (अमर्‌ ३।३।१६) वक्ा। बन्ध्या सुतायोषाख्रीगवीकारिणीषु च ( मेदिनी ) । वशा = गौः । परथिवी अन्तरिक्ष च; वहाः गावः |

+ अर्थभदेऽपि ' अत्र व्यम्‌ । ‹ अर्थामदेऽपि ' इति मृरुपाठः म्यात्‌ । यद्यपि अमिधानानाम्‌ एकः अथैः तथाऽपि यावनि इत्यादि ।

प्रतिज्ञा : तिस्र एव देवताः ' इति ।

अभिधाने भिन्ने तथाऽपि अभिधेयम्‌ अभिन्नम्‌ | अभमिधान- मदेऽपि अभिधेयम्य अभेदात्‌ इति पुवचम्‌ | अथवा । + अभिधानमाघ्रभेदे अभिधेयस्य चाभेदे ' एवम्‌ | अभिधाने एव भिन्ने । न अभिधेये । ‹ अपि ' श्रब्दो व्य्भः |

¦ अस्य › इति उपात्ते पष्ठयाः एकवचने । उपात्त ०० वचनः ८ ३१ ) इति पाठान्तरम्‌ अङ्ुद्धम्‌ । यस्मात्‌ विरेप्यः वायु हन्द्रो वा न प॒षेकवचनः | उपपत्तेः ( ३० ) = विग्रहेण । अप्रापि विशेष्ये न पष्ठयेकबचनम्‌ । ' पष्ठयेकवचनः ' अयं कथं बहुत्रीहिः स्यात्‌ । ‹ पषठयाः एकवचनं यस्य ' हति नव विग्रहः |

निरुध्य = निर्वचनं कृत्वा |

आ प्याय = वध्व |

सोमपानम्‌ इनद्रन्दात्‌ अन्यत्र न सेमवति । पुस्यामि॑न- न्थिनो मभ्यमात्‌ = इदं दरवोधम्‌ । “ मध्यमः युर्यामिः

६३९

पडराक्तिः

९-६

११-१२

१९

१६१७

२५

दिष्पणी । २५

ब्ध ' अम्य कोऽथः । मुस्येन ( इन्द्रेण ) अभिबन्भो विध्यते अस्य । को मध्यमः | न इन्दशब्द्‌ः कितु इन्दः । ° मुख्याभिसंबान्धिनो मध्यमात्‌ = इन्द्रात्‌ ' इति सुबोधम्‌ ( १३-१४ ) |

जमृप्यमाणः वृत्तिम्‌ । मध्यमात्‌ = इन्द्रात्‌ । इन्द्रः वायुः एतौ न पयौयौ इति यो वदेत्‌ तम्‌ आक्षिपन्‌ = आक्षेपं दोषम्‌ उद्धान्य ।

इनद्स्यायम्‌ देर: । वायुः इन्दरस्यानुचरो न स्वतन्बः ।

‹ अथे वायो० ०० वहैगुः ' एतत्‌ ( निर ८२६ । १९ ) इत्यत्र वतेते ।

वायोर्विरेषणम्‌ इन्द्रः । इन्द्र्य वायुः नान्यम्य । एवं खम्वा- मिमवेः | वायुः स्वः इन्द्रः खामी |

या प्रथम संसकृतिेजञे अस्मन्‌ यः परमो वृहुस्पतिशचिक्रित्वन्‌ | यो मध्यमो वरुणो मित्रो अग्निस्तस्मा इन्द्राय पुतमानुहोत तस्मै सूयय सुतमानुहोत ( मत्रा° पं १।६।१२)॥ फे. स. आदिपुस्तकेषु पठिता ऋक्‌ ( २९ ) बाजपनेयत- हितातः (वा० ° ७। १४-१९ ) । तस्यां `: मध्यम्‌! शब्दो नासि ¦

शुक्रामन्थिनौ अपुराणां पुरोहितौ आस्ताम्‌ । तौ अनेन हवनम. रेण निरस्यते ।

‹ कर्मणा यमभिप्रति प॒ संप्रदानम्‌ ' ( प १।४। ९९ ) । दानस्य कर्मणा यमभिप्रैति प॒र संप्रदानतः स्यात्‌ । अत्र इन्दशब्दः पेपरदानं यस्मात्‌ तस्मै पुतं हूयते । ' चतुर प्रदान ' (पा \।३। १६) । तस्मात्‌ इृनद्रशब्दः चतुधन्तः

मध्यमाय इन्द्राय = यो मध्यमः तस्मै इन्द्राय ( १४-१८ ) |

६४०

६४१

~>

^~

तिष्फणी ।

क्ते

१ मनत्रामे स्दानिन सामानाधिकरण्कात्‌ = चो मध्यमः ! भ्य चतुर्थपादे संम्रदनिम इण्ररब्देन "सामानाधिकरण्यं ‹ तस्म इन्द्राय ' इति । तस्मात्‌ मध्यमः दनद

२६२४ प्रपिद्धतरत्वातबन्धस्य = परिव ज्योतिः अश्निः उत्तमं सुथैः।

एवं पाथिवोत्तमयोः मुख्यतरः सबन्धः अग्निपूर्यशब्दाम्यां न नातवेद्‌ःमृतिमिः ।

२४ पार्थिवस्य ज्योतिषः जातवेदरमरतिमिः शब्दैः बन्धो गौणः

अश्ना मुरयः ।

{इतिशब्दो व्यथः | ९ अरैषम्येण = वैषभ्यं भेदं न दद्ोयित्वा | समतया । एकेनैव

प्रकारेण ।

१२ षयुः सद्‌] वहति । एवं मध्ममस्य क्रिया व्याफ्रो वा अनु.

परतः |

{६ इतरे ज्योतिषी अभिमूयौ । तद्वत्‌ । अग्नः दहनक्रिया तथा

पूयस्य प्रकाशनक्रिया अनुपरता ।

{४ 'अपरिहापितः हदं "परिहीणः इत्यस्य णिन्‌ । मध्यमः मुष्यत

हैनद्रशष्देन मृण्यसंवन्ध ए्रिनहाति | कश्चिदन्यः मध्यमम्‌ एतं सजन्धं परिहापयति । मण्यमः शेकं परिहाप्यते परिहापिते भवति वा । मध्यमस्य दन्द्रश्ब्देन सबन्धः अषरिहापितः । जत्र णिन्‌ क्िमथैः । अपरिहीणः' इत्येव दद्धम्‌ |

माहामाग्यत्वेन ( ६१ ) अयं ग, च, ज. पाठः अद्बुद्धः। ध्य ते द्वाविपि मावषराचक्ौ प्रत्ययी |

प्रतिस्थां स्थाने स्थानि भिन्नानि नामानि भवन्ति| कितु तस्यः तस्या; देवतायाः स्वा प्रकृतिः न भिद्यते | यथा एेकाल्यम्‌ एकरस न जहानि ।

६ भशवत्विजख्रीि प्रीणि कर्माणि कुः (कात्यायनश्रीतपप्रं ९१।

४।४१ ) होता आध्व्यवपौत्रीये भ (४२) उद्राता > च्छवारकाये ( ४३) मत्रावरणो ब्रहमत्वप्राति्र

६

१५

१५१३

४९ १३

रिष्षणी । २७

प्रोता त्राह्मणाच्छपिग्रावस्तोत्रीये (४५) प्रतिप्रस्थाता आद्ीप्रेे्े (४६ ) कुण्डपायिनामयने पैर्णमापरीदीक्षम्‌ (२१) अत्स्का; = कुण्डप्रतिरूपकाश्चमसाः ( ४० ) ' एताः कुण्डसदीशवममः सोमं पिबन्ति | तस्मात्ते कण्डपायिनः | तेषाभ्‌ अबनं ( = स्तरे ) सवत्सरं यावत्‌ | अत्र ऋलिनः पशव । न चत्वारो नापि पपत । त द॑ने इति दुगे्तिः किमाधारा |

यस्मात्‌ पञ्च त्रीणि कर्माणि कुन्ति तस्मात्‌ ते प्श्चदृश न पोडशा । एते ( षोडशिनः ) एवाऽऽदहिता्रय इषटप्रथमयज्ञा गृहपतिसप्तदशा दीित्वा समोप्य अभ्र्‌ तन्मुखाः सत्राण्या- सते ( आश्वण श्रौ ४। १) | यास्कमते एके एव चतुरी करम करोति । अयै को यागः म्यात्‌ । अप्येकस्य स्तः ८ ६ ) = एकस्यापि सतः ।

यः कषेत्रे धान्यं लमाति प्र एव तत्पुनीते । तस्माद्नो लाक्कः प्त एष पाचकः । प एव पाचकः पाष! भोत्ता षा मवेत्‌ | काष्क (२५ ) इत्यादि पाठान्तरम्‌ | कारकः ( करता ) लावकः पाचकः इत्यादिमवति |

सकिक्तितपदत्वे = संविज्ञानपदविषये। “संविज्ञात ० ° तेषां कार- कादिशब्यै ° ( २७-२८ ) इति पाठान्तरम्‌ । “अग्न्या- दनां पज्ञा्ब्दानां संविज्ञातपदत्वे तु तेषाम्‌! इन्वः । अग्न्यादयः संज्ञाशब्दाः सैविनज्ञाता ( रूढा ) एव । अरुटार्थ तेन कदापि प्रयुज्यन्ते | एवमयं परठो न साधुः| अशनिः इन्द्रः वरुण एवमादयः सत्ञाशब्दाः विशिष्टेषु -अर्थषु ह्ढाः । एषु शब्देषु धात्वर्थो वर्तमानोऽपि व्यवहारे काटरियते । स नष्टएव | न तथा लाक्कयावकादिषु |

कारकादिषषब्यैः= कारकदिकषब्देभ्यः |

अग्रे नधति इत्यादयः अभिराब्दस्य व्युतत्तयः(६८०।९- १९) अग्रनयना्यथोः यज्ञे दृस्यन्ते न तु अन्यत्र यज्ञात्‌ । पाक- राला ते न विद्यन्ते । तथाऽपि तत्रारिशब्दः प्रयुज्यते । एवम्‌ अग्ननयनादिरगौणोऽथैः |

९६४९

चिष्पणी ।

पङ्क्तिः

१४

¶ १४

९) न्ट

४

४

ते अग्यादयः शब्दा अभ्न्यादीन्‌ अर्थान्‌ न जहति । करणा- दित्रियोग ० = किंतु यत्र कृतिः टवनं पावनं नासि तत्र कार- कादिशब्दा न प्रयुज्यन्ते । (जहाति (२८) ग.च.ज, पाठः प्रामादिकः | "करणादियोग ०› (करणादिविनियोग ०!

इति पाठौ प्रामादिक । यत्र करणादियोगः करणादिविनियोगो

वा तत्र कारकादिदाव्दा अकयं प्रयुज्येरन्‌ | कदाचित्‌ करणा- दियोगात्‌ करणादिविनियोगात्‌ वा समनन्तरम्‌ इति विप्रे यत्षणे योगो विनियोगो व समाप्यते तदैव इति अथः स्यात्‌ | रितु अयमर्थः क्ट: |

अगौणत्वम्‌ = प्राधान्यम्‌ । स्वणि अभिधानानि प्रधानानि | न तेषु कानिचित्‌ गौणानि कानिचित्‌ प्रधानानि ।

देधयौत्‌ = माहामाग्यात्‌ ¦ उभयथा = माहामाभ्येकरमथक्ते वा | देवतायाः शक्तेः अप्रतीधातः । उमयत्र चैव शाक्तिः सा केनचिदपि न प्रतिहन्यते प्रतिबध्यते वा |

प्रथक्‌ प्रथक्‌ = अत्यन्तभिन्नाः । ओत्पत्तिकेन भेदेन = उत्पत्त्य एव देवता भिन्नाः ।

अमिधाननियमः ( ६४२।८-१६ ) ।

अधियज्ञमिति किम व्याल्येयम्‌ । नाय॑ निरुक्तमृले शब्दः “अधियन्तेः ( ९२ ) इत्यत्र ‹ अधियज्ञम्‌ इति पाठः स्यात्‌ | अधियन्ञम्‌ = यज्ञे | अस्या देवताया इयं विशिष्टा स्तुतिः इं विशिष्टम्‌ ममिधानम्‌ ( २६ ) । अग्मात्कारणात्‌ देवता उत्पत्त्या एव भिन्नाः | ` ति

“हीति हेतौ' ( ६१ ) इति पाठान्तरम्‌ । शृथमि' इत्यत्र णि निपातो हेतुं सूचयति ।

1 ०

यस्मात्‌ नातेदपतः सूक्ते अभिषङ्ग नाप्ति तस्मात्‌ जातवेदा अग्रोभि्नः |

'ृत्यनामिः' अत्र॒ (तिः शब्दोऽनवदयः । यदि प्रमादात्‌ श्निः वैशवानरुसतुत्या स्तूयेत ताह प॒ व्यभिचारः प्रायश्चित्तम-

[1 ~

रिष्पणी । २९

पत्र पङ्क्तिः ह प ६४२ ५ हति | यदि 'अङ्भिवैश्वानरयोर्ग॑कोऽपि भेद; ताहि प्रायश्चित्त

१०

करिमथम्‌ । करिमर्थं च विशिष्टानि वाहनानि यदि पवा देवता एका एव | प्रायश्चितं कम्मिन्‌ ग्रन्े विधीयते ।

¦ अनुपपन्नं च ' अघ्र “च, शब्दो व्यर्थः | पयौयकचनत्वे = यदि देवतानामानि केवानां पयीयाणां वाचकानि ।

न तथा प्रपिद्धा।

११ स्थितिः = स्थाफ्तिः सिद्धान्तः।

१

१९

१७

५.

भिन्नानि अभिधानानि स्तुतिषु एव विन्ते नान्यत्र | तस्मात्‌ अभिधाननियमः स्तुतिनियमेऽन्तमैतः । अत एक एव हेतुः न द्रौ | अस्योत्तरम्‌ । यथा स्तुतिषु तथा त्रिधिषु अपि भिननान्य" मिधानानि।

‹ आग्ेयम्‌ ' इति अभिधानेन चोदना विधिः | निवैपणम्‌ = अष्टाकपाल्पुरोटाशार्थ॒शकटात्‌ धान्यम्‌ अम्यर्थमेव निरुप्यते (गृह्ये) । एुरोडाहापंणमपि अञ्नये एव न जातवेद ।

इति यदुक्तम्‌ एषः अनेकान्तः अनियमः (अनैकान्तिकः! (२७) हृति पाठान्तरम्‌ । अनैकात्तिकः व्यभिचारी । अनैकान्तिको दृष्टान्तः ( २७ ) = को दृष्टन्तः । अत्र न कोऽपि दष्टन्तो दीयते । ।

प्रतिकं = कमणि कमीणि भिन्नानि अभिधानानि यस्मात्‌ प्रकृतिरेव मिन्नानि रूपाणि गृहणाति ।

देवताः प्रथक्‌ पथक्‌ इति व्यवस्था शितिः । तस्याः कारणं माहामाभ्यम्‌। | ।

प्रथक्त्वहेतुः अमिधानमेद्‌ः । प्रत्युक्तः = निराङृतः । प्रत्युक्तः = दूषितः ( च. 2. ) ।

अभिधाने अभिधाने अर्थभेदः देक्तामेदः ।

८ बहवोऽपि विभज्य कर्मणि कयः ' ( ६३६ । ९-६ )

इदं दुर्गेण न पित नापि व्याख्यातम्‌ । यथा एको बहूना

कमभि क्यात्‌ तथा बहवोऽपि प्य्‌ पथक्‌ कमे कुः ।

` तस्मात्‌ भिन्ना एव देवताः । :`

&४्५ ,

दिष्कणी ।

परनक्तिः

भ

१

तज्नासि (२२) अयं संधिः टेलकप्रमादादेव । तत्‌ =

` एकत्वं मा्त्यवः इति । गुणतः = न प्राधान्येन । याज्ञिकपसे

१,

न्ट

£

[8

एकत्य न स्वातन्त्येण किंतु कारणतः । सहस्थानम्‌ एकं कारणं सरमोगश्च अन्यत्‌ ।

त्र ( १ ) = तसन्‌. एनसे सति ! बहवोऽपि विमज्य कमणि कयः ' ( ६३६ । ९-६ ) । तत्र = एवं पतति | तेषां बहूनाम्‌ एकत्वं सस्थानेन प्हस्थानेन पभोगेन च सह भोगेन च |

उप = उपपत्तितः कारणैः दक्षितव्यम्‌ ।

मनुप्क्ुदेवाः एकसिन स्याने ( एिन्यां ) तिष्ठनि पह मञ्जन्ति च । तेन तेषामेकत्वम्‌ । यदि भिन्नाः तथाऽपि समा- नस्थने वामात्‌. सह मोमा ते एके मवन्ति | ‹ स्थानिकत्वम्‌'

इति. पाठात्‌ ' संस्यानेकत्वं' इति पाठः साधीयान्‌ | द्वावपि पाठौ

<

2

यस्केम किमिति प्रमुजयेे'।

तस्याः एथिन्याः ग्रहणेन । पर्थिवी इत्युक्ते ।

संभोग; = सह एक भोगः । यथा पह एकत्र वापः तया | मनुप्यपञुदेवा एकत्र वसन्ति एकन च भुञ्जान मूञ्जते वा । मनुप्याः पद्ून्‌. मूञ्जते । देवाः द्वावपि भूञ्गते । पशवः मनुप्यान्पेषन्ते । पद्चवः मनुप्याश्च देवान्सेवन्ते । “इतरेतरोपका शवम्‌ इत्यस्य ' पमानकायेत्वम्‌' इत्यथः कथं स्यात्‌ । द्वौ परस्परमुपकुरुतः । एतत्‌ कार्थ न समानम्‌| एकः अन्नदानेन जन्यमुम्करोति । सोऽन्य आशिषा तमुपकुरयत्‌ । 'ृषिन्याः पजन्येनं ` ० ० लोकस अस्य कोऽथः । पजन्य. वास्कटित्याः एथिवीः मृखन्ति- । अतनिश्र इतरं लोकं स्वग लोकम्‌ । संभोमराण्दस्य. कोऽथः । इतरेकरोपकार्त्वं पहका- यताः विपकेकभोमो वा । मनुष्कवदुदेवा इतरेतरम्‌ उपकुयैः । प्रथिवी पञजनयं कभमुपकु्य्‌ । इतरः लेकः अग्निं च कथमुपकुयात। किमेतेषां सहकचैम्‌ः। एिवी सै इति इत्वा पजैन्यवाय्वः

६४३ '

६४४

हित्वी । १९१

११ दित्याः तां कि भञते | यौश्च"स्ी | तां किमितरे | सवै देवाः संमोगेन एके । खीपुरषयोः सहभोगः। तथा एथिवी- (नेन्यकाय्वादित्यानाम्‌ ।-सभोगसन्दस्या्थो न स्पष्टः ।

-१४ श्रयः = परमन्ययार्ग्यादित्याः (-जिर० १८७ | १६- १७)

१७ परियं! इत्यस्य स्थाने (त° सं०२। ४।१०॥ काटकपरं ° ११।१०) इत्यत्र ‹ उर्ररयति | ' (मेत्रा° स०२ । १।८॥ २।४।८) इत्य “इषेः | ‹ समीरयति ' भयं परो दोण कु्रोपरष्धः ।

१७ दिवं मिन्वन्त्यञ्नयः ( निर० ६९९ । ९-१० ) |

१९ मनुप्यपशुदेवानां तथा पृथिवीपजैन्यवायादित्यानां तथा दिवः अग्नेश्च काशम्‌ एककायैत्वम्‌ । दिवः अग्नेश्च वृष्टिः एककार्य श्यात्‌ । मरुष्यवशार्ानां फं तदेकं कोषिम्‌ | माक्तं ( मक्त्या हक्षणया प्राप्तं ) गणम्‌ ।

९ नराः परस्परतो भिद्यन्ते | करतु तेषां रष्टूमिति एकत्वम्‌ |

४ पृथिव्या भवः अग्निः एकं एव । तस्य॒ जातवेदा इत्यादयो

भेदाः | एते परस्परतो भिन्नाः । शतु पर्वे अघ्रौ अन्तभूताः ।

७ श्रि गौणं कि. परधामम्‌ इति असला भाभना 'फुरुषस्य पुरुषस्य

बुद्धौ -अवह्म्बते । सा भुद्धिश्च तस्य तस्य अनुरागविशेषेण

रज्यते । कस्मैचित्‌ भेदो सोचते कस्मैचित्‌ अभेदः । विशि.

जुरामेण बुद्धिः ्रवतैते हदं गौणम्‌ हृदं प्रधानम्‌ इति ष

सिश्धिनोति । पृरपानुरागािदोषात्‌ एरषनुद्धयप्षा । तस्यां च

गुणश्ानापेता । इदं वक्यं ह्म । ८ गुणीक्त्य = तदङ्गप्पयञ्गमावेन कंटपयित्वा (निह० ६३५ १६-२० )।

{० : इति `श्न्यो व्यर्थः । त्रित्वे -ननात्ैकतवे गुणीक््य तित

'परयम्मि ।

` {६ नानास्वं पश्यन्ति शति रेषः ।

च्प्पिणी ।

पट्क्तिः

१२

` १६

प्रतिपत्‌ = ज्ञातृ श्रोत्र । ‹ प्रतिवक्तुं ' (२७ ) इति पाठान्त रम्‌। अस्य शब्दस्यायमर्थ; इति अन्वयः । नायम्‌ इति व्यतिरेकः ।

` इदमर्थजञानं तततदवुद्धयपम्‌ । वक्ता विशिष्टेषु अर्थेषु शब्दान्‌

` १५

प्रयुनक्ति । श्रोता तान्‌ शब्दान्‌ तेषु अर्षु गृहीयात्‌ न वा | अकृतकं = स्वामाविकम्‌ ( १४ ) । "

` अप्रच्यान्यमानमौ तस्मात्‌ सेबन्धात्‌ । यदा शब्दः अस्वामा-

१५--१८

ककि अथ प्रयुज्यते तदा सत॒ खवामाविकरात्‌ अर्थात्‌ प्रच्य- म्यते | अमिधाशक्तिः स्वामाविकरमथं सूचयति । रक्षणा अस्वाभाषिकम्‌ । लक्षणायां शब्दः स्वामाविकात्‌ अथात्‌

प्रच्यवते वक्रा च प्रच्याव्यते |

यथा अग्नेः अवमाप्तनशक्तिः तथा रन्दस्य अभिधायकशक्तिः | यथ। वस्तुनः अवभास्यताहक्तिः तथा अभिधेयस्य अमिषेय- ताशक्तिः।

वयतधानं = द्रयोरसतनो्ये निहितं प्रकाशतिरोधानं यथा द्‌रुफलकम्‌ ।

पदवाकेयप्रमाणानां वैदिकानां कः इमं शब्दार्थयोः अकृतकं स्वयमपि अधीतं संबन्धं विकल्पते ( सेबन्धमन्तरेण प॒ विकल्पं प्रकटयति । अयमर्थः स्याद्यं वेति वदति ) | न कोऽपि सर्वः स्वामािकिमेव सेबन्धम्‌ अनुरति । अत्र ‹ न ' "हि शब्दौ व्यक्तव्यौ | अन्यथा न कोऽपि अर्थो कम्यते | अथवा । ८ कः ' इत्यत्र ' कश्चिदपि ' शब्दो युक्तः । स्यमप्यधीतं = वैदिकः कोशेभ्यः अन्धेम्यः व्यवहाराश्च शब्दानाम्‌ अयान्‌ अधीते निश्चिनोति च | ‹ अधीतकः! ८ ९९ ) अयं शब्यो नैकस्मिन्नपि कोरे विते | ग, ज, पुस्त- कयोरेव ‹ प्रमाणानाम्‌ ' ( १८ ) इत्यस्यानन्तरं विरामः । च. व्यतिरिक्तेषु इतरेषु ‹ विकल्पते ' इत्यस्यानन्तरम्‌ । च. प्तक ° आत्ममावानुशायवरोन ` इत्यस्यानन्तरम्‌ । इदं

टिप्पणी । २६९

पडक्तिः

१७-१८ १८

१९

४3.

२२

१८९९६

२३

पुस्तकं ट. पुस्तकानुपरारेण शुद्धीकृतं तेन स्थाने स्थाने मूल- पाठा नष्टाः |

आत्मनो भावः ( मावना श्रद्धा ) सर तस्य अनुशयः अनपार्यी संस्कारः| तद्रशेन । यादशी आत्मभावना तादृशे वेदा्विवरणम्‌ | आत्मवित्‌ अध्यात्मदष््या वरव्रृणोति । नैरुक्तः अधि- दैवदृषटया । याज्ञिकः अथियन्ञदष्टया । अव्िपयौसिनीम्‌ वेदस्याभिधानरशक्तिम्‌ = वेदस्य अर्थामिधानशक्तिम्‌ । एकैव ८ निश्चिता ) । न तस्यां कश्चिदपि विपर्यासो भिन्नभिन्ना५- करणस्मवः । तथाऽपि कतिपयाः भिन्ना्थता शक्या इति एते त्रयो मन्यन्ते । अतः तैः कृतानि विवरणानि परस्परतो विप- यैस्यन्ते मियन्ते ।

सर्वथाऽपि = सर्वमपि । देवतायाः सतत््वं॑तत्तवं निश्चितः पिद्धान्तः स्वरूपमन्तरेण । भदे सतत्वं सिद्धान्तः अभेदे च । किरूपौ भेदाभेदौ । भेदः कदा अभेद; कदा ।

यथाग्रहं = वक्तुः प्रतिपत्तुश्च ग्रहणशकत्यनुरूपम्‌ ।

प्रस्थातिम्‌ उपयत्‌ = जगति प्रसरत्‌ ।

सतुतिरूपेण मन्त्राविप्कियते । देवाः स्तूयन्ते । तासु स्व॒तिषु हन्द्रो युध्यते हृत्येकदा उच्यते | अत्र भेदः । “ न त्वं युयुत्से इत्यमेद्‌; । इन्द्रः तस्य च शत्रवः इति भेदो नान्ति | युद्धवणने केवट रूपकम्‌ । तस्य हेतः स्तुतिः ।

आत्मनः अथैसतच्ं तत्वम्‌ । तथामूनं = सव्यम्‌ | आत्मनः सत्य रूपं कौदद्ाम्‌ । एतदपि मन्यरैराविप्करियते । स्तुतौ मेद्‌: । अन्यत्र अभेदः । ‹ आत्मनः ° भूतम्‌ ` इदम्‌ : आविप्क्रियते † इत्यस्यानन्तरं वा्तिवमहति । अथवा इदमन वरय यस्मात्‌ ‹ भेदामेदवर्ति देवतासतच्वम्‌ ' इत्यस्मिन्‌ अन्त- भूतम्‌ ।

तस्मदितंदपिणा ऽभ्युक्तम्‌ । 'न तवं युयुत्से कतमच्च नाह न तेऽमितरो मघवन्‌ कश्चनास्ति । मायेत्सा ते यानि युद्धान्याहुनाच् रात्रं ननु एर विवित्पे ( शत० ब्रा ११।१।६.।१०)॥

३४

पत्र ६४५

६४६

पङ्क्तिः । | ३ अध्यात्नादरौ = मभ्यात्माधिदैवाधियत्तेषु । अध्यात्मे आत्मनः

रिष्वणी |

एेकात्म्म्‌ । अथिदवे त्रितम्‌ | अधियज्ञे नानात्वम्‌ | एं स स्वे विषये तस्मिन्‌ तस्मिन्‌ विषये आत्मनो रूपं निष्ठितं निश्च. येन स्थितम्‌ । कंतु परमार्थतया सर्वषां निष्ठा रेकात्म्ये एव | तत्र वाचः पारे्मा्षिः | एेकत्म्यात्परतो न किचिदप्यस्ति | टेकात्म्वादेन वाचो निवतेन्ते । एेकात्म्थं को निरूपबेत्‌ | अस्मिन्लण्डे ` यथा एथिन्यां मनुष्याः ° ° लोकस्व ” ह्यत्र कश्चित्‌ शब्द्न्यत्याप्रो जातः स्यात्‌ । देवाः दिति अन्तरे वा । तेषा परथिवी न वापतस्थानम्‌ । कदाचित्‌ ईशो मूलपाठः स्यात्‌ । भ्या ब्भिच्यां मनुप्याः अन्मे पर्षिणः विवि शवाः इति स्थानैकत्यं । संमोगकत्वं च दयते । यभा पृभिन्याः पञजन्बेन वायादित्याभ्यां च संभोगः । अग्निना नेत- र्य लोकस्य › । मनुप्याः परस्वरतो भिन्नाः । तथा पक्षिणो देवाश्च । तथाऽपि तेषा प्रषिभ्यामन्तारे दिवि च पहनापादेक- त्वम्‌ । भत्र सेभोगो ना्ि। पजन्यवाय्वाित्याः एथिबीं खी इति छ्रृत्वा मूञ्जते । अभिश्च दिवम्‌ । चौरपि खी । यथा स्ेभोगः खीपुरषयोः । क्ियः पृर्पम्यो भिन्नाः । तकाऽपि तेषां तेमोगेन एकत्वम्‌ । शतादके एकतवे नररा्टम्‌ उदाहरणम्‌ । नरा भिन्नाः। तथाऽपि ते एकशमन्‌ राष्ट वसनन्ति | तेन तेषमे- कत्वम्‌ । अस्मिन्‌ उदाहरे सह स्थानेन एकत्वं न भोगेन । इत्येतत्‌ वनं विरुश्यते | विकरणं धिविधाकारग्रहणं तेषां धमेः। ब्रेन भक्रारनियमो नास्ति ( १६-१७)।

प्रकृतिः मृस्वभावः मूरस्वरूपम्‌ । पत्ता = अस्तित्वम्‌ । मृ प्रकृती विकरणमवदम्बते । अन्यथा कस्य विकरणम्‌ ।

उभयं सकत निराकारत्ने च | उमयः मागो विते एषम्‌। ८ मातरित्वात्‌ ' ( २९. ) इति पाठे मयः भावो विधते एषम्‌। उदृश् = त्यक्त |

अत्रिपयं = तरिधयस्यामवः। नञ्समासः । तस्य तिद्धिः ‹ र्ो- हागमरवसंदेहा इति माप्यवचनेन ‹ अदुतायामहितम्‌ ! इति वातेन च | अम्ययीमावमाद्रयेन नपुसकम्‌ ।

षतं ६४६९

दिप्पणौ | ३५

पङ्क्तिः ९-१० पुरुषस्य विधा इव बथा सस्मर पुरुषविधः । तस्य भावः

पौरपािभ्यम्‌ । ‹ मुणमेचनत्राहमणादिम्यः कमणि ब ' ( पार ९। १ । १२४ ) इत्यनेन प्यनू | विधा = प्रकारः ।

११ यादवमिषानं देवतापक्षवादिनां सा्िकामाम्‌ = यावन्ति अभि धानानि तावत्यो देवताः इति पक्षः । तदन्तरेण ये वदन्ति तेषाम्‌ । जयं शब्दमुदायो न सुरनितः । शयावदानिधानं देवता इति वादिनाम्‌ ' इति मुषचम्‌ ।

१२ यथा अग्निः प्रत्यक्षः तथा जातवेदाः पर्जन्यश्च | ्रन्राधिनः अप्रत्यक्षा: । न पर्मम्यमातवेदसौ ।

१३-१४ सदः इन्द्रः इत्याद्यः शब्दाः श्रुयन्ते । तेन शब्दाः प्रतयकषाः।

न तु देवताः।

१४-१९ कानिनित्‌ अमिषानानि आकरृतिमतः पाथान्‌ अभिदधे,

कानिचित्‌ अनाकाराान्‌ अभिदधते | १७ तत्रैतद्धवति = अयं प्रक्ष; उत्पद्यते | १८ अर्थस्य अप्रत्ब्षत्वात्‌ = शृदरादयो ठेवा न श्यन्ते । १९ वायुः प्रक्ष इत्युच्यते ( १२ ) । अच कथम्‌ भप्रत्यततः | १ ततरैतद्धवति ( ६४६ । १५ ) |

१-२ देवाः प्रत्यक्षं द्रव्यमेव |

२ सशयम्‌ उपोद्धत्य तस्य सरयस्य व्यक्ताय निराकरणाय ।

९ पक्षः = चेतनपक्षः |

४ मन्त्रेषु प्रतयो ज्ञानं यल्य । अपिःत्वस्य देवाः सन्ति इत्यस्य ज्ञानस्य ए प्रमाणम्‌ । मन्त्राः ।

६ प्रथमं देवतास्तित्केम्‌ । ततः मन्त्राणां तदेवतात्नम्‌ । मन्त्रे का देवता अये प्रभः देवतास्तित्वे अवलम्बते ।

७ ततप्र्ययः = मन्प्रत्ययः । यदि च वम्‌ = यद्र देवता्तित्वे मन्त्रप्रत्ययम्‌ ।

८ देवतायाः स्विन्नातं पदं क्क नाम | मग्यादीनां रूपाणि तत्त्नामभिः घब्रद्ानि |

९४८

टिषणी |

पर्क्तिः ~ ९ एकं मतम्‌। न सु मन्रेषु दशनम्‌। दशोनं = मन्तेषु केषुनि"{

११ १४

9

१६

१९

२१

~>

देवतानां पौरुषकिष्यं दरयते ।

नेतनावत्‌ + वत्‌ = चेतनावताम्‌ + इव ।

परुपाकारविग्रहाः = पुरुषविग्रहः ( १०) विग्रहः किमाकारः। परुपाकारः |

(नास्ती'ति जत्र उच्यते | क्रितु ( १८) ‹ सत्यपि चैतन्ये ' इत्यनेन तत्‌ स्वीक्रियते ।

चेतन्यं विवेकात्‌ भिन्नम्‌ । आसन्ना समीपवस्तुषु वतमाना चेतना येषाम्‌ । इदमस्यं यम्मात्‌ गवादयः अप्र्थक्ान्‌ अना. सन्नानपि पदार्थान्‌ चेतयन्ते । ग, च. न. पुम्तकेषु ‹ क्षमाः ' इत्यस्यानन्तरं विरामो न वतैते । ‹ आपन्नचेतनाः ते तु न॒ किविकक्षमाः' इत्यन्वयः । कितु विरामोऽवदयो यस्मात्‌ ‹ आपतत्तनेतनाः ` इति हेतुः अविवेकस्य । द्रयोबे- हुषु वा क्स्तुषु क्रं स्वीकार्य क्रं न इति विचारणा विवेकः | विवेकाय म्मृतिरक्दया । सा पडाषु नास्ति| इद. मपि असत्यम्‌ । गवादयः स्वं स्थानं बहोः कालादनन्तरमपि परतिनिवतैन्ते । इदं मे गृहमिदं न इति विवेततु तेऽपि समर्था; |

श्र्तनम्‌ आगामि वृत्तं वस्तु तेन जानते | अम्य प्रमा णम्‌ । तेऽपि श्रस्तनं जानीयुः । अश्वाय आगामि युद्धं ज्ञाला मूर्ति दृशेयन्नि | रोकः = स्वैः । अलोकः = नरकः | मर्त्ैन = ज्ञानकम॑रूपसाधनेन ।

हिताहितपृणं्ञानाय विरिष्टवैतन्यमवर्यम्‌ । न सामान्य यम्मात्‌ गवादीनां सामान्यं चैतन्यं वर्तते | नियम्यते = गृह्यते | क्रिमभ॑मीदशः पुरुष एव गृह्यते । यस्मात्‌ देवतान पौरयविध्यमम्मामिः साधयितव्यम्‌ । नियम्यते उपमानत्वेन । पुरुषा इव देवताः ।

£ श्रयन्ते ' ( २६ ) इति पाठान्तरम्‌ । यथा पुरुषा अथ.

चेतयन्ते इति श्रयते तथा | कितु पौरयक्िध्ये स्तुतिः कार `

श्रवण ( नगते ख्यातेः ) \.

पत्र ६४८

टिप्पणी । ` ३७

पङ्क्तिः

^

३ ‹ पौरपविध्यमुपपद्यते नेतनावत्सदशस्तुतिभिः । तत्प्रति ता;

कारणं भवन्ति' ( २९-२६ ) इति पाठान्तरम्‌ । तत्रति =

पौरुपविध्यं प्रति | ताः = स्तुतयः ।

अभिधानानि = परस्परम्‌ उक्तप्रतयुक्तानि ।

परस्परतः संबद्धायौनि = : कया शुभा ' इत्यसतिन्‌ सूक्ते मरुतः ' कस्त्वमिन्द्र ! इति पृच्छन्ति । इन्द्रः तान्‌ प्रति- वदति । मर्ुक्तिः इन्दरपत्युक्तेश्च परस्परपबदधे | यथा प्रभ तथोत्तरम्‌ । संवादसूक्तानि कयाशुमादीनि ( निर ६६२ । १-६ ) । उक्तानि प्रतयुक्तानि च ( ४ ) पौरुषविध्ये कारणं भवन्ति ( ३) | अभिधानानि = नामानि यथा परुषाणां मनुप्याणां नामानि रामरक्षमणादीनि तथा देवतानाम्‌ | तस्मात्‌ देवताः पुरुषविधाः | अयमथैः तरलः | रामरक्षषणा- दीनि न पुना नामानि ।

पौरषविषिकैः = पुरुषस्य अयं पौरुषः । (तस्येदम्‌ ' ( पा० ४। २।१२० ) । पौरुषः विधिः विधा प्रकारो येषाम्‌ | ‹ रेषा- द्विमाषा ' (पा० ९।४। १५४) त्यनेन कप्‌ | पौरष विधा रंस्य स पौरपतः । तस्य मावः पौरपकिध्यम्‌। एवमपि विग्रहः पौरुयकरिभ्यस्य स्यात्‌ । शौरुषिधते ' (२७) इति पाठान्तरम्‌ । |

अशवमेधङोपमूता एकादशिनः पशवः । एकादशानां पुना समूहः एकाद्षनी ( तै° सै० ९ । ९ । ११) ।

ऋप्वौ = बलिष्ठौ । स्थविरस्य = स्थिरस्य ।

तेषां मन्त्राणाम्‌ अधैः रक्षणं यस्य | निरुक्तशाख्ं मनत्राथै- लक्षणमृतम्‌ ।

अश्वगृहनायादिमिः पयोगः एरुषविधत्वं॑दशेयति । पीरष- तिथये दरन्याणि आवदयकानि। वस्तुतः पौरुपविपैः पौरपिषिकै; इत्येतयोरेकं एवाथः ।

९६९१

रिप्पणी

पङ्क्तिः

१

१४ १९

कल्याणीः = प्रशस्तरूपा ।

ते गृहं सुरणं ( ६४९ । १९) = तब गृहे शोभनं रमणं मोगः वर्तेते । ‹ सुध रमणीय पारभोगयोग्यं पय॑ङ्काम्तरणापि इति स्कन्दस्वामी ` (2, ) |

दक्षिणावत्‌ ' ८ विमोषनम्‌ ' इत्यस्य विशेषणम्‌ । वाजिनः वाजयुक्तस्य॒धनपूणेस्य॒रभ्य॒ दक्षिणात्‌ धनवत्‌ विमोचनम्‌ अध्वनः भन्तः विश्रानिस्यनम्‌ | चत्र रथः अध्वा वा विमुच्यन्ते यत्र नरा देवा वा अध्वनोऽनते विश्राम्यनिति | यत्र अध्वगमनस्य भन्तः तद्विमोचनम्‌ | अत्र वाजी रथः नाश्वः । 'विमोचनम्‌ = यत्रा्चा विमुच्यन्ते तत्‌ । दक्षिणावत्‌ = खाद्यपानयुक्तम्‌' ( सामणः ) ।

रातं = दन्तम्‌ । अस्माभिः मनसा रातम्‌ ।

(न्द्राय जुष्टं निव॑पामि' इति धान्यग्रहणकाले तत्पस्कारकाटे च ह्दर उदिश्यते । पै नि्॑षणम्‌ | तस्याऽ$दौ संस्कारकाटः। हविधीनशषकटे वर्तमानस्य त्रह्याटिद्रम्यस्य अग्निहोप्रहव्य मषटिमातरं निधीयते । ततश्च मन्त्रेण कांविदेवतामुदिश्य शू र्पः = निवीपः |

८आश्चुत्कण' इत्येकं पदम्‌ । न आ श्रत्कणै' इति दे ।

नू चित्‌ इति अवधारणार्थे । मे गिरः दिप गृहाण एव । गुनः = मरर्युः । युनः = त्वदुक्तस्य त्वां प्रति आहतम्य पुनः पुनरपि ब्रुवतः अयमर्थो दुर्गेण स्वमनस उत्पाद्यते | अन्तरं कृष्व = मनपि धारय ।

अद्ष्या्णुहि = अद्भि ( ६९०। ११ ) + आरोणुहि । ऋ9 तु शुष | (६९० । १९ ) न अद्गृणुहि । अ इत्यत्र अदनाय श्रुधी इत्यत्र श्रवणाय आमन्वरणं ‹ हि ' ई लो प्रत्ययेन | अनयेधिन््रयोविनियोगः इत्यन्वयः । ए। मन्त्रः अदनाय अपरः श्रवणाय विनियुभ्यते । विनियो अदनश्रवणे पूर्वै कथं स्याताम्‌ । विनियोगः अदनश्रवणपरः ।

६९१

६५२

६५३

६५४

दिपणी । ३९.

पङ्क्तिः

4

९-१० १०-११

१८-११

१८

२१

“अद्धि श्रुधि इति अमन्त्रणेन अद्नाय श्रवणाय ष॒ अन- योमेन्रयोरवनियोगः' इति पुवचम्‌ ।

गवादयोऽपि एतादृशम्‌ आमन्त्रणं जानते ।

कायाणि अदृनश्रवणादीनि तेषां करणानि मुश्रोत्रादीनि तेषा संनिवेक्षो यथा मनुष्येषु तथा देवेषु ।

यदि कायेकरणानि न स्युः विरिष्ट्ञानमपि न स्यात्‌ । "कायै. कारण! ( २९ ) इत्यपपाठः ।

अपरं मतम्‌ ।

अवि तु यत्‌ दस्यते अपुरषविधे तत्‌ ( ६९२ । १६ ) इत्य- न्वयः । या या देवता दृश्यन्ते तातं पुरुषाकारो नासि ।

अत; = अपुरूषविधत्वात्‌ । अन्यथा = पुरुषविधा इति अभ्यु. पगमे स्वीकारे ।

कथित्‌ मनुष्याः आकारिणः केचिन्न इति नोपपद्यते । चेतनानतां स्तुतिः विद्यते एषां ते नेतनावस्स्तुतिमन्तः । हरितेभिरासभिः ( १ ) = ददर्णैः आस्थः |

विष = विष्ट | अत्रकेतवप्रत्ययः | नेदं नाम| विष्ठी = यजः संपा । सुकृत्यया = अभिषक्कर्मणा ।

'आक्ञत = आदितवन्त इति स्कन्दस्वामी! ( ट )।

संकर्पतः = कविकत्पनया ।

यथाभूता = यथाथा स्त्या । रथस्य अश्वानां च उपपतिः प्रािः संबन्धः त्योग: ।

अनुक्रमण्या प्रियमेधः | न प्रियमेधा: ।

अधिनेम्‌ = अशयुक्तम्‌ । सिन्धुः नदः न नदी । भस्य नदस्य । न रथस्य । ( १०) ।

भवने = आ अभिव्याप्तौ । आ सतर जवने वेगः यस्मिन्‌ ।

६५५.

[^

पटाक्त

११

ध! १६ १६ ९० २६ २४

=>

टिप्पणी । । (स्वयशसः स्वायत्तकीर्तः ८ २९ ) इति पाठान्तरम्‌ । इदं पायणमाप्यात्‌ गृहीतम्‌ । 'रथमिव अधिने' कोऽथः । रूपक प्रवादः रूपं यासाम्‌ । अनस्य शक्तिः क्रिया च | उभये हेतवः एव प्रामाण्यम्‌ | वा ~+ अपुरुषविधानाम्‌ | ' परे = देवाः | अथवा | कषितिनलादिभ्यः परे भिन्नाः । अनुग्रहः विरोधदूरीकरणेन । प्रभिम्यादयः अपुरुषविग्रहा इति परत्यक्षम | अगमे वेदे तु पौरुषविध्यम्‌ । “इदमेतेन' इत्यस्य स्थाने शतपथन्राह्मणे 'इदं मेऽनेन' । इ वा आत्मयाजी यो वेदेदं मेऽनेनाङ्गं संम्कियत इदं मेऽनेनाङ्ग- मुपधीयत इति । स यथाऽहिस्त्वो नि्च्यत ॒एवमसपान्म- स्यौच्छररात्पाप्मनो निर्च्यते । स॒ ऋङ्मयो यनुम॑यः सामय आहूतिमथः स्वग छोकममिपंमवति' ( शत° त्रा ११।२ ६ । १६) । उपधीयते स्र ऋद्मयो यजुर्मय इत्यादिभवति । इदं नन्मप्रापमङ्गं ेस्कियते । अन्यच वेदाहुतिमयं प्राप्यते । “यद्र यजमानोऽयिं चिनुतेऽमुपमै तछ्छोकाय यज्ञनाऽऽत्माने तु रते, एतदु ह यज्ञियं कमसंसथितमा दमानकरणात्‌! (शत ब्रा १६।८। १।१७)| भ्यदृष्टा ( कपालानि ) उपद्धात्यात्मानं वा एतद्यनमानः पुरते । तं संमकृतममुष्महयोकेऽनु परैति! (मत्रा० प° ४। १।८॥ कठ्कष० ३१।६)। तं सस्कृतमात्मानं यन- मान उपैति। एवं यज्ञो यजमानस्य कर्मता ( ६९४ |२४)। कर्मणा त्पादित आत्मा । एकं जन्मना प्रप शरीरम्‌ । अपरं कर्मणा प्रा्म्‌ | परमयः = पिद्धान्तः। एवं वीरयबलोतिक्तैमूरियलेमहापुरः । पाल्यमाना मही राजन्‌ ब्रहमाणमुपचक्रम । ( हीमा आदि० ६४.। ६७) ।

॥ ५ ६५५

रिष्पणी । ४१

पटाक्तिः

६-७

११ ११ ५६

१४

ततो मही महीपाल भाराती भयपीडिता ।

जगाम शरणं देवं सर्मृतपितामहम्‌ ( ३९ ) ॥ अभ्यागच्छत तपरो वासुदेवधनंजयौ । वृहच्छालप्रतीकाशः प्रतप्तकनकप्रभः ॥ हरिपिङ्गोज्जवलदमश्रुः प्रमाणायामतः समः | तरुणादित्यपकाशश्चीरवापता जटाधरः ॥

पद्मपत्राननः पिङ्गस्तेनपा प्रलटननिव ( २२४।६०-२२ ) । नाहमन्नं बुमकषे वै पावकं मा निबोधत ( २२९९।९ ) ॥ स युवाम्यां सहायाम्यामखविद्धयां मागतः ।

दहेयं खाण्डवं दावमेतदन्नं वृते मया ( १०) ॥

(प भगवान्‌ त्रिः) -

तजस रूपमास्थाय दवे दभु प्रचक्रमे ( २२७।३३ ) |

दहतस्तस्य च बभ रूपं दावस्य भारत ।

मेरोशि नणनद्रस्य कीणस्यां॒मतोऽदुभिः ( ६६ ) ॥

स मांपरुपिरैतरैश्च वमामिश्वागि तर्पितः ।

उपयौकरागो भूत्वा विधूमः समपयत ॥

दीतताक्षो दीप्तनिहवः सप्रीप्तमहाननः |

दीपोध्वकेशः पिङ्धक्षः पिन्‌ प्राणभृतां वेताः ( २६१।६९- ६६ ,॥

इत्येवमादिना आख्यानसमयः प्रदद्थेते ।

तदेतत्‌ = अथ त्रिषयः |

उभये कवि यस्यस( विषयः) उमयविधः | तैस्यं मारवः ओभयविध्यम्‌ । * गुणवचनव्राह्मणादिम्यः करमणि च ' (पा०९।१॥। १२४) कमै अथः ( प्रयोजनं ) यस्य तत्‌ कमा्म्‌ जौमयविध्यम्‌ । "करमाथात्मोभयविध्यम्‌ ' (२६) अयं प्रामादिकः पठः । ` करमात्मोभयविध्यम्‌ ` इति इष्टम्‌ । कमोत्मने ओभयकि्यम्‌ ।

‹ महाभये सति ' इत्यनन्तरम्‌ ‹ एधत ' व्यर्थम्‌ । कथ-

, मिव = ब्रूत केन कारणेन । इव प्राथनायां सख्र्थे वा |

४२ टिप्पणी ।

पत्र पट्क्तिः

६९५ १९-१७ महामारतादिकयानाम्‌ आस्यातृणाम्‌ । ते नानावस्यामु नानार्ैव्माना अपदयन्‌ अवणयेश्च । एवम्‌ ऋषयः । उभयत्र दर्शनं वभेनरूपेण ( इतिहापेषु ) स्तुतिरूपेण मन्त्रेषु सफलम्‌ । ' दक्षनवत्‌ ' इत्यस्य स्थाने ‹ वर्णनवत्‌ ! इष्टम्‌ । सर्मभैव = मूर्तैः अमूर्तेवां एकत्वेन बहुत्वेन वा स्तुतौ न कोऽपि दोषः |

१८-१९ तद्रूपम्‌ तेन तेन रूपेण इच्छरशक्त्या वर्तमानानाम्‌ |

१९ निन्दाहनान = यदा देवा निन्धन्तेतद ते हीना इति न ग्रहीतन्याः ।

२० अग्र्या = श्रेष्ठ |

२०-२१ बुद्धिशक्त्याः क्षयेऽपि स्तोतु स्तवने यो न्श्ियः तं न त्यननि । यस्मात्‌ स्तवनौदते अन्यां गतिं न परयन्ति |

६९६ ४ ५ गायत्रो ह्यतिणीयत्रच्छन्दाः › ( मत्रा० सं १।९।९ ) | गायत्यामरनि अध्युदं साम रथतरं यथा {अमि त्वाद्ूर नोनुमः) (ऋस ८ । ३२ २६) | (ऋचां स्तोम समरधेय गायत्रेण रथतरम्‌ ! (मत्रा° प्र २,५।१)। त्रिवृत्स्तेमे तिर ऋनो गेयाः । तस्य गानस्य तित्रिधः प्रकारः ( तण्ड्य० व्रा \| १) प्रथमां मध्यमा उत्तमा | अयं प्रथमः प्रकारः उयतीपंज्ञकः । अत्र एकैका ऋक्‌ त्रिवारं गेया। प्र एव क्रां रमः | त्रतु ताप्तामनवृत्तिः । अयं द्वितीयः प्रकारः पाशवर्तिनीसत्तकः ।

प्रथमा मध्यमा उत्तमा मध्यमा उत्तमा प्रथमा उत्तमा प्रथमा मध्यमा देवतध्रयाधिकारः आक्ररनिन्तनेनं व्यवहितः । तस्य अधि. कारस्य कथित्‌ विशेपः वक्तुम्‌ इष्टः । तस्य अधिकारस्य अनु. स्मरते अनुप॑धानाय | तत्‌ ( ११ ) = देवताक्नयाधिकारम्‌ । प्रकरोति = तत्‌ स्मारयति । असगृतिः विरोषविव्षाया ।

अयं तृतीयः प्रकारः वुल यिनीसज्ञकः ।

~> ॥ =

1१८. ^ (१५. 7 (१ 11111

४ 701४६. (५११1. टिप्पणी १ (271८, (५५४1-4 ४३

पत्र पाक्त ६५६ १० द्द्‌ वाक्यम्‌ अतीव ष्ठं संदिग्धं च । ‹ तत्‌ ! शब्दः

त्रिवारं पदिग्वत्वेन प्रयुक्तः ।

१६१६ भक्त्या गौणत्वेन आश्रितेन साहचर्यम्‌ ! न समतया प्राधान्येन वा | एतानि सर्वाणि अम्याधितानि | अथवा | भक्तये पराहवर्थम्‌ ।. अररिं भजेमहि इत्यनेन उदेशेन तेन सह चरन्ति । ोकादीनाम्‌ अग्यादिभिः भक्तिं सहचय॑म्‌ ।

१७ सेविज्ञातदेवतापदानि = रुदानि अम्याद्रिनमानि। येषु तानि ख्टनामानि नति न तेषु आश्रितवम्तुकथनेन देवता तत्त ।

६९७ २ अभी भक्तिः आश्रितत्वं येपां तानि | अथवा । मज्यते सन्यते [> [3 हि > ५ [० [१ हृति भक्तैः । अग्निः भक्तिः येषां तानि| भक्तिः (पार ४।६।९९ )। ७-८ इका ( निष्र १। १४) पृथिवी ( निघ० ९।३।२६ ) अग्नायी ( निघ० ५।६।२८) इति निषण्टुक्रमः | ९ तेन अश्भिना स्मम्‌ आख्यानं नाम यस्याः । ‹ पृषिवीं इत्यत्र ‹ इतिशब्दो व्यर्थः |

१० यद्यपि हा इति पृथिस्या नामधेयं तथाऽपि तत्‌ परोक्षं म स्पष्टम्‌ । तस्मिन्नामपरये पथिन्या न रिनिदपि नहम्‌ ।

१२-१६ आ नो यज्ञं भारती तृयमेतविका मनुप्वादेह चतयन्ती | तिखो देवीबहिरिदै स्योनं सरस्वती स्वपः सदन्तु ' | अस्य सक्तस्य देवता आप्रियः । तस्मादिदमप्रीसुक्तम्‌ ( १०) । भारती इला सरस्वती ' इमाः शतिस्नो देवीः अग्रियः । अ्ीम्ये ( १०) = आप्रमक्तमभ्ये | असन्‌ मन्त्रे इछा भारत्या अनन्तरं श्रयते | तेन पता अन्तरिकष्भाना । तत्कथं पुथिरवा्थाना ( १४ ) ।

१४-१९ अनुयाजाः = प्रधानयागानन्तरम्‌ इत्यते येरिति व्युत्पत्या होत्रा पठ्यमाना याज्यमन््राः । : देवाद्योऽनुयाजाः ( आश्व श्रौ ० १।९) वीतवत्पदान्ताः (तथव) | त्रयः (तयैव) ।एते

अनुयाजाः (मैत्रा सं० ४ । १६। ८ ) शयत्र वतन्ते |

४ ~ ` स्िणी।

पतर पटाक्तिः ६१७ १९-१६ सरस्वती इमम्‌ अन्तरि्षटोकं रैः म्पु्षत्‌ ।

१६ अग्नः दव पएृथिवीलोके एव वसुमत्या इठया यन्तम्‌ आवीत्‌ अरक्षत्‌ । अस्य मन्त्रस्य सायणेन तैष््रा° १६।६।१३। ७ ) इत्यस्य भाप्ये अयमथः कृतः । ‹ मारती आदित्यैः पह यं स्पशतु | हत्रिपा देवान्‌ तर्पयितुं तत्र गच्छतु । सरस्वती दैः हह इमं यत्तम्‌ अवतु रक्त । अत्रैव स्थित्वा यज्ञं निवे- यतु ! अम वसुमत्या धनयुक्तया इया सधमादं सहैव स्थने ' हर्पो यथा भवति तथा मदेम तृप्ता भूयास्म ' । ‹ इहैवेख्या वमुमत्या ' इत्यस्यानन्तरं ‹ सहमादं मदेम ' इति शब्दौ ।

७ अरिवैसुभिरिति वुसाहचयैम्‌। इका च वघुमती। तेन तस्या अशिना वन्धः । इह तयन पृथिवी सूच्यते | इहैवेछया = दृहाधितया इक्या । तेन द्वावपि पृथिवीम्थानौ । तस्मात्‌ इन अभनिमक्तिः । ' यां भारती ' इत्यनुयाजपरैषमन््रः । तस्य प्राक

तिस्रो देवीरडा सरस्वती भारती ' (मैव्ा° ° ४।१३। ८ ) इति । साम्यम्‌ = इष्टाथकरणाय प्रमाणम्‌ । उन्रीय =

तकैण टृष्प्वा |

१९ तथैव वमुसाहचर्यात्‌ उका पृथिर्वीस्थाना | २० अन्यां देवतां न गच्छति । इदं सर्वम्‌ अग्नेरेव कर्म |

२३ दृष्टिः (दशनं वस्तूनाम्‌ ) एव व्रिपयः | ' तत्र जवः, (पा० ४।३। ९६) इत्यनेन अथवा ' ठगायस्थानेम्यः ' ८ पा० ४।१।७५ ) इत्यनेन दृष्टिविषये भवं दृष्टिविषयात्‌ आगतं वा॒दषटि्िषयिकम्‌ । वस्तुतः दृ्टिविषयस्येदे दष्ट विषयकम्‌ । दाटिविषयिकं = दह्ैनपंबद्धम्‌ । नेदं॑पवैदा सत्यं यस्मात्‌ दिने वस्तुदर्शनं पूर्यप्काशायत्म्‌ । यत्र सू प्रकाशः अल्पः अस्पक्रारीनो वा तत्र अभ्निप्रकाशः अवरयः | यया ध्रवप्रदेशयोः । धृमञारोत्यापनं दृहनमित्यादि कदानित्‌ दष्टिविषयिकः कमं स्यात्‌ |

२९ पुनरुक्तिः अतरधारणाथा नाऽ्दरा्था । अध्यालप्रकाराः कथम्‌ अम्यायत्तः । प्त तु मूयौयततः |

६९९

१

टिप्पणी | ४५

+ अत इनिठनौ ' ( पा० ९।९।१ १९ ) । संस्तव + इन्‌= स्तवौ | पेस्तवी + इकः = पस्तातरिकिः । पेस्तवः विग्र एषां ते सेस्तविकाः । ‹ मरस्तविकाः ' (२१) इति पान्त- रम्‌ । ' तेत्र भवः ' इत्यनेन स्तवे भवाः सतस्तविकाः |

सं + स्तवः | स = पह्‌।

८

१९

` १४

१७

{ ५०, 1 4 ध भ (त ."द्द्र धे' (पा० २।९।३२) इत्यनेन अआ्रश्चन्दस्य

र्वनिपातः । देवताद्रे अश्नम्यता यस्मात्‌ तस्य पृवनिपातः । |

^ यद ङत्वाऽऽप्रायणं नवस्याश्नीयादेवानां मागं प्रतिक एमशनी- यात्‌ । आर्तिमृच्ेत्‌ ' ( मैत्रा परं० ४।६।२ ) | ‹ नानि- ्ाऽऽग्रयणेन नवम्याश्ीयात्‌ ' ( मान० गु° २।३।९ ) । ‹ परवण्याग्रयणं कुवीत वपन्ते यवानां शरदि रअ्रहीणाम्‌ ' ( मान० गृ° २।३।१० ) । ` रदरा्नमेकादशकपाटं निव पेदद्रिवा' (मैना स २।६।२)। देवा ओषधीषु पक्ामु आनिमयुः | प इनद्रोऽवेत्‌ अभिर्वाव इमाः प्रथममूजे- प्यतीति । सोऽब्रवीत्‌ यतरो नौ पूवं उञ्जयेत्‌ तन्नौ हेति । ता अग्निरुदनयत्‌ । तदिन््रोऽनृदजयत्‌ । तमादैः्रा्म्‌ । अथो आहुः देना कार्यमिति । अनि ता अग्रे उदनयत्‌ । तदुम्नत्यै एवाऽऽ््रायणः ' (मेत्रा० सं ४।६।२)

४ अम्रीषोमीयः स्थालीपाकः पौणेमास्याम्‌ ' ( मान० गृ° २। ३।३ ) |: अघ्नीषो्मीयम्‌ ' ( मंत्रा सु० २।१।४ ॥ ४।४। १८ ॥ १।९।१ ) । ‹ अ्मषोमीयमेकादशकपाटं पूणैमापेऽ- निर्वपेत्‌ । आग्नेयो वै ब्राहमणो देवतया | सोमराना यज्ञ मुखम्‌ › [ काठकप्त° ८।१० ] ।

अवतं = रक्षतम्‌ । मे प्रियम्‌ अवतं नः सुष्टुतिम्‌ अवतम्‌ इत्यन्वयः ।

इम्‌ अन्नं अन्यः पर्जन्यो जनयतु । गभ॑म्‌ अन्यः अश्च जनयतु |

४९

प्र

१९९०

दिष्पणी |

पङ्क्तिः १८ इषः = धनानि । ३ कऋतुयाजराब्दव्युतपत्तिः ( निर° २२९ | २-६ ) इत्यत्र ९ मानिषु = स्थनेषु । ६ पारे = परेत | मृष (= मव) । पार्तो भूत्वा देवेभ्य हवीषि देहि | ८ ' अग्नाविष्णु महि तद्वाम्‌ ' ( मे्ा० सण ४।१११।२॥ तैपि० प° {।८।२२ ॥ काठक ४ । १६) ५ अद्नाविप्णु महि धाम ' (-मेत्रा° स०४।१०।१॥ तै्ति० प° १।८।२२९ ॥ काठकं ४।१६) एते दे ऋचौ हविप्येव विनियुक्त । । दरशपणमाप्तौ आरप्तयमानः अन्वारम्भणीयागिषटिं कुरते । पोणेमास्यं पूतः नान्दीमुखम्‌ । आन्वारम्मणीयायाः अप्रा. विष्णु सरस्वती रसवान्‌ अमनिभेगी इति प्रधानदेवताः । आग्रा वैष्णव एकादशकपालः । अग्नाविष्णू सजोपप्ता इत्यनुवाक्या ८ श्रौतपदारथनिरवचनम्‌ पत्रे ८७-८८ ) ।

¦ देवतष््े च ' (पा० ६। ६ । २६ ) इत्यनेन ‹ अद्नाविष्णु ' ¦ उग्रा्िषणू देवते अम्य ( पा० ४ । २। २४ ‹ साऽस्य देवता”) तत्‌ आश्नवैप्णवम्‌ ‹ देवतद्धद्रे च ' (पा ७।३।२१.) इत्यनेन आत्वम्‌ । ‹ इदृवृद्धौ ! (पा०६।३।२८) अस्य ` विप्णौ न इति वातिकं बाधकम्‌ |

१४ पनोषप्ता = सहयुक्तौ ।

१९ चुम्नैः = धनैः । वधेन्तु = स्तुवन्तु एष्टौ करतु वा |

१९ तु = किंतु । ' सास्तविकी ' (३१) इति ग. च. ज, पाठः ) सस्ते भवा सास्तिकी । ‹ तत्र भवः ` ( पा ४ । ६ । ५३ ) इत्यनेन सूत्रेण । निरूतमूढे ‹ सैस्तविकी ' (६९६ । ८ )।

पत्र ६९०

१९१

ट्षिणी। ४५

पद्क्तिः

२९०

२३

न्ट

‹ तर्याया अवयवे तयप्‌ ' (प्र ९।२।४२ )। द्रा अक्यवा; दशतय्यः । ऋकपहितायाः दश॒ अवयवाः | दशतयीषु = दक्षु अवयवेषु । मण्डलानि एव अवयवाः ।

‹ दृश मण्डलानि अवयवाः यस्याः सा बहूवृचसंदिता इति केचिदाहुः । दश्च मण्डाख्या अवथवा यापं ता॒दशतय्यः ` ऋषेदस्य शाखाः तापर इत्यन्ये › ( ट. ) ।

८ निरुक्त ० ६६९ । २४ ) इत्यत्र ‹ आ्चाम्याम्नाये ' न तु ' दशतयीषु ' | दश्च अवयवाः अस्य हति विग्रहे दश्ष- तयः दशतयी वा इति एकवचनान्तं रूपं स्यात्‌ । द्षतयः ऋगवेद: | दशतयी ऋतसहिता । दशतयीषु हति बहुवचनं ्गिमथैम्‌ । अस्य प्रस्य निराकरणारथं॑दुरगेण बहुवचनस्य कथमपि विवरणं क्रियते|

शचम्‌ = अप्रगीतमन्त्रसाभ्या स्तुतिः । तत्‌ होत्रा पठयते । सतोत्रं = प्रगीतमन्धर्ाध्या स्तुतिः । मा उद्वत्रा गीयते शख एका दव ऋहन्योऽपि कर्वः सन्ति । शचरमध्यपातिनी = अनेकामिः ऋग्भिः युक्ते शते वतमाना ऋक्‌ ।

: स्यादपि ! अत्र "अपि शब्दो व्यथः |

अपस्तवयुताऽपि ऋवू ऋगेदे भम्ति इत्यपिकोऽ्ो दुर्गेण निप्पाद्यते । किंतु नायमागदयकः स्वामाविको वा । उत्सगः = प्यापंकं वचनम्‌ ।

‹ देवतद्र्रे च ) ( पा० ६।६।१६ ) इत्यनेन अप्नापुषणौ । अगनपूपणौ दषते अस्य (पा० ४।९।९४ ) 'पाऽस्य देषा!) तत्‌ ' अश्मापौप्णम्‌ ' । दषते च ' ( पा० ७।६।२१ ) ह्यनेन भात्वम्‌ । ' इृवुद्धौ ' (१० ६।३।९८ ) इदं तं मेः जोनकरणवोः ' ( पा० ६।६९।२७ )

टिप्पणी ]

पतरं पट्क्तिः

६९१ ट

९

७

५

१९२०

६६२

[1

(+

९

५.

इृयस्थवं बाधकं न ' देवत्‌। द्वदे च! (प° ६।६।२६) इत्यस्य । ‹ आ्नापौप्णवम्‌ ' ( २१ । २२ ) अयमपपाटः | अत्र तु, शन्दो द्विः प्रयुज्यते । ‹ किं तु, शब्दौ अनवय | विभक्ता स्तुतिः । ' विभक्तिस्तुतिः ` (२३) इति पष विभक्त्या विभागेन स्तुतिः ।

‹ अभिवेभ्यः सुविदत्रियेभ्यः ' अगं पादः क्रर्थं न स्वर्यते । नान्न अन्ते इति शब्दः ।

अयं विनियोगः कमिन्‌ भ्रन्थ दीयते | ‹ शवस्य कर्णे ' इत्यत्र ग. ज, पाठः : दुनछर्णे ' (२६) । प्रमीतानुमन््रणं शुनः कर्णे कर्तम्यम्‌ | किन्‌ ग्रन्थे एतद्वियते । प्रमीतः = मृतः ( अमर २।८११७ ) । `

नष्टपशुः = अविनशररपदुुक्तः | मुविदत्ियभ्यः (८) = सुधनेम्यः ( च. 2. ) । ट. पुस्तके प्रान्ते टिखितमिदं तरिवरणं ठः -ड. पृस्तकयोरन्तभौम्यते

` ‹ अपरपक्षाधान्‌ षड्‌ दृ्िणेति माप्तन्‌ मापिम्यः पितृलोकम्‌ '

(छ ° उप० ५।१०।६--४ ) । अपक्षीयमाणपक्षादयान्‌ प्मा- मान्‌ दक्षिणाऽऽदित्य एति मातभ्यः पितृरोकम्‌ ' ( वृह° उपर ६।२।१६ )।

सुविदत्रियेभ्यः = ये विद्युतो मध्ये निवपन्ति तेभ्यः । विद्युति निवसन्ति ते विदत्रियाः | अयं दुगकृतोऽैः हिष्टः ।

‹ चन्द्रममरो विद्युतम्‌ ' (छर उप ९।१०।३)। ^ आदित्यद्वियुतम्‌ ' ८ वृह० उप० ,६।२।१९ ) | दुर्गण कप्या उपनिषद्‌ एते वाक्ये उदाहृते इति न ज्ञायते ।

अनृणा असिक्ननृणाः प्रस्मसतृतीये लोके अनृणाः ध्याम । ये देवयानाः पितृयाणाश्च टोकाः पवलीकाननृणाः सचरेमहि ॥ इति जपति यजमान; ( मन रश्रौत ° २।२।५।९९ ) |

पत्र ९६९२९

टिषणी । ४९

परंशपिकः = सरशयम्‌ अपित्नः ( पा० ९4 । १।७३)

पवम्िन्‌ अर्भे कथितस्य पुनरिरेशः अन्वदिशः |

साम्यात्‌ = अन्द्ेशकरणात्‌ ।

दशनं = मतम्‌ |

पितृभ्यः इति प्रमी ।

देवेभ्यः इति चतुरी ।

ष्टं = प्रपितम्‌ | इतः = पए्रिीट)कात्‌ |

पः (६६१। १० ) इति सवैनाग्नः | व्यपेक्ष्य

पत्‌; अप्य |

रकर्पेण कीतेना कथनम्‌। अपरं = दशनम्‌ | अक्रस्पयत्‌ =

अथैमकरोत्‌ । अथवा । अपरं दृशंनम्‌ अकल्पयत्‌ ।

: अथां पितिपुकितरौ उपेहि! (ऋ० स १०। १४ । १०} 1

आहं पितृन्ुविद्। अत्रित्सि' ( ऋ० मं १० | )

` अग्नं याहिमुविकत्रेमिरवाङ्‌ सत्यैः कथैः पितृभिधर्मसद्धिः '

( ऋ० मृ १०।१९।९ ) एतेषु मुविदतरशब्दः पितृणां

॥- विशेषणम्‌ । ( ऋ° प्रण २।१।८॥२।९।८) दत्र अपरैः । ( ऋ० पं ७।९१ | ९ ) इत्यत्र नियु- ताम्‌ | ( ऋ० प° ९।२४। १०) इत्र ' पवित्रा णि सातानि ` । मुविदत्रशव्दम्य ऋषे सैव प्रयोगाः । म॒ प्रव्यातार्थ प्रयुज्यते दूति भाति । पदपाठः पुऽविदत्र इति । तेन विद्धातोः विदतरशव्दः | सुवरिदत्रिय = सुक्दि्। सु

>)

दोभनं रद्र प्रस्यातिः येपों ते सुविदत्राः | पितरः प्रण्या- = न, रवं (न न म

ताः यम्मात्ते देवटोकं ग॑ताः । देवलकिं चते देवताः |

अनष्टपद्राः भवनस्य गोपाः विद्वान्‌ पूपा त्वाम्‌ इतः प्रथिवी-

लोकात्‌ प्रच्यावयतु त्वरयतु स्वगगमनाय । तत्र गत त्वाम्‌

सः अभिः एतेभ्यः सुविदत्रियेभ्यः देवेभ्यः पितृभ्यः परिददत्‌

ददातु । पयस्यतिः पूषा पुपालः । तेन रक्षिताः पदावः न

[>

कदाऽपि नश्यनिति यस्मात्‌ स॒ दरान्‌ मुवनस्य॑च गोपाः |

५०८ टिप्पणी 1

$,

पत्र पङ्क्तिः

६६२ २४ मनुप्यषशून्‌ मप्रमदेन स स्वगौ नयति । अग्निसतान्‌ पितृभ्यः अपयति । अयमेव कऋषोऽथैः ¡ स्ष्टश्च | दत्र-शब्दो दानार्थे वतैते । सु शोमनं वि विरिष्टं द्रं दानं येषाम्‌ | पितर इहस्थभ्यो मनुष्येभ्यो दानानि ददति इति ऋगेदे कथ्यते | तेन सुविदत्रः = दानानां दातारः । कंतु पुकदि- त्राणि स्रातानि' इत्यत्र स्तातानि = दानानि | अत्र सुविदत्र- शब्दः परातानि इत्यस्य कथं विशेषणं भवेत्‌ । #

६६१ २ पश्चदस्तोमः | अस्य प्रयः प्रकाराः। तिच ऋचः । तासु

प्रथमा (तिः) + मध्यमा (सक्रत्‌ ) + उत्तमा (प्त०) = 4 प्रथमः प्रकारः

प्रथमा (म०) + मध्यमा ८ निः) + उत्तमा (स०) = 4 पृञ्चषश्चिका-

प्रथमा (प्०) + मध्यमा ( पत० ) + उत्तमा (त्रिः) = नामा

१९ प्रथमा (त्रिः) + मध्या ( स० ) + उत्तमा ( प° ) = 4 । प्रथमा (प°) + मध्यमा ( स० ) + उत्तमा ( प° )=३ द्वितीयः प्रथमा (स) + मध्यमा ( त्रैः ) + उत्तमा (त्रिः) = ७

प्रथमां (श्०) + मध्यमा (प° ) + उत्तमा (प्र ) = प्रथमा (प०) + मध्यमा (तिः) + उत्तमा (स ) =

१ वारः ए | तृतीयः प्रकारः प्रथमा (तरिः) + मध्यमा (स॒० ) + उत्तमा (त्रिः) = ७ १९

उद्यतीनामा

बृहत्साम = ‹ त्वानिद्धि हवामहे ' (८ ऋ° प° ६।४६। १ ) इत्यम्याखच्युत्पन्नम्‌ ।

१०-१७ ‹ ये च देवगणाः = देवाः वरुणादयः । देगगणाः पुनमरदाद्‌- यश्च | गाश्च शियः = अदित्यादयः ( ११ ) । रसानुप्रदानं = वृष्टिः ( १३ ) मेषवधः | याच काच बहकरृतिः = यच्च किविहटेन क्रियते पतङ्कादिमिएपि कमं इनद्रकर्मैव तत्‌ ( १६-- १७ ) । कुतः । बं हि प्राणः । प्राणश्च वायुः । वायुश्च इन्द्रः ! (2. ) ।

१३ रसा; = अवदयायः वषैः |

, टिप्पणी । ५१

पतर पङ्क्तिः ६६३ १४ अन्या वृत्नवधात्‌ | १६ इद्रस्यैव तेत्‌ नान्यस्ब । इ््रकमं इति पुनरुक्तिः अब-

१ ©

१६९४ ६

९

©

९९५

-~>

१६ १८

९६६ ५

१८

धारणारथा ।

हे इन्द्रा दिवो रोचना श्ीन्‌ स्वगान्‌ वाजेषु संपरमेषु पारम षथः व्याप्ुथः । तत्‌ युवयोः वीय प्र नेति ज्ञायते |

न रोपः विंतु सवै एव मन्व: ( मिर० ३९३ । १६-२२ ) इत्यत्र व्यार्यातः । ‹ रेपः" शब्दो व्यर्थः ।

उक्थं होत्रा शस्यते । प्रतिगरशयाध्वयैवे दीयते । अध्वैव होत्रा दत्तमत्तरं प्रतिगरः | उतथं शस्यते मदश्च रस्यते । मद्‌: = प्रतिगरः ( दुगैः ) | मदः = बदजनकम्‌ उक्थम्‌ ( सायणः ) ।

चन › इति पदप एुकरपदम्‌ | तथापि च न हृति द्रे पदे अथैकरणाय मावश्वके ।

रथः अत्र रथः एव | न रंहणम्‌ ।

नीराः = दूरपत्राः।

अपिकरणे = ( स्तोतुः ) कणेसमीपे ।

षीं = सम्‌ । स = स्वतः (दुगैः) । प्रीं = बुद्धिस्थं कवित्‌ अरिम्‌ । निधेमथः = निःसारयथः निरस्यः }

निः = निधमेथः | षथस्तात्‌ = सम्तात्‌ सहस्थानात्‌ सवं. स्मात्स्यानात्‌ |

मघोनः = मघवतः यजम्‌।नस्व | हः = उदयात्‌ । अनाकालः = दुरमिकषम्‌ ।

्रेधातवी नाम दृष्टिः | इन्र वृत्रस्य वीयै विप्णुपाहाय्येन ्रिङृत्वः तरिमिमीगरपाहरत्‌ । तस्मात्‌ ' वरैधातवी ! इति नाम (मै्रा० पे २।४।९-९)।

अप्रति = प्रतीकाराय अस्तमी यथा भवेयुः तथा । वीरान्‌ = पत्रान्‌ ।

५२ टिप्पणी ।

पतर पङ्क्तिः ६९७ १६ अथापि = तथा च । विरेषतः मित्रादीन्‌ न तथाऽन्यान्‌ देवान्‌ । प्रकरोति = स्तोतुमारभते । १९ पराणि = अन्यानि | अन्या देवताः मित्राद्यः | अपरेण मिनरवरणादिनाम्ना । भेदपक्षि = देवतानानात्वपक्षे । १७ दृ्द्रवायुमंस्ते ( ४-६ ) । मित्रादयो मध्यमस्य कमौत्मानः हृति विरोध आमाम ण्‌ | १८ मुख्या स्तुतिः यस्याः सा | सा + अमुख्या । १९ निर्दि तृतीयया त्रिभक्त्या । ६६८ 4 ‹ अस्माकं गव्यति रजांपि च ' इति द्रान्वयः । ५ ८ 9 रिव न कारे ९ कर १६ चन्दरसृया कथ टव जनयतः | स्वेन उपकरण क्रमणा प्रकरा दादानेनामृतनलदानेन च | दरदं जननं काल्यनिकरम्‌ | १८-१९ साव॑टौकिकस्य उदकस्य | देवाः युवां नामि करुवैनि | ६६९ १० अश्चिना पूपा सेम्तूयते ! सोऽत्िमध्यमः स्यात्‌ बुधान वा। यस्मात्पा्िवेनागिना पृपस्तवम्य प्रतिपेध उक्तः ( ६९१। ४-९ ) | ' पपा त्वेतस्च्यावयतु ° ' इदमाापौप्णहिप उदाहरणं न सस्तवम्य | मध्यमचुस्यानामनः पूष्णा सैम्ततम्ये- दाहरणं नोपटमभ्यते | ''अगरिना च पपेत्यपाटः ८ न तु सम्तवः' ( निर० ५।८) दृति प्रतिपेधविगेधात्‌ | वायु च पूपेत्यपाटः | उद्राहरणम्‌ । प्रतत्यप्रो नमउक्ति° उत त्मन्‌ ' (ऋ० परै ५।४३.९ सायणमाप्यं च दीयते | अत्र पृषवायु प्सतुयेते " ( 2. )। 'अथाप्यस्नापौप्णं हवनं तु सेम्तवः ' इति ( निई० ७।८ ) सम्तवपरतिपेधः | तम्मात्‌ वायुना च पषा ' इति पाटः म््‌ दृति कम्यचिन्मतम्‌ । श्रित्वयं प्रतिषेधः पारथिवारिपुप्णैः ५ ५ न स्तस्य न मध्यमरेघ्ुसयानामेव पूष्णा पस्तवम्य | तस्यी- ^^ ठ त दाह्रणमदयापि नोपलब्धम्‌ । मृभ्यं तत्‌ | {१ नोदाहरन्ति = दुगमद्शाः केचिदयत्तिकाराः । ‹ उदाहरति ' (२९) इत्यपपपो यम्मायाम्कः तेम्तवोद्‌ हरणानि न ददाति ।

६६९

६७.०

१ ४, ॥

अथवा

अथवा

ना ८०

टिप्पणी । ५३ [44 पडक्तिः | १९ ध्वयुना च सुस्तवः' हृदमपूरणम्‌ । केनाप्यन्येन प्रान्तभागे ठिलितं

स्यात्‌ । तत्केनापि टेलकेन दुरगवत्तावन्तमौवितम्‌ । `

८ वायुना परस्तवः ' पृप्णोऽभ्ति (ऋ ० सं ९।४३।९) इत्यत्र । [^> छ धर €

[दवा धरतार्‌ ईत्यरस्मात्कारणात्छुहसम्ताः |

वाजिनः = ‹ अवमः सूयसते त्रै वाजिनः ' इति हि तै ि- रीयत्राह्मणं १।६।३।९ ( च. ) ।

दयोतनवन्तो ये वामिनश्च उदकस्य धारयितार उक्ताः (अप्स्वन्तरमृत' ( ऋ० प° १।६३।१९ ) इत्यत्र |

मित्रवरणस्दसोमवातपनेन्या मध्यस्थानीयाः | पूषा पृषिवी, स्थानीयः | ९ पप्तदशाम्तोमः-- प्रथमा (तिः) + गध्यमा (प° ) + उत्तमा (प° ) = | (म) + ‰ (त्रैः) + + (समर) दङ्पप्ता (सन च १ (ति) "+तन, १ १५७ प्रभमा ( त° ) + मध्यमा (तिः ) + उत्तमा (पत० ) = \ (प०)+ „+ (त्र + (रि )= ७ ६ ,. (तिः) + (०) + ( प्त) = ९ १७ १ प्रथमा (त्रिः ) + मध्यमा (त्रिः) + उत्तमा (स )=७ ९ + (प्न) 4 9: (प) (प्०)= २ ,„ (स०)+ +» (त्रिः)+ » (तरीः) =७ १७ १ प्रथमा ( तिः ) + मध्यमा ( स्र० ) + उत्तमा (त्रिः)= ७ १... ( प°) + 2) (समर) + (स) = (त्रिः) + (समर )+ (त्रिः) = ७

©| 1

५४ टिप्पणी

पत्रं परक्तिः

६७० ! प्रथमा (तरीः ) + मध्यमा (त° ) + उत्तमा (स०) = २ » (सण) + » (स॒०)+ »+ (प्र) = ३ » (त्रिः) + >» (त्रिः)+ ५ (त्रिः) =९

१७ १ प्रथमा (स) + मध्यमा ( प्र ) + उत्तमा (प) ८९ द ( म०) + 9) (त्रिः ) + ११ ( प्०) = ५ ६ » (तिः) + + (त्रिः) + » (त्रिः) =९

१७ १ प्रथमा (त्रिः) + मध्यमा ( त्रिः ) + उत्तमा८ प॒) = श २ »+ (स॒०)+ » (क्रैः)+ ) (स०)=९/ भलर २ 2) (प°) + 2) (प°) + ११ (त्रि ) -९। १७

१९ अ्निप्रकरणे ( निरु० ७।८ ) इन्द्रपरकरणे ( निर० ७। १० ) च { अथास्य सस्तविका देवाः ' इत्यत्रवीत्‌ |

१६ आदित्यः = ूचैः |

१७ स्वपक्षः ‹ तख एव देवताः ' इति । तस्व उग्योतनेन पुन. रक्तया अनुप्ग्रतिः । पृनरुक्तिरनुस्रतये । उद्योतनं = प्रकरेण कथनम्‌ |

२१ '‹ यच्च" इत्यस्य स्थाने छ. त. द्‌. ग. च. ज. पुस्तकेषु“ यतु ' (३२)

२१-२२ : प्रवाहहतम्‌ = अन्तधानकमं | रत्रिग्रहनकषत्रादिप्रच्छादनमत- शास्म प्रकाशनेनान्तध॑त्ते इति प्रवल्दितं प्रकाशनम्‌ । आदि. त्यकर्मेल््थः । अविद्यापनयेनात्मादिप्रकाश्चनम्‌ ' (2.)। धातुपाठे वल्हधातुरनासि । यद्ययं धातुहधातुदृशो मवेहि हृल ह्र चने › इत्यनेन प्रवहितामित्यस्य चलनमित्यथैः स्यात्‌ । यत्किचिश्चरति तदादिव्यप्रभावेणेव । सवं चरनमादित्यायत्तम्‌ ।

प्रकाशनममगनेः कमं । बलकृतिरिन्रस्य । चलनं चाऽऽदि. त्यस्य |

६७१ ६७१

रिप्पणौ | ५५

पङ्क्तिः

१९

१६

~>

अत्र किम चन्द्रमा वायुनेति । त्रय एवेति कृतवा प्रपशचौ न कृतः|

उत्तरोऽभे्चौ निराकाङ्क्ष आशिषा ।

ऋतवः दर्दाति स्तोमाः पृष्ठानि एतानि कानिचित्‌ पूरवे अशनि भक्तेषु कथितानि । रेषाण्यत्र कथ्यन्ते | ‹ स॒ ( इन्द्रः ) एतं मरिन ्रहमत्रूत॒माध्यौदिनं सवनानां निप्केव्यमुक्थानां शिष्टं छन्दसां षं साम्नाम्‌ ' ( ० ब्रा १२।१०)। “अमित्वा शूर नोनुम इति रथतरस्य योनिम्‌ ' ( र० त्रा २१।२)। ^ त्वामिद्धि हवामह इति बृहतो योनिम्‌ ' ( ए* त्रा २१।४)। अयं रोकः प्रातःसवनं वसन्तः गायत्री त्रिघृत्‌ रथतरम्‌। अन्तरित माध्यदिनं ग्रीप्मः विष्टु पश्चद बृहत्‌ । अपी खोकः तृतीयप्तवनं वषा नगता सप्तदश्च परुषम्‌ । एते स्थान( लोक )न्यहाः । स्थानव्यवसयेयरथः । शरद्‌ अनुष्टुप्‌ एकविंशः वैराजम्‌ । हेमन्तः पड्क्तिः त्रिणवः शाक्रपम्‌ । शिशिरः अतिच्छन्दाः प्रयचिशः रैवतम्‌ । एतानि शिष्टान्यनुकमेण पूर्वेषु व्यहै¶ संस्माप्यानि । पवौ मुरुया कल्पना ( व्यवस्षा ) । इयमनुकरपना तदवल- भविनी व्यवस्था | ‹ अनुकरपयीतं ! = अतुकर्पयेत । आहर्यात = आहयेत्‌ ( आश्व श्री० ८। १३ ) । वेद्थीत ( आश्व° श्रौ° ८ । १४ ) । कामयीरन्‌ ( अश्वर श्री १२।८)। एतानि श्रौतपू्रकाटीनानि खूपाणि । ष्ठं = सामसा्य पृठ्तेत्रम्‌ । यथाऽिटोमे रयत साम अत एव र्थ॑तरं पृष्ठम्‌ । अतिरभ्र वृहत्साम वृहतषृषठम्‌ । एव

५६

पत्रं १७२

टिप्पणी |

पङ्क्तिः

१

ज ९)

<

+ ६

रथतरं बृहत्‌ वैरूपं वैराजं चेति चत्वारि सामानि तान्येव च पृष्ठानि ।

तरयाणां सवानां छन्दांपि देवताश्च(० ब्रा १३। ६) टतयत् दीयन्ते |

पूर्प्वम्यादिमककिप्वन्तमृताः । ऋतुच्छन्दःस्तोमण्ष्ठानामग्नया- दिषु भक्तिः । कथितेभ्यस्तम्योऽकपितानि शिष्टानि । परोऽ मक्तिरेषः । ऋत्वादीनि शिष्टानि अग्नयाद्विभक्तीनि पूरव पवन्तमूतानि ।

पृष्ठानि = पृरष्ठस्तोत्रसाधकानि सामानि ।

ऋतवोऽ्यादीन्‌ मनने । ऋतुरोपं रिष्टानृतृन्‌।

गायत्रीतः अनृष्टूष्‌ । करिष्टुमः परिक्तः । जगत्या अतिच्छन्दाः { ए० त्रा° ६९।६ )।

अभ्रिः तरिवरृस्तोमः रथतरं साम गायत्री छन्द; ० व्रा २०।१) इन्दः पञ्चदश्तोमः वृहत्पाम त्रिषु छन्दः (एर वरा५२०।२) | विभ देवाः सदशस्तोमः वैरूपं माम नगती न्द्‌ (2००२१ |

वाक्‌ एकव्रिशः वैराज अनुषष्‌ (एर व्रा ९११) गौः त्रिणवः ज्रां पङ्क्तिः (० वा २२।१) वैरूपं (६ ) = ‹ यद्याव इन्र ते शतं ' ( ऋ० घर ८। ७०। ९.) हत्यस्यामृच्युत्पन्नम्‌ । (° व्रा २१।२)। ८फ्ि सोममिन मन्तु त्वा! ( ऋ< स॑ ५। २३।१ ) हत्यम्यामृच्युलन्नं साम वैराजम्‌ ( ए पत्रा १७। ७) | प प्रोप्वसमे पुरोरथम्‌ ' (ऋ पं १०॥। १६३। १) इत्यस्यां गीयमाने शाक्रं साम ( एे० त्रा० १७ ।५)। १ प्रथमा (२) मध्यमा (९) उत्तमा (१)=९ ।

२ +» (१) >» (६) +» (९)=९ / त्रिणवः २ } (१) 2) ( १ ) ५ (२ = ९,

१ &।

; त्रयाः रतं अतिच्छन्दा; (द० त्रा° २२।७ ) ।

पन्न ६७२

रिष्पणी । ५७.

[3

पङ्ाक्तः । ९-९ ‹ रेवतीनैः सधमादे ' (ऋ° ०१।६०। १३) इत्यस्या. मृच्युतयनरं साम रैवतम्‌ । ( एे० व्रा १७। ७ ) प्रथमा ३ + मध्यमा { = ५७। { द मा ९ + उत्तमा =| त््सिनी ९ क; 4 + कः 3 ` ९8 एकविंशः ३ ) २ , १ + 2 ३ = ५७ | २१ १ प्रथमा ३ + मध्यमा १ + उत्तमा १ = ९ # ११ १+ ) ६4 2) ६ = ७ ह उती ६ + + 2 २ + 2) ६ = ९ ४, १ प्रथमा ३ + मध्यमा ३ + उत्तमा ६ = ९। र्‌ 9१ १ + ११ ३ + १८ १ = ५ ्रतिषटुतिः ३ 9१ 1 + ११ १ 1 ११ ॥ = ७ १ १ प्रथमा ३ + मध्यमा ३ + उत्तमा ३-=९ २ »› {+ , !+ » {=१९ समीं ३ ) + 5 ६+ + ६=९ । २१ ५ प्रथमा । ॥ मध्यमा उत्तमा ध त्रिणवः ११ ११ ११ = द ॐ 414 21 {+ : ३ = ९। भति . १७ १ प्रथमा ६ + मध्यमा ६ + उत्तमा १= ७ ३ ; {+ ॐ ३ ९= ९! उदती 1 > ९ + ॐ + ) ६ =११ २७ १ प्रथमा + मध्यमा ७ + उत्तमा १ =११ २ +» {+ + ३ + » ७ =११ त्रयक्षशः ३ 2) ७ 4 | १ + )) ३ = १

३६

५८ रिष्पणी ।

पत्रं पङ्क्तिः

९७२» १ प्रथा ६4 म्यम ७ + उत्ता =११| तमधि २ ;) १+ $ + + ७ ~. | व्रयखिशः २ 2) ७ १) १ ४ १५ ९ =! १ | 1 १ प्रथमा ६ + मध्यमा ९ + उत्तमा ३ =११ ेरदयः +») ६4 9१ ३ ) ५ = १ १ सेक्रम द > ५4 ॐ ३4 ) ३ =११

१ प्रथमा \ + मध्यमा ५4 + उत्तमा १ ९ ९ ११ १ ४ ११ २ (र 9१ ७ =११ ॥ उद्यती ६

२९ + ७+ ; + 2) = १६ 1

६६ १ प्रथमा ३ + मध्यमा ^ + उत्तमा ^ =१३

९ + ३1 ) ६ =१। प्रत्यवरोहिणी

२ )) ३4 # ६4 > \= ९।

२६ १ प्रथमा ३ + मध्यमा ७ + उत्तमा 4 ={९ २ ) ^+ 2) ६ + )) ३ =११ # ११ ॥ ॥ ११ १ ४३ ११ = 0

६६

६-७ अग्निः पृथिवीस्थानः । एतान्यपि प्रथिवीस्थानानि । एतेषमि-

कस्यापि श्रवणे मन्त्र अग्नयः । ७ ‹ अन्यतमस्यात्‌ ' (२०) ददं पाठान्तरं प्रामादिकम्‌ ।

११-१२ पए्रथिवीमक्तीन्यन्तरिशषमक्तीनीत्यम्रापि अयं प्रणाटिकान्यायो

योऽय: | अवयवस्य स्तृतिरवयविनि शक्रमयितम्येति न्यायः ।

१२ एते देवताव्यहा न स्थानव्यहः । अथं मागः प्रतिप इव

भाति यस्माद्धि न साक्षादग्यादिभक्तेमिः संबद्धम्‌ । सामस्था

पृष्ठशयः अग्निभक्तीनीन्द्रमक्तीनीति वक्तव्ये प्रथिव्यायतनान्य

प॑ ६७२

९५३

टिप्पणी ॥ । १९ पङ्कः

१२९ न्तरित्ायतनानि आदित्यमक्तीनीति वक्तव्ये शभ॑क्तीनि ( अनुकल्पयीत ' इत्यास्यातरूपं मन्भयनुःशाब्दयोष्यपत्त- सत्यतेभ्यः कारणेभ्यो नेदं यास्करचितम्‌ ।

१२ ‹ सवमेतन्मन््ाश्रयम्‌ › इति कुतोक्तम्‌। 'यत्कामः०' (६०९। ८) इं मन्त्देवताटक्षणम्‌ ।

८-९ मन्तारो मननशीटा एभ्यो मन््ेभ्योऽध्यातमादयमं मन्यन्ते मन्तुमुपटमन्ते ।

९ दुगेदन्तं बराक्षणवचनं कम्मद्राह्मणादिति न ज्ञायते ।

१०-११ ध्वा पर सृत्येनिम्यदखरयीं विद्यं प्राविशंश्ते ्रन्दरेभिरन्त्र-

दयन्यदेभिरच्छादयंस्सच्छन्दम्ं छन्दस्त्वम्‌ ( छा उ० २२५ ‹ देवा अपुरान्हत्वा सूल्योरिभवुस्ते छन्दास्यपद्यस्तानि प्रावि सतेभ्मो यचद्च्छदयत्तनात्मानमच्छादमन्त तच्छन्दसं छन्दस्त्वम्‌ ' ( मैत्रा° ० ३।४।५७)।

१२९ 'यनुषाहपैटेवा अग्रे यज्ञं तेनिरेऽभचाऽथ पन्ना | यजो ह्‌ वै नमितदधनुरिति ' ८ शत० त्रा ४।६।५।१३ )

१६ स्सोऽनुवाक्यामनृच्य याज्यामनुदरुत्य पशचादरपर्करोति । पह वै वपटृकरारेण जुहयाद्रषटक्ृते वा ' ( शत० ब्र(° १।५७।६९ | २२)। ददेवपातरं वा एप यद्रषटकारः (तथैव १३) । प वै वौ- गिति करोति । बाभन वषट्कारो वग्रेतो रेत एवैतत्पिश्वति षडित्यृतवो वै षट्‌ तददप्ेवैत्रेतः सिच्यते तदतो रेतः पिक्तमिमाः प्रनाः प्रननयन्ति तस्मादेवं वषट्करोति ' ( तथैव २१)। को वषटूकरोति। “तवे वज्ञी ऋचीपमः' ( निर° ६। २६ ) अत्र परचीपमः = ऋचा स्मः । एवं प्रनापतिरात्मानमृचा समं मेने । किंतु साम ऋचा समं यस्मात्तत्‌ ऋच्ययुदम्‌ । सताम त्रच एव विस्तरः | गेया ऋक्‌ = साम । तस्मात्‌ ' प्रनापतिः साम त्या समं मेने ' इति सताधुतरं निरूपणम्‌ ।

१८ संहिता तत्पदानि तेपां च स्तोभः विस्तरः सामनामा |

&० टिप्पणी ।

पत्र पक्तिः

६७३ २० यसमिन ऋचामुत्पत्तिकारणानि दीयन्ते स अन्थोः निदान | | त प्रनयं ये अर्ीयते ते । अथवा क्रचां निदानानि ये ददुस्ते

नैदानाः । ‹ तदृधीते तद्वेद ` ( पा० ४।२।९९ )| २२ श्रिवृत्तोमानां मुखं गायत्री दन्दसाम्िरदेवतानां ब्राह्मे मनुष्याणां वसन्त ऋतूनाम्‌ । ( ता्ड्य० ६।१।६ ) राजन्यस्य पश्चदृशः स्तोमः क्रष्टुं इद्र ग्रीप्मः ( ताण्ड्य०६।१।८) वैदयस्य सप्तदशः जगती विशरदेवाः वषः ( ताष्ड्य०६।१।१० शूद्रस्य एकविंशः अनुष्टुप्‌ न काचन देवता ( ता्ड्य०६।१।११ ) | २३ त्रि + गमना(६७२ । ! ८) । एते विपरीते | गाय(गमना)

+ त्री (तरि) = गायत्री । त्रिभिः पदिगैच्छति तस्माद्रायतरी।

हृदे ' गायतो मुखात्‌ ०१८ ६७२। १८ ) इति ब्राह्मणवाक्यं च

गण न व्याख्मति |

८ सेयं सर्वा कृतना मन्यमाना गायद्यदगायत्तस्मादियं गायत्री ।

अनिगौयत्रः ` ( श्त० त्रा ६।१।१।१९ ) ।

“पा हैषा यगते । प्राणा प गयाः । तस्माद्रायत्री' ( शत»

ना° १४।८। १९७).

( प्रजापतिः ) भूरितीमामपनता्थि रथ॑तरं त्रिवृतं गायत्री भुवरिलन्तरिक्षं वातं वामदेव्यं शिष्टुमं प्र्चदश स्वरिति दिवं सुयैबहदेकविशं जगती ( काठ° ० ६।७)।

“याते अग्ने पवमाना तनूः पथिवीमन्वाविवेश

याऽप्रौ या रथृतरे या गायत्र च्छ्दपि या त्रिवृति स्तोमे ।

या ते अग्ने पावका तनूः अन्तरिक्षमन्वािवेश

या वतिया वामदेव्ये या व्रष्टुमे च्छन्दसि या पृश्चदशे।

यातेञपरे शुनः तनूः या दिवमन्ाविवेश

या पर्ये या वृहति या नागते च्छब्दापि या सप्तदशे '

( काठण० प॒ ७|१४)

टिप्पणी । ६१

पत्र पङ्क्तिः

६७४ । ॥

१६१७

१८

गायत्रीत उष्णिहि चत्वायधिकान्यक्षराणि । यथा--

“ यस्य त्यच्छम्बरं मदे ( १) दिवोदापाय रन्धयः (२) अयं समरोम॑ं हृद्रते(३) पुतः प्रवि" (ऋण प° ६। ४३। १ ) ॥ {मूतः पिव एतानि चत्वार्यधिकान्यक्षराणि । एतदुप्णीपसदशम्‌ ( ४ ) । उत्ल्ञाता ( ६५७३.। २६ )= भ, (५ (र ८.

उद्वष्टिता । उत्ल्ाता = अधिकं लाता चतुभिरक्षरैः |

उाणिक्‌ त्रिपाद्‌ | गायत्र दवौ पादौ प्र्यकमष्क्षरौ । नाग-

तश्च द्वादशाक्षर एकः पादः ।

उत्‌ + कलिह्‌। अथगा * उ ' इत्युपशन उच्वारणाथैः | उप दाहे । शिरोदाहं सूर्कृतशिरम्तापमिदं नयतीति उप्णीपम्‌।

अथवा । उ ' उच्चारणार्थे | प्णीष्‌ ष्णा शौचे (धा०२। ४२ ) इत्यस्मात्‌ |

अनुष्टोभति = स्थिरी करोति ।

* अनुषटष्‌ ( चदुप्पाद्‌ ) गायत्रः ' ( पिङ्ग० ९।६।)। समुच्चिनोति = समधयति ।

‹ अनुस्तोमति ' ( च. ज. २४ ) इत्यपपाटो यस्मात्‌ । उप सगी्सुनोति० स्तोमति° ' पा ८। ३।६९ ) इत्यनेन

सस्य पो मवत्येव |

बृहत्या एकः पादो नागतो द्वादशाक्षरः । इतरे त्रयः पादा गायत्राः । अनुष्टुभः सर्वै पादा गायत्राः ।

“ पक्तिनीगतौ गायत्रो च ' ( किङ्गदपूत्रं ९ । १५ ) ।

पडतश्त्वारः पाद्‌: । तेन कथं पशचपदा पडुक्तिः ।"पदपङूक्ति

पश्च ( पिङ्ग० ६।६ ) । (चतुष्कषट्‌क त्रयश्च ' ( पिङ्ग ६ । ७) । एतेन पदपडाक्तिः पश्चपदा । %श्चपदा परुक्ति”

(े० त्रा २६३।४॥२९।४) । या हयक्रपरुक्ति सा पद्क्ति्तुषं येतस्याः पञ्च पशचाक्षराणि ( मेत्ा° पे ११।१०)।

६७५

दिपणी |

पङ्क्तिः

{९ शट्‌ जुष्टम पदे पदि त्रिभिरक्षरैः स्तोभति वयति त- स्मत्‌ त्रितम्‌ अनुषटप्पादसया्टक्षराणि | ्र्टुप्पाद्म्यकादश । ‹ ततो निराह ` इत्यत्र 'ततः' इत्यस्य स्थाने अतोवानि "यतः" पदं स्यात्‌ |

९ ~<) < ^ ~<) ~<

<+ =-=

गायव्यादिभ्यः तीणैतमं गायत्रीं स्तोभति च । बहुत्वात्‌ = बहक्षरत्वात्‌ ।

स्तोमनी = अवष्टम्भः | त्रिवृत्‌ वन्नं तस्य व्षट्‌ ।

सो ^ ^,

स्तामना स्तुतः

"वज्रमखी' ( अमर० १।१।५९० )। चतुणां त्रयः संधयः । यत्रिरप्तोमत्‌ ५९३) इदं महे वतेते । ( ६७६ । ९-६ )।

कितु इं ग. च. ज. पुस्तकेषु न दीयते । दुर्गेणचन व्याख्यातम्‌ । गायत्री त्रिपदा अष्टाक्षरा = २४ अक्षराणि। उणिकू (+< त ६ ` ॐ कतुन्‌ » <+{९+८ = २८ + अनुष्टुप्‌ चतुप्पदा ८४ = ३२ बृहती १ <+८+१२॥८ = ३६ » पङ्क्तिः पञ्चपदा <>९ क ष्टुप्‌ भतुप्पदा ११८४ = ४ +, जगती ह (४ छः ८.

१८ आप्तं = पूणम्‌ । *अन््यम्‌। इति

पठान्तरं (९१) सुबोधम्‌ । जगती इत्यत्र चकैरीतवृत्तौ अभ्या मृशर्भं । न + गती= परां काष्टं गता ।

^ [3 ५ १९ जलचरा; = उमयः ( दृः ) | नटनिवातरिनः प्राणिनः । तेषं

मन्दा गतिः |

१९-२० (जल्गल्यमानः' | 'गट्‌' इत्यस्य चकररीतवृ्तम्‌ । गद अद

(धा० १।९४७ ) । पनः पुनरहं वा मक्षयन्‌ सन्‌ । बर मन्दं मक्तयन्‌ प्रनापतिजगताममूृनत्‌ । ब्राह्मणमपि नगत मन्द्गतिं दशयति ।

टिप्पणी । ६.३

पत्र पदाक्तिः ६७६ १ बाहुल्यात्‌ प्रयोगस्य | २ ‹ विराजो टिः ' (पिद्ग० ४।९) | विरा्पादे दहाक्षराणि।

१७ १९

२१

~>

तिषटप्वादे एकादश । तस्मात्‌ शिष्टूमः प्रा्‌ विराट्‌ क्षमिति

न निरूपिता ।

पराकल्यात्‌ = दशक्षरैः |

विराध्याति = समृद्धा सपण न मवति यदा कदाचिदस्याः

पादोऽक्रेण विकतो मवति । कदाचिद्‌ भिकाक्षरेणेयं विरोषं

मानं प्राप्रोति ।

द्शाक्षरम्वरूषाद्रिप्टुता अतिरिक्ता ।

पिपीटिकामध्या गायत्री ( ८ + ५ + ८ ) यथा--( ऋ०

सं० ४ | ३१। ११, | ‹ त्रिपादनिषमध्या पिषीलकमध्या ?

(पिङ्ग० ६ । {७ ) । पिपीटठिकस्य मध्य इव मध्यो यस्याः ।

अनुक्रमधीकारदारितः उन्दमां कमः (ए० त्रा० भाप्व्‌ ७।८)।

छन्टविचरः ( टे त्रा १६।१-४ ) |

मूशिषठा देवता एकेकामृचमेव मन्ते न कदाऽपि सूक्तम्‌ ।

रक्षणमेदज्निभिः = सा परा देता भिन्रकषणैलक्षिता ।

"उद्व्तात्यपञ्चमाः' (ऋ० ०७ | ९६।१-४१) सौर्यम्‌

वृहदे° ६। ५ )।

यत्र चकरुरमृत। गातुमसम १. र

येनो न दीयन्नन्वेति पाथः |

नमेभित्रावरणोत हयैः (च० सं ७।६९६॥।९)॥ अत्र प्रथमोऽ्चैः सयः शौनकस्य मतेन | उत्तरो प्रवणः । अन्येषां भिन्नं मतमापीदिति भाति। ' उदैति पुमे ' | ( ऋ° मै ५।६६।१)

“यत्र चक्रुः ' ( ऋ० प्रः ५।६१।९)।

^

प्रात वा पूर उत

नवे| नवो मवति नाथमान) ऽद केतुरपसामेत्यप्रम्‌ | मामे देवेभ्यो ति दुधात्यायन्‌ प्र चन्द्रमौसितरते दधेः (ऋ° म॒० १०।८५।१९ , ॥

टिप्पणी |

^

पङ्क्तिः

१ नवो नवो मवति जायमानः सूरये एव इति केचित्‌ । अह कतः स उपसतमग्रे एति । चन्द्रमा आयन्‌ देवेभ्यो भागं विद्‌- धाति दी्ममायुः प्रतिरते च । अन्ये तु प्रथमः पाद्शव््रमःपरः। द्वितीयः आदित्यपरः । सर्वस्यशचन्धमा देवतेत्यनुक्रमणी । ‹ परस्याः ( १०।८९।१९ ) प्रथमौ पादौ सौयौ चान्दरमपौ परौ ' | ( बृहद ° ७।१२९ ) | ‹ ओणैवामो दृवुचे (० |, ८९ । १८-१९ ) त्वसिन्नधिनौ मन्यते स्तुतौ ' (बृहद ७ | १९५ )।

४ ¦ श्रमाजश्च भूयिष्ठा; ' ( ६७९।९ ) इत्यत्र मूयिषठ्रहणात्‌।

९ करप्याः= स्थापनीयाः व्यूह्य ।

£ परमेष्ठी अमुपमिन्‌ ठोके । अ्रहनकषतरण्यन्तरिते । इतराणि परथि वयाम्‌ । धरमेषठी' एतन्नाम ऋकशालायां नोपटभ्यते। ऋका. खायां (ुषुम्भकः ' इति शब्दो न तु कुमूम्भः कुपम्भको वा |

७ निपातः = गौणं स्थानम्‌ ।

८ उप सराधारण्येन स्तुतिः उपस्तुतिः। रवां साधारणा स्तुति तु कस्यचिदेकस्य मु्या। तप्र = तस्मिन्निपातैविध्ये | प्ताधारण्यं नाम = सराधरण्यस्याथं उदाहरणं च ।

९ ‹ तत्र साधारणं नाम! ( २७ ) इति पाठान्तरम्‌ | नायं पाठः माघः । किं तत्साघारणम्‌ । तत्र पाधारनोपत्तुतौ ण्यं त्य०' (२७) अथग. ज. पो मिभितः । यथा-' तेत्र साधारण्येनोपस्तुतौ + तत्न पाधार- ण्यम्‌ › | : तत्र सराधारण्यनोपस्तुतौ › अयं पाटः पताधीयान्‌ ।

१४ पुनः = तु।

१६ " प्रथिन्याम्‌ › इति प्रषिवी इन्द्रम्योनिवापतस्थानम्‌ । नायं एथिन्याः प्राधान्येन निशः । ।

१८ रक्षणत्वेन = पृथिवीमिवापिनी इनद्रभ्नी ।

१९ काश्िनिप(तमाज इत्वस्मिन्नयिकारे ।

६७८

टिप्पणी । ६५

परक्तिः

२६ २३

~>

मलन्तनेवण्टुकं = सैव तषण्डुकम्‌ ।

आदित्यस्य ‹ स्वः पृक्षः ' इत्यादीनि नाभानि | रवह् तेषा न कदाचन प्राधान्येन स्तुतिः ।

वाक्याथ॑न उपजननितं षारब्रन्यं॑यस्य | भितं गृहीतं जितं स्वाजिधेयमामथय यस्य । इवदाग्दोऽगिशब्दस्य प्राधान्यमाक्षि- पति तिरस्करोति ।

पाठान्तरे यच्छब्दो द्वः प्रमुग्यते ( २४-२९ ) । उपमानशब्देन = “ अग्निरिव ' इलत्र इवशब्दो ऽमरेरपमानतव . द्यति । तेन इवसषव्द्‌ उपमानकशब्दः । ‹ उपमाशग्देन | इति पाठ शषः ।

वाक्याथैस्य साम्यं ॒तेनोपजनितं प्राधान्येन सामथय यम्य | मन्यञषन्दः प्रधानमिति बाक्यारथन ज्ञायते |

अशिदाब्दो व्िरेपणश्ररशो गौणो विशेष्यं प्रधानक्ञब्दमक- हते । तारक संबोषनान्तं मन्युराव्दमाकाह्न्‌।

मर्थिनि = प्रथानभैवति ।

अभोत = अपि च| अनिधतिः = गुणवाचकविरे षः | संविज्ञानात्‌ = एेकमत्येन । इन्द्राद दरेवतारूपेऽथं रूटम्‌ । आम्नायिधौ = आप्नयेन कृते वरिष । आशना तनोद्‌- नायाम्‌ ।

: इन्द्राय वृत्रतुर ' ( ६७५ । ! १ )न व्याख्यातम्‌ । चवृत्रहा- होभुक्रमृतीनि ` ( १९.) इतयत्रागि न वृत्तुरशब्यो त्ते । ‹ इन्द्राय वृत्रन्र एकद्रकपां िवैपेदिन्राय वृतरबरूरा एका- दूकंशपालम्‌ › (पत्रा सं २।२।११ ) । वेदः चोदयति । इदद्रायांहोमुच एकादशकपालं निवपेत्‌ ' ( मत्रा° ° २।९। १०)

: समामनन्ति | अनेन परमाम्नाया बहव आसन्‌ यास्फेनापि निषण्ु्मास्नायो रचित इति भाति ।

प्र ९५८

त ॥1

न

टिष्पणी |

देवतानामसु समामननित |

* तु › इत्यस्य स्थानि ८ तेषु ॥ एति पाठान्तरम्‌ ( २९ ) । तेषु = देवताप्ेषु ।

भ ट्व [^ ^, „न रतादक्माश्नानन दवेतनामान भूयात मकनुः |

वपष तु समाप्नानात्‌ ` ( ६७८ | ६९ ) = करतु यानि पमाक्नातानि तेम्योऽन्यान्म्पि बहुतराणि सन्ति । कितु असि. तथ (तुश्टो व्यर्थो भवेत्‌ | ' मूयांमित॒ समा्नानात्‌ ' 0. च 9. र = ८६७५ । १६ ) ददं : तान्यप्येके समामनन्ति ` ( ६७९। ११) इत्यस्यानन्तर मतते। तम्मात्तम्यान्योऽप्यभेः म्यात्‌ | मूयमां समाज्नाने कं प्रयोजनम्‌ | न क्रिमपि | केवलं गणः नम्‌ । मृथांपि समान्नातानि स्युरितयेव केवलम्‌ ।

सेकर्ञानमृतं = रूढम्‌ । प्राधान्येन स्तुततियस्य तत्‌ | देवताना- ममु तदेवाहं समामने गणये ऋ पराधान्यस्तुति च । निर्विरेषणं = यदमिधानैः गुणपदनं संयुक्तम्‌ ।

* व्रतभृत्‌ व्रतपतिः ' इत्वादीन्यरेनामानि । ‹ अरे तपते वतमालप्सवे ' ( मत्रारप्र० {।५॥।१॥१।१।५)| ८ अरं देवानां व्रतपतिः ` ( दात० ब्रा" १।?।|१।२॥ मत्रा प १।४९ | \ ) | -त्ममरे वतभृषदुचिः' ) त्रा सर | ११। ४ ॥ तैन्व्रा० २।४।१॥। ११) एत्मरिघतमत्‌ ।

पूवेभ्यः समाम्नातृम्यः = ये हत्रिःवद्धानि भमिधानानि ममामनाति तेभ्यः |

! इनट्ाय वर्ने अष्टकपाटं निवपेत्‌ ' इृलयारिर्विषिः । एता- टा कियो वेद्रा्मणवरददयन्े । पर्वे समाम्नतारो त्रिधि- दरोनदूमिधानानि समामनन्नि | कथमिदं ज्ञायते यद्वियिदः नात्ते ममामननि। ‹ हविश्वोदयति ' ( ६७९ | १० ) इति याम्कवचनात्‌। "मे "शव्द ( १ <) पनिहिततर्‌ वम्तु दर्शयति । ये वृतनदा्मिधानानि समामनन्ति ते स्तुतिदशेनात्छमामनन्ि |

एिष्पणी । ६७

पन्न पटाक्तः ६५९ १७ द्द च ' केमंनिक्रिदेवताः स्तौति ' ( ६७९ । १३) घि म्करवनन।त्पष्म्‌ । १८ सद्न्रः | वज्रबाहुः ( १५) इद्‌ कथं कर्मनाग भवेत्‌ | २२ पृथक्‌ = व्रिरेप्यं तिना प्रयोगे । वृत्रहारििरोपणस्य नेन्द्र

[0

दिविरेप्यं विना स्वातन्त्येण स्तुतिः | २३ केवटस्य = व्रिरेप्यासद्धस्य | ६८० २ : विरोषतः ' = ‹ व्िशेप्यतः ' इति पाटः म्यात्‌ | विरप्य विना । क्रनित्‌ = क्रचिद्मि । अनवस्थानात्‌ = विरोपय विना विदोषं स्वातन्त्मेण न क्रापि अमिषे परयुञ्बते । ६ क.षख.ग. च. अ. पृस्तकरेषु ‹ निरुक्तमाप्या्निवन्पद्धती ' टृदमाकमिमकं न कमिदन्यत्र वतते | २० प्रकरे प्रकरणे व्यात्या भिन्ना | नबण्टुकप्रकरणे व्या्या ( १४१ । २५-२८ ) । नेगमप्रकरणे(२९२।९१--२६)

४

तन्रतद्धबातिं = अय प्रा वचारा व्राद्धवातं |

व

निःरेषण ( सतवेत्र प्तवश्च ) ज्ञातमतदवानधाम यस्य |

क ५ ।

९८१

८

९ यत्तादिकर्ममोऽद्नम्‌ । विवक्षिते तिकि स्थानकर्मणी यम्य । करिवलितं स्थानं विदि च स्थानं यम्य इति पाठान्तर ( २८- २९ ) ये विवक्षितशब्दो निरशिप्मित्यर्म प्रयुज्यते ।

१६ अम्माक्मधिः पनिष्ट । एरषिव्यनतरिकं युक इत्यनुतरमः ।

१८-१९ देवताभ्यः ग्रतयक्षामिधानं सा्षादाभिधानं न रोचते । परक्षा- भिधाने तेषां प्रियम्‌ । देवताभिषानं व्युत्पद्रयितत्यं टीकिकिश- व्दवत्‌ ।

१९ देवता न साक्षाद शत्या । साऽऽ परोक्षीकतन्या । जरि रिति न देवतायाः भाक्षन्नाम । पराक्ष ¡हं तत्‌ । परोक्षीकरृत त्य = परोक्वीकरणमेव त्म्‌ । तद्व आर्थितम्‌ इषट॒तेषां परोक्षनाप्नं निर्वचनेन

६८

षत ६८१

६८२

टिप्पणी |

पङ्क्तिः

१९--२०

४.

(१.

२४-२५

२९-२६

२७

+ >

[^>

£ परोक्षप्रिया षव हि देवाः प्रत्यकषद्रिषः' (शात० त्रा १४। ९५.९१

आगमः प्रमाणे य्य । यदा देवताभिधानं सम्यन्ञायते तदा देवतातदातम्यमनुभूषते |

“अथाऽऽगमो यां थं देवतां निराह तस्याम्तस्यास्ताद्धान्यमनुभवति ( निर° १६। १६) ।

¢ अग्निः कस्मात्‌ › इत्युपोद्धातः । ‹ अग्र्णीभेवति › इत्षु- पन्याप्तः |

४ अथाऽऽत्मनो बहतः प्रथमे मृतनामपरेयान्बनुकरमिप्बामः ' ( निर» १४। १ ) | अनेन सर्वाणि नामान्यात्मम एव ।

‹ अयमेनैततपैमनुभवति ' ( निर* १४ । १६-१४ ) | ‹ तानीमान्येतम्मिननातमन्येकं मवनिति ` ( मिह० १४। १९ ) । ' तस्मिन्ेकं मवन्ति' ( निर० १४ । १९) । ८ मैपाऽऽत्मनिज्ञासा सैषा पवैमूतनिज्ञासा ब्रह्मण: सारिष्ट प्रूः पतां सटोकतां गमयति य एवे कद्‌ ' ८ निर १४ । २५ ) | एवे विमूतिताद्धान्यमनुभवति |

९ (द

° अपि वा सवामिर्विमूतिभिर्विभूतत आत्मा ' ( निर्‌० १४ । १२ ) | एव पव विमूतय आत्मन एव |

४ अग्रणीमेवति ` इति विग्रहेण वाक्यम्‌ । कृतस्य बाक्यस्ब पदानां वणौ: । तेषां ( पदेभ्यः ) निप्करमणेन प्मुदायः। तेनोष्जनितोऽगनिक्षब्दः । भग्रणीः = भग्र + नी = अधर + नयति । अस्य वाक्यस्य द्वै पदे | तेषां वणाः खष्टाः | ते पदेभ्यो निप्कृप्यम्ते । तेभ्यो वर्णेभ्योऽशचिशाब्द्‌ उत्पन्नः । अग्निशब्दस्य ! अग्‌ ' इत्यव्यषः भग्रन्दादुत्पद्यते । न केवलो ‹ ग्‌ › इति । तेन अग्रदा्द्‌ः कर्मस्थानीयः; पूवैः पद्‌ च|

अपरं दावं * नयतिम्‌ › उत्तरपदमवस्थाप्य । प्रशब्दो निः- सेशायः । स कस्या अपि क्रियायाः करम | तेन स श्यवस्थाष्यते |

रिप्पणी । ६९

पत्र पङ्क्तिः ८९ ६ न तशीप्तरपदम्‌ | (नि) नयति; उत्तरपदं न उत्तरपदस्थम्‌

9

१४

१९

( २७ )।

करतेव्यात्मनि कर्तव्यर्पे क्िमपि करतन्यमपे्ष्फौ इति नयतिसदशं पदमावदधकम्‌ | करणीयस्भाने नयतिपदमवस्थाप्य | “कतव्यात्मना' ( २८ ) हृति ग. ज, परठोऽपि साधुः| "कते म्या्थात्मना' (२८) = करतवयार्भेन + कर्तव्यात्मना एवमयं मिश्र षाठः | तेन धोत्रपदेम करतव्यर्ूपेम भवितन्यम्‌ । किमपि करणी- यम्‌ । तस्मात्‌ ‹ नयतिः ' उत्तरपदम्‌ । अवस्थाप्य ' इत्यनेन काथित्सेदिभ्यता परददयेते । ‹ कतव्यात्मानि* या ` इति केनापि स. पाठो रूपान्तरितः (२८) । किंतु पोऽदुद्धः । नयतिः कतैरि अवम्थाप्येत | ‹ आत्मनि ' पद्‌ क्रिमम्‌ |

अप्रं प्रधानशब्दवन् नित्यं नपुंसकम्‌ । ‹ अशिक च प्रधाने च परथमे चामिथेयवत्‌ ! ( मेदिनी ) | यजमानमितरांश्चाग्र नयति ! अगगरहणं प्रथमं कमं । यः पूरुर गृहणाति स्र श्रोभूते देवता अभियनते । ततश्च ‹ अग्न व्रतपते त्रतमालप्स्य ' इति। ‹ अरे देवानां वरतयतित््मणो त्रतमृट्रतपततय एव प्रच्य व्रतमाटभते ' (मत्रा पं {| ४ । ९ ) | प्रणीयते पृवदिषत्यांहयनायस्थानं प्रति गाहेपत्यत्‌ । अग्रं + नी = अपनः

अथवा अङ्क + नी = अभिः । सिनममानः = ्म्थक्‌ नममानः = कमाय प्रह्वीमूय । मे नम्‌ भातुयास्ककाटे आत्मनेपदी आपतीत्‌ । अथवा तताच्छी- स्यवयोवचनशक्तिषु चानश्‌ ' (षा ६।२। १२१९) इत्यनेन स्ेनममानः ' प्रनमनरशीरं ददयेत्‌ ।

स्थूलौ अष्ठीमन्तौ ( जानृरुैधी ) यम्ब स॒ स्भूटाष्ठीवान्‌ । तस्यापत्यं स्थौहाष्ठीविः ‹ बाहयारिभ्यश्च ' ( प० ४।१। ९६ ) इति सूत्रेण । ब्हादिराङृतिगणः ।

६८६

रिप्पणी ।

पङ्क्तिः ५) भ च अः ^ २२ वनृयी शण्दे उन्दः (धार १ | ४८६) | ' अर्विहीः भ

व्ल <

न्धीरीवनुयीषमाय्यातां पूल्णौ ' (० ४ | ६। ६६ ) इत्यनेन (क्नोपयति! = आद्र करोति । (अ+ क्नो+प +न = इृत्य्मात्‌ अ + क्रः = भवनः अशः भधिः | न न म (३ [> श

ता हेतुत्वेनोपादाय = शन्दसाथने ताः क्रिया हेतवः | ८ एतात्‌ ` अत्र ‹ इतः दृति निष्ठन्तं रूपम्‌ | {दृण धातोः › इत्यथः ।

भीड ' टृति ग. च. न. पाटः प्रामादिकः ।

+

८

एतर्घातोः = इणुधातोः । सटुशन्दौ धट चोतयति । किमपि वणेमामान्ये मवे भवेद्र | भत्र व्णसामान्मेन ' पं नावदयम्‌ । वर्णपसामान्येन इणि मकारो नास्ति । वर्णपतामान्धेन सत्यं नास्ति ' इत्यन्वयः । ठ. ह. वँ र्वष पुरकेषु ‹ सत्ये नास्ति | वशसामान्येन ' इति विरामस्यवम्था | £ अशचिः ' इत्यत्र अकारः कसिननपिइणुरूपे नास्ति ! एवं वण सामान्याभाबः | तस्य इणः करिकारमादाय ततस्तं क्रां म्यापादयति विपरिणमयति मेन अकार उपटम्येप |

अथवा । वर्णप्तामान्येन = केऽपि वणः इणुरुपे स्युः । तां करमपि रपं गृहीत्वा । अत्र वणैसामान्ये काल्पनिकम्‌ |

अगर टृणोऽथदङरीनात्‌ । शाढ्दाभपबन्धनित्यत्वात्‌ । अर्थं न गुणभृतत्वाच्छव्दस्य । एतेभ्यः कारणेभ्यः तद्धिकारमित्यारि । अद्री हणः अभ॑दशचैनात्‌ तम्य धातोः कोऽपि क्रो ग्रही तस्यः | सर च अकारवच्चेन परिणमयितम्यः |

@

व्याषादयति = प्रिपरिणमयति | यथावस्थितस्य = वरभत्यापादनं विना |

ततः = 'आययति' इति रूपात्‌ | 'अत्राऽऽकारः' इति पाठान्तरम्‌ ( २५-२६ ) । अत्र आग. यति ' रूपे आकारः | ततः अकाराद्कारमदत्ते |

६८४

पटः &

१७

१८८५.

रि

टिप्पणी | ५१

कोऽयं महान्‌ पयामः । एतीति अयनः | अयनशग्धादकारः प्रयासं किना टम्पेत | अनक्तीति अन्‌ | शोः कु! ( पा० ८।२।६० } नेन उग्‌ | ददं कुत्वम्‌ | मथवा ! दहतीति षक्‌ | श्रलां जश्‌ ( प० ८।४।९३ ) ह्यनेन : धग्‌ ` | एद्‌ जतम्‌ |

यदा कुत्वं तदा जनक्तिधातुः । यदा जरदत्वं तदा दहति; | अ ( एतीति मथनः ) + गृ (व्यनक्तीति व्यग्‌ ) + नि (नयति ०) = अधिः] अथवा | अ (एतीति अयनः) + गू (दहतीति) धग्‌ + नि ( नयत्ति हविः० ) = अशनिः | एव

[+

त्रिभ्य आस्यातेभ्यः ' ( १ ) इत्युच्यते |

न)

साीतराः = माग्ीयस्यः + पतधुतराः | * अग्रं नयति अङ्गं नयति अमनोपनः ' इत्वेताभ्यः क्रियाभ्य- स्तिस्रः किया: माधीयस्यः |

अनुकमेण मरिर्यो निरूपणीयः | तस्य स्ष्यस्य प्रधान- सुत्या सबन्धः दक्षयप्रथानर्ुतिसबन्धः । प रक्षितो क्षिन्‌ तदभिधानम्‌ ।

[न 3 (४ ^ अगिकरमणां शिद्किङ्िताः |

[3 १

अगिनद्छो दातिनमापायाम्‌ ‹इभरप्‌ शव्दः । इर उम्‌ ८ आधियः ) दृशिकयुटप्‌ ( अगिकिः ) इिफर्‌ ( अङ्िभ्त्‌ ) इशिजेना ( अशिनः ) दृिपेम्‌ ( अभिपाद्‌ ) दृरिपोरेन्‌ ( अस्तिः ) इत्यादितद्धितसमाप्हपाणि । ‹ इरिम्‌ ' शब्दस्य (अशिशव्दस्य,उत्पति कौ ज्ञातुं शवनोति। ¦ अरिवहनि' इत्यारिशब्देषु ‹ निः ' नामकारकगरत्मयव- दधाति | अनतीति अधिः | वहतीति वह्निः । छातिनमाषा याम्‌ ‹ अगो ` चोदयामि । अनति = नोदयति | : अ गतिक्षपणयोः ' (भा° १।९३०)। अङ्गतीति भशिः | "अङ्ग नाप ' ( उणा० पूर ४।५० ) दृत्यर्नन |

छ. त. द्‌. पुस्तकेषु ` यत्तश्च ` दृत्यस्य स्थानं ' सन्ञस्य | इति पाठः ( २९ ) । यत्तस्य एुरोदितः देत्यन्वयः । अथवा

यज्ञस्य देव इति ।

४-५

११

१२ १४

टिप्पणी ।

,

‹ यो देवः घा देवता › इति न व्या्मातम्‌ । देवः = देवता | : हतिरित्योणवामः ' इति छ. त. द्‌. परदः (२५ )। ‹ र ' अक्षरं टेवकप्रमादेनाभिकम्‌ । उणंवामस्य अपत्य. पुमान्‌ ओणंवामः।

८ अभिमीढे › इत्यम्थ अप्रिये क्रतौ विनियोगः ( आश्व श्री ५ | १६) न तु अधिने | " पुरोहितः पाकयन्े ' इति पाठान्तरम्‌ ( २७-२८) । श्रयः पाकयज्ञाः ' ( आश्व° गृहय° १।१।९ ) | हुता अद्रौ हूय. माना इत्यादि ( आश्च° गृह्य ° १।१।९ ) । अष्टकाः पैः ध्रा श्रावणी आग्रहायणी जैश्री आश्वयुनी इति सप्त पाक्य. जञसंस्थाः (संस्काररत्नमान्म-“ अथ संस्काराः ` इति प्रकरणे) | इ स्तुतौ ' ( धा० २।९) | ‹ दि; ' इकारोपबम्धेन यास्ककाङे घात्यो टिखिता इति भाति ; उपबरश्धानां र प्रयोजनमिति न ज्ञायते | नामकरणाथे उपनन्धः स्यात्‌| : सनिस्त्वधयेषणा याञ्चाऽभिशम्तियौ्रनाऽषैना ` ( अमर्‌ ९। ७।६२९ ) | अग्येषणा = गुबदेः कसिधिदरथ प्राथनया नियो- जनम्‌ | याचनाऽप्यभः स्वात्‌ |

हडः इहापि पृनक्र्मा स्यात्‌ |

दिवु क्रीडातिजिगीपाम्यवहारघुतिसतुतिमोदमदसपकानतग- तिषु(धा० ४।१)| "ध्व द्विघ्यु चौ`एतेप्वेश्ि धातोः । दुन्वन्ति (-ोतन्ते) ते देवाः । अशनिः दीव्यति ( = दोतते ) तस्मादेष: । बैर दीव्यति ( = दोतते ) । अवेस्तामापायां रतोवाचको देवहब्द्‌ः । ग्रीकमापायं डिर्भप मिरभष्‌ । लातिनभाषायां उप्‌ | देवता = इेीता तेम्‌ ।

यदपि अग्निः एमिवीस्थान हृद्रो जनतरस्थानस्तयाऽपि दवाव

र => ५ ५ भ त -दुस्थानां यस्मात्‌ चोदवतानां सामान्यं स्थानम्‌ | द्रत

६८४

९८४ ९८५

६८६

टिप्पणी । ७३

पद्क्तः १७ दुरब्दात्‌ । हदं निवचनं पर्भ्यः पाथैतरम्‌ । प्रथिवी टीकात्‌

रोकं गच्छति यजमानेन सह । ‹ पकषऽरथव्तं निर्वचनस्य ! इदं दुर्बोधम्‌ । कदाचिदयमथंः म्यात्‌ । द्वित्रि मवतीति देवः | सुरुपेण अगिर्धिति भवति इति पाक्षिकं श्ुम्थानत्वम्‌ | प्रातः अभिः सूर्य स्वतेजो निधत्ते इत्यर्थे वा युस्थानत्वम्‌ |

होता नुहातेरव न तु हयतेरित्यम्मात्‌ ।

हु दानादनयोः। आदाने इत्येके '(धा° ६।१)।

[अ

जुहोति = दविददाति पृरोडाद्भागमात्ते च । अथवा दृदाति आदत्ते च| ४ परा ऋमेण ' अभिः पूर्वमि° ) (ऋ ५०१।१।२) | अपरा =

अन्या |

अमुना प्रक्रारण णतस्यामुद्रद्तार्या वहनमनुक्त पवौ त्व उदाहरणम्‌ उदाहुरणत्तन उरपक््या इउल्युपव्रदरनथम्‌ |

तदृवृत्त = `सः! शब्दस्य प्रयागः | वत्तं = रूपम्‌ । यच्छव्दस्य किमपि रपं यदृततम्‌ | तच्छब्यम्य तथा तद्‌- वृत्तम्‌ ।

प्यत्तोरमित्यसवन्धः' ठटं वारतिकसद्शं वाक्य प्याकरणमहाभाप्य्‌ मं परते ।

लोटा = आशीवांचकक्रियारूपेण । निराकाह्ं भवति | एकपदनिरुक्तम्‌ ऋ सरलम्‌ ।

आक्षिप्य = अशत दूपणमुदधत्य |

स्वाथ जहत्‌ । उपमक्रामत्‌ अभिधानम्‌ } : उपसकरामन्‌ ' (११) नेदं रूषमत्र मुक्तम्‌ ।

¢ नैव ० › इत्याटिना भक्षेपनिराकरणम्‌ ।

तस्या मण्याः स्वपिसतभागिधश्चट शव सबन्धः ।

३-४ तथाविधः = नित्यं प्रकरणोपपदपरतन्त्रः ।

१२

१४

२४-२५

िप्पणी ।

समर्थानि प्रकरणानि उपपदानि च तेषु परतन्त्रः । यादृशे प्रकरणमुपपदं वा तादृशाः संबन्धः । गौणा अर्थां अनेके प्रकर. णोपपटपारतन्त्यात्‌ ।

मुख्याया वृततर्ान्त विनिग एव नाम्ति। कोके प्रसिद्धि

वेदे वोभभरत्र वा|

उपोद्धन्ति = (उप + उत्‌ + हन्ति) उपोद्धात करोति | वथ ^

दकः आक्षेपकः । प्रथिवीस्थान एवाभिरिति स अक्षेपक्रो न मन्येत । इदं मतं तस्य सेमतं न स्यात्‌ |

४ अभ्निमीके ` इत्येतस्यागरच्यावहनक्रिया न विदयते | करतु

५

परस्यां ‹ स द्वो एह वक्षति ' इत्यस्याम्‌ । अक्षन्‌ सूक्ते पाथिवे ज्योतिररिशषवयेनोच्यते । : आवहनहवनक्रियायोगात्‌ ' इति च. पाटः (२९) । ४आवह्वनक्रिया० ` ( ग. ज. पाठः ) = आवहन + हवनक्रिया ०। होतारभेति हवनक्रिया । * आ, वक्षतु ' इस्याव्हनश्रिया । ‹ हवनक्रियायोगात्‌ ' इति स्राधी- सान्‌ पाठः|

| क

८ अभिनषन्त' ‹ अभनिनमन्त' इति नैकोऽपि पाठो व्या्यातः। मतुः इषमुपजनवन्त्यः । पार्थिवे (अशा) धृताहूतिहवनस्याविधानात्कस्पपूत्र बराह्मणे वा |

(^^ न

आग्यशखे विनियोगो नाऽऽहुतौ ( ६० ) |

[ भ १ ध भ १ उपमानं योषाः उपमेयं घृतस्य धाराः | यथा योषा मतागम- मिनमन्ति पथा घृतस्य धारा अं कथममिनमेयुः । किमत्र वैधम्यम्‌ । अविघानं वेध्यं वेति यौगपम्‌ । वदते ( अश ) उदकस्य धाराणां संभवः । उपमानोपमेयमा- मज्जस्य चेति यगपयम्‌ । तत्र = वैटुतेऽतर | साम्यम्‌ = जथेसैरनिः | ऋनि ‹ घृतस्य धाराः ' इति न तृतधाराः ( २९ ) । प्रृतस्य प्रतिद्धाथं त्यक्त्वा | एतदेव सामथ्यम्‌ = अम्मिन्‌ मन्त्र व्ियमानम्‌ ।

रिणी । ५९५

पत्र पडक्तः

९८८ ॥ ४:

४-4

१०

१०--११

१२ १३

१९

एवेवे्य, = एवै ज्ञातः निरूपितः |

तस्मात्पुषु उक्तम्षेपकरेण |

(अन्यननिवैचनमून्‌' इति कृत्वा 'नपतिराभरोततिकमो वा नमति-

कम वा (६८७ | ३ ) ठति न व्याख्यातम्‌ । तथा ‹ हय॑तिः ्रेप्ाकमा विह्यतीति' ८ ९८७ | ४ ) । विहयति = मृद विहरति भूङ्न्तं । ‹ अभिहति ' इति पाठान्तरम्‌ ( ६८५७। २६ )।

आटित्यमुक्तमस्यामेकस्यामनि अथवा मक्रले भक्ते माप्यक(- रोऽमन्यतत न वेतिन स्ण्म्‌ | एका ऋकू अभवा पकं पू्तमा॑े स्यात्‌ ।

‹ पमुदरादूमिरेकादश्चाऽऽोयं नगत्यनं पौ वाऽऽपं वा गत्य वा धृतस्तुतिर्वा" अनुक्रमण्याम्‌ | (नानद्िवताभिवाद्‌ ° (इत्यादिपारा- न्तम्‌ २३) = 'मुद्राटित्योर्मः्यमस्य' ( वृदे ° ५।९)॥ ‹ आदित्य वा ब्राहमणोक्तं प्रदिष्ट द्यां द्राऽऽज्यमृक्तं हि दृष्टम्‌ । अपां स्तुतिं वा यदि वा धरतम्तुतिं गतां तुति वा सृक्तमेतद्वदन्ति ` ( वृहदे° ९।१०)॥

प्रकाशेन सवैम्य च्छद्कः।

४ उदृतीैत्‌ ' इति उत्‌ + त्र इत्यम्य यद्टुडि रुपम्‌ । मयैः प्रथममद्धयो नने |

स॒ चन्द्रमा अस्य सूर्यस्य । ‹ अध्रतदृवुषा सोमः | योषा अपो हवरिधानिऽभ्येति तस्मामिुनाचन्द्रमा नातोऽज्ा्रं तदनं जातं गुदद्धचश्च सोमाच्च चन्द्रमाश्न्ुमा हयतस्यान्नं य॒ एप तपति (रात० ब्रा ४।६।७।१२)।

८ एष तरै सोमो राजा देवानामद् यचन्द्रमाः !( शत ०त्रा° १। ६।३।९)।

६९०

दरिप्पणी |

पट्क्तिः

९ ॥

1 ४

अम्य मन्त्रस्य आि्यदेवत्वे प्रत्यपि । आदित्यभ्य अग्ित्म्‌। ‹ समुद्ादर्म ' एता ऋनो वृतस्तोम्या उचते ( मैत्रा ° प॑ १।६।७)।

दथितुमिदमुदाहरणमस-

~ 9१1 -प्‌ ~ ~प ८] ४५१ = | ~¬ म्‌ = ¬ <

एकां शात्रिनां = वाजसनेिनाम्‌ । +

+ | ५ + [8 रि म ॥ हमं स्तनमूजसवन्तं धयापां प्रपीनमः सरिरस्य मध्य (यनु° सं° १७ | ८७) । ददं ८७-९९ कचात्मक सूक्तम्‌ (वा० स॑° १५ | ८७-९९ ) | ‹ अपां प्रपीनमरे ' उति म्मिन्‌ मृक्ते अगिरिद्धम्‌ ।

८ टमं स्तम॑° ' युवे सप्तदरोऽन्याख्रयोदश यनमानानुवा- चने ृतम्तुतो वा तरिनियुक्ताः । ततरे परथमा ( च. 2. ) । निद = सक्तस्याऽऽ्दौ मेऽन्त दयोः सूक्तयोमेध्ये पठनीयानि देवताम्तुतिपराणि कानिनित्पदानि। यथा ‹ अशिद्धः। अधि मंचिद्धः ` दृयादद्रादशापटा निविद्‌ (एे° व्रा १०।२)। ° तष्णीशंसनिवितमृ्तरास्यरासं त्रिपवैकम्‌ ' (एणा रपय णभाप्यं १० | १ )| प्रथमं तूप्णीरंसः । ततः ‹ अ वेद्ध इति द्वादशपदा नितरिद्‌। ततः सूक्तम्‌ । इदमाभ्यशक्लम्‌। तृष्णीशंसः (एे० व्रा ९ | ५७) । माध्य पृक्त विपरि तयोतविदं दध्यात्‌ (आश्व श्रौ° ८।९।२) |

श (1 = ९, ^^ धी क १ (^

सूक्तयोत्यैलयाभं करत्वा तयोमध्ये निवदिधीयते । दयं निविदिभि- स्तुतिपरा ।

अद्ध श दयो * हभ र ४ अद्धयो वा एप प्रातर्देति ' (एे० व्रा १८ ।६)।उ- दैति" दूति कौपीतविनाह्मणपाठः ( कौ° त्रा २५ ।१)| तस्य व्राह्मणस्य = ब्रा्णोक्तवचनग्य |

[न भ

अस्यवामीये सक्ते एषा | गरुत्मान्‌ = गर्‌ ( गुर ) + त्मान्‌ ( आत्मा ) | ‹ गुवातमा महत्मा ` ( ३ ) न व्याख्यातम्‌ ।

रिष्पणी | ७७

पत्र पङ्क्तिः

९९० ९ ११

१३

९९२ प

गरणं = स्तुतिः ।

८ महन्तमोत्मानमेकमात्मानम्‌ ( १ ) । दुगपारे ‹ आत्मानं ' पदं सक्रदेवासरीरिति भाति ।

“तयदिदमाहुरमुं यजामुं येत्येव देवमेतस्यैव सा विसृष्टिरष उ येव सर्वै देवाः ' ( वृह ° उ० १।५।९ ) । एतस्यैव प्रनापतेः पा मित्नामिन्ेवतासर्िः । याक्निका भिन्ना दवता यनने। कितु प्रनापतिरेव प्व देवाः ।

पृवेपक्षम्यावेतकः = परमतं समुदम्यति ।

८ निरवपत्‌ ` इति चोदना |

अव्र = पार्थिऽौ । टोकप्रपिद्धिप्रषिद्धिशागिदाव्देनाक्मि-

[नि

तेव पार्थिवेऽ्रा |

‹ अशिमानय ' इति टोकाक्तिः। * आरं प्रणय! इति वेदोक्तिः। : ॐ अधिं प्रणय ' इति गारहपल्यादाहवर्नां प्रति अग्रिनयनाय प्र॑पः |

वि #उ

चोदिताः = आशिः । यथा अङेरटिशब्देन मुग्यः संवन्धः न तथा विदयुतमूय- राष्टाभ्याम्‌ | अस्य॒ विचारस्य अक्षिपप्रति्माभानरूपस्य ‹ अयमेव पार्थि- वोऽभि रपाम्यः' इति प्रयोजनम्‌ । आगरयेषु सूक्तेषु सएव स्तूयते तसम च हवीषि सेप्रदीयन्ते स एव च तानि भुङ्क्ते | ‹ एतमेवोपामीत ` ८ २० ) इति पाठान्तरं स्म्‌ । दवतायाः ब्रहुनामवरेयत्वम्य कारणे माहामाग्य कर्मपृथक्त्वं वा ( तैह० ७।९) | अग्निरेव जाततेदाः | £ परथगेव स्युः प्रधग्वि स्तुतयो भवन्ति ` ( निर० ७। ^ ) | एथगमिधानानां स्तत्यन्तरः भिन्नम्तुतिभिः म॑बन्धः । जति नति = प्रत्मेकमिन्‌ प्राणिनि ।

दे्ीनाभस्य वेदस्‌ । जातं जाति ( जन्मतः) एव बेदो विद्या प्रन्ानं यस्य |

५८ प्र पङ्क्ति ६९ ११

१७

२६

२५

२८

टिपणी |

[क क्तिः

८ यत्तस्लातः ` इति ब्राह्मणं जातवेदा जातधन इत्य्थसमगर- नार्थम्‌ | तेन ‹ जातविद्यो वा जातप्रत्तानः' इदं जातधन इति व्युत्पतत, प्राक्‌ स्यात्‌ । अथवा मूटपाे न स्यात्‌ ।

( मत्रा° प्रण १।८।२ ) ‹ यत्तजातः' इत्यत्र ‹ यज्ञात: ! अस्ति| अविन्दत ` इत्यस्यानन्तरम्‌ ‹ इति ' नास्ति ।

आजातं जातवेद ' (कऋ० सं ६।१६।४२) इत्यत्र ‹ जात इतरो जातवेदा इतरः › ( एे° ब्रा । ९ )| जातं सचोमयितम्ि बेततीति आहवनीयास्योऽप्िनौतेदा इत्यु च्यते | प्राणो बै जातवेदाः स हि जातानां वेद्‌! (द° व्रा०१५। ८ । (यद्रवीजाता पर प्रना अनेनात्रिमिति तजातवेदपो जात- वेदसत्वम्‌ ' (एे° व्रा° १६।१९ ) ।

क. ख, छट. त. द. पुम्तकेषु ' जातवेद सुनवाम ' इत्य्िः खण्डो वरते ( २३२९ ) । प दुर्गेण न व्याख्यातः | इ सर्वै ( निर० १४।६६ ) इत्यत्र वतेते । विंतु तत्रापि दुगे वृतिनं वर्तते ।

अम्य सूक्तस्य ( ऋ० प° {।९९) एपरैव ऋऋ । एक गात्मकमिदं सक्तम्‌ ।

जातवेदा देवता यस्या ऋचः मा॒जातवरेदस्या | अथवा जात- वेदी नाम करम॑तस्याम्‌ । ‹ जातवेदसे सुनवाम सोममिति जातवेदस्यां परस्तत्पूक्तस्य शपति स्वस्त्ययनं वै जातवेदसः स्वमतितायै ' ( रे° व्रा २० | १) | जातवेद सुनवा- मेति खण्डः किद्दुर्बोधः।* नतवेदस्यां ' (२९) ‹ अचाय ' (२९) ‹ अनिम्मः ' (२६) : महाक ' (९९) एते शव्या र्वोधाः ] ' दददित्य्ैः ' (२७) अय कस्याः । नतवरदस्था ऋतू । तस्याः किम्‌ । वाशब्दः क्रिमः । वेदः = धनम्‌ | अर्चाय = अ्च॑नीयाय ।

‹ सिन्ध नावा ' इति पुनसृक्तिः क्रिमथा । मापये य्कमाप्य- सदां न माति ।

| हि रिष्पणी | ७९ पत्र पङ्क्तिः ६९२ २९ महती दुरे कूरे यस्याः प्रा महाकरूा । २० दुरिता दुसिानि अतिपप॑त्‌ अश्रिः | ६९१ १४ अश = पमश्ुवानं व्याप्ुवानं जगत्‌ कर्मभिः | दुग॑वत्तौ ८ अश्रैवानं ' न समश्रुवानम्‌ ' (१) । १९ (जष्ट व्याप्त (ध्रा ०५।१४)। "आप्ल्‌ म्भने' (घा०१०। ०६ ) । ‹ व्याप्नुवानम्‌ ' इति रूपरिषटम्‌ । ' व्यापयन्तम्‌' इति प्रामार्िम्‌ | १६ अपि वा अश्वमिव जातवेदप्मिति उपमार्थे स्यात्‌ (१) । १६- १७ अश्वशव्दः अश्वपराणिनि रूढः । रुच्थि शाख्राहरीयमती । तेन ‹ अश्ुवानम्‌ › इत्यथ इष्टोऽपि न गृहते । १८-१९ बर्हिषा उपलक्षितं कमं टक्षणया बर्हिः । १९ ‹ कमं परदेत्‌ ' इत्यन्वयः । २१ (एक्रमिव ' इति ष्ठ. त. द्‌. पाठः ( २९ ) अपृणेमनधारणं दरयति । ' एकमेव ` निःप॑शयत्वं॑द्ञयति । ग. च. ज, पाठः ‹ एकमिव ' (३०) । २२ ' तदेतत्‌ ` इत्यत्र ‹ तत्‌ ' निपातपदशः | केवो वाक्परकार्‌। द्शतयीम्थं तृचम्‌ । तम्य अनुस्मृतये स्र्युद्ोधाय । २३-२४ एतया कना तृचं सनिधक्टित्य । सनिर्षीक्रत्य = सनिहिती- कृत्य इति दद्धं रुपम्‌ । सेनिधीकृत्य = संनिधौ तवा स्मारयित्वा । ६९४ १ विवक्षिताय प्रयोजनाय ।

९ स्थितं = प्रतिपादितं पिद्धम्‌ ।

११ अनर्थान्तरं= न अर्थान्तरं न मिच्‌| गायत्रा नतद मन्त्राः कर्ममु विनियोक्तव्याः | कितु जततवेदूसं गायत्र तृचमेकमेव । तस्मात्‌ ‹ अभया्मन्वान्‌ नातवेदमानां स्थाने युङ्ञीत ' इति विधिरनुमितः । जातवेदं सूर्दरहन्तीति त° = कितु अस्यामृचि जातवेदाः हुयं इति स्म्‌ ।

~~

६९१

६९९

६९५ ६९६

६९७

रिप्वणी |

पङ्क्तिः ७-८ इतरयोः तििप्यते प्रपिद्धचा । १९ * भमौ रोकः पर्नन्यः प्रिवी पूरुषः योषा एते पृरशचारयः '

२०

११

९१ --= ^

€ 2 €)

(० उ० ९।४-८) | ° स्र जातो यावदायुषं जीवति ते परत दि्टमितोऽधय एव हरनि ` (छा° उ, ९ । ९ )। ह्यं प्रञ्चा्चितरिद्या |

° अपरि वाऽ प्रवतंयति० ' ददं ‹ विधान्नरात्नयति ' इत्यस्या- न्यद्िवरणम्‌ । ।

८ सवत्र: कर्ताः (पर १ | 8 | ५४) | । तपप्रयोनको देतुश्चः (पा !१।४।५५ )| अर्नर्हेतरिति करता।

"9

कतुः प्रशोनक इति हैतुम॑त्तः कर्वु्ञश्च भवति । न, अ च ^ [3 । नरैः क्रियासु अङ्गमावे नीयमानः क्रियायाः कर्म भवति |

शवानः = विधान्‌ + अरः ( ऋ गती ) ~. पूर्वाणि भूतानि प्रति ऋतः |

ृ्ठयम्यव चतुर्ऽहनि इयं प्रतिपद्‌ (जश्र° श्रौ° ८ | <) । अभिष्टवः प्षठमहश्च न निर्िशयिते ।

प्रकाशक हृति दृष्टेसपकारकः ।

^ विषे संयते राजा अभिश्रीः ' ( ६९६।१९-२०) इति ततिः । 'पुमतों स्याम! ( ६९६।९ १-२९ ) इति आश्शीः। मततिः प्रभमा । तद्‌ पदानां भिन्नः कमः |

तिर्‌ = क्रियापदम्‌ |

यतः = यम्मातू |

तं स्तुतिरमि॑तिठते यम्मात्मात्‌ यत्तरोरप्याहरेण (३) या स्काचायं एकवाक्यतया सामर्यमुद्धावयांचकरारं (4) |

मन्वेषु अवरदयकरः |

प्रत्याख्यातं = विवत्‌ |

‹ कचा त्वः ° › इत्यने ' प्रतिपदं ' (२७) इति पाठान्तरम्‌ | रदु प्रतिपदं वाक्यक्तमापिनासि |

परत्र पङ्क्तिः ६९७ १९ १७-१९

२९१६ ६९९ १८-१९

११

दिप्पणी । ८१

वाक्यस्योपादानमारम्भः |

दिवम्‌ ( छ उ० ५।१२।२ ) आदित्यं (५।१३।२ वायुम्‌ (९।१४।२) आकारम्‌ ( ५।१९।२ ) अपः ( ५।१६।९ ) एथिवीं ( ५।१७।९ ) निरस्य उदाल्क उवाच ‹ एते पै खलु युयं एरथगिवेममत्मानं वैश्वानरं वद्र ोऽन्नमत्म । यस्त्वेतमेवं ्ादेशमात्रमभिविमानमात्मानं वैश्ानरमुपास्ते स वेषु टोकरषु सवषु मृतेषु ्वप्वातमस्वन्मत्ति ' ( ५।१५७।१ ) । एवमात्मा कैानरः | ऋन्दोग्योपनिषदि दिवि" न तु ‹ इन्द्रम्‌" (१८) । मन्तरदक्‌ स्तौति इति हेतोः ।

तेषां मेवानामनुद्रमे ।

मेधं मिह सेचने › इत्यस्मात्‌ । अत एव उद्कपूणम्‌ ।

यः अनौ वधानरः ( १८ ) इत्यन्वयः ।

एकसमिनेव वाक्ये वैश्रानरोऽग्निवर्कर्मणा संवध्यते ।

स्थितम्‌ ( ६९४ | ९ )

६्रनू महित्वै° ` इत्यत्र जातवेदसो मध्यमत्वे गौणः प्रत्ययः | स नेष्ट इति अप्तावादित्य एव कर्मात्मा जातवेद्‌ःशब्देनापदरि- इयते । एक एवाऽऽत्मा | कितु अभ्िवायुमूयौ्तस्य कमात्मानः । एनमात्मानं कमौत्मना आदित्यनाम्ना अपदिशन्‌ गृहन्‌ । अप्ती आत्मा | कर्मात्मा आदित्यः । अयं तस्याऽऽत्मनोऽपदरेशो नोपदेशः ।

कनिमश्ित्‌ = मध्यमे आदित्ये वा । पूर्वः ( पाठान्तरे २६ ) = विचारं सेशयनिराकःणं विनैव ।

एनं जातवेदसम्‌ ।

पृथिवी अन्ताश दयौः इति एषां टोकानां रोहः । तैत्करमेण प्रातः प्वनमाध्यंदिनतृतीयप्तवनानां रोहः । यथा उपरि उपरि आरोहः प्रथि्या अन्तरिक्षमन्तरिक्षादिवम्‌ एवं॑ दिव; अन्त- रिकषमम्तरिक्षारभिवी इति भवरोहः ( १४ ) ।

१३--१४

१४-११

( १६

५

६५

तिप्यणी ।

कृसिमधित्कर्मणि = विपुवन्नामकेऽहनि । तदिनकतम्ये यागे (° ब्रा १८।४)|

रहात्प्रत्यवरोहश्िकीषितः = प्रत्यवरोह भवर्यक ष्टश्च यम्मात्‌ प्रयवरोहामवि तस्थैरिकं जीवितमल्पावभि स्यात्‌ । ‹ अथ य एककामाः स्युः स्वर्कामाः पराश्चमेव तेषां रोहेत जयेयुरैव सग टोकम्‌ । नेत्वा भ्योगिव वसेयुः ' (णे० ब्रा १८।७)

उप (पम्यक्‌) व्याचकषमहे ।

भक्तिभाजनौ समानार्थौ । ‹ सा वा एषा तृतीयपवनमानना ' द० ब्रा० १२। ७) | मस्ता मा मक्तिःः र०्ा०१२। ९) | परथि्वीलोकः अस्य भक्ति; (भज्यते पेन्यते इति भक्तिः) | प्रातःसवनं शमित्वा = प्राततःपवनयोभ्यं शख पटित्वा | प्रातःसवने परथिवीलोकरे मभ्यते माध्यदिनं चान्तरिक्षे इति दोसति इटगथं शच पठति ।

प्रातःसवने होता शसावोमिति मन्वेणाध्र्युमाहयते । दौसामो दैवोमित्यध्वयुः प्रतिगृणाति । ततो होता शति शं पठति । अध्वर्यो श पावोमिति माध्यदिनसवने होता । शंसाम दैवोमित्यध्वयुः । अध्वयो शोशेसावोमिति तृतीयपवने होता । शंप्तामो दैवामित्यघ्वयुः । ( े० व्रा १९॥।१)। धतं (अश्रि) यज्ञाय्ञीयेऽपीदत्स कैधानरयेणाऽऽश्चिमारतं प्रय- पद्यत! (ए० ब्रा १२।६१)। ८ स्र पृच्छ; प्रथमं रोदर्त तं लोकमापोत्यथाधेचंशोऽन्ताषं तदाभोत्यथ त्रिप्ाऽमु तं टो. कमाम्रोत्यथ केवलया तदरेतसिन्प्रतितिष्ठति य॒ एष॒ तपति ` । : तिषदया प्रत्यवरोहति यथा शाखां धारयमाणस्तदमुभिहीके प्रतिति्त्य्र्चशो ऽन्तारेसे पच्छो ऽस्मिंहाक आप्लैव तत्व लोकं यजमाना अम्मिलके प्रतितिषठमति' (र०ब्रा° १ ८।७) | ‹ मूरति ब्रह्मा प्रातःसवने । मुव इति मध्यंदिने । स्वरः तृतीयसवने । भूगुवः स्वरन्रवन्तः सवितूप्रमता इत्यध्वमारिः मस्तात्‌! (आश्वश््रौ०९। ६) ॥ (एे० त्रा० २९।९॥

प्र

७००

पङ्क्तिः

टिप्पणी । ८३

१६२० प्रजापतिः गायत्रमेवा्नये वपुम्यः प्रातःपवनेऽमनत्‌ ।

्रिष्ुममिद्धाय रुद्रेभ्यः मध्यदितेऽभनत्‌ । गतीं क्र्रम्यो देवेभ्य आदि्यभ्यमतृतीयसवनेऽमनत्‌ । अस्माहोकद्म्तरिक्षलो- कम्‌ । अन्तारक्षटोकाद्रमु लोकम्‌ ' ( ेण््रा० २८। २ )। “अतं तृप्णीशंसमुपांशु रोति स्वां कामानामाप्त्ये | अगि ज्योतिर्योतिरभ्निरिति त्म रोकं लोकानामापरोति प्रातःसवनं यज्ञस्य । इन्द्रो ज्योतिर्भयोपिलिद्र इति तदन्तरिक्षरकं टोकानामापरोति माध्यदिनं स्वनं यन्ञस्य । सूर्यो ज्योतिर्ज्योतिः पूयं इति तदमुं लोकं॑रोकानामाप्नोति तृतीयं स्तवनं यज्ञस्य ! ( कौपी० व्रा १४ । १ ) | *पद्रि + र्‌ ॥

धमाज्यं॑तूरपणपस्ृपणीशंसः पूरोरक्‌ पूर्तमुकथेवरय 1

यान्येति ' (कौषी° व्रा १४ । !) । ‹ मुरि जयोतिर्ज्योतिरननिरिति एकः तुप्णीरोसमागः | आज्यं॑प्रडगं चेति प्रातःसवनस्य श्रे । इन्र ज्योति अ्योतिरिनद्र इति द्ितीयम्तृप्णीशिपसभागः । निप्केवल्यं॑मरुत्वतीयमिति मध्यदि- न्य शने । पूर्यो ज्योतिज्योतिः स्वः सूयं इति तूर्तीय्तू्णी- दौप्नगः । वैशदेवमासिमारतमिति तृतीयपवनस्य रासे ' (एे० त्रा०९।५७)|'प्र वो देवायागरये ' ( ऋ० प° ३। १३ ) इत्याग्यशखे (णेव्रा १० । ८)। प्रउगशख (एे०व्रा° ११। १) । भूरिति व्याह्या रथिवीलोकः । भृवितयन्तर्षलोक; । स्वरिति बुखोकः । ‹ प्रातःसवनं प्रथिवीलोकमक्ति माध्यंदिनमन्तार्षमक्तिम्‌ ' इति पूववाक्थपाठः । अत्र तु ‹ दुलोकभक्ति तृततीयपवनम्‌ ' हति । पूवंसिन्वाक्ये तस्मिम्तामिलके स्थित एव शप्रति । अत्र आरोहनेव शंप्तति ( २० ) । ततो दयुटोकमारूढो मवति । तस्मात्‌ ‹ द्ुलोकभक्ति ' पदं तृतीयप्वनस्य केवह विरोषणम्‌ । नास्य प्रामुस्येन निर्देशः ।

८४

9००

५७०० ७०१

पटाक्तिः १७

९१

ह

टिप्पणी ।

तैसृतत्वात्‌ = यस्मादयं होताऽन्ताश््लोकं संसृतः गतः । भक्तौ मक्तौ प्रतिमक्ति = प्रतिलोकं तं तं लोकम्‌ | संमृतवत्‌ = पैदृतः तसिमस्तिमोके गत इव । प्रतिभाक्ति पंमृतवचच = अस्माह्लोकादन्तरिक्षलोकं तस्माच चोः गत इव ।

पवनानां लोकानां च प्रत्यवरोहः । यज्ञायज्ञीयमिति अग्निष्ठ. मस्य सताम । ‹ यथा वाव स्तोत्रमव शाखम्‌ ' (ए० त्रा° १०।* ९ ) | तृतीयप्तवनस्याऽऽग्निमास्तं शाखम्‌ | `

सवनानां रोकना च प्रत्यवरोहस्यानुकृतिं निरकारषन्‌ ।

येन तृचेन शां प्रारभते स॒ प्रतिपद्‌ । तदनन्तरमावी तृचोऽनुचरः। ० ब्रा० भाप्ये १२।४) प्रतिपद्यते = तां कृतिं प्रत्यवरोहकृ- तिम्‌ अनु अनुपत्य प्रतिपद्यते प्रतिपद प्रारभते । तचा; प्रति- पदूनुचरा दरूचाः प्रगाथा ' इत्याश्वलायनः ( रे० त्रा मा° १२।६) । धरश्वानरीयेणाऽऽभ्िमारतं प्रतिपद्यते! (र० ब्रा १६ । ११ ) | यच्छषलम्निमारुतं तच्छक्े होता वैश्वानरी येण पृक्तेन प्रारभते ।

८ वैश्वानराय प्भुपाजसे विपः ' इति वैशानरीयं सूक्तम्‌ (े०बा० भा० १२९३) । अनेन मरुत्वतीयस्प्रा- रम्भः (७००।२१)। “स वैशानरीयेणाऽऽपनिमासतं प्रत्य- पद्यत' | ( एे° ब्रा° १२९ । ३ )।

यस्मिस्तचे सामगैः स्तोत्रं गीत स तृचः स्तोकियः दिण््ा ०मा० १२।३॥) : यया वाव स्तोत्रमेवं श॒खम्‌ रण्त्रा० १ ०।४) इती नियमेन ‹ यज्ञायज्ञा वो अग्नये › इत्येवाऽऽभ्निमारतस्य शस्स्य प्रतिपद्धवेत्‌ । त्वत्र स नियमो नाऽऽ्तव्यः । ‹ यज्ञायज्ञा दो अञमये › अये स्त्रियः । नायं तृचः शाकम्‌ ।

‹ यज्ञायज्ञा वो अप्नये › इत्यस्यामृच्युत्पत्नं साम॒ यन्ञाय- ज्ञीयम्‌ (७००।२१ ॥े० त्रा० भाष्यं १२।६)। (तिपि साम संमितम्‌ ( एे° त्रा १२।१२)। एकं

पत्र

७०१

७०२

रिष्पणी | ८५ पङ्क्तिः

३-४ सताम तृचे क्रियते स्तोत्रियम्‌ ( एे० त्रा० भा० १२।१२ )। यद्योन्यां तदुत्तरयोगयति ( ए० त्रा भा०१२।१२ )।

९ ८ यथा वाव स्तेत्रमेवं शच्रम्‌ ' इति स्तोत्रशखराणां धर्मः ।

६ यस्मात्‌ सर स्तोभरिय अभियो भवति । ८-९ अन्यत्र स्तोतरियेण प्रारम्भः क्रियते । अत्र तु वैानरीयेण ९ | नियमभङ्गस्य कारणं प्रत्यवरोहे आदित्यदेवता स्तोत- |

१० यः स्तोध्रियः सर पुनरागरयः । प्र्वरोहे दुस्थानदेवताक्षु्न- मावदयकम्‌ । पा देवता आदित्यः । तच्छ कैधानरीयेण सक्तेन प्रारभ्यते । तेन कैानर आदित्यः ।

१६-१४ ततो होता रुद्रं मरतश्च एता मध्यस्थाना अन्तारक्षस्थाना दवता आगच्छति । १९-१६ शस्तात्‌ = पठितात्पूक्तात्‌ ।

१७ मरतां पिता श्रः ।

१९ ‹ अभ्निमिहस्थानं ` ( ६९८।१२९ ) न व्याख्यातम्‌ । इह स्थानं यस्य तमम्निमागच्छति होता |

२९ विधेः = स्तवनटोकरपरत्यवरोहस्य । अनुकरणात्‌ = स्तुत- शलल्या प्रत्यवरोहोऽनुक्रियते ।

१ सामान्यम्‌ = पाधम्यम्‌ | देवतागुणेपु द्रादशकपारेषु च साम्यम्‌। ८ अप्नये तरैश्ानराय द्वादशकपालं निरवपत्‌ ' (मेत्रा° से० २। १ । २-६ ) द्ादश्षकपारं पुरोडाशम्‌ ।

२. गुणविधयः = द्रव्यादिपबद्धा विषयः

३ एतस्य = आदित्यस्य ।

९ देवतागुणस्य कपालविधिनाऽनुकरणात्‌ ।

९ पृष्णीशसनिवितप्ेराज्यशचं त्िपवैकम्‌ ' ( ९० ब्रा ० माप्य १०।१ ) । ‹ अचिद्‌ ' इत्यादिदवादशषपदासिका निविद्‌ | निविदः (एे० त्रा १० | {-२ ) । इत्यत्र पठयन्ते |

७०१

१०-११

११ १६

१६

१७

टिप्पणी ।

४ गमा वा एतदुक्थानां यक्निविदः । ताः प्रातःसवन उक्थानां एरम्तात्‌ मर्ये मध्यतस्तृतीयसवने अन्ततो धीयन्ते ' (े० त्रा ११ । १० ) | प्रभममाहावः | ततो निविद्‌ | ततः सूक्तम्‌ । एवं निविद्‌ राखमध्ये पतति ( १०) । निविदः = तत्तदेवतास्तुतियुक्तपदानां समृहाः | तेषां सस्या एकादश । तेपां दृह्धला---अनिद्ीदरा । इन्रो मरुत्वान्‌, ह्रो देवः श्विता देवः प्रथभिशतिः । द्ौवाप्रथिवी पञ्चदश | कमव दवाः द्य । विं देवाक्चशत्‌ । अिधानरः पञ्चदशा । भैरुतो देवाश्वतुदंश । अश्निनीतेयाः अयम प्रथक्‌ षोडश । द्यं निविद्‌ ( ७११। ४-१० ) इत्यत्र पठ्यते | अस्याः पञ्चदश पदानि । (आयदा माला एिवीम्‌ ' ( १२-१६ ) दृद समे पटम्‌ । द्यं निवित्मौ- यैवेधानरी |

स॒ (मन्त्रः) तथा भवति = तस्या निविद्‌ एताद्धानि पदानि भवन्ति येनायं॑वैशानरः सूये एव । ‹ भात्य्‌ ' ( २७) इतिग. ज, पाठः| च, पठोऽपि तथैवाऽऽप्ी- दिति भाति।

वैश्वानरः सूये एव |

द्ादश्चाहगते नवरात्र त्रयस्व्यहाः। प्रथमद्रितीयत्यहाम्यां पष्य पडहस्ततीय्यहस्य च्छन्दोम नम (ए० त्रा ° माप्यं २३।१)। द्वादशाहे प्रायणीयेदयनीयरूपे आद्यन्ते ये अहनी तयोर्मध्ये दशरघ्रोऽस्ति । तस्य त्रयो मागाः । पषटयपडच्छम्दो- मीखयोऽहरिरोषाः | दशममहस्तृतीयो भागः (० त्रा माध्यं २४ । ३ ) । छरम्दोमेषु विनियुक्तं सक्तं छान्दोमिकम्‌ । पूयं एव वानरः सूर्यकैधानरः | ‹ तस्येदम्‌ ' । ( पा० ४। ३। १२० ) इत्यनेन । पौरयानरम्‌ ।

“दिवि पृष्टो अरोचतेति वैश्ानरीयम्‌ | दिवीति तदमुप्य लोकस्य

-ट्पम्‌' (कोषी° त्रा २६।१७) | (जाश्च° श्रौ ०८ । ११)।

प्र ७७२

७०३

७०६३

१०-११

५

५९

रिप्पणी । ८७

१ रोचने । मृहे तु अरोचत ८ ६९८ । १७ ) इति पाठः। ष्टः = स्ुष्टः। मृठे ( ६९८ | १७) ‹ सृष्टः ' नास्ति । ८ हव्िप्पान्तमनरं स्वर्विदम्‌ ' ( ऋ० प° १०।८८) इति हविष्पान्तीयं सूक्तम्‌ ।

समथेः = स्गताभः समानार्थः ।

८ विश्वानरात्रित्यप्येते ' इति ड. थ. ध्‌. ढ. ड. पदः (६९८ । २९ ) | अत्र ` अपि, शब्दस्य न क्रिमपि स्वारस्यम्‌ । ' अपि एते उत्तरे ज्योतिषी विश्वानरौ इति ' इत्यन्वयः । अपि = अपि च ।

८ अपि वा विश्वानर एव कश्चित्स्यात्‌ । तस्यापत्यं वानरः › इति दुगंस्वीकृतमृलपाठः स्यात्‌ ( ६९५ । १४ ) ।

यत्‌ यस्मात्‌ |

तद्धितवृत्या उतपत्त््ानरशब्दस्य । व्यपदेशः = इत्तिः शब्दरमिद्धिः ।

-यत्र दतः शरणं ०" (६९८।२०)३दं दुर्बोधम्‌ । वैदुतोऽगनिन- टेन न शाम्यतीति सत्यम्‌। किंतु स दावोदि दहत्येव | न तेम शाम्यति।

दारणं = शारीरम्‌ ।

‹ शरणममिहन्ति ततरदीप्यते यात० ' इति दुगस्वीकृतपाटः स्यात्‌ ।

अभिहन्ति = निहन्ति = अभिगच्छति | ‹ हन गतौ ' इत्य. स्मात्‌ । - हन िमागतयोः ' ( धा० २।९ ) । अभिहन्ति = अभिगत्य हिनस्ति । शरणं = गृहम्‌ । अत्मिन आश्रयः । दार यत्य: कयमाश्रयो मत्‌ ।

वद्युदुदकातप्रभवति जडं प्रविदय नश्यति । तेनायमग्निरुदके- स्थनः शरीरोपश्षमनः ।

७०४

१९ २६

4 [1 =>

११ १९

१६

१४

{4 १७

टिप्पणी ।

रसः स्वभावो यस्य तेन उदकेन । “ इध्यते ' इन्धि. धातोः कमणि रूपम्‌

प्रतिहता जडा घना मूतः स्वभावो यस्य तेन काष्ठेन । पार्थिवो धातुबहुलो यस्मिन्‌ | पाथिवधातुप्रायम्‌ ।

स्थानम्‌ अन्तरिक्म्‌। जातिः रसः । आदिना मनुप्यैरस्यषटतवादि। प्रथमस्य ज्योतिषः = पथिवा्नेः | अहेतुकं = तादृश्ामा्े, कोऽपि हेतुः किमपि कारणं वा नास्ति। प्रथमे ज्योतिषि तादश स्थानजात्यदिरिमावः ।

वैयुतोऽभिः कथं स्पृष्टः परिगृहीतो वा भवेत्‌ ।

मध्यमेन = मध्यमात्‌ | विपयैस्तधमौ = विरुद्धधमा । तद्धितार्थेन उपपत्तिः । ।

अथ आदित्यादग्निनौये | उदीचि = "उदङ्‌ इत्यस्य प्ये. कवचनम्‌ | ‹ उदीर्चप्रथमपमावृतते ' ( ९-१० ) दुरगमते अथे समासः । तेन “उदीची, पाठः सापः । किंतु नैकसिमन्नपि निरुक्तमूखपु्तकेऽयमुषरम्यते

उद्गयनस्य उत्तरायणस्य आद ।

आदिव्यमणिः = सूय॑कान्तः । कंसः = काचपात्रम्‌ । परिमृज्य = धरषेणमापाय ।

“छ शब्दोपतापयोः !८ धा० १।९९७ ) | प्रतिस्वरे = परा- वर्तिते तपि । यत्र = यदा |

अपंसशेयन्‌ = रिंचिदूदुरे । पूयैतापो ्रष्टात्कंपान्मणेवा गोमयस्योपरि यदा पात्यते तदा तद्रोमयं ज्वलति पाथिवोऽप्नि- शयोतपद्यते ] ‹ तत्प्दीप्यते' इत्यनेन ‹ य;० › इत्यादेरन्वयः । प तापः शुप्कगोमये अमिरूपेण जायते । : शुष्कगोमयं परतिस्वरे धारयति ` इत्यन्वयः | परिमार्मनस्यानन्तर प्रति- स्वैरः ।

अपी आदित्योऽपि ।

तद्धितेन क्रग्रहः | तेन व्यपदेशो रूषपिद्धिः । व्यपदेशः = निर्दशः कारणं वा |

७०५

+

१

११

१९

२०

४९

पङ्(क्तः ८

टिप्पणी | ८९

आत्मनाऽऽत्मानं सयते ' ( २७ ) इत्यत्र ‹ आत्मानं ' इत्यष्पाठः |

इममश्चिमादधाति मनुप्यः |

इतः = इह वतंमानत्तिनःपिण्डादृस्य अग्नः इत्यादि । पूरय र्रमयः अग्ेरविभिः संयतन्ते ।

‹ अवक्ष्यत्‌ › वचेटडि रूपम्‌ । अस्य रुपस्यात्र न क्रिमि प्रयोजनम्‌ । ‹ अवक्षत्‌ ` ( २९ ) वचेः ‹ पिष्‌ बहुं लेटि ' ( पा० ६। १। १४) | अवक्षत्‌ = अवोचत्‌ । ‹ अवक्षत्‌' इति पाठः साधुः ।

अन्यः अधिकारः = ( प्रकरणम्‌ ) अधपिकारान्तरम्‌ | मध्यमं स्थाने भवाः मध्यमकाः । उत्तमे म्थाने भवाः उसमकाः। तेषामिमानि ओत्तमकानि | अथवा मध्यममेव मध्यमकम्‌ | उत्तममेव उत्तमकम्‌ । तत्र भवाः माध्यमका: ओत्तमकाः । उत्तमे स्थाने वर्तमाना देवताशोषाः तेषां स्तुतिः अभः प्रयोजनं येषां तानि

वेश्वानरशब्दो गुणपदं ( विशेषणं ) न प्रधानं ( विेप्यम्‌ )। मगो व्ैधानरः सविता वैश्वानर; इति रान्दाः प्रयुक्ता अमति. प्यन्‌ |

वश्वानर आद्वित्यस्य उद्यास्तंगमनारिक्रिया वरिता अविः प्यत्‌ । हे वैशानर्‌ त्वमुदरेषि अस्तमेषि विपर्थेपि इति ।

विपरि + एषि = पनः उदरपि।

विग्रहण व्यपदेशो निर्देशः । ‹ कैधानरः ' इदं विधानरश- व्दात्तद्धितरूपम्‌ । तेन वैशानरशब्दस्तद्धितव्युत्प्या कथितः (७०३ । १४---१९ )।

दक्षिणायनादनन्तरमृत्तरायणम्‌ । उत्तरायणाचच दक्षिणायनम्‌ | तत्र एवै व्यावृत्तयः । प्रतिसवत्सरं द्व अयने | दक्षिणायनो- तरायणयोः पययेण व्यवृस्या । प्रयीयः ~ परस्परानन्त- रमागमनम्‌ । दक्षिणायनस्य व्यावृत्तिः उत्तरायणे | उत्तरा. यणम्य दक्षिणायने ।

९० पञ

७०६

९७०९,

एििप्पणी ।

पङ्क्तिः २९ दृक्षिणायनाहः सु उदकम्‌ उत्‌ एति । उत्तरायणाहःु वषैभावेन

~~~

१ ४

अव एति । एवमेतौ द्वावहरगणौ परस्परव्यावृत्तौ ( २०) । उत्तरायणागमे तदुदेति दक्षिणायनागमे तद्षैति | 'उत्तरायणद्‌- क्िणायनयोः ` (२९) इति पाठान्तरम्‌ । नगत्‌ = ब्रह्माण्डं सवै टोकरा: | वप॑भावेन उदेति यां प्रति । अवैति च प्रथिवीं प्रति वरषभवेन | पर्जन्याः प्रार्जयितारो रसानाम्‌ | * तेन अर्चिभिः दृगाः कृत्वा प्रमे पूष देवोपभोगयेभ्यम्‌ उदकमावम्‌ आपाद्य ` इत्यन्वयः । प्रति = प्त्युपकारतरद्धया | कयन = ददति । अये टोकोऽपि वर्षवान्‌ | न केवट चः |

भ. 9 (८ 2 न, नरत्व (4 यलक्षणममृत्तदैशोषिकमिति कृत्वा मध्यमस्य वैश्वानरत्वे रक्षणे न । अवैरोपिकं = समानम्‌ । व्पवर्मणा अभिष्टवः स्तुतिः अनैकान्तः अतरेपिकः ममानः। करीरं = वंशाङ्कुरः । करीराणि हृयन्ते अस्थां पा कारीरी | पर्मम्यावापतये काररीनाम्नी काम्येष्टिः ( मैत्रा°पस०२। ४ 4८..)1 ‹ अग्नये घामच्छेऽष्टाकपालं निकैषेन्मारुतं पप्तकपाट सौयमेक- कपाटम्‌ ' (मत्र° पर०२।४।८)॥ (कार से०११।१०) व पुरोडाश्चा अस्ये धामच्छदे । तस्मात्‌ अश्निरेव मरूतः पश्च । अष्टाकपालं निवेष्य । मेत्राय्णीयक्रे ~ मत्रायणीहितायाम्‌ । नि्च्छतीति = निया । एतदिति = अनम्‌ | निया + अनं = नियानम्‌ ।

= (^^

वी रात्री मानुप्या रत्रेदीवितरा पर्मापिकी |

तदुदकं तस्मिन्‌ गमेत्वेन निधित्समानाः ।

७०९,

१८-१९ ओपधिवनस्पतिम्य आपो भूम ( वाप्य) रूपेण दिवं प्रति नि-

रिप्पणी । ९१

पङ्क्तिः ८ ‹ उत्तरायणं मैः पटुभिः ' इदम्‌ ‹ उत्तरायणमापैः पदूमिः! इति स्यात्‌ । अन्यथा "उत्तरायणम्‌! द्यस्य फेनान्वयः | प्ररि; पिक्तमुदकं यस्मिन्‌ । एतादृशो गर्मो यम्य | ९ नमस्यः = माद्रपद्‌ः | १२ तेषां रदमीनामवृत्तिरावर्तनम्‌ | उदयते = ८ उन्द्री देवने" धरा०७।२०) इयस्माकर्मणि यक |

^

१९ धामच्छदभिरिति प्रकरणात्करथं ज्ञायते । मन्व्रूपात्‌= मन्बशब्डेभ्यः |

१७ “उमये धामच्छदेऽ्टाकपाटं निवपेन्मासुतं चरं पर्यमेककपाल. मभ्िव इतो वृष्ठिमुदीरयति धामथ्छदिव भूत्वा वपेति मरतः सृष्टं वृष्टि नयन्ति । यदाऽपरा आदित्योऽवाड्रदिममिः प्रयौव- तेतेऽथ वरषत्येता पे देवता वर्पस्येशते ' (काठ ण्म०११।१०) “अथवा इतो वृष्िमी मरतोऽमुतश्च्यावयनति तं पूर्योरशमभि- वरषत्येते वै वृष्टयाः प्रदातारः" (मत्रा °सं०२।४।८) अश्िमण्ट- दिला वृष्टेः कतीरः ¦ तम्मात्स्वे एवैव देवता । अघ्रापि नाभिर- दित्य क्रियते । अभिः वृष्ट्या आदियस्य धाम च्छादयति दिति वपति च इमां वृष्टं मरुतः अन्तरिते प्रसारयन्ति आद्रित्यः अग्नि स्वररिमभिः प्रज्वलयति भूमी वंति च । इति व्राह्मणवानयाभैः | ¦ अग्नये धामच्छदे पुरोदाक्षमष्टकपाटं निवपेनमार्तं सप्तकपालं सौयमेककपालमभ्चिवा इतो वृषटिुदीरयति मर्तः सृषं वृष्ट नयन्ति यदा खट वा असावादित्यो न्यङ्‌ रक्षिभिः पयौवतेतेऽथ वर्ष॑ति धामच्छदरैव खलु ५ भूत्व] वधेत ( ते° ° २। ४।१० ,)|

[०

[94

व्यन्त | आहुतिमूताश्चाऽऽपम्तेव । दिवः पतितं तोयमोपध्यादि मिर्दिवं प्रति निवत्येते

२२-२३ स्थानामिसंपतिप्रनादिकया = अगनिरेवान्तरिन्े मस्टूपो वायु-

रूपो वा सपद्यते । दिवि चाऽऽदित्यरपः। एवं स्थाने स्थानेऽ- ्निस्तत्तद्रूपो भवति । इयं प्रनाडिका प्रणाली रमः ।

९२

पत्र ७०९

७१०

पङ्क्तिः २२-२४ २३

~^

१९१७

दिष्णी |

ता आपोऽशिमध्यमस्थानमापादयति ।

मेष्यै राक्षमिमिः = मेव्ैः | आदित्यो मेवैः पर्वाणि तेनापि च्छादयति । धामच्छद्‌ = मेघरूपैः रदिमिभिः धन्ना छादाधेता । ‹ धामच्छदिवि मृत्वा ' (७०८ । ६ ) इति क. ख. छ. त. द्‌. पाठः | शधामच्छदिव खटु वै मृत्वा" इति ड. थ. ध. ठ. ड. पाठः ¦ तै° से° पाठश्च | “धामच्छदिव भूत्वा इति काठ- कहितापाटः | 'घामच्छदाित्यो भूत्वा, इति दुगेखवीकृतपाठः । (७०९।२१) | अभ्निः दिवि वैति ( १७-१९ ) । आदित्यो मुवि (२३) । मरुतोऽ्चिना दिति सृष्टं वृष्िमन्तरिकषं नयन्ति (२४) आद्रिल्स्तदा मेघान्‌ स्वराशमिभिरधः पातयति (२३) । निुकतमृठे ‹ अथापि ब्राहमणं भवत्यपि वतैतेऽथ वर. तीति । एवमेकमेव ब्राह्मणवचनम्‌ | दुगमते द्रे | दुगैकालीनः काठकपहिता पाठो भिन्नः । निरुक्तमृटे उदीरयति घामच्छ. द्वि ' इत्यस्य स्थाने (समीरयति धामच्छदिवि' इति | “अवङ्‌ इत्यस्य स्थाने "अग्निम्‌! । 'नयड्‌' इति ड. थ. भर. ठ. उ, प्रदः (७०८।२६)।

अग्निरादित्यो भवति । आद्विल्यश्ानं रषिभिः पयौवतैते । ¦ यदाप्तावादित्योऽपनिम्‌ ' इति क. ख. छर. त. द. पाठो दुगेण स्वीहतः । भयदा सलु वा अपतावादितयो न्यद्‌ ` इति ड. थ, ध. ठ. इ. पाठः (७०८।२६ ) । तै° सं° पाठश्च | 'यदामा आदित्योऽवोङ्‌' इति काठकपहितापाटः |

“आदित्यो प्र्ानरः' इति केवलमरभैवाद्‌ः । न वास्तविकमेतत्‌। कारीर्टयामेककपाटः सौर्यः परोडारः ।

द्रादशतिधमस्य कमे तम्मादुद्रादशकपाट इति एतदयदि देवता- गुणामिप्रायमभविप्यत्‌ ताह सैर्योऽपि इत्यन्वयः । तस्मातपूयस्य वैशानरत्वे कपालानि अनिर्चनं न निर्गायको हेतुः ।

पृथे एव वैश्ानर इति प्रवाद्‌ः यस्मिन्‌ ब्राह्मणे तत्परैः वेशवानरुप्रादम्‌ । ‹ तस्येदम्‌ ' (पा० ४ । ३। १२० )।

दिषणी । ९३

तर पडर्क्तिः

७१० २०

बहयो मक्तयः । ताभेः वदन्तीति ।

२६ स्था वीति = व्रवीतयेव । तत्त = कारणम्‌ ।

२४

२४-२९५ २९

७११ ९ =

२० ७१२ ९

५६१६ १२

१६

£ इयं वा अ्िवैधानरः ' (तत्रा प° १।४।१३)। ८ वैश्वानरः परविदितिरतिषिर््ाह्मणो गृहान्‌” (कटोप०१ | ७) । क्रिमि बहु = कानिचिद्‌ बहूनि वस्तूनि |

४६१ भक्त्या = गुणवृत्या | तस्यां निविदि । £ यो विड्म्यो मानुषीभ्यो अददत्‌ ' ( ६ ) तस्या निविदं इदं चतुरं पटं वाक्यम्‌ |

विन #

“ ओवन्तरिकषम्‌ ' ( २४ ) इति निवित्कुन्तापे पाटः । (= १ |

आ ( मासरयति ) + उरु + अन्तरिक्षम्‌

यज्ञे साधुयक्तियः पुरुपः ।

भे, ^+ + [3 ( दियर वशानरीयं सूक्तं तृचम्‌ । तत्रैषा ‹ वृषा पावक दी वानर द्युमत्‌ । जमदभिमिराहुतः ! ( आश्व श्रौ° ८.१

आश्वटायनश्रौतसूत्र आदित्याहुतिन विधीयते । अग्िप्रक- रणान्न तस्य से भवोऽपि

८ आहूतः ' ‹ अमिहूतः ' इति छ. त. द, पाठौ ( ७०८। २८) न दुर्गममतौ ।

८ जमु अदने ' (धा १। ४७९ ) । प्रजमिता मिता अग्नयो चैः ।

: पानयोभ्यं च ' अत्र ध्व' राम्दस्य प्रयोजने नावगम्यते । प्रगतो विवेको यस्मात्‌ । अन्येभ्यः पदार्थम्यो यद्धिव्तु न दाक्यते दग्धत्वात्‌ ८ १६ ) |

व्यपदेशेन = पयौयदब्देन |

९४ टिप्पणी । पत्र पटक्तिः ७१३ २० विभूतिः = देवतातृक्षिसामभ्यम्‌ | २१-२२ अविच्छरेदनाय = देवताम्यो न कदाऽपि विच्छियेतेति। २६३ ' पाधयतेः स्वधा इति कद(चिद्न्वयः स्यात्‌ | ' पराधयतेः › ८ साधयते ' वा पदं निष्प्रयोजनं भाति ।

७१४ १ प्रयाजन्मं अनुयाजोशच केव॑लानूमैसन्तं हविषे दत्त मागम्‌ मृतं चापां रपं चौषधीनामनेश्च दीरवमायुपसत देवाः ' | अप धृतम्‌ = अद्धय उत्पन्नं ध्रृतम्‌ । ओषधीभ्योऽदरम्‌ । अन्ना- रेतः रेतः पुरषः । पुरोडाः पृरुषरूपः । पतं पुरोडाश च मे दत्त।

४ अमृष्ट = यद्विषयो वादरस्तस्य व्ररानरशब्दरस्य स्पर्शोऽपि नास्स्यसिन्मन्त्े ।

५ तदशचिटिङ्गमेतद्धविप्पान्तीयं॑पूक्तमाम्नयं करोति यम्मा- तत्प्थमायामरनि वतैते । ‹ मतौ छः सूक्तसाम्नोः ' ( पा० ५।२। ९९ ) इति हविप्पार्न्तायम्‌ |

च ४ [9 | ९३ ४४९ भ भ

७ ‹ स प्रथमं स्वेनाव्यभिचारिणाऽमिधानेन स्तोतुमुपक्रम्यते › इत्यन्वयः |

९ तथा = एवं कृत्वा (२४)|

१० उद्धिभावयिषा = उद्धावयितुमिच्छ । ११ व्यज्ञनमात्रं = केवटं॒व्रिरोपणम्‌ । न तु प्राधान्येन साभ वावि | अप्नः ' अशनिः ` इत्येतदव्यभिनार नाम (७)। १३ भिन्ने ज्योतिषी लक्षणे यस्य । अस्मिन्मन्त्रे मध्यफं ञ्योति; (^ [त (~ ^ (^ भ मातरिश्वा वैधानरश्च प्रथिवीस्थानो भिन्नत्वेन निर्दये ।

१४ अन्यत्वेन व्यपदेशो विद्यते अम्य । व्यपदेशः = रिर्देशः कथनम्‌ ।

७१९ ९ नेयं प्रातरनुवाक्ाभ्रिनयोः शस्यते ।

८ महिषाः = महत्यन्तरिक्षछोके आपरीनाः । महि = महति +

पाः = सत्नाः ( दुगेः ) । त एव देवगणा महिषा महाम्तः।

टिप्पणी । ९५

पत्र पङ्क्तिः

७१५९ ९. १३-१४

१४

यथा वा = अथवा | माहेषाः = महान्तः |

“परावतः › एतन्स्वगांदपि परतरस्य लोकस्य नाम । परा- वतः = प्रकरेण ईरितवतः | आदित्यो वस्तूनि ्रकर्थण हरयति । परावतः = प्रागतात्‌ । परा = दूरम्‌ + गतात्‌ ।

विवस्वान्‌ = तिम्‌ + वान्‌ = विवपा्ेयथा तद्वान्‌ ( च. पाठः ) । विवासनक्रियया तमसा तद्वतः ( पाठान्तरम्‌ २८ ) = तमतां विवासनक्रिया | तया तद्रतः ।

१६ ‹ श्रप्रप्राणने ' (धा०२।९९ )

१७

१७

७१७ ५

अन च) (घधा० \।६०) न न (न सनिधाने एक्रस्मिन्वाक्यं व्यपदशो निर्वेशः ।

^

व्यवतिष्ठते = धिद्धं मवति ।

सूरयादिपंबन्धि विशेषटिदगमङ्गीकत्य वैधानत्वं यदुक्तम्‌ १ इत्यन्वयः ।

परथमायासृनि = ' हविप्पान्तमजरम्‌ ' इल्येतस्याम्‌ ।

प्रकृत्यैव = अभ्िरित्येव ।

परकृतिः = महान्‌ आत्मा । तस्य भूम्ना महिम्ना ।

अपि तर्हिं = यदा ।

अमि + आ+ पादम्‌ । 'आभीक्ये णमुल्व' ( पा०३। ४ । २२ ) ‹ अभ्यापाद्य ` इत्यम्य ‹ सर्वाणि स्थानानि › क्म । अचि स्थानं स्थानं अभ्यापाय स्थाने स्थाने स्थापयित्वा | भटरोनीदीक्षितमते आभीक्ष्ण्ये द्वित्वमावद्यकम । यथा पाठ- न्तरे ‹ अम्यापाद्य अभ्यापाद्य ' (२९ )। ' अम्यापद्य› (२६ ) ददं प्रामादिकम्‌ । पदः णमुट्‌ पादम्‌ ।

मूत = स्वै शरीरनातम्‌ । मृर्‌ = मृत + धरा = धीयते | प्रधानम्‌ अधिः ' इत्यस्य विदोपणम्‌ । मूधा = प्रषानम्‌ ।

७१८

७१९

७२०

रिप्पणी ।

पङ्क्तिः

१९४

१९ १९

१८

प्रज्ञाम्‌ ' (७१६ । २२ ) न व्याख्यातम्‌ । “ प्रज्ञ सवेताम्‌ ' इत्यत्र ‹ मायां त्वेताम्‌ ' इति दुगषाठः स्यात्‌ । यत्‌ = यस्मात्‌ | अपः = करम ।

भूयस्तरं = भूयः + बहुतरम्‌ ।

देवाः = यनमानाः । ( ११ ) |

“अथ यत्प्रातरनुदिते जुहोति । प्रननयत्येवैनमेतत्सरोऽयं तेजो मत्वा विभ्राजमान उदेति शधवद्ध वै नोाचदभित्नेतामाहुति न जुहुयात्त्मद्रा एतामाहुतिं जृहोति ' ८ शत० ब्रा ०२। २।९)।

^

अयमेवाचिधानर इति शाकपूणिः । तन्मतं नाययापि पृषं

प्रतिष्ठापितम्‌ । शाकपूणिरेव प्रकृतः | तेन तन्नाम्नः पुननिदेः किंकारणः । स््पक्ानुम्मृतिर्ेतुः ।

२-१ ' देवाश्च वा अप्ुराश्च पयत्ता आसन्पोऽपिरविनयमुपयतपु तधा

तन्वो विन्यधत्त पदषु तृतीयमप्मु तूरतीयममुभिननादिे तृती- यम्‌ ( काठकमं° ८।८ )

४ उभाभ्यां पक्षाभ्याम्‌ = आत्मवियाज्ञिकपकषाभ्याम्‌ ( अपादृनि

पञ्चमी ) | व्यावृत्य = ( उभी पक्षौ ) विहाय ।

७ विभक्तया = पृथिभ्यामन्तरिते दिवि च विभागेन । विभक्ता

भिधाने (पाठान्तरम्‌ ९७-२८ ) = विभक्तं भिन्नममिधानम्‌ । अश््विदु्ारित्य दत्यमिधानं विभक्तया संपद्यते युक्तं भवति ।

८-९ एकस्यैव ज्योतिष आदित्यार्यं तृतीयं रूपमरभीत्य ।

२४

अपू यज्ञफलं तेन तोऽयं जगद्विरचनापरप्चः |

२ ‹ इुमिस्‌ प्रक्षेपणे ' (धा० ५९।४)। ‹मागतौ' (षा

1

१०।२९१ ) | ' मीड्‌ रहिपायाम्‌ ' ( धा० ४।६१ ,। "मीञ्‌ दिमायाम्‌ ( पा° <।१ ) | मि+नी + धुः = मिधुनी।

९ मि~+वन धू मिथू + उन = मिषुनौ :

टिप्पणी । ९७ पत्र पराक्तः ७२० ११ ' पप्रपारणपरपत्वम्‌ › इत्यस्य कोऽन्वयोऽरथश्च | ‹ सप्रसार- णपर्वो मध्यान्तविपर्ययः › इति पुबरोषम्‌ । १२ अन्तःस्थः = अन्ते वतमानः | १३-१४ अन्योन्य प्रति समाश्रितौ आत्मानं नयतः कालं वा नयतः । १४ ‹ वनुतः : = परस्परं संमक्तो सेमनमानै । १९ ‹ मिथू संगमे! (भा० {| ८९९ ) । ‹ पषुधिपिचिमिषिम्यः ्रित्‌ ` ( ३।९९ ) । त्यनेन उनन्प्रत्ययः | १६ मेथन्तौ = सेगच्छन्तौ | ७२१ १५ ‹ समानाख्यानाः ' इति दाक्षिणात्यः पाठः ( २६ )। १६-१७ अश्ञकुः = आश्कनुवनिि | आ ( इरे ) = न । १९ + ( तथा ) विरेषलङगिन मूयपरधानं न ' इत्यन्वयः । अग्निः परधानं यस्मिन्‌ तद्निप्रषानम्‌। ७२२ १४ ' इहैव ' इति छ. त.द्‌. (२६९) ग. च. ज. पाठः (९७) प्रामाशिः | १७ प्रतीकं = प्रतिगतम्‌ | अथवा | प्र्तकं = प्रतिद्नम्‌ (३) । १८ ‹ परतयक्तं जयोतिः (९) इत्यन्वपः | २१ वततिनातर ददीनाधः । ° ज्योतिवेणस्य ' (९) न व्याख्यातम्‌, अथवो (प्रतिदरीनं ऽयोतिः' (९) इति । प्रतिदृशेनं = प्रतद्द्य- मानम्‌ । वर्णस्य ( ९) = ज्ञानस्य इत्यथः स्यात्‌ । यया रात्रो उयोतिर्व्तते ब्राह्मणो वणैस्य (ज्ञानस्य) दाबुपद्धाति (९-६) । ७२३ १ दवयोऽभनिः परः । अयं ब्राह्मणहोत। अवरः । परो मृोक्द्‌ । अथमस्पविद्‌ ( २ ) | १-२ अवरः होता परस्य अनुकरोति । क्रि कारणम्‌ । अज्ञः अल्प. विदिति । २ अल्पमिति = कनचिदशेन । न तु प्वैथा | ४ अक्षिः प्रधानं येषु तानि । अशचिपधानानि कमीणि यस्मिन्‌ । अभि- ११

टिषणी ।

पडाक्तिः

45!

४ रवान्‌ इति छत्व वरानरीयम्‌ । अम्मिन्‌ सक्ते वैधानरशब्दो बहुकृत्वः प्रयुक्तः । ते सरव प्रयोगा अग्निपराः | होतकर्मणोऽपनिना सेबन्धस्तेन होतृनपोऽग्निवैधानरीयो भवितु मति । किंच हातृबरणानन्तरं यो होत्रा तूष्णीं पटितम्यो जप स्तसिन्नमिरवशवानरो न । यम्मद्ैधानरोऽगरः पितेत्युच्यते । ‹ अनग्निः ' (२४) इत्यपपाठ सव माति । ‹ अनशन. नरीयः › इति शुद्धः पाठः (च. ज. ) स्यात्‌ | अश्चिरव धान्‌; अधिैधानर्‌ः । ' मतौ छः मूक्तप्ामनोः ' (पा० ५। २,५९ ) इत्यनेन ‹ अश्चवैशानरीयम्‌ ' । जपो न सूक्तं नापि पराम | तथाऽपि पक्तपदृशो जप इति मन्तम्यम्‌ | न अद्मवेश्वानरायम्‌ अनद्यवश्वानरीयम्‌ | ' त्वमाद्रवशयानराय । (२९ ) इति पाठन्तरमपि दुरबोधमदुद्धं च । हे देव सवितः एतम त्वां होत्राय वृणते । अत्र अ्चिरेव सविता | अथवा | मवितैवा्िः | “अनिः! इति पठे जपोऽनश्निः कथम्‌ । (अग्न त्वं होत्राय वृणते › इति हि तत्रोच्यते । अनग्निवशवानसयः ' हूति च. ज. पाट |

ग

मध्यमं वैश्ानरमृत्तमं वाऽस्य पितरमाह ।

~>

{4 क.स.ट. इ. (२९) वर्ममितरषु पुस्तकेषु ' अनश्च.

श्वानरीयत्मे ' |

१६ आचार्यो यास्कः । मन््रः = होतृनपः | अवध्रियते ‹ यस्तु

पृक्तं मनते ' इत्यादिना ।

१७ व्यपदेशः = भेदेन निरदशः |

१७--१८ ` संप्रति मन्त्रेण › अयमपपाटः स्यात्‌ | ' स प्रतिमन््रेण '

इति पाठ -इष्टः । स॒ आनार्यपकषोऽम्यमिचारिणा शाकपूणि- पेण समी भवति । यदि होतृनपेऽपिवैधानरपेरदेन नर्दशः ( व्यपदेशः ) ‹ जा दतो › इत्यसिन्मतिमन्त्रऽ-

^ ^

िरवशवानर इति निरस्यते |

१८ होतरनपे योऽश्चिः ( व्यपदेशवान्‌ ) भेदेन निर्दि प एव वधा.

नर्‌ इत्यममिन्मन््रे उन्थते |

दिषणी । ^ ८९

पतर पङ्क्तिः

७२४ १

हेतवः = अतिरिच्यन्तेऽभिकराः |

७-८ मन्वराणामर्थानं घरनानदधाटनानि । शब्दा अथा न्यायाश्च एषू-

७२५९ ८ १२९ १६ ७२६ १८

९

२३ २३-२६ २७

५९4

द्धाटनेषु प्राचरयेण सहायाः । न्याया उपपत्तयः | तथाऽपि मनत्र्यो दुरवबोध । हदशमथकरणमल्पतैनीवनुध्यते । वयमल्पमतयः |

हति सप्तमोऽध्यायः |

अथाष्टमोऽध्यायः ।

देवतापदं = देवतावाची शब्दो नाम वा |

तद््थिनः = धना्िनः |

यामृचम्‌।

५ ू त

सतोतृतवे चासंभवमपेक्षय ।

द्रविणोदाः स्तोता न भवति यस्मात्‌ ्र्िणोदाः' देवता भति । यदचृततम्‌ = यत्सवेनाप्नो रुपम्‌ । द्रविणोदा अपति; | तस्मिन्सतुतिरमिसबद्धा ।

यदरूपमभ्याहतयेकं वाक्यं करोति । , दरविणोदाः ` तस्मिनने- कवाक्ये पदम्‌ । स्तुत्ये द्रविणोद्स्येकवाक्यतां कर्तु सामथ्यै मत्यादयितुमिच्छन्‌ । अनया क्प्ल । दरविणोदाः ' पदं वाक्यस्याङ्ग भवेत्‌ ।

८ यस्त्वम्‌ ' = ( ७२९ | १९ ) इत्यस्य स्थाने ‹ यस्तम्‌ › इति दुगेखीकृतपाट आसीदिति माति । तं द्रविणोदप्ं देवमीगते ।

अस्यनिन सामानाधिकरण्ये सामण्यमुक्रीय ' इत्यन्वयः ।

भे शब्द क मि ५ [3 * ॥ म तो तौ द्रौ शब्दविकवाक्यतय।ऽभिसंबध्राति | एकं वाक्यं ययोर एकवाक्य | तयेमौव एकव।क्यता |

सज्ञेषु = यजतिषु = हविःमेभरदानिषु ( २९ ) । यतिः = तिष्ठद्धोम: । जुहोतिः = उपविष्होमः

रिणी ।

पतर पङ्ाक्तः

७२६ २९.

३० ७२५७ १

१७-१८

७२८ ७

१९

तरीणि सवनानि यागस्य प्रधानानि स्थानानि । स्वने. सवने अम्रावाहुतिदीयते |

द्रविण = द्रविणाय + पः = सीदन्ति ।

सोमः द्रविणसंभक्ता द्रविणं समजते । द्रविणं + पः = सनुते ‹ इंड स्तुतौ ' ( धा० २।९ )। यास्ककाले याश्चास्तुति- ृद्धपुजरथं। स्ुतिभिवधयन्त । | ^ द्रविणसरः ' = ' द्रविण्‌ ' शब्दस्य पश्चभ्येकवचनं पषठयेः कवचनं वा । ' द्रविणोदा द्रविणप्तः ० ° प्र येत्‌ ' (ऋ०्सं १।९६।८) । ` द्रविणसः ' इति कमणि षष्ठी | तस्मादत्र ‹ प्र येतत्‌ ` एतादृशे दानार्थे वतैमानं करियापदमध्याहा्यम्‌ । यास्ककतो भिवरणप्रयत्नो व्यथै; । द्रविणः ( नपसकद्ितीयैकवचनं ) ददाति इति द्रविणोदाः । द्रविण्‌ शब्दो न तु द्रविणम्‌ । द्रविणः = द्रव्ये घनम्‌ । सोमार्थ; केवलं काल्पनिकः ( ८ । ९ ) । द्रविणं = बलम्‌” (७२१।४-५९) इदमपि चिन्त्यम्‌ ।

द्रविणं = बलम्‌ । तेन द्रविणोदा इन्द्रः । यस्मात्तस्य सवाँ बल्कृतिः |

सर्वैपामधिपतिरिनद्रः । तेन इनदरो बखवान्‌ ।

यस्मादयमोनसो जातस्तस्माद्यं बह्वान्‌ ।

द्राविणोदसः = द्रविणोदसे हवीरूपद्रविणस्य प्रदात्रे हितः । ८ तस्म हितम्‌ ' ( पा० ५९। १। ९ ) इति सायणः । द्राति. णोदसशब्द क्क्शाखायां सकृदेव |

एषोऽ्चिः एतम्मादसादिन्द्राजायते । बलादिन््रान्मथ्यमानोऽ- भिरिति च पूर्मुक्तमेव ( ६३४ । १६ )।

इनद्रादधिर्नात इत्यथे निगमोऽपि भवति । एवम्‌ ‹ अपि ' द्दस्य स्वारस्यम्‌ ।

२१ ५ अम्बा च दुलाच' (२८) इति ग. पाठः ( काठकपं°

४०।४॥ तेऽ पे०४।४।९।१) ॥ गेत्रा सं°

पतन ७२८

७२९

१६९

टषिणी | १०१

पटक्तिः २१२।८।१३)। ८: अम्बा दला नितत्नी चपणिका अभ.

यन्ती मेघयन्ती वयन्ती ' ( काठकपं० ४०। ४ ) इति सप्ताऽऽकाशनद्ययः ।

४ ‹ इत्यपि निगमो मवति (७२९।२९ ) न व्याल्यातम्‌ । ६ ऋतुयानसंज्ञा यगाः | मधुमाधवादय ऋतुदेवा यत्रेज्यन्ते ते

त्रतुयाजाः । दुगैमते ऋतुयाजा इति केषांविममन््राणां संज्ञा ।

ऋतुयाजाः स्वै नेन्द्राथौः । ( करन्तापाध्याये ) ऋतुयाजप्रषाः । इन्द्रं होत्रात्‌ ऋतुना सोमे फिितु होतर्‌ यन (४२) । मरुतः पीत्ात्‌ ,, , „+ पोतर्‌ ,, (४३)। रागो नेट्‌ »„ + » नेष्ट » (४४)।

अभ्निमा््ीधात्‌ »› ) +» अग्नीत्‌ » (४९) | इन्द्रो त्र्या ब्राह्मणात्‌); ›, »+ ब्रह्मन्‌ , (४९)। मित्रावरुणौ प्रश-

स्तारौ प्रराख्रत्‌ , , पिबतां प्रशास्तर्‌ , (४७) । दषे ्रविणोदां होत्रात्‌ ऋतुभिः सोमे पितु होतर्‌ » (४८) । 2) ॐ पोत्रात्‌ 9) % पोतर्‌ )) (४९) । 2 नेष्टात्‌ 2) ‰ नेष्टर्‌ (९०) । , ,, अपद्धोत्रा-

दित्यादिनिरुक्तं (७२९ । ११ - १९) ऋतुभिः सौमस्य पिततु अच्छावाक , (९१) । अश्चिनाध्वय आध्व-

यैवात्‌ ऋतुना सोमं पिबतां अध्वयूं यनतम्‌ (५२) | अरि गृहपतिं गाह पत्यात्‌ ५ „+ कितु गृहपते यन (९३)।

ऋतुयाजेषु मैत्रावरुणः गैषसूक्तगतेन मन्त्रेण होत्रादीनप्रप्यति । ते च या्यया वषट्‌ कर्वन्ति । अध्वयुंयनमानैौ प्रेषित स्वस्व- याज्यां होत्रे प्रयच्छतः (एे° त्रा० २२ | ४ )। द्विणोदःराब्दयुक्ताः प्रवाद्‌ शवत्वारः ।

अपात्‌ होत्रात्‌ ४८ प्रषमन्त्रेण ।

१०

44

१२ १६ १९

दिष्वणी |

पोघ्रात्‌ ४९ ,)

ेष्टत्‌ १० निर्क्तम्‌ ५१ ८७२९ | ११-१९ ) अत्ैकस्मिन्नेव प्रैषे ‹ इन्द्रपानम्‌ ' ( ७२९ । १६) इति शब्दो न सर्वषु चतुषु । इनद्रपानपितिशब्दात्‌ इनद्रेऽतर पाता द्रविणोदाशचेत्यनमानं कथं योग्यम्‌ । इन्द्राय योग्यं पानं द्रवि. णोदाः पिबतु इत्येवार्थः ।

¢ इन्द्रस्य ' इद पदं प्रधषिप्तमिव माति । यस्मादिन्द्रः पिबती त्यनुभानं कतव्यमेव । द्रविणोदा देव इन्द्रमसदु्ावाम्यधिमित्र- वरुणेम्यो भिन्न इति प्ैषमन्त्रेम्यो माति ।

होत्रपो्नष्टाणि पात्राणि । तेभ्यो द्रविणोदाः रोममपात्‌ । द्राविणोदसः = द्रविणोदसः ( छन्दस दीर्त्वम्‌ ) । द्रविणोदा

नाम तुरीयं प्रं तस्मातिबतु । "ततः किम्‌ ॥ तेषां ° प्मास्या मवति ` (२१-२२ ) इति च. वर्ज॑मितरेषु पु्तकेप्वधिकः षाठः । स॒ ‹ त्था ' इत्यनेनापबद्धः । तस्मातपर्िप्त छव भाति।

तत्परस्य ‹ द्रविणोदः ' इत्येव नाम | एतमेव मन्त्र मन्यन्ते । कंतु नायं मन्त्रो वस्मात्‌ ‹ यस्यापत्यम्‌ ' इत्यादिवाक्यस्चना शिष्टा | यस्माच्च अथाप्याह द्रविणोदा; पितु द्राविणोदपः" इत्यग्रेऽस्मिन्नेव खण्डे पटति । क. ख. च. पुस्तकेषु ' द्रषि- णोदः ' इति कऋगन्तः | न तु द्रातरणोदप्रः ।

८ तथा ° अच्छावाकं यज ' इति । इद मृलपुस्तके नापतीत्‌ ( २४-२५ ) केनप्यस्थानेऽन्तभीषितम्‌ । तम्य स्थानं ‹ प्रेषितः ' ( १७ ) इत्यस्यानन्तरम्‌ ।

' द्रविणोदमम्‌ ' इति क. ख, न. पाठ; ।

£ आयुयाः › † अमिगुथौः › इति कुन्तापाध्याये परषपाठः । १३ प्रयाजरेषः ८ पाशुकमरैषाः ११ अनुयानपरैषाः १ पू वाकपरैषः ३६ सुत्यायां सवनीखेषाः = ६९ । एवं १८.

पत्र

५.२९

०

टिप्पणी । १०.

पङ्क्तिः १५ पषसृक्तानि । ' होता यक्षत्‌० ' अयं प्रभः पञ्चे क्ते |

१६

१६-१७

१९

[0

६

सर्व परेषा मेत्ावरणेनोच्यन्ते । अध्वयगृहपतिभ्यां ‹ होतरेत्ज इत्युक्ते होता यजति ( आश्व° श्रौ ° ९ | ८ ) । अच्छावाकं प्रति मेत्रावरुणस्याऽञ््ञा | अच्छरवाकमैत्रावरुणौ होतुः परपौ | मैत्रावरुणेन प्रेपितोऽच्छादाको याज्यां पठति ।

अध्वयुपरतिस्थातारौ ‹ ऋतना प्रप्य › इत्युक्त्वा षड्कऋतभिः माप्ेः प्रचरतः । ततः : ऋतुभिः प्रप्य ' इति चतुर्भिः । ततः ¢ ऋतुना प्रप्य ' इति द्वाभ्याम्‌ (मान श्रौ° २।४।२)। हे मैत्रावरुण होतारं याज्यां पटितुमाज्ञापयेति अध्ववदति । मैत्रावरुणः प्रैषमन्त्ं पठति । ततो होता तत्पुरुषा वा याज्यां पष्ठनिति । सप्तमाष्टमनवमदशममासेषु ‹ ऋतुभिः प्रप्य › इति मै्ावर्णं प्रति अध्वरयोरक्तिः। प्रप्य = याभ्यां परुं चोदय । होत्रात्‌ = होतृकृतात्‌ । होश्पोत्रादीनि तत्तदतविनां धिष्ण्या अथवा स्थानानि |

पाठान्तरे ‹ उत पोत्रा ° प्रयो हितम्‌ ' इति चस्रशब्दा निर- च्यन्ते ( १८-२० ) ।‹ देवेभ्यः अदत्तम्‌ ९ इति पाठोेऽधिकः सायणमाप्यादृहीतः ८ २२ ) । अत्तम्‌ = अृष्टमन्यः । अशुद्धं वेत्कथमिनद्रपानयोम्यम्‌ । ¦ अपाद्धोत्रात्‌० › ( ऋ° सं० ९।६७। ४) इतायमूक्‌ मैत्रावरणेन यः प्रेषो दत्तोऽच्छावां प्रति तस्याच्छावाकेन दत्तं याज्यारूपमुत्तरम्‌ | प्पानन्तरे याज्या पठ्यते । ! अपा- द्धोत्ात्‌ ' शयं याञ्याऽच्छावाकेन परठ्चते । ¦ अमत्त उत्त अनुपत प्रयो हितम्‌ ' एतत्‌ ¦ अपाद्धोघ्रात्‌ ! सयस्यामूजि ( ७६९ । ९ ) । तदत्र व्याख्यायते । ‹ आमि ष्यात्‌ ‹ कण्ड्वादिभ्यो यक्‌ ' ( प ६ ।{। २७ ) । अन्यथा ‹ मिश्रयेत्‌ ' इति शुद्धं रूपम्‌ । ‹ आमि ्रीयात्‌ ' कथमेतद्रपं साध्यम्‌ । ` ऋतुना ' = ‹ ऋतुभिः ' इति वक्तुमूनितं यप्माते (ऋतुभिः

१०४ पत्रं पद्गक्तः ७६२ ` £

१९

१४ १९

टिप्पणी |

प्य › इत्यध्वयुवचनम्‌ । होत्रा = होतुः क्रिया श्चरूपा | तया होत्रया । अमिगृतैया = उच्चरितयाऽभ्ुदयतया ।

‹ सोमस्य स्वमंशम्‌ › इत्यन्वयः । अत्र ऋक्पाठोऽनावरयकः । ८ ७२८ । ८-९ ) शेषः प्रैपेणैव व्याख्यातः ।

तेषाम्‌ ( ७२५ । २६ ) ऋतुयाजानाम्‌ । तत्पात्रम्‌ ‹ ऋतु- पात्रम्‌ › इत्यभिधीयते ( आश्चण श्रौ० ९।८) सोमः £ इन्द्रपानः ` उच्यते ( ऋ० पण ९।९६ । ६। १३ च ) | ‹ चमसा इन्द्रपानाः ' ( कऋ० पत १।५४।९ ) (द त्यत्पन्नमिन्द्रपानमिन्द्रस्य प्रियममृतमपायि ' ( ऋ० पे ६।

४४। १६) ' आप इनद्रपानमूरिमङृण्वत › ( ऋण मं*

७। ४७ । १ ) । मत्रमिन्द्रपानमूर्मम्‌ ( ऋ० सु° १०। ३० | ९ ) ‹ एवम्‌ 'न्द्रपानं › न पात्रस्य नाम | सोमस्य विरेषणं तत्‌ । ' इन्द्रेण पेयम्‌ ` इत्ये । पात्र = पेयं वस्तु । चतुरं पेयमिन्द्रेण पातुं योग्यं द्रविणोदाः पितु ( {-४) । ‹ समाख्या भवति ' ( ७२९।९६ ) इति मूलपाठः स्यात्‌ । ‹ होत्रात्सोमम्‌ ' अत्र न कोऽपि स्तृयते । सोमपानेन सतुति रम्यत्र वतैते न ऋतुयाजेषु । ‹ अस्य मदे० ` इति निषिि ( निविद्‌ ११) इन्दरकमांणिकध्यन्ते | तस्य मूलम्‌ ( ऋ प्र० २। १५ )। "अस्य मदे० (ऋ० से ६।४४।१४) इति क्यपि इन्द्र स्तुतिपरा। १। १२४ । ४॥ १।९५६। ९ ॥ १।९२।१०॥१।९२।१४॥ १।९६।६१९,६॥ १।८५। १,२॥ १।८५।१०॥२।१७।१।२।४३।७॥ ४।२६।७॥ ६। २७।९॥६।४३ यस्य मदे ॥ ८।६।८॥८।७।१४॥ <।१५। <॥८।३२।९८॥८।३६।४॥ ५।१६।९॥ १०।४४।८॥ ता त्ऋचोऽपि तथैव ।

अग्निरधिनावन्येऽपि देवाः पोमपानेन सतुयनते कितु नं बहुकं ¦| तसम न्द्राय सैस्कारः परधानं यसमिन्‌ । पोमाण्यायनं = हिः

। ण्येन समस्य त्मः। धृतरूपवननेण पतोमः पू हत आपत्‌ ।

त्तं हि सोमर्तिनोऽनेन मन््रणाप्याययनि |

पत्र ७३०

७३१

रिप्पणी ।

[7 ॥। ह पे

पङ्क्तिः

१६

१५७

५५

ह

१४

८ अदारशु० ' इत्यनेन म॑ लिन आप्याययन्ति ' ( मत्रा" प्०६।८।५)। 'व्रहमा राजानं विम्य हिरण्यमवदधा- त्याप्यायनाय | अगुरंदुषरे देव परोमेत्यारभ्य नपन्त्युतिनो यजमानश्च ' ( मान श्रा २।५।१।१६ )|

‹ आ त्वमिन्द्राय प्यायम्तरा तुभ्यमिन्द्रः प्याथताम्‌' ( त्रा प° ६।२।७ ) । अधप्यायनपम्कार इन्द्राच (५३६९ | ९)। £ तस्यापत्यम्‌ ! ( प्रा ४।६५।९६ ) शिवादिभ्यीऽण ' (पा० ४।१। ११२ ) इति मतराभ्यां द्रविणोदसरोऽपत् द्राविणोदनः। द्राविणोदम्‌ ऽभिम्यापित्यं स द्रतिणोदाः | दिऽ न्वयोऽम्‌ | द्रविणोदा प द्राविणोदसः | अथव | द्राविणोदनम्य पितुः ‹ द्रविणोदाः ' हति नामम्यात्‌ । टृन््रारिम्यां भिन्नो ्रविणोदा. ।

` टृ द्रविणोदा भसः ' इत्यन्वयः ।

एतानि माध्यमिकानि मू्छानि ।

ताम्‌ ( अग्रः) उत्पत्तिः । तया योगात्भवन्धात्‌ | ` धपा मित्रम्‌ ` उति न योष्य्‌ निरुपपम्‌ | मित्र मित्रमृता भाप परिपणा चासि भावन्‌ मधनन््युत्पादेयनि |

द्‌ नव पृत्‌ | नव्मावते प्रन्धकस्यः ` देवा अदिं पार यन्ट्रविणोदाम्‌ ` इत्यन्तिमः पररः | असनिनितावृख्यरावादुम्बयाद्यः तमिव जारथायनो। ` दरतः ° ` त्यनेन कुमुक श्रुनान्यक्तमादधाति ( भत्रा^ पर ६।१।९ ) आसवः = पानम्‌ | ६५: = उश्वे्‌ ।

सामिधेन्यः = 'प्रवौ बाना< ` इत्याद्या एकादरमेस्यत। ऋतो वदनिसमिन्धनहनुान्सापिभन्य इत्युच्यन्त । अनाय कामः | तत्प्रवनि कम आहय असिदधेवतकम्‌ |

धाय्या ~ सामिमरनीपु प्रध्या ऋष्‌ । ` पास्यामि प्रना पतिरिमंलोकानधद्ं श कोममकामयत' ( एथवरार {९।५ | | °यत्रयत्र तै दरैवा यज्ञस्य च्छ निरनानेस्तद्धाच्यामिरपि-

७६५

टिषणी ।

पट्क्तिः

११

दधुस्तद्धाय्यानां धाय्यात्वम्‌ ` (एे० ्रा° १६।७)। स्युमेतयज्ञस्य यद्धा्यास्तद्यथा सुच्या वापरः पेदाधियादेव- मेवैतामिर्यततस्य च्छिद्रं सदधदेति ` (ए० ब्रा० १२।७) धाय्या शख परक्ेपणीया | " मूलं वा एतयन्ञस्य यद्धाय्यश्च याज्याश्च । ताः मान्य एव स्युः › (एेऽत्रा० १३।७)। : पाय्यतानाययनिकाय्यथा्या मानहविरनिवाप्ामिधेनीषु › (पा० ६।१। १२९ )| धीयते समिदनया इति धाय्या | ‹ अपिशब्देन ‹ अग्रे वानस्य° ` इयमपि धाय्या । अभ्य विनियोगस्य मृं नोपरब्धम्‌ । * अग्रे वाजस्य › इति तृचः प्रातरनुवाके आधरेये करतौ ( आश्व° श्री० ४।१६)॥' त ह यदयविष्ठ ० ! ( ८ ) इयमपि ( आश्व श्रौ ०४ | १३) ृनद्रादद्रविणोदपोऽयं जायते इत्यनेनामिप्रायणेदं द्रविणोद्‌- सत्वं न ।

कटतैत्तरीयवानप्तेयिप्ंहितामूत्तररधेऽयन्ते भिन्नः ।

‹ अप्रा अ्चिश्वरतीति सुवेणाभिनुहोति ' ( मान० श्री? १।७।१।४७ ) इति शाखम्‌ । अनेना्नरे तदभिहो- मास्यं भागधेये प्राप्तम्‌ ( १८-१९ ) ।

भागधेयं विधेम दद्यः |

मृठे समा्याव्दो नास्ति ( ५९९ । २६ )। केननिद्ुणपतामान्येन संवाद; = एकनाम । कुत्चिदूपतमथकार- णादूगुणेनानुवाद्‌ एकनाम ।

एकनाम्ने समर्थं कारणं नास्ति| यथा इन्द्राय योग्यं पानं तथाऽ- न्येभ्योऽपि देवेभ्यः । देवेप्वपाम्यम्‌ । तस्मात्पोमपात्राणां वायत्यानीति नाम । कुतश्चित्कारणादपतामथ्यै देवेषु |

सोमं हन्तुमसमरथा देवा वायु प्ा्थयामासुः । वायुरेतं रं के | महेवतान्येव पत्राण्यासन्निति । तस्मात्सवाणि स्ोमपात्राणि वायत्यानीत्युच्यन्ते (मत्रा सं० ४ ।९।८)।' हतः सोमोऽपृयत । देवैः प्राथितो वायुस्तमस्वदयत्‌ । प॒ वरम

टिपणी । १०७ पत्र पङ्क्तिः ७३९ ६ वृणोत्‌ । महदेवत्यान्येव वः पत्राण्युच्यन्ता इति तस्मान्नानादेव- त्यानि सन्ति वायत्यान्युच्यन्ते (ते° पर॑ ६।४।७)। १६ यदभयं = ये दशरुमागच्छन्ति ( च. ट. ) । १८-१९ मरुतः = मरुदेवताः । दुगंकृतोऽर्थोऽनवदयः ( १४ ) । यद्यपि मरुद्धिः सह पानं तथाऽप्यप्नेः पातृत्वं न वाध्यते ।

२२-२१ ` उपरिष्टच्यूच ऋतुयाजानाम्‌ ! ( आश्° श्रौ ° ८ । १ )| स्तमादीनां प्ेपाणामुपरिष्टत्‌ ° मन्दस्व › ( ऋ० पर॑ \। ७ | १--६ ) इत्याद्याः षटचः क्रमेण प्रकषपणीयाः ।

२९ सोमपानार्थे परबोधन द्रविणोदसो वनस्पतिशब्डेन सामानाधि. कर्ण्यम्‌ । ७२६ १ तेनैकं विशेपणमन्यद्विशोप्यम्‌ । तस्माद्रनस्पतेद्र॑विणोदा नान्यः । २ ‹ वनस्पते रशनया वियूय पिष्टतमया वयुनानि विद्धान्‌ । वहा देवत्रा दिषिषो हवीषि ' ( मेत्राप्र॑ £ । १३।७)। ¦ होता यक्षद सिष्टकृतम्‌ ' ( मेत्ा° सं ४।१३। ७) । ‹ हे वनस्पते दिप्रिषो देवेषु हवीपि वह ' अघ्र वनस्पतिहवि वहनं प्राथ्यते | इदं कमभ: ।

1,

सि्टक्रन्नामा विकृतोऽधिरसिन्प्रकरणे श्रुयते । तस्मद्रनस्प- तिरभिः।

[>

> > ^ १

८ ‹ अभित्य देवं स्तवितारमिति सवितृप्रसूत एव गृह्णति (मत्रा० मं १।२।९॥६।७।४)। ‹‹ उपांडुप्वनमुपटे निधाय तस्मिन्राजानं सवै मिमीते ' इन्द्राय त्वामिमाीतरे ' ( मैत्रा ° सं ° १।६।३ ) इतिपरभूतिभिः प्च

यथा क्रये ” (मानण० श्री २।३।३)।

१० ८ अरुष ते देव सोमाप्यायतामिन््राय ' ( मेत्रा° प° १। २।५७) । "आ त्वामन्द्राय प्यायस्व ( मत्रा° स॒ १।२।७)।

११-१२ ‹ पुनरपि चाप्यायते ' ( २७-२८ ) अस्मिन्पाठे ‹ पुनरपि '

. न >

दिष्पणो |

पङ्क्तिः ११ ६९ व्यथ्‌ | : पनरपि मीयते ' इति समञ्जसः पाठः; | आप्यायन,

~<

मेव धस्कारः । भम्कियते = अपप्याय्यते ।

° इन्द्राय व्वामिमातिपरे दृद्राय त्वा वसुमते रुद्रवते इन्द्राय त्वद्वित्यवते ! अप्य त्वा रायस्पोषदे विप्णवे त्वा सयेनाय त्वा सोमभृते विष्णवि त्वा ' (मत्रा मर १।६।६)। पौमग्रहा ननदेवताम्ये हयने। यथा । उपांशुः ( मेत्रा० स॑र, ¡| ६| ४) ठच्छेवायवः (मेत्रारसं० १।३६।६)

मत्ावस्णः ( मेत्रा० म०१।६।७) आशिनः ( मत्रा संर १।५।८।|

` उपयामगृहीतोऽभि ` इत्यनेन ग्रहण मत्रा प्र १। ६२।५ ५६ )।

: अमय त्वा गयम्पोषटरे ` छट यनुनं ऋ |

* रायस्पोषदे ` उति मेत्रायणीकाटक्रवाजसनेयिसंहितापाटः । : रायम्पापद्राय ' टि शुद्ध रुपम्‌ ।

पानं फिविनि ते पानपाः ।

विप्ण्ये = स्थानम्‌ । मर्वे वपरकारं कृत्वा यनन्ति' ( भश्व° श्री ८। ६ ।। वषट्ते = याज्या परित्वा नेष्ट वीप व्रवीति | तनौ हविर्दूयत |

तद वाग होता रख वरयाद्ितययं मोमः साद्यते ।

¦ :मिपरव्ड' ( धरार ६।२१) |

मा वराग प्राग्यति | £ प्िपणाभवः ' ( ०६०|९ ) न व्याख्यातम्‌ | पिषणायां भवः विपण्यः |

॥

भीः प्रज्ञा कम रतस्य वाचि मीदत्येतां वाचं सनोति मभते वा |

अथष वाम्‌ परिये कमी वामनते | तयोः = पीकरमणोः | यम्पात्‌ धीः कं च नम्या वानो निमित्तम्‌ |

७३८

.५६९

७४०

१९

हि ५1

हि >)

ह

गरिपमी | १०९

^ वनु याचनं ' ( ध्रा ८८) | ' पिपुभिः ` इति थ. ध. ट. इ. पटः ( २६ , |

अत्र अग्िद्रविणोदा इन्द्रो वा इत्येव प्रभः | उत्तम्य ञयोति. [ऋ ^ ५ (^~ म, ५ ञ्य भ (र न ॥ पोऽत्र सवन्धा नाम्ति। तेन ` उत्तमं च ज्योतिः मनेते दृ त्यपपाटः ( ६५ ) ।

पाट्कमप्रयोजनभ्य गृदमाणःलात्‌ ।

पठे आनूप । पृधिवीतथना आतरिकषम्थाना दुप्थाना इति देवतानां कमा देवनोपदभमपनाये |

मरिरष्द्म्या्थ ( गुणः ) पार्मिवम्य व्यातिषः सनिङ्रृ्टः । नातवेदः्टरम्याथः ( गुणः) ततौ व््रटरृष्टः । कैधानरस्य ततोऽपि विप्रह्ृ्टतगः ।

व्यवधानेन = एवमादीति त न मीकनात्‌ (= अभिधया) अन्यः | क्रिल दक्षणया |

रोः स्थानमात्रे = पुदिदमिन |

उद्विता प्राणवृक्तिः प्राणनं पु तानि ।

आद्यः ~~ ` उदसद्वुटे हविधनि चावापुथिव्यो ' इत्या-

^:

दीति द्ग्रानिं ( निप्र 4 | ६| २९.-६६ )।

: कमप्रयोननम्‌० ` अने श्ोकाञयनोपव्यवरृहदेवतायां न कतै ।

गुणग्याथम्यामियानं तदत सर्मन्यि्‌ | भमिनानि भमि भाने कश्चिुणो दतं यन तैपामरिना संवन्धः |

अभिधानस्य पिततिषएटममिनेर करिमममिति नम्काः रणं ददति। आप्नोतिवाचकं वायणतातयं यास्को न येति (५६९१ -२)। तेन ` आष्धोतः ' इति याद न भेत्‌ | अथवा ' दृति च राह्मणम्‌ ` ( ५६९।९ } अनेन चकरिणान्यद्राद्मणवाक्य याम्कैन एतं स्यात्‌ ।

११०

पत्र

७४०

७९१

[3 +

1रप्पणा |

परक्तिः २० ‹ प्रजापतिरेता आप्रीरपदयत्ताभिरात्मानमप्रीणीत । अभिमेता-

१.५१

४६.

१

मिर्यनमान अप्रीणीते ' ( मेत्रा° प २।४।९ ) | ‹ अप्री- भिराप्नुवन्‌ । तदाप्रीणामाप्रत्म्‌ ' इति शाखान्तरे ( तै त्रा २।२।८ सायणः एे० ब्रा° ६।४ ) | आप्रीदेवताः=आप्रिय ऋचः । तामु या देवतास्ता अपि आमियः। र्चो देवता आप्नुवनित प्रिणन्ति वा । तस्माद्वः अप्रियः ।, ‹ सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये ' ( पा० ३।२।७८ ) इत्यनेन प्रथमागामी । अये प्रत्ययः अताच्छील्येऽपि इति वार्तिकद्वया- त्स्यष्टम्‌ । इध्मं विना इज्या न शक्या । अ्रेरिष्मोऽवहयः ।

, तनूनपात्‌ ' इत्यनेन नराशंस इत्यनेन वा अशनिनं नि्म-

भिधीयते । “इध्मः समिन्धनात्‌" (७३९।२-३) न व्याख्यातम्‌। ८ सूक्तमेव ! इति ग. च. ज. पाटो ( २७) दरबोधः | जम- [द्‌ र [प न मेव न वितु

द्चि्ततपत्रो वा परशुराम ऋषिः । नेयमेकैव ऋगारयी रकि सवै सूक्तमेवाऽऽेयम्‌ । ' आग्रेया इति तु स्थितिभेक्तिमात्रमि- तरत्‌! ( ७७०।६ )। तेन पसृक्तमेवाऽऽहाऽऽमेयं यास्कः! इति पाटः सुबोधः ।

यजनीये = यजनाय योग्यं हितं वा |

‹ स्वतन्त्रः करती ' ( पा० १।४।९४ ) ‹ तत्प्रयोजको हेतुश्च" (पा० १।४।९९ ) | यजमानो हवीषि ददाति । अग्निय॑न मानं हवीपि दापयति । एवमप्निहेतुः कतौ च ।

| टमो जातवेदपतोऽग्रेराध।रः । तेषां मश्चानां ` कोशन्ति इति क्रियया अभिधानं तस्य प्रति यततत्वमेव = यत्‌ तत्‌ त्वमेव । मित्रमहः = मित्राणां पृनयितः = निलमम्यक्षमाणानामुपकरि प्रवृत्त ४ अम्यपे्षमाणाः = ये त्वत्साहाय्यमपेकषनते ते । अम्युे्षयमाणः ( पाठान्तरम्‌ २१ ) = अभ्यपकष्यमाणः ।

टिप्पणी । १११

७४२ ९ यजमानानामुपकारे प्रवृत्तः ( पाठान्तरे २१) । यजमानानां चिकित्वान्‌ । कमणि षष्ठी । ' चेतनावान्‌ ' ( ७४१ | ७-८) न व्याख्यातम्‌ । ९ इध्मस्या्नवावेशोऽप्निसाद्धवनम्‌ । तस्मादिष्मोऽभ्िः। १०--१२ ‹ सतवैयनमानानां साफल्ये हेतुः ' इति च. पाठः (२२-२३) पाधुः । ऋलिनां साफल्यं नैव यगेदशः । मायुभ्ये ( पाग-

न्तरे ९४ ) = समीभावे दृवताप्तमभावे । ' सायुज्यं परोकता- माभि ' इति बहुकृत्वो ब्राहमणवाक्यम्‌ |

१२ अस्माकं देवानाहूय यष्ट तस्य तव युक्तम्‌ ।

१४ यज्ञेधमः= यन्ञेऽप्रावाधीयमान इध्मः |

१५ समाप्तौ प्रणवेनावप्तानम्‌ ( आश्च° श्री १।२)। सामि धेन्या अन्ते ॐ इति प्रणवः समिदाधानं ध । (समिद्धो अद्य ० "अस्मिन्मन्त्रे इः्मरव्द्‌ इध्मावाचकशब्दो वा नास्ति । ` आप्तः प्रणवे प्रणवे समिधमादधाति (सत्या ०श्र।° २।१)| ‹ अये समिध्यमानायानुवरहीतयु्वा प्रणवे प्रणवे समिधमाद्‌- धाति ' ( मान श्रौ १।६।१।

१८ ‹ समिद्धः प्रेष्येति प्रथमं प्ेप्य प्रपय्ुत्तरान्‌ ! ( मान श्रौ १।८।३।१५७ ) । * समिद्धः प्रेष्यति प्रथमं प्रयाज मरेप्यति प्रप्य प्रपयत्युत्तरान्‌ ' ८ सत्या० श्रौ ०४।६।१० )।

१९ ‹ श्रूयते नाये शब्दो योग्यो यस्माच्छौतूत्राणि न श्रुतिः | यद = समिदर्थम्‌ | इष्ममावम्‌दभनभाकम्‌ ।

७४६ १ व्यवहितं='समिद्धः' इति भिन्रब्देन |

२ रेष्टिफे = दरोपौणमापपरबन्धिनि । हौत्रं = होतुः कम॑ ।

२ समिधो यजेति प्रथमं यन यनेतयत्तरान्‌ ' ( मान ° श्रौ ° १।३ २।२)। प्रयाजं पपरेप्यति ( सत्या° श्रौ २।२)।

३-४ ; अव्ममेपितो मैत्रावरुणः परेप्यति प्रहीतारम्‌ । होता यन

त्याप्रीभिः प्रैषसटिज्गामिः ' ( आश्रम श्रो ३।२ ) | "ये

ट

[क ¢ {तष्पणा |

4 न + ॥11 1

२ ५ ¢

<

(२५९

१५

यजामहे ममियः समिधो अ आज्यम्य स्यन्त ३ वौ ३

प्रतिति वषट्कारः ' ( आध्र प्रा १।९)।

द्रप आदाद्टुसदपकरोति यति कम्यज्चमावं गच्छति ।

मिदादिमिर्पक्रत्य ददपणमापरभ्यां यनेतेत्येवंरूपाणि यानि प्िनिुञ्यन्तं तान्यङ्धानि । तामि सिद्धरूपाणि क्रियारूपाणि

"~ ^ €

चेति द्विविधानि | करियाद्पाप्येव सनिपत्योपकारकाण्यारादु- पकारकाणि युच्धन्ते । तत्र कमादद्रव्यायुदेरोेन विधीयमानं कारकम्‌ | यथाञवव्रातप्रप्तणादि | द्रव्या्न-

| _ " „^~ ~ म्‌ ¶‰ 4

य केवट व्िवीयमानिं कम आरादुपकारकम्‌ | यथा प्रया नादि । स्रनिप्योपकारकमारादुपकरारकाट्‌टीयः । आरादुपका- रकस्धटे हि प्रवरण विनियोजकम्‌ | इत्र तु व्रीहनप्रोक्षतीति वक्िमव्‌ ( आपवः ) |

स्रः संनिपत्य मनिहितत्वेन उपक्ररोति | प्रेष आप्री यागः इति क्रमः | अग्रिय ण मार अप्रीप्रपः | तस्मदप्री प नेहिता | न तेधा प्रषः | यनतिः = यागः | ‹ आप्रियाम्‌ ' टे प्रायः ` प्रियः ` इाधीन्मृखवृत्त । प्रैषस्य यजता- वारादुषकारितवम्‌ | प्रियो यनते। सेनिपत्योपकारित्वम्‌ ।

केः सिद्धः | कौ दवान्यनति | को जातवेदाः | को मि. महा: निकरित्वान्‌ दृतः कविः प्रचेताश्च | सवैर “अधिः इत्यवात्तरम्‌। सवणयतान्यिमेवामिदधते | "समिद्धः व्यनि ति द्रे एव क्रमणी । कदातरत्‌ भित्रमहः' अत्र मह ते कम स्यात्‌ | इतराण्यभितवराचकरान्यमिविशोषणानि वा । एतेपामिः्मे गोणी वृत्तिः (१३) । तस्मात्तान्यग्नयथानि । यद्वा आप्रियोऽस्यथत्वं न विपयम्यते तदा साऽभनिमेवाभिधतते यद्‌ ग्या तृचा नान निरुप्यने तदा| आर्य वुटमृषकरोति | एते आरप्रप्रयानाः |

यथा तनृनपानेरशधदिदव्दा भा्प्राु विन्ते न तथा अपि दालः तत्मादृ्िरप्रदधिवतासु नाप्ना न कथितः |

पत्रं ७४२

७४४

टिप्पणी | ११३

पड्गक्तः

१ ४६.

१३

अश्चिः' (निव ५॥१| १) इत्यत्र समाश्नातः |

‹ तदपि (इमस्य टिङ्गमपि) अस्यामाप्रियां नास्तीति अप्माम्। नम्‌ इमशब्देऽपि समानमिति चेत्‌' इत्यन्वयार्भो |

( पाठान्तरे २९ ) :आ च वह! = आहय चास्माकं देवान्‌ | ८ यस्मादेवान्यजरि तस्मात्‌ ) यज | एवमाहवानं यजनं चेति द्रे क्रिये । एते क्रिये आप्रियां प्ोपफि बान व्चिते। "ये ६ यजामहे पमिधः प्रमिषो अय आज्यस्य व्यन्तु ' अत्र ‹ समिधः समिधः ' इति समाम्नानम्‌ । (हाता यक्षदयिः० ' इति मवा. वरुणेन दत्तः प्रैषः | ‹ये \ यनामहे० ' इति होतुरुन्तरं ्ैपिकम्‌ । वरैपिके समिधः ममाम्नाता न द्मः | तदा- ए्यताम्‌ ( ६६ ) = इध्म इत्याश्यताम्‌ । ‹ ममित्‌ › शष्ट एव समाप्नातत्यः किमिति ट्म) शव्दः । प्रापिके समाम्नानात्‌ "समिधः समिधः ' इति । क्रिया = व्यन्तु (भक्षयन्तु) । तया प्षमिधो विशेष्यन्ते 'पमिध आनज्यम्य व्यन्तु इति | एवम्‌ इध्मशव्द आगतः । तेन इध्माभिधानेन अश्चिः इज्यते | ( पाठान्तरे ६६ ) अहमेवायमिःम इत्यशिः इम्मममिंपन्चः | यजमानानां यनमानैद॑ततेन हविषा नातं प्रत्तानं यस्य मः । नपात्‌ = नप्ता |

न विद्यते अन्तरं यस्थाः सा । पिताप्त्रयोम॑ध्ये अन्तर नास्ति| तस्मात्‌ एतररूपा कन्यारूपा वा प्रना पपतुरनन्तरा । * पितुरन- न्तरा या (प्रना) सा पत्राख्या | पात्रा्या (पितुः)अननन्तरा इत्यरथः इत्यन्वयः | * अननन्तरा ' इत्यत्र द्वौ नजौ ।

न अनन्तरा अननन्तरा । पत्रा प्रना अननन्तरा । यम्मात्‌ पितापैत्रयोम्॑ये पुत्रं कन्यारूपं वा अन्तरमन्ति । ध्या षितु- रनन्तरा पुत्राल्या तस्याऽनन्तरा पौत्रार्या ' इति ग. ज. पाटः (२८)। अत्र तस्य = पुत्रस्य । “तस्याः अवद्यम्‌ |

नततमः = नततरः । रत्र °! (७४ १। १०)। तत्रतम्मिन्‌ पले इति दुरमन्याख्या । “अत्र स्थाने तत्र शव्द दुरगम्बीकृतमृले स्यात्‌ | अथवा | (त्र साने "ततर प्रामादिकम्‌ |

तस्मात्‌ (पयः) तस्यः पुत्रः |

दरिप्पणी |

पटक्तिः

१०

५2

५ ^

~~

पते

४

५५

यस्मात्‌ हवीषि यान्ति तस्मात्‌ तानि ध्याना! इत्युच्यन्ते ।

“ जिया हित दुर्बोधम्‌ | ‹ निहायां हित ' इति सुगमम्‌ । आय्य जिह्वायां धीयते । कस्य जिह्वा । अग्नः | शनिहयया = हा । हित = भगौ प्रक्षिप्त इत्यथैः स्यात्‌ | "कल्याणजिह' (७४९।४) न व्याख्यातम्‌ । नापि (७४६।४) इत्यत्र | नापि (५४९।९) दृत्यत्र |

यानि ध्रुवाणि न भवेयुरिति तानि संपादय श्रुवाणि कुर । धुवाणि नः स्युः' (९७) इति पाठान्तरमपि साधर । अथ॑वस्तृनि = हवीषि । धृवाणि = देवताः प्रति गन्तुं समथनि ।

हतिः आयेन अभिघाते दिह्यते | अदेक्रियते = कृष्णी क्रियते | अदधिरपस्तीयते च | एतैः मेस्कोरस्तानि श्रुवाणि भवन्त । गमय = दरी करर |

इत्यथः" व्यथं प |

ममभित्यञ्चयन्‌ = दृष्टिमुराणि मनोहराणि कुवन्‌ । गृषटौ कुर = पद्धानि कुर । मृन्‌ शद्धा (धा०२।९६)।

५ थ न

-टुवात्तो यक्तं गमय) (७४९।९) इति माप्यवाक्यं न व्याख्या #॥॥| |

[9

कमा?। वतमान एव |

एपां नराणामामिमतफय्दाता । नराणां फटमाङ्ञमतीति नराः| : नरद्धौसम्य महिमानमेषाम्‌० › इध्यत्र एषाम्‌ ' इत्यस्य नगणामित्य्याहतेनान्वयः | एवे दुर्गः | ऋनि माप्ये च ४ [9 0

य दरवा इत्यादे एषां तषामेत्यन्वेयः ( ७४६ | १७ ) |

= म [न <; { > \ यतेः = मन्तद्वतामुषटिस्य द्रव्यस्य दानम्‌ | द्रव्यदेवतं

कमणो रुपम्‌) इति मीमांपकाः। देवतामुदिर्य द्रव्यस्य साग: अम्य प्रयोगम्याव्रिठता यज्ञः |

तततकंमे जगदुत्पत्तिरेवानुम्रहस्तस्य रनम्‌ ।

यजनम्य = यागस्य । यजतस्य = य्नियस्य = यन्य म॑पादाभितुः = प्रयोक्तुरमिमतफटमंपादपितुः ।

७७

दिष्पणी । १११

परक्तिः ७ प्रयोतत्रेऽभिमतं फटं तेपाद्यति । 'य्गसपम्तुमः' इत्यन्वयः । ८ उपम्थित = उपस्तुत (च. 2. ) | अन्नयुपम्धानम्‌ = शराः स्तुतिः । तदेवम्‌ = भत एवम्‌ (च. 2, ) | किमपि ~ फलदानायानिवैचनीयमाम््यम्‌ ।

[ [न

कः = अब्रष्टामे हन्यमानः ( पः ) । ममः = मस्त तिदरारत्रधदेवादयः पमप्रहाः । पज्ञानि = परह्य पि । ‹ हदयम्यवद्ति ' निहाया क्क्षमो दरष्णः पाश्रमारिल्याद्‌. सयेकादशावदानानि ( मैत्रा ५० १।१०। ५) |

१२-१९ अये प्रयाजमन्त्रः ( ! ) इष्टषु मामे च प्रयत्यते | एमे

भिन्नानि हवीपि । इ्टप्वपि भिन्नानि |

१३ प्दवङ्गानि पुरोडाशा भ्राना इत्यादीनि | ` व्रीहिमयः प॑गडाङ्ी भवति! (मेत्रा° प्र० ६।१०।२)|' हिद धाना अतत्‌! (मत्रा० मं* {| १० | ९ ) | -पृषष्वान्करन्भः | परस्वरतीवान्‌ पारेवापः । टृ्टम्यापृषः । बित्रादसणयोः पयो! (म्राण्म० ६।१०।९)।

१४ तन्त्राणि = दपूणमासयोः कास्ट च व्िीयमानानि । दशेपृणमासतन्त्रेण कर्तव्यानि | आहवनीयम्धदानदेदे आर्य आज्यभागो हृयते । अपरेयं मीम्यो हृयते । प्तौ द्रा आग्यमागौ | तन्त्रम्‌ = अद्धसंहतिः = त्रिःयन्तः | म च क्रियन्त अवस्थानादिः संस्थाजपान्तः | प्रधानस्य तन््रणात्तन्व्रम्‌ | लन्‌ दशेपृणैमापयोरेवाऽऽभ्नातं नान्याप्विषटिषु | तथापि तत्मर्वासा मिष्ठीनां साधारणम्‌ ( आश्र ध्रा ठका { । {)। तन्त्राणि = सर्वासामिष्टीनां पराघ्रारणानि | अरिं भोममिन्मा- उ्यमागौ ( आध्र श्रा १।६)।

१४-१५ ' प्रयाना आज्यभागौ स्वरतः ` एतानीपु दयमा-

नानां हविषां भामानि ।

१९ अध्वयुरदनकरदानेशे जुहोति । म॒ ब्वषक्द्रोमः । प्रधान यागात्पर्ममिभ्यते यरिति व्युत्पत्यते सर्वं॑मन्राः प्रयाजाः |

११६

पतरं ७४७

७४८

परक्तिः १९

हि 1 ~~~

२९० २९

टिप्पणी ।

रकृत ( दद्पौ्ेमासयोः ) पश्च प्रयानाः । तत्र यन- मानो यदा गोत्रेण वासिष्ठः शौनक आत्रेयो वाध्यः क्षत्रियो वा तदा द्वितीयः प्रयाज आदौ नराक्षेसपदयुक्तः । अन्येषु गोत्रेषु तननपात्यदयुक्तः । शौनकगोत्राणां यजमानानां चातुमास्यगतमुख्येटिषु नव प्रयाजाः । पाष्ुके एकाद । ते वे वापिषठत्रेयवाप्यशतततदपिद्ृक्तेभ्यो गृहन्ते । पवतर द्वितीया ऋचो नराङ्घसपद्ध्रताः। एते चतुर्विधाः प्रयाजा नारा शंमवन्त इत्युच्यन्ते । मेधातिथिद्टपृक्तं द्वादश ऋचः | तत्र द्वितीयतृतीये ऋचौ करमेण तनूनपात्राहंपवनतयौ | ताः सवै विधयजमानार्भाः | तथेव दुर्तममा दृष्टे सूक्तं । एते प्रयाा उमयवम्तः । ऋप्यन्तरदप्रयानाम्तनूनपात्वन्तः । ततर द्वितीयः परयाजस्तनूनपात्पद्युक्तः | आवापः = हविधानान्मष्टां वीहि ग्रहणम्‌ । इमा व्रीहिमु्टयो विशिष्टरवतार्ं गृहने । आवापिकाः = आवापोद्धारयोम्याः = प्रधानदेवताः (आश्च°श्रौ ° १।१)। आवा- पिकानि = विरिष्टदेवतायेोभ्यानि = विशिष्टानि । न साधारणानि। प्रथानदेवतावाहने ‹ देवः नाज्यपानावह्‌ ° ' इति मन्त्रं पठेत्‌ । आज्यपाः = प्रयाजानूयाजदेवताः । ‹ अर्चि होत्रायावह । स महिमानमावह › दति सि्टकृतमावाहयेत्‌ ( आश्व ° श्री° १ । ३ ) । प्रमृतिपटनानूयाजा; पर्नीपतयाजाश्च नते (आश्र श्रो {| १०-११)।

अभिरिति शाकपणिः ' इदं मले नास्ति ( ७४६ | २० )। ¢ चेति वाश्निरिति शकपृणिरिढ ° ' एवं मृट्पाठः स्यात्‌ । आश्र श्री° {| ९ इत्यत्र ' इकः ' इति पाटः । तत्वियायुक्तः = इन्धनाकरेयायुक्तः

९ ^ [3 (^, ‡ ईितत्यो वन्दितन्यः ( ६४८ । ८ ) | यह्ञ॒ इति महतो नामपरेयं यातश्च हूतश्च मवति ' ( ' - १० ) न व्याख्यातम्‌ ।

न क (^ वेर अभ्येषितः = प्रार्थितो वृत्तो वा।

८ ईड्यः अग्ने ' इत्यत्र न काऽप्यन्या देवता वर्तेते । अग्नि

पत्र ७४८

७५०

रिष्पणी । ११७

पडाक्तेः २२ स्वरूपेणैव वतैते । नान्ये सपैरभिरत्र ‹ ईड्य ' इति विशे.

२६३

~

२२९

~<

>

पणान्यवहितः | अतर ‹ ईड्यः ` ( ७४८।६ ) इति षदं न 'इृटः! हति । तथा = अव्यवधानेन । ओषध्यादिरूपं विना | भ, क ०,

ष्टके = इष्टिपबन्धिनि । हात्रे = होत्रा पठितव्ये मन्ब्े। ्ररम्यवधानेन श्रुतत्वात्‌ ।

। दडः ' इति पदादिरोषधीरुपेण व्यवहितः ( ७४८।२० )| प्राचीने = प्राच्यां दिशि गतम्‌ । प्रागग्रं वा जातम्‌ । अश्चितं = गतम्‌ |

¢ एनरेव ' अत्र ' एनरेदम्‌ ' इति मृढपाटः स्यात्‌ | ! एव ' इत्यस्य न कोऽप्यथेः । प्राटहा = विधिवाक्येन । ता्िषिवा- क्यम्‌ | श्रागुदग्वाभिप्र्रऽय बरहिरच्छरति' ( मानवेश्रौ° १।१। १। २८) | बर्हिः अच्छ किमथमेति | टवनारथम्‌ | एवं प्रत्ने उदीचि वा जातं बाहः | प्रागग्रं वा|

‹ प्रागुटूमा वरहिरििनाति ' नेवं वकीप्रैवाक्यमुषटन्धं मया | “ तत्मामध्यात्‌ ` इति राव्दात्‌ ‹ बरहिरिषनातति ` इति प्रामा- दिकम्‌ | ‹ बर्हिरच्छति ' अयं शद्धः पाठः । प्रागुदवा बर्ह रच्छ गच्छत्‌ । क्रमम्‌ | टवनार्थम्‌ ।

प्रदिशा = मन्त्रेण । म मन्त्रः (देवस्य त्वा ्ावितुः प्रसवेऽभरि- नो्ाुम्यां ष्णो हस्ताभ्यां वहिदवसदनं दामि! ( मैत्रा० भं° १।१।२॥४।१। २ मानण्श्रो० १।१।१। ३४ ) | अय मन्त्रो ठवना्ः । प्रेयमगाद्धिषणा बहिरच्रेति विद्या प्र पिधणा विद्ययैतैनदच्छति' ( ैत्रा° सं* | १। २) । अयं बर्हिः प्रति गमनाय मन्त्रः |

“एर प्रथस्वोरणमरदमिति प्रथयव्येवेनत्‌' ( मैत्रा मं° ३।१। १६ ) | विप्रथस्व । इति प्रथयत्यवेनत्‌! ( मेत्रा° प्र ४। १ १४)

उर प्रथस्वेति वेदिं स्तृणाति ( मा० श्रौ° १।२।६।७)। : वृजी वर्जने ' (घा० २।१९॥७।२४॥ १०। २७९ )।' वृजी तरेनेपरस्तरणे वा › धातुपठे न वर्ते ।

११८

७९५०

७९ १

दिप्पणी

पङ्क्तिः

११ सगुणीकृतात्‌ = गुक्तात्‌ । देवानां = हविदातृणां यजमानानाम्‌। अभमीप्पितेन = दृष्टेन वम्तुना ।

१३१४ ‹ जआहुतिद्रारेण वृष्टिभवति तत॒ ओषधिप्ररोहस्तत्सुखम्‌ ' इ कम्यनिद्राह्यणवाक्यस्य मार्‌ इव भाति ।

१९ : अभिरिति शाकपूणिः ' इति यास्को न व्रवीति। ‹ इदमपि ' अपिना नवाते वि न = न पिना त्रिं घोत्यते। पृकममिन्‌ खण्डे दृटः = अश्चिः ओषधयो, वा | यदा ओषधयस्तदोपधयो य्ाङ्गम्‌ । वर्हिरपि यज्ञाङ्गम्‌ ।

१६ तट्ररेण = वर्हद्रेण । वहिः प्रभि्यां स्तीर्यते तदाऽप्नि सतृ्ते | एवं वरहिव्थवधानम्‌ ।

१९ बर्हिः = ‹ ब्रहि वृद्ध ' ( ध्रा {। ७६७ )।

२१ प्राञ्चमुद्धरन्ति' (मत्रा सं {| ६|९)।

२९ अनारका = अ + नघ्रिका |

= आऽ 9 _ (~ ५१ ^ क

९४ आज्यभागो प्रषिप्येते । धृतं च हृयते |

२ ` पोऽन्तकरमणि ' ( भ्रा ४ । ४१ ) ।अवस्यन्ति = व्यव- स्यन्ति = ततया प्रयतन्ते । अन्ते प्राप्नुवन्ति वा |

१९ व्यच्‌ = वि + अघ्च्‌ | व्यचस्वतीः = विविधेनाञ्चनेन द्रत्यो युक्ताः ।

२१ तिप्रियन्तां = विविधमाध्रिता भवन्तु (च. ) | ‹ विप्रियन्तां ' शृ पुरणे' इत्यम्य यकि रुपम्‌ । विप्रयन्तां = व्याप्ता भवन्तु |

२६ ' वरतममज्ञमृरू ' ( १६ ) ‹ यज्ञ गृहार्‌ इति कात्थक्यः ! ( १४-१५ ) न व्याख्यातम्‌ |

६ ‹ विशं यतते उपकरणमाभिरेति = इत्यन्वयः । उपकरणम्‌ ( च. पाठः ९९ ) = उपकरणं + शरणम्‌ । सव यज्ञशर- णमाभिरेति । य्ञशरणं = यत्त एव शरणं गृहम्‌ | अ म ~ ^ र (~ ॥

१८ अक्दयायते ८ घनी भवति ) इत्यवरयायः । ‹ इयैद्गती (घा>१।९८८) । प्रप्वा वरिन्दवः । अव्रयायः = तुषारः ।

(4

पतर ७९३

५५४

दिप्पणी | ११९१

पडाक्तिः १२९ ‹ यजनते ' चिथ द्विवचनम्‌ । न प्रा्ाचज्ञ कुणि । कितु यनमानद्ररेण |

१६ ^ प्रशस्ये › मृद नास्ति । ` उपाके ` ( उप + अल्न्‌ इत्य- स्मात्‌ ) = सर्मपे ।

१६-१४ योपणे = चरि ।

१६ (आ) ऋचि प्रथमं पदम्‌ | ततम्तदुत्कृप्य ‹ मदृताम्‌ ' इत्यनेन च योभ्यम्‌ । दुगमते “नियोन ' :व्येकं पदम्‌ । अथवा | भनि, स्वत- मेव पदु म्यात्‌ । ‹ आरमादताम्‌ ` इति यद्रा यापदं तदा * नि ` इत्यके पदम्‌ | यदा ‹ न्यामीदतां ` तदा * नियीनी ' इति । प्रथमपक्षे ‹ निः › पादपूरणः | ‹ नियोनौ ` इत्यत्र ˆ निः ` किमथ | पादपूरणाय । वस्तुतः ` नि ! अयमुपप्गः “ मदताम्‌ ' इत्यम्माहचवाहितः वश्वाल्रयुक्तः ८ छन्दा परेऽपि । व्यवा््ताश्च । १।४।८१|८्‌\ )

‹ आमीदतामिति वा न्यामीद्तामिति वा" अत्र द्विविधयो.

क्रियापदयोः कं प्रयोजनम्‌ । दुरस्वीकृतपाठे ‹ वा प नाम्तामिति माति। निराव्दशचोत्तरपादपुरणः ) इदं प्रलिप्ं स्यात्‌ ।

१७ ‹ नियोन ' इत्यत्र : नि ' उत्तरप( पा )दम्थम्‌ । तथापि : आमदताम्‌ ' इत्यनेन युज्यत ।

१८ यदा ` आपरीदृताम्‌ ' इति क्रियापदं तदा ` निः! पादपूरण एव । ` उत्तरपादपूरणः ' उसत्र ` उत्तरः पादपूरणः! इति पाठ आक्दयकः । अथवा । उत्तम्य द्वितीयस्य पादस्य पूरण इत्यथः स्यत्‌ |

१ ‹ अद्धिरिति शाकपूणिः ' एति किमथ न व्रवीति यास्कः |

शिः ' इत्येकवचनम्‌ । ` उपामानक्ता ` इति द्विक्वनम्‌ | एतम्मात्कारणात्‌ । अग्न्यथ द्विवचनं न युक्तम्‌

२ उषाः ८ उच्छी विवाकः (घा० ६ | १५) इत्यस्मात्‌ |

अग्ेदीिः 'उपाः' इृतयुच्यते। किमिति । मा तमो विवासयति ।

९२०

4

पत्र ७९४

७९५

टिप्पणी ।

पङ्क्तिः

२-६३

१३

आहुतिनक्ता॒ यस्मात्पाऽऽज्येनाक्ता । ‹ आहुतिरम्निमा- नक्त्याज्येन ` ( २५ ) इति पाठान्तरम्‌ । ‹ आहुति नक्ता्येम० अञ्चि ` इति 2, पाठः | स॒ प्र.ुस्तके ¦ आहुति अग्नि नक्ताज्येन अग्नि ' एवं टिखितः । इदं केवलं टेखकमीस्य॑म्‌ । नक्ता = अक्ता । अत्र ' न्‌ ' व्य्ः। : आहुतिरनक्त्याज्येन ' इति पाटः स्यात्‌ |

“ शुकपरापरम्‌ ' इति घ. ञ्ञ. ट. पाटः । ‹ शुक्रेशम्‌ ! इति च, पाठः (६८ ) 1

‹ रैः शोचतेउवैठतिकमेणः ' न व्यायाम्‌ (७९३ । ६) । पिश अवयतरे ` (धा० ६। १५६ ) दौपनायामपि |

विपिरशितं = विरोपण दीष्ठम्‌ । अथवा | विविधेप्ववयवेषु

93

विभक्तम्‌ ।

~~.

यावानाश्रय्तावति भवति र्पम्‌ । रूपं सवौण्यङ्गानि प्याप्नोति | ्िपिशितं = विनिहिते शरीरे ।

मनुष्यो तारावपेकषय देव्यो होतारौ । होतुमतरावरणौ ; विरोष- णम्‌ (ग. च. ज. पाटः २९-२४ )। स्हेतुमत्रावरणौ' अव “मनुप्यहोतारौ ' इत्यस्याः मृले प्ान्तमागे दिखितः केना- प्यज्ञटेखकेनान्तमावितः स्यात्‌ । तथा शव्िेषणम्‌! इति दैव्यो! इत्यस्य व्यकरणमापया निरूपणं प्रान्तभागे हिचें तथवान्तेतं स्यात्‌ | ‹ मनुप्यहोतारावपे््य दैव्यो होतारा ! इत्येव पाठो मौलिक मुवनश्च | “आनङ्‌ ऋतो द्धे ' (पा ६।६। २९) इत्यनेन ' होतुमैत्रावरुणौ ' अशुद्धम्‌ । ‹ होतापोतारौ ' इतिवत्‌ ‹ होतामेत्रावरुणौ ' । तेन ' होत- म॑त्रावरणां विरषणम्‌ ' इट्‌ प्राक्ि्म्‌ ।

मनुप्यस्य ( मनुप्य ) प्रचोदयन्त। | ‹ मनुष्यस्य मनुप्यस्य ! यं द्विरक्तेनं व्याख्याता ( ७५९४ । २० ) । ‹ पृक्स्याम्‌ ' (२०-२ १) । इत्यस्य स्थान ' प्राच्याम्‌ › इति दुगेस्ीकृत पाठः प्राय आमरीत्‌ |

अनुग्रहस्य कार्‌ कर्तीरौ । स्वाधिकारे यानि कमणि तेप्वनु

७५५

७५६

७९५७

१४१५

टिप्पणी | {२९१

पङ्क्तिः १३ प्रहेण मेनिधानं तयोः । तेनाऽऽदते। मनुप्थः । पूर्वै कारू कतीरावृ-

१९--१६

१६

~>

कि

2

ट

लिजौ (७-८) । अत्र करतीरावनुप्रहस्य । "गाहपत्येऽभिप्रणयनान्यादधाति (मान ध्रा १।९।३। १९) । 'अथिमुयच्छति ' ( मान° श्रा १।९।४।३)। “‹अयिप्रणयनान्यादाय प्राचीमनु प्रि प्रहि विद्वान्‌" इ्यशर- प्रथमाः प्राज्चोऽभिप्रतरननति" (मान श्र १।५|४।७) इद प्रणयनम्‌ ।

'उद्धराहवनीयमिल्युक्त्वा गाहपलयादराहवनीन -वहन्तमपराहे वयुच्छनत्यां प्रतिः (मान ० १।६।१।१)। इद्‌ मुद्रणम्‌ । प्राछ्चमद्धरनतिः ददं॒वितरिवाकवम्‌ | तत्कत्य प्रदिशति ।

£ देवीः ' इत्यस्य ' दत्य: ' दति प्रथमात्रिमकेत्या विपरिणामः । अनु पश्चा्य्रघानयागानन्तरमिन्यते रिति व्युत्पत्या होत्रा पर्यमाना याज्यामन्तरा अनुयाजा इत्युच्यन्ते । श्टदया वपु- मत्या ' अत्र ववपुमत्या' इडया इत्यस्य विदपणम्‌ । तेनेडा पाथिवाऽनुयाजरव्दमामथमात्‌ ।

त्वा = तु+ अष । त= तृणम्‌ | शएाऽभतिः | ` त्वा तृणमन्ुने विवे वृद्धस्य ३ दृवकरतपाटः स्यत्‌ | "त्वप दपि (पार १। १०५६९; । चठ = लिषट। मे -लिवपेवास्यादू पिकणः । वृ धच दू 4५ कुत उपलञ्धः । “तकषतेः(२९)तकषतेः' मध्ये दुरगेण कः पाः स्वीकृत ही न जञायते । लक्षतिर्थातुः लवषशव्दम्य सतिहितः।

करोति" इति लक्षौ. भामान्यायैः | न्तन चक्ष तनूकरणे (रा {| ६५६९- ५७) । इति नस्क" ( ५९६ । ९) (स्यादीरिि्मणः' (९) ' स्यात्करोतििमणः ' (९) नम्याख्या- त्‌ ।

५७५८

७५९

टिप्पणी |

पक्तिः

११

* दषितो यजीयान्‌ ` ( ७९७ | १४ ) न व्याख्यातम्‌ ।

५, (भ. व्यपदेशः = भेदेन निर्दरः |

४५ ज

स यष्टा मनुप्यहोत्रा प्रबोभ्यते । वध्रिः = तक्षा | ` माध्यमकः ` दूति छ. त. द्‌, (७५७ | २७) ग. च.न. ( ५५८ । २५-२६ ) पटः। “अग्रं मह अमि० आवह्‌ देवान्‌ | अश्चिमद्र आवह । अशि मावह | अग्निषोमावावह । इन्द्रा आक्ह । अं हात्रायावह्‌ | मवं महिमानमावहं । मुयजा च यन जातवेदः ! ( तै° व्रा २।५।४ ॥ अश्ररश्री० {|६)।

२९.२३ ‹ व्यपट्दो सति ' इत्यम्यानन्तरम्‌ ' अपि 'शब्दोऽध्याहार्यः |

~~~

९

व्क मोच र ^ मोदिन्ायोच्छदमनेन ( च. पाट. ६० )। ‹ दिन्रायोच्छुपम ' एतान्यक्षराणि ' यो दति '( २८ ) इत्यत्र लिधितव्यानि । करतु टेलकप्रमादात्‌ * शोऽनेन ` इत्यस्य मध्येऽन्तमान्तिनि । ८ तमद्य होतर्‌ यन ` ( ५९९ | ९ ) अत्र अगिर्हेतरित्य- ट्यत ( = संवध्यते ) ‹ यन › इति चेभ्प्ते |

८ गिवषकृत्‌ ` नामश्चि्यागश्च । (हे अरे स्वं महिमान- माह" ( ७९८ | २४ ) = आत्मानमावहं । इं वरोपरि. धम्‌ | ्वममातस्माहिमा पृथित्यते | ि्िवश्ात्‌ = यागाथम्‌। स्वमात्मानं यागा होतरित्याहूय सम्मति । तैमौर्गुणंरात्मानं द्विधा तरिधाऽनकथा वा विभज्य यनि । : अत्मना ` ( १,) पदं व्यथेम्‌ । अथवा | आत्मना = स्वयमेव । "यननादन्यद्रा का प्रपादयति ।

। भरः कमात्मा यज्ञमपादनायाऽऽवक्य भात्मा | यत्तक्षणगुणमः

रिषठिना यभिषठितः | परः = भिन्त ।

पाकेन = पक्त्वा परिणामन । तं कर्मात्मानम्‌ | तमित्य = तं विपरयीक्रल ।' त्ष रूपाणि हि प्रभुः पुनिशव॑न्तसमा- नन [नेषा नः म्फानिमा मन ` (ऋ० ०१ {८८।९)/

७९९

€ ५९१

रिणी । १२३

पङ्क्तिः ४ ' त्वा शपणिं पिदातु ' (ऋ म्र १०।१८४ | १ )। ८ सुपरपिदादुधैनानि विघ्रं ' ( ऋ० सं १०।११०।९) |

९ तन्‌ = तम्मात्‌ |

2

देवशिरपी = देववधीकः | मनुप्यवकर्गणम्तकषणमस्नी वर्ते विरेषरूपेण | ७ अमार्रैपि = अद्धिगपि। २० ‹ अव्ययाच्यप्‌ "(पा ४५।५९| १०५ ) | आविः जातः = आत्रिः + त्यः = आकरिः | त्यः : हृत्यस्य भ [> [3 दगमतेऽ्स्तनिता । त्यः ( ६ ) = तत्‌ आपिः + त्यः भवो नातो वा|

६ ‹ रत्राहमहाः पुंपि) (प्राः २।४।२९ ) इत्यनेन ८ अहोरात्रः ` । कथम्‌ * अहोरात्र " | द्विवचने वक्तम्ये अहोरा्र। ` इति रूपं योभ्यम्‌ ।

८ ‹ आवामन्यतरम्‌ ` : आवामन्यतमम्‌ › इति पाठान्तरे ( ६४ ) | ` अन्यतरम्‌ ' इति शुद्धः पाठः । अहश्च रात्रि श्वेति द्रे एव । तयेोरन्यतयो न सन्यतः ।

१४ : चार्‌ चरतेर्जि्यं निहीतेरूध्वमुन्ितो मवति ` ( ५५९ । १६ ) : प्रत्यक्तं ` ( १६ ) न व्यार्यातम्‌ ।

९ उपाश्छिप्य = मृदृहम्तेन पशूनामद्नानि स्प | क. ख. वनम्‌ - उपाव्छिपय ` (२९ ) इति प्रामादिकः पाठः।मचच. पम्तके ` उपाश्िप्य ` इति शद्ध कृतः ।

१६ अनाश्नितकिरोषः = अत्र विशिष्ट देवतावानि 'एिङ्घं नाम्ति। १५ अम्य पशोरात्मानम्‌ । आत्मना = म्वक्रृतेन 'केनचित्कमणा ।

४ युपाञ्ञनीया = मृपाज्ञनरमन्धिना । यूपाञ्चनीया ऋकू ‹ अञ्च न्ति त्वा० ' इति । दुमेस्वक्रतपाठे ‹ अमिरिति शाकपूणिः ' (७६१। ६) नासीदिति माति। स एव पाठो येभ्यो

>

रप्षणा |

पर्क्तिः [8 ॥११ ‰ यप्मात्‌ ‹ अन्ननि- ` इयमभ्यूपपरा । अषटादशखण्डे च अ नि) [> ~. र ^ _ ९ : अशि।रति श्ञक्रपूणिः ' ( १२ ) इति वतेते | क, [श भ 0 ५ ° वनस्पते ` इृत्यमिधानन । ( हाता) ` प्रापिता यूपाया- उ्यमानायाञ्जन्ति त्वामभ्वरे देवयन्त इत्यत्तमेन वचनेना्॑च आगमत्‌ ' ( आन्न प्रौऽ। १॥रे०व्रा० ६।२)। १४ ' नििलुररवः पा विश्वामित्रस्य पकाः ' इति प्रवाद्‌ः | , प्रवानक्रिया = पादिन्‌ । तस्य यूपः पूर्वमङ्कम्‌ । पृवा- दभवेमिलतान्‌ (न, प्राठः २६ ) = पूवद्धभावयितःवात्‌ + पूवद मावयित्या । भावयिता = सपाय । तद्ररिण =

९

पव्क्ारेण | प्रवानांकेया पृवोद्मावयितत्वात्‌' अत्र ¢ भाव. चितं ' इतीदं किंख्पम्‌ | ‹ माव्रितम्‌ ` इति दुद्धं रुपम्‌। ‹ भावयितं ' प्रामारिकम्‌ |

अम्य वाक्यस्य यूपपरोऽशैः | कित्वस्य परा पुरोरुगाभिप- श्व ¦ अत्र : दहामि ` अस्थान दिवितपमिति माति । ~ ` अशिगिति शक्रपृणिः ` दृहापरे " एवं मृल्वरतिः स्यात्‌ । यथा ‹ उपावसृन ' उत्यम्यामूनि वनस्पतिशब्देनाधिरेवाभिदि- तम्तथहापि । कदाचित्‌ “ उपान ` द्यमुम्युपपरा मतत । ‹ अन्नन्ति इयमृगगनिपरव | यथा परा निःसदय- मिषा | दइ.कपूणिमतेन ‹ उपावसून › दयमधिपरैव | दृहागि : अप्रनति ` इत्यम्यामप्यभ्निपरत्वमेव |

क >

५

“उपावमून' इत्यम्यामृनि वनम्पिराव्दस्यार्थो नाऽऽकिष्डृतः । नेन म्य मन्त्रस्य यृपपरोऽर्थो भवतु । क्रतु नायं शराक- पृणगमिप्रायः |

७ ` तं ( यक्तं) परोरुभमिः प्रारोचयन्‌ । यत्पुरोरुभ्मिः प्रारोः चसत्पुरोरुनां पुगोर्क्त्वम्‌ ' ( एे° त्रा ११॥ ९)। वायुग्येगा इति कुन्तापाध्याये पठिताः सप्त पुरोर्चः । नेयं पुराम्‌ । पठान्तरे (७६ २।६०) अञ्जन्ति ' (७) पुरोरुगु- च्यते । वेभ्य दयं च । पुरोरुकर = पुरोनुवाक्या । यजतो = यमे । परोरुम्यनतौ = पुरोनुवाक्यामु । होता यक्षियारिषु ।

दिषणी | १२५ = [3 पत्रं पङ्क्तिः ७६३ ७ ‹ अज्ञन्ति त्वा ° ' इये एरोस पुरोनुवाक्या । तथा ‹ देवेभ्यो

७६४ ६

१७ १८

वनस्पते ' हयं च । “अञ्जन्ति इयस्य मन्त्रस्य प्रा पुरोस्कू । त्रदगेव पुरोर्क्‌ ।

अस्य मन्त्रस्य प्रा ऋक्‌ पुरोरूयनती सेनिपतति हविवहनारिङ्ग- टिङ्गिता च | तेन सा वनस्पतिदशव्डेनाश्चिमेवामिधत्ते । प्ट । ‹ हिरण्यपः; ऋतपणौपि वोपमार्थे स्यद्विरण्यव- णैपणति ' ( १६- १४): एगाणम्ते सोऽर्थो यते प्रनृमः ` ( {४१९ ) ‹ वा! ( १६ ) न व्याख्यातम्‌ ।

मग्येन पिवृणां कृञ्यवहनम्‌ । तद्विपरीतेन = प्रदक्षिणम्‌ । रशनया नियूय = सुनिपुणं निय |

अनवेक्िते = अवक्षणामावात्यमदिन ।

रजः = उदकम्‌ |

प्रपिष्ट प्रहतं नृण तमो यंत्र | अथवा । प्रपिष्टाः=पुरूपाः। ८ प्रदिवस्ते अर्थ व्रः ' दति दुर्मस्वीकृतपाो मवेत्‌ ।

' अयेयोहोता) (ऋण परै १०।९२।३) अस्या ऋचः : देवा दधिरे हव्यवाहम्‌ ` इत्यनितिमा भागः ¦ एतादश मन्त्रेभ्यमते हविवहनख्पम्ं विद्मः ।

‹ तस्यैषा ' ( ७६३ | १६ ) इत्यम्य स्थाने ‹ अगैषा ! ठति दुगस्वीक्रृतपारे मवेत्‌ ।

[> 1

वनस्थतिदाव्दस्या्ौ परा्रेण वृत्तरित्युपपरदंना्म्‌ । ! सतते ' ( ७९४ । १९ ) ` परवृहि ' ( १६) न व्याल्या- तम्‌ ।

[ड क ए ¢^ भ [९१ ध १० वनस्पते = युपामिधानेन । यृपामिधानेन वनस्पति- वनस्पतिशब्देन नायि येय इत्यन्वयः ।

८ सूषामिभरानेन वनप्पति; ' इदूमनवदयं कैवलं निरूपणम्‌ ।

(न

अभियत्ते भिन्नोऽभैः । अवते भित्नशर ।

७६५९

७६६

रिषणी ।

पद्क्तिः

१८१९ “ अञ्जन्ति त्वा ' अस्य मन््रस्या्निषरत्वम्‌ ।

१९. यज्ञाङ्गम्‌ = गुप । अभरियते = यज्ञे | अयं मन्त्रो यज्ञाङ्ग

ममिवदति |

२० अस्या ऋनः | : अम्य मन्त्रम्यस्या ऋचः ! अत्र बहुलो

मापादोषः | टेखकरप्रमादेन बहुलो विवरणमागः प्रान्तर्तितो दुगेवृततावन्तमोवितः स्थात्‌ । ' मन्त्रां ! इदमनवदयम्‌ | ‹ सामर्थ्यम्‌ ' इत्यम्यानन्तरं वरिरामनिहं भवेत । मन्त्रा इति ( एवम्‌ ) | कथम्‌ | २४ यस्मात्‌ = येनाज्ञनेन |

२ क्राथवयपकषेऽयोजनायाम्‌ ‹ ऋतपर्णं ! ‹ ्नूहि ' पठयते । कित्वृतपणशब्दम्यर्भा न दीयते । ' हतपण ! इति ग, ज, पाठः (२०) | च स्थाने ‹ ह ` प्रमदेन प्रतितः स्यात्‌ ।

१६ उत्तमः प्रयाजः प्श्मः | ' पञ्चमे स्वाहामुं स्वाहामुमिप

यथावाहितमनुदरु्य देवता यथ.चोदितमनावाहिताः स्वाहा देवा आन्यपा जुषाणा अद्म आज्यस्य व्यनिति ' ( आश्र श्रौ १ | 4 ) | यथावाहितमगनिम्‌ | अभिरावाहितः । इतरेऽना- वाहिता कराः |

१८ शौनकस्य मतेनाऽऽोयः । न याज्ञिकानां मतेन |

१ अभेः स्तुतिमनुदर्य शीघ्रम | २ याभ्य आहुतीर्दयिते ताः संप्रदानम्‌ । ' कर्मणा यमभिप्रैति प् मपरदानम्‌ ' (पा १।४।३२।

३ अत्र देवताः मेप्रदानं नाशि; ।

८-९ भ्वर्युणा स्वाहाक्तिम्यः पेप्येति प्रेषितो मैत्रावरुणो हेतारं प्यति । होता यदा स्वाहग्यस्य स्वाहा मेदसः स्वाहा स्तोकानां स्वाहा स्वाह कृतीनां स्वाहा हत्यमक्तीनां स्वाहा देवा आञ्थिपा जञ आज्यस्य व्यन्तु होतेति ( ्रैपृक्ते १६ )। अयमेकादशम्य प्रयाजम्य प्रप: स्वाहाकृक्रैष इत्युच्यते ।

टिप्पणी । १२७

प्र पर्क्तिः क, ० 1 [0 9 ७५६७ ९. प्पण स्रस्कारः प्रपप्नम्कारः ।

१४. १५ , प्रनापतियदहोप्यत्ं स्वा वागभ्यवदस्नुहुीति सोऽनुहोत्‌ । स्वाहा । इतिं ग्वा दनं वागम्यवेदत्तत्म्वाहाकारभ्य जन्म (मत्रा० सण १}८।१)।

1 अ मे ् १९. अनेन म्वाहाश्ब्टेन |

^ २० मुष = शोभनम्‌ | आपाय = करता | ७६८ १“ हत्रिरदम्तु देवा यजन्तीति ' ( प्रान्तरम्‌ २२) | अत्र

* यजन्ति ' इत्यस्य केनान्वयः। ६ प्राधान्येनाग्रतोगामी | ८ मा्हपत्यादृत्तरेदिमृत्तरवेदां वतेमानमाहवनीयं परति प्रणीतोऽभनिः। उत्तरा वेिय॑स्य स॒ उत्तरवदिक आहवनीयोऽश्िः। ११ प्रजाया एक्रादशवेतिप्रददनाथम्‌ | १२९१२ नन द्रादृह आप्रादेवता यासामनुकीतन = या अनुक्रान्ताः |

{१६-१४ ' मत्यम्‌ । अनृक्रान्तानां द्वादश यामामनुकीतनम्‌ ' ( च, पाटः २९.६६ ,। ४९ प्रयाजाम्तत्दैवतामंम्कारपरः | १९ दृश व पवता दशाम्मन््राणा यदश प्रयाना याःएवामिन्देव- तास्ता एतद्यनथ य एप एकराददो यम्या एव देवता प्ारा- लभ्यते तामेव्दद्यनथ ` ( मंत्रा म० ६।९॥।८) का दृश प्रयाजान्यनति ' ८ तेण पर॑ ६।३।७) | यनते। = ये | श्रूयते । ` यस्ये देवतायै हवि रिष्यन्‌ ' (टे त्रा ११।८)।

<

न 2 ~न

दरेवताभ्यानं य्ञाङ्मिति हीतं स्यात्तां ध्याय्द्रपट्‌ २ एतद्विषयं = देवतात्रिपयम्‌ | तत्प्रकरणम्‌ | ९-६ ८ आं श्रावय ` इत्यष्वथुत्रवीति | एतदाश्रावणम्‌ । ( आशुता. दिः ) | : अस्तु श्रोषट्‌ ` इृ्या्निघः । एतत्प्रत्याश्राविणम्‌ । तदनन्तरं प्रयानया्या | ततः प्रयाननाम्न्य आहुतयः |

१२८ पतर ७६९

पक्तिः 4

^. ^

)रृपणा |

अन्ते यजमानोपरथानान्तः क्रियाकलापः = यजमानक्रत- मनुमन्वरणम्‌ ( सत्या श्रौ ६। ८ )। ' प्रजाया इति आश्रुतादि ° प्रपिद्धत्वात्‌ 'दृदमसवद्ध प्रान्तभागे डिसितमिहा- न्तभाषितामिव माति ।

६ ओ श्रावयत्यादिः प्रणालित्यन्तः क्रियाकल्पः ( च. ) । ७ क्रिमिति ' प्रयाजेषु हूयमानिषु › । ‹ प्रयाजा हूयन्ते ' इति किमिति न।

आज्यस्य व्यन्तृ व ६ पट्‌ | अथवा | आञ्यम्य वेत्‌ व पट्‌ | एवे प्रयाजानामन्ते वपटूकारः ( आश्म ध्रौ° {| ५) | प्रयाजप्रवादाः = प्रयाजपरबन्धिनो वादाः । ` आप्रीणां वेपटृकारमचन्धात्‌० " = सर्ोसामाभ्रीणामन्ते वषट्‌ कारो वतैते | पर एवैकस्तामां विशेपः । अन्यत्सै स्वमावतोऽ- विरिष्टम्‌ । आ्रावाव्येषु नास्ति व्रिचिद्िरिष्टं पदं सन द्रवता- निश्चयः स्यात्‌ ।

्रिहोषमावः › ( पाठान्तर २५-२६ ) = विशेषः भेदः | (व ^~ 7 क्‌ मो मेदो न निणायकः |

एतम्मिदथ्‌ = अपनः प्रयाजानुयाजंवन्धे |

भ

"येद जवा च्छे दयो्मध्ये एषा ` इति वाक्यसमाप्तिखद्या। त्रयो > पथ्यः प्राधन्वन्‌ हम्यं देतरेभ्यो वहन्तो वषट्कारः प्रवृश्ठदय यो्यमिदानं स भीपायाद्रवदीदगु स आरिप्यतीति तं दरवा अपाङ्नामुरुप ना आवतेम्ेति सोऽतरवीद्धागो मेऽस्त्विति ृणीप्वेलतुवन्त्मेऽतरवीतरयो व मे पूव भरातरः प्राधनवनहवयं वेभ्य वहन्तो वप्कारः प्रावृश्त्तपां भा `ोऽसत्विति वृणीप्वे लतुवन्त्मोऽत्रवीयदेव किचाहृतं वरहिप्परिषि स्कन्देत्तदेव तेपा मागघेयमपदरिति' ( मेत्रा० मं० २।८।६॥ त° व्रा १।६३।६। {६-१९;)। ८ वपटूकारण वुक्णपु भ्रतरपु ' + अपचक्राम देतेभ्यः पनी. कोऽरिरिनि शरुतिः । म ऋतुप्वपपु वनस्पतिषु निरछीनोऽभवत्‌ ।

पर्थ ७६९

७७०

७४७१

१५

टिप्पणी । १२९

पङ्क्तिः

१९

~= ह ५)

अग्यमवि अमुराः परादुबभूवुः । अमुरानहत्वा ठेवा अग्निमन्वै- क्षन्न । हक्िहेति ने तमूनुः । म वरानवृणोत्‌ |

आयुरम्तु चमे रद हवीषि विविधानि च।

अरिष्टिः पृव॑नानां च भ्रातृणामध्वरेऽ्वरे ॥ प्रयाजाश्ानुयानाशच वरतं मोमे च यः पशुः |

मदेव्यानि व मन्तु यत्तो मदेवतोऽम्तु च ' ॥

रे ऋता ( ऋ० म {०। ९१ । ८--९ ॥ बृहद” ५ | ६ १--५४ ) |

मव्य इत्रिपि उम्वन्तं भागमवधायायं मागो रसवानिति निधिव्य दत्त । अदिं माममित्याञ्यमगी (भा० श्रौ ? | ६) । "त्वमो सप्रथा भमि ` इत्याेयाज्यभागम्य एरोनुवाक्या (ए० व्रा !|४)| भ भं ४, ("^ वकारेण वज्रभूतेन प्रनृक्ण। हिमितारिनाः | । तत्र पृ श्लयदि ९१९ परिप्पणी )। प्रक्ष मण्ा दिशः प्रदिशः ।

म्थितिः = निश्चयः ।

आरेयत्वं मन्यते । पठान्तर २३) = आचायः । ब्राह्म णमन्त्रः ( पाान्तरे ६५ ) = व्राह्मणमाहितो मन्त्रः । यदीतरद्वक्तिमात्र ( २३ ) क्रिमर्थोऽयं त्रिवारः ।

-उपदिर्यमानानुपनिष्ठेऽनुमन्त्रयतेऽमिमन्म्रयतेऽमिमृशति न- पति ` ( मत्या० श्रा ९ । !)।

(~ ग न _ (^^ ^ ५6 अभमिमहितं = विरिष्टेवतामुदिद्य दंयामोते नेधारितम्‌ । ^ ^ ^ ८ तान्ये १ ए -टूतीमानि' निरुक्तमृरं (तान्यताने' ( ७७० । ८ ) | दुग

सख्रितमूले इतीमानि पाटः स्यत्‌ ।

दरिप्पणी |

पङ्क्तिः

१४

५

ह >+

जसे दशाऽऽग्ीसृ्तानि तत्र प्रथम कण्वानां ( मेधातिभेः ) "मुमपिद्धो न अवह (१।१६)। द्वितीयं (दे्तममं ) त्जया- नामद्धिगमां ` ममिद्ध अ; आवहं ' ( १ । १४३ ) । तृतीय- मगम्तीनां "समिद्धो अय राजि (१।१८८) | चतुथ शुनकानां * समिद्धो अधि.िहितः पमिव्याम्‌ ` (२।३) । पञ्चमं विश्रामित्राणां ` ममित्ममित्मुमनाः ` ( ६।४) । पष्ठम- तीणा .मुममिद्धाय दौचिपे ` ( ५। 4 ) | म्म वभिषठानां ` जुपस्व नः ममिधरमभ जय ' (७ ।२) । अष्टमं कदय- पानां * समिद्धो विशरेतस्पतिः ` (९।९) | नवमं वाध्य- शवानां ` टमं मे आ; समिभ जपतत; ' ( १० । ७० )। शनकवाधयशरवितानां भगणां दशमं "समिद्धो अदय मनुषी दुरोणे ( ५०॥ ?८० । । अरकादराऽग्रियो ( आप्रयूचः) ऽनुकरारता न मूक्तानि । दुगङुतविवरणं प्रामादिकम्‌ । तान्ये नानि कश्यमाणानि न त्वनुक्रान्तानि ।

वामिषठम्‌ २ ।। अत्रियम्‌ (4९) | वाघ्यशम्‌ ( 10 | ७० ) | गात्ममदम्‌ ( ३)।

अत्र भत्र द्वितीयो कचो नरादमपदवटिताः । एतानि चत्वार प्ताति नगदे।मवनि ।

( मानि / कराण्वम्‌ (१ । १६) । दवतममम्‌ (१।१४२)। एन द प्रपि चौमयवन्ति । शेषाणि तनूनपात्वन्ति ।

प्रपि मत्तः = करन्तपात्याय द्वितीय प्रपमृक्तम्‌ । तदिह मिस्ते अगमकरण्‌ उपव्तम्‌ | प्रयानमृकतमवनधैनैव तम्य निदरशः कनः |

नागमं यजन्त तं नारदिपमनिनः |

अन्य मं न तनृनपाद्याजिन यम्मादूद्रवुभयवन्तावुभययानिन | एकराददाऽश्रमृक्तानि । एकं निषचनमवधारणं ( निश्चयेन प्र यः, च यपा तानि।

एतानि सृनयकदातायां कन्ते । एप न्‌ ्रिाद्‌ः । निश्चयः

(

नैलानि नेषु नेषु यापु नियुज्य | उभयवत्पत्ेऽपि निशः

टिप्पणी | १३१

प५ पद्क्तिः ७७६ २ यः| भमोघ्रामणी' इति यागस्य नाम । अम्मिन्मुरापाने त्रिहितं

<

^ 1 ट

१५११

पटत्रयहिमा च । प्रथमे प्‌ ` ममिद्धा दृ उपमाने ' ( मत्रा० भ २१2 |?) | द्वर्तये ‹ समिद्धो अभि रश्चिना ' (मत्रा मं०६।?१।३९)}| उत्तमे “म मिद्धो आकिः सनभिथा ' (मत्रा म०६॥।११।११)। एतानि वरीप्यप्ीमृक्तानि । ददेतप्यामदे भवात्‌ ।

मेत्रामण्यां प्रथममनद्रं द्वितीयमाध्रिनं ततीयं ऋ्टोदेवताक्म्‌ । किं = प्रमुक्तं | न प्िमिम्यातान्याग्रमृ्तेषु याम्का- चार्गेण ।

अशिनिति ` उथ्रा अस्य म॑भिभो ' (भ्रा मं० \। ~ (^ _ भ अ घ्न नि [1 सि १५॥। ६९ ) | अश्रमं ` म।मद््‌ा अदन्तम्‌ ` ( म॑त्रा० म०६५। १९ । ९। | त्रिकम्‌ = अश्चिचिता प्रयुक्तं (८ मुक्तम )।

४

आरके मदपि म्तमेषकानामपधाने प्रयुभ्यते | तत्तिरीयवा- जमनेयिरासयारताः पञ्च परवङ्गभता आधितयः मामिपेन्यः । उत्तमाय = पर्म्याम्‌ | ` आरिकमृत्तमायां चिती ` इं मूत्र वद्धाति । मानवश्रातमृतरं म्यात्‌ ।

-ममाम्त्वार;०' ; दात० प्रा ६।२॥।१।२९१ ) | अप्रियः ( दति० व्रा ९।२।१।२८ ॥ करात्या० श्रा १९।

- द्रादशप्रीरप्येवु ` स्ट्मपि मलं स्यात्‌ । : अप्येयेषु ' (२६ ) द्द दरवो । अप्येयेषु = अपि + ण्येषु (:)

भ

- एमे ' प्राभादिम्‌ ` एतेषु ' ह्यय स्थाने । एतेतिषटकोप- धानेप्वाप्रीरपि तिनियृ्यात्‌ | ` एतेषु ` अयर्मापे मारायिकरः प्रदः |

'उत्मकथ्या० ` ( वाऽ ५० ६६।२१ ) | दृूलश्च यन- मानोऽमिमन्त्रयते ( का० श्र० २०॥।६। १५) । यदाऽ पोऽशमभ्यवगाहयति तदा अहं चत्व च वृत्रहन्निति ब्रह्म

७५७४

टिप्पणी |

पङ्क्तिः

5.

१४

हि

यजमानस्य हमं गृह्णाति ( तै” त्रा ६।८।९॥ तै° म०७।१।१९)।

आप्रीका् परयोगल्यभिचारात्‌ । एतेपां सूक्तानामन्यत्राऽऽप्रीका- यत्योगः । अयमेव्र व्यभिचारः । आप्रीकायै एव नैतानि मुक्तानि प्रयुज्यन्ते । परयोगादुन्यथाभाविनि = प्रयेगेऽनावश्यके ( देवतापदे ) | अन्यत्रापि = अश्मेध टनेस्यगिषु वा । दरेवतापदनिपातकल्पः | देवतापटं निपातत्मेन मन्तस्यम्‌ । कल्पः = व्यवस्था | अधप्रतिग्रहप्रायित्तम्‌ । "वरण वा एतं गृह्णाति योऽशरं गृह्णाति यावतोऽ्ान्परतिभहयात्तावतो वारणाश्चतुप्कपाटाननिवैपद्र. णमेव स्वेन मागधरेयेनोपथावति स एवैनं वरुणपाशान्मु्चति ' (००२६।६९।१९) | ८यो वा अश्वं प्रतिभृहाति वर्णे म प्रसीदति तदश्रहविपा यष्टठ्य॑निवैरणत्वाय चतुप्क- पाला भवन्ति चतुष्पादा अश्रः कषदरेवेनमाप्ोति यावन्तोऽ- श्रास्तावन्तः पृरोदमश्षा भवन्ति मैत एवैनं मुच्चति अभ यः एनः प्रतिमरहीप्यन्स्यात्म्य वारुणा नेमाः स्युः सीौयेवारणा नेमाः। यद्र मणो वरुणदिविनं मुचत्यथ यतमोरयः स्वामेव देवतामुपपरति' गृहात्यात्मनोऽहिमाय ' ( मत्रा० म०२।३।६)। चतु प्कयादः पगे दरश एवाश्चहतिः । ‹ रेजन्ते रे प्रथिवी मनेभ्यः ` अत्र : अधे ' इतिप मेवोधनम्‌ । तथाऽपि केवटमासुते हविषि नागरषयोगः । तम्मा- दिदेवताऽत्र निपानवत्‌ । तदेवारिषदम्‌ । चतुर्म्यषु वशे पर्वं । तत्र - विशान्दे वाःपनति' ( मत्रा० म० ?।१०।६९ ) | तत्र प्रचित" टृति याञ्या (आ श्रा ९ | १६) । अत्राप्यश्चिषद मानम्‌ |

9 3 ८ टे अनि" : लिवपीमन्तो ` अगो याहि ' प्रनिर्वमक ' ° यर्जदयो ' - आवे भन्‌ › (मत्रा मं ४।१४। १ १)। एताः पद्कछवः (आदिमती प्क्निमालभेत वृषिकामः '

७७६

७.७७

1

टिषणी । १२३

इति काम्ये पदौ विनियु्यमते | अत्रारिपदं माभैम्‌ । ‹ विषी- मन्तो° ' ( ऋ° म०९।६९९। १०) इत्यत्र ‹ नुहो नारेः ' हृत्यश्िप्दं मैपामिकमपि न निपातवद्च | ‹ अभे याहे ' (ऋः म०७।९।५९ )) अत्र ्रहमक्रट्रणः सर स्वती अश्विना आपो शरदेव नपातिकाः | न मरुतः । एषोऽत्र दरेवतापद्निणयः |

(~, न

अरिप्ष › तिमी देवीः ' मारती चुम्भानेतयादर कथं निरुन्यम्‌ । मारतीमरम्बतीटा एता देवता अभिन्नाः | “आ नो यत्तं मारती' इयमाप्रीऋत्क्‌ (निर० ८। १६) | भिरेव दम्धाने भारती मध्य- मम्थाने मरस्वती पृथिवीय्थान इदेत्यमिधीयत इति प्रतिममा- भानं न प्रतिममाधाननामयोभ्यम्‌ ( १०- ११ )। नराशमम्थाने क्रं तनृनपादाप्री प्रोल्या।

[न

स्यायविदिः = तरेण निणयं कुवोणा मीमांसकाः । प्मनुगेस्यने = म॑म॑कमघेनानु तेण निश्चेप्यनि । " गमेरिट्‌ परम्मपटेषु' (प्रा ७।६।५९८ ) टृत्ययमि- इमः परस्मेपद्‌ एव भवति |

अथ नवमोऽध्यायः | तेषामपि = द्रव्याणामपि । लक्षणं = यत्तपरिव्यायतनं तदृत्रान्दमाभ्यम्‌ । इटं रक्षणमिति ग्रहीतव्यम्‌ । अथवा | माधारणधरम्‌ उदि । पुरषान्तरनन्मा । पृ्पम्यानन्तरं जन्म यमस्य | अश्वमेधो विशिष्टं कम । तवाधा मुख्यज्धम्‌ । अश्चम्य म्तोमः स्तुतिः । शवन्तोमम्येदं ( मृक्तम्‌ ) अशम्तोमी- यम्‌ | ° अध्रम्तोमीय एव्र ' इनेन ` मा नो° ` इत्येव दुग स्वीकरितपदि द्वितीयः कण्टः |

अः थिर ध ¶ [3 भ ग व्या

: अश्वो बोहा ' इति कण्टा वर्गेण न व्याख्यातः

१२४

टिषणी ।

पत्र पटाक्तिः

६५१७७

2

1

७

वोटे।ऽशरः सुवं रथमिच्छति । उपमन्त्िणो हसना हास्यका- करं नमवाचमिच्छनिति । रेपः ( पुस्प्रनननं ) रोमण्वन्तो भेदौ ( रमां योनिम्‌ ) टृच्छति । मण्डूको वावौरि इत्‌ ( एव ) हृच्छति । तम्माद्धे इन्धो ८ सोम ) इन्द्रां परिखव । यास्केन ` बरोल ` पटं त्रिः तरिधैयं क्रियते ।

° मुख कम्मात्मुहिते नभ्य: ` (नि०३। १६३) पुषं = कल्याणम्‌ । कल्याणं = पण्यम्‌ । मुं = मुदितं भवति । मं (मुदितं) + ५ = भ ( भवति) । अथवा । मुं = मु ( मृहितं ) + मं = गे ( गम्यति) । ` गम्यति ` दं

(~

श करि गम सपम्‌ |

: करस्याणं कमनीय भवति " ( नि° !।

८ ' हभता० सृच्छतीति ` क्ट व्याख्यानम्‌ । ` हर्ता '

ुवो्म्‌ ।

, , मा नो व्याम््यानः ` कत्र | - मा नः ममम्य

दृट्यः ` अय मनः ( नि० ५।२६६ इत्यत्र) | "मा नोऽदिवु्यो गपि ` भये व (निरु १० | ४९) इत्यत्र ्थाख्याये | ` माने मित्रः ° ` अयं मन्त्र ठट स्या्यायने नन्यत्र । `माना` इति तृतौयखण्टम्य प्रारम्भः । अये खण्डः प्रक्षिपत इव भाति | नाम्यात्र किमपि प्राजनम्‌ | 2. द. एम्तकयारश्रो बोद्केति महार्ट्वश- पाट टं सिये | फं न्वये लण्टः द.न.द्‌. पुम्तकेप्वपि वियत। मा नम्त्वं ' न्त्र: त्वम्‌ ` इत्यनेन को निर्दरद्यते | देवजातस्य = दभ्या जनस्य | परनपतिद्रितीयमदूनिमदवनुहन्‌ ।

विदध = मंम्राम | ' यतते व्रिद्ध ` उति क्रिकारणों व्यत्यामः। परिर्या किरस्कणे | मा निरमकुन्तु | पर््वानं = निन्टा ८ माणः ) | ।

युः = वयुः | वायुदान्म्याया वकाम दतः | वनुः = व + आयुः | जायुः = अयनः|

लरषपणौ । {३५

पत्र पङ्क्तिः ५७८ ९ ऋभुक्षा कमा = उग | विं = नियत (ट. )। ८ ‹रानतिच निर्तमृटे - राजेति वा ' (५७७ | १९) | {० राकृनिः =रकर्‌+ उ (उत्‌) +निः ( नयः) । = शक्‌ + उ (उन) +. निः ( नवैः ) ( १६ )। = शक्‌ + ५ ^ तर कि २ ५ [द्‌ (उन्‌) +नः ( तक्रतः )( {९ )। = शश) + कुतिः (करः) (६६ )। = रक्तोतीति ( {९ )। * शकुनः दकुनिः शकुलः दगरन्तिक्रा ` एते शाब्दाः शकूथातोः । दाक्यते भव्रप्यं ज्ञातु मेन | अथवा | दक्रयते गगन गन्तुं येन | ५५९ १--९ क्यभाममनोक्ञा वाचः श्रुत्वा कनिकद्ञजनुषं पर्रुवाण इति मत्ते जपेत्‌ ( आश्च° गृ २।१०।९)। नुतिः = तरिपरिणामः । अथ त्रिपरिणामो मापये (७७८।९१) न त्रद्यते ।

हि 1

¢. जन्म ` । ७५८ | ५1 ) * इग्यति ' (६६९) ‹ कल्याण- मङ्खः ` ( ८८-५६\) "माच त्राः (६४) इत्यत्र - च ` न व्याख्यातम्‌ | ` दग्नि ` इत्यस्य स्थाने ` इयति ' : कल्याण ` दम्य स्थाने ` प्रशस्त ` इति दुगस्वीकृतपादौ स्यातम्‌ । ८.९ विव्य = मवतः | कुतोऽपि । ^, +, क न ९--१० राका नामानं तुषा त्न्यनुरन्रिन | १४ अम्येव = गिरने | १९१८ मू + अङ्गलं = म्यम्‌ । ` शद्धसमङ्गवन्मजयति पापके- मिति नस्ता; ` दृत्तं, वाक्यम्‌ । ५७८ । २६.२४) | {६ मङ्ख दमिमव्षनाटिभिः क्रियते । ` मेज्वत्‌ ! (ग. च. ज. म पाठः ) = शङ्खतन्‌ ( पदनि २९ , |

१६६ टिषपणी । पत्र पद्क्तिः ७७९ १७ मङ्गलं = म्‌ ( मज्यति ) + अङ्गलम्‌ ( अङ्गवत्‌ ) । अङ्ग वतमं मलयापकं मज्ञयति नादायति । अयं यास्कस्या्थः | २० मामेतद्मङ़रं गच्छतु । २१ अर्भूमभ्युत्यितम्‌ = अथं साघयितुमुष्थितम्‌ । २६--२४ अभिनवारो = न्येदयत्‌ | क [4 ८० १० गत्ममदन; ( पाठान्तर ६७ ) = गृत्परान्मदियाते | १६१ ८द३ति मा निगदत्याख्याता ' (२) गृत्म इति मेधावि ति ॥ ~ ५, ) = / न भ ॥ 2) नाम गृणतः म्तुतक्रमणः ' (३) ` मण्डा मद्वा मुवा ( € ) न व्याख्यातम्‌ | १६९ मण्डति मण्डने वा सरः। अथना | मण्डयति व्पाममयम्‌ ( इति मयाकरणाः ) | १७ भक्तयः = अर्करणख्प। रेषा: । ७८१ ५ मोन व्रतं चरितुं शठं येषां ते| ६ दुष्ठोपम वराक्याधः | * अपरि वोपमा स्यात्‌ ' (७८०।२३- ९४) ` पजन्यद्रोतां ` ( ९५) न व्यारुयातम्‌ । ७ उपा्कत्य = उपकरणं वेदपठना्थं मीञ्जीबन्धनाख्यं सम्कारं कृत्या । पक्त्र पाप्मे्पा ते| ५-८ नियतः कालय वरेदृपटनम्य येषां ते | २९ ‹ नि मा निगदव्याख्याता ' ( १4 ) न व्या्यातम्‌ । ७८९ ७ प्रतिकिलवे = कितवे करित वतमानम्‌ |

रानिपाः = दने चलन्तः | वृतः = म्भृदाः | प्रवाते जाताः (२६) वत्रृनानाः ( ५६ ) पनः पुनश्चाल्यमानाः । अक्षाः | एतानि मव।प्यक्षविदोपणानि ।

मंहनो नृक्षः (4 >, ^ भ भ, (भ १ ~ ` टना वृषस्य | ध्रवपिणो मह्ना विभेद्कम्य ` (१ १-१५।। ठति माप्यम्‌ |

^

४ ५ [> 9 ५ गः : विभीदकस्य वा › इति विकल्येनायै करोति । यः को.

टिप्पणी । १३७

पङ्क्तिः

१

[0

१९

१६

पि वृत्तः स्यादविमीदको वा | मे वा नास्ति ( ११-१२)\ हारणे = ऋणमोचनाय ।

आस्फुरव = देवनम्‌ । अयं दाब्दः करेषु नोपरभ्यते । ‹ आस्फारकं ' (पाठान्तरे २९ )। निगैतणे = अक्षदेवनेन घनं

म्यते । तेन चणमुत्तो मवति । कुटस्य कृते कृत्णं पुत्पौ-

देयं भवति । न तथा देवने कृतम्‌ ।

‹ अपा वा ' इति न विकर्षः | निक्रैणम्‌ = अपार्णम्‌ । अपा्णं विभीदकवृक्षाय जलं नाक्दयकम्‌ ।

° अपरता अम्मात्‌० ' ( ७८२ । १३ ) इति मूलम्‌ । दुगं- पठेऽम्मात्नाम्ि ।

सोमस्य भक्षो यथा जागृतिम्तथा विभीदकः ( अक्षाः)।

कष्टे मवं कष्टयं नाढ्यम्‌ |

यूतकारशव्ं शरुत्वा जागतिं ।

मह्यमचच्छदत्‌ = मां वारं वरारमचच्छदरयलेभयत्‌ ।

“ हपिका तृटि स्मे' (अमरः । १० । ३३)। दषीका तृणकाष्डं वेत्तकाण्डं वा । इपीकया तूच्किया पूरचीस- दरौर्ताछतृणिः । विमुच्यते = त्यञस्ते | एवं मूजञो मृश्वतेः । मञ्दिपीकास्तृणरालयका निगौच्छन्ति । एवं स॒ इषीकामिषिमु- च्यते त्य्यते |

४ इष दच्छयम्‌ ` (धा० ६।७० ) | हष गतिरहिषाद्‌- दीनेषु ` ( धा १।६१२)।

इतरेषीका = विटीनपुवभपरीक्षणाथमुपयुक्ता शटक्ा । ईंपाशब्द्‌ इषीकातो भिन्नः ।

‹ विभेदनात्‌ › ( ७८६ । १६ ) ' जागरणात्‌ › ( १६ ) ' प्रशंसत्थेनान्‌० वेदयन्ते ' ( १७-१८ ) न व्याल्या- तम्‌ । प्रथमया ( १७ ) ऋचा | परद्ुनः ( १७) = निर्विण्णः | ।

७८४

७८५

७८६

पटाक्तिः

रिष्पणी ।

१७ भ्रावां सोमं हनति | तम्माद्धन्तेः | हकारस्य गकारः । हन्‌ =

७-१०

१९९५

गन्‌ । राव उपने । ग्‌ + रा + व + अन्‌ = ग्रावन्‌ । अ + द्रणीयाः ( २९-२६९ ) = विदारथितुमशक्याः । 'िप्रकारणिः ' ( २ ) ' धष्यतेः ! (२) न व्या्यातम्‌ । आशवः क्षिप्रकारिणः ( यास्कः १-२) | आशवः = अश्रीथ ( दुर्ैः) । यदद्रयः पव॑ताः प्ाकमाशवो वाचं , वदन्ति तस्मत्तभ्यो वाचं वदत हे ऋत्विजः । सोमिनश्च यूयमि- ५ राय श्टोकं पोषं भरथ। ‹ नरासः ' पाठान्तरे ( २८ ) । निषण्टुषु ‹ नाराद्षंसः ' | ८ कः पुनरेष नर्ते: ' इत्र ‹ नाराद सः ' इत्यक्शयम्‌ । मन्त्रः केवटं नरम्तत्यथैः । प्तामान्या सुतिनीस्तीति सत्यम्‌ । रितु केचिद्रानान एेकैकदय- नेकैकशः सतृयन्ते यथा मावयन्यः | सवषु एम्तकेषु 'नरा्षेपस्या | "नाराशेपस्य ' इत्यवयम्‌ । तस्य नाराक्षसस्य मन्तरस्यपा ऋगभवतीति यारकस्याथैः ( ४ ) । बालः = बवती । बले वर्तेते = बहिन्यायत्तो मवति । मातापितभ्यां म्यो भवति | ‹ वटं भरं भवति ' (नि° ३। ९ )| श्राटो बलत ° प्रतिपेषत्यवहितः ' (३-९) ‹ मनप ईषया !( ९--६ ) ‹ राज्ञः ` ( ६ ) न व्याख्यातम्‌ । बा + अः | वा = अम्बा ( अस्मै बाटाय ) अरं मवति । अ + वटः । अ = अम्बा ( अस्मै व्रा्माय ) बं मवति। ‹ ब्रलमर्ती '( पदान्तरे २२९ ) = बलेन भक्तयः | अ = अवि. दयमाने बट यम्य म॒ अबकः = बाः | ` बाल › इत्यत्र : ब ह्‌ ' ति द्रे अक्षरे प्रतिषेधेनाकारेण व्यवहिते | यथा अ + अ + ढः = बाटः |

१४ भवः ~ आजकम्‌ ।

७ : ततु : पदं व्यर्थम्‌ |

७८७

७८८

टिप्पणी |

+ ५५ ~. ©

[द्‌ +

< भावयव्यस्य म्तुरेटामः। तस्य निमित्तम्‌ | पूरव करतो मावयव्यः | ^

१७

३.

५ १४ १७

(~ ~

भावयव्येन स्तुतिटन्था । तर्य विं निमित्तम्‌ । यज्ञयोगः । सतुतिमेतां प्रभरे । पहसप्तेर्योगाद्धावयव्यो राना स्तुति रमते ।

सामान्यं युद्धोपकरणानाम्‌ । स्तुततिमे केवलं भावयव्यस्य |

स कसमात्सतुति रमत इत्युपोद्धातः ।

नाराशसमन्त्े नराः स्तूयन्ते यथा मावयन्यः । राजानः केन कारणेन स्तुति लभेरन्‌ । यज्ञेन तेषा संयोगस्तेन ।

उपक्रेयम्ते = गृहयनते ।

सवौवस्थातः = सरवावस्थामु |

' स्थाने स्थाने म्धानाधिपतिमागिनी सर्व स्तुतिः ! इत्यन्वयः | म्थानाधिपतीम्भजत इति ।

स्थिरति = स्थिरौ भवति ( योद्धा) । स्थिरः विपरीतः रस्थिः रथः |

(रममाणो ° रसेव" ( ७८६ । ¢ ) न व्याख्यातम्‌ । र = रममाणः । थः = तिष्ठति । रपति शब्द करोति रसति शद करोतीति रथः |

ततः = दृदाज्गत्वात्‌ ।

अविङ्कवा अनवखण्डिता अथिष्ठातारो यस्य । पु = श्षोभनाः कल्याणा अविह्वानवखण्डिताः । दीराः = अधिष्ठातारः । प्रतीकारः = दिसाप्रतिबन्धः ।

सम्तम्नुहि = दं कुर । मृरे * संस्तम्भस्व ' ( ११ ) । दुनुम्यतेरव स्याच्छव्दकमे५ ` (७८७ १२) ।न व्याख्यातम्‌| निप्कुमितः = सुधिर उत्धति.मैः ।

मारद्रानर्य = मरदवानपुत्रस्य ग्मस्थ ।

दुन्दुभिः शब्देन पुत्रा बहुषु स्थानेषु वतैते ।

१४०

प्र ७८८

७८९

टिप्पणी ।

पड्क्तिः

44

११- १२

१४-१९

विष्ठितं ( वि + स्थित ) = स्थावरम्‌ । जनत्‌ = जङ्गमम्‌ । ‹ जगत्‌ ' इत्यस्य जगदेवाथैः । ' विष्ठितं स्थावरं जङ्गमं च यत्‌ ' इति यास्कः ( १०) ! बहुधा! (१९) न व्याख्यातम्‌ । बहुधा = बहुभिः प्रकारैः ।

वरहानां पितेति । इषुषिरमियेयः । बहीनामिषू्णां पिता पाल- यिता । तेन हि ताः पाल्यन्ते । अस्येषुधेबहुः प्र इषुकटापः, पत्रस्थानीयः | स॒ हि तेनेषुकलापेन त्रायते । बहु वा हितं तदध कुवन्तीति । यशचषुधिः समना पंप्रामानवगत्य ज्ञात्वा च चिश्चाङृगोति । शब्दानुकरणम्‌ । स हि इषौ निष्करम्यमाणे निशेति शब्द करोति । स इषुिषौनुषकेण षष्ठे निनद्धो बद्धः प्रसृतः अनुन्ञातश्च सन्प॑काः । सकारं द्धतेऽम्मिन्योधा इति पेकीयेनते वाऽस्मिन्योधा इति मकाः | शत्रुपकटं सर्वाः एताश्च स्फद्ध (?) निनीय तमाः ८) संग्राममक्तीः जयति । विवक्षातः कारकाणि भवन्तीतीपयेः करूतवमितयुवटमाप्ये ( ट० ) ।

" इपुद्रयोः ! ( अमरः २। ८ । ८७) । दयोः = लीप सयोः । दषवः कन्याः पुत्रश्च | एवभिपुयिषहनां कन्यकानां पिता बहवश्चास्य ( इषुधेः ) पुत्राः |

चिश्वाक्रृणोति = प्रस्मयते ।

‹ अवाध्रियमाणः ` इति छ. त. द्‌. पाठः ( २९ ) । ‹ अप- भ्रियमाणः इति ग. च. ज. पाठः (२६ ) | अवप्रियमाणः = अधोमुणो भ्रियमाणः । अयं पाठः समीचीनतरः । स्मयः = आश्चयेम्‌ ( प्रथमेऽर्थे ) । हसनम्‌ ( द्वितीये ) ।

सेकटान्‌ = नित्रिन्‌ ।

मषएक्तान्‌ = मपर्केण स्थितान्‌ ।

याः ( एताः ) अभिलक्ष्य । इषव एव केवलं न त्वम्थ- दलम्‌ |

टिप्पणी । १४१

पत्र पङ्क्तिः

७८९ २१

क,

. -७९ ०

~~

७९० १९८

१९ १६

१७-१९

१८

. १८-१९

पताका्थै = शरतरुपताक्रहणाय । आच्छादनार्थं वा -। ४ इति व्याख्यातम्‌ ' ( ८ ) न व्याख्यातम्‌ । व्याख्यातं = स्पष्टम्‌ । । निनद्धः ' ( ८ ) इत्यस्य स्थाने दुगैवततौ ' निबद्धः ' इति पाटः । ‹ गोपे तटे स्याघाततारणे ` ( अमरः २।८।८४ ) | कलापः = तुर्णर. ( अमरः ३ । ३ | १२) । कंटापि- भिरद्गुदित्राणाथं गृतं चमंपदकम्‌ । ‹ कलापकम्‌ ' (२४) त्र पिः ' हस्तो नुर्दषिः। मोगः० अरेश्च फणकाययोः ' ( अमरः ३।६। २३ ) । ‹ अहिरिविति । हस्तः स्तृयते ब्रषुमा । हस्ते स्थितो हन्ति हम्तप्नो पेटकः (?) प्रकोष्ठादित्राणं वा योऽहिः सपं लव मोः शरीरावयवाहुं पर्चति पटयति । किमभूतः । ज्याया हेतिमिषुं पारेवाधमानो बाणानक्षन्म हस्तघ्नो विश्वानि सर्वाणि वयुनानि प्रज्ञानानि शद्ान््रजानन्परिदष्टकारी पुमाञ्शुरोऽदीबः पमांपम्टीवे विश्वतः पारिपात्वित्युवटमाप्ये !( 2०) । ज्याया मव्य वध आवतः |

“पर्वाणि प्रज्ञानानि प्रनारन्पुमान्परमना भवति ' ( ८-९ ) न व्याख्यातम्‌ । सव॑त्तः पुरुषः पुमान्पुरुमना उदारचित्तो भवति । अमनस्कां ( स्वपतौ यम्या मनो नास्ति ) क्ञियमपकष्य प्पे तत्पतौ बहुतरमुटारं मनः । उदारमनाः खल्‌ स॒ पतिरयोऽमन- स्कामपि भायी न त्यजति । इदं परमना इति निवचने | क्िय- मपेयेव्यादि न कस्यनिनमूलप्यायैः |

पुस अभिवधैने ' ( धा १०।१०४ ) । यः पुसते पौरुषं कुरते स पुमान्‌ । य्य पौषस्य पौस्यं ( बलं ) इति नाम । यत्पौरपं॑ प्य

१४२

पत \७९,१

७९१

७९२

७९४

रिप्पिणी ।

पर्क्तिः

^

२१

१९ २०

मित्यभिधीयते । एमांसम्‌ । च. एम्तकरे ‹ एरुमांसम्‌ ' (२७) | एमसि = पनम्‌ ।

‹ अभ््रदनुवते कमणि ' ( निर० ३ । ९ ) इत्यमिधानतः । ‹ अद्गुरयः ` इत्यमिधेयतः । अ ¦ अभीशवः ' = रज्वो रद्पयः

उपविष्टो नयति । अत्र ' क ! पदं प्ाग्तेमानं ‡ नयति पद्मपेपे ।

निष्ट " अमारावः › इत्यभ्य रज्जवर्थो न दीयते । मनोऽनुयच्छन्ति = अश्वस्य मनपतौ नियन्त्रणं कुवनि । पनायत हे द्रष्टारः । विपरिणामोऽनक्स्यः |

4 धन्वन्त्यस्माद्रिषवः ' ( ६ ) न व्यास्यातम्‌ ।

‹ समे क्ष्मांशे रणेऽप्यानिः ' ( अमरः ३।६।३२)। आनि रणं जयेम । 'आजेवनम्‌ अनेवनम्‌ आनवनम्‌ › (२६) इत्येतेषां कोऽथैः ।

अपकामं शत्रोः । शत्रोः कामं धनुरपङृणोतु नाशयतु । परदिशः = प्रकृष्टा मुख्या दिशः ।

‹ ग्या वयोहानौ ' ( धा> ९।२७ )| जिनाति = वृद्धो भवति न जयति | पुनः एनः कर्षणेन ज्या कर्षिता गरष दीणौ मवति । ‹ प्रञ्यावयतीषूनिति वा ` ( ४ ) न व्याख्यातम्‌ । तम्या उयायाः । तस्य ( २८ ) धनुगुणस्य । ‹ तस्याः तस्य! इति द्वी पाठौ ।

कणे प्रत्यागनीगनति ।

आत्मनो मध्यमिषुं निनाय ।

आत्मानं प्रत्याक्रप्यमाणा ।

शाचृणामन्तं यन्ती मान्करनत्ाशायन्ती ।

पुषी = गप्र = गृ््ेदम्‌ । सुपर्ण सौपी गाध पके य

इते परिधत्ते । वाजान्प्तानमिपरत्य ( ६.) ऋनि सुपण

तर

७९४ `

टिप्पणी । १४३.

(न पङ्क्तिः ध ११ मेकवचनमेव । इषदव्दो-ज चीरिः ( १ ) । पतो वाजः ›

( अमरः २।८। ८७ ) । ‹ वाजा इषवः ' इति दुगै- ृतोऽथः प्रामादिकः परथमार्षस्य विवरणं च। दुत इषुशब्द्‌ः एटिद्ग एव । ‹ सुपण करते । द्राम्यां कष्टबनुष्टवम्याभिषु म्तोति | या इषुः सुपर्णं वरते पारत । सुपर्णः पक्षी । तस्य विकारः परौपणेमिति भवति । तत्र कृत्सतवज्निगमः । पक्षमभि. ्ेतयास्या इषेगो दन्तः फटम्‌ । मृगो मृगयतेः । स हि व्यं मृगयते । याच गोभर्गोषिकरैः ररेप्मैः स्नायुभिः सनद्धा प्रसूता धनुप्मता प्रचोदिता सती पतति शरतरुबलं प्रति । या इषुयत्र नराः संद्रवन्ति विद्रवन्ति च तवास्मम्यमिषवः | इषुरिति पततिः । शमं शरणं येन्‌ यच्छन्तु ददतु । यसा. ति येये रूपम्‌ । उवटमाप्यम्‌ ' ( 2० ) |

११-१२ अनर पुपक्िनामानि तदवयवानां स्थाने प्रयुज्यन्ते । पुपणैः

= गृभो गरुत्मान्‌ । पुपणं पौषी ग्र पक्षम्‌ । मृगः =

हस्ती । मृगः = मागः = हतिदन्तः । गोभिः = गवामव-

यैः |

फलं = वणाग्रम्‌ । अमागषु तुं = यदि फलानि न भगव.

यवमयानि । ` व्यध ताडने ' ( ४।७९ ) इत्यस्माद्ष्यधनम्‌ |

वेद्धव्यं भागं मृगयतीति मृगो दन्तः ।

अथ स्नाव चचछप्मा च ‹ गोमिः नद्धा पतति प्रपूता !

(न>९०२।५)।

अश्चमजति चोदयतीत्यश्राजनी ।

यम्माचर्मणोऽपचष्टा भवति तस्मादण्वी |

` आनड्परन्ति । कशास्तुतिः । अनुष्टुप्‌ । एषामश्ानां पानु

सानूनि समुच्छरितानि मांसोपनितान्यज्गानि आजङ्घन्ति

आघ्नन्ति अश्ववाराः । जघ्रनान्‌ जघनानि चोपजिघ्रते उपनिघ्रनिि। ^ ^| [> भ

हे अधाजनि अश्वानामश्वाजनि ] अजननिः केपणी च | सेषाणि

१४४

पत्र पङ्क्तिः

७९९ , १६

१९ १७

४

रिप्वणी |

तस्याः संबोधनम्‌ । हे अश्ाजनि हे को प्रचेत्तः परिदा रिणः प्रज्ञान्‌ अश्वान्‌ समतु संगमेषु चोदय प्रेय । जया- येति देषः । उवटमाप्ये ' 2.) । आयोऽ्चैः परो्तः। उत्तरः रतयक्षः । भिघ्रमाना इति ध्रनधातोः शानावि रूपम्‌ । शत्रन्त- मृतपहितायां नोपटम्यते । ‹ एको वृत्रा चरसि भिघ्नमानः ' (ऋ० प, ६।६०।४)। ‹ आघ्रति ` ( ९ ) * उपध्नति ' (७) दुर्गेण न पि. तम्‌ । तथा ' जङ्घन्यतेः ' ( ७९६ । ३ ) | सायणस्वीकृत- निरुक्तपाठे : आघ्नन्ति उपन्नन्ति ` । यया त्वया पादिन अश्वारोहा वा एषमश्रानां सानुनि आभ्नन्ति जघनं शचोपपनन्त सात्वं करो इत्यादि. मायणक्रतोऽथैः । कितु ‹ जप्नन्ति ! इदं न बहुवचनम्‌ । हने। यङ्क : जङ्परति ' इति बहुवच- नान्तं रपं स्यात्‌ } ऋलसहितायां निघमे जिघ्रते निघन्ते जिघ्ठमान इति रूपाणि वरन्ते । तामि हनसदृशस्य घ्रनधातो रूपाणि । तेन जिघ्रते इति उत्तमपुस्यैकवचनम्‌ । ‹ अभीमि. ्रो०० निघते ` ( ऋ° प्र १।९४।१०)।५द्न्द्रो तरस्य मानु वञ्जणावनिधते ' ( ऋ० से १।८०। ९ )। "एको त्राण जिनम्‌ । इन््र०० ( ऋ° ० ८। १९।

३) । 'उजिघ्रन्ते० पवतान्‌० मरुतः! ( ऋ° प° १।६४। { १) । एवं 'निघ्ठतः एकवचनमेव | ‹ जङ्घन्ति › तथैव | कशा एषां मानु आजङ्घरन्ति जघ्रनांश्च उपनिप्तते । या्कपा- यणदुगकृतोऽथः प्रामादिकः ।

मरणानि = चानि ।

रथ्या = रथयुक्ता अश्वाः । एते रथम्य पुरसताद्रतन्ते । एषं पश्चादयृष्ठ्याः । अभिघन्ति ( च. पाठः ३० ) = अभि हम्ति + अभिघ्नन्ति ।

¢ उस्कम्‌ ' इनि ग,च. ज, पाष्ठः ( २३ ) प्रामादिको यम्मात्‌

टिप्पणी । १४५

पत्र पक्तिः

७९,६ ४

~> ९५

७९७ १

१९

१५

नन + + ‹ करोतरुत्तरपदम्‌ › (७) इत्युच्यते । उरं कमन्नं यस्मा्तदुर- कम्‌ । उरु = अहन्म । करं = करोति (९)। ऊर्न: = अन्नस्य । उकवरम्‌ = उक्रैरम्‌ = उदं + करम्‌ | ^ उर मे करदिति तम्मादुरुकरमुरुकरं ह पै तदुटूसलमित्याच- क्षते परोक्षम्‌ ` ( शत° व्रा ७ | ५| १ ।२२)। यास्कमृीत पटः कुत्रत्यः । दुर्गखीकृतपाठो यास्कपाटाद्धि- त्रः । तथा शतपथपाठादपि केनविदोन ‡ उर्करम्‌ ' इत्यत्र गुणम्य ( = अभेस्य ) अमिधानं शब्द्‌- स्थक्षराणां व्यत्यायेन न व्यवहितं परोक्षकृतम्‌ । £ उद्वम्‌ ` इत्यत्रक्षराणां व्यत्यासेन गुणोऽ्यो ग्यवहितो न्‌ प्रत्यक्षः | ( उदव ) चवप्णव्या माद्थति वैप्णवे वटं मवति ! (मृत्रा० म॒ ६।२\।७)। : यच्चिद्धि ल गृहे गृह उलृखलकं युज्ये । इह युमत्तमं वद्‌ जयत] व दुन्टूभेः ' इति दृिणग्यां ्रण्यमृदृलं मुसठं ्रुनक्ति ( सत्या० श्रौ° {१। १९ )। ‹ तमेताभिश्तसृभिरमिसुपाव य्चद्धि त्वं गृहे गृह इति ' (णे० व्रा० ३३।९)।

६ प्रदिशमातमुललं चयने उपधीयतेऽनन मन्त्रेणाभिमन्त्य क-

सिमि्रौतमूत्र एतदुपरभ्थेत ।

बहू-यन्नानि धान्यान्युटषट ध | स तेषा स्कारः । तस्मिन्स्कार उदृखटस्थ गम्भीरो ध्वनिः ।

गम्भीरस्वनो दुनदुमिनथ्य पूव॑हूपं बिहम्‌ ।

वृषन-मः । म + वृषा = प्रन ठ्ष॑ति। वृष = बुष = बृहति। मम्‌ = अति । ‹ वृहू उयमने ' (धा° ६ । ६६ )। रह्‌ ह्यन्ये । अतिबृहति = अतिर्यनोयच्छति । किम्‌ ।

9९,८

रिप्पेणी ।

पट्गक्तः १९ रेतः । कुत्र वड्वायोनौ । तस्मात्सर्व वृण्कमी ( वृषणकर्मव

१ ८ र { ह ५

५2

९

कम यस्य मः ) वृषभः । कस्मात्‌ । वणात्‌ । इदं मूं टर्बोधम्‌ । ° वृपकमौ वृषमः ` त्येव सुवचम्‌ [ ^ अतिबृहति मेत इति वा ' अस्य ‹ तेदूतृपकर्मो ०० ` इत्यादिना कः सबन्धः । अति + व्रृहति ८ महत्यां योनौ ) रेतः यस्य सः। वृह = वरप । भ = रेतः | वृषभः = अश्रो वृपकम॑णाऽ- श्र वृमः | तनव वृपकर्मणा नूगगरपि वृषभः । वुगमते वृषः= अशः । वषम; = नृगः ( २९ ) ।

अश्वस्य वपकमं काद्शम्‌ | रतोवपरूपम्‌ ।

गतत उदक्त गोयेन। रेतः सेतुम्‌ | वृषभ इति श्ट नतु वृपः । दुमे ‹ वृषः कस्मात्‌ ' इति प्रषः । अन्यथा भकार उपजनः कथ स्यातरगोरथं | अश्र वृधा = अश्ववृषा | ' वृष. णान्‌ ` इति क. ५. ग. च. ज. पाठः| ' व्रपंणात्‌ ` इति

` पटान्तुरम्‌ ( २८ , । मृ इन्द्राञ्रवा वृपमः | कस्मात्‌ |

यम्मातता प्रन प्रनवृद्धय आवर्यकं जट वपत |

दथाम्यातं ( ६ ) = म्पषटम्‌ |

मन्त्रस्थकवाक्यतया स्याख्या कव्या ।

आनि. = स्पथया पटायनं तदृ) भृमिं | ‹ आजयनस्याऽऽ- जवनम्य वतिवा) (४) ' भतरतिरत्तिकमां? ( 4 ) ` प्रधनं संग्रामनाम प्रकणन्यसिमिन्धनानि भवन्ति! ( ७ ) न स्यास्यातम्‌ | आनिराजयनः। आ+ नि | मयोदी- नायां नस्या भूमे जवनं जवी तेग इष्टो जयाम्‌ | दुर्गं विवरणं यम्कक्राद्विवणाद्धित्म्‌ ।

* युका गयन्त चु्त ग्यन्त ) इति च. पाटः. ६६ )। ` ग्यन्त्‌ ` करिपिव्‌ सपम्‌ | परस्मपट्‌ : रयत ' | क्रितु' स्य गन ` आत्मनपदरम्‌ । ' ग्थश्वम्‌ ' इति शुद्धं रुपम्‌ । है जना युक्ती अवहिता एनं प्रति रयः्वे गच्छत इत्यारन्त उपयन्ति ।

प्र

७९८

७ ९, ९ ॥।

८००

क्क ह. नु टिप्पणी | १५७

[न पङ्क्तिः १९-१६ न्यक्रन्टदुपय्त दृति क्रक | ‹ ्यकन्दयन्त उपयन्ति ' इति

~> <

१८

~)

गतो िषारणामः किमथ; । तैव ‹ अमेहयन्‌ † दृतयस्य : अमेहयन्तः ` ‹ मेहयन्तः ' वा ( २७ ) । शनिक्रन्दरयन्तः ' इृत्यवश्यम्‌ । अकरारः किमथ: ।

: मेहयन्तः ' पाटान्तरम्‌ । ‹ अमेहयन्तः ` अत्राकारोऽ- नवस्यः | भविप्यति । ` माविप्यनि ` इति ग. च, ज. पाठो टूर्ेधः ८ २८ ) 1: धावरिप्यति ' इति पाटः स्यात्‌ । मूत्रकरणानन्तरं ट्र मुमेन च धरा्िप्यति । ‹ भविप्यति" पष्ेन क्रिमि म्वारम्यम्‌ गावे। तरिद्न्ते येषां ते गोमिनः । मुमगम्‌ | ` मुतगम्‌ ` इति ग. च. ज. पाठो दूवेविः ( २८) । तद्रा मुमेगं वा मद््ग । 'मूृमवो वृषभाः! ( ऋ १९ ,४। ६) मृमवा यवमारवाद्िनः ।

वाहिका ` शव्दः कोषेषु नोपलभ्यते । वाहिका = गवां लन नयनामेत्थः रयात्‌ |

मृद मेषु पएम्तकेषु ` द्रुममयो '( ५९८ । ७ )न दमयः" । ° वृपभं च ' (५९८ | ८) ' पामे व्यवहत्य ' ( ८ ) न व्याख्यातम्‌ । स्यवहत्य = गुद्धव्यापारं कृत्वा | अतपनितं आना मरणं यम्य सः। * अवपिताजिमरणं मूद्रटम्‌ ! दतयम्य करेनाल्यः । अथवा । अवमितं आजं मरणे यम्मि- न्कमणि यथा स्यात्तथा । एवं ` जितायाम्‌ ' इत्यस्य क्रिया- विरोपणं म्यात्‌ । अवमितानिसरणं जितायाम्‌ । * निताया° पविद्धं मदर्‌ ' ददं प्रलिप्तमिव भाति ।

: आद्यन्ते ' दति पाठान्तरम्‌ ( २९ ) । कोऽभैः । ‹ आग्य- न्तोऽपि काष्रोच्यते ` ( निरु° २ । १९ ) |

अप्िद्धः = व्यक्तः | उपदिशन्‌ = उदायन्‌ । अवापितानि- प्रणमत एवाऽऽत्यन्त अपविद्ध मुदररमुपदिरन्‌ । ‹. अवपित०

१४८ टिप्पणी ।

पपर पङ्क्तिः ८०० ३ मुद्रः ` ८ ७९९ । २१ ) इदमस्थाने प्रमादािलितम्‌ । ८ ( २) इति पदे सति ‹ अपतौ › इत्यस्य किं प्रयोजनम्‌ । “असौ ( राजा ) अज्ञ इति तम्‌ मूलपाठः स्यात्‌ । अथवा | ‹ सावज्ञम्‌ ' ( अवज्ञया ) इति पाठः स्यात्‌ । तम्मित्नाज्यनते। तस्मिन्पदं निरर्थकम्‌ । अथवा । तस्मिननाज्यन्त आनौ । ४ तपे प्रत्याचचक्षे = तस्य प्र्ास्यानं निभेत्पनमकरोत्‌ ।

९ दुघण ' अत्र कशचित्यदुघरणतुल्यो बलेन । न मुद्रो यथा दुगेमते । ‹ मुद्रलस्य डता गावशयरर््यकत्वा जरद्रवम्‌ । स॒ शिष्टं शकटे कृत्वा गत्वैक ऋनुराहवम्‌ ॥ दषणं युयुजेऽन्यत्र चोरमागौनुपारकः । द्णं चाग्रतः क्षिप्त्वा चोरेभ्यो जगृहे स्वगाः ' ( सायणमाप्ये )। आजावनेन माम्य इन्द्रासोमा तु मुद्रः । अजयटूनषभ युक्त्वा एन्द्रं च दुघण रथे ॥ युद्धयन्प॑ख्ये जयं प्रपमरन्रोऽपरतिरथो जगौ ` ( बृहद ८ । १२-१३) । आनेरन्तः । अन्तस्य को मध्यः । (आज्यन्तः आननैः ' इयर्थं भवेत्‌ । ७ प्रृतनानां श्रुपेनानामनात्पराचोदनात्‌ । ‹ परतनानां जय- नात्‌ ' इति समीचीना व्युत्पत्तिः । ८ ऋतशाणायां एतना = शातरुमेना । एतना जिगाय । एतना- नो यत्र तत्र स्तूयते । पएतनाज्यं = शातरुनयः । एतनाशशब्यो न मनुप्यवाची । १० उत्तरपदविषय एव क्किल्पः | ते = मनुष्याः । दुगैविषरणं प्रामारिकम्‌ । मुद्र + टः = मुद्रवान्‌ | १४ मदनं गिति । तस्मान्मदनादपि मुम्द्रतरः ।

८०१ १२ ‹ तवोतद्धिकमेणः ` (१) दुर्गेण विवरणार्थं न परितम | वा) पदं (२४) कमथम्‌ | ‹ तविषी ' पदं ( निर २।२४ ) इत्यत्र किं न प्युत्पादितम्‌ । किमर्थमत्र ।

पत्र ८०२

८०३

दिष्पणी | १४९

पङ्क्तिः

१०

१६

५

परप्णि आ इति पदपाठः । यासकरमतेऽपि ( ८०१ । १८) । दगंमते ‹ परप्या ' इत्येकं पदम्‌ । ; आसेवध्वम्‌ ` इत्यत्र ° आ ' उपमरगो दुगैमते कुत आगतः ।

दुर्गमे ‹ आर्जीकीया ' एव ‹ मर्दवृधा 1 । कतु ते भिन्न । हे मरुद्वप्र भमिक्िया मह । है आर्जक्ीये पितरतया सुषो- मया च मह । याग्कङ्तोऽभः समीचीनः ( ८०१। १९ )। रावितं = प्रकरण मिन्नम्‌। दृप्णजटत्वाद्न्याभ्यो भिन्ना यमुना । अत्र यकराराम्तित्वात्‌ ' गु मिश्रणे ` (भरा०२१७) इति धातुः । स प्रपूवः म्यातप्रविपूर्ो बा । गङ्गाद्याभिर्नदीभिर्युता भवति । अथवा । इष्णनटःत्वादुनयाम्यो वियुता भवति । ‹ मुना दवयक्षरद्रयम्य कोऽथः का च व्युत्पत्तिः । गच्छत्यथ कथं तामभ्यामृद्मान्यते |: प्रयुती मच्छतीति वा ' (८०१। २१) ट्त्यत्रः वा" * क्ुनीकषमवा वा! (३) इत्यत्र वा" दरगेण न परितः ( ८०३ । १९ )।

" यद्धाम॑वो होता भवेति श्रायन्तीयं बरहमततर्मे सारस्वतीरापरत- देद्य बरी तेन आभ्नोति वाचा वा एतमभिषिज्चन्ति यम- मिभरन्चन्ति गाक्सरम्वती सारस्वतीरापो यत्सारसततीभिः सूयते यावत्येव वाक्तया सूयते ` ( मत्रा० सं० ४।६ । ९)। सरस्वत्या अद्धिरमिपेकेण राजेद्धियं वीर्य तेन आप्नोति । अवाद्‌; = दये सरस्वत्या अपां रतुतिः । स्तुत्यथमेकेयं कथा | - सरस्वतीं तृतीयम्‌ ` इति मंतरायणसिदितापाठः । तृतीयं सरस्वतीं प्रातरेशत्‌ । स एव शुद्धः पाठः ।

शु + द्राविणी | अत्र ` तु ` व्यथैम्‌ । अथवा । शु अश्रु । तु = तुन्ना । द्री = द्राविणी |

कुषरिटानि = कुटिला क्का गतयः। वेवी भास्वती कुटिल ० इति महाराष्टीयपाठः ( ८०१ । ३० ) । नायं दुगेसंमत इति तेनापठनाद्धाति ।

मरदेवः पितो वापुदेवोऽपितः ।

१५०

पत्र ८०३

[कभ ५1 पणा |

पडक्तिः

्

यद्यपि सवा नयनो मरुधाम्तथाऽप्येकैव मश्टृधेत्भिीयते । गमते * मरे ' इति मर्वामां किहिषणम्‌ ।

वितस्ता व्िदख्ा इति पटे | अथवा । वितस्ताऽकरदिग्धा इति । ४ तमु उपक्षये ` (भा ४।१०६) ।वि+ तस्ता = विक्षीणा विटग्धा । म्रप्मे माऽतिक्षीणा मवेत्‌ । अविद इति पदेऽकारः कुचत्य. । वितस्ता सदानीरा इत्यत ग प्रमाणम्‌ । यागककानः ` तमु वृद्धा ` स्यात्‌ | व्रि + तम्ता = पिवृद्धा | महती दूर अस्याः कृटे । वि्तीर्णेयं नदी ।

विदो माथि वधानं मृते वभार । अद्धिर्मुवानिप्पय्रे तेति मत्या रनः एनः पल्छयमानाऽप्‌ न कनिदूवोच | * तं त्वा धृनस्व्रीमर्‌ ` :व्यृभाग्रणादिवेधानरो मुादूज- ञ्वाट | तंन इदा धारदितुम्‌ । मोऽम्ब मुखारिष्पदे दम रथि च प्राप | मग्न्व्तीमागभ्य प्राडदहत्तमीयाय । प द्मः मव नर्दुगमिददाह ननु मंदानीगम्‌ | व्राह्मणास्तां न त्रन्त्यनानदुग्धं ऽरिरना च्रानरणाते ( शत त्रा !।४।

६। {०-४ )।

माकृ मटेनी दूर कृट यम्याः मा । महकरुटा ( ६९ ) महती चामी भक्रुरा च | ममहकृच्य' दनि समीचीनः पष्टः । तद्धितेन = तद्धिलवरृत्या । ‹ ऋलकप्रभवा ` इति ड. घ. ए

ट्‌. पाटः | ` ऋनुक० ` ध्ति ध्र. प्रः ( ८०२।२८)। वृत्ता मयु पूस्तकेयु ` ककमा ` |

‹ विप्रापणद्रा ` इ ‹ पपादनाद्रा ' इत्यस्यानन्तरं मूल (८-२। ४) । दुतरत्ती ` उरनिगा ' इत्यस्यानन्तरं प्यते ( ८.६।१८ )।

उसंनिरा = उम्मपि रगं नीरयति | उस्नलति द्गः ।

9

कमना: मोमा म्यम सरा ।

स्यन्दते = गच्छति ।

८०४

८०५

८०७9

८०८

टिप्पणी । १५१

पङ्क्तिः

॥ 1

१० १६- १८

~¬ ५५

भप आपयिव्य इति दुगेम्य न यास्कस्य । तदभमेव ‹ याः ता.) इति दृगक्रतोऽन्वयः ( ८) ।

: भाजनाय च ` चप करिमभम्‌ ।

टत। गग परयनिति' हमि करतीर कारके । चणा एना ध्रयन्ति' ति कमभि । ` भोधं धरन्ति ' इति छ. त. द. पाठः (९६) ‹ आपप्रयनि ` इनि ग.च.ज, पठे (२६) अनुस्वारः परमद स्यत्‌ | आप दृह प्रयन्ति | ' उपति इति ग. च. ज. पाटः ( ५७) ठं प्रामाक्किम्‌ । ओपं दोषं परयन्ति । अत्र दकागप्रछछपः |

निरुकमृथं ऋकयट न यत्रादः । यङगुःशालापु ‹ या ओपययः प्रम: ' इनि पाटः । - मनै इत्यस्य स्थाने "मन्वे" 2 च । यनुःशापीया कऋगरिचयंने विनि- युज्यत । वद्नशातौवा यजमानस्य उ्वरादयुपतापञचान्त्यर्थम्‌ ( आश्र ‰।० ५ |° )।

जीविनं हनुः परय ननमम्व तजीवनदतु ( अन्नम्‌ ) । अन्ना- माम स्विति नारनीतवाकारणात्‌ | देवानां जन्माऽऽ- पिकमच्चवरग्वि्वान्‌ ।

धरामदरस्ट्म्य चइ |

+ मःहशातं परधम ममणाम्‌ ` ( निर० १४।६ ) । (तपोत्तर मर्मदानम्‌ ` ( गम(पनिषन्‌ ) ।

परार्जावि नदा = अरण्य प्रवमते जनायारण्यमपसरतीति मात | तैव मनमि मैीस्तपद्ते |

, यथा नना ग्राम प्च्छनिति तधा ।

नीरव = मीसद। मनेविकारः | विन्दती ( ९ ) । प्टुतः प्र ।

पारमनुरं पराम्‌ । अत्र परिः मुतैतोमतर नेष्ये | आरयमन्यमिष्ठितं स वम्तुनातं प्रकाशम्‌ । श्रद्धया सर्व रकां न वििवजञयम्‌ । एवं श्रद्धा = अधिः |

८१०

८११

८१२

+>

१६-१४

१३१४

टिप्पणी ।

प्रधानाङ्धे ! ( ११) न पठितम्‌ ।

शिरः श्रद्धारूपम्‌ ।

- मौममेककपाटं यस्य हिरण्यं नदयो वा हिरण्यं ॑विनदेत्‌ | अशि असने हिरण्यमन्द्‌त्‌ । अध्यां वै सर तदविन्दत्‌ ` (मत्रा० भ्र २।२।५७)|: कटकः कन्तपो वान्त तेवर ` ( ) न व्यार्यातम्‌ । ` स्याद्रतिकमंगः ' (९ न पठितम्‌ ।

* प्रत्तानानि ' ( ७ ) न व्याघ्यातम्‌ ।

रकरः = ज्वालाभिः । * शुच लने वेदे |

` दृति मा निगदव्याख्याता ' न व्याख्यातम्‌ ( २ ) । अमापररण्येन = न सवाः कितु विकि देवताः ।

° टृनद्राणी च० मध्यमा ` इति प्रतिपक्षः । ` नैतदुपपद्यते ' ( ११-- १३); इति दुगं ममर्थनम्‌ । नेदं समीचीनं पम्थनं यम्मादत्र तन्नौ देवता आहूयन्ते ।

मध्यमा = इन्द्राणी | इ्टमपि न समीचीन ममथनं यस्माद्‌- य्या एतदुदाहरणं भाप्यकरारमतेन ।

अथाद्य एतम्मिनेव पण्डे ममान्नाता. । अश्वादिः पूर्व षग: । द्वितरे नियमाय = द्विवचनयुक्ता ये शब्दास्ते अष्टतेवेति नियमम्‌ |

मितरवरणाव्यीपोमावि्रसी इत्यन्यान्यपि द्द्रानि सनि । तान्यत्र किं न समाश्नातानि ।

केवटथोः = एकंकयोः । अम्मात्प्करणादन्यत्रापि ।

उपमः कालमध्ये समाम्नानम्‌ । उपःप्रभतीनामुपप्ता पह पमाप्नानं यप्मात्तस्मत्तषां प्राय एकं एव कालः । । उपः काटमध्ये › इदमपूर्ण वाक्यम्‌ । नायं मृटपाड भवेत्‌ ।

एूमितीम्धानयुम्धानदरैवनानामन्र ममाप्नानेन महान्पकरः स्यात्‌ ।

८१२

८१४३

८१४

११ 34 ॥ + > 1.६ 1५

+ 07६. 1 1८.१,१४ -4

दिष्णी । १५३ १४ शुनो वायु्म्यमस्थानीयः । सर आदित्यो स्थानीयः । यदि

१९

१९-१७

१९

२०

४-९

्दरपामान्यं मित्रावरुणादीनां समाप्नानेऽहेतुस्त्िं शुनामीरम- माम्नाने तत्कथं हेतुवेत्‌ ।

तेनेमां एथिवीमुपापि्चतम्‌ । एवं वाय्वा परथिवीं सेवेते तस्मात्तौ प्रभिन्यरथौ । प्रमिवीसरंमोगायेपयुक्तौ । * प्रथिव्या वाय्वादिव्याभ्यां संमोगः ' ( निर०° ७ | 3 ) |

“ उदूललमुसटे हविधौने यावा्रथिवी ' अयं क्रमः । वितु दयावाप्रथिभ्यौ देवतात्वातप्रथमं समा्नातभ्ये ।

अवचनम्‌ = अहेतुः । एता देवता अत एव प्रथमं ममाश्ना- तव्या इति न वक्तव्यम्‌ | नायं समर्थो हेतुः ।

नि्मेत उपचारो रक्षणावृततिगौणीवृत्तियस्याम्‌ । उद्खटमुस- टयोः प्रथिम्यायतनपिति मुख्या प्रपिद्धिनं गौणी। इयं प्रतिद्धिः प्रचुरा बहुटा ।

समक्ततमे = ्मक्ततमे । एते अन्न स्कुरुत कण्डनेन । तत्मस्करणं मक्षणमिव

‹ आ वामुपस्थमदहेति प्राचीनभेदौ हविर्धाने मिनोति ' (मान° श्री २।२।२।९६)| ^आ वामुपस्थम्रुदोति य एवं देवा यज्ञियास्तान हविरधाना .आमाद्याति ` (मत्रा म॑० १।८। ७ ) | अनृच्यमानामु वै सामिधर्नीषु हविरामाद्‌- यन्ति । तस्मात्प्वरयमानयोहोता्वाह ' ( मैत्रा प° १।८।७)।

‹ अद्रोभव्ये इति वा ' ( ८१६। १७ ) | अत्र अद्रोषय- ग्या देवा; › इत्यवदयम्‌ | तदनन्तरम्‌ * अद्रगधम्ये इति वा ' समीचीनं स्यात्‌ । ‹ इति वा ' दुगेसीकृतपाठे नाऽऽपीत्‌ ।

‹ पृथिवी व्यास्याता ' ( निरु° १ । १४) । ध्यौः! न कुत्रापि ग्थास्याता । ‹ ावाप़थिवी ' इति ह्द्रमपि न कुत्रापि व्याख्यातम्‌ ।

८१९

पटक्तिः मेघानां वोपस्थानिश्रा्‌ |

११ १९ १६

१३-१४

१९

८

रिप्पणी ।

‹ उशत्यौ उशन्तयौ ' द्वावपि पठ शुद्धौ ।

वि + पिते ( बद्धे) = विमुक्ते । ‹ षिञ्बन्धने ' ( भाग ९] ६९) । ‹ साहिभ्यो ' ग, च. ज. पाठो टेखकप्रमादात्‌। मादिभ्योऽशवारोहेभ्यो वा विमुक्ते । ‹ विमुक्ते इति वा ' (४) इत्यत्र ‹ वा ` ‹ हासतिः स्पर्धायां ' ८ ४-९ ›) ‹ पयम्रा › ( ६ ) न व्याख्यातम्‌ |

एसिन्कस्मिधचिद्धिमगे विरिषठ्ाने वा युक्ते । वि = विभागे + पृष्णे = युक्ते । युगादौ वा युक्ते ।

‹ हष॑ति पाणिनीयकले । ‹ हर्षते ' यासकाठे स्यात्‌ । ८ हृषु अलीके ' मौषादिः पाणिनीयकाले | म धातुर्या्ककाले हषं स्यात्‌ ।

िपाटूुतु्यौ ! इत्यस्य स्थाने ‹ विराद्विमुक्ते ' ८ २७ ) इति ग. च. ज. पाठो दुर्बोधः । ‹ शुग्रे शोभने कल्याण्यो वा ` इति दुगखीकृतपाठ; स्यात्‌ ।

‹ चरण्यौ ! (२७) ग.च.ज. पाठः | ‹ चरणार्थौ ' (२७) ग.ज. पठः ‹ रण ' (२८) च. पादः । ‹ वारण्यौ '! (६) = वा अरण्यौ = वा + आ + रण्यौ । : वारिषण्यौ ' ( ६-७ ) = वा अरिषण्यौ = वा + आसिपण्यौ |

¢ उपस्थाने ! ( ४ ) ‹ विघ्रत्यौ ! (4) श्व !(९)नं व्याख्यातम्‌ ।

८ दुनामरीरीया › इति कर्मनाम । पराकमेषमारभ्य या पश्चमी पौर्णमासी तस्यां दनापीरीया कर्तव्या | दये तत्रानुवाक्य। (आश्र श्री २ |२०) | मैत्रा स° शरुनारमायेमिति मन्ना |

॥

पत्र <१७

८१८

८१९

पङ्क्ति

१४

॥

1

|

~>

१९१९ १३

१६-१४

१९

रिषणी। १५५

# ॥॥

‹ द्यावापृथिन्यातिति वा ' ( ६-४ ) ‹ अहोरात्रे इति वा ! (९) अत्र प्रथमम्‌ । इति वा! द्वितीयम्‌ ८ इति" च न पठितम्‌ ।

यानि द्वषांति धरनि तान्यस्माकमप्रियाण्यधानि | घनन्तीत्यघानि। "हन्ति, पाठान्तरम्‌ (२ १)। ययोरन्याऽस्माकंद्रेषंस्यधानि हन्ति। यान्यप्रियाण्यस्माकं तानि युवत्‌ | ‹ घ्रन्ति › पाठः साधुः । द्वेषास्यघानि कस्मात्‌ । यम्मात्तानि न्ति ।

'यृयवत्‌ ' इति छ. त. द, पटो ( ८१७। १८) यनुः- हासीयश्च ।

यजमानाय यानि वेरणयानि तानि वसूनि ।

वसुवने = वसुवननाय वुसेमननाय । सैमजनाय= भोगाय । ८ वसुधानाय ' इति निरुक्तपाटः ( ४ ) । वनो धानं निधानं रक्षणम्‌ । ' वसुधान्यौ ' (२ ) ‹ वसुधानाय › (४) न पठितम्‌ ।

वमुधेयस्य = अवमुक्तातिरिष्टस्य विधानाय । अवमुक्तादति. शिष्टप्यावदिष्टस्य । ‹ अमक्तातिरिष्टस्य ` इति ग. च, ज. पाठः (२५ ) । अभुक्तस्यात एवातिरिष्टस्य । ‹ अवशे- ष्टस्य › इति पाठः स्यात्‌ । विधानम्‌ = अवशिष्टेन करं कत्य कुत्र नियं कसमै देयमित्यादि ।

यज इति परैपस्यान््यः शब्दः । तेन प्रैषो दीयते-इदं कुर यन इति होताऽऽजञाप्यते । ‹ देवी उरनाहुती००० परेषो मवति ' (९-७ ) न व्याख्यातम्‌ । पपरष: = प्रषः । अनुयाज्तरैपोऽयं ( प्रैषिकपृक्ते २९ ) ।

उपनागमितस्य ( पाठान्तरम्‌ ९९ ) = उपगमितस्य + उप- नामितस्य । उपगमितमुपनामितं वा तस्य = संनिधौ स्थापितस्य | सगुणस्य = उपसेचनयुक्तस्य । एकाऽनरस्य समि ( भकष णम्‌ ) आकक्षत्‌ । अन्या सपीतिमवक्षत्‌ ।

१५६

प्र ८१९

८२६१

८२२

टिप्पणी ।

पङ्क्तिः

१३ १९

: नवेन पृव्यम्‌ ! इति ग. च. ज. पाठः ( २७ ) । यथा बलवती उक्तथा “ उक्ती › इति विशेषणमपेक्षयम्‌ । उम्‌ + ता = उक्तौ | ‹ उता ' इति शब्दरूपं कथमुप- पादम्‌ । ‹ उर्जिहाम्‌ ' (३०) इति ग. च. ज, ष्टे र्वोधः । ‹ उजैताम्‌ ` इति पाठो न साधुः ।

हृति नवमोऽध्यायः |

अथ दक्षम)ऽध्यायः।

‡ मध्यस्थानम्‌ ` इति ग. च. जं, पाठः (२८) ' मध्यमं स्थानम्‌ › इति स्यात्‌ । ‹ मध्यमस्थानाः ' इति ग. च. ज, पाठो ( २९ ) निरुक्तमूलपाठः स्यात्‌ ।

तिस्र एव देवता इति नैरुक्तिद्धान्तः । तेन मध्यमस्थाना एकैव देवता ।

, विशिष्टगुणैमततत्णसंबन्धान्मध्यमो वायू रोदसी रद्र इत्यादि-

नामभिरमिधीयते ।

‹ म्याततु कार्तिके । बाहुरोजौ कार्तिकिको ' (अमरः १ । ४ । १७--१८ )। सर्वास दिक्षु मवं सावीदिकम्‌ । अन्तर्सिरोकस्य

गभमुपचिनोति = अन्तारेतं सेचिनोति ।

८ ओ [त ~ न १ ठ ६ १ पथिवनम्पतिजलाशयेभ्य उदकम्‌ ' दं ‹ सावोकभृदकम्‌

इत्यम्य प्रान्ते छिलितं विवरणं माति । नो चेत्कोऽन्वयः ।

२ मोऽन्तारिक्षटोकः । प्रकल्पते = समर्था भवति ।

विवृण्वन्‌ = सैवृण्वन्‌ । ( वि ) वृणोति ( सं ) वृणोतीति वर्णः । हत्रन्ते “ श्द॒न्‌ › ।

पजन्यः प्राजेयति । इ = इरां + इन्द्रः = ददत्‌ |

गुणानां वरुणादीनामुपजनस्याऽऽचिक्यस्य क्रमः । यथाऽधिका गुणाम्तथाऽधिकानि नामानि ।

प्रं

८२२

८२३

८२४

पक्त

५९

२०-२१

२९ ९

रिषणी । १५७ गुणोपननक्नमानुपूव्यौ = कश्चिद्ुणः प्रथमे मध्यमस्योनायते कश्चिदनन्तरम्‌ । एवं गुणोपजने करमो विद्यते । तस्िन्क्रम आनुपूर्वीं रिद्ते । स करम एवाऽऽनुपूर्वी । वाति वृणोति रोदिति ( गति ) कषेल्नं ददाति | अयं गुणानां क्रियाणां वा करम आनुपूर्वीं । पञेन्यानन्तरमिन््रः । गुणान्तरोपजनानुपृष्यै = अन्ये अम्ये गुणा मध्यमे करमेणाऽऽ- लपृव्यौ वतेनते । तदनुरोधेन भिन्नानि नामानि । एतीति आयुः । व॒ + आयुः = वायुः । उपजनमात्रम्‌ = वकारः केवटमथिकमक्षरम्‌ | आयुश्च वायुरयनः ( ७७५७।१९) | अत्राऽऽयुशग्दे वकारो टुः । वायुरब्दे वकारोऽभिकः ।

८ आ वायो मृष › इत्यनेन व।यत्यग्रहोपश्थानम्‌ । ‹ वायवा याहि ' इत्यनेन कस्यां यनुःशालायामुपस्थानम्‌ ।

प्रातःसवने वैशवदेवग्रहणादुध्मै प्रउगखं होत्रा शसनीयम्‌ | तच शस्तं वायवा याहीति प॒त्रगात्मकम ( एे० ्रा° ३। १॥ आश्व श्रो ९।१०)।

अरंकृताः = अल्कृताः । दुगैमतेऽलंकृताः = पयौपताः । अरं- कृताः संस्कृताः ।

£ तेषां ' मृे ( १७ ) ‹ एतेषां ' वत्त ।

सवैस्थानतापेनद्धं किचारमगृर्योच्चा्योगे द्भ्य ।

इनद्रादन्यस्य तत्सोमपानमप्रसाध्यम्‌ । न कदाऽपि, साध्यम्‌ ।

‹ योगाय ' ( ११ ) मूर ‹ योगार्थं ' वृत्तौ । ' रथस्य वोदारः ( ११) ८ नवं च' इल्यत्र च ( १२) शति सतः ' ( १२-१३ ) ‹ वायोश्च ' ( १९) इत्र * च ' : वायुम ' ( १४ ) न व्याख्यातम्‌ ।

अम्माकं यज्ञमायाहि ।

अतिप्रा्या ध्रुवश्च । एते कयोधित्पोमग्रहोनोमनी ।

१५८

पतर ८२४

८२९

८२१

[>

पङ्तिः ६

८ १० ४

१४

|

न्ट

१९-१७

१७

२१

रिषणी ।

इदमन्दरं सूक्तम्‌ । तेनेयमुगपीनद्रपधाना । ' इनद्परधाना ' (१३) मूले ‹ इद्रप्धाने ' वृत्तौ ।

अपरं › मूले ८ अपरे › वृत्तौ ।

निष्केवल्यं शखमैन्मेव |

सत्कषीं =. सनैहरीकिकः करपी कृषीवलः । ‹ सत्करषीं ! अश्दधः पाठः स्यात्‌ । ‹ यवमिव वृष्टिः ' ( २१ ) इति मूले स्वल्पं यवं कश्चित्सत्करषीं वृष्ट्येव ' इति वृत्तौ । ‹ यवमिव वृष्टिः ' ( १० )।

£ बन्धिः ' धातुपठे न विध्यते | सन्नन्तो बभिध्चित्तविकररे विद्यते । ‹ बध बन्धने" (घधा० १।९९८)। (बध सेयमने ' ( धा० १० | १४ )।

नाभाकस्य कस्यनित्काव्यकमणि निष्णातस्यपः । सूक्तस्य कतां न स्वमात्मानं ‹ नाभाकस्य इति प्ररोसेत्‌ । ' ऋषिनोमा० पस्वप्रारमेनमाह ' ८ १-२ ) ‹ अथैष भवति ' ( २-३) ८ ये नो द्विषन्ति दुर्धियः पापधियः पापसंकल्पाः ' ( १-४ ) न व्याख्यातम्‌ । ‹ ये नो० ' इत्यादि पूव व्याख्यातम्‌ । अत्र प्रक्षिप्तं स्यात्‌ ।

यास्कमते यो नामाकं एने वाभिः सप्स्वारमाह ८ १-२ )। दुगेमते यो वरुणो मध्यमाभिवागिरम्बाचाभिः सतस पप द्यते । अन्ताषटोके वष॑स्योपोद्रमे । ‹ आसाम्‌ ' (१) इत्यत्र “ आम्रं न म्याख्यातम्‌ । ' वाभि ( स्तुतिभिः ) एनं सपतस्वप्रारमाह ' ( २ ) इत्यन्वयः । अथवा | ‹ वाभि; सप्तानां वाचां हेतोरेनं ° ' |

निर्वृत्तौ ( ७२८।२१ ) ‹ अशरानामाऽति ' एवम षटाऽऽकाशनयः पठ्यन्ते ।

रु = रौति + द्रो नामकरणप्रत्ययः |

रिप्रणी । १५९

रु = रोरूयमाणः + द्रः = द्रवति । रोरूयमाणः = एनः पुनभशं वा शब्दं कुर्बाणः ।

पत्र पङ्क्तिः ८२९ २२९ २९

२९-२६

२७ २९८ ८२७ १९

|

१७-१८ ५९८ १३ १४

१४-१९

रद्‌ = रोदयति + रो नामकरणप्रत्ययः | भ [ ‹ कतमे रुद्रा इति। दशमे पृषे प्राणा आलैकादशच । ते यदाऽ- स्माच्छरीरान्मत्यादुत्कामन्त्यथ रोदयन्ति | तचदरोद्यन्ति तस्मा- दर्राः' (ब्रृ° उ०।३।९।४)। “ यत्पमरुजत्तदुदरस्य रुद्रत्वम्‌ ' ( काठ० सं° २९ | १ )। यदरोदत्तिद्रद्र £ यद्रोदत्ति्ु्रः ' ( शत ° ब्रा ६। १।६। १० )। एतत्काठकमेतिहापिकैः समतैति । एेतिहापिकानामेतदेव निव. चनम्‌ | स्किल पितरं प्रनापतिमिषुणा० । इदृशी कथा ( शत ° ब्रा १।७। ४) इत्यत्र क्ते । तथा (मैत्रा सेर २।६।९॥४।२। १२) इत्यत्र पूणं कथा वियते । ४ तमभ्यायत्याविध्यत्सोऽरो्दीत्तद्रा अस्यैतन्नाम रद्र इति (मत्रा मं०४।२।१२)। : शाखान्तरमन्यत्‌ ' अन्यत्यदं व्यर्थम्‌ । देवतामिधानानं निरवचनान्तराणि । ‹ अन्धैः ' ( ४ ) ‹ तिमं तेनतेरुताहकम॑ण आयुधमायो- धनात्‌ ' ( ९ ) न व्याख्यातम्‌ । सहमानाय ' इत्यनेन शत्रृणामिन््रकृतोऽभिभवः । अयममि- मवो बलुकरृतिः । सर्वा बकृतिरिनद्रस्येवे | तेन मध्यमः । रक्षःपिशाचान्विधत्त उत्पादयति । अन्नात्पनाच् पमुदूता दियुद्रोगः । सा दिद्युत्मभवो येषाम्‌ | ‹ नमोऽम्तु रदेम्यो ये पएरथिव्यां येषामन्नमिषवः › इति वान- सरनेयि॑हितापाठः ( १६।६६ ) । “ के च ' कष्यामपि

१६० रिष्पणी |

पत्र पङ्क्तिः ८२८ १४-१९ शालायां नासति । “नमेः अस्तु सभ्यो ये ष्रथिवीमनु' ( मैत्रा

प०२।७।९ ॥ तैन पम०४।२। ८) | 'नमो अस्तु ' (मत्राऽ सं०२।९।९॥ काठ० सं° १७ १६ ॥ कापिष्ठरप्ं° २७ । ६ ) | ‹ नमो दरेभ्यो ये षएथि- न्यां येऽन्तारेसे ये दिवि येषामन्नं वातो वर्षमिषवः ' ( तै° प्र०४।९। ११) | अयंक.ख.घ,. प्ष.ट, ठ. इड पाठः| ॥ २२९ ददृत्‌ = ' दो अवखण्डने ' ( धा° ४ । ४४ ) इत्य्या-

भ्यसः । तकारो नामकरणः । दौ = यु । ‹ दिद ' अभ्या- मेन । दिदुत्तकारोपजनेन । अथवा । ‹ शरु अभिगमने ! (धा० २।३० )। दि + चयुत्‌ = दिद्युत्‌ । अथवा । दि + चत्‌ । ८ दयोततेवां ' ( २७।२६ ) ‹ क्षमा परथिवी ' (२९) म म्या्यातम्‌ |

२३ क्ष्मया = क्मापणेन । ‹ क्षमाय विधूनने ' ( धा० १।४८७) तस्य॒ णिच क्षमापथति । किकषमापयन्ती = विशेषेण धूनयन्ती |

२७ यदि तोकतनथौ समानार्थौ तरि जामिता पौनकत्यम्‌ । तत- रिहाराय तनयः पौत्रः ।

~>

८२९ अनिः एथिषीस्थानः | तथाऽपि सद्र इत्युच्यते । मध्यमनाभ्नाऽऽ-

हूयते | तेन सेकरः | विचारानुस्मृतये ' अस्यार्थो न ज्ञायते ।

१७ ‹ जरतेः स्तुतिकर्मणः ' ( ९ ) न प्यास्यातम्‌ ।

१९ (तया बोधितः ' ( ६ ) यास्कः । ‹ जराबोधयितः ' ुरगः। स स्तुत्या देवान्बोघयति ।

९१ ‹ मनुप्याय यक्ञियाय › दुगे; । ‹ मनुष्यस्य मनुष्यस्य यन- नाय ! ( ६ ) यास्कः | यजनाय ८ ७ ) = यागाय । ‹ मनुप्यस्य यजनाय तत्कुरु । तक्किम्‌ । दशनीय स्तोमं रुटय कुरु ! इति याश्कप्याधैः | ‹ यज्ञियाय मनुष्याय ततय यवया कतभ्यम्‌ । ततस्तुभ्यं स॒ मलुप्यो दैनीयं श्रवण;

पश्र ८२९

८२१

टिप्पणी । १६१

पड्क्तिः

२१

९:

११

१९८१६

९१

४४.

[७

स्तोत्मृचारयिप्यति ' इति दुगेस्याथः । ‹ स्तोमं › ( ७ पठितम्‌ ।

स्द्राय = देवानां स्तोत्रे ।

‹ तामेन्द्रकारेतम्‌ ' (२५ ) प्रामादिकोऽयं पाठः । तमि- दिनद्रः (२१) = तमिन्द्र + तदि | रैण इ्ेदितं (१) वधषकेदितं वपङकदादुत्य्नम्‌ | तत्‌ भेदुनकमं । आत्मनम्तत्वमन्तर्णाय = व्यवधायाऽऽत्मानम्‌ = अविटृषां परोक्षीकृत्य । ' प्राणश्रष्ठयम्‌ ' (तरृ° उ० १।९। ६१-६९६९ ॥ त्र उ०९।१। १२९-१९) | प्राणदेवताः = प्राणादि पञ्चानामधिष्ठात्यः । अध्यात्मे इन्द्रो मुख्यः प्राणः न्भूिषठं भजते । इतरेषा प्राणानां शक्तयम्तम्मिनवर्तन्ते । तेन प्राणस्य ्रष्ठचम्‌ । अभिैवते दरेवतानिनद्रो भूयिष्ठं मनते । स हि ्रष्ठः। पर योऽयं मध्ये प्राण एप एनः । तानेष प्राणान्मध्यत इन्दि- येणेन्ध तस्मादिन्धः। इन्धो ह वरै तमिन्दरमित्याचक्षते ' ( शत त्रा ६।१।१।१)| ततवा एतमिन्धं सन्तमिन्द्रमि- व्याचक्षते परोक्षणेव परोक्षप्रिया इव हि देवाः प्रयकषद्विषः ! (ङ्त्‌० व्रा° १४ ।५।९।६)। भूतेम्योऽन्नं विममानः । इ्रऽपिेवम्धो देवेषु वतमानः । अध्यात्मस्थः प्राणरूपेण । मृतान्यभ्यक्हरयन्तादयन्‌ । मूते- भ्यो मक्षणाभमनरं संपाद्य तत्तानभ्यवहरयति खादयति । शारीरस्य मध्यतोऽवस्थितम्‌ । इतरान्प्राणाविष्टभ्याऽऽश्रयं द्वा । हृतरासां वापचक्षुः्रोत्रमनपं प्राणवृत्तीना प्राणे वृत्तिरवलम्बनं यासां तासां माहामाम्यं बानो वसिष्ठतव चक्षषः प्रतिष्ठां श्रोत्र स्य सपन्मनप्र आयतनम्‌ | वागादिदेवता एतानि माहाभा- भ्यानि प्राणाय ददुः ।

१६२ पत्र ८६१

८३२

८३३

८३४

पङ्क्तिः

$

६८13

> ह >

टिप्पणी ।

: इनदरो भूतानीन्धे ` अत्रिः केत । ` प्राणदेवता हृनद समैन्धत ` इहेन्द्रः करम । ४ दारयति वा द्रावयति वा ' ( १० ) अयं करमो व्यारूयाने मिन्नः । इन्‌ = इरां + द्रः = दृणाति । इन्‌ = इरां + दः = ददाति । रेफोऽपिकः। इन्‌ = इरा + दः = द्राति । रेफोऽधिकः ।, इन्‌ = इरां + द्रः = दारयति । इन्‌ = इन्दवे + द्रः = द्रवति । इन्द्‌ = इन्दौ + रः = रमते । इन्द्‌ = इन्धे + रः ( नामकरणः ) । इन्द्‌ = इदं + रः = करः। इन्‌ = इदं + द्रः = द्रष्टा । इञ्‌ = इन्दति + द्रः = दारयति । इन्‌ = इन्दति + द्रः = द्रावयति । इञ्‌ = इन्दति + द्रः = आद- रयति । ' अदणाः ` ( ८३१ । १८ ) ` बबध्यमानान्‌ ' ( २० ) : उत्परणात्‌ ` ( महार्ठीयपाठः ३०) न व्यार्यातम्‌ । , रम्णातिः ' अत्रापि मयमनकमा स्यात्‌ । जनानतिदरयेन बाधमानानणेवान्‌ ( अणेव इत्यस्य द्वितीयाबहुववनम्‌ ) अर- म्णाः समयच्छः नियन्तिनानकरोः । ‹प्रतिमु्यताम्‌ ` अत्र ' प्रति ' हृतयस्य कोऽैः । अय न. [१ न शब्दः कोशेषु नोपलभ्यते । ` प्रथमुख्यताम्‌ ' च. पाठो र्वोः | ` प्रथमवत्‌ ` ( २) भपि' ८१) न पितम्‌ । आख्यानम्‌ = इनदरपगक्रमाणां कथाः । प्रीतिः = प्रमा । ‹ दृष्टास्य ` ऋषिगेनद्रपरभावो दष्ट. माक्षात्करृतः । माति रमणा गुक्तमन्तःकरणं यम्य । तृष्‌ = तप्‌ = प्‌ = प्र्‌ । तर्पयिता । जन्यः = ननमय हिनः । पर = प्तू = तपु ~ तपैयिता । पर्नयम्तपयति

८६५

८३६ ८१९७

८

४ १५.९

टिप्पणी । १६३

जनान्तेम्यो हितश्च । एेकदोैकः = एकदेद्रो भवः । अल्पेभ्य एव हितः | परः + नेता । परः + जनयिता ( रमानाम्‌ ) ।

१९ प्राजयिता ( रमानाम्‌ ) । प्राजयिता संपादयिता ।

४ ' वरपेणोषधीऽ ' (२८) इतिक. स. वर्ममितरषु पाठः|

५.

११

१२ १४

१९-२९०

वषेण + ओषधीः = वर्वेणौषधीः ।

‹ भीतः ' ( ८३४ | २६३) ' दृष्तः! ( २४ )

' महान्ह्यस्य वधः ' ( २२--२६ ) न व्या्यातम्‌ । ' अप्य-

नपराधः ' ( २३) मूढे । वृत्तौ ' अनपराधोऽपि ! |

: चमन्त्यामििक्नेति ' न व्याख्यातम्‌ ।

अवतम्‌ = अव + तम्‌ = अव + अतितम्‌ = अवाक्‌ +

अतितम्‌ ।

तस्य कषेत्रस्य पत्युः कमं वधणषूपं पाटनम्‌ । तस्योषपत्तौ ण 9 [१ [१९ षणं ॥

सातवे कषतर क्ेत्रनामाहंति | यदि वणं न स्यात्कथं जना भ्रमे

वेयुः । कत्रमिति नाम्नः साफल्यं सार्थक्यम्‌ ।

कषेत्रस्य पतिः ' इति मध्यमस्य विगृहीतं नाम॒ । न कत्रप-

तिरिति सामामिक्रम्‌ ।

त्स्य पतिनोपनामितानि वदीकृतानि प्रापितानि द्रव्याणि

येषां तेषामस्माकं शक्तिरस्तु ।

. पोषाधितु + आ ' इत्यत्र ` आ ' (२)

इदमाहरतेति परिचारकानाज्ञापयन्तः ।

‹ इयं कषेत्रस्य पलन्यस्यामेव प्रतितिष्ठति ( मैत्रा० स० २। १। १) । “इयं त्रस्य पतिर्यतसे्रपत्योऽस्यामेव प्रतितिष्ठति ' ( काठ० पे ९। १७) । ' इयं वै कषेत्रं प्रथिन्यस्यामदी- नायामन्ततः प्रतिष्ठाम्यामः ' ( कौषी° ब्रा० ३०। ११ ) |

१६४

टिप्पणी ।

पत्र पर्क्तिः

८३८ १९.5१९

£ हृं वा अद्रितिः प्रतिष्ठा वा अदितिरस्यामेवैनं तद्दीनाया- मन्ततः प्रतिष्ठापयन्ति ` ( शाङ्का० श्री १६ | १० १६) । ' कचित्रपत्यं चरं निर्वपेलनतामागत्येयं॒वै क्षेत्रस्य पतिरम्यामेव प्रतितिष्ठति ' (तै°्सं० २।२।१)। दरगेण पितं वाक्यं केषीतकिनराह्मणस्थम्‌ ( करौषी० त्रा ०। ११) | तस्य वाक्यस्य न कराभ्येष्टया कत्रपत्येन चरुणा वा सबन्धः | नापि तत्र ' सत्रस्य पतिः ' इति शब्दौ वतेते । ‹ प्रतितिष्ठति ` इत्यस्य स्थाने तत्र ‹ अन्ततः प्रतिष्ठास्यामः! । अत्र म॑त्रायणीकाठकतेत्तिरीयतेहितास्थं वाक्यमनुरूपम्‌। प्रथिवी तम्य पतिः । अत्र तु मध्यमः कतरस्य पतिः । तेन नेयमृग- तुख्पा |

कथं वा परथिवी मध्यमश्च क्ेत्रम्य प्रतिः । परथिवी कतरस्य परतिरति यद्र यणं पटति तद्धक्तिमात्रं रूपकं न व।स्तवम्‌ |

: धृश्ेति ' ( ४ ) इत्यत्र ' इति ` ‹ वा॒पाङ्यितारो वा ' (५ ) : मृटयतिरुपदयाकम पूजाकमा वा" (५९)न व्याख्यातम्‌ । ` ।

अत एव = अम्मदिव । पदानां जाम्यनामिता |

मा मेज्ञा निगमेन दीयते ।

‹ मरद्ध वीनेणेन््र वृत्रमहन्न ऋते मस्दचोऽराकरो द्वयं क

, यन्मरत्वतीयो ग्रह गृह्ये मस्त्वतीयं शस्यते तेन माध्यंदिनं सवने

८४० ६

वीय॑वन्‌ ' (मत्रा संर ४।६।८) । ग्रहो मरुदेव. तकः रात्र च मरुदेवताकम्‌ । इदमत्र पुनरुक्तम्‌ ।

किमभयं पुनरुक्तिरिति यदा सीर्चानं विशिष्टं प्रतिसमाधाने न तरिते तदा ‹ अम्यामे० › इत्यादि प्रतिसमाधानम्‌ ।

ममान = णकरम्मिन्‌ |

| अव्रिन्छा परसतक्तम्यानुम्मृतियमििन्‌ ।

पुं ८००

८४१

८४२

दिपपणी । १६५

पङ्क्तिः २४ पौनस्तत्ये तत्पदं न योग्यम्‌ | अयमेकः प्तः । प्रयोगे वा

¢--

२६

२६३ २४

९

तचुक्तमन्त्रवाक्रयमसाभू । अयमपरः | अथवा । पौनस्कत्येन

योऽयं यक्तं॑तत्पदमेवाप्ाधु । अथवा | तत्पंयोगात्तममन््वा-

क्यमप्यपाधु ।

¢ तेन यथाकथाचहम्ताभ्यां णयतौ ' ( २। १।९८ ) |

इति पाणिनिमूत्रम्‌ । : यथाकथाच › इदं क्ष्टाथऽव्ययम्‌ |

८ छन्यृषि दानतः ' इति व्याकरणमहामाप्ये । वेदे सर्व

माधु न क्रिचिदपि व्याकरणनिगमभङ्गादसाधुं । तरन्दसोऽनुरूपो

नियमः कत्प्यः ।

:अथानुविधाने = स्वाथानुतिधानाय तेनैव ` ( ट, ) |

तदेतदवेगतं भवति = भ्यं मारः |

¢ कामतो देवताः कल्प्याः ' इति मात्रिकः पाठः । ‹ सप.

त्नघम्‌ ` इत्यनेक्रमणिकायाम्‌ | : सपत्ननाशनरूपोऽयो देवता,

दति मायणः |

नतु० = कितु मधुमान्मनतपि मधु अविरतं न श्चोततीति विशेषः।

हिरण्यरूपः सन्नपि हिरण्यमिव न इदयमानः ।

यायावरः प्रयाणः ( तै° म॑० ९।२।१ सा

मा०)| यायावर प्रयाणं तस्य प्रतिपत्ति प्रापिः स्वीकारो वा।

प्रयाण अवयके वास्तोप्पतीयहोमः कतेम्यः। यायावरः =

प्रयाम्यन्‌ । `

गरह।द्रमनं गहगमनम्‌ |

हीनं वली | अन्वाहरयुरवामतोप्यतीयामाहुतिं दद्युः । बरी-

रुते शकटे होम न कयः । तादृशो होमो रुद्रस्य मवति क म

न वा्तोप्पतेः । अगन रदं श्रूरं मृतम्‌ । अयुक्ते शकटे होमे

८४१.

<४३

८४४

पङ्क्ति

४-५

४९. 4

४६.

दरिपणी ।

4 1

कृतेऽ शदः क्रूरो भवति । ‹ र्वष्वव युक्तेषु होतव्यं वास्तो- पप्य ह्येतत्‌ | न हीनमन्वाहवै सद्राय हि तद्धीयते यद्वीनम- तवाहरेयु सट॑मूतमन्वाहरेयुः ' ( मेत्रा० पं १।९। १३ ) । दुगदत्तपठे ‹ अन्वाहतेवै ' इत्यस्य स्थाने ¦ अन्वा- हरेयुः ' ।

गृहकारिका = भहभ्य रचना गृहारम्भे स्थाटीपाकः कर्तव्यः । ८ वाम्तोप्यत्यं पयसि स्थादीपाकर श्रपयित्वा तस्य जुहोति अमी.- वह्‌। वाम्तोप्पते वाम्तोप्पते इत्येताभ्याम्‌ ' ( मान गू° १ | ६। १९ ) । स्वषु युक्तेषु अमीवहा वास्तोष्पते वास्तो- प्पते इत्येते निगद्याऽऽहूतिं जुहोति ' ८( मान० श्रौ १।६।६)।

यायावराय हिताम्तस्य वा यायाव्या बीवदौः । तेषां प्रषि- पत्तिः दकटेन योगः । युक्तेषु वरीवदषु । स्पादिरम्मददुःखहेतुः । तस्य प्रतिषकषो वैरी नकुखादिः ।

¢ नः मुपमुखः ` ( ८४२ । १९ ) न पठितम्‌ |

यम्मद्रुणो विकल्पेन तस्मात्‌ ।

अतोऽम्मात्‌।

पौनःपुन्ये भृहयार्थे च यङ्‌ । बोभवीति पनः पुनभृशं वा भवतिं । बोभवीति म्यं भवति भवत्येव ।

मुहूत क्षणेन । मुहूतकाद परतयकम्मनृहर्ते क्षणे ।

यागः सवेदा मवति । न तत्र काटनिपेधः |

“वमोप्पते नि रमय मय्येवम्तु मधि श्रुतम्‌! इति अथ० प° १।१।२ पाठः| ‹ उपप्रहि वाचस्यते देवेन मनप्ता सह । वमुपते तिमय मय्येव तन्वं मम › हति मेत्रायणीपरहितापाठः (111 1

टिषणी । १६५७

प्र पदनुक्तः [हि ~ ८४४ ११ ‹ इति सा निगदव्याख्याता ` ( ८ ) न पठितम्‌ |

१२ निर्णेननं शुद्धिः । ८४९ ` ५-६ यास्कमाप्ये प्रथमोऽभ्ः परोकषकृत उत्तरः प्रत्यकषङृतंः ।

दुगैः सवेमेव प्रत्यक्षं मन्यते | तेन ‹ दीप्यते › इत्यस्य दीप्यमे ' इति विपरिणामः |

७ प्रदेश प्रति = प्रदेशे । ‹ दीद्यत्‌ ' (८ ८४४ | ६० ) छ. त. द्‌. पुस्तकेषु न विद्यते । तेन दुर्गेण न पतिम्‌ |

१० इन्द्रोऽपि प्रत्यकतीकृतो दुर्गेण | तेन ` वर्धेते इत्यग्य £ वुरधथा; ` इति विपारणामः |

१२ ‹ हृति सतः ` ( २-६ ) न व्याख्यातम्‌ ।

८४१ १ आभ्य एगोडाशो वपा इति परशौ बय आहुतयः । प्रत्येकस्या याज्यानुवाक्ये । दृयमनुवाक्या । ४ सरवैऽपि मृतसंवा समवक्षाः । दैवाः ( उद्वतः ६ ) कथं यमव-

भ शा भवेयुः |

८ मार्गेण = मरणहेतुना ।

८-९ तमेव माग तम्य प्राणिनः स्पाायित्वा रद्ध्वा । ' तस्कर ट्व ` तम्य मार्गं बद्वा शुटूध्वा । अयं प्राणी जीवितादनन्तरं गवगमार्गेणान्यमार्गेण वा गन्तुमिच्छति । तस्य तं मागे बद्वा एदुध्वा | भनुपस्पाशयमानं = पूष्मद्टया विहयितारं निरीक्- माणम्‌ ।

९ यमः सर्पौ ज्वर्‌ इत्पादिभरणहेतुभ॑वति । जीवनाद्स्पणस्यते मागाः । स्पादायतिशिहा्ः ( निर° ३९१ ।२१ ) इत्यत्र । अत्र बन्धना्थः । स्पाशय्‌ इत्यस्याभ्यासो व्याकरणे निषिद्धः । तथाऽप्यत्र पस्पाकषय्‌ । अनु + पस्पाशयमानम्‌ | अनुपस्पारायमानं निरीक्षमाणम्‌ । तत्र तस्िननेव मार्गे |

८४६

< ् ७

८४८

क,

षि

९ =

पड्गक्तः ०

टिप्पणी

उपयैस्यामि = नियन्त्रपिप्यामि हनिष्यामि ।

१३ ` राध्नुहीन्यथैः ` इत्यत्र ` इत्यर्थो ' व्यथैः।

१९

८ प्र + वतः । उत्‌ + वतः । नि + वतः ' इत्येतेषां शब्द्‌- व्युत्पत्तिः । यास्कमते : प्र + अवतः | उत्‌ + अवतः । ति + अवतः ` इति | ` अवतः ` इत्यत्राकारस्य लोपः | - उद्भतो निवतः ' एतौ श्य व्युतयत्तर्थमेवात्र पठितौ न्भ प्रणाय । ये जना मरणानन्तरं स्रलीकं प्रयान्ति तान्महतो बहुम॑रूथाकान्प्रवतो जनाननु पश्यात्परेयिवांपमनुगच्छन्तम्‌ । पन्थानं मार्गै चानुपसपदानं दशेयन्तम्‌ ।

यमदाव्दप्रसद्धेन । वैवस्वतो यमः । अग्निरपि यमः | अत्र ममाननामधेयत्वम्‌ । न रशब्दमारूप्यम्‌ |

अश्िरपि यमनाम। इति क्रििरो त्रिपयः । इयं प्रतिज्ञा |

द्रौ पाद्‌ यम्याः मा | एकस्या ऋचो द्वविव पादौ | ्ातरनुवीकाधिनयो नियोगः । नायं विनियोग आश्वलायनपूत्र विद्ये | विनियोगो ेङ्धिक इति मायणः |

‹ महाप्रतीका भयप्रतीका दरीपथ्रतीका वा ' इति दुगस्वीकृत- मृलं॒स्यत्‌ । ‹ त्वेषपरतीक। बलप्रतीका यशःप्रतीका ' ( । १-२९ ) न व्याख्यातम्‌ ।

£ दधाति! ( ! ) मृटे ‹ दृद्राति ' वृतौ |

इन्द्रेण मह मंगतः ` ( ३ ) न व्याख्यातम्‌ ।

यम इति व्यपो भेदेन कथनम्‌ । एको यम एव | द्विती- योऽगनिः । त्रिभावयितुम्‌ = उपपादथितुम्‌ ।

: कन्यानां › ( ८५०७ | ५ ) न पितम्‌ ।

यज्ञयोगेन = यने यनमनः पन्या सहाघ्नौ व्रतमुपैति । तत्मधानाः = अश्िप्रवानाः । सप्ते नायाः | अप्र साक्षिणि दकषात्रत्तम्‌ । दीक्षाप्तमापतिपयैन्तमस्नी पारतन्त्यम्‌ |

पग्र ८४८

८४९.

८4०

९९

रिष्पणी । १६९

पङ्क्तिः

१७ व्रतोपगमनात्‌ = ' त्रतमुपायानीति यजमानो त्रीति । सोऽ-

क

१८

२०

२९

सिमेवाभैक्षमाणो जतमुयैति | अग्ने व्रतपते तरतं चरिष्यामि ' ( शत० त्रा° १।१। १। १-२ )। ‹ त्रतोपयानात्‌ ' (२८ ) इति पाठान्तरम्‌ । आव्रततरिमोकात्‌ = ‹ अथ संस्थिते त्िपृज्यते । अगे व्रतपते व्रतमचारिषम्‌ ' ( शत ` त्राण १।१।१।६)।‹ हि यन्ततयोगेन ' ( ८४७। ९--६ ) न व्याख्यातम्‌ ।

प्रथमं कौमारकं कुमारीमावः सोममेवताकः ।

उपनायमानानि चारुताऽङ्गानां प्रविभागः स्वरौष्ठवं च यस्मात्‌ ।

ईषदनङ्गेन समाहितं हदयं यम्यास्ताम्‌ । ‹ अनड्गाङ्ग ' ह्यत्र " अङ्ग › शब्दस्य न क्रिमपि प्रयोजनम्‌ ।

वैवाहिके कर्मणयुपगतायाः |

उपचयः = आप्रिक्यम्‌ ।

' पश्चाहुत्या ` ( ८४७ । ७ ) , प्मृद्धम्‌ ' (२७) इृ्यपपाठै ।

सवेनोपकरिण = क्षीरदानेन । ‹ प्रायेवाप्ताय ' इत्युक्ते स्वेनोपकारेण ` इत्यनवरयम्‌ । प्रान्ते लितं वृत्तावन्तभावितं स्यात्‌ ।

मिन्वानः = प्रहषिपन्‌ । ¦ मिन्‌ प्रक्षपणे ! (धा० ९। ४ )। रि प्रिपति | ‹ उदकेन समिन्वानः ' कोऽथः । उदकेन स क्ेदयननित्यथः स्यात्‌ ।

‹ लेहति ' ( २९ )इत्यपपाटः ।

‹ अववृ मित्रो जनान्यातयतीति पृवौमाहुतिं जुहुयात्‌ | अन्या दु्वाऽय पृनर्निहोत्रं तहुयात्‌ ' ८ मान श्रौ ° ३। २ । ८ ) । अवपतितेन वर्षेण दूषितं हविरववृष्टम्‌ । ( तै० ब्रा°

१७०

पत्र ८९०

८९१

८९२

८९३

रिष्यणी ।

पङ्क्तिः

११

१६

\ ६-3 १४

१८

५७9

१

२

सा० भा०३।७।२) । अग्निहोत्रे दव आहुती होतव्य (तैर ब्रार प्ता भा ६।७।२)।

“ शब्दं ' ( ९ ) ‹ जृहोतिर्वानकमौ ' (<न व्यारूयातम्‌ । पदावोऽपि कामकारतोऽङ्गानि प्रपारयितुं शक्नुवन्ति । प्राणपतत्तो बुद्धितक्श्च । प्राणस्वरूपो बुद्धिस्वरूपश्च । अभिपेकस्येपरिषटादुनन्तरम्‌ |

% = मुखम्‌ ।

अस्य मन्त्रस्य रहिरण्यगभं ऋषिः । स आत्मानमिक्रत्य ‹ हिरण्यगभैः प्रमवतेत० ' इति तृतीयपुरुषं कथं प्युञलीत | यतः स सर्वात्मा | स्वै आत्मानो यस्य सः। तस्मदेक अत्मा हिरण्यगममुदिद्य तृतीयपुरुपं प्रयुञ्जीत । नेदं पयं प्रति समाधानम्‌ |

कल्पान तम्या अवस्थायाम्तिरोभावः । कल्पादौ चाऽऽविावः। हिरण्यगर्भो महानात्मा बुद्धिरित्यभः । अकिविकषितावमिधानम- भिथाता च यम्य । हिरण्यगर्भ एव मन्त्रस्यामिधाता । शरु व्यवह्‌ रे मन्त्रः कँनित्पुरपकरिरेपममिधातृलेन गृह्णति । विशि- छथ॑चानुवक्ति | तस्मातृतीयपुरप्रयोगोऽग्रतित्करः । न तम्य कोऽप्यथः । मन्त्रा दृष्टा नतु कृताः |

छतकरत्वेऽहमिति प्रयोग आवद्रयकः |

तस्मात्‌ ‹ विधेम ' इत्यस्य हतरिःशब्देन नतिरनयः । हि. दबदेन मह यथाऽनुकृलोऽथी मेता ‹ वेम ' इत्यम्याथः कयैः | : तरियम ' = परिरमति वम्तुतोऽथैः । कृष्णला = गञ्ञ। । शतगुञं -दिरण्यं चरौ निपरयं तेन शतायुरमवति । मर्मृतानामन्तः प्रकाश्तेन कृतः ।

हिरण्यगर्भः शगीरादुषेतः ।

६.

पत ८५३

८५४

९९५९

८९६

टिप्पणी | १७१

पद्क्तिः

#

=

९

५९६

परमात्मा पर्वानििशपान्त्यनति तस्मात हिरण्यः । परमात्मा षत्रजञस्य हिरण्यगर्भस्य प्रकृतिः । हिरण्यगर्भः स्वतो हिरण्य- मयः सुवणेमयो गभः ( १) | अथवा । स्वेषां प्राणिनामये हिरण्यमयो गमैः ।

‹ अस्पिस्नायुमजानः ' पुरुषस्य गुणान्गृह्णाति ८ निर० १४।९)|

इतरेतरशक्तिग्रहणमेव रत्तद्ुकरयोन्यैतिपङ्गः ।

‹ इति मा निगदम्यास्याता ! ८ २० ) न व्याख्यातम्‌ । करिप्यमाणं क्रियमाणं च भृतम्‌ | तस्य मृतस्य कतौ । ' कृतं

च) करन कथितम्‌ | कृतस्यापि सएव कता |

अप्सु मवमाप्यम्‌ ।

व्यूहेन = एथकरथक्‌ । धातू विचरकन्तःप्रविशन्‌ । अकृता- त्मभिरात्मा न वीकृतमनरततैः |

वैश्वकर्मणो मागः

विपुवान्नामैकतिंदामहः । यागविशेषस्य नाम ।

‹ इन्द्रो विश्वकर्मा ऽमवतप्रनापतिर्विकमो ऽभवत्‌ ' ( ए बा० १८। ८ ) । एवं विशचकर्मणोऽनुभावः पराक्रमः प्व्थानेषु वतेते | तथापिं िङ्गबहुत्वात्स मध्यमः |

अमिंपन्नानि = प्राप्तवन्ति । तद्भावं गतानि । ' इष इच्छायाम्‌ ' ( धा० ९ | ६०) ‹ इष गतौ ' (घा ४।२१)८ इष आमी््ये' (धा०९ । ५३) च। इषटकान्तयोः को भेदः । तथा ऋ्तगतयोः । इषधातोमतन- तरथो कथमुद्धवतः । तेष भूतानां तेषु मृतेवि्टानि० नतानि वाऽद्धिः सह संमोदन्त इष्टानि मृतानि ( १४-१९ ) । भावना = स्कारः (2० ) । तस्य विश्वकमंणः पर्नं तस्सिज्शरद्धा तस्योपाप्नना |

१७२ टिप्पणी ।

पत्र॑ पक्तिः ८९६ १३ तेन विश्वकर्मणा सह ।

१४ परियुताभिः = परितो वहद्धः। १४१९ सम्‌ = तेन कर्मणा समानम्‌ | १६ स्तशब्दो न कुत्रापि व्याख्यातः । सपत्रषयः = सपर्षि प्तकस्तारकासमुच्चयविदोषः | ‹ ऋष अकरषणे दशने वा ' £ वुषी गतौ ' ( घा० ६।७) | नत्वाकर्षणे दने वा | १६-१७ त्त्र समोदम्ते यत्रैतानि सपक्रपषीणानि ज्योतीषि इति यास्क. कृतोऽधैः ( ८९९ । ! १-१२ ) । तेम्यो ज्योतिम्यैः परः | तानि अ्योतींप्यादिव्येन समिरनि । १७ अधिदैवे : तेभ्यः प्र आदि्यस्तान्येतसिनेकं भवन्ति ! ( ८५९ । १२) न व्याख्यातम्‌ । दुर्गेण कृतोरयो निर्‌ तमृटात्किचिद्धित्ः | १८ एकं सन्तं बहुधा विश्वमाहुः । प्रे = देवतासतत््वविदः । : यत्र परे पपतकरषीनेकमाहुः › ( ८९९ | ७ ) इति क्रग- न्वयः | अस्य दुर्गेण दरे वाक्ये कृते । २४ वित्तानपतत्वमात्रं = केवलं विहोषरहिते विज्ञानम्‌ । तच्च सविदोषविज्ञानस्य बीजम्‌ । ततः परमात्मनः प्रच्युताः । बिभ्रत इत्यादि वाक्यमपृणंम्‌ । ्रिध्रतीति विपरिणामेन पूर्णं भवेत्‌ । ध ५ मैकीम [^ क २ यावदवदाम्तशाव्रेण ताद्धाव्यं परमात्मकीमावः रिष्यत उपदि. र्यते तावत्‌ । उपदेशासरागिय्ः |

८५७

~~~

रासीरं कतर परमात्मा कषेत्ज्ञः। कथ्थिरनीवात्मा स्वविशिष्टविन्नान- राक्त्याऽधिकां हिरण्यगर्मावस्ामनुमवति । रिरण्यग्भीवम्था- मनुभवन्मन््रेण व्याख्यायत इति तद्रयाख्यानमधिदिवभि- त्युच्यते ।

६ महतीमधिदैवावम्धामनपकषय । ६-७ शरीरे शरीरे वतैमान आत्मा विक्रमा प्रमातमैवेतयपदेशः ।

१९ ल्ल

दिपणी । १७३

पङ्क्तिः ६-७ अस्य विशकरमंणम्तदव्यस्यानमध्यात्मम्‌ । इमानि त्रिचतुराणि

१६

१७

वातयान्यपू्णानि गहितङघव्दानि मवेयुः ( १-७ ) ।

वायोयेः क्रियापरि्यन्दः प्राणस्त्य तत्कृततवत्‌ |

सवज्ञातः = सरवै प्रज्ञातः । सर्वेपां परज्ञतेतीषटम्‌ । ‹ सर्र ज्ञानः ` सवंप्रत्ताता ` वा पाठः स्यत्‌ |

[> [उ भ

वि्ेपः = विभागोऽनेकथाकरणम्‌ ।

विकिप्तविहितानां च तेपागिद्धियाणाम्‌ । मिन्नमिन्नहाक्तिभिरि- द्दियाणि विक्षिप्तानि विभक्तानि । अस्येन्दियस्यायं विषय एवं विहितानि च ।

8 [७३ भ [> सेद्शेयिता = तानिपयानिन्धियेम्य आत्मा ्तम्यण्दश्ंयति । विषयाणां मरम्म्तानं यदिद्धिथैरवाप्यते तदात्माधीनम्‌ । विक्षि- तेम्यो विदितानां तदयोम्यानां विषयाणाम्‌ । परमालेन्दियेभ्यो

विषयान्दश्रयात |

तदधिष्ठितानं = तेन परमात्मनाऽभिष्ठितानाम्‌ । विषयाो- काय विषयप्रत्यक्षायेद्धियेषु सामथ्यमुपजनयत्यात्मा |

तेषु तेषिवद्धियादिषु परमात्मनः शाक्तिविक्षेपात्‌ । पूवक ८ तेषाम्‌ ' ( ८९५ ।९ ) इत्यनेन सवनाक्ना भूतानि न मेनिहितानीति विज्ञाप्यते । अत्र तु * एषाम्‌ ' ( ८९५। १४) इत्यनेन सेनिरितानीद्धियाणि विज्ञाप्यन्ते । तथैव ‹ तेम्य पर आदित्यः ' ( ८५९ । १२ ) इत्यत्र ज्योतीषि दृराणि । ‹ एभ्यः प्र आत्मा ` ( ८९4 । १३ ) इत्यत्रन्द्ियाणि सनिहितानि । तयेव ‹ सैतानि' (११) यत्रेमानि ` ( १६९ ) इत्यत्र स एव मेदः । एतस्मिननात्मनि तानीन्धियाणि। जत्रद्धियेभ्य आत्मा सेनिहिततरः । ‹ यत्रैतानि ' अयं प्रामा- दिकः पठः स्यात्‌ । मूटपाठ; ' यत्र तानि ` इति भवेत्‌ | एषामिद्धियाणामिष्टानि जीवात्माख्यानि सत्वानि तत्र संमोदन्ते यत्रेमानि ° इत्यादि

१७४ पनन पदक्ति ८4७ १८-२९ २० २०-२१

~ ~>

२६२४

१५९

रिषपणी |

[4 11

्षेतर्ञविमूतीनामिष्टानि यानि जीवात्माख्यानि सत्वानि तानि । परेन्दियाणि = पश्च ज्ञनिन्धियाणि मने बुद्धिश्च ।

ऋषीणानि = विषयानद्रषणि । क्षीणानि = द्रष्ूणि । इन्धि- याण्येव ज्योतींषि ।

अध्यात्मे ' व्याप्ता ' ( ८९५ | १६ ) ‹ एभ्यः प्र्‌ आत्मा, तान्येतस्िनेकं भवन्ति ` ८ १६-- १७ ) । उभयाथनि- रूपणे ‹ कन्तानि वा गतानिवा!(१०॥ १९) व्याख्यातम्‌ ।

‹ यदुपकष्टम्मात्‌ ' इदं दुबेधिम्‌ । ‹ यद्वष्टम्मात्‌ ' इति पाठः स्यात्‌ । अथवा । उपविष्टम्मः = अवष्टम्भः । दाक्तिरेवा्नम्‌ । तस्यात्तस्यावटम्न आश्रयः ।

स्वथारूपा शक्तिः । स्वथाऽननम्‌ । प्वम्यो मवेभ्यः परम्‌ । त्रः परमेष्ठिन आरम्‌ ।

यावत्स भवम्तावन्मन््ाणां विषयो योभ्यः । योऽथैः समवि स उत्पाद्यः ।

इतिहामः = इतिवृत्तम्‌ ( ११) ।

परस्य विश्वकर्मणः कृतिः । सै्वीभवादः | परकृतिवरणनर- पोऽथैवादः ।

दिष्टी = विधी । उद्धितो विवक्षितः ( ट. ) । विधौ चोदनायां योऽर्थो वक्तुमिष्टम्तस्य समथनाय । अथेवाद्स्य प्रयोजनं विध्य दिताथप्रतिपात्िः

८ विकर्म ह भौवनः ' निरुक्तमूढे * ह ! ( ८९९ । १७-१८ ) नास्ति । ‹ व्िशवकमां ह मौवनोऽन्तत ईन ' ( शाङ्ख° श्रौ° १६।२)। तेन हैतेन विश्वकरमां मौवन ईने ' ( शात० व्रा० १६।७।१। १४) ‹ प्व सव

पतर ८९८

रिप्पणी । १७५

पङ्क्तिः

१५९

१६

१७

१८

२०

२०-२।

१५

२१--२६

९२ ५.

मेधः ' (शाद्ख° श्री १९। १९)। यथोदितं स््वनामकं सवेमेधनामकमिदं कर्म॑ । संनन्धदनेन = अम्य परसतुभिः सेनन्धं दष । यथोदितं = सर्वमेषर्णनं शाङ्खा० श्रौ° १९ अध्याये । शत ° व्रा १३।७। १ | अध्याये च । ‹ सर्वै सर्वमेधः ` ( शद्भा° श्रौ १९ । १७ ) इत्यनेन सवस्य स्ात्मकत्वम्‌ । वैधकर्मणीमवस्थामातन्यु्रीय = अहं विश्वकर्मेति निधित्य |

न त्मन [^ ‹ भूतेषु चाऽऽत्मनः ' ( होता ) इति पाठ इष्टः होता = यो जुहोति । मृतान्यात्मनि नुरोत्यात्मानं च मृतेषु । “ हन्त र्षु भूते्वातमानं जुहवानि ' (शाण श्री १९। २)। ‹ मुवनानामात्मनि होता भृतेषु चाऽऽत्मानम्‌ ' ( ८९९।१८) इदं निरुक्तमृरे न वरते । ‹ सथमेधे सत्राणि मृतानि जुहवांचकार ' ( ८९९ । १८ ) न व्यस्यातम्‌ } सवेमेधतपत्‌ दरेनेन श्रुत्या शास्रेण वा कृता । ‹ दशनङृतः › (२९ ) इति पे दलन करोतीति दशंनङत्तस्य । यः शास्त्रं जानाति तभ्य । सवेषु कर्मसु सर्वमेध: सेपदयते । ‹ गाहैपव्येऽधरारणिमनुप्रहलयाऽऽहवनीय उत्तरारणिमात्मन्य- [क न + | 3 मरीन्समारोप्यारण्य प्रतरनेत्‌ ' (शा० श्र १६।!)। ‹ अध्चिजयोतिः्योरिरधिः स्वाहा । पूर्यो ज्योतिर्ज्योतिः सूरयः स्वाहा ' ( शत° व्रा०३।२। {। १३-२६ ) अनेन = पायंहुतेन हविषा । कस्पाद्रा्णादिदमुद्धृतमिति न ज्ञायते । तेन तदर्थोऽपि न स्पष्टः | सवै हविरधिमनुमरति । सवैमश्चिमनु । अनेन स॒कृदत्तेन हविषा पतवै हुतं मवति । तेने = तेनं ट्तरिषा |

१७६

पत्र ८९८

८१९

¢ {रप्पणा |

पङ्क्तिः

२४ तावत्‌ = तैव | यस्थेते आहुती = यः सायं प्रातश्च

=>

4

जुहोति । ‹ द्व आहुती ' ८ शत° ब्रा २।६।१। २२-२९ ) ।

न बद्धम्‌ = अनन्तम्‌ । यावज्ञीवम्‌ = जीवन्नेव । एतयेर्ैव- तयोः = एतयोराहुत्योः । अन्यतरामाहुतिमनु दत्वा स बहूनि नवद्धान्यनन्तान्याप्नोति । अयिहोत्रात्सवैप्रापिः । आनन्प्रा, पिरित्यथः |

मेषे = कर्मणि । यथाऽिहोत्रे । पवैः = न कश्चिद्विशिष्टो जीवात्मा । यजमानस्य बुद्धिपरःमरं स्रवौत्मना तादात्म्यम्‌ । सवेण हतप । हरिरपि स्मम्‌ । स्मैमित्रग्रौ न विशिष्टे । मर्सये देवतायै । मवै = मर्वकामावाप्त्यथैम्‌ । आत्मानं हुत्वा । सत एतादृशेन तादात्म्येन वस्तुतः सवै मवति । भादौ भेदेऽप्यन्ते न कोऽपि भेदः |

समासाः : म यत्मायम्‌° ' इति ब्राह्मणवाक्यस्य |

दनतः = तैरिकवचमा ।

इतः मवमेधो ऽनः । सवमेष इति निरूढा संज्ञा । तत्र स्वप्र णिनां होमो नाऽऽत्मनः |

८ अश्वमेधन्निरत्र। यतकन; ' ( शा० श्रौ १६।१।२)। : अश्वमेधादनन्तरं पुरुपमेषे[ऽरिष्टकामावाप्तये ' ८ शा० श्रौ १६९।१०।२)। ‹ तम्मिन्त्वैमाश्वमेधिकं कम॑ (शाः श्री १६।१०।४)।८ तदनन्तर सरवमेधः। तम्मिन्पौरपमेधिकं पुरम्नात्कम › ( द्ा० श्रौ° १६ । १९। ७ ) । ‹ पौसयमेभिकं पञ्चममहः ' ( शाण श्रौ० १६।१५। ९) |: तत्र पृरुपमागभन्ते ' ( शा० श्रौ १६।१९। १०) । ' वाजपेयः पृष्ठम्‌ ' ( शा० श्रौ° {६। १९। ११) । ‹ अप्तोयीमः सप्तमम्‌ ' ( क्रा० श्री १६। १९ । १२) ‹ तत्र म॒र्मान्मिधानाटमन्ते ये केन प्राणिनः ।

टिप्पणी । १७७

पत्र पङ्क्तिः <५९ ४ (शा० श्रौ १६।१५। १६९) | ‹ अहीनः ' इत्या

~>

८ ६ 0.

१८१९

९९

ङिरसादियज्ञानां नाम ( आ० श्रौ १०।२९)। ‹ अथा-

हीनाः (आण श्री १० । १) । अश्रमेषे ‹ त्रीणि

मुत्यानि भवन्ति ' ( आ० श्रौ° १० | ८ ) । इति ब्रण्या-

शरमेभिकानि सुत्यानीत्यधः स्यात्‌ । निरूदसंज्न सरवमेपरेऽहीनि

्ीण्याशरमेधिकानि मुत्यानि पञ्च पौरुपमेधिकानि पुत्यानि

वाजपेयापतोयौमौ च यागावन्तर्भवन्ति ।

आत्महोमस्याविधानात्‌ = ‹ आत्मन्यग्ीन्तसमारोप्यारण्यं प्रतर

नेत्‌ ` (८ शा० प्रौ १६ । ९ । ३-४)। ^ ^. [^> [र @ (५ 9 ६ क

अनेनाऽऽत्महोमो विहित इति भाति । कदानिद्रिदं दुगंपुम्तकरे

नाऽऽमीन्‌ । ' आत्महोमम्य विधानात्‌ ' ( २६ ) इति पाठ

आत्महोमः कथमनुपपन्न; |

सर्भमृतानि = विदधान = विशिष्टात्मनः = जीवात्मनः ।

पश्यन्‌ ततम्‌ । आत्मज्ञानीत्यथः ।

: स्वयमेव जुहाव ' इत्यन्वयः |

होता कथमृषिः । यथा ऋगिरमन्तरन्पश्यति तथा होता द्रभ्य-

गुणकमदेवतायाभाथ्य परयति तम्मत्‌ ।

मुख्यस्य निप्पपञ्चम्य पारमाभिकरूप्य च्छद्पिता प्रनो- त्पत्या । निप्यप्त्ं प्रपशचेनाऽऽच्छद्यत्‌ |

तथा मुख्यो निष््रपच्चः भन्‌ । प्रनापतिः प्रयोगे सर्मेभरऽवतत फटे च । फं प्राप्तवान्‌ |

् पर सवाव प्रयोगावस्था फलावस्था चग्रमेगः सवेमेधानुषठानम्‌ । सैवावस्था ।

विशरकमौ सैमेधमनुष्ितवान्मवमेषयागफलं च ठम्बवान्‌ । एतयो रवस्थयोर्वतंमानो विश्करमोच्यते यजस्वेतयादि ।

हविषि सर्ममेधो वतैत इति गेदानुञ्ञय। मतिः कायो । सवैमेध इद्रोन ददीनिनानया मस्या संपयते ।

८६०.

८६१

रिषणौ |

पङ्क्तिः १९ अनया बुद्धया विशकमौ सत्यमेव विधकमौ भवति । भूरे

२१

९५२ १६

न

५.

वर्धयमान; ` ( ११ ) । वृत्तौ ‹ वधमान ' ।

दशैनकृते = सवैमेधसंपदशेनेनोःपादिते ।

‹ जनामः ` ( २६) इति छर. त. द्‌. पाठो दुर्गेण स्वीकृतः | तव समानपतित्वमिच्छन्ति । यथा ज्ञानिनां पतिस्त्वं तथाऽ ज्ञानिनामपीति त्वामचयन्ति ।

अधिभूतं प्रधानं येषां ते | ‹ त्वष्टा विशकमां ' एते नामनी कलाभिज्ञं भौतिकवस्तुषु कर्मकरणं देवं दरदायत इति पौरा- णिका मन्यन्ते । ववष्टा तक्ष्णोति । : ककम › इत्यपि तस्यैव नाम |

आध्यातिमिकेऽ्थेऽपि स्वजञानं सामान्यम्‌ । त्वष्त्यादीनि ब्रहम

^ ^`

णोऽपि नामानि । त्र न कोऽपि किरोधः । देवानां नामा- यादौ मनुप्यनामान्यासन्‌ ।

: ^ तरणिं ' इत्यस्मात्‌ ‹ त ' ‹ अन्तरिक्षे ' इत्यस्मात्‌ ‹ भर '

“ कियति ` इत्यस्मात्‌ * क्ष्यः ! ।

‹ तृणम रक्षतयश्ननेव ' ( ८--६० । १४ ) इति मृटे । ८ तूर्ण॒॑रक्षत्यदनुते वा › इति वु्ंस्वीकृतपाठः । ‹ तुणेम्‌ ' इत्यम्मात्‌ ‹ त ' ‹ अभैम्‌ ` इत्यस्मात्‌ ‹ अर्‌ ` ‹ रक्षति ' इृत्यम्मान्‌ ‹ क्षयः ' ‹ अदनुतेवौ ' इत्यस्मात्‌ ' क्ष्यः ! | वाजिनं = भूद्मन्तवन्तमिति यस्क: ( {६ ) । दुरगेकृतोऽथो भिन्नः | तेन ' भृरामन्तवन्तम्‌ › इति दुगेपठे न स्यात्‌ ।

गतं = ज्ञातम्‌ । ` नुतिगैतिः प्रीतिर्वा ' ( १६ ) ' सहः स्वन्तं ! ( १७ ) ! प्रतनाजितं ' ( १७ ) * ताक्ष्यैमिहं ' ( १८) * इति ' ( १८ ) न उ्याख्यातम्‌ ।

कितु तेन गरत्मताऽम्य ता्षम्य वरपकरमासमानम्‌ । तेना पततिरानम्ताक्ष्मः |

पःशव्दम्याग्राचेत्याद्योऽथीः ।

टिप्पणी । १७९.

प्र पङ्क्तिः

८६२ २१ ‹ शवसा ' ( १३ ) ‹ सहस्रसानिनी शतस्तानिनी ' ( १४- १९)य८्ा'( १९) ८एनां' ( १९) ! ्रयुवतीमिव ' ८ १९ ) वृत्तौ न पतिम्‌ |

८६१ {- ४ तेषा तरह्मणादनिमनुगरहः पूषैः । यथा सूर्यो उयोतिषाऽपस्त- नोति तथेनद्रो बलेन पश्च कृष्ीरविह्बेनैवेतम्ततः क्षिपति नारा- > यति ।

४ हविषा विधेम = हविदश्च इति हविपेत्यस्य हिरेति विपारणामः। कस्मा इति संप्रदानार्थं चतुर्थीं | ९ अविुर्याय = अैयर््याय । ९-६ उपमानं ज्योतिषेति तुक्तीया । उपमेयमप हति द्वितीया । द्वितीयान्ततृतीयान्तोः राब्द्योः कथमुपमानोपमेयभावः | ` ७ सहस्रं शाते वा ब्रहुपरख्याकं घनं ददातीति सहसाः शतप्राः |

९ यथेषुसदृरीं युवतिं तस्णीं न वारयन्ते तथा । एवम्‌ = इृटशी । अतितराम्‌ । ११ इषुः किम युवतिरित्युच्यते । १४ ‹ वधक्रम॑णः ' ( ८६२ | १६ ) दुगंस्वीकृतमृरे नाऽऽपरीत्‌ । [८ , [9 न क ‹ मन्यन्त्यस्मादिषवः ' मन्युत्यस्मादिषवः ' वेति च (८६२ १६--१७ ) । अम्य कोऽथः । “ मन्यन्ति " इति नैव चतुरथगणम्यमनधातो हषम्‌ ¦ किंतु ‹ मन्यन्ते! इत्येव | ८६४ २ दयेन; अभिचारयागः । अनिर एकाहः । आिन्देनषुत्रजया- गौ निर । २ ‹ मन्यो मरुत्वः ' ( ६ ) इतीन्द्रस्य नामनी । ४ ज।र्नन्तः = आरुह्य रुजन्तः ! "आरुद्य' इत्यस्य स्थाने ‹ समा. सद्य ' वृत्तौ । ९ धृषिता इति पदं नत्वधृषिताः । १ तिश्यमानाः = तीक्ष्णीकुवनः |

८६९

रिप्पणी |

पङ्क्तिः

१

८ ९

९

नरः = मरतो न तु मनुष्यः ।

ॐ

८ सनद्धाः कवानिन इति वा ' ( ८६३ | २२ ) न व्या्य- तम्‌ । कवचेनम्निरूपाः । संनद्धा अत एवाभ्निरूषाः ।

नः! (८६४ । १८) : वचनानि (१८) न पठितम्‌ ।

८ सविता पस्य प्रसतरिता ' ( ८६४ । १९ ) इति भाप्ये |" “ पविता व्या्यातः ' इति दुः ।

८ हैरण्यसतृपः ' इत्यस्य म्थाने ग, च, ज, पुस्तकेषु ‹ आङ्गि- रपः! (३० )।

२१ ^ अरमयत्‌ ! ( १२ ) ‹ अतूर्ण! ( १४) न परतिम्‌।

१

।

~>

ह १)

६

‹ अनारम्भणे ' इत्यग्य स्थाने ‹ अनाटम्बने › इति पादः समीनः ।

{4 १ ¢^ ^. (~ १ { अति = 1 सवण ' इति व्िरोषणस्य कर प्रयोजनम्‌ । ‹ अतिनञम्‌ इत्यः स्थात्‌ । ‹ आमृतसष्वान्‌ ? ( २६) अत्र'्त्‌' म्भाने ‹ न्‌ ' प्रामः ।

उपावृत्तं = भूमौ पतितम्‌ । अनायामेन रजस्तस्मादृपनेप्यनुप- वृत्तमश्चं यथाऽशबन्धो धरनुयादरि्यन्वयः ।

भूयत इति पुनिम ।

“विता पमुदितारम्‌' ( ८६९ । १४ ) इति न व्याख्यातम्‌ । यम्मात्सवितुः समुद्र मेन संबन्धस्तस्मात्पविता मध्यमः। समु दितृ=मम्‌+ उन्‌+इवृ । इवतिम्तृनन्तं रपमेतृ नवित । समु देत । समुद्र=मम्‌+दरम्‌-उद्करपंमरटयितारम्‌-उदकबन्धिता- रम्‌(९) । अन्तरतिमेव समुद्रः | पुनिः=कम्पयिता । अतुर्तै= भनककादे । अधृकषदु्कानि ।

कः म्तुतः । स्तुतः= म्तवः (दुगैः) |

¢ तदमिवादमयेपरभवति इत्यम्य ‹आदित्योऽपि सवितोच्यते इत्यनेन सं्न्धः( १२ ) | ‹ तथा(१ ९) प्रोवाचि' ( १६१६६

८९८

८९९

टिप्पणी । १८१

पङ्क्तिः

१६

~<

१९

२०

१४१५

१०

्रिपतमिव माति । दूर्वे च । अचैन्‌ हिरण्यसतुपस्य ए्रो न हिरण्यस्तूपः । हिर यम्तृपो हिरण्यहटपो दिरण्यत्रतो वा | 'अन्यकस्पीनः' एतःप्रामादिकं रूपम्‌ | *आन्यकक्िकः ' इति माधु ।

हिरण्मयः स्तृपो हिरण्मयः ्तपोऽस्येति व (८६६।२२-२६) स्तूपः स्त्यायतेः सघरातः' (९३) । ' आङ्धिरसः, (२४) न व्याख्यातम्‌ । “नुह (२४) न पठितम्‌ ।

तृतीयमण्डलद्र्टा विश्वामित्रः | अस्य सूक्तस्य द्रष्टा प्रनापतिः ।

[9 ११

तनाय प्रजापाताक्शधामत्रपत्रः |

'सवैरूपः पोषति प्रना रमनुप्रदानेन' ( १३-१४) सर्वाणि मूतानि' ({४) “महच्चास्मे' (१९) श्रज्ञक््व' (१९)अपि वाः ( १९ ) (आदिं (१९) न व्याख्यातम्‌ | "माः" (१४) इत्यस्य स्थाने दर्गवत्तौ “एनाः ( ८६८ । १ )।

'अम्मे' (८६७.१९५ ) =तवष्टे | अस्य त्वष्टरपुरत्वं महदित्यथं म्यात्‌ ।

४अपि वा (८६५ | १९) इत्यम्य न क्रिमि प्रयोजनम्‌ । रकिपतं स्यात्‌ । दुमेस्वीक्ृतपटे “अपि वा' नाऽऽपरीदिति माति। ८अस्मै' इत्यपि तथा ।

व्यक्तेः सवै निरथकम्‌ |

प्रज्ञायां केचिदरथा अभिन्यक्ता इतरेऽनभिन्यक्ताः ।

[9

‹अमुरत्वमादिटुपतं (८६७। १६) दरबेधम्‌ ।

वायुः धवा गतिगन्धनयोः" (घा २।४० ) इत्यस्मात्‌ । अथवा | वेतेगतिकरमणः । अभवा । इ गतौ । ककार उपजनः।

“तत्कायस्तु तदात्व म्यादुरः काल आयतिः ' ( अमरः २ ।

८।२९ )| प्रवर्धय, इत्यस्य स्थाने 'प्रवधेयतु' इति महाराषट॑पाठः (२९)।

८७३

८७४

८७१५

८७६

टिप्पणी ।

पङ्क्तिः १७ भाष्ये चोदयत्‌" ( ७ ) नतु 'चोदयति। | ७ जरया-वृद्धया । १५ माप्य पविरलन्धः, ( ८७१।१ १- १२ ) वृत्ती अविररग्धः १७ प्राणानिव्यदिपञ्चमाङ्कपाटमेदेषु च. पुस्तके श्राणान्‌० मा त्वमु- त्क्रामीः' (२९ ) इत्यादि वतैते | तत्र 'मा त्वमुत्कमीः '

इति शब्दा बृहदारण्यकोपनिषि ( ६।१।१३६ ) वतैनते | तेषां * प्रयोजनम्‌ ( ८७३।८ ) इत्यत्र । नात्र |

१० प्रवय च नः (<८७२।२९ ) (न्धयचः (२९) न पठितम्‌ ।

१०-११ अस्माकम्‌ ( अनुगृहाण ) अम्मान्‌ ।

१४ असुनीतिहंविनं भजते । तस्मे हविनं दीयते । अतो धृतशब्दोऽ- ्रोदकवाची ।

२० ¶हि(१४)न व्याख्यातम्‌ | “उयोतिषो वोदकस्य वा' ( १७ ) इति भाप्ये | वृत्तां ध्वा! स्थाने क्वाकररः (८७९।७) | अयु अ्योतिः स्यादुदृकं वा स्यादिति मभाप्यार्थो भवेत्‌ | दुर्गमतेऽयं -छोकः शष्टो मध्यमम्य भ्योतिष उदकस्य च ।

५ 'बोधयत्यस्मृतः, इत्यपपाठो भवेत्‌ । अस्परतो न स्मृतोऽहं त्वयेत्यायं बोधयती्यथः स्यात्‌ । माप्य 'बोषयन्‌' (८७४। १६ ) इति न बोधयति" इति । बोधयत्यम्मृत इति! पर माति यमात्‌ 'मनुप्म्य करो" इत्यन्वयः । ७ सतत्वः=तच्छतः । ७-८ अभिमतफट ० + अमिमतकाम० = अभिमतफलकाम० इति ग. च. न. पुस्तेषु द्रौ पदौ मिध्ितौ (२६)। ९- १० अम्मानाकमितहृदयान्करोति । १३-१४ योऽम्मन्द्रति परापमतिम्त पापमतिम्‌ | २३ स्छवेदिति° नष्टमित्येव, ( २८-३० ) ग. च, ज. पुस्तके

( १६- १८ ) इत्यत्र वरतमानमप्यत्राधिकं प्रान्तभागे विवरण- मिति रिसितं वृत्तौ ठेलकमाद्‌दम्तमीवितं स्यात्‌ ।

पतर

८७७

८७८ ८५७९

८८०

८,

८८२

रिष्पणी । १८३

पङ्क्तिः <-९ (परुषि ° पताव दर्वधम्‌। पाटावपि न समीचीन (२९)।

९ ८९

~>

२४

१२९

१५ १८

२

“तस्य शेषोऽस्येति वा' इदमपि दुर्बोधम्‌ । पहि! (१) “जातानि तानि ( २ ) न प्रम्‌ । इति वा इत्यत्र वाशब्दः । प्त वृत्तौ न व्याख्यातः । “यज्ञेखा ' (१८) न ॒व्यास्याता । दुर्गस्वीकृतमूरे “यज्ञोऽस्य इति पाठः स्थात्‌ | चयने भत्तिकाया उखा निमी. यते | तस्यां चाधिनिधीयते । पित्रा त उत परिददाम्य- मित्या एपा मराभेदि। इति मित्रायतैनां परिददात्यभित््ै | यदि मित्रायापरित्ता भिवेत' (प° सं° ।१।८) । मा चित्‌ = मा भिद्यताम्‌ ] शरमस्य, इत्यस्य स्थाने ग. च. ज. पुस्तकेषु "वामदेवस्य (२७ (9 पाकराब्द्‌ ऋवेदे ऽपकप्रज्तवाची । ` अन्तित इति क्द्ाथस्य ' ( ८ ) "एषा (९) न पितम्‌ । प्रीतिभेवत्यास्यानपयुक्ता' ( ८ ) न व्याख्यातम्‌ । “प॒ च तामृपजीवति' इत्यव्यमभसमाप्त्यथेम्‌ | 'वृ्तरष्यात्म वत्‌ › दुर्बोधम्‌ | पुरवा अपीति प्राण एव तत्‌ !( मै° ० ३।९। ९ )। ४ तथा तयैनम्‌ ' अरनक्ब्दो म्यथेः । तस्य एरूरवपोऽधिकारस्तम्मदुद्धवः । कस्योदधवः । अथवा । तदपिकारम्ोद्धवः = तदधिकारः । उद्धवब्दो व्यथः | टे = इडा । प्रनायमानां = प्रमूयमानाम्‌ । * अपरप्रहयाः ` इति ग, न. ज. पाठः (२९) । 8 एवाः । £ नोऽपुरान्‌ ' अचर नःशब्दो व्यभैः ।

इति दशमोऽध्यायः ।

१८४

रिष्पणौ ।

पत्र पङ्क्तिः

अयेकादशोऽध्यायः ।

८८३२ २०-२१ ' सोममादाय सहस्रं सवानयुतं च सवानभरत्‌ ' इति सर-

८८४

~~~

न्ट

१० १२ ५६१४

{१- १६

लोऽन्वयः | तेषां केषाम्‌ । प्रषठयानां दक्षिणाभिः संबन्ध इत्यथैः स्यात्‌ ।

॥

‹ तृतौ प्रायम्‌ ` इलन्वयः ।

एथकत्वपक्षः = अनेकदेवतापक्षः । प्रथक्त्वपक्षे = यदा बहवो = भ र न्न न भ [> श ^ देवाम्तदेन्धः मोमपानेन मन्तो भूत्वेतरान्देवा्सोमपानविराहिता- नकवाऽम्यनयत्‌ |

न म ० ध ५ न मोमाहरणे ये प्रतिवन्धमकु्स्ते विश्वावस्वादयो गन्धव अरा- तयः । तान््रपिव्यामवरृद्यानहात्‌ | ते गन्धवा इद्र एधि म्यामनुमतुं नाशक्नुवन्‌ ।

रत्वं तिस्र एव देवता इति नैरुक्तपक्षः । दुगेकृतमिदं त्रि रणं क्विम्‌ । त्रित्वपक्षे = यदा तिख एवे देवताप्तदाऽदाना- म्यजमानान्दानमतीनकरोत्‌।

‹ रन्द्र च सूक्ते सोमपानेन च स्तुतम्तम्मादिन्ं मनयनते ! ( ८८३ । १४) न व्यारव्यात्तम्‌ । कोऽयै श्येन इति न > र ^ [04 = ४ क ६ भ नै रभे रथेन हन्द्रो यम्मादियम्गिन्रमक्ते वतैते । स्येन सोमपा नात्र युक्तः । सोमपानं च नित्यमिन्द्रेण संबद्धम्‌ ।

यद्‌। परहसशब्देन सहस्राय सत्रममिपरतं तदाऽयुत द्िणा न स्वाः । ‹ सहस्र सहस्रमान्यम्‌ › इत्यत्र ‹ सहस्र ' ( ८९८३ । †? ) ' तत्रायुत सोमभक्षाः ` ( १९ , ¢ एति ' ( ‹ इने ' इत्यत्र १४ ) न पञ्चते । परहखधाम्यं मत्र व्िकर्प्यते । अ ¢ भ अ [क >

वृत्तिरमेः = अग्नि्टोमम्याऽब्र्तिः ।

अहनि दश चममभक्षा; ।

सोमपीथं निप्कीणीते = सोमपानमरहति ।

पत्र ८८४

८८५

रिप्पणी । १८५

पङ्क्तिः

"4

१७

१० १६३

शे = रूषाधकारणे | प्हशब्देन रूढया सहस्रप- म्यमेव सूत्रमामिपरेतम्‌ ।

सत्रे ऋक्िग्यो दक्षिणा न दीयन्ते | इदं रूच्िधाय न पीप कारणम्‌ ।

प्रपप॑का नाम ऋत्विभिरेषा; | ते सोमयागे ब्रह्माणमन्‌ प्रस पन्ति तेभ्यो दीयमानः सोमः प्रापकः (आ* श्रौ° ५।३)। आस्त प्राप्तेः = दर्यत उदाहरणेभ्यः । हिमशब्दो विशिष्ट - यवाची सामान्य उद्कार्मं प्रुज्ये ।

एवं वाऽथैः कर्तव्यः |

हिमवति भवे हैमवतः । मूजवति भवो मौनवतः ।

म मोम आत्मानं मिषु म्थनिषु स्थापनेन तनूकरणे तनत्रय- करणेऽयतत । इदं प्रान्तभागे विवरणत्नेन टिखितं मूकेऽन्तम- वितं म्यात्‌ | अथवा | सतनुकरण इति पै सामामिकं पदम्‌ । इति सोमस्य प्तनृकरणे ब्राह्मणम्‌ | ` यत्र॒ वा एपोऽग्र देवानां हकितिमृव तदध चक्रे मैव सर्वेणैवाऽऽत्मना देवानां हविभूवमिति स एतासिस्नस्नूरेषु रकेषु विन्यरत्त ' ( शात व्रा ६।९।४।१९)| ` तद्र देवा अस्पृण्वत्‌ | तेऽम्थतनेतामतनुराप्नुनवत्स कृत्ख एव देवानां हविरभवत्‌ › ( शत० व्रा० ६।९]४।| १६) |; इति स तनूकरणे ' इति मैत्राय्णीसहितायां (४।९। 8) नास्ति | तत्र स्वतनृमूतम्‌ ' इत्यस्य स्थन ` सतनुं भूते ' वतेते । ‹ अ~ प्याययति ' इत्यस्य स्थाने च : आप्याययन्ति ' ।

आमानं सरोममेवाऽऽपाचेत्यन्वयः ।

आश्चयै = चित्रतः = विरला = कित्‌ |

१६ पराभ = पराधा।

२३ २४

ति सा निगद्स्याख्यता(१९)) न पितं न का व्याल्यातम्‌।

१८६

पर ८८६

<८७

८८ <

टिप्पणी |

पङ्क्तिः । ९ अप्राकृतः = अप्रकृत: = अप्रस्तुत: | तस्य प्रक्रिया उक्तिः ।

॥

१७

ह 1

अिरैवमापन्नश्चन््रमाः कथं प्रकृतः ।

' सूयाविदे वधूवरं दात्‌ ! ( आ० गृ° १।८।८) इत्यनेन कथ त्रिवाहे विनियोगः ।

एष प्र सोमो राजा देवानामने यच्चन्द्रमाः ' ( शत० बरा° १।६।४।९)।

: नाराजंसावभिपरेत्य पृवेपश्षापरपक्षाविति वा' ( ८८७।१६ ) न व्याख्यातम्‌ ¦ ‹ आप्यायितांश्चमप्नान्म्ादयन्ति ते नाराशंसा मवन्ति ! (आण्श्रौ० ९।६) | नाराशंसा नाम त्रयः पितृगणा उमा ओर्वाः काव्याश्च । ते चानुसवनमाप्यायितानां चमसानां देवता भवन्तीति नाराश माश्चमपा भवन्ति । सोमपे नाराशोसांश्चममानाप्याययन्ति । चन्दरमःपक्षे प॑पे वर्धमानाः कटा अपरपक्षे विहीयमानाः कलाः ।

` आप्यायस्व सं ते पयांमीति भक्षरोषान्‌ ' ( आप्याययन्ति ) (माश्रौ २।४।१।१२)।

अविनामावात्कमणः | किमिद्‌ कर्म |

एकरैकरयेन = एक्करम्तस्य मावः |

ओषः सोमस्य चन्दरमेमः संपद्यते | अस्मिन्वाक्ये कः करता । चद्रमम। माम्य मेपद्रत इति स्यत्‌ ।

स्मरन्ति ( = पठन्ति ) यस्मादायुरवदः स्मृतिपरदृशः ।

: सवेषमिव सोमानां पत्राणि दश पश्च च ॥

तानि दष्टे च कृष्णे च जायन्ते निपतन्ति च ॥

एकः नायते पत्रं मोमस्याहरहसम्तथा |

शृ्टम्य पौणमास्यां तु मेयन्चदशच्छदः ॥

शीते पत्रमे दविवमे दिवसे पनः ।

कृप्णपकषक्षये चापि टता मवति केवला ' ॥

( सुश्रुतः २९ । २०--२९ ) |

‹ सौमो रक्षणत्वात्‌ › दुर्धरम्‌ | मोमोपलक्षणत्वात्‌ ! स्यात्‌ । यथा मनेपरतेण ° पूर्वम्‌ । मापशचन्माः सोममुपरकषयं यथा पर सोम। माममुपालकषयत्‌ |

पत्र पङ्क्ति ८९० ४९ १,०..४

१५९-१६

२१

८९१ ९

१९

१७- १९

(९ ध

१९-१७

टिप्णी | १८५

अतिमूतिदूणाशो बहुपुवण इयेकाहस्य जीणि नामानि । ‹ र चान््रमम्या ' ( आण श्री०९।८)

पृवपकषायुपक्रम्य = पर्वपक्षादिमुपक्रम्य ` इति स्यात्‌ । पूवेपषादिममिप्रत्य ' ( ९-४ ) इति मचे |

‹ अपरपक्ान्तेषु ' अत्र बहुवचनस्य न किमि प्रयोजनम्‌ | ¢ एककम ' इदमहुद्धम्‌ । सरथं वाय द्धम्‌ । : पूर्णे चन्दरमस्युपवपेत्ौणमापीमददनेऽमावास्थायाम्‌ ` (माश्रौ १।४।१।१) । वृत्तावुपवदित्यस्य स्थाने ‹ उपचये ' शब्दोऽुदधः । ' इत्यरधमामेज्याममिप्र् ' ( ६ ) न व्याख्यातम्‌ । अधैमापेभ्या = दंपणंमामेषटिः । समामे हविषिचराजयक्षममृहीतप्येष्ठौ (° प° २।२।५७॥ ४। {६।२)। “इह तु° म्भरन्ति' इति पूर्वपक्षः । ममर्योननुके तु प्रीरं विप्रास्तु मण्डलम्‌ | रक्षे दविवाकराच्च।पि मण्डलं शिनः स्मृतम्‌ ॥ (्हमपुराणम्‌ २६।५)। पवदेवतानं ुम्धानत्वे मल्यपि करमसंयोगेन विरषस्थाननि- यमो विवक्षितः" इत्यन्वयः । ेरेषु=इनद्रकमपु । तम्य = दन्द्रम्य | करौतवेन मेधवधम्य। मृत्युः = मृच्युः | मृ मृतं +च्यु = च्यावयति ।

~“ भ क्षीणकर्मा = हस्तपादान्प्रपाराथेतं न शक्रोति ।

परं मतयो धुं मृत्यो मवति ' इदं दुगेर्वीकृतमूढे नाऽऽ पीत्‌ । ` परं मत्यो रुवं म्यो ° ' इत्यादि न माप्यम्‌ । कि- त्ृनंसदृशो मन्त्रः । कुतस्त्य इति न ज्ञायते । (कथित तेन मृत्यो मृतं च्यावयते भवति मृत्यो ° ! इ दरवेधम्‌ । 'मदेवा वा तेषामेषा भवति ' इदमर्वद्धम्‌ ।

१८८

पत्र ८९२

८९३

८९.9४

८९५

८९५७

पङ्क्तिः १९.

२४ ५९

२

~>

५४.

~>

टिप्पणी |

“पक्रुसृको नाम यमपुत्रस्तस्याऽऽषेम्‌' इति पाठोऽवकयः। अन्यथा नामपदस्य न किमपि प्रयोजनम्‌ । ^पंकुपुकस्याऽऽपम्‌ › इति समीचीनतरम्‌ ।

(तवानाधृप्याः' टृत्यन्वयः ।

'्वेषामित्था ० ` इदं कम्योदाहरणम्‌ । इदमप्यसबद्धम्‌ । (त्वेष. मित्था° व्याख्याता! दुपैम्वीकृतपाठे नाऽऽपीत्‌ । | धमोदमानाय स्तूयमानाय (१२) सरवै तरिमूतायः (१३) न पठितम्‌ । स्तूयमानाय इति “शोब्दाय्यमानाय' (१२) इ््यस्याभैः |

“प्रीती ' (१६) न व्याख्यातम्‌ ।

'बलमायतिमहती' इदं केषां शब्दानां विवरणम्‌ | माप्य न तादृशाः शब्दाः ।

श्ावाप्रथिव्यौ वः परिचिरतः' (८९६ । १४) अत्र धवः दाब्दः किमथैः | प्रप्त म्यात्‌ ।

उत्तमेन ज्योतिषा षह व्यपदेशात्पठनत्‌ |

(उदृशिश्रियत्‌' (१०) “सविता दैव इति! (११) न पठितम्‌ | सर्वगन्तृणां गमनम्य वायुपृवकत्वादि्यम्तयः | उच्छयणमुपप दने ।

“कत्व देवानामजनिष्ट चक्षैराविरकमू्वनं विशवमुपाः' | अथववेदे "ददातु इत्यम्य स्थाने श्टुषातु" सत्यधमेणः' इलयम्य स्थाने धविधराधमः' (अथ० म०७।१७॥।२९) | यर्णायं ‹ ददातु दये" हृतयम्य म्भाने ‹ दधातु नो रम्‌ '

` (०० ५।६२।६)।

१५ १०

११ ११-१३

दाति । मृ दातु" (९) |

यथा मृभय्धनेवतामु वायुः प्रथमतया मध्यमाः गणेषु मस्तः प्रथमाः |

यत्र बहुमिरुद्धिमहत्समुदामेन कमं साध्यं तत्र वायुरैवता । मपतकपारेषु मारनेषु गभषु विज्ञाताः । मरनामानि (मै०प९। ६।६॥२।११।१)।

प्र पङ्क्ते

८९७ १२-१३

१३

११८५ १

२०-२६

२२

दिप्पणी । १८९

यत्र सप्कपलेषु पुरोडाशः क्रियते तत्र मरुतः प्रथक्डो निर्दि. ~> [^ श्यन्ते । (पप्करपाला भवन्ति प्रपतपपत मारता गणाम्तस्मात्स-

तकपाला गणेन गणेन जुहोति गणक एव मरुतः प्रणतिः श, ५ ^

( म॑० म॑ं०६।६।१० ) । भपप्तकपालो मवति सप्त हि मरतः" [१ न

(१० प° ।१।८)।

सपम्कन्धाः । तैवायुना सरह विचरन्ति मरुतः । स्कन्धाः = गणाः |

सर्वे देवगणा मरुतः ।

मध्यमा वाक्‌ रियः सवौ पुमान्प च मध्यमः |

गणाश्च स्र मरुतो गुणमेदात्यृधतपुथकर्‌ || ( हदे ° ५।४८ )। दुगेकाटे वृहदैवाम्रन्भे मिननाः पराठा आपन्‌ । अधिकाश्च न्छोकाः | च. ट. पम्तकयोः--

: सर्वा स्री मध्यमम्भाना पुमानवायुश्च पर्वगः । गणाश्च स

[९

मरन इति वृद्धानुशासनम्‌ ' ॥ इति पाठान्तरं प्रान्ते दीयते |

ध्वा भितरानिनःः इलयत्रापि -वा+अमितरोनिनः' इति संधि. विग्रहः रातथः ।

-तेपाम्‌' इयम्य केनान्वयः । तेषां मरतां माप्यस्य' इत्यन्वये कोऽथः । ममानमहितत्वादधाप्यम्य तेषाम्‌ । तेषा = मरुताम्‌ । मरुच्छ- ठट्म्य माप्य ममानमहितिम्‌ । समाना सहिता यत्य तत्ममानपे- हितम | “मरुतो मितरात्रिणो वा मितरोतिन' । "मरुतो मितरा- वरिण: ` इत्यत्र मितरात्रिणोऽमितराविणशचेति दव अपि पदे सेम. वत्‌; | * वा पितसोचिनः' इयत्रापि तथैव । एवं भाप्यं परमा- नसंहितम्‌ ।

(महदूद्रवन्ति इति महाराष्ट्रः । ग, ज. पाठः ‹ महटवनिि । (३० ). | अयं पाठः शुद्धः । त्वयं निरुक्तमूरे नैक- स्मिन्नपि पुस्तके रभ्यते । ‹ रवन्ति ' इदमदधम्‌ । दुगंस्ी- हृतमूके भहटवन्ति' इति पठः स्यात्‌ ।

१९०

पत्र ८९८

८९९

९००

९०६१

पङ्क्ति

१

१७

न ~~~

१३

रिप्पणी ।

मितशब्देनामितशब्देन वा बाहुस्यं बहुप्रकारता च दश्यते | “महदुवन्ति' इत्यनेन रवस्य महत्ता द्यते ।

“अशरपतनैः' (७) (कल्याणकमाणो कस्यणप्रज्ञाः ' ( ८-९ ) न परितम्‌।

“हजोषणाः' ( ७ ) न पठितम्‌ । ‹तृष्णकतप्यतेर्दन्युरुदन्य- तेः (८) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

तदव्यापत्तये = हिरं वा व्यापन्नं व्यथं मा भूत्‌

"मह्य ग्रहं गृह्णाति' इत्यस्य स्थाने मै म ° (४।८।७ ) भद गृहणाति महयं गृहणाति! इति|

मेषे मवा मेध्याः ।

त्तेन = भृत्या । भान्ति भवन्ति वा = युज्यन्ते |

अजामितायै = पुनसक्तिपरिहाराय ।

भरव्यानाः म॒रप्रजञा' ( ९०२।१८ ) न पठितम्‌ ।

“त्य यत्सवपतः' ( ९००।९५ ) अत्र (तस्य! हृत्यस्य स्थने

दुगेसवीकृतमृले “अम्य! आसीदिति भाति | वरिम्बा' इदं प्रथमैकवचनम्‌ । 'वरिम्वना' इति तृतींयेकवचनम्‌।

£ यदृस्वपथ गृहे ' ( ९००।९४ ) न पतिम्‌ ।

अङ्कानां रमोऽङ्खरपः ( बृह° उ० १।६।८ ) ।

ृषठयम्येदं पाणिकम्‌ ।

८ बहुरूपाः ` (९५२ | १८ ) ' गम्भीरकरमाणो वा गम्भीर प्रत्ता: ' (१९) ' इत्य्चिनन्म ' (२०) न पठितम्‌ । तदधेकारो चुटोकव।मायाधिकारः एण्यकम तस्य प्रक्षये । प्राणमन्वीयुः ' ( ९०६ । १६ ) ‹ पत्यज्ञा वा यज्ञाः ' (१७) ८नः! (१७) ' हनिषु?( १७) न पठितम्‌ । ्रसदकष्यमाणान्‌ = कऋडनिरैचनपरसङ्गन येषां निवेचनमव माकि तान्‌ |

९०६

९.०७

९०८

९० ९

दिषणी | १९१

पङ्क्तिः ७-८ ‹नः) (९०४।२४) न पठितम्‌| १२९ (अपि नैषाम्‌ ' ( २.) मूढे । वृत्तौ । तेषाम्‌ !।

१२९

५९

स्ुत्युपपत्तः = देवतामध्ये यस्मदिषां स्तुतिस्तरमातस्तुतिरपपन्ना ८०५ ¢ शे, योग्येत्यम्मात्कारणादेते देवा एव देवगणा वेति नैरुक्तमतम्‌ । अग्न्यादिदेवानां विषयैयो विरद्धस्वभाव; । नैतेऽ्यादिदेवसद. शाः । एतद्विवरणं तद्धमेदेवताप्रकार इत्यनेन विरुद्धम्‌| तस्मा- द्विपयैयः = विशिष्टः प्रकारः । एत ऋषयोऽअगन्यीदेदवतानोमव विशिष्टः प्रकारः । तततद्धमीपरशिष्टानां देवतानां प्रकारः ।

अस्य सूक्तस्य वप्र ऋषिः पर एव देवता ! ठ. ड, पुस्तकयोः £ वमिष््याऽऽपम्‌ । इन्द्रदेवताकम्‌ ' । करतवो न स्तूयते । धरित्यश्च इति मूक्तम्य नवानाभादितसतवृचाम्‌ ।

वपिष्ठ एव ( आयानुक्रमणी ५ । ३ ॥ )

पैवादं सूक्तेन वा ध्रियश्व्तु प्रचक्षते ( बृहद ५।१६६)। अपङ्गेन = अप्रतिबन्येन |

एतस्मादेव दशनात्‌ = अम्माच्छतपथवाक्यात्‌ ।

: इन्द्रो मृति इदं प्रान्ते टिखितम्‌ ‹ एेन्याम्‌ ` इत्यस्य विवरणं वृत्तावन्तमातरितं स्यात्‌ । शन्ीशब्दो बहङ्ृतवः पूवं- मागतः ।

‹ आप्त्यानां ' (१७) ‹ दानवान्‌ ! ( १८ ) न पठितम्‌ |

१अआ+ ह+ स + ते = आदते । इदं दातोर्टि रूपम्‌ | ३ परह्‌ + स + ते = साक्षते । सहपातारि रूपम्‌ ।

५

लिङ्गविशिष्टस्य मध्यमस्य त्रिममो व्याख्यातः । यदा मध्यमो दरेवगणस्तद्‌ा टिङ्गकथनमनवदयम्‌ । यदा मध्यम हन्द्रो वायुका तदा त॑ रिङ्गविशिषटौ पुरुषाविय्ः ।

तमोः शियोऽत्र समाप्नाताः :

अक्याय एव रप्र उदकं तस्यानुप्रदानं पधिवेटायाम्‌ । तेन प्रसमं तामभिपरत्योच्यते ।

१९२

पत्र ९०९

९१०

टिप्पणी ।

पङ्क्तिः

१६ १५७ १८

९

~> ~>

यदादिव्यः (२९).= यत्‌. आदिल्यः । यत्‌ = यद्‌ |

अदितिः = संषिवय |

व्रते कमणि ' (३) 'अश्ास्तेवी' (4) "हुरथ': (९) 'अरी-

जियच्छति ' (६) ‹ जन्मसु कमैपूदयेषु ! (७) न परितिम्‌ ।

तदेवं = तत्‌ एवम्‌ । तत्‌ = तदा । ‹ अभैवर्िन्यादिलये ' मध आ दित्ये अ ८.6 _ ^^ अभ त्रौ प

दुबोधम्‌ । आदित्ये अर्भवतिनी अदिति; । अर्भुन रात्रौ वतेतेऽ्थ+

नाहनि । एवमादरियेऽ्ैवतिन्यदितिः | यतो यस्मादादित्या-

टव्धस्त्वयाऽऽत्माऽम्तितवं जन्म तम्मिन्र्धवर्तिनी त्वम्‌ |

‹ त्वमपि ' अत्रापिदयब्धस्य किं प्रयोजनम्‌ ।

स्वाधिकारयुक्तापु = इतिकतत्यताः स्वाधिकारयुक्ताः । प्रत्येकस्य स्वोऽप्रिकरारः । तत्मबद्धा इतिकतंन्यताः कतं व्यानि | नराः स्वाधिकारयुक्ता इतिकतंःयतां कनि ।

स्तुवन्ति ` ( ७ ) इत्यस्य स्थाने दुग्ीक्रतमृे ‹ आह्वयन्ति ' आपीटिति माति।

वरुणाद्यः सवै आद्याः । तन्मध्येऽये स्तुतः | तस्मादयम- प्याद्ित्यः । अदितेनीत आदिल ।

प्रमाणं व्िदूनि ते प्रामाणिकाः । तदुीते तद्वेद! ( पा० ४। २।९९. ) । स्तुतौ प्रामाणिकाः । स्तुतिं प्रमाणं ये विदुसते। अद्ितिदक्षायणी । अदिते्ैक्षो अजायत ' इत्येव पयौपतम्‌ । ° दक्षाद्ररितिः पार ! द्स्यनक्दयम्‌ ।

पहितायां : भूते › इति पृवोषम्‌ ।

मनुप्याद्िशः कथमनायन्तेति न ज्ञायते । दिक्षां प्रजननं स एव मावः क्रिया । इदं कर्मामौ कथमकरोत्‌ |

‹ देवतान प्रतिक्रियया ` इटं दुर्बोधम्‌ । दिशि एव देवता, म्तापां जन्माथ प्रतिक्रिया यज्ञकर्म तददारेतय्थः स्यात्‌ । ममानजन्मानौ ममनन्तरजम्मानौ । प्रातःपेधिवेलाया अदित्या नायते । मायि ऽऽदित्याजायते । मरमानशन्दः वं पमनन्तरवाची ।

९१२ ११९

९१३

१०

१२

१४

१५७

म

दिप्मणी | १९३

देवधरमेण = माहाभाग्यादेवताया इत्यादि ( निरु° ७।४ ) ।

^

भदितिमहानात्मा । तदेक्षयादितिः कारणं जन्महेतुर्द्षस्य भवति । यदा दक्षो महानात्मा तदा प्ता क्षम्य कर्थ च भवति ।

^ क्रिस्मिदं सुकृतकरमणो भयं ' ( ९११। २४ ) न व्याल्य- तम्‌ । ! इति वा ! (२४) न प्तम्‌ । तेन ‹ किल्विषं कीर्तिमस्य मिनत्ति ' इति द्गस्वीकृतपा आरत्‌ । किट्‌ + विं = क्‌+ मिदम्‌ । किट्‌ = पकतकमं । भिदं = भयम्‌ । पापं मुङृतक्र्मेणो नरिभेति । अथवा । किट्‌ = कीर्तिम्‌ । भिदे = मिनात्ति । पापं (पापकरम)अस्य पापकम यः

^~

केरोति तस्य करीरतिं भिनातति |

: महदरेतत्‌ ' इति : अध्वानम्‌ ' इत्यस्य विरेषणम्‌ । तद- शुद्धम्‌ । ‹ महान्तमेतम्‌ ` इति शुद्धम्‌ ।

‹ जङ्गम्यते: ` ( ९१६।२१) ‹ रसतेः शब्दकर्मणः कथम्‌ ` ( २४) त व्याख्यातेम्‌ |

अथैम्याऽऽधानम्‌ = अर्भमस्माम्वाधत्मे । ‹ का तेऽस्मास्व° ' (९१२।९१ ) इत्यत्र वृत्तौ : करा तवाम्मा० ' |

* परित एनां तकम! ( ९६१६ | २२९ ) + इति पततः! (२६) ' पयामीति ' (२६ ) इत्यत्र 'इति' ' आख्यानं ' (९१६ ४ ) न.पञितम्‌

धनुःपहखराण्यषट। च गतियीमां न तरिते |

न ता नदीशब्दवहा गतंस्ताः परिकीर्तिताः ॥ ( ष. पुस्तक टिप्पणी ) |

‡ कथं रप्ानि० ` इत्यत्र । कथम्‌ ' आश्चर्ये । तान्युदकानि रानि रमवनिति पेयानि कथं स्युः |

चिरनगर्ीनो वृि्युपरमः

पत्र ९.१४

९.१५.

९१६

टिप्पणी ।

पङ्क्तिः ३ पनरागच्छेत्‌ = प्ततनुयात्‌ = अविच्छितनं ततं कुत्‌ ।

परातरैः = परामुसैग॑मनैः । वरपवत्माचिन्त्यम्‌ । यस्मात्त्ि- रविच्छिन्नम्‌ | अष्टमातन्यावदेवो न ववषं तेन ।

अर्थं पूर्वमाभिरितवती किं त्वं येनत्राऽऽगताऽपि ।

९ क्वान जातिं = किमस्माभिने कृते येन पुननाऽऽगता त्वम्‌ |

आश्वलायनसुत्े प्रउगं न कथ्यते । अन्वारम्भणीयेषटावस्या ऋनो विनियोगः ( आध श्रौ° ९।८)। ` अन्नवती ' ( १६ ) ‹ करमवपुः ` ( १४ ) न परितम्‌। ‹ इमानि च ` ( ६) न व्याख्यातम्‌ ।

वागु सेषु प्रज्ञनेपु प्रज्ञेयेषु वस्तुषु वरिधीयते । तस्मात्मर- स्वती मध्यमा वाक्‌ |

ट, एनत, ` निवचयन्ती ' इत्यम्य “ प्रजञापयन्ती ' इति प्राने छि्यने । मढ, इ. पुस्तकयोः ‹ निर्वचयन्ती ' त्यस्य स्थाने रिख्यते (२६ ) |

: एना ओषधीः ' इत्यन्वयः | ‹ एतानि ` ( २९ ) इति पाठे : एतानि पर्यापि ' |

` महोपम्यामः ` इव्यन्वयः |

ते अभिधाने निज्ञाते = एतत्तयारमिवचनम्‌ अभः | नक्त्रटकोपथाने (म म० ९ १३।२९॥ तै० मरण ४।४।१०) । तेषां मध्ये पोणमाम्यमावास्ये न निर्दि देते । तैत्तिरीयमंहिनायां नक्त्राणामन्ते ' पर्णा पश्चाद दवा अदधुः ' इति वाक्यम्‌ । तम्य कल्पमूत्ेऽयं विनियोगः । पूणा पश्चादिति पौणमापरी पुरस्तादुपधाय क्रततिका नक्षत्रमिति नकषतरेएटका उषदध्यादा कदाखाम्याम्‌ | ततः ध्यते देवा अदरभूः टृत्यमावास्यां पश्ादूपधाय ततः शेषाः । स्वान्ते पौणैमापीम्‌" | ¦ पणां प्श्चदूत पूरणा परस्तात्‌ ' इति पणेमापरीमुदिरय ऋक्‌ । ' यतते देवा अदधुः ' इत्यमावाम्यामुद्िदय ( तै प्र०६।९।१)।

९२ ' प्रदृशेनात्‌ › अत्र प्रध्यम्‌ } दृशैने = ब्ाह्मणवाक्यम्‌ |

पुत्र ९१८

९२९०

१,

एिप्पणी | १९५५

पड्क्तः

+

१

१६९

चतुर्दशके पके = यत्र चतर्दशाहान्येव वतन्ते । चतुर्दशी. पयोगाचन्द्रमपि कहने पत्यनुमतिरत्युच्यते । तत्मेयोगा- मावेन चनद्रमण्डटे पूर्णे सति रकरतयुच्यते ।

‹ कतव दृ्षाय नो हिनु ' इत्यम्य म्थाने दपं तोकाय नो दृध. इति काटकंहितायम्‌ ( १६९ । १६ ) । तद्व यास्कमृटं यम्मात््य भाप्ये ‹ अन्नं च नोऽपत्याय प्रेहि ` (६) उति वतते । करत्वे दक्षाय नो हिनु = अस्माकं दक्षाय क्रतवे दक्ष करत ममृदधयागे हि प्रीतियुक्ता मव ।

रण आगृषि इत्वत्र (० सं०६।१६।४)पध्रना आयुषि ' |

८ रभुनघने (+. ५ अमि' ८ ९) ध स्तुकः स्त्यायतेः स्रत: ' ( ८ ) न प्ररितिम्‌ |

‹ पु मासेषु सीदतीति वा ' (९-१०) न प्शििनवा व्याख्यातम्‌ ।

ररह ^^,

‹ कुत हविनुहोतीति वा ' (९९० | {१-१२) न परितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

+ मुवृतम्‌ ' (२६ ) इति पाठान्तरं " पकृतम्‌ ' इभ्य स्थने । ( तै मं० १।११। ५) ‹ सुभगम्‌ ' | तम्यामेव संहितायां “ पितृणां तस्थे ' इलस्य स्थाने ` पितृणां तम्याः ' |

£ विदितकर्माणं ( ९ ) ‹ मुहानामाह्ये › ( १०) ‹नः) (१०) न पिम्‌ । विद्मना ज्ञानेनापंति यम्य । प्रत्याचचक्ष ' ( ९ ) इति परम्मेपदम्‌ |

४ हि ' ( ६) : परिप्वदक्ष्यते ' ( ७ ) › अधानेन ' (<) 'प्त्याचचक्ष' ( ९ ) न पितम्‌ । "परिप्वजस्व' माप्ये र न रिखिते यास्केन । तदाक्दयकम्‌ ।

१९६

पत्र ९२९२९

पङ्क्तिः १६

„~~

९५)

न्ट

१०

टिप्पणी |

दुग्वौकृतमूटे कदाचित्‌ “परिप्वनस्व' (परिष्वनताम्‌' इति पठः स्यात्‌ |

आधानेन = अघर + अनेन |

उपगम्यमानेन समानेन त्वद्योभ्येन पुरषेण ।

कल्याणाय भद्रं कस्याणमद्रम्‌ ।

उभयस्थानां = दुटोकरेऽन्तरिकषे च वतैमानाम्‌ |

पवित्पाधनं = ज्ञानपाधनम्‌ ।

आत्मनो ज्योतिरात्मनः शब्दश्च |

आत्मानं प्रतिटभते = त्रितः पुनः पुनर्घोतनं पुनभेन्म |

अन्तरिक्षलोकस्य काम्यानीटा्युदकानि । -अन्तरिक्षरमाणानि' इदम्‌ ‹ अन्तरिक्षोकम्य ' त्रिरणम्‌ । अन्तरि ( मध्ये) + क्ष ( क्षरमाणादि ) = मेषघोद्रेषु मेघोदरेभ्यः क्षरमाणानि । अप्यान्यम्मयानि काम्यानीशानि वस्तनि । अप्या = अद्भयो जाता । अथवा | अप्या = अप्यान्युद्कपंबद्धानि ।

9)

[धपत्न धरपत्य क्रूवत |

अपः = अध्वः = अद्मः । अव (९९२१९) + भ्यः) ({५९-१६ ) शति" ( १६ ) न पितम्‌ ।

मनुप्यः = मनुपो नातो मनुपे हितो वा । 'मनुप्यः, ( १६) न व्याख्यातम्‌ ! क वपृष्मत्तया = मान्दर्येण । (तम्य वाऽवदयम्‌ ' अत्र ता" दाब्दृस्य किं प्रयोजनम्‌ । अ ८ ॥ (य म्या ऋनो माप्यम्य च दुकृतोऽ्भो न सरलः । ( म मे० ४५।१२ ) बदित्था

“जिनोषि! दृत्यम्य स्थाने "हिनोपि' |

९९१

९२६

९९७

९६८

दिप्पणी। १९७

पङ्क्तिः

१

१९-२०

१५

१५ १।

२

अङ्कस्थाः पाठमेद्‌ा अखपांशेन दुर्वेधाः ( २९-१९९ ) । (अश्रिणवन्ति' ( २६ ) 'अद्रोण्वतिः ( २७-२८ ) अस्य शब्द्स्यात्न न क्रिमि प्रयोजनम्‌ । इत्यविरोधः! अस्य पाठा- न्तरम्‌ 'अपतमानार्थो मे' (२६) मम मते एतावथौवसमानौ विरुद्धाविति पाटान्तरम्यार्भः ।

तवं पवेतानां मेघानां! ( ९२४।२१-२४ ) भेदनं ( २४) न प्रठितम्‌ ।

यास्करमते भृमिरत्र न प्रथाना | विनियोगे भूमिः प्रधाना । अयं विरोधो विद्रद्धिः परिहतंम्यः | किंत्वयं॑दुप्परिहायैः । सम- नुग॑स्यम्ते = साधयिष्यन्ति (न. षर.) प्रान्ते ।

विमृतिरिनद्रा्त प्यक । पौराणिकास्तिनद्राणीं पृथक्त्वेन मन्यन्ते । इन्द्रः पतिरिद््राणी पत्नीति |

अपरंचन = क्विच । यस्कमाप्येऽपरंचन = अपरां समाम्‌ । अपर्चन = अन्यदूतजातमिव ( सायणः ) । ' अपरामपि स माम्‌" इत्यस्य "न कदाचिदपि! इत्यथैः कथं लभ्यते । वृषाकपिरादत्य इति नैरुक्ताः ।

सवप्वपि देवेलिति निधारणम्‌ । पप्रियं' (९२६।२२) हवि. रित्यस्य कोषणम्‌ । निधोरणार्थं प्रियः इति तत्परिणम्यते गेण । तद्धाप्यकिरुद्धम्‌ ।

यम्य यसमै वृपाक्रषय इदं हविगेच्छति ८ ९२६ । २२) । वस्तुतस्तु यम्य वृषाकपत्रपोरदुमप्य हवि देवानामिति तेषु तान्प्रति नितरां गच्छति ।

१ प्रिय

५ ति ' ( निगच्छति ) (९२६ । २२ ) त्त्र न पठितम्‌ ।

‹ तमेतदूनुमः ' ( २३ ) = सोऽप्येवं ब्रवीमि । अथमथे कथं प्यस्य स्यात्‌ । प)ऽहमेतदूत्रवीमीति दुगेसवीकतमूरे पठः स्यात्‌ |

¦ तिर्भिमाय ' ( ९२७ । १९ ) न पठितम्‌ |

१९८

टिप्पणी |

पत्र पङ्क्तिः ९२८ ८ तदात्मना = तेनाऽऽत्मन्वमृता त्रपा प्ता गौरीः । ^. फ

9 ९२९

~<

९३१०

~<

आत्मा यस्तेनाऽऽत्मना ' इत्यन्वयः । गुणाभिधानं गुणवाचकर पदम्‌ |

९.

° दविगाश्रयाणि '! (१६) " स्वाणि भृतान्युपजीवन्ति ! ( १६-१७) न परितिम्‌ ।

अ ( अभिव्यञ्जयत्‌ ) + क्षरं ( क्षरति ) इति दुगैः कपाहाय्ये परमिदं प्रचरति ।

इतिवा ' (११) ` मननाय' (११) ८ आदिय. मितिवा'( १६) न पठितम्‌|

‹ मायुमिव ` ( १२-१६) ^ इति या्तिकाः ' ( {६} न पठितं न वा व्याष्यातम्‌ ।

वरमा या पयो दुमे मा पर्मधुक्‌ । परम इति दृशेयागाभ्य पयमे। नाम |

सुदोहनां ' ( १४ ) माप्य । पुरदुषरा वृतते।

‹ एनां ' ( १९ ) भाप्ये | ' एतां ' वृत्तौ ।

* न हृत्येप हि ग्रष्ठः सर्वेषां स्वानां यदुटुकरं यद्रा ' ( {५- १६) न पाठेतन वा व्यास्वातम्‌ |

मुपर्रवीमि वागेषा माप्यमिका पर्मभूगिति याज्ञिकाः ' (}५) न पिम्‌ ।

परमूतम्‌ = अन्ञपम्‌ ।

रुचितः = शोभमानः ।

मुयादुदकरमध्यात्मीकृत्याऽऽत्मपात्कृत्वा । तेनोदृकेनतयम्वय

०

तृणो मेवम्तमद्धि न तु तृणम्‌ ।

आ = अपवन्ती दरद्धमकरुषमुदकम्‌ । आ = पत॑तः चरन्ती = मध्यम्थाने चरन्ती ।

१२

९६४

९६

विप्पणी । १९९

पडक्तिः

१

१५

° सूयवम्ात्‌° ` इत्यासिन्मन््रे घरमधुक्‌ गौः स्पष्टा न तथा माध्यमिका वाक्‌ ।

‹ इति सा निगदव्याख्याता ! (१२) न परठितिनवा व्याख्यातम्‌ |

सोमयागे प्रायणीया नामेष्टिः | तत्र ' पथ्यां यजति स्वस्ति यजति ' इति क्रमं ब्राह्मणे (मै सं० ३६।७ १॥ तै० सं० ६।१।९॥ श०्व्रा०३।२।३।८) । स्तणएव क्र व (भ्न (~ शद्रा [94 जति' कवौ मोऽत । पथ्यां स्वस्ति प्रथमां प्रायणीये यजति ( कौ त्रा० ७।८) । "परम्तात्पथ्या इत्यादि च' (कौ० ब्रा° ७।८)।

^ वमूनि ' ( १० ) न पठितम्‌ । ‹ निरमणे ' ( १०-११ ) न परथितिन वा व्याख्यातम्‌ ।

: हविषः ' इत्यम्य केनान्मयः । ‹ हविषा दातुनिति स्यात्‌ । न. पाठः ( ६० ) ' हवि गोपायतु ' = हविरम्मान्गोपायतु । : अनसः मंपिष्ठान्मेघात्‌ ` ( 4९--६ ) इति यास्कः । अनमो वायोः ' इति दुगः ।

* यत्‌ ` ( ८ ) न पठितम्‌ |

* दवान: शक्रटमान ० एतस्मादेव ' ( ७-८ ) न पहतं न वा व्याख्यातम्‌ ।

न, र रन 9 { (-न-~ ) ¦ मध्यमाम्नभातप्रायोवृत्युपपरदशेनाथम्‌ ' अत्र । प्रायोवति यम्य कोऽभैः | ८ मेषं दश्षेयन्‌ ' इत्यन्वयः । शकटानः = शकटाख्यमनः। ` त्रिमृक्तपाशि ' (१) नं परितम्‌ । प्रोरेतवतः परागताद्रा ' (२) न पठितं नवा व्यास्या- तम्‌ ।

०० टिप्पणी पत्र पङ्क्तिः ९३६ ६ , गृणाना ' ( ९३९ | १७ ) म्ये ‹ गृणातु ' वत्तौ । ७ ‹ प्रभृथस्य ' ( ९३९ । १८) ८ नः! ( १९ ) (ह्वा इत्यत्र ‹ दिवा ' ८ १७ ) न पठितम्‌ । १९ ‹ स्मद्मि ' ( ९३९ । १६ ) “ ज्योतिषो वा ' ( १८) * उदकस्य वा! ( १८ ) इखत्र € वा ' (नः! (१९). न परितं न वा व्याख्यातम्‌ । ९६७ ६ ' पुरमणीयानि ' ( ९३६ । १६ ) ‹ पचा! (१६) न पठितम्‌ । ७ ‹ रोदमी रोदपी ` ( ९६६ । {६--!७) न पिन वा भ्याख्यातम्‌ । इत्येकादशोऽध्यायः । अथ द्रदशोऽध्यायः। ९३९ १२ पश्च = देवतानानात्वपक्े । १९ स्तुतानि शश्राणि यम्मिन्‌ | १९ च, 2. पुस्तकयोः “एककम्याधिशब्दस्य' ( २७ ) इति प्राने न", (~ भ. ८ गरक कि १ पाटमदा द्यते । ' तयोरेकेकस्य प्रथगमावेन स्तुत्यभावात्‌ इत्येव सुवचम्‌ । ‹ अश्रिदाव्दरम्य ' इति पदस्य न किमपि प्रयोननम्‌ | {९-९० ए्फरोऽशरी न क्रुत्रापि म्तृयते । २१ नासत्याविति नाम्ना नयोः एथकम्तृतिनं विद्यते | अस्य विधा- (^+ ¢ नम्य क्रि प्रयोजनमत्र | नामत्यः ' इत्यप्येकम्य रतुनिन ्रिद्त इति मुवचम्‌ । २२ प्रथमम्य = मध्यम्थानम्याधिनः। न भ ५ [९ ५ २६ तमोमागो मध्यमः | ममभौ न स्थिरः | तमोभागो हीनो

भवति ज्योतिर्भागो वधते च।

९६९

९४१

टिप्पणी । २०१ पट्क्तिः

२४ प्ध्यन्तरं चुस्धाना देवतेति रूपान्तरं मवति न मिश्ररुपम्‌ । तमोमागो नष्ट एव भवति ।

१२ अथास्मिन्पकषे राजानौ पुण्यकरृतानिति मतेऽगररभिनात्रियेत- निवचनं महामारतादीतिहाप्रनथः संगतम्‌ ।

१६ ‹ ज्योतियान्यः ' इत्यत्र ‹ अन्यः ! { ९६९ । ९ ) ‹ तमो- भागो हि मध्यमो ज्योतिभाग आदित्यः! ( ७--८)न पितम्‌ ।

१४-१९ अनुिष्टभ्नाति = प्रविशति ।

१९ अनु = अनुविष्म्भानन्तरमेव | ‹ अनु › (९६९ | ७ ) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

१६ प्रातरनुवाक आधेयः क्रतुः प्रथम उपस्यो द्वितीय आधिन-

` स्तृतीयः। अञ्चिरुपाऽभधरिनविते प्रातयौवाणो देवाः | अयं प्रातरनुवाक महति रत्रिमागेऽवरिष्टेऽनृच्यः । पुरा मनुप्या- दिप्राणिवाचः पुरा शकरुनिवादादनुबरुया्पुरा तमप्र॒ अप्रातात्‌ । (ए त्रा ७।९) | उदयातपू्माधिनं स्तोत्र सधिकराल- संबद्धम्‌ | ° पुरावाचः प्रवदितोः । व्युष्टायां पुरा ूच्योदेतोर- नुयात्‌ ! (मे मं ४।५।३)।

१९ ‹ तद्धागम्‌ ` प्रामादिक्रिम्‌ | ' स भागः! इति शुद्धम्‌ ।

उपजातं दववताददरौनाय चक्ुयस्य । तमसो ज्योतिषश्च संधिः । “इति सा निगदव्याख्याता (९४० २२) न पितम्‌ । रात्रिपयायेषु=अतिरात्रोऽभिषटोमस्थैका पस्था । तम्यां द्वादश शखाणि पचन्ते । चतुणौ चतुणंमिकः प्यौयः । एवे द्वदशानां त्रयः पायाः । दानां ्थिकनामेको भागः । एवं राज्याय | भ भ (9 ¢ _ (० मागाः | प्रथमः पयौयः प्रथमे भगे | द्वितीयो द्वितीये । तृती- ५ = ५ मौ ठयमानः न 8 यस्तृतीये पठयते । एवं॑रत्रौ पठचमानत्वात्ते रात्रिपयाया

इत्ुच्यन ।

[>

१६ तिरोभहृयाः सोमाः । 'तिगेदिया अहस्तिररकृ्य रत्नौ २;

२०२ रिप्पणी । पत्रं पङ्क्तिः ९४१ १३ प्रयोक्तव्या अतिरत्रगताः सोमविशेषाः' ( तै° मं० ७।६। ४ १२) अत्रत्यप्तायणमाप्ये आधिनश्च द्विकपालः पुरोडाशः । १३-१४ आश्चिनः पुरोडाशो द्विकपालः काम्येषु | यथा (मै° मं २।६॥१ ९) अशरिषटोमे ग्रहश्च | हृदं तयोः कमं | १९ बराहल्येन संस्तव एव न त्वस्तवः ।

९४६ ४ महाराष्ट्रे ° वसतिषु ° पुरातयोः ' ( ९४० । २९-६०) इत्यधिकः पाठः| रातिः = दानम्‌ । वसातयः = रातयः। यस्मात्ता रातयस्तयोराधिनोव॑मन्ते स्म । वसरातिशब्दो वक्तेव वहतेवी | *अपे त्वा वृत्रहणे' दुर्बोधम्‌

१७-१८ सम्‌+अवे+अवश्शौताम्‌ । वक्ष कान्ताकरत्यस्मात्‌ । १८ प्पपिनार्प्यमानया' (११) न पञििम्‌ | ` १९ देवाः शरीराणि संकल्पानुरूपाणि गृह्णन्ति । देवानां स्वतन्त्राणि नमानि नान्याश्रितानि ।

९४४ ४ प्रहिणुत! (९४६ । १८ ) न पितम्‌ ।

७ "एतदपि ( ९४३। १९) न पठितं न वा न्यास्यतिम्‌ ।

८ अनाहते त्वयि । त्वयीत्यनेन को बोध्यते | इृदमसंबद्धमेव । अनाहतेषु युप्माखित्यवक्यम्‌ ।

९ आवः (अव तपणे' इत्यस्मात्‌ ।

१४-१६ (सवा हास्मन्देवताः प्रातर नुवाकमनुवति प्रमोदन्ते! ( एे०रा०

७।६)।

१६ आ~+उप्यन्ते = स्तृयने।

१९ “उच्छी किमे (धा० १{। २१६) । विवासः समापिः।

९९५ ८ भअन्नवति' (३) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

९ भमहनीयं' (३) “अम्मम्य! (३) न पठितम्‌ |

९४६ ९ यतः = यम्मातपूयीत्‌ |

“म्यात्‌ ( ९४९ | १९) इदिप्यनेन विकल्पो दश्यते । प्रह मायन्तीनामुपसां निदेशः | अथवा | बहुवचनं पूनाधम्‌ |

पर ९४१

९४७

९४८

परक्तिः

२१

२९

२९६

१२

५;

रि्पणी । २०३

अपि निगमो मवति, ( ९४९ | २१.२२ ) न पठितम्‌ | स्यात्‌" (१९) ' गावो गमनादृरुषीर।रोचनान्मातरो भामो निर्मान्यः' (२२) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ |

मृद हीनोऽस्मीति = नाहं प्रथमम्षाविसूनामीति ९.) । आस्फारम्‌ = महान्तं ध्वनिं कृत्वा । ‹ आस्फारं संम्कृतम्‌ इति दुः |

[^> कष [ 4 ष) [+ १ [१ थ

रितवे = ति एव देवता इति पक्षे । एतस्मन्प्े पूया = मू प्रभा नतु सूथेदुहिता |

यानशचन्रये विनियुज्य । पथस्य प्रमा सुयतृभकंनोधनाथम्‌ ।

सूर्प्रमाऽशधाविदेवता | ‹ सुकाशानं ' ( ९४७। १७) ‹ प्रका- शयति कमणः ' (१९) न पठितम्‌ ।

वहतुं = वहनम्‌ । वहतुः = वहनस्यालंकाराथै माङ्गल्या्थ च वरस्य पुरतो वहनीयो ह्रागुडादिमङ्गद्रन्यमेघः।

(+: ५ ^ भ [^ ऋ सुक्कं॑हास्मलिमिव | तेन शत्मलिना सूयं उपमीयते । उपमानयोगः पृष्टतः = इयमुपमा सूयंस्यातिरक्ततवं दशयति । आदित्यो रक्तवरणोऽनयोपमया रक्ततरो भाति । ुविंुक इति विशेषणमादितये युक्ततरम्‌ । शसम गौणम्‌ । हिंसायां = यदा हंसाऽवश्या तदा ।

‹ सवित सूर्याम्‌ ° ' इयं कथा काभि््राहमणे तियत इति न ज्ञायते । एेतरेयत्राह्मणस्था कथा भिन्ना ( रे० त्रा° १५।१)। ' प्रनापतये वा ' इत्यौहापिकपक्षो नास्मत्ंमतः । तमिति- ह।समैतिहासिकाः कथयन्ति | कथमेतदिति = कोऽयमितिहास इति तान्पृच्छ | : इतिहासो मृग्यः ' ( २८-२९ ) इति ग. च. न. पाठ ति भाति क्रे उतिदहासं ) ति ग, आपरीदिति माति । च. पुस्तके ‹ इतिहासं दराणु ' इति रोधः कृतः । किंतु स ट.पस्तकानुरोषेन न कृतः| ‹ इतिहापं परणु ' इत्यस्मात्पाठात्‌ ‹ इतिहासो मृभ्यः › इति पाठः प्राचीनः |

२०४ टिषणी.

पत्र पङ्क्तिः ९४९ २-३ यद्रा सयौविभृतिरक्दयायान्वर्षति तदा स॒ तान्कम्पयति । कम्प- नयोगत्सा विमृतिः (वृषा,कपायीत्युच्यते ।

१८ मध्यम इन्दर वृषाकपाय्याः पुत्स्तेन सा सुपुत्र ।

१९ माध्यमिका वागिनद्रम्य पत्नी तेन तस्याः स्नुषा । रसहरणं सूयेण क्रियते नतिविनद्रेण | तेन कर्थं सामान्यम्‌ । कथ च तयोः सहस्मानम्‌ । इनद्रोऽत्राऽऽदित्यम्तेन सामान्यम्‌ । ५

२० ८ मिथुनपामान्यात्‌ ' दुर्बोधम्‌ | इन्द्रो मध्यमो वागपि माध्य- मिका । तयोर्मिथुनम्‌ । इं सामान्यं स्यात्‌ । घ्रसत्‌ = प्राश्नातु ।

२६ ‹ त्मेतद्रम आदित्यः (१६९१४) नपितं नवा व्याख्यातम्‌ । २८ ' पुखकर हविः ' ( १३)छ. त, द्‌, पुस्तकेषु नास्ि।

^ ^~ ^~

दुगस्वीहृतमृरेऽपि नाऽऽपीदिति भाति ।

९९० {-९ स्तु = सूनुः | तं म्नोतीति स्नुषेति समीचीना व्युत्पत्तिः | ६ ' वृद्धिकर्मणः' (९४९ । १२ ) ‹ पुखाचयकरं ' (१६) न पठितम्‌ ।

९९१ १ ‹ अप्यगृहन्‌ ' ( १९० । १९) भाप्ये | ‹ अपागृहन्‌ ' वृ्तौ। ४ ८ विवश्वतेऽप्यधिनौ ' ( ९५०।१५९- १६) इत्यत्रा अपि न पठितम्‌ । १४- १५ तेषु व्यस्तं रूपं च' इत्यस्य (तेष्वन्य्तदरषं च. (२७-२८ ) इति पाठन्तरस्याप्य्थो न ज्ञायते | १९ व्यवहारः = निरूपणम्‌ । १६ तथा सति = यदा सरणयरध्ा भवेत्तदा । २१ (त्वी स्रण्युः, ( ९१०।१८ ) इतीतिहापश्च न परितो न वा व्याख्यातः । वृत्तिस्थतिहामाद्धप्यस्थेतिहापो भिन्नः ।

या्ककपितेतिहाप्सद्रा इतिहापरः सायणमाप्ये वर्तते । कुत्र त्योऽयमितिहाप इति न ज्ञायते ।

९९२

९९३ ९९४

९५९ `

सिप्पणी | ०

पटक्तिः ४ ^.)

१३ मविभ्यता योगेन. = सवितुः -सरण्वयश्र योगो न मृतः लु भावी । ४

१६ प्रथमखण्डे 'तमोभागो मध्यमः. !. इत्युच्यते ( नि° १२।१)

२० ` मौताऽपि मवति | दुप्थानस्य त्टुः ।

१७

# ~

अत्र त्वष्टा मध्यमः । तेन (तमोमागस्यः इृयपपाठः स्यत्‌ । देवधर्मेण = देवेलिद्‌ शक्यम्‌ । या जाया सा स्वमत

` जाया कथं माता | जायतेऽस्यां पुत्रत्वेन पतिरिति ।

अस्यां = दिवि।

यजमान उख्या रित्ये प्रणयति । उलायाम्चिनिधा- नातप्ञ्रिक्यपाशाः प्रमोक्तव्या मवन्ति । `

प्रज्ञानानि! (९५३। १९ ) भेधावी' ( १६ ) "वरणीयः ` ८ १७ ) न पठितं न वा व्यार्यातम्‌ ।

ल्यति्यपन्‌, ( ९५३।१७ ) सविता! ( १७ ) द्वितीयम्‌ “एतस्मात्सामान्यात्‌! ( १९२१ ) न पषितिम्‌ ।

पम्रेकाद्शिन्यामापस्तन्बेनैकाददापदूनां रक्षणानि पठि. तानि । तन्मध्येऽथोरामः सावित्र इति । साच्तरिः पशुः = संितृदेवताक इत्यथैः । अधस्तत्कष्ण उपर्षिच्छुभर इति । रामेन कृष्ण उच्यते । रामा शद्रा । कृष्णवणो- त्सामान्यात्‌ । कृकवाकुः कुक्कुटः । चरणायुध इति यावत्‌' (7, ठ. ड, ) |

` (अग्नि चित्वा न रामामुपेयात्‌! । ( वासिष्ठधमेशाखम्‌ १८1

१७ ) । व्योऽभि चित्वाऽन्यस्य च्लियमुपैति' तेन प्रायश्चित्तिः कार्या ( मै० सं ३।४।७ ) | अर्चि चित्वा प्रथमं चित्वा न रामामुपेयात्‌ । द्वितीयं॑चित्वी नान्येषां शियः |तत्र चित्वा न कांचनः ( काठक २१।७ )।

रामशब्दो रामा सखीति मूलमर्थै त्यनति सामन्यश्च भवति ।

वत्तः = प्र्रृत्तः |

२५१ प्र

९९५ .

९९६

९९७

९५८

१८

१९-१६ १६- १५७

१७. १८ १८-१९

१९

रिप्पणी ।

्ागुत्सपणात्‌! ( ९९३।२४-२९ ) = तस्मात्पाकित्रात्कल- त्परतः ( दुगैः ) । सवितुरत्पणातपुरतशलनात्मागित्ययेः स्यात्‌ ।

आप्रः = आद्नातुः ।

वता वृत्तौ ' ( अमरः ३। । ७९ ) । वाताम्‌ = उप- जीविकार्थम्‌ । प्तुर इति यमनाम तरते त्वरतेवा त्वरया" ( ९९९।२४-२९ ) ध्वा ( २७ ) “उदयेन, (२८) न पठितं न वा म्या्य(तम्‌ ।

अनुत्मृ्ः = उत्सपणात््ाक्‌ ( ९९६।२४-२९ । )।

अन्धः = अ ( अस्मिन्‌ ) +न्‌ (न) + ध ( ध्यानम्‌ )। ‹ तद्भगाय पयोौनहर्तद्गगोऽवेक्ोचकरे तस्या्षिणी निरैदाह तस्मादाहुरन्थो भग इति ' (शत० ब्रा० १।७।४।६ प्राशित्रमक्षणकथा ( तै° सण २।६।८)। ेतिहापिकपक्षम्याभिप्रायोऽयमथेवाद एव |

‹ जनं मगोऽगच्छततस्मादाहूर्जनो गन्तम्यस्तत्र भगेन संगच्छता इति ' (मेर प° १।६।१२)।

८ जनं भगो गच्छतीति वा ` (९९९ | २७) अत्न वा- शब्दः क्रिमयः । चशब्द आवश्यकः । इति च ब्राहमणमि- त्यर्थे |

यदा तदा = सर्वदैव | आत्मना = स्वयमेव |

^ कमन्यमादित्यदेवमवकषयत्‌ ' ( २६ ) इति महाराषमुखे- धिकम्‌ ।

° उद्गमत्‌ ` ( १७ ) न परितम्‌ ।

एते सवे ठेवा आत्मवेयकत्वपक्षः । चक्षुषा = सूरूपेण चक्षुषा ।

‹ एष वै पवां देवानां चक्षुः ' । इदं ब्राह्णवचनं मेदृपकष- याज्ञिकपक्षपतमथेनाय |

प्र ९९८

९९९.

९६०

९९१

९६९

टिषणी | २०५७

पङ्क्ति

२४ २६

१६

व्यपदेशात्‌ = सहरनिर्देशात्‌ ।

८ तस्मादेतौ यज्ञेन यजन्ते ' (प° प° १।६।१२)। ‹ भगौ ' पदं तत्र नास्ति | ८ न यज्ञे यजन्ते ' इति ग. च न. पाठः ( ३१) । ‹ यज्ञेन यजन्ते ' इति मृरपाठः स्यात्‌। ‹ अयज्ञियम्‌ ' ( २९ ) इति न माप्यकृतोऽथैः । माप्यमते कं रोहितम्‌ ।

‹ विश्वरूपे अहनी ते कर्मं › ( ९९८ । १७ ) इत्यन्वयः ।

° द्योरेव चापि › ( ९९८ । १७ ) इत्र च ' ‹ सर्वाणि श्रज्ञानान्यवस्यन्‌ ' ( १७-१८ ) ' दत्तिः ! ( १८) न पठितम्‌ ।

‹ भाजनवती ! ( ९५८।१८ ) न पितं न वा म्याछ्यातम्‌ । ‹ कृतः ' ( १३ ) = व्यापारतः ।

अभ्यानट्‌ू = अभ्यापननः । प्रात इत्यथैः ।

£ त्रिधा! (१२) ‹ सूयन्त इतिवा! (१९ ) इत्यत्र ‹ इति वा ' ‹ भवन्तीति ' ( १६ ) इत्यत्र ‹ इति ' न परि. तम्‌ । ‹ तरधाभावाय ! ( २८ ) हइत्याधिकं महारा्टमूटे ।

४ निधानं पदैः ' क्रिमथमेतत्‌ ।

पांसुरे = प्यायने ।

¢ स्वपनमेतत्‌० ' इति निरुक्तमूले ( नि° ९ ।३ ) |

‹ समूहं पांसुल इव ' ( ९६० । १४- १९ ) भाप्ये | प्ृहूछमिव परपु ' वृत्तो ।

४ पि्गानियाः ' इत्यस्य स्थने ‹ प॑प्नीयाः ' ( ९६०।२९ ) महारा्टृले । ‹ पंसनीयाः ' इत्यस्य कोऽथः ।

‡ नियमतः ' कोऽषैः । अत्र चयुस्थानप्रकरणे तस्य नियमना- त्पठनाद्िधानरो दु्थानः । वस्तुतस्त्वयं पृथिवीस्थानः ।

‹ महते बलम्य ! (६) ‹वा) (७) ‹ स्थानां! (७) न परठितैम्‌ ।

९६१३

९६५९

रिष्पणी.।

पटाक्तिः ।

{९ एवैः = कामैः । अथवा | = अयनैः (गमैः ) । अथव | = अवनेः ( रक्षणैः ) ।

१६ उत्या = पथा |

११ ' भृरिमधवानं नयति श्गैस्य लोकस्यापि वोदूठा ' (२)

११-१

१६

१४

१९-२०

८ अनेन ' ( £ ) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ । योऽगियैजमानं स्वी होक नयति सोऽपि मुरण्युः । तत्पं? पाती = तेनाथवा स इव यः प्ेपतति (६.४) । अभ्निवित्‌ = योऽचि चिनुते स॒ यजमानः । ‹ त्पपाती मुरण्युः ' (४) इत्यत्र ' भुरण्युः ' न पठितम्‌ । उपत्ताः संपादिता अपवपेमारा यज्ञियवस्तुप्चया येन |

तदेव = तदैवेति म्यात्‌ । ' स्वर्गस्य कस्यापि ` (२) = स

रोकमपि । ‹ बोहा ' (९) = यो वहति । “उत्तरम्यामन्वयस्तेन व्येषि' (६) इति प्रायणमाप्ये निरक्तपाटः। प्रयङ्कृत्वा = प्रतीच्यां देशि स्थापयित्वा |

प्रयङ्बदं ज्योतिरुच्यते ' (९९४ । २१-२२ ) न पिं न वा व्याख्यातम्‌ |

ऋचि वर्तमानं ' दृशे ' (९६४ । २० ) पदं माप्य वृत्त च न व्याख्यानम्‌ । दृशे = दरोनाय ।

‹ अभिविपश्यसि ' इत्यस्य स्थाने ‹ अभिविपदयेति ' दुसरी

- कृतमृटे पाठः स्यात्‌ ।

सर्यदरषेः । वषीदोपधयः| ओपधिभ्य आहुतयः । एवमरिषोषणं सथेण । ‹ अचि च त्रिप च ' (२) इत्यत्र ‹ चदय ! "ति

मिति ` (३) अत्र ‹ इति ' : दयवीपृथिन्यौ च धारयति ' (४

४ आह्‌ ' (९) न पठितम्‌ |

‹ विपूर्वस्य स्नातेः शरद्धयभस्य ' नेयं -यास्कपद्रतिः ! ' 9

प्णतिः शद्धिकमण ' इति यको -ृथान्‌ |

निगृदम्यापयमन प्रकारानाय भूम एवं कारणम्‌ | “ रना तु मध्यमः ` (२६) इति ग. च, ज, पाठः|

रिप्पणी | २०९

पर पङ्क्तिः ९९७ १६

९६८ ११

९९९ ९-७

६०

९७१ ६

क ५५

९५१ ८

४५ काट + [अ | 9 + पककालं = कर्मकारं कर्योग्यं कालम्‌ ।

: इत्यधिः ' (५) इत्यत्र ‹ इति › ‹ स्मै ' (९) । तत्‌ ' (७) ‹ वृषाकम्यनः ' (७) न पितम्‌ ।

कमेण्या = करमणि साधुः कषियोभ्या ।

उपम॑हतैः = उपमपनैः = आत्मपतात्कतैः ।

" एहि ` (३) ¦ 4: "( ६ ) ‹ आदित्यः ' (४) न पितम्‌ ।

‹ समेतदू्ुमः ' (९) न पितं न वा व्या्यातम्‌ ।

शोभनम = नगतोऽनु्रहम्‌ ।

आदित्यो वृक्षो यस्मात्स वृश्चति क्षपयति ।

वृ( वृतः) + क्ष ( क्षये) = वृक्षः ( ९६८।९१ )। पुण्यकृतो निवापरायाऽऽदि्यं गच्छन्ति | पटा (परा ) + शं ( शरणम्‌ ) = पटाशः । क्षये = क्षयाय निवाम्ाय । (स्थाने, (९६८ ।९१ ) : वृक्षो ब्रशचनात्पलाङ्ञे पलाडानात्‌ ' (२२) (तत्र! (९६) “इत्यपि! अत्र ‹ इति ' (९६९।९) न पठितम्‌ । ‹ सर्वस्य पाता वरा पाडायिता वा ' (९६८ ।२३ ) न पठिते न व्रा व्याख्यातम्‌ ।

गत ( आदित्यदक्रम्‌ ) अत्मा येषाम्‌ |

‹ अपरि निगमो भवति ` (९७० | २०) ‹ पावीरवी च व्या ' (०) इत्यत्र ` पर्वणी ' ‹ च पर्वे च देवाः (रर्‌) स्तुत्या ' ( ९६) ` इमानीति ' (२५) इत्यत्र ‹ इति ! न पठितम्‌ ।

' प्रयुक्तानि ' (२३) न पठितं न वा व्याख्यतिम्‌ ।

‹ निवैननम्यास्यमृच्युत्ते पर सम्यतपागोऽन्नेप्यः ! दुर्बोधम्‌ ।

‹ इति सा निगद्म्याष्याता ' (६) न परितम्‌ ।

२१० टिपणी | पत्र पङ्क्तिः । [+ च न ^ +

९५३ ६ रदविमवन्तः' ९५२।२० ) (याते (२१) “एषां (२१) “अन्तः! (२२) (आरब्धुं (९७६ । १) न पडितम्‌ ।

१४१५ 'जरम्भे रक्नुवनति' इत्यन्वयः ।

१८ प्रथिवी व्योख्याता । इह चौरुच्यते ८ निष्ण्टुमाप्ये ) । समुद्र व्यो्यातः । अम्तरिक्षनामपु ( निष्टुभाप्ये ) । उत्तमोऽ- मिधेयः (ट. 2. ड. ) | ॥

० अन एकपद्वयाख्यातः०' इत्याद पुनर्क्तमेकस्यामनि तेषा स्तुतिरिति कथनम्‌ । पूर्वत्र भिन्नास्ृश्वेकैकम्या देवतायाः स्तुतिः ।

९७४ १९ “अम्मा शणोतु' नदं शद्ध संकरतं पितु प्राकृतमापादृपितं सम्करतमेतत्‌ । अपरि च नः' (६) 'अजश्चकपात्यृथिवी च समु द्रश्च' ( ६-४) पव च देवाः" (४) इत्यत्र सर्वै भ्च' शब्दः ` केविम्ता मेधाक्रशम्ताः' {५} न पतिम्‌ |

१५ ` यज्वृधो वा ` (४) इत्यस्यानन्तरं दुगम्बीक्तमृले “उदक वृधो वा ' इत्यधिकमाप्रीटिति माति।

{६ १७ कविमिर्मातरिभिः रात्रर्नवण्टुकतवेन शस्ताः इत्यन्वयः ।

१७ -मन्त्राः (५) न पठितं न वा व्यारयातम्‌ |

२१-२२९ ध्यानारम्भणे यक्त उपयुक्तः । भ्यानायोपयुक्तः सन्‌ ।

९७५ १८ कर्माणि! (१०) माप्य । ‹ अन्नानि' वृत्त |

१९ प्व, (१०) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ | ‹ पूर्ने ' इ पूर्वे इत्यघ्याप्रंशः ।

२० ‹ अचेन्योऽनृपास्ते' (१०-१ १) इत्र माप्ये यः = इन्रः । वृत्त तु यः = यनमानः। भाप्यक्रतादधौव्घरतिकृतोऽर्भो मिन: ।

९७६ १ आदित्यदिते परथम्मित्नां उति पक्षे ।

१७-१९ आदित्यो ददयते तथाञऽपित्या अपि । एव ते प्रक्षाः |

पपतकरुपयो दरे वर्तन्ते । तम्मात्ते नाऽऽदित्यवत्प्रतयक्षाः । पितु ते परोक्षाः | ददं न वाम्तविकरं यम्मात्तेऽपि दृश्यन्ते | अ

९७६

९७७

९७८

९.७९,

पङ्क्तिः ५७१९

५५.१९

२६

~~~

९५

१०५ १२

५५4

टिप्पणी | २११

च | शब्दः कथं प्रयक्षः परोक्षो वा | अथवा । आदित्य्षष्टरो व्युत्पत्त्या प्रत्यकषवृ्तिः । अदितेः एतराः इति । न तथा “पप्तक्रपयः' इत्यादयः शब्दाः । ते हि परोक्षवत्तयः । तम्मा- स्मयक्षवृततिः शव्दः प्रथमं िरदेदयः। |

न

‹जहुतीरादित्येम्यध्चिरं (४) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ |

अविद्यमान उत्सगेम्त्यागौ यम्य तत्‌ । यावदानुपं नुहूपत्रं न त्याज्यं यजमानेन

धनः (९) भमित्रथधायमा च मगश्चः (५.-६) इत्यत्र च-

शाव्डराः) न पठितम्‌|

'अष्धित्ये (१०) “अप्रमादं सतत्सरः (१०) अम्नमि-

तमादित्यं यन्ति" (१ १):भम्वनौ सत्रसदौ च द्वेवी वाय्वादि.

त्यौ (१२) भप्तकषथः प्रतिहिताः" (१३) षट्‌ ' (१६)

‹ त्रि मपम्यात्मनि! (१६) "सदमप्रमादं' (१४) "इमान्येव'

(१४) न पठितम्‌ ।

+ नो क्रे "^ न , ^

तेनोदकरेनेद्धाः । रदमयोऽवरिन्धनाः |

स्वस्य॒ क्रमणोऽनुतपरगेणित्यन्यः । उदकटरानेनाऽऽरित्य

रक्षन्ति । उदकमादियम्य भक्षः । 'निरिन्धनोऽपि इति द्रयो-

रनयेः शब्दयो क्रिमि प्रयोजनम्‌ |

आत्मानम्‌ = आदित्यमेव |

अप्रमाद्न्तीद्धियाणीत्यन्वयः |

: आत्मान यन्ति ' ( ९७८।१९ ) ‹ अस्वप्नजौ सत्रसदौ च

वै" ५4-- १६) * इयात्मगतिमाच््े ' ( १६ ) न पि ~~; ) ‡ अम्वप्नजी = _ म)

तम्‌ । ‹ सवत्प्रं ' ( १० ) " अस्वप्ननीं स॒त्रसद। च देवा

(१२)८ विद्या सप्तम्यात्मनि'८( १६ ) ‹ आत्मानं

( १९ ) न स्याख्यातम्‌ ।

‹ अनं पानं पचनवयृहं स्वरप्म्तभूतं तेजो वायुवत्तिः !

इत्यस्य कावन्वयारथा ।

२१२ रिप्पणी । पतर पङ्क्तिः ९८० ९ ‹ ति्यगनिल उर्ध्वबन्धन उर्वबोधनो वा ' (९७९ | २२- २३) ‹ सवैरूपं ' ( २१) : आदिलयसदमयः ' ( २३- २४) इत्यत्र ' आदित्य › ‹ तियम्बिट ' (२५ ) ‹ वै रूपं ' (९८० | १ ) (अत्र) ( १) न परिम्‌ | 4-६ चमन्‌ = उदकम्‌ । यथा चमप्रो मधुपूणंस्तथा । रश्मिर.

पाणि च्छिद्राणि | यथा चमसस्य त्ियैननि च्छद्रिणि तथाऽस्य , मण्डलस्य रदमयन्तिय्॑चः | मधुपर्णे नमसे ब्नद्राणि षै कृतानि ।

७ भृतानां संष्ठवो नाशः । तदवधि । ९ पथे उदकमस्तीति स चमपः। १२ तदभिष्ठात्रा पूर्यण | १९ आत्मगतिपकषे * उरध्मनोधनः ' ( ९७९ | २९ ) ‹ ऋषय;

सप्त › (९८० । १ ) : इद्धियाणि यानि ' ( ! ) ° गोप्तणि ' ( १ ) न पिं न वा व्याख्यानम्‌ |

१९-२० इद्धियाननुमूतं = ब्ह्मरपो व्रहज्ञान वद्धियैनानुमृयते | : इद्धियत्वेन मृतं ' ( पारमेदः ९७-२९ । अये पाढमेदो

र्बधः। २० कते विधातारः। ९८१ १७ ‹ ऋनुगामिनाम्‌ ! (९ ) (इति ! (९) ! दानं ' (९) 'आभेनो)(९) ‹ मव दवाः ` ( ११ ) न पठितम्‌|

१७-१८ अन्तररक्षं रदमीन्नावृणोति न प्रतिवघताति । १९ ' कल्याण्यां मता ' ( ८-९) < चिरं ' ( {१ )न पितं न वा व्याख्यातम्‌ | ९८२ २१२२९ ‹ मनुप्यपृतः ' (११) ' पर्वे च देता इहाऽऽगच्' (१२) न प्रठिम्‌। ।

पत्र ९८३

९.८४

रिप्पणी । २१३

पङ्क्तिः

९.

५११५

१२९

4

१६

'दाशतर्याषु' वृत्ती । "दशतयीषु" (९८२।१२) यास्कमाप्ये |

विशवशब्दोषेत मन्त्रन।तं सृक्तं वा करमणि योऽयमिति न्यायम्‌ |

“आम्नायस्य करियात्वादानर्थ्यमतदर्थानाम्‌ ` ( पवैमीमांसा १।९। १) समाश्नायं = वेदे |

कर्मसु यावन्तो गायत्रच्छनदोयुक्ता मन्त्रा आवदयकास्तावन्तो वेदेनत्यादया : | तु तादशं मन््रनातं नारं क्मत्पिदे कमपिद्धयै। ओप्यन्तां = प्रयुज्यन्ताम्‌ ।

इति पदयन्यास्काचायै इलयन्वयः ।

५ म [> भे श्च ५ ५ + न र ~: यावदलं कमणि ( तावत्‌ ) वैशदेवानां मन्त्राणां गायत्रे छन्दपी. यमनुत्प्तिगेमयतीत्यन्वयः । बहुविशवशब्दावर्ं प्रत्यामत्नौ । तयोरथेयोरल्पो भेदः । प्रायस्तो समानारथो ।

अत्यः्तगतः = सार्वत्रिकः | अयं सिद्धान्तो नियमो वा न सर्वत्र युक्तः । सर्वत्रगो नियमोऽवङ्यः । अपि चैवमनव्यन्त- गत॒इत्युदेशः' अय सवेषु पुम्तकेषु पाठः । विंत्वयं दुर्बोधः । मध्ये (इत्यदः इत्यम्य स्थाने "एष उदेशः' (९८२।१४)। केषुनितपूकतप्वेकम्यामेव ऋचि देवतारिङ्गं वतैते । केषुनिने

कस्यामपि । यथा -बश्रुरेकः' इत्यस्मिन्‌ । ‹ बभरेकं इति दश द्विपदा अचिङ्ञाः' (९८२।१४-१६ ) इतिच, त. द. पुस्त. केषु "एकलिङ्ग" इत्यम्यानन्तरम्‌ । इतरेषु -भवति' उयस्या- नन्तरम्‌ । नेदं दुर्गेण व्या्यातम्‌ । ऋनि उदरनि मिन्ना देवता विशिष्टशज्ञा कतु नामरहिता | अत्र व्िश्रशब्टो विशधरिद्गं वा नास्ति | तथाऽपि वेश्देवानां स्थाने प्रयुज्यते । तसमाच्छरक- पृणिमतं नात्यन्तगम्‌ ।

"कऋध्याम' हइृयमृगाधिनी । नरी तुफरी पफैरी एताटशाः

शब्दा अम्मिन्मक्ते सन्ति । तेन स सूक्तं पफंरपुक्तमित्य- भिधीयते ।

९८५

९८६

९८५७

रिप्पभी ।

पङ्क्तिः

१

१६ १८

१२९

~<

म०००० वतः, अत्र॒ चतुष्पशचक्षराणि ग. च, ज. पुस्त- केषु गहितानि | ‹ इमं न अस्माकं मन्त्रम्‌ इति पाठः स्यात्‌ । क.ख.घ. ट. ठ. पुस्तकेषु क्रियमाना वृत्तिः सायणमाप्यमेव । मसेमहि ' इति पोऽनयुद्धः । भक्षयेमहीत्यवदयम्‌ ।

८ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः ' ( ३ , ‹ तमालभन्त तेना- यजन्त ' (९) ह) ( ५ ) ' स्मपवम्त'( ६ + ¢ यद्विवसते ` ( ७ ) न प्रतिम्‌ |

स्थावरजङ्धमभावमापन्नमत एव सर्वगणं सतनामानम्‌ ।

¢ ते वः° ` हृत्यत्रापि प्श्ाहुत्या ( चराथा ) ओीपध्याहुत्या (वसत्या) चाभिरिष्यत इत्युच्यते । सवैमधिरेव । एतचचोक्तम्‌ ।

एतादृशं दैनं ज्ञानं यम्य जातं तस्य प्रयोक्तुयेनमानम्य । 8 3 8 भ ॥ देवभाषिनः = देवभावं प्राप्तः |

अन्यद्धवतीति अन्यभावरि । न अन्यभावि अनन्थभावि । ता रायज्ञम्य फलमन्यथा न मवति ।

‹ साधरनादुधयुम्ानो देवगण इति नैरुक्ताः । पूत देवयुगमित्या- ख्यानम्‌ ` ८ ९८६ । ६-७ ) न परितं न वा व्याख्यातम्‌ | क एते साध्याः | यन्तकम॑साधनाततेदविवमाप्लुवन्‌ । तेन साध्या स्थानो देवगण इनि नैस्क्तमतम्‌ । पूतैम्मि्युगे प्रथि्यं साध्यनामका देवा आमननित्याल्यानं पौराणिकमतम्‌ ।

ॐ. ^~

वरिकशाव्डा अधश्च नित्याः | तेन पूर्व ज्ञनवन्तो यन्ञकमोणि कृतवा त्दरमपिदिरे ।

+ अधिः पडारामीततिनायनन्त › ( तै० स० ५।७। २६१) इत्येव | तत्र ‹ तमाभन्त ' नास्ति |

<- ९ ते यम्मात्‌ = यस्मात्ते |

९८७

34

९८९.

टिप्पणी । २१५

+

पडाक्त

(+

९ १९

१६

~ल

[

पुभिवासवः' (९.८६।८) माप्ये । वामवोऽ्चिः' वृत्तो |

पु पुमा वें देवाः सना अक्रमं य आजमद सव॑नं जुषाणाः । भरमाणा वह॑माना हवीश्स्यसमे ध॑त्त वप्तवो वभूनि) (य० वा० प०८। १८) । स्वगा वें देवाः सदुनमकम य आनम सर्नेदं जुषाणाः | ‹ जक्षिवांसः पपिवांसश्च वि्ेऽस्मे धत्त वसवो वसूनि ' ( प° प° १।४। ४४ )। ८ सुगा वो देवाः सदना कृणामि य आमोद्‌^ पवनं जुषाणाः । जक्षिवांसः पपिवाश्च विशरऽस्मे धत्त वतव वमूनि ` ( मै° प्र १।६।६८)। ‹ मगा वा दवा; स्रदनदमस्तु य ाजम्म सवनद्‌ जषाणाः | नक्षि पपिवामशच विश्रऽमे भतत वसवो वसूनि! (काठकं ° ४; १२) | कपि्टसंहितायां ( \। १० ) ‹ आजग्म ' स्थाने “माजममुः इति विपः । इतरथा कपिष्टपंहितापाठटः काठकपंहि- तापाः । दृयमृकम्यां सदितायां वतत हति न ज्ञायते । उपरि निर्ि्टामु संहितापु ' सुपथा ` इत्यस्य स्थाने ‹ सदना › अथवा : सदन ' वतते । दुगेरवीकृतमृटे “सुपभेदमस्तु ' ( २६ ) इति पाठ आसीरिति माति । ' पवनार्नीमानि ' ( १७ ) इत्यस्य स्थानं : सवनमिद्‌' (२४) "अधिय प्रातःसवनमेनरं माध्यंदिनं वैश्वदेवे तूर्तीय सवनम्‌ › (५० प ४} १ | ९) । ` नव पमिष्टषनुषि तृती यमरवने हूयन्ते (मे००४।८ | ४)| तेन वन्तो स्थाना; । (अरमन्त) ( ९ ) 'मवाः' ( १०) भ्व (१९) (अवोच एना. न्पथः) (११) न परिम्‌ | ' रमयन्त ' ( १०-११) न पठितंन वा व्याख्यातम्‌ । कदानिद्वतमाना इत्येष शबरो “रमयन्तः इत्यस्य व्याख्या स्यात्‌ । अहतान्‌ = नवान्‌ | प्रहतान्‌ ( पाठभेदे २२ ) = प्रदागमनेन हतान्‌ उत्तमान्‌ ।

२१६ रिप्पणी ।

प्र पङ्क्तिः ९८९ १९ वाजिनो देवाश्वाः | ‹ नो भवन्तु ' ( १०) हानेषु' (१०) मितद्रवः, ( ११) दति वा ( ११) इति वा (११) “इति! (१२) "अस्मत्‌ ( १२- १३ ) न पठितम्‌ । ‹ अमीवा देवाश्राः' (९८९ । १६) न पितं न वा व्याख्यातम्‌ | ९९० १--२ अ(आ) + हि (हनि ) । र (रहमि) + क्षसः (क्षिण्वन्ति)। २ अमीवाः = रोगान्‌ | * ९१ देवानां पल्य उशत्यः' ( १३ ) : अवन्तु नः' (१४) इत्यत्र धनः, "चाननपरसननाय' (१४) (तानो देम्यः! ( १९) ‹ ह्म ' ( १६ ) न पठितम्‌| ९९१ १९ अम्थादिमिः परुैरित्यम्वयः | ‹ अपिच) इयत्र , च ' ( १०) ‹ इन्द्रस्य पत्नी ' ( १०-११) अग्नेः पत्नी ' ( ११ ) ‹ अधिनोः पत्नी ' ( ११) ‹ देव्यः ` (१२) न परितम्‌ | {५७ राट्‌ राजमाना |: राजतेः ' ( ११) ‹ कामयन्तां ' (१२) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

{८-१९ रोदमी इति प्रगृ्य शाकल्यस्य पदकारस्य मतेन | तेन तदृ वचनम्‌ । श्रित्वतर तदेकवचनम्‌ । तेन न प्रगृह्यम्‌ ।

९९. २ कथाम काटः । भृक्तवत्मु पृरषेषु = अग्यादिपुरषमोजना- नन्तरम्‌ । 'य त्रतु; कालो ज्यायानां य ऋतुः काटी उ्यायानाम्‌ ` (९९१ । १६) इति द्विरक्तिर्यायपरिसमापिः द्योतनाय

९९४ १० अतिम्तुतय इति नरुक्तानां स्मयः श्षिद्धान्तः | तमनुस ।

११ ‹ अपो सुम्क्ष° ' इत्यस्याऽऽ्च्छन्दोविनियोगा न दीयन्ते ।

९ म्तत्रियश्चनुरूपश्च म्तत्रियानुरूपौ न तु स्तेत्रिनहूपे ।

३ ते) (९९४२९) “नत्वा (२९) इत्यत्र! द्यावप्रिन्धी ' (२९) इत्यत्र न ‹८न' न परितम्‌। वजजिन्‌ ' ( २६ ) ‹ भभ्यश्ुर्बताम्‌ ' (२६३) न परित न वा त्या्यानम्‌ ।

९९६

९९७

५८

रिष्पणी । २१७

पट्क्तिः | ९ | यत्‌ ॥ ( १ #: ) « गतिकर्मणः ति ( १ २ ) ८ एतत्‌ 9 ( १ ट) न पठितम्‌ |

[> कषे [>

२१ स्यवधीयते = व्यवहितो ऽदो भवति मनुप्यः | १४ ^ हि५.( द) त) (&) ज पपु (९ पठितम्‌ । १८ ‹ यत्रामाय्रपाकरषिरयं इरः ' ( ९१० ) ` अभपाभरिनोः' ( १२) नपर्ितिन वा म्यार्यातम्‌ | २४ ‹ अ्रपा व्राचः प्रवहितेव ' इदमष्टमवण्डम्यान्ते | पञ्चमपष्ठ- सप्तमाष्टमलण्डा दुगंसवीक्रतमृले नाऽऽपन्‌ ।

\ स्येति | नेयं यस्वक्रतभाप्यपद्ततिः । यास्कः ऋची. कानि न परति | ह्ितरिधा सृणिभवति । अत्र सृणिङ्गाब्द्‌- स्रीलिङ्गः | तेन ` मतं हन्ता ' इति अदगुदधेरूपे | ‹ त्र हन्त्री ` दइव्यव्दयम्‌ | : सृण्येव ' अत्र न सृणि्चब्दः | द्रौ सृण्यो न द्र सृणी | ' सष्यब्दस्य करोऽभैः |

४ यथा सृणिः मत्री तथा अध्रिनो अपि मर्तारौ । ‹ चापि! इत्यत्र `च "शाब्दः अनवद्यः । जमरी = मतर । त्यर्थः ' | याक इत्यथशवडरौ माप्य न प्रयुनक्ति । तुफरीत्‌ = हन्तारौ ।

६ तुकषरी = किप्रहन्तारौ । उदन्यजेव = उद्कने इव ।

~

रले सामुद्रे चन्द्रम इति अध्याहतम्‌ । तमुद्रे मवे पामुदरम्‌। चन्द्रमभि भव चान्द्रमसम्‌ । किमिदं चान्द्रमसं रलम्‌ । चन्द्र कान्तः चन्द्रमापि न व्रिदयते | क्रतु चन्द्रक्मिभिः स्पृष्टः सन्‌ भ भ भ (७

द्रवते | जेमने = जयमने |

८ जरायु = जरायुनम्‌ । ‹ शरीरं ' अध्याहतम्‌ ।

९ ‹ शरदम्‌ ) अयं कस्य अथः | अनरं = अनीणम्‌। अन्न सायणमाप्यम्‌ । : सृण्येव सृष्याक्ि । सृणिरडकुशः ।

पत्र ९९७

टिप्पणी |

पङ्क्तिः 1 ९ अङ्कुशा मत्तगनाकिवि । जर्भरी गात्रविनामं कुरषन्तौ ।

^ ^~

यद्रा । सृण्येव । सृणिद्रिविधा । मत्तगजस्यकत्राव्या- पयिव्येका । अपरा बधयित्री । तादश्यौ सृण्याविव जरी मर्तारौ एकतैववस्थापकौ । तथा तुरत तर्फितारौ शत्रणां हन्तारौ । नैतोशेव । नितोशतिर्वधकरमा । नितोशयतीति मितोश्चः। तस्यापत्यं नैतोशः । ताकि तरी शातरृणां हन्तारौ । परीका प्रक शत्रूणां विदारयितारौ । यद्र/ । स्तोतृननानां धनारि दानेन पूरयितारौ । उदन्धनेव उदन्यने इव । उदके मवं उद- न्यम्‌ | तंत्र जति रत्ने इव निमे । कान्तिुक्तातित्यथैः । जेमना जेमनी यक्षी | मदेरू बलातिरायेन मत्तौ स्तुत्यो वा | ता तौ पर्व्तगुणे। अश्िनौ युवां मे मदी जरायु जरायुनमत एव मरायु मरणीटे हारीरम्‌ । अजरं नरारहितं मरणधमेरहिते कुरुतम्‌ यास्कमाप्यं द्वेषम्‌ | यस्मात्‌ यास्कः तरण्यनैतेशश- व्दयोः अर्भ न ददात्रि। रत्नराव्दः नपुपकः। अधिनी पुमांपौ । र रत्नाभ्यां कथं उपमीयेताम्‌ । मायणमाप्यं अपि न साधु | काचित्‌ भय अथः स्यात्‌ । ' जभरी ` इदं भूधातोः यड नामरूपं स्यात्‌ । मृधातोः अभ्यासः नम । इकारो नाम- करणः । यः पौनःपुन्येन भृरं वा विभर्ति प्तः जोरैः। पफरीका। । अत्र कागमः छन्दः स्यात्‌ | जभोशवत प्फरिरब्दः फृथातोः यि नामरूप स्यात्‌ । धातुषटे एृषातुः नैव विद्यते | भ कदाचित्‌ मुधातोः उच्चारमेदः स्यात्‌ । तुफरिदाव्दः परीरेसदृशो माति । ‹ पर. ! द्यस्य स्थाने ‹तुर ' इत्यादेशः प्रामीणैः कृतः स्यात्‌ । ‹ तुफरीत्‌ ' इत्यत्र तृभागमः छन्दो; स्यात्‌ । उदन्यन- शब्दः ‹ उदृन्थ--उद्‌न › इत्यनयोः शब्दयोः समेन प्रपि; स्यात्‌ । उदनि मवः उद्न्यः। उदूनः जातः उदनः | अयं कश्चित्‌ उद्कनारौ पक्षी स्यात्‌ । धर्मकमशमेममेवत्‌ नेमन्दव्दः निधातोः मन््रत्ययान्तः उत्पन्नः स्यात्‌ | जेमा जमन जमनः दति तम्य रुपाणि मवेनुः | मदेरुदाब्द; मदधातोः। अ्चिनी दयेनाम्यां उपमीयते । यथा--ततरिमिः इयेनेव दीयतम्‌!

दिपणी | २१९

पत्र पडक्तिः

९९७ ५

(ऋ० प° 4|७४।९) | ‹ कुह दयेनेव पेतथुः ! ऋ° प्ण ८। ७३ | ४} | ‹ उयेनक्ि पतो हव्यदातये सोमं सुतं महिषेवाव गच्छतः ' (ऋ० प्रं ८ । ६९ | ९ )। पृण्य-नेतोश-उदम्यनाः इमानि केषानित्‌ पक्षिणां नामानि मयुः । यया इमे पक्षिणः आरिमृतान्‌ पक्षिणः जयन्ति स्वभक्ष्यं च अपहरन्ति तथा अधिनौ अभरिच्यवना्दीन्‌ आपदः उद्धरतः। ता तौ युवां अधिनौ मे मम जरायु जराव मरायु मरणं शरीरं अजरं जर।मरणमुक्तं कुरुतम्‌ । अयं केवल; तकः |

१२ तरत्‌ = तरति स पापं सर्वम्‌ । मन्दी = यः स्तौति। १६ धावति = गच्छतयुधवौ गतिम्‌। धारसुतस्य अन्धसः = धारया

२१ १५

अभिषुतस्य अन्धप्तः = धारया अभिश्रतस्य सोमस्य मन््रपूतम्य वाच। म्तुरम्य | अगं आत्मपरोऽभैः ऋनि न विद्यते | तरत्‌ = समुद्र तरन्‌ । 'तरत्ममद्रं एवमान उर्मिणा' ( ऋ०पं० ९ | १०७ । १९ ) । समरप: नटेन मिश्रचते तस्मात्‌ परमः मद्रं तरति दरति ऋषिः बति । प्ोमः मन्दी इति उच्यते । यस्मात्‌ सः प्यति पतृन्‌ हपयति च । एतादश: सोमः पवित्रं प्रति धावति । पुतस्य अन्धः सोमस्य भारा प्त प्रति भावति । अस्य सूक्तस्य चतः ऋचः । प्रत्यकस्याः अन्तिमः पादः तरत्स मन्दी धावतीति | इन्द्रादयो देवाः पिवरयुः इति सरमः त्वरया परथितं प्रति ूद्धीकरणारथं॑ धावति इति अतिशयोक्तिः ।

चत्वारि शृङखेति । दशानि प्रतीकानि अस्मिन्‌ एव अध्यय द्यन्ते । आदीं वयः एव वेदाः आसन्‌ । न चत्वारः । प्रातःसवन माध्येदिने तृतीये सवेनं इति ब्रौणि सवनानि | ८ प्रायणीयोदयनीये ' इति द्वयोः इयोः नामनी ।

हस्तासः = छन्दौपि । तिधा = तरेधा = मन्वव्राह्मणकलमैः | रोरवणमस्य सवनक्रमेण | आदौ ऋचः | तदनन्तरं यजूषि । दद्‌ नन्तरं सामानि । एवं सवने सवने क्रमः | अयं तरिविधः पाठः अस्य वृषभस्य रोरवणमित्युच्यते |

२२० रिप्पणी ।

पत्र पङ्क्तिः ९९७ २६९ यदनमृम्मिः ° स्तुवन्ति | इदं ब्राह्मणवाक्यवत्‌ भाति । २४ एप दि महान्‌ देवो यदन्नः । इदमपि तथैव । २४-२९ एप हि मनुप्यानाकरिाति यजनाय । दृद्मपि तथैव ।

अत्र सायणभाप्यम्‌ । ^ यचि सृक्तस्य अभिूयौरिपशचदेवता- कत्वात्‌ पश्चधायं मन्त्रो व्याख्येयस्तयापि निरुक्तचयुक्तनीत्य यज्ञात्मा पूर्यम्य च प्रकाराकत्वेन तत्परतया व्याख्यायते ।' अस्य गज्ञात्मकम्य्नेः चत्वारि गर्गा चत्वारो वेदाः गृङ्ग्था- नीयाः । यद्यपि आपम्तम्बेन ' यज्ञ व्याख्यास्यामः । स त्रिभिः वदरबिधीयते ( पर्मि. १।३ ) इत्युक्तम्‌ । तथाऽपि आधव॑ण- स्येतरानपकषवेकायिपाध्यानां कृतनकरमेणां अभिधायक्रलात्‌ तदपेक्षया चत्वारि शर्ैत्युक्तम्‌ । त्रयोऽस्य पादाः सवेनानि ्रीण्यम्य पादाः । प्रवृत्तिमाधनत्वात्पाद दृत्युच्यन्ते । दर शीर्पि ब्रह्मौदनं प्रकथश्च | इष्टिमोमप्राधान्येन इदं उक्तम्‌ । सप्त हम्तामः मत च्छन्दामि | रस्ता अनुष्ठानस्य मुख्यं साधः नम्‌ । छन्दस्यपि देवताप्रीणनस्य मृख्यमाधनमिति हम्तव्यत- हारः | त्रिधा बद्धः मन्त्रकल्पव्राह्मणेः विप्रकारं बद्धः । बन्धन- मस्य तन्निप्याद्यत्वम्‌ । वृपमः फटानां वपता । रोरवीति भृशे दाव्दायते । क्मयनुःपामोतभेः शच्रयागम्त॒तिरूपेः होत्राय तादितः ध्वनिभिः अमां रौति, एवे महो देवः मद्यान्‌ आक्रििश | मयैः यजमानः निष्पाद्त्वा्‌ प्रवेश्य उपचये । भध मूर्यपले व्याट्यायते | अम्य आद्ित्यम्य चत्वार शृङ्गाणि चतत दिशः । एताः श्रयणागत्वात्‌ शृ्गाणील्युपचर्यने । तरयो अम्य पदाः | त्रयो कदू; पादृम्थानीयाः भवन्ति गमन- साधनत्वात्‌ । तथाहि कम्म पूर्वहि सिके ईयते! ह्यु पक्रम्य वरदरदन्यननिभिरेति मूः ' (त. त्रा ६।१६। ९।१) दति हि वेदत्रयेण गतिगान्नाता | द्व शर्पि | अद्ध रात्रिश्च द्र शिरमी | प्न हम्तामरो भस्य | सप्त स्दमयः पटू विख्तणाः ऋतवः एकः माघ्रगणः इति वा सप्त हता मनि | तरिधा बद्धः त्रिषु स्थानेषु क्षिलयादरिषु अग्न्या्यातम- कतेन मेबद्धः । ग्राप्मवपीहेमन्ताग्यैः तिमिः त्रेधा बद्धो व|

९९८

िष्पणी | २९१

पङ्क्तिः

२४२९ वृषभः वापिता | रोरवीति शब्द्‌ करोति वृष्टयाद्ारा | सः

महो महान्‌ देवः मर्त्यानाविवेश ततनयन्तृतया । ‹ सूय आत्मा जगतम्तस्युतश्च ' (ऋण पं १ | ११५|१) इति हि श्रुतम्‌ | एवं त अवादिपकषेऽपि योज्यम्‌ | "

अत्र व्याकरणमहाभाप्यम्‌ | ^ चत्वारि शृङ्गाणि चत्वार पदजातानि नामास्यातोपमर्गनिपाताश्च । त्रयो अस्य पादाख्रयः कालाः मूतमतिप्यदरतमानाः । द्रे शपि दवौ शब्दात्मानौ कयः कायश्च । मप हस्तासो सप्र भस्य विभक्तयः । त्रिधा बद्धखिषु स्थानेषु वद्ध उरमि कष्ठे शिरसीति । वृषभो वर्षणात्‌ । रोरतरीति शव्द करौति । कुत एतत्‌ । रौतिः श्दकरम | महो देवो मयां जव्िेति | महन्देवः शब्दः | मत्यां मरण- भरमाणो मनुप्याः । तानाव्विश " |

यन्तः = गच्छन्तः ईनाना वा | अपेक्षन्ते = इन्ते । स्वयैन्तो नपकषने = ते अमुमेव टरं गतवन्त ङ्न्ते ।

्िधतोधारं = पर्वैतोधारम्‌ ।

भत्र महीधरमाप्यम्‌ । ‹ मुषं वदमि जानन्ति ते सुविद्रः ज्ञानकम॑मुचयकारिणः | ये मुविद्रंपः यज्ञं वितेनिरे वितन्व- नति अनुतिष्ठति । कौट्ड यज्ञम्‌ । विशधतोधारं विधतो धारा यम्य तम्‌ । आहुतिदक्षिणान्नानि यज्ञस्य धाराः । वैशवानरमा रुतपृणाहूतिवमोधौरावाजप्रसवीयानि वा॒ यज्ञस्य धाराः । यद्रा विश्वम्य जगतो धारयितारम्‌ | ते यज्ञकर्तारः स्वः स्वग यन्तो गच्छन्तो नक्षन्ते पपाद न कुव कृतकृत्य- लवात्‌ । चां स्व नाऽऽरोहन्ति । कीदरीं चम्‌ । रणद्धि जरा- मृतयुशोकादीन्‌ सा रोदसी ताम्‌ । रोदप्ी इति दिवो विशेषणं नतु द्यावाप्मित्योरापैभानम्‌ । दिव इत्युपादानात्‌ । ददर । ये यजमानाः सुविद्रा्नः सुषु कमेप्रकारे जानन्तः विश्वतोधारं जगद्धारणहेतुं यज्ञं॒॑वरितन्वन्ति विरेपेण कुन्ति ते चयं अन्त- रक्षि भरोहन्ति । तथा सेदप्री चावाप्रथिन्यौ आसेहन्ति | ततः सल्यन्तः सर्गस्य आदित्यमण्डलं प्रापनुवन्तः अन्यत्किमपि स्थानं न अक्षन | "

९९८ २९

#

टिप्पणी ।

पत्र पद्क्तिः

रोदपीपदस्य चावापुथिन्यौ इत्यथैः । इदं पदं व्यथं । यस्मात्‌ पृथिव्याः अत्र न किमपि प्रयोजनम्‌ । ‹ याषदेन चः कथितैव | ‹ क्षन्ते ' ‹ विधतोधारं ` ‹ कितेनिरे ' एते शब्दाः ऋकूदालायां न वतेन्ते । अस्या ऋचः मापरैली अवौचीना | ये सुविद्रापसि विश्वतोधारं पर्वस्थ जगतः धारयितारं यं

1 [^ + 9

वितेनिरे वितन्वनति ते चां आरोहनिि । स्वयन्तः स्वग गच्छन्तः स्वगौदन्यत्‌ न क्िंनिदपेकषन्ते | प्रहूितेव = प्रहिता इव । ‹प्वहरिता इत्यस्य कोऽषैः |

स्तुतिः वणैने वा इति अभः स्यात्‌ | इव शब्दः करिमथैम्‌ ।

९९९ १ ‹ गुहा गृहतेः ' (९९८ । ९ ) ।

४

७-९,

१९- १६

‹ ओंकारो महाव्याहतयशचेत्याै ` ( ९९८ | १० ) 'प्रना- पतिः ° त्रयीं विद्यामभ्यतपत्‌ । तस्या अभितप्ताया एतान्यक्षराणि सप्रास्वन्त मूमूवः स्वरिति ' ( छ० उ० २।२३।२)। ८ तान्यम्यतपत्तेम्योऽभितपतेभ्य अकारः संप्राछचवत्‌ ' ( छ उ०२।२६। ३) एतदपि विवरणम्‌ |

आख्यातानामथः कथमप्रधिद्धतरः । नामान्यप्यप्रपषिद्धानि सनि। उपस्गनिपातानामरभोऽनिश्चितो भवेननत्वाख्यातानाम्‌ । दुर्गं विवरणमर्किचित्करम्‌ ।

[43

के एते एके | अव्िमूतक्रिदः । भृतानि सरपा्ीनि ये जानते ते।

१७ मृगाः प्यः कथं भिन्नाः | टेणकशव्दम्य कोऽथः । विशिष्टं

१८

१९

(~ ० 0 9 ^ ] वायमिल्यकोऽथेः । पदुमृगयोमेध्ये निदेशात्तणवः प्राणी स्यात्‌। ‹ पशपु = गवाद्यः | तृणेषु = वीणाजातिषु | वादित्रवि- त्यथैः । मृगेषु = मवगद्रिषु (१) ' (ट. ) | आलपप्रवादाः = अध्यात्मवादिनः । प्रवदतीलद्कुद्ं प्रदन्ती- त्यवहयम्‌ ।

८ एष्वेव लोकेषु प्रीणि ' ( ९९८ | १६ ) माप्ये । “ एषु टोकेषु ्ीणि प्र तुरीयाणि ' इति भै० सं० । ४ वायौ ' ( १७ ) भ्ये | ¦ वाने › मर पं०।' सराित्ये ' ( १८)

९.९९

{०००

१००१

टिप्पणी । २२३

पङ्क्तिः

१९ मै° सं० नास्ति । (स्तनयित्नावथ ' ( १८) भाप्ये | श्तन-

१०

१२

चित्ना अथ ' मै° प° । ' ब्राह्मणाः वदन्ति (१९)

माप्ये | ‹ व्राह्मणः वदति ' मै स॑ ।'याच देवानां या

च मनूप्याणां ! (२०) भै° प्र नाति । ' वाम चषट

चतुधा व्थमवत्ततो याऽत्यतिरिच्यत सा वनस्प्तानप्राविशत्मैषा निः _ ् श ५

याल या दुन्दुभौ या तूणवे या बाणायाम्‌ ' ( मै° पण

3६11

तदेतद्राह्मणं स्पष्टम्‌ । रथतरं ( ९९८ | १७ ) वामदेव्य

( १५७ ) वृहत्‌. ( १८ ) एतानि साम्नां नामानि ।

तरे वणाः कीदृशीं वाचं वदन्ति । ते किं पशवः | एतेषां

मतानां मृलमन्वेप्यम्‌ | ततोऽ्ः स्पष्टो भवेत्‌ |

‹ ऋनो अक्षरे परमे व्यवने ' (२) ' क्वा) (३) न

परितम्‌ । ‹ ऋचश्च ह्क्षरे परमे म्यवने धीयन्ते प्रति

प्रतीति च ब्राह्मणम्‌ ! (२ -७ ) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

अवियत्त आकारः । अधिदैव आदित्यः । अध्यात्मनि आत्मा ।

अकारं किना दूरा ना्यन्ते | तस्याः = वाचः |

स्यवनं विरिष्टं विरि वा अवनं रक्षणम्‌ । ऋचां परमे रक्षणः

मक्षरमोकारः । नानदधवतेषु च मन्त्रेषु ( ६ ) ॐकार आव-

र्यके; | व्िविधमसिन्छद्मजातमिति दमैः ।

क्षर्‌ सर्वषां शब्दानां मूटम्‌ ।

८ ओकार एतं सवम्‌ । ओपरिव्येतदक्षरमिदं सवम्‌ › ( मा०

उ० १)।८ ओमितीदं सवम्‌ ' (तै उ० अनुवाकः ८ )।

तानि = ऋगार्दुनि ।

प्रणवः = ॐ | प्रणवस्य विग्रहः शरीरम्‌ अत्मा |

चगेष आदित्य इत्यन्वयः ।

प्रत्यनः = सर्वाणि मृतानि ( ४-९ ) । ' प्रत्युः सर्वाणि ( ४ ५९ 1 >~ ननि ¢ ,

मूतानि ' ( ४-९ ) ‹ यदनेनाचन्ति ' ( ७ ) प्रत्यूचः

२२४ टिप्पणी ।

पर पङ्क्तिः १००१ १६ सर्वाणीद्धियाणि ` (७) यान्यसित्नात्मन्येकं भवन्ति '

(९) न पठितं न वा व्याख्यातम्‌ । १६- १४ मत्रेम्यः ( ९ ) = अवयवेम्यः | १४ ¦ भवति! (५) ‹ इत्यथिदरैवतं ' (९) ‹ अथाध्यात्मं ' (६) “अत्र › (७) ' उच्यन्ते› (७) ¦ भवति ' ८ ८ ) न पितम्‌ । १९ अयमात्मा शरीरं वा ऋकू । याम्कमाप्ये शरीरमेव ( ७ )।

॥ ॥

२१ ‹ अविनारिषमै ' ( ८ ) माप्ये | ‹ अकिनाकिधरम › वृत्त। त्‌ प्तयुम्यथाऽवयवः प्रत्यवयवः । ऋच ऋग्यनुःसामानि । प्रतयो ब्राहमणानि ( १ ) । देवाः प्रपिद्धाः । अक्षरमकरारः । अथवा । ऋकू आदयः । प्त्युचः सर्वाणि मृतानि । देवा रमयः | अक्षरम्‌ अन्यन्मत्रेभ्यो मृतेभ्यः | अथवा । ऋकू शरीरम्‌ । प्रत्यूच इन्द्रियाणि । देवा इन्द्रियाणि । जक्षरम्‌ अविनाशिधमं

१००२ १९ वानः क्षयो निवासः | ' नम्य क्षयो भवति ' ( २७ ) मृटः च. पाटः | स॒ ` वाक्षौ भवति ' इति शुद्ध क्रियते| अ (न) क्षरं (क्षयः) । ' नक्षीयतेः (४) अस्य विवरणम्‌ ‹ अक्षयं ! | अथवा | ‹ अक्षयो भवति ' | : वाक्यः ' इति दुरम्बीक्रतपाठः । ‹ वक्क्रं ' (२९) ति पाठभेदः | वाचः क्षरं निवामः । क्षयस्यामावोऽक्षयम्‌ ८ ४ ) अन्धयीमावः।

१५-१८ यथाऽरा अक्षे वर्तन्ते तथा ।

२९ ‹ अन्तम्येपदरदशनाथः ' ह ‹ परसिमाप्त्यधः ' इत्यसमात्कर् भिन्नम्‌ । ‹ वान्तस्य ` अत्रच. मृलपाठो दुवौच्यः | अन्तः सिद्धान्तः म्यात्‌ | ।

~

१००६ + अभ्यूहः ` इति क. ख. र. त. द्‌. पृस्तकेयु ( १००६। २६) वृत्ती : अम्यृदः ! |

१-२ अम्यृहः = कितर्कितः |

प्च १००६ ॥

टिष्पणी । २२५

पङ्क्तिः

पुनरयं ° = अयं पुनरमनत्राधः |

४ निगमरोपाः = उपनिषदो वेदान्ताः ।

२३ 34

१००४ २

वाक्याथेमामण्यौत्‌ = वाक्याथौषारेण । उन्नीते तरतमा. ^. धर भ न कति *

भिधाने सामथ्यं शक्तिर्यषाम्‌ । तम्य विचारस्यापरे पयोयाः । उपरि › अशुद्धम्‌ ।

भ (+ ओं व ^ अ त्क द उपदेहेनाभे गृहन्ति त ओपदेशिका अपरक्षत्कृतधमौणः । पारोवर्येण = आचायैपरम्परया ( निर° पृ० ९८।१० ८) । एतषु = अौपरेशिकेषु नियोगे = करमणि | ‹ मनुप्या वा ' = मनुप्या वरै ! उत्करामत्मु = स्वग गच्छ मूतेषिलयः । प्रकल्पः = पूवयुगत्रृततान्तः । तम्य एतं मन्त्राभेनिन्ताभ्यूहममभ्यहं प्रायच्छन्‌ ' इति वृत्तो । ‹ तेभ्य एतं तक्रमूरपिं प्रायच्छन्मन्तराथनिन्ताभ्यूहमम्युदं ' माप्ये (१००२।१०-११) | तकं एव ऋषिः । अम्यृदरो वित- कितो मन््राभैचिन्तारपोऽभ्यहः । एतद्रपम्तकं एव ऋपिः । तं प्रायच्छन्‌ ¦ ‹ को न ऋषिभविप्यति › इति प्रश्नस्य उत्तर मिदम्‌ | ममम्ताथरूपमेतहे प्रायच्छनित्यन्वयः । मवन्तः शक्यन्ते शक्नुवन्ति । '‹ शकं विमाषितोऽम्षणे ` ( ४।८१ )।

क्ते = स्पष्टे । ‹ कंच ! ( १००२।११) इत्र ‹ किचित्‌ ` |

प्रनवेषु यत्‌ ' ( १६) "त्राऽऽह ` ( १४) न पठितम्‌ | न साक्षात्तेऽभ ददयन्ते ।

॥ कि क ू ~. कि षतु [ ष पथनन्ते = परस्परेण संपूनयन्ति = श्रमत्येन स्वगांधर्था- न्पृनयन्ति |

२२६

पर १००५

१००७

ड्‌ ९

१० १९३

१६-१८

रिप्पणी ।

^

रः

प्रतिभानवता = बुद्धिमताम्‌ । तेषां मनोघृत्तयो न सरवर संच- रितु शक्नुवन्ति

उहव्रहम = तरपं ब्रह्म । शब्दानामर्थानां ये न्याया ये त्रिवरणनियमास्तत्र सेकटेषु । दुर्बोधार्भोलित्यथैः । ‹ उह ब्रह्माण उह एषां ब्रहेति वा ' (१९ ) ‹ अथाऽऽगमो यां यां देवतां निराह तर भास्तस्यास्ताद्धाव्यमनुभवत्यनु- भवति ' ( १००४।१७- १८) न पटितं न वा व्याख्यातम्‌ । ° अस्या उद्राहितोनेश्वनिदद्वेटः ' इदमतीव दुर्बोधम्‌ ।

ुतिर्वियतेऽभ्य स श्रुिमान्‌ । तम्य बुद्धिरियं विवा | मातां द्धि वरषैति नरं श्रुतवन्तं करोति । ‹ श्ृतिमति बुद्धिः `

इति विग्रहः । अन्यथा शशुतिः मतिः बुद्धिः” एवं विग्रहो भवेत्‌ । ( निरु० १४१४ पृ १०१६ । प० २९-२३) त्यत्र ' विदयाबुद्धिमताम्‌ ` इति विदिते । तेनात्र दयं विया श्रुतिरूपा मतिक्ूपा बुद्धिरूपा इत्यथः म्यात्‌ । ‹ श्रोतव्यः मन्तव्यः निदिध्याप्नित्यः इयेवं उपनिषतमु उच्यते ।

वेदे तरयः प्रातपधाः प्रसवाः (तेषामपवादाः) नियमा; (नियम. विवयः) परिमर्या (लदरपः प्रतिषेधः) पुनवचनं (पुनसक्तिः) परा- वादाः (अभवादाः) त्वद गहनः संकटः ।

धरनमननिक्रम्य प्रमां ज्ञानं यो गृहणाति तम्य । श्रुतावलम्निन इन्यमैः । वेदराव्दान्वाच्यार्नव गृहणाति न रुषयर्थन ।

१९ परमं दर्वित्तानानि दुविततेयानि तथाऽपि वेदनीयानि ।

व्याख्यातं दवतं सप्तमाध्यायादारभ्य अयोदशषःध्याये य।वत्‌ |

यत्ताङ्ग च | दवतं प्रकरणं यत्तस्य अङ्ग इति न प्या्यातम्‌ । यत्ताटते दवतम्य न कोऽप्युपयोगः । स दवतं कमेषरम्‌ | धृदैवतः म यत्तो वा यज्ञाङ्ग वा तदवता भवन्ति । (नि° अ° ७ म्र० ४) | अत्र यन्नाङ्धस्य मिन्नः अथः | उ्मा्गगतिं = उरधवमापेण गमनम्‌ । कः उ्वमा्मः कथं च आत्मा तेन गच्छति दरयम्मिन्‌ अध्याये स्या्यायते । यम्मात्कम समाप्तं तस्मात्‌

#

न्ट

दिप्पणी। २७

उ ए न न [> ङ र्व दवमामस्य मेषस्य गतिः व्याख्येया । रितु एतद्‌ उवै मागेप्रकरणं निवण्टौ नान्तमवति ।

पूय आल्मेत्युदितम्य हि कम्रा । हृदं दुर्वेध अदुद्ध अपृणं वा । पूय आममेत्यदितम्य निर्देशाः ' इति वाक्यं म्यात्‌ । पपू आत्मा अयं उ्ितस्य पू्भ्य निदेशः । प दि कम्रा | सहि स्थावराणि जङ्गमानि च यानि कर्मणि करुवैन्ति तेषा द्रष्टा साक्षी। तम्मात्‌ पापकम हेयं प्यं च कार्यम्‌ |

अथतेदूनुप्रवदति | कः अनुप्रवदति । कुत्र चायं अनुप्र वादः | अये अनुप्रवाद्‌ः अत्र न दत्तः | ‹ सूय आत्मा ह्यत्र सुय: पक्षत्युच्यते । अयं प्रवादः | तम्य अनुप्रवा- दाय अन्याः ऋचः अव्याः । करतु अनुप्रवदन्ती ऋकू नैकाऽपि पठयते । महागटपाठे :अनुपरवदान्ति' इति बहुभचनम्‌।

अभतं महान्तं । अय भिन्नः अधरिकरारः | ‹ ऋणः ! इय- नेन बह्वचः ऋचः पठिताः आसन्‌ इति माति । रितु अत्र एकैव ऋवर्‌ परते । ' दनं पितर इत्यापः | एषः + ऋणः = एप ऋणः । न तु एपर्णणः ।

आत्मजिज्ञासया । महति आत्मानि इयं जिन्ञापा कथं उद्धवेत्‌। म आत्मानं जानात्येव । आत्मजिज्नाप्ता स्यष्टीनां (जीवात्मना) म्यात्‌ । तद महानात्मा स्वरूपं प्रवक्ति ।

८-९ जन्मना अहं जातवेदाः अधिः अस्मि । जातः एव अहं नात-

ोशिसंञं परवान्‌ । पृतरूपं म च्ुभ॑वति । अमृते चमे आम्य मवति | अहमेव त्रिषातुः भकः | त्रिधातु: सुबद्धः धरुवः । अर्कैः मन्त्रः रनम: = लोकस्य । विमानः = विमात। | सर्वान्‌ लोकान्‌ अहं विमिमे ; घ्रमैः = तप्तं दुग्ये यत्‌ देवेभ्यः निरुप्यते | अनः = सततः । अहं देवेभ्यः अविच्छेद धर्म दृदाभि | मम नाम हविः । अस्यां ऋषे अग्निः स्वं महिमानं वर्णयति | न महतः आत्मनः |

२२९८

पुत्र

१००७

पङ्क्तिः १०-११

१९

टिषणी |

प्रथमजाः=प्रथमं जात; | ऋतस्य = महतः आत्मनः | महतः आत्मनः अहं अन्नं प्रथमं जातमाममि | सभ्यो देवेम्योऽपि प्रथमं जाते असि । अहं अमृतस्य म॑हतः आत्मनः नाम धारयामि । अहमेव अमृतः महानात्मा | यः यजमानः मां (अनं) अन्यस्मं ददाति सः एव मावत्‌ मादृशः (महानात्मा) भवति | अन्ननामधेयं अहं यः केवलं अन्नमात्त अन्नशब्देन महान्तं आत्मानं न जानाति तं अञ्चि नाशयामि । महतः आत्मनः आत्मानं भिन्नं पद्यन्तः सर्वे नह्यन्ति । कस्यामुप- निषि इयं ऋकू वतैते इति न ज्ञायते । इयं ऋक्‌ तैत्तिरीय. पनिषदि एवं पठयते : अहमस्मि प्रथमना ऋता दस्य । पूर्व देवेभ्यो अमृतस्य नादमाधि | यो मा त्टातिम इदेव मारवा: । अहमन्नमत्तमटृन्त मादन! इति| अत्र शांकरमाप्यम्‌ | “अहम- स्मि मवामि, प्रथमजाः प्रथमजः प्रथमोत्पन्नः त्तस्य सत्यम्य मृतामूतम्याम्य जगतो देवेभ्यश्च पूत अमृतम्य नाभिः अमृतस्य नामिरम्ये मत्मम्धं अमृतत्वं प्राणिनां इत्यथः । यः कश्चित मामां अत्तं अन्नाधम्यो ददाति प्रयच्छति आत्मना व्रवीति म इदित्पं एवै अविनषटं यथाभूतं आवा अवति इत्यर्थः| यः पुनरन्यो मामद्चवाऽभम्यः काटे प्राप्ते अन्नं अत्ति तमन्नं अदन्त मक्षयन्तं पृ भहं अन्नमेव संप्रति अद्मि भक्षयामि | तेत्तिगीयत्रा्मणे एवमव कऋकूपाटः । मायणङ्तः तद्धैः करमपरः |

मह ज्ञात्वा० | म आत्मा आत्मानं ज्ञात्वा कम्मौनित्‌ जिज्ञा- सवे प्ादू्मृव | यद्रि म महान्‌ आत्मा तरिं तम्मिन्‌ आत्म- जिज्ञासा क्रथं उद्धरेत्‌ इति पूर्व उक्तमेव ।

¦ उद्धियेम्यः परा ह्या अभम्यश्च परं मनः।

मनमम्तु परा बुद्धिवुद्धरात्मा महान्‌ परः ।

महतः परमव्यक्तमन्यक्तातयरुपः परः ( कटोष१० ६। १८११) | अत्र महानात्मा भरिगुणाहकाररूषः । स 'अपरेप महानात्मा ' द्यत्र ‹ म ह ज्ञात्वा! इत्यत्र च अमिप्रतः

टिप्पणी । २२१९

पत्र पङ्क्तिः

१०९७ १२

१६-१४

१५१६

१७

१८

स्यत्‌ । परादुैमृव = आत्मरूपं आविश्चकार कम्मेनित्‌ निज्ञा- सवे । तं न जिज्ञमुं एवं व्याजहार उवाच । करिसुवाच । आत्मानं अध्यात्मम्‌ । आत्मा अध्यात्मजः कथं स्यात्‌ । अध्यात्मं = मित्स्वरुपम्‌ । अन्तिके = तैकटचेन अथवा सक्ेयतया । स्ष्टमिसयथ॑ः | अन्यस्मै जिज्ञासव आचक्ष्व इति । ^ आचक्ष्व ' इति अदरद्धम्‌ । ( निर० ११ । ३९) इत्यत्र “ आचचक्ष › इत्यस्य भ्थनि गुज॑रपाठः ‹ आचचक्ष्व ' इति । यदि ‹ आनक्ष ' ईति पाटः तदा स॒ महान्‌ आत्मा आत्मानं अन्यस्भं आचचक्ष आचचक्षे इत्यथः | एवं तं व्यानहार (१२) = एवं तं आत्मान निरूपयामास = अध्या त्मजं आत्मानं अन्यस्मै अन्तिक; आचचक्षे | प्रथमोऽधः साधी. यान्‌ । “एवं तं० अआनचचकवति › अङ्ुद्धम्‌ । महाराषटपाठः इतोऽपि अश्ुद्धतरः । प्राणिनीयन्याकररणे * आचचक्ष ' इत्यपि अशुद्धम्‌ । : आचवक्षे ' इति शुद्धम्‌ ।

पथिभिः चरन्तं परा चरन्तं च अनिपद्यमान गोपां आत्मानं अप्यम्‌ । मीची पिपृचीः पमानः पः भुवनेषु अन्तः आव- रवति इलन्वयः। आ च पराच प्रथिभिः चरन्तं = सक्र वर्तमानम्‌ । अनिपद्यमान = अशयानं सर्वदैव जाग्रतम्‌ | गोपां = पाटयितारम्‌ । सध्रीचीः = ऋनुमर्गेण गच्छन्ती ्रनाः | विषूचीः = विपममार्गेण गच्छन्तीः प्रनाः | वस्नानः = आच्छाद्यन्‌ पाटयन्‌ । आनरवर्िं = सर्वच पवद वतते दूत्यथ; |

£ आवरीवतिं भुवनेप्वन्तारेति ' । एतादृक्‌ ऋकूभाप्यप्रारभ्भः गतेषु अध्यामेषु न दृदयते । अभरैप । अतः परं महतः आत्मनः लक्षणानि दीयन्ते । सच्वलक्षणः एव अये आत्मा । न तासन रजस्तमसी वते ।

तत्परम्‌ | तत्सवलक्षणं वन्तु सेभ्यः परम्‌ । तदतरहमतयुच्यते । सतवरक्षणः = नित्यप्तस्थः । ( भ० गी०२।४९ )।

3

पङ्क्ति १८

८१९.

१९

२०

¶ ०११

टिप्पणी । तत्परम्‌ । ‹ आपो ह वा इं आसन्‌ पिमेव !। ( न° प०उ०१।१)। : प्रठ्टि एको द्रष्टद्धेतो भवति ( बृ उ० ४।६। ६९ )| अव्यक्तम्‌ | ' अचिन्त्यमन्य. क्तमनन्तरूपम्‌ ' ( कै° उऽ १।६)।

‹ अश्ब्दमस्परोमरूपमस्ययं तथाऽरपरं नित्मगन्धक्च यत्‌ ' (कटोप० १९। १५९ )।

1,

अमृतम्‌ । तद्रू तदमृतं पर अत्मा! ( छ्र° उ०८।१४।१) शुक्घम्‌ । ' तन्छ्टं पुरुषचिद्धम्‌ ` ( म॑० उ० ६ । ३९ )| तनिष्ठ = तम्मिन्‌ महति आत्मनि निष्ठा यम्य । भूतात्मा = पञ्चभूतैः परिवेितिः आत्मा = जीवात्मा । सर्व जीवात्मानः महति आत्मनि न्थिताः भवन्ति | न 7 स्वतन्त्रा; | मृत त्महव्दः मत्रायण्युपनिपदि बहुक्रत्वः प्रयुज्यते । दृशपृप नेष नंकदाऽप ददयतं । ' अक्तं भृतात्मा अन्तःपृ्ष णामेभृतः ' (मर॑०उ०६।६३)।

मतपरकृतिः = पश्चमहामृतानां प्रकृतिः महान्‌ आत्मा इति व्रेपिकाः वदन्ति | ततष्रम्‌ = ‹ इदं शरीरं कौन्तेय केवर मिल्यमि्रीयते ` (भ० गी १६ । १ )।८तत्‌ महान्‌ आत्मा क्षं ! इदं वैरोपिकिमतस्य व्याछ्यानम्‌ । तत्‌ ज्ञानात्‌ कत्र्तम्‌ = तत्‌ ८ महानात्मा ) कतरज्ञानात्‌ कषे ज्ञम्‌ । ‹ एतो वेत्ति तं प्राहुः क्षत्र इति तद्विदुः ! (भ मी० १३६। १) |: अनुप्राप्य निगत्मकं › इदु विमं अत्र पठ्यते | अस्य पूर्वण फेण वा न कोऽपि सबन्धः | ‹ अनु- प्राप्य इद्‌ ‹ अप्राप्य ' अथवा ' अननुप्राप्य ' इति स्यत्‌। केत्रत्त अप्राप्य अननुप्राप्य वा कषे नेरात्मकम्‌ | क्षत्रज्ञाभवि तत्रं नाम्त्मेव |

“२

9

अधप महानात्मा० । यरि महानात्मा सन्त्रक्षणः रता तस्मन्‌ व्गुण्ये कथं उदधते्‌ | व्रगण्य भूतात्मा वतैते । महति आत्मनि सर्तं॑व्ुद्धरुपेण तिष्ठति । रितु रनम्तमपी अभितः वर्तेत |

ए 5

१००७

११०८

रिप्पणी । १९१

पङ्क्तिः २२ कामद्रेपः = ‹ काम एष क्रोध एष रजोगुणस्मुद्धवः ' (भर

२३

~>

गी ३। ३७ )। ‹ कामदरेषः ` इति समाहारः कथं स्यात्‌ | ' स नपुंसकम्‌ ' (पा० २।४। १७) इत्यनेन ८ कामद्वप ' इत्यवश्यम्‌ । ‹ कामद्वेषौ ' इति सरलम्‌ । रनः- शब्देन कामद्वेषौ सूच्यते । तमसः किं प्रयोजनम्‌ । तमोगुणेन ्षव्ञानां भृतात्मनां पृथक्त्वं भतन सेपा्यते । तमोगृणाभावे ्षतरज्ञभदो न स्यात्‌ ।

अविज्ञातम्य=यावन्महानात्मा न ज्ञायते तावत्‌ । किदद्धयतः= विशुद्धस्य । तरिमृति कुवंतः = सवः विभूतयः महतः आत्मनः रूपा । सर्वाः विमृतयः महानात्मैव । किंतु ज्ञानामवेन ताः भिनाः दृस्यन्ते । एतदेव कषे्रजञपुथक्त्वम्‌ ।

° यद्द्विमतिमत्सततं श्रीमदूर्जितमेव वा |

तत्तदेवावगच्छ त्वे मम तेजंंशचपभवम्‌ › (भ० गी० १०।४१) एतासां विभूतीनां वणं भगवद्रौतायां दशमेऽध्याये । परिभातिचिद्धो महानात्मा । ‹ प्रतिमातिलिद्गः ` इति महारा- पाटः | महानात्मा पारतः सक्र माति । आत्मनः ऋते न किनिदापि वतते । प्रतिभाति = आत्मा आत्मानं प्रति भाति । आत्मा आत्मनः अन्यत्‌ न कनित्‌ प्यति । चतुर्थे खण्डे "महानात्मा प्रतिभां अप्येति' इत्युच्यते । तेन ‹ प्रतिभालिन्गः ! इति पाटः म्यात्‌ | (तमोटिङ्गः' अस्य कः अन्वयः । ' तमो- टिङ्गो भवति ' दति स्यात्‌ । स्वयं परिमितिलिङ्गोऽपि स्तन्‌ मैनचित्‌ कारणेन महानात्मा तमेोिद्गो भवति । तत्कारणे माया। ` त्रिया प्रकाशरिद्गम्तमः ' इदं अ्तीष अशुद्धम्‌ । ८ व्रियया प्रकाशटिङ्गा ' इ्यवद्यम्‌ । विदा प्रकाशलिद्गाऽपि सतती केनचित्‌ कारणेन तमः ( अवया ) भषति । महान्‌ आत्मा = त्रिया । परिमातिरिज्ञः = प्रकाशलिङ्गा । दरयो. कययो: एक एव अरथः |

: अपि निश्चयशिङ्गः ' हृत्या । अपिदब्देन सिद्धान्तः मृच्यते । आकाशः = महानात्मा । निश्चयः लिङ्गं यस्य ।

२३२ पतर १००८

टिप्पणी ।

पट्क्तिः १--२ आक्राशञस्य महतः अत्मानः लिङ्गं स्वरूपे निधवितमेव |

महानात्मा स्वयप्रकाशः | अथवा | ‹ निश्वयिङ्गः आकारः ! हदं चतुध॑सण्डस्य सूचकं स्यात्‌ । यस्मात्‌ आकादागुणः निधितः एव । अयं खण्डः अङ्दध : दर्बेधिश्च |

‹ अक्राशगुणः शब्दः ` इत्यादि वैशेषिकमतम्‌ । ‹ गन्ध. रसरूपस्पदीदाब्दानां स्पशपयंन्ताः पएरिन्यतेनोवायृना पू एव अपोह्य आकाशस्य उत्तरः ' ८ न्यायद्रीने ३ । १ । ६४ ) । प्रिन्यां स्पशौन्ताः स्वे गुणाः । अप्पु गन्धः अपोह्यते । तेन अप्मु रमरूपस्पशञाः । तेजसि गन्धरसौ अपो- ह्यते । तेन तस्मिन्‌ रूपस्पशौ । वायौ स्पशः एव । तथाच आकाशे दाब्दः । ‹ रुपरसगन्धस्परोवती परथिवी । रुपरपस्प- रीवत्यो आपः । तेजो रपस्पदेवत्‌ । स्पश्ेवान्‌ वायुः । ते आकारो न विदन्ते ` ( वैरोषिकपूत्राणि २ । १-९)। राव्टः आकाशस्य एव गुणः इति गौतमकणादमतम्‌ । शब्दः ्रभिव्यपतेनोवायुषु अपि वतैते इति परस्याः वेदान्तिनश्च । ‹ परकरनेमहाम्ततोऽहेकारस्तस्माद्रणश्च पोडशकः । तस्मादपि पोठराकात्‌ पञ्चभ्यः पच्च मृतानि › (परस्यतच्चकौमुदी २२) रविदोपामिषरजेशधरश्ाक्चिकरतं अस्य छोकप्य विवर णम्‌ । ¢ राव्दतन्मात्रादाकाशं शब्दगुणम्‌ । शब्दतन्मात्रः हितात्पदनन्मात्र्रयुः शब्दरस्पदोगुणः । शब्दस्पशत्मतर- सहितान्‌ रूपतन्मात्रा्तेनः व्राव्सयदीरूपगुणम्‌ । शान्दस्पशै- रूपतन्मात्रमदितात्‌ रप्रतममात्रात्‌ आपः शब्दस्पदीरूपर- मगुणाः । शव्दम्पशरुपरसतन्मत्रस्हितात्‌ गन्धतन्मघ्रत्‌ शब्दम्परोरपरसगन्धगुणा प्रथिवी जायते इयथैः " | पश्चीकरणेन एतत्‌ सिध्यति । ^ सर्गचक्रे परमेश्वरः स्यः मानप्पश्चवेनिज्यहतुप्राणिकमंसहङृतः मायापहितः नामरूपा. त्मकानिविच्रपनचे प्रथम वुद्धौ आकलय्य इदं काश्प्या्मीति सैकल्पथति । ततः भकरदादीनि पृशवमूतानि अपश्चङृताति तन्माघ्रप्रतिषा्यानि उत्पद्यन्ते । तम्र आकाशस्य शब्दो गुणः । वायोः शब्दृमपशौ | तेनमः शब्दस्परीरूपाणि । अपां श्यः

पत्र १००८

टिप्पमी | २५३३

पाक्तिः

४ |

४

स्परोरूपरपराः । प्रथिव्याः शाब्दस्पररूपरमगन्धाः '" ( वेदा- न्तपारेभापायाम्‌ ) ।

“ प्रित्या भृतम्रामस्थावरजङ्गमाः ' । इट्‌ अङुद्धम्‌ । ‹ भृत- ग्रामाः ' इतयवकयम्‌ । भृतानां ग्रामाः सवाः । ते स्थावराश्च जङ्गमश्च । पवतादयः स्वराः | प्राणिनः जङ्गमाः | ' स्थावरनङ्गमाः ` हृदं किरोपणं अनवश्यम्‌ । परथिवयाः स्थावरजङ्गमा मृतग्रामा जायन्ते । तदेतद्‌ मायोपाधरिकं विपारै- णतं बरह्म | अहयुगपहशमेतम्मिन्ेव खणटे म्याख्यायते ।

“ सुपृप्स्यन्‌ › कस्य विरोपणम्‌ । * तदेतत्‌ " ददं नपुंसकम्‌ । ° मुपुप्सयन्‌ ' इत्यस्य विदप्यं पिङ्गं भवितुमर्हति । अङ्खानि प्रत्याहरति क्रमवत्‌ ।

* यद्रा संहरते चाऽये कृर्मङ्गानीव सर्भशः' (भण गी ९1 ६.)

अपियनिति = तस्यां प्रटीना भवन्ति । एकी मतन्ति। प्रभिर्वीरूपमा - पान्त इत्यथः । प्रधिवी अपः अप्येति । अत्रृपं गृहणाति । आपो ज्योतिपमप्यिन्ति । ‹ ज्योतिषम्‌ ` इति अदगुद्धम्‌ । ‹ ज्योतिः ' इति शुद्धम्‌ । ज्योतिः वायुमप्येति । वायुः

आकऋाहामप्येति |

आकार: मनः अप्येति । मनः त्ियामप्येति । विद्रा = व्य्िद्धिः। तरिद्या महान्तमात्मानमप्येति । महान्‌ आत्मा = समिद्धः । महानात्मा प्रतिभामप्येते | कय प्रातेभा इति न ज्ञायते । स्ंस्यकारिकामु स्रा न द्रीयते । : निमित्तानपेक मनोमात्र जन्यमव्िभवादकं द्राक्‌ उत्पद्यमानं ज्ञाने प्रतिमा । विवेकात्‌ पूर्वभावि ज्ञानं प्रातिभम्‌ ` ( पातेज्नल्योगपूत्राणां मोजदेववि- रनितवृत्तौ ६। ३३ ) । द्रोस्नोः बहूनां वस्तूनां वा भेद. ज्ञानं त्रिकः | तद्विरद्धज्ञानं प्रातिभम्‌ । एतद्‌ ज्ञानं वस्तनि नावम्बने । इट ज्ञानं न केनापि वस्तेना पषवदति नापि तरि्वदति । तन्मन एव अटिति उत्पद्यते । तस्मात्‌ तत्‌ निर्विकल्पक्रज्ञानवत्‌ सामान्यम्‌ ।

२३४ पर १००८

टिप्पणी ।

पड्क्तिः

१०

१०-१५ ११

१४

प्रतिमा प्रकतिमप्येति । ` प्रल्यक्रभः-- एृथिन्याः अप्पु | अपां तेजपि । तेजसो वायौ । वायोराकाशे । आकाशस्य जीव।हंकारे । नीवाहकारस्य हिरण्यगमाहिकारे । हिरण्यगरमाहं- कारस्य अविद्यायाम्‌' ( वेदान्तपरिभाषायाम्‌ ) । मा प्रकृतिः स्वपिति। शयुगसहचं रात्रिः" एतस्य प्राक्‌ 'युगसरहस्रमहः' इत्य - व्यम्‌ | अहः अनन्तरं रात्रिः । रत्रेः अनन्तरमहः । एतां भ्रमणम्‌ | अत्र ‹ अहोरात्रः ' इत्यवदयम्‌ । ‹ अहोरात्रौ " इति किमम्‌ |

अनस = अनवरतम्‌ । परिवर्तेते = चक्रवत्‌ भ्रमतः ।

प्र॒ कालः अरोरात्ररूपः । युगसहस्द्यपरिमाणः । तदेतत्‌ अहः = ब्रह्मणः अहः । अहोरात्रकाङः अहःपरिमाणः कथं मवेत्‌ | ‹ म काटः ° भवति ' इदं वाक्यं कचित्‌ दुर्बोधम्‌ । युगसरहख ० । ‹ यत्‌ ' इत्यस्य स्थाने ‹ ये ' इत्यवर्यम्‌ । ये जनाः ब्ऋह्मणः युगमहस्रपयेन्तमहरविदुः युगसहलरान्तां च रात्रि विदुः ते अहोरात्रविदः । भगवद्रीतायां ‹ सहस्रयुग ' इति पाठः (म० गी° ८। १५) ।

तं काठम्‌ । अन्यः = जीवात्मा । जीवात्मा ब्रह्मणः अन्यः | अनुप्रवतैते अहि वेष्टते । राप्रौ स्वपिति । हिरण्यगर्भोऽपि परिवतेमाने काटमनु प्रवतेते | अहि वेष्टते । रात्रौ स्वपिति । घष्टा स्गकाटे । ' बहु स्यां प्रनायेय › इति सकल्पं करोति । विभक्ता । ‹ तदमुप्रविदय पच्च वयच्चामवत्‌ ! ( तै उप० २।६। १) अतिमाघ्रः = तन्मात्रेभ्यो भिन्नः |

अहमिति गम्यते । अयमहकारस्य निर्देशः । ‹ स॒ मिथ्या मृतेषु" इदमपुणैमतीवङ्ुदधमतिदुबोधं च । पः जविात्मा मिथ्यादक्षनेन जगतः आत्मनि अध्यास करोति । ‹ पावकं › इत्यस्य स्थाने ‹ पापकं ' इति पाठो भवेत्‌ । इटं पापकं शगीरम्‌ । इद शरीरं महामूतपरि- णामः। सः जीवात्मा ( भूतात्मा ) मिथ्याद्शौनेन पाश्च. मोक दारीरमहं मम इति मन्यते । पूण वाक्यमित्थं स्यात्‌ |

१६९

१७

८

४९

टिप्पणी । २३५

स मिथ्यादशनेन इदं पापकं शरीरं महाभूतेषु रभते ' | विरोण्वाकाशात्‌। क्रिमिदं विरोणु | ‹ असिन्‌ पश्ात्मके शरीरे यत्कटिनं सा पृथिवी | यद द्रवे ता जपः | यदुष्णं तत्तेनः । यत्पचरति स्त॒ वायुः । यत्पुपिरं तदाकाश- मिति । तत्र पृथिवी भरणे | आपः पिण्डीकरणे । तेजः प्रकारा ।वायु्यहने । आकाशमवकारप्रदनि' (गभोपनिषदि)। निरोणु = सुषिरम्‌ ¢) । अय ब्दः कुत्रापि नोपरम्यते । आकाशात्‌ चिरोणु लभते । वायोः प्राणं॑लमभते । तेनमः चश्च वक्तारं मते । अद्भ्यः स्नेहं लभते । एथिव्याः मूर्ति लभते । ' मृतिः" इति अपपाठः | वक्तारं = मिहं वाचं वा] 'अधिर्वागमत्वा मुखं प्राविशत्‌ ' ( ए० उ० २।४) | ‹ वक्तारं " इत्यस्य स्थाने ! पक्तारं ' इति पाठोऽवदयः । यस्मात्‌ वाग्भटकृते अष्टज्गटदये शारीरस्थाने ‹ वहेः दकूरूप- पत्तयः! (६। ३) । वहेः = तेनसः । दक्‌ = चकुः । पक्तिः = पक्ता । पक्ता = कोष्ठः अध्भिः । ‹ अन्नं पचत्यामाहाय- धितम्‌ | ओदर्योऽश्िः (वाग्भट-शारीर० ६ । ९९-९६ )। विद्यात्‌ = विन्दते लभते ।

८ त्रीन्‌ मातृतः० पितृतः ' ।

८ अस्थि स्नायुश्च मज्ञा च जानीमः पितृतो द्विन | त्वङ्मांसशोणितश्येति मातृजान्यि इुश्वुम ' ( महामा° शां० प० ३०९ । ६) : गभैस्य केक्षसमशरुटोमास्थिनख- दन्तपिरासरायुधमनीरेतःग्रमृतीनि स्थिराणि पितृनानि । मांसशो- गितमजाह भियक्ृतछ्ीहान्वगुदप्रभृतीनि मृदूनि मातृनानि ' (सुश्रुते) । मञ्ना मातृतः इति चरकपुश्चतौ । पितृतः इति निरुक्तम्‌ ।

स्वैमयः = वौणि महाभूतानि तस्मिन्‌ वर्तन्ते । कलषः = रचितः । स्वरूपेण आत्मा स्वैज्ञः। तथाऽपि मायया (अविद्यया) परः जगत्‌ आत्मनि अध्यास्ते | तेन पवैस्मात्‌ भिन्नोऽपि सवैमयो मवति ।

टिपपणी ।

पत्र पट्क्तिः

१००८ २१

९ ९) ५ = ~

१ ००९ १

ह >

£ यदि ' इत्यस्य स्थाने ‹ यत्‌ ' इत्यवङ्यम्‌ । स भृतात्मा यत्‌ अनुरुध्ये तत्‌ भवति| |

ध्य ये वाऽपि म्मरन्भाष त्यजत्यन्ते कैलवरम्‌ )

ते तम्र कौन्तेय सदा तद्धावभातितः' (भ० गी° ५६) । ‹ अनो रुष कामे ' ( ध्रा० ४।६८) । अनुरुध्यते = काम- यते | यदं घर्मे० । धर्मः अनुरूभयते पुरुषे" । ‹ धर्मः ' इत्यस्य स्थाने ‹ धर्मं ' हृत्यवदयम्‌ । `

पच्यते = पतति | ‹ पं ' अनवद्यम्‌ |

सदध्यात्‌ । इमां मानवयोनिं संदन्यात्‌ संकल्पयेत्‌ । मतम्‌ | मतं शरीररचनामन्तरेण । कस्य॒ इदं मतम्‌ | गर्भोपनिषदि : टप्मा रेतमः सभवति । छेप्मणो रमः ' इति न व्दिते| नापि सूशरृतचरफयोः |

(^

गरमोपिनिषद् ‹ रेतः ' दृत्यस्य स्थाने दक्रम्‌ |

तदिदं मवति । -शुक्शोणितसयोगादावरतते गभः ' इति

गर्भोपनिषदि ।

पृर्पः = मानवदेह्‌ः |

‹ समन ' इत्यत्र ' समाभ्यां ` इत्यवदयम्‌ ।

न ^ [क ए ^ म, _ १, _ ^

यमो मवति | वीजेऽन्तवोयुना भिन्ने द्रौ जीवौ कुं्िमागतौ । ५ त क वि दक्र

००० ० यमां इत्यागघायते ` ( सुश्रत ) । उक्रशा-

णित० । ईं वाक्यम्द्धम । शुक्रशोणितप्तयोगः

मतृषिृसयोगात्‌ ` इत्यवदयम्‌ । ददं वाक्यै ‹ पुरुपः सम-

वतिः ( १००८ । २) त्यम्य अनन्तरं भवितुमहति ।

रतःदर्टरम्थाने श्त्रदाव्दादेशयः क्रिमथ॑ः ।

८ परं ' इत्यम्य कोऽथः | सयम्यते = घ्नी भवति । तेयम्यते'

इत्यस्याः क्रियायाः "परं विशोषणं स्यात्‌ । इदं घ्रनीमृतं शरीरं

कृथमुतपद्ते । सौम्यो मवति । अम्य कोऽ: | पशत दं टिष्यते।

स्ीषटसयोः ' सेयोगे वायुः हारीरात्‌ तेन: उदीरयति । ततः

पडगाक्त

6

टिप्पणी । २३७

तेनोऽनिटसंनिपातात्‌ इक्र च्युतं सत्‌ योनिमाभिप्रातिपद्यते ससृज्यते चाऽऽतवेन । ततः अश्चिमोमपरयागात्‌ संसृभ्यमानः गभी दायमनुप्रियद्यते । केचर्नः केदाथिता सष्ठ घ्राता द्रष्टा श्रोता रसयिता पुरषः चषा गन्ता सक्षी धाता वक्ता योऽसावितये- वमाधरिमिः पायवः नामभिः अभिधीयते । दैवसंयोगात्‌ ( देवं = प्रा्तनजन्मकमं ) अक्षयः अचिन्त्यः मृतात्मना हू अन्वक्षं सच्वरनस्तमोभिः द्वेवामुरैः अपरश्च मविः वायुना अभिपर्यमाणो गभादायमनुप्र्िद्य अवतिष्ठते › । सौम्यः = अरिमोमसंयोगात्‌ समञ्यमानः द्रहः | ' सौम्यो मवति ' इ्‌- मपि ८ पएरपः प्रभवति ' ( १००८ | २६ ) इत्यग्यानन्तरं भवितुमरंति । णकग्यां रात्रौ योनौ स्थितं रेतः कटलमि- त्युच्यते । वाग्भरम्त॒ ¦ अव्यक्तः प्रभे मापि परप्ताहात्क- जटी भतेत्‌ ' इति। ह

पञ्चरात्रात्‌० किना भवति | द्वितीये मापि कट्लात्‌ धरन

पी अथवा अत्रुदम्‌ । पुंखीक्कीवाः करमात्तेभ्यः › (वाग्भटः) । बट्बुदरूपः रेतःपरिणामः कस्मिन्‌ वेकमन्थे उपरभ्यते | गर्भो पनिपदरि सप्तरात्रोषितं वृदं भवति ` इति । ' परचविंशति- रात्रः ` इत्यस्य स्थाने ` परञचविहातिराःात्‌ " इत्यवश्यम्‌ । गभेपिनिदः नाराथणात्िरनितदीपिकायां यास्कमतं पठयते | तत्र ' वुदुः ' ट्यभ्ये स्थाने ‹ बुदूुदः ' । : द्विसप्तरा- तात्‌ ` दत्यस्य भ्थत्‌ ` द्विः सप्तरात्रात्‌ ' इति । ( गुजर. पाठोऽपि तेव ) | ‹ मामचतुप्केण ` इत्यस्य स्थाने ‹ मास- चतु्टन ) । ` अभ्यवयति ' इत्यस्य स्थाने ‹ व्यवस्यति ` । गरमोपनिपदि शरीरसंव्रातम्य ददं वेण॑नम्‌ । ‹ ऋटुकटे प्रयो- गात्‌ एफरात्रोपितं कण्ट भ्वति । सप्तरत्रेपितं बुटबुदं भवति। अधरेमामामभ्यन्तरेण पण्डो भवति । मापराम्यन्तरेण किन मवति | मासद्रभ्न शिरः कुरते | माप्त्रयेण पादप्रदेशः भवति| अथ चतु मापि अद्खत्य(गुलपोनटरकिपरदेश्तो मवति |

२२३८

पत्र १००९

रिप्पणी

जः

पञ्लक्तः

३-९ पश्चमे माते पृष्ठवंशो मवति । ष्ठे मसे नापाऽकिणी श्रोत्राणि भवन्ति । सप्तमे माते जीवेन पेयुक्तो मवति । अष्टम माग वैणो मवति ! । कपिटगीतायां ‹ कलं त्वेकरात्रेण पशरत्ेण बृदूबुदम्‌ › ( ८ । ९ ) इत्युच्यते । ¦ प्रथमे मासि कल्टं ( सिद्वाणं ) जप्यते | द्वितीये शीतो- पमानिकै; अभिपरपच्यमानानां महामूतानां सातो घनः पैग यते । यदि पिण्डः पुमान्‌ । स्री चेत्‌ पेशी । नपुसकं चेत्‌ अवमत । तृतीये हस्तपायशिरसां पञ्च पिण्डका नतन । अङ्गपरलङ्घविमागश्च सूम भवति । चलुथं स्ाहगप्रङग- विमागः प्व्यक्ततरो भवति । गरभहदयप्नयक्तिमावात्‌ चेतना- धातुः अभित्यक्तो मवति । गभेः चुं मसि अमिप्रायमि- ्दियभषु करोति । द्विद्या च नारीं दोदिनीमि्याचक्षने। पश्चमे मनः प्रतवुदधतरं भवति । पे बुद्धिः । पमे सर्वग प्रत्य्खविमागः प्वयक्ततरः । अष्टमे अस्थिरी भवति ओनः | तत्र॒ जातश्च जीत्‌ निरोनस्वात्‌ | नवमद्शमेकादश द्रादकशषानां अन्यतमस्मिन्‌ जायते ' ( पुशरते )।

९ द्विमासामभ्यन्तरे = द्विमासात्‌ पूवम्‌ । गरभोषनिपदरि ° माम्‌ द्येन ! | ६ व्यादेशः = प्रिणामः। ९-१३ मृतश्च ००० पशचविश॒वमिति ।

: नानायोनिसहखाणि दृष चैव ततो मया | आहारा विविधा भुक्ताः पीताश्च विविधाः स्तनाः ॥ ५ ॥ मातरो विविधा दृष्टाः पितरः सुहृदस्तथा । अवाङ्मुं पीड्यमानो जन्तशचव समन्वितः ॥ ६ ॥ जातस्यैव मृतस्यैव जन्म चैव एनः पुनः । अहो दुःखोदधौ म्नो न पदयामि प्रतिक्रियाम्‌ ॥ ७ ॥ यन्मया परिजनस्यार्थे कृतं कमं शुभारुभम्‌ । एकाकी तेन दह्यामि गताम्ते फठभोगिनः ॥ < ॥

् १००९

टिप्पणी । २९९

पङ्क्तिः

९--१६

१४

१९

१७

यदि योन्या परमुशवामि सांख्यं योगं समभ्यसेत्‌ । अदुमक्षयकतोरं फलमुक्तिप्रदाधिनम्‌ ॥ ९ ॥ यदि योन्यां प्रमुञ्चामि तं प्रप्य महेश्वरम्‌ । अङाभक्षयकतौरं फलमुक्तिपरदाथेनम्‌ ॥ १० ॥

८ गर्भोपनिषदि ) ।

एव समन्वितः । अत्र ' एव › इत्यस्य स्थाने ‹ एवं › इत्य. वश्यम्‌ | प्मन्वितः प्राक्तननन्मकर्मणा शरीरेण च |

८ समम्यपेत्‌ ' इत्यस्य ‹ जन्तुः कर्ता ' । सांख्यशाखं योग- रासं पश्चािशकं पुरुषं च समभ्यसेत्‌ । पञ्चकम्‌ । ‹ मनो दशेन्धियाण्य्ाः प्रकृतिश्वष्टयातुकी › ८ चरक ० ११९ ) । चतुर्विराक दृतयेष राशिः पुरुषसं्ञकः ) | ( चरक ०१३३ ) । आत्मा पञ्चविंशः । पञ्चविंश एव पश्चाकिशकः । पश्चाषशकं एषं समम्यपेत्‌ = परुषः आत्मा चतुर्विंशातितच्छेभ्यः भिन्नः इति मनमि निश्चिनुयात्‌ । ' द्व्ददषेम्यस्तच्तेभ्यः ख्यातो यः पञ्चाविराकः । पुरुषो निष्कियश्यैव ज्ञानदृश्यश्च कथ्यते ! (म०भा० शां प० ३३९।२४) । ' अहं हि पुरुषो तेयो निष्कियः पञ्चविंशकः । ` (म० भा० शां० पण ३३१२ । ४२)।

‹ जश्च ० । ‹ जातमात्रस्तु वैष्णवेन वायुना संस्पृश्य तदा न स्मरति जन्ममरणं न च कमं इुभादामम्‌ ( गर्भोपिनिषदि(१ ०)। ‹ जन्ममरणेऽन्ते › अयं पथिः अशुद्धः । ‹ जन्ममरणे अन्ते ' इति शुद्धः । एतच्छरीरस्य प्रामाण्यम्‌ । गर्भोपनिषरि वतमानं एतत्‌ वणेन शरीरप्रापति शरीरस्वनां च विवृणोति । गर्भो पनिषद्‌ अन्न प्रमाणम्‌ ।

अष्टोत्तरं संधिषातम्‌ । ' साशीतिकं सेधिशतम्‌ ' ( गर्भोपनि- पत्‌ ) | ' व सिहते ` ( चरकः )। ! द्रे दशोत्तरे सेभि-

२४० पत्र १००९

दिप्पणौ |

[न पङ्क्तिः

१५७

१९

रते ` । (मुश्रुनः ) | अष्टाकपालं हिरः । ‹ चतुष्कपालं हिरः ' ( गभापिनिपत्‌ ) . ` पीटा पानि वपा › इत्यन्वयः] वपा मांन॑जन्यरह्‌ः |

नव स्लागुरातानि | ` धनवकर सखायुतं ' ( गप्निषत्‌ ) | पर्दते पुरपम्य ममाम्‌ । ‹ सप्तोत्तरं ममशतं ' इति चरकः गरभोपानिपच । ।

ददथ ह्यएकपादानि । दृदयं पटान्यष्ठौ ' ( गर्भोपनिषत्‌ )

रठड कपाटानि जिह | जिह्वायाः कपालानि क्थंस्युः । : कफ़रोणितमामानां म्रारो निहा ' इति सुशेतः । ' द्वादश पलानि जिह्वा ` ति गर्भोपनिषत्‌ । ‹ पवणो ' इत्यस्य

[>

स्थान ‹ सुपर्णो › हति महारट्षाटः अशुद्धः ।

: उपम्थगृदपय्रु ` ममाहारः । गुदं ; पायुः । ' गुदं त्वपानं पायुन्‌। ` ( अमरः | २ | ६ । ७३ ) । पायुरब्दः अनवद्यः | उपस्थं = योनि; हिन च | ' आहारपानापिक्त- त्वात्‌ › दति अशुद्धम्‌ । ‹ आहारम्य पानपनिक्तत्वात्‌ ' इति गुद्धम्‌ । आहागः = जदनिम्‌ । तत्‌ पनिन पेयवस्तुना मिच्यते आर्द्र मवति । नडात्ात्‌ पुरषं पानात्‌ म्म्‌ |

[9

अत्र वागभटः किट ` माग ततपक्रमन्नं समवि द्विषा । तत्राच्छं विद्धम्तम्य मूत्र कात्‌ प्नं शकृत्‌ ' (वाग्भटः ६।६) |

^~

२०९१ अनुपातिन्‌ तिं } इ{ भक्रस्मिकरं अतिदुबधं च | इति. ` शब्देन अनुपचिनेन्यादि आहारपानपिक्तत्वात्‌ इत्यस्य कारणं

माति | : अनुषचितकम्‌।णि ` इति स्यात्‌ । यदा आहारः उ१- चेतुं अदाक्यो भवति तदा पूर्मं उद्भवति । मूत्रमपि तथेव । यदा दारीर आहारः पानं वा पूर्णं भवति तदा मूत्रपुरीे

् ^ ^ क भ, (= ५ [क उद्धतः इयथः म्यात्‌ । अम्मिन्‌ शरीरवणेने शोणितं मा

(~ _

मेदः अम्भीनि करिम्‌ न पटचन्ते । हं वणेनं त्रुटितं माति |

रप्पणौ | ५५१

प्र पङ्क्तिः १००९. २१ तं = जीवात्मानम्‌ । विद्या अन्येति कमं च । पूतनन्मनः

प्रतता स्मरणं च । ‹तं परदयकाय गच्छर्तमात्मानं व्रिया- कर्मणी । वया सवैप्रकारा त्रिहिता प्रतिषिद्धा च अविहिता अप्रतिषिद्धा । तथा कमं | विदिते प्रतिषिद्धं च अभिटितम- प्रतिषिद्धं च । समन्वारभेते सम्यगन्वारभेते अनुगच्छतः । प्रज्ञा च । पूवीनुमभृततिषया प्रता पुरता | अतीतकर्मफल।- नुभकतरामना इत्यथः (बृ उ० शां०भा०४।५।२)। इं परेण भसबद्धम्‌ ।

२३ द्रद्रः = नित्तक्षोभकारिमिः मत्रैः | अमिमृयमानः = पीञ्य- मानः । अम्मात्‌ = शरीरात्‌ ।

~>

आजे ,.. । इदमनवदयमतौवाश्ुद्ध दुर्बोध च । महाममि. कावत्‌ । यथा नरः महामूमिकां कस्यचित्‌ महतः एरुषम्य मूमिकरौं गृह्णाति अन्यमूमिक्र्रहणाय च तां त्यजति । तथा अयमात्मा इदं पपि दारीर त्यक्तवा "जम शरीरं गृह्णति ।

१०१०

२ निमेपमात्रः = अल्पेन कटेन । प्रक्रम्य = निष्क्रम्य | शरीरात्‌ निष्क्रय = प्रक स्थृल्देहमयिपरीत्य त्यक्त्वा | प्रकृतिः ' इति अदुद्धम्‌ । ` प्रकृति ` दृत्यवदयम्‌ । तैन शरीरं = लिद्धशरीरम्‌ ।

(~. न. 3 रः (^ (^ न क .

९ अनुमृथ परस्मिन्‌ छक । टमं रोक = पृथिवीाकम्‌ |

६ दसा = यत्तकम॑सनद्धं प्राणिहत्याम्‌ । क्रियां = ब्रह्मविद्याम्‌ । त: यत्‌ कायं ह्विशनाति । हटयोगात्मकें कमे | ' तेरे › अत्र ठिट्‌ अनवदथः | ' तपन्ति ' इति इष्टम्‌ ।

^ + __ ग ^^ + च्य वि

७ धूममभिसंभवन्ति = धूमाभमानिनीं देवतां प्रतिप्न्ते । धूमरू गृहनित ।

८ अपक्षीयमाणय्च = कृष्णपक्ष थम्मिन्‌ चन्द्रकला अपक्षीयन्ते |

९ ‹ ओषधयः ` इति अशुद्धम्‌ । ‹ ओपी; ` दूल्यवद्यम्‌ ।

क व १० एतद्ूतवा = ओषधयो मृत्वा । तस्य संक्षये = इृतकरमैफटस्य २१

२४१

पत्र १०१०

रिप्पणी ।

पट्क्तिः

१०

१२

पषमे। अत्र च्छन्दि्यम्‌--.अथये ग्रामे इष्टापूत दन्तमियुपापते ते भूममाभिमवन्ति । गमात्‌ रात्रिम्‌ । रात्रैः अपरपक्षम्‌ | अपरपक्ात्‌ यान्‌ षट दक्षिणा एति मापतन्‌ तान्‌ एते सवत्सं अमिप्रप्नुवन्ति ' (९।१०)६)। : मापम्यः पितू- लोकम्‌ | पितृोकात्‌ आ।काङाम्‌ । आकाशाचनद्रमप्तम्‌ । एष सोमो राना | तत्‌ देवानामच्नम्‌ | तं देवा भक्षयन्ति !, (४ )।‹ तस्मिन्‌ यावतूस॑पातमुपित्वा अथ एतमेवमध्वाने एनरनिवतन्ते यथेतमाकाशम्‌ । आकाशात्‌ वायुम्‌ । वायुभूत्वा धूमो मवति । धूम भूत्वा अभ्र भवति ! (५) १ अप्रं मत्वा मे्ो भवति । मेषो भृत्वा प्रवति । ते इह त्रीहियव। ओपभिवनस्पतयः निलमापा इति जायन्ते | अतो वै तलु दु- रिप्तम्‌ । यो यो दयतनमत्ति यो रेतः सश्चति तद्भूय एव मवति ' (६ )।

वृहदरण्यकं च--: अथ भ यज्ञेन दानिन तपप्ता लोकान्‌ जयन्ति ते धृमममिसमवन्ति | धमात्‌ रात्रिम्‌ । रत्र अपक्षीसमाणपक्षम्‌। अपक्षीयमाणप्नात्‌ यान्‌ षण्मासान्‌ दक्षिणा आदिय एति । मामेभ्यः पितृटोकरम्‌ । पितृरोकात्‌ चन्द्रम्‌ । ते चन्द्रं प्राप्य अन्नं भवन्ति| तँम्तत्र देवा यथा सोमं राजानमाप्यायस्व अपक्षीयस्व इद्येवमेनँस्तत्र भक्षयन्ति | तेषां यदा तत्परेति अथ दममेव अकाङ्मभिनिप्पद्यने | आकाशाद्वायुम्‌ । वायोः वृष्टम्‌ । वृष्टः प्रिवीम । ते पृथिवी प्राप्य अक्तं भवन्ति | ते पनः पुरुपा हृयन्ते । ततो योपा नायन्ते | कोकान्‌ प्र्युत्थायिनः ते एवमेव अनुपरि- वर्तन्ते | अथ मे एतौ पन्थान न विद्ते कीराः पतङ्गाः यदिद दन्दशूकम्‌ ` (९।६। १६) | भगवद्रीतायामपि भूम रात्रिस्तथा कृष्णः प््मामा दक्षिणायनम्‌ | तत्र चान््रमपं उ्यातिर्योगी प्राप्य निवतत › ( भ० गी ८।२९)। महत्तपम्तपिरे । येन व्रह्म प्राप्येत तादृशे तपः । ‹ तपसा ब्रह्म विनिन्ञासम्ब | तपो ब्रह्मति ' (त° उ० ६।९। १) । “पत्येन टम्यम्तपपा हि एष आत्मा इति ( शण "1.4 )।

पत्र

१०१०

पङ्क्तिः १२-१६

१६९

१६- १७

दिपणी | २४३

1,

ज्ञानोक्तानि । उपनिपत्पु अथवा ब्रहमविद्यायामुक्तानि । रोतो मन्तव्यो निदिध्यापितव्य इत्यादीनि । आपूयेमाणप- क्षम्‌ । यस्मिन्‌ चन्द्रकानां वृद्धिभेवति । अभ ये हिमामु- तभ्य ००० न एनरावतैने । अत्र च्छन्दोग्यम्‌- “तद्य दृत्यं विदुः ये नेमे अरण्ये श्रद्धा तप इत्युपासते तेऽनिषमभिेभवन्त । अर्निषो भहः। अहः आपृयमा- णपक्षम्‌ । आपु्यमाणपक्षात्‌ यान्‌ षद्‌ उदड्‌ एति मारमौम्तान्‌"(१)। "मतिभ्यः सवत्सरम्‌ । सेवतरात्‌ आदित्यम्‌ । आदित्यात्‌ द्रममम्‌ । चन्द्रम विद्युतम्‌ । तत्परो मानवः । स॒ एनान्‌ व्रह्म गमयति । एप देवयानः पन्थाः इति › ( ५ । १० ) | वृहदारण्य च--: ते ये एवंएतद्‌ विदुः ये चामी अरण्ये श्रद्धा सलयमुपासते तेऽ; अभिभवन्ति । अर्व. पऽहः जह. भपूयेमाणप्ष्‌ । अपूयेमाणपक्ात्‌ यान्‌ प्ष्मासान्‌ उदङ्‌ आदित्यएति | मापिम्यो देवलोकम्‌ देवलोकात्‌ आद्रित्यम्‌। आदित्यात्‌ वयुतम्‌। तान्‌ वैधुतान्‌ एसयो मानम एल्य ब्रह्मलोकान्‌ गमयति । तेषु व्रद्मल्केषु प्राः परावतो वमन्ति | तेष न एनरवृक्तिः ' (९।२। १५) | भगवद्रीतायामपि-- * अभ्िज्योरिग्हः शषः पष्मापा उत्तरायणम्‌ । तत्र प्रयाता गच्छनत ब्रह्म व्रह्मतरिद्‌ जना;' (८ । २४) तरन्दोग्ये-: मानवः एरय: ' न तु ‹ मान्परः एषः ' | ४ आद्ित्याचन्द्रमसम्‌ । चन्द्रमसो विद्युते ` इति च । शिष्टा दन्दशुका दृयादि । एताभ्यां द्वाभ्यामन्ये दन्दरुका भवन्त । दन्दशूकाः = दशमशकाः । अष्टमनतमखण्ड। कम्या- धविदुपनिपदः उद्धूत अक्तरणे मातः । बृहदारण्यके * अथ ये हिमां आश्रित्य ०० ० कुवन्ति |: अथ येरहिपामृत्सुञ्य ° कुवन्ति ' इति च नान्ति | अत्र रन्दरोश्यम्‌--; अर्थयोः पथोः न कतरेण चन तानी. मानि धूर असहृदावर्तीनि भूतानि भवन्ति | जायस्व प्रियस्व इत्थततततीयं स्थानम्‌ '! ८ ८ ) । अत्र बृहदारण्यकं

र १

च--: अथ ये एतो पन्थानौ न विदुस्ते कीटाः पतङ्गाः

+

तुः र ९

९) ~

टिप्पणी ।

+

ददं दन्दक्म्‌ ` ( ६। २ । १६ ) । अष्टमनवमसण्डयो वृहटारण्यकरेन साम्यं म्म्‌ |

इट्‌ = ब्रह्म | अथाप्याह मन्त्रव ।

तं = विश्वकर्माणम । व्रिद्ध = विदथ | यः = विक्रमा | टूमाः = मानि भुवनानि । जजान = जनयामाप् | अन्तरं = अन्तःकरणं मनः । युष्माकं मनः अन्यत्‌ वि्कमंज्ञानाय, अनुपयुक्त वमु मवति । यूय विकर्मणि ज्ञातुमस्मभौः । यस्मात्‌ युप्माकं ज्ानहििमेव |

जल्प्या । इ जसििदावदरम्य तृर्तीमैकवचनम्‌ । जस्पिः = जपनं वावदृकत्ेम्‌ | ° मा नो निद्रा ईषत मोत निः ' (ऋण मर ८।५४८। १४) । वयं निद्राक्शाः मा मृम नापि ननिक्शाः । नीहारशब्ट्‌ः मकरदेव ऋकूदाखायां वतन | * अवरस्यायम्तु नीहारः ' इत्यमरः ( १।२६। १९) | नीहागः = निद्रा । नीहारेण निद्रया जल्प्या वावदूकत्वेन च परतरृताः पणाः नडा टल्यथः । उक्शापरः = ये केवल- मुक्थानि शामति परन्ति । ये अथ॑ न जानन्ति । अपुतरेपः। “उरूणसावसुतृपा उदुम्बरा यमस्य दृतौ चरतो जर्नो अनु ' (तर< मर १०॥। १४ | १५) | अत्र यमस्य दूतौ द्वौ श्वानौ । तै। अपु इति उच्येते । तौ अमुमिः तृप्ते । जनानां मरणं तोम्यां रोचते । ईम उकथक्ञाप्रः जनानामसुमिः तृप्यन्ति | जनान्‌ व्रातयन्ति इत्यथैः ! यस्मात्‌ ते नडः ।

‹ पद्या विदुः ! अये कम्य अगः |

य ° ब्रह्मणस्पतिं? टट न क्रेयामपि दाव्दानां क्िरणम्‌। ८ विद्या ` इदमम्थाने म्यात्‌ । ' एवं व्िद्ं्ः ! इत्यस्य राक्‌ मवितुमहति । ' विदुषः ` इट किदिथ इत्यस्य अपपा-

ठः स्यात्‌ | नतं किदिथे यं ब्रह्मणस्पतिं विधया एवं विद्राप्तः अरं वदन्ति | युप्मक्रमद्पां मनः अन्यत्‌ बभूव मवति । एं विपां तु अन्तरमन्यन्‌ भवति । दृतिशब्दः न तं

रिद इत्यस्य कारम ददंयति ।

४ १०१०

टिप्पणी । २४५

पड्गंक्तः

१५

२३

~-~>

यप्मा् = अविदुषाम्‌ । अन्तरं = मनः | एषां = विदुषाम्‌ । नीहरिण = तमपा

नीहरेण तमसा प्रवृताः यूयम्‌ । तेन युयं न किमपि जानीय |

अविद्रंसः० । अदिद्रंसः कत्रज्ञं कथमनुप्रवदेयुः। “ अवि. द्रम ' दृति अष्चुद्धं भाति । यस्मात्‌ विदरः एव केत्रज्ञम- नप्रवदितुं प्रमथाः | ‹ न अनुप्रवदन्ति ' इति स्यात्‌ । अरस कषेत्रं नानुप्वदन्ति । जथाहो विद्वांस । दिदवंम्त तत्कर्तुं समर्थाः | रज्ञः अनुकस्पते । इदं शषत्र्ञमनुकलपन्ते इति स्यात्‌ । अथ द्द कषेत्रज्तमनुकसपन्ते । कषतरज्ञं ज्ञातु परमथ; भवन्ति |

८ तम्य ` टूयस्य स्थने" तं स्यात्‌ । विद्वान्‌ तपसा सह तपःमाहाय्थन संप्रमादुं प्रमादं विना तं कत्ज्ञमेति। उक्तं च मेत्युपनिषदि । सथा ‹ विया तप्ता चिन्तया वा उपलभ्यते व्रह्म * (४ । ४) इति।

रज्ञः भाप्नःम। मवति । * अपततं ' इति अशद्धं भाति । : प्रततं ` इति स्यात्‌ । सतते प्रस्यमिच्छरेत्‌ । तेन॒ अपतत. भिच्छरेत्‌ दति अनवद्यम्‌ ।

अत्र “ज्ञातृ ` ष्टः कु वतैते । जञातृशब्दः जायतेः कथ म्यात्‌ । ‹ जानतः टृत्युद्धम्‌ । ‹ जानातेः ' इत्यवदयम्‌ । पस्यपातुः धातुपटि न वतते |

स ~ सरह + त = भृतेनधिैः | ‹ शेते ' इति अध्याहतम्‌ । अथवा | स॒ + ख = पेद्धियाणि महाभूतानि । ‹ प्रज्ञया करम कारयति ' इति अध्याहतम्‌ ।

तम्य = प््ज्ञस्य । यदापः = यत्‌ आपः | यत्‌ आपः सा प्रतिष्ठा ¦ सतरत्स्य प्रतिष्ठा स्थिरस्वरूपमप्सदृदामेव । ‹ तदापः ' दति पठे ‹ तत्‌ ' व्यभम्‌ । सत्रज्ञस्य शीलमुप- दामः इत्यर्थः | यभ्मात्‌ आत्मा ब्रह्म तस्मात्‌ स्त करज रह्म भवति |

रिप्पणी ।

पङ्क्तिः

६

७

अबन्धः = बन्धामावः | स॒ बन्धाभावः ज्ञानोतत्तः |

मृतनामभेयानि । भृतानां नामपरेयानि । एकादक्ञलण्ड वर्तमा नानि सर्वाणि नामानि न भूतनामपरेयानि । यथा-वरिुः प्रभुः यज्ञः । ‹ भूतनामधेयानि › इदं ‹ भूतस्य नामधेयानि ' इति स्यत्‌ । आत्मा महत्‌ भृतम्‌ । तस्य एतानि नाम- धेयानि।

आत्मार्थे हंसशब्दः उपनिपत्मु बहुकृत्वः प्रयुज्यते । यथा ‹ एष हि खट आत्मा हसः ' (मै उ०६ । ८)। ' हंसो टेटायते बहिः ` । (श्र° उ० ३। १८)। धर्म ' द्द: जेकवकृतोपनिदराक्यकरोरे न क्ते । अनस घर्मो हविरम्मि नाम ` (निरु० १४।२)। धरम; = अश्रिः | अथवा तप्तं पयः | यज्ञः । ‹ त्वं ब्रहम तव यज्ञस्त्वं ोकः ' ( व° उ० {।५। १७) । वेनः । ८ वेनस्तत्पदयन्‌ किशरा मुवनानि विदान्‌ ` ( महा० ना उ० २।३) | मृभिः।

‹ भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव न ।

अहंकार इतीय मे भिन्ना प्रक्रतिरष्वा ` ( भ० भी° ७। ८) । विभुः । ‹ अद्देवमनं विभुम्‌ ' (मण गी १०। १२ ) । पविभुण्ाव्ट्‌ः उपनिषत्सु बहुकृत्वः ।

्भुषव्दोऽपि ते्रैव | : टोकंस्य मृनति प्रभुः ' (भ० गी ९।१४) ' महान्‌ प्रम पुरपः › (श्रे उ० ६। १२९) । दमुः | ‹ एष हि व्ल्वात्मा मुः ' (मे० उ०६।८) ८ रामु › शव्दः कुापि नोपदम्यते । कदाचित्‌ अयमामुः इति स्यात्‌ । शंमुः + आमुः = हमृरामुः । प्रमादेन सपः शंभुः रामः इति त्िग्रहः कृते भवरत | आ समै्र भवतीति आमुः । अग्रे आत्मैव सनत आपत्‌ । ‹ तुच्छरेनाऽऽम्बिहितं यदापरत्‌ ' ( ऋ प्र १०। ६९९ । ३) । वधकमा | अस्य अघ्रन किमपि प्रयोजनम्‌ । करत्‌ धातुः वधकमं वधाथैः

प: १०११

शरप्पणी | २४७

परक्तिः

१०

११

४९.०५९

भवेत्‌ । तभ्थातर कं प्रयोजनम्‌ । सोमः | ‹ यास्ते सोम प्राणा- म्ताज्नुहोमि । ये व्राह्मणाः त्रिपण पठन्ति | ते सोमं प्रप्नुवन्ति । ( म० ना० उ० १७ | ६) ‹ य॑श्च सोम मस्म वोनमो नमः) (नूर पृ० ता०उ०४।३।२९)। मृतम्‌ । ‹ विश्वं भूतं भुवनम्‌ ! ( म० ना० उ०२४)। ¢ सएव परै यद्धृतम्‌ ' (कै उ० १।९) | ' पुरूष एवेदं मै यद्धृतं य्व भव्यम्‌ (ऋ० सं° १०।९०।२)। मुवनम्‌ । ‹ विशं मूतं भवनम्‌ › (म० ना० उ० २४) | आपः । ‹मृमिरप्िः० ! (म० गऽ ७।८) | ‹एष ब्रह्म आपो उयोतीषि इत्येतानीमानि च शुद्रपिश्राणीव ` (एे० उ०५।६) । महत्‌ । , अस्य महते भूतस्य निःशरनितम्‌' (्रु° उ० ९।४। १०) । आतार्थे महच्छब्दः उपनिषत्सु बहङ्कत्वः । स्थम । (तदक्षरे परमे स्योमन्‌! ( म० ना०उ० १ । २) । यशः | ‹ यशोऽहं भवामि ब्राह्म णानां०' ( ऋ० ० ८। १४ । १ ) | ' सेज्ञानं° यशः इति । सर्वाण्यतैतानि प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति ' { ए उ०५।२) । महः | : मह इति व्रह्म *( तै* उ° १|।६)|

गहनम्‌ -गभीरम्‌ । ‹ अनिन्त्योऽमूतौ गभीरो गुपरोऽनवचो घ्नो गहनो निगणः ' (मै* उ० ७।१।)

कम्‌ | ' कसम दैवाय हविषा विधेम ` ( ऋ० प° १० | १२१। १) । अन्नम्‌ । ‹। अहमन्नम्‌ ! (त° त्रा° ९। ८। ८) । हविः । 'हविरम्मि नाम! ( निर° १४ | २)। म्म | वितरत सद्य ननिकरेतसं मन्ये ' (कठो० २। १६)। ऋतम्‌ । ‹ ऋतं मत्य परं ब्रह्म! (म० ना उ० ९ ९ ) | (जहमसि प्रथमजा तऋताशस्य ! ( निर० १४ ।२)। योनिः | ' मम योनिमेहद्र् ' ( भ गी° १४।६)। ‹ शिवे प्रशान्तं ब्रह्य योमिम्‌ ' ( कै उप० ६ ) । ऋतस्य

२४८ रिष्पणी |

प्र पङ्क्तिः

१०६१ १४ योनिः। ऋतम्य योनिः-योनिं योनी इति प्रयोगः अश्च संजधेन सोममेनन्परेन च बहुकृत्वः । उनविंशतिप्योगेषु नैक- दाऽपि अत्मिर्थं अस्ति | स्तयम्‌ | (तत्सत्यं प्र॒ आत्मा ' (छरा उ० ६।|८।५७)। “पत्य त्वेव विजिज्ञापितम्य- मिति) (छ० उ०७।१६॥। १) | ° ब्रह्मणो नाम प्रत्यमिति ' (श्र उ ८।१।४ ) | सत्य ज्ञान-, मनन्तं बरहम ` (१० उ०२।१। १) | सत्यशब्दः आत्मार्थं उपनिपत्पु बहुकरलः ।

१९ हविः। हविः केषुचित्‌ पएर्तक्ेषु नास्ति । अयं शब्द्‌: अघर पृनरुक्तः । रथिः । ` एप व॑ रथिरात्मा ' (श्र उ० ५। १६।१)। सत्‌ |' द्व वाव व्रह्मणो रुपे सच्च लत | न दुः मति संपव्रामहे ' (वृ, उ०२।३। १)। आत्मा पच्छव्दः वहु्कवः । पुम्‌ । "ॐ पूर्णमदः पमि पणात्‌ पृणमृद्च्यते । पूर्णस्य पूणै- मादय पृणमेवावहिष्यते ' (३० उ०) । सवेम्‌ । ‹ सर्वाय स्वाहा ` (वृ० उ०६।३।३)। (सवैः कथित्‌ प्रमुः सक्षी (१०३०६१६) । योवै नृपिहः यच्च म नसम नमो नमः| (नृ उ० तार उ० ९ ) । अक्षितम्‌ । * अक्षितमक्षि अच्युतम ! (श्र°उ०७।१।४ )।

१६ अपः । करमर्ये अपरव्टः उपनिवततु नाम्ति। आपः प्रथमा- बहुवचनम्‌ | अपः द्तीयव्रहूवचनम्‌ | ' अपृषन्दः पू ( प्ुक्तिः ११) उक्तः एव | पितम्‌ | ‹ पवित्र परमं मवान्‌ ' (भ० गीऽ ६० | १९) । ‹ परवि्महम्‌ ' | ( अ्र्वशीर्षो° { ) | अमृतम्‌ । ‹ एतदमूतममयमेतद्रह्य ! (श्र उ० ४।{९| १)। उपनिषत्सु ब्हुकृत्वः। टुः | ' एप हि स्वात्मा इन्दुः ' (मै० उ० ६। ८ )।

१७ व्योम । अवं पृ ( पङ्क्तिः ११) उक्त एव|

१८ आकारम्‌ | ‹ इमानि मृनानि आकाशादेव समुत्पद्यन्ते ! । (अण उ० ६।९। १) | ‹ मक्र आत्मा! |

४९

पड प <।

१८

१९

२०

२

~>

९

1)

रिष्पणी | २४९

(तै उप० १।७।१)। आत्मार्थं आकाद्षः नतु आकाशम्‌ । आपः । अथं शब्द्‌: ( पूर्वै पङ्क्तिः ११ ) उक्त एव । परथिवी । ' पृथिवी वायुराकाश इत्यादि " ( ए०उप° २।९। ३)। स्वयेमूः। ‹ पराञ्चि खानि व्यतृणत्‌ स्वभूः ' | (कठो ट |) । ' परिभूः स्वभूः ' ( दृशा० उप० ८) ।

पुष्करम्‌ | 'सरमहं पृप्करमहम्‌ पकत्मह' ( अथवशीष ० १) । प्रुद्रः । ‹ अपरिमितानन्दसमुदरः स तत्पदाथैः परमात्मा परं ब्रह्म ' ( सर्वीपनिपत्‌ ४) | तपः। ८ तपो व्रह्म! ( त्रै° उप०३।२९।१)। ‹ यद्धि परं तपम्तदृदुधषै तम्मा- त्तपपि रमन्ते ' (म० नाग० उप० २१।२)। तेनः। ‹ अयमशरीरः प्राणो ब्रह्मैव तेन एव ! ( बहु° उप० ४ | ४ । ७ ¦ ‹ यम्तेनो ब्रह्मेत्युपास्त ' (छा० उप ६। ८। ७ ) | तेनप्ता हि तदा सपे मवति! (छम उषण ८।६।६)।

नामिः । * अम्रतस्य नाभिः ! ( निरु° १४।९)। तेत्‌ । ८ तत्वमपि ध्रत्केतो ' (श्र उप० ६।८।७)। ब्रह्म | उपनिषत्सु अनेकश्चः | वरेण्यम्‌ । ‹ एतज्ञानथ सदस रेण्यम्‌ ` (मुण्ड०° उप० २।२।१)।

हंसः । पूर्वै ( पटुक्तिः ९ ) उक्त एव । आत्मा । उपनिषत अनेकशः ।

अभ्ययम्‌ । उपनिषतपु अव्ययमनेकशः । ` अव्ययं च ससु स्ते ' इति नौपटम्यते । यज्ञः । पध ( पङ्क्तिः ९ ) उक्त एव । अत्मा | पूर्वै ( पङ्क्तिः २१ ) उक्त एव| असिन्नामपरेयगणे कानि चिन्नामानि पुनरुक्तानि | कानि चित्‌ क्रियापदानि । कानि चिद्‌ वाक्यानि । क्रियापदानि वाक्यानि च अत्मनः नामुप्रेयानि कथं॑स्युः। तथैव ‹ शरीराणि ' (पङ्क्तिः २२) इति शष्ट: । '्यद्वाहिप्या ( पङ्क्तिः २१) इदं कस्याश्चित्‌ ऋनः प्रारम्भ इव भाति | अये रण्डः केषां

[9

पट्क्ति

॥

^^

रिप्पणौ । मिद्‌ वाक्यान्‌ पृथकरणं स्थात्‌ | तानि वाक्यानि मया नोप- रव्यानि । एतानि नामधेयानि , मृतनमधेयानि ' इति ्रिमभैमूच्यनते । दसः विभुः परभुः महत्‌ सत्यम्‌ सत्‌ अमतम्‌ ब्रह्म आत्मा अम्ययम्‌ एतानि आतमार्भे अनेकाः उपनिषत प्रयुज्यन्ते । मधः कृमिः मविप्यत्‌ गहरम्‌ सपनम ऋतस्य योनिः नीरं बर्हः म; अपः हेम स्वः सर्गाः शम्बरम अम्बरम्‌ त्रियत्‌ धन्व॒ अन्तरिततम्‌ मुः अप्वा सगरः सिन्धुः अणवः वृक्षः उध्वः यत्‌ क्रिम्‌ भवति वघरन्््वानम्‌ दरा हिप्या शारीराणि अव्ययं च पंम्ुरुते यदेनं तन्वते एतानि आत्मा ्रयुज्यमानानि न मया कापि दृष्टानि । रभुः स्वरणी- कम्‌ स्मृतीकेम्‌ स्वृतीकम्‌ सतीनम्‌ एते दाव्दाः अत्यन्तमप- रिताः | मया न कदा श्रुताः | हंसः यत्तः आपः व्योम हविः बर्हिः भवति आत्मा एतानि द्विः पठ्यन्ते । सत्‌ भूः तत्‌ यन्‌ परि यदने तन्वते दृमानि किम स्वररहितानि | कदा चित्‌ * हप्र आत्मा भवति ' ‹ दारीराणि अस्य्‌ च सस्रते ' ` यज्ञ आत्मा मवति ` एतादृशानि इमानि वाक्यानि म्युः | एनानि मृक्तानि | अतः परस्वः एव पठ्यन्ते न पूक्तानि। सामः=तूयः । पृथः सुतवी सुवं स्वयितताः (निर० १२।१४) यम्मान्‌ सूयः म जगत्‌ प्रमृते । ‹ सोम'ङब्दः सूतेः धातोः वुल्ादितः | मू + मः = मोमः। ‹ सोमः सुनोति; | येदनम- भिपूुण्वनि ' ( निरु° १६।२ ) । जनिता = ननायेना । मतीनां = प्रकादाकमणामादित्यरदम- नाम्‌ | ग्दर्मीनां कम॑ प्रकाशः । ‹ रश्मयः ' मतयः दयु स्यसे | कमात मन्यने प्रकारयन्ति । दः दोतते । प्रमित प्रयतः | अभ्निः नन्छरतैः | ‹ अभिदाव्द्‌ः ' (निः ७।१५ ) द्यत्र सयुत्पादितः | यथा अ्रभीमवर्तीयाि ।

पथः ्वक्ररोति स्वगातमाक्तरोति |

पत्र ०१२

एिप्पणी | २५५१

पङ्क्तिः १० दन्दः इन्दतैः णेश्रयकर्मणः ( निरु° १०।८ ) । विष्‌ व्यापने |

११

१२

‹ अथ यद्विषितो भेवति तद्िप्णुभवति । विष्णुः विदते्वा व्यश्चतिव। ` ( नि₹० १२।१८ ) |

अधिदैवतम्‌ | अम्याः त्वः दरेवतापरत्ने मोम सूर्यः | तम्य रदमयः प्रकाशयन्ति चतेयन्ति प्रथयन्ति गच्छन्ति स्वीकुवन्ति ददाते व्याप्नुवन्ति च | अध्यात्मम्‌ । ह्वः आत्मपरत्वे सोमः आत्मा | तम्य दृद्टियाणि अभीन्‌ प्रकायनति द्योतयन्ति प्रभ- यन्ति गच्छन्ति स्वीकुर्वन्ति व्याप्नुवन्ति तेपामीदते च । अवं द्विविधः अधरः दिष्टः | मोमः मोम णव | भः न करवट जनानां मतीः जनयति किंतु सवाः देवताः अपि जनयति |

: दृतयथः ' इदं ‹ इत्यादीति ' स्यान्‌ । प्रमिस्यादथः सरव; आत्मनः एव विभूतयः | ` विमूततः ' अयं इवः र्वाः |

[क

कामित कस्यचित्‌ क्रियारूपस्य अपत्रहाः स्थात्‌ । कदाचित्‌ ‹ स्तृयते ` इति म्यान्‌ ।

रह्मा = वधयिता नेतावा | ` वृह वृद्धां ` (धरा !। ७६७ ) |

द द्रोतनम्‌ | ‹ द्विव यतौ ' ( घा० ४। !)| पदवीः = पट वेत्ति| : वी गतिव्याप्त्यारिषु" (धा° \। ६८) | पट तरोति अग्रं स्थानं प्च्छति | कतिः कवते

वणेयति | ' कुङ्‌ दव्टरे ' ( घा {| २७९ ) | ‹ कृवीय इति नामधातु: | कवीयम।नानां = गच्छताम्‌ |

कऋषिणः ~ द्र्टा। ‹ ऋषी म्तौ ' (भार ) | ( निर० १०।६६९ ) इत्यत्र ‹ ऋषीणानि ` इति रुषम्‌ ।

।

विभाणां = व्यापनरकर्मणाम्‌ |

)|

महन्‌ । तम्तुतः महिषः कशित्‌ हिरः प्राणी | माम॑णकम॑णाम । मृगाः हिंत्राः पदाः ।

म्‌ हि प्रः मृगाणां

॥

गध्राणाम्‌ | ` गुनु अभिकराटृक्तायाम्‌ ` (धार ४ । ३७) | अत्र गध्यतिः स्थानः | स्पात्‌ एतम्मिन्‌ आदित्ये तिष्ठति |

२५२ रिष्पणी |

पत्रं पङ्क्तिः १०६१२ २२ यदि इयेनः आदित्यः गृध्रोऽपि आदित्यः तहं श्यनो गृघ्णा-

[ 94 [43

मित्यस्य आद्त्य आदित्यानापरि्यथैः स्यात्‌ । कोऽषैः ।

१०१६ १-२ गृध्र आदित्यो० तिष्ठति ' अयमपपाटः स्यात्‌ । गृध्राणां गष तकर्मणां ( गतिकरमणाम्‌ ) आदियसदमीनामिति पाठः अव्शयः। यतः एतस्मिन्‌ तिष्ठति ` इत्यत्र ‹ एतस्मिन्‌ ' इत्यस्य स्थने ८ एतेषु ' इत्यवरयम्‌ । स्येन: आदित्यः । एतेषु आदित्य , हमषु तिष्ठति ।

२ स्वधितिः = म्व + पितिः। स्व = स्वयम्‌ + भिति; = पतत (कमीणि ) । स्वधितिः परडुः ‹ द्वयोः कुंटारः स्वधितिः पर- शश्च पर्थधः ' ( अमरः ९।८।९३६ ) |

३ वनानां = वननकर्मेणाम्‌ | वनानां = वृकषप्तमृहानाम्‌ ।

४-५ ‹ एप हि परत्र रदमीनामत्येति स्तूयमानः ! इत्यस्य कोऽः| पवित्र = रदमीन्‌ । ‹ रदमीनां ' इेत्यम्य स्थाने ‹ रदमीन्‌ ' इत्यवर्यम्‌ । यथा अआत्मपरे अर्थं॑' पेक््िमन्धियाणि ' (१४) इत्युच्यते । आदित्यः स्वरदिमभ्यः अधिकः । रेभन्‌ = म्तृयमानः ।

4 अक्षरम्‌ । देवतापरे अर्भ आदित्यः क्षर ब्रहम कथे म्यात्‌ । | जे | 5 र [>

११ ‹ हेड्‌ गनां (धा० !। ९६३) | ‹ यतः एतस्मिन्‌ तिष्ठति ` इत्यस्य पूवेण क; संबन्धः । एतस्मिन्‌ कस्मिन्‌ । एतम्मिन्‌ त्ञाने इति म्यात्‌ । ‹ एषु ' इत्यव्दयम्‌ । एतेषु इन्द्रियेषु आत्मा तिष्ठति ।

१६ ‹ आत्मनि धत्त ' ‹ आत्मनि ` इद्यस्य स्थनि ‹ आत्मा ' इति स्यात्‌ । यथा पैः एय हि स्वये कमीणि आदित्यो धत्ते ' ( पङ्क्तिः २-६ ) इत्युक्तम्‌ ।

[भो ^

१३१४ अयमपि आत्मा स्वय्नन्धियेषु कमाणि धत्ते । पवित्रम्‌ = ^. [+भ

इृद्धियाणि । आत्मा इद्धियेभ्यः अधिकः । इद्धियाणि केवट जञानप्ताथनानि । आत्मा ज्ञानभेव । अयमेव आत्मा एतत्पवम- नुमवति । र्त्त: अयमिलयैः |

पन १०१६

पद्क्ति

दिष्णी | २५३

^

१५ आत्मगतिं › इत्यम्य प्राक्‌ “इति ! शाब्दः भव्दयः |

२१ १९११

तनः देवतापरतवे अयमः । आदित्यः स्वरदमान्‌ वर्धयति । गमनकरमेणः तान्‌ जानाति । व्याप्नुवतः तान्‌ पश्यति | तेभ्यः महत्तर मवति । तेषु तिष्ठति । तेषु कर्माणि आधत्ते | तेभ्यः भयमतिशयेन अधिकः। तस्मात्‌ आयः स्तुतिमहंति | आत्मा इद्धियाणि वर्धयति । अर्षु त्तैचरनिि तानि जानाति । व्याप्नुवन्ति तानि प्यति । तेभ्यः महत्तरो भवति । ज्ञान- साधनानि तानि जानाति । तेषु च विषयज्ञाना्ं॑तिष्ठति । सवैथा आत्मा इद्धियेम्योऽधिकः । तम्मात्‌ सर स्तुतिमहंति | एतौ द्वावपि अर्थो ठौ | कैवल्यं प्रमस्त॒तिः | यथा देवानां ब्रह्मा श्रेष्ठः कवीनां अश्चिः श्रेष्ठः विप्राणां ( ज्ञानिनां ) ऋषिः शरषठः मृ णां (हिमपदुनं) महिषः ( कश्चित्‌ हिंसतः पुः) गरिष्ठः गृध्राणां दयेनः ्रष्ठः वनानां छेत्ता स्वधितिः श्रेष्ठः एवे सरोम श्रेष्ठः । रेम्‌ धातुः ऋकृशासायां स्तवने वतैते | ‹ कर्विगीर्भिः काव्येना कविः सन्तोमः पवित्रमत्येति रेभन्‌ ' ( ऋ° स॒° ९। ९६ । {७)| अत्र प्नोमः कविः। प्तः देवान्‌ गमिः कव्येन च रेभति स्तौति । : महान्‌ कविनिवैचनानि शंसन्‌ › ( ऋ ० ९।९७ | ९) | अत्रापि महान्‌ कविः सतोमः निर्वचनानि स्तुतीः शंसति । अतः रेभन्‌ = दंपन्‌ । कचित्‌ प्रकादनेऽपि । रेभः = स्तोता । मोमः बहुकृत्वः रेभः इत्युच्यते । पवित्रं = सोमरसपावनं साधनम्‌ । सोमः पति- त्मत्येति = पत्रि सोमरस: गास्यते | तेन शुद्धिः भवति प्रकाराते च |

धीति = कमोणि । मनीषां = मतानि ।

विद्यामतिबुद्धिमताम्‌ = विद्यावतां मतिमतां बुद्धिमतामेतेषां तरयाणां तिस्रो वाचः । विद्यावतां वाग्‌ भिन्ना | तथा मति- मताम्‌ | तथव बुद्धिमताम्‌ । ते विधावन्तः ये श्रुतिं जानन्ति । ते मतिमन्तः ये तर्वेण अथान्‌ निधिन्वनि | ते बद्धिमन्तः ये

२५४

प्च

पङ्क्ति;

दरिप्पणी

१०१६ २२-२६ व्रह्म जानन्ति | (निः० ३१। १३) इत्यत्र ' सेच व्या

२४

>

ह

्रुतिमतिनुद्धिः ` इत्युच्यो । श्रुतिरूपा विद्या प्रथमा | मतिरूपा उहसूपा वा अस्याः उत्तरा । बुद्धिरूपा सर्वा्ा- मृत्तमा ‹ वरिद्यामतिव्रद्धिमतां ' दत्यत्र विारण्दस्य श्रतिः त्यै: स्यात्‌ |

'आत्मगर्ति' इयम्य प्राक्‌ दति शब्दः अवद्यः | अम्यामृचि आदित्यस्य आत्मनोऽपि न क्रंपोष प्रयोजनम्‌ | अचर वाहः सम एव | मपा देवानां कमौणि दाक्तयश्च सोमे स्तुल्यथमा- रोप्यन्ते । वहिः मोमः तिनृणां वाचां प्ररकः अश्चिः | अत्र पमः मनुप्यप्ुपक्षिणां तिरो वाचः प्रेरयति । ऋतस्य यत्तस्य प्रीतिं स्तुतिं व्ाहमणश्च मनीषां स्तुतिं प्रयति । यथा गावः गोपति, ( गोस्वामिनं नतु वृषम्‌ ) एृच्छमानाः अन्त्रषयम्त्यः तमेव यन्ति तथा वावशानाः सोमं कामयमानाः मतयः स्तृतयः भौममेव यन्ति |

गावः प्रेनवः= रदमयः | वाक्तानाः=व।वरयमानाः कामयमानाः पाम = आदित्यम्‌ । भयनि' एतत्‌ पदमध्याहतम्‌ ।

विप्राः=गद्रमयः | पृच्छमानाः = कामयमानाः ।

मतः = प्रगतिः | अभ्यमानः = गच्छन्‌ । एतम्‌ = आश्रियम्‌ | पेनवन्ते = एकी भवनि | ते एतै मर्व रमयः एतम्मिन्‌ मामे आदित्ये एके भवनिति |

गावः म्रनवः = रद्धियाणि | वातशानाः = वावद्यमानानि कामयमानानि |

[नि

विरा: = उन्धियाणि । ्रचछमानाः = पृच्छमानानि। कामयमानानि सोमम्‌ = आत्मानम्‌।

अञ्यमानः = द्धियेषु प्रचरन्‌ | टम इत्यस्य कः संवन्धः ठ्मम्‌ = मत्मानम्‌ । अकरः विषमः = आत्मा च स्त ऋष- यश्च । अत्मा = बद्धिः। मा ऋषयः = इद्दियाणि। तानि मानि उद्धियाणि |

पत्रं १०१४

रिष्पणी | २५५

पङ्क्तिः

९ १

१५

१९

अत्रापि मरोमपर्‌; एव जशः | गावः प्रनवः = प्रयः | पयः न परिधय ॥ मोम क ९ ५ मोमेन मिश्च | तेन परयः सोमं कानयते हतयु्पते । क्राः सतोतारः मतिभिः म्ततिभिः पृच्छमानाः अन्पयन्तः सोममेव यन्ति । मोमः प्रथमं सुय पश्चाजञधैन मिश्रचते । अकरः स्तुतयः नष्टम ष्टुप्‌ छन्दपि पिरनिताः म्तृतयः सोमे ममिटन्ति । अरका= स्तुतयः त्रिष्‌ छन्दत वर्तमानाः | अक्रान्‌ = अति+अक्रमीत्‌ | समुद्रः = आप्य: |

ध [१ २ य न ^~ ९ ८ € प्रथम = प्रम च्यवन | [कथर्‌ = बपकमणा | मुत्रनस्य =

पवैस्य |

मुद्रः = आत्मा |

विधमेन्‌ = ज्ञानकमणा |

देवताप्रत्वे अयमथः | मम॒द्रः आदित्यः प्रथमे परमे स्यदने उचत स्वी छाकमक्रान्‌ अतिक्रामदि | विधमन्‌ वप॑कमणा मुवनम्य सवस्य राजा सन्‌ प्रनाः जनयति । वृषा वपम्य कता मोमः आदित्यः परित्रे स्वगटीके अभि सानो उच्चतम अव्ये अत्यये सुवानः गचरन्‌ वृहत्‌ वावृध -भतिदायेन वधरते । ऋचः आत्मपरतमे अयमम: | आत्मा उच्चममायामवम्थायां विधर्मन्‌ सानवर्मणा एनाः ज्ञानिनः जनयति । ऋचः द्वितीयस्य अभैस्य अधरः यास्केन न दीयते | अत्रापि सोमः सौम एव | ‹ अक्रान्‌ ' हदं न क्रियापदम्‌ | कितु तिरेपणम्‌ । तस्य ` पमस्यापी तिम्ततः ' अभः स्यात्‌ | सोमः अत्र क्रितृतः समुद्रः इत्यु च्यते | ' ल्व पमृद्रो अभि तरिक्रि्‌ ' ( ऋ सं ९। ८६ । २९ ) | ¦ अरान्‌ देवो न सूथः) ( ऋर प ९ । ६४ । ९ ) | अत्र पोमः | देवः पथैः ट्व अंक्रान्‌ | त्रिवमेन्‌ = विधमौणि | * हिन्वानो वानमिप्याति पवमान व्िपर्मणि ' ( इ० प ९ । ६४। ९) | ‹ विधम ` इति स्वगस्य नाप । यथा तिस्रो द्यावः कणि रोचनानि तथात्रयो तिधमाणः भान्‌ इति भाति।

५८, ५.

अत्र वधमा पकित्रम्‌ | ' च पतति \जरस्ा (वमाण दवभ्य;

^ त

(क

4

२५६ रिणणी ।

पत्र पङ्क्तिः

१०१४ १९ परोम पवमान पूयते ! ( ऋ° पण ९। ८६।६० )। * त्वां रिहन्ति मातरो हारं पितरे अद्रहः। वत्सं जातंन धेनवः पवमान विधमैणि' (ऋ° प° ९ । १०० ७ ) | अनयोः द्वयोः व््वोः ‹ परवि् › ‹ विधम ! इत्यु- च्यते । जनयन्‌ प्रनाः यथा मयौद्यः प्रनाः जनयन्ति तथा सोमः । इन्दव्‌ सोमः भुवनस्य विशस्य राजा । यथा* इ्रादयः वृपपः वृषभाः उच्यन्ते तथा सोमः वृषा उच्यते । सानो = मानो श्रेष्ठे स्थाने | पतिं श्रेष्ठ स्थानम्‌ । : अन्ये ' शब्दे परे ' सानौ ' दत्यम्य ‹ सानो › मवति । अम्यमवयः मेषाः तेषां बाहाः | तेन्मयमन्यम्‌ । पत्त्राणि अिरोम्णामक्रियन्त | अत॒ एव पजित्रमन्यमिति उच्यते । यथा ' पुताः पक्त्रिम यन्ति अव्यम्‌ ' ( ऋ° प° ९। ६९ । ९ ) । पवित्रं ‹ मानु ' इत्युच्यते | यथा ¢ यदव्य एषि सानवि ' (ऋण स०९।९०।२९ ) | ‹ दृश क्षिपो अव्यत सानो अन्ये ' ऋ० परं०९।९७।१२९ ) | अव्ये पान पृक्ते अधि सुवानः सुयमानः इन्दुः सोमः वृहत्‌ महत्‌ वावृपरे वधते ।

^ ॥ | ८ देवानामापिप्यमदधात्‌ इदं केषां शब्दाना करणम्‌ । देषतापरत्वे इन्दुः आदित्यः । सः अपां गमः सन्‌ ( पमु- रात्‌ ) उद्यन्‌ दववानामाविपत्यमिन्रे अदधात्‌ | आत्मपरत न्दुः आत्मा । देवानामिन्दियाणामाधिषत्यमिन्द्े आत्मन्येव दधत्‌ । माप्ये याम्कः ‹ हृन्दुराितय इन्ुरात्मा ' हृतयेव व्रवीति । देवतापरमात्मपरं वा अर्भ न ददाति | महिषः = कशचित्‌ दिखरतमः महान्‌ पः | तेन परोमः उपमी- यते । महिषः एव उग्रः अथवा निर्भीकः । सोमः अपां गमैः यम्पात्‌ सोमलतावधनार्थ जलमवदयम्‌ । अथवा | यस्मात्‌ अद्धिः सपशर तस्मात्‌ मोम: पाना दवान्‌ अवृणीत । देवाः पामर फिनतु इति च्छन्‌ । एतत्‌ सोमस्य महत्‌ कमे ।

पत्र १०११

रिप्पणी । ६५७

पङ्क्तिः

१

९-१०

१९

पवमानः पूयेमानः सोमः इन्द्रे ओजः बलमदधात्‌ । वला मिनदर: पोममपात्‌ । तस्य मदे च वृत्रवमधीत्‌ इति बहुकृत्वः उच्यते । इन्द्रः वृत्रेण प्रवृते सूर्य ज्योतिः तमतः निरमृश्चत्‌ । तत्‌ सूथस्य जननमि्युच्यते । इदं सोमे आरोप्यते । बहीपु ऋश्षु सोमस्य इन्द्रेण तदास्म्ये दृश्यते ।

विधुं = रधमनशीलम्‌ ' दद्राणं = दमनर्शाम्‌ ।

युवानं = चन्द्रमपरम्‌ । परितः = आदित्यः । जगार = गिरति । अद्या = सद्यः । ममार = प्रियते । प्र चन्द्रमाः दिवा मू दितः सन्‌ । ‹ समुदिता ' इत्यस्य स्थान ‹ समुद्धितः ' इत्य- व्यम्‌ । सुथेतेनमा छन्नः चन्द्रमाः विवा न दृस्यते । अय देवतापरः अः

युवानं = महान्तम्‌ | पठितः = आत्मा । अया = रत्रौ | ‹ रात्रिः समुदिता ' इत्यस्य कोऽथः | आत्मा महन्तमात्मानं हिरण्यगमस्य बुद्धि प्रयकाटे गिरति । प्रख्ये आत्मा एव अवक्िष्यते । एवमात्मपरोऽथः । ऋच आम्यामभाभ्यां भिन्नः अथः । ‹ पलित धूमकेतुः ` ( ऋ० म० १०।९।९ ) इत्यत्र अध्निः पितः इत्युच्यते । ‹ दिवा न नक्तं पितो युवाजनि ' ( ऋ० प १।१४४।४ ) | : नि वेवेति पितो हृत आघु ' ( ऋ० सं ६।९९।९ ) इत्यत्रापि तथेव । ¢ विधुं दद्राणं ' इति क्‌ इन्द्रःक्ते विद्यते । तेन परितः इन्द्रः । बहूनां तारकाणां समने संगतो दद्राणं गच्छन्तं कि चन्द्रमस य॒वानं सन्तमपि पातः इन्द्रः जगार रनगाणतान्‌ । देवस्य इन्द्रस्य कार्यं कृतिं परय । तम्य महित्वा महत्वेन विधुः अद्य ममार । स एव विधुः ह्यः समान पनीवः आर्मात्‌ इनदरः सर्वेभ्यः अआधिकः सन्‌ उपदन सवान्‌ हिनस्ति । ¦ पमान › इत्येतत्‌ ‹ भन प्राणने ` ( धा० २.६० ) इत्यस्य रिटि खूपम्‌ ¦ विधुरब्ट्‌; अत्रैव प्रयुज्यत । तस्थ वृत्रः इत्यपि अधैः स्यात्‌ । इन्द्रः वृत्र युवानमपि पन्तं मिरति । वृत्रः इनदरेण अल्पायुः ठतः । इद्मिन्द्स्य कव्यम्‌

२५५८ दिप्पणी

पत्र पङ्क्तिः |

१०१५९ १४ प्ाक्रनानां = पाकं सह जानां जातानाम्‌ ।' षण्णां ऋषी- णाम्‌ ` इति अध्याहृतम्‌ । एकजः = आदित्यः । तं विद्वः सप्त सप्तममाहुः ।

१५-१६ दष्टानि = कान्तानि । अथवा | कान्तानि गतानि मतानि नतानि |

\६-२१ ¦ अद्धिः (ह ए मवति ' अयं कस्य अथः । ‹ तेषामि- एानि० एकं भवन्ति हृदं समै ( निर० १०।२६) इत्यत्र वतेते | तत्र तत्‌ अवद्यं न अत्र |

१८ माकनानां = सह॒ जातानां परण्णामिद्धियाणाम्‌ | एकनः = आत्मा | आभ्यां दर स्पामधौभ्यामगरथो भिन्नः | अत्र॒ सायणमाप्यम्‌ -' स।कनानमेकस्माददित्यात्‌ सहो. तयान मल्यानामृतृनां मे परं सममृतुम्‌ । एकनमेकेनो- त्पन्नमण्टुः कालत्वरदिः । चैत्ादीनां द्वादशानां मासानां द्वयमे- नैन वमन्ता्ाः षद्‌ ऋनवो मवन्ति | अव्रिक्रमिनैक उत्पति सनमर्तुः | न च तादशो नास्तीति मन्तव्यम्‌ | अभ्ति ्यो- दशो माम इत्याहुः (नै० प०६।९।६।४) इति श्रत मनोगते ६ टि प, च्छढ राः रनः । तदेवोच्यते: पटिचमाः ' इच्छन्द्‌ एवकराराथैः । पडव ऋलव। मामद्रय्पाः ° ऋषयः ' गन्तारः । तेच देवजाः ' देवददित्यात्‌ जाता इत्येवमाहुः । स्माधारस्य त्रयोदशस्य मामस्य देवामावः | ‹ निःमूर्योऽभिकमाो मण्डं तपते सवः ! इत्यादि गमृनेः । तस्मात्‌ षडेव देवजाः । अदरवनः एकः । ‹ तेषाम्‌ ' कऋतृनां स्वरूपाणि ‹ इष्टानि ›

बटो क्रामि [9 , ध्रा „ १ न ६ विहि नि मवलोकरामिमतानि ` प्रामः ' तत्तत्स्थाने ' विहिता [® [९ १९ [श

थक्‌ प्रथक्‌ स्थापितानि । ' रूपशः ' रूपभेदेन हृतानि वििधाङ्ृतियुक्तानि । प॒ च रूपमेद्रतत्तिरीरास्नतः ‹ स रममह कन्ताय प्रायच्छत्‌ यवे प्रप्माय ' ( तै सं ७। २।१०। १) इत्यादि । ' स्थन्रे › अथिष्ठात्रे | तद्भौय ‹ रेजन्ते ' चन्ति जगदर्यवह।राय एनः एनरावतेन्त इत्यथैः | वरग: मायणभाप्यादपि मिन्नः । साकंनताः मरतः । एकजः

पतर १०१९

रिप्पणी | २५९.

पडाक्तिः

१८ ददरः | ऋष्यः मष्थमेकनमाहुः । पद्‌ यमाः देवनाः दृति च

आहुः | तेषां महतामिषटानि कमाणि धामशः तत्‌ तत्‌ प्रमवानु- णं ्रिहितानि इन्द्रेण । यथा इन्द्रः तान्‌ आज्ञापयति तथा ते रवेन । स्थात्रे = इन्द्राय । दृः सरवपामुपारे तिष्ठति तस्मात्‌ पः स्थाता | रेजन्ते = भयेन कम्पन्ते । क्तानि = कमर. माणि । रूपदाः = स्वमावानुरप्येण । यदा मर्तः इनद्ाज्ञप्ताः स्वकर्माणि कुर्वन्ति तद्र स जगत्‌ मयेन कम्पते । प्रद्‌ यमाः करे इति न ज्ञायते । ‹स हि द्रुता विद्युता वेति माम प् योनिमुरत्वा पराद्‌ | स मनी”: प्पहानो अप्य भ्रातुनै तरत सप्तथस्य मायाः ! ( ऋ प्र १०।९९ | ९) | अम्या- मृनि : सप्तथः ` इति कम्य नित्‌ इन्द्रस्य शत्रोः नाम | मर- सवती स्थी इत्युच्ते ( ऋर सम ७।४६।६)।

[न

शब्ट्गपरोरूपरः गन्ध्रहारिप्यः उद्ियमात्राः | ताः त्मने प्राणाय वा श्दरस्पञ्चरूपरतगन्धान्‌ आहरन्ति । कंतु आत्मा प्राणो वा निराह्यरः शव्टा्रीन्‌ नच्छति|

अमु प्राणमित्यथेः। ताः अमुं पुशव्टेन पद्यन्‌ = इन्दियमात्राः प्राणः एवे उति दिद्रान्‌ पयति | स च प्राणः एमान्‌ |

अन्धः एतत्‌ न विनानाति यस्मात्‌ तत्‌ ज्ञानं कष्टं कटिनम्‌ । ईमा; = इमाः । इदं सूक्त कृटाभपरिपृणन्‌ । तस्यथैः अतीव ुरवोधः । यास्कमाष्यस्य कथित्‌ मागः गलितः इति भाति । अत्र सायणमाप्यम्‌ । मेमदीया या दपरितयः चियः सरत्यानवत्यो योपितः सतीः प्त्यः। योषत्‌ उदक. रुपगर्मधारणात्‌ त््रीतवम्‌ । एपां रदमीनामाकिषटिङ्गत्वात्‌ खीलिङ्गिता | तान्‌ उ तान्‌ रदमीनेव पमः आहुः मूतवृषटलुदकपेक्तन्‌ परपानाहुः । प्रतिनिदेशपकषया पटि- इता । अमुमथैमत्यन्तनिगृदमक्षण्वान्‌ ज्ञानच्दुपेतः कश्चित्‌ महान्‌ पदयत्‌ नानाति । अन्धः अतथारूपः सयूखृषटिः न विचेतत्‌ न॒विचेतयति न जानाति । किंच यः कविः ऋन्तद पुत्रः शरीपएरषरूपाणां रदमीनां पुत्रस्थानीयः । पुरु जगतां त्राता वृष्टुद्कलक्षणोऽम्ति । सः ई स एव पत्रः |

२६०

पत्र १०१६

रिप्पणी ।

पद्क्तिः ९ यद्रा । ईनम ख्ीणां सतीनां पश्चात्‌ पुरुषमावमा निकेत

१०

सवतो जानति | पित्रोः सिति पुत्र एव जानति न अन्यः| यः; कथित ता तानि विजानत्‌ खीपुरुषपुत्ररूपाणि नारनीयात्‌ । सः पितुः पिता अपतत्‌ । पिता वृष्ट्ा जगत्पा" लको रदमसमृहः । तस्यापि पिता आदित्यः स॒ भवति| आद्य एव भवतीत्यथेः । यद्रा । रौश्चिकोक्तिरियम्‌ । यस्तानि जानाति स॒ एवं भवति । स्वयं॑पितुः पुत्रः सन्नपि म्वएत्रपिक्षया पिता च मवति । पूत्रपौत्रादिपहितश्चिरकाटं जीवी मवति | इत्यधिदैवतम्‌ । अथाध्यात्मम्‌ । या इदानीं च्ियः मतीः स्रीत्वं प्राप्तः आहुः रौकिकाः तानु तने मे मह्यं पः पुरुषान्‌ आहुः प्रतिपाद्‌- यन्ति तज्ञाः । कथमन्यस्य अन्यमावः उच्यते | एकस्यैव निरस्तसमम्तोपाधिकस्याऽऽत्मनस्तदेहावस्थानमात्रेण तत्तदरचप- ेशोपपततेः | द्वितीयः पादः पूर्ववत्‌ । किंच पूत्रो वयपाऽ त्पीऽपि यः कविः ऋन्तप्रत्तः ज्ञानी स्यात्‌ शमिममप सम॒त्िनिकेत जानाति | एवमुक्तरक्षणस्य परमात्मनः ता तानि स्रीपस्त्वादीनि यो विजानत्‌ ओपाधिकानि जानी- यान्‌ । पः पितुः स्वोत्पादेकम्यापि ज्ञानरहितस्य पिता असत पितृवत्‌ पृञ्यो मवि ।

वम्तुतः एताः त्रियः क्रतु अज्ञाः एताः पुमामिः इति वदन्ति। भक्ष्वान्‌ यम्य ज्ञानचक्षुः वतैते सः एव तत पश्यत्‌ पश्यति। अन्धः ततत न वरिचेतत्‌ जानाति । कविः बुधः पुत्रोऽपि मन्‌ ईमेताः ल्वियः आचिकेत । तस्य पिता एतत्‌ न विजानाति। तम्मात्‌ ज्ञानेन स्वपितुः पिता अपतत्‌ अस्ति | अज्ञाः इद्धरिया- ण्येव आत्मा इत्याहुः | वस्तुतः इद्दियाणि चीरशानि एव । उपभोगसाधनानि इत्यथैः । तानि पुमान्‌ आत्मा उपभदन्ते । वयपरा वृद्धाः अपि एतन्न जानीयुः | अल्पवयस्कोऽपि कथित्‌ तत्‌ जानीयात्‌ । तस्मात्‌ वृद्धादपि सः प्रशस्यतरः ।

सप्त आदरित्यरदमयः तान्‌ आदित्यः गिरति इति ऋचः मक्षपाथैः |

पर १०१६

टिप्पणी । २६१.

पटक्तिः

४.

१२९

१३

“ मध्यस्थानोष्वहाब्दः ' इटं॑दुर्बोधम्‌ । मध्य्थानश्च उव शब्दश्च इति विग्रहः । आदित्यः उभ्व॑शव्दमरहेति । कितु व्पणा् स मध्यमे स्थाने तिष्ठति ।

तानि = ये रमयः अमिन्‌ आद्त्य तिष्ठन्ति तानि । ते धीतिमिश्च मनसा च स्तुतिभिः वरि-परि-अयन्ति। पृरथिन्यां वनि । प्रिमुवः एरथिवीं स्यापनुवन्तः प्राणिमक्राणां सर्वाणि कर्माणि वपकर्मणा परिभवन्ति व्याप्नुवार्ते । सर्वै प्राणिकर्म व्षायत्तम्‌ । वर्पामाते प्राणिनः न क्रिमपि कत शक्नुयुः ।

सप्त इद्धया | तानि आत्मा गिरति इति मधितार्थः। आत्मा उवशव्दमरहति । फत्‌ शरीरमध्ये भन्तःकरणे तिष्ठति। यानि याः राक्तयः भम्मिन्‌ आत्मनि तिष्ठन्ति तानि ता; भ्रीतिमिश्च मनसा च चेतनत्वेन च विषयैयन्ति पप्तारविपरीते कमे करवेनि । प स्याप्यवत्यः ज्ञानकम॑णा सवाणि इन्धियाणि परिभवन्ति । ज्ञानदश्ायागिद्धियाणि निच्करियाणि भवन्ति | घरप = मप्र मातरः आपः | अधं स्थाने उदरे गभैः याप ता अभगमोः। ताः मुवनटथ रेतः आत्मानि गत्वेन धारयन्ति | ताः विष्णोः प्रदिशा सूय आज्ञया विधमणि नाके तिष्ठन्ति । विपाश्ेतः बुद्धियुक्ताः सन्तः देवाः विश्वतः पूर्वत्र परिभुवः वतमानाः पाग्मिवन्ति जानन्ति धीतिभिः मनप्ता च ।

अत्र प्रायणभाप्यम्‌ । संपत एपणस्वमावाः सस्या वा र्रमयः अर्भगरमाः सवतपरम्या््र गै गमम्भानीयमुदकं धारयमाणाः । यद्रा | त्र्माण्टस्य्रं मध्ये-न्तरिक्े गमवद्र^मानाः । भुवनस्य लोकस्य रेतः सारं वृष्टपदत्येन सेतोमूताः तादृशा रश्मयः विष्णोः व्यापकम्याऽदित्यस्य विधमणि जगद्षारण- व्यापरे प्रदिशा प्देरोन तिष्ठन्ति वतैन्ते । कंच ते धीतिभिः प्रज्ञाभिः मनप्ता जगदुपकारः कतव्य इति बुद्धया च विश्वतः पवतः । द्वितीयार्थं तपिः । विशं परिभवन्ति परितो भावयन्ति। ङं गद्‌ व्यापनवनत इत्यथैः । यमदव तरमात्‌ ते एव विपथितः बुद्धियुक्ताः परिमुवः सवत्र व्यापताश्च । यद्वा । मपता्थगमाः । ‹ सप्त महदहंकारौ पच्च तन्भात्राणीति रमिरित्व

२६२.

पत्र 2

पड्क्तिः १३

१८१९

टिप्पणी ।

सपतसंख्याकानि तत्वानि । अधैगमीः अव्िकृतिरूपाः । विकाराश्रयाया मृल्रकृतः परकृिविकरृतेः उदापनम्य आत्मन- श्ोतपननत्वात्‌ अधीरेन प्रपशचाकारेण परिणामाद्धगभौः । एस्पाशस्यागिक्रियत्वात्‌ इत्यभिप्रायः | अत एव तेषा परकृति वि्कृतित्वम्‌ । यस्मदिवं तस्मात्‌ भुवनस्य रेतः कारणम्‌ । कारणमूतानि तान्येव त्रि्णोः व्याप्तस्य पुरपस्य प्मेणि र्हा प्रदेशेन तिष्ठन्ति । टृतग्त्‌ ममानम्‌ ।

सयुक्‌ यास्केन ( निर० ५।६ ) इत्यत्र पषठिना |

८ न हि० परिवदयन्ते ' अये कस्य अर्थैः | इं वाक्यमङ्रद्ध दरों च | अत्र दुगवत्तिः ( ६२२ ) इदयत्र द्रष््या ।

अयमादित्योऽयमात्मा = अम्याः क्रनः आदित्यपरः आत्भपरः [8 (~+ ( (५, अत्र अ

टि दवाव | कितु एतं द्ववर्धौ अत्रन दरीयेते | आद्रि.

परः कः अरः |

अत्र सायणमाप्यम्‌ । : अहं यद्‌ टव इदं यदपीदूं विश्वं अमि कृत्स्नः प्रपञ्च्योऽप्यहमेवाम्मि | नामरूपा परमा त्यक्तवा सवैत्रानुगतोऽम्मि । योऽयं सचिदानम्द्‌/कारोऽम्ति सोहम- स्मीति न व्रिजानामि | विद्रच्य नान्ञामिपम्‌ | पर्‌ शाख्रन- नितमिदमहमम्मीति ज्ञाने न जानम्‌ । अविवेकी अहमित्यथैः । करथकारणयोरभेदात्‌ । कृत्म्प्रपत्चन्यापि व्रह्मा नन्यत्वेन ब्रह्म कत्वावगमे प्रपश्चनातमपि स्वरूपमेव मवति ¦! ' इदं स यदयमात्मा ' : ब्रह्मैवेदं सम । ‹ जवे स): स॒ दतत बहु म्या प्रनायेय ' इत्यादिश्मिम्यः एकविज्ञानेन सर्वैविञान- प्रतिज्ञानात्‌ | ‹ तदनन्यत्वमारम्भणव्द्रिम्यः ' ( वेदान्त २।१। ४) इत्याच्ुपपात्तमिश्च प्रपन्नस्य ब्रह्मानन्यव सिद्धम्‌ । यद्रा | ट्व दव्ट्‌ उपमाः । यदिव परोकषन्नान पकात्म्यरूपमानुभाविकरमास्त तदि तद्वदेवाहमाममि । ए प्भमहमस्मीति त्तानं मे जातम्‌ | अपि त्वद्‌ दौ नितकमूतम्‌ । आनुभाविकं सावात्म्यं यदन्ति तत्‌ न व्रिजानामि न

न _ (.

प्रप्तोऽम्मि । हाख्रननितं सातत्ये जातें न त्वानुभाकिकिमि-

टिप्पणी | : ४६२

त्यथः । ततर कारणमाह- यतोऽहं निष्थः । अन्तर्हितनामैतत्‌ । अनतरहितः मृदोचित्तः नित्तपरत्यकूपवणतामवेन पारच्छिन इत्यथः । त्नोपपत्तिमाह-सनद्धः अविदयाकामकमंभिः सम्यक्‌ बद्धो वेतः । अत एव मनसा युक्तः मावनाहिष्णुना बहि" भुमेण विक्षिपते चेतप्र युक्तः सैचरामि मारे । अथवा | मनम सनद्धः चरामि । इद्धियपरवदया एव सन्‌ पपरारे दुःख- मनुभवामि | न सावौत्म्यं जानामि इनि पाटेवते । यास्कोऽपि टमं पदेवनाथत्वेन उदाजहार ' अथापि पार्देवना कममा- चित्‌ म्रोत्‌ न त्रि जानामि यदिवेदमारिमि ' ( निरु° ६१८। १९-२१ ) । बहिमखचेतसः स्वरूप।परिन्ञानजनितं दु ःखमन्यतर श्रुयते | : पराश्चे खानि व्यटरेणत्‌ स्वयंमृस्तस्मात्‌ पराद्‌ प्यति नान्तरात्मन्‌ ' ( क्ठोऽ ४ ।१ ) इति । ताहि करद्‌ मवति इत्याह | यदा माऽध्मन्‌ आगमिष्यति तदा । करं तत्‌ इति उच्यते । ऋतस्य परमाथ॑स्य परस्य ब्रह्मणः परभमनाः प्रथमोरेपः प्रथमोत्पत्तः चित्तप्रत्यकरप्रवेणजानतोऽनु- भवः।सच्टा मामां प्राप्तोति आत्‌ अनन्तरमेव अन्य- वानेन अभ्याः वाचः एेकात््यप्रतिप्रादिकाया उषनिषद्राचो यद्िकेदमग्मील्युक्ताया वा । भागं भननी्यं॑शाब्दत्रहमणा व्याप्यं परं व्रह्म अश्रुते परोपि | चित्तस्य बहि्ुसखतां परित्थञ्य अन्तमुखतैव दुःसंपादा । सा यदा स्यात्‌ तदानीमेष वशं कटु मशकं मवति पश्चात्‌ विरम्बाभावात्‌ । यथा गिरिदखरात्‌ पतन्‌ पापाणाऽविम्बेन पतति तरत्‌ । निततप्ल्यडमृखत्वस्य दुःशकत्वमपि तत्रैव श्रुयते | ‹ कश्चिद्धीरः ्रत्येगत्मानैच्छदावृत्तकषुरखधतत्वमिच्छन्‌ '(कटो० ४ । १ )' ति । इटं =ररीरम्‌ । किमहमिद शरीरमस्मि अथवा अशरीरः आत्मा आमि इति न विजानामि निष्यः = शरीरे अन्तर्हितः। संनद्धः शरीरेण | मन्ता चरामि = मनोव्यापारान्‌ अनुस्तरामि। रितु आलन्ञानाय मनेभ्यापारः अरिचरत्करः | यदा ऋतस्वं परमात्मनः प्रथमजाः बद्धैः मां आगन्‌ आगच्छत्‌ । आत्‌ इत्‌

१०

टिप्पणी ।

तदनन्तरमेव अस्याः वाचः आत्मतच्तस्य भागमश्रुवे आत्मच जानामि । आत्मज्ञानाय महत्ते बुद्धिः अक्सया |

[>

अपाङ्‌ एति = अपाञ्चयति = अपगच्छति । प्राड्‌ एति =

> १

प्राञ्चयति = प्रगच्छति । चुरदिगणस्थस्य अश्चधातोः इमे रूपे । अपाञ्चयति प्राञ्चयति! इत्यनयोः करऽथैः ।

स्वधया = जटरूपेण अन्नेन । गृभीतः = गृहीतः । अमत्यैः + आदरिः | मर्त्यैन = चन्दरमम्ना । सयोनिः = सह ।

शशवम्ता = राश्द्रमिनौ । विपृचीना = विश्वगामिनौ | वियन्ता = बहुगामिनौ । * वा ' शब्दो ऋनि नास्ति | नि अन्ये चिक्युः = आदित्यं प्यति । न नि निक्युरन्यं = चन्द्रम न परयति । आदित्यः जं गृहीत्वा चन्द्रमसा सहं उदेति अस्तं च गच्छनि | नौ सदा मह्‌ वर्तते | जना; दिवा आदित्यमेव प्यनिति न चन्द्रमसम्‌ ।

अमत्य: = आत्मा । मत्यन = मनमा।

+ नि अन्य चिक्युः अत्र अन्यम्‌ = आत्मानम्‌ | (न नि चितयुः अन्यम्‌ ` अत्र अन्यं = मनः। आत्मा ज्ञानं गृहीत्वा मनपा मह॒ जगति आत्रिभवेति तिरीगच्छति च | आत्मा मनश्च मर्भदा मह वर्तति | ज्ञानी आत्मानं पश्यति न मनः ।

अत्र मायणमाप्यम्‌ | अमत्यै; अमरणधर्मी अयमात्मा म्न मरणयमणा भृनात्मना देहेन मयोनिः ममानस्थानः | तर पलि्िदको देहोऽसम्ति तत्र समैत्र सोऽयमपि तिष्ठननिल्ः | यद्रा | ममानोत्यत्तिः प्रहवामेन स्वस्मिन्नप्युत्पत्तिरुपचयेे। एवेमृतः मन्‌ स्वधया अन्नोपरक्षिततद्धोगेन गृभतिः । यद्र | मवधाशव्येन अन्नमयं शरीरं ककषयते | तेन गृहीतः सन्‌ अः एति । अशं कमं दत्वा अधर। गच्छति । प्राङ्‌ एति । म्मा. शोकं पराप्नोति । परमात्मैव सृकषमशरीरोषाधिकः सन्‌ नन विधं कर्मं क्रत्वा तद्धोगाय जीवन्तं लब्ध्वा शरीरेण मवद्धो लोकान्तरेषु संचरति । म्थूलमृध्मोभयशररीरपरििर

पन्न १०१७

१४

टिप्पणी । २६१५

पडाक्तिः {१ लके गुणत्रयान्वितः सन्‌ परिभ्रमति | तथा च श्रयते--.

गुणान्वयो यः फलकर्मकतौ कृतस्य तस्थैव स चोपभोक्ता |

स विशवरुपन्निगुणशिवत्मौ प्राणाविपः सचरति म्वकरमभिः ' (श्रे उ० ५९।७) इति) हृदानीमुमयप्राघान्येन आह -ता त मृतात्मक्त्मानौ शश्वन्ता अविभागेन प्वैदा वतमानौ । यद्र | ममशरीरपक्े सवदा सहवास उपपद्यते । स्थृटशरीरपेऽपि ापिकरेनतिः । तत्कारणानां मृतपृकषमाणां सद्भावात्‌ ततर दारीरक्वन्थः उपपद्यते । त्रिपूचीना दृह कं मवत्रगमनौ भियन्ता तत्‌फदपभोगाय सक्त लोकान्तरेषु गच्छन्तौ वतते | तत्र नगाः अनये मूतात्मानं नि चिक्युः | नितरां विशेभण पड निति जानन्ति अन्यमपरं देहवच्छायापिर्कतिं न नि चिक्युः न नान नि कयन पामरा देह्यतिरिनं न जानन | केचन विविक्षिनः कर्ृत्वमोकतुतवोपतःदरेहातिरिकिः कश्चिदस्ति इति अनुमिमने । न ऽपि देह्य्यतिस्कतिमात्मानं जाननिि। भतो दुटममात्मज्ञान- मित्यर्थः | मत्यः आत्मा मल्यन दहन मयोनिः ममानम्थानः स्व- भया अन्नेन गृभीतः गृहीतः सांसारिके: कमभि; परििष्टितः भपाड्‌ एति नीचानि जन्मानि प्राप्नोति । प्राङ्‌ एति उत्तमानि जन्मानि ्राप्रोति। तानी दरेहत्मानै हाश्रन्ता शन्ते दधे भिन्न व्यत | विधना विधुना विरुदधसवमावौ न सध्रीचीन । वियन्ता तरयिन्तै। भिन्नमागे। । देहात्मानै मिन एव । प्राकता: तयोः देहान्मनोः अन्धं देहं नि चिक्युः निश्चयेन जानन्ति । अन्यमात्मान न जानन्त |

१९ आस॒ = भवति । भुवनेषु = मृतेषु । उषे = आदित्यम्‌ ।

[+ ३

१६ त्वेषनृम्णः = दीपिनृम्नः। १८ गष्ठम्‌ = अभ्यक्तम्‌ |

५ १९ त्वेषनृम्णः = ज्ञाननुम्णः |

२६६ पत्र १०१७

टिपणी

पडाक्तः २२ शश्रे = | देवतापरेऽर्थे : जज्ञे ! इत्यस्य जायते ‹ विशवे ›

इत्यस्य सव इत्यथौ परिमिति न दीयेत । आदित्यमित्यस्य स्थाने आदित्य इत्यवरयम्‌ । स्वषु भूतेषु आदित्यः ज्येष्ठः । तस्मात्‌ आदित्यात्‌ दिरूपमुगरं बं जायते । जातमेव शातन देवानां शत्रून्‌ निरिणाति हिनस्ति | अत्र निरिणाति; प्रीतिकमां दीरिकिमां ना कथं स्यात्‌ । इममादित्यं वभर सवै उमाः भवितारः देवाः * अनुमदृन्ति अनुहप्यनिति | आदित्यं दद्र स्वै प्राणिनः हृप्य- स्ति | अथं दरेवतापरः अभः । सु मृतेषु र्िपित्‌ अन्यक्त- मात्मरूपं तक््रमरित । तमात्‌ आत्मनः ज्ञानरूपमुग्र बं नायते । जातं च शत्रून्‌ अनात्मवस्तूनि निरिणाति हिनस्ति | अत्रापि निरिणातिः प्रीतिकमो दीक्तिकमौ का नास्ति | इममा- त्मानं द्र इतर पव आत्मानः हृष्यन्ति । अयमात्मपरोऽ्ैः | अत्र सायणमाप्यम्‌ । तत्‌ जगत्कारणत्वेन सवैवेदान्तप्रपिद्धम्‌ | इत शब्दोऽवधारणे । भृवनेषु । मृ सत्तायाम्‌ । सत्पु प्रथि. वया टोक्ेषु मध्ये नगत्कारणें ब्रह्मैव जयेष्ठ परशस्ततममास बभूव | तस्य परमाभतवात्‌ तदूत्यतिरिक्तानां व्यावहारिकत्वाश्च | यदू/ । व्ये वृद्धतमं जगत्कारणत्वेन स्वषामारिभूतं बभूव | यद्रा | वद्धे तदेव व्रह्म स्वप्रकाशतया अस दिदीपे | यतः उदानभूनात्‌ यममान्‌ ब्रह्मणः उग्रः उदूणैः त्वेषनृम्णः प्रदी. एवः मू्ात्मकः न्द्रः जज्ञे जातो बभूव । श्रयते हि- ` नक्षाः सूर्यो अनायत ' (ऋ० प° १० १९० | ३) इति । ° मृयाचनद्रमम भाता यथापृवेमक्रल्पयन्‌ ! ( ऋण

मञ {^| ६१०८ ।३। ३निच।प न जन्नानः जायमानः

एव मयः श्र शतरृन्‌ शानितन्‌ मन्देहादीन्‌ गक्षप्न्‌ निरिणाति निदिनम्ति | गदरा | उपामक्रानां पापह्पान्‌ शत्र तिहि । नेया च व्राह्मणम्‌ : पथ्या द्यप नतः पाप्मानमष- हन! (एे५ भाः १।६।४) हृति। विध्रस्वउमाः अवनि ग्षनति इति उमाः प्राणिनः । र्व प्राणिनो यं सूया त्कपुयन्तमिनद्मनुक्ष्य॒मदर्मुदगात्‌ मदथैमुदगात्‌ इ मदन्त दुप्यन्ति। तथा च व्रह्मणम्‌ ‹ भूतानि वै विच उमा

पर १०१७

पदातिः

२.५

४-९

शप्पणी | २६७

एतमनुमदनि उद्गदुः्गात्‌ ? (एे° आ० १।३।४) इति । तैततिरीयकं च ‹ तस्मात एव मन्ये मा पर्युदगा- दिति ! इति । ट्वा । यं स्तुयादिभिरमादन्तमनु पश्चात्‌ स प्राणिनोऽमीषप्राप्या हृष्यन्ति म॒ इन्द्रो यज्ते इत्यन्वयः । मुक्तमिन्द्रपरम्‌ | ऋगपि इनद्रपैरैव | यतः यदा त्वेषनृम्णः महावीय; उग्रः भयंकरः इन्द्रः जज्ञे अनायत तद्‌ दृद्रूपं तत्‌ एव सर्वेषु मृतेषु ज्ये्ठमाप आसीत्‌ । इन्द्रः एव सवषा ज्येष्टः । पचो जज्ञानः जायमानः एव रानन्‌ वृत्राद्‌ निरि. णाति हिनम्ि । यमिन्द्र द्र उमाः अवितारः स्वे मरतः हप्यन्ति ।

[क

क: = अ।दत्यः | गाः = र्दमीन्‌ । हिमवतः = कम॑वतः । भानः = भावु मतः । दुहेणायृन्‌ = दुरा्पीन्‌ । आन्‌ = अमून्‌ = असु-

नवन्ति |

भ,

इषून्‌ = टषुणवन्ति । मभूत्‌ = मयोभूनि = सुखभूनि । एषा- [> मिमम्‌।

भृत्यां = समृतम्‌ । ऋणधत्‌ = वेद्‌ । प॒ जीवात्‌ = कथं प जीवि | अत्र ‹ कथ्‌ ' कस्याथः | अत्मिपरे अर्थं ¦ तिरं शब्दः प्रयुञ्यते | ‹ असुनवन्ति ' ‹ इपुणवन्ति ' इत्यनयोः कोऽथः | अपुनवन्ति इषुणवन्ति मयोभूनि एतानि कस्य विर- षणानि | अमुमतः इषुमतः मयोभून्‌ एति पटिङ्गानि एव विशेषणानि । तेषां रदमीन्‌ इति वशप्यम्‌ । एवं गुणयुक्तान्‌ रदमीन्‌ आगियः धुरि नियुहन्तं । यः मतुप्यः इममादित्य- मेव जानाति म कथं जीवेत्‌ । = आत्मा । गाः = दद्धरियाणि |

रिमीवतः = कम॑वन्ति । भामिनः = भानुमन्ति । दुहंणायन्‌ = दुराधर्षान्‌ । ‹ दुराधषाणि ' इत्यवश्यम्‌ । आपतन्‌ = अपून्‌ = अमुनवन्ति । ' अपुमन्ति ' इत्यव्दयम्‌ । इषून्‌ = इषुण-

पडाक्तिः \७

टिष्पणी ।

वन्ति । ‹ दृषुमनिति › इत्यवहयम्‌ । आत्मा एवेगुणयुक्तनि इद्दियाणि ज्ञानाय उपयुङ्क्ते । यः ज्ञता संभृतानि एवंगुणयु क्तानि उद्धियाणि वेद्‌ स निरं जीवति ।

भत्र पायणमाप्यम्‌ | अद्य अम्मिन्‌ करमणि व्रतस्य गच्छतः इनदरसबन्धिनो रथस्य धुरि अश्ववहनप्रदेशो गाः गतिमन्तेऽशरान्‌ करः युङ्क्ते । को नाम नियोक्तुं शक्रोति । न करऽषीत्यथैः | कीदृशान्‌ अश्वान्‌ । किमीवतः वी्य॑कमेपितान्‌ माकिनः तेनमा युक्तान्‌ दृहेणायून्‌ परेदु ःसहेन कोधेन युक्तान्‌ । आमननिपून्‌ येषामापनि आस्ये मुखप्रदेशे शत्रूणां प्रहरणाभमिषवः बाणाः बद्धाः तान्‌ | हत्स्वमः दृत्पु शत्रुणां हृदयेषु अम्यनिि स्यकरीयं पादं क्षिपन्तीति हत्स्वमः | ‹ मयोमृन्‌ ' मयपर; मुखस्य मात्रभितृन्‌ । स्वकीयानां सुलप्रदान्‌ इत्यः | यः यजमानः एषामीदशानामशवानां मत्यां मरणक्ियां रथवाहन क्रियां ऋणधत्‌ समभेयाति । म्तोतीति यावत्‌ | मः यनमानः जीवात्‌ जीवनकान्‌ मवेत्‌ | यद्रा । क दति प्रनाप्तिर्यते | ष्कोट वै नाम नापतिः इति श्रतेः | ऋतम्य यज्ञस्य धुरि नवाह गाः वेद्टपान्‌ वागृविेषान्‌ भद हृदानी * युङ्ते ' संयोजयति । कीदशान्‌ शिमीवतः प्रतिपयिः कमि युक्तान्‌ मामिनः उञ्ज्रयान्‌ दुहेण।यृन्‌ । हरणीयतिहानिकम । हतुमश- कयान्‌ । वेदाध्ययनस्य नित्यत्वात्‌ । आम्निषन्‌ आप्ति आध्ये इषुः एषणे गमनमृच्चारणं येषां तन्‌ । हृत्सवसतः हत्मु टदयेषु दीप्यमानान्‌ । प्रकाशमानान्‌ इत्यथैः । मयेभून्‌ मयसः अध्ययनप्रभवस्य मुलमाधनस्य अम्य भावभितुन्‌ । यः म॒नमानः णां वेच भृत्यां भरणक्रियामृणधत्‌ ऋद्धिमी करोति स जीवात्‌ म एव जीवति । अन्ये जीदन्मृताः इत्यभैः। मृत्तमिन््रपरम्‌ | ऋगपि इन्द्रपरा । कः युङक्तं । अस्योत्तरमिन्रः एव॒ युङ्क्तं इति । कान्‌ गुडक्ते | गाः वृष. भान्‌ | कते वृषभाः | मरतः । शिमीवतः बलिनः | भामिनः बलिनः । दुहेणायुन्‌ शत्रुनारकान्‌ । आप्रनरिषुन्‌ । आसि ५

इषवः येषां तान्‌ । ह्मः हतम दयेषु ( इन्‌ ) अस्यन्ति

ह ।

९५&

रिष्पणी | २६९

पडाक्तः

निः 9

ते हस्वः | मस्तः अतिशयेन बलवन्तः । आस्येषु इषून्‌ धा्यनि । रात्रृणां ददयेषु च तान्‌ अस्यान्ति । एवं कृत्वा तान्‌ नाशन्ति | सञ्वनां न मयः सुसं भावयन्ति । इन्द्रः एतान्‌ मनः ऋलम्य॒यन्तम्य धुरि नियुक्ते । अत णव मः नियुत्वान्‌ दल्युच्यते । यस्मात्ते इन्द्रमेव विशति तमात्‌ सः एव एवां मरतां भृत्यां सेवं ऋणधत्‌ स्मधेयति प्फटी केति | सोमपानेन तान्‌ तर्षयति | तरमात्‌ मः एव इन्द्रः सवयं जीवति । मद्टृपाः वृषमाः यम्य स एव नीवितु- महेति ।

र चर = न च्छे [^ ज्य न कः ~ कः एव । इते = गच्छति । तुज्यते = ददाति ।

८६ प्रिभाय = चिति | तोकाय = अपत्याय : इभाय = महते ।

: नो रणाय ' इमा नास्ति । अस्याः ऋचः = माप्यमः पम्‌ | भत्र देवतापरः आत्मपर्‌शच अर्थौ न यते ।

अत्र मायाभाप्यम्‌ । अनुग्रहीतरि इन्द्रे आगते मति कः टृपते | इतरो भीतः सन्‌ को निगच्छति । न कोऽपीत्यथैः। व तुज्यते को हिस्यते । शृतुहिस्योऽपि कथिननस्तीत्यथैः । कः यजमानः प्रभाय त्िभेति । दद्र रक्षके सति भयमपि नोपपद्यते । दुरे तस्य शात्रढृता हिमा । अन्ति अन्तिके समीपे सन्तमम्माकं रक्षकत्वेन वनमानमिन््रं कः पुरुषः मंसते जानाति ! वयमेव जानीमः न अन्यः इत्यथैः | एकः कः प्रकः । गुद्धे सहाया्मिनद्रे आगते सति द; यनमानः तोकाय त्राय अग्रित्रवत्‌ । हे इन्द्र, अस्मदीयं पतरं रकषेत्येवरूपमधि. वचनं पक्षपातेन चनं ब्रह्मणायाधिन्रूयादिति यथा एवेरूपमधि- वचने को यजमानः कयात्‌ । स्वयमेवेनद्रो रक्षतीति मावः । टूमाय गजाय कः अधि ब्रवत्‌ । उत अपि च राये शृत्रुभि- रपहियमाणाय धनाय कः अभि त्रवत्‌ । अपहियमाणमस्मदीयं धने रक्ेत्यधिवचनमपि को यजमानः कुर्यात्‌ । न. कोऽषीत्यधैः | अपि चते स्वकीयाय शरीराय जनाय पारेजनाय च कः अबि

२७०

पत

१०१८.

१०१९.

(वणी ।

पङ्क्तिः १३--१४ त्रवत्‌ | स्वद्रारीररक्तायं पारननरक्षाथ॑ च इन्द्रस्याधिवेचनं नाप-

्ितम्‌ । स्त्या प्रीत इन्रः स्व्यमेव रक्षतीत्यथैः । यदा तु कदाब्दामिषेयस्य प्रजापतेः संबन्धिनि कमणि विनियोगः तदायं परशव्योगात्‌ इन्द्रशब्येन प्रनापतिरतराभिधीयते । यथा*रेन्या गर्हपलयमुपतिष्ठते इतिविनियोगानुसरारेण कदाचन इत्यस्यामृचि क्दिमान इन्द्रः गाहिपप्यपरतया नीयते तद्वत्‌ | ।

४ भ

षते = पलायते । तु्यते = कम्पते । दमाय = रये | द्रमाम्ति सन्तमिन्द्र अन्तिके सति कः इपते परायते | ज्यते कः | कः कम्पते | त्रिमाप॒ कः | कः ज्िभेति

मसते कः । द्रुणा आत्मान हतं कः मन्यते । इन्द्रात्‌

अन्यः कः तोकाय तनयाय दमाय धनाय राये धनाय तमव

शरीराय जनाय मूत्यादिम्यः अधि ब्रवत्‌ अथित्रयात्‌ नः।

इन्द्रात्‌ अन्यः कः अम्मभ्ये तनये घन भृत्यान्‌ मुखमयशरीर

च दद्यात्‌ |

अग्निम्‌ = आदित्यम्‌ । ईट = पृनयति ।

होम = अथान | सुदेवः = कल्याणदरवः |

अभ्रिम्‌ = आत्मानम्‌ ।

मुदेवः = मुप्र्ञः कल्याणपर्तः । ‹ मुप्र्ः ' इत्यम्य म्थाने

: मुदेवः ` इत्यवदयम्‌ ।

अत्र सायणमाप्यम्‌ । कः यनमानः अध्चिमीदटे इन्द्राच हति.

निरस्य अर्चि स्तीति । इन्द्राय हिर्निवौपोऽपि सम्यक्‌ कतु

न शाक्यते । इन्द्रस्य दूर्धततानत्वात्‌ । को वा इन्द्रयागाथमर्भि

सचा नुह धरुतेभिः परमः नित्यैः ऋतुमिः वप्रन्तारिचिर- परकतितेन घृनेन हविषा यजिं यनेत्‌ । यद्रा । ऋतवः प्रया-

देवताः ‹ ऋतवो व प्रयानाः › इति श्रृतेः | ताभिः

` ध्रुवैः प्तौ विछ्तौ च अनुषरयतया नश्वरैः ऋतुभिः सद

अचिमाज्यभागदेवतां श्रतेन हवा को यनेत्‌ । न कोऽपीत्यथ। कम्म यजमानाय होम दातव्य प्रशस्य भनमाङ रघ देवाः

॥

८

दरिप्पणी | २७१

आ वहान्‌ अवहन्ति प्रयच्छन्ति | न कमे अपि इत्यथः । इन्द्र एव धनस्य दाता नात्ये दैवा इति इन्रः स्तयते | वाति होत्रः प्राप्यज्ञः मुटेवः दगन्देदेताक, कः यजमानः मसते द्र मम्यक्‌ जानाति | न कोरपात्यपः.। उहुकिधेन स्तत्रेण चेरकाटोपासतनेन च इन्द्रः प्रत्यक्षो भवति । नाम्येन प्रकारेण

[क

इति तात्पर्याथः |

न्द्रे देयमेव एका अद्भिपग ऋग । अस्यापिनद्रम्य नाम अपि नास्ति | हत्पा = धरन | द्द्‌ वृहू हविः सुचि द्यौ गृह्यते | अङ च तत्‌ देवानां करते प्रक्षिप्यते । अभिः ऋनुमिः भह हरिः पिवति । ' नेशत्पोमं द्रविणोदः पितर कताभ: ' (ऋण सऽ २।६७ | ६ ) | अथवा |

[वि १

ऋतुभिः = ऋतनाम्फरैः पत्रः | प्रेमे: = प्रवामिः |

2

यजाते = यनत | एतेषु पात्रषु माम गृहात्वा अग्र प्राक्षपान्त |

€ 6

सः तेन कर्मणा दतरन्‌ प्रीणयति | अर्चि घृतेन सतोमेन चकः प्रीणयति | अचि; देवान्‌ आशु तवरतमध्वरस्य होम ( गृहं ) यज्ञभूमिमावहति | अभ्रिं एनः कै देवाः य॑ज्ञगृहमावहम्ति । वात्ये होत्रं स्य मः दीतिहंत्रः । अधिः होत्राणि हवींषि देवानां व्रतय भक्षणाय गृहाति । एवं करत्वा देवान्‌ ममते देवान्‌ तर्पयति | अम्य होत्राणि कः नयति । तत्‌ करत्वा च अयिः क; ममत तयति । इषे = यनते = मेमन | भिः देवानां दृतः । न कोऽपि देतव: ञप्नेः दूतः । मदत ~: पातावा पाटयिता गा जेता कर सुखाथेता बा | मदधिता-पारभिता एव | ‹ न ह्यन्यं दछाकरं मर्हितारं शतक्रतो । त्वन इन्द्र मृय' ( क्र प ८।८०। १)। हे शविष्ठ नदर त्वमङ्ग एव मत्यै प्रशसिपः । सताघुः अयं मत्यैः इति प्रशमे । हे मथवन्‌ इन्द्र त्ततः अन्यः मर्डिता रक्षिता नाक्ि। टं सत्य म्तुतियुक्तं वनः ते तुभ्यं व्रषीमि |

^ 4

प्र द्रसिषः = प्र दोसीत । तृतीयपुरतिरिणामः क्रिमः | प्रपमि' इत्यवदयम्‌ ।

२७२ पत १०९

१ ०२०

पङ्क्तिः १०- ११ १२

१३

५

१७-१८

त

एिष्पणे ।

अभ्या छनः भाप्यमतीवादुद्ं दुबीधतमं च ।

हंपः = हंसाः = सूयरदमयः । हंसः = परमात्मा परं उयोतिः ।

शनिः = पृथिवी | सा मृथरदिमिभिः व्याप्ता । स्म जगत्‌ वननकर्मणा आद्ित्यमण्डलटेन त्याप्नम्‌ | द्वितीयं ‹ व्याप्ते" पदं किमथम्‌ । अनभ्यासेन ' इलस्य कोऽथः । * * व्ययतीति टाक त्यसतीति ईपयन्त्ययतीति ` अयं क्रस्या- अभेः | कशचापौ अथः | ` सयति ` भत्र कः धातुः | गुज. पाठः ' त्यनत्तीति ट)करत्यजतीति हंसम्त्यनतीति ' इति । लोकः हंसो वा क्रि लति | हमः = हंसाः = परमहमाः | हेमः = परमात्मा । ` पूभेरदिमभिः ००० कुन्ता रिभन्ता ` अयं कस्या्थः | कथाम अथः | वमनीतिवभुः | पः ग्मर- पेण विरूपेण मुवरणरूपरेण च त्रिभिः त्रिधा वमति | अन्तरिक्षसत्‌ = अन्तमा अन्तग्पिण पथा चरत्‌ चरति | अन्तमा चरत्‌ = अन्ननक्षयाः = रिति भूति । चरन्‌ - गमनम्‌ । 'वाराब्दः किमः |

"मुभानुः< गना भवन्तिः अय कस्य अथे; कोवा अथः | वे दृरोणमन्‌ दरव ` | काऽथः । "वं रमाः ` इत्यम्य स्थाने * मवान्‌ गमान्‌ ` टत्यत्रथम्‌ ।

आदित्यः सवान्‌ गमान्‌ पिकषयति | तम रक्षिः | नय वहिः । ‹ क्िकपियति ` इति अशुद्धम्‌ | ` करिकरपति ` ई गद्धम्‌ | ` वनने नकि" | कस्य सथः कोवा अधः अवठ्नाः = अध्रगीनाः |

अद्रिनाः = भ्रिगौना.= ध्रगिधिगौनाः | मवं गोजाः ऋतजाः। त्रतनाः = बहुशब्दः | क म॑ गोनाः | ‹ गोना: ! ए कवनन न वहुत्रचनम्‌ ।

ऽनियमो निगमन्यति ` ऋऽ | -निगमत्याति' इति किं श्प. (भवत्येष निवैचनाय' | निवेचनाय तिः भवेति | अथवा । ए: उत्तरः मन्त्रः निर्वचनाय मवति |

प्र १०१९-२०

(3 प्व | २७३

पङ्क्तिः

१५

३ अत्र स्ायणभाप्यम्‌ : अनया सौर्यर्चा य एषोऽन्तरादित्ये

हिरण्मयः पुरषः दृद्यते रिरण्यदमश्ररित्यादि श्रुतयक्तो मण्डलानिमानी देवोऽभ्ति यश्च सतरपराणिचित्तरूपस्थितः पर- मत्मा यश्च॒ निरस्तसमस्तंपाथिकं पर ब्रह्म तत्‌ पमैमेकमेव इति प्रतिपाद्यते । हंमः हन्तिेत्ययेः । सवत्र सर्द गन्ता योऽहं सोऽपरावित्यादिश्रतयुक्तप्रकारेण एकीकृत्य उपस्थ परमात्पमन्तरप्रतिपा्यः आदिः | प्र च शुचौ दपि बुटोके सीदतीति शनिषत्‌ । अथ यदतः पर दिवो ज्योतिर्दप्ते इत्यदिश्रुतेः | अनेन चुम्थान आदित्यः प्रतिपादितः । म एव मध्यस्थानो वायुः इत्याह । वसुः स्वस्य वाप्तयिता वायुः । त च अन्तरकषप्तत्‌ । अन्तरिकपंचारी । अथ तस्यैव स्थितिस्थानतेदिकातनिरूपतामाह--होता देवानामाह्वाता होम. निप्पादको वा | वेदिषत्‌ वेद्यां गाहपत्यादिरूपेण स्थितः । अतिथि; अतिथिवत्‌ सवेदा पृ्योऽश्निः । दुरोणसत्‌ । दुरोणं गृहनाम । तत्र पाकादिपाधनत्वेन स्थितः । अनेन लौकिका. म्यात्मकत्वमुक्तम्‌ । नृषत्‌ । नृषु मनुप्यषु सीदतीति नृषत्‌ । अनेन ॒परमात्मरपत्वमुक्तम्‌ । एनरप्यादित्यात्मतामाह । वरमत्‌ । वरे करणीये मण्ठले सीदतीति वगसद्रािस्यः । वरै वा एतत्‌ सग्नन यम्मिननेप आमन्ः तपतीति हि ्रुयते | ऋनं मत्य व्रह्म यज वा | तत्र मीदूति इति ऋतसद्‌ अभिः | व्योमान्लग्तिम्‌ | नत्र सीदेति इति व्याममन्‌ वायुः | दा नीमादिस्यतोख्यते ; अउ्ना उदरे जातः | उदृकमध्य सत्यं जायते | गोना गोषु रदु जातः । क्छ मत्यम्‌ | सः द्दयतवन मत्यनानः। नं द्यमो इन्द्रान्‌ पगन्तो भति | य | उद््षु वेयुनिश्यण वाद्वरूपणम व्‌ नातः | अद्विना अद्रौ उदुयाचट जातः | एव महानुनात्र आद्धिन्यः कतं सतयत म॑वाद्ि्+ त्रदतत्तप्‌ । तष्रूषी ह्यमी एव । आदियस्य उक्तरुपन्व ` टगः शनिषन्‌ द्यप पर ईमः शुजिषन्‌ ? इत्यादिना ब्रामण (एन बरा० ४ | ५) दपाश्नानिम्‌ "|

विपणी

पङ्क्ति.ः ‡ दुविक्रा्णः सूक्तं इथुक्‌ अम्भाने यस्मात्‌ अभ्या

४

अ: आ्मपरः । आत्मा हमः इन्रः अग्निः इत्युच्यते | दानिप्‌ अन्तारषपतत्‌ इत्याद्यः शब्दाः अस्यामेव ऋषि उपदम्यनने ]¡ उपनिषत्काटीना दयमृकरू स्यात्‌ | यथा ह्मः चौ जट सरीदति तथा सोमः शुची प्रेशे वरति | वमुः द्रः अन्तिके सीदति । होता अधिः

ल ^,

नेयं सीदति । अतिभिः द्धिः दुरोणे यनमानगृहे

सीदि । तथा प्नोमः सत्र वतते । सः नृणा

मध्ये प्तीदति । वे श्रे स्थाने मदति । करौ यञ नटे वा मदति | व्योन्नि मीदति | जलमिश्रणान्‌ पोमः अञ्जः ऋतनाश्च | क्षीरमिश्वणात्‌ गोजाः । ग्रावभिः पव नात्‌ अद्विनाः इत्युच्यते । तथा च सः तरतं ब्रह्माण्डतत्त- म्यते । सोमस्य स्वः देवैः तादात्म्यं वने | तस्मात्‌ आत्मा वेदानितिमिः ` मोमः ' इति निरूप्यते । इयमृकू कगोपनिः पदि ( ९। २) महानारायणोषनिषदि (९।६। १७ | ८)

^

सबिहपूत्तापन्युपनिषदि च ( ३ । १ ) वतते |

द्र द्वी । इय द्विसक्तिः किमर्था | पकती = धमैकतीरौ ।

| (~ (~ जे.

प्रतिष्ठो सुकरनौ ' इदमि न वतते ।

पमाम्‌ = यत्‌ अमूतत्वात्‌ अभा दृवयानपिनृयाणाम्यां पारिमारथति बरिषप्कमेति । अतः पापं परिमारकरमिघयाच्ते विद्रासः | यरि ‹ मुकर ' किरद्रः ` दष्करन्‌ ! शव्दः तरह दृप्न्‌ दृषटम्य कमणः कता पापः पर्तार्कः | मः दुर्मिण दवयानमिनृणायाम्यमन्यन पथा याति ।

त्याने = दुरत्मानं ( जीवात्मानं ) परमात्मानं च | एव द्रौ आत्मान दयस्‌ कभयति | तनू आद्र प्रयतत म्जीव शारीर एव नामत्‌ | द्रावप्यातमानंं शरे निष्तः ।

वत वृह ' टि चस्याः । रारि = रारीररूपै वृक्षम्‌ |

रिष्पणी | २७३

पञ पङ्क्तिः | १०२० १० ‹ पक्षी ' दृत्यम्य क्रनान्वयः । कश्च प्रतिष्ठापयति । ऋचि £ तयोः अन्यः ! । माप्ये : तयः अन्यत्‌ ' । अन्नं भुक्तवा करि करोति| तनि : मनदनन्नन्यो ` | माप्ये ' अनदनन्नन्यां ` । अत्र मायणमाप्यम्‌ : अत्र दीक्रिकपकषिद्रयच्ान्ेन नीव- परमात्मानं स्तूयते | यथा रोके द्र सुपर्णौ सुपतनौ शोभनगमनौ सुना पमानयोगौ । सखाया समान्यानौ समानं वृं पारे पम्व- जाति । एकमेव वृक्षं पररिपरवजाते आश्रयतः | तयोरन्य एकः पिप्पलं पकं स्वादृतरमत्ति । अपरोऽनकनन्‌ अमि चक्रीति अभिपद्यति । तद्वत्‌ द्रौ सुप्णम्भानीयां कषत्रत्परमात्मानैौ | सयुना समानय । योग नाम सेवन्धेः। प च तादात्म्यरक्षणः। स॒ एवाऽऽत्मा जीवात्मनः स्वरूप यम्य परमात्मनः स तदात्मा । एवमन्यम्यापि म एव॒ आत्मा परमात्मनः स्वप यम्य जीवात्मनः । एवमेकस्वरूपौ इत्यरथः | अनन माम्कर- मतानुमारिणः अिरेकिनाश्नः जीवात्मा परमात्मनः नून्यः | स न परमात्मा जीवादन्यः नानाजीवोश्रयणात्‌ इति मतं निरस्तं भवति| ननु सबन्धः द्विष्ठः । स च पक्षिणारेव मेदमपक्षत । अतः कथमैकास्म्यमिति | न । अपामिकेमेद्‌ वाम्तवामेदं चापेश्य प्रवृत्तः । अत एव सखायो समानख्याना नान्यस्यानौ । ननु एकस्य याद्दो प्यानं तादृदामेन अन्यस्य इति सयुत्प््या भेदः स्फुटं प्रतिमानि | कथं तादात्म्यमुच्यते इति न वक्तयम्‌ | नात्र परम्परं दृष्टन्तदाष्नितकमावः | अपि तु गस्य यादृशो स्यानं स्फुरणं परमात्मनस्तदरेव स्यानमितरस्यापि जीवात्मनः इति सलयौ इत्युच्यते । एकसरूपप्रकाज्ौ इत्यथैः | अतः उपपन्न. मेकार्म्यम्‌ | अनेन वाम्तवभेदोऽपि निरम्तः । ममान वृक्ष परि पस्वनाते इत्यत्र यथा आश्रयान्तरामाव।त्‌ उभयोः एकाश्रय- त्वभम्युपगन्तव्य तद्वत्‌ प्रयुना पायी इतं उभयत्रापि एकयोगस्थाने आश्रयणीय | वृश्चते दृति व्क्षो देहः | पच उभयोः समानः एके एव । जीवम्य भोगा्थ॑त्वात्‌ परमात्मना सृष्टः महभ: आरब्धतवात्‌ तस्र उपदन्धिम्धान. त्वाच्च उभयोः अपि समानः | ताक समानं वृक्षं पार पस्नेनाति

पडि !

४ त 1

टिप्पणी

० परिप्वरतः आश्रयतः| नन जीवस्य वम्तुतः ईश्वरत्वे कथं

आीवनुदधया ममारङोकौ इति वाच्यम्‌ | तयोः मोहः त्वात्‌ | तथा चाऽऽगत्रणिकरा अनुमन्त्रमास्नाय अम्य रदेहनि- वर्नकमुत्तं मन्त्रभेवमामननि- ‹ म्रमाने वृक्ते पुरषो निमग्नो. नीशया शोनति मुह्यमानः । नष्टं यदा पयत्यन्यमीदामस्य महि- मानमिति वानशषौकः (मु उ० ३।१।२) इति । भस्य अगमः | एक एव दारीरे पृणैः पुरषः परमातमा निमस्नो निगृदः सन्‌ स्वयमथी- शरोऽप्यनीरातवत्रद्धया मुह्यमानः मृदः सन्‌ शोचति । पारेऽहं कता सुप दुःखी इति जननमरणे अनुभवति । यदा तु जुष्टं नित्यतृप्मन्यं पारशोकातीतमीशं परमेशरं पयति स्वानन्य- तया प्राषात्करोति तदा वीतशोकः देहात्‌ व्यतिरिक्तः स्वस्व- रूपमाकषात्कारेण गततापत्रयः सन्‌ अभ्य महिमानमिति । निर्‌- स्तपमम्तोपाधिकम्य परमेश्वरस्य महिमानं माव्म्यपवज्ञत्वा- दिमह्मिनपिति एति प्रप्नोति। न च तद्धावनापती तन्महिमा प्राप्यते । अतस्तदरूपो भवतीः । तम्मात्‌ वस्तुत एक एव | भेदस्तु मोहतः इति प्रभषिद्धम्‌ । अनुमवदृशषायां लौकषिक- बुद्धा मेदमम्युपेत्य उच्यते । तयोरन्यो जीवात्मा पिप्पटं कर्मफ स्वादुमृतमत्ति भुङ्क्ते । यम्य यटुपाभिते तत्तस्य स्वादु भवति । अन्यः परमात्मा अनश्नन्‌ आप्कामत्वेन अभृञ्ञानः । मपहाया अभावात्‌ । ' आप्तकामस्य का सहाः इति स्मृतेः । तम्माद वास्तवमेदरमुपनीव्य तयोरन्य इत्युक्तम्‌ । वस्तुतस्तु ‹ अनीशया रोचति मुह्यमानः ' इत्युक्तत्वात्‌ अभेद्‌ एव । तादृशः परमात्मा स्वात्मनि अभ्यस्तं जगत्‌ पाक्ितवेन इते । “अत्र द्रौ द्रौ प्रनि- तों सुकृतौ धर्मकतीरं' हन्याद निरुक्ते (१४।२०) गतमम्प मन्तरम्य व्याख्यानमनुमेभरेयम्‌ " ।

इयमृक्‌ मुण्डकोपनिषदि ( ३। १ । ! ) शरेताश्वतरोपनिषदि च (४।६) वर्ते । यथा द्रौ पर्षिभौ सह बर्मानौ सखायौ सन्तो एकस्मिन्नेव वक्षे नैकटेयेन वेते यथा च तयोरेकः तस्य वृक्षस्य स्वादु फलमाति अन्यस्तु फलानि अनदननेव इत- स्ततः पदयति एवं ससारयत्रायां सह वर्तमानौ स्खाय

११

१२ १२६९

१६ १४

टिप्पणी । २७७

बद्धातगुतातानै वतैते | मदात्मा सपरं मूनक्ति। परमातमा तु कवं माक्ष भवति | अयमथः ‹ अनामकं रोहित दुकदणां ' इयत स्पष्टः | कगुमाप्यमतीवङ्ुद्धं दर्वोप्‌ १।

आयाहि = आगिप्यन्ति | इन्द्रः = शक्रो देवताम्ताः । पथिभिः इलितेमि; = प्रमि: तिमि

रवश्रतः इीितेभिः = प्ेभिः ती: | भागवेये = यन्तमागम्‌ = अग्रीपोममाग |

(0 ¢ ९ १ अ च €

इन्द्रो नुप ० निद्रनम्‌ › अयं कस्याभः । कश्चा॑ः | र ५ ^^ ५1 हे इन्द्रः इमं नः यन्तमीरितेमिः पृज्यैः पथिभिः आयाहि । मागधे जुषःव | उत्तराधैः दुबेधः ।

[^> +

‹ विदु्ेद्‌ ००० वदनि › अय "कस्य अधः |

: अभिः सवां देवताः ' इति ( निर० ७ | १७) | तस्य अभेः भूयते निर्वचनाय उत्तरा ऋक्‌ निरुच्यते । विप्रास पराः मताः मतीः उतये अवसे रक्षणाय गीर्भिः स्तुतिभि

विप्र दवम हवामह |

जाततरेदमे = जातमिदं समै सचराचरं स्थित्युत्पिप्रलयन्यायेन । दं किरणमपूर्णम्‌। भयः वेट्‌ ! इति अवद्यम्‌ । यः जातमिदं ~ ५ [, स १ 7

पै सचराचरं नगत्‌ स्थितौ उत्पत्तौ प्रलये च वेद्‌ जानाति प जातवदाः । उत्पत्ि्थितिप्रस्य० ईति क्रमः अवश्यः। न्यायेन › इत्यस्य कोऽथः | इदं पदरमनवश्षयम्‌ ।

[१

न

अच्छरय ' इत्यस्य कोऽथः |

प्रसवेनाभिपवाय सोमं राजानमभृतमरातीयतो यन्ञाथमिति स्मः ' अयं कस्य अर्थः | कश्चा्ैः | नि = निश्चये |

दहाति = दहति भस्मी करति । सोमः दंददियथैः | अत्र ‹ ददत्‌ ' इति कस्याथैः । दुगौणि = दुगेमनानि स्थानानि ।

पदाक्तः १५

११)

४-५

दिष्पजी ।

* न्धः ' अयमपपाठः | ` चिनयुः ' इत्यवद्यम्‌ | * मिनधुः स्यन्दनात्‌ ' ( निर० ९।२६ ) मिन्ध = नद नदौ महक्राम्‌ | पपेत्‌ = तारशति |

तम्य ~ अ. | दयम्‌ गुनरानरुक्तमृट सप्तमाध्यायस्य एकानतिदरातपटम्य अनन्तर दीयते | यस्कभाप्यं च त्तर वर्तते | द्रयोभोप्ययोः बह्वः अपपाटाः । द्योः पाठभेद ऽपि । तद्धाप्यमालोननीयं विदयाधरिनिः | जातेदुमे सोमं ¶नवाम | यम्मातप्रः अरातीयतः शातरुवत्‌ आचरतः । वेद; धनं निदहाति निश्चयेन दहति । म॒ अभिः नः विचा किशानि दुर्गाणि नन्व मिन्धुमति पत्‌ अति प्ररयतु । दिता दुरितानि अति पपेन्‌ पारयतु |

^

, † अपमानः! अयम्‌ ` अप्तमानमाद्ेः ' दृत्यस्य अप्रपाटः

म्यात्‌ । सिः प्रवहन्ति = मिन्ध पतिं ईत्वा वहनि । ^ ^ (1 ^ *" ^¢ नहाने = त्यजाने । पपि त्यनानिति । वहुवचन किंमथम्‌ |

: आप आपतिसगामामेपा भवति ' इदं ( निर० ९।२९) त्यत्र वर्ने | अव्र तेत्‌ अस्थाने एव | यम्मात्‌ : स्यम्बरं यनामहे › इत्यस्या आपा न विद्यन्त | याः काश्च सर्वा; नय मिन्ध मद्रं प्रवहनिनि | हेन्रि टं ते जल्मन्याभिः द्धिः अन्यामां नदौनामद्धिः अप॑मानम्‌ । तव नले पाप ्ाटनसमध्यमातिति न नामाम्‌ | यथा सरिरम्कः प्रषः णी त्वचमनायामन जहाति तथा नरः तव॒ जटमभि उप र्थ तप जटं म्परैव पराप नहा । अहो तव महिमा । एथ माचित्तय सवाद्यत | मरिरम्कः इत्यनेन रहारीगच्छादिनी गथ तरद्‌ मुच्ये |

२411. = २८५ | पन = ५ रघम | पषटिववेनं = एटिकिगकम्‌ |

£ पटर कवि ` उतरे ‹ टव ब्दः भनक्द्यः |

टिप्पणी । २७९.

पथ पक्तिः १०२२ १० उवार्कम्‌ = त्नामकरं फलम्‌ | व.धरनान्‌ = आरोधनान्‌ | | बन्यनं फानिं पतनात्‌ ऋ्णद्भि । १०५११ मन्थाः = मृत्याः मकराशात्‌ | ११ मुक्षीय = मुञ्चस्व | ' मुक्षीय ' इः |त्तमऽरुपस्यकवचनम्‌ । मृन्‌ धतुः । ट्टः मः | द्य चिद्ः प्रलयः | मा= माम्‌ =

(न (~ भ

* कम्मादित्येषामितपा ` अम्य काऽ कच संवन्धः |

अत्र परायणमाप्यम्‌ “` अत्र शोनक: -: तररात्रं नियतोऽ- पाप्य श्रपयेत्‌ | प्रायम्‌ चसम्‌ ; नन।ऽ5हृतिशनं पूर्ण जुहुया नछपितत्रतः ॥ समृदिर्य महादेवं उय॒म्बके अ्यन््कैत्युचा । एतत्‌ पवेडतं कृतवा जीव्वपरातं मुरो ` ( ऋनिधरानं \। ८७) । त्रयोणा व्रह्मविप्णुरदराणामन्वक्रे पितर्‌ यजामह ति शिप्यममाितो वसि त्रवीनि । त्रतिरिष्टमित्यतः अर्ह सुगन्धि प्रसासतिषुणकीर्तिम्‌ | पुनः क्रिविशिष्टम्‌ | पष्टितेनं नगद्रीनम्‌ | उर्दाक्तिमित्वः । उपासकस्य वध- नमणिमादरिशक्तिवधैनम्‌ । अतस्त परमादधिवि मृत्यो. रणात्‌ समारा मुक्षीय मोचय | यर, बन्धन।दुवस्कं ककं दीफलं मुच्धते तद्त्‌ मरणत्‌ संमारद्र मनय । कं मय॑. दीकृत्य । आ मृतात्‌ । पायु्यतामेोक्षपयन्तमि्यथः | अय तत्तियभाप्य ( तै प° १।८।६।२) ‹ शोभनः शरीरगन्धः पष्यगन्धो वा यस्य अस मुगन्थिः | यथा वृक्षस्य सपुधषितस्य दृग वाति एवं पुण्यस्य कर्मणः दृरद्धन। वाति ! इति श्रतेः । पष्ट दारीरधनागितिपयां वद्यर्तीति पृषटिभनः | तादश व्यम्बकं यनमहे पृनयामः | टोकरे यथा उनरुकफ- दानि बन्धनान्‌ वृन्तात्‌ स्वयम मृच्छन्ते तद्भदृहं त्य्व भदन मन्या; मन्य म।वेनयुत्ते। भयासम । अमृतात्‌ नरजा वतात्‌ स्वगा मा मूृक्षीय | कतुभपादाभमतरस्य तातयो- तोशय दरति ` व्यम यजामहे इत्याद । मृत्यामुक्षीय मामादिति ववितदृहिति " ।

व्यम्बके यजामहे पृनयामः | वथा सुगन्धि सुगन्धि पुषटिविधन-

२.५ विषणी ।

पत्र पक्तिः १०२२ ११ मत एव पिपतिषु उवारुकं बन्धनात्‌ स्वयमेव मुच्यते तथा अहं मृत्योः मुक्षय | अमृतात्‌ ब्रह्मणः मा अहं हीये ।

१९-१६ ‹ इत्यपि निगमो मवति ' । इदमनवशयं यस्माद्र सवां ऋक्‌ पठ्यते

१६ शतं = दीर्मायुः । * मरुतः एनां वधैयन्ति ' इदं "मरुदरषा! इत्यस्य माप्य ( निर° ९।२१ ) अत्र अपतबद्धमेव |

१६-१७ ‹ शतमेनमेव ° धरय मवति ' अयं कस्य अर्थः |

१७ ‹ हशतात्मानं भवति › इदमदुद्धम्‌ ।

१७-१८ ` शतमिति शते दीधेमायुः' इदं पूवैतर कथितमेव | रायक्षममुक्तः अत एव शरीरेण वधमानः त्वं शतं शरदः शते हेमन्तान्‌ शतं उ च वपरनतान्‌ जीव । इनद्रप्री सविता बृहस्पतिः रातायुषा दी्मायुः ददता हविषा इमं राजयकष्म- मुक्तं जनं शतं वर्पाणि जीवतु इत्यभमम्मम्यं एनः दुः अदुः अयच्छन्‌ ।

राधामि = धननि | ' कदाचनः सरिषुः' अयं कस्य अभः।

ह ५। ह ६।

१०२३ १ का = स्ाणि | ' प्रततानानि ' इति भध्याहनम्‌ | उपमि. मीहि = उपनामय । मानुष = मनुप्यहिनः । ‹भयमाद्ितमोऽ- यमान्मा ! | भयमादियः इत्यद्िदूवतम्‌ । अथमात्मा इत्यभ्या- स्मम्‌ | इमौ द्र मभा माप्य न वीये | अत्र मायणनाप्यम्‌ (ह्‌ वमा नितरामथिनदन्द् ते तव धरत ््ीनि राथाल्यमिरिति राभि भूनान्यम्मान्‌ कदाजन कद्राति द्मिमादनन्‌ मा त्रिनाजयन्तु | तथा उनथा प्न्तागः | यद्र । भृलयः दृतयत्र वणटधः | यृतयः कम्यथितारन्न लद मर्नश्च मा दभन्‌ । ह मानुष मनुप्यहिनन्ध्‌ कषणिभ्य मन्तदधृम्यो न अम्मयं का विश्वानि मवोणि वमूनि र्ना च आ उयमिमीहि सत्त आद्त्य अस्मन्‌पाप करं | गः वतमानं धनमन्मभ्यं प्रयच्छ इत्यथैः '' |

१

१९६८. -1./." [1 ५ |||! {६

५/1 ५4६, ६५५६ दिप्वणी । अ.

५

हे वसाटृन्रते राघरौपि धनानि उतयः रक्षणानि कदाचन कदापि अस्मान्‌ मा दभन्‌ हिषन्तु | हे मानुष मनुप्यहित नः अस्मभ्यं चपरणिस्यः जनेभ्यः आ.=च) वमृनि ध्रनानि उपमम)हि देहे | ° अथतदूनुप्रवदेति ० प्रवति ' दृं प्रथमलण्ड उक्तैव | £ वेश्वकरमणे ' हव्यस्य केनास्य: | ‹ सक्त ` इत्यध्याहतम्य विरेप्यम्य इटं विोपणं स्यान्‌ . कंतु ‹ देवानां नु वयं जाना ४ नाम्दापीत्‌ ` इति च द्रे ऋता नं विश्वक्रमपरे |

ध देवानां नु वय जाना न प्रदोचाम विपन्यया ¦ उ्धपु शस्यमानेषु यः पददुत्तरं युगे" (ऋ° प° १९।७२।१)। ˆ नसदामीन्‌ ` ( ऋ० म० १०।१२९|१ ) दति । जनाना जन्मानि । भम्मिन्‌ मक्त देवानां जन्म कप्यूते। असतः सद्‌नायत त्यपि उच्यते| ` अमनतः सदनाय ` टत्येतदर जित्वा अस्मिन्‌ पृक्तं आत्पपगेऽथा नामि । अभ्पिन्‌ अध्याये आत्मा कीटदा तस्मात्‌ मवाणि मनानि च क्रथं जायन्ते दृत्यतन्‌ निरूप्यते | मार्ट । त्रनग्ये ( २।२०२्‌ ) महानारव्णीये च (१२।६) ` मारिता ' इति क्रते | ‹ गपि हेमायम्‌ (घ० ५।९५८ , न्त्गृम्यक्तन्तंस्पं* रिषम्‌ ` | नर्म अरिः ` ` आठ " अत्र नार्मामृतम्‌ । अरिष्टम्‌ = हिमा- भावः =दुामावः। व्रह्म अग दुःखरहिनम्‌ । ममानम्‌ अच यम्य मः मार्ष्टि | तस्य भावः मारिता | एवं ‹ मारिषटतां' ठति भाववचन रुपमकव्दयम्‌ । यथा सरूपतां लोकताम्‌ । उपनिषदि -माष्िता शव्दः -मारिषता इत्यम्य अपश्रज्ञो माति। समान रपं यम्य मः सर्पः | तस्य मावः पूपता | समानः लोकः यम्य मः सटोकः | तम्य मावः सद्योकरता | ब्रह्मतः त्रहम- वन्‌ दुःखरहितो मवति । वरह्मणः रूपं ्रह्णः लोकं च आप्नोति । आत्मनिज्ञामा तं ब्रह्मज्ञ सारतां सरूपदां सलोकतां गमयति | महते मताय । इटं महद्भूतं व्रह्म एव ।

नमः पारम्कराय। अयमध्यायः पारमस्करेण रचितः तत्र च तेन याम्कानुकरण॑ कृतम्‌ | तम्मात्‌ यास्कायापि नमः | पारस्करः ऋचा- मध्यात्माधन्‌ निरूपयति ! तम्मात्‌ मः यास्करात्‌ पू्यतरः | कठोपनिषदि ( ६।१५९ ) ` तच्छं पुरुपमलिद्धम्‌ ` इति । :सपरीय' इति अद्ुद्धम्‌। “मीय! इति शृद्धम्‌ । अमीय स्याम्‌ | सप्र रिपपणी ।

६१९। १०-११ ९९५ | {० १९५५ ६२९. । ८ ९ ९411 ९4५. {4 ६३९५ | ५. ८ ६९० ।६ ९५७६ | €,

५७३३ | १८ ०६६ | {६ ७५2 | | ५५८ | ६ ७५५० |२६० ५५५ | ८ ७६9 | १०.१५ ५.९. | ५६

अनुपरल्धरसन नि ट्रे कापा अ्ेपतर | अच्तर रवा वमि दवता | अपारग्ररे च श्रष्ठगार्माति न्यायः | अपाग्ग्रह `` प्रलानगामीति स्यायः | अणिमा महिमा दिमा प्रप्तिः० | कप्यादरेनाद इन्ा« | आत्सवेषां गथा मव्त्‌< | त्रतुयामेषु परिनियोधः ' नाच्छन्दृमि वामृच्चगति | यद्ेमिगात्मानमच्छादयेनदर्ीः० | गयत्रीमत त्रिपदं म० | दारा वणुः दद्ध शल्य द िज्तयत । नन्गल्थमानासूनदिति च व्रा प्रणम्‌ | तराटटव्रह्माणे नप्तिः परत्र -र।न | थित देवानां पननाः] आश्रित व्रिनिदगः | पातरनुवाकाथिनयेाः हग्यत । राश्द्ध वा एप नाद्ियार | यदस्य दिवि र्ता तदमावाद्िल्य दूति त्ाह्मणम | मामिपेनीप्वरयञ्नादकमकरमणि धाय्या | अग्र वाजम्य० ( अत्र टिप्पणी द्रष्य ) गृदग्ा वर्हिरिद्रनत्ति | प्राचीने बर्हिः स्टणाति। राञ्मुदधगनिति । नानयिका यन्न. न्ति करिचिदाञ्यग्य | त्यमिद्म | आग्रेयाव्र प्रमान आद्चया अनुयाजाः । नदामि व प्रयानादद्रटुम्यनमानाः | क्तवा ५ प्रगाजाः पलवोऽनुयायाः ( अथवा ऋतवो ऽनुयानाः) पशवो वै प्रयागाः पक्षवोऽनुयानाः (२४)

पत्रं पराकः

७७० | ९--१ ७५० | ¢-५ ५,९.७३ | ९, ५५३ | {1१ ७५३ | १२६ ७.५६ | १५ ५५८९, | १५ ८०३ | ४ ८०५ | ९. १० 521 ८०१।१८ {८4 ५९ ८०९ | !

८४७ | १६ ८९० | “१--, ९.4; 1.44 ८५९ | ९

८५८ ) २१-९ ५ ८९४ । {९ ८४७६ । २१ ८८५७ | ८

दिप । २८६

पाणा व प्रयानाः प्राणा अनुयाजाः ( २४)।

आमा वै प्रयाना भाःमावा अनुयाना' ( २६९ )। आहिकमृत्तमायों निनी |

दरादतप्रीरप्येषु |

अप्रीभिहम्तं गृहुःति |

परपानन्मरनन्मेति हि विज्ञायते |

िकारप्षपु नदुथीन्यतातृपादानप्‌ |

मितापनितौ यदवृष्‌। |

रेको नामापिः | प पिद नदीरन्या निर्वदाह न तम्‌ । पारा अभ्या व्यपात्यम वपिष्म्य मृमृधैतः |

पृतमामीदनतिग |

नाददभानाय हविनुषनि दषः |

भदधामनेते दथान््धं सत्ये परजापतिः |

नान्ति पण्ुपो वताः० |

आप्यते वायत्योपर्थराने प्रयोगः ।

निष्केवल्यं विरियीगात्‌ |

प क्रिट पिलरं प्रनापिमिषएणा कियन्तमनृशोचन्नरुदतदुरस्य द्रत्वम्‌ |

विनियागो महाव्रते । अदरिय चतेरुपश्वतुम्तनम्रहुः । तस्य तुधीथमनयना गृहते |

प्रातरनुवाकाशिनयो्विनियोगः ।

अववृष्टहोमे प्रायश्चित्तम्‌ ।

प्रनापतिश्चरति गभ अन्तः । तयोपारष्टादमिषेकम्य जुहुात्‌ यद्र वैरम वरियत्तयेव गृहीयात्‌ ।

प यत्सायं जुहा\° ।

मृतानि विहिपान्‌ सामान्यान्मनि जुहाव ।

वशेत तरिनेयोगः ।

ददोपृणंमामा्रिषु हतिष,मभिमशेने विनियुज्यते ।

सोमो नृमेष तेदूवानामनरमिति ह॒विज्ञायमे । ( ' एष सोमो राजा तदेवानामन्नं तं देवा मक्षयन्ति' छा° उ० ५।१०।४) |

२८४

प्र प्राक्त ८९२ । २०

+.

८५९... ९०९ | १६३ ९३६३ | ४-५९ ९३७ | ! ९४० | ७-८ ९.४८ | १७-१९. ९५८ | ९, ९१1८4 9९ ९७० | ५ ९५६. ९७८ | १९.-२९ ९६९41 ९.८९ 1. ४< 4 ९८८ । १९- १६ १००० | {९ १००० | २५ १,०९१.१. {= ५४६ | १२-{४

दिपपणी

आन्यहमः | गुक्रव्योतिश्च चित्रजयोतिश्चेत्येवमादयः परप्तमतकरा मरुद्रणाः प्रसिद्धा अधिपुराणे | आ्धिमास्ते शम्यते | वश्रदव शाम्यतत | पर्थ्या स्वस्ति पतरौ यनात | आश्रिमास्ते वियग । तो यौ प्रत्थकषदरवतमधिनाविमे एव ते यावाप्रभिव्यौ | मविता सूर्यो प्रायच्छरतपोमाय रज्ञे प्रजापतये वेति च ब्रह्मणम्‌ । एप तरै वधपा देवाना चकुः | पप] हविषि पञ्चमेऽहनि व्ये विनियोगः | निष्केलस्ये विनियोगः | एकर पाट्‌ नन्विति |

देवे शाते विनियोः: ।

वणे आत्मम्तुता विनियोगः । प्ररे ग्रहे व्रिनिगोगः | अशिः पशुरामीत्तमादभन्त नेनायनन्त । पगा वो देवाः० । उथ्कारमत न ह्यचैयनिि | उकार एवेदं म्म्‌ । टं तेऽन्यामिगममान० | मुद्रणानन्तरपु रल्पमूलम्‌ | गौणमुख्ययोश्च मृर्मे ंप्र्ययः ( पा ८।३। ८२ स्याकरणमहामाप्ये ‹ गौणमुव्ययोमु्ये संप्रतिपत्तिः ' ) ।

: गौणमुख्ययो्ष्ये कार्थ मग्र्ययः ' (पारे रेखरः ३९) ।

~ 4 जमा 11 (8

० ० न ० ० ०८ ५५

© © ^ © ~> ~ ~> 9 ~ ~ 2

१७ १६ २८ १६ १७. २१ २४ ९८

शुद्धिपत्रकम्‌ ।

न --अनटः ->

वरिषयानुक्रमणी ।

प पडाक्तेः अशुद्धम्‌

अध्व अग्नि

केषां चि अधिर्माटे अभः पूर्वेभि° आमि० योषा समुद्रादूमिः इन्द्रं मित्र, प्र वेदम्‌ दृशाणां मन्त्रानां वश्वा° मतौ प्रनू महित्वं कृष्णं नियानम्‌ यो

द्राः

ध्वर्‌

पात्वन्िि पृतनाज्य

ष्ठा

मुपहये आसता ७४३

एष

अत्रा

वादु

शद्म्‌ आध्व आप्रा ० + क कषात्रे ॥ अ क क भ ॥ र्माणि [ब भद कप " आध्रेः पूर्वेभि° : आभि० याषा ‹ समुद्राद: ' ८ इन्द्रं पित्रं° › ५ प्र © वेदसम्‌ % दशानां मन्त्राणां ‹ वेश्चा० मती ' धप्रनू महित्वं° ' ‹ कृष्णं नियानम्‌ ' विप यों ५ दन्यः भकु ध्व॒रे पात्वनिि पृतनाञ्य- ष्ठा)

मुप हये

अप्सरा ८४३

अर्धं १ २ १। १। १॥ २। २। २। २। १। २॥ २।

शुद्धिषत्रकम्‌ ।

अश्द्धम्‌

भ प्रवो त्स्वमा क उपहये पश्ना अनप्त दुस्थाज

कर्मणोः...

प्रातयु विश्वारू परिवाच न उतनो

शद्धम्‌ प्रवो त्स्वस्मा हप उप हये पथ्या अनसः युस्थान

११ कर्मणोः प्रातय विश्वा ङ परि वाच उतनी

श्ुद्धिपत्रकम्‌ ।

अद्युद्धम्‌ भवन्ति ग्ये्तेति व्वानि | स्तो © ^ भ व्यानि" स्ते क रणो

रणो | ^ क्रियत,

चिद्‌

शद्धम्‌

भवनि ।

ठ, ड, °यंप्तति व्यानि; मा श्व्यानि* मा

गरद्धिपतषम्‌ ।

अशुद्धम्‌

२५ हि|: प्र प्रकर; न्यु आत्मनः रथादि रथाद्धिसा प्र ठर. आदिता निःश्रेणी ठड

सेन

बृह

~+ ^

स्थाने तिस्र नमः

पायि गुणयागे

शुध्‌ '. ` ८

९ .

१ | त्वाम, त्वघं £ देवता ग्याश्वं समृन भ्म दीव्यः टैः “कल्पेषु न्ताः! (का० सु° १०। १)“ अण १५

हि ^स प्रकृ; च. “त्यु आत्मनः. रथादि ६ रथादि माः प; ट. आदितो निःप्रणीर. 2.ड सेन वृह" स्थानभ्तिख नप. पायि- गुणयोगे भेदे ट

तत्रैत `

पक्तिः.

शद्धिपत्रकम्‌ ।

अशुद्धम्‌ द्भ नामेदा ष्‌ मह्‌ कारवक्छं धावनत्वं नत्वात्‌ । पराय, नास्ति. (शेन) कम्य मितिः ९ रथा ड. मृता च. मृता वा पुरुष = ¶ मतेन ^3 धीमत अथवा देवताः तैत्ममा इटा वर्णे” ददतय्यः 0 दभति स्वरणं ६ > ययेषु बृहस्पतिना किच; ७ न, मदृत्ता निः रान

शदम्‌ ` क नमेदा न (न सहेति क्रारक्तव प्रावन्त नत्वात्‌ मशयः. नाम्ति; (रान). मदन मिति 4 रधा ` ड. मृता च. °भृता वपष प मेतेना उ भरीयत वताः तत्ममां टृ वरुणे. दरातम्यः | श्टुधाते" कर्णे छ ६ यागेषु बरह्मणस्पतिना किच; च. मदन्ता निः पीर रान

्रुद्धिपत्रकम्‌ ।

अञ्जद्धम्‌ ख्याप्तु सोमः परती, भतीति रणत्वस्या रणः.स्या प्रपीन १६९ अङ्का तद्रान्‌

८ तयैव ) १७ ) पादुः निधीरणे विति कुत श्िर्की1पितस्त ड नात्मा प्रविभा?। 1 एवा

शद्दमू ख्या्तु सोमः. परती. मतीति,. रणत्वस्य रणः.स्य प्रपीने

ईरयति । ® + _ भिमुप्रापि अन्त । हविः भावायि

यद्धितम्‌ ।

‡ अशुद्धम्‌ न्मिनेथु 9. 6. सहं नयाः ड त्युक्त 0, वी

ध्यमवी मो < १०.

५ क्रतां पद्‌ नि मुतमन्य छत. मुतमन्य निमों

¢ भ इतिमे ह्म्ताई परो्टकिः द्रविणो तरिं प्या: यश्च | मार त्वाहि त परिक्ितये च पाठ ते। ;

[ष

मृज्यत सिमप

खदम्‌ ^त्वानमिनेधु महष नयोः ट. त्युक्त श््यमं वो मो. < १०क.ख. ध करता पद्‌ नि मुत मन्य त्र. त, मृत मन्य निगमो इति । मे हस्ता केषटुकि ६ द्राण तहं । । क्रि ष्याः | यश्च मार" ट लयाहिः त मेम्करियते च. पाटो ते; मृग्यते). गम्पिरषे

शुद्धिपत्रकम्‌ ।

अशद्धम्‌

= 0 चह

नतु त.

ठ्‌

ठ

मुत्‌ जातम्‌ उत मन्ये मन्य रिति रति देवम्थ म्तम्य. देनस्य

| इत्यत्र रा्भोय दशा वोह्‌ास्नय यत्त पक्षमाण्‌ उप दून्या

ए

वयं

यानि

यानि

वं तदे

वेद ३

साम

द

नि तस्पुखम्‌ । एषिन्य

मुत मन्य

[,8 रिति रिति देवस्य स्तस्य” ५१

देवस्य इत्यत्र राभ य ददा-

ॐ ७, वाहाभ्नेये यत्‌ तत्‌ त्व न भ पक्चमाणाप दध्या एप

वा. ६ वय याति यारि वं० तदे # ५० वे इ ५, 6. साम

द्‌. &. ति । तत्मुखम्‌ परथिष्यै |

परक्तिः

छ्द्धिपक्म्‌ ।

अद्यद्धम्‌ शम्‌

ख्य ज्यो? ष्यं ज्याः ) )॥ वादेर, वादे; व्रवीमि वीमि । धाददषत्‌ थाना्दर्ोद्‌ दूनातौ दृतौ इनोति दमश्नोते मध्यस्थाः मध्यस्था. ५ ) 1 माश्रित्य मनः्रित्य मृतौ वृत मन्या त्मन्या

६ ३ शब्दन शब्देन ड ड -९२- । ५९। ड, ड़, प्रज्ञानानि. प्रज्ञानानि; निवत्त + निर्वक्त” ; ६ र

तस्थे "तस्यौ एकादश एकाद्‌९।*, तद्‌, त्‌।९. क्रान्ताः क्रान्ताः करन्ताप्ता करन्तस्त ट,२ ट. यज्ञो रय तप तत्र

म मेवे

शुद्धिपत्रकेम्‌ । अशुद्धम्‌

उष गम्य णडूकिं ध

उपगम्य

= णट्करि०.

परि लि

ना तण « ति

„ १०

प्ति

४९

मवा

क

शुद्धिपत्रकभ । अशद्धम्‌

0

अभीषवो शिक्तेतो द्वितीयम्‌ । “ रिपते

काम्यपाद; ति।म यद्व

पे

च. नुध्वं कं रे करे माप्यश्र म्यश्च, द्‌ माजन्त (२४) पितुम्‌ (२९) वितस्ता वि स्य मू

माज्यन्त २४

पितुः (२९); वितम्तावि स्यमु

११

शुदधिषत्रफम्‌ ।

अशुद्धम्‌ दाप १-९.६०॥६- १७ कमेणि हौ्वम्‌ घयन्ति आत्ताः अभ्र १-९.६१॥६- १९ बहु वच

| असौ खण्डः, पुरोऽनु यन्ती यन्ती इति ॥ वचने हरी-

१२ क. तयेरेषो नियच्छरतां शत्या सरािभ्यो हि म्यौ वानरण्यौ काथक्यः नाटी यित्रयोवस्य अ्धतां हुतीतिं

शम्‌

दापआ

१।९६०॥ ६।१५ करमणि हीध्वम्‌,

धयन्ति.

आत्ताः.

भ्रू १।९६९१॥३।१६ बहुवच

अपतौ

खण्डः;

परन्‌

यन्ती

यन्ती

इह;

°वचने

हरी

१३ क,

तयोरेषा

कांथक्रयः नेष्ट पितौ क्स्म अघातं हुतीति

एद्धिपन्रकम्‌ ।

अश्युद्धम्‌ तीति) नः

पुपणं पितुनि मा धारा वाय्वा

॥ इति वसुद वश्द्रः उन्तरस्यां त॒ त॒व दह्‌.

ड

) °दानिमु" °शनेम” दम्‌, उ मतः परं यथां व्रभवति द्यते अर्मावा आं- दृदुदाति सतत्वं बद्ध मादने म्र स

4:

णद्‌ तीति )

नाः

सुपण पितुन्ि मआ

धरि वाया इति

व रद्‌” व रद्र उत्तरम्यां तेतव दहं

ड

)॥

)। शनि मु" ण्डानै मु दम्‌ उ मतःपरं यथा | त्र भवति द्यते, अमीषा आ- दात्‌ दृदृ्ि सत्तं बद्ध मोदन्ते मात्रं ष

शरुद्धिपत्रकम्‌ ।

अशुद्धम्‌ वतमान पीन्‌य मस्ति तत्परं मान | एप मन्द्‌ वात्वर्‌ अथ ह" वाने मिजन त्वमेकं यनर्था

भ . म॑ कत्व

३४ आष्टः आप्तः आप्तः

म. प्राणान्‌ नने प्रतिरा

नन्य

मिकाँ वाक्‌ समाप्तम्‌ नास्ति नास्ति क्रीतः; इति

शुद्धम्‌ ` वतमान पीन्‌ य? मभ्ति तत्‌ पर मान एष

[१ निनद

: वात्वर्‌

अत्र ५, ९ हवे वाजे मिं अन _ रत्वमक त्यनथा ॐ ७, [ मकं त्वं || २४ आष्टः आप्तः प्राप्तः ५६ प्राणान .... नने प्रतिरा

` त्युच.

स्मद्ध सरतः अ ७ क. ख. स्तुतः; ग.

नमन्य

मिका वीक्‌

पमाम्‌

नास्ति.

८ ८८४ । २) नास्ति क्रीतः इति;

पक्तिः

२९ २८ ४

शुद्धिपत्रकम्‌ ।

अशद्धम्‌

२०५ स्वात २७ = 0 साममञय ५.८. ¢ ^ नीतं भक्ष्यव्ये [। तन च. सोषल

=. १। र @

~ -> + = =<> = ~ 19 श

= -<4* ~ ~ 2 - 2 ८ <न < -<; हि ~ >

=> ~> [3

१५ शुद्धम्‌

२९ सवात ३२९ सोममे° य ८८९ । ८ क (१ निति'। भक्ष्यत्वे ह तन च, सोपल स तर्‌- ^. 0

तरभा

च, ग्ण त्ये र

“भ्युप

इह ठ पठयते, स्तव । १ ग, वजे ९ रिति। व धात्रा

वु

वन्तो

मणि; सन्‌ (म) (भे). ५७ मिग

>)

॥1

9

~~,

४.५ । ॥

~~ “~

ट १७

शुद्धिपत्रकम्‌ ।

अशुद्धम्‌ णाःपि्या, गम्भीरा वि नवान्‌ ड, पावक्रमृ ६ ज दार्यनाः अचिताः परितकम्‌ सम स्यात्सा पतनुधात्म इति ७ हविषि च, प्रया- हरन्तीति प यितृ° कैत नि भानाति, जगौम यत्ते ५

भाष्ये

शुद्धम्‌ णाः पिया; गम्भीरातिं नवान्‌ ड, पक्क म ६ ज. द्ा्यना अनितो गतो परितक्रनम्‌ प्म स्यात्म पतनुयात्प इति, ७ हविषि; च, पर्या- हरन्तीति । म पितृ कैतानि भानाति गौम, वृत्तः च्यरर; च. गन्ति" च्य तत्पुकत्याद्‌ वाव््वृतते. श्तु भाप्ये पञ्चमाध्याये ६० ण्डः | ग, न, वनेमिनरे- प्वङ्को नान्ति. तेपि” बोध्ये

पिदिद्दिनः

९) ~न ~> ९" ^ ^ ~^ च्ल

शयुद्धिपत्रकम्‌ ।

अशुद्धम्‌ वा ११

०.५ 0 दृद्धल्य

पिप्य यन्ती ७ यर पाषाण अमि

यद्रा पपा अभि । न्याः, तेर

१७

9 १

9 भ ९

९

९ ५ ^ & ० < ~

~

शुद्धिषत्रफमं |

अद्युद्धम्‌ दकेन सै क [अ म्रोति । °स्तयोः°

पमाने

रुपाणि त्र

तौ धिना टी.

[क ण्योभि

ग. ज,

र कुर्वति वा! (हाया धनवति

तम

ननाश | `

(तद्र) भविध्य भनृप्रया नां | म्परह हन्य

पून्‌

ट. -प्यण्यभिः

शुद्धम्‌

भ

दकेन

प्नोति सवम्‌ ।

'म्तयोः° ६ क. ख.व. ट ठ. इ, परमम्‌! नास्ति; च. पम्‌.

न

पमाने | रूपाणि ।

ठ्‌

तऽ शरन 00 न, भ (न ण्यभिः

ग. नदृ. इ.

अनु प्रया नां म्पह अहन्य

पनयन्‌

्रदधिपत्रकम्‌ |

अशुद्धम्‌ ` मूर्मिति

प्रग

टि।

र्पम्‌

इये वै पूषा = “भमदि

1 ध्यन्दि

म्ब.

प्रथ मुनि |

या. व

1.) ५१ सवं; च. देव परभिव्या ९०५ 0 धते माध्य गनीतरप निरुक्ताप्मे प्ररुवि तर 9 दुमयद््र

वाहु

शद्धभ्‌ र्भ पगं हि रूपम्‌ । ६ ड्य र पूषा ' ॥1 ९. श््येदि न्येदि स्म 4 | 1 ग्यनेरतव

क. वे. ९८२१ )त.द.२.

१९१ ५१ ्वेचद्रवाःन्र परमिव्याः

सते मध्य

ध्री वृष निस्त भाप्ये प्रवर्भ्य वि तृ

€ दध्यङ ग्र

वाहु कवि-- एकं स्तुताः” मुञ्चति ।

पट्क्तिः (९ २६ २८

श्ु१नक५।

अशुद्धम्‌ गच्छनि (ग

१२ अभि न्नर ७६ --इत्यभ्र पवक गिर इति कू कऋषिद्‌ विद्यास्रप्त प््तः| म यत्‌ मन्तीति

क छरव्दरस्ये न 0

तच्छन्दृस्समगेप्वे शदुरकेमे ग. ध्यामेनि

ध. 9 मर्वम्थम रणस्थनि =. मव; दिखते, वयं मध्यमः |

म॑नितं क्रमा) उ ] किन ठद्

| न्व नेतित्यत्र |

शद्धम्‌ गच्छन्ति! र

११ अभिण ददर ९७६ इत्यघन प्वङ्को गिर्‌ इति । क ऋषि विद्या सप्त न्तः म्‌ यत मन्तीति।

भ ्न्द्म्य

तच्छन्दस्माम्येप्वदू

धद कमं

ग. °गमित्ति ६८ सर्वस्य म रणस्य म्थनि मेव ।

च्यते । ¦ वयं

मध्यमः ' | इदं स सायण.

भाष्यम्‌. त्त ' मजित कभ॑णि० द | %किन ठ, डः; ]. नेनि त्यत्र

शद्धपत्कम्‌ । २१

भशुद्धम्‌ शदम्‌

ररी

हरन दशनं

गूः च, य यः च, यूय

ड, बति ड, ण्वति

ध्यन्त "गमयन्त

दाञ्यभ्यम्‌ | दाज्यम्‌ ।

सातितषु सातिषु +

सुषम्त मुषस्त

+ ति + द्‌, णि

तदथ तदं

नियत्ताः नियताः

इति । ( ऋ ( क्र

) । ) इति ।

श्चनेश श्नेश

है । नहि हो नहि

ममदवसत मममत

ररिमः” ररि

आविवेश आ विवद

निरे ॥ निरे(य० वा° प॑ १५७। ९)

कप्तमानि कतमानि

प्रवद्याना प्रवदृन्त्या

॥ ९.॥ ॥ ९४॥

॥ 2 ग. च, जरु, ट्‌, ठ, ड,

त्याचा.

अक्षरम्‌ । ॐ अक्षरम्‌ ॐ

इति । प्रान्ते इति प्रनत

क्‌. २ क, ख, वाक्षयो; ड.

पदुक्ति २९

टुद्धिपेत्रक्षप्‌ | `

अश्रद्धम्‌ वाक्क्षर “भ

ज्ञानयोगे 9. ^ म्तानि ! '

५ क ते | दृदयन्ते ते िककैष श्रानदाहरी

तीयाद्य चु.

॥ १६॥ वमिना वृत्त निरत इति २.

ममाप्तः क. ष. वने. मिनरेप्ङके नालि. ४

९

इति म न्यस्या अह" ५ त. न. वपापरा द्यएकरपा द्रादृशकाप म्मात्पान्म { क. ख. धर. त.द्‌.

ग्रम्‌ वाक्क्षर म मग. ( ) इति , त्तःननियोगे 3. स्तीति +. ७ ८४ तते दृष्यते । ते भ १० श्रानिदृादश तीत्याद्

२ क. ष्‌, वर्जपितःघ्वङ्को नाम्तिद, ममाप्तः. 4

६

टति। म

म्यम्मा

अह्‌.“ 9

त,

वुषराप्‌

दय कपा

रादा कषा

म्मात्पापान्म

१क. ख. भम्मापन्नं महा;

ध, द्‌,

९ „९१

> € ८ ५ ९ ~>

--~> ~र ल [य

~) ~

९१ ५

९ -न्ट

ताः २ एनम्मिम्ति. पर्चयति | ना मर्त्य परमन्त नरज न्तरा (५ मुपणाˆ मुपण^ 7.१ तने. भम॑ जातवेपे

ञ्छ" रेतमेन महम १८०१९ ५ ण र्ण दृढतरा

२४;द्‌ ५९ | व्रह्म

२७; द.

प्राञ्चयति नोऽमर्त्य मेपते चिरं जीर स्तरा २८ ( मुपणा मुपणाः त्‌. ते ज॑ भ नातव पुन" ४९; १, ` ममान इद ञ्छते शतमेन बरहम शृष्क मणिकं १९ दरा इप्व[

{२३

९९

शुद्धिपत्रकम्‌ । अशुद्धब्‌ दाङ्प्लान।सित

रिष्पणी | द्राच्रण तानि

इति विमानम्‌ । प्रमादात्‌ अश्विना क पितामहः यज्ञा प्रनःपनिः निद प्रजापतिः प्रजापति | श्च

खद्धम्‌ दाङ्खला नास्ति

= शास्रण |

आख्या

द

मच उचतमा। भ्यदि

‹इति विमानम्‌ प्रमादात्‌ आधिना क्रि पितामहः' ¦ गज्ञो प्रजापतिः! ¦ तृद्‌ प्रनापि;' प्रना_ पति;

आं [न ५ अग्र

शद्धिपत्रकभू ।

अश्युद्धम्‌ मनुष्याणाम्‌ अथि भ दवताः मर अभि ५ दवेता कचित्‌ नतु वस्ततः स। पितरः तथा अगतं भवति

५ तऋषमां मादयति प्रजापयते जुहोति ।

श््दम्‌ मनुप्याणाम्‌ ' अग्नि देवताः! मं ० “अग्नि देवता" ~न तु कतित्‌- सविम्तृतः

|

पिनरः अगत भवति ' “ऋषभो मादयति प्रनापतगर जुहोति'

२५

पङ्क्तिः

९ ~ ~^ „< ~< 9 जठ 2 2 „९ न्ट

द्धिपत्रकम्‌ ।

अश्यद्धम्‌ ( देवमा ) न ष्टम्‌ न शब्दौ इत्यन्वयः यावदवधारणे २ १००५७ अतत्र (६) वाक्यं स्यात्‌| चह बहोः ग्रोम्ते

भ ट्रत्‌ नलोपः न्तम्य

दनि

शोगान्‌ | अर्धाः | मनुप्याणाम्‌ | हृति

इदयते |

श्वम्‌ ( देवता-- ) क्ष्टम्‌ “न' शाढ्द इत्यन्वयः । ध्यावद्वधारणे'

अव (१८) । वाक्यम्‌ ।

भ "बहो

>. १ अह्‌; न््ौम्त पठति ' हरन्‌ ' न्बल्प्‌ ध न्तस्य' धान्‌ ' । प्रख्ये योगेन

मनुष्याणाम

दति टसं

श्रुद्धिपत्रफप्‌ |

अशुद्धम्‌ तथा अरोपयेत्‌ शरीरे तदनु वशा खरी ) वशा । न्व्‌ तथाऽपि यतम्‌ अनियमः प्च क तत्‌= इति भन्यन्‌ मतिं ए विकल्पने ( म विकल्पं । अयमधैः वदति ) ८ भावना ) स शक्तिम्‌ । मयुक्तम्‌ । कतमच्र नाह परह स्थानेन सरह प्यम्‌ यादुप दधते,

शद्धम्‌ । तथा ॐ आरोपयेत्‌ कवारीरे स्वरारीरे | तदन १० (वक्शा ) | वशा च्‌ | तथापि यज्ञम्‌ , अनिगुमः | त । क्रो तत्‌ ट्निन अन्यत्‌ कारणम्‌ मरति | एष, 4 भ विकट्पते विकल्पं अयमं व्रति भावना | शक्तिः भक्तम्‌ कतमच्चनह्‌ पहम्थानेन ०१६ म्देहाः ' ष्ञ्‌ यावद्‌ य दधते

२७

पड्गक्तः ६ २६ १२ ११ २९ २८

शुद्धिपनरकयू।

अश्द्धम्‌ (१०)

११-१२ यदि १४

२१ १८-१९ रभम्य | वर्तमानां एवम्‌

येषु

२२९ ।२ परित

( = भव ) ' दृशं अन्वा गीयते यश्च |

१६ --शब्टर १६३

वायुना च उच्छा: | प्रथिवी. (मम)

प इ्(क्त :

शद्धम्‌

(१०)। (६४८।१) नामानि ।

यत्र

१३

२०

१७१८ रथस्य

वर्तमानां देवताम्‌ एव ते

येषु मन्त्रेषु ७२९. । ९ परितः

= भव

9 अ

अन्वा गीयते । यः| १५

> श्राब्दरा १२ १६ वायुना

शरद्धिषनकप्‌ ।

अशुद्धम्‌ ्रन्थोः विदुस्ते । मन्यमाना गा यगाम्तत्र चतुप्पाद्‌ पिषीटकरामध्या ॥

शब्देन । विरे परैं ९

१८

पद्तौ ' २२)

च म्थानं कर्तष्यरूपे एव

तुत्था इ्रिफर

ध्याह्रेण (३) या शपाम

क

) ॥ (

प्रनापतिः पिद्धाय

२५

मन्यमानागी `

[कवक ` गयास्तत्र ` -

चतप्पादू ` पिपीरिकमध्या ( | शाब्देन '

वरिरोषैः

२३

१

पद्धतौ ' | ९.)

च क्रमं

कर्त्यरूषे |

एवं

स्तुत्या

इ्िफर

अपत्यं

यज्ञाः `

इत्यादि १

८ अभि; - इतरयोः इतराम्यां २०-२१ भ्याहारेण (३) या-- रमाम

पं

॥

प्रनाप्रतिः% मिन्द्राय. -

शरुद्धिपत्रफम्‌ ।

अशुद्धम्‌ भजत्‌ | अ नुचरः । ) पद्यत ' | ) ) | । (

[43 | सायं ) ॥ ( ८ मध्यम अथवा )॥ ( भग्न ) सहिता परा ११ अन्तःस्थः

र

| इत्यनेन 19

¶ ( प्रति श्रानरीय

शुम्‌

मनत (एण््रा० १२।२)। अ गुचः

) |

पद्यत '

मध्यमे अथवा | ॥ । अभ्चि ध मेहिनापा ९ अन्तम्थः इस्यनेन १८ । | प्रति =श्रानर ( हेतवः ) अक्िकराः ६ ( ८-९,

~ (नवि

= द्रा [७

११ रा ते

शुदधिपमकय्‌ | १

पत्रं पडाक्तिः अशुद्धम्‌ शदधम्‌ १०० २७ अपि १ अपि" (७२९।२९) )) १९ दुाच दु च १) २० ) ॥ ॥ १०१ २९ त्रा त्रा० भाप्ये 2 ६० डवि ५७ द्रवि » \ ६ पो पो १०२ ९. निरुक्तम्‌ 4१ ९१ » ७ मितिशब्ात्‌ मिति शब्दात्‌ # १२ " इन्द्रम्य' ७६० | ८ " इृन्द्रन्य ' 2१ १६ ८ ७२९९. | ८ 9 १४ = (१०) ् १९ ` तेषां तेषा ) १ {० तत्पत्रम्य ९ तुरीय्ात्रस्य + » एतमेव । ७२८। ८ एतमेव ४ २० मनः म मन्त्र ॥ क तरक्थरचना विग्रहः ६ २ ष्ठ दिष्टः क २२ पति पठति ( ७२५ । २७ ) क ५६ ऋगन्तः कऋगन्तः ( ७९९ ।१०) ४ २४ ` तथा ५ ४ तथा ¢ प इति इति " १०६३ ९ मिः मः न २१ ४-५ ५९९ । ८-१५ 4 २५ ९ ७६० |९ १५४ ९ अत्र अ्नपारोऽना- । 2) )१ वद्य: | द ् ह: “ ७-८ ७ शापः )) ) शेषः . ) ५१ {9 {द्‌ | ‹ द्द्‌ )) १६९ ) )।

१) १४ > १।

श्द्धिपजकरम्‌ ।

अ्यद्धम्‌ १-४ कमणिक तम्य

इन्द्र स्तुति ७६२९।२

९१

अभित्य

८

1

प्रवृत्त यजति कर ३१

इत्यत्र , नापि (७४५

| ९ ) इत्यत्र । 1

‹ हदयम्यावद्यति ओषधी केयम्‌ । मपि

| न परार द्वारेण |

पुरणः

मनुध्य

वर््णं। ।

णम्‌

)।

{५

यो दृश्तिं द्यत्र

यत्तक्ष तरिशिष्टदे

श्द्म्‌

1 ६ कमाण क तस्या न्द्रमतुति ७३६।११-१२ १६९

अभिव्यं

2-४ हृदयस्याक्द्यति ओपयि

क्यम्‌

‹ हृद्ममि '

।

पूरणः ( १८-१९ )

^ मरप्य

वरुणं।

णम्‌ '

)

£ -9

दशति

इत्यत्र :कष'स्थाने य तंक्ष

विशिष्टे

शुदधिषप्रकैथ्‌ ।

करिरूपम्‌ पुरोरुम्य ) | १६

२३

१७

वर्यं केवलं निरूपणम्‌ वद्यम्‌

प्रनाय

)

इत्याध्िषः प्रनाया

द््टे

भीषया

दवे ऋचो ° बृहद ° १६

त्र

१४६

) |

प्रचि्र अत्राप्य प्रचर माप्रीऋत्वृ समेकमत्येनानु

घावारि

)

गमे

त्यत्र ) बत्साङ्ग सतपा रेभा

तरणे ठेऽस्मन्ना वर्‌ वार्‌

प्रयाजा ) | इत्याग्नीधः प्रयाजा दृष्टे (ऋ ०० १ ०।९१।८-९) भीषापा वृहदे ° ११ | तन्न १४२ )। प्रचर अघ्रा प्रति माप्री ऋकू. सम्‌ एेकमस्यिन अनु वार्‌ दारि ) | गमेः ) इत्यत्र वेत्‌ सद्धं पतप मूले ‹वा' शर्ण ठे ‹ अस्मत्‌ ' ना वारंवार ,

शुद्धिपत्रकय्‌ ।

अशुद्धम्‌ च्कदद्रच मुञ्ञादि

१९ ) | अ: अभी प्रत्याग परत्याक्र

य्‌- वाजान्षक्षान चररि मुपणं तवाम्म अनश्वानामश्रा एकर वरष्रानिं

अगज्चन्त

हदं प्रामाैकम्‌ रुणाष

मावि

स्थानि

9

उत

वायू

सोऽन्त

खष्म्‌ चद्‌ व्व मुञरात्‌ इ 4. क अश्र ' अभीं प्रात जम प्रति आक्र | वाजान्‌ षक्तान्‌ अ | च्नि लुषणे- लश्रास्म अश्रानाम्‌ अश्वा एको वरृ्राणि कम्‌ ज बन्ध्य | सस्कारे वर्प अश्वः | २५० मभगं स्वादिनः स्यते आञ्यन्ते प्रामादिकः

दट्कतिः `

शुद्धिपतरषम्‌ । अश्ुद्धम्‌

९३ १३ मले समन कर्ष

एव अथष

. द्र १ रा = ) ८

व

मनान्तभ्या ता ७, एकदारकः न ) 1 रचना

अ भत चास्ताऽ अनद्‌

हविरववृष्टम्‌ । `

मन्तः प्र घान्त्य 0४

तषु

भ (न भूतेष्व दन्त त्वा शाङ्खं शाङ्खं १।

- ३५

खदम्‌

+ -4 ८२३९। १३

मूटे ( ८९६ । १४) सन्‌ णे

+ करपी

अगरेप एव

डः

१ )। €={९ जनान्‌ तेभ्यो

रेकदेक्िकः ( १ १-१२ ) (८३९।२१) न ) रचना | अतः अ

चारुता ज अनङ्‌ हविः अववृष्टम्‌ मन्त्र पान्‌ त्व = तेषु भूतेषु । दन्ते | तेवा शाङ्धा शाह्घा

१ : )।

अश्युद्धम्‌ इतः धोऽ केच

| इति समानप ८-६० अर्‌

) | नत्व मनुष्यः रूपमेत्‌ नतिवितृ प्रोवाच सर्वाणि १९ व्यक्तेः सवै )

इति वाङ्ाव्दः सोमोप ण पम्‌ सर्‌ सप्तसप्त सप्तस्कन्धाः १० १९ द्विपयंयः धरि

एव आया

इतरः

धः भ

केच

इति

घमानंप ८६९०

अर्‌

)

नतु मनुष्याः रूपम्‌ शत्‌

नतु इत

०० प्रोवाच

‹ स्वामि

। १९

४ व्यक्तेः षै ! ) =

¢ इति

४ वा“ शब्दः ८ साप्नोष

णं पुर्व ( ८८५१८ ) संर

मर्त स॒स्

सप्त स्कृन्धाः ९०२।१० ९०१। १९ त्‌ ‹ श्रिपरययः › शचि

एव आष

शद्धिश्कम्‌ । अशुद्धम्‌ सेवां प्रचक्षते यत्‌ । यत्‌ = यदा | ऽऽत्माऽ जम्म विषं पापकम यः अं कित्वं आश्व वाग निवन अपतास्वेषु भाप्ये प्वजस्व ! आधा नीषटानयु षर न्यम्म प्यान्यु १६

|

१अ

) + अपर्चन साहाय्ये मुषदुघां ऽऽत्म कृत्वा ।

आत्मा अ जन्म तम्मात्‌ निषं

यः पापकं कम्‌ अर्थ

त्व

आश्च१

वाक्‌ अ निवेच

अपता स्वेषु इति भाप्ये प्वेजस्व ' अथवा अधा

नि इष्टानि उ वाक्षर

नि अम्म प्यानि उ ९२६ ।१६ (मै° ० ४।१२)। १७ दुशमा ) |

अपरं चन साहाय्येन पुर

( आत्म त्करृत्वा )

श्ुद्धिपचकम्‌ ।

अशुद्धम्‌ ,. स्तुनिनं संध्यन्तरं वाक

पुरावाचः ) अघ्र भाष्ये आश्रि °डाङ्ाः 1 [+ इदित्य स्माकूशि काया आदातुः यज्ञे

८ प्रज्ञा पिंशनि स्थानां चद्रय ' ज्रि

9)

स्वगा

८ नक्षि आभे कदाचिद माना

१० स्तोघरिनु शाल्द-

शुद्धम्‌ . स्तुतिनं सध्यनन्तर्‌

न. वाके

पुरा वाचः भत्र

४.९ भाप्ये )

) | इत्य तप्र श्ि. कायः ' ` आग्यालुः यज्ञेन प्रत्ता पिरानी रथानां च? द्भ्य ग्िलः )| £ स्वगा जक्षि आनम कदाचित्‌ “ मानाः (९८९ | १६ )>* १ स्तोत्रियानू

शदः

पटाक्तिः

शुद्धिषत्रकभू । अशुद्धम्‌

,. इत्यथः ! | ` ९अ

दफरीत्‌ दपि

रवत

९५

( ^

वरिमा,

# ९ 4 व २रा

गृहा० १०)

देव

मवम्‌ |

मा०

( इस्त न्तमा १६१

न

काट |

मह्‌

म्बत

भिर कारात्‌ वक्तारं न्तम्‌ ।

स, _ [> पौम्यो मवति खीमयो; ‹

वृ

२८ रो गुहा० १० ) न पितं न वा व्याख्यातम्‌ ।

(धार भ्ये । वृत्तौ दन्तमा २३१ कराले

¦ अह

ग्धते '

८ चिरो कोदात्‌ ' मक्ता च स्थितम्‌

‹ सौम्यो भवति ‹ खीपपयो; |

पर्क्तिः ९

१२

६१

२८

२६९ ४

शद्धिप्रकम्‌-।

अद्युद्धम्‌ः १ १० ८ सूपमप्स विवृतं कृत्वः आत्मा ›। । ) शीषे तेनसा

र

कानिचित्‌ केषा सद्तनम्‌ कदा

कदा

ब्राह्म कामयमानाः पूतः

। कामयपानानि पब्न्धः

शद

9.1-19.1 १०।२ ९ | १०.। ८ रूपम्‌ अण्प : विवृतं कृत्वः ऋक्दाखायाम्‌ आत्मा ) हर्षो ८ तेनपता' कानिचित्‌ केषां - सदनम्‌ कदापि कदा- ) 1 प्रसवनात्‌ यम्मात्‌ अत्र ‹ सोभ) ररमयः स्यैड्‌ आत्मपर्त्वे चायं शद्धो मतम्‌ । ए [1 दति | अप्निवत्‌ ब्रह्म कमयमनाः | सुतः कामयमनानि ।

सबन्धः. |

वड्गक्तः

७-८ २६ ९ + १२१ २९

सुद्धिपत्रकम्‌ ।

अशुद्धम्‌ त्रिष्टुप्‌ न सामः । वृषपः अन्यम न भामः । तस्य इत आला सत्यान

पित्व १६ मप प्रपञ्च्यों प्राह ईक्षत वेदान्त डव

# त्यथः

शदम्‌ बिषटप्ठ भ स्रामः वृषणः अन्यम्‌ अ | सरोम तम्य दृत अल्पा सप्ताना एक इद्रः कस्यानित्‌ + "मे निगृदम्‌ अ यद्र ९ ५ दम्‌ एन भवम्‌ आ तान्‌ उ पुत्रा म्‌ छम अमत्‌ 5 व्मणए मिदित्वा सप्त प्रपञ्चो थत मोऽह एक्षत म ॥ि वेदान्तपूत्र 1 र्व 9 त्यथैः

५१

~> 9 ^ ० ॐ

2 - 2 ० © ~<

९) ~^

९ ~ € ५५ [# ९ 2 ५५

९ 2 =< ~< ८ 9 च्छ ५

4 =

रुद्धिषत्रकम्‌ ।

कीद्शान्‌ गमनमु क्रियाम ट्व्यथैः

ध ७ त वरिभ्रति अपत्याय

शुद्धम्‌ मखेन

| निण्यः तद्‌ चिक्युः"

: अमर्त्यः रोके सवत्र वपते इत्यथैः † 1 तत्‌

म्‌ आस ऊमाः। जज्ञे न्वयः ' म्‌ अपस म्‌=ईइमम्‌ :अद्य मयोभून्‌ युक्त करदान्‌ । गमनम्‌ उ क्रियाम्‌ ऋ इत्यथैः ' ते

बिश्रति अपत्बाय । क्नवः

~+ ९) =-= ~) @ ७ 9 ^ ^ 4 6) < ७ क न्ट ~र)

~~

[ ~ ^

शुद्धिपत्रफम्‌ ।

भगुद्धम्‌ १६-१४ ब्र साप इतिवि सन्तमि क;

१ यां अश्चिः तीतिव शार अत्र पमम्तौ पितृणाया १० पक्षो योगौ | १०परि म।नमिति १०ब्‌ तभिभिः

दातं करणंकरतम्‌

द्धम्‌ त्र नापे इति पि सन्तम्‌ इ ८ क्र; आ याः ' अरि तीति व धारि अप्र परमस्तो पितृयाणा : पक्षौ योगी परि मानम्‌ इति 1 ती्थभिः | ११-६ १६ वेदः माम्‌ । श्रपयेत्‌ आम्‌ मत रातं करणं कृतम्‌

४२

युदिषत्रकम्‌ । "

पङ्क्तिः अशुद्धम्‌ श॒द्धम्‌ १८ नाना; सेनानीः ३१ स्यनुमानाः स्यनुयाजाः

अस्यां टिप्पण्यां बहषु स्थानेषु स्वरे परेऽुसखवारस्य मकार, कतव्य आसीत्‌ । सोऽनव्रधातेन न कृतः ।

(क [43

इात शुद्धपन्नकेष्‌ ।

4