आनन्दाश्रमसंस्कृतग्रनथावरिः ।

्ोमनैमिनिभणीति मीमांसादर्शने

तृतीयाध्यायषष्टपादमारणय तदभ्पायान्वस्तत्परिशि-
हरपया श्रीमन्मेगरिमिशरपरणीताङ्तवनिसक्त्यो
सनाथीरूतो द्वितीयभागस्योचरारष-
रूपस्तृतीयो भागः ।
शरीकुमारिलमद्टविरनिततन्त्रवार्तिकार्य^या्या ताहिशक्च।बर माप्यप्मेक्ः।
स चायं मागः पुण्यपत्तनीयमीमांसानियार्याध्यापकपदाषिष्कैतेः
‹ मीमांसाविद्रान्‌ › पदभाग्मियुरवयवैव मायक्नाक्धिवरणान्ते-
बासिभिस्तीयेहदरीग्रमामिजनसुव्वाद्विभिः संशोधित-
षिप्पण्यादिना समद इ 4 ।
समच
बी. ए, इत्युपदबारिभिः
विनायक गणेश आपे
इ्येतः
एण्यरूयपनन
श्रीमनमहादेव चिमणाजी आपरं
इत्य कषिधयमहाभाग प्रतिष्ठापिते
आनन्दाश्रममुद्रणास्ये
आयक्ताक्षरेमृद्रयित्वा
प्रन््मपर(तम्‌ ।
शालिवाहनन्नकान्दाः १८५२
लिस्तान्द्र. १९३१
( अग्य २ेऽश्कारा राजक्षाममान्धरिण म्वायत्तीकत।: ) ।
मर सपादपरूकदरयम्‌ ( २५४ ) |

त व मुन द ए ट
२

वर सेवा मर्दिर ~: पर्थप्रम्थानां सृचीपचम्‌ ।

क्र्मसरगा

निब

1

दित्ली
‡
ति ङ्¢
,। ८ ० 9
. ‡ (स्कररणीवभाप्याम्यां सवटित; $
~ श 7
~ ~, उ "~ प्न्थोप्तीव पुरावनः। ,. ५
` करभाष्याद्युपेत। । .. °
मयादयुपना । ६ 4
, "८ ५ ८.८...) न्राकरभाप्योपिता । ,. १
पाधपेता | ९
५ मरण्डकपनिषन-मरीकताकगमाप्यद्युपेता | ... ०

१५ माण्टृक्यापनिपत्‌-सर्ीक गाकगभाष्यगौटपादीयकारिकायपेता २

११ एतरेयापनिषत्‌ -मगीकठांकरमाष्यादयुता । 4
१२ तैनिरीयोपनिषत--मरीकंकगमाप्यादयुपेना । 4 -4
१६ तनिगीयापनिष द्वाप्यवातिंकप-मृरशवरवाय॑रत मरीकम ¦ 3
१९५ ान्दाग्यापनिषत-म्वकर्ांकरमाप्योपिता । . . , ५
१५ ब्रहदारण्यकोपनिषत्‌-मटीकमकिरभाष्येपिता । = ,,. €
१६ वुहटदारण्यकरापनिषदभाप्यवातिंकम-मागतरया्मकम्‌ । २२
१८ अवेताश्वतरा्पनिपतु-भाप्यदीपिकाययुपता | ‰. ,. २

१८ सारपृराणम-शमदृदरपायनप्रणीतम्‌ । उपपुराणम्‌ |
१९५ रमरन्नममुच्चय -रीमद्रागभटावार्यविगवितः। वेद्यकग्रन्धः। 3
२० जीवन्मुक्तिविवेकः-विग्रारण्यविरपितः सीकः। ,.. 3
२१ बेद्ममुजाणि--स्दीकाकरमाप्यापृतानि भागहर यान्पकानि । १२

५५:

२२ श्रीमच्छंक रदिग्विजयः-विदयारण्यङृतः। ठीकारिप्पणीम्यां सहिनः। ६

२३ वेयामकन्यायमालाविस्तरः-भारतीतीथमुनिप्रणीतः । १
२४ ज॑मिनीयन्यायमालाविस्तरः-भामाषवप्रणीत, । ... ८
२५ मूतमंहिता-मायवरतटीकेपिना । भागवयान्मिका । , , ११
२६ हस्या युर्व॑द्‌ -पादकाप्यमृनिविरवितः । =... ... ७

२ ° वृन्द्माधवेः-ममदृृनदपरणीतः । सटीक: । वे्यकम्रन्धः । ६
>< क्ह्यपुराणम्‌-भमदृव्पासविरावितम । प्रथम महापुगणम्‌ । ६
२९ उपनिषदां मपुच्चयः-ानारयणजकगनन्दृरूतदीपिकासहितः।६
३० नृमिंहपर्वाजतरतापनी योपनिषतू्‌-माप्यादयुपेता। ,.. १

मृल्यम्‌ ।
आ०

४
६

१२

४
१२
१२

(९

५१ भ्राद्धमश्नरी-केककरोपाहवापुभदट्रविरदिता ।

ग्रन्थनाम । म्यम्‌ ।

रु° आण

३१ वहदारण्यकोपनिषाम्मिताक्षग-मीनित्यानन्दमनिविगवितवा | २ १२
३६२ एतरय्राद्मणम-सायणमाप्यममेनम्‌ 1 नागदरयात्यकम }...१० १०
३ घन्वन्तरीयनिघण्टः-रीधिन्वन्तरििरचिनः। वैद्यकम्रन्थः ६ ४
६४ श्रीमद्धगवदगीता-गांकरमाप्यापना । न" - 99" ०
६४ श्रीमद्धगवदीता-मदीकगकरभाप्येपिता | ६ ४
४५ मंगीतरतनाक्रः-गाङ्खदवछत, सदीको द्विभागः। गानत्राच्रम्‌। १० ४
४६ तेत्तिीयारण्यकम-सायणमाप्यसयत मागद्रयात्मकृम | ९ १
६५ तनिगयतव्राह्मणस-सायणमाप्यसमेन मागत्रयात्पकम | , १४ ८
४८ एतरेयारण्यकम-सायण माप्यसुहिनय । ध ३ ०
३९ मेस्काररलनमाल्या-गा्पीनाथमटरव्रिगविना । मागद्रयातिका। १२ <
४० मध्याभाप्यसमृच्चयः-खण्टगजश्रीरृप्णपण्टिताटिप्रणीत्‌ः। २ ०
४१ अभिप्राणप्र-पटर्पिव्यामप्रणीतिम्‌ | महाप्गुणम्‌ .,. ५ ४
४२ तनिराग्रभहिता-मायणभागयममता । मागनवकामिका ] ४८ १०
४२वगराकरणमिद्धान्तकारिकराः-भद्राजीदीधिनस्नाः सरीकाः। ० १२
४४ श्रीषद्धगवरटराना-\जाचमाप्यममना । ¢ «~ 4 ८
४५ श्रीमद्धगवदरीना-मधमदनीधगछनरीकेपिना। ८ ४
४६ याज्ञवल्कयस्मृतिः-अपगर्करूतरीकामहिता मागद्रयात्मिक[ । १३ ०
४५ पातन्ननयागसजाणि-भाप्यवनिम्यां समनानि । ,., ३ ०
४८ स्मर्तीनां ममृच्चयः-अङ्गिरःपभिसपविं गतिस्मृत्याकः । ५ ०
४९ वायुपुराणमू-महिभ्यामप्रणीतम । महापुराणम । ... ४ १२
५० यतीन्द्रमतदीपिक्ा-मीनिवासदासद्ना । प्रकागर्टीकापेना । १ ४
५१ मर्वदुरहनमंग्रहः-माधवावचारथप्रणीनः। ,. .. ,, > §
७२ श्रीमटणहगीता-नीरकण्ट्छतरीकोषेना ¡ ,.. .., २ ०
५६ मत्याषाटश्रातसचम्‌- मन्याषाट विरचित भोगदगकात्मकम्‌ । २८ ५,
१४ मन्स्यपुराणम-मरीमदद्रपायनमृनिपरणीतम्‌ । महापुराणम्‌ । ६ ०
,५ पुरुषार्थचिन्तामणिः-आघ्वटत्युपाहविष्णुभदृरतः । ४ >
५8 नित्याषाडरिका्णवः-मास्कगगयोनीतटीकासहिनः ८
५७ आचारभूषणम-हिरण्यकण्याहनिकमोकोपाहन्यम्बकरूतम्‌ । ४ ६
५८ आचारन्दुः-माटङत्युपाहत्यम्बकविरवितः । ध. ०

र्‌
१

६० यतिधर्ममंयहः-वि्रश्वरसरस्वतीरनः । ,, , अ

अरन्थनाम । मूल्यम्‌ ।
र) रू० आ०
६१ गेतमप्रणीतधमंसत्रू-रस्दनर्नदीकासेमनम्‌ । =... २ €

६२ ईरकेनकटप्रश्रमण्डमाण्डूक्यानन्दवह्टीमृगपनिषद्‌ः-सदीकाः ८
६३ छान्दग्यापनिषत्‌-ग्ड्रापानजदिरवितप्रकािकेपिता । ३ १२
६४ वहदारण्यकोपनिषत्‌~रद्ग रामानजविरचिनप्रकाशिकेपिता । ३
६५ राङ्कायननाद्मणम्‌-कम्वेदालगेनवबप्कटराखीयम्‌ । . . १
६६ काव्यप्रकाङ्ः-उदृद्ातयनप्रदीपसहिनः । ६
६७ बह्ममूजाणि-ररीपकासमनान । ,, ... ४
६८ बरहद्रद्यमंहिना-नारद्पश्चरतिान्त्गना । १
६९ ज्ञानाणवतन्बप-दृधरपाकतेम । नन्वरासय्रनधः | १
७० स्मृत्य्थमारः-श्रीधरगचार्यविरनिनः । ५
७१ बहयोगतरङगिणी--तिम ऊभटरविरनितः मागदयापणा | १०
७२ प्रिभिापन्दुरारः-वयनाथशनगदास्यरीकायुतः) ,, न्‌
७६ गायद्रीपुरश्चरणयपद्धतिः-त्रीमन्उ कराचार्युविरविना | ,
८४ द्राद्यायणग्रद्यसजनव्रानिः-म्दस्कन्दपणीन ।

७५ ब्रह्ममूजभाप्यार्थरत्नमाा-सनेलण्यविगवित। !

७& ईङरकनद्शापनिषदः-दिगगचनचरङनव्याग्याम्‌पनः ।
७७ वदान्तमत्रमुक्त।व्राङिः-त्र्लाननदसरस्वनीतिरदिना ।

७८ चिस्यछमनुः-नागयण्रनदरविरनिनः ।

७५ छान्दोग्यापानिपत-मिना १“ वपाण्यासमना ।

८ ० वाक्यवृिः-्रीमन्छकरचायनो नेटीका ।

८१ आग्वलायरनश्रानमुत्रमू-नागयणदनवनि ममन

८२ बह्यसरचव्रानिः-रर्दधितनिराञता ।

८६ मंक्षपञञारीरकम-व्यान्व्यामटित भगद्रयोपतम्‌ ।

८४ अहतामोाद्ः-अम्यकरापाद्वानुदेवनाखिपर्मानः ।

५ ज्यातिर्नबन्धः-यरमटायश्रीसिवगाजविरचितः ।

<£ विधानमालछा-भीनसिट्मदविराचता ।

८५ अभिराजचन्द्रिका --किजवंटकगपाहवामनयासिद्त।।
८ निरुक्तमू-दुगाचायदतवुनिरातम्‌ । मागद्रयामक्म्‌ ।

८९ काव्यप्रकराङाः-सकताख्यर्दस्ममत, | ह
९० हाहा यनारण्यकम्‌-कम्वदानत्मगपापननटशासीयम्‌। ,,.

[1
1

॥ =
छ 9 र) 6 ५

[री

< ४ ५ < ७ च्छ @ ~ ^~ ~ ~ न्ड ~~ ~~
[1

0 [
० कट चि नि च्छि & @ ~ @ = पि 9 ~ + 9

॥ © ~<

आनन्दाश्रमसंस्य्तग्रन्भकि
न्थाङ्ः ९७
[> मनैमिनि (~ (~ _ = &@ $ ८०
प्रणीते मीमांसादरने
तृतीयाध्यायपष्ठपादमारय तद्ध्यापान्तस्तसर-
छरूपया श्रौमन्मुरारिमिश्रपरणीनाङ्गत्वनिरक्त्या
सनाधीरूतो द्विती पपामस्पात्तराध-
खपस्तुतीयो नागः ।
दतुमारिरमदविराविततेन्त्रवातितमस्यया्यापहिकहा नर ५।प्यतमन' |
सचागयंमभागः दुण्यपत्तनीयमीमां सावि्ाखयान्यापकप राप ्िनः
' मीमांसाव्द्रान्‌ ' पदूमाग्मिगुरुवयत्रैयनायगाछ्चिचरणानत-
वासिभिस्तौयनरीगरामामि जनुः पाराद्धमिः संशोधित
एप्पण्वादिना समल्ट्रतश्च ।
सच
ची. प, हृत्युप्पकवारिभिः
विनायके जगन्‌ अपि
इत्पतः
०५र्यपनन

श्रीमन्महादरव चिमण। प
इत्पभिधपमहामिामप्रातिहृािते _
आनन्दाश्रममद्रणास्ये
आयसक्ष^ुद्रधित्वा
प्रतरशितम्‌ |
शालिवाहनशकः व्यः १८५
लिप्न।ञ२. १९६१
{ अध्य सर्वेऽधिषनर्‌। राजरासनानुलारण स्वायत्त द्मा , ।
मूरप संपादूपरूक्द्रयपर्‌ ( २५४ ) ।

निवेदनम्‌ ।

अहो नु सनु मो. ! मुचिरनिचितशुयश.पुञ्चधवितदिगन्तराप्तत्तच्छास्राऽ्ययनाध्याप

नघटुटतरमतये नेपिनिमुनिशबरस्वामिकुमारिटमदैतश्निवाणीपरगमपतमदधूतमोमापास्हघ
पत्रामोदाघणिकरसिकाः पण्डितप्रकाण्डा एण्यकर्माणः पुधमोण आनन्दाश्रम प्र्कूलम्न्धा
वीग्राहकमह।मागाश्च पदयन्तु भवन्त्‌, पंप्राहठपिद्‌ द्वितीय सुदिनम्‌ । यदद्य प्रतिष्ठा
पक ८ कै० महादेव चिमणाजी आट महामागपशषछतपृवेततेपदायसिद्धमन्धमुद्रण,.
निबेन्धवश्यवनिन्या मुदणद्रारा प्राचौननस्कृतशान्नीयम्रन्थोद्रिण्या ऽऽनन्दाश्रमतस्थय,
पृवेमौमाप।शास तन्त्रा कपवरितशाबरमाप्यनमनेमिनीयपूत्राणा द्विनीयाध्यायमता
द्वितीयपादमारभ्य तृतीयाभ्यायान्ते हिनीयो ५. खण्डद्रयात्मक, स्वकीय मुद्रणाढ्
मुद्रयित्वा प्रभमभाम इव स्वोत्मन। स्वनन्चनामाकू प्रक।इयत इति ।

तस्यैतस्यापि मुद्रणाथमेनत्पस्थाम्यपुम्तकजिधृकषुमा ननीयपाण्डितप्रवरकृननमुचनम्मन्य
महत्तोपयुक्ततायवद।कननत्ताररमन्मनीपेत्येनक्रितयायुभहारिय सम्या स्वाश्रकारैव्‌
प्रवर्िष्ट | जत एवायमपि भगऽप्रतिननधमानन्दाश्रमप्तमहेतेग्रन्पावल्या प्रक न्ध.
षान्‌ | यो यो अन्धः स्वो वा महान्वा-ऽनन्दाश्रमम्छृनग्रनमावटी प्रे्टुमाहने म
स सवात्मनतत्स्थासत्तामुररीकृत्यैव प्रविशति । इनरथा मुद्रणयन्त्राविरोहणमप्यस्य
दुर्म मवति तत्र का वातां म्न्यावलीप्रव स्य । कि च प्रन्पावह्यन्तरजिगमिपवोऽ.,
पि म्ना, परकीयपततता वहः नारयुरेतःमं ॥ प्रकु । तदेवं म्थिनमेतत्‌-यद्‌नन्द-
भ्रमकतसछ्ृतप्रन्धावटीप्रविष्टोऽयं नातिप्तहते चेश पोऽप्यन्य नत्त पर्म्ररीतुभिनि ।

तदेवमानन्द।्रमततन्पयेोपक्रम्यम्‌। नतय धमम्मृद्रणावमर श्रीयुनर्मापांसाविद्ा
्यकायधुन्ह्‌ मरत मानाकदयादय्‌. पक्‌े 1 छतम्‌ (मानावद्रन(तपद्‌ालकरुतताभ
हकीसुन्बाशचिद्रारा कृतप्तम्करणम्य (८पणीषठ न्नरादिमि, परिप्कृतस्यनद्ध गस्य.
तथा परे्षावता महेपकारकम्याप्यद्ययावक्क्ाप्यमुद्रितस्य तूतीयाध्यायायमुनशेषत्वनिवैचन-
रूपस्य श्रीमुरारिमिश्चविरचिताङूगत्वनिरक्तय व्यम्ध च म्रन्थम्य मुद्रण उपयोगाय
प्रदानेन।तुं॑साहायकमाचरितमिति सानन्द्ममिनन्द) नपा परोपक्रारशाचित्वम्‌ ।
मीमाापण्डितेः सुज्गज्ञाक्नेभिः कतरे इत्युगाहन्याकरणर्नमहादेव शस्िभिश्चो.
पयुततग्रन्धद्वयम्य सैस्करणं तथ। सामीचान्येन पेपादितं अथा ऽस्म(कामिवान्यषमपि विदुषा
ममः सेतोषमःबहेत्‌ ।

तदिद्‌ पुरतकद्रयमादाय समुद्र श्रौमत्यज्चिदरानन्दचरणये। प्रकारिन।ऽय पृवरमामाप।-

क क

दृशे खण्डद्यत्मको द्वितीयो माग. । तऽदौ मतिषूटं नेमिनिमुनिप्रणीते सूत्र

| ३.

तदधोमाग तदद्वचार्यानमूनं त्षाबरमाप्य, तदधोमगे च तावनः शाबरमाष्यस्य
विवर .मूनं तन्त्रवानिक निवेशितम्‌ । ङ्घ न्वनिरक्तिग्रनथस्तु तृतीयाध्यायापौत्यन्तो.
पकारकनयेतदृमागाने तुनी वाध्यायादृनन्तर्‌ गृहीत; ततः पूत्राणा त्तवा्तिकश्छो.
काना चाकारादिवणौनुक्रमं सह्य प्रारम्भ निवदृनादनन्तर्‌ मल्क्ृतो नेमिनीयपूत्राणा
पाटमेदविच।र, प्रषगव प^विरितोऽभ्ति स वाचकरैर्‌कदय प्रेक्षणीय ]

एव पुन्तकमारचय्य य्य सस्वर" श्रीमत सचिदानन्दस्य कृपकटाक्षवक्ञा
देतममुदरण मद्धस्तादनन्तर्‌।य समजनि तस्ता वहदिद्‌ द्वितीयमागरूप पुस्तकं तस्यैव
चरणयोः कमलमिव द्वितीय समर्पयति प्रकारक --

पण्यपत्तन | जप कुलोद्धवो गणद्नात्मजो
फालुनशुङ्कपरतिपदि विनायक्रायः ।
सोम्य शकं १८५२ | ( आनन्दाश्रभम्यानानिमदृम्टी ) ]

=-= दर

[= "व +) ५ क
जामनापसूत्राणा पठतदविचारः।
स
मीमांमान्यायसुत्राणां पाठभेदः प्रददर्यते ।
यथामति विचारेण वहूग्रन्धावन्टोकनः ॥ १ ॥
अस्तिहितेषु तेषु ऋषिप्रणानप्‌ दादीनिकपु मूत्रपु पाठमेदो नाम मटान्प्वन्धो
विद्वद्रोष्ठीविषय । नायमपवैनया भश्िदधनाननरव विद्रद्धि पर्किल्प्यनेऽपि त्‌ बहोः;
कालाद्यमविच्छिन्षपरम्परया संरवापरताऽनयेवःयाप्कप्रको, ¡ इद हि तत्र निदानं
समामनन्ति जचायाः- मिन्नत हीतानि मारवन्त्यसासतराणि सूत्राणिः तत्र तत्र
‹ पठनोऽप्यथने। १।ऽपि शवठ्टनश्च करचित्कचिन्‌ ।
प्रनिमा च पुनस्तत्र काटनो विदुषा मना! ॥
तदिव शब्दानामभैनेल्ण्थ कपिवर, सृचितमाचागव॑ विदीर्य शिप्मद्धौ
्रवेशयन्तीति पुप्रथतमेनदाचायकर्पाना साप्रनिकानामपि विदुषा ममदि।

~+

तत्र चाखिद्दरोनपमन्यनूनानि भगवतो जमिने के पर महस्राणि प्रमयपगणि
वाक्यसृत्राणि) यपु हे परमा य्तय न्यायापरनामयया दौ किकविदिकव्धव्हारप.
योभिन्य. भपञ्चिना" ¡ यत्सु सत्थन्ना यापन न्यायापरनामवययुक्तौना विशादीकरणे च
नहयप्रनापतीन्द्रामिवमिष्ठःमुवा महान्ता भगवनत , प्ावरस्वामि-कुमाग्टिमद्र-पाथमार.
यिपिश्र-सण्डदेकःमूतेय, सै ।तिपन्नपाण्ट्न्यः, १२ निष्ठिनमतयो व्यपृतमनस्का दरद
दयन्त त एव महात्मानो नवनः म्मषशालिम्याप्रतिमया मनीपया स्याचस्युम्तानी-
मानि बहथानि भीमामन्यायमूत्राणि | मैवानव्दश्नव्रणाछिका सोमनानरामङप्ण-
वसुदरेवाप्वरि-मट्रोकर मागाभट-नौटकण्ट तभूत भैरनकरतपरिश्रमण परिपाटि |
एवमेवाम्मामिग्दि नीलर यथामल्य.न्वादितदृकनरमास्वादे म। प्रणाचिका परिपाल
येतव्येत्यय प्रयत्न. । वेदव्यःपारपराण्येव हीमानि सूत्राणि सृद्मक्षिकया त्रिचारधित'
व्यानीति साप्रतम्‌ । आहुश्यात्र कण्ठते भटूवादा, ~ मौीमाना ठु रोकेदेव प्रत्व्तानुमा
नादिभिरविच्छिन्नप्रदायपण्डिनव्यतहरि. प्रवृत्ता, न हि कश्चिदपि प्थममेनावन्तं यत्ति
क जपमुपप्हत्‌ क्षम. ' इति ।

्रिविधामत्र पटमदूमयारा प्रदशयनति ग्रन्धकरन ।

८ १) प्रथमतो भप्यकारास्तावनचेच्छव्दुतिशिष्टानि सृ्ाणि चदन्तान्येवाम्युपग-
च्छन्ति, यथा-

खक्रिवाद्‌ात चत्‌ {-२-२९; न पृवन्वात्‌ १ २९१; न्यय स्तुतिरन्यास्याति
चत्‌ {-२-२८) अथस्तु वाधश्चपल्वाद्यया ठक १-२-२९; कारणं म्यादपति
चेतु १-४-६७) आनयेक्याद्कारणं कतुं कारणानि गुणार्थो हि विकीयते

( ४]

१-४-१८) एतादृशि चेदन्तानि मूत्राणि आमवपृतराणीति माप्यज्तां व्यवहारः ।
एवं स्त्र वेन्न्द्विरिषटेष सूत्रेषु ।

(८२) इतरे ठु वापुदेवाध्वरिप्रमृतया यत्र माप्यङृद्धि. चेदन्तसूश्रविमननमकारि
तत्राविमत्तमेव सूत्र पठटन्ति- व्यये स्तुनिरन्याय्येति चेदर्थस्तु विधि्चेषत्वाधथा
रोके । {-०-२५, कारणं स्याद्निचदानर्थक्यादकारणं करहि कारणानि
गुणार्थो हि विधीयते) ६-४-१८), उत्यादरि बहुषु म्थलेषु-क्चिदक्षरतः क्वि
च्छव्दतश्च पाटभेदो दश्यत, पर विदपन म ना्मदराय प्रभवतीति वक्तु युक्तम्‌ |
प्थसारयि-खण्डदेव- म।धवध्रभृनयम्त्‌ म प्यकारौयमेव पर्पानमनुपरन्ति । कविन्कचि"
दक्षरश्नब्दभेदं पठति ।

अन्यच, अर्थसैकर्या्मपि प रमद्ली माप्यक्कतो बभाषिरे यथा-- तद्रथश्चा-
सात | चाक्यनियमात्‌ । बुद्धश्ाखराद । अविद्य मानवचनात्‌ । अचेतनेऽथेब
न्धनात । अथेविपरतिपेधात्‌ । स्वाध्यायवदवचनाते । अविङ्गयात्‌ । अनित्यस-
योगान्मन्तानयंकयम्‌ | इति नव सूत्राणि माप्यक्तत्पाठ । पा्थपतारमिम।घवप्रभृतयस्तु
भाप्यकृतामव पाठपनुमरन्ति । कर्तुभक्रत्तिदतौ तु- ~` तदरथशासद्राक्यनियमा-
दद्ध खादवि्यमानवर्नादचेतनेञ्यैवन्धनादथविमतिषेधान्स्वाभ्यायवदवचना.
दाविज्ञयाद नित्यस योगान्मन्तानथक्यम्‌ । इत्यविभक्तमेव सूत्रं पठत. | प्तमयेय.
तश्च स्वप्‌ठम्‌ । कौरतुमे--" मन्तरान्नयमिन्यन्नम्येकसूत्रवेऽपि व्याल्यातोकयौयै
खण्डशः प्रत्यकं पद्धम्यन्तमृत्राचयवे।पन्थात ' टति, द्र्तिकृच --‹ माप्ये तद्रा
ख्रात्‌ ' इति ।

वम्तुनम्तु-ठकसृव्ये ममाप्न एवा ऽऽव्दयक्र, । पश्चम्यन्तसुत्रोिवस्य माप्यका-
२५ स्वीकरुनस्वात्करथं नु नाम खण्टश. मूत्राणि न प्रविभक्तानीति न क्िद्मः |
नाप्यन्येरपि-- ेकमृञ्यवारिमि स्मासर्वटत मूत्रपाठाऽद्गीकृतस्तत्सिद्धिषत
१--७--२३ । अतोऽ न कश्चिव्पे माप्यकरदितरधोः सूत्रपाठे विकशे१ इति
प्रतीमः।

अन्यचस्चव-यत्र तु अत. पाठमेषो माव्यकत(ममिपरेनम्नत्र त एव विशेषं कण्ठरवेण
प्रदश्यन्ति, यथा-- एकादज्ञाघ्याये प्रभमचरणे पदशसूत्रमाष्ये--, पेकश्चभ्दा.
दिति चेन ' इत्यत्र ये ठु ' पेककर्म्यात्‌ ' इति सूत्र पठन्ति तेषामयमथे इति जेत्प-
स्यमि इत्यादि । भूगान्हयत्राथतः प टमेद्रीयव्रिषयः, अभ्रिकरणात्मकोऽपि च वार्तिक.
करिर्धितृनाऽम्ति । प त्त एवानुमघेयो मविप्यत्ति । एवं चात्र माप्यकतः सरणिर्यथा
पत्राधिकरणार्थो बिदद्‌बुद्धो सोरभ्येन प्र्रष्टो भवेत्तथा तदूग्रन्धप्रणयनङौस्यारक्ष्यते |
= नतर सूत्रविमागरूपनोरवचिन्तां चिन्तयन्तीति । भूयसु सूत्रेषु चालपीयानेव भेद्‌

ध ॥।

८ ५.

एतद्ढृततौ दृश्यते । यया दचीनाद्विनियोगः स्यात्‌ ' इति म्ये । ‹ दीना
नियोगस्य ' इति वृत्तो | प्राय इमे वृत्तिकार. खण्डेदक्कृतमाटकौम्तुमगूृहीतपादरविपव-
दन्ते यथा खण्देवः--“ तदशक्ति च तदनुरूपन्वात्‌ ' १-३-२७ कौस्तुमे ।
इसिङृत्‌-तदशषक्तिश्वनुरूपत्वात्‌ १-३-२५ ।

(९) मगवन्तो महपादा वार्तिककारः स्वग्रन्थे जमिनीयसूत्राणा तत्र तत्र
अथैत एव पाठमेदमूरीकुवेन्ति न प्रायः शब्द्तोऽक्षरतश्च, नापि केवह पाठभेद
लिपिमात्रतः प्रटदये विरमन्ति, अपि वु तत्र तत्र स्वाभिप्रायम्‌ , ओद्‌ सीन्यं, अभतिशेषे
वाऽऽविष्कर्वन्ति | यथा-द्वितीयाभ्याये चतुपदे तन्तरवार्तिके 'अद्विवैचनं वा श्रुतिसं.
योगाबि्ेषात्‌ {-४-१६ इत्यत्र ^ अत्रान्तरे माष्यकारम्य सूत्र प्रभरष्टम्‌ ‹ वाक्या.
समवायात्‌ › इति । तदेवं व्यार्येथम्‌-नकम्मिनपुरुषे शषाख।न्तरवाक्यं समवैति › इति ।
शदे च सुत्रं वातिके, कौस्तुभ, वृत्तौ च टदयमानमपि पायै्तारयिमिशमाधरवप्रमृतिभिसतु
न सगृहीतम्‌ । तथाऽन्यत्रापि वातिके तृतीये चदुरथाइधरौ -‹ विधिना चेकवाक्य.

=,

प्वाद्‌ '---४-९ इत्येतत्सृत्स्याग्र * इतः पर॒ षद सूत्राणि भप्यकरेण न

छिलितानि | तत्र स्गख्यातारो विवदन्ते-केचिद्हुर्विस्मृतानि । हिखितो प्रन्थ. प्रडीन
इत्यपरे । एल्गुत्वादुपक्षिलानीत्यन्य । अनारवेयत्वादित्यपरे । तथा च ‹ दिग्विभागव
तदिति › निवीताधिकरणातिदेशस्तदानन्तयो दुपपद्यत इति । वृत्यन्तरकारैम्त॒ सवै.
व्याख्यातानि › इति वार्धिकमारचय्य मद्रपादा अन्यद्प्याह्‌ --“ सन्ति च जैमिनेरेवे.
प्रकाराण्यप्यनत्यन्तप्तारमूतानि सूत्राणि । प्यवहितातिदेशाश्च "^ पानव्यापच्च
तद्वद ' इत्यादिषु आश्रिताः । तेस्मात्मृत्रमात्रं व्याख्येयम्‌ । हत्युकत्वाऽपि मृयाति हि
सूत्राणे दुप्टीकाप्षमये परित्यक्तानीति ज्ञायते । यथा च मगवतः पाणिननह्‌(भाप्यकरः
स्पष्टायंत्वाद्यथास्थानं कानिनित्सूत्राणि न व्याख्यातानि तथाञापि हयनन्त्यन्तसार्‌.
वन्ति सन्तीरयुक्तत्वात्तान्येव परित्यक्तानीति प्रतिभाति, अत्यन्तप्तारवन्ति हि पमृही"

[0

तानि। वार्तिकक।राणा समयेऽविकरणस्थितिरप्येतादश्चीति प्तत्य यतस्त जओपरिष्टिकपूत्र.

क

[^ क) १ क [न [3 करि ^} ब _,_ __ क
[किवकववश्रातपत्ता तत्र कैशिश्रीण्यधिकरणानि भस्पर्तान अपरश्चत्व।र्‌।ति |

तदेतत्सर्वावलोकनेन निशितं मवति-नेमानि जेमिनीयमुन्राणि पाणिनीयवच्छन्द्‌
प्रधानानि नापि ब्रह्मसूत्रवदक्षरप्रधानामि, अपि 6 प्रमेयप्रषानानीति कृत्वेव सर्वे ज्याख्या.
तार इमानि सूत्राणि व्यारूवास्यन्ति । जहूश्चात्र खण्डदेवपाद्‌;-नवमे चदुथोडघ्रवेक-

१“ उपर्बातं छिद्गदक्षनःत्सवेधमे. स्यात्‌ › † न वा प्ररणान्न्य दश्चैनम्‌ ' ` विध्व
स्याद पृत्वात्‌ ` “ उदक्त चापुवंत्वात्‌ ' “ सतो वा दिड्गदशेनम्‌ ' “ विस्तु धारणेऽपूवैत्रात्‌
दति षर्‌ सूजणि ज्ञेयानि ।

{६1

विंशतितमे पूत्रे--! अत्र च सूत्रव्याख्यानुराधेन भ्िचिद्विछकषण्येन माप्यकरेगैकावि.
करण्यं, वातिककारेण चाधिकरणद्भयमाक्षितम्‌ । तत्‌-प्रमेयमाजटेलनप्रदृततेन मयो"
गोकषतम्‌ ' इति ।
अन्यन्ेषु सूत्रेषु, पाणिनीयसूत्रेषु यथा मगवता पतश्नटिना संहितापक्ष आश्र.
स्तथा वत इत्यप्यनुमिमीमंहे ¡ तते मानमप्यस्ति तच्च खण्डदेवभ्तु ्वङ्कतकी.
सतुभमन्थे द्वितीयाध्यानि चतुभेचरणे विंशतितमे ‹ समाद्धिवत्च पंरेक्षा ' २-४-२०
इति मतर“ मूत ठु-समािमनी, । अकरपरनेवेण, अममाठिमती बा या, अगेश्ना.
सपक्षा मा, अभेदप्ताधिक्रवेति व्याख्येयम्‌ › इति म्याचस्यौ । तैन ज्ञायते
नापलषेऽप्येषा प्राणा पाठ आप्रीदिति । प्रायम्ताव्धोके येषा शाब्टानामर्था;
द्धास्त एव भाष्यकारप्रभृतिभि" मीमा्तापूत्रव्याख्यातृमिः स्वीकृता. । अतो टौक्षि.
द्‌ ऽ एतेषा सर्वषामाग्रह. | अत एव च सूत्रार्थो न प्रतिषादयते प्राय. | अतो
अवीवृतत्‌ खण्डतेव'--' प्रमेयमात्रदेन्वनपवृत्तेन मयेति ' | भाप्यकार्‌। अपि
शाखारम्म एवाबीमपन्‌- छोके येष्वरयषु प्रपिद्धानि पदानि तानि सरति समवे तदरषौ-
स्येव सूत्रप्वित्यवगन्तव्यम्‌ । नाध्याहरादिभिरेषा परिकल्पवीयोऽथै, परिभावितन्यो
वा इतरथा वेदवाक्यानि स्याख्येयानि स्वपडार्याश्च व्याख्येया इति प्रयत्न
गौरव प्रसज्येत ' इ } वात्किक।रा अपि - वाच्यवाचकमंबन्धो नाऽऽचा*
भरपदिदयते, अन्यथानुपपच्या हि व्यवह।रात्स गम्यनेः इत्याहुः । अपि च (दोषा.
चिष्टिटोिके ? इत्यत्र तूतीयाध्याये चतुर्थचरणे भूथान्‌ हि रकिरोऽपि विषये
वार्भिके परित. करि पुनः सूत्रकार अपि-' मुख्यं वा पुमैचोदनाद्यौकवव्‌ ›
१२।२।२३ इति लोक मंगृह्णनि । अन एनरिसिद्धं भवति-पूव५ामापपूतरेषु
न कैरपि व्याकरणमूत्रवह्वाघरवमौरवचिन्ता पस्नृयने । अपि ठ प्रमेयचिन्तैव ‹ वेदार्थ.
ज्ञानरत्ने मे ृष्णाऽतीव विनुम्भते › इति वार्विककरिरुक्तत्वात्‌ । तेस्मादिमानि मगवतो
जमिने. सूत्राणि प्रमेयपराणीति सिद्धम्‌ ।
यत्र हि प्रतिमयाऽपि भवति पाटमेदम्तदपि निदशेयाम.-- उत्पत्तौ वाऽवचना;
स्युर्थस्यातननिभित्तत्वात्‌ {-१-२४ इ्यत्र-- उत्पत वा रचनाः स्युर्थस्या-
तन्निमित्तत््रात्‌ १-१-२४ इति सुमोधिन्यां तत्र भगवता रामेशवरमूरिणा सूत्र
पठयते - एवं च वृत्तिः-- उत्पत्तौ पदायेज्ञानोत्पत्तौ सत्या वाक्यवाक्याथेयोः पेनन्षा
रचनाः पएरषकलिपताः स्युः । भाव्ये कु-* वा, अकचनाः--अपरमाणं स्युः ' इति ॥
१।१।२४।
ख्याभावाद् योगस्य १।१।२२ इति माप्यपाठः।

भरर्यामावाचच योग्यस्य + ;) +) इति सुबोधिनी |

+” -4, 4; 62

< = 5 शष
६
=

ना)

1.1

#

[७ ] |
मेक्लाभावाच्च संयोगस्य , ,; +; इति कुतृहख्वृत्तिः

अत्र श्रीकरे पुम्तके-अर्तीदं प्रातिमज्ञानमधिकम्‌ । तदेषम्‌-प्रह्यामावाच्च योग.
स्येतीदं सूत्र नन्वित्यारभ्य नैतदेवमिति पृवैपकषप्रतिषादुकपदेभ्य उत्तरत्र बोद्धव्यमिति
मावः | वायुभवन्धस्य धरस्यानामावान्च वायुक्रारणकः शब्दस्तस्मा्नित्य ईति सूर्यो
ध्येयः ।

तुनीयेऽ्ययि पमे पादे-‹ चमसेषु समाख्यानारसेयोगस्य तन्निपित्तत्वान्‌ !
२-५-२२ † उद्रात्‌चयसपकः श्रतिसगागात ३-२-२३ इत्यनयोः
सूत्रयाभध्य-° तस्मःच्ाव्राह्मणम्य सों प्रतिषेधति ' इति सूत्रे पठन्ति) तत्र
वापुदेवाध्वरि -‹ भैनित्तु नेद सूत्र फितु संग्रहकं माप्यमभेति मन्यन्त इत्याह |
रमिश्वरमृरिम्डु-रदं सृत्रमिति मन्यमानः सूत्मेवावीवृतत्‌ , ° प्रकतौ वाऽद्विरुक्त-
त्वात्‌ ` । ३-६-२९ इति मू्रेऽकारन्ेप बमाते माप्यकारः । वासदेवाध्वरी
तु विनाऽकारमर्वितरेनत्ूत्रम्‌ । तथा वार्तिककाराः ' तद्रज तु बचनमाप्ते

९६-३ इति सूत्रे ' त्द्रजतु बचनप्राहेः' इति वा पाठ इत्याहुः । एवं
त एवं ‹ नेत्राथोत्मतिवचनम्‌ 2 ६-९-४२ इति सूत्रे ‹ वदनमिति वा
पाठ; । -5.॥५ |

तदत्रास्माभिः सहायत्वन भमूृहीतानि मा्यपृम्तकानि--

१ प्रच्यवते वनभन्विरात्तवन्रीणि पृ्तकरानि | तत्रैकं चिवि परममर पसूत्र-
पाठे च | तदेत्दतीव शुद्धमित्ययि निष्दयिदुपुत्सुकाः स्मः | अवशिष्ट द्व पुम्तके
अप्‌५ |

२ अन्यच्च [टनसनमक्पपृणमद भम्बर " दाटफन्टन्‌ कखन इत्यार्वकदा"
शाटधीयवुम्तकाच्यात्‌, सम्कृनमह(विद्ाध्य पक्गनेन्द्रगडरररूयरश्त्याम।चर्िरमेहूता
छप.वेट। नण दम्‌ ।

३ माहृकौम्तुभपुस्तकं त्वेकं कनोट क्रे श्रीगुरययैमीमांमाकण्ठीरव वैद्य.
म्‌।धशालचरणान।पू ।

अन्यन्चेकं भाटृकौसतुमार्यं अ-पयन्नयपयैनते श्रीरमृतितत्त्वविद्रपरचमेशाखपर्वीण.
दतारदुःहमण्डनद्‌(ताररूयगङ्काषरशा्िपुम्तकाद्यात्तपादितम्‌ ।

मद्धितानि तु- -

४ ‹ कलकत्ता एशियाचिकूसोसायदी इत्यनया त्ेरवय। मुद्रिते माध्यं सूत्रषाढ-
सहितम्‌ ।

५ आनन्द्‌शचगे पुद्धिते नमिनीयाधिकरणररनमाहयसंज्ञकम्‌ ।

६ कुत्हव्वृत्तिनीम बाणीविासमुद्रणालये मृद्ितमपृणेम्‌ ।

1.4

७ नेमिनीयसूप्रव्यारूवम्‌-कादया मुदितम्‌ ।

< तम््रवा्तिकं टुप्टीका च कार्यां मुप्रिनप्‌ ।

९ शाख्रदीर्कि निणेयप्नागरीया ।

१० तत्रत्यैव माटदीमिका व]

११ मा्कोस्तुम. कान्यां कार्या च मुद्रितः ।

१२ जैमिनीयसूत्रमात्रयुतमेकम्‌ ।

तदेतेषु पाठमेदप्रदशेनाय टिखितन्येवाङ्गककतानि न मुद्धितानि। तत्र तु कानि,

चनाक्षराणि) केचनं शब्दा अपि दोषम्खलनादिपरघानमनुष्यस्वा माग्याद्रहूदोषप्ं माव
नायाः समवितत्वत्‌ कुनृहखवृत्तौ तु बहवः पठमेदाः प्रद्रिता इति ।

तदेतद्यद्यपि टिस्तितेप्वपि पतमानं तथाऽपि मुद्रितपुम्तकन्यूनदषो द्षतेष्बधिगत
ति छिचितम्‌ ।

तनेमाः संन्ताः--

भरौ परच्यविध्यतशोषनमन्द्रिस्ृत्तम पणम्‌ ।

भ~ कुत्हल्वृति्वाणीषिसापाया ।

णे--“ कलिक।तानगर्‌)व एियारिक्‌ सोप्ायटी ' इत्याख्यतस्पास्थम्‌ ।

शरा~-मुम्बपुरीस्थम्‌ । एलिकफिरष्टनकछेन इत्य.ख्यशाटीयम्‌ |

य~ कीम्तुमारूय द तारीयम्‌ ।

न---षतिकटुप्रीकापुस्तकम्‌ ।

भ१ः-- {तरत्‌ ।

एतेषु शरं ै्तकपुस्तकस्य एव पाठ इतरपटिसचायैव मुरु स्वीकृनोऽप्ति अन्यश्य वु
भय; प्रदुरोनमाञं कवित्‌ करियते । तदेदद्विवागिति धिचाराकि।; परिनिष्ठितमतयश्चाऽऽ
क्रुयन्त्विति सवैमनवदयम्‌ | एवं सानन्द्मवेद्यति विदुषः प्रति प्रकाशक--

आपटेकुटोद्धवो गणेशास्मजो बिनायकरायः ।
(जनन्दाश्रमम्यानेरगष्टृन्टी ) |

त शनः ज
[न ---- 1

मीर्मासाविविाटयविज्ञानम्‌ ।

न
पिदितमेवेद्‌ वः र ममवतो जभिनेङ्शेन सवोत्कर्पेण सर्वदश्ेनमूरघामिषिक्तमिति
जीयते शिदवहवर०५यत । यस्य॒ ते दुशनस्य अभ्ययनाभ्यापनङ्कृते मूयप्ताऽनेहसा
` प्रयतमानेन मीमास्राविदया.यपरिषन्मण्टसन मृधो द्व्य्‌ व्यथीदत्य) य च महीशूरगज-
कीयपरीक्षायानिति मौमाप्ताण्दित्परोक्षाया प्रयमक्वायामु तीण) व्रह्यशीसुल्ततिधानिनः,
ये च पूरननरेयश्रापिद्वच्छिनमणि १० रामा यास्ि (कृष्णश।टवपरनामपय) धमाविकरारि"
इषाकराकेण) श्रौ ६ महामरोपाल्याय पृड्धपादूतिरूष्षद्चान्विणामनुत्रहेण च) शी १०८
भ्रीमद्धगवत्पूयपादा वाटा नार२। य मर्‌, दनप्हायेन ५५ ट१।दि९क।य।१५।प्मप्ता-
तृताः । ताश्च तत आना (ष्य, :५ तन्त्रवा्कटष्टाकायुतश्चानरमाप्यप्तहित-
गमिनिद्२ नसे२॥ वनकायञवयापनकाय च ते नियाजित।ः । तोशचततकान सावधानतया
कृतम्‌ । ८१ स२।५त्‌ पृस्तकमानश्दाश्रमा (पकरि ° विनायक म५र्‌ अ।पटे' इष्येतेषा
सविषे प्तभातम्‌ । पथ तदेतावत्कारनाऽञनन्तवातक नामद्वय जानन्द्‌ाशरपपस्कृतग्रन्या.
वस्या प्रकािनम्‌ । जतम्तेयानुपकारमरम्‌। नीनितं विद्ादषो न विन्रिप्यति |

ममार साखशषानर्‌ माप्यतातिक0िषय सकवित्पण्डनधकाण्डाना वक्तव्यमसत्यं
विस्तरशः | ६ पृञ्यपदद्‌. प्रथपमायीयपोद्धाते निरवण्ति नात्र िमप्यहवष्यमव.
शिष्यते ।

प्रमन्थ ५तदेकमवास्माकापिद्‌(ना १५५ 1न्न,९यक।५ा7 तव उच. स्मः |

अतिकठिनेजन्मिनमापष्यने (तष दियस्थत२ः +न्‌ 411 चदन्यदयर्‌ा पस्तकादिदयारा च
सास्मा तेषा नाममानमन। दस्य का मच्‌म्‌ा, प्म, |

१ माड।रकर्‌ अॐरि०?०६ट्टचुर्‌ इ यारुयत्तम्यारा डा. श्रीपाद्‌ छृष्ण बख्वख्कर्‌

२ एरपे^टन के{सन ३८।८५५६।श.दद्/ र अश्वत्थाम नाटच्‌ ग जद्रग इकर 7

द ५ ।ग वमाना शाच्रतत्वा मिषन। प्रप्रा, (नरहरि रिवर्‌ाम परान

४ ० .६।लितिन्वव्यापकमह्‌दयाः । दता वमन ५।तद्‌(्‌'

त्र भम भगो ममाक्तशास्मेनिमासुमिनगपरयेमेहामायेः पयचनदरभ्य
प्रदूप्य ३१९५ भीमातनचात.५, ।

द्विव भागत्त्‌ चदमद्र॥सकरणभूत धुख्दामा, नगसवितति्दे-कानिव्कर-
काठ {२ ५ 2पुल इत्यतेमह्याशयेः ‹ दो वनदध्य प्रद।य ऋणीकरनो विचाछ्पः ।

तदप वतव @त५३१ि कृ ।तहायाना नेमिनीयतन्तरप्रोधनदततदृ्टीन।मृप२।र कते;
कयं नु नामस्मके मिस्मरणरमियात्‌ ।

(२)

तावत्ता भूयत द्रव्यन्ययन भाग्ये तृती याध्यायान्त तन्त्रवाततिकशानर भ।ष्ययुततं च
ननेमिनेदुशर॑नं समातिमगात्‌ । अवशिष्ट तृतीये मागे दपटीव।शाबरमाप्यत्तहितं जैमिनेदै
शनमविर्‌।द पिद्याटयन सशोप्याऽऽनन्द्‌श्रमयिकरीरणा हस्ते समपयत । श्चापि सानन्द
तत्प्रकाश्येत | इति प्षदपामुपक।रजाति स्मारं स्मारमस्माद्धज्ञानाद्विरतिमुमवामः ।

अद्भत्वनिरुक्तिनाम्‌।पूे।ऽच अन्धः श्रीगुरुवयतेदयनाथशाक्िभिमेहता प्रयासेन विच्याठ-
याय स॒क्षोध्य प्तमपितः सोऽप्थत् निवेशितः } केयमस्य।पुवेता वभेनीया--मगवतो
नेमिनेः सूत्राण तरयः किल विदरन्मूकैन्या भगवत्या वाग्दरेवताया उपाप्षक्ा भ्यावि-
रव्यासुः} मुरारिमिश्रः प्रभाकरः कुमारिठभद्रश्च । तत्र मगवन्तौ कुमरिकमदधममाकरौ
विदुषा संस सुरभित स्तः | भगवान्‌ मुरारिम्‌ प्रायः स्मृत्तिपयादू्न्धतो नामतोऽपि
चातीतः | अतोऽप्य प्रन्भन(त दुरम तथाऽपि गुरुचरभैम्तन्महता। परिपिमेण सपा
उत्तमरीत्या प्दान्थ मिवाट्यक्ृतेऽपितमिति पनरेकवारं॑तेषामुपकृती, प्रशपतन्ते
पिरमामः । यदुदेखं पेना चेतद्धततानेटितममापन न मवति तयैतत्‌--उप्पिनबेद्ट"
गिरिकुलमृषणैस्तक् रत जपिद्वान्‌ , इत्यादिक द्वो्ठिसादरसमपितपद्वी भूषितविग्रहेः,
धारवाटनगरीयनगदूग॒र्तकरचायपाठलातयीयपर वानेभम्कृनाध्यापनैन गशरालिमि, प्रय.
मद्धितीयमागततशो वने वदतुरपहयतम्यार तन पदुपकारभराक्ान्त। वथ पुन्तदमे कथ"
पि उन्नता भवामः | इति दिवम्‌ ।

विद्वद्शंवी
धामन रामच किंजवेडकर्‌.
दिनकर बलवंत द्बधरग् एम्‌. ए

श _ ®

म मापाक्षयाख्यका ५कारिपततमितिकायवादह्‌।ध्य्षा,

पण्यपत्तनीयम
माप्रानियाच्य,

---- ~ ~ ~~ ~~~
~~ ~= ~~

मीमांसादशने द्वितीपभमि भाष्यक्रारीयापिकरणसूर्चीपित्रम्‌ ।

अधिकरणनामाने
अ
भन्चिविहरणादिमन्त्रविनिय्‌।गाधिकरणम्‌ ।

अनारम्थाषीतमा्ददयम्य प्रकृतावनिवराविक्रणम्‌ ।

अनुक्षपुवकं भ॑शविक्रणम्‌ |
अनुवेषटूकारदननानुषरतणाधिकर थम्‌ 1

- ~ ग~ 0.81 11
~ £ 5

^ _ ४, म

उपक्रपापसंहारबेदिनी संस्व्या

७९ ८--७५१५

१०२९१०३२

१०११
५७९, ७

अन्तवहिबह्पिदपदरतितटसविशपरय युषपानाङनाविकरणा्‌ १०८२१०८४

सभिक्रमणाधिकरणम्‌ ।

अभमिमरानादेरङ्खप्रवानपतावारणट्‌पिमतरायतापिकरणम्‌ |

अभ्य।पानिकग्णप्‌ |
423 प्मटयोरोतिषएानाथताविकणम्‌ |
अरुणा २२१६
आः याथिकणम्‌ |
नदप्रतिग्रह्ट यवितरणम्‌ |
अह्‌ नाकिकरणम्‌ ।

आ
आसरयपुन ध्रुनेमडन्यमताविङ्णम्‌ ।
आयम 4 करणम्‌ |
आध्र(राधेह्‌।वाविकरणम्‌ |
आ वानस्य प्मानष्टयन्द्रताविकरणम्‌ ।
आधरानम्य प्रदतिविकृलयभताविक्ररणम्‌ |

{नन्तयुनियापकत्व।त्रिकरणम्‌ |

आनवक्यतः ज्गाविकरणम्‌ ।

|]

हन्दरपीनापिकणेम्‌ |

हृशियकाभाधिकरणम्‌ ।

५ २९--७३\

१०७९- १०८०

= ६ ७--४७्‌
६०९-६१०
६ ७२-९९.८
९७८-५८८
९६ ६-९,६९
८६२-८६१

६२६ ५-६२१

„ ७७२३-५ १

४९७ -५५९
१०६७-- {०३८
१०३८- १०४०
७४०-५४र्‌
७२.७- ७२९.

1 ७८६--७८८

८०.१८ ०१
११९११

अधिकरणनामानि)

[^ 13 [+

टष्काधमाणामनारम्पोत्पन्नविनियुक्तानि मिष्यादीशकाथतापि ०

उ
उद्वावूचम समुनहमण्याना नस्भतिपाद्नाविकररणम्‌ ।
उपगातृणामृलिर्याऽनन्यत्वाविकरणम्‌ ।
उप्वीतम्य दरीपूणमासाङ्गताधिकरणम्‌
उषा्न्वस्य काम्येषिपधानमात्रानत्वाधिकरणम्‌ ।
उपादुदानाद्यवहविम्यै, शेषक्रायाननुष्ठाना विकरणम्‌ ।
उपाशय ापिक्ररणम्‌ |

ध
क्वा ्काराणा सनरकिवम॑ताविकग्णम्‌ |
ेऽत्विना सरू 1 नियमायिक्ररणम्‌ ।

ए
ए. च ण(मनुज्ञाप्य महण(विकररणम्‌ |
एकपात्र मक्षपमुच्चयाविकररणम्‌ |

४,

एद्रवा यस भदातन्तत्य।भावापिक९५।१्‌ |
एन्दासमलन्थामन्तकत्वाव्रिकूरणम्‌ ।
एन्द्र 4२ णम्‌ |
क
.ग्णयन्वप्रकेःरसफचरूय याजमानेत्वा विकरणम्‌ ]
करणमन्तषु पेपयानिपकादयमानफलम्य चकि
पितापिकरमम्‌ ।
कयविकेरग्‌ |
पमतिनिनोग।विक९५य्‌ ।
ग

गायत्रच्छन्दस दत्यादुनानाछन्दस्त विनियागाविकरणय्‌ ।
गुणक्मानामाश्नयेण सह मामानविष्यामाकारिकरग्रम्‌ |

उपक्रमोपसंहाराषेदिनी संख्या

१०५६

१००११००४
१०९.४

७३२-७३६
११२६

९८९-९.९.४
४ ८९- ४९७

१११६-१११७
१०८९-१ ०९१

१०६१२-१०१२
१००९१०१०

९९७ -९.९.८
७९,९.- ८० ०
७५२-७९९

११२०१११
११३२
९० ०-९४२

८ १९८२०

८०१
१९६०- १०७६

| ३।

अधिकरणनापानि उपक्रपापयहारवेदिनी म॑रव्या
गुणजन्यक्ामान( याजमानत्वाकिच्धरणम्‌ । १११७-११६८
गुणप्रतयुदाह्रणाधिकरणम्‌ । ९३९
गुणमुखूयन्यतिक्रमाधिकरणम्‌ | ८०९-८ १४
गुणाधिकरणम्‌ । ५६ १{-५३९
ग्रहधमाण।मनारम्याधनिश्वदाम्यम्रहानैनाधिकरणम्‌ | १५५५- १०५६
परहवर्माणा प्तवनत्रयमचनिवग्रहार्थतापिकररणम्‌ | १०९३
प्रहैकत्वायिकरणम्‌ । ६९.९-७२४

#1
चतुधौकरणस्य मक्षाभतताभिकरणम्‌ | ९८६-९.८८
चतुधाकरणाग्रिकरणम्‌ | ०४२ ०४९
जमपतहामेप्ठः वयुक्तैकावा (करणम्‌ | १६\०८- ११०९
चमपाधिकरणम्‌ | ,५२४- *२,
चमप्त।भ्वयृणा दशत्वनियममिकरणम्‌ , १८०२
चमस्ताःवयगा प्रवकत्वाधिकरणम्‌ | १०९१

चममाभवरयुणा बुत्वाभरिकरणम्‌ ।
चम्षिना सोममद्चप्रतिषादन। ५१.२५५ |
चयनम्याश्चिस्कारार्तानिकरणम्‌ |
चरोरपवानाथनाधिकरणम |

ज
जञ्चम्यमानाधि करणम्‌ ।
जयादीना वैदिककर्मङ्गत्व{िकरणम्‌ }
जाघन्यप्रिकरणम्‌ ।

त्‌
तपसो य।जमानत्वापरिकरणम्‌
तृपिप्रकाराकमन्तरम्य मक्षमन्त्रैकवाक्यताव्रिकरणम्‌ |
तेषाम धिकरणम्‌ ।

द
दृक्षिणहविषोनदेक्षम्यानु वच्नाथताप्ेकरणम्‌ ।
द्तिणादानस्य यनमानकतृकत्वापरकरणम्‌ |
दक्षायणयज्ञाधिकंरणम्‌ ।

१.५५ १०९.

९,५९-- १०००
9.
६०४१९०६

८६८- ८७१
९.५ ५-९,५७
८६ ८-८७१

१११५१११६
५८ ५--७ ८६
६६५-९५०

१०८४- १०८६
१८.१६९
५ ५ ४ --१ ९ र,

[ |

अधिकरणनापाक
दिभ्िमागाप्रिकरण्म्‌ |
दीक्षाक्षिणयाः प्रधानमाचरा्ताविकरणम्‌ ।

हतिनवनी ताज्यम्य इयनप्रयायान्नवेत्यज्यका्याथन।भिकरणम्‌ ।

देवतामेयोग।मावे यागाविघायक्रत्वाधिकग्णम्‌ ।
्रभ्यदेवतासेयोगे यागविधायकत्वादरकरणम्‌ ।
्रव्थविषये, उदरयतावच्छेदकनिरूषणापिकरणम्‌ ।
्रव्यमंम्काराणामङ्प्रधानाधेताधरक्ररणम्‌ ।
द्रद्शद्द्रान।माभ्वयवत्वाधिकरणम्‌ ।
स्यास्नतानामुभयप्रसोज्यत्व'प्रिकरणम्‌ |

न
नित्यनेमित्तिवयारसामानविव्यायिकरणम्‌ ]
निवीताधरिकरणम्‌ ।
रैमित्तिकिप्रतिपदःदस्त्कषनिकरणम्‌ ।
नमभित्तिकेमाषठदद्यादे १३त्५५तादिकरणम्‌ |

प्‌
पर्पिदिनाव्रिकरणम्‌ ।
परणतादे प्रक्रुत्यर्थताविक्रणम्‌।
प्रवमानारषु पवमानेष्टवयनरिदेशाभिकरणम्‌ ।
पशुधमाणामृषाकरणादीनामस्चपामीयमावायताप्रिकेरणम्‌
पशुमोमाधिकरणम्‌ ।
पात्नीवतमक्षणे त्र्य्िराताऽवुपटशणाभिपरमम्‌ |
पत्नीवनमक्षणर त्वष्ट्रनु परक्षणाविरणम ।
पात्मावतम्प्ण पूतदेवतानुपरल्षणाविकरणम्‌ ।
पाल्ीवतायिकरणम्‌ |
एनरभ्युन्तीतमक्षणे, इन्द्रम्ाप्युपहल्तणविकरणर्‌ ,
पषणस्य चरविनियोगाधिकरणम्‌ |
पेषणस्य पृषमात्रेवत्दचरवेनियो गाधिकरणम्‌ ।
पेषणोविररणम्‌ । 9
पौणेसाम्यविक्रणम्‌ ।
धकगणविनियेगापरिकरणम्‌ |

उपक्रमापमंहागव्रेदिनी सेय

८९.८- ८९९
१०८१- १०८२
११३९- ११६७
६०२-६०४
९९.७-६ ०२
६७१-१५२्‌
११२३
११२२-११२३
११२०

१०५६ -१०५८
< ८९--८९ ५
८६ ५-८६७
1 ०२२१०३७

८०९ -९००
१०२३५-१०२९
१८४०१०४२
१०४२१०५२
५९.९-५२२
७९, ४ ७९, ७
७९. ६- ७९४
७९ {- ७९१
६०६-९०८
७८८-७९ १
८८ {-<८३
८ ८२-८ ८९.
८८०-८८ !
०४७६-४ ८९,
€ १६-८१८

(५)

अिकरणनामानि
प्रकरणान्तराधिकरणम्‌ ।
प्रहृत ऽरोडाशादीना निधानाभेताधिकरणम्‌ ।
प्रहृतावपि खवनदिरकवौयेताषिकरणम्‌ ।
प्रथमोपस्ितेन शषकमोनुऽानाधिकरणम्‌ ।
प्रवग्यीधिकरणम्‌ |
्ाकृतघर्माणा विङ्तावपूर्पदार्थानङ्गत्वाधिकरणम्‌ |
रषप्रपार्थयोधि्तकतकत्वायिकरणम्‌ ।
्षस्याऽऽभवर्यवत्वाविकरणम्‌ ।
रेषान्तानुवचनेप्वेव मैत्रावरुणरय कर्दृतानियमाधिकरणम्‌ ।
प्रोतसाहनमन्त्राणा याजम्‌नत्वायिकरणम्‌ 1

फ़
फरचमसाधिकरणम्‌ ।
फटपंस्कायंयो. करममेद्‌कत्व।धिकरणम्‌ |

ब॒
मर्हिरादौी नामह्प्रधानभाघारण्य।[धकरणम्‌ |
चछानला्रिकरणम्‌ |
तरह्मादीनासवििकंत्वेनियम्‌।फिविरणम्‌ |

भ
नक्तानुव।कस्य यथाडिद्धं तिनियोगाधिक्ररणम्‌ ।

म
मन्त्राणा मुर्याथोविनियोगापिकरणम्‌ ।
मुख्यप्रतिनिध्यो सामानविध्याधिकरणम्‌ ।
मुख्यमन्दप्तरशप्रतिनिध्योः सामानविध्याधिक्रणम्‌ |

य
यजमानकरिन्निकनेन्तरप्रतिपादनाभिकरणम्‌ ।
यजमानप्तोमवमने, इष्टिविधानाधिक्ररणम्‌ ।
यजमानस्य वषट्कारमक्प्रतिषादनाधिकरणम्‌ ।
यजमानप्स्काराणा प्रधानमाश्राथंताषिकरणम्‌ ।
यावज्जीवाधिकरणम्‌ । “

ङ्‌
रथतराप्रिकरणम्‌ ।

उपक्रपोपसंहारावेदिनी सरथा

११६९१५७
११२३९५-११६१
११२४-१! १६५
९८१
८७६-८८०
११२३३-?१६४
११२७- ११२८
११२९
११.६-११०८
१११८१११९

१०१६- १०२०
९१७-६१८

१०७३१०७७
८२ १-८६२
१०९९-१ १०१

७८१--.७८५

७ ४ ९-७९१
१०१८- १०५९
१०९९.--१०१०

१०८११०८९
९७ {-९७२

१०१६१०२६
१०७७-१ ०७८

६२२-१९६।

९७०- ७५७८

( ६ |

आधिकरणनामानि
रशनाधमेाधारण्याधिक्ररणम्‌ ।
राजन्यचमते ्रह्मणाना मक्षप्रतिपादूनायिकरणम्‌ ।
रेवत्यधिकरणम्‌ ।

(;
लिक्य दुबेरपरमाणोपजी वित्वाधिकरणम्‌ |
च

बपनादिपस्काराणा याजमानत्वाधिकरणम्‌ |
वमन।पिक्ररणम्‌ |

वषट्कदु प्रथम मकषग्रतिपादुनाधिकरणम्‌ ।
वषट्कारनिमिच्तकमक्षान्तरप्रतिपादनाविकरणम्‌ ।
वाजपेयादावभिज्ञम्थैव व।चनाभिक्रणम्‌ ।
वारणादीना सरवैयज्ञाङ् ताधिकरणम्‌ ।
वारुणेष्टुदिकाश्वद्‌।ननिमित्ततापिकरणम्‌ ।
वातेघन्यादीनामाज्यमागङ्ताधिकरणम्‌ ।
विशिष्टाघानविषेयत्वाधिकरणम्‌ ।

वेदमेदेन श्रूयमाणेषु कमोत्पत्तिनिणंयाधिकरणम्‌ ।
वेदोपक्रम।पिकरणम्‌ ।
वैदिकमन््रेणानत्तषठानाधिकरणम्‌ ।
वैदिकमन्तरेणलज्ञापनाधिकरणम्‌ ।

श
इाब्दान्तराधिकरणम्‌ ।
हामितुरए्थक्त्वाधिकरणम्‌ ।
हालान्तराधिकरणम्‌ |
शाखाहरणादीनामुमयदरोहाथ॑ताधिकरणम्‌ ।
ज्ेषप्रतिन्ञाधिकरणम्‌ |
शेषत्वनिवैचनाविकरणम्‌ |
शेषत्वस्य रृक्ष्यनिशाभिकरणम्‌ ।
दयेनादे प्राह्ृताङ्गेषु नानाकरतूकत्वाप्रिकरणम्‌ ।

स

[प ९. ए ^

समारूययाऽध्वस्वादना नियनपदूथिकतृतातरिकरणम्‌ ।

उपक्रमोपसंहारपेदिनी संख्या

१०९४- १०९५
१०२१-१०२४
९ ५९२९१९३

७७ १-७७३

१५१२११११
९६९--९७१
१०१०१०११
१८०१-१००८
४९२९३.=११३९
५३९-७३८
९.५ ७-९६३
७ २ -७४०
९८८-९९.४
८१५ ८१६
८०६ - ८०९
१०१२
१०१२

४६! -¢६७
१०९२-१०९.३
६३१-६९४१
१०५२१०५६
९४७-१९६३
६९३-६६९०
६९०-६६४
१ १०९- ११११

११०२-{१०९

ष
>
५८.

अधिकरणनामानि
समाख्याविनियोगःधरिकरणम्‌ ।
परख्यायिकरणम्‌ |
सन्ञाधिकरणम्‌ ।
सेतदनापरकरणम्‌ ।
सनिधौ फटदिः कर्ममेदकत्वाभाव।यिकरणम्‌ ।
सवादाधिक्रणम्‌ |
सवैपरिदानाधिकरणम्‌ |
सर्वप्राया नेषकायेतन्त्रताविकेरणम्‌ |
सवैप्रदान।पिकररणम्‌ |
सरवम्य, रेपक्योनुष्ठानाधिकरणम्‌ ,
सर्वषामतिवक्राव्दाव।च्यताधिक्ररणम्‌ |
सर्वेषामेव दथनीयाज्यकाथौणा हनिनवनीताविकरणम्‌ ।
सवनीय तिषा मासमयत्वाघ्रिकरणम्‌ ।
सकेप्रस्धायीये शषकायौननृष्ठनाधिकरणम्‌ ।
सामान्यस्तमाख्यातकदुंदिंशेषप्तमाख्यादिना बाधायिकरणम्‌ ।
पुक्तवाकम्य विमञय विनियोगाधिकरणम्‌ |
सूक्तवाक वि एरणम्‌ ।
सोमातिक्रतुवूनम्य पएृथक्त्वातिकरणम्‌ ।
पाम मलप्रतिपादुनापिकरणम्‌ |
सौीतामण्या शपका्याननुष्ठानायिकरणम्‌ ।
सीमराधिकर०।्‌ |
सौमिकेवेदेरहन प्रधानाथताकिकरणम्‌ ।
स्वामिनः स्ठद शत्व धिकरणम्‌ ।

ह

[ङ क

हेविष्कृन्मन्त्रमिनियोयाकिकरणम्‌ ।

हरियान प्मावम्तुनोऽपि भकषप्रतिपाद्नाधिक्ररभम्‌ |
हिरण्ययारणाविकररणय्‌ |

होतु" करणमन्वानुष्ठातू^वाविकरणम्‌ ।
होमाभिपषनिमित्तकमक्षप्रतिपादनाधिक्रणम्‌ |

समाप नाधिकरणवणौनुक्रपम्‌ चीपन्रम्‌ ।

~ =-=
=

उपक्रमोपसंहारावदिनी सख्या

८२०-<२१
५२२-५२८
९२८-९६१
८७ {- ८७१
६ १९-६२०
९,९ १-९.५२
९.४ ९.- ९.4०
९९.६-९.९.७
९७३-९.८३
९८४-९.८५
१०९४
११२६७- ११३९
११३९.- ११४०
९९४

११०६

७६ ५--७७०
७ 4 ९.--७६४
१०९४
९९८-९,९,९,
९९. ४ -९,९.५4
९६९३-९७०
१०५४८-१०८०
१०१{१-११०ब

७९५७५९८
१०८४--१००१
९५१ २-९,५५
११२३-११२७
१००८- १००९

अथ तृतीयेऽध्याये पष्ठः पद्‌ ॥

१
[१] हवार्थमप्रकरणात्‌ ॥ १ ॥ पृ
अनारभ्य किंिहुर्यते । यस्य खादिरः सुबो भवति स च्छन्दसा-
मेव रसेनावधति । सरसा अस्याऽऽहुतयो भव्रन्ति । यस्य॒ पणमयी
जहर्मवति न स पपं शोकं श्रणोति, इत्येवमादि । तत्र सदेहः । क,
खादिरता से, पालाश्ता जह, भतो निविशच उतत प्रकृतो विह्ृतौ
चेति । कि प्र्तम्‌ । सवीथेममरकरणात्‌ । भकृतिविदृत्यथतेवेनातीय-
मू | कुतः । अभकरणात्‌ । न कस्यचिल्रकरणे शूयन्ते । तानि
वाक्येन सरभैत्र भवेयुरिति ॥ १ ॥
न. द [>
प्ररतो बाडइद्रिरक्तत्वात्‌ ॥ २॥ मिण
भृतौ वा निरिकेर्ननारभ्यापीतानि पत्राणि । कुतः | अद्रिर
कतत्वातु । एवमद्रिरुकतं भविष्यतीति । द्विरक्ततायां को दोषः । अमबर
इति ध्रुमः। यदि प्रृतो विषतो च भवति) अम्ति तत्‌; भक्तो | प्रतो

इदानीमनारम्थाषीताना प्रकृतिचिदिगसयक्ताना प्रकरणसंबन सनि वः प्रहनि.
प्रफरणपबन्प उत सवायत्वामाति वचारः । तेत्र श्त्सादषर्‌त्रःमातेडप्यनप्रातप्र्‌। ए.
वत्करतुपन्धे। योजयितन्यः । सुषायुदेशेन हि, जत्र ख ददानि विषानन ) ते
च॑ सवाद्यः ^ सुवेणावद्याति ' ‹ स्वेणाऽऽव)रम।घ।१५।त › ' स्त्म पणं जहति
‹ जहा जरोति › इत्यादिमिवतंयेः कमौद्शत्वेन प्रतिपादित; । तत्प्रन्वित्नेन चष
नीतमात्राण्येव खादिरत्वादीनि स्वसस्पायना कयकथभवन गृह्यन्ते | न॒हि वेष.
मम्यत्फट्मस्तीति चदय व्यामः । न च निन्यापार्‌।ज.गिविरे।पात्कदेतप;त्तरवकऋत्‌ |
न च व्यापारपेजन्धजनना्ां काचिक्िया प्रस्तुता दद | नापि वर्वथोपात्ता | न
चात सुवादिर्विषीयते) वाक्यमेदपद्शात्‌ | अन. चवाच५१।देन विधीयमानाना खदि-
रत्वादीना सवादिखरूपेऽन्देषाऽप्युपपद्मानेऽनयय, विभानापिते तदुप वितकर्मते,
मन्धो नित्ञायते , ततानारम्यवादत्वादेव सृषादिसनन्धम्य परहृतिविङ्निप्विद पत्त.
वत्वमिति पवैः पक्षः ॥ १ ॥

सवैविधीनामप्राएटविषयत्वादतर प्रमाणान्तरण प्रन लि तत खादिरत्व पदक, ।
प्रतौ च न एतधित््ािः ¡ विज्तिष्वद्वान्तराथेमवश्यक्सनी येन तिेदेन सादि.

१ अन्यथः--५-५२ ५4 ॥
१९९

१०२६ सतन्त्रयातिकशादरभाप्यसमेते- [भ०६पा०६अ० १]

चेदस्ति, चोदकेनेब विरतिं भराभोति । ततो नानारभ्यविषिमाका-
द्श्षति । तस्मादनाकाङक्तितत्वादनारभ्पविषिन तत्र विदधाति । तेन
बूमः कृत्यथं एवेति ॥ २ ॥
तद्टजं तु वचनपरापे ॥ २॥
अप्रकरणाल्मङ्ातिबि छ र्यथमेवेस्युच्यते । यत्त, न्वोदकेन पाप्नो-
तीति । अनारभ्यविषेना प्रापि न चोदफमाकाङ्क्षति । तस्मादनार-
भ्यविधिव्ं चोदक; मापयेष्यति । अनारभ्यविधिवाक्येन प्रस्यपेण
सुवे खादिरता, चोदकवाक्यनाऽऽनुमानिकेन विषतो । अलुमाभिकाञ्च
भ्र्यन्षं बरूवत्‌ । तस्माल्यमकृतिबिहृत्यर्थोऽनार्‌ भ्यविषिः ॥ २ ॥
दशनादिति चेत्‌ ॥ ४॥
यद्यनारभ्यविषिश्ोदकादरीयान्‌, अनारभ्यविधिना पप्तन चो.
दफमाकाद्‌प्ताति । निराकाङ्क्षे वेकृते कर्मणि चोदको नैव भ्रापरोति ।
ततर भयानादीनां दशनं नेबोपपचेत । दृश्यन्ते च भयाजादयः इचितु;
भयाजे प्रयाजे कृष्णरं जुहाति, इति । अथ चोदको बलीयां स्तत
एतदशनयुपप्यते । तस्मासहत्यथे)ऽनारम्यवकिधिः; ॥ ४॥
न चोदनेका्थ्यात्‌ ॥ ५॥

म प्रकृत्यर्थः सर्वाय इति बूः । अथकरणे समान्नानात्‌ । यदुक्तमनार-

+~ ~~ ------~*
+]

रत्वाद्यपि प्राप्नोतीति नोपदेशमपेश्षते । तेन द्विरक्तस्यापमव इत्याह । तव द्विरुक्त
त्व[द्‌)द्ल्कत्वाद्वा ममत सत्रम्‌ ॥ २॥

प्र्िरिति वा पाठः । सत्यं द्विरुक्तत्वमन्याय्य, तत्र कुत एतदतिदेश्चराए्ठस्वादुष-
देशो विहन्यते, न पुनसषेशसिद्धमतिदेश एव प्रापयेदिति । युक्तं च पदूथविप्रकर्षा-
ददद) न स्यात्‌ । पनिकर्पत॒ पृवेतरमवृत्तोपदेशाश्रयणम्‌ । अथोच्येत, सामान्य-
विषयत्व दुपदेशो दुब ईति । तदतिदशेऽपि परवाङ्गविषयत्वादविरिष्टम्‌ । तस्मात्स
वार्मोऽनारम्पवाद्‌ इति ॥ ३ ॥

(स्थिताया प्रतिज्ञाया चोदयति । यद्चतिदेशादुपदेशो भटवानेवं पति तेनेषोषदेशेन.
वरुद्धत्वादतिदेशो नैव स्यात्‌ । कुत. । शक्नोति हि भ्रकृतिविकृतिसाधारणं लादिरत्वं
्राकृतोपकारपताषने टष्टशक्तित्वाद्विकृतिं निराकाष्वकतुम्‌ । ततश्च प्रसानादिद्शेनं
विरुध्यते । तस्मादतिदेशविनिमुक्ताया प्रकृतावेव निवेशो युक्त इति ॥ ४ ॥

नेनावता शक्ये सवथित्वं व्यावतयिुम्‌ । न द्यकस्मिलशेऽतिदेशो नाधितः स्वेत
नापितो मवति । तधा श्रेः दुरेषु निरपितेष्वपि न प्रयाजादयो निकत्यैनते

ह ।

(भ, १ष०१अ०६] मरीमांसाद्शवने । १०२७

भ्यविधिना निराकाङ्तस्य न चोदक इति । वम्नोपपद्रते। न हनारभ्य.
रिषिशथोदनां निराकार्क्ती करोति। पापे दि चोदकेन सुर खादिरताऽ-
नारभ्याषिधिना शक्या विधातुम्‌ । असति चोदकेऽनारभ्यत्रिधिगपे
-मास्वि । न चानारभ्यव्िधिः सुवं प्रापयति, तस्य च खादिरत।५ !
कुतः । चोदनेकाथ्यात्‌ । एकयो हि चोदना, यस्य॒ खादिरः सुबो
भदति, इति । न चात्र सुवः खादिरता चोभयं विधीयते । सवस्य
सत; खादिरतामेष श्चब्द आष्ट । स च चोदकेन प्राप्तः । तस्मादास्ति
चोदः; । स श्यनारभ्यविधिवाक्यस्य प्र्यक्षत्वात्त वर्जयित्वाऽ््यं
भरापयति । तस्मालपकृतिविहृर्यर्थोऽनारभ्यतिषिः ॥ ५॥
उत्पत्तिरिति चेत्‌ ॥ ६ ॥

हति चेत्पश्यसि, उत्पत्तिरेषां प्रकृतिषिपिभिस्तुरया, प्रडृतावङ्खानि
संक्षेपेण विस्तरेण चोच्यन्ते । पश्च प्रयाजान्यजति इति संक्षेपेण ।
समिधो यजाति इस्येवमादिना विस्तरेण । इहापि यस्य खादिरः सुबो
भवति, इत्येवमादिवविंस्तरः, यस्यैवंरूपाः; सुच इति संप्ेपः । एवं.
रूपः भङृतौ विधिदैष्टः, अयमप्येव॑रूपः । तस्मासाङ्कत दति सामान्यती
दष्ानुमानम्‌ । तस्मात्मङकत्यर्थोऽनारभ्याताधिरिति ॥ ६ ॥

तुल्यष्वात्‌ ॥ ७ ॥
नैतदेवम्‌ । न चेवं जातीयकं सामान्यतो दृं साधकं भवति ।

समानविषयमात्रे हि बाधो विज्ञायते । तेन खादिरत्वादिप्राप्त्यंशमात्रादृतिदेशो निव
तेते । ने च खादिरत्वमक्रियात्मकत्वाच्छक्येति विङ्पि निराकारम्‌ । युगपच
भरकृतिविङृत्योः परवतैमानमशक्यं॑कटतोपकारत्वेन निरूपयितुम्‌ । साकाड्छ्व बु
तत्‌ , सुवप्राप्त्यमावात्‌ । न चाततिदेशाम्यनुन्ञामन्तरेण सुवप्राषि; भवति । न वैत
हक्य सुवस्यावि विधायक्घम्‌ । प्रषानक्रियानुपदाने पतति विशिष्टविधनिऽनुपपद्यमाने
वाक्यमेदप्रसह्धात्‌ । तस्मादनारम्यवाद्तरिधिप्रापिते सवस्य खादिरत्वे तद्वनमतिदेशः
कंरपयेतम्यः ॥ ९ ॥

अन्न तार्रिकः कश्चिदाह प्रकृत्य्थोऽनारम्यविधिः सक्षपविस्ताराम्यां विधीयमानत्वा-
त्प्रयाजादिवदिति ॥ ६ ॥

न तावदीरैदचेऽथेऽनुमानस्य गतिरित्युक्तम्‌ । अपि चानुमानमप्येतन्न मवति ।

१ बोयन्त इति पा” । २ यस्थेवरूपः स्व इति पा० । २ देदशेऽयं--शाब्दैकसमधिगम्येऽधं
इत्यथे । * उक्तमिति--तकेपादे अतयक्षसूत्रे छोकवार्तिके । ‹ तस्माद टषटपषैत्वात्केनबिद्रस्तुना सह ।
भभेष्य नानुमेयतनमसाधारणवस्तुवत्‌ ५ ५९ ॥ इत्यादिनो कमित्य्

१०२८ सतेन्त्रवातिंकश्चावरभाष्यसमेते- [भ०११०१अ०१)

फेवरमत्र प्रकृत विभिसरूप्यं, न तु प्रकृवावेदद्धवतीति भभाणपस्ति।
अपरे च विकृतावपि संक्ेपविस्तराभ्यामङ्कगानि विधीयन्ते। सिख
अआदनीजुहति इनि र क्षपः । आमनमस्यामनस्य देषा इति विस्तरः ।
अनो वेदेतैरप्यनारभ्यविधयस्तुल्याः । तस्मादयषदेतुः दृति.
नितरश्षस्य ॥ ७ ॥

म

चोदना५कात्ल्यात्तु मुरूपविपरतिपेधासरृत्यर्थः ॥ ८ ॥
तुरब्दः पक्षं व्यावर्तयति । न सवौरथोऽनारभ्यविपिः । प्रत्यर्थः

स॒ इति त्रूमः। कुतः । चोदना्कात्सन्याद्‌ । रसं चोदकः मापयति,

नानरभ्यविधिना वैदृतमपूर्वं निराकाङ्क्षम्‌ । पात्राणां हि वदराक्येन,

अनैव तकन्वत्‌ । विकृन,वपि सक्षेषविस्ताराभ्या विधिर्परम्यते । तत्रैतत्स्यात्‌ ।
एकेन विहितत्वात्मदापविस्तारयोरन्यतरो नैव विधायक इति । तदपि प्रकत तुर्य.
मिति हटारसिद्धता । तेनावदयं॑विभ्यनुवादनिरप्ं॑स्क्षेपविस्तारामिषानमाघ्र हदु.
क्तव्यः | प निकः न्तिके इत्युक्तम्‌ । एवै वा । भ्वगोत्रेण सबदरं गमयितव्यम्‌ |
दति चत्‌-- तल्मवाचत्व प्द्यपि, तदयुक्तम्‌ । यत्र हि पाणा विनियोगोतत्तिस्तन्न
तद्ग जाः .मिधःनु इषक्यत । न च विक्रतावत्पात्तिः । अत; पाजक्ून्याया तस्वाम.
शाकय। ज।निविधादुम्‌ । प्राषम्य,त्‌ । यदि हि प्रङृतिविक्ृत्योम्तुर्यवत्पात्राणि प्राप्नु
युम्तत ग वावस्थै,हुरेन जातितिधानमवकरपत । न त्वेवम्‌ । तस्मात्प्रकृत्ययैतैव युक्तेति ।
तत्रोत्तर्‌ ' न तुरपन्वत्‌ " .नि । सर्मथाऽन।रम्यवादः प्रापिमपेक्षते । त्या चेष.
ठेधन प्राप्त्या च।तिदरेशेन प्राचि. सा सवाऽपि प्रा्ित्वेन दुर्या । यद्यप्युपदेश्ातिरै-
शये: सनिकेषैवितरकर्थौ वियते तथाऽपि तौ स्वविषय एव बानं कुरुतो नानारम्य-
वादेन सह्‌ ¦ भनःरम्यवादो हि प्द्धरेण क्रतुगामितवाद्विम्ष्टतरः । तप्मल्सवारभः |
तद्वनं चाद; ॥ ७॥

८ श्रना वा द्विरुनष्वात्‌ › इत्येतदेव न्याय्यम्‌ | यत्तु तद्व यापथिष्यतीति । तद्‌-
यन्तम्‌ । कुन" |

वर्त यद्वि मदेन प्रकृत्यङ्गेषु चोदक; |
लत णवं मवरेरेपु युगपत प्रवर्तते ॥

परामानिदेशपल शास््रातिेशपक्षे वा॒तद्धेदात्कदाचिदधेदो मवेत्‌ । यागगतश्ु
व्यापारोऽतिरद्यत इति दशमे व्याम । प्त न निरवयवत्वादयुगपद्ति-
ठिक | अनेन च।ऽ5म्िद्धयथं युगपदेव प्रयान।दपृ्वागि गृह्यन्ते । तैश्च प्रया,
जाद्यः । प्रयाजादिभिरपि स्वशाच्राणि । तेन प्रहृतिवदित्येवंर्पस्यातिदेशस्थैकत्वा*

[भ०६१ा०६अ०२] मीमां सादने । १०२९

न यागानाम्‌ । यागाथोदनालिद्संयोगासदरतिमपेन्ते, वथा सहै.
कषाक्यतां यान्ति | पराङृताश्च ताञ्छक्नुवन्ति निराकाङ्क्षीकतै,
नानारभ्यविधयः । तस्मादवद्यं चादक उत्पादयितन्यः । स
देदुत्पा्ते, नाथ ऽनारभ्यविधिना | न चासौ प्करणादीनाममावाल्न-
बतेमानोऽपि वैतेन यागेन संबध्येत । तस्मद्रैकृतेन कमणा नाना.
रभ्यविधिः संबध्यते| न तस्य वरुनस्य भुख्यस्यान।रभ्यविषिवोक्य-
छेषः । भ्रङृतौ वेति तिप्रतिरेषे, चोदकसामध्यााकृते व।क्यशेषे
प्राततऽनारग्यविधिन भविष्यति | तसर्मादनारभ्यविधिः प्रङृस्यथैः ॥ ८ ॥

[२] भरकरणविशेषानु विदधती मिरोधि स्यात्‌ ॥९॥ सि०

अनारभ्य किंचित्‌ , सापिघेनीनां परिमाणपाश्नातं, सप्ठदक्च सा.
मिधनीरनुनृयात्‌, इति । तत्र सेदेहः । किपेतत्पदरतावुत विङृताविति ।

= = क

[^

त्सवा प्वापि शिष्टस्य वेत्र भवृ्तिरपरवर्तिवो, नकदेशेषु । शरैरपि कुशाः प्रष्ठा एव
।*यन्त इत्युक्त बलौबलाधिकरणे । तद्यदि तावदनारम्यवादानुरोधेन खारदरत्वादिवि-
षयेऽतिरेशः परित्यज्यते तत॒ णएवाद्धान्तेप्वर्पीति सर्वनिवृत्तिप्रसङ्ग' । तत्र षोक्त॑म्‌ ।
अभ केषाचित्प्रतानामनुरोषेन तद्विषयो ऽतिदेश ` प्रमाणं क्रियते, ततः खादिरत्वादि.
प्रािरप्यविषिष्टति म्फुटं दविरुक्त्वं प्रप्नोति | यागगनः्यापारपिक्षिन्वाच्च स्वप्रकरणा.
स्रानमप्यतिक्रम्य विकृतयः प्राकृत तावदुगृह्णन्तीति सर्वैर म्धापरिप्याम. | तेनाप्य.
नारभ्यवादादतिदेशपरा्ेः प्राथम्यम्‌ | अवश्य च भ्क्रतिषु सुव।दिप्रा्तिरपेक्षितभ्या ।
यावता च येत्र न सुवाद्यः प्राप्नुवन्ति तवता लादिरत्वादयो ऽप ति नोपदे विषयत्वं
घटते | न चैषा कतुसंनन्पो विम्पष्टः | सोऽप्यन्यथाऽनुपपत््या सवादिद्धरिण कसि.
तम्य. । सवायर्ववद च प्रकृति सतबन्व तावदरम्युपगच्छति । तेन च परिहृत आनभेक्ये
विङृतिक्षबन्धो निष्प्रमाणक: | प्र माणवेत्तरो ह्यतिदैशेन कठुसंबन्धः। येषा तु करतुसंनन्ष
एव प्रत्य्षस्तेऽनारम्यवाद्‌। अपि स्वार्था एव । यथा ‹ एष वै सप्तदश. प्रजापतियत्ञ-
मन्वायत्तः † इव्येवमादयः | तस्मत्लादिरत्वादि प्रकत्वथमिति सिद्धम्‌ ॥ ८ ॥

( इति-पणैतादेः प्रकृत्यथेत।यिक्ररणम्‌ || १ ॥ )

[4 न ७ क = न [> छ ^
अपवद्‌ ककरणमतत्‌ | तत्र पृवोधिकरणेनेव सामधनात।पद्रयानरिम्यवदिस्य प्रक

१८(अ०दे पार ३ अ० ७) > उक्तमिति-- "न चोदनेकाभ्योत्‌' इति सूत्रे “न च द्वादिर"
त्वमाकियात्मकत्वाच्छकनोति विकृतिं निराकादक्षीकुंम्‌' इव्यादिनेखर्यं. ।

१०६० सतन्तरदातिकक्षाबरभाप्यसमेते-- [अण०इपा०१५०१)

किं प्रसषष्‌ । पूर्वेण न्यायेन ्ढृताविति पर्त । प्रकृतो च फञ्च-
दश्यमाज्नातं, तेन बिकस्प हति । एवं प्राते ब्रूमः । विकृताः
बेवेजौतीयको विधिः रयात्‌ । कस्मात्‌ । प्रतेः पादश्येन निराका-
श्षत्वात्‌ । ननु बिद्ल्यो भविष्यतीरयुक्तम्‌ । मरकरणविशेषात्पाञच-
दृश्येन न विकरपः | निषमश्चासनात्‌ । विरतौ त्वानुमानिकं पाञ-
शशयं बाभिरवाऽनारभ्यविधिदाक्येन प्रत्यक्षेण साप्तदश्यं निवेक्ष्यते।
आदक्ते देतरपयोगबचन्पसेहरिष्यति । तस्मादेवेजातीरकं विदः

स्वरू ॥ ९॥

"~-------- ~ - -- - ----- ~= न = ३ = = <.

व्यर्थत्व, प्रकरणाीतेन पाश्चद्रयेन सह विकर्प इति विशेषाशङ्कां निवतैयति | कं
पुनः प्राकराणिकेन विशेषविधिना सहादुस्यबरुस्य विकरपोऽभिधीयते । आह ।
त्न नाम विषेण परामान्यस्य निराक्रिया ।
प्रत्यक्षो यत्र सेनन्धो विशेषेण प्रतीयते ॥
दृस्यप्रमाणको हि विरेषो बाधको मवति न दुेरप्रमाणकः । न च क्रतुप्रयोगा"
दन्यत्र प्तामिषेन्यो विद्यन्ते | तस्मातकइुप्रयोगप्रापिस्वुल्या । ततश्च किं प्रकरणमधिकं
करिष्यति । द्वयोस्वुस्यनल्योः प्रमाणयो्व॑रोधे सति बखवत्तरेण निणैयः करतेव्यः |
म च प्रकरणे वाक्याद्रख्वततरम्‌ । अतो यावस््रकरणन्थाप।रो नैवे मवति तावद्राक्य.
द्वयेन तुस्यनटेन विकरपोऽवधायंते । तेन न्यृननहं यदपि प्रकरणस्हस्तमपि च सहा.
यी मवति तथाऽपि न तदनुरोधः कतेम्वः । तरमात्मङृत्यथं स्ाघठदरयमिति प्राप्ते नमः ।
तुर्यो यदपि सबन्धः सामिधेनीः प्रतप्यते ।
तथाऽपि कतुसंनन्धेषम्यान्न विकरपते ॥
समिषेनीस्वरूपप्रयुक्तत्वेऽनथिका सेख्येत्यवकये यागा्पर्वसाघनत्वकारितः हन.
न्बोऽम्युपगन्तम्यः । न च यागापूवेसाधनत्वे प्रकरणादते सक्षयितुं शक्यते
इति नर्दमे वक्ष्यामः | तेन प्रकरणानुग्रहविरेषात्पाश्वददयमपुवेप्जन्धप्रमाणप्रत्या,
सत्तेेदछायः । विधिरपि हि पूरव भ्रयोजनवति एरपं॑नियुरक्ते । सदस्या पाश्च
द्ये श्रीभ्रतरं प्रयोजनवदवधा्ेतत इति विधिकाख्यैषभ्याद तुल्यनछत्वम्‌ । अपि
च, करडुमविगुणे कर्ु॑पुरुषः प्रवतेते न सामिवेनीः | कत्वज्गत्वे च पताद्र्यस्य
न किंचिच्छत्यादि प्रमाणमुपरमामहे, यथा पाश्चद्र्यस्य प्रकरणम्‌ । तस्मादेतत्पाश्च-

दृश्यं सामितै्नानां दरंपृणेमासयोश्च वाक्यप्रकरणाम्यामवधायेते । साप्तदश्यं दु केवछं

१ एषैजातीयकई विरेधि स्यदिति पौ» । २ नवम इति---नवमाध्यायायाधिकरण छऊहपो.
द्वातनिजारावसर ईति शेषु. ।

[अ०६फ०६अ०२] मीमांसाद््ेने । १५३१
सामिधेन्यथैमेव । तस्येदानीमानथक्यपरिहाराय खदि्रित्वादिवत्करदुतेबन्धः कुप्यते,
यदि त्वतौ प्रतीच्छेत्‌ । न त्वसौ संख्यान्तरावरुद्धः सन्प्रतीच्छति । तत्र सामिषेनीना-
मुमययाऽप्यैगुण्यं मवति। ऋतोः पनः पाश्चद्दयेन । नतश्च कास्यमोनिक्दमुख्येऽप्य-
विरोधः स्याक्किमङ्ग पुनयंत्राङ्गगुणविरोध एव स्प्॑टः । तस्मात्करत्ववषटमभद्पितेन पाञ्च"
दश्यनोत्कालितं प्ताप्तठदयम्‌ ! क्िेन यावदृतिदेशेन पाश्चदर्यं ( नैव ) विहृतः
प्रमति ताबदौपदेरिकेन साप्तदक्षयेन प्रथमतरावरुद्धत्वात्ताम्यो निराृतं केवटप्रकृति-
विषयस्वेनेवावधायैत इति व्यवस्यायामृक्तायामुच्यते--

न प्तप्तदयं बख्वद्िङतिष्यौपदेशिकम्‌ ।
अनारभ्यातिधेस्तद्धि सापिधेन्यद्कता गतम्‌ ॥
विङ्कतीना तु नास्त्येव प्रमाणे तत्परिमरहे ।
अतिदेशेन हि प्राप्तिः पाञ्चदुरयस्य तास्वपि ॥
यथा प्रकरणपराप्तं प्रङृती बलवत्तरम्‌ ।
तथाऽतिदेशविन्ञातं कत्व विक्रतिष्वपि ॥

न चर पतािवेनीप्वनतिदिषसु तदृह्रेण साप्तदश्यं विकृतीरनुपवेष् शतोति । यद्‌।
घु सामिषेन्योऽतिदेेन प्राप्स्यन्ते तद्‌ा पाश्चदयमपि कटप्तोपकारसेनन्धं तामिरेष सह
पृवैतरमाक्रम्य प्रकृताविव सा्द्दयनाधके भविप्यति । तस्मा्यस्वेव पदामितरविन्द्‌ष्वर-
करप।दी ापद्‌दयं प्रकरण8हितं तास्वेव तदतिदेशप्राएपाश्वद्रयनाघेन निविरते ।

नानारम्यत्रिवितराप्त्या सवास्येव म५- ।
पद्ववारिव्यतिरिक्तासु पाशचद्रयेन बाधन।त्‌ ॥
स्वाङ्ेन पाञ्चद्दयेन व्याप्तास्ता ्यतिदेशतः |
विहित सामिषेन्यज्गं सापतद्दयं न गृहते ॥
एव च दुंमेऽप्येतषद्विविक्तं स्थापयिष्यते ।
तेन नैतद्यहीतय्यं सवत्र बवत्तरम्‌ |
पत्रकारऽपि विङृती विरोधीति यदन्रवीत्‌ ।
प्रकृतौ नैतदस्तीति तदेतावद्धिवक्षया ॥
सामिधेनी. परति प्र पिम्पुस्या वाक्येन यद्यदि ।
विरेप, पाशचरेस्यत्यं ऊनो प्रकरणेन 1 ॥

१ स्प दति---तद। * भद्गगुणविरोधे च तद्भयात्‌ ' (अर १९ पार रअ० १९ द
४७) हुस्यनेनेवं ह्भैयो भविष्यतीति पात्‌ ! २ ( ज० १० पा० ८ अर ९) त्यतरेति शेषः

१०३२ सतन्तरवातिंकश्चाषरम्समेते- [अण द्पा०६अ०६]

[ ३ ] नेमित्तिकं तु प्ररतो तद्विकारः संयोग-
विशेषत्‌ ॥ १०॥ स्ि°
दश्पूणमासयोरा्नातं, गोदोहनेन पञ्ुकामस्य प्रणयेत्‌, इति।
तयाञग्रीषोमरीये पज्ञौ श्रूयते यूपं परकृत्य, वैत्वो ब्रह्मबचेसकामेन कर्तव्य
शति । एवंजातीयकेषु सदेहः । किं प्रकृती निवेशो विहत बेति।
किं पराप्तम । विद्कताविति। भरतिरन्येन पातेण यूपेन च निराकाङ्न्ना।
अते यद्यपि दौत्यं वाक्यात्प्रकरणस्य नः ।
तथाप 1कषयार्यत्वात््रता वाद्वनयाजक्म्‌ ॥
स्मानव्रिषयत्व [ह वाक्य।ततद दुर्बलं सतम्‌ ।
क्रतौ त्वप्रतिषक्षत्वान्न तद्वाक्येन नभ्यते |
[दद्षश्चायमवास्य यदसावरारण क्ता. |
सामिधेनीषु तुस्यत्वे शिपत्वे वाकेयकाल्पते ॥
करतुं प्रल्स्तमानतात्साएद्श्यस्य बाधकम्‌ ।
न श्रत्यादयुषदेशेन नाद्िशेन तस्य तु ॥
एवं च प्रजृतवितत्पा्च२य प्रतिष्ठितम्‌ ।
विकृतौ च न यनास्ति सरापदस्यपुन.श्रुति; ॥ ९ ॥
( दइति-अनारम्धाधीतसरप्लद्दयम्य ५दृतावनिवेश।धिकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

यद्या दिनिमित्तेन स्राप्तदरय वर्धयते ।

तत्त म्यालमह्ृताेष पाच्चददयस्य नाधतेग्‌ ॥
तस्य प्रकरण तुस्ये प्ते ।केनियो नकम्‌ ।
निभित्तन चु सनन्धाननित्याततद्वर्वतरम्‌ |
पाश्चदरेयमनाषंत्वा द्यात्मान न छेभत्‌ं तत्‌]
धेषु तेन सवषु प्ररु श्तं हि तन्‌ ॥
स्।प्तददयविधान चु प्रयोग वेरयकरपे ।
अनायेनापि तस्याञऽतमां पाञ्चददयन र्यत ॥
परया: सनिति तस्यान्ये विप्ररानन्वकतकाः ।
पाप्तदृईयमब। धित्वा येष्वात्मा तन रम्यते ॥
भश्च शात्तिपेषम्य मिका न मतप्तयो;
समुच्चयोऽपि न॑के।ध्यात्प्‌मियेनी षु युञ्यते ||

कन्न ----- - -- ---- ------ नगर -~ ~ -~ ~ ------~न्न्न््‌

सादात जेविचक साप्दस्यमित्यथे. \

[अ०१अ०६अ०३] मीभांसादशचने । १०३३

नैकतरैकेम स्याता; सखूथायन्ते परेण वाः |

नित्यस्य बापशक्तिहिं नायोपतत्याऽवकस्पते ॥
पौवापय यथा पू्व॑निवि्टस्येव माधनम्‌ ।
काम्यनैमित्तिकाम्या हि तथा नित्यस्य बाधनम्‌ ॥
असंनातविरोभं हि नित्यं सवै विषीयते ।
नैमित्तिकं त्रु तद्भचाप्तविषयत्वाद्विरुष्यते ॥
तेनैकविष्थ॑त्वेन विरो षस्येकनुधनम्‌ ।
विरोषायौगपद्यत्त न विकसरपप्रतज्ञनम्‌ ॥

कि च प्रथोगसामान्वे नित्यं स्व विधीयते ।
नैमित्तिकं विशेषे तु तस्मात्तहख्वत्तरम्‌ ॥
नित्यमङ्गं च दुरस्थप्रधान पृषैचोदितम्‌ ।

क्रियते ततम च परं प्रकरणं मतम्‌ ॥
काम्यनैतनितिक्राना तु वाक्योषाततं प्रयोजनम्‌ ।
अतः शी प्रयुक्तत्वाज्नित्याते मलवत्तराः ॥
आसननपुरषाय॑त्वाद्िपङृश्फसत्तया ।
बटवच्छीघकारित्वात्काम्यं नैमित्तिकाद्पि ॥
त्येव पुरुषां हि शीव केत। प्रवतैते |
नैमित्तिके हि दरस्थे जिरेणासीः प्रवते ॥
नैमित्तिके श्रुते यच्च काम्यमेव विचारितं ।
तन्नित्यं प्रति तुस्यत्वादतिरोधात्परस्परम्‌ ॥
पृवौधिकरणेनेव पृवेपकषोऽत्र सूत्रितः ।
निटस्यास्ति विशेषो हि क(म्यात्म करणे यतः ॥
चमसः खादिरत्वं च कत्व ह विधीयते ।
बेसवगोदोदनाद्नां काम्थत्वात्परुपायेता ॥
बाप्येतं फठकोमेन नित्यं काम्येन ततर वेत्‌ |
पश्यतो मधु दुवदधभनिपातस्ततो मवेत्‌ ॥

१ श्रुतं इति ~~“ नैमित्तिकं ठु रठृतौ * इत्यधिद्धरणसूज दति देष. । २ विचारितमिति
धध्यशूरेरिति शेष. ।

१३

१०३४ सतेन््रवा्िकशावरमाप्य्षेते-- [०६१०६००६]

एवं परति वृमः । परतो नेमिकं निविशते । निमिचसंयोगेन बिधा-
[ "अक्क

नात्‌ । खादिरपााश्षरौदितका अविशेवेणोक्ताः, चमसश्च । गोदोहनं
वैरवश्च विश्ेषविहितौ । जिश्चेषनिधिना चाविश्चेषविधिर्बाध्यते । भरकरणं
सामान्यं, निमित्तसंयोगे विशेषः । सामान्येन यलमारोति तत्वगोक्ष

क्रत्वर्थाङ्गप्रहाणे हि नद्येत्तस्य क्रतोः फलम्‌ ।
गुणाच्च न फटं सिष्येद्विगुणं करदुमाशध्रितात्‌ ॥

+ आश्रयस्तादशो दीष्टो यादृशः प्रकृतः करतुः ;
खादिरत्वादिमिनित्यर्या एश्वास्नौ प्रतयते ॥
ततश्चानवरुद्धत्वात्काम्यस्य विक्रतिर्गतिः ।
असि स्वार्ये विशेषो हि क्रतोः प्रकरणं प्रति ॥
तेन गृह्णाति हि स्वान तु काम्यं कथचन ।
इतिकतैन्यतायित्वात्पयुक्तं हि न मृष्यते ॥
तेन प्रकरणप्राठं पयुक्ताह.ख्वत्तरम्‌ ।

न हि प्रकरणं तस्य विनियोगक्षमं मतम्‌ ॥
क्रत्वथश्ाऽश्रयोऽप्यस्य स्वायरद्धो न ठभ्यते ।
पृषोधिकरणन्यायस्तस्मानेमित्तिकेप्वपि ॥

इति प्रा उच्यते-
नैभित्तिकं घु रक्तो वर्तते नित्य्राघया |
हेतवोऽत्र रय. पृव। व्याख्याता एव स॑मताः ॥
अक्तयोगादनापेन सयोम्‌।ऽस्य विशिष्यते |
एनः कतूविसि्षस्य प्रयोगस्य पर्रह।त्‌ ॥
सा्लाच्च पुरुषाभेत्वादनन्याश्रयगािणः ।
एव द्धे बटीयस्त्वे निवेशः प्रकृती स्थितः ॥
नन्वतुल्यार्थयोजौषः कत्व्थपुरषार्थयोः ।
न युक्तो न विरोध।ऽक्षि भिन्नगोचरयोस्तयो; ॥
अतश्च पृरुषायत्वन्फयक्‌ प्रणयनक्रिया |
भा्ोति चमसेनैव ऋत्वपूवस्य साघनात्‌ ॥
न साधयति प्रवादीन्‌ क्रत्वथैश्चमततो यथा |
गोदोहनं तथाऽन्यार्यं न क्रत्वर्थस्य साधनम्‌ ॥

[नर दषा० १५०६] ्रीमांसादैने । १०३५

क्षणया । यत्त विशेदेण, ततपत्यक् श्रुत्या । शरतिश्च क्षणाया बरी.
यसी, परयक्षं च परोक्षात्‌ । तस्मातदरतावेव स्यात्‌ । १० ॥

न चोमयार्थता तस्य वाक्यमेदुप्रप्तज्ननात्‌ ।
विषिनास्तयेकवाक्यतवे फरप्रणयने प्रति ॥
अन्या हि वचन्यक्तिः फरोदशेन तद्विषौ ।
भन्या प्रणयनोदेश्च तस्मान्न द्वयसंमवः ॥
आप्तन्नासंमवे वेष्टा विभरङृषटेन संगतिः ।
युगपत्तेन न स्यातां सेमवास्तभववुमौ ॥

अतः कँमिपदक्षेषात्नास्य प्रणयने विधिः ।
अविधानादशेषत्वान्न रेषान्तरबाधनम्‌ ॥
अन।धाचचमपोऽवदयं कर्तव्यश्च करतुं प्रति |

न चान्यस्यावका्ञोऽस्ति कत्वर्थेऽन्येन साधिते ॥
तेन प्रणयनाम्यास्रः कायैः कोम्यगुणे परति ।
यथेन्द्रवायुदेवत्ये ग्रहे मित्राचप्तेमव(त्‌ ।

भिन्नं मित्रादिदेवयं प्रहाम्यासान्तरं विरः।
एवं प्रणयनाम्याप्तः परुषानैवशाद्चयेत्‌ ॥
दयेोरेवमवैगुण्यं कनोश्च स्यात्फट्स्य च ।

न हि स्वप्ताधनल्यागादन्यप्ताधनसाधितैः ॥
कमभि; साध्यते स्वरर्थश्चोदनाभिरलक्षितः ।
उच्यते, यो गुणः काम्यः क्रत्व्थेन न गृह्यते ॥
करत्वं कमं गृह्णाति स एव स्वा्थपतिद्धये ।
निन्योपारो गुणः कामं न साघयति कश्चन ॥
करणत्वं न तस्याति नित्कियस्य फले प्रति ।
तेनावक््यं क्रिया कावित्‌ रह्मा या पप्रमागिका ॥
सा च प्रकरणेनास्मै दत्ता प्रणयनास्मिका |
तस्यां च चमसः पूवैप्ाघ्तोऽन्यो वियते गुणः ॥
तदबाधादक्यश्च विधि्ेदोहनादिनः ।
भोदोहनाथ्नाधैत्वा यथाऽसौ विहितस्तथा ॥

१ कमिपदति--“ गोदोहनेन पशुकामस्य › इत्येव कमिपदसमभिन्यादारात्फल्पदनैयथ्येपरि.
हाराय पशृदेशेनैव गदोहनविधयत्वावगतेनौस्य पुन. प्रणयनोदेशेन विधि. भवतीत्याशयः ।

१०३६ धतन्भवातिकङ्ादरभाण्यसमेते- [भ ६अ०६५०६।

तदन।धेन तवेह तस्य कथिष्धिधिः श्रतः 1

काम्येन गृह्यमाणा च क्रिया प्रणयनामिका ॥

विप्रृष्टफटं शक्ता स्वगुणं नोपजीवितुम्‌ ।

क्रियया वा गृहीतस्य गुणस्याकरणे गुणः ॥

करणे तस्व दोषः स्याननिषिद्धस्येव सेगती ।

भिननपरयोजनोऽपि हि काम्यो गुणोऽवान्तरका्कत्वाद्िरोविगुणान्तरज्ञानमिथ्यात्वाः

वधारणप्तमथेः । तथा हि-

प्रासङ्िकी क्रतोः द्ध काम्यो हि कुरते गुणः ।

गृह्णन्ति न च सिद्धाथौः क्रतवः स्वगुणं तदा ॥

सवेस्येव हि कायाः स्वगुणम्रहणाद्रः ।

अन्याथेगुणािद्धे तु कार्येऽस्य स्वगुणेन किम्‌ ॥

हविः सेयवनाथ(नामपा प्रणयनं हि यत्‌ ।

तद्गृहीत्वा गुणः काम्यः प्रयुड्क्ते न क्रियान्तरम्‌ ॥

ततश्चास्य प्रयोगस्य नैवाद्ं चमत्तो मतः ।

तदग्रहे कुतोऽर्थेन वैगुण्येन क्रियेत सः ॥

तेन प्रणयनाभ्याप्त. ऋत्वर्थोऽपि न विद्यते ।

निप्फटत्वादतो नाधः प्रयोगात्कर्मणः सकृत्‌ ॥

तथा प्रणयनमपि निवेत्यम।नमेव गोदोहनस्याऽऽभ्रयत्वं प्रतिपद्यते नान्यथेति षश.

कामप्रयोगेऽन्यार्थेन सता गोदोहनेन निव ितत्वान्न नमसमुपसंगृहणाति । कायाय हि
सर्वैर साघनग्रहणं न रवरूपमा्रसेमावनार्थम्‌ | तत्र यथेव प्रधङ्गलकषणेऽन्यधिरेवाद्कैरुप-
क्रियमाणाः पड्ुपुरोदारशादंयो न स्वङ्गान्युपसंगृहन्ति । न ॒तद्धान्या किंबिदवय॒ण्यं
भवति । तथाऽत्र चमसहान्या नेति द्रष्टव्यम्‌ । उत्त्तिपरा्ठमपि विध्यनुपंगृहीतं नेवाङ्ग
मवति | न चानद्गमगृहते दोषः । सुतरा॒वा न तद््रहणे वैगुण्यपरसङ्गः | न च
सिद्धस्य प्रषानस्य प्रणयनस्य गुणानुरोधेनाऽऽवृत्तिः । न चैकान्तेन चमत प्रणयनस्या~

१ प्रसङ्गेति-अन्यत उपकारराभग्रयुक्ताडगानवुष्ठानं प्रसङ्गः पष्चयामाथेमनुष्टीयमातैः प्रया.
जादिभिर टृभैस्तन्मध्यपातिद्पुरोडाशादे रुपकारलभान पुनस्तदथंमनुष्ठानापेति यावत्‌ । २ भादि.
पदेन ˆ अप्रीषोभायस्य पुरोडाशमनु देवखुवा हवीषि निवपति ` इति श्रुतिचोदितानां पदुतन्त्रमष्य.
पातिजामनुनिवौप्याणा सेप्रह, ।

[भ०६पा०६अ०४] भीमांसादशने । १,६७

[४] इष्टचथमरन्यापेयं प्रकरणात्‌ ॥ ११ ॥ पू
सन्ति पवमानेष्टयः, अभ्रये पवमानायाष्टकपाछं निर्व॑पेत्‌, अये पाष-
काय, अप्रये श्चुचये, इति । तासां प्रकरणे समाच्नातं, ब्राह्मणो वश्षन्तेऽ-
त्निमादपीत, इति । त्र संदेहः। किंमम्याधेयं पवमानेष्ट्मुत चेति ।
कष पातम्‌ । इषटयथैमिति । कुतः । प्रकरणात्‌ । तासां प्रकरणे श्रयते ।
अतस्तदर्थम्‌ ॥ ११॥

ह्म्‌ | न चात्र चमपतेन छते गोदोहनेन एनः करणमाशङ्कयते । क तरह । गोदो.
हनेन कृते नमतप्तपादनाथो पएयक्‌करणरेङ्क । कथ एनगोदोहनभराषिनिटीय्ती न चमप्त-
परा्तिरिति । तदुच्यते--

विशेषतिहिते द्यतत्प्ाप्ते चानवका।शकम्‌ ।

[५१

पृरषाथेप्तमीपे च चमसं तेन बाधते ॥

प्रयोगमात्रे हि चमसो, गोदोहनं विरेषे । पर्प्ाहश्ाते। तदबावेम छन्धात्मा |
नेवं गोदोहनम्‌ । स।वकाशश्चासतौ नेतरत्‌, दरे चापतौ पुरषाथेस्य । गोदोहनं तु सेनिङ्-
ट्य, पुरुषाय च सवैज्ाखप्रवृत्तिः । यश्च ताद्थ्यातादथ्यङ्ृतो विशेषो नासौ तन््रप्िति
वक्ष्यति ‹ अथेस्योविङतत्वान्‌ ' इति । मन्दो देष विरेषः) कत्व्येनेव त्वर्थो विरे-
षादिविहितेन बायितन्यो नान्यायेनेति । तेनोमयो; सनिधिवशात्परस्परशक्तिविटीपा.
नियमः । प्रणयनस्याप्यन्यत्र प्रयोगे सिद्धार्मकस्य रषपाधनोपस्हारशक्तिरोपः ।
गोदोहनस्यापि प्रणयनान्तरक रपनाश्चक्तिविघरातः । पदुकामप्रयोगव्यतिरिक्तेष्वेव चमसस्य
शाख्ीयत्वम्‌ । तस्मात्तद्विकारो गोदोहनम्‌ । यथा तु विकृतौ चमप एव॒ भविश्यति
तथ।ऽ्मे वक्ष्यति ‹ निर्त्तिवा कमंमेदात्‌ ' इति । तेन प्रकृतावेषैतद्विकारकमिति॥ १ ०॥

८ इति- नैमित्तिकताप्तददयादेः ङृत्यथेताधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ )

अनःरम्यव।दप्रस्तावेन।म्या पेयस्य प्रथम तावटन।रम्यवादुत्वमेव प्रतिषा्यते | प्रक.
रणेन तावत्पवमानेषट्वरभतवं प्रापनोति । श्रुत्या तु ॒शुद्धार्यथंत्वम्‌ । अतः ^ प्रकरण
विशेषाद्वा तद्यक्तस्य सस्कारो द्रव्यवत्‌ › इतीष्टचभेभिसस्कारत्वाच्छतिवाक्यग्रकरभैर,
विरद रिष्टयथोगन्य्भत्वमवपार्यते | शद्धागन्यर्भत्वे च निप्परयोजनत्वात्तद्दारेगैवाम्या.
घानम्रहणसामथ्यैम्‌ । तस्मादिष्यथं सामान्यामिधानम्‌ | अपि च प्रकरणादेव पवमाने
विषयं द्रष्टम्यम ॥ ११॥

१ (अन ष्पा १अ० १०४ })। २ (सग <परार १अ० १४ सृ २४)
2(अ० पार ४अ० ५ सू* १५) ।

१०३८ सतन्तरवातिकस्वावरभाष्यसमेते-- = (भण०दपा०६म०९]

न वा तासां तदर्थत्वात्‌ ॥ १२॥ भिण

पवमनेष्टयो इरन्यथोः । यदथपनिरिषटयर्थः स्यात्ततस्तद््मरन्यापेय-
पिष्ठीनायुषडयात्‌ । निष्फलास्त्विष्टयः । तदथेमरन्यापेयमपि निष्फलं
स्यात्‌ । क्थ पृनरगन्यर्थता पदमाने्टीनाम्‌ । निष्मयोननत्वादेव, भरयो-
जनव्त्वाचाग्रनिम्‌ । भावयितव्या अपीष्टयो भूतानापस्नीनामथेन क्रिये
रन्‌ । तस्मादग्न्याधरेये न पवमानेष्टवर्थम्‌ ।॥ १२ ॥

लिङ्गदशनाच ॥ १३॥

लिङ्क च दशेयाति, यथाऽन्य्था; पवमानेष्टय इति । किं णिङ्कपू ।
जायति वा एष आहितः प्शुयदभिः, तदेतान्येवागन्याधेयस्य द्वीपि
सेबरसरे निर्वपेद्‌ । तेन षा एष न जीर्यति । तेनैनं पुननवं करोति
तन्न स॒क्ष्मपिते ॥ १२३॥

[ ५] तसर्त्यथं यथाल्येऽनारयवादाः ॥ १४ ॥ प°

तेदेतदाधानं किं भ्रदत्ययैमुत सवैकमो्ेभिति संदेहः । किं भाप्तम्‌ ।
उच्यते । तत्‌, भरृत्यथेम्‌ । कथम्‌ । यथाऽन्येऽनारभ्यवादाः भृ
व्य थस्तेनेव हेठुना ॥ १४॥

स्वाथ वाऽऽपानस्य स्वकालत्वात ॥ १५ ॥ सि°

सैकां वाऽऽघानम्‌ । कोऽधेः । सकर्मा यदद्ि्रभ्यं, तदथं

माषानं न ्ङृत्यथम्‌ । न भरकृतीः परकृत्य श्रुयते । न च श्त्याद्‌-

द्वितीयानिर्दिष्टाभिनत्तस्काराथेमेतत्‌ । एवं च प्रति यद्यञ्नय; परनमानेष्टयथां मवेयुस्ततस्त-
दुद्ररिेणाऽऽधानमपि तदयं मेत । ताम्बु निप्फटत्वाद्गन्यथं इत्युक्तम्‌ । अतश्च
4 गुणात च परार्थत्वात्‌ › इत्यनेनैव परभ्परानङ्त्वम्‌ । न हि दवितीयाश्चतिः प्रकरणेन
बाध्यते ॥ १२ ॥
4 तेनैनं पुननेवं करोति › इति चाध्िसस्काराथेतां दश्चेयति ॥ १३ ॥
( इति-आधानस्य परवमानेष्टचनह्ताधिकरणम्‌ || ४ ॥ )

सिद्धेऽनारभ्यव। दत्व पवादिरत्वादिवदेव प्रकृत्यथेत्वमश्द्रारेण प्रकृत्यनुप्रवेशात्‌॥ १४॥
सूत्रत्तावदियं बुद्धिभेवति, यदि प्रकृतिकाठ आधाने क्रियेत ततः प्रकृत्यर्भं मवेत्‌ ।
स्वके तु वपतन्तादौ क्रियम।णमगृह्यमाणविरशेषत्वात्सर्वायै विज्ञायते | तथा वानु.

१ सूकष्यमिति पा०। २(अ० २ पा० १ ० १२्‌०२२)।

[अ०्६ैपा०६अ०५] मीमांसाद्ैने 1 : ०३९

योऽस्य सन्ति, येऽङ्खभावश्चुपपाद्यन्ति । अन्यष्वनारभ्यवदिष्वन्यतो
निङ्गीतेऽङ्गभावे ततो विचारः, किं भ्रृतेरङ्क भूतानि विकृतेरिति ।
तस्माचेषु युक्तम्‌ । इह तवङ्कभावे न कारणमस्ति । तर्मादभमिषयु-
्तमाधानं न करमप्युक्तम्‌ । स्कमीर्थारत्वप्रय इति स्बौयेपित्युख्यते ।
अपि चास्य स्वतः कारो विधीयते । स न विधादन्यः । यदा
ज्योतिष्टोमस्य भरयोगस्तदेदं कनेव्यम्‌ । तदा च वसन्तः । एवं यदा

= ~~

छानप्ताधारण्यमस्येकादशे वक्ष्यति ‹ द्र्पस्यं।कमैकाटनिष्पत्तेः प्रयोगः वषे: स्यात्‌

इति । परकृत्यथेत्वे च दशेपृणमाप्तञोतिष्टठोमायंमेतद्ववेत्‌ । तत्र च प्रषानवकवतित्वाद्रतन्ते
पोणेम।स्यमावास्ययेशच क्रियेत । तथा च पतति वसन्ते पौणेमास्याममावस्यायामाद्ीर
तेलयतानि वचनान्यनथकानि भवेयु; | तस्मात्सवीयैत्वमिति । न वेतदुक्छम्‌ । न
ह्याघानस्य प्रकृर५। वित्य वा सेनन्ये फिवचित्प्रमाणमरति । प्रकरणे पति यत्पवमानेर
छययं न जातं तद्विनेव श्रुत्यादिषटुकेनान्यकमाै॑मविप्यतीति कुत॒ एतत्‌ । नन्वेवं
सति पृवौधिकरणेनेव गतमेतत्‌ । सत्य गच्छेत्‌ › यदि पवमानेष्टिवद्रेपूणमा्तादीन्यवि
मिष्फटानि भवेयुः | तेषा ठु फट्वतवात्‌ ‹ गुणाना च॑ पर्‌।यत्वात्‌ › इत्यष न्यायो
नास्तीति शक्यमनिद्धारेण कमा्धत्वं कल्पयितुम्‌ । निष्फट्याऽऽधानम्यावईयकल्पनीये
प्रयोननेऽञिद्वरेण ख।दिरत्वादिवत्कमयेत्वमापद्ते । शक्नुवन्ति हि प्रयोगमध्यस्था
वयः कमण्युपस्थापायितुम्‌ । यथेव प्रोक्षणादीना त्रीह्यदिस्वरूपमतिक्रम्य, खादिर्‌"
त्वाद्ना च छ बादिस्वहूपं, कम पृवेरयुक्ततेव॑ कल्पितं तथा$ऽषानस्याप्यभिष्वरूपातिक्र"
मेण करयितव्यम्‌ । यदि चा्रिर्वर्पमादरप्यु्त.मेव।ऽऽधानं भवेत्ततः कमौण्यनाहि"
तेनाप्यश्निना ्िषयेयुः । तैश पुरषस्य सगणैः कार्यं नाभ्निनिः । तेनववर्यभाकिनि
करमतनन्पे प्रकत्यथ॑त्वमद्विरक्तत्वा दु पम्यर्तम्‌ । यत॒ स्वे।रत्व॑तेदृपदेश।तिदे९प्र। स्थ
सूपच्छेदुनव्प्रथोगप्ताघारण्यायेमिति न स्वाभत्वे गमयति । यद्पि वप्त्तादिप्रह५
तदप्यप्रापठविषयमथेवद्धिष्यति । न दि दशेपृणमासयस्याऽऽघानस्य वतन्तकाठत्वं
मापते प्त्यपमाततं प्रयोगप्रस्तक्तेः । न।प्यश्चहोतरतरदारवहयमायंस्य परोभेमस्यमाकत्याका"
छपरा । न च प्रयोगस्ताषारण्यं॑र्वकाट्वचनादपे स्तिप्यततीति नानर्थकत्वम्‌ । अत
शवं म्याचष्टे | न कस्यविनमणोपह्माघानं) किं तर्हि) द्ितीयास्योगादम्यरथमेव |
ते ठु ' अस्नैयश्च स्वकारत्वान्‌ › इत्यनेन सवथ भविष्यन्तीति तदुदवरेण स्वात्वमि-

१० ११पा० अण र सु०२) 1 र (अ० ३ प्रा १ अभ० १२० ६२)।
६ (भन दपा ७सृ० ३९)।

१०५४० सतन्तरवातिकशाबरभाप्यसमेते-- [०६०६५०१]

दरषपूणमासयोः प्रयोग स्तदा कव्यम्‌ । तदा पौणेमास्यमाबास्फा बा ।
अग्रहत्यर्थ तु न प्रकृतिप्रयोगे क्रियेत । तत्र कालवचनं युक्तम्‌ ।
वस्माम् परहृत्ययैम्‌ ॥ १५ ॥

[£] तासतामञनिः भरतितः भयानदत्स्ौत्‌ ॥ १६ ॥ पुण
सन्ति पवमानेष्टयः, अप्रये पवमानाय, इतयबमाधाः । तत्र संदेहः 1

किं पबषनेष्टिसस्कृतेऽप्नौ पवमानेष्टयः कतेव्या उत नेति । कि मर््‌।
त्युच्यते । स्वकाठत्वादित्यपि स्वातन्व्याग्नानादित्यथैः ¡ यच्ितरानारम्यवादकेदिति ।
तक्रापिषीयते--

सिद्धेऽङ्गत्वे ततस्तेषां करिमथत्वं विच।रितम्‌ ।
मतु कमो्गमवे हि प्रमाणं किचिदस्तिते॥

खादिरस्वादीनि स्वादिमिः सेयुक्तान्यपि तत्स्वरूपप्रयुक्तत्व न प्रतिपद्यन्ते ।
सबादिशर्दानामाक्रतिव चनत्वात्‌ । विनाऽपि खादिरत्वादिभिरुपपत्तेश्च । अखा-
दिरोऽबि हि तदाकारयुक्तः सुबशब्दवाच्यो भवत्येव । तथ प्राक्रमो्त्वान्न जाति.
नियमस्य प्रयोजनमस्तीति युत्तं॑स्वरूषाति्द्वनम्‌ ! इह ॒त्वाहवनीयादिशब्द्‌ाना
सेस्कारानिमित्तत्वानाऽऽधानाद्विना प्रवृरिरुपरुम्यत इति शब्दुप्वृत्तिनिमित्ततवनैवाथ.
कता विज्ञायते । यत्त॒ तेन विनाऽपि कमोण्यविगुणान्येव भवेयुरिति । नैष तद्भावेन
तत्कृते वैगुण्य भवति । कं त हि । आहवनीयाचयसंमवरृतम्‌ । यदि ह्याधानपरकुर्वतस्ता-
बन्मत्रमेव न स्यात्ततो नैव वगुण भवेत्‌ । तद माब त्वाहव्न।याद्योऽपि न मवन्ति |
ते चेकान्तेम कभणामङ्गम्‌ । अतस्तत्कृता वैगुण्यप्रप्क्तेः । यदि वाभिमत्रेण कर्माणि
समयरंस्ततस्तत्स्वरूपध्यान्तरेगाप्याघानं निप्पत्तर तत्पयुक्तता मवेत्‌ । ८ यदाहवनीये
जहोति ' इत्थेवम।दिचेद्नाथः पुन कट्‌।चिद्‌।घानमन्तरेण संमाग्यते । तेन कर्माणि
ुर्वता) तेद्प्यवरथ कन्यम्‌ । तप्माद्‌ः.य११्‌ । यत्तु ‹ द्र्यस्यौकरमकालनिप्यततेः ' इति
सा क्रत्वा चिन्तेति ततैव वक्ष्यते। एतेन पवमनिष्टीनामप्यगनयरथत्वं॑व्यारूपरत्तम्‌ ।
भशङ्कनिषश्वोततरेणाधिकरणेन व्यावत्थते ॥ १९ ॥

( इति- आघानम्य प्रद्कतिविृत्य्थतायिकरणम्‌ ॥ ^ ॥ )

५ तस्यां तु प्यास्रयाजवत्‌ › इत्येतद्धिकरणन्यायेन पवमानहविःपुस्कताभिपताध्यस्वं
पापतामि नास्तीति विचारः । तत्र इषटिषु \श्पूर्णमासयोः प्रवृतः स्यात्‌ › इत्ये

१ प्रकृखथं तु भङृतिप्रये।ग क्रियेत । तत्रत्य कालवचनं न यु क्षमिति १५ । २ स्यादिति
कविन्नास्ति ! (अ= ११पा० दअ रसू* २) \ 5 (अण १० पार ५७०४२०६} )
५ ताखा^~पवमनिष्टीनानिखवे 1 ९ (अ < प्०१अ० ४ मु० ११.)

[म०६पा०६म०६] मीमांसादर्ने । १०४१

तासां खलु पनमनिष्टीनां प्रवमानेष्टिसंस्ृतोऽश्निः प्रकृतितः स्यात्‌ ।
डतः । चोदकसामर्थ्यात्‌, भ्रयाजवत्‌ । यथाऽऽसु भरयाजा भवन्ति
चोदकेन) एवं पवमानेष्टसंस्कृता अग्रयोऽपि मवेयुः ॥ १६ ॥

नवा तासां तदथसात्‌ ॥ १७ ॥ सिर

न घा, इष्टिसंस्कारोऽप्रीनां पवमानेष्टिषु स्यात्‌ । कस्मात्‌ । तासां
तदयत्वात्‌ । ताः पवमानेष्टयोऽभिसंस्काराथौ इत्युक्तम्‌ । सुच नामा
्ग मूतं. स्चोदकेन ष्ठते । आभमिभयुत्तय पवमानेष्टिसंस्कारो न दरपूणे-
मासमरयुक्तः । तेन न चो दकेनाऽऽदृष्यते । अधि च पवमानेष्टय इष्ट.

पवमनिष्ठाना द्शपूणमासप्रङृतित्वे सिद्धे यथेव प्रयान।दीन्यतिदिरधन्ते तथैव पवमाने
ितस्कृताचिवतित्वमपि | ननु चाऽऽहवनीयादय, सवकर्मणा प्रत्यक््रुता एव गत्व
प्रतिपद्यन्त इति न वक्तव्ये प्रकृतित इति । नेष दोपः | यैव भन्यद्॒त्या जहोति-
स्तत्र ५कृतिपमकाटमाहवनायप्तमन्धोऽवव स्पते | यत्र पनद्रेव्यरेवतासबन्धाद्यनिमा्र
कहिपते ‹ चदुरवत्तं ज॒हे।ति › ६ प्रकृतितो होमः प्रप्नोति तत्र द्वारस्य प्राकृतत्व
दाहवनीयेनापि प्रकृतित एव भवितव्यम्‌ । मतः साधूक्तं ५ृतित इ । ननु याः
संस्कारा श्यन्ते ताप्तामप्यन्या; प्र।प्नुवनिति, तास्तामप्यन्या इत्यनवस्था १।८्न ति ।
मेष दोषः | सर्वानवस्थाना प्तामर्थयेन व्यवस्थानात्‌ | यावत्यो द्यभिकारं पौभमान्यमा,
न।स्यादिके ना(तक्रःमन्ति तावत्यः करेप्यते ॥ १६ ॥

यन्नाम प्रयाम।दि ५ङृतेरज्ग मवति तदतिदिङ्यते | न यु पनमानेषटयः क५ द्मे.
त्याघानन्यायन स्।वितम्‌ । अता रूप वोऽरषभूतप्वात्‌ › इप्याह्वनयापिस्वरूपम तदि
श्यते नेष्टय. | आरम्भणीया त्वद्धित कृत्वाऽभकरणान्तरमरप्स्यते । तदूयन्चप
न्यायेोञत्रापि भविप्वति | सत्यपि चाङ्गत्वे यावन्न विद्यन्ते तावनेवे्टयः प्रक्रत
दश्यन्ते । यार्शच फः कैन केथमावेस्तद्धावना न पृयैते तावद्विवि प्रवतत | तेन प्व
मानेषटिरहिताया भृते त।भिरितिकतेम्यता गृह्यमाणा तद्व्यतिरिक्त केकयमिटि पैव
केवला ग्रहीतु श्चक्यते । अन्वथ। श्कररिमन्पाक्वे पिहितवद्पेक्षणम[२हितवच मिध।न-
मिति स्वरूपविप्रपिपेषः स्यात्‌ । तस्माद्य रगाहवेन।थः प्राक्पवमाषिभ्यस्ताटगेव तासा
प्राप इति निष्पन्नस्याऽ$द्वनीयस्य प्रयोजनमपेमाणस्योपदेदचेनातिदेरेन वाऽङ्खत्व

१(अ० ७ पार १ अ० ११ सू २९) २ अधिकरणान्तरमिति--दद्ममाव्यायरव्रथमपादे
दति रेष }
१३१

१०४२ सतन्न्रवारतिकञ्चाषरभाष्यसमेते-- [अ०६पा०६अ० ५]

च

संस्कारवनितां प्रकृ तिमपेक्षन्ते । अविहितत्वाचस्यामवस्थायां पमा.
नेष्टीनाम्‌ ॥ १७ ॥
[ ७ | तुल्यः सर्वषां पशुविधिः प्रकरणाविशेषात्‌ ॥ १८ ॥ पु
ज्योतिष्टोमे पश्ुरम्रीषमीयो; यो दीक्षितो यदभ्नीषोमीयं पञ्चुमारमते
इति, तथा सवनोयोऽनुबनध्यश्च । सन्ति च पशयुधमा उपाकरणम्‌)
उपानरनमर्‌) अक्तया कन्धा; सूप नयाजन) नयन्‌) स्ङ्ञपन; वश्सन
मित्येवमादयः । ते किं सषामन्ीषोमीयसवनीयानुबन्ध्यानाभ्ुत अश्री
पोपीयस्य सवनीयस्य च, उताग्रौपोभोयस्यैवेति । कि प्राप्तम्‌ । अवि
सषपात्सवपश्चनाम्‌ । कथमविसेषः ष्योतिष्ठमप्रकरणे सर्वे पञ्चवः समा-

शक्य क्पायेतुम्‌ । एतास्तु तज्निप्पन्यय) एवेति न तत्करृतमुपकारमपे्षन्ते । न चाम-
पे्षितमृषव्षटुमातष्ष्ट वा शक्यते । तमादाधानम्रसःह्तेनाभिना सबद्धव्या इति

द्धम्‌ ।॥ १७ ॥ नापि
( इति-प्वमानेष्टिषु पवमानष्टयनापदश।वेकरणम्‌ ॥ ६ ॥ )

दानीं स्थानस्य प्रकरणेभ सह पृवश्च विरोधाविरोगौ चिन्त्येते । अ्योतिषटोमेऽ-
भिशोमसस्थे य' पराव आम्नाताः) अग्नीषोमीय. सवनीयोऽनुबन्धयश्चेति | ते स्व
कथमधिवमानपेतनते | तथौपवसतभ्येऽहनि) अघ्नीषोमपरणयनीत्तरक।टमुपाकरणाद्यः पश,
धम; पठयन्ते । तेषु चतुघौ सदेह. । फ त्रयाणामपि पशूनामर्भेनाऽऽ.

म्नायन्तेऽथ सवनीयायनैवाऽथ सवनीयाभ्नीषोमीयार्थनाय केवरद्चीवोमीगिनैवेति 1

१९. ८ =, ए | विन [^ ५ ॥१
फ्रि प्राप्नम्‌ । तन स्थानाच्च पूर्वस्य › इत्येवम।दिसू ्रसंगल्य्थमसूत
तावत्पृतपन्न करोति सवाथा इति । यादवै त्वयमेव पक्षः सूत्रेण परिगृ्येत
तेन॒ उत्रसूप्राण्यंयतान्येव मत्यः । यद्‌ पूतेसत्ेभव सरवाैत्वं प्रतिज्ञायते

श भ ६ ^
तथा पिरमनेन । स्थानच्च पुत्म्य ! इति । प्रकरणाविमागादेव हि पृषे
स्यापि तिद्धिः । ५ शम्तेकेषाम्‌ इत्यपि प्रकरणामावकरथनेनाप्रतिन्ञ।तकेवछप्तवनी-
याथता व्यावत्यमाना कथ संनध्येत । एवे तदनुप्ारित्वदुत्तरमूत्राणामप्यपतमतिः

€ _ न~ ९ 1 [५ कप

अथवा सोत्र एव पृवेपे केवलक्तवनीयायेत्वमपूत्रित द्वितीय पर्न कृत्वा श्धस्त्वकेषाम्‌ ›
हत्या सबन्धरनीथम्‌ । तन्तुं माष्यक्रारेण नाऽऽघ्नितं, सर्वाद्यः पक्षः सुखमत्र; क्रियते |

१ सर्वेपामिति--यद्यपि मष्यम्रन्थाल्िकोटिक. संशयो भाति तथाऽपि वक्त्यमाणपृवपक्षानु
गुण्येन ‹ स्वनीस्यैव ' इत्येवं द्वितीयपुवेपक्षफोटिरपि, अवुक्तसमुश्नायक चशब्देन सूचितेति चातु-
ष्करोरिक सशग्रीऽधिक्रणाद्गं जेय ।२ अप्रीषोमप्रणयनेति--शाकामुलौयस्याभेराप्रीनीये धिष्विये
नयनमभ्नि्रणयन । तथा पआग्वशस्विततस्य सोमस्य हविधौनमण्टपे नयनं सोमभ्रणथनमिलययंः ।
‡ तचिति- अथरस्यादिनोक्तं केवरुसवनीयाभेत्वपूवेयक्षस्योर्ू्रछव.श्रयणेन सूतरसंगस्युपपाद्नमिष्यष, ।

~

[भण०्दपा०१अ०७] मीमाँसादश्चने । १०४२

भ्नाताः । तल्पकरणापम्नत्वात्सवे पशचुध्मैः सेबध्यन्ते । न चेषां तत्र कथि-
द्िशेषः । एवं परा ब्रूमः । सवनीयस्येते मौ भवेयुः । तुल्यः सर्वेषां
पशुविधिः स्यात्‌, यदि प्रकरणे विशेषो न भरेत्‌ | भवनि तु भ्रक-
रणे विशेषः । सवनीयानां भरकरणे परुषाः समाम्नाताः । आग्नेयः
पश्ुरश्निष्टोम आन्भ्यः । आग्नेयो श्भिष्टोमः । रेन्द्राप्नः प्शुस्क्थ्य
आभ्यः । देन्द्राग्रानि हक्थ्यानि । रन्द्रो वृष्णिः षोडश्िन्यारभ्यः।
रेनद्रो षे वृष्णिरेन्द्रः षोडशी । सारस्वती मेष्यातिरात्र आटभ्या ।
वाग्ने सरस्वती, इति प्रकृत्य प्ुधमां आम्नाताः । तस्मात्सवनीयस्य
भकरणाद्ध(वतपदति ।॥ १८ ॥

सत्रपक्लाःतरलि वु तत्सगत्यथेमसुत्रपकषाश्रयणं सृत्रकारम्य शृन्यह्दयतामापादयति ।
तस्मादाद्य एव मक्तकः पक्ष. । तस्योपपत्तिः, पाधा हि उ्यातिष्टमप्रकरणे केनाचे
दपि पशुविशेषेणाप्युक्ताः श्रयन्ते । कथम्‌ ।
न = ५ के. [^
एतदेशच ह्यनुष्ठानं वाक्यादेक्षस्य यदपि ।
(~ = [^ ५ [4
तथाऽप्युत्पत्तिेशेऽस्य प्रक्रिया ्रयतंनिधो ॥

द्तामु हि सोमक्रयममीपेऽञ्ापोमीय. समाम्नायते | तस्य च यद्यपि वचनं्ाम.
थ्यौत्पशुधमेप्मीपेऽनुष्ठान मविप्यति । तथाऽपि प्रकरणेन नैव स्यातं, सवेकरणाना-
मत्पत्तिदेशानतिरेकात्‌ । सवनीयानामवि सूत्याकाटमुत्पत्तिवाक्यम्‌ । जीपवसये तु
गुणाव शति. । न च तया प्रकरणं भवति । अनुबन्ध्या तु द्रस्थैव । सतोमान्ते
क्रियम।णत्वात्‌ । तस्मादवान्तरप्रकरणवाकेयप्तयोगाम्यामप्रतिनद्धेन ज्यातिशोमध्रकरण-
नार््नषोमीयस्य स्थानं विप्रकृष्टार्यं बाधित्वा ज्योतिष्टामा्थाम्तावठेत इत्येतत्व सुप्यते |
तस्य च सोमद्रन्धकत्वान्न पशमे. किचित्परयाजनमिति ' आन्थकयौत्तदङ्धपु ' इत्येव.
मङ्गेष्वेवावतरन्तोऽद्ः्वाविरपात्रिष्वप्यवतरन्ति । रल्यपि तदद्धत्व योग्यत्वामावान्न
दीक्षणीयादिप्ववतरणम्‌ । सत्यपि च योग्यत्वे सरामान्यसबन्धामाव।न्न तदनङ्ग पशूनाम्‌ |
तस्मात्रयाणा समान विधनिमिति प्रा्ेऽमिषीयते । स्यादेतदेवं, यदि ज्योतिशेमदरेण
प्रकरणाविशेष. स्यात्‌ । अस्ति तु विशेषः सवनीयानामौपवप्तभ्यऽहन्युषपतते, । (अघ्ने-
यमजमचिष्टोम आटमेत ` ' टेनद्राञचमुक्थ्ये द्वितीयम्‌ ` इत्यादिना हि पद्धर्मस्मीपे
प्वनीय। उत्पादिताः । तस्मात्वेवलस्तवनीय।थ। एवेति ॥ १८ ॥

1

१ पृरयुधरमां इति १० । २ क्चनेति--' स एष द्विदेवत्य पशर्यौपवसभ्येऽहन्यालन्धन्यः »
इति वचनसामध्योदिव्यथेः। ३ (अ० ३ पा १अ० ९सू* १८)

१०४५ सतन्भ्रव तिकदादरभाष्यसमेते- (अ०६१०१अ०७]

स्थानाच्च पूरस्य ॥ १९ ॥
यदुक्तं प्रकरणार्सदनीयायो इति । एवद्गहणीमः । क्रमाधाभ्नीषो
मौयस्य । तम्य हि क्रम ओपवसथ्येऽष्टनि समाम्नातम्‌ । तस्मादूदयो-
रपीति ॥ १९ ॥

श्रस्तवेकेषां त्र भराकश्चति्गणार्था ॥ २० ॥ घि

एकेषा श्राछिनां भः सवनीयानामाम्नानम्‌ । तदपेश्येयमेषां
युणाया पुनः श्रुतिः । कः पुनगुणा, यद्यषा श्चुतिः । इष्यते । पन्नू.
न्सकात्य यथा वं मर्स्याऽबिद्भिता जनमवधूनुने, एषमेतेऽपहायमाना
जनमवन्धुन्वत इत्य षामविङ्ञाने दाषमाभेषाय, एभिः कथं सवनानि

[०

कथ पुने।र्‌द्‌ तिलिङ्ग विंकरणविपरी तममिषीयते | नं ह तेत्रवामष्ट ५करणाद्वद्र.
५

[1
च

वनादयो राजसुयायाः स्थानःच्वाभिवेवनीया्थां इति । तथा श्रसन्दधं गाहपत्ययो
(लङ्गनन्द्रनाति } युक्त तेत्र प्रकरणान्नानेन बहीयसा प्रमाणेन निराकाष्ीरृते जघन्य.
भमाणानुन्थानात्पमुच्वयानाश्चस्णम्‌ | म हयप्र पुन. कश्पनया विना शेषस्य न कंचि.
सिध्यति | नापि शषिणामिन्द्रागन्यादीनाम्‌, उपायान्तरणापि स्खरतितिदधेः । इह
पन सत्यपि प्वनीयनन्धाद्धर्माणा नरका येऽप्नीषोमीयस्य परुरर्विना सिद्धमा.
वा्प्रप्त्यःतरमवरय कलपनीयमुभयोरविप्रतिपत्तेः । न चैतस्य तेद्‌ दर्चपुणमापपरङ
तित्वं भवेत्‌ । य) हि प्रकृतिमूनः पशूनां स॒ दर्शपुणेमासविकारो मवति । इतरे तु
प्राणद्रल्यकत्वस्ामान्याततद्विकाराः । तेत्र किं सर्व॑नीयार्थास्ततः सारूप्यद्रारप्रमवेनाति
द्शेना्ीषाम।य। गुहु त्यधोप्रेशगन्धेन केनचिदिति, उपदेश्ान्तमतत्वात्कपेण तिनि,
यामा युक्तः । षट्विध।पटशपरव्यप्तमय ह्यतिदेशः कर्प्यत । तस्माद्यथेवान्यत्रोप,
देश्षातिदेज्ञाम्या प्रक्रुतिविकरत्यथैत्व द्गगतस्य व्य।पारस्य तथेवेह स्थानप्रकरणाम्बा
मुमयाधत्वम्‌ } अनुगन्ध्यायास्तु सर्वोयदेशामावादृतिदेरेनिव प्रापिभविष्यति । तसा.
द्नुपषरिम्मः पुत्र्य ॥ १९॥
यदुक्त स्थानादञ्रपोभीयाया इति । एतदगृहमः । यतु प्रकरणात्सवनीयारथा इति

एतन्न मप्यामह्‌ । कुन

गुणार्थोपवसथ्येऽद्ि सवनीयपुनःश्तिः ।

उत्पत्तिः प्रक्रिया नेषामाशिनम्रहणोत्तरा ॥

१(अ० ३ पा २० ७ )) > सबनौयाथोनिति-षमोनिति शेष. ) ३ सत इति पा* \
ड याग रतस्येति-याग।डगभूतस्येष्यये. । ५ व्यापारस्येति-इतिङ्तैम्यताघस्मेत्ययेः ।

[भ०६पा०६अ०७] मीमांसाद्मे। १०४५

पश्चमन्तीति भ्श्नरूपकेण वपापवारो गुणो बिधीयते । तदर्थेषा श्रतिः ।
वपापचरेणकच।क्यतवात्‌ । किमतो यवेवम्‌ । न सवनीयानां भकरणेन
पशुधर्माः, कपाद्नीपोमीया्था एवेति । कि पुनस्तच्छर आम्नानम्‌ ।
आश्विनं ग्रहे एृहीत्वा जिता यृपं परिवीयाऽऽेयं सवनीयं प्ञुमुपाक-
रोति, इति । २०॥
तेने व्टृष्टस्य कारषिपिरिति चेत्‌ ॥ २१ ॥
नैतदार्ति क्रमादग्नीईीमीयायी एवेति । मरकरणाच्सवनीयार्थाः ।

° आश्विन प्रह गृहीत्वा श्रिवृता यूप परिवीयाऽऽग्रेय प्तवनीयं पशमुपाकरोति '
हति हि सवनीयानामुत्पत्तिः श्च इति चौपवस्तथ्येऽहनि स्थित्तः सुत्या बीति । क
पुनगुग इति- स्ववाक्ये सयोगापावाल्यृच्छति । तदशंयति । (सवोन्तवनीयाननुक्रम्ब
निन्दा श्रूयते ° यथा वै मन्स्य › इति । यथा वै क्ल मरम्यो जले विचरन्‌ » अनव
घारितमति, प्रक्षकेजनमवधुनुते किमितो गतः किमगत इति, एवमेवेते पशवः कर क्रिय-
न्तामित्येवम, ज्ञायमाना. कतृजनमवधुन्वते । तेन पडकौतंन तावदेवमर्थं न विधानमिति
गम्यते । साऽपि निन्दा परत प्रश्चशेषत्वेन नीता । तदभि. पद्मि; सवनायस्तमा
ख्यातः कथं सवनानि पहमन्ति करतैन्यानीति । सोऽपि भरतिप्रशचरूपविध्यन्तरशेषत्व
प्रतिपद्यते "वपया प्रत. पतवने चरन्ति" इति । तस्माठेतद्गुणा्थेयं पुन.शरेतिः { न चसा
प्रकरणबुद्धि करोतीति | किं पुनस्तन्छं आश्नानामिति-भाधिनग्रहणानन्तथगुणारयत्वा,
त्द्पि नोत्पत्तिप्तमथोमेति मन्यते । माप्यक्रारेण केवदस्याऽऽपनेयस्य श्च आन्नानं दूदितं
नेतरेषाम्‌ । तत्र केचिदाहु. । प्रदशेनाथत्वाद्म्याऽ्मेयग्रहणमविवक्षितत्वात्सर्वीपिमिति
मन्यमानेनेति । वाक्यान्तराण्येवंूप।णि द्रष्टव्या नीत्य॑परे | परवेथा तु केवाञ्चेयप्रदशनीन
मेवोपयुज्यते । यद्यपि दन्द्रा्ादीनामौपवसथ्य एवोत्पत्िम्तथाऽपि तेषामनिर्योत्तरसं-
स्थाथत्वाननैव शक्तिभनित्यवदास्नातान्पहषमान्‌ प्रहीतुमित्यञ्चीपोमीयस्थानमिव बीयः
स्यात्‌ । यस्तु नित्यत्वेन ग्रहणसमथंस्तम्य प्रकरणामाव उक्त एव | तस्मान्न सवनी.
याथा इति ॥ २० ॥

इदानी कतरत्सवनीयानामुत्पत्तिवाक्यमित्थेतेतपरिज्ञानाधोनाऽविकरणसिद्धिः । तत्र
रवपश्चवादयाह, इति चेट्--प्वनीयप्रकरणामावं मन्ये | तद्युक्तम्‌ । कृतः ।

१ अपर ईइति-आपस्तम्बानुयायिन इत्यथ । आपस्म्वसुत्रे तवदुक्थ्यक्तस्थाया सुत्यादिन
एव स्वेषा कतुपशनामाभश्रानात्तन्मृरतया वाक्यान्तरकल्पनावद्य भावादिति यावत्‌ । २ अनित्यो
प््रस॑स्येति--फाम्याः जत एवानिदयास्तिख उक्भ्यषाडदयतिर्रसंक्ञका, संस्था इदयं, ।

१०४६ सतन््रवा्तिकश्चाबरभाप्यसमेते- [अ०६पा०९अ०७)]

पुरेवाऽऽम्नानं विधानार्थम्‌ । आन्विनवाक्यं काटगुणदिधानायेष्‌ ।
कथम्‌ । सेन बपापरचारेणोत्कृष्टस्य कार एष विधीयते । भातःसवने
वापर चोदिते सति पश्वालम्भोऽपि तत्रैव प्रप्नोति । तत्र कारा-
नियबे भरक्त, आश्विनं ग्रहं गृत्वा, इति कालमात्रं विधीयते ' नित
यूपे परिवीयोपाकरोतीत्यनुबादः । इतरथा परिन्याणस्य काला
विधीयेत, उपाकरणस्य च । तश्रानेकगुणदिधानादाक्यं भिचत । तस्मा.
स्सवनीयार्थाः पशुधर्मा इति ॥ २१॥

प्तवनीयान्पुरोत्पाद्य वपामुत्करुष्य वाक्यतः ।
तत्राप्यनियमे प्रापे तद्विशेषो विधीयते ॥

५ वपया प्रातः तवने प्रचरन्ति › इत्यनेनैव वचनेनोत्कृषटे प्रधाने प्रधानदेशत्वादङ्गा.
न्मुपाकरणादिष्वप्युलहृषटषु काटनियमे प्राप्ति सति, आचिनग्रहणानन्तयं विधीयते ।
तेन तदेव गुणास श्रवणम्‌ । इतरथा हि वाक्य भित, परिन्याणोपाकरणयोः काल
विधानादूद्रम्यदेवतायुक्तस्य च यागस्य विधे" | ननु चातिडेशप्रापतमेव परिव्याणं तप्िननेव
का यागे विधीयमनेऽनूयेत । सत्यमतिदेशन प्रा्ठं न तु तदिदानीं क्रियते । युप.
साधारण्येन ‹ तत्कोलास्तु › इत्यवमग्रीषोमीयकाट्ड़ तादेवोएकारातिद्धेः । एवं तर्हि
साधारण्येव प्रातं विद्यमानमनृदयेत । न शक्यं तदनुवदितुमप्रत्यभिन्ञानात्‌ । तन्नामा
स्यतः प्र ठमनू्यते यततदरप्येण प्रा प्रत्यभिज्ञायते । न॒ च पूरवे कृतम्याऽऽश्चिनग्
हणोत्तरकराछ वेतेमानत्वेनानुवादो भवति । न हि तदाऽपतौ परिम्ययति । न च पूर्व.
तम्य पयभनिङृतादिशब्दवदीदशेन शब्देनानुबादः । पृतरत्तरकालकमौतयिद्वयपरिच्छि.
न्न^्वात्‌ । एवे तद्येस्माद्वाक्यात्प्रा्ठमनू्यता ‹ प॒ आशिन ग्रहं गृहीतवे(पनिप्कम्य युपं
परिव्ययति › इति । तदपि नास्ति प्रत्यमिन्ञानामाव।देव | यदेतदराङृतं सवनीयपरि.
व्याणम्‌ , एतस्य श्द्धस्य श्रवणाद्रशनायाश्च प्राङ्कतपरिव्याणनिनन्धनप्वा्येन केनविद्धा.
सःपरमृतिना करणे स्ति तरिवृत्वानुवद न प्राप्नोति | तत्रानेकाथैविधानाद्वाक्यभेदः |
तदा चैवे माप्यग्रन्थः । इतरथा हि परिव्याणस्य कालो विधीयेत-- यत्सनन्धि-
त्वेनोपात्ं ्िबदद्रभ्ये कालो विधीयेत । उपाकरणस्य वेत्ि--उपाकरणकाले द्रव्य.
देवताविङिष्टं च कमं विधीयेतेत्यथैः । तस्मादस्य गुणा्त्वाद्सि पूर्ेदुः सवनीयानां
प्रकरणामिति ॥ २१॥

१८अ० ११पा०३मनर्४्सू०- ६९)

[अ०दपा०६अ०७] भोमांसादशेने 1 १०४७

ग॑कद्र त्वात्‌ ॥ २२॥
नेतदेवम्‌, अक्नीपोमीयाथां पएवेते कमात्‌ । आब्विनकाटं श्या
स्नानं विधानायम्‌ । गुणाय एतरिमन्‌, वाक्यं भिद्येत, न विधानार्थे ।

` यद्‌। ठि पुय स्ाङ्ाना सवनीयानामाप्नान तदा तरीव सर्वानुष्ठाने प्रापि वचना
दरपाप्रचारादिमत्रमुलछ्ृष्येत नोपाकरणादीनि । ‹ ददि वाऽमिसबन्धात्‌ › इति ये
वपाहोमेत्तरकाला. पद ्थस्तत्तनिषातिनो वा तन्मात्नस्योत्कर्षो भवेन्न प्रारमाविनामुपा.
करणादीनाम्‌ । यानि चात्तातकालान्सङ्कानि तेषा प्रधानकारत्वं व्यते । पश्वडगानि
त्ववधारितपृ्यु कारुत्वान्न प्रधानका गच्छन्ति । तम्माद्रपाप्रचरिणानुष्डृष्टस्यानेनैव
वाक्येनेत्कषैः कर्तव्यः | ततथ्य गुण्वाक्ये सति अनेका्थविधानादवाक्यं भिद्यत |
उत्पत्तिवाक्ये न दोषः । तम्मादुतदुत्पस्यर्थमिति ¦ न त्विह भाप्यकारेण विधेयनि-
का्ैत्वे दितम्‌ । एवमेव बु गुणाय॑ एतस्मिन्वाक्यं भिचेतेत्य-
मभिहितम्‌ । दक्यण्त्ठह पूदयुः प्रासोपकरणोत्वषैमाश्तविधानाद्वाक्यभेदः
परिहऽ्म्‌ । तत्र केचिदेव स्तम्यन्ते | यथा किल ‹ अद्भेस्याऽऽस्नीघ्रम्‌ ›
इति ञ्योतिष्टोमक्तबन्भे तद्विशेषे च॒ िधाीयमानेऽमेका्ेतवमुतत मेवामिह वपाप्रचारेणानु-
तछृष्टस्योपाकरणम्योत्कपेश्च कतव्य. तद्विशेषश्चत्यनेकाभत्वमिति | न व्िद्माद्नेयी-
वाक्यप्तटृशम्‌ । तत्र हि सनःधवदोपपरे विधौ सामान्यपंबन्धप्राह्तिमन्यतो ऽप्लमाणे कासु
चिदाभनेयषु॒तत्सद्धाव।दितरविपयपामान्यसबरनधं प्रत्यन्यथानुपपात्तिः क्षयिते । अतम्बु
बेदेनानभ्युपेत त्विषि वल्परयतो वाक्यभेदो मवति न स्विह ताके तिपक्षोऽपति } यतः
सामान्येनोत्कमैप्रापति दष्टा दिशेषपरस्याथपत्तिकोपः वरप्येत | तत्रापि वेत्त
दर्थापत्तिनाधिनौ प्रतिपक्षमृता सामान्यप्रा्तिनोमविप्यन्ञाऽञगेयीमात्रप्रमाणं निराकार
प्यत । प्राप्ऽमि वमेण्येकपदोपात्तानक।यैनिधिः शोणायुदाहरणैस्तत्र ततन प्रतिपादितः ।
तेन यद्यपि ‹ आधिन प्रहे गहीत्वा † इत्यनेन द्यम्‌।प प्रात .सवनम।धिनग्रहोत्तरकात्वं
शव विधीयेत तथाऽपि पिधायकस्धकपद्‌।नुस।रात्‌ ८ त्य तैस्योपाद्श्येत ' इत्येतद्‌।ष.
त्िर्नाप्ति किमृतत्रैकविधानेऽ्थदिवेतरसि द्धेः । अत एव म।प्कारेणनिक विधिद्षणेऽमि-
हितं न चानेकोऽथैः परस्परा सबन्धे सति इक्यो विधाठुमिति । जानाति ह्यत्तौ यथा
संबद्धानामथानामेकरसिन्विहितेऽन्ये विनैपाऽऽयासेन प्राप्तवन्ति | तेन यथेकस्मिन्वि,
हितेऽर्थाद्र्थप्तदखमपरमाप्यते न क, द्विरोभो व्विरायास्ो वा दृष्यत इत्याश्रीयते |
तस्य त्वन्यथ।ऽप्युपयमान त्वमेव] निरावःणोप.यः , न चेहर स पक्षो यैष विभि
पत्याप्रातःप्वनसगन्ध.वचत्वाऽ<।धनगह्ण। नन्त ।वदध्स्त्‌ | तम्माद्दपि, | न चैव
१1 (अ० ५ पा १अ० १९ सु० र्थ )। २ (अन ११पा० ३ अ १ सू० १)
्यनेति पेषः! ३ (अन रपा २अ०.३९०६)।

१०४८ धतेन्त्रवातिकशदिरमाप्यसमेते-- = [न०६पा०६म०५]

क क

न हि बाप्रचारेणोल्छृष्स्य फारषिधिंः सेभवति । एकदेशो दहि

त्वेष दोषः, यस्यनिकद्रभ्यदेवता विशिष्टकविधानम्‌ | अपि च ज्योतिष्टोमपुत्याप्रातःपत.
वनविशेषकारतंयोगो ऽपरः कल्पनीय, । स्वषु चोत्कषौपकर्पेषु प्तामान्यविरेषरूपोऽने-
कविषिदोषोऽस्त)ति प्राप्तकमेगुणविध्य्तमवात्कमौन्तरविधित्वभ्रपङ्ग. । तयथा ‹ माहेन्द्र.
स्य स्तोत्र प्रत्यभिषिच्यते ' इ्यत्राभिषेचनीयम्य माभ्येदिनपततनमहेन्द्रस्तोत्रकाटविधेर.
नेकायत्वमेवे ‹ तिष्टन्ते पु प्रयजैति' इत्यादिप्यपि यौ जनीयम्‌ । अपि
वेकस्मिन्पद्‌पऽनुषठीयमने विधीयमाने चा्थान्रं दषाऽऽपद्यते । ककिचित्प्रय-
त्नान्वरप्ताध्यं किचित्तदनुनिष्पाद्म्‌ । यथा मकषविधौ म्रहणाद्यस्तृषिश्च । तश्र
यलरयत्नान्तरपताप्य, न च तसिन्नकृते विहितकरण शक्यमित्यवधाय॑ते तेत्राथ-
पतिटम्यं विधिशक्त्यन्तरं कर्प्यते । याच यावतौ च प्राख्रीया साञग-
तिर्मवति । यच्वनुनिष्पादि बहूप परुषस्य शाच्रस्य च व्यापारान्तरभन्तरेणैव पिभ्यति
न तेन केश्चिदायात्तो मवति । न चेहाऽऽश्चिनग्रहणानन्त्ये विधौयमानिऽनुष्रयमाने वा
सुत्याप्रातःप्वनाद्ेतबन्धे भेदेन व्यापारितन्यम्‌ । तेन नन्र कशचिदुप्कषेसामान्यं
विधत्ते | शरुतमात्राशिनम्रहणा्थमत्रे 9।देते यद्वि तदन्तगैतत्वतसुल्याभ्ातेःतवन।हमागविरे-
षमुहुतैनाडिकाक्षणद्वनिमेषकाठत्वद्रन्यततखाद्यः भ्रपतज्यन्ते किं क्रियताम्‌ । अपि
च॒ सिशपामानयेत्थत्रापि वृक्त्वद्रव्यत्वत्त्तायपपाद्वक्यभेद्‌; स्यात्‌ | अतः
पवयः प्र।तस्योपाकरणस्य काटान्त्रमात्मान्िनम्रहणानन्त4 विधीयत इत्यदेाष; ।
अन्ये दु द्वधो. परित्यागोपाकरणयोरृत्कपाह्वाक्थम स्मभयन्ते । तदपि तु पुपरिहर,
केवल्परिव्याणेत्कषीदेव ‹ तदादि वाञमि्त्न्धान्‌ › इत्येवमुपाकरणत्कभपिद्धेः । तत्रै.
तत्स्यात्‌ । प्रकृतिप्राघ्ो धम उल्कृप्यमाणस्तदा दयुतक५ कर्‌।ति न।पूवै इति । तदयुक्तम्‌ ।
‹ इवैदेशत्त पू्दषाम्‌ ' इवयतरापरकृतानामपि विदेवनादुनामपव षेवण॑नेन ५ तपू १
ह्यस्य विरिष्टविषयत्वन्धाख्यानात्‌ । अथवा ‹ प॒ ज।न्धिन ग्रहम्‌ † इप्यतद्वाकंयप्र(-
एररिव्याणन्तरानुवदाद्वाक्वनेद्‌ इपि । अवेच्यत । अपिर्पित्वनकत्वात्तत्र
रिवृष्वानुवादे। न सेमवताति । तदयुक्तम्‌ । एव॑ हि सिद्धान्तवा्पि पृ५क्षव।पनिा
चोदितः स्वय परिहारे बहयति सोऽस्यापि मविप्यतीति। ननु च तस्यापुकेकमेविवा-
नादनेकाथेनिपिरुप्प्ते नास्येति । नैष विरेषः । यन ह्ककियाविसपणमनेवमुपादयते
तति तदु्ररण तदिप; तुलम ९0 विथिष्टकषानन्यायः (यतर पूनः स्विरेपणाप8िष्।

१ प्रयनन्ति, इति कविस्पाट ।२८अ०५पा०१अ०१२ सु५२४)1 ३ (ज ५ पा.

त भर १० मु २१) ४ (अ० पप्र १अ० १६ से २९) ५ रकनसाधारण्याधिकरण इति
>]

| स०३१०६अ०७] मौमांसादरशने | १०४९

बपाद्रव्यप्र्‌ । तेन सेनिपात्तिनो वपासंस्कारानुन्कर्पन्नोपाकरणम्‌ ॥२२॥

क्रिया विधीयत, वाक्यान्तरपरपस्य क्रियान्तरम्य विदपणे, तत्रवदयावतनीयौ नि
प्रत्ययः | देवतादिविशिष्टो हि यगो विवौीयमान स्वविशेपणमवाऽऽरपु समर्थौ
नाविधीयमानपरिन्याणविरेषणम्‌ । तेनापूर्वकरम विधिप्प्येनाद्धिवे्तव्य, कनरत्तद्िहेषण
कतग्दन्यविदोषणामिनि । तस्मादयमु भयपन् माक्त्वानैकंस्य चोदायेतेध्य. । तजावदय
सिद्धान्तवादिनोभयोः परिव्याणयोः साधारणी रशनति परिहारो वत्तव्य, । वक्ष्यति
हि ° रशना च लिन्नदशेनात्‌ › इति । यद्यदेतस्य युपम्य परिव्याण। तस्य तम्भेषा
वाक्यन विज्ञायते | तथाप्रा्नुवादान्न वाक्यभद्‌; । अथवा यत्रिृता युप परिवाथो.
पाकरोतीति पूवद्युः प्रापतमुपाकरणम्य परिन्याणानन्तयमनृचाऽऽश्िनग्रहणानन्तयं विभ.
यते | वर्‌ च वाक्यमद्‌द्वयवहितकल्पनाश्रयणम्‌ । तस्मादेव वण्यते । अवद्य ना
त्सवनीयान।मकेनोत्पत्तिरफेन च गुणौ विधातव्य. । तत्र॒ पृदयु्तनम्य तावत्न वभ्चिदु-
तपत्तिवाक्यत्वे हेदुरफ़ित । नन्वितरम्यापि नारित | यद्यप्येवं तथाऽपि विकंल्पपतमुच-

यातु मवात्केनचिद्वकेषणान्यतरस्मिन्न।श्रयितव्ये व्िरेपोऽभिधीयते | एरम्तदतिदेव
स्थित यथोषदेधो गुणन्तिरोहितकमानुतरदिन शक्यो विवातु . नानुपदेयः । प हि

कुण्डपायिनामयने होमस्भेव बलात्कमान्तरत्वमापाद्यति । तदरेह वपा्रचार्‌ उपद्रेय'
सुत्या स्यप्तवनीयानुवादेन शक्या विधातु, किं एन, प्रान.भवनशरुत्या तद्शपवनी-
यप्रत्याभेत्ताने सति । श्म्तने पृनराम्नाने निज्ञीनप्रमोजनत्वाद्‌।धिनप्रहणन सरद.
ज्िपबन्धामावात्कार्थ पेभोगे तस्यानुपादेचत्वात्कमेद्रेन विव्यनुपपत्तेरवदय काटो.
देशेन कमं विषेयम्‌ । अभ।प्याभ्रिनं प्ररङ्गत्वन विविम्तधारग्यद्धिनोऽनुपदियतवादैव
वचनव्यक्तिः | अतश्च गृ णविध्यनुपपत्तरवद्ये करणा.तरन्यायनोरपात्तिविेरन्येनान्त.
रेणाप्रतिबन्धादुत्यत्तावव पायेमाणाया कमान्तर स्यत्‌ | तेनम्य तकत्काटपेलयोत्पाद्‌
कत्वं पिद्धम्‌ । अतश्ेतरस्य परिशेपसिद्धं गुणविभित्वम्‌ । > हि नस्य किचिद्धेदके!*
रणम्‌ । अत एव वपाप्रचरेणोत्वपे।ऽस्ति नास्तीति विचारितम्‌ । सरति हि वपाप्रचा-
रेणोत्करे पतस्व परातपतवने विपरिवृतते; काल प्र्युषादानं प्रत्यभिन्नानात्करप्येत |

१८अ० ३ पा ६ अ १० सू० ३१) २ विरतपनमुच्यामभवादिति--करदािदेकस्यो-
ह्यातवाचस कदा-बदन्यस्वद्पष विकह्पय।्टदपदष्टतवाच्छास्ा तरन्यायामावाचानयनो(पत्तिरि"
शेषै समुचय य चसंभवादित्ये ¦ ३ पुरस्तदिति--प्रकरणान्तरापिकरण इति रेष ।
१३२

१०५० सतन्बवातिंकश्चाबरभाप्यसमेते- [अर दपा०६अ०८ 1

अथनेति चेत्‌ ॥ २३॥
आह । अर्थेन हयुक्कृषटस्य कालो विधीयते । मुष्टिना पिधाय वपो.

[५

द्ध॒रणमासीत, आ वपाहोमात्‌, इति शरूयते । पूरवधुवेपोद्धरणं इष्टिना

पिधाय न इक्लुयादेताबन्ते काटमासीनेनावस्थातुम्‌ । अवदयमाहार-
विहार।द्यस्तेन कर्तव्या इति ॥ २३ ॥

न श्रुतिविप्रनिषेधात्‌ ॥ २४ ॥

नेतदवे) श्रुपिविमतिषेधे भवदेवम्‌ | न च श्रुतिविमतिषेधः । तृणमु-
एना पणयुष्टिना बा पिषायिष्यते । ननु, आस्ते, इत्युपवेशने भवति ।
नादेश्यमपवेरन एव) ओंदासोन्यञपि हश्यते । तद्यथा गृहाणि परि
गह्याऽऽम्ते, क्षत्राणि प्ररिगद्याऽऽस्ने, इत्य्‌ पवेकचनेऽपि भवति व्यापार
निषत्तो | इहापि तृणयुध्ना प्णेम॒ष्टिना वा पिधाय, आ वपादोमादु-
दा्सिप्यते । तस्माद्‌ त्विनक,लमाम्नानं विधानाय न स्वनीयामां
परक्ग्ण पधा; । तस्मान्न सवनीयायाः ॥ २४॥

4५।प, संनिधौ त्वविनामात्‌ ' इति । ऋच कमणि निवीयमान प्रल्ययस्य सनि,
रट व्याप्‌।रो मरिप्यनि | वपाप्रचारकाटम्य पन. प्तवनीनोतपत्तिक्रियातः क्रिया.
नतगावर।पणतव।दुदुप्परतिपादो विि्टविनिरिति बाक्यभेद्‌. स्यात्‌ | अप्मत्पते पुनर्यधेक-
वाक्यत्व भ॑रति तथात्तम्‌ | एवं च परिन्यणस्यापि प्रकरणलभ्योऽङ्गमाव इहानुवादि-
ष्यत्‌ | ऊ्यया पएननशृषटतरेण कमण प्रा्तिमपयानूद्यत । तस्म(दयमेवोत्पत्त.
विदिः | कथ पु रिमन्प्षे भाव्यकारस्य वाक्यमद्‌पन्याप्नः । उच्यते |

कमणो मेद्‌ एवायं व।कृधद्‌।मऽमिीयते ।

पबन्धे त्वकवाकयत्वमथौन्यत्वेऽपिं गम्यते |

वाक्यं मियतनि । ‹न तनेपवाक्यतामियान्‌ › यथा / केतगुणे वु कर्मा,

समवायाद्वाक्यमदः म्यात्‌ › इत्यत्रासत्यपि टक्षणनो वाक्यमद्‌ परर्परापस्तनन्धानिप्राये.
णाक्त राकाड् त्वेकवाक्थम्‌ ' इत्यत्र च सुनन्धमाचाभिप्रायं॑तयहोत्पत्््तवे सति
तदेकवाक्थना याति न गुणाय इत्युच्यत ॥ २२९ ॥ ५६ ॥ २४ ॥

4 श्तनिप्रतिपेधात्‌ ' भवदेव यदि । प्ति पा० ।२(अ० ^ पा > ज० १३ स्‌० २६}।
९(अ० {पा १अ० + सू० १९) 1 < (भन उ पर १अ० १० सर° २०) ५ ‹ अर्थेनति
चत्‌ ˆ न दानविग्रतिपेवात्‌ ' इति सनदधयक्वं ५५ सुस्पएटमिति न न्यात्यततं बार्पिकद्धि, ।

[भ०३पा०६अ०७] मीमां सादर्ने । १०५१

स्थानत्त पवस्य सरफ।रस्य तदथवाव्‌ ॥ >२५॥

नास्ति सवनीयानां प्रकरणभित्येवं सति पूर्वेणेव देतुन। स्थानेन
पवस्याप्नीषामीयस्य भवितुम्ति । संस्कारोऽयं पञ्चयागभयुक्तो न
ज्यातिष्टोमप्रयुक्तः । ज्योतिध्ेपपयुक्तसे न विक्षेषः पएरशानां स्यात्‌ |
पश्चयागा अपि हि पमान्पयोक्तुमपवत्वात्समथो- भरकरणवन्तश्च। तस्मा-
तक्रमादुश्रीषापीयधमा इति ॥ २५ ॥

1टङ्ग दशनाच्च ॥ २६ ॥

इतश्च पर्यामोऽग्नीपापीयायाः परन्ुधप इति । इतः । लिद्धःदशे-
न।त्‌ । 'जङ्कःपरिमननर्ये भवति । वपया प्रातःसवने चरन्ति, पुर।डा-
न्न पा्यदिनें सवने, इति प्युपुरोटाशं दशषेयति। इतरथा समान-
विधानपु सर्वेषु पषुष्वश्नीपोमयोदेवतयाः संस्काराथः सन्पुगेड।शः
सामथ्यादम्नीषोमीयस्य भवेन्न सवनीयस्य । तयार्दवतय।रभावाव्‌
दशयति च । तस्पादग्नीपोमीयाया इति| २६॥

सवै सवनीयप्रकरणं निराकृत्य पर्वोक्तनैव हेतुना सिद्धान्तं निगमयति | यद्राऽवा-
न्तरप्रवेरणेनाचाध्यमान म्धानबाघनैव महाप्रकरण सवोवप्रतिपादनयाडवभ्नित तननि
व स्यभस्वुश्व्द, । ययपि प्रकरणं म्थान।हटवत्तथाऽप्युपाज्चया नानुमन्त्रणन्यायेन विदा.
नुगृहीत१ एवात्र बीयाचित्ञायते । योग्यतया हि प्हुधमा" पडुयागमपेकषन्त न
प्ोमयामम्‌ । न चानपेक्षिताः प्रकरणेन ्रहीतु शक्यन्ते । तदङ्घ।वतरणन चात्र विध.
कृष्टतर, धरते ऽथ, । न च पष्ठीप्रतिपाद्यात्सबन्ध।)नाऽऽनयकवनद्‌ज्गन्यायोऽम्बीत्य=
क्तम्‌ । नन ाविहितममीन्तर. साकाटृक्ष एवाग्नीपोमीय प्देश्ाननरादिहाऽऽनीयपान
सनिहितान्वमान्प्रकरणनेव गृह्णातीति न वक्तव्य स्थानाच्चति | नेप दाष. , यत्र हि
प्ाृतेरङगः पूयेमाणाया विकतो तन्मध्येऽप्यपृवाणि कानिचिमक्िप्यन्ते तन्न विृतौ
१ रणग्रहण मवति । अत्र प्रदेशान्तर उत्पन्नोऽ्नीपामीयः प्राकृतैस्तावानेष्पतिद्न्ैः
षष्टृतिषकरिश्च निराकडलीकृतः | तन इह्‌।5ऽनीत सत्तनन्यप्रयोलनान्वर्मान५।२।द्‌-
हान्पदयत्तनुमितकथमावः सज्यते | म्थानम्य चैनदेव ठक्तणं यदुत घमाणा ताकाटूले-
त्वेन प्रधानस्बोत्पाद्य कथभाव, संबन्धः । तम्मात्सूक्तं स्थानात्तित्ति ॥ २९ ॥
स्थेषा द्वयोर्वा समानविधानत्वे सवनीये पद्ापुरोटाशदश्चनं नपपद्यते । प्ररोडाश्च
यागस्य हि देवतसस्काराथत्वं वक्ष्यति । सच दिद्धाद्थीपोमविवि म्कत शक्रोति
नाभ्निम्‌ | न च स्मानविधानत्वेनीह- प्िद्धान्तवत्सेमवते । तम्मात्पराडाज्ञादर्हानादाति
देशिक! सवनीयस्य धम। इति ॥ २६ ॥
१ जन्थेक्यतद इमन्याय इति (० २ पा १ जन ९) जनसन्यायो द्श्न्य । = {ज
१०० १५०९ सु० २०) दु.यत्रेति रेष" ।

१०५२ घतन्त्रवातिकश्ाबरभाष्यसमेते- [अ०१पा०६१अ०८]

अचोदना गुणार्थेन ॥ २७ ॥

षदं पदोत्तरं सुत्रम्‌ । आह । ननु च्खिद्रापिधानायः पशुपुरोढाश्चः
नेति घ्रूपः। अचोदना गुणार्थेन । नस्य च्द्द्रापिधानार्थेन न चोदना ।
अर्थवादः स इःयुक्तम्‌ । तस्मादेवतासंरकारायः । तस्य॑गनी षोमीयायत्वे,
सवनीये पुरोटा्ञस्य दशेनगुपपद्यत्े, न साधारण्ये । तस्मादग्नीषोमी
यार्था; पश्ुघमी इति ॥ २७॥
[ < | दीदयोः कालकदादसंयुक्तं शुतं स्यात ॥ २८ ॥ पूर

अरित सायंदोहः । तया ऽरिति प्रातदह्ः । सन्ति तु दोहधमा : ्नाखा-
हरणं) गतां पररथापनं, परस्नादनं, गोदोहनमित्येवमादयः । ते क्रः सायं
दोद्यया उन) उभया इति । किं तावस्माप्तम्‌ । दोहयोस्तयोरसयुक्तं
भरथः शृतं भवेन्‌ । कमात्‌ । सायंदोहस्य हि क्रम ओपवसथ्येऽहनि
शाखाहरणादीन्समामनन्ति । तस्मिन्नेवाहनि सा्यदोहः । तस्मात्क्रमा-
स्सा्थदोहयथा दोहधमौ इति ॥ २८ ॥

करण] वभागाद्रा तत्सयुक्तस्य काटशाचम्‌ ॥ २९ ॥

भक्रणं हि साधारणम्‌ । यये दध्न एव पयसः । क्रमाच्च

भण बट्वत्तरम्‌ । तस्मादुभयायौ दोहधर्माः । अपि च, न सायै.

त्यं देवताप्रम्काराथे, सन्न प्रापराति, न त्वय केवलम्तदथ्‌, | [करि तर्हि ।
° मुपिरा वाएन्हिं प ` टत्युपक्रम्य च्िद्रापिधानार्थाऽपि । अतश्च विनाऽपि
देवता एवनीयम्थ च्छिद्र पिषातु पुरोडाश्च. करिष्यते । तेन समानविधानत्वऽप्यदोष
तयुते मू्रेणोत्तरमाट्‌-न च्छिद्रापिधानाथेनाम्य चोदना | विधिव्निगदाना हेतुवनि.
गाना चवजातीयानामथ॑व वेनाक्तत्वात्‌ । न हि च्छिद्रापिधानं क्रतुनाऽपे्िते
नापि परोदाशयाग छने दृदयने | तरम करेतःप्रयोजनमिति यथोक्त मेव टिज्धदशैनं
[बद्धम्‌ ॥ २७ ॥
दति-प्डधमाणमुपाकरणादीनामञ्ीपोमीयमात्रधिताभिकरणम्‌ || ७ || )

,,

^

एव ऋमम्भाविरोषं दशेयित्वेदानी विरोधं दशच॑यति । शाखाहरणादीनामौपवहथ्य
द सामान्यादवान्तरप्र्रणाद्वा ९५ धत्व प्नोति ॥ २८ ॥

प्रधानं धमदे क्रियमाण क्रम प्रतिपद्यते | पठ्यमानं चावान्तरप्रकरणम्‌ । द्पियाग-
म्त्वमावेस्याया पठ्यते ।क्रेयते च | तरमत्तस्य पयप्ता | दधित्वपिद्धयथ।स्तु केि-

=<4 ५ = ===

१ तस्मादिति पार)

[अ०दषा०६अ०९] मीमांसादशने । १०५१

देहस्य पूर्वे्युराम्नानम्‌ । क तर्हिं । उत्तरेद्युः । कथम्‌ । एवमापनन्ति,
रन्द्र दश्यमावास्यायाप्‌ , पेन्द्र पयोऽपावास्यायामू, इति| अमावास्यायां
ह्भयं सङ्क चो्रते । स एष सायदोदोऽयाष्पर्वदयुरनुष्ठीयते ।
स्वमाव्र एष दध्नो, यन्पृतरद रपक्रान्तमपरेचयुरमिनि्तते । तस्मास्सायं-
दोहस्य क्म आश्नाता इत्येतदेव तावन्नास्ति । अत उभयार्था
दोहधर्मा इति ॥ २९ ॥
[१] तष्त्मवनान्तरे ्रहा्नानम्‌ ॥ ३० ॥ सिर
अम्ति उयातिष्टोमः, ज्यातिष्टोमेन स्वगक्रामो यजत, इति । तनै

वायवाद्ा ग्रहः प्रातःसवने दजन आश्नाताः | तत्र धमा श्रूयन्ते, उपो-
परेऽन्ये ग्रहाः सादने, अनुपप ध्रव । दक्षापवित्रेण ग्रहं संपि
इति । सन्त्यपर माभ्योदिने स्वन), अपरे तृतीयसवने ग्रहाः | तेषु
मान्यंदिनीयेषु ता्तीयसवनीमरेषु च सेंदहः। किं सवषु ग्रहमोः
कतेन्या उत प्रातःसवने य ग्रहमर्तेप्विति | किं भ्राक्म्‌ । प्रातःसवन.
ग्रहेषु भवयुः; | तेषा हि कमे समाम्नाता ननरेषाम्‌ । एवं पात व्रूमः ।
सवनान्तरे--प्रानःसवनान्माभ्यदिने त्तीयसवने च ग्रहाम्नानं तद्वदेव
भवितुमहेति । स्वेपा दि तुन्यं मरक्रणम्‌ | यत्रैते घमा: समाम्नाताः |
वाक्येन ग्रहात्रस्य विधीयन्ते । क्रमाच वाक्यप्रक्रण वलीयसी |
नस्मान्सव्था ग्रहधमा इति ॥ ३० ॥

सस्य घमो. पृ्द्यः क्रियन्ते । नच त सासाहरणादाना हका ° गुणाना चं परा

भृत्वादुप्तन्ध. › इति स्थित"वात्‌ । तस्मादुमयसयुत्तम्य ९।१हरण्‌ेवेचनतपर्धुः

करण न दत्यथत्वारित्यदोष' ॥ ६९ ॥

( टनि-क्ञाखारणादीनामुभयदोदह्‌यताविकरणम्‌ ॥ ८ ॥ )

मरहधर्भीणा प्रात. सवनम्य च समानदेशे समास्नानमनषठान नत्सनेनाठुच्याक्ङ्कायां
ठुल्यत्वमापाद्यते | प्रकरणं तावतमतनत्रयोरेतस्य स्यातिष्ठोमस्य समानम्‌ | नच
प्रात सवनस्य निष्फटम्यावान्तरप्रक्रणम्‌ | न च प्रकणविरोतरिं स्थान विनियाोनक
मवति | तम्मातसवनान्तरप्रहाणामपि भमौ स्युरिति | एतेन।ऽ्ेयाञ्नीषोमीयादिपुरो.
दाङ्गाधमैपाधारण्यमुक्तम्‌ ॥ ३० |
( इति- ग्रहधमाणा सवनत्रयस्तबन्धिग्रहाभताविकरणम्‌ ॥ ९ ॥)

[

१ उन्तरेदयरेवेति पा० । २ तेपा कमे सगान्नानानने । परेपामिति पा । इ (अ० पार १
० १२ सू०२२)।

१०५४ सतर्रवाटिषश्लाबरमाष्यसमेते-- [अर्रेष०१अ०१०]

[ १० ] रशना च लिङ्गदशनात्‌ ॥३१ ॥ सि°

अस्ति ज्योतिष्टोमे पश्ुरभ्रीषोमीयः, यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयं पश्चुमा-
ल पते) इति । तत्र र्ना श्रूयते, रशनाधमा्च । तिषद्धवति द्ममयी मवति
भपिष्टानां कतेव्या चेति। तत्र संदेहः। किमेते घमां अग्नीषोमीयरश्ननायाः
सवनायरश्चनायाशच साधारणा उताप्नीषोमीयररनाया एवेति । कि प्राह्तम्‌।
` अ्रकरणाद्रीपोभीपरशनाया इति । एवं प्राते त्रम: उभयोः साधारणा
इति। कुनः। लिङ्ग दशनात्‌ टिङ्खः भवति। एदपाह, आग्विन ग्रह एदा
तरिता यूपं परिवीयाऽञ्ेयं सवनीयं पश्चुष्ुपकारोनि, दति सवनीयपरि-
व्याणे रशनां द्र्याति) सा यादि साधारणी, तत एतददनमवकरपते ।
यद्यप्नीपोपीयार्थास्ततोऽप्राटतान्सवनीयपरिव्याणान्निवतेत । सवनीये च
परिव्याणान्त्रमप्रातं यत्र श्रिस्व दृश्यते । फथम्‌ | स वे आश्विनं
ग्रहं गृहत्वोपनिष्करम्य युप परिव्ययति, हति । तत्र यदि न सध्नारणी
रशना, बासस। परिव्याणं प्राञ्नोनि । रशनां तु दषेयति । तस्पान्सा-

अद्मीषोमीये यूपपरिम्याणमाप्नाय एनः प्वनीये ‹ पत॒ आधिन ग्रहं गृहीत्वा इत्या
घ्नतं, तच्च निगणपुन.श्रवणात्कमान्तरम्‌ | उभयोश्च केनचिदद्रम्येण भवितव्यम्‌ । यच्च परि
व्याणद्रव्य प्ता रश्षन। लोके वेदे च प्रपिद्धा । तेनोमयत्न तादभ्यीदेव राना प्राप्त ।
प्ता च कमयी किमा चेत्यपेक्षितिऽपरीपोमीयम्य स्थानानुमिते प्रकरणे तरिव्रदभभयी.
प्रपि्टाना कतैस्येत्यास्नानाद्विशेषः प्रतीयते न प्तवनीयपरिव्याणस्य | नस्मादितरपदाधम-
वदेव रनेतिकरैव्यताऽद्नीषोमीयाञेति | तथा प्राति दिङ्गदकषनात््ाघारणी्याह | न
हि स्वनीयोत्पत्तिवाक्ये त्रिवृ वानुवादो रशनाधर्मस्ताधारण्याद्धेनोषपद्यते | का प्रापि.
रिति चेत्तामाह~-व।वयसयोग।द्रह्नामात्नस्य; स्थानादञ्यीपामीयस्या । वाकयं च तस्माहल-
वत्तरमिति। ननु “ न तद्धक्यं हि तदथप्वात्‌ " इत्युत्तरं वति । तेनास्मीपोमीयापृ्वै-
युक्त्वा द्यवम्था स्यादिति । नैतदेवम्‌ । न देषा सातात्पङसंबन्धिन। । कं तह ।
'यृषाड्धं वा तत्सस्कारान, इति वक्ष्यति । तेनदशमकवाक्यत्वमेनत्‌ । यृपपरिव्याणप्ताषा-
रणस।धनस्थेते घमो इति । तथा चाञ्चीपेमौयरथमतदुपपरिव्याणमेव च युैकत्वात्तु-

¶ अग्नीषोमीय इति--पशाविति शेष. 1२ (अ० दे प्० ७ अ० १ सूु०४)।३(अन०्भ
प्० ४ भजर ९ सू०२३))

[अ०रेपा०६अ०१६१)] मीमांसादशैने | १०५५

धारणी रशना, तत्सा्रारण्याच्च हद्धमा अपि साधारणाः । तदेतिङ्गा
द्रश्ननासाधारण्यम्‌ | कोऽत्र खलु न्याय इति । उच्यते । प्रक्रणादग्री-
प,मीयस्य, वाक्यायूपमात्रस्येति ॥ ३१॥
[११ आराच्छिष्टमस्युक्तमितरेः पनिधानात्‌ ॥३२॥ पू
दृरा््च्छिष्यत ज्यातिष्टोमस्य, ययोपसदानुवाक्याकाण्डंऽ्द्‌।.
भ्यौ । तत्र सदेहः । म, ज्योतिष्टोमसमान्नाता अ्रहधर्मा; कर्ैव्या
उत नेति । किं प्राप्तम्‌ । न कतैव्याः ¦ असंनिधानात्‌ । यथा, पयसा
पेजाबरणं श्रीण। न, इति वचनान्भेत्रावरुणस्यैव श्रयणं न सर्वेषाम्‌ |
एवमिदमपि धम॑जातं भरकरणस्यानामेव, न सर्वेषामिति ॥३२॥

सयुक्त वा तदभथत्वाच्छषरस्य तान्नामत्तत्वात्‌ ॥ २३ ॥ सि°

सेयक्तं वा धरैरेषंजातायकरे स्याद्मकरणस्थमपि । छनः । यतः
भकरणाद्वाक्यं बलीयः । नन्वन्यत्र क्रियमाणा उयोतिष्टोमस्य नोप.
कयः । उन्यते । उपक्रेप्यन्ति । अंदव्दाभ्पयोस्तदथत्वाज्ज्योतिष्टो
माधैत्वात्तरछेषोऽयं ग्रहधमः । ग्रहनिभिन्तो उयातिष्टोमस्योपक।२कः ।
यावान्‌ ग्रह ज्योतिषएटामस्योपकगेति तस्य सवैस्य भवितुमईति ।
तस्मादश्बद्‌भ्मयोरपि प्रहषमा; कतेन्या इति ॥ ३२ ॥

वरनीयस्य युपपरथाणम्‌ | देयमपि मापूव्त।धनमिह प्रतीयते, न तु दरीपूणेमासनहि-
रिषे पिण्डातृयत्ञ भतिप्यति । तम्मा नवपम्यतप्ताधारणा रशनाधर्माः ॥ ३१ ॥
( इति-रशनावमक्तावारण्यात्रिकरणम्‌ ॥ १० ॥ )

== ---- ^

प्रदा दक्व्रकरणविर्‌।घाविराध तचत | तत्र स्थानं बाधित्वा प्राकरणिक
प्रहा प्रहधमौ ईति प्रतीतेरनारम्यावीता्त्वमन्यक्य प्रत्यु, तेनासंयुक्तमि.
त्याह्‌ ॥ ३२ ॥

[ख * [न च ६
प्रकरणस्याविरेषतव।334।पिष्टामावृत्।वनमस्थवेत प्यव सुरभ्रह।दिम्५ो निवत.
मानाः प्रकरणे व्यवप्षठन्ते । येषा त्वप्करणाधीनानामप्रि तदति ते पूर्वेणैव न्यायेन

धक्यसयाम। द्धमवन्ता भावदमह्‌।न्त । अशथः, ग्यादानाम।१ कमव 1 ३३ ॥
१ अद्यावति जयं वृहति ' ' जदा गृहाति ' इति वेक्यजोदितारवध्रदागयसंजञकौ
शहाकिति शे । २ प्रायहदभ्य इति-सात्रामणीनानकपटवाम समाम्नाता मै सुराप्रहाः

परया्रहव्व तस्य्‌ इध्यय |

१०५६ सतन्नवारतिकश्चावरमाध्यसमेते- [अ०२१०६५०१३]

¢ ॐ =
निदशद्वयवतिश्त ॥ ३२४॥
यदुक्तं यथा, पेत्रावरूणं पयसा श्रीणाति, इति । तचत्त |
श्रयणे वचनान्पकर्णं बायित्वा व्यवरथानम्‌ । दह तु विपरीतम्‌ ।

तज सर्वेषु ग्रहेषु पकरणं, विशिष्टेषु वाक्यम्‌ | इह तु सर्वेषु ग्रहेषु
वक4, वि शेषु भकरणम्‌ । तस्मादभकरणस्थस्यापि धमां इति ॥ ३४॥
[| १२ | अग्न्यङ्गमभकरणे तद्रत ॥ ३५ ॥ सि

अनारभ्याग्रिमुच्यते । चित्रिणीरुपदधाति, वाज्रणी रुपदधाति,
भूतेष्टका उपदधाति, इति । सन्ति तु प्रकरणे, दृषटकाघमौः । अखण्ड-
मकृष्णटापिष्टका यादिति । तया, भम्मनेषएटकाः संयुज्यादिति । कत्र
संदेहः । किममृक्रण समास्नातानाभिमे धौः कतेज्यां उत नेति |
कि पाप्म । न कतेव्याः । कुत; । अदनिवानादिति प्रप्ते । उच्यते।
अग्नयद्धमेवनातीयक द्रे म्यातु, यददः । प्रकरणाद्धि बाक्रयं
बटवतु । अमूषा च्टकानामरन्ययतवात्‌ ॥ ३५ ॥

[ १३ |] नमिततिकमतुत्यतदसमानवियानं स्यात्‌ ॥ ३६॥ सनि

उ्योतिष्टोमे श्रूयत- स याद्‌ राजन्य +य वा याजयत, सयदि
सोमं विभक्षयिषेत्‌; न्यग्रोधांस्तभीरहत्य ताः सेपिष्य दधन्युन्मृज्य
तमरम भक्षं पयच्छन्न सोमम्‌, दति । ज्यातिष्ठामे सन्ति सोमधमौः;
मानम्‌, उपावहरणं, क्रयोऽभिपव् इत्यवमादयः; । तत्र संदेहः । कि
सभ।नविधाना इषे घमो; सभ्य फलरचपसमस्य चोत सोमवम्‌),, फर-
चमसस्य तु तद्िक(रत्बा्रेति । गुणकामाना परहटत्तिरमवृचतिवां मरयो-
जनमधिक्रणावन्ताया; ।

क पाप्म । समानविधाना; प्रकरणाविमागादिति पराप्त ।

मैत्नकर्णादिश्चयणादाना प्राकर्‌णकवाचत्वनावन वाक्यादुन्थवस्था । अ दु
पराकरगिकप्यवम्थानायन वाक्थात्वनत्वमिलयदशान्प, ॥ २४ ॥ ३९ ॥
( ३ - प्रहवम।णमनारम्याधी (वद मवर्‌ 4 ताधि करणम्‌ ॥११॥१२॥ )

न

अविकरणद्रयेन काथनय॒क्तत्वाद्धमाणा प्ाषारण्यमक्तय्‌ ] फट्चमप। ऽपि चष्टच-
निकारत्वात्पामक्चरये वर्वते | तस्मात्तस्यापि स्मथनतिमिः सातारणो यथ। ' तरहीन्नीक्षति'

=== = =>, == -----~ = ५ ~, = ==

१ समाना इमे धमा ईति पाग । >" अग्न्य्रहुगमप्रकरण तद्भत्‌ ` इपीष्टकावमःणामनारश्यो
प्पच्रविनिदुरविचिण्याद्‌ष्टकावताधिकरणं भाप्यनियदन्वाल्यातमिचुषासित वार्तिक द्वि. ।

[भन्दैषा ६अ०१६] मौपसाद््ैन । १०५७

उच्यते । नैमित्तिकमेवनापीयकमसमानविधानं स्यात्‌ । कृतः ।
अतुरयत्वात्‌ । अतुस्यः सोमेन कखचमसः । सोमो नित्यबद्‌ाम्नातः
फलचमसो नेपिचिकः । किमतो यदेवं, धर्मां अपि नित्यवद्‌।म्नाता
न हक्या अनिर्यवत्कतुम्‌ । यदि साधारणाः; तत्रानारभ्योऽथां
विधीयेत । अपि च नैमित्तिकः फलघमसः । स सोमधमान्गृहणाति ।
तत्र धमाः साधारणाः सन्तो द्विरुक्ता इत्युच्येरन्‌ । तरमादसमान-
विधानाः ॥ ३६ ॥ ~

^ ४

इत्येवमादियैवानामिति प्रात्तिऽनिधौयते । युक्तं यद्रीहिषम।; यतेषु क्रियन्त । द्वयो.
रपि वैकट्पिकत्वेनानित्ययोस्वुस्यरूपत्वात्‌ । सोमधमाः पुनःनित्यवञञयतिष्टामार
पूण गृहीताः । ते नित्यमेव द्वारमाश्रायितुमहन्ति । प्तामश्च नित५। न फढनमयः ।
नाह्मणपहे विधानामावात्‌ । यष सवेपोमोपमर्दून फर्चमसा भनेतत। राज-वररयपक्ष-
योरमावात्रोमोऽप्यनित्य इति तुस्यता स्यात्‌ । स॒ तु यजमाननमघतमात्राननिर)द्न) 9५
ग्रहचमसनान्तरेषु प्रमवान्नित्य | तेन घर्माम्तं न व्याभिनरानिि | नन्युक्त। फटचमप्‌-
म्येदान कथ मविप्यन्तीति ! कायोपर्येति व्रूभ, ! आह | + 1५६९५; ५,/).
देशाम्यामन्या, एनयोरेवान्तभैता ३ । अतिरिक्तेति कचिन्मन्यन्ते । न 0 नेना ६,
प्रमाणत्वाव्यवक्तानम्‌ । अतोऽङ्िरेशान्तगेनिरेव वक्तव्या । कथ पुन प्र. ववाति-
दृशः केरप्यत ३ति चेत्‌ ¦ सत्य न।वकस्पते यत्र कभ॑वमातिदरश्चा मवति | न द्यकेस्य
कमणः स्वत एब प्रकृतिविकारभाव उपपद्यते । द्रस्मवमापिदेकष्य५म्‌ । त्रमानऽ च
कमणि द्रह्मद्‌ः प्रस्यक्ष. | यथा च क्म पताकां कम न्तरा भान्ति १५ दन्य
मपि । तस्मा तकङूचमसेनेष्यां मावयेत्कथमनन्तरविपरिवुपद्ेन्तरूप्थात्त। ^ वपिल्यव +
गतेरतिदेशिद्धि. । 4 भवति प्रयोजनं यदोमय।२पि पक्षयो. ¶।मधम्‌।. क्रिथनते |
सत्थ्युमयत्र करणे ययेवान्यत्रौपदेकिकातिदेशिकयो; गुणकम वृत्तौ प्रयोजन
भपतस्तयेहापि दर्व्यम्‌ । निवृत्तिवदुद्रन्यमेदादित्यापि हि श ततत्म्‌ । ये ह
सोमस्याभिषवमानादिष्वाध्िताः फलता वमत्वेनावगताम्ते कथ फटचमप्तस्य।. {।धयि-
ष्यन्ति । करतुप्ताधनत्वेन फटचमसः प्रवणमाना य एव तदङ्गपातिन. कत्वेन क्रियन्ते
तानेव शक्नोति प्रहीदु न फलार्थान्‌ । अतः सिद्धा तक्िवृ।ततः । भननेनेद्‌।ऽपि

१ साधयिष्यन्तीति-गुणनम्थं फठमिति दैप । २ ऊनह्लर्पाति- इन्द्राय चा वसुमते सोमं
गृह्णामि ` इत्यादि सोमपद्धटितमन्त्रे सोमषदस्भाने फलचमसतपदग्रक्षेप. वतेन्यो भवति यदत
मानविधानमिशधि सिद्धान्त. । यदि सामानविष्यमिति पथे. पक्षस्तदा " ीर्दणा मेव ' दस्मे
सदग्रयोगे सोमपदघदितमरन््स्य क.पो भवतदय.

१३६

१०५८ सतन्त्रवातिकशाबरमाप्यसमेते- [अ०६प।०६अ० १४]

[१४] परतिनििश्च तद्त्‌ ॥ ३७ ॥ प°
अस्ति प्रतिनिधिः श्रुते दद्रग्येऽपचरति । यथा त्रीहिष्वप्चरत्स
नीवाराः । तत्र सदेहः | किं नीवारा; सपानविधाना उत्त नाति।
किं पराप्तम । पतिनिधश्च तद्त्‌ । यथा नैमित्तिकं नित्येनासमानबि-
धानमेव प्रतिनिधिः । अतुस्यत्वात्‌ । काऽतुस्यतता । व्रीहीणां विहिता
न नीवाराणाम्‌ । इयमतुस्यत्त । व्रीहीणां विहिता नौीवाराणामर्था-

पर्या भव्न्ति. । ३७ ॥
न तद्रपयोजनेकलात्‌ ॥ ३८ ॥ सि°

न॑तद्‌ स्ति, असमानविधानः मतिनिधिरिनि । तद्रस्याव्‌ › यद्च्छरतः।
न परतिविकारभावः । इतः । व्रीहित्वं हि क हिवमाणां त्रीहिन्यद्धौ
निमित्तम्‌ । न च व्रीदिस्वप्य सथाने नीवारत्वं भवतीति श्रयते।
तरमान्न परदरतित्िक)रभावः । कथं तहिं नीवारेषु घमां भवन्तीति)
उस्यते । या त्रहिस्वेन पारेच्छन्ना व्रीदिव्यक्तयः, नीवारेषु ताः सन्ति।
तासामयनते पौः क्रियन्ते । तासां च व्यक्तीनामन्यासं च त्रीहि.
गताना तुर्य एष द्धिः । का तुस्यता । उभयेऽपि त्रीहिरवरखक्षिता
हृति । तस्मात्समानविवाना इति ॥ ३८ ॥

भैतेव्य द््युक्त मनति । समाऽपि हि कप्रकरणे द्रव्यतामानविष्यमावात्कायषाति=
पुरर प्रप्डवत, सोमपद्म्याशत्तेन॑क्रया चिन्तयते | ३६ ॥

( दति-नित्यनैमित्तिकयोरसामानविष्याधिकरणष्‌ (। १३ ॥ )

~ ~ --~ --

[न्ब

पतिनिधवन्ययमव्‌ न्यायः प्राम्रोति ॥ २७ ॥
यि नावार्‌, स्वव मटिप्ना कमायन म्वेमुम्ततः कायप्या धर्मः संनध्येरन्‌ ।
न तु तषा स्तावनत्वे किचि्ममाणमरिति । ये हि तोवेदुनीहिवमोः कतिपय द्यन्ते
तदुपादित्या परप प्रवतेमाने। नान्तरी मकत्वान्नीवारत्वमुपादत्ते न कमौङ्घतया | त्रीहि
भर्म प्र हिश्चम्देन प्रत्य्षभैव चोदिता इति समानविधानाः | न हि नीवारेम्य
अरिवद्धित्योततंत इति वयति ¶ पतमान तश्विकप इहि: इति । तेनाऽऽह्‌ तद्रदेवासी
ववर्तत ३0 ॥ ६८ ॥
१ रायो मुद्रितपुस्तकेषु सवत्र तद्वलयोजनेकलात्‌ दप्येवं नवर्णरह्ित पाठा इद्यते । २ (भ
६ पृः ९ भ० १1 ९° ६५ ):

[भ०र्पा०६९अ०१९ मीमां मादने । १०५९

अश्दटश्चणतवाच् ॥ ३९ ॥

इतश न प्रतिनिधेः भरनन सह भकृनिविकारभावः । कुतः । अरथै-
छक्षणखातु । अथोद्ध मतिनिषिः क्रियते । न चार्थनेतदवगन्तुं शक्यते
व्रीहित्वस्य स्थाने नीवारत्वं भवतीति । तस्मान्न परतिनिषेः श्रुतेन सट
प्ऱतिविकारभावो मवतीति ॥ ३९ ॥

[१५] नियमार्थो गृणश्ुतिः ॥ ४० ॥ सभि”

अथ यः शतः तिनि; ) तत्र कि सामानविध्य्घुत नेति । यथा,
सदि सोमं न विन्देत पूतीकानमिपुणयात्‌ इति । अक्तामानिध्यमिति
भृमः | भश्चुताद्धथेतद्विपरीतमर ! एवं पराप्त उच्यते| नियपाथा गुण
श्निः । अत्राप्ययेलक्षण एव प्रतिनिधिः । सोमेऽरिच्चमाने सोमस

द्रव्य प्रापम्‌ । तत्र ससश द्रव्य प्राप्नु इपत्सहञ्च (नयम्यन्‌ । अन्वास्‌"

सक्षाखचोदितश्च प्रतिनिपिरयौत्करियते | नस्मादपि निष्प्रमाणकमम्य कायौपन्न-
त्वमिति केचित्‌ । नतु प्रतिनिधिरक्ञाखरलक्ष्णः| प्रषानमाष्चोदितप्वात्‌ । यदि
वाऽशाखच्क्षणः स्यज्ञेव क्रियेत | न च तदकरणात्कद्धिहषप स्यात्‌ | अत एवं वणं
वित्य मूत्रम्‌ । अश।खटक्तणत्वा्ीवारत्वस्य कायापत्तिननोसि । ये त्‌ त्रीटिधम. प्रमान.
चोदनया प्करधमाप्तमवाच त्रीहिचोदनया तिकटा आधितास्तेऽ्ान्तरत्वाभावान्न
कायिपत्नाः ॥ ३९ ॥
( इति-मुख्यपरतिनिष्यो. सामानेविध्यापिकरणम्‌ | १४ ॥ )

1)

यद्यशाखटक्षेणत्वान्नीवरणा कायोपत्तिनस्ति | पृतीकाना तर्हिं शास्रलक्षणत्वा.
द्नित्यत्वाच्च फट्चमप्तवत्काय।पत्िपरसङ्ग इति प्र ठेऽमिधीयते । !!
यागस्ताध्रनता कुयोत्वूतीकाना यदि श्रनि, ।
ततः स्यात्कारयवर्तित्व न त्वेवं सा प्रवर्तते |
सोमनाशे हि प्रतिनिध्यपेक्षाया सत्या प्रतीका विधीयन्ते न यागस्।घनाप्षायाम्‌ ।
अनेऽयं प्रतिनिधिष्ेयम एव मवति, यत्स्कर्पोमधर्मासिमव विकलान्ोमधमनुत्पादये
तपतक्वात्रानिति | व्यति हि ‹ नियमायैः कविद्धिषि. ' ^ तन्नित्यं तच्चिकीषां रि!
इति च । अतेश्च नैवातन पृतीकत्वे कमोज्ग, किः तर्हि) सोमधर्मोपरक्षणाभेम्‌ । तेन श्रुति
दश्वमम्यःपि पूतेगाविशिष्टत्वमिति । तेनेहपि तदेव चिन्तायाः प्रथौजनम्‌ | नतश्च

१(अ० ६ पा० ३ ज्ञ ४० १६) २ (अण ६ पाण्दे जन्यम्‌ १७)

१०६० सतन्न्वातिकशादरेभाप्यस्मेते- [अर ६्पा,६० ०१६]

न्पातिनिधातव्येऽन्यछ्मतिनिधीयत्रे श्रुतस्य स्थाने । न यगिद्रव्य
स्वेन ॥ ४० ॥

[ १६ ] संस्थासु समानवैषानाः भकरणाविरेषात्‌ ॥ ४१ ॥ पू

आग्ति ज्योतिष्टोमः । तत्र संस्थाः समाम्नावाः । अन्रिष्टोमः,
उक्थ्यः, पोच, आतिरात्र इति । तम दीक्षणीयादयो षमः । तेषु

वकि

सदेहः । 18 सर्पसम्ब ज्योतिष्टोमं परङ्त्य दीक्षणीयादयो ध्मा
उक्ता उदाश्िष्ठापसंस्थमरभिपरत्येति । किं प्राप्‌ । सवेसंस्थासु

तदाश्रयस्य तदृबद्धचचनपायादृगुणकमे, प्रव्ितच्बम्‌ । अम्ये त्वाह" । सकटन्यक्त्याश्र
पिणो हि गुणकामा यैकंल्धादिह न प्रवतैन्ते । नित्यस्य ¡हि कममणोऽक्दयं भरक्रमा
तभक्न्तग्य च सषम्यावदयसमापनीःत्वात्किविद्धमेवैकट्येऽप्यवेगुण्याम्यनुन्ञा यु.
ञ्य मथा द्‌ कम्याना प्रविनिषिभिः प्करमो नास्ति तथा गुणक्रमेन प्रव"
सू य ठु प्रकान्ते कामध्िदूगुणकामकस्पे द्रल्थनाश्चै सति प्रति.
निधीयत ननम्तम्यावरयसमापनीयत्वादविकरेण परहिनिथिना वा तुद्य समापनमि्युहानृहा-
वेव प्रयोजनम ॥ ४० ॥

( इति-मुर्यमन्दपदृशप्रतिनिः्यो" सामापविध्यायिकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

अनकग्रहचममयाग।म्यामात्मक्शतु.सस्थो ग्योतिष्टामोऽवधारितः । स््वसस्थाम
भ्योतिष्टोमरूपमनुम्युतम्‌ । यथेव देवदृस्स्ब रथानोपयेश्चनगमनङ्ायनाद्यवस्थामेदेऽपि
दवं त८> न।५]त्‌ तथा स्यातष्रामात्मनः सर्धान्तरापजनापाये तेच्व मौपाते । सस्थान
च विर(वादन्योन्य समाज्ञा नाम्ति | उ्योतिष्टोमरूप तु सवेत्रानिरुद्ध मनुवतेते । स च
ल्यानि्टामः फल्या चादितः ‹ स्थाकनिष्मेमन र्र्गकामो यजेत्‌ › इति । तथोक्थ्यादि-
सस्य नामपि " पाकाम उक्थ्यं गृह्णीयात्‌ 2 इत्यादि एटे विधानम्‌ | तमेवं
ज्योग्ट।५ परकृत्य दतणीयादयो धमी: समाश्नता. | ते सदिद्यन्ते, फ सवैसस्थन्योति.
्ोम।देदोनाऽऽ्नात। उत॒ केवा्रिष्टोमसंम्पोदृसनेति । न त्वयमुपन्यासो युक्तः | न
हि पमपधनवलायःमुदिदयमानग्य ष्योतिषटोमर्य काचित्संम्था विशेषणत्वेन श्रूयते ।
यद्यपि कथचिच्छयेत तथाऽप्युदिदयमानविरैषणत्व।न्न॒ विवक्ष्येत । न चोवथ्यादिभ्रह्‌-
णान ज्योतिष्टोमम्य माहकत्व, फटस)घनमावाद्धि तन्नोवथ्यादय एवेतिकर्तव्यताषन्तो
भवनत । स्यातिषोमम्ततराऽऽश्रर्त्वेनोपसननमावान्ञ॒धमेग्रहणयग्यो विज्ञायते |

१ सपापनीयन्वादेति-({ अ° € पा २ ० ३) अक्रसयन्यापेनेति शेषः ।

[म०३पा०६अ०१६] मीपांसादर्ैन । १०६१

समानं विधानम्‌ । कनः । प्रकरणाविशेषात्‌ । नास्वि प्रकरणे वित्रेषो
येन ब्गायेताश्नि्टेमसंस्थ कृत्येति । तस्मात्समानदिधानाः संस्था
इति ॥ ४१ ॥

व्यपदेशश्च तुल्यवत्‌ ॥ ४२ ॥

तुर्य इव प्रकरणे च्यपदेश्षो भवति । यद्यग्िष्टामो जुहोति, यदु
वध्यः, परिपिमनक्ति, ययतिगात्र एतदेव यजुपन्हविषीनं प्रवि
पथेत, इति सर्वावस्थस्य विशे पव चनाद वगम्यते । यदपि सामान्यं तदापि

=. [श्व

सवोचस्थस्येतरेति । यदि रि(न)समाने विधानमग्निष्ठोमसंस्थस्यैव

4 उयोति्ामन स्वर्गकाम › दति वैतद्वाक्यगनस्य ज्योतिष्टोमस्य धरमतबन्धः सर्व.
सेम्धा्वविदिष्ट दन्य यिषटेमस्थमेवेत्ययुत्तम्‌ । अन एवं वक्तव्यम्‌ } कि ज्योतिषटोमे-
सथेवेतद्धमाम्नानमुन वेथ्यादीनामपि सम्थानामिति । तच्चैव समभनीयमेतदेव म्न्येनोक्त-
मिति । यद्यपि सस्थामिरधंमां गृह्य तथाऽपि तामा स्वयमक्रिधात्मकत्वाज्ञ्योतिषटोम
एवाऽऽश्रयत्वादद्ररं भवतीति ‰ सवेधम्ध॒प्रकृयेत्याह। द्ारभून फल्षन्ते च
प्रक्ृत्योत फवन्तमतेत्यर्ध. | यदा च केवर्ञ्योतिष्टोमाथत्वं तदा तदृमाधारणत्व।त्प-
रिशेषाद्ाऽगनिष्टोमस्तस्थस्यैव जायन इति ततसम्थम्य व्यपदेशा । उन्यादिषु हि
यद्यपि ज्योतिष्टोमम्ापि ्राहकत्वमस्ति तथाऽपि तेन्न व्यउयते किमुतेथ्यादिगृहीता धर्मा
एतम्य द्वारत्वाद्ववन्त्युताऽऽत्मौयफलपाथनत्वादिति । अ्चिष्टोमसेन्या चास्य निजम-
हम्‌ । अतस्तत्स॑म्थो गृह्णन्नय गृह्णातीति श्यते वक्तम्‌ । तम्मात्सम्यगुषन्यम्नम्‌ |
धमेताधारण्यं चोपदेश्ातिदेका।भ्या पन्द्रयेऽप्यमभ्युपगम्यत एवेति विषानेप्रहणम्‌ ।
किं प्रातम्‌ | ज्योतिष्टोमेन सह समानं सम्थाना षमेरिधानम्‌ | कुतः । प्रकरणा-
विशेषात्‌ । जय।तिष्टामो हि फलवच्ादुपजातकथंमावस्तदनुवृत्तिमोनिषौ समान्नाता-
न्थरमान्‌ गृह्णति न उयोतिष्टोमत्वेन । तज्ञोकथ्यादीनमितेप्वेव धर्मेषु मतरेमविश्िष्टमे |
उषदेशापत॑मवे चातिदेशो भवति } तस्मादुपदेश एव स्ताधारण इति | ४१॥
आञ्यरेषम्य प्रतिपत्ति विदधत्तल्यवत्तेम्याक्रवुप्रकरणपबन्धित्वेन कं त॑यत्ति । यद्य.
भिष्टोमो जुहोति यदुत््यर्नेनेव शेपेण परिधिमनक्ति | यद्यतिरात्र", एतदेव होमयजुः,
यमञ्च षल्मु मत्यैमिति जपन्हविधौन प्रतिपयेतेति । अतो विज्ञायते पर्वोऽङ्गविधिः
साधारण इति । सामान्यतो दृ्टमिवायुक्तमुक्तम्‌ । सदि हि वाक्यवशेन क्रंवित्परकर.
णान्नातं सस्थामिः संबध्यते ततः किमसयुक्तसनन्पेनापि युक्त मविदुम्‌ । न
दि ' द्वादशाहीनेम्य › इत्यादिषु होषधमणामप्यहीनायेत्वमाक्षङ्कितम्‌ । यविदुचनं

१०६३ सतन्वातिंकश्ाषरमाष्यसमेते- [अ०३षपा०६अ० १६)

स्याने त्रि्टोमं संषीसयत्‌ । असंकीत्यमानेऽपि धमसबन्धो भवतीति,
सबीबस्थस्य कीतनान्स्वषस्थस्य प्रकरणमित्यवगच्छामः ! अपिच
भूयते, आग्रेयमनमग्मष्टोम आलभत, रेददराप्रं ्ितीयद्ुक्थ्ये, देनं हृष्णि
हतीयं षोडशिनि, शति । द्वितीयस्य ततीयस्य च दश्चनं सापानविध्ये घटते ।
एछकषथ्ये हि द्रे निमित्ते रतः, अधिष्टमरतोजमरदथ्यरनोन्र चेति | तत्रद्र
नैमिचिको, अप्रेषः परशुः, पेगदरभ्रशेति । तेन प्रमी यदशनं त्र युज्यते ।

ह्थित्वाद्रचनानामित्येवं व्याच । यदि रहि सामान्यविदहितमग्निष्ठोमप्तस्थम्यैव
स्याद्विनाऽमि तदुपादनिन तदङ्कत्वकषिद्धेनात्रािष्टोमं स्कीतेयेत्‌ । यतस्तु सेकीतै-
यत्यतो मन्यामहे नृनमविशोषितमनिष्टोमस्य न ट्भ्यत । तच्चैव न ठम्यते यदि
सैस्थानामपि साधारणं प्रकरणम्‌ । केवल्ञ्यातिष्टामप्रकरणपक्षे तु पनःशरुतिरन
भिका स्यात्‌ । तथोक्थ्यादीनामपि यदि प्रकरणमत्ति तताऽन्यतरनिर्घारणाथं यदि-
श्रन्दोपनद्ध हणं युक्तम्‌ ¦ अगरकृतत्वे तु ‹ ्द्शाहीनस्य ' इतिषद्विमैव यदिशब्देन
सबन्धः स्यात्‌ । न हि उयोतिष्टोमप्रकरणे थिव वादो युज्यते । चदि ज्योतिष्टो-
मस्तत एतत्‌ । यदि द्वादक्षहस्ततोऽमुकामिति । अनेकपतनिदित।पक्ष ह्यतद्वचन मवति ।
अतोऽपि समान प्रकरणम्‌ । इदमपरं टिद्भम्‌ । ‹ आच्रेयमजमनिष्टोम आरभेत ^रन्दा-
समुक्थ्ये द्वितीयम्‌ । › ‹ रेण वृष्णि षोडशिनि तृतीयम्‌ ' इति । समानविधानत्वे
पर्वपर्वो दुत्तरोत्तरतर प्रतयक्षश्रतत्वात्छियत इति द्वितीयतृतीयदशेनमुपपद्यते । विकार-
पलि तु प्रत्यक्षत ्ादिभिर येये बाधिते सवत्रक एव स्यात्‌ । ननु च प्रत्यक्षत.
त्वेऽपि सस्यान्ते संस्थान्तरास्तमवानिर्निमित्तः पूवैः पर्वो न प्राति । यो द्यचिष्टो-
मस्तेत्रे समाप्यते सोऽगनिष्टोमो न तद्रन्माध्रम्‌ । सुदचेवन्याटिषु समाप्यते नासौ
पश्र समाप्तो मवति | तेन द्ितीयदशेनाचप्रसङ्ग, पकद्रयेऽपि तुर्यः । सत्य सस्थानि-
पित्तत्वे तुस्यः । स्तोश्रनिमित्तत्वे तु समुच्चय । तथा च माप्यकार्‌ आह्--दरे हि
तश्र निमिे अश्िषटोपस्तोत्रगुक्थ्यस्तत्रं चेति द्धवदेतद्रवीति । कथं पुनः से
स्यास्तोत्तसाषारणाश्चिष्टोमादिसममिव्याहारे तुच्ये स्तेत्रनिमित्तत्वमेवद्गी क्रियते न
सेस्थानिमित्तत्वम्‌ । तासा हि फषूवस्वेन भ्रयननवत्वा८दछ्शानैव निमित्तत्वमापते |
तत्र केनिदहुः । सत्यपि शब्दसाधारण्ये शान्त्रम्य महाविषयत्वादुयहा्य स्तोत्रनिमि
सत्वाश्रयणमिति । अथव स्तोत्रविशेषिताया एव सस्थाय। एवे३,ब्दकत्वात्पूर्वतरपरती.-
तविशेषणनिमित्तत्वसंमवे जघन्यविरेप्यानिमित्तत्वकरपना न युक्ता । यद्राऽऽङृत्युवि-

१ मा्शच्द्ः कत्स्यवाची । तेनोक्थ्यादिसंस्थामाममिशोमस्तोत्रसत्वेऽपि ना'परटोमस्तोत्र
ष केनुश्रयोगोपरम इति नोकथ्यादीनामल्मि्टोमसंस्यत्वमिति हेयम्‌ । २ ( अ०१ पा० ३अ०९) ।

[म०रेपा०६अ०१६] मीमांसाद््ने । १०६३

करणन्यायनक स्तोत्रेषु मुस्यः शाब्दः सस्थाया छन्ञणिकः । श्ुत्यततेमवे च ्तण$
श्रयितत्या | शाक्तेति च स्तोत्रमपि सप्तमीनिरदेशाजिमित्ततवंपरतिपततम्‌ । निष्कान,
मपि च भदनादीना केवनमामतनिमित्तत्वमिष्टम्‌ । अथवा ‹ सदिम्पेषु ।क्यरोषात्‌ ?
इत्येव स्तोत्र श्रयणम्‌ । सत्यु वा स्स्थाना मुरूथत्वे व्यवघारणकर्पनया वाक्यशो
षेण स्तोत्रपरिग्रहः | एव हि श्यते ‹ अश्नियमजमधिष्टोम जालमेत › ' जन्यो ह्यन
ष्टोमः › इति । कतरभ्मन्नननिष्टोमे, य आभ्नेधः । स्तोत्रस्य च स्तुत्तिमागर्ध्ैवता विद्यते
न संस्थायाः । सा हि व्यापारपरित्यागात्मकत्वाद्‌मावमूता । न चामावस्य देवतया
कायेमस्ति | यागाम्यापेऽपि हि या देवता प्ता तस्थेवाऽऽ्नेयत्वे करोति ष सम्धायाः।
नच स॒ णव सम्बा | तदुत्तरकारीद्‌ परौ न्यवचनत्वात्पृविस्य तिष्ठतेः । न चान्यगतया
देवतय।ऽन्यस्य व्यपदेशे मवति । त्थोवे~यषाडरिनोरमि दशंयिततन्येम्‌ । अपि भ्र
‹ रेन््रा्न्युयानि ' इति स्फुटमेव स्तोत्रग्रहणम्‌ । न हि सस्या, उवस्यानीत्यनेन
शब्देनोच्यते । तस्मात्तति म्नोत्रनिभि त्तत्वे युक्तः स्मुच उति । ननु विकारपसतेऽप्व-
दृष्टापैत्वात्पदाथागान।मन्योन्यकायोपत्तयसभ॑वादृपपद्यत एष भमृस्चय, | तथा हि |

सण नाभ्यत्‌ |

ऽऽनुमा(निकमात्र यत्त
विर्‌ घश्ेकगा्र्‌. ॥

४
पराप मति बा हि विर्‌

यदि हि प्रत्यक्श्रतेत्वमेव कवल पिरोधनिरपेक्षं धकारण स्यात्ततो न किंचिन्न
नाच्यते करत्वन्तरगत दष्टाधमदृष्टाय वा एस्यक्ररपमतुस्यवस्पं वा । न चैताद्टम्‌ । भत
उमया पया. समचचयदशषनमुपपननम्‌ । तथा च वक्ष्यति “भकृतिलिद्ध। संयोगात्‌" हति ।
तथा ' द्नापालषु नाञऽघ्नानत्‌ ' दव्यादुवेवनापयकाना तत्र तत्राविरोषात्समुः
च्य वध्यति । तेतरैव पमा माहुः । नस्त्यवात्र ५0 दिह संयोगः स्वनीयत्तमाषया*
निमित्तः । स दयेत सवनीयव्दनक्ता, । तर्मात्सम।ख्यान।तुर्थकार्यत्वे सति,
असि नितेय इति प्राप्नाति नाध. ] सयव) तत. समानविधानत्वेऽपि सामान्यविशेष
र्षणत्राघभसद्धः । पृ१०; ह पद्रमह।विपयत्वात्सामान्मविहितो मवति । उत्तर उत्त.
सोऽल्पावकाश्चत्वा दविेषविहितः। बाध्यते च सामान्य तावकाश्च वा रिषे निर.
वकारे वा | कचित््वाहू' । सवाम्त्यरय कृवटस्य निरवकाशा त्वादत्यन्ततिशे षस्थत्व[*

१ भ०११ात २अ० 1३ सु २८४) 1 २ उक्श्यानीत्यननेति- उकभ्यस्याथा एकत्व
्दूषचममिरोध(पत्तःरति देष. 1 द (सन १० पार जजर पसृ १) र (भर १०१०४
पक्ष्म सूप ६ ) 4

१.०.६४ ` सतन्तरवातिकक्ञादरमाप्यसमेतै-- [अ०३१०६अ० १६]

^~ =-= ड

छ।घकत्व्‌ मवेन मध्यमयोः । सत्यपि बहुरपविषयत्वे प्रमाणगतिस्वुल्या । यथै-
ब्‌।ऽऽग्नयः पस्थ चतुष्टयविषयत्वात्ाघारणो मवत्येवेन्द्रा्नोऽपि सेस्थात्रयस।षारणः |
यावता च यत्नेनास प्राप्नोति तावता च पूतरोऽपि । मेध्यास्तु सस्थानि मित्तत्वेऽप्य-
दोषः । न हि तद्चिका ज्वातिष्टोमे सेस्थाऽस्ति | तस्माद्नाध इति । उच्यते |
यद्यपि न॒ नाधम्तथाऽपि मिकलपस्तावत्प्रभ्नोति | न हि तुल्याथौना क्ित्समुच्यो
दः । ेयतुभयत.पाश्ा रञ्ज. । यदि तवत्किविदपि कायान्यत्वं समृचयसिदुध्यर्थ
मम्बुपमम्धते ततो विकारपक्षऽपि समुच्चयः । अथ तत्र बाथ समथोयेतुं कारथेकत्वं
करप्थते ततः सामानविध्येऽपि व्रीहियवादिवद्‌प्तमुस्चय इति । न चेतत्पू्यपल्लक्चनमात्न
पिद्धान्तेऽपि दशेनमेवागत्या वचनीङ्कत्य एमृच्चय वक्ष्यति ‹ वचनात्त॒प्तमच्चयः
ईति । तदृवदय वक्तव्यो विष. | स॒ उच्यते |
# समानविविपतसे हि सव सरवाङ्गमातरिनि, ।

तान्निमित्तवशप्राघान्न समास्या निवतयत्‌ ॥

सम हि पशव. सैव पराप्नुवन्त। यत्वूव॑ुन्थासु परे न मवन्ति तनिमित्तामावात्‌ ।
रत्यक्षेण ठ निभिततेन पृषैः पूवे, परतर वाक्यात््ाप्नेतति। तत्र कि समार्ययककायैत्वं
करपयित्व। नाधिकल्पयेरन्यतर्‌ आश्रीयतामुत वाक्यप्ाप्तततमृच्चयानुर पेन कायन्य
करप्यतामिति वाक्यनठीयप्त्वासमुच्चेन भवितव्यम्‌ । यथा प्रयानायुचाजादीना
पतत्यपि समार्यैकत्वे वाक्वसामथ्योत्क। य) न्यत्य पम॒ज्रयश्च । अतिदेे पन. समार्य.
खा कोर्येकत्वद, अतिदेन कायौन्यत्न ( तेनापि समुच्चय ) । तस्माचो-
पदेशान्तयत्‌। समस््धव नरायत्तीति त्त कायैकत्वमान्नित्य विराषा.
द्धः परिगृह्यत । क्किरे च करनिसिङ्धतयोपेतता विद्यते इति क्या.
प्तििजञायते | न दु समानविधिपत्‌ ५ृतिटिद्गपयोग. कश्चित्‌, यन कार्यापत्ति
रवधादत । कचित्वाहुः । पम।न विधित्वे परम्परा नपेददरव्यदेवतास्तयम: कममेदोऽवर
पीयते । विक्रार पृनरतिदशध्राप्रय।याचुवादेन गुणमात्रे विधौयते | तत्के एव यागः
स्यान्न द्वितीवादय इति । प त्वय गुणर्निरेनद्रा्न समन्नेनद्र्तरस्वत्योः | अनेकद्र
ल्यदेवतापिधानेन व।कंथमदप्रसङ्ध देका-तन कमौन्तरता । तेनैव मथनाय, केमीन्तर-
मेतद्‌ विधौयम्‌।न किमपृौन्तरस्ायनत्व प्रतिपद्यतामते प्कतमननीय।पूवेमेव साधय
त्विति 4 पूर््छ्ापुवेनिनियःगमात्र भवत नापू 11 तर्‌ 7 २५17३॥ तत््ाघनत्वाध्यवर
पाम युक्तम्‌ । तथाऽतिदेद्ाएपतवनावायृवेम 3:, दनव उखा न प्रयज तत्तवनीय*
परित्यागेन न सवर्नामा गृह्णति । सवाप अटनेन नाप्रषटतगहद्यागगतोऽपि

५ १ सामानविष्येऽपीति-सामानरिप्यामति पर्वपक्षेऽपाल्मयं । २(अ० ३ पा० ६ अ० १६
३५) । ३ तस्माचेपि--इत्पित। तदे पेय थ. । « पूकदमेपति--ृतिकदधमभित्ये, ।

[जन्दपा०१अ०१६] मीमांसादशेन । १०६य्‌

एषं षोडशिन्यतिरात्रे च प्रङृतिनिकारमवे तु पर्यक्षश्ुतेरेन्राग्रभदभिर-
तिदेशेन परा अश्रेयो बाध्येत । तत्र द्ि्तयािद शनं नंपपययेत । भवति
च । तस्मात्सर्वावस्थस्य ज्योतिष्टोमस्य दीक्षणीयादयो धमौ इति॥४२॥
क्किरास्तु कामसंयागे स नित्यस्य समत्वात्‌ ॥४३॥ सिर
मैवदस्ति, समानविधाना इति । क्षं तहिं | उक्थ्यादयः संस्था
विकारभृताः स्युः । अश्निष्टोमसंस्थ्यमूरीद्त्य दीत्त्णायादयो धर्माः
समाक्नाताः । इतः | उक्थ्यादीना कामसंयोगेन श्रवणात्‌ । पश्चुकाम
उक्थ्यं ग्ह्णीयात्‌ । षोडरिमा वीयेकापः स्तुवीत, अतिरानण प्रजा
कां याजयेत्‌, इति । कम्य गुणः श्रूयमाणो नित्यपर्थं विह्न
स्यापार्‌ः प्राृतेनेवापूेण कलठसनन्धो न कने त्यपृवान्तरसचः५ ्निपततम्‌ । कथम.
वन्दप्तामध्यं सवनीयान्तरं प्रङृतमपुरयं॑स्ाषयतीति चेत्‌ | यमेनर्‌(समनपक्षेऽपृव। न्तः
यागगतं व्यापारमित्यदौपः । कम्तद्यनय)। दशप, । उच्यत | यदा यागगतव्याप,*णा.
पवण्यपेक्षयन्ते न तद्‌ वेक्ृत्तवनीयापूपै षट, यत्तम्मिपनरो निपतेन्‌ । यद्‌। परनर-
पूर्ण कमपेकषयते तदा प्तवनीयत्वप्रङातिषटिद्ध सयुक्त कमौन्तर्‌ विद्यमानमननु- प्राक्त
निराकरोति । ग्रहृ चापूवकरपनावसरादविषीयमानपतजनीयन 4 य नुनिष्प, चप चड्‌-
टय कर्प्यते | न हि तत्र ज्ञायते कतरत्पूवेतर कप्त यम्य भ्ववनानर वन्ध,
न्यात्‌ । कमीलोचनवेलाया हि कर्ैरुपाण्येव ददयन्ते । अपूर्वकल्पनाऽपि युगद्धवनीति
न ज्ञायते विरोषः | विकारपक्ष षु ज्ञायते प्रकरत्य पृष॑त क्ृिरिष्यवरथाहयञन्य,
तरस्मिन्कमेणि विप्रं प्रकतं हातव्यं भवतीति बाधष्न्न, । ननु च गिकारपक्ेऽचि.
छोमसंस्थाय। एव विकारभृताः पराः पस्था भवन्ति न प्रप्परे५ति केवटम्याऽऽप्नेयत्य
प्रास्य परनोषात्सत्र द्वितीयस्य दृशेनं न स्यादित्येतावन्पाच वक्तव्य किमुच्ते
तृतीयस्य द्शेनं न प्रप्नोतीति । नैष दोष, । यदि त्वयमेन््रा्नादौना प्रत्र प्राततन।
बाघाद्दैन ब्रृयात्ततो निष्प्रमाणकं वदेत्‌ | अय ॒तस्वदरेनमत्ं वदति । तचाऽऽेधम्य
भाघान्मज्यमयेश्ात्राततरुपपन्नमेव । तेनैव चाऽऽप्नेधो बाप्येतेत्याह्‌---न पृ# पृ१. परे.
णेति । तस्मात्समान्रिषानाः ॥ ४२ ॥
उकषथाधूयः समा्तिविरषाः फल्पाघनत्वेन चोद्यमाना. पपाप्निमन्तपाश्रयमपक्ष-
भागा. प्रकृते उयोति्टामं समाश्रयन्तस्तस्य निजाभभिष्टामरम्या पिक़त्य नेषि.
शन्त इति विक्ररशेब्देनाच्यन्ते । ननु चोक्थ्यादीना त्मान्तिपि सिद्ध पना
प्तिभदपेता भेवति | न चैषां प्राग्‌ ज्योतिष्टोमसवन्धात्ममाप्तित्वमिद्धि., आस्म.
मध्यपिषप्वात्समा्विशब्द्षवृततेः । अथ प्रथम ततसंबन्धस्ततः अभक भैत्रऽ*
१४ ॥

१०६६ सतन्तरवातिकश्ाबरभाष्यस्मते-- [अ० ६१०९००१६]

>

वधारिते फटप्तबन्धामावात्‌ ‹ स नित्यस्थ समत्वात्‌ ' इत्येवमविकारत्वप्रसङ्गः | भिंच ।

ग्रहणादी च विस्पष्टे चोद्यमाने फल प्रतिं

सस्थाना फलप्तनन्धः कथमध्यवमीयते |

तत्र केनिदाहु. । ग्रहणादीनःमपि फलतबन्पेऽधिगरणं गच्छत्येव किं ज्योतिष्टो.

मार्य घमविषिरत प्रहण।यर्थाऽपीति । पन्यराब्द्‌ कथमिति चत्‌ | एषा ग्रहणी.
नामन्ते विषानात्समािबन्धोऽम्तीति तच्छन्दलामः | ‹ पडुकाम उक्थ्य गरहीनात्‌
‹ षोडशिना वोर्यकाम. स्छवीत › इति पृवेम।प्त्युत्तरकाल चोदयम।नाना स्माप्त्यन्तर^
ल्यपदे२¦माक्ह्म मवति | अन्य त्वाह | प्रहणादयोऽप्यत्र फ्वत््म।प्तयङ्गत्वेन प्राष्ठा
एवे साध्यप्ताघनप्तनन्वमिविपरे वाक्य निचपत्यालमाततिवदन्यन्त इति । कुतः ।

सक्नतवि्मय प्रत्यये धादुरुच्यते ।

तस्म।्ाम्नः फ द्यतद्धदिद्ियकामृवत्‌ ॥

नय च ‹ उक गृह्णीयत्‌ 2 हि पामानाविकरण्यप्रयोयान्नामापि प्रहणादौनामेव

स्यात्‌ । त॑तदेवम्‌ । उवथ्यस्तोत्रतचनप। दधे समािरेनोकथयशन्देनोच्थते, तरवन्धा-
द्रण उपचते । न च मुख्य६्त३ गोण. परिगृह्यते । नित्यु © यन्ञप्तामान।धिकर्‌
प्येनावतयादोना प्रमा इदयते) “ उवेलयेन यजेतोवथ्यो यत्तः इति | तथा ‹ षोड.
शिना यजते पोडशी वत्तः" । ५१ पड माम यन्ञोऽम्तीति | प चत्यन्ताभ्य.
तिरिक्त0म।प्तिवचनत्मेऽवकर्पत न अवचन । पड (0 च पुलिङ्ग. समा ्तिवचन
एवे।५पद्यते । ५७१ लिद्धस्य म्त्‌।तवेचनत्वात्‌ । ५२ एठिडगभयोगः स्त। कचिद्‌.
श्यते सथा ' एकावशः पड2। ' इति; घ २० ३(त॒प्रतिपत्तन्धम्‌ । इह वाक्यशेषे
पृलिद्ध, पाड३॥ प्रतीयत इ घस५। चन, | * नतर्‌तरेण प्रजाकामम्‌ ` इति विस.
८५१ सर्वचनपम्‌ । न 5 त्र केन्यान्तरमुपा तम | यजिरपि च ण्यथेपिप्तभनस्न
धुत. छेदेन पथालाकतन्थः | तरमाद्रातिमतीत्य या समाति. पा फठेन दनध्यते |
य॒दि च ग्रह्णम्तेत्रया, फटप्तचन१ स्यात्तनस्तय); क्रियाप्वादूश्चवापल्ला नातीति
स्वतन्तरथरेव प्रयाग, भङ्गेपि । तत्र च पकरण।प्नानप्रयोननम्‌वे८4।दिशव्द्भरयोगश्च न
ज्ञायेत । तस्मादपि समाप्य; फलवत्यः । क५ तु प्रक कतुपजन्व,त्म(तित्वमिति ।
ेर्चिपवदाहु, । ‹ पतप प्भ्ना अश्चष्टामेऽत्यकनिष्टोम उक्थ्य. पोडक्यतिरश्रो
व्‌ाजतनाङ नाथाम्‌ " ३ स्प्र्ान्मोमयात्रनपाद्विवनहे ॥१द् कमान्तरण्यनादत्य

१ जनिकरणं गच्ठत्यबति-- नधित रणनिचार. संगच्छत एवेस्यथ. । २ एवमपि ‹ संस्था
र भवनाना ~ -स्थसस्वारष्दायुपपत्ति शद्कते--संस्थारष्द्‌ शयादिना। ३ नवै, चवेति
चर दयदुपलन्यत्त । = प्रथमं तावयाजिकमतम"ट्--श्नितावद्त्यादिनः

[अ०दपा०१अ० १६] मरीमांसादर्ने । १०६७

निविश्चते । कथम्‌ । गुणदिबनातीयके काम्ये फलनिर्वृत्तिः । पश्ुकाम

1

उक्थ्यं गृहीयान्न ज्योतिष्ोमफाम उक्थ्यग्रहणकामो वा | यथा पश्वो

सोमयागमातरेऽपेक्िे प्रकरणाज्ज्योतिष्टोमस्याऽऽश्नयत्वसिद्धिरिति । अन्ये तु मन्यन्ते ।
ज्योतिष्टोमस्य कचिद्म्यसविरेपे समाप्त्यन्तर्‌ विन्तयते यदुत्पद्यमा।नमेवोक्थ्यादिन्यप+
देशे मते फटप्तबन्ध च तत्र श्तिब्रटीयम््वातप्करणटम्ये करत्वथैत्व बाव्यते । यस्वा-

श्रयाश्रयिसेबन्धः सोऽनुगुणत्वादाश्रीयते ।

अपर्‌ दर्शनम्‌ । उवथ्यादिश्ाञ्दवाच्य किमपि प्रथममेव फटेन संबध्यते | कै
षृन्तदित्यवेक्षाया वचनान्तरण ज्यातिष्टोमस्य समाप्त्यन्तरं विज्ञायते । यद्वाऽम्यास-
विशिष्‌ एवायं वचनान्तर।उज्योतिष्टोमम्यान्ते निविक्ञमान" फाय चोदते । तेन वा
तम्मिन्वा कतुः सतिष्ठत इति सरथाशब्देनाभि्षीयते । केचित्पुनमन्यन्ते । संम्था
नामान्त्ययागाम्यामनानन्तर या क्रियोपरति" साऽभिधीयते | न चाक्रियात्मकत्वात्तम्याः
फलसाधनस्व युक्तमतम्तटुपलक्षितोऽम्यामश्चोद्यत इति , भन्ये त्वाहुः । वचनम्यानि-
मारामावादमावोऽपि चोद्यमानः फरसाघत्वेन नैव विरुध्यत इनि । यथा ८ अकरवान-
हिने कमे " इत्यत्राकरणम्यामन प्रत्यवायहेतुत्वम्‌ । अथवाऽम्त्यवा्नौदासीन्य्रनि-
पत्तिरूपः सेकल्प इत्याकेरोध- । इह च यथा गुणात्फटे मवति यथा न
काम्यो गुणो नित्यमर्थं विकरोति तदिन्दियकामाधिकरणगोरोहनाश्रेकैरणाम्यामुपसह*
तैन्यम्‌.। तद्शैयत्ति- गुणादेव जातीयङे फटनिष्पत्तिः । एव हि श्रुयते ‹ पश्ुकाप
उक्थ्यं गृीयात्‌? । न उ्योतिष्ठामकाम उक्ध्यग्रदणकापो वा) इत्यनेन करत्वथ्वं
निराकराति । ऋत्व्त्वे हि मति, अन्तरेणापि क।मपटोपनन्ध तदुपकारकमेवनत्कनेव्य-
मिनि विज्ञायते | यदि चोक्थ्यग्रहणम्बरूपमात्र चिकोरप्यत तनोऽ्थादुक्थ्यग्रहणकाम-
स्थैप विधिमेवद्यम्यैव प्राथनमुक्ययम्रहणस्वरूपमात्र के५॒॑निवेनैतामिति } तन्तु यमपि
पशकामोपादानादनवक्लृम्‌ । अत॒ काम्यत्वादम्ति गोदाहनन्यायेन निकारत्वम्‌ ।
तजन कथमिति-इतिक्रतेभ्यताकाद्घाया ज्यातिष्टेोमगृहीतेतिकनव्यताऽनिदिदयते । क.
पुनन ५छारो येनेतिकतन्यता गृह्यते । यदि नावल्सनिधानं ततः समानविवानमेवा-
भ्युपगतं भवति । न ह्यतिरेशम्य सनिथि- कारण, सारुप्यप्रमवत्वेन वक्ष्यमाणत्वात्‌ ।

१ तश्र स्वमतमाह--अन्ये त्वाह्सियादिमा । २ (अ २ पा २ ॐ ११)।३( ०
पा ६ अ० ३) ४ वक्ष्यमाणत्वादिति-सप्तमाध्यायु इति शेषु. ।

१०६८ सहन्बवार्तिकशाष्रभाम्यसमेते-- [क१६१ा०१अ०११]

भपरन्ति, तभा ृहीयादित्य्थः } फषथमिति वच्रावक्पपितिकतैव्यताभ्प-
क्ितव्या, संनिधानाक्नत्यस्ये तिकरर्यतयेति मम्यते । कथं पुनर्येय-
मिनिकततव्यता, सा नित्यस्बेत्यवधारयेते, न पनरस्यैव काम्यस्य

अथ कार्याषस्या, त्रापि कारणान्तरत्वं निराह्म्‌ । न च दा्षणी
यादय सम्थायर्मा. । यत" कायौपन्ने संम्धान्तरे वेयुः । न जयोतिषटोमस्योक्थ्या-
ट्य॒कार्ये वतन्ते । यतस्तद्धमाःपरतिपचन्ते । एतनातिदेशपक्षः प्रत्युक्तः । यो
हि मन्यतेऽतिदकेन धमां भविष्यन्तीति, तस्याप्यतिदेशकारणं ्तार्प्यं नास्तीति ।
यदप्यसिष्टोमम्य सेग्थया म)मा.यमम्ति । उयोतिष्टोमस्य उ न क्ंचिदुवथ्यादिप्तारू-
प्यमित्यपरकरृनित्षम्‌ । अत एव॒ च भाष्यकारोऽपि संनिधानादित्येतावन्माश्रमृक्त्वा
तृप्णौ भूत, । तेन वक्तव्यमेतत्‌ । उच्यते ।
अनिदेशाऽयमित्यतत्पुरम्तादेव साधितम्‌ ।
न च सारूप्यमतैकमतिदरेशख्य कारणम्‌ |
यथा ‹ द्ेन्दियकामस्य › इत्यत्र व्यास्याते, विनाऽपि स्वार्प्येणान्यथा तत्फल
्राप्तरतिदेश्ो भवनि , सारूप्यं हि परकृयुपम्थापनद्रूरणोपयुज्यते नाटृष्टोपकारनिवृत्या ।
तदिद्यन्तरणापि मारुप्यमाश्चयत्वप्रातिपात्तिः सनिषानादस्त्येव । म।प्यक।रोऽप्येतदेव
मनिघानमाह्‌, न दीक्षणी यादिस्ाम)प्यम्‌ | आश्रयत्वेन हि गृहीतो ज्योतिष्टोमः शक्तोति
दक्षिणी याद्यपृवेजानिते गगन व्यापारं बोधयितृमिति िद्धोऽतिदेशचः । आह । इथं
पुनर्ययमितिरतेस्यना सा नित्यस्य, न पुनरस्येव क।म्यस्य, साधारणी
चान ।
तत्र सा पारणीत्यष न्यास्यः पल्लोऽस्य समत: ।
काम्धम्थेवेति मोच्ुण्ठं पर्नोक्ता्षमयोदितम्‌ ॥
यटि युक््या विनवे नित्यम्येत्यभिर्धीयते ।
क।मम्थेवेति 9, नैतेदयुक्त तरमुच्यते ॥
भथ त्वयुक्तियुक्तत्वाद्नैवमम्युपगग्धते |
हन्त साधारणीत्येतत्सयक्तिकमिरो च्यताम्‌ ॥
यदि विल्व प्रमाणेन केवहछनित्यायत्वं त्वमिच्छद्वि हन्त मदिच्छय।5पि केवरका-
म्यावत्वमेवास्तु | अथ पुनरिदमप्रमाणकपिति नाऽऽश्रीयते ततः प्रमाणवत््ताषारण्य-
मिप्यतापमिति । तत्ातिशयोक्तिमप्तहमानो म।प्यकारः साधारणपक्षे चोप्करिष्यतीति
१ निगकृतम्ति-नैमिखिकमतुश्यत्वात्‌ › इति सत्रे, किं कायोपतिदपदेशातिदेशाभ्यामन्या,
एतयोरेवान्तर्गना वा * इत्यादिना प्रन्येनास्माभिरिति शेषु" ।

(म्‌०६१०६अ०१६] मीरासादकने । १०६९

साधारणी बाति । उच्यते । यत्र यत्न गुणे कामो भवति तत्न तञ्च
क्रियायां साध्यमानायां, नान्यया । सा तत्रेतिकैष्यता याऽन्तिक्षमु-

निष्परम.णकमपि केवटकाम्यपक्षमेव तावन्न्यायन रिराकरोरि-यत्र यत्र गुणे काम.
स्तत्र त्न क्रियायां साध्यपानायां नान्यथेति | यदि नाम गुणः म्वातन्त्येगेति-
करतम्यता प्रहीटुं ६.वनुयातत एवं स्यात्‌ । स॒ च थं शवनुयान्‌, यदि करशैरेवेति-
कतेम्यता स~थ । यादि च गुणाना स्वत एव भावनाविशेषणत्वं मवेत्‌ । न तावत्क.
रणिरितिकःतैव्यता सेबभ्यन इत्युत्तम । सष्टमनवमादययोश्च वक्ष्यति भावयेत्कणमित्य"
पेक्ष्य भवति न करणेन कथमिति | स्म्यादु भावनायां धात्वर्था. करणं मवन्ति तम्यां
ते वम्त्वन्तरनिरपेक्षाः पश्चात्तनमरुरैकरह।यनीन्यायटम्यमितिकर्तव्यता्तबन्धं छभन्ते । य.
म्या पुनगुंणाना करणत्व तम्या धात्वविञचेषाद्धिना करणत्वानुपपतेः प्ाध्यमूतो षत्वर्थोऽ-
परोऽपाक्ितन्य । न हि व्यापारसामान्यम्य गुेरुत्पति. शक्मा । न च कियाविशेषमताषयन्‌
गुणः सतामन्यप्ताथनत्व भजते । ठन यस्या भावनायामवस्थितो गुण इतिकर्तव्यता गृहणाति
तस्या प्रथमतरसनिष्ठो ५।८१५ दृदयत | ततश्च तेन तावतसह प्रथमतरमर्णकहायनीव.
ज्िममः | यदि हीतिकनेःस्ताग्रहणयाग्य पतन भवेत्तता न गृह्णीयात्‌ । स्ततु एल.
ववा दितिवे ्यतादःरमूत भावनो विद्ेषणत्वाचच न कथचिन्न गृह्णाति । तत्र चतुष्टय,
मप्यत्र प्रथमनर्‌ म्रहणं प्रयुद्क्त , भावना तावन्न धात्वथेविङेषाद्धिनेतिकतैव्यता शक्नोति
म्रहीतुम्‌ । गुणोऽपि च न धात्वथमनुपनीय स्वतन्त्रः शक्तोति तनिरपेक्षमावनारहित्‌.
त्वान्िकिंेषम्य च करोत्यथम।जस्याननुषठयत्वाद्व्यप।रत्वाचच भहीतुमित्याभर्यति |
तथा, इतिकनस्मता गुणामिमुख गच्छन्न न धात्वमुहज्वय शक्तति गन्वुमिति
समुखे तकत्पतेति । ध।त्व्थोऽपि रवयमितिकतैव्यताकाष्ः सन्‌ गुणा्ेमपि प्रस्ितामेत्तं
ग्रहणसमथैः सनिकमिति परित्यजेत्‌ । अतोऽत्र फराय वोदरेतानामक्थ्यादनि ज्योति
प्टोमाश्रयत्वेनावगनानामितिकतव्यतामाकाष्घता प्रकरणेन दक्षणीयादय उपनीयमाना
मागोन्तरामावादकतय तावज्ज्वोिषटामनृते पतन्ति । न ह्युक्थाठय, मम।पिरपाम्तत्प-
रहारेण अरहीतु रुमभ।` । स्वमुखपतिताश्च न॒ करथचिज्ञ्योतिष्टोमम्तानुवेक्षते । तदथ
यति- नासौ साभ्यस्याभवन्ती माधरनन्‌ संत्रभ्यते । स ईतिकतेव्यताविश्चेष एवं
चोदते, अनेन फलम्य साथनमुक्याद साधकं कुयादिति । यथाऽसौ साधको मवति
तथा कुगराडित्यथैः ¡ तत करो िसम्पदयंद्धावनयैव सनन्ध. । एवै च प्ति नास्ति
प्रकारो येन धात्व परिहत्यानयेतिकर्तम्यतयोक्थ्यादय. साधका. क्रियेरन्‌ । करियायाम.
साध्यमानायामू-जननुगृह्यमाणायामित्ययः । ये तु तेनातात्यमानायापिति-उक्थ्या.

१ गृण दइति--क्मम्यो गण इत्यथे । २ उक्तमि--इन्द्ियकामाधिकरण इति दोषः +
३ भरहीतुमिति--दइतिकतेग्यतामिलयै । ४ आभयत्ि--धात्वथमिति हेष, 1

१०७० सतन्प्रधातिष् शार भाप्यस्मेते- [अ०द्पा०६अ०१६)

पनिपतति । सा साधनस्य वा साध्यस्य वेति संदिद्यमाना साध्यस्य
भवितुम । नासौ साध्यस्याभवन्ती साधनेन संबध्यते । एवं हि
स इतिकतेभ्यताविशेषश्ोधते । अनन साधनं साधकं कुर्यादिति । न
चास्ति स प्रकारो, येनासाध्यमानायां क्रियायां नन साधकः कृतो
भवेत्‌ । तस्मात्तराघकस्यापीतिकरैव्यताविरे पमभ्वुपगन्छता स।ध्य-
स्यापीतपेत्द्‌भ्युपगमनीयम्‌। साध्यश्च ज्योतिष्टोमः साधिका: संस्थाः ।
तस्माज्ञ्योतिष्टोमस्य तावत्सा, इतिक व्योति सिद्धम । अथ कस्मान
साधारणी । निर्यचद्‌।म्नानात्‌ । यदैव ज्योतिष्टोमः, तदैवं दीक्षा।

दिनेति सबन्धयन्ति तषा पूर्प्रसदुतेतिकनव्यताविरेषपरित्यागादरसबद्धत्वम्‌ । तन्न
तत्र क्रियायां साभ्यमानायामित्यनन च पनरुक्तपवे स्यात्‌ । तेन साधक्स्यापि-
गुणस्य, इतिकतैम्यतानिर=त। साध्यस्यासौ -पात्व्भस्य) इत्येतदम्युपगन्त्यम्‌ । एवं
सामान्यरुक्षणमुकत्वा सप्रति प्रस्तुते विरे चोजयति साध्यश्च उ्योलिष्टोम इति । तस्मान्न
तावत्केवलकम्ार्थत्वम्‌ । अथ कस्मान्न साधारणत्वमिति--बलवसेन द्वितीयपक्षो-
परन्याप्तः । सिद्धान्तवाचयाह । नित्यवद्‌श्नानादिति । मैत्र दयैकरूप्ये सति
तन्त्रसजन्धे। घटते । न च धर्मान्परति उ्योतिष्टोमम्य सेम्वाना तैकरूप्यमम्ति ।
घमां हि कामनिमिरस्योगामावाश्नित्यवदास्नायन्ते, यद्र उयोतिष्टोमस्तदैव
दीक्षणीय।द्यः प्रयोक्तव्या इनि । सत्यपि च ज्यातिष्टोमे पिना पडू.
काम्‌।दिनोक्थ्याद्यो न समवन्ति । न ववेतामु व्योतिष्टोम कदाविननास्ति | सवेत
समस्तात्मना प्रत्येकं जातिवत्समवेतत्वात्‌ । अत पते सथाञ्नाता उथाणिषटोमेन सह

४ [> = [ख [ब्‌ ~ _ न ५ भ

सेनध्यनः, नानित्याभिः सेस्थाभिः । ननु सप्यप्यासःमनित्यत्वे ज्योतिष्टोम्वकस्य
नित्यत्वाजित्यवद्धमसम्नाने नित्या्ेत्वे न विरोत्स्यते | निन्य।म्न।नं तावत्तं प्रति
कृतार्यं चेष्य । यदितु तस्मिन्प्रत्येवानित्याऽप्यपर, ध्बन्ध्‌ कल्प्यते कं नों

# 1
बाध्यते | यो ह्यनित्याथमेव नित्यवद।म्नायते स विर्ध्यते नैवनात्रीयक इति) नैत
देवम्‌ | एव माति तन्त्र तावत्पारत्यक्तम्‌) अध्रयाजक्रखक्षणापन्नत्वात्‌ । यदा हि

ह, _

नित्यवद्‌।म्नानं नित्यापत्वेन तावद्धिना न मवति वे च तादथ्यं निराकाद्लीमृते

पे
पाठे प्रसङ्गादितरसंबन्ध इति न सामानविध्यम्‌ । इतरथा दयेव घम॑विधि,. स्यात्‌,
नित्यपेताज्‌ ज्योतिष्टोमे धमान्कुरयात्केदानिच्य यदा पडुकामादये। भवन्तीति, तच्च

१ दीक्षते दीक्चणीयेति प° , २एते--दीक्षणीयादयो धर्म इत्यर्थ. ।

(अ०दपा०६अ० १६] मीमांसादश्ने। ११०७१

यदा तु ञयोतिष्ठामे पडुकामर्तदोक्थ्यसंस्था । सर्वदा ज्योतिष्टोमे
धर्माः कर्ैव्याः । एकद(क्थ्यसेस्था । तत्र सवेदा ज्योतिष्टोमस्य धर्मा
कतेष्याः । ने चोवय्यादिसस्थस्याथनति पूवैगुच्तरेण विरुध्यते यदि
सवदा, नोक््यादीनामर्थेन । अयोक्थ्यादीनामर्यन, न सवेदा, उभयं
विप्रतिषिद्धम्‌ । तस्मान्न साधारणी । नित्यवदाम्नानं च यद्यनित्यस्य
स्यात्‌ , नत्यदद्‌एम्नान तदनित्यं [कयत । तन्न नित्यकदाम्नानें बाध्येत ।
तस्मानत्य॑सस्थरय ज्योतिष्टठेमस्य, न काम्यस्याक्थ्यादिसंस्यस्ये-
ति ॥ ४३॥
~ ^~ „~^ ^ [3
आप वा ।दरुक्ततवासरूतेभोरव्यन्ताते ॥ ४४ ॥
नन्व्रष्टामसस्थाऽपि काम्या श्रुयते | द्रे हि तन्ाऽऽम्नाने । एकं
नित्यवदव, काम्यम्‌ । तत्र द्रयोव।क्ययोः सामथ्योजनित्य एव स
कामो भ(्रप्याति । नित्यनाविघ्रातो नास्तीत्यागिष्टोमसंस्थस्य जग्रोति-
ष्ामस्य दीक्षण(य।दया धम भत्रष्यन्तीति ॥ ४४॥

= दः

विप्रतिपिद्धमेकेम्य विवानस्य | ननु द्भावे प्रकरणाक्नानानुभितै वरिधी | तयोरेको

नित्यवद्वित्राग्यति) अपरश्चानित्यवदित्ति । सत्य प्रय॑गवचनयारमेदादूविप्रतिषेः |
प्रयो उ्यवचनानि तु नित्ानित्यप्नयागवेतनायुमिवानाद्धिपरतिषिभ्यन्ते । तेनैषा नित्य
त्वावित्रातभिच्छ ।ऽवद५ महक ने द्धभमेवाभ्युपगन्तत्यम्‌ । अतश्चास्यमिचाराज्ज्या*
तिष्टोमायत्वरमव युक्तमिति | नन्वश्मिामसंस्थाअपे काम्याह-- यदा सवेस्याना-
नित्यत्व, त॒ च तेदु०य। तर्ष, ।नत््‌ ।7।च३२८१५।।०.१₹ष१)€त तदा उय।तहाभमन
नित्यवद्रहणारुद्वारमुतन (स्यकेल्पमत्‌ सका वमपिनयनमिति क्र (नेत्यः प्रयग
हत्यनवनारण्‌।तकवदयनि?य।५ बलद का्पिकन्यायन भविष्यतत्मिति आह--प॒ नित्यस्य
समत्वादिति | मभौ ए उत्थपृस्षान विधौ । त हि द्वावार=प पकस्य
तृमयते पनोगदवतत्तयु ` रत्मवमयिष्टो मान्तस्य नित्यस्य कामत्तच।ग इति । इत.
रस्य तु वच्काममय।ग्‌]द्‌नियत्व(भति पिरप; | तेन स्यते श्रयोगेमयमनित्वा
तथाऽपि उ्थोतिष्ठामम्य तित्यत्वादत्याश्च त ५१ ५।एरू१॥ नित्यत्वात्तदुगह्‌ः-
तवभेपर मायाम च| कष्मन्य५4 वमाण] व्यपरर; | अय वोक्थ्धादप्वपि
धर्म पि उनमतत य पिः स.पट्रेन) यौवध्यारान सा अपदृसोप्मिकेति
विनकः | ४२॥ ४४ ॥

१ नगलखरुस्थस्यति--ज्निष्टामरस्यस्य स्योति्येमस्येत्यये, । २ (भर ष्पा ३०६

£"

१०७२ सतन््रबारतिकश्चाबरमाप्यसमेते- (अ०६१।०६अ० १६]

वचनानु समुचपः ॥ ४५ ॥
अथ यदुक्तं द्वितीयततीयदशेनं समानधिधित्वेऽवकस्पते नान्यथेति ।
वचनं तद्धविष्यति, न दद्यनमू । रेन्द्रास् उक्थ्ये द्वितीयो बिधीयते ।
तथेन्द्र; षोडशानि नुपीयः ॥ ४५ ॥
प्रतिषेधाच्च पुषैलिङ्गानाम्‌ ॥ ४६ ॥
इतश्च पश्यामः प्रकृतिविक्रारमाव इति । इतः । तिपेधासपू्वलि-
ङ्गानाम्‌ । यथ्चभि्टोमो जुहोतिः य्युवेथ्यः, प्रिविमनक्ति) न जहोतीति
होमाभावद्ीनं न स्यात्‌ । मापते निमित्ते वचनपामाण्यात्सामौनविध्े |
गृणक्िषदेकस्य व्यपदेशः ॥ ४७ ॥
अय यदुक्तं व्यपदेश इति । एकस्येवाधिषतस्य यथोक्तेन न्याये.

५

विरिष्टतिषानम्य नातिमारः ॥ ४५ ॥

क्तुकरणेषु चेत्तरविधी भत्पूतौमावभनुवदति स्र विकारपक्तञवकरपते । चद्क्रा-
एस्य चोत्तरेण पूवस्य बाधितत्वात्‌ । सामानविध्ये हि प्रत्यप्तनिनिर पनिधानाप्रा्त
निमित्ते नेमित्तिकेमग्दयं कतैन्यमिति समुच्चयः स्थात्‌ । तत्र प्रत्पिव, प्रथजिपर्पग-
म्थमाने वक्व भिन्द्यात्‌ । न द्य @तोयतृताय।उवद्विहिष्टनविर्वकल्पते । विपि
तिषेषयोरपपरिपिपेधात्‌ , प्युदा्तापतमवेच | तनश्ह पेनमीयपडामिपयः पृवपक्षवायुत्तो
न्यायः सिद्धान्तत्वेनानप्वातव्यः। सरस्थानिभित्तत्व हि मामानविष्येऽपि निभित्तानागाद्‌-
मावद्रनमुपपद्यतेव । धिद्धान्तञपि चादृशच॑त्वात्समुस्वयप्रसद् पति कदुकेरणस-
मास्या प्रङृतिटिङ्न मिति याञ्म्‌ । कचित्पुनर्‌ाहु, । भ्रचरण)ह्‌।मरोप्मतिपत्तिवद्धो-
मम्य परिध्यन्ननने प्रतिपादित सामानतिध्येऽप्यनाव, ततिन्यतीति । तेत्र तु वाक्येन
स्वतन्त्रे वि्ीयमान कथमप्रस्छुन प्रतिप्तित्वमवगम्थते इति वक्तस्मम्‌ । प्त्थपि च
हेमेन प्रतिपादन य।वत। परिन्यज्ञनाब्दा; [नितेते पिचिच्च शरुत्येःच्यते तावत्पुनः
सिमवत्येव । तस्माद्यधाक्तन न्थायेन दश्नमवेदमम।वमकीतेनम्‌ ॥ ४६ ॥

यत्त्वप्रकृतस्य यदिदव्द्‌ापबन्वा द्रादकश्चाहादिवन।गकन्त इति । नात्थ्याद्‌।नामन्यै.
रपरकृतेस्वुल्यता । यद्यपि ह्यपा नित्थानित्यप्तयोगविरी घात ग तरमयाहकमितिकतैभ्यता-
यास्तथाऽपि सेनिरितत्वाद्यटिर्दस्यपदश रमन्ते । प्रम्तुनमु9ि रेण वाऽप्रम्तु्तनामपि
गुणाना प्रसतुतव्यवहर्‌ः धमनि | प्रकणव्राहि ववचिषपमर ण (तयादुजादः | अथवा
स्तो्रनिमित्तत्वप्रतिपाद न१२त्वादभवु<पेत्यदापः । {4 "(4 प्रयो ननम्‌ | फटचमप्तवदे.

| , ऋ ------------~_~-~--~- न्क
१ सामीन्यरिधरिति पार +

[अ०१पा०७अ०{] भीमांसाद्ैने । १०८१

नायमनधिेतेन गुणेन व्यपदेश्चः । अभिष्टोमग्रहणं चानुवाद्‌
इति ॥ ४७॥
इति श्रीशबरस्वामिकृतो मीमांसामाप्ये तृतीयस्याध्यायस्य षष्ट; पादः |

अथ तुतीयेऽध्याये सप्तमः पादः ॥

[न (1 1
[१] भरकरणविशेषादसयुक्तं भधानध्य ॥ १॥ पृण
स्तो दवपूणमासो, तत्र बहिवधा) तया वेदिर्वदिधमोश्च । तज
संदेहः । कं बहिरादयो बहिरादिषमाश मधानस्योताङ्कमधानानापिति।
किं तावत्प्राप्तम्‌ । प्रकरणविश्चेषाद संयुक्तं प्रधानस्य । परधानस्यैवंजाती

देवेति केचित्‌ । इदं ठ वक्तयम्‌ । सत्यमेततप्रयोजनं न तु सवेषषु। यावन्तो हि सदो-
मानादिषु गुणक्रामास्ते पत्यप्यतिदेशे स एवीपदेश्िक आश्रयो ऽस्तीति न विज्कत्यन्तर्‌-
वद्विहन्वन्ते । विङृत्यन्तरेषु हि ज्योतिष्टोमस्याऽऽश्रयस्याभावाद्रूणकामा यथश्चुता न
मवन्तीति न पतिष्यन्ति । संस्थासु तु यद्प्यज्गफटं नातिदिर्यते तथाऽपि स्वयमारधत्वा-
पुरुषस्य जिकीर्वेमाणस्य गुणोषादित्साया ययाश्ुताश्रयह्तमवे नानुपपत्तिगुंणकामानम्‌ |
अतो यन्मात्रमुक्थ्यादिसंस्थानिमित्तमुकथ्यग्रहणप्तोत्रशखरा्यपराक्नं तत्र॒ यदितरग्रह-
स्तोकरशल्रधमांतिदेशेन किंचिदटरणकामगते प्राप्नोति तन्न मवतीति प्रयोजनम्‌ | तयेद्म
परं, यदि समानविधानं तत “्र्यक्तामु तु सोमम्य' इत्यनेन न्यायेन ये ज्योतिषटोमविकारा
विज्ञायन्ते तेषु सवाः सेम्था विके, सिद्धान्ते त्वभिष्टोमपस्यवेका प्रवतेते । यत्र
चोवध्यादिविशेषचोदना तत्रैव केवरं तद्धरमभा्िरेति प्रयोजनं सिद्धम्‌ ॥ ४७ ॥

( इति-युणकामानामाश्रयेण स्ह सामानविध्याभावाधिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ )

इति श्रीमद्रकुमारिलषिरचिते मीमांसामाप्यन्याख्याने तन्तरवार्तिके
तृतीयाध्यायस्य षष्ठः पादः |

, सतमानाप्तमानविधानापिकरेणैमैतदपि परसतूयते वाक्प्रकेरणविरो वाविरोषद्ररेण ।

[9

द्रोपुणमाप्रकरणस्था वेदिः तद्धरमाश्च खननाद्यस्तथा बर्हिस्तद्धरमाश्च वनाद;
किमथ इति । यद्यपि ‹ वेधां हवीवि ' ‹ बर्हिषे हवति ' ‹ बरहुनाति › । वेदिं

~ > श ९_ ^,

खनति ! इति चाविरोषितन वाक्येन।ङ्प्रवानायत्वुद्धिभेवति । तथाऽपि स्वातन्ञये

१(अ०८पा० १अ०९सु* १६)। २ प्रबतेन्त इति हेष. । धमेप्रदेश्चका भवन्तीति
पषति ।
१३५

१०७४ सतन्तरवार्तिकशावरभाष्यस्मेते-- [अ०६१०७अ०१]

यका धर्मा; । कस्मात । भकरणविश्ेषात्‌ । प्रधानानां हि प्रकरणं,
नाङ्गानाभू । भरकरणेन चेषा संबन्धः । तरमात्मधानस्य ॥ १॥

सर्वेषां वा शेषत्वस्यातत्मयुक्तवात्‌ ॥ २ ॥ भिण
सषा बाऽद्भपधानानापिमे धमाः । नान शेषत्वं परफरणाद्धवाति ।

पति दाकिेप्वपि गृहच्छरदनरयुमु बर्हिपु धमेप्रसक्तावानथक्यादवरयमपृव॑साधनता-
क(रितः सेबन्धोऽभ्युषगन्त-य, । सा च।पूवेक्ाध्रनता न वनयप्तामथ्युन प्रतीयत इति
प्रकरणाह्वव्या । ततश्च प्रघानमात्रस्य ततकरणमित्यनेन विद्ञेवेण प्रधानस्यैव धमी
गम्यन्ते | पतत्यपि च प्रकरणम्याविरोपकतवे ्राहकत््ेनैव विशेषरूपेण विनियोजकत्वा-
द्विरेपम्भापनरेनुत्वभिन्यु +म्‌ । भष्तयुक्तमिति च मप्यपि वाक्येन हविरबिःपयेगे
मकरणविरो-थ्ौसयोगामिप्रायम्‌ । शक्यौ हि हकरं शब्दैः प्रकरणेन समावेश-
यिनु नाहीनदुमेनद्ध।विति मन्धते | ॥ १॥

सथा वात्यसयागाविदपादित्युक्तमथ । थन प्ररकणे [विरेयेण तनियाजकामिति,
तरा ऽऽह्--अनत्मयक्तत्वान्‌ । न प्रकरणमिह विशेषक मवतीत्यथैः । कथ पुनः स्थित

क
मकरणस्य विनियाजकरत्व निततन) कथ वा नादु^यलक्षणम्तिरिक्त च बहुररोषैमुपका-
ररुश्चण सपत्वं॑प्रतित्तायंते । उच्यत । नैव प्रकरणस्थवजातीयकेषु विनिय-
जकत्व प्थितम । (जमर्युक्तं प्रकरणात्‌ इति शुक्तम्‌ । यत्त॒ विरेधो न।स्त[ति | कथ
नास्ति, यदा बर्हिषा प्राधान्यात्मयेके, घमप्तनरप प्रति अद्ग।य॑त्वमपि ज्ञायमानं प्रकर.
णनुरोप्रेन न्यावत्यते | परस्तु यन कारणेन वे(क्वस्यातिप्रप्तरे बाभिते नि्धिरोषं
भरकरणमवगतवा निदान तदुपन्यस्यति सतिनेऽपि प्राप्नोति ततश्चाऽञनसकयमित्ति ।
तस्योत्तर्‌भत्‌2१ वक्तव्थम्‌ } स्वरसप्रवृत्ते वावंय यावत्येव विम्पष्टमानधेकय तावन्मात्रा.
देव॒ निक्तम्‌ | न चेद्धकाटपा लकेकवद्‌ानथक्यम्‌ | अततत मविष्यति|न

१ -ग्पक्रणामनि--द्खपृषसापप्रयरणनित्यरय । ८ (जन ९ पु०५अ० ) नज
[3 ४ छ ।
0.11

यायानुपकार्कषवाद्यागाट्रगतापत्ति यदि
विहितत्वपरित तद्विवक्यते तदाऽपि गादाहनेन गयुपामस्य प्रणयत्‌ ` इति वाक्येन प््वदटग.
तया विसस्य ग।द्ोदूनस्य प्रणयन।पकारकप्वात्तद्‌ टेगववपत्ि । जधान्यानुपकरकत्वघटितं तदा
२ द्‌हुमस्य प्रणयनन्यपपद्यरग्लानापिप्रसनन इत चत्‌ । गा[द्यदनस्य पदवदृग्प्वम्प न र

त्यादिबहृदषम्स्तप्वाद्वङ्य परदशपरष
तष्ृतिक्मरक्तवेन वि
५ \ज० {पान्‌ ८ स्० ९५ ) } वेदृप्तलवकूपमेषर शषत्वं निवः्ययिक्ि ।

[अ०दपा०५अ०१] मौमांसादशने। १०७५

उपकारलक्षणं हि तत्‌ । यचस्योपकगति, तत्तस्य शेषभृतम्‌ । सर्वेषां
चाङ्खप्रथानानापिमे धमा उपङक्वन्ति ¦ कथपवगम्यते । वाक्यात्‌ ।
वेश्रां हर्दष्यासादयति) इति हविमात्र वाक्यादरम्यते | प्रधानहवीषि
प्रकरणात्‌ । वाक्यं च परक्रणादछीयः | तस्मद्धल्पि हरकीष्यासा-
दय तीति । आह । यदि भकरणे वाक्येन बाध्यते, लोकेऽपि वर्हिषा-
मिमे धमी उक्ता भवन्ति। तत्र को दोषः। सर्वत्र धमाः क्ैव्याः पराप्नु-
वन्ति । उयन्ते । पकरणादीपूणेमासयो रपक्रारका एवेति गम्यते । तस्मा-
ह्ौकिकेषु न कतैच्या; । एवं चेदङ्कान्यपि न दशेपूणमासश्चब्दकषानि ।
तर्मात्तेष्वपि न प्राप्नुबान्त । उन्यते । यच्यप्यद्कानि न दरईपृगेमाम
शव्दकानि, दश्पृणेमासयोरपकारफाणे । एषु क्रियमाणा धमा दस
पूणमासयोर्पकरिष्यन्ति । तस्मारङ्कपधानेपषु कनेव्या इति ॥ २ ॥
आगदषीप्ते चेद ॥ ३॥
पिण्डपिनुयज्ेऽपि बदिभरयज्यत । स।ऽपि दान बर्हिषि वर्ने । तम्य
चापि बर्हिपाऽरिते प्रयोजनम्‌ | तद्प्यासारिदष्पमवःरयात्‌ | ३॥
नं तद्राक्य 1ह तदथत्वात्‌ ॥ %॥

न तस्य बरहिरतेधमेधमेचत्‌ । वाक्य दकं दशपू्णमासाःभ्या सह

=,

चातिप्रमञयत इति } अनेनैव चाभिप्रारेण, उपकारलक्षण हि तदिति ताद्थ्यमव
फटेन व्यपदिष्टम्‌ | यदृ हि कर्प्यमान प्रयोजनवद्िज्ञातुमकाङ्ितोपकराःप्पत््या
शाक्यते तदप॑ कल्पनीयम्‌ । यत्त माष्यकारणातिप्रसङ्गनिट्च्यथं भकरणादित्यत्त
तदुत्त\परिचोदनानवत।रप्रमङ्ध]दातिः ताक्तमित्युपेलणीय तचत्‌ ॥ \॥

यदि ह्यानयक्याहटौकिकाद्वःर्पो वर्मनिवरत्तिम्तते। यत्र तदानभक्थ नाम्ति कमान्त-
र्थे बर्हिषि, तत्र प्रवतिः परा्रोति। यितु काश्त्तारिवृच्यर्थी रेत, सौऽद्प्वप्य-
विशिष्ट । तत्र प्नौयटिप्वतरथाऽप्यतिदेरे न सन्त्येव धर्मा इत्युपदेशातिद शमर पिरहि-
तत्वादििण्डपितृयत्त उदाहरणम्‌ । अपूर्वो ह्ययमनङ्ग॒ चेति स्थाम्यति । तनात्यन्ता-
निष्टपरमङ्ध इति ॥ ३ ॥

भवेदेतद्यदीदं वाक्यं॑स्वतन्तरं स्यात्‌ । बर्हिरवेदितद्धमाणा तु यद्राक्यं॑तदर्सपूर्ण-

१ उत्तरपरिवोदनेति-“ अारादपीति चेत्‌ ` इलयनेन करियक्षाणपरि चोदनेत्यथं । अत इद माप्य
* न तद्वाक्ये हि तद्त्‌ ' इत्यत्रो्छरष्य व्याद्येयमिलया्चय २ (अन ४्पा० ३अ० ८सू०
०९ } द्रत्यत्रेति शेष ।

4

१०७६ हवेन्भवतिकशादरमाप्यसमेते- = [अ०६पा०७अ०१]

धमाणाम्‌ । तेन दशेपू्णमासयोरपकारका धमाः, यदहेपूणेमसार्थ,

तत्र पराप्ुवन्ति, नान्यन्न । तस्माििष्डपितृयज्ञ्दंषो न भदिष्यः

न्ति॥४॥
मासाभ्यां सहैकम्‌ | तेन वाक्येन सहैकवाक्यतां गतमित्यर्थः | तेन यत्तदेकवक्यान्त्‌-
गतं बर्हिस्तम्यैवैतद्धमप्ापिनं भिन्ञवाक्यगतस्य | न च पिण्डपितृयन्तनर्हदेपृणमाप"
वाक्यान्तर्मेतम्‌ । जतो न सेमन्त्स्यत इति । ननू यदि दशेपूणमाप्ताम्या सहेकवाक्य-
त्वमिष्यते ततस्तत्प्रकरणं मुक्त्वा नाभ्यन छम्यते । त्च प्रकरणं प्रभानमात्रस्येवेत्यङ्गा-
नामसंबन्ध. प्राप्नोति । नैष दषः । सर्वथा ठवनक्नननाद्यस्तावन्न स्ताक्षादद्धेन प्रधामेन
व्‌ सेननभं शक्नुवन्ति । यत्र वेदिबाहिपी तत्न गमिष्यन्ति । वेदिबर्हिपोरपि हविरा-
सादनेन सबन्धः । तच्च दश्पू्णमासप्रयोगवचनगृहीतमा्ादनं सेनध्यते ।
एवमङ्गहविरासाद्नमपि तत्रान्तगतं, साङ्गस्य प्रधानम्येकश्रयोगत्वात्‌ | ननु च
यथा प्रयाजादय एकप्रयोगवचनगृहीतत्वेऽपि ‹ गुणाना च परार्थत्वात्‌ › इत्येवं
परस्परा्गत्वं न प्रतिपथन्ते तथ) ऽन्गहवि. सन्ध बहिन प्रतिपद्यते । नैतदेवम्‌ । यथैव
हि प्रघानहविरासादनमङ्गतया सनध्यते तथाऽङ्गहविरा सादनमप्यज्गाङ्गतया सेमन्त्स्यते |
यदि च यदृकेपृणेम।सार्यं॑हविस्तहर्दिष्यासरद्यतीत्येवं कर्प्येत ततस्तन्मात्रस्थैव
स्यान्न त्वेवम्‌ । अस्याऽऽनर्थक्य मयान्त स्वरूयेऽतिक्रम्यमाणे किमेवमतिक्रमोऽस्तु यद्‌.
दोप्णैमासार्थमुत यदृ्पू्णमाप्ोपकारीति । यदि ताद्य गृह्यते वाक्थस्यातिद्रं स.
कोचः क्रियेत । तेटुपकारितवग्रहणे तु बहु तराविषयत्व मवति । यथा च तद्भवति तद्‌.
नु्रही त्यम्‌ । अङ्गाङ्गमपि विनाऽपि ताद््थ्येन तदुपक।रीति विज्ञायते । तावन्मात्र
मेव च तदृदरारं यृक्तं न तादथ्येम्‌ । अनुपकारिणे हि स्थित नोपकरोति नातदर्थे |
तथा च ‹ पर्थं त्वथेपतामान्यम्‌ › इति वक्ष्यति, नाऽपि तादरथ्यनारम्ुदितेष्टया दधि.
पयसोस्तदुपकारमात्रदरनातपणीताधमंप्रहिमेवतीति । तस्मद्वं प्रकरणदेिकवाक्यत्वं
करप्यते यपिमिन्नक्रियमाणे दशंपुणमास्५१ न सिध्यति तत्र तत्र कर्तव्या इति।
अद्कहविर्भिरापि च विगुणेः प्रधानापृ्ै न निष्पद्यते । तस्मातप्धानापृकप्रसुक्तानामेवाङ्धे.
प्वपि क्रिया युक्तति ॥ ४ ॥

१(अ० ३ पा १अ० १२ सृ० २.) २ (जर ९पा २ अ० १४ जू्‌०४८४)) ३ इति
वक्ष्यति--ईति सूत्रेण पृवेपक्षयित्वा “ ज्रियेरन वाऽथनिवृत्ते. ' इति सिद्धान्तसूत्रेण वक्ष्यतीलय्ै. ।
४ अन्युदितिष्टथमिति-“ यस्य हविनिरष्तं पुरस्ताचन्द्रमा अभ्युदियात्‌ , स त्रेधा तण्डूखान्विभजेत्‌ ।
ये मध्यमा. स्युस्तानमरये दात्रे पुतेडारामष्टाकपाटं निवपेत्‌ । ये स्थविष्ठस्तानिन्द्राय प्रदात्रे द॑ह,
येऽणिष्ठास्तन्विष्णवे शिपिविष्टाय शृते चरुम्‌ ` इति वक्येन दशेपूणेमाछयोर स्मलोपक्रमनिमित्तदो-.
षृरपरिदारात्तया विद्ितायामभ्युदितेष्टाजित्यथे, ।

[अ०द्का०७अ०२्‌] मीर्मासादशने । १०७७

[क 4
[र ङ्गद्‌१नाच॥ ५॥
लिङ्क भवति | एवमाह । स वै धुवामेवाग्रेऽभिघारयति, ततो
हि पथमावाज्यभागी यक्ष्यन्‌ भवति, इत्यभिघारणस्याऽऽज्यभागाथ-

+

तां दशयति ॥ ९ ॥

| २] फलसेयोगातत॒ स्वामियुक्तं प्रधानस्य ॥& ॥ षिण
ञ्योतिष्टोमे केश्दमश्रुणोवपनं पयोव्र तानि तपश्चाऽऽम्नातानि । तेषु

सदेः । किमद्धपधाना्थानि, उन प्रधानार्थानि । र्विः तावत्प्रा्नम्‌ ।
अद्ध प्रथानाथानीति पूर्वेण न्यायेन प्राप्तम्‌ । एवं पराप्ते त्रम: । स्वापि.

यदि चैवेजातीयकमडगप्रवानाथं तन " प्रयाजरेपेण ह्ाप्यमिष।र्‌यति ` इत्येतद्‌.
ज्भघानाथम्‌ | तत्र च क्रमवाकप्तये कमो न्यायप्रापत" सिद्धवदुचधमाने हेतुन्निगदोऽ-
भेवत्त्वोदुपपद्यते ‹ स मे धुबामवाग्रऽभिघ्रारयति? | कुत. | ' तते हि प्रथमावाञ्यमाभौ
यक्ष्यनभवति ' इति । यद्याज्यामागहविरप्यभिघ्रणीय तत एवे वक्तव्यम्‌ | अन्यथा
हि घुवायामुपहायाजर्थैन केवलमभिघारण स्यात्‌ | तत्र न चाग्रेऽभिघ्रारण स्यात्‌ | न
च ८ ततो हि प्रथमावाज्यभागं। ' जि हेत्‌ समर्थ्यते | तेम्मात्स्वथित्वतिति ॥ ९॥

( इति- बहि रदीनामद्धप्रघानसाघारण्यापरिकेरणम्‌ ॥ १ ॥)

‹ याजनानाम्ड्‌ तत्प्रभानत्वात्करमवत्‌ " इत्यनेनायिकरणेन येषा याजमनत्वं सिद्धं
ते क्षिं यजमानव्य त्रतृत््ादनाह्धप्रधाना्थां उत मोक्तृत्वारोन केवट्परधाना्थां इति ।
कष प्राप्त । पृवेणाधैकरणेन सर्वाथित्वम्‌ । सवां हि यजमानेऽवरथिताः शक्नुवन्ति
सर्वषामुषकलुम्‌ । न च व्थावरृ्तिकारणमस्तीति प्राप्ऽभिषीयते ।

न ~ _ = 1 श __ श्च
येनैव हेुनेतेषा स्वामिगामित्वनिश्य. ।
तेनैव वु प्रधाना्थप्रतिपत्तिरि स्फुटा ॥

^ ् क ९ > ~ र्वा 0 ^ भ १ ५
यादु ह्यत तृ त्वारप्‌।)तन। भवेयुत्ततः प्रतायत प्रातपद्यरन्‌ ॥ भाक्तृत्वाज्ञस्याः
क >

स्त्वेते । स हि तैर्विना नोपपद्यते । कृत्व ठे तदभावेऽपि स्था मवति तथा प्वैलो-

१(अ० ‹पा० <अ सू० ४ )। २ नोपपद्यत इति-भोक्ृत्वाशस्यादषटरूपत्वेनानि-
्रोतप्रकारत्वादिति देप. 1

१०७८ शतन््रषातिष शावरमाप्यसमेते-- [अ०६१ा०७अ ०१)

परोऽप्यस्ति संबन्धः । यागो निरवत्यैः, पुरुषोऽभिनि्ैतेक इति । फएटेन
तु संबन्धो भविष्यतीत्येवमथेः पुरुपः श्रूयते । न हि यागं स साध-
यति । यागः सत्तया संभन्त्स्यत इति । करिपिति तदि । निर्वतयतः
फलं भवतीति । ससक) राश सेम्डुवन्तीत्युनयन्ने । यत्तस्य संस्कतैव्यस्य
भरयोजनं) तत्र साप्यं जनयन्तीति । फलं चे ग्रहीतुं पुष्य प्रयो-
जनं, न यागमभिनेवतयितुम्‌ । तम्माचे पुरूषसंस्कारास्ते पुरुपं फल.
परतिग्रहणसमर्य कुर्बन्ति, न यागनिर्त्तसमर्थम्‌ । आह । यदि याग.
नित्त न सामर्थ्य जनयन्ति, कथ तष्ट यागधमीम्ते भवन्ति।
उच्यते | यागमभ्य स्वार्थ साधयतः साहाय्ये वरन्ते । कथ तम्य
स्वाथेः । यदस्य क्रतां फलन संवध्यते | तम्पान्स्वापिमस्कारः प्र
धानाथी इति ॥ ६ ॥

[३] चिकीर्षया च संयोगात्‌ ॥ ७ ॥ पू

ज्योतिषेमे श्रूयते, पट्‌त्र्रपक्रमा प्राची, चतु(वशपिरग्रेण, अश्च
जघनेन इयतति शक्ष्यामहे, इति । तत्र संदेहः । कियप्‌ा बदिरद्धप्रधा-
नाया, उत मघानार्थेति । किं तावताम्‌ ¦ चिकौप्या च संयोगात,

कपरत्यक्षम्‌ | ऋषत्विजामपि च तत्स्मवातनैवं तेभ्या व्रततिः स्यात्‌ | अमीष्टे चरथ
योभ्यताधानमाकद्त्तति । यत्र च यग्यत्वमनुप्ज।तम्‌ | न तु यजमानम्प कतूत्व-
स्वरूपमभीक्टम्‌ | न च प्रागम्यो न निष्पन्नम्‌ । याग्यता चाःइदवाना, क्रिया स्म्कारा
इत्युच्यन्ते | ताभादधोकुतवाश्च भजन्ते | चम्य च वर्मेण, 7 यजमानेन मुज्यते
तदे शस्थाम्तस्थैवोपक हकनुवन्ति नान्यम्य । प्रधान्यं क्ट एर्पैमुञ्यते नाङ्गाना,
करतवर्थत्वात्‌ । तस्मात्प्रधानस्यैवनालीयका" | आह । यदि कतार्निकेतेकारो न पतन्ति
तेत्‌, फटस्यैवाङ्ग प्राप्नुवन्ति । नैप दोष । एष एव हि परषानस्थोषकारो यदस्य
फठग्रहणाय योग्यः कतौ क्रियते | तत्य यथवान्या.सटष्ायान्यद्धानि फटयोग्यतामपि
कुन्ति नाघत्वातप्च्यवन्ते तथवेतेऽपि द्रष्टव्याः । प्रय।जनमस्नीपोमीयादिविकरिषु

षे

गमनं वपनादीनामममन सिद्धान्ते ॥ ६ ॥

( इति-यजमानपस्काराणा प्रधानमाज्राथताव्रिकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

~~ --*~-~

१ (तत्‌--तदेत्य्थ. । २ अन्यान्यदृष्टवानीति--आरादुपकारकाण्यट्गानीत्यथं । ३
एते पीति--याजमाना संस्कारा अपीलथ. ।

[० ६५।०७अ ०४ ] भीमांसादश्चेन 1 १ ०७९
पधानार्येति । का चिकीपां । यति पष्ष्यामह इति । य्चिकीपितं,
तस्या्थेनैषा श्रयते, श्ष्यामदेऽरयां कतुं मिति । मधानं च तस्य चिकी.
पित, नाङ्खानि । मरधानं हि फलवन्नाद्धानि । आह । यद्यद्धगनि न
चिकरौपितानि) किमयं क्रियन्त इति। उच्यते । अचिकी वितान्यप्यङ्गानि
क्रियन्, यद्यपि तानि न चिकाप्यन्ते, तथाऽपि तैरविकीपितेरन्यश्चि-
कौष्यत्त । तम्पात्तानि क्रियन्त इनि । य्चिकीविततं तस्य बेदिः । तस्मा
त्मधानारयति । स्थितं तावदुपयवसितम्‌ ॥ ७ ॥

[ ४ ] तथाऽ्निधानेन्‌ ॥ < ॥ प°

स्तो दपू्णमासों । तत्र श्रूयते, चतुहोत्रा पौणेमासीमभिमृतेत्‌ , पञच-
होत्रा अमावास्याम्‌ . इति । तत्र संदृदः । किमद्ध पधानाथंममिमशेनमृत
प्रधानार्थमिति | किः ताब्रसमाप्म्‌ । मरधानायमिति । प्रधाननामधेयं च
तत्पौणमास्यमावास्यानि च । तस्मालस्रधानस्याभिमशंनमिति ॥ < ॥

धत्ते तु फटश्ुतिस्तस्मात्सवचकीषां स्यात्‌ ॥ ९ ॥ सण

कीन ¢ ¢.

स्थितादुत्तरम्‌ । यदुक्तं परधानं चिकित नाङ्गानि । तरमासधा
नभ्य वेदिरिति । तन्न । तदय॒क्त फलश्चातिः । साङ्गात्फलं श्रूयते |

तस्मात्साद्घं चिकीपितम्‌ । यद्यप्य्कानिं न चिकर्पितानि, तथाऽपि
श = च ^ _ ^ = ^ क 1) ॥३ विन्न भ न र ॥ि
१०१ न्यात्‌ पापका वादः कंचद्टप्रत्रान। चा ।वन्नेधेत । इयात हाह्यामह्‌ऽरस्यां
यमिति यच्िपित तद्दृरनैवमाभरवायते | फल्वाच्चकीर्थित नाङ्गानि | अविकीर्षि.
पति निकर्षित्भिद्धचभैत्वेन करणात्‌ । एवमपथवक्तिने चिन्तान्तरं नाकम

~ ॐ
-2!+ ¢

४।

१.५
>+
3

<+ ~~
€

गादिति वतते । पोणमाम्यमावेम्याशव्दयो. प्रधानमात्रवचनत्वात्‌ ‹ आनर्थ.
कयासदद्धषु ) इत्यवमवतरतो. प्रव।नह्‌चि.प्वेव कैवल्पु प्रवृत्तिः । तस्माचतुहोत्रा
मन्त्रेण पञ्चहोना च प्रधानटविमाजमाभिम्र्टन्यन्‌ | ८ ॥

वे पवश पात्मकत्ताद्‌ धकाख्याश्च तङ्धप्रधानप्रथागविषयत्वावध(रणास्सरवथंत्वम्‌ 1
य) अप चवेलषाल्लयामः स्राञपि फटता; पसामा तनेत्वात्ताद्षय एवे ज्ञायते 1 तस्मा

त्साङ्गप्रघानाययमित्यवधारणावङ्धायोऽपि म्यत्‌ । एव चँ स्ति अन्नीषोमीयादिषिकरेषु

(०

98 1
त्प
41 #

१ जविशोधतान्यद्रमयान, दति पा । ९ (जन ३पा० १अ०९ मु= १८)। २ सिद्धान्ते
त्रचोजनयःइ्-एव च स्दादादिना पर्वपक्ते च न्यतिरेके् प्रयोजनं रङ्ञयभिलयाश्चय ।

१०८५ सतन्जवातिकशावरभाष्यसमेते-- [अ०६५।०७अ५०४]
बेधयां कपेव्यानि ¦ अन्यथा न साङ्ग वेचयां कृतं भवति ॥ ९॥
गुणाभिधानात्सवाथमभिधानम्‌ ॥ १० ॥ ि°

यदुक्तं, प्रधाननामतवात्पीणेमासश्न्दस्यामावास्याश्दस्य च)
मधानहविषामभिमरंनामिति । नेततेवभ्‌ । अङ्खहविपापप्यभिमश्चनं
स्यात्‌ । कतः । गुणाभिषानात्‌ । गुणोऽभिमशेनमित्यभिधानं भवति ।
कतमत्तदभिधानम्‌ । सद्गुणोऽमिमश्चनमिति ब्रूते । पीणेमासीममावा-
स्यामिति च द्वितीयान्तं पोणपास्ययममिमशनं कतव्यम्‌ , अमाषास्या-
येमाभिमश्ैनं कतेव्यामिति । अनो यत्न यत्र क्रियमाणं पौणमास्याममा-
वास्यायां वोपकरोति, तत्र तत्र करतव्यम्‌ । यद्यत्पोर्णमास्याममाबा-
स्यायां बाऽभिसंबध्यते, सक्षात्‌; प्रण।डया वा) तन्न तत्र क्रियमाणं
तयोरपकरोति । तम्प त्रधानहविषामङ्कहव्रिषां च कनेन्यमिति ॥१०॥

निरूढपरवादषु 1241 ॥ ९ ||
( इनि मिकवदेरङ्चप्रभानायतापिकररणम्‌ ॥ ६ | )

द्वितीयया यस्मादूयुणमृतममिमदयने विज्ञायत तम्मात्सवाथनित्यततबद्धम्‌ | सित
एव गुणत तद्विशेषचिन्नेय प्रस्तुता । मुनरा च प्रातिपद्िकाभानुारिण। द्विती या्भन
परधानहुविमोत्रगुणत्व प्रापनोति । । तम्मादनुष्पत्तरेञ । यच्च पौणमास्ययममावास्या-
यमिति चोक्तं तद्‌ पृव्पलमव लावयति | तेनेव वक्तव्यम्‌ | ‹ पौरभेमाप्तमभि.
मृरोत्‌ ' इत्यत्र काठकर्मृतत्तमुदायानामनेभिम्रटव्यत्वात्पौणमाप्ती मिति गौगेन भवि.
तभ्यम्‌ । तत्र धङृतिप्रत्ययाययानयपि प्रल्ययातस्य प्रावान्नात्मातिपादक गौणतया
पद्यते तथाऽव्यत्र तावताऽप्यमिन्रव्सव्रिदपाननगमात्तमरतस्ुवादि विषयस्य पश्वे
सति विशेषाङन्यत एव ख्ठ्वन्य रति माक,द्तत्वाददिग्वापारम्रहार्यं प्रयमपरत.
तत्वेन च प्रातिपदिकम्‌ म॒र्धमात्रित्य [नक्तिः पपतभ ऽवकल्पते पौणेमास्यामिति |
तदेव च।55ऋड [लित्‌ | आसन्तह[-र्‌।१२र्‌ प प्रिनाऽमिम्र््यत्रिरेपस्यावध्ारतत्वात्‌ ।
भतः कारेण प्रवरोगद्धारण वा व्यकृर्था्यमवेद श्रवणमिति हविमज्रानिमशचेनम्‌ |
अपापि पौणमान्यादिशिच्देन हविनद्ने तेवाञपि तदुपकारमाप्ल््षणातमरवृेत्ण,
काद्ध: ॥ १० ॥

( इति-अनिम नद ज्ञप्रभाननवारणहुविमातभता विकरणम्‌ 1\४॥ )

[थ

(अ०दपा०७अ०९] मीमांसादश्चने। १५८१

[ ५ | दीक्षादक्षिणं तु वचनासधानस्य ॥ ११॥ मिण

ञ्योतिषटोमे दीक्षाः श्रूयन्ते । तिस्रो दीक्षा इति । तथा दक्षिणाः
श्रयन्ते । तस्य द्रादक्षशतं दक्षिणा, इति । तत्र संदहः । क दस्तादक्षि-
णपद्ध मध(नाचमुत मघाना्मिति । कि मातम । पुरूपाणामङ्गभवा
नायेत्वरादीक्षाद्‌ क्षिणस्याङ्ग मधानाथतेति । एवं पराप्त व्रूमः । दीक्नाद-
किणं प्रधानस्य । कुतः; । वचनाद्‌ । वचनं हे भवाति | दीक्नाः
सामस्य, दक्षिणाः सामस्य, इति। न हि वचनस्यातिभःरो नाप कचिन्‌।
तस्मा द।क्षादाक्षिण वचनात्सोपस्येति ॥ ११ ॥

निव्रत्तिदशनाच ॥ १२॥

=, (9, ५ €. ^ ग्द ५
निषत्त दीक्षाणां दथ्याति । कथम्‌ । अध्वर्या यत्पश्रुनाऽयाक्षी-
रथ कारस्य द्‌)क्ेति, यतु षड्ढोतार जदोति साञम्य वीस्लति। जम-

- फछतयोगात्त स्वापियुक्तं प्रधानस्य इत्यनेनेव गतावत्वादस.णपनद्‌हरणत्वम्‌ 1
अन्ये बु समथयन्ते | सरेषु सोमक्रंयादिषु दुाक्षिनशब्दन वि द्दात | द्ताश्च
दीकषितत्वतिद्वच्थाः । तच्च दु कषितत्वमुषादीयमानतवात्तत्र तत॒ गुणत्ैन विवासितम्‌ ।
अतोऽङ्प्रधानायेतवप्रप्तक्ति. | दत्िणानागरप्विपानमनाभत्वाद्‌मनम्य च पह्य।पा-
दित्या प्रयोगा्थता । तस्माचचकःष यायेन ए्प्रवानप्रथोवमिपयत्वमिति स्व4८१-
्रप्क्तिः । अपि च प्रतयकतमेवैतदृद्द्यते दति।१।त। कऋपविजे]-र)न्यपि करवत ।
ईृतरथा हि प्रघानमाजमेव तत्पर्कीताः कुर्यु. | न च ताव्नमाजा+ यजमानस्य.
प्‌रकातेः प्रवाजनम्‌ । अत यद्यत्परक्रीता, कार्प्न्तील ववाचते तच ८६६० |
एवं च कतुतन्त्वामयानमेगयदये यादत्‌ | तस्मात्तात 4 दपतजनदयते |
4 दीक्षाः सोममस्य ) (दक्षिणाः स्वमस्य > ईति वचनाप्प्रतनन चा । ५२ दी.
सोतोश्धिषु ,, पुरोडादाकपालादिवपप्रयोनकटत०।५२. ५,यनपसुतत^५य।त ५५२५
दक्षिणाश्च परषानायोः सत्यः प्रप्धादानामुपकुवन्त) ५६ ॥ (१ ॥

निरूप) च ष्दोतृहाम॑न दाक्षानुग्रह्‌ं वदुन्५।७ द२,५।५ | सवेथत्+

॥॥

१(अ० रेषा ७ अ० २० ६) 1२ सोमक्रयादिघ्वतति-' द्.क्िति छा प्नात्ति यद
क्षितो सदभ्रीपोमीय पञ्युमालमते ' दइयादिचित्यथे. । ३ (~= ३ पार ७ ५० २ \ जन्रत्यन्या्यन
ध्यधे 1४ (अ १११० २अ० पसू) । ५ (अन १८९पा० ५० \1) इयवरेति दप
६ षड्योतृहोमेनेति-- सूर्यं ते चक्षुषा, वात प्राण, या पृष्ट, अन्तारक्षमात्मा, जगज, एर -
शरर. ' इति पड्डोत्मन्त्रफेग होमेनेत्यवे. ,
१६१

१०८२ सतन्त्रवातिंकशावरमाष्यसमेते-- [म° ६पा०७म०६ |]

त्यामपि दीक्षायां वचनं मदति । तस्पमादङ्कानां दीक्षादक्षिभ-
मिति ॥ १२॥
[ & | तथा यूपस्य वेदिः ॥ १३॥ पुण

अस्ति ज्योतिष्टेम प्ुरसीषोमीयः । यो दीक्षितो यदद्चीषोमीयं
पशुमाङमते, इति । तत्र युप परदरय श्रयते, यजो तै युपो यदन्तरदेहि
मिनुयात्तनिदंहेत्‌, यद्धहिपिदि, अनवरुद्धः स्यादर्पमन्तर्वोहे मिनोत्यर्ष
बष्िविदि, अनवरुद्धौ भवानि, न निर्दहति, इति । तत्र संदेहः । किमन्त-
वेदि, इति युपाङ्घभावेन वेदिर्पदिद्यत उताधंमन्तरबेदै, अप बहिर्वे-
दीति देश्लक्षणावम॒च्यत इति । कथं युपाद्मावेन कथं वा देश्ररक्ष-
णेति । यदि युपार्ध्य बेद्यन्तरम्य च संबन्धो विवक्षितः, एवं बेदि-
संबद्धो यूपः कपेव्यः, ततो यृपाङ्गमात्रेन । अथ यस्मिन्देशे मीपमान-
स्यां वेद्यभ्यन्तरे, अपं च वहिः, स दश्च उपादेह्यते । ततो देश्चट-
क्षणा । फं प्राप्तम्‌ | तथा यूपस्य वदिः। यथा दीक्षादक्षिणः प्रधानस्य
तथा यूपस्य वेदिः । तथा यूपो मातव्यः, तथा मौयमानस्यारषं वेध.
भ्यन्तरे भवति । एवं वेदिश्च पिरप्यनुग्रहीष्यते) इतरथा वेदिशब्दो

स्यदिष दुक्षिति नान्थेनानुगृह्येत । नथु बानङ्धत्वऽप्थनग्रहक्वनमनाकार्कतितस्वाद्वचर्थ.
मेव । तष दोष, । प्रकृत परप्यृत्त जीवना ततेन उपकर आप्रीदिति, अप्रयोजक

निरे ध

त्वात्तदमवि ति वगुण्याभि4ाऽऽद ङ्च तत्रानूग्रहवचनमुपपत्स्यते ॥ १२ ॥

( इति-दालादततिणय्‌।. प्रवानमाजा५तापिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )
¢ अगमन्तदेदि भिनत बिद ' इति क्िमन्तदेयकदेशो युपाङ्त्वेन व्रिषीयते,
अथ बहिपेद्देशमिन्ननधिरेरामत्र ल्लयतीति । ननु च पूरस्त।ःसवायेत्वमवस्याप्ये,
दान भयक्त। नचिर: । हिषित ९तेमि्१क२५ तटदरन्यम्‌ । यदि हि वाक्यद्रयोगाथू-
पाता भवेत्कुतस्तदा वैभमधरैविचारावमर्‌, । भ्वितं फनरदृशलक्षणा्त्वे तदथैत्वातदथंसव
युज्येते । म, ठ पकरण बाधित्वा युपस्थ वाक्यप्तयोगाद्धकिवुभहेति । लक्षणा
हौत२५। रयात्‌ । न चान्त८२।८्द१५ ‰।त।७य्‌ न प्वमदेति यतो सक्षणा प्रतिपद्यते ।

१ वेदिश्रतिरनग्र्ष्यत दति प° ‹ ° पुरस्तादनि--' चिकापैया च संयोगात ' इष्यह्मिन्न-
भिश्रण इत्यर्थ. । ३ पदूदश्न्यमिपि-सिकापोविकररण द्रम्यमिलप, ।

[ब ० दे¶ा०७म ०१] मौमांसादरैने । १०८३

क

क्षयेदेशय्‌ । श्वतिलक्षणाविश्चये श्रनिन्यौय्पा, न लक्षणा । तस्माधू-

पाङ्कभावरेन बेदिनिदिश्यते ॥ १३ ॥
दशमात्नं वाऽरशिष्येणेकवाक्यलात ॥ १४ ॥ तिर

देक्षमान्रं वा वेदिशब्देन टशक्ष्यत, न वेदिर्ुपाङ्घम्‌ । इतः । आश्चे-
ष्येणकवाक्यत्बात्‌ । अर्धमन्तमदि मिनोत्यप्॑वद्धिदीस्येतेनैकवा
कषयता या, सा शासितव्येन, यदि देेकष्णा । अथ युपाङ्घभाबेन
वेधा निर्देशः, ततो न शामितव्यो वर्िटिदशो भवति । वेदां यूष
स्याङ्कभावेनोपदिद्यमानायामू्‌ , अधं वर्विदीत्येतदुचचायमाणं न
करस्मिशचिदुपकारे वतेते । अथ वरर्विदिदैशमपि मृूपाङ्गभावेनोपदिशेव्‌,

] ~

तस्मात्‌ “ इयति शक्ष्यामहे › इत्यपि सामान्यक्षाच्च युपविषयमेवपपहत्य वेदे्युंपाथत्वं
परतिपत्तन्यम्‌ | अथवा पूरवेणाधिकरणन स्थिते साद्गञ्योतिष्टोमाथैत्वे किं युषाथैत्वम.
प्यस्ति नास्तीति विनार्यते । ननु सर्वाथत्वादव मिद्ध युपाधत्वमिति न विचारणीयम्‌ ।
न तेन तिद्ध, युपभ्य पद्वज्गत्वात्‌ । श्तिष्ठोमप्य हि माह्कस्य वेदिनं पशोः | ननु
च परमि स्वाङ्गमूतामङ्म्यो दाम्यति , दद्याद्यदि तभ्य स्वमहिप्ना वेदिरमवेत्‌ । प्रवा
नद्वारेण त्ववतरन्ती तत्स्वरूपमात्र एवावनिष्ठने । प्रा च वेद्रैकरयेऽतिररेशेन प्ाप्नुवन्तीं
दोशैपौणेमातिकीं वेदिं निराङत्य पदवाव्ु सौमिकी निक्शिने । सा प्रारतेष्वेव
वेदिकारथेषु विनियोक्तम्या । न चेदं युपमानं प्राकृत यतो वेदिं लमेत । तस्मादपि
यपस्य ठौ किक्यैव देशनुद्धचाऽन्तज॑हिवां माने प्र।एऽनेन वचनेन भ्य -तर्दि नियम्यत
हति प्रा्ेऽभिधीयते ॥ १६ ॥

उमाम्यामन्तवदिबहिवदिशब्द।म्या मध्यदेशो लक्ष्यत नाद्ध ज्धिमावो विधीयते |

कुतः कृताथसयगे देशकालोपलक्षणम्‌ ।
सर्वेष्विष्ट कृताथ च वेदियुपाकेहन्यत ॥.

अङ्गा ्गिमवे हि युपो वा वेद्ध भवेद्ररिव युषादधं, न चेकमप्युपपद्यते निर।काडक्ष.
स्वाद्द्टकदपनाद्वाक्यमेदप्रसङ्ाच्च । न तावत्पुबन्धव्यपरतस्य यूपस्य वेदि प्रत्यये
हषाऽस्षि । नापि कतृहविरतदुपकरणघारणन्यापूताया वेदेः स्समागाशसबन्धिनि युपेऽ-
पेक्षा | न चान्यतरभ्य दष्टोपकारित्वमवक्ल्यने । 1‰, चाव बररविदीत्यिप्ये, विभ्य.
मुवाद्स्वाप्ेमवाच्त्पकषे । मत्पक्े तु द्भाम्या निना एशापिशेषोपलत्रणाप्ेमवारवदयं शा-
तितम्वमेतत्‌ । कथं, समस्तम्य युपस्यान्तनैहिवो माने प्राते “ अर्मन्तरवदि › इति निय.
म्यते, द्ितीयस्या्ेस्य पुनरप्यनियमप्रनच्चो अधे बहिर ट › इत्यपि विधातन्यम्‌ ।

१ एकवाक्यता शाभितन्य॑नेति पार ।

#4

१०८४ ससन्त्रवाततिकशाबरभाष्यसमेत-- [अ०६पा०७अ०७]

वाक्यं भित । तस्माथूपः ज्गभावेन वेद्या निर्देशे बहिवेदिश्दः सवेषा
[9 [4 ज ् ह
न श्ागितव्यः। यदि तु देशलक्षणा, ततो विशिष्ट देश रक्ष्यमाणेऽ-

ययक्तव्यो सद्रदिशषब्दो भवाति । अयुच्यमाने, वेध भ्यते यास्मि-
[३ [ £ ९ न ्

न्करिमथ्‌ प्रदरे यृप ईति गम्यते । अय पुनवब्विदिशब्दे श्रूयमाणे;
यतररिमन्दशे मीममानस्याधमन्तरवेदय्ध्‌ बहिर्वेदि; स देशो टक्षायतु

क

मिष्ठो भवति । स च वहिगिद्िश्ब्देन विना न $क्यते टशक्षयितुमित्य-
वसं जास्निष्यौो भवति । तस्मादङ्षटक्षणेति ॥ १४॥

ष

[ ७ ] सामिरनीस्तदन्वाहूरिति हविध।नयोवचना-
त्सामियनीनाम्‌ ॥ १५ ॥ पू°

। >:
[+

७ (~ = श [कन्वो ङ [ (^)
ञ्य) तिष्ठे श्रुयते, उन यत्स॒न्वन्ति सामिधनीस्तदन्वाहुः, इत।

[+ ऋ = ९८ ¢^ = ^ ¢ =, 2 [1
॥।
॥

हविषान्‌ पो 4 रमन्‌ =विभ्रानि सुन्वन्ति, तन्‌, सामिषेनीभिः संबन्धये-
^~ ष ५ [ष्‌ + ् | ^ कृष)
दित्यः | तत्र गदे; । कि सामीधेनीनामङ्गमावेन हविधोनं चोधते,

~ ^ = _ ® ९
धनव्रिोज्छा; सामषन्याऽनवक्त्व्या उत हाबधाननामृषान्‌-

५१

यमानानां देक दृश्यत दनि । किं तावप्प्रापतम्‌ । सामिधनीनामङ्गः
त्वेन वानं चाद्यन ¦ यरिमन्‌ हविधाने सुन्वन्ति, तत्‌, सामिषे-

ततश्चानकाभत्वाद्राक्यमेदा निनेत्यार्यातानुषङकङ्श्चश्च प्रपज्यते । पाक्षिकस्य च
निन्यवरनुव८।5न+क, कंल्परथिनन्य । ननु चा्ैस्यान्तदिसबन्ये विहिते विध्यमा-
नार वौन्तर्‌ अहिवदि भविप्यति | मवदव, यदि नित्यमन्त्वेदि बहि वा युपमानं
धप स्यत्‌ । समन्तोन्वभ् प्रसङ्ग हि सति अशरपुनग्चनसामथ्यात्परिस्यायेतरस्य बहि-
मान 4१ | तन्तम उ] बाह्रि4 प्रस्तद्धेऽधस्याविहितमिति तद्वस्थमर्घान्तरमध्यव-
व

१ [धत । त त्वेते मयतप्वारतं | अतश्चदश्मववारणमवमन्तेतवद्यव न त्वेवमवान्त१द।ते।

ता च्वि 4 वन्रमनियतत्व।त्कदानिदन्तरपि प्रम्मोतीति न नहिमौवः प्िध्यतीति।
नयु च सनि पमम्तमन्दद मिनोति तताऽ्मन्तमरदीव्येव विनैव कूर्यात्‌ | कथ
न करति, य<५ तत्तातनियमनाऽन्तभिनोत्यतावच विहितं नेतरत्प्रतिर्षद्धम्‌ | तस्मा-
दमाभ्या तदह एकम दयालनितयते रत्यवमवाक्यमद्‌ः ॥ १४॥

ग न्ध [काव

( दति--म-तर्पदि निषे दिपदृटसितटेशाविशेषश्य युपमानङ्गताधिकरणम्‌ ॥६॥ )

¢ उत यन्मुन्वन्ति मामिपेनीस्तदन्वाहुः › इ

श,

[अ०६पा०५अ०७] पौमांसाद््ने। १०८५

; सेबन्धयेदिति । तेन हविधीनसेबद्धाः साभिषेन्योऽनुबक्तम्या
बचनान्साभिधेन्यङ्घभाषे सति हविधानश्चतिरतुग्रदीष्यते । ईतः
देष लक्षयदिति । तस्मात्सामिधेन्यद्खः हदिधानम्‌ ॥ १५॥

देशमात्रं वा प्रत्यक्ष ह्यथकमं सोमस्य ॥ १६ ॥ सि°

देशरक्षणाय वेतदुच्यते । य्िन्सुन्बन्ति, तस्मिन्देशे सामिधेन्योऽनु-
वक्तव्या इति । प्रत्यक्षं छ््थंकम सोमस्य तेन करियते । दक्षिणे हविर्घाने
सोममासाद यन्तीति सोमासादना्थं तावदेतदुपादेयम्‌ । सामिषेन्योऽ.
प्यप्निसमिन्धनाथपपादेया इति । इह स्वेतावच्छरयते, यस्य हविषौनस्य
समीपे सन्वन्ति तन्संवद्धाः (साभिपेन्योऽग्निसमिन्धनायेशुपादेया) ति।
तेत्र न ज्ञायत, क सामिधेन्यः संदद्धा हविधौनसयोपङकर्वन्ति, किं इवि-
धानं सामिवेनीनामिति। तदुच्यने । सामिषेन्यस्तावद्धाबधीनस्य नोपडु-
वन्ति। न दि तावष्िगीयन्ते, सादि वेन्योऽनुवक्तव्या इति । कं तर्हि।
हविधानवरिरपसवन्धसनासां दिधीयते | न चाविदितमङ्कः भवति। नाप्येवं
विधीयत, हविधोनमामामनूच्यमानानामुपादात्व्य॑ संबन्धयितुमिति ।
कथं तष्टं । ह्रेधीनविदपमवन्धोऽत्र सामिपेनीनां श्रयते न हविधौन.
सेवन्धो विधौयते । न च सामिघनीसेबन्धो हविर्पानस्य प्राप्तः, यो
विशेषायमनचेत । केन तहिं हविर्धानस्य संबन्धः| प्र्यक्ं हरथकर्म
सोमस्य, नतु सामिघेनीक्मे भ्र्यक्षं हविधीनस्य । भवति तु देश्चस्य
सामिघनीसंवन्धः | भप्रेग बदिमिनि हतुर्दैश्रो छाक्षितज । स उत्तरस्य
दक्षिणस्य बा हविधानस्य समासन्नः ! तत्र यत्‌, सुन्वन्ति, तदन्वाहु.
रित्युपप्यतत वचनम्‌ । तस्मादेशलक्षणाय हविानग्रहणम्‌ ।

णेयाः | क्थ न गनाधैपिति चेत्‌ । विस्पष्ठथद्वधानुपादानात्‌ । न त्वत्रैवं दश्यत इदं
परस्यािप्यपिति। मम तु रिप्मिति | कथ तहि पिद्धान्तिद्धिः । उच्यते ॥ १५ ॥

१

सोमधघ।रणेन ताव्मतयक्ष नैरपेक्ष्यं हविधानस्य, सामिधेनीना पुनः प्रकृताकेवाभि-
समिन्धना्त्वात्कटपत भ्रयाजनपिति नास्त्यङ्गाड़ित्व पेक्षा । हविर्धानविरेषसंबन्ध.

[न

परे वाक्ये सामन्यस्बन्पश्यक्तिमपि कल्पयत्‌ आप्नस्ययिकरणाक्तो वाक्यभेदो योज्यः |

तेनेति क्ाशन्नास्ति । र सामिधेन्योऽयुवक्तन्या इति पा० 1 र (अ० दपा २अ०८))

१०८६ सतन्त्रवातिकशाबर माप्यसमेते-- = [अ०६पा०७अ ०८)

अथैवमभिसंबन्धः कस्मान्न भवति । यस्मिन्‌ दवि्धाने सुन्वन्ति,
तस्य हविधीनस्य सामिधेनी संवन्ध इति । नेवं हकम्‌ । एवं द्रावथौँ
विधातव्यौ भवतः | हवि्धानसंवन्धो, दविर्धानाश्चषसवन्धथ । तत्र
वाक्यं मिधते | तरमानेवमाभेसंवन्ध इति ॥ १६ ॥

समाद्यानं च तद्त्‌ ॥ १७ ॥

समाख्यानं च तध्देव भवति। यथ।ऽरमाभिन्यीय उपदिष्ट. सोमार्थ
विधानमिति ॥ १७ ॥

[८] शास्रफठं प्रयोक्तरि त दक्षणव्‌।्रमार्वयं
प्रयोगे स्यात्‌ ॥ १८ ॥ पृण

इह कमीण्युदाहरणम्‌ । अभित जुहयार्स्वगकामः, द्र॑पूर्णमासा.
भ्यां स्वगैकामो यजेत, ज्य) निष्टठोमेन र्गकामो जेन, इति तत्र सदेहः ।
किमेतानि कमीणि रवयमनुषातव्यानि, उतात्रात्मर्गमात्रं स्वयं कुर्यात्‌ ।

विशेषेण सामान्याक्षेपाद्राक्यमेदं परहरत मिद्धमाणन सबन्यन मिद्धन्तपक्षेणार्थापत्ति.
क्षयो दरशयितव्य, | अम्ति हि प्राकृतदेकोपल्क्षणन्वेन हविधौनय।रन्यतरम्य प्रातिः |
तत्न विशेषमात्रे सुखेन विर्धायते । तस्मादपि देशलक्षणा ॥ १६ ॥

- हविर्धानमिति, अनन्यप्रयाजनस्य तादृध्यैन्यपदेद।ऽवकल्पते । अन्यथा हि

सामिधनीधानमित्यपि स्यात्‌ | १७ ॥

( इति-दक्िणहविधानिदे कम्यानुवचनाथताधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )
अतः परं प्तमारूयायाः सवैः सहं ॒विरोधाविरे उनिन्ता ररिप्यते । (होता) हीर.
मित्यादयः कथ विनियोजिका इति । चैत्र प्रथम तावदुपोद्घत. क्रियते| यदि
होत्राद्धो नानाूता विद्य ततः क ते विनियुञ्यन्तामिति विचारो भवनि । यदि बु
स्मेव कमं यजमानेन कव्यं न क्चैनतराणामवकाद्रोऽम्ति ततस्तत्छमाख्यो-
त्थपिते विरोधाविरोधविचारो नैव प्रम्तातन्य इति । तत्र दश्वपणमासादीनि फ्द्ि-

१ हविषा निघानं हविधानार्मति पा० । र वर्तिष्यत इति-'त सवाथा घुत्तत्वातु' इदयधिकर-
णमारभयेति शेष, । ३ ' शाल्रफरं प्रयोक्तरि ' इत्यादिना क्रियमःणविचारस्य बलाबसविचारत्वाभावे
ना्षामत्यं मन्ति निधाय तदुपोद्‌षाततया बल्ब लचिन्ता सषत्वेन सगति तावदुपपादयति--तत्रे,
त्यादिना

[अ० दपा०७अ०८] मीमांसादशने । १०८७

शेषमन्यः स्वय बोन शेषमन्य एवेति । किं माप्तम्‌ । स्यं प्रयोगे
स्यात्‌ । न । यतः स्वयं प्रयुञ्जानस्य फं भवति । कथमवग-
म्यते । तटक्षणन्वात्‌ । शब्दोऽस्यायेस्य लक्षणे, स्वय॑॑प्रयञ्चानस्य
फलं भवतीति ¦ कतमः स शब्द्‌ । स्वगैकामो यजेतेति । यः स्वग
कामयते, स एवोच्यते; यागे कतो भवन्फटं साधयेदिति । साङ्गे च
कता मवन्फले म्रासोति । तम्मानम्वयं प्रयनि स्यात्‌ ॥ १८ ॥

उत्सगेँ तु प्रधानवव।च्छेषकारी प्रधानस्य, तस्मा-
दन्यः स्वयं व्‌ स्यात्‌ ॥ १९॥

उत्सर्गे भाधान्यपस्नि । कथम्‌ | य उत्सर्ग करोति तेन सर्धं ढृतं
भवति । कथम्‌ । परिक्रय उतम; | तेनाऽऽनताः सर्वं कुर्वन्ति ।

णौवनति कमोण्युदाहणम्‌ | तपु तचार.) किं यजमानेनैव स्वै प्रयोक्तन्यमत प्रषान-
मन्नं यजवानानत्रस [3 त तवासप्तरत्र यजमान।ङन्यन्रान्य एव | क प्रष्ठ) सर्व
यजमानेनैव करततप्रमिति । कुतः । प्रयागवचनगथ द्यात्मनेपद्‌ साह्धोया मावनाया
फलार्थिनं वर तृत्वन प्रयुदेत, । म्‌ यपरठ कनौ न म्यारल्टनतेषोषकार्‌ न प्राप्नुयात्‌ |
तस्मारम्वयं कुयारत । फट्य चात्व्यमानस्योत्पादायितृत्वेन प्रयोक्ता यजमान एवो.
चयते । होत्रादिमा्था च तम्भ॑4 तत्तत्कु्रणम्य ' एकस्य कर्मभेदात्‌ ” इत्यनेन
न्यायेन भविप्यनोति मन्धते | १८॥

प्रधानमात्रवाचिना वाता. परण प्रल्ययन तन्मात्रस्यैव फटाथिकतृकत्वं नियम्यते |
शेषाणा तु नि्वृतिमात्रे प्रतीयत न कनैमिदपः । तम्मात्तत्रानियमः | ननु च प्रषा-
नप्तमानरकत्वाव ङ्धानापपि स एव कन सेत्स्यति । न । तत्र प्रयोजकत्वेनापि
कनूत्वानुग्रहात्‌ । द्रात दन्यन क्रितमाणे न किचिद्यजमानेन कृतं स्यादिति तं
करोति । त॑ ठत "दनान ३९यज कतुत्वातच्यवते । केचित्त सुतरामात्मनेप.

१ फठदक्षिणावन्+ति--अनेन चासिरोत्रे परेकयानान्नानन भष्यकारोदाहूतघ्यापि, जभि-
होत्रध्यानुदादरणत्व सचि जेयम ! षरतुतस्तु यद्यय्िलेत्रप्रकरण तद्‌ दगतथा दक्षिणा नाऽऽम्नायते
तथाऽपि ˆ अहरहयजगान स्वरयमिद्धोत्र जुहृय.त्‌, पवेणि व! । ब्रह्मचारी मा जुहुयात्‌ ब्रह्मणा हि
स परिक्रीतो भवति । क्षीरहोन। वा नुत) धनेन स परिक्रतो भवति › एव्यापस्तम्बधृतब-
हत्रचनाह्यणे तत्रापि दक्षिणा प्रयस्य परिक्रयस्मव विधानात्तद्रलेनामिहत्रेऽप्यन्यस्य कततवं समान्यत
एवेति समवत्यवासिदत्रस्यागवुदाट्रणन्यमिनि खण्डदेवव्रश्तीना(मभिप्राय. । २ (जन्रपा० ७
भन ९सू०द२)1 तन द्त दनि धनि 0 दरनयेत्सयूप स्वयं इत इत्यथे. । ४ कारयन्निखय्य्‌
प्रागङूगरनीति शोपपूरणम्‌ ।

१०८८ सतन््वा तिक.साबरभाष्यसमेते- [अ ०६५।०७अ०८]

तस्माद्यः परिक्रय करोति तेन स्ययमेव सवै कृतं भवति । तस्मादुत्सगे
मात्रं स्वयं डयीत्‌ । शेषमन्यः स्वयं बा ॥ १९॥

अन्यो बा स्पात्रिकरयाम्नानाद्विपरतिषेधासत्यगात्मनि ॥२०॥सि०

शेषस्यान्य एव स्यात्कती , कतः । परिक्रयस्याऽऽम्नातत्वात्‌ ।
पृरुषानतिपरकारेषु बहुषु परापतेषु परिक्रयो नियतः । तम्मात्परिक्रये-
णाऽऽनतैः सरवे पदाथा; कमेव्या इति । विप्रतिपिद्धश्राऽऽत्पनि परि.
क्रयः । यादि स्वयं ुयाद्परिकरीतेन कृतं स्यात्‌ । तत्र परिक्रयाम्नाना
नयेक्यम्‌ । अदष्टा्थो वा प्रतिज्गायेत । तस्मादन्येः परिक्रीतः रषाः
पदाथः कतेव्या इति । उत्सर्गं तु स्वयं कुर्भृता सर्वं स्वयं कृतं
भवति ॥ २० ॥

€ ^~ 9

देन प्रयोजकत्वमेवामिषधीयत इति समथ॑यन्ते | क्मिप्रायत्रिय।फल्विदिनसय द्यात्म-

दुस्य गिन्थं एव प्ेषणारिरूपेण सविधानात्मको वाच्य. } तथा च यजन्ति याजक
इति प्रयोज्यग्यापारे परस्मैपदम्‌ | यजते यजमान इति प्रयोजवेव्यापरे, आत्मनेपद
षद्यते । न त्वेतदुक्तम्‌ । एवं हि सेति प्रघानमपि स्थाक्थचिदमरवे कराथितस्य
मवेत्‌ ] यदेव हि स्वयेक्वकं जाते तथैव फट न प्राप्नुयात्‌ । न च यद्तिविजः
कुन्ति तस्य करत्वथैत्वाद्यनमानगामि फर युञ्ने | काम तु प्रधानकारिणो यजमा-
नप्य यथ।कथंचिद्‌नग्रहेण प्रयोजकत्वादत्विरुयापारवचन परस्मैपदं मिन वनेत नाऽऽ.
त्मनेपद्म्‌ । तस्मात्पूवेणेव भ्याख्यानन प्रवानादन्यस्य स्वयमन्यो व्‌] केता स्याटिति |
तत्राप @ प्रत्ययत्र।तपाद्ता भावना प्रत्यात्तन्नतया फटा +कषप्टर्वेने गम्यमाना कंथ
करणाश्चमान्न एवेपप्तहिथत इति वक्तव्यम्‌ । तेनैवं व्याख्येय, नाऽऽत्मनेपदेन फलसभ.
करत्वं चोदयते | म, तहिं । मावनािप्तकरत्वस्य स्वतः फलवतवित्वम्‌ । अतश्च
फठेन कपुरन्थत्र न गन्तम्यम्‌ । न तु फलार्भिनोऽन्येन व्यापार्‌करणं विरुभ्यते |
तावता च पषिद्ध.ऽङ्गप्वनियम इति ॥ १९ ॥

अन्वाद्‌।ये2द्चशतारिदान कमेदयक्तेभ्योऽमि वानत ‹ परितयानै वा करम॑प्तयौ.
गात्‌ ' इति दशमे वक्ष्यति । स्वभावतश्च परिक्रयः परत्र क्रियो नाऽऽत्मनि)
विरोधात्‌ । तत्र यदि कदाचित्स्वयमेवाद्धानि यजमानः कुयात्ततः परिकरयाप्तभवात्परि-
कयो न क्रियत । तन्नास्य नित्यवद्‌(म्नान विरुध्येत | तम्पात्तन्नित्यता कठुमवदय १२.
क्रयःहमि कन्रन्तराण्युपद्‌तव्यानि । अश्च क्तित्स्वयकरणात्कनित्नगिधानादच्न-

१ निदितस्येति-~' स्वरितथित, कर््रौलिप्राये क्रियाफने ' इन्यनया स्म्रयेथे । २ ( अ० १५
पु २अ० ८ सू० २३)

(भ०रपा०७अ५०९] मां साद्््ने । १०८.

| ९ | तत्राथस्कतूपरिमाणं स्यादनियमोऽविशेषात्‌ ॥ ९१ ॥ पू

तत्र तेः परिक्रीतः कततैव्येष्वनियमेन कतुपारिमाणं स्यात्‌ । कुतः ।
अविशेषात्‌ । न कतूपरिमाणे त्रिरपः कथिदाम्नायते । अर्थेन तत्परि-
माणं यावद्धिरनावितिकैव्यना निषत्त, तावता इणीतेनि ॥ २१ ॥

आपि वा श्रुतिभनेदालतिनामधेयं स्युः ॥ २२॥ सिर

यावन्ति कतृनापधेयानि काणि श्रूषन्ते, तावन्त वरीतव्या भे-
दन्ते । तानि नामघेयश्रवणानि । तान्पुरोऽववयुतिमजलि, प्रतिप्रस्थाता
मन्थिनं जुद्रोति, नष्टा प्नीमभ्युद्‌ान यान, उन्नता चपसानुन्नयनि, इति।
तया प्रस्तोता मस्तीति, उद्धा नोद्रायाति, प्रिहत। भनिहरनि, सुब्रह्मण्यः
सुब्रह्मण्पामाहः होता प्रातरनुवाकमनुद्रून, मत्रावरणः पेष्परति चानु-
चाऽऽह, अच्छत्राको यजनि, ग्रावस्तुत्‌, ग्रावस्तोत्रीधामन्वाह । एता-
वद्धिः कर्माण प्रयोजनम्‌ । तन तेञवदयतेनानि यथाश्रूताते करु
वरीनम्याः । एतद्रयनिर््तिाञन्यः पदाय न विद्यते । याञपि वाक्रयन
नोपदिष्टः, स समाख्यया गम्यते | तस्मारत।वत) णीत इति ॥ २२ ॥

न [१ (न [] [न न _ = ५
मानन्य कर्त्वम्‌ | आत्मनेपदृस्यापि परिकयवत मावनामध्निनस्येदनैव कुत्वेन
= _ = ४७ क ४
फलोपरयोगः समानकतुक इत्ये न पिरत्म्यत्‌ | २० |}
( इति-सनमानभित्तकञनतरध्रतिपादनविकररणम्‌ | < ॥ )
दा, 8 पारि 1 2 7 ९८ [9३ य क ६
एकम्य द्वयार्वोपादृने परिक्रथ. शक्य, कुमित्यनियम 1 अथवा फरसमानकतै-
क्ये सामानावरकरण्यात्मनेपद्‌ाम्या समस्तस्य प्रयागस्य प्रत्त, यन्माजमेत्रावाभित्वा
परिक्रयविषिरशकयस्तदेव बाधिततम्यम्‌ । सं भैकरेन कम्म किचित्कु^तोपपन्न इति
नानेक बान्‌-५भेति॥ २१॥
मिन्नममारूयानियतकनु स्पदाथयु क मावनात्रिव्िनः तात मुप। {नामि मिदि
भवति । । सत्ता चोत्पतिक्षयेगात्‌ › इति कैप न्सनो यथा कम~. नोवयितुं सम
स्तथा कवमेदनपीनि यवतप्रमाण्यं कतर उपादातस्था, || २२॥

१ प्रवस्नो्ीया अन्वादेति पार। २ सासानायिकरण्नान-फर्पदं अनान।(ररण्येद्यव । ९ प
बेति-परेतयवेवेरियत । ४ (अ धा २ज० = ९० २२)
१३३

$

१०९.० सतन्नवारतिकङावर भाप्यसमेते- = [० षा०७ज ०९]

एकस्य कर्मभेदादिति चेत्‌ ॥ २३ ॥

एवं चेत्मलिज्ञायते, एतावतो वृणीत इति । तन्न । यो यस्तरकमे
करिष्यतीति संक्रस्पते, स स॒ तत्तच्छब्द्‌ाभिपेयो मवति । एकोऽपि
बहून्पदा्यान्करुं बहुमिनौमपेये रुच्येत । तस्मादनियमः ॥ २३ ॥
नोत्त हि ॥ २४॥

नैतदेवम्‌, उपपत्तौ पुरुषाणाम्‌ । उत्पाद्यमानेपु पुरुषेषु नामपेयानि

भिद्यन्ते । ब्रह्माणं णीते, होतारं वृणीते, उद्वातारं दरणीते, अध्वर्यु

वृणीते, येवमा दवि । तस्मात्कमणि तेरेवंनामकेः प्रयोजनम्‌ । अवद्यं

ते वरीतव्याः । तस्मादेषा वरणे संकीतनं न विधिः । भयोननस्या-

भावान्नानुबाद्‌ः । न बेदे तावन्तो वरीतव्या इति बरूयात । अनर्थक

व्याप्रियमाणानमिताः समास्य उपलभ्यन्ते । न च रोकाद्बगता इति यूषादिव-
त्कायैतस्तावत्परिच्छि्न्ते । ततश्च पार्चका्विवतत्तद्धौत्ादिकरमं कुर्वन्हौवादिशब्दैर-
मिधास्यत इत्यमेदः ॥ २३ ॥

यदि हि केमैविनियोगवेलायामेनदुत्तरकालं वेताः एम।्याः श्रुयेरन्नेव सति न भि-
नधुरपि । वरण त्वत्यन्तापरवृत्ताना प्रवर्वना्थमम्यथेनम्‌ । तेत्रेताः श्रूयन्ते । ब्रह्माणे
वृणीते › इत्यादि । न च तदानीं निमित्तान्तरं दृदयते यत्कृत. प्माख्यामेदो भवेत्‌ ।
वरणान्यपि चैता ‹ एकस्यैवं पुन. श्रुति. › इत्येवं ^ गु्णश्चपृत्तयोगे ' इत्येवं
यावच्छते भिद्यन्ते । तद्धेदाच।पदेयानामृत्विनामपि तेत्परिमाण एव भद्‌. | स्मा.
ख्यान।मपि च भागनुपटन्धरुत्तरकाले च सिद्धवद्वचवदहाराद्वरणनिमित्ततैव गम्यते ।
निमित्तेदाच्च नेमित्तिव.भद्िद्धि. । दष्टा नेकरव कः पुनः पुनवेरणं कदु
शक्यते एक्ृ:प। त्स्य पुनरुपाद (न नुपपत्तेः । उत्पत्तिवाक्य।शष्टवरीतम्यबाधिकल्पासंम-
वाच्च न दाक्य तेनेव वरणेन नियम।णान्तर प्तजन्धुम्‌ | अतोऽपि बरणानि मिचयन्ते ।
सवोणि च तान्थनद्रवाया(्रहणवद्षस।यविधापिना प्रयोगवचनेन गृह्यन्ते । तदुगर्ण"
वरेन च पम{व्वना ग्रहणम्‌ । अतो यावद्ररणमरत्िविना मेद्‌पिद्धिः । यत्तु माष्यकरे-
णोक्त तरमादेषा वरणे संकीत॑नं न विधिरित्यादि तदविहितवरणनियमप्राप्त्यमावा-

१ पुरुषाणामिति कवित्पाढ । २ पाचकादेव।रति- रहे ऽस्मन्देषदत्त पाचक व्यक्ते यो$
स्मिर्‌ गरे पाककतां स देवदत्त इत्येवं पाककर्मसयोगादयेव देनदत्तचष्दार्थो निर्णीयते तद्रवकृतेऽपी
क्लप. 1 ३( =० {पाण २अ० द स०२)। ३ (अण र पार् अर 4 मू*्२४)।

[म ३षा०अम० ११] मीमांसाद्शैने । १०९९१

मेष श्यात्‌ । शक्रोति चेदं प्रस्यायायेतुं संर्याविशेषम्‌ । तस्माच
संख्याविक्चेष एषां भतीयते तद्थमेनदरचनम । तस्मात्‌, षोदश्र कतोरो
षरीतव्याः, तावत्कर्तृकश्च सोमः स्यात्‌ ¡ एवं द्ेपूणेमासथोरपि॥ २४ ॥
[१०] चमसाध्वर्यवश्च तेव्यपदेशात्‌ ॥ २५॥ सिर
सन्ति ज्योतिष्टोमे चमस।ध्वयैवः । चमसाध्वयून्‌ वृणीते, इति ।
तेषु संदेहः । किमेषामन्यरतमा उतैतेभ्योऽन्य इति । कं तावसाक्षम्‌ ।
एताचतां सेकीतैनदिषामिवान्यतमा इति प्रपते, त्रम; । चमसाध्वरयं
वश्वापरे भवेयुस्तेभ्योऽन्य इति । इतः । तैन्यपदेश्ात्‌ । तेः परिगणित.
रेषां व्यपदेशो भवति । मध्यतःकारिणां चमसाध्वयेवो, ह्रकाणां
चपसाभ्वयैव इति । ननु य एव भरकृतास्ते चमसाध्वर्यवो भवेयुः
नेति बूमः । कृतः । तेव्यपदेशात्‌ । मध्यतःकारिणां चमसाध्वयेवो होत्र
काणां चमसाध्वर्यव इति । पष्ठी संवन्ये सति भवति । ऋतव भिस्त
व्यपदिश्यन्ते । ऋृत्विजस्तेषां स्वामिनो न यजपानः । यजमानपुरषे-
भ्यशचैेऽन्य इति नः पलिज्नातम्‌ । न यजमानेन चमसाध्वथुत्वं कर्तु
वशतव्याः, त्विग्भिम्ते वरीतव्या इति अपि चेषाभुन्पत्तिवाकय एव
भेदः । चमसाधवयून्‌ वृणत इति ॥ २५ ॥
| ११ ] उत्पत्तौ तु बहुशरुनेः ॥ २६ ॥ सि
तेष्वेव संदेहः । किमनियमः, एको द्रो बहवो वोत बहव एवेति ।

दयुक्तम्‌ । न चैतावतो वाक्यराशेः करिपितेकवाक्यत्वस्य सुखतरोपायप्रचयरम्यमरूया"
मात्रप्रत्यायने फल भवितुमरैति । तेन वरणविधिनैवानुनिष्यादिनीं प्रचयिषटैव सस्या
सेत्म्यतीत्यतदेव समथयितन्यम्‌ | न किचित्तया विहितया ॥ २४॥
( इति- ऋत्विजा संख्यानियम।धिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )
अध्वयेव इति समाख्यानात्तेषा चमससेनन्धादध्वयेषुूषा एव चमपताध्वयेव इति
प्रतिऽभिषीयते । प्रथक्त्वनियतत्वाद्वचपदेश्चाना सवशे तरेम्तुल्यवत्एरथक्त्वेन व्यपदेशा-
दुत्पत्तौ च वरणान्तरग्नानात्पूवेवदेव भेदः । यद्यपि च यजमानेन तिथन्ते तथाऽपि
तदाज्ञाकरत्वेन तरियमाणत्वाद्धवत्येव तदीयत्वन्यपदरश्नः ॥ २९ ॥

( इति--चमसध्वयूणा प्रथकत्वाभिकरणम्‌॥ ॥ १० ॥ )

१०९२ सतन्त्रवारतिकशावरमाष्यसमेते- [अ०६पा०७अ० १६]

अनियम इति मापे, उच्यते । बहव इति । कुतः । उरपत्तौ बहुशचतेः ।
चपसाभ्वयव इत्येषामुस्यत्तौ बहश्ुतिभेवति । तस्माद्वहव इति ॥ ६ ॥

[ १२ ] दशत्वं लिङ्गदर्शनात्‌ ॥ २७ ॥ सि

ज्यातिष्टाम सान्त चपस)ध्वयवः; | तच बहवे इ्युक्तम्‌ । कयन्ता
वहबर ईति संदेहे । जयो बहुवचनसामथ्यादिति प्राप्तेः व्रूमः । दश्चत्वं
खिङ्कदशेनात्‌ । ते दश भवेयुः । तथा हि । रिङ्खि ज्योतिष्टोमत्रिकारे
दशपेये श्रुयन, दश्च चमसाध्वयेवो दश्च रकेकैर्षे चपसमजुसपन्त,
इति । एतस्मान्कारणादशपेयो भवतीति च्रवन्‌ दश्च चमसाध्वयन्दशै-
यनि। यदि त्रयो भवरयुरेतेदशनं नोपपव्रेत ।

तस्माज्चीनगीन्यैपा संख्या । यदिच दश्च न भवेयुरनोपपदयतैतद-
शनम्‌ । तस्माद्धवन्ति दश । दश्च चैषां रवामिनः । तस्पस्रयोजनमा-
वा दश्संख्योपादीयते । चस्या चोपादीयमानायापपराऽपि संख्याऽनु-
गृयने । तेनापि दश भवेयुः ॥ २७ ॥

[ १३ | भमिता च गुब्दषेदात्‌ ॥ २८ ॥ पृण

अस्ति दमिता) जमिनारषपनयीत) दति । स कि सकीतिनानामन्यः

उपरक्त; त वहुश्रनः ॥ २६ ॥

( इति-- चममःघ्वयूणा बहुत्वाव्िकरणम्‌ ॥ ११ ॥ )

नियमे ८ प्रय॑ नि म्य ? -ति भितव त्रे दृक्ठापेये 5
वह्न्तानदम ( भ्म वा ।नयस्चत दत चित्तव प्राप दङ्पय च्यातष्टमकेक्र्‌

दशत्वानुवाद।त्प्रकरतौ च दश त्रिधन्त उति विज्ञायते | स्वाभिदश्त्व।च्चमसदृशत्वाच
द्श्त्वप्रा्तिः ॥ २७ ॥

( इति- चममाध्वयूणा दशत्वनियमाविकरणम्‌ ॥ १२ ॥ )

शपिन। च शर्मेदाव्‌ ॥ २८ ॥

१ ^ उत्पत्तौ तु बदुश्रुते › इति सूत्रस्थभघ्यस्य रपषटत्वादन्याल्येयता मत्वा सूत्रपाटमात्र
कूतम्‌ 1२ (अर ११पा० १अ०७ सृ २) ३ ^ शमिता च शब्दभेदात्‌ ` इति सूत्रस्य
भाष्यमपि सुस्पएटलादच्याख्याय पृवपक्षसूत्रस्य पाटमाचं इतम्‌ ।

[अ०देषा०७अ० १६] मीमांसाद्षैे | १०९३

तम उतान्यस्तेभ्य इति । फं प्राहम्‌ । तेषां वरणे संकीर्तनाततेषा-
मन्यतप इति प्राते, उच्यते । शमिता च शब्दमेदातु । शरन्दो भिद्यते ।
पवंसंन्नकेनेदं कभ कतव्यमिति । तस्मादेवैसैङ्नक उत्पादयितव्यः ।
अस्य संकीतनात्संख्याविषटद्धिगेम्यते । तस्मादन्यः शमिता स्यात्‌ ।
आपि च) छोमा चारप वेफतेनं च शमितुः । तद्राह्मणाय दध्ाध-
ब्राह्मणः स्यादिति, अब्राह्मणाङङ्का भवति । सा ऋत्विजि नोप
पथते ॥ २८ ॥
प्रकरणाद्रोखत्यसेयोगात्‌ ॥ २९ ॥ सिर

सत्यं सरूयावि्द्धिग म्यते, न ॒त्त्प्यपानेषु । या स्वनुत्पत्तिस्तेषु
गम्यते, तत्र एकस्य कभभदात्‌ इत्येवमप्यवकृरपते । यतृक्तमू ›
अब्राह्मणाश्चद्कय भवतीति । यजमानाभिप्राया सा, यद्यव्राह्यणो
यजमानः स्यादिति । नसु यदयत्राह्मणः स्यादिति प्रकृतः शमिता संब-
ध्यते । उच्यते | शमयतीति शमिता । यौगिक एष शब्द्‌; प्रदृतेष्व-
प्यदकल्पते । शछामित्रमप्याध्वर्यवे समाप्नानादध्वयुंणा कतैन्यमू्‌
तस्माच्छमनादध्वययुः क्षमिता । एवे सति अप्रठृतो यनमानः संब.
ध्यते ॥ २९ ॥

[०

उत्पत्तिगता प्तमाख्या भदिका मवति । न चेय तद्वता । तेन ' एवस्य करम.
भेदात्‌ ' इत्येवमेव भवति । नन्वध्वय्वौदिषु व्याप्रियमाणेषु ‹ शमिता परं कण्ठे
गृह्णाति › इति श्रवणाद्धेदः रयात्‌ । नैष दोष. । य एव कश्चिदन्यएरतः स॒ एव अही
प्यति । न च तद्‌ प्वौध्वयुषुरूपाणां सरत्विना वा व्यापारो विद्यते । तदेतद्क्ष्यति

ईतरमन्यस्तेषा यते। विरेषः स्यात्‌ › इति । प्राप्त्यमाबाच्च ८ यदत्राह्मणः स्यात्‌
इति टिङ्गमपाध्रकमतो बा्यनमानाविषथं कर"थतते । याजमानप्रकरणा्नानाच्च
श्ामित्रस्य न कथवचिदुब्राह्मणविषयत्वे विज्ञायते । रहिसातवाद्राह्मणो गच्छेदिति चेत्त
ल्यमेतव्बाह्मणस्यापि । प्त हि मन्दप्रतीकारः सुतरा भ्रस्यवैति । तेन यथैव शूद्रादिः
कर्थनिदनिच्छरकोरयिते थैव यो द्‌।न।दिवरशाकृत. कारप्यति सोऽनुषठस्यतीत्यविरोधः ।
एतेनैव हेतुनाऽऽ ञ्य निन्ये | २९ ॥
( इति--शमितुरण्रथक्त्वाधिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ )

भ भन ०

१(अ० ३ पार ७अ० ९सृ० २३) ।२ (अरे प्रा ८ स १० सु०२१)।
३ स्तद्राह्यणाय दद्यात्‌, यथ्त्राह्मण स्यात्‌ ` इति वाक्यस्येति रेष , यजमानविषयं कल्प्यत इत्यस्य
चादषडयेण शेषपूरणम्‌ । ४ कायंत इति--शमितेति शेप. ! ५ करिष्यतीति--भत्विज्यमित्ययं ।
६ अनु्टास्यति--शामिनजमिदयथं 1

१०९४ सतन्ववार्तिकश्वाबरमाध्यसमेते- [अरदम०५न ०१६)

[[ १४ ] उपगाश्च लिङ्गदशेनात्‌ ॥ ६० ॥ सिर

ज्योतिष्टोमे सन्त्युषगा नाम) ते इन्दमेदात्संस्याविदद्धि त्याय-
यन्दीत्यध्व य्वदिभ्योऽन्य इति भि, बषः । तेषामेव केचित्स्युरिति ।
कस्मात्‌ । उत्पत्तौ परिगणनात्‌ । यौगिकत्वाचच श्रन्दस्य । लिङ्कमिदं
भवेति । नाध्वयुंङुपगायेत , इति । यथेम्योऽन्ये भवेयुनाध्व्यं पभरतिषे-
घेत्‌ । अप्राप्तत्वात्‌ । यतस्तु भतिवेघति) अतोऽगच्छाम उत्पत्तौ
संकीरतितानामेवान्यतम इति ॥ ३० ॥

अ क

[१५] रिक्रथी खन्थः कमणोऽचोदितत्बात्‌ ॥३१॥ सि

अस्ति सोमविक्रयी । तभ सेदेहः । स किमध्वय्बदीनामन्यतमः,
उतेभ्यो$न्य इति । ई प्राम । तेषां संकीतेनात्तेषामन्यतम इति मत
घूम: । विक्रयी त्वन्यः स्यादिति । स्करियो न चोधते, क्रयथोधते ।
तशरायदिक्रयः । ज्योतिक्षोषस्य च पदार्यान्कतैमध्वर्वादय उत्पाधन्ते)
न तु विक्रयो ऽ्योतिष्टठोमध्य श्रयते । तस्माभ्नाध्वय्वादीनामन्यतम
इति ॥ ३१॥ |

[१६] कर्मकारयात्सरवेषामृतिवक्त्वमविशेषात्‌ ॥ ३२ ॥ पु°

4.

य एते पुरुषा ज्योतिष्टोमस्य श्रयन्ते, ते कं सर्वं एत ऋत्विजः,
उत केचिदेषामिति । किं प्रप्पू । सर्वे । इतः । कर्मकार्याव्‌ । सर्वे
यागस्य साधनं कु्बैन्ति । तस्मात्सर्वे, ऋतौ यजन्ति । ये च, ऋतौ

उपगा सिङ्गदशेनतु ॥ ३० ॥
( इति-उपगातृणारृत्विग्म्योऽनन्यत्वाधिकरणम्‌ ॥ {४ ॥ )

विक्रयी त्न्यः कपमणोऽचोदितत्ाद्‌ ॥ ३१ ॥
( इति-सोमकिकरदुतेम्थः एृथक्त्वाधिकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

ऋतििकशब्दो हि निपात्यमान एव उपपद्धातुपरत्ययस्तमन्वितेऽये वैते, ऋतौ
यजन्तीति ऋत्विजः । ए तस्माशेत्कारणाटृतििजो मवन्ति इन्त देषा तद्विरिष्टमिति

१ “ उपगाश्च किहृमरददोनात्‌ ` विक्रयी त्वन्यः इति सूश्रद्यस्थमपि भाष्यं सुस्पषटत््दुपेकषया-
भिकरण्रयङुपरमात्रत्य ण्ट. कतः ।

[अ०दपा०००अ०१ ६। मौमांसादन | १०९५

यजन्ति ते ऋत्विजः । न कञ्िदिशेष आश्रीयते-ईम श्व ऋतो
यजन्तीति ऋत्विज इमे नेति । तस्मात्छवैषागृतिविक्त्वम्‌ । ननु परि"
संख्या श्रुयते, सौम्यस्याध्वरस्य य्नक्रतोः सप्नदश्च ऋत्विज इति ।
उच्यत्रे । परिसंख्यायां वहवो दषाः सन्तीत्यवयुर्यवादोऽयं मवि
ष्यति ॥ ३२॥

नवा परिभेरुपानात्‌ ॥ ६३ ॥ पि

न वा सरवे | कस्मात्‌ । परिसंख्यानात्‌ । एवं॑हि श्रयते, सोभ्य.
स्याध्वरस्य यङ्नक्रहोः सष्ठदृ्च ऋत्विज दृति स एष न विधिः)
बहुतराणां ा्चत्वात्‌ । नानुवादः । भयोजनाभाषात्‌ । न चेत्परितं-
रूयाऽपि, आनभेकयमेव स्यात्‌ । ननु परिसंख्यायां स्व।येहानं परा-
यैकरपना प्राप्तबाधश्च । उच्यते । स्वाथहानमदो९ः, प्राप्तत्वात्‌ । परा
येकरपना च, प्रत्ययात्‌ । बहूनामृतिवकत्वे ज्ञति पुनः सप्नदश्चातिज इत्यु
स्यते । सप्तद शभिक्रतिविक्‌ शब्दस्य संबन्धः पुनः प्रकादयतते, अधि.
कैश्च न प्रक।दइयते । तत्र विज्ञायत एतद्‌--कत्विक्‌शब्दस्य पुरषे; से
घन्पे पुनः ्रकरारयपाने सप्तद$भ्योऽम्यधिका वर्जिता इति गम्यते
तत्र ककं सप्तदशभिः संबन्धो विवक्षिवः) किं वाऽधिकाना बजेनमिति ।
सक्तदश्चसंबन्धस्याप्रयोजकत्वादधिकानां वजेनं विवक्ितमिति गम्यते |

तकूसु्ारमृत्विक्त्वमपि सर्वेषामेव प्राप्तम्‌ । अतश्च।र., पञ्च, षट्‌, सप्दशेव्याध्या
अकषयवा। अप्येतस्य महान्त इत्यवे म्तातुमवयुत्यवादः ॥ ३२ ॥

परिखंख्यानादिति माप्यकारण परितषह्यैव व्याप्यत । पसदश्चस्वन्येषु च
प्रातु सप्तदशपुनः्रवणं न॒ ताबन्मात्रपरिग्रहा्यै, योऽथोदितरामावपरत्ययस्तमाश्र
पेदु, न सषदशस्वरूपं प्रत्यापयितुम्‌ । सवत्र हि द्वयोः समन्ध कते तत्स्वरूप स्त.
गश्च प्रतीयतेऽन्धनिवृत्तिश्च । कचिख्व पिचित्मथोजनवशेन विवक्ष्यते । स्वरूपपततत-
€ १ भ (५ + १ _ श म ® न प
गौसेमवे च बा देव विधिरितरनिवृत्तिप्रयोजनो मवति । अतश्च त्रिदोषप्वमद्‌षः ।
स्वार्थस्य प्रापतवेनैव हेयत्वात्पत्ती तस्य च परअेस्य।परिग्रहे विध्यान्थक्यात्‌ । परस्तु

१ बत्वार इति-दशेपुभमासयोस्ताषत, ब्रह्मा-ञष्वध -दोता--आपीधश्ेति चत्षारः ।
चादुमस्ये प्रतिप्रस्थात्राधिकयेन प्च । पशुयागे मैन्रावरंणाधिक्षयेन च षटू । सोमयागे च ब्रह्मणे
तावत्‌ - बरहमत्र्यणाचछस्यापरी्नपोतारथत्वार । अष्वयुंगणे--अध्वयुप्रतिप्रस्यात्नेषटरत्ेतारश्वत्वार ।
होत्रगणे-होतुमित्नावरुणाच्छवाकभावस्सुतश्वत्वार. । उद्वापुगगे च--उद्भातृप्रस्तोतर प्रतिहते ुत्रह्मण्याश्च,
ति" । भजमान. एपरषशर हाद सप्तदद्न भवन्णी9 कद्ुधि9ि. ,

१०९६ सतन्त्रवातिकश्षाबरभाष्यसमेते-- [अ०३१।०अ०७१६]

आह्‌ । ननु रतिषिध्यमानेष्वप्यधिक्रेषु प्रतिषेधो न प्राप्नोति । नहि
ते ऋतौ न यजन्ति। न वा ऋतौ यजन्तो न ऋत्विजः स्युः । उच्यते ।
सत्यम्‌ | न प्रततिषिधाद्स्विक्शब्देन ग संबध्यन्ते, र्वेतु प्रतिषधसाम-
थ्योद्धि ऋत्विक न भवन्ति ¦ किं पुनक्रलिकार्यम्‌ । ऋति
उपवसन्ति, ऋत्विजो वृणीते, ऋतिवश्भ्यो दक्षिणां ददाति, इति ।
आह । यदतिवजां काथ, कयं तन्केषां चिदतिक्‌शब्दकानां न स्यात्‌ ।
उच्यते । एव्र तहिं द्विविधोऽयमृततिक्शब्दः, ऋतुयजननिमित्ता, वरण-
भरणनिमित्तश्च । तजर यागनिमित्तस्य ग्रहणमनयेकम्‌ । तस्माद्ररण-
भरणनिगित्तो गरधत इति । आह । नन्वि्रेतराश्रयमेचं भवति । य
ऋत्विजस्ते वरीतव्याः, ये व्रियन्ते त ऋतिज इति । तदितरेतराश्र
यमू । उच्यते । न हि ऋतिविज वृणीते, इत्ययपथः, ऋत्विजः सन्तो
वरीतव्या इति । कथं तर्हिं । वरणेन ऋरिवजः क्रियन्त इति । एवं

कमेकरणमेव हेतु परिगृह्य सति निमित्तेऽन्येप्वपि राब्दप्वृस्यवद्यमावित्वं मत्वा ऽऽह--
ननु मरतिभिभ्यमानेष्वपीति । कायप्रनिषेधेनैव तावत्परक्रमने । पत्र हि स्वरूपपरति-
पेषासुमवात्काये प्रतिषिध्यते । तयथा न ममेप पुत्रः) पूत्रकारये न प्रवत॑त इत्यध, |
एवं योऽयमषय॑त्तएदराम्योऽधिकाना प्रतिपेव. प्रतीयते स काथैविषयो न स्वरूप(पेषय
इति द्रव्यम्‌ । वरण तु शब्दपरदेतिनिमि्तत्वाद2द।ह्‌रणाभेति चेत्‌ । न । असिन्पतत
करमयोगादेव शब्दध्रयोगतिद्धेः । इतरम्यु रवरूपाप्रतिपेषात्तन्निनित्त कायैमवि दुपप्रति.
पेषमिति कथसूतै। यजता तेषागरलििकि.त न स्यादित्याह । तिद्धानवादी तु तस्स.
नोत्तरं विव््माण एवै तदि द्विविघोऽयमित्यादि प्रक्रमते | यद्येष यौगिक्रः स्यात्ततो

श्विनिवसैते । संम्कारशब्दृम्त्वयः वरणभैरणे दि संस्कारौ | तेयेषा नस्तोन
ते पतत्यपि क्रिषायोगे तच्छन्दव.च्या मविप्नति| ते च वरणमरणे सप्तदृशाना५
यजमानेन क्रियते । तज्निमेतेत्वाश्रमणे च ! प्षदश्चसिविजः › इृत्यनुवादोऽवकासिपप्यते |
अन्यथा त्ववयवानुबदों मषात्वरूपः करप्येत | तरमन्नातिप्रसक्वः । ननु च य ऋत्विन-
स्तेषा वरणमरणे येषा च ते, त ऋत्विज इपीतरेतराश्रयं प्रा्ोति । *ैष दोषः |
प्रथम तावदाज्ञत्यनेषा वचनन्यक्तिरन्विष्थते | य ऋत्िजित्तषा वरणमरणे हति |
यद्‌ तु वक्षादिकतते टकःव्यवह्‌रेष्व्रतिद्ध।स्तद्‌1ऽथ) दयमर्था मवति वरणेन ऋत्विजः

१ नेति क्रयिन्नास्ि ' २ अनुदादस्णमिति-कलिनं वर्णत इयेवं न्यो वरणम्‌विक्षायौ.
इरण न मवतीलव. । भरण --द्‌(दुणादातमितय, ।

(अ०६पा०७अ० १६१] मीमां सादर्बने । १०९७

द्विती यानिर्देशो युक्तो भविष्यति, अभव्य वणी, इरयेवेलक्षणः ।
दृष्टायता च व्रणस्य भविष्यति | कथमात्मच्छयाऽध्वयु भवतीति चत्क-
श्विदत्रुयात्‌, भवतीति ब्रूयाम्‌ । कथम्‌ । एवंशब्दकेनायं पदाथः
तैव्य इति, नास्त्येव्चन्दकः । यश्च नाम्ति, स यदि शक्यते कर्त
कतेव्या भवति । यथा, जुह्व! जुहाति, इत्यव्रिद्यमाना जुहूः क्रियते |
एवमेतदपि द्रष्टव्यम्‌ । तत्रा्थादानयमेन ऋत्विक्यन्द संबन्ध कतेव्ये,
एवं बरणविश्षेण करतेव्य इति नियम्यत । तस्मान्नेतरेतराश्रयम्‌ ।
तस्मास्सप्तदशेव ऋत्विजः कव्या इनि परिसर्या । सप्रदश्च ऋत्विजः
सस्कारः कतेव्पा इत ॥ ३३२ ॥
र तीति । ययेवास्य सत्रस्य शाटक वयत्यत्ते वनन दारक, तरित ३ति हि मात्िनि
सन्ञापिज्ञानाद्तिरेधे। विन्ञाथते तथैवाच प्रयत्य्‌ । एतन ‹ अध्व्यु बृभीते › इति
तद्विरोषवचनानि व्थाख्ातानि | एव च निवमाणानामूत्िजा द्वित यार्नरदूशोऽवक-
्सिषप्यते | वरणं च[ऽऽधानवत्कम॑।पथिकास्तानर्प। दयद्‌ट९।4 भविप्यति | वेदपी
पमालोचनात्त ते वरणन क्रियन्त इत्यवमानाननाप्रमिद्धि | न॑ (वद निषातनँख्यान.
ह्रे५ ऋतुयनननिमित्तत्वे गम्यमानं सत्परेत्यक्तु युञ्त्‌ | नच वरणमरणयो.
तिद्धसकतनन्वितवेन तान्‌ दिद श्रयमाणयोर्विपरीता वचनव्यरतत युक्ता । यचचप्रसिद्ध,
सस्कतु न शवभन्त रति वरणेऽप्थेवे ठुल्यम्‌ । न [ह १अब^.तद्ध॒ वस्तु कुरुप्यत्यु.
क्त) ऽप्यनयवेत्याति । नापि पेन द्वापृतनापि त मित्ता [नप त्िरन्यवम्तीयते | यदि
तु ेदवारकवथपौवापर्भुण ज्ञायत इत्युच्यते तत. [िद्धान।मेव पम्वमर, सुखनरम-यवस्ती-
यते | जानाति ह्य वरणं कुर॑न्यया ३.ध्य (नद्धा एव नर्वद | ममतुते
व्रण्ररेण प्रतिष्यन्ति) प्राकतन्मादन्यनानववःरितत्वात्‌ । अथा तम्थापि सामा.
न्यते,ऽस्त्येव प्रसिद्धि. । क्व ह 4. कनविदात्मना मिष्यन्व्यवह्‌।रं
सावयति | प्वात्मिकाया. निदधे. क्चिदृप्नमावात्‌ । अतौ ५ ऋत यजानत
ये काञऽ्वथनदिक कुवन्ति त॒ ऋलििन. । 9 च ते) 4 तत्स्मथ),
पास्यर२,हवन मनपिकारात्‌ । क च समन, 4 तद्वा, | ततापि स्दिप्रापण्णाः
घ त्रालणास्तद्‌चरेपप्रभद्ध पननिशेष्‌। "कति द२०।प।८ा य दि तत्‌।ऽ।५ एनगक्षिणा-
मिथिनम।ण। इति । सेयमेतोरिरोपे. ३।ठद््यतनन्यव्युत्पत्तिमतति । सिज्ञान च तद्विषय,

१ एषे तवद्यवाश्चत भाष्याधमुपवम्य धुना तत्र च वि५ १क्ठ दपण त।वदादोौ वद्ति।
नलित्य(दना । २ निपाते प१--"ऋतिग्द धक्‌ इत्यनया स्म्य ऋत्विकपदस्य कतु व।चिक्वि्नन्तत्व-
निपातनेन ऋलुयजनानमित्तत्वं गम्यत इत्य 4 । ३ नःष्यस्य1पि--वुद्धिपृवकाधं त।वदप्रसिद्धं बस्नु

=

~ र

कतेन्यतया न जानाति, न श्रयतते यस्यथे. । « व्यादृतेना५ा ते-अबुद्धिपुतकारिणिा प्रधत्न।स्यन्यापार
यदच्छय। कि परमाणेऽपि न तेन फलनिपपतिनकरान्ताद्धवनी यय्‌. ।
१३८

१०९८ सतन्त्रवातिकश्चाबरभाष्यसमेते-- [अ०६१।०७अ० १६]
मन्यथाऽन्यथा च प्र्तज्यमानं विरषरिषयमुपसंहियमाभम्‌ । अक्रियमाणमेव सिद्ध
खतवक्त्वम्‌ | अपि च वरणमरण।म्यासृत्विनो वोत्पाचेरन्‌ › ऋत्विक्त्वं वा | तत्र
ऋत्विनस्तावन्मातृपितम्यामेवोत्पादितत। इति न पुनरत्पत्तिमपेषन्ते । तथा योग्यताल-
पषण्वविक्त्वमध्ययनश्रवणाम्या तिद्धमिति न पुनः साधनीयम्‌ । वक्ष्यति च ‹ याज.
मानंम्तु ' इत्यत्र न यैग्यतैषा यजमानेन कतंम्येति । सर्वत्र च यद्नुतपन्नं तदुत्पद्यते,
किं चैषा प्रामरणादनुत्पन्नं कम प्रत्यानमनम्‌ । ननु ऋत्विकत्वमप्थनुत्पन्नम्‌ । त्यं,
तत्त॒ पश्चादप्युत्पद्यमानं न प्रयाम. । अथ यदुत्पद्यते तदेव ऋत्विक्त्वं, तथा सत्या.
नमनमेव तन्नान्यतिकेचित्‌ । न चेदमृ्टगरत्विकपवम्‌ । यस्य हि कामद मवति
तत्स्वरूपमप्यदृ्टं॑भवेत्‌ । ऋत्तिक। तु कमनिद (रिव सा कथमदृषटसाध्या मवि.
प्यत्ति | यावता च सा भवति तत्परवै॑दिद्वतवत्रह्मणत्वादि दर५त ९व । यत्तवदृ्ं
पिचित्ततपरकरणवशात्कर्मपयोगवचनेन गृह्यमाण तदर्थमेव न।घ्वस्वो दित्वे व्याप्रियते ]
न च तद्ूरणमरभाम्या जायते इति तय।रनेमित्तत्व भवति | आह्वनीया्दूना त्वप,
करणोत्पत्त।नामदृष्टेपकाराणामनुत्पन्नावस्याना = स्स्कारिधानादुपक्तमत्पादयत्वम्‌ | न
हि तेल होमादिनिन्त्यज्यमानद्रस्५ाप।र,५१तितैः । तेनाकदथं तत्पुबन्धाद्दृष्टमेवम्युप-
गन्तभ्यम्‌ । न च तदसनिमत्रारित्ति-यतत तनिवेत्त्ययैमदृषटभव।ऽ3दह्‌वरन 41 दत्वमपे ति.
तेम्‌ | अतो नैष दशान्त, । यदि चद्‌ त्विकत्वं वरणमर्‌ण।भ्या जन्येत, ततः; पत्रेऽपि
यजमानेषु तेद्‌(वातञ५) तद्वरषाशच। "वयद द।६।व।कपऽनृ्न्त इ।त वरणमरणे
कर्तव्ये स्यातम्‌ | त्त्र “ वरण्डदातिन.मानमनार्थत्व।त्सतरे न र्यात्स्वकरम-
त्वात्‌ › ‹ परिकरय तादृध्मत्‌ › इत च सिरभ्यते । त्त्कमेय)रतयाऽ,
वेधारतानामेव ररम मरणाभ्यनुषादाननिनमः कमाय; क्रियते | ऋतिविकंशब्दश्चविगु-
प्रत्त एवपततहिथमाणः पतोऽप्यन्यान्धाग्यान्नाऽऽटम्बते । सते तु स्वधन"
कत्वाद्ूरणमरण ।रनपतितमे रमह०६११ ताभ्य मवेगुण्यनिति योग्धतामत्रेगेवाप्ययु,
त्वादिष्षिद्धि. । "धय। ५।५१्‌।स्था व्रेन।ऽपि स।सपरिवासतनेन यदेवाज्ञारपोहनक्षमं

१ उपसंहिय, प णभिति-ए नवत अतरत ति पूरणययम्‌ । २ (जनदेपान्लजर रस्न०४) । ३ अपे-
सित दपि देवता यत! द्रव्यस्य पर यि जनमत्रेणामि प्रक्षपपरितदोमपदा॑निष्पत्तरित्यर्थ. ।
भद्‌ क्षावाक्य दन-सन।त्मवद्वद५८५५२५ ह+ श्रयते (४ "दुगृहप त दीक्षयित्वा बरह्माणं दीक्षयति-
तत उद्वातार, ततं) हतार तनर। प्रातिप्रस्थनता द्‌।क्षयित्वा्थनो दीक्षयति-त्राह्मणाच्छंसतिनं ब्रह्मण",
परस्तोतारयुद्वातु , मच वरण 2, ततस्य न्ट दीक्षाया तृत्तीयिनो दीक्षयति-- जामोधरै जरह्मण,
प्रतिदरररमुद्धातु , अयव + ८६, ठतस्तसुचेता दृक्षया पादिनो दोक्षयरि-पोतारं बर्मन.
सव्रह्मणयुद्रठ , ग्रवग्तुलं होतु , ततस्तमन्यो बरह्मणो दीक्षयति ब्रह्मचारी व।ऽ5व यरि , इति
तदत्मिन्वाक्य इत्यव । = (अन १०१०२ अन १० सू० ३५) ६ (अन १०१०२
११ सू ३५५ ।

[*शदपा० ०अ० १७] ममासाद ने | १०९९

[ 6 म

पक्षेणेति चेत्‌ ॥ ३४ ॥

भ ज _ =

एवं चेन्मन्यसे, यथोक्तपक्षेणेतदेवमुस्येन । अवयुन्यवाद पक्षेण सद्र
दृश सििज इति । तत्परिह^व्यम्‌ | २४ ॥
वि 9 [न
न्‌ स्वषामनाधपक्रारः ॥ २३५॥
नैतदेवम्‌ । नाजर स्वेषां पुरुषाणा रचनं, यानधिदत्यावयुत्यवादो
भविष्याति ! यत्र परा संख्या कीर्यते तत्रावयुत्यवादो भवतति । यथा
ह्‌।दशकषपषटि यदष्टाकपालो भवतीनि । न वेह पग संख्या कीत्यैते।
तस्पराश्नावयुत्यवाद इति ॥ ३५॥

[१७] नियमस्तु दक्षिणाभिः श्रुतिसंयोगात्‌ ॥ ३६. ॥सि०

प्रद ऋत्विज इति समधिगतम्‌ । कनमे ते स्ष्दश्च इतीद चि-
यते । 1 प्रप्य | अज्ञानम्‌ । एवे प्राप्ते वमः | नियपम्त दक्षिणाभिः

द्रव्य स एवापकप इत्यदि. । तस्माद्यथा * युपत्थ स्वरु करानि ' इत्यत्राऽऽदाने
कमंशब्द इति व्यति तथाऽत्र माप्यकरारस्य द्र९-चम्‌ ॥ ३२ ॥
पक्षणेति वेत्‌ ॥ ३४ ॥
वेदवानरद्वादशकपालाथिकःरे हैत्वादथ उच्चायमाणाः स्वरूपेणानुषयुज्यमाना.
शगुवन्त्यवयवत्व्‌ "मयितुम्‌ । स्तुत्य। चोपयुज्यन्ते । न त्विह परमसख्योपात्ता यद.
भिकारत्स्णद्शत्वमकयवः प्रतीयेत्‌ । स्तुत्यं न म्याते । तस्म।तविकेत्वोपनेहाराभते*
वेत्रिति सश्चसि. ॥ ३९ ॥

( इति- सरवेपासरत्विकशन्दागाच्यताधिकेरणम्‌ ॥ १६ ॥ )

प्रकृताना ये केचित्छप्तद्केति प्रात्तेऽमिषीयते | सामानापिकरण्यप्रयोगाल्ियमः |

१ एव तरिं ऋत्विकशन्दस्य यौगिकत्वे वरणेन छत्विज क्रियन्ते' इत्यादि भष्यस्य का गति

रिति चेदत भआ्ट-तस्मादित्यादिना । २ वक्ष्यतीत्ति-(अ० ४ प्रा > अ० १० ६ ) इत्यन्न

त्यथेः ३ एतत््॒र्थमष्यस्य सुस्पषटतयाऽग्य्याय सत्रस्य पटमात्रं नम्‌ । * जषतलादय इति

“ वैश्वानरं द्रादशकपारं निववपेसुत्रे जाते ` इटगुपक्रम्यैव श्रयते " यद्ट कपालो भवति गायन्यैवैन

बरह्मवचैसेन पुनाति, यत्नवकपालल्िद्वास्मिस्तेज। दधाति, यदृशकपार विराजैवाप्मिघ्रनय दधाति

यदेकादशकपारन्ञिष्टुभैवास्मिश्नन्दियं दधाति, यदृद्वाद्शकपारो जगत्यैकन्मिन्पश्चन्‌ दधाति '
{ तै पं २-२-५ ) इत्यादिरिति रेष ।

११०० सरन्धरय.हिव इ।बरभाप्यस्मेते- [भ०दपा०५म० १५]

श्रतिसंसगात्‌ । दक्षिणासंदन्धेन नियम्पेरन्‌ । एवं ह्याम्नायते । ऋ
तविभ्य दहिणां ददार, इत्येवमभिधाय दक्षिणादानक्रपपरे बाक्ये
ब्रह्मादयः शूयने , अद्मीधेगरे दत्ातीति, ततो ब्रह्मणे, ततोऽयुष्प
चा्ुष्मै चति केाचदेव विश्ि्रः श्रयन्ते । एत्र ये श्रुयन्ते ते तावर
रिवजः; । तेता>भ्याधिका नान्ये भवितुमहैन्ति । दक्िणामिर्नियम

दूति ॥ ६६॥
उक्त्वा च मजम्‌ नेतवं तेषां दीक्षाविधानात्‌ ॥ ३७ ॥

य ऋत्विजम्ते यजमाना इन्येतरमाभिधाय ब्रह्मादीनां दीक्षाक्रमपरे
च वाक्ये दीक्षा दरदयति | कथम्‌ | अध्वयुग्हपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं
दीक्षयति, नत उदरात ततो ह्तारम्‌ । ततम्तं परतिपभस्याता दीक्ष
यिन्वारर्धना दौक्षयनि, व्राद्यणार्छासन ब्रह्मणः, प्रस्तातारमृद्धातु
मेत्रावस्णं होतः | ततस्ते नेषा दीक्षयित्वा तुृतीयिनौ दीक्षयति, आ
भीर ब्रह्मणः, प्रतिहनारमूद्रातुः, अन्छावाक हतु; । ततस्तयुननेता
दीक्षया पादिना दीक्षयति, पोतार ब्रह्मणः) सुत्रहमण्यषह्‌तुःः
ग्रावस्तुतं हातः । ततग्नमन्यो ब्राह्यणो दीक्षयति) अद्मचारी बाऽऽ-
चागप्रापित दनि । दीक्षा च यजमानसंस्कारः | तरमाद्रह्यादेय ऋत्िजः
सप्तदश्च इति ॥ ३५ ॥

तश्च दक्षिणादानक्रमवाक्श्गत 77, शना दयते न नमस्ताःक्यृणाम्‌ । यद्यत्र च सिद्ध
मृ^त्ववत्वमनृद्यणन न ५ क्यमु५पहज्मिनि बद्धिभेवति तथाऽपि सप्तदश्श्रत्यपक्षित-
विरा वस्थान मदपय वेतेन भिद्धवदाश्रिनमतोऽरमाकमेव परिच्छेदो भवतति नूनमेत
एवल्मिन उति ॥ ६६ |

> ^ ^ ग ® क =

८ य॒ ऋट्निजस्ते यजमानः ' इति यजमानविकृश्चन्दो समानविषथो नियम्य यज-
मानस्नार व्यज्ञा तद्याद्प्‌ कमायमनुवदन्नतेषु तेद्भावपीति दशयति | तम्पाद्रू्यत्वा
दिकरणयाग्ध्वेवन। सजन्पु ऋ^्वकतव न म्देपु । तद्विषयमेव चतुयजन शब्दस्य प्रवृ
त्तिनिधित्तम्‌ , यथा सारनादिमद्रमन गेद्ाब्दस्य, यथा धाय्याशब्दः सामिधेनीषु >7१।-

१ तेभ्य इति पा० । २ निषात्यमान इति--‹ पास्यसानः््यानकास्यधाय्या मानदनिर्निवाससा-
मिषेनीषु ' पर मृ* ( ३-१- १२९ + इत्यनया स्ृष्येथं ।

(अ०६पा०५न०१६] ्रभांसाद्रंने । ११०१

[१८] स्वामिसत्तदशाः कर्मसामान्यात्‌ ॥३८॥ चिर

एतदुक्तं, सक्चदश्च ऋत्विज इति, ते च ब्रह्मादयः । त्र संदेहः ।
क्रिमेषां सदस्वः प्नप्नदक्षः,) उत गहपतिः । किं तावत्पाप्ठब्‌ । सदश्व
हति । स्र हि कमेक्ररः ¦ इतरः स्वामी । यश्च कर्मकरः स परिकरेतध्यः ।
कत्विजश्च परिक्रीयन्वे । तस्मात्सदस्यः सपद ऋत्विगिति । अपि
च, तस्य चमसमामनन्ति बरणं च । ऋत्विग्वरीतव्यो न स्पी।
तस्मात्सदस्यः सप्तदश्च इति भ्रा, उ्यने ¦ स्वापिसप्घदशाः कर्मसमा-
न्यात्‌ । स्वाम्येषां सक्षदश्चः स्यात्‌ । कुतः । फमेसामान्यात्‌, ऋ
कतीर ऋत्विजो भवन्ति । यज्ञे च कती ग्रहपतिः, तस्माषटत्विक्‌ ।
यङ्घकर्मसामान्यात्‌ । यदुक्तं, तं समामनन्ति, तस्य चमसमामनन्ति
बृरणे च । ब्पात्सदस्यः सप्दश्च इति । उच्यते । व्रह्माशवेच्र डे

त्यमानस्तास्ववेस्यवधारणान्नान्यम्ु भौयमानास्वपि वास्थ।शठ्दवाच्यत्व भवतीत्यवनान
येते ! तथेवतविव यजत॒ मवति न घु मवत्यदत्मवव।रयितव्यम्‌ ॥ ३७ ॥

( इति-नह्लादीनामेव कऋत्विवित्वनियमा विकरणम्‌ (| १७ ॥ )

दीक्षादक्षिणावाक्ययोः ष१।डशाना सरकौतिनातागन्त।ऽवधारेताः । सष्दश्चः क्षते^
षामिति न ज्ञायते । सदस्ययजमानचमप्ताध्वरयवश्यावक्प्यन्ते । तत्र चमसराष््ं
वुस्यकल्यत्वादन्यतरावधारणप्रमाण न।प्तीति पतदस्ययजमानयोरन्यतरः दिङ्खते । बर
फेमैकरत्वसामान्यात्सदस्यग्रहणप्रसक्तावमिषधीयने । म्वामितत्तदशाः स्युरिति । कर्ष
पनः पूर्वत्रतयजमानकमेनिमित्तत्वमनम्युपगम्याघुनः तत्सामान्यार्वामिन; ऋतिवक्र्मी
भिधीयते | 'सदस्ये ब्रृणीते' इति चोत्पत्तिपयागा "वस्त दिवद्धेद्‌, । न च ब्रह्मण्यबरयव.
प्रसिद्धिः समेति । प्मुदयप्रतिद्धय। बाधितत्वात्‌ । न च ब्रह्मण पुनेरणं इदु,
मनुवदितुं व। शक्यम्‌ । अधभ्टस्वोदिष्वप्येवमव प्रमङ्गात्‌ । स्वेषु चोपहवादिषु जऋह्मभ-
ज्व्यतिरेकेणास्य मन्ध: पञ्चते } तन्न चान्य)य्यो विकल्प आश्रीयेत । न च चमस.
नन्वेऽपि ब्रह्मणः सकीतैने सदस्यशाट्देनोपयुज्यते , सामथ्याक्तिठन चोषद्रष् सदस्य.
नाव्यं मवितन्यम्‌ । सोऽपि च प्रत्यवेक्ष यजतीति शक्या वक्तुम्‌ । षव

१ न्यतिरेकेणोति-- ` ब्रह्मषुपहुवयस्व ` ˆ सदस्यापट्वयस्व ` इत्यादिना बह्मबन्त्पक्षया
सद्स्यमन्परस्य प्रथगाम्नानात्‌ ' ब्रह्माणमेव ते समामनन्ति इदयादिना भाष्योक्तं ब्रह्मण एव चछदल्यद्धं
दुरभ्युपगममिद्याद्ाय ।

११०२ सवन्तवातिंकशाब्रभाष्यखमेते-- [अन दपा०५अ० ९]

सपामनन्ति, वरणपपि चभसश्च ब्रह्मण पव । सहि सदलि भषः।
तस्मात्स्वामिसप्षदश्चाः ॥ ३२८ ॥

[१९] ते सर्वार्थाः प्रयुक्तताद््नयश्च स्वकारत्वात्‌ ॥ २९ ॥ पू

(3

स्वामिसप्तदश्ा ज्योनिष्टोमस्य ऋत्विजः ममधिगताः । अत्रेदानी-

मयं संदेहः किं स्व पुरुषकारं तैः का, अत्रिभिश्च गादैपत्यादि-
भिरमिका्यमत काविदरयवस्येति । ‰ तावत्माप्मू । ते सबीयौः

ॐ

याज्ञिकाश्च भेदेन ते वृण्वते । तस्मादयुक्ता भदस्यनिराक्रियति । उच्यते |

छत्वङ्धत्वेन नैवैह प्तदस्यस्य निराक्रिया ।

चममाध्वयुवत्वेष नत्विगित्यमिधीयते ॥

सद्भ्यो हि भेदेन वरीतभ्य एव । न च व्रह्मा सद्म्यशाब्दैनोच्यते । ऋतुयजने

सति वरणेनर्तिवक्त्वनियमादृदक्षिणामागसबन५ द्र दश्षाहदीक्षावाक्ययोश्चासकीतैनादत्वि*
गिति नोच्यते । यथा सत्यपि वरणे ऋतुयजनसंबन्धे च कारणद्भयासंमवा्चमसाध्व्‌.
यैव ऋत्विनो नोक्ताः । स्वामिनम्तु यद्यपि च वरणं नासि तथाऽप्यन्यत्सर्वमम्तीति
युक्तसरतिवकत्वम्‌ । यत्त॒ सद्म्योऽपि प्रत्यवेक्षणाद्यननीति । वचनसामथ्यौदेवा तौ नियते,
न तु कश्चित्पदाथेम्तद्धीन › येनास्य व्यपदेशाः स्यात्‌ | न च प्रत्यवेक्षणं नाम कथि.
पदार्थो येनास्य कतृ विशेषः केनचित्प्रमाणेन नियम्येत । तम्मात्सत्येव प्रदस्य सूक्तं
स्वामिप्तदशा इति । यत्त॒ माप्यक्ारेण किंचित्सदम्यनिराकरणपरमृक्तं तदृत्वक्त्वनि-
र।करणपरस्यातिर मक्तवचनमित्युपक्षणीयम्‌ | ३८ ॥

( इति-म्वामिनः स्द्श्चत्वाधिकरणम्‌ ॥ १८ ॥ )

कक कबर

^> १ (|

एवं कनुमेदं प्रतिषायेदानी स्माख्याविनियोगम्य पूपं रचयति स्म । तत्र । ते
[> (१

साथा. ' इति न ज्ञायते किं ऋत्वथपुर्पावौमिप्रायमुत करत्वथंतवायाीनिभरायम्‌ |
पि * ८.९ ू ९८९ (९ र्था अ [3
तत्रापि रि वाक्यसयुक्तसर्वाया उतासयुक्तसव।य). | यदि तावत्पुरुष अपीत्यमि-
प्रायः; प्र वरणभरणयोः प्रकरणन्नानेन क्रम्वेभत्वादयुक्त. । उक्तं हि ' प्रकरणविक्े.
* रो च १ > 3 ~ ( श दि

षाद्रा तद्युक्तम्य सेस्कारो द्रभ्यवत्‌ › इत्यादिषु । तथेकरादरो वक्ष्यति ! िरदरशेद्वा वेदि-
कानां स्यात्‌ › इति । तस्मादेवं तावन्न सरवौयैत्वम । नापि संयुक्तेषु ‹ तान्पुरोऽध्वरि

१ सदस्यनिराक्रियेति-- ब्रह्मन्यपिरि तस्य सदस्यस्य निराकियेत्यथ- ¦ > (अपाम
अ० ५ सू १५), ३ तथा द्वादशे वक्ष्यतीत्येव पाठ भवद्यकोऽप्येकादश इति पादो ेखक्रा-
न्तिभूरक इति ज्ञेयम्‌ । * (अ० १२ पार २अ० १ सू०३)।

[मरदपा०७अ०१६] मीमांसादर्चने । ११०३

भयुक्तःत्बाद्प्रयशच स्वकारत्वात्‌ । ते वृताः सर्वस्यै पुरुष कायीय स्युः ।
अग्रयथाप्निकार्याय । ङतः । तेः कापैराकादक्ितत्वातु । भति स्वं प्रह.

मजति ' इत्यादिकश्चतानामन्येष।मवत्रणमस्तीति । यानि त्वसतयुक्तानि कायौणि तानि
यत्र तत्र वेदे पठितानि येन कैनचित्कत्रौ ययासामथयै कतेभ्यानीपति सवौ; | प्रयुक्त"
त्वादिति-सर्वाणि हि कार्याणि शक्नुवन्ति तान्ररक्तम्‌ । तया तेऽपि कार्यानि । सव
पुरुषकायंमेति-यद्यत्कर्भणि पुरुषैः प्र।रवचनविशेषात्स्वस्ताम्येन शक्यते तत्तदित्येवं
युज्यते, न पुरुषायोभिप्रायेण । ये पुनराहवनीयादयम्तेया सर्वायेत्वमपरसतुतमेव । म
च प्रप्गादुच्यते । स्वकाछत्वम्य हेतोरप्थसमथैत्वात्‌। न च तस्येत्तरप्षे काश्चित्पक्षस्य
हेनोवां परामरोऽस्ति | यदि च सीकिंकका्यपेक्षय। सवाथत्वमभिधीयते ततो ‹ विह
रो छौकिकानामय स्ाधयेत्मरमुत्वान्‌ ` इत्युक्त्वा ‹ निर्देरद्र। पेदिकाना स्यात्‌ › इत्यत
निणातित्वादकिनारयम्‌ | यद्पि बेद्विःरेत।भिका्प्तर्थत्व प्रकृतिविकृत्योः, तदपि
८ अभ्निमुपानिध।य स्छेवते › इप्युदाहत्य ‹ विर टिक स्यात्सवयित्वात्‌ › (न
वैदिकैमथनिर्देशात्‌ › ^ तथोत्पत्तिरि?रेष। समत्वात्‌ ` ( पिप्ण्याप्नीना स्यातू ) इति
निर्भतित्वाद्विचायैम्‌ । सिद्धान्तवचन^पेतन्निराकरणेक्त्यमाव।त्‌ । तस्मादेवं वण्यते ।
नैवेदमञ्ीना स्वाथत्वं पूवेपक्ीकृतम्‌ । कं तहं । अधिकरणान्तरसूत्रोक्तन्यायपरतिपा-
दितानुमिततपृवैक्षः सिद्धान्त एवाय पूत्रवाक्यमेदेनोच्यते । न चैतदद्निकापिक्षया
सर्वाैत्वम्‌ । फर तर्हि । परकृतिविकृत्यपक्षया | तत्रान।रम्यवादुन्यायेनाऽऽध।नवेदेष

[> [नि

प्वोत्तरपक्षौ रचयितव्यौ क्रिमाहुवनीयाद्‌च, प्रङत्यथ। आहो खित्सवौथौ इति । त

१ तान्भयोकषतुभिति-अध्व््वादौनप्त'तुमित्यैय।५५ । ‹ प्रयुक्तत्वादस्यस्यैव द्वितीयायंमाह~
तथेति । अनुष्टातु शकषलुवन्तीति शेषपूरणम , ३ "सवेश पुरषकायाय' इति मध्यायेमाद-सरषमिदयादि,
भा। भ (अर १दपा०र२अ० १९० १) 1५ (अग १रपा० २ भ० १२३) ६ (अर
७ पाण ३अ० १२ सृु० ३०) 1 ७ (अग ७पान्दे अन१र सृ० ३१) ८ (अन जपाः मू
३२)। ९ अधिकरणान्तरेति-“ प्रतौ षा द्विरक्तन्वात्‌ ` ( अन ३ पार ६ अ० १ सूु* २)
कव्यनारन्यवादाधिकरण)रि द्धन्तसुत्रेण, सादिरत्वादे ‰कृतिविक्लयेत्वे द्विसः त्वपत्तिरक्षणो योऽयं
न्याय उक्त , ‹ तश्र यथाञन्येऽनारभ्यवादा * (अन ३ पा०६ अ० ५ प° १४) इत्या
धानाधिकरणपुवं पक्षसूघ्रेण चाऽऽवानेऽततिदेशाद्‌ द्रडाक्रणेन प्रपि पादितश्च, तेनालुमित प्वेपक्षो यस्य
शिद्धान्त्य स एवामीना सवोवेत्वष्ष्धिन्त (ते स्वौया प्रयुक्तत्वात्‌ › इति सूत्रष।क्यपेक्षया
षण्ड दने ˆ अग्नयश्च श्वकाखत्वात्‌ ' इ्यनेनोध्यन इति पदक्षाऽथं ,

१६०४ सतन्तरवातिंकङावरभाण्यसमेते-- [भर हैषा५७अ० १९]

णक्रकमलुवादः । स्वक! लत्वा र प्रयथ सवीय इति समषिंनतवेतत्‌॥। ३९१
तल्छंबोगात्कर्मेणो व्यवस्था स्पास्संयोमस्या्थिवरीत्‌ ॥४ ०) सि°

ततसंयोगात्‌-विरिष्टपु रुषस सोगाद्रयवातिष्ठेत । ये येन पुरुषेण
सकू्यायन्ते, ते तेन कव्या: । एवं तेषा पुरुषस योगोऽथेषान्‌ मवि
५ तशवत्थवै ययान्येऽनारम्यवाद।. › ' प्रकृतौ वां दविरक्तत्कात्‌ › हत्येषंप्रसिऽभि-
किते |. द्ववः सर्वाया;-प्रकृतिविकृययौ मवेयुः । कुतः । स्वकात्वात्‌-स्वतन्त्रो,
लतित्वादेत्ययैः । तदेतद्वपित “ स्वत।५ वाऽऽषानस्य स्वकतारत्वात्‌ › हृत्य ।
न त्वेतश्सैविष सर्वार्थत्नम वकल्पते ।
ह्रं येषु पराधीन तेषु तत्म्राप्त्येक्षया |
प्राप्नुवन्तीरशा भावा न स्वतन्त्रा; कथचन |
श्ान्नेण चोदिता ये हि दर्विहोमा; स्वरूपतः ।
तेष्वेवाऽऽहवनीथ, स्यात्न यागोष्वप्यचोद्नात्‌ ॥
उ्जुहति तदाहवनीये इति श्रूय) । न यद्यजेरन्निति । तेनावहयमाह्वनीयचोद-
ना तवशतीलितस्ये यावत्‌ ! चउरवत्त जुहोति › ‹ यदुप्रहन्‌ जुहोति ” * यम
सम जुहलेति › इति चातिदेरेन सब>१दद्रर्‌ पराम्‌ |
ततश्वाऽऽहवनीयेन सदेवा स्यातिदेशतः ।
., प्रकृतौ वा द्वरुक्तत्व।दित्यथं निश्चयो मेत्‌ ॥
तथा च तामसि तितः पयाजवत्‌ ` इति तिद्धवस्प्रकृत्य्त्वं दितम्‌ “|
तभा छृत्चरुपुर।ड]२।न। प्रत्यक्षं वि.शरपणपिवानाद्राहपत्यप्राधिद्वारंनास्तीत्यवशषयं
सगाहेपरूमेव श्रपणं प्रह्ृतित. परपलुवदपतितन्थम्‌ । अस्नषु पदिम्‌ । ऋत्वि
सूत्रमारभ्यते ॥ ३९ ॥

समार्यासंयोगद्वचवर्था भवन । न हि ह चमकुवैतो दोतृप्तमारूयाऽयवती मवति ।
नरप तेनाक्रियमाणस्य होत्रत्यपदेर।ऽअकल्पते । तस्माद्न्यथानुपपच्या कल्पितय।
[+ + वेप शि („क | ^ अभ ९...
य विनियोगः । तत्र केचिद्‌।६्‌ । अन्धान्यनिरपेक्षयोरेव रूदिरूपेण कतकमंस-
मवयो प्रसिद्ध रततरस।र०५०।१.१४५।नय। िनियोजकत्वनिति । कतः ।
सयोग, पुवैनिद्ध ए निपित्तत्व प्रपद्यते |
न चेह प्रक्तमार4न तक वित्तयोगकारणम्‌ ॥

१(अ०२ेपा० ९ अ- ५ पू 9१० )१२९ (अन ३प्० ६ जर १०२), ३८ अभ
३ ए ६ अन ५ सु० १५) ४( भण्ड पा० ६ ज० ९ सू० १६}

[०१०७० { ९] मौमांसाद््ने । ११ ५

ष्यति । आध्वर्यवमध्वर्युणा, हतर होत्रा, ओह्वाजरभुदरात्ेति ॥ ४० ॥

होतृश्दस्तावन्न दै ्रनिमित्त इति र।जशब्डवदव प्रत्ययलोपप्रातिपरिकपत्यापच्यो-
रप्मरणाद्वगतमेतत्‌ । न च राजशब्दावरवि राज्यशब्दो होतृशन्दाद्धौतरशब्दः शक्यः
कस्पापेठुम्‌ । न हि यथा तथच मन्वादिभिः क्षत्रस्य रक्षणे विहिनं तद्राजकरपैतवेन ज्ञाय.
मानं प्रत्ययाभ॑त्वं प्रतिपद्यते । तेह केननित्सामिथन्यनुवचनदिहेतुकम॑त्व प्रसिद्ध यन्नि-
पित्ता प्माख्या स्यात्‌ । न चेव सति ममा्या विनियोक्तरत्यवसीयत । कथ तरपतत्या-
मवयवव्युत्पततौ विनिषोगः । उक्तमेतच्छब्दसतरूप्यमात्रादिति । न त्वेतदयुक्तम्‌ ।
यदि होतुः कम हेत्रमित्येव न भ्युत्पायते ततोऽन्तरेणैव करवुकम॑नन्धं रूढ्या सास.
प्यप्तमाख्ययोरुषपन्नत्वान्नथ)पत्ति. श्रति कल्पयेत्‌ । न रि वणत्तामान्यमत्रेण शाला.
माढ्योः कधचित्संबन्ध. । तथा च तैद्थति, न हि कण्वर्‌ भरे रथतरसबन्धः कश्चि
दस्तीति । यद्रि च कृते रान्ति. शम॑सवन्य राज्यशव्दः प्रवर्तत इति । तदयुक्तम्‌ ।
सन्स्य।ऽऽदिमन्छप्रष्ध।त्‌ । तस्माययव तत्र नित्य॑।रव बद्‌ धयार्जित्य एव पवन
रोखतः प्रतीयमाने सानुत्वपरतिपत्तििटाया राजशन्दमन्वार्माय २।उयशब्दऽन्वास्या-
यमानो यौ गिकस्तन्निमित्तश्चोच्यमानोऽपि नित्यनिमित्त्वान्नाऽऽदिमत्व प्रतिप) तयै
वात्र हीत्रमिति वृद्धिदशंनाद्धोतृशव्दात्‌ ‹ त्यः कम › स्मवमन्वा्यानमिति
गम्यते | केन तु तत्तस्य कर्मावगतमरिति । पमए्यादृहनास्ठेवे तादृश वचनमनुमा-
स्यामहे । नन्वितरेतराश्रय प्रभोति समाख्यातम्तद्रचन, तन कलते सयोग समाष्या-
पिद्धिरिति । नेप द्‌षः। समाख्या तावल्यतीतिष्पेण प्रत्या । सा ५ केन निमित्तेन

न ८

ततेय॑व निमेत्तमपक्षते | न च तदस्ति | तम्मान्नन्मारसौी श्रतिरसिति
९. म _ ^ ^ किक 1 + (५ ख्यं ५ अ निः
यथा हतर १ तेत्थमेतदि(> | भक्प्येव दिद्धदविप्वेवमेतद्धवेन स्याष््यौतम्‌ । अत

4 ~ ^^ ५अ ६, ५ ८ १ १) {क्र वि
नेतरेतराश्रधलमिति | नु चेद्‌ ^ आद्या चत तदनलात्‌ " रत्यननेवाधिकरणेन
पिद्धम्‌। सत्य पदि नतु तत्र मिभधातिरोषौ विचारि, । इह 4 गोगयत्वप्रकरण-

>

(॥

[न

विशेषतप्तवायेत्वप्र्तकत्या विर्‌।वमा₹द्भच परिहरति, उत्तर वेवक्षया वा[ऽनुवद्तीत्य.
पुनरुक्तम्‌ ॥ ४० ॥

( इति--समह्याऽधवथ्वदौना नियतपदायक्रतैताधिकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

[1

१(अ० १० पौ ४अ० २३ सु० ८६) अत्रत्य (नसौ कण्वानो रथंतर्‌ कण््रथतर,
भिध्येवं हृोच्यत ' द येवं भप्यमर्न पठति वकष्यतीत्यादिना । > व्याटनमि-- बलवला
पिरगण इति रेष. । ३ (अग रपा०३ अ०्४ स्‌° १६)।
१३२

११०६ सतन्तरवातिंकश्चाबरभाष्यसमेते- [अ ० ६पा०७अ०२!]

[ २० ] तस्योपदेशसमास्यानेन निदेशः ॥ ४१ ॥ स्ि°

किमेष एबोत्सगेः, स्वं समाख्यातं समास्यात्तपुरुषैः कपेन्यमिति ।
नेति वृमः । तस्योपदेशाद्विेषसमाख्यानाच्च निर्दक्ः । यथोपदेश्ः
तस्मान्मेत्रावरुणः प्रेष्यति चानु चाऽऽहेति । समाख्या, पोत्रीया,

¢, न

नेष्टीयेति । एप समाख्यायाश्वापवाद्‌ इति ॥ ४१ ॥

तेदुच्च !टलङ्कद्‌१नम्‌ ॥ ४२॥

यत्र होतु भ्रात्तरनवाकप्रनन्रचत्त उपश्चणुखाद्ति हात प्रा्रनवाक
समारूपया प्रा ्ये्तारं दक्षयाति । तथेदप्परं चिङ्ग भवति, उद्वीय
उद्रातृणाम्‌ ; ऋचः भणत उक्थ्यदं सिना, भत्तिगरोऽप्वयुणामिति स
माख्याङृेत भेदं दकेयति । तथेदमपि लिङ्ग भवाति । यो बाऽध्व्योः
स्वेद स्ववानेव मवति । एतदरोऽ्वर्याः स्वं यदाश्रावयतीनि समाल्या-
छतं नियमं द्कषंयति ॥ ४२॥
[२१ | भेषानुषचनं मे्ावरुणस्यो पदेशात्‌ ॥ ४३ ॥ पू

अस्ति ज्योनिष्टमे प्ञ्युरधीपोपयः । ये दीक्षितो यद्नोषोमीयं
पञमारमते) इति । नेत्रद समामनन्ति । तस्पान्मैत्रावरुणः मेष्याति
चानु चाऽह, इति । तत संशचथः। ~ सव्रानुवचनेषु सवेमैपेषु च भेजा
वरुणः स्यादुत यजरानुवचने भप इति । पिः तावताम्‌ ] सर्वीनुवच
गपु) आतव्ररपत्‌ | न [ह कशचिाद्रष आत्रयते। अिमन्ननु वचन मत्रा

विरेपधमाल्य।5प निरेृश्चनिवदे+ इ धतपवरत्तवौधिका मवति ॥ ४१ ॥

पामान्यसमाल्याविनि4गम्नतहि्गम्‌ | विरेषनमास्याया वु ि५बेदन्यद्‌.
द्रश्ण्यम्‌ ॥ ४९॥

८ ३।0--- पामान्यततमा यति ९।१६।प६ मास्या दन्‌ नध पक्रणम्‌ ॥ २०॥ )

उपटश्ात्तिद्ध समाख्यावामे समर्तकदेशविपयत्वेन विचारः । ऽयोतिष्टोमपरकरण
एवेनच्छूयते ^ त्मान्मत्रावल्णः परप्थनि चानु चाऽऽह › इति । प्रदेना्ध लग्नी
पमीय इत्युक्तम्‌ । तत्र सवरपाणामास्वदवत्व, सनुवचनाना च द्‌।त्रप्तमाख्यानम्‌ ।

५
0

तत्किमनेन देन समम्तविपयः समास्यबाप उत॒ कजिरेवेति । कि परा पष
ठवचनेदिशेन भे्ावरणोपादानदुदिर्यमानयोश्च वीदपरतिषादिततताहित्यविवानुषपते;

१ शब्दुप्रतिपादितति-एकवकये(पाद्‌।नावगतत्यर्य. ।

[अम १पा०७अ०११] पीमांसाद्थेने । ११०७

धरुणोऽस्मिेति । तस्माट्सकीनुवचनेषु सर्पेषु च मेत्राव्र्णः
ष्यतु | ४३॥

पुरोनुवाक्याधिकारो वा प्रषसनिधानात्‌ ॥ ४४॥ मिण

पुरोऽनुवाक्या वा भेत्रावरुणोऽनुव्रूषातु । कुतः । यत्न ॒मेषधानुबा-
क्या च सह्येच्येते तत्र भेच्राघसमः । यत्र केचत्यानुनाक्या न तत्र
प्ाबरुणः । यत्र वा केदलः प्रषस्तत्रापि न ¦ यग्रोभे समुन्चीयते, तत्र
स भवेत्‌ | तथर हि समु्धिनयोस्त समामनन्ति, तस्मान्मेत्रावरुणः
भेष्यति चानु चाऽऽदेति । चशब्दात्समुच्िनयोरिनि गम्यते ॥ ४४ ॥

प्रातरनुवाके च होतुद्शनात्‌ ॥ ४५ ॥

हतश्च पहयामो न सर्वानुवचनेषु मेत्रावरुण इति । कुतः । यतः

(= व

श्रूयमाणश्च चश्चब्दः पतमुच्चयान्वाचयमान्न प्रतिपादयति नेतरेतरयोगसमाह।री) नित्यं
स्माप्तगम्यत्वात्‌ । न चहान्वाचयलक्षणमुमयोम्तुर्यत्वादुपपद्यत इति समुच्चयः म्यान्‌ |
प्त च पथगवि स्वेष्वनुष्ठीयम्‌ नेषु सभवत्येवेति सामन्यवचन।त्सवप्र्यय || ४६ ॥

न सवैपरेषानुवचनेप्वपौ भत्‌ । क तर्हि । परोटुवाक्यापु । परैपान्तान्यनुवचनानि
पुरोनुवाक्या; । ताश्च प्र्त्येतद्वचन प्रवृत्त“ तम्मान्पैत्रावरुण ? इति । ताश्च
तादृर्यो ह्र एव पठिता इति तेम्येव केवरम्य प्राप्नुवन्ति | यम्तु॒त।मामन्ते यजेति-
शब्द्‌, स्र इष्टप्रङृतिकेषु तावनद्धेष्वतिदेशनाध्वर्यो- प्राप्नोति ` सामयभिप्वपि श्ैषेषु
च १२ाधेकारात्‌' इत्यव निवतेमानः ८ तेषा यनो विदद; स्यान्‌ ' इत्येवं मैच्रावर्‌-
णस्थेव । अभवः प्रषकम्योमयत्र करतृतवाद्व्यमागेन न्यायेन प्रेय मैत्रावरुणस्य कल्प-
यित्वा होतुरेव प्राप्नाति । तथाश्ध्वर्यो. " प्रेष्य? इति प्रषान्तरान्ननात्‌ " यज?
इत्येष निवतेमानः प्रतिप्रस्थातुः प्रभ्नोति । शेषाणि तु रष नुवचनानि निज्ञातकतृवि-
शिषत्वाज्ञिराकाद्क्ाण्येवेति न तेषु मेत्रावरुणविधिं समवति । पृरोनुवाक्याना पुनर
मयाक्रापततित्वादेकपदाचैत्वेन च नानाकतुत्वानुपपत्तहोतुरव्वर्योश्च प्रल्यवमानाना
साकाद्तत्वात्टनिषानान्च युक्तो मेत्रावरणातिधिः । एवं चश्ब्दोऽपि सहपश्गादपि
प्रकृ्टायैः (मथिता मवति, पपसनिधानात्‌ । न च पप्रष्य › इत्यादयोऽपि परषास्तस्थै.
वाऽऽत्मविषयाः पसतमवन्ति ॥ ४४॥

१(अग् देषा < अन ११०२२) २ अन रेषा < म १० सू० २१।

११०८ सदन्तरवातिकशचाबरमाप्यसमेते -- [भ० दषा०७म०२९]

प्रातरुषाके होतारं दश्चयति ! कथम्‌ । यर होतुः पातरनुवाकमसुश्ुषत
उपश्णुयात्दाऽध्वर्ुगही यादिति । तम्मान्ने सवानुचचनेषु मन्रावरुण
शाते ॥ ४५ ॥
[ २० ] चमसतांश्वमसाध्व्यवः समाख्यानात्‌ ।॥ ४६ ॥ पू

सन्ति चभसाध्वर्युवस्तेषु संदेहः । किं चमराध्वयघश्वपसान्चु
दरयुरुताध्वयुरिनि ¦ चभसाप्वयव इति ब्रृषः । कस्मात्‌ । चमसंष्वा-
ध्वयये ते ढुबन्तीति चमसाध्वर्यवः । तरमात्ते ज॒दुयुरिति । ४६ ॥

अध्द्युवा तन्न्यायत्वात्‌ # ४७॥ [स

अध्वा जहाते । एष हि न्यायः । यदाध्वयचपदाथमध्वयुः
कुर्यात्‌ , आघ्वरयैवश् होमः । तम्पादध्वयुजुहुयात्‌ । ननु चमसाध्व-
येव इति विरेपसमारूणानाच्मसाध्वयया होष्यन्तीति । नेत्युच्यते ।
चमसे्वतेऽभ्वयुवद्धवन्तीनि चमसाभ्वयवः । यदि तेरभ्वयजुहोति,
नतस्तैशवमसःभ्वयु भिरपि रातव्यम्‌ । यदि चपरसाष्वयवो जुह्वनि नाध्व-
युस्तदा ने न तद्वरस्युश्चमसाभ्वर्यवः । नगान जुहुयुरिति 1, ४७॥

चमसे चान्प्रद्भनात ॥ ४८ ॥

चमे चान्यं चपमा.व्योर्दयति । कथम । चमसांशचपसाध्वयवे

भयन्छनि, नान्‌ स वषटुकपरं हरति. मु दत्वा चपसाध्वयव प्रयच्छ

प्रातरनुवाक च हातुदशनात्‌ ।॥ ४५ ॥
( इति--भपानानुक्चनप्वेव भवादस्णम्य कतृतानिशमाधिकरणम्‌ ॥ ८१ ॥)

श

उन्तयनानादनहोमादि यार्वाकनिदतवरथ्यमसेषु प्राप्नाति तमव विशेष्तमार्या
नाच्चममाभ्वयुमि कर्तर्थम्‌ | ६६ ॥

सा नाम पिदाषस्तमष्या स।मान्यसमाख्या बाधत या तनिरपेक्षा प्रवर्तते | चम.
साध्वयुममास्या त्‌ चमम॑पवध्वयेवटून्रात्ति प्रतिपादयति | तयद तावद्ष्वर्र्गव जहुयान्न
तहिं नान्‌ जहनम्ते चमपाभवयैवो भवनि | कावमनुह्न एव तद्वद्धावं टमेरनान्यथा ।
यदितुम जुहाति तनः कदाचित्तम्य व्या्त्वेनाशक्तौ सतय ते जुहृतम्तद्वदधवेयु-
स्तम्माजनुोष्यभ्वयैः ॥ ४७ ||

वपटूकारिणं प्रति प्रनोजनान्तसमावद्धकषर्थे नयने चमसताभव्यु ननार्‌ बुवन्हु-

१ चमसेषु चान्यं चममाघ्वयुभ्य दति पा ।२ अन्यदृतिपा० । ३ एतसमत्रस्यभाष्यस्य
स्पटत्वात्न व्याख्यातम्‌ 1

[अ०६पा०.अ०२१] दीमांसादशने । ११०९

तीति गभ्यते । एदं स वषट्कत्रं हरति, पक्षयितुमिति गम्ये । तस्मा.
दुतस्य चपसाध्वयंवे भदानम्‌ । यो जु्षेति, स ॒परयच्छाते । तस्पा-
दम्यो जु्टोतीति । अपि च । यो बाऽध्वर्योः स्वं षेद स्वषानेव भवाति ।
सुग्वाऽध्वर्थोः स्दं बायन्यमस्य स्वं चमसोऽस्य स्वमिति । अ वाब
दस्य चमसः स्वम्‌ । यजमानस्य रि सः ¦ बपमरसोऽश्व स्विति
बुबशनष्वर्यो्मसेन होमं दशयति ॥ ४८ ॥

अशक्तीं ते प्रतीयेरन्‌ ॥ ४९ ॥

अथ कथं चमसाध्वयैव इति समारूयानमू उच्यते । अशक्तौ ते
प्रतीयेरन्‌ । यद्‌। व्यापृतत्वान्न शक्तोत्यध्वयुर्होतुं वदा समारूया-
सामध्यत्ति होष्यन्ति ॥ ४९॥

[ २२ | वेदोपदेशातूर्वहेदान्यत्वे यथोपदेशं स्युः ॥५०॥ प°

अस्त्यौद्रातरे समाख्यातः द्रयेनः, आध्वर्यवे वाजपेयः । तत्र
संदेहः । कं दयेने, उद्धातुमिरेव पदाय; कतेन्याः, बाजपेयेऽ-
ध्वयुमिरूतोभयन्न नानस्विग्मिरिति । किं माप्त । वेदोष्देश्रात्‌ ,
समाख्यानादित्पः । पूर्ववत्‌ । यथा, आध्वयैवामिति समारूयानात्प-
दार्यान्वयु; फरोति, एवमेव बेदान्यरवे यथोपदेशं ष्युः । यो येन
समाख्याते वेदे उपादिषटस्तस्य पदायास्तेनैब कतेष्या; । सङ्घः ख
तश्रोपदिश्यते । तस्माच्छ्येने, उद्वातृमिवाजपेये चाध्वयुभिः दाषः
कव्या इति ॥ ५० ॥

तभ्य मक्षणाप्ंमवाद्य एव जुहोति स एव भ्रयच्छति म्षणार्ं तं ब प्रहीतृतवेन चमघ्ना
ध्व्यूणा व्यापृतत्वात्तभ्योऽन्यम्वय दशयति ॥ ४८ ॥
अशक्तो ते प्रतीयेरन्‌ ॥ ४९ ॥
( इदि-- चमसहोमेष्वध्वयुकतुकत्वाधिकरणम्‌ ॥ २२ ॥ )

4 गुणमुरूथन्यतिक्रमे तदथेत्वानमुरूयेन वेदसंयोग इत्यत्र व्यारूयातं यथाऽङ्गानि

१ सारगत्तश्रोति पा० 1२ ‹ अष्वयवा तनन्यायत्वाच ` इति सूत्र एव "यदित स जोति
पतत कदाचित्तस्य भ्याएतत्वेनाशक्तौ सत्याम्‌ › इत्यादिना व्याष्टयातत्वाद पुना सुत्रस्य पाठमा्रं कृशम्‌ ।
३ (अर ३पा० ३अ०२सू०५)

११११ सवन्नदारतिफद्ावरभाष्यसमेते-- [अ०६१०७अ ०२१]

तदुब्रहणाहवा स्वधर्मः स्यादपिकारसामराससहज्गे-
रव्यक्तः रेषे ॥ ५१ ॥ सिण

तद्रहणात्‌-पाङृतधर्ग्रहणादा, स्वधर्ः-समेपमे्ोदकपािः संयुक्तः
स्यात्‌ । चोदकसामथ्यात्सहाङ्खैः यादिति शरूयते । तानि चाङ्खानि

[प

ज्योतिष्टोमे सन्त्यपेकष्यन्ते । तत्र ज्गोहिष्टोमे नानतिविजस्तैरस्य सहैक-
घाक्यता । ननु परत्यक्ञा समाख्या, चोदक आनुमानिकः । उच्यते ।
सरये प्ररयक्ता सपास्या । रौकिकीतु सा । तज्नानुमाय वैदिकं शष्दं
तेनैकवाक्यता स्यात । चोदके पुनरविपरकृष्टाधीतया परत्यक्षयेतिकतेर्यतया
सरैकबाक्यत।। तस्पाश्लोदको घटनत्तरः।

प्रधानवेदस्यपेशं रमन्त इनि । तम्मान्छ्येन सर्वे पदाधौशचोदकप्ात्ता उद्वातुभिः कतै-
च्या इति ॥ ५० |

उक्त, ष्यते चेतद्यभा जघन्यकारत्वान्प्रयेोगवचनश्चोद्क ददु इति । प्रयोग
वचनाश्चया च प्रथानप्तमाख्या, सा सत्यपि प्रत्यक्षत्वे टुटा । यावच्चानिदेशेन
नाङ्धानि प्राप्यन्ते तावत्कम्य कतौर नियच्छानि । यदा तु प्राप्तानि मवन्ति तरैषा
कलतकतसमन्पन कद विदपेति किं समास्या करिष्यति। न चात्र प्रठनाधो मवति,
्रतिकरपनेन समाख्याया विप्रङ्ृष्टत्वात्‌ । ईक्त ह्यन्य) कलपतमृछाना प्रमाणाना प्राप्त
नाधो भवति न कर्व्यमृानामितति । तम्मात्परा्कृतग्रहणेन तदाविकारपतामर्थ्याज्ज्यो.
पिषटोमवदेव नानाकर्तृकः स्यात्‌ । यद्यपि च प्रनावपि समाख्यगैव नानाकतीरम्तथाऽपि
वद्छप्तमबन्धत्वादिह श्र॒तिदुस्यता । यत््राकृत किंचिद्‌ प्नायत तस्य प्रथानसमाख्यात
कतो भविप्थतीति दृशेयन्न,ह्‌-“ अभ्यक्त, शेषे' इति । अकल्वस्थत्वाद्भ्यक्तोऽय कर्त.
बन्धः कंट्ादन्यत्र मवितुमरति । न त्वस्य विषय प्म्यग्दर्यते | कण्टकवितोदनादीनि
यद्वा प्रवानस्माूयाते वेदे पठचन्ते, वेदान्तरे व( । यदि तावक्तत्रैव तनः स्भ।ख्ययैव तेषा

१ चोदवेनेति प्* । २ उक्तमिति-गुणमुल्यम्यनिक्माधिकरणे स्वरचचाया स्वयमन्त.
भित्यथेः + ३ वक्ष्यत इति-(स० ५ पा १अ० १० स॒ १८) इत्यत्र मष्यशूरेणेत्यर्थः ।
४ (अ ३ पा ३ अन ७) इ्यत्र “अथ यत्तत्र॒ तजनोच्यते, इदमनेन बाभ्यते ' इत्यादि-
भाष्यम्न्धन्याल्यानाकसर इत्यथ । ५ समार्ग्येवेति--जीद्वाज्मिति समाल्याय।. सवेनामाथंविहि
ततद्धितान्तत्वेन सूवनाम्नश्व बुदधस्थप्रकारावच्छिन्नवाचित्वातप्यकवृत्तित्वावसायात्स्वसमाल्ययैव कत्‌.
्रा्निने प्रधानसमल्ययेखथ्‌ !

[अ०दषा०५अ ०२२] मीम।सादर्चने । ११११

यत्तृक्तं समारूयानाद्रति । तत्रोच्यते । अग्यक्तः शेपे, समास्योतो
अदिष्याति । यः पदार्थो न चोदकेन प्राप्नोति, तत्र समारूयया नियमो
भविष्यति । यथा, येने कण्टकरितुदन्तीति, उद्धततरो वितोरस्यन्ति,
वाजपेये चोषं पुटेरर्पयन्तीत्यध्वयेवोऽपयिष्यन्ति ॥ ५१ ॥
इति भीशवरस्वामिनः कृतो मीमांसामाप्ये तृतीयाध्यायस्य
ससरमः पाद्‌; ॥

कप्रंसमन्धो न प्रधानद्ररिण । अथ त वेद्‌न्तरे पठ्यन्ते तनः प्रदयक्षत्वे सत्यपि तयव
विशेषपतमार्यय। जरी यम्या मितव्यम्‌ । अधात्रापि गुगमुख्यम्यतिक्रमन्यांय आश्रीयते
ततः स्तोत्रशम्त्रादना उ्योतिष्टोमम्याऽऽभ्वयैवसम,स्यानादधवर्यकतुकत्वपसङ्ः । > चाश्र
* मन्द्रं प्रतःसवने ' इत्यादिवत्समाधानम7ति | नरमा श्रषानेनाङ्धेषु प्वसम।ख्या बा.
ध्यते । मा त्वौत्पत्तिकेन कतृसबन्यन विनियुक्ता सती प्रवानिन गते । न चाङ्गाना
प्रधानद्वरेणाऽ ऽध्व्वादरिसमाख्या यज्यते । न हि प्रधानान्य। धवयवादि मा्याभियज्यन्त)
गृणमृतेषु कतेव्यापारात्‌ । या च प्रवानेषु न व्माप्रता प] तेदरोरेणाद्धेप्ववतरिप्यतीति
कुत एतत्‌ । ऋरवेदादित्तमाख्या प्रधानप्वङ्गषु च।विरुद्धा | तेन क्रियत इतिचत्त्न
व्यपदेश. । स॒ उ प्रधनप्रयोगवचनेन पिधयत्वादङ्षु यु्धते | १।२दङता चाऽऽध्व्.
ष।दिततमारूथा | स्ता यथाप।८मव भविहमरहृति | न चात्र गुणमृख्यन्यतिक्रमन्याये.
नानम्युपगतेन सवच द्दुष्यति । केण्टकेमितदन।द्यश्च प्रघानवेदप्तमानेत्पत्तय एव
द्रष्ट्याः । तदात्मना च दक्यम्‌ ‹ अव्यक्त, शेषः! इति वक्त, नावश्यं प्रधानादेवाव.
तरन्ती पतमाख्याऽनुगृह्यते । पाक्लादनुप्रहेऽप्यननप्रहेऽपि वाऽन्याद्ेषु कृताधत्वेनाविरोधा*
रान्‌ प्राङृताङ्कव्य)तारत्तंपु प्माख्या ।वान५.#।।त ।6द्धम्‌ ॥९१॥

[3 ~ कत कः
( इति--र्येनादो प्ाङताङ्धेषु नानाकःैकत्वातरिकरणम्‌ ॥ २६ ॥ )
[> } ¢ ® / न _ ल, 2 9 [९3
[ 0 ट्ट © ६ भ त्‌
हते ~ श्रा भट्कूमारदवेराचते मामप्तामाप्यन्या्याने त त्रवार्तिके
तृतीयाध्यायस्य सप्तमः षादः ।

१, समाप्येति पान । ९ (अ०रेपा० ३ >० २) अत्रदयन्याय इत्य. !

११६२ ततन्तरबातिकश्ाबरभाप्यसमेते-- [०६१०८५० !]

अथ तृतीयेऽध्यायेऽ्टमः पादः ॥

[= १

[9] स्तामिकम परिक्रयः कर्मणस्तदथत्वात्‌ ॥ १ ॥ सि°

अस्ति परिक्रयो ज्योतिष्टोमे, द्वादशशतं, दजपूणंमासयोरन्बा-
हयम्‌ । तत्र संदेहः । किमध्वयुणा परिक्रेतच्या ऋतन उत स्वा-
मिनेति । दिः भापतम्‌ । समाख्यानादध्वयुणाति परत, ब्रूमः । स्वामिकमे
परिक्रयः । स्वयं करोतीति गम्यते । कस्मात्‌ । कमेणस्तदथत्वातर्‌ ।
फरकामो हि यजमानः । यश्च फलकामस्तेन स्वयं कतेव्यम्‌ । स
यादि परिक्रीणीते, ततः स्वयं सम करोतीति गम्यते। अथ न परिक्री
णीते न सर्वं इयात्‌ । तस्मा्स्वायी परिक्रोणीत हति ॥ १॥

वचनादितरेषां स्यात्‌ ॥ २॥

किमेष एवोत्सगः । नेत्युच्यते । वचनादितरेषां स्यात्‌ । यत्र वचनं
भवति तत्र उखनप्रामाण्याद्धवति परिक्रयः । य एतारष्टकामुपदध्यान्स
भ्रीन्बरान्दग्रात्‌, इति ॥ २ ॥

[>

समाल्यापवादत्वेनैतदापे विचायते । कि परिक्रय आध्वयैवादिष्वाज्नानात्ततेसमा-

९, ध [^ क ५ _ ^. [प १
छयतिः पुर्षेः कतेष्य उत स्वामिनेति । प्िद्धे त्वेताःमन्‌ ‹ अन्धो वा स्यात्परिक्रय-
ज्ञानात्‌ › इत्येतदुदर्भ्यम्‌ । तथा स्वामिना टौ किक उपाय आस्येयो यथाऽष्व््वाद्यः

(न

श्वद्रभ्येणेतराग्परिक्रीणते पमः्यानुप्रहथामिति प्राहऽभि्षयते ।

= क

खौ किकाश्रयणं तत्र यत्र नान्योऽस्ति पै्रकः।
वैदिके द्तिणाद्‌नि प्ति ¢ छौक्रिकाश्रयः ॥
१।२कयेण हि सवैत्र स्वयं कर्तत्वं यजमानस्योपपादित यदि परिक्रयमपि न कर्य
कचित्कतृत्व प्रतिपद्य । छाकिकिनोपायेन प्रतिपत्स्यत इति चेत्‌ । न वचनाइते स्वयं
कतृत्वन।घाप्ंमवात्‌ । तस्मात्स्वानिकम ॥ १ ॥
उपदध्यादिति परस्मैपदाद्याजमानत्मेऽवघारिते वरद्‌नम्विकं । तत्सिद्धिश्च
यदि तावच्छज्ञीयेण परिक्रयेण रम्यते ततोऽस्त्येव यजमानस्य कतुत्वम्‌| अथ न भ्यते
त॒तो छोकिकं उपाय इति ॥ २ ॥

( पति--दक्षिणादानस्य यमानकतूकत्वापिकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

भ~ = ~ = त,

१ स्कयनिति प०।२( अण ३पा०्०अ्‌०् ०२० )।

[म०६पा०८अ०रे] म्ौमांसादर्धैन । १११

५५

[२] संस्कारास्तु पुरुषसामथ्यं यथापदं कर्मवद्‌-
व्यवतिष्ठेरन्‌ ॥ ३॥ प°
ज्योतिष्टोमे श्रयते-केशदमश्रु वपत; दतो धावतत) नखान निकृ
न्तते, स्नाति, इति । तत्र संदहः । फिमव॑जातीयका अध्तरयुणा कतेन्या
उत्त यजमाननेति | कै प्राप्तम्‌ । अध्वयुणा कतेव्याः संस्कारा यथा-
वेदं व्यवतिष्ठेरन्‌ समाख्यानद्पुरुषण क्रमवत्‌ । यथा, अन्ये पदाथा
यस्मिन्वेद्‌ आम्नातास्तत्सपार्य।तन पुरुषेण क्रियन्ते एषम.
तेऽपीति ॥ ३ ॥
याजमनास्तु तत्मपानत्वात्‌ कमंवत्‌ ॥ ४ ॥ सि°
यजमानेन वा कतैव्याः | कुतः । परुपप्रधानत्वरातु । कथं॑पुरुष
माधान्यम्‌ । कजैभिपमाय क्रियाफलं गम्यते, तस्मात्पुरुषस्य कम
करणसामथ्येमुपजनयन्ति । न च कच्चिद्यन कमकरणेन सामय्यञरुप-
म्यतते तद्य पुरुषान्क्रोणातीति । इप्सितेभ्यः पदायेभ्यः ऋणाति)
येन यस्य सममथ्य्‌ मवति, तत्तनेव कतैव्यम्‌ । कमैवतु , यथा प्रधा
नकमाणि पुरूपाथानि यजमानस्य भनवृन्त्येचमेतदपीति ॥ ४ ॥
व्यपदेशा ॥ ५ ॥
पररमैपदव्यपदेरध् भवति | तमभ्यनाक्त) शरपीकयाऽनाक्ति, इति
च । अन्यो यजमानम्याञ्ञन५भ्यञ्ननं कर।तीति गम्यते ॥ ५॥

कतत्वमेतेतेतना विगुणमिति यथातसतमास्यं सम्क.राः॥ ३॥

परेपभवृनत्वादृषा ^.गममतेः । गुणमूते हि कंठ^पारोत समास्या नियामिका
मवति | प्रघानत्व च यजनमानस्वास्दमवधारितम्‌ {न मेते कतृत्वमजननार्था. ।
तैविंनाऽपि तिद्ध कतल फठमात्रानृत्पादात्‌ । ऋषिषदूकल च द्क्िणालामात्मक
विनाऽपि तेरुषटम्यत न तु यजमानम्‌ । तम्म.वधेव प्रधानानि पुरुषानर्वाद्यजम्‌।नन-
वेकाणि मवत; एवमेतेऽपीति) यथापरापररूपाणामेव चैषा यजमानग।भित्वामित न्‌
द॑न्तवावनमव्वुणा गृत्वा यजमानम्य दन्ता; क्षाद्यित्तयाः | म.कदमश्रुवपनेऽ.प
निलयं ना(पितकपैत्वमिति न।ध्व्यो: क्ुरमरहणापाते ॥ ४ ॥

अध्वयृष्यापारे च ‹ अभ्धनक्ति › इति परस्मैपदेन निरदुशात्‌ ‹ अभ्यड्क्ते ›
एत्यात्मनेपदयुक्तो निधियजमानस्येति मम्यते ॥ ९ ॥

१ कर्मकरणे, इति पा“ । २ दन्तपावनमिति--दन्नसंलोधनः काषटमित्यथं । २ नापितकपूह
प्रो ज सुस्व वशस्य रुपो ति बरहभिर्पाठ ।
1४०

१११४ सतन्तना तिकश्वावरभाप्यसमेते- [अ०६१०८५०]

गुणवते तस्य निर्देशः ॥ € ॥
यदुक्तं समारूयानाश्चयावेदमिति। नैतदेवम्‌ । गुणत्वे तस्य निर्दशनः
त्र वयं सामाख्यां निय।मिकापिच्छामो, यत्न कमणः भराधान्यमर्‌ |
यद तव्याः पुरुषाः भाप्तस्तज समारूपया नियमः । कल्प्यो हि
संबन्धो वपनादमिः पुरुषाणाम्‌ । अदृषटरायेत्वात्‌ । क्ल आरादुपका-
रकैः । न च क्लृप्त उपपद्यमाने करप्यः शक्यः करपयितुम्‌ । तस्मान
पुरुषप्राघान्ये समाख्या नियामिका स्यात्‌ ॥ ६॥
चोदनां भरति भावाच्च ॥ ७॥
चोद्नेत्यपृः ब्रूमः । अपूर्व प्रति संस्कारा विधीयन्ते । ते हसंम-
वाद्येषु कल्प्यन्ते । संनिषृष्टदरन्यामावे च विप्रेषु भवेयुः । यदा
तु सनिद्ृटे द्रस्य संभवन्ति तद्‌। न विपरकृेषु प्रयोक्तव्याः | ताये.
त्वात्‌ । तस्माद्याजमाना इति ॥ ७॥
अतुल्यव्वादस्समानविधानाः स्युः ॥ < ॥
ददं पद्‌।त्तरं सत्रप । अथ कर्मान्न समानविधाना भवान्त । अवि.
केषविधानाद्धि पुरूपमा्स्य प्रपतुब्त । तदुच्यते । नेतत्समानं सरवै.
पुरषाणा विधानम्‌ । कुत; ¦ अदेस्यन्वात्‌ । अतुरया एत॒ एतद्विषानं
माति । काऽट्ल्यता । सद्यजमानस्य 1वरहिता न कऋतिविजाप्र्‌ । कथं
यजमानस्य दिदिना इत्यवगम्यते । अथौरस्बयं प्रयोगे स्यादिति | न्ब
विशपादत्विजामेपि विहिताः । भयाननामाव।द्‌ विदिता इति पश्यामः ।

य्तदितरकभबत्सम।स्यया नियम्यत इति | नेन्न समाख्या निथामिकौ भवति, यत्न
कवुरपे्ा | क चाप्त) यद, परिक्रय. । प्च कतुः क्चिट्रुणत्वम(पादयितु क्रियते
न सम्काराय । तदसथति वर्पनीयो [हि वपन, सह विनैवपिक्षया तबन्धः |
दृतरैः पनः वदषेऽपलणारिति ॥ ६ ॥

प्रवानापूच्रयत्तच यजमनस्य प्न्कारा, सनि. मुखमपूरवेण ग्रहीप्यन्त । तास्सि.
द्धयभत्वादा ततैव कन॑स्या इति ॥ ७ ॥

अनेन च न्यायेन यजमानष्य) समाख्यया चस्विना भवन्तु पिर घाभावात्‌ | नश
तस्कारत्वाल्धतिप्र4नमावतेमाना दोक््यन्तीति चोदिते व्रदति। नेतश्क्तम्‌ । ९4 हि
यजमानेन स्वय कन्य परिक्रयेण वा कारयितन्यम्‌ । तद्यदि मेस्कारानध्वयवाद्यः

न -- स ~ ~- ~

> गुणत्वेनेति पा ।> इतं; ~ नारङुणकारकैर गै रित्य्. ।

न न्क

[भ०६पा०८अम०१] मीमासादने। १११५

फथं पयोजनाभावः । ऋत्विग्भिः क्रियमाणा न यजमानन कृतान
फारिताः ! अतदर्थत्वात्परिक्रयस्य । स्वय॑कृताथ नार्थिन उपङुबन्ति |
तस्मादपयोजना; । अत ऋरिवजामव्रिहिताः ¦ एष्दतुस्यत्वम्‌ । तस्मा
समानविधाना इति ॥ ८ ॥

{ ३ | तपश्च फटसिद्धिवाल्ोकवत्‌॥ ९ ॥ सि°
तपः भ्रूयते-- दघं नाश्नाति, उयहं नाश्नाति, इति । तत्र संदेहः ।
किमास्विजं तपः, साजपानामिति । क प्राप्तम । समाख्यानादाततििजं
तप इति पापतम्‌ । एवं प्रात ध्रुमः । याजमानं तप इति । कृतः । फल-
सिद्धिरवात्‌ । फरसिद्धयर्य तपः । तपःसिद्धम्य यागफल सिध्यति ।
कथमेतदवगम्यते । दुखं हि तपः । दुःखं चाधमफलम्‌ । अधर्मो याग
फलस्य प्रतिबन्धको भवाति! अभ्रेयम्करो हि मः । तस्मिन्सति न
भयो भवितुमहति । तस्मारसोऽपनेतव्यः । पलमोगेन च व्रिरुध्येते
धमाधर्मो । तस्माद्दु.खफलमोगाया्धमः श्रूयते । यत्तेन दुःख
ुर्पाद्‌यितव्यापिदं तदिति । एवं दृष्टां भवनि) नादं कल्पा रतव्यम्‌ ।
कुयसते परिकरयस्यायेग्यत्वनमाध्यतवान्न कारिता नापि इता इन्यकमाङ्गमवम्यु, ।
तस्मान्निकियजमानानामेते समानविधाना इति ॥ ८ ॥

( इति~- वपनादिरतस्काराणा याज्मानन्नाघकरणम्‌ ॥ २ ॥ ,

तपसे। दु खकरत्वात्कतौ गुणभूतः समोरूयया नियम्यत इत्यारङा ननेवर्तयति |
यर्मादिद्मपिं पेग्कारवःफलप्रि्रहणय,ग५त्व करोति । यजमानस्य च योभ्यत्वमप्र-
तिनद्ध कर्तव्यं निविजस्तस्मा्याजमानम्‌ । योग्यता च सतरैत्रैव द्विप्रकारा दोषापनयेन
गुणान्तरो१जननेन वा भवति । तत्र पेम्कारा गुण न्नरमुपननयात्ति । तपश्च दोषनि"
घातं करोति । यो हि उयोनिष्टोमादि करोति तम्धकान्तेनाम्िन्नन्ममिन्दा जन्मनि
विहिताकरणप्रतिषिद्धपतवानिमित्ता दोषाः सन्ति । ते चानपनीना क्रतुविपरीतम्बफलो
पमोगदानादस्यन्तविगुणस्यापि क्रतो. फलं प्रतिब्नन्ति । सोऽय ऋतुरप्रतिवन्धदेु
कविद्पक्ते । तत्र प्रकरणश्चतस्थैव तपसरोऽक्य ऋतु प्रति कथचिदुपकारकत्व कल्प.
यितव्यम्‌ । तत्रपिक्षाधनिधियेग्यत्वेदषिक्षपणकर्पनमेव उयाय । शक्य हि दु खाना
द्षमैस्य कायेविरोधिनस्तपप्ताऽपनयनम्‌ । येव प्राय्चित्तचरणाद्‌द्‌ .सेनाल्येनापि सता

१ भमे षति प्‌। = ।

१६१६ जतन्नवातिव शायरभाप्यसमेते- [अश्द्पा०८भर ४)

तेन फरोपभोगेन क्षीगेऽधर्मेप्रतिवेद्धो यागः फलं दास्यतीनि । फट

साद्धश्च यजमानस्य कव्या, निजाम्‌ । तस्माद्याजमानं तप ईइति॥९॥
वाक्यगेषश्च तदत ॥ १० ॥
एतमेवार्यं वाक्यशेषोऽपि ब्ोतेयति । यदाबे पुरुषेन रचना
न्तभवाति, यदास्य दृष्णे चक्षुषो नसयाति, अथ मृन्यतम इत्‌ |
यद्‌।ऽनरनस्तद्‌। ५१६ इति । मेघश्च यज्ञ; यज्ञे त्यागः । त्याग क्तु
मर्ह्तपसा यत दृति चाक्यदरेपो मवप्ि । व्याग च यजमानः।
तस्पा्याजपाने तप इति ॥ १० ॥
वचनादितरेषां स्यात्‌ ॥ १३१॥
किमेष एवोन्सरमः, सर्वं तपो याजमानामिति । वचनादितरेषाभू |
यत्र बचने, त> ऋत्विजाम्‌ । स्था, सर्म ऋन्विन उपवसन्तीते॥६१॥
[| ४ ] गृणलाच्च वेदेन न व्यवस्था स्यत्त्‌॥ १ ॥स्ि°
अथ यदुक्तं, समख्यानाटार्ििजं तप इति । गुणत्वान्न समा
ख्यया गद्यते ¡ यत्र पृरूपम्य गुणमावस्तत्र समारव्या नियामिका ।
एव वा येने श्रृयत-न्टहिनाप्णोपा लोहितवसना ऋलिनः प्रचर"
न्ति, इति । तथा वाजपय श्रूयत, िरण्यमालिन ऋत्विजः मचरन्ति,
इति । तेच सदेः । किं शयन, उद्रान॒भिछोहितोप्णीषता कनेन्या,
व\जपेये चाध्वयुभिर्हिरण्यमालिव्वदुतमयमपि सवर्न्विजामिनि । क्रे

मह दु-खान्त्रय दप सद्र ५म। । वेना ट्नि न) द्रग्सतं तथवात्र द्रष्टव्यम्‌ ।
यानि त्वकम्‌ हमृतेन्येव तप, श्रुत फटहमद्धानि व तेषा फटपाधनस्यापरस्या,
मोवात्परतिवनव निरो कर पक। नर्तीति म्वेगादधव कर्ष्यते | यानि त प्रायश्चित्त.
१।स्‌ तषा ((प्रपहरमानमवे फर।माते न सवेनकरपत्वमध्यवसातस्यम्‌ ॥ ९ ॥

मथ।हत्ववाक्यरोप्वामभव्यं द्योत्यत ॥ १० ॥

वेरवानवदेतनद्रष्टव्यम्‌ ‹ कऋत्वन उधवसतिति ' इति ॥ १६१ ॥

( ३0-- तपो याजमानत्वापकरणम्‌ ॥ ३ ॥ )

¢ गुणत्वे तस्य नरेशः ! रत्यनेन मता्थनित्यन्यथा व्याचष्टे, ये स्कार: सन्तो

वननाटविजा जानन्ते @# मम्नस्यरस्य [ननम्वन्ते नते । खाहतप्णामद्य। दह्यद्रात्रा.

१ बरदानवदिति--ण य॒ णन्निष्टकामुपदभ्याःसव्रन्वरान्दथ्ात्‌ ' इति वचन'दथा वरदान
प्वयवं तथा ्रहूनेऽपत्य ज , २ (अन ३ प ८ अ० २०६ ) ।

[भर हैषा. ८अ०९] मीमां सादृने । १११०

ताषस्प्प्म्‌ । समारूयानात्‌, इये, उद्रानुभिरडजपेवेऽध्वयुभिरैति। एवं
प्राते रेपः । गुणत्वाच्च वेदेन न ष्यवरय। स्यात्‌ । गुणो रोरितरीष्णी-
षता हिरण्यपाित्वं च । एरुषः प्रधानम्‌ । अतो छोहितश्ुष्नीषं हिर"
ण्यमाल्ा च बुदवविररेषणत्वेन श्रूयते, न कःव्यतवा । तस्मादपुक्क-
प्राधान्यम्‌ । किमतो ययेवं, पुरुषाणां भधानपनि समारूवा न निषा.
भिकेर्येतदुकम्‌ । अपि च, गुणत्वश्रदणान्स्ेपुरुषाणामेतदिषानपिरि
गभ्वते । पधानसनिधो हि गुणः शिष्यमाणः ्रतिष्धानमुपदिषटो
भवाति । तत्र वचनेन प्राप्न कथं समारूयया बिचमाययाऽपि नियन्तु
शक्येत । तस्मादुभयत्र सैत्विग्मिरेवंजातीयको धरः कयि.
तेति ॥ १२॥

[५] तथा कामोऽधरसपोगात्‌ ॥ ३३ ॥ तिर

ज्योतिष्टोमे समामनन्ति, यदि कामयेत वत्प्जन्य हति, नीचै;
सदो मिनुयात्‌ , इनि । तत्र संदेहः । रि मात्विजः कामोऽथ याजमान
इति । किमेवं, यदि कामयेताध्ववरिति, उत यजमान (त्येष संशयः |
किं पापम्‌ । आनिलः कामः| समाख्यानात्‌ । अथीं परकृतोऽध्वधः ।
दिषु पठययमानाः सत्यपि सम्कारत्वे वचनारत्विजा क्रियमाणाः समास्याविषयतां प्रति,
पथन्त इति प्रपि ब्रूमः ।

संम्कारत्वादतिक्रान्ते समाख्यागोचरे सतति ।
भ 11 + ५ {- [3
वचनेनरिवजां येन तेनैवान्येष्वपि स्थिताः ॥

ल क [प [»4 [+ य + ४१
ऋत्विगुदशेन हेते विधीयमानाः प्रतिपरथानावृक्तिन्यायात्पवेषां मवन्तो न शका;
समाख्यया बाधितुम्‌ । तस्मादिह न म्यवम्था स्यादिति ॥ १२॥

८ इति--ऋत्वकस्काराणा सवे्विग्वमेताभिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

प्रघानक(मस्य॒यनेतेत्यात्मनपद्‌।त्सामानाधिकरण्याद्‌। षानमगताच्।ऽऽत्मनेपदात्मकाक
कतविषयव्वेऽर्यतः पिद्धे ये गुणकामाः सदोमानविरेषादिषु श्रुतास्तेषु भियुयादित्यके

१ वचनादिति--अनेन च प्रकृतोद्‌।हरणस्य बपनाधिकरणन्यायाबिषयतया बिचार िषयतस्वं यु-
कमिति सूचितम्‌ । २ सेश्रस्यकामक्देन प्रङृताधिक रणविषयं बिदेदयति-प्रभानडामस्वेसयादिना \
३ अन्यत. सिद्ध इति--“ राज्ञफलं प्रयोक्तरि ` ( अ०३षा- ७ भर ८ सू १८) इत्यभि
करणन्यायेनेत्यषेः \

११६१६ रतैस्बवरारिकद्ादरभाप्यसमते- (*०६प०८अ०६]

.स वाक्येन संबध्यते, मिनुगदिति । तस्मादातिवजः काम इति । एवं
भा ब्रूमः । तथा कामः स्यात्‌ । यथा तपः । याजमानः काम इत्यथैः ।
कुतः । अयैसयोगात्‌ । अर्थेन यागस्य साद्धस्य, यजमानः फलेन
सेबध्यत इति गम्यते, उपग्रहविशेषात्‌, ज्योतिष्टोमेन स्वगैकामो यजेत,
इति । उपप्रहमिशेपाश्च मिनुयादित्यध्वयुः पराथेमिति गम्यते । अथ
यदुक्तं, परकृतेन।धिना सैकवाक्यत्वादि ति । उच्यते । एवमपि भरद्तेः
नार्थेना सरेकवाक्यता । यजमाने कामयमाने मिनुयादिति ॥ १३॥

व्पपदेनादितेरेषां स्यात्‌ ॥ १४॥

यत्र भव।त व्यपदेश्षरतत्राऽऽलत्विजः कामो भवति | यथा, उद्वाताऽ5-
समने वा यजमानायवा य॑ कामं कामयत, तमागायति, इति । यधा.
स्मन इति यजमानायेति परिकरयेत, यजमानग्रहणं वाशब्दश्च न
समंतो स्याताम्‌ । तस्माद्यजमानव्यप्देशादार्मानपवोद्राता अतिनि-
ददिशतीति गम्यत ॥ १४ ॥

[९] मन्बाश्वाकर्मकरणास्तद्रत ॥ १५ ॥ सि
इटेषंनातीयका मन्ता उदाहरणम्‌- आगयुदा अमनेऽस्यायुर्मे ददीत,

समानकरकन्वाद्विरुद्धय। सम।ए्ययाऽभ्वयु विषयत्व प्रप्त, प्रधानगतेनाऽऽत्मनेपदेन सम.
म्तप्रयोगविषय, फटप्तनन्घो यजमानरप वर।ऽवगम्यत इति यदि कमयत यजमान इति
प्रकरणादवधायै तद्ध'गित्व भस्मन । तथा चाव्क्युत्यापरि परस्मेपदमुपपर्स्यते | अन्यथा
* इमि श््षेपणे ' इत्यम्य कनेमिप्रायक्रिय।फलविवक्षाया नित्वादात्मनेपदं स्यात्‌ ।
अनया च श्त्या प्तामानाविकरण्ये वेक्यगम्य बावितमित्यदोषः । तद्वशन वा यन.
मानग्राथेनानुसारो याऽभवर्योः काम ए्प ने यजमानो वृष्टिं प्राप्नुयादिति तदपेक्षया
सामानापिकरण्यमविसुद्धम्‌ । तथाशब्देन च पूर्वापिकरणादेतावदतिदिङयते प्माख्यया
न नियम्धत इति ॥ १६॥

अन्यत वचनादितरेषां म्थादिह्‌ तादशम्य वचनम्याभावद्रचपदेश्षादि त्युच्यते ।
वा्ाव्देपादाना्यजमानन्यतिरकेण च[ऽऽत्मग्रहणाचतुध्यौ च विस्पष्टताद्ुप्रतीतिः
“अत्मने वा यजमानाय वा, इति कतृद्यम्य फलमनन्ध इति शक्य विज्ञातुम्‌ ॥ १ ४॥

( इति- गुणजन्यकामाना याजमानत्वाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥)

१ वाक्येनेति ०१२ परसमैषदरत्येतयथः ।

[अ०६पा०८अ५०६) भीांसादने । १११९

वर्चोदा अग्नेस वर्चो मे देहि, ईति ) एषु सदेहः | किपात्विजा
उत याजमाना इति । समाख्यानाद्ास्विजा इति प्र्प्‌ । एवं
भाप चरमः त्राते तदरद्धवेयुयथा कामः । एवमात्माभिधापिपदं
युक्तं भवति, आयुर्मे, वर्चो मे, इति । आयुरवे्रे इत्येवमादिभिः कम.
फरममिधीयते । अग्रे त्वं कभफटं मे साधयेनि । ठदिह कमफल
युत्सादाय सक्रत्यत्‌ । यजमानश्च तनात्सहतं, नान्यः | यटारत्व्॑‌ः
कफल, न तदर्थोऽ्निः । सिद्धं दि त्‌ । यद्रजमरानस्य, तदर्थोअधः
तस्चासिद्धं सद।श्ञासिततव्यं, यदुत्सादं जनयरत्यवेगुण्याय । ऋ्मत्वमापि
सिद्धे यदुर्सहते, तथ्चजमानस्येव कपफल।योःसहते । तत्राऽऽत्मामि
धायिषदं नावकरपते । यजमाने चाऽऽत्माभिधायिषदं करप्यमानमगोणं
भवति तरमाद्याजमानाः ॥ १५॥
विप्रयोगे च दशनात्‌ ॥ १६ ॥

विप्योगे चना भ्रव्‌से) उपम्यानमस्ति ¦ इह एव स्न्‌ तत्र
न्तं त्वात, इति । न च परोषितोऽभिभ्य ऋरिवरमवाति। कमे कुवैत एष
वाचकः शव्दः । भवाति तु यजमान।ऽस्निम्यः भोवतोऽपि । यजमानः
संविधाय साऽप्नि्ोत्राय भवसाति | शक्यते च व्रिदद्चस्यनापिं त्यागः
कतुम्‌ । स एव परोषिनस्योपस्यानतररेषं तुवन्यजपानस्योपस्थानं दशे
यति । तेनवेवजापोका यजमानस्य भवेयुरिनि ॥ १६ ॥

4 अ [+ क ५ प्ट ^ = ~ न क, क
अकमयुक्ता आशीमेन्वराः ममार्गरया नियम्यन्ते | न हि तेभ. फटनिष्पत्तिः ।
मन्त्राणामविधायकत्वादम्यम्य च फलटकष्यन.हेतारपंमवात्‌ | २८३।शापतन तयजमान.
भदध्वयरिस्युत्साहकरस्पेनाविक्ि्टपिति प्राप्त याजमाना इत्युच्यते । ते हि फलान्तर्‌*
माषात््रधानफरप्रपिमाशाप्तते | यजमानेन च तदश्च पनीय नत्िना | तद्‌\य॑स्य दक्षि.
गाछामध्यान्यथाऽपि सिद्धन्वाद्रनम।नाच्च रभ्यमानत्वेनःगेरपापनीयत्वात्‌ । अथ
€. ५१ ९ ] चष ~ 9 त्य।ह [ ^ व
यंजपानायथमवापता प्राधयते तत्र आपसुनं ८।ह्‌ ` ईत्य'त्मादपव तद्व । तस्मादययज्‌*
मनिनैव प्रधानफलप्रािषूपेणाऽऽत्मोत्लाहन।य परजक्तम्या इति ॥ १९ ॥
आदामिन्त्रे स प्रवसदयजमाना्हतेष्ठरन्युपन्धानायं प्रोपितम्य दृह्यति | न च.
स्थिमः प्रोषितस्य कऋतिविकितवं पमवति कमे्योगामावात्‌ | यजमानस्य इ दव्थत्यामेनोष,
पद्यते | तम्मात्तत्पामा-यादतरषु तथात्वम्‌ ॥ {६ ॥

( इति--प्रोल्माहनमन्त्राणा याजमानल्यापिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ )

ककन कण

= क)

१११. सवत्नषातिकशाषरमाप्यसमेते-- [म०६पा०८अ०७]

[ ७ ] ह्याम्नातेषृो इयाम्नानस्याथवयात्‌ १७ ॥ पि

स्तो दरधपू्णमासो, तत्र द्रथ।म्नाता मन्त्रा आध्वर्यवे काण्डे याज-
भनि च | आभ्यं यैह, पञ्चानां त्व। वातानां यन्त्राय धत्रौय गू
ज्ञाति, इत्येवमादयः । तथा सर्यृहनमन्त्ाः । सुच व्यूहति, वाजस्य
भो भसन, इति । तत्र संदेहः । कत, उभाभ्यामपि कतैर्पा उताध्व-
भवेति । किं पापम्‌ । समार्यानादाध्वर्यव। इति भह, उच्यते । उभा.
धवि तान्‌ प्रयञ्जीपातापिति । इतः । द्ाम्नानस्या्ंव्वात्‌ । द्रायां
क्षमारूयानादुदरापि कतौरौ गम्येते । तस्माद्र बयाताम्‌ । अध्वयु.-
एतेन भकातनितमनुष्ठस्यामीति । यजमानो--न ममदिष्यामोति ॥१७॥

भञ्यग्रहणादिमन््रेषु मामान्यनाऽऽध्वयेवे पूनर्विरेषेण याजमाने काण्डे पठ्यमानेषु
किमुमौ प्रयोक्तारो विकटपेन समुच्चयेन व5यान्यतर इति । तश्नाऽऽध्वयैवत्वे विकले
ष। प्रा द्वावित्याह } ननु च विरेषप्तमारूयानात्केवख्याजमानत्वमेव स्यात्‌ । तत्र वयं
विशेषसमास्या बढीयपीनिच्छमो यत्र सङ्ृद्‌म्नानम्‌ । ये ठ पतामान्ये विशेषे च भेदे.
ना$ऽम्नयन्ते तेषु यदि क्दिषपमारूधाऽङ्गी क्रियते तेतः सामान्यपाठस्याऽऽन्ैक्यमेव
स्यात्‌ । एकिषयत्वे च सामान्य विशेष) बाधते । सत्यपि त्वत्र मन्त्रामेदे पाठभेदा-
दविषयान्यत्वम्‌ | पाटत्य हि भेदन प्रयोजनं कल्ययितन्यम्‌ | न च तदु भयभ्रये।ज्यत्वा.
द्न्यमबति । तस्मादु नावप्‌।ति | ननु द्वयाः १।ठ८यर्‌कः स्वरूपप्रज्ञापनाथं इतरो
विनियोगः स्यात्‌ } तत्रपि मन्त्रणा कमप्रकाश्चनायेत्वादद्धप्रधानाना च मानकर
कत्वादतरेवाऽऽजयमहमादि कायमाम्न तं ततर प्तमास्यातनैव कतरा विनियोगो क्तः |
क्तैव चै मन्त्रस्य प्रयोज्यत्वेनावगतस्‌य कतवः पाक।उक्षा। मवति नेतरत्र । हपमान्म.
क्षापमम्यन्तरेणापि कमे तदपरयेगमत्थयनमत्रेव सिद्धत्वात्‌ । आज्यग्रहणादि बाप.
दिम्बमाप्व्यवम्‌ । तस्मान्न यजमानेन प्रपक्तभ्या इति | उच्यते । याजमानेऽपि खूप.
भात्राव(ते०।पि काय प्रयोज्यत्वेन।व 4 ०१।द्म्त्यव कपेक्ति यनमानकवुत्वतिद्धिः |
किं पृनस्तेषा प्रयुञ्यमानाना प्रयोजनम्‌ । उच्यने । यथेवाध्वयुणा पद्याः करतन्यास्त-
वेव यजमनेनप्रमादार्य परत्यवक्तितन्या; । तथत्र मन्त्रा नाऽऽम्नायन्ते तननपायान्तरेण
प्रस््र््यते, इह इ मन्धैरित्य्थवत्ता ॥ १७ ॥

( इति--दाभ्नतानामुभवभ्रथोउयत्वातेकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[० द्पा०८अ०८] मीमांसादने | ११२

[<] ज्ञाते च वाचनं न दयविद्वानििहिनोऽस्ति ॥ १८ ॥ मि

वाजपेये श्रूयते-क्तृपतीयैजमानं वाचयति, उल्ितीय॑जमानं वाच-
याति) इति । अत्र सदेः । किं ज्ञश्वज्ञश्र सर्वो वाचयित्तव्य उनज्ग
एवेति । किं प्रापम्‌ ) अविश्षेषाज्जञथाङ्ञशेति प्राते, वभः) ज्ञ एवेति ।
कुतः । न ह्यविद्रान्विदितोऽस्ति । यो ह्यविद्रान्नासावधिकृतः । समथ्या
भावात्‌ । ननु मयोगकारे शिक्षित्वा भयो््यत, साम्याद्‌ धि क्रियेतेति ।
नेति ब्रूमः । वेदाध्ययनादुत्तरकाले प्रयोगः श्रूयने । न भरयोगशरुतिश
दीं वेदाध्ययनम्‌ । कनः । अनारभ्य कमणि वेदाध्ययने श्रूयने,
तस्मातस्वाभ्यायो ऽध्येतव्य इति । स्येतसिमिन्वचने, अभिरतं जुहुयात्‌,
इत्येचमादिभिरवेदो ऽध्येतव्य इस्येतदुक्तं भवतीति न रक्यत्ते कस्पाये-
तुम्‌ । तत्र दाममात्रे चोदिते बदाभ्यायी शक्त इत्यधिक्रियते, ना

(~ ^~ =)

दरान्‌ । ।कयता पुनाद।द्‌तन देद्रानीपाक्रयते ईति | यात्रता व्रादतन
श्त। भर्वति ययाक्तं नेतुमामानकवतायतु तावद्या चद सतन केत॒न!5
[+त

पिक्रियते। ननु बेदयधीयीरऽति वचनान्ट्म्नो बेद!ऽध्येतव्य इति भव्रति,
न वेदावयवेनाधिक्रियत दति । उच्यते | कनूनां ज्ञानाय वेद्राध्ययन

यत्न £ यजमानं बानयति ' उति श्रू्ते तत्राविद्धानपि खण्डशः दाक्या। वाचार.
्मेयनियम । अथव। विद्वानम्वयमेव ब्रूधात्‌ । नत्र प्रयानकव्धापाररैय^ भन्‌ |
तस्माद तिद्धानि वाचयिनभ्य इति प्र्ठऽभिवीयते । न दयविद्रान्विद्ितोऽस्तीौति | यदि
कामधतिपरिगुही1 वेदाध्ययनं मतरः प्रयागकराटेऽप्मध्य प्रेत | ताध.नवदन।रमभ्य
िघीचते ‹ तम्म्‌।त्स्वाल्याय)5 ऽव्य ? दूति | तथा रति वाचपच्यनावातिद्धभेवद्‌
सपेकमेण्नञचिवहृहन्िति न रिल्ञम श्रथुजे | न च सिरिते। 4दो जवति । तम्मा
कमणा य मन्त्रा, पठितास्पेऽङ्गत्व प्रतिरयन्त ईति नाविदुप)ऽवरिकर।रोऽत्र | शव॑यते च
तत्रापि पैपवहतयानङेव्यातारन्थाचवत्ा एन्यानपि दाक्तवन्रयुत्त। नं व्रपादिति | तच
परयोजकत्व दवेवा भवति, यदि वा खण्डदः समप्यनेञथवा बहीत्यमिवीथन दति
यनेष्ट कम । प्रियता पुनाबदितेनेति--ेपिरादथ. स्वःगसणाप्य(वरेयतेनानदि-
कार्‌ वदन्तीति र्निरूपगाय पृच्छनि | तच पद्त्तायाः शाकत्पुन्पादृनद्वरेण प्रत्ये.
तितेपकारित्यद्याबता तरिदितिनव्याह । यद्यय सव।-यानग्रहणेन कलो मेद परि.
गृहीतस्तथाञि दयेपू५मात कुग्र॑णस्य ज्यौतिषे मिकषन्वनादण न किदुपन्‌ञ्यत

[ यि
इति) अभदेपि नाचिकषर्‌ व्याति, ३८१२१३ २॥थरत।या. (चद्५१त्‌ । तेन पद्या.

१४१

१६२२ सतन्त्रवातिकश्रावरभाप्यसमेते- [अ०दैपा०८अ०९]

कायम्‌ । तत्रान्यस्मिन्कतौ करव्येऽन्यक्रतुज्ञानं न दृष्टाय भवति।
तरमात्कर्वन्तरज्ञानमधिकार नाऽऽदतेन्यम्‌ । कत्वन्तरन्न[नाय क्रत्वन्तर-
ग्रन्थः । सर्वे क्रतवः कथं ज्ञायेरन्पृथक्‌ पृथागिति छृत्स्नस्य बेद्श्याध्ययनं
श्रूयते । तस्मार्स्वपदाय॑ज्नोऽपि क्रियेतेति । तेनास्वपदायन्नस्य कभव
नास्ति । कथमसौ वाच्येत । तस्मात्साध्वमिधीयते ज्ञ एव वाच
यितय्य इति ॥ १८ ॥
[ ९ ] याजमाने समस्पानात्कम।णि पाजमानं स्युः ॥१९।्‌०
स्तो दशपृणेमासौ । तत्र यजमानकण्डे कमण्याम्नातानि ददेश)
वत्सं चोपाचदजति, उख। चाधिश्रयाति, अव च इन्ति, दृषदुपले च
समाहनिनि, अधि च वपते, कपालानि चोपदधाति, पुरोडा्षं चाधिश्र-
यत्ति, आज्यं च, स्तम्बयजुश्च हरति, आभरे च गृह्णाति, वाद्‌ च परि-
गर्णाति, परनीं संनह्यति) पोक्षणीश्चाऽऽसादयनि) आज्यं च । पएतानि
वे दरद द्द्रानि द्शपूणमासय।;) इति । अत्र संदेहः; । किमेतान्यध्व
ये/; कमण, उत यजमानस्येति, किं भरापनम्‌ । यजमाने समारूयाना-

प्कपाण याजमान स्युः | [्ररपस्पास्यानाद्याजपानान।ति गम्यत ।
यथा १।न्‌।य॑ नेष्ट(यपमाते ॥ १९॥

निनन्तावानिव स्वध्यायः; | सत््वसे। पकर, पठ्यते तनित्यकराम्यनमित्तिकाना कर्मणां
यपपत्त।टत्वानन ज्ञायते कनरप्फदा करिप्यन इति । तत्र कद्‌ाचिदय्न पठितं तत्क-
दपराथनानिभित्त ञ्य पनायत तत्र तदपिद्चतादृककनुवन्विहन्यते, तदानी वाऽषी
यान्य नतेनियमवद्‌ययन+ म~, -कम{मश्च॒ ० रटक्रियोपात्तेद्‌(>राकद्ैस्तादश-
स्यपरहणद्युष्यम ^, । क्वनवुप्यपाररहच = सरनारभ्यवादविभ्यधीतो वेदोऽपे
प्ते शत्सवदन तेसवयकाट ए नमम वद्‌) ऽत्यतव्यः | यदि त॒ कथ्चदृशक्तो नापीति
सतेटय) जसि दसपृथमाममान कथनिदूनिगच्छति न ते तवानाधिकभरः । एवं
चे प्म व्यजन द्रि४द८म३ | सत्ात्मक्तान्‌) तेन (वेना प्रवृत्तिरेव नास्त्यतः
६१५.५।५५ न क ५०५९५ || १८ ॥
( ६0-- वीगपनाद्‌ा -;'ने-4+ वचना चक्रणम्‌ ॥ ८ ॥)

उप्वानिश्रयण।तहुनत्वाीना द2।ना कम्राना याजमान आध्वये च पठितानां षा.

म्ना मन्ठवद्‌भ।ग्या ५५ क्तमद्‌।कलः-। २ जमानत्तम।छ्यानाय्यजम्‌।नकतकत्वमेति ॥ १९॥

द्रादद्रन्दान, दति पार! २ यमति-जप्यायानप्यायते, रप्योषाप्यायते, ह्या
द्योऽप्यायन। टूगतूना निय ।। इयत 1

(मर दषा०८य० ०] परीमं ्तादर्ने | ११२३

अध्वररवा तदर्थो हि न्यापपुवं समाख्यानम्‌ ॥ २०॥ सि

अध्वयुवां यदेतानि । तदर्थो हयध्व्ुः परिकरन इति समाख्याना-
दवगम्यते । आध्वर्यव एव सर्वं इमे पदाथीः समान्नाताः । याजमाने,
एषां दरदतोच्यते । द्रदना च समभ्यासक्रिया । तत्राध्वयः पदार्थान्क-
रिष्यति, यजमानेनापि समभ्यास्ीकरणपित्येनदशक्यम्‌ । तत्र
अङ् शुणविरोपे च ताद््यादिति द्तागणो बाधितव्यः । तस्मादा.
ध्वयया एतं पदाथा इति । यदुक्तं समास्यानाादाति तन्पारहनेन्यम्‌ |
उच्यते । न्यायपूर्वं समाख्यानं, समाख्यानाद्यनमानेन द्रुता संपाद्‌-
यितन्या । इदं चेदं च संपाद्येति यजमानो व्रूयात्‌ । कैपुचिचात्र
पदार्येषु यजमानस्यानुमन्नणम्‌ । तन्निमित्ता समाख्या भवष्यानि |
अपू त्वपदृष्येत । यदुक्तं) यथा पोत्रीय॑, नेष्टयापिति, एवमत्रापीति ।
तदुच्यते । युक्तं तत्र, विशेषसमाख्यानात्‌ । इह तु द्रदूना याजमानी.
या, पदा्थास्त्वाध्वयेवा एव । तस्माददोषः ॥ २० ॥

[१०] विभरतिषेषे करणः समायविगेषादितिरमन्प.
स्तेषां यतो विशेषः स्यात्‌ ॥ २३॥ सिर

अनुत्पन्नाना इदधत्वापादन।शक्तरविधायक्रशव्टामावाच >षा याजमान णवोत्पत्तिः |
किंतर्हि} आ।ध्वयव | तत्र च कन्नाकादक्षा तदृथश्य परिक्रय इत्यवगने कर्नरिन
दा्नान्वेडायामपक्षाऽस्तीति यनमानकःूत्वानुपपेत्तिः | तत्र॒ स्वरुपम्यापरति यजमा-
नपतजन्धे द्वत्‌ कथं याजमानी क्रियेत | न चसा कतरन्नरेण त्रियमाणाना सभवति।
सभासन्नकरणं हि दता । न चान्यकतैका क्रियामन्यः समासन्ना कर्त समध. । न
च समासन्नकरणानुरोपेन क्रियारवर्पमपि याजमानं मभ्रति | अतेऽद्गगुणिगेधर्या-
यात्तदप्याप्वयेवमेव । यजमानस्तु स्मारयिप्यति द्वद्नामिति ममास्याभवत्ता |॥२०॥

( इति-दादशद्रदानामाध्वयवत्वापिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

"-- ----- ~ ~ --- 4 = स

१(भ० १२ पा०२अ० ५ सु २७) ) २ कथमिति पारस्तु चिदपि नोपरुभ्यते । परं
सु “ तत्र स्वरूपस्यासति ' इत्यादिवातिकस्य † तत्राध्वयुं पदाथान्‌ ` इत्यादि माष्यग्रन्यन्याल्याना-
येय यथाश्रुते विवक्षिताथोल।भेन कथमित्यादि रावदयकमिति भाति । ३ ( अ० १२६ पा० २अ०९
सू* २५ ) अन्रत्यादैति शेषः ।

११२४ सतन््रदातिकशाबरभाप्यसमेते- [म०६पा०८अ० १.०]

अरित ज्योतिष्टोमे पशुरश्रीपोमीयः । तस्य यूपस्य परिष्याणे मन्त्रो ।
एके अध्वर्योः, परिवीरसि, इति फरणः। अपरो होतुः, युवा
सुवासाः, दति क्रियमाणानुबादी । तयोश्वोदकपरम्परया कुण्डपापिः
नामयनं प्राप्रयोभवति सेदहः । कः पुनरसौ । तत्र ऋतिविक्समास
आम्नातः, यो होता सोऽ्वयुरिति । किं करणमाध्व्यवं होता
कुयात्‌, परिः हनं रियमाणानुवादिनामरति । किं भ्राप्षम्‌ । अनियम
दाति । इति मापे । उच्यते| विप्रतिपेपे करणः स्यादाध्वर्यवः परि
दीरासि, इति । न क्रिमाणानुबादी, होतुयुग सुवासा इति । कुत
समवाखविशपःत्‌ | द्रा त्त्र समवाया, हतुश्चादकन हातरषु) प्रत्यक्षभ्रवः

‹ परिवीरसि ` ‹ युवा सुवासाः! इत्यतयो. करणक्रियमाणानुवादिनोरध्वयैणा
होत्रा च युगपरप्रलत परयुक्तयो: कुण्डपायिनामयने ह ्ाध्वर्थवयोरककतृकत्वादृशक्त-
रवदयावहेयेऽग्यतरम्मिन्कतरः प्रतिगृह्यतामिति सदह । तत्रानियम प्राप्नोति । या
होतु. सिद्धम्परूपम्याऽऽधवयेवविय!नादजहरम्बेधर्मनया हतर एव युक्त इति प्र एऽभिधी
यने । एतम्मित्विप्रतिपये करणः प्रयाक्त्य' । कुन । समवायविशेषात्‌ । केचिदाहुः |
प्रघानप्रल्यासत्तिः रमवायकिजिष इति । बहिगडधो ह्ारादुपकारकर्पत्वात्करियमाणानु-
वाद्री, करणम्त्वन्तरङ्ध इति । तदकारण, यदि हि प्रवान्दवारेणाङ्गेषु क्ाऽवतरेत्ततः
पसनकपविः कपा वुपयुज्येसानाम । स्र तु समाख्यया चोदकेन च प्रवानेपवङ्गेषु चावि.
शेपण रक्ष्यत । न च कश्चिदद्धगुणािगावन्यार । उभयोरद्कत्वाकिहिषात्‌ | नच
सीनपात्तत्वन कियान्तरगतमारादृपकारित्व दबी क्रियते 1 न चायमतीवाऽऽरादुपका-
रवः | क्रियमाणपरित्याणम्द्ल्यविच्छेदेन दृष्टसम्कारजननत्‌ । तस्मादानुमानिकाद्धौ-
भमवरव।त्प्रल्यक्षत्वनवाऽऽभवयतेस्य समवायस्य सिषे मवति । कथम्‌ | एष। ह्यत्र
वचनव्यक्ति. । यटन हेत्रादय. श्रतिवृत्ता अध्वयवाटिशव्दलक्ितेषु कर्मसु विधीयने |
तत्र हेत्वो हानुगातुमानिकः आध्व्थवसवन्धम्त्‌ प्रक्ष, । यस्व नहस््वधमे एव
रोना< ववण सवध्यत इनि । पवध्यत, यरि तत््योगमा्ृतमेवाम्य होतृ
भक्‌) यदिवा हाच पत्यत्वयिधीयत) होतार वोदिदयाप्वयुकमिविभनेत्‌; न वु
तत्सनमस्ति | हना तवद्याम्यतामव्रणाववारैतः सत्यपि च कर्मनिमित्ततवेऽन्यानि
पटछा।ण तेद्परतण करप्यन्ति 1 नच हौत्र प्रत्य्व्ुतिधिरिह, होनभ्वयशान्दयो-
रतयन्त (च पदपुर्पतच तयाभुर््यपामानाविकरण्यामावाद्न्वतरस्यावदयकलयनये सक्षणा

9 (जर १२ पार \अ० ९) जत्रत्य दूति शेषु. ।

[भन्हेषा०८अ०१०] पीपा सादर्ेने । ११६९५

(^

वृत्तस्वे विरोधनिमित्तत्वाहक्षणाकस्पनायाः प्रथमोचारिते हेतृश्न्दे किंचिदपि
कस्पनाबीजे न प्याषः । तेन ^ बख्यं वा पृवचोदनात्‌ › इति "तं स्वार्थवृत्त
मेव गृहीत्वाऽध्वयुशब्द्‌ः कर्मसक्षणार्थोऽध्यवसरीयते । तत्रापि तददिश्य होता विधी
यते, तद्धि कतवर्थेन प्रयोजनवन्न तथा कतां । प्रधानं चैवनातीयकेषृदिर्यते । ततश्च
गुणमतो होतोपादीयमानो यः प्रधानाविरोधी धर्मस्तन्मात्रयुक्त एव सेबध्यते । यदि तु
होवुराध्व्थवं विधीयेत ततस्तस्य कमविरुद्धं तत्परवतेत इति न रिंचिद्पि हीनत्न हापयेत्‌ ।
अप्राकृतकरसेस्करत्वग्रसङ्गाच्च।ऽऽ४वयैवस्य नेवं सबन्ध इति पक्षान्तरमवलम्बितम्‌ ।
तस्मादाध्वयव्जन्ध एव प्रत्यक्षः प्रधानं चति सिद्धम्‌ । अत्र चोदयन्ति । नैवात्रान्य-
तरस्यापि मन्त्रस्य होतृक्बन्धो बाधितव्यः | कुनः ।

एककाछ्पयोगे हि विरोधो मन्त्रयो मवेत्‌ ।
करणः राक्‌ क्रियातस्तु परतदचेतर. भ्थितः ॥

[न

करणस्य हि ‹ मश्राम्तेन कमीदिसनिपात, ' इत्यनेन न्यायेन प्राक्परिन्याणास.
योग । क्रियमाणानुवादिनस्तु त्मिन्करियमाणे | तेन द्वावपि प्रयोक्तु समर्थो होतेति ।
नेतद्भ्नि | क्रियमाणता नाम स्कल्पदेः क।रकप्रचटनात्पभृत्याप्तमापत, | अतश्च पूवे.
पदामप्तमाप्त्यैञ पयुपस्थापित चेत्परिव्याणं वर्तते स एव दध. प्तमस्तः क्रियमाणा
यषादिन कालः | एवमपि कारणस्य तादृशादेव प्राकप्रयोगादविरिध इति यययुच्येत्‌ |
तन्न | न हि ‹ परिवीरक्षि ' इत्ययं संकल्पं रदनादान स्निहित वा युपमवयगक्रिया-
मात्प्रवृत्त वा परियिणि शक्तेति प्रकाशयितुम्‌ । तम्मात्पघानक्रियारम्म एव युप
समीपम्थेन प्रयोक्तम्य. । नन्वेवमपि दरपिंकाटे कण्येकेदशे करणमेकदेशे च क्रियमाणा.
नुवादिन प्रयुञ्जानो न विरोत्स्यते । कथ न विरुध्यते । यद्‌] ° युपाय परिवीयमाणाया-
ुब्ूहि ' इत्यनेन पठक्रमात्करण' प्रषप्तामथ्यं चेतरो युगपदेव पराप्यते, न च क्रियैक-
देशे क्रियमाणानुवादिनः प्रयोग इत्यत्ति प्रमाणम्‌ । स हि रशनादानानन्तर्‌ं प्रयुक्ठेन
प्रैषे प्रयोजितः दचत्वादापरिन्पाणप्तम घेः काट्मवरुणद्धि । तदन्तराले चाऽऽध्व्ैव्‌
आपन्नो न कथेनिद्विरोधेनावतिष्ठते । ननु च युगपत्कारता बध्यतामेककतैत्वं वेति वरं
पदाथे्ापतेनषन्यत्वात्काङ एव अधिं नन्तरह्वः कतुसंबन्ध इति । मबेदेतदेव, यदि

१(अ० १२्पा०र्भ० ८सु० २५) र्‌ तं--होतृब्दमित्ययै । ३ तदुदिर्य-
अध्वयुपद लक्षिताष्वयुकायेमुददयेत्यथे । ४ (अ० १२ पा० ३ अ० १० सू* २० ) एतत्सत्रस्थ.
मभ्यमवयकव; ।

११९६ सतन्तरवार्विकश्चावर माष्यतमेते -- [मरदपा०८अभ०१ ०]

णेनाऽऽध्वर्वेषु, यो होता सोऽध्वर्युरिति । एवं भत्यक्षमध्वर्योः कर्ये
घोदयते । परत्यक्षं चानुभानाद्रलीयः । तस्मादाध्वर्यवं करणं परिवीर्‌
सीति होता कुर्यात्‌ । अथ हतर विरुद्ध कः कुयात्‌ । इतरमन्यस्तेषं
यता विद्वेषः स्यात्‌ । अन्यो हानृपुरष एव स्यात्‌ । यस्याव्यपृतता,
पाधान्यविश्चषो षा ॥ २१॥
प्राृतकाल बाधमानो मन्तो स्वकार्यान्न प्रच्यवेयाताम्‌ । तयोम्तु य एव काजन्तर प्रयुक्तः
स एव स्वपामर्थयप्रतिपाच्यादर्थातरच्यवते । सोऽय रिङ्गविरोष अपिदयते । ननु च
५ यो होता सोऽध्वयुः ! इत्यनया श्रुत्या लिङ्ग बाध्येत | बाध्येत, यदि श्रतिः स्वात्‌।
वाक्य त्विदं, तदपि लक्षणया । न ह्यत्र कम्यचिच्छञ्दूस्य श्रवणादिद्‌ गम्यते होश्रा"
ध्वयैवे स॒म।नकर्तुके इति । कि तर्हि । टोत्^वर्युशव्दसामानाधिकरण्यात्‌ । सर्वत्र चेष
सेमन्धो वाक्यलक्षण इत्यक्तम्‌ । तत्रापि चाभ्वुशब्दम्य करम॑लक्षणाथैत्वाद्धिप्ङ्ृ्टता |
ननु टिज्घमप्येतोटकपिक्षित्वाद्धिपरकृष्टतर भवेत्‌ । वाक्यं ह्यविप्रकषालिङ्गन बाध्येत ।
स चेह विपरतोऽपविप्रकषै | न हि चोदकेनाप्राप्योमेन्त्रयेरककः।लप्रयाज्यत्वं गम्यते ।
तम्मादेककतुत्वमेव बरीय इति । उच्यते ' सत्यामिह नोदकाङ्गीकरण, ततत मन्तरस्वरूपे
न िद्ि | द्वयोरपि च नविशिष्ट प्राप्ने तु मन्छद्रये रिङ्मौपदेशिकेनाविशिष्टम्‌ ।
स्यादेतदत्र यदि चोरक प्रापयेत्‌ । स तु प्रयक्षवाक्यरिष्टसमानकरैत्वविरोमन्त्रद्यं
भ्रपवितूुमेव न शक्ष्यति | यद्यपि हि वाक्यं टिद्धम्य नेट, चोदकष्य तु स्वूपप्रापणे
पश्चाद्धातिनमपि विरेःघमारोच्य शक्तं निरव कतुम्‌ । ततरछन्नमृरत्वालिह्स्य दुबल
तेति । उच्यते । स्प हि विरायवेन्याया बाध्ये | न चानव्गतो व्ररोधो बाधकरारणं
भवितुमर्हति । नदह चोदकप्रापिविद्ाया न कश्चिदपि तरिरोधो लक्ष्यते । यम्बु प्राप्त
विरोधस्तत्र टिड्गिं ब्वत्तरमित्युक्तमेव । यदि चान्न द्वयोरपि समानकतुत्वं॑वाक्येन
विधीयेन ततोऽप्येनम्य बीयम्त्वमुद्ध(येत । हह त्वा“व्ैवस्य हेघ्रा पह संबन्धो विधी.
यते | न हीत्रस्यापि । स हि वोदकेन प्राप्नोति । तेन यदि प्रत्यक्षत्वादेतस्य बाध.
कत्वं ततः समारूयाकरनमेव करियमाणानुवादिनो होतृतेवन्धत्रधनम्‌ । एवं च सति
लिङ्कवाक्ययोरविरो घातन चिदपि बाविप्पते | आध्वरयत्रप्योगश्च सेत्स्यति । यथावु
लिद्वरीयम्त्वमाश्रितमापनत्तथाऽन्यदव।निष्टम।पचेत । यो द्यस्य वाक्यस्य विषयः प
न्येत । न चास्य होतृहौत्रजन्धो विषयः । कम्तर्हि। होतराध्वर्यवपतबन्वः | ततश्च

१ श्त्या--स(मानाबरिदरण्याल्सिकयः ुतयेव्ययं । २ (अ० 2 पा० १अ० ६ ) इत्यत्र

तिशष. ,

[ज०६पा०८अ० ११] मीमांसादर्धने । ११२०

[ ११] भेषेषु च पराधिकारात्‌ ॥ २२ ॥ सि°

स्तो दशेपूणमासौ । तत्र यैषा: समाम्नाताः । भोक्षणीरासादय,
हृध्पाबरहिंरुपसादय, सुत्रं च सुचश्च संग्रद्‌षटि, पत्नीं संनद्याऽधञ्येनोदे-
हीति | तत्र संदेहः । किय एव पेषे, स एव प्रेषार्थे, उतान्यश भषेऽ-
नयथ प्रेष्ये, इति । कि प्राप्ष्‌ । एक एव भैषभष।ययाोरेति । कनः ।
सपार्यानात्‌ । अन्य इति चाश्रुतत्वात्‌ । नन्वास्मनः भरषो विप्रतिषिध्यते ।
उच्यते | न भेषो भविष्याति । भाप्तकारे लोट वक्ष्यामः| आह । प्रप्त
कालेऽपि सति युष्पदादिष्वेषोपपदेषु मध्यमादयो व्यवस्थिताः न
पुरषसंकरो भवति । उच्यत । सत्यां विवक्नायां युप्पदादिषु मध्यमा-
दयः। यदा तव प्राप्तः काल इति विवक्ष्यते, तद्‌! युष्पयेव पध्यमो नास्प-
दिश्षेकवा । यदा खदु क्रयायाः म्रच्नः कार्‌ इत्वततावद्रवक््पत,
तव मम वेति, न तद। युष्मदादीनामनुमेधेन मध्यमाद्‌यो भरितुपहन्ति।

यथाप्रकृत्यव प्रयाम, त्वात्‌ । तम्मत्तरमा र्य कलयपमकाऽऽ ८ दशक स्मगन्य नब्‌।[पत्व्‌ा
पतमव।यविरेषात्करणः प्रयोक्तव्य ३1 ६९१ ॥ २१ ॥
( इति--ह९. करणमन्त्रानुष्ठातूत्वािकरणम्‌ ॥ १० ॥ )

भरषस्य परषाथंस्य चाऽऽवयवत्तमापःया स्थत्वादभवुप्येज्यत्वेऽन वारिति कयम.
समनः प्रैष इति चेद्‌ह-नैवाय प्रषः । ‰ तरिं । प्रा्ठकालताया लाट वक्ष्याम
इति । प्रषवादी त्वाह-प्रत्यमारमविपया चत्ता विवतिता। हन्तत्तमपृरषेण
भवितन्यम्‌ | नं ।ह्‌ १२।वपययुप्पद्‌५१ १११ मव्थमदुरष। दग्धत प्र१ तु स्वभावतः
पर्विषयत्व।त्मुखम्‌ इते | परम्त्वाह-यदा समासयावगतात्तमानक्रते"वा सपव द्भरपनाता
तदा प्राप्कारत्वमामेधार त 1४ सव्यिसमामनयतामुते कृणाति क्रयाणामितयेक
गम्यते । ता हि चोपित > त. पथमतर्‌ प्रतीता, | ताता चान्ानार्भ
प्राप्का(रुत्वम्भरम दए ` त ०१.५१.२१५ स त्रिपरतम्‌ | आष्कतिषु चं
प्रथमः पुर्ण्म्य्‌ क्न । ८ दसयक्रकरूत्‌ एवे मनवर्पुस्षो मविष्यति।
कथैव चा।च्पते तव प्र प्तक ३१ । ५ च क्तेः ५ पुकाटत्वमस्थेत ततः नि कपु
मतिं ता कदिभव स्यात्‌ अव प्रा्तजवा्द्ना + वषुमात) तथा ।वाराष्ट।५५१्‌.
` १ आष्वयेदे करणमन्न दत्र यमाप तद्वरद जि मागाद््वाद्न व प्रयुञजीयादिपि
शङ्काया एत्पुख्पेषु य एव कृश्वनान्तरद्ग)ऽन्थारि , तर्य वा कयान्तरन्याधृन्त्वे वदिरड्गो वा
पुप्तीयावेः प्र4ञ्जीयादित्येवे समाधानायस्य “ द्वमन्यस्तेप्ा यत्तो वेक्षेप स्यात्‌ ' द््युतरतत्रा
भयनस्य न्याल्या्ं ˆ अय दीत्रे सश्द्रक कुयात्‌ ` द्यादिभाप्यं वा्ठिकयारररपोक्षत्‌ । तदुप।नि.
षन उ इण्डपायनाम्यने दतृपुस्पाणा मेत्रवर्णा्टय।कम्रायरतेन्नानसना व्रयाणामपि वचनो
स्कासौन्तरव्यापृतत्वेन ताध्दापुरप।माव प्य तोदादरभाबुपयोयदप परषटन्धम्‌ । २ इताति--नप्यादियत्‌
हति रेषपूरणम्‌ ।

११९८ सतन््रवातिकञ्ावरभाष्यसमेते-- [अण्देपा०८९अ०१ १

न चेदं युगपद्िवक्षितुं शक्यते । पदाथेस्य प्राप्तः हाः, तव चेति ।
मियेत हि तथा वाक्यम्‌ । तेन यदि बा निङ्गीति पदार्यकले तव काल
इति श्षक्यते बदितु, यदि बा तमेति नि्गाते पदायैस्य काल इति।
तज पदार्थस्य कारो बदितव्यो न तु युष्पदयेस्य । तेन हि स्मृतेन
भयोजनपर | स हि क्न्य इत्यवगतो न तु पुष्मदयैस्तथा । तस्मात्स
मारूपानादभ्वयोरेव पेषषाथीविति भह, ृभः। परषेष्वन्योऽन्यस्तदर्थे-
स्विति । इतः । पराधिकारात्‌ । परस्मिन्‌ हि भष, उप्प्ते, नाऽऽत्म-
नीति । आह । ननूक्त पराप्रकाले भविष्यतीति । उच्यते ¡ न समति
रसे प्ाप्तकारता न्याय्या | तस्माचयुष्पदर्थो गम्यमानो न बिबक्षित्‌
इस्युस्यते, संभवति चात्र तषार्यः । तस्मासैषः । प्ेषञ्चेदन्यः परेषाये
हति सिद्धम्‌ ॥ २२॥
णाद्वाक्यमभेःद. स्यात्‌ । तम्प।दपि क्रथायाः प्रातक्रारत्व प्रकाह्यने । अयापि भरषोऽ.
यमाश्रीवते तयाऽन्यात्मानभव कथविच्छर्‌)रशरःरिणेरवस्थन्तराणा वा भेदेन पेषकं
म्यं च व्यपदष्यतीति समानकतृकत्वे प्राप्तः त्रम; । परषेषु नेतरमन्यः कुर्यादिति
पेबन्धः । कुतः । स्वमवेनैव तेषा परविषयत्वात्परिक्रथवत्‌ । यत्त॒ नवाय .प्रैष इति |
तदयुक्तम्‌ । मन््रूपादिव शैपपरख्योत्पपे. | यो हि समानकदरकतथा त बाधते तेन
समारुध्य लिन्गं बाधित स्यात्‌ | न च प्राएकाङृतय। टिङ्गविरोघः परहिते । मध्य.
मुषा पस्याप्पादनात्‌ । न च ₹ब्द्‌।तरेणानुपात्ता क्रियैव शक्यते वक्तु तव प्रप
काल इति । यद्यपि च शक्यते तथाऽपि न इष्टः किय स्यात्‌) चतेनमिषयत्वादुी.
दशस्य प्रयेगस्य । तथाऽऽत्ममेदपरिकलपनायमवि नैवे दष्टं प्रयाजनं, गौमताञतर
स्थिततेव । मुख्यं च कायै मन्त्राणामित्यवध।रिनम्‌ । ततश्च यद्यपि प्रापकाकतायामेव
्टोट्‌) तथाञपि प्रत्येव सा कथ्यत ईति न पर्‌।धिक्ारो निकेते | न च वाक्यमेदौ
विशिष्टयपरेषभात्‌ › अक चात्र विरिताऽम्युपगन्त्या; प्रोहतणषदोपादानातू | न
जेकपदोपात्ताऽनेकोऽ५ वाक भिनत्ति | सवोख्य।तेषु त्रियाकदर^स्योपप्ह परपदे.
षरमावनाना युगपदुपादानस्या१२िदह्‌।ध्वात्‌ । न चेदटर। तिशिष्टविव्‌(न कचिनतम्युपगन्त-
भ्यम्‌ | प्राप्काटत्वे च क्रयायुप्मतयय)ः परभक्त्य द्देन श्रक्तिः कर्प्येत । पपे च
तस्य नित्यमेव युष्मद्धतिषयत्वान्मप्यमपृर्पोऽनुवाद्‌ः । एवं चैषां सम।छयाऽनुगृह्यते ।
तस्मा लिङ्गेन समास्यावाधादन्यः दषोऽन्यशच परषां इति ॥ २२॥
८ इगि-पपषाययोमित्तकतकत्वापिकरणम्‌ ॥ ११॥ )

(~

१ वाक्यभेद दत स्पृकिन्याविसिश मज्यराप्तवोक्स्या सरवलक्चणवाक्यमेद. स्यादिव्वर्भः ।
{अर देषा २ अ= १) इत्यत्रेति शेप ३ एषा समाह्वा--त्रपत्तमाद्येःवर्थ. ।

[अ० ६्पा०८अ० १२] भीर्मासादरश्रने । ११२९

[ १२ ] अध्वयु्तु दर्शनात ॥ २३ ॥ पुण
अथेवं गन, इदं संदिह्यते । किमध्वयुर्रीं भष्येदुत्रीदध्वयुमिति ।
अनियमोऽविशेषादिति प्रपि, ब्रूमः अध्वगुरुक्तभपाथकारी स्यात्‌
। द्सेनात्‌ । दशनं भवाति, तियच्वं स्फ्यं धारयेत्‌, यदन्वश्चं
ध।रयेद्रजा वै स्फ्यो वज्ेणाध्वर्युं क्षिण्वीतेति । यः पष्यति तस्य
हस्ते स्फ्यः । स्फ्यन।प्वधु लिण्कीतत्यन्यमध्त्रयु प्रेषकादरोग्राति |
तस्मादग्नीदष्वयु पष्पेदिति ॥ २३॥
गोणो वा कम॑साम(न्यात्‌ ॥ २४ ॥ सि
नेतद्स्ति, अग्राः परषोऽप्वरयोः प्ेषाये इति । कर खलु, अध्वयु
रवाप्रीधं भप्येत्‌ । फ्वमध्वयुणा पेषः भपषायशोभावपि कृती भविप्यनः।
तत्राऽऽध्वयवमिति सपाख्यारनुग्रदीष्यने । तस्मादघ्व्रयुगेव मुख्यः
स्यात्‌ । किमस्य मुरुयत्वम्‌ । यदनेन सच करव्यं समाख्यानादोति |
अथ यदुक्तमध्वयुः प्रचरित दयत एति । तदुच्यते । सत्य दृश्यते । न
त्वस्य भरषायेक्रणे प्रमाणपांस्त॒ वचन्त्यमानम्‌ । तस्पादेनान्मिथ्याद्‌-
नम्‌ । यस्य हि दथेनस्य प्रमाण नासि) व्यामोहः सः । यथा शुक्ति
कायां रजतवेज्नानम्‌ । आस्त स्वद्मीधः मषाथकरणे प्रपाणम्‌ । तस्मा
दाप्रीघ्रः परचरिता पभरचारेतरि चाभ्बयुशन्द्र दृश्यत । तम्माद्रौणः;
।प्वयव वेद्‌ समान्नातान्पद्‌ाथ)न्कर तति कृत्वाऽध्वयुरेत्युच्यत

: यदृन्वश्च पारद । १ ०" वेजोऽध्व्य क्तिण्वीतेति वा प, |
स्फयप्य धारण तावदन्चीय एकयन्तेन । प चय क्षण्वीतेति वदनन्यीष स्फथदन्त्‌ प्रपक

न ^

दशयति । क। त्वस्य प्रे, | उनच्थते | । अद्गगुणविर्‌। १ च ताद्२५।त्‌ › इत्यनेन।-
द्त्वात्पस्य वनतो युं न प्रवानस्य । नरहवश् वायां एका निगदः | तेन
५ भूयत स्थासवमत्वम्‌ › इत्पि (पा्य॑ङधवयूरते परिरपासषेरर्म्त ॥ २३ ॥

^ भ । षा पुक्चोदूनात्‌ ! इति प्राभम्धासेष मारूयातः कत युक्तः | न हि
तदान वर्‌. काच्यदस्त । त।्मप्तु प्रयु्त विरघापप्रेपार्यृडन्या पति | प्रयोज.
केस्य च प्ररज्यव्यापार्‌ऽपि कतत्व न विहन्यत इत्युमयानुप्रहः । इतरथा हि षेऽ
त्यन्तन्‌ाघ एव म्बात्‌ | न हहिप्ततेन स्तो नापि कारतो मवेत्‌ । तस्मादप्वतपेपि-
तोऽद्चीत्कुयोदिति । '्वज्ेणावयुम्‌। इति नाऽऽदरीभमेव तत्का्यपततेरमिधास्यति ॥२४ [

( इति-प्रषस्याऽऽध्वपवत्वायिकर५म्‌ ॥ १२ ॥ )

[मकि

१(अ० १२ पर ९अ० ९ सृ० २७) ।२(अ० १२१० ६अ० ७ क्ति २४ ) पत
शतृत्रावर्यवः ३ ( भ १२पा० २अ० ८ स॒* २५),
१६९

११३० सतन्त्रवातिंकश्चाबरभाण्यसमेते-- [अ०्दपा०८य०१६)
आर्ची इति । तस्माद्‌।ध्वर्यवः प्रैषः आग्रीघधरः परेषाये इति ॥ २४॥
[ १३ ] कलिवकफलं करणेष्वर्थवत्वात्‌ ॥ २५ ॥ पर

दशपू्णमास्तयोरामनाभ्ति, ममाग्ने वचो विढवेष्वरित्वति पूर्वमभ्नं परि.
गृह्णाति, इति । तत्र संदेहः) किमृत्विक्फलमाशासितच्यम्‌ , अपने वर्चो
विहवेष्वस्त्विति, उत यजपानस्येति । किं प्राप्‌ । अध्वयोरेबोति ।
कुतः ¦ एवं श्रतिरादता भविष्यति । इतरथा लक्षणा स्याद्‌ । आत्मना
यजमानं लक्षयेत्‌ । तस्मादन्विकफलमाश्चासितन्यापिति । कोऽथैः।
अनया समिधा धायेमाजेऽ्नौ यागः संमदिष्याते । तत्र विदबेषु-
स्पधास्थनेपृ, अहं वर्चस्वी भविप्यामीत्यध्वयोंवचनम्‌ । एवमृत्सादी
भविष्यत्तीति ॥ २५॥

स्वामिनो दा तदर्थात्‌ ॥ २६ ॥ सि°

यजमानस्य भर वचने, तदूयत्वात्करणः । यजमाना हीदं कपे
साङ्खम्‌ । उपग्रहविशेषात्‌ । साङ्कस्यास्य प्रयाजनं यजमनस्य फल-

निप्पत्तिनीध्वर्योः सपरचारितुग्पि यक्षः । किमतो यथेव, फलस

यथेवाकरणषु यत्फल नत्प्रकररणम्थ क्ीत्यैत नान्यत्करुप्यते तथा “ ममान वर्चो
विहवेप्वध्डु › इन्यादिष्वेपि । ते इ यजमानेनैव प्रयुज्यन्ते तम्थैव च फटमित्यकवि-
रुद्धाः । करणाः पुनरेकान्तेन कमेसमानकतैकत्वादाप्वयवाः | तैयेचध्वरयुणा प्रयुज्यमा-
नयनमानस्य फटममिधीयेत तते ममेत्यमिधान्‌ विरुध्येत । कीदश्चं त्वध्वरय: फर्म
नृद्यत इति, तेद्धावभावित्वमात्ण सुशवरितृत्वयशः । तेच तस्योत्साहं कारम्यततीति
निरूपयति ॥ २९ ॥

नेवेदमकररणवदुत्साहाये फट सकीप्यै। । प तहिं | मन््रवरणाज्ित्यार्‌म।भयं
फलमवकल्पते | कथम्‌ । द्वतिरित्त क्रियाप्ताधनत्मेन हि मन्परशोदितस्ता वा त्त.
स्वि वा (भपचेत्पक।रायन्ङ्ग मावे गच्छति । तस्मादिह यथध्वर्युयशः सेकीतत्यते >
तेन प्कटेन मन्तेणाम्यन्वधानं साते स्यात्‌ । न्‌. हि तत्म्रकाशनमभ्यन्वाधानिना.

१ अत्ररणवदिति--“ आश्दो अनने अगन्म रुषे सुवरगन्म ` हृन्यादयो ये, इतिकरणाय्य.

विनियुक्ता मन्प्र्तद्रदित्यथ । > न्यतिरिषतेति-स्वक्कस्या प्रकादयाधव्यतिरिक्तारन्यश्वाधामाष्य-
क्रियासाधनस्वेनेत्यथं ।

(रदश ८भ०११] मौमांसाद्रेने । ११२१

कीतनात्कषटकरतष्यता गम्यत ! वदेतदरन्यन्धाधानं यजमानस्य फल-
संकीतैमे क्रियपाणेऽनेन मन्तरेण फलसबन्धा्मकाश्चिते हृतं भवति,
नाध्वयुयशःकीतेनेन । तस्पायजमानफमाशषासितव्यमिति । अय
कस्मान्न याजमान एष मन्त्री भवतीति । उच्यते । अग्न्यन्वाधानं
समार्ययाऽऽध्वयैवम्‌ । दैवैबंगुणो मन्त्रः करोत्याध्वयवः । स उच्यतेऽ-
नेन मन्त्रेणेति । तस्मादाध्वर्यवो मन्न । मम वर्चोऽस्त्वित्यपि यजमा-
मस्य वर्चो ममेति व्यपादेश्ति लक्षणया | यथा राजनि जयं वर्तमानं
सैनिका अस्माफपिति व्यपदिशनन्त्येवम्‌ ॥ २६ ॥

+

पितम्‌ । यद्यपि तावत््रधानेफटे प्रकाशयेनयाऽपि न सत्रभ्येत क्रिमुत कर्मकालानौ
पयक।नुनिप्पादिबा्यक्रत्विग्यरा प्रकाशनेन । तस्मात्त॒त्तव।कन्यौयेनेव चोदितमन्त्रक-
रणत्वान्यथानुपपत्त्याङगन्यन्वाधानम्य फटमेतत्कर्प्थते । याम्त्वा्निषम्ता साक्षात्प्रा-
नाङ्गामति त^फठप्रकाशतननेवाङ्ग भवन्ति । यदि पृथक्फलं मराधयेयुम्तत, पथुक्तत्वा-
ञव प्रकरणेन क्रतद मावं गच्छेयुरिति वैषम्यम्‌ । आह्‌ । पलयपि एथक्फलते ममशब्दे-
नाध्वयुयृक्यत इति भ्यपद्‌२।न्यायेनाऽऽध्वयवमेव प्रा्नोति । यच्यते । टिद्धनाऽऽध्व्म
वत्व प्राम्मात्यातमनपदश्च॒त्या याजमानत्वम्‌ | अभाभयानग्रहायं करमात्कम)पि यान
मानभव न मवति | तथा सतति हि ममद्ाव्द आत्मनेपदं चोभयमपि न विरोत्म्यत
हति । वैतद्स्ति । यदि ल्यतन्मन्त्रपधैकं कर्म भवेत्तत एवं नियम्येत | प्रथम त्वेतदत्प.
धमान केवलक्प्वयत्वप्रतातेरविरुद्धाध्वयुम्बन्धें समारूयान।त््रतिपयते । मन्तरमात्रं याज
मानभिति चेन्न । कमंणाऽऽकृप्यमाणम्य तत्मानकतकत्वनियमात्‌ | फटमपि तद्य कृष्येत।
आङप्येत, वद्यात्मनेपदरेन न प्रतितर्येते । तत्रा ऽऽत्मनेषदस्य बाधघासंभवादरौणत्वप्रकारा-
युपपत्तेश्च मन्त्रत एव ममशन्दोऽध्याहरेण वा पयते गौणे वा मवति, मदीयस्य
यजमानस्य मदुपस्येव वा यजमनस्य वर्चो विहवेष्वम्त्विति । तम्माद्यजमानफलमेतदिति ।
ये च यजमानकरतकमेवागयन्वाधानं पके वदन्ति तेषामित एव मन्त्रवणदश्राभिः । अथ तु
विद्र बनमुपन्यस्यन्ति तथाऽपि किं करमृविकर्पवत्फलमध्व्यैयजमानयोर्विक्ल्पते किं
वा फटे नित्यमेव याजमानमिति विचारः ॥ २६१ ॥

१ तत्रैष गुणो मन्त्रो य. करोत्याष्वयेवं स उच्यतेऽनेन मन्त्रेणेति पा० ।२(अ०३पा०र
अ ५ ) अप्रत्येनेति शेष. ' २ सथुक्त्वादिति-“ असंयुक्त प्रकरणादि तिकतेव्यता्थित्वात्‌ ' इति
अररणाधिकरणे, न्यायेन लि्गादिविनियुक्तेषु प्रदर्णावनियेज्यत्वासभवादित्याशय । ४ (अ०३
पा <म ५ भू १४) अत्र्येनेति शेषः, ५ये च-कल्पभूत्रकारा इत्यथे. ।

११३२ सतन्नरवारतिष.श। वर भाष्यसमेते- [अर धषा०८अ०१४]

टिङ्गदशंनाच । २७॥
लिङ्कपप्यपुपयं दशयति । एवं ह्याह । यां व कांचन ऋत्विजि आ
िषमाश्नासत यजमानस्येव सा, इत्याक्षिषो यजमानाथकतां दश्चयति ।
तस्मादपि त्रृमो यजमानफलमाासितेव्प मिति । पक्ताक्तमेव मरया-
जनपितिं ॥ २७॥
[ १४ ] कमांथं तु फलं तेषां स्वामिनं पत्य्थवत्वात्‌॥२८॥ सि °
इदं समधिगनं, करणेषु मन्त्रेषु स्वामिनः फरमाशासितन्यापिति ।
किमेष एवोत्समैः । नत्याह । विहत्विजामपि फलमाशासितव्यामिति,
यत्र कर्मा फलम्‌ ! यया, अग्नाविष्ण्‌ मादामवक्रमिषं विजिहाथां मा
मा संनाप्नम, इति । असंतप्तोऽन्वयुः कप इक्ताति कतुम्‌ । कथसिद्धि
यजमानस्येपकारिकेति, कन्विकफनमाक्ञासिततव्ययेत्रेनि ॥ ८ ॥
व्यपदेशाच्च ॥ २९ ॥
यत्र च व्यपेओो भवानि, तत्राऽऽन्विजम्‌ । दक्षिणस्य दविधौन-
स्याधस्तारनत्वार उपरवाः प्रादेशमुखाः भादेकषान्तराल्ाः । तत्र म्तौ
पवेशय।प्वयुयजमानमाहः, किमत्रति । स आह, भद्रामिति। तन्नौ सहेत्यभ्वयुः
म्रत्याहेति व्यपदेशो भवन्पध्वयायजमानस्य च । तन्नौ सहैत्युमयोवं-
चनमध्वयुयजमानयोः । तम्मादध्वयुफलमाशासितव्यमत्रोति ॥ २९ ॥

मव दिपामनिविकृपरयेज्याना यजमानमबन्धानुवाद ८वमवकहपिप्यते | २७ ॥
( इति-करणमन्त्रःकट्रफलम्य याजमानत्वाधिकरणम्‌ ॥ १३॥ )

सस्वमतापारि फलं कर्मध्रयोग एवे।षर ज्यते तद्यजमनिनापि तथेष्यत एवेति नाऽऽ
त्मनपदन विरुध्यते | ६८ ॥

4 स्यपददुपाद्रतरेषामू › इत्यत्र ब्र.हणगतमुदाहनमिह तु प्रम्ताववहेन मन्धगतम्‌ ।
तद्धि शन कल्प्यमाने कटाचिदुभयोने शक्ये कलपयितुमित्यारादका स्यात्‌ ।
कटपनाहेएम्तु॒युगपतपरवृत्तरविशिष्ट इति न किचिद्रौरवम्‌ । अय कस्माल्लोमावेव
परयञ्चाते । थकेनापि प्रयुज्यमान. शक्तेत्येवोमयगामि फल प्रकाशवितु तद्‌। तिद्ध
न किंचिदुभयककतेन प्रयोजनमम्तीतयध्वयुनियमः ॥ २९ ॥

( इनि-करणभन्तप्‌ तमपियातप्रक दइयमानफटन्य ऋत्वि्णामित्वाधिकरणम्‌ ॥ १४॥)

------- ~~

१ अन्नेति क्वचिन्षि। २ (अन्रेपान <न ५ सृ १४ ) अत्रव्वन्यायेन पौनस्क्तय
तव्त्पारृदरप--न्यपदेशादिप्यदिना ।

[म० दपा०८अ० १६) मीमासादर्ने | ११३१

[१५] दष्यसेस्कारः प्रकरणािशेषात्र्वकर्मणामू ॥ ३० ॥ सि°

दकतपृणेमासयो्रिध्मा वेदिषर्मा्च । तेषु संदेहः । किमङ्घमषा-
नाथ उत प्रधानार्थां इति । प्रकरणात्प्धाना्थां इति भरा उच्यते ।
नेव, द्रन्यतेरकारोऽङ्खप्रधानार्थो यया व्यास्यातमेवोत्तरविवक्षया प्राप्नि-
रेषा क्रियत इति ॥ ३०॥

[१६] निर्देशात्त॒ विदूतापुवस्यानपिकारः ॥ ३१ ॥ स्ि°

ज्योतिष्टोमे पञ्चरप्रीषोमीयो यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयं पञ्चमाङमते
इति । तज श्रूयते । बांहेषा यूपावटपरवस्तणाति, अआ!उयेन युपमनक्ति,
दति । तत्र संशयः। क्रं तयोराञ्यवहिंषोराज्यब्िेमौः ्राहृताः
कतेव्या उत नेति । किं पक्षम्‌ । कतव्या इति । कुतः । वाक्यं हि
वहिरमा्नस्याऽऽज्यमात्रस्य च धर्माणां व्रिधायकम्‌ । तादपि वाक्यं
चोदकेन पराम्‌ । न चैेतद्वहिंगजञ्यं निप्याजनम्‌ । तस्मादत्र धर्मा
क्रियेरक्निति । एवे प्रापे वरूपः । निरेशाद्िकृतावपूतेस्यानधिकारः।

५१

निर्दिष्टा एते धमाः प्रकृतो । यत्र प्रधानस्योपङकवोन्ति प्राकृतका-
¢ न

ययाराज्यवबाहिंषाः । ये च प्रधानस्योपकारणा धम।रत इहा.
दिष्यन्ते । प्रधानं दहि चोदकोऽपेक्षते, न धर्मान्‌ । मधा

[~ थि

नस्य हि चोदकेन सामान्यं, न धमाणाम्‌ । अपिच । नार्या

(नः +

गत समाखूयापिरोघाविरेधविषय. । पर्वेश्च श्रत्थादिविरोषाविरोधविचारः प्रकृताविव
विङ्ृतिष्पि द्र्य, । यत्त॒ धर्माणा समानविध्यम्गपरथनेषु र्ोक्त तदधिङृतिषु कथ-
मिति विच।रे प्रते पूत्रमतत्‌ । शकय त॒ पूरव॑पकषेऽप्येतत्मथयितु यस्मात्पङ्कतौ बर्हिरादि.
पस्कारः स्वेकम०॥ तस्मा द्विकृतावपि तथव स्यादिति ॥ ३० ॥
( इनि-द्रव्यपतस्कार।णामद्गप्रघानःयंताविकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

क > च, क

यैचयमङ्धोपददेश एवानुपड्द्पेण साधारणः स्यात्‌, यदि च राल्ञाण्यतिदिदयेरस्त
तः शाख्रायं. प्रङकतिवद्विकृतिष्वपि कर्प्यमान. सवाथेत्वेनावधायेते कार्यप्रा्िपुरःसरस्तु

१ सामान्यं--सारक्ष्यमित्यथ । २ नान्यार्े ज्ञाते, इति पा० । ३ (अन ३पा० ७अ० १“
स॒ ° ) इत्यत्रेति शेप । * एवं तावद्यथाभाष्य सूत्र प्रा्िसूत्रतया व्याख्यायाथुनोत्तराधिकरणपुव-
पक्षपरतयाऽपि योजयति--शकयमिल्यादिना । ५ * ये च प्रधानस्य ' इयादि सिद्धन्तभाष्यं तात
येतो म्याचश-यद्यमित्यादिना।

११३४ सतन््रवारतिकशाबरमाश्यसमेतै - (म०६ा०८अ०१५)

ति ज्ातिम संनिहितेनाप्येकवाक्यता भवति, अन्यसंवग्धोपपलौ
सत्याम्‌ । यथा भाया रज्ञः, पुरुषो देवदत्तस्येति । क्िमङ्कः पुनर्वि.
कष्टेन, निङ्गातं खर्वङ्गत्वं मधानयेक्षायां भवति । केवलमिशतिदेशः
क्रियते । पदा्थापक्तायामङ्कत्वमापि साधयितम्य स्यात्‌ । धमशवपेक्ष्य
माणाः साधारणा भवेयुः । तथोद्यो नावकस्पेत । चिङ्गविरेषदशना्च
व्यवतिष्ठेरन्‌ धमः ! तत्र दशनं नोपपशरेत । वपय। भातः सवने चरान्ति,
पुरोढाशेन माध्यंदिने, इति । तथा, न पिता वधते, न पाता, न नाभिः,
प्राणो हि स हति । तस्मचद्दरारा परकृतौ हृताः, वदूद्रारेव विङृतो,
नान्प्रारा । न च युपावरस्तरणं प्कृनावस्नि यृषाज्ञनं बा । तस्मान्न
तत्र पराकृता धमा भवेयुरपुैत्वात्‌ ॥ ३१ ॥
[१७] विरोषे च श्रुतिविशपादव्यक्तः षे । ३२॥ ्षि°
(दशपृणपासयोर।मनन्नि) समावमच्छिन्नग्नो दौ प्रदेश्चमात्रौ
पवित्रे करोति । तथा, अगत्निमात्र बिध्रती कराति, इति ) तत्र संश्चयः।

# 2 >, क ९ [5

$ बेदिस्तरणायाद्धहिषो विधृती पवित्र, उतान्यत इनि । किं तावत््ा-

ध्ौतिदेश {टः । तत्र यागगतेन व्यापारेण गृहातिनाऽऽत्मतिद्धयं नियमादृष्दवारमूनानि
दष्टारदष्ानि च प्रयोजनानि गृह्यन्ते । तःनि च निज्ञौतपरिमाणान्येव प्राप्नुव.
न्ति | तैश्वाऽऽत्मघ्निद्धचथं पदार्था. प्राप्यमाणा, म्बात्मानियता एव प्राप्यन्ते ।
न च युपावटाम्तरण नाम बर्हिषः कायै प्रकृतौ विज्ञाते, येन बर्हि.
सद्धर्मा वा गृह्येरन्‌ । येम्दु वेदिम्तरणादिमिगृह्यनते न॒तेषा युपावटस्तरणमन्तरेण
विचिन्नोपप्त्‌ इति न तदथै प्राप्यन्ते । तस्मादिहपूवेम्यानधिकार इति । भौन
हि चोदकोऽयेक्षत इत्यादिना, अपिना प्धारण्य शाल्ञतिदेशो नेत्येतन्निर।करोति |
शाल्ञपेल्लायां हि सवैममिनव प्रकृततिवत्पुनः करपयितव्य स्यात्‌ । दृरस्थंनन्षादि
रश्च स्थित एव । शाच्रातिदेशात्सामानविध्याच्च, पडधमौणा मधऽन्नाषोमपंकता.
रर्थः पश .रोडाशो देवतान्तरे न प्राप्नोति । तस्योहम्य च दशनं विर्प्येत । तस्मादुष-
कारातिदेश्च इति ॥ ३१॥
( इति -प्रकृतघमोणा विङ्कतावपूवपदाथानद्त्वाधिकरणम्‌ ॥ १६१ ॥ )

(=

१ इट इति--रुप्तमाये प्रकृतिविकृतिखाधारण्यनिरागेन, दशमे च कार्यराप्तिपुर.सरमतिदे.
शोऽभिप्रेत इव्यर्थः । २ प्रघानं हीलयनेन राच्न(तिदेश., अपि चेयनेनोपदेशषस्य प्र तेविङ्तिसाधा-
रषये च निरस्य ईतेव माष्यमव्रयवयो म्या्यास्य ते-प्रधानं हीत्यादिना । ३ शाला पदेश्च शत्यार-
भ्य द्थित्‌ एवेत्यन्तो ग्रन्थो दाशीमुद्धितपुस्तकेऽचुपलभयमानोऽपि म्या््यानाद्यवखम्यनेन स््थापित्‌ः

[म०दैपा०८अ०१९] मीमां ादर्धने । ११६५

म्‌ । बेदिस्वरणाथाद्व्िषः कार्ये । किं कारणम्‌ । तद्धि महतं, पमी.
शावि्ेषास्सर्थबहिषामर्थेन । तस्मात्त इति पराति । चपः । अन्यतः
क्रियेत । कुतः । विरोधात्‌ । कथं व्रिरोधः । श्रूयते हि, त्रिधातु
पञ्चधातु वा बेदि स्तृणाति, इति । तयेनाऽऽस्तीयैते, कथं तद्विधुतिष
वित्रं क्रियेत । न हि समवत्येकं सतरणएय विधृततिपव्रितराय च । तदेन
दुपदिष्टवचनमनेकगुणत्वे चोभे अप्यसंभविनी प्रतिज्ञाते स्यातम्‌ |
तस्मान्न ततः क्रियेतेति । यदि न ततः, इतस्त । अच्यक्त एवजा-
तीयः शेषे । अस्ति तत्र परिभोजनीयं नाम बर्हिः, ततः कत

व्यम्‌ ॥ ३२॥
[१८] अपनयस्तवेकदेशस्य दियमानसंयोगात्‌ ॥ ३३ ॥ सि°

ञ्योतिशेमे श्रूयते, पुरोडादशकटमेन्द्रवायवस्य पामरे निदधाति,
धाना आबन्िनपात्रे, पयस्या येत्र'वरणपातर, इति । तेत्र संशयः।
किमन्यत एषा क्रियेत, उतत परृतेभ्य इति । कं प्राहम्‌ । पूर्वेण
न्यायेनान्यत इति । तश्नरयते । तत एकदे शम्यापनयः । कुन; । बिध
मानसेयोगात्‌ । चिते हि तत्र पुराडश्नो धानाः प्रयस्या च| तत्सं.
योग एव न्याय्यो नान्यसंयोग इति । पुरोडाश्चादीनागेव संस्कारो,
नेन््रवायवादीनाम्‌ । कुतः । परोडाशादिषु द्वितीयादसेनातु । प्रत्यक्ष
शेकदेश्चापनपेनोपकारे, नेन्द्रचरायवादिसंबन्पेन । एवं भ्रकृतानुग्रह
भविष्यति । तस्मात्मङृतस्योपदेक्षेन तात्करियेत । न ॒चात्रोपदिष्टोपदेश्च

९ ९ १

इदान ५कृत[व।५ नातव पत।५तत्यतरसाषयात्त । सथःदनस्य ब।ह्‌फार्त्रधापु पञ्चवातु
धति पक्ष्य स्तरणवषानाद्‌श्क्याऽन्याहनयनि दत सामान्यभूतो विधृतिपविकनारथो
हमेविधिरन्यो द्रष्टव्यः । धदुरिति म्तरेणचयोऽभिवीयते । ३२ ॥

( इति--परङृतावपि लेवनादेरपतवोयैताधिकरणम्‌ ॥ १७ )
परोडााघानादौना सवनीययामायेत्वात्पूदेमैव म्वायेन अरहूणश्चयणार्थमन्ये पुरौ
शक्षकडादय हृति प्रततिऽमिधीयते । । एकर द्रस्य च › इत्येनेनाप्रयोनकरक्षणापतते-
रम्यम्य च शकर्स्यामवदू-धवदानमध्रे च हते शोधय प्रतिपाद्यमानस्य दृष्टाथत्वाद्‌

4 प्तरणचय इति स्तरणाथवर्हिमु धव रच दत्य. । २ धरेण ' इति पा० 1 ३(अ,
पर + अ० ५३ सू* २८)

११३६ सतन्तवातिंकशशावरभाष्यसमेते-- [ल ०दपा०८अ०२्‌ °]

आश्ञङ्कधोऽनेकगुणभावश्च । अन्येन शकटेन होमोऽन्यश्च॒ मति-
पांधते ॥ २३२ ॥

[१९] विरतो सर्वाथ॑ः शेषः प्ररतिवत्‌ ॥ ३४ ॥ प°

इदमामनन्ति ! यज्ञाथर्वणं वै काम्या इषटयस्ता उपांशु कतेव्या इति।
अत्र सेश्चयः । किपङ्कपधानायंषृपाञचुतमुत मधानायैमिति। क पापतष्‌।
विकृतौ सवयः षः स्यात्‌ । अविरेषादङ्घानां मधानानां च भ्रकृति-
वत्‌। यया प्रृतो बेदिषममां आन्यथमांशाङ्गमधानायोः, एवमत्रापि॥३४॥

मुरूपार्थो वाऽङ्गस्याचोदितत्वात्‌ ॥ ३५ ॥ सि

अघानार्थो वा एष विक्रृतिषु स्यात्‌ । एवमिदं सर्वामुच्येतः
प्रकरणं बाधित्वा वाक्थनाङ्गप्धानाथेपिति | तदेवेदाना बाक्थं विशे.
धिते काम्या इष्य इति । काम्याञ्च पम्रधानयागाः) अङ्घयागाः प्रधा.
नार्था; । तस्मादङ्गमचोदितभ्‌ । पत्कामेन फवचचोधते, तदेवानयो
पांदचुतवेतिकषन्यतयाऽतुबध्यते ' तस्पान्यधानायद्ुपांशचुत्वम्‌ ॥ ३५ ॥

[२०] संनिधानविरप(दसं्े तदङ्गानाम्‌ ॥ ३६ ॥ सि
श्येने श्रयते, दतिनननीतमाज्यमिति , तत्र संदेहः । पः ननी
मधानस्योताङ्कानामिि । कि पराप्तम । प्रधानस्य । तस्यहि धकरण

िर्दशानुग्रहान्न क्िद्धिरापा दृद्यत | त्र्मादुत्र प्क्ृतोपादानम्‌ ॥ ३२ ॥
{ इत्ति--प्रकृतपरोडा्सादाना नि प्रनावताक्किरमष्‌ } १८ ५)

यत्र यत्र स्थितमुपारुत्वं कान्यान।मिष्ठ नमुपन्त शक्तोपि तश्च तज कन्यम्‌ ॥ २४॥

केचिदाहुर्य प्रत्यक्त्वेन प्रयमतर्‌ प्रा्तश्वोदकप्राह्ाण्य्धानि ने त।वत्मराप्नुवनतीत्य.
चोदितत्वम्‌ । न त्वेनन्पं मवति । प्वेत्र चोदकम्य प्रथमनर्‌ प्रवते. | तस्मादयमथंः |
हृतो हि पकरणात्रधानाभ॑त्व तात वाक्यात्रवाकित्वम्‌ | इह ठु वाक्थमय पिशेषनिष्ठ,
काम्या इति वचनात्‌ | न यद्धानि कामत्द्वानि तम्मान्न तेषामेव धर्मश्चोदित
हृति ॥ ३९ ॥

९५ क ^ प
( इति-उपाश्तवस्य काम्यषिप वानमात्रभित्वापिकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

=

९ प्रतिपानं इतीति क्चिघ्माड ।

[भ०१पा०८अ०२१] मीमांसाद््चने । ११२३७

मिति बेचनमामाण्यान्ननीतेन भधानं निंषर्तयितन्यमिति । एवं भाति
तरूमः । असंभव पएतर्सिमस्तदङ्खगनां श्येनाङ्गानां स्यात्‌ । कयमसंमवः।
सोपद्रव्यकन्वात्भधानस्य । ननु वचनाक्ञवनीतं भविष्यति । न येने
नवनीतं भवतीत्येष वाक्यार्थः । कस्तं । श्येने नवनीतभाज्यं भव-
तीति नवनीताज्यसेबन्धो विधीयते, शयेनाञ्यसबन्धोऽनृधते । न च
सा्ताच्छचयेनस्याऽऽञ्यसंबन्धोऽस्ति,) शयेनाङ्गमनां तु वियते । यस्यास्ति
तस्यानृश्च नवनीतं पिधीयते संनिधानविश्चेषात्‌ ॥ ३६ ॥
आपन प तथाते चत्‌ ॥ २७॥

एवं चेदहृश्यते, दयेनाद्खगनां नवनीतमिति, आधानऽपि पवमाने.
ष्टु स्याव । ता अपि दहि शयेनम्योपङ्बन्ति, तत्संस्छृतेऽप्रौ शयेनो
निरवर्तत इति ॥ ३७॥

नाप्रकरणत्वाङङ्गस्य तानामत्तत्वात्‌ ॥ ३८ ॥

न इयेनस्य मकरणे पवमानेष्टमोऽम्न्याधानं वा श्रूयते । किमतो
यन्रेवम्‌ । आधानस्य च उयेनस्य च न कथिद्स्ति संबन्धः, अग्नीना-
माधानमन्नयश्च इयनस्य । तस्मान्न पवमानहाविःपु नवनीतमरू । नैत.
च्छ्यनाङ्कत्वे निमित्तः यद्‌धानमग्रीनामुपकरोति । यदि भकरणादी-
नामन्यतममस्ति, तन्निमित्तं मवेत्‌ । तस्मान्न उ्येनाग्न्याधानयोः संब.
न्धाोऽस्ताति । २३८ ॥ ॥

[२१ तत्काल वरा लिङ्गद५नात्‌ ॥ ३९ ॥ १०
श्दमिदान संदिह्यते, किं स॒त्याकारनामद्धानां नवनीतष्ुत सरवे

¢ इतिनैवनीतम।उयम्‌ ` ₹7 प्रकरणे विश्िष्टविधानात्स्ोमो बाविष्यत हति मन्यते।
यतस्स्वनेक।विध्यप्रमवाद्‌ाउ्यमनृद्य विरेषमत्र विधीयते । न च प्रघानम्याऽञऽज्यप्रा्ठिः।
तस्मात्‌ “ आनयेक्यात्तङ्गेषु › इत्येव सिद्धम्‌ ॥ ३६९ ॥

अवयं इयेनोपकारि यद्‌।ज्यमिति वक्तव्यम्‌ | ततश्च पवमानहविराञ्यमपि श्येनो-
पक।रौति हतिनवनीतं स्थात्‌ ॥ ६७ ॥

न दयुपकरारित्वममिण सबन्धः | किं तर्हिं । अधिकारा्हृतस्योपकारिणः, प्राक
रणिकं चोदकेन सनिहितं न पवमानेष्टिगतमिति भ्यवस्था | ६८ ॥

( इति- इतिनवनीताञयस्य रंथनप्रयेगान्तवेत्योजयकायायताधिकरणम्‌ ॥२०॥ )

` १ दतिनवरनातमाग्यमिति-चमंभाण्डस्थितनवनीतभरफृतिकमाज्यभित्यपं" । ° ( भ० २पार
१अ० ९ ९०१८ )।
१४६

११३८ सतन्त्रवातिकयाबरमाष्यसमेत-- [न०६पा०८अ०२१)

षामिति । स॒त्याकारानां स्याद । लिङ्गदश्षनाद्‌ । इदं श्रूयते । सह
पश्चनालभते, इति । तत्र पुनबैचनम्‌, अग्गीषोमीयस्य स्थानेऽप्रीषी
मीय; पुरोडाशः, अनुबन्ध्यायाः स्थाने भ्॑रावरुणी पयस्या, इति दव
स्थाने शून्ये दशेयति । तेनावगम्यते शयेनस्य वचने सुत्याकारनम-
द्गनां विशेष विदधातीति ॥ २३९ ॥
सर्वेषां वाऽविशेषात्‌ ॥४०॥ सि°
सर्वेषामेव चाद्धानां नवनीतं स्यात्‌ । इतः । अविशेषा । असति
विशेषे सर्वेषामप्यङ्कगानामिति ॥ ४०॥
> ४
न्पायाकतं 1 टङ्गदशर्नम्‌ | ४१
यदुक्तं लिङ्गः, तत्परिहरणीयम्‌ । नास्ति तावरममाणं यच्छ्यनस्य
वचनं तत्सुत्याकालानायद्धानापाति (कतु दशनम्‌ । तदमरमाणमूलला-
न्मिथ्याद्शचेनं मृगतुप्णावत्‌ । कयं तु मध्ये पशूनाम।लम्भ इति।
न्यायात्‌ । को न्यायः ¦ क्रपानुग्रहः । एव॑ बचनवजिनः ऋमोऽनुगु रीतो

सनिधिविद्ोषात्स्रामान्यतो ट्च तत्काटाना दिद्धदशेनेन टष्टान्तं साधयति ।
पशपाहित्यं हयेतदीयो धर्मः सत्यको दष्टो ऽद्वीषाभीयानुबन्ध्यास्थानयीरन्यनानुग्रह.
षचनात्‌ । तम्माद्यमप्येतद्धरमत्वात्पुल्याक्ाङ इति ॥ ३९ ॥

तदुक्तं ! पैदा वा दे।पत्वस्यततथ्रयुक्तत्वात्‌ › ३पि.॥ ४० ॥

न्यायगम्य टिद्धमीद्शं सा4क भवति । जागमगम्वर्‌त्वयम्‌ | न च पतह्‌।ऽऽखम्भ-
इथतद्धमस्वातसुत्याकार्ता । म, तिं | अन्यत एव न्यायात्‌ । न चाधौ दपिनवनीते
समवति | त न्याय दशयति । ए५ वचनवाजता यः त्रमः--्तनिकषटक्षणौोऽनुपेय-
धत्थः प्तौऽनम्रहीप्यत इति । पवनय द्याटम्थमनेपु न केर्वाचितश।: काट्म-

१(अ० पृ ५अ० १ सु० ५) । र कालमातक्रम्यत्ति--श्रधानकालभेलयय । भय.
मादय । ज्योदिष्टने, भिन्नक(लानुष्ेयाना जयाणामम(पार्मयत्तवन।यानबन््याना पशना ज्योतिध्येम-
विकारमते शभेनयमेऽतिदिष्टाना प्दिप्यं धयप “ सह्‌ प्रदानटभते' दपि । तच्च साव्यं ¶सिमिन्दश
हत्यपेक्षाया यत्र वानुष्टाने प्रधानश्नतसोमयागम्रल्यासतते , चय।णा प्रशुयागाना संमन।ति । सवनीयस्यैव
हु खुययाकाछनतेन तमव रुभ्यने ‹ एव स्वर्नगयस्थान एव पृवत्तरयोरवुष्टाने द्वथारप्यपरी मोमयानृब-
मभ्ययो स्वस्थानातिक्रममात्रेण वुर्यकाल)तव पोऽपकःपंश्च भवते. 1 इतरथा, अनुवन्ध्यास्याने--भवमू-
थन्ते, सवनीयत्नीषोमीययोरवुषटाने, सवनीयस्य स्वस्थानापिकममात्रं, अरमापोभीयस्य तु खस्थानि
ऋरम्‌. सवनीय नतिजमथ \ एवमर्भेपत्यस्थन--स्तेपवरम्रेऽदनि, सवर्मायान्‌बन्ध्ययेरनुषने,
सवमस्य स्वर्यानरतकसमातर, अनुचन्ध्यायान्वु स्थनद्रूयातिकमश्च प्रसज्यत्‌ ¦! अतथर प्रधनप्रया-
प्र।त्तस्था(नातक्रमस्ताम्या+मरा तवनयरस्थान एतवे नरयागामनुटनसनि न्यायत्त परव त्िध्यत्तीति }

[अ०श्पा०८अ०९९] मीमां सादने । ११२९

भवति । तस्मात्सर्वेषामङ्कानां नवनीतमिति ॥ ४१॥
[२२] मसं तु सवनीयानां चोदनाव्विरोषात्‌ ॥ ४२॥ सिर

काक्यानामयनं षट्रिश्ःसंवत्सरम्‌ । तत्रदै समामनन्ति संस्थिते
ससिथतेऽ्नि शदपतिभृगयां याति, स तत्र यान्पृगान्दन्ति, तेषां तरसाः
परोदाश्ाः सवनीया भवन्तिः इति । तत्र सदेहः । कं सवनीयानाम-
न्येषां च समवतां पुरोडाशानां स्थाने तरसा उत सवनौयानामेवेति। $
प्रापम्‌ । सवेपुरोडाश्ञानां मांसमयता स्यात्‌ । न इक्यते पुरडाकरानां
च मांसमयता विधातुं सवनीयशब्देन च परोडाशान्विशेषयिदुम्‌ । भि-
येत हि तथा वाक्यम्‌ | तस्मात्सवपुरोडाश्चाना मांसमयतेति मापते ।
उन्यते । भासं तु सवनीयानां स्यात्‌ । तरसाः सवनीया भवन्तीति
तरससवनीयसंबन्धो विवीयते, तरसाः पुरोडाशा भवन्ति, इत्ययं
स्वनूधने । कत एतत्‌ । सवैपुरोडार्षु सनीयशब्दोऽनुबादो न
घटने, पुरोडा्ञक्षव्दस्तु सवरनीयेष्ववकरपते । तस्मास्पुरोडाशक्नब्दोऽ-
नुबाद इति । तरमात्सव्रनीयानां धानादीनां स्थाने मांसं चोदनः
विशषादेति ॥ ४२॥

भक्तिरसंनिधावन्धय्येति चेन्‌ ॥ ४३॥
इति चेत्पहयासे, सवनीयेषु पुरोडश्चब्दोऽनुबादो भविष्यतीति ।

[3 र ९५

धानादिषु पूराड।शशब्दा] न वतेते । भक्तिधान्याप्या मुख्ये संभवति ।
॥४३॥
तिक्रम्येत । नच द्वियुणोऽवा मवति | इतरथा द्वयमपि स्यात्‌ । तस्मादुपपन्नं

दशनम्‌ ॥ ४१॥
( इति-- सर्वेषामेव दयेनीयाञ्यकायाणा इतिनवनीताधिकरणम्‌ ॥ २१ ॥ )

पुरोडाशश्षब्द्म्य धानादिप्वप्तमथेत्वात्सवैप्रोडा शविषयत्वं सत्यपि सवनीयत्वे वि.
शेष्टुभक्षक्यत्वादिति प्राप्तेऽभिधीयते । सवनीयशव्दम्याग्रमाद्पाठात्परोडाशक्न्दं हि.
सेमवायाद्धौण कृत्वा घानादीनामपि ग्रहणमिति ॥ ४२॥

अत्यन्तभिन्नत्वादुद्रस्यान्तरेषूपचारो न युक्तो यदि वा सवनीयश्ब्दम्याप्यवयुत्यानु-
वादेन भवत्विति ॥ ४६ ॥

१ सरवैषा सवनीयानामम्येषा च स्थाने तरसा इति प।० । २ लिड्गमवाय --अल्पःवम्‌ ।
धाना. करम्भ परिवाप. पुरोडाश , पयस्येति पञ्च सवनीयानि हविषि । तेषु पुरोडाशम्भैकत्वादल्प.
(ाख्यगौणीदृत्तिनिमित्तेन पुरोडाशश्चस्दो गौण इत्यं ।

११६० सतन्भषातिकशाबरभाप्यसमेते मीम सादने । (अर षपा०८अ ०२९]

स्पाखरूतिलिङ्कववद्िराजदत्‌ ॥ ४४ ॥

परकृतौ ज्योतिष्टो धानादिष्वयं पुरोडाशशब्दो भाक्तः संनिहितेषु
अयुक्तः । इहापि भाक्त एव्र प्रयोक्ष्यते । अत्रापि दि सवनीयशब्देन ते
संनिहिताः । प्रकृतौ रिङ्कसमवायाच्छन्दप्ततिरविकृतावपि तथेव ।
यथा, छत्रिणो गच्छन्ति, ध्वजिनो गच्छन्तीति | यथा, उक्थ्यो
वैरूपसामा, एकविंशः षोडश्ची वैराजसामा, इति परकृतिटिङ्गेन साम-
शब्देन वैरूपपृष्ठो वैराजपृषठ इति गम्यते । पचमिहापि सवनीयानां
मांसमयतेति ॥ ४४॥

इति श्रीश्वरस्वामिवरिरचिते मीमांसाभाष्ये तृतीयस्याध्यायस्या-

एमश्वरणः ॥ संपूणेशच तृतीयोऽध्यायः ॥

सवनीयेषु प्रवृत्तिः । साहित्यास्च शक्यते तेन गक्षयितु नेतरेण । न ह्यप्वनीयस्य
पुरोडाराम्य धानादिमि, मह मबन्धोऽन्ति । तस्माद्धानादीना स्थाने तरसा इति

द्धम्‌ ।

=,

इति कथितनल्बर्प्रवकै-
रवगत्तमैविरोधनाधमर्गैः ।
श्रतिङ्कनद्निश्वयैः प्रमागेः
म्थित इह कमेपु शेषदेषिमावः ॥
८ इति- सवनी यहविषा मासमयत्वाविकरणम्‌ ॥ २२ ॥ )
इति श्रीभदकुमारिलिर निने मीमामामाप्यस्याग्यानि तन्त्रवारतिके
तृतीयाव्यायम्यषएम. पदर ।

संपू्म्च नूनीयोऽध्यायः |
समाप्ते च तन्त्रवार्तिकम्‌ ।

न्न ===

१ गौणं लाक्षणिकं वाऽपि वाक्यभेदेन वा स्वयम्‌ । वेदो यमाश्रयत्य ।
~ गीणलौनितयं व्यर्थो जु तै प्रतिकूलयेव्‌
दति न्यायेन पुरोड(शकब्दस्यैव गौीणत्वौचित्यं सूचयन्‌ रिदान्तमाद--इेडाानितवादिना | ५

ङ्ग तनिशक्तिविषयानुक्रमणिका ।

विषयाः

\.% ण
परशर्थत्वाकषेप,
परार्षत्वानिवननम्‌
फ तिकारन्ःम रप

फतिकारतेःबनि वनन]

[3 "4

खाङ्धत्वनिरूपणम्‌

स्वामिपताद्धत्वपरिष्कारः

नन म

[4 [५ 9 भ ®
आशङ्खत्वम्य नतयद्यायायत्वा्मापि [विनिगमकम्‌

पराभिमत प्रार्चानात्ताद्धत्वगक्षणपरिप्कार,, तत्वण्डन्‌ चे

प्ररामिमताद्नत्लक्षेणं तत्तिराकरण च

कर्वर्थत्वपुरुषा्थत्वाक्षषः
तन्त्ररत्न पाथपारापमिश्रोक्तक्रत्वयपुस्पाथन्क्षणम्‌

तन्शररत्नाक्तक्रलवथ पुरुषाक्षणद्‌षणम्‌

शा खदीपिकोत्त कत्तथपुरषारयलक्षणं तद्दूषणं च
खण्डदेवाभिमतकत्वथंपरुषार्थटक्षणम्‌

खण्टद्वाभिमतक्तत्वभेपुरपानल्क्षण यथाश्चने दे पामिधानम्‌ ।

स्वाभिमनक्रत्व"( परेषा चलश्षण स्नोक्त सश्तणे ¡

परापाठतदृषणनिरसश्च

कृत्वधेपुरपानय. प्रत्येकमवाननरमेद

समनिप त्यापक्रारकः लक्षणम्‌

पराभिमनमनिपत्य,पकारकृटह्तणानिर। स,

आरादुपकारकलश्षणम्‌

५

अद्कत्वे च श्रुत्यादीनि पट्‌ प्रमाणानि

्रुतिस्वरूपक्षप'
नम्याक्तश्रुतिलक्षणम्‌

नव्योक्तश्रुतिरक्षणे स्वोकीततदाशयक्िरण तत्परमथेनं च

पृष्ठमख्या |

१२४१११४६
११४६११४५
६\९
४१४८-११४९
१६४८९
११४९-११५१
{१५१११९५२
११९२
११९३
८१५६
११५९३-१६५४
१६१५४
११९४११९९
११९९

११५१
(45५ ५७

१५५०. ११६१

११६२
११६२- ११६९२
११६३
{ {६२- ११६

[ १."

बिषथाः
नन्याक्तश्रुतिटक्षणदृषणम्‌
स्वामिप्रेतशरुतिलक्षणम्‌
पराभिमनऽह्खत्व्रपाणान्नमनश्ुतिरिमाग,) तेछधक्षण च
तिनियोनेचील तः
प्षीनेशरिरनणदृषण भ्‌
प्राचनोक्तनिङ्गर 1०1५
नव्योक्ताटिङ्गयक्षण टये तह्ट्तणमयन्वयश्च
लिङ्गविभग,
प्राचीनाभिमतवाक्यरक्षणम
नस्याभिमनव।क्यलक्षणं तत्समन्वयश्च
ओदुम्बराधिकरणपिद्धान्तक्षेप' तत्समाधाम च
वाक्यलक्षणम्योदाहरणविरेषऽ्याषिशङ्का, तरभमाधिश्च

प्राचीनोक्तव।क्यटक्षणम्य परामिमनपरिपर,) तत्लण्डन च

वाकंयलक्षणम्य लक्ष्यनिर्देश
मन्त्रवाक्यलक्षणम्‌
मन्तवाक्यव्राह्मणवाकंथा्बलाबरवितक
प्रकरणटक्षणाक्षिषः
म्वाभिमतध्रकरणलन्तणम्‌
नव्याभिमतव्रकरणव्लणम्‌
प्राचीनाभिमतप्रकरणलक्षण, नदृदूषण च
प्रकरणस्याङ्गष्वपरामाण्यप्रकर
प्राचनोक्तम्थानयक्षणं तल्निष्कर्षश्च
नन्योक्तम्थानयक्षणम्‌
परामिमततम्थानलक्षणं तदृदृषण च
स्थानविभाग., तत्तदुदाहरण च
स्थानाव्रान्तरभेदाना बलाबलविवेकः
प्राचीनोक्तममाष्याटक्षणम्‌
प्राचीनोाक्तत्तमाख्याटक्षणनिप्कर्ष.
सौगिकत्वातेप , ततिवेचनं च ।
म्वाभप्ेत्माछ्यागक्षणम्‌
समाख्याविमागः, तदुदराह्रण च

पृ पंख्या।।

११९७-१११८
११६८- ११७०
११७०
११५०
{१७० -११७१
१४७१
११७१११७६
११७४-! १७९
११७५९
११७५- ११७९
११७९-१ १७८
११७८- १८०

११८०

११८०-११८।
११८१-११८२
११८२११८२
११८२३-११८४
१{८४-११८९
११८९
११८५- ११८६
११८६
११८७
११८७
११८७-११८८

११८८

११८८-१ १८९
११८९

[ ३1

विषयाः पृष्ठस॑रुया।
पमाषटयाया अङ्कत्वप्रामाण्यप्रकरार ११८९११९०
्रत्यादिप्रमाणकाङ्गत्वोपपहार.
स्वकृतग्रःधभ्य सफटत्वोऽन्याप्तः ११९१

स्वज्तम्रन्येऽभिकारिकथनम्‌

समाप्ता चङ्कत्वनि रुक्तिजिषयानुक्रमभिक्रा ।

णन अ अन

ॐ वत्सदष्रह्मणे नमः ।
श्रीमन्पुरारिमिश्रविरविता ।

अङ्गतवनिरुक्तिः।

नमामि दुरजां स्वीयकुलनादययिदेवताम्‌ |

सर्वामी्टफलप्राप्यै ब्रह्मदिमिरमिष्टताम्‌ ॥

मुरारपपेवनशुद्धनुद्धिः कुपारिर्परोत्तमतानुपारै ।

भुरारिरङकत्वनिरक्तिमेता करोति सथ्यक्तिगमैस्ेताम्‌ ॥

तत्राङ्गतवं न तावल्ञाति., तत्पाधकामावात्‌ । च्रियात्वदिजान। प्ताकयोच्च । जात्या.

दिपाघारणाङ्गत्वस्य जातित्वायोगा | (व्रीहमियनेत' इत्यादौ व्र हिषदवाच्यजात्यदिरेव
द्न्यपारैच्छेदद्रारा यागाङ्कत्वस्य तिद्धान्ततिद्ध.व।त्‌ | अद्धत्वस्य सनिरूपकेत्वेन जाति.
स्वायोगाच्च । सकटाङ्गस।ध।रणानुगत।क।रप्रतीतेर भावादेव न।खंण्डे।प। धित्वम्‌ | अतः
4 शेषैः पर्‌।भेत्वात्‌ ' हति पत्रेण परात्वमेव ङ्त्व जमिनिराह । न च सूत्र हेषत्वाष.

1 ५९ पः
रपयीयाङ्कत्वे साध्ये परारथत्वम्य पश्चम्या हेवुत्वोत्त हेतोश्च पताध्याभिन्नःवात्कथमङ्गत्वस्य
पराभेत्वरूपत्वमिति वाच्यम्‌ । तत्र २११दवाच्यत्वभ्य साध्यत्वात्‌ | सत एव शेषपद्‌-
वाच्यत्वानुमनि, इतरमेदसाध्यक) नुमान इव पल्तत।वच्छेदकमेतदेव । अस्मन्मते साध्यव-
दन्यवृत्तित्वरूपसाध्यसामान।धिकरण्याघटितस्यारि्ञ।नम्येगानमि तिहेटतया पक्षतावच्छ.
दकहेत्वोरेक्येऽपि सिद्धतताषनासंभवात्‌ । प्रहृतानुमानस्य व्यत्िरेवयनुमानत्वेन प्ाध्या.
मावभ्यापकीमृत।मावप्रतियोगित्वरूपन्यतिरेकम्य।पिक्ञानस्यानुमितिहैदुत्वेन तदभावाच्च ।
वस्तुतो म्यापकप्त।मानाधिकरण्यरूपन्याधिज्ञानस्यानुमिीतहेतुतविन पक्षताव्च्छेदकहेत्वो"
रेक्ये न तिद्धसाधनम्‌ । प्षातिवरछदकरूपटेते साप्यसाम।न। धिकरण्यग्रहकले तुस्य-
वित्तिवि्यतया साध्ये पक्षताव्च्छद्‌का!यिकरणवृक्तित्वमा>ऽपि पश्षतावच्छेद्‌कावच्छिन्न.
विशेष्यताकसाध्यवत्तानिषयामावात्‌ । अत॒ एव पएरथिर्वारव)देरपि परथिव्यादिरक्षेणत्व-
मुक्तं ताकिंकैरित्यन्यदेतत्‌ । शेषपदृशक्यतावन्छेदकमप्येतदेव । जन्यानिरुक्तेः । अत्‌
एष शेषत्वस्य वक्ष्यमाणरीत्या नानात्वेन तत्पदं नानाभ॑कं बोध्यम्‌ |

अथ कं नाम्‌ परार्थत्वम्‌ | न तावत्परोपकारकत्वम्‌ । तद्धि यद्यदुपकारकं तत्तद-

कमिति विरिष्य निर्वाच्यम्‌ । तथा च कृष्यादौ यागाच्धत्वप्रसङ्ः । नापि विहितत्वघ-
टितं तत्‌ । पशवङ्गमूतप्रयाजगेदोहनादीना पुरोडाशप्रणयनाञुषकारकत्वेन तटङकत्वापततः ।
अथान्यानुपकारकत्वघटितं तत्‌ । प्रयाजादीनां पुरो दाशादयुपकारकत्वेऽपि पुरोडाश्षाचन्यप.
शुपक।रकत्वानेक्ताङ्त्प्रसङ्ग इति चत्‌ । उक्तानां पञ्द्गतवानापततेः | अयान्यापयु-
्त्ववटिते एत्‌ । प्रयाजादीना पशव्गपुराडाशाधुपक।रकत्वेऽपि तदप्रयुक्तत्वान्नव्या्िः |

१ स्वस्वाभटेति पा०। २(अन्३पा०१अ०् पु०२ )।

११५४२ अङ्गत्वनिरुकतिः। [ अङ्कत्वनिरूपणम्‌ ]

पुरोडाशादन्यपुषयुक्तःवाच्च न पुरोडाक्षाथक्गतवप्रसक्ग इति चेत्‌ । परहृतिपरयुक्तङ्गाना
धिङृत्यज्गत्यानापत्तेः । ननु यदन्यमात्राप्रयुक्तत्वे स्ति यदुपकारक यत्तत्तदङ्कम्‌ । यद्‌-
म्यमाश्रपरयक्तस्वे च यदुप्रयुकतत्व सति यद्न्यपयृक्तत्वम्‌ ' ल।घवात्‌ । यदप्रयुक्तत्यस्थैष
निवेशेऽप्रयाभ्यकाषठदेशाचय्गेन्यापिः 1 अतो विरिष्टामावपतपत्तये यदन्यप्युक्तत्वरूपं
विद्यम्‌ । एवं च प्रङताङ्खानां विङृत्यन्यप्रकृतिपरयुक्ततवेऽपि विङृत्यपरयुक्तत्वामावा-
द्िकेषणा मावपरयुक्तविद्चिष्टठामावपतत्वेन - यदन्यमात्राप्रयुक्तत्वम्‌ । अते। ना्परा्तिरिति
चेन्न । पुरोडाशकशठस्य तुषोपवापाङ्त्व। पत्त; ! ‹ पुरोडाशकपाटेल तुषानुप्वपति ›
इत्यत्र हि “कपर्षु पुरोडाशं भपयति' इत्यनेन पुरोडाशप्रयुक्तत्वनावगतस्यैव कपटस्य
दुपोपवापा त्वेन विधानातपरोड।शकपारस्य न उपे पवापप्रयुक्तत्वमितयुक्त चूर | अतस्तु.
षोपवापान्यपुरोड।शमात्प्युक्तत्वात्पुडाश्चकपाठस्य तुपोपवापा्घत्वानापति, | यदि तु
यद्न्यप्रयक्तत्वानकवच्छेदकयदुपक।रकतावच्छेद करूपव्त्त्तदङ्गमित्यनवच्छेः कत्वघटितं
तत्‌ । तथा च प्राकृता ज्घानां विकृत्यङ्गत्वापपात्तः। तथा हि । प्रक्ृताज्वाना तावद्वकृत्युप
कारकत्व न प्रकृतिपरयुक्तत्वावच्छेद्कसमित्वादिन। । समिच्वादेरनलेगतत्वेन प्रत्यकानि-
देशकल्पने गौरवापत्तेः अपि तु दशेपूणमाप्तप्तबन्ध्यजत्वेन सर्वाण्य न्यनगमय्य दशपू.
मातमनन्धयङ्ेविकृतिमृपकुयादित्येकातिदेशकलनया निरुक्त रूपेणोपक्रारकत्वम्‌ । प्रन
युक्तत्वं ठु तततद्वाक्येस्तत्तद्रपेणेवावगतमिति तततददुपस्यैव परक्तिप्यु्तत्वावच्छेदकत्वम्‌ |
अतश्च वि्ृत्यन्यप्रयुक्तत्वानवच्छेदकपरक्तिपचन्ध्यङ्गत्वरूपविङृत्युपका रकता वच्छेद्कध.
मवत्वान्न प्राकृताङ्गाना विकृलङ्गत्वानापरतिः। न वा पुरोऽ।शकपारस्य ठुपोषवापाह्धत्वा.
नापत्तिः । कपाटडत्वस्य पुरोडाशरपरयुक्तत्वावच्छेदकत्वेन परोडाशीयत्वस्य च तुषोपा
प।पक।रकतावच्छेद्कत्वेन पुरोडाशपरयक्ततानवच्छेद कपुर डा री यत्वरूप दषो पव।पोपकार्‌
केता वच्छेदकङ्पव्वादिति विभाग्येत । तद्‌। मेद्नहोमस्य दश्पृणैमाप्ताङ्कत्वानापाकतैः |
मेद्नरूपनिमित्तप्युक्तत्वावच्छेद्कवि नातीयह मत्वस्येव दर्श पृणेमापोपकरारकनावच्छेदुक
त्वात्‌ । न च प्कृतेऽन्यप्रयुक्तत्वम्‌, अन्यनिष्ठादश्यतानिरूपकड़ तिविषयत्वम्‌ | तत्र
चे।द्रथत्वमप्सतत्वरूपं न त्वनुपाद्येपश्चकप्त। धारणम्‌, तथा च भेदनादिद्पे निमित्त,

१ एव यदन्यपरयुकतत्वस्येव निवे विङृत्यन्यगरृतिप्रयुक्तानाम इगाना विहृत्यङ्गत्वानापात्ते ।
अत) यदप्रयुक्ततवरूपं विंरोषणमिति च बोध्यम्‌ । २ (अ०्य्पा० १अ० ११०२६) इत्य
भरेति शेष । ३ अनुपादेथप्चकस्नाधारणयुदेरयत्वे च, कृतिसमवायाषरितसंबन्धेन प्रकृतमावनान्विन्‌.
सति प्रकृतविधेभ्रयुकत्यविषयत्वरूपं जेयम्‌ , देश काटो निभित्त च फर सस्का्मेव च। मीमासानिपुणा
प्राहुरनुपादेयपश्कश्‌ ॥ इत्यभियुक्तश्रक्िदधथः देशण्द्‌) नामनुपदेयत्वं विवक्षितम्‌ । कतुस्तद्‌कत्वस्य
चापादेय.वेनामिमतस्य विधिप्रयुक्त्यविषयत्वेन नत्नातिन्याप्निवारणाय कृतितमवायाधरितस्वन्धेनेदया्यं
विकषेषणम्‌ । यागादावत्तिव्य्तिवारणाय अरहृतविधिबोचिततानुष्ठानविषयत्वरूप अ्कृततविधि्रयुक्त्यचिप-

यत्वमिति च बोध्यम्‌ ।

[ अङ्कतवनिरूषणम्‌ ] अङ्कतनिरक्तिः | ११४३

उक्तविधोदेशयत्वा मावाननिर्कत्रयुक्ततावच्छेदकःत्वं विनाततीयहोमत्वेऽक्ततप्रिति वाच्यम्‌ |
तथाऽपीन्धियादिपरयुक्तत्वावच्छेदकदधित्वादरिनैव होमोपकारकत्वादध्नो होमाङ्गत्वाना-
पतेः । होमग्युक्तत्वावच्छेदकद्‌ धित्वादिनेन्दरयोपकारकत्वात्तदङ्गत्वानापरततेश्च | रवित्व
विनातयिस्व्ग्युक्तत्वावच्छेदकद्‌ शं पणमापत्वादिनैव पापक्षयो र्कत्वावच्छेदृकदशैप्‌-
णैमापरादीना पापक्षयाङ्गत्वानापत्ति"। न हि स्वगयुक्तत्वावच्छेदकवेनत्यातीरक्ति पापक्ष-
योपकारकरतावच्छेदकं वैजात्यमत्ति, तथात्वे स्वगाथ॑मनुषितप्रयोगेण नित्यस्य प्पङ्गि.
द्धचनापत्तः । अपि च दृशपू्णमासप्युक्तत्वावच्छेदकाञयमागत्वेनेव गृहभेषीयोपकारकत्व।-
द्‌उमागयेगहमेर्धायाङ्गत्वानापाततिः नहि विक्ृरम्त्रऽतिदेशपिताङ्गाना प्कृतिसे >~
सेन विङत्युपकारकत्ववादिहाऽऽभ्यमागये दशं पूणम पप्जन्धित्वेन गृहमेषायोपकारकत्वम्‌।
येनान्यप्रयुक्तत्वनवच्छेद कदर पुणेमापसबन्ध्यद्धतवरूपगृहमेधीयापकारकतावच्छद्करूप-
वत्वादाञ्यमागयोगहमेधीयाङ्गत्वं मवेत्‌ । ८ भाञ्यमग) यनति' हति गृहुभेषोयप्रकरणम्थप्र
त्यक्षवचनेनाऽऽज्यमागत्वनैवाऽऽज्यभागविधानात्‌ । वस्तुतो दशं पूणैमापपतबन्ध्यज्गत्वमपि
विकरत्यन्तरपरयुक्तत्वावच्छेद्‌क मवत्येयेति पतत्यपि तस्य ॒गृहमेधीयोपकारकतावच्छेदक-
त्वे नाऽऽज्यमागयोम्तदद्धत्वनिवाहः { अत एव प्।कृताङ्गाना मिङृत्यङ्गत्वा न। पात्िरपि
पु्थाक्ता तद्वसव । तत्त्िङृतेभेदेन दक्षणमेदादेकानिङृःयुपक।रकतावच्छेद्‌कद्‌रपू्ण.
मःसनन्ध्यन्न्वादृर्‌।१ (२ ृन्यन्तरभरयुक्तत्वावच्छेदकत्वात्‌ | न।पि रोदेश्यव इति.
यत्वे पराभत्वन्‌ | छत्यविषये काटाद्‌।द०५। ए; | अत एब नोक्त कृतिम धितम ।
करि रक्षणमस्वेऽदि प्रयाजादादव्याद्ेः । अथ समवायताप्यत्वक सिकाम्यतमप्बन्येन
तह छ{तिमच्म्‌ । प्रयानावो साध्यत्वंबनयेन ते।दश्तेमससत्वाने(त्ताब्य। पि-
रिति चेभे । नाल्यादिरूप्‌्ेऽन्यतमघ्तनन्धेन।प्यक्तकृतेर ५।व।दृन्धठिः | येन मेनापि
प्ब"येने ्तक्तिप्तवन्धित्वाक्त) निभित्तदृवतिन्याछिर्‌।तै दुकप प्राय॑पवमिति मेत्‌ |
सत्र ब्रूमः । निरूपवत्वबन्धेन यननिषठादे दयता 92९ तिक रकत्मेन गितं यत्त्वं
तदद्कत्वम्‌ । यथा दरे पृणेमाप्ताभ्यामित्यत् स्वग॑निषठोदैदयतामिरि ट (तिकारकत्व दश.
पृणमासस।रततेयोम्तदद्नत्वम्‌ । एवे ‹ पमिषो यजाति › इत्याद्विवाक्यृपातथतदश-
पृणमाप्तयोरेवोदेश्यत्वेना-वयाद्२पृणमा तदे रयत। वि शिष्टकृतिकारकत्वं भयानाद्।नाम.
तस्तेषा तदङ्गत्वम्‌ । एवं द्रव्यगुणजात्यादूना कर५ त्वेन) कदु, करत्वेन क ८दे२।२.
करणत्वनान्वयान्न कव।प्यन्याठिः | अत्र यत्वते्वादेरननुगमात्सर्ग नष्टो देदयत२.
ह ङतिकारकत्वेन व हितत्वे स्वगाङ्धत्वभित्यवरीत्योद रयतावच्छेदकमेदेन छक्तणमर)
मध्यः ( न त्वहत्वावच्छेदकमेदेन, तस्य उद्‌गेऽपवेशात्‌ । अत एव स्व्गाङ्गकरुता.

== ~ 3 ~

१ भन्यत उपरलमग्रदुक्तादूयानदुष्ठानं प्रसड्गः ।

११४४ अङ्गत्वनिरक्तिः । [ भङ्गसवनिरूपभम्‌ ]

धारणमेकमङ्गत्वलक्षण न त्वभ्नेयत्वा्नीपो प्रीयत्वादिभेदेन छक्षभमद्‌ इति ध्येयम्‌ । प्रका"
रतया निरूपकत्वनिवेशे गौरवा निरूपकत्व ्बन्पेनो क्तदेदयत। विशि ्टकृतिकारकत्वेन
विहितत्वमित्येवे सजन्धविधया तजजवेश्चः | तत्पयोजनं दु स्वाश्चयप्रथोजकत्वसंबन्धेन
अन्तत॒ शएकन्ञानधिषयत्वाद्िेबन्वेन च स्वग॑निष्ठोदेश्यताबिद्विषटप्रयाजाधनुकूककृति
कारकत्वस्य प्रयान।दौ सत्वादतिव्याप्तिव।रणम्‌ । अत्र शद्ध कृतिकारकत्व-उदेशयतानि-
शिष्टकृतिका रकत्व-निष्ठोदेश्यताविरिष्टकृतिकारकत्वाना प्रयाजादौ स्वगाधनङ्गप्रषाने च
स्त्तवादतिव्याप्तिरतो विशिष्टमुपात्तम्‌ । उदेश्यतात्वेनोदेश्यतानुपादाने इ निरूपकत्वन.
स्थेन स्वनिष्ठप्रयेञ्यतारिशिष्ट्रयाजादयनुकूट ङ्‌ तिक।रकत्वं प्रयाजादीनामतस्तदु पादानाम्‌ ।
कृतीति स्वरूपकयनम्‌। तन्निवेशे प्रयोजना मावत्‌ । न च स्वगे दृश््यको यागः! इत्यादिप्रती-
तया स्र्गनिषठोदेइ्यत।निरूपकत्वस्य दशेपृ्णम।प्राद्‌।वपि स्वात्क।रकत्वस्य च तजजनकः
द्रभ्यादावपि प्ता त्तत्रातिव्याछठिवारणमेव तत्मयोजनमिति वाच्यम्‌ । अस्मन्मते कार्‌.
कत्वस्य मावनैकानि्धपितत्वेन धात्वर्थय।गा्निरूपिततव।त्‌ | स्वर्भनिष्ठत्वं च दैकशिककालि.
कविशेषणत्वातिरि क्तस्वरूपसनन्पेन । इतरथा काठिकसंबन्धेन प्रयानादिकरणकङृत्यु-
दैदयताया अपि स्वेवृत्तितवेनातिन्या्िपरसङ्कात्‌ । वस्तुतः स्वगेनिष्ठत्यं॑व्रिषयत्वयस्व.
रूपप्तनन्धेन । इत्यं चोदेरयत।त्वेनोदेरयत्वानुपाद्‌ानेऽपि न क्षति; । प्रयाज।दिकर्णक-
हृतिभयोज्यताया विष यत्पीयस्वरूपसवन्धेन स्व॑ निष्ठःवामावातू । निमित्ताद्‌ावतिन्या-
/ [क [+ १ )]
धिवारण।य तिब(7घत्वे विहाय क।रकत्वनिवेशः । निमित्तस्य वक्ष्यमाणर्‌ीत्याऽकरारक.
त्वादृदोषः | अत एव निमित्तरवाथकसप्तम्था उपपद्निभककतित्वमृक्तं तत्र तत्न । ०4"
द्‌।बतेभ्याशिवारणाय विदि०ति । न गोत्त दतिकारक त्वस्य रवरभेऽपि पत्वात्तस्य स्वाङ्ग
त्पत्तिरिति वाच्यम्‌ । कमक्ारकाभ्कारुकत्व१्यव सक्ेणे निवेशात्‌ । एतद्थमेव
सूरे भिन्नायक प्रष्दम्‌ | न च सूत्रे "देवदत्तोऽथ परोपकारक.! इत्यादिवदौत्सर्गिकस्वप
तियोगिकत्वहामादद्‌गभदस्थेव परपद्‌।दु१६्थिपः कयं कमकारकमेद्रूपस्याङ्गमेद्य ततः
प्रतीतिरिति वाच्यम्‌ । पमानत्वित्तवेदयतय।ऽ ज्ञि मदस्य तस्मादुषस्ितिप्तमवात्‌ । न
हि स्वभिन्नस्वगेदिरयकटेतिकारकत्वरू१ रक्षण समवति । स्वत्वाननुगभेनाङ्गमेदेन
छक्षणमभेदप्रसङ्क।दत उत्तमेद्‌ एव परपदतात्पय॑म्‌ । ननु क्रियाजन्यफटशादित्वरूपक-
मत्व।वन्च्छन्तरत्ियेमिताकमेदनिनेर >) २वात्कम॑त्वस्याखण्डोप।िरूपत्वेऽपि च साभा
म्यत; कम॑त्वावच्छिननतपियोगिताकमेदस्य प्रथाजादिकरणकङृतिकमेदशेपूणेमात्तादाव.
ध्यमामिन्‌ स्वग दैदय ट तिकम॑त्व। व च्छिन्प्रतियोगितकमेदनिवेर मोरवाछठाधवेन स्वगे.
स्वावच्छिन्परतियातिताकमेदस्दव स्वगाङ्गत्वरक्षणे निवेशोऽस्वु । उदेरवभेदेन छक्षण

=~--------- -------

१ गौरवादईत्ि- निरूपकल्वस्य प्रकारतया प्वेके प्रकारतावच्छेद्‌करसबन्धस्यापि परवेश्षन।यत.
भा गौरवम्‌ । सेबर्धविवय। प्रवे दु संबन्धस्य सेबन्धान्तरानपेक्षेणलाकवाभेति बोष्यम्‌ ।

[ अक्षः वनिरूपणम्‌ | अङ्कत्वनिरक्तेः । ११४५

भेवरस्थोक्तत्वादिति चेन्न । ‹ सम्यो ज्योतिष्टोमः " इत्यादिवाक्योप।त्तफकाना पश्चा.
दीनां स्वगङ्धत्वापत्तः | स्वर्मत्वावच्छिन्नभिन्नत्वे सति, उक्तकृतिकारकत्वस्य पश्वादौ
ससवात्‌ । न च ' वेभ्यो ज्येतिष्टोमः › इति वाक्ये प्वृ्तिपरय जककामना विषयत्व,
स्योदेश्यतावच्छेदकत्वात्पश्वादौ ्वगेत्वावच्छिननोदेश्यताककरतिका रकत्वस्यामावानोक्त.
दोष इति वाच्यम्‌ , एतद्वाक्ये स्वगत्वम्योदशयतानवच्छेदृकत्वेऽपि ‹ उ्योनिष्टामेन स्वभ
कामो यजेत › इति व।क्ये तस्योदेश्यतावच्छे\कत्वेन तदवच्छिन्नोदे्यताककृतिकारक-
त्वस्य पश्वादौ प्तस्वात्‌ । वाक्यभेदेन इतिमेदे प्रमाणामावात्‌ | अत एव पश्वधमनुषीय-
मानप्रयेगातलर्गस्याप्युत्प्तियोग पिद्धच धिकैरणीक्ता॒ संगच्छते | अतश्चाखण्डेपाविरू-
पकरमत्वस्वीकारे स्वरगोदैदयकङृतिकमैत्वावाच्छिन्प्र तियो गिताकमेदघ टितमेव ट्षणमङ्गी.
कार्यम्‌ | वम्पुतम्तु स्वावच्छिन्न देर पतानिरूपकङृतिनिरूपितोदेश्यतावच्वसंबन्धेन म्व.
त्ववद्धिन्नत्वं प्रकतलक्षणे निवेद्यम्‌ । स्वभैपश्वदेश्च तेन सबन्पेन म्व्त्ववत्वान्नाति
व्याति; ¡ न चैवमपि द्शेपृणमप्तादौ स्वगाचज्गत्वानापात्तिः । ‹ तव्रीहिमिननेत !
इतयादिववयेषु स्वगेदिर्यताकदरःपूण॑मप्ताद्यनुकूृतावेव दरपू्णमाप्यरदेदयतयेन
स्वावाच्छनोदेदयतानिरूपककृतिनिरूपितोदेशयत्वसनन्धेन स्वरमत्ववत्वस्य ददु पृणमा-
परादौ सत्वादिति वाच्यम्‌ । स्वावचच्छननोद्रयतनानिरूप१कत।वच्छेदकावाच्छिननिरूपितो-
देश्यत।कत्वक्बन्धेन स्वरमत्ववद्धिननत्वस्य विवक्षितःवात्‌ । ठरशपू्णमापतवरणककृतौ
स्वरगेदेश्यकत्वमिलय।दिप्रतीत्या हि दरैपृणणमापरकरणककरतिरे स्वगंत्वावच्छिननदेद्यता-
निरूप कत विच्छेद्‌कत्व िध्यतीति तदवाच्छन्ननिरूपितेोदेदयताकत्वसंबन्येन म्वर्गत्ववच्सं
स्वे, यामे तद्धि्त्वमिति ललणपमन्वय. । न हवे म्बगेत्वावच्छिने दे दयन निरूप्‌
तावच्छेदकत्वं त्र हिकरणककृतित्वेऽनति, येन तःवच्छिन्निरूपितोददयताकेत्वननन्पेन
स्वमत्ववत्त यामे समव्येत । त्रौरिकरणक्हृत र्व्मद्द्य र तमिति प्रपीतिरमावात्‌ ।
वृ्यनिथ।मकत्तबन्धप्यालयन्ता भाव्या पिता नवच्छ ३१.८५ भेद्रतियोगितावच्छेद्‌-
कत।वच्छेदकत्वस्य पिद्धान्तपिद्धत्वाच्च न निद्धान्तपिरोध. । सु-मपीददमेद्परतयैव
स्पारूमेयाभति त्वम्‌ । नन्वेष सोनष्रपि स्वगीदयज्धत्व (थात | नवीनमते मत्वथ.
छक्तणान ङ्कारेण यागम्येव पामस्यापि म्वमदद५ नकृ (तिकाकत्वात्‌ | न चे कारकत्व
बक्धमाणर्‌त्व। क्रियानितकतृत्वाचन्यतमानविनत्वम , तत्र क्रियान्वितत्वं कारक्मन्त
र।घटिनपतबन्येन ५कृतलक्षगे निबेहथम्‌ । तथा न सोमकरणत्वस्य स्वनिरूपकयागकर्‌.
णकत्वतनन्पेनैव मादनान्वयादुक्तपन्धेन क्रियान्वितकत्वाययन्यतमान्वितत्वाभावान्न
सोमे उतेणातिप्रपङ्ग इति वाच्थम्‌ । तथात्वे य।गकरणत्वादेरपि स्वनिरूपक।देदवक

= न न

१ ( अण०्४पान ३ अन )

११४६ अङ्गत्वनिरक्तिः । [ अद्गत्वानिरूपणम्‌ ]

त्वादिरूपकर्मकारकषटित्बन्येेव मावनान्वयेनापंभवापत्तेः । अथोक्ताति्यािवार- '
णाय प्रकृतङ्तिकरणा्यवटितपतबन्धेन क्रियान्वितत्व प्रकरतठक्षणे निरयम्‌ } ^ समिषो
यनति › इत्यादौ प्रयाज(दिकरणत्वस्थैव ृत्यन्तरकरणीमूतदशेपृणेमाप्तादिलपमाभ्य-
धघटितसेबन्पेमैव मावनान्वयादव्याक्िरतः प्रकृतेति । * दशेपुणमातताम्या स्वगकामा
यजेत › इतिवाक्यवटकार्पातोपात्तछ्नौ दर्शपूर्णमासथोः करणत्वेऽपि समिषो
यजति › इतिवाकयघटकाूयातोपात्तप्तामिदाचतुकृर्क्र तौ तयेसपकारविशिष्टथो भौम.
त्वमेवेति नाग्याधिः । ‹ पोमेन यजेत › इत्यादौ यागकररणत्वस्येदेदयस्वगोदिषिटित
संबन्धेन मावनान्वयेऽपि प्रह तकतिकरणयःगाचवटि त तचन्वमैव क्रियान्वयने क्रदोषः ।
सोमादरम्त प्रकृतकृतिकरणयागादिधटिनपबन्धनेव मावनान्वयानातिप्रसङ्ग इति चेन ।
दध्ना जुहोति ` इत्यादावभिहजकरणक कतनिवासिहोनस्य)देदयत्वेन त्त्र च स्व
निरूपक देरयकत्वरूपप्रकृतङृतिकरणघदितसनन्ध १ दविकरणत्वस्यान्वयाद्ने। हेमाङ्ग
त्वानापत्ते, । छतो पक्ृतत्वानिरुकेश्च । न च प्रकृत्‌व।कमघट क।रुवात्रतिप।यत्वं कृत
ध्रकृतत्वम्‌ । ‹ द्रपू्माताम्या स्वगैकामो यनेन इति वाक्ये तत्द्वयक्तित्वादिरूपपरकृ-
त्वप्तमवेऽपि दचचपृणेमापाङ्गिपादकसकट>।कयपताध।रणप्रकृतेत्व निरुक्त; । यदि चु
स्वगे दिर्यकत्वा्रेकमेव कृतो प्रङृतेत्वमते ना दृष दति विभाव्यते । तयाऽपि द्‌-
ध्याद्‌कव्य।पिन्तद्वस्यैव | अत; त्।भाद्‌) एवज "वनरत ङ्ग द्वार्‌ ३१ चेत्‌ । सत्यम्‌ |
सोमादीनां स्र्गादङ्गत्वनिष्टमैव | न हि तत््वाक्रे प्रभविह्ावकमतति। न
चैवं दुल्ययुक्त५ा * यो दा्तितो यदः ५4 प्चमालमेत ' इत्यत्र यामस्यव पश्वदि.-
रपि उयोतिषटोमाङ्गगत्वप्रप्त्त तद्व१ उ२५५८।११कृतावतिदश। पाते । अ्५।५ी
यप्ष्ठमविनातिदेशष्येएत्वात्‌) अश्नी पामोय।भावचत्या पिङ्कतै। दु द।र८प८द्‌व नातिदेशः ।
सस्र पान(यस्यान(पन्नेयागान्तेर्‌नत्व तु त६य।२।५१।५।५।१३पपव(६द्‌। तदश । सामाद्‌;
तमघ्रावन्थ्‌ तु यामद्वदिभिवाङ्गत्वेन निरत्तनीयनित्ि प्यथम्‌ | उदर्यत्वमन्नन्ितत्वू-
पम्‌ । न त्वनुपादेयपञ्चकसा रणम्‌ । तते यान वमित्थादौ पात्वपदेनिित्ाङ्क-
त्वघ्य दुवौरत्वत्‌ | अत एवे यत्रानुपदियपश्चकसा वरण) ददथताया (तवेद्यो) यथा परो.
देरयकङृतिः५प्थत्वरूप्रयोञपत्वे । तथ निभित्तपरयोज्यत्वं तमि ्तकिप्य्टमेव } अत
एव द्वितीयानिभक्तेरङ्त्वचट पोदरथता कत्वेन डत्वम्‌ णत्वन्यवह।रः । तृ ५६.
१ तद्रटकक्रणत्वा२३५केत्यथन्‌धक्रत्तन तत्तन्ववहे।र,. | छिड्। दना तु बदानल्‌-
धि करणन्थ।वनेतद्न्यतरेध दि यात्‌ दरू श्रुति दखकत्येन सः | एतेन द्विती
साया, ५1 यान्यद्पेदिरयत्व। चित्यन ि?१५५।५२७१ न।दगानपरभाणत्वमिति निर.

= ---~ -~ <

१८ अ० द प० ३ ७० 9 ) अत्रन्येमेतति ष. ।

( अङ्कत्वनिरूपणम्‌ | अङ्घत्वान रक्तः । ११४७

स्तम्‌ । अङ्गव्वेऽप्युदेश्यतःया निषिष्टत्वेन तदकदेश्चबोघक्रत्वेनेव ततप्रमाणत्यापपततेः ।
इतरथा तृतीयदिर्‌पि समुदिताङ्गत्वाभकत्वाभ।वेन तत्परमाणत्वानापत्तः । दृं चतदक
देश ममामनकस्वेऽपिं तन्प्रमःजनकत्वस्ययहारः । यथा वैरमत द्वितीयायाः फटमाश्रप्रमा-
अनकत्यऽपि तद्ध्रटितक्रमत्वप्रमाजनकत्वस्यवह।र इति ।

ननु किं नाम कृतिकारकन्वम्‌ । न तावल्ृतिहेतुत्वम्‌ । धात्वर्थादिरूपकरणकारकेऽ"
व्याप्ते । न हि कृतीपा+ये यागादौ कृतिहनुत्व ममवनि । पृववृत्तित्वामावत्‌ । दभ्या
दिगुणरूपकारके पृववृत्तित्वमत्त्वेऽपि रासमादिवदन्यथासिद्धतवनानन्यासिद्धत्वासापा"
वाश्च | अत एव मावनाकरणत्वं मावनाभाव्यनिवनकत्वरूप पारिभाषिकमिति सप्रदा-

यिकाः | निमित्तादौ कृतिहतुत्वष्तवेनातिव्याप्त्यापत्तश्च | नापि कृत्याम्वतत्वम्‌ ।
घ्रात्वर्धे यागादौ करणत्वादिस्बन्धेन मावन।न्वयस्वीकारण लक्षणापपत्तावपि
तदिनरकारकाणां विभक्य्थे करणत्ादावेवान््यन तेष्वव्याैः | करणत्वा

दीनामपि कृत्यनिवितत्वेनाङ्गन्वापत्तश्च । न हि मामा यागाद्धमितिवत्मोमकरणत्व
यागाङ्गमिति कश्चि्रत्यति । गुणफटसबम्धविधावेव प्र गुणकरणत्वं फलाज्नमित्यक्त
सांप्रदायिकेः | वम्तुतम्तु त्रापि गुणम्यव फटाङ्त्वम्‌ , इृतरवेकषण्ये प्रमाणा मावत्‌ ।
भवःमते द्ध्यादेोमायंतवाततत्क्रणत्वस्य चेन्द्िया्त्वान्‌ ‹ एकस्य नृभयत्वे सयोग
कत्वम्‌ › इति सत्र एकस्येव मयार्थत्व क्ताविरधप्रमज्ञाच्च । न च ८ दध्ना जुहोति '
इत्यत्रापि दधिकरणत्वन्भैव हामादृरेन विधानान्नानुपपात्तारेति वाच्यम्‌ । तथात्वे दधि
करणत्वम्य्द्रयकामवाक्य॒ टव स्वनिर्‌पकाश्रयसविकषत्वात्तम्य प्रमाणान्तरेणानुपम्थते.
रेतद्वाक्यान्निराकाडे प्रतिप्यनापते । इन्दियकरामवाक्ये तु प्रकरणेन स्वनिरूपकी.
भूतहोमरूपाश्रयस मवा निरा काडद््ल^तिपत्तिरिति वशेष. । छि च टधिकरणत्वम्य होमो.
हृशेन विधौ तम्योदृष्टविधय। होमोपकारकेत्वेऽपि टषटविधया तट जनकत्वाद्धोमप्तिद् चथ.
मनि^तदरस्यक्िपापत्ति" । एतद्विेरपूतरतिधित्वाप्िशवेति *येयम्‌ | नापि कतयन्वता-
न्वितेत्वम्‌ । वात्वथस्थ केरणत्वमजन्धेन कृ त्यन्वितेत्वा्तत्राव्याघते. । यदि तु यागकर-
करणिका भावनेत्यादिप्रतीतेः प्रकारतया कर०त्वावग।हित्वातततीयान्तनामषदपामानाधि-
करण्य।च्च धातुरक्षितकेरणत्वस्थैवे भावेनान्रेय । पात्वथैम्ये तु करणत्व एवान्वयान्नो-
त्ग्या्िरिति विभाव्यते । तथाऽपि टिद्कप्रस्याभिन्नपुबेमात्रस्येव मावेनान्वयनिधमेन
“भिन्ने ज॒होनि! इत्यादौ प्यथेनिमित्तत्वादेर्‌पि तद्म्वया्तदन्विते निमित्ताटावतिम्यापनि

१ नैयायिकमते, ह्यथ । २ (अ० ४ पा ३ सू ५), ३ नियनेनेत-निपातोपसर्म-
प्रातिपदिकातिरिक्तश्राब्देगम्यो य॒ सुधुपात्तछिहगसस्याव्यतिरिष्कोऽथे., तत्प्रकारकशाच्दबद्धित्वाव-
च्छिन्न परति लिडगानन्वयिभावनावाचिपदजन्योपरिवतिर्विशेष्यतासबन्धेन कारणम्‌ , इष्टेन प्रकारता-
जियामकभ्युखत्ति मीरमासकैो" वाद ङ्गाहृतासुरुरष्येति देषः ।

४४८ अङ्घत्वनिरक्तः । [ अङ्घत्वनिरूपणम्‌

[/) ॥

रिति चन्न । कृत्यन्वितवि मकत्यथान्वितेस्वस्य एृतिकारकत्वरूपत्वात्‌ ¦ विभकत्यथत्व्‌ च विम.
किश्चिक्यत्वमतो न निमित्तत्वादिकमादाय निमित्तादावतिन्यातिः । सप्तम्या अपिकरणल्वा.
थेत्वेन निमित्तत्व शक्त्यम।वात्‌। न च विभक्तिशक्यत्व विमक्तिनिरूपितशक्ति विषयत्वम्‌
तथ। च निमित्ततवम्य स्तमीनिरूपितश्चक्तिविषयत्वामावेऽपि षष्ठया; "ष्ठी शपे! इत्यनुशास.
नान्संबन्धमामान्यार्थकत्वेन तदन्त तनिमित्तत्व ऽपि षष्ठ नि रूपतशक्तिविषयत्वावकष्यमावा-
त्तदादाय निमित्तादावतिव्या्तिम्तदवम्थैवेति वाच्यम्‌ । विमक्ति निख्पितसंबन्धत्वानव च्छि.
शक्तिरिषयत्वम्य विवक्षितत्वात्‌ । षष्ठीशकयतावच्छदक हि सबन्धत्वमेव । अतो न द्‌ षः| अत
एव ‹म्तदश वैदयम्य, इत्यादौ ष्ठो निमित्तत्वत्वन नमित्तत्वपरतीनिरक्षणयैवेति बोध्यम्‌ ।
“वगकामो यजन" इत्यादौ करणत्वस्य घाुलकष्यत्वऽपि वर्त॑ते विमक्तिशकंयत्वानपायान्न
देष , एव (सक्तेञ्जहेनि) इत्यादावपि विनिथोगमङ्गाङ्खोकारण द्वितीयायाः करणत्वलक्षणा-
यामपि वम्तुतम्तभ्य विभक्तिशक्यत्वानपायान्न स्क्तूना होमाज्गत्वविर।ध॒ । अनयैव
त्या ‹ सोमार चरु निवैपेलप्णाना त्हीणाम्‌ › इत्यादौ करणत्वस्य षष्ठीरक्ष्य-
ऽपि क्रीहीणा यागाड्त्वमृपपाटनीयम्‌ । एतेन ‹ उत्तरे ऽहन्दिरा्रस्य गद्यते › इत्यादौ.
ज्ञ मर्याव्यनिरिक्तपुबथमान्नम्य मावनान्वर्यानयमेन षष्टयथेसबन्धस्यापि भावन।-वया.
पत्तरनिन्यातति | न हिं तत्र द्विरात्रीयोत्तराहोदशेन षेडरिग्रहण विधीयते | विरिष्टोदशे
वाक्यमेदात्‌ | न च पृष्ठीम्धट परम्परान्वयम्य व्यतपन्नत्वादव।क्यमेदः | तथात्वेऽप्यमयं
हविरितिवदत्तः ऽहननित्यत्राहुन्युत्तरत्ववेशि्टयायोगेन वाक्यभदरात्‌ । वस्तुत। िद्कसंख्या-
भिद्मुवभमाजस्येव ल)चवेन मावनान्वयाप्वष्ठचयैम्यापि मावनाल्यातिरेकेणान्वये ऽब्यु्पन्न
एव । अतो दिगात्रसबन्धिनी पोडरिप्रहकरणिका मावनोत्तरपदाथेभागो देशेन विषायते ।
उत्तर्माम्य चप्रतिमननयग्ाय।मसणेकहायनीन्यायेन पा्ठिकवोवे द्विरातरर्पप्रतिसन-
न्पि्टाम | द्टिरात्रभबरम्युत्तर मागम्य च।सिरूपत्वात्‌ (रनद्रवायवागर प्रथममहः हतिवद्‌हः
ननित्यनुवाद इत्यव मओध्यम | तथा च क्रियान्वितविभकेत्यथोचतत्मेन द्विरात्र ऽतिन्यािरि-

2

र) 2

त्यपाम्तम ] तनेभक्तिनिर पितसनन्धत्वानवच्छिननर क्िविषयत्वानिवेदोन(दोषात्‌ । वस्तु,
तत्‌ सावात्पषठया कमत्वरक्तषणामङ्गाकृत्य द्िरा्रदिरेने३ पोडशिमरहण विधिः | द्विरात्री
यात्तराह एव चारिरात्रपम्थाङतवेन तत्रैव विकश्पितपोदरिग्रहणप्र तिय िखाववानु
रधनास्य विधेग्तद्विपयत्वात्‌, उत्तरऽहन्ित्यनुवादः । अत एव द्िराजरभनम्ध्युत्तर गोदे
यत्व पड दग्रहणतितरि ) द्विरात्रसबन््युत्तरमागस्य चाहरूपत्वादहन्नित्यनुवा३्‌ इत्यपि,
` उक्तगत्थव दथुभूनेद्रयनावन्छद मवि गुरमूनोदेदयतवच्छेःकायोगादयुक्तम्‌ ।

9 पार सू० ( २-३-५०), २(अण्येपा० १०६ )। अप्रत्येनेति शषः।

[ भङ्कत्वनिङ्पणम्‌ ] अङ्गत्वनिरक्तेः। १४४९

॥ ६.

न बोक्तपकारे दिरा्त्स्याहश्यत।वच्छेदकल्वादी त्तरकाटिकनियमविथिल्मघव। नु रोधनाम्य
विेरुततराहमाश्रविषयतया सेकोचरूपनाघकस्पनमयुक्तमिति वाच्यम्‌ | द्विरात्रस्वरूप आ,
मर्धक्ये भक्ते दीक्षणीयावाङ्नियमन्यायेनावान्तरापृस्ाधघनत्वलक्षण।या द्विरतरजन्यैक्ा-
वान्तरावू्वाभावेमासंमदेऽप्यत्तरपदसहङृ तापृवोम्यभिचाररूपतात्पयेग्रहकानु रोषेनेत्तराह-

भन्यविजःतीयापृवदवारकपरमापृवप्ताधनत्वावच््छिननम्येव र्लणयेदिङयत्वादृद्धिर श्रवस्य
दि्ष्यत।कच्छेदकत्वेऽप्यनुपपस्यमावात्‌ | आवश्यकी चेयमानधेक्यमियाऽपृवै.
साभनत्वावच्छिन्नलक्षणा) द्विरात्रसननभयुत्तराहोदेशन पोटशिग्रहणविधिमम्युपगच्छ,
म प्राचामि 1 परं दु द्विरत्रसबनध्युत्तरादर्ूपवाक्याथेत्तबन्धेनोक्तपरमापूवसाधनत्व,
छक्षणा, अस्मनमते तु द्विरात्रमात्रसेनन्धेनोक्तप ग मापृवैसाधनत्वलक्षणेति विशेषः । किं च
त्व>५त्‌ उन्तरेऽहन्निति प्तप्तम्या अधिकरणत्वव।चिन्या. स्वक्षक्यतावच्छेद्‌ कानवच्छिन्नक-
मणे सक्षणा । अस्मन्मते त॒ सबन्धमामान्यवाचिन्या पटच, म्व क्यतावच्छेद्‌ कावाश्छनन
छतणेत्यमि बोध्यम्‌ । न चैवमपि चतुद“ सपरदानत्वक्षक्तेत्वेन देवतात्वस्य विभक्त्यर्थ.
स्वायगात्‌ यदग्नये च प्रजापतये च साय जुहाति! इत्याद देवताया होमाङ्धःवानापत्त.
रिति वाच्यम्‌ । त्यज्यमानद्रनयोदे शयत्वे सति प्रतिग्रहीतृत्वरूपसंपरदानटस्य चहुध्यय-
सवेन तद्षटकत्यञ्यमानदरभ्येदिश्यत्वरूपदवतात्वम्यापि = तदभेत्वानप्रायात्‌ । यदि च
विप्राय गा द्दातीत्यादौ स्परद्‌।नीमृतविप्रादो देवेतत्वव्यहागमावेन तत्र प्रतिग्रहीतु.
त्वामावोऽप्यधिको निवेश्यते, अञ्नीपोमयोव्यौप्ञयवृत्तिदेवतात्व।नुरोषेन वाऽखण्डोषा।-
धिरूपमेव देवतात्वमुच्यते तदाऽम्त कृत्यन्वितकतत्वाद्यनयतमा तवितेत्वमेव कृतिकारक.
त्वम्‌ । देवत्‌।त्वस्याप्यन्यतमान्तमेतत्वान्न दोप; । निमित्तत्वादीना तु तदन्तर्मृतत्वान्न-
निभित्तादावतिन्यापिः । एवे च पूर्ोत्तकमेकार्कमेदम्य रक्षमेऽनिवेशेऽपि न क्षति. ।
कर्मत्वस्य कतूत्वाद्यन्यतमानन्तगे तत्वेन तदन्विते स्न्गादावातिव्याप्त्यमावात्‌ । एवविधा-
न्यतमत्वभोधनाथेमेव म्रस्थं परपदािति ध्येयम्‌ । विहितत्व च न प्रवतेनारूपावभरिजन्य.
त्वम्‌ परवैनाज्ञानस्थवषट्ाधनत्वज्ञानद्व रा परवृत्तिपरयेोजकत्वेनगरवत्तवेव तद मावे तत्कर
केषु सुतरां तस्यामावात्‌ | अत एव न प्रवतनाज्ञानजन्यत्वमपि | नापि साक्षात्वरम्पराप्ना.
घारण्रधिप्रयोस्यतम्‌ । जात्यादिरूपाङ्धेऽभ्यापे. । तम्य नित्यत्वेन विधिप्रयोञयत्वा.
नावत्‌ । अनिल्यानामपि सोमादीना रिद्धरूपत्वेन विधिप्रयाज्यत्वामावाच्च | अतो
विभ्यन्वयित्व विहितत्वम्‌ । तश्च स्वनिष्ठपरकारता7रूपितविशेप्यतावच्छेद्‌कतावच्छेद्क.
त्वक्षबन्पेन विधिविशिष्टत्वम्‌ । अस्ति चेद्‌ यागादौ प्रवतनानिष्प्रकारतानिरूपिताथेमविना.
निष्ठविदेष्यत।वच्छेदकत्वं करणत्वादौ, तद्वच्छेद कत्वस्य तत्र सत्त्वात्‌ । नन्विदं घातु.

१८अ०९प्० १ अ० २) जत्रयनेति देष. ¦

१४५. अङ्कःरवनिहक्तः । ( अहस्वनिरूपण्‌ ]

छतितकरणत्वादेमविना यां प्रकारतेति मते समवति । करणत्वादिससगेण धात्वर्थस्य

भावनाया प्रक।रतेति मते त्वर्थ माषनानिष्ठािरोष्यतावच्छेदकंस्वस्यव यागादौ स्छास्स्वनि"

छप्रकारतानिरूपितवि रष्यतावच्छदकतावच्छेदकत्वसबन्धेन वि्धिविरिष्टत्वामावान्नाक्त

विहितत्वम्य त॒त्र तमव इति चेन्न | स्वनिष््रकारतानिरूपितविशष्यतावच्छेदकत्व-तदवच्छ.

दकत्वान्यतरसेबन्धन विधिविशिष्टत्वस्य विवक्षितत्वात्‌ । न वतस्य सुबधकरणत्वादि.

साधारणत्वादङ्गत्वरक्षणस्यातिन्यापिरिति वाच्यम्‌ । तेषु निरुक्तविहिनत्वसन््ेऽपि
निरुक्त हृतिकारकत्वामविन नेत दोषात्‌ । यद्यपि पात्व्थस्यैव करणत्वादिसपर्गेण
भावनायामन्वय इति मते यागाद्‌वपि नेक्तङ्तिकारकत्व स्मव्ति । तथा.
ऽपि वरत्वा्यन्यतमततेबन्धेन कृत्यन्वितत्वकृत्यन्बितकतृत्वा्न्यतमागन्वितत्वान्यतरवं-
त्वमेव तन्मते कृतिकागकत्वम्‌ । धात्वर्थे, उत्त सनन्धन कत्यान्वितन्वमच्वात्सो-
मादिकारके चोक्तान्यदम।निवतत्वसत््वा्नक्तदोषः । मवर्थे निरूपकत्वादि्तबन्धे

न॒ कृत्न्वितत्वसततदतिव्याश्धिवारणाय कर्तृत्वायन्यतमसबन्धनिवेश्च, । अत एष
५ देन्द्रिसकामम्य जुहुयात्‌ ' इत्यादावाश्चयत्वा दिष्तबन्धन हःमग्य कृत्यारवतत्वेऽपि
नेद्दरिया्गत्वग्रसन्ग । वस्दतः पूर्वोक्तरीत्या षाट्क्तितकरणप्वद्रिरव प्रकारतया
मावनान्वया्घुमूतं कृत्यन्विततकतृत्वा्न्यतम। तिवितत्व क्तिकरकत्वं, गवन षटप्रकारता-
निक्‌पितविशेभ्यता वच्छेद्‌ केतावच्छेदकत्वस्तबन्पेन विधिविक्ि्टन्व॒ विहितत्वमित्येव
ज्यायः । विहितत्वं चेद्‌ निर्विषयकमावनाया; प्रय।यतास्ननघेन प्रवतेनान्वयायोम्य-
त्वा त्मथमतः कृतौ स्कंटकारकान्वय । ततः सकल्कारकविश्िघ्टाया मावनाया प्रयो-'
एयत्वसेबन्येन प्रवतेनान्वय इत्यकविशिषटेऽपरवेशिष्टचमितिरीत्य। श'ठ्दनधमभिप्रत्या-
क्तम्‌ | अत एव तन्नरत्ने म्मे ‹ पश्वेचरषु ' इति पुत्रे विकरुतःवथवःदातिरेशेऽपि
िश्वजिदादो नाऽऽयैवादिकफरकल्पनेाति प्रततिपादस्द्मुक्तम, वाधि स्यशपरिपुर्ी-
मनुष्टानयम्या मावना प्रप्य पृश्चात्सस्ष प्रवतैयितु प्रवर्तमाने पपेक्षावश्ातपरःशम्त्यत्तान.
मुखिनायवादान्यत्रकचन ग्थिततानतिदेशेन सनिधापयति । विधयमा।वना तु ततः प्रागिव
रषाशागृहाति । तस्या वेटायामुपदेश्नातिदशेन वाऽथवादम्यासनिध।नात्तदुपात्तपरनि
हितफद्य मावात्स्वभमेव यृह्धातीति न स्वर्गन्यांयन।ध इति । यदा तु योग्यताज्ञानं
विनाऽप्यसोग्यतानिश्वयामावमत्रेम शाव्टबेघरय।ऽऽनु भाविकत्वादकःद्वयापिति रत्या
युगपटव भावनाविशेषणानामन्वयः । समानामिधानादिषूपप्रत्यासस्यनुगरण ग प्रथम,
प्वतेनादानमिव तेत्रान्वयस्तते इतरक।रकान्वयः । मास्टमूताथमावनाया कारकान्वया-.
तपत माठ िदोषाकद्क्लाकटुपितत्वेन प्रवतेनाया॒विम्पष्टमितिकतेन्यताक्‌दृक्षुत्थाना

१ {अ० < पार १७०३ सुण १७ )५ २ (अम्ष्पा० > अर ५, ) अत्रत्य इति
#५।
ष, ।

| अङ्गत्वनिरूपणम्‌ 1 अङ्गत्वनिरक्तिः । १४५१

लाथव(दातिदेश इति न विश्नित्याथवादिकफलकद्पनापत्तिरित्युच्थेत । तदा पूर्गक्त.
निषैचनानुपपत्तेलािवाच्च प्रवतैनाूपरिधिविषयत्वमेव विहितत्वम्‌ । असति च परिशिष्ट
मावनाया भरवर्तेनाषरयत्वात्त द्वेशेषणेऽ्वपि प्रवर्तनाविषयत्वपिति बोध्यम्‌ | अयैवमपि
4 नानृने इदेत्‌ इत्यादिनिषेषेु प्रकृनलक्षणाव्या्तिः । तथा हि । निवतनारूपे प्रवर
स्यमावषूपे वा निपेधे नोक्तरक्ष्णं॑सेमवति, कतिकारकत्वामावात्‌ । निवर्तना हि
स्वप्रयोज्यामावभतियोगित्वत्तनन्पेनाऽऽखूयातारथक्कतविवान्वेति । एवे प्रवृत््यमावोऽपि
पतिथोगिव्वश्तचन्येनेति न तयोरक्तद्िव कतिकारकत्वम्‌ । एवं स्वनिष्टप्कारतानिरूपि.
तविरे।प्यतावच्छे कता कच्छेद्‌ कत्व संबन्धेन प्रवतेनाविशिष्टत्वस्धप॑प्रवर्तेन(विषयत्वरूपं
वा विहिततव तयोर्न समवाप | निषेषेषु निवतैनाया एवेक्तपतबन्पेनार्थमावनायामेवान्व.
यात्‌ । यदि तृक्त्जन्धेन भरवतेन(निव + नायतर्‌वि शिष्टत्व तदृन्यतर्विपयत्वमेव व। विहित
त्वपिल्युच्थेत, तते। ‹ न करञ्ज भक्षयेत्‌ › इत्यादौ मक्षगादना कटन्नाद््धत्वापततेः ।
निवना निषे तस्याप्थमााच्च । न हि स्वनिषठप्रकारतानिरूपितविशेष्यतावच्छे-
द्कनावच्छेकव स्वतिपयत्वं वा स्व्िनपमतवति | न च निपेषानामरक्ष्यत्वम्‌ । तथाते.
वुपिक्रणाद तेषा करत्वथैत्वादिनिरूपणान।पत्तेरिति चैत्‌ । त्यम्‌ । तेष्वङ्गत्वम्य-
वट्‌[रभ्य २ ५।५६त्‌ । १1९1 1 नानृत वदेत्‌ ध इत्यादौ निषे यि निवतैना तरि
तस्था कतुपेरुभ्य ननकियाप्रिपथनिनतेनात्व॒करत्वधेत्वम्‌ | निवतेनात्वानिवशदनुतवद्‌-
नादिज्ञ।नद्‌। नातिन्धाधिः । यदि प्रवृत्थमाव्रस्तदा त्िनरुक्तकरियाप्रतियोगिकत्वम्‌ |
नच ^ नापिर्‌ने पाडसिन गृहति ' इत्या दिरिध्यु्रनिषेषे निषेध्यस्य क्रतुमेगु.
णयाजन ३९०६. । कषुवगुण्वक्रदुप।ुण्वाद्यन्यतर्‌ जनकत्वस्य विवक्षितत्वात्‌ | न च
रवु्यभावनिपेवपते प्रयान।करेयामावाद्‌वतिन्धा्तिः । उक्तक्रियाप्रतिथोगिकत्वे पति तै.
दिवानिततन।विषथत्वह मिवातितत्वात्‌ । एव॑ ‹ न कलञ्ज मक्षयेत्‌ ? इत्यादौ पुरुष.
निषभत्यवायजनककरि4। पिषयत्वम्‌) उक्तकियप्रतियोगिकत्वं वा पुर्षायेत्वम्‌ ।
जत्‌ एव गौणमुर्य् व्रण्येनाङ्गत्वं तृतीयाघ्यायायं इति न कर्चविक्ररणादावष्वायास.
गिरि व्ययम्‌ । एव पफल च परषायप्वात्‌' इल्यत्रोक्तं फडस्य पुरुषाधैत्वं माक्तमेव |
एवमेवे च यागादेमकेना प्रति, प्रातिपदिकस्य च कारकं प्रति, लिङ्गपंरुयादेश्च
प्रातिपदि रति) करणत्तदरेश्च भवना प्रतिः ता प्रप्थव च शब्दभावना देरङ्गत्व्य.
वह्‌।रो गौणो विशेषणत्वमाचनिकक्षया दर्थः । उक्तविधद्गत्वोकत्यैव चा द्वत्वधटक.
मूतोदरयनाशा।छत्वरपम्‌क्गत्वमभो पि द्धम्‌ । अतः स्कृता न प्थगुषन्यश्तम्‌ । न वा तृती" -
यात्यानतयः | जत्र चाङ्धतववटकीभूतकारकत्वनिविशकतत्वायन्यतमनिरूपितस्वमङ्खसवम्‌ ।

1 { २०३ पा र अ०४)। {अर । (1 पा न १ अ ०३ ०५)

१४५१ अङ्गत्वनिरक्तिः। [ अङ्गत्वनिरूपणम्‌ |]

अस्ति च स्वर्गादौ य।गारिवृत्तिकरणत्वादिनिरूषकत्वम्‌ । अतस्तस्य यामाघङ्गित्व.
मिति न भ्रमितव्यम्‌ | तथात्वे स्वर्गादिवृत्तिकर्मत्वादिनिरूपकत्वेन मावनायाः स्वगो
त्वापततः । उक्त पेक्षया ह्यस्य गुरुत्वाज्च । अत एवाङ्गत्वषटकमितमेदप्रतियोगिल्नम.
्गित्वम्‌ । स्वगादिरूपकमंकारक्ादिमेदप्य पूवं निवेशितत्वाच्च स्वगौदी छक्षण्तमन्वय
इत्यपि न । तादात्म्यप्तबन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकत्वरूपमेदत्वनिवेशेन गुरुत्वात्‌ । कन
त्वाययन्यत्तमत्वघटकेमेद्धरतियोगित्वमाद्‌यातिन्याप्त्यापतेश्वेति सतिप: ।

इदं चाज्गत्वं प्राचीनोक्तपरोदृदेशप्वृत्तकृतिभ्याप्यत्वमेव परिष्कृत्योक्तम्‌ । वस्तुतस्तु खा.
वात्‌ › यलिष्ठोदूदेदयतानिरूषितव्िवेयता श छ यत्तत्तदङ्खम्‌ सर्वषामेवाङ्गानां श्तैराथिकररवा
विधिमिः स्वस्वप्रधानोदेशेन विधान।त्सवेत्र लक्षणसमन्वय. ¡ उदेरयताविधेयते चस्व.
रूपपतबन्यरूपे न तु साव्यत्वानुष्ेयत्वामके । तेनोक्तविधेयत्वामाववति काद्‌ वुक्तो.
दे$्यत्वामाववन्नरका माव दशन विधीयमान विवाहाथोनुतवदनादौ च नान्याप्ति नवा
तयेनिरूप्यनिषूपकमावे मानामवेन लक्षणाध्तमव. | एवविघाड्गत्वस्य त॒र्तीयाध्यायार्थ-
त्वादेव च स्वयप्रायितवृचयदर्यतानिरूपितविषेयत्व-स्वयंप्राथितमिननव्युदेदयतानिरू
पितविषेयत्वरूपयोः करत्वरथत्वपुरुषाभ॑त्वयोरडगत्वविशेषत्वेन मरे तृतीयशिद्धत्वोक्तिः।
पर्वोक्ताङ्गत्वस्य तृर्तीयात्यायाैत्व ठु विधेयत्वरूपयो; कत्वथैत्वपुस्पायैत्वयोनिरुक्त.
कारकत्वादिरूपाडगत्वविशेषःठ मावान्न तृतीया द्धत्वमिति चतुर्थे निरूप्यत्वापत्िः । न च
निरक्तकारकत्वा दिक्पा त्वस्यापकत्वादेव क्रत्वधत्वपर्षायेत्वान्यतरम्य तृतीयातिद्धत्व.
मिति वाच्यम्‌ । तथात्व आगिक्ाप्रययत्वस्या ऽऽ मिक्षाडगत्वम्यापकत्वात्ततीय।तिद्धत्वेन
चतुर्थे प्रतिपाद्यत्वानापत्त. ¡ यदि निरुक्ते देशयतानिरूपककृतिकारकत्वरूपं ऋत्व्थत्वं
पुरुषाभैस्वं च निरुच्य पूर्व्तादुगत्वाविरोपत्वे तयो: समथ्येते, तदा ‹ अमाबास्यायाम.
पराजि पिण्डपितृयज्ञेन चरन्ति › इत्यादौ स्वगं दिनिषठेदि श्यतानिरूपकटतिकारकत्वेन
पिण्डपितृयज्ञादेरिव कारदिरपि पु्पाथत्वापत्ति । अम्मनमते तु काद स्वगो दिनि.
हयतानिरूपितविधेयत्‌।याः स्वरूपतिबन्वर्ूपाया अमावन नोक्तापत्तिः । कारकत्वादिषिटनायां
गौरव तु स्फुटमेव । अतोऽम्मदुक्तद्‌गत्वम्वक।रेणेव निरुक्तविधेयत(रूपयो. कत्वेत्वपुरषा-
यैत्वयोमस्तद्िशेषत्व गच्छते । सू्म्थपर्‌चैत्वस्यःप्थयमेव निष्के. । न चेवं श्ुत्यादीन्‌म
द्गत्वैकदेरानोघकत्वम्याप्थनावारड्‌गत्वध्रमाणत्वानापत्तिः 1 स्वरूपत्बन्धरूपे देदवताया
ए३ क्षणषटकत्वादद्वि्तीयाया जपे तदभवदिति वाचम्‌ । अर्गत्वघटक)मूतविधेयतो कै.
यतान्यतरप्रयोजक्रकमेत्वकरणत्वाचन्यतमने।धकरत्वेनाङ्गत्वपमाणत्वोषपत्तः । कर्णो
देश्यतवनेवान्वयात्कमेत्वमदेशयत्वप्योनकम्‌ । करणादीना तु विषेयत्वेनान्धयात्करणत्वा
दिक विेयत्वप्रयोजकरम्‌ । तत्र श्रनेनिरुक्तान्यतमवाचकेत्वेनेव्‌ निरक्ताडगत्वप्रमाणत्वमू ।

[०

दद्गदना तु साक्ञातिरमर्या वा [नस्करन्यतमव।षक्श्चुतिकलकत्वेन त्वरम्‌

श

[ अलनिहाणम्‌ ] अङ्गत्वनिरक्तिः । ११५३

विरोषः | निरुक्ताङ्गत्वोक्त्यैव चाङ्गत्वघटकीमृतोदेरयताशाटित्वरूपमद्गित्वमयसिद्ध.
मेव । अतो न सूत्रे तदुक्त न वाऽध्यायायैः । न च विनिगमन।विरहः । यनिष्ठविधे-
यत्‌।निरूपितोदेदथत। शाछ यत्तत्तदद्गि । निसुक्ताद्गित्वघटकविषेयत।शाङिप्वषूपम-
इगत्वमथपिद्धमित्यस्यापि सुवचत्वादिति वाच्यम्‌ | यत्छतक्त्रादेरननुगम्वििष्यैव क्ष-
णाना निवैक्तव्यत्वात््मषानवेक्षयाऽङ्गाना नहुत्वात्त्तद्बटिताङ्गेत्वो कतौ गोरवापत्तेरेव
विनिगमकत्वादिति नद्रीनः पन्था; |

केचित्त परोदेशपरवरृत्तकृतित्याप्यरत्वभङ्कत्वमिति प्राचीनोक्तलन्षणमेवं ग्याकुवैनित ।
अत्र परोद शप्रवृत्तत्यव॒परेदेने।पषादितत्वम्‌ । तच्च कृति्याप्यत्वस्य विशेषणम्‌ ।
व्याप्यप्वशञन्देन चोदेश्षयत्वानुदेदयत्वसताध।रणविषयत्वमुच्यतं | ततश्च िध्यन्वपिन्ा कृतौ
यद्विषयत्वानुपपतिवैदु द्द कत्वेन १२हिथते तत्तस्या तदम पेत्युक्तं भवति । भतिद्ध
दयतसयकवल्क्ृतावपुरुष। विषयत्व त६।४११ुरुषदेश्यकत्वमन्तरे५। नुपपन्नभिति । भवति
च वपन।दिविषयत्वानुपप१रपरिद्‌।रः प्रुषोदेइथकत्येन, तद्‌ दैरधक^१।न१११।१ह्‌रश्
क्त्वपु्ोदेरपकत्वेनेति वपनपुरूषयो; पुर्पक्रत्वङ्गत्वापिद्ध. । इत्य यागस्वगयोः
स्वभृषुरूपो प्रति शेपत्वमूह्यम्‌ । मवति रि यागः किम५ कतव्य इत्यात्तेपे समति
समाषिः । स्वगैः कि्मविमृत्वाद्य इत्यात्िपं पृरुषाधमिति ५१।६दित । अत्र (ष्वद
विभावनीयम्‌ । कथमेत्वलण कालादिषु याजन।वम्‌ । न [ह मिव्य०१५३।त्‌ तिक
डादिमिषयकत्वं भ्रपषिद्धमन्ति । येन तदूनुपपततिनयाचयुदेरधकत्वेन परिहियेत ।

तरिविधा हि कृतितिविधता । वराल्यना, उपदन) उदर्यता चति ।
तचथ। स्वर्मूद्र१ यागं त्ावयितु हपिदादिकमु | रत्याद्प्ितीत्या वामे
साध्यत सूय तिषयत्‌।) स्वम उदरथतारुया) हपिराद्‌वुपाद्‌।नत।९५। । न च कटाद।ब-
स्यतमविपथत(ऽप्यद्ि | तने निहकप्रतपर्‌५१।१।द्‌ । जदपदियपञ्चक५।१।२म) ६२५०
तु न इतिविषयत। । अन्या निमित्तस्य इतिनिपथत्व।पप, | अ 1, क।२।द।१-
व्याः । अपि च मवन्मपे त्तवाद्रदधत्वभ्रमागत्वन। पत्तिः । अङ्खत्कवट मू.
त्वद घकत्ेन हि तृत“ दरङ्गत्यपम्‌।णत्वनित्युक्तम्‌ । ५दुक्तलतणस्य च १५ब९.
तत्वात्तद्‌न(पततिः ।

अन्ये दु परेदेशपवृत्ततम शेषत्वम्‌ । प्रव/त२0 वेतन।चेतनकरक२।१२१-
अमनिधीयते । अक्ति च प्तवेक।रणान। स्वस्वभ्य।१।२ कतरत्वभ्‌ | प्भवति चेद.
हयत।सिक। विषयता) तत्रापि प्रयोजनाना पाक्राय काष्ठानि अवन्ति, धान्याय
जड भलवतीति व्यवहरत्‌ । भ्यवहारे च चेतनशब्दकतुकेऽिषाव्थापरे म्यत मुद
इयत्वं भवदेव । पङृतिकतुकम्यापारे च प्रपन्चोदेश्यकत्वे कपिः । ततश्च यदुदेशेन
१४५ ~

११५४ अङ्कत्वनिरङ्तिः । = [ कत्वएर्षाभेनिरूपणप्‌ ]`

४७

यदु्याप्रियते तत्तदङ्गमित्याहुः । तदपि च यापाचयदेरथकस्यापारकतेरि शुदरदावपि
यागाद्ज्गत्वा१ततेमिहितत्यनिवेशेऽपि च तस्यापि स्वरूपतस्तत्कतैककमेणि विहितत्वाद्‌.

दाषतादवस्श्यात्‌ | यदुदुरयकव्यापार्‌कतृत्वेन याहत तत्तदङ्गमित्युक्तौ च दभ्या
दिषु वम्तुतो होमादुदेरथङन्याप।रकतेत्वेऽपि त्वेन मिहितत्वामानादव्या्तरुपितम्‌ ।
वितिभरयोज्यपरम्‌। विष ५यदुदेद्‌वकन्यापारकेतत्व यत्र तत्न तदद्धत्वभित्यक्तो तु न कोऽपि
दोप । प्रतीयते हि दध्वादीना करणत्वादिना व्ानेऽपि सागादयदेदधकष्यापारकतु-
त्वम्‌ । पर्‌ त्वस्मदुक्तट्षणपेक्षया युरुत्वात्तदुपेलेति ध्येयम्‌ । इद्‌ च परयत्वपद्त्वस्व-
रूपम्‌ । अङ्गस्य रुत्तणम्‌ | तचा ज़ 234, ऋरत्ययै प₹१।१ चेति | आद्य प्रवान(६ि ।
दित उयोतिशेमदसरपूणनापरादरि | अथ कि नाम कत्वरथैत्त पुरूपथेत्वंा । न
हि कपकासकत्व कत्वथैत्वम्‌ । पृर्षपकेषरकेतय पृरपाभत्वनि{त युक्तम्‌ । प२१।५.
गोदोहनादृर प्रणयनद्वार्‌ा करतूपक्रकत्वेन केत्वय॑व वतेः । प्रयाजदिरपि प्रवनद्वार्‌।
परपोपकारकप्वैन पुर्प।त्वापरेश्य । उत्त लक्षण॑यरव कत्वन्धादुपकारकत्वा दविः,
नाया तूमयाद्‌-याद्‌।कव्याप, | नानाविवापङ्ारकता१।२० पत्तेश्च । उपकारक
क्याभावेन तेद्‌ बटितन्ञयोषाच्च | ने।मि कतृदर।न विवीथमानत््र कृत्वनत्यम्‌ |
प्रुपोदेशेन तवीय नत्व पुर्प.थत्वम । कन्व ऽव(ताद/ ऋतृदेशन विपायमानत्वा*
भाव।करत््पट्तेणाव्यपि, । न द्यवा 1: कतुदेशेन विवान प्रमाणवन्‌ | विशिष्टो.
दसन 9३१ दिद्चपणोदेरनापि विधेरावदय तअवत विरि ्ट५।दृद्‌यत्व। दर्त्‌
देरन।उधातदतवानय | न 9 व्यापारवटशकरदृह्‌ ५५ । मान.मावात्‌ । पस्पदृेन
विथौयमानवुदमीवाद्‌ पुर्पानत्वल्तेमम्यातिव्याप्त्यापपेश्च । उ्थातिष्टोमादे; ९१
दयुदेशम१ पिषीथमनल्वात्पुरुषाधत्वरक्षणम्य(व्याप्तय पतत (त चेत्‌ ।

अन्न तन्नरत पानपर्‌मि, | भ्वशूपरावित्ाप्यार्यानान्‌ष्ठान, पर्षा, । तदुप.
रथे, क्वं ईति तथखलमे नाह | तेव स्वयतरावितम्‌।-यातनानुष्ठनेत्व स्वमपि.
तसाध्यच्छज-यश्तरनन्यतवम्‌ । अदन चद उया7िाभादौ | फकल्च्छया उषा.
च्छा प्रति कारणरनेन स्वना नितदवमेच्छ,जन्ज्पे.तषटोमादीच्छनन्यमव्रततिजन्थत्वस्य
तेत्र सत्त्मत्‌ | स्वसशरायित्तस्व च दराल्ञावृने्रावनताज्ञान।गन्यच्छाविपयत्वम्‌ |
यागादयो हि न शाल वनष्टसावनताज्ञानाजन्भन्छ।पिषय।ः | तद्धि ।क।व.ते.
ए स्ाथनतान्ञाननन्येच्छामिषयत्वहद्धा भवेत्‌ + इटटमाधनताज्ञानानभीनेच्छः।विषयत्वाद्
भरत्‌ । त चोभयमपि याया स्मवति | तन टकादिष्साघनतानक्गते,
रिदभनवतवत्तान विना पुसत्वादमवणर्कत्तानाद१ सुताद्ाविवि यामतवप्रकर्‌.
कल्ानेऽपीच्छाया चनुत्पत्तशच । अतो न यागादै स्वदप्रयितत्वम्‌ | स्वगदम्य
त {तरद 4तिताचतिकरणीमूतेशपिरोपर्पल्व तम्प्र लोकन एवेष्टमाघनत्वावगतेः) सुख

परत्वपैपुरषाभनिरूपणम्‌ ] अङ्गतवानि शक्तेः । ११५५

विरोषूपत्वे तु म्वगत्वादप्रकारकन्ञानादवेच्छात्पत्तश्चाक्तविधं स्वयप्रार्थितत्वम्‌ ।
पश्वादिरूपे फ इष्टमाधनताज्ञानाजन्यच्छात्रिषयत्वामावादस्या। तिरतः शा्राधोनति ।
पशवादौ तु रौकिके्टसाधनताज्ञानाद्वेच्छात्पततन दाष- | इच्छात्वनच्छानुषादन तु ्चाखरा-
घीनेष्टपाषताज्ञानाजन्ययागत्वप्रकारकज्ञानविषयत्वायागदिः स्वयंप्रायितत्वापात्तिः |
अतम्तदुपादानम्‌] इत्थ च शान्त्रा्ानष्टमाघनत।न्ञानाजन्येच्छाविषयपताध्येच्छाजन्यप्रवु.
तिजन्यत्व निरुक्तष्टस।धनताज्ञानाजन्यच्छाजन्यप्रतर्तिजन्यत्वं वा पाथपमारयधिमते पृहं-
षायंत्वरलक्षण पयेवपन्नम्‌ । तदुपक्राराथंत्व च तदुपकार प्रयोजकत्वम्‌ । तेन प्रधानाङ्गा-
क्(मिक्रमणादेः प्रभानापकःराजनकत्वेऽपि नाव्याप्ि ।

जमद बोध्यम्‌ । पुरुषायत्वलक्षणेऽपि काम्थकाले, उपनयनाद्यध्रितपश्चमवषौदी
काम्यनातौ च दधित्वादिरूपायामस्या्ति । तयोरननुष्ठयत्वात्‌ । क्रत्वथत्वलक्षणे पर्वो-
दाहृतगे।दोहनादावतिभ्याप्ति. । किच ऽऽघान।-ययनयोरुभयमिन्नत्वेन तन्त्ररत्नाक्तम्तत्र
कत्वर्थत्वरक्तणातिम्थाप्िः । एतेनेतिकनंम्यतात्वेनागितत्व क्रत्वर्थत्व, त.द्भन्ततव पुरुषा.
त्वामिति जाखर पिक्रोक्तमपि पराम्तम्‌ । आ(धानाभ्ययनयो परुषयेद्धण।तिस्यिः ।
सिद्धपदाभेस्य सोमादरिनिकर्मव्यत।त्वेनान्वितत्वामावान्त्र लक्षणद्रय कमणातिभ्याप्तय.
व्याप्यापत्तेश्च ¡ तस्यापि व्यापारविष्टम्य>िकतव्यतात्वमिति यदि विभाव्यते तदा दघ्न
उभय।्त्व। ततत्र तद्धिन्ञस्वा माव।त्पुरुषा्त्वलक्षणस्याव्धा पतिरिति ध्ययम्‌ ।

केचित्त स्व॑ -र्यतवरस्युदूरयतानिरूपितविधयताशा लित पुरुषत्वम्‌ । स्वय
प्रा्ितभिन्नवरच्यदश्यनानिरूपितवि्रियत शा टित्व॒ कऋत्वधत्वम्‌ । अत्र स्वयप्रार्ि.
तत्व पूववत्‌ । <द्खयताविवयत च भ्वरूपसनन्वसूप्‌, न तु प्यत्वानुप्टेयत्वा-
त्मिकेः । एतन क लाद।वनुछठेयत्वाभ।तऽपि नाव्याक्षि ¡ न वा पुरुषाुप्वम्यनुज्ञाविविषु
दोषाभाप रेन तेत्तत्कियविवानिऽप्यव्याप्तिः । आधानाध्ययनयोम्तु स्वयैप्रा्ित.
मिननाग्नय्तानोदैसेन वरिधानात्कत्वथत्वमम्वकररेऽपि नदष |“ फलच पुरुपाथ.
त्वात्‌ ' रत्यत्र तु फले पुर्पात्वेस्यतह। र) ज्गत्वःयवह।रवद्धाक्त इत्या हु" ।

तदपि यथान न साथीयः | ८ अगन्म ' ठति मन्वभ्य टिङ्धकलिपतश्चुव्या स्वयध्राः

गेदिशेन मिवानात्त्र पएरुपाभेल्वरक्षणम्यातिन्यातत | अन एव म्वनदरा्भितभि-
च्रवृ सयदद्यतानिरि तनिधेयताकतवा म वात्कत्वनैत्वरजणम्यान्धातिशच ।

मिन ‹ हापित वृ्िकाभाय निधनं कुयात्‌ ” इत्यादा वषटयाद्युहरोन म्वपाधनपो-

नि क भ

भरीयनिवनावारत्वेसबन्यन विव।यमानेषु हीपा।दष टक्षणम्यातिस्य्राप्त्यव्यापती | न हि

[#
तुर

१ भष्ट्दीपिकाया चतुथीप्याये र ण्डदेवो्तमनुवदति-- वे चिशविति । २ (अ०३ पा० १अ०३
सू० ५) 1 ३ जक्षणस्यातिज्याप्त्यन्याप्ता इति पुस्ष.य वलशक्षणर्‌-तिन्याक्ति ! कत्वथत्वरक्षणस्यान्या-

प्निर्लिथं ।

११५६ अङ्गत्वानिरक्तेः। [ कत्व्पुरषाषानिरूपणम्‌ 1

तेषां परषाथत्वमिष्टम्‌ । शाख।मेदेन सौ मरायनिधनाध।रतया विहितानां हीषादीनामनियमेन
देएटचथप्तोमरीयनिधनाधारत्वप्राहो ‹ हीषू इति वृष्टिकामाय निषनं कुर्यात्‌ › ‹ ऊर्गि*
त्य्ाद्यकामाय ' उ इत्ति स्वकामाय ` इत्यादिव।क्येस्तत्तत्फरर्थपतोभरीयनिधन
हीषादीना नियममात्रकरणात्‌ | अत एवोक्तसबन्धेन वृषटयादयुरेन ही षादेरपि वस्तुत-
स्त्तत्फलथपतीमरीयनिघने, आधारतया हीष।दिनियम एव तत्तद्विषितात्प्यैम्‌ । न
चैवमपि वृ्टिकमादिषदेन वृष्ट्यादिस।घनपौ मरलक्षणयो तदौीयनिधनाधारत्वसंबन्धेन
हीषादिविधिरस्पु । तथा चदहयसौ मरस्य स्वयेपरार्थितत्व। मावान्नान्याप्तयतिव्याघ्ठी इति
वाच्यम्‌ । ओंत्तरकालिकनियमविधिलधवानुरोचन गुरुषमावाच्छन्ने कक्षणाया अन्या-
य्यत्वात्‌ तदपेक्षयाऽपृवीविचैत्वापाद्कस्य सो भराधिकंरणपृवंपकष्यमिमतम्य फखान्तरोद्‌-
शेन हीषांद विधेरेव युक्तत्वेन तद्धिकरणक्िद्धान्तानुपपत्तः । अतो नियमविधिपरस्य
तत्नत्यस्निद्धान्तम्योक्तभरकार एव तात्पर्यमिति स्वेनैव तदथिकरणे प्रतिपादितम्‌ } अतः
कथं स्याक्तिविरुद्धरक्षणकथन युज्यते | अत एव तदुक्तरीत्यैव तदोषामिषानम्‌ ।

+ च “क्‌ ~

वम्तुतो ‹ हीषिति वृष्टिकामाय निधनं कुयात्‌ ' इत्यादौ न वृषटचाचुदशेन निरुक्त
सेवन्धेन हीष।दिविधरि- । तथात्वे रष्टिकामपुरषविद्षणतया श्रताया ृष्टेरुदेश्यतय। $.
न्वयायोगात्‌ । वृष्टिकामपदे वृ्टिटक्षणापत्तश्चदु्या, कर्मलवलक्षण।पततेश्च | अते लक्तणद्र.
यापरेम्तदपक्षयैकमन्निघनरेवृष्टिप्रयोजकनिषनरक्षणया तदु कषनैव हीषादिविधियुक्त ।
निधनप्देत्तरद्धितीयय। कमत्वम्य शक्त्येवोक्तत्वालक्षणान्तरःप्रक्ते. । न चाम्मन्मते वृ.
कामादिपदे कर्पघारयाङ्गीकारान्न रक्षणान्तरप्रसक्तिरिति वाच्यम्‌ । तथाऽपि चतुय्यो; स्वश-
क्यतावन्छेदक।नवच्छनकमेत्वटक्षणपेक्षया निधनपदेनेव स्वशक्यतादच्छेः कावाच्छन्न-
निरुत्त निधनलक्षेणाया उचितत्वात्‌, विधिप्तनिहितम्य पद्स्योदश्यसमकंत्वे प्भवति विपि.
कृष्टपदम्य तथात्वायामाच्च |

अपि च भवन्मते निधनपदातुवादो रिप््रोनन; । न च सेबन्धतात्पग्राहुकतया
तेदुपथो ण: । नियमविधिद्धवानुगृहीतदीषाद्रिपदम्यैव तेत्तवात्‌ । अस्मन्मते त निधन.

# |
+] ्

पदीयलक्तणानत्पय्राहकनया वृ्टिकमा्रिपद्‌ त्ायैक्यमिति न कस्यापि वैयथ्थेमू्‌ । अत
एव यत्न नेपविपोदेदयसमपकरपदश्रवण यथा ‹ वापिष्ठाना नारक्षेष्ो द्वितीयः प्रयाजः ?
इत्याद), तत्र द्वितीयप्रयाजपदुमेयथ्यैमङ्कीज्ृत्यापि वासिष्ठे देशनैव तदभिरुषिनफलपताष.
नौ मूनवशेपृणमासाङ्द्वितीयपर याजवृत्तित्वप्नन्येन नाराेसमन्त्रविधिः । न हि तत्र

= श र

भरयाजपदे निरुक्तप्रयाजलक्षणय। दुद रैन मन्त्राविविः सेमवति । तथात्वे प्रथमायामपि

ध = [र ~= ~~ = ~ ------

१८० २पार २अ० १३)

[ कस्वयेपत्पारयनिरूपणम्‌ ] अभङ्कत्वानिरक्तः । ११५७

स्वशाकषयतावच्छद्कानवच््छिन्नकमत्वलक्षणाङ्गीकारे सक्षणाद्रयापत्तेः । अतो वरं विष
पदोत्तरषष्ठयाः स्वशक्यत।यच्छेद्क वच्छिन्नकर्मत्वलक्षणया निरृक्तप्रकाराङ्गं करणम्‌ ।
र्ते तु द्वितीयान्तविधिप्तनिहितनिधनपदश्यवौदेरयमर्पकतवे समवति न तद्विपरीतवु.
िकाम।दिषदस्य तदुचितम्‌ ।

एतेन सौ मराधिक्ररणपूर्वपकयमिमतप्रकारोऽपि निरस्नः । नियमविधिलयपवानुगृहीत.
निरुक्तयुक्तिनिचयपर।हतत्वात्‌ । अत एवास्मन्मते, उदे र्यतावच्छेदकसेबन्वभोरवपर्‌।.
हतत्वाच । अतो वस्तुतो हीषादूवतिन्याप्त्यञ्थप्त्यरमवेऽपि तदुक्तपल्लमवरम्डय तदभि,
धानम्‌ । ‹ अगन्म › इत्यादौ तु तयेदर्वरत्वमेव ¢

अथ स्वयेप्राथितजनकत्वे सत्ति स्वयप्राथितवुत्युदेरयतानिरूपितविपेयतार।छित्व
पुरुषार्थत्वम्‌ । विषेयतायामेव वा जनकतासेचन्ध।वच्छिननत्व निवेदयम्‌ । (अगन्म इति.
मन्त्रस्य स्मारकत्तया स्वगेदिशेन विहितत्वेऽपि तदजनकत्वात्‌, हीषादेश्च परम्परय।
वृ्टचा्यथत्वाोक्तानुपपतिः । भचर सत्यन्तमात्रविवक्षाया । सूक्तवाकेन प्रम्तरं प्रह.
रति › इत्यत्र प्रतिष्स्यथतया विहितस्यापि प्रहरणमस्य ॒तृतीयावगतकरणत्वान्यथानुपष.
स्याऽऽनुषद्धिकायुर।दिजनकत्वादततिव्या्षिरतो विरेप्यदलम्‌ । ततश्चाऽऽयुर।दिपका-
शकपूक्तवाकमागस्य प्रहरणाद्धत्वनिर्वाहायाऽऽयुरदिम्तञजन्यत्वमात्रकर्पन।यामपि
तदुदेशेन प्रहरणविधेवत्वामावास्रातिन्या्िः । इतरथा प्रम्तरस्याप्युददयत्वे वाक्यभेद.
प्रसङ्गात्‌ | वाक्यान्तरकटपनयऽऽयुरा देशेन प्रहरणविधाने तु मूक्तवाककरणकत्वानु.
पपत्तेरायुर्‌।दिजनकत्वमात्रकर्पनयेवपक्षीयम।णत्वादनुषपन्नम्‌ । एव चोक्तपुरुषाथ(भिन्ना-
कगत्वमेव क्रत्वैत्वमिति न कत्वथ॑त्वरत्षणे पू ्तान्याप्त्यतिम्याएठी इति चेन्न । दषा.
मावोदेशेन विधीयमानाविवाहायोनृतवदनादौ पुरुषायलक्षणाच्या्ेः । दोषामावम्यानन्य-
त्वाज्जनकत्वस्याननुगतत्वेन तद्‌घटितलक्षणायागाच्च । क्रत्वयत्वलक्षणे, उभयायैद्‌-
ध्यादावम्यापेश्च । अत एवं वाच्यम्‌ । अपूरवीयत्व।नवच्छिनस्वयेपरार्थतवृत्यदेरयता.
निरूपितविषेयताशा्त्व पुरुषायेत्वम्‌ । अभ्ि चेद स्वगोदयुदेशेन विीयमानज्योति.
षटोमादौ । अनिर्दिष्टपकारस्वगौदिस्वरूप आनथेक्यामविन तज्निष्ठोदरयतायाः स्वरेत्वा-
दिनैवावच्छेदात्‌ । अश्र पूर्ोक्तरीत्याऽगन्मेत्यादावतिभ्या्तिवारणाय।परवीयत्वानवच्छित्त.
्ुदेहयताविरेषणम्‌ । तत्र स्वगादिनिष्ठोदेदषताय। अपूव यत्वावच्छिन्नत्वस्य न्मे
प्रतिपादितत्वान्न देषः । आहवनीयादिस्वरूप अनयकंणमविनाऽऽहवनीयत्व।देरेवोदेर"
तावच्छेदकस्वेनपु्यत्व।नवच्छिलोदेदयतानिरूपितविधेयतावस्वस्या ऽ ऽधानादावपि प.
स्वार्स्वयप्रामितवृततीत्युदेशष्यतविशषणम्‌ । अत एव दष।दिस्यीयास्मदुक्तपरकारे

१८(अ०२्पा०२अ० १३), २(अ०९पा० १अ० ३) इत्यत्रोति रेषः।

.११५८ अङ्गत्बनिरक्तिः। [ कल्पुरुपायेनिरूपणम्‌ ]

निषनादिनिषठेदेदयताया वृ्प्योजकनिषनत्व वच्छिन्नाया अपूर्वीयत्वानर्वचउननन्वेऽपि
स्व परा पितयृत्तित्वामावानन तश्र((7ग्याप्ति |

एव निरुक्तपरुषायैत्वघटकोदेदयत्री विरक्षणोदेरथतानिरूपितविप्रथत। शाचित्वं कत्वथ-
त्वम्‌ । निरुक्तादेदयता विरक्षणत्व च निरुक्तं दे रयतावृत्यप्‌ यत्वा नवे च्छने -वम्वयप्राधत~
व्तित्वोभवा मावरव्म्‌ । भवति हि प्रयाजादिनिष्ठविधयतानिषूपितःरेपुणमसादिनिष्ाह्‌
दयता निरुक्त)मयामाववती । दो पणमाप्तम्वहूप आनथकधनापृर् यत्वेनेव तयोमस्देश्य
त्वात्स्वयप्र यितवततित्वामावाच्च । अन. प्रयाजादे. कत्वथत्वम्‌ } अत्रापूर्वीयित्वानवच्छि
कत्वा मावमातरोक्तौ * युप छिनत्ति ' ^ हिरण्यशकरपहसेणाश्नि प्रक्षति इत्यादौ

= _ श

य॒प[[दस्वदर्प आनथक्य। मविनापृ्दःयत्वलक्षणा मावाद्यपत्वादिनैव य॒ प्रादर्द्‌ ईयत्वाच्छः"
नादाकःय।पठिः । एवं स्वयप्राधितवृत्तित्वामावमात्रोक्त।वगन्मेत्यादावत्याचि. । अत॒ उभ-
यामावयरयन्तानुषावनम्‌ । तथा च यूपादिवृनयदेदयतायाः स्तयेप्राितवृततित्वा मात्य
क्तोभय।मावव्तात्म्वगा दिनिषठो ेदशतायाश्चपूर्यत्व।नवच्छिन्त्वाम।वप्रयुक्तोभयामे।वव

च्तान्नाव्या्तिः । आधानादेस्तु करत्वथेत्वमिष्टमेव ।

ननु "तते पयि दध्यानथति ' इत्यन्न प्य उद्दिय दभ्यानयन विधीयत इनमे
पिद्धान्तिनम्‌ । तत्र पयसो नूर्न यत्वेनोदेरयता । एतद्वावय “वृत्तेः पृ पयत अपू
साघनत्वानवगमेन पय.पदरेन लक्षणायोगात्‌ । न हि ‹ जीहीनवद्‌नति ' दृत्यादि.
वाक्यनिरपेक्षपरवृत्तिकरेन ‹ व्रीहिमि्यनेन ' इत्यादिवाक्येन त्रीहोणामिव प्रकत
वाक्यनिरपेण केनचिदवाक्येन पथपेऽपृवस।धनत्वमवगनम्‌ । येन ल्दरता
वच्छेदकर१ पृवेमुप्ितत्वात्तः वच्छिनेऽवधातादि वाक्यम्थत्र हिपदम्येव पय.पदम्य
क्षणा भवेन्‌ । "पता वैशवदेव्यापिक्ता 2 इति वाकथं तु प्रक्रनवान पनि
पयःपर(मशेकनच्छ>रघ टनत्वादुत्तएपव्रत्तिकमवेत्थपृ त्वन = पयप्त॒=उदश्यन्वायागा
त्पयम्तवनेवोदेदयना वाच्या । तथा चाप्‌ ौवत्वानवाच्छिन्नस्वयप्रायितद् स्यु ्यता नि
पितव्िधेयताकत्वादानयने पुरूषाथंलक्षणातिन्या्ति" । ए१ पवेोगतदृर्यना शा [रक्ता भ.
यामाववत्तामाव।त्करत्वर्थन्तणःव्याक्षिरिति चन्न 1 पयम आनयनासाप्वतनान्वसा नुपपत्तेः
पयःपदस्य पयस्त्वनमानाधिक्ररणवमावच्छिने रक्तणाद्धोकारात्‌ । \, च वपर जामिक्ञा.
वाक्यप्र काटमपु्वमावनत्वरूप एवेन्यवगमात्पयोवृ ुदेहयतःयाम्तटवच्छिन्ततवा-
तरोक्ताववाप्त्यतिव्याष्ठी । अत एव । वरीदीनवहन्ति › इत्यादी त्रौहित्वाञ-
च्छिन्नोदेरेनेव।वच। त वव्‌ानान्नपृव॑येत्वकरपनमिलपुदयत्वल्षणखण्डनप्र रे परिप.

१(अ० ८ पार २अ०४) इयत्रेति रेष. ।

[ ऋत्वथपरपार्थनिरूपणम्‌. ] अङ्कत्वानिरक्तिः । ११५९,

रसायनोक्त)ऽपि निरस्त. । अयोम्यतानिश्वयस्य प्रापिबन्धकत्वेन प्रथमतः शान्वु.
= _ 9 1» न न

बोधस्यनानुदयाद्क्षणाया आवदयकत्वात्‌ | न चैवमपि वरैतुष्यादिविरिष्ट एव ह्या
रिपटय्श्षणाऽभ्त्विति वाच्यम्‌ | सक्षणाया अवद्रयकत्व आनयेकंयपरिहारायपू्ःवलव.

[+

विशिषटटक्षणाया एवैचित्यात्‌ ।

नन्वेवमपि ््रीहीनवहान्ति' इत्याद्‌।वपूवेप्ताघनत्वलक्षणायाममि "तपते पय इत्यत्र
न छृललण्‌ । तथा सतति पय.पद्स्य सर्म्याश्च छक्षण।मपे्य॒तष्ठपयो यिकररणकत्ववि-
शिष्टदव्यानयनम्याऽऽर्‌।दुपकऋरकत्वेनैव विधानस्य चित्त्वात्‌ । अदृषटकरपन।प्युक्तमौ)रवस्य
फटमुसत्तनाद्‌।षत्वात्‌ । अवघ।तादिव।क्ये त्वारदुपकारकत्वपकषे प्रधानी मृतद्धितीयायाः
केरणतत ललणप्रप्गदुणभूतेप्रातिपदिकं एवोक्तलक्षणाङ्गाकारत्सनिपत्योपकरकत्व.
मिति विदाष इति चेन्न । तच्छब्दस्य पूवपिस्ितधानपरामरोकत्वेन पूर्ववाक्ये प्रधानी.
मूतपगम्रष्ट्चस्य। मावे तदुपपत्ते. ‹ जुषन्ता युज्यं एयः › इति मन्बवण)दिनिर्णुतपयः-
रात्तिकामिल्तापदममभिव्याहनतच्छन्देन च द्धिपरामरयोगात्तस्य प्रषान्यानुपपतः परम
तत ठराणाद्वयमङ्कीक्र "य पथस उदेदयत्वाकदयकत्वादपृवै्ताधनत्वनेव पयमत उदर्यत्वाननो.
त्त.टक्षणद्रपऽप्युक्ततोष, । अय च प्राचीनमीमातकेक्तवाक्यथेममिपरत्य दोपपरिह्‌रः।
वस्व नपाटस्थपल्यविंकरणविरोधान्ायं व्क्थाथः प्मज्ञमः | तच्छढदस्य
मन्व्रवभानुरो षने गुणीमूतपथ.परामरेकत्वानुपपते, । .पथपत्त उदेरवत्येऽपि शान्दनेभे
गुणत्यनवान्वयाद्धवन्मतेऽपि तच्छब्दस्य प्रषानपरामशंकत्व।मावाचच | न हि वस्तुतो

1
०

यतमवान तत्पराम।कत्व तच्छन्दस्य । राजपुरुषः स पुन्द्र इत्याो वस्तुतः प्रधानेऽपि
राके सुद्रत्वानन्वयान्‌ |

अत एव वेमृवनयायेनं प्द्‌।न्तरकदटनया तषठपय।पिकरणकत्ववि।िषठदृन्यानयनस्य
पथेद्धत्वन रति केश्चिदुक्तमपि प्रत्युक्तम्‌ । पद्‌।न्तरकल्पन। गौरवेण निषाद्स्यपत्य-
विकरण पिरोधनाद्वम्ध्यात्‌ | वैमृधस्थरे इ द्वितानान्तवि्यमानपदस्यैवानुध्रषानमात्र
कस्पनान्न निषादृर्पत्य{वकरणविरोषः । अतो मन्त्रवणोनुरोषेन तच्छन्दृभ्य गु].
मूतपयः परामरत्वमम्युपैत्य पयोधिकरणकत्विरिष्टद्न्यानयनम्‌।वना, इष्टसामान्पे.
सन विावत। इष्टविरोषकारक्षाया च तामथ्याद्क्यानरकससनया परवानाज्गमृतामिक्षदै-
शन निहक्तातयनविपि. । न च वाक्यान्तरकल्पनाया पतमश्शदापिक्षाय। इव वाजिनघ्य, पथु
देश्यत।पपेरानयनभ यौन कत।प ततिः । शरुतवाकये पयस्त ज।नयनन्वाप्यदषिम्याप्यतव्‌। ऽग -
तशय कस्पितेवाकेय उदेदयत्वौचित्येन तस्यैव प्रयोजकत्वात्‌ । तत्र च(पू१६वनत्वस्य-

%॥

१८५०६ पा १०५८५१५] (2 (५० ४५०९ ०० १५१) अननघ्येनेतिं शेष. \ (भ
४ प° १ ७० १२) ।

११६. अङ्गत्वनि सक्तिः । [ कतवषषपा्निरूमणम्‌ ]

पूव॑मवगतत्वात्तचवेनैवाऽऽमिक्ष।या उदेश्यता । फटमुखत्वास्च वाक्यन्तरङ्स्पना न
दोषः । भतो नोक्तरक्षणद्वयेऽष्यभ्याप्त्यतिन्।िवार्ताऽपीति ।

नन्वाहवर्नायत्वयुपत्वादेरप्याषानच्छेदनादिजन्यविजतीवापूववििष्टत्वसूपत्वात्तद्व-
च्छन्नोदेदयताया भप्यपूयत्वावच्छिन्नत्वातपुरषार्थलक्षणे, आधानादिवारकस्ववार्पि-
वृत्तित्वस्य, कत्वथेत्वलक्षभेऽपरतयत्वानवच्छिन्नत्वामावमात्रष्य॒निषेषद्वयगमैताया
रमेण पूर्वी यत्वावच्छि तत्वमात्रस्थेव दे यताविशेषणत्वेनोपपत्तावु भया मावस्य च
यथ्यभिति चेन्न । आहवनीयादिनिष्ठाधानादुहर्यताया आधारताप्तबन्पेन
जात यपृवेरूपाहवनीयत्वावाच्छिनत्तन।पृतनन्वित्वर्ूपापू्वयत्वानवच्छिन्नत्वात्‌ = +
उक्तान्याप्त्यतिव्यीप्िवारणाय ल्क्षणद्व५ऽप्युक्तमिरपणसायक्यात्‌ । न चेवं
स्वगैनिषठमःत्रोदेरयताया अमि छाधरव।त्त।ध्यतापनन्पेन।पृनवच्छे्यत्व। पतते पवः वत्वानव*
ख्छेदयत्वेनाऽऽयलक्षमे ‹ जगन्म › इति मन्तेऽतिव्या्िः) क्रत्वथेरक्षणेऽन्यािश्च दुवा
रेति वाच्यम्‌ । प्।ध्यत्वादेः संबन्धे मान।मावेन।पुवंस्य तेन पन्पेन तत्रावच्छेदूकं.
त्वानुपपत्ेरपुवै्ताध्यतमेनैव स्वमस्य देर्यत्वत्‌ । अत एव सराधनताप्तनन्धेन।पृव 3
छक्षणामपहाय त्रया रिपदे पूरवप्ताधनत्वमिरि ट एव रक्तणाशङगीह्ृता तेषामथोपिकररणादौ ।
आ।पारतायाम्तु जन्धत्पेऽगिवाद।त्तततबन्येन।पव॑^यैव।ऽऽहवन वयृप।2निषठोदेरयताव,
च्छेदकत्व(स।्ते[ि२।१०।१य२५म्‌ | न च॑वमप्पृन।यत्वस्य पताध्वत्वक्त[१नत्व। दिरूपत्वेन-
नयगतत्वात्तद्धदित्प्तभाभाग, । अप१्‌२६८यत्वप्ताधनत्वयीर्‌पृनचटिते वमेत्वेनानुगमात्‌ |
अपर्वघटितत्व च न।पृदपिषभकरत) त्य पिषयत्वम्‌ । अपृकस्यापि त्वेन) क्तक्षणद्रय
उ क्त्ैत्या 0 रपणद्वथपयम५। पसः | न।(१ स्व।पिपयकश्रततिविषयाप्‌य।रिषयकप्रतीत्यवि
षुयतवम्‌ | स्वामिषयकतती तिमिषयत्व१श१५न्‌(११ वारयित्वा सक्तणद्येऽतिव्याप्त्य्याषठी
सपाय तदद्वारकस्व५५। यितु भय म(वविरषणदानस्थ ^ प्रक्षाचन्‌। द्धि पट्कंस्थ
इतिन्यायपराहतत्वात्‌ | गौरवाच्च | ५ त्‌ नि्धभितत्व्बन्पेन।पृचविरिषटत्वम्‌ | तचरा
पदव्यादत्तमेवं | अते नोक्त(तरोषणतयंयन्तम्‌ | न चापृवोविषयकप्रत)त्य विषयत्व
रप।पू्वताधारणापुपवटिन वरटि तनसेमनेव पामर्जव्ये क्रिभित्यप्‌१०्य वृ त।१्‌१४दितत्वधर्‌
टनयाक्तविदहेषणद्स।पाद्‌।न।म(ति वाच्यम्‌ | तस्य छक्षणान्तरत्वात्‌ । अपूर्यत देशे
नावा तविावपूनेदिरोनमि तद्धियेराकदयफत्वेन,पूरविषयपरतीत्वनिषयवमानवाच्छिन्नापू
धनिष्ठ देदयतानि्पितमियेयत्‌।वत्वाद्वघ। त।च्गष्वतिन्वाध्िव।रणाय तदक्तणेऽपि स्वये"
पराितपृतित्वाविशेषणावर्‌वकत्व।च् ।

=

9.9

22

[०

५(अ०२प-१अ०८)।

[ कत्वषपुरषा्ैनिरूपणम्‌ ] = अङ्गत्बनिरक्तिः । । ११६१

वस्तुतस्दु अपूप्ाघनत्वावच्छन्नाया अपूवोवच्छिन्नाया अपूतेनि्ययाश्च कत्वथा-
ङगीयोदेशयतायाः स्वयप्राधितवृत्तित्वविशेषणेनैव वारणात्‌, * अगन्म ` इतिमन्तोदे-
क्यतायाः स्वर्मनिष्ठाया वारणायापृबेहय्यत्वानवाच्छिननत्वमेवोदेदयतािशेषणम्‌ । अतो
ने पूषैषटितत्वनिकैचनाय यतितव्यम्‌ । अप्मिश्च पल्ेऽपृवेसाध्यत्वानवच्छितत्व--
स्वयपराभितवृ्तित्वोभयामावघटितक्त्वथंत्वरुक्षणेऽपृषैताध्यत्वानवच्छिन्नत्वा भावमानक्त
4 अगन्म ' इत्यादिफराज्न करत्वथातिरिक्तकत्व्प्वस्या पतिः । अतः स्वयप्रायितवरत्ित्व-
षटितो मयामावानुषावनम्‌ ।

परमाथतस्ु, पर्षा धत्वरक्षेऽपृवौ नवच्छिन्नत्वमेवोदेदयता विशेषणम्‌ । पिरिषटषयौ-
घावच्छेदकतायाः पयो पिप्तबन्पेन पिशिष्ट इच स्वरूपसेवन्यन विरिष्टवटकीमूतविरेपणे.
८३१ वृतेः) अगूरवनिष्ठावच्ड इकत्वनिरूपकत्वर्ूपापृवनवच्छिन्नत्वस्य स्वम निष्मन्न
दे श्यतायामपृवेतताभ्यत्वरूपपि रिष्टघमावच्छिन्नायाम भावेन तद्वरणत्तमवत्‌ । अपूतन-

९

छावघ।त।युदेदयताव्यावृत्त॑स्वयप्ायितवृत्ता(प पिशेषणम्‌ । करत्वथत्वक्षणे चपृद-
वच्छित्नत्वभेवोदेरयताया निनेरनायमिति नो मयामावघटनात्रयात्नोऽपि । समेषामेव
कत्वथ।नामुदर्यत।या मृरुयविरप्यतय)देङ्यतावच्छेदकेचटकतया वाऽपृवेस्य।वच्छेद्‌.
कत्वमिति नान्यत; । अपूननिष्टावघ।ताददेद्यताय।म॑पून^यानवच्छद्‌कत्वेऽपि श्रतेन
ह्य।दनिषठोदेदयब्ाम।द्‌ायेवाक्ध(तादषु दक्षणद्तमनव्य हूति दिक्‌ | यदि तु ८ बानप-
यनेषट बृहश्पतित्तमेन यजते › इत्यनेन बृहस्पतितवस्य व।जपयप्रय।गन।हिभुतत्वावग्‌-
माहा नपेयस्वरूप इव ॒त्जन्यपरम।पूर्वस्वरूपेऽपि = आनथक्यालकरणकासतवाकयन
वेनृषन्य।च व। बृहस्पति्वष्य न१०६। यन मूतवाजप५ देसेन वेवनम्‌ ) अपि इ
सव।२।ज्यमृतफठपत।घन) भृतव।जपेनोदैरोन । एत्र च निद८्द्रेन निवानेऽपि वि~
१० दक्षन विधानस्याऽऽवद्यकत्वात्स्वर।जयौद्‌ शेन।पि बृद्‌१;१५३।१.१२८पे कष्येव
स्वथभायितवृत्युद्दवत।घ।टतछक्षणेषु बृहत्पतित्पे नन्या क्त्‌ प।द4५स।नकारे ६।१।द
चातिन्या्ठिः । अपृनगेच्छिनेत्तषेटितकरर्तथत्वख्लभे २२५७२ ६६१५) ६५प तद्‌।
पुषापत्वहते स्वोदेरयतानवच्छेद कत्वं स्व५५॥ य १।२२१०म्‌ । ९११५ पुरप्‌।११.
नानिमतपरम्‌ । स्वार।उवादेप्त॒॒वाजपेय।दिनिष्ठबृह्पपि्तव।द॒देद१त। वच्छे २ १८१।८।।१-
म्या; | स्वथभायितमिनच्वृत्वदेदवत। (नपि तमिथत। नरव च १८१५९५५ । =त॥
नन्वि; । ‹ अन्म ? इत्यस्य पूवत्वगोदेरन विप।पृदुसन ११९१६५२.
त्वाद्‌प्‌०निष्ठदेदयत्‌।म।द्‌ाय सवेमनवयम्‌ |

तेच भयविधमप्यङ्गतव प्रत्येकं द्विविधम्‌ । तिद्धक्ूपं करिय।खूपं चेति । तश्र नह्य

"-------- - ---

१८अ० ष्पा रेअ० ११) अभरत्येनेति चेष. ।

१४६

११६२ अङ्गत्वनिरक्तेः। [ शुतिनिरूपणम्‌ ]

दिकं पिद्धर्पं कत्वम्‌ । क्रियारूपं क्रत्वथं॒प्रयाजावघ।तादि । एवं स्तिद्धखूपं प.
य दधिमोदोहनादि । करियारूपं॑एरुषायै ज्योतिष्टोमदशचपृणमाप्तादि । क्रियारूपक्र-
वर्थ च द्विविधम्‌ | सनिपत्य।पकारकम्‌ , जरादुपक।रक्र चेति । तेत्र द्न्यद्वतान्य-
रनिष्ठोदेरयतानिरूपितविधेयताश्चाे कम॑ सनिपत्योपकारकम्‌ | यथा भ्र६णाग्च।त्‌

पष्ुपएरोडश्चादि । ! अद्यीषोमीयस्य वपया प्रचयद्यीपोमाच पश्पुरोडाशभक्ादसक-

पाठं निवपेत्‌ › इत्यनेनोत्पननः पड्यपरोडाशयामो हि स्वयादेशेन पञ्चावी वदेवतार्त-
स्कार।थं इत्युक्तं दशमे | अत्र यस्य पणमय। जुहभेवति' इत्यादौ पणता; निद्ध्-
पक्रत्वथ॑स्य द्रन्यनिष्ठोदेदयतानिरूपितविपयता९। त्वदा तिव्या तिरतः कभस्वेपादानम्‌ ।

यत द्रभ्यदेवतान्थणरपस्कार कमं स्निपल्योपकार्‌कपति । तन्न | यजमनानेष्ठ-
प्रयाजादिजन्या््यावृत्तद९।द्प्व।रमत्रवृतिपस्कार तवस्थकस्या भावन्‌ = तद्घटितट-
ह्षणाश्नभवात्‌ |

वे चेत्त॒ द्वव्यदवतान्यतर्‌।गछापनसधिनत्वावाच्छन)दूर्‌यता नर पताचचयत्‌। श चत्व
सनिपत्योपकारकत्वम्‌ । अन्यथ। पह्प।द्रेन विधीयमानदृ्षणीयादरिव स्वभक्मपुर-
प्यदूर।न विधाथमानज्योतिषटोमापेरपि स्षनिपत्योपकारकत्वापप्तरेत्याहु, । तन्न । युपा
दुदेयन विधीयमानच्छेदनाद्‌वन्य।घेः | तस्य दषटरूप१फडा दिस्वरूप आनधर्केयामाविना-
पूता॑नतन।नदेरवत्व।त्‌ । उ तिष्टोमादेसतु पुर्पोदृर।न पिधीयमानत्वमिद्धम्‌ । माव-
नाया भाव्वाकाड्तताया तिद्धरूपत्य भान्यतवायोवन स्वमैकानादिपदस्यं सत्तणया स्वगो.
दिषरत्वाप । यत्त द्धिददेः प्छ दिद्रव्योदेशेन (िष(नात्तत्(पे०५. रति मिमान्धते)
तद्‌ाऽस्चु ५कृतख्त५ कऋत्वत्वनिमे२ा, । अर १।३द्‌ त्तद ५।३१्‌२।वच्छिननत्वानि-
मेदः । न त्वपृ्नत्वानच्छि्नत्वस्यादे दयता (विरोपमत्वमिति ४२५५ । निरुफतनि१-

त पकरवमन्करत्वयत्रियात्वमेवऽ5ददुषकंरकत्नम्‌ । सनिप्‌त५।१क।र१.ऽतिन्यािवा-

रणाय (मिनन्‌ । १९५१५०५ तिष्ट(म।दिक्रिययामपि५।6; ऋचति । पिद्वरूपक्र*

त्वेथय।२०य॒क्रियात्वेषदानम्‌ । एतपा ददणानामाकरोक्ततेचहदय। पगत्यननुगतती
६५।भ५वन५ इ८५२ पयतेन ।

एवैनवाद्धप्ये च श्वतिरिङ्धवक्यप्रवरणस्ानतमारूवप्ट (न पटुधमाण्‌ानि । अय
भ्य श्रतिनम | ने तवच्छक्तशक्दम्‌त्रम्‌ । नङ्धत्व५म।५१।जकप।पिमृतशतित्व.
प्पात्तप (५९१०५ प्यप्ववद्वकेतवानरुक्तशचरदत्वर्पश्च तत्वस्य च तद्‌न्धप्यत्वासभ-
नात्‌ | नद्‌ दठमत्रमह्नते भमाणम्‌ । वटशन्द्‌ादरतय।त्वात्‌ । न च पेदृस्भष्रदा
द२०्द९५।६२५१ययान्यत९१।षकतनेना्ञ त प्रम्‌(णत्व,छक१द्‌पिकरण-५ायेन तदम

~= " = & ----~ - त "9

१८० १० पार १अ० ९) इत्यत्रेति श्चेप । ~; अतिन्यापतेरिति--वारणायति सपः ।
(५० १पा० ज ९) जत्रह्थनेपि स्प.

[ श्तिनिरूपणम्‌ }] * अङ्खत्वनि रक्तः । ११६१

ददिव छौकिकषटादिशब्दानामपि तत्तरोषपत्तः शरुतित्वस्य तत्साधारण्येऽपि क्षतिविरह
हृति वाच्यम्‌ । तथाऽपि शब्दमाश्रस्य वेदघटकत्वे प्रम।णामाविन वेदाघटकलोकिकरब्दे
विध्यघटक्रायंवादादिशेब्दे चाङ्गत्वभ्रमाणत्वासंमवादुक्तश्चतित्वसत्वेन तदन्याप्यत्वात्‌ )
गौणल्तिणिकयोरमि शक्तत्वनातिप्रसङ् च । न हि तयोः श्तित्वमि्ट, तथात्वे त्तु.
ङ्मुहोति ' इत्यादौ सक्तृना श्रो ताङ्गत्वन्यवहारापत्त. । कं च श्ुतिर्वस्य प्रानिपदि
कादिप्ताधारण्ये ‹ घेनुदक्षिणा " इत्यादिवाक्यीयतिनियोगम्थदे श्रौताज्गत्वव्यत्रहारापात्तिः ।
नापि गौणलाक्षणिकस्वामाववद्धिमक्तित्वम्‌ । ‹ सक्तन्नुहेति' इत्यादौ गण्या रक्ष.
णया वा करणत्वादिपर दितीयायाः श्रुतित्वामावादमाववदन्तम्‌ । प्रातिपदिकादिषु श्चति-
त्वभ्यवहार।मावाद्विभक्तित्वोपादानम्‌ ।

निरपक्षो रवः श्र॒तिरिति प्राचीनप्रवादोऽप्येतद््थतात्परय्राहक एवेति वाच्यम्‌ ।
सनम्धा्थकषष्ठचादावतिग्याप्ः । " व्रीहन्परोक्षति ' इति वाक्ये ्रह्यादिषदोत्तरद्विती"
याया अपि संमार्गाधिक्रणपृेपक्े टाक्षाणिकत्वेनाव्याश्चेति चेत्‌ ।

अत्र नन्या -अङ्कत्वघ्ररकी मूतपरोदुदयत्वङ्कतिकारकत्वये।रन्यतरस्य प्राघान्येन वाचकः
शब्दः श्रतिः । स च व्रीहीनवहन्ति ? ‹ ब्रीहिमिर्यनेते ! इत्यादौ द्वितीयातृतीयाटिः ।
¢ प्रोकषित।म्यामुलुषवटमुसलाम्यामवहन्ति › इत्यत्र करमत्वाविक्षिष्टवाचकक्तपरत्ययेऽतिव्यश्िः
पराधान्येनेत्याहुः । °च कतिकारकत्व छृत्यन्वितकःतृत्वी यन्यतमम्‌ । न ठु कत्यन्वितेक-
तत्वाधन्यतमान्विनत्वम्‌ । तृतीयादेम्तदवाचकत्येनाव्याप्त्यापत्तेः | अतंमवस्तु नास्ति ।
करमत्वरूपोदेरयतावाच्कद्विनीयाया रक्षणात्‌ । अङ्गत्वैकदश्ोक्तान्यतरनोधकत्वाद्‌.
द्विनीयादरङ्घत्वप्रमाणत्वमिति फ्यिुमद्ग त्वघटकी मूनेति | न त्वद्त्वघटकत्वस्य
टक्तणघटकत्वे, वैयथ्ात्‌ । अत्र ्गत्वलक्षणे कमेत्वरूपोदेरयतायास्तदितरकमैत्वाचयन्यत.
म्य च स्वातन्ज्येण निवेशाच्छृतिलक्षणे तयोरन्यतरत्वेन निवेशः । वस्तुतस्तु, उदे"
रथत(न्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकमेद्‌-कतुत्वादिपर्येकमेदधटितकनुत्वक्ररणत्वसप्रदानत्वापा-
दानप्वाधिकरणत्वान्यतमत्वावच्छनन्रतियोगिताकमेदघटितान्यतरत्वापेक्षया कतृत्वत्वा्य-
वन्छिनपरत्येकमेदघटितकमेत्व्ता घारणान्यतमत्वस्य टभुत्वात्कतुत्वकरणत्वकमेत्वतप्रदान.
त्वापादानत्वात्िकरणत्वान्यतमस्य प्राधान्येन वाचकः शब्दः श्चतिरिवयेवैतक्षणनिप्कषैः |
उक्तान्यतमवाचकत्वं चोक्तान्यतमानिष्ठपंबन्धत्वानवच्छननक्षक्तिगिरूपकत्वम्‌। अतः संबन्ध.
त्वनोक्तान्यतमनिष्ठशक्तिनिरूपिकायामपि षष्ठयां नातिन्यासि. | न च ' गोदोहनेन प्श.
कामस्य प्रणयेत्‌ › इत्यन्न षीश्चत्या गोदाहनम्य पश्चद्त्वपिति ज्यवहारात्ष्ठयाः
श्चतित्व इष्टापत्तिरिति वाच्थम्‌ । तथात्वे : पषदशञारत्निवोनपेयस्य यूपः † इत्यत्र

१८ज०र्पा०१अ०४))

११६४ अङ्करषनिरकतिः । [ श्ुतिनिरूपशम्‌ |]

सषठदशारत्नत्वस्य शौतविनियोगदिप्पया वाजपेयाङ्गप्वापत्तो वाक्चीययुपाङ्गत्वतिद्धा"
न्तानुषपत्तेः |

लेथ तश्र श्रौतविनियोगसंमयेऽपि यूपपदानर्थक्यभिया तदनङ्गीकारः । तद्विक्षरणे
हि वाजपेयस्य युपस्य वोदेश्यत्वमिति दिष्य युपस्ोदेश्यताया बहुप्रीहिरदेशयपतमषै.
कत्व एकपरसरताभङ्गः । युपपद्स्य तत्वे दु युपोदेशेन सष्दशारत्निस्वविधौ समासार्थ.
मुरूधविशेष्यमुतसेबन्षिनोऽनन्वयात्समासमङ्गापत्तिः । सपदशारत्नित्वविशिष्टदरन्यस्या-
मेदप्तनन्धेनैव विचिम्तु विशेप्यांशस्यातिदेरेन प्रा्त्वादसेमवी । अतः षष्ठशरुत्या स
दशा रतिनत्वविशिष्टदरव्यस्य वाजमेयोदेशेन विधिः । तथा सतति अन्यवहितान्वयः प्रकर
णानुप्रहश्च संभवति । उक्तद्रभ्यस्य वाजपेयास्ापारणषोडश्चिपाश्ररूपतया खादिरत्वस्ाद-
दृथन गौण्या युपपद्मनुवाद्‌ इति र्वपक्षयित्वा युपपदीयस्वायेत्यागापत्तिमिया न वाज
पेयस्येदिरयत्वम्‌ । युपस्योदेदयताया तु वाजपेयपदस्य युपनिष्ठवाजपेयस्तनन्धरूपस्वाया
नुवादकत्वान्न स्वाथपरिल्यागः । अतोऽतिदेश्षतः पृवप्रवृस्या युपोदेशनामेदसंबन्धेन स्त
दशारलिनद्रम्यविधिः । प्राप्ठप्राठविवेकेन च विशेषणमात्रे विधेस्तात्पयेम्‌ । भ्यवहिता-
स्वये गुणान्वयश्च पदानथवयमिया स्वीक्रियमाणो न दोषमावहति । षष्ठीश्चुतिपरिया-
गोऽप्थते एव । प्रकरणानुप्रहम्तु युपस्योदेश्यतायामपि युपस्वरूपस्य ततप्येञयपदवपु
चैस्य च प्रकृतौ स्दशारत्नित्वं विनाऽपि जायमानत्वेनाऽऽनयैक्यद्राजपेयाप्व्ताघ
नत्वरक्षणाया आवङ्यकत्वान्नानुपपन्नः । अतो युूपपदीयस्वाथेपरित्यागमिया न षष्ठी
श्त्या वाजपेयस्योदेशयत्वमिति सिद्धान्तितम्‌ । वस्तुतस्तु युपादेशेनाभेदसंबन्धेनेक्त-
दन्यविघानस्य कारकाणा परस्परान्वयाप्तंमवेनास्तमवादुपपदे युपकायेक्षणया तदुदेशे-
नो त्तविशिष्टदरन्यविधि्ाच्यः ।

एव च यूपपदम्य स्वाथपरित्यागः स्िद्धान्तेऽप्यवि्ि्टः । अत उक्तरीत्या
सिद्धान्तानुपत्तयेपपदवेयथ्यैमिगैव वाजपेयस्योददयताग गी कारः । युपपद्‌स्योदेदयत्व
तु वाजपेयापूर्वप्ताधनत्वलक्षणातातपर्यग्राहुकतयैव वाजपेयपद्स्योप्योगान्न वैयथ्यंम्‌ ।
न च प्रकरण्येव तात्पयं्राहकत्वात्तम्य वैयर्थ्यम्‌ । एकतात्प्ग्राहकानुपस्थितिदश्चाया-
मपर तात्पयेग्राहकस्य सायेक्यसेमवाद्युगपदुपस्थितावपि समेदे नान्यतरवैयय्येमिति
न्यायेन तयोः परस्परवैयथ्यानापादक्रत्वात्‌ ।

इद्‌ ठु तत्वम्‌ । व।जपेयोदेशेन सप्दशारलिनद्रम्यविषेरप्ंमव एव । वाजपेयाप्ताार.
णपन्स्योपदेरत एव सेमवेन ततः पूवैमेतद्धिधिप्रवृत््यपंमवात्‌ । इतरथा वषटू
समार्यादिप्रम।णान्तरप्रमितभक्षस्यैव भरायम्यविशिष्टस्य विधानेनैकम्रसरताभङ्गपसद्गा-

[अ प = = =

(अन ३ पा १ अ० ९) ' अनर्थक्यतदद्गाधिक्रण इयय. ।

[ श्ुतिनिकपभम्‌ } अङ्गत्वनिर क्तः । ११६५

पषदा्तद्धिया मल्तान्तरविधितिद्धान्तानुपपत्तः । अतस्तघ्नोपदेशतः पूतपरदृश्यसंमव एव
बीमम्‌, तथच तुल्ये प्रकृतेऽपि । सठदशारत्नित्वस्येकतदरभ्यपरिच्छेद्‌कतया विधिस्तु
पुवोक्तदूषणग्रस्तः । अतो वाजपेयेदेशेनोक्तदरन्यविभरेरसेमवेनैव पषठश्चुतेरविनियोजकः
स्वम्‌ | पदानयेक्थापत्तिमत्रेण षष्ठीश्चतेरविनियोजकत्वोदृहुरणं तु, अन्यन््ग्यम्‌ ।
पेया षष्ठ्याः शतित्वेऽपि सष्दशचारत्निवाक्ये तत्पमाणकविनियोगस्योक्तपरकरिरत-
मवान्न ततरत्य्षिद्धान्तामुपषत्तिस्तस्याः श्रतित्वनाविकेति चेत्‌ । सत्यम्‌ । तथाऽपि श्रौति-
शिङवाक्यभकरणस्यानसमाख्यानां समवाये पारदैबैस्यमथ॑विप्रकरषात्‌ ' इतिसूत्रे श्चति-
पदृस्थेवेविधश्चुतिवारणाय पदानथेकंयापाद्कविनियोगप्रयोनकशरुतिमिननश्चतिपरतायां गौर
वमेव षष्ठ्या; श्चतिवे बाधकमिति तद्वारणायोक्तान्यतमवाचक्रत्वमन्यतमनिष्ठसंबन्धत्व-
नवरिठिन्नशक्तिनिरूपकत्वरूपं निवांच्यमिति मदुन्नीतो नव्यानामारियः । अत एव
नञ्यनये ‹ द्वादश्चाहीनस्य › इति वाक्यप्रकरणाविरोधोदाह्रणं न श्रुतिभ्रकरणविरोषोदा*
हरणम्‌ ।

तथा हि । ज्योतिष्टोमे, उषैसदो विधाय ८ तिच एव साहूनस्यापप्तदो द्वादशाह.
नस्य, इति श्चतम्‌ । तश्र किं हाद्व प्रकृतावेव निविशत उत द्वादशाहे, इति सदिष्च
त्रिस्वे तावदुपसदुदेोन विधीयते, साहनोदेशेन विधावुपसत्पदपाम।नाधिकरण्यानुपपततः)
साहनपदामिषेयञ्योतिष्टोमस्य॒त्रिरावृत्यापत्तेश्च, उपप्त््वरूप आनथक्यप्रसक्तौ
द्तिणीयावाङ्िनियम, यायिनो पसदपवंसाघनत्वक्षणाय।मपि वम्तुत उपसदा प्रकरणेन
एयोतिष्टामाङ्गत्वात्तस्य चाहना समाप्यमानत्वात्साहनम्येति पदमुपस्तदां ज्योतिष्टोम
सबन्धानुवादो न तृदेदयविश्षणं वेयथ्यांत्‌ । अतश्च द्वादशत्वमपि तद्वदेवोपसदुदेशेन
विषीयमाने प्रकृतावेव निविशते | अहीनपद तु न हीयत इति स्युत्पत्त्या ज्योतिशोमा.
मुवादकम्‌ । विङ्ृतित्व।द्ध चेनमन्ये ऋतवो न जहति । ‹ तस्य॑ समृहः › इत्यनुबृत्त
सहितया ‹ अह्नः खः करतौ › इति स्ग्रत्याऽहःशब्दस्य कतुसमृहवाचिखप्रत्ययान्तत्व-
विषानात्तस्य॒वेनादेशिषानादहीनशव्द निप्पत्तावप्यह ` सोव्यक्रतुसमृहत्वस्याहीनपदबो-
ण्यतावच्छेदकस्याभ्यासप्मूहात्मकञ्योतिशमे सत््ात्तदनुवादोपपत्तिरिति पूर्वपक्षयित्वा,
उप्तन्म्रेदिशेन द्वादश्त्वविधौ सरूयाद्वयस्यषटद षदुष्टमिकरपापततस्तदङ्कीकारे च

१( अर ३ पार ३ अ ७ सु १४) ।२ उपसदो विधायेति-“ अश्निमनीकम्‌ ' “ सोमं
इत्यम्‌ ' ‹ विष्णुं तेजनम्‌ ` इति व कयैर्िदिता उपस स्ञकाल्रयो यागा इथं । ३ ( अ= ९ पा०१
भज २ ) सक्नत्येनेति हेषः। ४ पा सु (४-२-३७) । ५ ऽषटदःपेति-प्रतीतग्रामाण्यपरि-
धयम, अप्रतीताप्रामाण्यङ्ल्पनम्‌, परित्यक्तप्रामाण्योज्ञीवनम्‌, कतस्पिताप्रामाण्यपरिल्याग इति
चत्वारो दोषा वीहियबयोिकस्ये, एकेकदिमिन्‌ शान्ने समान्यन्त इत्यष्टौ दोषा ज्ञेया. ।

११६६ अङ्गत्वनिरक्तिः । [ शरतिनिरूपणम्‌ 1

सल्याम्तरसाघनत्वाभावामुवादकैवकारानुपपत्तेः साहनाहीनपदवेय्यापततश्च वेदिकभयो-
गादक्नपदबेध्याहःाध्यक्ततुविरेषस्मूहात्मकाहीनसनन्धयुपपदुहरेन दादशत्वविभि-
रिति प्रन्नः सिद्धान्तयामामुः |

नम्यास्तु-- सुनधमाघस्य मावनान्वयनियमेन षष्ठस्थटेऽपि परस्परान्वयाध्युतपत्तरही-
मसेबन्ध्युपसदुदेशेन दवाद्षत्वविध्यनुपपत्तरहीनोदेशेन द्वादशोपसस्छमेव।तिदेशतः पव
रस्या विधायते पतां चतुर्भि. इति वदुद्रदुकञत्वविभिरेव फटमित्याहुः ।

षयं तु ब्रुमः । ' पञ्चदश्ान्यान्या्यानि ' इत्यत्रेव द्वाद्शपदार्थोपपसद्र्थयोरम्वय-
स्याकलत्वान्नग्योक्तस्याहीनोदेशेन द्वादश्चत्वविधेरप्यप्तभषः । ^ ता चतुर्भि. › त्यत्र
त्वभैप्रि. पवेप्रवृत््याऽऽदानमावनाया एव विधेयत्वात्तत्र॒ चतुःपदाथेवौ रीष्टचव्युत्पत्तः
समुच्चयफछकविशिष्टविधिप्तमव इति वैषम्यम्‌ । अन उपपदुदेशनेव द्वाद शत्वविषिः ।
उपम्रतस्वरूपे चाऽऽनथक्यपपतक्तौ दीक्षणीयावाद्नियमन्यायरूपनात्पयेग्राहकस्य न्याय
त्वेन = दुबैलत्वादुपसजन्यापूव्ाघनत्वरक्नणामुपेक्ष्याहीनपदसममिव्याहाररूपवाकयम्येव
तात्पयंग्राहकत्वमुपेत्याहौनापूवेसाघनमिुतोप सलक्षणाऽङ्गीकियते | यत्र तु दीक्षणीया-
वाडनियमन्यायेन स्म वाक्यस्याविरोधो यथा त्रित्वव।क्ये साहनपदसमभिभ्याहररूपव।-
कयस्य | तन्न न तन्न्यायनाधः | तात्य्ग्राहकयोरपि च बलबलमुक्तं तत्र तन्न । यथा
(अभिक्रम जुहोति इत्यत्र होमोदेशेनामिक्रमणविघौ होमस्वूप आनरथकयपरमनत्तौ
दरपृणेमाप्ीयमहप्रकरणर्ूपतात्पयंगराहुकबलत्म्षानहोम।पृकंसाधनरक्षणेति पुव
विधाय महाप्रकरणपेक्षया प्रनटप्रयाजीयावान्तरभकरणरूपतात्पयंग्राहकबलात्प्रयाजहो
मापरवताघनत्वलक्षणेति सिद्धान्तितं {तीये । च्वि दृष्टान्तद्‌रान्तिकगतनुदयत्युपमत्पद्‌-
योरपृवाव्यभिचार्‌ एवापूवैसामान्यमताधनत्वकक्तषणातात्पयरग्राहकः । तथाऽप्यपृषैविरोप.
साभनत्वल्क्षणातात्प्प्रहकत्वेन वाड्नियमन्यायादीनामुपन्या्तः । यद्रोपप्तदाधितद्रा-
दशत्वस्याहीनोदेेन विधिः, पूरववाक्य उदेष्यत्वेनोपालितत्वादुपदामेवाऽऽश्रयत्वम्‌ ।
उपसरत्पदावर्यमवाद्प्येवमेव युक्तम्‌ । सवेया षष्ठयाः श्रुनित्वामावादिदं वाक्यप्रकरण-
विगेधोद।हरणम्‌ । तदपि च द्वादशोपसत्वविधायकवाक्यामावं कृत्वाचिन्तया | वम्तु-
स्तत्र तद्राक्यसस्वत्तिन सत्रात्मकद्रा शाह इवाहीनात्मकद्रादशयाहेऽपिं पल््ा्षिस मवादृदर.
ठशाहीनम्येति तरित्वविधरेवयेवाद्‌ः । महतो द्वादशाहस्य महती सख्योचिता, उ्वृति.
मस्य तु स्वपत्वात्रित्मेव प्रशस्तामेति स्तुतिः । प्राचा मते षष्ठयाः श्रुतित्वव्यवहा.
रम्तु गौणः | अत एव तेषामत्र श्ुतिप्रकरणविरोधोद्‌ाहिरणल्वोपन्यापत. ।

वम्तुत्तु नन्योक्तं वाक्यप्रकरणविरोषोदाहरणत्वमप्ययुक्तम्‌ । तथा हि । फर

१६० ३ पा १अ० १०) इत्यत्रेति शेष. ।

[न ^

[ श्चतिनिहपणम्‌ ] अङ्कतवनि साक्तेः | ११६७

गिनिषोजङ्परकरणेन सममन वक्यस्य विरोषोऽभिप्रेत उतापूर॑प्ताधनत्वक्षणातात्पयै.
य दकप्रकरणेन { मिनियोनकताऽपि किं ज्योतिशेममहाप्रकरणस्योतोपपस्तदवान्तरभकर-
णस्य | नाङञचः | य फ्ष्िममहापरकरणस्ोपसद्रतद्वादशशत्वम।हकत्वायेगाज्ज्योति-
छामर्थ द्वदश्चकरमावृद्ावततशय । न द्वितीयः । पूवौपरवाचनिकाङ्गपद शरूपोपपतद्वा-
सतरप्रषरणे मानामावातपकषद्वयेऽपि पिद्धरूपत्वादुद्रादशत्वस्य प्रकरणम्ा्चत्वायोग। च |
उप^^पदू्तममिन्याह्‌। ररूपव।क्यस्थैव भित्वाश ज्व द्वाद्श्चत्वाशेऽपि विनिगमनाविरहेण
न जकत्वपपत्तो प्रकरणस्यावरिनियोनकत्वाच्च । दृस्षणीयावाद्नियमन्यायिनो-
पपतजन्यपृने।घनत्मे छत५५ जयतिष्टोममहप्रकरणस्य तात्प्प्राह्कत। तु न
समातितंव | उपतद्वान्तर्रकरणपतत्ते तस्य॒ तात्पवम्राहकताऽपि, उपपदामपृव।.
व्थमिच(र६५१ = तात्पथत्राहकस्य पित्त निराकायां । उदेदयस्यापून्यमिच।र
(३ धकरणस्य।पृ१्।धनत्वलक्षणात्‌।त्पर्युराहकत्य, यथा श्नीट्‌नवहन्ति" इत्यादौ ।

अते एवाऽऽवानप्रकरण। व्वारणो यज्ञावचरः! इति यज्ञप्ताघनत्वेन श्चताना वारणा.
दाना ललादयत्तङूपे) आधाने न शायोगादानर्थक्यतदङ्घन्यायने।55घानाज्पवमानेिर-
पयन्त एव (गच६। ३०५।द।दकंथ पवमानेटाना ^ यदाहवनीये जहति ' इति स्वप्रकरण-
रथव न२८५द८१।३। १1 कध प्वभ्यैवा भावे कवा55नभक्यतदङ्गन्यायावका श्च इति माप्य-
करमते (२,७२.१५ न विकक।रपते त।दशव।कथानङ्खकारात्पकरणेन पवमाने.
धनाम वनाद्धप्यञपि सज्ञदेस्न वरणादिनिषौ यक्ञस्यापृकौव्यभिचरिणेह्‌ापुपैत्ताघन"
तव सदम्‌ तवरमानुपते सस्ये, मावे वारणो दीनामावानाङ्गत्व एव प्रमाणामावान्न तद्‌"
क्व ग८८्५८।र ६१ सकट्यन्ञ हत्वं नन्थेरेव सिद्धान्तितं ततीय । अते दादश.
प्पितिम तब) पकरमत्य।१।२्‌।मावान्तेद्‌ शरुतिप्रकरणविरोषोदाहरणं) न वा वाक्यप्र
२५२५९६२५ । जपि तु कावयय): परष्परविरो पोदाहरणम्‌ । पृवैपक्षिमते वस्तुत
२५६ उन तिष्ट 4तय।३य तिष्टामप्र२ण द्वाद्श्चत्तेस्य निवेशः सिद्धान्ते नेत्यतः
पर२९५।५९ बद हूरणत्वन प्राचानेनवानेश्च म्यवाहत्‌ इति तवम्‌ । वाक्यप्रकरणविरो-
१,९।६्‌२५ तु तेदेव६्९ श्देशपप्यामः | तत्तिद्धे षष्ठयाः श्रुतित्वा मावात्तद्ररककये"
१५।५।६।नम्‌ ।

क ९ ८. €^ [

६५ उ १।८५ब्‌ । कद "्वकभत्व। (दषद्‌।ना वाप्यत्वेनावाचकत्वात्त्रातिव्याप्त्यममवेऽपि
पतृ दिपरत। द दुवतिन्याहिदीरा । न च कतत्वत्वादुन्येवान्यतमत्वेनानुग-
मस्य पदन्यतमातच्छनदत्तानेरूपकत्वे रक्षणम्‌ । तददिस बुद्धि विषयत्व।वच्छिन्नत"

१(ज०९पा० ५ अ० २) अन्रत्येनेति शेष. । २ (ज०३१।० १ अ= ९) भत्रत्येनेतति
रेष, ।३(अ०३पा० १अ० १२) इखत्रेति शेष ।

११६८ अद्खत्वनिरक्तिः। [श्चतिनिरूपणम्‌

4

द्न्यतमनिष्ठशषक्तिनिरूपकत्वमिति न दोष हति वाच्यम्‌ | तदादितोऽपि विश्ेषरूपभ.
कारकबोधानुरोषेन विशेषरूपावाच्छन्नशक्तिनिर्ूपकत्वस्यैव तत्राम्युपगमात्‌, कपरत्यथे
कमेत्वत्वस्य शक्यतावच्छेद्‌कत। वच्छेदकत्वेन शक्यतावच्छेदकप्वामावाव्‌तिभ्यापिषारक-
पराघान्यनेत्यस्य तेयथ्याच | सत्तुनिति धविनयायाः करणत्वलक्षण।याममि वस्युतस्ताद-
शान्यततमत्ववच्छिन्नशत्ति निरूपकत्वानपायाद्‌तिप्रसङ्गश्च । अतोऽगरेद्माकरुयामः ।

स्वशक्यतावच्छेद्ककतुत्वत्नायन्यतम।वच्छिननतात्पथैकभरत्ययत्वं श्ुतितवम्‌ । ‹ बीही-
सभोक्तेति › इत्यादिवाक्येषु द्वितोयापिश्चतःना स्वश्चक्यतावच्छेद्ककमत्वत्वायवच्छिननता-
त्पथकत्वस्य तमागाभिकरेणाद्‌। नि्तत्वाहक्षणपतमन्वयः । सक्ूनिति द्वितीयावास्तु
स्वशकंयतावच्छेद्‌ककभत्वत्वायवच्छिन्त। त्पय॑कत्वस्य॒सक्त्वधिफरणे निरस्तत्वाजाति.
व्याविः । अत्र स्वरकरवकतुत्व।यन्यतमत।त्पयकत्वषपितस्य शेषषष्ठय।मतिभ्याेरवच्छे
द्कानुषावनम्‌ | तद्‌।दिव।रणाय प्रत्ययत्निगेशः { कर्ततवत्वा।चन्यतम।वच्छिनतातपरय॑क
विभक्तत्वस्य सक्त्‌(१।(दकरणत्व(द१२ दधित वाद्‌।वतिन्य। हिवारणाव स्वशक्यतावच्छे.
द्मेति | अत्‌ एव (नत्तित।ग्यामृट्वटमुत्तलाभ्याम्‌? हृत्थत्र कप्रत्ययस्य कर्त्व सिरे
शक्तेः करभत्वत्वथ शवयत्‌तच्छे२कत्‌।वर्छेद्‌कत्येन शक्यताक्च्छेद्कत्वामाव।न्न। ति.
न्या; ।

अशने इत्यादि देवतातद्धितस्य सम्राह्यत्े कदृत्वाययन्यतममध्ये देवतात्वत्वम.
पयुपदेयम्‌ । न च देवतात्वपिरदभ्यवाचकस्य॒तद्धितस्य देवतात्वस्य शक्यत।वच्छे-
द्कत्वादेततात्वत्य न श्यतातच्छेद्‌क। पति व॑च्थम्‌ । आह्त्यपिकरणन्यायेन देव
तात्व एव त्तस्य शाप०५ सण ङ्गः क।रत्‌ { न च ' राजा राजसूयेन स्वार
उप्रक्ममे। यजेत ' इत्याद्‌ राज।(दिपः रमथन: प्।पुत्वात्वेन =कतृत्वाचन्यतमार्.
त्वानावाद्व्यापतिः । अ(मदितर२३। विनी पर५५6 मृते प्रथमाया जप्यारूयातेकरत्‌
त्वायवेकेत्वात्तमद नान्यतसमैयस्यनितिन्यायत्‌) प्रथमाया; प्तापुत्वाभत्वमते श्रुतिः
त्वाभागेऽपि सतिविरह।त्‌ , ° राजा राजपूमैन यजेत्‌ › इत्यादौ र(नादयङ्गत्वस्य वाक्य-
भरमाणक्त्वोपतत्तेः | न च राजपद त्रप्रथमाया निरथकत्वेऽपि राजाङ्घत्वं कर्पुत्वादयय.
कारूयातरूपश्चतिममाणकभेति राद्क्वम्‌ । आख्यतस्य कवत्वादिशक्ततायाः केश्रैषि-
करणे निरन्ततमेन श्रतित्वानाकत्‌ | कतृमयनाल्य।तभोर्‌ प्रहत्य श्रतिरक्षण क्त्व,
त्वप्ताघारणान्यतमत्व १२११८५५१ इ न व।च्यम्‌ | कनृतृतीयतयाः समरह्मत्वात्‌ ।
न च तथा त्यान्परम्यत्नन कपृत्वङनतादिविट मृतक तिक ददु, रषभोभामेव
तत्तद्धिमिदकयत।वच्ेद्‌ कत्वात्कत्व "वादे; शक्यतानवच्छरेदकत्वादूपतंमव ईति
बाच्यम्‌ | शक्थत।वच्छेदकभूतततद्धमृर्यन्यनमत्वघटितिक्षणस्येव विवसितत्वात्कर

१८५अ० दे भाग १ज० ४ )। (जग दपा १ अर रू० १२} 1 २(भर १पार
३ अ्‌० ९) ।४ (अ पार ४अ०४)}))

[ श्चतिनिरूपणम्‌ ] अङ्गत्वनिरक्तेः | ११६९
स्वप्यालण्डोपाधिूपत्वेन वनरतवत्वद्रेव शक्यतावच्छेदकत्वादुक्त्तणेऽप्यदोषाच ।

ननु * मन्रावरुणाय दण्ड प्रयच्छति › इत्यादौ मेत्रावरुणस्यैव मावनोदेश्वस्य चदुर्थ
स्था पित्वादृदण्डस्यानीप्सिततकमत्वेनवान्वयावगतेरनी प्तितकमेत्वाथैकदण्डपदो त्तरदवितीया.
या द्ण्डाद्त्वेःप्रमाणत्वेन श्चुतित्वामावाततत्रक्तलक्षणातिव्याधिः । इंप्सिनानीस्तितप्ता-
घारणकमत्वत्वःवच्छिन्न एव द्वितीयायाः शक्तेदण्डमिति द्वितीयायाम्तदुवच्छिन्नतात्पर्य.
कत्वाच्चेति चेन्न न्याप्यत्याप्यस्य सुतरा स्याप्यत्वमिनिनः येन मैत्रावर्णम्य मान्यत्वा.
वमौ द्ण्डम्यापि कर्मत्वेनान्वये भावनाया एककमेकत्वभज्गापततरदण्डपदात्तरद्वितीयायाः
करणत्वे लक्षणाङ्ककरे करमत्वत्वावच्छिन्नतात्पर्कत्वामावान्‌ । अतएव सरवत्रानी-
प्ितकर्मपदोत्तरदवितीयायाः करणत्वे लक्षणा । सक्तनित्यत्र वरिनियोगमङ्गतिद्धान्नोऽपि ।
अत एव द्वितीयायाः करणत्वपरत्वपर्यवमानम्‌ । अन प्सितकर्त्वपरत्वपयवपराने
दृष्टस्यारि माव्यत्वेन वक्येर्‌ पनः |

विच ह्ितीयाया नीप्सिनकमेत्वपरत्वे सक्तना टोमाङ्त्वे कि प्रमाणम्‌ । न
तावच्छतिः | दितीयाया होमा्नाप्रयोजककरणत्वश्ञक्तत्वाभ।वत्‌ । नापि वाक्यम्‌ |
उक्तकरणत्वटक्षकत्वा मावान्‌ । न हि इत्या कर्मत्वेन रक्षणया वाऽनीप्तित,
कमेत्वत्वनानीप्पितकपत्वो क्तेः मक्तुना होमाङ्गत्वं गमयति ' प्रमाणान्त तु होमाङ्गता
यामम॑म्‌।वितमेव | न च ‹८भामन यजत? दृत्यत्र मत्वलक्षणापक्षे सामनिष्ठकरणत्वम्य
शक्या रक्षणया व! विमक्त्यनुक्तत्वेन श्रुतिवाक्ययो. सोमनिष्ठयागाड्माया प्रमाणत्वा-
समवेऽपि विशेषणविधिषूपकल्पितश्ुतरेव प्रमःणत्वमुपेयते, एवमिहापीति वाच्यम्‌ | यजि.
पदुप्तमभिन्याहाररूपतात्पयग्राहव.बस्न स्मपद सोभकरणकं करणतासंबन्पेन सोमवति
वा छलणाया यजिपदसमाभिव्यादूतस्रामपदद्पव।क्यम्येव स्ोमनिष्ठयागाङ्गत्वे प्रमाणत्वात्‌ ।
विशेषणविपेम्त्‌ मोमकौेव्यतानोभ एव व्यापारात्‌ । अत ए वाङकत्ववटकी मूतकतेत्वायन्यतमा,
वगति,श्रुतवाक्यात्‌ , वि-यन्तयावगातिम्ञु विरषणविधितः । चिशेषणविधौ है सोमकरणक-
भावनाया [विव्यन्वये स्वनिष्ठपरकारनानिरूपितविरप्यत।वच्छदकन।वच्छेद्‌कत्वघबन्वन वि.
धिविरिष्टतवरूपविन्य५त अवगतिः करणत्वा तु सोमस्वरूपा श इव विरशेषणविधिर्‌नुव।द्‌
एव | प्रृते ठ तकतृनामनीप्तितकभेतवेनान्वये होमाज्ग ताप्रयोजकभक्तनिष्ठकरणत्तायाः श्रुत.
वाक्याद्‌ नगते; | अ एव करणत्‌वाचकेपदघटित्‌विरोपणतरियिकसपनायामपि मान। मावा.
च्थापि ह।मोङ्गत्य भरमाभत्तामाव। हिप््रमाणक्रमेव सक्तृना हामाङ्गत्वम्‌ । श्रुतवियो हि
वदुप्वाद्यन्यतमस्य सस्यावमनिस्तद्व चकपदृचाटिततिशेपणारति, करप्यते | य५। ‹ भोनेन

१(अ० ४ पर २अ० ६) । इत्यत्रेति देष. । “ अदष्ह्पस्थेव. ।
१३५

११७० अङ्गत्वनिरक्तिः। [ शरुतिनिरूपणम्‌ ]

यनेत्त इत्यश्च तृतीयाम्तपदघटितः } ‹ अमावास्वायामपरा हे रिण्डापितृयज्ञन चरम्ति १
इत्यन्न ‹ पदे जहाति › इत्यत्र च सप्तम्यन्तपदघटितः, न चु सोमवाक्येऽधकरणतावाच
कपदधटितः पदवाकये कंरणतावाचकपददटितः । तथा सक्तुवाक्ये सक्तृनामनाीप्ति-
तकरमेस्वावगतीौ तद्वाचकपद्बटितं एव विरोषणविधिः कल्प्येत न तु करणतावाचकपद्‌-
घटित इति न तत्पममाणकत्वमङ्गत्वस्य । अतो द्वितीयायाः करणत्वरुक्षणया वाक्यप्र.
माणकहोमङ्गत्व एव ॒विनियोगमभङ्गात्सिद्धान्तपवसानमित् वगच्छमः । अतोऽनीप्ति.
तक्मंवाचकपदोत्तरद्वितीयायाः करणत्वपरत्वात्कर्मत्वत्वावच्छिन्नतात्पर्यकन्वामावेन नं
शतिल्छणातिप्रसङ्गः । * आचान्तेन कमे कर्तन्यम्‌ ' ' ब्रीहीनप्रक्षति ' ‹ त्रीहिभियै.
जेत ' ८ विप्राय गा ददाति ` ‹ उत्तराधौल्स्वष्टङृते समवद्यति › (यदाहवनीये जुहोति?
ह्यादौनि करमेण कतृत्वादिवाचकश्चत्युद्‌ाहरणानि । गोदोहनेन पष्ुक।मस्य प्रणयेत्‌»
इत्यादौ षषठीश्त्या गोदोहनस्य पशङ्गत्वामिति षष्ठ्याः श्रतित्वन्यवहारम्त॒ गौण इति
ध्येयम्‌ ।

केचित्तु-अङ्गत्वप्रमाणान्तमृता श्रतिह्ञिविधा | विधात्री, अमिषत्रौ विनियोवत्री चेति ।

भ

क, ५ ~

विधात्री छिडादिशरुति. । अभिषात्री ब्रह्यादिश्चुतिः । विनियोक्तरी निविधा । विभक्ति
रूपा, प्तमानपदरूपा, समानाभिधानरूपा च । एतत्सकलक्तावारणम्य निरपेक्षो रवः
श्तिरिति प्रवादस्य यच्छब्दनज्ञानमन्षन्यवधानमनपे्य यदज्ञान जनयति सा तसि.
र्थ श्रुतिरित्यर्थः । न च मिनियोनकमानपरस्तावे विधाञ्यभिवाज्ीसाधारणलक्षणकयनं
तनिर्दशश्चासंगताविति रा्कयम्‌ । मिधिविनियोज्योपस्थापनेन विधिपरहकारित्वस्य
तयोरपि तुल्यत्वात्‌ । शाषरोषित्वामिमतयोस्तततद्रूपणानुपस्थितयो; सेबन्धबोषो व्यव.
घानमनपेक्ष्य यच्छन्दज्ञ नेन जन्यते सा विनियोक्त्री । सेबन्धश्चाङ्गत्वात्मना साधन.
त्वत्वात्मन। सेनघत्वात्मना वा प्रतीयताम्‌ | न तद्विशेषो सक्षणे रक्ष्यते । तेन व्दीक्षि-
प्यमाणः › इत्यादौ ददटः, तृतीयाषषटीपदश्रतीना च पेम्रह इत्याहुः ।

तदतीव मन्दम्‌ । शक्ततवरूपामिधात्रीत्वस्योत्त श्रुतित्वस्यापकतया तदवच्छिन्नवि-
माजकेोपाधित्वानुपपत्तेः । न च समानपदश्तयेनेतेत्यादिषूपाया यागमावनयोः संन.
न्धरूपार्थ शचुतित्वेन तत्र च शक्तत्वरूपामिधात्रीत्वामावान्न तस्य श्तित्वभ्यापकत्व-
मेति वाच्यम्‌ । तथाऽपि श्रुतिविमाजकोपाध्यन्तरक्तमानाविकर्णत्वन।मिषार््रात्वस्य
तद्विभाजकेोपापित्वासंमवात्समानपदश्चत्था शेषशोषिणोः सनन्धरूपार्थज्ञनि जननीये स्वष=
टकपदायज्ञानभ्यपिक्षणीयत्वेन त्वदुक्तश्ुतित्वम्य समानपदश्र॒तावमवेनामिषात्रीत्वस्यो-
क्तव्य।पकत्वस्यापि सुवचत्वात्‌ । अत एव श्रुतिरक्षणस्य समानपदशुतावच्याे्तस्या

9 “ पदे ज्दहयति ` इत्यस्मिन्वाक्य इत्यर्थः ।

[ विङकनिरूपणम्‌ ] अङ्कत्वनिरक्तिः । ११७१

छृ्यत्वकथनमध्यपतंगतम्‌ । न च पदार्थोपस्ित्यतिरिक्तम्यवघ।यकानपे्त्वमुक्तक्षगघ-
कमिति नाग्या्िरिति वाच्यम्‌ । ‹ उशचत्स्वा क्रियते › इत्यादौ द्सममयौदया मास
मानयेषशेषिपेबन्धरे वक्येऽतिम्यष्तेः । # च पक्तृनित्यत्र प्राथनिकद्धितीवन्ञनेन
करणत्वज्ञाने जननीये शक्योपप्थितिरुक्षणाज्ञ।ना दिरूपन्यवघायकापेक्षणेऽपि करणत्वं
शक्यप्तबन्येन द्वित)यावदिति ज्ञानेन करणतवज्ञ(ने जननीये व्यवधायकान्तरानवेक्षणा-
दुद्ितीयायाः करणव श्ुतित्वापाततिः । अनपक्ान्तवेयथ्यौच्च | यच्छकंत्या पदायेज्ञान
लनेयति, यद्यत्र शक्तं तत्तन्‌ श्रुतिरित्यर्११ सुवचत्वात्‌ ।

अपर च प्री ताङ्गत्वव्यवहर्विषयीभूत्रुतित्वस्य विवाञ्थाभिवात्रीत्तवागणे । सक्तन्‌

नहोति ८ येनदै्तिणा ` इत्यदौ वाकंवीयाङ्गत्वनपेऽपि पिविविनियोञयोपस्थापनेन
विधिप्रपिपदिकरूपविध।ञधमिष। ०१); = पदक।रेतयाऽन्वप्र५।णतावच्छेदके श्रुतितवं
विधिभ।तिपदिक।दिव्यषवृत्तमेव वाच्यम्‌ । २२ नेवोक्तर रक्षण समानामिवानत्तमानपद्‌.
शतिपग्रहाय स्ववटक्षदायोपहिवितिमिन्नत्व स्यवेधाने विशेषणमावदयकरम्‌ । तथा च
सप्तमैयोद्या मातमानकेपद्चपिष्च-षके ' मेनदू्तिणा › इत्या दिवाकयेऽतिन्यापति
४ सक्तम्‌ नृति › इत्यत्र करणत्व द्वितायार््वामिति द्ितीयन्ञानेन व्यववानिमनपे्ष्य

रणत्वरूपसतनन्यनोभाद्‌ द्विती शदेमिनि नौ नकश नित्वापत्तिशवेति न निदेतत्‌ | अतः
समाना(नेषानभमा(नपदश्त्वाद्वेषु श्रुतित्वन्वद्‌।रस्य॒गोणत्वङ्गाकृत्य कारकविभकदय्‌.
सध।रणम्मदुक्त्षणभव वि तभित्यहं पलछरितेन ॥

{ इपि-श्रृतिनिरूपणम्‌ । )

॥ अथ लिङ्ग निरूप्यत ॥

समथ्यं लिङ्गपिति पश्विः । तदुक्तम्‌--त।म१८१ पवेभावाना लिङ्गित्यमिवीयते)
इति । नभ्यास्तु-अङ्गत्वघटकः) मुत देता कृ।तिक।रकत्वय)रन्य र चक्रपदकरपनायुकृरा
क्ल्ठपद्‌ानिष्ठयोग्यता लिङ्गम्‌ | यथा ' सुरेणावयति › इच्यत्र द्रवद्रन्यमित्युदेरत।-
व।चिषद्‌करपन। नुकृर्स्ञवकररणकावदाननि्यग्धत। छिङ्गम्‌ । यथ( वा ‹ अध्वर्यु वृणीते ›
हृत्यादिंस्कारविव्धन्यानुषपतया वृतेन।घ्वयुगा चच्छक्नुवात्तत्कु१।देति सस्कायरिनि
योगुकर्पन।स्थले करणत्वव। वितूतीयायन्तपदकस्पन। नु 8 सिस्क।रनिष्ठयोग्यत। ।
॥ बरहिदुवपरद्न दामि › हृत्या दिमरेष्वप्वनेन मन्नेण बाहडवनं प्रकाशयेद्त्यादिस्वप्रति.-
पा्ायदृष्ुहेरथतःछवृक्तिकरणतःदिवाचकरपदकयनानुर्‌ येग्थना। लिङ्गम्‌ ¦ तच्च तत्त *

११७२. अङ्कत्वानिरक्िः । [ चिङ्कनिरूपणम्‌ 1

त्पदहूपश्चतिकस्पनाद्रारा तत्तत्पदा्यै प्रति तत्तत्पदाथ्याङ्गत्वे प्रमाणमित्याह; |
खदादौ घटाद्यनुकूलाया यागादौ स्वग चनुकृलायाश्च योस्यताया वारणायानुकृलान्तम्‌ |

तश्च ृतिकारकत्वपदं श्रतिलक्षण इव कृत्यन्वितकतरत्वायन्यतमपरम्‌ । ^ सुवेणा
वद्यति › इव्यरेद्रथतावाचक्रपद्स्यैव करनेन सुवकरणकावद्‌ाननिष्ठयोग्यतायाः
कर्तत्वायन्यतमवाचकपद्कर्पनानुकूरत्वा मावाद्न्याहिरतः परोदेश्यतानिवेशः । इ.
तिकारकत्वादनिवेशे प्रयोजनं दु यत्र॒ तस्कारनि-यन्ययानुपपत््या सष्कारयस्य
कंलपरोषिवाक्य एव तृतीयाचन्तपद्कप रया विनियोगो न तदैदयविधयवाचकपद्‌-
घटितस्रमस्तवाकंयकस्पनं यथा ‹ यदि स्म न विन्देत पूर्ताकानभिषुणुयात्‌ › इत्यादौ
पूतीकानामभिपवपतस्काये्व.न्यथ नुपपत्या " सोमेन यजेत ? हत्युत्पत्तिवाक्ये एव
पोमामवे पूरतीकैरिति वररीयाद्यननपद्कस्पनम्‌ | तत्र स॑स्कारनिष्ठयोगयतायामुदेरयत।-
वाचकपदुव सानानुकृत्वा भविनान्या83।रणम्‌ । विकृ निषटपरकृनिस।द्दये प्रकृतिप्ते-
नि्ामरके वि्ृतिभूषकुथौदित्युदेर+त।कृतिकार कतान्यतरवाचकपद्कस्पननुकृलत्वादति-
प्यारिवारणाय य)ग्थतेनि ।

अत्र पूर्व क्तन्यायेने देदयतावधत्वाद्यन्यनमान्यनरत्वम्य गुरुत्वात्कतैत्वकर्ंत्वकरण.
त्वपपरदानत्वापा।दनत्व।चि करणन्न्य -मवाचकपद्‌ कल्पनानकृ य म्यतत्यत्रैव प्रजृतलक्ष.
णत्वम्‌ | अथ " सामेन मनेन ; टृवयादिविदिष्टपिलधनयनानुपपरिप्सूतिशेषण-
विभितररपनानुकरृटयोग्यनायामनिप्रसक्तिटुरवर। । न हि सोमाठौ देद्िकमङ्त्व केनपि
व्यव द्वत इति चेन्न । यन. स्माद्द्वत्वन्य टिद्धधमाणचतेऽपि प।मादिषद्‌ मतव
क्षणाय पताम वकधीयनङ्ञतवत्‌ | सीमकरणावस्य परम्परया भावनान्वधवादिना
नव्यान मततु ^ प्रवन्यरन व्यपेशा भवन्ति ' इति न्यायन वाक्थायाङ्गत्वम्य श्रौत।-
च न्येववे ठप्पा न तु ङ्ध, कवन्५ः " यदप्यन्यःवत्य पडुराप्नखव
मनत न५५। † २९५।द्‌/ ब्राह्णवार्वय ५. च्ड्धतः प्राबल्यावगम्‌।दति | “ प्रयाज.
चम हव,८तमित्ररथति ' दृत्स्त्र हुवि्द्सन प्रथजशपकणकामिव्रारणदिषिमम्युपे-
८५।३अयिकमिः वना प्रवाजसपःदेरनामिचररणरूपनरतिषपिमिवमभ्युषगच्छना नये, ५
क पि[सकह्पन(नुकूखमस्थन(धमनिव्थापिन्ठु तत्र ए्गिकान्नत्व ईटा ।त्वान।शङ्कय। ।
न च तत्र प्र५।ज।५नप्र(त१८५।क.द्क्ष+व ५(११।०११. कट ।न।्तस्य लि्गत रप्य०[-
मवेन सद्ञकाङ्ञेत्वाभावः । अनिघ(रणनिष्ठतया नचकस्पनायमाक।दूलय।;
सहक।रित्वन लिङ्गप्व तत्ामिघारणनिषटभवाजशवाङ्ग नाया प्रमाणत्वात्‌ । तत्र ऽ5क।-
डताय।; भमा नततञङ्त्वपमाणतिमागव्याजेपात्पानैः समयप्याति देवदत्तस्य पाकाकारक्षा-
मा३ पाके, विनियोमाद्रंनेनाऽ5१।दक्ता विना सिद्धस्य क्व।प्यविनियोजकत्वात्सर्व्रा ऽऽ
कादूलयो एवाज्गतकापाणत्वारततो दिज्गपमाण्यानापततेश्च |

[ लिन्ननिरूपणम्‌ अङ्गत्वनिरक्तिः | ११७३

अथ श्ुतविधिना प्रयाजशेषकरणकामिघ।रणस्य हविरुदेशेन विधावमिधघारणे प्रया
जशेषम्य पिनियुक्तत्वेन प्रतिपत्याकादक्षाया अभावादा्थिकविधिक्रल्पनानुपपात्तिः । न
च यथा ^ उत्तराप्रातिवष्टकृते समवद्यति ' इत्यत्रोत्तराधैम्यापादानतया गुणत्वेन विनि-
युक्तस्याप्यमितवि विंकर्पनया प्रतिपादत्व॒तथहापौति वाच्यम्‌ । तत्र त्यागाच प्रति
विनियुन्तन्कप्युतरावन्य ्रक्षपश्षीयप्रय।जनाकदूक्षया०ऽर्थकरविधिकलर्पनया प्रेषां
प्रति ! तिप।यत्वोपपत्ता पि प्रक्तऽक्भद्‌ मावन तदनुपपत्तेः |

एनेन , भजावरुणाय दृण्डे प्रयच्छति " इत्यत्र दृण्ड फरणकदानस्य नैत्रावर्णोदेेन
मिधिःरेति पिद्धा.) द्रीतितदण्डस्य रदतताभिव्यज्ञकारम्बनोपयुक्तस्य दानेऽपि विनियो.

॥ 6

ग्‌ १, ३।- -।१८८०टग्तरप्रयाजकद्यक्तक्पनाग)।र्वपरह साचा नपरतिपत्तिक्र-

ल्पनधा दण्टम्य दानप्रतिपाद्त्वम्‌ | -तिपतश्च कायसङेोचकत्वम्य क्रष्णविषाण।स्थले
कटय). प 4मनेचन दा िकतण्टनिमयत्वमिद्धरिति नन्यरुक्तम्‌ । तयेहाभिष।रणे
गिनियुनतग्य श्रतेतिः 4 गमालोषङ्ञानि सना, रवपरिहरायोत्याप्यप्रतिपत््याक।दक्षवा-
ऽ5व. १0 कल्पपिलता प्रतपाचत्वमन्त्‌, । दोषो नानुमिते ह्यपो ›
न्यानना ऽ, प्रतिपत्तिविदो वागणप्रयोजकत्वकश्क्तिकर्पनम्पादोपत्वाद्रिति निर
स्त्म | तय स, पमाम्त्रमव सेत्रावरूणापकारमिद्धस्त्यागासेन दण्डप्रतिपत्यैताधा
ट५रव्‌ त त्वात । ते कद्रतिर्सभव।त्‌ |

५ च . २ प्रस्द्ामिनारगविषो विरोषणविपरेरावश्यक्त्वत्तस्थैव धारणि.
परा कप पपत्तो न श्रततरियो तन्कसपनप्रयुक्तगौरव।वकाश्चः | मैत्राबरुणायेत्यत्र
तुन (२ पणव (५ सपन द्धीय दति वैषम्यम्‌ । तेत्तिरीयशाखराया : यदक्षितद्‌ण्ड
यच्छति ' < परतिपत्तिविपरः श्च^्वेन तेत्र तद्कल्पनाच्ेति चेन । श्ुतविधौ प्रवा
जरोपरणत्य-य न.नन।यामन्वरयेऽपि यागायतानोवस्योत्तरकादीनविशेषणविध्यषीनत्व-
त्तत, पृ प.जदपी पिप ॥काद्या आनिवृततेनिशेषणविधोरेव प्रतिपत्तिविभरेरपि
परतिष्याङद्ध, तहङतटिद्गरूपवामग्रीतत्सेन कर पनोपपत्तेः । न चैवे विशेषणविषे.
रपि कंरप्थत्व विशषण विनिवमनानिरहाद्धारणातेपशक्तिकरपनापतेदूते इरया.
मिधे।रणाय्‌ ताज १।जपत्यवप्‌।भिघ(रणायं च शेषस्य ध।रणीयत्वापात्तिः । तथा च
प्रतिषतेरय। धारणनयाजतत्वोपगमेन सनि।हतहविः्षु च रशषक्तमापनोक्तिश्वपुर्योक्ता
पिरभयत वाच्यम | क छन्तरीयहविर्‌मिघारणा। य॑ पत्रान्तरोत्पादे नौ रवस्थैव विनि.
ममकत्वन प्रत१निघरेव व।रणाक्षपशचक्तिकस्पनेनाविरोध्र इत्याशयेन नभ्यमतमस्य.
ताप्तभवान्‌ ।

१८अ०४पा०१अ० १४) इत्पनेनि शष,

११७४ अङ्खत्वनि रुक्तिः । [ सिङ्ञनिरूपणम्‌ ]

इदं च छिदं द्विविधम्‌ । पामान्यप्ंबन्धनोधकप्रमाणत्तपिक्षं तदनपेक्षं चेति | स्वप्रमेयो-
देदयतावच्छद्‌कत्थापकधमोवच्छिननिरूपितस्वप्रमेयाङ्घतिष्ठसंबन्धबोधकप्रमाणसापेश्ततवं
सामान्यप्तबन्धनोधकःम।णमतवेक्षत्वम्‌ । अस्ति चेद (बरहिदुवतद्नं दापि" इत्यादिमन्ब-
लिङ्ग । अन्न मन्तराटिङवेरुप्थश्चतो न छवनत्वेन र्वनस्योदेहयता । विनाऽपि मन्त
प्रकारान्तरेण स्द्प्वा टवनपि भवेन।ऽऽनथकेयात्‌ । अपि स्वपृदींयखवनत्वेन । न च तेन
रूपेण मन्त्राद्धोषः प्भवति । तरप खवनत्वमात्रेण बोधकत्वात्‌ | न चापूरवीयद्वनत्वेन
नाधं पिनाऽनेन मन्तरेणापुनयङ्वनं प्रकाशयेदिति निरुक्त देश्यतावच्छेदकाव।च्छिलष।च.
कपदबटितश्चुतिकलर्पनं प्भवति । अतोऽगूरयलवनत्वेन बोधायै प्रकरणादिषूपप्रमाणा,
न्तरमपक्षणीयन्‌। ततर दशपृणमापप्रकरण ऽस्य मन्त्रस्य पाठादरपृणेमाप्ततनन्वि कविदनेन
प्रकाथयदित्यवगते ' तदित्यपक्ताया टवनभैति मन्नेटिङ्गतोऽवगम्यते | भते मन्घ्र
सिद्ध प्रयद्‌२ १०५१ पपू प्नन्धिङ्वनत्वन्यापकदृशेपृणंमासापूर्व तब न्धित्वाव च्छिन्ननिरू-
पितमन्त्रनिष्ठतनन्धनाधकेष्रमाणापेन्त्वादृस्यच छिङ्गस्य प्।मान्यप्तनन्धनोधकप्रमाण.
्पे्षत्वम्‌ । एव पूवानुरन््णमन्न या गनुमन्त्रणतेति समाख्यया यगसतमान्यापूव
सेनन्वि किचिदूनेन मतम प्रकाश्चमदत्यवगते कनै तदित्यपेक्षाया पूषेति मन्त्राङ्गाव्‌-
वगम्यते । अतो टिङ्ग्रभेयपूषनिष्ठन।तीययाग्‌।पृव पता्धनत्वरूपोदेर¶तावच्छेद्कन्याप.
कयागतत(मन्व्‌। पूते वनव्वानच्छिन(ेरपनमन्त्रनिषठपनन्धनोचकपतमारू१। पत पक्ञत्व 8
हस्य निरुक्त्रमाणम्त पक्षत्वम्‌ । यत्र तुररथत्वरूप आनभैक्या मावेन।पूत॑प्ाघनत्वादि.
नो न प्रकरण।यपत्ता । यथा) अनेज्ञानस्य त्ामस्यौत्करमानुष्ठानाङ्गत्वे । तत्र
ठिद्ग्य तामान्य्जन्यन वकप्रमाण।नप्त्वम्‌ |

छिङ्स्व च।शब्दत्मेनाविष्‌।यकत्व(दविहितत्वधटितनिरुक्ताङ्गत्वे साल्तात्पमाणत्वाप्त"
मेन तिभायकश्चतिकसनान्रितिप्राम,ण्यम्यानन्तरितप्रामाण्यश्रतितो दौैर्यम्‌ । अत
एव॒ कद्‌।चन स्तरीर्‌ ` इतन्द्रध स शिक्राया क्त्वो यावहिङ्गादिन्द्रोपस्यानायैत्वं
र्यते त्‌।वत्‌ न्द्रा गापत्यमपतिष्ठ' इति श्रुत्या गाहेपत्वो पर्यान।यंत्वतैन्यं।बे.
करणे निरूपितम्‌ । न चोपक्रमस्धत।द्तश्चत्येनद्र ङ्गत्वावगमन्न गाहुपत्योपस्थानाङ्गत्व-
मिति वान्यम्‌ । दधवात््यञ्यमानद्रन्वादूरवत्वपमनियतादण्डो पा(वरूपदेवतात्वश क्तस्य
तद्धितस्य प्राधान्येन प्रतिपाद्यत्वरूपक्खण्ड,पाधिरूपदेवत। ते सक्षणाङ्गा कारेण प्रहृते त.
द्धितध्य श्रतित्वामावािद्रदेसेन मिवावेश्च्रपरतामङ्गापततश्च । चयनप्रकरण१३तनेन्धेति
नचनेन चयनानुपयोगी-द+क।शकत्येन पिथानानुषपत्तेश्च । गापत्यस्य ठु साघनत्वेन
चयनसनन्वित्वेऽपि चथन् शरप्वोपप। तः । अतश्च राक्त्येपस्थितेन्दरपरकाश्चकत्वमा.

[म

१(अ०३ पा २,अ*२१)

[ वाक्यनिरूपणम्‌ ] अङ्गत्वनिसक्तिः। ११७५

दायेन्धेति संन्ञामुपाद्य गोणस्ताम्यप्तहकृततृयीयाश्रत्या गाहपत्यपरकाशिकत्वमे४
वास्या ऋच इति ध्येयम्‌ । मुरूथस्तामथ्यरूपटिङ्ग विर) विगौणस।मथ्भैस्य श्रुतिप्हायः
त्वेऽपि न स्वतो विनियोजकत्वम्‌ | अत एव दरशपूणमाप्तप्रकणपठितस्य “ बरहि.
वप्तदनं दामि, इति मन्प्रस्य शक्त्या बरहिखवनाद्गत्वं न इ मौण्योदपराजिद्वना-
इत्वमित्युक्तं तृतीये ॥

( इति- टिङ्निरूष्णम्‌ । )

॥ अथ वाक्यं निरूप्यत्‌ ॥
पद्सममिन्याहारो वाक्यम्‌ | यथा ^ चेनुदैक्षिणा ' ' उच्चैत्रचा क्रियते › इत्याद) ।
* एेन्द्या गाहेपत्यमुपतिष्ठते ? इत्यादिश्॒तिस्थले पदपमभिभ्याहाररूपवाकयसन््ेऽपि
‹ प्राधान्येन न्यपदेशा भवन्ति › इति न्यायेन श्रीताङ्धत्वम्भैव म्यवहारो न वतु वाक्य
याङ्गत्वस्येति प्राञ्चः । नव्यास्तु, मह्न्वघटकामूतपरोदेकरताकृतिकारकत्वान्यतर-
पद्ाथेक्पनानुकूलः श्रुतप्दसनिधिः । कसर्पनाज्चव्देन च सासर्िकविषयताशाटिशाब्द-
नोधरक्षणाजन्यशान्दुबेोषान्यतरद्धिव्तितम्‌ । अन. सप््मविधया माप्तमानकरणता.
कस्य ‹ वेनुदक्षिणा › ‹ उच्चा क्रियते › इत्यादे. लक्षणया माप्तमानकरमत्वस्य
‹ प्रयाजश्चेषेण हवीभ्यमिध।रयति * सततून्‌ जुहोति › इत्यादेश्च अहः । श्रतिषटित-
पदूसनिधेरङ्गत्वषटकभूतपरो दृश्यता कृतिका कत्वान्यत्‌ रनिरूपितपतासार्भैकविषयता्ञा।.
शाल्दबोषरक्षणाजन्यरान्द्नोघान्यनररूपनिरुक्तकरपनानुकुटत्वा मावात्तातिव्यािरित्या-
हुः । पूवेषदङखत्वैकदेशबोधप्रयोजकतवेनाज्गत्वप्रमाणत्वसूचनायाङ्गल्वघटकीमूतेति, न
त्वङ्कत्वघटकत्वस्य ठक्षणे निवेश्यः । प्रयोजनामावात्‌ । परोदरयत। कृतिका रकत्वपदेन च
केतुत्वकरमेत्वकरणत्वकप्रद्नत्वापादानत्वाधिक्ररणत्वान्यतम विवक्षितम्‌ । संस्गमया.
द्या माप्तमानकरणताके टि किपितवाकऽतिम्य।छिवरणाय श्चेति । कतुत्वा्यन्यत+
तमशक्तिन्ञानाजन्यकतूत्वाद्यन्यतमश।व्दुबे(घपयोजक दसमम्य।ह्‌।र वाक्यमिति तु
उधायः |
नीलो षट इत्यादि समभिन्याहारवारणाय प्रधोजकान्तम्‌ । श्रुतिस्यलीयपदपतमभि-
व्याहारवारणायाजन्यान्त शाब्दने।षविरेषणम्‌ । ‹ धेनुरेक्तिण। › इत्यादिपदप्तमभिन्या-
हारभयोज्यशाःने षस्य पेन्वादिशक्तिज्ञाननन्यत्व।तपमथमतः कनुत्वा्न्यतमेति । नीचे
घट इत्यादिषदप्तमामिन्याहारबारणाय द्वितीयं कतत्वा्न्यनमेति । निरुक्त शान्दनोष-

१८अ० २ प्रज \ज्‌०३)।

? ९७६ अङ्गरषनि सक्तिः । [ षाक्यनिरूपणम्‌ ]

प्रयोजकत्वं निरुक्तरा्द्बोषानुकृाकादक्षायोग्यतादमच्म्‌ | तेन करणत्व।दावगुही-
ततरृतीयादिशचक्तिकस्य विपरीतन्युत्पन्चष्य "व्रीहिमियनेत › ईइत्यादिशुतिम्यीवप-
दप्तमभिन्याहारात्कतैत्वाचन्यतमससकत्ीह्यादिपकारकयागा दिवि रे०५कम्‌)व्दन। १ ऽपि
नातिन्याणिरिति ध्येयम्‌ ।

् 4 (= 1

नन्वेवम्‌ ‹ ओौदुम्बरो युपो मवति › इत्यादौ वाक्योदाहरणःट,पत्तावैदुम्बरतायां

वाक्यीययुपाङ्गत्वमुपकय " पशनमोति ' इति द्वत यादिशचुनिप्रमणः कप वङ्गतवस्थेवो-
चितत्वादैदुम्बराधिकरणपाधितयुषाङगत्वविरोष" । अत एव सनिध्युत्रहाटपि न
वाक्यीययुपाङ्कत्वाङ्गीकार इति चेन्न | युपकरतुकमवनाक्षिप्ताया मावनायः यपेतरग्य कम-
त्वेनान्वेतुमयोग्यत्वात्‌, आश्रयाटामेन च श्रौ तपश्वङ्त्वायोगात्त्र वानशीयस्‌पादधत्वम्बी
कारात्‌ । न च सोमापरप्ण त्रतमालमेत पशुकाम. ' ६ कृतस्य
त्रिवषैपदापताध्यस्य यागस्यौदुम्बराश्रयत्वं समवि । न च स्वमा यनद्रस्य१रिच्छेदारकरा-
श्रयत्वापभवेऽपि, अतिदेक्प्राप्तपदुनियो ननाद्यृपपरिच्छेदद्‌।रकाश्रय (११३. ! नूप.
स्येव जुहादौनामातिदेश्पराषत्मेन तत्परिच्छदन्यापि द्वारतायत। युपानुषा दनुपतः |
अत एव।ऽऽतिदेशिकपशरुनियोजन युषट्वाराऽऽश्रय त्प न।

अथ ! यद्यपि चतुरवत्तं यजमान, पञ्चातरेत कषा काया › दृत्यत्रावदरानानुवष्देन
पश्चत्वक्रिषिमङ्गीकृत्य हदयाद्वद्‌नेऽपि प्श्चत्वमिद्धि सिद्धान्िता दंगमे | व्याक
मवयुत्यानुवाद्‌ उपलक्षणं व। प्त्मवालुवादः । तथात्रापि युपपदमतयृन्यान्‌3द उ
क्षणं व। स्यादिति चेन्न । तत्र॒ हि ह्दयादिषु पश्चावदानाभा+ चदुरवद नघट३द्‌ग्य
वद्‌ नस्यातिदेश्नादेव प्राघेः ‹ एकादश वै पर्ोरवदानानि तानि द्विष्धिरवयति › इत्यम्य
भेयध्योप्याऽवद्‌।नस्य निरूक्तनुवादत्वम्बीकार" | तदा हि, अव्ानमाञ। देर प्श.
त्वविधौ हृदयाचयवदनिप्वपि पश्चत्वप्र तिरैतिषरयवदानध्राठौ छचवदान वत्य तक
त्वेन सार्थकः | न च हृद्यारिष्वपि जामदर्न्यादीना प्श्चावद्‌।नम्य तिदरशा- भि
स्तषा ₹विषल्यवद्‌नपासौ व्यवदानविषिः म्यक इति नन्वेक्तं युक्तमिति नाच्यम्‌ ।
तथाऽपि विधैः पाक्षिककफटत्वमुपेक््य वपापदस्थेकम्येन पाल्िकानुवादत्वरचि्यान्‌ 1 प्रसृते
तु न कस्यापि वेयथ्योदिकमिति किमिति युपपदभ्य पालिकानुगादत्वाद्धोकषर, ।

हदं च प्राचीनाम्युपेतवाक्यायानुप्रेणोक्तम्‌ । वम्तुतस्तु, अआवद्‌ातीदृशेन प्न्व-
विषौ हदयादिवावभेषेद यायेकादतर जञ ष्ववदानस्य प्रि ल्थातत्वाद्रपायामव दनसवे.
वामविे पञ्चतवपरसकत्यमावद्वपानुवादानुपपतेरेकम्रमरतामङ्गापते् नाय वारः
एम्पतः । क तु पश्चत्वविशि्ठवदानान्तरम्यानिरेशचतः; प्रवृत्या पदवतदत्रत्रद्रा

१८५०० १५० २३२अब्द्‌ ॥ २६ अन १० ताण ७ भ्र १८ ) इस मरि ६ प. ॥

[ वाक्यनिरूपणम्‌ ] अङ्घत्वनिरक्तिः। ११७७

कृतावदानस्य वा वपोदेशेन विधिस्तस्थैवोपम्थितत्वात्‌ । द्ध यादिवाक्ये ह्यादेशेन
विधिरिति हृदयादिषु तदङ्खपश्वत्वप्रा्िरिति नम्यमताश्रयणे न वपापद्म्यावयुत्यानुवाद-
त्वादिप्रसक्तिः । परं तु नम्यमतेऽवद्‌।नविधिसमकारप्रदृत्तान हृदया्वदानविरधाना तदु.
त्तरपरवत्तो द्य वद्‌(नेविधिषाक्षिकफलख्कत्वापत्यतिरिक्तप्रबर्प्रमाणे न परयापः ।

किं च पश्चत्व विशिष्टावद्‌।नान्नरस्य वपोदेशेन विधाववद्‌नेदेशेन पञ्चत्वविरेषण-
विभिकद्पन।यामवदानप्वरूप आनथ॑क्यप्रतो वपाम्याप्तपृ्॑तावनत्वलक्षणाया जवरय*
कत्वदुधुद्याद्यवदूनेषु कथ पञ्चत्वप्रातति. | न ह्यम्ापसविशेषधर्मस्यम्यामान्तरे प्रा्षिः
पमवति । उपदेशस्याम्यापरतिरोषविषयत्वात्‌) अतिदेशस्थाम्परासयोः प्रकृतिविकारमा-
वामविन।प्तमवात्‌ । पञ्चत्वपिशिष्टप्राङ्न।वदानस्थैव वपोदेरेन विधौ तु प्रकृतत्िधेरव
वपाभ्यापतपूवै्ताषनीमूतावद ने पश्चत्वविषौ तात्पयान्नावदानान्तरे पश्चत्वविधि. संभव
तीति तद्धि करणत्िद्धन्ता्चन्त्य एवेति न वपपदृदष्टन्तेन युपपृद्स्यावयुत्यनुबादृत्व(-
दीति । अतश्चाऽऽश्रयारमान्न पददेशेनीदुम्बरत्वञिवि, सभव्ीति वाक्याचूपाह्नतमे-
वीदुम्बरताया. । न च भकारान्तरेणाऽऽ्रयालाभेऽपि प्रक्कनवाक्य एवै वुम्बरत्वकरण
केपदरमेकयुपाश्चथकभावनापिवानाचूष।त्मके दुम्बरत्वाश्रयलाम. | आश्रयत्वम्य पान्यन
त्व।तिरित्त स्य दुवचत्वेन भावनाया अनेककभेकत्वाद्क्यमेद्‌ापप,. ।

यत्त रणके ‹ अतिपर न्य पानियेःजनभ्य युपदवाराऽऽशयप्वम।शङ्कंय प्रकृतौ
हि प्रत्यक्षोपदिषटस्य होमप्रणयन।द. प््धाप्ावनापक्षाया पयश्चमपादिवत्फलर्स्यापि
गेदौहनदेराश्रयीमूतक्वप्यपतादरोनादुमयाक।दलावश्ातताघनन्वमवमीयते । न चेताः
वेत ऽङ्ञत्व सङ्घः । ताद्ध्भन विवानाभावात्‌ | अत एवं गुणङ्गामप्रयोगे प्रासङ्गिकोप.
कारिणा “दृषह्नादिना कावस्य चमप्रदेरनद्त्वन तदमवि वैगुण्य व; |
विकृतो त्वखण्डकरणो५क।रमुपेः, ल ए।१कःरप्रकृतखादरत्वादिविशिष्टम्येव प्श्युनिमो
जनम्यातिदेश्चात्ताधनानाकारक्षमय परा ^2हितसाघनान्तरग्राहकल्व न युक्तम्‌ । अन्य
तरा दूत हेतुकस्य तचन्ध्थेतरा कड्‌ द्‌,वनपूकत्वाद्विपिमन्तरेण चाऽऽकादानु-
त्थापनात्‌ ! इति परिदहनम्‌ । तजवन्त्यम्‌ । प्रणयनस्य श्ुत्यवगताङ्गत्‌।कचमसेन
निर।का्ल्ञतया गोद]हुनाश्रयत्वस्योभयाकारक्षारम्यत्वा्तमवादे दोहनादे. फरपायन.
सानोघनपतमकालमेव हि प्रणयने चमसपराप्यत्वन.षः) तदेव प्रणयनस्य नेराकाद््यं
गेदोहने फलतत वनतान्यथानुपपत्तिमृकाकाद्‌ तानकरम्यः; प्रणयने गोदोहन पताध्यत्व
बोधस्तु तदुत्तरकाडीन इति सवेतो बट्वती ह्यन्यवानुपाततिरिति न्यायेन गोदोहनाय

१ हाणकापरनामपेयन्यास्नसुषायामोदुम्बराधिकरणे (ज० १ पार २अ०२ स्‌ २९) इत्यत्र
भ््तोमेश्वरोकमनुबदति-- यत्त राण इत्यादिना।
१४५

११७८ अद्गत्वनिरक्तिः । [ वाक्यनिरूषणम्‌ ]

फरपत।धनत्वान्यथानुपपत््या निराकाद्प्तस्यापि प्रणयनस्याऽऽकाडस्लामुत्याप्य मोदोहना.
श्रयत्वाङ्धीकारः । काम्यं नित्यस्य बाधकमिति न्यायेन काम्यप्रयोगे चमसस्यानङ्गत्वम्‌।
इत्यमेव चोत्पत्तिरिष्टपोमेन निराकाङक्षस्यपि उयोतिकशोमस्य फलोदेशेन विधीयमानो.
द्विद्ुण।श्रयत्वमुद्धिद॑भिकरणे पूषेप्ताद्युक्तं पेगच्छते । अत एव प्रबप्रमाणावगतप्ताध-
नान्तरावरुद्धकिंयायाः फलर्थगुणाश्रयत्वं स्थःनप्रमाणकमेव । दध्याद्याश्रयत्वरय प्राकर
गिकत्वन्यवहारस्तु सनिधिपाठनिबन्धनः | अतः प्राङततखादिरत्वावरुदरेऽपि यूपे
ौदुम्बरतानिवेशस्‌मवादाश्रयत्वं सेभवव्यवेलयम्मदुक्तरात्यैव(ऽऽश्रयत्वखण्डननित्यलम्‌-
नया प्रासङ्गिकचिन्तया ।

न च+ वेनु्तिणा › ‹ उशचैरचा क्रियते ‹ पतह श्रपयति ' इत्यादिषु यथाक्रम
दक्षिणोदेशेनामेदसंन्धेन धेनोः, ऋगेद्‌विहिनकमेदेशेन मन्त्रघटितपरम्पर। बन्धे
नोचचषटस्य; श्रपणेदेशेन स्वरूपपतबन्म्रेन साहित्यध्य च विेयत्वात्कपत्वा्यन्यतमत्व्य
शान्द्बे।धाविषयत्वेनाभ्यापिरिति वाच्यम्‌ । वस्त॒न घेन्वाद्‌ना करणत्वेन म।वन।न्व-
यस्थैव तत्तदुदाहरणे विवाकितत्वात्‌ । तथा हि । घेनुर॑क्षिणा ? इत्यत्र तावत्सुबन्तयोः
परस्परान्वयामावात्‌ । ‹ न हि क्रियारहित वाक्यमस्ति › इति न्यायन ज्रियापद्‌ाध्या-
हार्‌ आवरयकः । तत्न च भावनाया भाव्यायेन्ताया दुक्षिणाःपरेस्य दक्षिगाक्रायपरतया
माव्यत्तमर्षकत्वम्‌ । करणाकत्ताया च करणता समेण भेनुपदावस्थ भेनुपदात्तर्‌भ१-
माया वा करणत्वलज्ञणया घेनुकेरणत्वस्य भावन।यामन्वयः । धेनु दक्षिणया मेद्नोधम्तु
पाठकः । येनुत्वैकत्वयोवि वाने वाक्यमदम्ु वरि।८क.र्‌पविधान।द्नाश ङ्च.

एवम्‌ ‹ उचैचा करियते › इत्यत्र वेद्‌ पकमानरावाद्धातुना, ऋमरदनिहितकमं
छक्षणात्तस्य च प्रासवेन भावनायामुद्दवत्वेनान्तये ज।ते करण।३.दब्ष।यामुै्स्य
मन्त्रवटितपरस्पर्‌।सुबन्वावच्छिनरणतातत्तमण = मावनान्वथ, । न तु मन्तेषठतिपर्‌म्प
रासेनन्धमत्रेण । तथात्वे भावनायाः करणाकाडलोपशान्त्यमावात्‌ | एवं ' सह
श्रपयति › इत्यत्रापि प्रामाणान्तरपरापठश्रपगोदेरथकमाव [4 प्ता रित्यस्य कतैत्वाधन्य-
तमपरसगेणेवान्वयः । तथा हि। दशपृणमातसयाः ‹ यम्य हनिनिरपं पुरस्ता्न्द्रम
अम्युद्यात्प तधा तण्डुलानमनत्‌ | च मध्यमाः स्युम्नानन्न दात पृर्‌ाडाश्चमष्टाक.
पां निरवपत्‌ । ये स्थविषठास्तारनन््धाय प्रद्‌ टवश्वर्ू । येऽगिष्ठास्ताच्िष्णवे
शिपिविशय ‹ शूने षम्‌ * इति शतम्‌ | ततरामाव।स्यक्मणकनद्रम्युदधावच्छिन्न.
दिनपरर्र नित्त तेषा तण्डुदयानिति वनेथनापनीतप्‌चदेबत। तबन्धकाना प्कृतहवि
षामेव देवता^तरतनन्धनोषनाय।नि तरोण्युत्तर१क५। नि न यु कर्मान्तरविधायकानि

१( अर १पा०२् अनम १ ) ॥

[वाक्थनिरूपणम्‌ ] अङ्कृत्वनिशाक्तेः । ११७९

अपरिस्यक्तपवकमसत्रन्धकपङनहविषामेव देवतान्तरसबन्धात्‌ । अतं एव पूर्वहि.
देवतान्तरसबन्धम्य निरूपकी मृतयागापिक्षायाम्‌ ‹ रेन्द्रवायव गृह्णाति ' इत्यत्रेव पृवं्रकृत *
यागा एव निषूपकाः । अतं आश्रयस्य मध्यमादिमदेन वारत्रयमावरात्तिः । दबियाग-
पयोयागयोः स्थविष्ठाणिष्टसाध्ययागाम्यां स्ताम्याप्ताम्यां सह तन्त्रेणानुष्ठानामिति
सिद्धान्तितं षष्ठे । तत्र च मध्यमादुदेशन दातृत्वादिगुणविशिषटदवत।विधिः ।
समानाधिकरणपदभ्थले परम्परान्वयस्य कलत्वात्‌ । अतो न विधेयानेकरत्वनिमित्तको
वाक्यभेदः । उत्तरवाक्ययोः द्रव्यद्रयोदश्यत्वप्युक्तवाकंयमेदप्तु स्वीक्रियते । अम्य
दितेषिप्रकरणम्थ ‹ सह॒ श्रपयति ' इति वाक्यन सप्रौतिपन्नदवताकहविषः सषहश्रपण.
विघानाच्चरत्वाधिकरणत्वे आर्थिके अनृत । अतो द्वम्यदेवताविरि्टमावनान्तरविधि-

3

पक्षे मौरवापत्तदरैव्योदेशन देवत।>तरविधिपक्ष एव भ्चयानिति प्राचः ।

नन्यास्तु--सम'नाधिकरणपदुस्थटे परस्परावयम्वीकरे ‹ प्श्चदशान्याञ्यानि ›
इत्यश्रापि स्तोच्रोदशन पश्चदशत्वमख्याविशिष्टाञ्यविघान।पत्तः, उन्तरवाक्ययो : स्थवि*
छदिप्रकनिकस्य पुरोडाशेन ममं सहश्रपणापत््या॒चरुत्ववियेरप्यावहयकत्वात्‌ , द्रन्षो.
देशेन देवतान्तर विधिपक्ष॒विध्रेयानिकत्वनिमित्तकवाक्यभेद्‌पत्ते", द्रव्यदेवतातद्ुणचर
त्वादिविशिष्टभावनान्तराकषकपक्ष एव प्रियानित्याहुः । तत्र च श्रपणविर्धिं विनैव श्रष-
णम्य प्ाप्त्वात्‌, * सह श्चपयति ' इत्यनन सप्रतिपन्नेक्त।कहवि श्रपणोदेशन साहित्य
विधीयते । तच््चैकक।ला व्छदनैकपत्राधिकरणकत्वम्‌ । निरुक्तेकपात्राधिकरणतासंनन्.
नाऽऽधारतानिरूपकाधेयतासनन्धेन भ।वनान्वयीति क्ृत्वाघ्यन्यतमम्य शाब्द्बोघविषय-
त्वान्ोक्तातिपरसङ्ग" । यद्वैकप्वृच्येककाटावच्छिन्ाधिकरणत्वसमन्धेन मावनान्वयीति
नोक्तदोषः । न च श्रपणानुकूटकरतिरूपमावान।या आत्पत्रृ्तित्वाज्निरुक्तसबन्मै्निरुक्तसा-
हित्यविश्ष्ठव्वासेभवः । शयजत स्वर्गकाम. इत्यत्र स्वगीनिरूपितकरणतासबन्धेन माव.
नाया यागविशिष्टत्टकच्छृषणानुयागिकनिरुक्ततत्तत्सबन्धेन निरुक्ता हित्याविशे्टत्वस्य।ि
प्रक्ृतमावनाया समवात्‌ | यदि तु तत्र करणतानिरूपकादि इयकत्वमेव संबन्धः ! तर्हि
्रहृतेऽपि निरुक्ततत्ततप्बन्धानुयोगिश्रषणे देशयकत्वमेव संबन्ध इति न कप्यनुषपाततिः ।

अथ श्रपणोदशेन साहित्यविधौ दध, पयसः श्रपणामावात्तत्र कथं साहित्य
प्रततिः । अत एवायं साहित्यविशिष्टश्रपणविषिः । तत्राऽऽ्ेयद्भ्ये श्रपणप्राष्ठावपि
दथिषयपतोस्तत्पा्ठिरेव विशेषणाशे विषः फलमिति पराचीनैरुक्तम्‌ । भवन्मते तु श्रपणाशचे
विध्यनङ्खाकाराद्धिषयपो. श्रपण न स्यात्‌ ) नितरा च तदुदुशेन विधीयमान साहि.
त्यमिति चेत्‌ । सत्यम्‌ । दधिपयपोनं प्रमाणान्तरेण श्रषणर्षिः । तथाऽपि श्रपणे"

१(अ० ६ पा ५अ० १) इत्यत्रेति देषः । २ सप्रतिपन्नदेवताकेति--एकदेवताकेत्यर्थः ।

११८१ अङ्स्षनिरक्तेः। [ षाक्यमिरूपणम्‌ १

शेन सराहिन्यविधौ केनचित्ाहित्यावशयकत्वेऽनुपस्थितयत्किचिदुदरभ्यस्य साहित्य
निरूपक वकर्पने गौरवाह्याधवेन प्रदानसाहित्यनिरूपकत्वेन वपयोद्थिपयमोरेव तक्नि.
रूपकत्व कल्प्यते । तथा च प्रहरणे श्चाखासाहित्यवक्षेन श्राखाप्रहरणवदप्रेयद्रभ्य.
श्रपणे दधिपय-साहित्यवश्षन दधिप्यसतोरपि श्रपणविधि । एव च तुतोीयविधिप्रकाराश्र-
यणेन प्राप््युपपत्तो प्राचां पश्चमविधिप्रकाराश्रयणमपि, अप्रामाण्यं प्रकटयति । नच
सेप्रतिषल्चदवताकहवि श्रपणस्थेवादेदयताया प्रमाणा मावात्‌ , श्रपणमात्रस्येदेदयत्वे मध्य
ममाध्ययागाभ्यासतीयश्रपणेऽपि केनवित्माहित्यात्तिगिनि वाच्यम्‌ । लाधवानुरेगेन
परदानस्ाहित्यनिरूपकनिरूपितस हित्यस्येवाश्न विघेयत्वेन पुनरधियन्यायेन विषेयपताम
ययौनुरोधनेदेश्यस्तकोचात्सपरतिपनदेवताकहविश्रपणस्थैवेद्रयत्वे मध्यममाध्ययागी-
यश्चपम प्ाहित्युप्रपतक्तेरिति ध्येयम्‌ ।

केचित्त-सममिन्याहारो वाक्यमिति प्राचीनप्रवाद्म्य साध्यत्वादिवाचकद्वितीयादचभावे
सति वम्बुतः क्ाषज्ञपिणेः पहव्चारण वाक्यमित्यर्थः | स्वग्कत्यधनिष्ठदोषित्वबोधिकानां
विमक्तीना शशषिपदोत्तरत्वन, म्वपरकरत्यथगतरोषत्वबधिकाना च शेषपदोत्तरत्वेनामाते
सति, इति सत्यन्ताभः । तेन प्रयाज..षाभिधारणमसतक्स्वाटि विनियोजकवाक्य्रहः ।
षशषिणो्वचकपदयरिकान्वयनेध)।पयोगिसनिधिविरषणोच्च।रणपिति शषशेषिणो;
सहोचचारणमि्यस्याथः । तन न प्रकरणविषयातिप्रसज्ञ इत्याहुः ¦ तत्तु स्वत्वाननुगमा-
दुेक्षणीयम्‌ । निरुकरक्षण नाहणवाकयम्यैव । मन्त्रवाक्यं तु, एकान्वयनोधोपयोगि
मन्त्रपदप्तमभिन्याहारः । अत एव ' देवस्य त्वा सतवितु. प्रसवेऽ्चिनोनहुम्यां पूष्णे
हस्ताम्या निर्वपामि ' इति मन्त्र कतृत्वाचन्यत्तमशक्तिन्ञ।नाजन्यस्य कगीत्वायन्यतमपत,
समेकस्य करत्वाद्यन्यतमलक्षणाज्ञानजन्यस्य वा करत्वादयन्यतमशान्दनाधस्याजननेऽपि,
उक्तपद्सममिभ्याह।रपवाक्यान्तरात्‌, देवस्य त्वादि पदाना स्वायेकिशिष्टनिव)पप्रकाशन
द्वारा निवापाङ्गत्वम्‌ । विधिव।क्यमन््रवाक्ययोरयमपरो विशेष, } यद्विभिवाक्ये कप
त्वाद्न्यतमर्क्षणया सेपतभविषया तद्धानाङ्खीकारेण वा स्वत ॒एव॒विनियोनकत्वम्‌ ।
मन्त्रवक्ये तु देवस्य त्व।[दिपदैर्निवीपं प्रकाशयदित्यादिवाक्यान्तरकस्पनया । देवस्य
` १अब्न चैव विधिप्रकारा अलुसंधेया. । शुदधधलयंकरणकमावनावैवि ४ आयो विधिभ्रकार. ।
यथा “अभिहोत्रं जुद्येति' इति । अन्योदशेन तद्विधिरपर । यथा "अभ्निहोत्रं जुहुयात्स्वगंकामः' इति ।
धत्रधदिशेनान्यकरणकमावनाविधि्ततीय " । यथा ˆ दध्न! जुति ' इति । अन्योदेशेनान्यरूरण-
छमावर्माविधिक्वतुर्थः । यथा * दध्नेन्द्रियकामस्य जुहुयात्‌ ' इति । गुणविश्िष्टधात्वथैकरणकभावना-
विधि पञ्चमः ' यथा ‹ सोमेन यजेत ' इति । अन्योदशेन गुणविक्षिष्टधातर्थकरणकमावनाकिधिः
ष्ठ । यथा “ सौं चरं निवेपेदबरह्मवचेसकाम ' इति ! अत्रच पवेप्वेविधि्रकारपिशक्चयो ततरोत्त-
णा दौबेत्यमनुसंपेयम्‌ । २६ अ० ६ प्रा ४० ८) अत्रत्येनेति केष. ।

[ प्रकरणनिरूपणम्‌ ] अङ्गत्वनि रक्तः । ११८१

स्वादिषदानां मन्त्रवरटकपदाथत्वाम)वेन विध्यमावेन च मन्तरवाक्यस्य ्वतोऽविनियोजक
श्वात्‌ । विध्यमावदिव च देवस्य त्वादिपटार्थानां नि्वापाङ्धत्वमपि न स्वतो मन््रवाक्यग-
भ्यम्‌। अपि 8 श्रतिषटकवाकयान्तरकल्पनयेति नोध्यम्‌ । अश्न ीेवाकंयस्य योग्यताज्ञानं
विना छलणया सस्मैविधया वा करूत्वाधयन्यतमनोधकत्वामविन याभ्यतारूपञ्ट्गानुमा-
पकत्वेनाङ्गत्वप्रमाणत्वेऽपि न लिङ्गतो दौर्बल्यम्‌ । प्रत्युत सश्रतिकवाक्यान्तरकल्षनया
परमाणमूताष्धिङ्गात्छतो विनियोजकत्वेन प्रबरत्वमेष | अत एवाश्ीपोमीयप्रकरणप-
ठितस्य ' त्वं श्म्ने प्रथमो मनोता ' इति मनोतामन्त्रम्य केवलाशचिप्रकाशयकम्यो मयदेवत्या-
स्ीषोमीये विनिवोगस्िमवाज्ञयोतिषटोममहाप्रकरणरूपमामान्यमबन्धवो घक्रपरमाणसहकृत-
लिङ्धेन केवलाश्चिरेवताके सवनीय उत्कषप्रप्ौ ‹ यद्यप्यन्यदेवत्यः पश्र मेय्ेव मनोता
कार्यां › इति ब्राह्मणवाक्येन दिद्धवाबेना्ौषार्मायाडगत्वमित्यु्तं दशमे ।

मन्त्रवाक्यस्य तु पराम्य॑कल्पनादरारा सश्रूनिकवाक्यान्तरकरपकस्य द्रचन्तरितपरामा.
ण्यकतया श्रुतिकस्पनारूपेका "तरितप्रामाण्यक"ल्वाददुैनत्वम्‌ । अत एव ‹ स्योनं ते
सदने करोमि । धूनम्य धारया सुशेव कस्पयामि । तम्मिन््सीदामृत प्रतितिष्ठ तीर्हाणा
मेष सुमनस्यमानः ` इत्येकोन्वयनोधोपयेगिपटमंनिविरूपाद्वाकथात्स णेम्य सद्‌नोङ्गत्व.
प्रतक्तौ तद्धाघेन लिद्गत्पृवास्य सदने, उत्तराव॑स्य सादनेऽपि विनियोगः । तच्छ.
ञ्ट्तु ‹ तपते पयक्ति दध्यानयति । सा वैश्वदेम्धोभिक्षा › इत्यत्रव वाक्यान्तरीयापरा*
मशकत्वेन युज्यत इत्युक्तं बलानर्छाधिकरणे ।

( इदि-वाक्यनिरूपणम्‌ |)

॥ अथ प्रकरणं निरूप्यते |

अथ कि प्रकरणम्‌ | न तावत्संनिधिपितत्वम्‌ । प्स्यैव यत्किचित्सनिधिपठित.
स्वेन सवोङ्गत्वापतेः | न च तत्संनिधिपठितत्व तद्विनियोजकप्रकरणामेति शिष्िष्य
निवेचनाल्लोक्तदषः । अड्गाना प्रषानसतनिधिपदितप्वन प्रधानाह्ित्वापत्तेः । दशेपुणै.
मा्तयोरगोदोहनसनिधिपदितत्येन तदर्गत्वापत्तेश्च । अथाश्चुतमाम्यकतत्सेनिधिषठितत्व
तद्धिनियोजकप्रकरणे, प्रषानाना श्रृतमाम्यकत्वानोक्तद्‌;ष इतति चेत्‌ । न | समिद्याम
स्याश्रुतमाव्यकतनूनपाद्यागसंनिषिपठितत्वेन तनृनपाचाग।ङ्गत्वापत्त. ! अथ श्युतमास्य-
कत्वे सतति अश्ुतमान्यकतत्पनिषिपरितत्वे तद्धिनियोजकपरकरणम्‌ । समिद्यागस्याश्चतभा-
भ्यकतनुनपाद्यागतनिभिपठिनत्वेऽपि श्रुनफलकत्वामाकातोक्तदो १, । गोदोहनस्य

१८ अन ५० पार ४७० २२ ) दत्यत्रेण देष 1२ (अण रपा०३अन*७)।

११८३ अङ्खरुदनि रक्ते; । [ प्रकरणनिरूपणम्‌ 1

दृशयणमासाङ्गत्ववारणाकश्चुतमान्यकेति चत्‌ ! विश्वजितो विकृतित्मेन प्रकरणि
त्वामावात्तत्राव्याप्त्यमाकेऽपि पिण्ड पितृयन्ञम्य श्र॒तफलकत्वामावेन स्वाङ्चप्रकरणिप्वा,
नापे: । प्रयाजादनिं श्रतमाव्यकपरोक्षणाङ्गत्वापततेश्च । अल।ऽश्क्यनि्चन प्रकरणमिति
चेत्‌ | न । सेनिषिषटितत्वे सति, ईतिकतेग्यताका्वाया एव प्रकरणपद्‌।धत्वात्‌ |
तत्सनिधिषटितत्वविशिष्टकयमावाकाह्वा तद्धिनियाजकव्रकरणमिति तु निष्कषः ।

अस्ति बेदं प्रयाजादिविनिये।जकदशेपृणमाप्तादिकरणकमावनाकथमावाकादक्षात्मकप्.
करणे । दशंपणमासादानां प्रयाजादिसानिधिपरितत्वात्‌ } दशेपृणमासादिषु रीक्षणीयादि-
प्रकरणित्ववारणाय्‌, विकृतेः प्राकृताङ्कप्रकर.णत्ववारणाय च विशिष्टान्तम्‌ । भ्रया.
जादानां परोडाश्चादिरूपद्रम्याङ्गत्ववारणाय कथमावाकाद्ति । तदुक्तम्‌ › “ अप्युक्तं
प्रकरणादातिकतंम्यता्थित्वात्‌ › इति । प्रमाणान्तरासंयुक्तमितिकरतव्यतार्भित्वरूपाल्पक.
रणादङ्कामिति सूत्ाथेः । अत्र श्चत्यादिप्रमाणान्तरविनियुक्तम्य प्रोक्षण, प्रयोजनाका-
ह रूपसहकारिकारणविरहान्न प्रघानीयकथमावाका्रुपप्रकरणादङ्गन्वम्‌ ! परयानादे.
रेव॒व्रयोननाकाष्रूपसहकारिकारणवज्ञादङ्गत्वामिति प्रकरणविनियोज्यत्रिषयविशे*
पपूचनाय प्रमाणान्तरापयुक्तत्वोक्तिः) न तु तस्य रक्षणे निवेश, प्रयोजनाभावात्‌ |
प्रानी यप्रयोजनाकाद्घ रूपसहकायेमावादेवाङ्गानां प्रधानसनिषिपठितत्वरिशिषक्थमा आ
काद्घिवरेऽपि न प्रधानानामङ्गा्गत्वम्‌ । न च समिदयागादे" प्रयोजनाकाष्ाल्पतदकारि-
सत्वात्तूनपाद्यागाङ्खत्वागर्तिरिति वाच्यम्‌ । तनूनषाद्देरितिकतेव्यनाकाद् काटे (५.
द्‌देः प्रयो ननाक्ङ्क्तामावात्‌ । तनूनपादादेः फवन्वावगमोत्तर हि, इतिकतव्यताकद्कष।
तद्वगमश्च, परधानमादनाया इतिकतैन्यतकाइ्लया प्रधानमावनान्वये सति मवेत्‌) प्रवा
नभावनेतिकतैव्यताकाङ्कतायां च स्वप्रयोजनाकाङ्क्षारपतहकारिवशा। तनूनपात इव समि-
घोऽप्यन्वयाेराकाङ्कयमिति न तनूनपादयागाज्गत्वापत्तिः । अत एव ज्योतिशेमाभ्रि-
ताना ‹ पशुकाम उक्थ्यं॑गृह्णीयात्‌ ` इत्यादिकाम्यस्तस्याना दीक्षिणीयादवि्तनि हित्तत्*
विशिष्ठकथमावाकङ्न्तावत्त्वेऽपि न प्रकरणादीक्षणीयादीना सेस्थाजगत्वम्‌ । अनयप्रयुका-
अयत्तपेकलगुणफलतन्वत्िषिः पव॑ दक्षणीयाच्ङ्गानामाश्रयीमूतज्योतिष्टामम।वनोन्व
यावरवकत्वेन प्रयौजनाकाद्‌ल्लामावात्‌। अतो गुणमावनाया इतिकनन्यत।काड्सायामा-
श्रयतेऽतिदेशष्देव धरमप्राहठिरिति नाऽऽश्रयपामानविध्यमित्युक्त तूतीये, प्रयोन 1.
काद्‌ साविरहादेष च न फटायंगुणस्याऽऽश्रयाङ्गत्वम्‌ । पिण्डपितृयन्ञप्य तु श्रुत्यायतरि.
नियुक्ता्गप्त्वे$पि न विनिगमनाविरहात्तदङ्कत्वप्रसक्तिः । काश्रवणस्यैव प्रध्ये

१(अ० ३ पार ३अ० जस्‌ ११)।२(अ०३पा० ६ अ० १६ ) इत्यत्रेति रेप. ,

{ प्रकरणमिरूपणम्‌ ] अङ्खत्वनिदक्तिः | ११८३

विनिगमकत्वात्‌ । कालादिभ्रवणा्विेषे तु॒विण्डपितृचज्ञवच्छू्य यदिनियुक्तस्थापि
फटयत्वापत्तेनं परम्पराद्गत्व।पाततिः | विज्ृतितंनिधिपठितपहोमानां उ स्वप्तनियिप्रितत्व"
विदिष्टविद ति माव्नाकथमावाकादक्षारूपपकरणप्तच्वेऽपि न ततोऽक्षत्वम्‌ । उपे"
मेम्यः वलसोपक।रकत्वेन पृवोन्ितैः प्रङ्ताद्गैः कथंमावाकाहयाः शान्तत्वनोप्होम"
विनियेगत्रोचान्धवहितप9 निरुक्तमकरणा मावात्‌ । अपि तु संनिषिरूपस्ानवरा।द्वङत्या-
कादक्ामुत्थाप्य तत एवाङ्त्वम्‌ | न चैवमुत्थ।प्याकादुक्ञाया प्रकरणरुक्षणातिन्या्िः ।
तेस्या अपि स्थानक स्प्प्रकरणत्वेन छक्ष्यत्वात्‌ । उपहोमेषु॒प्राकरणिकनङ्गत्वम्यवदह्‌।र्‌ा.
पत्तिम्ु लिङ्धपिनिभोज्यमन्त्ेषु प्रौताङ्घत्वा पत्तिवत्क्लृषठनिरुककयभावाकदक्षाय। एव
तेदृध्यवटानियामकत्वेन निरकार्येति बोध्यम्‌ ।

नेव्यस्तु-अवगनफलनन्वतर्निहितवाक्वप्रमितपद्‌ाथेवृति यत्प्वप्रमाणानवगताङ्गताक
विषये) इ्तििनन्यतात्व्रकारकपक्षण। तत्म्करणम्‌ । अस्ति च दश्चेपृणमास्तादै भयाज। दि.
विषय तत्‌। पमिद्यागम्य प्रकरणात्तनृनपाद्यागाङ्ग(ववारणायावमतफर्नन्पेति १द्‌।४विशे-
पणम्‌ | प्रयाजानाना प्रकूरणाद१[न।हतञय।।तष्(माद्यद्धत्वबारणाय सन!ह्‌तनाक्यप्रमि-
तेनि तद्धिशेषमम्‌ । अज्ञस्य पूर्वभम।णानवगताङ्गताकेति पिरेषणाच्च न प्रोक्षणादीना
निटिङ्गवावे नरकग ह्यादयह्न मावाना प्रफर्णाद्श्षचङ्गत्वापत्तिः | ' वामदेम्यं गायति"
इत्याद प्रमाणान्त णानवगताद्नताकसामविषयेऽवगतफलसंनन्धस्य स्तो्स्य स्वक्ताधनी.

तत्रसगक्तर्‌। मन्यकप्यपमपत्ा तत्तवालकरणेनद्गत्वभ्रसत्ते। तेदुत्यादृ ्यथैमितिकरन्यन.
त्वेनेति विपण, । तस्य ऋगक्षराभिव्यक्त्यय सामप्षायामपि पिद्धसामपिक्षाया-
मितिकतवमता सप्र रकेत्वानाव।दित्याहुः | अन्न पमिद्यमादौ तननपादयागाङ्घत्वस्य
प्ोक्षणानीना प्रकरण द्‌रपृणमाप्तद्त्वस्य चत्त ९।त्य] वारणघ्तमवादवगतफटप्गरषेति
पूर्वप्रमाणानवगतङ्खकेति च विदषण सूत्रस्थाद्युक्तत्वरूपविरेषणवद्धिनेयोगभरयोजक*
प्र्ते,२८।९] ९।९ ५4रणाताने याउ. नषय।व१३।१गघनाधमवे |

+~ ५.

अस वा तनूनपादापो समि्यामभ्रकरगित्वन्यवहारामावदून्यवह्‌रप्रभोजकपकेरण*
२।९९७ेःततच>५।१ विशेषणम्‌ । दशपृणमापाद। परा्तणादिप्रकरमित्वन्यवह्‌रस्य बु
पवेयुमव्षिद्धत्वार्दर्‌कविशेषणोपादानं ठ) अनुचित्तमेव |

अस्तु वा ग।दाहुनाद। प्रयाजादिप्रकरणित्वन्यवह्‌।र्‌।भावात्पर्वमम।णानषगताङ्गता
केति स्वपूचृततप्रमाणानकगत।ह ताकेत्यथकम्‌ । न तु प्रकरणपूर्वादिष्टश्चतिलिङ्गव(*
क्यानक्गता इ ताकत्यथकम्‌ । द्‌२पृणमाप्ताद्‌। प्रा्षणादिप्रकरभित्वम्यवहार्‌(नापतते

गद्‌।ह्‌नमावनाकमावकार्न्तातः पृवप्रवृत्तदशेप्‌णम।समावनाकयमावाकारक्षारूपध्रकर
णेन प्रयाजादीनामङ्घतावगमात्तु न गोदोहनादिषु तत्परकरणित्वम्यद्‌।२; । अत इ

११८४ अद्ध स्वानिराकतिः [ परकरणनिखूपणम्‌ ]

म्यवहारप्रयोजकम्करणरक्षणम्‌ । विनियोनकप्रकरणटक्षणं तु, अस्मदुक्तमेव | तनून-
पादर्दिषु समिद्‌दिविनियोजक्रभकरणप्तेऽपि समिदादीनामुक्तरीत्या तदङ्गत्वस्य वार.
तुं शक्यत्वादिति तत्वम्‌ ।

केवित्तु-- उभय(काद्‌्षा प्रकरणम्‌ । प्ता च फदकाद्लाविरिष्टकथमावाकाङ्कषा |
वैशिष्ट्ये च स्वाश्रयम।वनानिहितेमावनाधितत्वस्बन्पेन | न त्वेकपुरुषावगतत्वा-
दिना | तेन न विश्वजिद्‌ देः प्रकरणेन दशौज्ञत्वम्‌ । उक्तपतनन्वेन यदूीयफटाकाद््ता.
विशिष्टा, निणींततदनङ्जत्वकगता या कथमावाकाङ्क्ता सा तद्विनियोजकभरकरणमिति
निष्कर्षः | उक्त हि ` भसयुक्तं रकरणादितिकतेव्यतायंत्वात्‌ › इति । अत्र पञ्चम्याः
सामानापिकरण्यत्कथं माव।काड्रैव प्रकरणमित्यवप्तीयते । अपतयुक्तपदं च फलक].
खलोपस्थापकम्‌ । नतु प्तनिपातिनिवारममित्याहुः | तदतीव मन्दम्‌ । तथा हि,
विनियोगफल्यपधायकप्रकरणस्य वेद्‌ लक्षणं तत्स्वरूपयोग्स्य वा । नाडऽद्यः ।
स्वाश्रयमावनासनिरितमावनाभ्नितत्वपतबन्धेन = प्रयाजादिमावनीयफलकाङ्क्षाविशिष्टाया
श्चतमाभ्यकत्वेन निणीतप्रयाजाचन्त्वकपरोक्षणादि मावनागतकयंमावाकाडू्लाया प्रया.
जविनियोगरूपफलानुपयायका यात तिव्याततः । प्रघानकथंभाव।कादक्षाह्पप्रकरणेन फल.
व्वेऽवगते तनृनपाद्यागीयकमावाकाड्क्षोदुयान्निर्णतानङ्गत्वकतनूनपाद्यागगताया तस्या.
मुक्तपषबन्धेन स्मिद्यागीयफटाक।दूल्ाविशिशत्वेनातिभ्यादेश्च । न च प्रधानकथेमविनं
तेनूनपा्यागीयफलव्,वगमप्तमकाल्भव समिद्यागस्थापि फङ्वन््व(वगमेन फटाकाद््तो*
परमात्तुत्तरकाटीनतनूनप।द्यागोयकम मावाकादक्ताय। न तद्वरिष्टचमिति वाच्यम्‌ |
आदेकपरामशेनन्यानुमि सोमानयिकरण्यततनन्पेनातीतषृमपरामदमैशिष्टचस्येवोक्त-
सेबन्पेनतीतत्ामिचागासफला२ र्त ््टचस्य तनृनपा्यागीयकथ मावाकदक्ञायां सत्ते
माधकाभवात्‌ ।

यदि तु धूमपराम्षनन्यतावन्छेदच काटः वुक्तद ष रणाय स्वाम्यबहितोत्तरस्वप्तमन्ध.
स्यापि निञेदवदत्र समानक नत्व्तमन्धस्य।पि निवेश इत्युच्यते ततो निर्णातितदनङ्ग.-
तवेति व्ययेम्‌ । अङ्गकथमाव।क।द्न्ञाय मुक्ततबन्पेनतीतपरघानफटखक।द्त पै शिष्टचवि-
रहेणातिव्याप्त्यभावान्‌ । तस्य तदटारकत्पेन त्वद्भिपरतत्वात्‌ । न द्वितीयः । अङ्गकथे.
भावक्राद्तायाः प्रधानविनियोगस्वरूपयग्यप्रकर णत्वेऽपि प्रषानफटकार्क्तारूपप्तह.
कारिविरहात्‌, ननूनपाद्यागकववाकरादजायाः स्मिद्यागविनियोनकपरकरणत्वेऽपि पमि.
धागा काद६.र्पपहकारिविरह।देवाङ्त्वपरप्घवारणोपपत्तो फठाकाङकषवैशि्ट्य"
निवेशस्य निर्णीःततदनह्घत्वानवेशस्य च व्यथेत्वात्‌ । तदु मयानिवेशेऽपि प्रयाजादीनां

१८(ज० दपा अन४ ० ११), सनि गतीति--निपद्योपकाराङ्धामिघषैः ।

` स्थाननिरूपणम्‌ ] अङ्गसवान सक्तिः । ११८१५

क लि क

्ो्षणाचङ्गत्ववारणाय फठाकाङ्क्ाया; सहकःरितकरपनाया आवदेयकवादिति दिक्‌ ।

एतस्य च प्रकरणस्याऽऽकराक्षरूपत्वेन स्वतोऽग्रमागत्वाद्राक्यकस्पनादवरिव प्रामा-
ण्यम्‌ । तथा हि । प्रघानगतेतिकवेन्यताकादक्षया प्रचाजादिगतप्रयोजनाकाड्त्त।सरकृ.
तया प्रयाजवाक्यस्य प्रषानवाक्यस्य च स्वस्वावान्तरवाक्यार्भत्तमाप्स्यापि महावाक्यैक-
देशत्वरूपपदत्वाक्र(न्तस्य संनिवरिरूप वाक्यं करप्यते । उक्तप।रिमागिकषदानामपि
स्वायोपस्थितिद्ासच तनिष्ठश्रृतपदान्तरकस्पनानुकृलोग्यताद्पटि्गानुमानद्वरितिकर्तनय,
तात्ववाचीत्यनित्यादिगौणश्चतिकसपकत्वमिति परम्परया प्रकरणस्याङ्गत्वे प्रामाण्यम्‌ |
वाक्थेकवक्यताकल्पननकारश्च ^ मिथो यजति, इत्यं दशंपृणमान्नाम्या यजेत !
इति । अत एव दद्ोपुणेमासप्रकरणास्नातेन ‹ संस्थाप्य पौणमा वैमृवमनुनिकेत्‌ ?
इत्यनेन विहितवैमृधस्य प्रकरणा दृशेपूणमासोमयाङ्गत्वपरप्तौ वाक्यात्पौर्णमाम्यज्गत्व-
मित्युक्तं बरानलधिकरणे |

( इति--प्रकरणनिरूपणम्‌ ¦ )

| अथ स्थानं निरूप्यते ॥

` कक्‌ नो

सदशय स्थानम्‌ } तच द्वििवम्‌ । अनुष्ठान ददयं प१।ठप।दे३५ वेति । १।२देदय
द्विविधम्‌ । यथाक्रमपाठः मलिविपादेश्येति } प्शुवमाभामञ्जीपोमीयपवङ्गत्वमनुष्ठानः
स्तदेश्यात्‌ । तथा शि * यो दीक्षितो ` यद्थ्ीपरामीय पडमालमेन ' इति कऋयमंनिषाव।-
म्नातस्यास्नीपोमीयपोः ‹ स एष द्विदतत्यः पहर ५वपतथयेऽहन्यालठवम्च, ' इति वच.
नादौपवक्य्येऽहन्यनुष्ठानम्‌ । तदिन एव च पदुवम, श्रूयन्ते । अतप्तेऽनुष्ठानप्तादे-
हयात्पश्वज्घम्‌ । उने तिष्टोममहाप्रकरणप््ेऽपि पदुधर्माणा सोमद्रव्यकज्योतष्टोमाज्.
त्वयोग्यत्वात्तद्नङ्कत्वम्‌ । अत ॒एवाऽऽनभैक्यतः गन्य।य्न उयोतिषटेमाङ्गपतवपश्वङ्गत्व-
प्रसक्तावपि स्थानेनोपप्हारन्यायेनाञ्चीषोमीयमात्राङ्कत्वम्‌ । पथरन्तरे त्वतिदेश्यदिव तेषा
परािरिति सिद्धान्तः । ‹ इन्द्र॑प्री रोचना दिवः › इत्यादीना क्रमाम्नाताना याज्यानु.
वाक्यानाम्‌ ‹ रेन््ाप्नमेकादशक१। छ निनैपेत्‌ ? ‹ भेधानर द्वादशक्पाल निवैपेत्‌ › इति
क्रमाम्नातेष्वज्गत्वं यथ।क्रमपाठात्‌ । नक्षते्ितनिविष१ठितेपहोमाना नकन्ने्टङ्गत्व
सनिषिप।ठात्‌ । नक्रः भृता निराक।दतत्तेन प्रकरणादङ्त्वायागादिति प्राचीन.

--------- नः "== -------- --~-- ( ~~~ --------

१(अ० ३पा०३अ०७) 1२ (अ? ३पा० १अ० ९) अत्रध्यैनेनि देष.
१४९

११८६ अङ्गस्वनिशक्तेः [ स्याननिरूपणम्‌ 1
प्रवादः । स्व-स्वयोधकवाकयान्यतरसमानदेशीयत्वसबन्येन किवित्पदायंविशिष्टत्व
स्थानमिति निष्कषैः | उन्तंमन्धेन तत्पदाथविशिषटत्वं तद्धिनियोजकक्रम इति
यावत्‌ ।

एतेन--देशसमानत्वे प्राथम्यादिरूपपतदङयमित्युक्तीौ यथाक्रमपउसंमरहेऽपि
अभिन्नदेशतावामुपहेमाङ्ग ताप्रमाणमूतायामन्या्चिः । अभिन्नत्वमित्युक्तौ तु सदशदेश-
मृताया यथाक्रमपाठदूपायामन्याक्षिरिति निरस्तम्‌ । अन्यतमत्वादिना सेबन्धानुगममर.
मवेन सेनन्धाननुगमस्यादोषतयोकतनिस्क्तावव्याप्त्यतंभवात्‌ | यथाक्रमप।उस्थे याज्या.
मन्त्राणतिन्दरापरदिषु, स्ञानाय्यसंनिधिपञितस्य, ‹ शुन्धध्वं दैन्याथ कर्मणे › इति मनस्य
सानाय्य च स्वनोघकवाक्यप्तमानदेशीयत्वस्नन्पेन पेरिष्टचामावाद्व्याप्तिरतः स्वेति ।
उपहोमनोधकवाक्यप्तमा नदे शीयत्वस्ुबन्येनो पह मै रिष्टयस्य समरद्‌।य स्वबोषकवाक्येति |
न॒ च वि्कत्युप्‌मयोरेकदेशनुठयत्वेन र्वस्रमानदेशीयस्वसनन्पेनोपहोमतैशिषटचस्य
विकृतौ क्रमत्वोपपत्त स्वबोधकवाक्यप्तम।नदेशी यत्वप्यापग्रहेऽप्थदे।ष इति व।च्यम्‌ ।
विङृत्युपहोमयोर न्न ङ्धित्वानवगतयुपहोमाना विशव जियायेन फलारयत्व(पत्या भिन्नदेश्षा
य्ठयत्वपततेस्तयारकदेशायु्ठेथत्व्यानन नानो तरकाटीनत्वेनङ्त्वप्रमाणत्वानु्पत्तेः |
उपहोमनोधकवाक्य्तमानदे शी यत्वस्येवाह्गत्वपरमाणव्वावदयकत्वेन पुप्रा्यत्वात्‌ |

उकदेशीयत्वं च, उक्तदेशब्रृतित्वम्‌ । तश्चानुषठयत्वेपठितत्वान्यतर्‌तजन्पेन । तेन
पधमन षकवाक्यस्तमानदेशानुश्रयत्वस्य) उपद्यमनेवकरवाकंयममनदेशपरितत्यस्य च
संग्रहः । उक्तमबन्पेन समिद्यागतशचिषटयस्य च तनृनपादादौ सच्तेऽपि व्षयमाणरीत्व
मरकरणपानस्याद२।पृणम।साद्घत्वस्थवावगतेने प्मिचागल्य तदङ्गत्वम्‌ ।

नन्याप्तु--इतिकतेव्यतत्वेनयेग्यसुबन्वयोकंक्यायोः पनिभिः कमः | इतिक.
व्यताल्वेनायोग्यत्तर च द्वैषा । कनित्तदा।का्ताविरहात्‌ । यथा विङतौ । कचिदन्य-
पारात्मकत्वात्‌ । यथा) अनुमन्त्रणजपादिमन्त्राद्‌ । एकवाक्योपात्तनीहियाग। ्तोनिषे
२१ कमत्वापत्तवक्थायत्युक्तम्‌ । प्रयानयद्ग बावयप्रषानवक्या्योः सतिप स्यान,
त्वपत्तिनिराप्तायाऽञ््य विशेषणम्‌, | वक्ायेसनियेरक्ततवानानुष्ठानसादेश्यामरह
इत्याहुः । भत्रोपहमवक्याथेस्य॒न्यापाररपत्यनेतिकतव्यतातवेनान्वययोग्यतवात्‌
अन्ययोत्थप्यतिकनतव्यताकाद्लयाऽपरि तदन्धयानापत्तस्तरततनिघावम्या्तेः ¡ संनिभिषाः-
यथाक्रमपाउस्थदीयप्तनिषित्वानिरुक्तः) नीहियागपरनिषेः प्रयाज) दिवाक्यप्रषानवाक्याथत्त,
निधेश्च सत्त्वेऽपि श्रघानेन व्यपदेशा मवन्तिः इति न्यायेन तद्धा ङ्गिमावस्य श्रीतपराकर
णिकत्वन्यगहारोपपत्तम्तद्वरकविशेषणद्वयतैवथपीपाताच्ैतदुपे्ितम्‌ ।

भ्------------ =
-* -- -~ ~ -+--~+ ~+ -~ “-------- 4

१८अ०ब४ षा १ अ* ५) अत्रय परेषुः ।

[ स्थाननिरूपणम्‌ ] अङ्कत्वनि सक्तिः । ११८७

किस -देशसामान्मित्यस्य प्रथानाविपरिवृत्तििशिष्ठदशवृत्तित्वमिस्यर्थः। जत. सामा-
म्यपदेन प्राथम्यादिपाृश्याविवक्षासाममिन्नेशस्वासमरहः । अमेदविवक्षाषा सशदेशत्वाप्ते-
प्रह हति दूषणमनवकाशमित्याहु" तकन । देशे प्रधानविपारेषत्तिवेशि्टयानिरुक्तेः। उपहोम
देश ददोपृणमासविपरिवृत्तरपि स्दत्यादयात्िक्रायाः कदाचित्च्वादटुपहोमानां तदङ्गत्वापत्त.
थ| न च शास्रीयत्वे विपरिवृत्तौ विशेषणमतेो नोक्तदोषः | दहा णेमासुशषाखरम्मृतिजन्यायाः
शाख्ीयददहपृणमाप्तविपरिधृत्तरपि तप्र समवात्‌। न च प्रघानविपरिवृ्तिविशिष्टदेशवृ तितं
स्वविनियोनकक्रमः । दशंपणमासयोरुपहोमप्रघानत्वामावान्च दाष इति वाच्यम्‌ | अङ्ग"
स्वज्ञानजनकक्रमशरीरेऽश्चतानिरूपकत्वखूपप्राधान्यनिवेशेऽन्योन्याभयपरसङ्गात्‌ । अतोऽ.
स्मदुक्त एव पतादेश्वनिप्कर्षो गरीयान्‌ ।

अये च द्विविधोऽपि क्रमः प्रत्येकमुमयाकादक्षयाऽन्यतराकाङ््षया च विनियोजक
ह्यतः षष्िधः । तत्र प्रधनस्य विकृतित्वेऽनुष्ठानप्तदिदयस्यान्यतराका्चया विनियो
कत्वम्‌ । यथा, उक्तपदुधर्मम्यटीयानुष्ठानपरादेश्य्य क्लप्तोपकारपराक्नाज्निराका्
तया प्रघानस्याऽऽका्क्तामावात्‌ । प्रधानस्य परकृत्यनिरूपकदविंहोमादिषूपत्षे तु, अनु"
छानसादेशयम्येमयाकाष्वया विनियाजकत्वम्‌ । एवमैन्दरग्नादिविकृतिक्रमपरितमन्त्राणा-
मन्यतराका्घसहकृतययाक्रमपाटात्तदज्गत्वम्‌ । यद्यपि याञ्यानुवाक्यामन््राणा रिङ्गवि-
नियोऽयत्वेन अथाक्रमपाठस्य तेत्र पृचविशषस।धनत्वये घकत्वमेव न तद्विनियोजकत्वम्‌ ।
तथाऽपि विक्रृतिक्रमपाठितलिद्ञाविनियोज्यजपादिमन्त्राणा यथाक्रमपाठ एवान्यतराकाहा.
सहकारेण विनिय)नको ऽन्वेषणीयः | अत एव दर्विंहोमाघयङ्गमृतजपादिमन्त्राणां यथाक्रम,
पाठ एवोमयाका्या विनियाजकोदाहूरणम्‌ । एवमुपहोमीयविकृतिसनिधिषाटोऽन्यत.
राकाष्वसहकृतम्नदुदाहरणम्‌ । शन्धनमन्त्रस्य सानाय्यपत्रप्रोक्षण टिङ्गदिव विनियोगा-
ततस्य सरानाय्यसेनिधिपाटः साक्षादटिनियोजकोऽपि, अपृवेवि्षेषसाधनःत्वोषस्थापकत्वेन
विनियोगप्रयोजकत्वादुभयाकादक्षाप्तहकनसनिध्युदाहरणम्‌ । न छम्यदत्रोदाहरण सेम.
वति । प्रकृतित्वानिरूपकश्रधानपनिधिपडितारादुपकारकस्य प्रकरणविनियोज्यत्वात्‌ ।
छश्रान्यतराकादूप्तासह्तेक्रममातनस्यतिकतेन्यत।काङ्ोत्धापकतया = प्रकरणाद्‌दबेरत्व
स्पष्टम्‌ । उभयाकष्चापहङृतयथाक्रमप।ठानुष्ठानसदिशययोविविसनिभिषरितप्रकरणाद्‌दुने-
ठृत्वमपि।

एवं विनियोजकप्रकरणसहङृतप। ठ्निधस्तु स्वतोऽविनियोजकत्वादपि दुबेरत्वम्‌ ।
प्रकरणपिक्षया क्रमस्य दुबैकत्वदेव वेष्टिपसोमयागात्मकरानसुयान्तर्गतामिपेचनीय.
सीनधिस्तमाम्नातविदेवनादीन।मन्यतर्‌।काद्चासहड.तसनिधिप। ठादभिषेचनीयमात्राङ्गत्वप्र-
सक्तौ राजसूयमहाप्रकरणाद्राजमूयाक्षत्वमित्युक्तं बरबलाधिकरणे । न न
क १(अन्३ प़षेज००)!

११८८ अङ्गस्वनिरक्तेः। [ स्मारूयानिरूपणम्‌ |

राजसृयम्यामि विङृतिसमुदायात्मकत्वेन इताद्ैरेव निराका्त्वा्परकरणाप॒मवः ।
प्रत्येकजन्यपरमापु्वणा प्राकृत ङ्मिराकडक्षयेऽपि स्वैयागजन्यपरमापर्वस्य साकाडक्त्वेन
"तदनुकृर्प्रत्यकपर मापवैनिष्टयेम्यताजनकत्वेन प्रकरणब्राह्यत्वोपपत्तः ¦ न च सवेयाग-

न्थैकपरमापूवै मानाभावः । दरशपर्णमासयोः समदितसाधनताश्रवणस्य समुदायापृवं
इव॒ सवेयागममुदायात्मकर्‌।जसयत्वावेच्छिन्नस। घनत श्रवणस्यैव तत्र मानत्वात्‌ |
तदनङ्गीकारेऽपरि वा पवित्रादारभ्य क्रम्य धृतिं यावदद्घवििषु ‹ राजसूयाय द्यना
उत्पुनाति › इत्यनेनोपक्मात्‌ “ राजस्येनेनानः स्ैमायुरेति › इत्युपसंहार चनिकाङ्ग
सेदेेन राजसुयत्वेन रूपेण सदेषामाकाष्वाया उत्तजनात्तन्मकरणोपपत्तेथ | एवमन्यः
विधक्रम्यापि प्रानस्यदौनेल्ये, उदाहरणानि सुधीमिर्यथासमवमुह्यानि ।

( इति--स्थाननिरूपणम्‌ । )

॥ अथ समाख्या निरूप्यते ॥

समाख्या यौगिक शब्द्‌ इति पाश्च | परस्परारथान्वयतात्पर्यकपदघ्राटेतयौगिक-
शब्दत्वं समाख्यात्वमिति तु निष्कर्षः । स्वघटकपदाथनिरपितम्बवटकपटार्निष्ठा
कत्वाबोयकर दव्ेऽतिव्याहठिवारणाय धरितान्तम्‌ । ¢ वेनुक्षिणा ? इत्यादिव।क्येऽति-
व्या्तिवारणाय यौगिकशब्डति )

अय योगिकत्वं नानेकपदधटितत्वम्‌ । ‹ वेनु क्षिण। › इको धट इत्यादिन्यस्तवा-
क॑यप्ताधारणत्वात्‌ । अत एव न दिग्रहुवस्वम्‌ | स्वमम्‌।नाभकवाकृयान्तरकत्वरूपस्य
तम्य गौभति.) वत. कटश. इत्याटिवाक्यान्नरमादागोक्तव्यम्तवाक्येऽपि सत्त्वात्‌ ।
म च स्वधटकपदपटिनविप्रह्कत्वम्य तच्छान्ाक्तठोपः । गदक्षिणा, शतो घट इत्यादि
वाक्यमादायाक्तदोषात्‌ | स्वघटकःदावत्पटघ देन िग्रहकन्दम्‌ + आध्वरवापित्याद्यस्वपद-
विग्रहकसमारूयाम्वस्या्ठमितति चन्न | आन्‌क्शासनिकःनपर्वाकपदघ्टिनत्वम्य प्रक
य।(गक्त्ट रूपत्वान्‌ । करटन्तताद्धतायान्‌पना) आनदासनिकीति न द्‌।षः । अच्र यजेते,
त्याद्पदश्च॒नावतिम्याश्चिवारणाय सुषन्तत्वं परस्पराथन्वयतात्पयकपद्विकशेषणं बोध्यम्‌ ।
जध्वयवमित्यादौ सुबन्तादेव तद्धितोतपत्ते, । होतृचमस इत्यादौ सुप्ुपेत्यनेन सुबन्त
योरेव सरमासततिधान।दन्ति सुबन्तपटिनत्वम्‌ । यनेतेत्यादौ न तदिति न दोषः ।

वम्बुतस्तु--परम्पराथौन्वयतात्पयैकपदघटितत्वे सति पुबन्तत्व॑समारू्यात्वम्‌ ।
‹ कृत्तद्धितप्तमासाश्च › इत्यनेन कृदन्ततद्धितान्तसमासेषु प्रातिपदिकसन्ञावगमाततेषा
मुप््रङृतित्वूपमुबन्तत्वमिति रक्षणसमन्वय. । सुबन्तसरोमादिषदे ददे चातिम्यारेषेटि-

१पा० सु० ( १-२-०६) ।

[ पमारूगरानिर्ूपणम्‌ ] अद्खत्वनिरक्तिः । ११८९

तान्त्‌ । ‹ सोमेन यजेत › इति सु्िद्चटितसनुदयेऽतिम्यादेः' सबन्तेनि । ‹ अर्थवद
धातुरप्रत्ययः प्रपिपदिकम्‌' इति सूत्रऽप्रत्ययपद्म्य प्रत्ययतद्न्तान्यप्रतया सु्िङ्घटि-
तसमुदायम्य प्रात्तिपदिकसज्ञामवेन तदुत्तरं सुपोऽनुत्पत्तः । ‹ षेनुदक्षिणा › इत्यत
दक्षिणाप्रतिपदिकस्य सुप्प्रकृतित्वेऽपि पेनुद॑षिणापद्घित्मुदायस्यातत्तान्नाति-
न्य पिरिति न तद्ररकतया यौभेकत्वनिवेश इति तस्वम्‌ ।

साच ह्िरिषा वैदिकी खौकिकी चेति । याजवेदिकपदार्थेषु आध्वयेवमिति ।
ज्वेदिकेषु दौतरमिति | सामवेदिकेषु ओँद्राक्तमिति । तथा टोतचमस इति पाश्रविशेषे।
पौरोडाकिकामिति दापृणेमा्कपदायेषु या समाख्या सता, आध्वर्यवमघीत इत्यादि
वेदप्रयक्तत्वद्वैदिकी । सोमचमस् इत्याद्या याज्िकषयुक्ता छौक्षिकी । अत्र विशेष्य,
विशेषणसंबन्वस्य सिद्धवशनिर्दश्बत्तदन्यथानुपपत््याऽवयवायैसबन्धनोधकं वाक्यमाका.
ह चोग्यतादिनदेन कपयित्वा कतृत्वादिरूपः सबन्धः प्रतीयत इति सा विशेषणस्य
विरशेष्याज्गतायां प्रमाणम्‌ । उक्ताङ्कत्वम्य च प्रमाणान्तरागम्यत्वात्सामारूयानिकत्वम्‌ ।
अत एव यत्र॒ वाक्यादिप्रमाणान्तरेण स्तमाख्याघटकीमूतपदायेस्याङ्गत्वावगमस्तन्न न
सामारूयानिको विनियोगः । यथा, ‹ निमेन्ध्येनष्टकाः पचन्ति ' “ प्रो्िताम्यामृट्ल.

¢ 9 = दौ ५ नि ५ ¢ च न न
कमुप्तखाम्यामवह्‌।न्त ` इत्याद्‌। मन्यनप्राक्षणाद्‌ः | तत्रै मन्यमकममूताञ्चः) प्रा्ञताद्‌'

4
खलमुपच्योश विध्यन्वयेऽपि प्रा्ठाप्रा विवेकेन मन्धनप्रोक्षणयोरेव विधितत्पर्येण विनि.
योगस्य वाक्यीयत्वात्‌ । ‹ आध्वयवम्धीते › इत्यादौ त्वध्व््वादिववितात्पयैविषयत्वा-
त्समारूथाविनियोउयत्वमेव ।

अत्र च समार्यावटकतीमूतपदाथेयो" स्ंसगेविधादिना संजन्पे बुद्धे तर्द शान्यथा-
नुपपत्या न स्वतन्त्रो विधिः करप्यते । अध्वयुणाऽन्वाधानादि कर्तव्यमिति, गौरवात्‌ ।
अपि तु ‹ अध्वयय वृणीते इत्यप्वयवाकंयस्यान्वाघानादिवक्यस्थ चेकवाक्यताप्तपाद्क
पदमात्रं " यमव्वर् वृणीते सोऽश्नीनन्वद्धाति ' इति । तच्च दयोर्विभ्योरेकबुद्धिस्यता'
रूपस्थानकरपना विना न सभवतीति कल्पयित्वा, अध्वय्वोदेश्च व्याप।रविषयतया
इतिकरतम्यतात्वं प्रकर्प्य तदाकाष्षारूपप्रकरणकटपनया द्वयेिप्येपहावक्थकेदशत्वरू,
पपारिमाषिकपदत्वाक्रान्तयोः सेनियिदपं वाक्य करप्यते । ततश्च।ध्वयनिष्ठयोग्यतारूप.
रङ्गं भरकरप्यैकवाक्यतापंपाद्कपददपश्रुतिकल्पन त््मारूयाया धनियोनकत्वम्‌ ।

अत एव पश्चान्तरितप्रामाण्यकत्वेन समास्यायाश्चतुरन्तरितप्रामाण्यकस्यानपिक्षया
दु्बरस्वम्‌ । अत एव पोराडाशिकपमारूयाते काण्डे समास्नातस्य ‹ इुन्धष्वम्‌ इति
मन्त्रस्य प्माखूयया। पुरोडाशसाध्यन्नयदियागीयपन्नपरोक्षणाङ्गत्वे प्रसक्ते पानास्यतेनि.

पार सू० ( १-२-४५ }।

११९१ अद्कत्वनिदक्तिः । [ पमारूयानिरूपणम्‌ }

ध्वसिस्सानास्सानाय्यपाधपरोस्णाङ्गत्वनित्युक्तं बहामेाभिकरणे । यथ्प्यत्र टिद्गस्य
हिनियोलकत्वेन स्यानप्तमारूययोरपूवैविरेषसराधनत्वनोधकत्वमेब, तथाऽपि रिनियोगप
्रा््रहकारिस्वादुद्हरणत्वोषपत्तिः । तयेरिव विनियोज्ञकत्वोदाहरणं तु खभ्यमित्यन"
वचं ्ुप्याद्रमाणकमह्गत्व्‌ ।

( इति-सपराख्यानिङूपणम्‌ ) ।
आजेमिनीयाभिमताज्गताया-
स्तत्तजनिबन्धेष्वपि तश्निबन्पे ।
असुग्रहं पुप्रहमषर कतु
भुरारिरेतामकरोिरुकिम्‌ ॥
मुरारिनिर्भिता न्यायमीमांत्तावा्तितात्मनाम्‌ ।
तोषाय विदुषामेषा कण्ठभूषा प्रकर्प्यताम्‌ ॥
इति भीपन्त्यापपीमांसापाराबारपारसणयुरारिमिभविराचिताङ्ग त्वानैरुक्ता
ट्भमाजक्पङ्गत्वनिरूपणं संपृणेम्‌ ।

समाप्ता चाङ्गत्वनिरुक्तिः ।

[~~ ~

९ (अर २ प्र ३अ०५)।

॥ द्वितीयक्षागस्थपूमीमांसासुत्ादीनां सुचीपत्रम्‌ ॥

= 4 > -------~-~--~----- ----~----~----_~~

दितीयभागस्थपूर्वमीमांसासुत्राणां -वणोनुकमसूचौ पनम्‌ ।

सत्राणि
कप्‌

अ

अकम क्रतुयुक्तं संयोगात्‌

अगुणा च कमैचोद्ना
अगुणे ठु कशब्द
अभिम्तु टिद्धदशेनात्‌
अग्यङ्गमप्रकरणे तद्वत्‌
अग्रहणादवाऽनपायः म्यात्‌
अचोद्काच सम्काराः
अचोदना गुणान
अचोदितं च कर्मभेदात्‌
अतुल्यत्वातत नैवं स्यान्‌
अदुस्यत्वाततु वाक्ययोगुणे
अदु्यत्वाद्ममानविधान।;
अथातः रषटृक्षणम्‌
जद्वन्यत्वार्केवले कमंरोषः
अद्वभ्यत्वात्‌ शेषः म्यात्‌
अद्विकचनं ब। श्र॒ति-
अभिकारे च मन्तरविष्ः
अध्वर्यव तद्‌ ह
अध्वर्यव तन्न्यायत्वात्‌
अध्वयुस्तु दशनात्‌
अनभकशचेपदेश, स्यात्‌
अनित्यत्वात्‌ नेवं स्यात्‌
भनुप्रत्तभिषु सामान्यात्‌
भन्त्यम्रेक(्‌
अन्नप्रतिषेषाच्च
अन्पाथ। बा पनश्ुषिः

प्या ।

सत्राणि
। अन्ये वा स्यात्परिक्रय.
९०० | अदो वाऽस्य
५९.९ , अपनयम्त्वेके शस्य
९३९ , अपनयाद्रा पएृवंम्यानुप-
६१० | अपि वा क्रम्योगात्‌
१०९६ अवि वा द्विरुक्तत्वात्‌
७९० अपि व। श्तिभेदात्‌
५६५ अपि वा पद्वितीये स्पात्‌
६०९२ अप्रकरणे ठ तद्धभस्ततो
९६६ भप्रङ्रतत्व,च्च
७९३ अप्रयोजकत्वादेकम्मान्‌
५४६ अयनेषु चोद्नान्तरं
१११४ अगटोपाद्कमं म्यात्‌
१४७ =्वादु)पपततेश्च
९६०८ अर्थवादो वाउनुपपातात्‌
९५९३ ' अर्थवाद) वा प्रकरणात्‌
६३८ अर्भाभिवानपतामस्यान्मन्त्ेष
७७३ , अर्थाप्तनिषेश्च
११२३ अरयेनेति चेत्‌
६१०८ अकत द्रव्ययुणयोरक-
४१२९ । +वत्तत्व।च नुह
७८० | भविभागाच्च शेषस्य
६२९ अविभागष्तु कभ॑णो
१०२१ अविशेषात्‌ म्दतिन्धरयेति
९९३ अवेष्टौ य्ञ्योगात्‌
९५१ | अशक्त, प प्रपीयेरन्‌
६२१ | अशासखनक्षणतवे।-च्च

प्रष्ठसख्या

१०८८
८९१
११३९
७८९,
९४५
१०७१
१०८९
८८५
६५२
४२९
९८४
९९४
६६८
६०
९९१
८९३
७४१
६३९
१०९०
६७३
९.९२
९.९.६
६२१
८७४
५७८
११०९

१०५९

सूत्राणि

अशेषत्वात नेवं स्यात्‌
अयुक्तं प्रकरणादिति-
असयोगान्तु मुरूयभ्य
अही नवत्परषम्तद यत्वात्‌
अहीनो वा प्रकरणात्‌

आ.
आस्या चैवं तद्थैत्वात्‌
आञ्ेयवःपुनवैचनम्‌
भभ्ेयपूक्त हेतुत्वात्‌
अ.धाराञ्चिहोत्रमरूपरवात्‌
आज्याच्च स्तवेश्यागात्‌
आऽपे च द्दनात्‌
आधानेऽपि तयेति चेत्‌
आचनेऽपतवैरेषत्वात्‌
आनन्तथमचोदना
आन्थक्यात्तदङ् पु
आराच्छिष्टमप्त॑युक्तम्‌
अ.रदेपीति चेन्‌

१.

इया विकारो या समरस्य

दघ्यथमरन्यापेय प्रकरणात्‌
उ.

उक्त्वा च सजमानत्वम्‌

उवथ्या्रपु वाऽथैम्य

उत्पन्नाधिक्रत्तति
उठकत्वं चापृवेत्वातृ

[8
छ द्ातृचमतमकः

१

पष्ठस्तख्य)
९.९०
८१६
८६९
९.४४
८६२

८२०

६३७ ऋत्विकेफल करणेष्वरथववत्‌

९२६
४९७
९८९
९९ ०
११६७
५८८
७४०
७२७
१०९५९
१०७५

११००
८७
८५७२

१०२९७

१०९६
९९२
<९४७

(५५३

| सुश्राणि

| उतम इ परषानत्वात्‌
उपगाश्च लिन्नदशैनात्‌

¦ उपदेशो वा याञ्याश्ब्दो हि
| उपवीतं टिद्गदशेनात्‌
उषह्भ्यऽप्रतिप्रप्तवः

, उपायो वा तदुयैत्वात्‌

| #

ए,
एकष्वयुक्तमेकस्थ
एकत्वेऽपि प्रम्‌
एकत्वऽप पराणि
एकदेश इति वेत्‌
एकपात्रे क्रमात्‌
ए, ३1 प्रवो. षप.
एकस्म.चेयाथाकाम्य.
एकमिमन्नेकप्योगात्‌
एकाप्मन्वाऽषवरमत्वात्‌
एकमन्वा देवतान्तरातू
' एकस्मिन्‌ समवत्तश्चन्द्‌त्‌
` एकम्य कम॑भेद्‌ादिति चेत्‌
एश्स्य तु दिङ्मेदात्‌
एम्थैवं पुन.शरुतिः
न्द्रवायये दु वचनात्‌
न्भ तु दिद्नमावत्‌
। क.

। कन कार्या्सर्वषाखुत्वकत्वम्‌
। कमाण्यपि जैमिनिः

| _६<

। कम तु फल तेषा

«वों र [न रोम
। ्जव। घुतिप्रवोगातरू

पृष्ठर्या
१०८७
१०९४
७६०
८९.५१
६४९
९७१५

११६०

९९९
१३७
६४०
८७०
१०१०
६३५
९८१
८८३
८८७
७९९
९८९
१०९०
५७५
४६७
९९७
७९९

१०९४
११९१
११६२
६२४

सृश्राणि

कैतुस्तु धमेनियमात्‌
कतृगुणे तु क्मोसमवायात्‌
कतृतो वा विषस्य
छृतकं चाभिषानम्‌
छतस्वात्त कमेणः सक्ृत्स्यात्‌
छृत्छोपदेशादुभयत
कारणाच
कारणानुपृम्यौचच
छतुतो वाऽथवादानुपपत्तेः
छमश्च देशसामान्यात्‌

ग,
गुणत्वाच्च वेदेन न व्यवस्था
गुणत्वे तस्य निर्देशः
गुणमुख्यव्यतिक्मे
गुणविशेषादेकस्य
गुणश्चाप्वंसंयोगे वाक्ययोः
गुणस्तु कतुसंयोगात्‌
गुणस्ठु श्रति्तयोगात्‌
गुणास्सज्ञोपगन्धः
गुणाद्वाऽप्यमिधान स्यात्‌
गुभाना च पराथेत्वादसनन्धः
युणानाबात्‌
गुणामिषानात्स्वौथेममिषानम्‌
गुणाभिधानान्मन्द्रादिः
गुणाथ। वा पुनःश्तिः
गुणोपनन्धात्‌
गौणो वा कमेपतामान्यात्‌
म्रहणद्भाऽपनीतं स्यात्‌

्ावस्तुतो मक्षो न वियते ,„.. १००४

चर

वृष्ठसख्या

(३)

1

सृश्राणि

नमपतवादेति चेत्‌

६३०

७२९ । चममाध्वर्यवश्च तैरव्यपदेश्चात्‌

८७२ | चममाश्चमप्ताध्वर्यवः

६६७, चमसिनां वा संनिधानात्‌

९७९ नमय चान्यदश्नात्‌

७६१४ चमत चान्यदश्षनात्‌

९८९.' चमपेषु समारूपानात्‌
१०११। चश्च तुस्यकारत्वात्‌

८७३ । चरावपीति चत्‌

८१५. चरौ बाऽ्ोक्त पुरोडाशे

। विकीषैया च सयोगात्‌

१११६ चोदना प्रति मावाश्च
१११४ चोढनार्थकात्न्यातत

८०९ | चोदना वाऽपुवत्वात्‌
१०७२ | चोदना वा ऽप्रकृतत्वात्‌

९६६। चोदना बा गुणाना युगपत्‌
९७० | चोदना व। शब्दार्थस्य

४८४ च)दिते तु पराथेत्वात्‌

५९६ । द.
७९४, छन्दः प्रतिष्तु

७६६ | छन्दश्च देवनावत्‌

७५५७ ज्‌.
१०८० | जाघनी >कदेश्त्वात्‌

७८९, ज।तिविशेषात्परम्‌

६४९ ज्ञाते च वाचनं

४९६ | त.
११९९ | तत्के वा चिह्न दशनात्‌

७९१} तत्कृत्यं यथ।ऽन्येऽनारम्य-

।
तत्प्रषाने वा तुश्यवत्‌

तस्थौत्कवपरिमाणे स्यात्‌

( ४]

पूभ्राणि
तश्राथत्परत्िवचनम्‌
तत्पयोगात्कमणो न्यवस्था
तत्सयोगात्क्वुस्तदाख्यः
तत्स्तवाष्च
तत्सवेत्रारिश्चषात्‌
तल्कवाथमवि्नषात्‌
त्थाऽभिधानेन
तथाऽऽह्वानमपीति चत्‌
तथा कामोऽर्थसयागात्‌
तथा युपभ्य वेदिः
तथेत्थानविप्तजने
तदाख्या वा प्रकरणोपपत्तिम्याम्‌
तदुपहूत उपहयम्वेत्यनेन
तदेकपात्राणा समवायात्‌
तदहणाद्वा स्वधमे म्यात्‌
तद्धेदात्कर्मणोऽम्यापो
तद्युक्तं फटश्च॒तिः
तद्वच्च लिङ्गदशेनम्‌
तद्रश्च रषवचनभ्‌
तद्वत्सवनान्तरे ग्रहाम्नानम्‌
तद्रज तु वचनप्राप
तपश्च फरपिद्धित्वात्‌
तम्य रूपोपदेराम्याम्‌
तस्यापदेश्यपमारूयानेन
ताप्तामभ्चिः प्रकृतित.
ठुस्यः सर्वेषा पुतिधिः
तेनोत्छृष्टस्य काछबिधिः
ते स्वरथ: प्रयुक्तत्वात्‌
तेषामर्थेन सेनन्व,
तरयीविद्मारत्या च तद्विदि

पष्ठमख्या |

सत्राणि
१०२२ त्रिशत्त्व परायंत्वात्‌
११०४ त्वष्टार तृपरक्षयेत्पानात्‌
६११ 3.
९८७ दक्शनादिति चेत्‌
९७१ दशत्वं रिष्वदशेनात्‌
८८१ 'दिगििमागश्च तद्रत्संबन्धस्य
१०७९ दीक्षादक्षिणं ठ वचनात्‌
७९९ ` दश्षमघ्रं वाऽशिष्यण
१११७ 'देशचमात्न वा प्रत्यक्ष
१०८२ दोषान्न वैदिके म्यात्‌
७९१ दोपाक्तिषटिौकैके स्यात्‌
७७७ दोहयोः कालमेदादसयुक्तं
१०१२ द्रभ्यगुणप्तम्कारषु बादरिः
१०१२९ द्रव्यं चोत्पत्तितेयोगात्‌
१११० द्रस्य वा म्याच्चाद्नायाः
९१७ द्रभ्यमयोग,च्च
१०७९ ॥द्रव्यप्तयोगाच्चोद्ना
{१०६ ।दरव्यतस्कारः प्रकरणाविशेषात्‌
९९५ द्रव्ये चाचारिनित्वात्‌
१०५३ इद्रन्यैकत्वे कर्ममेदात्‌
१०९६ |द्वित्वबहुत्वयुक्त चाचोदनात्‌
१६११ दृव्यान्नतिषूमौ दृत्यास्नानस्य
७८४; ध.
११०६ ¦ घमेविप्रतिषेषाच्च
१०४० 'धर्मोपदेश्षाच्च न हि
१०४२९ । नर
१०४५ |न कालविधिश्चोदितत्वान्‌
११०२ न चैक प्रतिरशिष्यते
६६९ ¦न चोदनाेरोधाद्धविः
८०८ न चोदनैकार्थ्यात्‌

एृषटत्या
७९४
७९.६

१०२१
१०९१
८९.८
१०८१
१०८३
१०८५
९.७०
९९७
१०५२
९६०
९७१
९११
९५९४
५०९.
११२द
६४३
९९१
८६५
११२०

८३
८०८

७५६
९३९
९९द्‌
१०९६

सूत्राणि
म तद्त्प्रयोजनेकतवात्‌
न तद्वाक्यं हि तदयेत्वात्‌
न तुस्यत्वात्‌
न नाम्ना स्यादचोदन।
न पक्तिनामत्वात्‌
न प्रकृतरश्ताल्ननिप्पतेः
न प्रकरतेरेकक्षयागात्‌
न वा ताप्ता तदथेत्वात्‌
न वा तासा तदथेत्वात्‌
न वा परितख्यानात्‌
न वा प्रकरणात्तस्य द्श्चनम्‌
न श्युतिविप्रतिषेधात्‌
न सर्व्षिन्निवेशात्‌
न सर्वैष।मनधिकारः
नाप्रकंरणत्वादङ्खस्य
नामरूपधमविशेषपुनरक्ति-
नियमस्तु दक्षिणाभिः
नियमाथो गुणश्चतिः
निरवदानात्तु शेषः स्थात्‌
निर्दकषात्त विद त।पृवम्य
निरदशाद्वचवतिष्ठत्‌
निवीतमिति मनुष्यधमेः
निदृत्तिदशेनाचच
नैकदेशत्वात्‌
नै(ित्तिकमदुस्यत्व।त्‌
नैमित्तिकं तु ५ङृतौ
नेमित्तिकं वा कतुस्तयोगात्‌
नोत्भक्त हि
न्यायोक्ते टिङ्गदरोनम्‌

ृष्ठसर्या '

[41

सूत्राणि
१०६८ प
१८७६ पक्षणाधे्तस्येति चेत्‌
०२७ पक्षणेति चेत्‌
६ परुषि दितपूणघरताषिदग्ध
पालीवते वु पूर्वात्‌
८८२ =
६ पात्नीवते तु पूर्ववत्‌
पानन्यापच्च तद्वत्‌
८९० पुनरण्यजीतेषु सर्वेषाम्‌
१०३८ पुर्पश्च कर्मार्थत्वात्‌
१०४१ पुरोनुवाक्याधिकारो वा
१०९९ प्रथक्तरनिवेशात्सख्यया
८९६ पौरणमासीवदुपां्चयाज स्यात्‌
१०९० पौप्ण पेषण विहतो
८०८ प्रकरण तु पोरणमास्या
१०९९ प्रकरणविरोषातु विकृतो
११३७, परकरणविकेषादसयुक्तं
प्रकरणविशेषाद्रा
प्रकरणाद्रोखत्त्यसयोगात्‌
प्रकरणान्तरे प्रयोजनान्यत्वम्‌
प्रकरणाविभागादुमे प्रति
प्रकरणाविभागाद्रा
११२३ ` प्रकतौ वाऽद्िर्कतवात्‌
१०५९ , प्रक्रमाद्वा नियोगेन
<८<९ प्रतिनिधिश्च तद्रत्‌
१०८६१ प्रतिपत्तिरिति चेत्‌
१०४७, प्रतिषेधाच्च पूरवरिङ्गानाम्‌
१०९६, प्रत्यक्षोपदेशाचमसानाम्‌
१०६२ | प्रत्ययं चापि दीयति
८७७. प्रवृततत्वात्मवरस्यानपायः
१०९.० प्रागपरोधान्मल्वद्वाससः
११२३८ | प्रातरनुवाके च होचृदरीनात्‌

१०९९.
१०५९

पृष्ठसंख्या

८६६
१०९९
८९९
६०६
७९१
९६९
७८८
६६२
११०७
५२
४८९
८८9
७३
१०२९
१०७२
९४५
१०९२
६१३
९७६६
१०५२
१०२५
६४१
१०५८
७६४
१०७.
१००९
६४५
१०१५
९५५१
११०७

सूप्राणि

प्रायश्धित्त निमित्तन
प्राये वचनाच्च
व्रषानुबचनं भेश्नावरुणस्व
भ्रेषेषु च पराधिकारात्‌

फ्‌,
फलचमसो नमित्तिको
फरं च पुरुषाथत्वात्‌
फलं चाकर्मसनिषौ
फलं तु सह चेष्टया
फलश्चतेस्तु करम स्यात्‌
फलसंयोगात्‌ स्वामियुक्तं

व्‌,
ब्राक्षणा वा तुल्यशचन्दत्वात्‌

भ.
भक्तिरसन्निघावन्याय्येति चेत्‌
भक्षार्थो वा द्रग्ये समत्वात्‌
मक्षाश्रवणादानश्ब्दः परिक्रये
भूयस्त्वेनोभयश्ुति

म.
मन्तराश्चाकर्मकरणास्तद्वत्‌
मांस तु सवनीयानाम्‌
मिथश्चानथसेवन्धात्‌
सुख्याद्वा पू्वैकारुत्वात्‌
मुख्यार्थो वाऽङ्गस्य

य.
यजतिस्तु द्रव्यफलमोक्त
यथादेवतं वा तत्मृतित्व
यथार्थं वा रेषभूत-
यष्ुवौ कारणागमात्‌
याजमानास्तु तस्मधानत्वात्‌

|

ृष्ठसंख्या सूत्राणि
६४१ [याजमाने समाख्यानात्‌
४९६ ` याञ्यापनये नापनीतो
११०६ । याक्जीविकोऽम्यासः
११२७ यावदुक्तं वा कर्मणः
रश्चना च रिङ्गददीनात्‌
१०१६ ख.
६६१ लिङ्कमसमाख्यानात्‌
६१७ : सिङ्गददीनाश्च
६६८ ; शिङ्कदर्शनाच्च
५३९ , रिङगदरोना्च
१०७७ ॥ रिङ्गदर्शनाच
शिङ्गदरीनाच
५२२ ` लिङ्गदरोनान्च
१०२र्‌ | सिन
। लिङ्गदरनाश
। ४ | रिङ्द्दनाच
९८६ रिङ्गददनाच
0 छिद्गदरनाचच
रखिङ्गददीनाच्च कर्मधर्मे दि
लिङ्गमविशिष्टं सर्वशेषत्वान्न
१११८ रिङ्गविशेषनिरदेशात्‌
११२९ . लिङ्गसमाख्यानाभ्यां मकषा्ता
७२८ । लिङ्च
९८६ , शिङ्गाच
११३६, व,
| वचने परम्‌
६०० | वचनाच
७८७ । वचनात्त समुच्चयः
७६५ | वचनात््वयथार्थमेनदर स्यात्‌
१०१४ ' वचनात्सवैपेषणं तं परति
१११३ | वचनादनुक्गातमक्षणम्‌

मूत्राणि
वचनादितरेषां स्यात्‌
वचनादितरेषां म्यात्‌
वचनादिति चेत्‌
वचनानि त्पूत्वात्‌
वषट्कारश्च क्वत्‌
वषट्काराच्च मक्षत्‌
वाकंयशेषत्व।त्‌
वक्यननेषश्च तद्वत्‌
वाक्याना च समाप्तत्वात्‌
वाक्याप्मवाय।त्‌
विकारास्द्‌ कामसचगे
विकारो वा प्रकरणात्‌
रिक्त सवारः शषः
विक्रयी त्वन्यः कमणः
रिया षमेह्ाख्लम्‌
विधिकोपश्चोपदेरे स्यात्‌
मथिन चैकवाक्यत्वात्‌
विवि सयोगान्तरात्‌

^

विप्रप्पिषे करणः समबाय--
विप्रयोगे च दशनात्‌
विरोधश्चापि पूर्ववत्‌
विरोधिना त्वप्तयोगात्‌
0िरोषे च श्तिक्ेरेषात्‌
विश्षय भ्रायदशनात्‌
पिरषदश्चनाच पदषा
विहितेप्रतिषेधात्पक्ष

विरितस्द्‌ सथैधर्मः स्यात्‌

१]

[७ |

पृष्ठ्य सूत्रा
१११२ | वेदपरयोगात्‌
१११६ | वेदतयोगान्न प्रकरणेन बाध्येत
७६९ ` वेदोपदश्ातपु्वैवत्‌
वेदो वा प्रायदनात्‌
व्यतिक्रमे यथाश्रुतीति चेत्‌
१००६ व्प्पदेशचश्च तद्वत्‌
८९१ भ्यपदेशश्च दुर्यवत्‌
१११६. व्यपदेशाच्च
७४२ -यपदेश्लाज्च
६३९ व्यपदेश्चादपङ्कष्येत
१०६५९ व्यपदेशादितरेषा स्यात्‌
९९९ स्यपवमं च द्येयति
११३६ व्यवेस्या वाऽथप्तयोगात्‌
१०९४ व्यवस्था वाऽस्य श्रुतित्तंयोगात्‌
६३७ त्यदेशाद्‌नंस्वुतिः
७५८ श्च,
<९४ राण्दान्तरे करममेदः
९६१ शमिता च शब्दभेदात्‌
८९६ , श॑यौ च स्वेपरिदानात्‌
८९७ , शाल्रफडं प्रयोक्तरि
८८१ शेषदश॑नाच्च
११९२ रोषश्च समारूयानात्‌
१११९ रपस्तु गुणसंयुक्तः
१२० रषोऽप्रकरणेऽविरेषात्‌
६४६. शषः प्राचत्वत्‌
११२४ श्रुति-लिद्ध-वाकय
६०२. श्रतेनोताधिकारः स्यात्‌
४८४ । इवस्त्वेकेषा तत्र प्राङ्‌
६४३। स.
६६५७ | सनो बा लिङ्गदशनम्‌

पृष्ठप्रख्या

९९३
८०९

११०९

८०१
८०८
४८८
१०६१
१११३
११३२
९४८
१११८
६२८
७४२
७२६९
९८८

४६१
१०९द्‌
९४९
१०८१
९,५७.७

९१५६

९९१
१९६
८२१
८०
१०४४

€९,७

सूत्राणि

स देवताेस्तत्पयोगात्‌
स प्रायात्कमेषर्मैः स्यात्‌
समासूयानं च तद्त्‌
समाप्तं च फटे वाक्यम्‌
समाधिः पवेवत्त्वायधा
समािरविशिष्टा
समाधि सेप्रसा
सेषु कर्मयुक्तं स्यात्‌
सरूयायुक्तं क्रतोः भरकरणात्‌
संज्ञा चोत्पत्तिप्तंयोगात्‌
सज्ञेपनन्धात्‌
सुतरं प्रकते! क्रयणवत्‌
सदिग्पे इ व्थवायात्‌
सनिधानविशेषात्‌
संनिधौ त्वनिमागात्‌
सयुक्त वा तद्थेत्वात्‌
संयुक्तस्त्वथशब्देन
सस्कारकत्वादच। दिते
सेस्क।रथाप्रकरणे
तस्कारप्चु न भियेत
सस्कारादवा गुणानामव्यवस्था
सस्कारास्तु परस्षपत।मर्ध्यं
सस्कृतत्वाच्च
संस्थाश्च कतेवद्धारणाथ।-
सस्थास्तु समानविवानाः
सवैप्रदानं हरिषस्तदधैत्वत्‌
सवार्मप्रकरणत्‌

सर्वाय बाऽऽघानस्य

सर इ वेदक्तयोगात्कारणात्‌

भे, [क
सर्भम्यो वा कारणातििषात्‌

(८ ]
तेय | पूत्ागि
७९१२|११ वा सवत्तयागीत्‌
८९१ | सर्वेषा चेककर्यं स्यात्‌
१०८९ | स्वेषा चोपदिषटत्वात्‌
९९९ | सर्यषा तु विधित्वात्तदथ)
९४२ | सर्वेषा वाऽरिशेषान्‌
९९७ | सर्वेषा वा छक्षणत्वात्‌
१४. | सर्वेषा वा शेषत्वस्य
९९२ सर्वेषा वैकमृन्त्यमेति-
८७६ | र्वे वाभावात्‌
९२८ | समस्य वोक्तकामत्वात्‌
४९८ | प्ता पस्य।थीय घव्त्‌
८७ १ । साका त्वेक।क५ स्यात्‌
७३२। स।वारणान्न धरुवाया स्थात्‌
११२६ । सामियन।स्तदन्वाहुरिति
६१९ | सरस्वते पिति याचति
१०१९ | घा छिङ़्दात्विने स्यात्‌
६०४ सुतवाके च काति
७९१. त्मञनचनाद्वसो न यते
९९७ स्नन।मण्या च अहु
९२९१ तम पर्पश्रुतनिवने
७२४. स्ताजके।रिणा वा तत्प्योगत्‌
१६१३। म्थानाच पृनस्य
९८४ ¦ स्थानात्‌ पूचस्य स्कारस्य
८५३ | स्यातप्रडतिटिद्ग राजवत्‌
१०६० ' स्यादृनित्यत्वात्‌
९७६ | स्यादाऽन्याचदश्चनत्‌
१०९५ स्ाद्राऽस्य सूनोगवत्फठेन
१०३८. स्याद्वा कारणमवादनिर्दशः
१००२ स्वाभिकमे परिक्रयः कमणः
९८१ | स्वामिनो बा तदुथत्वात्‌

॥

पष्ठ!
१००्‌
९३६९
७८१
१००९
११६८
७०१
१०७४
८०१
८०१
५६५९
९.९४
५३०
९९०
१०८४
६४४
९६१
७५९,
९९८
९९४
५६३
१००३२
१०४४
१०९)
|| १ ४०
८७४
९,९.९५
९१४
१००९
१११.
९७६

(९)

सत्राणि एषठ्र्या सूत्राणि
स्वामिनो वा तदु्थत्वात्‌ ११३० | हिवुमात्रमदन्तत्वम्‌
स्वामिस्षषदशाः करम्तामन्यात्‌ ११०१ | होता वा मन्त्रवर्णात्‌
स्विष्टकृद्‌ मयपतस्कारः ७६४ | होमात्‌
ह होमामिषवाम्या च

हारिथोजने वा सर्व्योगात्‌ १००५ | होमस्तु व्यवतिष्ठेरन्‌

समाप्तं च सुजवणानुकमसूचीप्म्‌ ।

प्ष्ठपख्या
८८९
१०१०
१०२९०
१००८
९९६

दिपोयभागस्यतन्तवार्तिकान्त्गतष्टोकानां

च्छोक्राः
अ,
अगत्या ललणत्रात्त.
^ ^) ^
अन्नम्योऽपृवाहद्धिः
अञ्निमाणवकत्वाम्या
अ्चिष्टोमान्यमाञ हि
ज [+ क क
ञ्नहत्रस्य चैतेन
अभिहोत्र(द३।३्दन
क > +
अदगभ्रधानचिन्तेयं
अह्कटक्षणपरदम्‌
५ङ्ग।ना मृरूथक;टतय।त्‌
अनेनन अपि ५८,
< न न
सलनपु यत्तावत्‌
अज।मिकरण। ३
अत्तः कमेपदल्षपात्‌
अत 2।८द अञ्न
तद्य वद्रुजतत्त
५ \ २९११।११।१५,
२५24 ६.११
भतन्वाएनस्ं
धनि) 1ऽ२(५ त प

[9 {8

ह क
३,त।। "चदम्‌ २। क्य“
अत यद्ये द4र५
*~ ¢" +
अप। ।चर६। चर्चा
अन्यन्तम्‌ ~ _ ^
नयन्तमेवन्त)ऽपि
अत्थन्तरूदि शब्दत्वात्‌
<+" त्वयुक्तियुक्तत्वातु
५थव।ऽनग्रतर्‌५+1
र

वणानुक्रममुर्चपत्नम्‌ ।

००

प्रष्ठह्तर्या ।

७२८
६०७
७४७
८७९
६१६४
६१३
४५३
६४५७
४८२९
९५४
९२९०
४९,०
१०६९
६७५७
६८०
१०२४
१०६९
७१२९
१०६८
७८१
१०३५
~९६
८४१
६११
१०३८

०

-छोका
अभवाऽस्त्विदमेैके
अथव। रैव ।पद्यते
अथापिं ३।खतन्नेत्वात्‌
अदृष्ट प्रथम त्वत्‌

न्व कर न
जरृष्टर्थ प ५२्क।रे
अविकरारे,ऽपे यज्ञेषु
अनन्तरापदिषेन
अनन्शमिपयत्वन
अनत््वितमानत्वान्‌

~ ® ण श
अन्‌।६न१7५८्५१
आष्ट, यत्त्वदर क्तत्वात्‌

~ द... न
+त" १५२८३; भा
अनुवाद पततं
अनवपद्‌ननद्भनम्‌
अने हदपिशपलात्‌
२,न॑कस्ततिपि प्रपि.

म १
भन्तर।छञनुपा१
अन्1रिते च नह्वेः
अन्य ए३ [ह धचन्ध.
अन्य ए१४८२९॥

0
५५त्‌।ञवगति द्‌।१
अन्य^(5प ए मवःनत
जन्भभन हि दा५३
अन्येन द्य काः

| शे ३
अन्यानि प्रधगारम्मेः

ए, १ र,
अन्वग नुष्ठित. £:
सन्वा [द्‌ वचनन;

4

पृष्ठस्य ।
६४८
९८२
७०५
४६२
६९५७
६४८
५३९
५६८
६२५
५०६.
७०१
९१९
४५७०५
५०७
८२३८
९९१
४९.६३
५५०८२
८३६४
९९१
९९१
९४३
८२५
४८१
६४८
६४८
१०३१

५

्छाकाः
अन्या हि वचनर्याक्तः
अन्ये त्वन्ततया तस्य
अन्येनावरुद्ध हि
अन्ये विध्यादिनिर्दिष्ट
अन्वयन्यतिरेकाम्याम्‌
अपकुवन्नपीष्टा हि
अपराधे निमित्ते हि
अपयीर्यावघापित्वात्‌
अपूरवसाघनत्वाश-
अपूर्वे! चैष चोद्यत
अप्रसिद्धश्वरत्वस्य
अप्राप्तविधिरवारम्‌
अनाधाच्चमसोऽवक्य
अना।धने तु विज्ञान
अमितः मामिघनीना

आमत्र श्रतिः काचत्‌

अयमेव च सबन्धः
अयाञ्या एव निमटा
अनुक्तमवे शेषत्वम्‌
अरूपत्वाद्विधयम्य
अभ प्रति न सामथ्म॑
९ ¢ [नाके
अथोमिघानसतयोमात्‌
अस्परो।ऽपि प्रयुक्तम्य
अवदयमेव पतामान्य
अवत्थान्तर्‌रूपत्वात्‌
[^ „भक्त [का
अविच्छिनने कथमावे
अविरोध।त्तमवेशे
भविवकषोपपन्ना स्यत्‌

७१० अश्षेषभ्रहणे सिद्ध
६९४ अश्चत्वं नैव शोणस्य
९३९ अश्वश्चुत्येव श्नीघधत्वातू्‌
६९९ अस्तनातािरोष हि
६८२ भसद्धव्यवाये हि
६९७ अप्तय।गाच्च तनाम्य
६९७ अेयोगादनाधेन
९४८ अस्ताधारणमावेन

७११ आ.
१०१९ आकाष्वति प्रधान हि
५९६ आकारक्षातः प्रमृत्यक
७११ आकादुष्षामाभ्रमेवेक
१०६३५ आख्यातप्रत्यय पूर्वम्‌
७०६, आधारादि यथ) द्रस्य
७३२ आचारयोरसनन्धे
७०९ आत्मना द्य क्रियारूपे
६७७ आदाने च यथा प्राः
९८२ आधारे सवने मिनन
६४९ आनन्तर्यात्परघानत्वात्‌
७६३ आनन्त्येऽपि हि मावानाम्‌
६५४ भमन्ध्रणविभक्तिश्च
४८९ आमिक्षा देवतायुक्ताम्‌
८२६ ' जाभिक्षात्पद्यमानन
५७४९ अआ(विभूनकया शनत्या
७४८ आश्रयत्नेन गृह्णाति
७४९ ' आश्रयम्ताद्शो हीष्टो
९९९ । वततन्नतुरुषायत्वात्‌
८१७ | जास्रकात्तमव चछा
९४९ इ.
७ {७।,दतरषा तु षष्ठयन्त

०

गृष्ठप्ख्या ।; शकाः पृष्ठसंख्या ।

९५७१
९१९
७११
१०३३
८७५
८६३
१०३४
५८१

६५९८
८३३
८३९
४६९
७६१
५८४
५९६
७6
८१२
५७२७
६७८
७९५७
५६३४
५६५७
९.२५
५५३
१०३४
१०६२
१०३५

८९९

[३

च्छोकाः
हतश्च बोधक. शब्दः
इति काथितबलाबह्रवेकै,
इतिकर्तन्यताशस्या
इत्यादत्त इति ह्यस्मात्‌
इत्युक्ते नैष द्‌षोऽस्ति
इन्द्रेण यसिमिन्प्वने
इष्टिशब्द. समस्तं वा
इष्यते पालिक वम्तु
इह त्वध्यायरूप वा
इहापि च कथंमाव-
ख.
उच्यते रशनाधमाः
उत्पत्तिवचनात्तिद्धा
उत्पत्तिवाक्यशिष्टश्च
उत्पत्तिविषिमारोच्य
उद्भाता गौण एवात्र
उद्भातृपदमो द्वार
उदेशम्यापि देश्ञादे.
उपकारमटन्ध्वैव
उपकारेण रोषत्वं
उपक्रमोपपह्‌।र-
उपसद्धयः प्र ह्यतत्‌
उपादेयो गुणा यत्र
उपोदूघातप्रसक्तायु-
उपोदृषघ।तौ दितेनेव
क,
छेद दिप्मृहेषु
कऋत्विरम्यौ दक्षिणा दद्यात्‌
ए,
९कक्भयताः पूरम्‌

एष्ठसंस्या ।
९.२१
११४०
८२६
७१५०५
८१२
८०२

६१५१
८६६

८३६
५१४
५१३
८१०
१००३
१००३
७१९
९९७
९५७
६५५
९१४
१६१९
४६१
६९०

७०२

९६०

च््ोकाः
एककमेत्वपलत स्यात्‌
| एककाप्रयोगे हि
| एककाराभिप्तयोगात्‌
। एकत्रासतति सामर्थ्ये
। एकत्वस्यैव किं किवा
| एकत्वेऽपि हि शब्दस्य
। एकत्वनापि सबध्य
एकद्वितिवतु पश्च
! एकवाक्यतया यावत्‌
| टकशक्तिस्वमावेन
' एकशातानिबद्धानाम्‌
एकसोपानवर््यको
, एकस्िन्नेव मर्गे तु
। एकस्य बेदवृक्षम्य
[एकाह'हीनसत्राणि
| एकरेषियैयमावा्या
। एकैकाग्मम्तु शेषत्व
एतैर छनुष्ठान
एतदयपपरिन्याण-
एत्वा इति सरकल्पः
एताव्तु विशेषोऽत
एतेनाधयवन।घान-
एवमङ्प्रघानानाम्‌
एवमघ्र प्रपञ्चेन
` एवमथद्रये तवन्‌
एषं च दुशमेऽप्येतत्‌
`एवं च प्रङ्तावेतत्‌
वं पति प्रधानानाम्‌

६४१, द्द्‌ एताभः

पृष्ठप्तछ्या।
५२४
११२१
४८०
८२१
9 ०७
५६९९.
७१७
८३१
८३२
५९३
६३८
८२४
८३९
६३९
९१२९
४८८
८६८
१०४३
८३६
५२०
१८४
६९५४
१६९४
९५०
६९१
१०६१
१०६द्‌
६५६

७०९

[ि =

काः पृष्ठस्य |! छेका पषठसख्य। ।

कः, किं च प्रयोग्ामान्य १०६६

कठेन प्रोक्तमित्येव १५०, किं त्व्वरशनामन्तर- ७११
कटेनाभ्यापिते प्रोक्तम्‌ ९६५०, किं त्वकायमृहम्थम्‌ ८०९
कथमाद्‌व सनेव ७२२, [किं त्वन्यं गाहपत्यस्य ८२९
कथमावो हि मावाना ७६२, किं स्वय तद्धितान्तानाम्‌ ९२३
कंदाविद्ुणमेवाऽऽह ६८४, किं समुच्चितयो किंवा ७०७
करणत्वं न तस्यास्ति १०३५ कुत, कृतार्थसयेगे १०८३
करणे तस्य दोषः स्यात्‌ १०३६ क्रुतक चामिधान यत्‌ ६९०
कतां राज्यस्य रानेति ९७९ छन कट इतीहापि ९१८
कत्वे साधकत्वेन ९०४ क्तार्थ मन्त्रपटेच ७९०
कतृणा शाच्गम्येऽ्ये ९०६ करति काठकादुक्तम्‌ ६२७
कमणः कर्मप्ताध्यत्व ७३० कृन्वा शब्दाथमवैकम्‌ ९९६
कर्मण स्ह चोद्यन्ते ६९९ केचिदाहू्यैदाऽऽधार- ८१२
कमणा मेद्‌ एवाये १०५० केनचित्तु प्रकारेण ७०९
कर्मण्यपि कते पूर्वम्‌ ६९२ केवला मावना तावत्‌ ७०१
कर्मभिः साध्यते स्वाथैः १०६५ क्रवलारणवाचित्वम्‌ ६८६१
कर्मशब्देऽगुणेऽप्यत्र ९४२ केवटाश्वाभिधान्यां हि ७१२्‌
कर्मस्थो हि कथमावः ६२४ करतुकायविशेषोऽयं ७७८
कमौण्यश्रूयमाणानि ९२३ ऋनुमध्यप्रयोगो हि ९८५
कमीन्तरेऽनुवादोऽस्य ५९.५९ कतुसबन्ष एवायम्‌ ९८२
कश्चित्तद्रत ए३€ ९१८ नुं प्रल्यप्रमानत्वात्‌ १०६२
ककिम्यो रक्यतामन्नम्‌ ७१६ ऋ^वद्धत्वेन नैवेह ११०२
काम्थनैपमित्तिकाना तु १०६६ कव कर्मं गृहणाति १०६५
काम्यः पर्वाङ्गपयुक्तः ९०८ कत्वथश्वाऽऽश्रयोऽप्यस्य १०३४
कारकं ह्युच्यते कुवैन्‌ ६९१ क्रव्व्थाज्ग बहणे हि १०३४
क[रकेण गृहीतत्वात्‌ ९०९ , कथद्रन्परिच्छदात्‌ , ७१६
काठ्देवतयोना ४९९ | कथश्यावगतद्रम्य- ६९३
कलो यस्य न विज्ञातः ४८२ ¦ कयापक्षित एवाय ६९४
किमुषदेयता तेषा ७०७ । पियवा करक मम्धु ५२८

मिकत्वविगिष्टस्य ७०७. ५५१ > [न। कधि
त ९२

५

श्छोकाः
क्रियान्तरेण सबन्धः
श्रियापदैकयोगित्व
क्रियाशाक।रकत्वेन
क्रौणात्यरुणयेत्यत्र
क्षविद्ट्टनिराकाड्लः
कविद्‌द्रव्यपरिच्छेदात्‌
क्राचिदयस्य प्रमाणत्वं
ख.
खण्डन रुण्मूतत्वात्‌
ग.
गतिः प्वैष्दार्थानां
गत्व।दिवन्न वैतेषु
गुणभावो हि कतृणा
गुणश्चापवयोगे
गुणात्कामो न युक्तोऽत्र
गुणानमिवनात्मलवं
गुणाना च परार्थत्वात्‌
गुणानां यत्र मुथम्त्वम्‌
गुणान्तरावरुद्धत्वान्‌
गणामावाद्धविष्कृत्व-
गुणार्थौपवस्तथ्येऽदहि
गुणे स्वरूपतो घेः
गुणो वा नामधेय वा
गृह्णती मावनाऽप्येवम्‌

गौणत्वं यत्र नाम स्यात्‌

अ, ८१
गणत्वं या वदद्न
>, क १
ग।ण्‌ऽप ताषद्‌ततस्य
ग्रहणे नामधेयं च
ग्रइणादिवदेकार्था-
अ्रूणादुं च विस्पष्ट

पष्ठप॑ख्य। ।| श्छोका;
९०७ | ग्रहद्रव्येण त्रिं फवा
४८८ ' ग्रह चोदिष््य समार्म-
४९८ ग्रहेण वा विशिष्टा किं
८२२ ग्रहे विधाय सम
६६९1 मरहैकव यद) दिश्य
७२९, ्रहाऽप्यावतेनीयः म्यात्‌
८२८ ग्राह्य न व्वेतदेकान्तात्‌
। 8
चतुर्थापश्चमीरूप-
चमप्त. खादिरत्व च
चमपतष्वपि समागै-
नरौ पशौ पुरोडशे
च्वादीना स्वभावेन
चित्रव्यक्तिग्यि नातिः
चोदिनाधांनुरोषेन
ज.
६९२ नहत्म्वा्थामिधायित्व
७*९ जावरन्युदिक््यमानास्यात्‌
८१५ जतस्य हि व्थवस्थानपत्‌
५६२ जातिरेव तु यजत
७५७ उध।तिषो यच्ह।नत्वं
१०४४ ज्ञ.
८१० ज्ञातं च न्क्षणं पतै
४६७ ज्ञातव्या उमये पत्थ
७०४ त.
५९३ ' नच्छन्दोपात्ततद्भूत-
९८२ | ततश्च माप्करेण
७९४ | ततश्चाऽऽहननीयेन
६०९ | तरश्चानवरुद्ध्वात्‌
७८६। ततश्वाषुनरुक्तत्वात्‌
१०६६९ | तनश्चास्य प्रयोमत्य

~ -- --- - ---- -- -- ----

ृष्ठ्ख्या |
७०६
७०८
७०७
७०५८
9०९७
७०८
६९०

५३६
१०३३
७१३
< ८४
९०५
६७८
७९,५

७४९,
<६९
८०
८०५
८६४

६५७
९५२

९.३१
७१२
१६०४
१०२३४
६९१
१०३६९

-छोका ६
जे =
तत्धेतद्हैकत्व
न [^
तता व।चनिकेनैव
भ, # को.
तत्न क्रमा द्विषेवेशे
तेत्र किय।प्रधानत्वे
तत्र क्रियाप्रघानत्व
तन पट्५बरत् क्तिः
तत्र नाम निदषेण
ततर साध।रणीत्यषः
पचे सूत्राणि शेषाणा
तवापि तु प्रहस्यैव
तत्राश्वरन।२।३द।
म स्‌ ४ [+
तमत्‌ च प्ण प्राधि,
तत्रै न मिवीयेत
त्थ धकरण -२५
तभेदा दय। दस्य,
त^।5न।भन।"२।१।१म्‌
५५.5५घ९५५ तमन
त^।5५व,द परधन(त्‌
प्रथा इत्त। द: पृच्‌
५ ९५५१२१०
त५। प। ~न
+> =
य्‌ पं, - 4 (वदषा

ता „, (गन्‌
क ५
पयां १1६५यकभत्त्‌
| ¬ अ १
पथा न निद्यते १५
तथ] पश्वङ्घभकत्वै
त५। ५ त्नीवेतप्युक्ता
न [ क)
तथा य।१ टापि
वथा व्यो१६ररोऽपि
॥ भ)
१५ २54 (वन्व-

प्रष्ठपरख्य। ।
७०५३
३
८१९.
७०९, +
७०४७ ।
८४१
१०६०.
१०६८
९९२
७०७
७६६१
७८०
५५९
६१०३६
७०६
६४८
८६५८
६४९.
७०७
६९९
६९०
६४८
९९६.
<४०
६५०
८४०
७४६
९२१
७०२९

१४९

[ ६

1

छछोका (1
तथा मति ग्ररैकत्वम्‌
तथेकभातुरबद्ध-
तद्बाधादु्क्यश्च
(१ १

तद्‌ब[पेन्‌ नैवेह
तदिदं परि6स्येति
नद्धितार्थोऽत्र लिङ्गं हि
तद्धितेन चतुभ्यौ वा

= न ९
तर ण। भयप्तनन्ष
तत्तामाङ्गयु करप्येत
तया तत्पात्येन्निल्यम्‌
तयोर्‌ामिहितत्वेन
तसमा त्कासाथे एवायं

न~ पे ©,
तस्मात्तदेत।ति मते न कभ
नस्म।त्पच(>२.८२। ६;
तम्मात्लसतिनामावे
नस्मादुनुद्यम्‌(नत्वात्‌
तम्मा यथव सन्दाना
तस्मा द्रेस्नर तलपः
तस्मान्न श्रुतमात्रित्व
तस्मान्ना ऽऽदत्त इत्यतद्‌
तमम त्परस्पराङ्भत्वेम्‌
तम्म्‌। छतणमेषेतद्‌
वस्मिन्प्रदेत्ययं वाक्यात्‌
वन्यते प्रति शेषत्वम्‌
त।९९५९१े नैवान्यत्‌
क न

नान्युत्पत्तिमपक्षन्ते
त्‌(चर,८५८५ श्र
तिरोहिते च कत्व
तिष्ठत्यादावुपात्तेऽमि

_. , _ = ^ ^~
अ५र५८५। (६ ५३०१

षृष्ठप्तर१ा ।
७२१
४६९
५६५
१०३९
७११
५७४४
९३२
६८६
५९४
६८१
९३२१
७४०
६४६
९.६०
९९४
९.४
१८४
६५1
७०९,
७११
९५६
७२१
८६८
९९१
६१६
९४१
८३६
९०५,
९,२९
७६३६

छक 4
तुर्यपरकरणा चष!
तुट्यवाद्धि परसंख्यानं
तु्याथेत्वात् भेदेन
तुल्यो ऽभिधानपक्षेऽपि
तस्यो यद्यपि स्तबन्धः

तुवीयाथेश्च करप्यः स्यात्‌

तेन कारकपतामान५
तेन गृह्णाति हि स्वाय
तेन निपैव मन्तम्यः
तेन प्रकरणप्राप्
तेन प्रणयनाम्वाप्त,
तेन प्रणयनाभ्यापतः
तेन यद्यपि साप५
भ (= र पि र
तैन[ऽऽख्यातऽपि केतव
(०
तेनानिवेदमारम्यम्‌
तेनानुष्टितापित्येवम्‌
0 क ^ प
तेनैकेविषयत्वेन
तेनेतस्य द्विह्पत्वम्‌
ककण भ भ
तेग १।न्युपकुबन्त
तेनोच्यैत तथा तेग
कने ४ [>]
तेनोपसमेनस्यापि
तेषामन्तग॑ताऽपाच्छा
६. च
तक्षा चान०गतच्छनाम्‌
त्रयागा पेष्णवाद्मना
जरिरम्यापतपरत्वात्त
अिरुम्बाप्तपरुत्वा्त
त ४७५ १
श्रषा च दवताचामः
द्‌,
न.
दध्यत्र दशमे पक्ष
डस्य प्रमाणस्य

ठसु । | -छोकाः
७९.८ | इषटश्रुतविरोषे बु
८९२ |ृटेऽपि च फछे तैव
७०६ | दृष्ट्रा हृस्वं नाती
९३९ | देवत।तद्धितोत्पदे
१०३० | देवतादरम्यकतुम्य;
१०१८ देवता या यदुदिरय
७९४ 'देवतासगतिः श्त्या
१०३४ दृहेभदप्रकाराश्च
\७९७ ० द्वित्यदठवत्‌तनन्प
१०३४ ` द्रव्यस्य ।करयय्‌।कतेद्‌
१०३५ द्रव्यस्य गृह्यमाणस्य
१०३६ द्रनयादेचत्र शेषत्व
८३६९ द्रव्येण पा्रनययम्‌
९०२ 2२५८ प्यन्तमिनेन
६५२ 2० पसजनाभूतः
६५० &।र्वभतगुण्य
१०३६ &{द्शत्वमह्‌(नन
६८४ धार्‌ ५षु पराधीन
६९६ @लल्षण्ाः पर्‌ शिष्टम्‌
७०२ व च पदे जातिः
६५२९ & तव्तादुवक्रये स्तः
७०२ द्वयकसरू+यप्तघति
५ ध.
४९९ धमप च वृणोत्येव
७९७ धत्वथमदे क्र्वत्र
७५६ वगत्वथस्य प्रवानत्व
६०१९ धात्वर्थस्य प्रधानत
| पृत्वयऽपि यथा$ऽस्यति
९४१ ¦ प्रभे निविरेव स्यात्‌
८४१ भूष मि्ीयमाने ३

प्ठपतख्या ।
४६२
७६२
८७
४९२्‌
५९६३
७९०
५२३
७०२
५३७
७०९.
५२९०
६६९४
६९२
५१६
६८४
१०२९
८६९१
११०४
६४५७
८०५
७३९
९२४

९६२
४६९४
९.०३,
९०१
६१६
८९८
७०८

--~~~ च्व

[८ |

छोका §

भरीवं साधारणं द्रव्यम्‌

न.
न अरहान्तरसमारगे
म च गदैभबन्धर्न्या
न च तेत्प्रख्यष्पेण
न च त्वष्टुमानेन
न च प्रहरण या.
न चाऽऽदानेऽम्ति मन्त्रभ्य
न चानित्यत्य कामस्य
न चान्यमदेनान्यस्य
न च।प्यन्थपद्‌ वत्वम्‌
न चाप्वन्येन्यत्तन्पे
न चाप्युदि्धम।नत्वम्‌
न चाभप्रव्यये पिदधे
न चावयवप्बन्व्‌त्‌
न चावद्‌५ प्रदानत
न्‌ चाश्वरहनाया प
न चापौ समुदायाः
न चेकरत्वपिरशिष्ट तें
न भेकव।क्यमानेण
न चैष।मेकपाकंथत्वम्‌
म चोमयाभता तम्ध
न तवित्तपय्रहे शक्यभ्‌
न तावत्पशषय युक्त)
न तावद्धमकःर],
न तावदूकव।कंधत्न
न प कक्वाथं एवान्य
न द्‌वीन्द्रिथसव^ष,
न्‌ ्रैनात्वपिष्न्य
न द्रह्यमदुफषव

४

पष्ठसख्या । |

४७९

७२६।

७६१
४९.४
६०६
७६१
५११
६१८
५
६७४
९९२
६१९
५५१
७५
९५७७
७११
७४७
७१४
७०९
४९७
१०६९
५७०८
५६६
६८२
७४१
७११
५४८
७९.९
६९२

छोकाः
भि ५
ननु ज्ञेया यथा शेषाः
।नम्वहुस्यधयोनाध.
न प्रातिपदिकेनोक्तम्‌

न बाघम्येक्पत्वम्‌

न मुरूयानिक्रमे विचित्‌
न खोक देवदत्तस्य
नवमेऽर्यप्रषानत्वात्‌

न वाऽटेदगुणवच्छल्ात्‌
न वाऽनन्यक्रियायोगे

न वाऽभविप्रकषःऽम्य

न वा वित्तातटिङ्गाना

ने उिद्धिपन्ति गातरोऽ॑
नवेन कऋनुना श्यात्‌

न शाखान्तरवदुक्तः

न शेषोऽन्यः प्राय॑त्वात्‌
न द्लोणल्व।रिवस्तख्या
न श्रनेर्विनियक्तुत्वं
त्वथो) निर्वास्य
,ने सावयति पादन
ने पतापतदृद्य बलवत्‌

। न सास्नानुगतिदेएा

न हि मोभिरसद्ध.

न ( क १
च्‌ ।ह्‌ ।भनपक्रर्‌ा4:
न हि व्यापङ्गि।तज्ञानम्‌
हि सामान्यश।स्रेण
न ह्येके स्ट

न ह्यन्नमक्ञणाद्रकष्यः

~

न द्ेकम्मिन्पदरे युक्तः
(न हयेन प्रधगेण

~+

पृत्वा |
६५२
१०६४
५३२१
८६१
९३५७
५७७
९४८
७५
४८८
७१०
८९०९
६५६
५५६
८१५
६९२३
९२०
८२०
९४७
१०३४
१०३१
५४४
९५३
५२५१
६५६
७४३
९,८०
६६९.
७१द
७२०
६२१

0.9:

न हष कर्मकर.

नानारभ्यवििध्यप्त्या
नानावेदम्वरम्तम्मात्‌
नान्यप्रकरगणापात्तः

नापेक्षा यम्य यच्च।न्ति
नाम्ना पान्वयमानं च
नाम्ना द्विधैव संबन्यः
न[सति कतुम्बन्ये

न्‌ भ्मिन्परमर्मरद्यम्‌
निः्रेण्यारेहण५।प्य

नित्र। गद्यम।नत्व्रातु
नेत्यमेन्न च द्रम्थ-
य तेचानुवरवकयाि
५ हि किरमा०५९५न्‌
[; शाबव्डायसब +

2 उ" ॐ

[६

=

नेष्ये हि तत्रास्या,
निनपननेनं जाना
[गवेश. [च १
निषेव प्रापि
निप्डकषटदवनामध्यः;
निष्पन्नत्वाविक्षप्.्न
[निप्पन्नेन्‌ (नभित्तेन

पृष्ठ^स्य। । | ्छकाः
९९६ तेकशरकेन ख्यातः
८८७ तैकप्रयर्नशवाध्यत्वं
१०६६ नेनेन।पि प्रधानेन
१०६९१ नैित््किं तु प्रह्ती
८१२ नैमित्तिके श्रते य्व
७३२ नेव तावदुभौ रन्ध
८३० नैव हि द्रघ्यमात्रस्य
६१६ नेव राहाद्धमुस्त्वम
९३६ ~व ह्यनेकशबन्धात्‌
७७१ मरता प्रमाणत्वम्‌
९४४ नैनोतमविद्धनन्यात्‌
८३४ न्न सप्रदायाद्रा
+ प्‌,

५६२ .पटम्य दष्क इत्यत
६०३६ ,पदतद्धागवाक।-
७९९ | पदञ्याद्िना नाम
८८० पद्‌(न्तरगता यत्य
५८९ प१ान्तराणि यत्ना4
५६५, पदुथं एव काक दरि
५६६ ' परप्रकरणग्थानाम्‌
६५५ ' परर ।दपैवदरिषु
१००७ पर्क्रयो हि पवतर
६८२ परिग्रहपरित्याम
७,० ५।रच्छद्‌। गवादन
९७९ पदुकामप्रयगे च
४,७५ पडचप्नठदात्वस्य

९५ १ ' प्या्स्योच्यमानोऽयम्‌
७७८ भपासिकन्पेऽप्यनित्यत्वात्‌
६९२ षश्चटश्यमन।धिल।
९५७९ प(निवावयवप्रायाः

पृष्ठष्तसय। ।
१०३३

५९६
६१६

१०६३४
१०६३२

५८४
९५३२३
८१६
५५१
८३५
५८०

५७०१

९८५
& ७९,
७१०
७१८
८२३३.
७१३
७५४१
९६६
९८७
५७०५
९२०
८६८
६५०
५७६५
७५ १

१८३३
५० ६।

२९

-छोकाः
पिष्याद्धै समस्तं वा
पृनःशरुतिरनन्याथौ
पृनरुचायमामश्च
पुनर्विंधानप्तामथ्योत्‌
पवाक्येऽप्यन्योक्तत्वम्‌
पुभ्यापारनियोगेन
पुर। कल्पम्वरूपेण
पुरुष हि परित्यज्य
पुर्व प्षाखरयो छत्र
पुषे गुणः कथित
पर्व तेनैव शन्न
रवै प्रमनातत्वात्‌
पृषं प्रघान्नद्ध

;

पृ यच्छहरसबन्वात्‌
ष

प स्यानं त इत्यारि

प्रष्टद्वयविकर्पः स्थात्‌

पौभमासतीपमिद्यागात्‌
पौभम।म्य(तिरिक्ताह्‌ः
पणेमास्या यदा निस
द, ९ ए. (
पौवोपचनटी यस्तव

ॐ ९ न ८५
पौवोपथं यथा पृत्र-
पृक्रतप्रत्यभिज्ञ(नम्‌
प्रक्तप्रत्याभिज्ञानात्‌
प्रकृताद्पि भेत्ृत्वम्‌
प्रकृतानामसद्धावत्‌
्ङृतिप्रत्ययो पूरणी
परकृतौ तदपत्ये च
परजपिततित्रतस्थत्वात्‌

ृष्ठ॑रूया ।

८८१६
६२,
७०८
५६४
६९९.
५१५
८९९
९१०
९०९,
९२४
४९६८
८५९
५१८
९७१
८२८
६४९.
१०३६
६३४
४७१
६२६
४८९
८०६
१०३३
५६९
६ ०५७
६०९
४९०

] <
| छक

प्रज्ञातदेवतत्वाचच
प्रतिग्रही तरि स्पष्ट
प्रतिषाद्यमिदं द्र्य
प्रतिप्तघातवर्तित्वात्‌
प्रतीतिं प्रति नैवात्र
परतीतिन्यतनिरेकेण
परत्यक्षविधिसद्धावात्‌
प्रत्यक्षा सगातिवमक्य
लय. पनिङ्ृएट4--
प्रत्ययश्च यथा मन्त
त्यया, ममानोऽपि
परत्ययाथग्रधानत्वात्‌
प्रह्ययार्थबहुन्य हि
प्रत्येक हि समत्वम्‌

प्रथम कट एवाऽञम्बा

परषानमात्रमेवोक्तम्‌
प्रधान नयमान हि
प्रवनादौ विधीयन्ते
प्रताना प्रवानैश्च

प्रथानाररप्यनोऽङ्ानाम्‌

परधानैरपरयुक्तानि
प्रपद्यते खपातिनाश्भीतेः

प्रयुज्यते पद किनेत्‌

प्रयुज्यते हि वेदेषु
प्रथोगपरिमाण च

ि [+ ह
भ्रयागा. सान्त तस्यान्स

= ५ ~
प्रयज ऋ१३६। चश[

४७६ भ्यो. प्रयाक्तारः
च _ ~ =
५८६ | प्रानक।ऽप्‌ दषगा

९११

1 छि ५
प्रयोजनं च प्रसक्त

प्ष्ठप्ख्या |

४७८
९६९.
९.९९
८०४
५9०५०
६९९
५८९
८२२
५६१
७१०
४६९८
४६३
५२३
५१८
४७८
६४९
४८६
६५५
६५४
६५६
६९६
५७०
९६९५९
४६९७
६४८
१०३२२
६९१
६४७
९५१
७१३

[ = ~< =

छेका;
प्रयोजन विधे. किं स्यात्‌
प्रवरो न स्वतिक्रान्तो
्रशम्तशचब्दरवधारितेने
प्रसक्तानुप्रमरक्तोक्तम्‌
ष्खिद्धिरिति विज्ञान
प्रिद्धेनाप्रिद्धम्य
प्रपिद्धे भावनामद
पराक्रनेनं कथमावं
प्राकपर्ततिकसनन्धि-
प्राजापत्येषु यागानाम्‌
प्राधान्याच्छेविणा साक्षात्‌
प्रघान्यान्न अरहभ्तावत्‌
प्राधान्यनात्र नोपात्ता
प्ाधान्येनेह कनुख
प्रा्तम्तावदुणो नेव
प्रापि कमंणि नानेक"
प्रति करमण्यनेकार्थ-
प्राप्नाति हि प्रधानस्य
प्रयिणाऽरखूयातसनन्षि
प्रायावचननिर्णेयं
प्रसिद्धिकी तोः द्ध

ए
फ़ल्वाक्थे यजेरव
फलाय विहित माम

घ,
बटाबरविविक्ताना
बहु्ीहिषमःोऽयम्‌
माधस्तु यदि कल्प्येत
बाधम्याक्तप्रकारत्वत्‌
नायिदेव श्ुतिनित्य

[११]

पृष्ठसंख्या । |
७११
१०१९
१२३.

९५०
७४८
४७६
४६९३
७३६
६७६.
६५०
९५२
७०८
९१७
९.०३
५४२
८९
५४२

७२०

४६७,
९५१

१०३६

९८२

५९१, मन्त्रय तु त्राह्मणचोदितायै-

<६२
६०९
८२९

च्छेष्काः

अ के
बाध्येत फल्लोमेन
बारुत्वादौ समानेऽपि
बिन्दौ च प्मुदयि च
बिभ्राण. पुरूष राजा
त्राह्मणत्वादिमयुक्त

भ.

न [3
मवेत्फलश्युति्या तु

ऋः म भद
भारो यो येन वोढभ्यः
भिद्यते भावनामात्र
भिन्नं मिजाद्िदेवत्य
भिन्नानां हि पदार्थानां
मित्ते एते यतो वाक्ये
भिन्ने हि विधिसामर्थये
मृतान्तरानुबद्धेन
मृयमा च प्तथमेत्वम्‌
मेदान> रवक्तन्य
(व म्र
भद्‌ च टएप्ाम+।
भेदन श्रृतिदिज्धाम्या

। मण्डवे बहुशस्तृधिः

मन्मच।दकयीम्तावत्‌

मन्त्रत्राह्मणतकरोणा
~ अ

। मन्त्रवान्नियमेयुक्त.

| मन्त्राणामवि यत्कार्यम्‌
मन्त्रोऽपि रशना क्षी
, मन््रोऽये गाहपत्याङ्ग

` मन्घ्रो यथा समान्नातः

८५९ मम प्रतिदिन सर्वः

८९८'

+
महाम तक्नहुस्थाः

पष्ठपररूया |
१०६६
९२०
७७ 6
९०५
५५९९

५४६
९९१
६१७
१०३१
६४८
८४८
६१९.
७०२
९६७
५४८
४७२

७६२९

७४८
\७९,३
८०४
९९०
९७५६
६४९
७११
८४४
७६५
६९७
७०१

च्छोका ति
मिथश्चानर्भ्रनन्यात्‌
मीमांसका हि वाक्यार्थ-
मुरुषः प्रत्याय्यते कम्म
मुरुयः प्रथमकायैत्वात्‌
मुष्यकाछत्वमङ्गानाम्‌
य,

यच्चान्यदविनामाव-
यच्छब्दरम्योक्तिप्ामथ्यै
यजिन। विहिने यागे
यज्ञाज्गक्वाचच तच्छरेषाः
यत्ञेऽन्यतमवेदाद्न
यतः कतृंगता सेमा
यत्त शेपः पराधत्वान्‌
यच्छत्न माप्यक।रेण
यत्पुनयेनमानादि

यत्र द्रवयगुणैका््य
यत्र नामोपपदयेत

यत्र वाक्येन सबन्धः
यत्र पतामान्यतः प्राप्स्यन्‌
यथाऽञग्रेयादिवाक्यानाम्‌
यथाकथविह्छम्पेत
यथा चं द्रव्यमिच्छन्तिं
यथा च द्रव्यप्ामान्य
यथा परश्वारतनः पाता
यथा प्रकरणप्राप्

सथ। प्रकरणं हित्वा
यथ फलप्रद प्रय
यथाभिरषित यत्र
यथा रक्तोपवानेन
स्थां वनादिमवाताः

[ १९]

ृष्ठपरुया । | -छोका-

७३९ |यथा बोदिरयम। नत्व
७०६ यथा शीघ्रपरत्रत्तित्वत्‌
1 [अ + ९१.
७९० ' यथा हि शकुनित्े
८६२ ' यथहाम्प्पदार्थोऽपि
४८२ यथयेकरबनधन।यैत्वात्‌
यैव क्चिदुक्तवाऽपि
यथेव पुभामान्ये
त) क, _ ०
यथैव पीरपेयेषु
यथेदर वारवन्तीयम्‌
युधेव हि ग्रहत्वेन
यमेवारत्रयपपक्षा
सयेवाएक्पारदौ
+
६४७ यवे तपतततक्याना
4 १.1
९५३ यटाऽनुमितयाऽप्येष
६८१ शटा तु प्रतिनिद्धत्वात्‌
६९१ यदा म्बसमतेतोऽर
८०१ | यदि क्रियाप्रपानत्व
९१७ य॒दि चद्रभ्यवाचित्वं
७०९ ¡यि तावद्प्रहः सर्ग
९१० यदि तावद्विकस्पेन
४७८ यदि द्रभ्यता संख्या

६५२
८१४
४९४
९९४ ,
९४२९

६९२ .यदि नामाविभागः स्यात्‌
८०३ यद नामास्य विज्ञातौ

७९७ यदि प्रकरणं त्यक्त्व
१०६१ यदि प्रथमशब्दो ऽयं
९४४ ' यदि युक्त्या विनैवेय
६०० यदिवा स्तेत्रश्ख्ञ
६१६९ यरिश्व्दपारत्यागः
४६९५ यदि षष्ठी भवेद्र
८०४ यि ह्यह्गङ्गिभावत्र

-------- -------~

पृ प्रख्या |

७०८
८२८
८१२
९६३५
१११
९१९
९११
७००
५६७
७४३
५४९
९११

[१३]

यादि श्याटम्भनिवापौ
यद्यपि प्रकृते तम्मिन्‌
यद्यप्यवयवद्व।रम्‌
यद्यप्यस्य हविष्कुत्वं
यद्प्यहसचा कु
यद्यप्यादौ गुणत्वेन
यद्यश्वरशनाध्र्षि
यद्य गमकत्वेन
यद्यन्य नियुक्तस्य
यद्याहत्य विधीयेरन्‌
यद्ु्पत्तौ न विये
यद्रा मावनया कनां
यद्रा भिद्यत इत्य्वम्‌
यद्द्विशेपेण
यद्वेरय।दिनिमित्तेन
यज्निमित्तमककष्यायम्‌
यन्मात्रमवं, कर्भति
यद्यक्षणा हि भवतः
यर्म) द्ेद्‌ मविज्ञ।य
सस्मिन्नन्यपदूथि च
यम्तु शक्त्या परित्यक्तः
यभ्य ्रहणवेलाया
यस्य।पि कारक वाच्य
यागपतधनता कुयात्‌
यागस्य फलप्तबन्यात्‌
यागहो मावमेदेन
यागानुमन्त्रणानीति
यान्युत
पागपूकप्रयुक्तेषु

पष्ठमख्या । ¦
९७८ |
५९९
९१४
९६८
७५५७ ।
७८?
९०८
७१२
८१६
७१२
६६८
४८३
९१७
६८०
९०२९
१०६९
१७५.
४७!
९१८
६४८

९८

७९ \

४८९

-छोका

क \
या गुणम्योपदुवाणम्‌
यामोपदक्षवेायाम्‌
यामोऽयमिति विज्ञानम्‌
याज्या मक्षवषट्‌कराराः
यादशं द्र-थसंन्रद्धम्‌
यम्य हि धूमम्य
याष म वेचन्4/च
यावच्छरृतोऽपि शब्द ` सन्‌
यावज्ञीवपदास्यात-
यवत्प्रकरणादीनि
सवद्धि विविमामर्थम्‌
यावन्न वििसम्प्ः
दप कप +
येन मन्त्रेण यागाङ्गं
मेन येन करेण
यव हेकुनैतेषा
गेनोत्पत्तौ न याज्थात्व
येषा परथगनुष्ठानम्‌
न वेऽ
याअपैत्मग्ररणात्सोम,
१ ४ = क
य1ऽधः प्रन्र्षट्‌2ऽ।१
योऽश्वपरतिगरहादेव
योग्यता लिङ्ग मित्युक्तं
योर गत्वेन च सिद्धत्वात्‌
यो नाम्‌ क्रतुमध्यस्थ,
न र
य। हि नववद्धूनः सोमः
या [हि यम्य।भेघानाय
यौमिकेमना यथा नतिः
यभ या प्षमास्याप्ता

२१

राजन्यः श्रिये षठः

८८४ | राजा निक्त एवेह

पृष्ठनख्या |
७१८
५२४
४.७१
१०१४
९१०
८१६
७०८
७१९
६२९४
८२६
५४६
९.9०
५६०
७०८
१ ५ ५५७
५६१?
५८६
५७९. १
6६९.
९५९
९ ८५७
९६
९.
८०० `
८२६
८५५
८२०

९८६
९८०

-्छोकाः
रूपप्रकरणद्ध।र।
रूपस्पदा)दधो येऽपि
रेवनीवःरवन्नीय-
रेव वीवारकनतीय-

2. दम॑णीनि सूत्रेण
छकार लक्षः ¡ तात्‌
ट यचक्षण्े
मभ्युमन चेन्‌
द्प्ररणद्रर्‌।
इपर्यादरित्बन्धः

&।4^] त्‌ व्क

ए
ट ([व्‌ १।५३ व्‌9।१

६

1441 ततन

4५5१ तुया दाता

ट (५ कैप पपन्नत्वात्‌
च्‌,
पत्तयाक्^गत्‌ स्त
वक्तव्या पारभात्र च
वननन्याक्तमदेन
वदन्ति स्मिषेनीवत्‌
वेद॒दिति श्वपेरय
वयेवस्थाऽभिवीयत
घतेम्‌(नक्तद्पेण
वर्तेत यदि मदन
धाकेयभेदृतेदृकत्व-
व्‌,कदान्तरेण तत्करं
वावेयने यदि यागस्य

| १४ |

प्ष्टक्नख्या ।

७६६१
७९२
५५९य्‌
५५२

९०२
९.३९.
६५५,
८८७
७११
६८२
८९. ७
७१२
९६३
७८४

१६६२
९.५९.
५.५९,

६५१
६५३
७०६
७३८
९५०८
९.५४
७०६
१०२८
१९६९
५४१
९६७

छेका
वाक्येन सर्वपयोगात्‌
वाक्यनाऽऽघानवुट्षानि

वाचकेनेकवकंत्वात्‌

बाच्यकाख्युने। यागाः
वाय्यवाचकसबन्धः
व।च्धवाचकपं बन्धः
वाजपेयः समास्यानात्‌

कनपयेन सबन्धः

।वदयरमनिषु २।पषु

बनि वनिते कुयौन्‌
वाजिरन्द्‌ ऽपि व।ऽथादी
विक्तीना तु नास्तं
विहते यावता टिद्ध
विच्छता मामिधेनीना
।१द१द्‌द्र्‌। ।ह्‌ पबन्प्‌ा

५

वेवरानाय प्वनैन्ते
पिधाय नियुक्ते हि
मिपि प्रवर्वनानो हि
विवित्व प्रत्यपात्तम्‌
नत्वे यद्यपि श्रुत्या
पिपत) प्रोतेमाय च
विपरिपवे मावनायैऽपि
विधिरेषु भवेरेवम्‌
विदि प्रधानानाम्‌
सरक्त गृहीतं यत्‌
यीयतेऽनघात।दिः

धु धमानमप्यवम्‌
पेयमात्रमप्यन
यानेकमाञऽि

५१5 हि पक्षिन्‌

2

ॐ

32, ह -22 -2) 32 2)

~+ =.

पृह्प्तख्य। ।
९.५०
७६९७
८३१
४७६
९२२
४९४
८२८
७२८
५३५
५३७
१०६१
<६१
७६४
७०८
९,७४
७०१
५७८
९.६१
९.७
५५८
७०१
५०३
८९६
७६६
७०३
१६९६
५७२९द्‌
५६०
५१७
९४

[१५] `

-छोक। &
विध्यन्तो वा प्रवर्तेत
विष्य्ैवादसतबद्धम्‌
विध्युक्तिविनियोगा हि
विना यप्रानुषङ्केण
विनियोकत्री श्रुतिस्तावत्‌
विनियोगामिषानघ्य
विप्रकृष्टफटं शक्ता
विभरयोगे इ दष्टस्य
विभक्तयो विधीयते
वेमाक्तेकच्यर्ूपेण
विमकत्युपात्तकमेत्व-
बिरोषित्वत्प्र्त्येते
विरोषिनेस्तरेको हि
मिशिष्ट्रहणं नेम्‌
विशिष्टो हि वरिषिः कृत्लः
विशचिषणत्या २।न।
विशेषभा्धिना ९;
विशषण पेनन्पात्‌
वि २।१५तिपत्त्थ;
२११६८ द्यतत्‌
पिदचषश्चायमे३।६4
विशेषहेत्वभवे [ह
[विसेषणतया नैव
विरपणिचिश्चायं
विसेष्यत्पेन सपन
विश्ेदेवाश्च ख्ढयैव
विषम्वादिय।यस्बन्ते
विवादः स्फुरो छत्र
मिदिविप्य विधिनात्ती-

विरते विनियुकशच

9. [ नन
एृष्ठप्पा || छकाः

६९१ दषेन प्रवेष्टव्यं

„ ८०६ | वृषटिकःमपदेनात्र

८२९ | वृष्टिकामपदेनैव
६१४. दिकं देशप्रामान्यं
८६० | व्यक्तयो हि विधीयन्ते
८३१ | व्यक्तिधरमश्य पुस्त्वादिः
१०३६ | व्यक्तीरुदिश्य यत्कमं
११९ । व्यभिचाराच्च न दन्य-
९३७ | प्यभिचा्तिरेकोऽपि
६७६ | व्यवध।नात्तमित्यस्य
७१९ | वाहीणा प्रा्षणे यद्वत्‌
९८७ , नद्यादुन प्रधानत्वम्‌
<३२४। श,
९१९ वेथते चागृहातेऽपि
७०४। शाकं त ह ्विदेवत्थः
९०३ ५ तन।ह्यग्युक्तः
९६७५ शब्दृत्र्मरमनोऽप्येवं
९३२९ ` <मत 4चेद्‌
४९८ ¦ ९ब्द्तनि(नित्ते हि
१०६७ श्म्देशकप्यनु५।२५
१०२२९ २८्ना नह्‌ ढीपेन
४७७ शब्दाषर्येव मुर्पत्न
९९८ सन्दर्त्यैव साहित्यात्‌
४८९ शासय हयक्था नयान्‌
६७६ ' राख पि५५। य इत्यव
९३७ शाग्बान। युगपद्‌.
४९ १ शाखान्तरगतस्यापि
१००१ । शाखान्तरे यथा कम॑
६१९. ` शारीरो निपरहो यत्र
७०६ | शाजधेण चोदिता ये हि

पर्प |
७१४
११२७
९६९७
८९१
४७६१
९२१
७०९६
१८२
६५१
१०१८
९४९
६६४

१२९०
७द्‌
१०२१
५०३
७५१
९६७२
७५६
६८१
७४६
१98 ७
९२९
७४६
६२८
९४१
९३१
९६९५७
११०१

श्छोकाः
श्ाज्ञे यद्यपि नतेषाम्‌
शीधश्चत्या पुरा प्राह
शेषत्वे कमभेदान्त
शेषत्वे केचिदिच्छन्ति
शेषं तस्येव ते विद्यात्‌
शेषटक्षणमात्नोक्ता
शेपस्थैवापिकारऽत्र
शषोऽस्याम्तीति मत्वथात्‌
श्ोग।दीना न चान्येन
शोणेऽपि ‰ै4 वानित्वम्‌
श्चृतमाज्रस्य भवेस्य
श्रुतशठ्य।भिपरेयाना
श्रुतेः करमान्तरक्ञान
्रुत्यथै, प्निक्ृष्टत्वम्‌
श्रुत्या तावच्द्थ॑त्वं
त्यादिना समथम्य
श्ुल्यादिनि, प्रमागैश्च
्रुत्यादिममवाय च
श्रुत्या यत्र निर।काष्
धरुत्थेव द्रु्यननन्व
्रुत्थेव ' सुषार्थं हि

<

्रुत्थव समवायत्वम्‌

५

त्येव पपद्स्यायं
श्रुयते दो षत्तयुक्तः
श्रयन्ते बहवोऽत्राय);
शौतव्यापारनानात्वे
ष,
पृण्ण।मनन्यादियागानाम्‌
स
पद्दु्ारणा्ो वा
]

न

1

[ १६]

धकप

प्या । छाका

९२७ ' पङ्कदेव श्रते हाम
७११ | सत्यप्यवयवार्थे च
६९० सत्यप्यत्याप्रता शक्तिः
६९४ सत्यमस्ति श्रुतिर्येयम्‌
६५९६ सत्यं तद्धिहितम्याम्य
६९३ सत्यं प्रथममाधानात्‌
६५१ समेनातिदेशेन

९५२ सपम्या तु तद।धारः
९२१ पक्रन्तविपिसताम्य
९१९ , पस्यामात्रविवक्षाया

७०६ ` संख्याया कारकेव। षीः

७२० ` स्याक्मागमबन्धौ
४७० सन्ञानदीग्यवच्छिन्नः
५३९ । ॥।८ध वकंयद्यषण
६९८ ` पिदश वाक्यशेषेम्यः
८२९ ' पदे. क्रियते एवे
६५२ पनिवानोपनीते चत्‌
६९२ , सभ्दानत्वमत्र च
८४६ ¦ पपरदायागता मुक्त्वा
५१३ भ्चन्पस्य च भ।वत्वब्‌
१०३३ । तनवनेच बनः
९३८ धमस्य केवला चेव
९३४ पतमानदेशता नित्यम्‌
९९९ ' प्षमानवियिपल्े &
५९९ पमान।३¶१य८१ (ह
४८५ समानविषयत्व हि
, समाः प्ति साम्य
४७७ पम।सतद्धितोत्पत्तिः
सम।साथौ द्विनिप्ड्प्य
७५६ | सृदायादवादस्य

प्रठपंख्या ।
६२६
५३७
९.२९
७४
७१२
५९.१
९४८
८१२
१०६६
७१२
९२५
७०८
५२९
९.६३
९५२१
६९५
६१६
९५३६
६१९८
६७७
६७१
४८२
९.९६
१०९४
१०३२
८२२
५५७१
८८५
१००७

५०६

-छोकाः
समृहास्त्वेकवाकंयाना
सेमारम्रहयोः किं वा
संमर्मीकत्वयोरेवम्‌
समार्मो यदि सयषाम्‌
सम्यग्जरणरूपान्ता
संयोगः पृवेणिद्धो हि
सस्कारत्व्दतिकरान्ते
पस्थास्वपि बु तावत्त्वात्‌
स्वन प्रत्यभिज्ञानात्‌
सपत्र योगिकैः शनैः
स्वतैव विकल्पानाम्‌
सवेथा नाधिता तावत्‌
स्मया लक्षणं नाम
स्वद्‌] ह्यतिनाभूत।
सवेपृसा स्वप्वेदय
सवैप्रकारमम्वि्ठं
समैप्रकृतदेवत्यः
सवेमञ१।९त द्रः
पवग दितमृहेषु
समस्यैव हि कायाथ;
सवारूपतिषु कतृणाम्‌
सवण्यव हि शासना)
सवा तावत्म्मरतिनित्य
पवां ह्यध्ययनेन
प्ण विषिवेदाया
सवनी यान्परोत्पाद्च

स शब्दो सक्षणा याति
सह विध्यविभी युक्ती
पराक।र्कावयवत्वेन
म कं षोतयेमातग्‌

[ १७

एष्ठमख्या । | -छोका
८०४ । साक्षाच पुरषा्थत्वात्‌
७०७ | प्तक्षाद्योग्यसंबन्धाः
द | स्ता च प्रकरणेनास्मै
७२० । पाधकत्वं द्विषा दृष्ट
ध
९७० प्ताधारण्येन प्रयोग,
११०४ प्ता्ददथपिषानं §
१११७ | साम५ कमणस्तावत्‌
८७३ । पतामथ्भलिष्ठमाषानम्‌
६३५ | समानाधिकरण्येन
६७९ ¦ सामान्यकारणात्पराठ
८४६ | सममान्वपापणाशङका
६८९ पामान्य स्यादिद्‌ ज्ञेयम्‌
७९१ सामान्यविधिरस्पष्ट.
१६९१४ | सातिेनीत्वमप्यासा
९१९ | पामिधेनीः प्रति प्रि,

७०८ | पिद्धान्तेऽपि ठु याम्या

७७० ` (पिद्धानते कदु्युक्त
८९८ ५दऽद्गत्मे तत्तेषा
८०४ पिद्धेसतुष)प्वापेन
१०६६ पिहशन्दः कविद्रौगः
९१२ पुनर विधिवाक्ये तु
९२२ . सूत्र रोऽपि विकृतो
९०८ ' पुत्तवाकः प्त तत्रैव
७८१ | पूतरेण परदे
५ १९ । मुञ८५व ¡हं तत्तमम्‌
१०४६ | सोऽयमामाणको खके
९०७ । पतौमरस्य समस्तम्य
७१९ । स्वुतिई$कात्मङकत्मेन
८४८ ` स्तुतेपि हि पृजात्वात्‌
७०६ द्तोनराख्रादुवाकयादि

पृष्टस्य ।

१०६४
७ १७
१०३९
४६१
७६८
१०६द्‌
९.११
९५८८
४८०
८९८
७१०
४९८
९७ 3
७६१९
१०६१
४७६१
९०८
१०४०
१११
५६३१
७१०
१०३१
७७9
८४७
१०२
७१२
५६७
९९६१
४९२
८१३

छोकाः

सतेत्रस्ताघनमूतत्व
स्थाल्यादर्योऽपि कतुतव
स्थितेऽधिकरणे त्वेव
स्थिते यागस्वसामान्पे
स्फ्यादेरुत्पत्तिप्बन्ध
स्मतः पुरुषमाच्नस्य
स्ृतिप्र्ानुवदि हि
स्ृतिभिः पृरषो निलय
रवरूपहेतुसंबन्ध-
स्वरूपानभिधानत्वात्‌
स्वर्लोक तैज्तभाया
स्वाद्धेन पशवदश््येन
स्वाध्यायग्रहणेनैका

स्वामिना च विनादामाः

[१८]

पृषटष्ख्या ।
५५४

९३६
७४४

४७०
६७१
९१

६९२

छछोकाः

म्यतकरमकत्वयुक्तं यत्‌
म्या्ेणौणमिम्द्तव
म्यादहू्विधान ते
स्यानादिः कटपयाम्यन्त.
स्यानाद्ररपिं शाषत्व

ह.
हन्त्यादावपि शषत्वम्‌
हविरन्तरमारोच्य

१२०, हविषो यदि पौष्णभ्य

७४३९१ पसयवनाथोनाम्‌
१०३१ हिरण्यवाप्तो घरमे

९१६९ | होमाह््य च याञ्यात्व

१६९४ ' हामो हि प्रकृत" शुद्ध

समाप्ता च तेन््रवातिकस्थन्ठोकव्णानुक्रमणिका।

आहृत्य दितीरभमे तस्तरवातिकस्थाः श्टोकाः-१००४
आहृत्य भागदये च श्टोकाः-२४२५

सतन्तवातिकशावग्भाष्यसहितमीमा सादने

शृद्धिपत्म्‌ ।
[र १९ चं
पुट पडक्ता अशद्धम्‌ शुद्धम्‌ ५ १द्क्त।
४६२ ६ ततान तनाऽन 9
४९३ ७ तम्प तम्य ५०१ । १
१० च्यत च्छुयते २९
१९ तव्याऽप्‌ तव्याप्‌ +०२ १३
१५१४ £ रष्टाप्‌ शिष्टाऽप्‌ २७
४७२ १९ वृत्यवि वृत्तरवि २८
१९ न्यस मन्यते ९०६२०
४७३ १३ क्ष्ण लक्षण, ५०४२०
४७४ ६ वाय वाय
२९ पाणभा पौणमा ११९
४७९ ७ एके एकं ९१
२७ माभ्यं माम्य
४७६ २८ यागाम्या यारग्म्या ५.
४८१ ११ पण--यञजत-- +
८ वीर्ण-यनेत › ९०७ १०
४९६ २५ मविप्यति । कथ ५०८ ४
---मविष्यति, क्थ ५०९ २२
४९५९ १८ नाष नाष २९
४९७ ३ जुहाति जहाति ५१० २
४९८ २७ पटे पदो-
४९९ ८ धातुय धातुय ३,
२३ कथमा कथमा ८
२४ त्स्या त्म्यात्‌; ५११ ई
२९ धातुम धातुम , 6,
५०० १६ अध्वरः दत्याघारमिति- | १४
अध्वर इत्याघ।रम्‌" ;ति २९

अशुद्धम्‌ शद्‌
स्थराय न्यायः
विधाने | विधाने
न्ना नत्वा
सवर सैन
निधि विधि
श्चाल श्चाऽऽल
यवा यत्वा
दिरयेनं दिश्येत
(अ.रपा,
अ,दपू,६) ।
वाचेत वोचत
म्यान्तवान्तर--
स्यावान्तर

त्वात्‌ | त्वात्‌
गनम्‌ । गतम्‌
होति इति' होति" इति
येने येते |
१८तै० १ते
त्वात्‌ । त्वात्‌
गृह्णात्येव--

गृहपति, इत्येव
कम र्म
बन्धा बन्धा
ष्व _ दव
तरच । ततर
देवतां देवता
न्मा नास्म

)
१

२६

५,
२९

2 पर्क्ती अष्द्धम्‌

छरद्धिषतम्‌ ।

श्दम
कत्वे- कत्वे |
दुर्या दुस्या
घते - यते |,
स्याति स्याति:
ष्टोम ष्टोमो `
तत्स्मा तस्मा
रन्ति रन्ति
दैव न्दरवता,
त्वयत्‌ त्वन्यत्‌
गृहीत्वा भृहीतत्वा
।-11 1
वाघ वायु
एष एव
त्पजनैःस्त एमैस्त
रूपा रूपो
परा सतूषरां |
योगो यागा,
सेनिषौ संनिधौ |
त्ता तार्‌!
मव मेव.
प्रमाणा परमार्णां `
प्रमाभा प्रमाणा '
अश्य शब्द्‌/-- |
अस्यशब्दा ।
तहि तहिं । |
तहिं तर्हिं । |
अस्थ पदूर्थे-- |
अस्यपदाय '
देवताप्तं देवतास,
गैयाव स्वग॑याव |

११
१६
५४१ २
१६
५४२ २
१७
५४३ २९
५५५ १२
२५

२८

९४९ १२
१८
५९२ ६
११
.
२०
१९६ ९
५९८ १९
५१९० २८
५६९१ ८
५६१९४२३
९६६९ १८
२८
५६९७ १२
२३
२५७
५६९८ १

# 1

पुटे रस््तौ अुद्धम्‌

शडग.
याद्‌ यदि
स्थाष स्थाप
कृतः कुतः |
पेठ पेकि
ब्रीह्धादि ब्रह्मादि
भ्थिम्‌ स्थितम्‌
दरव्यम ्रष्यम्‌

फलत्वम्‌ फटम्वम्‌ |
फर्मिति ।

(~ य | 1

फलपिति न्या
अनैकान्तिक क~ -

अनैकानितिकीक
मति भ॑वति
शत्र शत्र
किमु | किम्‌
टम टोः
विधाय विध।य
कृत्वा श॒ कृत्वाश्
कृत्वा श॒ कृत्वाक्न
श्रुयते । श्रुयते
भिति | स्व॒ मित्िम्व
ताहि ताहि
सम। साम
च्यते च्यते-
नियतं निधनं
मवे भवे
च्यते च्यते |
नाम साम
हामः होमः
फिच

रवि च ]

{२ पद्तौ
२२
५६९ ११
१५९
५७० १
३,

५७४

५७५ !

५७९

५७७

शद्धिपतम्‌ ।

॥

1

अश्रम्‌ शद्म्‌
चान्य चान्यत्र
विमा-- ब्भ,
यतेत यते | त॒.
अ० १४ अ० !१।
{ ११] (१)
पृष्ट प्रष्ठ
ध्याये ध्यावे |
अ० १४ अन १,
मिति न्त मिति | त.
अ० १९ अ०१।
रक शक्रा ¦
अ० १४ अ० १
यप्रिश्च यदिश्च
अ० १ अ० १
८५ प्ये
चिति | ¶१--

चचि(ते, ३ति १।
० {४ अ०्१
भाप माध्य,
चम्‌ | ‹ अयम्‌ ५अ।
इ्यस्यपू = शयेतत् ¦
अ० {४ अ० १
क्षणं क्षण
निम ज्निमि
दृष्ठं दृष्ट -
रषे रेव
रोति रोति।
सये सव
अभर वे
देहः दृहः।

पुटे ष्डनक्त/ अश्द्धम्‌

रर्‌
२४
५७९ ३
१६
१८
५८० १०
५८२ १९
५८३ १
५८४ १९
१७
५८९ २

५८६ <
१२
२६

। ५८७ ३

५८८ १७
५८९. २४
१९१ १२

२४
५९२ १८
५९४ २०
५९६ २१

२८
५९९ १५९
१०१२६
१०२ १७
१०४ २
६०५ २८
१६०७ ५

श्द्धम्‌
ध्यथा ध्य्थ।
वक्या वाक्या
ण्येदं जा ्येवेना
कतकं कतक
द्वेवेव द्वावेव
मेषि मेषि
ष्टम्‌ टम्‌
यदि यदि--
बतं वष
गेव- रैव
त्यत अत ज~
त्यत्‌ आ
मितंच भितंच
ब।च्य वाच्य
प्रभाणा प्रमाण
च।रेथ्य चारभ्य
यदिद यदिश
निषि विभि
त्याह-- त्याह ।
धोपाध च्योत्पाद्य ।
विधिः विधिः|
नैषदो नैषदो
रव र्वि
त्वादि त्वादाक्षा
भिद्य भिये
न्यस्त न्यस्त
प्त् तेश्
पकारः स्कारः
विध्य विध्य
स्पन्द , स्वस्येव

[3
शुद्धपत्रप्‌ ।

४
पुटे ष्डक्तौ, जदद्धम्‌ श्भम्‌ |
६१४ १६ एब एव
६२० ८ न प्येक नाप्येक,
६२३६ २३ यावी यावज्जी
६२४ २६ यथा याथ।
६२९ २९ लिड्बहर॑न्न'च--
रिङ्गदनलनाच्च
६३० १६ वार. काल,
९३२ २१ णान्तप्रद्‌ गान्तरप्रद
६३४ १० सानाधि सानाय्य
१० सानापि पानाध्यि-
६३६ १९ यनेत्‌ यजेत
६४० ९ तर्हि ताहि
६४१२९ पन्ते प्ये ।
१४१९ २८ रशृडक्नाी राड्कनी
६४६ २० मेदी पद्धि मेदपिद्धि
६४७ ११ रदश, प्रदक-
६७४८ २३ क्षया अत क्षायामत
१५९ २ स्पशाभि स्पार
६१९ २९ कृत्यन्वितत्व--

ध करतिके।गकत्वं
६६० २६ यग, यग
६१३६ १ ६६ ६६३
६६३२३ नत्र त॒त्र

३० यम्योत यम्येति
११५९ २० षाक्या वाक्या
११८१८ वाय वायः
६६९९ २७ द्धयन्थ द्यन्य

२८ रपक्ष रपक्ष
१७१ {१ रारम्भः ररम्भ. |,
६५७२ २८ अरधन अर्म॑न |

६७४ १९
६७९. ६
६८० ११
६८४ ६
१०
१।
६८९ ६४
९८८ २२
२३

९.३६ ७

११
६९४ १९
६९५ १४
६९६ र
६९७ १६

२१
६९७ २१
६९८ १६

%)
६९९ १८
७०० ३
७०६ ६
७०9 ५

२९

पुटे पड्क्तौी अशुद्धम्‌

शड्‌

यनऽम यनम
दुषदे दुपपथे
च॑ घरमे
शक्ति शक्ति-
९

त्यय त्यं

४१ १

त्याय्यते त्याय्थते |
नाम श्च नामश्च
निभो नियमों
देवेति, देवेति।

१ सममिति कचिन्नास्ति

( १ अ° ६--
२(ज०६
२(अ०४पा० १अ०९)
[4 ^ [भक
पररिच्छि परिच्छ-
नान्थे नान्य
त्रिर्‌ विर्‌
दानीप्ति दानीस्ि
हाय ह्‌।य
जनारि ,जनादि
9
ययैव यथैव
क्रय्य क्रया
गुण गु
पव ९1
म्यधायं न्यथर्ये
तरिध्य विध्य
पञञ्प पञ्य
षन्माबाना षन्मावना
मध्ये भष्वे

` पुटे स्दूकतं अशुद्धम्‌

२८
७०८ २७
७१० ६
७१२ १८
९२

७६१३२२२

५६७

७६८

छदि ।

प्रहश्च ग्रहश्च
सज्ञ्य सज्य
सज्ज्य सञ्य।
पञ सज्ये
तथैवे तथेत
विध्य विध्यु
करणः करण
10 काथ
प्भव्ते प्यकं
प्रौ परो
तभा तथ
वर्य भकस
वप्वात्‌ वत्या
मभित्ये मित्ये
प्रधानैः प्रया, |
एर एव
#॥ क,
2५ 244,
लाव लष
पत्म | ६६५५५)
मद्‌] २२५]
पर्धर्या पच्यत
वान्य वाज्नयु
वमे वृषे
वाच वच्‌)
प्रयोगः प्रयोगः,
भिम सकार
मिमे पक्कारा
तस्याप्य तेस्यषप्यु
दवन-- दृवन।--

।

शद्धम्‌ | । पुट दत्त

२३
६०
७४९ १३
७४७ २
१४
७९४ २७
७५५ ६

७५९ १८
७६६ ७
७५०१२९२
२७
५७३ ५
७७४ १३
29
७७५ ८
७५७६
९०
४
७७७ (७
१८
७७८ २९

४)
अषुद्धम्‌ दुद्धम्‌
थय येय
श्टोक, श्छोकपूर
दमि दामि
वाटि वति
दर दस्य
गुणोः गुणो
दरौणममिदभि--

दरौणमिदममि

पक्लाना पक्षा
तय। तया
सवोर्थत्मै सवारभत्व
परब पब
स्रधो सबाप
हत्य हत्य
न-नस्यातततेस्पदप्थननैव
वामे नधि
रुद्धय रुच्य
वक्थ वाक्य
नेत्ययामे केत्पमि
यन यन्न
रयि २।१
द्धि तद्धिने
गवी गुरी
५।५ पय्‌
चे; रि चथ
चै छि चेर
द्ये व इत्येव
घ्न ठाना
(इति- तृप्र

क।शकमन्जस्य्‌ मक्षमन्यैक.
वाक्यनापिकरणम्‌ | १ ०॥)

(य
पुटे पडत्तौ अशुद्धम्‌

७८८ २४
७९९ १९
७९.६९ २३

२५
७९७ १४
७
७९९ 9
७९९ €
१८
८९० 9
८०१ ९
9९
८०४ २८
८०८ ९
८१० ४
९
८१२ ३
४

२६

छदिषत्रर्‌ ।

शढम
उरस्य उरस्य
स्याऽऽटः स्याऽऽड |
= ¢ क क |
मप्वेद्टमेवति -- ,
मप्य्ेे्टाथमेवेति |
चे दिति चोदिते,
म्य यस्य |
कर्पेनन कल्पनेन '
रेदे चन्द्रा
मिन््रण मिन््रेण
कय्थते कथ्यते
षीत पात्‌
थि ५
च्छन्द छन्दा
थदु यदु
४५ ४५
पयं प्या
त्रयी त्रयी
सगुण प्रगुणः!
वेदि दि
भू । भ
पुथ प
अभि अभी,
प्ामवदेयरोपि--
+ +
पामकेद्यारां
५ दिना,
ड 1
वदेयरिपी वेदयोरपी
निप्पन्नः निष्पन्नः
अ० {७ अन ७
अ० १७ अन ७,
ख्यानवि स्यानं वि
त्वनि त्वतरिनि |
शक्नो शकन) |

पुटे पक्त अशुद्धम्‌ शद्धम्‌
८३१ १४ प्रागमाविना प्राम्माविना
१७ देशं चिरेण प्राधिष-
देशधिरेण प्रा्ठो म
८३२ १५ त्वा्ैप्र त्वरथप्र
८६३ १९ शेषत्वनि शेषत्वं नि
२५ पात्तिर्वे पतित्वेन
), त्पुरता स्रस्ता
८३४२० श्या तत्या
८६५ १४ ज्ञानम ज्ञनत
१९ नोदषा नोपपा
८३७ ३ पद्स्यैव पद्क्थेव
९ मनोत्नी-- मनोता) अङ्गी
१४ इध्यु त्व
८३९ १६ धारय ष।रयेति
१४ कुयोदि कयत्‌" हइ
(४० ७ समय समवाय
१४ पौवपियावि-~-
पौव१५ि
२६ सत्तर सत्तर
८४१ १२ नरस्य पुनरत
२२ स्तेषाक्रम-
स्तेषां गुणः क्रम
८४२ १८ स्स्व तस्य
१९ निश्चितः निश्चयः
॥ त्यविरोषेऽ्र-
स्थविरो षेऽप्यप्
५३ नि किचि
८४३ २२ तथा चकृते- तथे
८४४ २९ पुणमनिकदुत्ि जरिया

*=~~~--~--------~------~---~--
प्रे प्ट््तौ अष्ुद्धम्‌

८४५ २९
९९
८४८ ११
२४
२९
८१० १९.
७५१२०
८५२ {९
८५९ ५
७९4७ १
२६३
८५९. २४
२५७
७६३ १७

८६४ १९

८६९ ६

न्ट

११

१६
८१७ १६
२९
८७० १५
२९
८७१ <

छधि्रष्‌ । ७

शम्‌ | 2 प्द्क्तो अशुद्धम्‌ शद्धम्‌
गुणनिन्दतिक्रिया | ८७३ २२ संस्थाना संस्थाना
खमोवि लमा २५ मस्यामि मस्यामि
किच किच~ | ८७४9 १२ स्यैव यथैव
धारण धारण | ८७८ < तम्माऽञग्यो- तस्माज्ञ्यो
भिति मिति <<८१ २ माष्यत्य माप्यस्य
तावा ज्ञ - तावालिङ्ग | २८ प्राति प्रा्ठि
सरदि सीद्‌ | ८८२ ८ तैमवष्ण ) सोमा्ैष्ण
वेभ्य करतवय | एकादशः ^ एकादश.
अहं आह ¦ कपाटे, कपाटः,
रत्र स्र । ११ घाक॑ण र्घकरभे
नच च (८६ १६ तमा सोषा
नामास्य सानायय | २० सोमा मोमा
जव बाघ। २६ सौमा सोमा
तुप्णादि तष्णादि- , पमा सोमा
तोक्य्यापम्या-- २५ सीम मोमा
तोक्थ्यादिपम्ा | << ६ योगे यागे
मनन्ध |) पबन्धषएव ८९० १ अ.पा. अण्डुपार
प्रमज्यते ^ प्रमज्यत ¦ ८९९ २ भप्यति भविष्यति
एव हृति । इति ८९९ १३ स्रिण्धपि र्श्रण्यधि
युक्ते चोदना-- । ८९९ ९ एवर्‌ पुनर
युक्त चाचोद्ना | २४ पौँ पणे
कुटायादि कुखयादिं ¦ ८९७ २९ प्रषक्त प्रसक्त
अन्यत्तु तत्‌+ ८९९ ३ दभ्च्‌ द्भ
अन्यत्त्वेतत्‌ ' २९ शब्दो शब्दो

वरकंया वाक्या | ९०० १ तरमा तम्मा
"युनकृष्ये- त्युच्यते । | २८ पौर्ण पूणे
हितिनै इति, १, ९०्द्‌ + अ०्पा०्-भ०्द्षा०
वाक्य मेदः वाक्यमेदः | २० यस्थ यम्य
त्वात्‌ । त्वत्‌! | ९०४ ७ रशकतेति शक्तोति
वदृ वद्वि | २६९ मव मव

शरद्धिपत्रम्‌ ।
अह्द्म्‌ हदम्‌ | पुटे पदृक्तौ
बु बुद्धि। ९५२२ !
काडसा काक्षा २१
काण कर्यण २४
रनः स्ते, ९२४ १
पाणं पमे ' ९९९ १८
पौणं पृण । २२
तत्समा सम्का' ९२७२१
पौर्ण पर्ण | २९
= ९
पृण पृणे' ९२८ ९
९ ३
पाणं पृण ९९९ १९
तारेष्य तोरप्य। ९३१
न, €` 4
पाणं पृणे ष
व स्यः
=, = ८९9
|
र ५ २८
रायं राय
[ ऋ | ९२३६९ !
पाण पण
पौर्ण पण! [स
६ ^¦ ९३६ १६
पाण पृण २ ६
प्युन प्युत्त 1 ९४ ३ ९
दकशक्तोति टशक्तति, १२
रवमा म्बम। २४
प्रथमं तवद्‌ । प्रथम | ९४४ १
त, - ९४४ १
भ्याप्र्‌ व्याप्रार ९४९ १३
धातु धादु | १४
प्यन्प प्यन्त्‌ | ६ ६
दोष दोष ¦ १७
घाुम्य घातुम्या । २४
हित हित-' ९४६ १८
तम्मा त्म .. २३

------- - -- - ~~~

प्रत्ये

न्यत्‌ऽपि

४५
गेनक
करितभि

स्वाम

शुद्धम्‌
ब्रूत
द्रस्य 1
रोधो-
ननु
ष्वपि
वाम
ष्यत्वेन
न्यतोऽपि
गमक
क्तिभिः
प्रत्यक्षम्‌ ।
विष्णु
तिड।
तिङ्‌
विषय
सराख्प्या
प्रप्त
शेषे
स्वक्ताम
समाख्या
जिपेध्य
वत्पुर्‌
तेति।
त
पुरूष
ष्म
कुतः
एषा
काम
पदो

छदधिपपरष्‌ । 8

*~---------~--------------- -- --------*

पुटे पर्त अदुद्धम्‌ शुद्धम्‌ | पटे पर्क्तो अशुद्धम्‌ दराद्धम्‌

९४८ २१९ सत्या ख्लय।| ९६९ २१ त्युमौ त्युभौ

९४९ ३ हरयो प्ताहभ्यो २३ तकतृ तत्ते

९१२ १ ञ्य इत्यु २४ नाम जामि

७ शेषत्‌ शेषात्‌, ९७२ १७ स्वाभि स्वगि

१४ वर्य चथ, २९ तद्भर तदमर

२२ प्रप्तवु प्राप्नावु १७ मवित मवित्‌

९५३ ९ वमित वमिति ९७४ १० गयम्ते गम्यते

९९९ २१ शप्त्वा शषत्व। , २९ हविष हविषः

२९ द्वाप्ता द्वपत मके ९५९ ६ दृग्यव द्न्यव

९९७ १ युणाऽप युंणाऽपि ११ पा पवौ

११ चष्ट क्षि ९५८१ १२ भचर माचार

९९८ ४ दृोपपं दोषं ९८२ ४ हर्षी हवीं

१६९ मान्यनै मन्यत 4८२ २ दुम दुग

२५ दोषस्य दोषस्य ९ दोष दोष

२९ य।१्‌ु वालवुर ` ९८४ ९७ र्म रकम

२८ निवा निघा ९८९ २६ भाव्य माष्य

९९९ २४ गृह्णती गृह्णती ९८६९ ११ पृणे पृणं

२६ व्यापार व्यापारा १५ एव |श्रु एवाश्रु

९१० २९ इत्यादि वित्यादि ९८७ {४ पकार पकार्‌

९९१ १९ ऋत्वा ऋत्वा ९८९ १९ श्रय श्रय

२९ दिवेति दविनेति। ९९० ७ पगमा प्रामा

९९३९ ६ पेत्‌।इ पेत, ईइ | २२ द्षौष दृष्टां

९१४ १७ स्ुय सतुल्य ¦ २९ चतुषु चतु

९६१२१ व्यापारः व्यापरो' ९९२ ६९ धबद्ध, ) सेबद्धं, चतुर.

९६६१ १० शक्नेति शक्नोति वत्तं जुहोतीति
२७ प्रति प्रति | | वचनात्‌ |

३० विकभ्यते न विरध्यते। ९९९ १८ अक्त अवत्त

९६८ ९ छक होक | २९ वर्वर वयवस्या

६० सक्त्य परि-स्क्त्यपरि २९ रणा रणामिष

६३१ विधात विधातृ! ९९४ ११ सोत्रामणी सौतरामर्ु

ष १ ॥

पुटे पर्क्तो
१८

कुदिप११ ।

अशुद्धम्‌ शुद्धम्‌ | पटे पट्क्तो
कार्यौ कायां १२
स्बन्षो सबन्धो | १३
करय कस्य | १०३४ २२
रणत. रणः १०४२ !४
त्सवृद्ध त्षङ्ृदध | २८
सरकार संस्कार | १०४४ ९
कष्यन क्ष्यन्‌ । १७
वचस्या वचनस्या | १०४७ १४
्रापत्यपिक्ष-प्राप्त्ेक् | १९
हेम होम ¦ १०४९ २०
अदना अदना १४५
प्म ।च पमच | १०५० २०
भन्षनि मक्षनि ¦ १०९६९ २९
भिषा दषा १०९९ १८
न चान्याद्‌-न बान्यद्‌ , १०९५६ १६
त्यण्‌प्र त्थण्‌१। {०५७ ९
सपन सपुत्र | १९
यंदा यद। | १०९८ १७
यथ। चम यथाचम १०६० १
तरमा तम्मा ¦ १०
पटितंवावयवादि | २१
--प्रितवाक्यवदि ¦ १०६२ ९
च्छन्त्‌ च्छन्तः ¦ |
नेतिः तेति | २३
मयाऽघम्‌ मयाऽर्ैम्‌ | १०९४ ७
निमक्ष निमक्ष १६
मक्ष मक्ष | १०१९ ५4
मिरे गिरे १०६१ ९
वारभ्बने वावछम्बते १४
वेवद्न वेतद्ध १९

न व

भदुद्धम्‌ शुद्धम्‌
मिर निर
रवगो स्वगो
गामिणः गामिनः
एवश्च परवशच
वनी सवनीय
मवन्धु मवधु
ष पश्र
मुत्त मुक्त
वर्प्ये कल्प्य
नान्त ~ कानन्त-
प्रतस् प्रातः प्त
दामेऽ भेदोऽ
नने | त नेत
भ धमे
विभ विभ
नित्य निय
क्कि रिक्ते
क्रतं कते
यत्र यते
सम्या स्ैस्या
वथ्या कस्या
र्‌ः स्न्‌
रतोश्र स्तोत्र
सदिव पिद्धव
मम्यु मभ्यु
मिते मिति
तस्ा- तस्था
एवं एव
द्द दह
वेथ्ये क्थ्ये

ुदिपतरष । ११

पुटे षडको अशुद्धम्‌ शुद्धम्‌ । पटे पङ्क्तौ अङद्धम्‌ शुद्धम्‌
१०१७ १३ मार्‌ा मारा, ११०५ ९ क्ल करप
१०१८ २ मभ्य गम्य | {१०९२२ ॥ २६॥॥२२१॥

१७ रवग स्वग २४ योगद योगः, ई
१०६९ २४ ष्टोम ष्टोम १११० १९ ख्यत ख्यातः
१०७० २७ मेताञ्‌ मेतान्‌ ११११ ७ तयव तथेव
१०७३ २ स्वामि स्वामि १११९ १९ स्यु स्युः
१०७९ ७ उयत्त उच्यते १९१६ २० तंगपि तषाप्नि
१०७७ {९ व क्व ११२० ८ कित, किते,
१०८० २ त्सवा त्सर्वं १८२९१२२ वृधा नृथा
१०८६ २९ त्तरे तत्रे ११२९ < येव यवते
१०९० २८ २८ अ०-४ (५० {१२७ ६२ हिव &ष
१०९२ १६९ उत्पततो त-उष्पतौतु ११२८ १४ वेषु षु

१९ स्वाम स्वाभि. १६२९ १९ णध्व णाघ्व
{०९४ २३९ उतत वते ११६२ १६ धवय „, ष्वर्यो
१०९९ {९ स्ततुम स्तोतम ,;, ६ किछ्ृताप्‌ विङृतावप्‌
१०९८२६९ अध्य अन्वयं ११६३२२० मतत्‌ मेतत्‌

२८ भेत भत्रा | ११६३७ ४ पष्य पेश्य-
१०९९ २४ पतर च्रे + २४ प्शुरो परे

२५ कपटे कपो ११६५ ४ तिप तिप-
११०० {९ स्वि मृत्वि, ११६८ २९ तत्रव तमेव
११०१ {४ ऋलिकत्व तऋतिवक्त्व | ११२३९२४ प्रहरण महण

~~~

सूजसूच्यां ुदधिपत्रष्‌ ।

५,

पे ष्ड्को असुद्धम्‌ शद्धम्‌| टे प््को अहुद्धम्‌ शृद्धम्‌

२ < यपू प ६ २६ मुच ४
५ २० ईतष्‌ १११९ ८ २९ स्वा स्वाभि
९ २१ त्‌ 9

== =

भअङ्कतवनिरुक्ति दिप ।

द द 3 क ---

\ है परन्तौ अङ्ुद्धम्‌ शुद्धम्‌, ष्टे षद्क्तौ अङद्धम्‌ स्‌ षम्‌

११४३ ४ त्वावच्छेःकशं ११९७ २ रङ्गेक राङ्कीक
# ८ पति. नाहि-प्तिः।नहि ११६० ३ च्छेद छद
>» २६ कदय) क क १११९ २० बन मानं

कत्वेन क 4 तृवनः १११८ १९६ कर्त्वा करत॑त्वत्वा

११४१९ {४ तत्व कृतत्व ` ५ ४

र "1 , २८ कमं कमं

८ स ११६९ २ म्रा मेश
११४७ ३ देशप देकप्र ।
११७० {९ रवः- रवः

» ९ छत्यान्व [ कृत्यन्वि ६
तत्वम्‌ ({ तत्वम्‌ ११७१ € धारणे घ।रण्ये

११७२ ७ र्परया स्फनय।

११४७ {९ कादं काङ्क्ष
११४८... १४४८ {१४८ 1१५७६९२८ बह वाद
{१४९ ,... १४४९ ११४९ {१७७२० ण्याः ण्वामावः
+ १4 व्छे- ववस्य {१५७८ १४ महति ` मत्त
) ६ दिद देद्य ११५७९ २९ दध्न द्ध्नः
१ १९ तदन्त दन्त ११८० ३१ णादौ रणाद्री
११९० + १४५९० {१५० {१.१ ३ धच्के चटित
) १० काण करक ११८८२६१ प्रन भृ
» ३० १८ज०्८ १(अ०७ ११८९ १ वद्‌ यद्‌
११९१ #» १४९१ ११६९१. » ज होत होतृ
१११२ +» {४९२ (५१२ ॐ १५ मन्यम मन्यन

ईष्यङ्गतवनिसक्तिशदिपत्रष्‌ ¦

[-------

[४1

अन्थनाम । भूत्य
रू० आण
९१ गौतमप्रणीतन्यायसजाणि-माप्यवतिम्यां समेतानि... ४ ८
९२ श्रीमद्धगवद्रीता-सरीकरामानुज मा्ययुत्ता । ७ ८
९३ दुर पृणभासप्रका दाः-किंजवडकरापाहवामनदाखिरतः! ६ १२
९४ संस्कारपद्धातिः-अभ्यकरोपाहमास्करशाखिविरचिता । २ <
९५ काश्यप रिल्पम-महशधरोपदिष्टम । ३ १
९६ करणक्रोस्तुभः-रृप्णदेवन्नविरचितः । ० ९
९७ मीमांसा रोनमू-सतन्ववार्तिकटाबरभा ० मागषटूकासकम्‌। २५ ९
९८ धर्मतत्वनिर्णयः-भभ्यकरोपाहवासुद्वशांचिप्रणीतः } ° ९
९८ धर्मतत्वानिर्णं यपाररिषशटम्‌- र „ ० १३
९९ भास्क रीयवीजगणितम्‌-नवाङ्कुररीकासहितम्‌। र ०
१०० प्रायश्रित्तन्दुशा्वरः-नागदाभदरविरचितः। कृण्डाकंयुतः । १ १०
१०१ हांकरपादुभुपणम्‌-पवनःत्युपाहरघुनाथगाखिरूते द्विभा० ८ ५
१०२ बह्यवेवर्तप्राणम-मागद्रयात्मकम्‌ । ५ ¢
१०३ श्रतिमारममुद्धरणम-गिय॑परनामकनारकाचायंप्रणीतम्‌। ° १३
१०४ जिंशच्छलाकी-रिप्पणीविवनिभ्यां समता । वर्मगाश्म्न्थः। २ १५
१०५ आभ्वलायनगृद्यमुज्रप-भाशवद्ायनाचाययंपणीतम्‌ । २ १२
१०६ दुङञापनिपदः-मन्मात्राः | 2 ५ 9

१०५ ठीलावती-श्रीमद्धास्कराचायप्रणीना। ठीकाद्रयोपता द्विमागा। ३
१०८ व्या महाभाप्यम्‌--{ अङ्गा.) पतज्ञदिवि प.उ.युद्विभागम्‌। ४
१०९ श्रीमद्धगवद्रीताप्रथमाध्याया-म.म, अमभ्यकर्टीकायुती ।
११० अ्रहगणिताध्यायः-मागद्यासकः । माप्यटीकेपतः। ¢
१११ कायपरिद्यद्धि-१.म, अभ्यकरोपाह्वासदेशखिपणीता । १
११२ श्रीमदमगवदूमीता-राजानकरामकविरूतरीकायुता । ३
११६ मध्वतन्नमुखमदनस- अपथ्यद(क्षतद्तेम्‌ । १
११५ शृद्राध्यायः-वप्णसुाररृतमप्ययुतः } अद्रंतपरः ९
११५ रसरत्नसमखयरी्छा-वामनालमजचिन्तामणिविरचिता । २
श्रीमतद्मपुराणसम-महपुराणान्तमेतं चतुभागात्मकम्‌ । ...२०
। सिद्धाम्तदर्ोनम-महपिेदेनयासपर्णान निर जनमाष्ययुततम्‌ । १
आधानपद्धतिः-किजषडकरापाहवामनराखिभिः छता । १
पण्वालम्भमीमांसा-रकिजवड करापाह्ववामनरस्िविरचिषा । °
हिषेभारतम्‌-कपीः दपरमानन्द्विरवितम्‌ । ,,, ,,, $

1 कि + मि
| @ ॐ न्ट न्ड 0 न छ ^ 9 ० ~< -# च्छ 9

आनन्दाध्रमयुद्रणालयमुदरितयन्यावल्या अकारारिविणानुकमेण

गरन्धाङ्न मृल्याद्धेन च सितं स॒चीपत्रप्‌ ।

्रन्था्नः मूल्यम्‌ । अन्थाद्नः मूल्यम्‌
5 | रू० आ०

४१ अभिपराणम्‌ ५ ४.२० जीवन्ुकिववेकः ६ १२
८७ अबिहेतरव्विका २ १४ | २६ जेमिनीयन्पायमायाविस्तरः °
ध ॥ ॥ ६९ ज्ानावनन्वम्‌ १ ४
५< आचरन १ ५ <५ ज्योतिर्निन्यः १ १५
आधानपदविः १ ११ ६४ नत्तिरीयत्रा्नणम्‌ १४ ;

१०५ आधलाधनगृह्णसूजम्‌२ १२
८१ आश्टायनश्रौतमूतरम्‌ ४ 3
६२ हंरकेनकटादुषण्(रामा०)२ <
७६ ईशकेनकटोपनिषद्‌ः १ ॥
८५ दावस्योपनिषन्‌ ० 4४
२९ उपनिषदां समृच्चयः ६ ३२
३२ 'एनरेयत्राह्लणम्‌ १० १०
३८ रतरेयारण्यकम्‌ 3 ०
११ एतेरयोपनिषन्‌ १
९६ क्रणकास्नुभः ५
७ काढठकोपनिषन्‌ १
१११ कायपरिगद्धिः १
६६ काव्यप्रकागः ६ (
८९ काव्यप्रकाचः 3
३

९५ काश्यपदन्पम्‌ १
६ केनेप्निपत ‡ ४
५२ गणद्रा्मना २ ०
१ गणेशाधैजीर्षम ° ६
७३ गायवीपुरश्चरणपद्धतिः <
६१ गोतमसुत्रम इ,

११० ्रहगणितप्यायः ४ प
१४ छन्दोग्योपनिषत्‌(शां०)५
६३ छन्दोग्योपनि०्रामा०)३ ३२
७९ छन्दोग्पोप१्‌ "(मिताक्षरा ०)२

४२ ततिगषसिता ४८ १०
२६ नत्तिरीयागण्यकम्‌ ९ १
१२ -लिरयोपनिषत १ १२
13 निगपापनिषद्राप्यवा०२र २
4८ विन्द नुः ३ ११
१०९ मिचनक्ररकी २ १५
५३ दृदृणमामप्रका्रः ६ १२
1०६ दृनेपनिषदु २ +.
५५ द्रायग्रमूयमवरवूनः१

६ दीयनिषण्ट्‌ग०्म्‌०६ ४

५८ भम्‌ः ० ९
द वर्मतेप्व्‌ -पागरषटम्‌ ० १३
५६ रिन्पपटिकार्णवः ३ ४
८८ निरनमे १६ 1
५० नमिरपृवानग्नापनीयोप० १ १२
५१ न्यायमा 1 ८
पद्मपुगणम्‌ २१ 9
प्याटम्नमारमाया ° १०

= पन्भािन्दुखरः २ ०
८५ पतिद्धटयोगनुकाणि ३ ०
२ पृसषसतम्‌ ० ¢
५५ पृरपाथविनामाभः ४ ०
€ प्रभ्नौपनिषन्‌ १ >
१०० प्रायभिचनुशेष्ठरः 4१०

प्रन्थाङगः

1.4.
९९ बीजगणितं सरीक्म्‌ २
१५ वृहदारण्यकोपनिषत्‌ <
६४ , (रामानुनरीन) ३
३१ ,, (मिताक्षरा) २

[२]

मूल्यम्‌ भरम्थाङ्गः
आ |

० र रुद्राध्यायः
० ११४, अद्रतपरः।
५ १०७ ठीरटाषती
१२ ८० वक्यिवुत्तिः

१६ वृहदारण्यकप्निषद्भा०२२ ८ ४९ वायुपुराणम्‌

७१ बहयोगतरङ्किणी १

६८ बृहदुत्रमसहिता

२८ ब्रह्मपुगणम्‌

१०२ ब्रहमैव्पुराणम्‌

२१ ब्रहममु्राणि (गां०)

६७ ,, ब्रह्लामृतवर्षिणी -

दीपिकस्मेलानि

८ ब्रह्मसु्वनिः

३४ मगवद्रीता (गांण्मा'

३४ ,, ( नदीकशां गभा,

४४, ( पेाचमाष्य9

४५. ,. (पृसद्नीश्रीधगी

५२ ,, { गमानुजीया )

१०९ „, (अ्रैताट्कुरारी

११२. .का्मीरषाटानुसा

७५ माष्याधरलमारा

५४ मत्स्यपुराणम्‌

११६ पध्वतन्तमृखम्दनम्‌

१० माण्डुक्योपनिषत्‌

९७ मीमाषदर्शनम्‌
९ मुण्डकोपनिषत्‌

६० यतिधर्मसगप्रहः

५० यतीन्दरमतदीपिका

४६ याज्ञवत्क्यस्मृतिः $
४ ोगरत्नाकरः

१९ रसरलनसमुच्ययः

११५ रतरानसमृच्यपटीकृ. ,

9

१

१२ ८६ विधानमारा
१२ २७ व॒न्दुमाधवः

वोर सेवा मन्दिर
पुस्तकालय

= , \र ९५-दुद१