आनिन््ाश्रमसस्कतग्रन्थवििः ।

~ ~

अ्न्याङ्कः ९७

श्रीमजेमिनिपरणीते मीमांसादगने

"~ ---*---^-~ व स" ~ 2 न --

तुथाध्याय मारय सत्तमाष्यापान्तशवतुर्थो परागः ।

ाकरुभारेलमड्विरावितटुप्‌टी काल्यस्णारपःसहेत साब माप्यत्तमेतः । सोऽयं पुण्यपरनीयर्पापां सः वेदा रुवाध्पापकपदाषषठितैः ‹ सीषांसाशिदरान्‌ ` पद्मः; पयु दवसेपेधनायश्रा ज्वर णान्तचातसिभिस्तार्ह दी्रामामिजनहुग्बाश्रह्ञिभिः संश्नोधितहिप्ण्यादिन। समपकङत ।

एवरपुस्वकं बी, ए, इत्युपपदधारेभिः "(~ न अपे रे विनायक गणश्च अ इत्येतैः पुण्यारूयप्तने श्रीमत्‌ ' महदिव विमणःजी आपटे › इत्यकिषे. यमहःभागभतिष्ठापिने आनन्गश्रमसुद्रमादस्य आयमाक्षरेसदायित्वा प्रका्ितभ्‌ |

श्षाछिवाहनश्चकान्दाः १८५५ क्लिप्त।ष्दाः १९३२ । ( अभ्य पेऽचिद्मरा रामक्षासनानुतःरण प्त्रयत्ताकृता; ) 1 भूवं सापैरुपकचतुष्टयम्‌ ( ४५५ ) ।

द 0 ८ (( ध

कौर सेवा मन्दिर ‡ शग्रन्धानां भूचीपत्रषू ।

४

५ दित्ली (1.

& भ मूल्यपर ।

८ £ र आ ‰ , ५. 4 ६ प ् 2 सरप्रणीतमाप्याभ्यां संवरितः + ६ 8 4, 8 ४ व परि परतनः = ५ ० शु, _ ` ‡ भाप्प्रुपता | ० १४ क. > ्रुषेता। ४

4

१

त 42 गकिरमाप्पोपेता । १ यपे! ... ,.. १ ०

९ मुण्डकोपानिषत-सरीकगंकरमाप्यदयपना । .. . ४

प्र

« माण्ड्क्यापनिषतु सक गंकरमाप्यगोद एईायकरिकाधंपना।२ ५ ११ ततरयोपनिपतु - सीकर कगमाप्याद्युपता । 3 ४ १२ वैतिशीयोपनिषन-मदीकगांकमाप्याचुपता । ... ५ १२

१६३ तैत्तिगीयोपनिषद्धाप्यवातिंकपृ-सृरधराचार्यरूतं मरीकम्‌। २ २ १४ छाल्दाग्योपनिषत-सरीकंगांकरभप्योपिता । .., ... ५ ० १५ वृहदारण्यकोपनिषत-सदीकमकिरमप्योपिता । = ,.. € ० १६ बृहदारण्यकोपनिषदमाप्यवातिकरम-भागतयात्मकेम्‌ | २२ १७ श्वेताश्वतरापनिषतू-भाष्यदीपिकाचुपेता। ... ,.. २ १८ सोरपुराणम-भीमदृहेपायनप्रणीतम्‌ । उपपृगणम्‌ । ,.. ३ » १९ रभरःनसमुच्चयः-रभामदाग्भटाचायैविरचितः। वेचयकमरन्थः। ३ १२ २० जीवन्मक्तिविवेकः-विद्यारण्यविरचितः सटीकः। ... ३ १२ २१ ब्रह्मसूत्राणि-तटीकगकरभाष्यापेतानि भाग्रयात्मकानि । १२ 9 २२ श्रीमच्छंकरदिग्विजयः-विद्ारण्परतः। दीकारिप्पभीभ्यां नहितः। ६ ० २३ वेयासकन्यायमालाविस्तरः-मारनीरीथमुनिप्रणीतः । १ १२ २९ जैमिनीयन्याग्रमा्ाविस्तग-मीाधवप्र्णीतः। ,,, ८ ०

२५ सृतमोहिता-माधवरूतरीकपेना । मागतरयामिका । ,,. ११ ८ २६ हस्त्यायुरवदे-पारकाप्यमनििरनिनः । व + + ६ २२० वृन्दमाधवः-्रमिदवुन्दप्रणीतः । सीकः। वेद्यकम्रन्धः। ६ १२ २८ वह्मपुराणम-शमटव्यामदिरवितम्‌ । प्रथमं महपुराणम । ६ ४

२५ उपनिषद समृच्वयःर्धनाराघणञकरानन्दूनदीपिकामहितः। ६ १२ = मरिहपृ्विरतायनीयापनिपनृ-भप्याद्रुपता। ,., १ १२

ध 4) ‰--~+

॥

५९ श्राद्धमञ्जरी-कटकरापादयापूमद विरचिता । ६० यतिधरमम॑मंप्रहः-विष्व्रसरस्वनीरतः । ... (५ 3

भ्रन्थनाम परल्यम । रू०° आ ३१ व्रहदारण्यकरापनिषन्मिताक्षरा-ानिग्यानन्दुमृनिविरविता। २ १२ ३२ पेतरयव्राद्मणम-सायणमाप्यसमेनम्‌ ! मागद्रयातसकम |... १ १० २२ धन्वन्तरीयनिष्ण्टुः-भाधिन्यनण्विर्चितः। वैयकप्रन्ध;ः ६ ४ ६४ श्रीमद्गवद्रगीता-वांकमभाप्योपिना । ... ,.. २ ० ६४ श्रीमद्धगवदद्रीता-सदीकांकन्भाप्येषिना । ,.. ... ६ ४ &५ मंगीतरत्नाकरः-वगाङ्गदेवहत; सटीक दिमाग) गानन्ाचम्‌। १० ४ ३९ तेनिशयारण्यकम-रायणमाप्यमपन माणदुमासकम्‌ । ९५ १ ६५ तेनिगीयवाद्यणप-सायममाप्यमपतं मागवयान्कम |... १४ , ४८ एनरेयारण्यकृम-सायणमाप्यसहितम्‌ । ३ २९ मंस्काररनपाद्ा-गापीनाथभटृदरिरचिता । मागहयामिका। १२ ८ % ° मेष्याभाप्यसमृच्चयः-खण्टगजीषरप्णषण्डिनादप्रणीतिः। २ 9 ४१ अभिपुगणम-महरपिव्यासपमानिम्‌ । पहापुराणम्‌ ... ५ १ ४२ तनिरयमंहिता-मायणमाप्यस्मेना । भागनवकामिका । ४८ १० ४३ वेयाकरणमिद्धान्तकारिकाः-मटजीदीक्ितरताः सृ्ीकाः। ० १२ ४४ श्रीपद्धगवदीता-पशाचमाप्यसमना । + =; 3 ८ ४५ श्रीमद्धगवदीता-मधसदन्ीधरहृतरीकेपिना। .. ५ ४ ` ४६ याज्ञवल्क्यस्मतिः-अपरङछतरीकामदिना भागहरमानिमिका । १३ > ४७ पातञ्लयागसत्राणि-माप्यवुनिम्यां समतानि। ... ३ ४ ४८ स्पर्तीनां ममुच्चयः-अङ्किरःपमृतिमपविं गनिस्मृष्यात्मकः । ५ व ५९ वायुपुगणप्‌-मररपिम्यासपरणीनम । महापृगणम । ,.. ४ १२ ५० यतीन्द्रमतदीपिका~शीनिवासदसद्छता । प्रकातरार्टीकोपेता । १ ५१ सर्वदुर्छनमंयटः-पाधवाच्यपर्णानः। वि | ह ५२ श्रीमदणरगीता-नीरकण्य्छतर्रीकपिना । .,. ,.. र ध ६ सत्यापाटश्रातयञमू- सन्याषाद्टविरनितं मागर ाकात्मकम्‌ । २८ ५ ५४ मत्स्यपुराणप-त्रापदृद्रपायनमुनप्रणीतम्‌ । पहापुराणम। ६ 9 ५५ पुरुषाथ॑चिन्तामणिः-भाटवलहवयुपादविप्णुमदरतः। ४ ौ ५६ नित्यापाठरिका्णवः-माम्कररायानीतरीकार्माहितः । ३ ध ९१७ आचारभूषणम-हिरण्यकश्याह्‌ निकमकापाद्दरपम्बकरृतम्‌ । ९ ६ ५८ आचारन्दुः-पाररत्युपाह्व्यम्दकावगाचतः | ¢ ०

2

[ऋद्ध १४ ५ ~

्रन्थनाम पूत्यप्र्‌ ।

(ॐ. ६१ गातमप्रणीतधर्ममत्रपू-ररदतद्तदीकासमतम्‌ | ,.. २

९२ ईसकनकटप्र्रमुण्डमाण्डृक्यानन्दुबह्धीभ्रगपनिषद-स्दीकाःर

&३ छान्दाग्यापनिपत्‌-रङ्करामानुजविरसितपरकािकपिता | ६४ व्रहदारण्यकापनिषत॒~-रङ्करामानुजविरवितप्रकारिकपिता । ३ ६५ डाद्कायनताह्मणम्‌-कःवदान्त्गतवाष्कटगाखीयम्‌ ! -.. 9 ६६ काव्यप्रक्ाराः-रद्रातयुतप्रदीपमहितः । .,. ५ ६५ बह्ममचाणि-दीपिकासमनानि । ४ ६८ व्र क्षमंदटिता-नारदृपञ्चराजान्तगना । १ ६५ ज्ञानाणंवतन्तरप-उशरपाकतम्‌ । रम्ववरारम्रन्यः | १ ७० स्मृत्यशथमारः--ध्रीपरचार्यविरवितः । ५४ ५१ ब्रहद्यागतरङ्गिणी-त्रिममदरविगचिना भागद्ुयाप्‌ा } १० ८२ पर्भिपन्दुहाषरः-वेद्नाधदनगदाश्यरीकायुन

७६ मायत्रीपृरश्चरणपद्धतिः- मि -छंकगचा्यविश्विता 1... ४८४ द्राह्यायणगरद्यस्वरानिः-स्दरस्कन्द प्रणीता ।

५५ बह्ममनभा्याथरत्नमाा-मजलण्यविरकिना | ,,, «£ इराकनफटापानपःः--दगग्वरानुच^सनेन्यारस्यासमताः | ७< बदान्नमन्रमुक्तावाटिः --तचलन-दसरस्वतीरिरविना ।

७८ जिस्थामनुः-नागभरणमदविनविनः |

५५ श्ान्दुम्याप्रनिपर्त-मितानव्पाश्यास्तमन। )

८० पाक्यवृनिः-्रीमच्छकगरायदना सदीफा |

८१ आश्वल्ायनश्रोतम्‌त्रम्‌-रागयणहनवतिसमनम्‌ ।

८२ बद्मभ्रजवानः-हदीभिदाविगकना ।

¦ संक्षपराररकर प--व्याख्धामह्तं भागद्रयोपिनम । अदरतामोद-म्यकरादवामुदवयास्िपणीः

५ ्यातिर्निबन्प्ः-युरमहाटश्रीणिवगनविरवचिनः |

८६ दिंधानमाला-ररीनसिहेमदरविरनिता ।

८७ अधिहाजचनद्दिक्ा--किगिवदकृगपाष्टवामनक्रासिद्‌ ।

८८ निरुक्तम्‌ वायेदतेवनिसमतम्‌ 1 भाग्रधालसकय्‌। ,. 3 ८५ कार्यप्काङ्ाः-संकनाग्य्ीकासपवः ।

९० दाद्ायनारण्यकम्‌-फन्वदान्पगतवाप्प्ठशद्वीमप्‌।

4 नक ल =+ =+

$$ ध ९५ 4 रन 8 तट र च सः

.*ू) द ४२

„चन ह १

4 ० ५

आर द

ए

डि बुक नल च्छ च्छि च्छ ह 9 => छ ~ ¢ @ ~ € 9 च्ल 9

[1

[1

आनन्दाश्रमसस्क्तग्रन्थावाडः ।

ग्रन्थाङ्कः ९७

श्रीमजेैमिनिप्रणीते मीमांसादर्थने

"~" ष५स््=--. + ------~-----

९ ष्ट ॥) ् ध [9 चतुथव्यायरमारौष सतमाध्पापासतश्वतुधा भागः । श्रीकुम।रिमद्टविरनितटटषूरीकास्य्यारूयासटितसावर माप्यम्नमेतः |

सोऽयं पृण्यपत्तनीयमीमांसाविद्यारयाध्यापकपदाधिषटितेः ‹ मीमांसायिद्रान्‌ 'पदमागनमुस्वयवेवनायन्चाल्चिचर- णान्तेवासिभिर्ती धटीगरःमामिजनसुन्वान्नाक्नि भिः संगजारितषिप्पष्पाद्विना मपर्टद्तश्च । एतन्पुम्तक वी. ए, इत्युपपदधारिभि (विनाय्क ग्ण अपद २५ त्म १ पुष्यालयप्ने ` [| ( न ~ हठा ठ =: ष क ` श्रामत्‌ महादव ।चमलाजं। अआरपट्‌ इत्याक्धः भ यमहदि(मप्रतिद्ठापत आनन्दाश्रमभुदरणाटये आयससषरेमद्रयिता दर द्ितम्‌ |

शा टिवादय स्कान्द; १८५४ सस्ताव्ाः १९६२

( अस्य प््येऽधिकार्‌। राजद पनानुमारेण स्वायत्तता: ) | मूर्यं साधरूपकरचतुषटपप्‌ ८ ° ४८८ )।

प्रकाशः,

॥ गी. वये

विदितचरमेवेतद्वि्वपां विविधानवश्हयविद्याकमलिनीराजर्हसाय- मानानां पण्टावतां वरिटुषाम्‌ । यादिहाऽब्रह्मस्तम्बपयनते जगत्युचतम- कोटेमामभाप्ते देवासरनसवरगेऽपि कुमारः कुमारौ वा युवा वा युवति जरन्वा जरती वायोवाको वा तियम्योनिपरभवो वा शरसंयहोरात्रम. विभ्रान्तं यदुदिद्य भ्राम्यति तदिद सुखमेषैकमिति निश्देद॑शनङ़ दि- विदरदधिधान्धव्यवदनेभिः समरेकप्रखेन समस्त्रमुदुष्यत हृति ।

सुखं च यद्यपि त्रिपयेन्धियसंबन्ध।ज्जायमानं व्रह्मानन्दरानुभव।दा- विभूयमान्‌ सति द्विमकरके तथाऽपि वेषायक्रसुखस्य " एतस्थवाऽऽन- न्दस्यान्याने सततानि मात्रामुपजीवन्ति ` इते श्रुतो च्नन्दटेशास- कल्वप्रतिपादनाद्क्षपदमाद(र्म्याच्च तत्राऽऽक्षिप्यमाणानन्द्ङेश्यपरतिद्रहिनो दुःखाधिक्यस्यव्स्यंमावाद्लवत्तरेण तनौराना द्‌।पमरभाया इव तिरस्वरतत्वदुधत्ता दुरखांश्रन स्वर्पांशस्य रुखलश्स्याते छत्व तादृशसखस्य विरानिणामिव सर(गिणामापि कैषांचिर्सृखत्वेनाप१ति- भानासरतिमानञपि दुःखासंपभननेतिविरेपणांजविररेणोपचारिकं तस्य सुखपदायिधयत्वष्‌ । तम्भात्न चदुःखकणिक्रयाऽपि संपृक्त न च कदाऽप्य॑शताऽपि क्ष।यत नाप यस्मादयिक्मन्यत्तादयं निरावद्वयम- भङ्कर्‌ च यत्सुखं तद यमेवा सवः म्ययाज्प्रमः संमरतीयते |

नस्करो तु ‹ स५ ख~ ह्य) ' नह नानाञन्ति › * पक भवाद्भितयद्र ` ' एकतवमनु्ययतः ` इत्यादिममृखश्चपानिरनुसोदेता- दद्रयव्रह्मड ्जान॒त्तप्रानङ्गानपञ्ज(दब सजायते |

स च ज्ञानसटसरंटगनमनः्सारियित्वरे ययातात्पयमद्‌ यतामिति पहुभुहुचदन्तापरपयायाः श्रुति्चिरामागाः परिचीयन्ते भरनपिमिः। तद्व च पुनस्तात्यथतः संग्राह भगवान्बाद्गयण उत्तर^'भासाभि- रूयचारुचतुप्कमन्दिरनिप)णेन । अत एवस्या एव मीमांसायाः स्ैतोऽभ्यधिकरभ्‌ ।

यथैव खलु भगवतः पागनेस्तन्तमापिनगपिपुमिभदानिषीत्तिर-

नि

कतिः सिद्धान्तकपुद्धौयते नयव्‌ च किल वैदन्त्ट्वगदनं

(२

िज्गासमनिघमद्धिः सषा अआीमतो बादरायणस्य कृतिरु्तरमा(मसा भ्रवटुपिप्यते |

इमामेव च वस्यति समालोच्य भगवन्तः श्रौशचेकर।चायपञ्य- पादा: समस्तददान्तसिद्धन्तापकारक्षपं लन्दिदछलितन वाक्यसंदम- योजनेन वेशदविशदन विपयवियेचननोत्तमोत्तमन चोपपात्िपरदशेन- प्रकारण सकररेतरस्यास्यातिशाय सरलं सृबोधं च माप्यमारचयां बभूबुः |

यया च सिद्धान्तकोपुदरी मूखकारनिवितया मादमनोरमया; नचिठ- ष्यपरणीतया नत्ववेषघन्या) नागे नोमट्रकृतन शन्दन्दुशेखरेणान्यामिश्च सरलागचधिन्यादययनकव्याग्यामिरपचयमुपारूटा चिरानत, एतरभेव न॒नगियपप्युत्तरपी मांसा रस्नपमभ।न्यायनिणे यमामस्यादिविविधशारी- रक्रच्याद्याभः सपुचिताभिः शखोपकश्चाखममिद द्धिमपागन्य परिमि- पेर्रंरनातिरिक्तना्येनान्युनेन पिपयविन्वासेन वेदान्तहूत्तलस्पशिना तरेवनिरूपछन चदरान्ततन्त्रर्हस्यपधिनगांसपानानां विद्याथिनामिच

विदुषा) वटे पकरमातात्वसुमवनाा्षक्र खलवेतरसहूद्‌ वानां 1नाख्लनाः मधीतिनां मरम्यानजन्परम्र्‌ |

सवं यपो, अङ्गभूनकप्काणदचवदवातयायनारपयेनिण)वकपूव- मामासपेक्या परवान्तमृतनिःयसखाविम।वरक्तणपरमपुरषायसाधनीभू- तेत्नानकाण्टुःयकद्‌वाक्यवात्पयोयनिस्रासकन्वाद्‌(ितरां प्रष्ठ । ब्रं वान्या ८ तरदन्दमव चृच्यन | जन णव चयं ध्रषटन्वाव्रद्कन “ उत्तर पापम! दति उलन सवेाधयत सिः सतत एवे च विवादास्पदसचान् तान्पयसनन्‌ दास्यन्‌ नमत्घ्रवगावसर्‌ निवन्धयद्धिष्द्रन्भूषन्यं- मातताचानरिच्थदः मीमांस स्वरे स्ये सादरं प्रमाणतनपदोक््ति। (कय पाणनिद्रचस्य बेद्‌न्तलासस्यत्रामेद्परन्य आद्य्धमहदाभष्य करादिःवनसद्रच्भरिकयम्य पततिषस्यथमूत्तरमीभांसासमान्रितयुक्ति्‌- युक्त्यदटस्वननं ब तेद्ग्रा्ित्‌ । नताव्रदेवापि तु श्रीमध्ववलमरामानुना- चाया यपि दसनक्ागुः स्वस्वद्नटएपु दततशुदधादेतविरिषटदतबा- देषु तत्तन्मताचवारस्टम्मयु विषय ग्युनततां परिहतुमिव परिपृणतां स्त- वतां प्रपरमविद्धतो उ ददीकतुभित्र च यथायथ श्रीभाप्पादिना हत- परिप्वारमिमामतरोगयकायुः । तेत तुषषसस् वादो जगाति भगपर्‌

[३

भूत्वा तत्तन्पतग्राहिणाभपि जनानां समाद्रणीयतां रमणीयतां च नितरमयासीदिति जानन्त्येव कृत्तधियः । किचाह्े मीपांसारतिकाः प््यतदानीमिद्मपरमस्याः कौरलकतृहलम्‌ । सीमस्याऽनया मीमां- सयाऽगृतरसं वेदान्ता ममन्थिरे । पृरमीपांसया तु, अन्यमेव कथापि विरसपिति ।

आधे निरतिश्यसुखास्वाद्‌वद्धाद रास्तत्साधनङ्गानाभ्यसनेकव्य- साननः पञ्चजनाः शणुत्तदान। फरिमपि वक्तव्यम्‌ । भारतवासीयानां देबदर्चिलसाद्रा करारकटलिकाल्परिणामाद्रा भगवत्या भवित्तव्यता- याः भभावद्राऽन्यस्माटर इताव्ानटनाने जानि, पर महता सरम्भण संप्ररत्तः खट कान्विपयेयः सकलानिवोचावचेप्राणमुक्ञकुरम्बान्वदू ग्याङ्कुरी चकार 1 अश्रद्धया च टोक्रानां मनस्नथा समाक्रान्तं यथाऽ. ज्ञानाटस्यादयुपहतचेतसः सन्तो दुराचारभेमे सदाचारं परिपदयन्ति स्प | श्ुत्स्पृतातिहसिपूराणपनतान सस्छास्राण्पापं तृणायामसत।न समस्तीश्वरों न परलोको नतरां च भ्याभक््यपेयापेयस्पृषहयास्पू- दयावेतराद्यातवाद्यनिेमाग इत्येवं निरगेरटमननल्पिपु; । एवं संप्ररत सदेत्र हाससमयेऽस्तामते वृद्धिवेमवे निद्रत्तायां वेदलाख्रचचायां लप्रपायायां शिक्षणपरिपाटू्यां पराटुमुग्बीमूतायां दरिपरेयायां त्रििषदुःखद्‌ः- चितायां च जनतायां प्रावर्तिष्ट महाज्ञावनक्रहकोखाहः ।

करमेण च जजंरभते शिक्षितवरगे विकीर्णे च युप्पत्सुखसाघने ग्रन्धसमा- रेऽज्ञानपद्धमनिमम्ने भरतखण्डे तदुद्धारा् पूरैवञ्जगति ज्ञाने भरचारनितुषी- शसेवाभिवारुपद्तो देशसेव्रामपि च स(ध्यितुं सततस्मुत्मृका मुष्रदी- तनामपेयाऽऽनन्द!धमनार्म्न काऽपि संस्था पराचीनसस्छरृतशासुवग्र- न्थोद्धारि्णी कस्यापि करपापि क्रैचिदादि साद्यग्यमधारयन्त सर्वा रमना स्वतन्जीभूता स्तरतत्तामवाञ्जञ्वहन्ता स्वसापर्यपनव्‌ स्वात्पान पुण्यनगर्‌ आव्रिरकरापादिति।

यथेव खनु श्रीवाद्रायणवकराचाय्रमरा दश्नैनकारा अन्ये च भाप्रत।क।रानन्दगिरिमग्रुसूदनसरस्वतीप्रभृतयः; पण्डितमृधीन्यावतंसाः, उद्वैतमतानुगान्भूयसो निवन्धानुपन्यभान्ःसस्तपरैव करिखेयमापि महनी- याऽऽनन्दाश्रपसंस्था शांकरमनानुवतिनः शतको तेदान्ततन्तनिनन्धा-

[४]

परि ष्करणपू्वकं मुद्रणनोपनिबध्नती शरी मगवस्पूज्यपादाननुकरोति । प्रकरोति च लोकानां निरतिशयसुखसषनमागे निष्पतिबन्धम्‌ ।

अद्ययावदनया संस्थया श्रतिस्मृतीतिष्टासपुराणादिश्रन्थान्न्याकरण- त्यायपीमांसाषर्मशास्नादीस्तत्र तत्र युख्यान्विश्चाटांध श्राखीयग्रन्यान्पु- परिष्ठृत्य संमृ भकाष्य च वेदशास्नादिरसंरक्षणजननितं मदच्छेयः सम- पादीति प्रयितमेदेतदुकूपारपारं मतेप्वापि देशेषु । अनेनेष्‌ भकारेणयं लोकानन्ददाऽऽनन्दाश्मसंस्था चिरःयाकरोत्करोति करिष्यति चाप्र मरक्तसश्चयं महान्तं लोकोपकारम्‌ ।

संप्रति तु पुनः सवत्र प्रतायां वेदान्तरदस्यजिज्ञासायां वृत्तायां च श्रतिशिरोभामापस्पयायवदचचांयां सुतरां प्रचारमदहति पारपपषस्‌जा- त्मकोत्तरमीमांसातन्त्रालोचनम्‌ । तदन्तरा हि न पुनः शक्यं केनाप्य न्येन साधनेन बेदान्तायञानम्‌ । यो हुत्तरमीमांसाज्ञानशून्यः सन्प- ण्दितंमन्यः स्वमतिसापर्येनेव वेदान्तायेमाक्रलयितुं प्रयतते स खटु पांश्ुलभ्ये फले लोमादृध्वबाटूबामन इव न केवलमुपदासपाजतां प्रयाति रकिरववस्यापयत्यात्मानमप्यवनतिमार्जे |

यथपि कत्तिपये वेद्‌ान्तत्तन्त्र्रन्थसंदर्मा अन्यत्र कापि निमरदृष्टनन- पदे पूषपमुदरयन्तेति श्रूयते तथाऽपि कीरकदोपद्रा तयोजकषमादाद्र संशोधकोदाीन्याद्र सपयासच्रा्राञनकम्रत्यन्तराटाचाद्रा स्खटल- नस्य पुधमत्वादा सयुचितपरिष्करणानरेकृततया नारीरमस्त आो- कयतां मनांसि । अतो रमणोया आपि ने कमनीया अभूवन्नधीपिषृणां जिज्ञासूनां बा ! ताटृज्ञा अपि नाटम्यन्तापेक्षितसषये ।

इदमेव च वस्तुतत्वमाकृङ्य्य दुप्पापसुवि्लादग्रन्धञुद्रणे चृ ग्रही तादरयाऽनया संस्थया !कयन्ता छवः कतिचन मध्यमाः क्तिषये तु महान्त इति संकलनेन पश्चषाधिकशतं ग्रन्था पमुद्रणाचस्थापन्वभा रिषत । संशोधनादिकायेसपादनाय च तत्तद्रिपयेषु चिरस्य कृतवारे- श्रपा आनुभविकावेद्वांसो यथोचितमासिकवेतनविश्राणनेन संग्रहीता आस्ते । अन्तराऽन्तरा तत्तच्छाख्पारेगतत्वेन भसिद्धेमरद्धिविद्रदिः संशोध्य ग्रन्था आदीयन्ते । भ्रदीयन्ते च तेभ्यः स्योधनघनानि । मद्रमकतारोऽप्यन्यत्र पुद्रणयन्तरशालायां विक्ञालायां पन्चपदायनानि संपादितमुद्रणकायो एव च मासिक्बेतनेनाऽऽत्मसाक्करियन्ते ।

[५]

भरतिभासं च पुद्रणकार्यसपादनाय संकलनेन सहस्चादप्यथिको द्रधिण राशिन्ययः संपरते ।

एवं पहत्या5ऽरभटया महान्तं भषास्षमनुभूय द्रव्यच्पयं च विधाय दधित ग्रन्थविषये निधष्षुजनश्माछोचने क्रियमाणे ननास्तावद्‌द- विधा दरयन्त ¦ उपासका अनुपासक्राश्च । तत्रोपासकास्निविधाः । केवलं लक््म्युपासकाः,) केवलं वा्देव्युपासक्रा उमयोपासकाशरेति । तत्ाऽऽदिमाः प्रायेण बाग्देवीं न रोचयन्ते । द्वितीयाः पुनन र्मया लक्षं ददते । तेषां लक्ष्म्युपासनमवक्तव्यमेव । उभयानुपासकानां मध्ये केचिददिचारणीयचरिताः, कतिपये तुेक्षाविषया इति तान्प सेपिस्पृक्षीदिचारः । उवेरिता उमयोपासकाः । ते चापि-

मनुष्याणां सदसेषु कशिद्यतति सिद्धये । यततामपि सिद्धानां काश्चिन्मां वेत्ति तच्वतः ॥

इर्युक्तेः स्मारायितारो भवन्ति । एकोऽपि जिषुक्षुमवति न बति यावत्‌ ।

ईंहश्यामवस्थायां सांपते -पुस्तकमुद्रणक्रायै कियन्पहतत्वमापनन कियच्च दुःशकं कष्टं च संजातामित्यनुपयेतेवत्ति न पृयक्रथनमपेक्षते धरमेतच्वनिणेयीयपास्तातरिकान्त्गेतः ‹ यादि चाऽऽनन्दाश्रमसंस्थया मुद्रणाय नादास्यतावकाश्रस्त्िं सबै एवायमात्मासादनमयासो धर्म तत््वनिणयस्य व्यर्थो जात; स्यात्त ` इत्युद्धेखोऽपि निबन्धटेखन. कायापेक्षयाऽपि मुद्रणक्रायंस्यैव महत्वमित्यबगमयाते स॒तां तु तदि- तरकायपिन्षया ।

तदिदं महन्कायेमनया संस्थयाऽद्याबदव्याहतं संपादयत इतीय- मानन्दानमस॑स्थः स्वान्यासां पर्मसंस्या-कमसंस्था-आश्नमसंस्या-जा- तिसं॑स्था-लोकसंस्येत्यादेसासां संस्थानां नीवातुमूतेतयुक्तेनात्युक्त- कोटिपधिरेहेदित्यास्तां तावत्‌ ।

एताचत्ता भवन्धेन कृततादुदेदयकतेव्ययो; स्वरूपस्य विषैचना- दस्याः संस्थाया जन्मसदशुवो मुद्रगविषये सामान्यनि्बन्धा हेव मुत्लष्टुं शक्यन्ते-- १-भ्रीसचिदानन्दाधिष्टितायामानन्दाभषधस्थायां स्वरपा महन्तो वा

सजातपरिष्करणसंस्काराः संस्कृतग्रन्था एव मद्रणस्तस्क।रोरसव-

मर्हयुः । न पनः कीदृशा अपि महाराषटदिभापग्रन्थाः।

[ ६ ।

२-सेस्टृशगरन्था अपि प्रायः शरह्खीया एव मबेयुः।

३-श्रास्रीयेष्वपि वेदान्तप्रन्थाः, तत्राप्यदरैतवेदान्तीयाः शराकरग्रन्थाः

प्रथमत आहत्य युद्रणेन समाजयित्तन्याः । तदनु व्याकरणन्पायपी- [4 © ण्म क

पांसास्पृरतीतिहासदुराणधर्म्ास्रादयोऽपि चतुदंरविधासम।ख्याः |

¢- तत्र चाऽऽनन्दाश्रमसंस्छृतेग्रन्यावरिमरवेशाहाः प्रथमं संभावनीयाः। तदनु ग्रन्थावलिमवेशषानदा अपि संस्यापवेश्षाहाः

प्-त एते सर्वेऽपि ग्रन्थाः समु प्रकाशिताः सन्तः सबौत्मना संस्थाधीनतां मदशरैयन्तस्तत्सत्तामेव धारयेयु; । न छेकतोऽपि परफीयसत्तां सद्युः ।

६-उपयक्तनियमेषु यदि कथिदेशकालादिपारस्थित्युसारान्न्यूनाधि- कमादेन विपययो नभर: समालोच्येतान्यो वो केशवन नूतननि- वन्धः स्वात्मानं लब्धुं सषुत्सहेतः चेत्तदान तदार्मातनाः संस्याध्य- पषास्त्रप्रमवेधुरिति ।

कि न

अद्ययाबलसचलितः संस्थाद्गीृतग्रन्धश्ुदरणत्तमद(यःअपि निरुद्ध तानेव शुद्रणनिर्भन्धानुपेोद्नरयति ।

संप्रति चाऽऽनन्दाशरमसस्थस्यपुवेसपदायकिद्धप्रन्धपुदरणानिब॑न्भर।- ऋान्तापिमे जेमिनीयसृत्राणां चतुयौष्यायमारमभ्य सपषमाध्यायान्तं षतु भागं सह समूचिताभ्यां ट्ष्टीकल्यावरभाप्यार्पां पुद्रायितुं त्तः श्रीमान्पहाभाग अआपटेकुलोद्धवो गणेशास्मन। विन।यकरायः (आनन्दा शरम म्यनिनिगटृस्टी) भरीस्विदानन्दस्य कृषाकटाक्षेण तत्पारं गतेवा- निति साद्र सप्रणयं च प्रकाश्याति तदनुशातनवश्षवरती--

पुण्यपत्तने ज्ये०व० १४ १ आनन्दाश्रमस्यपण्डितपधानः-पारकरोषाह्नः शनी शके १८५४ शकरशास्री ।

मीमांसावियाटयदिदनम्‌ ।

0 ना

यद्य हि तत्रभदतां विदृषां देदिकेङिष्ठिनां सपारम्मरतद्धि मीमांसाश्ना- व गद्धान्दितन्यायानुयारं वेदिकानापग्नि्रेजादिक- मामासत्रनधा; । 1 ॥ व यथाज्ञानं ति ५ पुनरालोचयन्ति विष्ट मी्पंसान्पाखनु ! नैनावदेव कितु रनग्रन्धन्यूनतां परिहतेमुपादेयतापापादायितुपिच तततटरन्थकःरःः स्पशरन्ये पश्चपान्द्िजान्वा मीमांसान्यायातुपाददते | पि पुनयेदृशणोदपि पमोरण्या वदस्पत्तिमपि न्यक्कुयन्‌ स्वग्नन्ये अ्रषटतामापादभितुं ' पुमांसयेग्ेकभावनायुचिद्धया गीत्या ' इति टृष्ान्तसृतां मगचत। पासायाजहार । पम्पटप्रभृतयोऽपि भूयांस आलंकारिकाः स्वपरन्यतोहन संपादयितुमिवःत्वितामिपानेव्रादा- वल्यदोबेर्सय-पाञ्चमिवःमद्रसयाद्रेकपयमृनौनि कौप सारिननि प्रकरणानि सञुदचेषारति नरपत सृयादिदाषएु | चयाक्र्णा अदि प्ञ्ज्‌पाम्रभृतिग्र- न्थाध्ययनं, दिना मामासाराधनं यथावन भमः मरानिपन्नाः ।

यतः पृवैमीभांसा हि वावयसास, वायसस्य च सासजानपिति पापनधीन्य न निःनविक्रस शद्धाधः शक्यः सधतिपत्ते तमम्टदरमाममां सवशाज्रपरदी पूतां विरलभच।रतया लुप्तायां पृनर्दटु सप्त वीनोमात्रिद्ालयः | प्रायो

पासोपयागः।

¬> >

रद्रसाऽपीदं शास्र पाराहिन्येन चरतां द्रादणानामवापयोनि परमोगरूप निथ(यकत्वादविति मन्यन्ते । साध्यमपां एलिनिप्ययो वद व्ाक््यानापेव तम्र

भांसिनस्वश्रवणक्रत इति पन्या । म दि केद्नःक्यान्यदाहुन्य च्युता दिता गुणादोषावतरा बाक्यानरपु रभा प््रज्द्ु;। न द्धि जामात्रे भाप कृत प्थरान पररम्रना प्राप्य पुरान धात ¦ गृह्‌ गुण मृ[ दाषण वा तच्छं वेदिकत्वनिवन्धनमपि तु बराक्यन्वनिवःप्रतम्‌ । यथा माघ्रुयानु- भवो रसनेन्द्रियनिषन्धनो न तवर जापान प्रयःज्कप्‌ । अनो वराक्यमाते ते ब्वातव्याः। तथाऽ व्पृत्पादिता न्मा द कयतरपरयहरणौयकतकरूष्‌. त्वास्छक्या छोकिकिष्वापि बावयपु यार्नागनप्र्‌ ¦ न पसग्ष्परप्येव वरदिक- ष्विति युक्त कर्पयितुम्‌। अत पवर राजनियपपष्टतानापाव मीद्धध्वयन स्वे कमणि श्राति परं नेपुण्यमाधातुमिर्यपि सवयं कक्तं । यद्यपि शराह्वान्तरेष्वपि रतेन भरेण बृद्धितियद भवानि तपापाप तुथाद्विधनरकोप.

9 2

[ २)

व॑ हितत्वात्तथाऽपि ने तत्रते स।कस्येन सन्तिन तेषां स्वरूपं विचारि. ताति न तदध्ययनेन दीमां नाया गतार्थन्वं युक्तं समावयितुप्‌ । नहि गृहे रम्णोऽम्तीतति कतिचिदतथानि सद्भमाहूनाने तावता तद्गृहमौपधाखयो न त्रा तदुगृहरासिनो रोगनामान्योपयनामानि च दृण्वन्नो ऽपि भिषजो भवन्ति तरमाह्टाकशास्ो भयय्यव्हमरोपकारौी विद्याटयम्यायं समुच्मः । सच भगवनः पीतये त्रिदुषाएुपसोगाय च भगादित्याज्ञार्महे | अपरं चये केचन व्यवस।यान्तिरव्य।पृता जिन्गासन्ते च म५सान्य।यत.प्यतेत्सवा- तिंकञचावरमाध्य४यनेनाऽऽपाननोऽवलो करनेन यथा मिद्धा्था भवे. यु्नसयं योजना कृनारम्दोनि नानम्तु मृधियः । यद्यपि प्रस्यक्षसमाचारे सामान्यतो म्मम्ंसारएक्षया प्रयागश्चाञ्मिद्धान्तो व वन्दी णस्तमाऽपि विचारपेतं हि प्योभ्रास्रेस च विचालः ग्रन्थकार) ममामाकासगन्‌, पत्‌ पूर ।कराहनः ° गुदात्‌ अनम्नत्रष्यः ८३।५।१ -सयकत्म्व। मह्नुप. गति त्दुवाटन्मापांसाक्रसीसकरद्रथानां प्रि तिष्चन्विति प्रयतते पापांमाद्रिद्यालयः | प्रगतमारतामनेनावनाऽनदमा नेमिनिसृच्ाण भगवन वर।चायपणटोतत भाप्ये भदवार टप, त तेन्तचाकसादेनपातुनायाध्यायं सेशाध्य द्िष्पण्या च रुपटेक्रत्य पुण्यपत्तनीयाऽऽनन्दाश्रमच्यव- स्थाप, म्यः समरन तेश्च तन्पानन्दरं स्वदत्य समुद्र च भायतम्पीत्त सशिरःकम्पं तेभ्यो घमो धन्यवादाननेकेडः | अग्रऽप्यवमवेममाकरप्रन्ं विद्रव्यवरारोपयोगिनं साध्य स विद्यान्न तेभ्यः सम्मते । तैश्च सोऽप एषेवदेव भथयष्यत्‌ इति मुनिथिनम्‌ ।

भौ मामांसाविपेयकदत्तवचित्ताः। किपपीदं व. कमत, चतुयलक्षणदयुपक्रम्य आद्रादडलक्षणं धीमेद्रकुमारिलप्रणीतं च्वाख्यानंदुः ष्टी करातसमाख्यातं सुप्रथितमस्ति । तच्च बहो; का- लादारम्यानुपलभमानमास्ीत्‌ । परं सम्टृतग्रन्यम- यत। कृतदरया काम्यया " चखम्ता सारान्‌ । इत्याख्यया स्सदा तदङद्कनयरवा भवदटकृतमापि मूवःसु मदेगेषु पदज्ञः, अक्षरशः भश्च सना ध्ययनाध्यायनामालपिति नेनावरहम प्रि तु तत्रत्यं यत्पङ्ति.कः स्खलनं तषद्रदुषापप दृरू्ट सम्मत | प्रतामा च्य तेन्नदान-सशचाधकः।नपेधानं वा तादशपुस्तकानुपलान्धवो समयामावो वा आलस्यंवा मुद्रगदोषा पपि

उपद्न्धुप्राद्रतपु सतव्ाबेदनम्‌ ।

[ २३)

निशत न दारयापः । तत्रत्यं भृयपीनां पट्क्तीनां तत्र नत्र स्खकनपुषरम. माना वरयमध्ययनाध्यापनसंश्चायनकरयषु हताशाः सेदरता भभूष।

परं ‹ तष्णींभावो न रयम ' इरिन्प्ागपव्ररण्व्य तत्र तत्र विद्रनससः दि, बिद्रदमिनिविष्रन्त.करणमंम्धानममो. वृष्ट कातद्रचाख्यानादिग्रन्धसशाघनत्यापृनानचा अभू मात नापरत्यक्षं तदबलोक्यताम्र | टुष्टीकात्रपय भुयो रर्पम्णिति तनु) अन्तिपमागसंशोधनाचसरे निर्देश्यापः । ( १) एवं सकघनय्यापूनास्थि- रेररमाभः पुम्तकोपलब्धौ सपायिताः श्री ६ पूल्यपादमदहामदहागध्यापतरै रूपाप्तशासिणः। ते च पुनरग्मदीय।भ्ययेनं स्वीकृत्य) अवगम्य चास्पदी- यपुम्तकसंशोध्रनसपद्यपं समभीचीनमावस्यक चैतःकापित्यवगन्य दुष्टः काव्यार्यानं ए।प्यनुपम्यमरानं श्रामं श्रामं ‹ स्रैमृर ) रःजकीरग्ररधसे- ग्रह नरयादेकं पस्तकं ' तन््रस्नापिषं ' छखयिन्दा प्रा्ैषुः । यद्यपि त्द्रपि भूयःसु म्थनपु प्ङ्क्तिशा चष तयाऽपि सागान्यत उहद्रापयोगि सभभू- दिति न्दृरक।रभराक्रान्ता वेय वादं नना एयानि सददुषःन (निवदवामः। (२ “ चौखम्बासीरीन्‌ ! इयन्या संस्थया क्राश्यां प्ुदधितं द्वितीयम्‌ | (३) का्‌ास्थराजकायत्तरटृतग्रन्यतसेग्रहयालयाजगि पुततक्रानि' भारिष्‌- ष्टरभ.ण्टास्वररिसचेहनिरटसयरःस्यःरटयसंम्थातः खरुयलन्धनि | नप्वेक- मप।वङ्चद्ध समग्रम्‌ । अपरं चतयपश्चमाध्यायम्वरूपयं | इतर्दत्यन्तं सप्रमा- ध्यायभमृन्याद्वाद्श्ाध्यायं शद्धमर्वोति निवेदयितुं प्रपीदस्यन्तरङ्गमस्पा- कप्‌ । सनोधकरा भोमासााक्द्ाटयाय्यापक्रा ' पींसाविद्रान ` इतिमुगू- हीहमहीशूरराजकोयापाधया चह्मभ्रसव्वाकधानिगासणः । द्रापः एका. शकाश अ।नन्दाश्रपन्यचस्थापक्रा " आपटे, कुखावन्सविन।यक्रायमदहो- दयाः । परक्तावन्तः ' आपटे 'दततात्रेयत्रपाणः । म्ृद्रणपस्तपरये द्वि भूयांस एव सर्वेषामनवधानाच्छास्रीयदोवाः सपुद्धवन्ति । तया च कोलकरसयान- कानां दोषा अपि मृयांसः सेवन्ति । तत्सर्घषां निरसन वद्धपरिकराः पण्डिनवयो आनन्दाश्रमक्राल्िणः। मासात्रियानसर्तु सुपधिन एव्‌ माप्य सकशाधने निनान्तप्ुद्यनोऽस्तीति ।

तदेनसम्यां स॑शोधनघुद्रणमक।शनादिमाग्द्रयां संप्रन्ायामपि संशोध- नपिक्षिनद्रव्यानावान्साति कटे चित्रपिाति न्याथन सति दर्ये स॑ सुमपन्नमिति सदनप । अत द्रः सं पादन उवादृतकायाः पुनदैयपितस्ततस्ताम्पन्दत्तावपाना अवरनिष्म । तनो

सक्नाधनसामग्री |

्रःपसंपादनम्‌।

[ ४ |

भूयसाऽनेहमा (म्वाहिर' इति सुपतिष्ठितषुरीमाभिषटिे दशिता! इति सुप्राधि तङुरकपलपुषणं “ थीपतसरदार पारोजनीरावपदव। शतार ›' इन्यारव्पं विदरदषीसेदेश्ितान्तःकरणं याचक्रानां कलयनरं, ' गरा रटर सधरश्च॒ ! इत्या- रूयविरुदावलिभूषितविग्रदं ‹ ब। छ(सारेव ' इति प्रथिते;॥ ग्ाद्देरनगराध्यप्त- अयुरवेद्पचण्टमातण्ड--दौ० वमन गोपाठ गोखणे पदशयर, तथाच राजकीयोद्यानमुख्याधिक्रारि ‹ टन्ये ` महोदयानां सहायन दृष्रवाते सह बहुकाटं समाध्य श्रावरभाप्यसंशोषनार्थं संवर रपयतमपेक्षतं द्र्य, प्रतिमासं शरताभित्यनया रीत्या रूपकाणां चरतद्रयधिकसदस्तमिति तेषां पुरतो म्यवेदि । पैयेतदश्िकं श्रावं श्रावं भुयो भूयो वचाय, मीरषा- साशास्नस्य इतरेषां श्राल्राणां च विरंबादिनं मागं कनमपिनि सवं श्रत्वा सांमरतिकं चास्य माप्यस्यञऽवदयकरतां च श्रत्वा सानन्दं दन्य वरितरणमुररीषृतम्‌ । तदनु चाययावदेतद्धाष्यसंश्चाधनपय।पवसरे निदि एरीत्या भीमांसाव्रि्याङयायद्रस्यं वित्तीय, कऋणीद्रतः खलु विच्रारयां विदरर्सपद यश्च । यद्यनदद्र्यं नारप्स्यत तहिं सज्ञाधनकाचम।प नमावष्यत्‌ | सश।धनाभावे पद्रणमप्यव।ररष्यत, तदभाविक भष्वि प्रयात्तामयाततु् अपायेततौ, बहोः काटाद्ारर्याध्ययनाध्यापनानवार्छल्ना परम्परा या प्रगरकता सा दसातटाञ्चारमभेदत्‌ । दरनावचारप्रणाषटका च दृप्तावप्तर्‌जत्राततप्यत। तरसर्वं ८ बाछसषद्ेद शिनोट ' इत्येतद्रैव्यविनरणेनाऽऽरादपसारिनपिति मृयसीराक्गिपर्ते नप विनरामः । विज्गपतिः- अर्यं भागो यया ' वदेशचितेः ' इन्यतप्रव्यं विनीय सशोपितरनथाञ्वरिष्ठ दरौ भागा धानैः मंजोधक्षिनय्य।- विपि नेभ्यः माञ्ललिवन्पे विङ्गापयापः। ,4 एन्धगसशोधना्रषु मूषःसु कार्यृ, अद्धि सपं येरुचरितं तेषा मपकारमरं न वयमाजीविते विरप्(रेष्यापो ब्रुषहे च तेभ्यः शतो धन्पत्रादानिर्यद्धं दहुरखनेन । वेशा ° णद्ध १५ _ विदद्ररेबदः शरक १८५७ पृण्यपततनीय . प्रिजवडकरोपाह्यो रामचनद्रात्पनो बाना मीपांसाविव्ाखयः। । मौमांमाविध्राटयच।लकः |

उपृषितरुटेश्वनम्‌ ।

श्रीमन सरदार वडशशेताल्र माराजीराव ( बा्ासाहच ) गवारी अर.

प

उत्यनेरनन्पुम्नकसंशाध्रनाय रूपक्राणां शनदरयाधिक्रमदमर सपापिनमर ।

{ (पत्रघ्नाह्धा प्रम, पुपर

मीमासादरीने तुतीयपागस्थकाष्यकरीयापिकरणस्‌ चीपतरमू ।

---~--~ न्च, भामया

अधिकरणनापानि अ.

समिचिदूत्नतानां करेवन्तेऽनुष्ठानापिकृरणम्‌ अग्निष्टोमस्य प्रायम्याधिकरणम्‌ अग्निष्टोमविक्ार।णामन्रिष्टोमेत्तकालतापिकरणम्‌ अग्निहोत्रादिकर्मेणां विहितकाछकतव्यत्व।धिकरणम्‌ आप्रिहोत्रादिकरमेणां निमित्तानुरेधनाऽ्वृस्ययिकरणम्‌ अग्निहोत्रादिन।स्ां रपपरदेशकत्वाधिकरणम्‌ अग्चीपोमीयपडयागे द्ववत एवापिर।रातरकरणम्‌ अद्रभ्यस्याप्यधिकाराधिकरणम्‌ अरथनिरते ब््रम्युदये तुप्णीमवरिष्टनिवोपाविक्रणम्‌ अनारभ्या पीतप्रदेष्टकयाः क्विरेषत्वायिकेरणम्‌ सनिरुऽप्यभ्युद्ये वैकृतीरथ एव निवपापितणम्‌ सनि तेऽवभ्युदितेह वनुष्ठ। विकरणम्‌ सनुधानादुना कठविवानाधतापिकरणम्‌ अनेकभषानेषू सनिपातिनां पदा्थादप्मयापिकरणम्‌ जनावापःपमृतिरन्दानानाहतिनिभित्तताधिकर ०५ अपर्टदु्य गपयेऽदाक्षिण्यसनछद्‌। िण्ययाविकरपाधिकरणम्‌ अपच्छेदृपीर्वापयु परनिभित्तकरपायधित्तानुषानापिकरणम्‌ अपच्छेदयैःगपयेऽपि प्रावाशचत्तविधानामिकरणम्‌ जपर्रत्रे नतस्यानिस्यताधिकरणम्‌ अपशद्राधिकरणम्‌ अधरतिप्मापेयाङ्धवैकंरयस्य कमानकिकार्‌ा धकरणम्‌ जम्युदिते्टयधिकरणम्‌ अवग्रतादितर्कारविधेर्ियमविपित्वापिकरणम्‌ अवमथगमनस्य प्रतिपत्तिकर्म ताधिकरणम्‌ लवभयना स्नः सौमिक्ावभयषमातिदे केतव धिकरर्‌णम्‌ अविहितेतिकतैष्यताकेषु सीय दिप्वितिकतेभ्यत्‌ा वा अतिदे धाधिकरणम्‌

पृष्टसंग्या

१३२८

१२२२१३२६ १२६२१३२४ १४०२१४०४ १४०४

१,५४९.- १५९६१ १५१७-१५२९६ १६८१-१३८२ १४६५- १४६६ १३२१-१३२६ १४६९०- १४६९१ १४६६- १४६४ १२६४१५१५ १२१०६९११ १९६२१५६४ १४७०५-१४५६ १५४७६- १४.७८ १४५७१

१९१४

१२६५६१२८! १२८२.-१६२८३ १४५.०-१४६। १२४१

१२२८१५३९ १५९५४--१५५११

१९६९.- १९७१

| ९

अधिकरणनमानि अष्टरत्न नतमेतेऽपि विश्वजिति प्वस्वद्‌।न।पिकरणम्‌

^

अद्नयतेऽप्यम्युदये प्रायश्चित्ताविक्ररणम्‌ अटमणि, उद्वातुरपच्छेदवदृहगवृरेयनिकरणम्‌

आ. जातिध्यादीनां बर्हिःसाधारण्याप्रि करणम्‌ आधेक्रमनियपापिकरभम्‌

आधनि, अपारेनितवाकयेन पुरूयान्तरपायनकरद्‌ानवि१।१॥१-

करणम्‌

सवाते स्हताधिकस्यापरिमितत्व।भकरणम्‌ अ।व।२।यनामङ्गत।धिकररणम्‌ आमनदोमानां पाप्रहणश्यङ्गताधिकरणम्‌ आमिक्षाया दृत्वानयनप्रयोजकेत्वायिकरणन्‌ आ्रयिककमेणामदष्टायेताभिकेरणम्‌

इ. ःषिपृ्प्तप्तामपुवत्वयोरिकल्याभिकरणम्‌ दपौ द्रमनीययैरोषिकमतिदेश।मिकरणम्‌

उ, टपवनहनिवीशि ह्विरन्तरोपादूनापिकरणप्‌ उद्वपानीयीत्वपिऽपि प्रतिदटमनुष्ठानाभिकरणम्‌ उपनयनङ्कहामाना ट ङिकावनुषठानाविकरणम्‌ ठपमति सदुगृहीतद्वयविधानापेतापिकरणम्‌ उपशये युपरब्दम्य सन्कारानातिदेशकरवापि करणम्‌ उद्वाथपच्छेदप्य परत्ते तनिभित्तकपुनप्रयोमे स्॑स्वदानाचि-

४९०५६

उपडवापप्य सोमेततरमतुकवपिकरणम्‌ उपाशयानेऽपि देवतापनयाविकरणम्‌ उमयाभेनाशे पुनरधानर्पप्रायधित्तानिकर१५ उतेषात्कय प।डदनुत्कपीनिकरणम्‌

ए. एकदेवत।कशदरुगण दैवताकदानादिन।अनुपतमयमिकरमम्‌

¶ृएसस्या १४९.७- १४९८ १४६६-1४६७ १४७९.

१२६४२-1१२४४ १२९.०

१६९.९-~१९०० १५००-१९५०१ १२८२-१२८४ १२७२१२७३ १२०८-१२११ १२६०७-१२०८

१६२०१६३९, १५३६४-१५३७

१४२९१४६० १४७३

१९१०-१९१२्‌ १२९२-१९२४ ११९९-१९६१

१४७८१४७९ १६४३ १४११{-१४६३ १४४७१४४८ १६०९

१२१४-१३।१५

[३]

अतिकररणनाभानि ¶४६ख्या एकदेशमेदनादावपि प्रायश्ित्तयिकरणम्‌ १५४३२-१४३६ एकस्येव पृहषस्य जीपद्विवीयस्य।55पानेऽविकाराधिकरणम्‌ १३६२१३६९ एकहायनीनयनस्याक्षाम्यज्ञनाचप्रयु्तत। विकरणम्‌ १२११-१२१२ ओ. जओपदेशिकमुल्यक्रपपेक्षया ऽऽतिदेशिकपाठकमम्म बल्वन्छा- पिकरणम्‌ , १२९९.-१३०० ओषमृताजवध्य भरयान।नुयान्‌।तमिकरणम्‌ १२२०-१२२२्‌ कुः, कर्ममु द॑पत्येः सहाधिङ्ञाराधिकरणम्‌ १६६१- १३६४ करदेधकाटविषीन। नियमविधाना्ंताधि करणम्‌ १२६९१२४० ऋत्व्यतमित्तिकानां निमित्तावृत्ताववृ रययिकरणम्‌ १४०४ ऋतुषु लिय। अप्यविकऋराधिक्ररणम्‌ {३५५८-१ ९६१ ऋस्य क्विदृनियमाविकरणम्‌ १२९०- १२९१ काम्यानामनुष्ठाने पाटक्रमस्यानियामकल्व।धिकरणम्‌ १३२१- १६२२ क्षु स्वाज्गोपसंहारसमरयस्थेवाप्रिकार।धिकरणम्‌ १४१६ कायासमर्थे पुख्यद्रभ्ये प्रतिनिभेरेवोषादानाधिङरणम्‌ -१४२७-१४२८ कुखाययन्ञे मिन्नकरपयोरप्यभि रा पिकरणम्‌ {४८२-१४८५ छृष्णविषाणाप्रापतनस्य प्रतिपत्तिकमेतापिकरणम्‌ १२२८ ग. गुभनुगमनादीनां निमित्तावृत्तववृच्यापिकररणम्‌ १४०४१४०९ गर्मेतिरत्रि छौक्केका्ेरपनिययत्वाधिकरणम्‌ १५६४- १५६९५ गावामयनिकू्यातिरादिप्तेकाहक।०२१९िन०्योति२। दिधरमानुष्- नाधिकरणम्‌ १५०८- १५८१ च. चतुह।तृहेमेप्वनाहितेप्नरेवाधिक।राधिकरणम्‌ १९०८१९१० वित्रिण्यादनां मध्यमवितावुपधान(विकरणम्‌ १३२६ ज, ज्योतिष्टोमस्य दरेपृणैमासोत्तरकाङ्लायथिकरणम्‌ १९९५९- १२६६९ ज्योतिष्टोमस्य द्वदश्षदीक्तानियमाभिकरणम्‌ १४१९८- १४७०

उमोत्षिमादिषु प्रथोतेतादीन।भपि निरयताषिकेरणम्‌ १५१९- १५१५

( ४५]

अधपिकरणनापानि उधोतिष्टोमादीना तरैवर्गिकस्य नित्यताचिकरणम्‌ उयोतिष्टोमे भतिवननमोमक्रययोर्नित्यतापिकरणम्‌ ऽधोतिटेमेोत्केषे परतिहोमाननुष्ठानाधिकरणम्‌ त,

तदाचुत्कपेतदन्तापकरपीविकरणम्‌ तिवेगधिकरणम्‌ दुपपवापध्य पुरोडाशक्रपाछाप्रयोनकत्वाधिकरणपू

दू^ प्रहस्य नितयत्वाधिकरणम्‌ यादरेरमयार्थ॑तापिकरणम्‌ श रश

९ नरु दश पूरणेमाप्रयोरवदानादिषद्‌नन्तेनानुपमय।भिकरणम्‌ शपृण॑मासरादीनां सवैकामार्थतापिकररणम्‌ शेपणंमासयोरूवरपयप्येवाविकाराधिकरणम्‌ शेपू्णमाततादीनां नियतेककनैकरव विकरणम्‌ क्िणाक्मिकहोमानपकषौपिकरणम्‌ दीक्षभीयान्ते दीक्षितस्य स्वधमोनुष्रानाधिकरणम्‌ दीक्ताकी।खो त्करषऽत्निहोत्ादीनानुत्कषोषिकरणम्‌ दीक्षितकषस्काराणां सनमप्रतिमोचन।दिषूवे मावितापिकरणम्‌ देवताधिशब्दक्रियाणामपवारे प्रतिनिध्यमावायिकरणम्‌ दवकर्मणामुद्गयनादविकालनियमाधिकरणम्‌ द्र्मेदेऽपि यागामेदापिकरणम्‌ ्रभ्यपरस्क।रकमणां फरभयुक्तत्व।मावाविक्ररणम्‌ स्यतस्कर्‌ाचराध 2व्यष्५व्‌पादनाषवक्रणम्‌ द्रस्थापवारे वैकरिपिकष्ररयान्तरानुप।द्‌।ना।विक्ररणम्‌ ्र्येषु गुणश्ेतेनियमविधानाभेताधिकरणम्‌ ध,

धाय्वाशडिदितानामेव ममिष्यम्‌।नवत मिद्ध शाधिक्ररणम्‌

दु [4 4 द

न्‌.

२न्त्‌र्‌। ठनि.

पष्ठसंख्य। १४०५- १४०९ १९११९-१५१६ १४७२- १४७३

१६०२ १३५११२५७ १९१२१२१६

१२५२-१ २७५ १२५०--१२५१ १३१२१३१६ १२६५९- १२६९० १३८२- १६८४ १३९०- ११६९६ १३०६१३०७ १३२९-१३३१ १४७१ १३१९- १३२० १४१८-१४१९ १९१४१९११ १४१२१४११ १२४५४-१२४८ १४२७- १४२४ १२४०१२४१

१३२२१६२३

नानानौजेषु हृष्ाजिनस्तरणादवि-तण्डुलपर्ताटननिनयनान्तेन(-

[ ५]

अधिक्रणनापानि दृष्टस॑रूपा

चुपमयाधेकरणम्‌ १६१५- १६१६ नारिष्टहमानामुपहोमपू्वत। विकरणम्‌ १६१९-१३१८ नि्न्थ्यादिश्चन्दानां घर्मानतिदेदाकत्वायिकरणम्‌ १५९५७ नित्ये यथाश वत्यद्धानुष्टातुरप्यधिकार'धिकरणम्‌ १४.६-१४१३ निषादस्थपत्यविकरणम्‌ १३८६-१३८७ निषेधातिक्रमे पृरषप्रत्यवाय।पिकरणम्‌ १३९.९-१४०२ ैमित्तिकपशचशरावयागस्य दश॑ङ्गतापिकरणम्‌ १४९९- १४९१ नैमित्तिकानां नित्यप्रयुक्ततवाम(वायिकरणम्‌ १९४८- १२९०

प.

प्योनत्‌।दीनां ऋत्वर्थतायि९५१५्‌ १२९१-१२९२ प्रङृतिपुराकस्पानामथव।दत्वापिक्ररणम्‌ १५०१- १५०२ पथचकरत्वाधिकरणम्‌ १२०६- १२९०६ प।टकरपनियमाचिकरणम्‌ १२९.१--१२९३ पाठक्रमपेक्षया श्त्यथंक्रमयावटीयस्तवापरिकरणम्‌ १३६५- १३३६ पाटवमस्य मुख्यक्रम पक्षया बरीयस्त्वाभ्रिकरणम्‌ १२९७ - १२९८ पवम निष्य॒ततरकाटमाशरिरोत्रायनष्ठानाप्रकरणम्‌ १३९६- १३२८ ५०१यन्शब्दस्य सौ पिकप्रणयनधर्मानितिदेश कतव।धिकरणम्‌ १९५७-१९१० प्रजापातत्रतःना पृर्षायताघकरणम्‌ ११९८१२०० प्रय॑ ज।दिगतीकद्शदरस्याय।ः परवसपाद्यत्वाधिकरणम्‌ १६२०- १२१२१ प्रणीतानां तयवनप्रयुक्तत।पिकरणम्‌ १६३१- १२६६ प्रतिनिधिना कृते च काय ॒श्चतद्रध्यलामेऽपि तद्नपाद्नापि-

करणम्‌ १४२६९-१४२७ प्रतिक्तम।पेयाद्धवैकस्यस्य।विकार्‌।पिक्ररणम्‌ १२३८२ परतिनिध्यपचरे श्रुतदर्यप्तदशस्येत प्रतिनियित्वाप्रिकरणम्‌ १४२९५- १४२६९ प्रतिधिद्धम।षादेः प्रतिनिधित्व पाव।धिकरणम्‌ १४१९१४२० प्रतिहोमपक्े प्ायमञ्चिहोचपरमत्यारम्यानष्टान। धकरणम्‌ १४५३- १४७४ परतिनज्ञ।धिकरणम्‌ ११९६३ प्रतिन्नापिकरणम्‌ १२०८

प्रपानमान्रप्तमपेमुर्वद्रन्याटामे तप्येवोपादानानिकरणम्‌ १४२८१४२९ प्रभानतिरोषे पनिपातिनां कःण्डानु्मयाधिक्गरणम्‌ १३११

(९.

अधिकृरणनामानि प्रपृत्तिक्रमनियभ।विकरणम्‌ परदत्तिकमपित्तया पृल्यक्रमभ्य बलीयस्त्वाषिकरणम्‌ परयाजादिषेमणामुपदेरेन परङृतिमात्र यैताधिकरणम्‌ प्रयाजद्भयस्य तमानयनादिप्रयोजक्गत्व।विकररणम्‌ प्रयाजरेषामिष।रणापिकरणम्‌ प्रसतरप्रहरणकरारे श।खाप्रहुरणािकरणम्‌ पिण्डपितृयज्ञभ्य दरशोश्यनङ्कत्वभिकरणम्‌ फिरथकरमेगापपरपल्षादिकालनियम।भिकरणम्‌ प९तवदिटिद्गक्य विवक्षःधिक्रणम्‌ पृष्ठशम्दप्य ऋङ्मन्त्रवाचित्वायिक्ररणम्‌ पूतीकानां सोमप्रतिनिधित्वाधिकरणम्‌

+भ ^ कि

षृष्ठसंसया

१२९.६-{२९.५ १२३२६९-१२६७ १५२३- {९६४ १२१८ १९२२० १२१६-१२१८ १४१५९- १५५७ १२७७- १३५७९ १९१९

१२०६-१२०७ १९९१६ १५१८ १४२४६४२१

पीरोडारिकानो परोक्षणादीनां सौमिकपद्‌पृतैमावरित्वात्रिकरणम्‌ १६०२- १६०९

प्राग्रं प्रणावित्रिण्वादुपधानाधिकरणम्‌ प्रायणौयनान्नो घर्मानतिदेशक्त्वापिकरणम्‌ प्रारन्पकाम्यकमैणः समातिनियमापिकरणम्‌ प्रारज्योक्गिककभप्तमतिरनियमाविङ्रणम्‌ ब. बहिष्पवमाने आगन्तूनां पयोयेत्तरकःटत विकरणम्‌ त्रह्मगपाटपेघ्तया मन्त्रपारस्थ चलीयप्त्वाधिकरणप्‌ ब्ाह्मणम्यापि सेमपुवेतवेहिपृवैत्वरूपकस्पह। वकरणम्‌ भ. मेद्नादविनिमित्तकहोभानां दक्षपृणम।समात्राद्गत। धकरणम्‌ म. म्रध्यमयोरेव पवणो; प्रणयननियम।धिकरणम्‌

चेर

मध्पराः पोणेमास्याः पुरस्ताच्चतुरहे गावामयानिकदीक्ष।विधान।धि-

करणम्‌

माध्येदिनामेकपवम।नयोर।गन्तूनां साम्नां गायत््रादिष्वेव निवे.

शाधिकरणम्‌ मुरूकक्रमनियमाधिकरणम्‌ ् € क मुर्यापचारे पुनमुर्यपरात) तत्येवोपादूनाविकरणम्‌

१२२१

६५५ १-११५२ १२३९६--११९८ १६९८- {१९९

१२३२९१६ १२२४ १२९.८- १२९९ १२३६५९- १२५४१ १४५७०-१४५७९ १५६०

१९७०-१४७१९ १६२५१९२५

१२९५७ १५४२९

[७]

अधिकरणनामानि पृष्ठसंख्या मष्टिकपारादिषु चतुप्टिनिरजीपादिन ऽनुप्तमयाधिकरणम्‌ १६११-१२१२ मे्वेहणाय दण्डदनस्यारथकरत्वाविकरणम्‌ १२२९-१२६८ य. यक्ञायुयव।क्यायुवाद्ताधिवरणम्‌ १२००-१२०६ यागलक्षणाधेक्ररणम्‌ १२९११२४२ यानभानमिति समार्यातानां पत्नीकतृकत्वामावापरिकरणम्‌ १३६१९ १२३५६ युपगणेऽ्लनादिपरिम्याणान्तेनानुस्मयापिक्ररणम्‌ १३१२३-१२१०४ यूपमात्रपकष।विररणम्‌ १३०९ यागिद्धचचिकरणम्‌ १२१०-१२१। र. रथकार्‌।धिक्ररणम्‌ १६८४- १३८१ रथतर्‌ादिशचब्टानां गीतिविशेषवावित्वाधिकरणप्‌ १५४१- १५४९ ररनाय। युपाङ्घतापिकरणम्‌ १२७९१२८० राजसूवशब्दवेाच्यानां यागानानेवे फटायत्वाधिक्ररणम्‌ १९६९- १२७१ रात्रिपत्रप्याऽऽभवादिकफटकत्न। विकरणम्‌ १२९६- १२५८ ल, ठ किक सववकोणिपडयामानुष्ठ(न विकरणम्‌ १११९ व, वणृकान्तरेण पुत्रवृष्टयाद्‌ः कमफटस्यरिकिममुष्मिनैत्वपरतिषाद्‌" नमू १६६११२६१ वर्णकान्तरेण वैश्वानरेटेन।तकमेततिरकाङत्ञ।पिकरणम्‌ १२६७१२१८ नतय वत्ताचुषटलक्ितकाठपिान।यिकररणम्‌ १४५२- १४१४ वारेणप््ारिकपशचेवरेषु देशवदेविकत्तायेवादेविधिकण्डातिदेरा- विकरणम्‌ १५२.७-१५६.९ वारुणप्रघ। ्िकावमृथस्य तुषनिप्कापदरन्यकत्वापिकरणमप्‌ १५५५-१५१६ विकृतीननिन्दर्मादीनां सचक्कारतापिकरणम्‌ १२४२१६४६ विश्वनिति मूपेरदेचत्वाधिकररणम्‌ १४९९१५९४ दिश्वनिति तिमानस्थैव स्वत्ववतः एतष्य दपनाधिकरणम्‌ १४९४१४९१ विश्वजिति अश्वादीनामिदेयत्वापिकरणम्‌ १४९४

विश्वजिति द्षिणाधेनिर्द्टमागस्यैव सवस्य देयताविकरणम्‌ १४२६-१४९५

| ८ ]

अधिकरणनामानि पृष्ठसंख्या

विश्वजिति दक्षिणादानकाडे विद्यमानम्बस्ववत।मेष देयताविकरणम्‌ १४९९ - १४९६ विश्वजिति द्वादशशतन्यनघनस्यानयिकार।पिकरणम्‌ १४९८- {४९९ विश्वजिति धमेव द्रस्यादेयत्वाधिकरणम्‌ १४९५ विश्वजिति पाडाहिकषटपृष्टतिदेशाधिकरणम्‌ \२५२- १२५४ विश्वनिति पवैप्वद्‌।ने पिवरादुीनामेभत्वापिक्ररणम्‌ १४९.२- १४९२ विश्रजिदादुनां फल्वस्व।भिकरणम्‌ १२१२-१२५५ विश्वनिद्‌दिरेकरफरकत। पकरणम्‌ १२१९-\२१६ विश्वनिद्‌ दे; स्वगफल्कत्वापिकरणम्‌ , १२५६ विदेवनादीनां वृरल्रनसूयाङ्गताधिक्ररणम्‌ {२७११२७२ विदेवनादीनामभिपेनपुषैकारुत्व। विकरणम्‌ १३१८ विश्वसृनामयने पवत्सरशव्दृर्प दिवप्तपरत्येन मनुष्याधिकारा-

विकरणम्‌ १५०२-१५०८ पेमषस्य पणोमाामात्ेताधिकरणन्‌ १२६६-११६४ १५ नर्‌ पूवगतपूतरदिफपरयुक्तात्वाधतनणम्‌ १२६९१-१२१९५७ वेश्वनरष्टनमिततकेत्वापिकरणम्‌ १२७९--१२७६ नेप्णवर्‌ तदस्य सामकातेलपषटतिनोनातिदुरुकतापिकरणम्‌ १५५६१५५७ स्यापनदाटदरायनिणेयातनेक्रणम्‌ ५४७१

९,

शङ्ल(हूतय; प्रय नकत्वाध्रकरणन्‌ १२१२-१२१४ श।ावादापिकरणम्‌ १२२९- १२३० शषासाप्रदरणस्य प्रतिपत्तिकभतापिकरणभ्‌ १२६३२- १२६५९ श।खायारच्दनादिप्रयोनकत्वाधिकरणम्‌ १२६०१२३२ ध्रतदरव्यापचारे तत्सद्षस्थव प्रतिनिधिनियमाधिकरणम्‌ १४२२१४२४ रतदरव्यापय।रे निह्यकपणः पारन्यकोम्यकभणश्च प्रतिनिषिना

पमापनापिक्ररणम्‌ १४११-१४१८ ्रुतभतिनिध्यपचारेऽपि भूस्वद्ररयत रशस्यैव प्रतिनिषित्वाजिकरणम्‌ १४२१ ्रत्तातदरवासु 9िङ्ृतिदु वणेज्नयाधिकर्णम्‌ १४९.१- १४९२ शेषकायाभरमवततद्रन्धनादरो रेपकयरोपानिकरणग्‌ १४२०-१४३१ देषमक्षण क्रल्विड्नियम।पिकरणम्‌ १७६१- १४३२

भौतकमेनियमापिकरणम्‌ १२८७-१२९..

(*९ ]

` "` अंधिकरणनामानि ` पषटैसख्या ए „ <~ * पषठन्ैपिततिकतवा विकरणम्‌ ˆ = - १९०६१९७७ 'वो्रिर्स्ये प्रातरपनिहोत्रपमति पतिहोमानुष्ठानाधिकरणम्‌ -१४५४ ` 7 स, कि

- घ्र तेकंहपनन्तरे सश्रमकूरवेतः सत्रफलमयेतय। बिवभिद्धिषानाि. ` - -

करणम्‌. . : - | र - १४५६१४१२

श्राय प्रवृत्तमात्रस्य ्युत्थाने विश्वनिद्विषानापिकर्णम्‌ १४१९५-१४१८ सत्रे कस्यचिर्स्वामिनो मरणे परति निष्युपादानापिकरणम्‌ ` १४२०१४२१ सत्रे परतिनिदितस्य स्वामित्वामावाविकरणम्‌ . - १४२ ६-१४२२

. नने प्रतिनिहितस्य स्वामिध्मैत्वािकरणम्‌ २ १४६२

त्र मर्यकं इरस्स्नफठमोक्ृणामपिकाराभि रणम्‌ १२३८० १६९० सते वैश्चमिजतत्समानङस्वानमेवावि ारायिकरणम्‌ १४८८- १४६९ सत्रेषु ताह्यणानामेवाधिकारािकरणम्‌ ˆ , १४८९१४८ सरेषु समानकल्पानमिवाधि कारा विकरणम्‌, ' १४०९१४८६ सत्रे साघारणपत्राणामधिकराधिक्रणम्‌ ` १४५०१४९१ सर्वपती डाशक्तामे प्रायित्ताधिकरणम्‌ ` १०३६१४३८ सक्यानविदरद्ध चो पमत्यख्यासेपरयधिकरणम्‌ ` `` १९२१२६२२ स्थपरतीटटकिकातिष्वनुष्ठन।पिकरणम्‌ ११६२१९१४ स्वर प्ामादिषड्द्तां वम्तिदेशकस्वाधिकरणम्‌ ११६९१- १९१६ स्वरोरेदनाचप्रयोजकेतीवि करणम्‌ १२२४- १२२९ स्ववाक्यश्चुतफचकानां स्वर्गफल्कःवायावाधिक्रणम्‌ १२९८- १२१९ स्वरोः पश्वङ्गस्वाधिकरणम्‌ १२८०१२८३ स्वमकाम।पिकरणमे ११२४९१-१६११ प।कमे्धीयेकङ्पाठे वार्णप्रघापिकेककपाछवर्मातिदेशाधिकरणम्‌ १९६९- १५४० पाकरमेषेऽनीकवत्यादीनां पथस्काठताधिक्रणम्‌ १३००-१६३०२ प्ावित्रहोमादीनां द क्षणीयापृवेकालत्वादिकरणम्‌ १२१८-\१६१९ स्थानक्रमनियमायिकररणम्‌ १२९५१२९७ पतारस्वतेमिज्नस्तरष्वाहिताश्चीनमिवाभिक्रराग्रिकरणम्‌ १७८९-१४९.० स्मातादीनामुप्युपनयनोत्तरकाटकतेस्यस्वाविकरणम्‌ १४०२१४०६ स्वामिनः प्रतिनिध्यभावाधिकरणम्‌ १४२१

॥।

“( १०]

` अपिकरणतपानि सिवष्टक्तः पुरोडाशापरयोजकस्वाविकरणम्‌ पिमूतरैत्रकसपे सोमस्य विहितक छनाध। विकरणम्‌ , पीमूचागह्यैव प्राषाभ्याधिकरणम्‌ _ ` पोमविकाराणां द्शेपणेमसोहरफाठवाधिकरणम्‌ तैजामण्वदेः.स्वकालकरदयतवाविकरणम्‌ ति्राणय देश्वयनादद्तधिकरणम्‌ पीम्याद्ीनामपपत्काचकरष्वौ पिकरणम्‌ | तिव्वोदौ वैदिक्या एवेतिकर्ते्यताय] अतिदेशाविररणम्‌ पतप नी योस्कर्षऽप्य्चिहोत्रातुत्कप्रविकरणम्‌ पोनाध्यदीपेप्रीयतिकासमां पोमोत्तरकषटस्वािकरणम्‌ पमि्५ऽपदरत्तस्यापि वसदियमापिकरणम्‌

ऋ ध ह हदिरपिरकसनप्तस्यमादास्पायः पूयुरमङवादिकरणम्‌ हविर -कमोन्तरविधानाधिकरणम्‌, हरिराल्यषिकरणम्‌ हौगक्षण(िकरणम्‌ होभारभिषवोमवकतुरसणापिकरणप्‌ `

॥

^~ ५ = ^

~ ¶ह्ेस्य १२१४१११९ 1१७१६. १८१०१२८१ (२४०१३४९ ११६ ८१२६९ (६६२११२१२ १२७२्‌

` १९७१- १९७७

१६०७१२०९ ११४२१२४४

„ १४५५. १०९१

१६०७ १४०८१४४९ १४३८- १४४६ १९४९ `

~ ४४ ६१४४७

पूणं तृतीयमागस्यभप्यकारीय।धिक्रणशचीरभम्‌ ।

ॐ तस्सद्रह्मण नमः। | ठ कापहितशावरप।'्पसमेतं श्रीमज्जेमिनिपरणीतं मीमांसादरोनम्‌ ।

अथ चदुरथाध्यवायस्य परथमः पादः।

( अथ प्रतिज्ञाधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

[१] अथातः कत्थपुरुषार्थपोर्जिज्ञासा ॥ १ ॥ प्र० सू तृतीयेऽध्याये श्रुतिलिङ्कवाकंपप्रकरणस्यानपमाख्यानैः श्षविने- योगलक्षणमुक्तम्‌ । इहेदानीं क्रत्व्पुरषार्थौ निङ्ञास्येते । कः क्रत्वर्थः , कः पुरुषाय इति । याऽधि भयोजकापरयोजककरबिध्यथवादाङ्कमषान- विन्ता, साऽपि करस्ययैपुरषायंजह्वासैव । कथम्‌ । अङ्क क्रत्वे, भधानं पुरुषार्थः । फलविधिः पुरुषायैः, अर्थवादः ऋत्व्य; । प्रयोजकः कश्विरपुरषा्य(ऽपयोनकः कऋरवयः । तस्मार्कत्वयंपुरुष्‌।थयोनजिङ्ग सेति सृत्रितम्‌ । तत्र, अथातंःशच्दौ भयम एषाध्याये मयमसूत्रे बर्णेहो । अथात पूषेमङृतं डेषषिनियोगरक्तणमपेक्षते “ अप्त इति करत्वयेपुरषा- येजिङ्गासाविशषेषं परकुरते । क्त्षे यः स क्रल्वथेः| पुरुषाय यः स पुरुषाथेः । निद्गासाशचब्द्‌ ऽपि तत्रैष समधिगतः, ज्ञातुमिच्छा जिज्गा- सेति तदेतसमतिङ्गासून क्रवथेपुरुषायैयो भिङ्गासेति ॥ १ ॥ ( अथ करत्वथंपुरष।यरक्षणाधिकरणम्‌ ॥ २ ॥ ) [२] यस्मिन्‌ भीतिः पुरुषस्य तस्य टिप्ाऽध- लक्षणाऽविभक्तत्वात्‌ ॥ २ ॥ प° अथ किंलक्षणः ऋत्वय", लक्षणः पुरायं इति लक्षणं वास्यम्‌ | तृतीयेनावधूते शेषत्वे कः; ऋन्वथैः कैः परुषा इति विशषश्िन््यते । पूर्वमवधूरे एम स्थे । यथा समेन पतामन्यातिदेशे पिद्धेऽषटमेन विेषातिदेशथिन्त्यते । एवछलणमेदः। अथवा ‹ अर्थे रौमैषम्यम्‌ ! इति प्रयोनकप्रयोजकत्वं॑पदपाघारण। चिन्त्यते | माष्यकारधेदमेवामिप्ेत्याऽऽह्‌--‹ अतिकरान्तस्तृतीयविषयः ` इति । पक्वम चाप्ताषा- रण्येनैवैवं स्यपदेकषयते-प्रयोजकानरयोजग्छक्षणं वृत्तमिति ॥ १ ॥

स १ (अन षप भ ८ मृ २१) १५०

११९४ दुप्टीकःसदिशावर माष्पसमते-- [अ०४षा{अं०्‌]

दथा हि स्षीस्सी प्रतिपत्तिः, पृष्ठकोटेनोषदेश्ने गरीयसी । दुस्यते । यरिम्न्‌ प्रीतिः रषर्य, यस्मिन्‌ ते पदाथ पुरुषस्य ोतिभेवति स पुरुषाः पदाथः । डतः । तस्य लिष्साऽयेलक्षणां । तस्य लिप्साऽ्यनेव भवति, न श्राञ्ेण । कऋरप्दर्थो हि शाञ्जाद्‌ बग्षते, नान्यथा । अविभक्तो हि परषायेः प्रीत्या ।यो यः भीतिसाधनः। स पुरषायेः । पुरुषायै लक्षिते तद्विपरीतः करत्वं इति करष्ेस्य क्षणं सिद्धम्‌ ॥ २॥

9.2) ~

( अथ बणेकान्तरम्‌ )

एवं वा सूत्रं वण्यते दु$पूगमास्तयोरा्नायते । अनतिदयं रतृणाति, अनतिष्टदयमवेनं प्रजया प्रया; करोतिः इति । तथा, अषहा- यैपुरीपां प्ुक्ामम्य वेद कुयोत्‌ , बत्सनानुं पशुकामस्य बेदं पात्‌ , गोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेत्‌ ) इत्येवमादीनि । तत्र संशयः । कमि वुनातीयकाः क्रत्वयी उत पुरुषाथौ हति । किं माष । क्रत्वर्था १ति। डतः । भरत्यक्ष उपकरारस्तेभ्यो दयते क्रतोः) पुरीषदरणं वेदिस्वरणं

^~ --- ----- ------- ---- == - =-= ~= ~~ ~~

यरिमन्कृते पद्‌ एुरषस्य प्रतित्पजावते पत पृस्पैषपदाथैः । तस्य @िप्ताऽ१"

करल्वयुल्वपि विपिना बलातेपुरुषः प्रवत्यते । हत्यम्‌ | क्रत्वथपरुषाथये। योरि साध्य. = म ~

साघनदगन्यो वैकः) कर तु पुरुषाय करणमिच्छते न नियोगतः) ऋत्वे स्वति च्छातो नियोगतः | तेन करणमभिभतयक्तं ‹ तस्य छिप्प्राऽथलप्तणा › हृति । दुमा कर्तवात्क यागः पुरुपाथः । प्ताध्येनातिनामावात्प्ाधनस्य पृर्षा्यतोक्ता ॥ २ ॥

एवं वा | फलाचवादुत्वादनुदाहुरणमनतिदर१ मित्यादि । गोदोहनादीनि व।क्याप्पु-

१ प्ष्टकोटेनेति--यथैव धरणिगतानेकदन्यप्रस्कनिर्यस्षणे प्ष्प्य ऊटिद्ीकरणेन ङशप्तद्र- छकृतेऽपि स्यादिति भावः । २ पदाथं इति क्राचिन्नास्ति । ३ पुरषार्थपदःथं एति-- तत्वं तु स्वया. धितत्रद्युलदयतानिहपरितिविधेयताशालितं पुस्षाधेष्ठम्‌ । स्वयं प्रायितस्वं च धाल्ञाधनिष्टसाधनताल्ञानाज- न्येच्छाविषयत्वम्‌ । यागादानां हैषटतापनता श्ाल्लगम्येति न ते सम॑पार्थितः । क्वेणादयौ हि यदि सगः युखरूपरस्तदा तदिच्छायाः सुतर भिष्टसाधनताक्षानाजन्यप्वं, यदि दे शनेध्ेषस्तद।ऽपि तदि- च्छाया इषटप्तायनत्वप्रकारकज्ञ/न।देवाप्पत्तेनै दा।ल्ाधीनेष्टप्ताधनता्तानजन्यत्मि॥ि भवन्ति सवरय॑प्रा- धितः \ तदुरेशेन विधीयमानयामादयः पुरूषाधाः 1 प्वथैप्रार्थताभिन्नवु्युदेश्यतनिषरप्षविषे- यताशालिलं क्तमिति ।

[०४० अद्‌] मीपसदर्भने। ११९५

च । तदु, प्यगुणतेस्छारेषु बद्रिरिति । तस्मालस्वथी हत्येवं भ्र । एदं पाते हृषः | यस्मिन्‌ प्रीतिः रुषस्य स पुरुपाये एषेति । भोदिस्तेभ्यो निरवते। तस्थादेते एरुषाथो हति । ननु प्रत्यक्ष उपकारः ऋतोशैदयत इरयुक्तम्‌ । उच्यते । सत्यं दश्यते, न तु क्रतोरूपकारायः यत एभ्यः सकीतितेभ्यः फलेभ्य एने श्रुयन्ते । न च य उपकरोति स प्रषः यतु यद्र श्रयते स तस्य शेष इनयुक्तं, शेषैः पराहैत्वा- दिति॥२॥ ( अथ ¶णेकान्शरम्‌ )

एवं वा- दव्पार्जनगदादरणद्‌ । २९ द्रन्पर्मनं तेसर श्रयते । ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहादिना, राजन्यस्य जसादिना) व॑र्यस्य कृष्यादिना । तत्र संदेहः । 1४ क्रत्वर्थो द्रञ्यपरिग्रह उत पुषूषाय इति। क्क भातम्‌ | कतवर्थो, नियमात्‌ । येष परुषय स्यान्ियमोऽनथकरो भवेत्‌ । परत्यसेणेतद वगम्यते, : नियमादनियपाचारजतं दर्यं पर्ष प्रीणयतीति | तस्मारक्ररवयथेः । कापश्चतिभिश्वास्य संहेकवाक्यता दृ्टा। इतरथाऽनुमेयेन फलव्राक्येन स्ैकवाक्यतां यायु । लिङ्ग वचयापि भवाति । अग्नये क्षापवते पुरोढाशमष्ट'कपालं निवपेत्‌ › यस्याऽदेतप्नः सतोऽिशंशन्‌ ददद्‌, यस्य दिरण्यं नहेदाश्नेयादीन निवपेत्‌, इरये- बभादि । तद्धि द्रम्योपघाते चोदते । यदि द्रव्यपरिग्रहः कम।यस्तत एतदपि सति सेबन्पे क१।यमिल्युच्यते । इतरथाऽसति सबन्धं कमयं मित्यनुपीयते । फटे चाश्य कसप्येत । तस्माव्रजरिश्ुतिगद।त्‌ दर्पाः जनं येन बिना यागोन निततिते, स यागस्य भ्रुत्या परिरशव इप्‌

सवार्पानि, परत्यतेण कतूपकारकाणि दृदयन्ते । तस्मात्प्मुचचपेन पूवैः पललः । तिद्ानत्‌ सत्ववभारणया । पुरुषार्थान्येव तादुध्मरक्षणेन शेषत्वेन । अस्माच्च ग्रन्धादुनुपीयते बादरिमते पूवैः पस्ततरेति ॥ २ ॥

एवं वा ~ द्न्यार्जननियभः क्रत्वर्थः । तेन॒ हि द्रम्यमाकःर्‌कितं तदित्थमु पद्य यषाऽवघात।द्यः । तस्मात्कतुना पहाप्यैकवाक्धत। । अपे्ितत्वात्‌ । इतरतर धरुस्रति- काता्थमनियतेनाप्युतं क्षुपं पिहन्त्येव । तध्मातत्र नियम्य फलमश्रुतमप्यध्याहय तेन सैकवाकवता कल्पनीया । इतरत्र श्तेनेकवाक्यता | हिरण्यादेनाशे च क्रत्वम-

१८.००३ पा० १अ०्बेसू०३)} 1२ (अग दपा १अ० > पू २)

११९६ दप्ीकासाहितशचाषरभाष्यसमेते-- = {भ०४१।०१म०द]

गम्यते } तस्मा्क्रत्वयं इति । एवं प्रतते वृपः । पृषापे इति । एत- रिमन्छते पदाय भीतिः पुरषस्य भवति, तस्मादस्य हिष्साऽषेलक्तणा शरोरधारणाया । यस्य धरर धियते, व्यक्तं तस्यास्ति दरष्यष्‌ । री" रिणश्च यागः श्यते । वस्पाद्विवमानद्रव्यस्य वेनेयोण उच्यते, न द्रव्यार्जनं कामश्॑तियहीतं, विनाऽपि हि दन्याजेनदचनस्ेन श्ष्दश्य यागो निरव एव । तस्प्ा्पुरुषाथो द्रम्यपरिग्रहः । अपिच, बदि धरास्रारकमां रम्यान, तन्नान्यत्न विनियुज्येत तयाऽरजितम्‌ । तत्र सवे. तन्प्रपरिष्ठोपः स्थातु । आपि च, उपक्काश्लानि स्कमीणि द्रम्याजनन भवेयुः । तैतकरोपपघते। अप जा एष सुषगौछोकाच्छिधते, यो द्र$पृणे मौसयाजी सज्नमाषास्पां ग दौणमासीं बाऽतिपातयेदिति। एवे च सति,

नाशातरदुवगुण्ये क्षामवत्यादीनां कदुपतिप्तमाघाना्मुपदेधो युक्तः । इतरतर तु वैगु. ण्थामावात्फटकरपनवेलयेव प्राते नूमः |

ध्त्थाद्मावादनङ्गं क्रतोः । पुरुषस्य तु ॒प्रीतिमृत्पाद्यन्ति कामश्रतिनिरपे्ता;

शरीरधारणाधमेवापतावुपादत्ते । अन्यावुपपरर्या कामश्रत्तिमिराक्िप्येत । तश्र पर्षा येनेपानितमस्तीत्यन्यथानुषपत्तिः क्षीयते यथाऽऽधनि | अपि चे तत्व ्रव्यामेने करतु विघातः स्मात्‌ । देवतोदेरेन च स्वदरन्यपरित्यागे यागो मवति । ऋदुयुक्ततव दरम्पा भोवात्परित्यामेो नेसतीति । द्रर्याजने च प्रकान्ते पएवेक्रतूरना परजभात्‌ , ‹ अप द्‌ एषु स्वगाहो।र्छिद्यते ! {ति यद्यारर्मदिषयमतिपातनं ततो न षट्ते । त्णबाङ्कारम्मेणेव प्रषानस्याऽऽरन्धत्वादतिपरातनामावः । याग।करणादतिपात्तनमिति वेत्तदितरश्रापे षःत एब } कत्वे ठ सनरकेतूनां प्रकमादशकनीयोऽपैः स्यात्‌ । कत्वं च तथाऽर्भितस्यान्य भ्राविनियोग।च्छररनाशात्सवतन््षरिटोषः स्यात्‌ ।

न चद्व द्र्यार्जने) एकं करत्वथमपरे पुरुषार्थम्‌ | ।ॐ तहिं । एकमेवेदं ्रम्षमुपाददा

न्यते नियमा उपदिरदयन्ते पृरुषस्येति । एषं च सति पयोगकाराद्वरहिरेतद्कं सद सुपक(रकं स्यादिति, अनन्त्रेणातिपातनमस्थेन नायं प्रन्वः सेबध्यते । कप

तेहि । सवेतन्श्रपरिलोष; स्यादित्यस्य शेषः । अथवा प्रयोगव बमनहिरभाव्‌- नेदं फाठवपोऽनम्‌ । शरत्यादयमावात्‌ । अङ्गमवे चापनीतिऽवुपकारकं स्वादिति शठे. नायं अन्धः । अपव। प्रधानकारत्वादङ्ञानमन्यसिन्काङे करियमाणमनुषकारकं स्यादिति

१ श्तिषदीतं कर्विभेनिति पा 1 २ जाधान तिद च विषाय अप्युपरङ्कणप्‌ । ३ जधवेति पार)

[न- शप्र १अ०२्‌] मौपांघाद्ैने। ११९७

्रयोगकालाद्वहिरेतदङ्ख सदनुपकारकं सप्रातु ।` न च।ऽऽषानवद्धवितु- महि । दज हि वचनं, वसन्तेऽपनिपाद्धीत, इतिन चैतदङ्कम्‌ ।

अथ यदुक्तं; नियपवचनपनधकर पुदषाये दरपपरिग्रहे सतीति । उच्यते | नैतावता परुषायैत। व्यावर्ैते | प्त्यक्षारिसा। त्वया च परोक्तं युक्तिबुद्धथा व्यपदिश्यते । भ ` घ परोप भर्यक्षप्य बाधकं भवति । तस्मान्नयमवचनात्कामपपरभद्ं करप्येत, न तु दृषटहानम्‌ । तस्माचत्पुरुषस्य म यजनं भीतिः, तदय धनस्याजनमिति । एव च सति ब्रीह्णा यागः कव्यः, भल्य्यपलितेन वा कस्वयेममितेन वा, नात्र कथिदिक्ेषः । परीत्यथैपुपानितोऽपि त्रीहिवरहिरेव, फपीयेमुपा' नितोऽपि व्रीहिरेव, तस्पाश्न भये।गवोद्‌नागृदीतंद्रव्पाजैन्‌ ।

अथ यदुक्तम्‌, अनुयेयेनाधकृतेन घा शदेन युष्पत्पक्ते नियमस्यैक- वाक्यता, अस्मत्पक्षे तु दृटेन पयोगव चनेनेति। नेष दोषः । अस्पतपकषऽपि दषेन भुजिना, न फलवचनेन । कथं तदं नियपादद्ष्ठं भवतीति ग- भ्यते । ययैव भवदीये पके । आह । अप्मत्पत्े फरवतेकृवाकपभावात्फ- वत उपकरोतीति गम्यते । उच्यते । अस्मत्पक्तेऽपि फलवतैवैकगाक्य- भावः । एतावां^तु किङ्षेषः | तत्र श्रुतं फले, मप तु दष्मिति ।

न वैतदाधानवद्धवितुमहेती ति । यथाऽऽषानमन्यङादमपि प्रधानस्येपकारकं, नेष. मिदं, कारविधेरमाबात्‌ । तप्मात्कतपरयै प्दन्तत्तन््रमुत्पायं स्थात्‌ | य एव क्रतुः प्रकरान्तस्तमेवोररीकृत्य द्रग्यमुपःदत्ते । एवं च द्रव्याजेनेन न पवैकमाणि प्रकरन्तानि मवेयुः | यथाऽवहन्तिः पौणेमातत क्रियमाणो न पौयस्योपक्ररोत्येवमिह।पि । तस्मात्पति- कम द्रन्याजेनं न स्वकरणं तन््रेगेति । न चाऽऽधानवद्धवितुपदैति । यथाऽऽषानं न क्रत्वयं॑ नापि पाथम कद्मान्न मवतीति । उच्यते । आधानघ्य गक्येन- यथताऽवगता | अय पुनरन पयेत्वे नास्ति प्रमाणम्‌ । प्रत्यक्षेण त्वस्य पृर्वार्थता । अथवाऽऽधनिनाश्रय उत्पायन्ते न त्वेतेन ब्रहठाद्ः । अथवा द्रव्याजननियमः फल. वत्वातपुरुषा्थः) आपानं तु न पृरषधिम्‌ । अधवाऽऽयानशन्देनाऽऽहवनीयाद्धो ऽमिषी. यन्ते | यथा बहिः्भयोगे श्रुता अङ्गत्वं प्रतिपयन्ते, एवं कस्मान मवतीति प्रिचोदिते, आह--न चाऽऽषानवद्धवितुपदेतीति । न वचेतदाहवनीयाविवदधितुमहैतीत्वर्ः ।

१ अन्तस्तन्त्रमिति-ज्रयोगमव्य दलैः । २ एव कर्नादिलारम्व प्रत्यक्तेण स्वस्य पुरषाथेते- व्यन्तो भागः कचिननोपलमभ्पते ।

११९८ दुष्टीकासदितशाबरमष्यसमेते -- = [अ०४पा०१अ०६]

अय याछि्ग्ुक्त, एृहदाहादिषु कर्मं श्रूयत इति । वब्रोच्यते । यद्यपि न ऋत्व्य द्रव्यार्जनं, तथाऽपि दाहे निपतते फलाय वा कपा. क्भावाय वा क्ञापवत्यादीनां विषानमुपपयत एव । तस्मासपुर्षार्य द्रभ्यार्जनं, परस्या हि तदबिभक्तमिति ॥ २॥ ( अथ प्रापतिवनानां पुरुषाचैताभिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ )

[ ३ ] तदुत्सणं कर्माणि पुरषा्थाय शाश्चस्यान-

तिशङ्क्यतवान च द्रव्यं चिकीर्षते तेनार्थना-

पिसेवन्धाक्कियार्या पुरुषश्रतिः ॥ २ ॥ सिण दृद पजापतिव्रतन्धुदाहरणम्‌ । नोधन्तमादिस्यपीक्षेत = नास्तंयन्त' मिरयंदीनि । तत्र संदेहः । क्रि कत्वथौनि प्रजापतिव्रतान्युत पुदब- यानीति । किं परात्‌ । ऋरवथीनीति । इतः । एवं दहि फलं न कलप. यितभ्यं भविष्यतीति । ननु श्रयत एवैतेषां फलष्+ एतावता हैन- साऽयुक्तो भति, इति । उच्यते । नैतत्फलपरं बचनं, बपैमान(पदेश एरैष छब्द इति । तेन यत्राऽऽदित्य रक्षितव्यः माप्तस्तत्रायं॑परतिते- धः । उद्यतोऽस्तं यतश्च नियमो वः स्यात्कथिक्तमौक्गभूतः । एवं भप ब्रूपः । तदुत्तम-पोस्युसर्गोऽपि, कर्माणि एरषायौय मत्रषुरेवंजातीय- कानि । कतुरेतान्युपदिश्यन्ते न कणः । अयेपरापतिन कतो संबन्धो यः

तत्र ह्याहवनीयाद्य उत्पन्नाः पताकाः सन्तो वाक्थेनाङ्गतां प्रतिपयन्ते । इह तादश न।सिति व।क्यम्‌ । गृहद्‌।हेऽप्यद्गत्वाय फलाय वेत्यङ्गतवे नासि प्रमाणम्‌ ॥ २ ॥

नोधन्तमादिर्यपीक्ेतेति । ननु धद्‌रिवयेतातिथातवः कर्तेत्तावननेन संज्ध्यन्ते | एवं श्रुतिवृत्तानि पदानि भवन्ति न उक्तणवृत्तनि । यद्‌। तु नञुवादुपदयोः सेबन्- स्तद्‌! स्वायै हित्वा वरत्वन्तरं रक्षयन्ति । तस्मात्पिषेधः । स च प्रापिपूवैकः। प्रिश्च दशेपृणेमाप्तादिषु विद्यते, सता प्रतिषिध्यते । एवं च फं न॒ कसयितम्पम्‌ | यद्यपि नेष प्रतिपेधस्तथाऽपि फलकरनाभयात्करतर्थो नियमः । ¢ एतावता हैनस(ऽयुक्तो भवेति › इति फखाथवादोऽयम्‌ ।

एवं प्राति ब्रूमः । नायं प्रतिदेषः | तस्थ चरतनिति हि प्रहृत्य नोयन्तमादियमीक्ष- तेति } नतमिति च प्ामान्येन कर्मोच्यते । तद्विरेषमाकाङ्क्तमाणमनेन विरेष्यते तदिद

१ आदिपदेन! नेक्षेतो्न्तमारिष्यं नास्तंयन्तं कद्‌ चन । नोपरक्तं न वारि्थं न षणं नभो गतम्‌ ' ॥ इत्यदीनां संग्रहः । (

[०४१० १०६. पीमा्ादश्न । ११९९

स विधित्सितः । न कमेसेवन्धोऽबिधमान एव । शासं चानतिकषङकन्धं पितृभातु्रचनादपि भमाणतरम्‌ । स्वयं हि तेन प्रत्येति । इद्धियस्थानीयं हिततु। न चैवमादिभिद्रव्यस्प कथिद्् उपकारः साध्यते । तसा तेन॒ पुरषार्येनाभिसयीगाक्करियायपिर्वजातीयक्रायां पुरषः श्रूयते । अपि च पुरुष्मयत्नः पदाथविधिमात्रं लक्षयितुधुचार्येत । स्वयमविव- तः स्यात्‌ ।

अथ यदुक्त) यत्राऽऽदित्यस्येक्षणं पापं, तोच रोऽस्तं यतश्च मरतिषे- घ हति। सत्यं मतिपेधो न्याय्यः । तया श्रुतिरनुष्षरेन) इतरथा नियमो लक््येषेति । किं तिह नियमः शब्देन श्रुयते, तस्य त्रमिति तैन नियम एषः- नोध्कभनांदिस्य दृक्षितव्य ईति । अपि च, एतावता देनसाऽयुक्तो भवतीति पुरुषसंबद्धो दोषः कीत्येते, न कमंसंबद्धः। तरमात्पुरुषार्यानि प्रज।परि व्रतानीति । गोलक्षणान्वप्येवमेव कतैरीकण्पैः फतेष्या इत्येवमादीनि ॥ ३ ॥

कर्मेति । प्रतिषे, पञ प्ताकाङ्क्षमेवावतिष्ठित । तेन चाश्रतः कर्मविरेषो मृष्यत । एवं च वाक्यभेद द्‌ि कर्प्येत । एव प्रतिषेष बह प्मज्ञप्तम्‌ । जनो विरोधान्न कतं व्यतावचनेन सत्रध्यते | तस्माल्प्रच्युतेऽनन्तरेगेक्षतिना सेचध्यते । अता नियमोऽयम्‌ । अथेप्रापतेनं विपरिवतेमानेनाप्ति कश्नो सुबन्धः } श्रल्याद्यमावाच्चाप्ति क्रदुना ) शाह स्यानतिशद्क्त्वादति कत्वपेऽपि दुर्यत्वात्कस्यचिद्‌।शङ्क। स्था दिति तकनिवृ स्यं नच द्रव्यं विर्५त इति। न च क्रत्व द्वघ्यं सस्ये विक्रिथते वा | येन सामथपरोततत्तबन्धेन प्रणाड्या क्र-वथेता स्यात्‌ | अतः पुरपाथान्येतानि फलार्थिना का्यागौत्येवप्रथं उपदेश एषां नित्यत्वेन संध्ोपासनादिवदिति । नन्वरीक्षणाभवोऽनी" ्षणपमावत्वात्कतच्यतता न घटते । सत्यम्‌ । प्रवृत्तो निवृत्तौ व। माने व्यापारमङ्कीकृय प्रवतेते निवतैते वा । आदित्यस्यानक्षणं कतंन्यापिति मनप्ता पकर्पयति । अतोऽनाक्त, णस्य मानप्तो व्यापारोऽविनामृतः | तस्यात्रिनामावाच्छक्रोति टतयितुम्‌ । यथाऽऽङ्कति- व्यक्तिम्‌ । स्परादीनाममावततचद्धानापपि तद्नावाविनामावाभावान्न तेषां कततन्यत। | क्रत्वर्थत्वे विधायकः कृमोत्पतिमात्रनिष्ठ एव भवेत्‌ । एवं च यदेवास्थ॒ तादथ्पुप्रतिषा- दकत्व तदेव हयेत । प्रयोगव्रचनेन कृतत्वात्‌ । तस्मात्स पर्षो अ्रहीतव्यो यत्र विषा. यक्रोऽथेवान्‌ ॥२३॥[४॥५4॥६॥]

क~ - -- ~ ----~--- ---------- -- -- >` -- - ~ - -- ----न

१ तद्‌व्रिनामावस्याभावादेति १।०।

१२०० इष्यकासदिद्राबरभाम्यसमेते -- [०४० {अ०४ |

अविगेषानु शाखस्य यथाश्रति फलान स्युः ॥ 8 ॥

उच्यते । ययेबम्‌, इमान्यपि पुरुषार्थानि स्युः । समिषो यजति, तनूनपातं यजतत नानृतं बदु, इत्येवमादीनि । अश्मापि पुरुषपरयत्न- सेकीवैनमू्‌, अत्रापि न दर्यं चिकीरष्वत इति ॥ ¢ ॥

अपिवा कारणाय्रदणे तदथमथस्पानमिसंबन्धात ॥ ५॥

अपि वेति पक्षव्याषत्तिः । नैतदासि, समिदादीन्यपि पुरषार्थानि भाप्नुबन्तीति । कारणाग्रहण पृरपायाने प्रजापतिव्रतानि भवेयुः । न तश्र त्यादिकं वित्कारणं गृह्यते, येन क्मणामङ्गभूतानीति गम्यते तस्मात्ताने पुरष।यानि । अथस्य कमणो नाभिसंबन्धः मजापतित्रतैः एह ह समिदादीनां प्रकरणं नाम कारणं गृह्यते । येन कमव नीति भिङ्ञायते। तस्माद्विपम उपन्यासः । पुदषप्रयत्नभैवं सति अवुव्रादः ॥ ५॥

तथा च रोकशूतेषु ॥ ६ ॥

लोकेऽपि) निष्पल्लकायोदिषु भयोजनवत्सु यदसंयुक्तं फठेन शरूयते) तत्तदङ्कः विज्ञायत इति मन्यमाना उपवासं जपं बोपदिरयैव कृतिनो मन्यन्ते, न क्रपवे) इदमस्य प्रयोजनवतोऽद्खगपिति । तथा चापरेऽपि मन्यमाना न दुरुक्तं मन्यन्ते तस्मात्समिदादीने कपाङ्कगाणे मापा तत्रतानीति विद्धम्‌ ॥ ६॥

( अध यन्ञायुप्रवाक्यानुव।दताधेकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[४] दव्पाणि सविरेषेणाऽधनधक्यासदीयेरन्‌ ॥ ७ ॥ पू

स्तो दशपुणेमासो, तन।ऽऽन्नायत, स्फ्यश्च कपालानि चापरिश्ोत्रह वणी च शु च एृष्णानिनं च म्या चोलूखलं च पतरं च दपो- पररा चेतानिवे दश्च यज्ञायुधानि, इति । तन्न संश्रयः ! किमेतानि ्रभ्याणि मदादव्यानि, उत स्वेन स्वेनार्यन संबन्धनीयानि । तदेतस्सि- द्धथैमिदं चिन्तनीयम्‌ । किमेष विधिरतानुदाई इति । विधौ सति मदानमसुबादे सति यथाधसेबन्धः । क प्रासम्‌ । विधिरिति । तथा हि

~~ ----- -- -- -

प्रदेयत्व इह निङते पतीये चिन्ता । ‹ एतानिवै दश्च यज्ञायुधानि › इति विधिरयं, स्वार्थत्वात्‌ । इतरथा परयता स्यात्‌; यदेतानि प्रदीयम।नानि यागं निर्वतयनित

१ ब्रुवते, इति ५० । २(अ० ३१० १अ० ५) इस्यत्रेति देषः।

[गभ्डग्र० १अ०४] पौमासादर्ईने । १२५१

महच विरेषः, इतरथा बादपात्रमनर्थकषू । प्रदाने चेषां यङ्गायुषश्च. न्डोऽतुषशैतः । यद्गस्याऽऽधुषानि यज्ञस्य साधनानीति । इतरथा, इद्ध ननादीनापायुषानि भवेयुः श्रवणेन, लक्षणया यद्वस्य | संख्या चैवम. वकल्पते । यागेनेङेन संबन्धात्‌ । इतरथा नानाधैततेबन्धादेति संख्या नावकरपते । तस्प्रातमदीयेर्‌न्‌ । अभिरेषेण विहितं भकरणेन पमरधानस्य यवितुमहीति ॥ ७॥ स्पेन तथन सबन्पो दभ्पाणां पृथगथत्रात्तस्म- यथाश्रुति स्युः ॥ < ॥ ि°

न चैतदस्ति विधिः, पदेयानी ति । अनुवादः । म्प्सवात्‌ । स्फयेनो- दन्ति, फपेषु श्रपयन्ति, अद्गिदोत्रहवण्या निैपति, शयूर्ेण ति नक्ति, कृष्णाजिनमुर्खर स्याधस्ताद स्तृणाति, शम्यायां दृषद्मुपद्‌- धाति, भोक्षिताभ्वा्रुटखरमपुसलाम्पामवहन्ति, मोक्षिता भ्यां दषदुष१-

(भ्यां पिनि, इत्येवं स्वेन स्वेन बावयेनोद्धनना दिषु भाप्नुबन्ति । मकानां वचनमनुवाद्‌ः । पकृरणमपि वाक्येन बाध्यते, यहायुषश्चन्द- अानुबाद्पक्षे न्यायपो, न बिधिप्क्षे । गौणो हि स आयुष

++ ५

रेफयाद्षु । सख्य।ञपे पाठामिप्राया भविष्याते । विस्पष्ट च॑तदुद्धनना

ततो भवन्ति यत्ञताषनानि । प्।धनकचन्‌।ऽये तत्र यन्ञयुधरब्दौ ५९८५; । इतरथा प्रणाड्य। ग०; स्यात्‌ । यायविरशेषेऽपि. प्रषानयागस।घनान्येव । कथं "एताति वे दर यज्ञ।युषानि! इति दशपणयो रास्नन।सधानस्यैवाङ्गं पाकोारक्षानि प्रकरणेन वाक्यतां यच।न्ति । अते। %१। प्रयाजादिभिः; सबन्धः |

अयव। (एतानि व दृश यज्ञायुघाने › इति दक्ैपूणनाप्तयोरातानातसमषन्यैवाङ्गं न प्रयाजादनाम्‌ । यद्भप्यापतादूयतीत्यथेपरा्तम।पतादनमनूद्य वेदिनियम्यते । अङ्गपरधानह- विर्‌] ्दनमथप्रापतम्‌ । तस्मत्तत्र षाक्यादङ्गप्रधानाधेता | ८ एतान १ दश यन्ञागुषान? इति न भिचिद्नृ्ते । न स स्माप्तान्तगेतये।रेकमुदे शकामितरद्ेषायक भृविवुमईति | पह्या चेकक्रि पायाय।दुपपत्स्यत ॥ ७ ॥

करण विमक्त्या क्चनेन किमपि कतेन्यमिति। पदान्तरेण) द्धनने पत्त निराकाडक्तत्वा नन्वप्रयाननम।क रक्षते । वेकवाद्षामुद्धननादि प्रयोननम्‌ । प्रकरणेन क्रतप्॑बन्षो भवेद्वा न वा । भयुषक्तदऽप्वायुेष्वेव प्रतिद्धो टक्षणय। स्फ्यादिषु वते त(भध।प

१ एकप्रस्रताभड्‌ गापकतेरेति शेषः। १५१

{२०२ दष्धकासहितश्चावरभाप्यसमेते -- = [मर्४पा० {अ०४|

दिभिः स्फयादीनि मयुक्तानीति । भवति हि तत्र विधेः) स्फ्येनो. न्ति, इत्येवमादिः। न तु यज्ञ।युघानि करैन्यानीति । तरपादुद्धनना- दिषु वाक्येन भाप्नानामनुबाद इति ॥ ८ ॥

चोधन्ते चार्थकर्मसु ॥ ९॥ अवेक्स च।चन्ते पुरोडाशादौनि, तान्यापि विकरपेरन्‌ । दत्र प्के बाधो, न समुच्चयः पुरोडाशदीनां निरपेक्षाणां यजिपेचन्धात्‌ , स्फधा- दीनां च । एवं वा चोद्यन्ते वाथेक्रम॑सु, चो न्ते परिधा्मीये कमणि, आहिताश्भिमप्निमिः हन्ति यज्ञपशत्रैथ, इति । यदि भदीयेरेस्तत्र न भवेयुः । तस्मादपि न मरदतव्यानीति ॥ ९॥

प्ाघनान्येतान्सपीति। न च विद्यपाने विधौ लक्षणा न्याय्या ¡ भतः ्वुतित्वादसुवादोऽयम्‌ | संष्या चाऽऽपादनाभिप्राया ॥ ८ ॥

अयुक्तोऽयं विकहपो विषमशिष्टत्वात्‌। द्वितीयेऽपि वणैके ‹ मभ्यात्पूकघौच्चाव्यति ' इति तावन्मात्रस्य होमाच्छषटं स्फ ्रादीनां वतैते । तेन यजमानो धक्ष्यते । नैतदेवं, मर. णस्यानित्यत्वात्कदानिदाक्रारविन।शः स्यात्‌ ) नहुद्रयवद्‌नो द्वरणात्‌ 1 तत्र यन्न पात्रता नोपप्धते |

अथत्रा देवतोदेरेन द्रव्पपरिल्यापाज्िरिष्ट कानि । तस्मालतिप्रयोगपृत्पायेरन्‌ , ततरा न्तरे ज्जियम।णो न तैव्येत । निरिष्टकान्यप्युपाद्‌।तुमशक्तो निरिष्टकत्वादेव । अथवा ग्धवदाने उद्धूत यादशं सत्प यज्ञताधनममुन्मरणवेहायां न॒ तादृगिति यन्ञपात्रता नोपपद्यते । उद्धननायभत्वे तु न किंचिद्विरुद्धम्‌ । चतुदैश भ्रयोदरेर्युमयन्न तुर्यम्‌ । न ्रव्यम॑द्‌।दाहूतिमेद्‌ः । एकंदेवतत्वात्म्वैरके ऽ ऽदुतिः ।

तत्र केविद्‌।हुः । उत्पत्तिवाकयशिष्ेन दर्येण बाधितत्वात्करमान्तरमापततीति दरैन- (१९ नापद्यते । न हि द्रव्यत्तयोगमानेण कमोन्त्र्‌ मवत्ति । तप्मद्न्यथा वण्यते | ‹ चतुरवत्तं जुह।ति ' इति प्राकरणिकेषु प्वैहोपेषु चतुरवत्तम्‌ । तत्रेमानि दश द्रन्याणी . तरेतरयुक्तानि हे।१७॥घनानि । ठचषां प्रतद्रभ्यं दवचवद्‌ने गृह्यमाणे बहूनि चनुरवत्तानि भवम्पि । द्‌।५ चैष, ष॑तुरवसं श्रतम्‌ | तचचचक्मा दह्येत, इतरेषां प्ताघनत्प॑ हीयेत । तर्मात्ततपपत्तयऽम्यस्यत याम एतेन चतुरवेत्तन ।

नय॒ बहूनि गृत्वा प्ृद्धाष्यन्ते, देवतेक्यात्‌ । यथा सनास्थे दवे चदुरक्ते । उच्यत । तत वमेमदादन्पन्‌ सह्‌ प्रदान स३त्कियम्‌।ग) इतरदप्यारम।य॑चतुरबत्त मिविमम गृहतीनरदुमि वेदेन | ते चनुरवरविधातो नारि) हह त्वेकतवत्कमेणः

[अ ` # १० (अ०९] ्रीपाषाद्ने । १ २० ३

विङ्गरशन।च ॥ १०॥ लिक्कदेनेन च चतुदश पोणंमास्यापाहुतये दवन, ्रयोद्रामा- बास्यायाम्‌, इति । तस्पादप्यलुव्राद इति ॥ १०॥ ( पशव रत्वाविकगणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ५ | ततैकत्वमय्ञाङ्गमथस्य गुणफ़ूतत्वात्‌ ॥११॥ पूण अस्ति उयोतिष्टमे पश्ुरग्रीषोरौयो, यो दीक्षितो यदुप्रीषोमीयं पृञ्च पराठभते, इति । तथा, अनड्वाहौ युनक्ति, इति । तयथारऽन्बपेषे, वस न्ताय कपिन्नलानालभत, इति । तत्र संदेहः । किं विवक्षितमेकत्वं द्िरवं बहुत्वं च, उताविवक्षितापिति । तत्रैकत्वभयत्नङ्गःभूतं, न विव. तितपित्ययः । अयैस्य गुणभूतत्वात्‌ । नाऽऽरस्मस्य गुणभरता संख्या नियोजनस्य वा । कस्य तदं । परश्लोरनडुधेः कपिञ्जलानां च । विभ. क्ति श्रुत्या मातिपादेकायगतं संख्याय नृते । वाक्येन सा यज्ञाङ्ग रूपात्‌ । वाक्याच श्रतिरलीयष) । तस्मान्न यङ्गाङ्गं विबक्षितमिति। आह । मा मृधङ्गङ्गम्‌ । पश्च दौनामङ्गः विवक्षितं तथाऽीति । उच्यते । न प्वादीनामङ्धेनोक्तनानुक्तेन बा ङिंवित्मयोजनमस्ति, यज्ञाङ्कन हय विपन्न प्रयोजनम्‌ । विपन्नेऽपि हि पडवराधङ्कऽविगुण एव ऋतुभवति। यज्ञाच्च फर) न पन्वषदेः । तस्पात्पदवादे गुणेनाद्गातेन ज्ञातेन वान किंचित्प्रथो जनपम्तीतिन तद्विवक्िततम्‌ । यद्धि प्रयोजनवत्तादिवक्ितमिस्यु च्यते ॥ ११॥

सह क्रिप्रमाणे चदुरवत्तविधातमयादम्स्यते सोमयागवत्‌ । ततरऽहुतिनहुत्वादृशनं

नोपपय्ते ॥ ९ ॥ [ ॥ १०॥ |] अण) गुणः पदान्तरोपात्तत्वाद्भवति क्रियायः | एकत्वस्य विभक्तिश्रुत्या प्रातिप- दिका्ैत्वान्न क्रेधाथेता । प्रियायेता वक्येन स्यात्‌ । प्वादीनापङ्गः रिवक्षितं तथाऽपीति--अन्तर्णतानिपंबन्पे सङ्ृदुचचरिताभिपरायः परिवादयति । अङ्कस्य यदु पकार भवति प्रणाडचाऽपरि तत्करिथाया अप्युप्कारकरम्‌ । न पश्वादीनापङ्केनाक्ते. नानुक्तेन वा किंविदस्ति पयोजनमिति- कोऽभिप्रायः । पशुपरूपयोः संबन्पेऽ, समिन्विवक्ष्यमणे क्रिवाप्योः पबन्धो नार्ति । कियाष्दुसनन्पोत्तरकार पशुपस्ययो; सैन्पे कद्ध एव पशुः पेनध्येत्‌ । तन्त्तमन्धे सङ्ृदुश्चरितत्वात्पशोः स्वाथपरा्थता स्यात्‌ । श्रत्यादिदोषस्तद्वस्य एव | तस्मान्न क्रियाक्गं॑रूयेति । अत आह- यज्ञा. १ सद्रन्यह्य वाक्रयेनाटू स्वादिति प०। =

१२०४ दष्टीकासारितक्षावरमाष्यस्मेते-- = [भ०४१० १०९]

एकश्ुतिताच ॥ १२॥

भषति च कंचिदरचने, येन विज्ञायते न तद्विषक्षितमिति । यदि सोपपपदरेषुरकां गां दक्षिणां दधातु, हति । यदि हि विवक्षितं भवे- सेकामिति ब्रुयात्‌ । गापित्येकवचनस्य निवाक्षितत्वत्‌ । तथा, अवी द, भन्‌ दे इत्यापि दे हति वचनं ज्ञापकम्‌ । अविषत्तितम्‌, अष {ति द्वित्वमिति । भीन छरामानित्यत्रापि जीनिति चचनं लिङ्ग, रुलामा- निति बहुवचनमाविवे्तितापिति ॥ १२॥

प्रतीयत दति चेत्‌ ॥ १३॥

एवं चेत्पश्यसि, अविवक्षिता सस्येति । तन्न | मतीयते हि संख्याः ऽऽपदयातेवचनस्पाङ्कभूता । यथा पश्ुपानयेरयुक्ते, एक एबाऽऽनीयते । पशु हति दौ । पशूनिति बहव आनीयन्ते । यथ प्रतीयते सक्षब्दाथेः। तस्माधत्गस्पाङ्मृता संख्येति शब्दा दम्यते । न च एब्द्‌द्रम्यभानपृते फार णाद्‌ तरैवक्तितं भवतति ॥ १३ ॥

नाशुष्दे तस्परमएणत्दात्पदेदत्‌ \ १५ \\

नेतदेवं, सत्ये प्रतीयते, न त्वयं शब्दार्थो, व्यामोहादेषा प्रतीतिः । कुन एतत्‌ ¦ वाक्याद्धि यज्ञाङ्कमिर्यवगभ्यते ¦ वाक्यं च श्रुत्या वाध्यते । तस्मादक्षब्दार्थोऽयं यज्ञ एकत्वादीति । अश्च्दार्थाऽपि हि प्रतीयते । यथा, पूरवो धावतीति । स पुत्रे इन्युर्यते, यस्यापरोऽस्ति । तेन पत्र इन्युक्तऽपरो गम्यते । न स्वेपरो धावतीति भ्रवणासतीयते | एवमिहापि पष्पित्येकत्वं गम्यते, न तु यङ्ग । यथेव हि ११4 इत्युक्तंऽ परो गम्यत एव केवलं, नतु स विधीयते कर्दिपरधिदर्थे | एवपिष्टापि संख्या प्रतीयत एव केवलं, न तु फतैग्यतया यन्गे व्रिधौयते न पै । कथं न पशो विधीयत इति चेतु । विषायकस्याभावात्‌ । आख्यात- शष्दो विधायको भद्िष्यतीति । एतदपि नोपपथते, द्रव्यदेवतासंब न्धस्य स विधायकः सन्नालमत इति न संख्यासंख्ये य संबन्धं विधा- तमषटेतीति । भित हि तथा वाक्यम्‌ } तस्मादविवक्षिता संख्येति ॥ १४॥

ङ्धेन दयविप्नेन मयोजनम्‌ । विपक्षेऽपि प्श्वाधङ्केऽदिगुणो भबति क्रतु ॥ {१॥ [॥१२॥ १३॥ १४॥ |

१ एकत्वादि भवतीति १० ।

[भ०४१०१भ०९] मीमां २६४ | १२०५

शब्दवत्‌ पयते तदागमे हि तदृहश्पते तस्य ततान यथाऽन्पेषामू्‌॥ १५॥ भिण

देऽ्दः पक्षं व्यावतैयति | नैतदस्ति, न यङ्ग सख्या शब्देन श्रयत श्ति । आख्यातवार्ये हरये) उपरम्यते । टके प्युपानयेत्येकष्चने सति, पएकपशयुविश्िष्टपानयनं प्रतीयते । पश्‌ आनयेति द्ित्वविशिषठं गम्यते । दन्न हिकरवमदति, द्िःदमुपजायते । यस्य चाऽऽगमे यदुषना- यते, स तस्यार्थं इति गम्यते । तरय ज्ञाने, यथाऽऽ्न्येषां शब्दानाम्‌ । अद्रवमानयेत्युक्तेऽभ्वानयनं प्रतीयते । गामानयेति गवानयनम्‌ । तत्रा- श्वोऽपेति गैश्ोपजायते। तेन ज्ञायते, अण्वश्चब्दसपान्बोऽ्थो मोषब्दस्य गोरिति । यदुक्त) श्रुत्या वक्थार्थो बाध्यत इति । उच्यते | न श्रति- रेते वाक्यां नास्ताति । केरलं तु मातिपदिकायगतां सेख्यामाह । तादी सख्या वक्येन यद्गे विपीयते । प्रातिपदिका्ो शाख्यातषा- च्येन संवध्यते, विभक्त्यर्थोऽपि । दया हि । तद्वि्ेषणाबिशिष्ट आ. र्मे गम्यते] ततरैषाथस्वादेषवाक्यमवव.रपते परौ हि संख्यायां विधीयपरानायपेक आसख्यतिशचब्दो न शक्लुयादाख्याताय त्रिधातुं स॑ ख्यासंख्येग संबन्धं च । तस्पाधङ्गे विवक्षिता संख्येति ॥ १५॥

तद्रस्च लिङ्खदशंनम्‌ ॥ १६ ॥

किमिति । कणां याम्याः, अवलिप्ना रौद्राः, नभोरूपाः पाजन्या! | तेषावेन््राप्नो दश्च इति । यदि जत्वं विवक्षितं तदैन्द्राग्नो दश्चमो भवति । तया, दृष्णा भौमाः) धूम्रा आन्तरिक्षाः, बृहन्तो दिव्याः, शबला वैद्युताः, सिद्धास्तारका इति पकृस्याऽऽह, अधैमासानां वेतदरपं यत्पश्चदरिन इति । तस्मादपि पश्यामो विवक्षिता संख्येति । यक्तम्‌ । एकां गाभित्यविवक्षा दश्रयतीति । अत्रोच्यते । गोसं

विमतिं टिद्कप्तर्वाप्रातिपदिकाथीनां श्रत्थेव क्रिया्ेतामाह । क्रिया साध्या स।षनं ततपरिवच्डेदकानि च टिद्धसख्यादीनपक्षते । अतः स्वविशेषणिष्टा कथैव विधौयते । तत्र प्रत्ययः पूव विषे म्याप्रियतेऽन्यधानुपपत्या) न छ्यृही विशेषणा विशिष्टे बुद्धिरिति । परैकत्वयोरुपश्लिषटकतणया श्त्या विरेषणविशेप्यभाव एव्व्ग. म्यते, न तु तादर्थ्यम्‌ | अत एकविषयोपनिपातामावादूविरोषः । तस्मादाह न भुतिव्रते वाक्यार्थो नास्तीति । गोसंख्यासंबन्वं विधातुमेतदुच्यते । इतरथा

१२०६ ष्टीफासहितराषरमाष्यसमेते-- = [अ०४१।० १००६]

ख्यासं बन्धं विधातुमेहदुच्यते। हइतरथ। हि गोदक्षिणासंबन्धो विहितो गम्येत । तपादविदक्षितेऽपि बाच्यपेतत्‌ । अवी दे पन्‌ दरे जन्‌ लरमा. निवि चालुबादाः॥ १६॥ ( प८३।दिरिदनस्य विवक्ष। धिकरण. ॥ ९ ॥ ) [ £ ] तथा च लिङ्गम्‌ ॥ १७॥ सि° पमं च छृत्वा समानशचाकं लिङ्ख मपि ब्वदक्षितं भविप्यति । तत्रेदं

दशेनम॒पपद्यते । वसन्ते परातराप्नेयीं कृष्णग्रीवामालभते, म्रीष्मे माध्यं

[>

हिने सिप्र, श्ररथपराहे यवेतां बाहस्पत्याम्‌ ; इति । तंत्र श्रयते । गभिण्यो भवन्तीति । गभः स्लीणां गुणः । तेन सियो दश्चै-

यतीति भविष्यत्ति । त्था, अश्व कषभो वुष्णिवस्तः परुष इति, ते

प्राजापत्या (ति । तत्न श्रयते । मृष्करां मवन्ति सेहदरियतवाय, इति। मुष्करत्वं पसा गुणः । तेन पुपा्चिं दशेयतीति।

नि 1

अधिकरणान्तरं बा । तथा च लिङ्कमिति । संख्याधिकरणं लिङ्कगधिकरणेऽतिदिहयते । लिङ्कमविचक्षितम्‌ । श्त्या वाक्यस्य

बाधितत्वातु । न च विवक्षितमिव श्रूयत इति भवति शिद्गम्‌ । स्री

[+

त गोः सोमक्रयणीति क्ञौगचनारसोमक्रयणीरयविवक्षितमेवं लिङ्गः मती.

गोदापषिणासबन्धो विहितो गम्येत, गां दक्षिणां दद्यादिति तास्च्छृस्त । अश्वा दीनां परिपेख्या स्यात्‌ । संस्थैव विधीयते, न ए गौरिति चेत्‌ । तन्न । रंख्यावि- धानि हि सति गोपतरूययोः सेबन्धो विधातन्यः । तद्िषाने च क्रियायामननुपरवेशः, तत्रात्यन्ते वःकंयं स्यात्‌ । तस्माद्दृक्षिणां द्चयाततद्र।मितीयं वचनव्यक्तेगृष्यते श्रत्यनु- रहाय । हेतरश्र तु गामुदिश्य सैरूयाविधिरिति गृह्यते । एतदपि यद्ध तद्वा । कस्म त्करिप्ायनिव सख्या न विपरीते) येन मेोसरधयोः संबन्धः | उच्यते । सस्या हि विषीयमान। संरूेयद्वारेण प्रापने मवति । तत्र बहूनि सेरूमेयानि, स्ता न ज्ञायते कस्य परिच्छेदिकेति । भशवादीनामुत्पत्तौ संख्या त्रियते । तत्र न निवेक्ष्यते । गवां तु न विद्यते । गवामपि द्वदशा$तं विधते चोदकेनेति चेत्‌ । इतरेषामप्रि चोदयेनेव । तेषा- मेकत्वयु कानाभनरयिकेति चेत्‌ । उच्यते । इयं प्रत्यकत्वच्छी्र प्राप्स्यति । प्ताऽनु- वादः, अधव। गोरेव केवला पराप्नोति तद। गोिष(नमयुक्तम्‌ । प्राप्नुवन्ति यन्यान्यि

तस्मान्ञस्तीद्‌ गौनं विधीयते सेरूथैव विषीयत इति ! अतो नियमात्परि ख्या स्यात्‌ |

अन्येषां तजनिवृर्यथेमाह-एकां गामिपि ॥ १९ ॥ १६ ॥ [ ॥ १७ ॥ ]

१ दवेति कनिन्नारिति । २ श्वेति एर ।

[मररप० १०७] मीमांस्ादके। ६२०७

यते। ननु क्यं कृगीमानयेते न एग आनीयते | नैवम्‌ । अशब्दं तु सत्‌) पूवो षावतीति स्था । टिष्घं विवक्षिते, वाक्यायेस्य श्त्या तिषिद्धत्वात्‌ । तथा च ङ्ख, गभिण्या भवन्तीति । तथा च) गृष्करा भवन्तीति । स्दृत्त, स्ञी गोः सोप्ज्रयणीति | तेत्र प्ञीर्यविवात्ततम्‌ । तथा, मज।पतये पुरुषान्‌ हस्तिन आङुभते, इति पुरुषग्रहणमविवत्ति- तभ्‌ । विष्टो हिन्याय उक्तो टिङ्कविवक्षायाष्‌ । तस्मादविवक्षितं लिङ्गमिति ॥ १७॥

( आश्रयिकमेणामदृक्षथेताभिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ ) [| ७ | आश्रषिष्वदिरोषेण पवेऽथंः प्रतीयेत ॥ १८ ॥ सि

अत्राऽऽश्रयिणः पदार्था उदाहरणम्‌ । उत्तमः प्रयाजः, पटएतेदाश्ः, स्विषटषदित्येते यागा उदाहरणम्‌ । एषु संदेहः | यनिमात्रं सेरकारो दे बत्ताया उत्‌ यजिनाऽषष्टं देवतायां क्रियत इति । किं मपतषू । आभ यिष्वविरेषेण मावोञ्यैः मरतयत । आश्रयिष्वेवेजातयकेष्वपूरंस्य भावोऽ; पर्येतच्योऽविरे षाद्न्येराख्यातश्नम्देः, यजति ददाति जुष

तत । उक्तभतद्भूत्‌ भव्वायापादिद्यत ईत ॥ १८ ॥

अनुद्‌।हरणं (हिबटक्त्‌ । मन्मस्तावदिषटदेवत।सकीतेनाद्दष्टधः | आक्कीर्णकरस्य द्रभ्य. स्यानियमेन प्रतिष।दने प्रात य गेन भतिषाद्यते | योऽसौ प्रषः सोऽपि दृष्टां ९व | अतो येन द्रस्यस्य स्रिकयम.णत्वानेतरेर्दुसयता | स्मिद्‌ादय)ऽपि नोदाहस्मम्‌ । तेषु दरम्थदेवतस्थ गुणमूतत्वातकियैव प्रधानभूता । पशुपुरोडारायागे। देवतापस्कारदर. भवोपकरोति । वपायागस्य तु यागान्तरत्वे नासति प्रमाणम्‌ । तस्मदेषोऽप्यनुदाह- रणम्‌ । यतराकृताय दम्य, देवत्‌। त्वष्ट यक्ष्यमाणा वा कील्यते यागान्तर्‌ च तेदुदाहर' णम । पशुपुरोडाशस्य देवतेदेशचेन यः प्रतेपस्तस्यादृष्टाटते नान्यत्परयोजनमास्ति । तस्माददृष्टाथा एते । अत आहुः, जाश्नयिप्वविशेपेण मावोऽयैः प्रतीयेत ।

यागादुपू चोधेतेत्व्थः । ‹ मूतं मल्यायोपदिदयते ' इति भूते द्रभ्ये मन्थां क्रेया निवैपेयपीति ्रियातोऽदृष्टम्‌ । अथव।, यद्यपि यागो देवतां पसछुवैनरपकरोति तथ।ऽपि पाघनतां परतिपद्यमान आश्रयो मवति नान्यथा | भतो मूतं मव्यायोषदिश्यत इति ॥ १८ ॥

क-=--- =

१ अराब्दमिति पा०।

१९०८ दष्यीकासहितशाषरमाप्यसमेतै-- = [अ०४वा० १अ०द६| चोदनायां त्वनारम्पो विभक्तत्वान्न ह्यन्येन विधीयते ॥ १९ ॥

अस्यां तु चद्नायामनारम्भोऽपूव॑स्य । बिभक्तोऽयमाखूयातश्ष- ब्दो, यो हृष्टायस्ततो नापूवम्‌ । यः खर्वदष्टाथस्ततोऽपूर्ममिति । दष्टायै- यभू । अरिमिन्‌ हि यागे क्रियमाणे देवता स्मर्यते, रिबष्त्यपि द्रव्यं मतिपाद्यते । न चान्यन शब्देनात्र।पूच विधीयते| तस्माचनि- माभ संस्कार इति ॥ १९॥

स्याक्ष दव्यचिकीषायां भावोऽथं च गुणश्ुतताऽऽ

भ्रयाद्धि गुणीभावः ॥ २०॥

स्या्वाऽपूवेमतः, सत्यामपि दे वताविकीषायां, तस्मिन्देवा सस्कारयि गुणभूता यागस्य द्रव्यपतिपाद्न्न च । मन्त्रेण तत्र देवृता स्मथते। तस्मिन्मन्त्रेण हृटऽये क्रियमाणे त्यागोऽपरोऽदृष्टायेः श्रूयते । तस्य न किंचद्‌्पस्ति । देदताश्रया् देवतागते तदपवैमिति गम्यते ॥२०॥

८ प्रतिज्ञाधिञरणम्‌ ॥ ८ ॥ )

[८] अथ॑ समेवेषम्यमते। दव्पकमंणामू ॥२१॥ १० सू?

आतिक्रान्तस्तृत्तीयविषयः । अतः प्धरति द्रव्याणां कमणां चार्य भयोजने समवेषम्ये वक्ष्यते । इचित्साम्ये, कइवेद्रेषम्यम्‌ । आमिक्षा वाजिनयोषषम्यम्‌, कयपांसूनां वरेषम्यं, दण्डस्य मेत्राबरुणधारणे यजमानधारणे च साम्यम्‌ | एषं तत्र तत्र दष्व्यं साम्यं बेषम्यं षेति ॥ २१॥

( भभि्षाया दध्यानयनप्रयोजकतवाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [५] एकनिष्पत्तेः सवं समं स्यात्‌ ॥ २२॥ १०

चातुमास्येषु वेष्वदे शरूपते तपते पयसि दध्यानयति, सा वैश्व- देव्यापिक्षा, वाज्ञभ्णो वाजिनम्‌, इति । तत्र सेद । कि तपते पयसि द्ध्यानयनमामिक्षा मयाजयाति, न बाजिनपृतोमयमिति । क्षि पाठम्‌ |

य द्रव्यदेवते गुणभूते अग््यातस्य तकरपू्ेम्‌ । यत्न पुनदर्यं देवता वा प्रधानं तत तदत्वाद्‌।एगतायेस्य नपूम्‌ | यदेवतापकातेनं मनर तददशार्थाय्‌, स्मरणस्य. तितस्वात्‌ । त्यागस्त्वदशय । तस्मा्ापूरम्‌ ॥ १९ ॥ [२०॥२१॥ ]

वेशब्दो वहेयमाणपृषैप्ारोचनया व्यः | यत्पदौननवततत्योजकमू । आमि-

[अरभ्प०१ग०९] ममां सादने । १२०९

उभयमिति । इतः । यस्मिन्टरते यज्निष्पधते प्रयोजनवत्‌, तत्तप्य प्रयोजकपिति गम्यते । द्ध्यानयने च इत उभयं निष्पधते । आमे. क्षाऽपि) ततत एव बाजिनपपि | तञान्यतरायै तिये, यदि विनिग. नापां हेतुर्मषेत्‌ । अगम्यमाने विष उभयायेमानयनपित्ि गम्प्रते ।

[अका > ०

तरपरादेकाऽसावुभाग्यामपि प्रयोजिता निष्पत्तिरेति ॥ २२॥

संगेरसनिष्पत्तेरािक्षा वा परधानं स्यात्‌ ॥ २३॥ पिर नेतद।रेत, उभयं प्रयोजकमिति । आमिक्षा प्रयोक्त । कुतः ' नत

यद(धेपय) भ्यां निवेत्य॑ते तद्धाबे; । यदि तद्भावः स्याहूमयं ताभ्या ्षावाजिने च प्रयोजनवती । अते दृध्वानयननुमयप्रयुक्तं तचेमयनिप्वाद्तयम्‌ यम्‌ ॥ २२॥

यत्तवेनास्ना प्रतिनिर्दिहयते तदहेवताप्रनन्धि । तेन चानन्तरानि।९ष प्रधानमृत प्रति {न।दर्‌धत्‌ । नेच प्रयाजकम्‌ । आ[नय। तेः सस्कारकत्व।दन्यन्न शषभुतत्वादनन्तर।ऽ।१्‌ न प्रतिनिरदिरयत । देवतासनन्पेऽयोगयतवाच्च । दापि त्वानयतै; प्रधाने, द्वितीयानि्ि त्वात्‌ । पष्ठी निदशात्पयोऽपि तच्छेषः । तस्पात्तपपयभानयतिविरिटं दिती न्तं द्धि प्रधानमृतम्‌ । तत्सर्वना्न। प्रतिनिदिरियते । तदेवत प्रबन्ध ।

एतदपि नासि । आनयतिरय दविकमकः । ततरे, कमं क्रियया व्याप्वमानभपि गुणत्वं प्रतिपद्यत इतरत्परति । यथा, अनां प्राम नयतीति । तत्र किवज्ञातः भराषान्यम्‌. |

यदना सस्काथौ ततः सा परधानं प्रमस्तद्य॑; । अप प्राम केनचित्कारणेन प्राधान्यं तत जनयतिविशि्टाऽना तदा । तत द्वयो द्विती यान्तयोनं शन्दूतो निभयः । किंतार्‌ं । व्छ्वुतः | य््रवु दे अरि प्रयोजनवती ितीयान्ते च तत्न नात निगवः } यत्र तु सम्या निरदषटमेकमाधःरमूतं तत्रेतरद्‌।पैयत्वा्तत्रति नीयते । तेन स्याप्यमा नत्वा दितरदेव तत प्रषानम्‌ | अभिकरणमान नान्तरी कत्वा 4नूद्यो । तेच्छै द्मानन [कयत | ईह्‌ तु पय प्रधानकमं । कथ, पष्ठ न्यरा। आपकर णत्वाद्वणम्‌ना आयेयेन व्य.प्यमानत्वात्परषा(नमृता | तत्र द्वितीयस्य कमेण अेक्नितत्वाद्य। व्याप्थमन।ऽ थैः प्त गृह्ये । नतु युणमुनः । तस्मादानशतिविरिष्टेन दुध्ना पथो व्याप्यमान प्रान कमं | तत्रावहथं स।मथथीदेव दति शेषमूतम्‌ | अततः सतेनान्न। पथः प्रतिनि(प॑र्वते । तदेवतापन्वि । भन्त्रव्णेश्च पथप्त एव देवताप्तबन्धं दशयति ‹ नुता युज्य पय

[>

हात । यद्‌ चेत्र पया दवताप्त्बन्धि तती विशेषातिदेशषः पिप्यत ‹ प्रयो ब वपा- १ गुणभाव इति पा० 1 २ (अण ८ पार र अन ४मु० २२१1 १५३

१२१० टष्टकासदितश्रावरमाप्यसमेतै-- = [भ०४षा० १ज० ९।

मेव निष्पत इति न गम्येत विशेषः । ऊ तहिं हविरिति | पया दधि सेसृष्म्‌ । कुत एतत्‌ । सा भेइददे व स्युर्यते, न तेतो यन्निष्पद्यत इति । ननु सीलिङ्गनिर्देश्ादामिन्षा हविः | साच ततो निष्पद्यते | वाजिनं च विः । तदपि निष्पयत हति । नेस्युस्यते । तदेव हि प्यरतप्तं दधिसंयुक्तमापिक्षा भवनि । तस्मात्ल्वीलिङ्गमदोषः । आह }. यदि पयां दधिसं्ष्े हविः किः तदुस्यत सआ्रापिक्षा भरयोजिकेति । उच्यते । आमि. हायां दधिपयसी विन्ते नसाजने । कथमवगम्यते । संसमेरसनिष्पत्तेः। तज हि दुधिप्यसोः संसूत्यो रस उपलभ्यते, तेन तत्र दधिपयसी इत्यनुमानं मवति । बाजिने तिक्तकटुको रसः! अह ! तेप्ते प्रयति दष. स्पानीयपरान उभयं भवाः । ४ च प्यः संसृज्यते, बाजिनाच विवि च्यते । तत्र सस्गधिकरौ पिनो) न विवेक इति । कुत एतत्‌ । उच्यते । शण्ड्‌; सर्गो दध्ना, :,> बाजिनेन विवेकः पयत्त इति । सवै. नाम च पृ्रक्तिन शब्दरेेदप्र्यतां याति । इृतरस्मिन्पक्े पयसि दध्यःनयनं बाजिनविवेकछृप्रणायं स्यात्‌ । श्रतिरक्षणादिश्चये च श्रति- न्याय्या । तममादूमिक्ताम देध्य नवनम्‌ । आमिन्नाशन्दश्(तादुवादः। आमिक्षैव सा भक्ति र्त्र तपे पयसि दध्यानीयते | तस्मादापिक्षा भयोक्तरी) वाजिनममयोजकरमि। ॥ २३ ॥

मख्परशः दाङसस्तवाच ॥ २४ ॥

चार्मय प्रयज न्यास्प्रम्‌ । नात्र वचनमास्त ! इद्‌ भयानक

क~ ० + क

भ भद्‌ चात | अत्तत्ि प्रय.जकडनेधरछ भवेत्तात परयाजक्र करुप्यत |

नत्वात्‌ ' इति | दपिप्राधान्थं च नैतप्व्यतीति न तत्तप्कियते | पयति दधिनि निक्षिप आपस प्रयुज्ते । अत्‌ एव सरिद तदस्थामवस्थायां प्रापत्वादनृद्यत । अनि, षायां च पयप्रो रत्‌ उपरम्यते । रस्रमरकष्य च दध्नः | उमे रप्र वाजिनेन प्तः अनिनाभिप्रायेणाऽऽह्‌-नाऽऽभिक्षया नाम पयसोऽथान्तर्‌ हगि6ि, दविः तदहि हवरिरिति। पया दधिसंखष्म्‌ । पयो द्धिभ्रङृतमिव्यथः । पयसश्च सृस्कायैता। शब्दभैव दपि प्रति, त्च पेग्कारवेः प््गौहपे न मवति | तपमादुनेन द्वारेण सेप्मेश्धिकीपित्‌ इत्यत आह, श्राब्दः संसग इति । इतररिमन्पत्ते पयसि दध्यानयनं बाजिनविदेव- लक्षणाय स्यातु । पयः प्रति पेरकारकत्वं॑शब्देनावगम्यते | त दवित्वाऽन्यस्याशचतस्य वाजिनस्य शेषम क्रियते । अत)श्ृतेन प्रचन्पाह्छक्षण। ॥ २६॥

[भ. ४पा०{अ०१०] परीपांसादशने । १२११

त्रकरिमश्नपि प्रयोजके सिद्धेऽयेवन्धुप्दशे रान्यदापि पयोज भविः तुमहेति । न च न गम्यते विशेषः| कथं गम्यते | ुख्यश्नब्दाभिषं- स्वात्‌ । पुख्यशग्दः सस्तत न्याय्य हृति । पायम्यात्त तस्य ताव. त्मयोजकरवं ज्ञातम्‌ । तर्िमिन््ति प्रयोजके परिहृतत्वादानर्थक्यस्य, न द्वितीयमपि प्रयोजकम्‌ । प्रथमा चाऽऽपिक्ना, द्वितीयं वाजिनम्‌ । तस्मादामिन्ना प्रयोक्त्री । अपिच मुग्नयद्कब्॑न चाऽऽमिक्षा स्तृयते। मिथुनं वै दधि च श्रुतं च। अथ यत्पसृष्ठं मण्डपिव परिरवव परि हर्यतं गभ पव स इति गभस्सस्वताऽमक्ना । पथुनस्य च गभ॑ मयोजको, न गर्भोदुकम्‌ । तस्मादप्यामि्षा प्रयोजिकेति मन्यामहे । क भवति भयोजनम्‌ । यद्ुमयं प्रयोजकं, दाजिने नष्टे मेनस्तत पयसि दध्यानेतव्यम्‌ । अथ बाजिनपप्योनकरं) नषे वाजिने रोपो दध्यानयनस्य ॥ २४॥ ( एकहायनीनयनस्यान्लम्यज्ञनाद्प्रयु" एताम एरणम्‌ ॥ १०॥ )

[१०] पदकमाभ्रयोजकं नयनस्य पशभवात्‌ ॥ २५ ॥ सि

उयोतिष्टमे श्रूयते । अरुणया पिकाल्यैृहायन्या सोमं क्रीणाति, इति । तत्रेदमपरं श्रूयते, षट्‌ प्दान्युनेप्काभाति) इति । तथा, सप्तमं पदं गृहाति, इति । इदमपरं, यहिं द्विधापे प्राची परर्तयुस्तरि तेनाप्षुपाज्ञ्यात्‌, इति । तत्र संदेहः । क सोमक्रयण्यानयनं षद पास्वयथपत त्रयम्रयुक्तमिति । कै माप्तम्‌ । नयनादुभयं निष्पद्यते, यः पदं च । तस्मादुभयं प्रयोजकम्‌ । न रि गम्यते विशेष इति । तदु क्तम्‌ । एकनिष्पत्तेः सवं समे स्यादिति । १्टवं प्रात त्रूमः| पदक प्रयोजकमिति । ङतः । यस्पान्नयनं क्रवायेभ | नहि नयनमन्तरण

[१।३।२ दध्यानयनं प्रथाजकन यवक सवम्यत्‌ तववतत्ाक्डनमनवकम्‌ | तस्मा दानथक्यपारदट्‌राथमापन्षा प्रयाक्ता । अआमक्षयो जाडञनधतरे4 प्रहत तास्ति वाज

नेन संबन्धः ॥ २४ ॥ अनेन न्यायेन पदकं पापृन्युङ्क्ते । ते चाक्षाम्थज्जने विनियुक्तास्तेन प्रयुज्यन्ते | अतस्तेऽप्यात्मतिद्धचर्थं नयनं प्रयज्चते । कर ऽप्यात्मद्धिद्धयथेमेकरह्‌। यनं] नयनं प्रय॒ङक्ते ।

१ प्रयोजकल्वज्ञानमिति प्‌०। २ परि च ददे, ईति पा०। ३ त्रतमपदर्पास्वधंमिति पार । भ (अर दप ८ अर ९ स० रर} ।

१२१२ दष्टीकासहितशावरभाष्यसपेते-- [अ०४षा० {अ०११]

विषिषटे देशे क्रय उपपद्यते तरमार्रयण ताच्यनं प्रुक्तमिति गम्यते । क्रयपरुक्तं चेम पदपरयुक्तमपि भवितुपहीति ।

आपि चैकहायन्याः पद षंसवो ग्रहीतव्या इति नास्ति शब्द्‌; । ननु प्रदतैकहायनी पदरपासुग्रहणवाक्येन संभनःस्यते । नेति ्रूमः। एक- हायन्या व्रीणाति, इति विशिष्ेन वाक्येन ज्ये, उपदिषैकहायनी परङृ- तरबास्पदपांसुवाक्येन संवध्यते, प्रकरणाच्च वाक्यं बलीयः । अथेदा- नीमेकहायनी कयणार्यं संकीतिता सती सेनिहितत्वाससङ्कमुपजीवता पदषांसुद।क्येन सबध्येत । याऽसौ पराथ, एतस्याः पदं ग्राह्ममिति । तस्मात्क्रयमयुक्तं नयनम्‌, अप्रयोजकः पदापिति । किं पुनश्चिन्तायाः मयोजनभ्‌ । यद्युभयमेकहायनीनयनस्य प्रयोजकं, यदैकहायन्याः सकं पदं राणि निधीयते, तदा पुनरेकहायनी नीयेत सप्रमाय पदाय । यद्‌] पदं न प्रयोजक, तद्‌ नेक्रहायनी पुनः षट्‌ पदान्यनुनिष्क्रामापे- तव्य ॥ ९५ ॥

( तुपोषवापस्य पुरोडाशकपालाव्रयोजकत्वापिकरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) [| १३ ] अथाक्निषानकमं च पविष्यता संयोगस्य तज्नि-

मित्तत्वात्तदर्था हि विधीयते ॥ २६ ॥ सि

पएणप।सयाः श्रुयते) कपारेषु एरोडा्चं ्रप्यत्ति, इषि । तथा, पुगोडशिकपाटेन तुषानुपवपतति, इति ¦ तत्र सदेहः । किञुमयं कपा ल(नि प्रयोजयति परोडङ्ञश्रपणं तुषो प्वापञ्च, उत्‌ श्रपणे मरयोजकं; न तुपोपवाप हाति। किं माप । विनिगयनायां हेतोरमाबादुभयमिति प्ते । उन्यते । अथोभिधानं प्रयोजनसेबद्धुमभिधानं यस्य, यथा पुरोटाश-

4 पश।वनालम्भात्‌ › इत्यत्राप्ययमेव पृ्ैषक्षः } एवे प्राप आह्-क्रये स्ववाकयेनैव द्रनयवि.प। नि यते } इतरच्च स्ववावयेने द्पवि्ोपानदद्प्परकृते गृहीप्द, वादय. सनन्धः । प्रयोजकत्वे विरोघान्प्रत्यस्तेण कास्पनिकं बाध्यते । तत ाह-- भरकरणाच्च वाक्यं बरीयः । तस्मात्करयभयुक्ता सत्ती प्र्तङ्गात्पद्प।स्वथा ऽपीति । अध्।म्यज्ञनं यद्यपि परूनां प्रयानकं) तथाऽपि यत्किचिदुद्रन्यमुषादायाक्षमम्यज्ञ्यात्‌ , पपुन्वाऽपी- त्ययमेव पिद्धान्तो न्याय्यः ॥ २९॥

स्वप्रधराजन्यागेन पराडारकप रं निविश्यते, ए२।ड।दकणादफति । वतम।नप्त-

4 (अ० पा १ अर १२०२७)

[अ०१पा०१अ०१२] मीरमांसदिर्घने । .१२१३

कपारामिति, पुरोटा्ञायं कपालं पूरोडश्कपालयू । कथमेतदवगम्यते | पुरोडाश्चस्तावत्तस्मिन्‌ काटे नास्ति, येन बमानः संबन्धः ३१।लेन स्यातु । तनेव दैतुना न भृतः । स एर कपालस्य पुरेटशिन भवि ष्यत संबन्धः । भविष्यता संबन्धश्च सन्निमित्तस्य भवति । तस्मात्पु- रोड!शेन प्रयुक्तं यरकपालं, तेन तुषा उपत्रपरव्या इति । एवं च कषति चरो पुरोढ(शाभाषे यदा तुषानुपवस्तु कपारपुपादीयते, न तत्पुरोडा- शकपार स्यात । नचेन्नतेन तुषा सप्पा भवन्ति । तस्मान्न तषोप्वापः कपालानां भरयोजकरः । भय।जकं तु श्रपणमिति ॥ २६ ॥

८ शङ्ृह्लोहितयोः प्रधपयोजकत्वापिकरणम्‌ ॥ १२ ॥ )

[१२ परशबिनाटम्ादोहितशदतौरकममेतम्‌ ॥ २७ ॥ षि

अस्ति ज्योतिष्टोमे पशुरश्निपोमीयः । तेत्र श्रूयते । हृद यस्यग्रेऽवध- त्यथ जिह्वाया इत्येवमादि । तथा, सीदित निर स्याति, श्कृत्संपनि- ध्यति, स्थविमतो वरहिरङ्कत्वाऽपास्यतीति । तत्र सदेः । कं हृदया भेरवद्‌नैरिज्या पशोः प्रयोक्त्री, उत रङ्गत्सप्ग्याधौ लोहितनिरसनं च तदपि प्रयोजकमिति । करि पराप्त । एकरिष्पत्तेः सर्वं सपं स्यात्‌ | उमयं प्रयोजकमिति । एवं मने रूम: पर शदटोहितयोरपयोनक- स्वप्‌ । न हि तदये: पशोरारम्भः । इ कृत्समविध्यति, लोहितमपास्य- सर्युच्यते । न पञ्चोरन्यस्य वेति । पृदुरप्रीपो्मीयो वाक्यिन,योदी. क्षितो यदप्रीषोमीयं पश्चमाटमते) इति । रर छोहिते परशोः प्रकरणेन भवेतां, प्रकरणं च वाक्येन बाध्यते । नन्हे शष्ट हिति प्रतिपायेते, तन यागाथस्य प्रञरोनान्यस्यात नद्यः | प्व चद्‌ प्याजक चचरा,

=.

सगे पुरोडाराकपारं मर्यम्‌ । मृतमविष्यताभुते लक्षणा । साप्तीद्न्यस्िन्काठे | भवष्यति नस्त टक्त्मा | प्त्राप्नादनकाठ प्रसजनमर्राकृत्य तानं साद्यन्ते । तस्मा द्रतत एव तषा प्रयाजनम्‌ | तस्माद्ध वप्यतव चयामन यन्न।ददधान्यन्नापदर्यत्‌) तव्‌ प्रयोजकम्‌ । प्रक्ीयत्वादट्रन्यस्य । अवच तकारे यत्तुपानिर प्नं तदिहदाह्रणम्‌

॥ २९१९ ॥ (२७ ॥ २८ ॥ |

१ संबन्धश्च निमित्तघ्य भविष्यति, इति पा* । २ अवधाततकारे यत्तषनिरसनमिति । अनेन चच प्रणीत्ानिनयनश्कीनदुषोपवःपोऽददारणमित्युक्ते भवति । स तु प्रधानयागोत्तरं बाजसनेयिना- माम्नात: । घोऽपि च कपरारधारणस्यैव प्रयोनको न तू पादानत्येति ध्येयम्‌ ।

१९१४ ष्टीकासहितशावरभाप्यसमेते-- [अ०४१।० १अ०१६]

दिते इति । किं भवाति प्रयोजनम्‌ । साम्ये सति शृष्टोदिताभावेऽन्यः पश्युरारुम्भनीयः, शरङृ्टोहितयोरपयोजकत्वे रोषः ॥ २७ ॥ ( सिष्टकृतः प्रोऽशाप्रयोनकंत्दाधिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ )

[१३] एकदेशदधव्यं चोत्प्तौ विदमानतंयागात्‌ ॥२८॥ ि*

दशेपणेमासयोः श्रुयते, उत्तराधेस्वषटते समवि, इति | त्र संदेहः । # ट रोटाज्गस्याऽञ्ेययागः भयोजक्रः, स्विषटकृदभयो. जक उतोभयमिति । किं प्राप्तम्‌ । एकनिष्पत्तेः सवं समं स्यादिति । एवं प्रपते ब्रुमः । एकदेशद्रव्यं चेचजाती पकोऽगयोजको भवेत्‌ । कुतः । विधमानसयोगात्‌ । नेकदेश्षकमौवयविनं परयङ्क्ते । विद्यमानस्यावय. विन एकदश उपाद्‌।तव्य इति तत्रार्थो प्रवाति. नावयविनघ्रुपाददीतेति। ययेक्षुखण्डपरमे परयच्छ, मोदकशकलपस्मे भरयच्छेतिः नेक्षुमुपाददीताति गम्यते । सत इक्षोः खण्डञ्ुपाददीत, सतो मोद्काच्छकटभुपाददी- तेति । तस्मादन्या द्रव्यं, तस्योत्तरा"? व यम्‌ | अस्ति चाग्न्य्थ पुरोडाश; । तसमास्स्विषटटृद्प्रयाजक इ।१ ॥ ८ ॥

नदशात्तस्पान्यदथादपमि १६ ॥ २९ ॥

इति चेत्पश्यसि, अप्रयोजकः पुरोड। श्रथ स्विष्ृदिति । नैतेवम्‌ । अशनि प्रति निशरात्तस्य पुरोडाशस्य रिवषटदयेमन्यः पुरोडाश्च उत्पा. दयितव्यो यस्योत्तराधाच्स्विष्टकृदिञ्य) । तप्या्नये संकसितस्य नेष यजमानः । कथमसौ तदन्यस्ये दे वतताये दयात्‌ । कथमि प्रति निश इति । इदं श्रयते, अङ्किरसो वा इन उत्तमाः सुवर्ग लोकमायंस्ते यज्ञ. वास्त्वभ्पायस्ते पुरोडाशं कू५ भत्वा सपम्पपदयंस्तमवुवन्‌, इन्द्राय प्रियस्व बहुस्पतये धिपस्व, आदित्याय ध्रियस्व स नाप्रिपत तपन्वुवन्‌ अग्रये घरयस्वेति सोऽघ्रियत । यद्‌प्रेय!ऽ्रवषाद।ऽपावास्यायां पण- मास्यां चाच्युतो भवति इति । तस्मात्तेन स्विष्टकृतो न संबन्धः । एवं चेत्तस्मादन्पदूव्यमयथादुत्पाद्यितन्यम्‌ । न दयनुत्पन्नस्य द्रन्यस्म. तराध। मवतातेि ॥ २९॥

अभ्य सकलस्य निर्दशात्तस्योत्तराधः कथमन्येन युञ्यते । तस्माद्थ।द्‌न्यद्‌्रभ्यमुर्पा। द्यम्‌ । तस्योत्तराधाल्स्िष्टङृदिज्या ॥ २९ ॥

१ पुरोडारशस्य।ऽस्मेयादियागः प्रयोजकः, पिषटकृद्य पश्व, उत्‌ स्विष्कृदिन्याऽगप्रयोजिकेतीति पा० २ भ्प्रैय इति। इति पा ।

(भ०४१।०१अ०१३] मौमासाद््न । १२१५

न रपसंनिधानात्‌ ॥ ३० ॥

नैतदेवं, सनिदितो हि शेषः । यसिननुसखाधमनेऽथो न सिध्याति, सोऽ्थादुत्पा्ते । संनिदते य रेषे सति सिध्यत्युत्तरध।द्रहणम्‌ । तस्पाज्नार्यादुद्रन्यञ्युस्पादपितव्यं, यदेवान्यार् द्र्य संनिहितं तस्यैव ततराधाद्रहीतञ्यम्‌ । उत्तराधंमाजं हि सिषटृते श्रूयते, नामुष्य द्र्य. स्येति । न चैतावता व्यवहारो भवति । सवो हि क्यविदुचराधेः ¦ स एष संनिदितमपपेक्षते । सनिहितं च पराथेष्‌ । तस्माल्णयौददरन्या- च्छखिषटकृदिज्या । अतश्चापयोऽ,कंति । यदुक्तम्‌ । अनीक्षानेन न शक्यं दातुमिति । तदुच्यते । वाचिक एष शेषप्रतिपादनाथे उत्सगैः। स दक्यः कुम्‌ । दानं हत्स्गैपूटकः परस्य स्वत्वसंबन्धः। सन धरक्योऽनीज्ञानेन ॥ ३० +

पकात्‌ ॥ ३१ ॥

फ्मनिपित्तथ स्िषटतेः माय इति शरूयते । कथम्‌ । देवाव रिवष्ृतमवरुवन्‌ हव्यं नेः २३ । सोऽतरवीद्रं हणे भागो मेऽस्त्विति । ृणीष्वेत्यघ्ववन्‌ । सोऽ ष दुर रधौदेव मद्यं सङृरसकृद् वात्‌, इति । कमे कमतो भागोऽयमु्तः[४।६िति स्तुतिरभैवति । यत्यभनेयस्योत्तरा्षा दित्युच्यते, ततोऽस्ति रमर्थिन भामेन सद्श्यमिदं, तदभि न्ध यत्किल बहधीति । तत्र सपि सामे स्तुतिरुपपद्यते । प्रयोजकत्वे चासाति सादये स्तुतिस) प्स न स्यात्‌ । तस्पादभयोजकः; पुरोडा. शस्य स्विषटटृद्याग इति ॥ ३१॥

विङ्गदशनाच ॥ ३२॥

लिङ्कपापे मवति, तद्‌ यसर्वेभ्यो विभ्यः सप्रवद्यति । तस्मा- दिदशदरे विश्वरूपमन्नं समवध्।यते, हृति । यदि पराथाद्रन्यात्सनि- हितादिज्यते तद्‌ा तरसंनिधानावेन्ेपारसर्गेम्यौऽवर्द्‌यत इत्युपपद्यते | प्रयोजके त्वेक स्पादेवः वदीयेत । तस्मादप्यपरयोनकः । तथेदमपरं चिङ्ग, शेषादिडामवद्यति, श्ेषःत्स्वष्टङरृतं यजति, इति। नन्वयं विषः स्यात्‌ । नेति ब्रुमः | नात्र विधिविभक्तिः । बतेपानापदेशो इयापिति॥२२॥

उत्तरा षीदिति शेषश्चत्यन्ययानुप्प्या शेषिणं प्रयुङक्ते। स चाभ्निप्रयुक्तः शेप्यस्ति। ५ =

न चेवं श्रूयते पुरोडास्यत्तराव।दिप | तस्मात्परभयुक्तद्रभ्यनिप्प्यत्वात्पुरोडाश्चो त्तराधयरप्रथोनरूः ॥ ६० ॥ | ॥ ३१ ॥ ६२ ॥ ६३ ॥ |

१९१६ ट्यीकासाहैतशाबरभाप्यसमेते-- [० धपा०१अ०१४] ८ प्रयाजशेषामिघ।एणाधिकरणब्‌ ॥ १४ ॥ ) [१४] अश्िघारणे विपरकर्षाटनुयाजवत्पा्रषदः स्यात्‌ ॥३३॥ पू

अस्ति वाजपेयो, चाजपेयेन स्वाराज्यकामो यजेत इति । तन्न श्रूयते, सदश भानापत्यान्पश्ूनालभते, सक्ठदशो वे प्रजापतिः प्रजनाप- ` तेराप्तये, इति । भाजापर्नानां कतुप्रूनां च समुच्चयो व्यते, भानाप्‌- त्येव चाऽऽम्नानादिति । अस्ति तु ररी, भयाजज्ञेषेण हवीप्यभिषा- रयति, इति | तत्र संदेहः । किं प्राजापत्यानां वपा अभिघारयितुं परया जशषस्य धारणाय पाजपपरयुत्पदत्ितन्यं, ततस्तेन प्राजापत्यानां चपा अमिघारयितव्या उतत न शेपो धारयितव्यः, नेव ततः म्ाज।पत्यानां वपा अभिघारणीया इति । किं प्राप्ठप्‌ । अभि- घारणे भ्रयाजश्षेषधारणार्य प\अञ्युस्पाद्यते । भातःसवने च प्रया जश्ेषः, विप्रकृष्टे काले माध्यंदिने सवने ब्रह्मसापक।रे माजापत्याना- मालम्भः श्रूयते, तान्पर्यमि्ता वुन्छजन्ति । बक्मसाम्न्यालभते, इति । व्यापृता च जुदूमेवाति । तरमात्पात्रान्तरमुन्पादनीयमिति । यथानु. याजेषु पृषदूाज्यघारणाय पतरपुप्पाचते, पृषद्‌ाज्येनानुयाजान्यजति, हाते बचनातु । एवमन्रा१, ॥ ३३॥

न वाऽपात्रत्वादपाजतवं वेकेदेशत्वात्‌ ॥ २३४ ॥ सि”

न वा प्राजापत्यानां वपा अभिप्रायो; | ङतः । शेषाभावात्‌ । कथं षाभाव इते चेत्‌ । अपात्ररवत्‌ । कथपपात्रता । एकदेश्रत्वात्‌ । मयाजार्थ॑स्य हि रृदीतम्याऽऽज्यस्य स एकदेशः शेषः । किपमतां यये. चभर्‌ । एकदेकरव्यापार; श्रूयमाणो नाचयविन्युपादे यत्वेन चोदयति । अह । उत्पात्तिं न चोदयत्‌ । ध.रणमुत्पन्नस्या यदध वरिष्यती ति । उच्यते ।

्रक्नावपि समवति विचरे विङ्ृतिर्दाहता । तद्विषयाणि दिङ्गदशनान्युषात्तानि सूत्रकारेण । प्रयाजशेषेणेत्युचारयम।णनेवान्धत्र शेषत्वेन पयुक्तं दशयति । तस्मादीश नान्येन प्रयुऽथते | यथौ त्राः निवषटकृत । कृतां चेद्‌ द्रव्ये प्रतिपत्तिमपेक्षते 1 तत्वं हविःष्वेव प्रतिपाद्यते । ततो निसमाद्मात्रम्‌ । अनुपादीयमानत्वाद्धवरिपां सेख्याऽविष-

१८(अ० १० पा ४ जन ४सु० ६५) । 4 अपत्रतेकदेरात्वादिति पा

[०४१०१०१४ मौपांसादचने | १२१७

एकदेश्चत्वाद्मिषारणं द्रव्यमेव न परयुद्न्त इत्युच्यते । छृतार्थस्य द्रव्य स्यावमेकदे श; प्रतिपाद्यते, नाभिघारणमथेकमे । ननु हविषां द्वितीया- निर्दश्चात्राधान्यं स्यात्‌ । नेत्युच्यते । अदष्टो हि हविषाभुपकारः फरप्येत। आज्यप्राधान्ये पुनर्जुहा रिक्तत्वं एं मयोजनम्‌ । आज्य मागिनाऽऽ. ज्येना्सर्गो जुह्वा रिक्तया मयोजन, नाभिषुतेन हविषा । तस्मरा- त्माजापत्यानाममिघारितापिवपामिः प्रयोजनमेव नास्ति, किमर्थं शेषो धायेत इति ॥ २३४॥ हेतुत्वाच्च सहभयोगस्य ॥ ३५ ॥ हेतुत्वाचामिघारणस्य, सहाऽऽल भते, शति स्तुतिर्भवति । तीधं॑वै भातःसवनं, यत्पात्तःसचने पश्व आलभ्यन्ते, तीयं॑एवैतानालमते, सयोनित्वायाधो बपानापभिषृतत्वाय, इत्यर्थान्तरेण वपाभिधारणमनु- गरहन्नेहास्तीति दशयति ॥ ३५॥ अभावदशनाच ॥ ३६ ॥ अपायं खलवप्यमिघ्रारणस्य दशयाति, सन्या वा एतहि बरपा यिं अनभिषृता, ब्रह्म वे ब्रह्मसाम, यद्रह्म ्त।म्याल मत्ते तेनासन्याः) तेनाभिधता इति । सत्यशब्दो रूक्षे भाष्यते । सव्या वषा, इरयनप्ि घततां दशंयाति ॥ ३६ ॥ सति सब्पवचनम्‌ ॥ २७ ॥ आह-नेतदशेने, सत्येव ह्यभिघ्रारणे भव्येत्त्सन्यवचनप्‌ । आसति हि वपाया !अन्यदमिघारणम्‌ । उपस्तृणारयाञ्य, हिरण्यशकन, बपा, दिरण्यज्ञकरछं, ततोऽभिघारयति, इति । तस्मिन्साते कथं सव्या भवेयुः । श्रूयते च । तस्माननेतच्छकंयमवगन्तु, रूक्षास्ता वपा इषयन्त शति । तेन नूनमभिघारणं परयाजशचेषेणास्तीति । सति अस्मिन्नभि धारणे परत्यक्षपरुक्षास्ताः । अतो रुक्षावचनं व्यामोह इति ॥ ३७॥ न तस्पेति चेत्‌ ॥ ३८ ॥ एमं चद्‌ हृयते, सत्याभिघारणे सव्या इति बचनपलिङ्गषति । लिता । जह! च र्किया प्रयोजनम्‌ । यत्तय। होष्यते, तत्कथमततस॒श्च स्यत्‌ । तस्मा त्परतिपत्तिरपेक्षित। । हविः स्कारस्य त्वनपेतितत्वाद दृष्ठं करप्थम्‌ । ततो हर्वीप्यप्रथो, जकः (ति । अयिकरणत्वमेव त्वन्न विवक्षितं न तु व्याप्यमानत्वम्‌ ॥ ३४ ॥ [ ३९ ॥

पे चेति पा० 1२ प्रयक्षे हक्षास्ता इति दशन न्यामोह दति पा* १५३

१५१८ ष्यीकासरहितद्चाबर माप्यतस्तमेते-- = [१०४१।०१अ० १५||

नालिङ्ग, तस्थैतद्रचनं यत्सेहनं करोति । कतमत्ततु । यत्मथममर्‌ । प्रथमं हि स्तेहनं करोति, न द्वितीयम्‌ । स्तिर्धस्य तद्धवतिं । न च सिग्धस्य सेदनं क्रियत, यथा भवति छक बादो, यदस्माभिः कान्ताराननिगिरेदबदत्तस्य गे स्नर्धपन्न भक्तः तेन चयमरुक्षाः कृता हृति, सरंस्वप्पन्यपु स्निमपरेष्येव भ॑।जनेषु । एवं तस्यारूक्षाकरणस्यामि- सारणस्यामिावाद्रक्ता इति चचन्ुपपदरते, अरिमस्तु सति नोपप्ते । तस्मादपि अयाजरेषेणामिघारण प्राजापत्यानां नास्तीति ॥ ३८ ॥ स्यात्तस्य मृरूपत्वात्‌ ॥ ३९ ॥

इदं पदोत्तरं सूत्रम्‌ । यदि प्रथपस्याभावातू्‌) सम्या इति वचनं भवत्यनुपपन्ने, तद्मन्यस्य मथमस्य विद्यमानत्वात्‌ । कनमत्तत्‌ । यच्छप्यमपाणाया अपरमुद्रासितायाः । अगोच्यते । स्यात्तस्य सु्य- त्वात । यत्मयाजजञेवेणामिधारणं तस्थेनापावादेतदुपपद्यते; सत्यपि भरप्यप्राणाया अभिघारण उद्रापतितायाश्र । यत्ताब्रच्छरप्यपाणाषास्त- देगनेरर्चीषि दहन्ति, यदुदरासितायास्तदरन्यवयवा उप्मा्रेयवाश्च नाश यान्ति । सैषा स्के । इदं तु प्रयाजशेषेण शीतायाः क्रिपते । तवु सहया । तेन र्निधायाः प्रदानकालमपामि्रारणं यत्‌) तन्न स्नेदयात्‌ | तदिदं रनेहनस्याभिघारमस्यामावास्सग्यतावचनमुपपधत इत्युक्तम्‌ । तस्मान्न पयाजजशेष) ारयत्त इति ॥ ३९ ॥

८ प्रयाजद्रयस्य समानयनादिप्रयोजक्रत्वाधिकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

| १५ | समानयनं तु मुख्यं स्प चिङ्गदनात्‌ ॥ ४०॥ सि द्कपूभमासयोः; श्रमते, अतिदमडो वहः परति सपानयतीति)

तत्र संदेहः । फं समानयनमाज्यस्य पर्माणां च प्रमोजकपुतामयोज कमिति | क परापत्‌ । अप्रयानक्रपिति । कुरः । भ्रयाजनुयाजाय- स्याऽऽज्यस्यायपेकदेगः समानीयत्त इति पूर्वेण न्यायेनाप्रयोजक्ता मक्षा । तदुचधते । मुख्यै समानयनं, लि ङ्कदशनात्‌ । कि लिङ्गम्‌ ।

३६ ॥ ३७ ॥ ३८ ॥ ३९ ॥ |

अभयोजकरं समानयनम्‌ । भ्रयाजानुपाजा्॑स्यायमेकःेशचः समानीयत इति पूर्वेण न्थायेनापरयोजकनेत्ययुक्तो प्रन्यः । यवि प्रयाजानुषानायपेतत्‌, प्रयाजा (मय र्य व्रयुल्ल ९३) केममववानक्ता | जतः पृवणात्त्‌ न स्तनध्यते |

[अरषपा०१अ०१९] प्रीपंसादश्चने । १२१९

चतुगृहयतान्याज्यानि भवन्ति । न ह्यत्रानुयाजान्‌ यक्ष्यन्‌ भवाति, इत्या- तिथ्यायां श्रूयते । यदि प्रयाजा समानयनं, ततस्तत्रैकं चतुरहीतं समानीयते । एकपप्यनुयाजानां भवति । ततश्वाऽपतिथ्येडान्ता संति- त इत्यनुयाजामावे, उपभृति समान यनारथपेक्गं चतुर्गृहीतं ग्रा, न त्वनुयानायम्‌ । तत्र बहूनां चतु्दरीतानां दशनष्ुपपच्ते । इतरथा चनु याजामावं नवापभाते चतुगरष्यत । तन्न चतुगरहतानात्त बहुत्रचन नप्पद्यत । तस्माससाजक समानयपनामात्‌। ननु सङ्कपुपादरपत ॥ फा माक्तिः । उच्यते । दृष्टं तत्र प्रयोजनम्‌ । प्रय्ाजौ द्रौ व्यौ | तत्र

तत्र केश्ित्मयानशन्द त्थकत्दाऽनुयाजास्यायमेकदेश; समानीयत इत्येव प्रन्ो नीतः । अपुर परयाजानुयाजस्यायपेकदे शः समानीयत इति । अन्यम्तु ‹ यदुपमति गरह्णत्यनुयनेम्यसतद्रहापि : ह्यन पूवैषसेणात्र पूववत्तः छतः । बीण्यप्येतान्यय्‌. त्तानि । एैश्ःथः परितयक्तः, अपेरैरायिकरणत्वम्तमवि प्रयाजानां निदष्टम्‌, अन्येषां अन्धपरित्थागस्तद्वस्थ एव, अशिद्धेन च।सिद्धं॑पताध्यते । तम्मादुत्तरम्नानुरोषेना. न्यथा वण्यैते |

उपभृति द्वे चवुगृहीते प्रमाजामुयाजा्भे । प्रयाजानुयजेम्यस्त दृहतीति समाप्रोऽ यम्‌ । तत्र प्रयाजप्रातिपदिके विमक्तिनं श्रूयते । भविततम्ये च तया | तदुत्तरे या विमक्तिः प्ता तन्त्रेण द्रष्य, श्रुनेत्वात्तःयाः | अन्य्यामानीयमानायां श्रुतहानमश्र तक्स्पन' च । तस्मात्ययाजेम्य इति वहुवचनप्रामथयात्सवधयाजानामौपमूनं जात च । ° जुह। जुहाति › दृति यस्मिन्नेव काठ प्रयानन्नुहोति तम्मिनेव कठ यदौप- मृत प्रयाना त्नुहामानयति । अत उत्पत््येश्नायं यदुषमतिं प्रयनावुयाना न द्रव्यं गहीतम।सत्तिदृतिनस्लेऽतिहावेडो बर्हिः मति समानवनीपि | आदातरिव प्रयान।- येस्य समानीतत्वन्न वियत इत्यनुयानागरै केवट प्ते, ततपमानीयम.नं परक +त योनकमद्टाम च |

पिद्धान्तस्तु, यदपमृं प्मनवते नुदं तदृतिरवेद व्हरिति- भम्मिन्काक इति काठनियमो विधाथते । तस्मासरयाजत्रय्य जौहवै, द्वधोरौषमू), अतिहयेडो बहिः

१ सूत्रे भाष्ये च समानयनप्दं समानयनशऋरीनप्रय.जद्वयपरं विज्ञेयम्‌ । इनरथ)ऽऽज्यसं. स्कारकस्य समानयनस्या ऽऽज्यप्रयोजक्सावुषपत्तेः 1 २ अतिद्धायेटो वर्हि प्र्तीति-दरप्रयाने त्तरं यदिः प्रयानोपक्रमकलि, दरः्यथेः ।

१२२० दष्टीकासहितशावरमाप्यसमेते-- [अ०४पा०१अ०१६]

जुद्वामाज्येन प्रयोजनं, नापभुति रिक्तायाम्‌ । उपभतो रेचनपष््टायै हां निधनं दष्टायेमेव । तेन प्रयानहोमाथेमाज्यसमानयनमौपभव- माज्यं भयोजयाति। तदपि हि मरयाजा्थमनुयाजार्धं चेति वक्ष्यते ४० ॥

वचने हि हेत्वसामर््यं ॥ ४१॥

अथ फरमान वचनमेतत्‌, चतुगेहतान्याञ्यानीति । उच्यते । वचन हि हतुरसमयथितः स्यत्‌, न ह्यत्रानुयाजान्यक््यन्‌ भव्ति, इति । यदा ममानयनं न प्रयाजार्थमिति गम्यते, तद्‌। वचनम्‌ । यदा वचनं, तदा नानुयाजाभावो हतुः । असति हेतो, न हयत्रानुयाजान्यक्ष्यन्‌ भ३ेतीति दृतुवन्निगदो नोपप्रेत । तस्मास्ययाजा्थं सपानयनं प्रपोज कमोपमृतस्याऽऽज्यस्य । ष भवति प्रयोजनम्‌ । प्रयाजाये समानयने याव याजार्थ, तावन्सर्म समानेयमर्पमौपमतप्य । अपयोजकृसखे न नय गत्ताऽष यावत्तावद्रा॥४१॥

( ओषपभत।उ्यस्य प्रयानानुयाजाधेतापिक्ररणम्‌ ॥ १६ ॥ )

[ १६ `[तत्रोलत्तिरविक्ता स्यात्‌ ॥ ४२ ॥ पू

दशेपूर्णपासयोः श्रयते, चतुरजहां गृहणाति, अषटातुपभुति गृह्णति इति । तत्र संदेहः । क्षिं जोहवपोपमतं चोमयमुभयार्य--भरयने' भयश्चानुयाजेभ्यश्च, उत्त जोषह्वं पयानेभ्यः, ओपभृतमनुयानेभ्यः। अथचा, अआपिभृतं प्रयाजभ्पोऽनुपाजेभ्पश्रेति । किं प्रापम्‌ । उपय.

य॒मयायम्‌ । इतः । यथ्यदाञ्येन क्रियते, तस्मे तस्मे भवितुमरैत्यविरे. पात्‌ ॥ ४२॥

तत्र जौहवमनुयाजभरतिषेषा्थम्‌ ॥ ४३ ॥ तिर नेवम्‌ । उभयमुभयायेमिति । जौहवं मयाजपेप्‌, जपभतम्चुषया- थप । कथम्‌ । यज्जुह्वां गृह्णाति, ऋतुभ्यस्तद्‌ गह्णाति, ऋतवो वै भयाजा

प्रति समानयत्ीति । सत्यपि बुस्यकारयत्वे नारित (विकल्पो, भिलविषयत्वात्‌ । तम।पपि द्योरपमृतस्व प्रमाणान्तरावगततवाद्विरोधान श्रता विपकति्रहीतम्या । दविवचनमध्याह यते पयाजाम्बामिति । तस्मास्पेर्जकम्‌ ॥ ४० ॥ [ ४१] ॥

पपङ्नानुपरसङ्गनऽऽरम्पते। तस्याऽऽउदभ्रयोजकत्वे स्थिते चासिमन्पृवांधिकरणारम्मः | अपतयुक्तत्पननान्‌ भ्रकरणेन। गृह्यनते । तस्मादयद्यदाञ्यत्ताध्यं तत्र तेत्रैतःनि । ४२॥ “चतुनुहं गृहणाति इत्युत्पद्यमानं जौहवममिटषति किं मया कर्तव्यमिति । प्रयाजा,

१ प्रयोजकमिति--्रयाजद्वयं समानमनस्य तत्वस्कृतज्यस्य चेति देषः) `

[अ*४१ा०१अ०१६] मीपांसदिचेने । १२२१

हृति जौहववचनमनुयाजपंतिषेधाये प्रयाजान्‌ संकरतयति । आह । ननु नास्त्यत्रानु याजप्रतिषेधा्यं बचनम्‌। यदेतत यजेभ्यस्तद्गृहण वीति प्रयाजेषूपरेशकपेतत्‌ । नास्त्मस्यानुयाजपरतिषेधे सामध्यंमिति । उच्यते । न द्रूपः परतिपेधकरमेतदिति । कि तूत्पत्तिबाक्य आज्यानां नैव प्रयोजनाभिसंबन्धः । अनेन वचनेन भयाजप्रयोजनता क्रियते जोहवेस्य । अनुयाजमयोजन ऽस्य वचनाभावाद्रेव न गम्यत इति अनुयाजप्रतिषेधार्थं वचनमिध्युच्यते ॥ ४२ ॥ अपकृतं तथेति चेत्‌ ॥ ४४ ॥

इति येद्‌ दश्यते, ज।हवमनुयाजेभ्यः प्रतिपिध्यते, ओपमृतमुभया- यमिति | मवतु जौहव प्रयाजा, न त्वोपयतमुभयायम्‌ । तदपि तया स्यात्‌, यथा जौहवम्‌ । कथम्‌ । एतदप्यनुयाजायमेव श्रूयते यदुप मृति गृहत्यनुयानेभ्यस्तदगृहाति । छन्द्सि चनुयाना इति, अनुया जाधेताऽस्वेति ॥ ४४ ॥

स्पार्नुद्ूभतिपेधानित्यानुब्रादः ॥ ४५॥

तदेवम्‌ । उपयाय ह्यौपमृनमर्‌ । एवं हि श्रूयते । यद्ष्टवुपभृति शहाति प्रयाजानुयाजेभ्यस्तदृह।तीति । ननृक्तमलुयानेभ्य्तद्रहाती त्यनुयाजायेत्ताऽस्येति । उच्यते । जुदूप्रतिषेषाज्नित्यानुब्।द्‌ः । उभयः समिन्नौपयते जौहवे चोभया्थे प्रप्ते जौहवमनुयाजभ्यः तिषिद्ध, नोपरतम्‌ । तदौपभृतस्योभयाथेतायां सत्यामनुयाजायेतावचनं नित्या नुवादो भवितुपहति, न शक्रोति मयाजाथेतां पतिषेदुम्‌ । मत्यक्षश्चता हि सा । तस्मादौपभतममयायेम्‌ । समानयनं च ततो जुह्वां श्रूयते । तस्मादपि प्रयजार्थता न शक्य। बाधितुम्‌ ॥ ४५ ॥

श्चोत्प्यमाना एव द्रभ्याभिह रिणः । तयोः श्रतेन वाक्येन सबन्धे द्वारपि परस्पर नियमाद्न्यत्र प्रपङ्न एव नास्ति| एवं प्रोवोपभूतयोः । एव चेत्प्रतिषेधफरत्वल्म, तिषेध उक्तः | ४२॥ 1. = म „ भ, हिप [4 1

यदि श्रतेन तैराकाङष्ष्यान्नान्यात्वम्‌ , जग्रतमनुयानचेत्वेन निराकाङ्क्षीकृत- त्वान्न प्रया्जाधं रवात्‌ | ४५ ॥

प्रयाजानुयाजायेत्वेऽवधुते ज्ञायत एतैतद्‌नुयाजार्थतिति । यदि त्वनुयाजा्नेवैत. त्तः प्रयाजाथमत्यत्चकष वक्तम्‌ | तस्मदियमनुता ऽपि न घटत । तस्पात्‌ ` प्रयाजा.

>}

तुयनिम्प्तदृहण।ति ' इत्यस्यास्यमाऽऽनधेकयादितपे ऽनुतादुः ॥ ४९ ॥

१२९२ दृष्टीकासहितिश्चावरभाष्यसयेते-- [अणणवा०{अ०१७]

( उपभृति घदुगहीतद्वयविधानाथतधिकरणम्‌ || १७ ॥ ) - [१७] तद्रूपं श्रण।त्‌ ॥ ४६ ॥ पृ

अष्टाचुषभू ते गृह्णातत, इति श्रूयते । तत्र सदेहः | किं तदोपमतपाञ्व- म्टसख्येन ग्रहणेन संस्कियते) उत चतुःसंख्या गुणभूता द्रयेप्रहण यारत । फं तवित््प्तम्‌ । अदषटसेखूया गुणपूता, न चतुःसंस्ये ह इति । कुतः । भव्रणात्‌ 1 अषसेर्या श्रूयते । चतुःसंख्ये द्रे अष्टस- ख्यया कयते । भ्र॒तिलक्षणाविशषये च शरुतिरन्याप्रा, तस्मादयं ग्रघणमेतदिति ॥ ४९ ॥

अनुग्रहाच जोहवस्प ॥ ४७ ॥

अनुग्रह्वादशथ मवति । चतुगृहीतं वा एतदमत्तस्याऽशप्रारपाप्ाषं त्रीनितः प्राचीनान्‌ प्रयाजान्‌ यजति, सपानयते चतुगरृरीतसायेनि चतुंहीतानुप्रहः कथं स्यादिति । मि चतुर्ृहीपं भव्रति समानयनेन। नेति रेपः । चतुगहीतं प्रथममेव ततु । अपरिऽप्या्ारिते, यद्विषं चतुःसेख्यपेव्र तस्य अरहणपापीत्‌ । किं तर्हि चतुगहीतला- येति । चतुगहीतस्यानुग्रहयम्‌ । शत्पं॑रि चतु्यृहीतं दोपायापयीप् तत्पापं कथं स्यादिति । एवं चतुगतक्षन्देनासपतितति रक्ष्ये ।

अल्पत्वं च बहुत्वं कस्यचिदपक्ष्य भवति । यदि च्रौषमृनमष्टमरूय- मेवं चतुगृहीतमस्पं भवाति । तत्र चतुगृदतक्ञव्देनासपना श्रकयते लक्ष चितुपर्‌ । तस्मादपि पाप अंपभतेऽषसंख्या गुणभूतेति ॥ ४७ ॥

अष्टषछ्याविशिषटं ग्रहणमुत्पद्यते । तत्न यथ। क्चिचत्वारि चतुरगहौतानि न सनित | एवं द्वे चतुगंहीते न स्त एव | रक्षणया तु गम्यते । श्रतितमतरे त्वयुक्त। प्ता । तसा दष्टगृहीते प्रयानानुप्ाजयथमिति । एवे चेदनुयाज।पवेऽप्य्टपुरूपापारेच्छिन्मेव साध. नम्‌ । प्रयानानुयानाथयोश्वतुगेहीतयेसुपमद्‌धार इति चेत्‌ । तन्न । अश्सेर्याधार्‌- विशि्टभेवाज् प्रहणमुत्पयते । अतोऽषटपत्या त्रिधोयमानत्वा्नानूयति । अनुवाद मवाच्च न शक्यते द्वे चुगरहीति छक्षयिदुम्‌ ॥ ४६९ ॥

न ताविर्समानयनेन चतुगृह तत्वं मवति । पृत्रमेव तम्य चतुःपूयापरिच्छिननत्वात्‌ | इतरस्य च चतुःतेरुप्रते कीटे अल्पत्नम्से । यदि तष्य परिच्छिनमौपभुरं तत इतरप्यापत्वानमहत्वातुपरहेः रिय) समानयनेन । तस्मदृष्टगृदीतं चनुगृदनिषि. ्षय। महत्‌ । तेनष्टगृहीत्वं ज्ञ१यति ॥ ४७ ॥

[अश्धपा०१अ०१५७] मौमंसादशेने । १२२३

हयास्त हेतसामर्थ्यं भरवणं च्‌ समानयने ॥ ४८ ॥ पिर

तुशब्दः पप्नं व्यावर्तयति । द्र एने चतुगरीते । एवं हेतु; समितो भव्ति । आतिथ्याया, चतुगृहौतान्याज्यानि मनन्ति । न ह्तरानुयाजा- सयक्ष्यन्‌ भवति, इति ¡ अपतत्स्प्यनुयाजेष्वेतदएगृहीतमेबरौपमतं भवेत्‌ । यदा शसंख्या गुणभूताः न तद्‌। द्रयाश्चतुगृदीतयाः सतोधतुगहीता न्याज्यानीति बहुयचनमाञ्येषूपपद्ते । तस्माच्तुगरदीते टे इति । आह्‌ । टिङ्कमेतत्‌ । प्राप्निरच्यतापिति । तदभिषी यते । अनारमभ्योच्यते, चतु-

गरदीतं जहातत स्ृहमपु | तन प्रयाजचुयाजष्वापं न तदष्ग्रहीतेन

[व

शक्यते वाधितुभ । नानाविपयत्त्ात्‌ । अषटग्ररीतं हि ग्रहणे, चतु्हीतं हि दमे । अस्ति ह संमषो यद्गृहीतं शेत चतुश्ेदीतं हूयेत । तदेतदिद्ाष्तवं ग्रहणे भवतति । कथं द्रे चतुगहीते होमे स्यातराभ्रं । तस्माददर एते चतुगृहीते अएटगदीते गृह्यमाणे गृ्ेते | न हि दे चतुगहीते अगरहीत्वाश्गृदीते कभित्संपादयेत्‌ । तस्माद्र एते चतु गृहीते इति । अथ यदुक्तमष्टगृदीं श्रूयते । श्रुतिश्च लक्षणाया गरीय यसीति । उच्यते । उक्तमस्माभिगएटख्यायाः प्रयोजनं, कथं द्वे चतु. स दे एव चवुरगृहाति | कृतः । अन।रम्भविघानाद्धोममात्र चदुगुहीतम्‌ । तत्र चुः. पर्यापरिच्छं किस्य पतापनमाकाष्वति न प्यम्‌ । । जष्टाचुपमुति महति ' इत्यस्य पताकादक्षत्वम, । प्रयाजानुयाजाश्च प्रयोजनं दयते | तप्मा्यचप्योपभते सेख्य'ऽप्ति तेऽ चलगृहीतप्त्याया जग्तित्वादृ्रन्यं गृह्यते । जथमरप्रा श्रुति. वत्ता न बध्यते होमन, ६८जन्तरायरुद्धत्वात्‌ 1 तस्मादष्टतंख्या द चतुः पत्ये सक्ष. यति, न चतुःपस्याऽट्यां रक्षयितुं सम, व्पाप्त्यमावात्‌ । अथवा, क्रिमत्रानर- म्यूविधिना । न्धायाद्रवायम्यो ठम्यते । ज्प्रर्यग्रहणं यद प्रयानानु षाजेभ्यो वाक्येन दीयते तद्‌ न्यायादेकतरायैमिततरधमिति । यथा शतमाम्थां दतापरत्ुक्ते समपेणवे- दयय। पश्चाशदख्याबच्छिलमपंयतीति न तत्परिच्छतं होमप्राधनम्‌ | अन।रम्पवादे- नामि योऽर्थो न्यायदेव प्राप्यमाणः स एव प्राप्यते |

[^]

नम्बेवमनारम्यरविधिरनुवाद्‌ः स्थात्‌ । उच्पते | विवत्तमेदेऽनुगदो ; दोषो मवति । नचविह विवक्षामेदः | य एवार्थो विधौ) रोऽनुवदेऽपि । अभवा यत्मयानानुयानवो- श्तुगुहीते गृह्‌।ति तदष्टावुपमून ति, मै३ प्रहरणं वि्घीथते । प्रहणे स्वथेप्रा् एक. पात्रता विधीयते । -एतर्याश्रवण। द्वि कारता नानापत्रता चो मयं निवत्येते | अत्‌

१२२४ ` दष्टीकासाहितक्षाबरमाप्यसमेते-- [अ०४१०२५०१]

गत स्यातामिति । अपि वाष्टावुपभति गृहातील्युपभूति समानीते दरे चतुगृदीते फथं स्यातामिति । ३तरयाऽसत्यषशब्दे नानापात्रयागर- हेयाताम्‌ । तस्पादषटशन्दश्रवणमदोषः । साध्वेतत्‌, दे चतुरगहीते उपभ- तीति । प्रयोजनं, द्रयोतुगृदयी्तयोः सतोः सपानयनेऽप सपा नेतन्यं भवाति । अष्शहीते सति न नियोगतोऽधम्‌ । तथा यग्राजुया जारं न ग्रहणं तत्राप्यष्टगृहीते यथा पूषैः पक्षः । यथा च सिद्धान्तस्तथा चातुमौस्येषु चतुगदीतठपमूति भवतीति ॥ ४८ ॥ दाति श्रीश्षवरस्वामिनः कृतो मीमांसामाप्ये चतुर्स्वाध्यायस्य परथमः पादः ॥ १॥

अथ चतुर्थाध्याये द्विवीयः पादः ॥ ( स्वरोदञेदन।दचप्रमोनकत(यिकररणम्‌ (| १ ॥ )

[ १ ] स्वरुस्वनेकनिष्पततिः सकमेशन्द्त्वात्‌ ॥ १ ॥ पृ

अस्ति ज्योतिष्टोपे पञ्युरग्रीषोमीयो, यो दीक्षितो यद्प्रीषोपीयं पञ्च मालभते, इति । तत्रदम।भ्नातम्‌ । खादिरे बध्नाति, पाला बध्नाति रौतके बध्नाति, इति । तत्संनिधाविदमपरमाम्नायते । स्वरुणा पशु- मनाक्ति, यूपस्य स्वरं करोति, इति।

अयदानीमिदं संदिषते, किं भेदेन युपात्स्वरुरत्पादयितन्य उत

५,

6. =

५।ह---उपभाति समार्नते द्र चतुगहीते कथं स्यातामिति । अत्यषटश्न्द नानापात्रयोगेयातापरू | अभनेपमूदषटपर्य्रहणाति सर्वाण्यत्र वरिषीयन्ते । तस्यां हमे विधीयते | तस्माच्चतुःपरुया होमे, अष्टतंस्या प्रहणे । द्वयोरपि पिन्नत्रिष यत्वान्न विरोध इति नष्टत्वेन चतुरं जधितुं शक्यते। न च होमायेतवत्िर्या्॑तां प्राप्य बाः) अङ्कगुणेन प्रघानगुणनाधस्यान्यारपरत्व।तू । तेन प्रहणगताऽषटपतर्ूध। चु्दरयनिष्पाद्‌- कत्वेन हामाद्गं मवति | तस्माच्चतुःसरूषाक ग्रहणद्वयमेतदिति । न नियोगतोऽग्रमि- त्युक्तम्‌ । न्यायादुधेमेव प्राप्नोति । एवमपरितुष्टो द्वितीयं प्रयोजनमाह ॥ ४८ ॥

इति श्रीमटकुमारिल्विरवितायां मीमा्ामाष्वन्यारूग्ायां टुप्टीकायां चतुयोध्याये प्रथमः पदः ॥ १ ॥

4 युप्य स्वं करोति ' इत्यत्र करोतिर्‌भूतपराुभोतकवन; । तस्य क करमत्याक्- हायां स्वरमिति । तस्मास्स्वरमौम्यमानः । तर्य च करणेतिकतेष्यताकाहुया यूपशब्दो)

[ अभ०४प।०२अ०१] मौमांतादृश्ने । १२२५

युपे क्रियमाणमनुनिष्पन्नः शकलो अरदीतव्य इति । तत्रेदं तावन्नः परी- ह्यं, कं छदना्रुःपत्तेः भयानकः स्वरः, उताप्रयोजक इति । भ्रयो- जकथेद्धेदेन यूपा्निष्पायेत । न चेसयोजको, युं निपयद्यमानमनुनि- ष्पः शकक ग्रहीष्यत इति । स कथं प्रयोजकः स्पातकथं वा न मयो. जक इति । येषा वचनव्यक्तिः, स्वरुश्रब्दबाय्पं भाग्पते । कथप्‌ । जोपणादिना-इतिकर्तम्यताविशेषेणेति । ततः, स्वरुणा पृदुपनक्ति) इति स रवरुरित्यवगतो ग्रहीष्यते । तत्तः भरयोजकः । अयेवं विन्नायते; स्वरुणा पशुमनक्तः।ति, अनघगतः स्वरुः । एतावद बहयं विङ्गायतेऽ+ ञ्जनं तेन क्रियत इति । इदमपि, यूपस्य स्वरं करोति, इति यृषैक- दशं स्वरकार्यऽख्नन विनिषूदक्त इति, ततोऽपयोजकः । फं ताबस्प्प्‌ । स्वरुस्त्वनेक निप्पात्तः स्वक्रमेशब्दत्वात्‌ । स्वरनं॑युपनैकनिप्पत्तिः स्यात्‌ । युपमनपेक्षमाणस्य स्वरोन{पणादि नोत्पत्तिः । कुनः । स्वषम- शब्दत्वात्‌ । स्वो ह्यस्य कमरान्दः, स्वरताया विधायक्रो भवाति) स्वरं करात्पाति। एवं च गूपकाष्ठावयवस्य सवकप्वं क्रियत इति । युपम्य स्वरं करति, इति लक्षणया युपकषब्दः, खदिराच्यत्रयवस्यत्यथः । करतः

स्वरतवभावना हि श्रुत्या गम्यत, स्वरं करोतीति) स्वर्मुन्पादयतताति । यूपावयेषादानं वाक्येन । वाक्पाच्च ्र॒तिर्ब्ीयद्ोति । तस्मादु साति न नियोगतो यृषकाष्ठादेव स्वरुरत्पादाभतव्यः । निरपेकषादन्यः .

स्मादपि वक्षात्व्याो भतनेति॥ १॥ र, {= (== न= ~+ < +++.

ओपणदिकामितिकतेभ्यतां ल्तयति, खदिरादि च कठ करणम्‌ | प्रीरच ४. तक्षति ' इतातिकंतव्यतास्य।पि वाक्थन | यदिच वुषरञ्द्‌ ट्‌।तेकतत्यता गे-खषय द्नथेकमेवार्य। चारण मवेत्‌ । यत्वं करोति तधृगादिति चेत्‌ | तत्त । एत वयाधः स्यात्‌ । स्वरं मावयेदिति वु श्चुत्यथेः । कर्‌।तिमावयल्याद्‌नां सामान्यधातूनां यदू द्वितीय.न्तं तद्धादुस्थानीयं भवति द्रव्यं फेय वा | तस्माच्च कर्तव्यौ प्रतियते | तेन चोत्पन्नः ‹ स्वरुणा पशुमनक्ति › इत्यनेन विनियुज्यते । तप्मात्प्रयनक़ इतिक ष्यतायाः । यद्यपि युपेन पंहेकवाक्यतेतिकतैः्यताय।स्तथाऽपि स्वरोः साकाद्घतवात्तद्‌)- येतिकतैम्यताया निराकाह्ता । सनिधानाविशरेषात्‌ । याऽपि वाक्ययुक्ता ५५ श्याऽनुपडतुम्‌ । स्वरुदःन्द्‌ नैकेयमयात्‌ । एवं चेतत्न।पि यूपशब्दे मवनीतिकशव्य- ताप्तबन्धः ॥ १ ॥

१ फियमाणाेति १।० । १५४

१९२६ टष्टीकासहितश्चाबरमाप्यसमेते-- [ अ९४१।०२अ०१ |

जात्थन्तराच शङते ॥ २॥

इतश्च निरपेक्षस्य सवरोरुत्पात्तिरिति गम्यते । कुतः । जात्यन्तर. दप्याशद्ुग भवति, वृक्षान्तरात्‌ । कथम्‌ 1 नान्यस्य स्वरुं कुयोत्‌, यद्यन्यस्य टृक्षसय भ्वर्‌ कुयादन्यऽस्य लछाकपनवारद्युः) युषस्य स्र करोति, इति । न हि युपमनुनिप्यन्नस्य ग्रहणे नात्यन्तराश्चद्नऽबक ल्पते । युप्श्क्लो हि सवस्काय तदान विनियुज्यत तस्मादपि भदेन युपारस्वरुररेपादायेत्तच्य इति ॥ २ ॥

तदेकदेशो वा स्रुवस्य तन्निमित्ता ॥ ३1 सिण

वराश्चन्द्‌ः पृक्ष व्याकवतेयात्‌ । युपकद्‌( 1दई यूपपरानष्पनः सकला ग्रदीतःय इति] फस्माद्‌ । एवमाम्नायते । यद्यन्यस्य टृष्तस्य स्वरं कुया- दन्येऽस्य लकमन्वारोदेयुः, मूपम्य स्वरं फरोति, इति । न चात्राय मय; विधीयते) स्वस्मुरपाद्यत्तीति । करि तदहं | रवरुकार्य कतुं यथय पादन, तं गुपादिति । कुतः । स्वरःवस्य तन्निमित्तत्वात्‌ । इ्वरुत्वमत्र श्रयत स्वरोः, यपस्य स्वरं करोरीति । फस्याऽऽतम यमू । यूपस्येति । आत्मय समुदायस्यकदे शो भवति । एकदशशवापयो जकर इति । तस्मा. दिदमुस्यते । अपाणिनः पष्ठी पञ्वम्ययं भवति । यथा शराक्रस्य देषः शाकः देहीति । तथा कवितृतीयाय-- घृतस्य यजति, श्रतेन यजति । पश्चम्यर्य-घूनाद्यजति, धुतस्य यजतीति । द्विया वा~-सोमस्व

८ नान्यस्य वृक्तप्य रं कुयात्‌ › इत्यनुनिप्पत्तपते वृकषान्तराशङ्काऽपि नास्ति, नेतर जात्यन्तरदाङ्का । प्रयाजकादनम्तु मवति भात्यन्तरारङ्का । तत्र सजातीयो विधीयते ॥ २॥

८ भ्वरुणा पश्युमनक्ति › इस्युचरितेऽललनपमय व्र प्रतीश्ते । तैल्कुत उपा- दातिस्यतित्याक्खितै युपादरिति गिरङ्ग्तिकरिथते । युपस्यत्यवयवलक्षणायां षष्ठो । विद्यमाने चावयदिन्थवयवा भवन्ति | त्मच्छेदृनादीनामप्रपे।नकरः स्वरुः । अ किकतवाद्धाम्यत इति चेत्‌ । नेवायमदकरिकः । रथ॑तरदितुस्यः । सयप्त्र प्ातिपदिकमात्रान्न ज्ञायते, तथाऽपि पूवपद] त्तएपद्वाकयान्तरैः शकंयोऽवधारयिदुम्‌ । यथा रोक | अवधूते चाञ्ञनकायंऽीदुनपत्िमेतिप्यति 1 सोऽयं स्वरं कर्‌ ीलनृचते । स्वरं करो तीत्युषनेषच््षणया श्रुत्या स्वरोः कतेभ्यतेति ।

१ एकदे लश्व।प्रयजक ददति पाठः कविघ्ना(ति। २ प्राणिनिरिति पार ।

[न४पा०दम० १] मीमांसादशने | १२२७

4

पिबति, सोमं पिवति, सोमातिपवत्तीति । ननूक्तं, यूपावयबोऽत् वाक्येन विधीयते, शरुत्या सरोरत्पत्तः, श्वतिश्च वाकं पाद्वली यसति । उच्यते । सत्यमेषेम्‌ । युपस्पेति तु शड्रो ऽविवक्षितार्था भवति । तत्र श्रुतिरपि बाध्यते, वाक्यमपि । म स्वस्तये पिविदविवक्षिताय, स्वररं करो तीति स्वायं एवरानुबादो भविष्यतीति । युप्शकृखो विधायिष्यते । स्वरशब्दशाञ्जनार्येन शकटे उपचरित इति गम्यते । अवयवमसिद्धि मैतपथै गमयिष्यांते । मत्रति हि ब्राह्मणप्‌-- अथ कप्मारघर्नोप्‌ एतस्माद योऽवाद्छयते । तदस्यततस्वामिवारुभ॑वाति । तस्मारस्वरन।. मेति ॥ ३॥ शकटश्रतेश्च ॥ ४ ॥

इतश्च युपमनुनिष्यन्नप्य ग्रहणम्‌ । इतः । शकलश्रुतेः | शकलश्रेति. वाति स्वरोः । यः मथमः शकटः परापतेतस स्वरुः कायं इति। शरकरथेकदेशः । एकदेदाश्चापयोनकः । संबन्धिश्ब्दरस्रात्‌ । तावता च व्यवदारारपुदायापे्षिणः | तत्र परकरणाद्न्यारेन खदिरादििना जोपणादिक्ीपररिषटेन यागार्येन प्रकृतेनास्थैकरवाक्यता । युपाय खदि रादि जोषयते, छिनत्ति, नक्षति च । तत्र यः शक्रः प्रथमः पर पेत च म्बरुपञ्जनायं करोतीति । स्रुश्व्यं च तत्रानुवदननेवापचरति। तर्पान्नेनदरसिि पृथर्निष्पत्तिः स्वरुरिति । येनान्यस्माद्रपि दृक्षदाति शङ्कवण 1 तरमः्ना्यन्तरक्कङ्कावचनं नित्यानुवादो युपशक्रल रतुत्यथैः ॥ ४॥

भतियृपं च दशनात्‌ ॥ ५॥

इतश्च न पृथद्‌निप्पत्तिः स्वरुः । कुनः । एकःदुशिन्यां, प्रतिमूषं च ददैनावु। ययाऽऽनुपून्यं॑स्वरुभिः पान्‌ सप्ञ्ज्य पध्यपे रशना. गुणे रेवं स्वं यूपश्कटषुपगृहति, इत्ति स्व सबरहुत्वे दशेति । याद

उच्यते | त्वत्पक्षे सुतरां श्रुतिनाधः । शब्दस्य षम्यथः | राठद्‌ऽपि क्रमस्य भर्म, शब्दधममनुनृतेता तस्य घर्मा बाध्यते । स एषोऽङ्गद्धेन प्रधान्ाघः | तस्मायुष- शब्दस्य ठतणामयादितरा वचनव्यक्तिः, यत वहे करोति तचूपस्येति । अननाभिपराय- णाऽऽह--श्रतिरपि बाध्यते वाकपरमपीति।३॥[8९॥९॥९॥]

१ प्रापतिस्तं चति पार ।२्पेस्े्वंस्वमिति पा०। .

१२२८ टुष्टीकासाहितन्ताबरमाष्यसमेते-- = (अ०५४१०९अ५०१]

च ए्वरः पृथ्‌(निष्पात्तिः स्यादेक पएवेकादिन्यां तन्त्रेण कायं साध- येत्‌ । युपपनुनिष्पन्नस्य तु ग्रहणे प्रकृती स्वयूपएशकलेनाञ्चनं इृतमि- र्ये कादङिन्यामपि चोदक; सवयूपशकलमेव प्रापयतीति बहुत्वमुप१यन भवति । स्वयुपश्रकलप्रहणे च पराकृतस्य प्रहणादध्यवसतीयते । या. शरोऽसौ प्राकृतस्ताषटश्ोऽसो ग्रहीतव्यो, न विश्रिष्ट इति । तस्मारस्वर. रुत्पत्तने प्रयोजक इति ॥ ५॥

आदाने करोतिशब्दः ॥ ६ ॥

अथ यदुक्तमुत्पत्तिरस्य शब्देनोच्यते, स्वरं करोति । एवंच षरातिद्‌व्दोऽवऋसिपप्यत इति । उच्यते । आदाने करोतिशब्दो भविः ष्यति । स्वरं करोति, स्वरमादत्त इति । यथा काष्ठानि करोति, गोमयानि करोतीति, आदाने करोतिशब्दो भवतति, एवपिहापि द्र च्यम्‌ ॥६॥

सवरुस्तवनेक निष्पत्तिः स्वकर्मशब्दः पत्‌ ॥ १॥

अस्ति ज्योतिष्टोमे पशचरप्रीपोभीयः । तत्र श्रुयते, रुणा पर्ुपन- त्तीति | अथेप संदेहः कै स्वरुरत्पत्ति प्रयोजयति, उत यृपमनुनि- प्पञ्स्य ग्रहणमिति । क प्राप्तम्‌ । रव रुरत्वनेकनिष्पात्तः स्यात्‌ । प्रयो. जयत्युरपत्तिमिति । कुतः । स्वोऽस्य कथैश्चल्दो भवति । स्वरं करो- तीति । स्वर्मुःपाद्यततीत्ययः । एवं चेदुत्प्तिरस्य शब्दवती । तस्मान कया निष्पत्त्या युपश्च स्वरश्च निष्पाच्रत्‌ इति ॥ १ ॥

जाव्यन्तराच्च शङ्कते ॥ २॥ यदि पूपमनुनिषन्न्य रणं भवे ) युपकाषटस्येव स्वरः स्पात्‌ । अन्यष्टन्षाशड्कन नपप्यत्त) भवात च यद्यन्यस्य दत्तस्य स्वर्‌ कुया. दन्यऽस्य टोकमन्वारेदयुयपस्य स्वरं करोतीति । तरमादापि पयामः प्रयोजकः स्वररति॥२॥

तदेकदेशो वा स्वरुत्वात्तस्य तन्निमित्तत्वात्‌ ॥ ३॥ युपमनुनिष्पन्नो वा गद्यत स्वरुः तदेकदेशो हषः । षष्ठीनिर्देशात्‌

१ कभराय्द्‌ दति प° । २ स्वरक्टयनेकनिष्पत्तिः ` इयारभ्य ‹ आदाने करोतिशब्दः दयन्तानां पण्या सूत्राणामानुपूरविलत्तण्यमात्रेणेकयप्रतिप्राद्नपं मध्य किध दिवितपु्तक उपरम्यते नान्यक्िमिन्‌ 1

[अ०४१।०२५०२] मीमां सादश्ने। १२२९

त

युपर्य स्वरु करतात | यद्‌ हह छद्नपुमयाय स्यान्न स्वरयुषय।ः

क यर्तबन्भो भवेत्‌ । तत्र षष्ट नोपपचेत । अस्ति तु षष्ठी । तस्मा शूपेकदेश्चः स्वरुः, अद्यत यूपस्य । सरनापिकदेश्चः कमैग्यः, यथा पुरोडाशश्चक्लमिति ॥३॥ शुकटश्रतेश्च ॥ ४ ॥ शरकलश्रतिश्च भवति, यः प्रथमः रकरलः परापतेत्स स्वरः काथ इति । पएकदेशाथापरयोजका भवन्ति । नेकदेदे श्रूयमाणेऽव- यवी कतव्य इति शब्दो भवति । विद्मानस्यावयाविन पएकदे्ो गृह्यते । तस्मादप्यपयोजकः ॥ ४ ॥ परतियुपं च दर्शनात्‌ ॥ ५॥ मतिूप च खस्तरपि स्वरवो इयन्त एकाददिन्यां, यथाऽऽनुपूरय स्वरुभिः पशून्सपञ्ञ्य पध्यपे रश्ननागुणे स्वेस्वे स्वं स्वं युपक्कल- मुपगृहतीति । स यादि स्वरमान्यूपः कायै इत्ययमर्थः, स्वरं करोतीति, ततो बहूनां स्वरूणां द्नेनमुपप्यते । प्रयोजकत्वे स्वरोः, एक एव सम. ञ्ञनांथ स्वररुत्पायते । तस्पादप्रयोजक इति ॥ ५॥ आदान केरा।तशब्द्ः ॥ ६ ॥ अय यदुक्तम्‌, उत्पत्तिरस्य श्रब्देनाभिधीयते स्वरं करोदति। करो

तिशचब्दश्चावक्रस्पिष्यत हति । उच्यते । आदाने करोतिशब्दो भविष्यति) स्वरं करोतीति स्वरप्रादत्त इति । यथा काष्ठानि करोति, गोमयानि करोतीत्याद्‌ाने कर({तिरब्दो भवत्येवमिहापि द्रष्व्यष्‌ ॥ ६ ॥

( शाखावाद्‌धिकररणन्‌ ॥ २ ॥ )

[ २] शाखायां तसधानलात्‌ ॥ ७॥ भिण दशेपणेपासयो; श्रूयते ज्ञासखापपिद्धर्य, भाचीमाद्रत्युदी चीमाइरनि परागद्रीचीपाहराति, इति । तत्र सदेहः । किमयं दिग्बाद उन शाखा वाद्‌ इति । दिवाद्‌ इति भराप्ठम्‌ । तथा श्रतिङब्दः श्षाख।षदे लक्ष-

णेति । तस्पादिगवाद्‌ इति | एवं प्रप्त बमः | शसावादर इति । डतः यादे तावदयमथः; भ्राचौ दिगाहह्येति, ततोऽग्रक्योऽथेः । अथ प्ार्चा

प्राची तावादेगाहतमशक्था, अशक्यत्वात्ाचीदिरा प्रत्याहरतीति } तथाऽपि वाक्य आहे१णस्याश्रव्णात्ताक्रास्तं वाक्यम्‌ | प्रतिशग्द्शश्चताऽघ्याहुतस्यः | अथोच्येत)

१९२३० ुष्टकासदहितक्ना्राप्यसमेते-- [अ०४१।०२अ०१

दिशं भत्याहरणीयेति, ततः काऽऽदतेष्येति, वाक्ये श्राखाश्दस्याभा- वादनुपएपन्नोऽयं संबन्धः । अथ्‌ प्रहता शाखेति, ततः प्राचीश्ञ्देन तस्या एवाभिषबन्धो न्याय्यः । इतः । प्रत्यक्षा हि पाचीजन्देन य तरेकवाक्यता । मकरणाच्छाखाश्ष्देन भवेत्‌ । उभयथाञत्र प्राची- शब्दो क्षणया भरकृतां वा खां क्षयत्‌ , दिशो वाऽनीन्सितताद्िघ्य- रदेशमाप्पिततपं युक्तम्‌ । अपि च, पाचीति सबन्धिरव्दोऽयम्‌ । सव. सिश्चब्दाथ सवे सापेक्षा विना पदान्तरेण न एरिपूणमर्थमभिवदन्ति । सापान्यपदायसबन्धे च संव्यदहारानुपपातः। सवेर्येव देशस्य कत. िसखाग्भावात्‌ | तथा श्राखान्दोऽपि सेबन्िरष्टो, दक्षस्येत्ये तदपेक्षते । यद्‌¶ टृक्षस्येव्ये तदपेक्षते, तदा दक्षस्य श्राखा पराची, उदीची भरागुदीची वेति भवति सबन्धः । तथः च संन्यवहारोऽवक्त्पते । यत्तु शखागादे लक्षणेति । उच्यते । भवति रक्षणयाऽपि शम्यः | तस्मान्डाखायाद्‌ इति ॥ ७॥ ८ शाखाय।ददेदनदिप्रयो नकत्वाभरिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [ ३ ] शाखायां तस्षानव्वादुपवेषेण विक्ागः स्याद्षम्यं तत्‌ ॥ ८ ॥ ति*

दर्मपूर्णमासयोः समाम्नःयते, मृर्तः शाखां परिवास्योपवेषं करोति, शति । तत्रायपधेः सायकः । क्रं शखाच्छेदनस्योभयं पयो. जक -श्षाखा, उपवेषश्च, उत शाखा प्रयोजिका, उपरे १।ऽयुनिष्पादीति ।

प्रागे आद्रतीति द्वितीयास्यानि पमी, एवमश्रुतो देशोऽनीःप्ततश्च | आ।हूतैव्यस्य चानी्पततत्वात्साक)ड्‌ तत्वम्‌ । तस्मादियमपि करना दुःश्छिष्ट |

फं च प्राकूशन्दरोऽये सृबन्विशन्दत्वाद्वायेमपेक्षते, कम्य प्राचीमिति। न चावाभि निर्दिरयते । तस्मात्माचीभित्यनेन यदीप्सितं तदुच्यते । तच्वाऽऽहःतेः कं पूतां शालां श्क्नोति वदिदुम्‌ | तस्मात्प्राचीं श्ाखापराहरतीति । कप्य बक्लध्येत्यवधिमात्र. मपेक्ष्णायं न पिचिदन्यत्‌ । त्माच्छ.खवादः । प्रकृतां बा शाखां लक्षयेदिक्षो वाऽनीप्सितेत्वाद्विहारदश्चमीप्तिततमं युक्तप्‌ । दिश्चो वाऽनीप्पितत्वादित्ययं हतुः । यस्म।दिणनीप्पिता तप्मादिहारदेशं व! क्षयेच्छखां वा ॥ ७ ॥

उभयमपि न प्रयोजकम्‌ । कय, ‹ मृन्तः शाखां परिवास्योपवेषं करति › इति

१ इम्तितमयृ क्तम्‌ । इम्तिततमं सेयुक्तम्‌ । इति च प्रा ।

[अ०४१।०२९अ०३] मौमांसादरेने । १२३१

पक मर्म । उमययं ठेद्नानिष्पद्यते । श्ाख। श्वाखामूटं चोभयं च भरयोजनवत्‌ । अपरेण वप्सापाकप्णादि करिष्यते, मूलत उपव षः । तेन विरेपामावादुभयं प्रयोजकमिति प्राते, उच्यते । शाखायां नूपः । तत्मधानात्‌ । काखाप्रधानत्वाहुपतरेवेण विभागो मेतरेत्‌ । श्ाखामनुनिप्यन्नो गेत । कथे तत्याधान्यम्‌ । श्षाखां प्रिवास्येति दितायानिर्देश्चत्‌ । ननु, उपतेप करोति; इत्यपि द्वितीया | उच्यते । नासौ परिवासयतः कष । रस्य तं । करोतेः । आह । कस्पादेव- परभिरसवन्धा न भवति, शाखां परिवास्य पुन उपवेष करोतीति । शाखादव्दु दवापरे तथा पृठेऽपि। तत्रायपयेः | छदनेनाग्रमूर विभ. जेत्‌ । किं प्रयोजनम्‌ । तरिभञ्य पृटघयुपत्रेपं करोतीति । उच्यते । नेवम्‌ । व्यबहितकःस्पना हेवं भवेत्‌ । अव्यवधानेन शखाय॑ परि. वासनम्‌ । एत तरिम्मुप्येपव.रणम्‌ । रसु प्रकृततवान्मूलमुपेषश्व्देन से्रध्यते । उच्यत । उभयस्वनपे त्रिरोधः। विरोपेच प्रकरणा. दराक्यं वीयः । अथ संनिदितेन संबध्यते, तथाऽपि श्रालापमयुक्तने-

[न

१।२त्‌[ पतयत: प्रपानम्‌ता शासा, ।दतवरापत्यात्‌ | अता मृा(पक्रेरण छदन शला,

५ भ

धम्रू । उत्पपात या द्तेया; प्रा करतः; त पोर्वाप्रयतत्‌; । तेष्ाततपिवपाच छद.

+

नम्‌ । ॐह | उपेषे करोतेः कमतया प्रतिपाद्यमाने, इतरदुपतेषं निवत्तयति । कथ

मित्ि- छेदन) दिकतिकतत्यता गृह्यते । यथा ' स्वरं करोति इति पृक्पक्षे नोपणा. |

दीनां प्रकृतानां हणमुक्तम्‌ । तत्र करणान्तरेण स्वरोभोवनां निपिध्येपादूनायैः के तिरिव्यु्तम्‌ । इहे तन्नास्ति, येनापवेवभावना निपिध्येत्‌ । तस्मादुभयं प्रयोजकम्‌ । उच्यते । स्ववधे) चरितेन यूपराठ्देन यतिकतव्यता रश्षयते, सा वाक्येनैव स्वरे रपि संबन्िनीत्यते पूपक्ष्तत्र शङ्कितः । इहं स्ववाक्ये नान्त यूरस्थानीयं पदं, यदि. तिकरव्यतां रक्षयेत्‌ । मृन्तः शाखां परिवास्य " हति) प्तमाप्रमिद उत्यम्‌ । ® उपवे" करति" इत्यपि प्माप्तम्‌ । कथम्‌ । तस्मिन्‌ मृलायिक्ररणेन छेदनेन शाखां निप्याचान्पदपि क्रियान्तरं करातीलतदवम्धते । अतो भिन्ने एते वाक्ये । मूढधि- करणं छेदनं वाक्येन शाखाम्‌ । उपवेपर्य स्ववाक्ये छेदनादिकाया इतिकतेग्यताय। अभ्रवणातमकृता स्थात्‌ । तत्र शाखाया वाकनेपवेषस्य प्रकरणेन | प्रकरणं च दुं वाक्यात्‌ । अत आह -- उभयसंबन्धे विरोषः। विरोधे च बक्यं प्रकर ५ दीय 1 अथान्येन प्रयुक्तं मृं ्रहीप्यते, तथा पतति परकौयत्वादुभयान म्‌ |

१२३६ दष्टीकासदितश्ाबरमाप्यसमेते-- [अ०११ा०९अ०४]

(न

त्यापतति । अतः सिद्ध एवोपनेषो न प्रयोजयति छदनभिति । एत- द३ वेषम्यम्‌ 1 ८॥ ध्रत्यपायास्च ॥ ९ ॥ शाखया बत्सानपाकरोति, शाखया गाः प्रापयति, श्राखया दोह- याप, इत्येवमादिषु श्राखाग्रहणेषु नोपवेषस्य व्यापारस्ततः शाखा- च्रन्दोऽपेति। न हि तन्मूलं शासेरयाचक्षते । क्षिमत्तो यथेव, यत्र श्राखाश्चन्दस्तद्यै छेदनम्‌ । द्ितीयानिरदेशचात्‌ । अथापि मृले शाखा. शब्दो भवेत्‌, एवमपि शाखाश्ब्दोपदिष्टेषु न मृलम्‌ 1 अमृलपरिवा- सितत्वातु । यच्चेवं संस्कृतया शाखया क्रियते, तदयं छदनम्‌ । न चोपधाने पुलपरिवरासितया त्रियते । तस्मान्न तदयं छेदनम्‌ । नि भवाति प्रयोजनम्‌ । पौममास्यापापि क्षःखोत्पाद्या, यथा पूर्वः पक्षः| यथा सिद्धान्तः, तथा नोत्पादापितम्येति ॥ ९॥ ( शाख(पहरणस्य प्रतिप्रततिकर्मताधिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ ) [ ४ ] हरणे त जुहोतियोगसामान्पादुदव्याणां चार्थरोपत्वात्‌ ॥ १०॥ पृ दशैपूणेमासये।रामननिति, सह शाखया प्रस्तरं प्रहरति, इति । तत्र संदेहः । किः शाखाप्रहरणं प्रतिपत्तिकम, उत्तायंकर्पेति । किं प्रापम्‌ । हरणे तु जुहोतिः स्यात्‌ । अधेकपस्यथः | कुन: । योगसापान्यात्‌ । योमाऽस्याः समानः भरस्तरेण, सह शाखया प्रस्तरं परहराति, इति ।

शासा पारेषास्य मूद्दुपवेषोऽगरे क्सापाकरणापर, एतदपि न घटते, व्यवहितकर- नयाऽश्रुतवाक्यक्रणमवेदिकम्‌ । अता वक्पतामर्पाच्छःजतमेव छेदनम्‌ | शाखा. शब्दश्च यावदच्छिन्ना तावत्पमूदायां वतैते | छिना चेदप्रे वतैते मृलदुपेति । तस्मा. च्छ ख प्रयुक्त छेदनम्‌ ॥ ८ ॥

यद्यपि मूढं शालाशब्देनोच्ये, तथाऽपि मृदपरिवासतनेन रहता शाखा कायै. योगा 1 न तम्मूं शाला भवति । अमृटपरित्रासितत्वादु-मृदेऽच्छिन्नत्व दित्य; । अत आद--श्रुत्यपायाश्च । शालाश्तिरमुलद्पेरतात्यर्थः | तस्माच्छसर्यषुन मू हररहीतव्पमिति ॥ ९ ॥

मिःपरकारः सहमावः | एरुस्तवदुमावपि प्रघानमूनी ] अपरो द्वववि गुणभृत | जन्य एकः प्रभानभूत इतरो गुणमून दति | (सूक्तवकिन भस्रं प्रहरति इति सूक्तवाको

अण्डपा०र्‌अ०श] मीमांसादशने । १२३२

[५१

सहयोगे यन्न तृतीया त्य गुणभाबो, यत्र द्वितीया तस्य प्राधान्यम्‌ । भर्तरे च विस्पष्टो याजः | श्ञाखाऽपि तस्मिनज्नेत्र यजो प्रस्तरस्य विशे षणं, समानयोगित्वात्‌ । आह । ननु तत्र तत्र गुणभूता शाखा, तस्याः मतिपत्तिन्यय्या । इतरथाऽनेक्रगुणभावः । भर्तञ्येतेति । उच्यते । रम्याणां चायैशेषत्वात्‌ । उत्पच्या चिकीर्षितस्य शरेषमूतान्येव द्रभ्या- ण्युपदिश्यन्ते भूतं भव्यायोपादिहयत इति । तस्मादनकयुणतेव द्रव्याणां न्याय्येठि ॥ १० ॥ प्रतिपत्तिर्वा शुभ्रस्य ततप्धानत्वात्‌ ॥ ११॥ सि° परतिपत्तिवा शाखापहरणम्‌ । शब्दस्य तत्मधानत्वातु । शन्रोऽत्र श्राखापधानः | कथम्‌ । द्वितीयाश्रवणात्‌ । नन्वन्यत्रेव सा द्वितीयाः भस्तरे, न शाखायाम्‌ । उच्यते| भस्तरे द्विषीयाधैः शाखायामपि । कथम्‌ । ठुस्पयोगात्‌, सह्‌ श्रःखया,) परव पर्तरः प्रहुनो भवति, यदि न प्रतरं प्रकशयति । नापि प्रह्रणक्रियाम्‌ । तृनीयानिर्दृ्ान्चावदयमुश्चार यितः मन्त्रः प्रकाशकरसनेपकरोति । त्मा्यदूनेन प्रकाश्यते, तश्रियया तबध्यते | तेन च।ऽऽयुरादुीनि फलानि प्रकादयन्त, इष्टाश्च देवनाः ¦ अन आयुरादीनि फनान्येतस्य। अम्यादयश्च देवताः | नच द्रम्यैदशमन्तरेण देवता भवनि | न चाऽध्युगादीनि यागमन्तरेण फलनि मवन्ति । तम्मात्म्स्तरः प्रतिपाद्यमानोऽपि द्रव्यतां प्रतिपद्यते | तप्मादुद्रभ्यदेवतापतनन्धेन मजिधातुरनुपीयपे फलवान्‌ । हरतिन्तु श्रो ऽप्पतिव्क्षितो निरवपैतिषत्‌ । इह पहमवे श्रते यत्ततीया निर्क्ट तत्साधकतमल्यनेव सुमध्यते । प्रमाणा स्तरेण प्रधानतवानवरगमात्‌ | सस्य हि प्रमाणान्तरेण प्राघान्यमवगत्‌ त्किं निवतयद्‌ा- त्माथमेव निवेतेयाति | तरियानिवत्तो च प्हभाव उपपद्यते । यदि तृतीथा न श्येन, ततः प्रहमावो नास्तीति यागं निप्यादयन्त्यपि प्रतिपत्य स्यात्यमतर्‌वन्‌ । अत आह-- सहयोगे यत्र तुतीया तस्य गुणभावो; यत्र द्धिनीया तस्य प्राघान्यामिति। हृतायां सती प्रतिपाद्यत इति वेत्‌ । तन्न | दशपू ^मात्तयोः प्रकरणे श्रवणासोभमास्यां न प्रतिपात्तिः । एस्तरम्तृमयत्र कृतायः । तस्माद्यत्र तृती प्राऽत्वन्तप्ताधनमूता | न चैकत्र प्रानमूताऽपरघ्र गुणमूना; विवक्षामेदात्‌ । तस्माद्रुणमूतैव शास! ॥ १० ॥ प्रहरतो यद्यमावपि तुल्यौ ततः सहभाव उपपद्यने; प्रस्तरस्य च प्रतिपत्ति शाखाया अपि । त्रानियतकाटे हरणे प्रा सह प्रहरतीति विधीयते । एवमपेषि-

१ निग्रपतिवदिति-' सीयं चरं निर्वपेहरदमवर्चस्द्ममः ' इस्य(दाविति षः । १५५५

१२३४ दपटकासहितश।वरमाप्यसपेते-- [अ०४्पा०२अ०४]

श्।ख।ऽपि प्रहियते । तेन तुस्ययोगे सहक्न्द्ोऽयम्‌ । यदि प्रस्तरः प्रहरणे प्रधानं, शाखाऽपि पस्तरविशचेषणं, न तदहं तुरययोगः । तस्माच भररतर द्वितीयायेः, स शाखायामपि । अतः श।खा प्रधानम्‌ । अपिच तत्र तत्र खा गुणमृत्ता | तस्यामन्यन्नोपदिदयमानायापनेकगुणमावः स्यात्‌ । तत्र को दोपः | चं कायं हित्वा कर्प्येत | कृतप्रयोन- नायाः क।खाया अपनयनेन वेदिविव्ेचनात्सुखमरचारो ट्ट कारय, न त॒ प्रहरणे पि,चित्मक्पमापि दृष्टमस्ति । तरम।स्भतिपत्तिन्ययथरा । अ।ह्‌ । ननु ततीयाश्रवणाप्परायन शाखोजचचारणेन भव्रितु न्याय्यम्‌ । उच्यते ।

वेदेतन्न्याय्यं, याद निज्ञातल्कम्ा शाखा स्यात्‌ । ततः प्रस्तरस्य काटपरिच्छेद्‌य ीरपपाना पराथ) उच्चायेतत । इह पुनर्तद्विपरी- तम्‌ । रिङ्गातकाटः प्रसतरोऽनिङ्गोतकाटा शाखा । तस्मात्सत्यपि तृती याश्रवण मरस्तर एवे शाखायाः कालं परिन्छरस्यति । यथा द्वितीयानिर्दि्टा तथा सखा द्रव्या । यथा तृ यानिदषटस्तथा भस्तरः । सामथ्यं हि व्रवत्तरा५।ति॥ {१॥

अथऽपीति चेत्‌ ॥ १२॥ अ।ह । ननु गुणमात्रेऽपि द्वितीया मति । यथा सक्तु१ारतैकक" प्रषु ॥ १२॥

न तस्यानधिकारादथंस्य च तलात्‌ ॥ १३॥

नेतःसकत्वादि{भिम्तुरयम्‌ । तस्य त्त्वादि रन्यत्र नाधकर।रात्‌ । इह

च शाखयाऽन्यस्याधस्य तत्वाद्र्सापाकगणाद; । आह । ननु पून क्तभततु--ततेत्वादोनां मदर्नं समाधिश्वति। उच्यत । न पनरक्तता मद्मन्द्‌।षः । बहुकृत्वोऽपि प्यं वदितन्यं भवति । प्रन्थग।रबभयेन तव) न।हष्टकेट्पना च | अत।।ङकवष्ता तूया तस्पादनया [हतया दखष््त्‌ ] दितीयाऽपि ततीयप्टक्षणायुव | प्रहिधमाणयोश्च यननज्तीतकाटं ता्ैतर्य २ ष्टं प्रय, च्छ्म गुणमून, कियायारदुद्यत्वात्‌ । भ्रस्तरश्च रिज्ौतकालः । अनयश्च एहुरण एव प्ताहित्य) ननुमिते खगे | शाायारतत्राश्रकणात्‌ । प्रत्थस्ेण प्रदीयमानेऽ यथा भत्त(वस्णे, पयः प्रत्य्सेण हू रमानमपि न यागप्तधनमेव्‌ शासा प्रहुरतिन। त्‌- ध्यमानाऽपि न यागत्त विकरेति तिद्धम्‌ ॥ ११॥ [ १२॥ १६॥]

१ नीत बचिने। स्ट ।

[अ-४१०२अ०५] मागौषदर्षैे । १२३५

पुनरुक्तं नेच्छन्ति । अयाग्रहणांषद्ध भवेत्तत्पुनः पुर्रभि्धीयमानं बह मन्यन्त एव | कं चिन्तायाः प्रयोजनम्‌ । यययंक्ं पौणपास्या- मपि शाखोत्पाद्या, अथ परतिपत्तिरनोत्पादयितय्ेति ॥ १३॥ ( प्रणतानां स्यवनप्रयुत्त.ता।धेकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ५] उत्पद्यसंमोगासणीततानामाज्यवद्विषागः स्पात्‌ ॥ १४॥ प° दश्पृणेमासयोराम्नायते, अपः प्रणयत्यापो बै श्रद्धा श्रद्धामेनाऽ5. रभ्य यजते, इति । उभयत्र च प्रणीतानाघुत्पन्नानां व्यापारः श्रूयते, पणीतामिहेवापि संयोति, इति । तथ।, अन्तूर्वदि पर्णेता निनयति, इति। तत्र संदेहः | क्रिपरुमयमासां प्रयोजकं सँपवनं निनयनं चोत सयव. नायोनां निनयनं प्रतिपात्तागिति । प्र मराप्षम्‌ । उन्पत्ति५य)ग। नासां केनचिलसयोजनेन ! उमाभ्याघत्पन्नानां संयोगः । तम्मान्न गम्यते विशेपः । अगम्यमान विक्षेपे, उमयार्थानां बिभागोऽयं, कथिद्विभागः सेयवने, कशिनिनयन इत्ति । आल्यत्रत्‌ । यथ, सवस्मै बा एनदुय- ज्ञाय ग्यते यदूधवायामाञ्यम्‌ , इति ॥ १४॥ संमवनाथानां वा प्रतिपततिसिरसां तत पानलतवात्‌ ॥१५॥ निर सयवनाथौः प्रणीताः | कुन: ! तृतीयानिदशात्‌ । संयबनेऽपां गुण.

शुद्धाः प्र्णाता उत्पत्नाः करमथ्यौमिदापिण्ो वाक्यद्वयेन पेयवननिनयनभ्रय।भने प्रति नीयन्ते । तेनो मयप्रयत्ता इति । ननु प्ंयवने तृत्तीानिर्दृश।दरुणमावः | निनयने द्वितीया निदेशातप्रा घान्यम्‌ । उच्यते | वचनान्तरेण शेषम्‌ वेद्वगतेऽयतर प्रयागे भवति प्रतिपत्तिः) यथा रिवष्ट्न्‌ । सेथवन।यौनां च तावतीनामेव प्रहणे प्राप्नोति, यावतीः सेयवनं निष्पाते, कुतन्त्र प्रपङ्गः| उमयप्युक्तािस्तृभय निवेनैयितव्यम्‌ । स्था इति पक्षो न कृतो, निष्प्रमाणक्त्वत्‌ । श्रुतवक्येन पेजन्धविशेपेऽवगने प्करणादश्रतं सर्वाङ्गत्वं करप्यम्‌ । वरूप्यमानेऽपि प्रकरणचन्धात्तत् वाऽन्यत्र प्राप्तः पृननेचन।त्प- रिसेख्यायेरन्‌ । तश्मात्प्रवार्थपक्ो दुःश्छिष्टः ॥ १४ ॥

तृनीयास्ामथ्यौत्सयवनाथैतंव । न तेवन्मात्र रक्थमूपकस्पयितुम्‌ । पूष्ष्ममिदं द्रम्यमतिरिच्पते । तस्माद्तिरिकस्य प्रतिप्तिन,त्वतिरेचेतव्यमिति श ख्रमस्ति |

१ अर्थाम्दृणान्त विभ्यन्त. पुनः पुनरिति पार ।

१२३६ दष्टीफासाहित्ाबरमाप्यसमेते-- = [म०४१।०९अ०६)

भावो) द्वितीयानिदेश्ाक्च निनयने प्राधान्यम्‌ । चिन्तायाः प्रयोजनं पुरोदकामावे प्रणीतानाममागो, यथा पयस्यायाम्‌ ॥ १५ ॥ ( मेत्रावस्णाय दण्डद्‌नस्यायवरम्वापिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ )

[| ६ ] प्रासनवन्मेत्रावरुणाय दण्डदानं

छतार्थसात्‌ ॥ १६॥ पूण

ज्योतिष्टोमे श्रूयते, बागे देवेभ्योऽपाक्रामत्‌ । यङ्गायातिष्टपना सा घनर्पतीन्‌ प्रादिशत्‌ । सेषा वाग्‌ वनस्पतिषु बदति | यादुंदुभाया तृणवे या बःणायाम्‌ । यदोक्षिरदण्टे परयच्छति वाचमेवावरुम्धे, इति । तथा, क्रीते सोमे धैत्रावरुणाय दण्डं प्रयच्छति, इति । मेत्रावरुणाय दण्डं प्रयरछति, इत्येतदुद्राहरणम्‌ । तत्र संजयः । कं दीक्नितधारणे ेपभूतस्य दण्ड्य मेत्रावर्णधारणे भतिपत्तिरथवाऽयेक्मेति । किं प्रापम्‌ । भे्ाबरणाय दण्डदानं प्रतिपत्तिः । कुतः । दीक्षितधारणे करृतायैत्वात्‌ । दण्डेन दक्षयति, इति गेषभूतस्यान्यत्र व्यापारे प्रति, पत्तिन्याग्या । यथा, चात्वाले दृप्णविपाणां पास्याति, इति कण्टूयने रेषभूतायाः पासनं प्रतिपदि; । एवमत्र(पि द्रष्टव्यम्‌ । द्वितीया च दण्डे विभक्तिः । तस्मास्राधान्यमिति ॥ १६ ॥

अथकमं वा कतृसेयोगास्छग्वत ॥ १७ ॥ सि°

अथक्प बा स्यात्‌ । कुतः । कतृसंयेगातु । कतेष॑योगो भवति ।

मैत्रावरुणाय दण्डमिति । त।ध्पश्च दण्डो गुणभूतः । पुरपः प्रधानभूतः

च ®>, क

अतिरेकश्च।वरथभाकौ । नस्पे ।ह गृह्यमाणे पैयवनस्य.करतत्वात्पुनः प्रणीतासंस्कार कतर इति गौरवपापग्रत । क्रमान्यत्तेन प्रायश्चित्त ॥ १५ ॥

न दानस्य तत्रातरहणः प्रधानक: | कृष्णत्रिषाण। चत्व प्रतिषाचेति प्रतिपतिः । प्रसद्धेगोपरेतनी चिन्ता । ‹ देराधोऽवभृवशचतेः › इति देशकत्नदन्योऽपि देशो विपाेबहमानाश्चिन्यते | किमनूदयते नियम्यत इति नियमपर पङ्घेन तथोत्तरे अघेकरणे अवर. तरतः, गुणपत'क।रथे।रपि नियम एवेति । करणद्रः¶ सकुःैतेन संबध्यते तस्य रूप. माल्यायते | केशेन व्यापारेण करणमनुषटितं मवतीत्यनेन प्रसङ्धेन यागनिरपणमाया- तम्‌ । एवं नुरेतःवपि ॥ १६ ॥

द्ण्डे। स्यःप्यमानः; करिषया) दठ्देन भन्ारर्णाय उषदिदयते । याच द्वितया

१त” सेर ( ६-१-४)। २ दण्डमितीत्येतदनन्तद कनद्ण्डपंयोगी भवति, इवं क्रविः दधिकः पटः 1 (जर ष्पा० २अ० ८ सृ०२२))

[म०४१।०२भ०६] मीमांसाद््ैने। । १२९१७

पुरुषं हि स प्रचरितं सपय करोति। कथम्‌ । यथोपू तमोऽबगादतेऽपः अरविशचति, गां च स्च वारयति, अवटम्बने च भवति। अतः पुरुष परधान्यान्न पमरतिपत्तिः। सम्य द्रषटव्यम्‌ । यथा, सजशद्रत्रे ददाति, इत्यसत्यप्युपकारे पुरुषस्य भयो जनवत्त्रान्निष्पयोजनत्वाच्च सजो भवति पु रषपाधान्यम्‌ । एवमिहापि द्रष्टव्यम्‌ । तस्मान्न प्रतिपात्तिरिति । अथ यदुक्तं, द्वितीयाश्रदेणादण्माधान्यामिति । उच्यते| तयौयुक्तं चानी- प्तितम्‌, इति द्विहीया द्रष्टव्या । इतः । मेज्ावरणे चतुथानिरदेश्ात्‌ । संप्रदाने हि चतुथी भवति । संप्रदानं च कभेणाऽभिमेयते । तत्न दण्डा- द्भिपरेततरो पेजादरण इति गम्यते ॥ १७ ॥

कम॑युक्ते च दशनात्‌ ॥ १८ ॥

दण्डी प्रेपानन्वाह, इत्यनृ्यते । तेन प्रचरतो दण्डं प्रद्‌शंयति। तद ५कभणि सत्युपपद्यते । भरतिपत्तौ तु दण्डो मैत्रावरणाय दत्तस्ततोऽ- ठज्येत । तकं फैव्यं च कृतमिति न तेन मयोननयिति न धार्येत | तत्ैतदशनं नोपपथते । तथा, अदिस्तवां दश्रतीति पेत्रावरणं ब्रूयात्‌, अदिरिव चेष द्रष्टव्य इति । तथा, मु शरयन्वाहति । धुश्चलशब्दश्च दण्डे भरसिद्धः। पया, कथं नु खलु पुशछिनो माणवका गङ्ख नावतरेयुरिति ।

दण्टमितति) साऽपि न प्राधान्येनेप्पिताथ।, अजि ताहि) व्यरप्यमानतया । मेत्रावरणो ह तत्र प्रधानभूनः । अत आह-' तथायुक्तं चान॑।प्सितम्‌ ? इति द्वितीया भवि. ष्यतीति । तस्मात्न दृष्टः प्रधानभूतः । नच दृण्डदानमदृशाय | तमोवगाहुनादिषु दृ्टा॑व ॥ १५ ॥

‹ दण्डी परषानन्बाह ' इत्यनृदयते । तेन प्रचरतो दण्डं दकेयति । प्रतिपत्ति न तस्य धरणं भवेत्‌ । अभायेकमं ततो धियपाणस्य प्रकरण विपद यतकुयोतत्तदण्ड- युक्तेति । तस्म।पर्त्र दृण्डमाव।दनुवाद्दश्ंनमुपपद्यते | नन्वरुभाधिकरणे दृण्डवि. भानर्तमुपपतनेनाथो विधीयत इति । उच्यते । प्रकरणात्सव॑प प्रा परैषानुक्चनयो- निदिद्यते । एवं नास्ति विरोधः । दण्डानुवादोऽपि घटते । नियमविधानाटपप्तजनार्थ.

१पा० सृ ( १-४-५० )। २ चलुर्थी मवतीत्ति-“ चतुर्धा सेप्रदान ' पान स॒ (२-३- १३) इत्यनय स्टृत्येते शेषः) ३ कर्मेणेति-' कमणा यमनिप्रेति स सेप्रद्नम्‌ ' पा सूर { १-४-३२) इतीमं स्खतिमनुरु्येति शषः ' ४ यथा,क जु खल मुशषटनो माणवका गद्गामवत परयुरिति पार ।५(ज० पा १अ० ६), ६ उक्तापिति-श्णाधिकरणे भःष्यकारेणेति ेषः |

१९६८ ष्ट कासरितश्वावरभाभ्पसमेते-- = (म०४१०२अ०८]

तस्माद्प्यर्थक्पं ॥ १८ ॥ ( कृष्णविषाणाप्राप्तनस्य प्रतिपत्तकर्मताभिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[७] उत्पत्तौ येन सेयक्तं तदथं तच्छरतिैतुताचस्पाथान्तर-

गमने शेषतासपतिपक्तिः स्यात्‌ ॥ १९॥ सि" यदुक्तं, यथा हृष्णविपाणाप्रासनापरिति । तत्रोच्यते । युक्तं तो. त्पच्यरमान यथन प्रयोजनेन संबद्धमुत्पद्यते, तत्तदय॑मेव न्याय्पमू्‌ | तस्यान्यत्र गमने प्रतिपत्तिरिरपतदुपपथ्यते, यदि न ष्टे प्रयोजनं भवति। इ तु दष्टं योजनं पेत्रावरुणस्य धारणम्‌ । तस्पाद्िपपवेतत्‌ । अधचा- अधिकरणान्तरं, विपाणायाः कण्दूयनं मासनं चोमय. मपि प्रयोजकमिति पूर्वैः पक्षः । एकनिष्पत्तेः स॑ सम्‌ स्यादिति। उत्तरः पक्षः, कण्डूयने तुतीयानिर्दशाद्विकाणाया गुणभावः । पतने च द्वितीयानिदेश्ादेन्यञ च कृतायत्वास्ापान्यामाते ॥ १९ ॥ ( भवमयगमनेस्प॒प्रतिपत्तकित॑तःविकरणम्‌ ॥ ८ ॥ ) [८ ] सौमिके च दतार्थतात्‌ ॥ २० ॥ न्नि° अस्ति ज्योतिष्टो५ऽभूृयो, वारणनेककपाटेनाबभूयमम्यवयन्ति, हृति । तेजाऽऽम्नायते, वरुणग्ृीतं वा एतदङ्गस्य यदजीषं यदूप्रा्राण यदोदुम्बरी यद्भिप्ेणफलकर, तस्पाद्य्िचित्सोपलप्रं द्रव्यं तेनावेभथे यन्ति, इति । तत्र र्षयः । कि सोमाह्षानां द्रव्याणापच्‌- भृथगपनं प्रतिपत्तिरयवाऽयकपेति । कवि ताबसमाप्तम्‌ । प्रतिप्ताराति । कुतः । कृताधरवात्‌ । कृताथान्यतानि द्रव्याणि तेत्र तेत्र, तेषामवम्‌ थगपनं मरतिपत्तिन्याय्या ॥ २० ॥

अ्धकमं वाऽपिषानत्तपागात्‌ ॥ २१ ॥ अथकभ्‌ चा, अभिधानेन सेयोगात्‌ । तेनावभृथं यन्दीति । तेन अवभूथसज्ञक निष्पादयन्तीति । तृतीया तेनेति, द्वितीयाऽ्वमृ यामिति । तस्मात्सोपहिष्ं गुणमतमवेभूयः पानभूत इति ॥ २१॥ परतिप्तिवा तन्न्पायत्वादेशाथांडवपथश्रतिः ॥ २२॥ मरतिपक्तिवां । कुतः । तन्न्यायत्वादेव । एष दहि न्यायो, यदन्यत्र

विधानमपि ॥ १८॥ [ १९॥२०॥२१॥] ¢ तेनामृयं यन्ति ' इत्यनेन पते मर्पिन्म्‌ पयोः तेवपो विते | तत्र सोम-

[अण्४पा०२अ९९] मीमांसादक्षने । १२३९

कृतायेषन्यत्र प्रतिप।ते। तदिह यादि सामलिक्ठं द्रव्यमवभये करणं विधीयते ततोऽकपे । अथ सोपलिप्नेन यानं विधीयते ततः परतिषत्तिः

न्यत्र सामरिम्ं विधीयत्तऽरमेये । तथा सत्यवभरदसोमलिप्तसेव- न्ध) ऽभ्यवयन्तीत्यनेनाऽऽख्यातेन विधीयत | तेत्र वाक्येन तिधानं स्यान्नतु श्रुत्या । याने पुनररिधीयपराने श्रुत्या विधानम्‌ । तत्परिशर. हीत भवति । श्रतिश्च व।क्य्राद्रबरलीयसी । तस्मात्मतिपाकतेः । अथ यदू त्तप्‌, अयकमामिधानेन सेयोगादिति | तेत्र ब्रुमः । एवं सति देशा थ।ऽवमृथश्रुत्तिः । अव्रभृयं यन्तीत्यवभुयन देक टक्षयाति । यस्मिन्दे- शेऽबमृयम्तं दरे यन्तीति । तम्मासमातिपात्तरिति ॥ २२॥

( कतूदेशकार विधीनां नियमविधाना्ेताप्रिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[ ९ | करृदेशकाटानामचेद्नं भरयौगे निल्यस्मवायात्‌ || २२ ॥ प

इदं थते, पशुबन्धस्य यज्ञक्रतोः षर्‌ ऋत्विजः) दशपृणमासयो यञ्चक्रता्तार ऋल्वमः) चातुमास्यानां यज्ञक्रतूनां पञ्च त्वजः) अप्ि्त्रस्य गङ्गक्रनोरेक ऋलक्‌, सौम्यप्याध्वरम्य यक्नक्रतोः सष्ठ दभ ऋल्विजः। तथा, समे ददरपू्णमासाभ्यां यजेत, पाचीनप्रबणे वेग्वदर्ेन यजेत, पौणमास्यां पौणेमास्या यजत, अपरावास्यायापमाता स्यया यजेत, इति । तत्र संदेहः । कर कतेदेश्षकाला विधीयन्त उता-

द्र ॥ वा पमरप: | द्वुयमप्यत्न्न चटत्‌ | याद ततस्ताधनत्वेन सोमास, तत्रो तत्तिक्यरिषटनेककपाटेने बार ते । अथ समदि दुकतेम्यमवमृषः सस्कारकः, तथाऽपि यामं निवतैयदृद्धःयं सकथतां परतिपयते | िषेतनवेलायां चैकक- पढ; च्रतिपरा्ो तर्त एष | श्र च पुरोडाशेन क्रियमाणो नित्यैः प्रथानम्‌तः | सोमर त सकण गुणमनः | न भेकस्य कमणो गुणत्वप।धान्ये युक्ते | सोम. टिप्तवभृयप्तवन्ये चालयन्तं वाक्यम्‌ | तस्माद बचन्यक्तिनं घटते । याने पामि तरिधानमिति चेत्‌) न शक्‌ समहितेत गन्युमश्वादिनेिव । अदृएटकपना च | अतः सतोमटिष्ठगमनं विधीषते । शक्ते ति गमने देशान्तरप्राप्त्या सोमरषठं॑ सकत, कियन्तं देशं नेयमिति, तत्रावभृयदब्देन देशः परिच्छिये । अत्‌। गमनेन प्रतिपाद्यमानत्वाद्‌- हृए।धत। | श्रत्यनग्रह्श्च धात्वधावघान।द३।त ॥ २९ ॥

कलषा सकादयश्च परयोगवचनेना ऽकषया पिथीयन्ते | तत्मादनु्द्‌ः । न च

१२४० टष्टीकासहितशाबरभाप्यसमेते-- [अ०४्पा०२अ०१०|

नृशर्त इति । कँ तावत्माकषम्‌ । कतदेक्षफालानामचोदनम्‌ , अनुवादः । कृतः । भयोगे नित्यसमव।यात्‌ । प्रयोगे नित्यसपग्रेता एत इति । न कने कतेदेशकलेम्यः पयोगः सिध्यति । तेन प्रयोगचोदनयेव प्राप्न. नामनुवादः । ननु विषपादिप्रतिपेधरायेपेतदवनं भविष्यति । नेति त्रप: । उपदे श्षकमेवजार्त। यकं वचनं, न प्रतिषेकप्‌ । तस्मादनुबराद इति ॥ २३ ॥ नियमाधा वा श्रुतिः ॥ २४॥ क्षि”

उच्यते, न चतदस्त्यनुबाद इति । अनुब।दभात्रमनधेकम्‌ । द विधः, एवमपृतमरय मक्ारेष्यराति । तस्माद्विधिारति । ननु प्रयोगाङ्ख- त्वासमाप्ता एवेति । उच्यते । नियमा श्रतिभविष्याति | कोऽयं निगमः । अनियतस्य नियतता । प्रयोगाङ्गतया सर्वे देश्वाः प्राप्नुवन्ति, न तु समुच्चयन । यदा समो, न तदा त्रिषमः। यदा विषमो, न तद्रा सपः। स एष समः माप्पराप्त्। यदा न प्राप्तः, स प्रक्षो विर भयोजयति। अतो विषमविक्ोषौयामापि समो विधीयते । तस्माद्विपमस्याप्रापति पध सावे मवदीति सम विधीयते । एवमितरेष्वपि । तस्माद्वै रिति ॥ २४॥

( द्रलेषु युगश्रुतेतिथमत्रिवानायताभिकरणम्‌ ॥ १०॥ )

[१०] तथा दञ५पु गृणरशपिरुपातेंपागात्‌ ॥२५॥ सिर अधिकरणातिदेशोऽपम्‌ । इदमामनन्ति । वायव्यं श्रेतपारमेत

तिकामः | तथा, सोमारेद्रं घृते चरं निवैपेच्क्धानां त्रीरीणां ब्रद्य-

वैसकामः, तथा, नेतं चरं निेपेत्कृष्णानां व्रीहीणाम्‌? इति । तत्र

1 ष व

समादिमरहणे विषमादिनिवतेकं, प्रतिषेधवचनस्याभ।१।त्‌ । न -चेतरनित्रत्तिः । एवका- राभावात्‌ | न च विधिः, प्राठत्वात्‌ । अनेनाभप्रायेणाऽऽह-- उपदे शकपेवंजाती- क १.

य़ वचनं न प्रतिषेथकमिति ॥ २३॥

[ ९९

‹ ीहिमिर्थनेत ! इति दशेपृणंमाप्तयोः श्रवेणा्यावद केादङ्गभावस्त।बद श।दि तितम्‌ । द्शपू्ममापतपू्वमेषां निमित्तं प्रयोजकं चेति । अतो नियतनिमित्तवजियम्‌ तयुस्यते । प्रयाजादीनामपौति चेत्‌ । तन्न । यत्प्े पिथिमन्तरेण प्नोति तच्छूयमा- णमनियतांशे प्रविशन्निमोऽपमिषीयते । न ॒चानुगदः छवधो वक्तुम्‌ । स्वद्‌ यत्प्ा- मति तदनू्यते । जत आह- अनियतस्य, नियतेति ॥ २४॥ [ २५॥ २६॥ |]

[ भण्एवा०्२अ०्१र्‌ ] मीमांसादश्चने । १२४१

संदेहः । कें श्वेतादिवण। विधीयत्त उतानद्यत इति । कि मपषम्‌ । अनधरते । द्रव्यश्चतिष्हीतत्वाद्‌ । विधिर्वा, पक्षे माप्तस्य वणेस्य निय- माये हते । पकषोक्तं भयोजनष्ठुभयोरप्य्िकरणयोः ॥ २५ ॥ ( अवषातादिपतस्कारविधेनि यमविधित्वाधिकररणम्‌ ॥ १६१ ॥ ) [११] संस्करि च तसधानलवात्‌ ॥ २६ ॥ सि° अयमप्यधिक्रणातिदेशषः । दश्पृणमारूयोः श्रयते । व्रीहीनवहन्ति, तण्डुलान्पिनष्टि, इति । तरिकमिमौ विधी, उतानुवादाविति संक्षयेऽे- भ्ा्रस्वादनु वादा विति पराप्ते, नियम।य॑त्वाद्वपी इवि ॥ २६ ॥ ( यागरक्षण।चिक्ररणम्‌ ॥ १२ ॥ ) [ १२ | यजतिचोदना दष्पदेवताक्रेयं समुदाये छता्थसात्‌ ॥ २७ ॥ स्ति शेषविनियाग उक्तः । १४।नटक्षणपृच्यते, पि तपधानं, स्येते शेषा इपि । उर्यते । यजति दद्ावि जुद्ेरत्येवंलक्षणमू । अथ कलप्षणको यजतिलुधोव॑दातिषे पति । यजतिचोदना ताबदुद्रन्यदेवता- क्रिय । दरव्यं देवता्ुदिदय स्मज्यते, तस्य च क्रिया, यया क्रियया तयोः

सबन्धो भवते । स्मुदाये- समुदितेप्वेषु यजतिश्चम्दो भवात । रोके इष्टोऽनेन प्९्पतिरिति । तेन पन्यामेहे, दरस्यदेवताक्रियस्याथस्य यज. तिशब्देन प्रत्यायनं जयत इति । लणक्मेणि प्रयोजनं न चक्त-

४७ ह च [स्‌ भ्न =; [ऋ

समद्‌ ये हत।षप्वा दित्यपतोऽयं म्रन्यः। न हि यागन्दो द्रव्यदेवतं

नितयमपि नरवीति) कित्‌, यनिषाडुवाच्यम्‌ । समुदाये वाच्य एकस्य बहु वाच्थमि-

त्यदर्टकरपन। । प्मुद्‌ायश्च वाच्यत्वेनाप्रसिद्धः । जुहो तिरासेचनाधिक्र इत्येतद्‌.

५ 1) व कष + ध. ष

युक्तम्‌. । १२।इ। शद्रभ्यतरैप्वपि जुहे।ते।तचम्‌। नवात । म.ह7।उज॒ह्‌।त्थककपाट्।भ्जु होतीति ।

उच्यते । न पदयरु्षणिद्‌, फर तरः ‹ यजेत स्वर्गकामः इति स्ताधनत्मेन

व १ के [न न न न ५ न= = [+ 3 तो

यागस्य चाचमानस्य प्रयोगः कथ्यते । यो देवतोदेरेने द्रऽ स्यनति तेन यागे)ऽनुषठितो

भवेति न त्यागमत्रिण याग; कृतो भवतीति । तस्मातप्रथोणकथनमपैतत्‌ । सूत्रकार्‌श्च

यनतिषौदनेत्याह्‌ । चोदनेति [दे वाक्मुच्पते । नुह) तिशब्दस्यापि फटे चो दितम५

मयेगानुठानमेव कस्ये । आदेचनाधिक्यं॑च तत्र ५।िकम्‌ । दद तेरप्यनुष्ानक्रयन,.

१ द्रव्यं देवता च, तय्‌ क्रिया, वया तयोः समन्यो भति, इति पा । १५।

१२४२ ्टीकासहितक्चावरभाष्यसमेते-- [अ०४१०२अ०१४]

ज्यम्‌ । ्ानमेत्राज्र परयोजनपिति ॥ २७ ॥ ( होमलक्षणापिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ ) [ १३ ] तदुक्ते प्रवणाज्जुहोतिरासेचनाधिकः स्यात्‌ ॥ २८ ॥ पि° अथ &लक्षणको जुहोतिरिति । र्दुक्ते--यजत्यक्तेऽ्ये जुहोतिः

श्रूयते, आसेचनाधिके । तरमाद्यजतिरेवाऽऽतेचनाधिको ज॒टोतिः।

हुतमननत्यबजतायक वक्तार भवन्त्‌ क्तं । वेद्‌ञपे यजातचादितं

जुहोतिनाऽलुबदति । स्ग्रामिणं चतुहोज्ना याजयेत्‌ , चतु हीतमाञ्यं

कृत्वा चतुर्होतारं व्याचक्षीत, पूर्वेण ग्रहणां जुहुयादुत्तरेणाषे्‌ ,

इति । भथ ददाति; (लक्षगक इति । आत्मनः स्वत्वन्यात्ति, प्रस्य

स्वत्वेन सकःधः । यजतिददाततियुहोतिषु स्दपृत्सभेः समानः । तज

यजतिदवतापुदि्योत्सभमाज, जहतिरासेचनाधिकः, ददातिरःसर्

पूरकः परस्वतेवेन द्वन्ध इत्येष एं विकेष इति ॥ २८ ॥

( आतिथ्यादीनां ब हेःस।चारण्यायिक्ररणम्‌ ॥ १४॥ ) [ (भ ९. _ 1“ ® 8 भ क क [ १४ | विधेः कमपदर्गिखाद्थान्तरे विधिप्रदेशः स्पात्‌ ॥ २९ ॥ प०. उपोतिष्टामे श्रूयते, यदातिथ्यायां बदिस्तदुपसदा, तदप्रीषोमीयस्य,

इति । तत्र संदेहः | क परद्रव्यस्योप्देश उत निरिषटिकस्य, अथवा

घमविधिपरदेश्ः, अवा बहिः साधारणमिति । किं प्राम । परद्रन्यस्यो-

पदेशः । कतः । परद्रन्यस्योपदेश्चसदश्ः शब्दो, यदातिथ्यायां

तदृपसदामिति । यथा, यो देवदत्तस्य गौः स विष्णुमित्रस्य कतव्य -

इति देवदत्तादाच्छिश् विष्णुमित्राय दौयत इति । अतः परद्रव्यस्योप

देश इति । न चेतदस्ति । तथा सत्यातिथ्यायां तस्य दिधानं थपपू4

तदनथङ् स्यत्‌ । एव ताद नारषएकस्यापदेश्षः। तेनाउऽऽतिध्यायां मेवेति ॥ २७॥ | २८ ॥ ]

यद्‌ पर्र-4।पत्रश् उपतद्‌मप्नाषा[यस्य च, तथा सात ' यदातिथ्यायां महु; ? दर्थु१दश्च्‌ ऽन५क स्यत्‌ | कतर ह।६२।।१०४य/ या पनानथ) यद्न्यद्य।१।६ दयत । ग्तु दवेदत्तप्तजन्य प्रथममवगत तदुत्तरकालं युक्त उपदेशः | दृह त्‌ स्वस्वापपिनन्धानव गमाद्यदातिध््रान।ह्‌ {तदु पप्नद्‌।म।तं न घटते | ननुं यद्‌त्थ्वाथमुषात्त तेदुपपद्‌।द्रत एव । तथाजप न्तात्‌ तस्याऽडतथ्याया ॥वुदध्रानमनधकम्‌ | नार टक परश ऽप्यन्याय्यः

१ यद्धवादेति पाः

[अ०४१०२अ०१४] भौमासदर्षने | १२४३

यदिहितधू्‌, आतिथ्यायां यदुपा्तमिति | तथा सत्यथबद्‌ातिथ्यायं तदमर । निरिषफेने तृपसदः फरवन्या भवन्तीति । न चैष रिषानापा- चारः ।न च सर्वे चोदकपराक्षा धमां भवेयुः। अतो वृमः, विषे; कमा प्रगित्वादयान्तरे विधिमदेश्ः स्यात्‌ । तद्वहिः परसमाप्तायामार्स्या यामपरक्तपासीत्‌ , पुवं तदारथ्यायापासीत्‌, उपसत्काले आिथ्यासय न्धस्तस्य नास्ति । भूतपूर्ेणाऽऽरिथ्याकर्णा लकयेत । लक्षणाशब्दशच न न्याय्यः । तस्मादातिध्यावषहंष आञ्जस्याभावाचद्धमकमातिध्याव- िस्तद्धमेकशुपसदामप्नीपोमीयरय चेति न्याय्यम्‌ ॥ २९ ॥

क न ० [अ [व ५ [र्‌

अपि बेस्पत्तिक्षेयागादथसवर्धोऽविरिष्टानां प्रयागकतव-

हेतुः स्शत्‌ ॥ २०॥ स्ि°

अयि वेति पक्षो व्यावर्दते । उत्पत्तिसंयोग ए्षैषोऽस्य बर्हिषः यदि द्यत्पन्नपातिथ्पायां बहिविरिष्टं स्यात्‌, तस्य धमां ओपसदे बि ष्यतिदिष्येरन्‌, नहु तदसति केनवेद्रावयेन | यदातिथ्यायामित्येवं कृत्य, बहिंषो विशेषो व्यते । आश्ववालः प्रतरः, (धती रप्षव्यो, इति । तेन; न प्रविहित बेटिर्य्यते, न निरिषटकं, न ुतथिद्धमा अतिदिहयनपे । षिः तदि । साधारणप्पीषां बरहिस््यतं । यदा्िध्यायां रिधीयते, तदेषोपसदाम्‌, अग्नीषोभोयस्य च विधीयते इति, अविश्व टत बर्हिषा संयोग पएकेन सर्वेषाम्‌ । यदादौ वध्यते, तद्वनं सर्वेषापरयन, सापारणो वरहिंषः प्रयोगः । एवं श्रुतिः ब्दस्य प्रे.

सत्यां स्तै । आरत च यतियद्धमकम्‌। (ध्यान हस्तद्धमेवम्‌पतद। पति | नन्ञपूव त्वादुपत्तदां बहंपोऽमावः । उच्यते । पृबोष।रोऽत्र क्त | बर््नधाद्धप्रपानाधम्‌ | तरम।स््,०-।पि ॥ २९ ॥

‹ यद्‌।तिथ्यायां बह: इत्यनेन बर्हिषः प्ाषारण्य्‌॑प्रतिपाद्यते । एतद्राक्यात्तर- कालं च।ऽऽश्।रादयो धमाः पठ्यमाना पताघारण्ये प्रतिपद्यन्ते । सत्यप्यारिस्वाप्रक- रण) बहिषः प्।धारणत्वात्‌ । यदि वाक्यान्तरेणाऽऽत्थ्यापतबन्विनो धमौ अवगता;

१ अपव्रत प्यं तदातिथ्रायं, उ-सःकाले आ्तिथ्यासतबन्वस्तस्य नास्तोति पा०। २ भप्रत्वयाक्ति-उपत्सपकरणे " घवेणाऽऽपारमाधारयति ' देवे कद्यतोपकारकप्राक्रता- भरपुनःश्रवणेन गृहमेधीय उदुपसदामपि तावन्मात्रेण नैराकाकदयाद्‌ तिदेशाकरपनेन प्रदृतिरादि- तयङ्प्पवंतवावगतेरिति भावः ।

१९५४४ टुप्टीका सदि्ाषरमाष्यसमेते-- = [अ०४१ा०६अ०१]

शृ्टीता भविष्यति । {तरथा धर्मलक्षणा भवेत्‌ । श्रतिङक्षणाविश्ये च श्तिर्याय्या न रक्षणा । तस्माच्मयाणां साधारणं बहिरिति । पक्षोक्तं प्रयोजनम्‌ ॥ ३० ॥ इति भरीश्चवरस्वापिनः कृतौ मीमांसामाष्ये चतुचेस्याध्यायस्य द्वितीयः पाद्‌; ॥ २॥

अथ चतुयोध्याये तृतीयः पाद्‌ः। ( द्रव्य॑स्कारकमेणां फवप्रयुक्तत्वामावाधिकरणम्‌ ॥ १} ) [ १ ] दष्यसंस्कारक्मसु परार्थववात्कलश्तिरथं- वादः स्यात्‌ ॥ १॥ ्ि° यस्य खादिरः स्वो भवति स छन्दसामेव रसेनावधाति सरसा अस्याऽऽहुतयो भवन्ति । य्य पणमयी जुहूमेवति, न स पापे शोक शृणोति, इति । यस्याऽऽदवरथ्युपभरद्धवति ब्रह्मणेवास्या्षमवरुन्पे । यस्य कट्कःती भुवा भवति भर्येवास्याऽऽदहुतयस्तिष्ठन्ति । अथो प्रेव जायते । यस्परवरूपाः पचो भवन्ति । सवी रूपाणि पञ्चूनाघुष. तिष्ठन्ते, नास्यापएरूपमात्पञ्ञायते, एति । तथा अयोतिष्टोमे संस्कारे फलश्चतिः | यदाङ्क्ते चश्षुरेव भ्रातृव्यस्य बङ्कते। तथा, केशर वपने, दतो धावते, नखानि नि्कन्तते, खाति, मृता वा एषा त्वगमध्यं बाऽ- स्थैतद्‌।त्मनि मल तदेबोपषटते मेध्य एव मेधमेवघुपेति । कमणि फठं भूयते । अभीपू बा एते यज्गस्य यदाघरौ, चक्षुषी वा एतो य्नस्य यदाल्यभागौ, यत्याजानुयाजा इञ्यन्ति, वपे वा॒रएत्त्नस्य क्रियते, बभे यजमानस्य श्रातृव्यस्याभिभूत्ये, इति । अत्र संदेहः । किमिमे

(+अक ^ १

फरविधय उतायेवादा इति । कं माप्प्‌ । फटविषयः । मवृत्तितिशेष-

£

सयुम्ततो ऽन्यतरतदरेव वाक्यं स्य^द्धमौतिदेशकम्‌ । ते वु प्रकरणावगताः । तस्मद्धमे. साधारण्यम्‌ । एवं च लक्षणा न मव्तीति सिद्धम्‌ ॥ ३० ॥ इति श्रीमहकुमारिखविरचितायां मीमांत्तामाप्पन्य्वरायां दुष्टायां

चतुथाध्याये द्िनीवः षादः |

अपापनलोकायिन उप्यमनिवच्छतः पणेमपीत्वमुपायत्वेन विधीयते । नुहाशच

[सरधपा०दम०१] मीपांसादशचने | १२४५

फरत्वात्फलविधेः । यथा खादिरं बीयैङापस्य वृषं क्त्‌ , पालाशं ब्रह्मगचसकापस्य, वेख्मन्ाश्रकाम्य, स्ति । यथते फएटविधय एष. परिहापि द्रष्टव्यम्‌ ।

एवं पाते ब्रूमः । फएलायतादा इति । कुतः । परा्त्वात्‌ । क्रत्वौ- न्येतानि । जुहूः भदान गुणभूता, उपभदू पारणे, पधबाऽऽञ्यथारणे, अञ्जनवपनादि च यजमाने, आघाराबाज्यभागौ भ्रयाजानुवानाश्राऽऽ. पेयादिषु । याद फलेऽपि गणमावः स्यात्‌, अन्यत्रोपदिष्टानामन्यन्र पुन- गुणभाव उपदिष्ट इति भतिन्नायेत । न चेतन्न्यास्यम्‌ । प्रराथेता हि गुणभावः । क्रर्वयता चेषां शन्देन, जुवा जहति-जुह्वा दोममभिनिव तैयतीति । एवं स्त्र | तस्माज्नेते पुरषा्थाः ॥ १ ॥

उत्पत्तेश्वातत्पधानत्वात्‌ ॥ २॥

अयोच्येत। पुरुषमपि प्रति गुणभाव उपदिष्टो, वस्य पर्णमयी जुहरमे वतिन स पापं शटोकं भुणोति, शत्येवमादिभिवक्वैरिति | तच न। कस्मात्‌ | उत्पत्तेरततधानत्वात्‌ । न तन्न, पणेमय्यां जुह्वाऽपापश्लोक-

जात्याकाष्वयां पणेम्यत्वं परिच्छेदुकत्वेन विधीयते । तदुमे अपि निराकाङ्क्षीकव शक्तेतीत्युमाम्यां समन्त्स्यते । ‹ एकस्य तृभयतवे पतयोगप्रथक्तवम्‌ › इत्यनरम्याधीता जातिविशषाः न्वयो: पुरुषायाश्च, यथा खादिरतादयः । अथवा ‹ नहा जुहोति , इति प्रकरणे जुहूर्वंहिता न स पापं कं शुणोति! इत्यनेन परुषाय॑तया विधीयते | स्रा च सताध्यप्ताषनत्व।रते नोपपद्यत दति वतेमान।पदेश्षस्यापिं विषायिक। शाक्तिः करप्यते | ‹ यदाङ््‌क्ते › इत्येवमादिष्वप्यवं योऽयम्‌ । एवं पराह ब्रुमः । जुहां कत्वयतया विधीयमानायां यदिदं तत्फच्मेषोऽवाद्‌ः स्तावकत्वेन । विश्वनिद्रःफटपराकथ करपयितुम्‌ । यथा प्रणयनं तथा जातितो गुण- कामनाऽपि नास्ति । आश्रयस्याविषातवतेमानत्वात्‌ | जुहूराश्रय इति चेन्न । दरम्यत्वात्‌ | ओदासान्यर्पावतेको ह्याश्रयः | करिया च तथा) न द्रम्यम्‌। दीयमान)ऽपि वाक्येन दयते, तेतर वाक्यभेदः । स्ता च।ऽऽश्रयान्तरमपेत्तते | न चाऽऽश्रयो विपरिवतैते । तस्माद्व. गतेक्रत्वथीयां जह नातिमपेक्तमाणाथां जातिर्विधीयते । तस्थरं॑विधीयमानायां फल. श्ुतिर॑वाद्‌ः ॥ १ ॥ उत्पत्तेश्वातरपधानत्वाद्‌-हत्यनेन पराध्यप्ताघनपेनन्वं निराकरोति । न जातिनौ पि जुह्‌

१ पाल्या, इति पा० 1२ (अ पा १ अन्द मु०५)।२ लेदूवपीरेदलनयेति

दरोषः 1

१३४६ दुष्टीकासहितशच बरभाष्यसमेते-- [| भ०५प।०६म०१ |

अवणे क्रियत इति क्िच्छब्दं आह । एतावस्करू पते, यस्यासौ मवति, न स पापं शोकं पृणोति । एतावदत्र शब्देन गम्यते, यस्थैवंलक्षणा जहुस्तस्यापापश्छोकश्र वणमिति । तत्र जुह्व! तत्क्रियते, लुहवो तदर्थेति नेतच्छब्द आह । नन्वमुमानादेतदहम्यते । धर पाला. इया जुह्वा ततिक्रियते, यतस्तस्यां सत्यां तद्धव्रतीति । अत्रोच्यते । नवेजाती पं कायैकारणतवेऽनुमाने मवति । कार्यैकारणसंबन्धो नाम स भवति, यस्मिन्साति यद्धबति, यरिमश्वासति यत्न भवाति, तेत्ेव कायकारणसेबन्धः । इष तु तद्धवि भावो ब्नातो, नाभावेऽपावः । यस्य पाटी न भवति तेस्यापपन्छोकश्रव्णं नास्तीति नेर्वेनातीयकः शब्दोऽस्ति । तेन न नियोगनोऽवमम्यते, तेनेदं क्रियत्‌ इति । रक्षण. मतस्पुरुषस्य गम्यते । तरमान्नानुपानम्‌ । अपिच । यस्यापि लृहूः पाला भवति, तस्यापि पाप्छोक भवणे भवति । कथमवगम््ते । प्रत्यक्षतः । नन्वेव सत्यथिहोत्र णापि फे न साध्येत | न हुतमात्रेण फं हत्यत इति । नैष दोषः । न हि तश्रोस्यते तावदेव फट भवतीति । इह तु वर्बपानायां जुहूस तायां बतैमानस्य पापश्छकश्रवणस्य प्रतिरेधः । तस्मान्न तत्रानु. पानम्‌, इदं कायेमिदं कारणमिति । अञ्जिहोत्रादिपु तु शब्देगेव काये- करणसंबन्थ उच्यते । तस्मात्तत्र तत्काटेऽदृश्यमानेऽपि फले, कारा- न्तरे फट भदिष्यतीति गम्पते, न त्वेवंजातीयकरेषु | तस्मानेवनाती- केम्यः फरमपस्तीति । नलु यस्य पालनी जुहूेवति, न स पापं शक्र शरणो तीस्येवयुक्ते तत पब तर्फटे भवतीति गम्यते । तस्मादिदापे कालान्तरे फलं भविष्यतीति । उच्यते । सत्यं गम्पते | मरपाणं तत्र करि।पिति विच।- रयाः । न तावलसरयक्त, नानुमानं, नेतरदद््टविषयघ्ुपपानादि ।न विघीयते प्ाधुनतया । कनः । शन्द।मावात्‌। अथेवाद्‌। विधायक इति चेदेवं सताध्याभवः | उपयपरत्वे व।क्यभेदापत्तेः । तदुक्तं ८ विधो च वै(क्यभद्‌ः स्यात्‌ › इति । रात्रिर वदिति चेत्‌ । उच्यते । तत्राधौन्तरामावाचुक्तम्‌ । इह त्वर्थान्तरमस्ति क्रतूरकारः ज्व! अपापछछोक्वणं क्रियत इति शम्दात्तावत्॑नन्धो नस्ति । यस्य पणेमयी जह्‌ स्तस्यापापच्छोकश्रणमिति, न वेनल्पस्यक्षेण गम्यते । स्यभिचरितत्वान्नानुमानम्‌ ।

-- ----~

१ सधन या--फरघावनवयेखयैः । २( भन १प्रा २ अनर सु* २५)।

[भ०४१०६अ०६१] मीमांसादश्चने । १२४७

खस्वपि $ब्द॒ इत्येतदुक्तम्‌ । ब।कयार्ोऽपरि पदा्थोपजनितो भवति, नान्यया । तदुक्तं, तद्भूतानां क्रियार्थेन समाम्नायोऽयेस्य तभिमित्तत्वा- दिति । तरमादुप्रमाणबरूलत्वान्मिथ्याविज्गानमेतव । रौकिकिषु तु वाकयष्रैवे गम्यते । तानि हि विद्गतेऽये भरयुन्यमानान्यध्याहाये पदानि गोणानि विपरिणरेव्यवहितार्थानि च प्रयुज्यन्ते | तस्मात्त त्सारहयाद्वनावगम्येष्वप्यर्येषु भवति तच्छरूपो मिथ्यापत्ययः । यथा मृगत्‌प्णा्पु । अपि च बतेपानापदेशोऽयम्‌ । न चायमर्थो पुतैमानः। तस्मान खादिर्वादिसद्धवि तत्फठं भवेत्‌ । तदेवमापताति । खादिरादौ सति मवति तत्फले, नापि भवाति | असत्यपि भवति बा न वैति | नैव विङ्गायते, कुतस्ततःफल पति ।

तरमादे जानी यकेषृच्वरितिषु न कवित्ष्टनतिनं इतथिन्निदत्तिरे- स्यानथेक्यपक्रियाधेत्वातु । अथवरादे तु सति भवाति प्रयोजने, खदि- रदेः स्वरादिषु कमायिषु भये जनवत्सु । यदेषां ऋतुं परति प्रयोजनवत्ता न स्यात्त एतदेव फं कयाचिच्छब्दृ्ृच्या भवेद्र न बाति विच येत । सतितु पार्ये नैव काविच्छन्दपरत्तिराश्रायितु श्रक्यते। कप्य हि सा करप्येत । तस्मादेवजातीयका अगरवादाः | अवैबादते चाबतमाने लक्षणया बतेमानः इन्दः भरशंसायै उपपत्स्यते ॥ २ ॥

फट तु तत्मपानायाम्‌ ॥ ३॥ अथ यदत, यथा- खादिरं बीयैकामस्य युप कुपात्‌, वैस्वम्ा

धरकापस्य, पालाशं ब्रह्मवच॑सक्रामस्य, हति । युक्ते तेषु । रिपरिति. भक्तिः इयदिति दीयखादिरसवन्धस्य वधायी । न च वपेमानापदेः किमी । तस्मात्तत्रा विर्‌ ध इति । एवं टि पदुबाक्यायेन्यायविद्‌ः शोक मामनन्ति-

कुयौ त्यत कतैव्यं भवेत्स्यादिति पश्चममू ।

एतत्रयात्सवेबेदेषु नियते विधिरक्षणम्‌ ॥ इति ।

+ „मअ, [वन क [+

वविधाकमाक्तं ह वचधायक्रा 'लङ्खः मन्यमानास्त पव सपाप

नन्ति । अरित चात्र व्रिधिविभाक्तः | तस्मादनुपचणेनपेत।देति | ३॥

तेस्मातक्रतुस्तबन्वान्न एर्पायेता । खादिरी यसंय.ग युक्त मयायता ॥२[॥३॥]

(०१ पा० १अ० ७ सू० २५ )। २ परतमाने्न्द दति पार ।

१२४८ दुष्टौकासदितक्चाबरभाष्समेते-- [अश्पा०२अ०र्‌]

[=

८ नैमित्तिकानां नित्यप्रयुक्ततव।मावाधिकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[२] नैमित्तिके विकारताक्क्‌ पधानमन्यत्त्यात्‌ ॥४।पि ०

अस्ति ज्योतिष्टोमे नेमित्तिकं बादैद्धिर ब्राह्मणस्य ब्रह्मसाम कयात्‌ , पायुर राजन्यस्य, रायोबानीयं देश्यस्य, हति । तथा्ौ नेमित्तिकं सासं पयमं चिन्बरानधिन्व्‌।त, दिसादसं दितीये, निसाहस्रं तृतीयम्‌, हति । तया दश्पणमासयोः श्रूयते-गोदो इनेन पशुकामस्य प्रणयेत्‌, हास्येन ब्रह्मवचंसकमस्य, मार्पिकेन प्रतिष्ठाकापस्य, इत्येतानि नेमि्तिकानि । तेषु सदेहः । करमतान्पेव नैमित्तिकानि नित्याय, छत्तान्यत्तत्र नित्यां, इति ।

कि पाक्ष । एतान्येवेति । कुतः । अत्र ब्रह्मसामादिभिरबश्यं मवि तव्यम । चोदितानि हि तानि संनि।हेतानि साधनान्याकाङ्नक्तन्ति। न चैषां सन्ति विहितानि साधनानि । सपीपतश्च मेधिसिकान्धुपनिप तन्ति । तेः प्रकृतेः सनिहिषेरेतानि निराकाङ्क्षी क्रियन्त हर्येतनन्या- स्थम्‌ । कयम । नेमित्तिकं हि सनिहितं वाक्यादवगम्यते; नान्पसयते । यात्रां श्रतस्योात्सरगे दोपस्तावानेबाश्रुतकरपनायाम्‌ । आह्‌ । ननु निपित्तार्थानि तानि मृतानि । उच्यते । नेष दोषः । अन्यायेमपि प्रकृतमन्येन संबध्यते । यधा, शार्पथ कस्याः प्रणीयन्ते । ताभ्यश्च पानीयं पयते । उप्स्पृदयते च । एवमिहापि द्रष्टव्यम्‌ । अथवाऽस्त्ये. बाज्रावान्तरबराक्यम्‌ । यया, गोदोहनेन प्रणयत इति । तदकामसंबद्धं गोदोहनेन प्रणयनं भायात्‌ | न च शक्यं श्रनमुत्स्टम्‌ । योऽप्ययं पश्युकामस्येति शब्दः) स पश्कामसंबन्धं रवनुयात्व.ठ) नावान्तरवाक्य- स्यार्यं निवारयितु । नच गम्यमाने, विना कारण्नाविवक्षितमिति श्क्यं वदितुम्‌ । भवन्ति च दष्टनि वाक्यानि । यथा, शरत) धावत, अलम्बुसानां यातेति । तस्मासनेमित्तिकान्पेव नित्याय भवितुपहन्त।ते।

ऋत्वथ्‌।(ने चमतादीन्यदृ्ट्वा पचेः पक्षः | केचिखाहुः) वचनमनाद्च्य पूत

प्तः । यद्यपि गोदोहनादीनि फाथौनि तथाऽपि विप।रवतैमानानि तान्येव क्रत्वथो. २५ | अथव। प्रकरणेन गृह्यन्ते । ‹ अधना गोदोहनेन प्रणयेत्‌ इति गेदोदनेन पडका- स्येति वाक्याद्द्‌ व९।५। गृह्यते करत्वथता पुर्षातता च | अथवा प्ाकामपद्‌।विवक्षया गोदोहनेन प्रणयेदिति श्चत्यनुमहेण पृ; पक्षः |

[भ०४१०३अ०२] मीमां सादर्चने । १२४९.

वं भा ब्रूमः । नेमिक्तिके भरूषमाणे क्ररबथमन्यरंस्यादिति । कतः । विकारत्वात्‌ । विशेषे श्रतत्वादिः विशेषे हि तत्न नैमित्तिकं श्रूयते । तदसति तस्मिन्‌ विक्षेपे न भवितुमहाति | यदुक्तमदह्यकत* व्यानि । नेष दोषः । अवदय कतैन्यत्वात्क.रष्यन्ते । यत्तु नान्य- देषां वितं साधनमिति । सापान्यविहितं भविष्पततीति न दोषः किं तत्‌ । अभीवतो ब्रह्मसाम, अषटादज्ञमन्रगतोऽग्निः, वारणे प्रणयन पात्रम्‌ । अथ यदुक्त, संनिहितैः प्रकृतैनेःपेत्तक्रह्मसामादौनि संम- रष्यन्त इति। नेति ब्रुषः । न हि बाहेद्वरादीनां प्रकरणम । अयोच्यत्त) मरकतः स्तोत्रादिभेः सेबध्यन्त इति । एत्दपि नोप््यते । यद्यपि प्रकृतानि नित्यानि स्तोत्रादीनि, तथाऽपि वाक्येन निमित्तकष्यागे श्रयन्ते बाहेद्धिरादीनि । बाक्यं च प्रकरणाद्वलीयः।

यदुक्तं, सनिधानाद्राक्यादृबगतोऽयमं॑ इति । नेवजाीयक्रो व भयाः सापान्यपद्‌ाय बाधितुगरहत | निपित्ततधयागे हि बरहद्धिगादीना मरथवत्ता । तस्पात्तत्र तजान्यकेमिनिकान्निरय इति। अथ यदुक्तम्‌- अवा न्तरव।क्येन गोदोहनमपि प्रापित न उक्यपृन्खष्टुम्‌, ऋने कारणाद वक्तं करपयितुम्‌ । द्रि हि ठ्दधवीति।

उच्यते । कारणाद विवक्षितम्‌ । परि कारणम्‌ । न दीद युगपद्धवातिः परिपूर्भेन चाथौभिधानमवान्तरगाक्येन चेति । कथम्‌ । प्रणयतीति भरपुर नयतौ तरिधिविथक्तिः स्वपदगतमयं श्रुत्या विदधाति । प्रणय- नादिसंबन्धमपि गोदोहन) दि श्रुत्या) वाक्येन च। यस्तु फलस्य गोदो- हइनादेश्च संबन्धः, स दत्वा श्रुत्यं फेवरेन वाक्येन । अथ प्रणयनस्य

एवं प्रापे वरप: । नेमित्तिकं रिकारत्वा (रत । स्यसि न्वरे श्रूधते ततस्तस्मि"

10 भवितमह्‌ति | अतो तिना फेन न युञ्यते | सन्ति च चमत्दुन्य्युक्तानि मरिप्यन्ति | कामपदत्यागाच्छत्यर्थ गृह्यते । न प्रमाधेतः श्रत्यथैः । नेवेजाती यको वाकया्ेः सामान्यपद्‌ारयं बाधितुमहैतीति । ' अपः प्रणयति इत्यनेन पतामान्पेन या प्राकार तां गोदोहनवावयमपतमः निवतेयिुम्‌ । करय फलप्तावनतवेन निराकाङ्क्ष गोदोहन कथ तस्य पत्राक.इता [नदतन्त्‌ । तप्मात्स्रामान्पाकाङक्तायामव्राष्यमान।यां

चमतैन स्ह संमन्त्स्यते । नच दिषठानि वेकयाने | एक्‌ एवार्था वक्रयत्य | यत्रापि

=~----:-- ~ ------4

१ ५।धितुर्मिति ष १५५

१२५६ दष्ट कासादन्ञाबरभ.ष्यसमेदे-- [अ०४ा०२अ० ३]

गोदोहनादिसंब-पं, गोदोहनादे ष फलेन सेवन्धं बिद्धादीत्युच्थते । ठन्न । द्व्यथाभिधानाद्धियेत नितरां वाक्यम्‌ । न चेतन्न्पाय्यम्‌ । यत्त, श्वनो धावतीरेयेषमादि, भवेत्तत्र विक्षेषानवगमादुमयाथीवगतिः। इ तु गम्यते विशेषः कमिपद्‌चारणपर । स इह श्रौतो मन्येत । यदि गोदोईनादेः क्रियासंबन्धो विवक्ष्यते, कमिपदं प्रमादो भवेत्‌ । न चायं भरपादः | न चावान्तरवाक्था्थे विवक्षिते कमिपदसंबन्धोऽवकस्पते । तस्मान्न द्वि वाक्यम्‌ । गोदाहनादिकमिसंबन्ध पएवाजामिधीयते, न नित्यकरारपे भवितुमहंतीति । एवं सवत्र ॥ ४॥ ८ दध्यादेरुपयाधत।मिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ )

[ ३ ] एकस्य तुपि सयो गपृथक्त्वम्‌ ॥ ५ ॥ प्ति?

अश्िदीत्र श्रूषते, दध्र जुहोत, इति । पुनः दध्नेद्धियकरामस्य जुहु

यातु; दते । तथाञ्त्रीपामीये प्रचावाम्नायतते, खाद्रिर्‌ बध्नाति, इति। पून) खादर वीधकामस्य यूपं त्‌, इति । तत्र सदेहः । किमत्र प्यन्या्नित्यायमुत ते पिशततकमेवेति । किः माम । परेण न्यामनान्यदिति । एवं माते वूभः। एकस्योभयत्वे- नित्यत्वे नेपित्तिकत्वे च संयोगपू- यकव कारणम्‌ । तदिह सेयोगपृयक्त्वमस्ति। एकः सेयोगो दध्ना ज॒हे- त।।ते; एको दप्नेद्धियकामस्पेति । तयक; खादिरे बध्नाषीति, अपरः खादिरं द कापस्यति । तस्मानेव्याये कामाय च द्धिखादिरा- द।१॥ ५॥

भ अ

प इति चेत्‌ ॥ ६ ॥

पि चत्पदयसि, कस्मान्न पस्यायपापि प्रेषो भवात । यदेतदुक्तं - दध्ना जुहोति, खादिरे बध्नाहीति। तस्येव तु दध्नः फलमिन्द्रिय, तथा खादिरस्य वीधेम्‌ । तयेदं चैवे वाक्यमिति ॥ ६॥

दि्ठत्वे तत्रापि पूमनेवधद्रयामिषानादेवं नात्ति | एतावांस्ु बाक्यान्तरेऽल्पो विशेषः | तेष्वेव निबा । वक्तुतो मेदस शचतादौ । एकस्य विवक्षा श्चेतगुणो धावतीति, अपरस्य वक्ता श्वा इतो पावतोति । बरद्ररादीनि द्वादशाहिकानीहोदाहरणम्‌ ॥४॥ [५ |॥

यथा प्रणमेलमनूच्र चपतरऽप्येकरवःक्यतम्‌, एवं॑यहधना जुहोति तदिन्धियकाम ष्येति ॥ ६॥

[भण०्४पा०६अ०४] पीमासादने | १२५१

नाथपुथक्सात्‌ ॥ ७ ॥

नैतदेवं, पृथगेताबयौ-- यश्च दधि्ोमस्तयोगो यश्च दधीन्धिरसं- योगः । तथा खादिरस्य षध्नातिना संयोगो वीयेण च ) दराषेतावथौँः दाबपि च विधत्सितौ । अर्धैकत्वादैकं वाक्यं क्षमधिगतम्‌ । इायद्रयेन भिचेतत वाक्यम्‌ | कथम्‌ । जहोतिसमभिस्याहूता विधिविभक्तिरसभवे भ्रोतद्‌।मविधानस्य, गुणं सप्रभिव्याहूत वधातुपहाति । तदसभव गुण फलसेबरन्धम्‌ । तत्र इत्यन्ता श्रुतिसतष्टा बाक्यानुरषेन स्यात्‌ । न च वुगपत्सभवासंभवौ समवतः । तस्पा्रदेव नैमित्तिकं तदेव निस्याथमिति ॥ ऽ ॥

( पयेोत्रतादीनं ऋत्वथेताविकरणम्‌ ॥ ४ ॥ ) [ ४ | दव्याणां तु क्रिार्थानां संस्कारः करतु- धर्मः स्थात्‌ ॥ ८ ॥ सिण

ज्यातिष्ोमे समामनन्ति पयेःव्रतं ब्राह्मणस्य, यवागू राजन्यस्य, आमिक्षा वेश्यस्य) इति। तत्र संदेहः । किमये परुपधम्‌ उन कऋतोरिति । प्रकरणं बाधित्वा घ।क्येन विनियुक्तः पुरुषस्येति । एवं प्राति नृभः। पुरुषाणां क्रियाथौनां शरीरधारणार्थो बलकरणायेश्वाये प्रकर व्रते नाम । स क्रतुमा मवितुमहति, प्रकरणानुग्रहाय । ननु वाक्यान्पुरुष. धमे हृति । नेति ब्रुपः । तथा सति फलं करप्यं, कपमितर । भयो- गवचनेन)पमहूतं हि तत्पधानस्य । तस्मात्रतुधेः ॥ ८ ॥

पृथक्त्।दष्पवतिष्ठेन ॥ ९ ॥ अथ पुरुषसंयोगः किमथे । ग्यवस्थापनाये इति वरूपः | पयोव्रतं

प्रणयनं वि्धायमानमेव पात्राकाङक्ष सद्वि्षीयते । तत्र यत्प्रणयति केनापि पत्रेण तेचचमपेनेति तस्या ऽऽकाड्घ्ला निवत थति । अतश्वमसस्य युसेकवाकयत्‌।) प्रय।ननै- क्यात्‌ । इह तु दध्ना जुहोति ' इति होमभ्रयाननेनैव निराकाङ्क्षत्वात्ान्यत योजनम प्ते । एतदपीन्दरयेण पराध्येन निराकाङ्रसाकनम्‌ । तस्माद्रयोरपि मिन्नपप्यगोः परस्प. रपवन्धो नास्ति, अर्ये भेदात्‌ ॥ ७ ॥

उत्तरस्मिन्नाभिकरणे पूवायिकरणातिद्धान्तेन पृवैः पक्षः ॥ ८ ॥

# नि

नह्मणवततक्रप्य उयोतिष्टोमस्य पयोव्रता । सत्यपि कत्वथेत्वे एुरषप्रघानत्वाने.

१(अ०२पा०१अ० १८) दत्यत्रेति दोपः।

१२५२ टष्टीका सरितश्च षरभाप्यसमेते- [ अ०४पा०६अ०९ |

_ =^ =

ऊथोतिष्टोमस्य मवति । तत॒ ब्राह्मणकतकस्येद, नान्यक्तृकस्येति | ©

एवं सवत्र ॥९॥

८ विश्वजिदादीनां फलक्व(धिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[५ ] चोदनायां फञाश्रुतेः करममेत्रं विषीयेत न ह्यशब्दं प्रतीयते ॥ १० ॥ पण

हदमामनन्ति-तस्पाप्पितृभ्यः पूरेः करोति, इति । तथा, सर्वेभ्यो षा एष देवेभ्यः सर्वेभ्यद्छन्दोभ्यः सर्वेभ्यः पृष्ठेभ्य आत्मानमागुरते, यः सत्रायाऽऽगुरते, स दिश्वजिताऽतिरात्रेण सर्वपृष्टेन सर्वस्तोमेन स्व- वेदसदक्षिणेन यते, इत्यषटक्षणके श्रुते भवति संदेहः । कं निष्क लयेत्रकर्मात्रमुत सफल मिति । किं प्ाप्नष्‌ । निप्फलापरति | षुतः। फलाश्रुतेः, शन्दभमाणके करमण्येवंजातीयके । न हय्न्दं परती- यते । ननु वेदिकानि कमणि फलवन्ति भवन्तीत्य वमुक्तम्‌ । उच्यते । फालद्शेनात्तानि फलबन्तीत्युक्तष्‌ । न वैदिकत्वात्‌ । एवं तहि कतैव्यतावगपारफलबन्तीत्यध्यतव्रस्यामः 1 सुखफलं हि फतैव्यं भव तीति । उच्यते । प्रत्यक्षविरुद्धमेवेनादीयकस्य कतेन्यत्वम्‌ । साघ्षा- द्धि ठददृःखफलमवगच्छापः । न चैवंजातीयक्रं पररयस्षविरद्धं वचनं पमाणे भवति । यथाऽम्बनि मरजन्त्यलाबूनि, भिलाः पवन्ते, पाक) शीत इति।

अपि चानुमानादब्र सुखफलता । यरमाकतेच्यमतः स॒खफकपिति। प्रत्यक्ष चानुपानाद्वलीयः। तस्माश्बिप्फरमेवजातीर्कपिति । पव ह्यत्र फलं करप्येत । यद्येतफठ्वत्‌ , एवपुपदेशोऽयवान्‌ भवतीति । उच्यते । कामं वाक्यमनथफमिति म्याय्यं वचनं भवेत्‌ । भवन्ति छन. यकान्पपि वचनानि, दश्च दादिमानि षटपूपा हव्येवंजातीयक्षानि । ननु विश्वनिद्रधापरः सुखफल इति । सुखफलं हि मवत्यपृब,

दशस्य पुरुषद्वारण क्रतावनुपरवेशः । अतोऽत्राद्यणकतोकस्य नास्ति पयोनतता ॥ ९ ॥

विश्वजिदप्ताघनं ८ फलामावात्‌ ) फटाश्नवणात्‌ । कतस्यतावचनस्तस्य॒कतन्यता. विनामूनो न फलेन । तस्मादुविनाभावात्‌ , यस्मात्परः प्रत्ययस्तस्य कतन्यतां नोघयति । ए श्ुत्यनुग्रहों मवति । अथोच्येत, फटेन विना यागे न प्रवतेते | तस्मात्कतेग्य- त्वाननून सुखदोऽयित्यवपताधः। उच्यते। अनुमानान्सुखं करप्यते | भरतयक्षेण तु दुःखम्‌ |

[अ०४१।०६अ०५] 7 मास।द््न | १९५१

पापारः । नचायमपृतस्य कर्भ्यतापाह । फटकर्व्यतायां हि सत्यां तदवगम्यते । वाक्यारपश्र फलस्य कर्वैव्यतामाह, न पदार्थः । न चात्र फएरुषंबदधं बाक्यमरित । तस्मा्ायमपूरेस्य विधायकः $ब्द्‌ | व्पापारपात्रमेव विदधाति । सच व्यापारोन तदारवे स्खफरो, नपप्यायत्याम्र्‌ । भङ्कित्वातु । तत्प्‌ करपयिर्वा फलमवगम्येत । फलं च करपयिरव।ऽपृतरेम्‌ । एवापितरेतराश्रयं भवाति । इतरेतराश्रयाणि च कायाणि न प्रकरपन्ते | तस्मानिष्फलमेवेजाती यमिति । आह । अध्यादरिष्पामह फलवचनम्‌ । उच्यते । न शक्यं परिपूर्णे

व क्येऽध्याहतुमू । परिपूण ददं वाज्य, विश्वजिधागः कर्ैन्य इति । न किचिर्पदमस्ति साङङ्क्ष, येनाध्याहत्य कठं संबध्येत | यथाऽतेमेऽ. पि परथि भवतति विभरलम्भकोपदेश्चः। किमोऽयं, यथा गच्छतु भवान. नेनेति । परिपृणमेबेदं वाक्यं, माध्याहारमष्टति बिप्ररम्भकत्वेऽपि । एवमिदमपि परिपूर्ण वाक्यं नाध्यादारमहोति । अपि चाध्याहिय- माणे नेवेदं वाक्यं संवभ्येत । विश्यजिग्रागः फतेन्पः, इदं च फं मव्‌- तीति, द्राविमावर्थौ । ए५६ च वाक्यं सपाभेगतप्रू । तरमाद्न्थक्पेवं- जातीयकं कर्मेति ॥ १०॥

अपि बाऽमम्नानसतामथ्पाचोदनाऽथन गम्पेताथौनां

द्यथवसतेन वचनानि प्रतीयन्तेऽथतो ह्यसमथानामा-

नन्त ऽप्पसेबन्धस्तस्माच्छरत्येकेदेशः सः ॥ ११ ॥ सि०

अपि वेति पक्षव्यावृक्तिः । न चेदस्ति, अफलमिति । फलव. दना, अर्थेन गम्येत । कततमेनारथेन । कपैव्यताद चनेन । आह । ननु

जध्याहृतेन फटेनैकवाक्यतेति चेत्‌ । उच्यते । यजेतेति निर।काष्घत्वाद्स्य कुतोऽध्य।- हारः :। अध्याहनेन।पि साध्यष्ताधनपमन्पत्य।नवगमान्नास्ति प्तबन्धः । स्नेत मवग. मिति कुतः सबन्धः । हस्मात्सति साभ्य्ताधनसंबन्पे भराति फलायेताऽपृबद्वारेण। यत्र पृनयेजतेति केवलः पद।यैस्तन माध्यप्ताषनप्बन्धो नास्ति । तदमविऽपुवमाबोऽपृवौ- भावे फङामावः ॥ १० ॥

केर्तस्यतावचनो मावनायां पर्पं प्रवतेयति । त९९।श॒भ्रयो्यन मान्यम्‌ । पतच परुषाः प्रयोज्यतां प्रतिपद्यते । तरमार्प्षार्थो माव्यमानः । अतः पवाख्यातेषु ए२-

१ विप्ररम्मदृकतरैकमिति परार ।

१९५४ दष्टीकः।सटिवशादरमाष्यसमेते-- [अ०११०६अ०५]

व्यापारस्य प्रत्यक्षविरुद्धा कव्यता । न व्यापारस्योच्यते। कस्य तिं । व्यापारेणान्यस्य कर्यावेदिति । भवति तेनेदानीं वाक्ये साफ दक्षम्‌ । तर।ध्याहारोऽचफःरपते । भवति चाध्याहारेणापि गलप ना। यथा, दारं द्ारपिच्युक्तं, सेत्रयतापपात्रियतापिति वा । कथं पनः रवगम्यत इदाध्याहरेण षर यिर्स्यति । आस्नानसाम्थ्योत्‌ । चवपमिदमाश्ननपयदद्धदरिष्यति। रक्रोति चारेमचगमयितुम्‌ । तस्मा- कनकम्‌ ।

ननु यत्पदमध्याहिपते तरपौरूपेयभू । तेनावगतं चापमाणम्‌ । उच्यते । नापूैपध्याहरेष्यामः । वैदिकेनैवाभ्य सदान्यत्र सरान्नाते- नैकव।कंयतामध्यवस्यापः। आह्‌ । नैवं क्यम्‌ | अन्तिकः)दुपनि पतितं हि पदं बाक्यायपुपजनपितुपलं भवनि) न दूरादवरतिषटुमानम्‌ । अत्रो स्यते । व्यवहितमपि हि पराणुद्य व्यवघायकपानन्तर्यण प्नसि दिष्‌ रिवतेमानपटमेव भवति विद्नषुपजनयितुम्‌ । सथा--

इतः पश्यसि धावन्तं दूरे जातं बनरपतिमू । त्वां व्रवीमि विरलानि या पिनक्षि नरद्रवम्‌ ॥ इति।

अत्र, इतः पृदयसीति छन्दो बुद्धौ भवाति। सः) दूरे जातं वनस्पति. मित्पतैः पैव्य॑वदितेन जरद्रवमित्यनेन शब्देन व्पवधायकान्म्पोद्य संबध्यमानः सेवध्यते । अर्थानां ह्यय॑बरतरेन हेतुना य्यवरदितान्पपि वचनानि संबध्यन्ते । यानि पुनरथेतो द्मसमथानि हान्यानन्तयऽपि सति न परस्परेण संबन्धमहन्ति । यथा, या पिनक्षि जरद्वच्रमित्सवमा- दीनि । तर्पान्न पौरुषेयत। भविष्यति । आह । नेन्वत्राप्यपक्षा पाड बेयी । उच्यते । नापेक्षा वेदे । वेद्‌ मात्िपत्तावभ्युपाय एष भवति । अनन्तरापेक्षायामसंभवन्त्यामाश्नानसामथ्य)दितरपिक्ाटत्तिर।श्री यते ।

ष्(थू[ऽविनाभूनः, प्रयाजादिषु द्वारेण) दरेपूण्मःसादिपु साक्षात्‌ । प्रिधनद्‌दयोऽप्य नङ्खत्नास्साक्षत्परषाधस्य पताकाः । विश्वनितेति च यागनामधेय्‌ करण विमत्त पयु. क्तम्‌ । तत्र यदि यागोऽपि करणं, ततः सतामानाधिकरण्म्न नामपेरःवमुपपद्यते | कमामूते पनः पताम।नाधिकरण्यामावान्नामघेयामावः । न च दश्वजिदुद्रव्यम्‌ । अप्रति द्धत्वात्‌ । आपि वाऽऽम्नानसापथ्यत्‌-- मावन।प्ामय्यादित्यथः । एकहकाण्डप-

१ एद्राहृकाण्डपटितेति--अनेन च ‹ यः सच्रायाऽऽ्गुरते स विश्वानित! भजेत ` इत्य।दि- नैमित्तिकानामनुद।दरणत्ं सूचितम्‌ ।

[ अ०४१।०२५०६ | मौमांसादक्षने । । २५५

तस्पाचत्येकदेशः सः । फलकामपदं दरेऽपि सत्तस्य बाक्यस्यकदेश- भूतमित्ययं! ॥ ११ ॥ वाक्यार्थश्च गृणाथवत्‌ ॥ १२॥ इन्द्राय राज्ञे सूकर इति य्था बाक्यान्तररयेन विधिशब्देन गुण- विधानं भदे, एवं फलमिधानमपि मवितुमदीति । यथा, वर्णो वा पत ग्रहति, इति व्यचधारणव्‌लपनायामपि प्रामाण्पमेवमिदिमपे दरष्व्यप्र्‌ ।॥ १२॥ ( विश्वनिदादुरंकफरकतवापिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ ) ¶ क ॥ ६ | तत्स्वाथमन।देशाते ॥ १३॥ पृ० तरमान्पितेभ्य, पूरः करोतीति । विश्वजिता यजतेति फलवदेषे- विषं कमत्यतत्समधिगनपू । दृं तु संदिद्यते । पि सवेफलमभतत्करपे, उ. तेकफलापति । किः माषम्‌ । तन्सतरौधमिति । कुतः । अनादेश्चात्‌ । न िविदिहातिदिहपत्‌ इदं नापर फलमिति अभ्ति चेदन्येन । तस्मा स्सवोथभनिरोपातु ॥ १९ ॥ एके वा च।दन॑कतवात्‌ ॥ १४॥ सि° एकफलं स्यात्‌, न वा सम्यम्‌ । कुतः । चोदनैकत्वात्‌ । साका इक्षत्वादतद्‌यपद्‌न सवध्यत इत्युक्तप्‌ । यच्च।नकरेनापि संबद्धं शक्ति ददक्न सेरध्यतं | एषन संबद्धं सानिराकाद्प्त भवति| न तदपरणापि सवन्धमदेति । तस्पादेकैव कऋौैग्वचद्ना न्याय्या । तस्पादेकफ- सतेति ॥ १४ ॥ टित विश्रनिष्रहाद्हरणम्‌ ॥ ११॥ [ १२॥ अनदेशाद्यदत्क मयते फल्मनियमन तस्य॒ तस्यापायस्तेन विधीयमानत्ष।१स- बवता ॥ १६ ॥ यनेतेत्यभ्य फलमाकाष्वि 1: फटमध्याहि पते । यस्यैव करणतां गतस्तेन विषेण निराकाह्ः) कुरोऽनियमपद्नः । तस्मान्नियतमेकं फटे साधयतीति ॥ १४॥

५ व्रणा व्‌। एतमन्र प्रर गरह्ा[दा(त स्यवधार्णक्मना एषानद्‌मपार्तपा 1 गहात्ो।प- द्खारभ्य श्रू्रमाण यचत। अश्वान्‌ गह यात्तावतां वे(र्णाध्वतुष्कपालान्नवपत्‌ = ईत्य।स्मन्वाकय द्‌ात॒ष्कमासुराधमे प्रलगर्त'या[द्त्यस्य यत्तिग्राद५' दस्यव वेक््यान्यधत्त्नकरणष््षन्यबधारणव ९ न्‌।ऽ अधना, तद्वदृद्‌।५।ते चृन्तना.कयः ।

[ह

१२५६ ुष्टीकास तश्चावरभाष्यसमेते- [अ० ४पा०३अ० 4 ( रिश्वजिदादेः स्वगंफटकत्वा करणम्‌ ॥ ७ ॥ ) [ ७ ] स स्वगः स्यात्सदान्धत्याविशिष्टतवात्‌ ॥ १५ ॥ सि

एवजातीयकेष्वेबोद्‌।हरणेप्वेतरसमधिगतपेकं फलमिति । इदमिदानीं सैदिषयते । कं य^कचिदुत स्वर्ग इति । यत्कचिदिति माषम्‌ । विशे- पानमिघानातु । ततत उच्यते । स स्वर्गः स्यार्सर्वान््यत्िचिष्टत्ात्‌ । सदे हि पुरषाः स्वगेकामाः । कत एतत्‌ । पीतिरिं स्वगैः । स्त शतिं पराषेयते ) किमतो सदेवम्‌ । अविकरेषयचनः शब्दो न विननेषे व्यबस्थ।पितो भविष्यति । यजेत यादिति । तस्मात्स्वर्मफर्मेवंजा- तीयकप्रिति ॥ १५॥

प्रत्ययाच ॥ १६. ॥

भवति चानादिष्टफले फमेणि स्वर्गः फलपिति प्रत्ययो लोके । एव- मुच्यते । आराभकृषत्रदत्तः, नियतोऽस्य स्वर्ग; । तडागकृदेवदत्तः, नियतोऽस्य स्वगै ईति । किमतो येवम्‌ । इत्थमनेन न्यायेन स्वरे सेमत्ययो भवति । यस्पात्स्वगेफटेषु वस॒ कमरव्येषु फलवचनं नैवो- च।रयन्ति, गम्यत्‌ एवेति । तस्माद्प्यवगच्छाम ए्जातीयकेषु स्वगैः फलमिति ॥ १६ ॥ ८ रात्रिपजरस्याऽऽथैवादिकफद्कत्वाधिकरणम्‌ ॥ ८॥ )

[ ८ ] करती फहार्थवादमङ्गवत्काप्ण।जिनिः ॥ १७ ॥ प°

रात्रीः प्रहृत्य श्रूयते, प्रतितिष्ठन्ति हवा य एता रात्रीरुपयन्ति । व्रह्मवर्चस्विनोऽकादा भवन्ति, य एता उपयन्ति, इति । तत्र संदेहः । किंते फराथवादा उत फटत्रिपय इति । प्रि प्रातम्‌ । फलयंवादा इति कःष्णांनेनिरमेने । कुतः । फलाथबाद्सरूपा एते शब्दा इति । क्कि सारूप्यम्‌ । विधितरिमक्तेरभावः। अद्घवत्‌ | यथा, यस्य खादिरः स्त्रो भचति स छन्दसामेत्र रसेनावद्यति, इत्येवमादिषु ॥ १७ ॥

[ ६९ ॥ १६ ॥ |

रात्रीणां वरिधोयमानानामर्ैवावोऽय) सवितव्ये च कमणः फलेन) तस्मात्छरगः फल पिति | द्विधिविषक्तेरपावर इति -कामशबदामाव इयर्यः । अवतर परध्यप्ताघनत्ब" म्धाम्‌व ईति ॥ १७ ॥

[अ ०४१।०३अ०८] पीमांसार्ने। १२५७

फठमातरेपो निरदशादश्रतौं ह्यन॒मानं स्यात्‌ ॥ १८ ॥ सि°

आत्रयः पुनरचायं एवनःतीयकेभ्यः फलमस्तीति मेने, न फलार्थ वादे इति । कुन; । अश्चत्फ्तवेऽप्यमीषां फटचोदनया वाक्पञेपभ- तया भवितन्यम्‌ । तस्पादन्पा व्यत्रहिता सदी, अन्यवहिता कस्पनीया | इयं त्वव्यवहिता क्लृपि । मतिष्टया ब्रह्मवचप्सत्तया च सपभिच्या हार आसां पर्यन्ञः । विधिविभक्तिमात्रमन्यतोऽपेष्यम्‌ । आह । क केवलं विधिविमक्तिमात्रपन्यतो भविष्यानि । यदनेन परतिष्ठाद्ना धारवश्रन संभन्त्स्यत इति । उस्थते । सह धाल्वमेन भविष्याति, न केवलम्‌ । तस्माददोषः । अथत्रा रात्रीणां या विधायिका विभक्तिः, सा इपमपि प्रतिष्ठादितशेषं विधास्याति भरयोगत्रचनेन । स्तुतिर्वा सह प्रतिष्ठदिभिप्रेधात्री मविप्यततीति ॥ १८ ॥

अङ्गेषु स्तुतिः पराथसात्‌ ॥ १९ ॥

कमणः फटेन मवितन्यम्‌ । तत्र पि स्वप्दुमध्याहून्य तेन सरहेकव।कंधता, उत्‌ परतिष्ठापदुकदक् व१९०्य्‌ प्रतिष्ठदेः फलावम्‌ । स.नवानम्य दटप्व।र१तिष्ठाद्रवैक वयते! करप्य। | स्वगाध्य।ह।र हि सनिधानमेववाक्यता चोमयं बरप्यम्‌ । तत्र गौरवम्‌ । विधिविभाक्तिमातमन्पतोऽपे्या१।त-- साषनतन्नतय एवमर्थः । ११० पिषठादि साधिते साध्यम्‌ | उत्तरेण तूपथन्तीति वहुमानाप्देशादिङव्याहिपते पाषनतवप्रततिपत्तये । आह--क्थे केवलं वििविभक्तिमात्रमन्यतो भविष्या, यदनेन परतिष्ठादिना घात्वरयैन प्रमन्त्स्यत ईति । परतिष्ठादीःयनेनोपयन्तीत्मयं धात्वर्थो क्ष्यते । एवै प्रिचोदित जाह-यत्प"यप्ापेनपतबन्धं समयं तत्पर धादुनाऽध्याहरिम्याम., उपेयुरिति | अथवा रानरीणां य उत्यत्तिप्रयोगवननः स यथ तिकतेभ्यतापतवन्धमपेक्तते तथा सत एव साध्यप्तायनदधनन्ये करिष्यति | यथ। - एकदम कामायन्ये यज्ञक्रतवे ॐ हिषन्ते । सरम्धो ज्वतिष्टोमः' इयस्माद्न धा ड) 5१/१5. पि उयातिष्टोमः सथकामानां पाने मवति । तय। हि । उत्पत्तौ य। यड्‌ पा तथन योतिम विधास्यति; एवमिह्‌।प । अथवाञभैदादोऽपिनामाव। द्म चन्तयति | त छत्तितः साव्यप्ताधनपतनन्ये भतिषादृिप्यति | तस्सादवदिम्परो तिपिः। तिष्व. मानाश्च त एव फटता प्रतिपत्स्यन्ते । तलात्‌ ‹ वः स्वर्गः स्वत्‌ ' इत्यस्यायमततरादः ॥ १८ ॥ [ १९ ॥ |

१ { कन ष्पा० ६ भ्‌*्७ स ० ११५ | ॥ १५८

१९५८ दष्यीफासारिरश्चाबरमाष्यसमेरे-- [म०४१०६अ०९]

धव

अग यदुक्तं यथा, यस्य खादिरः स्रो मवतीत्येवम।दिषु फलश्च- तिरभेवादो भवति, एवमिहापि स्यादिति । यक्तं तत्र फलाथेवादः फलविध्यसंमवात्‌ , फलायेवादसभव।च्च । तदुक्तं, द्रव्य संस्कारकम॑सु पराधेत्वात्फटश्रतिरयेवरादः स्यादिति ॥ १९ ॥

८ स्ववःक्यश्रृतफटकानां स्वरगेफलकत्वामावाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ९ | क्ये कमणि नित्यः स्वगो यथा य्नाङ्गे क्रथः ॥ २० ॥ स्ि°

काम्यानि कर्पाण्युदाहर्ण, सौर्यं चरं निवेपेद्रह्यवचंसक्ाम इत्ये. वमादीनि । तेत्र संदेहः । किमषां स्वगेः फं कामश, उत काम एवेति । किं पात्‌ । काम्ये कमणि नित्य; स्वर्मैः स्यात्‌ । कथम्‌ । स्ैपुर्पाथामिधायीो सामान्यवचनः शब्दो न विरेमेऽवस्थापितो भवति । सक्यते छस्य दूरस्थेनापि स्वगेकामशव्देन संदन्धः। आह । ननु विगरेषकः शब्दः श्रयते, बह्मवच॑सकाम इति । नैष विशे. पक; । उपाधिकर एषः | यथा काष्ान्याष्यं मस्थित उच्यते, भवता काकमप्याहतेव्वपिति । काष्ठाहरणे श।ऋहुरणमुपाधिः क्रियत हृति । किमिदमुपाधिः क्रियत हति । काषटाहरणाधिकारस्यीपि द्वितीय कमो पथ्यते । सत्ति काष्ठाहरणे, इद मपरं कतेग्यापिति । एवमिहापि स्वभे. फले फमपरमुपभीयते, त्रह्मवचसकामो यागेन स्व्ेमभिनिवतये- दिति । नहि तत्र ब्रह्मबचंर्फटवचनं स्वगेफलस्य परतिषेषकमू । यया यज्गाङ्के ऋतयः । गोद्‌। हनन पश्चुकामस्य प्रणयेदिति । यः पञ्च

= ~ श

कामः स्र गोदोहनेन प्रणयनमामिनिवेततेयेदिति ॥ २० ॥

वतं च कारण नियम्‌ ॥२१॥ तिच कारणे बीतायां फटेच्छाग्ामवाप्ठे वा फटे सपाप्रिनि । वष्टिकामेष्चां, यदि वरत्तावत्येष्‌ जुहुयात्‌, यादन जुहुयादिति । यदिन स्तरगेः, फिमयेः समाप्तिनियमो मेत्‌ । तस्मान्नित्यः स्वगे इति ॥ २१ ॥

निवेपेदित्यये विधिः एर्षमान् प्रषतैवेति । तत्र यदि स्वगे: फरमिप्यते, पुरूष परयतेनवचनस्य न बाधः । प्रीतिमात्रं हि सवै एवेच्छतनित । तरमात्स्वगैः फठम्‌ ॥र्‌०॥

१६अ०पा* दअ १)1 २ गम्यते, ईत १।०।

[म $ग०्६अर्!०] भीम॑सदश्ने | १९५९

कामो वा तत्ेमोगेन चोयते ॥ २२॥ पिर

कापोव। फषटं भवेन्न स्वगैः । त-संोगेनास्य चोदना भवति, न स्वगेकामसंयोगेन । आनुपानिकोऽस्य स्वगकपेनेकवाक्यपावः । भरत्यक्तस्तु कामरचनेन । परत्यक्षं चानुपानाद्रलीयः। तस्मार्काप एव फलमिति ॥ २२॥

अङ्गं गणलात्‌ ॥ २३२॥

अथ यदुक्त, यथा य्गाङ्गः इति । युक्तम्‌, अङ्क गुणर्दात्‌ । पस्य स्तत्र फ्रतुना संयोगः, फामेन च । यः पञश्ुक्रापः स्यास् गोदोहनेन मणयनपमिनिरबतैपेदिति । न त्वच मत्यक्तः शब्दोऽस्ति । यो ब्रह्म चेसकापः स्यात्‌, स यागेन स्वमेपमिनिरतैयेदिति । एं तहिं । यो बरह्मदचैसकामः स्यात्‌, स तथागेन निवतयेदिति । तस्मान्नाङ्गबद्ध- वितुमहंनीति । २३ ॥

दीते च नियमस्तदर्थम्‌ ॥ २४॥

अय यदुक्त, वीतायां फलच्छायामवाप्तुवा फट सपराप्तानयपा पते इत । तत्र वरूपः } कात्‌ नियमस्तदर्थम्‌ | वातं नयपाो भत्रात) तस्मे पयोजनाय । कस्मै । शिष्टातरिगरहंणाय । उपक्रम्यापरिसमापगत- स्तद्नन्तरमेवरेनं शिष्ठा वरिगदपेयुः, पराकमिक्रोऽयं कापुरुष इति बदन्तः। ये हि देवेभ्यः संकरप्य हविः, न यागमभिन्तेयन्ति, तान्रिषएठ विगते । तस्मादवश्यं समापायितव्यम्‌ । तत्र देनं युक्तं भविष्यति, यदि वर्पततावत्येब जुहुयादिति । तस्पार्काम्पानां काप एव फल- पिति 1 २४॥

( दशैपृतमापादीनां पतवेकामा्ेतायिकरणम्‌ ॥ १० ॥ )

५

[ १० ] सर्थकाम्यमङ्गकामिः प्रकरणात्‌ ॥ २५ ॥ पूण इदभाम्नायते-एक्रस्मे वाञन्या इष्टयः कपायाऽऽहिषन्ते, सर्व्पो दर्शपूणपाक्षी, एकस्मे वान्ये क्रतवः कामायाऽ5हियन्त सर्वेभ्यो ज्योतिष्टोम एति । तत्र सदेहः । किषद्धकापरद्काङ्कका५ अ सहास्यानु. वादः, अथवा विधिरिति । छक प्राप्तम्‌ । अनुत्राद इति। यदतत्पाबै-

२२॥३३॥२४॥|

[ २१॥ ॥ 1तिष्टोमः ' इति विषाय पवात्त।ननत्वामावः | तम्मादङ्गह।-

नि

1 १९१ ३

१२६० दष्टीकासदितिष्ठाबरमाध्यसमेते -- = [मर४१ा०६अ०१ १

काम्ये, तदनृधते । अङ्खकायेथाङ्ाङ्ककामेभ सह । सन्ति शद्गका- पाघाङ्काङ्खकामाश्च । यथा, आहार्यपुरीषां पशुकामस्य वेदिं र्यात्‌, खननपुरीषां प्रतिष्ठाकामस्य, इत्येषमाद्‌यः । तथा, यदि कामयेत वर्ष स्पजन्य इनि नीचः सदो मिनुयात्‌, इति । तद्िहितमेबेदपाभेषी यत एत्यनुब्राद्‌ं न्याय्यं मन्यापहे ॥ २५॥

फलोपदेशो वा प्रपानशब्दमप्रयोगात्‌ ॥ २६ ॥ स्षि°

परविधिवां । कुतः । प्रधानशन्देनफलसंयोगो भवति । सदभ्यो द्षपृणभासौः सर्देभ्पो ज्येतिष्टोम इति च । मधानामिषानेन च भरधा- नस्य स्ैफलवत्ता विदिता । तस्पाज्नानु्राद्‌ः । अधाङ्ककापानङ्कगङ्ख- कामांशपिक्षते, तथा लक्षणाश्चव्द; स्यात्‌ । श्रतिथ लक्षणाया गरीयसी । तस्मासमयोगवरचनेन विधिरिति ॥ ८६ ॥

( योगघिद्धचधिक्रणम्‌ | ११॥ ) [११ ] तच सर्वेऽविशेषात्‌ ॥ २७ ॥ पू

पएवेजातीयकेष्वेदोदादरणेष्वेतदुक्तं, प्रधाने सवैकामानां विधिरिति । इदमिदानीं संदिष्ठते । कि सदरभयोगे सर्वे कामा उत पयायेणेति । ङ्ग प्राहम्‌ । सकृत्पयोगे सदे इामा इति । कथम्‌ । स्वेषां कापानां दश पृणमासों निमित्तं, ऽवोतिषटोशति । निमित्त चेत्सर्वेषां कामानां, फोऽत्र

[न

खलु कामो न भावेष्यत।ति | तदमाद्‌यागपथ्यन सर्व क्म इति ॥२९५)

= नि न

कामानपेक्ष्य स्वेभ्यो उभोतिष्टोम इत्यनुवादः ॥ २९॥

प्रधानेम्यः फं श्रुतम्‌ । अङ्धान्यङ्गाङ्गानि च रक्षणय। गम्धरन्‌ । श्रृतिश्च बरी. यप्ती । न चायं कर्यचिद्धिषेः रषः, येन।भृवादृस्वादुनूदयेत । तस्मादनरातपततिप्रयोग- वचनायव।दाध्याहार्‌।ण।मन्यतरता गपि; |

कि कमे्ताध्यान्कामानपेकष्य एवेकामत।, उत सावन्तः केचन कामा इति । अवि. शपषादयावन्तः क।१। इति । अन्ये कवत एव.फलपाघनकाः) भयं तु करतुः प्र्वाणीति क्रतुगतानि फरान्वपे६थ सरवेतेति चेत्‌ । तन्न । उषोतिष्टोमस्य प्वेफलेम्थ। विषीयमान स्याथवादुोऽयम्‌ । तस्माननिवतफर्ताया नास्ति प्रमाणम्‌ । उच्यते । यत्र यत्र काम्‌. शब्द्‌ हिरण्यक्मः पुत्रकाम इतिं तेप्वेवास्य (घनता | कुतः । तेषु हि कामशब्द्‌- भृज्च।रयन्ति नेतर । उपलन्पपूर्े हि प्रिये भवतीति । सवेज्ञता च न कदाचिदुषलन्धा | तप्मात्ततर करामप्याध्रवृ्तिः | तेन य एव वेदे कामशन्दा उचारितास्तेऽनुषञ्यन्ते | ॥ २६९ ॥ [ २७॥ |]

[म०४१०६अ०११] भौपांसदेश्रने। १९६१

योगसिदिवाऽ्थस्योषसयकषयोगित्वात्‌ ॥ २८ ॥ सि °

न चैतदस्ति सवे युगपत्कषा इति । पयौयो योगद पययेण मवयुः कामा इति । कुतः । अरथस्योत्पर्यसयोगित्वत्‌ । अर्था इमे कामा नाम्‌, न सवै एव्र य॒गपदुर्पथन्ते । असंभवो युगपदुतपतते सर्देषां, विरोधात्‌ । अथवा, उत्पर्यसंयोगित्व।दिति । न कामानामेत- दुतपाततवचनम्‌ । उत्पन्नानां रक्तषणत्वेन वचनम्‌ । ये सरवे कामास्तेभ्यो दश्पृणपमरासो ञयोतिष्टोमेति । न स्वे कामाः कर्मणः श्रयन्ते, ये सर्द कामास्तेभ्यो ्िकमे विधीयते । तस्मान्न कामानां सादितं गम्यत इति ॥ २८ ॥

( व्णकान्तरेण पृत्रवशटयादे; कर्मफलध्यैरिकामप्मिकत्वप्रतिष।दनम्‌ )

॥ एवं बा ॥ काम्परानि कफपौण्युदाहर्णप्‌ । सौय चरं निष॑पेदरद्म. चेसक्रापः, पेन्द्राग्रमेकादश्चकपारं निदपेसजाकामः) चित्रया यजेत्‌ पशुकामः, चेग्वदेवां स्म्रहणीं निवपद्रापकाम इति । तेषु सदेहः किमिह लोके कामाः, उतायुष्पिटीक इति । क्त पराप्तम । तत्रायुभ्मि- टके कापा; । अरिशेषातु । यथा स्वर्मः, एवम्मिऽ्पि । न ह्यन. न्तरं निरते क्भोण फलमुपलभ्यते प्वादि । स्चानम्तरपपल म्यते, तत्तत इति विज्ञायते । यथा यत्करा मदेन, ततक। रे मद॑नसुखम्‌ । यच्च कालान्तर उपरम्यते, तस्याप्यन्यदेव कारणमस्ति प्रत्यक्षम्‌ । श्रौग्रहगस्य तु नादष्राहने क्िचित्कारणमस्ति । तस्पाद्िश्िषटद्दरिय- शारद फलं पश्चसंबन्धसमयं प्फलात्कमणो भवतीत्येवं बोद्धव्यभू। तद्धि दशयति । केकयो यङ्घं विवित्सन्‌ दारभ्यपुबाच । अनया स्वा. राषटपतिपादनीययष्टवा याजयेति । सोऽत्रदीद्‌ । न वे सोम्य राष्ट तपादन वेत्थ, अमुष्मै कामाय यन्ना आहियन्ते, इति जन्पान्तरफटतां दश्चेयति । तस्पाञ्जन्पान्तरफलानि काम्यानीति ॥ २७॥ क।मानामुदिरयमानत्वादितरेतरयो पक्षा । तदृदेशेन उपरतिष्टामो विभरीयमान एकर्मव फरुभद्यल्मनप्रयाम प्ताधयति | न्‌ तु यागपद्चन ६१०, अनुप] द्यत्वात्तषराम्‌ | न चागृह्यम।णविश्षत्वम्‌ । कामनया विरेषावणमात्‌ । यद्‌ाऽपि कामनाऽनेकविषयो - त्पज्ञा तद ऽप्येकमेवेदिरय कमनुषठा्म्यं, कर्मणस्तथा सतामथ्योत्‌ । अथवा कामोत्पत्त निमित्ते ऽधो तिष्टोपरो विधीयते कामाश्च मदेनैवोत्पयन्ते । अतो निमित्तमेदातनैमित्तिक- स्याप्यवृत्तिः ॥ २८ ॥

१ द्टप्रतिपादनीयार्मिति १।५।

१९६१ ुष्टक।सदितशाबरमाष्पसमेते-- [अ०४१।०६५०१२]

इररैषां सिद्धियोगस्य । उस्प्या योगो न संभवति । यः पशयन्‌ कामयते स एतेन यागेन कुयौदिति नात्रैतद्वम्यते, ईई जन्मनि न संभवतीति । यष नन्तरं नोपलभ्यत इति । तन्न । पत्यक्षाुमानाभ्यां न गम्यते । शब्देन त्वस्त्यवगतिः । यत्त॒ कालान्तरे -न्यत्कारणमिति । नैष दोषः । अन्यदपि भविष्ति, एतदपि । यन्चामुष्पै कामाय यन्ना आदियन्त इति । अत्रोच्यते | एवमस्य ऋपेभितम्‌ । इदं सस्य फं तेन त्वंन याजयामि) यस्यापुत्र फं तेन च याजयिष्पामति। तस्परादेवत्परिहूतमिति ॥ २८ ॥ ( सौत्रामण्वदेश्चयनाद्यद्धताधरिकरणम्‌ ॥१२ ॥ ) [| १२ ] समवाये चोदनासंयोगस्पाथ- वत्रात्‌ ॥ २९ ॥ ।६० अद्रि चित्वा सौत्रामण्या यजत, वाजपेयेनेष्ट्वा बृहस्पतिसवेन यजत, इति । तत्र सदेहः । किपद्कप्रयोजनसंबन्ध पएष उत करारा : संयोग इति । अद्खमयोजनसंबन्ध इति त्रूपः | एवं हि श्रति- विनियुक्तोऽथेः । इतरथा कालो क्ये । श्रुतिलक्षणाविशये च ्तिन्ौय्या न लक्षणा । तस्पादग्न्ङ्ख सौत्रामणी, वाजपेयाङ्गः वृ्स्पतिसब्‌ इति ॥ २९ ॥

१ ‰&

एवं व। । यागसिद्धिवाऽधस्योत्पत्तक्षयोगित्वातू । पूत्वृक्ष्यादुःनि, इह॒ षाऽ- मुत्र वेत्यनियमः । कुरः । एत्रादीनि कापयमानस्योपायी विधौयते | उपाये च कृते निथततमुषेयेन मवित्न्यम्‌ । तत्न कदाचित्पू्वनन्मन्यशमं कृतम्‌ । तचनुभ।०4) तस्मा- त्पुव॑जन्पङृतमनुमूयते | तत्र यदि जनमानतरङृतऽधरमैः प्र्षाणस्तत्‌ इहेव जन्मनि फलम्‌ | अयाक्षाणस्ततम्तेन बद्धप(धकं फटमुत्करष्यते । फठं भवतीत्थतावति विषिक्षब्दोऽप्ति । न त्वनन्तरत्वे । तथ्माद्नियमः । स्वगस्तु जन्मान्तर एव । स हि निरतिश्चया प्रीति; कम।नुरूप) चेति न शक्यह जन्मन्यनुभविदुम्‌ | यतोऽर्मके क्षणे कणे सुखः दुःखे अनुमान्ति। नच प्रीतिमा् उ्योतिशोमफत्म ) प्राणिमात्रस्य च प्ता व्यते | नच प्रामिमात्र ज्येतिषटोमं करोति | तस्मात्प्वामाविकथप्तौ । देहन्तरं वु निरतिशय. प्ीत्यनुभवनायान्यथानुपपत्या कंरप्यते । तच।मतध्य न भवतीत्यतो जन्मान्तरे स्वगे: ॥ २८ ॥

यदि वाजपेयः पराथ्येनोचयत) तिःप्रकःरयाऽपि श्रुत्या हीयेत्‌ । तस्ारहत्- योच्चयमागः स्वार्थः, तेनाद्न। द्विपबन्धः ॥ २९ ॥

१ देशान्तसमीति १९ ।

[अर १पा०६अ० ६३] भीमासादच॑मे । १२६३

कारुश्रुतौ काल इति चेत्‌ ॥ ३० ॥ एवं चत्पदयसि, अङ्कभय)जनसंवन्ध दाति | अय कालविधानं केस्प्ान्न भवति | कालविभ्रिरूपो दि शब्दः, चित्वा चयनेऽमिनिदैत इति ॥ ३० ॥ नासमवरायाररयोजनेन स्पात्‌ ॥ ३१ ॥ नेतदेवम्‌ । असमवायात्‌ । रब्दभपोननन शन्दा्नेत्य्थः; | शब्दरायश्चयनम्‌ । तनाममवायः स्यारंसौत्राप्ण्याः) वाजपेयेन च बृहस्पति सवस्य | परकररणं च बाध्येत | अश्नेपरकरणे श्रयपाणोञेषेमो गम्यते यागः । वाजपेयमरकररणे च वाजपेयस्य ; इतरथा तयोः मकरणेऽन्यस्व धर्मः कालो गम्यत | तस्मादङ्कभयोजनसंबन्ध इति ॥ ३१ ॥ ( मृध पौणेमापतीमाताङ्गताधिकरणम्‌ }! १३ ॥ ) [ १३ | उभयाभमिति चेत्‌ ॥ ३२ ।: पृण द्श्पूणेमासयोगमनन्ति, संस्थाप्य पौणमा वेमृधमनुनिषेषति, इति । तत्र सदेहः । किमुभयाङ्ग वैमृषः, कालाः पौणमासीतेयोग उताङ्गपयोननसेवन्य इति । (क प्रातम्‌ । एवं चदुभयार्थो वैमूधः। कुतः । प्रकरण उभयाराम्नानसाप्यत्‌ । काटविधिसारष्यास्च संस्थापयति ॥ २२॥ न श॒न्देकतात्‌ ॥ ३३ ॥ सि° एकः नुनिवेपतीति । एकस्मिन्नेव पाक्ये न द्वी संबन्धो

सग्खित्व हि बृहस्पतिसवः कपान्तरं, तस्यःपुत्रन्तरं, पमेक्षकतये च । तस्मा. देवमादिदपपरिहार।य निन्ञ।तस्य वृहस्पतिमवस्य वाजपेयेन कालो लक्ष्यते । इष्ट्वेति च काामिधनि समवः शब्दः ॥ ३० ॥

प्रकरणान्तरत्वादृविषरिवृत्तिः । अविपरेवृत्तिशचत्कथं काटोऽस्य विधीयते । यदि + ब्हस्पतिप्तवेन यजेत ' इत्यनेन विपरिवृत्ति, ततस्तत्रैव क्षाणत्वान्न कालविधिः । अय काटशिपिः, न िषदवृततिः | तस्मापपरकरणान्तरे श्रुतं कमौन्तरं विधीयते | तेच वानपेयाङ्कम्‌ | तेत्र प्रषानक्टत्वादङ्कानां प्रथानकराव्वे प्राते वननाद्वानेयेन पराङ्ेन बहस्पतिपववाजितेनप्‌ हृत्वा तत्‌ इदं कतेत्पमिति ॥ ३१ ॥ [३२।३६ ॥ ३४ ॥ |

। १ ककधरुतद्िति पा०।

१२६४ टष्टीकासहितश्चाबरभाप्यसमेत-- [अ०४१।०२अ०१ ४]

शक्रोति विधातुम्‌ । वैमृधस्य दकेपृणमासाभ्यां पृणेमासीकलेन च । पकायस्वाद्धयकरं बाक्ये संमथिगत्तम्‌ ॥ ३३॥ प्रकृरण।दिति चेत्‌ ॥ ३४ ॥ भक्ररणादिति यदुक्तं, तत्परिहतैव्यम्‌ ॥ ३४ ॥ नोतपतिसंयागात्‌ ॥ ३५ ॥ नैतदेवम्‌, एतदेव वैमृधस्योत्पत्तिवाक्पप्‌ । तदरपूणमरासाभ्यां बा भषरणादेकवाक्यभावप्रयात्‌ । प्रत्यक्ष वा पौणेमास्या । तत्र प्रत्यक्ष. योगः मरकरणाद्वलवान्‌ । भरयक्षश्च पौणैमास्या संयोगः, परोक्षः कारेन । तस्पात्पोणेमास्यङ्ग वैमृध इति ॥ ३५ ॥ ( अनुयाजादीनां काटविधानायैताषिकरणम्‌ ॥ १४ ॥ ) = = भ _ न ५ [ १४] अनुप्त्तो तु कारः स्थात्योजनेन संब. न्धात्‌ ॥ ३६ ॥ ॥

ज्योतिष्टोमे श्रूपते-अ।ग्िमारुतादूध्वंमनुपाजेश्वरन्ति, ब्रह्य परिषी- जुहोति हारि षौोजनम्‌ , इति । तत्र संदेहः । क्रिपङ्गः विधीयते, उत

काल इति । अद्गविभराने श्रतिः) कालवनिधने रक्षणा । तस्मादङ्कवि धानमिति प्रक्ेः वः । अनुत्यत्तिवाकंमे कालः स्यात्‌ । आश्रिमार्तं सोमाङ्गम्‌) भसुयाज।; प््ङ्गम्‌ । तत्र न तये; परस्परेण संवन्ध; । तथा परिषयः पद्गः, हारियोजनमन्यदेव पानम्‌ 1 अदुयाजा आश्रि मारतं च प्राप्‌ । आनन्तर्मपेव तयोने प्रम्‌ । तद्विधीयते । तया, हारियोजनस्य प्रिथिप्रदणस्य च | पुत्र च सति न हारियोजनस्य परिधिपरहरणेन कथिदुपकारः करियते, हारियजनेन तरा परिधिप्रहुर- णस्य । नमु परिधिप्रहरणस्योपरिष्टाद्धावेन तस्योपएक्रियतेति । उच्यते । न ह्ुपरिभावारयं परिषिप्रहरणमनृषटेयम्‌ । विद्यत एमैतत्पदरथम्‌ । त्प सति तस्योप्रिभावो चिचत एवेति । तस्मा्कालयैः संबन्ध इति ॥ ३६॥

( श । श ५ भ. ९ १) ¬~ 1] ॐ ण तस्याप्य भणमा रेदटषमनुनिरवपति › इत्यनेन नेम एव पौन मास्वद्गस्वेन विधीयते । नान्यद्भक्यान्तरमस्ति दरं पृणेमापाङ्धत्वावगमकम्‌ | येनानेन कालतंयोगः क्रियत ॥ ६५ ॥ [ ६६ ॥ ]

१(अ०२पृ/० १अ० १४) ह्यत्रेति देषः।

[अ०४१ा०३अ०१९] पौपांसदश्नने। १२६५

( ज्योतिष्टोमस्य दपूणमासोत्तरकाटत्वाविकरणम्‌ ॥ १९ ॥ ) | १५ ] उतात्िकालविशये कारः स्याद्वाक्यस्य तत्मधपानलात्‌ ॥ ३७ ॥ सि° इदमान्नायते, दरपृणेपासम्यामिष्टा सोमेन यजेत, इति । तत्र सदेहः । किमतदङ्कस्य विधानघुत काटस्येति । क प्राप्तप्‌ । श्रनेरङ्खः स्थेति मानैः उच्यते । अस्िन्‌ कालाङ्गविधानशपे कारः स्यात्‌ । वाक्यस्य तरमधानत्वात्‌ । कारमधानं ह्तद्मक्यं, न यागविधानपरम्‌। यपतत्परत।ऽस्य । रूपावचनात्‌ । कथं रूपात्रचनप्‌ । देवतामावात्‌ | कथमभाव्रः | अश्रुतत्वात्‌ ) या हि यस्य श्रूपते, सा तस्य देवता भव्ति । श्रुत्या प देवता गम्यते, न प्रत्यक्षादिभिः । तस्मान्नापृत॑स्य यागस्य व्रिधानम्‌ । काटार्यऽतुत्रादे नायं दोषः । विदितदेवताको हन्‌. ग्रते। -तस्पादन्र कालथिः सवन्ध दि | तच दशेषति-एप पै देवरथो यदद शपृणमास); यद्शपृणमा्ताविष्टा सोमेन यजते, रथस्पष्ट एवरावर साने वरे देवानामवस्यद।ति। भद्‌ ति मार्ग रथन यातुः सुख भवति। एवं दश्पुणमासा निए सभन यः सुखं भवति । दक्वूणमसपङनाने तस्य द प्षण्(याद्(नि स्वम्यर्तान भवन्त । एवमसव्‌द्‌(ऽथवारम्‌, ब।ते ॥ ३७॥

1 ¬

केयं रूपात्रचनमू । देवता भावादि्ययुक्तमिदम्‌ । ° वाजपेयेन वृहस्पति" यजेत › दति पत्यत पृक्कार्ताया ने काद्ध यागः) १ तहं । अङ्गाङ्गपतः भन्धः | अविपरिवतम्‌नत्वान्न शक्यते वरक्यन्तरेण यो बृहस्पतिकवे।ऽवगतः स॒ एव काटे विर्घीयत्‌ इति । तस्मत्धकरणान्तरे श्रुयताणे कमोन्तरत्वे प्रतिपद्यते बहुस्पातपत, वधू्मेकम्‌ । एवमिहापि प्रकरणान्तरे श्रूयमाणं कनान्तरम्‌ । यथ। सोमे द्ध दरादथ न्द्र व।यव्‌। दभा रूपवन्त एष रूपवान्मविप्यति | तुस्मादृन्पधा वणते । उवाति्टाम- प्रकरण इदभान्रातम्‌ । नपु तत्रारि प्रकरणान्तरत्वादशपृणनात्तवीरङ्गता । उच्यते । दशे पृणमात्ाम्वाभिद्रेपि नामययमिदमःर्वाता मावा तस्त्य | ९१।त.२५।अ यत्प विज्ञःते तद्भिषतते । ९५१ हि पति तेदनुत्यतत्‌ 1 १६।९५त ५७५ वप॑ते ततः प्रकृते | अथाभक्ृते ततस्तदप्थपरङ्ृपे | तस्मादयं पणम्‌ पतस्का छः पमः कतर इ्येतद्भिषीयते । प च विषवतेनानत्वानन करमन्तरम्‌ । दरयपूतमसौ मैव भते । अतस्तयोः कमौन्तररङ्ेव नास्ति ॥ ३७ ॥ १ कथ वुगहार्ववनादृति पा" । १५६

१२६६ टप्टीकासहितशाबरभाष्यसमेते-- [अ ०४१० ६अ०१६)

( वानरे; पएत्रणतपतत्वादिफल्पयुक्तत्वा विकरणम्‌ ॥ १६ ॥ ) [ १६ ] फटसतयोगस्त्वचोदिते न स्वादे षभूत- त्वात्‌ ॥ ३८ ॥ सि°

वेभ्वानरं दादशकपारं नियैपेसपुतरे जति, इति विधायाऽऽम्नायते) यापमञ्ञात एतामि्ि नवैपति पूत पव स तेजरव्यन्नाद्‌ दृद्रियावी पुमान्‌ भवतिः इति । तत्र संदेहः | किमारमनि;भेयसाय, उत पृत्रानः. भेयसायेति । आस्मनिःश्रयसायेति ब्रूमः । नेमानि फख्दानि परस्य भवन्ति कमीणि । कुतः । आधान आ्पषदनिर्दश्चात्‌ । ययाः येकं कपालं नश्येदेको मासः सेवरसरस्यापेतः स्यात्‌ । अथ यज. मानः प्रमीयेत, धावापूयिरवःयपेककपारं निमेपेत्‌ । यदि द्वे नश्येपातां द्रो भासौ संवरसरस्यपितो स्यातापू्‌ । अथ यजमानः प्रमीयेत, आन्विनं द्विकषप।रं निवपेत्‌ । सख्यायोद्रासयाति यजमानस्य गोपीयायेति कपाल. नारे निमित्त आत्मनिःभ्रेयसफर कम॑ दक्षेयति । एवमिहापि द्रष्टव्यम्‌ । तस्मादामनिःभ्रेयसायेमिति । एवे प्रपते च्रूषः । फलसंयोगो न स्या- पतुः । फलवचनं शेषभूतं ॒पृत्रस्य न पितुः । कथम्‌ । एवं श्रूयते, वानरं द्रादुशचक्पारं निवपेर्तरे जाते । यदष्टाकपालो मवति मायञ्पै. चेन व्रह्मवचेसेन पूनाति । यन्नवकेपालो भवति अदटपवार्रिपस्तेजो दधाति । यदेकादश्कपारुस्िष्टुभेवासपिननिहदरि५ दधाति । यद्‌

४ 2 क

प्रिदरक्पाट। जमत्सव्‌।रेमनन्रून्दघात 1 यार्मञ्चात पतापरषट 1 नवृ

[भ [क

पति, पूत एव स तेजरन्यन्नाद्‌ इद्द्रियाबी प्शुमान्मचत्ति, इति। य। जातरतत्र फं श्यते । नास्ति वचनस्यातिभारः । तेस्मारूत्रस्य पलाभाति । स्दुक्तं न परस्य फरदान्येताति कमोणीति 1 तेदुच्यतते । यत्पुत्रस्य फलम्‌, अत्मनः सा मराति; । तस्मादात्मनेपदं न विदध्यत। एतामेव ऽऽत्मन; भा तिममिभेत्य भवेत्ति चचनपू + आत्मा १ पुत्र इति ।

1 जनवादे दत्रित्रन्याभन फठपरतिषत्ययं इति स्थिते, पिः पूत्रन्मनिमित्ते पि्धः

फटमुत पृत्रस्थेति । ९५१ | कुतः । " यस्िज्ञत एतामिष्टिं निन्पति पृत एव

न~

स; › हति प्तचनान्ना पुत्रस्य फलं प्रतिपाद्यते, पूत एव प्तः । कः | यो नात हति ।

॥ ^ अत्‌ वचन्।५२८५तपुत्रस्थव फलम्‌ । पवनादिर्तय॒क्त; पुत्र इष्यत एवेत्यात्मनेपदमवि

१तै० सन २-\-५ )1२(अण०ठपा० ३अ० ८ ) अत्रस्येनेति रोषः)

भ०४पा०६अ०१६] मीमांसादश्ने । १२६५

अङ्गदङ्गात्संभवसि हृदयादभिनापसे । अत्मा बे पत्रनामा।ऽत्ति स जीव शरदः शतम्‌ ॥ इति । ॥ ३८ ॥

अङ्गानां तूपघातसंयोगो निमित्ताधः ॥ ३९ ॥

अय यदुक्तः यथक कपालं नश्यदिस्येवपादि । तत्रोच्यते । अद्ध. न।मपघतस्तयागां निमित्ताय उपप्ते, नान्पथा | न हि कपाट नष्ट तदन्बष्णाया, शष्टयुक्ता | न हि काकिन्यां नष्टायां तदन्वेषणं फाषापणन्‌ [रयत ॥ ३९ ॥

( वर्णकान्तरेण वैश्वानरहेजातकर्मोत्तरकारेत्वाधिकरणम्‌ )

एववा । वन्बानर द्रादश्चकपाट निवेपेपुत्रे जाते, इति । तत्र संदह; । किं जातमात्र, उत कृते जातकमेणीति । जातमात्र इति चरमः । समाप दि निमित्ते नेमित्तिफेन भवितव्यम । एवं भाप व्रूमः | कने नातेकमणाते । इतः । सापथ्यातु । कृते हि जातक्रमाण प्राशनं तस्य विषीयते। यादि प्राग्‌ जातकर्मण इष्टः कियते, भराश॒नकारो विष इष्यत । तत्रास्य शरीरधारणं नस्यात्‌ | अथ यदुक्तं, संप्राप्नेनि. मित्ते हि नेमित्तिन भवितव्यमिति । उच्यते । अङ्कानाुषघ।तसं- योगो निभित्ताथेः । उपघातः पुत्रजन्म, तद्धुतं निमित्तप्‌ । न तत्का- खोऽङ्कभू । तच निमित्तम । कृतेऽपि जाहकपैणि नापि । इतरस्मि न्पक्ष काल(ऽपयात्‌ । रक्षणा चास्पिन्पक्षे . स्यात्‌ । तस्माक्कृते जात- कमणीति । अथ किमन्तरदृश्ाह यस्मन्कस्मिन्वा ऽहनि, उत स्वक्षा रु हृति । किं पप्तपर । य्सिन्कस्मिन्वाऽहनीत्पेवमनियमः भातः । इतः । नियामकमव।दिति । अत्रोद्थते । पौणमास्याममा वास्यायां वा । ुतः | श्तेः। एवं हि श्रूयते। य इषया पशुना सोमेन चा यजेत, स पणमास्वामपावास्यायां वा वजेन, शति | नात्िभासे

चचनेस्य । इतर स्मिन्पक्षे क।ल [उपयातु । लक्षणारप्यास्पनपक्ते स्यातु ।

रुद्रम्‌ ॥३८॥ [ ३९ ॥ ]

एत्र वा| इतरास्मन्पक्षं कारोऽपयात्‌, रक्षणा च स्यातु । ना हं भूत सामान्य उत्पद्यत्‌, तस्या यः श्रत्यथः सच कृत्ञपि जातकर्ममि 1वदयत एवं | नात्‌. नन्तरता नेमेत्तमेिति यो बवीति तेन सामान्यवचने ववष रक्षमया स्थापितः | स।त्‌नेन्तेर्‌ जारे शकेयत्‌ पतमाचायद्धेम्‌ । ज्ञाणेका हहे प्ता| अत माह-कालोऽपेया-

१२६८ दष्टीकासाहितक्षाबरभाष्यसमेते- [अ०४१ा०६अ५०१७]

अन्यस्यां तिथावन्तर्दश्षाहे बा इ्मन्सवंण्यद्खान्युपसंहत न भवनु- याद्‌ । कां शचं च नोपसंगृहःयातु । तस्मादतीते दश्नाहे पौणमा स्याममावास्यायां बा कुयीदिति ॥ २३९ ॥ ( सोत्रामण्वादेः स्वकारकनेग्यत्वाधिकरणम्‌ ॥ १७ ॥ ) [ १७ ] परधनिनात्निसंयोगादङ्कानां मृख्पकाट- त्वम्‌ ॥ ‰०॥ पृण अग्नि चित्वा सौन्रापण्या यजेत, वाजयेयेनेष्रवा बदस्पतिसषेन यजेत, इति । अद्कप्रयोजनसंबन्ध इत्युक्तम्‌ । एतदिदार्नीं संदिष्यते । 1$ चित्तमात्रे तन्त्रमध्य एव फतेग्यष्ुते स्वकरे कतेव्यपिति । तथा वाजपेये क वृहस्पतिसव उत स्वकाल इति । पृख्यकालत्वपनयोः स्यात्‌ । कुतः । प्रपानक्ाटल्वादङ्कानाम्‌ । एका दि सालः प्रधानाना- मङ्कानां चेति व्यते । अङ्गानि तु वरिधानत्वास्रघनेनोपदिदमेरान्नेति। अग्निचनयं छता न तावत्येव स्थातव्यं, सौत्रापणीसंज्नकरोऽपरो यागः कतेच्य इति । तया वाजपेयमभिनिधरत्यं नैतावता छती स्यात्‌, बृहस्पति सवसंङ्गकं यागममिनिवैपैयेदिति ॥ ४० ॥ अपवृत्ते तु चोदना तत्सामान्यार्स्वकालि स्यात्‌ ॥ ४१॥ सि अपृक्ते यागे चोदते यरागान्तरमिदम्‌ | अपत्तिश्च सर्वेषु यागाद्ख- ष्वटृतेषु न भ्वति । न यथा भवान्मन्यते यागमात्रे निषत्त इति । कुतः । करणविभक्त्या संयोगात्‌ । बाजपेयेनेष्ट््रा-बाजपेयेन फरस्य व्यापारं कृत्वा, साद्धेन च व्यापारो गम्यते, न निरङ्गन । भवेत्तन्त्र- मध्ये प्रयोगो यादि बाजपममिनिवैत्यैतीप्पितभावो बाजपेयस्य स्यात्ततः प्रधानमात्रं वाजपेयसं् कमभि निवेरर्येति गम्येत, न स्वेवमस्ति। तस्माद्रयोक्तानि सर्वाण्यङ्खगानि कृतेत्यथः । एवं चेननिवैतते मयोगेऽति- क्रान्ते वाजपेयकाे यागः प्रयुज्यते । तस्य चोदनासापान्याज्ज्योति- देति । अनतरदृशाहेऽपि न क्रियेत, आश्नौचस्यापरिप्तमाएठत्वात्‌ । तस्माद शारोत्तरक।. खया पणम, स्याममावास्यायां वा केतव्या 1 : ।भन्ने जहाते ' इत्यनन्तरमेव करयते | निका हि पाठक्रम इतरं प।ठक्रमं बाधित्वा निविशत इति ॥ ६९ ॥ [ ४० ॥

१ ( अ० ५१ पा० > अण ३ सन्द ) ॥

[भ०४पा० ४०१] मीमांसादशचने | १२६९

्ठोमिके विध्यन्ते प्राप्ते स्वेन चोदकेन कालेन भदितन्यम्‌ । सोत्रा- मण्याथोदनाक्लामान्यादशपू्णमातकालनेपि । आह । वाजपेये हाबदि" देति वचनाध्रागमभिनिवत्योति गम्यते । अघ्रा तु नोपप्धते । तत्र चित्वेति वचनाचयनमभिनिवै्यैत्य्थः स्यातु । उच्यते । नैतदेवम्‌ । अग्नि चित्वेति हि श्रयते । अप्निं चयनेन संस्छृत्येत्यथः । अग्निरिति ज्वलनोऽभिधीयते । न तस्य स्यलस्थापनमात्रहुपक।रः । यदि स्थल. स्थिते यागो भवाति, ततश्चयनेनापेरुपकारोऽस्ति । तमभिनिगरयेति स्थलरिथतेऽप्रौ यागमभिनिर्येति गम्यते । यावत्स्यलस्थितेऽप्नी यागो न भवति। न ताबदरिश्वयनेनोपक्रियते। येनाभ्रियजभानस्योपकरोति, सोऽओेरुपक्रारो न स्यटस्थापएनमात्रम्‌ । तस्मात्तत्रापि यागमामिनिर्त्पति गम्यते ॥ ४१॥ इति श्रीशवरस्वरामिनः कृतो पमीपांसामाप्ये चतुधस्यध्यायस्य तृतीयः पादः ॥

अथ चतुर्थेऽध्याये चतुः पादः। ( र।नमूय शब्दरवाच्याना यागानामेव फलाथत्वापिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [ १] प्रकरणशृब्दसामान्यास्चोदनानामन- गर्वम्‌ ॥ १ ॥ पृण सन्त्यनुमत्यादीन्येष्टिकानि कमणि । मदलाद्यः पशवः, पवित्रा.

द्यः सोमाः, तर्मीकवरपायां हीम इत्येवमादीनि दार्विहोमिकानि। 43 नि भ्‌

तथा, पष्ठौहीं दीण्यति, राजन्यं जिनाति, शोनःरेपमारूयापयाति, अभि. षिच्यते, इति । एतेषां संनिधौ श्रूयते, राजसूयेन स्वाराज्यकपां यजेत, इति । स एष रूपवतां संनिधावरूपः शब्दः श्ूयकणः स्मर दायवाचक्रः समधिगतः | तत्र संदेहः । किः सर्वेपामनुमत्यादीनां सष्ठ

॥ ५१॥ |] इति श्री महकुमारिखरिरवितायां मीमासामाप्यत्याल्यायां दुष्टीकायां चतुधध्याये तृतीयः पादः ॥

> ् % ९ 3 प्रकरणे ‹ प्ही दीव्यति ईयेवमाद्य उत्पद्यमान एव वेमस्पामिदािगः)

१९७० दष्टीकासरहितश्रावरभाप्यसमेते-- = [अ०४पा०४अ०१.|

दायस्य राजसूयशरब्दो वाचक उत केषांचिद्राचफः केषांचिज्ञेति । किं पाठम्‌ । सर्वेषां बाच इति । इतः । प्रकरणश्षररसापान्यात्‌ । प्रक रभशभ्द्‌ः सर्वेषां समौनो राजसूयेनेति । राजा तत्र सूयते तस्पद्रान. सूयः । र्नो वा यत्नो राजसूयः । ततमकरणसंनिषधाने सति, विरे पामावे च सर्वेषां वाचको भवितुमहैति । यश्च रजम्‌ यशब्दितिस्ततः फालं भवति । तस्मात्सर्वाणि भधानानीति ॥ १॥

| ^

अपि बाऽहशमनिज्याः स्युस्ततो बिरिष्टतात्‌ ॥ २॥ सि°

अपि बेति पक्षन्यावत्तिः । या अनिञ्यास्ता अदं) यथा विदे" दमादयः । राजसूयसेज्केन यागेन स्वाराज्यं कु्यादिरमुच्यपाने यागे. नैव स्वाराज्यं साध्यते, नायागेन । अयागाथ विदेवनादयः । तस्मा- दङ्गं भवेयुरिऽ्यानां फटवीनां श्रयमाणा इति ॥ २॥

तेषां रूपवतां सरनिधाबर्पः शिष्यमाणो राजपुयशषव्द्‌; प्रकृताभिभेयकः | श्रङृतत्व- विशेषाच्च नावगम्यते रेष इमे उपात्ता नेम इति । तस्माद्ये तदमिषेयास्तेषामनेन स्वार्‌।जयं फट करप्यते, न त्वप्रा्मुत्पत्तौ फट विधीयते । क तर्हि । परामेव नियम्यते |

ननु यागप्तामानाविकरण्या्यागेम्य एव फटम्‌ । उच्यते । रानपृयशब्दः पकेनमात्रानि- धायी विशेषे स्थाप्यमानो बाध्यते | यागशन्दरस्य तु नैव बाधः । मृरूयश्च राजसूय, शब्दो जघन्यो यजिः | अनेन तावत्ततीयान्तेन फठकरणम्‌च्यते । प्रकृताश्च फटाका,. हिम इति तदमिषापित्वम्‌ । तस्मा द्राजसुयशब्दवाच्यं॑ फले विधीयते । यागशव्दोऽ- यवादः प्रत्ययाधत्वेन च।रयमुच्वारपिर्व्थः । आनन्तयाज्च र।जसूयस्व।राज्ययोरेव सेबन्धो युक्तः । राजसुयशब्दो राज्ञः सव इृ्येवमङ्गीकृत्य प्रवृत्त । राजा चास्मि. नप्रकरणे श्रूयते । तस्मात्सूयतिरषि छिन्यायेन सवत्र प्रवतेते | अथा्युतपन्नोऽशकण- न्यायेन नतरां विशेषे ॥ १ ॥

यजेतेति मावनावचनो यस्य परः श्रृतस्तस्यैव शर्या करणत।माह । इतरस्य वाकेन ब्षात्‌ । नामपदं चाऽऽख्यातानूपतारित्वाचत्ाऽऽख्यातं तत्न वतैते | आस्पातं यागे नवीति । तस्माद्रृता यापाः फले विधीयन्ते । इतरेषां केमथ्यौमिखावित्वं ऋतू पकारेण निवत्स्यति ॥ २ ॥

१ समानो राजसूयविधिः, राजा राजसूयेनेति प।* । २ ञ्वदयमिति-न देवला प्रहृतिः भ्रयोकतम्य। नाभि पत्यम्‌ इति निषेधातु रदित श्ेषः। ३ बूयात्‌- फलक्रणताभितति शेषः ।

[०४१०४०२] मीमांसाद्ने | १२७१

( विदेषनादीनां त्प्नरानसूयाङ्गताविकरणम्‌ ॥ २ ॥ ) [ २] मध्यस्थं यस्थ तन्मध्ये ॥ ३॥ पण

राजसृयेऽभिपेचनीयमध्ये, पष्ठ दीग्यति, इति विदेवनादयः समान्नाताः । ते किंमभिषेचनीयस्याद्गपत कृत्स्नस्य राजसूयस्येति संश्रयः । उच्यते । मध्याश्नानाद्भिषेचनीयस्येति । तथा, आनन्तय

मनुग्रहीष्यत इति ॥ ३ ॥ सवां वा समताचोदनातः स्यान्न हि तस्य प्रक- रणं देशाथमुच्पते मध्ये ॥ ४ ॥ सिर

सवसं चानुमत्यादीनां चोदनानापद्गं बिदेवनादि स्यात्‌ । कृतः । चोदनातः समरवात्‌ । समाना एता अनुपत्याचाश्नोदनाः । ताः सवी; फषटवत्यश मधानमृता; । सवौस्रामासां भकरणम्‌ । न द्यमिपेचनी- यस्य केबन्टस्य | फामादमिपेचनीयस्य केवलस्य । कापादाभिषेचनी- यस्य प्रप्ुबन्ति । परकरणात्सवास्ामू्‌ । प्रकरणं च क्रपाद्भीयः। तरपान्नाभिदचनीयस्य करवरस्येति । अभिषेचनीयस्य तु मध्ये स्थानं विदव्नादीनां, तत्र क्रियमाणाः सवास पकरतति ॥ ४ ॥

दिदेवनाद्ये ऽमियचनीयादू८५ समा स्नायमानाः क्रमाद्मिपेवनीयाद्कम्‌ | विरे च प्रकरणं ब्र्धीय इत्युक्तम्‌ । तमान तित्वादनारम्यम्‌ । उच्यते । प्राङता्गसबन्पेन शरयमाणा; कथंमावाकाहुवयामन्यावृत्तायां ये पदाय उपनिषतेन्ति ते सेबन्पिन्यवायेन गृह्यन्त । एते च माहेनदरस्तोत्रकालत्वादुपनिपतन्ति ५।कृताद्गभष्ये । तस्मादवान्तरप्रक. रणादमिपेचनीयाङ्गम्‌ । महाप्रकरणाद्रानपूयाङ्गम्‌ । तच दुभेटम्‌ । तस्मा द्मिेचनावा. ह्वत्वाद्विदेवनाद्‌ यस्तस्परयुक्ता इति ॥ ३ ॥

यत्रैवे त्पद्यन्ते तत्रैव प्रयोजनमपेक्षम्‌।णा रान णगृहीता निराकाड्क्षा मवन्ति | तस्माद्न्यत्रोत्पन्नानां प्रकरणात्सगथौनां ततरैगोत्प्तिदेश्े करणे प्राप्ते ‹ माहे. द्रस्य स्तोत्र प्रत्यभिषिच्यते › ईति वचनादभिपेचनायमध्ये क्रियन्ते | न चावान्तरप्र. करणेन गृष्न्ते, तयुक्तत्वाद्रानपूयेन । तस्मा द्र।जमूययुक्त। विदेवनादयः | सत्राव[- न्तरधरणे निराकृते तृतीये चिन्ता ॥ ४ ॥

१८अ०३१्‌।९ ३० ७) दत्यत्न कमप्रकरणयरवरोधे बलाजरविवेकावेप्तर इति दोषः।

१२७२ टप्टीकासहितशाबरभाध्यसमेते-- [अ०४षा०४अ०४]

८ सौम्यादनापुपसव्काठकत्वाधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [ ३ ] परकरणाविभागे च विभतिषिद्धं द्युभयमू ॥ ५ ॥ पू०

राजसूय उपसद्‌; प्रदत्य श्रूयत, पूरस्तादृपसदां साम्यन प्रचरन्ति, अन्तरा त्वा्ूण, उपरिष्टादवष्णवेन) इति । तत्र सेदरहः । किमुपसदङ्ग सोम्पादय उत्त उपसत्काल। इति । उपसदङ्कमिंति वृपः । कुतः । उप्सत्संयोगस्य श्रतत्वातु । कारुविधा सति रक्षणा स्यात्‌ | तस्मादुपसदङ्कमिति । ननु कालवदङ्कः भविष्यति । षया सत्य॒भयम- नुश्रधेत । उपसस्स योगश्च । पुरस्तादिति च कालाभिधानम्‌ । उपस. च्छन्दसंयोगादुपसदद्गःता यविष्यति । पुरर्ताच्छब्दसामथ्याच पूर्वा देष प्रयोग इति । उच्यते । बिपरतिपिद्धं ह्यभयं, न शक्रोरयुपसदापि त्येष शब्दः सोम्यादा विशषटमेकारिमन्वाक्ये, पृ्रादश्च । भिद्ेतदि तथा वाक्यम्‌ । तस्मान्न कारब्रदङ्घू ॥ ५॥

अपिवा कालमात्रं स्यादद्रनाद्विेषस्य ॥६॥ स्ि°

अपि वेति पक्षव्याष्ातिः। कालमात्रं स्यातु । नाङ्गप्रयोजनसबन्धः । कुतः | अदशनाद्विशेषस्य । नान्धः कालामिधानेरस्य कथिद्विशेषो लक््यते, आग्रिपारुतादृध्वेमनुयानेश्चरन्ति, इत्यवमादिभिः | अत्रापे हि सौम्यादयो विहिताः) उपतदोऽपि । इदमानुपृ्भमरिहितं तद्विषी- यते । तस्मार्कारमात्रमिते ॥ ६ ॥

( आमनहोमागे] प्म्रहण। यद्ग पिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

४ | एलपदेक्तहेतुखादितरस्य भधनं स्यात्‌ ॥ ७ ॥ त्ति

ग्द स्ह नदपदग्रामकमि इति । तज्राऽऽपनदमा।

सौम्येनेति ततया नदद्यादपप्दाम।प पप्ठयन्तत्वात्यरान्यसव्‌ रम्थत तम्य प्रात । तस्मादङ्गाङ्किपेबन्पः । काटवदङ्क भविष्यर।(त--अन्तण।त(मेप्रायश्चोद्यति । यथे. वोपपतद्‌ः श्रुतास्तथेव प्रस्ताच्छब्दः चष ्रपिपाद्यपि । तस्मात्तेन प्रतिपादिते काले काटा; सबन्धः । भङ्गा ्िसबन्धस्य प्रयोजनवत्वादितरोऽधप्रात्ादुयवाद्‌ः ॥ ५ ॥

[3 ( <^

उसद्यमानान्येतैतान्यवगत्पाराथ्यानि { यत्पृनस्।रणं ततकालाचमितर्यावग, तत्वात्‌ ॥ ६ ॥

इ, + क _ च विर क । ९१ ल [+ न [व

विङृतिषयुपकाराकःरृक्षिण क्ल6।पकार्‌(न्पद्यानुमतितटक्तितपरापणेन मृह््‌।ति ।

१ भुमितलक्षितप्रापणेन गृह्ुति, दति कचिदुपलस्यते ।

(अ०४१।०४अ ०६] मीमांसादशचने | १२७३

श्रूयन्ते, आमनमस्यामनस्य देवा इति तिस्र भहतीज्ञहोतिः इति । अत्र स्दृहः । फं सपपधरानमूता आमनदोमाः सग्रदणीष्टवाः उताङ्खः तस्या इति । कि प्र्प्‌ । समप्रधानमूता इति । कुतः तुरपदेतुत्वादितरस्य । तुर्यं दि यजिपच्वम्‌। नन्त्रफरा होमाः । उच्यते । ग्रामकाम इत्येव नुषञ्यते ! ठस्मात्समपरधानभूना इति । एवं प्राते बरपः। फलबद्रोक्तहेतुत्यादितरस्य प्रानं स्यात्‌ | न चेतद्रित, समपरधान- भूता दमा इष्टयत्ति । फलबरद्धयफलस्य प्रधानम्‌ । फलगती चेष्टिः । अफला रोमा; । ननूक्त पनुपङ्ग। भविष्यानि । उच्यते । नानुषङ्गः मा्नोति । कुतः । व्यवायात्‌ । तदुक्तं, व्यययान्नानुषन्येतेति । कन व्यत्रायः । प्रिधिमन्परः-उग्रोऽस्वुग्रस्त्वं देवष्वध्युग्रोऽदं सजातेषु भूयासं प्रियः सनातानापू्रत्ता वसुवित्‌, इत्येबपादमिः । एताननुक्रम्यः आमनमस्यामनस्य देवा इति तिस आहूत।जुहातात्यामनान्ति । तस्मा त्ताग्रहण्या अङ्कमारनहमा इति ॥ ७ ॥ ( दभिग्रहम्य निल्त्तराग्रिकररणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ५ | दधिग्रहो नमिर्तिकः श्रतिसंयोगात्‌ ॥ ८ ॥ प° ज्योनिषटमेश्रूयते-यां वै कोतिदध्वयुश्च यजमानश्च देवतामन्तरि- तस्तस्या आथेत) यतलमानापत्यं दधिग्रहं शाति, त्रमयत्यवनामिति । तजर सदेहः । रः नित्यो दधिग्रह उतत नेमित्तकर इति । किं पाप्म । तस्माजिर।कः दती मुता पत्यमि स्वसेनिघाने नवद््ोपकागानामनहीौमान्‌ गृह्णाति । अतस्ते ए्कूफला इति कि समप्रधानभूता आपनदोमा इति, गिः फदवन्त इत्यथः | यथ।ऽऽप्ेवादुौनामेकश्रयोगवचनग्रहणःत्पमपघानना नेवमेषाम्‌ । तुर्यं हि यजिमर्तव) यदि पमुस्कारकमं स्यात्ततः फठं न कट्प्यत।पि । यागास्तवेते । तस्मादेतेम्यः फट करेप्यते | एवै आति ब्रूमः | प्र्नरङ्गयेदपूत सममित्वाहिकते, तद्पु्वममि प्रबध्यत एवा 55- का्वाय।मन्ध्ावृत्तायःमसेबद्धः पदेव्यवहितमपि । जामनहोभानां च विद्यते प्राकृतैः तबन्व्‌ः | । यत्मयाजानां पुरस्ताञ्न॒हुयात्‌) बहिरात्पानं एनातानां दध्यात्‌, स्नु याजानामुपरिष्टत्छम दयेकमपक्रामत्‌, इत्यवे पर्‌।मृप्यमाणाः सेबन्धिपरम्यवायेन म्रहीप्यन्ते ॥ ५ ॥ [८॥ ९॥ १० ॥ |

१(अ० २ प्राच १ अ० १२२५ ८९}। १६०

१२७४ दुप्टीकासदहितक्षाबरभाध्यसमेते-- [अ०४पा०४अ०९]

दधिग्रहो मैमिष्तिकः स्यात्‌ । श्रुतिसंयोगात्‌ । देवतान्तराये निमित्ते

श्रयते । न च निस्योऽन्तरायः । तस्माननमित्तिक इति ॥ ८ ॥ नित्यश्च ज्येष्ठशब्दात्‌ ॥ ९ ॥

यदुक्त, नेमित्तिक हति तद्गते, कितु नित्यश्च । कुतः । च्येष्ठः शब्दात्‌ । ज्येष्ठशब्दरो मवति, ज्येष्ठो वा एष ग्रहाणां य॑स्थेष शृते, उयेषठयमेव गच्छतीति । ज्येष्शषब्दश्च माधान्ये प्राथम्ये वा स्यात्‌ । नेष भथमो न प्रधानम्‌ ` यद्वि नित्यः) एवं प्रशस्यत्वादुपपश्रते ¦ न जातु चाचरं परशंसन्ति । तस्मानित्यथ नेमित्तेङश्चेति विनाऽपि निमित्तेन ग्रहीतर्प्रो निमित्तनापि पुनरित्ति॥९॥

सावरूप्पाचच ॥ १०॥

सबैरूपत। च श्रूयते । सर्वेषां वैतदेवानां रूपं यदेष प्रहे यस्थैष गर्ते सवीण्ययेनं रूपाणि पशूनापतिषटन्ते, इति । न हि देदतारूप- मस्परार् वि{चदन्यत्पत्य्षम्‌, अर्प्दतो निरयन्वातुः तस्मादपि नित्यश्च नैमित्तिकश्चति ॥ १० ॥

[ज प्‌ ४9 धे, ष थ नना वा स्पादस्धवदस्तय।ः कमणप्रसवन्धा- दङ्किताच्चान्तरायस्य॥ ११॥ स्ि°

यदुक्तं नित्यो नेमित्तिकश्ेति । त नित्य एव स्यातु | जेष शब्दात्सामैरूप्याच्च । यदुक्तं, देवतान्तराये निमित्ते श्रूयत इति । न देवतान्तरायो निमित्तत्वेन गम्यते । तयोरध्वयुयजमानयोः कमभण्य न्तरायेण संबन्धात्‌ । न हेत्चृयतेऽभ्वयुणा देबताऽन्तरितव्या यन मानेन वेत्ति । अनित्य) हि अन्तरायः । न चेवशन्दोऽस्ति, अन्तराये सति दधिग्रह ग्रहीतव्य इति । विमेव सयागेन दधिग्रहस्य ग्रहणं, अन्तरायसमाधानं स्वस्य प्रयोजनमिति । तदेतन्नित्यवद्र हणम्‌, अनित्यं मयोजनप्र्‌ । निर्यं गृणीयादनित्यमन्तर।यं सपाधातुपिति नाबकृखते ।

[+

तत प्रय।जनऽनत्यरवाद्रदण। नत्यव्र्द्ातबाव्यिते | अपवादत्वतुन

नित्य एव स्यात्‌ । कुतः । निमित्तपतयागामावात्‌ । सष्ठम्या हि निमित्तमुच्यते । यदृवततेत्‌ वा यदिष्व्देन वा | हृह स्वेषामश्रवणम्‌ । अत आह-न चैवंशब्दोऽस्ति

९

1 1 भित्तं प्रातपादयत्ते॥। त । (मत्त उ"1[त्।मापृवमव | अत्‌। य्द्‌। उ्या। तटामस्तदा

१ ग्रदूधग्रह्‌ दति भ्ीपिकायां पाठः । २ असबन्धादित्ति पा ।

[म०४१।०१अ ०१ मीमांसादरषैने । १२७५

बाध्यते | न हि तदन्तरायं समाघात शृते । अन्यदेव भयोजनपस्या- स्तीति भशचंसित॒ममिधीयते दधिग्रहस्य तु सोमाङ्कतैव प्रयोजनमिति । भङ्किस्वाचान्तरायस्य । भङ्की चान्तरायः-- अनित्यो नित्यपरकंसार्थ संकीर्त्यते । तस्पान्नेष दोषः | नित्य पव दधिग्रह इति ॥ ११॥ ( वैशय नेष्टमित्तिकत्वाधिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ ) [ ६ | वेश्वानरश्च नियः स्याननिव्यैः समान- सर१त्वात्‌ ॥ १२॥ पृण

अस्त्यग्निः, य एवं द्िद्रानभ्ं चिनुते, इति । तत्र श्रूयते, योवै संवत्सरशरस्यपभत्वाऽधिं चिनुत, यथा सामिगर्मो विपद्यते ताह्मोव तदाततिमाच्छैत्‌ । बै्वानरं द्वादशकपालं पुरम्ताजिवेेत्‌ । संवत्सरो वाऽप्निैश्वानरो यथा संबस्सरमाप्वा काल आगते हि जायते। एवमेव संबरसरमाप्त्वा काल आगतेऽग्निं चिनुते। नाऽऽिमाच्छेद्रेति । एषा दाः मिया तनुरयदवानरः । मियामेवास्य तनृपवरुन्धे, इति । तत्र संदेहः । क नित्यो वैश्वानरोऽथ नैमित्तिकं इति! कि प्रासम्‌ । अत्रापि नित्य एव, अर्थवाद उसू्यस्य संवल्मराभरणेन कृतो दोषो वैष्वानरेण विहन्यत इति । नितयैश्वास्य समानदरूयत्वं भवति । अीण्येतानि दवीं पवन्ति । त्रय दमे रोका एषां रोकानामारोद्य येति, खोकानां हविषां सापान्यं नास्ति । यदि यथा छोक्रा नित्या स्य एवमिमानि हवींषि नित्यानि त्रीणि | एवं लकरः सैम्नवो घटते । तस्पान्नित्यो धैष्दानर इनि ॥ १२॥

पक्षे वोत्पन्संयोगात्‌ ॥ १३ ॥ सि° उत्पन्नस्य निमित्त उख्य।भरणे, निधौतिन संयोगः । नासंयुक्तस्या त्पन्नस्य दोपनिर्यातप्रयोजनता । तस्मादिह न दधिग्रहवद्विरोधोऽस्ति। तेन ना्ेवादो, नैमित्तिक इति । अय यदुक्त, खोकेः समानसंरूयसवं निच्यरव उपपद्यते, नान्यथेति । तत्र नूपः । त्रिरबाह्टाकःनां हविषां च सापान्यादर्थबादो मदिष्यतीति ॥ १३ ॥

।

¢ ®

निमित्तस्य कियमानत्वाद्हणम्‌ । अनित्यस्य च।न्तरायस्यथनेति पुवेनुत्तरेण न पेनध्यते । चेदम्वेचनमस्ति, अन्तरायः कायै इति । येन कम गृह्यत, तच्चोभधमपि नास्तीत्युक्तः

न मे ॥ ६१॥[ १२॥ !६॥ 1४ ॥ !५॥ !६॥१७॥१८॥]

भ

१२७९ टुष्टीकासहितक्षाबरभाष्यसपरते-- [अ०४पा०४अ०७]

( षष्ठचाश्वित्नैमित्तिकत्वाधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[ ७ ] पट्‌चितिः पूवत्वात्‌ ॥ १४॥ प° अस्त्य्निः, य एवं चिद्रानश्चिं चिनुते, इति । तत्र श्रूयते, सेव- र्सरोवा एनं प्रतिष्ठायै नुदति योऽग्रि चित्वा न प्रतितिष्ठति । पञ्च पू्वाधितयो भवन्ति । अथ षष चितिं चिनुते, इति । तत्र सदेहः । क योऽयं नित्य पूवापर स एवायं षटूनितिक उच्यते, उतिकवि-

= च [र

तिक नेपित्तिक इति । कि प्राप्‌ । तस्मिन्नेव नित्येऽभरी पष्ठी चिति रेषा विधीयते । नित्यायामेव पष्टचामेषोऽयेवाद; । योऽपि न भ्रति. छाः, सोऽप्यनया पट्च चित्या प्रतिषटातुमर्ह्तीति चितिप्रशंसा । फिपयेयेवे वण्यते । पष्टान्दभ्रत्रणात्‌ 1 षण्णां हहे पूरणी षष्ठी| एकस्यां दि :चितौ षष्ठजव्द न सामञ्जस्येन स्यात्‌ । तरमातु षद्चिः

तिक्रोःग्रिनिरय इति ॥ १४॥ ताश्च नुस्यसुर्पानात्‌ ॥ १५ ॥

तामि पू्रौमभिरस्यार्तुर्यवत्मरसंख्यानं भवति । कथम्‌ । इये वाव प्रथमा चित्तिः, ओषधयः परीपम्‌ । अन्तरीक्षं वाव द्वितीया चितिः, वयांसि पुरीषम्‌ । असौ वाव तृतीया चितिः) नक्षत्राणि पुरी. मू । यज्ञ वाव चतुथं चित्तिः, दक्षिणा पुरीषम्‌ । यजमानो दाव पश्चपी चितिः, प्रज; पुरीपम्‌ । सरत्सरो वाच षष्ठी चितिः) ऋतव पुरौपामति । तुरथानां च तरयवदनुक्रमणं मवति । यथा, देवा ऋषय गन्धवास्तेऽन्यत्‌ आसन्‌ । असुरा रक्षसि पिदाचाः; तेऽन्यतत आस न्निति | तुरयवचापृषां चित्तीनापनुक्रपणपनमा षष्ट्या । तस्पादेतया तत्तुस्यया भवितव्यम्‌ । यदि च यस्मिन्नेव कण तास्तरिमनेवेषा, तत॒ एतामिस्तरया । तस्मादपि स एव॒ नित्योऽत्निः पटूचित्तिक

इति ॥ १५ ॥ र ० अशवाद्‌।पपत्तेश्च ॥ १६ ॥ अर्थवाद भवति, पदूवितयो मवन्ि, पटू पुरीषाणि, तानि द्रादश्र सपन्ते, द्रदक्च मासाः सेवत्सरः, संतरत्तर एव प्रतितिष्ठु।ति। तदेकवि.तेकेऽप्रो न सामञ्जस्येन वचनं भवति । तस्मान्नित्य एव षटूचिनिकः ॥ १६ ॥

| अ०४१।०४अ०८] मीमांसादकरने । १२७७ एकचितिप। स्यादपवृक्ते हि चो यते निमित्तेन ॥१७॥ सि °

[कक ५ [ज्‌ „3

एफतितिव। नेमित्तिकः स्मात्‌ । कुतः । अपटक्ते हि या चोदते, अप्रर्ष्टिया निमित्तेन । यो न प्रतितिष्ठते तस्यैषा चितिरु च्यते नेमित्तिकी । सान नित्या भवितुमदैति । अपि चापटृक्ते यागे चोदयते सा, न दतैमाने मवितुमहैति । ननु चिर्वेति चयने निरते, यागे । उच्यते । नेतत्पदरारये निवत्ते चित्वेति । फं तहिं | बाक्यार्ये | अर्थं चित्वेति, अदशयनेनाभमाभिनिव॑त्यीति । दते च यागे चयनेना. प्रेरयं निवातो भवति, नान्यथा । पष्ठीशन्द्श्च, पञ्च पू्बाधितय उक्तास्ता अपक्ष्यादकरिपप्यत्‌ । तरमाद्िटत्ते याग इृव्युरयते | तरम टचनदेकाचितिर्रैः॥ {७ ॥

विभरतिपेधात्ताभिः समानसंस्ययम्‌ ॥ १८ ॥ दरयो; सूत्रयोरिदमुत्तरं, नाभिश्च तुरयसरूयानात्‌, अथ॑वादौपपत्त

। ताभि नित्यमि; समानरःस्यत्वं भविष्यति । अथवाद्थोपव- त्स्यते । पञ्च पृव्राधितयो भवन्ति, याभरसों चितिभिने प्रतितिष्ठति, अयेयं पष्ठी प्रतिष्ठायीमिति । रताश्च सपुरीपा अपेक्ष्य द्राद्‌शसेन संस्तवो भविष्यति । विपततिपेधादेकस्य पटृसंख्याया द्रदरश्संल्या- या्रेति । अतुट्यानापपि ह्स्यवदनुक्रप्रणं मवति । यथा, देवा मनुष्याः पितरस्तेऽन्यन आसन्निति ॥ १८ ॥

( पिण्डपितय््य दुटचनङ्गत्वावकरणम्‌ ॥ ८ ॥ ) [८] पितुयज्ञः स्वका ठत्वादनङ्ग स्यात्‌ ॥ १९ ॥ सि”

अस्ति, आमावार्ये कमणि पितुयज्न; । अमावास्यायामपराह्वे पिण्ड. पित्यज्नन चरन्ति, इति । तत्र सृश्षयः । किपामावास्यस्य क्मेणः 1पण्डापतयन्नाऽङ्ग मतानङ्गः पातं । ।क प्राप्न । अङ्गः } फटव्ररमनधाना नष्वयगचनाच्च । आह । ननु फलब्रत्संनिधावफटं तदङ्खः भवति । फलपर्चेदं क्रस्प्येत स्वर्गेणेति । उञ्यते । सत्यम्‌ । अमावास्ययेक वाक्यत्वान्न शक्यः स्वगे; कल्पयितुमिति । आह । काटवरचनत्वान्न

॥)। ष ट

अपमावास्यायामपर्‌।ह्‌ ।तेः पामःना।चकरण्य तन्कादवचनत्त उपपद्यत | इतरथाञऽमां वा स्य।्रब्ट्‌नाऽस्ग्रेयाद्‌।न्यच्यरन्‌ । तषामद्धत्वन । पण्डापनुयज्ञा ।क्च[यत । तत्यापरा, हुक ईत्यनन्‌ हरम मामानापिन्छर०च् केटश्षम।प स्यात्‌ | दष्टा चय कपना |

१९७८ दष्टीकासहितश्चाबरभाप्यसमेते-- [ अ०४प१।०४अ०८]

कृर्यगेकवाक्यतवं संभवतीति । उच्यते । लक्षगयाऽपि तावत्कमैक- घाक्यता संभवति । स्वर्ग क्सपे न रक्षणा, न श्रुतिः) एवे चाऽऽमनन्ति, यत्पितृभ्यः पूर्दः करोति, पितृभ्य एतथ्ग निष्कीय यजानो देवेभ्यः भतनुते) इति । अमावास्यां प्रति निष्केतु मतानितु च श्रूयते । तस्मात्तद- छःभूतमिति ।

एवे प्रते व्रूमः । पितृय्नः स्वक्ालत्वादनङ्ग स्याद्‌ । अनङ्कभूतः पिण्डपितृयन्नः । करमात्‌ । स्वकालत्वात्‌ | स्वक्षब्दामिदहिनेन काटेनास्य संबन्धो, न कमणा लक्षितेनेति । यथा द्पूणेमासाभ्पामिष्टा सोमेन यजेतेति । यथा, पुरस्तादुपसदां सौम्येन चरन्तीति । अचर काट एवायं मरुः शब्दो न करमणि । कपैणि लक्षणा । श्रुतिश्च लक्षणाया वरी. यसी । योक्त लक्षणया कम॑कवाक्यता भविष्यतीति । तच्च न । कस्मात्‌ । अनुवादे हि लक्षणा न्याय्या, न विषौ । विपिश्ायम्‌ । तस्ान्नामावास्याकथेणा संवन्धः | एकरिमन्काले द्रे कर्मणी परम्परेणा- संब्रद्धे इति ॥ ६९ ॥

तुल्यवच प्रसंख्यानात्‌ ॥ २० ॥

तुरपवच्चान्थिः प्रधानैः प्रसख्यायते । चतारो वै महायज्ञाः-- अरित्र दभ्पूणंमासो, उयोहि्टोमः, पिण्डपितृयङ्ग इति । महाय स्तुरयवत्परः ख्यायते । काऽस्य पहायज्ञता स्यादन्तः फटवत्तायाः । तस्मादनङ्कप्‌ ॥ २० ॥

प्रतिषिद्धे च दनात्‌ ॥ २१॥

इतथानङ्गम्‌ । प्रतिषिद्धे यामाबास्ये पिण्डपितृय्गं द्यति । पौणे. मासोमेच यजत श्चातृन्यवान्‌) नामावास्यां) त्वा भ्रातृग्यममावास्यया यनेत, पिण्डवितयङ्गेनेवामावास्पायां मीणानि, इति । भसत्यापमावाः स्यायां पिण्डपितृयज्ञं दश्च॑यति ! तदनङ्कत्व उपपद्यते । तरमादपि नाङ्गं पिण्डपितृयज्ञ इति ।

पि पयोजनं चिन्तायाः । यदि पौणपास्यापाधानं, ततोऽनन्तरा- यापपावास्यायां न करियते, यया पूवेपरक्षः । यथां तरिं सिद्धान्तस्तथा कतेर्यः । इदुमप्रं प्रयोजनम्‌ । कुण्डपायिनामयने, मासमभिषत्र जुहोति, मासं दरपूणेमासाभ्यां यजतेति, यथा पैः पक्षप्तया करमव्यः पिण्ड

५ न

त स्मादुमावास्यायां निमित्त फलाय कमं विषीयते ॥ १९ ॥ [२० ॥२१॥ ]

[ अ०धपा०४अ०९ मौमांसादृ्ने । १२७९ पितृयङ्ग; । यथा सिद्धान्तस्तथा न फतैव्य इति | इलोकपप्युदाहरम्ति- आधानं पर्णमास्यां वेदूर्त्त दे करिष्यते । अनङ्गः पितुयज्ञधेरपत्रे च न करिष्यते, इति ॥ २१ ॥ (रशना युपाद्घत्‌।धिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ९] प््ङ्ग रशना स्पात्दागमे विधानात्‌ ॥ २२॥ पू ज्योतिष्टोमे श्रूयते, आन्विनं ग्रहं गृत्वा जदता युपे परेदी- याऽयं सवनीय पशयुभुपकरोति, इति । तेत्र संशयः । घ प्वङ्ग रना, उत यूपाङ्गमिति । कि पराप्म्‌ । पन्व्गम्‌ । कुतः | तदागमे विधा- नात्‌ । पहवागमे हि विधीयते । पशुनाऽस्याः सेवन्ध उत्पत्ति वाक्ये श्रूयते, परिव्याणं कृत्वोपाक्रोति पश्र नान्पथेति ¦ एवं श्रति-

# ~) कक ०5

भेवति । कालवन लक्षणा स्यात्‌ । परिव्पाणेन्‌ कलो लक्ष्येतेति ॥ २२॥

8

^ त्रिवृता युपे परिवीय ' इव्यनेन प्रिन्याणं विर्षीयते, ‰क्यान्तरेण प्रात्वात्‌ | पारेम्याणनास्ेशस्य काटटक्षणायमृच्वाय॑त्‌ दति चत्‌ । तत्त । ठक्षणामयादेव | ‰ तरि । आेशरशनय।: सनन्धऽनन क्रियते) तत्र च प्रथ] ननञ्ात्‌। आपनेयस्य रशना तदथा | त्य रि स्ाऽनपक्रमणदवारेणोपकयेति | ननु पशोरन्याऽनपक्रमणाये विद्यत एव| उच्यते | यथा सूपाभया रशनाया मवति प्मुच्चय एवमिहापीति | ननु दवितीयानप- एत्वरा्युपस्य रशना तदर्येति । उच्यते ] इनरत्रप्याप्नयमिति द्विताया वियत्‌ एव्‌ । अयव्‌( प(रव्याणस्य युपमिति द्वितीया ताद्ध्माह्‌ ने रश्चनायाः | आह्‌ | प्रिव्याणा त्वाद्र शनाऽपि सृपायौ | उच्यते | रशनायाः पश्नपक्रमणेन्‌ प्रयोजनेवत्व्ारिम्याण मन्यमान तद्‌) साम परिव्थाणेन जन्यते रशनाय।; | ननु परिच्याणमपि वृ तादृथ्भनाधतेत्‌-- रशना तदत | उच्यते | सप्रथाधमेतत्‌ | यदिवा प्द्यणायौ रशना यूपाथ | जथवा तिप्रोते तद्वद्‌ | परन्याणं पश्च) युषश्च पर्वाणस्याऽ5, थारा प्रतिपद्यमानः प्रधमः तेतर र युक्तमिति) रशना पनपक्रमणेन प्रयोजन । परिव्याणमपि तद्म । यूपोऽप्यायारता प्रतिपद्यमानो रशनाय॑तां प्र तिषल्म्यते । भौ युपे या दतीया प्ता समपय छक्षथिष्यति | साभार्‌ता च प्रतिपद्यमानस्य तादृ प्रसङ्गा. दविप्यति ॥ ९९ ॥

१ वृत्ते दर--दर्गेष्टिसस्व एवेत्यथः । एवं च पाप्मास्याम्नावाने द्वादु्रानिषु पवमान निव।पपक्षे चग्रिमामाबस्यायां प्रणेमासोपक्रमिकाया दरयषटिरभावान्न पिण्डपितृयज्ञानुषटानं पवपक्षे, इति मावः । २ वाक्यान्तरणेति--" भधिनं ब्रं गरदीरोपनिच्कम्य य पटिम्ययति ` इति सवनयसनि पिपरहितिनर्यधेः।

१२८० टष्ठीकासारितशचावरभाप्यसमेते-- [५०४१०४अ०१०]

पाङ्ग वा तत्संस्कारात्‌ ॥ ५३॥ सिण

ज्योतिष्टोमे प्रत्यक्षो हि युपस्य संस्कारः । रक्ना हियाच यावत्तं च द्रदिक्नो मात्रं युपस्य सेजनयति, द्रदिक्ना च प्रयोजनं य॒स्य । तस्माद्यपस्येच द्रदिश्ने रशना स्यात्‌ | द्वितीया च विभक्तिस्त. त्थाधान्य एव भव्ति । रश्षनायां च तृतीया । त॒तीया च गुणत्ये तस्याः । तस्पराच्रूपाङ्गम्‌ । यत्त-तदागमे विधानादिच्युक्तं, ततपरिहतं व्यम्‌ । उच्यते । तदागमे विधानं वक्यादं ; द्वितीया च विभक्तिः श्रुतिः मत्यक्ं च, वाक्ये बाधेयातामिति । यत्त लक्षणेति । श्रुत्यसेमवे लक्ष णाऽपि न्याय्यैव॥ २३॥

अथवादश्च तदथवत्‌ ॥ २४॥

एवं च मन्तरायेवादोऽयवान्‌ भविष्परति।

युता सवासाः परिवीत आगात्स उ श्रयान्मवरति जायमानः ।

त धौरासः कदय उन्नयन्ति स्वाध्यो पनमा देवयन्तः ॥ इति ।

तस्पाद्यपाङ्घं रशनेति । † प्रयाजनं चिन्तायाः । अग्रं भ्यते, एकयूप एकादश परावो नियोञ्या इति । प्रतिपशु रशना कार्या याद पर्वः पक्षः । सिद्धान्ते द्ररशनन्यमेव । श्छोकमप्युदाहरन्ति-

पश्वङ्गः रशना चेययेकरिमन्बरहुन्‌ नियुञ्ज।त ।

मरतिपशु रशना कायो यूप चेद्ैरश्न्यं स्यात्‌ । ३१ ॥ २४॥

( स्वरा; परयद्गत्वा) केरणम्‌ {०॥ ) [ १० | स्वरुश्वाप्येकदेशतात्‌ ॥ २५ ॥ प°

आस्त ज्योतिष्टोमे पृ्ुरग्रापोमीयः सोमाद्भमूता, यो दी(न्षतो यद्‌ £ त्रिवृता यूपे परिवीय ! इतीप्तिततसत्वादयू (थ तदथा रशना | ननु परन्याणस्य यपप्‌र्‌। [ताया । तच।न्‌यत | पर्‌विरप्‌ 14) उप कए्णत्य न रश्नाया; | न चाथािपतोपकरणन रशना) परिम्याणन तु रदान5ऽक्िप्थने । तत्र यदि वाऽनेन व. हिते तदन्ते तेन वेदं, नाल्रामिनिवेशः । सवया युपाय राना । एकयूप एक।दृश

न पशवो नियोज्या इति प्रतिप रक्षन काया । यथा पृते; पहः । [> ( जे व = श्च ष ° ® धिप [1 सिद्धान्ते दरशन्यमेवेव्यतत्प्रयोजन नेच्छनेत | प्श्वथाऽप्यसंनिषत्योपक।रःष- युपे क्रियमाभकैवोषकरियति 1 यथा प्रयान।ः स्ङृत्छृताः | अतः पशद्रयेऽपि पैर. म्यम्‌ । एतदप्ययुक्तम्‌ । पश्वथ।ऽपि सत्यनयक्रमण कुती पशोः सनिपत्योपकरो(ति । यथ। युपे द्वितीया रशना प्तमुच्धीयत एवं पशावपि समच्चेप्यते । त्मादुक्तेदं

परणसरम 1 २९१ ६२९ ५५ \ २९) २७१२८ १२९१) ३०)

८अ०४षा०४म०१०] मौमासदर्ने । १२८१

प्रीषोमीयं पशुपालमते, इति । तत्र श्रूयते । स्वरुणा स्वधितिना वा पश्चमनक्तति । तत्र संदेहः । कं युपाङ्कुं स्वरुरुत प्रववङ्कामाते । यक्तम्‌ । युाङ्गपिति ब्रूपः । कुतः । एकदेशररगात्‌ । एकदेशः स्वरु यूपस्येति श्रुयते । मूप्य स्वरं करोति, इति । स्वरुमन्तं यूपं कुया दित्यथेः । एवं स यूपो भवतीति | यथा चषारपर्‌ ॥ २५॥ निष्कथश्च तदङ्गवत्‌ ॥ २६ ॥ युपाङ्कमिव रवरे निष््रयवादो दकंयति । अपश्यन्‌ हर्मवै परा ऋषयो ये यूपं प्रापयन्ति, संभञ्य सचंते मन्यन्ते, यद्गवेशसाय वा दद्‌ कर्मति, ते प्रस्तरं सरुचा निष्त्रयमपद्यन्‌, युपस्य स्वरुप. यङ्वेश्चसायेति, निष्करयश्चनणात्तदङ्घता विज्नायते । तस्पाध्पाङ्ग- मिति ॥ २६॥ प्ख वाऽधकर्मत्वात्‌ ॥ २७ ॥ सि पश्यङ्ग वा । तस्य ञ्जनायन स््ररणा प्रयाजनम्‌ । तथाहि श्रूयते । स्वरुणा पञ्युमनक्तीति । तदज्ञनं परशोः, स्वरारत्पात्ति मया जपति । याद्‌ तद्यं एषः ्वरुस्तता दृ प्रयोजनम्‌ । अथ युपायः, अदृष्टं ्रय।जनं ततः $रप्यम्‌ । तस्मात्पदवद्गमिति ॥ २७ ॥ भक्त्या निष्कपवादः स्यात्‌ ॥ २८ ॥

फया भक्त्या । प्येमाह्‌ । यूपः किलाग्रो भकष्न्यः । यतस्वरुः भक्ष्यते । तेन यूपः पक्षिप्यत्त इति । स एष्‌ निष्क्रय इव॒ भवाति । अनया भक्त्या स्तुतिरेति । किं भवति प्रयोजन । एकयूप एकाद्श्र पव यद्‌ा नियुन्यन्ते, तदक॑स्येव पश्नोः समञ्चनं पूथैसिन्पक्े । सवपा सिद्धान्ते । शोकश्च भवति- स्वरेषुपाङ्गापिति चेदेकस्यैव समञ्जनम्‌ । अह नामफयूपत्वे सर्वेषां तु समञ्जनम्‌ । इति ॥ २८ ॥

॥ ३१॥३२॥ ३६ ॥ ६४॥३५॥॥ ६१॥ ६७॥३८॥६९॥ ]

१ एकश्येभ पशोरिति-स्वरोयृपाहगतपव्पक्े ' वरणा पञमनक्ति › इ्यस्मिन्वाकये स्वरप्र तिपह्यथतया पश्वज्ञनविधानात्‌ , पश्ोधोपादेयत्येन विष ५ तस्तल्यत्वादकपश्चज्ननेनापि स्वरंग्रतिपत्ति- सिद्धिरिति भाषः । २ प्ेषामिति-रिद्धान्ते च स्वषकरणकाडन्य पश्रस कारकतया अ्रहूकत्वन्यायेन संस्का्यस्य परशोरविव्षितसल्यत्ेन स्वेषमञ्जनं किष्यतत भावः।

१५१

१२८२

दष्टीकासहितक्षाबरमाप्यसमेते-- [अ०१पा०४अ०११ )

( आघारादीनामङ्गतािकरणम्‌ ॥ ११ ॥) [ ११} दर्शपु्णमासयोरिज्याः भधानान्पविशे षात्‌ ॥ २९ ॥ पूण

स्तो दशपूणेमासौ । तत्न श्रूयन्ते, आप्रेयाद्मीषोमीयोपाश षनेन्रा. मरपांनाय्ययागाः । तथा) आघ।रावाज्यमामौ) भयाजानुयाजाः, पल्नी- संयाजः, सपिषटयजुः, स्विष्टकृदिति । तत्र सदेहः । फिं सर्वे यागाः मधानमूता उत केचिद्णभूना इति । करं पप्पू । दशचेपूणेपासयोयां वत्य इज्यारताः सबा; प्रधानमृता ईति । यजेत स्वगकाप इत्यविशेषेण यागेभ्यः फ श्रूयते । फलवच्च भधानम्‌ । सर्वे चापी यागाः। तस्मात्सर्वे प्रधानभूता इति ॥ २९॥

अपि वाऽङ्ानि कानिचियेषङ्गत्वेन संस्तुतिः सामान्यो ह्यमिरस्तवः ॥ ३० ॥ सिण

अपिवा कानिचिदङ्घानि भवेयुः | कानि पुनस्तानि । येषवङ्गत्वेन दस्तुतिः । यया, अभीषू वा एतो यज्गस्य यदाप्ररौ, चक्षुषी बा एतौ य्गम्य यदाञ्यमागे। ¦ यत्रयाजानुयाजाश्नेज्यन्ते वम ॑वा एतच्रज्गस्य क्रियत, वभ॑॑चा यजमानस्य चातृव्यस्वाभिमूत्ये, इति । अभीषू रथस्याङ्गं, चक्षुष्‌ चक्षुप्मतः) बं बमेवतः । सामान्यो ह्यमिसंस्तवो युक्तः । यद्‌ चाद्खानि तानि संस्तुतानि, ततः संस्तवोऽथवान्‌ भवति । तरपादद्धसंस्तुतान्यङ्गान।ते ॥ ३० ॥

तथा चान्याथदशंनम्‌ ॥ ३१ ॥

एतच च दरव(जन्ययदत्रनमुषपन्ने भक्रात | प्रयाज प्राज्ञं ष्ण जु्टाति, इति । न च प्रयाजान्यजति) न चानुयाजान्यजततीति च ३६ ॥

अविशिष्ट ते कारणं प्रपनिषुं गणस्य विद्यमानं

स्वात्‌ ॥ ३२ शेषटमेतत्कारणं संस्तवो नाप । आक्नेयादीनामप्यद्गन्वेन संस्तु- । क्विरो बा पतेदमन्नस्य यदाश्रेधो, हृदयघुपांदयुयागः) पादात्रप्री य इति । शिरः चिरस्वतोऽङ्क, हृदयं हृदयवतः, पादौ पाद्वत सवेस्येबाङ्कत्येन संस्तुतिरिति सवमेवाङ्गं प्राप्नोति । तसधानं

( भ०४पा०५अ०११] मीपासादश्चने । १२८३

न स्यात । असति पधाने कस्याङ्घम्‌ । वर्मामैतदङ्गमिति ॥ ३२ ॥ नानुकतेऽन्पाथदर्शनं पराथत्वात्‌ ॥ ३३॥

अथ यदुक्तमन्यायदशेनं, प्रा्॑त्वान्न तत्साधकं भवति । परार्थ हि तद्राक्यं, न ददयमानस्य प्रयाजादेः प्रपणाय॑म्‌ । सस्पादन्यदस्य अमाणमन्वेष्टव्य, शरत्यन्तरं न्यायो वा । तस्मिक्नसति, ृगतृष्णादशनमिव तद्भवति । संस्तुतिरप्यसाति न्यायेऽसाधिकैव ॥ ३३ ॥

पृथक्तसे तक्तिधानयो्निवेशः श्रुतितो व्यपदेशाच्च तत्पुनमूरुपरलक्षणं यत्फलवेसे, तत्संनिधावरसयु्तं तदङ्ग स्पाद्धागिवात्कारणस्याश्चतश्ान्यस्ंबन्धः ॥ ३४ ॥

तुशब्दः पं व्यावर्वेयाति । यदुक्त, स्वीणि समप्रधानानीति । नत- देम्‌ । दशेपूणेपासशब्द वाच्यानि मधानानि कमणि | कुतः । फल संयोगात्‌ । दर््पूणेमासश्नन्दकेभ्यः फलं श्यते, दशपूणेपासाभ्यां स्व्गकामो यजेतेति । कानि पुनर्दरेपूणमासक्चन्कानि । येषां वचने पो्णमासीश्दोऽपावास्याशचब्दो वा, आप्रेयादीनि तानि । नन्वमावा- स्याशन्दकानां नेव फलं श्रूयते । उच्यते । पृथक्त्वे समुदाययोनिवेश् पतयोरभिषानयोः, पंणमासीति चामावास्योति च । त्रिष्वाङनेप्रादिपु यः समुदायरतत्र पौणमासीशब्द्‌ः । इतरेष्वमावास्याश्न्दरः । कथं पण- मासी, अमावारयोति च दकन्द्‌ः श्रूयते । द्व्ययेवदृव्यपदे काच । कथं तद्व्यपदेशः । द्विवचननिदेश््‌, दशपृणेमासाभ्यापिति । एकायो च दशापावास्याश्चन्दौ । कथम्‌ । दो वा एतयोः पूः, पृणमास उत्तर स्तयोरय यत्पूृणेमासं पूैपारभते तद्ययापू् पूत्रियते । पूणपास्मार- ममाणः सरस्वरयै चरं निवपेत्‌, सरस्वते द्वादशकपालम्‌ 1 अमावास्या बे सरस्वती, पृणमासः सरस्वान्‌ । उभावेतौ यथापूर्व करपायेत्वाऽऽर- भत ऋद्धये, ऋ्नोत्येबाथो भिथुनत्वायोति । त्र दशश्नब्दन प्रचृत्याऽ माचास्याशरव्देन ुवन्नेक्ायतां द्श्ेयति। शक्यते च चन्द्रस्यादश्चनेनामा- वास्या द ईति रक्षयितुप्‌ । यथा चक्षुरोरभावे सति चक्ुम्मानेति चष्षुर्पा लक्ष्यते । एतस्पराद्‌ व्यपदेशाच्च श्रुतित, रोके श्रवणादेका- येतामिवाध्यवस्यापः | तरपृनष्टर्यलक्षण। यत्प.लबत्तवभ्‌ । यदन्यत्तत्सं- निभौ श्यते, तत्तदङ्घम्‌ । कथम्‌ । इतिकतेव्यताकाङ्क्नरय संनिधौ

१२८४ दष्टीकासदहितश्चाषरभाष्यसमेते-- [ अ०४पा०१अ० १९]

भूयमाणमू, हतिफतैव्यतादिश्ेषणत्वेन परिपूरणसम्यं॑तदङ्गं भवितुम- दैति । अक्रप्यमाने वाक्यशे फले करपयितव्यं स्यादिति । आह । नलु ददीपूणैमासूफटमेवात्रानुषज्यते । उच्यते । $क्यमनुषक्तु, कष तु दशरेपृणमासचाक्यं साकाद्क्षमेव स्यात्‌ । अन्याऽस्येतिकतेष्यताऽश्ता दरप्येत । एषामपि भरयाजादीनामन्या कर्प्येत । एतदितिकरव्यताऽव- गम्यमानोस्सृज्येत । तेनाङ्कत्वं कारणमागीति । एषामन्येन फठेन संबन्धोऽश्रुतः | तरमाक्न स्वणि समानानि, आपारादीनि गुणकममा- णीहि ॥ ३४॥

गुणाश्च नामसयुक्ता विधीयन्ते नाङ्खेषुपप्यन्ते ॥ ३५ ॥

नापविक्षेषसंयुक्ताथ गुणविशेषा विधीयन्ते । यथा चतुरहे पौण मासोमभिमृरोत्‌ , पञ्चहोत्राऽमावास्याभू , इति । सर्वेषु प्रधानेष्वस्मिन्‌ सञ्चदाये चतुर्होत्रा, अस्मिन्‌ पञ्चहोत्रा, सति विभागाविज्ञानाचेदं नोष- पद्येत । भवति चैव॑लक्षणक् गुणविधानम्‌ । तस्मादस्पत्पन्त एवेति । अपि चाङ्गतवेनाऽऽयारादीनां सैग्तुतिरुपपश्ना भविष्यति॥ ३५ ॥

तुल्पा च कारणश्रुतिरन्येरङ्गाङ्गिसंबन्धः ॥ ३६ ॥

अथ यदुक्तम्र--अग्रेयादीनामप्यङ्कस्वेन संस्तुतिरङ्कत्व ख्यापये 1द्‌ात । तत्पारेहत्ज्यम्‌ ॥ ३६॥

उत्प त्तावागिसबन्धस्तस्मादङ्गोपदेशः स्यात्‌ ॥ ३७ ॥

नेष दोपः} प्रधानानापप्येषां सताप्युत्पस्यपेक्षया शिरआदिस्तु तिभविष्यति । यथा जायमानस्य हि पुरषस्याग्रे शिरो जायते, पध्ये मध्ये, पश्वात्पादौ । एवपाप्नेयोऽग्रतः, उपांशुयाजो मध्ये, अप्नीषोमीयः

की क

पश्चादिति । एतस्मातस्ामान्यादेषा स्तुतिरेति ॥ ३७ ॥ तथा चान्यार्थदशनम्‌ ॥ ३८ ॥ चतुदश पूृण॑पास्यामाहुतयो हूय, त्रयोदश्चामावास्य(यामू, इत्‌ | इतरथा न चतुदन्च पोभमास्यापाहुतयो भव॑युः। न वाऽमावास्यार्या त्रयोदशेति । तस्माद्‌गरेयादीनि प्रथानानि, आघर्‌ादीन्यङ्गानीति सिद्धम्‌ ॥ ३८ ॥ ८ सोमयागस्येव प्राधन्यातिकरणम्‌ ॥ १२ ॥ ) १२ | ज तिष्टोमे तुल्पान्धविरिष्टं हि कारणम्‌ ॥ ३९ ॥ पूण असति उयातिषटोमा, ज्योतिष्टमेन स्वगेकामो यजेत, इवि । तत्र

[भ०४११०४अ०१२] मीमांसादशेने । १२८५

दीक्षणीयाद्‌ थश्च यागा विच्न्ते, सौत्ये चाहनि सोमयागः । तत्र से. देहः । किंभत यागपात्रं प्रधानमुत सोमयाग इति। फिं परप । ज्योतिष्टोमे तुरुफानि सवोणि मवेयुः । कुतः । अविदिष्टं हि कारणम्‌ । यागातफरं श्रयते । सर्वे चापी यागाः । फरवक पानम्‌ । तस्माज्ज्यो- दिष्टोमे सर्वे यागाः प्रषानमिति ॥ ३९ ॥

गणानां तूत्पत्तिवाक्येन संबन्धाःकारणश्रुतिस्तस्मात्सोमः

परधानं स्पात्‌ ॥ ४० ॥ सि°

गुणानां तृत्पत्तिवाक्येन सेबन्धो मवति । केषां गुणानाम्‌ । ज्योविक स्तोमानाम्‌ । कतमेनोत्पत्तिवाक्पेन संबन्धो भवति । ज्योतिष्टोमेन स्वगेकाभो यजेतेति । ज्योतिष्टोमाच्ागात्स्वर्मैः श्रयते, न यागपात्राद्‌। यत्र च ज्योतीषि स्तोमाः स ज्योतिष्टोमः) कस्य ज्योतवि स्तोपाः | सोमयागस्येति व्रृषः । एवेक सनायते | कतमानि वा एतानि ज्यो. तीपि, य एतस्य स्तोमाच्िवृत्पश्चदरसप्दशरेकवशाः । एतानि वा उ्योतींपि । तान्येतस्य स्तोमा इति । सोषयागस्य स्तोमा अङ्गम्‌ । सप- भिन्याहारात्‌ । ग्रहं वा गृदी्वा चमसं वोन्नीय स्तोज्रुपाकरोतीति । तेच स्तामाङ्छिवृदादयः । कथम्‌ । शिद्धदिष्पवमानं) पञ्चदशनान्याः उ्यानीत्येवमादिमिः श्रवणे: । तस्मानषदादिस्तोपकः सोपरयागः । स उ्योतिष्टाम इति । यथ ज्योतिष्टोमस्तत; फटम्‌ । यतश्च फर तदेव प्र धानमिति । कथं पुनच्िषदादयो उयोतींपि । इच्यते । भवन्तु वा उयो तषि, म। भूवन्‌ । उयोतिःशब्देन तावदुक्तानि । बचनमात्रेगापि कन्दो न यागमन विधीयते फटे, पर; त।६ । ऽभोतिष्टो१शब्द्‌।च्यो यागः फठे विधौ यते । कुतः । ज्योतिषटोमप्ताननाधिकरण्यात्‌ । कतरोऽप्री उ्योतिषाभशन्दवाच्यः | यस्य त्रिवदाद्‌)नि. ज्योतीषि सन्ति । जिवृदाद्यश्च स्तोत्रेषु सन्ति । रहं वा गृदीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोत्रमुपाकरोति › इति । न च दुक्षणीयादीनां स्तोत्रसंबन्ोऽस्ति । तस्मा्यः स्तोत्रसनन्धी याणः फले विधीयते स्त च सामयागः। ९तदयुक्त, स्तोत्रस्य ग्रहस्य च काद्य सबन्थो नाद्भाङ्किसेनन्धः । इतरेतराश्रय च स्यात्‌ । यध्याङ्गत्वेन ज्योतीप्यवगतानि स फठे विधीयते । यश्च फटे विधीयते तस्य उवोतीष्यङ्गानि मवन्ति । प्राक्‌ फटे विधानारज्योतिःतन्धो यद्यवगतः स्यात्तत इतरेतराश्चरथ॑न ष्यात्‌ । इह तु फलोत्तरकःरं ज्योतिः सेनन्धेन विशिष्ट वाग्रहणम्‌ । तस्मा द्रानपूयन्या-

येन सर्वणि प्रचानानीति, सूग्योऽत्र परिहारः |

१२८६ दष्टौकासहिवक्नाषरभाप्यसमेते-- [अ०४१०४अ ०१९ भदति, विरोषतो लक्षणायाम्‌ । अपि च धोततेवौ दीपनिक्षणो, घोत- यतेवा उ्योतिःषन्दर रभन्ते । चोत्यन्ते हि. तैः शर्दर्थोतियन्तीति बा रतुतयम्‌ । तस्मात्सोमयागो अयोत्षटिमः । स च रधाने, गुणभूता दीक्षणीयादय इति ॥ ४२ ॥

तथा वान्याथदर्थनम्‌ ॥ ४१॥ धिरो बा एतचन्नस्य यदीक्षणीया, इत्येवमादि च लिङ्खं द्यते । तया गुणाश्च जयोतिष्टोमविकारे दीक्षणीयादयो इयन्त, चतुर्विशति. मानं हिरण्यं दीक्षणीयायां दधात्‌ । प्रायणीयायां द्रे चतूर्विशचतिमाने इति । तुरुयत्वे न प्रवतेपिष्यन्ते दीह्मणीयादयः । तस्पाद्पि सोपयागः मरधानापिति ॥ ४१॥

इति भीश्चत्रस्वामिनः कृतौ मीमांसाभाष्ये चतु्स्याध्यायस्य चतुरः पादः ॥ संपूणेश्वतर्थोऽध्यायः ॥

केचिदहुः--^उपतिशमेन स्वगेकामो यने१ ' इति फलक्युक्त याग॒ उत्पद्यत्‌ उद्धिदादिवत्‌ । तं द्रञ्यामिलपषिणमनच् पतामो विधीयते । तस्य॒ कथमावाकङ्षायां ग्रहुणमप्थदङ्ग स्ताश्रमपि--ग्रहं वा गृहीत्वा चमप्र वायति | कालाथऽपि सुक्न्षे उवोतीपे स्तोमा अस्य पतन्तीति मत्वथेमुररी कृत्य नामधेयं प्रवृत्तम्‌ । अथवा नेदमुत्प- त्तिवाक्यं तथाऽवि न रर्वेषां फठे विधिः| कथम्‌ | यदिदं नामधेये, किमिद दीक्षणीया दीन्यपि वद्व्युत नेति नमः ज्योतीषि स्तोमा यसय सोभ्य ज्योतिष्टोम. | नच दीक्षणीयाद्‌निं केनचिदपि प्रकारेण ज्यातीपि स्तोमा अवगताः | इतरत्र काटार्थेऽपि संबन्धे छक्ष्यरक्षणत्वेनासिति सबन्धः | तमभिपरेलय ज्यातिष्टोमदान्दः प्रवृत्तः | तमा. उऽथातिषटोमशन्दवाच्यं फले विधीयते । दीक्षणीयादीनां तु प्रहस्यानङ्गत्वान पताक्लात्प- बन्धो न रक्ष्यरक्षणतया । तस्मान्न तेभ्यः फलम्‌ । अधवा विनाऽपि रक्ष्पलक्षणतवे- नासि प्रणाख्या वन्धः | प्रहणे यागाङ्गम्‌ । तस्य।प्युपाकरणम्‌ । उपाकरणस्नेत्रयो- रङञक्षिपंबन्धो नासति । असिति त्वन्यः सेबन्ध इति ॥ ४० ॥ [ ४१॥ हति श्रीमद्कुमारिखविरावितायां मीमां प्तामाष्यतन्याख्यायां ट्टीक्रायां चनुधाध्याये चतुपेः पादः ॥ सपूणैश्च चतुर्थोऽध्यायः ॥

[अ०५पा०१अ०१' ममां सादन । १२८७

अथ पञ्चमेऽध्याये परथपः पादः॥ ( श्रौतकमे नियमाधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

[ १ | श्रुतिलक्षणमानुपृभ्यं तल्ममाणत्वात्‌ ॥ १ ॥ ्षि°

चतुर्थेऽध्याये प्रयोजक प्रयोजकलक्षणं वृत्चमू । तज्ञ पस्मर्व्यम्‌ । इदान क्रमनियमलक्नणञुच्यते । तच्छरत्य पपाठमरटत्तिकाण्डमुरूपैै

ह्यते । श्ु्यादौनां च बङावरषू । आदितस्तु श्रतिक्रमशचिन्त्यते किं यथश्रपति पदाथोनां क्रम आस्थेय उतानियमेनेति । किं पराहतपू । एकत्वात्कतुरनेकःव,च पदाथोनामवदयं भाविनि क्रमे ङाघक्रासयोग- पराद्युमावाच्ानियम इत्येवं पापे, नमः ।

श्रतिलक्षणमाटुपून्य त्पमाणत्वादिति। भरु तेः-भ्रवणपक्तर।णा,तनि

०

पत्त यस्य कप्य स स्ताघुः कमः । श्चतप्रमाणका द वेदिका

मप्यक्ारण चतुरथेऽध्य। प्रयोनकाप्रयोनकर्षणे वृत्तमित्युक्तम्‌ । तदयुक्तम्‌ ।

तः | ऋतेवेथपरुपाधाजन्ञाप्त। हि सृत्रकारेण प्रतिन्ञ।ता । पिव पप्तहतैव्या । उच्यते । परय।जकाप्रयोजकमपि प्रतिन्ञ।त) ‹ अप स्मवेषम्यम्‌ ? इत्यत्र । द्वयीरेकमिननप्युपपे- हि११।ण इतरह््यत एव । थवा प्रयोजकाप्रयोजकेत्यवेपसहतेन्यम्‌ । यतेऽप्ताभरा. रण्यन रक्षणमेदः । इतरथा द।ददापादुभेके ठक्षण। स्यात्‌ । ५। वद्धः शेषी नावधायैते न तावच्छेषम्‌।वः | न हि सामान्येन भ्यवह्‌र्‌ः | ‹ कमाण्युपि जमिनिः 2 इत्यनेन कमणां फलरेषमाव उक्तः | अतः रेपत्वावेगभेनेव।स्य पुरुष्‌।धताय।; ्िद्धःवापरूषा, भनिज्ञ(त्य।ऽध्वायमेदो नोपपद्यते । पन पता तेनैव गतत्वान्नाध्यायान्तरेण क्रया । (अतयु प्रकरणात्‌ › इति च।नेन क्रत्वथरक्षणमुत्त म्‌ । श्रुत्यादिभियद्युक्तं फटवत। च ऋतुना प्रकरणेन गृह्य ताक्रत्वर्थम्‌ | प्रयोनकाप्रयोजकत्वं तु नोक्त, तदिहोच्यते | ८ अथातः क्रत्वथपुरुषाथैयार्जजञापत। ' इति सूत्रं किंपरतये। पादयते । क्त्व पुरुषाथ" येोह्यनन्तरं प्रयोजकाभरयोजवधे तयोर्ल्लणा्म्‌ । श्रत्यथपाठकरमा उपदेशविषया ९व । परव्तेकण्डवृरूयक्रमा्त्वाप्द्शावषया अ प्रधानभूतः पदाय।; । कत युणनृतः | तस्य प्रतिप्रधानमनुष्ठानं कवेतः क्रमः सिद्ध एव । क्रमनियमस्तु चिन्त्यते ।

तत्र श्चतिक्रमस्त्‌।व्ञन्त्यते तस्मिन्‌ * अशिनो दशमो गृह्यते ' इव्येतदप्युदाह्रणं

१८अ० पार १अ० ८ सु० २१ )। २ निपरेेऽप्युपरेहियमाण एकस्मिन्‌ , प्रदर्चनयेत्दितर. दष्युपंहतं ल {तेपा । ३ यावच्वन्प्रा० । ४ (अण्देपा० १अ० ३ सुज ४) ५ (भण्ड प्राण दअ ष्सू० ११)।६ (जन ष्प्‌ १७०१० १॥।

१२८८ टष्टौकासाहिरंशाषरभाष्यसमेते-- [अ०९१०१अ०१]

अथी: । नेषामन्यसमाणपस्दीप्युक्तम्‌ । किमिहोदाहरणम्‌ । सत्रे दीप्ता. मे, ये यजमानास्त ऋत्विज इत्युक्त्वा, तेषां दीक्षाक्रमं वेधतते । अध्वयुगहपतिं दीप्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयति । ठत बद्रातारं, ततो होतारभ्‌ । ततस्तं परतिपरस्थात्ता दोक्षयित्वाऽधिनो दीक्षयति, ब्राह्मण।च्छ- सिनं ब्रह्मणः, मस्तोतारमृद्रतुः, भे्रावरुणं होतुः । ततस्तं नेष्ट दीक्तपित्वा तृपोषिनो दीक्षयति, आश्रीधरं ब्रह्मणः, प्रतिहतोरमुदरातुः, अच्छावाक्रं होतु; । ततस्तमुन्नेता दीक्षयित्वा पादिनो दीक्षयति, पोतारं ब्रह्मणः, सत्रह्मण्पयृद्वातुः, ग्रादस्तृत्तं होतु; । ततस्तमन्यो ब्राह्मणो दीक्षयति, ब्रह्मचरौ बाऽऽचायेग्रेषित इति । अनियमेन कथः करव्यो यथा पूरैः प्रषः । यया तिं सिद्धान्तः, एष एव क्रमः कृपैव्य इति । तत्राऽऽह । अन्याय्य श्रत्तिव चनमिति । उच्यते । किमेष न साधु; । नन साधुरिति ब्रूमः । न्याय्ये तर्द । ननब्रूप। नसपुः करप इति । किं तट । उक्तस्य पनर्चनमन्याय्याभेति । उच्यत्‌ । साधोवेचय॑ वहुशोऽप्युर्यमानं न्याय्यमेव । अस्ताधोस्तु सदृदुप्यन्या य्यमू । आह । सदढृद्रचनेन ज्ञातस्य पुनवैचने न मरयोजनभर्त)।ते।

नोषन्यस्त, सुक्ञानत्वात्‌ । दुषावाक्य तु प्रिपरमिति चिन्त्यते | तदुदाहरण। व्यार्ये- यत्वन | अश्वयुगरहपाप। दाल्तातत्वा त्रह्लाण द।त्तवत्त।१यच५; केतत्व) ६/६) प। च यजमान।यति तरितयमध्प्रतिषेयं, प्रातत्वात्‌ । * ५ यजमानास्त ऋत्विनः › ३पि यज, मानत्वादेव ब्रहमादीनामप्यविभेया दीक्षा | “ ततस्तं प्रतिपरह्मता ' इति प्रतिपस्थातु- विधानपिति चेत्‌ ।

उच्यते । अभवौ; कभ॑कू^्वमाप्ते तत्र विरोधः | विरोमे. च प्रधाने प्रवते |

अन्तर्‌ त्वातत्यक्ष रत्वा कमेत्वस्य | तत्र केः कर्ति ‹ इत॑रमन्यस्तेषां

यतो विरः स्यात्‌ ' इत्यध्वयत्रहशः प्रतिनिधित्वेन परतिमस्थता प्रो न विकते ।

इतरष्वधवर्योरपिरोधरः । इतरेषु प्रतिपस्पातृशिधिरिति चेत्‌ । उच्यते । ^ न पूत १

पवत्‌ ' इति प्रतिषेधान्नाध्वय; कतेत्वम्‌ | एवं सतव योञ्चम्‌ | तस्म. त्तर्वलय प्रात.

च

त्वात्पद्‌।य।च।रणायः क्रमः प्रत।दतें प्त एव कषाया |

नन केत्व।ततःशञ् कम्य विघ्रातरौ । उच्यते | कत्वा शब्दः पूर्वकाठतां १ नकपताम च वदति नाञऽनन्तवेम्‌ । पृ महपतेदा, उत्‌ बह्मग इवयतावः।ह्‌ ।

क ----

१(अ०३फा० ८ अ० १० सू०२१)}।

| अ०५१०१अ०१ ] मौपांसाद्षने | ११८२

उच्यते । भवरपस्मरणमपि पयोजनमिर्युक्तम्‌ । इत्तिकारेण तत्का- यैमिति वेत्‌ । सूत्रकारस्याप्यविशचेषो इचिकरेग ॥ १ ॥

अथवा--अषौन्तरमेवेदम्‌ । तत्र हन्य एव संश्चयो विचारो निणे. यश्च | श्तिपमाणक्रो षः, अन्यप्रपाणक इति संश्चयः | प्रत्यक्षादी- नामधिगम्य निपित्तत्वान्न तत्पमाणकः, अतीद्धियत्वचोदनारुक्तण ति विचारः । चोदनालक्षण एवेति नणयः । इह तु सिद्धे तसाभाण्ये व्यवहारः कमस्य साधुखावधारणम्‌ ॥ १॥

[+>

अथवा भरुतिक्रमदिचारोऽयम्‌ । क्रि पदाथः फरपैव्या इति विधानं पिवा करभो विधीयत इति । अनेकायंविषानानुपपत्तेः करमोऽनुबादो, दीक्ष।दीनां परदाथौनां विषिः। अवदानंवाकये्विव पद्‌।यमिषानं श्त्या, तरमविधानं वावयेन ¡ तस्मान्न क्रमो विधीयत इति पृष; पक्षः । नन्व वदानवाक्येषु क्रमो विधीयते । सत्यं विधीयते पाठेन, नश्रृत्या। य ऋत्विजस्ते यजमाना एति तु दीप्तायाः माप्तत्वारकरषदिधानायां श्रति.

अन्तरे दु यदि पदावतहल्मपि करोति, नान्त पूवततिरबाषः । ततःशन्दोऽपरि परमावमाश्रमाह ना5ऽनन्तयैम्‌ | प्रयोगवचनश्चाऽऽनन्तयेमकरा्कति, न पौवोपर्यम्‌ । अतस्तदव (वधयम्‌ ॥ तद्वेषौ च प्।व(पयमनुर्द्‌ः | तस्म च विषा प्रयागतच्चननान्‌( कु तत्वाद्‌टृष् कटप्यम्‌ । अनन्त्‌ध पृनरपेक्णीयम्‌ | तष्माद्रणाः श्रत्रण गृह्यमाणा यै करे प्रतिपादयन्ति प एव विषीयमानत्वाच्छतिक्रमोऽमिप्रीयते । अन्यप्य पदार्था न्तरस्याविधानात्‌ । यत्राऽ<नुरपू्यैण पादायां विधीयन्ते प पाठक्रमः | यथा ‹ हदय- स्यपरेऽवदत्यथ निहय। अथ वक्त्रः ' इति ।

स्वथशन्देन श्रत्येव क्रमो विषीयते । उच्यते । डदवाद्यवद्‌न विवृते | अत पाठक्रमादेवाऽऽनन्तर्यस्य पिद्धत्वारेथश्दोऽनुवादः । आह । अथशब्दश्रवणाद्‌।नन्तर्येऽ. वगते कस्मत्पाटक्रमो नानुतराद्‌ः । उच्यते | वृत्तादनन्तरस्य प्रभियार्थोऽयम्‌ | यावच्च परवोत्तिरपदारथो नावधुतौ तावन्नास्ति । तौ चेदवधो, पाठदिव क्रमः पतिष्यति । श्रति- रपीये सपिक्षत्वादुदुतेडा। तस्मा्रैकप्रयोगवचनपरिगृहीताना पठदेव पिद्धत्वादथशरद्‌ोऽ. नुवाद्‌ः | यत्रतु प्रमाणान्तरेणावघृतः कमैम्यः पदार्थोऽपरेऽन्येन, तत्ाथश्चब्द्‌ आन

१ इग्रवहारकमस्येति पा । २ अवदानवक्षयेष्विति--'हृदयस्याम्नेऽवद्यति, अथ जिह्वाया भथ वक्षसः ' इत्यादिषित्ययेः । २ अनुपून्ये रन्त दति पार । ४ आनन्त्यमवगम्य्ते । तस्मत्ःढ- क गो ऽस्वयुगद इति पा )

१६१३

१२९० ुप्टीका सहित बरमाष्यसमेते- [ भ०९१।०६अ०३।

[+

रात सिद्धान्तः । तस्माद पूनरक्ता्रति ॥ १ ॥ ( आध॑करमनियमाविकरणम्‌ ॥ २ ॥ ) [२ | अथौच्च॥>२॥ प्षिर किमेष एषोत्तगेः, स्वैत्र श्रुतिवडेनेव भवितुमदताति । उक्तं हिः घोदनालक्षणोऽ्यो घै इति । एवं मातत ब्रुमः । अथौच्च-- साम्या करमो विधीयत इति । गुणगतो हि पदाथानां क्रमो भवाति | यथ्‌ यस्य निवेत्यैपानस्योपकररोति स त्य गुणभूतः । यरिमश्वाऽऽभ्रीयपरणि पदार्थं एव न संपथते, नस गुणभूतः । विनाऽपि तेन न वैगुण्यम्‌ । एषं मत्यक्षः क्रपस्य गुणभावो यत्न, तत्रा्थेन सं एवाऽऽभ्रयितभ्यः। यथा, जाते वरं ददाति । जातमज्ञछिना गृहणाति । जातमभिर्राणि. तीति । अयौत्पु्रपभिमाणितव्यं, ततोऽञ्जलिना ग्रह तन्यः, ततो वरो देय इति । तथा, विपाकः पुवेमाम्नातः, प्धात्तद्योगंः । अथोद्विपरीतः कयैः । याज्यानुवाक्ये तु विप्ययेणाऽऽम्नाते विपयैयेण कतेव्ये । नात्र पाठक्रमोऽयुष्ठीयते । यतो देवततोपलक्षणाथ।ऽनुवाक्या, परदानायां याञ्या । अश्िहोत्रं जुहोतीति पूवेमाम्नातम्‌ । ओदनं पचतीति पश्चात्‌ । अतमवातपूतमोद्नः पक्तव्यः । भैपपरषार्थो तु विपयंयेणाऽऽन्नती । तौ च षिपयंयेण कतेष्पो ॥ २ ॥ ( क्रमस्य कविद्‌नियम।धिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ ) [| ३ ] अनियमोऽन्यत्र ॥ ३॥ सिण अस्मिन्विषये त्रमस्य नियमो नास्ति । यथा दश्ेपूणेमास्तयोयौज

न्तयै तवीति, यथा वेद्मधीत्येतिवत्‌ ॥ १ ॥ [ २॥ ]

< एषो मम ' / व्तन्तस्तूनां प्रीणामि ? इति प्रयाजानुमन्त्रणानां ्तमुचचयः। पाठत्तावन्नस्ि श.खन्तर्‌(म्नानत्‌ । श्रुतिरपि नास्ति । नाप्थर्थो नियामकः । यदि समित्प्रयानः काठकानुमन््णेननुमन्तितस्तनूनप।त्पयाजेऽपि प्रवृता तदेव प्रथममिति चेत्‌ । तन्न । ये हि सह चोदिनस्तेषां प्रृ्तिमयन्भ्ी । न चैते सरह चोदिताः । तस्म दृद्वितीयादिप्वप्यानियमः । काण्डकमोऽपि नापि । भिन्नदेश्चानां हि सहानष्ठने चोदिते

१ अ०१ पार १अ०२ स=) 1२ विमोक दइति--' दमं प्तनमर्जस्वन्तं धया- पामित्याज्यस्य पूणा खच जुद््येष चा सोर्विमोकः ' इध्येनेन विहितोऽभिषेमोक इयथः । ३ तद्योग इति--अप्िोग दल्यथैः । त च ˆ अश्रि युनज्मि श्वस पतेति जु्टोति, भभनिमेनेतेन युनक्ति ' दध्यनेन वितः । ४ मीयते प° 1

[भ०९पा०१अ०४] मीमांसादक्षने ! १२९१

मानानां प्रयाजनुमन्त्रणादीनां नानाश्चाखान्वरसमाम्नातनां, बसन्तमू- तूनां भीणाभास्येवमादीनाप्‌ , एकः पपेत्येवपादीनां च ॥ ३ ॥ ( पाटक्रमनियमाथिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[ ४ ] क्रमेण वा नियम्येत क्रत्वेकत्वे तेदुगुणत्वात्‌ ॥ ४ ॥ सि

दश्पूणेमासयोर।म्नातं-- समिधो यजति, तनूनपातं यजति, शा यजति, वर्हिथ॑जाति, स्वाहाकारं यजतीति । तत्र संश्चयः। किमनिय- तेनेव ऋपेभेषामनुषठानयुत यः पाठक्रपः स एव नियम्पेतेति । रि प्राप्तम्‌ । नियमकारिणः श्ाद्धस्याभावादनियम हत्येवं प्रातिः ब्रूमः। क्रमेणैव नियम्येतेकरिमन्करतारिति । तः । तद्गुणरात्‌ । तद्‌गुणलख हि गम्प्ते पदार्थानाम्‌ । यथा, रनायादनुहिम्पेत, भञजैतिति च त्रभे णालुष्ठानमवगम्यते वाक्यात्पदाथोनाम्‌ । यथा चादृायषृपदिश्यमानेषु कथिदन्रृयाद्‌-देवाय धूपो देयः, पुष्पाण्यवकरितव्यानि, चन्दनेन।नु- ले्रव्यः, उपहारोऽरमा उपहर्तव्यः) एवे कृते दे बरस्तुष्थतीति । तमन्यः मतिघ्रुते--नैतदेष, न प्रथमं धूपो दातव्यः, परथमं पुष्प.ण्यवकरितन्याः नीति । एवै मन्यते, धूपदानस्य प्रायम्यमनेनोक्तापति । तस्माद्र चनिक एषामेष क्रम इति ॥ ४॥

अशान्द इति चेत्स्यादकथशेब्दत्वात्‌ ॥ ५ ॥

इति वचेत्पतर्यसि, अथेवं गम्यमानेऽशाब्द एव क्रपः। कथम्‌ | पदायेपूैफो वाक्यायः । पदेभ्यश्च पदयो एवावरगम्यन्ते न कमः । स्यादेतदेवं, यादि पदानां समूहस्य रवरणं, प्रत्यायक्रमथेस्य स्यात्‌ । न तु समुद्रायः प्रत्यायक इस्ुक्त, सद्धूानां क्रियार्थेन समान्नाय इत्यत्र । तस्पात्क्रमस्य वाचक्रश्चज्द(भाव)दरयामोह एष क्रपोऽवगम्यते । एवं चापुव्र। सत्तिरवुग्रहीष्पते । इतरथा साऽपि व्रिप्रष्येत घरं पन्त्र इन । दश्चेषिष्ात्ति च, हृद पस्याग्रेऽवश्ति, अथ जिह्वायाः, अथ वक्षस इति । यदि नियामकः पाठक्रमस्ततो न विधातव्येततु । नियामके दहि पाठ. कपे पाठक्रमादेव प्राप्नुयात्‌ ॥ ५॥

[र

क; प्रथम्‌ आरम्यतामिति य्येव म।धकः १द्‌[थ। ।वद्यतं त्तः प्रथम क्रथत्‌ | इहत्व.*

दपि नास्ति । मरूपक्रमोऽपि नत [ त्त्र प्रषानक्रमणे ।नयमः ।क्रयत्‌ त तानाम्‌ । इह हीदशमपि नास्ति । अतोऽनियमः ॥ ३ ॥ [ ४॥ ९॥ |

१(अ० १पा०१अ०५स्‌० २५) ।

भष

क,

ह चद्‌

१२९२ द्ठीकासटिवछाषरमाप्यसमते-- = [अ९५पा०१अ० १,

अथर्ते वाऽनुमानं स्पाक्करतेकत्वे प्राध॑त्व।सस्वेन तथन संबन्धस्तरमात्स्वशब्दभुच्येत ॥ ६ ॥

एषरिमन्करतावेकरवारकतरनेकरिमःपदार्येऽपेदतत्वारक्रमर्य । तमव एव क्रमो नियम्येतानुमानेन । इतः । परायेतवाद्रेदर्य । परार्थो हि वेदो यददनेने शक्यते कतुं तस्मे तस्मै पयोजनायैष समाम्नायते । शक्यते चानेन पदार्थो विधातुं, श्वकंयते च क्रियाकाले प्रतिपत्तम्‌ | तस्पादरेदः पदा्थौश्च विधातमुपदेयः, क्रियाफले च पतिषु । न गम्यते बिषेषः, विधातुमयं सपाम्नायते न प्रतिपन्तमिति । अगम्यमाने विशेष उमयारथुपादीयत इति गम्यते । प्रतिपन्ञ॒ चानेन करमेण शक्यते नान्येन । अत एव च कृत्वा पाठक्रमापचारे विनष्ट ह्युच्यते । इत. रथा हि यथ्रस्य प्रयोजने, तसिपिभिर्ैतमान एव किं नष्टं स्यात्‌ । अष्टं फरप्येत तज्चान्याययं दृष्टे सति । तस्पत्सवश्रन्द। क्रपः । य एव पदा योनां दाचकः शब्दः स एव क्रस्यापि ॥ ६॥

तथा चान्यार्थदर्शनम्‌ ॥ ७ ॥

एवै चान्यार्यं दथेयति, व्यत्यस्तमृतञ्या उपद्ध।ति । व्यत्यस्तं षोडशिनं संसति । आश्विनो दशमो शयते । तं ततीयं जुहोतीति । यश्रनियमेनोपधानं शेसनं च, व्यत्यस्तवचनमनधकं स्यात्‌ । नदि कथचिदन्यत्यास इति । तथा, आश्िवनस्य तृतीयस्य होमानुबादो नावकरप्यत्; याद्‌ पाटक्रपेणानियम इति । तथा, अभिचरता प्रति- रोप होतव्यप्र । प्राणनिचास्य प्रतीचः प्रतियौतीति कवचिस्तिलोपं विदेषदनुलोमं दशयति । तदुपपद्यते यदि पाठक्रमेण प्रयोगः । इत रथा, सवैपनुलोपं स्पात्‌, प्रतिटोमदर्चनं॑नोपप्चेत । तथा, चतुथ

^ स्वाध्यायो ऽध्येतम्पः › इति स्वाघ्यायाध्ययनेन म वयेत्किमिति तत [िश्चनिद्रत्फलं न कर्प्यते | न च रतिप्तरन्ययेनायेवाद्तः फलम्‌ । मवितम्यं च फटेन | तस्मा तस्वाध्यायाध्ययनेन यदेवे ध्यते, तेद्‌त्र फकम्‌ । प्दारथोश्चानवनरद्धा जनेन बोध्यन्ते क्रमश्च । तस्माद्यया पद्‌(यस्वरूपमनवनु द्मवनुध्यते, एवं क्रमोऽप्थनवनृद्ध एव | अन्‌ स्वाध्यायेन पदज्ञानं मावयेत्क्रषज्ञानं वेत्यभ॑ः । तसतत्स्श्नब्दः ॥ ६ ॥ [ ७ ॥]

१ विश्वजिद्ूदिति-(अ० ष्पा० २ अ० ५) अत्रलन्यायेनेलः \२ (न्ष पा* १ ० ६ ) अउत्रत्येनेति शेषः।

[भ०५पा०१अ०५] मीमासादश्रने | १२९३

समयोः परतिसमानयतीत्युक्ते सति, अतिहायेडो बाटः मति समानयती- सयुष्यते । तेन बर्िषश्तु्तां दशयति । सा पाठक्रमे नि पामकेऽबक्- स्पते ॥ ७ ॥

( भरवृत्तिक्रमनियमाभिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[५] परवृत्या तुत्पकाङानां गुणानां तदुपक्रमात्‌ ॥ ८ ॥ न°

वाजपेये, सदशन पराजापत्यान्पश्चूनाभत इति श्रुयते । तेषु पशुषु चोदकपाप्ताः पोक्षणादयो धर्माः । तेत्र प्रथमः पदार्थो यतः कुतधिदार- ग्धव्यः । द्वितीयादिषु भवाति संश्चयः । कतत एव्‌ द्वितीयोऽपि पदाथ आरब्धन्य उत द्वितीयः दिष्वनियम इति । कक तावतपाप्तम्‌ । नियमकारिणः शाक्ञस्यामावादनियम इति ।

एवं भ्रति वरुमः । यत; पू अ।रन्परतत एव दितीयादयोऽपि पदा. या अ.रब्धव्या इति । कृत एतत्‌ । तदुपक्रमाच्‌ । सरे हि पदायीः पषानक्रालान्न विपक्रष्ग्याः । प्रघाने हि चिकीर्षितम्‌ । छते वा तेषां निमित्तम्‌ । सहवचनं हि भति । पदाः सह मधान॑ कर्व्यमिति ।

=. ------ ------ --- ~ ----------~------~---

£ वैश्वदेवीं कृत्वा प्राज।पदयैश्चरन्ति › इति । असिन्काठ उपादीयमानाः तेतिक्रतम्य- ताका इतरेतरयुक्ताः सह क।य। इत्यवमते कमश्चिन्त्यते | तत्र प्रथमे पदुर्युऽनियमो यतः कुतश्चित्कतंम्यः । द्वितीयस्तु किं प्रथमो यते आरढ्धस्तत एवाऽऽग्भणीय उत्‌।नियम इति । श्रत्यथेषाठ(मावदिनियने प्रति, प्रवृत्यैव नियमः । कुन: । शतदुपक्रमात्‌ । सर्वे हि पदायीः पधानफालान्न विषक्रष्टन्याः । सहवचने भवाति, पद्यः सह प्रधाने फतेव्यमिति । एवं ग्यवहितो प्रन्ध्तबन्धः । कथे, परपानकालान्न विप्रक्रष्टभ्या इत्यस्य हि सहवचनं भवतीत्युपपात्तः । कथ, मबन्तं मावयेदयपने' त्थमिति । तन्न य्यामेष वेलयां सर्गो मवने कतैत्वे प्रतिपद्यते तसिन्नेव कषणे करणे, तिकरतैम्यते अपि व्याप्रियेते । तस्माज्रितयस्थ फचकरणे तिक तंच्यत्वस्य॒ यजेतेत्यनेन कंतम्यतोच्यते । शब्दृवृत्तं तु तावदेवं, वक्तवप्मेवमेव । यदि भूतकारं माव्य, मदिष्यति काठ करणतिकःैम्पते ततेऽनयोः करणेतिकतंम्यतात्वमेवे न स्यात्‌ । मविष्यति माभ्ये मूते करणे य एव दोषः) करणेतिकऱन्थतथोरपि विपरकर्पेऽयमेव दूषः | अतः शब्दरसतुम्पामेककाठतेद।म्‌ | तत्र यदि फलस्य काल ऽवगम्पते, ततस्तदीयेन काडेन करणेतिकैञतमोः परिच्छेदः स्यात्‌ । इह तु स्वमेध्यानवानः कालः, करणेत्तिकप. स्यतयोस्त्ववगतः । तथोस्तु काढ स्वगेमवनकरललः १रच्छदयते । ततः प्रधाने तेति-

१९५४ दष्टीकासदहिवश्ञाषरभाष्यसयेते-- [अ०५१ा० १५०५]

बहुपदा्यसमान्नानास्वव्यमायी विपक्षः । तथाऽपि तु यावद्धिनौष्य वहितः शक्यः पदाथः कर्प ताबद्धिव्यरषधानमवश्यं कनेष्यं, ततोऽ भथपिकेन न व्पवधातेष्यपिति । यदि द्वितीये पदायेपन्यत अ.रभेत, तततोऽधिैरपि व्यदद्ध्यात्‌ । तथा पयोगदचनं बाधेत । ननु तथा सति कष्िद र्ये बहितो भविष्यति । उर्पते । अनुमतानां न्यवधायकानां स्यागेन कष्रिद्भ्यपिको गुणो भवतीति । तस्माध्तः पूेपदायं आरब्ध. स्तत एषात्र आरम्भणीय इति ॥ ८ ॥

तव्यता । एकरेकस्िन्तणे तहकतैव्ये प्रात, एककतौ बहनि प्रषानानौतिकतैनम्यतां वाऽ" समथः कद्व यैौगषचेनेत्यवरवमावी विपककैः ] रटशेन विपकषण क्रियपाणनापि स. हैव पदाथाः कत। मवन्ति । तत्र प्रधाननियमेन पदाथाः प्राप्नुवन्ति । आग्नेयादीनां सकाशात्तन श्रत्येपाठेरनिथमेन य। परप्रकतिः प्रा म्यावत्येते ।

अवदयंमाविनि विप्रक प्रधानं हि विकीर्पितं, कृ4 वा तेषां निमित्तमित्यषतो ्रन्थपेबन्धः | अग्न्यन्वाषानादीनां करिष्यमाणं श्रषानं निमित्तम्‌ । सिष्टकृदाद्निं तु कृतम्‌ । तेनैव केचित्पदायाः तणर्यवदिता अपेहन्ते । केचिद्द्रम्यां, कैचिदहुभिः | प्रहृनावयमपे इति विह तावप्थयमेव न्द्रयः | अगन्यन्वावानादि प्रागुपाकरणातपारणं सवेषां पङृत्छृतम्‌ । उपाकरणाद्योऽपि सेनिपत्योपकारकाः स्ाहित्येनानुमवितस्णः, सहचोदितत्वात्तषाम्‌ । तदेवं यस्थ प्रषममुपाक्रणं क्रिय), तरप पटेन यथपि द्वितीयः पद्ध उपत्य- प्यते तथाऽपि प्हवचनारिममयेमाक्राङ् तति प्तनातीगेन पोदशक्षणान्यवहितं द्वितीय पदाधेम्‌ । द्वितीयस्तु पशचदुशाभिरप।करणक्षभरेकेन च नियोननक्षणेन । एवं ततीय। दये।ऽपि स्ना तीयिनातीवन्धवहित।नवे्न्ते । अन्त्यस्तु पिजातीयक्षणव्यवहितमेव।, पेक्षते । पनिपत्थोपङरकानारोच्पेद पेता परधाननिं भवति । अत आह-याबद्धि. नीग्यवहितः शक्यः पदाथः करतु तावद्धिव्यैवधानमक्ं, ततोऽभ्यधिक्ैस्तु न ग्यवध।तग्यम्‌ ।

यदेकं पदाथ कृत्वा द्वितीय) ऽवि तस्थे क्रियेत सहवचनं नोषपयेत । एवं परवत योऽयम्‌ । उच्यते । अनुपताना ग्यबधायकानां त्यागे न कश्िदप्ययिको गुणो भवत्तीति किमुक्तं मवति । अनुमतेव्यैवधयेकः परटित्यञ्यमनैदोष एव | जम्पविकै- व्थवधानिऽश्रुतकरणे, न्युनिरप्यश्ुतकरणमेव । तस्मात्साहित्वतिपत्तपे यः क्रमोऽपेकषितः प द्विषा बाध्पते॥ < ॥

(५० १पा० {०६} मौमासादशने। १२९५

स्मिति चेत्‌ ॥९॥ इति चेत्पश्यसि, पधानाविपकर्ेण भयोगवचनानुप्रह इति । स्व तहिं गुणकाण्डमेकस्मिन्नपवजयितव्यम्‌ । यथा सौयादिषु ॥ ९ ॥ नाछ्ततवात्‌ ॥ १०॥ नेतदरेवम्‌ । सहप्रयोग एव हि नानुष्ठितः स्यत्‌ ॥ १०॥ क्रसन्तरवदिति चेत्‌ ॥ ११ ॥ अथ यदुक्त, यथा क्रत्न्तरेषु सौयादिष्विति । तत्परिहतैव्यम्‌ ॥११॥ नाक्षमवायात्‌ ॥ १२॥ न तेषापर्थाक्रमः पाञ्नोति, यो नियम्येत । अङ्गाश्रयो एहि नियमो भव्रितुमदैति । अनङ्कसमाध्चित्स्य स्वयमङ्गता कसप्येत ॥ १२॥ ८ स्थानक्रमनियनाधिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ ) [६] स्थानाच्च सत्तिस्योगात्‌ ॥ १३ ॥ सिण एकरविंशेनातिरत्रेण पम्रज।क्रामं याजयेत्‌ , त्रिणबेनोजस्कामे, ब्रय- द्िचन मतिष्ठाकाममित्येवमादि श्रूयते । तत्राऽऽगमेन संख्यापूरणामिति व्यते । तत्राऽऽगमे क्रियम,णे; किमनियतक्रमाः स्वां ऋच आगम पिततव्या उत काण्डक्रपेणेति । फं प्राप्तम्‌ । अनियमेनेति । कतः । अतिरात्रे त्रिणवादिश्चब्दायेनैताः पराप्नुवन्ति । तत्रैतासां भरप्तुवतीनां पाठक्रमो नास्णीति। एवं प्राप्न उच्यते । यदासां समाप्नाये स्थानं) तेनै. यदि भ्वानतत्त।ऽङ्गाना विभकर्षो नेषथते, दवं त्कः पशुरवान्तरप्रयोगवच नेन निरपत्तः पद्‌।चकाण्डेन सचध्यताम्‌ ॥९॥

उत्तर तु १ एवते, इनरेतरयुक्त। उपादीयन्ते ॥ १० ॥ [ ११॥ ]

य ह्यकपये एव चनपरिगृह तास्तेषा करमो नियामकः | सोयं हृतिकर्तभ्यतां गृहने. नद्रा्चनिरपेलो बृहति । अन्‌ दिन्दराञ्नतय यतिकरमष्यता सा सौरयस्यानङ्म्‌ । तस्मात्करमः परिच्छेकतेन नक्ते । अत॒ आह--अङ्खाश्रयो हि नियो मवितुमरैति । अनङ्गमान्नितस्य स्वयमङ्कता करप्येत । येषां पदाथौन।मङ्गत्वे नावगते तेषामङ्गत। निष्यमाणिक्रा कट्प्येतं | अङ्काश्रितश्च क्रमः ॥ \२॥

यद्यपि प्रयमपन्त्रप्रहगेऽनियमस्त१।ऽपि पूरवे मन्त्रः पठेनेवोत्तरं॑प्पस्थापयति । यथ। मन्तरपमा्नःधाद्कगम्पो; एर कमतरिशिष्टमप्यवगम्यते | बह्मगषठेन तु प्रवा

१(अ० १० पा० ५ अ० ८ सू* २७) ईखनतरेति देषः

१२९६ टष्टौकासारहितक्षाबरमाष्यसमेते-- [अ०५पा० {अ ०६।

ता अन्न नियम्यन्ते । याः पू समाम्नतास्ताः पूरमेव मयोक्तव्याः। आनुषृयंस्य हि दृषटमेतस्मयोजनष्‌ । यदुत्तरस्फुरणं तदपि वििर्वित. मेवेति । जिणशादि शम्दैरतिरात्रे यौगपथेनाऽऽसां पातेः पाठक्रमस्या- विषय इत्यधिकरणान्तरापिति मवति मति; ॥ १२॥

सप।म्नायपाटक्रमादेवात्र नियम इति पुनरुक्तता गम्यत इत्यन्यथा बण्यैते-

स्थानाचोततिरंयोगात्‌ ॥ १२ ॥ सिर

साद्यस्क श्रयते, सह प्रूनाल मत्त इति । तत्रेषोऽथैः समधिगतः । सवनीयकाले त्रयाणापालम्भ इति । अथात्र पाटक्रमाक्किमभ्रीषोभीयः पूर्वमारुन्धभ्य उत स्थानक्रमात्पर्वं सवनीय इति । किं पातम्‌ । पूर्वेम. प्रीषोभौय इति । कुतः । पाठक्रमातु । एवं प्रपि तूः । सवनीयः पूत स्थानात्‌ । यदि पृवैमध्ीपोपीयः स्यात्‌, सवर्म\यस्यानं व्याहन्येत । आविग्नं शदीत्वा त्रष्रता यूपं परिवीयेति ध नन्वितरत्रापि पाठक्रमो बाध्येत । बाध्यताम्‌ । तस्य हि प्रतिषेषायः सहृश्चब्दः समाम्नातः ।

विधीयन्त इत्येतावालि रषः । कमावनोधस्तूमयोः स्वघ्यायावगमाततुट्यः । तस्म।त्पा. ठक्रमेण तुल्यमित्यन्यदु। हिषे) ‹ सह पञ्चूनालमते ` इति । श्ुत्येपादप्रवत्तीनाम. माब।द्निंषमः ।

अथास्य प्रयोजनं नियमेन तताय षोमीचपरङ्ृते। प्रथममनुषठान॑पाठाद्वगतमिहपि तथेव मवितुमहंतत्येवं परापे बूमः । अ शनेवस्य प्रथमुप्‌करणम्‌ । कथम्‌ | ‹ आशिन रे गृहीत्वा भिवृत्‌। यूपं परिवायाऽशने) सवनीये पुपूपाकरोति ' इति । भयुक्तमिदं व्याख्यानम्‌ । न हि आछाच्राण्यतिदिदेयन्ते । यद्यप्यतिदिद्येरंस्तथाऽपि पाठक्रमो बा स्याच्छतिफमे। वा । पाठक्रमे पुनरुच्तमेव । क्त्वाशम्देन पूवैक;रत्‌।ऽमिषीयते नाऽऽन"

न्त्यम्‌ । आनन्तयीमावादञ्नीषोमीयेऽपि प्राङ्ते पूवेकाठताऽपि घटत एव |

उच्यते । ‹ पतह पशूनाूमते › ईति न्थायात्तवनीयस्याने । तन्नाशे गृह्यमाण आग्नेये शक्तोत्यवनोषयेतुम्‌ । रवस्थाना द्धि चरितित्वान्नास्त्यवबोधकं प्रपाणमग्नीषेभी- यध्य । तश्मान्नानेन वाक्येन श्ाखातिदरेशे माप्यकार ओह | न च वननेन छतं कमम्‌। फ तरिं । अनेनाऽऽश्चिनकार लक्षयति । प्त च इक्तेति प्तवनीयमेव बेभवितुमित्े- तावदेवामिमेतम्‌ । अग्ीषोमीयानुबन्ध्यवेरनियमे प्राते, प्रृतायनुन्ध्यात्पूवमञ्चीषोमीयो द इहापि तथेव मवितुमहंति । नन्वितरत्रापि पाठक्रमो बाध्यते । बाध्यतामू । हस्य हि मरतिवेधायथेः सहश्‌ इति । कोऽमिपरायः- पूवैः पदापैः पतमाप्यमान

[०दपा०१न०्८] भीमंसादशनने । १९९७

अमरतिषिद्धं चाऽऽदविरनग्रहस्थयनम्‌ । तन्न ब।धितव्यष््‌ ॥ १२॥ ( मृ्थक्रमनियमापिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[ ७ 1] मुरपक्रमेण वाऽङ्गानां तदथेत्वात्‌ ॥ १४ ॥ सिर

सारस्वती भवतः । एतद्रे दैव्यं मिधुनपिति श्रूयते । तत्र संदे । 1 स्ीदेवत्यस्य प्रयम्‌ धर्मां उत पुदेबत्यस्येति । नियमक्रारिणः शद्ग. स्याभावाद्नियम इति पराके, तूषः । मुख्यक्रमण घा नियमः स्यादिति । स्ौदे्स्यस्य हि पूर्वं याज्यानुबाक्ययो; समाम्नानम्‌ । प्रणो देवी सर. स्वतीत्ति । तस्मात्स्ीदेचत्यस्य पूर्वं प्रदानेन भवितव्यम्‌ । तस्मात्छ्ीदे- षत्यस्य पुत्रं धमीः कयोः । तथा हि मघानकालता भवतयङ्कानाम्‌ । इतरथा, येः पदार्थन्पैवधानं सामथ्यादनुन्नात तेभ्योऽपिकैरपि न्यव. ध।नं स्यात्‌ ॥ १४ ॥

( पाठक्रमस्य मुरूपक्रमपिक्षय। बीयप्त्वाधिकरणम्‌ ॥ ८ ॥ )

[ ८ ] प्ररतो तु सवशब्दख।यथाक्रमं भपीयेत ॥ १५ ॥ सि दश्चेपूणमासयोः पू्॑मौषधधमौः समाम्नाताः) तत आज्यस्य । तत्र

उत्त बुद्धावमिनियंस्यतील्मयं पाठक्रमः । अद्नीपोभीयपतवनावयोश्च पवौ पयसां तद(* ध्यते । यदेवंविधं प।ठकरमं त्रगीषि स बाध्यत । सहशढ्दश्रवणात्तवनीयस्योपस्थापक- मसि नेतरयोः ॥ १३ ॥

्र्यर्थपाठपवृत्तिकाण्डे नियमस्य मावात्प्रथमे पदर्थेऽनियमः । एव॑ प्रतत ब्रूमः | ज्ीदेवत्यस्य प्रथमं याञ्यानुवाक्थे, तस्यैव प्रथमे प्रदानं, तनः ददिवत्यस्थेव प्रथमः पदरथ आ(रम्भमणीया मुखुयक्रयेग । कथम्‌ । पहचोदितत्व देकक्षगन्यवहितान्पद्‌।्थान- पेक्षते ! तन्न पदेवत्यस्य प्रथमः पदाथा यद्यारम्यरते ततः प्रवृस्थैकक्षणन्यवहितता न्नी. षत्यस्य त एव पदाथः क्रिधते | एवं द्वितीयादिप्यपि पदर्थिषु प्रापनोति । तत्र पराक्‌ ज्ीदेवत्यस्य प्रदानाद्यः पद्स्तसिन्पवृेय। स्ीदेतत्यस्य छृने ततोऽनन्तरमेव स्रीदेवत्यस्य पाठक्रमेण प्रदानं प्रामोतति । अत जआनन्तर्यूण द्धीदेवत्यस्य द्रौ पाथा प्राप्नुतः । तत्रक्षणञ्यवहितता बाधेत या सहवचनेनपिप्िता) इतरस्यापि ताम्यां व्यवहितो) प्वेषामप्येकल्षणनिप्रकरषः । तस्माल्मथमं ज्ञीदेवत्यत्य भमौ: । अत आह-यैः प्द्यन्यव्धानं सामध्यौदभ्यनुज्ञातं तेभ्योऽधिकैरपि ष्पबधानं स्यात ॥ १४॥

आउपनिव।प इहोदाह्रणम्‌ । पूर्वेण म्यायेन तयेव प्रतिऽपवाद आरभ्यते { पढ़.

१६१

१९९८ टप्ठीकासहितशावरभाष्यसमेते-- [ अ०५९१।० १अ ०६]

सदेहः । किमग्रीपोभीयधर्माणां शुख्यक्रमेण पूेपाज्यस्य धमो; कतैव्या उत यथापाटमिति । पख्यक्रपानुग्रहेणाऽऽज्यस्य पूवेमिति प्राप्ते बषः । भदत यथापाठं भ्रतीयेत्त । स्वराण्दे हि तेषां पाठक्रमः । सोऽन्यथा रियमाणे बाधितः स्यात्‌ । सहत्वस्य पुनरुपसग्राहकः प्रयोगवचनः स्वक्रपेण पदार्थे संनिषृष्यमाणे न बाधिता भविष्यति । अपि च पाठ. क्रमे स्वशब्द; स्वाध्याय) ऽध्येतव्य इति । मुरूयक्रमे पयोगवचनेकवा- क्यता सृष्ष्षा ॥ १५॥ ( ब्राह्मण ठ पेक्षया मन्तरपाठभ्य बटीयस्त्वाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[ ९] मन्नतस्तु विरोपे स्पासपोगर्पसामग्याततस्मा- दुत्पत्तिदेशः सः ॥ १६ ॥ सि° दश्षपृगमरासयोराभ्नेयस्य पूष मन्त्रपाठः, उत्तरो ब्राह्मणस्य । तत्र संदेदः । फतपः पाठो बलीयानिति । उच्यते । अनियपः । नियम. करिणः साल्धस्यामावादिच्येवं पाते) तरुषः । पन्त्रपाठे। बरछीयान्‌। इतः । मयगरूपसापथ्यीतु । पयोगाय पन्वरस्य रूपसापथ्यैम्‌ । तदस्य सा- मथ, येन मन्त्रः प्रयुज्यते । तस्य च प्रयुज्यमानस्य क्रमो दृष्टा

धमेणायु्ठान स्वध्वायेनावगतत्वासत्यक्षम्‌ । सह पदाथः करत॑ञथा ईति पदूयिष्त्रयं घमः सहत नाम । तेन प्रयोगवचनेन प्हत्वभववोध्यते । पहत्वमवमे।घयन्नन्ययानुपप - ₹थ। ऋममप्यनुमापयति प्रषानात्त्यं । तेत्र यदशच॒तक्रम नुमानं तत्पत्यक्षेण करेण बा ध्यते. तो यथाक्रम व्यवस्था । मुरूपक्रम) भयोगवचनेनेकवाकयत। सूहमा । अश्रतः 4; कर्तं इ५४५; ॥ {३॥

[स्पृ मन्नपठ, । अरप, ननयद्य तु पजा त्राह्मज+पाटः | तेत्र ब्राह्मण. १।२।क.म१.५.५। ५६५ १४ वमा उत मन्त्रप।ठ।दुगेयस्थेति । किं प्राह पूर मन्त्र उत्तरं पयुंपम्यपिथति । ‹ तमियो यजति ` इति समाप्यमानस्तनूनपातमुपस्थापयति । अने द्रयारः५ समास्नायप।ठोः प्रत्यतत्वादूनियम इति प्रहि |

ठ खं ५. | क; । + ममिषो यजति ? इत्यने + पदार्थो विहितः । सोऽ. न्‌ व वाकयेन विह्‌1ह्दवकं4 स्मरथति | तेन वाक्येन स्मूतेनानुष्ठा-पे. ८ पद; १५।२तः घन्युद्ठीयते | द्वितीय पद्‌ न स्मारयति । तर्हि! अनु छानाररक योऽत) ऊतः पदापै^तमालोचति । प चाञऽठोच्यमाम) येन ब्राह्मण. लण्डकन विहितस्ततपमारयति । तच स्वदुत्तं बराह्मणलण्डकं स्मारयपि पात्‌ |

[भ०५पा०१भ०१०] मीमांसादर्चन । १२९९

भवति । नयु च श्र्मणपाटत्यापि तदेव भयोजनम्‌ । उच्यते । उत्प-

तिदेश्चः सः ' अवरपपि तस्य प्रयोजनं कपार्पत्य५ भविष्यति ॥१६॥

( ओषदेशिकमृषूयक्रमप्षयाऽऽतिदे शिकपाउक्षमस्थ बट्वस्वाति केरणम्‌ | १०॥ )

[ १०] वदचनादिरतौ यधापरषानं स्यात्‌ ॥ १७ ॥ पृ०

अस्स्पध्वरकल्पा नपिष्टः, आश्त्ैष्णवमेकादशषफपालं निधयेत्‌, सरस्वत्याउयभाग। स्यतु, बारैस्पत्यश्चररिति । तत्र सदेहः । किमा मेयविकारस्य बैस्यत्यस्य पूं धमः कायौः, चोदको बलवत्तरः भयोगवचनाद्‌ ) उतोपांगुपाजबिकारस्य, पयोग्रचनो बलग्रत्तरधोदक!* दिति । क प्तम्‌ । विकृनावस्यां, यथापधानं स्यात्‌ । तद्रचनात्‌ । तषां साक्षादवनक्रमो विषतो । तेन सैनिहितानामङ्गनमुपसंह।रकफः भयोगषचनो हि प्रत्यक्तः । तद्ध्पागां चाऽऽनुमानिकः । चोदकेन हि स प्राप्तः । तस्मासमत्यक्षः भयोगबचनो बदव्तरः । तेन चोदक अनु मानिको बाध्यते ॥ १७॥

दिपरतिपत्ते. वा प्ररत्यन्वयायथाप्ररूति ॥ १८ ॥ सि पृख्याङ्खक्पदिपतिपततौ वा, यथा परकृत तयेव विदत भवितुष हंतीति । कृतः । पृरयन्वयात्‌ । यादृशाः प्रतौ पमोस्तादशा एष

------ ------- ----------------------------~------- ~= ~~ <== <=

तद््राहमणे पुनः प्रदाय विदध ति। जनुष्ठानेलायां तावत्समारकमपेक्ितम्यम्‌ । अगमत 1भकेषः । मन्त्रः पूनः परित्तमाप्पमान उत्तरं मन्त्रे पर स्थापयति। प्र च पर्वपघ्या प्यमान उत्तरं पदै पयुपस्था यतेव पवपतिष्ठते । तस्मतततरपेतामावान्नातति विपरसपैः।

त्पत्तिदेशः स इति । पूवैः पदा विहि१ःउत्त परापर वहि इति विधीयमानानां यः कम्वनाधवान्बक्षिणपारक्रमो नानुष्ठानक्रभेणति ॥ १६ ॥

तृताय जश्नयविक्ार्‌ द्वितीय उपाडथागविकारः) प्रथमो ऽप्नीपमीये विकरोति तत्र क्षि प्रथममक्नेयमिकारस्य पाः कतैव्याश्चोदुकपामर्रदुनोपावःजविश्ारध्य, प्रयोग. कचनपतमय्यात्‌ । किं प्रम्‌ । प्रधानानामत्र प्रतयक्षपादन्मुर्यक्रमो बलीयान्‌ । इतर- श्याद्कपएत्वाद्‌नुमानिकः पाटः । तस्मात्मत्यक्तेण प्रयोगवचनेन पश्गृहीतः करभो नेर्षान्‌ ॥ १५ ॥

पुरूपवृा ककम भरयोगवचनश्रत्वाददु्ेडी | शरुत्यथष।टकण्डानां नोदकाधितत्व।- दडीयस्त्वम्‌ । किं कारणं) कथमित्याकाङन्षायामुत्य्नायां या पदुयादचनाऽयविति,

१३०५ दुष्टौकासदिहक्षाबरथापष्यसमेते-- [अ०९पा०१अ०११ 1

विकृतौ भवितुमहन्तीति मुख्यक्रमेण क्रियमाणा न प्रङ़ृतिवक्छृताः स्युः । चोदको हि पयोगबचनाद्वख्रत्तरः । स दयुस्पादयति प्रापयति च । पभरापितानभिसमीक्ष्य भयोगवचन उपसंहरति । स प्राप्तिषुत्पननः भाक्षिनिपित्तक उत्तरक।लः पूवं न बाधितुपदैति चोदकं, परत्यक्षोऽपि सन्‌, बहिशङ्करषात्‌ । यथापाप्तानेबोपसंहरिष्यति । तस्मात्पूर्व बास्प त्यस्य धमा) तत आब्यस्यति ॥ १८ ॥

( साकमेषेऽनीकवत्यादीनां पथस्काङ्तापिकरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) [११ ]विृतिः भ्रकतिधर्मखात्ततकाला स्यायथारिष्टम्‌ ॥ १९१०

चातुर्मास्येषु साकमेधस्तृतीयं पव । तस्यावयवाः, अप्रयेऽनीफवते प्रात्तरषाकपारो, परुद्धयः सांतपनेभ्यो मध्यंदिने चरुः, मरद्ध ग्द. मेषिभ्पः सवासां दुग्पे सायमोदनमिति । तत्र संदेहः । किपेता द्व्यह. काटा इष्टय उत सवस्काखा इति । रि पाक्तम्‌ । विह्कतिस्तत्काखा भवितुमहैतीति । यथाश्िषटम्‌ । यथा परङृतिरक्ता, तथा वैङृतिः स्यात्‌। भृतिषमी हिसा । तस्मा तरिकृतिः सा दु्यहकःला भवितुपदें तीति ॥ ६९॥

अपिवा कमकालसंयुक्ता सयः क्रियेत तत्र दिधेरनु मानाखङतिधममरोपः स्पात्‌ ॥ २० ॥ सि°

सोत्पत्तिरिवोत्पत्तिस्तादशानवधृतन्प्रापयति । तत्तका प्रधोगव्चनः पर्मीकषथ क भू- पपतगृहति । घ उपपगृहणन्‌ यादशाश्च।दकेन प्रामितास्तादशानुषततगृहाति। ते च विश्चि. टतक्रमका एव प्राप्यन्ते । अतः प्रलयक्षस्थामि चोद कादु ्तरकाकमत्मद्यमादुदु॑लत्वम्‌ । यश्च यस्य सकाश्ादात्मानं छभत, सत तमत्तमर्थो ब।पेतुम्‌ । यावदुत्पतिनासि न ताव त्माठि", यावत्प्रा्िनस्ति न तावदङ्कत्वम्‌ , अङ्गत्वे वावधते पेप्रहः । तस्मातप्रयोग- वचनस्य पृश्चात्का्ीनत्वात्तदाश्रयो यः कमः प॒ आश्रयदौनस्यादुदर्बखः । अत अ ह- उत्तरका; पूरकारपाप्ं न बाधितुमदेति पन्यक्षाऽपि सन्‌ बहिरङ्खत्वत्‌॥ १८॥

सवरविक्ृतीनां प्ःकारत्वं वक्ष्यति । अनस्तेनैव गतत्वादनारम्पभिदम्‌ । उच्यते । दवियहकास्यमनुगृहन्पोगेमा धो श्रवणं बधते । यदि दि तत्र दवे पौमेमास्यी स्यातां स्यदिवं द्वेयहकाल्थम्‌ । इह तु दर प्रातःकालो विद्ते । तमनुगह्श्चादकपाष्ठं न रक्तोति बाधितुम्‌ । अते द्रैयहकाल५ भविष्यति ॥ १९ ॥

[अ०दपा०१अ०११] मीपसद्र्श॑ने | १३०१

अङ्गि: कटेषु ये पदार्था उच्यन्ते, प्रातपेध्यंदिने सायमिति क्रपेण त एकस्मिश्ञहनीति प्रतीयन्ते । यथा, देवदत्तः भातरपूपं भक्ष. यति, मध्य॑दिने विविषमन्नमहनातिः अपराद्धे मोदकान्भक्षयतीति । पकस्मिन्नहनीति गम्यते । तस्मात्छधस्कारा एवंजातीयका विकृतयः | दवेयहकार्यं हि बचोदेकथापतमानुगानिक भत्यक्तरूपया सधस्काठतया बाध्येत ॥ २० ॥

८ क भ काटोत्कषं इति चेत्‌ ॥ २१ ॥ |

इति चेत्पद्यसि-- प्रातः साङ्ग श्रूयते) तथा मध्यदिने सायं चेति । उत्कर्षो भविष्यति । यथेतेषु काठेषु साङ्गम्‌ । न च दयहकारताया वाधः । एकस्याह्वः परातरनीकबन्तुपक्रस्यते । देती यस्य पातयते । एवं सांतपनीया पूर्वधमध्येदिन उपकरंस्यते । अप्रदुरभध्यंदिने यक््यतेः। तया, गृहमेधीये सायद्पक्रमणं पूपः, सायं यागोऽपरेधुरिति । नयु व।कंयादेकमहर्गम्यत इत्युक्तम्‌ । वच्यते । पदार्थसामथ्यननितो हि वाक्यार्थो भवाति | न चात्र पदार्थसाम्यमस्ति, येनैकमहमेम्येव ॥ २१॥

न तेत्सेबन्धात्‌ ॥ २२॥

नैतदेवम्‌ । कस्मात्‌ । तत्संबन्धात्‌ । एककालसंब्द्धानि प्रधाना नद्धः सह श्रुयन्ते । कथम्‌ । साङ्गं दि प्रानं प्रातःक्रले श्रूयते, तथा मध्यंदिने सायं च । नाङ्कानि भातःकालादिषु । तत्रान्यकारेष्व- द्गेष्वन्यकलेषु च पानेषु न सङ्खं तेषु कालेषु ढृतं स्थात्‌ । तस्मा. त्सथस्काला एवैता विकृतय शते । अपि च, द्रयदं साकमेपेरिति भरते । तरसथस्कालासृपपधते ॥ २२ ॥

्रातरमध्येदिने प्तायमिति वाक्यादुच्चरितादेकसिननेवाहनीति प्रतीतिर्मवति । अन॒च्च- रतातत न मवति । तस्मात्मत्यस्षेण वाक्येन चोदु्प्राठमानुमानिकं बध्यते द्वह. काल्यम्‌ ॥ २० ॥

इतर आह--उपगपद्प्रकरणार्स्तमिनेवाहनीत्यनुपात्त्वाद्धान्तिरेष। ॥ २१ ॥

प्रातमेध्यदिन इति प्रयोगपुनःश्रतिः । स च प्रयोगः प्रातःके विधीयते | तत्र यदि पूव॑समिन्पातकाे प्रक्रम्योत्तरम्मिन्परिसतम।प्येत तथा सति प्रातमेष्यंदिनापरहेषु साङ्गानि न कृतानि स्युः । तत्राज्ञानं प्रधानकाठता बाध्यते । तस्मायस्मन्नहनि प्रात- रारम्मस्तिकतेव प्रिपतमािः ॥ २२ ॥

१३०२ दृष्टीकासदितक्षाषरभाप्यसमेते-- [अ०९पा०१अ० १६]

( तदाचयुत्कषेतद्‌-तापकष विकरणम्‌ ॥ १२ ॥ ) + [नत कनः [ १२ ] अङ्गानां मुरूपकाललायथोक्तमुत्कं स्पात्‌ ॥ २३ ॥प१्‌० ऽयोतिष्टामे श्रूयते, आम्निमारताद्प्वैमनुयानेश्वरन्तीस्युत्कषेः । तथाऽ प्रीषोमीये पर्ची, तिष्ठन्तं पञ्च प्रयजन्तीत्यपकरषः । तत्र संदेहः । किप र्कर्देऽनुयाजपात्रषत्छृष्यते, अपकषं च पमरयाजमात्रमू , उतोत्कर्षेऽनुया- जादि, अपक्ष च प्रयाजान्तप्मिति । किं तावत्माप्प्‌ । यावदृक्तशुत्कः षाप्कषेयोः स्यात्‌ । इतः । अङ्गानां प्रुयकालस्वातु । एवभन्पेषां अधानकारुता भविष्यतीति । तत्र सहत्वस्य पापकः प्रयोगवचनोऽनु- ्रहीष्यते ॥ २३॥ तदादि वाऽभिरसंबन्धातदन्तमपकषं स्यात्‌ ॥ २४ ॥ सिर तदादि, उत्कर्ष, सदन्तमपकर्षे गम्येत । फुतः । अभिसंबन्धात्‌ | यदनुयाजानां परस्तात्सपाम्नायते, तत्पधानादनन्तरं प्रयोगञचनेन प्रां बाधित्वा पाटतामथ्यांदनु यानेभ्यः परस्ताल्करियते । तथा, यस्ततः एरः, स ततः परस्तात्‌ । एवमेक उक्ृष्यपाणः सवं गुणकःण्डयुक- षेति । तथाऽपकृष्यपाणोऽपकपैतीति ॥ २४ ॥ ( पौरे डशिकानां प्रोक्तणादीनां तौमिकपदारथपूवमावित्वाधिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ ) [ १३ | परवृत्या रतकारनाम्‌ ॥ २५॥ तिण ज्योतिष्टोमे श्रयते भातरनु बाकक्राले) भरतिमस्थातः सवनी या्नितरिष

श्रवाजान्‌याजननःप्रपकष।९क५। विहितो तावन्मान्नरमव्रापक्ुप्यतारकृष्यत) उतत

तदादि वा | तावन्मात्रपरिति प्राप्तम्‌ । कुः । प्रघानपरत्यापताततं हज्ग(न्येकषन्ते । तत्र वचन्‌ दस्यापकर्षस्तावन्मात्रमेव।पकृष्येत | अवशिष्ट प्रधानापतत्यैव यथावदसि. तम्‌ ॥ २६ ॥

पवः पदायै उत्तरस्योषस्यापकः प्रकरनी । तेनेहापि तथेव प्रप्नोति । प्रयोगवचनो हि यां प्रधानाप्तसि प्रापयति, साऽवधु स्वरूपाणां यादशी प्रवानापत्िस्तादरमैव प्रषा- नाप्तस्या निराकाङ्क्षी मवति) ने त्वन्याष्टशी प्रषानापतसि शक्तोति कट्पायैदुं प्राकृत. बपेन ॥ २४॥

परातरमुवाकभषे प्रदायानन्तरं ' परतिप्र्यातः सतवनीयाज्पस् " इति पैषो दत्तः |

१ आतरदुवाकीषमिति - प्रात पौवभ्यो देव देवेभ्यो होतगवुशरूदि इतयवंहपमिल्ेः ।

[ जश्द्पा०१अ०१६] भीमासाद्ैने । ११०३

स्वेति परष्यतीति सवनीयानां निवीपकालः । अध्ति च बहिष्पवमाने स्तुते, अग्नीदग्नीन्‌ मिहर, बहिस्तृणीहि) पुरोडात्रानषकुर्बिति । तत्र स~ देहः । क प्रातरनुवाककाले सवनीयान्निरूप्य मचरणीहमादयः सौमि क।; पदाय। उत पोरेडाश्िका; पागङंकरणादिति। किं भ्ा्नपू । अनि. यमः । नियमकारिणः त्राल्स्यामावादिर्येवं पातेः ब्रमः । प्रद््था कृतकालानाम्‌ । ज्ञातकालानां पदाथीनां रस्या नियमः स्या | प्रयुज्थमानपेव दि पूपरपदायमभिनियच्छति । स तस्य प्रस्तात्तषा- म्नात; परस्तारकनेभ्यः । सौमिकस्य तु पदार्थस्य पमरचरणीहोभस्य वचनार्करमा बाधितः । अकरणे च बहिष्पवमानस्य प्रस्ताःसमा-

नोर

(हिष्पवमाने स्तते 'अ्ीदुर्थम्विहर' इति पनः प्रैषः । तत्र भषोधितो होत। प्रातरनुवाके प्रवृत्तः । अध्वयुरुपस्त्यां स्याप्रतो वचनाद्‌ प्रातर्‌ नुषाकपरितमाप्तेः । तत्य व्याषू तत्वात्परत्षणादिष्वत्तमवः । ततिम्कःल एककालोपनिप।तादम्यकतृत्वेऽवगते कगरैविशेष- विन्त्ते | फं प्रतिप्रस्थाता प्रगरकाराये १द्‌थास्तषु विधायते नि्ेपिण ताहँक्ष यित्वा । प्त निवापोध्वयुनृकत्वाप्तमवाललण।वृत्त आश्रीयम।णो यावदेवाष्वर्ो्यापू- तत। तावदेव रक्षयति । अदकरणगाद्४ क्षणिकस्वाद्वर्योम॑ठक्षयति । तस्मानि वपानां कि प्रतिप्रस्थाता करतेताटकरणाताग्ये पदाथा उचै नित्रापात्तानररणेन छक्तयित्वाऽचीत्कनो पिवीयते । र प्राषठम्‌ । लक्तणाविरेषादनिषमः) प्रतिमरस्ाताऽऽ-

समकाल बुभ पदु(थोवध्ययुकतृकौ । तत्र॒ तिरो वादेकत्राध्वयुनियत उपासने । ्रोक्षणादिषु *तरमन्यस्तेषां यतो विशेषः स्यात्‌ ' ईति प्ररिप्रप्याता स्यात्‌ । किंच निवोपिण प्रो्तणमुपस्थाप्यते न त्वलेकरगेन । किः प्रातरनुवाककाले सउनीयान्निरूप्य परचरणीह्‌,माद्यः परमिका: पदाः कतेष्या उत पीरोडाश्चिकाः प्रागरंकरणादिति फ. नाय स्रशषः |

अयुक्तमिद्‌ व्यारूवानम्‌ । समाहवानात्तस्याध्वयुकतकता । यथा वा ‹ सहव. घ्रन्ति (ह्‌ पिंषन्ति, इत्येककारत्वात्‌ “इतरमन्यः१ इति प्राप्नोति । हंदशमपि नास्ति | न हि प्रततिरनुबाकः प्रोक्षणादयश्च प्रागख्करणात्सहानुष्ठेया इति वचनमस्ति । येना. ध्वयोरूपास्त्यां नियतत्व।दितरेषां कतां चिन्त्यते ।

अभ्युपेत्य ब्रूमः | अस्तु सतमानक्रारत। | तथाऽपि प्रागरकरणाननिव प्रतिप्रस्थाता ।

( भम ३ पौर ८ भ० १० स* २१ ) )

= <~

१३०४ टु टीकासारशचाबरमाष्यसमेरे-- [अ०१पा० १अ० १३]

पनात्‌ । तस्मात्तस्य पूर्वैः पदार्थो निवैपणादीनामन्तः । तत उत्तरे सौ- मिकाः पदाथीः करन्वा इति ॥ २५ ॥

कयम्‌ । पौरोडाशिका पदाथ शविरेण समाप्यन्ते) शोर प्रातरनुवाक | तत्र येषु पमान काठता नाहित तेभ्वविरोधातसमा्यानादध्वयुरेव कतां । निवापस्य प्रोक्षणादीक्षयतः विकृते ऽवधिः । साक्षादेव हि स्त प्रयोगं लक्षयति । अथ विरोधात्कांधिदेव रक्ष. यिष्य्तीति चेत्‌ । न । नास्त्यस्य क्षयतः परिमाणम्‌ । संनन्ाहल्षणा प्रवते । सत च संबन्धः प््वेप्ववरशिष्टोऽस्य । किं प्रातरनुवाककाले सवनीयान्निरूप्येत्येवमादिः फरुत्वेन नोपपद्यते, किं प्रथमं प्रचरणीहोमादीनध्वयः करोत्युत परक्षणादीनिती दश सेमवति निरूपणम्‌ । प्रतिपरस्यात्रास्नीधकतृत्वेऽविद्यमानि प्रयोगवचनपरिगृहीतानां पौरवापरवक्रम एव चिन्त्यते । प्र तरनुवाकानन्तरकराढं परोक्षणा्दीन्करोत्युत प्रचरणीहोमादी नित्यं संशयः । तत्रोमयोरप्यध्ववुकतृकत्वादानियम इत्येवं प्रपि ब्रूमः ।

निवैपसवेत्यनेन प्रैषो दत्तः। तस्मा स्वतन्नः कता । प्रैषा तु हेतुकत्वादृद्धितीयः पदैः परोक्षणादिवेद्धौ निधीयते । प्रचरगीहोमादीनां नास्ति पेनिषापकः पदाः | नयु * भमूदुषार्शत्पकः ' ईत्यनेन प्रचरणीहोमः पयपस्याप्यते । उचते । मिन्नकतू- क।वेत । भिन्ञकृकःव,श्च पृः पदाथ नेोत्तरममिनियच्छति | न चानयोरङ्गा्िमं बन्धः । येनेयमूक्‌ प्रचरणीहोमस्य करणमून्‌ा स्यात्‌ | अतः ^ अमूदुषारुशलद्युः › ह्यस्य भचरणीहोमस्य च काटाथः सबन्धः । तस्माततैषः प्रातरनुवाककारे । प्रो्षणा, द्यः प्राततरनुवाकादु रत्र ।

एतदप्ययुक्तम्‌ । हदः परषं॑दत्वाऽनन्तरमेव निरपेषो दत्तः । तत्य चप्‌ वेतो निवाप्तस्कारोऽमेति । जतो नाप्त प्रक्षणदृनुप^्यापयति | अभूदुषा तु काट येऽपि सबन्पेऽसिन्काले प्रचरणीहोम इति शक्तोत्यवणमयितुमू । य्यसिन्धरचरणीरोमा- द्यो न क्रियेरः हालनन्धो बाध्येत ।

अतोऽन्यथा वण्यते | पाक्षिक्यष्व्यरूपातिि्थ॑तरसमिन्पक्ते नापि ठत्र विचार्ते। क प्रचरर्णहमादिषु परवतततामुत प्रोक्षणादिष्विति । तत्र निवापे प्रतिप्रस्थाता कता ।

च ®= € ट भ, मे क श [ना १ ॐ न. अतो निनौपोऽध्व्ोनि परोक्षणमुपस्यापयति, मिन्नकतैत्वात्‌ । प्रचरणाहोपस्यामि परैषेण स्यववानाला्त्युपस्पापकम्‌ । तस्मादद्धयेरुप्युपस्थापकामावादूनियम हतये परर, बरूनः। रेषे स्वतन्त्रः कतौ । परपथे हेतुरुत । तस्मानिरतामि हेतुकुत्वातोक्षणमुपतिष्ठ) । हृतरत्र नास्ति प्रमाणम्‌ ॥ २९ ॥

[मकपा १अ० १४] भीासाद्षे । १३०५

शुब्दबिप्रतिषेधाच ॥ २६ ॥ ब्द भिपरतिषिष्यते । अलंकुिरपुक्तः पोप्षणादीन्मतिषयेत । अस्मत्पसे तु, अरुङुरबित्युक्तेऽरुंफरणमेव भरतिपरस्यते । तत्रारुकरणे मराप्तकारे पाप्ठकारुबचनो लोडन्तोऽनुग्रहीष्यते । तस्मादत्र प्राततः ऋम इति ॥ २६॥ ८ यूपमात्रापकर्षाधिकरणम्‌ ॥ १४ ॥ )

[१४] असतयोमानत् वैत तदेव भ्रतिरुष्येतं ॥ २७ ॥ षि” अस्ति द्पूणेमासमङृतिके पशावद्मीषोमीये वैकृत यूपकमे । तत्प- तिृष्यते, दीक्षासु युपं छिनत्तीति । तत्मतिकृष्यमाणपवांघीनान्यप्यघरी- षौमप्रणयनादौनि परतिकपैति, उत नेति सये पतिक षति । संबन्धा. दिति । तथा प्राते ब्रुमः | विृतादभ्यभिकं यतर, तसमतिषृष्यमाणं ततोऽर्बाचीनान्यप्य्नाषोमप्रणयनादीनि न परतिक्रष्ुपहति । कथम । असंयोगात्‌ । पाशुकं यूपकमं । ततः पराचीनं सौभिकप्‌ । न तयोः परस्परेण संबन्धः । नं सौमिकः पदार्थः पा्चकस्योपकारकः परशोर्बा । यदि दि तयोरुपकारकः स्यात्ततस्तस्योपङ्॑तः कपोऽप्यस्य साहाय्यं कुर्वन्‌ गुणभूतः स्यात्‌ । न त्वेतदस्ति । तस्मानैषां परस्परेण क्रमे नियमः । अतो यूपमात्नं प्रतिकृष्यते । अपि च, युपमाजरं मतिषृष्य कृतार्थे श्दे सौमिकानां स्वक्रमबाघो न भविष्यतीति ॥ २७॥

भटकूरवितयक्तः प्रोक्षण द्न्पितिपयेत, न प्रक्षणारदन्कु्थत्‌ । कं तहिं | अध्वयुंणा क्रिवमाणान्पर्तकेतेत्यथेः । नास्लग्नीषः कतव प्रमाणम्‌ । तत्राछकरणकाठे प्रा्कछत. वचनो छोडन्तोऽनुग्रहीण्पते । अयुक्तमिदम्‌ । एवं हि पृक्तं, प्रषलेट्‌ + म्‌ प्राप्रकाल्तायाम्‌ । अटकरणस्य प्राप्तः काङप्तव चेति वाक्यं भिचेत । उच्यते | यद्यपतावर्थो वततमानकाछेऽप्ि ततः प्रषेण तेस्ृतोऽनन्तरमेवाभषसंस्कारः परेषा प्रवतेते । एव प्रषस्य दष्टयेता । इतरथा प्रिषस्याऽऽनयैक्यम्‌ । अतः त्रैषप्तामथ्प त्मा प्तकारताऽव. गम्यते | सा बाध्येताहृतेषु प्रोक्षणादिषु ॥ २६ ॥

अघ्रीषोमप्रणयनेोत्तरकां यूपस्य छेदनाद्यः पठ्यमाना वचनेनापृङप्यमाणा; सौ. मिकाज्ञपक्षैमन्ति । कुतः । भिन्नप्रयोगवयनपरिगृहीतत्वात्‌ । अभिन्नप्योगवचन- परिगृहीतेषु हि कम आकाङ्क्षते | कमा पूवैः पदाय॑ उत्तरूपत्यापयति । तस्र. पवः पदार्थो योऽपङ्ृप्यते पोऽन्यानपकषेति | पादस्यातरनङ्गत्वात्‌ ॥ २७ ॥ १९४

११०६ दुष्ठीक।सदितश्ागरमाप्यसमेते-- [अ०५१ा०१अ०१५

( दािणािकहेम।नपकरषोषिकरणम्‌ ॥ १५ ॥ ) [ १५ | प्रासङ्गिकं च नोत्कर्षदसयोगात्‌,॥ २८ ॥ ्षि° उयोतिष्टोमे श्रूयते, आभममिपारुतादूध्ेमनुयाजेश्वरन्तीति । अनुयाजा उत्छृष्यमाणा दाक्षिणाभ्निको होमाबु्षन्ति, नेति संशयः । सेबन्धादु त्कषैन्ति, इति प्रात, उच्यते । नेताबुत्करष्टुमहैन्ति येन त॑योस्त्वनु याजाः सवद्धास्तेन प्रयुक्ताः, परकीयेस्तवामर्थो निभेतित इति । पदा- योनां च क्रमो भवतति न पदायेभयोजनानाम्‌ । यौगप्ेन हि पदाथी पकुवन्तीति वक्ष्यामः । पदाथानां चोत्पत्तिः क्रमवती । पृथकूरन्दतवा यद्यपि प्रकृतावनुयानोत्तरकौ दाक्षिणानि होमौ दृशे, तथाऽप्वुयानोत्कर्व नोल्छृष्येते । कृतः । अपतयोगात्‌ । कथमध्रयोगः । उप॑मितरततितपरापमेनाभ्नीषोरमाया. दयं पर्माम्गह।ति । तत्रायं सवनी यद्खिप्यपि पवनेषु विप्रकृष्यते । इतिकतैम्यत। चास्य तद्वुभरकष(द्व कप्रकुष्यते | ¶ [वप्रयाजननार्गककरारत्वाद्यावत्करतूप्रकार्‌। नित्ये ताव दभ्यन्वाधानादिननित उपकार जेते । यावत्पशोरन्तयः पदास्तावदराचः } जन्त्योऽ- पि यावदूचः। एवं चिन्त्यते । परौ प्ुषुरोडाशो मध्ये निपतननुपमितरपितपरापणेनाङ्गषोभी4- परोडाद्यागगतं व्यापारमभिरप्तमुत्पादयति) प्रापयति च । तांश्च पमस्तान्मीपे परयेग- वचन उपततगृह्णति । तत्र पुना प्रयक्तप्य यगगतम्य।परस्य प्मीपे हीतत्वात्त्मीपे न करति, उपपतगृहाति.द प्रशुना । ये न ५१ कृतास्तेषां पिष्टरेपाद्‌।नागुत्पत्ति, प्प्त्युपतग्रहनपे्षते । तत्रात व्यापारो ऽपुवेमन्तरेण नोपपद्यते । अमूर्वाण्यपि पद्‌. पना न सन्पीत्थन्यथानुपपत्या पदाथ) आक्षिप्यन्ते । यादव प्रपङ्गेनापकरारनगृह।ति तेषु तस्य व्यापारो नास्ति । येनैव ते प्रयुक्तास्तस्थेव तत्र, व्यापारः | प्द्धोनां च कम आकाहूयते न॒पद्‌ापेतरयोजनानाम्‌ । तस्माद्‌।िणािकहोमयोरनु नानां च नास्ति प्तः । अनुषाजजनितस्तेनोपकःरो गृह्यते न पदाथः | भतः परकीयः पद्‌च॑ह- कृप्यमाभेनं दात्िगाभनिके होमावुत्ङृषयेते | जनन प्रन्थः । पदायोनां च क्रमो भवति न पद््मयोजनानामर्‌ । यौग- प्येन हि पदाथो उषकुबन्तीति वक्ष्यामः । कयमिव्याकाद्क्तायां चौगपचचेनोपकारा गृह्यन्ते । तत्र यस्िन्षण एकः समघते तस्िननेव द्वितीयादयोऽपि । तस्म त्कपमाव, वायां नाति कपः । अत्रापरो ग्रन्थः । पदाथोनां चोत्पत्तिः कऋमवती, पृथक्‌

१ एतयोः स्वे, अनुयाजा संबद्धास्पेन प्रयुक्ताः पा० । २ उपमितलक्षितप्रापणेनेति-उपमितेन वाकयान्तरेण लक्षिता येदिकतेग्यता तस्प्रापणेनेत्यथः 1 दे त्रिष्वपी ति-' वपाया प्रातःसवने चरन्ति, ुपदा्चेन मष्य॑दिने, अङ्स्तरीयसवने ' दति वाक्पेनेत्यथैः ।

[अ०१वा०१अ०१ ७] मीपांसादशने 1 १३०७

दुतपत्ेः । न प्दायैमयोजनस्य, युगपत्मयोगवचनेनाभिहितत्वातं । अतोऽनुयाजोत्प्तेरुत्कषिंकाया अमाव।दृदाक्षिणा्निको होमो नोत्छः ष्येयातापमिति । अपि वानुयाजमात्रधुलष्य कृतार्थे शब्दे दाक्षिणाभिक योर्होपयोः स्वक्रमबाधो न भविष्यतीति ॥ २८ ॥

( हविरमिवाप्तनान्तस्यामावास्वायां पूदुरनपकषोषिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ )

[ १६ ] तथापृवेमू ॥ २९ ॥ सि

दरैपृणमासयोरवेदिहविरभिबासनोत्तरकारे समाम्नति । साऽ" मावास्यायां प्रतिकृष्यते, पूरवधूरपावास्यायां वदि करोतीति । सा त्वपषृपष्यमाणा ततोऽवाचीनान्पदार्थानपकषति नेति संश्चयः । उच्यते । संबन्पात्मतिकषेतीत्येवं प्रे, बूमः । तयाऽप्म्‌ । अग्रह तिपूरविकाया- ममावास्यायां बोदिकरणं पूर्र्यराम्नातप्‌ । उभयोरपि इरोभृते हविर भिवासनम्‌ । अभिवासनं ृत्वाऽपावास्यायां वेदिः कर्ैव्पेति न श्रुत्या दीनामन्यतपरं कारणमस्ति । तस्मान्नामिवासनान्ताः प्रतिक्रष्टव्या इति । आभिवासने चाप्डृष्यमाणे हवी रि भस्मी भवेयुः ॥ २९ ॥

८ स्ंतपनीयात्कर्ेऽप्पभिहोतरानुत्कषाविकरणम्‌ ॥ १७ ॥ )

[ १७ |] सांतपनीया तूत्कर्षदभ्िरोत्रं सवनददगुण्यात्‌ ॥३०॥ पू

चातुमीस्येषु साकमेध।(वयवः सांतपनीया नपिषटिः-मर्द्धयः सात.

श्ब्द्तवा दुरपततेः । न पदाथप्रयोजनप्य । पदरगरहणे हे कमे मवति । शब्देन हि पदारथोऽवबोध्यते । एवं द्वितीयस्तृतीयोऽपि | अत्रावर्यं भवितम्यं क्रमेण । अनुष्ठना- वमोघेन यः पुनरपकारस्त्दीथः स एकः । तस्षिन्ृ्यमाणे कदिशः क्रमः | अतो न प्रयेगवचनापरिगृहतानां श्रयोगमध्यपतितानामप्यस्ति क्रमः । तस्मात्तस्पानविव दक्षिणाभनिकौ होमौ ॥ २८ ॥

¶पवदयुरमावास्यायां ३ करोति! इति वेदिरपङृष्यमाणा। ह विरभिवाप्तनं नापकर्षति ।

९.९६

कृतः । हविरमिवाप्नादुत्तरकाचं दशपुणमापप्रकरणादुमयोरपि पतामान्पेन प्राप्थमाणं

विरीषवचनेन वेदिभात्रमेवापकृष्यते । सामान्यपाठः पौणमास्यां, कृताथेः । अम्य" न्वाषाननहयवरणदेः पतापान्यप।ठ एवः वेदेश्वोत्तरः । तस्मत्पामान्यावनोधो विशेषेण. बध्यते ॥ २९ ॥

भिन्नध्रयोगवचनपार्गृहीतान।मपि पवो चिन्त्यते | यभा प्रोत्तणादिमिः प्रचरणी-

१३०८ टष्टीकासहितश्चाषरमाष्यसमेते-- '[अ०५१०१अब०१५७]

परनेभ्यो माध्यंदिने चदं नि्ेपतीति । सा दैषान्भादुषादा मतिबन्बातु- ्कृष्यमाणाऽगनिोत्रभुत्कर्पे्न वेति संश्रये । उश्यते । सांतपनीया तूत्क- दधिद्र सवनबदैगुण्याद्‌ । यादे नोत्कर्पैदग्निहोत्रमनदविशेत्रकाल उद्धुतेऽप्रावभ्निशेत्रं विगुणं स्यात्‌ । तस्मादुत्कषटव्यं, संवनवत्‌ । यथा मातः सवनं दैवान्मानुषाद्वा पतिबन्धादुर्छृष्यमाणं माध्यंदिनं सबनपुत्क. षैतीति । एवमत्राि दर्व्यम्‌ ॥ ३० ॥ अन्यवायाच् ॥ ३१ ॥ एवं सांतपनीयमश्निहोत्रेण न स्यवहितं मदिष्यतीति । तत्र क्रमोऽ लग्रही्यते । ऋमरभेदे च दोषः शरूयते :। अप वा एत्गस्प छिद्यते, यदन्यस्य तन्त्र बिततेऽन्यस्य तन्त्रं परलायत इति ॥ ३१ ॥ असंवन्ान्त नोत्कर्षेत्‌ ॥ ३२ ॥ सिर नाश्रित्य य `, न सांतपनीयाया बाऽपिदोत्रष्‌ | तेने नासावभितरस्य पुरस्तात्कतन्या । अतो नामनिहोतरपुरकष्टव्यम्‌।।२२॥ प्रापणाच निमित्तस्य ॥ ३३ ॥ प्राप्त चागिहोभ्रस्य निमित्तम्‌ । सायं जुहोति, भातजहोति, उदिते जुहोति, अनुदिते जुति, मथमास्तमिते जुहोति, संधौ जुहोति, नक्त- प्राणि दृष्ट जुहोतीति । तक्नातिक्रमितव्यम्‌ । तस्मादपि नोकषैः । यदुक्तं बेगुण्यमिति । उत्कर्षेऽपि वैगुण्यं, कालन्यत्वात्‌ । अङ्गमिनै- घन्यः कालविधिबोध्यतापरति चेन्न । कारस्य निमित्तत्वात्‌ । तदपा. येऽश्ुतमेव सरव त्रियेत तंन्निमित्तरवं चानुपादेयस्वेन श्रवणात्‌ । सपमी ह्यापारादिष्वरसं मवान्निमित्तसप्मी द्रष्टव्या ॥ २३ ॥ अथ यदुक्तं सवनवदुतकष्टन्यापिति । तदुच्यते- संबन्धात्सवनोत्कर्षः ॥ ३४ ॥ संबद्धं टि सवनं सवनेन । एकक्रतुसंबन्धात्तदुर्छृष्यते ॥ ३४ ॥

होमादय उत्कृप्यन्ते। पवो हि पदाथे उत्तरभमभिनियच्छति, एवमिहापि ॥६०।(६१।] एकमयोगवचनपरिगृहीतानामुत्कषैः ॥ ३२ ॥

कोले हि निमित्ते कर्म विधीयमानं तसितनेव काले कर्तन्यम्‌ । अङ्घमापतषन्यः कारविधिवाध्यताभिति चेत्‌ । पेनिकतेनतकेऽत् प्रेगेऽवपते श्चत्काखंयोगः । तस्माल्लघन्यत्वाद्त) बाध्यताम्‌ । इतरस्त्वाह--नाङ्गमाघ्रं काठः । किं तर्हिं । निमि. त्तम्‌ ॥ ६३ ॥ [ ३४ ॥ |

१ तैनासाबमिहोघस्य परस्तादिति पा० । २ निमितं बति पर ।

[अन्द्पा०१ज०्१८) मीमांशाद््ेने। ९३०९

( उक्थ्वोत्कषे पोदष्युत्कषषिङरणम्‌ ॥ १८ ॥ ) [ १८ ] षोढशी बकध्यततंयोगात्‌ ॥ ३५ ति° उयोतिष्टोमे श्यते, षोडशिनं परत्य, तं पराश्चयुक्थ्येभ्यो श्यतीति । यदा देवान्पानुषाद्रा मतिबन्धादुक्थ्यान्धुक्छ्यन्ते, कि तद्‌ा षोडश्युस्कर- व्यो नेति मवति सश्चयः । किं पाप्म । नोष्टव्यः । कृतः | एवं स्सोतरं स्वरिमन्कारे षोडशिनः छृतं भविष्यतीति । समयाध्युतरिते सूरे षोटश्िनः स्तो्रपाकरोतीति । तस्मादनुकषे इति ।

एवं मते, बूमः । षोडश्ची चोत्कष्टव्यः । कस्मात्‌ । उक्थ्यसेयो- गात्‌ । उक्थ्यसंयोगो हि षोडशिनो मवति, ते पराखमुक्ध्येभ्यो गृह्या तीति । तस्मादुतकष्टव्यः षोडशरी। यदुक्तं, षोड शिनः स्तोग्रक।टेनावर्जनं भविष्यतीति । उस्यते । रतोतरक्रममनुरध्यमानस्वय परधानक्रपो बिड. ध्येव । तस्मान्न स्तोत्रकरमोऽनुरोद्धव्यः । उभयं न शक्यमनुग्रहीतुम्‌ । गरदं वा गृदीत्वा चमसं वोन्नीय स्तोत्रशुपाकरोतीति भ्रुयते । तस्मादु- तक्रषटव्यः षोडश्षीति ॥ ३५ ॥

इति श्रीश्बरस्वामिनः इतौ पीमांसामाप्ये प्वमस्याध्यायस्य

भयमः पाद्‌; ॥

॥

स बाध्यते | उच्यते । उवथ्यपर्‌ भावः समयाध्युितत्वं चोभयमप्यनुप्रहीतुं शक्यते | तस्माद्िरोष।त्ामान्याषिशेषनाषो नास्ति । नच दैवान्मानुषाद्वा प्रतिबलादित्यसि- स्पामान्यविरेषनाधैः । शाखं दि न दैवं मानुषं वा प्रतिबमपेह्य स्ामान्यतिदिषनां करोति । ग्रहे यागस्य स्ता्तादुपकु्व्नन्तरङ्गः+ सेनिपत्योपकरित्वात्‌ । स्तोत्रं पनया- गस्य न स्त्तदुष्करोति । अताऽनवोः काठयोरन्तरङ्गप्य काठोऽनुग्र्चः । तसा- दाह--स्तोत्रकरपमनुरुध्यमानस्य प्रधानक्रमो वि दध्यते । अयवा-उकयरुत्कृष्य- मागियाग एवानेन प्रकरेणोत्क्ृप्यते | पोडरियागस्याप्युक्यपरत्वात्‌ | प्रहणे गृद्यमागे न यागः प्रकर्तो मवति । यथाऽवदानिन । उक्थ्पयागाम्यासोत्तरकाटं षोडशियाग- म्यासस्य कालः । अतस्तस्य कषेनाङ्गप्य काटो बध्यते ॥ ६९ ॥ इति श्वीमदृषुमारिखबिरवितायां मीमांप्तामण्यत्वाख्यायां टूप्यकियां पश्चमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥

१ बरापो नास्यप्रेति णर) हि

१३१० इ्यीफासारितश(दरम्‌ाधय समेते- (म०५पा०२अ५०१|

अय प्ञ्चमेऽध्वयि द्वितीयः पाद्‌; । ( भनेकमघनिषु सनिपातिनां पदाथोनुसपयाधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [ १ ] संनिपाते भरथानानामेकैकस्य गुणानां सष कर्मं स्यात्‌ ॥ १॥ पूण बाजरेये, सप्तदश्च पाजापरयान्पूनारभत इति भूयते । अ्रीषो- मीये च पी पुषमाः समान्नतिाश्चोदकेन प्राप्ताः । तेषु संदायः। किमेकस्याऽऽदित आरभ्य धममान्सर्गान्छत्वा द्वितीयस्य पृनरादित उप- क्रमितन्याः, अथ प्रथमस्ताचत्सर्वेषां फतैव्यस्ततो द्वितीय इति । करि प्राहम्‌ । एकेकस्य सर्वेऽपवरजयितः्पा इति । इतः । प्रपानासत्तरनुग्र- हाय । इतरया प्रधनास्तिविपहृष्येत । यथा बहुष्वभ्वेषु प्रतिगृीतेपु ये पुरोडाशास्तेषु नफजातीयानुसमयः, एवमिहापीति ॥ १॥ सवषां वैकनातीयं कतानुपव्धतात्‌ ॥ २॥ ि० एकजातीयानु समयः कतैव्यः । किमेवं भविष्यति । सदत्वमनु- प्रहीयते । तरसहप्वं श्र यते, वैश्वदेवीं छृत्वा पश्ठुमिश्वरन्पीति । एक. स्मिन्‌ के पशनां प्रचारः 1 नन्वेवं सति पूर्वस्य पदायस्योत्तरः पदाथः पद्रवन्वरव्यापारेण व्यबधीयते । नैष दौषः । एवमपि छृतमेवाऽभनुषू व्यम्‌ । योऽसो प््वन्तरे व्यापारः स एवासी, न पदाथोन्तरम्‌ । पदा. ौन्तरेण व्यवषानं भवति ॥ २॥

करणादयाव्रतचः ॥ २॥

आररादुपकारकेषु भेदेन क्रियमभेषु प्ोयादीनानिव तन्तरमेदः स्यात्‌ । तस्मत्नि पत्योपकारका उदाह्रणम्‌ । प्रधानकाठुत्वादङ्गानामेकैकस्मिन्युणकण्डमपवञथ।त्‌ । इतरथा हि पदायानुत्तमय प्रधानदवपरहृष्पेरन्‌ | प्रकृनो च पूवैरमात्पदाषोदुत्तरः । एवमश्रापि ॥ १ ॥

यद्ेनेकसिन्युणकाण्डमपवृज्येत तया सति प्ह्प्रयोगात्सहेतिकमैम्धताऽनुभवितवे. सयतद्धा्येत । तप्पात्पद्‌ानुप्तमयः । भर्ती पू पव्‌।यै॑ङतवोत्तरः का इत्यितावद्‌- मिहत न त्वनन्तरमेवेति । अयादिकत्वासन्नोरानन्तर्य॑ प्रजातम्‌ । इह पहमावास्पदा- थौम्यासोऽवरयेभावी । द्वितीयः पदापे इहापि पठन परयुपस्पापितः करियते । तस्मा. त्पदाथौनुप्तमयः । स्थित एतसिन्भवृत्तिकमध्याऽऽरम्भः ॥ २ ॥

१ कृतानुपू्त्वादिति मुद्रिते सवत्र पाटः ।

| भ०दपा०१९अ०६ मौमासाद््ने । १३११

अथ यदुक्त) बहुषु पुरोडशेषु नेकजादीयानुसमय इति । तत्परि" हतंब्यम्‌ । अत्रोच्यते । युक्तं तश्र, यत्फारणादभ्याहसिः । एकजतीया. नुसमये हि क्रियमाणे स््स्यायिशभ्रयणे छते पथमः शप्येत्‌ । तस्य च प्रथमं न शक्येत कतुम्‌ ॥ २॥ ( प्रषानविरोचे सेनिपातिनां काण्डानुप्तमयािकरणम्‌ ॥ २॥) अथवाऽधिकरणान्तरम्‌ । [ २] कारणाद्यावृत्तिः॥ ३॥ सि° अनेक सहसाश्वपतिग्रहे तन्त्ानुष्ठानापिति पूरैः पक्षः । कण्डानुसम- योऽभ्युपेतग्य इति सिद्धान्तः ॥ ३ ॥ ( मृष्ठिकपालादिषु चुमहिनिवोपादिनाऽनुप्मयाभिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [| ३ ] मृष्टिकपालावदानाञ्जनाभ्यञ्जनवपनपाव- नेषु चैकेन ॥४॥ प° ृष्टयादिषु संश्रयः । (क युषटिनाऽनुप्तमय उत चतुभिप्टिभिरिति । कं माप्तम्‌ । सृ्टिनेति । कुतः । एकपुष्टिनिव॑पो हकः पदार्थो न चतु मष्टिनिगपः । कथम्‌ । एकस्िन्धु्टौ निरते निरवैपतिमावः पैयैव- स्यति। न शक्यं वदितुं न किंचिनिरुप्मितति। नच निरते निषापो

कारणादमभ्या्त्तिरिति- न २९।नतं युक्तो नापि परिहारः । भश्वप्रतिप्रहेः चतु- प्कपाडा विधीयन्ते । यावत इत्यनेनाश्चेयततोच्यते । तावत्‌ इति पुरोडाशयत्ता एकत्र निभित्तेयत्तेतरश्न नेमितकेयत्ता । वारणे।निति देवतासेनन्पो विधीयते | कतरेणात्र साहित्यं वियते । तस्माद्धिन्ना एवैषां प्रयोगाः | क्रतृपकारस्वेकः । यथ। प्रयाना. नुयाजानां न तेन्त्ेणेतिकपेभ्यता; एवभिह्‌।पि । वार्गानित्यनेन स्ाहित्यमिति चेत्‌ । तज । देवत ह्यनेनच्यते । बहुत्वं श्रयमाणं यागमेदं कुयौत्‌ । यथा, प्राजापत्यानिति तमैकरिमन्शचपरतिप्रदे बहवे वारुणाः प्राप्नुवन्ति । पुनरपि नैवास्ति साह्यम्‌ । तस्न- द्चनासरमेषां प्।हित्यप्रतिपाद्कं द्रष्टव्यमिति ॥ ३ ॥

५ चतुरवत्तं जुहोति ' इत्यस्य विधीयमानत्वादवदानादिः, प्रदानन्त एकः पदषैः | तस्मात्‌ ' दविहैविषोऽवद्यति 2 इति सतरूयाजिशिष्टमववद्‌ानं विधीयत इव्येतदप्त्‌ । ‹ चदुरव्तं जहाति › इत्येना्थपराठवदाने तेरूपरमात्रं विधीयते । तस्मादुषयो.

~ = ~ न~~ =-= ~~~

१ नितपतिभाव इति-निगोपपल द््यथः । यतीमाव इति पा० । २ परयैवसितो भवतीति पा०। ३ भिन्न एवैषां कम इति प्रा ।

१९१९ दष्यैकासदिवक्ाषरभा्यसमेते-- | अ०९पा०२अ ५

न इतः स्यात्‌ । न ब इष्टिवात्ेण निरुतेन न प्रयोजन । न हिकर्मि- निरो चत्वारः संमबमन्ति । प्रषटिसिमानाधिकरणो हि चतुः श्दः । तस्मान्ुष्टिनाऽनु्षमयः काथः । एवं, कपालान्युपदधातीति । तथा, मध्याद्बदति, पूदाषाद्थतिं । तथा, अदृ, अभ्यङ्क्ते, वपति, पाव- यतीति ॥ ४॥

सर्वाणि वेककापंत्वदिषां तद्गुणत्वात्‌ ॥ ५ ॥ ि*

सवीणिं तु परिसमाप्यानुसमेयननेकुष्टिनिर्वापः पदार्थः । चतुः संख्यत्वाभ्निकौपस्य । कं चतुःसेरूपता । चतुः्दस्य निेपतिना संषन्धत्‌ । एवं सह कमणाऽनेकगुणविषानं न्याय्यषर्‌ । इतरथा, ष्टिसंषन्धे सति षाकष्यमेद्‌ः प्रसज्येत । अनिरवागङ्ग च स्यात्‌ । तथो. पथानादिष्वपि, अष्टाकपाटम्‌ , एकादकश्षकपारं निदेपतीति निर्देशात्‌ । दविरवश्चति, तिरभ्यङ्न्ते, एकविंशत्या पावयतीति सरूपाद्नां किया- गुणत्वं भवति । तस्परात्सगुदायेनानुसमय इति ॥ ५॥

( दशेपूणेमाप्तयोरवदानादिप्रदाननतेनानु्तमय करणम्‌ | ४ ॥ )

[४] युक्ते तु भकमाचदङ्गं स्पादितरस्य तदथ॑त्वात्‌ ॥ ६ ॥ सि

दृशपूणेमासयोः शरूयते, द्िरविषोऽबध्ति, इति । त्र संश्रयः । किमबदानेनायु्तमय उत्तावदानेन मदानान्तेनेति । किं पराप्पू्‌ । अव- दानेनेति घ्रूमः । ङतः । पृथक्पदायत्वाद्‌ । पृथकपदार्यो ह्वदानम्‌ ।

पक्षयोः पदाथोषयवोऽयम्‌ । एकमुिमरहणे कृते यती मावः पर्यवस्यति । द्वितीयादयोऽपि पुनः प्रयत्नेनेष।ऽऽरम्यन्ते । तस्माल्मयत्नमेदाद्भिघते निर्वापः । प्रथकरणं पामस्यदेव म्रा न विषीयते ¡ न ह्यप्यककृते यागः सृप्ररते | अतो निर्वापे यः प्रत्रयः स सेरूथामृषटििनन्धं विधते । मुष्टिपरुषयोः ंनन्धाद्न्तरङ्गः संबन्धः ॥ ४ ॥

. चदुःतर्याविशिषटो निवापो तरिषीयते | न च नियोगतो निवापः प्रपोति, येन न विधीयते | कारकाणां क्रियात्तबन्धः श्रौतः । यदि च सस्या क्रियां प्रति न विधीयेत तत।ऽकियार्त्वादनङ्गं स्यात्‌ । निषि चाविधीयमाने वाक्यमेद्‌दिदोषौ मवति । त्मादुमयविरेषणिशिषट निर्वापो विधीयते । ए सेषु योऽयम्‌ | पवैसिन्पदुरयानु- प्तमये स्थिते परतङ्ञेन पदा्यषरूपनिरूपणमायातम्‌ ॥ ९ ॥ ।

‹ चतुरकततं जुहोति › इत्येतद्विषीयते । कतरत्तदित्यमिष।रणद्वयं द्विरवदानं च ।

१ सनाणि तु समाध्य पा*।

[भ०्५पा०२अ०५] पौमांसाद्ने । १३१३

यतीभावस्य प्रयवसानात्‌ । अवद्यतिबचनात्‌ 1 एषं भाते ब्ूषः । संयुक्तं त॒ मक्रपात्तदङ्ख स्यादितरस्य तदबत्वात्‌ । नावदानं पृथक्‌ षदाथः। परदानस्य स उपक्रमः । इतरथाऽबद्यतरद्टर्थता स्यात्‌ । संरूप्राविशेष- पिधाना च पुनवचनम्‌ । नस्मास्पदाथोवययोऽवदानम्‌ । न चात्रय. वसह प्रयोगवचननोच्यते । तस्मात्पमदनान्तेनानुसमय इति ॥ ६ ॥ ( युपगणेऽ्ञनादिपारेठणान्तेनानुप्तमयाधिकरणम्‌ ॥ ५ ॥ ) [५] वचनात परिव्याणान्तमञ्जनादि स्यात्‌ ॥ ७॥ सि ञ्योतिष्टोमेऽग्रीषोमीयपशौ युपस्याञ्जनाधाः पदाथः श्रयन्ते । तेषु यधेकादरिन्यां भापतेषु संक्षयः । किमञ्जनादानायेकेकेनानुसप्रय उता. नादिना परिव्यागान्तेनेति । कं प्प्‌ । परिन्यागन्तमज्ञनादे स्यात्‌ । कुतः । वचनात्‌ । वचनमिदं भवति । अञ्जना यजमाना यूपं नावस्ननेदापरिव्याणादिति । नच शक्यं बहुष्वञ्जनादिनाऽचु- समयः कतु, न चानवललषटम्‌ । तस्मासखरिग्याणान्तेनानुसमयः ।.७॥ कारणाद्वाऽनवसगंः स्यायथ। पात्रवृद्धेः ॥ ८ ॥ सहत्वस्य प्रापकः पयोगवचनोऽनु्रहीष्यत इति पदार्यनानु्तमयः। अनवसरमैश्च प्रकृताव । साहाय्यं यजमानेनाध्वर्यो; । एवं दृषटायेताऽनत्रसगेस्य । इतरथाऽदृषटायैता स्यात्‌ । न चायार्कृतं चोदक मापयति । तस्माच्ूपान्तरेगोच्द्रयितव्येन कारणेन वस॒जेत्‌ । यथा, पृषदान्येनानु याजान्यजतीरयथात्तस्य धारणाय पात्र (मद्यते ॥८॥ नवा श्दरूततार्पायमातामतरदय। तच वबरृद्धिः ॥ ९॥

न वैतत्पदार्येनाुसमय इति । परिव्याणान्परैन प्दा्थ॑काण्डेनानु- समयः स्यात्‌ । शरब्दङृतं हि परतावनवसज॑नम्‌ । शक्रोति हि ऋनेऽपि यजमानादध्वयुंयुपमुच्द्रयितुम्‌ । सकय (मितिचेत्‌ ¦ बिधिक्ञन्दो बाध्येत । षाया, एवं हि नियम्येत, भाजने पराद्खतेव । अतोऽसैभवात्य दायकाण्डेनानुसमयः । प्रयोगवचनस्य च न्यायपात्रत्वपू्‌ । चोदक

, स्तता षष्। यान्‌ । पात्राब्रद्द्धस्त्वयक्कतन्या॥ ९॥

अपरेवेविवः प्दुरयो होमान्तः । न तावदव विधीवतेऽशयेन पदू्ेमेदूः स्पात्‌ ।

विधीयमानेऽप्यहृशषत। स्यात्‌ | एवममित्ररणेऽपे पद्विमेरतिरततया पिथ

हायते । बेधरपतततपाव्‌नाय विधीयमाने दु दशचैता } ६॥ (५॥८)९॥ १६५

१३१४ दु्टंकासहितक्चावरभाष्वसमेते-- [अ ५पा०२म०६]

( एकदेवताकपडभणे दैवतावद्‌ानादिनाऽनुपमयाचिक्रणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [६ ] वशुगणे तस्थ तस्पापवर्जपेसश्वेकः तात्‌ ॥ १०॥ पृण व।अपेये प्राजापत्याः पक्षष; । तेषु संदेहः । फिमेकेकस्य पशोर- चतान्यवदाव ततः सौ िषटद्नाने, तत डानि । अथ देकतेदवता नापनुसमयः, सोविष्कतेः सौ विषटषृतानाभू › रडेरेडानामिति । किं तावत्माप्तष्‌ । एकैकस्य कृतनान्यव्रदाय ततो होतव्यप्‌ । भ्रहृतौ चच देतत्कृत, प्राजापत्येष्वपि चोदकेनैव प्राप्नोति ॥ १० ॥ न, अर, 9 देवतेवकक्रम्यात्‌ ॥ ११ ॥ सि° नैतदेवम्‌ । देवौपदैवतानां, सोविष्ृतैः से विष्टङृतानाम्‌ , रेडरेढा. नामिति । कस्मात्‌ । पेककम्प।त्‌ । एवं सहकृतं ममाति । यच्च वच. नाप्मकृनों छस्त्नात्रदानमिति । दैबतान्पवदाय न तावययेव होतव्यम्‌ । सौविष्कृतान्यवदेयाने । सौविषटृतान्यत्रद्‌य न तावस्ये होरन्यप्‌ । फेडान्यवदेयानौ(ति मृतौ श्रुयते । तदिह देबतेदवत।नाषनु पयं कुर मनैव प्राकृतं षप बाप | देवनान्यवदराय नैत जुहाति, सविष्षतान्य- वदयर्ताति । अथ सौविषृतान्यव्दाय नेग जुहोति । रेडान्यवधरततति । तस्मात्पदाथंमात्रेणावुसप्रय इति ॥ {१॥ मन्तस्य चाथव्ात्‌ ॥ १२॥

९.

स्थाताऽवद्यतिरेक्िणो देशः परतश्चाखाऽऽग्रारः । अतः पैविशिषणविशिष्टमवदरानं विधीयते | विधौयते वेत्पदारथः । अथता-अञदानि गृदीतेऽनन्तरमेव होमे प्रति न तावत्येव होतन्यमय ९ 0िष्टद्ृतान्यवति ' इति वचनेन पदूर्थौन्तरं विधीयते | अतः प्रकृत पदमथावयवव्रेतौ । दृह वचनात्तःवेव पदाथ नाती । प्रकतौ दैवतान्वव. द्‌ायानन्तरं प विशछृतान्यवत्तानि । इहापि तथैष स्यात्‌ । परेकत्वात्‌ ॥ १० ॥ प्रयोगवचनस्य स्ादित्यानुग्रहादेकेकस्य दैवतेरनुप्मयः । प्रकृत * देवतान्थवद(य न॒ तावत्येव होतव्यम्‌ ' इत्यतवद्धिवक्षितम्‌ । इहापि द्वितीयत्य परशोरवदानं गृहन्‌ तत्समधयाम। तेव । अवाच 55नन्त कृतौ (त्तम्‌ ॥ ११ ॥ [ १२॥ }

कयमिति-भवदानविष्यमवे क्यं विना वाक्यभेद वापे श्रयनाणानि वटूनि मिकतषणानि [चो रनिद्याश्चधः ।

[अ०५१।०२अ५०७] भरीमासादश्ने | १३१५

एवं मनोहामन्धर्तन्त्रं मदिष्यति । इतरथा परपविणेव स्यात्‌ । तस्मादेवतेरदैवताम, सौविष्टतैः सौदष्ृतानाप्‌, रेहरेडाना मिति ॥ १२९ ॥ ( नानाीजेषु कृष्णाजिनस्तरणादि-- तष्डुप्रहताननिनयन।नेनानुस मयायिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[ ७ ] नानाबीनेष्येकमुल्खलं विभवात्‌ ॥ १३ ॥ सि°

अस्ति राजसूये नानाबीनेष्टः । अंप्रमे गृहपतयेऽस्तिवानामष्टाकपालं निवपेत्‌, सोमाय वनस्पतये इयामाकं चरुपित्येवादि । अस्ितु त्र भ्ाङ्तोऽवहन्तिः | सत्र संदष्ट । क ततरैकपुदूखलं पर्पादेण, उत योगपथेन बहृनीति ! कुतः संशयः] यदि दृष्णानिनाषस्तरणादय पृथक्पदायोस्ततो भेदः | अथ दृष्णाजिनास्वरणादिस्तण्डुल निरस्यन्त एकः पदायस्ततस्तन्तरमिति . प तावस्माक्तम्‌ । एकमिति । कुतः । पर्या- येण बिथकबात्‌ । एकस्योपादानेन सिद्धर्दितीबस्योपःद्‌नमनथङ स्यात्‌ । तस्पात्तन्प्रमिति ॥ १३ ॥

वितरद्धिवा नियमानुपृष्स्य तदधलात्‌ ॥ १४॥

विष्टद्धिस्लृखलानां स्यात्‌ । नियतं द्यानुपूरव्यं पटकृतं सहत्वे सत्यु- पपद्यते । पद्ाथोनां चानुसमयः । पृथक््‌ष्दाथाश्चषस्तरगादयो, यती. भावस्य परयेवसानात्‌ । अपस्तरणदेश्च परैरमिषानात्‌ । तम्पाद्विदधि- रिति ॥ १४॥

एकं वा तण्वुलभावाद्न्तेस्तदर्थसात्‌ ॥ १५ ॥

एकं बोलूखले पयायेण स्यात्‌ । एको ह्यपस्तरणादिस्तण्डुकपर्यन्तः पदार्थः । स्तरणादिदैन्तेरपक्रषः फकीकरणान्तश तस्यैव भ्रेष । यतो हन्तिस्तष्डुकनिष्पल्थयेः । एवे स्तरण दीनां हन्ते नारृषटाथता भवर. ष्याते । तस्मात्तन्त्रपिति ॥ १५॥

शपेमप्तटकृप्णाजिनानि तन्त्रेगेव।पकवन्ति | उगत चिन्त्यते । तव॒ येयं तन्त्रा वापचिन्ता, इदमस्य फम्‌ । फ इ्णानिनास्तरणादिस्वण्डुनिरवस्यन्त शकः पदां इत्यगमस्य प्रतङ्गः । क्मान्यत्वमति विद्यत एव ॥ (१॥[ १४॥ १९॥५]

१ सम्रये एृहपतमेऽ्ट कपालं कृष्णानां वीदीणानिति भाटदीपिकाद्िनृतः पाटः ।

१२३१६ इष्टौकासदितश्ादरभाष्यसमते-- [ भ०५्‌\* २०९]

( अ्नीषोमाये पचो प्रयाजानुषाजनिां पत्रमेदापिकरणम्‌ ॥ ८ ॥ ) [८] विकारे खनुपाजानां पारीरोऽर्थमेदाच्स्यात्‌ ॥१६ि°

अस्ति ज्योतिष्टोमे प्ुरग्रीषोमीयः । तत्र श्रयते, पृषदाग्येमानुया- जान्‌ यजब्रीति । तत्र सेदेहः । करं प्रयाजानुयजानापेङ पात्रमाज्यस्य पृषाज्यस्य च धारणाधेप्रत मिध्ते । ङि माप्तम्‌ । एकमिति । कुतः । प्रक़ृता- वेक, भरङृतिवदि ह।प्येकेन पवितन्यम्‌। एवं पाप बषः । पात्रभेदः स्यात्‌। कुतः । अयेभेदाव्‌ । इरद्धस्य प्रयाजा अथः । पृषतोऽप्यनुयाज।ः पृषति गह्षमाणे प्रयाजानां वेगुण्यं, बुदधेऽनुयाजानाम्‌ । न चैकस्ि न्पात्रे विविक्त शक्यं कतुम्‌ । मयौदायामापि क्रियमाणायां अदौयमानं संसृज्येत । अपि चाऽऽकारमेद।दु भृत उपमृच्यं विहन्येत । पाणिपात्र पुष्करा हि सा, एकपुष्करा च । अथोच्येत, पृषद्‌ाञ्यपप्याढ्षमेवेति न मिश्रत्वं दोपायेति । नैतदेवम्‌ । प्रकृतावुत्पवनावेक्तणयोः प्रयोजन. मेतत्‌, यद्‌ाञ्यस्यापरण द्रव्येण।स्ंसर्मैः । एवं वेदनुपपन्न, यलरयानाः पृषदाञ्यनेज्येरन्निति । अपिच । एवं सतपवशयं हविषः क।चिन्पा- त्राऽपनीयते । न च श्क्यं मवाजक्रार्येऽबसितेऽनुयाजा५ प्रहीतुम्‌ । मकृतावेककाङं ग्रहणम्‌ 1 दहाप्येककारमेतर कतैव्यभू । तस्म सवात्रभेद्‌ हते ॥ १६॥

( नारिषठहोमानमुपहो मपृवैताधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[ ९ ] परर्ते पु्वोक्सादपृषमन्ते स्यान्न चोदि तस्य भषम्नानम्‌ ॥ १७ ॥ सषि

्रहृतावुपमृत्‌ एकत्वं विवक्षि तामिति तभेव प्रषद्‌जथग्रहणं प्राप्नोति कान्ते । तत्र यथा प्रत्यपि प्रयानकाटत्वेऽङ्गानां कतुरेकत्वाद्विपकरपो, न तु किप्रकरमैदोषात्कतर- न्तरमुपादीयते एवमाउशष्षद्‌ाऊ 1योभदे ऽपि नव पत्रा नरपुषादेषम्‌ |

एवं प्रपत ब्रूमः । यथैव हि प्रकृत्‌ वेकपात्रता विवतिता) एवमेकककत। | इह तवैककऋास्यं विवापितम्‌ । | कारणे, प्रयानाञ्यं गृह्यमाणे मन्तर्राह्मणपाठक्मादनु रा. जाउयग्रहणमुपस्पापयाति | अधवा । अष्टावुपमुति गृह।ति › ईइत्यपेयु कोत्पन्स्य वक्रया. स्तरेम भय।नानुयाजायैता कृता, न तूपमृद्धिवीयते । गथैठज्चा तु पा । न वचार्वरापं निवतितमित्युच्यते । तस्माद्धि्नत्वदुद्रन्पयेरथात्पत्रभेदः पुषेपकोत्रपक्चयोः कमान्य्‌-

भक कण =

त्नापनिपात्‌ः ॥ १६ ॥

[भ०९पा०२ज०९] मीमासाद््धने । १११७

न्त्रिः भूपते भग्रये इृत्तिफाभ्यः शरोटाछमषह्ाकपाठं निरवपे ति। सोऽत्र जुहोत्ति, अप्रये स्वाहा, त्तिकाभ्मः स्वाहा, इत्येवमा- दिहोमाः समाम्नाताः । सन्ति तु प्रकृतो नारष्होमाः । तत्र सदेहः किं नारिष्टहोमाः पृवेप्रतोपहोमा इति संय । उच्यते । प्रातं पुपर वेतमन्ते स्यादिति । तः । चोदितस्य परिपृणेस्य शेष आम्नायते । यथा जातस्य प्रस्य क्रटनकब्‌ ॥ १७॥ मुरुपानन्तयमातरेयस्तेन तुल्यश्रति वादशब्दत्बात्- रतानां व्यवायः स्पात्‌ ॥ १८॥ | आजयो मन्यते स्प, पुरूानन्तर् वेत्य, पथन्त॒ प्रातं प्रषु. ज्ये । भधानानन्तर्‌ं वेतस्य पठः प्रत्यक्षः । तस्मासूबमुपहोमा- स्ततो नाष्टठिहाम। इति। प्राकृतानां व्यवायः स्यात्‌ । यतस्त न श्रूयन्ते ॥ १८ ॥ अन्ते तु बाद्रायणस्तेषां प्रधानशनदलात्‌ ॥ १९॥ रायणर्त्वाचारयो मन्यवे र्म । अन्ते वैकृतानां प्रयोग इति । डतः । मधान््दगृहीतत्वासर।कृतानामङ्कानाम्‌ । मानन्दष्टीतानि हि प्राकृतान्षद्धगानि । तस्मास्व प्रधानशचन्दात्परमेत््‌, सोऽत जुहाति, अग्नये साह्य कृत्तिकाभ्यः सराहा, इत्येबपादि । तस्मासरत्यष्ठादेब क्रमान्नारिषटह्ेमेम्यः वराश्च उपेमा इति ॥ १९ ॥ तथा चान्धा्थदशेनम्‌ ॥ २० ॥ अन्यार्थोऽपि चैतमर्थं दुशेयति । अध्वरस्य पूषमथग्ेरुपैत्येततकपै, यदसिक्येति । पश्चात्समाम्नातस्य पशास्रयोगं दश्रयति ॥ २० ॥

कथपरित्याक्कःयां वृ्ठोपकारत्वातपू4 प्रा कृतरुपकररिनिराकष्की कृता उत्तरकाठम्‌- परवणा्धेन पध्यन्ते । अव्लएोपकारत्वात्तभ्य । तस्मायनैव करमेण प्राङ्तं विज्ञते तेनेव तत्कृत्वा वैक्रतं कठेव्यम्‌ ॥ १७ ॥

प्रधानोत्तरक-टं पठिनत्वःत्द्नन्तरमेव प्राप्नुनन्ति । प्रधानानन्तरं प्रसक्त आन्नाय आनुमानिकश्योदकः ॥ १८ ॥

८ अग्नये छत्तिकाम्थोऽषटाकपाटम्‌ ' इत्युत्पद्यपान एव करि, केन, कथपिति, तित्‌. यपसिपणः कतेम्यतय। चोद्यते । तस्यां चःऽ5ऽक.इ्।यां प्रङ्तेन पू सेनध्यत इत्यतः येनेन तस्य व्यवधानमेवै नस्ति ॥ १९. ॥ [ २० ॥ ]

१ नग्नी नष्धे्रषटवामि्ति पा । २ वाधनभेगरेते पार ।

१११८ दष्ठीकवसहितषठाव्ररमाप्यसमेते-- (अ०९१।०२अ० ११]

( विदेवना दौनामभिपेकपूवैकाहस्वाभिकरणम्‌ ॥ १९ ॥ )

[ ५० ] कृतदेशात्ु पूर्वषां स देशः स्यातन प्रस्यक्षपषयोगान्न्यायमाज्ापितरत्‌ ५ २१ ॥ सि° राजसूये भूयते, अहद्‌व्यवि, शोनःकेपमारूयापयति, अभिषि- प्यते, एति । तत्र संदेहः । दिः विदेधनारनामन्ते भरयोग उताधिषे. कातपूषीपति । किं प्रापम्‌ । जन्ते तुं बाद्रायण इत्यन्ते प्रयोगः करैष्य इति । एषं महि धूमः । कृतदेष्ादमिषेकारपुव तु प्रयोगः । कृतदेशो शमि पकः । माहेन्द्रस्य स्तोत्रं भत्यभिपिच्यत इति । प्रत्यक्षातुग्रदाया. भिषेकापपूर्व मयोत्त्यप्‌ । न्यायमात्रमितरवु, जन्ते तु बराद्रायण इति ॥ २१॥ ( साकित्रहोमादीनां दीक्षभीयापृकक।रतवाधिकरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) [११] पराच पृररतायत्‌ ॥ २२॥ सि अस्ति आधिः, य शबं विद्रानभि चिनुते दाति । तत्र दीक्षणीयायाः पर्वं सावित्रभाः, उलासंभरणष्‌, इष्टकाः, पडुधेत्येतदान्नापम्‌ । घं तदेव पूर्व कतेग्धघ्ुत दीक्षणीयेति । किं पाष । वेकृत।नामन्ते प्रयो- गः । अन्ते तु बाद्रायण इति । एवं परत वरूमः। पूर्व साविवरहोपाः, शकाः, पश्रुरुखासभरण च । कुवः । प्रत्यक्षप्‌।ठतत्‌ । पुनस्तत्र दीक्ष. णीयाऽऽन्नाता, वरयाश्च परस्तार्सावरित्रहाभा इएकाः, पश्चरुखासभरणं

अमिषिचंनीयादुपव प्राग्शपेयात्‌ ‹ पष्ठी दीर्यति ? हत्येवमादय, पल्वे । तत्र पेश्यः, किमभिषेकोऽपङृष्यमाग हतरानपकर्पति, उत नेति । केवलोऽपटप्यते (अन्ते तु बादरायणः › इति । राजपूषान्त इत्याशङ्कैव न। ति । अतोऽभिपेचनीयान्त इति । ततराभिषेकमात्रस्यापकषेः) यथाऽमावास्वाणं वेद्रेपत्रस्य । प्रवान नुाजानां प्रकृत सेबन्धस्यावगतत्वा दि क तावुत्कषौ पक्षौ युर्धते । इह॒ सेंबन्धस्यानवगतत्वाद्पकरपोऽयुक्त इत्येवं ४--

नूमः | अत्न।पि पारस्य भरतयक्तत्वा्पू. पदार्थरस्ति सेषन्धः । न चाये पाठोऽत् कृताधेः, यथा पेभमास्यां वेदे; । अतः पूदपामपकषैः | नन्वनिपेचनीयपरत्वेऽपि पे. ऽसति । उच्यते । अभिषेचनीये पतङ्गे पहि) तत एते १२ मबनति | तस्य चैतेषां च भिन्न^योगवचनपरिप्रहात्पाठ एव नास्ति ॥ २१॥

सामगरहोमा उलापतमरणमिल्यादि विषायानन्तरं दीक्षणीयागुणवाक्थानि ध्रूयमागा. मि तेरस्थानमेव गुणिनभवनोघयन्ति 1 अतोऽस्य प।एस्य प्रतयक्त्वाल्मथमे सावित्रहो,

१ (जन १०२७०९० १९, । १ समिम इति प 1

| अ०९१।०२अ० १९] भौमांसाद्वने । १३१९

च । तस्मात्तेषां पू भयोग इति ॥ ८२ ॥

( दौकषितमेस्काराणां स्क्मप्रतिमोचनाप्ेूवेपाविनाक्किरणम्‌ ॥ १२॥ ) [१२] सेनिपात्वेयधोक्तमन्ते स्यात्‌ ॥ २द३॥ षि अग्नौ दीक्षणीय।याः परल सकपपातिपोचनादे, अःच्नातम्‌ । तसि.

मेव क्रमे चोदकेन कीक्षिनसंस्काराः पाप्नाः । वन संदेहः । किमनिषम उत पूष रुक्पपतिपोचनादि, उष दीक्तिनसंस्कारा इति । कं पातम्‌ । अनियमः । अथदा, यथा व्यक्षप।रक्रपादील्षणःयायाः परत उखास- भरणदय एवं रंकपपातेवाचनादौ नीति । एवं प्रप्ते, नुमः । दीक्षितक्ष. स्कार(; प कतेव्या इति । कुषः । दीक्षणीयां परति यवः पाठक्रमः, यथा च चोदकः, नयोभयेऽपि परस्ताद्ीक्षणीवायाः कायः । यस्तेषां परस्परे; कऋमस्सत्र न कथिदुख।सपरणस्येव प्रत्यक्षः पाठक्रमः पूव्यं सायधानि। अरित तु संस्क(रणां प्तौ + पाठः, वित सुकमप. तिमोचनस्यो त्तरः । तेन यथोक्त एष ऋषः स्यादन्ते वैकृतमिति । अव किमथ संनिपात आशङ्क्यते । मन्वयं संनिपात एव॒ व्यक्तः । अनेदिग्पे संदिग्धवरचनमेतत्‌ । वथा--

इ्जाना वहुिपूै्रह्मण। वेदपारगाः । शचस्ःणि चेमपाणे स्युः प्राप्तस्ते परमां गतिम्‌ ॥ ईति.। तस्मान्न दृष ३ति ॥ २३ ॥

॥

इति श्रीशतरस्वामिनः कृतौ मामंसामाष्ये पञ्चमध्या- ध्य।वस्य द्वितीयः १दः॥

न भुन कन

मातत दत्तणीया ॥ २२॥ (निष | [क श्वेः ८, ~ + ४ वं ५ [^ द्षिणीयःनर रर प्रकृतां दीस्षिनपस्कराः छृताश्चदकफेन तयेव प्राप्नुवन्ति । नयु स्क्मपरतिमोचनाद्यो द्तगीवायाः पर श्रयन्ते । तेषां चोदकपाठानुछानभ्यवाहैतानामपि प्रत्वं नैव बाध्थते | २६ ॥ इति श्रीमद्कुपारिछिविर चतायां भीमांप्रामप्यन्यार्धायां दृष्टी प्रायां पश्चम।ध्याय्य द्वितीयः पादः |

१ न चागरमि।ते पा । र प्रापतानु्टिनन्यनहितेति प° ।

१३२२० दप्यीकासदिरकावरमष्यसमेत- [भ ०९१।०६अ०१ |]

अथ पञ्चमेऽध्याये तृतीयः पाद्‌; ॥ ८ प्रयाजादिगतेकाद शवा दिररूयायाः सवैदरुपादयत्वाविकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

[ १ ] विवृद्धिः कर्मभेदासूषदाञ्पवत्तस्प तस्यो - पदिश्येत ॥ १ ॥ पृण

अग्रीपोपीये परशौ श्रयते, एकदश मयाजान्‌ यजति, एकरादश्नानुया- जान्‌ यजतीति । चातुर्पास्वेषु, नष प्रयाजान्‌ यजति, नवानुयाजान्‌ यजतीति । भग्ना श्रयते, षषुपसद्‌ इति । तत्र संदे । क प्रतिपयाजमे. फादश्षसंर्या, प्रत्यनुयाजं च । पथा चातुर्मास्येषु नवसरूया । तथा, अघ्नौ घोपसत्सु षट्स॑रूया, उत सपसंपाधा सख्येति। ङे परापतपू्‌ । प्रति. रधानं संरूवा भित इति । हतः । भिन्नानि हि तानि कपीणि। तानि च पानानि प्रति, संख्या श्रूयते | परथानसंनिषौ च गुणः शिष्प- माणः प्रतिप्रधानं भिश्रते। यथा, पृषद्‌ाष्येनानुयाजान्‌ यजतीति प्रत्यनु- याजं पृषत्ता गुणो भिन्ते, एवपिक्शषपीति ॥ १ ॥

अपिवा सकसर्पतादिकारः प्रतीयेत ॥ २॥ प°

स्सेपायया संखूव। करप्पेत । कुतः । पृथक्त्वनिवेशिनी हि सख्या. सति पृथक्मेऽभ्यासेन करप्येतः यावतवसंमवे भेदस्य, ताव्त्यवाभ्य- स्थत । यावति संभवति तावाति पृथक्त्वनिवेश एव न्यायः । तस्मा-

4 एकादश प्रयाजान्यजति ' इति सैर्या प्रथानानामङ्गत्वेन वियते । तेषां चाद हथमानत्वात्सारित्यमविष्ितम्‌ | भत एकफैकमेकद्‌ रतयया सत््यते ॥ १ ॥

एषदूनिवेरा। दर्वा । ततन द्रव्याणां पृथङ्निप्पनरूपाणमेकक्रियया पजध्यमान्‌> नां युज्यते सस्या, दश घटा आनीयन्तामिति । इहं तु प्रयाजानां एषङ्निप्पत्तरमावाद्या हस्या पा न युज्यते | उत्पस्यक्षा हि करणां पुरुधा | उत्यत्ता च द्विवाऽप्यकाद्‌- ख्या न घटते । ्येतरेमस्ततस्तत्र स्ताक्ञादुयुज्यमानतवत्तहठक्ितेन प्रयोगेण युन्य- त । एवे वेधत्र श्रता तश्र न कृते । अश्रुते ता | मश्रुतं च प्श शस्स्यान्तर. मूपनायेत । समह्तिरपि न शक्या योजयितुम्‌ { कथं प्रथमिः , ुर्वदेरः सेचध्यत्‌ । न्यस्य रेर्येकदेशस्याेवध्यमानत्य तिपत प्रयानाः प्रयोगे कक्षेयुः । तेनो तेनध्थैत । तेतर प्रधानाः प्या, चोमरमपि बाध्येत | तस्या तवत्व॑याने श्रुयमाणा प्रयोगे कृता । प्राजा अपि दुर्थक्देदेन यानित; ! अन्यश्च सुदधेकदेशः प्रयानल, क्षतेन प्रयोगेण युत्त; | तत भरयामोऊन्यायः घ्रतोऽन्याचमृश्चारितः |

[ अ०दषा०्अ० २ परमां सादने । १३२१

त्स्संपाय्रैव संखा पत पृषदाञ्यवादिि । न पृषत्ता, एकस्यन संभवति । नासौ पृथक्त्वानिवेशिनी । न वैकस्य जियपाणा सर्वेषां सन्म्रणोपकरोतीति : तस्मादव्रदपे भेत्तव्या । तन्त्रेण तुपकरोति संख्या । हृतरापेक्षा हि सा भवति । एषं सति सहस्व्य प्रापकः प्रयोगवचनोऽ- नुग्रहीष्यत इति ॥ २॥

( सस्पानभरिवृद्धय पत्त ्सथासपर प्रकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[ २ | स्वस्थानात्‌ विवृध्येरन्‌ छतानुपुष्य॑- सात्त ॥ ३॥ सिर उपसन्पु संदेहः । परमाद्रतिर्दण्डक्रलितबदुत स्वस्थानाप्िवधैन्त इति । ॐ ताबमापतम्‌ । आवतंनीयानामर्यानापेषप धर्मो यदुत दण्डक- लितवव्‌ । यो हर्यते, त्रिरनुवाक्रः पठ्यतामि(त स आदित्‌ आरभ्य परिसमाप्य पुनरद्विन आरभ्यते । त मादण्डकरितबदात्तिः । एवं माते, ब्रुमः ! स्वस्यानाद्वाधतुमर्हति 1 हुतः । दताहुपुलयेत्वातु , कृत-

किंच, पकुदटुच्चरेनः संर्परय। पंबध्यते, भ्रयोगं च रक्षयेत्‌ । दयोरप्य ध्रुतकखना।

तस्मादन्यः प्रकार आश्रीयते | सहि व्रा प्रयाजशचव्दः प्रयोगं रमेत्‌ । पवा सेय रक्षणा ' नच प्राथम्यादविरोषाच्च मुख्थवृत्ता पर्या । यदि च रक्तणावृत्ता स्यात्ततरत श पश्वतवे क्ष्यमणेऽपवृरत्तिविशेषकरं वाक्यं स्यात्‌ । तस्मात्रयाजाः प्रयागं टक्षथन्ति । ते च टक्षयन्त ईेतरेतरप्त्थपक्षा सक्षवन्ति । सेर्धाया इदमव स्वाम्य यदुत भिजञेषितरे रयु केषु वतेते योऽन्यो गुणः घ इतरेतरनिपेत्रेव संबध्यते । एककेन च प्रवानेन परप्यरनिरप्रतेण वशी क्रियते संख्यायाम्‌ भयमपि नाम्ति। अतोऽ गुणोऽपि सन्नितरमुगविप्षदशः । प्रक्ृतपे्योपमदृनेन चास्या नवश प्रकृतौ च पश्चत्वं समुदितानां, नेफकस्य । दहामि समृदितानामेवेकादश्था । ननु पूथमिहितानमर्थरुभ्यलासयाजा अनूचन्ते ।

उच्यते । अगच्छद्‌ प्रङ्नापिवतता पसंऽ१।प२िच्छना । शहापि प्रयान- संबन्पित्वमैकादृशकतरपा परिच्छेदिका मविदुमहं तीति । पवैपतपदनेऽन्पादशः करमोऽ- स्यार इतर । उत्तरस्य चोप्‌.दवर ततिकरणमिद्‌१ । स्थिते द्येतसिम दण्ड कृटितवद्‌- वतिः स्वस्थानविव्‌द्िवति (वन्ताऽततरति ॥ द ॥

यथा प्रथम १९तन।प्यमना दिती लामपल्य(पवति) द्वितीया च तेर्त.थान्‌ | एव्‌

पभम

१२२२ दष्टीकासटिशावरमाप्यसमेते-- [अ८९१०६अ५ २]

मातुपुष्य॑मुपसप्सु । प्रथमां कृत्वा मध्यमा कतैव्या, हत॒ उत्तमेति । तत्र यादे दण्डकलितबदा्ृत्तिः स्यात्‌, उत्तपां छृर्वा पुनराच्याया अभ्यासे करियमाणेऽस्याने सा दद्धि कृता अवाति ' रवस्थानविद्द्धौ नैष दोषः । तम्मात्छस्थाने विद्रद्धिरेति ॥ २ ॥

( वास्वाशठिरतान।मे३ समिध्यमानवततीप्मिद्धवल्योरन्तराखनिवेशा

धिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [ ३ ] समिध्यमानवतीं समिद्धा चान्तरेण पापाः स्युयंवपृथिष्परोरन्तगाले समहेणात्‌ ॥ ४॥ पूर

द्ेपूणेपासयोः सामिधेन्यः, सामि षेनीरन्वाहेति । तत्र काम्पाः सामिधेनीकसाः, पकर्विकषतिपरुन्रुयात्मतिषएाक्रामस्पेत्ये्रमादयः । तत्राऽऽगमेन संस्व्पापूरणं प्यते । तत्र संदेहः ] किपागन्तूनामन्ते निवेश उत समिध्यमानवरत) समिद्धवतीं चान्तरेण निवेश इति | किं तव्रतताप्तप्‌ । अन्ते निवेशः, अन्ते तु बादरायणः, इत्यनेन न्याये नेति । एष पातत वूः । समिध्यमानवता सपिद्धुव्तीं चान्तरेण निश्च दति । कुतः । द्यवरपृपिव्योरन्तराटे समहंणात्‌- स्तवादिस्यथैः। र्यं वे समिध्यपानवती चरोः, असां सामद्ुवही पृथिवी । यदन्तरा, तद्धारया, इत्यन्तरिक्षसस्तुर्या तरिम्न्तराटं वियन्ते । तस्पान्नान्ते स्युरत ॥ ४॥

तच्छब्दो वा॥ ५॥ ्ि°

अयव्‌। या ध.म्या्तान्दिकास्तारतत्र भवितुमदन्ति । तेन हि शब्देन तग्र संस्तवः । संस्तव्राच व्रिधानम्‌ । यथा) पृधुपाजवत्यो धाय्ये, उप्णकङकुम। धाय इति । का: पुनरेता धाय्या नाम । नास्य शब्दस्य मरसिद्धिभरपभामदे । उच्यते । सामिधेन्यो पाय्याः ; इतः , एवं हि भगवतः १।गिनेवेचन्‌५--र्यसांन। य्यनिकाय्यधाय्पा मानहूनिनि- चाससापिपेनीसवि । अस्मद्रचनाच्कृतिमनुनिभानहे । कतपासु

तृतीयाऽपि कमान्तरमुपस्याप्रयति । तत्र दृण्डकलितवदावृत्तौ तूतीययाऽनुपस्णपिता प्रम्मा जरियेत । स्वस्पानतिदृदधौ नैष दोषः । चोदको ह्यमुमेवाय प्रापयति ॥ ३ ॥ [॥४॥५॥६॥)] ॥

4 (अजन १८ पाच ५ अ५ ८) इयतेति स्षः 1२ (० ५ पार २अ० ९ सू १९) ६६५१ सभि-यमानद्त, जम कमस्वतसि १।०।८१।० सु ( १-१-१२९)

(अ०दपा०२अ०१] मौमांसादर्धने | १३२३

सापिघर्न षु, इति । उच्यते । अविकञेषात्तमोरिषति मभ्यते। शह तु समे- ध्यपानचीं समिद्धवतीं चान्तरेण घाय्याः स्युरिति । सवास सामि- धैनाषु सतीषु पारयावचनाद्विरिष्ानां सामिषेनीनां धाय्याञ्गष्द इति गम्यते । ननु पाणिनिवचनादव्िेवेण सर्व षाय्याः । नेत्याह । बिशिष्टास्तरपि बचनषुषपद्यत एव । यदि विध्िष्टास्ततः क इति। उच्यते । यासु धाम्याद्ष्दः श्रुयते, तास्तावद्धाम्पाः । तासु च धाय्यासु सतीषु वचनपर्थवद्धव्राति । अयेचति च सति वचने नन्या धाटवाः प्रमाणाभाव्रादिति ॥ ५॥ उष्णिक्ृकुषोरन्ते दशनात्‌ ॥ ६ ॥ उष्णिककृभोशान्ते पयोगो दृदयते । यञ्जगत्या परिद्ध्यादन्तं यद्ग गच्छेत्‌ । अथ यनचचिष्टुभा परिदधाति नान्तं गच्छतीति । ननु तरिषटुवतरान्ते हश्यते, नोष्णिकङूमाेति ¦ उस्यते । दिष्टुभमेवायमुप्णिक्रङ्कमाकोति तते । कथम्‌ । श्ष्टुमो वीयपित्येवं संस्तुते; । कष्टुभो वा एतदीरय यदृष्णिकङकमाविति कारणे कायेवदुपच।रः कुनः ॥ ६ ॥ ( बहिप्पतमाने, आगन्तूनां पयंतेत्तरकारताविकरणम्‌ ॥ ४ ॥ ) [ ४ ] स्तोमविवृद्धौ बहिष्यवमनि पुरस्तात सादागन्तवः स्युस्तथा हि ठं द्वादशाहे ॥ ७ ॥ पू० सन्ति विह्द्धस्तोमका; क्रतवः, एकदित्रोनात्तिरात्रेण प्रजाक्रापं याजयेत्‌) त्रिणवेन जस्कामं, तयाद्खतेन पतिष्ठकामपितिः। तत्राऽऽगषेन संरूपापूरणं पक्ष्यते । अथ वदिष्पवमाने वेकृतेष्वानीयमानेषु भवति संश्रयः । पिः ३कृतानामन्ते निवेश उत पाक्प्यासादिति । ‰ भाकषषू । पूरस्तात्पर्यासादागन्तवः स्युः । तथा हिद द्राद्फद्ि। रतोत्रीवानुः रूपो तृचौ भवतः । वृषण्वन्तस्तृचा भवन्ति । तृच उत्तमः पयस इति । इहापि प्राक्य्यसादागन्तुमि वितव्यम्‌ ॥ ७ ॥ बदिप्पवमानस्वान्तृचात्पूेमागन्तवः स्युः । कुतः । उ्योतिष्टोमे बाहिपतमाने त्रयन्तृचा अमृत्न्‌- स्तोतरीयोऽनुरूपः, पर पशेति । दशाहस्य १ हैके दितीैऽ" हति स्तोरयानुरूपौ तृचो पठित्वःऽपृवाम्तृचाः पठ्यन्ते । तते उत्तरः प्प: पठितः |

८ [१ ५

तस्मात्पयौप्तात्पूमैमेतेपां निवेशो द इहापि तथेव मवितुपहे । ७ ॥

-~--------+

==

१(अन १० पा ५ज० ऽपृ०२६).

१२२५ टष्ठीफासहितश्ादरमाष्यप्मेते-- [अ.५१ा०३अ०५]

पर्यास इति चन्तास्पा ॥ ८ ॥ पयासशन्दश्च।न्तवननो लोके दृयते । यथा, क्त्रपयाप्तः नदीपर्यास इति । एवं पयासोऽन्ते कृतो मरिष्यति ॥ ८ ॥ अन्तेवा तदुक्तभ्‌॥९॥ तिर अन्ते वैव॑ज।रीयकं वरतं स्यात्‌ । उक्तम्‌ । भन्ते तु बाद्ततियण इति ॥ ९॥

वचनात दादशदहि ॥ १०॥ अथ यदुक्तम्‌ । तथा हि दृ दवादश, इति । तत्परिदतेन्यम्‌ । जग्रोच्यते । चचनादूद्रादश्ाहे मवति । स्तोत्रीषानुरूपौ तृचो भवतः दृपण्वन्तस्तेचा भवन्ति, तृन॒ उत्तमः प्यास इति । न दि वचनम्याति भारोऽस्ति ॥ १०॥

अताद्रकरिश्च ॥ ११॥ न चायं तद्विकारः, यत्ततो धमन गृह्णीयादिति ॥ ११॥ [न षे तद्विकारेऽप्पपृवेत्वात्‌ ॥ १२ ॥ योऽपि तद्विकारस्ततराप्यन्त एव्र निवेशः । कुतः । अपूबत्वात्‌ । वृषण्वनां तृचानां वृषण्वन्तायेव भ्राकूपयौसात्‌ । याव्रद्रचनं व्राचनिकर, न सषशमुपसक्रमति ॥ १२॥ ८ माभ्येदिनामंवपवम नयोरागन्तूनां साम्न गायत्यादपयेव निवेशावि. करणम्‌ ॥ 3 ॥ ) [| ५ ] अन्ते तृत्तरयोरध्यात्‌ ॥ १३॥ पू इहापि तिवद्धस्तोपकाः क्रतव" उदाहरणम्‌ । तोत्तरयोः पवमान- योः साख््रापागप इति वै्ष्यते । तत्राऽऽगम्पमनेषु सामसु संदेहः ।

््

क्के तेषामन्ते निश्च उत मायन्राब्रहर्यनरुष्टु।प्स्वत । [क भाष्‌ । अन्त)

पर्याप इति चान्त उच्यते । तस्योपरि यद्यन्ये क्रियेरंस्ततोऽन्तन। उ्थाइन्येत ॥ ८ ॥

न्यायादन्त एवेतेषां निवेशः ।द्वदश्चाहे ठ परत्यक्षपाठदवृषण्वतां मध्ये निवेशः। द्वाद, शाहप्रकृतिकेप्त्रपि विशिष्टानमिव तृचानां मध्ये निवेशः । न स्वयपपृ्रंणां घमपिचयः सरत्‌ ॥९॥(१०॥ ११॥ १२॥ १३॥ १४॥ |

१६०५ पार्य अ०्१सू०१९)। य ( अन १०१० ५अ०५ ०१६ )। दध्यत्रेति केदः ।

[अ०९पा०६अ ०६] मीमासवुशेने | | १३२५

उत्तरयोदध्यात्‌। उक्तोऽत्र न्यायः, भन्ते तु बादरायण इति । तस्माद्न्ते निवेश इति ॥ १३॥ भि वा गायन्रीवृहयनुष्टुप्सु वचनात्‌ ॥ १४ ॥ षि गाषतरीबरहत्यतुष्टप्स निवेशः: । फस्मात्‌ । वचनात्‌ । प्रीणि ह ३ य्न. स्योदराणि गायत्री वृदन्यतुष्ट्षेति । अत हयेवाऽऽबपन्ति, अत एवोटरप- न्तीति वेचनेनास्त्युपाटम्यः । तस्मान्नेषामन्ते निवेश्च इति ॥ १४ ॥ ( अन।रम्ाधीतग्रहेश्कय।ः कऋत्वश्निशेषत।चिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ )

[ ६ | गरेषटकमोपानुवाकथ सवनचितिशेषः स्पात्‌ ॥ १५॥ पू आंपानुवाक्ये काण्डे ग्रह इष्टकाश्च समाम्नाताः । एष वै हविषा हवि येते, योऽदाभ्ये गृहीत्वा सोमाय यजत इति । तया, प्रा चा एतस्याऽऽयुः भाण णनि २।ङ गृहणाति । तयेष्टकाः, चित्निणीरुष- दधाति) बात्रणीरपदधा), भूनेष्का उपदधातीति । तत्र संदेहः । क्षि गरेकमोपातुवाक्यं सत्रनसेपथितिकेप्च । अथ किं क्रतुशचेषोऽपिशेष- शरेति । किं पराप्त । सवनचितिरषः | कनः । ग्रहेः सवनान्पारभ्यन्ते, इष्टकामिधितयः । यच यनाऽऽर भ्यते तत्तदङ्खभ्‌ ॥ १५ ॥ कत्वधरिभेषो वा चोटितखादचोदेना नु पस्य ॥ १६ ॥ भिण अन्वमिगैषः म्यात्‌ । कुतः । चोदितत्वातु । अश्रिञेतच्यः श्रूयते ।

य एर विदान चिनुते, ईति । न चितिश्चेतव्या । इषएकाचयनेना- प्निश्वेतव्यः श्रयते | अश्नाति द्रततीयानिदात्‌ | तथा, योऽदाभ्य दत्वा सोमाय यजन ति, अदृभ्स्य यजतिना संबन्धः ॥ तथा, अंशोः । तस्मात्सङ्ययाग्थबन्धं छृत्वा कृतायः ऽब्द भवति, श्रतं संवन्धमभिनिवैत्यं । तथा सकृदपिषन्धं दत्वा कृतो मन्येत । अचोदना चितिसवनयोः । न दिते करुग्यतय। चोग्रेते । परार्थं तयाः भ्रव्रणम्‌ किः प्रयोजनम्‌ । सवनचितिश्नेषत्वे, भरतिसदने प्र्णं पतिचति चेष्टकोपधानम्‌ । कत्वभिजञेषत्वे सङृद्रहणोपघने ॥ १६॥ ग्रहैः सवनानि प्रत्यक्तमारम्यमाणानि इदयन्ते । इष्टकामिश्चितयश्च । तस्मात्तदुपक[-

रकत्व देतेषां तदथ॑ता । इतरस्त्वाह-- भप्नियागय)ः फलवत्तवात्तदयै प्रहष्टकमुप।द्घातिः

कमिदुम्‌ । स्थित एतरिमिन्करमचिच।रः ॥ १९॥{{ ६॥ १५७॥१८॥१९॥२०॥]

१ अचेदनान्न पर्व्येति प्रा० । ~ अयोदनाभ्न चितिसवनयोरिति पा

१४२६ टुष्टीकासहिरश्नाबरम)ष्मसमेते-- [अ०९या ० ६५०९]

( विरिण्वादीनां मध्यपतित वुपधानाधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ ) [ ७ ] अन्ते स्युर्पवायात्‌ ॥ १७ ॥ पू ओपानुदाक्ये श्रयते । वित्रिणीस्पदधाति, वज्निणीरुपदधातीति । त्र संदेहः । किमेताः पश्चम्नां चितावुपधेया उत परध्यमायापरिति। 1 भाहतप्‌ । पञ्म्यामेव । इष्टकाः कृतक्पा अन्या नेताभि्ग्यरे. ष्यन्ते | १७॥ टिङ्गदर॑ना ॥ १८ ॥ अ।षपनं बोत्तमा चितिः । अन्या {षका उपदधातीति ॥ १८ ॥ मध्यमायां तु वचनाद्रहणवत्यः ॥ १९ ॥ मि° तनेवैता अन्त्यायां चितौ । कस्यां तहि ! मध्यमायाम्‌ । कुतः । ब्राह्मणचरय एता इष्टका; । तासां पथ्यमा चितिराञ्ञायते। यांत फाचिद्राह्मणवतीपमिष्टकामभिजानीयात्तां म्रध्यपायां वचिनाघुषदध्या- दिति। ननु स्वां एवेष्टक। ब्राह्मणवरस्य; । नेत्याह । अपर शिङ्गक्त- मात्‌, समाख्यानाच्च । तस्मादेता नान्ते स्युरिति ॥ १९. ॥ ( प्राग्छोकेप्रणायःधिश्रण्वादयुपानापिकरणम्‌ ॥ ८ ॥ ) [ ८ | प्राग्टोकेपृणायास्तस्पाः सप्रणाथवान्‌ ॥ २० ॥ सिण० ओपानुषाकये काण्ड इष्टकाः सम।स्नाताः, वाज्िणी रपदषाति, चिभर- णीङपद्धाति, भूतेष्टका उपदधानीति । तत्रेदं समधिगतं, मध्यमायां चिताबुपधेया इति । तत्र संदेहः । किं प्राग्लोकंपृणाया उत पश्वा दिति । किं पराप्रप्‌ । अन्तेतु बादरायग इति । एवं राप, उच्यते । भाग्टोक्पृणायाः । तस्याः संपूरणाधत्वात्‌ । संपूरणायेता तस्याः भयते, यदेवास्योनं, यिद्रं, तदेतया पूरयति, लोकंपृण च्रपृण, इति , अपूव शास्य विथिरेवायं, सेस्तवो नेति गम्यते । तस्मात ग्छोक्रपृणायाः स्यात्‌ ॥ २० ॥ ( प्वमानेषटचुत्तरकालममनिहोत्रा्नुष्ठान।धिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [९ संसत कमं संस्काराणां तदथलात्‌ ॥ २१ ॥ ि° आधाने सन्ति पवमानेष्टयः । सन्ति च नियतानि कमौण्यग्रिहो्ा

प्रागाधानात्कमेस्वयोगयः | कृत॒ आत्रानिऽप्नीनां रिथमानत्व।तर्वकर्मभिरपिक्रिथते |

[भ०९१।०३अ.९| मौमा सादे । १२२७

दीनि । अनपरतानि चेन्दराज्रादीनि । तत्र सदेहः । रि पदमनेष्टीः छटा कपोणि मरतिपत्तव्यानि) उताऽऽदहितमातरेष्वक्भिषिति । किं पातम्‌ । अहिनमत्रेणिति । कुनः । अआहितमानेष्वसावग्निषु कमौणि कतु समर्थो भवति । यथा, आदिता्निनं छिन्ने दावभ्याद्ध्यादित्येब- मादीन्याहिना्निवतान्या हितमत्रेप्वेव भवन्पीति दशयति । अन्न वै सृष्ट मग्निहोप्रेणायुदरवन्तीस्याहितमारप्वपनिहोभ्र दशयति । तस्मान्न पवमाने. " एषः परतीक्षितव्य। इति । एवं परि, वरूपः । पवपनेष्टिभिः संस्कृतेष्विषु फमीणि वरन्‌ । ङतः । संस्काराणां तदय॑त्वात्‌ । संस्कारशब्दा एत आहवनीयादयः ।

+ (+.

संस्कारस्य कस्यचिद्‌भावरे नाऽऽदवनीयादिषु : स्यात्‌ । तस्ा- त्संस्छृतेष्वप्निषु कपरा्णीति ॥ २१॥

किच । अधिं वै चष्टम्‌ › हृत्यनिमुत्पाधःपनेहोग्रेणानुद्रववचनमःधानानन्तस्मिवा्नि. कि = ॥

होत्रं दृरीयति । ‹ आहितान्निमं छिन दाम्पादुरधःत! हत्यनेनानन्तरमैते यथा प्राप्नु. वन्ति, एवं कमोण्परपीति |

एव २ तरुम: । पवमनिप्ट्यादिभिर्‌'हवनयाद्य उत्पाद्यन्ते | उन्पन्ञ,श्च सनन्तो द ५

यागाङ्गनां प्रतिपत्तं राकनुरन्ति, अनोऽभन्यम्‌।गाद्सावः कणान्‌ |

प

^ खित दवम्यादृध्यात्‌, हति पृस्षप्तय।गेन श्रवणाद।हितभित्वेन निमित्तेनानन्तर्‌. मेव भवन्ति । निमित्तस्य वियमानत्वात्‌ |

¢ अत्चिहोभेणानुद्रवन्ति ' इति ^ यथनुषा जुहुयाद्‌ यथपपर्वेमाहुत्तीः कयत्‌ ' इति पवमनष्टयनन्तरमाहुतीनां करण्द्‌यथाप्‌प कृताः स्युः । यदि पैन क्रियेरन्‌, ट

भश्जिरद्वेत्तस्मातष्णह्‌ मस्दुतिरियम्‌ । सत चाग्नेः | यत एष पूप प्रतते किंमिमन्नञ्निहोत्रषम्‌). प्राप्यन्ते न वेति । केविदाहुः-अश्चिहत्रषमं नान्ना प्राप्यन्ते, यथा कण्डपायिनामथन इति | न > क _ न कर क ^ + [~ ~ ०

तदयुक्तम्‌ । तृष्ण होतम्यमित्यनेन कम विधीयते । तस्मिश्च विभिवाकयेऽच्ि. ् =, [> ष्ठ घ # अ „क क क (७ = क च [५ होभ्रश्धे नास्ति, येन धम।तिदेशकं भेत्‌ । तृष्णीं होमोऽभिमपुत्षणा्यैः क्रि यते | ए?द्‌तो मवति | अग्नयी होम इत्यवगते सोऽञ्चिहोत्रशन्दो वाक्येऽरयवाद्‌- स्वेन वृत्तः प्त योगेन प्रषपैते, भञ्यये होत्रमिति । अतो योगस्य विद्यमानत्वान्न

नामषेयम्‌ । नामघे (मावाचतिदको नाम्न ॥ २१॥

. १६२८ दष्टीकापहितश्चाबरमाध्यसमते-- [ अ०९१।०६अ०१०]

अनन्तर्‌ त्रत तदडतत्वति ॥ २२॥ यत्त, आहितापिने छिन्नं दैभ्यादध्यादिरयेवमाद्‌ । युक्तं तत्र, यदाहितमात्रेषु क्रि१, आहिताप्रस्तद्‌ व्रतमुच्यते ¦ स च।ऽ5हिनमातरष्वा- हितानि; सेषटत्तः । तस्माद्‌ नन्तरं व्रतं स्पात्‌ । तद्धूपस्वात्‌ ॥ २२॥ पुर च खिङ्गद्रनात्‌ ॥ २३॥ अथ यदुक्तम्‌, आहितमात्ेष्वभमिरोत्र दशयति पूषैमिषटिभ्य इति । तस्य कः परिहार इत्याभाषान्तं सूत्रम्‌ ॥ २३॥ अर्थवादो वाऽधस्य वि्यमानलाते ॥ २४ ॥ अर्थवाद एषः । इतः । अयेस्य विद्यमानत्वात्‌ । विदमाना हि तत्रान्य एवाप्निहोत्रहोमः | कथम्‌ । हेतव्यभ्निटोतरं न हाततच्यमिति मीमांसन्ते ब्रह्मवादिनः यद्जुष। जुदुयादयधपृूचमाद्रतीजुदहुयात्‌ । यदि न जुहुयाद्‌। रै; परापतेत्‌ । तूष्ण) भव होतव्यामत्ि । तस्य नृष्णीहोपस्य मसंसाये;ऽयमथवाद्‌ः ॥ २४ ॥ न्धायविप्रतिषेषाचच ॥ २५ ॥ न्थायविपतिषधश्च मवेत्‌ । यद्यनन्तपभप्नेहात्रादयः स्युः| यः पूर्वा क्तो न्यायः, स विमरतिपेध्यत)न वा पसां तदयत्वादिति ] तस्मा्स- श्करते कमाण भवेयु।रात्‌ ॥ २ १ ॥ ( अश्चेचद्रनानां कत्वन्तेऽनुष्टान।{ धकरणम्‌ ॥१९॥) ) [ १० ] संचिपे तभ्निचियुकतं प्रापण। निमित्तस्य ॥ २६॥ पु आग्नेचिद्रषति न धारेत्‌, न सिधयुपेय।त्‌ । तस्पादभ्निचिता पक्षिणा नादत्तय्य। इरसवमादयः पदा, यन्त । तेष सदह; । ।¶ साचत तरे भरपिपरत्तव्या उतत क्रपवन्त हाप । ।क प्राप्तम्‌ । सचतमानत्र एवेति । अध्रि य्ितवान्सोञ्निविदूतति तस्य श्रूयमाणाध्धितवतोऽ- नन्तरमेव पराप्तुबन्ति । परापत निमित्त नमभित्ततरः कतव्यम्‌ । तस्पराद्नन्त रभव ॥ २६॥

कत्वन्ते वा भरयोगवचनाभावात ॥ १७ ॥ मि° अयगिबचना द्वत दान्पदाधासरपाप्रमान) यषा क्रत्वथत्वप्‌ । न चषा

{२२॥२३॥२४॥॥२९॥२६॥| य।ऽश्नि चितवान्साऽभ्निचित्‌ | म चाधिः कममृतः | चयनं तदर्थम्‌ । तस्मास्वथने

१ (अ पा ९ अग ४०१२

[भक्पा०ईम० ११] बौनासदुने । १२३२९

क्कयैत्वम(ित , पुरुष का कते ¦ इयम्‌ । पतिेपे पुरुषः भूयते | वर्षति नं धविर्‌ + म ्िषडुपेयादित्येद्कादि । म च कवय दते परस्ता) येन प्रतिषेधः क्रतोस्पडयाद्‌ ॥ २७ ॥ नलु बुरुषाथां अपि चितवत्त। भवणाचचमनानन्तरे प्ताः । नेति बूमः- अरेः कर्मतेनिदेशात्‌ ॥ २८ ॥ अभ्न्यय चयनं ततु । यदः र्वं कायं कुतः साहाय्ये वतते, तत. दर्थ । कश्च तस्य श्वाय; | यागत्तिद्धिः । सिद्धे च यागे चयनेनोप- कृतं भषति । तस्मास्सिद्धे यागेऽग्निचितु । तेन कत्वन्त इति ॥ २८ ॥ ८ द क्षणीयान्ते दीक्षितस्य स्वषमोनुष्ठानािकरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) [ ११ ] परेणाऽब्दनादीक्षितः स्यात्सर्द्षानि- सेबर्धात्‌ ॥ २९ ॥ पूण ज्योतिष्टोमे श्रयते, अपतरेष्णवमेकादशकपःलं निवेपेदीकिष्यमाण इति । क्था, दण्डेन दीक्षयति, पेखलया दीक्षयति कृष्णाजिनेन दोक्षयतात्येवमादि । तत्र संदेहः । रि सरवैरीक्षितो मवति, अथव, न्ते दीक्षित इति । ङ तावस्पाप्प्‌ । सवरोति । कतः । दीक्षाभे- संबन्धात्‌ । दीक्षासंबन्धो भवति, दण्डेन दृक्षियति, दीक्तामस्य करो- हत्यधः । वदन्ते दीक्षितः स्यारकथमस्य दण्डेन दीक्षां कुयीत्‌ । तेनेष्टय। न दीक्षितः । न सास्येष्टचन्ते दीज्िवश्चन्दं पयामः । अवेदने रस्य दीक्षितशम्दः | तस्मान्न ताव्रति द क्ितिः स्यात्‌ । नच सं

ना्नरुपकेतेव्यम्‌ । तच्च।5ऽषारता पतिपयमानपरुपकतेपि । अभिश्वाङ्गपषानापैः । अतो यावदङ्कपवानानि निर्ेन्ते | तावच्च धनमाध।रतां प्रतिप्रथमानमम५य भवति, त चयन, मात्रम्‌ । तस्मात्साङ्गपरिप्तमाप्त्ुत्तरक्चं निमित्तः प्रतिषयते । तस्मात्पाङ्ग कते याऽपनिचिदुच्यते ॥ २७ ॥ ( २८ ॥ ]

4 दण्डेन दीक्षयति › दण्डेन दातं नि्वतवत्ति दीक्षाथैः | जश्चविष्मवोऽपि बाक्येन दलापेः । यदि द्वान्नवैष्णवेन दुोक्षितः स्यात्‌ दण्डेन दक्षियति ' इति नोश्यते । तस्मान्न त तावत्ता दीक्षितः । न च पिकलपः । दृतितत्वं नामादृषटम्‌ | तत्र यावद्‌ छाये तवत्‌ दीतित्तो भवेति ।

आह्‌ । करणक्रिभकतिनिरशादितरेतरनिदेतःणां दीह्करणताऽवगम्यते, यथा ती, हणम्‌ । तेषां दद्धपकारिर्वाद्वकर इति चेत्‌ | तनन । ग्रहियवप्तमुच्चयेन शक्यते

१ 9

१३३० टका सहितराबरभाष्यंसमेते-- [अश्व्या ०२५० ६६१)

भवाति सदठुच्ये विकरपो न्याय्यः । पके बाघ स्याद्‌ । त्र भकम्‌+ वचनो बाध्येत । तस्म। द्वकेष्वपि दीक्षठकन्ध. बय प्रयोगक्चनेनः सैका क्यतेत्यावेदनकाले दक्षतः रवात्‌ ॥ २९.॥ ` >:

इष्यन्ते वा तदर्था ह्यवि षाथसबन्धात्‌ ॥.३०॥ सि०

इष्ट्यन्ते वा दीक्षितः स्यात्‌ । तदभां हिस), दीतौ | क्यष्‌ । दक्षिष्यमाणस्य--अरीक्षितस्य सा भूवति । यद दूय उत्तरे दीक्षित. एवं सा दीक्षिष्यमाणस्य । तस्परादराकंपाट्‌बगम्पते, भवति, तद्‌. दीक्षित इति । दीक्षाक।रणे पदाय निषत्ते किमिति न दा्षितः स्याद्‌ । वाक्यं हि निरपेक्ष दक्षित इति ज्ञापयति । दि

यत्त॒ दाक्षासंबन्धो दण्डेन-दीक्तयतीति, कथे सं दीक्ितत्वे स्यादिति। दृण्डनेनं दीक्षितं सापदयतीत्यवगच्छामः । यत्त, अनन्तरं दीक्षितश्चन्दो नास्तीति । न शब्दस्याप्रयोगोऽर्था मावे हेतुः । सत्यप्पथे तद्वस्षराभा वामन पुज्यते इन्द्‌ः । अन्येन च दीक्षित हत्यत्रगम्यते बाक्वेन, अघ्रा. दैष्णवमेकादशक१.लं निषेपेदयक्षष्यमाण इति । यथाऽऽवेदनकाले दीक्षि- त$ष्द इति । दष्टथन्तेऽपि -दक्ितस्यासताबबरद्धः । प्रयोगबचनश्वावि

--- -- -- ~ -- - --- - ~

प्रःड।शो निवतयेतुमू । करण बेमक्तित्तु यवनिरपतायां १२।दाघ. क तिदन्धत्व्‌ ५१ द्यति । सता बाध्यते समुच्चय | एकवमहा१ि।

उच्यते| अत्र प्रोडाशापरतित्वेकं द्रसयम।क ङितम्‌ । तस्य करणविभक्त्या मिथतता कृता । दण्डारद नां व्वनवगतं तादय करणविभक्त्या क्रियते । तच्च त।दय५. मरष्टविषयमिंति कप; करियते । अतः प्रथो पदचनन सवै उपक्तहियते ॥ २९ ॥ |

द ्ित-वं नाम सर्कार: । सस्कारश्च ।कथनन्यः | न च दण्डदानं कष त्वम्‌ । अपीच्येत, क्रियां साधयन्तो दृण्डाद्यः सकाराः | अपगादिकाया अश्रव- । णान ज्ञायते करं क्रिल तापयन्तः तस्काराथतां प्रातप्यन्ते । अ द्भपरहूपत्वादनध्य वक्तानमेव स्यात्‌ । ‹ दुिप्यमागः ! इति य्‌। दीक्षामाप्तुमिच्छति तप्य दाक्षणावाषा-. यत्वेन विधीयते | यदि च तया द्‌।तैतत्वं तस्य नामत ततस्तस्य पायत्वेन मिधीयः), | यथ। स्व र्यामिनिहेन्रम्‌ । यदि चानवव दृता क्रेधने तत।ऽप्याः प्तमारूष। युज्येते | तप्माद्ाकेयप्तयागःदहत्तणयनव दुक्षितत्व. ज>११ । ष्यन्तेडनिद्‌। रादा नि न काया-

१ दीक्षयति छार २९ दण्डन सपाद्ततीति पार । ३ हमाट्य।ऽध्युच्यत ईति प*।

[०११०६०१२] . 'प्रीमौमादेशेवे। ` १६२१

शुद्धः । यत पए दीताङूरणमन्यदी्ितं संपाद यतीति ग॑म्पते ॥३०॥ समारूपाव च तदत्‌ ॥ ३१॥

इतश्च प्वापः, इ्िदीक्षणायी, हष्टयन्ते च रत्तिरिति । कस्मात्‌ । सप्राखूयानं च स्दू(दति. यदटन्याय उपदिष्टः । कथम्‌ । दीक्षणीयेति तदिथ्यकसै समाख्या भवति. । यथा, रनानीयं, भोजनीयं चेति । वस्पान्च प््यपर इषटिदीप्णाया, इष्यन्ते च पटततिरेति ॥ २१ ॥

( कःम्थानामनुषठाने काटक्रपरानियामक्रत्वाविकरणम्‌ ॥ १२ ॥ ) [ १२ | अङ्गवत्कतूनामानुपु्यम्‌ ॥ ३२ ॥ पू

इ६ काम्या इष्य उदाहरणम्‌ । रेख्धाप्रमेक्ादक्ंकृपाङं निरपेदितेये. बमाद्यः | गदादयः सोमाः । सौम्यादयः प्र््रः । तत्र संदेहः 1. पेन कमेणापीतास्तेनैव क्रपेण प्रयोक्तव्या उतानियप इति । दविः वात्र तपाठ । अतूनामालुपूष्यं यत्पद, तदेव प्रयोगे भवितुमरैति । एं फाटक्रमोऽनुगृषटीतो भविष्यति । इतरथा एाटक्रभो बाध्येत | ठन्पामू दिति क्रभणालुष्ावष्थम्‌ ॥ २३२ ॥ -

` न वाऽसंबन्धत्‌ ॥ ३३ ॥ सिण

न चायं क्रमो नियम्य । फुतः । अघबरम्धात्‌ । पृथक्‌ पृथगेषां कर्मणां प्रयोगत्रचनानि । तानि स्वपदायनापुपसंहरफणि । यो यस्य नोपक्रारकः, स तस्य. न क्रमेण, नो््रमेण1 यो यस्योपक्रोति कष्य -विचश्योपङकमैतः क्रपः साह।यये चेते । न चैतानि कमौणि अन्योन्य -स्योपङुबन्ति । तस्मान्नैषां क्रः सद।य्ये वौते । तस्मादसंब्न्ष ति ॥ ३४.४५

` कम्पत्वा्च ॥ ३४॥

काम्यानि चेतानिकमोणिः। कामा न जपेगोत्पथ्ने । तेन निभि-

तस्याक्तमत्वन्न क्रभवन्व ' इति ॥ ३४॥

आनथ॑क्पाजेति चेत्‌ ॥ ३५ ॥

णीत्यवं क्रमलतणप्चन्पः ॥ ३०॥ [ ३१ ॥ ३२ ॥ ]

___ अनियमेन कामा उत्पद्यन्ते । तेषां नाति क्रमः । कमेन च निभितेन कमे कर क ® ०

भ्यम्‌ । तस्माजैनित्तिकेन कऋमेण प्रयोगे ( न ) स्वाध्यायक्रमो बाध्यते | अनङ्गत्व ते. काम्‌; एकपयोगववन्‌।मावचच नापित क्रमः ॥ ३२ ॥ [३४ ॥३५॥ ३६॥ |

१२३२ दष्ट क।सहिद्च(वभाष्यसमेते-- [०५१० ६१०१३

इति भदकं पूप, तदे $नर्प्वते परिषदम्‌ । एवं ऋरमेण पाठो धवान्‌ भविष्यतीति । पएतदुभाकरहहं धजषू ॥ ३५ ५ प्याद्विषायेस्वाकथा परेषु सवे्वारात्र ॥ ३६ ॥.

स्यादु्वान्‌ क्रमपाटः । असत्यपि पयोने क्रमे, दिध प्रहणार्ैस्वात्‌ । कपवबोधनार्थायां विधाया करथनियमाचं तदाश्चयमेव मविष्यतीवि । यथा त्वत्प्े, परेषु व्ै्वारात्‌ । यस्पापि क्रथोऽङ्कपिति पजस्त. स्यापि सैस्वारत्परेषां सर्वष्वरारेण यः क्रपस्तस्याश््टर्थताऽव्य कल्पनीया ॥ ३६ ॥ ( अश्निोमघ्य प्राधम्धात्िकर्मम्‌ ॥ १२॥)

[१३] य एतेनेत्य्नि्टोमः भरकरणात्‌ ॥ ३७ ॥ सि

ज्योतिष्टोमे भूयते, एष वाब परथमो यद्गो यद्गानं यर्म्योतिषाप्र, य एतेनानिष्टऽथान्येन यजेत गत॑पत्यमेष तज्।पते प्र बा परीयते, हति। तन्न संदेहः । य एतेनेति कस्यायं वाद्‌ इति प्रहनेमेवोपक्रषः । उरते । य पएतेनेस्यभ्नि्टोपस्य वादः । कु१ । अकरणात्‌ । तस्य हि मकरणे भवत्येतद्रचनप्‌ ¦ पङृतवाचीनि च सवेनापानि भवन्ति ॥ ३७ ॥

ठिङ्ग।च ॥ ३८ ॥

लिङ्गमपि भवति । तत्र शरूयते तद्य त्रवतिन्षतं स्तोत्रीया इदि । अध्निष्टोषस्य हि भद्रन्ति नवतिशतं स्तोधीयाः । कथ्प्‌ | जिहढदिष्पव- मानं, पञचदान्याजञ्यानि तानि चत्वारि । सा, एकोनसत्ततिः । पञ्- दश्चो माध्यंदिनः पवपानः । तेन चतुरश्षीनिः । सपद्श्चनि पृष्ठानि, ताने चत्वारि । साऽश्प्ः । चतुरशीत्वा सह दिपश्चाश्च्छत्‌ | सप्तदश आभवः पषपानः। तेन पषटययिकं धतं नब च | एकप यत्रा यज्ञी यापिति, वदेत्लवतिशरतमशनिष्ठोपस्य । तस्पद्प्यद्निहेषः ॥ ३८ ॥

५ य एतनानिष्ट्वा हति स्षेनान्न। प्रकृतं परामदयते । प्रृतश्च उयो तेशेमः ।

तस्य चाविनामूत निशम्य, यद्‌। उगरोपिष्टोमाम्याप्तस्तद्‌ाऽवदषेम विनी । उक्थ्य दयः काम्थाः । तते। नित्यत्वाद्निशेमः परामृषत ॥ ६७ ॥ [ १८ ॥ ]

१ सर्वल्लारादिति--' मरणकामो्येतेव यजेत, वः काममेतानामयः श्वम ॐोकप्रियाम्‌

ह्यनेन स्कगौये विदितत्सवस्तारनमकय्ताशिलयर्थ; ।

(भ-५१०६अ०१४ प्रौमासद््ेने। . \ १९२३

( भन्ि्टमविकाराणामगनिशेमोचरक्रहगाभिक्गणम्‌ ॥ १४ ॥.) [१४] अथान्येनेति संस्थानां संनिधानात्‌ ॥ ३९. ॥ पु

न्पेनेवि किं संस्थानां सादः, अथ ग्योतिष्टोपविकारामम्द- काहाहीनामिति । ई दाषत्पाक्षपर्‌ । संस्थानापिति । कुतः । संनि नादु । संनिहितारतरिमिन्मकरणे संरथा; । तासां बादः,. परकरनानु- ग्रहाय ॥३९॥

तत््रहृतेवोऽऽपततिविहारो हि न तुत्पेषुपपयेते ॥ ४० ॥ सि

तत्थङ्कतेबा गवादर्वादः स्यात्‌ । आप्तिविहारी हि बरहातिविकार- मातर षृपपधते, न तुरयशब्देष्वेव ज्योतिष्टोमश्चन्दकेषु । तैवपयिसचन्षः करियते । अथान्येन ज्योतिष्टोमशचन्दकेनेति । कथे ति । अन्येनेति अृतादितरह्बीति । नस ज्योतिष्टामेन विशिष्यते नहिं च्रब्द स्यायः समीपगतेन ङृतपयोजनेनकदेशचेऽवस्थापयितन्यो . भव्ि। न रि वाक्येन श्रुतिकध्यते । अथ, ज्यातिष्टोमादन्येनेत्यभिसं बध्यते, सती भतरां संस्थाव।द्‌ः । कयं पुनरापत्तिविहारौ । प्रजापतिवऽप्रिि्रः, स इप्तरानेकाहानष्जर, ते एषटास्तमनुदन्‌ । न बे स्वेनाऽऽत्मना भवान हृति । तेभ्यः स्वातम्च्यं प्रायच्छत्‌ । तथा च तेप्राभडनू्‌, द्यावा इदमपरर्नातादन्येऽप्रषो रिहियम्ते ।

अथान्येनेति मयाः । पर्वप्रकृतादन्यदत्संनिहितं तदभिधीयते पर्बनाश्ना । भश्िष्टो. मस्य बोक्थ्याद्थः संनिहिताः । तरमादन्निष्ठौमतेस्यं उयोपि्टो१े कृत्वोक्य्याद्य कतेभ्याः । गवदीनामानियमः ॥ ३९ ॥

अन्यशब्दः पकृतादन्यवाचकः । तस्य न विशेषो गम्यते । किगस्थाद्ध उक्ता उत गव दुय इति । अतो विशेषानवगमाल्तर्वानपिषते । विदधेष्यमाणो बा ज्योति षटोमो नान्येनोकय्यादिनेति विशेष्येत । तत्रायं ^ य एतेन › एत्यस्िजिर्‌काङ्क्षीमूतः कृतप्रयोजनः सिमर्ेमन्यरबन्पा्थमुच् येते । यद्यपि विशेषणत्वनोश्वर्वेत,` तषापि ज्योतिषे मादन्येनेत्यन्पयोगे पद्मी स्यात्‌ । उयोतिष्ठोमःच्चान्ये गवादयः. । यदि उपोतिष्टोमदगनिष्टोमपरस्पादिस्युच्यते, वाक्यं॑मिद्येत, ज्योतिष्टोमादन्येन तव द्निशोभत- स्थादिति । जत उक्य।द्यो गवादयश्चान्यरार्दामिषेयाः | ‹ य एतेनानिषटाऽान्येन ? हति द्वावपीमौ पदार्थो विचारितौ | | =

१३३४ द्यीकासहितशनाररभपवयसमेते- [भ०५१।०६अ२१५|

मं वा। एतरमायद्रादन्पे यज्ञक्रतवो विष्ियन्ते ।-पौ वै चिटदन्पं धृहकतुपाप्यते, स त दृप्यति यः पृदक स त, य: सपनद ते, च एकफविरो स तपित्येवभाहुरेक्षो य्न इति । एते वे सर्वे ज्योति होर्पा-पयन्तीति । एं हृति सशीते नात्ेषामेव्र बाद “रति गम्यते । -कथम्‌ । अथान्येनेति योऽसावन्यस्तग्र प्राकृतान्‌ पान्‌ विहनान्‌ दश प्रति । अतो मन्यामहे, यस्य यतो व्रतिः; तेनान्पेनेक्षिं || ४० ॥ प्रशंसा वा विहरणाप्नावात ॥ ४१॥

< ` यष् न तेर तेदिकारणां वादः । तत्रम विहारौ नाऽऽपत्तिः अरकरणादिभिस्ते षा ज्योतिष्टोमस्य । यदि ते गवादिषु बिहियेरन्‌ परकरणादौनि बाध्येरन्‌ । तदापत्तिः प्रयक्षिरुद्धा । प्रछ॑सा तेषा | अपित्तिविहारापावात्‌ ॥ ४१ ॥

शिथिप्रत्पयादा ज ह्यकस्मासरशसा स्यात्‌ ॥ ४२॥

अश्रोच्यते, यच्यप्यापत्तिविहारौ न येते, तथाऽपि चोदकेन

दिषीयेते । ये भृतो कर्ैव्यास्ते चोदकवचनाद्िङृतावपि कर्न्पा गेस्यन्ते'। तदापत्तिविंहाराकिवि यत्र भदृतस्तनाम्पेनेति गम्यते। न ध्षस्मासर्च॑सा स्यात्‌ । योऽसादन्य; स कयमनया प्रशंसया रक््येते त्पेबपथ। प्रशसा ॥ ४२॥

( अश्निषटोवेकाराणां प््वेषामेव तदुत्तरकठतायि करणम्‌ ।॥ १५ ! )

[१५] एकत्तामे वा करतृसंयोगात्‌ ॥ ४२॥ पू.

य एतेनानिष्ट्वाऽथान्पेन यजेतेति श्रूयते । तत्ेषोऽपेः समपिगतः तद्विकाराणां बाद इति । अयदार्न सदिष्यते । किंमकस्तोमकस्य क्रतो-

इदानी वक्वार्थो विचायते | किमभ्नष्टामस्य प्रायम्यं नाम-घर्मो विधीयत उतो. तरेषां प्राधम्यप्रतिवेषोऽयवाऽन्यः प्रकारः । ॐ तावत्प, ज्योतिश्टोमस्य प्राथम्ये पिधीयते, प्रकरणात्‌ । इतरेषां न प्रायम्यप्रतिषेषः । तन्न । एवं हि ज्योतिष्टोमस्य द्वितीयादौ प्रयोगे प्राथम्ामावाद्फक्ता प्रप्तञपेत । नप्थन्यषां प्राधम्पप्रतिङेव; | -तदरचकस्य इन्द्स्याम्‌ वात्‌ । तस्मादन्यः प्रकरः । कः पुनरप। । ‹ य एतेनानिष्टवा› -इति कवाहाज्दस्य पृवकारवानित्वात्पृवेमदनशोमस्य कर्तव्यतामाह, पश्चद्रवावीनाम्‌ | तेन तेत्प्राधभ्ये गवादीनामङ्कमनेन वाक्येन चोदयते । व।कंयान्तरेण स्वर्गः | अती ह्वितीयादिपरयेमे फे मविष्यततत्यदरोषः ॥ ४० ॥ ।

[अन१प०४अ०१] ` ममा्दक्षने। १३१५

रेष बाद उ+कस्तोमकस्थानकस्तामक स्य चाति । # भष्‌ । एकस्तीः मकरस्य. वादः , कुतः -।- क्रतुसंयोगात्‌ । एकस्तामे क्रतसयोगो भवति । यो बे त्रि्टदन्धं यङ्क्रतुमाप्तेस तं दीपयाति, यः पञ्चदक्षः, सदं, सः सप्तदशः; सतं, य एकविंशः, सतम्‌ । ्रद्दादय एकरतामकाः। तस्मात्तेषां वाद्‌ दात ॥४३॥ < सवर्षा वा चद्ना।त२षापशक्ता स्तमानाम्‌ ॥४४॥ से

सर्वेषां वष वादः, एकर्तेमक।नामनेकस्तोपकानां च । ङतः अविशचेषवचनादन्यश्चब्रस्य । नन्वे कप्तोपक।; कतवः संकीर्यन्ते । सत्य सकीत्यन्ते मसा, न विरोषार्थम्‌ । कः पुनः प्रसारः । यो निषदन्यं यज्ञकतुमापद्यते स तं दीपय, मोदकमाप्ता घमी अभ्यस्ताः ( ्रहत। ) विकृत सख परतिपद्त ॥ ४४॥ `

इति श्रीरशवेररवामिनः दृता भार्मासामाष्ये परज्चमरयाध्यायरम

ृर्वयः पादः ॥ अथ पञ्चमेऽध्याये चतुः पादः ॥ ( पाठक्रमपेक्षया श्ुलयक्रमयनबरोयस्स्वाषिकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

[ १] कमकोपोऽथरन्दायां श्रुतिविशेषादुरथप्र

त्रा ॥ १॥ 189

इदे पाटक्रभस्य श्रत्ययक्रमाभ्यां सह बाधां मरति धिषारणा | ई पाठज्रमस्ताभ्यां तुर्य उत्‌ बाध्यत इति । कें प्रातम्‌ । ठरप बलावेतो।

` पाठोऽपि हे कारणं श्रत्ययोक्पि। नच मामाण्ये कश्चिदिशेषोऽस्ति। तस्मादनियम ईति । एवं प्रत्ने ब्रुभः। पाठक्रमो हि बाध्यते श्रर्वा, अयेन च । कुनः । श्त्तिविरेषात्‌, अयेपरत्वाचच । श्रुतिषिरेषः कः । यत्र श्रवणं तत्र मत्यक्षं कारणषू । पाटक्रमरत्वानुमानिकः प।टक्रमेर्णं स्मरणम्‌ । एवमभि निरतेयितर्यपिर्यवगम्यते । दस्यायवस्वेनकयाप-

---- ^~ --~ ----- --~ --~-~ -

[॥४१॥ ४२॥४६३॥ ४४॥ |

हति श्रो म्मा (रख्विरवितायां भीमापि माष्वत्वाहवावां दृर्टकाय - पञ्चमाध्यायस्य तृतः पादुः ॥

१६३१६ इष्टी कासहितशारभाप्यसमेते-- [अ०९१०४अ०२]

पस्था वयेवानुष्ठानं, भरत्या पुनरनुष्ठानमेवेषं भदत ति परयक्षादवगम्यते । तथाऽयेन । कुतः । अ्थपरत्वात्‌ । अर्थाय हि सवै माना प्रषान- मभिनिर्वतेयतीति सप करयते । तरमात्पाटस्ताभ्यां बाध्यते । किषुदा. दरणं पयोजनं च । शुत, भाग्विनो दशमो श्रयते, ते तृतीयं जृहो- ति । अश्र पाठक्रमस्य बली यस्ते तूर्तीयस्व ग्रहणं, सिद्धन्ते तु दक्ष. म्य । अये, अग्रिहोत्रहोमः पूरेमाम्नायठे, पश्चाच्दूपणम्‌ । एवं क- तैष्यं,. यदि पाठो ब्रलवमन्‌ । सिद्धान्ते अपणं पूर्व, ततो हमः; ॥ १॥ ( प्व ततिकमपितय। मुरू“कमस्य बीयस्त्व।पिङ्रणम्‌ ॥ २ ॥ ) [ > ] भवदानानिषरणासादनेष्वानुप्‌६५ प्रत्या स्यात्‌ ॥ २॥ पृ

स्तो दशचपूणमाप । तत्र प4 दध्न धपः समाम्नाताः पक्रादामे- यस्थ । परदानं चाऽऽेयस्य पूरम्‌ । तत्र संदेहः । किं प्रह्त्तिकेन कमण पूवं द्ध्नोऽवदानामिधारमास।दनानि+ उत ुख्यक्रमेण पू॑म।- भेयस्येति । म माप्म्‌ । अनवम इत्येवं प्राते, वरूपः । अबदानादिषु मादत्तिकेन पव॑ दध्न हति। कृतः । एवभनुङ्गारेभ्यो व्यवधायङक्ेभ्य नाम्पयिकोऽन्यो बा व्यवधायक करिपरो भविष्यति | दश्चैयति च द्ध्नः पूत्रेम्वदेयभितति ॥ २॥

पथाप्रद्न कवा तदधतवति ॥ २॥ [पभ

यथापदानं वा करैव्धानि। यस्थ मदानं पूर्वं तस्यब्द्नामे पृष्‌

तस्माद्‌ भ्ेयस्य । कुषः । भदानचोदनागरीतसादबदानादीनाध्‌ ।

अवदानाभिषारणास। दनेषू-तवि्टकृदवदाने) प्रयानरेषामिष।रणं, बर्हिषि ह्वी. ष्थाप्राद्वति) सइत्युदहरणानि । प्रद ततिक्रमृरूधक्रमय)ः कतर्‌। चरछःयानिति विचारः | तत्र द्ध्नः प्रथमं पनः प्रक्रन्तः | यदि तयैव परवृस्था तस्थाऽऽप।द्‌नादनि प्रथमं करियन्ते, तते मव्ज्गानां प्रचान।तत्तिः। ई तरथ। नवस्य प्रयम्‌ करिमेरंस्त्र ग्वववानात््र. चानमत्यासतेशर६ः । प्रयोगवचनेन पाहित्या्वद्धिः कषभेर्वैववानमनुत्ञातं ताबद्धत्र ऽभिकैरि जतं स्यत्‌ ॥ २ ॥

दध्नः पाठात; करेषन्ते । अपरेद्युः पाठक्र१देवाऽ अनेयस्य पूम्‌ | एतावति विषये मृष्यपरतिक) नावतरतः । प.ठस्य प्रत्यक्षत्वात्‌ । वेचाप्तादुने नादिति कठः) कष्य पवेभाप्तदननिति । तत्र यदि दध्नः पू4 प्रवृत्ता इति कृत्वा तस्थव।ऽ४प।दन जरिथते, तथा पतति प्रघानक्रमेणाऽञ््रेषस्यःकृत्वाऊरेषा कठ्यमिति नानुगृह्ये । कुतः

[अण्५पा०४अ०६] ममांसादशचेने। १३९७

भद्‌ानोपक्रमा एते, न पृथक्पदाया इृदयुक्तप्‌ । अभिघःरणमवदानं च तस्य पदानचिकीषेयैव क्रियते | आसाद्‌नमपि प्रदानार्थमेवाऽऽसम्नक' रणभू । एवं दृषटरायत्ता मवति । तस्मान्ुरूयक्रमेणाङ्गानां प्रयोग इति । यत्त दध्नः पू भ््टत्तिरिति । अर्थातपू प्तिः, न पाठत्‌ । माडत्ति- काच मुख्यक्रमो वरटीयान्‌ । मुरूयक्रमे गृह्यमाणे प्रथप एकः पदाथ बिभ- कृषटकारः स्यातु । मावत्तिके पुनगेद्ममाणे सर्वेषां विपक्षः । तस्मान्छ ख्यक्रेमो वर्छायानिति । अथ यद्िङ्गपुक्तं, दध्नः पूषेपवदेयपिति। अत्रारयते । श्रुतानपायमतद्धात्ेप्पराते । तस्पादद्‌षः;।॥ २॥

टेङ्कदरनाच ॥ ४ ॥ लिङ्गपप्यस्मिन्नथे भवति । स वे घरवामवाप्रेऽमिधारयति, वतो हि भयमावाज्यमासो य्त्यन्‌ भवतीति । तस्मादपि पुख्यक्रभेण नियम इति ॥ ४ ॥ ( इपूरेत्वततामपृ्‌तचत्वय।वकर पिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ } || ३ | वचनादिष्टपृ्ववम्‌ ॥ ५॥ पुर इष्पूवेत्वं समाम्नातमू । तत्र संदेहः । किपिष्टिपत्रैप्व, सोमपूर्वत्वं वा विकरल्यते, अथवष्टिपूवत्वभवेति। वि प्रापनभ्‌ । ईष्टे¶ूचत्वभव स्यात्‌ । छतः । चचनातु । बचनाभिद्‌ भवति । एष वे देवरथो यदशेपूणंमासो, ो दशेपृणंमासाविष्टा सोमेन यजते, रथस्पष्ट एवावसाने बरे देवाना-

मवस्यत॑।(त्‌ । नास्ति वसनस्यातत्तमारः। तस्माद्ाह्पूवत्वम वत ॥ ५॥ सोम्॒वेकेषामगन्यापेयस्मतुनक्षत्र। पिकमवचनात्तद- न्तेनानथकं हि स्यात्‌ ॥ ६ ॥ 8१

१

३।९पवत्वामत्यतद्रह।भः । ।कतु सानववकषा पत्र दर्पूृणपासया।

परथममानथस्ततो द्धि, ततः पय इति । रुकेकभप।मितिकितोन्धत। पनिहितमभिहपरति | सहत्वयोग।दद्विकषणन्धवरितमकेकम्‌ । प्रसयस्षपाटाच पृ? पूतस्य धम।प्ततो द्वितीयतूती- ययोः | तत्र यदि दघः पूमै क्रियेरंस्तथा सति पूतमाप्तादूनमनुमवितन्पमिति योऽ वगतः प्रषानेनाङ्गानां कमः सत॒ बाध्येत | एत्मन्बाध्यमनि पिप्रकषैः | तस्माताब्रु. तको वाध्यते । प्रहानोपक्रमा एते न पृथक्पदाया इदयुक्तमू्‌ । अप्रन्धोऽयम्‌ | ठिङ्कदसेनं चेममेव न्यायं दशषरकि यस्य पृन॑मवदनं त्य पूनभिप्रार्‌ण हेतुव्नि. गद्‌नाय॑व। दन | अतस्स्यन्यायत्वादितरेष्वपि तथव मविदुमदह्‌ति ॥ ३ ॥ [४।९॥]

१(अ०५प्‌ा० मन ४सू^ ६) ह्यत्रेति दषः, १९८

१३३८ दप्टीकासहितश्नाबरभाप्यसमेते-- = [भ०५पा०४अ०६

स्याद्‌ } कुतः । अरन्यापेयस्य ऋतुनकषत्रातिक्रमवचनात्‌ । यः सोमेन य्ष्यपाणोऽग्रीनादषीत) नतु भतीक्िनन नक्षत्रमिति । यः सोपयागं कतु माद्धीत, स न प्रतीक्षत नक्षत्र, नाप्युतुं तावत्येवाऽऽद्पीतेति, आन- न्तयमुर्पते । इतरथा, ऋतुनक्षतरातिक्रमवचनमनयैकं स्यात्‌ । आनन्त- यैऽनपेक््यमाणे यस्थेव ऋतुनकषत्रे उक्ते तस्यैव तयोरनाद्रः कीर्तितः स्यात । तस्मादस्ति सोपापानयोरानन्त्यमिति । अपि च विस्पष्ट चा्यतनी विभक्तिः, सोमेन यक्ष्यमाण हति । यदा सेषटपूवैत्वमनुङ्गाय विवक्ष्यते, न तदाऽच्तनकारविवक्ञा । तत्रायं शब्दो विपरतिषिध्येत । तस्मादानन्त्विवक्षत्यवगम्पते ॥ ६ ॥ तदथवचनाच्च नाविगषात्तदथेत्वम्‌ ॥ ७ ॥ इत्थ सोमाधानयोरानन्तरयष । कृतः । तद्‌ यैवचनात्‌ । यैः सोपेन य्यमाणोऽमनिमादधीतेति च, सर्वैरप्यसौ यक्ष्यमाणोऽश्निमात्ते सोमेन अभनिह्ोत्रादिभिश्च । नासति सोपस्य निकषे सोमायता स्थातु । अय- मसौ विशेषः स्यात्‌ । यदानन्त५ सोमाधानयोरिति ॥ ७ ॥ अपक्ष्पमाणस्य च पवमानहविषां कालनिर्दशा-

दानन्तयाद्विशहूा स्यात्‌ ॥ ८ ॥ सोमेनायक्ष्पमाणस्य च पवमानहविषां कालो निदिश्यते । यः

भागमि दशेपूणमाप्ताम्या कतव्य; । कथम्‌ । ‹ सोमेन यद्षवमागोऽद्नीनाद्षीत › ह्यति हि श्रुयते । स चाप्ताष।रण उपपद्यते, यद्याधानेोत्तरकार सोमेन यजेत, न दशे. पूणेमातत्त<कारमू । एवमप्तावारणः सबन्धः । इतरथा सोमदरेपृणेमासपशुबन्धादिमिः समरे यक्ते । तत्र सोमेन यकष्पमाण इति पिरशेषणं नावकश्पेत । न चेव॑विधोऽसिति, यः सोमेन नैव यकप) येन तद्पेलया विशेषणं मतर्‌ । नित्यो हि सोमः । ऋतुनक्ष- श्रप्रतिेधश्च सेोमाधानानन्तयं एव घ्रटते | पोमस्य हि कालो विहितः । प्र यदि प्रति. विध्येत, किम तप्य विधानम्‌ । यचाधानोत्तरकारुप्य सोमस्य काटपरतिपेधस्ततो दश्च. पर्णमाततत्तरकाले वप्तन्तक्राछविधानं कृताथंम्‌ । तस्मात्तीमस्य द्रौ काटी । प्राग

॥ पृणेमाप्योसम्प च । न च।ऽऽघानानन्तरमन्यन्न मिचिदुनुषठेयं सोम एव कर्तव्यः | कि

तद्‌ । पवमनेिवरात्यपशवङ्गेहो आणि हृ^वाऽपि सोमो दद्वृणंमसयोः प्राकतैतय शये. तदपेक्षया सोमेन यक्ष्यमाण इत्यप्ताषरिण्यमुपपद्यतं एव । यथा नु माष्यकरिणेक्तं, त्रास्यपश्ुः सोमाङ्गत्वाद्धवति । पवमानेष्टयोऽप्प्निसंस्कारत्वाद्धकनत्येव | अश्च पु नस्ति ॥ ६॥[७॥८<८॥९॥१०॥११॥१२॥]

१यः पामन यजेत सोऽप्निमिति पा ।

(जण्दपार्एभण्ड] मीमांसाद्र्धने । १३३९

सोमेनायल्यमाणोऽपनिभाद रीत, स पुर सेबत्सराद्धवीषि निवेपेदिति । न खलु कथिदयश्ष्यमाणः । सवस्य विहितत्वात्‌ । तस्मादनन्तरमय- ह्यमाण इति गम्यते ॥ ८ ॥ इष्टिरयक्ष्यमाणस्य तादर्थ्ये सोमपू्वखम्‌ ॥ ९ ॥

इदं म याजनसूत्रं बण्येते । क्षीणमधिकरणम्‌। किं भयोजनं चिन्तायाः। इिरयकष्यमाणस्य सोमेन निरभिसंधिक् अधने । तादर्थ्ये सोपय स्वम्‌ । सोमार्थतायां तवाधानस्य सोपपृष््वं स्यात्‌ ।

( ब्राह्मणस्यापि सोमपृरत्वटिपवेत्वरूपकल्पद्वयाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[ ¢ ] उक्कषाद्रहषणस्य सोमः स्यात्‌ ॥१०॥ पुण

अस्त्याधानं, तत्रैषोऽथः समधिगतः । इष्टिपूरत्वं सोमपूर्वत्वं चेति । इदानीं संदेहः । फं याणां बर्णानपरि्टिपवखं॑सोमपृवत्वं वा, उत बराक्मणस्य सोपपूैत्यपेव, उत्त केवला पौरणमास्युलकृष्यते, ब्राह्मणस्यो- भौ करपाविति । अथवा कर्पन्तरपिदं यद्व सोमात्‌ । अथक हवि रत्छष्यते, व्राह्मस्यो भवेव कर्पाविति । कं माषम्‌ । चयाणां वणौ. नापिषटिपूषेतं सो भूव बा । कुतः । अविशेषात्‌ । ने फेचिद्धिशषमः बगच्छामः । एवं परते व्रूमः । ब्राह्मणस्य सोपपूवतं स्यात्‌ । फस्मात्‌ । उत्कषीत्‌ । उत्कर्षो हि श्रयते, आश्भेषो वै ब्राह्मणो देवत्तया, स सोमे- ने्टवाऽप्रौषोमीयो भवति । स्देवादः पौणेपासं हविस्तत्तनु निवपेत्‌ । तषटभयदेबत्यो भवतीति । किमिव हि वचने न कुयीत्‌। तस्माद्राह्मणस्य सोपपूतत्यमेवेति ॥ १० ॥

पो्णमासी वा श्रतित्तयोगात्‌ ॥ ११ ॥

यदुक्त, ब्राह्मणस्य सोमप्ेरवमेबेति । तन्न । तस्याष्युभौ कपौ । कुतः । अविरोषात्‌ । न हि कर्पयोबीह्मणस्य कशचिद्िशेष आम्ना. यते । नन्विदानीमेवोक्त, ब्राह्मणस्योत्कषै इति । नेति नुमः । पौण मासीमान्स्य तत्ोत्कषैः । श्चतिसंयोगः पौणेमास्यास्तत्र, यदेवादः पौर्णमासं हविरिति । याद्रचनं वाचनिके, तत्र न न्यायः कमते। तुर्पयोरेकदेश्च उरे ननमपरोऽप्येकदेश्च उत्छृष्यत इति ॥ ११॥

सद॑स्य वैककर्पत्‌ ॥ १२॥

यदुच्यते केवला पौणैमायुत्कृष्यत इति । तन्न । ढृत्स्नस्य दशपणे.

मासकभेण उत्कर्षैः । एवं फएटेन संबन्धः । इतरथा न स्यात्फलभू ।

१२३४० टष्टीकासारितकाषरनाप्यसमेते-- = [अ०५पा०४अ०४]

एकदेशतवात्पौणमास्याः केवरायायु्छभ्यमाणायामवशिषटस्य पूवेत्र क्रियमाणस्य न फं स्यात्‌ । एकदेश्त्वाद फरत्वाचोक्तमपि न क्रियेत । समुदाये चोक्छृष्यमाणे भवति फम्‌ । तस्मादर्थात्समदायस्योरकषैः, एवं छृत््नो पदेशोऽेवान्‌ मविष्यतीति । तस्मार्सषैस्योरकषैः । सोमपू- स्वमेव ब्राह्मस्येति ॥ १२ ॥ स्याद्रा विधिस्तदरथेन ॥ १३ ॥

नेतदस्ति छृत्खोत्कष इति । यदेवं समुदायस्यासति वचन इत्कषैः परिकरप्येत । तस्मादन्यदेवेवनामकं कम, उर्ध्वं सोमार्स्यातु । एवपे- कदेशस्याश्चतं फडं न ॒करपयितव्यं भविष्यति । नामधेवतु दयोः कमेणोरेकम्‌ । अक्ताः, पादाः, माषा इति यथा । पौणेपासधरममेकं वा कर्मान्तरं चोधत इति । कमैविधानं श्तरेतद्धवाति तद्वाक्यस्य बाषकमू। तस्मात्कमान्तरापेति ॥ १३२॥

प्रकरणात्तु कालः स्यात्‌ ॥ १४॥

कमान्तरस्यैतदराचकापोति ममाणाभावः । प्रकृतस्य कर्मणो वाचक- मिति भत्यक्षम्‌ । यच्च सप्रमाणकं, तद्भ्यम्‌ । अन्यायथानेकायेत्वम्‌ । ` ध्ग्रहणे रक्षणाशब्टः श्तिसंमने करप्व; स्यात्‌ । अपि चास्य स्प न गम्यते । रूपावचनान्न कमान्तरष्‌ । तस्माससिद्धेन नाम्ना प्रः तस्य कर्मणो ग्रहणं कारुविधानारयं स्यात्‌ । फरष्वाच कृत्लस्यो- त्कषैः । ब्राह्मणस्य च तयेच । यतु, शरुति्नाक्याद्वरीयसीति । अत्रो- च्यते । यत्र फं न श्रुयते, वाक्यार्थोऽपि तावत्तत्र गृष्ते। न चेह फरस्य भ्रवणमास्ति । करप्यं फरमिति यद्युरबते, न तत्फरं वचनम. न्तरेण । तत्र फङरवरचनः शब्दः करप्येत । तेन च सहैकवाक्यता ।

यदि केवदा पोभमस्यु्कृभ्येत, फठं न स्यात्‌ । जम दरशोऽप्य्छृष्येत, भश्रुतस्त- स्योत्करषः । तस्मात्सोमोत्तरकाङे कमं विषीयतेऽन्यदेतत्‌ । एव॑ कमेविषानाच्छृतिः ।

इतरथा पणमापतीकमंणः सोमोत्तरकाङ्ता : विधीयेते । तत्र वक्यं स्यात्‌ , यागस्वावि- भानात्‌ । तस्माद्यागविधानात्पो्ैमासित्तकं कमन्तिरम्‌ | भथवोमयोः करमणोः पाषा. रणीयं संञा । ब्रह्मणस्योमौ कल्पौ ॥ १६ ॥

पौणमाप्प्रकरणे श्रतं नां कर्मान्तरं कलरपयिदुम्‌ । अतो निज्ञौतस्य यागस्य काठ. मुपदिश्य कृतार्थं वाक्यमशक्तं कमौन्तरविपै। । नहुदृ्टमपङ्गाच्च धमा तिदेशोऽप्ययुक्तः। सत्यां गतौ परापारणशब्द्तऽप्ययुक्ता) मम्यायश्चनेकायेतवपिति। तस्मात्पगेमास्युत्कषः।

[अक९पा०४अ०५] भीमांसादभरने । १३४१

काठवचनेन तु सह्‌ प्रत्यत्नेणेकवाक्यतेति । तस्मान्न कमान्तरभ्‌ ॥१४॥ स्थिते तावदपरयवसितमधिकरणप्र । अन्वरा चिन्तान्तरं बक््यते । ( प्तामपवत्वकसप स्तामस्य विहितेकाटजापापिकरणम्‌ ॥ ^ ॥ ) [ ५] स्वकलि स्थाद्विपरतिपेधात्‌ ॥ १५॥१्‌० यः सोमेन यत्यमाणोऽभिमादधीत, नर्तुं प्रतीतेन नक्षत्रमिति । अत्र संदेहः । किमाधानस्यायं कारविशरेषबाप उत सोमस्येति । ई प्राप्तम्‌ । अधानस्य कारबाधः । स्वकरे स्यात्सोमः । कुतः । अदि. प्रतिषेधात्‌ । अङ्खपाघानम्‌ । तस्य काङ्बाधो न्याय्यः) न प्रधानस्य भङ्खगुणविरेध च ताद्यादिति वक्ष्यते ॥ १५॥ अपनयो वाऽऽधानस्य सव॑काटवात्‌ ॥१६॥ सि अपनयो वा सोमकारस्य स्यात्‌ । एतः । आधानस्य सवेकाढ. त्वात्‌ । नेवाऽऽधाने कञचित्का नियमोऽस्ति, यद इरेषैनं शद्धो पनमेत्त- द्हरादधीत, इति । अप्राप्तमेव तदाघानस्य) यतसरतिषिध्यते । तस्मा. त्सोमस्य कारुबाध इति ॥ १६ ॥ ( भपयवक्तित्य चतुधाधिकरणस्य पुनरारम्भः ॥ ४ ॥ ) प१।णम(स्य॒ध्वं सामद्रह्लणस्य वचनात्‌ ॥ १४७ ॥ स्थितादुत्तरम्‌ ! न चैतदस्ति, छृत्छी द्शेपणपासादु्छृष्येते । उर्व सोमात्केवङा पौणमास्युत्छृष्यते । कुतः । वचनात । वचनमिदम्‌ । यदेवादः पौण॑मासं हविस्तत्त्चनुनिवपादेति । नास्ति बचनस्याति. मारः । तस्मा्ौणमासीमात्रमुत्छृष्येत। यत्त॒ फट नास्तीति, सयुद्‌ायादेव फर भविष्यतीति । उचनादव विद्नानातु । तस्माददोषः ॥ १७॥ एकं वा शब्दसामध्यास्माकृरुत्स्नविधानात्‌ ॥१८॥सि० एकं वा हविरत्कृष्येत, न रस्ता पौणमासी । इतः । शब्दसाम- ध्यात । एकं दविरुक्रष्ट शष्द्‌ः समयैः । यदेवादः पोणमासं हवि रिति श्रयते। यावद्र चनं वाचनिकं, वाद्रचनेनोत्कष्टुं शक्यते, नान्यद्पि। प्राक्सामात्छृत्छं विधीयते । ततो यद्रचनेनोकृष्यते, तद्व सोमात्‌, यन्नोत्ृष्यते, ततमामभवितुमहंति । तस्मादेकं दविरतकरष्टग्यम्‌ । बाह्म- स्यो करपाविति ॥ १८ ॥ अतस्तत्तजन्पेन फलस्य चोदितत्वदर्शोऽप्युछृष्येतेति ॥ १४॥ [ १२६ ॥ १६ ॥ १७॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥२१॥२२॥२६॥२४॥ | १ (अन १२पार् २० ९ सर २७ )1

१३४२ इष्टीकासहितशाषरमाष्यसमेते-- [अ०९१पा०४अ०७]

( उपांहयागस्य सोमोत्तरमनुत्करषाषिकरणम्‌ ॥१॥ )

[£| पुरोहाशस्त्वानिदशे तयुक्ते देदताभरावात्‌ ॥१९॥ सि°

दं भ्यते । आग्नेयो तै ब्राह्मणो देवतया, स सोमेनेष्वाऽीषोपी यो भवति । यदेवादः पौणेमासं हविस्तत्चनुनिवपेत्‌ । तदौभयदेवत्यो भवतीति । यस्मा्तस्मिन्काटे सोऽ्ीषामीयो मवति; न प्राचीने काले तस्माद्दो हविरनुनिवेपदिति । अ्रीषोमीयत्वं विधाय द्विदेवताकत्व हेतुत्वेन निदियते । तस्माद प्ीषोमीयं विरैतुमत्स्यात्‌, नान्यदेवता- कम्‌ । तदाऽसावग्रीषोमो यष्टुमरति, न प्राक्‌ । क्षाऽस्य देवता, इति भवति पुरुषस्यापि यष्ट्देवताभिसंबन्धः । तस्मा्पुरोडाश्चोऽप्रीषोमीयो नान्यद्धबिरिति सिद्धम्‌ ॥ १९ ॥

आज्यमपीति चेत्‌ ॥२०॥

इति चेतपदयसि, अग्रीषोमीयत्वात्पुरोडा श्र इति । आनज्यमपि ह्री.

षोमीयमू । तस्मात्तदप्युत्कृष्येत ॥ २० ॥ न भिश्रदेवतत्वदिन्वा्नवत्‌ ॥२१॥

मिभदेदतं प्याञ्यम्‌, अग्नीषोमीयं, माजापत्यं, वैष्णवमिति ष । पुरो- डाद्भस्तवक्नीषोपीय एव । न त्वत्र प्मिश्रदेवतस्य वादः | मिभरदेबतस्य हि भरागपि भावोऽवकरप्यते । यद्यपि तदार्मा यजमानो नाप्नीषोपीय स्तदेषताैः, तथाऽप्याज्यं दविः करिष्यत्येव । परनापरतिं यक््यति, बिष्णु वा। तस्मात्तस्योध्वभवि न एष देतुरभ्रपोपीयत्व नाम । यथा चतु- घाकरणं मिश्रदेवतत्वदनद्रापे न भवति, तदत्‌ । तत्राऽऽरेय इति, देन्द्राप्रो न शक्यते वदितुं, तद्धितः साकादनक्षाशनोत्पद्त इति । एवि. हाद्रीपोीयशब्देन न श्क्यमाञ्यं वदितुम्‌ । अनभ्रीपर्मयोऽप्यसौ | वस्पाच्छक्यं भाग्‌ यजमानेन क्तमिति । तस्पान्न तस्योत्कपऽपैषोमी. यता यजपानस्य देतुर्सित । पिभदेवतस्याग्रहणसापान्यादेन्दर पदि.

त्युक्तम्‌ ॥ २१ ॥ ( विङतीनमिन्द्राग्नादीनां पयस्काकताभिकरणम्‌ ॥ अ ॥ )

[७] विते; प्ररतिकालववात्सयस्काटोत्तरा विरतिस्तयेएः परत्पक्षशिष्टत्वात्‌ ॥ २२॥ क्षि इह वैदेतानि कमौण्युदाहरणम्‌ । रेनद्रपमेकादश्चकपालं निष.

१ पा स॒ (४-२-२४) । २ नाभीषोमदेवताह इति पा०। ३ अप्नेषोमीयो प्रषा. विवि पा ।

[भ०१पा०४अ०८] मीमांसाद््ैन। १२३४३

पेदित्येवपादीनि । त्र संदेहः । किमेता विकृतयः सथस्काला इत दथहकाला इति । किं प्राप्तम्‌ । विहतिः माहृतान्‌ षर्मामोद- केन गृह्णाति । अतस्ते धमा आनुमानिकाः । पौणेमासी चान्पः काङः। स यदिवा प्रकृत्या श्द्ेत; यदि वा विकृत्या, असंमवेऽन्बतरस्याः कालस्त्यक्तव्यः । तत्राऽभनुमानिक्रो वेत्य त्यज्यतां, न मत्यक्ष्चतः प्राकृतस्येति न्याय्यम्‌ । तस्मारसदस्कारा एता वितो भवेयु रिति ॥ २२॥ देयहकाल्पे तु यथान्यायम्‌ ॥ २३॥

रय््कारे क्रियमाणे यथान्यायं कृतं भवति । तस्पादुरैयहकाल्यं स्यात्‌ । चोदकस्तथाञतुषहौतो भवति । प्रकृतो हि श्रूयते । पूर्वेम णह।ति । उत्तरम्दवतां यजतीति । तस्माद्ग्यहकालमेकमभिनिर्बेय, तद दरेबोपक्रम्याप्रदयः परिसमापयेत्‌ ॥ २३ ॥

वचन दैक काल्यं स्यात्‌ ॥ २४ ॥

नेतदेवं, द्व्यहकाला विकृतयो भवेयुरिति । सधस्कालाः स्युः कस्मातु । वचनमिदं भवति, य इष्टया पशुना सामेन ( अग्रयणेन ) वा यक््यमाणः स पणेमास्याममावास्यायां बा यजेतेति । साङ्कस्येत. रचनम्‌ । तरमात्साङ्गः पण्मास्याममावास्यायां बा इद तेति गम्यते । तेन सद्यस्क।ाछा विङृतयः ॥ २४ ॥ क

त 9, न, क

( सतोनाय्याञ्नीषामायतिकाराणां सोमोत्तरकाटताधिकरणम्‌ ॥ ८ ॥ ) | ८ | सानास्यर््षोर्मायविकारा ऊध्वं सोमास- छतेवत्‌ ॥ २५ ॥ सि° इद सांनाय्यविक)।राश्च, अप्नषोभोयविकाराश्चोदाहरणप्‌ । सना. य्यविक(रास्तावद्यथा, आपिप्ता, पञ्युरिति । अप्रीषोरपायविकाराः, अप्नीषोमीयमेकादश्कपाटं निैपेच्छयामाकं ब्राह्मणो वसन्ते ब्ह्मवर्चस. काम इत्येवमाद्यः । व्र संदेहः । किमेते प्रागृध्वै च सोमादुतोध्वं मिति। कि पराप्तम । परामुध्चं च; विशेषानचममात्‌ । एवं प्रपि बूमः उ४4 सोमाल्स्युरिति । मृ तिश्च षाम्‌४१ सोम।त्‌। च॑द्केनेभिरप्यभ्वं सोम वितनु । सांनाय्यस्योध्वं सोमाद्रचनें, नासोमयाजी संनयेदिति ।

अनदाहरणभश्नीषोमीयः । तस्य हि वैचनेन चोदकपाप्ठः कारो बाध्यते | तद्वि

१ अपरषमीयः-अर्ीषोमीयः परशुरिखयेः। २ वचनेन--सोमपा्,लत्ववि वायकेनेति शेषः

१३४४ टष्टौकासरित॑शवाबरमाप्यसमेते-- = [अ०९१।०४अ०९]

अभ्रीषोमीयस्यापि, आभ्यो ३ बाह्मणो देवतया, स सोमेने्टवाऽप्ीषो- मयो भवति, यदेवादः पौर्णमासं इविः, तकतद्यनुनिर्पेदिति, वदिं स॒ चभयदेवत्यो भवतति । तदिृतिरपि सोमाटृध्यं मबिुम- रवि ॥ २५॥ ( सोमविकाराणां दरश पूपमातेत्तरकाठतापरिक्ररणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[ ९ ] तथा सोमविकारा दश्पृणमासात्याम्‌ ॥२६॥ सि

सोमविकारा गवादयः, एकाहाः । तेषु संदेहः । कि दशपु्णमासा त्मागृध्ष च भवोक्त्या उतोध्वमिति । रि, प्राप्तम्‌ । अनियमः, अवि- षात्‌ । एषे मते व्रूमः । तया सेमविकारा दशपुणेमासाभ्यामूत स्यु; । ज्योतिष्टोमो दश्पृणमासाम्यामूध्यं मात, दशेपूणमासाम्यामि ट! सोमेन यजेतेति । चीदकेनेष धर्मो गवादिष्वप्येकादेषु प्राप्नोति ।

९.6

तस्मात्तेऽपि द््ीपरणमासाम्पामूष्यं करव्या इति ॥ २६ ॥

॥

[3 [) 3 अ ९६

इति अोशबरस्वामिषृतो पीमासामाप्ये पञ्चमाध्यायस्य चतुथः पादः ॥ समाप्त पश्चमोऽध्पायः ॥

कर्‌।शानुदाहरणम्‌ । न तेषां परकृत्या ॒सोमादूःवेकाठऽनुमूतः । केवलाऽऽपिष।ऽबो दाहरणम्‌ ॥ २५ ॥

दपू्मातेत्तरकालं सोमस्थ कार चोद्यमने िृतीनामपि तद्य प्रनत्येव | तस्मातवकौथिकरणनेव पिद्धत्वाने ३5 ऽरम्मणायम्‌ । प्रागपि द्शपृ्णमाप्ताम्यां सोम; श्रयत्‌ इत्यनेन भिशषेण प्रस्तावः | अत्र | गवादय ऊध्वं प्राग्‌ मवन्ताति प्प्रधारणा। तत्रानियमे ५ । उच्यपे | न हि वचन्रित, यस्माकं सोमस्य निदध्याद्‌. भमसमः । कृतत्ताद । भभप्रा्ः | न॒ चयप्र चोदकः प्रापयति | भधेोच्येत, आधानानन्तरः सोमघ्य काट वचनादिति । न शक्यम्‌ | प्रकृत्यवरुद्धो न हि सम वाति किकतेः। सर रि यद्वा प्रकृत्याऽवरे घनाय यद्वा वि्ृत्या । तत्र यदि प्रकृतिनी. वरुणद्धि, वरते: प्रा्ठरिव नत्ति । प्रकृत्या चेद्वरुद्धं॑ प्तामय्पीदेवेतराप्ता नात्ति । तस्म दुरोपू्मापतयोगेवादूय हति सिद्धम्‌ ॥ २६ ॥

इति श्रीमद्कुमारिङकिरिविताया मीमा्तामाण्यव्याल्यायां टुष्टीकाया पश्चमाध्यायस्य चतुथं; पाद्‌; ॥

समाश्च प्चमोऽध्यायः ॥

[भन्द्षा० १०१] मौमांसादचेम । १३४५

अथ षषठेऽध्याजे प्रथपः पद्‌; ॥ ८ स्वगंकामाषिकरशम्‌ ॥ १ ॥ ) [ १ ] इव्पाणां कर्मसंयोगे गुणवेनाभिं- बन्धः ॥१॥प१ू9

दश्रेषूणमासाभ्यां स्वगेकामो यजेत, ल्योतिष्टोमेन स्वगेकापो यने तेत्येषमादे समान्नायते । तत्र॒ संदेहः | किं स्वर्गा गुणतः; कमे प्रधा नतः) उत कमे गुणतः, स्वर्गः प्रधानत इति । कतः संशयः । इद स्वगेकाभोऽपि निदकषयते, यजतेत्यपि । अत्र स्वगेकामयागयः।; संबन्धो गम्यते । तास्थ सेबन्धे कि बागः साधनत्वेन संबध्यते, उत साभ्य- त्वेनेति भवति विचारणा ।

तत्र यदि स्वगेकामस्य पुरषश्य यागः कतैन्यतया चोयते, स्वग- फामेन यागः कर्तन्य इति, स्वर्गेर्छ।प शिष्टस्य स सिध्यतीति गम्यते । स्वेच्छा तत्र पुरुषस्य यामं परव्युपादेश्यते । तेन तस्य स सिध्यति, नान्यस्याति । यः स्वर्गकामः) स शक्रोति पुरूषो यागं साधयितुम्‌ । जोद्तिकमेतत्‌ । फटवत्तेऽकगते फ पएतिराविकरिथते इति युक्तो निचार्‌ः । भफलवसे दु पिचारानुपपत्तिः । ५ चैवे कामन्द; फठममिर्वोवते तते। मावाया- भिकरणे चिन्ता-फिं मावशन्द्‌; फठप्तबन्धिन उत द्रन्यमुणशन्द्‌ा ३पि । तत5११- चिन्ता | ततोऽतिदेसँः । शटपद्धवि च ( तद्धिकाराच्‌ ) चोदन।शक्षण इति विचारः । अयभ॑वावत्तर्‌।ञध्ययष्व । कथम्‌ । भदमदुदाषर(चतयानकात्रतानकैवक्रमयु्ः कम्‌। मः क।ऽधिक्रियत इति विचारस्यायमेवावप्तरः । किं स्वगो गुणतः) क५ प्रष(नत्‌ इत्य युक्तमिदम्‌ । स्वशब्दो यद्यारूधातेन संबध्यते न कामपदेन ।

अथ कामपदेन) नाऽऽ्यातिन । कमिपदेन स्वपदोवत्तेन श्रत्याऽप्य संनन्षः। अ.रूथातेन पदान्तरोपत्तत्वद्वाकवम्‌ । श्रुतिश्च वाक्थ्कदीयप्ती | तस्मात्छर्भश्म्दः पुरप॑विशेषणतनोपक्षाणत्वाननान्येन सेबन्पुपरंति । यथा राजजागिविरिष्टः कवा राजन. सुयत्तानं विधीयते, राजपथ वा तदुपत्वेन । राजनातिने साध्या) नापि प्ताषनम्‌ +

१ कर्मणां फलवत्वपिचारस्य नाधिकारलक्षणमानोपयो.गेतवं, # तु, उकतोच्यमानवक्तव्यत्तम ह्तायोपयोगिष्वभेदतदशथति-गरदि चवमिलयादिना । २ (भन २१० १अ० १) 1३ अतिदेश पदेन ्मस्स्योत्तरषटशस्य परामशः क्रियते । ४ द प्रमाग्ल्नणस्यापि प्रथमाध्यायस्यैतद्विचाय- पेक्षितवं दरौतरति-फखतद्ाते चेत्यादिना । ५ पुरपतिं -काम॑पदोपा तेति शेषः !

१६५

१३४६ टष्टीकासदितक्षाबरभाप्यसमेते-- [अ०११।०१अ०१]

अथ -व^का, र काऽ; कर्ैव्यनया चोद्यते, ततो यागविशिष्टा कतै ८५. नि यागः साधकोऽभ्युपगम्यते । स॒चायग्ुभयोऽप्यये एकस्परादु च्य रितद्राक्यादवनगम्यते । यागो वा कव्य, कामो वेति। न चैत शरौ गपेन संमवति । यद्‌ कामो, न तद्रा यागः । यदा यागो) न तदा कापः | वचरनवग्यक्तिमेदादुपपन्नः संश्चयः।

तथेदमपरं संदिग्धम्‌ । किं भीतिः स्वग उत द्रव्यमिति । यदि द्र्य स्वरैस्ततः पधानं कै, द्रवयं गुणभूतम्‌ । अथ प्रीतिः स्व्स्ततो यागो गुणभूतः, स्वगैः पध।नमिति । कुतः सशयः । नास्त्यत्र कामस्य गुग- त्वेन प्रधान्येन वा श्रतिः। संबन्धमात्रं त्वस्य यागेन गम्यते | द्र्यस्यतु कूमार्थेता स्वभावतः । पुरषप्रयरमस्य च फटायेता । फं तावत्पाकतम्‌ । स्वमा गुणतः, कम प्रधानत इति । तत्रैवं ताबदरणेयन्ति | द्रन्ये स्वगे

एव न स्वगे; | तप्मात््वगेच्छातिशिष्टः कत कर्मप्रबन्धी | एवं वेत्संश्चयानुपपत्तिः | करि च । यजेत स्वभ॑कामः ' इति पतामानात्रकरण्याद्याने गुणमूतः कतौ निरदियते | यथा देवदत्तः पच्ीत्यत्र न देवत्ताथः पाकं एवमिंहाप्यत्यन्तगुणमूत एव कतौ प्रतीयते |

उच्चते | नायमेकान्तो यत्यतां युणमूते, प्रधानमपि मवति कियायाम्‌ | वथा, मनः जायादिति | मशग्रोऽपि युक्त एव । पदतर्‌रयऽक्मते पदोरपोऽवघायते, तवुत्त्‌. काल वाक्याथः | तत्र यि स्वमेशन्देन दरर्यममिधीयते, ततोऽदी साघनलेेन तत्काम. यमानो यागे सतावनांेनव सेबध्यते | जयस्य भातिराभितरेया, ततस्तामात्पप्नन्धित्वेन कामयमानः स्वगेकामञ्चठ्देनामिरषीयते | तदुत्तरक।ठं यागेनामिमनध्यमानः साघ्यशिनैव तमध्यते | यागस्य गुणभूनः । एव द्विप्रकारा्या कामनायां स्वर्गो गुणभूतः, भय प्रधानभूत हत्युपपन्नः सेरायः । पदे पदेतराथेवाक्यानि नि्ततयानि । रानजात्याऽपि न सरदृरयम्‌ ¡ न हि कामयोपमेनी जातिः ।

विवर: पूतेपक्षः । स्वर्भच्छाविशिष्टस्य यागे कतृता, अतद्विशिषटेन यागो न

१ फर्माश्यताऽबमम्यते-प।० । २ प्रीयथताऽवगम्यते-प्रा ३ किं वेत्यादिनोक्तमाक्षेपमादौ समाधत्ते-उच्यत इति, * पदथः-स्वगंकामपदाथं इत्यथैः । ५, ततोऽतावितति--स्वगकामपदोपात्तः पुखष इत्यर्थः । ६ द्विप्रकार इपि-तत्रैकश्तावस्तानल्वेन सरगा(्विवानमिति । ७ द्वितीवमाद--सगे- डति ।

[जर१पा०१अ०१] मीमांसादशने । १३४७

इति । कथमवगम्यते । सर्वेषामेव दन्दानामरथङ्नाने लौकिकः भगोगोऽ- भ्युपायः। तर्सिमश्च छोकिके प्रयोगे द्रव्यवचनः स्वर्गशब्दो लक््यते । कोञ्ेयानि सूष्माणि वासांसि स्वम, चन्दनानि स्वरैः, द्चष्ट्वषी ज्ञेयः स्वग इति । यश्रत्पीतिमदूद्रर्यं तत्तत्स्वगश्चब्दनोच्यते । तेन सामानाधिकरण्यालपीतिपददरव्यं स्वगे इति मन्यामहे । -उपपानाच्छ- ब्दपृत्तिरोते चेव । न हि करिपथिदनुपमिते रके मसिद्धः) यस्थैतदु- पमाने स्यात्‌ । तस्मान्नोपमानम्‌ । अतो द्रव्ये स्वगे इति |

नेत्याह । पीहिः स्वम दति । न द्रव्य । व्यभिचारात्‌ । तदेव हि द्रघ्यं कप्याचिदवस्थायो न दव्श्न्दोऽमिदधाति । प्रीतिं तु न कस्यांचिदवम्यायां नाभिदधाति । तर्मादन्वयस्यतिरे फाभ्यामेतदव- गम्यते-- प्रीतौ स्वगेङन्दो वर्ते इति । नैतद्म्ति, भ्ीतेरभिधायक। स्वर्गशब्द इति । डतः । विशेषणत््रात्रीतेः } यद्विशेषणं, न तच्छन्देनो- ख्यते त्था, दण्डीति दण्डनिमित्तः पुरुषचचनः । दण्डोऽस्य निपित्त, नाभिषेयः | एवमेष न परीतिवचनः । पीतिसाधनवचनस्त्वेष स्वै. शष्ट इति ।

ननु स्वगशब्दां लोके भरसिद्धो विशिष्टे देशे । यस्मिननोष्णे) न शीतं) नुद्‌, न तृष्णा, नारतिः, न ग्लानिः, पुण्यकृत प्व पेत्य तत्र

कतेन्यः । यथा र}जजातिविरिष्टन राजपुयः कार्यो नाताद्वशिष्टन, तद्वदत्रःपि ) एवं चेन्नावरयमुपादेयं प्रीतिमद्‌द्रन्यम्‌ । तद्विषया प्विच्छाऽदषटविषयद्भरिणोपकरिप्याति । 4 जाप्येन तथाऽपि न दोषः ! इत्यस्मादू्रन्यादयं द्वितीयः पक्षाऽनुमीयते ' शब्द्‌ वस्तुम्यां च पृवैः परः । कथम्‌ । यजेतेति प्रत्ययो य्थैव परः श्रुयते तम्य श्रुत्या कतैव्यतामाह । अपि च।निप्पन्नत्व।दयागस्य माव्यत्वम्‌ । यच्च मान्यं तम्कर्वन्यतां प्रतिपद्यते । यज्निष्पन्नं तत्करणे प्रतिपत्त शक्तेोतति दात्रादि । अनेन प्रकारेण मान्य- मानो यागो न स्र्मः। किमुत यदा प्रीतिषदद्र्यवेचन एषे टाक म्व,5२२।नम्त स्साघन्िनेव काम्यते । यद्यत तिपदद्रभ्यं नत्तन्प्नगः व्देनोच्यने न्यथा देण्टीत्यनेनास्य ग्रन्धस्य संबन्धा व्यवरिपि पि ;

१ करौरकानि. प्रा । २ उब्दवस्तुभ्या--श्रतिलिनग,म्य.मित्यथैः २ न्यर्बाहन₹' 'ण-उप- मानाच्छब्दप्रवृ्तिरिष्यारमभ्य--नोपमानमित्यन्तेनेति रपः । तस्मादयं ग्रन्थः प्रीतिसाघनवचनस््वेष स्वगेशम्दः ' इत्यस्यान्ते, उत्कृष्य व्याल्येय इ्याक्षयः !

१३४८ इ्टीकासहिर्काद्र माप्यडमेते-- [भ०११।०१भ०१]

गख्छन्ति नान्ये ) अत्रोरयते ¡ याद तत्र केचिदरृत्वा न गच्छन्ति, तंत अगच्छन्त्यजनित्वा बा) न तदहं स प्रत्यक्षो देश एवंजातीयकः । नाप्यनु. मानाद्घम्यते । नन्यिन । नच चान्ये सिद्धाः केचिदृदएवन्तः, ते चाऽऽ. ख्यातबन्त इति चेव । न तत्र प्रमाणमस्ति, सिद्धा एवंजातीयकाः सन्ति, ते च शृ्ाऽऽचक्षीरभिंति । तस्मादेबजातीयको दे एव नासि ।

नु च रेक द्‌ स्यानेभ्यो वेदाच्चाबगम्यते, देश एव॑जातीयकः स्वगे हति | तन्न । पुरुषाणामेयेविपेन देशेनासेवन्धादममाणं वचः । आख्यानमपि पुरषप्रणीवतवादनादरणीयम्‌ । वैदिकमपि स्वगौरूपानं विधिपरं नास्त्येव । भवनि तु॒विध्यन्तरेगेकवाक्यभूतं स्तुतिपरष्‌ । यदपि केवक्ञसुखश्रवणाथोपत्या तादृश देशः स्यात्‌, तयाऽप्यस्मत्यक्ष- स्याबिरोषः, भीतिसाघने स्वगैशम्द्‌ इति । तेन देश्न व्यवहाराभावा. रकृतस्तस्याभिषायकः स्वमेशचन्दो भविष्यति । यदा भीक्मदद्रम्यं स्वगे- स्तदा बषः । द्रव्याणां कमसंयोगे गुणत्वेनामिसेदन्ध इति । यागोऽत्र करैव्य इति श्रूयते स्वगेकामस्य । तत्रावश्यं स्वर्गस्य यागस्य च संबन्धः । तत्र भृतं दरव्यषू । भव्यं कर्मं । भूतस्य च भव्यार्थता न्याय्या। दष्टायैत्वातु । न तु मध्यस्य भूतार्थता । तत्र दृष्ट उषकारस्त्यस्येत ।

अत्र मरन्थः । यद्यपि केवलसुखश्रवणार्थापस्या ताटृश्नो देशः स्यात्तथा. प्यस्मत्पक्षस्याविरोधः प्रीतिप्ताषनं स्वगं इति । तेन देन व्यवहाराभावाल्ुः तस्तस्याभिधाता स्वगैशब्दो भरिष्यतीति । दकस्य प्रतिः स्वगेशव्द्वाच्याऽप्रस्य भ्ीतिमददरम्यम्‌ । विशिष्ट देश उमयोर््यवाच्यः । रं कारणं, तस्य।मलक्षत्वेन व्यव. हरामि; । तेन भ्यवह्‌।रामावात्रयोगामावः ।

्ितु य्व प्रीतिरमिषेया, तत्साधने च यागः, तेन स। मैनुमूयत रृत्यथोपत्या वाच्योऽपि पत करप्यते । यपाऽपृषेम्‌ । नन्वक्िन्नपि देशे शक्या प्रीरिनुमवितुम्‌ । चन्दनानुदेपनादिमिः तैरनन्तरं प्रीतिरप्डम्यते । यैषा मोननादिपीतिरेषा स्षणिकी । कमेणां त्वरपमध्यममहतामद्पमध्यममहत्य एव प्रीतयः । तत्र॒ या प्रातिनिरतिशाया$-

१ एकस्य-सिद्धान्तयादिनेः 1 अपरस्य-पूवैपक्षघादिनः। २ सा नानुमयत इति-अनुभवि- तथ्या प्रीतिरवैिषटदेशादते नानुभयत इत्यथः । 3 प्रतय ईइति-( अ० १ प्र० २ ० १ सू* १७) इत्यप्र फलमित्युक्तमिति शेषः ।

'अ०रपा०६{अ०१] मीमांसादने | १३४९

कथं पुनरवगम्यते, यागः कतैन्यत्तया चोधत इति । यदा कष. स्यापि कतैन्यताऽस्मादराक्यादवगम्यते । उच्यते, कामस्य कतैष्यता वाक्यात्‌ । यञ्यर्थस्य कतैग्यता श्रतेः । श्रतिक बाक्याद्भरीयसी । तस्मादयमर्थः, स्वगेक्ामो यागं कुर्यादिति । स्वर्गकामस्य यागः करवश्य इति । कमन्य सुखवान्‌ । अकततैव्यो दुःखवान्‌ । कतैन्य इति चैनं रते । तस्मात्सुखफलो यागो भविष्यति, स तु यस्येच्छा तस्य सिध्यति नान्यस्येति गम्यते । तेन स्वर्गेच्छा यागस्य गुणभूता । सरब॑स्यापि

नुमवितम्या, सा चोष्णशीतादिद्दवरहिते देशे शकषाऽनुभवितृम्‌ । अश्िश्च देशे गृहते शतमागोऽपि दन्नं मुच्यते । तम्माननिरतिश्चयप्रीत्यनु भवाय कल्प्या विशिष्टो देश्चः । न्द्नाद्विनन्या तु य। प्रीतिश्चन्दनादीन्यिव तस्या उत्पाद्कानि न यागः । अदिश देशे यावजङ्गमतियैगादि तत्सवैप्रीत्प्रीतीं अनुमवति । न च तैः कर्माणि कृतान्ब्‌. छिन्दे । अतो ये सराषरणे प्रत्यप्रीती, ते स्वमाषते अथोच्येतान्यस्मञ्ञन्मनि तैः कृतानि कमणि येन प्रीतिमनुमवन्तीति । बधा समिज्ञन्मानि सर्वाणि न कुवन्ति, एवमन्यस्मिज्ञन्भनि । अनुमवन्ति च प्रवाणि प्रीतिम्‌ । अतो यदीयं कर्मजन्या स्यत्ैश्िदेवानुमूयेत । अकरमृनन्यत्वे न दषः | तस्पत्छ्व- गैत्य शआरीतिरमिषेया.। ता चाशक्य। विशिष्टदेशारतेऽनुभवितुमिति विशिष्टदेशोऽनुषी यते । यद्यपि केवलसुखश्रवणा खीषरयेति-भभ्युपेत्यवादेनायं गन्धः, यतः स्वग शब्देन द्रव्यममिघीयते । सवता प्रीतिप्तामय्यादधिधिष्टो देशः करप्यते, तथाऽपि प्रीति मदुद्रभ्ये तस्थ साधनम्‌ । तस्य देशस्य तु उ्यवह्‌।रामावात्स्वगेशब्देनावाच्यता मवतोऽ. पि। तस्मा्निप्पमाणैको विध्मानोऽपि नास्मत्प्ते विस्णाद्धि । यथा च स्वगश्न्दो द्र्य

वचनस्तथेक्तं छोकन्यवह्‌।र।दति ।

स्वगेकामस्य यागः कतैव्यः । कतेव्यश्च सुखवानकतंन्यो दुःखबान्‌ । कव्य इति चैनं भ्रूते । तस्परात्सृखफको यागो भविष्डतीति-- अयुक्तोऽयं अन्यः । यदा यागो मान्यस्तदाऽन्यद्धान्यतां न प्रतिपद्यते । कतरद्वा॒फठ्षद्‌ारूयातं. दृष्ट, येनापि फलमनुमीयेत । सनुमीयमानैपपि द्रन्यवचनतां प्रतिपद्यते । तस्मादस्य

१ साघारणे--सनप्राणिस्ताधारणे । २ स्वमावकरते-दृष्टकारणमान्जन्ये इत्यथैः । ३ स्वगस्म- प्वश्चन्दस्य । ४ प्रीति-निरतिङया प्रीतिः। ५ निष्प्रमाणकं इति-शिद्धान्तिपक्षे विरिये देशो निष्प्र- माणक इत्यथः । ६ नियमन इति-पू्रपक्षिमत इति शेषः । ७ अनुमीयमानम१-फढपदभिति देषः ॥

१३५० दृष्टीफासहितक्चाबरभाष्यसमेते-- [अण१पा०१अ०१]

कर्मणो द्रष्येच्छा भवति गुणमृता ) तया द्रल्यमानेतुं यत्तते दृटनैव द्रेण । इह तु स्वमेसेज्गकद्रव्यच्छेव नियम्यते । यथेव स। गुणमृता भाप, तयेव सती नियम्यते, शृनेव द्रेण नाद्ूनोपकरेण । तेन स्वगेच्छया गुणभूतया स्वगेद्रव्यं भरति यतिष्यते यागं साधयितुम्‌ । सथाप्यदृटेन तयाऽपि न दोषः ॥ १ ॥

अक्ताधकं तु ताद्पत्‌ ॥२॥ सि

तुश्भ्देन पक्लो व्यावर्त्यते ¦ तत॒ एतत्ताबद्रणयन्ति, प्रीतिः स्वर्ग हति । कुनः । एवमुक्तं भवता । भीतिविशिष्टे द्रव्ये स्वमश्दो वर्मन इति । यदेवे, पू तदं भीतो वततितुमरैति । तां हिस न व्यभिचरति। व्यभिचरति पृनद्रैव्यम्‌ । यस्यैव प्रीतिसाधनस्य प्रुन्यस्य वक्ता स्वगेश- ब्दस्तदेव यद्‌ा न भरीतिसाधनं भवति, तदा न स्वग॑श्ब्देनामिधीयते । तस्मासमीत्िवचन) ऽयम्‌ । सक्तं दण्डिशब्द वदिति । सोऽपि भरतीते ब्दा षण्डे, दण्डिनि प्रत्ययमाद्धाति | अन्तगेतरतत्र दण्डशरन्द्‌ः । स

= ---

कीदशी वर्णना । यागस्तावद्वस्त॒श्रतिम्यां कतैस्यह्पः। यश्च कतव्यश्पस्तस्य लोके कतेम्यतेत्तरकाटमम्युदयो दृष्टः | इहापि कत्यरूपत्वा द्ध वितव्यं केन।पि फठेन । त्च निरक्ष्यमाणं प्रमाणामावान्न किविदवतिष्ठत्‌ | तस्माद्नथेकत्वाःफटनिराकरणमेव क्रियते ।

` ननूत्पत्तिवा्यशिष्ठं एरोडाशाद्यशक्यं बाधितुं विक्रस्पयितु वा । उच्यते। स्प. रपपैरम्यादयस्तेषु करिष्यन्ते स्वर्गशब्दवाच्यत्वाय ॥ १ ॥

आकृत्यपिकरणन्य।येन स्वगेब्दस्य प्रीतिरमिधेय। 1 स साध्या) पुरुषाथत्वात्‌ । सर्वो हि प्रीत्यै यतते । न ततो यौगः। न चोमौ प्ताध्यौ । एकेन मान्येन भविततम्व मन्येन मावकेन । यथपि ये तृतीया न श्च॒ता, नापि स्वर्गे द्वितीया, तथाऽपि स्वस्व माग्यत्वाद्यागस्य करणता । ननु पद्ुकापे द्रस्थवचनत्वात्कामना न प्राप्नोति । उच्यते| यदीप्सितं पुरुषत्वेन तस्येव कामना मुपा, तदुषायमूता क्रिया, तस््‌धनानि च नान्तरीयकेत्वात्काम्यन्ते । सताध्यसपत्तये वेः प्रवतेते, न तु कमे सेत्स्यतीति ।

अपि च यत्पाघनमृतं द्रव्ये तस्य क।मपद्‌च।रणमन्तरेणापि कामनाऽथरभ्येति कृमूपदेचारणमनयेकम्‌ । यस्य पुनः पदकामशब्देन फमामिषीयते तस्थ पड कम्‌.

9 (अर १ पा ३ ० ९ ) अच्र्येनेति गोपः ।२ न ततो याग इति-र्प्रतिेत्तष्या, यागः स।भ्य्‌ इयथः । ३ अनयेकमिति-द्रन्यविधिकादिन इति देषः 1

[ भ०६पा०१अ०१ |] मीमांसाद्शरैन । १३५१

दण्डस्य वाचकः ¡ इद पुनः स्वगेरब्द; एव पीतेरयिषाता । भीतिवच. नशेत्‌, यागो गुणमूतः, भीतिः भधानम्‌ । इतः । तादथ्योसपुहषषय- त्नस्य । प्रीत्य हि पुरुषो यतते । तेन न परीतिर्यागसाधनमिति विज्ञायते । द्रव्यं हि यागसाघनम्‌ । न क्रते द्रव्याधागो भवति। यस्पादुदरन्यदेवताज्रिये यजतिशब्दो रते ।

असत्यामपि भरीर्यां भनवरति यागः । यदिच यागो न भरीत्यर्थो भवेत्‌, असाधकं कमं॑भवेत्‌ । साधयितारं नापिगच्छेत्‌ । यो हि मौत्यधैः) स साध्यते, नान्यः। ननु कतेग्यतया यागः श्रयते । उच्यते । सत्यं करैव्यतया श्रूयते, क।मोऽपि कतेन्यतयाऽत्रगम्यते । आह । रत्या यागस्य, वाक्येन कामस्य । न चोभयोः । वाक्यमेदपरसङ्गगत्‌। उच्यते । यद्यपि यागः करन्ः श्रवते, तथाऽपि न क्यः । सुखदः कर्व्भो भवाति । दुःखदो यागः । तस्मास्रस्यक्ेणाकर्तव्यः । परत्यल्ञेण च दुःखदः । करन्यत।वचनाद नुमानेन सखद भवपीति । उच्यते । अनुमानं च परत्यक्षेरोषान्न प्रषाणभू । तस्पादकरतन्यो यागः) यदि न प्रीत्ययः ।

यमानः पदाम्‌ ऽभिधी "प । तत्र यदि कामङ्ाब्द्‌। न॑च।यते पशचव$स्याभिभरता इति नेव विज्ञ।येत । भन्नानासदवः फटे यागः स्ताधन।मेति तवं नविकररप्थेत ; पताघनपते

[ शक क

कामपदोच्।रण्‌, हतेऽपि ठम्धत्‌ एव | यथा । त्रीहिमिथनत्‌ › इति । यागे च स्वगैवि भिमिच्छतः पृरोडाशादि(मः महानिरये नत । कथम्‌ । पुरोडाशादि स्मेशब्देन नामि्धीयते | ररसपोरम्परद्यसात्र, स्वमेतठ्देनामित्रेया अन्यथा न समवन्तीति क्रियन्ते |

एतदयुक्तम्‌ । यद्‌ स्वग॑शब्द्‌ब'थभश्रयत्नजनिते तसिन्नेवोष१।द्‌तन्ये. विस्पष्ट शब्दाय पृरोडारादावश्रुतः प्रयत्नः क्रिमथेमाश्रीयते । करियमागेनपप्वश्ुतेन यगः

(8

कृतो मवेत्‌ | चन्दनयेवोपास्यत इति चेत्‌ । न । तत्रोत्पात्तिवाकंवविरिष्टेनावरोष। दि

ल्पपतुच्यौ न पमवत; । पैनिधौ च विपरिवतेमानं कमान्तरमरक्थं कल्पयितुम्‌ ।

१ स्परविधिमिति-स्वगाद्यद्रभ्यनिधिभि यथः । २ तव्र-पुरोडाकादिषु, क्रियम्त दृस्यनेन सबन्धः 1 ३ शब्दाय --गस्यमःने, इति शेषः ! ४ तिकस्पस्तमुच्रय्‌ाविति-विषमशिष्टत्वादिकल्याकं- भवः । एकापत्वाच्च न समुच्चयः सभवतादयैः।

` १३५३ टष्टीकासरितन्नाषरभाभ्यसमेते-- | अ०६ैपा० १अ०१]

अथाऽऽनयक्यपरिहाराय कदिपतेनान्येन फलवचनेन संभन्रस्यत इति । उच्यते । ततः संबध्यमानोऽप्यविषीयमानो च समीपवचनमात्रेण फठवान्‌ विन्नायते । वस्मादनषैको भा भूदिति स्वगस्य करैव्यता गम्यते । पुङ्षभरयलनथ बागविष्ठिष्ट इति यागस्तस्य करणं स्यात्‌ । तस्मात्सष्ृक्तं यागो गुणभूतः, स्वगेः परभानभूत इति ॥ २॥

प्रत्यथं चालिसंयोगाकर्मतो ह्यतिबन्धस्तस्माक- मपदेशः स्पात्‌ ॥ ३॥

न केवङमानर्यक्यमयाद्यागस्य गुणमावं नूपः । कं ताद । स्वगसत्न- कम्च॑प्रति करणत्वेन चागो विधीयते । ननु यागः कर्ैन्यतया श्त्या रिषीौयते । सत्यपेवम्‌ । अनयंक्यं तु तया भवति । स्वर्ग

विधौयमनेऽपि स्वगेश्चम्द्‌ मत्अनजुपस्थपथत्येव । प्मप्रयत्नपृरषय॑त्वेनोपस्थाप्यमनि य॑न्यः श्रूयेत, पताध्वत। न एषात्‌ । ते चान्यः परुषाः श्रूयते | त्माद्यमेव पृष ह. ५ _ ९. ~ ^ _ ~ ~ बरत मतिपधते। तमात्कमान्तरेऽपि किते स्वर्गः पिभ्यत्येव। तर निज्ञातस्य फटमनि, दुम्‌ । तव च षात्वये क्विविद्टिषायत इति वाक्यम्‌ । शयत्र विधने श्रुतिः । जतो ब्युतः शब्द्‌ स्वग: कतेन्यः ॥ २ ॥ भानमेयेशरत्या यागस्य कतेव्यत्‌। । प्रस्ययः पुनः स्वयं मावनायां एर प्रवर्त. खति। स्य च प्रयोज्यादिभिरविनामूता, तेन यन्नियतं तदेव पुरुषाय प्रयोज्यत्वेना55* क्ति, न यागम्‌ | यश्च मावनाम्यापार्‌ः पतामान्यरूपततन्न यागादयस्तं विशेषथन्तः प्राघनशिन सेबध्यन्ते । व्या१।२) दिफरपत।धनात्साप्यम्‌नऽपि षात्वय॑; करणमुच्यते | वरषुवत् हि परप पारन्याप्योऽपि करणं मवति | ज्थापारोदरेषी वन तेदभीन- रिति । एवमिह्‌।पि यागस्य साध्यत्वं करणत्वं च तदुपपन्नम्‌ । ६।५ि प्रयोज्यमूत्वा- दय्नितिकरेम्यतामभिरषति | अत एनिररे; परिपृण । ततः प्रत्यय समावनायां परप प्रवसयति । तस्मामैव कद्‌ चर्थे प्रत्यय उपतरिपतति सवयेवाऽननतर्य | भतो यत्र कर्तजयतावचनस्तत् पुरुषायैः प्षात्परम्पयेण वाऽविनामूतः । तस्माद्यागस्य कर्तन्थता प्रा) सता मावना्म्दृस्य नियतपुरुवाषप्योउयत्वाह्ाध्यते | १ यद्यन्य इति--यदि स्गपिकेया प्रयान्पुपाभैः प्रैयैत तद। स्वगस्य खाष्यता न स्यादि. ह्यर्थः । २ अन्यत्र विधान इति-मम व फले धात्रथस्य निपाने सतीत्यर्थः । ३ ,भतो वस्पुत इति- आतिस्मभावात्कामशुष्द्‌ास्च फलय प्राधाशात्लमे। मान्य इत्यथैः । ४ भनन्तयंश्चलया--यद त्ये त्वपः । ५ तेन-पुरुषपरवतेवातर्न विविबेत्कणैः । ६ या) प्रस्य उपनिपतति--प्त्ययाथो भदना न यागं भाग्यतया स्वाति संत्यप्यामन्तयं द्ध्यथैः ।

[म०६्षा०१अ०१] मीमांसादश्ने | १३५३

भत्यविष्िते यागे, स्वमकामस्तम्मिन्निप्फके बिधी यमानोऽपि निष्मयो- जनः स्यातु । तत्रास्योपदेशषवेयथ्यैम्‌ । द्योत विधीयमानयोः परस्प- रेणासंबद्धयो वाक्यभेदप्रसङ्गः । अनो न स्वगैकामपरेन स्वार्थो वरिधी यते । (र तद । उदिदपते । तत्र वाक्यादवगतस्य कामस्य कररैव्य. ताऽगम्यते, यागस्य च करणता । एवै च यागक्रतेव्यतायां न मत्य क्षविरोधो भविष्यति । तम्पात्कर्पोपदेश्ः स्यात्‌ । कम स्वर्ग पत्युपदि- इयते, न स्वरमैः कमे परति । किमतो, यदि स्वगो नोपदिश्यते । एतदतो भवति । न ह्यटुपदिोऽथेपाप्श्च गुणो भवति । तस्मात््र्म; प्रधानतः; कमे गुणत इति । अपि च । यस्य स्वगे इष्टः स्यात्स यागं नि्षतये. दित्यसंबद्धमिव, अन्यादि च्छति, अन्यत्करोति ।

अथ पतत) ततः स्वर्गो भवीति सवन्ादिदु गम्यत्‌ इति । न शब्द्‌ ममाणक्रानामन्तरेण शन्दमवगतिन्यौय्या । बाक्यादेवाम्मादिमं सबन्ध- मवगच्छापः । यया, काष्टान्याददकामोऽरण्यं गच्छेदिति यदि ब्रूयावुः ब्रूयदेतदु-ष्ं ततर भमाणान्तरेणारण्वगमनस्य काषटाहरणतसाम४५ विद्यत इति । अय मन्ते, उपदेशानधक्य मा मूदियपापत्तिमरिष्य- तीति । उच्यते । नोपदेकानयेक्यस्पतत्तापय) यदृन्तरेण फलवचनं यागस्य प्रतिः फरपवगम्थेत । कापममस्याऽऽनयेकथं भवेत्‌, न जातुचि- त्सामथ्येमस्य जायते । न हि दग्धुकापस्योदकोपादानमसति दाहेऽनय-

जपि च प्रत्ययोचच।रणानन्तरमव तख नकदृक्षा उत्पयन्ते । तत्र यदि धपा प२१।थ उप्निपतति द्वितीये च सागस्ततः कतररोन्दस्थ बाधा करता । अथ क्रिमे यःग॒ उपतिपतति ततो नियतव्रधानिका प्रलयस्य शक्तिः) सा नाध्यते | कर्मणां चाऽऽनथक्यप्‌ । तेस्मच्छब्द्वस्तुम्पां करणमूनो यागः | अथवारन्यग्कारेण यागस्य करणत्‌। | कथम्‌ । स्वममात्मप्तचन्वित्वेन प्राथेयमानः स्वरगृकामोऽभिधीयते | स स्वरम. मभिर्षमाण उपायमभिपति । तस्मादनयेार्विनाम।वात्प्वगकरामशचन्देन शक्यते तदु पायो रक्षयिदुम्‌ । अतः शास्रेण यागादयस्तत्रोपायत्वेन विधीयन्ते । अतो न स्वर्भ- कामन्रब्देन स्वार्थो विधीयते । अभिधीयत इत्यषः | अनेन ग्रन्पेनोपायलक्षणार् स्वगेकामशब्दं वीति । तत्र वाक्याद्वगतस्य कामस्य कतैव्यताऽवगम्यते |

१ सबन्धादुचगम्यते° पार । > मन्येन पार

१३५४ टष्टकासहितंश्ाबरभाष्यसमेते- [भ०रपा०१भर१)

कमिति दहनशक्तिमस्य जनयेत्‌ । अयता स्वगेकामस्य यागो बिषीयत हृति पक्तान्तरावरम्बेनेनास्याथेवत्ता भरिष्यति ।

नन्वितरस्मिन्नापि पक्षे स्वगेकामस्य यागो विधौयते, न यागार्स्व. गेः । नैतदेवम्‌ । तस्मिन्खलु पके स्वर्ग मरर्थयमानस्यानुष्ठानमनूध याग- स्तस्यापायत्वेन विधीयत इति न दोपः । तदनुष्ठानं स्वर्ग परतीति नास्ति वचनमिति चेतु । ३८१ प्रत्यनुष्ठानं भवाति । स्वगकामस्य च स्वग इष्टः । सद्नुष्ठानव्रेशेषग्रहणायेमेव स्वगेकापविशरेषणग्रहणापिदि निरवधम्‌ । तस्मात्सवशकमस्य यागकर्मोपदेश्ः स्याद्‌ । अतः स्वगे; प्रधानतः, कम णत्‌ इति स्वगंकाममाधिकृत्य, यजेतेति बचनमित्य. पिकाररक्षणामद्‌ सिद्ध भवतति ।॥३॥

यागस्य करणतेति । अथवा स्वगेकामस्य यागो विधीयत्त इति पक्तान्तराव- ठम्बनेनास्यायैवत्ता भरिष्यतीति- यागं कुषात्येतस्मात््लन्तरं यागेन कुयौ- दिति। भवा स्व्मक।स्येि--अतः स्वभ॑कामस्येति द्रष्टव्यम्‌ । उपपत्थन्तरस्यादुक्तत्वात्‌।

नन्वितरस्मिन्नापे पक्षे स्वमकापस्य यागे विधौयते न यागास्स्वमं इति- कोऽभिप्रायः । पदयेपूवकत्वादक्याथेस्य यागेन स्वमिति यदि श्रूयेत तत इदं प्ताध्य.

1 +

भिवे साधनमिति स्यात्‌ | न च यागेन र्वगभिति श्रयते । तस्मात्पू्ोक्तो दोषस्तदवस्थ

६

एव । भेतदेवम्‌ । तस्षिन्खल्‌ वै परते स्वे प्राथयमाने्यानुष्ठानमनूद्य यागस्तस्य।१।य- त्वेन विधीयत इत्यदोषः । स्वम प्राथयमानस्तत्तबन्षितयोपायमप्यमिदषति । न द्युषा- यात उपेयमस्ति | त्मात्सवग॑कामश्दः ९ क्तोत्युपायं ललयितुम्‌ । स॒ च छक्षितः सम्नुपायत्वेन विधीयते । १द्‌न्तरोपात्तो यामो विषः । तेन पदाथपृवैक एव वाक्याथ | तस्मात्फख्वे कर्मणां युक्तमाधिकारलक्षणम।रन्धुम्‌ । अधिक्रार ति कर्मणामुपरिमवेनाब. स्मितः स्वामाल्यथः ॥ ३॥ [ ४ ॥]

१ अधिकाररक्षणं तु-प्रवरत्तिप्रयौनकफकेष्छाफलान्यतरसमानाधिकरर्ण कतैल्लम्‌ । नाति. श्राद्धादौ पिश्रादेः कलभोगाभावेऽपे फलेच्छाया यजमाननिष्टत्वान्नाभिकार निवातः । तिजाः मधिकारण्प्ाहृत्ये समानाधिकरणान्तम्‌ । यजमानस्य फलं भूयादितीच्छायाः प्वनिष्ठकतेत्वमराना. पिकरणत्वादश्विजामधिकार।पत्तिवःरणाय प्रतरृन्तिप्रजनकेपति निशेषणम्‌ । अन्यतरेति विदोषणाच्च निदयत्थकले पापक्षयेच्छायाः प्रदत्तिप्रयोजकत्वामावेऽपि नाधिकारलक्षणविषासः, भम्यतरान्तगेतफलः समानाधेकर गं कतोत्वमाद्ययाभिकारोपपर्तेरनि दिक्‌ ।

[०९१०१जे०२ प्रीभासादर्धने । १३५५

{ तिर्येणधिकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[ २ ] फलार्थलात्कर्मणः शातं स्वाधिकारं स्यात्‌ ॥ १ ॥ पुर

शृदमामनन्ति । दरडपूणमासाम्पां स्वर्गकामो यजेते, ज्योतिष्टोमेन स्वगैकामो यजेतेत्येवमादि । तप्र सदेहः । कि याबच्किवित्सतं, तत्स. वैमविशेतयैतेदुच्यत उत समर्मधिहृत्येति । किं माम्‌ । सवौषि. कार्‌; । अविधषात्‌ । ननु दृक्तादयो न र्विवित्कामयन्ते, कथे तेषाप- विकार! स्यात्‌ । उच्यते । मा भृदुचेतनानाम्‌ । तिरशस्त्वपिृत्य यजेतेति क्यात्‌ । ननु तिवेश्ोऽपि न कचित्कापयन्ते । नेति ब्रूष । कियन्ते सुखम्‌ । एवं हि दृयते, पर्पोपतकठादछायाधुपसपनिति, शीतेन पीडिता आतपम्‌ ।

आह । ननु तियैश्च आसक्षं फलं चेतयन्ते न कालान्तरफरु भायै. यन्ते । काष्टान्तरफलानि च वेदिकानि कर्माणि । उच्यते । काठा- स्तरेऽपि फलं कामयमाना लक््यन्ते । शयुनश्वतुदक्यायुपवसतः पदधामः। धयेनोाषटम्याम्‌ । न चैषां व्याध्याशदुम । नियतनिपिततत्वातु । नानाहाराणामपि तस्मिन्काले दर्धनातु । समानाहाराणामप्यन्यस्मि- न्काले ऽदशचेनाहु । शिङकते च वेदे भवन्ति, देवा प सघमासतेत्येष. भादीनि । देवतानाम्‌, ऋषीणां, वनस्पतीनापाधिकारं द्यन्ति ।

ननु कार्स्येन विधिषुपसंहतुं न शक्नुगन्तीत्यनधिकृताः । उच्यते । यागं कर्त छक्नुवन्ति केचितु । तस्मा्जेतेत्येवमादीन्यथिकरिष्यन्ति शक्लुवतः । विष्णुक्रमणाद्ैवचनाने व्वकशषक्ताश्नापिकरिष्यन्ति । तत्र योऽनुपदिष्टविष्णक्रमादेकः स केवलं यागं करिष्यति । कस्तस्य दोषः । द्रर्यपरिग्रशोऽपि देवग्रामः, इत्तिम्रामः, ऋषभस्य ग्राम इत्युप. चारादस्त्येवेति । तस्मादमनुष्याणामपि शक्ुवतामधिकार इति ॥ ४॥ कंतु श्रतिसंयोगाद्धिधिः कात््येन गम्यते ॥ ५ ॥ पि°

वाशन्द्‌ः पक्षं व्यावतेयति । न चैतदस्ति, तियंगावीनामप्यविकार्‌ इति । कस्थ वहं । यः समर्थैः रस्तं फमौभिनिर्ैतेयितुम्‌ । न चैते शक्नुन्ति तियेगाद्यः छृतं कपामिनिवेतेयितुम्‌ । तस्मदेषां न

्ेव्यपरित्यागा्मावादसामथ्योदेवादीनामनयिक्रारः । मनुष्येषु वाचन विष्णुकरम-

१ विष्णुक्रमादि* पार ।

१३५६ दष्टीकासादितश्चाषर माष्यसमेते-- = [म०६पा०१अ०२्‌]

स॒खस्याभ्युपायः कमेति । कथ यो न शक्यते करतु सोऽभ्युपायः स्या- दिति । न देवानाम्‌ । देवतान्तराभावात्‌ । न; च्यात्मानमुदिषय त्यागः संभवाति । त्याग एवासौ न स्यात्‌ । न ऋषीणाम्‌ । आर्पेयाभावात्‌। न भृग्वादयो भृग्वादिमिः सगजा भवन्ति । न चेषां सामर्थ्यं रत्य क्षम्‌ । अपिच तिश न कालान्तरफलेनार्थिनः। आसन्नं हि ते काम्यन्ते |

ननु चोक्तः काटान्तरफलार्थैनस्तिरथः पश्यामः, श्रुनः श्येनांधतु. देश्याम्ष्म्यां चोपवनत इति । उच्यते । न जन्मान्तरफकाभिन उपव. सन्ति । कथमवगम्यते । वेदाध्ययनाभावात्‌ । ये वेदमधीयते त एतद्धिटुः, इदं कमं कृत्वेदं फलममुत्र प्राम्मातीति ¦ न चैते बेदमधीयते। नापि स्पृतिश्चास्राणि | नाप्यन्येभ्योऽवगच्छन्ति । तस्मान्न विदन्ति र्मम्‌ अविद्वांसः कथमनुतिष्युः । तस्मान्न धर्मायोपवसन्तीति । फिमर्यं तरहेपापुपवासः । उच्यते । रोगाद्‌ रचरेषाम्‌ । कथं पुननियते कारे रोगो भवति । उच्यते । नियतकाला अपि रीगा भदान्ति। यया तृतीयकाघ्रातुयेकाशचेति । नस्मान्पनुष्याणापधिकार इति । न च तिरश द्रव्यपरिग्रहः न हते द्रव्यं स्वेच्छयोपयुञ्ञाना दृश्यन्ते । तस्मादनीशाना धनस्य । यत्त, देवग्रामो हस्तिग्राम इति । उपच।रमावरं तत्‌ । तस्मा. दपि न तिरथामधिकार इत्ति | यानि पुनरङ्कानि, देवा वे सत्रमास- तेत्येवमादीनि । अथवादास्ते विधिपरोचना्थाः । विद्यते हि विषि- रन्यम्तेषु सर्वेषु । न च विधेविधिनैकवाक्यभावो भवाति वचनन्य- क्तिमेदात्‌ । स्तुतिम्तु सा । इत्थं नाम सत्राण्यास्सितव्यानि, यत्कृत. कृस्या अप्यासते देवाः, आसन्नचेतना अपि तिथेश्चः, अचेतना अपि वनस्पतयः, किमङ्ग पन्िद्रांसो मनुष्या इति ।

णाज्यविक्षगेप्वतमर्थो नाधिक्रियते | कुतः । इतिकतेव्यतांशे वाचनादीनां गृह्यमाणत्वा- त्कत्वथैता । तैर्विना फठमेव नास्ति | न च भृग्वादयो मृग्वादिसगोत्रा इत्ययु. क्तम्‌ । अनादिं कारोऽस्माकम्‌ । न देवानां देवतान्तराभावादिति-- येषां शब्द एव देवता तेषामप्ययुक्त ग्रन्थः ॥ ९ ॥

१ चेतयन्ते पा० 1 २ मसमथं इति-' कदप्तीय जमानं वाचयति स्यादि विदिते वाचनादौ बधिरादिरसमथे इत्यथः ।

, [अन्द्षा०१अ०६] पीमांसादतरने | . १३५७

ननु विष्णुक्रमादिष्वनधिदृताः केवलं यागं करिष्यान्ति | नेवम्‌ । गुणा यागं प्रतयुपदिश्यन्ते, न कर्तौरं मति । तेन यागमात्रे क्रियमाणे वैगुण्यमित्ति न फलसंबन्धः स्यात्‌ । कथं पुन्यांगं भर्युपदिक्ष्यत इति चेत्‌ । इततिकरतन्यताकाङ्न्तस्य यागवचनस्यान्तिकादुपानैपतिताः शचनु- वन्ति तं निराकाद्श्षीकतुम्‌ । इतरथा दि कनेनधिकुरवरसु गुणने. ष्वनिहत्ाकाङ्न्षं फटदचनमनयेकमेव स्याव । अनुषङ्गतथ फरुवचनम. भविष्यतु । तत्र साकाङ्क्षत्वाद्रकयमुषरोस्स्यते ।

अथेतदेव वाक्य समर्थानां सगुणं कमै विधास्यति, असमर्थानां विगुणमिति । तन्न सष्दुचारण उभयक्क्तिविरोधाद्राक्यं भिद्येत । साकार्क्षं हि तदितिकतेज्यतां परति । तस्मात्साङ्कयागोपदेश्चः स इति निरङ्कयागेपदेशाभावः । तस्मान्मचुष्याणापेवाधिकार इति । प्रयोजनं पक्षोक्तं केचिदाहुः । सदृस्रसंबत्सरं कमं न नियोगतो दिवसेषु करपयितय्यमिति । पूरवपक्ते तदायुषां देवतादीनां संभवादिति] सिद्धा- न्ते तदसंभवादिति दिवसेष्वेव कर्पयितव्यमिति । तत्तृपरिष्टाद्या- ख्यास्यापः ॥ ५॥

( कतुषु लिया अप्यधिकाराधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [ ३] लिङ्गविशेषनिर्देशासंयुक्तमेतिशायनः ॥ ६ ॥ पूण

दशैपणमास।.्यां स्वगेकामो यजेत, इत्येवमादि समाज्नायते । तन्न संदेहः । किं स्वगीकामं पुमांसमधिह्कत्य यजेतेत्येष शब्द उश्चरितः। अथवाऽनियमः, स्ियं पूर्मांसं वेति। किंप्राप्तम्‌ । पुलिङ्गमधिष्तं मेने पेतिशायनः । इतः । लिद्घविक्ष षने शात्‌ । पुरङ्कन विक्नेषेण निदेशो भवति, स्वगेकामो यजतेति । तस्मास्पुमानुक्तो यजेतेति, नस्री॥६॥

अरहा यिकरणे विमाक्तवा च्यस्थेकत्वस्याविवक्षोक्ता, न प्रातिपटिकार्थस्य छिङ्गस्य । तस्मादये पृवपक्लवाद्विनोऽमिप्रायः । अभेस्योदिङ्यमानस्यापि यथा ववक्ता, एवं तद्रा च्यप्य टिद्धप्यापीति ॥ ६॥

१ प्रकरणवचनम्‌” पा० । २ वचनमुपरोत्स्यतेन्पा० । ३ ( जग्देपा०१ भ०७)

१६५८ दुष्टीकासहितशाषर माष्यसमेते-- [अ०६१।० १अ०३]

पक्ति दोषश्रतिरविज्ञाते ॥ ७ ॥ अविद्नति गभे हते भ्रूणहत्यानुतरादो भवति) तस्मादविज्गातेन मर्भेण हतेन भ्रूणहा मबतीति । भरूणहा पापकृत्तमः । यथोभयोर्लोक- योकूपकरोति, तस्य हन्ता चणा । यद्गहन्ता भ्रूणहा । स यज्गसाधन. बपङःारी । तस्माध्हं भरूणश्न्देनाभिदषाति । स हि बिभर्ति षा सर्व भूतिं वा नयति। अत भ्रूणहा यज्गवधकारी । स पुंुक्तत्वादनुषादोऽ- वफटपते । अविञ्गाति गर्भे हन्यमाने कदाचित्पुपान्‌ इन्यत । तत्र यङ्ना- षिङतस्य हतत्वावन्नवधो भरूणहत्या स्यात्‌ । इतरथा यदयुमयोरध- कारस्ततो विद्नाते चाविज्गाते च यन्नवधः स्यात्‌ | तत्राचिज्ञातग्रहणम. तनत्रीमिति करप्येत । तस्माद्विवक्षिता पुंलिङ्गस्य वाचिका विमक्तिरिति। तथा, अत्रेयं हत्वा भ्रूणहा मवति । अत्रेयीमापन्नगमौमाहुः । अत्र $क्तावस्या विद्यत दृर्यात्रेयी । तस्मादपि पुंषोऽधिकारो गम्यते । यथाः पशयुमारमेतेति पंपश्रेवाऽऽलमभ्यते । लिङ्खविशेषनिर्देश्ात्‌ । एव पिद्पि दरहष्थपिति ॥ ७ ॥ एवं पाते तृपः- जातिं तु वाद्रायणोऽविरीषाततस्मास्त्यपि प्रतीयेत जात्पथंस्याविरिष्टतात्‌ ॥ ८ ॥ सिर

तुशब्दः पक्षं व्यावतैयाति । नैतदस्ति, पुंस एवाधिकार इति । जातिं तु भगवान्‌ बाद्र।यणोऽथिकृतां मन्यते स्म । आह । किमयं स्ीकाम इति जातिक्ठम्दः समापेगतः । नेत्याह । कथे तहिं । यौगिकः, स्वरगच्छायोगेन वते । केन तदि शब्देन जातिर्क्ता, याऽ विषकेतेति शस्यते । नेव वयं त्रूमो जातिच्चन इह शन्दोऽधिकारक हति । किं तर्दि। स्वगैकामशब्देनोाभ!वपि स्ीषुंसावधिक्रियेते इति । अतो म विव्षितं पुंिङ्कमिति । कुतः । अविशेषात्‌ । न हि शको. स्थेषा विषक्ति। स्वरकामं लिद्धिन पिरेष्टुष्‌ । कथम्‌ । लक्षणत्वेन भवणाह्‌ । स्वगे कामो यस्य, तमेष लक्षयति शब्दः । तेन लक्षणेना- पिरृती यजेतेति %ब्देनोच्यते । तच्च टक्षणमविशिट ज्जियां पुंसि च ।

[॥७॥८॥९॥!०॥ ११॥१२॥१३॥

[अ०६पा० {०६ मीमांसाद्न। १३५९

तस्पाच्छब्देनो मावपि स्ञीपुंसादधिषृताविति गम्थते | तन्न केनाधिकार्‌! सिया निषत्येते । विमक्त्यति चेतु । तन्न । करमाु । पुषचनत्वान्न्ी- निरत्तावश्चक्तेः । पुंसो विभक्त्या पुनर्वचनमनर्थकमिति चेश । आन. यैक्येऽपि स निटत्तेरमावः । परिसेरूयायां स्वाधहानिः परा्करपता माह्तबाषश्च । न चाऽऽनयक्यम्‌ । निर्दश्थ॑त्वात्‌ । तस्माच्छछयवपि भतीयेव जात्यथस्यावेशिष्त्वात्‌ ॥ ८ ॥

चोदितत्वायथाश्रुति ॥ ९ ॥

अथ यदुक्त, पश्ुमारमेतेतिः पुंप्चरारभ्यते । पुलिङ्गवचनसाम यत्‌ । एवमिह।पि पुंलिङ्गवबचनसामथ्यौरपुमानभि क्रियते । यागवचने- नेति । तत्पारेदरदव्यम्‌ । अत्रोच्यते । नात्र जातिद्रन्यस्य लक्षणरदेन भ्यते । यदि हि लक्षणत्वेन श्रूयेत, ततत; दिया अपि याश उक्तो न पुंबचनेन विवर््येत । द्द तु प्स्व यागस्य विशेषणत्वेन क्षूयते । तत्र पश्युत्वस्य यागस्य च संबन्धो, नद्रन्ययागयोः । यथा पञ्चत्व यागसंबद्धपवं पुंस्त्वमेकत्वं च । सोऽयमनेकविशेषणविशिष्टो सगः श्रयते । स यथाश्रुत्येव करतेव्यः । उपादे यत्वेन चोदितत्वातु । यश्च दोषश्रुविरविङ्ाते गभ हते, आत्रेय्या च पुधुक्तसेनेति । तत्परि व्यम्‌ । अत्रोच्यते । अव्रिज्गातेन गभणेत्यनुबाद्ः प्रश्साथः। आत्रे यी चन हृन्तव्येति । इत्थं गर्भो न हन्तव्यः । यदृग्यक्तंनाप्येनस्वी भवति । पुंटिष्कविभक्तिः श्रूयमाणा न शक्रोति लियं निवतेयितुष्‌। किपद्गः पूनरनिज्ञातगभेवचनं लिङ्क । तथा गोत्पर्चेसायेपात्ेय्या अवधसंकतेनम्‌ । न चाऽऽपन्नसच्वा, आत्रेयी । गोत्र चेततु । न रि, अन्र्न्दादयं तद्धित उत्पन्नः। समयानां हि तद्धित उत्पथते | नच, अत्रशषब्दस्य सामध्येमस्ति ॥ ९ ॥

द्रव्यव्वातु पुरां स्यादुदव्यसयुक्तं, कपविक्रथा- १यामद्व्यलं सीणां, दष्येः समानयो- गित्वात्‌ ॥ १०॥ पुंसां तु स्यादधिकारः । दरव्यवस्तरात्‌ । द्रव्यचन्तो हि पुमांसो नं

॥ १४॥ १३॥॥१६॥ |

१३६० ` दष्टीकासहितश्ावरमाष्यसमेते-- [अ०्दै१ा०१अ०६]

स्ियः । द्रव्यसंयुक्तं चैतत्कमं॑। व्रीहिभिर्यजेत) यथजेतेत्येवमादे ।

कथमद्रव्प्रतं स्लीणाम्‌ । क्रयविक्रय।भ्याम्‌ । ऋयावेक्रयसयुक्ता हि

्ञियः । पित्रा विक्रीयन्ते । भतो ऋौयन्ते | विरौतत्वाच पितधना

नापनीरिन्यः । क्रतसाच्च भतेथनानाभू । विक्रयो हि श्रूयते ! शतम- भे.

तिरथं दुदितृमते दयात्‌, अपे गोमिधुनभिति । न चेतद्दृष्टा्े सति आनमनेऽदृष्टाय भवितुमदईति । एष द्रव्ये; समानयोगित्वं क्वीगाम्‌॥१०॥ थ्‌ _ ९९ तथा चान्याधदरान ॥ ११ ॥ या पत्या रीता सत्ययान्येश्वरतीति क्रीततां द्यति ॥ ११॥ [भाता ) र तादध्प[त्कमताद्‌ध्मम्‌ ॥ १२॥ आह । यदनया भक्तोत्सपणेन वा कर्मनेन वा धनञ्ुपार्जितं, तेन यक्ष्यत इति । उच्यते । तदप्यस्या न स्वरू । यदा हि सारन्यस्य स्व- भूता, तद] यत्तद\य॑तदापि तस्यैव । अपिच, स्वामिनस्तया कथं कतेव्यभू | न तत्परित्यज्य स्वकम) हेति कतेम्‌ । यत्तयाऽन्येन भकारे. णोपाज्य॑तेः तत्पत्युरेव स्वं भवितुमहताते । एवं स्मरति- मायौ दासश्च पृत्रथ निर्धन; स एवते। यत्ते समरधिगच्छन्ति यस्यते तस्य तद्धनभिति।॥ १२॥ ध [ कि फलोत्साहाविर षत ॥ १३॥

तुशब्दः पक्षं व्यावतेयाते । न चेतदास्ति | निधना स्रौति । द्रव्य वती हिसा । फलरोत्साहाविरषपात्‌ । मृतिप्रामाण्पादस्वया तया भवि

तव्यं, फलार्थन्याऽपि । श्तिविशचेप्‌ › फटायिन्या यष्टव्यम । यदि स्मृतिमनुरुध्यमाना परवशा निषेना च स्यात्‌, यजेतेत्युक्ते सति न यजेत । तत्र स्मृत्या श्रुततिबाध्येत । न चेतन्न्याय्यम्‌ । तस्मात्फला.

यिनी सती स्मृतिमपमार्णीरत्य द्रव्यं परिश्ह्ीयाच्जेत चेति ॥ १३॥

अर्थन च समवेतत्वात्‌ ॥ १४ ॥ अर्थेन चास्याः समवेतत्वं भवति । एवे दानकाले संवादः क्रिय ते- घम्‌ चार्थ चकाभेच नातिचरितव्येति । यत्तच्यते। भायौदयो निषेना इति । स्मयमाणमपि निभनत्वमन्याय्यपेव । श्चतिनिरोषाव्‌ । तस्मादस्वातन्डयमनेन परकारणोच्यते, संन्यवहारपसिद्धययम्‌ ॥१४॥

कन्न ------- =,

१ त्रय एवाधनाः स्मरताः 1 इति खण्डदवादि धृतः पाटः ।

[भ०६पा०{न०४] ांसादशने । १२६१

कथयस्य ध्ममाच्रतम्‌ ॥ १५ ॥ यनु क्रयः श्रूयते । धर्मां तु ततु । नासौ क्रय इति । कयो हि, उच्चन। चपण्यपणो भवाति । नियते त्विदं दानम्‌ । श्रतमतिरयं श्नोभ- नापश्चामनां च कन्यां भाते । समातं च श्रृत्तिविरुदधं विक्रयं नानुषन्यन्ते । तस्माद्‌विक्रय।ऽयामात ॥-१५॥

स्ववत्तामपि दति ॥ १६॥

पर्न वे पारिणय्यस्येष्टे पत्येव गतमदुमतं क्रियते । तथा, जाघ- न्या पत्नीः संयाजयन्ति । मसद्ीय। हि पत्नयः । भसदावा एता; परगृहाणामेन्वयमवरुन्धत इति ॥ १६ ॥

(कम॑ दृपत्योः सहापिक्रराधिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[ ४ ] स्ववतोस्तु वचनादेककम्प स्यात्‌ ॥ १७॥ सि स्ववन्ताबुभात्रपि दप इत्येवं तावस्स्थितम्‌ । तत्र सदेहः । ॐ पृथक्‌ पत्नी यजेत, पृथग्‌ यजमान उत संमूय यजेयातापिति । रि माषम्‌ । पृथक्त्वेन । कुतः । एकवचनस्य विवक्षितत्वात्‌ । उपादे यत्वेन कतत यजेतेति भूयते । तस्मादेकवचनं विवक्ष्यते । यथा न द्रौ पुरुषौ संमूय यजेयातां, तथाञतरापि द्रष्टव्यम्‌ ।

एवं प्रात वृषः । स्ववतोस्तु वचनादेककम्य्‌ स्यात ।चचनात्तयोः सक्रिया । एवं (हि स्मरन्ति, धथ चार्थ च कपि च नातिचरितव्येति ।

पलम्याज्यमवे्ते, यजमानश्चेति । तेस्मादृद्विरक्षणपतस्छतमा ञव प्रवोगाङ्गम्‌ । एकान क्षणे वैगण्यं स्यात्‌ | पत्नीचनय। काचेतू । ।क ताह । यन्ञस्वामिन्यां पत्नी स्मरन । एव यनम्‌नशन्पमपि | तस्माद्या कतृत्वितिकतेव्यतविक्षायामवगते, तादृशं प्रयोगवचन उपतगृह्णाति । अध्वयव।दुषन्यातस्त्वयुं्तः | कथं॑व्यापार्‌न्तरेऽ- ध्वयगीदनां कतृत्वात्तरैकवचनत्य नासि विवातः । पत्नीयनमानयेम्तु य ऋतिगान मने देवतोदृशे च २।१।२ः प्त एके इत्येकर्या विरुध्यते । तस्माद्ययको देवतोदेशेन

१ स्मरन्तीति--' पर्युना यत्तसयोपे ' ( पा प° ४-१-३३ ) यादिति शेषः । २ यज- मानशम्दमपीति-स्वाभिनि स्मरन्तीपति प्रणम्‌ । “ स्वरिततितिः कञमिप्राये ्रियाफठे ' (पार सू° १-३-७२ ) इति स्मर्या कतगतक्रियाफलवाच्यात्मनेपदान्तप्वाद्चजमानक्षन्दस्ये ति शेषः । ३ अयुक्त ६ति--परं च ^ इदं तावद थं प्र्टम्यः › इययारम्य यथ. <त्वयुंराप्वेवेषु प्रवेमानः' इयन्तो माष्यप्रन्यः परमतेन न्य।एपरेय इदयाशरयः ।

9५

१३६२ टष्टीकासदहितशाबरभाप्यसमेते-- [अ०६१ा०१न०४]

तथा सह्‌ धपञ्चरितन्पः सहापर्यद्त्पाद विदन्यााति । उच्यते । स्मृति. वचनेन न श्रृषिवचनं युक्तं बाधितुम्‌ । नेति व्रूमः । इह ैवित्कर्म सरीपुसकवैकमेव । यया दश्पूणेमासो ज्योतिष्टीम हति । यत्र पल्यनर क्षितेन यजमानावेत्तितेन चाऽऽग्येन होम उच्यते, तत्रान्यतराभावे वैगुण्यम्‌ ।

ननु पुंसो यजमानस्य यजमानावेक्ित्तपाञ्य, सिया यजपानायाः

[* भ्व [+ [, न [+ > €~ परन्यवेक्षितं भविष्यतीति । नेत्याह । नायमीक्षितुसंस्कारः । श्षितुः संस्कारो यदि, तदैवं स्यात्‌ । आज्यसस्कारथायम्‌ । गुणभुतावीक्षि-

५ ्, क

तारौ । तत्रान्यतरापाये नियतं ैगुण्यम्‌ । सवौङ्खेपसंहारी च पयो- गवचनः । तत्रैतत्स्यात्‌ । सी यजमाना पुमांकतं परिक्रष्यत्याज्यस्यक्ष

= न क च क

लार, पुमांश्च चिं त्ववेक्षित्री मिति । तच न । पतेनौति हि यङ्गस्य स्वामि नीत्युख्यते, न क्रीता । पनीति संवन्धिश्गब्दोऽयम्‌ । यजमान इति च स्वापी) जक्रीतः । तस्मान्ज्लीपुसयारकमेवंनातीयकं कर्भृति । तग्र ध्रविङ्ञामथ्यादय; कश्चिद्चया कयाचित्सभूय यजेतेति म्रा, इृद्ुच्यते- यस्त्वया कथिद्धमेः कयाचित्सह कैव्यः, सोऽनया सहेति । तेन न भ्रतिविरोधः स्पृतेरिति गम्यते ¦ अथ यदुक्तं, केवलस्य पुंसोऽधिकार केवरायश्च क्जियाः. । यनेतेत्येकचचनेस्य विवक्षितत्वादिति । तत्प रितञ्यम्‌ ।

इदं तानदयं ष्टव्यः । यजतेरेपेकवचने विवक्षिते, कथं षोढश्भिक्रः स्विमििः सह यागों भवतीति । एवमुच्यते, प्रतिकारकं क्रियाभेदः । याजमानानेव पदाथौन्परिक्रयादीन्कुषैन्‌, यजत इत्यूर्यते यजमानः | अधष्वयेवानेव कुवन्‌ अध्वयुयैजतत्येवमुच्यते । यया संभरणमेव कुर्षती स्यादधी पाक्त करोतीत्युच्यते । यस्य च कारकस्य य आत्मीयो व्यापारः, स एकवचने विवक्षिते, एकेन कतेव्यो भवतीति । एवं चेधावान्‌ व्यापारो यजमानस्य, तावान्‌ न संभूय कतैन्यः । एकेनेको याजमानोऽपरेण।परः । द्वादशे वा श्रते, एकंन षट्पञ्च शतु › अपरेणापि षट्पड्ाशादिति । दृह तु पत्नीन्यापारोऽन्य एव । न तश्च पत्नी मब माना यजमानस्थैकरं निहन्ति । ययाऽध्रयुराध्वयवेषु प्रवतंमानः

परित्यागं कु्ादितरो याजमानं, नेवं पिरोवः स्यात्‌ । तस्मादहो; कतृत्वतुस्यत्वाहि-

{जण्दूपा० १५०४] #पां सादे । १३६१

अवश्यं च सह पर्या यष्टव्यम्‌ । मध्यगं हीदं दंप्योधनभ्‌ । तत्र यागोऽबश्यं सह पटना कतैन्यः । इतरथाऽन्यतरानिच्छायां त्याग एव ज सेवेत । तथा हि द्वितीयया पर्या विना त्यागो नैवाबक्रपते। यस्य द्वितीया परलन्यस्ति, तत्र॒ करत्व्थानेका करिष्यति । क्मसंस्कारा येषु नेष दोषः । संभवन्ति हि तान सर्वत्रेति ॥ १७॥ रिङ्गदर्शना्च ॥ १८ ॥ लिङ्गः खर्वपि दृश्यते । योक्त्रेण पर्नं सन्यत, मेखलया यज. मानं पिथुनत्वायेति । यदि सछोपुंसानेकत्र, योकत्रस्य मेखलायाश्च दिभागो वाक्याद्म्यते । मिथुनसंम्तवर् । तदेतत्छ्ीपुंमसाधनके कप- ण्युपपद्यते, नान्यथा ॥ १८ ॥ कौतत्वात्न्‌ पक्त्या स्वरामितमुच्परते ॥ १९॥ स्थितादुत्तरमुच्यते । तुश््दः पं व्यावनंयति । नैतदस्ति । यदत्तं स्ववती स्लीति । कीना हि सा । दृषटातादनिरथजतद्‌ानस्य ¦ अतो यदस्या स्वापित्वमुरयते, तद्भक्त्या । यथा, पृणेक।ऽम्पाकं॑वलीव- दौनामीष्ट इति । एवं पर्याप पारिणय्यभ्येष्ठ इति ८ ९९ ॥ फलार्थिलात्त स्वामित्वेन पिर्मवन्धः ॥ २० + नेतदस्ति । क्रथो प्रख्यो, गौणं स्वामित्वमिति फलार्थिनः (हमा, स्रृतिन।ऽऽदरिष्यते । म्मृन्यनुगोषादू्वा स्थात्‌ | भ्ववगी भ्रुत्यनुरो- घात्‌ ॥ २०॥

फलवत्ता च दर्शयति ॥ २१ स पर्ने) प्रया सुकृतेन गच्छत, यन्नस्य धुयां युक्तावभूताम्‌ | स. जानानो विजद्ीताम्‌ ; अरतीदवे उ्योतिरजरमारमेतामिति दंपत्योः फर दशयति । तस्पादप्युमावाधिङकताबेनि सिद्धम्‌ ॥ २१॥ रोधः । अवृरेयं च पर्या सह॒ यषट्व्यामित्यादि सत्वयुक्ता म्रन्थः । कथं, उद्वाह. [छ एवानयोवंचनेन द्वस्यप्राघ।रण्यं प्रतिपादितम्‌ । धर्मे चर्ये च कामे च नातचरि. तव्येति प्रतिपादितत्वात्‌ । यस्त्यागः प्त इतरेतर संपृष्टये।रेव | कथमेकवचनम्‌ । द्वयो- श्तयः सेमृष्टकवैता । तत्रैकवचनमुपपद्यते एव सेपतगामिपरायं पियुनकारकाभिपरायं वा । तयोश्च विमागः प्रतिषिद्धो ‹ न मतौ सह तिमनत › इति । तस्मान्नास्ति भिन्नयोः कतृता ॥ १७॥ [१८ ॥ १९ ॥ २० ॥ २१ ॥ | ` १ गृ पा ।

१३६४ दष्टीकासहितश्चाबरमाप्यसमेते-- [०११०१५०५]

( एकस्यैव पुरुषस्य च्रीसद्धितीयस्या ऽऽघानेऽधिकाराधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [५] द्याधानं च द्ियज्ञवत्‌ ॥२२॥ प°

अस्त्याधानं, य एवं विद्रान्निमाधत्त इति । तत्रेदमामनन्ति, क्षमे वसानावभिमादधीयातापेति । ततरैपोऽयेः- सांशयिकः । क दो पुरषा- वादी याताञुतैकः पुरुष इति । कथं संशयः । उच्यते । हैतच्छूयते वसानावादधीयातापति । तत्र वचनमथभाप्ं पुनः भ्यते । तक्कि पुंटिङ्खःसंबन्धायंमुत क्ञौपविध्ययमिति । उभयोर्वियमारत्वाद्बति संश्चयः । यदि लिङ्कसंबन्ध्मुभौ पु्षावाधास्येते । अय क्षौपसंबः न्धा्यं तत एकः | दि प्राप्तम्‌ | दयाषाने तु द्वियज्नवत्स्यात्‌ । यथा, एतेन द्रो राजपुरोहितौ सय॒ज्पकामौ यजेयातामिति द्रयोः परुषयो- यन्नो भवति । एवं दयाधानं दयोः पुरुषयोः स्यात्‌ । ततोऽविश्े- षात्‌ । वसानाविति श्रप्रणादेत्र पुरुषौ गम्येते । न पदान्तरगतन ्षौपेणास्य संबन्धः । श्रुत्यवगतं हि भ्रवणादवगतम्‌ । पदान्तरसबन्ध चाक्याद्वमतम्‌ । श्रतिञ्च बाकयाद्भरदौयसौ । वसानशब्द्गतथाये आ- धानेन संबध्यते, न क्षोपश्चन्दगतः।

१ यनेतेति सख्या मिथुनामिप्राया | आषानेऽपि प्राप वस्तानाविति पिथनद्वयं, ताने. वायते । अतः पव॑; पक्षः । यद्‌ादधौयानां तद्रभनाविति । आधाने द्वित्वविधाने धात्वर्थे

[^9 + अ ^ ^

किंचिददेहितामिति श्रत्यनुगरहः । इतर।पि यद्याधाने क्षौमं विधीयते तत्र क्षौममाधिकरणे- त्वेन प्राप्नोति । अथ वस्ने क्षोमं विधीयते ततः क्षीमे वप्तनाद्गमाधानस्यानङ्कत्वाद्नथं कम्‌ । वसानपराततिपदिकस्यैवीकःरेण श्रुत्या संबन्धः । पदान्तरत्वात्स्षीमसेबन्धो वाक्येन । तादृश्य प्रत्ययेन परमरशौदन्यन्तं वाक्यं स्यात्‌ । वप्तानाविति तैर्याततख्ययप्तनन्धः। तत्र सरूयया नान्यत्त्ख्येये ग्राह्य, पख्येयन च नान्याप्तख्येत।तरेतरनियमः | यथाऽसुणे- कहायन्योनियमः । तम्मादुदरावत्र पुत्तो प्राप्तु । खीग्रहगे संस्यात्तस्येय- सैचन्थो नाध्येत । द्वितीयस्य पूसोऽस्ति पयुपस्थापकः | यथा घटावानीयेय।तमित्युक्तो द्वितीयो घट रवाऽऽनीयते नाश्वादिः, एवमिहापि ।

१ अनन्तरसक्रतिं तावदृदोयति-यजेतेतीद्यादिना । २ इतरघ्नापि-पश्ष इति शेषः। 8 भथि- करणत्वेनेति-भाधने क्षौमविधिपक्षे क्षौमशब्दः सप्तम्येकवचनान्तः । द्वितीयाद्विवचना- न्तघ्याऽऽ्थनेनान्वयायोगाददिति भावः। » त।दशास्य प्रत्ययनेति-ब।क्यगम्पस्य क्षौमवसनसंबन्ध- स्याऽऽदधातिपरेण बिधिश्रद्ययेनेत्यथैः ।

[भ०६१०१अ०९] मीमां सादने । १३६५

आह । वसानाविति नायं केव्‌ पुंलिङ्ग एव । श्वीपुंसयोरप्यभिषा- यको भवति । यथा कुक्दुटश्च कुक्कुटी च कुक्छृटो । शूकर शुकरी च शकरावरिति । एवं वसान वसाना च वसानो स्यातामिति । अत्रो- च्यते । यत्र नाथैः प्रकरणं वा विसेषक्र, विधायकश्च रब्द्‌ः, नानुवादस्तत् द्रौ पुंसौ गम्येते | यथा द्रावनयेस्युक्तः पुगंसावान. याति । दरे अनवेति क्चियो । तेन ख्िभो बाचकमेकरानतं द्विवचनमिति गम्यते । ओङ।रान्तपपि दयोः पुसोवोचकपिति । यत्रेदानीं द्वीपयोः प्रयुलपमानमौकारान्तं दयते, तत्र किं पुमान्‌ सद्वितीयस्तस्य निमित्त- मुत स्ली सद्ितीयेति । उच्यते । पुमे सद्वितीये दृष्टः । यथा ब्राह्मणा. वानयेति । इहापि पुमान्‌ सद्विती सोऽषैः । तस्मात्पुनिमित्त दति गम्यते। अत्राऽऽह । भरयोगो यदि दृष्टं पमाणं, द्रषोः पुंसोः कथमेकस्मिन्‌ स्यात्‌ । अत्रोच्यते । पुंसि च द्वित्वे च दृष्ट इति शक्यते वदितुं, न दयोद्रव्ययोरिति । पुंभावं दित्वे चेष श्रब्दो न व्यभिचरति । दर्यं पुनव्यमिचरति ।

आ्ट-बसानाविति नायं केवल पुलिङ्ग एव, स्लोपुंसयोरप्यभिधाता भव- तीति । अस्थ न पूद्वितवविशिष् दरभ्यमभिपे, न च खी पुपद्वित्विशिष्टम्‌ । तस्मादु. मयोयत्सामान्यं तद्वाच्यम्‌ ! किं तत्‌ › पुम द्वित्वे चेति । तच्च प्रां न विषेयम्‌ । तस्मात्तौमं विधीयत इत्यन्तणीताभिप्रायः परिचोदयति । अषवा-शन्दयैमेबोभयप्रकारं मन्यते प्रयोगदृशेनात्‌ ।

अत्रोच्यते । यत्र नाये प्रकरणं वा विशेषकं, विधायकश्च शब्दो नाचु्राद इति । कोऽमिध्रायः । कुककुटावानय मिथुने करिष्याम इत्यत्र सामथ्योद्द्ितीया चरी, आनायते । यत्र व छरप्तवधिक्ृतो यत्र वौकाराभिथेयं प्रात्वान्न विधीयते, तत्र सीप गृह्य । इदेदं प्रितयमपि नात्ति । अत ओकारो द्वितीय पुमां शक्तोति पयपह्यापयिदु न ल्यम्‌ । अन्वयव्यतिरेकाम्यां पुरत्वं द्वित्वं चाभिषेयम्‌ । द्वयोरपि पुंषो; प्रयुक्तः ्ीपृ्तयोतपे | तत्र नेकशक्तिकर्पनामयत्पु्त्वं द्वित्वं चास्य वाच्य

१ शब्दो नास्त्यनुवादः, तन्र-पा* । २ अस्य -द्विवचनस्य 1 ३ उभयग्रकारमिति -न्नपुद्ित- पद्धिलरूपोभयप्रकारनित्य्थः ।

१३६६९ दष्टीकासहितश्राबरभाष्यसमेते-- [अ ०६पा०१अ०९|

अपि च युगपदधिकरणवचनतायां ददरस्पृतेदिवचनबहुववनोपप- तेथ । धमित्रयोरवरूणयोरिति च दशनात्‌ । इतरेतरयोगे चार्थे समास- विधानाद्टरद्रापवादत्विकरंषस्य । यथेव खदिरा च धवौ वेति निद्‌- शनं क्रियते, एवमत्रापि दरषन्यम्‌ । तस्मास्पुपि द्विसे च वपत इति गम्यते | न च खीद्धित्वे ष्टः । अत्राऽऽह्‌ । नन्वत्रैव दशैनार्स्रीपृंसयो- बाचक दति गम्यते ।

अत्रोच्यते । उक्तमेतत्‌ । अन्यायशानेकायेत्व मिति पुमान्‌ सद्विती योऽस्यार्थो भविष्यति । ब्वीपुंसो वेत्यन्याय्यम्‌ । अथेदानीं सद्विती यस्य पुंसो विधौ कोऽन्यः सहायत इति । क्षिया अनभिषेयत्वात्‌, अबहयंमारित्वाच द्वितीयस्य. अपरः सद्वितीयः पुमान्‌, एवमितरोऽ पीतरेण सद्वितीयः, इतरोऽ्पतरेणोति द्वावेव पुमांसावुपादीयेते । तस्मादिह द्री पुपांसावाधाने व्रिधीयतत इत्युर्यते ।

क

मित्यष्यव्तीयते । युगपद भिकरणवचननायां द्रदरृतेरित्येवमादिना यथा सख्या प्रणी न गृणत खी, तत्प्रतिपाद्यते । कथं, ददे धवशब्द्‌ आत्मीयमथमितरपक्षममि- धत्ते । इतरोऽर्पीतरपिक्चमितीदशे ऽथे स्मयते । द्िवचनबहुव चनोपपतश्वोति-यदि ववशान्दः खदिरनिरपेक्षमात्मयिमथममिधत्त, तर्ेकत्वाद्‌ द्विवचनबहुवचने न स्याताम्‌ | दृश्येते च द्विवचनबहुवचने । तभ्मान्तुलयं द्वितीये प्रातिपद्विकायमपेक्ष्य द्वित्व दिततेमवः । मरमित्रयोर्ब॑क्णयोरोति च दश्रनदति। नद्धौ मित्री स्तो न वरुणौ । तत्र द्विष नोपपद्यते, अन्योन्यपिक्षया घटते । इतरेतरयोगे चां दरदा्रधानाेति । चकारः समुखयान्वा चयेतरेतर योगप्तमाहरेषु वतते । तत्र प्मृचयान्वाचययोनांस्ति प्तमासः। समाहरितरेतरयोगयोः समाप्तः । ततोऽपि युगपद्धिकरणवचनतायां द्वः । देदापवादत्वाचेकरशेषस्येति । यो दहि द्वस्थ घर्मं इतरेतरयोगो नाम, स॒ एकशेषस्यापि । यास्तु विशेषः । कत शब्दश्चार्थश्च द्वावपि पिन्नौ । इतर्‌-

१ एफेषविधानस्व--पा* । २ सष्ायः-पा० । ३ दृन्द्रस्परतेरेति--्युगपद" भिकरणे इन्द्रौ भवति › इति कालयायनवचनम्‌ । अस्य चायमर्थः । भयिकररणं-शब्दग्रति- प्रा्ोऽर्यः। स यत्रानेको युगपदेकेन पदेन बोप्यते , तत्र दवनद्रो भवतीति. भ चार्यमात्रे इन्द्‌ समासपरिजिहटीषथ। युगपद्धिकरणव चनताय(मेव दरन्द्र एषितन्य इव्याह- ततोऽपति । ५ एक्त-- इन्दे ।

[म०६पा०१अ०५ | भीमांसादश्ने । १३६७

नसु जीपुंसयोबौचकमोकारान्त द्विवचनं स्मरन्ति । नैषा स्थृतिर- स्तीति ब्रुमः । आई । भगवतः पाणिनेवचनारस्ृतिमनुमास्यामहे । युमान्‌ चया, इहा । उच्यते । न पाणिनेर्वचनं, कुक्छुटानिति; ओकारः सोषु सयोाचक इति । कथं तरि । यत्र लीपुंसयोः सहव चनं, तत्र सद्वितीयो वा पुमानिति त्वाऽकारान्तस्योकारः भाभोति । सद्वितीया वा सीति कृतवा, एकारः । पुंशब्दस्तत्र साधुनं स्ीश्न्द इति पाणिनेवेचनप्‌ । मान्‌ शिष्यत इति चूते । तेन सुतरां गम्यते, पृोर्बाच क ओक।र इति । तस्मादूद्रयोः पुंसोरधिकार इति ।

नलु स्ञोपविधानपरमेतदाक्यम्‌ । सषोमसंबन्ध स्यायैवत्वात्‌ । इतरथा पतौमवचनपन्यकरं स्यात्‌ । अत्रोच्यते । बसानावाद्धीयातामित्यत्ति सबन्धः, न क्षौमे आद्धीयातापिति । तस्मात्धनिदृषटमपि न तरसंब. द्वमाधानेन्‌ । आह । वपानङ्गव्देन सह संबध्यमानमर्यवद्ध विष्यति । बसानसंनिषृषे अपि क्षोमे न विधीयते, विधायकस्य शरब्दस्यामाात्‌। न हि वसानशन्दो विधायको, न क्षामश्चब्दो, नानयोः समुदायः । कस्तर्हि विधातु शक्रोति । आदधीयातामेत्यत्र या लिङ्‌ । आह । सा खल विधास्यति । उच्यते । स। स्वशब्दगतमाधानं शक्ति बिधातु भवणात्‌। विदितत्वादाघ।नस्याऽऽनयेकये, वसानाविति शक्रोति वाक्येन विधातुम्‌ । भवति हि वसानयो राधानसंबन्धः । तज्र नात्यन्ताब स्वायै परित्यक्तो भवति । प्षोमवसानसंबन्पे तु विधातव्ये, आद्धीयातामि- त्याधानमु्ट्य विद्घानोऽत्यन्ताय श्रुतिं जह्लात्‌ । आधानसंनिषृषटे च लिङ्ग तिधातव्य ध्रतिविपरकृष्ट न क्षौमवसानसं बन्ध विषातुमुत्सहते। अयेविपरकषात्‌ ।

. ् न) न

घ मिन्नः । शज्द एक एव । वेपानातरित्येकरोषत्वाद्‌द्वेतीयेन प्ता मवितध्यम्‌ | पमानदि श्रूयते दविवचनश्रवणात्‌ । स्र इतरपव्थपक्स्तस्य पुमनिब द्वितीयः । पुोऽस्ति पयुपस्यापकं न लियः । यत्रं स्त्र पुसी सहोचचायैते तत्र पुमान्तद्धितीय इत्यौकारान्तः

१ पा० सू० ( १-२-६७ } 1 २ जिया सक्तौ पुमान्‌ पुंलिङ्गः शब्दः रिष्यतते* पा 1 ३ इतरव्र--एकरेषे । ४ पुमःन््ियेति पणिनिपूचविरोषमाकलस्य तदाशय व्याच्े-यत्रेखादिन।

१३६८ दष्टीकासहितश्चाबरभाप्यसमेते- = [भ०६१।० १अ०९।

अपि चोत्सृज्य भ्रति क्षौमवसानसंबन्धे विधीयमाने क्षौभं वसान- स्याङ्क स्यान्नाऽऽघानस्य । तत्र ्षौम।भावेऽपि नाऽऽधानं वैगुणापिति क्षोमाभावेऽप्याधन स्यात । आह । बसानगुणतायां तहिं कोऽर्थो विधर्ष्यते । उच्यते । न कश्चित्‌ । अत एवास्य पक्षस्य परित्यागः । आह । प्षोमवसानश्नवणमिदानीं किपमथेमिति । उच्यते । न शक्यत उभयं विधातु, षोभ लिङ्खः च । भियेत दि तथा वाक्यम्‌ । तस्मात््ौ- पा्लोपयोः क्लौम्नब्दोऽनुबादः । अयाते च वघने, वसानौ पुमांसा- वित्यथैः । ते च पायेण विचेष्टमानस्य मिन क्षौमसद्थे भवतः । विचेष्टमानस्व वा वसने शब्दवती भवत इति । तस्मादुद्रयोः पुंसोरधि कार इति ॥ २२ ॥

गुणस्य तु विधानतातपल्या द्वितीयशब्दः स्पात्‌ ॥ २३ ॥ क्षि

तुशब्दः पक्षं व्य।वतैयति । नैतदस्ति । यदुक्तं दरौ पुरुषावाद्धीया- तामिति । एक एवाऽऽदधौत । वसन्ते ब्राक्षणोऽग्रीनादधीतेति, एकवचनं हि विवक्षितम्‌ । तस्मादेक एवाऽऽदषीत । नन्विदं वचनं द्रौ पुमांसाबाद्धीयातामिति। नेत्याह । गुणस्य तु विधानात्‌ , प्तौ विधासमस्मिन्वाक्ये न्य।य्यम्‌ । तया द्यपू्ाऽ्थो विहितो भवाति । गम्यते हि विशेषनियमः । इतरथा क्षोमवचनमनुबरदमात्रं स्यात्‌ । चादर चानर्थकषू । पक्षे चाचवाद्‌ः। न चैकपक्षवचन एष्‌ $ब्दः। ग।णस्वे च साधारणं सादृश्य । तस्मासमपादाध्ययनपवगम्येत विनेव

५५

हेतुना ।

प्रप्नोति स्री सद्वितीयेत्येकारान्तः । तत्नाकरेः प्रयुज्यमानः तापने स्त्रीपुंसौ वाच्यो ॥ २२॥

पोमशब्दस्यानुवादौ न घटते, अप्रप्त्वात्‌ | न रक्षणयाऽनुवादः, साहदमेन वा । न हि क्षौमं मिनत्वेन वरिनाऽऽत्मानं न छमते, येन तलक्षयेत्‌ | यथा शुद्कादियुणो बम्येण विना न मवततीत्यविनामावादुद्रर् ठक्षयति; नेषमिह । (विनाऽपि मदिनत्वेन सौमस्य पतद्धावोऽसत्येव । अतो नासति सल्षणयाऽवबोधः | जथ विदयते क्षमे मढिनतेति।

१ निवैत्यैत० षा । २ एङ्वचनस्य मिवक्षितत्वाद्‌ण पा । ३ विशनोषववनं० पा०! र साद,

श्येन वेति--गोण्या बृत्यो ईयः ।

[अर६पा०१अ०६] मीरमासाद्भने । १२६९

आह । ननु पुमांसौ विषयो । तद्विधाने च न प्षामविधान्‌ । षाक्यमेदो हि तथा स्यात्‌ । श्चतिगम्यो च पुमांसो, वाकयगम्यं च क्षोमं बापेयातामेति । अत्रोच्यते । न पुमांसौ विपेयो । पराप्च एवात्र सद्वितीयः प्रपान्‌ । सोऽनू्यते । कथम्‌ । एकोऽत्र पुमात्‌ श्रूयते । तस्य पर्या द्वितीयशब्दः स्यात्‌ ।न च यलमागूवचनद्रम्यते, तादरेधेयं भवति। तस्मारसतौमविधान, न वाक्पपेदो भवति । यदुस्यते, न क्षोपस्य विधायकोऽस्तीति । तदुरयते । आदर्धायातापिति तद्विधास्यति । नन्वेतदाधानं श्रत्या विधातुं समर्यं, नान्यदिति । उच्यते | शन्दान्त. रेण विदितत्वादवाधानस्य न विधायकं) विहितत्वाच्च पसः सद्विती- यस्य, तस्यापि न विधायकम्‌ । अतस्तदघ॑मवाक्षौपस्य विधायिका लिङ्‌ भविष्यति । वाक्यसामर्थ्यात्‌ 1

यत्व स्मिन्पक्षेऽत्यन्ताय स्वायं जदात्ताति । नास्यन्ताय दास्याति। आधाने वासः क्षौमं यादिति । अस्मिन्पक्षे पुंशब्दः स्ीपुंयोैत्त इति गम्यते । अरससि हि तत्र तस्य निमित्तं पुमान्‌ सद्वितीयः । एवमा दि च दृष्ट भगवता पाणिनिना सूत॑ प्रणीते, परान्‌ सिया, इति । तस्य विषयः पुंशब्दः िष्यमाणः साधुभवति, न स्रीशन्द इति। तरमादेकः पुमानाद्ध।तः न द्रावात ॥ २३॥

( याजमानमिति स्माख्यातानां पत्ना कतुकत्वामागापिक्ररणम्‌ ॥ ६ ॥)

[६ | तस्था यावडुक्तमाशान॑ह्लचयमतुस्यत्वात्‌ ॥२४॥ सि°

नः

सा हि कारपा्तादूवपि मदयते । अप्ताषारण्येन हि ठत्तणा भवति । न हि पाहद हेः, उपपद्‌ामावात्‌ | प्ामानापिकरण्यन हि मवति साददयं, यथा सिह देवदत्त इति । अवयवप्रपिद्धिरप समद्‌।यप्र विद्ध या बध्यते । तदनु बद्‌ माव। द्विषे - यमेतत्‌ । यः प्रकरणगतः परषस्तद्याप्रा्े वप्तने क्षौमे नियम्यते | प्त प्रकरगगतः; शक्तोत्यषू) लक्तथिदुम्‌ । तत्रैतद्धिधीये न पुरपष्वरूये । यथा तहयः शक्नुवन्त्यपूत टत्तयिदुम्‌, एवमिहापि । वतानाविति; उप्पत्तिवकये क्रीप्ोः प्रा्ठत्वादनु- काद्‌; ॥ २३ ॥

१ पा कू* ( १--२--९७-) । २ हेतुः--क्षामशग्द्ायप्रतिपतिदेतुः । १ उत्पत्ति वाक्ये- ^ वसन्ते व्राह्मणोश्छीनादधीत ` दत्यकिमिन्नित्य्थः । १५ब्‌

१२७० दप्टकासदहितशाबरभाष्यसमेते- [अ०६१०१अ०६]

दशचपूणमासाभ्यां स्वगकामो यजेत, ज्योतिष्टोमेन स्वगैकामो यने तेत्यवमादिष्वेनदुक्तं स्लीपुंसयोः सहाधिकार इति । अथेदानीं सदि" हते । रं स॑ याजमानं ल्या करवव्यमुत याबदुक्तमाशीन्ह्यचर्य घेति । किं प्र्म्‌ । सर याजपानं पर्या स्यात्‌ । साऽपि हि यज. माना । तुटयत्वाव । तस्मात्सर्वं तस्या इति ।

एवं परापे वमः । तस्या यावदुक्तं स्थात्‌। वचनप्रामाण्यात्‌ । आशीः, ब्रह्मचयं च स्याद्‌ । कस्मात्‌ । अतुरयत्वाद्‌ । अतुस्या हि स्री पंसा । यजपानः पुपान्‌ विद्रधि, पत्नी खी चाविद्या च । किमतो यद्येतद- तुस्यसवम्‌ । एतदतो मवति । ऋरवर्येषु याने याजमानानि श्रवणानि, तेषुपादे यत्वेन श्रचणाद्विवक्षिनं लिङ्गम्‌ । तेन तेषु पत्नी नस्यात्‌ यानि च क्रत्व्थानि सपन्त्रकाणि तेष्वविश्रस्वा्पत्नी न स्वादू । तत्पर्या अध्ययनस्य प्रयोजके स्यादिति यच्युच्यत । तन्न । असत्यापि भयोजकत्वे तस्य निषटैततिभैविष्यतति | अरित हि तस्य पुमान्निेतैकः।

यश्च क्रत्व, तदेकेन येन केन वचिन्निभेतेयितन्यम्‌ । तस्मालतिषि-

द्धस्य परन्या अध्म्यनस्य पुनः भसे, न किंचिद्‌स्ति भमाणम्‌।

५4

अतस्तदपि पत्ना न कुभातु । यास्त्व्‌।क्षिषो, यच्च ब्रह्मचय, तत्पुरुषं

अ,रो(शन्देन केशदनैश्चवपनादयः सेस्कारा द्देषन्ते | त उभभार्पि भवन्ति । पृरुषायत्येन नक्षचभमुक्त) तथा क्रत्तयुनापि दृदयते । एव॑ चेदुब्रह्मचर्यृण करतर्वगु- ण्यम्‌ । इतरथा भरपायत्वान स्यात्‌ । ‹ शक्तं यजमानेऽन्वारमते › इत्येवमादिषु तस्योप प चमानत्वात्पु दिद विव।तितम्‌ । यजमानकाण्डेऽपि य प्मारुपायन्ते तेऽवि यजमानकवृक्य <व । तत्र ये मन्त्रास्ते वजमानेनेवोच्वारणीयाः | कथम्‌ । तहि विदधते त्वविद्या | अन्यथानुपपत्याऽप्यप्यत इति चेत्‌ । साऽपि यजमान विद तय।$न्ययानुपपत्तिः क्षीणा । तद्यनव्‌।ध्ययनन निरकादश्षत्वानन प्रातििद्धमध्ययन करिष्यति । एवं चेद्याजमानभित्यन्वतरस्मात्तदधेत।तपत्त। कृतायां य॑ऽप्थमन्त्रवन्त

१ केददमश्चवपनादिपप्‌ न्याः स्मवतसस्यारोपलक्षणाय न तु स्वायपरं, पल्याः करार्मश्र- वपनापमव।दिति छेयम्‌ ' २ दतरधति--यदि पआकरणिकवक्येन ब्रह्मचये करत्वथेप्तया न विधीयेत तद्‌ तस्य केवज+रपायेत्वात्तदननुप्रमेऽपे न कतेदगुण्यं मवेन, सयोगपृथफात्त तेन कसवर्थ॑त१।ऽपि ब्रह्मचयैविधानाद्धवत्येव तदननुषठाने कत गुण्यामिति मावः ।

[अ०१पा०१अ०६] पीमांसादशेने। १३७१

परति गुणभूतम्‌ । न तत्राम्यतरेण ढृते सिध्यति । अन्यतरस्य हि संस्फारो दीयत । न च तत्रोपादेयत्वेन यजमानस्य श्रवणम्‌ । तस्पा- लिङ्गपप्यविवक्षितम्‌ । अत आशीब्रह्मचर्यं चोभयोरपि स्यात्‌ । यचचाऽ5* हत्योस्यते । यथा, पर्याज्यपनेक्ष॑ते, इति । तरमादतुस्यत्वादसमानवि- घाना पत्नी यजमानेन भवितुमहर्तीति ॥ २४॥

पदार्थास्तानपि यजमान एव करिष्यति । यदापि तेष्व्द्धत्वं॑ नस्ति दोषः, तथाऽपि यजम्‌। नेनैव केवलेन तद्धितस्योत्पयमानत्वात्परम्याऽननुष्ठानम्‌ | न च पत्नीयजमानयोः कृनकशेषयोस्तद्धितः, प्रमाणामावात्‌ ॥ २४ ॥

~ 3 € (

दथ।धान च द्वियशैवत्‌ । प्वोधिकरणे, एचवचनं मिथु द मी ने

नामिप्रायं, स्गामिप्रायं वेत्युक्तम्‌ । इहापि द्विवचनं तथेव द्वे कारकरक्ती द्वे च प्िथुने नरवतीत्यनेन प्रसङ्ग नाऽऽरम्यते ; ्षौमाघानपेनन्धो न) वसतानस्यवधानात्‌ । वप्तानावाद्धीयातामिति स. मानाधिकरण्यादुषपद्यते संबन्धः । लोमे, आद्धीयातामिति सामानाधरिकरण्यामावा. नास्ति संबन्धः । सेनन्ध्यमाने वाऽऽघानम्याधिकरणं स्यात्‌ । क्षौमवसरनप्चन्धे न दामानाधिकरण्यमाैकरणद्‌।षश्च न।म्तीति चेत्‌ । वसनक्रिया कटुरुपस्तजेनमृतत्वानना- न्येन सेनन्धयितु शक्यते । कताऽपि नैरिति मेनन्धः । वप्तनजिया, इपप्तननीमूताऽपि पनर्विपारवृत्य प्वैध्यत-इति चेत्‌ । न । विधीयमाना हि क्रिया भाग्यमानत्वात्कारकैः सेनध्यते । अविधीयमानाया न कारकैमवति संबन्धः | अविधीयपाने क्षौमं सेनध्यमानं टीकिकेऽपि स्यात्‌ । तत्रादष्टाचताऽपि स्यात्‌| फं च स्ौमवमतानयोः स्चन्धमाद्धीथ,तामित्ति कुयात्‌ । तत्रा्यन्तं व।क्थम्‌ । प्रत्यय उपन्छेष्ष्णया श्रुत्या षात्वर्य विधत्ते तदङ्गं वा । ईह द्वयमपि न विधत्ते-धातवर्य धात्वथैस्य व।ऽन्यत्‌ । तत्पराय; ्रुतेरम।वात्‌ । वप्तानाविति विधीयमाने धात्व

१ शवेक्षत इतीति- तदपि पट्न्या कतेव्या्मति शेषप्रणम्‌ । २ “ दथाधानं च द्वियज्ञवत्‌ ' इस्यादिसूच्त्रयमपिकरणद्वयेन यथाभाष्यं न्याद्याय।धुना तदेवधिकरणदरय विश्पष्टाकरणाय पुनन्यौ- ख्यायते--द्वयाधानं चेद्यादिना । ३ संल्गामिप्रायं वेति- दपदयोर्व्यासज्य्ाति यत्कतूत्वं॑तद- |मिप्रायं नेदयथेः । * न सामानाभिकरण्यष्पेति- कधकमिति केपः) ५ नास्ति सवन्ध इति- कारकाणां मिथः संवन्धायोगाद्‌।त देषः । ६ उपसजनौभृता-- कुरिति शेषः । ७ सबध्यते-- क्षौमेणेति रेषः । ८ उपष्टेषलक्षणया-- एकपद प्रव्यासत्तिलक्षणयेदययंः । ९ दह--यसनाङ्गतया क्षौमबिधिपक्षे ।

१३७२ दष्टीकासदिदशचाषरमाप्यसपेते- [अ०६पा०१अ०६|

---~

विविद्धिधानाच्छरतिः । वप्तानशब्दस्याधप्येकपदो पात्त्वादौकारण श्रुत्या सबन्धः ।

्षोमेण पदान्तरोपात्तत्वाद्राकयम्‌ । श्रुतिश्च वाक्याद्ररीयप्ती । तस्मदुद्रो पुमां्ावाषनि विघीयेते । कम्मात्पृनः पृषपक्तवादिनाऽनुमानेन द्वितीयः पुमानिष्यते, न पुनरैकरिण द्धौ पुमांपतावभिधीयेते इति रवीति । येन सिद्धार-वादिनिः पाश्चोदनैव नोतष्ठति ।

उच्यते । यदि पुमांमौ वाच्यारिति ब्रयात्ततोऽनैकान्तिकस्वे मवति | यथा हयाः पमोटम्तय। खीपुंयोरपि दए एव । तच्च क्षौमविधानात्जञीपुमयोरथंप्राहत्वासपूवपक्ता- नुल्थनम्‌ । तन्मा मृदिति न्यायाव प्रतिपाद्यते न शब्दात्‌ | यत्र नाथैः प्रकरणं वा विशेषकं, विधायकश्च दाब्दो नानुवादः › इति पूर्वपक्षविपरौतो ऽये ग्रन्थः । कथम्‌ | यत्ैतनि कारणानि तत्र च्ीपद्वितीयो गद्ये । इह च प्रकरणात्छी सद्वितीयः पुमा. नाः । एवं चेतसैव प्हीभ्यते } किं च क्षोमपदानुपहात्‌ ।

उच्यते । प्रत्ययविप्रकरद्रचवहितकदपनात््ामानायिकरण्याचचोक्तं न विधीयते स्तौ मम्‌ । वस्तानाविति चोच्चायेमाण स्वरपेन द्रौ पूमांप्त।ववगमयति । अते एतस्िन््ित हृद्‌ मुक्तम्‌ ! ° ओकरारम्य पुप्त्व द्वित्वे च वाच्यमिति कथं , ब्राह्मणातितति द्वयोः पसो. रकारः प्रयुक्तः । कुक्कुटानिति लीपुसनोः । तत्र यदि द्वे अभिघये स्यात्त, दिं मवेत्‌ । उच्चरते च पशय स्यात्‌, क तरदनेनाभिहितामिति । अतो यदनयोः सामान्यं तद्वाच्यम्‌ । तत्र पृमानुमयत्रापि विद्यते द्वित्वे च । तस्मादेतदेव।स्य वाच्यम्‌ । एमानेव कथं द्वितीय इति चेत्‌ ।

उच्यते । यत्र द्वित्वं तत पमान्‌ यत्र पमां्तत्र द्वित्वम्‌ । अनयो; परस्परनियमः | एकंपदे।पादानाद्स्यां क्रियायां द्वित्वे तस्य पुंस्त्वम्‌ । अनयोः परस्परसनन्धोऽर्णा- दिवत्‌ । द्विवस्याऽऽश्रयेण भवित्यम्‌ | च्या अवनोधकं नास्ति । द्वित्वे तवन्नावर बोधयति । विनाऽपि स्लियेोपपद्यमानत्वात्‌ । पुमानपि न शक्तोत्यवनोधयितुम्‌ । अरत बन्धात्‌ । ओकारो ब्रते पदिद द्वित च । द्वितसेरुपापूरकं बाह्यं त्त्रेतरत्‌ । तत्र कतरत्म्यात्‌, पुमान्‌ । पुमाजञछतोति पुमंप्तमवबे धयितुम्‌ । तस्मान््यायदद्रौ पुमांसो । न च वि्रहकाठेऽपे किया; श्रवणम्‌ । वस्तानश्च वप्ताना चेतीदरस्यामावात्‌ | कथम्‌. मावः । युगपद्धिकरणवचनतायां द्द्रसछतेः । यत्र द्वौ बहवे वा युगपद्भिधातुमि- प्यन्ते, तत्र द्वद्रपमासो मतीपि |

अयक्तमिदमुच्यते । समाप्तः प्रमाणान्तरेण सेचन्वे भवति । षवखदिरयोशाङ्गा-

१ स्यादिति शेपः । २ एतानि | कारणानि--अयै-- प्रकरण-अनुवाद्कत्वरपाणि लीप्रा्ि-

कारणानि ‹ नाधः प्रकरणं वा' इत्यादिमाष्यादथदुक्तानीलर्थः : ३ अनुपहादिति-रैव श्रदीष्यत

इद्यनुपट्गः । ४ द्विरद्ट-द्धिः कलितं इब्दस्य बाचकषामर्ध्यभिप्य्थैः । ५ अप्णान्ययमेव प्रहृते द्रयति-दविवस्मेत्यादिना !

[अ०६पा०१अ०६] रीपांसाद्र्ने । १३७३

द्िस्वस्वाम्याश्चयाश्रयिपेबन्धो नाम्ति । क्रियया च संबन्धः समातोत्तरकानन- माव । सवै च परमानाः सनन्पोत्तरकाटम्‌ । यथा राजपुरुष इति स्वस्वमि- मावेऽवगते, चित्रगुरिति चित्राभिरमिः पंन्धेऽवगते, पञ्चमृटीति समाहारमबन्धोत्तर्‌-

[५

काम्‌, उपकृम्ममिति समीपप्तबन्धोत्तरकार, न चेह धवखदिर योः सनन्धोऽस्ति । उच्यते । एकराब्दामिधेयत्वमनयोः सबन्धः । तत्र समा सेऽभिपरतते मवति । विग्रहस्त्वीद्च", धवी च सखदिरौ चेति । ¢ द्विवचनबहुवचनोपपत्त्ेति " । यदि धवेन केवटेन घव एव(. भिधीयते खदिरेण च खदिरः, एवं खादर।त्परं द्विवचनं न प्रा्नोति | अतो द्।वप्य. मिघीयेते | दौकिकोऽय्‌ न्यायः प्रदृ्धितः |

श्रमित्रयो्रहणयो रिति दरात्‌ › मिच्रस्थैकत्वाद्वरणस्य च, द्विवचनं न प्राप्रोति । ८ इतरेतरयोगे च दद्वमिषानादिति › चार्थे ददं इति ूत्रस्याथैः प्रद्यते । षशब्दः समूद्वयान्वाचयेतरतरयोगप्तमाारषु । तत्र समुचय -धवमानय, खदिरमानयेति समाततो नास्ति ] अन्वाचये-काष्टमानय श।कमप्याहतेन्यामिति

त्च काष्ठान्यरण्यगमनप्रयोजकानि । इतरदप्रयोजकम्‌ } प्मृच्ये द्वयमपि प्रयो- जक्रम्‌ । हरयः सहाऽऽनीयमानयीरितरेतरयोग।ऽनुनिष्पादी मवति । चकारस्य त्फ ठम्‌ | तत्के चार्थे द्ध इति । तनैव कद्‌।चिदितरेतरयागो विवक्षितः | समाहारः

प्रचयाद्वगम्यमानोऽविवक्षितः | कदाचित्प्रमाहारो विवक्षित इतरेतरयोगो नान्तरीयक; | एतयोरथेयाद्द्ः । मम॑हारविवक्षायां धवलदिगमिति प्रथोगः) इतरत्र धवशदिराविति-

१५

वाप च ्, [8 हष क , ५ ० प्रयोगः । ८ हद्रापवादत्वाचचकदोषम्य ! । यथा द्रे यागपयेन द्वावामिषीयेते) विग्र" 3 ^ , # €~ चै ० = भ + ती दश्च, तथेकंरोषऽपि । वक्तौनाविति चैकरोषस्ततो द्वौ पुमांस |

ननु यदि धवो द्वित्वाभिषायी खदिरश्च, तेयोबंहुवचने स्थात्‌ । उच्यते । द्वो त्वर्यीबहुवचनं न॑ द्योर्दिवचनयोः । यदि हि द्वयो दैवचनयो बहुवचनं स्यात्‌ , ब्राह्मणौ शोमनो विन्ञ।तार। त्यत्रापि बहुवचनं स्यात्‌ , ।

सैषा युगपदधिकरणवचनता दुःखा, दुरुपपादा च | कथम्‌ । एकैकरान्दश्य दवे दवे

| शम

अभिषेय स्याताम्‌ | यदि च स्याताम्‌ ‹ उक्ताथानामप्रयोगः! इतिः षवश्वाप्रधागः स्यात्‌ |

११ा० सू ( २-र-२५)।२ समु्चयान्वाचययोभेदं दशेयति-- तत्नत्यदिना । बिभक्स्य- थोन्वये परस्परनिरपेक्ष्वे सति क्रियान्वये परस्परसापेक्त्वे सति समधघ्व॑समुश्वयः । इतरेतरयोगे, विकल्पे, अन्वाचय चातिष्यापनिवारणाय यथाक्रमं विकशोेपणत्रयं बोष्यमिति। ३ विप्रहश्च---धवौ च खदिरौ चेत्येवं तदनुरूप इति रोषः ¦ » तथकरोणे ऽपिति-यौगपयेना्थद्रय।मिधानमिति शेषः । ५ व्तान'विति-वसानौ च वमाने। चव्येवमेव विषय परेप हत्यथेः । \ दुःखा-नुद्धाबनारोहा्ति शेषः! ७ इतीति--दति न्यायादेति गेपः ।

१३७४ दष्टीकासाहितशाबरमाभ्यसमेते-- = [अ०११०१अ०६]

व=~ ~

तस्मादेवं वेणंयन्ति-घव आत्मीयममिषेयमितरप्राहितं बयीति, एवं खदिरोऽपि । स कतरो द्वितीय इति तत्र खदिरशब्देन धवे! विशेष्यते, धवेनापीतरः । ननु तत्र पानि. निस्मरणं ‹ पुमान लिया › इति । उच्यते । न पाणिनिनाऽ्थनुशाप्ननं करने, करं तर्हि, यथ। छोकेऽवस्ितो ऽथेम्तथ।स्थितस्य ९ व्दानुर।सनं कृतम्‌ । तत्राकारात्पर ओकारः श्रूयमाणः परमाप सद्वि्तीये वदति । यदा च्ी प्तद्वितीया तदौक।र एकर मवति । यदा पुनः द्वी दुसावमिषेयै। तदेकारौकारौ पप्तः) द्वयोरमिेययोविद्यमानत्वात्‌ । तत्करः शिष्यत इत्ययं नियमः क्रियते । न ठु पुंसा सद्भितीया स्तयभिर्षायते ॥ २२ ॥

गुणस्य तु विधानत्वात्‌ ॥। उत्प॑त्तवाक्रयशिष्टनेकत्वेनावरुद्धत्व।दद्वित्वस्यावकाश- मावात्करमान्तरं प्राम्ोति । न चेष्यते कर्मान्तरम्‌ | न च क्षौमयोरनुवाद्‌। घटते । तत्र शब्दवती वा क्षौमे, मिनि वा | तत्र ‹ टुक्षु शब्द ' इत्यवयवव्युत्पत्या वर्तेत । रूढ्या क्षौममेव नवीति । रुद्य( चावयवव्यु्पत्तिनौ "यते । व्युत्पत्तावाश्रीयमाणायां शङ्कु दीना- मपि क्षौमशब्दव।च्यत। स्यात्‌ । नच तेषु वर्वेते। मदिनवचने कापौपादीनामपि म, छिनत्वस्य विद्यमानत्वात्षोमशचब्द्‌मिषेयता स्यात्‌ । न च तेषु क्षौमश्चब्दः । अमलिने

(न ।

५ क , क्ष [न नक [० न ९ ति हीमे प्रयोगौ न स्यात्‌ | अस्ति च प्रयोगः | अमछिनप्चे च विधिं प्रयोजयति ।

रष्र्णऽप्यविनाभ।वादुपपन्नञा मवनि । न चोपपदरेमं प्रहानुच्ितत्वारक्षौमपदशं कापौसादि शक्रोत्यवबोघयितुम्‌ । यथा सियो देवदत्त इति । सिद्शब्दुस्वारणे पिह. सादये देवदत्ते, एवमिहापि । तरसमादुषपदाभ।वात्ताद्दये गृह्यमाणे साधारण रेच्दता स्यातू | अविनामावेन महिनत्वमवने।घयेताम्‌ | न च मिनत्वेन विना क्षौमं नोपप.

ते । तस्मादप्राएत्वालक्षौम विधीयते । वप्तानातिति पृ्त्वं द्वित्वं च वदति | तच्च प्रद.

५2 भ ^ ० व)

रणे प्राठत्वादनूदयते । यदुक्तमाधानसतबन्धो न प्रासोतीति । तत्रोच्यत । ज।घने क्षौं कुर्यादिति विधीयते, तत्कथमाघाने भवति, तत्प्ाधनस्य॒भवद्दु्यै मवति । अथव।-- मम्तु प्लोमवपनपतनन्धविधानम्‌ } ननु वनमात्रे म्यात्‌ । उच्यते । आधानपकरणे

११० सु० ( १-२-६७) \ उत्पत्तिवाकयशिष्नेति--' वसन्ते ब्राह्मणोऽपीनाद्रघात दव्याधानोसत्तिवाकयविहितेनेत्य्थः। ३ तच्र-शन्दवतोर्तावरक्षौमशष्दो षर्तेतेत्यथः। ४ ्वौमराष्द्या मरिनत्ववाचित्वपक्ष, अमलिनपक्षे निलयानुव'दत्वासंमवेन प्रदूष्य लक्षणापक्षं दूपयति--लक्षणाऽपी- स्यादिना । न दि क्षौमं मलनत्वेनाविनाशतमतो लध्षणा न पक्तेति भावरः। ५ नापि गौणी सम- चतीत्याह--न चोपपदेनेत्य दिन। । ६ यदुपपद(म वेऽपि साद्रदर्यं॑गृद्येत्त तदाऽनिष्टं प्रसनज्ञयति-- तस्थरादिस्यादिना ! ७ साधारणशन्दता--अनेकार्थतः ! सा चःन्यास्येति भावः। ८ क्षौ मद्रवाभिभ्रायेग द्विवचनं बोध्यम्‌ ।

९ [भ०६पा०१अ०६] मीमांसादशेने । १३७५ समाश्ननत्तदीयभ्य परुषस्य यद्र ्नं, तत्न मदिष्यति । यथा " प्रकरणविरेषाद्र। तद्य" तस्य पन्कारो द्रस्यवत्‌ ! इति, एवम्।५ ति सिद्धम्‌ ॥ २३ ॥

तस्या पावदुक्तम्‌ ॥ ८ शुकं यजमानोऽन्वारमे ' इत्येवमादिषु पृस््वैकत्वयो- पिवक्षितत्वात्पुमन्यरत्येनन्थः 1 न च।ऽ5शीवैचनं तम्याः । कुतः | । ब्रह्मणमुपनयीपे ' हस्या चायकरण आ।त्मनेपद्‌ं ५३ । दवदत्त आत्मन आचार्यत्वं मावयति | तत्र देव- दत्त उपनयनफठे भजमानः प्रषानपूतः । माणवकस्य तृप।रीयमानत्वाटिङ्ग त्यं विव. पित्तम्‌ । स बु वेदमध्यापयन्नाचार्यो मवति मै(न्यथा । तस्मात्पुमोऽध्ययने विहितमि- तरस्य पिषानापावादष॑यत। । न चान्यथनुपपत्त्याऽध्ययनं तस्याः, अन्पयाऽप्युपपदय- मानत्वात्‌ | जतः प्राहोऽध्थवनप्रतिपेः । अथवा स्मतः पतिषेधः । एवे बेदाशीःश- ब्देन सस्कारा रक्ष्यन्ते, त २५६२१ मवन्ति । तत्र छि ५ र्यम्‌ विवक्षितम्‌ | न च पन्या वपनम्‌ । कार्ण) केररमछवति द्दवऽयम्‌ । तत्रेतेरेतरयोगे वपनं निष्पयते ।

ननु वेशदमश्रुणोः सेस्के।धत्वालपत्यमविवक्षितम्‌ । उच्यते । तयोरपनीतियोर्‌- न्यन्न दिचिल्ममोजनं श्रुयते) भन पुभ्कियियाताम्‌ । वपनेनापनीताश्चामेघ्वा मवन्ति | म च ृतप्रयोजनाः । ततः पुरषो वनेन सेरिकरयते । तस्मात्तेशरमश्चणो; तस्करा" भत्वेन पाद्‌पनाद्विवक्षिते साहम्‌ । बह्मचयै कत्वरभतया यदि न विधीयते हेतः क्रतुर्‌ वेगुणः, कः पुरुषस्य वेगुण्म्‌ । तस्मादरभाषित्वादवषेयम्‌ । सैस्कारेण गतात्तरद्ब।-

= न्ध ~ 9 क) ^. च्यम्‌ । अन। बह्मच्तण कमा ६६14 । त पल्य जाप भवान्त |

32

येष निघतादोषः) न चेपादीयम्‌।नता, त्न॥नेयम हति चेत्‌ । न । तत्रापि मु. त्वा्यजनान एव मवति | अभरवा-यद्यप्यमन्त्रक। स्ते पदार्भास्तथाऽपि विद्वत्तया तेषु यन- मानेन क्रियमभणिपु प्रमादो न मरिष्यति । न चान्ययानुपपत्त्या तस्या नद्त्ता शक्या कर्पथितुः तदवा कने निर।काङ्कत्वात्‌ । अथवा-याजमाननिति तद्धितः खीपराति.

१ (भन ३प्‌ा० ठ अ० ५ सू० १५) २ नन्ययेति--उपनीय दरु य रिष्यं बेदमभ्या- पयेद्‌द्विजः । सक्थं सरदस्यं च तमाचाय प्रजक्षते ॥ इति मचुस्मरोरिति रेपः। ३ सन्यपानुपपतस्या । खआशीवेचनान्यधानुपपच्या 1 * जन्यथाऽपि--पविद्रत्तयैव 1५ जत इत्ति--यतो न्यायादेव सिद्धमन. ध्मयनं क्ियाः, अत इति देषः । ६ नपि भ्मतेपयोगित्वभिष्याह-न चति । ७ तत इति--तल्ोषे$- पति शेषः । ८ अप्राप्त्वादेति--कत्वथेतया ब्रह्मचयंस्येति शेषः । ९ अमन्त्रकेषु केषु'चेत्‌, याज- मानमिति समा्यय परतनीयजमानयोः कतृत्वानियमं शट्गते-येष्वित्य'दिना । १० मुख्यत्वात्‌ प्वातन्त्यादेयधः । ।

१२३७६ दष्टीकासदितक्षावरमभाष्यसमेते-- = [अ०६पा०१अज०७]

( अपशूद्राधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ ) [ ७ | चातुण्य॑मबिशेषात्‌ ॥ २५ ॥ पू

अश्निशोत्रादीनि कमाण्युदाहरणम्‌ । तेषु संदेहः । किं चतुणा चणौनां तानि भवेयु रतापशद्रणां अयाणां ब्णौनामिति । पिं ताव स्मक्तप्‌ । चातुचैण्यैमधिृत्य, यजेत, जुहुयादिस्येवमादिशरन्दपुश्चरति वेद्‌; । कुतः । अव्रिशचेषाव्‌ । नहि कशिष्िशेष उपादरीयते | तस्मा खुरो न निवतेते ॥ २५ ॥

निरदेशाद्वा चरयाणां स्पाद्गन्ययिये द्यसेवन्धः कतुषु,

ब्राह्मणश्रतिरित्यात्रवः ॥ २६ ॥ सिर

वाश्चम्द्‌; पकं व्यावर्तयति) याणामधिकारः स्यात्‌| कृत्तः । अग्न्या धेये निर्देशात्‌ । अग्न्याधेये त्रयाणां निर्देशो भदति। वसन्ते ब्राह्मणोऽ- ग्रीनादधीत, म्रप्मे राजन्यः, शरदि वेय इति । शृद्रस्याऽऽधाने श्रुति. नौस्तीत्यनभिः शुद्रोऽपतमर्थोऽपिहतरादि निववैयितुम्‌ । तस्पाद्‌, अभ्नि होत्र जहुयारस्वमकाम इत्येवमादिषु शु्स्य प्रापिका श्रुतिनासि । ब्राह्म णादीनेबाधिदत्य सा मरवतेते । ते हि सपथांः । अत्निमच्वात्‌ । आह- बनीयादयो न शञद्रस्य । अविधानात्‌ । सस्कारकरन्दत्वाचाऽऽहवनीयादी- नागर । तस्पादनधिष्तोऽपनिदोजादिषु शुद्र इत्यत्रेयो मुनिमन्यते स्म ॥ २६ ॥

ना)

फदिकाद्वीत। चः पपातिपदकाद्रा । तत्न क्लीभ्रतिपदेकादुरत्तो प्मन्त्रकेपु विरोधः ! न तु पमातिपदिकदुत्पत्तो कच िरषः । तस्मात्स यजमानेन कतभ्थम्‌ | आहत्य विहितं पन्या च| न च कृतैकरोषीस्तद्धितोत्पतिः) प्रमाणाभावात्‌ ॥ २४ ॥ [ २९]

वसन्त्राह्मणकर्वत्वविशिषटमाध।नमगन्युतस्ययन्‌ । प च।िवज्ञा्घम्‌ । न च शूद्र स्याक्निरस्ि । विशिष्टेन ऋरणेनोरपयमान। आहवनीयादयो मवन्ति, अरो किकत्वात्‌ | न च युपदुरथोऽयम्‌ । तत्र हि बन्धनम यत्तदुवगनं, वरिशेषर्त्वनवगतः । स॒ हप पदाद्वकंयान्तराद्राऽवषार्यते, जये युप इति । इहं तु होभेनाऽऽहवनायस्यान्तपात्तामा- न्यावगत्िर्नासति । तस्मादन्येनानक्षोपाद्वेदा योऽवगम्धते प आहवनीयः ] स॒ च वपते नक्षणकरवृक्ोऽवगम्पते । तेनान्यकार्कतुंको न मवत्याह्वनयः ] तदभावे फखामाष; | तस्मा च्छदरस्वानेभिकारः ॥ २६ ॥

१ तदभावे फलयभाद इति-जादवनीयाभावे विुणाद्धोममात्र फलयुष्पयतेशुद्रस्येखरयः 1

[अ०६ैपा०}अ०७ु मीमांसादर्चने | १३७७

[ना क

निमित्ताथन वादरिस्तस्मात्सवाधिकारं

स्पात्‌ ॥ २७ ॥ यदुक्तमनधिकारः शूद्रस्येति । तन्न । सव हि अधैनपधिकृत्य यन्ते. तेतयुच्यते । सोऽसति परतिषेधवरचने श्रद्रा्न व्यावततेत । यद्छसपर्थोऽ- ग्न्यभावादिति । स्यादेवास्यासनिरयेमाप्तः । कामश्र॒तिपरेगृयतत्वात्‌ । अत्राऽऽह । नन्वग्न्याधेयचोदना ब्राह्मणादिस॑युक्ता न शयुद्रस्यत्ति। उच्यते। निपित्तायन ताः श्तयो न पापिकाः । कथम्‌ । निमित्तस्वामावा एते शब्दाः ¦ ब्राह्मण आद्धान। वसन्ते, राजन्यो प्रीष्ये, वेश्यः शरद्‌ाति ब्राह्मणादीनां वसन्तादिभिः संबन्धो गम्यते । तेन वसन्ता दिसंबन्धा्था ब्राह्मणादय इत्येव यम्यते । तया चाऽऽदातनं बाक्यन श्ुद्रादव्या- बतितो माद्ेप्याते । तस्पाद्धादारेः सब्धिकारं शाहं मन्यते स्माति

गम्यते ॥ २७ ॥ अपि वाञ्न्पावदशनाययाश्रेति पर्तमित ॥ २८ ॥

अपि वेति पक्षो व्यावत्य॑ते। यथाध्रत्येव म्रतीयेत । ब्राह्मणादयो ह्याधानं श्रूयन्ते । तेन ब्राह्मणादिकत॑कमापानम्‌ । प्सन्तादि ्रवणाच्च वसन्तादिकालकषू । तथा चेद्‌ श्रुदुवारजत्तानामैवानुक्रमण मवाति। बादृद्विरं ब्राह्मणस्य ब्रह्मसाम कुयात्‌, प धुरदमं राजन्यस्य, रायोवा- जीये वयस्येति । द्रस्य साम न(ऽ5मनान्ति । तथा, पयो व्रतं ब्राह्म

आहवनीय दिभिरथंलिप्तमाधानम्‌ | न॒हि तेन पिनाऽऽहवनाय।दथ; सन्ति| तस्मास्ा्ठमापानमनद् तत्र वपतन्तादियुभो विधीनते | तस्य तेन गुभेन सगुण, शुदरष्य गुणामावाद्गुणमेव | २७ ॥

[शकि ४ = धन + क अ घ

निभित्तायता न प्रते | न ह्मभादाषानं प्रेति | न हद डो ज्ञायते, अ।घा- "भ [+ र [^ = [न ५) गनाऽऽहवन। याद्या मवन्त्‌।ते | रान्ञाद्धचवगम्थते । तच्च (वि र।९कटकतकमाहवनी- यमुत्पाद्यति | अन्यक्ालकवूकं कथमुत्पादुथेत्‌ | श।सेणाच दरतत्वात्‌ । वाने

१ यश्चपि " जाधनेऽसवेशेषत्वात्‌ ' (अन २ पा ३२अ० ३ 3) इत्यत्र वसन्तादिवाक्ये मरह्मगादिश्रषण्स्य निभित्तायत्वमाश्चड्कथ विषिष्टाघानप्र पक्वस्य तिद्ध न्तितत्वात्तेमैव न्ययन शृद्रस्यानभिप्तयाऽनधिकारसिद्धेनं पुनरिदमधिकरणम।रञ+व्यं तथाऽप्यतपिद्यतरूपदेत्न्तरणानधिकार्‌ एष्रस्य सधचितुं षष्ठिकमपरद्राधिकरणमारन्धम । तेन चानभनिाघयेप्वपि कर्म शद्रप्यानभिकार्‌ हति फलितं मवेतीति बोध्यम्‌ । १७१

१३७८ इष्टीकासहितक्चाबरभाष्यसमेते-- [अ०्रपा०१अ०७]

णस्य, यवागू राजन्यस्य, आगिक्ता देवरयस्येति । तथा, अषानेश्सु

भक्रमेषु ब्राह्मणोऽभिमादषीत, एङ्कादृशस॒ राजन्यः, द्वादश्रसु वेश्य

इति । एव्मन्रह्मसामकमव्रतकमपक्रमकं च शूद्रस्य प्रयुक्तमपि कर्म

निष्फलं स्यातु । तस्मान्न श्रो जुहुयात्‌ , यजेत वा॥ ९८ निर्देशात्त पक्षे स्थात्‌ ॥ २९ ॥

नैतदेवम्‌ । शरुद्रस्यागन्यमावादनयधिकारोऽत्रिदोत्रादेष्विति । अस्ति हि शृद्रस्याऽऽधानम्‌ । य एवं विद्रानाप्िमाधत्ते) इति शासं सामान्येन । इदमपि निमित्तार्थं भविष्यते । तस्मात्सवीधिकारं शास्रं भवितुम. तीति ॥ २९॥

[१ ० ® न वगुणाज्नात्‌ चत्‌ ॥२०॥

अथ यदुक्त, अब्रह्मसामकमव्रतकममक्रमकं च शुद्रस्य कमं युक्त

मपि फं न साधयेद्रियुणमि।ते, तत्परि हग्यम्‌ ॥ ३० ॥ न्‌ कम्बलात्‌ ॥२१॥

स एष परिधषरः। काम्यत्वात्‌ । कामयिष्यते श्रः । अभवः नाम ब्रह्मसाम । ताद्ध अनारभ्य र्विचिद्‌।म्नातमविकेपेण । चक्षुनिपितं आदध्यादिति, अनियतमक्रमषु शद्रः नियम्यते । व्रतेऽपि, मस्तु ्दरस्येति संबन्धदशेनादभ्यवसीयते । मर्त्वेव शरद्रस्य । तस्माचातु. ०यपपिक्रयेत ॥ ३१ ॥

संस्कारे च तत्रधानतवात्‌ ॥ ३२ ॥ तरते च विशष)ऽवगम्यते तत्प्राघान्यमू । पृरषपाधान्यं हि व्रते । कार; कामश्रुतयः | न च(ऽ५५।न५ब्‌ केवोऽम्युपायः | अग्ीनां गृणद्वयतिषान।च वार्वथभेद्‌ः सित एव । बहद्विरं गवाय) प्तमान्नायते । भभव ज्योति्ठेमे । पयु दममश्वमेष) विदेरपाराद्नुदाहरणम्‌ ॥ २८ ॥ [ २९॥ ६० ॥३१॥ ॥ ३२ ॥ ]

१ क्षचित्‌ , नेष परदार इति पाठः श्रूयते । तदा तु न एष परिहार इयेवं नवणैः शदङा- निराक्रणार्थो द्रष्टन्यः । २ च्ुविमिततेर पा । ३ अनियतपदं क्वचिन्नास्ति । ४ आधानोत्तरकाला ति~ वसन्तादिविशिप्रयुक्तमक्नि+न्तमपित्मेव कमश्वतयः प्रवरसन्ते, न तु कामश्र्याक्षिप्तमाधान- शरश वक्म्तादिविधिः , सति, जधानप्रपकविधावाक्षेपानुदयारिति भावः , ५ केवेऽभ्युपाय इति-- देतान्निभ्यः क्रयादि नरऽप्थाहवनीयष्तपादनसभवादनैकान्तिक आक्षेपो दखन्तादिवाषयत्या- ॐऽधानविधायच्तं न विरुन्ध्यादित्याद्ययः।

(म०द्पा०{म०७] मीमांसादर्चने । ११७९

किमतो यत्पुरुषभधानता । एतदतो भवति । पुरुषपघानः संस्कारो न शक्रोत्यनुपसंहिषमागस्तस्याधिकारं व्यावतीयितुम्‌ । तत्कथमिति ।

= ० क ~ € = ~ ध ५ ् [नखा 3 ्् यजतत ह स्वगकामङमधायमान,) तत्कपः द्रां नामाहत इ

कथं गम्यते । कं हिस यागस्य पुरुषनिरवैत्थ न निवेतेयति । ब्रत- थितिचेत्‌ । न । सामर्योपजननाय हि तत्‌ । यस्थैवच्येत तस्यैव तेन बिना न साप्य, नान्यस्य । एवमेव हि व्रतस्याङ्कभावो, यत्क तारं समर्यं करोति । यस्यतु तेन न प्रयोजने, स तदनपे््पव याग-

मभिनि्वेतैयति । व्मादपि न शद्रवजनम्‌ ॥ ३२ ॥ अपि वा वेदनिदैशादपशदाणां प्रतीयेत ॥ ३३ ॥

एवं न प्रापक्राणि श्रवणानील्युक्तम्‌ । शक्यते तु वक्तु मापकाणीति। न च सत्रकरारेण तद्व्यपदिष्टम्‌ । नेमित्तिङगेष्डपि तेषु सत्सु शक्य एव ्द्रपयुदासो वक्तमिति न तदाहन । हेत्वन्तरं व्यपदिष्टम्‌ ।

अपि वेति पक्षव्याचतनप्‌ । एवपपि सति नपित्तिकरेऽपि ब्राह्मणादि- श्रवणे सति अपशुद्राणामेवाधिकारः | कुतः । वेदनिर्दृशात्‌ । बेदे हि त्रयाणां निर्देशो भवति । वसन्ते ब्राह्मणमुपनयीत, ग्रीष्मे राजन्य, शरदि वेहयपिति । वेदामावादसमयैः श्रो यष्टुम्‌! । तस्मान्नाधिक्रि-

येत ॥ ३३ ॥ गृणार्थित्वाजञेति चेत्‌ ॥ ३४ ॥

क क [५ [^ ष ष ४५ [^

¢ वन्ते गमष्टमे ब्राह्मणमुपनयीत इति वन्तो गभषटमत्वमन्ये च नियमा अध्य. यनाङ्कम्‌ । पुरुषस्य च ‹ स्वाध्यादोऽध्येतम्यः ' इत्यन्ययनं चोदयते । अत्‌ हंट्या [> "प्प प ५ £ {८० => = ९ विशिष्टेतिकतेग्यतया वेदाप।दानं पुरुषार्थम्‌ । क्रदुनाऽयेद्विदो ऽपेक्ित आ।त्मनिवृंत्यथम्‌ । अतः स॒ वेद्‌ध्ययनमप्रयोनयन्‌ प्रसङ्गाननिराक।ङक्षी क्रियते । अतो यादृशमध्ययनं तादृशेन निराकङ्क्षत्वाच्छद्याध्ययन।मावाद्नभिकार्‌ इत्यन्तनीतामित्रायः पिद्धान्तवा द्याह ॥ ६१ ॥

१ तस्मादप्यशृद्रवजनम्‌ । तस्तादप्यस्य बाद्ररजैनम्‌ । तस्मादपि शद्रवजैनम , इयेवं -मातकमे- देन पाटो दृस्यते । परंतु शद धिकारसमयनपरत्व।दस्य सृत्रस्य तदनुगुण एव पाठः साधीयान्‌ , इत» र्वु ठेखकादिभ्रमाद्‌।दायात इति बोध्यम्‌ ।

१३८० ट्'दीकःसदहिरश्ा२मा ८ स्प्ट-- [०६१०१८०७]

गुणेनाध्ययनेना्ीं शुद्रोऽनुपनीतः स्वयगुपेत्याध्येष्यते । तथाऽस्य

सामर्थ्यं जनिष्यत इति ॥ ३४ ॥ संस्कारस्य तदधत्वाद्दिवा्यां पुरुषश्रुतिः ॥ ३५ ॥

उच्यते | विद्यायामेवेषा पुरषश्रातिः । उपनयनस्य संस्कारस्य तदथंत्वात्‌ । विद्या्थमुपाध्यायस्य समीषपानीयते, नादाय, नापि कटं कुड्यं धा कतुम्‌ । दृष्टायमेव सेषा दिधायां पुरुषश्रातिः । कथमवगम्यते | आचा्करणमेतद्मिधीयते । कुतः । आत्मनेपदद्शनात्‌ । कथं पुन नेयतिराचाथकरणे वतते । तदयेसबन्धादुपनयनमाचायेकरणपयुक्तम्‌ । वेदाध्यापनन चाऽऽ्चार्यो भवत्ति । तस्माटेदाध्ययने ब्राह्मणादयः श्रना: । शृद्रस्य न श्रतं बदाध्यनम्‌ । अताऽबवेदरवादसम्यः शृदरो नाधिः क्रियते, इति ॥ ३५ ॥

वियानिर्दशानेति चेन्‌ ॥ ३६ ॥

चेत्पश्यसि, अे्यसवादसामभ्यादनपिदृतः श्रद्र॒ इति । नैष दाषः । विद्यानिर्देशात्‌ । विधां निर्देक्ष्यति । अनुक्तामप्यध्यष्यत इति। शक्यते ह्यनुक्तापप्यध्यतुम्‌ । तस्पाच्चातुवण्यस्य।प्यधिकारः॥३६॥

अवियत्वादभावः कर्मणि स्यात्‌ ॥ ३७॥ न चेतदर्नि । शद्रोऽध्येष्यत दति । प्रतिषिद्धपस्याध्ययनं, दूरेण नाध्येतम्यमिति । अधीयानस्याप्यध्ययनफलं न॒ भवति, दोपश्च जा- यते । अनात्वेद्यः श्रुदरः। अस्याभावः कपणीति सिद्धम्‌ । अथापि

[१

इतरस्त्वविदिताभिप्राय आह । गुणाथेत्वान्नति चेत्‌ । करत्वद्धमध्ययनम्‌ ॥६४॥

पम्कारो विद्यायः; विद्या च पुरषर्भतयन्न पूवं एव न्यायो दरष्टन्यः ॥ ३५ ॥

यस्योपनयनादयः सेस्कारा विहित।स्तस्य ते मवन्तु, इतरस्त्वनुपनीतः परटि्यति । न च क्रतुगुण्यम्‌, उपनयनादीनां पुरुषाथैत्वात्‌ ॥ ३६ ॥

अनुपनीताध्ययने करतेवशुण्यम्‌ । कथम्‌ । ‹ स्वाध्यायोऽध्येतव्यः › इति यर्मनिय- म दिभिरधययनं पुरुष।यत्वन।वगतं तादरामेव प्रस्घात्कतुगहाति | न चान्यथानुपप्‌- त्याऽऽक्षिपःति । अन्यभारऽप्युपपद्यमानत्वात्‌। अतो विशि्ठनाध्ययनेन निर।काहकीकृतत्वा-

१ संस्कारो विदयाथं इति-उपनयननाद संसारो ब्राह्मणादिीनियमेः सहितो विद्धाः दूयं: २ यमनियमादिभिरिति--यमः-मधुपांसादिवजेनम्‌ ' नियमः-स्मिदाधानायनुष्टानम्‌ । ३ अन्य- य।ऽपि--स्वष्याविपिरयुक्तविय,पर् वनेनपि ।

(भ०६१ा०१अ०८ ] मीमांसादश्ैने । १३८९१.

वैद्यत्वेन सिध्येत्‌ । तथाऽप्यन्रित्वाद मावः कर्माण स्यात्‌ । अथ कय

चितेति । भरापकणि दि ब्रह्मणादीन।माधाने वार्क््ानि। ननु य एवं विद्वानभ्चिपाधत्ते, इत्याधानस्य विधायकम्‌ । तत्र, ब्राह्मणो बस- न्तेऽ्निमादर्धीतेति निपित्तायोनि वचनानीति गम्यते । अत्रोस्यते। ब्राह्मणोऽप्चिमादधीतेति श्रत्या दिधानं गम्यते । य एवं बिद्रानपिमा- धत्त, इति स्तुत्ण । तदानुमानिकं भरत्यज्ञश्रतादहुवेखम्‌ । तस्परालाप-

काणि वचनानि । अतः शुद्रस्यानधिकारः ॥ ३७ ॥ तथा चान्याथदगनम्‌ ॥ ३८ ॥ अन्या्दशनं च भवति । यथा न शुदरस्याध्ययनमिति । दिः छिङ्ख भवति | यद्वा एनत्‌ दमज्ञानं यच्छद्रः । तस्मार्ट्द्रसीषे नाध्येय- मत्यनभ्ययन शूद्रस्य दशयते | तम्मादपन्रुद्राणापाधक्रारः । नन्वाह- बरनीयाद्रिनाऽपि यागो वचनप्रामाण्यान्द्दरस्य विधीयते । उच्यते। नात्र यागसद्धाबो विधीयते स्वर्गकामस्य । किं ता । स्वगैफलत। विशिष्टस्य यागस्य । तस्मादसमंभवः सुद्रम्यात्निहात्रादिषु ॥ ३८ ॥ ( अद्रम्यम्याप्यथिकाराधिक्ररणम्‌ ॥ < ॥ ) [८] चाणां दभ्यसंप्नः कमणो दरव्यसिद्धित्वात्‌ ॥३९॥ पू अयिहोत्रादिष्ेव संदेहः । किपद्रव्यस्याधिकारो नेति । उच्यत । त्रयाणां द्रर्पसंपन्नाऽधक्रियेत, नाद्रव्यः । कुतः । न हि शक्रोत्य- द्रव्यो द्रव्यसंयुक्तं कमोनुष्ातुम्‌ । तम्पादद्रव्यस्यानधिकारः ॥ ३९ ॥ अनित्यत्वाज्न नेवं स्पाद्थाद्धि दव्यसतेयोगः ॥ ४० ॥ न्ति° नंवं स्यात्‌) यदुक्तपद्रग्यस्यानधिकार इाति। कुतः । आनेत्यस्वात्‌ ।

द्न्यादशमध्ययन न गह्यते । यथा गोदोहन दरश॑पणमास्ाङ्गप्रणयनेन नैर।कऋङ्क्षया- हव हिःप्रणयनेन विगुणं मवति, एवमिह।प्यनियताध्ययनेन विगुणो भवति । जत मह~ अधीयानस्याप्थ\५यनफलं न भवतीति । द्रव्यानाक्षेपेऽप्य॑यमव न्यायः ॥ ३७ ॥ [ २८ ॥ ३९ ॥ |

नच जात्या कथिदद्रभ्यो नाम, येनतरेऽधिक्रेयेरन्‌ । न च द्रव्यवान्‌, येनेतरे

१ अध्ययनफलमिति--कमोधिकारित्वमित्य्थ. । २ अयमेवे न्याय इति--यथा, अभ्नि्िये विध्यन्तरनिद्ध न कनुवि'धोमः प्रयुज्येते तथ! द्रन्यमपि पुरषाथत्वेनेव"ऽऽर्जितं क्तुविधिभिर ङ्गी क्रियते, न वु तैराक्षिप्यत इत्यथः 1 एतचोत्तराधिकर पपूवपक्षेपयोगितया स्म(रितमिति वेदितम्यम्‌ ।

१३८२ दष्टीकासहितश्चाबरभाष्यसमेते-- [अ०६पा०१अ०१०]

अनिस्योऽ्रव्यसयोगः । न हि कथिन्नत्यादरन्य एव पुरुषः । अस्त्युपायो येन द्रव्यवान्‌ भवति । यः शक्रोति यष्टु, तस्य यजेतेति बाचको मवति । यो न कथचिदापि शक्रोति यागमभिनिर्बरतयितु, तं नाविकरोति यजेतेति शब्दः । यस्तु केनचिरपकारेण शक्रोति, नतं ब्जयित्वा प्रवते । अर्थाच द्रव्यसंयोगो भविष्यति । जीविष्यति बिना धरनेनेत्येतद्विभतिषिद्धम्‌ । तदिदमभिधीयते । तस्मादर्थादेव द्रव्य संयोगः । आिकारोऽद्रव्यस्यापीति ॥ ४० ॥

( प्रतिस्तामापेयाङ्गवेकरस्या धिका रापिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ९ ] अङ्गहीनश्च तद्धर्मा ॥ ४१॥ सि

अधरिहोत्रादिष्बेवाङ्कनहीनं प्रति संदेहः । किमसावाधिक्रियत उत नेति । तत्राप्याधकरणातिदेशः । असमर्थं इति कृतवा पृषैः पक्षः । श्क्तरवयमानत्वादिच्युत्तरः पक्षः , तदिदमभिधीयते, अङ्खदीनश्च तद्ध- मेति । किंषमौ । अद्रव्यधर्मेति ॥ ४१॥ ( अप्रतिप्माप्रेयाज्गवैकस्वस्य कमानधिकाराधिकरणम्‌ ॥ १० ॥ ) नि „स १ [^ [ १० ] उत्पा नित्यसंयोगात्‌ ॥ ४२॥ स्ति यस्य त्वप्रतिसमापेयमद्खवेकरयं तं प्रति विचारः । किपधिक्रियते, नेति । पू्ाधिकरणेनाधि क्रियत इति प्राप, ब्रमः । नाधिक्रियते इति । कुतः । शक्त्यभावातु । नासो केनचिदपि प्रकारेण शक्ताति यष्डुष्‌ । तस्परात्त्याधिकारो न गम्यते ¦ न्नु यन्ष्टक्रोत्ति तत्राधिक्रियत्‌ इति,

[क

नाधिक्रियेरन्‌ । तस्म।दद्रव्यवत्त्वस्यानवस्थिततवात्तरवेऽधिक्रियेरन्‌ ॥ ४० ॥ पूर्वो दैवाय: ॥ ४१॥ [ ४२ ॥ ]

-~---~------------------- ~~~ ~ ~ ~ ~ --- ~ --- ----~ ----

५ धनेनेत्यतदनुपप्नम्‌ 1 तस्माद दद्रव्यस्त॑योगः , इति पा० ' २ अद्रन्यधमः--अद्रम्यतुल्य इति यावत्‌ । २ पूवो न्याय इति--अनेन च “ अङ्गहीनश्च तद्धमौ ' उप्पत्तो निदयसंयोगात्‌" इ्याधेकर्‌- णट्रयं सहस्य स्याष्यातं ज्ञेयम्‌ । अयं मावः-- ये प्रतिसमायेय।ह्गवैकल्यास्तेषामनवस्थितत्वादशक्तेः, योदग्यस्योक्तो न्यायः स एवैतेषाम।पि भवितुणहंति । किमर्थं तर्हि, अधिकरण्ान्तरमिति चेदुच्यते- र्यं हययन्तबहिभूतं मा नाम मू द्धिकारविच्छे्कं, अनेक्षण)द्यङगनि त्वलन्तमन्तरट्गत्व'दधिक्ारं विच्चछिन्तीति विदेषाशङ्कायाः सत्त्वात्‌ । उसखन्धादनां तु स्वैथाऽसामभ्याद्नधिकार इति ।

[ अ०्६पा०१अ०१६] मौमांसादर्चने । १३८३

चक्षुर्विकडो विनाऽऽज्यावेक्षणेन, विना विष्णुक्रभैः पडगुः, बिना पेषा- दिश्रवणेन च वधिरः । एतान्‌ पद्‌ायौन्‌ पति चक्षु्बिकलादीनामनपि- कार इति । नेत्थुच्यते । नाऽऽज्यावेक्षणादि पुरुषं मात निरदिं्यते । यादि हि त्‌ मति नि्दिहयेत ततो विकरोऽप्यधिक्रियेत । क्रतुं मत्यषा- मुपदेश्चः, भकरणाविगेषात्‌ । पुरुषस्य चाऽऽख्यातेनानामेषानादिते । उक्तमेत्‌ विधि संयोगान्तर। दित्यत्र 1 पय बिना विगुणं कम भयु- क्तमपि न फलं साधयेत्‌ । तस्म।्तस्यानधिकारः ॥ ४२ ॥

( दशंपृणेमापतथोर्ञवा्पियस्येवाधिकार्‌विकरणम्‌ ॥ ११ ॥ )

[ ११ ] अग्ार्षेयस्य हानं स्यात्‌ ॥ ४३॥ सि°

द्र्$पूणमासयोः श्रूयते--ार्धेयं हृणीते, एङ दृणाति, द्वौ णीते, जीन्‌ णीते, न चतुरो इणीते, न पञ्व।तिद्णीते, इति । तत्र संदेहः । किमञयारदैयस्याधिकरार उत नेति । पि प्राक्षम्‌ । अर्याद्योऽप्या्व क्रियत इति । कुतः; । आर्षेय वृणीते, इति सामान्ययचनम्‌ । तस्मा देकं वरिष्यति द्रः षा । तच द्थयति-- एकं रणीते, द| णीते, इति । तथ। प्रतिपेधति, न चतुरो टणी, न पश्चातिदृणीते, इति ।

न कयपराप्तस्य मरतिषेधोऽवकलपते । तस्मादच्यापयोऽप्याभि क्रि पतेतयेषं प्राप्ते, बृपः।

योन चयार्पेयः स नाधराक्रेयेत । कृतः। चन्‌ हृणीते, इति विरेष. ष्चनात्‌ । विधिथ, अभरापत्वात्‌ । ननु, एकं दणीते, इत्यपि विक्षेष-

‹ आपय वृणीते › इति सामान्येन विधिः । रकत्वाद्यस्तु प्रा्त्वास््ृत्यथः । चपुरादिप्रतिपेधश्चसिमन्नेे पक उपपद्यते । अगवा सामान्येन विहिते, एकत्वादिभि-

५

1वसण्यते ।

एवं प्रात ब्रूष: | ‹ अर्व वृणीते ! इति तकां श्रन्वृणीते ' इति विशिष्यते । एकत्वाद्योऽवयुत्यानुबाद्‌।: । इतरथा वाक्यमेद)ऽदएटकस्पनाऽशरुतकटना च । पामा- न्येन विधिरेकत्वादयोऽनुवाद्‌। इति चेत्‌ । एवमपि चदुर। दिप्रत्विषाद्वाक्यमेदः सवित ९ । अस्मत्पक्षे एनरेकव।क्यत्वान्न काश्चदोषः । तण्या्वेधाणि यः संपादयितुं शक्तोति सोऽधिक्रियते । चतुराभथस्य तरित्वसपाद्नेऽत्ति पामथ्वेम्‌ । न चेदग्ाकथ, पार्य

१(अ० ३ पार यज ४ मू० १३।

१३८४ दष्टीकासहितश्चबरभाष्यसमेते-- [अ०६पा०१अ०१२]

षष्वननमरस्ति । नेच्यस्यते । विधायिकाया विभक्तेरभाव्रातु । ननु स्तुत्या विधास्यते, यथा, त्रीन्‌, वृणीते, इति उच्यते । अयाणमिव स्तुतिः । सा तित्वं विधास्यति । एकं द्रणीते, इत्यबयुत्यानुबादोऽयं भ्रयाणामेव । तत्रापि त्ित्वमरव स्तूयते विधातुभ्‌ । एकमेकवाक्येन विधानं भविष्यतीति । न चतुरो वृणीते, न पञ्चातिद्ृणीत इति नित्या नुबादो भविष्यति । तम्मात्ञयार्देयस्याधिक्रारो, नान्यस्येति ॥ ४३ ॥

( एथक्रराधिकरणम्‌ ॥ १२॥ )

[१२] वचन(दथकरस्याऽऽपानेऽस्य सरवरषतात्‌ ॥ ४४ ॥ सि° आधाने श्रूयते, वषीसु रथकार आदधीतेति । तत्र संदेहः । फ त्रैवणिकानामन्यतमो रथकारः, आद्यस्विदतेवणिक इति । क मापषष्‌ । रथकारस्यातरैवणिकस्यऽऽधानमेतत्‌ । कुतः । वचनात्‌ -वचनमिद्‌ं भवति; वषास रथक।र्‌ आदधीतेति; न हि वचनस्य किचिद्‌ कभ्यं नाम । सवेञेपथात्रवणिक आधाने । ब्रह्मणराजन्यविशामुक्त मापनम्‌ । परिेषादत्रव्रभिको रथकारः स्पात्‌ ॥ ४४ ॥

न्याय्ध। वा कमस्त५+बब्ट्दुदय १५।१।बद्धतात ॥ ४५॥

न्याय्यो वा स्यासेवाभैको रथकारः, रथकमणा तरिरेषेणा- च्यते । श्रु्रो ब्रसमधत्वास्रतिषिद्धः । तस्मालरवाणशक्तो रथकारः स्यात्‌ ॥ ४५ ॥

एवाधिक्रियत इति ।

नन्विद्मेषास्ति ' त्ीन्वृणीते › इति । त्रीणि यः पपादुयितु शक्तेति तस्य षरणनु- श्यते । म यस्य तजण्यवेति) गर्‌ नाकं मवति | अनपे्तितश्च सबन्धः | ननु ८नं पश्चातिवृणीते › इति पश्वातिक्रमणप्रतिपेषादिद्मवमम्यते, भक्ि प््चानां वरणाभिति । नैतदेवम्‌ । अनुमानादेव तद्वरणे कर्प्यते । न चानुमानेन हइक्यः शाल्रा५{ऽनुष्टा. तुम्‌ । त्रिवरणे न पञ्च नियन्त, नाप्यतिकम्यन्ते । एवं ट्धुत्वेन च स्दुतावेकव। कृत्व घटते । इतरथ। व।क्यमेद्‌]दि (थतमेव । तस्मात्रिषवदपादनस्तम्थधिक्रिथते । म,५व इत्येतावन्मात्रे वरण। न कतेन्यम्‌ । मनुवत्पसे त यम्य।प्को, यस्यापि पश्च, तस्यपि . सहदेवे च।रण मनयिति ॥४३॥[४०॥४५॥|

१ किचिदलम्प्रमर्तापि पाड 1

प त

(मर्दपा०१अ०१२] मीमांसादरचेे । १३८५

अकर्मलात्त नैवं स्पात्‌ ॥ ४६ ॥

नासति तर्वाणको रथकारः । मरतिषिद्धं हि तस्य सिरपोपजी वित्वमू ।

अत्रैवर्णिकस्त्वस्ति । तस्मादरचनपामाण्यात्स आधास्यति ॥ ४६ ॥ अनथक च सयागात्‌ ॥४७॥

ब्राह्मणादिषु वसन्तादयो नियताः । तान्मति वषौ उस्यम।ना अप्य.

संबन्धादानयक्ये प्रसुयुः । तस्मादु्ैवर्भिको रथकर।र इति ॥ ४७ ॥ गणाथनेति चेत्‌ ॥ ४८ ॥

एवं चेत्प्यसि, नारित जवो रथक्रार्‌ः, मतिपिद्धल।च्छिरप).- पजित्वस्येतते । गुणारयेन किद्धविष्याते रथकारः, अ।पादे जीवनं चतस्य । वाक्येन तस्येदमाषानं विज्ञायते ॥ ४८ ॥

उक्तेमनि(मित्तवम्‌ ॥ ४९ ॥

उक्तभतदस्माभिः) न न॑मित्ता्थान्येतानि श्रवणानीति | किमतो यादे न निमित्तानि । एतद्त) भवति, परापकाणा(ति । पितता षापाधानस्य, पुनः भापकमनयंकम्‌ । तेन यस्यानाप्तं तस्य भविष्य ते।ति । अथोच्येत) एतदेकं निमिचाय मरिष्यति । नपदवभवक- स्पते । बसन्तादिसंयुत्तः तत्कयामिव वर्षामि; संबध्यत । अपि च। मरपकपएक्त अधानं विधायते श्रत्या | निभित्तपक्षे पन११। येधाततन्या वायन । भतिं वषक्याद्वर। यसति । तस्मादेनवामकस्यदमाध।- नभिति ॥ ४९ ॥

सो षन्वनास्तु हीनलान्मन््वणसतीयैरन्‌ ॥ ५० ॥

नतु सष एवात्रबरणिको रथकारः । सधन्वन। इत्येष जातिवचनः ३य्द्‌ः । सषन्वना नाम जातिरभिधीयते । दूनास्तुू-करविसवभि. फभ्यो जात्यन्तरं, न तु शृद्राः, न पेश्याः, न क्षत्रियाः । पाद्‌ माधानगरू । कथमवगम्यते । म्तिद्धेभन््रण। चख | भन्त्रवणे[ [ह भ।१। स(धन्वन। ऋभवः सूरचक्षस इति । ऋभूणां तिति रथक।रस्य।ऽऽधर।न- मन्तः; । तस्मात्स।धन्वना ऋभव ईति । ऋमवश्च रथकाराः । अपिच नन नवान्त्‌ ऋमव। यथा; इतय्‌ ५ नयान्त्‌ ते ऋभव इतशच्यन्प |

॥ ४६९॥ ४७॥ ४८॥ ४९॥ ९०]

रथद्मरो वैतभ्येन । तस्येदमाधानं विज्ञायते । इवं १० । १७

१३८६ दष्टीकासितश्चाबरभा्यसमेते-- [अ०६पा०१अ०१३]

रथकराराश्च नें नयन्ति | तस्मादत्रैवणिक्ानामशूद्राणामेतदाधानमिति ॥ ५० ॥

( निषाद्स्पत्यपिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ ) बक. १ | १३ | स्थपतिरनिषादः स्पाच्छव्दस्तामध्पात्‌ ॥ ५१ ॥ सि वाम्तुषध्ये रद्र चरं निर्वपेत्‌, यज रुद्रः भजाः शमवेदित्यतापिष्ट प्रकृत्योच्यते । एतया निषादस्थपतिं याजयेदिति । निषादस्थपतिं मरति दहः । किमपिकरतानामन्यत्तम उतान्य एवेति । अन्यतम इति ब्रूष; । स दि समयः । विद्र्ादनेमाचच । अन्योऽविद्रखादनप्नि- त्वादसमधं इति । ननु निषादम्पपतिनव्दस्तेतर नोपपद्यते । उच्यते । ननोपपद्यते। निष्‌।दानां स्थपातिरिति प्त्तमासो भविप्यति) श्रेष्ठो निषादानाषू । तस्मादधिटनायिकारमेतन्छास्मिति । एवं भातत बरुमः। स्यपतिनिषादः स्यात्‌ । निषाद्‌ एव स्थपतिभ॑व्ितुमहंति । कस्मात्‌ । शन्दस।प्यात्‌। निषादे दहि निपादशचन्दः शक्राति वदितुं श्रवणमेव । निषादानां तु स्थपति लक्षणया ब्रूयातु । श्रनिरक्षणात्िशषये च श्तिन्याय्या) न लक्षणा | अथे च्यते, नष दोपः | निप।दश्नन्दो निषाद्शचन एव । षष्ठी सवन्यस्य वाचिकेपे । तन्न । षषटचश्रवणातु । नात्र षष्टं श्रणुमः।

म्व

आह्‌ । खपिपतापरध्यरात्‌ ष्य ऽवगम्यत्‌ इ।१५। सरपमवमस्यत। न

कमंधारशोऽयं न परदठीतत्पुरुषः । एवं पनद्धयं स्वाथैवृत्तम्‌ | इतरथा निषादशब्दो णया स्थपत।वध्यारोपितः स्मत्‌) सामानापिकरण्य्तमापप्रतिप्यथम्‌ | उत्पल. शठ्दस्यापि तदेवाधिकरणं) नालदब्दस्वापि । अत एेकापिकरण्यात्तामथ्यै, सामय्यच्च सामः । यद्रि च निपादृरब्देन नपाद्‌ एवाचपते, स्यपतिशब्देन स्यपतिरेव, ततो भिन्नाभिकरणलतात््रामध्यानावः) पामथ्वामावत्पमात्तामवः । तस्मान्निष।दृश्न्देन स्थपति यविद्रनतव्यमित्येपा लक्षणा | न वा §त्र पष्ठ वेद्यते) भनुपलम्यमानस्वात्‌ टुपतेति चेत्‌ ।

१ अविक्रम -प्रतिपायोभऽ्यः।

[न०१पा०२ज०१] मीमांसादशने । १३८७

त ोपेन । केन ताह । निषाद्रब्दरक्षणया | तस्याश्च दौर्बर्मि त्युक्तम्‌ । समानाधिकरणसमासस्तु वरीयान्‌ । तत्र हि स्वये शन्दौ हृतौ मवतः । द्वितीया च भिमक्तिस्तन््रेणो भाभ्यां सवधते । तेन द्विती- यानिदिष्टः निषादो गम्यते | तत्र षृष्टय्थ कल्पयन्नश्रनं गृह्णीयात्‌ । तस्पाभिषाद्‌ एव्र स्थपतिः स्यात्‌ ॥ ५१ ॥ रिङ्गदशनाच ॥ ५२॥ लिङ्गः दृश्यत । कूटं दक्षिणा, इति निषादस्य द्रव्यं दयति | कूटं हि निषादानमेवोपकारकं, नाऽऽयाणाम्‌ । एष, स्वमेव तन्निषा- दएनापिति ॥ ५२ ॥ इति श्रीशबरस्वापिनः कृतो मीपांघामाष्ये पष्स्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥

थ पषठऽध्याये द्वितीयः पदः ॥ ( भेत्रे प्रत्यकं कृत्लफटम।क्तणापविक'राधिकरणप्‌ ॥ ? ।¦ )

[१] प्रुषा्कसिद्धिवातस्य तस्पापिक्ररः स्पात्‌ ॥३॥ ि° दरद शदन पमरजाच।प याजयत्‌ च््मद्धकापा उपय: । तथा तवर तवर कामाः सत्रयुष्युः, सप्तदश्चावराथतुर््रातिपरमाः सत्रमासीरन्निनि।

[न

उच्यते । यद्त्राश्रवणेन कारणेन छप; स्वादय लघ्ा इनि किमिति न कल्प्यते । तस्मष्छेपे नासति प्रमाणम । तता राजप्रप हृतयत्राये राञ। चाम पृरपश्धतीदृशो विग्रहः कर्ैञ्यः । तत्रापि पष्ठचश्रवणददेव नाति कितु स्वम्वामिमेचन्धात्पष्ठच्भभ. ध्यारोप्य तदा समाप्तो मवति । राज्ञ. पुरुष इति वाक्यमरभपरर्नार्थम्‌ ¡ तमस्मात्स्थप- तिष्चव्दे य। विभक्तिः सेतरत्रानुषञ्यते | अन्यम्या अश्रवणात्‌ । अधवा पमुदायाहूत्पा- ददुमयन्रापि द्रष्य ॥ ९१॥

इति श्रीमहृकुमारिलिविरवितेयां मीमापामाप्यम्याख्यायां टुप्टीकायां षष्ठाध्यायस्य प्रधमः पादुः |

नन्वितरेतरयुक्ता इनरत्रप्यनुतिषठम्तीतरतापि । तम्मात््रयोगे नस्ति विशेषः ।

१ समस्त प्राति पदिकादुत्पननलाद्‌ ्विरयाया अनुपद्‌ [अष नास्ताति वस्तुषस्पातमनुष्ठ- ष्या ऽऽह-भपबति ।

१३८८ टष्टीकासिरशचाबरमाष्यसमेहे-- [अण्द्पा०्रेभ०]

तेषु सदेहः । किं तस्य तस्य दृतस्नेन फलेनायथिनः सत्रेऽथिकार उक्त पषेदोऽथिन्या अधिकार इति । आह । नन्वर्थेनो बहुसंख्याविष्ष्टा नि- दिक्ष्यन्ते कथमेषामकेकश्चोऽधिकारो भविष्यतीति । उच्यते । कद्धि- कामा इत्यवमादि विधीयमानमृद्धिरुितेषु समस्तेषु व्पस्तेषु च प्राप्तम्‌ । न शक्यं बहुवचनेन विरेपेऽवस्थापयितुम्‌ । तेन तं तमपिकूर्यात्‌ , पर्षदं नेति भवाति सदह; ।

किं तावत्माप्तपर । एकैको न समर्थो बहूकतकं सत्रं रचयितुम्‌ | पषदं तु क््रामथिनीपवगच्छामः। न चाक; फर भवति । न चैकः कर्तोच्यते । तसरमार्समस्तानां फलम्‌ । एकेफस्य फलावयव; । पथ्यं

म्याद्टत्छ फरमिति ।

प्रयोगगत।ऽधिकारचिन्ता युक्तौ | कृरल्ेन फटेन म्याप्यते फटावयवेन वेति काकदन्तप- रीक्षा, प्रयोगाविशेषात्‌ । उच्यते । किकृतसरफटाथिनो यागे।पदेश्ष उतावयवार्थिनोऽपी- त्युपदेशोऽधिकार एर चिन्तयते, सत्यप्यनु्ठान। वरवे | अथव। क्रियाफलं कर्तृगामि मवत्येकर्मनप॑, इतरं्कतुंगाति । एवं चेत्समुदाय्य कतर्वान्न ते कर्तारः । इंददयां

क 9 (= की प्रतीतावरि१ विशेषः । समुदायकतृत्व कममध्य एकसिमनप्रृते नान्य भनिदं रम्यते । सिद्धान्ते त्वेकैकस्य कतत्वात्पेरूयापृरणाथमानीयते ।

नन्वितरत्राप्यविेष्टं सेख्यापूरणम्‌ । द्रव्यमेद्‌। त्त्र संख्या न कतुमेद्‌त्‌ । व चेत्‌ ‹ स्तदश्च प्राजापत्यानू › इत्यत्र यथा पूर्वपक्ष एकामिन्परौ विनष्टे कृन््रः पश्ु- गण आवतते, एवमिहप्येकम्मिन्र्टे सदश मृत्वा पुनरादावारम्य य।गमनुतिष्ठन्ति | इटशस्य साधनत्वावगमात्‌ । किं तावत्पराएठ, फटावयवेनैवे सबन्धः । कुतः । फटे प्राप्ुया्च्यकैकः, प्रथक्‌ थक्‌ प्रणेगः म्यात्‌ । ततो बहुवचनं नोपपद्यते । अपि च, यत्कर्म बहुषु फरुषु तदेकन्च प्रयोग एकमेव फलं साधयति । किमुत यदेकफलमेव चोदितम्‌ । क च“ ऋद्धिकामा ' इत्येकशषोऽयम्‌ । तेत्र यद तरेतरयक्ताः फटे क।म॒यन्ते तत एकदष उपपद्यते । हद्वापवादो ह्ययम्‌ । ननृदिर्यमानत्वादितरेतरये. गाविवक्षा । उच्यते । स्यप्यस्मिन्पदेऽविवक्लितस्तथा ऽपिं यादश्चानां स्तायनमावोऽवगत. स्तादशानामेव फलसंबन्धः । इतरेतरयुक्ताश्च फलप्ताघनत्वेनावगत।स्तत इतरेतरयुक्ता एव फटेन सेमन्त्म्यन्ते |

१ युक्तेति- याऽधिकारचिन्ता प्रयोगविशेणफलिका सेव कतुं युक्ता नान्येत्यथैः । २ एक- स्मिन्पक्ष--रुमुदायस्य करृत्ववादिप्वप्षिमते 13 इतरघ्र-षदेकं भोक्तत्यवादिष्षिद्धान्तिमते । * एवं वेदिति-यथ। पूर्वपक्षवादी मन्यते तया चेच्छान्ना्थं हत्यर्थः; ।

'अ०६पा०२अ०१] मीमांसादश्ने | १३८९

एवं प्रप व्रूमः । तस्य तस्यायिनः कृत्सं फरं सत्राजिते । कुतः । पुरुषाथस्यैकैकस्य सिद्धिर्यतो भव्ति । सह क्रियमाणे सवे एकेकं पुरुषार्य साधयति तन्त्रणं । कर्मणां फलं च भवति । एङैकथात्र कता ।

आह ¡ नन्वेतदुक्तमेकैङो न शक्नोति बहुकतकं कठमिति . उच्यते । शरकरोत्येकैकस्य स्वातम्तयविवक्षायाम्‌ । यदा, एकैकः स्वातन्त्येण भवर्तते, तदाऽन्यान्‌ संख्यानिषटत्यर्थ सामादिभिः भयोक्ष्यते । एवपेकः पुरुषायै स।धयति, इतर इतरश्च । तेन स्वे कतारः सम्पपेह्षा मवि. ष्यान्ति । सरे चेत्कर्तारः, पृथक्पृथगेव फलेन सेभन्त्स्यन्ते ॥ १ ॥

अपि चोत्पतिसंयोगायथा स्पात्सखदशनं तथा भावाऽवितागे स्पात्‌ ॥ २॥

अपि च, नैतद्िरुदधं यदेकं कमे बहुभिः क्रियत इति । यश्यच्येत । विरुद्धम्‌ । एकेन क्मेणि कृते द्वितीयः किं इयोदिति । अन्राच्यते । पर्यायेण क्रियायामेवं दोषः । तन्त्रेण तु क्रियायां भवति कचि. तसंभवः । यथा स्यात्सक्तदश्ने तथा भावोऽविभागे स्यात । यया, एकैकस्य सर्वस्य हस्तिनाऽ्वस्य वा दकेनपेकेकेन कृत्सपभि-

एवे प्रते ब्रूमः | ‹ यस्ि्रीतिः पृरषध्य ' इत्यनेन म्यायेनेकेकस्य फलं प्राथ॑य- मानस्य सत्रमुपायो विधीयते, न सत्र प्रति ते विधीयन्ते । कत्रेमिप्राये क्रियाफढ्‌ आत्मनेपदं भवति । यदि चैकैकः कतां ततो बहुत्वत्कतेणां बहुवननमुपपदयते । इत. रथा परिषद्‌ एकत्वात्कतुभेदामावः, कतु मेद्‌ मावद्वेद्त्वमनुपपननम्‌ ।

अथ कृत्वे श्तं द्रभ्येषु कट्प्येत) ततेऽथमेव दोषो यद्न्यत्र श्रुतमन्यत्र कसि- तम्‌ । स।मादिमिः प्रयो््यत इति-फलं प्राथेयतः सत्रमुपाय। विपीयते । तच बहु. कतकं फरप्ताथने समर्थम्‌ । तत्र मय। सह मवता यष्टव्य नान्येनेत्यसमिन्विषये प्ताम।* द्यो ऽवत्रन्ति । यदकेकस्य कृत्वमितरे संख्यप्रणायाः स्युस्ततः कतृत्वामाव।द्हुव- चनामव इति प्त एव दोषः । यदुक्तं--प्रयोगमेदाद्हुवचनामाव इति । तदु- च्यते | त एव प्रयोग एकैकस्य दुरयः । तच्र न गम्परते विशेष इतरस्य प्रयोगो नेतर- स्येति । देवतोदेशेन द्रभ्यस्य यः सेकरपः स॒ शएकेकस्याविश्चिषटः । एवं च प्रयोगमेदो न टर्म्यते॥ १॥

१ एकैकः-पा० ' २ स्त्रेण-पा० ३ (अ०ष्पा० १अ० २ सुय)

१३९० टुप्टीका सदहितशावरमाष्यसमेते-- [अ०६पा०२अ०द्‌]

नि्॑त्यैते । एवमेव सत्रे तन्त्रभावो भवेत्‌ । सर्वेषां मध्यकं द्रन्पम्‌ । मध्यकस्याऽऽहवनीयस्योपयैध्वयरुपविध्याति । तत्र स्वे कतीरस्तन्त्रेण भवन्ति । न चात्रोत्पन्नसंयोगः । उत्पत्त्यैव तु संख्यया कमं संयु- ज्यते । यदि हतपक्षं संयुज्येत, ततोऽरेकमंवन्धायैमिति बचनं गम्येत । उत्पत्तिसंयोगे तवेतभ्नारित । तस्मादेकस्य इृत्स्तन फले- नामिसंबन्ध इति ॥ २॥

( दशपूणमासादीनां नियतैककतूकत्वायधिकरणम्‌ ॥ २ ॥ ) [२] प्रयागे पृरुषश्चतेयथाकामी प्रयागे स्यात्‌ ॥ ३॥पू०

दशपूणमासाभ्यां स्वगेकामा यजेत, ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेतेति श्रूयते । अत्र संदेहः ¦ किमनियमन-एको द्रौ बहवो वा यजेरन्‌, अथवैक एव यजेतोति । ननु तृतीय उक्त, शास्रफटं प्रयोक्त. रीति । यदा प्रयोक्तरि, तदा विवक्षितयकत्वं यथा, तया वक््यामः। इह तु तदेवाऽऽक्षिप्यते ¦ पुनश्च निर्गेष्यत इति ।

किं प्राप्तम्‌ । ययाकापी प्रयोगे स्यात्‌ । कृतः । पुरुषश्रतेः । पुरुषः

श्रयते । पुरपे यागं श्रावयित्वा तायः शव्दः, एकस्य द्रयोबहूनां घायागं न वारयति । नासौ पुरूषो यागे श्रूयते, यागमभिनिव्तयेत्‌ ,

नात्रोत्पन्नसं योगः । उत्पत्त्यव तु संख्यया कमं संयुज्यते । ‹ ऋद्धिकामः ! इ्य्रोतपत्तिवाक्य एव कतुंगामिनी सस्य श्रुयते । यादि गुणव।क्ये श्रूयेत न ये, तत एकस्यैव कयफटन सयोगो न स्यात्‌ । तस्मिन्पल्षे न फटन व्याप्यमाना; स्युरित्युरचायन्ते । फ तर्हि। यागो बहुभर््ाविशिष्टः क।ये इन्येवमथेमुच्चा- यन्ते ॥ २॥

नलु यागनिवेतेकत्वेनोपादीयमानत्वाद्विवक्षिता संया कृतः सश्चयः । उच्यते । फठेन ग्याप्यमानत्वात्कता प्रधानमूतः । प्रधानमुतम्य चाविवाक्षता सेख्या । तच्रसौ नान्तरीयकत्वाद्यागमनु तिष्ठति । तम्यां विवक्षायामविवाल्ित। संख्या | अथवा-यागप्रयोग निवैतैकत्वेन क्ते१दिश्यते । उपदेकशाच्च व्रिवक्षित, तरू | ‰ प्राघठम्‌ ¡ अविव्िता. 4 यजेत स्वर्गकामः › इति सामानापिक.र०५, सेवर्मेत्त कना स्यप्यते | मवति व्याप्य.

१ (अ०२षपा० ७ अ० ८ स० १८) २ स्वर्गेण वतो व्याप्यत इति--स्वर्पणाहं व्याप्त प्यापिति कामयिता स्वगखामश्ब्देनोच््यत इयथः

[ मन््पाररेज०र्‌] मीमां सादश । १२५१

यागेन बा फटममिनिवैतेयेदनि । कथं तदं । यागेन फलं प्राप्नुया दिति । यागस्य वा फलनिततेवौ नाङ्गः पुरुपः। यादे हङ्गमभविष्य-

गे फलनिवृत्तीं वा, तद्‌ा सर्पा गुणभूता तदङ्ग पुरषं परिच्छि- न्धाद्‌ । अथ पुनरङ्गम्‌ ५काशयन्‌ , लक्षणत्वेन पुरषडव्दः संब ध्येत, न गुणवचनतया । 9 चापरिवक्षितं संख्या३चनम्‌ । यावानर्थ समथेश्च तावन्तं सर्वमभिकृत्येदुन्यमानं न शक्यते एकेनं वचनेन विशेषयितुभ्‌ ।

क्यं च पुरुपप्राघान्यम्‌ । न फल्ोत्पत्था द्ैवि्ययोजनमस्ति, न यागोत्पत्त्या । आत्मा हु फटसंवद्ध. सवैस्येष्टः । तद॑ कमे कतेव्यम्‌। इतरयोस्यमानमपि न क्रियेत । तत्र बचनानयथेकं स्यात । तस्माधाथा- काम्य स्यादेको द्रौ वहवो वा यजरन्नित्ति । तथाच दृश्यति, युवं हि स्थः स्वती इति द्रयोनमानयोः प्रतिषिदं कुर्यादिति । तथा एते अखग्रमिन्द्ब इति अहुभ्यो यजमानेभ्य इति, दयोबेहूनो च यागं दशे यति॥३॥

क

प्रत्वथ्‌ श्रविभीवि ३।त चत्‌

षि

॥ ¢ ॥ सि

[भ [न [^+

चेत्‌--एवं चद्धवान्पर्यप्याव्‌च्‌।त्षतमक्रत्वामात । मत्यं भ्रात.

मानश्च प्रथानभूतस्ततोऽप्मिन्पदेऽपिरक्तिता सथा यनतेत्यत्रापि यदयविवक्षितेव ततः सामानापिकरण्यमुपषयते ; एकत्र विवक्षिता तरथा नेतरत्रेति नास्ति सामानि. करण्पम्‌ |

किः च, सर्वः कटेनाहं व्याप्मरेय, इत्यवमचं यतते । त्त्रतरथा फखमहं ने प्राप्नु. यामित्यथ्ागभनु ष्ठति । एय चदचोदितत्वाद्यामे कथ तस्य संरूय। विव्ये । मरयोगेऽपुरुपश्चतेः--प्येमे पुरषस्याश्चवण। त्यः । अथवा--प्रयेगे पृरध्चतेः प्यव पृषं श्रावयित्वा केताधैः शब्दः । तेन यागः कायं इति यदश उपदेशो मवेत्ततो निर्व॑तकत्वेन विवक्षिता प्रया स्यात्‌ । न चदर उपदेशोऽपि ॥ ३॥

फलेन व्याप्यमानस्य नान्त्रौयक्रत्वद्यागे गुणमाव इति, एतन्नोपपद्यते | कथम्‌ ।

१ प्रकराक्चयद्रक्षणतवेनैव पुस्पे ऽभि सं्रध५--पा० । २ पृथग्वचनेनन प्रा । ३ प्रतिपद मिति स्तानायाऽभया ऋक +तिपदिद्युच्यते । ४ इदं चेत्पद्यसि-प्रय्यं श्वत्तिमाबः स्यादिति- प।० । ५ कृतापे: शब्द्‌ इति---न तु तस्य गुगभवे प्रतिप्रादयति, तेन यागः कयै हनति शेष. पुरम्‌ ।

१३९२ टष्टीकासहितश्चावरभाष्यसमेते-- [अ ०९पा०२अ०९]

भावः स्यात्‌, यागमभिनिर्॑तेयेत्‌ , ततश्च फलं प्राप्नुयादिति । कुतः । एतदुमयं ह्वतस्मादवबगम्यतते । कतरदत्र जहीम इति नाध्यवस्यामः । तस्मादु मयमपि परस्येतन्यम्‌ । आह । नन्वेकाथेबचनता न न्याय्येति । उरुयते । यदवगम्यते तन्न्याय्यम्‌ । उभयं च मतीयते । तस्मादुभ- या्थेदचनतेव न्याय्या । यामं प्रति च गुणभावाद्विवाक्षितमेकवच. नभरू॥४॥

तादर्थ्ये न गुणाथताऽनुक्तेऽ्थानरतात्कतुः

प्रधानप्तत्वात्‌ ॥ ५॥

नैतदेवं, ताद्य पुरुषे मरधानमृते सति नाङ्गभूतः परुषः मरत॑यते ।

अनुक्त हि न्याये न परतोमः | अथौन्तर्‌ यतो गुणमावालघानमावः। स्वैः साध्या यागः प्ताघनम्‌ | तत्र साभ्यस।धनतिनेन्धो विधीयते | न ह्यभौयागः साधनं प्राप्नोति । अतो विषमो निवेतेकं कतोौरमपेक्तते, तत्प।रच्छेदिका च सेरूवाम्‌ । तसम।दिन्पदे विवक्षिता पर्वा । पद्थपूवकत्व। च्व व क्थायत्य याद शोऽथ: पदवेदायामवगतत। दर एवे।सरेण पदन प्रबध्यते । तरमादयद्यःपे स्वभ॑केम१६- नानियता प्या परापरा, तपाऽप्थनयाऽ५।५ तनियत्‌प पण विप्यतया ६।५।।पिक- रण्वमुपपयते ।

अथवा-३१।दयमानतव।द्वव्ित। ६९५) २५।०५५।नत्व।दविवतित। | न न्वयुक्तेन क्रियमाणे। यागः फलं साधयति) यदा विवक्ति स्याद्‌ स्याते हस्या । न च वकवम ददोषः । यत्र सङृदुचरिते दवे विवक्षि१।१३तत्वे मवतस्तत्र वाक्यमेद्‌ः) इह तु भिनपदेपादानाद्धिकक्षाविकल्ाद्‌।प। नाकि ।

यदुक्त न यागः कतेव्य उपदिरयते) यागेन वा कतन्पमिति | उच्थते | यागं कुथौदिति सत्यं नोपदिरयते | याग कुयौ दिति यदि नोषदिदयेत ततः साध्यत।ध- नप्नन्पामावात्कषे न स्यात्‌ । ततश्च १५ नोपपयते । स्वभैकाम प न विधीयते | अनथकं वाक्ये स्यात्‌ । तरभाद्धिविता प्रख्या । (िद्धानतसुत्रभिदं न पुञिघरतम्‌ ॥४॥ फठेन व्य।प्यमनत्वात्मघानमूतः | प्रघानभृतश्चदृविकेततित। ६९५ । अतो यने.

१ अ।्यातनियत विशेषणविषष्यतया--स्य।ठन या नियता-जवरथ मानिनी चिरेपणवि- शेष्यत। तयेल्ययः । अय भावः 1 एत्रोधि कारिणोरेक्य दाद्यातोप। त्क तंसंस्याऽथाद्‌मिक1पणमबच्छि- नत्तीति विरेषणविरोष्यभनेनेकथेवुततिज्ञाय॒ ज्रामाभाधकरण्यं स्वगेक।मपद्‌ न'ऽऽख्य।तस्मेति । ३ न्याप्यमानत्वादिति--कामपरेतिंशि कै देषः 1 ३ अन्ययुक्तेन--अन्यसंख्याडुत्तेन 1

[अ०६१ा०२अ०२] मौमांसादरचने | १३९३

भधानपूतथाज कतं । वचनस्याथवसतरात्‌ 1 अतं न्‌ गुणभावः कते रवकरपते । चोदनंकत्वादु । एका हि विधायिका चोदना | सा यदि फलोत्पत्तिं यागोत्प्सि वा विधते, तद्‌! कत न स्वार्थेन । यदा पूनः स्वार्थेन, तदा यागः फटे वा तदुथ्भेन । न चेत्तयौगपव्रेन भवति । स्वाथे एकस्तद्थं इतरो वेपयीस्येन वेति । यथो- भास्यं बाहुभ्यामिपुनस्यति देवदत्त इति गम्यते; न च यौग- पेन । यदा दक्षिणेनास्याति, तदा सव्येन धनुःपृषटं नयाति) न तेना- प्यस्यतीति गम्यते । तत व्यापृतरवातु । ए यदा पुरुपप्राधान्यं, तदा यागस्य फलत्यवा गुणभावो गम्यते | तत्न व्यपपृत्वान्े तयोः प धान्यमपि गम्यते । तस्मान्न यागे फटे वा पुरूपस्य गुभावः। अतो याथाकाम्यं स्यात्‌, एकोद्र बहवो वा यजरन्नाति॥ ५॥ अपिवा कामकषयोगे संबन्धासयेगायप्दिश्येत भ्रत्य हि वे(धशरुति(दषाणावत्‌ ॥ ९६ ॥ आपि देति पक्षव्य।टत्तिः । भय।गायोपदिदवेत कता; न स्त्रार्थन। कथभू । यनेतेत्यस्या्ैः) यागं इत्‌, यणेन वा इषादिति । सत्ताभिव्यक्तिमानं गम्यते, न फलप्य कताऽऽधारता १। । म्वगेकाम- शब्द स्वगेक्रामभात्र वतेते; न भरेपमवरम्वत अत्मनः परस्य ति। शन्दभम।णकाख वयमदृशेष्वयपु । कथं तदि । काम्या ऽत्मस्तचर१15- वगम्यते । संबन्धात्‌ । फलकामोऽचुक्तेऽपि शठनाऽऽत्पमन एव फलं कयते) न प्रस्य । यत्न तभाव वत्त.<५ मननः) प्रत्यय तत्र विधिः श्रूयते । यथा, दृष्णवरिपाणय। कण्डुयाति, चात्वा द्ष्णाम" तेति या संष्या परतयते स्त युण्मावारा न पिवक्षितेत्येतन्न नुकते न्यागरे व्यात्‌ । उक्तश्च न्याये, व्याप्यमानगता प्व्याऽतिविित। । तद्विरोच दतर दूप्यविव षित्‌ ॥ ५ ॥ फटेन उ्थाप्थमानस्पकत्वा्ययिवक्षा । स्त॒ चावौत्कटेन न्थािमात्मन इच्छति | याऽत्र ५द ३१ प्ता न शाच्रात्‌ 112. त्‌ अर्भात्‌। यजेतेत्पेवतपिवक्ष। ९।सरत्‌ । तत्र यदि द्व विवक्षित स्थातां ततोऽधान्नरत्वाद्‌षी मवेत्‌ । तस्माद्यः स्वी प्रायैयमान १ पदे-स्वगक'मपदे । २ विवक्षा-फल्प्र ६ प्रलात्मनः प्राघान्यनिवक्षत्य्थः । ३ यजते. व्यादि-अयं भावः । यभतेघ्याख्यातोपात्तक्रत्संख्ययो; क्रियां प्रति गुणत्वं विवक्षितमिति ; ४ दर्‌ षस्य गुणप्रधानमवे । ५ अर्थान्तरस्व दोष ईइति-अनेकाथंताद्रक्यमेदाख्यो दोष दर्भः । १५७५

१३०४ दष्ीकासहितक्चाबरभाप्यसमेते-- [अ०६पा०२मरप्‌)

1

षाणां पास्यततीति । यत्वे दरे श्रती रिधाञयौ भवतस्तत्र भुणमाबः

# ~] 7

भाधान्यं च गम्यते . न त्वत्रेवं द्रे विधायिके श्रुती विद्येते । गुणभू

तम्तु पुरुषः श्रूयते भावयेदिति | तत्र यञ्ययैः करणं कमं वा । संब-

न्धान्त पुरुषपाधान्यं, न कम्यचित्सुखेनोत्पनेन प्रयोजनम्‌ । सुखसंब-

न्पेनाऽऽत्मनन्तु दृत्यम्‌ । रस्मारसबन्धात्पुरुषप्राधान्यं गम्यते, न

श्रतेः । अनो गुसभूतस्य परुषस्य सेख्या विवक्षितेते ॥ ६ ॥

अन्यस्य स्यादति चेत्‌ ॥ ७॥ इति वद्धवान्परयाति, एवं सति यादे सवभेक.मोऽन्यस्यापि स्वरम

कामयमानो भवति । अन्यस्य स्वम कामयमानीऽप्यन्या यजेत ।

तत्र॒ पूर्वोक्तो न्यायः; प्रतयुदुधृतो भवति, शासतरुफलं मरयाक्त-

रीति ॥ ७ ॥

सन्धार्थनािसेवन्धः ॥ ८ ॥ न प्रस्य स्वर्गकाम नेत्येवं न यजेत, नाप्यन्यस्य स्वगेकामरन्दो

न वाचक इति । कथं तद । फलमसौ न प्रापनोति । कथं पुनः; फल

स्यापरापिः । उपप्रहिरेपश्रदणाद्मनेतति । यद्राञषाने) ब्राह्मणो

वसन्तेऽश्चिम।द५पपं । तदा तु कामश्रतावुपग्रहोऽनु बाद एव ॥ ८ ॥ आत्मपबन्ितय्‌। अ।तम॑नं स्च्छति, तस्य यागोऽम्युपाय इयभोद्‌वगम्पते | तस्मादनेन प्रा रेण विवक्षितपे कत्वम्‌ । अथवा -यनेतेति भावना प्रतीयते काटपग्रहनिमित्तादिगिश्िष्टा । तत्र पर्या गुणभूतस्य ऽसर्षस्य परिच्छेदिका यनाद्चैन व्याप्यते तेनाशेनाविवाकित्‌। । तेदुमयमप्यनन्यगग्पत्वादुभयमसिमिववप्तितम्‌ | ६ ॥

यदि स्वमेकामरान्द्‌ परस्याऽऽत्मनो वा यः स्वग कामयते तश्च विशेषेण वतेते, एवं नेत्परस्या पि स्वगेमिच्छ>१नते।ते ॥ ५ ॥

आत्मनेपदात्करतंगानि ियाफलम्‌ । तस्माद्यो न क्रतौ तस्य॒ क्रियाफटं नासति । सयाद त्वाधानात्मनेपदेन।ऽऽघानकदुः फ मवति । नन्वाघ।नस्वामयुत्पत्तिरेव फलम्‌ । उच्यते । उ्वरनपचनप्रकाश्चनादीन्यायादरनाधादुश्च तुस्यानीतति न तत्फठं नियन्तुं शक्यम्‌ । तम्मादाहवनीयन यानि तताध्यन्तेऽपृवोणि, तदभिप्रायमात्मनेपद्म्‌ | दशे१ृणमापज्येतिष्टोमादिषुंयद्‌।इवनीयप्ताध्यं, तत्रानु येवा ऽऽत्मनेषदम्‌ । यानि

त्वन।नध्यानि) । गोदोहनेन पद्ाक।मध्य › इत्यादीनि तद्यम्‌ ॥ < ॥

१अ० ३ पा० ७अ० ८ सु १८) \ अधादिति--स्वरसादेदययेः ! ३ त्दुभयमपीति-- पुरुषस्य गुणत्वं प्रधानं चेस्यथः ।

(अ०११०२अ०२] मीमांसादर्भने। १३९५

फृटकामो निमित्तमिति चेत्‌ ॥ ९॥

पवंचेद्धवान्‌ मन्यते, न स्वगकामश्चब्दो न॒ वाचक हत्यन्यो न यजेत, फलामावाश्नास्य याग हृति । सूक्तवाकफंलायं तहिं यजेत । आश्नास्तेऽये यजमानः, अ।युराश्चास्ते, इनि प्रयोजयितारं निर्द्यति होता । फलबिधिश्व, सृक्तवाकेन प्रस्तर पहरतीति विधानात्‌ । यदि फलबिधिरयं मान्त्रवाभ ङी दवता, ततः सूक्तवाकेन प्रस्दर; प्रहता भवति । इतरथा ऽदषटं कल्प्येत । तरम।दानुपङ्खिकफटायेमन्यस्य रवगे- कामोऽन्यो यजेतेति ॥ ९॥

न॒ निस्यत्वात्‌ ॥१०॥

नैतदस्ति। यस्यैव परधानक्मैफलं, तस्यैवाऽऽनुपद्धिकपपि भवितुम हेति । एवं स्वार्येनाऽऽधानं कृतं भवति । न ह्याधानस्य स्वायेताया-

स्ति विक्षेपः । ए्ानफलं. बाऽऽरपङ्गिकं बा सवमेनाऽऽातरि सम-

[न (न

तुपहनि । निरस्यकाम्यना च ब्रिरुध्येत । सद्रायुरादिकामो यजतः

(।

र धरयत | न च पुरुपः प्रधानभूतश्चाद्यते | गुणमभादात्सम्य विवर कत्वम्‌ । तस्पादके एव यजत ॥ १०॥

कम तथेति चेत्‌ ॥ ११॥

अथ यदुक्तः दरयो्वहूनां च यागं दृशयनि, युवं ॑दहि स्थः स्वेनी इति इ्ोचजमःन पोः प्रतिपदं कुयान्‌ । एन असुग्रधिन्व इनि ददुभ्येः यजमानेभ्यः प्रतिपदं छयौदि0ि । द्विमजमानकं वहूरजमानके च कपेणि परतिपद्विषाने कमै तथायुक्तं स्यादिति । तन्परिदरव्थन्‌ ॥ ५१॥ न समवायात्‌ ॥ १२॥

नेतदेषम्‌ । समवेतं दि कप विद्ते द्रम यजमानाभ्यां, बहुभिश्च यजमानः, वचनेन । यया, अदीनाः । तेपु प्रानिपाद्धानपथंवद्धात्रष्यानि तस्मदेको यजेतेति ॥ {२ ॥

[९॥१०॥११॥१२॥।]

१ फखार्थितयेत्ति पा ।

ष्‌

१३९६ टष्टीकासाहितशाबरभाष्यसमेते-- [मण्१पा०दज०६]

८ प्रारब्धकाम्यकमेणः स्माक्षिनियम्‌ाधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [३| प्रक्रमात्‌ नियम्येताऽरम्भस्य क्रिया- नियम्पत्वात्‌ ॥ १३ ॥ सिग

प्रजाकामो यजेत, म्रामकापो यजेतेत्येवमादि कम सपास्नायते । तत्र सदेहः । र प्रकरान्तं नियोगतः समापनीयमुतेच्छ्या कार्यं हेयं वेति । क्षै प्राप्तम्‌ | नियोगतः परिसमापयितव्यमिति । कृतः । एव हि श्रयते । हृदंकामो यजेनोति । एवं तस्याऽऽरूयातस्यायैमुपादि शन्ति । चपक्रमभमृत्यपवगपयेन्तमाहोति । उपक्रमादारमभ्य यावत्परिसमाश्निरि- र्येतावान्‌ व्यापारविक्षषम्तम्यार्थो, न यथा पाकस्त्याग इति । तत्र हि पाकसत्तामात्रं निरदिंश्यते, नाऽऽरभ्य परिसमापयितन्यपिति । एवं चाऽजख्याताय छोकिका अपि प्रतिपद्यन्ते । तत्र नाऽऽरम्भे पुरुष- प्यन्नशोद्यन इति गम्यते! यतशचोदितं न नियोगत आरभन्ते । नियो. गतः पुनः परिसम।पयन्ति । तेन नोभे आरम्भपारेसमाप्ती शन्दायेः । किं तदं । परिसमाप्तिः शब्दायैः। परिसमाप्त्यामयंपाप्त्वाद्‌ारम्भस्य | तस्मात्परिसमाप्षिः शन्द्रायै इति गम्यते । सा चेच्छब्दाथः, सा कत व्यतया चोद्यते ! अ।रम्परे नारित कतेव्यतावचनम्‌ । तेन न नियोगत आरम्भः । नियोगतस्तु परिसमाप्तिः । तेनोपक्रान्ते कमाण यदि वीयान्फलच्छा, अवाम्ोप्ति वा फलं, तस्यापप्यदस्यायां कतेव्यमवोप- क्र।न्तस्य परिसमापनम्‌ ।

कपैव्यमिति चोद्यते यदिष्टफलम्‌ । नन्वथिनो योऽथैः, सोऽत्र कतेव्य तये) स्यते । नैतदेवम्‌ । वाक्यार्थो हिस भवाते। यागस्यतु करनैव्यता श्रुत्या गम्यते । तस्पाद्र(मादिकामेन याग आरब्धः परे समापनीयः । ग्रामादिक्रामनावचनं निपित्तत्वेन तदा मव्ति। निमित्ते चोत्पन्न यत्कतैव्यमित्युचयते तद्विनष्टऽपि निमित्ते फतैच्यमेव । उपक्रान्तस्य समापनं कतैव्यमिति चोद्यते । तद्विनष्ेभपि निपित्ते कमै. व्यम्‌ | न हि तद्विनषटमरुत्पन्ने भवाति । उत्पत्तिश्च निमित्तं, न भावः।

[® [क न | @ = ष 0२. [^> [विगत्‌।यापाप फटच्छाया स्तमापनावमव क्म | कुतः | अःर्‌म्भा ।न।नत्त क।मश्च | [>

तत्र यथा कामेऽनुषठात्य तथःऽपगते काम आरम्भस्य विद्यमानत्वाज्नोपित्ति्ी समातिः कतर । पा फटे विधीयते । ययारम्भ विधीयेत, ततः समापिरविहितत्वात।वदयं

[भ०६पा०रज०द६] भमांसाद्‌र्बने। १३९७

तस्पाद्रीतायापपि फलेच्छायाघ्रुपक्रान्तं परिसमापयितव्यम्‌ । करिकाया हि निमित्तषारम्भः। सोऽपि परिसमाप्तरिति ॥ १३॥

फलार्धित्वादयाऽनियमो यथाऽनुपक्रान्ते ॥ १४॥

वाशब्दः पक्षं च्यावयति । अनियमो वा । कस्मात्‌ । फलार्धि- स्वात्‌ । फलार्थेनः फलं विकीषै माणस्योपायोऽयं विधीयते, न कर्ै- व्यता । साहि विधीयमाना फटस्यवा यागस्यवा स्यात्‌ । फलस्य न तावदक्तव्या। नदहियो यत्कामयते तस्य तत्कमैन्यतेपदेष्म्या | वेदेवासौ मयैतत्करनन्यमिति । उपायं तु नवेद, तमाकाङ्क्षते | इद्‌" मुपदिश्ते, याग उपाय इति यागेन क्रियत इति। नच यागस्य कनैय्यना । मत्यक्षविराधात्‌ । प्रत्यक्षस्तु क्केशो यागः । यदि यगे- नान्यस्य कनेव्धता, तदा न विगेधः। यागकतच्यत्तायां कलं कल्प्यम्‌ । नच करप्यमानस्य प्रमाणमस्ति । वरैव्योपदेरश्च शक्यादिष्वरयेषु भवति । तस्मान्न यागः करैन्यः | फलकामस्य यदिष्टं तत्कतैव्यमनूव् ययाम यागस्य सघनता विधीयते तेन नाव्यं समापनीयं मवति। यथाऽनुपक्रान्तं नावयोपक्रमितच्यम्‌ , एव्ुपक्रान्तं नावश्यं सपापाधे- तव्यम्‌ । सन्त वाक्यायैः श्त्या वध्यत इति । यत्र श्रुत्यर्थो न संम- वत्ति, तत्र वाक्याथ गद्यत इत्युक्तमेव । तस्मादनियमः ॥ {४ ॥

नियमो बा तन्निमित्तत्वाकरतुरतत्कारणं स्यात्‌ ॥ १५ ॥

आरम्भो टि निमित्ते समाप्तेः । कथम्‌ । तत्तु; कारणं स्यातु । कि कारणम्‌ । सत्यसेकस्पता । यो ह्यारन्धमेवंजातीयकं न समाप यति, तं श्राष्टा विगहन्त, प्राक्रामिकोऽयम्‌ , असंव्यवहायं इति । श्ट

कतया । सम।एौ विधीयमानायामधोक्षि्त्वादारम्भमध्यो रम्यते । तस्मात्समा्तिः चचाल प दतत्तद्र।त।याम।१ करन्छायां काया ॥ १३ ॥

फलमात्मन इन्छतो याग उपायो विधीयते । कीतायामपि नातरावम्युपायो मवति । अम्युपेयामावात्कथमप्तौ क्रियते | न वाऽऽरम्भो निमित्तम्‌ । यद्वृत्तप्रपतम्थोर मावात्‌ । न च केनाचिच्छन्देनाऽऽरम्म। निर्दिरयते । करव्योपदेक्षश्च शक्यष्वर्थेषु भमवताति- यागः शक्यः कटुमित्यारमन्नर्ये कठम्यतावचनस्ये कर्मना शक्या कतुम्‌। न तु त्वदीयो ग्रागः कर्त॑न्य इति ॥ १४ ॥

न स्वाच्छन्येन विगरहन्ते । अशेष्टा एव ते स्युः) यदि विगरहेधेयुविना शान्ञेण |

१३९८ दप्टीकासहिवराबरमाष्यसमेते-- [०११०२५०४]

विगहंणा च दोषः । तस्मादारभ्य समापयितव्यम्‌ । आह । शिष्टा पुनः किम बिगदैन्त इति । उस्थते । विगैन्ते तावत्‌; कं नो बिदि- तेन कारणेनेति ॥ १५॥

( परारन्धटौकिककरमसमाठेरनियमाधिकरणम्‌ ॥ $ ॥ ) [४] रोके कर्माणि वेदवत्ततो ऽपिपुरुषज्ञानम्‌ ॥ १६ ॥ष्‌० _केनविद्गृहमुपक्ान्तं भवतिः कटं, रथो वा । बताऽस्य फेस्छ।, अवारोति व! फलम्‌ । तत्र सदेहः । किं तेन नियोगतः परिसमापयितव्यमुतेच्छयोःसव्यमपीति । किं प्राप्तम्‌ । लोके कमी. ण्येवंनाती यकान्युपक्रम्य परिसमापयितव्यानि । ययैव त्रेदिफानि तथैव तानि नियागतः परिसमापनीयानि } कुतः । तताऽधिपुरषन्ना- नम्‌ । ततस्तत्पुरुषज्ञानं भवितुमरईति । कुनः । ज्राल्नात्‌ } आन्ना- यते हि रष्णां शाखम्‌ । तत्रापि दैवताव्यापारोऽङ्गी क्रियते । पृतस्यां दिश्येता देवताः, ईतरास्वेना इति । यथा शासरक्रेते देवताव्यापारे उपक्रम्पापारेसमाप्यमाने शिष्टनिमर्हणप्‌, पवपिहयापि भवितुष- हेति ॥ १६ ॥ अपरिऽपि चतेः शाखम्‌ ॥ १७ ।ि° तेषां च लौ किकानामपरापे तैस्तक्तमभिः प्रायथित्तशाञ्नमाश्न।यते | आरे मग्र इन्द्रबाहुेद्धव्यः । पायसं च ब्रह्मणो भोजयित्तव्य इति। प्रायधिक्तं च यद्यदृष्टाय, न शाखाहने । अघ प्रसद्खपरिह।राथ, ततोऽ" प्यारृतमेव तदिति गम्यते ॥ १७ ॥ अशाछ्चा तूपरसंभातिः शां स्यान्न प्रकेत्पक तस्मा-

दधन गम्येतापाप्रे वा शाक्चमथवत्‌ ॥ १८ ॥ तुशब्दः पष व्याव्रतेयति । अक्नास्रा स्वेषायुपसंमातनिरिति ब्रृभः। स्मृतेरस्याः शालं भवताऽनुपीयते । न श्रास्पन्तरेण स्मृतिः! नच स्मृतिमन्तरेण तक्ष्णां ग्रन्थ उपपद्यत इति । अत्त उच्यते, भवत्यत्र

त॒तः [शषटाचारात्स््टातः; रमतः श्रातः। तेत्तिरी [णा चरीर्नन्यपर्‌ पचनम्ति ¡ अराम्ब ग्रनतैरेति पिद्धम्‌ ॥ १९ [॥ १६॥ १७ ॥ १८॥]

१ वचनमिति-- “ देवत)भ्यो वा एष आतदच्यते यो यक्ष्य शत्युक्त्वा न यजते, त्रैधातवीयेन अजेत ' न देवतास्य अषुश्च्यते ` “ यदि बधेत्तावत्येव दोरन्यम्‌ ` हत्यादिवचने भोष्यम्‌ ।

[भ०१पा०२अ०५] मीमांसादश्चे । १३९९

स्थृतिः,एबमिदं शहादिक्भ रमणीय भर्तति । नास्मारकणोऽदृषट किंबिदिति । या चासौ रमणीयता सःऽन्तरेणापि शाङ्खं शक्या ्ातु्‌ । ज्ञात्वा च रमयते । तस्मान्नास्याः स्मृतेः शद्ध मर्यम्‌ । यद्यन्तरण शास न प्राप्येत) ततः श) खमत्रायेवदिति भकरप्येत । तस्मान्नेदं शरख्नोक्तम्‌ । शास्राक्ते च स।पिद्कृते त्यक्तेऽत्यन्ते शिष्ट गृटैन्ते, देवताश्रये च । नन्वत्रापि देवताः प्रिष्दीताः) अस्यां दिषीय

देवता यक्ष्पतेऽस्यापियमिति । उच्यते । पुरुपमनु देवताः श्रि स्प्येन्ते, न गरृहषनु । तस्माददोष इति ॥ १८ ॥

( निषेषातिक्रम परप्रःयव।।पिकरणेम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ५1 प्रतिपेमेष्वकर्भव्वाप्किषा स्यत्मतिषिद्धानां विक्ततादकर्मणाम्‌ ॥ १९ ॥ प°

इदं ्यपदिशन्ति । न केललज्ञं भक्षयितव्यम्‌) न लशुन; न सज्जनं चेति । तेत्र संदेहः । ककिमवंनादीय्व, फलकामेन न भक्षयितन्यमू, नेष्कामेनाऽऽचम्‌ , अथदा नियगतो वजेयेतव्यमेवेति । क माप्तमू्‌ । फलयंनान मक्षायतव्यम्‌ । अनयिन।जनियम इति

कुतः । नियमो ह्ययमच्यत) इदं न मक्षापतव्यपमिति | एवमुक्तं दयमा- पतति । यदे बाऽभक्ष५ कतव्यानात) साद्‌ वा मन्षणं न कतेन्याभते | यादि जविष्ठं भक्षणं कतेव्यमिरमभ्युपगम्यते, तततोऽभक्षणं श्रुत्या

१

विदधाति । नज भक्षय।तवेरेषणभ । तट्न्य।पाराच्च कतेव्य-

[वष

त्वन्मतेन § भतिपेषो ममतु प्युदराप् एव । कथम्‌ | । न कलञ्जं मन्षयितन्यम्‌ हत्युषछ्धेषर्तणय। शरुत्या मक्षयतेः वतेन्यत। तन्ये विदधाति | नकरार्‌श्च कमेन्यषाहितस्वान्न कतेव्वतावचनेन पनध्यत्‌ | तरम।तपच्युते)ऽन्यन सुनध्यमान; पययद्‌सो मवति | तत्र नायं कलज्ञेन बध्यते । र कारणम्‌ | असमरतत्व।त्‌ । सुबन्तयोः समासे सति पयुदाततो मवति नाप्तमाप ] अतस्तरमत्पयुदस्त। धातृना॒सनध्यते । तेत्र सुबन्तेत्वायावात्त. मा६। नापि । तस्माद्मल्तणं कलज्ञ।पिविशेष्टं फठ।यन। कतेव्यम्‌ ।

अथव।-सवेपद्‌।नि मावन।पनिपातीनि । तत्र यद्यव स्वापवृत्तः संचध्यते, ततो मा- षनविपरीत्येन प्रवेतेते । तस्माद्धावनापरिरोषात्स्वा्ं हित्वा रक्षणावृत्तः सन्यते | न

|

१ भक्षणाननवर्तितव्याभेति पा० । २ उप्टेषलक्षणया श्रया-सनकरषल्षणया पद्धत्येप्यषेः।

2४०० दष्टीकासदितकश्षाबरभाष्यसमेते-- = [अ०६१०२ज०५]

तया न न संबध्यते | अथ नञर्यैः कतेव्यस्ततो वाक्येन विधानम्‌ । भक्षयतिश्च नसविरेषणम्‌ । श्रतिश्च वाक्याद्वरीयस्ती । तस्मादभक्षणं करऽ्यमिति मभ्य ।

अभक्षणं च मक्षणामबः । नतस्य कतैव्यताऽस्ति ) तस्माद्यस्तत्र मानसो व्यापारः; स इदोपादिकष्यते | यने।पायेन न्सुविरिष्ठं भक्षणं भवात्‌ | प नज्‌मृक्षपत्वाः सबन्धः | तता चधानभ्रू । यथा; नाद्न्त्‌- भाददत्यमपक्षप्त्यकमाददषु प्रजपपातव्रतेषु ईुचत फटष्‌) अङ्गुन्तान फट म्‌ दोषः । पव[मह्‌। प) वनक्तत्वद्करभणध । नान कप पाताः ध्यते । अकरममाजमुपादर्य) । अन्यद्धि कमं भक्षण रत्तिपिध्यमानम्‌; अन्यद्क५ पान्त; सक्ररप इति ॥ १९ ॥

शाखाणां त्वेथवत्वेन पुरुषाथ। विधोयते तयोरसम- वापिखाततादथ् विध्यतिकरमः॥ २० ॥ सि° उपवणनापरेहारस्ताबदुच्यते । युत्त यसज।पतत्रतेषु शास्रणाम यवत्वेन पुरुषाय विधायते । तत्र नियमः कतेव्यतये(पा श्यते | यश्च

च केवलो दक्षणां प्रतिपत्ं इतति | तता धातुना प्नध्यते पनेन न्थायन | अध. मवन।विरोघाततन्याः परच्युतऽनन्तरेण ध।तुना सनव्यते । तस्मादम्ष०। नाम मानतो व्धापारोऽनुषठेयः | क्रियां कुव॑न्मभमं तावत्कथं करोति, तदुत्तरकटं तस्या प्रवते ।

~

स्परोनादिक्रिया विप्रक, मानततस्तु प्रकर्षो ऽन॑न्तर्‌ः । अतस्तभेव1ऽ5तिष्ठने ।

परतिषेषेऽपि प्रभे स्िकस्प 0, तते। {>१११। एवं चोदितत्व चान्तरौ यकः संकल्प; | ययवानराह्मणम।नयेति नकारण ब्राह्मणज।तेर भव; किते, पएरषनातेन।माव उच्५ते । तस्मायत्र पुरुषत्वं विद्यते ब्रद्यणत्वं पयुदस्तं) पं आनीयते, एवमिह्‌।पि नक।रेण मक्ष पयुद्स्तम्‌ । यस्व मानप्तो व्यापार्‌।अनुध्यूतः तोऽन्तरङ्गत्वात्कतेग्यत। वचनेन संबध्यते | यथा ^ नोयन्तपरादत्यमक्षत' । इयास्तु विषः | तत्र शतूप्रत्यय।न्तोयन्तमित्यनेन निभित्तममिषीते । अतरतत्र नित्यमदुछानम्‌ ॥ १९ ॥

८ त्य त्तम्‌ ' इत्युपक्रम्य "नोद्न्तमादित्यमीकषेतः इति श्रयते | मतमिति च कर्म.

१ अवतः फ, कुवततो न फर, न दोष इति पा० । २ तेनैवे न्यायनेति-भप्तमस्तत्वा- छयेन पूवोकतेनैव न्यायेन नजो न कडज्ञान्वयः संमवतालर्थः । ३ अनन्तरः-पनिृष्टः । ४ निन्यम- गुषठानामेति-प्रकृतोदाहरम तु निमित्तशुध्यमावद्रक्यरेपामावाच विश्वजिन्न्यायेन स्वगस्थैव फल- त्वत्स्वगीकूमाधिकारा एवेजातीय॒का इत्थ।शयः ।

[अ०६पा०२अ०९] मीमांसादशने । १४०१

करमव्यः स कलयाणोदयः; । योन कर्तव्यः स पापोदयः । करयं पुनः प्रनापतित्रतषु नियमः करैव्यतय। चोदयन ई) । उच्यते | ठेस्य व्रत मिति परत्य पभजापतित्रतानि समाम्नातानि । वत(ाति च मानसत कपोच्पते | इद्‌ न करिष्यामि यः सकल; । कनमत्तद्‌ रतभ । नाच- न्तम।देत्यमी क्षप, यय तदक्षणं न नवात) तया माचस्ा व्यापारः कत०५; । तस्य च पानम्‌ । तम २९५१ ९१।५।ऽ स्त रयच्‌म>२०५्‌ । तत्र चेत(न्पिव भकरत्य। च्यते, एतापत। एन स।ऽयत्त मवत । एता. बता कृननायुक्त एनस। मवता(त। जयद तय(रसम्‌ा। नत्वम्‌ । ई क्रिया मतिपिध्यत्‌) नात्य पद्विपत । न दिक्टज्जं भक्षयन्‌ भ(पष्‌- धवि नातिक्रामति । इह पनराद्त्य परमन ना(्िक्रानापि विधिम्‌ । न हि तस्य दसन मरतिपिद्धम्‌ । नयमन्तत्राप(दएः । यस्त नियमं करोति, स फलेन सेव्यते । इद तु पतिच्नत कषटलाद्‌ ।

कथमचगम्यते । नात्रः तस्य व्रतपत भरकृन्य्‌ वचनमस्ति नच भक्षयितव्यपित्यस्य मानसो व्पाप।रोऽथः । भक्त(वत्य।ितं च भक्षणं करव्यं र॒न्देनोच्यत । नति तरयतिपिवते श्रन्मव । एवं ५सद्धोऽवा. नुखदीतो भवति । इतरया लक्षणा स्यातु । श्रत्सन्तणात्रेशयं च श्रनि न्यय्यान लक्षणा । तस्मादह मतिपेष उच्यते।

आह । भरतिषिद्धं नमः दोषोञ्च न श्रवत्‌ । तम्पालातनिद्ुभप्यनु- एतिन्यमिति । कर्पभिष्यत ६ चने | मवाणामावातु । अयोपत्निः मरपाणम्‌ । उपदेशरतेयघ्यमसङ्क(द(त यद्यद्य । नेतदवमु । व्यर्थोऽपि ह्यपदेश। ऽज्ञानास्सं भवात । तस्पान्न्‌ कर्य) ९।प१ ६(१ । उच्यते । सर५ न करनीयः । कितु क्ट एव । कथम्‌ | अनन्तरपेवनं सिषा वजे- येधुः, पतितः कथेफरेभ्य इति वदन्तः । महावषप दूष, सच्छ््रा ब्ेयन्ति । तप्मानियोगतः कल्ादे न मक्षयितच्पराभिति । मया,

[क्षी

नाम्‌ । तयद प्रतिषिध्यते, पृमृत्तरेण न प्रध्ये | तमत्र मिरोधरन्नञ्च्युतः

प्रत्ययानन्तरेण धातुना सचध्यते | इद घ नन्ति व्रनत्वानायं ववाक्वम्‌ | अन;

श्रुत्या करञ्यनववनेन नञ्‌ भवधो । धातुपननपे घ्युमे मपि षदे रक्षणावृत्ते

स्याताम्‌ , जधपाप्त च तपातोजञत्यातन्य द्रीनीयि दूयेत दोषाः | तणा) नञ १५९

१४०२ दष्टीकासदहितशावरभाप्यसमेते-- [अ०६१०२अ०६]

न सर्पायाङाह दथाव्‌ , त्र दोषदशचेनान्नियोगतो न सपौयाङ्गुशिदी- यते, कण्टको दा न पादेनाघष्टीयते । एवापिदमपीति ॥ २० ॥ ( स्मातदीनामप्युवनयनोत्तरकालकतैव्यत्वायिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [| ६ ] तरिमस्तु रिष्यमाणानि जननेन परवतैरन्‌ ॥ २१ ॥ पूण इह स्मातो; पदायौ उदाहरणम्‌ । पन्युपरिथितनियमाश्राऽऽचारा; । गुरुर वुगन्तव्योऽमिवाद्यितव्यश्च । दृद्धवयाः पत्युत्थेयः संमन्तव्यश्चेति । तत्र सदेहः । क्रं जाहमात्राणामिमे पदाथा उतोपनीतानापिति । कि भाप्तम्‌ । आवेशषोपदेकवाज्जातमात्राणाम्‌ । इतः । पुरूपे ते शिष्यन्ते, जातमात्र पुरुषो भवनि । तस्माञ्जातमाजाणामिमे पदाथा इति ॥ २१॥ एवं परात्त व्र१ः-- अपिवा वेदतुत्यलादुपामन प्रवेनरन्‌ ॥ २२॥ कि° आपि बति पक्षच्याचृक्ति; । उपायन प्रवत॑रन्‌ । उपनयनेन सह पव. तरन्‌ । बेदतुन्पस्वान्‌ । वेदतुस्या हि स्मृतिः । वैदिका एव पदाथौः स्मयन्त इत्युक्तम्‌ ¡ बेदिकाश्च पदाथा उपनयनोत्तरकाले समा-

स्नाताः । स्मानोदेति वेदिक्रः एव॒ । तस्मादुपनयनोत्तरकाला एत दाति ॥२२॥

यद्रवन्पे सवाभ स्वाभवृत्ताति | रिषएविगहणा चोपायतवेन वणैयेतव्या } नोदनायां फलाश्चुतरिति & सूत्र अस्मिन्न नेय ॥ २० ॥ [ २१॥ |

न परमान्ते दध्न दा च्यवह्‌।र्‌ः | यन।पनयनोत्तरकाटं उदकानि कमानि। दयमप्युपनेयने। तरकारमव प्रवतत शृतः । तस्मात्तत्तामान्यते। देन वण्यते । ‹ हरा न मेथा ? ^ ब्राह्मणौ त हन्तव्यः ` इत्मनम्‌।द्थो जातमत्रेण न कर्ैव्याः । अन्या £ प्रागुपनयनात्कामचारवाद्‌ मन्ता: ! ईप्य५तिपिद्धत्वाकरिप्यति | उपनयनोत्तरकाल्म- मिवादनमत्युत्थानादृन्युपदिदधनता | भतो वेद्‌।ध्ययनकाट उपदेशद्वेदतुरयत्वादिति । अथवा--विरिएकाल एषे स्मयन्त । द्ूतीना वेदमृठत्वद्धेददुस्यता ॥ २२ ॥ । १ ऊदेन मेये दूति--अयम। शयः । ‹ चोदनायां फलाश्रते--' “ अपिवाऽऽम्नानकताम- ध्यात) (अ० पः ३०५) इति विन्वजिदधिक्रणस्य द्र अपि पृवोत्तरपक्षपूत्रे विश्वान" दादिष्वश्वतफरपेष्वपे विःधसामभ्य॑ दैव समीहितं फट, कत्पयितन्यमित्यनं प्रतिपादनपरर कलङ्" मक्षणादिष्व्यध्रतफलनयु निवरिषस्य निवत्कलपिष्यनुरोपरेयव प्रघ्यवायङपं फलं कठयत इत्यस्मि- श्रयं ऽध्यूतेन ये(जनी ईनि ।

[(भ०११०२भ०७] मीांसादशरने | १४०३

( भग्रिहोत्रादिकमणां विहितकाटकरेम्यत्वाधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[७ | अश्पासोऽकर्मशेषत्वासुरुषार्था विधीयते ॥ २३ ॥ पू

इदमामनन्ति, यावन वमध्नहोत्रं॑जुदाति, यावज्जीवं दर्पृणै.- मासाभ्यां यजेतेति पुरुषार्थोऽयं यागो विधीयते । नायमभ्यासः कम. शेष इत्युक्तम्‌ । इहेदानीं सेदिद्यने । कि सातत्येन हातव्यमुतासात- त्येनेति । ई प्रातम्‌ । पुरूपं प्रत्युपिरत्वार्सातस्येन । अयं पुरुषः इति सातस्यनानुष्ठ तव्यम्‌ । ननु मद्‌ पपच्निहाजं दात्य, व्युष्टायां मातरिति श्रूयते, पौणपीस्यां पौणमास्या यजेत › अमावास्यायापमाबा, स्यया यजेतेति । नैष सवोङ्कापसंहारेण प्रयोगः । अततः काटपरत्र हीने न दोषः॥ २२॥

तस्मिन्नसंभवन्नथात्‌ ॥ २४ ॥

नेतदरित, यत्‌, जुहुधि जुह्ुधोत्येव हत्यमिति ¦ यथा शक्रोति, तथा जुहुयादिस्युच्ते । न च सातन्येन शक्यने | अव्रह्यमनेनाऽऽ. हारविष्टराः कन्याः । तस्मादुधथाविरुद्धपु कार्ष सननं होनम्यमिति ॥ २४॥

न क्तेक उपदिश्यन्ते ॥ २५ ॥ सि°

न चेतदारित, यदुक्तमर्थावरिरुद्धषु काटषु सततं होतव्यमिति । काल एषः श्रयत । दोषमग्रिहोत्र होतव्यं, व्युष्ठायां प्रातरिति । तथा पौणमास्यां पोणमास्या यजन्‌, अपावराम्यायाममावःस्यया यजति । तस्माञ्च सातत्यमिति । आदह । ननु गुणस्यापि प्रयोगान्न काठ आद्रणीय इति । अत्रोच्यत । न कालो गुणः । निमितं चयतदि्यु- तप । तस्मादन्येषु कारुष्वविहितत्वात्कृतमप्यकृनं स्यात्‌ । तस्मादाधि. तटस्य यवस्जीवं प्रयोग इति॥ २५॥

दशेनात्कालिङ्कनां काटबिधानम्‌ ॥ २६ ॥ रङ्गः च भवात, अपवा प्प स्वगादटट्‌,काच्छद्यते या दश्पृण

[२६॥२४॥२५॥॥२६॥

१ (अर २१० ४ अ० १) इत्यत्रेति शेपः \ २ पौणमहिन० पा! ३ कालमात्रेण दानेन न दषः । इति एर ।

१४०४ दष्टीकासहितक्चादरभाष्यसयेते-- [अ०११।०२म०१०]

मासयाजौ सन्‌ पौणैमासै।ममावस्यां बाऽतिपातयेदितति। यदि स्वस्मि. न्काले होमस्तदा कस्यातिपात्तः स्यात्‌ । तस्मादपि न सततम. भ्यासः ॥ २६ ॥

( अर्भिहोश्रादिकमगां निमित्ता नुरोघनाऽऽवृत्यधिकरणम्‌ ॥ ८ ॥ ) [<] तेषामौसत्तिकल्वादागमेन प्रवर्तेत ॥ २७ ॥ सि० मदोपमयिहोत्रे टोनव्यम्‌, व्युष्टायां परात्तमिति। तथा, पौणमास्यां

पौणमास्या यनेन, अयरावाम्यायापामावःस्यया यजतेति । तत्र संदेहः | क्षे सक्रत्यदोप हन्यत प्रदोषे प्रदोष द्रति । तथा सकृदव्युष्टायां प्रातरत व्युष्टां व्यृष्रायामिनि | तथा क्के सकृत्पौणेमास्यामपावा ग्यायां वरा; उनाऽऽग आगते काल इति| रि प्राप्ुम्‌ | सढ्कृत्वा कृतायः कन्दरो, न नियः पौनःपुन्य इत्येवं प्राप्ति चुम: । जागमेन मवनैत । आगत आगते काले प्रपोगः कव्य इति । कुतः । तेषा. मोत्पत्तिकत्वरात्‌ । उत्पद्यमानं करम फाटसेयुक्तमेवोत्प्ते । तदुक्त, निमित्ताथाः काटश्रुतय इनि। निमित्त च संपपरे नपित्तकरोऽयेः कनेव्यो भवाति । तम्मादागत आगने कराल पोगः कतन्यः ॥ २७ ॥ तथा हि लिङ्गदर्शनम्‌ ॥ २८ ॥ अप्वा एष म्बगाटोकाच्छयिते यो दंशेपृणमासयाजी सन्‌ पण. मामीपम्रमाचास्यां दाऽहिपःतयादेति । आगन आगते कारे पयोगं दक्घयाति ॥ २८ ॥ ( कत्वथनेमित्तिकानां निमित्तावृततावावृरयाधिकरणम्‌ || ९ ॥ ) ९ | तथाऽन्तःकतुपयुक्तानि ॥ २९ ॥ सि भिन्न जुहोति, स्के जुहोति, इति दशेपूणेमासयोः

2 १ १ ५] 2 [> | 1

संदेहः । सकृद्धिन्ने स्कन्ने च हूत्वा एृतागे उत भिन्ने भिन्ने) स्कन्ने स्कन्ने चेति । तत्राधिकरणातिदेश्नः ¦ यः पूत पूतैः पक्षः, स इह पूतः पक्षः । य उत्तः स इटोत्तर रति । सङृल्त्वा कृताय इति पूवैः पक्षः नि भत्तत्वादागत्‌ आगते काल इत्युत्तरः ॥ २९ ॥

( युवनुगमनादुनां निमित्तावृत्ताव।वृ्पधि करणम्‌ ॥ १० ॥ ) [१०] आवचाराद्गृद्यमणेषु तथा स्यादुरुपाथतात्‌ ॥३०॥ सषि ॥ २७ ॥२८॥ २९॥

9 पुनः भरयोग इति ० ।

[अ०६१०२भ०११] मां साद्चने । १४०५

गुरुरयुगन्त्ये। ऽभि बादयितच्यश्च, वृद्धवयाः परस्यत्येयः सैमन्तव्य. शेति । तत्र संदेहः । कमागत आगते गुरो, हृद्धबयतसि च यदुक्तं तत्कर॑व्यमुत सकृत्कृत छ ताय॑तनि । आ चाग द्र्यमाणेषु तथा स्यास्युच पायत्वादित्ययिकरणातिदेशः । तत्र यः पूर्वैः पक्षः स इह पूवैः पक्षः, य उत्तरः स उत्तरः । सकृत्कृत्वा कृताय इति पूरैः पक्लः | निमित्त त्वात्पुनः भरयोग इत्युत्तरः ॥ २३० ॥

[न

( ज्यातिषटोमादरनां चरेवरणिकस्य नित्यताधिकेरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) [११]बाल्लणस्य तु सामतियाप्रजमृणवाक्येन संयोगात्‌ ॥३१॥ सि”

इदं शरूयते । सोपेन यजेन, गर्भाएमेषु ब्राह्मणमुपनयीत, परजामुत्पाद्‌- यदिति । तत्र संदह) किं नित्यान्येतान्युतानित्यानीति । किं भाप्तम्‌ । कामस्योागादनित्यानीति ४, उच्स्ते | ब्राह्मणादीनां सोमदौीनि नित्यानीति । कृतः । ऋणवेाक्येन हि संयायो भवाति । जायमानो ह व ब्राह्मणर्सिभि्णवा नायते, बरश्रचधण ऋषिभ्यः, यज्ञेन देवेभ्यः, भजया पिनृभ्य इति । सवे ल्हयनृणो स्दा यञ्वा ब्रह्मचारी मजावा- निति । ऋणसंस्तबोऽवद्यकतव्यान भवाति । तस्मान्नित्य।नीति ।

ननु लिङ्खपसाधकं) न्य।य उच्यतां, यस्येतदद्योतकापिति। उच्यते । अक्रापसंयुक्तान्येपां पृयग्चाक्यानि भवान्ति । वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यनेत्त, यावज्ीवमग्निदोत जुद्याति, यावज्जीवं दरपूणेमासाभ्यां यजत। तथा, विद्यापधीयीतत । तथा, प्रजा उल्पादयित्तच्यति । पव नित्यतायाः प्रप्नाया इदं लङ्क भवतीति ।

अथवा-अयमन्याऽयः । त्राणह्यस्य तु सोमविद्यापरजमृणवाक्येन सयोगात्‌ । सोमादयो नियताः क्रं ब्राह्मणस्थेवे, राजन्यवेश्ययोरानि. यताः) उत सर्वेषां नियता इति । क्रं पाप्म । ब्राह्मणस्यैव नियता नेतरयोरिति । कुतः । एवं श्रूयते । जायमानो हवै ब्राह्मण इति। बराह्मणस्य नियमो दृष्यते, नेतरयोः । ब्राह्मणमंकीतेनाद्‌ । एवं प्रात बषः)

सर्वेषां नियः । कुनः । अविशेदेण नियमविधानं यत्तदकामसयुक्तं सेचनं नियामकम्‌ । तद्विशिष्टं सर्वेषाम्‌ । तस्माःर्वेषां नियम इति |

१४०६ टष्टीकासदितशाषरभाप्यसमेते-- [अ०६१०६अ०१] ननु, जायमानो ह वै ब्राह्मण इति ब्राणस्य संकौतनम्‌ । उच्यते| भवत्यस्मिन्वचने ब्राह्मणसंकीतेनम्‌। > हयतद चनं नियमस्य विधायकम्‌। एतेरकामसंयुतते वचन हितस्य नियमस्यानुवादोऽयमवदानस्तुत्यथेः । तस्मान्नात्र ब्राह्मणसंकीतनेन राजन्यस्य वेकस्य वाऽनियमो विङ्गायते | ्राह्मणग्रहणं तु प्रदशना्थम्‌। जायमान ब्राह्मणो राजन्यो वेश््यश्ति। तया जायमानो जानतशति ॥ ३१॥

इति भ्रीशवरस्वामिनः कृपी पीपांसामाष्ये षष्टुस्या- ध्यायस्य द्वितीयः पदेः॥

अथ प्ठेऽध्याये ततीयः पाद्‌ः॥

८ नित्ये यथा्ञक्स्यङ्भानुष्ठतुरप्यविकाराधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [१] सर्वशक्तौ पवृत्तिः स्यात्तथागतोपदेशात्‌ ॥ १॥ पू बहृढचत्रह्मणे श्रुते, य!वजीव्मश्निहोत्रं जुहाति, यावज्जीवं दश्च पूणैमासाभ्यां यजतेति । नित्यमगिहात्रं नित्यौ च दशेपूणेमासौ । तत्र यदेतत्कापश्रवण।दन्यदकामश्रवणं द्वितीयं, तत्र संदहः । कं यः कारसन्येन विधिघ्रुपसहतु श्क्गोति तस्यबाधिक।र उत विगुणमपि तत्य. योक्तव्यपिति । एकादशे कापसंयुक्तं प्रथमे श्रवणे चिन्तायिष्यते,

॥ ३० ॥ ११॥ | इति श्रीमद्कुम। रिटविराचितायां मीमांसा म।प्यन्या्यायां टृप्टीक।यां षष्ठाध्यास्य द्वितीयः पादः ।

याक्ठनीविके प्रयोगे चिन्त्यते । किः सवाद्धापपहारनमथ॑ः पुरुषोऽचित्रियत उत. कदेशोपत्तहारपमरथोऽपीति । दैकादशे तु कथमावः सयरङ्गनराकङप्ती क्रियत उतै-

१ ° विधेस्त्रेकश्चतित्वादपयायविधानात्‌ --( अ० ११प्र० १ अ०र मृ १६) इदयत्र सवेकतुसाधारण्येन, करतुक्थभ'वाकाद्क्षा स्वैरटगैः पूर्यते न तवकेकेनेति सिद्धान्तिते कथमस्मिन्नरधि* करणे-एकदेरोपसंहारसमर्थोऽप्ययिक्रियत इति सिद्धान्त दल वमकादशाधकरणेनास्य विरोधमा- शङ्क्य परिहतं भष्ये-एकाद रो कामसंयुक्त इव्याद्ना । तस्याभिप्रायम!ह-एकादशेलिलखा देना । यदथ्पि-एकदशशाधिकरणे काम्ये सक॑टगोपसंदारसमथस्याधरकःरप्रतिपा दन, इह तु निदे ऋति. पया टगयुक्तस्याधिकरप्रतिपादनायैमित्येवं माष्याथः ग्रतिमाति ' पर॑तु- एकादशेऽधिक।रचिन्ताया अक्रियभाणत्वा्काम्यमात्रेऽविचागच वर्तिरोक्त एव भाष्टस्याभिप्रायः 1 एकादज्ञाधिकरणसिद्धान्ते, नित्येषु निमित्तसंबन्धावगत(वरयकप्वानुरोपेन यथाश क्तिक्रयमाणरप्य ६ भैरस्ति फलक्षिद्धरिप्येवमपव- दितुभिद्मधिकरणमिति भावः ।

[म ६्पा०३अ०१| मीमांसादशेने । १४०७

साङ्के । इह नित श्रवणे द्वितीय इति । पिः पराप्तम । सवै. क

शक्तो प्रत्तः स्यातचथामृपोपदेश्ात्‌ । यः कात्स्पन विधिमुप-

ए

संहर्तुं शक्रोति, स एवानुतिषठत्‌ । तथाभूतोपदेश्नाद्‌ । ययायृतं हि

तत्कामसंयुक्त शरुतं, तयामू तमेव नत्पमप्युवादिदवते । तस्मात्सवाङ्गो पह्‌रेण भयोगः कतव्य; । द्ःपूणमास्क्ञब्दश्च साङ्गस्यव वाचकः । कथम्‌ । १।णपास्याममावास्यायां च साङ्ग विधीयते । यच्च प्‌।ण- मास्या मरिदहिषःसा च पणमासी । यदूमावास्यायां विहितं) सा चामावास्येति। साङ्गममावाभ्याभां विदिते पोणपास्यां च, तस्मात्साङ्गं

~ ^ ५9

दशचेपृणमासश्चञ्दन। चत इ।त ( ग (१नेमन्यतं स्म) ॥ १॥

केकेनाप त, प्रित पिद्धान्तः। एकमद्‌र ।वत ईदमारम्धते । * भवित जुहाति इयेवमुत्पन्नस्य तिपार्वतेमानम५ निमिते फे च परिवानान्न तावत्वम।नतर्‌।पिदम्‌ | नापि प्रयोगमेद्‌ः | गन्तम तत्वात्ततस। (नत्थनयोगस्य । श्रतिकृतसत्वेरित्‌ मेद्‌; । तमेव भेद्माधित्य भ।प्य।२,३।ह्‌--धिताये श्रवण इति । तसत्यपिकेरणतिद्वान्तन. निताशङ्कत्थोत्तरमपक२५१।२२५ते १५५०५ सेववित्वात्‌ ? इति । कथये च पवाहञोष- हारतमधस्यापिकारः, न।दशय तियम(ननत्‌ । न वु नित्य ताद२।५त) तर्द यः सवाङ्गान्यु१६द श 11 । तादय दशाघ५तद।रतम्ञप्थवि( कयते । पवर्गः क्निराकेयङद किते | पाट एव कैतुषभत्वन च॑यत | दुत्त (तयामृतपदेसात्‌ ' . अथवा नामत त१न।कड (भवते) ५५ ११२५ तथा नित्येऽपि । तन्नान्न- सतुर५त्व। त्थतः) त५।म्‌त।१६ शन्‌ । अथव(--यय। क धान्‌); पृचपरोम्‌1मवन(करणते। सच्रजञ(नराकाङ्त) क्िधते तेथा नित्यदात्यतः । तथमूतवदृक्तत्‌ ! ।

अवव।(-- पथ काम्पर्‌थ (नि १।१.तक ए्यतत्‌। तथा नित्य५।ि सनिषान।२- षाद्न्यतः ^ तषामूत।प१दे९।त्‌ › ।

जपता भावनात्मनपदेतेसतर्‌ प्यकर्णानां इर्वत्वात्‌ ‹ तथामूत पदेशात्‌ ! भयत(-पुरपयल्यो मयत तियमानत्वात्‌ ° तथामृतपदरशत्‌ ' ॥ १ ॥

१ विदनमध्यस्थः प्राठः वर्यवन्नास्ति । २ स्थत दद्‌।पति--करतुूय भावाकाङक्षय्‌। स्व ङ्ग भह) थित एनद्मधिकरणमिलयः। २ उत्तराधिकरण ऽपि भप्यकरार्‌.णां चिहृतिमात्रोदाह्‌रण कम्य. मात्रीपरक्षणान॑लसतत््रद्‌शंयपि-- सवद क्तीलय।दन। । ४ (भ०९प्‌ा० रज र\म्‌०८)५ फले सेति पा- 1

१४०८ टष्टीकासहितेञ्चाबरभाप्यसमेते-- [अ०६१०६अ०१]

[अकार

अपि वाऽप्येकदेशे स्यासधाने द्यथनिवृतिर्गणमा-

त्रामिपरतदधत्वात्‌ ॥ २ ॥ भि° अपि वेति पक्षन्य्त्तिः । अप्येकदेशेऽङ्गानां स्यादेव प्रयोगः| यतः; साङ्घस्याप्यनङ्कस्यापि प्रयुज्यमानस्य प्रधानादेवायमर्थो निष्प- चते | गुणमात्र सोक्कपरयोगेण भव्ति । को गुणः । साङ्कात्स्वर्गा-

नास्तातिकतस्यता) अपूव।मावात्‌ । कथमपृवे मावः | फटामावात्‌ , कथं फलामावः | नमित्तफटयरकतराततमवात्‌ । कथमेकत्रासंमवः । निमित्तफट्योरनुपादेयत्वात्ते ५ति. कमपादीयते | तेत्रान्यतर्‌पादाने ऊृताथत्वादेकं प्रतयुपादीयते । उनयेोषादाने वक्रय मेद्‌: । निमित्तस्य श्रतत्व।त्तत्भत्यपाद्‌यते |

नयु भावनावचनर्य किमिद्याकाह्त्पना न निमित्तेन पथते न येन | केन ताहै। फठनेव | उच्च | ५दि फलन १५८५ प्रवतत, तसय यावज्ञविलयेतदङ्गत्वेन स्यात्‌ फले चानध। न प्रकेततैत्य च द।पः | तस्ता चतिकदव्यना स्यात्‌ । "अपि बाऽप्ये. देशे" इति न विरुध्यत | ग्वपदरमेदश्य न म्यात्‌, नित्वकःम्भयोः फे पति । भथाच्येत, द्।१२॥ प्रयोजके) फलाद निभित्तोशश्च । तेत्र श्रतेन निमित्तांशो विव. कितः । फट इ विद्यते । अता न विरोधो, भित्ततिपयत्वान्‌ | एवं च निमित्तव्रयक्त. मवयं कतव्य कम । तदस्मन्कियमाणे फलं कषति न क।मथत इति ।

एतद्प्यनुपपन्न्‌्‌ । यः प्व न कामयत नन्पात्मकरत्वान्ाक्षारथी, तस्य कपल्वहूप एषं कतभ्यत।) निमित्तप्मरत्‌ | न च सङ्ृच्छरतस्य केचित्मरति प्रयोजकता कंचि. त्प्रल्यप्रयोजकेता न्य।यथ। | तभ्म।नि( पित्त ३,१विभानम्‌ । अपौच्येत-करि्रायाः कप, ग्यते(पदेश।त्केमणः स्वतामश्। ख फटात्पाद्‌कत्‌ा । न चान्यत्फटमस्ति यागस्य स्वग. हृते । तस्माय राक्त्या फचमि | न च शत्त.य। वेदेनात्पाचन्त इति ।

एतदप्ययुक्तम्‌ । कथम्‌. । ज्यो पि्।मदशपृणमाक्तयोः सङ्कलरयोगे सर्वक तिः । स्यात्‌ । न चेष्यते त्वा । तमाया क्रिवासु फट प्रत्यक्षत ऽवमम्यते ता; फल्वत्ये नाश्चतेफटा २।द्रक्धः | न च[क[ग्यमान फर म३।५। अ४र्षायत्वात्‌ । क7^व्यत्‌।वचन्‌, पुरुषायनाविनामूत इति चेत्‌ । ५याजादौनामि र्पाचत्वादनङ्गता स्यात्‌ | न चेरते | तस्मानेानत्त त केभमान ।१५।५५॥ | अत ६।तकतन्यतामावः | कथमेकदश न्द्‌ इति

१ व्यपदशभद्‌ दापे-काम्यामिद्‌ समित्त५द्‌ चति व्यपदेरमभेद्‌ इत्यथः 1 २ प्तेनेति-¬ निमितस्य स्ववाकपरे धृतत्व दिखण । ३ एवकरे५ मुसु्षोः फलेकरन्यता व्यावर्यते । कुतः । स्वगादिरूपस्य फरस्य दारीरारम्भदेतुतया बन्धामानत्मकमोक्षपरिपन्थिलवारिलाज्ञयः । ४ सूत्र दति देषः।

| अर्दपा०६अ०१] मीमांसादश्चने । १४०९

चेत्‌ | पाङ्गप्य वाचकः कृतलब्द्‌ः प्रथानमाजारक्ततदरेशन्दः । जथवा दष्टंवाया ® < क ॥१ ह्य ^ चा प्रोडाशनिवतिस्तामपेकष्यकदे्चश यद; ।

ॐ, ^~ न. वन १ [न कथं = कराणिश्चीि धि [#

कश्चित्पुनरेकदेश शब्दौ १५तः । कथंमाव।मावात्वाकराणिकीिकनन्थता नासि | आहवनोयादिव।क्यात्प्ापिताऽम्ति, त।मपकदेशदाव्द इति ।

एतद्प्थनुपपन्नम्‌ । अवृनप्रयुक्तत्वादाहवनीयादौनाम्‌ | न च।पूवेमम्तीत्युक्तम्‌। तस्मा [ > = न १ [व + 4 ॥# ५ दचचिमुदि९य।मव।स्यायां पूर्‌ड।शस्त्यत्तव्य इत्यत्‌ वदुपदिइयते । कथं तरहदशे पुरषप्रवृ त्तिः । प्रत्यवायानुत्पस्थष। । विहित।करणाद्धि प्रत्यत्रापः स्मरते । पृरषण च हित प्राहठिचयेष्यतेऽदितनिवृत्ति(पि तयेष्थते । यथा, दोक उषानद्धारणादिका क्रिया कण्टक. परिहराथौ, एवमिहप प्रत्यवा५१२२६र्‌।4 ।

नन्वेवमधत्यवायः फलं स्यात्‌ । उच्यते । फ तावद्धावः) अपत्यदायश्चामावः | कथमद्त क्रियाफठे स्यात्‌ । जगामिन प्रत्यवायानुत्पत्तिः फलमिति यद्युच्येत । तन्न | नाकरणमात्रातप्रत्यवायः | 9, तर्‌ । विहिताकरणात्‌ । तत्रायमेव मिविः प्रत्यवायानु. त्पत्ययः । छृत्त्षम्य वकररणातसत्यवाय दतीतरेतरान्रयना | तस्मतमत्यवायानुत्पत्तः फठाभि(ति नेकपा चेदूना । कथं तहि प्रत्यवायो भवति) क्रियाथा अकरणात्‌ । मकण करणनिवृत्तिः । अक्ररणादूप यः स वर्‌ [निवृते ।

नन्वकरणनिवृततदेव फे स्यात्‌ । उच्यते | जत्मन्य१र१० क्था; फलम्‌ । जङ२५ निवृत्तिश्च करणं, त क्रियावमः; कथं कटं स्यात्‌ | न च प्रत्यवावामवः फटभित्युक्त१व । यदि चाप्रत्यव्‌थः फट स्यारफटनिमित्तरेकतरामा ददप उक्तः इति केचिदेव वण॑यन्ति |

1. (= क द स्र अ क =: अ, = [9२ श न 4 # ~ १

ते) तपद्यत। | केयम्‌ । मवन।तेद्तसर ज।काह। उर्पयन्तं । (त केन) कथाम।प| तनि।भत्ता चतिकतम्यत्‌। | प्ता चेह भियते | तर्१।द्न्पी पि1247 । मदि चन मेन पथते, पटकाम्‌।दिष्वामि तन पाथनतन पत भकिप्थति । तज [नभित्ता५।१९५ चेत्‌ । तन्न । अ्तत्यमि तारमानिमित्याकाङलत्पत्तमगनेव १९१ृ९णान् फलान्तरम्‌ । फाञनिमित्त५।,१५।व्‌ इति चैत्‌ । अनिरोधः) भिन्न वयत्व।त्‌ | [नभत ह्‌ २.१ युङ्क्ते)

१ दष्टाथा--कमेष्वरूपनिष्पच्यथा । > पुरोडाशनरथूतिरूप्रते पान । २ इतरेत राध्रयना--

परिदधे मिषौ तद्विदेतकर्मातिक्रमादत्यवायः) प्रसक्तग्रलवायपररद्यरय तिधिरत्मेवमितरेतरानय दत्यथः । ४ एव तावत्तिद्धान्यकदेदिमतेनाधिक्ररणमुषवण्यं तत्तावदादौ दपि मारनन-- पन पपद्यत इल्या(देना । ५ अस्मिन्‌-निः । ६ पचत इपि--किमिवयाकादुक्षत रोपः । ७ मिन्नवाक्थला- दिति--श्तं वाक निमित्ते कम विदधाति । श्रताथोपत्तिक्िते च वववयान्तरे फे कम विद- धाति। जना नास्ति विर इति भवः] परमाग्रतः प्रकारान्तरेण निभित्तफ ग्य(रवेरःघमाद-- निभित्तं दश्यादिना ।

१७५

१४१० दष्टकासदितक्चाबरमाष्यसमते-- [ज ०६पा०३अ०१]

® ल 0 ^ ५ ^ 9 १.५ भिनिदे्तिः, प्रधानमातरादिदमन्यत्फलप्‌ । तस्मार्स्वगेराप्त्यथ सपृणाङ्क [कष [न श~ ^ + ध ण्ट करिप्याम।रयारन्धम्‌ । यदि कानिचिदद्धानि न शक्रोति कतु, तयाऽ- प्यस्परदिक्देशाङ्गःगुणयुक्तातसधानात्फचं भविष्यति| तस्मासपानमात्र द वन [क [न क ष्‌ (श्‌ ५ भ 9 ¢ स न कामयत व्यावनेवति । न हि कर्मणा निमित्तं जन्यते, येन फलोत्प्तिनं स्यात्‌ | तासिन्ञेमितते कमे किपमाणं 7 ५५ नननिति सुरौ फटाभिमुखं मवति । फलं न कमयत इति चत्‌ । उच्यते | न ददशः परोऽस्ति योऽवदयकरष्ये फट न कामपे । भ दाथति चन्‌ | ततत | नेनाप्यवहये पापक्षय एपितन्थः । तसि. न्प्रति मोतानावान्‌ । अमोदायिनाऽप्पताविनस्यः फलाय | इतरथा फलप्राप्तेः । तस्मानिषयानि क्रम9 तरपा. चायमानानीतिकर्तव्यतामविल्तन्ते । वीतायां ष फटेच्छान क्ण दृद फल । शरदि च नित्थ श्त्यनुग्रहायागः करममूतः | ततः पम॑त्ापिदिष्टः श्रुतनुग्रह इति प्यत्र कणान्न भवति | फलपदानधक्यपरपङ्कात्तु न लः व 9८ ^~ ^3 व मविप्यति । स्वनयन्‌ >९५।१५५।०। दति | यदि च करिया स्वशक्त्या स्वतोऽन्य. (भ ~ व हशकरनाथं वि (सषिदृत्यादूनति तनेस्ेदेञ ५२न।च्५१ | न क्यशकरनायथ स्त उत्पाद्त्वेन चोदयति । ~. ^ ~ व स ५ ल न ^ =) 4^_, ^ ५ > उ ति्ाभस्य ततया पनफलप्रातिरिति । उच्यते | पच्यादीनां क्रिथागां दवौ षम टौ | ९२९५०५५ एककलत। निनतफलत। च । तत्र ऽयोतिष्टोमप्य फटचौदना. (मिरनियतफटत। विदिता | ९८१६५.१य।ग) एकफटता केन वायते | यदि च फट नादिति करणाविमपीतरेतरयीग।त्मनेपदानाममावत्रपतङ्ः | ‹ भिन्ने जदो(त ? इति निङ्‌ त३।त्कदुपरन्ना न र्यात्‌ { भाक्‌ःङ्‌तोत्तरकाटं हि कत्वभेत्‌। प्हपामना त | न व भनत्पत्त आकराट्‌त।ऽन्ति | निमित्ते श्रुतत्वात्‌ | न ह्यकरारक्ष| क्र (< _। ~ 1 नि ( ^~ भि + = जन्यते ्ठुन। । यत्त फलटनिित्त१रनु१६। नदति । ‹ भिन्ने नुहे।ति ! इत्यनेनैव रथ, यतक प्यृ१ २५१ निनि च) एवमि५१ि | चथ। च तत्पक्षे पिण्डि- तृत एमिद१५ | माप्य फटमेच्छते, प्रधरानादिदमन्यरफङम्‌ । एकदे. शा्गुक्तालधानात्फलं (न) भविष्यतीति वदन्‌ । तथा पिण्डपितृधज्े पत्र कामे च | १ उपनिपरताद्ति याद्‌ पालयस्व कमते तदा स्वगं नमाभिकरणपूेपक्षन्यायेन(६-१~१) पारदस्य दन्यपरत्वापातादित्ययेः। २ अनुपादानादिति--अनुपादेयत्वादित्यथः। १ पज्रकामेष्टयां-- नातेध्चामिलययः । तथा च माप।कर५ पिण्डपिनरयत्त्य जनेष्टथ निमित्तसंयोगे सस्यपि फलवस् वरिधजद्‌भिकर०।६। दतितर्मि भावः|

[अ०६पा०६अ०१] मीमासादर्॑ने | १४११

स्य प्रयोगमाह नाङ्कानाम्‌। दशेपृणेपासरब्दकोऽभनिहो त्रशम्द्कश्च मधान- पदार्योऽन्यान्यङ्कानि तद्थानीति ॥ २॥ ४8 + [4 = तदकृमणि च दोषस्तस्मात्ततो विशेषः स्यास- धनिनाभिसंबन्धात्‌ ॥ ३ ॥ प्रधानािक्रमे दोषः श्रूयते, अपत्रा एष स्मगौस्छोकाच्छिद्यते यो दरेपूणेमासयानी सन्पौणमासीभमावास्या वाऽनिपातयेदिति प्रधानानि" क्रमे दोषं तुैस्तस्य नित्यतां दयैयति\। ३॥ ¶ ~ [ना + 4 कमभेद तु जमिनिः प्रयोगवचनेकलात्सवपामुप- देशः स्यादिति ॥ ४॥ यदुक्तं, नास्ति मेद्‌ इमान्यङ्कगानि) इपानि मधानानीति । म्रषोग- वचनेकत्वादिति नैमिनिगह स्म । सपुपामुप्देशकः) पौणमास्यां पौण: मास्या यजनत, अपावास्यायापमावाम्यया यजतते ॥ ४।' [न व अथस्प व्यपवगित्वदिकस्यापि प्रयागे स्यायथा करतन्तग्षु ॥ 4॥

4

सूत्रकारो नित्य इतिकततन्यताभिच्यैति | प्रथानवदति द्टन्ताषाद्रानान्सिद्धवदङ्कन्वे दशेयत्ति । कतेव्यततावचनशच पुरुषात न च्यमिचरति । न्‌ हि फ़लमन्नेरण पुरुपः प्रवते । केषुवित्पश्ञत्केपुनित्पारम््येण । सदि च धात्वनैः करणतां जद्यात्रया, जादीनामङ्गत्वं न स्यात्‌ । कम॑मृतत्वानितद्वे्चते) र मया कतव्यामिति | अनपक्षमा, णश्च कथमित्तिकतैव्यतया सबध्येत्‌ | यदि च यत्र फल्पदमनति तेद्रव धात्वथैः करण. मूतः, उत्पत्तिवाक्ये धात्वर्थस्य कमंमूतत्वान्‌ , स्वमस्य च प्रसोगवःकम कत्वेन सगन्ध नास्ति| एवे च वमन्तिरतवप्रसद्धः । करणत्वे तु न दाषः | तस्मारत्र यत्र विधायकस्तत्र तन्न करणत। | नित्मेऽप्यमौ विद्यते | न्यप्देदश्च कनंम्यत्वादुवेदयकतं- व्यत्वात्‌ | एवं च साद्व यावव्नीवं न शक्तीति कश्िदपि वदुमिति कृत्वा यादच्छकनु- यादित्युपनिबध्यते । शक्तस्य कमते वैगुण्य सात्‌ । कम्भ ठ यदा शक्नुयात्तदा प्रवतेते ॥२॥[३॥ ४॥

१ इच्छती ते--' अथस्य व्यपवर्गित्वादेकस्यापि प्रयो स्याद्यथक्र्वन्तरेषु ' दयु कत्वादिति शेषः । २ ट्टन्तोपादानादेति-- 'दष्टयातृत्ता श्रयाजवदर्तिताऽऽरम्भ्णाया( अ ९ प्रः १अ० १२ सू ३४ ) द्यत्रेति रोपः। ३ कामत दति-जरगे खज्यमान दति हेषः । ४ राकनु. यादिति-सपृणमङ्गं कमिति शेपः ।

१४१२ इष्टीकासदिदश्ाबरमाप्यसमेे- [०६१०६०१]

पफाङ्कपयोगेऽपि स्याद्वियुणादपि फमित्यर्थः । इतः । अर्थस्य व्यपवर्ित्वात्‌ । व्यपरक्तमङ्खभ्यः प्रधानम्‌ । अग्रिोत्रसंन्नकाहदशचै. पृणपासमज्नकाच्च फलमिह भवति । तद्धि कैव्यतयोपदिश्यते । यत्पौ- णपास्याष्ुपदिष्, सा पौणमासी, यदमावास्यायां, साऽमावास्या । यदाप्रयोऽषटाकपालोऽमावास्यायां पौर्णमास्यां चाच्युतो भवतीति । तम्पादप्रये पुगडारोऽध्रीपोमाभ्यां च) आज्य चाप्रीषोमादिभ्यः पोणमास्याम । आप्रेयसानाय्यादीनाममावास्यायाप्र । यदुक्त. पौणं- परस्यां पौर्णमास्या यजेत, अपावास्यायामपावास्यया यजेतेति, साङ्कस्य विधानान्साङ्ग दशेपुणमासक्ब्देनाभिधीयत इति । नैतदे वम्‌ ¦ सिद्ध हि दज्ार्थे पुणमासा्थ च साङ्कः फले विधीयते । तस्मान्न साङ्गमिहात्रपदबाच्य दशेपू्णमासपदवाच्यम्‌ । यचाप्निहोजं तदिह चोद्यते कनैव्यतया, सौ च द्ञेपुणेमामा । तस्म्ाद्रेगुणपपि कतेव्यषे. वाधिते दरेपणमासौ च । यया क्रत्वन्तरेषु -मकृतिविङृतिषु परस्य धमाः परस्य न मदन्ति, एवं न कामसंयुक्तस्य धमो नित्यस्य भवि- तुमद्रान्त || ~^ ॥

विध्यपराधे च दर्शनान्समापेः ॥ & ॥

विध्यपराधपु च समाश्चि दशैयति । तदेव याघ्क्‌ तादक्‌ दोतष्प्र-

पति त्रिगुणस्य समाप्िं दशयति ॥ ६ ॥ पायश्ित्ता्गिपानाच ॥ ७ ॥

विध्यपराधे च प्राय्च्तान विधीयन्ते निमित्ते कमाङ्कभतानि |

यथा, भिन्न जुहात्तीति । विगुणे निष्फले सति कस्याङ्कमृपैः प्रयो- जनं स्यात्‌ | तस्माद्विगगानामपि प्रयोगः कतेव्य इति ॥ ७॥

॥९॥ €॥|

येषारितिकर्तजयता नास्ति तेषां प्रायश्चित्तविधानमत्यन्तानुषपन्नम्‌ । ेतिकतग्यताके तु नैमित्तिके निमित्त मनते वेगुण्यात्तत्परिहाराय होमार्यमङ्गमुपजायते । तत्करियत्‌ ए। अप्या मद्न उपजाने वेगुण्ये नास्ति । तस्मास््ायश्चित्तदशोनं सवेथाऽनुपपन्नमिति

1 ७ |

पुरदाश्दानमितिप।०। २ सिद्धे दहि द्दरीते पौणेमसीत्वे च सङ्गमिति पा० 1३ ससलयामति-दत्तिकतन्यतायामिति शेषः

[अ०६पा०३अ०३] मीपासादर्धने। १४१३

(काम्येषु सवाङ्गोपपह्‌।रसमभंस्येवाधिर।रापिकरणम्‌ ॥ २ ॥) [२] काम्येषु चेवमर्थित्वात्‌ ॥ ८ ॥ पु पेदरा्षमेकादशकपालं निर्वपेखनाकामः, सौर्य चरं निर्वपद्रह्मवर्च- सकामः, वैश्वदेवीं सांग्रहणीं निषैवद्ग्राभक्रामः, इत्येवभादिषु सदेहः । किं विगुणमपि फटवरदुतेव्रिगणपेव फलवदिति । किं प्राप्तपरू । काम्येषु चेवं स्यातु- विगुणमपि फलवदिति, कुतः । अधित्वात्‌। यदि विगुणमपि फटवदवमर्थिमात्रमधिद्धतं मविष्याति । अन्यथा सामान्यश्नन्दोऽन्तरेण विशेषं, विशेपेऽवम्थापितो भविष्यति । असमथत्वान्नाधिक्रियत इति चत्‌ । साक्गन समथः कतुम्‌ | परघानपात्रं तुश्रक्रोति । मधान पात्रऽधकरिष्यत्ति |! € ॥ असंयोगात्तु नेवं स्याद्ियेः शब्दप्रमाणत्वात्‌ ॥ ९ ॥ क्षि तुशब्दात्पक्षो विपरिवर्तते । नवे स्यात्‌ । यदुक्तं विगुणमपि फल- वदिति) असंयागास्मधानमात्रस्य फेन । साङ्काद्धि फलं शरूयते भधानान्‌, न केव्छात्‌ ¦ तन यद्यपि केवछयुच्यते, तथाऽपि नेवजानीयकं तच्छरुयोत्‌ । न केवटस्य फलन संयोग हाति। शब्दपप्राणकश्चायमर्थो विधायते । शब्दश्च साङ्कात्फलपाहेति वक्ष्यामः । तस्मान्न विगुणं कमे कतेव्यमवजातीयकपिति ॥ ९ ॥ अकमंणि चाप्रत्यवायात्‌ ॥ १०॥ न चात्र परधानमात्रस्याक्मेणि प्रत्यवाय उच्यते यथा दशेपूणै- मासयोः ' तस्पादरपि न विगुणयेवं लक्षणकं कमे प्रयोक्तव्यमिति ॥ १० ॥ ( द्रभ्यमेदेऽपि यागमिदाधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [ ३] क्रियाणामाधितत्वादुद्रव्यान्तरे विभागः स्परत्‌ ॥ ११ ॥ पू द्शैपू्णमासयागः पुरोडाओेनाक्तः । स च पृरोडाशो व्रीहिमयः कतव्य इति श्रूयते । तत्रैतचिन्त्यते । यदि नीवारमयेन पुरोडाशेन यागः क्रियेत, किंस षष् यागः स्यादुतान्य इति । किं प्रात्‌ ।

द्रव्यान्तरे विभागः स्यात्‌! अन्या चाग; । कुन: ; आत्रितत्वात्‌ ।

(॥८॥९॥१०॥।११॥ |

१४१४ दुष्टीका सहितशच। वरम।ष्यसमेते-- [अ०६पा०३अ०१ | आश्रयमेदाद्धि गम्यते विशेषः । अयमन्यो नीवाराश्रयों वरीद्यभ्रया- दिति। आश्रयभेदस्ताव्रद्स्पए एव । तदधेदादरपमपि भिन्नं गम्यते । तस्मादन्यो खगो द्रव्यान्तर §ति ॥ ११॥

अपि वाऽव्यतिरेकादुपशब्दाविभागाच गोत्ववदेक- कम्पं स्पान्नामयेयं च सत्वत्‌ ॥ १२॥ °

अपि वेति पक्षव्याटृत्तिः | एेकङकम् स्याददरव्यान्तरेऽपि । यदा क्रिया भवतति चलनं पतनं वा, तद्‌ाऽपि तानानेव सोऽथेः। न च कथि. त्त्र व्यतिरिक्तो विशेषो हीनो वा। ने। खर््रप्यन्यदेव रूपम्‌ । नच शब्दान्तरं ब।चकम्‌ । नन्वा श्रयभेदो विस्पएः । उच्यते । भिन्नमेव वय. माश्रयं प्रतिजानीमहे, न तु रदेदाद।धिनस्य मदः; । अन्यत्वात्‌ । न हि सजि वाससि वा भिन्ने तद्धद।ःपुरुपभेदो गम्यते । सोऽपि तस्याऽऽत्मा मिं्न इति चेतु । नैतदेवम्‌ । व्ि्िपमुपलममानेरेवे शक्यं वक्तुम्‌ । न चास्य विशेष उपलभ्यते |

® म

नन्वयमेव विशेपो यदेको विन एकरा व्रतेन । न विन इति यदु स्थते। तन्ञ। प्रागस्योपरम्भनाःसक्तर परमाणं नाभ्ति। तस्पाद्िनष्ठः। न च परत्य. भिङ्गायते, ( तदद्रग्यातिरिक्तः।) भदानुटम्भनात्‌ । कथं तहिं चरतीति प्रर्यय दूति चेतु । उच्यते । दरश्ान्तरे सेभनिपत्तिद शनात्‌ । तदेशान्तरं गर्छदागरछस्च चलतीन्यु च्यते । तत्र गन्ताऽपि प्रत्यस्ता, देशान्तरमपि। तेन गत इति चोच्यते, आगत दति चोच्यने।

दशैपणेम।सौ यथा कालाःतरदेशान्तरपरुषान्तरप क्रियमाण नातिरिच्येते, न न्यनैौ मवतः) वं द्रम्यान्तरेऽपिं । न द्रव्यान्तरेऽपि तवेव दृरोपृणमाप्तावित्यम्य प्रत्ययस्य प्रत्यक्ष।वगतस्य बाप ऽस्ति | शब्द्‌ न्तराद्‌ानाममावात | न हि नवरः क्रियमाणस्य शब्दान्तरादिभेदो भवति । येन तदेवेदमिति पत्ययो बाध्येत | द्रभ्यान्तरेणापि च क्रियमाणे दरेवृणमाप्राद्यमिधेयताऽम्त्येव ! यथा नैव चच प्रचोग्शासी योयो भिद्यते । तेन तो दशपण॑मासरामिधेयतां न जहीतः । तथा तत्सामान्यानीवरिरपि क्रिथमाणयो.

=^ ~

१ भिन्नो गम्यते इति चेदिति पा) २ नन्वयमेवविद्रापः- इत्यारभ्य ' सागत इति चोच्य- ते › शत्यन्ब्ो भ्न्धो विनष्टाविनष्टप्रत्ययभेद्‌च्कियाया मद्प्रतिपादनपसे ज्ञेयः) ३ मेद्‌ानुपलम्भना. दि ति-विनष्टश्य रपाद्धेदेन स्थिरस्य सूपाुपठम्मनादित्यथः ।

[भ०दपा०९अ०४ | मीमां साद्शेने । १४१५

सत्यं, विन्टादविनष्टोऽन्यः 1 योऽपि त्वसावन्यः) सोऽपि यन- तिश्चब्दवाच्य एव । यजतिसामान्य न भिद्यते। न च क्रन्देन नोच्यते | तस्माच्ोऽपि नीवररियागे इयौत्तनापि चोदितमेव कृतम्‌ । चोदितं च कैत प्सतं भवति, न।पृथेद्रतम्‌ । नामधेयं च दशरौयत्ति, दशे इति वा पूणेमास इति बाऽस्यैव सामान्यस्य नामेयं, न व्यक्तीनाम्‌ । कि भयोजनं चिन्तायाः । उत्तरेणाधिकरणेनैतद्विचारयेते ॥ १२॥

( श्ुतद्रस्यापचारे नित्यकर्म; प्रारन्वकाम्यकर्मणश्च प्रतिनिधिन। ह१।पनाघकरणम्‌ ॥ ४ ॥ ) [| ४ |] श्रुतिप्रमाणलाच्छिषटातावे नाऽऽगमोऽन्य- स्ाभिष्टतात्‌ ॥ १३॥ पृण वरादीनि नित्यानि कम।ण्युद्‌ाहरणम्‌ । तेषु भ्तद्रन्यापचारे भवाति संदेहः । धि, भरतिनि।घमृपादाय प्रयागः कतव्य उत तदन्तं कमःर्सष्व्यपमिति | कवु प्रापम्‌ | रिएस्यामावे नाऽञगमोऽन्यस्य | तदन्तमवोःसष्टव्यम्‌ | कुन; । अरशिटत्वातु | यद्रीहियवगुणकं श्रुतं ` फलवत्‌, तन्न बार गणकं क्रियमाणमफलकं भवाति । तस्मात्तदन्तमेवा- त्खषटव्यमिति ॥ १३ ॥ कं। ५।६धानाञच् ॥ १४॥

क चिद्िध।यते। यथा) चद्‌ सोयं न विन्देत्पूताकानभिषुणुयादिति। वादिच परतिनिभिमुपादाय योगः कतेव्यः स्यात्‌, न बिधीयेत। विधीयते तु | तस्माच न परिधीयते, न तत्र प्रतिनिपिारेति॥ १४॥

आगमो वा चोदनाध्(विरषात्‌ ॥ १५ ॥ सि° आगमौ व्‌ मरतिनिधेयस्य द्रव्यस्य । कृत; । चोद्‌नायाविशचेषात्‌ । यन.

रस्त्येव । तस्येव प्ताप्न्यं फटे च यत इतति चे । तदयुक्तम्‌ । न हि सान्न.दिवत्ता- मान्यमृत्राभिस्यञ्यम।नमुपरम्धते । क तरद | पडाप्ने५ाद५ ग्यक्तिविरेषा उत्पन्नाः फटे विधीयन्ते । दसपृथैमाप्तरठ्दवाच्थाश्च व्यक्तय ए | अते द्रन्वान्तरेणातरि क्रिय. मणि व्यकत्यन्तरबुद्धिन।१नायते ॥ १२ ॥

मीय तद्न्तमेवोतछषव्यम्‌ । नियमफटपपतौ हि ययाश्रुताद्धवतः | तसमा

ज > ¢

तामवे तद्न्तोत्स्गैः ॥ १३ ॥ | १४ ॥ ] + आभनिषोऽ्टाकपालः › इती चोदना नीवारेरपि संपादायिदुं शक्यते ।

१४१६ दष्टौकासहितश्चावरभाप्यसमेते-- [अण०्६पा०६अ०४ |

तिचोद्नाबोदिते ह्यथ न विर्प्यते त्रीरिमिनवारैर्वा क्रियमाणः । यागथावदयकरैन्यो नित्येष्वनिर्येषु च प्रारन्धषु ॥ १५॥ १

+ 2

त ~ < न [व्व 2 5)

॥ क्क ४

अथ यदुक्तः विद्विधानादिति। उ

प्रारन्धमक्दय समा(पनीविति नेयम्‌ ऽ्ा एव चोदयः | या च निनमेनादुद्रनधमाका. सतति, सा श्युतरेकवाक्यता प्रतिपद्यमाना उप्र जयते । ब्रुतामवे याश्च पाक निवायते । तएमाद्‌ापमः कतन्यः ॥ ११ ॥

एतदयक्तम्‌ । उत्पत्तिव। १९ एत्वत्तामस्थ न।न्त्‌ प्रतिनिधि; | कथम्‌ | उत्प- त्तिवाक्ये यद्ूवमवगतं तदरूपमेव सयोगववेधलाद्मण्‌ फटे विनीयते | नीवारैः क्रिय. मागे) उत्पत्तिवाक्ये सद्रूपं त्न भियते । इह ठ भरामन मिना भिद्यते । तरमात्तद्रप- भेद्‌ः । रूपभे {च शब्दान्तरम्‌ | यै हयगुणा चादुन। भवति; ववे५्त्‌रे५ व। गुणस्तत्र तदभाव उतपक्तिचोद्न पत्थ द्स्धमुपादीषते | चतत: पिथितसय यागस्यावगतः प्रतिनिधिः | पान्‌ तु भद्लिनेव ७५ प्रत्यन्‌ पामर यागस्य, द्रव्य स्यापि तिन्नेव | जतः पृनमनुतपन्नतवाद्पत। हि | अपेक्षत तेनिभिः। नियमाय विभिरित्येतदप्धयक्तम्‌. । न ह सुते प्ति; ईपल्वदृशः पक्षऽ प्राः । तस्माद्पराघ्तो पिथीम्‌।ने न (न५म। ५ भक्तानि |

मन्रोच्यते । प्रक्रान्तमवदय समापन।वम्‌ । तस्मात्स मावे व्न्यान्तरमुप्‌(दयम्‌ | यजेतेत्येतद्यत्किविद्द्रन्यमप्तमाणं सानन पदान्तरेण निर्‌ाकङ््ली क्रिथते | यथ्‌ वाक्य व।क्यान्तरेण त्रौ रिभिरिपति । एवं चत्पद्‌।नत(३।११।२१२4५५। न= पि२।१।५ति | सपेक्षायास्तर्थत्वात्‌ । अय यदुत) प्।मकट्पित५।तन्तत्वाच्छृद्धस्य प्रत्यपव्याप्‌।र एव नासति) तत्र कुतः पदन्तरपिक्षा । उच्धते । पद्‌ामपूवेकतवादकमायस्यापेक्षया निना सेबन्ध एव नानि | अन्यदिद्‌नमेतदेकस्य पृचकाटः परामशं एकस्य प्मकाल

१ प्रारन्धमिति~--अनेन नैव च्मितन्यं, प्रारन्पवयव प्रधिनिपितिति । कि तु भभिततिकमन-

हष्यमपि प्रतिनिधिमुपादाय करवन्यभेवलस्मापलक्षणाय्‌ जयम्‌ । ९ प्राप्तिरिति अधोदद्रनयप्रति- शिलिर्थः । २ प्रयोग्वाक्थनारूपगेपि--ज्थापि्टामेन स्वमन) यजेत ' इया दिना स्वतोऽरूपेण सते. दर्थः युक्त्यन्तरेणापि प्रकृते प्रतिनिलिपक्च चद्‌ यति-यनदयादेना।यन्न-“उद्धिदा यमत पद्ुद्यमः+ त्यादिषु । ५ वाक्यान्तरेण वेडि--दश्ेषृणमास्षयोरिति शपः । ६ यथोक्ते रपे--उत्पत्तिव।क्य।. भगतरूपपरिलयाणनेत्यथः 1 ५ नस्ापि--नतराुध्पनत्रप्य, सदेव द्र"मेणोत्पत्तेरते प्रण ।

[ म०६१०६अ०४] मीमांसाद॑े । १४१७

सोपामावे बहुषु दशेषु मतेषु नियमः त्रियते पूतिका एवाभिषो" तथ्या इति । तरमात्मातिनिमुपादाय प्रयोगः कतेम्य इति ॥ १६॥ त नित्य तद्धिकष्‌। हि ॥ १७ ॥ कथं पुनरिदमवगम्यते, नियमाथमेव तद्चनमिति । उच्यते । यतः माप्ताः पूतीकाः । क्थ चते प्रप्ता; । तचिकीरषा हि । तत्र सादृश्यं

^,

चिकात्येतद्रहयामः । तचिकीरेया च मापताः पूतीकाः । तस्मात्तननिरयं,

इति । एकम पूरकोठेन पनन्ध एकस्य समकर न काश्द्वरेषः । अपेक्ष ताव दसि । अकक्षाक्तिप्तशच प्रतिनिधिः । भपिच सोमो नैव यागप्राघनं, 0 ठु तदुपलक्षितो रसः । प्त चापरिशिष्टः पू ष्वपि | तस्मान्नारिति रूपभेद्‌; । एवं च शग्दमेदो नान्ति । सते नामवेषममिरुद्धम्‌ । एवं च दशमे पक्ष्यति, पशद्त्युपलक्िते हृदयादि हरिरिति । इहापि प्न बुद्धः । भधाच्येत-- सोमाृत्युपलप्ित चो रपः स॒ यामस्ाचनं न पृतीकाङतिकः । शेपूणमात५र्मि शक वदिपु बरह्माकृत्युपटक्षितमवद्‌ न यागपताधनं, न तु २

॥ श

तिन मेषम्धम्‌ | अय धदुक्तमम्‌ [थिरिति । उचते । यन्न कद्‌।9द(१ ५।४ि स

क ® क [, कण्वे ५

92४ 2, (न्दे

विधिः । यया ‹ आग्गहोत्रं जुहुयात्‌ › इति । पूतीकः कद।निपरापनुषत्ति । तम्पाचु. ्तमृक्तं ‹ नियमाय: कनिद्धिधरेः › इति ।

यद विधिः स्थादिन््रवास्पदिनिम्‌ स्नः श्यात्‌ । कमम । परतप्रहणे त। यगत्तबन्पिन्या, न क्त्‌ । द्रन्पाभ्नतो यः प्क: पत तदू८व्५मवि न भव(त1 न च पूतिका: प्म इत्यननाशेन गृह्यन्ते । यथा नर्‌ व्रह्यद्ेन । न च तिस्मन) दिर्यनते त हिथववत्‌ । अमावपिध्यम्युपगमात्‌ । न च द्थपत्तिः । परषतिधनात्‌ । तर्मानाशि देवतापतबन्धः । त्यप्धपृवप्रयुक्तवे द्वरामावस् ध) (बन्धः । उत्प(नवा- क्थ्न प्रतिनिधिमनिच्छतोऽमवि पिषानं प्रतिनिषिनिथमश्च न स्यात्‌ । कन्त तथा प्रप्तज्येते | प्रकरन्ते न प्तम।प्येतेति ॥ १६ ॥

१ बेकष्याम दति सामान्यं तचिकीषौ हि ` (अ० ६१।० ३ अ० ११ सू० २७) दू्यत्र यत्र युल्यदरन्यतादस्थं तदेवपादातग्यं यते मुयद्रन्यचिक पौ, इत्ययंकं सूच इति रेप २ बभ्यतीति- (भ १०पा* ७ अ० १०२) द्यत्र भाष्यकार इति शेपः।३ वियिरिपि--कमन्युत्पच्या विधेय द्यैः । ४ संबन्ध दति--यागस्येति पूव शेषः । “ सौमरसप्रदणे ता इति--यत इन्वा. प्वादिदेवताः सोमरतप्रहणे श्रता अतस्तस्साधनकयाथसबन्धिन्यो भवन्ति न साक्षादिति भवेः। ६ कायापत्तिरिति-स्थानापत्िरूपोऽतिदेश इत्यथैः । ५ दिष्टनेति--माव्रधानो निदः । उत्म- त्तिवाक्सरिषत्वेन देतुनेति यत्रत्‌ 1

१.७८

५४१८ टष्ठीकासदितशावरभाष्यसमेते-- [भ०६पा०६अ०५ |]

वचनमेतन्नियमाय नित्यमिति गम्यते ॥ १७ ॥

( देवताधिशचब्दक्रियाणामपचोर्‌ प्रतिनिध्यमावाविकरणम्‌ ॥ ‰ ॥ )

[५] न देवताभनिशव्दक्रियमन्याथसंयागात्‌ ॥ १८ ॥ सिर

देवत्ताः-अग्नेयोऽषएटाकपाट इत्वमाध्ाः । अभरिः- यद्‌ाहवनीये जह्वात तेन सोऽप्यामएः भीत) भवतीति । शब्दः मन्तः, बर्हिदेव सदनं दामीत्यवमादिः । करियाः- समिधो यजति, तनूनपात यजतीस्येब. पाद्माः । तत्र॒ स्दहः। देवताग्निश्चव्दरत्रिय।णापपचारे प्रतिनिषिरुपा- देप उत नेनि । ‰ पराप्नब्‌ । पृव्रपिकरणन्यायेन पमरतिनिधायान्यत्‌ , मयगः कतव्य इत्येवं भप्त

वरमः | न दरेताग्निङव्दक्रयाणाम्पचार्‌ प्रतिनाधेना मवितन्य- मि| कनः । अन्यःय॑संयोगात्‌ । प्रतिनिधौ यमानमन्यदेतेभ्यः । अन्यच्च पाम न सक्तुयात्कतुम्‌ । कश्च तेषामयं; । देवता तावदु ना साव्रयति | अश्जिदुदेऽ५ाएाकपाटः पौणैमास्याममावास्यायां च त्यज्यः । यच्चान्यपु दवि्पु विदितं, न ततो दरशपूणमासो भवतः। तवान्यादित्यमाना न श्रताया उदेदयाया अर्यं योतु । न क्षन्यस्याघचु {ददयम।नाय) दय्पृणेपासतः मवतः । तस्पान्न देवता परतिनिषीयते।

नथा) ९५1६१्‌)य जुहतीत्या२ दूनी यापचारे नान्योऽञ्निः मतिनिषा

[अन्यद्वा रति । कुरः, अन्यायसेयोगात्‌ । पतिनिधीयपानमा. हवन स्का न वतते । कथम्‌ | अहृष्माहवनीयस्य कायम्‌ । आह ५२,.५५..। ,\९ ०५.५५ यद्धूवराति) न तदन्पस्योपरि । न॒हि यजति २८२२ २।५५.त्तद्‌ गह्य) यस्य) परे त्यज्यते। न ह्युपरि त्यञ्यमानस्य २८; 14; ५करा तीति । तप्पान्नागनेः प्रतिनििः।

तया ५>>{पचारे नान्धो भन्तः प्रतिनिधीयते । कुतः । अन्याये- यत्‌ । मन्त्रस्य ह्येतत्मयोजनं, यतस्मारयति क्रियां साधनं वा ।

{ १५५ (१0 1 ९ 9 ® ५ य्‌ा वनवा दुत्यादचम्‌। न्‌ देवतास्व श्रातपुद्यत्‌ नान्यधा | वद्वाषकस्यामःवे च व्यम देवन स्यात्‌ । नीरेम्तण्डुखनिधृन्ति; पर्यन्ता) न देवतात्वम्‌ । कं च~पतदशं प्रतिनिधातःथ) देवताभवश्च इब्द्‌न।शाः | जत देवताश्‌ स्त्वेततरकाछं स्यादुपादान, त्त मुखम सिद्धम्‌ | मम्वेरऽप्येषप ए३ प्रसङ्कः |

[भ ११०१अ ०१ | मीमांसादचचने 1 १४१९

अति स्मरणे न क्रिया संवर्तेत । तदपचरिते मन्त्र यदि तस्यार्थेऽन्यं शम्दगुद्वारयति, पूरं पतीतेऽये श्व्दयुस्चःरमेनन शब्दे नायं प्रतीयात्‌ । भय भतीहमपि पुनः प्रतिनिधिशब्दोच्वारणन प्रमीयाच्छन्दाल्तीति इु- यत्‌ । एवं च पतिनिपिक्षब्दोचारणानुरोधोऽनधेकः म्यात्‌ । न शब्देन परत्यापयितव्यप्िति फिचित्पपाणपास्ति । यदस्ति, तद्रिरोषणेवा- नेन श्षष्देन बहिरादिनेस्येवम्‌ । तद्भावे शब्दान्तगनुगेधोऽन्थकः स्यात्‌ । तस्मान्न श्रब्दस्य प्रतिनिधिः । क्रियापचारे न क्रियान्तरं प्रतिनिदध्यात्‌ । अन्याथसंयागात्‌ 1 समिद्यजिमन्तौ दक्षैपूणेमासौ करनव्यौ । ताचन्यस्यां क्रियमाणायां न सदन्तो भवतः । तस्मात्करियायां न प्रतिनिधिरिति ॥ {१८ ॥ देवतायां च तदर्थत्वात्‌ ॥ १९ ॥ देवताय।मरपरो विश्षो येन न प्रतिनिधीयते । देवता नाम यदर्थ किंदिश्लोधते सा । अन्या तस्याः स्थाने प्रनिनिधीयमाना न देवता स्यात्‌ । चोदिता हि देवता भवति, नाचोदिता । संबन्धिनः । या यदर्थं चोद्यते, सा तस्येव देवता, नान्यस्य । देवनति सबन्धक्ब्दे न जातिश्चन्दः । तस्मादपि न देवतायाः परतिनिर्धिरति ॥ १९ ॥ ८ प्रतिबिद्धमाषदिः प्रतिनिपित्वामावायकरणम्‌ ॥ ६॥ ) [६ | प्रतिषिद्धं चाविशेषेण हि तच्छरृतिः॥ २० ॥ सिण ट अथ यतप्रतिपिद्धम्‌, अयज्ञिया वै वरकाः कोद्रवाः, अयक्ञियावे माषा इति) कं तच्छ्रनद्रव्यापरचारे पतिनिधातन्यम्रुन नति गिः इयांस्तु विशेषः । अर्थेन स्मततन, न मुख्येन न सदशन प्रयोजनमम्त। न च शाब्देन स्मरणं कतैव्यमिति । फ तर्हि । मास्नानसापथ्यंदुपद्ररादि निघ त्तपन्त्रनियम।त्‌। तदमावादुषद्रष्टादि केन वायते । आहवनीयो यागहोमाम्भामनाक्षि्ठाऽदषटोपकागत्वा- द्वन। हिषीयते । तयोरभावे नास्त्याक्षेपः । आक्षेणमावाच्च न प्रतिनिधि; । गत्पया. ज।दिमिः कियते तदन्या क्रिया करिष्यतीति नास्ति प्रमाणम्‌ | हन्त्याद्‌नां द।५- स्वाद्शति । ‹ अन्या्थ्योगात्‌ › इति किमुक्तं भवति । प्रतिनिधिक्ारणापयोगादिनि यवत्‌ ॥ १८ ॥ [ १९ ॥ ] वरकादेः श्रुतद्रम्यचिकीषेयोपादौनम्‌ । न तेषामङ्गत्वेन विधानम्‌ | अङ्कत्वे न

१ स्मृतेनेति- म्रयोजनम्तीत्यनेन संबध्यते । २ अष्ताति-प्रतिनिधिरति. शपः \ ३ उपा- इ्नमिति-घुतग्री्यादिद्रम्यावयवाः पन्तीति वरकादि स्पादीयत इति भावः ।

१४२० दुष्टीकासहितश्ाबरभाप्यसमेते- [मर्रपा०६म०८] प्रातम्‌ । परतिनिध यमिति । अगो वा चोदनाथाविश्चेषादिति । एवं मापते बूमः। भतिषिद्धं च न तिनिधात्यपिति । अविशेषेण हेतदू- च्यते, न यक्गादां माषा वरकाः कोद्रवाशेति । यह्संबन्ध परषां भरति. पिध्यते । नैते यज्गाङ्कमावं नेतव्या इति । मतिनिषीयमानाघ्राङ्गभावं नीताः स्युः । तस्पाज्ञेते भतिनिधात्तव्या इति ॥ २० ॥

( स्वा.भेनः प्रतिनिध्यमावाधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

| ७ | तथा स्वामिनः फलसमवायात्कटस्य कर्मयोगित्वात्‌ ॥ २१ ॥ सि

अप्निहो्ादीनि कमौण्युदाहरणम्‌ । तेषु स्वामिन्यपचरति संदेहः | किमन्यः म्रत्तिनिध।तव्यो नोति । किं पाप्म । प्रतिनिधातव्य इति। कुतः । आगमो वा चोदनाया विशेषादिति । एवं पर्ने, नमः ।

तथा स्वामिनः स्यात । कोऽथः । न प्रतिनिषिः। कुतेः | फलस- मवायातु । योऽर्थी ग्वत्यागेन च्ऋत्विजः परिक्रीणीते, यथे स्व प्रदेयं त्यजति स स्वामी । याद्‌ स परतिनिधीयते, स्वामिना यत्करपैव्यं तत्सर्व कुयोत्‌ । तनस कुयैन्‌ स्व)म्येव स्यान्न प्रतिनिधिः । स एब हि फेन सं वध्यते । य उस्म कगोति, स फटवान्भवति । तदुक्त, भस्रफलं प्रयाक्तरीति । तस्मान्न स्वामिनः प्रतिनिधिरिति ॥ २१॥

( सत्रे कम्यचित्स्वामिनो मरणे प्रतिनिध्युपादानाधिकरणम्‌ ॥ < ॥ )

[८] बहूनां तु परवृत्तेऽन्यमागमयेदवैगुण्यात्‌ ॥२२॥ सि

प्रतिपिध्यते । तस्माद्वरकादयुपादेयम्‌ । एवे प्राप्ति नूमः । अथादयदत्र॒यज्ञप्ताधने प्रा तत्तत्र प्रतिषिध्यते |} २०॥

यद्‌।] प्रतिनिधीयमानो द्तिणादानं हविःपरदानं च करोति तदा स्र एव मुख्यः स्यात्‌ | यदा द्रभ्यपारत्याग क्रत्वाऽन्यत्न व्यप्रत। मर्वात, तत्न यान क्रत्वथानं तष्वन ध्वयैरेव प्रतिनिधित्वेन कत। । पुरुपमेस्काराणां च करत्वथत्वान्न वेगुण्यम्‌ | यानि च ब्रह्मचय॑र्दीनि फरप्रहणयाम्यतायाः क)रमानि) तानि बहिरवस्थितेन कियमाणानि कतोरुपकारकाण्येव । तस्मदिरकत्र विद्यमानत्वादितेतराप्तम।दूनुषपन्नः प्रतिनिधिः । मते तु नेव प्रतिनिध्याशङ्काऽस्ति॥ २१॥ ।

१(अ० ६ परा ३ भर ४० १५ }) 1२ (भन०्३पा० ५७ ० ८ पमु* १८) ३ एकत्र विद्यमानःवादिति--आज्यविक्षणादावष्व्ोर्विद्यम।नत्वादिव्यथंः । ४ ईतरत्रासंमवादेति--दक्षिणा- दानादौ प्रतिनिभररसेभवादिलयधैः ।

[म०रपा०६३अ०९] मीमां सादर्चने। १४२१

सब्राण्युदाहरणं, सपदशषाव्रराः सत्रमासीरभिति । तेषु कसिमिथि- त्स्वामिनि, अपएचरति संदेहः । फं तत्रान्यः प्रतिनिधातस्य इत्र नेति। ङि प्राप्तम्‌ । न स्वामिनः प्रतिनिपिरिति । एवं पप्तः

तरुषः । बहूनां यजमानानां त्ते कमणि, अपचरित कर्सिमभित्स्वा- मिनि, अन्यमागमयेत्‌ । कुतः । एवमवैगुण्यं भवतीति । स्वामिगदा स्दशषादिसंख्या तत्रा्कमर्‌ । तया चिना कर्मं विगुणम्‌ । तत्संपादना- यान्य आगमयितव्यः । ननु स्वापिगता सख्या, न त्वागम्यमानः स्वामीति व्यामः । तेनाक्येव सा सर्योपादातुपिति । उच्यते । स्वामिगता न हि मविष्यति । नहि सा शक्या फतुमिति। इदंतु शक्यं कुम्‌ । ये प्वामिनां पदाथास्त इह सप्चदश्चावरैः करतभ्या इत्पेत- दुपपादितं भविष्यति । तस्मासतिनिध)तम्यं तभ्रति ॥ २२॥

( सश्र प्रतिनिदितस्य स्वामित्वामावाधकरणम्‌ ॥ ९॥ ) [९] सस्वामी स्यात्तत्सयोगात्‌ ॥ २३॥ पृण

तस्मिन्नागम्यमान इदानीं संदेहः । किमसौ स्वामी, उत कर्मकर इति । किं प्राप्तम्‌ । स स्वामी स्यात्‌ । कस्मात्‌ । तत्संयोगात्‌ । तेन रेवापित्वेन संयोगः । यो श्सावानीयते) स स्वामी क्रियते । स्वामिनि, अपचरितेऽन्यो यदि स्वापी क्रियत, ततः स मरतिनिधिः ढृतो भवति। तस्पात्स्वामीति ॥ २३ ॥

आधीरन्निति कतगत्‌।ऽनियमन परूया प्राप्ठा ‹ प्रएदश्चावर।; › इत्यनेन नियम्यते । फठेन ज्याप्थमानः केतौ मवति । तत्रान्य आनीयमानः क्रियाफटेन न तेबध्यते । भतस्तत्फलामावात्कतृगतपतख्य।प्‌रणं नस्ति । अपि च -- देवतादृशेन द्रन्यत्यागं कुर्वत हयं सख्या | न चाऽऽनीयमानो द्रव्यत्यागे करोति । तस्य प्रथममेव कृतत्वात्‌ । मत आनीयमानः स्वामिगतां कतुृगतां त्यक्तगतां च सेरू्यामप्तमयः पुरयिवुम्‌ । तस्मान्न प्रतिनिधिः | भरब्पप्तमापिस्त्वविरिष्टिव ।

५३ प्राप्त व्रूमः । आ(रन्वमवङ्यं॑समापनीये यथाश्रुतमेव । तत्राऽऽनीयमानः स्वा. मिगतां सषटयां न पूरयति । यस्तु भ्रिधते, तस्य पदार्थ कत्व श्तोति प्रतिष्तुमिति। तस्मादननांशचेनावरयमुपादेयः ॥ २२ ॥

एतरिमिश्च श्त उत्तरेऽधिकरणे यो विच।रः सनैवै॥२६॥

१

१ स्वमिस्यानेनेति पा० । २ उत्तरेऽधिकरण इति--पूवोधिकरणे स्थिव, इ्दमाधिकरणमुत्त- रशब्देन निरदिंशति । ३ नेवेति---उत्तिषटठताति शेप्रः ।

१४२२ इष्टीकासहितक्षाबर माष्यसपेते-- [म० ११०६०११] कर्मकरो वा भृतलात्‌ ॥२४।ि*

कमकरो षा स स्यातु । कतः । भृतत्वा्‌ । भृतो हसो तेः शिषः स्वापिभिः अयुक्तः । परिक्रीयमाणो न स्वामी मवति । यः फष्ं भा्नोति, स स्वापी । यः परस्योपकारे वर्तते, स कयेकरः । नेवासौो फटं प्राप्नोति । कतः । यो रभ्य परिसमापयति, स फलवान्‌ । एष ्रारूयाता्थैः । स शुपक्रपपभृत्यपवर्गपर्यन्तमाह ।

नलु तेऽपि तत्र विगुणे कुवन्ति । सप्तदशानां स्वामिनापभावात्‌ । तस्मात्तेऽपि न स्वापिनः । नो चेत्स्वामिनः, न फलं प्राप्नुवन्ति । उयते । न सक्ठदशावराः फटसमवाये भवेयुरिति श्रूयते । न संरूया फटपरिश्रहे गुणभूता । क तर्हि । पदायेषु । सक्तदश्नावरैर्यानमानाः पदायीः करव्या इति । ते च प्रतिनिहितेन करियन्ते । अफलत्वेऽपि च सयं संकल्पं कतमन्यपानयन्ति । आनीयमानस्य च न तेन प्रयो- भनम्‌ ॥ २४॥

तस्मिश्च फकटदशंनात्‌ ॥ २५॥

तस्मिश्च दिष्ट गति गते फं दशयति, यो दीक्षितानां पमीयेत,

अपि तस्य फरमिति । तस्मात्करपमकर इति ॥ २५॥ ( सश्र प्रतिनिहितस्य स्वापिधमेत्वाधिकरणम्‌ ॥ १० ॥ )

[ १० ] स तद्धमां स्वाकर्मसंयागात्‌ ॥ २६ ॥ सि

बहूनां कदिपशिदपचरिते परतिनिषेयाऽन्य हइत्येतरसमाधगतमर । इद- मिदानीं तन्न संदिग्धम्‌ । किमसौ स्वामिधमां स्यादुत ऋतिग्धमौ | ककि पर्म्‌ । ऋतिविगूधमां । कुतः । परां षि स यजति । यश्च परार्थ यजति, स ऋत्विगिति । एवं प्राप्ते, त्रम: । स तद्धमा स्यात्‌ । स्वामि- धर्मां । तस्य हि कार्ये श्रूयते । यञ यम्य कार्यमपितिष्ठति सद्धर्मः संबध्यते । यथा सुवः स्वधितिरिति । ५६ ॥

[क + ^

( श्चतद्रभ्यापच।रे तत्पदृशर्येव प्रतिनिधिनियपािक्ररणम्‌ ॥ ११॥) [ ११ ] सामान्यं तच्चिकीपां हि ॥ २७ ॥ सि [॥२४॥] तरिमश्च फलदक्षनादिनि ` फलमद्पः पमधवाद ; मत्परपि फे मृतम्य प्राप्त्य. मावादितरस्य करमकरत्वाद्‌पि नारित फटपतन्धः ॥ २९ ॥ [ २६ ॥ ]

[अरपा०२अ०११) मीमां सादशचन । १४९३

श्रुते द्रभ्येऽपचरति प्रतिनिधिमुपादाय प्रयोक्तव्यप्रिति स्थित । तत्र संदेहः । किः यरिश्विदद्रन्यमुषादाय प्रयोगः करवैम्य उत सदश्च पिति । कि प्राप्तम्‌ ; यक्किविदुपादायेति । एवं प्राते, नूपः । सामान्यं यत्र गृह्यते, तदु पादातव्येः सदृशमिति । कुनः । सर्वे श्याकृत्तिवचनाः शब्दाः । आतिश्च यच्प्यङ्कमाबेन श्रूयते तथाऽपि न साप्तात्तस्याः क्रियां मत्यङ्कभावः | यत्त, क्रियासाधनं द्रव्यपयीदङ्कभूतं पराप्तं तत्प- रिच््छिन्दती क्रियायामङ्खःभावं याति । ग्यक्तेश्च(ऽऽदछत्या विशेषाः परि च्छिद्यन्ते । ते विश्षा अङ्कभूताः | अथ तस्यामाढृतावपचरिकायाम- येमा दरव्यं ग्रदीतव्यमेव । यमश्च सदृशे गृह्यमाणे तेषां किश्चिषाणां केचित्संगृहीता भवन्ति, स तत्र लाभो लभ्यत इति तत्सदृशं द्रष्यद्ु-

पादातव्यं भवति । तस्मादत्रीक्षणामपचारे नीवाराः प्रतिनिषेया इति ॥ २७ ॥

अश्टाकपाटादिचोद्ना येन केननिनि्वत्यैते । तत्र र पाटरयोषादानेन । अथी. ध्येत-तरीहिचोदनानुग्रह।य॑स्ादर्य।पादानम्‌ | उच्यते । नीहि चोदनायां फल(रथेनः प्रवतोमहे, न तस्याः स्वरूषादग्रदायं शक्य वक्तु, नीवार।स्तःफलं साधयन्तीति । यदि प्ाधयेयुधिकरपेरन्‌ । तस्मान्न प्रदहथोपदानम्‌ ।

एवे ५ बूमः । फलािन। यपा्रुते प्रक्रन्ते, तत्र कीक्षमातै फलामावात्तदन्तो- त्से प्रे कचनात्पारम्य यजतेति समाप्षिर्विषीयते। प्ता च य।टदाः पकरान्तस्तादशस्य। ततर ब्रह्याकृतियागस्य स।धन द्रः परिच्छन्दत्यङ्घतां प्रतिपद्यते यथा) एवं तद्रता विशेषा द्रश्ुकरत्वाद्यस्तानपि परिच्छिनत्ति । तत्र यद्यपि नवाः तेन्वक्तिशवान्धा तथाऽप्यन्ये बहवो धर्मा; पतमानाः । ते श्रुतततपत्तयेऽग्दथमुपादेर ' ` उपिकं तन्ना. न्तरीयकत्व'दुपानी धत । तत्र कतेम्यतेपदेशात्फटेन मवितव्यम्‌ । सोमयागस्य यत्फद- मवगते तदतराप्यनुपज्पत । अव्यक्तव्ये संकयात्‌ । विप्रकर्षीचच दशपू्णमाप्तफञनु. ष्कः | जन।काङ्‌्ितत्वच ।

अथवा कतन्यतानियम; । स्र च गुणस्त्य यन्मनत्ति विपारैवतेते तत्प्ाधषयति । वीतायां फर्च्छायां पपक्तयादि । अकीताां तु यत्ेनिहितम्‌ । स चानाश्नितो ने शक्रोति साधयिुमिति प्रक्रान्ते कमाऽऽश्रयति । तच्च साह्धं प्रक्रान्तम्‌ । तत्र तरीह्याृति>५ क्तिवौ केवलासंमवान्नीवरेषुपादीथमानेषु १२त्७५ते | शिष्टं तु यथाश्रुतमेव ऽऽश्रयत्वेन

हतम्‌ ॥ २७ ॥

ब~" -~----- ~ < ० ~=, => =-=

१ नीश्याङृतिन्यक्तिभ्यामित्ति देषः! २ सौकयौदिति--वुद्धिलनिधा नादित्यिधैः 1

१४२४ ष्टौकासरितिकावरमस्यसमेते-- | भ०६पा०म०१३]

( दवम्यापचरे वैकरिपकदरम्यान्तराुपादानाेकरणम्‌ ॥ १२ ॥ ) [१२] नि्देशातु मिकल्पे यसबर्मू ॥१८॥ [०

अस्ति ज्योतिष्टोमे पञरप्निषोपीयः) यो दाक्तिता यदभ्रीप्येमीयं पष्माटमत हति । तत श्रूयते, खादिरे पशं बध्नाति, पार बध्नाात/ रोहिते बध्नातोति । तत्र कद्‌ाचित्लदिरगुणके भरयोग आरब्धे खदिरो विनष्टः । तत्र सदेहः । गः येकटिपकस्यपादानमृत स।दर्स दृश्येति । किः पाषठप्‌ । वैकस्यिकस्येति । करतः । प ६ शतः । सलाद रसद्ृशषो न श्रूयते । तस्मद्रैकलिपङस्योपाद्‌नमिति। एव मात्‌, बभ;

विकल्पे यत्मवृत्तं, तरसहशमु प्रदेयम्‌ । यस्महत्तं_चयाप्मन्‌ प्रयोगे, तनि, तदङ्कभूतं, पैकल्पिकमनङ्गपू । अ।भिच्खदिर , मप। १, पठ दरितकावनङ्गमूतो । तं न शक्येते यद्‌। खदिर्तदव्‌ कुष्‌ । अदकयं चाश्रतभ्‌ । तस्माद।न्रितखदिरे मयोग इतरो नपाद्य । अन

भूतत्वात्‌ । सद्रस्य सटशमन्वाषतन्पाभति ॥ १८ ॥

अशब्दमिति चत्‌ ॥२९॥

इति चेस्पशयत्ति, खदिरसदशुपादे यते । अशरन्द्५च इ भवति।

तस्पाच्छम्द्‌ वस्वाैकरिपकमुपादेयप्‌ ॥ २९ ॥ नानङ्नत्वात्‌ ॥ २० ॥

नैतदेबप्‌ । अनङ्ग तसिमन्धरपागे १ क्पक्षू । आ1भ्नेतखदिर) ६ स प्रयोगो यो निर्दि । तस्य निदेशादेतरावश्रती । नलु निद्शा- भावेऽङ्कमाव विरोधः । तेन शताति । किमतो चव, यदपत्रपा भावस्तदा श्रवणम्‌ । नैतदेवम्‌ । नेमित्तिकं दि तथा ्रापन्नयितत । स।त बचने निभित्ते, असति खदिरे, इतर श्रुतावपि । तत्र क। दषः स॒ एवामेप्ितोऽनपेक्षित्ेति विरोध भवेत्‌ । सस्कारात्र खादिरे कर्व्या; । खदिरसदशे तद्बुद्ध्या गृद्यपाणे शरुववृद्धवा छता भवान्त ।

बेकारिएकन तु श्रुतनासबद्धाः। तस्मादुपात्तसदृ। ब्रह्म ९त ॥ ३० ॥ ( पृतीकानां पोमप्रतिनिधित्वाधिकरणम्‌ ॥ १२॥ )

[ १३ ] वचनाान्थ।प्यमपतमे तत्तम्‌न्धेन भतिन परः भावादेतरस्य ॥ २१ ॥ (¶५०

[२८॥ २९॥ ६० ॥ १ आश्रिते बदिरे--दइति पा० । २ वैक्रस्पिर्न च ते न हेबद्धा इति प°

--- - --- -------*

[अ०१पा०९अ०१४) मौमांसाद्चन । १४२५

इदमामनन्ति, येदि सोप न दिन्देत पृतीकानाभेबुणुयादिति । तत्र

संदेहः । किमयममावे निभित्ते विधिर परतिनिधिनियम इति । क

क क

भा्ठमर्‌ । अभव ।बधररति | इनः । वचधनात्‌ । न प्रतिनिधि.

[कषक (+ भ

विधीयते । साध्यसिद्धये साधनं स्वयपेवापादीयते। इदं तु विधीयते

= १

तत्करपान्तर्पक्षऽयवद्धकति । तस्मान्न मरतिनघारत्यव्‌ माप्त त्रम

न= न~~

[4

भतिनिधिः स्वात्‌ । इतः । बिन हि साधने साध्यसिद्धं साधनान्तरघुपादीयते । श्रतस्याभावातु । नन्वन्याय्याः पूतीकाः । अन्यद्धि सष्श्रतरमस्तीति । तदु च्यते। वचनात्‌ । स्टशे भप्त बहुषु वाऽसदष्टरोषु पूतीक! अस्पसदृश्चा नियम्यन्ते । कथम्‌ । तद्धि पक्रान्तं कमीवदयं कतेन्यम्‌ । तस्यामवस्यायामन्तरेणेव वचनं मरतिनिषेयं द्र्पान्तर्‌ पराप्तमेच । प्रापि वचनं न विधिरिति गम्यते । प्रा्ठस्यानुब्ादो भवितुमहेति । किमयेमनुवाद इति चेत्‌ । उच्यते। असपपादृश्यम- भातम्‌ । तद्विधानायेमनुब।द्‌ः । भयोननं पक्षोक्तषू । मतिनिधिपक्षे सोष. सदृशस्योपदानं पूतीकाविनाशे । द्रन्यान्तराविधो पृतीकसदृशमुषा-

` देयम्‌ ॥ ३१ ॥

( प्रतिनिष्य तद्ध रस्थव प्रपिनिपित्व।चिकरणम्‌ ॥ ६४ ॥ )

[१४] न भरतिनिधौ समत्वात्‌ ॥ ३२1 सि°

दं विचायते । श्रते द्र्य उपत्तेऽपचारेते प्रतिर्निं योगः प्राप्तः । यदा सोऽपि विनष्टः परतिनिदेतस्तदा क

[वन

सष्श्युमदेयमुतोपात्तस्य विनषटस्येति । क पाम्‌ । भतिनिदि; विनष्टे तत्सदृशमुपादेये पूरेण न्यायेनेत्येवं पराप्त, वूषः। मरतिनिषौ न स्यासतिनिेरिति । कुतः । समतवात्‌। सथेव।सो पूर्वैः

भतिनिहितः श्र॒सचिकीर्षया, न मरतिनिधि विक्त षैया । एवमयमपि श्रुत & ¢ ¢ (५ क १ विङ्कोषेयाः न मरतिनिधिचिकीषैया । तस्मान्न प्रतिनिधि ददश्ुपादे.

यमू । उपात्तनष्स्येव सष्टसरोऽन्वेषिततस्य इति ॥ ३२ ॥

॥ ३१॥३२॥

१ यंदि नं समं विन्रेदिति प्र । २ बहुषु चण्सहरेष्निति पा । ३ अररयटर्या इति पा० ॐ

१४२६ दुप्ठीकासहितशाबरभाष्यसमेे-- [अ० ११०६२५१७]

८ श्युतप्रतिनिध्यपचरिऽपि मुरूयद्रम्यदृ शस्यैव प्रतिनिधित्वाधिकरणम्‌ ॥१९॥ ) [१५] स्पच्छरतिलक्षणे नियतत्वात्‌ ॥ ३३ ॥ पू

अथ श्वुतिक्षणे कथम्‌ | यथा, यदि सोमं न बिन्देचूतीकानभि- पुणुयादिति । पूनीकेषु विनष्टेषु पती कसदश्मुपादे यमृत सोमसटृश्चामिति। षि पाहू । स्यष्छरूनिरक्तणे मतिनिधौ, प्रतिनिपिसष्श्षस्योपादानं कर्ज्यम्‌ । सोमाभापे पूतीकण्यक्तयो विहिताः । स चायं श्रुतः भोमा- भावे । तर्मात्पूतौकव्यक्तय उपादेया इति ॥ ३३ ॥ न तदीप्हा हि॥ ३४ ॥ सिर नैतदेवम्‌ । न हि पूतीकन्यक्त)नामीप्स। । पूतीकेषु यर्तोपसाद्यं, तन्नियम्यते । तया हि पूतीकविधानं दृष्टायेष्‌ । असदटरुदिधनेऽ्ं कटप्येत । अतो याद्भस्तदपुतीकसटखेऽपि द्रव्ये भवति तद्रदीतव्यं, न पृतीकसाहर्यपाद्रिय॑तेति ॥ ३४ ॥ ( मुरूयापचारे पुनभल्यप्र घौ तध्यैवोपाद्ानाधिक्ररणम्‌ ॥ १६ ॥ )

[१६] मुर्पापिगमं मृखुयमागमां हि तदभावात्‌ ॥३५॥ सि° अर्थ यत्र विनप्‌ श्रते प्रात्ततनाधपृपादतु पास्यत। युखुपमेवापटभते,

तत्र र भतिनिपिमवोप।ददीत, उत तमेव मृरूयमिति । कि तवता.

[नि

पम्‌ । भतनिधेपृपाद्‌स्य इत्येवं सेकलिपतवानसा प्रतिनििद्पाददान 3.

एव सत्यस॑करपो भवति । तस्मास्मातिनिधाते१ तेनेत्येव प्राते, बूमः ।

युखूयाधिगमे तमेवोपादरद्‌त । अमवे हि श्रुतस्यादकसपः पतिनिषिः।

श्रत ह्‌ सकट व्यक्तयः | भ।त्‌। नधा {दका 1 अथ यदुक्तः सक्‌

सपमेददोष इति । श्रतेष्वस।) रिषटविगदेणायां वा ॥ ३५ ॥

क क

(१।१।न।११ कृत च काय श्रुतेद्रव्यलछापञपि तद्नु१।दनापपेकरणम्‌ ॥१७॥ ) [१७] परवृततेऽप।ति चैत्‌ ॥ ३६ ॥ प°

अथाश्रिहयेत्ादेषु कमसु श्रतद्रन्यापचारे परतिनिधाबुपात्ते कृतेषु

केपुचितसस्ररेपु यदि तदव श्तमुपटभ्येत । 1९ श्रुत्कपादीयेत) उत

॥ ३३ ॥ ६४ ॥ ६५ ॥] । क

केषुचत्पस्कारेषु ऊतेप्वन(भिनिते प्रयोजने श्रुतमेवोपदातब्दे, न पस्काराणामनु

१ सौमाभावः, इते पा! २ प्रतिनिधिशपाद्‌।तन्य इति । एवं सकल्पितवानक्ताबिति पा* सेनेति कविश्रास्त ।

[भ०१पा०्दम०१९] 1 पासद्शने | १४२७

ततैव प्रतिनिहितेन सपापयितव्यरापिति । किं पापम्‌ । श्रुतमुपादीयेत प्ततेऽपि । तदुक्त, आगमो हि तदमानादिति । तस्मान्न मतिनिधा- तन्यमिति ॥ ३९ ॥ नानर्थकलतात्‌ ॥ ३७ ॥ सि”

नैतदेवप्‌ । येन हि खदिराभावे कदरे पशर्नियुक्तो भव्ति, अथ खदिरमुपरमते, परटृत्तेऽयं किं खदिरेण कुयौत्‌ । अथायं हि खदिरोषा- दानं, न खदिरोपादानायेमेव । तस्मान्न श्रततमुपादीयेत ॥ ३७ ॥

( द्रम्यपतस्क।रविरोषे द्रभयस्येवोपादाना्िकरणम्‌ ॥ १८ ॥ )

[१८] दष्यसंस्कारविरोधे इव्यं तदर्थत्वात्‌ ॥ ३८ ॥ ्षि°

भते पश्कमेणि, युपकाटेऽरित महत्कदरद्रव्यं तक्षणादिसंस्कारक्ष- षू । अस्ति खदिरदरन्यमनेवजाीयक्रष्‌ । तन्र किमुपदेयापेनि। सेस्कारा न प्रिरोप्स्यन्त इति कदर उपादीयेतेत्येतं भप्त, व्रूषः। द्रव्यतेस्क।रविरोषे द्रव्यं परत्याद्ैयेरन्‌ , न सेस्कारान्‌ । कुतः । तदे तेवात्‌ । संस्कारा हि द्रव्यं कपैगोगयं वन्ति । तत्र सेस्वरपरिषोषे द्रव्यमपि तावद्श्श्यते । द्रव्याभवे न द्रव्यं, न सेस्काराः । द्रषपे तेषां दारम्‌ । बचनप।पाण्यात्‌ । तदेयवरे नष्टा नपूत् गच्ेषुः । नरा त्खदिरपुपाददीरन्निति ॥ ३८ ॥

( कायाम सुख्यद्रव्ये प्रतिनिपेरेवोपाद्‌।नाधेकरणम्‌ ॥ १९. ॥ ) [ १९ |] अथंदरव्पविरोयेऽथां दध्यापावे तदुत्पत्े- देव्पाणामथंशेषत्वात्‌ ॥ ३९ ॥ सि°

अस्ति यृपकारे खदिरलता पोरपागरभ्ये न सपथ) । कदृरद्रः५ तु तरसपर्थम्‌ । तत्र संदेहः | किञुपादरेयं खदिरद्रव्यमुत कटेरद्रव्यपिति। खदिरद्रग्यपितयाह । तद्धि श्रत्‌ । तदुपाददानः श।खविदितं #ग॑ति। परतिनिधशरृतकारं) स्याद्‌ । तस्मान्न प्रानिनिवात्व्यमित्येवं भते,

रोषः । द्रन्ययुणत्वात्‌ । तस्मायेऽभिनिवत्ताः पम्कारानेषाभादत्तिः स्यात्‌ | एवप्रं तिद्धान्तपूत्नं मवति । पूरेपक्षस्तृप्रेष्यः ॥ ३९ ॥

एतदपि सिद्धान्तपूत्रे््य पृतप्तकम्‌ । अ५३। धरवृतेऽपीति चेत्‌ ' छते प्रथोजने शुतमामभयितन्यमिति । एतस्योत्तरं + नानयेकत्वादििति ` ॥ ३७ ॥ [ ६८ ॥

१४२८ दष्टीकासदितकशापरमाप्यसमेते-- [अ०६पा०६अ०९०]

बूमः । अद्रन्यविरोपेऽप परस्यादतैम्यम्‌ । तदयं हि द्रभ्योपादानं, नियोजन।दप्रागरभ्यं पशो विष्यतीति, न द्रव्यमेबोपादीयेतेति । कद्‌- रगुपाद्दानो द्रव्यश्चुदिं बाधते । अधं त्वडेगृद्धाति । खदिरलतामुपाद्‌- दान उभयं बाधते तस्मारकदरद्रव्यमुपादेयम्‌। द्रव्यापाबे हि तदुत्पत्तिः भरतिनिधेरुत्पत्तिरुक्ता ! दरव्याण्यर्यं प्रति शेषभूतानि ॥ ३९ ॥ ( प्रधानमाश्रप्तमभेमुरूयद्रम्यलामे तस्येवोषादानाभिकरणम्‌ ॥ २० | ) [| २० | दिधिरप्येकदेशे स्यत्‌ ॥ ४० ॥ पूण सन्ति व्रीहयः, यावन्तो द्रधवद्ानपाग्रं नि्ेतेयन्ति । तथा सन्ति नीवारा; रेषकायोणामपि पयाप्ताः । तत्र किमुपादेयमिति । किं प्रापम्‌) अप्येक्रदेशे द्रयवदानमान्नेऽपि निर्वेस्यंमाने भरतिनिधिरुपादेयः । कारणम्‌ , शेषक्रार्याणां संपरत्तिभेविष्यतीति ॥ ४० ॥ अपि वाऽर्थस्य शक्परतादेकदेशेन निर्वतेताथांनाम-

विधक्तताद्गुणमात्रमितरततदथतात्‌ ॥४१॥ सिण अपि देति पक्षव्यात्तिः । एकदेेन व्रीहीणां पधानमात्रं निरते यितव्यम्‌ । कुतः । अथेस्य शक्यत्वात्‌ । योजत्रार्थो, येन काच तत्ता विवेत्येते । शेषकायाणि यादि न शक्यानि, नाङ्खानुरोधेन प्रधानस्य गुणो बाधितव्यः । तद्धधङ्ग, यत्मधानस्योपकरोति, न यद्प्कारे वतते । तत्र च शेषक्रार्याणि क्रियमाणानि मधाने व्रीहित्वं गुणं विडन्ुः । व्रहित्वे च थाने सान्तादङ्गभूनं श्रूयते, ब्रीहिमि यजेतेति । तस्मान्न तेष्वनुरोधः कार्यः । असति छङ्कपघानविपाग पएतदेदे स्यात । अस्ति ह्यसौ । तस्मान्न प्रतिनिधिरिति । तथा चान्यायेद्शचैनमपि भवति तद्व यादृक्‌ तादहग्‌ दहांतन्यार्मति ॥ ४१॥ इति श्रीश्चबरस्वामिनः इतौ मीमांसाभाष्ये बषटस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥

॥ ३९. ॥ ४०॥४१॥ |]

इति श्रीयद्वुमारिरविरकितायां मीमासामाप्यस्याख्यायां टुष्टीकायां षष्ठाध्यायस्य तृतीयः पाद्‌: ]।

| ^ र

[म०६१०४अ०१] मीमांसादर्सेन। १४२९

अथ षष्ठेऽध्याये चतुरः पादः ॥ ( उत्पन्नहविनौश हविरम्तर)पाद्‌।नाधिकरणप्‌ ॥ १ ॥ )

[ १ ] शेषाद्दववदाननाशे स्यात्तदथत्वात्‌ ॥ १ ॥ पुण

दशपूणेपासयोः श्रूयते, यदश्नेयोऽषाक्पालोऽमाचास्वायां पौै. मास्यां चाच्युतो भवतीति तत्र यद्रि द्रयवदानपात्र्ुदृतं ग्पाप्चते, किं शरेपात्पुनरबदेयं, नेति भवाति संश्चयः। किं पापम्‌ । दयवद्‌ाननाे शेषार्पुनरबदेयम्‌ । कुनः । तद्‌ वैत्वात्‌ । अग्न्य्यं॑हि तद्धविः । अप्रये यागो निवैतैयिषैव्य हति । तदचदाने विनष्टे यागः कर्ैव्यं एवावति- ते । पयोजनं च यामेन । स चाऽऽग्ेयेन क्रियमाणः श्रुत एवाभिनि- वैतितो मवरतीति किमिति न क्रियेत । तस्माच्छेषाद्वदतष्य. पिति॥ १॥

निर्देशाद्वाऽन्पदागमयेत्‌ ॥ २ ॥ सि°

अथबाऽन्यद्धविर!गमयेत्‌, न शेषादवदातन्यम्‌ । कुतः । निर शात्‌ । निर्देशो हि भवति । मध्यातपूर्बाधादवदेयपिति । दयवदानं च होपसंबद्ध, दथवदानं जुहोतीति । तत्रान्यच्छिषे मध्यस्य पृतोषैस्य विश्चेषणायम्‌ । यञ्च तद्धोपसंयुक्तं तद्विनष्टम्‌ | तच्छेषेण क्रियपाणममध्ये नापूचार्धन च कृते स्यात । नन्ववन्ते यच्छिष्टं तता मध्यार्पूवाषाक् यदयन्नियचोद्ना द्वचवद्‌ाननिष्ठा, ततस्तद्धिनासे शिषटस्यानमयत्वादुद्रन्यान्तरमुत्पा- दयम्‌ । अथ सकटनिष्ठा, ततः रिष्टस्याऽऽपनेयत्वात्तत॒ एव प्रहीप्थत इति केचिदेवं परयमाहुः | अन्ये पुनरेवमाहुः । ‹ आभनयोऽष्टाकृपाले। मवति › इति प्भिपहश्य व्यज्यते, एवमस्याऽऽञ्नेयतो पपद्यते । एवमन्यथानुपपत्त्या कत्लस्य यागयता । मध्य. पृवोधेयो्॑चनेन यागा्थत्वाद्न्यथानुपपत्तिः सीयते । अतो मध्यपूवोषेयोवेचनेन यागार्थ- तायां स्थितायामिह चिन्ता । मध्य ूवौभावयवोपटक्तितं होमप्ाधन, नष्टेऽपि मध्यपूवा. घौवयविन्युपटक्तणत्वन विद्यमानत्वाद्वदैयम्‌ । छृत्छप्य मध्यपृषारचै इति चेत्‌ । तन्न । शाज्ञायेत्वात्‌ । ‹ यस्य सर्वाणि हवीवि नदयेयुदृष्ययुः ' इति कृत्लनाशे दोषे वाऽऽ* उयस्य प्रतिनिधित्वम्‌ । न वेह कृत्नशः ॥ १ ॥

विशिप्य मध्यपृव्ं निर्दि्येते । कथम्‌ । प्रमणवेडायां यवादधिरङ् पवमन सपक्षित: स यागप्ताधनम्‌ । एषं चेन्कस्रमध्यपवप इति शाच््राे एवायम्‌ | इतर्‌-

१ कतत॑म्यतयेति पा० । २ प्रमणवेखायामिति--श्च ल्ञप्रदृतिवेरायामिस्यर्थंः ।

१४३० इष्टीकासषितश्नाबरभाप्यसमेते- [०६१०४०२]

ग्रहीष्यते ! उच्यते । छृतसस्य यन्मध्यं पूर्वार्धं च त्चोदिते, नेतरस्य ।

अथवा निदैशदिति । विने छन्यदुद्र्यं निर्दियते। यस्य स्बौणि- हवीषि नध्येयुुष्येयुरवा ऽपषरेयुर्वा ऽऽज्येन ता देवताः परिषैख्याय यजे- रक्निति, हविषो नाश्च आञ्यं प्राप्तम्‌ । तेन न शेषादबदातव्यमिति ।

अपर आह । शचेषनि्दे्रादिति । निदिहयते हि तच््छिष्टपपरेभ्यः ेषकयिभ्य इति । तजोपपद्यते । न हि तानि शेषकायाणि हवीषि प्रयोजयन्ति । न चानि्टत्तपयोजने हविरन्यत्न प्रतिपाचम्‌ । तस्मा सायमधेः ॥ २॥

( शषकायथेमवत्तद्रभ्यनाश शेषृकायेटोषाेकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[२] अपि वा शेषभाजां स्याद्विशिष्टकारणलात्‌ ॥ ३॥ सिर

अथ सिवष्टकृद्येमवत्तं॑यदि विनहयति तेत्र किं भेषादवदेयमुत नेति । किं प्राप्तम्‌ । पुनः शेषादबदेयमिनि । इतः । नात्र टृत्सस्यो. तराधादवदीयते । कस्य तर्हिं । सनिदितम्य । सति हि भयोजने संनि. हितस्याबदेयपरिति । तस्परादवदीयमाने श्रुतं कृतं भवाति । तस्माच्छे. षाद्बदेयमिति ।

एवं प्राप्ने, तमः | शेषभाजां स्याहोपः। कुतः । विशषिष्टक।रण- त्वात्‌ । विषिष्टं हि कारणं तस्यावदान, कथं परतिपाद्ेतेति । प्रतिप तिश्च विविक्तकरणेनोपकराोति । तस्य विविक्तकरणाय प्रतिपाधय- मानस्य नियमोऽयं स्विष्ट दो मन प्रतिपादयितव्यः तथाहि स प्रतिपा.

थाऽनौश उर्लक्षणे, नाशे तूपटक्ष्यमिति वैरूप्यम्‌ । एकरूपेण शाल्ञेण मवितन्म्‌ | तस्मादुषटक्षणत्वेनेतरनिर्दिरधते ॥ २ ॥

सिटडदन्यपयुक्तस्य प्राहकः । एव॑चेत्मेनिहिते परकायं ग्रहीष्यति । किमतः । उच्यते | यदि प्रयोनकः स्यादयादशे प्रयुक्तं ताद्चस्यामावान्न पनः शिष्टादवदेयम्‌ । यत्त द्रग्यं सेय तस्य विद्यमानत्वात्पुनरवदानेन पेम्कारः किमिति न करियते । न च(तरावयन्युपकक्षेणः । किं तर्हिं । सरिक्रयोेऽपातित्येवं प्रपि, बषः ।

विशिष्टो देशः सस्करायत्वेनपक्षितः । तस्यामावात्कः प्रतिपत्ति पयुज्ञीत । अपृ

१ सनशे-द्रथवकानानाशे । २ किमत इति--यतोऽय॒॑स्वि्टदेदादिः परभ्रयुक्तद्रन्योपजीवी न स्वातन्त्येण दन्य अयुक्ते, अतो गृषतद्रव्यनाश्चे रोषः सिद्ध एव स्विषकृददेरति किमस्मादषि, करणत्हत्यमित्यथः । २ उपरक्षणाे इति--स्विटङृदवदानेपलक्षणार्थ इयथः ।

(अण्दैपा०४म०६] पीमास्ादक्न । १४३१

दितो भवति) स यदि होमायोदूषो विपद्येत, छते विवेके न पूनग् इणं भयोनपेत्‌ । पतिपाद्यमानश्च सिविषटषृद्धोमेन प्रतिपादायितन्य इति । मतिपा्यपानामावाह्लोपं एव सवषटकृतः स्यात्‌ । पाने कृते शिष्ट स्शेषकारयसाधारणम्‌ । तत्रकस्यादधुने रिष्टमन्यत्र मतिपादनीयम्‌॥२॥

( रेषभक्षण ऋलिदूनियमात्रिरणम्‌ ॥ २ ॥ ) न च [0 न ४ [३] निर्देशाच्छेषकक्षोऽन्यैः प्रथानदत्‌ ॥४॥ १० स्तो दशेपूणमासौ । तत्र भक्लः, पाशित्रचतुौकरणरंयुवाक कालाः । तेषु संदेहः । किमन्य एव तेषां भक्षयितार उतत भ्रकरणगता; पुरुषा शति । किं प्र्प्‌ । ेषभह्तोऽनयैरपकरणस्यैः कपन्यः । कुतः । निदे शात | निरददथन्ते ह्यध्वय्वांद्य दृढाभक्ते, यजमानपञ्चमा इडां मक्षय- न्तीति । सर्वेषु भक्षयितव्येषु पापेषु परिसंख्यान निर्दरः क्रियते । इडामेवैते भक्षयेयुरिति । यथा, आत्रेयोऽष्टाकपाल इति सवैस्मिभवय. विनि भागानियमे भातत दरयवदानपात्र भूयते । स विधिने, प्राप्तत्वात्‌ । नाटुवादोऽनयेकःवातु । परिसर्या स्वयेवत्त्राय । एवमेषां परिध- ख्येति । अपि च यदि प्रकृता एव भक्षयेयुः अश्वमेधे दोषः स्यात्‌ । बहुत्वाद्धक्ना्णा, मक्षयन्तो तरियेरन्‌ ॥ ४ ॥ (^ ९ सर्वव। समवायात्ध्यात्‌ ॥ ५॥ षिण सवां भकृतेरेव मक्येत । तद्धि भक्षणं पुरुषसंस्कार।थ॑मू । पुरुषा संस्कृताः परचरिष्यन्त।ति । तेषु तरिनिगपनाया अभावादावन्तः प्रक.

मिति चेत्‌ । न व्यप्र धिकीिता, न यागनिव

प्पायत्रापृपम्‌ । अतत्तद्प्रयोनकम्‌ । द्रव्यप्रतिपत्ति ॥ ३॥

मन्तो निवेतेयितन्धः । तसिन्वयाप्तमःरूथं॑कतृषु प्राहु प्रेपंस्या करियते, इड(- मेरैते मक्षयेयुरिति । अंनिज्ञतकतृकेषु मतेषु पूवपन्तोत्यानम्‌ ॥ ४ ॥

4

॥

^ तु

द्र्पपेस्कारत्वाद्यजम्‌।नोऽप्राएठो विधीयते । वाकवप्रकरणप्तमारूपामिरेमिमप्तपितत्य मित्वस्यापि नियमस्य दृष्टमेव प्रयाजनम्‌ । कतृणां कियत्यपि तृ्िठ्पनायते । तदनु निष्प(चपे&य।53ह्‌) तद्धि भक्षणं पुरुप्सस्क।र(थमिति । यान्िकेरिवेतमग्हीत्वा। १ अभ्नियागाय प्रात्े-पा०। २ अनिज्ञातफपूकेषु भक्षेषु-शंथुवाक्कारमक्षेषिर्यर्थः। ३ विवेकः भिि-मक्षणक्िर प्रयोजनं द्न्यसस्कारः, भक्षणे तृनियमभ्रयोजनं तु कतृसस्कार इति विवे$्मिद्य्ेः।

१४२२ ष्यैकासदितशावर माप्यसमेते-- [अ०१षा०४अ०४]

रणे समेतास्ते सर्वे भक्षयेयुरिति ॥ ५॥ | निर्देशस्य गुणार्थलम्‌ ॥ ६ ॥

अथ. यदुक्तं, निर्देशादिति । गुणाधैः सः । अन्ये ककरत्वादेव आप्ताः । तत्र यजमानस्तेषां पञ्चमो वचनािरदिशष्यते । तसपाप्त्य्थ चेद बचन । तेता न परिसर्या ॥ ६॥

प्रपान भ्रुतिलक्षणम्‌ ॥ ७ ॥

यतु दूथवद्‌ानमात्रं पने निर्दिरयते, तद्रचनप्रामाण्यात्परिसरूषा नाभू । न हि तत्र कस्यविदपूरवैस्य बिभेः । इह यजमानो विषीयते । विभिपरिसरूयासंश्ये विभिञ्पायान्‌ । तत्र स्वार शब्दः । परिस- ख्यायां त्रयो दोषाः, स्वायहानपस्वायपर्ः प्राप्तचाषेति । तस्मा- स्थता एव मक्षयेयुरिति ॥ ७ ॥

अथवदिति चेत्‌ ॥ ८ ॥

अथ यदुक्तमू- अश्वमेधे विरोधः स्याद्भहूत्वाद्धक्षागामिति । तत्प-

रिहतेष्यम्‌ ॥ ८ ॥ न चोदनाविरोधात्‌ ॥ ९ ॥

अश्वगरेषे न सर्म मक्षयिष्यन्ति । अथत्सव भक्षयन्तोऽ्वमेधं न समापयेयु! । तज्ाश्वमेषश्चतिः प्रत्यक्षा । सा विरुध्यमाना चोद्कमा्ं स्वैमक्षणं बाधते । प्रकृत; तु न विरोधः । तस्मात्सर्व भृता भक्षये- युर ॥ ९॥ .

( एकदेश मेद्नाद्‌।वपि प्र(यधित्ताधिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[ ४ ] अधस्तमवापासरायभथित्तमेकेदेरोऽपि ॥ १० ॥ ति

स्तो द््चपूणमासौ । तव्राऽऽपनान्ति, भिन्ने जुहोति, रके जुहो. तीति । तत्र सदेहः । 1 इत्ते भिजे, स्कने च मायधित्तयुतैकदे- शरेऽपे भिम, स्कन्ने चेति । क पुनः स्वेमिन्ने, किमेकदेशमिश्नपिति ।

चू्णीकहृतपयोग्यं प्रयोजनाय, तत्ृःसलभिननष्‌ । यच्छकरे विगतेऽपि

कृत्स्नभिनने प्रयध्ित्तम्‌ । कुतः । तस्य भिदुरद्वम्वस्य परस्परसषषेणादवरवमावी कियानपि मात्रापनयः । तस्यावर्यनीवत्वाजिचतता प्रथते । मिन्नमिति भिदिक्रियो. पपतमेनीमूत निष्ठया द्रेम्यममिषीयते । तदेवमुपपर्नने भवति यत्कृत्स्नं व्याप्नोति | तस्माकैकदेशे भिन्ने रोम इति। " 3 मिदिकरियेपर्नीसृतम्‌-मिदिक्िया, उपसर्जनी सता यस्य तादेति स्युसस्या भिदि. हियोपस्ेनकंमित्य्ंः ।

[भण्प्षार्४्अन्ड्‌] मौभांसाद्‌र्ने । १४३३

मयोमनसमर्य॑तदेकदेश्चभिन्नमिति । क पराततष्‌ । एकदेशमिन्ञेऽपि मायशित्तम्‌ । कस्मात्‌ । अयैसमवायात्‌ । समवेत तत्र भेदनम्‌ । एक- [ ^ ^ ॐ # = ऋ

देश्भिन्नमापि भिन्नमिति । एवं प्राप्ते निमित्ते नेमित्तिकं कतेथ्यं भवति ॥ १० ॥ न त्वशेषे वेगुण्यात्तद्थं हि॥ ११॥ तुशब्दः पर्षं॑व्यावतैयाति } नाशेपेऽपि भिन्ने प्रायतत स्यात्‌| विनष्टसंस्कारायं हि प्रायधित्तम्‌ । इतः । एतद्धेद नवता प्रयोजनमस्ति, न होमेन । तेन सम्करतेन मरषोगः करिष्यत इति प्रायश्रित्तं क्रियते । न च तेन चृ्णाहृतेन मयोगः शक्यते करम्‌ । तस्मासायचित्तभनयंकम्‌ । एकदेशमिमेन तु संस्कृतेन शक्यते प्रयोगः । तस्मादेकदेशमिन्ने पराय- धित्तं स्यादिति ॥ ११॥ स्पाद्रा प्रपतिनिमितनलादतद्धमो नित्परसयोगाने ६६ तस्य गुणाथनानित्यतात्‌ ॥ १२॥ स्याद्रा पायधित्त इर्लभनेऽप । कुतः । माप्तनिपित्तलाद्‌ । माप्तं

क „^ न~ 4,

[इ छ. न हि निमित्तं भेदनम्‌ । भापते च निमित्ते नभित्तक्रं करतव्यम्‌ । यचाक्तं एवे प्रा बूमः । स््पेमे सेधृ्टमिति बुद्धिभेवति) न भिन्नमिति । भेदनं कानि" द्वति । तरमदिकदेशङ्ृत्प्नमिननयोरभयत्र भि्नुदधे; समव।दुभवत्रामि होमः । यदुक्तं

५ |

#1

~

[१

भेदनिशिष द प्रधानामितिं । उच्यते | विशेषण एव निमितप्रत्धय जाते क्रिम विशेष्यं यावद्रम्यते, जभौददरभ्ये लकते न छब्दत्‌ । त्माद्धदश्यदुपनातौ हम भयेति ॥ १० ॥ कः = त [9 त्त ~ य ५ ५० ग

एकदेशमेद्‌ एव होमः । कुतः । भिन्न हति द्रप्यप्रथान। निश इत्युक्तमव। च = 3 क क ५ ® क पिन 1 =, ० ^~ भेदनेन द्रभ्ये दोष उत्पततः | प्र होमेन प्रतिसधीयते | निहेतदोषं च यामयं मवति । स्कभदे चायोग्यत्वततदर्थे होमः सन्नेनथंकः स्यात्‌ । भिन्न इति सप्तमी द्वितीयाय) भिन्ने द्रन्धमिति । एवं च वाक्येन होमस्य संनन्धुः) पनिपत्योपकारिता च । निमि त्त्व प्रकरणेन सबन्धः । स दुरः । आरादुपकारक सन्नप्रयुक्त उपकुर्यात्‌ । अय. मपि दोषः॥ ११॥

कपालाय होमेऽश्रुतिनिमित्तकानां दशेपृणमात१्‌१ निमित्तम्‌ | यवदसपूणमात्ापूयं निमित्तं तावेमित्तिकेन मपिततन्यम्‌ | निमित्तेन प्रयनितप्वाद्धोमस्य । मेदूनं च तत

१ भित द्न्यमिति--दहोमेन संस्कुयादति शषः 1 २ सचन्ध इति--उदेश्यसंबर५ इत्यथः ।

३ निमित्तमिति-नु्टापकमिघ्ययेः । » निमित्तेनेति-दशेपणेम।सपपुषैगेत्यथैः ¦ १८६०५

१४३४ टष्टीकासदितश्चावरभाभ्यसमेते- [अ०६पा०४अ०४]

व्य।पन्नसंस्कारार्य पायभित्तमिति | नायं तस्य घर्मः । कुतः । नित्य संयोगात्‌ । नित्यवद्धोः । अनित्यं दि भेदनम्‌ । न हि नित्यमनित्य. स्योपकतुं चोद्यते । यदि निरयं दशपूणेपासयोरङ्ख नानित्यस्योप्का- राय | कुतः । कदाचिदनित्यं नैव स्यात्‌ । तच्र कथं तस्योपकारकं भवेत्‌ । तत्र को दोषः । न शक्यं नित्यस्योषकम्‌ । तेन नित्थमुपकर्या- दिति बचनं भलाप एव । अथ नैमित्तिक, न दोषो भवाति । तस्मद्‌. स्मतपक्ष एव । अस्मिन्पक्षे यदा भिन्न, तदा होमः। यदा न भिन्न तदा नैर हेमो विधीयते | भवदीय पक्षे मवति दोषो नित्यानित्य योनीस्ति संबन्ध इति । तस्माद्धिन्नमात्रे मायशित्तमेति ॥ १२॥ गणानां च पराथतादचनादयपाश्रयः स्यात्‌ ॥ १३॥

असति वचनेन गुणो गुणार्था भवितुमर्हति । मरकरणतः सर्व मानाम्‌ । भिन्नमपि होमोऽपि । न च भिन्नपाधारमाेनोपदिश्यते ।

कदाचित्‌ । तत्रापकाय॑स्यानित्यत्वात्‌ ) प्रयोजकस्य नित्यत्वानित्यानित्यप्तयोगविरोचः। भेदनस्य निमित्तत्व भिन्नेन होमे भरयुत्तेऽपूव॑स्य तदधम पित्थद्‌पः । समौ च निनि. त्तत्वेन यथाश्रता । निमिदतादथ्यनो नित्यतादि सबन्धः | यथा जीवननिित् होम प्रय॒ङ्ते, स द्‌ोष्.पातायः | तेत्र जीवनस्य पर्षदोषस्य च विद्यम।नत्वाद्‌विरुद्ध सैबन्यः । द्वयोरथानित्यय)रस्ति सत्रन्धः | यथा ब्रह्महत्यादयनित्यं नि्ित्तं पुरुषदोषश्च । तत्र प्राराशित्ते दह॑हत्याप्रयुक्तं दोपनिघोत्ताय च । तम्पादुपक्ाये विदमनिऽस्ति संबन्ध; | इह।५२५ भदानित्‌ । न शवंधं॑नित्यस्यपकतुपिति । होमो न शक्रोति नित्य. मुपकदुम्‌ । उपननभस्थामावात्‌ । तेन नित्यश्रुपङ्या दिति पृणेमातापूव वर्ति, नित्यमुपकुा दिति प्रयानम्‌ । तस्मात्कपारपिरिष्टे भेदन निमित्तम्‌ ॥ १२ ॥ प्रकेरणालधानानं दामः | भिन्नमपि प्रयुद्लानं प्रणाड्या तदथेमेव | न च कषा. दर्भत्तेन होमस्य प्रतिपादकं वचनमस्ति | द्वितायात्रिमक्तेरमावात्‌ | न च भिन्नस्य

न

प्रत्यक्षत्तौ दूष उपरम्यते । यन द्‌॑षनिधाताय। हमः स्यात्‌ । न च भिन्नमाार-

१न शृण गुणाषा भदितुमहैन्ताति षा । २ उपरायतस्य--दहोमोपश्यवंस्वेत्यर्थः 1 २ प्रयो. लकस्य--भधृर्वत्येदखयैः ! ४ {>पत्ततादभ्येयोरिति--निमित्तशब्देनायुष्रापकमुच्यते, तादध्येकषटेन ख फलं, एवे च यत्र तयोर्िस्यतवं तत्र नानयोरविरुद्धः रंष-थ ृट्थंः। ५ तन्निभित्त--१* । ६ उपकायैस्यामावात-उपकरायैस्य भिन्नस्य नियमभापादित्यपैः । ५ प्रयुज्ञानमित्ति-हयमं प्रयुज्ञा नमपूवोपिति सेषः । < ५ जनमिति--दहोममिति रेपः ।

[भ०११०४अय०४] मीमांसादने | १४३५

भिश्ञस्याऽऽधारभवे हि न होमान्तरं विधोयेत । मानस्य षितदा भिश्नो गण इति गम्यते । तन्ाऽऽहबनोवसयोगो बाध्येत । वचनाद. कटय हति वेश्न । निपित्तत्वन सभवात्‌ । दमस्य च शरुत्या वेहित- त्वात्‌ । यदा होमो बिधीयते, तदा ुस्या । यद्‌ भिन्नो गुणस्तदा वाक्येन । तस्मरा्नाऽऽघारो भिन्नः | यद्युच्येत, निमित्तपन्षप्पि न दोषान्तरं, अरकृतस्थैव होमस्य निमित्तं विधयततानि । तन्न । अनुपदी . यमानं हि निमित्तपितयुच्यते । यदि हि विधीयेत, निमित्तमेव तनन स्यात्‌ । यादे च यस्यापि निमित्तं सोऽ्यदिश्येत, तत्र द्रो रदिदयमा- नयाः सबन्ध एष्‌ नस्यात्‌ । न चार भेदनं कुयादाते विधायते । भेदने निरत्त यद्न्यच्छरयते, तद्िषीयते ॥ {३ ॥ स्वेनोपदिश्यते । शरुतिसमवम तरेण) परयस्यते । पेभवति हि पप्पी निमित्त, आ. भरि च | आषारः सन्नश्नियादीनां स्यात्‌ । तेपमिव विपारवतमानत्वात्‌ , नाङ्गानाम्‌! नच करमान्तरम्‌ । जाहबनीयसंयोगो बाध्येतेति । पाक्तिकं बाघमाह, न निदं बाधमभिप्रत्याऽऽह | वचनाद्विकटप इति चत्‌ । अयुक्तोऽयं विकर्पः । भिन्तस्य प्करणप्तबन्धात्‌ । आहषनीयस्य चानारभ्याषातत्वात्‌ । तद्यथा पाश्चदरयेन सदयं माध्यते, एवमिहापि । क चाऽऽहवनीयस्यान्यत्र कृताधत्वाद्धिनिप्य त्वन्यतानवका- शत्वात्तयुपमर्दमैव निवेशः । तस्माद्िकसपमिषानमम्युपेस्यवादेन । केचिद।हुः । युक्त एवायं विकस्पः । उभयोर्वावियेन जहातिपतमन्धात्‌ । न मकर णात्किचिदम्यधिकम्‌ । तत्र पाँमिपेनोसेगम्प, आनथकयादेपुद॑टबन्ध एषितव्यः । ततरः कश्य प्रकरणेन कल्पत, इतरस्य करप्य इति विप्करयतपा्चनदेन साप्तदक््यं बाप्यते इ्तयित्वात्‌ । तदर्थत्वे च न शां नियमेन कारणम्‌ । अननुग्राह्यत्वाच्छाक्ञम्य । परभागस्य बाधो ग्वत स्र वाध्यते इह नुहातिश्व्दः समानः, अधिकरणविमः क्तश्च सप्तमी । तस्माद्विकसपः । ननु † पदे जुहोति › इत्यन्न इुरयत्वानन।5ऽहवनीयबाधः । उच्यत । उत्पत्तिवा- कंयरिष्टेन वाक्यान्तरं बाध्यते । पदं चोत्पत्तिवाक्यशिष्टम्‌ । कि च रोमेन।ऽऽधा- रस्ानतितत्वद् वेना नीयमानो ये शुद्धा होमास्ताननूदयाऽऽहवनीय आधारो विषायते, न य आधारकटुपित।; ॥ १३ ॥ ` १ ` भन्यत्र-होमान्तरषु 1२ तदुपमरदेनैवोति--आाद्वनीयत्यकान्तकं वेनवत्यथः । ३ सामिधेनोयन्पे-पा्वदश्यादेः सामिधेनीमा्नसबन्परे 1 ४ कृत्तयत्वादति--विछृतिषु कृता. येतवा सासदश्यशाजनमनयेकमिति भाव; । ५ अननुप्ाहयत्वादिति-श्मनुग्राह्यमिति न कोपि

यतते । पि तु समीहितप्राप्तये । धतो सप्तदश्यस्य विकृयथत्वे च दराल न कारणमिति तस्य भ्रृतिसंषन्धबाधवद्धि तिर्बन्धोऽपि प्रमाणचखादेव, न शा्नानुमद्थं दस्याश्चयः ।

१४३६ टष्टीकासदितक्षाबरभाप्यसमेते-- = [म०६पा० ४०९]

ेदाथ॑मिति चेत्‌ ॥ १४॥ अथोच्येत, एवभुपायं तत्कपालं संधीयते । मौयञ्या रवा प्रता्तर- या सैदधीतेति तत्कपालं संदध्यामिति | तत्न वक््यापः ॥ १४॥

नाशेषक्नतत्वात्‌ ॥ १५

न भेदनस्य शेषभूतं युञ्यते, न तत्सपातुं शक्यते हापन मन्त्रण ता | मृद्राभप्‌ सप।यमानस्य भभन्नबाद्धनवापयात्‌ ॥ १५॥

अनथकश्च सर्वेनाशं स्पात्‌ ॥ १६ ॥

[4 € सचना च श्रयक्त;, निन् कषदमत्स हरतीति | तत्रानधकः सस्क।रः | ननु तत उदुधृरयप्धायष्यत। नात्‌ ब्रुषः। अन्यदुपद्धातात

ओ ~

द्यापनन्ति । तस्पान्नेमित्तिकं कमाद्ख, भिन्ने जुहोतीति ॥ १६ ।

र

( स्वेप्रोडाक्क्षमि प्रायश्चित्तधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[५] क्षामे तु सर्वि स्यदेकदेशस्याव्जनीयत्वात्‌ ॥ १७ ॥ सषि” दशेपुणेमासयोः श्रूयते--जथ यस्य पुरोडाश्चो प्षायततस्तं यतन स्णो गृहणाति । यदा तद्ध्रि;ः संतिष्ठेत, अथ तदेव हविनिवपेत्‌ । यज्ञो दि यज्गस्य भरायशित्तिरिति । तत्र संदेहः । फं सवक्षामे प्रायधि- त्मुदैकदेशक्षाम दति । किः प्राप्तम्‌ । पाप्ठानिमित्तत्वात्छस्स्ने वेकदेश वा| एवं प्रा ब्रूमः। प्तामे तु सवेदाहे स्यादिति । तुशब्दः पक्षं भ्पाव- तयति, कषापे सबैदाहि भायश्चित्तं स्यात्‌ । इतः । एकदेशस्यावज- नीयत्वातु । न शक्यत एकदेशक्षापो बजेयितुमू्‌ । निधतमधिसंयोगे दास्य सृक्मा अवयवाः क्षीयन्ते । तप्ेषु च कपारेष्वधः पाक्य पुरोडाशोऽधिभ्रीयते, उपरि चाङ्कारा अभ्यु्यन्ते । तदवञंनीयम्‌ । निमित्तस्वेनापि श्रूयमाणे नित्यमेव स्याम । तत्र यस्योति निपित्तश्रव- णपविवक्षितं स्यात्‌ । तस्मात्सवेक्षामे मायश्चत्तपिति ॥ १७ ॥

ह = न --+

[ १४ ॥ १५॥ १६ ॥ १७॥

१ गायन्ा सदधीत-इति प° 1 २ कपालं तदध्यामिति प° । २ रेषभृततवादिति मुद्रि- तपुस्तकेषु पाठः । > अवहन्तीति प्र । ५ निभित्तत्वात्‌ । इति प्रा०।६ ने शक्य ईति पार । ५ नियमेन ्रि्तयोभे श्यस्य सूक्ष्मा इति पा० ।

[अ०्६पा०४अ०९] पीमांसाद्ने। १४२७

द्शनदिकदेशे स्यात्‌ ॥ १८ ॥

न वैतदस्ति, सवेदा भायधित्तामितति, एकदेशे क्षायति मबितुष- हेति । निमित्तं हयपसंपराप्ते क्षाणं नाम । एकदेशक्षाणमपि प्ाणमेब । यदि तत्र न क्रियते, श्रुतं न क्रियेत । न चैतद्युक्तम्‌ । आपि च दश्ै- यति, यद्‌ तद्धबिः संतिष्टते, अथ तदेव हविनिंवेपेदिति, तेनेव हविषा संस्थानं द्यति । तत्सरवक्षाणे नावकल्पते । तस्मादेकदेश्च एव क्षायति परायधित्तमिति ॥ १८ ॥

अन्येन वैतच्छाचघाद्धि कारणप्रापिः॥ १९ ॥

वाङब्द्‌ः पक्षं व्यावर्तयति । न चैतदस्ति, यदुक्तमेककदेशे क्षायति प्रायक्ित्तमिति । ङि तर्हिं । कृत्स्नक्षाप एव प्रायाधत्तम्‌ । उपसंप्रापत हि निमित्त यच्छास्रक्त, पुरोडाशौ क्षायत दति । रसस्य क्षतिनौ- वयवस्य । न चैकदेश्क्षामे । रस्यावजेनीयत्राष्‌ । अथ यदुक्तं, क्षमेण हविषा समापनि्श्यते, यद्‌। तद्धविः संतिष्ेतेति । उच्यते । संस्थाने निमित्ते मायश्चित्तम्‌ । यद्‌।ऽप्यन्येनापि दत्रिषा तत्सस्याप्यते, तदाऽपि प्रायधित्तामिति न दोषः ॥ १९ ॥

तद्धविःशृष्दानेति चैत्‌ ॥ २० ॥

एवं चेदुच्यते, अन्येन हविषा यदा संस्थाप्यत इति । नेवषर्‌ । तद्धाविःशय्द्‌।त्‌ । तद्धविः शब्दोऽत्र भवति । यदा तद्धरेः संतिषुतेति । अत्रान्येन हविषा संस्थाप्यमाने तद्ध वःशब्दौ नाचकरप्येतेति ॥२०॥ स्पादन्यायत्वादिज्यागामी हविःगब्दस्तद्िङ्गसयोगात्‌ ॥२१॥

स्यादिज्यगामी दविःशन्दः । तद्धतिः संतिष्ठेत तद्धविष्कं कर्म संतिषटेतेति । ननु ृख्याभावे गौणो गृह्यते, नान्ययेति । उच्यते । छरूपाभाव एवायम्‌ । कथम्‌ । यदा संतिष्ठेत तर्ष, तेन हविमेति वाक्यं भिचयेत । अवाचकं च स्यात्‌ । कर्मैव हि संतिष्ठते, न हविः । तेन संस्थान निमित्तम्‌ । बद्धविरित्यलुवादः। अनुब्रादरेदन्यहविष्केऽपि कणि संस्थिते पायित्तमिति गम्यते । थं पूनहंविःशन्दः कणि व तैत इति । तद्िङ्ग्यो गात्‌ । हावः संबद्धं क्प हविःशग्देन इविःसंबन्धा- दवगम्यते । यथा पस्यकारेतया देवदत्तसंबद्धया रक्ष्यते सिंहः । एवं हानिषाऽपि कमे लक्यते । तस्मात्छरत्स्नक्षामे पायश्चित्तमिपि।२१॥

१८ ॥ १९ ॥ २० ॥२१॥ ]

१ द्युभयं प्राप्तमिति पा , २ एकदेरेऽपाति पा० । `

१५३८ दु्टीकासद्ितक्रादरभाप्यसमेते-- = [७०६पा०४०६]

( हविरात्य॑बिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ › [६ ] यथाश्रुतीति चेत्‌ ॥ २२॥ पुण

दशपूणेमासार्भ्या स्वर्गकामो यजेतेति श्रूयते । तत्रेदपारित वचनं, यस्योभयं हविरातिंमारदेनद्रं पश्च श्चरावमोदनं निवेपेदिति। तत्र संदेहः । किष्ठमयसिमिन्नातते प्श्चशरावो नि्वठव्य उतान्यतराश्मन्निति । किं भराप्तम्‌ । इति चेत्पश्यसि, एवंजातीयक एकप्याऽऽत्यामिति । तन्र ¡ । उभयोरिति । कुतः । यथाश्रुति भवितुमहंति । यचच्टरयते, तदवगम्यते । उभयोध्ाऽऽतो श्रूयते । श्रूयमाणं च विवक्षितुं न्याय्यम्‌ ।

प्रत्ययः प्रातेषदिकाथमवदेयमच्च।रण।यः । न केवट प्राततपाद्के स्वां वतत ।

^

हहे मयस्य नान्यदृश्चारणे प्रयोजनमस्ति । तस्माद्विवक्षितम्‌ । अपर आहुः । द्वितीयया तद्ये प्रतिपादिते तम।गैः कथं विनियुज्यत इति, किं प्रहमात्र उंतिकरिमिन्निति । इह किमुभयेनापिक्रियते, उतिकेनापीति । द्वितीया समास्य ताद्थ्यै प्रतिपादयन्ती किं अरहमात्र प्रतिपादयति, उतिरकस्य । तस्मात्तत्र शेषमावः । इृहाधिक।राधिन्त्यते ¦ एवं कैशिदपुनरुक्ततोक्ता ।

सां बेयमयुक्ता । कथम्‌ । ‹ यस्य पुरोडाशौ स्षायतः › इतीदमप्यत्रोदाहरणम्‌ । तन्नापि न विभक्तेवंचनमेतैकं प्रयोजनमिति द्वित्वाविवक्षा । नँ वाऽस्य प्रसाद्‌।त्त्रावि- वक्षा । उपचयत्वेन तत्रायमायातः । इत्थं विनियुज्यते, इत्थमधिकार इति विक ल्पमात्रम्‌ ।

तस्माद्न्यया वण्यते | निमिच्मात्र चिन्त्यते । तचचोदिश्यते । उदिर्यमानस्य च विशेषणमविव्ितमिति स्थितमेव । उम्य॑पदं किं निमित्तपतनिपाति, उत नेति । पूर्व,

पक्तवादी मन्यते । यथाऽऽतिंहविषोः श्रवणात्तयोरमावे नास्ति निमित्तमेवमभयरदभ.

* १ अन्यदिति- दविर्विंशेषणत्वादन्यदित्य्थः । २ एकस्येति--इति तत्र चिन्तेति प्रणम्‌ \ ३ एवं त्तावस्रकारदयेन, प्रह कत्वापिकरणेनास्यापि करणस्य पोनस्कत्ये कैधिदुक्ते तत्राऽर्य॒प्र- कारं तावद्‌ दूषयति-- सा चेयमित्यादेना । ४ न वाऽस्येति--प्रहेकत्तधिकरणे विरोषणाविवक्षायां न च विभकतेवचनमेकं प्रयोजनमिलखस्य प्रसाद एव मुख्यो हेतुः, अपि त्भ्यु्चयमात्रत्ेनायं त्रो. पत्तिः, य एव तु म्यो हेतुवोक्यभेदरूपः सोऽत्र प्यवि ष्ट इति तावन्माप्रेण परौनस्कयपरिष्टाे ऽ. शक्य एवेति हृदयम्‌ । ५ ( अ० ३ पा० १अ० ७) यत्रेति शेषः। ६ उभयपदमिति-उभ- यात्ििमित्तसुत हविरातिरिति प्रकृतचिन्ता, श्रहकत्वाधिकरणे तु भ्रहे विशेषणमेकत्वं सेभवति नेति । अतो नानयोरधिकरणयोः पौनस्क्त्यामित्याक्‌तम्‌ ।

[स०्रैषा०४अ०६)] मीमासादक्षने १४३९.

इतरथा यावदेव हविरिति तावदेवोमयं हविरिति स्यात्‌ । तस्मादुभ- योरा््या प्श्वश्र।व इति ॥ २९ ॥

न तलक्षणसादुषपाता हि कारणम्‌ ॥ २३॥ सि°

६।

नेतदेवप्‌ । उपपातो हि) आतिसंबद्धं द्रव्यं, तत्कारणम्‌ । तस्य लक्षणं हविरातिः । तद्रयस्तं समस्तं च निमित्तम्‌ । न ह्ुभयज्न्देन श्क्यं विरेष्टुषू्‌ । विशेष्यमाणे हि वाक्ये भिचेत, दविष आरत पञ्च शरावः । स चोमयस्य दवरिष इति।

अ!ह । यदि विगेषणं न मृष्यते, हविषाऽपिते विरेषणन प्रामाति । तदभिधीयते । गृष्यामहे हविषा विशेषणम्‌ । अविक्ेभ्यमाणेऽनयेकं स्यात । यस्याऽऽपिमादेदित्यविकेपे यारकिचिदिति गम्यते । तत्र सरवै.

स्येव िंचिद्‌ार्िमृच्छति । अन्ततशचरितं निमिषितं विन्तितपिति। तत्र [क ^ [> [ ^>, > (> १

यस्यात नामत्तवचन 1नस्यंऽनुपपन्न गम्यत । तस्पदवदयमातचक्

^~ ~

वणात्तदभ।वं न।।€1 ।ननित्तम्‌ । अ थवा--यस्यत्यस्मात्ताम।न्धन बद्ध।वुपजाता्या [क

[3

यस्य, तत॒ आह --उभपमिति । किमुमयभिति, हविरित्युक्तंऽनिरकरा्घत्वाद्छतावु- चरिते निभित्तपत्यये। निराकाष्घौ मवति | अतः स्व विवक्षितम्‌ ॥ २२ ॥

भे

नैमित्तिकप्रयोग३ चनो यथेव पश्चदरारावमपेक्षत आत्मपतिद्धयधमेवं निमित्तमपि । तत्र यज्निपित्ताप्ततिपाति, तदन क्षितत३।द्‌विवषितम्‌ । उभयमिति च।सनि१।ति । कथम्‌ । ‹ यतस्य हविर्‌। विमाछत्‌ › इद्येत्ावति निमित्तपरत्यये जाते नैमित्तिकेन गृहीतेऽन्यस्यानः पे्ितत्वाद्विवक्षा । ' हविर तिम्छैन्‌ › हृत्यनूय पश्चशरावों विधीयते, तचो मयित्यु- मये, तते व।वेषभेद्‌) प्रहेकत्वन्यायेन । ।

आहृ-विज्ञेषणं यदि न मृष्यत इति। यद्यभयशल्दस्याऽऽषठतिन। सनन्षो नेष्यते हविषोऽपि मा मूत्पजन्ध इति, विशेषणञ्चठ्येन सेनन्धमभिधत्ते । कियान्पद्गणो निनि. त्तत्पे प्रतिपद्यत इति (ववे ममरत्वा चोद्यते । पृष्यापहे हविषा विशेषणमिति | हविरादतेचन्धाट) नितमित्तमत्यया मावो हविरधरोषणमिति । पपक्ष उमयथ। निरा- क्रियत इति इविपिरेषणं बभीति |

१ तैतदेवमुभयाती । तर्हि । आर्विस॑बद्धं दन्पमिति पा । २ त्त्वोभयमिति- तच्च हपिरभयमि। हविरनुषादे नोभयं विधीमते, तपो हपिःशष्दस्य विधिप्रययस्य चाऽऽगृत्तेवक्यिमेव्‌ त्यादिखथे; । ३ (अ* ३ पा०१अ० ७) अत्रष्येनेति हेः! ४ निमित्तप्र्ययानाव इति-युक्षः। भत द्यप्याह्रेण पूरणम्‌ ।

१४४० दष्यीकासहितशाषरमाप्यसमेते-- [अ०६पा०४अ०६]

व्या । सा च हिषा बिशेष्यते | तथा हविर सिंसबन्धनिरैत्तिःभमित्त पञ्चशरावस्य । शक्रोति हि श्रुत्या तं सवन्धं-वक्तम्‌ । हवि रेभयसबन्धं त॒ बाक्येन ब्रूयात्‌ । दुर्ब॑रं च वाक्यं श्रतेः। ॥

ननु हविरातिसबन्धोऽपि वाकयेनेव । उच्यते | आिनिद्त्िरपि तजर गम्यते।सा चश्चत्या ¦ दविरुभयसं बन्धेऽत्यन्तं श्रतिरेव दीयते। तस्मा- स तत्संबन्धो निर्वत्य॑मानो निदिदयत इति । कथं तद्ठभयश्नन्दः उभयमिति नित्यानुत्रादः । एकस्मिन्नप्याततेऽपरस्मन्नापि । तस्मादुक्त, यस्योभयं हविरािंमार्डेदिति ।

अथ कस्मान्न पदद्रयविरिष्टऽऽतिर्निमित्तं भरतीयत हति, य-

यस्यामयगुणविश्िष्टे हविरातंमाखेदिति । अन्रोच्यते | कथं ताबद्ध. बान्‌ मन्यते--विगरिनार्यन (रि विषटाऽअतिनिमित्तमिति । आह ।

प्रमायेतस्त्वातिरेव हविष] विरेषणम्‌ । तथा हविरापसवन्पनेत्ति भ्त पञ्चशरावस्य | शृक्राति हि शत्या तरसेवन्ये वक्तं, हविरभयसेवन्धं तु वाक्येन नयात्‌ । कतेम्त्तावचनो यस्मात्परः श्रूयते तस्यैव कर्तव्यतामाह | पाच करै विना नाऽऽत्माने भ्रति हभत ति कारपेप्वपि व्याप्रियते । फठनिमित्ते क्रिययाऽऽ#. ह्येते इति ते भ्रति क्रियां विदधाति । यद्धपिपा मिरेषणं तन्नो, न तत्ायनभिति प्रत्वयन न्‌ प्दम्त्र्यत्‌ | एव चद तवशदएन्‌ ह्‌। वषा ।ने।मेत्तवत्यय उपजायते | नेमि ततिकपयागक्चनेन त्‌ वन्मात्रस्थवपिक्तिततवात्‌ । यदन्यत्वद्‌ान्तरमू दयते, तद्विटम्बित- स्व दक्षम्‌

अथव।-- अछ देति यस्मात्परः श्रुतस्तस्य निमित्तमावमाह | तत्र केवश्रुतिष" प्रहे निभित्तव्य।चत्‌ इत्याछतिना हरपि विरेष्यम।गे श्रुतिनं दीयते । यथा घात्वपुऽ- स्त्र विभ।वमाने | हविरुभयपबन्पे तु न पात्व विधीयते न सोऽन्यत्र | तस्मादुभ- यपद्‌ नि{भत्तकतन्यताक्चनेन नधिक्षिते न नेमित्तिकनाते।ऽविवक्तितम्‌ । अथ कस्मान्न पद्दयविरिष्टाऽऽपिन मित्ते मरपौयत्त इति । यथा हविःशब्दा्ानाद्िरेषणविरेप्य- मावः परमायशरुतित्यगिन, एवमुमयपदृन्नानायारश) श्रुतिस्ताद्श्येव ्राह्या । तस्म(- दात्या ब्र अपतरतरयुक्तं 1॥२,५८५त्‌ | अयथवा- भा।त।परोषणामेत्यत 1१३कमगृह्‌।तवान्‌ | केयत्त॒ गृह।तम्‌, अ(प।नरेत्तिरापि तत्र गम्यत इति, तस्मादतविशिश् तत्र

१ नासाक्िति-न कियेल्ेः । २ अन्यत्रति--' बहीन्ध्ोक्षति ` इृदयादाकिस्यषः । २ न

धल्लथ। विधीयत इति---न धात्वर्थो निमित्ततयाऽमि्ध।यत दइदथेः । » तस्मादिति पर्वमा- ह्विद्धाम्तप्रन्थादिष्य्थः ।

[अ०११०४अ०६] भीमांसादशन | १४४१

। हि प. 1 रज >

बितिष्टायैस्य संनिषानाद्रिशिष्टोऽये आतिंसंनिदितः । किं पुनः भयात यद्येवं मवेतु । तत उभरयविशिषटाऽऽ्विनिमित्तामिति गम्यते ।

अत्रोच्यते । इदं तावहेवानां भियः प्रष्टव्यः । यस्यापि हि चिश्चा आ1(िसंनिहिती भवति, किं तस्यातिगिष्टो दण्डे; पर।णुधते । किमनो

यन्न प्राणुद्यते। एतदतो मवति । आविश्िषटगताऽप्यातिनि पित्त पञ्चशरा वस्य भवति। ननूमयश्न्दाो हनितिचेक्पति । न । हविः शन्देनासेव्ध्यमा- नस्तन शक्रोति विशेष्टुम्‌ । अनन्तयात्सं मन्स्यते, ताईं तयाऽपि न समथः। न हस्तौ निवि ५पोजयति । आह । विशेषवचनत्वात्तान्निवतैको भवि- ष्यति । यथा शुक्क। गोरान यतामित्येबभाभिहिते न ृष्णामानयन्ति । श्कशन्द एनां गां ृष्णादिभ्यो निव्रतैयति।

उच्यते । विषम उपन्यासः । न तत्र गबराढृत्या द्रव्यं लक्षयित्वा तस्याऽऽनयनश्रैच्यते । तत्रापि वेदेवममाविप्यतु नेमैनां श्॒कशब्दो व्यशेकष्यत । उमयविरेषणवि शे्टं॑तु तत्राऽऽनयनं प्रधानमुच्यते । इद पुनरापिदविष्लक्षिते द्रव्ये पञ्चशरावः कंपेन्य; | पिः पुनः कारणपू । प्रधानभूत आख्याता्थ सेहत्य विशेषणं भवति, पराय पूनिर्यञ्येति । उच्यते । पधनमृते, आृतिगुणो वा तत्संबन्ध।येधुच्यते, तत्रोभयत्रै- क्ेषणवियिष्ट एकस्माद्राकय।द्वगसम्पते । तदरिविष्टं च छत्व छती भवाति । अन्यतरविरिष्ठं इवनश्रतं पातु । यर पृनराकृतिरक्षिते द्रग्य आख्याताः कौत्येते; तन स॑ष्वेव तन्ना तौयपूतणो भवति । न

4

तनक स्मान त। मन्यत्‌ । अपर स्मन द्यरत्द।क्षत् तदुक्त

निभित्तमिति । एवं चेदययेयेकेन विरेष्यमाण।ऽप्वरातिनिवृत्तिरप्ति, एवं द्वितीयेनाप्या- पिनिवेत्तरस्त्येव) न श्र॒तिदा्यते ।

अत्रे।स्यत । इदं तावद्दवानाभियः पषटव्य इत्यादिना ञन्तणतानिमराय इदानी प्रतिपादयति । कमे, निनैत्त ब दिह प।त्वथेक्तत्र विनीयते । त्टिराषणं न तत्कि याङ्गभत्यत्‌स्तस्थ। गिवक्षा क्त। | इह ऽ5त विश्च द्र मिप, तद्य ९१५१ ६१९ ते. खलित समस्तमपि । तस्माचचद्ध।षर।क।पर तस्य तस्य निमित्तता अब्देन ५ति१।यते ।

१ इभेन विक्षिेति पा । २ प्रस्याययततीति पा०। ३ कर्त॑न्य इत्ति कचिन्नास्ति, ४ वियुत्ये फ़ । ५ कृतमिति पा० 1 ६ कमे--मैपदेन फलं सस्ायं च विवक्षितम्‌ । १८१

१४४२ टप्टीकासहितक्चाबरमाप्यसमेते-- [भ०६पा०४भ०६ ]

मेव । तत्रोक्तम्‌, अपरतिषिद्धं च किमिति न [रयेत । आरूपावार्थे पुनः प्रधाने न तस्याऽऽकृतिलक्षितेन संबन्ध; । तत्र तदाकृतिकान्तरेऽ. नुपसंहियमाणेऽपि कृतमेव मघानमर्‌ । सगुणं च पधानं भवति । न च किंचिच्छतं दीयेतेति । तस्मात्तत्र निशेषणं युक्तं, न त्विह तथा । इह

हि हविराकृतिकस्य द्रव्यस्याऽऽत। पश्चकषराव इत्युक्तम्‌ । तश्र शक्यं विशेषवचनेन प्रतिपेधाव्‌।चकेन निवतेयितुम्‌ ।

अपि चोभयश्षन्दे हविषा सबध्यमानेऽपि नेवोभयविरिष्टाऽऽपिः प्रतीयते । ङ कारणम्‌ । इविषोभयशचब्दः सेबध्यते, न, आति दित्यनेन पदेन । तत्र सनिहितेऽप्युभयशन्दे हाबिःशन्दस्य यावान) तावतेवाऽऽपति; संबध्यते । अविशिष्ट तत्रायैः। तस्मान्नोभयवेश

[कभ

एाऽअतानमत्तामरति |

अधाऽऽत्याश्रयतरिमर्तियगादुषयनचन्दरस्य, उभधबिशिष्टाऽऽति- रेत्युर्यते । तन्न । व्रिभक्तिसंयोगो हि हरविप्रिरेषणमुभयञन्दं व्रक्नु यात्करमु, समभिन्याद।रातु । नऽऽतिविशचेषणभू | न शस्याऽऽ्या हनि यथ। गौनं पद्‌। स्मष्टव्य इतियोयोमौः प्तप्पदा न स्पशयते, एवमिह्‌।पि। अपि चोमयशब्दे हविषा संवध्यमानेऽपि नेवोभयविचिष्टठाऽऽतिः मरतीयतेति, ‹ ननू. भयशब्दो हविविरोकष्थति › हृत्यनेन गत।य॑स्य किमयं पृनस्पन्याप्तः |

उच्यते | आल्या प्रनध्यमाने। हूतिमिरेदवतीत्युक्तम्‌ । यथा शुष ग।रानीयत।- मिति गां प्मघ्यमानां शृष्ेोऽभाष्िरषयन्ङृष्णादिनिद्सि करोति । एवं इशन्तद्‌र्शि. नितकयोम्तुर्यत्वे चे दिते, इतरो (वेकं कथवति । करियाप्राघान्ये तस्या विषवमान- त्वाद्विशेपण पिवक्ितम्‌ । गुणमूनायां तु यत्भवानप्य विशेषणे तदभिव्षितम्‌ । रह तु हविष। पृ्‌‡ सचन्धमूर। ८५ निराकरोति । भःरछंतिन। हविः पर।२३५ते, नोभयशब्दो ति [> „€^ [+ / [> > ~ _ क ध; वेद्यमानेऽपि । अयाऽऽत्य।श्रपविभक्तियोगादिति--अनेनेकविमक्तिमानन्तयमेक- वाक्यत्वे चोपन्यस्यते | अ।प६विर्‌श्रयस्तत्न य। विमक्तेः सेतरजपि । तस्माच्च १ तश्ाथ इति पा । \ न ह्यस्य द्िपदिषटस्याऽइत्या समभिभ्याहारोऽप्ति पार । ३ सबध्यमानमिति--ज(नयतपिक्षिययेति सषः । ४ द्टान्तदाष्ट न्तिद्येप्तुल्यत्व इति--उपादेयोदे- ्ीयिशपणयेस्तुस्यत्वे चोदित इति यावत्‌ । ५ तदेव पवेप्रन्मन प्रथममात्यौ संमष्यमत्नस्योभयप. दस्य पश्चाद्धतिन्तबन्य आशक्यं निरस्त इत्येव मप्थामिप्रायमुपषण्योपनाऽपि बेखादिमा्याभि- प्रायमाद- दृद च्विव्यादिना ।

[ भ०६१०४अ ०९] मीपांसादग्ेने । १४४२

चिष्टस्य सपभिष्याहारोऽस्ति । अथोच्यते । असत्यपि सपमिन्पाहार आतिञष्दसनिधानात्तद्रीरष्टेबाऽऽतिः भस्येष्यत इति । दन्न । असत्यां श्राकार्प्षायां सेनिधानमकारणे मवति । यथा, भायां रान्न: पुरषो देवदतस्येति । एकबाक्यगतत्वाततादैशेष्टं गम्यत इति चेतु । नैतदेवम्‌ । एकस्मिन्नपि वाक्ये तद्व यवयूतस्यानपेक्ितस्य नैव भवाति संबन्धः । यथा, अनभ्वेन व्रजति, श्वेतेन पटेनाऽऽहृत इति, नानपेक्षितस्याईत्रस्य न्ैत्यं विशोषणं भवति ।

अथोच्यते, आतिंविष्िषटेन हतरिषोभयस्य सेबन्ध इति । तदपि

नोपपधते । न हि) आतिमठँदिति हविधिशचेषणत्वनोपादीयते।

विमक्त्या टविरुचस्च।यमाणे सचध्यते, तेनैवाभयमपि रमन्तम्यते | यथा च मनसि विप

रेवतमानयाऽऽत्य। हविः बध्यत एवमुभयमपि | विपरिवृक्तम्दुस्यतव।त्‌ । एकवाक्य.

गते श्वोमे अपि, आनधक्य।दु मयशन्द्रस्य | ।

यदेवं मन्यस इ्युपन्यस्य परिहरति । एकविम।क्तेथोग।द्निप। सेचन्धः स्यान्!ऽऽ- त्या । यथा मायया सेबध्यमानो राजाऽऽनन्त्येऽपि न पुरुपण पन यते, निराकाड््त- स्वात्‌ › एवमु मयपदम्‌ । यथ। श्चं पटेन सेबध्यमानमेकव।क्यत्वेऽपि नाश्वविचेषणं तनानव्लितत्वात्‌ । एव ह्‌।वष आतत्य सवद्धत्वाद्‌ मयषदृस्य ना5<खातेना सवन रत्‌ ।

तदयुक्तम्‌ | अनेन वक्येन पजन्धित्वेनावधृतत्वात्‌ । अपि चामयदाव्दऽपि हविषा तबध्यते, न हविःस्वह्मेण | किंतु येनाऽऽ्तराश्रयो हविः । तम्मादात्य॑ऽनुरक्तेन हविष्‌। सवध्यते । यथा बीहषु परक्षणमपू्वीयांशेन । एवं चेदुभवतरिशि्टऽऽ्तिरिति युक्तम्‌ ।

उच्यते । त्च प्रकरणादपूर्वीयांशता इक्या रक्षयितुं, नी हिस्वरूप आनथक्यात्‌ । इह तु भकरणस्थानीयस्यामावाद्‌ शाक्या लक्षणा । पृवेमाछतिना संनन्धस्ततस्तदनुरक्त- स्यो मयनति, दैवे च लक्षणा मवेत्‌ । एवं च हविषो द्विरुचारणाद्राक्यमेद्‌ः । एवमात्थ. नुरागे निराकृते, अयोच्येताऽऽतिंविकषिष्टेन हविषोभयस्य संबन्धः-६त्यनेन गर्म नानुरकतेन हविषा सेनन्धः कस्मान्न मवतेति । एवे च पएवंदोपद्ये परिहृतं मवति नाऽऽ रेतिना सेचन्षः शरद्धेन हिति । इतर आह--नाऽऽरछदति ददिविंेषणसे-

१ उभयशब्दस्य ° प्रर । २ उभे इति--आर्तिरभयत्वं वेत्यश्रः । २ तदयुक्तमिति यदेतदधुना इषिःकबम्धनिराादृक्षस्योभयपदस्य, नाऽऽटैतिना संबन्ध दृ्युकतं तदथुक्तमित्यथः । ४ एव चेति--पूवोक्तप्रकारेण मबन्ती रक्षणा भवेदित्यर्थः । ध

१४४४ दष्टीफासदितश्षादरभाष्यसमेते-- [ज०६पारण०्अ०६] `

फं वहं । पृश्क्षराषस्य निमित्तत्वेन । हविरातेरुभयपश्चश्चराव- संबन्धे योगपथनाम्युपगम्यमाने वाक्यं भिचेत । अथ हविराकृतिलक्षि. तेन संबद्धमादछधादिति पुनटैषिविशिष्टेनो भयशब्देन संबध्येत । तथाऽपि वाकयं भिधरेत । तस्मान्नोभयविशिष्टाऽऽतिनिमितू्‌ । आह । यथेवाऽऽ* ख्याता्प्ाघान्य उभयाविक्ेषणाविशरष्टोच्यत इति नान्यतरविश्िष्ट निभित्तं गम्यते, एवमितरगिमन्नपि पक्ष उभयविशेषणविशेष्टा सोच्यत इति । यद्यपि स्वेनाऽऽत्मनाऽविशिष्ठा, तथाऽप्यन्यतरवि्र्टा भवन्ती न नित्त भवितुमर्हतीति, को वा विशेष इति । तदभिधीयते । पत्पन्त उपादेयत्वेन विशेषणदरयं, त्वत्पक्षे पुनठंक्षणत्वेन ।

आह । किमतो य्ट्धक्षणत्वेन । च्यते | एतदतो भवति । हविराकृत्या रक्ष्यते द्रव्यं, तस्य रकरियिद्रकतव्यमिति । तदरुक्ितमुच्यमानं न

[3 [१ ¢ (का = ध {वज्ञायत्‌ कस्य स्यादति । अथवा सवेस्वेव द्रव्यस्याते गम्यत ।

3 तर्मिन्नुमयस्मिन्नपि निर्दिष्टे सति तस्याऽऽश्रयं रक्षयितुं हविराकृ- तिश्च्यते । तश्र द्रयमापतति । यद्धविराकृतिकं तदातेमिति, यदव यद्धविराङृतिकं, तदुभयापिति । यदि त वदद्धाषेराकृतिकं

नोपादीयत इति । नन्वेतदयुक्तम्‌ | आपिद विरेषयन्ती निमित्ततां प्रतिपद्यते । विपरीते विशेषण विरेप्यभावेऽवदयमात्रतवादारतर्नित्यत्वप्रसङ्खाननिमित्तत्वन्याघातः ।

=== -- --- ~ ------- ~~~ ~~~“

उच्यते | नायं हविरविशेषणत्वनिराकरणपरः । फं तर्हि । प्रमतामिप्रायेण, हविनं विद।षयति । कथं तृमयपदेन हविः सैबध्येतेत्यनेनांशेन विरेषयति। अथ इविराङृति. रक्षितेन संबद्धम्‌ । उभयमित्यध्याहारः । अशििनपक्े हविरविरेषणमुमयं विशेष्यं, तदुत्तरकां हविरनुरत्तमुभयमाछैतिना सेनध्यते । एवमपि प्त एव ॒वाक्यमेद्‌ः । ततर वचनवण्त)रपन्यस्यन्नाख्यतस्य गुणप्रघानविवेकमाह । प्रधनिमूत आस्यति विशेषणं विवक्षितं, युणमूतेऽविवक्ित, शब्दवृत्तनाविधीममानं पराथमुच्चायैते । तेनायमर्थः । यत्न।ऽऽर्य।त। थैः स्वविधाना्मुच्चायैते, तत्र विवा$ितं विशेषणम्‌ । यत्र प्रविषानाथै- मुख्चायते, यथा ष्द्ना जुहोति इति दधिषबन्धविषानायै होम उच्चार्यते, तत्र द्वितीय- पदसंबन्धो नन्ति । वाक्यभदुप्रतङ्गात्‌ ।

° उभयविशि्टा-पा० । २ तदुच्यते-पा० । ३ प्यविषिष्टे प° । » प्धानभूते-बिधेयभूते । ५ अभिधीयमान--पा०।

[म०रपा०४अ०६] मीमांसादर्चने । १४५४५

तदाैमित्यपेकष्यते, ततो इविराटृतिकष्टुभयमनुभयं वाऽऽ निमित्त गम्यते ।

अथ यद्धविरादतिकं तदुभयमिति ततो नाऽऽति्िषा विरे ष्यते । हविषाऽविश्ेष्यमाणायामातीबुभयश्चब्दो हविर्चिरे््यतीति नैतदवकस्पते । कथमिति । एवे किल विशेष्येत, यद्धबि- राकृतिकष्ुभयमिति । तत्र पुनवक्तग्यं यद्धविराङ़ृतिकमुभयं, त्वे" दातीपेति । कर्थं तेन विशिटेनाऽऽतिंः संबध्येतेति । पुनश्षोभयहविश््. ब्दावातिविशेषणार्थमृचार्येयात।म्‌ । अथ पूनरुच्वारणं न क्रियते । तथा यद्यपि हविःश्रन्दस्तन्तरेणाऽसत्युमयाभ्रयरंक्षणत्वे नोच्चायेत । तथाऽप्य- िरशिष्टमातक्षणं स्यात्‌, अविषिष्ट्ुमयस्य । विश्व इ पुनरुकारणं कत॑व्यम्‌ । तत्र वाक्यभेदः । एवमुभयश्नन्दो यद्याछतिना संबध्येत, न हविर्वितरिष्ठं स्यात्‌ । तेत्राविशिष्टस्य इपिष आतिनिमित्तं स्यात्‌ । अथ हविःशब्देन संबध्येत, पनरातिंतवन्धार्यं हविःशन्दसदितमुचार्येत।

[9

तच्चादात वा सवनान्ना नादरयत । तत्रस एव वाक्यमेदः 1

उपादेयत्वे पुननान्योन्यविश्चेषणत्वेन प्रयोजनम्‌ । दयपप्यारविं रिक्ञ- ष्टुमुच्।येत । तत्र नान्यतरविषिषटाऽऽतिनिरभित्तं भविष्यति । लक्षणत्वे

[न

त्वन्यततरषिश्िष्टा मवतीस्येष विशेषः ।

अपि च्‌, सवस्येव पदस्य पदान्तरसंबन्धे सति च, शब्दाहते त॒तीयेन पदन सत्यां गतां संनिहितेनापि संबन्धो न युक्तः । न हि भवाति, भायो रङ्गः, पुरुषो देबद्तस्येत्यत्र राजा पुरुषविशेषणम्‌ । असत्यां तु गतावुपादेयस्यानेकस्यापि भधानेन संबन्धोऽवकल्पते ग्यवहितेनापि। व्यवधानादर्थो बलीयानिति । लक्षणत्वे तु रक्षणद्रयसंनिपातेऽवक््यं हेयेऽन्यतरस्मिन्‌, व्यवहितो गुणो वा हातव्यो भवति ॥ २३॥

एषं विवेके कथिते वचनभ्यक्तय उपन्यस्यन्ते । प्रथमे हविःरब्दस्तन्नयते । एवमु भयज्चब्दो यद्याछतिना सं बध्यते, न हविविश्विष्टं स्यादिलयनेरनाऽऽरतिषद्‌ं तन्ब्यते । अथ हविःशब्देन संबध्यत इति- उमयमित्यध्याहृत्योमयश्चन्दस्तन्त्यते | ततो

दोषो वाजपेयाविकरणोरः ॥ २३ ॥

१ न पुनश्च-पा । २ लक्षणां नेोचचर्येत-पा० । ३ लक्षणां नोचर्येत-पा० । ४ ( भ० ¶ पा ४ अ० ५) इत्यत्रो आृत्तियक्षणो वाक्यभेदरूपो दोषः प्रसज्यत इत्यषः ।

१४४६ इष्टीकासहितक्ताबरभाण्समेते-- [अश०पा०४अ०५] ( होमामिष्वोमयकवु्षणातिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[ ७ ] होमागिषवेकक्षणं, च तद्त्‌ ॥ २४ ॥ प

ज्योतिष्टोमे श्रयते, हविर्धाने प्रावभिरभिपुत्याऽऽहवनीये हत्वा भत्यश्चः परेत्य सदि ( भक्तान्‌ ) भक्षयन्तीति । तत्रान्येन वचनेना- मिषव उक्तो यजतिना होमः । तो तावन्न विधीयेते । न च तयोः परमः | अर्थादेव हि स पापतः । तस्मादेककर्तकं हेम।भिषवाभ्यां मन्तणं विधीयते । अभिषने छते होमे च तत्कर्तभिर्भष्तणं कर्वष्यामिति | तश्र एष संदेहः । किमभयं यः डुयोत्स एव्‌ मक्षयेदुतान्यतरेणापि भक्ष- णमिति । फं पराम्‌ । होमाभिषवभक्षणं च तद्त्‌ । तद्वदेव स्यात्‌, यद्रद्धविष आतिः । कथम्‌ । नैतदेवं संबध्यते, आभिपुत्य ततो हुत्वा ततो भक्षयेदिति । नानेनाभिषवस्य होमस्य च क्रमः कीर्यते, आभे- षुत्य ये जुह्वति, ते भक्षयन्तीति । वाक्यं हवं भित | अभिषुत्य भक्षयन्ति, हुत्वा भक्षयन्तीति । तस्माद्धोमाभिपवयोः परस्परेण संबन्धो नास्तीत्येकेनापि भक्षणे संबध्येत । अपरेणापि, अभिषुत्य भक्षयन्तीति । तस्मादन्यतरेण निमित्तेन भक्षणं मवतीत्ि॥ २४॥

सत्यपि पेद्ाथीमिघाने होमामिषवयोः क्रमो न॒विधीयते, अथभ।एत्वात्‌ । ननु यागहामये(न्नत्वाद्धोमो विधीयते । उच्यते । वौक्य।न्तरेण विहितत्वाद्‌विपेयः । + सदसि भल्ान्भक्षयन्ति › इत्यप्यविषेयम्‌ । अर्थप्राप्ततवादेशस्य । प्त्यक्त्वमपि । होमोत्तरकाटे मकण, होमेत्तरकालं प्रत्यग्गमनम्‌ । उभयस्य क्रमो न विषीयते | मतो ऽमिषवकतुरहमक दश्च विधीयते । कर्वप्कारत्वाद्व्स्य, प्राहित्यमविवक्षितम्‌ । ननु ‹ अभिषुत्य › इति साकाक्त्वादुत्तरेण क्त्वान्तेन पह सेषध्यते | एवं चेदु मयवि- शिष्टेन कता सेचन्वाद्धक्षस्य नैकक्रियावःतुभेतः ।

उच्यते । नास्ति कत्वान्तानां परस्परपेबन्धः । कृत; । यस्माद्मिपुत्येति स।२।्‌७ क्षम्‌ । उत्तरमपि कत्वान्तत्वादेव साकाङ्क्षम्‌ | तप्माद्यन्निराकाङक्ीकेरणत्तमयं तदभि. षति । सवौम्त्येन िनन्धः । एवं चेदमिपूल्य हुत्वा मन्षयन्ताति नासित्‌ द्रबन्वः | प्रत्ययेन संबन्धे क्रियमाणे वाक्यभेदः ॥ २४ ॥

१ पदा्याविधने--पा* । २ वाक्यान्तरेणेति-' प्रदजैोति ' इति वाक्य न्तरेगत्ययेः । भाष्यस्मयगतिपंदं बाकपान्तरोपलक्चषणामेदया्चयः । २३ प्रद्यक्त्वमपि--भथप्रसत्वादविभेयभि- द्यनुष हणः ।

[मन्द्पा०४अ०८ | मौमासाद्ैन । १४५७

उक्षाष्पांवान हि तयोर्षमंशाख्चम्‌ ॥ २५ ॥ ्ि9

छमाभ्यां वा निमित्ताभ्यां भक्षयत्‌ । न भक्षणं होमामिषवयेोषर्मो बिधीयते । किः हि स्यात्‌ । यदि रयोर विधीयेत ततो होमाभिषवौ भधानामिति भक्षणं गुणः) प्रतिप्रधानं मिदचयेत । अथ पुनर्भाभ्पां निमित्ताभ्यां भक्षणं विधीयते । तस्मिन्‌ विहित एकोऽर्थो विहितो भवति । तेनैकं वाबयम्‌ । तदेतावाति प्येवासितं भवति, आभिषुत्य हुस्वा भक्षयन्तीति । तत्रे तद्वान्तर वाक्यं, हूत्वा मक्षयन्तीति। नच महावाक्ये सति, अवान्तरवाक्य माणे भवति । पदान्तरस्य बाधनात्‌ यथा, नोचन्तमादित्वभापतेतेति प्रतिपधो गम्यते महावाक्यात्‌, अवा- न्तरवाक्यादीक्षणविधानम्‌ । तस्मादन्यतरनिमित्तं भक्षणमश्चतम्‌ । पहा. वाक्यादिद्मवगम्यते दे निमित्ते मक्षणस्योति । मक्षणं चान्यथा कु. छृतं परित्यजेत्‌ । तस्मादुम।भ्यां निमित्ताभ्यां भक्षणप्रिति ॥ २५ ॥

भ

( उभयाभनिन।र पनराधानर्ूपप्रायश्चित्ताभ्रिकरणम्‌ ॥ ८ ॥ )

हि 1

[ < | पृनरापेयमोद्नवत्‌ ॥ २६ ॥ प° अप्निहोन श्रूयते, यस्यो मादरगनी अनुगते, अभिनिम्लो वेत्‌ + यस्थ

वाऽभ्युदि यात्पुनराघयमव तस्य पमायश्चित्तिरेति । तत्र सदेहः किमन्य तरानुगमने पनरापेयघ्रृत।भयानुगमन इा1। किं पराक्तम्‌ । पुनराषेयमो दनवत्स्यात्‌ । यथा पञ्चर्रावोऽन्यतरस्याऽऽते। भवति, एवं पुनरा- घेयमन्यतरानुगमने भवितुमदहतिः वाक्यभेदमरसङ्कादेति । यथा, इह यत्य, इह सुकृत क।रेष्याम।त्यवमवा।भसबन्ध इत ॥ २६ ॥

हस्य द्रभ्यपस्कःरत्वेन विधिना कदुगणभावः । तप्मादुमय।फ़्ेयापंयक्तत्‌। विव क्षिता | अत्‌ उमयनिमित्ता। मक्षः | २९ ॥

यस्यो मावेनुगतावित्यनुगममनम््िं प्राप्तुवाजनेमित्तम्‌ । तस्य यतेस्वपद्गतं पदान्तरगतं वा -विशेषणं तदूविवतितमित्युक्तम्‌ । इहापि प्त एव न्यायः | ‹ इह यकषये, इह कृतं करिष्यामि" इत्यश्िद्रयदरीनात्िद्धानतप्रन्धोऽयम्‌ ॥ २६ ॥

१ निमित्ताभ्याभिति कविननाक्षि । २ उक्तमिति-- प्रहेकत्वाभिकरणे, हविरा्यभिकरणे चैति

हषः ।

१४४८ दष्यीकासदिदाबरभाष्यसमेते-- [भ०११०४म०९]

दव्पोतपंतेवे रयोः स्यात्‌ ॥ २७ ॥ नि द्रव्ये विनष्टे तस्यैव द्रन्यस्योत्पत्तिरजन भायशित्त्‌ । तस्य ४ भोजनं, फये द्रव्यं मवेदिति पुनराधानं क्रियते । तत्रैष धर्मो, द्वावग्नी . सहोत्प्ेते, न पृथक्त्वेन । तत्रान्यत्तरानुगमने न 9क्यत एक एवाऽ5- धातुम्‌ । विगुणं हि स्यात्‌ । अथ द्वित यमप्यादषीत) स यदि तावदा- हवनीयः । तन्राऽऽहटवनी योऽन्यो होमार्थ विद्यत एवैति नस होमाय स्यात्‌ । यश्च होमायंमुत्पाद्यते स आहवनीयः, यत॒ एष संस्कारः| संस्कारशन्दथैकेनापि संस्कारेण विना न भवति । एषोऽपि च संस्कारो यद्धोमाथ्ता । यद्‌ाहिवनीये जुदोतीति हि श्रुयते । तदेक भनुगते, एकम्मिनाधौ यमाने देगुण्य द्रपरपि वैगुण्यमेव । तस्मानेक-

स्मिञमतुगते पुनरघेयमश्चकयतबादिति ॥ २७ ॥ ( हविरा्तो कमीन्तरविषानापिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

® ® क

[ ९ |] प्र्चशरावस्तु दभ्यश्रुतेः प्रतिनिधिः स्थात्‌ ॥ २८ ॥ पू ुर्दपूणपासयोः श्रुयते, यस्योभयं इविरातिपाददैन्रं पञ्चशरावमोदनं निवैपेदेति । तत्र सदेहः । फि देवेष्याते पञ्चशराव; भतिनिधिरूत निपित्ते, कम।न्तरपिति । कथं प्रतिनिधिः) क्रथं कमान्तरापति । यदे- बमभिवसंन्धो मवति, पञ्चशराव निवेपर्छयांदिति) ततः सांनाय्यस्य

न 0 क

कायं पश्चकश्षरावः परति्निधिरिति। अथ न पञ्चशरावो निवेपतिना,

आ।हवनायस्यादो किकल। चया त्राह्मणवसन्त।दैरद्धवेनऽऽमदमः, एवं गाहपरथन सहोत्प्याऽऽत्मष्टामो न केवरस्य । एवं गाहूपत्यस्यपे । कायां चोत्पाततः | साऽन्यपिन्विद्यमाने न घटते | अथ सहोत्पीधते, इतरस्य च त्यागः | अविद्यमान उत्पाद्यते । स च विद्यत एव | उत्पन्नस्य यवर्ज्जवे धारणम्‌ । परिव्यागे दूरः भूयते | पिं चाविद्यमान्तहोत्पच्या$ऽहवनःवीत्प।तिः शान्ञाद्वगता) नेतरथा । तस्मा- भेमित्तिकं सदुमयानुगमे पुनरपेयम्‌ ॥ २७ ॥

दरभ्यविनाश द्रभ्यममिदषत प्रहृतस्थद्नः पश्चशर।वपरिभितो द्रभ्यं विधीयते । एव-

१ द्रन्योतत्तेश्नोभयोः--प१ा० । २ दयोरपि दि--पा । ३ हविरातौ--पा* । ४ गाहपत्य- ध्यापति-भाद्वनीयेन सहोत्पत्तिने केवरप्येलयथेः । ५ उत्पदयते--प।५ । ६ दोपः श्रयत्त ति ५ बरहम वा एष देवानां योऽपिमुद्धा्तयते › दप्यादिनेति शेषः ।

[भन्र्पा०४म० १०] भीमासाद्ैन । १४४९

कितु देवतया संबध्यते, प्श्षरात्रवेनद्रं ङयादैति, ततो निमित्ते यन- तिर्वि्षीयते । किं तावताम्‌ । पश्चशरावस्तु द्रव्यश्रुतेः प्रतिनिधिः स्याद्‌ । पञ्चशरावः सांनास्पस्य प्रतिनिधिः । कतः । द्रग्यश्चतेः | द्रव्यस्य निव॑पे भवणे, नेन्दरसबन्धे । कृतः । एवं निवौपविपिमेवि प्यति त्न भरुतिर्विधायिक। । इतरथा द्रव्यदेवतासंबन्धे वाक्यं स्याद । तत्र दुरब॑रं श्रतेः । तस्मासतिनिषि।रेते ॥ २८ ॥

चोदना ष दव्पद्वतापपेरवाच्पे हि॥२९॥ सि निभिं बाऽङ्गभूतं कमौन्तरं यजतिः, द्ररपदेवतावियेः । दर्पदेवत- मिह श्रयते, पशचश्रराकमेन्दरे कुय।दिति । इतरथ। हि, रेन्द्रमिति ममाद. पाठोऽवगम्पेत । रेन्द्रमादेन््रयोदऽयधार्याचवाद्‌ रेन्द्रमिति स्पात्‌ । अवाच्ये हि ते देवते । पे्रश्मयनेन्द्रौ पदेन््रध न 8क्योऽलुबदितुम्‌ । विशेषणत्वे वाक्यभेद; । न श्रुतिं, यसीत्युक्तमू । सत्यमेवम्‌ । किं प्वतर्‌।स्मन्पक्त बध्यत्ततरा श्रुतिः । पएद्रशन्दस्यातन्त्रर्रातु । ॥२९॥ ( नेमित्तिकपररावयागस्य दृशं द्गत।पिकरणम्‌ ॥ १० ॥ ) [१०] स परत्यामनेत्स्यानात्‌ ॥३०॥ प° स एष नेभित्तको यागः, किंममावास्यां मत्यामनेतु नेति । रि माप्त । स॒ मत्यामनेत्‌ । स एष याग्‌ऽपावास्यां मत्यान्नातमरैति। इतः । स्थानात्‌ । यागे विनष्टे याग एपभ्रूपमागो यदे न नषटस्याङ्ग, तत।ऽयवान्‌ मदति । अथाङ्ख) निष्पयोजनत्याप्‌ क्रियमाणं निपभयो जनमेव मवितुमरति । विगुणं च निपमयोजनमेव । विनषटमामावास्य- मपक्षितः तनन्धः। कभ नतरेऽनपेितत्वाददष् क्थ | एवं चौद्नस्याऽञनन्तयेलक्षणय। त्या न्यश्ययेव कर्ता ॥ २८ ॥ देवतपरिनाणवेरपरातवादनेकगुणविषानात्कमन्तिरम्‌ । द्रे चा्तति प्रतिप. मवति | वियते च टौकिकं पयः॥ २९ ॥ भमवास्य।माव्‌) द्ल्ामावात्‌ । ततः किम्‌ । आह्‌ | कपा५।पेन प्रतिषेधो रक्ष्यते । भतिषेषेन स्वकायेम्‌ | पञचशरावोऽपि दश्चौमपि विधीयमानः प्रयोजनाभा) । तसमा

१ विधि-पा० 1 १ निमित्ते वा यतिः कमान्तरं, ्रभ्यदेवताविधिः-पा० \ ३ हन्दशम्देन- षा° 1 ४ कतेन्यत्‌।-- विधेयतेत्यथः । ५ प्रतिषेध इति-अक्व्यतारूप इत्यध; । ६ प्रतिषषेनेति- भफौभ्येन च कर्मणा स्वकायं फट रक्ष्यत इत्यरथः ।

१८६३

१४५० दष्टौकासदहितश्चाबरमाष्यसमेते-- [अ०६पा०७म०{ °]

मिति मत्यक्षषर । इदमपि कतैम्यमिति श्राब्दम्‌ । यद्विनष्टं तनिष्फ- मिति न कतैश्यम्‌। इदं च कतैर्यमिति मत्याज्नायोऽवगम्यते ॥ ३० ॥ अङ्गविधिवां निमित्तसयोगात्‌ ॥ ३१ ॥ ति°

अङ्गः वेतद्िषीयते । हविष जतौ निमित्ते यागः श्रूयते । तत्र ्य- मापतति । यद्रा निमित्ते स्वतन्त्रं, कर्प्यं फम्‌ । यद्रा, अपाबास्याया यत्कार्यं तदस्य । यदवा तस्याङ्गमिति । स्वातन्डयं तावन्न । कर्प्यत्वा- त्फटस्य । नापावास्यायाः कार्ये । क्रं करणम्‌ । अश्रवणात्‌ । नेवं श्रयते, तस्याः कायें वर्तत इति । कैन्योपदेकनापि नान्यतमाध्यवंस्ता- नम्‌ । जिष्वपि पेषु निचक्षितेषु कतन्यो पदे भो ऽबक्षरप्यते । नन्वेबम- भिसंबन्धो भविष्यति--यस्पाभयं हविरातिमारछत्स पएतेन यागेन सा- पयेत्‌, यरस्ाषयितुकामः । क चासे। सापयितुकापो, यदमाबास्वा. चाः फरपिति ।

अन्रोत्यते । फरपदेन संबन्धा यावास्सं बन्धस्य विधायकं वाक्यम्‌ | श्त्या च यागकफृतेन्यत। विधीयते । सा च वाक्याद्ध्टीयसी । तस्पान्न तत्कार्यं वतत इति । किं तई प्रयोजनप्‌ । तस्या अमानास्याया अङ्गम्‌ । नन्वेतदपि नासति तस्या अद्खमिति । तज्ोच्यते । तरंबन्येन समास्नानात्तत्मयागवचनेन शृते । दश्पूणमात्ताभ्यां फक्‌ सये. त्छवरङ्गः सह्‌ । अस्यां चाञञतावेष याग इतिकतन्यतेति । तस्मादेव

मबगम्यते, विनष्टे हविष्यामावास्यं यन्न शक्र।ति स्वकायं कतु, तदन- येतिकततम्यतया सहितं अक्रो ताति । तस्माज्निमित्ते कम। द्ग मिति ॥२१॥

~

दमावेन क्ष्यते ततस्ाघयन्नेकवाक्यता दश्च नयति । फरपाधनस्य नाङ्गं मवति। मयथाश्रतक्रणे फ्वत्व।मावः । फलवत्तया मावादृ्गत्वा मावः । भफठमपाषनस्य यदङ्गं तद्नथकम्‌ ॥ ३० ॥

आ।रन्पं कमोवदयं तमापनीवम्‌ । तद्मादरीकमैणो नाप्त्यमावः | तद्धावात्कारयस्य हतक नास्ति । न दसौ प्रतिषिध्य प्वशरावे विधीयते । चैषा गिरं परतिषिध्येरापदम्‌। तत्रेरा१द्स्य गिरापद्‌क४ ठक्षयति प्रतिषिध्यमानम्‌ । एवमिह नापि । तस्मात्पश्चशच. रावविषावपि कारयाषतेरमाव।हुशंस्यानापत्तिनात्ति । यथश्चुताकरणाहोष उपजायते | तजिर्घातविक्षायां विधीयमाने तक्टेषपरति्तमावानयैखेनैकवाक्वतां याति ॥ ३१॥

=-=

१ नान्यततमाप्यव्ाने त्रिष्व पत्नेषु । तेषु स पक्षेषु-- पा । २ भामाब्य॑--पा* । ३ य॒थेति-“ न गिरा रिरेति व्रूयात्‌, परं कृत्वेदरेयम्‌ ' हरयारिनेति शेषः ।

[भण०्द्पा०४अ०१ १] भीमां सादने । १५४५१

( सत्रपकल्पानन्तरं सत्रमकुवेतः सत्रफरतया विश्वभिद्धिषानाचिकरणम्‌ , ११ ॥ ) [११] विन्वजिखपदृत्ते भावः कर्मणि स्पात्‌॥६२॥ सि

एतदान्नायते, सवौभ्यो बा एष देवताभ्यः, सर्वेभ्यः पृष्ठेभ्य आत्मानमागुरते, यः सत्रायाऽऽशुरते, स विष्वजिताऽतिराजेण सवपृष्ठेन स्ैबेदसदक्षिणेन यजेत, सर्वाभ्य एष देवताभ्यः! सर्वेभ्यः पृष्ठेभ्य आत्मानं निष्क्रीणीते, इति । सत्रायाऽऽभूरणे निपित्ते विश्वजिच्छरयते । त्र संदेहः । किं सत्रायाऽऽ्गूय यः सप्रे प्रयुङ्क्त, तस्य विन्वाजित्‌, चत योन भुङ्क्ते तस्येति । क ताचत्पात्म्‌ । यश्च पयु्क्ते, यश्च नेस्यविश्चषात्‌ । अथवा प्रज्ञास्यति । इतः । निमित्ते क्ाङ्कमेव- जातीयकृपित्युक्तम्‌ । तद्प्रयुज्य पानस्य कयपद्गु स्यादिति ।

एवं प्रात तरुम | विन्बनित्वपरवच्चे भवेत्‌ । सत्रस्य क्रियाया अभावे बिग्बजित्‌ । कि कारणम्‌ । एवं दि श्रूयते, यः सत्रायाऽऽशुरते स विश्वजिताऽतिरात्रेण यजतेति । यः सत्रं करिष्यापीर्येवपागुरते स विश्वजिता यागेन साधयेदिति । यदर्थमसौ सत्रं कदुमिच्छति, तदथ मिति गम्यते । कथम्‌ । य आगुरते, स तेन यजेत, यागेन नि्वै्ये- दिति बाक्यार्थो मम्पते, न यागं निरव॑तैयोदेति । इतः । यागस्य गुणत्वेन अव णात्‌ । कथं तस्य गुणत्वम्‌ । तुतीयानिरदे्ञात्‌ । मान्ये

फटम्‌।त्मत्तनन्वि, कमापीत्येवमाभिसधाय पएमान्पवर्ेते | अतश्च ‹ सत्रायाऽऽगुयं ।

[^ ज ~ [र | ^, इ।त प्त्रफटमगूवत्यथ्चः । तत्न फट अबू कृत ववश्चाजदुषायत्वन विधायतत्‌ | सन्न

फकटमागयं विश्वजिता तत्प्ताघयेदिति । ९बे च यदि विश्वजिता तत्साचिते; न सेतर णार्थः । अथ प्तरेण, न विश्वजिता । वुस्पकरायैत्वाद्विकसः । अरभेवा यः पत्रेण फठं करिष्य इति स्क्पयति, तस्य सत्रकतैव्यताशक्तो यत्फटममिपरेतं तस्मिन्विश्वनद्धि- घीयते । सश्रमागूयं विश्वजिते कुयोदिति वाक्यैः । अगोरणमन्न एकस्य द्वे भिन्ने प्रयोजने स्याताम्‌ | तत्र विवक्षामेदद्‌षः । सत्रायेत्येका+ फटायेत्यपरा । अङ्गपले चागो ऽऽरणस्व प्राठतवाद्‌मू्येत्यवाच्यम्‌ । यथाऽन्वेष्व्गेषु ‹ यः सत्रायाऽऽयुरते ? इति

१ विष्वजिदप्रषृतते--प्र । २ भगोरणे-पा० । ३ विकल्प इत्ति--एवं च सत्रेऽपटृतस्यैष दिश्जिदित्येवं केषाबनामिभरायः सूचितः ! ४ स्वमिभ्रायमाई-- जयेति ।

१४५२ दष्टीकासहिताषरभाष्यपसतमेते-- [भ०११।० ४५०१९]

हि फठं करप्येत । इतरस्पिस्तु पक्षे परस्यक्षादरा क्पात्फणावगम। ॥ ३२॥

निष्कयषादाज्च ॥ ३३ ॥

एवं तत्र श्रयते, सवोभ्यों षा एष देबताभ्यः सर्वेभ्यः पृष्ठेभ्य आत्मान निष्कीणीत हति । निष्करयद्रारेण च संस्तब्रः भरक्तेन युज्यते । तस्माद्भवृत्ते विश्वजिदिति । अशथ करमान्नेवमभिसंबन्धः क्रियते, आगूर्य सत्राय बिग्जिता यजेतेति । विश्वजितः सत्रस्य च सेबन्धो विज्ञायते, आगूरणवेङायामिति । नेवम्‌ । आगुरणादिशेषणं हि सत्र, सत्रविश्वजितसंबन्धे व्यवहितकसपना स्यात्‌ । शतिभ पुरषेण विश्वजितं संबन्धयति, विश्वजिता यजेत पूरुष हति । न सत्रेण) सत्रस्य विन्वनिधाग इति, आगूरयति च । एवे भ्रवणमर्थबद्धवाते । सत्राङ्कतवे स्वेषां न वक्तव्यम्‌ । न चाऽऽगूयै यजञेेत्यागरणानन्तर्य शक्यं विधातुम्‌ । अशब्दार्थो हि तदाऽऽभीयेत । समानकतकता हि शब्द. षती । पूरवकारमावस्य चा्थपाप्तस्वान्न वक्तव्यता । तस्माद्‌ गुयैर्यतरैव विश्वजितोऽभिसंबन्धः। स वेद्‌, य आगूयं न सत्रेण यजेत, तस्य

क श क

विश्वनि्ति ॥ ३३ ॥ ( ब्रतस्य वत्साशु उरक्षितकाटविधानाधिकरणम्‌ ॥ १२ ॥ )

[ १२ | वत्ससंयोगे वरतचोदना स्यात्‌ ॥ ३४ ॥ पूण

[न

दशेपूणेमासयोः श्रूयते, बरिषा वे पो्णमासे व्रतश्चप्यन्ति, वत्मैर- भावास्यायामिति । तत्र संदेहः । किं बर्ससाधनकं व्रतं विधीयत उत व्रतस्य काल इति । अय वत्त्ो व्रताङ्कमिति । कि प्राम । वत्ससा- धनं व्रतं विधीयत इति । अमावास्यायां बत्सैत्रैतं इयीदिति बत्स- वरतसंयोगोऽपुबैः, स विधीयते । तारम विधीयमान उभयमपि विहितं भवति, वत्सो व्रतं च ॥ ३४॥

न

च्यते तयाञव्रापि ॥ ३२॥ [ ३२३ ॥ ] एतद पोद््घातिकम्‌ । अनेन कटेन कसिमन्पकतेऽधिकार इति ॥ ९४ ॥

१ सन्रायेति च सन्न--पा० । २ तथाऽत्रापाति-नोच्येतति शेषः । एवं च स्रमागृय-- सत्रसंकष्पं त्वा तत्कपुमककलनुवतो विश्चजिद्धिधीयत हति क्यम्‌ । ३ ओौपोद्‌धातिकमिति--त्ितेऽ- प्मिन्नभिकरगे काटनिधाने, "कारषेत्संनयत्पजते' इ्यु्तरापिकरणचिन्त। संगच्छते, नान्येति भावः ।

{म०ईपा०४अ०१२] मीांसादश्चने। १४५२

काटो बोत्न्नसंयोगायथोक्तस्य ॥ ६५ ॥ सिर यथोक्तस्य व। बचनान्तरेण प्राप्तस्य व्रतस्य काकोऽयं विधीयते । कुतः । उत्पन्नसंयोगाद्‌ । उत्प योगोऽयं व्रतस्य, नोत्पत्तिसं्ोगः । कथम्‌ । अमाषममांसं बहुसपिष्कं तरते व्रतयतीति विहितं पूर्व : रतम्‌ । अप्नातश्च कारः । तस्मात्कारविधिरेति ॥ ३५॥

अर्थाप्रिमाणाच्च ॥ ३६ ॥

न चै श्रक्योऽन्ायैः परिमातुं, बत्सेन व्रतश्ुपयन्तीति । क उरसो व्रतायथितम्यः, एषं वत्सेन त्रत्ुपगतं भवति । किं वत्सेन स्तस्थानी- येन त्रतयितन्याभेति, एवं तदुपेतं भवति । उत बत्सं संनिपायान्यदे- तदुपेयादिति, नेव व्यवहिष्न शाखाः । करणं रतभिददिषटम्‌ । चेतिक- सैव्यता । एताबदुक्तं, वत्ससाधनं व्रतं डर्यात्‌ । कथित्येवदविशेषा- कारक्तमेवावतिेत । नेबायेः परिच्छिधते, वते छि बत्सेन क्रियत इमव। अथवा यद्रा तद्रेति । तथा वत्सो त्तेन सेबध्यमान इष्टः स्यादुपद्मषे. तामापघ्रे् । परायेतां चास्य द्रोतयति विमक्तिस्तृतीया । साधकतमे दि सा भवति । तस्मादपि कालाथैः संयोगः ॥ ३६ ॥

वत्सस्तु श्रुतिसेयोगाच्दङ्ख स्पात्‌ ॥ ३५७ ॥

यदुक्त, विीहतत्वाद्‌व्रतस्यानुबाद्‌ इति । सत्य॑मेबभ्‌ । यतृक्तं, कार. विधानाय इति । तश्च । वत्सस्तदङ्कत्वेन विधीयते । इतः । श्रुतिसं- योगात्‌ । बत्सेऽङ्कः विधीयमाने श्रतिर्निपित्त, काले रत्तणाश्ब्द्‌ः स्यात्‌ । श्तिलक्षणाविश्चये च श्ुतिन्यय्या । तस्मादङ्कं बरस शवि ॥ ३७ ॥

कारस्तु स्पादचोदना ॥ ३८ ॥

काठस्तरेष निदिश्यते, न वत्सोऽङ्गः विधीयते । नेषा चोदना, बर्हिषा बे पौर्णमासे व्रतष्पयन्ति। वत्सेरमावास्यायापरीवि । कथ- मवगम्यते । विधिनैकवाक्यत्वात्‌ । परस्ताच्च विधिः समाम्नायते । पुरा वत्सानामपाकतेदिपठी अश्नीयातामिति । यद्येषोऽपि बिः स्यादराक्यं भिध्ेत । अनुवादथ तयाभूतस्यार्थस्य भवि न च वलस्ा-

[ ६९ ॥॥ ३६१ ॥ ६७॥ १ न शक्येता्यंः परिमादुभ- प्रा । २ सद्मेतद--प१ा* ।

१४५४ इष्टीकासहितश्चाषरमाष्यसमेते- [ भ०११ा०४अ० १६]

गता पाप्ता । भसत काटः ॥ ३८ ॥ अनथंकश्च कर्मसंयोगे ॥ ३९ ॥ नच शक्यो वत्सोऽत्र व्रतयितुभ्‌ । कर्मसंयोगे वत्सेन नायः शक्यते कथित्कर्यम्‌ । तस्मादपि न वत्सोऽङ्गमू्‌ ॥ ३९ ॥ । अग्चनाच स्वशब्दस्य ॥ ४० ॥ न चैतदुच्यते, विश्वस्य भ्रपिते वत्सं व्रतयिष्यत इति । न चास्या. थस्य स्वराब्द्‌ः श्रूयते । बत्स हइत्याङृतिश्ब्दो मांसे न वर्तते । तरमा. “दपि काल इति ॥ ४०॥ ( सरान।स्पेऽप्रवृत्तस्यापि जननि थमाभिकरणम्‌ ॥ १३ ॥ ) [१३] काटभरत्संनयसक्षे तलिङ्गसेयोगात्‌ ॥ ४१ ॥ पूर कालायेः संयोग हरयेतरसमधिगतम्‌ । इदानीं संदेहः । कि संनय- त्पक्ष एव काटः, उतासंनयतोऽवीति । किं प्रापम्‌ । सनयत्पष्े | कुतः । एवं श्रयते, पुरा बत्सानामपाकरतोरिति । न चासेनयतो वत्सा- पाकर्णपस्ति । तस्पात्संनयस्पप्त एष कालः । अपाकरणं रिङ्घ- मिति ॥ ४१॥ कालार्थत्वादयोभरयोः प्रतीयेत ॥ ४२॥ सि बाण््दः पपं व्यायर्तयति । न संनयत्पक्ष एव । असंनयतोऽप्वेष काठ; स्यात्‌ । कुतः । क।लायेतवातु । न वत्षापाफरणेन व्रते किचि. त्मयोजनमरित । फारेन तुं प्रयोजनम्‌ । येन च तत्र प्रयोजन, स छक्ष्यते । कथ पुनच॑त्सापाकरणें काटायमिति । प्रायेत्वात्‌ । पयसे हि तेऽपाक्रियन्ते । तथा हि दृष्टाये्ता भवति । इतरथाऽदृष्टा्थेता स्यात्‌ । तस्माक्नोपादे यत्वेन वत्सापाकरण श्रूयत इति । यनृक्तं, तलि- कसं यागात्सेनयत्पन्न एवेति । तन्न । असंनयतोऽपि काराहानात्‌। यस्यापि न सानाय्यं, तस्यापि वत्सापाकरणमेव नस्यात्‌, नतु बत्सापाकरणकालोऽपि । कारेन च नः प्रयोजन, न वत्सापाकरणेन । चथा शद्कवेखायापमागन्तव्यमिति । यस्मिन्नपि ग्रामे शङ्को नाऽऽध्मायते तस्मिन्नपि शङ्खाध्मानकारोऽस्तीति, नाऽऽगमनं परिहास्यते । एवमि. हाप्यसत्यापि वत्साषाकरणे तत्कले विद्यमाने व्रतं वस्मिन्कालेन परिहास्यत इति ॥ ४२॥

॥ ६८ ॥ २३९ ॥ ४०॥५४१॥४२।]

१ भप्रपता--फ ° । २ भप्राप्स्पु--पणम

[ मर्दैपा०४अ०१४) मौपांसादर्धैने । १४५५ ( प्रस्तरपहरणकाटे श।लाप्रहरणाभिकरणम्‌ ॥ १४ ॥ )

[ १४ 1] प्रस्तरे शाखा श्रयणवत्‌ ॥ ४३॥ पू

दशपूणमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेतेति । ततर श्रयते, सह श्राखया भस्तरं प्रहरतीति । तत्र संदह; । क शाखा प्रप्तरस्याङ्कःभूता, अङ्कपयो. जनसंबन्धस्तयोः। अथ कालायेः संयोगः, पस्तरमहरणकाले शाखा महै. व्येति । किं पाष । भस्तरे शाखा श्रयणवत्‌ । म्रस्तरस्याङ्गःभृता श्राखा । कुतः । सह श्राखया प्रस्तरं महररीति । सहयुक्तेऽमधाने तृतीया बिभ- क्तिमेवति । सा च शासायां तृतीया । तस्मास्रस्तरस्य श्चाखा गुण- भूता । प्रस्तरे च द्वितीया । सहयोगे च तृर्तीया गुणतो, द्वितीया पषा- नतः । ननु न शाखया प्रस्तरस्य कथिदुपकारः क्रियते । सत्यं न करियते, क्ष त्व क्रियते । श्रयणवत्‌ । यथा, पयसा मैत्रावरुणं भी. णातीति द्विती यातृतीयासंयोगादद््श्वोपकारो गम्यते । एवमिहापीति ॥ ४२॥

# ~ ¢ क

कटवि भयोवियमानत्वात्‌ ॥ ४४ ॥ सि

काटविधिवी स्यात्‌। कुतः । उभयो्विधमानस्वावु । पस्तरस्तावत्घुरधार. णायः प्रतो विधते । तस्य प्हूरणमपि विश्च कले बा्यान्तरेण विहितम्‌ । ततः श्राख।याः प्रतिपादनाय तस्येतस्पुनवैचनम्‌ । उच्यते । भवतु परस्तरस्य पृनवेचनम्‌ । श्लाखा खज विधीयत इति । उच्यते । उमयोरपि विश्चमानत्वात्‌ । शाखाऽपि हि पव ॒तिदिता बत्सापाङ रणाधौ । इदानी पुनः किं गुणभूता चोधते, उत प्रतिपा्यत इति।

वत्तप्तयोगप्स्ङ्गेनाऽऽरम्यते | अश्वा--।खाप्रहरणे काषिकार हति सबन्धः । ननु चं प्रतिपत्तिः शाखाप्रहुरणमिति स्थितम्‌ । उच्यते । प्रस्तरस्य प्रतिपत्तावपि शुदेरङ्गम।वे। दृष्टः । तेनेहापि तद्वदेव ॒पमबेत्‌ | वत्कयमित्याशङ्कायां युकस्त. निराकरणा्ं आरम्भः ॥ ४६॥

क रविधिर्वोभयोर्िद्मानत्वात्‌ । ननु च ' परटुयुक्तेऽपरघाने ' इति सहयोग एव तृतीया । उच्यते । यथेव, ततः राखाया अपरि यनै गुणमावः प्रस्तरवत्स्यात्‌ ॥

4

१(अ०४प।०२अ०४स्‌० ११) इयन्ति शेषः । २ एद्कानिराकरणपरं सूत्र पठति-षूविभिवेति । ३ पा सू° ( २-१-१९) ।

१४५९ इष्टीकासहितक्चावरभाष्यसमेते- [०्पा०४म०१४]

तिषाद्यमानायां दृष्टं प्रयोजनम्‌ । दे ्षवियोगासचरितुमवकाश्चः स्यातु। याच यवती च मात्रा देश्नान्वरसंयोगस्य न दृष्टं किंचिदस्ति । तस्मा सरणं परतिपत्तिस्तस्याः । तस्पर।रपरतः प्रयोजना मावात्कालनियमः कियते । नु तुत्तीयाऽपधाने मदति, सा च श्ाखायाम्‌ । अत्रोच्यते । याऽसो शाखायां तृतीया, सा द्वितीयार्थे । या वच प्रस्तरे द्वितीया, सा तृतीयार्थे । कथमवगम्यते । सहयोग एषः, एकस्मिन्‌ कार उभयमपि अहरैल्यमिति । अत्र यस्य निन्गातः कारस्तस्यानुवादः । यस्य त्वनि- ्गातस्तस्य विधिः । शाखायाञ्चानिज्गातः) परस्तरस्य निङ्गातः । तस्य पुनङ्खारणमनिन्ना वायम्‌ । तद्मघानम्‌ । इतरम्योचारणे भधानम्‌ । भाषान्यं च द्विती यायः । तत्र तृतीया । पाराथ्यपपि तुतीयाथेः । तत्र द्वितीया । तस्माद्यथा तिभक्तिवचनम्‌ ॥ ४४ ॥

अतत्संस्कारा्थसाच ॥ ४५॥

नच शाखया प्रस्तरस्योपकारो दृष्टः क्रियते । फां द्यमानस्य तृणस्य नोपकारे वेतैते । तृणं तु काष्स्योपकुयाद्‌ । तस्मान्न शाखा अस्तरायौ ॥ ४५ ॥

तस्माच्च विभपोगे स्यात्‌ ॥ ४६ ॥

करि भव।ति मयोजनं, यदि मस्तरस्य गुणमृता तयाऽपि पस्तरमहरण. कले श्राखा भू क्षिप्यत इति । उच्यते । यदि प्रस्तरस्य प्रहि यमामस्याङ्कभूता शसा) ततो निना प्रस्तरेण न प्रहतैव्या भवति । अयानङ्गभूता विनाऽपि मस्तरेण प्रहतेग्या । अस्माभिरक्तं प्रस्तरकारे

थथा ^ सूक्तवाकं एव यज्या प्रस्तर जाहनिः । एवं चेत्न काल्ायता | उचते । प्रप्तर्‌ सूक्तष।क्य निदश्।त्‌ , अयव।--प्रस्तरस्य यञ्यडत्वेन निरदृशचादयनिरूपम्‌ । अन्धया योज्यादनि न स्युरिति । नेषमनत्र । अतः प्रहरतिमातरे शुद्धे सहयोग इति सूक्तम्‌ ॥ ४४॥( ४९॥ |

यदि प्रस्तरस्य गुणमूता शाख) तते। पिना श्चालवा प्रस्तरो न प्रहतम्य इति

भ्याह्ये ५ क ५ = न, [ नषे क, अ | ण १ यम्‌ । पोणेमास्यां प्रस्तरः शालां प्रयोजयेत्‌ । सिद्धा विने श।खय। ६१. भ्यः । जयव।--अन्यया न्वाङ्गेयमुद्‌ाहरणम्‌ । प्रातः पवनीयेषु प्रस्तरं विना न प्रहुतेष्या

१ तश्मारप्रयोनगनवस्वात्कारनियमः क्रियते-पा* । २ सहयोगे एकस्मिन--५।० । ३ प्रति धरद्ते--प।० । ४ पौर्णमास्यामिति रेष. । ५ यथाश्रुतं वा माप्यं न्बाद्येयमिलयाह--अथेति ।

[अ०दपा०५अ०१] मीपांसादर्ने । १४५७

भहत्येति । तस्माच्च विप्रयोगे स्ाद्‌-- तस्मादेव कारणासस्तरविष- योगेऽपि श्राखायाः प्रहरणं स्यादिति ॥ ४६ ॥ उपवेषश्च पक्षे स्यात्‌ ॥ ४७ ॥

यथा पूरैः पक्षः, तया सति सांनाय्ये सति, असति चक्राखा बिव्त इति, उपवेषः सति चासति च स्यात्‌ । यथा तु निद्धान्तः, तथा सानाय्यपक्षे शाखा सती हि प्रतिपादयत इति। तत्रवोपवेषो नान्य- ञेति ॥ ४७ ॥

इति रीशबरस्रामिनः कृती मीमांसाभाष्ये पद्ुस्याप्यायस्य चतुर्थः पादः ॥

अथ षष्ठेऽध्याये पमः पाद्‌; ॥ ( अम्युदितेष्टयभिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [ १ ] अवुदये काटापरापादिज्पाचोदना स्यायथा पञ्चशरावे ॥ १॥ पूण

इदमामनन्ति, विवा एनं प्रजया प्ञछ्मिर्भयानि, वर्धयत्यस्य चातु्य; यस्य हावान॑स्प्र एरस्तच्चन्द्रमा अभ्युद्यत) मत्रा तण्डु कान्विमजेतु ) ये मध्यमाः स्युम्तानश्रये दत्रे पृरोडाशमषटाकपाट निव पत्‌, य स्थाव््टास्तानन्द्राय प्रदात दथन्रर;) य सलाएष्ठास्तान्वेप्णव

यः ज. वि ९

राला पृवैप्े | सिद्धा प्रहवव्येति ॥ ४६ ॥ [ ९५ ] ॥

इति श्रौमहकुमरिखविरचितायां मीमां ताभाप्ययाल्याया दुष्टीकायां षष्ठाध्यायस्य चतुय: पाद्‌: ॥

{7

4 यस्य हरिभिरुप परस्ताचन्द्रमा भम्बुदियात्‌ , य मभ्यमस्तानभ्नये दात्रेऽष्ाका.

अभ्युदेति-पा० । २ येऽणिष्ठा-पा० । ३ प्रहर्तव्येति-अयमाश्ायः । सवनीयेघु हविःषु सथन रपद्तन््र प्रसज्यत §इति द्वादशे वक्ष्ये । अतः पाक एव प्रस्तरः सूपनीयानां नान्यः । तस्य च प्रहरणं ^ तदाशचत्कपेन्यायेन ' आपिमासतादृष्वेमनुयजेपृ्ष्यमाणेधृष्टे तृतीयसवने । शाखा च सवनीयषविरन्तगेतपयक्ष्यायंमु्पा दिता पूवत द्रेदिकरणन्यायेन नेक्ष्यते । अतः सा प्रातःसवन एवे प्रहतेन्या विमाऽपि प्रस्तरेणेति भवति सिद्धान्ते प्रयो ननम्‌ ! पुवैपकष युणम॒ता श्चाखा ' प्रधानं नीयमानं हि तेरा हृणान्यपकषत्ति ' इति न्यायेन कषटन्येति साकं प्रस्तरेण प्रहतैन्या भवेदिति । १६३

१४५८ दुष्टीकासदहितशाबरमाप्यसमेते-- [अ०६षा०९अ०१]

[0 +

पिविष्टाय श्रुते चरुमिति । तत्र सदेहः कं काङापरापे यागान्तर- दं ५

कि

चोद्यत उत तेष्वेव प्रकृतेषु कमसु निमित्ते देवतापनयन इति । मापठमू्‌ । अभ्युदये यः कालापराघस्तत्रेञ्याचीदना स्यात्‌ । कथमू। पुरोढाश्रमश्नये दात्रे पध्यमान्ड्यात्‌, ये स्थविष्ठास्तानिन््राय भरदा दधनि चरं कयात, क्षोदिष्ठान्विष्णवे शिपिविष्टाय शरुते चरुमिति । जतिस्तु द्रव्यफट मोक्त॒संयोगादति, यागविधानं गम्यते । यया पञ्च शरावे द्रव्यदेवतासंबन्धेन कम।न्तरं गम्यते । यथा पृशुकामेष्टयां, यः पश्चुकामः स्यारहऽपावास्यायिषट चत्सानप।कुयात्‌, ये स्यविष्ठास्ता. नभ्रये सनिमतेऽष्टाकपाङं निवेपेत्‌, ये मध्यमास्तान्‌ दिष्णवे शिपिवि- षाय श्रते चरुभू, यञऽणिष्ठास्तानिन्द्राय प्रदात्रे द्धरुमिति । एव मिहा्प॑ति । अपे च) न प्रकृते द्रव्यं देवता श्रूयते । शृते चराभिति हि तत्र भवति वचनधू । न चाभ्युद्‌यक्रारु श्रपणं कृतमस्ति । तस्मात्क- मौन्तरम्‌ ॥ १॥

अपनयो वा विखमानतात्‌ ॥ २॥ पिर दवताप्रनय। वा । कृतः । व्रद्यमानस्वात्‌ । बिचन्ते हि कमणि

क 1

[०4

पारम्‌ › इति चद्ध एते वावमे | अभधमेदान्न तयोः प्रमन्ध इति केचिद्वदन्ति । तन्न । ८ जभकत्वादेकं वाक्यम्‌ ? इत्युक्त, [नमित्तनैभित्तिकप्वेन वेकोऽधः । न च)म्युद्यो विधीयते | इद्‌ ता ‹ यस्य हवि(नरुषम्‌ ' ३/१ प्श्चपदविशिष्टनिमित्तम्‌ । नच

+

तावेन्निभित्तं नेनित्तिकन गच्छते । यावनाश्रयस्तावानपकथते) पथा हविष अ: । उचते । पवमपेलतितम्‌ । अम्बुदयस्य त।वत्क॑त। वरिवाकितः । नाविशचि्टऽम्युदयौ निनित्तं भवति । ५रस्तापरति (नत्यादुवादः । पश्चादशने नाम्बुद्यः | न च कदाचि चन्द्रमा नेदेतीति हविःग्करमेण विषप्यते | अतेः सर्वमीप्पितं विवक्षितम्‌ । दषं विरोध्य निचा, फ्रि कम न्तरं कवा दृदस्य विेषमत्रपिति | यामे च विधी. माने ननिकगुकतिषानं दुप्करम्‌ । प्रते तु गुणविधाने वाक्यमेद्‌ः स्यात्‌ ॥ १ ८

विद्य ह कपभा9ि प्रतानि । कतमानि तानि | उच्यते । श्रयते ह्यत्र, ^ प्रेषा

१८(अ०२पा० 2 ञं ५ सु १४।) २ अथेमेदात्‌-प्रथगाद्यातश्रवणादिद्यर्थः। संबन्ध इति-निभित्तनेत्तिकमावरपो विवक्षितः । ४ श्युक्तमिति-( अन रे पा० १अ० १४ चू ४६) इव्यतति शेषः । ५ यथेते--' यस्योभयं हविरार्तिमाछैत्‌ ' इव्यत्रेति शेषः । ६ नित्या- सवाद इति-चनद्रमस)ऽभ्युदयस्य नियतादकः+दिपि देतुपूरणम 1 ७ एवं ताव्निमित्तं निचा समित्तं विप किमति विजयेत इत्याह-- एवमिति ।

[न०१पा०९अ०१] भीमासादशैने। ` १४५९

रतानि । तेषु रधमानेषु पनदैवतासंवन्धो हव्रिषो नोपपद्यते । यस्यानुपप्या यागः करप्येत । तस्मान्न यागान्तरम्‌ । तेष्वेव हविःषु देवतान्तराणि बिधीपन्ते ॥ २॥

तद्रूपत्वाच शन्दनाम्‌ ॥३॥

देववापनयसरूपथामी शरम्दा भवन्ति । ये मध्यमास्तषां देवतान्तरं बिधीयते । तन्न द्रव्यं भाप्ठप्‌ । अप्राप्ता देवता रिधौयते। कथे पूरन वताबिधानार्थे ननिकगुणविध।नदोषो जायेताति । उच्यते । नेवा. ञ्रानेफो गणो विधीयते करसिमिकिद्राक्ये । प्रेषा तण्डुरान्‌ विमजोदेत्यनर तावदरिमागमान्र विधीयते ¦ अन्यत्सर्व॑मनृयते तस्माददोषः । ये मध्य मास्तेषापरपिर्देवता विधीयते, अन्यत्परोडाश्चाच्नूक्ते । ये स्थावष्ठा- स्तेषां दपि सदितानामिन्द्रो देवनाऽस्पिन्वाक्ये विधीयते । तत्रायेपराप्ता-

तेण्डुलान्विमजत्‌ ! इति । अच्र तेपेत्यनुवाद्‌ः ¡ सित्वादशयागानाम्‌ । तण्डुानित्यपि प्रदेशेन, विमागरस्यै दशनात्‌ । अन्यधाऽनेकाभविध।नाद्वाकयभेद्‌ः स्यात्‌ । न च विशिष्टविधरानमन्न युक्ते, कलसनामयात्‌ | अता, विमनेत्‌ , कि -- संयुक्तम्‌ । किंच संयुक्तम्‌-- द्रः्थदेवते , केन पयुक्तं -- यागेनेति । अतो विभगेत्तरकार शुद्धयागा विद्यन्ते प्रता: । इदानी निवैमेद्िति भावन द्रव्यदेवतोगुणविशिष्टा यागमन्तरेण. नार्शरुया यं कटपयति, प्रजं वे।पादेत्त | तत्र क॑रप्थात्मकृतपरत्ययो बखवान्‌ | प्रकृत-

सेजन्धविधानास्च प्रथमभावनाया; प्रथमो यागः । उत्तरौ तृत्तरणः; ॥ २ ॥ नेवात्रानेको गुणो भिषीयते । कैं तर्हि । पिद्यमानस्य हविषो मध्यमविभागामिदा- त॒त्वविशिष्टा म।वना प्रकृतयागर्तबद्ध। विधीयते | तथोत्तरे । दभिस्थविष्ठचवाधरेन्द्रप. दातुत्वविरिष्टा, पयःस्लोदिष्टविष्ण्वादिविरिष्टा । मध्ममादिश्चवेणात्‌ । एवं चाथानामवि. भागः । मोग्यन्यानिख्यापतया वण्यते | अत्र प्रकृतेषु यागेषु द्रव्ये चाविभक्ते देवता.

विमागमध्रे विधीयते । तथामूतश्य च देवतान्तरं विधीयते । तजरायेपराप्ता श्रपणे सति

१ प्रदशैनमिति-सेयुक्तदरभ्यदेवतोपलक्षणमिदर्थः । २ विभागस्य-विधेयल्येति शेषः । रे किमिति-किभित्यपेक्षायाभिलययथेः । » अनाश्रया--अनाश्रया सती, सनुपप्यमानाऽथोदिति दोषः । ५ मध्यमादिश्नवणादिति--“ये मध्यमाः ` इद्यादिभिल्निभिर्वाक्यैरिखर्थः, ६ एवं तावद्धावना- विष्यभ्युपगमादभेकेषामध्यर्थानामेकेवेव विधिना विधानसंभवाद्राक्यभेदः परिहतो भवतीत्याह-- एवं वेत्यादिना \ ७ अधुना भावनान्तरविपिपक्षमनभ्युपगस्य ययामाष्यमधिकरणं बरण्यत इयाद-~ भष्येद्यूादिना ।

१४६० टप्टीकासाहितक्षाबरभाष्यसमेते- [अ०१पा०५न्१]

श्रपणे सति चरुता, सह सकषम्पर्थेनाथेपातनेवा स्मिन्वाक्येऽनृ्ते । ` ये ्षादेष्ठास्तेषां शतसहितानां विष्णुः ज्चिपिविष्ट देवत्ता विधीयते, अन्य- त्सवेमनू्यते ! तस्माददोषः । ३ ॥

आतश्चनाग्यासस्प दशनात्‌ ॥ ४ ॥

आतञ्चनाभ्यासं च दुबरौयति। कथम्‌ । एवं श्रूयते - यदि दिभीया- दभि मोदेष्यतीति महारात्रे हवीपि निषपेत्‌ । फली छतैस्तण्डुरेरुपा- सीतं । अर्धं दधि हविरातञ्चनं निदध्यात्‌ । अर्प न। यचभ्युदिय- त्तनाऽ5ऽतञ्च्य प्रचरेत्‌ । यदि न | मातरेतेन ब्रह्मणान्भोजयेदिति । यदि कमान्तरम्रुपादेयत्वेन तद्‌। तण्डुला दधि शत्‌ च । तस्माटोकिकान्युरा- देयानि ¦ न ्येष तदा प्रकृनानां व्यापार; । तत्राविनष्े दधनि, अपरे द्रापावास्य क्रियमाणे विद्यते दीति नाऽऽतश्चनमावेपैत्‌ । तस्यामे- नाभ्युददनेष्ठौ दधि विद्यत इति नाऽऽत्चने स्यात्‌} अथ निमिचे देवनापनयस्तततस्तस्मिन्‌ दधनि चरः कृत इति, पुनरामावस्ये दोह यःतश्चनेन कायम्‌ । एवमातश्चनाभ्यासस्य ददने देवताविधाने युज्यत इति ! ४॥

अपवेत्वा[दपान स्पात्‌ ॥ ५॥

अथ यदुक्तं, यथा पुकामष्टयां कमान्तरं, यः पद्ुकापः स्यात्सो मावास्यापिष्ठा चरत्सानपाकुयादिति । तत्परिदतेग्यम्‌ । तत्रोच्यते | युक्तं यत्तत्र कमौन्तरावधानम्‌ । कतः । अपूवैत्वात्‌ । न वत्र कच्ित्पू वभराप्तो यागो विद्यते । सोंऽमाबास्यामिष्रेति हि परिसमाप्ते तम्मिन्निद्‌. मारभ्यते त द्रव्यदेवतासंयुक्तो निबैपतिशब्दो नान्तरेणोत्सरग द्रव्य. देबतयोः संबन्धो घटन इति यजति गमयति । न त्विहैवम्‌ । इह दि . यागः प्रकृता गम्यत । तस्मिन्नेव विद्यमानस्य द्रव्यस्य देवतासंबन्ध. मात्रं विधीयत्त इति न दोषो भवति ॥ ५॥

पयाद{षात्पञ्चशरविभ्दष्ट ह[तरत्‌ ॥ & ॥

चरतेति । सत्यमेतत्‌ । दशस श्रपणमेव न प्राभ्नोति । उच्यते । वचनाच्छषणं ५ सह्‌ श्रपयाते इति । ननु श्रषणमनूद्य सहुत्व विधीयते | इाधवात्परहृत्वं परामेव | सनेन तु दत्र एव श्रपणं विधीयते | ज्थप्राप्ठा चरता सप्तम्यथश्च ॥ ३ ॥ [ ॥ ४ ॥ ॥ १५ ॥

१ विद्यते-प्०।

[भ०पा०५अ०२्‌] मीर्मासादश्वने | १४६९१

अथ यदुपबणितं, यथा प्श्वशरावे कपान्तरं विधीयते, एवमिह. पाति । तत्परि हमैग्यपरिति । अत्राच्यते । युक्तः पश्चश्चरावे कमान्तरम्‌। दुष्टं हि तत्र द्रव्यम्‌ । यस्य देबता विधीयते, तत्रावश्यं द्रन्ध्रृपादेय- त्वेन चोदयितव्यम््‌ । तरिमद्नपादौयमाने देवतान्तरे चापूर्वः संबन्धो विधौयते, तद्यागान्तरं भवतीति ' इतरदिह द्रव्यमदुषटम्‌ । तदनूद्य प्रते यागे देवता विधीयत इत्युक्तम्‌ । तस्माददोष इति ॥ ६ ॥

सनःप्पेऽपि तथेति चेत्‌ ॥ ७ ॥

एवं च्परयसि, सांनाय्पेऽपि दोषः। तदपि ह्वभ्युदये तत्कारापन्रं.

शाद्‌ दृष्टमिति ॥ ७ ॥ न तस्पादृष्टलादविशिष्ठं हि कारणम्‌ ॥ < ॥

नैतदेवम्‌ । पश्च्रावे हि दु द्रव्यम्‌ । इह ताटशमेवावतिष्ते। ननु काराप्रेशेन दुष्मू्‌। न दुष्यति । अविरिष्ं हि कारणम्‌| अभ्यु. दये मायश्चित्तविधानं दुषटऽप्युपपद्यते । काटापरायेनादुष्टऽपि ततु । अकाले ह्यभिपर्ृत्तस्य शक्यते द वताविधानेः न तु विनष्टस्य ॥ ८ ॥

क्षणार्था शतश्रतिः ॥ ९ ॥

अथ यदुक्तं, न पेते द्रव्ये देवता शरूयते, षते चरुमिति ततर भवति वचनम्‌ । न चाभ्युद्यक ङ श्रषणं कृतमस्तीति । तत्यरिहतै- व्यम्‌ । अत्रोच्यते । लक्षणार्येयं हातश्चतिः । धमेलक्षणायो, वृते-श्रुत- सहचरितधमेकं इति ॥ ९ ॥

( उरशयाजेऽपि देवतापनयायिकरणम्‌ ॥ २ ॥ ) [२] उपांशुयाजेऽवचनायथाप्रूति ॥ १० ॥ पू तदिमननेवाभ्युदये संशयः । किषुपांश्चयागेऽपि देवच्रापनयो भवे.

~ ---~

॥१९॥७॥ ८॥ |]

घमाधिकं पयः शुतमित्युच्यते । श्रपणेन च पहचरिता धमा यस्िन्वत्त्ापाकरणा. द्यः । तदिदं श्ुतप्तहचारितधमकं पयः ॥ ९ ॥

उपांयाजः पोभैमास्यामेव, न।मावास्यायानिति वह्यति । न नेयं स्वाचिन्तेति

१ कालापराषेऽदु्टेऽपि--पा०। २ यस्मिन्निति-यस्मिन्पयस्षि श्रपणसदहचरिता धर्मा विशन्ते तत्पयः शृत्यब्देनोच्यत इयथः । ३ ( ज० १० पार ८ स॒० ५४ ) इत्यत्रेति शेषः ।

१४६२ दृष्टीकासदहितशाषरभाप्यसयेते-- [अण१पा०१अ०९]

सेति । किं प्ापठप्‌ । उरपाश्चयाजे यथाप्रकृति स्यात्‌ । कस्मात । अव- चनात्‌ । यथा, अमीषु वचनं, मध्यमानापञ्नये दाते पुरोडाशः, स्थि. छ्ानामिन्द्राय दात्रे दधनि चरुः, क्षोदिष्ठानां विष्णवे शिपिविष्टाय शृते चरुरिति । नेतदुपां्चयाजेऽसिति ) तस्मात्स यथादेवतं स्यात्‌ ॥१०॥

अपनयो वा प्रवृत्या यथेतरेषाम्‌ ॥ ११ ॥ सि°

वाशब्दः पक्षं व्यावर्तयति । उषांुयाजस्याप्यपनयः। केन कार- णेन । भवृस्या । अकाले तन्त्रप््तिदेदतापनयस्य कारणम । कुतः । म हयत्राभ्युदये सति तण्डुला विभागार्युपादीयन्ते । क तदि । अभ्यु- दितस्य हविषा विभाग उच्यते । अभ्युदयनापराद्धस्यातति । कथमचग- म्यते । यस्याभ्युदियादित्यविश्ेषश्रवणाद्‌ । सवेस्यव द्यपराधेनाभ्यु. देति । अपराधचाकाले तन्वरवत्तिः । एवं च सति न तद्धाविस्तण्डुरेः शक्ये विगेषट्‌ । तस्मादु्पाश्याजस्यापि विभागः । अधा तण्डुलान्‌

[क

मजेदिति हि, अनेन वाक्येन देवतापनयः क्रियते । विधिर, विभजेदिति । विभागं कुयीदित्यथः । कथमिति । विभागविश्ैषपरणण्यु- त्तराणि वाक्यानि । इदमिदं च द्रव्यमर्यै देवताये, इदमिदं चास्या इति । यस्य द्रव्यस्य चिकेषवरिभागो नास्ति, तस्यापि विभजेदिति

सापान्याविभागः । तस्पा्यवेतरवां विभाग एवमुरपांड॒याजस्यापीति।

-द

[>

वृत्तिक।रोऽभिलषति । अधिकरणार्‌म्भो न युञ्यने । युक्तो वा, बहवृचनराह्मणे स्पषटेन वाकैयेन विहितत्वादुपां्ुयाजस्य । कथं ताह द्‌।शमिकमनपेक््य वचनम्‌ । न्धायमात्र- मेतत्‌ ॥ १० ॥

अके तन्त्प्रवृत्तौ नेमित्तिकं विधीयते । विभजंदिति-- भत्र भ्युप्तगेः कमेग्यति- हारार्थीयः । अन्योन्यं दवेताविधचपं प्रति द्रभ्यस्य भजनं कतेन्यमित्यथः } एवं विशचन्दः शरुत्यथवृत्ते मवति । धातुना च प्रस्ययस्य। तिपः । एवमन्योन्यत्ेमन्धमननं कुर्थौ. दिति सामान्यक्चनेन मिमाम उणाहयाजद्रस्मस्य) मध्यम्‌।दिवद्विरपक्चनामावात्‌ । भस्मिन्पक्े चतुगहीते प्रपि यागेषु विमागेन प्र्तष्ठ्यम्‌ । सोऽस्य सामान्यविमागः |

१ वाक्षयेनेति--" सथ यत्तंनयत्तांन।स्यस्यान्तेर णोपाश्वाज्यस्य यजति, तस्योक्तं राह्मणम्‌ इत्यनेनेति शेषः। २ न्यायमत्रमतदिति- दष्मिश्चोपान्स्याधि करणं वननाभावं कृत्वाचिन्तया बोध्य भिदयादायः ।

[अ०१पा०९अ०३] #मांसादशने । १४६३

अथवा, उपांङ्याजद्रथ्यात्प्ेण वक्येनापनीता देवता न तदपरेण बाकेयेन देवतान्तरेण सेयानितम्‌ । तस्पासरहीणमेव तत्‌ ॥ ११ ॥ ( अनिरुप्तेऽप्यम्युदिते््चनुष्टानाधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [ ३ | निरुप स्यात्तस्संयोगात्‌ ॥ १२ ॥ पू अस््मिननेवोदाहरणे सेश्चयः । र्विः यदि निरप्तेऽभ्युदयोऽवगमम्यते, तद्‌ाऽभ्युदितेष्टिरुतानिरुतेऽपीति । फिं पराप्तम । नि रुतैऽवगतेऽभ्युदितेष्टिः स्यात्‌। कुतः । तत्सं योगात्‌ । निवीपसंयोगो हि भवति, यस्य हविनि. रुप्रमिति । तस्मादनिर्पे नेतद्विषानमिति ॥ १२ ॥ धरवृत्ते वा प्रापणान्निमिनस्य ॥ १३॥ ि° वाशब्दः पपं उ्याचतैयति । जकाटे तन्त्रपटत्तिमात्र स्यादेतद्विषा- नमू । भ्रां हि तावत्येव निमित्तं, यस्य हविरभ्युदेतीति हविर्हणं ठक्तणत्मेन । यस्य हविरभ्युदेतीति दव्रैक्षित उदयो निमित्त, षट्त हविङेक्षयति, नोदासीनम्‌ । तस्मात्‌ , दविरभ्युदेतीच्युच्यमाने प्रतत हविरभ्युदेतीति गम्यते । न हि ततु, निरप्मिस्येतेन शक्यं विशेषयि- त॒म्‌ । भित हि तदा वाक्यम्‌ ¦ यस्य॑ हविनिर्पुमिरयेवमनपेक्ष्यमाणे

[~ व = ~ ~~ ~ ~~~ ~. =. 52 -

अथवेति-अिमिन्पक्चे विभजेदिति विमामाधायो विश्चब्दुः श्र॒तिवृत्तः | व्यति हारपक्षे वु स्युत्त.म्य कं।र्‌कंस्५ > मगेनोत्तरत्यगे छतयेत्‌ । दक्षणा च लोकिकं सत्यां गतावयुक्ता । ननु वियोगो मनन च दिरुद्धाकण) न शक्यो -परस्परेण विशिष्टै विधादुम्‌ । उच्यते | वि२८द। केवह विषास्यामः । ननु वाक्य; ध्यात्‌ । तत्य. मेतत्‌ । विशिष्टविधानान्त टभूतरोऽप्रो, यो घात्वथ वियोगविधिः । अनपसर द्स्य

च. (~ ^ न

यथाप्रकृति द्रम्यदेवताभजने प्रा, अपर।प निमित्ते नैमित्तिको मजनक्रियागः शिष्यते | तत्र दृवताम्योऽ4नीतेष्‌, कृते नेभि्तके यस्थ द्रव्यस्य एनः सय।गवचनमरित, .देवतान्त- रेण युक्तं तत्‌ । यस्य घु नारित, प्रहीणं तत्‌ | न च चद्गृहीत्योगोऽसिति । तस्मा. स्हीणमुप्याजकभति ॥ ११॥ । त

आयौ पदाम्तरगतो गुणो वि्रितः ¦ इह पदान्तरगत। क्रिया विचायते, एता-

वान्मद्‌ः ॥ १२॥

॥\

१ यस्य हविनिरप्तं नानिसप्तमित्येवमपेक्ष्यमाणे ह्‌ वेरम्युदे तीति न दाक्यते त्रिधातुम्‌--पा० । १ अनपराद्वस्य---रपस्येति देषः । ३ अपराप्रे-काापरापे । ४ अपरनीरष्विति--सर्वेदविः* विति हेषः। ५ चतुगृदीतसंशोग हइति--चतुग्रौतस्थोपांययाजदरवप्रस्य देवतान्तरसंयोगो न चाप्ती- धः । ६ जत्यांमिति-( अ= ६ परा * अ० ६) इविर्यधिकरण ईति रेषः ।

१४६४ दष्टीकासदितश्राबरभाप्यसमेते-- = [अ०्६पा०५अ०४

हविरभ्यदेतीति शक्यते व्रिधातुम । तस्मादनिस्पऽ्पीषटिरिति ) १३॥ लक्षणमाचामितरत्‌ ॥ १४ ॥

अथ यदुक्तं, निरुप्त्षयोगो भवति, यस्य हविर्निरषपिति । लक्षण.

मात्रमेतननिरुप्तामिति । कटिमधित्पदार्ये तस्य पत्त इत्यथ! | १४ ॥ तथा चान्याथदशनम्‌ ॥ १५ ॥

अनम्यारथोऽपि चैतमर्थं दशयति, स यदयश्रहीतं हविरभ्युदियात्‌ , भङ्गातमेव । तदैषा व्रत्चयौ। यपू ण्यं दधि इविरातश्वनं तल्छुवन्ति, भतिगुञचन्ति वरसान्‌ , तानेव तत्पुनरपाङकर्न्ति, तानपराद्वे पणच्ाल- याऽपाकरोति । तद्येबादः भङ्ञातमामावास्य हविरेवमेव तत्‌, यद्यु वत चर्या बा नोदाश्चंसेत, गहीतं वा दिरभ्युदियारिदितरथा तहिं कुर्यात्‌ , एतानेव तण्डुरान्सुफटीक्रतानिति, यूते हविष्यन्यं रिरि घ्ुषन्‌ गहीतेऽप्यनिर्प्े वाऽभ्युदये प्रायधित्तं द्यति ॥ १५ ॥

( आनिरृप्तऽप्यम्युदय वकृताम्य एव [नवेाप[[वृक्ररणम्‌ || 9 ॥) [ ४ | अनिरुपोऽयुदिते प्राृतप। निषपेदित्याश्मर- ध्पस्तण्डुटन्नूतच्वपनयात्‌ ॥ १६ ॥ ¶०

प्रहृत्तमात्रं निमित्तमिति स्थितम्‌ । नेपित्तिकस्तु देवतापनयो देव तान्तरसयोगश्च, रि नितरीपोत्तरकाखं तण्डुलावस्थे हातरिपि कतैव्यः, निर्वौपस्तु प्राकृतीभ्य एव स्यात्‌ , ज्ञातेऽभ्युद ये) उत्‌ वैकृ्तीम्य एवेति संश्रयः । विः ताबतपाप्तम्‌ । अनिरुपेऽभ्युदिते परकृतीभ्या निवैेदिर्या

रभ्य आचाय मन्पते स्प । कुन: । तण्डुरभूःष्वपनयात्‌ । तण्डुल भूतेष्वपनयः श्वयते, यस्य हतरिनरुतते परस्तचन्द्रमा अभ्युदेति तरेषा तण्डुलान्‌ विभजेदिति । अभ्यु यावरगदादनन्तरे वे्डुटबिभागमाह । सोऽतण्डुरमूतेषु नावकस्पते । तस्मादनिस्तते तण्डुलामावादनपनीता देवताः प्रार्य इति प्राकृतीभ्य एव नित्रपेदिति ॥ ५६ ॥ व्यध्ष॑भागपस्लाटखनस्तत्क। रत्वाद्‌३तपतियस्प ॥ १७ | प्१

तुश्चम्दः पक्ष व्यावतयति | व्युष्पै या भजन्ते कमे, ताभ्यो नितः दिस्यारेखन आचार्यो मन्यते स्प । कुतः । तत्कारित्वदूदेवतापनय- स्य । यस्मादकाठे तन्व चिक्‌।रिपो देबतापन यस्तस्म।द पर्न त! देवत्‌(ति व्यध्वभ।रभ्यो निवं्व्याः ॥ {७ ॥

र + ~~ ~-~-.^ =-= ----~- ----“

(| १६॥ १४॥ १५॥ {६॥ १{७॥

[अ०पा०९अ०९] मीपांसद्चैने | १४६५

( अधेनिरुप्त चन्द्र म्युदये तष्णीमवारशेष्टनिवौपायिकरणप्‌ ॥ ५ ॥ ) [ ५ |] विनिरूपे न मृष्ठीनामपनयस्तद्गुणलात्‌ ॥ १८ ॥ प° अथ पार्ये चतुबष्टिनेर्बापिऽपरिसमातति भवति संश्यः--यनिर्प तन्निखमेव । अवशिष्टं कि माङृदस्यो निरवक्षव्यं) मि, वैकृतीभ्यः, उत तृष्णामेवेति । कि पर्षन्‌ । विनिरूपै सामिनिर्प् इत्यथः । नत्र देवतापम पः स्यात्‌ । कुतः । तद्गुणत्वात्‌ । निवोपस्य गुणो देवना, ष्टीनाम्‌ । स च निर्वापस्तदेवताकः । कुतः । चतुःसंख्यापूरणार्थत्वा- दभ्यासमात्रं करतेन्यमू । तच्चाम्यासमात्रं पुनः क्रियते, पूर्वमेव हते तस्मिन्निवापे न देवत।ऽपनीत। । स एवायं पनः क्रियते । पुनरपि करियमभाणस्यानपर्नतेव देवता भवितुमद्तीति माडृतीभ्य एव निरव व्यप्र । न चोत्तरो पुष्टिः पृथकेपद्‌ाथो, येन दे त।पनय) भवेत्‌ । कृतस्य निर्वापस्य संख्यापृ रणमेतासितयते । तस्मादनपनय इति ॥ १८ ॥ अप्रारूपेन हि संयामस्तःस्थानीयतात्‌ ॥ १९ ॥

न प्राहचीर्यो निवपरव्पम्‌ । कराम्यस्तदिं | वैकृतीभ्यः । इतः । अप्राकृतेन देवताविशेषेण संयोगः श्रूयते, नाधिदतेन । जेध।{ तण्डु. कान्‌ विभजेदिति, माद्तभ्य आच्छिद्य वैङ्तीम्यो निर््षव्यो विधी यत्‌ । ता इदान तरस्थानयाः । तस्माद्रनिरुपे निषत्ता देवताः) अन्दा अन्याश्रोपजाता; । तस्मद्रदीनां सयोगेन निदोपरषः; कैच इति ॥ १९ ॥

अक्षावाचेतरस्य स्पात्‌ ॥ २० ॥ स्ति" अभाधादितरस्यापंस्य देवताद्युक्तस्य) न निवापो भवति दवता

नि ~,

संयुक्तः । यदि निबीपेऽधोऽन्यदेवरयोऽ्ोऽप्यन्यस्यं देवतायै, नैव

॥ १८॥ १९ ॥ | 1 ० प (| य॒ त्त; + न [न [न तुशब्दार्थे चशब्दः | इतरथा चशब्दः प्रमुच्च4 वदेत्‌ । घ चयुक्तः। न हि पू्क्ति कस्यचिद्मावे हिदुत्वेन । अपि च प्राकृ4स्थो निवौवपद्‌यभःपनित्य प्रथमे मूष त्यागो नि्रैत्तः। तस्यौम्यु दयेन निमित्तेन मिभनेदिति त्रिभाम उद५पे। पदाय॑ इति कृत्वा पयुप; पूम्‌ 1 इदानीनेकदेशे वियोञ्यते । सकंयते प॒ तियाक्तुम्‌ । विधौगेय पयुक्तमात्र" यत्वात्‌ | न चान्यया देवतया पयोगः सक्यते कतु, पदा्श्रधत्वात्तस्य । मुषटिशे. १ दतुतवेनेति- संभवतीति देषः ¦ २ सयुक्त दति-प्राकृतोमिदेवताभिर्भिवाप दति शेषः \, १८३

१४६६ टष्टीकासाहितक्षाधरभाष्यसपेरे [अ०९पः०५अ९८६]

निर्वाप इतरदेवताकः प्राङृत इतरदेवताको वा । तरमाततष्णीमेव निरं ष्यम्‌ । अबहयमन्यतरत्र संकरपमेदो भवतति ॥ २० ॥ ( अपंनयतोऽप्यभ्युदये प्रायश्ित्ताचिक्ररणम्‌ ॥ ६ ॥ )

[ ६ | सानाय्यसेयोगानासेनयतः स्यात्‌ ॥ २१॥ पूण

अभ्युदितेष्टिरेषोद।हरणम्‌ । तत्र श्रूयते, दधनि चरुपरू, शृते चर- मिति । तत्र संदेहः । फ संनयतो भवत्यभ्युदये भायथित्तष्वानिकेमे- णेति । कर मप्तम्‌ । संनयततोऽभ्युदमे भायश्िकतम्‌ | इतः । सांनाय्य संयोगाद्‌ । सांनाय्यसंयोगो हि भवति । शृते चस्म्‌ , दधनि चरुमिति। शताय मावान्नासनयतो भवितुमहति । वैगुण्यं हि तथा स्यात्‌ ॥ २१॥

+ ष्धप्तयागाद्वापि।ः ॥ २२ ॥ सण

धारब्दः पक्षं व्यावतयाति । उभयोरपि स्यात्‌ । न केवरस्य संन- यतः | कुतः । आओंषधसंयोगात्‌ । ये मध्यमा ये स्थविष्ठाय क्षोदिष्ठ इतति भवत्ोषधसंयोगः । स च एक्योऽर्‌,नयताऽपीति } तर्मान्नासाति कारणेऽसंनयत्ता निवर्तेत्‌ । अत इउभय।रापे पतयः प्रायधित- मिति॥ २२॥

वेगृण्याननेति चेत ॥ २३॥

हति यदुक्त! असंनयतो दध्नः श्ुतेरय चामावात्तदापिकरणता

नारित । तस्माद्ेगुण्यं तरिमन्पक्ष इत । तत्पारषटतन्यमिदि ॥ २३॥ नातर्सस्कारत्वात्‌ ॥ २४ ॥

नेतदेवम्‌ । न हि दध्यधिकरणं चरोः श्रपणे श्रूयते । किंतु यया स्थव्ष्ठा इन्द्राय भ्दात्रे, एवं दध्यपि देवतासबन्धार्यं विधीयते, न चरुसबन्धाये(मति । भिद्येत दित्या वाक्यं, स्थविष्ठा देबताधै, दधनि

(प चत्त कत्तव्य हात्‌ | सद्वमास्योगस्तु प्रःप्रञ्यञदेवादः। तस्मादविवक्षितं

ष्य पद्‌ःकदेशः । तस्मात्प्राकृत निवृत्तमकृते सयोगाश्च ते निवौपः । अन्यत्रापि महवयय पद्‌।थञससत न्यायः | र्था व्रदान) तेश्याप्यदुवचन्‌त्रषयःज्यादयारऽचयवा ॥२०॥[२१॥२२॥२६३॥ |

भिद्यत हि तथा वाक्यपिदि-्वायपराथवद्धावापक्षमेतदुच्यते । देवतासबन्धेऽभ्य स्वायता, चरुदबन्ये पराधतेति ¦ सए ऽनुवाद्‌ इति । व.थमेतत्‌ । एतत्तावदशैकर्भैव निमिततेऽयथाकारम्‌ । तत्र पयः पूपेपषभेवत्‌ । जौषवस्यापि श्रपणं स्वैरेव पर

[भर१पा०६अ०५] मीरासाद््ैने । १४६७

तेषां साहित्यभ्‌ । रक्षणतबेन हि ते भरूयन्त इति ; नहि प्रयो दा च नस्तात रयविष्ठादीनां न देवतापनयो मधति । असंनयतोऽप्य- वद्प्सु भपपिभ्बत इति ॥ २४॥

( परत्नाय प्रवृत्तमात्रस्य व्युत्थाने विश्वजिद्विषानाधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ ) [७ | सराम्ुत्थाने रिश्वाजित्करीते विभागसंयोगात्‌ ॥२५॥ पृण

हदपामनन्ति, यदि सत्राय दीक्तितानां साम्युात्तष्रन्‌, सोपपपभज्य विश्वजिताऽतिरात्रेण सवैस्तोमेन सर्वपृष्ठेन सव॑वेदसदक्षिणेन यजेर- निति । तेत्र संदेहः । किं क्रीतर।जकस्योत्याने विश्वजिदुत ्र्तमात्र स्येति । फं प्राप्तम्‌ । साम्युत्थाने दिश्वनित्क्रीते स्यात्‌ । कुतः । वि- मागसंयोगात्‌ । सोमपपभज्य विश्वजिता यजेरन्निति । ये क्रीते राज. स्युजलिष्ुन्ति, तेषां सोमविभागाभावादगुण्यं स्यात्‌ । सस्माक्रीतराजका उत्तिष्ठनतो विश्वजितं कुवः ।॥ २५॥

प्रणीता दिभिग्ैभवत्‌ । तये: प्रस्यलेण षोदनाव।क्येन भिन्नमेव श्रषणमुपादहयते । कुतः सहि, येनाथप्राप्ठः पषम्ध्थो मवेत्‌ । दध्नस्तु श्रपणमपि नास्ति | तस्य दुरत एव नष्टः पहमावः |

मोचयत, पयप्तः पृवेमवद्‌।य तेत्र चवेवदानं निक्षिप्यते, दैवं पयि दृघनि च भविति । तद्पि न । न ्यदवदाने श्रूयतेऽभ्युद्येन निमित्तन । किं तहिं । विमा. गोऽम्युद्ये विधीयते । न च वचनमन्तरेण दधि य वा चरोः क्यं पृवमवदादुम्‌ । तस्म देवमेताद्जञयम्‌ । अम्युदितेषटिप्रकरणे परहश्चपणविषातृवाक्यमश्ति (सह श्रपयति ' इति । अतः साहित्ये करियमागेऽथप्राठः सपठम्यरथोऽनुगदः । विशिष्टविधानं ठु निःप्- रणोपाथत्वेन भवति । स्थविष्ठानिन्द्राय प्रदृत्रे दधनि चरुमिति पश्चपद्विशि्। मावना विषीयते । यागस्तु घत्वे; प्निहिन एव । यदि संनिहितो न स्यात्कमोन्तरं मवेत्‌ । अहि बु घः। एवं माष्यकारेण नाङ्गीकृतं बरहयेत्वादवाकेयमेदषटपमेवेति त्व २४॥

विश्वनिद्यं पत्रफलयेः, सत्रापरिपरमाषिदोपोप्वात्ताय -वा) न तु स्वमेफलय अश्रवणात्‌ ॥ २९ ॥

9 दीक्षिता अथ--पा० । २ मिभ्रमेव श्रपणमिति--भोषधत्य कपालेषु, पयसस्तुखायां भपणमुपदिश्यत इयथः । ३ एवमिति-- हृते, इति शेषः । ४ भविष्यति-चररिति पृं शेषः । ५, एतदिति--इष्नः पयसो वाऽधिकरणत्वमित्यर्थेः । ६ भाष्यकारेण किमिति विदिष्टमावनाविधि- पक्षो नाभ्युपगतव शति चेत्तत्यामिप्रायमाष्ट--बहबथत्वादिति- बिदे्टविधेरप्यथादिदोषणावेधायक- त्वावदथभावाद्वोरवलक्षणवाम्यभेदान्न मुष्ठिरिसाशयः।

१४६८ टृष्टीषासदितशादरभाप्यसमेते-- [अन१षा०९अ०८]

वृत्ते वा प्रापणा्निमित्तस्य ॥ २६ ॥ सिर वाशब्दः पक्षं व्यावतेयाति | प्रटत्तमात्रस्ोत्थाने स्यात्‌ । कुतः । मापणान्निमित्तस्य । साम्युत्थानं निमित्तं विग्वाजितः। उच प्राहम्‌ । नच तच्छक्यं विरोषयितु, क्रीते यदि साम्युत्थानापाति ॥ २६ ॥ अदेशार्थेतरा श्रुतिः ॥ २७ ॥ अथ यदुक्तम्‌, अक्रीते राजन्युतिषटन्तो विभागामाबाद्वियुणं इय. रिति । तत्पारेहतैम्यम्‌ । अनोच्यते । न विभागो विधीयते । भिधेत हि तथा वाक्यम्‌ । साम्युत्थाने विश्वाजता यजेरन्‌) सोमस्य त॒ विभागं कृत्वेति । तेन, अपभज्येत्यनुबाद्‌ः । कथं पराक्तिरिति बेत्‌ । अयादुत्तष्ठतां विभागो भवति धनस्य । सोऽयं सवेद्रव्याणां विभागः सोमविभागन ल्यते । सोमं निभञ्यान्यानि च द्रव्याणीति, यदेश्ना- यतरा श्रतिभैवानिं । तस्मातकरीते चाक्रीते च राजन्युतिष्टवां विश्व निरिति ॥ २७॥ ध ( उयोतिष्टोमस्य द्वदशषदातानियम।पिकरणम्‌ ॥ < ॥ ) [ ८ ] दीक्षापरिमाणे यथाकाम्यविरीषात्‌ ॥ २८ ॥ पृण ज्यातिष्टामे भ््कत्य श्रुयते, एका दीक्षा, तिस्र उपसदः, पश्चमी मरसूत इति) तिस दीक्षाः, द्वादश दीक्षा इति वदानि दीक्ताप्रिमाणा- न्याश्नातानि । तेषु संदेहः । किमनियमो, यद्रा सेद्रा परिमाणमुपादेयः गत द्वादश दीक्षा इति। किं प्राप्तप्र | दीक्षापरिमाणे ययाकापी स्यात्‌|

अत्रायुक्तः सिद्धान्तो वर्णितः । सत्यमत्र नित्यवदाम्नानं हेतुः, म तु । द्वदश्च. रक्नीदीक्षितो मृतिं वन्वीत ' इत्यस्य वावयश्य । क॑स्य तर्हि | । एका दक्षा ” ह्येव, मादीनाम्‌ । तानि हि नित्यवत्स्माप्नातानि भ्रकरणे) किमित्युच्ृप्यन्ते । दुल्यप्रमाण. वतां च विक; । आह-न तहिं नित्यानि ।

उच्यते । प्रकृ्पकष नित्यत्वम्‌ । यदि विकरप्यते, कयं भूतिवननव।क्यम्‌ । आह- उर्छृष्यता, को वा हेतुरत्र मवतो येन बहूःयु्ृषयम्त एकं नोतछृ्यते वरं बहूना. मनुस्कषैः, प्रकरणानुग्रह्त्‌ ।

१ भघ्र-सिद्धान्ते । > ्षृदयपेक्षमिति-ज्योतिष्टामापेक्षं नियतं नाबुष्ठानपक्मित्यादयः 1

[अ०१पा०५अ०८] भौमांलादरने | । १४६९

तरमा क्किवित्परिमाणष्टपादेयमित्रै ॥ २८ ॥ दवादशाहस्तु लिङ्का्स्यात्‌ ॥ २९॥ सि°

ददशा एव्र परिमाणपुप।दीयत । कुत; । लिङ्गत्‌ । साम््वादि- स्यथः । किं साम्यम्‌ । दादश रात्रीदीक्षितो मृतिं बन्बतेति नित्यव्‌- दाश्नायते, न पाक्षिकम्‌ । तदेव निन्य कुचैन्न शक्रीत्यन्यत्परिमाणमरुपा- दातुप्‌ । तस्पाद्द्राद8ाह एव परिमाणे नियम्येत । अन्यानि परिमा.

= -----=

अपि चेैकादिव।कयान्यपि प्रकरण।ऊञय॥तिष्टामस्य । भतिवननवाक्यमपि | न च तुर्य प्रकरणेनान्यत्मनान्यतममुर कष्टं इवेयते । अये चाप्यनुवाद्‌ श्व । यद्यं विषीयेत वाक्यं भिद्येत | कथम्‌ । भरुतिवग्नं ता वदृभ॑परा्ठम्‌ } > हि तेन बिना परिक्रयः प्तमव- तीति, तत्त।यन्न वियेयम | £ द्वादश राजीः › इत्येतदपि नैव । सत्येव तस्य द्वादश रात्रयः दद्रा दृषा इति देचनात्‌ | नियवदृद्वदृश्च रात्रय इत्येतदपि नैव । एकादिवाक्यानथक्यमयात्‌ । दीक्षितो द।६।३स्य ्रजतित्येतदपि नैव । पजतिव हि तस्य दीक्षा, आ्नवैप्णवादिमि; । किं तहि । भरततिवननष्येापपदुस्य च पेमन्पो विधीयते | तत्न यदि तागदधुतिवननं कुयाददवादश रप्रौरिति तते। नित्यानिःयत्तेयोगः) नित्यवदभ. तिवननमनित्या द्वाद्श्च रात्रयः ।

अथ रात्रावेव म॒तिवननं करमान्न विधीयते । उच्यते । वाक्यं भिद्येत, राशिषु मृतिवननं कुय।त्तच्च द्वादश्चस्विति । अध स्द्वात्तिषु मृतिकननं तदृद्रादृशशविति ततो विक्ि्टाचवाद्‌; । यदि त्वन्यः पक्षः, यद्धृतिवनन कुयादूप्िते इति, तत। न दृष; | विषये चेतत्‌ । तद्धि दीक्षितस्य न प्राति । द्वादश र्ररिति चानुबाद्‌ः पाक्षिकः । सक्षणा वा, दद ्षित्तकाटमेनन्षेनेति । तस्मादियमेवावघारणा दीक्तापरिमाणे याषा- कामीति ॥२८॥

रीदकश्षाहस्तु लिङ्कार्स्यात्‌ । द्वादशे उ्येतिषटोमीयदी्लापरिमाणे यायाकाम्यं प्राह, तत्र सदरेहः । तथैवेहोत नियमः । अविक्षेषाद्यायाकामीति पराम्‌ । ‹ द्वादशा.

१ नित्यवदृद्रादश रात्रय इयेतदपि नेवेति-नित्यं च द्वादश रात्रय एवाऽभ्प्रयितस्याः, न तु कद्‌ विदप्येकेरात्रादय इत्येवं परिसंख्याऽपि लेव विधाहुं €क्यत इदयथैः । २ यद्धातिवननं कुया रक्षित इति-अयमथः । यष्त्विकपरिक्रयाथं द्रव्यं केनापि प्रकरेण प्राप्नुयात्तदीक्षि तः सन्‌ गृतिवननेनव श्राप्नुयादिति । ३ " दीक्ञापरिमःणे ययाकम्यविशेषःत्‌ ' इति सूत्रं भाष्यमन।रत्योस्मुत्रपवंपसेण रिद्धा* न्तपरत्वेन व्याह्याय द'दक्षादस्तु लिद्गारस्यात्‌ ' ददेतस्सुघ्रमधिकरणान्तरपरतया स्याचे पर्ति कारः ।

१४७० इष्टी कासदितःवरभाष्यसमेते-- [अ०११०९अ०९]

णात विकृतो भविष्यन्तीति नैषामानर्थक्यमिति ॥ २९ ॥ ( माध्वाः पौणेमस्याः पूरस्ता्चतुरहे मावामयनिकदीक्ताविधानाविकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) क श क, =, क भ [ ९ | पोणमास्यामनियमेऽविशेषात्‌ ॥ ३० ॥ पुण गवामयने भूयते, पुरस्तात्पोणेमास्य।धतुरहे दीप्षरन्निति । तन्न संदे्ः । कस्याः पौणमास्या इति । किं प्राक्‌ । पौणमास्वामदियम इति । कुतः । अविशेषात्‌ । नात्र कथिद्िशेषदचनः षरब्द उपादी- यते ॥ ३०॥ आनन्तर्यात्तु चैत्री स्यात्‌ ॥ ३१ ॥ तुशष्द्‌ पक्षं व्यावर्तयति । मेतदनियम इति । चैत्री पौर्णमासी तु मवेत्‌ । कनः ; आनन्तयीत्‌ । पौर्णमासीभुकत्वाऽनन्तरं वाक्यशे चेत्री संकीत्यते । पुरस्तात्पौणेमास्याथतुरहे दीषषेरन्‌ । कऋतुखं वेषा पणे. मासी संवत्सरस्य, या चैत्री पौणमासीति । अत्र, संदिग्धेषु वाक्यशे षादिति चैत्री नियम्येत ॥ ३१॥ माघी वैकाष्टकाभ्रुतेः ॥३२॥ पि” वाशम्द्‌ः पप्तं व्यादतंयाति । न चैतदस्ति चैतीति। किं तदि । माधी ति । कृतः । एकाषएटकाश्रतेः । क्रय देकाष्काश्ुतिभेवति । तेषमिका- कायां क्रयः संपद्यत इति । तस्मान्पाध्याः पररताश्चतुरहे दीक्षितस्य. काषटकायां क्रयः श्रक्यते करतु, न चेञयाः । तदेततस्साधर्थ्यं नाम रिद्ग तटाक्यस्य बाधकं मवति | तरमान्मायी पौणमासीति।, ३२॥ अन्या अपीति चेत्‌ ॥ ३३॥ इतिचेत्पक््यसि, माघी पौणमासी, एवमेकाए्टकायां कयः संपत्स्यत इति । त्न । स्वा अप्यष्म्य एकाएक, द्ाद्का्का इति। तेन न दोषः ॥ ३३॥

हस्तु िद्वात्स्यात्‌ ! 1 रि लिङ्गम्‌ । “ षट्‌त्रिशदहो वा एष यदृदरादृशाहः ! इति । न चायं विदिः, अन्यस्तुतित्वात्‌ । अपि च दुक्षावाक्य " ह्वाम्यां लोमावद्यति › इति षद््धकाननुक्रम्य द्वादशत्वं स्तौति । तस्मात्‌! द्वादश द्वदशाहे दाक्षाः ५२९।[२०॥ ॥ ३१॥३६२॥३२३॥

१८(अ> ११्‌,०४अ० १३ त्न २४) २ षड्द्विकानिति--' अम्भन्धत एवं दोक्षाभिः " ह्यनेन दौ क्षाबहुत्वं विधाय 'दराम्यां लोम्‌। वदति, द्वभ्यां एवच, द्वा्मामष्क्‌, दवाभ्यां मासं, द्राभ्या- मस्थि, द्वाभ्यां मजानम्‌ ' ष्टेषे ध्रूयमाणानिययैः ।

[मदपा०५अ०९] पी्ा्ाद्चने । १४७१

न भीक्तित्वादेषा हि रोके ॥ ३४ ॥ नैतदेवं, माक्तो न्यार्वष्टमीष्वेकाष्टङाशब्दः । एषा हि ख्या, या माध्यां उत्ता । युख्यगौणमोध्र स्ये संपरययः । तस्मान्माध्येव पौणै- मासीति ॥ ३४ ॥ दीक्ष(परापे चानुग्रहात्‌ ॥ ३५ ॥

एकाष्टकायां दीक्षेरन्‌ । एषा वे सेवरसरस्य पत्नी, यदेकाष्टका, इ्यक्त्वा पुनः, चतुरहे परस्तात्पौणपास्या दीक्षां विधाय, तेषामेकाष्ट- कायां क्रयः संपद्यते । तेनेक।्कां न छंवद्‌ कुवेन्तीति, दीक्षातः भरच्यु- तमिकाष्फां क्रयेण तु गृहन्‌ भाष्या; पौर्णमास्या अधिकारं दश्चैयति । अस्यां च पाघ्पामषटम्पाम्मज्यमानायां मवति मन््ः--

यां जनाः प्रतिनन्दन्ति रात्र षेजुमिवाऽऽयतीम्‌ । संवत्सरस्य या पन्नी सानो अस्तु सुमङ्कखा ॥ अषएटकाये सुराधसे स्वाहा, इति । याऽस माध्यषट्मी, तामेका्टकां द्यति ॥ ३५ ॥

उत्थाने चानुप्ररोहात्‌ ॥ ३६॥

उत्थाने चानुपररोहं दशयति । तानुत्तिष्ठत ओषधयो बनस्पतयोऽ. नृततिष्ठन्तीति, वसन्त उत्थानं दशेयति । तस्मिन्नोषधयो वनस्पतयश्चो- तिष्ठन्ति । तस्मादपि सा नियम्यते ॥ ३६॥

अस्यां च सषटिङ्गानि ॥ ३७॥

आत वा एते संबत्तरस्पाभिदीक्षन्ते य एकाष्टकायां दी्तन्ते, इति। आती यरिमन्कराले भवन्ति, स अपिः कालः । क्रीतेन चाऽऽ्तां भव. न्ति । तस्मान्पाघ्यष्टम्मेकाषएकोति । तथा) व्यस्तं वा एते संवत्सरस्या- मिदीक्षन्ते, य एकाष्टकायां दी्षन्त, इति । अयनपरिषृतिव्यस्तश्च्देनो च्यते । तथा, अपो नाभिनन्दन्दोऽचमयपभ्यवयान्ति) इति चेव्यां द्‌). क्षिता अभिनन्दन्तोऽस्यवेयुः । तस्मादपि मधी पणेमास्तीति ॥ ३७॥

॥ ३४ ॥ ३९ ।। २३९ ॥ ३७ ॥

१ माघ्याः पुरम्ताश्पुरहे दीक्षां दशयत्ति--पा० ।

१४७२ टष्टीकासहितशाबरभाप्यसमेते-- [अ०६पा०५अ०११|

( दीक्षाकालोक्कर्वेऽ्च्ेत्नादीनामुत्करपाविकरणम्‌ ॥ १० ॥ ) ) [ १० | दीक्षाकाटस्य शिष्टसादतिकमे निवतानामनुत्कषः प्रापक [लत्वात्‌ ॥ ३८ ॥ पू०

हदं शरूयते, तस्मादीक्षितो त॒ ददाति, न पचाति, न जुहोतीति । ज्योतिष्टोमे समामनन्ति, तिस दीप्ता इत्येवमादे । यादि तु दैवान्मादुषाद्रा म्रतिबादीक्षाकाल उत्करष्वते, तन सदेहः । फ दानहोमपाक।नामुतकषं उत नेति । फं तराप । अनुकः । नियतता हि द्‌ानहोमपाकाः, यावः ल्ली वमप्िहोत्रं जुदोतीर्येवमा।देभिः श्रुतिभिः । तेषापरपवादो, येष्वहःसु साङ्गो ज्योतिष्टोमो विदितस्तावन्ः्यदहयानि पुक्त्वाऽनयेष्वहःसु कपैव्याः। ज्यो विष्टेमविधानक।लात्परतोऽप्रतिषिद्धाः । तस्मात्करैव्याः । प्राप्तो हि तेषां काल इति ॥ ३८ ॥ उत्कर्षो वा द क्षितत्वादविशिए हि कारणम्‌ ॥ ३९ ॥ स्षि°

वाश्जन्दात्पक्नो वरिपरिवरते । यदुक्तं तषामुत्कप॑ इति । नैतदेवम्‌ । उत्क्रष्टव्याः । इतः । दीक्षितत्वात्‌ । दीक्षितस्य ते प्रतिषिद्धाः) न दीक्षितो यस्मिन्कारे । रक्षणा देवं स्यात्‌ । ययातु बयं बृमस्तथा श्रुतिः कारणम्‌ । प्रक्‌ चावभरथादय द्‌।क्षिति एव । अविहि करणम । यदेव ज्योतिष्टोम{विधानकारेः तद्वातिकरान्तेऽपि । उभयत्र हि दीक्षित्वं हि कारणम्‌ । तस्मात्तेपामु्कप हति ॥ ३९ ॥

निका कये कये)

( ऽष पिष्टामात्कप। भतिहामाननुष्ठानापिकरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) | ११ | तत्र प्रतिहौमोन विदतं यथा पुषाम्रू ॥ ४० ॥ ति

तच्रोत्टृष्यपाणे उय) तिष्ट भे, अद्करयु होमेषु क ष्रिसंस्याय होमाः कतैव्या उत नेति । किं प्राप्तम्‌ । परिससख्याय होमा; क्रियेरन्‌ । रि करणभ । अवदरयकरते्यतया हि त [वाहेता दमा; । अत्तिपन्ना आपि कतेव्या एव । तथा हेपामवदमकरव्यताऽनुगररीत। भविष्यति । घान. मात्रे तु नियतं, नात्र कालानुरोधः कव्य । नदीवैगस्थानी यत्वात्‌ । दयप्यतिक्रान्ता; काकाः । अतिक्रान्तानां परिसंख्याय प्रधानमात्राग कव्यानि । यथाञवर्यकत्यं भरक्तिमतक्दानादे यद्यतिक्रान्पं भवति,

॥ ३८ ॥ ३९. ॥

"~ ~~ ~~ ~ = ~

५ भक्द्‌नःदि--पा०।

(भेरश्पा०५अ०११ ] मौपांसाद््षने । १४७

तत्परिसंख्याय क्रियते, एवमिदमपीति । एवं प्रापे ब्रूमः । तत्र प्रति. होमो न विद्यते । यथा पूर्वेषाम्‌ । करैव्यमद्ृत्वा कुर्यात्‌, नाकतव्यम्‌ । अक्रतैन्या्रैते । प्रतिषिद्धत्वात्‌ ¡ यथा पृदैषापसति काातिक्रमेऽषृ- तनां न प्रतिहोम एवमेषापपीति ॥ ४० ॥

कालप्रापान्पाच्च ॥ ४१॥

, कालाषान्यं च भवति । निपित्ततेन तस्य श्रुतत्वात्‌ । तद भा विहितमेव न भवति । मधानमात्रं यद्यपि नियम्येत तथाऽपि निभित्ते कारे । सच नर्दृवेगस्थान)यः कारोऽतिक्रान्तः । अतो न प्रतिहोम कतव्य इति ॥ ४१ ॥

( उद्वपानीयोत्कऽपि प्रतिहामाननुष्ठान।पिकरणम्‌ ॥ १२९ ॥ ) [ १२ ] परतिभषाचेध्पेमवभुथादिषटेः ॥ ४२ ॥ ण

` उ्व्रेमवमृथात्‌, आ उद्वत्तानीयाया इष्टय दोमास्तष्वतिषनेषु देवेन मानुषेण वा प्रतिबटेन, भवति संशयः । किं मतिदामः कतेव्प उत नेति। र माप्म्‌ । केन्य इति। उन्षृक्तदक्षो हिं स तदा भवति । दीक्षाणापरन्मोचनायः ह्यवभथः । तस्पारप्व्थ।स्त न कृता इत्ते । एवं प्राप्ते नभः । उरष्वेपवभयात्‌, आ उदवकत्तानाचाया इ अतिपन्नानां न पतिहोपः स्यात्‌ । इतः । प्रतिपधातु । भिषा 1६ भवति, एतया पुनराधेयसंमितयेदूवाऽमनिहो होतव्यामति । परागुदत- सानीयापा होमस्य मरतिषेषः; । यावदुदवस्सानवात्छृष्यते) तवरमति. सेधः । एषे श्रुतिः | इतरथा लक्षणा स्यतु । तस्मरद्कर्न्याः । प न कृवा इति न स्यसितेदहाम ३ ॥ ४२॥

( प्रतिहते प्रायमञ्चिदीजपम्‌ य २५नु कन चकरणम्‌ ॥ ६३ ॥ ) [ १३ | भतिहोमभेत्सायमक्निहोजममृपीनि हषम्‌ ॥ ४३॥ पि एतेष्वेबोद्‌ाश्रणेषु भवति संच; । किः मत्दिभे स।यनञचिदोतर प्रमुतेन्यारर्परन्‌) उत प्रातर्‌ ्हातपम्‌तानात । नच नस्त्वत्‌ पत हम हापि स्थिततनरू । उच्यत । अस्ताति कृतवा चिन्तयामः । हृत चिन्तयम्‌ । अन्येषु सदशन्य।पेषूदादरणेष्यस्या; ५५।जनप्त(त चि- न्त्यते । र पर्तषू । अनियमः। अयदृतत्वात्‌ । एर माप्त व्रः

याद्‌ भरतिहमः ]क्रयतः सायमाप्रहाजाद्‌ारभ्य।|तषन्‌न न) तन २।५५३प्‌ घ्यण प्रतहतिनव्यान।त ॥ ४३॥

2 '2--~ ~

४० ॥४१॥५२।४२॥ १६५

१४५७४ दष्टीकाञ्चहितश्चाबरमाभ्यसमेते-- [०११०१०१५]

( षोडशिस्य प्रातरपिहीत्रप्रमृति परतिशेमानुष्ठानाधिकरणम्‌ ॥ १४ ॥ ) [१४] प्रातस्तु षोडरिानि ॥ ४४ ॥ ि° षोदरिपेसये ज्योतिष्टोमेऽतिपन्ेषु होपेषु सदेः । किं सायमश्नि. होत्रेण भठिहोत्प्रमत प्रातरप्निहोत्रेणति । 5 पपतम । सायमश्निहोतर गेति पूर्॑स्मिन्नधिकरण उक्तम्‌ । उत्सर्गेण स्त्रवति पर्प । तथा पराहत इच्यते । मतस्तु षोडशिनि । पाडञ्चिसंस्थे प्रातरमनिदा्रमभती. न्यतिपन्नानीति भरातरामिहोत्रदेव सबारम्पाणीति ॥ ४४ ॥ ( मेदनादिनिमित्तकहोमान। दशंपृणेमातमात्राङ्ताधिकरणम्‌ ॥१९॥ ) [१५] भरायश्चित्तमापेकारे सर्वच दोषसामान्यात्‌ ॥ ४५ ॥ प° द्शेपूणमासयोः श्रयते, भिन्ने जुदोति) स्कन्ने जुद्धेतःति । तत्र ङि दशचपणपाप्तयोरेपेतत्‌, भिन्ने स्कन्ने च पायधितययुत यत्र पिधते स्ढन्द्‌- पि चेति । र प्राप्तष्‌ । करणे यल्मायध्िततमेभजा तयक फिंचिदुरपन्नं तरसवेत्र, यत्र यत्र भिद्यते स्कन्दति वा, तत्र तत्र स्यात्‌ । फस्पात्‌। दाषसामान्यातु । समानं निभतं स्कन्दनं भेदनं वा। स एवात्र दोष्‌ इस्यभिमेतम्‌ । मकरण।द२पृणभासय।; भ।यधित्त्‌ । बाकंप।द्न्यत्रापि। भरकरणाच वाक्यं बलीयः । तस्मर्सवेत्र सकने, भिन्ने च पायभिच् ५६ ॥ ४५ ॥ करणे वा श्दुहेतृध्वात्‌ ॥ ४६ ॥ भिर मरण एव मनने, स्कणे षा प्रयश्चि्तम्‌ । कुतः । शब्दहेतुत्वात्‌ । तेन भ्पनार्यन सदेकवक्वता,) एषां होपानाम्‌ । ततो होमवतो य।ग्‌९५ भत्य(५न॑ ५१५ यजेते छब्द देतुः । एवं चेत्तदुए्करेणा. ५३।२५य८५९।( । इत॑र्थ। चरिन। वाक्येन फलं कस्पयिसन्वं स्यात । त९५।द।२१५ फरामाचनव = चापिततमिति कृत्वा प्रकरणमनुग्रही. तन्यति ॥ ४६ ॥

अतद्विकारश्च ॥ ४७ ॥ न च तद्विकारोऽग्िहोज, अ्योतिशिमो वा।न द$पूणेमासावि- फर; । यदि तद्विकारो मवेतु, तत्रापि स्कन्ने भिन्ने वा प्रायि स्यादिति ॥ ४७ ॥

॥ ४४॥ ४९ ॥ ४६९ ॥ ४७||

[भन्देपा०५अ०१८] मीपांसादश्चने | १४७५

( व्यापल्नशब्व्‌।येनि्णंयाधिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ ) [१ प्‌ णं [ १६ ] व्यापन्नस्याप्सु गतो यदकषोज्यमाप पसरतीयेव ॥ ४८ ॥ सिर व्याप्मपप्पु ्रहरतीति श्रयते । किं व्यपलापित्युर्यत इति । तदभिधी यते । व्यापन्नं दूषितं, येन कायं न क्रियते| किं तत्‌ । यद्भाज्यमा- साणां कशकीटावपन्नम्‌, अन्येन वोपधघातेनोपहते, तद्रय।पन्नमिति।॥४८॥ ( अश्च्छदयोगपर्ेऽपि प्रायधित्तविधानाधकशणम्‌ ॥ १७ ॥ ) [+ निभ ® ७ न्द ५ ® [१७] विभागश्रुतेः प्रायश्रित्तं योगपये न वियते ॥ ४९ ॥ पू ज्योतिष्टोमे भरतोच्रद्राग्रोरुद्रातपतिद्रावा यत्र यगपदपच्छेदः, किं तग्र परायभित्तं स्यान्नति भवति संश्षयः। किं तावत्प्राप्तम्‌ प्रायश्चित्तं योगपये न वदयत । कुतः । विभागश्चतेः । ।वपक्तऽपच्छद्‌ प्रायाच्वत्तमामनान्त। अपच्छेदथायं विभागः । स उभ।भ्यां स।ध्यते । इह चकेन साध्यमाने भ्रुवे पायथित्तमुद्रातरा परतिहर्नावा । नच यदपरेण सह त्रियते, तत्कृवलेन इते भवति । यदि हि केवलेन कृतं स्यात्‌, देन कृतेऽपरः ई € [१ ्. [8 ® (~ क कुयात्‌ । तस्पान्न युगपदपाच्छन्नयाः पायाश्चत्तापेति ॥ ४९ ॥ स्यादा भरा्निमित्तात्काटमानमेकम्‌ ॥ ५० ॥ स्षि° स्याद्रा परायश्चित्तं योगपद्रेऽपि । प्राप्त हि निमित्तपपच्छेद्‌ उद्रातुः ठि ४७ 4 न न [3 ( व = मरविहतुध। यत्र हि दयोरपच्छेदस्तत् दादप्यपर्छिननौ, एकोऽप्यपरोऽपि। संयुक्तस्य दि पृथग्भाबोऽपच्छेद्‌ः । स चोभयस्थोऽपि । एकेनापि तज्रापष्ठेद्‌ः क्रियतेऽनया परमपरेणापि । कालमात्रं तु तत्रैकम्‌ । न च क्क्यादपच्छेदयोरेक्यं भवति । तस्मालायधित्तं य॒गपदपच्छे" देऽपि ॥ ५० ॥ ( अपच्छेद्यौगपयेऽदाकषिण्यपतेस्वद्‌।क्िण्ययो िकस्पाधिकरणम्‌ ॥ १८ ॥ ) [१८] तच वितिवेधाद्धिकल्पः स्पात्‌ ॥५१॥ सि° यदयुद्तपरतिहत्।युगपदपच्ठेदो भवतिः तत्र सदेहः । किम दाक्षिण्यं, सचेस्वं वेति भव्ति विकरप उत सणुच्चय इति । किं प्राप्तम्‌ ।

--------->

॥ ४८ ॥ ४९ ॥॥ ९०९॥

१ न तत्र हायते कि व्यापन्नमप्सु परतीयेतेत्युच्यत इति--पा । २ प्रथगभवः--प्रा ।

१४५७६ टष्टीकासदिवक्षाषरभाष्यसमेते- [ अ*६पा०६अ ०६९]

त्न विपरतिवेधाद्विकल्पः स्यात्‌ । विण्द्धौ हतौ कटपौ, सेस्वमदा- किण्यं च । तस्मराद्विकल्पो भवितुमहति ॥ ५१ ॥

पयोगान्तरे बोभयानुयहः स्यात्‌ ॥ ५२ ॥

वाद्ब्दः प्षं व्यावतंयति । न चेतद्सिति, विकर्ष इति । उभयो. पिधानात्‌ । स्द्धोपसंहारी पयोगवचन एवञ्ुपपथ्ते । विकखपे हि पक्षि वाषः । तस्मात्सपुस्वयः । अथ यदुक्तं, विरोधाद्िकर इति । उच्यते । प्रयोगान्तरे वोभयानुग्रहः स्यात्‌ । तेन पुनयजते. त्युच्यते । द्विस्तस्य प्रयोगः । तत्रकास्मिन्पयोगे, एकः कर्पः । अ. ` ्यस्मिन्नपरो भविष्यति । एवमविरोधः । तस्मादुभयं माय्ित्त ` मिति ॥ ५२॥ क [णर न चकसपागति ॥ ५२३॥

न चैतदेवम्‌ ¦ कुतः । एकसंयोगात्‌ । स एव यागः पुनः क्रियेत । द्म्यतरेण विना वैशुण्यमित्यबधारयेत ।' सर्वस्वे क्रियपाणेऽदाक्षिष्य- भावाद्विगुणः स्यात्‌ । नान्याभ्मिन्पयोगे क्रियमाणेऽम्यः प्रयोगोऽनुश हते । न चादाक्षिण्यस्य सवेस्वदानस्य च भाषान्यमू । गुणवता प्रयागण कमं सवन्धायतय्यम्र्‌ । तस्माद्रकल्पः:॥ ५३ ॥

(अपच्छेदपैरवाप्ये परनिमित्तकप्रायध्यित्तानुषठानाविकरणम्‌ ॥ १९ ॥)

न

[१९] पौर्वापर्ये पुवेदोर्ेलयं प्ररतिवत्‌ ॥ ५४ ॥ सि°

यत्राऽऽनुपूर्व्येण भवस्यपच्छेद्स्तत्र किं पूषैनिमित्तं पायचित्तमुतो सरनिमिततमिति मवति संशयः । किं प्ैस्य वीयस्त्वभू । पूवरोपच्छदे यन्नेमित्तिफं ५, तस्मिन्‌ सति तद्विरुद्धं न शक्यं क्ष्‌ । न चाश्रक्यमुपदेक्ाह मवति । पूवेविन्ानं प्राप्तमिति न संश्चयः । तस्मा. त्द्विरोधनान्यत्कायं न विरुद्धम्‌ । क तिं तत्स्यात्‌ । यत्र केवलं निमित्तम्‌ । तस्मात्पूविन्नाने बरपत्‌ ।

एवं पात ब्रूमः । पौवापय पू्वदौबट्यं स्यात्‌ । कुतः । भाख्यातेन हि योऽथः कर्तव्य इत्युच्यते, तत्ैतदनुबद्ध, यथा $क्यते तयेति ।

॥ ५१॥ ५१२ ।५१॥ | निमित्त

(स०१पा०९अ०१९] मीमां सादने । १४७७

, हत्पूवेविज्ग(नवापेन शक्यते, नान्यथा । तेन पृैविन्नानं षाषिस्वेदं कतै- व्यमिति भवति शरम्द यै; । ननु पूैवि्गान इदरमुपपद्ते, यदन्यद्िरो- धकं विज्ञानं भविष्यति, तन्मिथ्येति ! अभूतं हि तन्न उक्यमाभयितु- पिदं नाप तदिति। न चाप्रतिषिद्धे तस्मिन्न पूवेिज्गानं संमवति। तस्ादपतिषिद्धं भविष्यति । यदा तु तद्धवति, तदा पूैविज्गानं बाष- मानमेबोत्पश्ते । तदिदानीं बाधिते न शक्रोरयुत्तरं बाधितुमिति । परकृ- तिवत्‌ । यद्धि प्राहं वङ्कतेन वाध्यते, तत्राप्येतदेव कारणम्‌ | ना्ाधित्वा पूषैविज्ञानं वृतं सेभवतीति । भाढृतं च पूरैप्‌ । यतो विष्तौ तदपेक्षा ।

परत्यक्षत्वद्िहृतमानुमानिकं प्राकृतं बाधत इति चेत्‌ । पत्यक्षत्वेऽपि सति नेव बाधत, यदि यथाबणित्तोऽयमाख्यातार्थो न भतेत्‌ । सति पुवैविङ्गानेऽश्वकयत्वात्पत्यक्षं प्राकृतं बापेतव । तस्मात्पर बकीयस्त्वं न्यास्यमाते ॥ ५4४॥

[+ भ

पक्षः । अत्र पूवेबरीयस्त्वेन पक्न्तरम्‌ | ततस्त दौ बस्यात्परनटीयस्त्वमिति सिद्धान्तः [१ # ^~ (~ ^ ^

्रतपु॑ नित्यं परेण नैमित्तिकेन ब।ध्यते तद्वनैमित्तिकविन्ञानं परेण नैमित्तिकविन्ञानेन बाभ्यते । अत इहो त्पन्नस्थ प्वेविन्तानस्य, मिद्यमानश्चन्दस्योत्तरेण विज्ञानेन स्मृत्या

र 4 म

परत्यवमृरप विरुष्यमानस्थ चतुथे क्षणे बाधा मवति। यथाशक्त्यनुबन्धाद्‌र्याति । प्र तवनुत्पननतवेनासत्वादपरयाोच्यत्वाद्‌ वि रदधत्वाद्नाध्यम्‌ । इहैव॑रक्षणो बाघः ।

श्रतिखिद्नादिविरोषे भ्रम।णानुत्पात्तिरक्षणो बाधः । उपक्रमवशेनोपसंहारञचन्दार्थकं- हपनायां रक्षणापरिपरहेण शन्दायौषत्तानस्य धमेबाधः | नित्यनैमिततिकयो नित्यकाम्ययोः; प्राकृतवैक्ृतयोश्च पौवौप्नैमित्तिकन्यायेन पूनाधः । सामान्याविशेबेषु सामान्याश्चयस्य विशेषे सक्षणया कर्यप्ा्तिः । विशेषश्रयस्य तु श्रुत्या । श्रुत्या च लक्षणप्रा्ं बाध्यते । तत्रं वाच्येनम्धवित्तानव।पः । वेकल्पिकयोसत्वकनिमित्तःभ्रयणात्‌, अपू हि धर्माणां प्रयोज निमित्तं चेति पौवाँप्योमावादितरेतरबाषनम्‌ । इह इ पौरबीपयं पदोनेर्यमिति ॥ ९४ ॥

१ पूर्वविज्ञानं बाधित्वा--पा ० । २ धवैवलीयस्त्वेनेति-पवं॑हि विक्षानमसंजातिरोपिसया निराबाषमुरपयते ' परं तु विज्ञानं संजतविरो।धे नोप्पततुमहति । अत ध्रतिरिङ्गादिक्पूरववर्दः््व- मित्याश्चयः । १ तत्र वाच्येति वाच्यसंबन्धनिमित्तस्य विद्ञानस्य-- रक्षणाजनितस्व भ्रौतविज्घानेन बध दूय्थः । ४ एकनिमित्ताश्न पणादेति-दृतरेतरव(धचमिति वक्ष्यमाणेन दबभ्यते 4

. १९५७८ इष्ीक।सहिवक्नाबरमाष्यसमेते-- [अ०१पा०९५०२०]

{ उद्भात्रपच्छेदस्य परत्वे तन्निमित्तकपुनःप्रयोगे सरवस्वदानापिकरणम्‌ ॥२० ॥ ) [२०] ययुद्राता घन्यः स्याघ्युनयेजने सर्ववेदसं दद्यायथेतरस्मिन्‌ ॥ ५५ ॥ सि

यदा प्रतिहतः पूेमपच्छेद्स्तत उद्रातुः, तत्रादाक्िण्येनेष् पुनयेष्ट- वम्‌ | तत्र संदेहः । पुनयगि कग द्वादशशतं दातम्यञुत सर्वस्वमिति । फं पराहतम्‌ । दादश्चशतम्‌ । इतः । एवे ह्याम्नायते, तत्र तदद्यात्‌, यस्प्‌- वेस्मिन्‌ दास्पं स्यादिति । प्बेदिमथ पयोगे ज्योतिष्टोमदाक्तिणेव प्रष्ठा । तस्मादुदरदश्वशतमिति ।

एवं प्राप्ति घूम । तत्र पुनयक्ग सर्वरवं दधात्‌ । ययेतरस्मिन्‌, पूवैः स्मिश्नहानि सवेस्वमप्‌ । फथं तत्र सरवैस्वमिति चेन्न । प्रतिहतुरषच्छे. दात्‌ । भ्रतिहनंयपच्छिन्न द्रादक्षश्चतं बाधित्वा सर्वस्वं दास्यं भवति। ननु पएवस्मिम्नहनि दादकश्चतमप्यसो दास्यन्नासीत्‌ । सत्ये, सर्व॑स्वदानेन तूभयं प्रदत्तं भवति ¦ तरमात्तदेयम्‌ । नन्ववांगपि द्वादश्चशतात्सवस्वम्‌ । नेतदेषम्‌ । अङ्गटृते द्रादश्चशते सथैरवमभ्यधिकं भवति। अपि च पुष स्मिन्नदनि नेव द्वादशशतं दास्यं भवति) एताबाद्ध दास्यमिन्युच्यते, यस्योत्तरफाले तवास्य भवति । न च पूर्वभ्मिन्रहानि द्वादशशतं दी- यते। तस्मान्न तद्ात्यमित्यवगम्यते । पिभ्यानुद्धिः सा, तत्छेन्‌ व्यब हारः ।

ननु च सवैस्वमपि प्रतिषिद्धं मवति । तदरप्पसतौ न दास्यक्निति। साऽप्यस्य मिध्याबुद्धः । नेत्याह । साभ्यासस्य ज्योतिष्टोमस्य योगः । तत्र भरथमपभयोगेऽद।क्षिण्यविरोधार्सवैस्वं बाध्यते । दितीय- पयेगि तदानं चोदयते । तत्र विरोधो नास्ति । तस्येव यज्ञस्यस एव

दवादश श्चतं प्वैवेदमेन बाधितं न तद्‌स्यं मवति । पुवैवेदस्रमप्यद्‌तिण्येन प्रति. षिद्ध, तदपि वा दास्यं न मवेतीति पताभ्ये १।बोदिते पारहियते । बाघ) हि प्रमाणा. न्तरोपदेश्ेन प्रतिषेषेन वा स्ेमवाति । न च १।२माणान्तरं चोधते | न च सरवैवेदतत प्रतिषिध्यते । नन्‌ , अदुक्षिणः सस्थाप्यः › इति दृक्षिणप्रतिषेधः । न। यथान

[न्व 9

गृह्णाति षोडश्चिनमिति । अद्‌क्षिणस्य संस्थापनं निवृत्तिः कथ्यमानाऽन्यथा न सम १ तावहान-- पार । २ तहस्यन्भवति---पा० । ३ प्रिचोदित इति-भाष्यकरेण, ननु च ख्वेस्वमिसखदिना--मिध्याबुद्धारेखन्तेन प्रन्धेनेति देषः \

[ म०्श्पा०६अ०१] मीमांसादश्ेने । १४५७९

योगः । पतिहती च तप्पिन्नपच्छिनन इति दादशश्चतं बाधित्वा सवै. स्वमेव दास्यं भवति । तस्मात्सव॑स्वे ठत दयामिति ॥ ५५ ॥

( अहगेण) उ/दरपच्छेदवदह्रावृ्यधिकरणम्‌ ॥ २१ ॥ ) [२१] अहर्गणे यस्मिन्नपच्छेदस्तदावत॑त कमंपृथकतवात्‌॥५६।सि०

अदगेणे यदा भवति कासधिददन्यद्ध(तुरपच्छेदस्तदा संदेहः । कं इह्ृरसोऽदमैण आवर्तेत उत तदेबाहरिति । कै मापष्‌ । इृत्लोऽ मणः । कतः । अपररह भिपन)ऽस विगुणो भवाति । तस्मादहर्भेण एवाऽऽवरतेतेति । एवं प्रतते त्रमः। यस्मिन्नपच्छेद स्तदे बाऽऽवर्तेत । ङतः । कर्मपृथक्त्वात्‌ । पृथगेतानि कमणि, नान्यदहरन्यस्य गुणभूतम्‌ । इष्टेति च यागं परेस्मप्पेति गम्यते; न साङ्कामेति । यान्यहृरन्त- राणि साहाय्येनपक्ररिष्यन्ति, वेद्यन्त एव तानि । अतः साहाय्यं

करिष्थन्त्‌ः(ति। तस्मात्तदेवाऽऽवरतत्‌ ॥ ५६ ॥

इति श्रौ शबरस्वामिनः कृतौ भामासामाष्ये षषटस्या- ध्यायस्य पञ्चमः पाद्‌; ॥

अथ पद्ठेऽ४१।य वषट; पादः ॥ ८ सेषु मानक्लयान।भवापिकासूषिकरणम्‌ ॥१॥ ) [१] संनिपति्रगुण्यास्ररृतिवततल्यकल्पा यनज्नेरन्‌ ॥ १ ॥ ्षि° सत्राण्युदाहरणमपर्‌ । सप्तदशावराः सत्रमास।रन्‌, य एवं िद्रंसः

वतीति दक्तिणानिवृतति; कस्प्थरे) न शब्दत | प्तम्वासत्वात्करतारुमये मवति । तस्मान्नाय।त्तववद्‌ पा न्र/पर।ते । अनिद्रेत्तो ठ भरतिहतरेपच्छः।हववेद्‌प द्यं मवति । तस्य प्रयागान्तर्‌ नितेपः क्रिये | ९९ ॥ [ ५६ ॥ |

1

इति श्रौमहृकुमारिद्छवेरचितायां ममाम्‌ मप्यन्याल्यायां टृष्टीकायां षष्ठाध्यायर५ पञ्चमः; पाद्‌; ]

तषिद्धान्तोप्कमापिदम ध करणम्‌ । मिन्तकरप। नामि २।९ इति पूवप । 4 एव॑का माः

१ विना तदा विगुणं--प्रा० । \ तततः--पा०। ३ निक्षेपः क्रियत इति-' तत्र तदृयात्‌ , ` धस्पेत्मिन्दास्यै स्यात्‌ › दव्यनेन वचनेनेति शेषः 1

१४८० दष्टीकासदितक्षावरभाप्यसमेते-- [अ०६पा०१अ०१ 1]

सत्रषासते, य एवं विद्रासः सम्रुपयन्तीति । त¶् संदेहः । ॐ समा. नकृटपानां भिन्लकरपानां च सहाधिकार उत्‌ समानकटपानामेबेति । के पनः समानकर्पाः । राजन्यात्रिवश्यहववसिष्ठवेश्यशुनकानां कणव- . कश्यपसंकृतीनां नारा्॑स। द्विीयः पमयाजः । तनूनपादितरेषाम्‌ । एवं केचिश्नाराश्ंसकस्पाः, केवित्तनूनपात्कसणाः । तत्र (ॐ तावसाः ष्‌ । संनिपति बहूनां यजमानानां, य एव तुस्यास्त एव सह सत्रपा सीरन्‌ । कृतः । अवैगुण्यातु । इतरथा यस्य कस्पो नोपसंहियेत तस्य वैगुण्यं स्यात्‌ । यथा प्रकृतावेव विना सद्ण्ेन फल।(भाव एवाभि. हापीति ॥ १॥

वचनाद्वा रिरोवस्स्पात्‌ ॥ २॥

=,

बाशचब्दत्पक्षो विपरिवतेते । न चैतदस्ति, मिनलफर्पानामनपिकार इति । तेऽप्यभिक्ियेरन्‌ । कतः । अविशेषात्‌ । अविशेषेण सर्वेषां यज- मानानां मातिः । न च भिन्नकस्पानां प्रतिमेधः । ननु वैगुण्यं भिम कटपानाम्‌ । अत्रोच्यते । वचनातु । सामान्यवचनेन भिन्नकस्पा अपि गृहीताः | तत्र शिरोबद्ाधः स्यात्‌। यया, पुरुषश्च पमुपदधातीति चचन. सामथ्यीच्छवश्चिर्सां सपन रमूततिविमतिपिद्धमपि क्रियते, एवपिहापि। अधवा, आश्जिरवत्‌ । यथा ऋरपेये) तत्तो भवप।ति वचनादुत्रतदुहि निदत्तायामिन्यामा श्रे गां कलयन्ति । एतमेत्द्‌पि बचन।द्धवेष्याति ॥ २ ॥

पतत्रमाधीरन्‌ ' हति पामान्धवचनतर धेः । वप्रा कतृणां न।रारसो दवितीयः भयाज इति । पृवेपक्षवाचमिध्रायः | तत्न प्रनिपृतेऽतत्कतृसवानिित्तमिष।त्‌।दनङ्ग मारारपसः | तत्कतृत्वाद्ववततष्ठान।म्‌ । परमि क्रियमाणेन नार्‌।शप्नेतरेष।म्‌ । भ्र सत्राण्यप्यनेककतूकाण्युदाहेरणभेव ॥ १ ॥ [ ॥ २ ॥ ]

क ~ ------

[क न ^

१ इतरेषाभिनि--अत्रातिष्ठानामभपि फरिद्धिरिते पूवैः पक्ष इति देषः । सिद्धान्तस्तु, "वापि. शनं नारार्शशे द्वितीयः प्रयाजः ' द्यत्र स्भभितपरा प्रौ । एवं च बासिष्टोदेशेन तदभिरषित- फरताघनीमृतकशेपणेम।साङ्गमृतद्विरोयप्रयाजद्रर। नासरतमन्त्रविधानाज्नारारंप्तमन्त्रवुक्त एव क्रतु- कौसिष्ठादीनां फलसिद्धयै पयोप्नोति, तनूनपाटुक्त एवेतरेपामिति पयैवसानान्न भिततकस्पानामधिकार्‌ हति । २ उदादुरणमेवेति--एवं च भाप्ये सत्रग्रदणभुपलक्ताणारथं ज्ेयभित्वभिभ्रायः । ४

[ मर ६प०६अ०१) मीमासाद्शने । १४८१

न्‌ व्[जन्रजपचादत्वात्‌ ॥२३॥

नैतद्‌ास्त, यदुक्तं भिन्नकरपानापप्याधकार इति । समानफरा एवाधिक्रियेरन्‌ । इतः । अवेगुण्यात्‌ । अथ यदुक्तं, चचनादैगुण्यनापि सर्स्यतीति। तन्न । अन।२ञ्यव।दत्वात्‌ । तद्धि बचनात्मफरप्यने, यस्मिन्न करस्यमाने दचनभनयकं भवति । यादे ह्यारम्य मिन्नकल्पानेन्दुच्येत ततो बचनमनय॑क्रं मवत्ताि भिन्नकरपानामपि सत्रपभ्युपगम्यते) न त्वारभ्य भिन्नकस्पानेतदुस्यते । समान करपेष्वयवत्ताऽस्य वचनस्य भविष्यति । तस्मान्न निन्नकरपानामध्रिकार ३/१ ॥ ३॥

स्याद। यज्ञा५त्‌।दोदुम्ब।वत्‌ ॥ ४॥

स्याद्रा मिनकरपानामपिकारः; । इतः । यद्ग यरबान्करपस्य । वसि. छादी नां नर।रेसकर१। य्न स्य साधकः । स च यन्न; सवषां समधा- रणः । प्रकल्पेन। पि सिद्ध; [सद्धा मवति। यथा, यजमानेन संमताभौ. दु म्बरं १२१।सयन्त)(त चर्य कर्य।चर१२१।५न सद्धा यज्ञ।ऽन्यषा- मपि सिद्धो भवति । उच्यते । ननु प्रयाजस्य व्‌।क्वन पृर्षसवन्ः। सच प्रकरणभापतां यागायतां बापिष्यतत हति । नति व्रूमः । एलं दि तद्‌। करपयितच्यबरू । नन्वित्‌रध।ऽप्यदृष्ट५तरय करपन। चभ । तनेच्यते। सर्य करस्पनीयभू । प्रमाणन पु मयोगचर्चनकष्‌।कंमन । ६८५. पर्त करपाषतव्‌। २।य्द्‌ तयकवाकंषता स्वा । अयौस्५त । कै चतमान्ना तेन सदेकष्‌।कं५ता भ(रप्यति । तथाञ्प्यमद्कतन्‌ २१व।देतन च कर्प माना अष्ेतकरटाय। गुरुतरा स्यात्‌ ॥४॥

न्‌ तत्रपि ॥ ५॥

नेतदेवष्‌ । तत्धानत्वादु । पृरुषाय क्वेप कसः । कथम । वासि. दीना नाराद्चसो यज्ञाङ्ग भिति । यच यस्य यज्ञाङ्ग, तेन सद्‌ फलः कम तरय मवति । तेनवममिसबन्धः क्रियत्‌ । व्।[सषटु दाना न।२।५. संन सरित कम॑ फटद्‌ भवत ॥ ५ ॥

[॥३॥४॥५॥

१ बैगुण्येऽपि- पा । २ सिदधपै-पा० 1 २ सेमायौदुम्बरं--पा०! ४ (रोप-प१५* । ५ नारा शंषकश्पे न---पा० । १८६

१४८२ दुष्टीकासितशाबरभा्यसमे्-- [भ०११ा ०६५०१)

आओदुम्बर्थाः पराथतात्कपाटवत्‌ ॥ ६ ॥

अय यदुपवार्भैतं ययौदुम्बरी नयेहेति । परायैत्ादौदुम्बयीः) यज भानो गुणत्वेन श्रयते । नलु तत्रापि मयोगच चनः पुरुषपाान्यं इयाद्‌ । नेष दोषः । पएकेनापि यजमानेन समिता बयं सर्रषां यजपानसंमिता भवति । न चिविहैकस्य कपे संग्रहीत सेषां संग्रहटीतो भवति । बस्मा- दौदुम्बयोः पार्य, फप१ार्वत्‌ । सथा, परशककप।ठेन तुषानु- पवपरताति प्ररायकपालेन तुषा उपवक्षम्या इत्युपादीयते । एवमेतद्‌. पीति ॥ ६ ॥

अ न्ये [, ह,» स नयेनापीति चेत्‌ ॥७॥ एवं चेद्धवान्पश्यति, यजमानेन संमानं तस्रणखेजन, नं स्वेनान्येन

वा यजमानेनेति । तथा भयागान्तरे यो यजमानस्वैनाविं सवनं भराभ्नोति ॥ ७ ॥

नैकत्वाचस्य चानधिकार।श्छन्दस्य चा(वेभक्तत्वात्‌ ॥ < ॥

अत्रोच्यते । न ्रयोगान्तरस्य यजमानः पररूज्यनने। न तु यजमान. न्दे कनिद्िसेषः, यतो यजमानश्ब्दाद्रयवस्था स्यात्‌ । क तहिं। एकत्वस्य वेवक्षितलान्न द्वाभ्यां याजमानाने कतेन्खर्ब्ते नान्व नीयते । आह । अन्य एव इर सवयाजमानेषु मक्तु | नवम्‌ |

कामिनं ह्यधिदकत्य सद्धस्य यागस्य वचनभर्‌ । यजपानश्नन्दश्चाबिभक्त इदोदम्बया; समाने । तस्मान्ना मविष्यति ॥ ८ ॥

संनिपातात्त निमित्तविघातः स्पादब्रहद्थतरव।द- ताएता दसिष्ठनित्यं ॥ ९ ॥ ब्दः पक्षं -यावतयाति । बहूषु यगभानेषु सनिपातान्निभित्तषि- धारण स्यार । $त३। वमक्तारएत्वात्‌ । व्‌।सएानचत्य परसाग नायः

स नेभिच्किः । अन्य्मिस्तनूनपाजनेमित्तिकिः । यत्रेदानीमुभये कतरः ससदायन, तत्र निधत्त कैयटेन । तस्मान्न केवलः कर्ती |

----- ~~ ०० ------ --मज ना -- जानो

॥ १॥७॥८॥

१ पारा्यैमौदुम्नयौः-पा० 1 २ तत्स्वेन--पा ।

{भग्दन्दैअभ्र्‌ ] मीप्॑सादर्मे । १४८३

न वष्ासिषठुः केवर; कर्ता, तहिं तन्निमित्तं तश्र भ कतेष्यम्‌ । न चेत रनिनित्तरू , उमयोरप्यन्योन्येन विधातः । बृहद्रथतरवत्‌ । तद्वा, वृहदेतरं पृष्टं मवति न वृहव्ताथनफं न रथेतरसाधनकमिति, नेव तत्र बुषज्निपित्तं भवतिः न्‌ रथंतरं वा । एवमिहापीति ॥ ९॥ अपिवा दृस्स्नसंयोगादमिषातः प्रतीयते स्वाभि- त्वेनाज्निसंबन्धात्‌ ॥ १०॥

अपि वेति पक्षं स्यावतेयाति । इृत्सनं प्रति केदलस्य कतैत्वेन संयोगो भवति। तस्मादविधातो नेमिचिकानामरू । कथे पुनः कात्सन्यैन कतुत्वम्‌ । श्वामित्वेनामभिसंबन्धात्‌ । कमं मति स्वामित्वेन केवकानां बसिष्ादीनामभिस्तंबन्धो मवति । कमे पुरष्ाणापुपकारकम्‌ । तद्धयेकं कस्य श्वनोति फलं निवेतयितुम्‌ । तस्मदेकेकः ृत्स्नस्य कर्तेति तक्ेमित्तिकं सर्वं माप्नोति । यथा तुण्डमात्रे दौयतापिति । यथविसा द॒ण्डडपित्थयोमाता, तथाऽपि तस्पै दीयते । कार्त्स्येन हितस्यस्रा माता भवति) न दि व्यासञ्यते मातृत्वम्‌ । तद्रदिदहापिं द्रष्टव्यम्‌ | ठर्पादसमानफटखपानामनाधक्ारः ॥ १०॥

साम्नोः क्मषृद्रयेकेदशेन सयोगे गणत्वेनाभिसंम- न्धृस्तस्मात्तच्र विधतः स्पत ॥ ११॥

अथय यदुक्तं, बुहु्र्थतरवादिति तत्परेहरणीयम्‌ । बृहद्रथतरयोः साम्मोौपित्तिककभेदृद्धयेकदेशेन संयोगो मवति । तत्र ह्ुभयोः सष- कत्वं नेकस्य । स्ताजकदेशेन तु तत्र साम्नोः सेषन्धो न कृत्स्नेन स्तोत्रेण । गुणत्वेन हि तत्र साप श्रूयते । स्तोत्रं भाधान्येन । तस्पा- सश्र दिषतः स्माद ॥११॥

( कृष्टाययत्ते मित्रकरुपयोरप्यधिकार। विकरणम्‌ ॥ र ॥ )

[२] क्वनातु दिकषयोगस्तस्मादेकस्य पाणित्वम्‌ ॥ १२ ॥ प° इदं समामनन्ति, एतेन राजपुरोहितौ सायुज्यकामौ यनेयातापिति। त्र सदेहः; किं रा्नो द्रौ पुरोहितो यजेयातामृत राजा च पुरोहितश्चेति।

॥ ९। १० ॥ ११॥] अमिन्लक्पानामाभिकार इति पर्व॑त्र स्मितम्‌ । इह र।जपुरारेता विति पिन्नकलत्षयो- रथिकार हृति प्रतिपादयितमधिकरणम्‌ । राजपुरोहिताविति किमयं षष्ठीतत्पर्पैकशेष

१४८४ टष्टीकासदितशषाबरभाभ्यसमेते-- [अ०६पा०१५०२]

कं प्राप्तम्‌ । रज्ञो द्रो पुराहिताविति । कुतः । पुरोहितशन्दात्वरं दिब्‌- चनं. श्रयते, तच्छन्दवाच्यस्य द्वित्वं श्क्नोति वदितुभर्‌ । परोहितश तच्छब्दबास्यः श्रुत्या, न राजा । पुरोहितवचनः पुरोहितश्चन्दः । लक्षणया युगपदपिकरणवचनतायां हि तद्धबाति । नन्वेकस्य दव पुरो- हितौ न स्तः । पुरोहितं णीत इति ह्युपादीयमानस्य विवक्षितमेकत्ब- मिति | उच्यते । वचनादेतद्धविष्याति । किं हि वचनं न कल्पयेत्‌ । एतेनैव कारणेन दरौ भविष्यतः । यथा वचनेन, अञ्जलिना जुहोतीत्ये- कस्यैव दौ पाणी भवतः, यथपि सव्योऽत्राप्तस्तयाऽवीति। १२॥ श च ~ क अथाभवात्तु नवं स्यात्‌ ॥ १३॥ सण |

तशब्दात्पकनो विंपरिवतते नेवं स्यात्‌ । द्रौ रोहिताविति । कुतः । अर्थाभावात्‌ । नवायमर्थोऽस्ति । द्रौ पुरोहिताविति । एकस्य रान्न एक पव पुरोदित उपाद्‌ यत्वेन हि श्रयत पुरोहितं करोतीति, एकत्वं विव- क्षितम्‌ । ननु वचनादित्युक्तम्‌ । उच्यत । न तु बचनदेतच्छक्यम्‌ । मेरकारनिमित्तत्वात्पुरोहितशब्दस्य । क्रियमाणोऽपि न पुरोहितः स्यात्‌ ॥ १३॥

9 + [न क अ 9.

अथीनां च विकक्तत्वान्न तच्छतेन संबन्धः ॥ १४ ॥"

अथोनां च विभक्तत्वे श्रूयते । तेजः संस्तवो ब्राह्मणस्य, वीस. स्तवो राजन्यस्य । ताभ्यां बणाभ्यांँ तेन तेन पटेन सेबन्धोऽनृचते | तस्पादपिन द्रौ पुरोहितावेकस्य रङ्ग इति ॥ १४॥

न क बः [ष पाणः प्रत्यङ्खभावादस्वन्धः प्रतायत ॥१५॥ अंथ यदुक्तम्‌, एतस्मादेव कारणादेकस्येव पुरुषस्य दौ पाणी

उत छतैकशेषणोत्तरपदेन तत्पुरूष उत सम।नाधिकरंगकशेष उत दद्र इति संशयः । तत्र न तावत्ृतपम।पस्यैकषः, र।जशन्दानरथक्यात्‌ । राज्ञ एव हि प्त मवति | न च कनैकरेषेणोततसदेति, माष्य एवेक्तम्‌ । न समानायिकरणैकरोषः, राज्ञोऽपृे- हितत्वात्‌ । दव्रोऽरत्वति सिद्धान्तः । भिन्नकट्पयोरिहापिकारः ॥ १२ ॥ [ १३॥ ॥ १४॥

१ च्टवद्यते-पा० । २ उत्तरपदेनति-उक्तरपदेन तत्पुरुष इति द्वित्तीयपक्चोऽपि न ब युक्तः । कुतः 1 एकस्य राज्ञः पुरोदितद्रयासंभवरूपो चरस्य भाष्य एवोक्तत्वादिलय्षः ।

[अ०१पा०६अ०३] मीमांसाद्रंने। १४८५

भवत इति । युक्तं तत्र । पाणेः प्त्यद्खभृतत्वात्‌ । अञ्जो पर्यङ्क भूतो दक्षिणस्य पणेः सव्यः पाणिः | रेन विनाऽञ्जङिरेव न भवतिं।न हि दवाभ्यां दक्षिणाभ्यापञ्नलिरित्युच्यते । तस्माद्राजा च पुरोहि- तश्च स्यात्‌ । नज्ु तन्न राजपुरोहितश्च राजपुरोष्ितश्च राजगुरोहिती यजेयातामिति । उच्यते। न तौ सायुज्यकामो भवतः । स राजा पुरो. हितेन सदेकका।य[ भवति, नतु पुरेहितः पुरोहितेन । उमावपितौ हि राजानमभिचरन्तो पुरोहिताविरयुच्येते । न हि तपिच्छन्तौ | सं- स्कारशब्दो हि पुरोदित इति । ननु क्ष्णा भवृति भवत्पक्षे । उच्यते । भ्रत्यमावे छक्षणयाऽपि व्यवहारो भवति । यथा, अग्नौ तिष्ठति, अवटे

तिष्ठतीति । तस्पाद्राजा च पुरोदितेथ्‌ राजपुरोहित विति ॥ १५॥ ८ स्श्िषु ब्राह्मणानमिवाधिकारायिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [1 श क [३] सत्राणि सर्व॑वर्णानामविगेषात्‌ ॥१६॥ पू० दृह सत्राप्युदाहरणम्‌ । य एवं विष्टंसः सत्रमास्ते, य एवं बि. दंसः सत्रमुपयन्तीति । तत्र संदेहः । फं सत्राणि अयाणामपि बणौ- = 91 [3 6. ("का ^ द नाभयुत ब्राह्मणानामेवेति। ङ माप्त । सत्राणि सवैवर्णानां मवेयुरिति। करमात्‌ । अविश्चेषात्‌। न हि वधिद्रिशचष आश्रीयते । भर्माषां बणौनां सत्राणि भवन्ति, अमीषां नति । तस्माब्रयाण।पपि वणौनामधिकार इति ॥ १६॥ [4 श, ठिङ्दरनाच्च ॥ १७॥ इतथ पश्यामः, त्रयाणां सत्राणीति । कुतः । रिङ्गदणनात्‌ । ङ रिङ्खः भवति । एवमाह, वादंद्धिरं ब्राह्यणस्य ब्रह्मसाम कुर्यात्‌, पार्थ रदं राजन्यस्य, रायोवाजीयं वैहयस्येति, द्वादशाहे भवति वचनं `

॥ १९ ॥ ] ‹ ये यजमानास्त ऋत्विजः ' हत्येवं पद्‌।नुपञयम्‌ । तश्र यनमानत्वक्रब्द्योः प्रथगथंतिद्धयोः सतामानाधिकरण्यानुषपत्या, एकेन टक्षणार्येन मवितम्बम्‌ । तत्र मुरूय , त्वाद्चनमानराब्दः श्रुतिषत्तो जघन्यत्वाद्विक्शब्दो छक्तणाथेः । यच्छन्द्‌तच्छन्द्‌(वः देशप्रतिनिरदषकाविति को वाक्याथ इति चिन्त्यते | तन्न यजमानानामुदिषटपरातिनिरदि. षछानामाप्विज्यं विधीयत्‌ इति पूवैः पक्षः |

१ इपीति- स्थिते, इति शेषः ।

१४८६ इष्यैकासलहितश्चाबरभाष्यसमेते-- [अ०६पा०्६न०६]

ब्रह्मसामविधानपरप्‌ । तस्मिन्‌ राजन्येश्यानां दशनं भवति । तस्पा- दपि सवैवणीनामविकार हते ॥ १७॥

नाह्णणानां ेतरयोराक्षिज्याप्तावात्‌ ॥ १८ ॥ तिण

वादब्द्‌ः पक्षं व्यावर्तयाति । न चैतदरित, अयाणाभपि वणीनाम धिकार हति, कै तहिं, ब्राह्मणानापव स्यात्‌ | कृतः| इतरयोरालिज्या, भावात्‌ । इतरयोहिं वणयो राजमबवेशययारास्विज्यं परतिषिद्धम्‌। स्वयमेव 5ऽत्िज्येन विना रिगुणत्वम्‌ । त्स्ाह्ाक्मणानामेव - स्यात्‌ ॥ १८ ॥

वचनादिति चेव ॥ १९॥

इति चेत्पश्यसि, राजन्यवैश्ययवेगुण्यमाप्यत हते । वचनाधयज- मानाः सन्त ऋत्विजे भविष्यान्ति, चे यजमानास्त ऋत्विज इति । के पुनयनपानाः । ये सत्रफलं काप्रयमरानाः सत्रफमणि प्रवृत्तास्ते राजन्या अपि देश्या अपि ` तेषामृरिर्कमे विधीयते | ततरेत्रस्यात्‌ । येषामालज्यं क्यं क तेषामेव, तद्राह्यणापां शइक्पम्‌ । तिष्ट हि राजन्यवेश्यान, न तेषापिदपारिवञ्यष्िधानमिति । नैतदेवप्‌ | यथव ब्राह्मणानां यजमानानामपराप् वचनपरामाभ्याद्धवति, एवमन्रा- ह्मणानामपि यजमानानां दचनपापाण्यादेव मविष्तुमहतीति । तस्मादा- त्विञ्यसंस्कृता राजन्यवेहय। अपि सत्रमासीरन्नात्त ॥ १९ ॥

[+ [^

सिद्ध. नतस्तु-सवे वणा उदिषटभतिनिर्दिष्टाः, यजमाना आच्वि्यस्य कतुत्वेन विधौ यन्ते । तदिह प्रधानम्‌ । तस्य च द्वौ धर्मो, अम्यकतृकता त्रा्मणक्रैकता च । तत्रा. न्यकतुकता म्यावत्यते । ब्रह्मणकतेकतां स्वघमे, कतणां यजमानानां घममवरोन त्रैव गिक्वेन न जहाति । तदुक्तम्‌ ८ भङ्गगुणािर्‌ये च ताद्यात्‌ ' इति॥ {१॥[॥१७॥ ॥ १८ ॥ १९ ॥

१ उदिष्परतिनिर्दिष्टा इ्ति-खय सत्रमासीरन्निसयतर बिरोपाश्रषणात्से वर्णो यजमानतेनोहि्टाः श्रहृते निर्दिष्टा इत्यवमाति, किं तु “ ये यजमानसल श्रुसिजः ' शूत्यक्नाऽऽस्थिञ्य) देशेन यभमाना- कतुतवेन विधीयन्ते । अन्बथा प्राङृतपदार्थानां यजभानरस्कारकतया विध नेऽपराकृतकायंकारितवापतते रित्याशयः ) २ (अन १२ पा २ भ ९ सु २७) प्रधानगुजेनाऽङ्गयुणस्य विरोधे प्रथानगण एवानुघ्राह्मः, अङ्गानां अधानायत्वादिति सुय । \टरतोदह्रणे चाऽऽलिज्यस्याद्गभतं ब्राह्मणक पैरुतवं, कतु तेनाऽभखन्थेऽङ्गमृतानां यजमासानां गुणभ्रतं तैवर्णिकरलमिति ।

(नन्दैषा०६अ०३| मीपांसादकषम | । १४८७

न स्वामिरवं हि विधीयते ॥ २० ॥

नेतदेचम्‌ । स्वामित्वमनेन्‌ वचनेन विधीयते । एवंकामाः स्मा. सौरान्नाति विधीयते, नाऽऽप्विञ्यमू । अथ) ये यजमानास्त ऋत्विज शस्यनेन वचनेन विहितम ञ्या५ ति । उच्यते । तदपि न । कयम । नाजरैषा वचमग्यक्तिः । ये यजमाना इत्युदश्यपदम्‌ , ऋतिविज हृति विषेयपदभू । तथा हि सत्ति, आतिवज्यमङ्ग यजमानसंस्कारकं विषी- येव; न यनमाना आ्ज्यस्याङ्गम्‌ । तच पाङृता्ैता नेषामालि- ठ्य।नां स्यात्‌ । सरक।रथ।४; कटप्यत । स च यजल्लमानविषय इति पुनरदृष्टष्‌ । तस्मान्न यजमानानां सतामात्तिज्याः पदाय विधीयन्ते । किं वरि । माल्विजिनां पदायोन।मनन्यकरूकता । एषा च ३चन- व्यत्ति.; । क्ररिवेज इत्यु द्यपद्म्‌ 1 त दाति वधीयते | यं यजमानास्त एव क्रत्विजो भवन्ति) नान्य इत्या तजेषु पद्यु यजमामाः कर्तीरो विधायन्बे । परयास्नानात्‌ । अन्ये निबरेन्ते | एवं सति प्राकृतप्योजना एव आवना: पदाः ; न यजमानसस्कारोऽष्ृषटो विधीयन्त इति । अनमानकतृकरपनाय। १८५ पापदृषटमि ति यादि करष्येत, तत्र ब्रृपः। इतर्‌- सन्नपि प्रते यजम(ननिपयः स)ऽदृ्टः सस्क।र इयबद्यं करपनीयम्‌ ।

वि

यज्चोभयोः पक्षय।द्‌प) न तमक भवति॥२०॥ गाहपपे वा स्वातामविभ्रतिपेधात्‌ ॥ २१ ॥ ग्‌(हपते पद्‌ राजन्यधय) भवरिष्यतः। न च त॒त्राऽऽल्विजेन भयोजनमू । तस्मद्सिमातपिधतपामिति ॥ २१ ॥ नवा कलविर्‌।षत्‌ ॥ २२॥ न चैतदस्ति, गाहैपते वा पदाय राजन्यभेहयानिति | कश्पविरोधो हि स्थातु । यजमानचमपः सममथ एकेषां, फलचमसमय एकेषाम्‌ । तथा, ब्र्म्ताम ब।रद्विरं ब्राह्मणता, पायुरदमं राजन्यानां, रायोवाजीयं

परैहवानाम्‌ । तस्माद्भादैपते निवेश इत्येतदपि नास्ति ॥ २२॥

--------~- ~ ~ - -----,- ---- - -- -----

॥२०॥ २१ .¦२२॥

१ वचनन्यत्तिः । य ऋलिजस्ते यजमाना इति । अत्र ऋलिनं इन्युदेश्यपद, यअमानीस्तं

शति विधीयते--परा० 1 २ गादेपत्ये वा-पार । ३ गादैपत्ये-पा° 1

१४८८ दष्टीकासदित१।बरभाप्यसमेते-- [अ०६पा०६भ०४]

[9

स्वामिवादितरेष।महीौने लिङ्कदशनम्‌ ॥ २३ ॥

अष यदुक्त, छिद्खदशैन।दिति। तत्परिदनैभ्यम्‌। अग्रो च्यते । अदी- नपेष स्रश्षव्देन वक्ष्यति । यतः स्वाित्वमृत्विजां विधीयते । अत कात्िजां स्वापित्वाद्राजन्येश्यानां स नावक्रस्पत्‌ इति । तस्माद्दीने शेङ्गःद शनम्‌ ॥ २२ ॥

( सत्र वेश्वापिन्रतत्समानकप।नामेवाधिकार्‌। धिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[ ४ ] वासिष्ठानां वा ब्रह्नत्वनियमात्‌ ॥ २४ ॥ पूण

एतरसमधिगतं नष्मणानाभेव सन, न राजन्यवेयानामिति । अये- द्‌नीमेदं संदिग्ध, किं सर्वषां ब्राहणानामुत वासिनां सः, उत भृयुश्यनकबसिषठान्बनैयित्वा ये पमिति । क प्राष्ठम्‌ । सवेंषामाविज्ञे- षातु | नहि कथिद्विशेष आश्रीयत, अमीषां ब्राह्मणानां सत्रममीपां नेति । तस्मारसरपापमेति । एवे प्रपते बूमः । वासिष्ठानां ब्रह्मत्वस्य नियमात्‌ । बाष्ठानां सतर स्पान्नान्यवाभ्‌ । कुतः। ब्रह्मत्वस्य नियमो भवाति, बातिष्ठ ब्रह्मा भवतीति । अतो वासिष्ठानां तत्समानकरप।नां च सत्र स्यादिति ॥ २४॥

सर्पा वा प्रपप्रसवात्‌ ॥ २५॥

सवषां वा सय स्यात्‌ । आविक्ेषात्‌ । ननु विष्टो ब्रघचत्युच्यते । नेत्याह । पुनः प्रतिप्रसूयते, य एव्‌ कथन स्तोपभागमधीयीत स एव बरह्मा भवेदिति । बातिएटपदे्र इदा किमथ इति चेत्‌ | स्तोमभाग- भर्चस्ताः । स्तामभागानष।यान।अत्रापषटठऽपि वासिषएकाय समथः कते(भ।त ॥ २५॥

विश्वामित्रस्य होचनियमाद्धगुशुनकवतिष्ठानामन- धकः ॥ २६ ॥ पर

मग्वादीनापनाप्रकारः स्यात्‌ ` कुतः । वेश्वापित्रस्य होत्र नियम्यते, विग्बापिन्नो दयता भवतीति । तस्मद्वाभित्राणां, तेश्च समानकल्पाना- पधिकार इति ॥ २६॥

~ ---------- --- ~ ----------~~

॥ २२३॥२४॥ ३२९ ॥२१॥

[भ०रपा०६अ०९ ] मीमंसादकैने । १४८९

८ प्ारस्वतभिन्नपततरे८्वहिताश्रीनामेवाविकार। विकरणम्‌ ॥ 4 ॥ )

[ ५] विहारस्य प्रपृत्वादन्नीनामपि स्यात्‌ ॥ २७ ॥ पूर

सत्राण्येवोद।हरणम्‌ । य एवं विद्वांसः सत्रमासते, य एवं विदांसः सश्ष्रुपयन्पीति । तेषु सदेदः। फं साग्नीनामनग्नीनां च तानि भवन्ति, उत साग्नीनापमिचेति । पिं माप्तम्‌ । साग्नीनामनम्नीनां च । कुतः। विहारस्य प्र्ुत्वातर्‌ । प्रभवति हि परकीयोऽपि विहारः सर्वैषामुप कतम्‌ । ज्रौत्वयो दि तेन सिध्यति । स यदीयेन तदीयेन बा सिद्धि

९.९, ^

रुपात । तस्मादनगन।नामापे मावतुमहताति ॥ २७॥

सारस्वतं च दशनात्‌ ॥२८॥ सारस्वते च सत्रे भवाति द्भ॑नम्‌ । पररथैवा एते स्वर्गं रोक यन्ति, येऽनादिताग्नयः सत्रमासत इति । अनाहिताग्नीनां सत्रं दक्ष यति । तस्मादपि सर्वेषाप्‌ ॥ २८ ॥ प्रयधित्तविधानाच् ॥ २९॥ भायधित्तं विर्ध\यते, अग्नये विविचयेश्।कपालं पुरोडाशं निब पेत्‌, यस्याऽऽहितागनेरन्यरग्निभिरग्नयः संसज्येराननाति ¦ संसर्गेऽग्नीनां भ्रायथित्तं दशेयति । स एवं स्याद्नादहितेः, नान्यया । तस्पादप्यन गनीनां सत्राणाति ॥ २९ ॥ साग्नीनां देष्िपूषत्वात्‌ ॥ ३० ॥ सि° साग्नीनां बा सत्राणि, नानम्नीनाम्‌ । कस्मात्‌ । इष्िप्ैत्वात्‌ । ह्टिपूवैतवं सोमानामाम्नातम्‌ । द्शेपृणमासाभ्यामिष्ट सोपन यजेत्तति उपोतिष्टोमस्येष्टिपुषेस्वमू । तच्चोदकपरस्प्रया सत्राणि प्रति माप्म्‌ । तस्मान्नानग्नीनां तानि भवेयुरिति ॥ ३० ॥ स्वाथन च प्रयुक्तत्वात्‌ ॥ ३१ ॥ स्वार्थेन चाग्नयः प्रयुक्ताः । केयम्‌ । उपग्रहविशेषात्‌ , उपग्रह शेषो हि भवति, अर्नानादषीतति ¦ तस्मादन्यस्याप्निभिरन्यस्यन सिद्धिः, यद्यपि करत्वथां अप्नय इति ॥ २१॥

॥ ९७ ॥ २८ ॥ २९॥ ३० ॥३१॥

न= - = ~= 5 - ~~~ =~.~ ~=-~---- >=

१ क्वीभ्यो हि- पा

१४९० दष्टीफासदितक्चाबरमाप्यसपेते-- [अ०६पा०६०५०६)]

संनिवापं च दशयति ॥ ३२ ॥ सावित्राणि होष्यन्तः संनिवपेरन्निति । तेनापि साप्रयः सत्राण्यु- पासत इति गम्यते । एवं टिङ्कपरिहारावरिष्टेऽपिकरणेऽन्यि- न्त्यते ॥ ३२ ॥ ( सत्रे पाघारणपात्राणामविक्रारापिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [६] जुहादीनाममयुक्ततवततेदेहे यथाकामी प्रतीपेत ॥ ३३ ॥ पूण फ जुह्वादीनि पात्राणि कस्यावदेव वजमानस्योषाद्‌।य योगः कतव्य उतान्यानि साधारणानि करेन्यानीति। अस्मिन्संश्ये, उच्यते। रिं मष्‌ । जुह्वादिषु यथाकापी भवेत्‌ । यस्य कस्याचेदेव यजमान- स्योपादाय प्रयोगः कैभ्यः । कुतः । न हि स्वं पातं यजमानः पयु स्के । रवेन पत्रेण मयोगः केन्य इति । तरमात्परकीयपाज्रेरन्पे यजेरानाति ॥ ३३ ॥ अपि बाज्याने पात्राणि सापारणानि क्षीरिन्‌ विभतिषेषाच्छाश्चरृतत्वात्‌ ॥ ३४ ॥ क्षि°

@> ॐ (५

अपि वेति पक्तव्या । नतदेवभ्‌ । अन्यानि हि पात्राणि साषा- रणानि कणन्यानि । कस्मात्‌ । विप्रतिषेधात्‌ । विप्रतिषेधो हि मवति । कदचत्तानि पात्राण्युपात्तानि भवेयुः | अथ मरण कस्यचिधजमषान- स्याऽऽपेत, तत्न विप्रतिषेधः स्यतु, अ।दिताक्निमन्निभिदेहन्ति यन्नषा- नेशेति । यदि तं तददेधुरितरेषां यज्ञो बिर्ध्येत्‌ । अथ तैर्चङ्गं समाप- येयुरितेरस्य शर रंसस्कारः परटप्यत । अन्येषु दून साघारणेषृपा-

4

द्‌।यमानेपु न कवचिदपि विरुध्येत । तस्मात्तथा कायमिति॥ ३४॥ य श्वित्तमापदि स्यात्‌ ॥ ३५ ॥ अथेदानीं पृबोक्तस्य छिङ्गस्य परिदार उच्यते । पायधित्तपस्मत्पक्ेऽ- प्यवकरिपष्यते । कथम्‌ । अरण्ये कान्तारे गच्छतां स्थितानां बा दस्युभयातु, म्बापदभयाद्र त्रासे जाते दाबान्निना बा संखज्येरन्‌, पियो व। स चिषयः प्राय।व्तस्य भावेष्यत्तत ॥ ३५ ॥

३२ ॥३६॥ ६४ ॥ ६५||

१ उपाच्तानि भवेयुसत-पा° 1 २ ध्ररीरसंस्काराः परिट्‌प्येरन्‌-पा* 1

[अश्द्पा०्६म०५] मीमांसादु्ने । १४९१

८ श्रतसाछठद्यामु विकृतिषु वर्णत्रयायिकारायिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ ) [७ ]पुरुषकल्पेन बा विरतो कतूंनियमः स्याय- ज्ञस्य तदगुणत्वादभाषादितरान्परत्येकस्मिननापि- कारः स्थात्‌ ॥ २६ ॥ पृण अष्दरकरपा उदाहरणम्‌ । आग्रयणेषटिः पशरुरित्येवश्षणकानि कपौणि । येषु सप्द्श्च सामिधेन्यस्तेषु संदे्ः। किं जयाणापपे अ्णानमेभिः कपमिर धिकार उत वैश्यस्येति | किं प्राक्घम्‌ । एतस्यां विष्ती पुरुपकस्पेन कतां नियम्येत । इतः ) यज्ञस्य तदटुणत्वात्‌ । यज्ञोऽयमध्वरकरादिरेतत्संख्यागुणकः । शयं च संख्या वहयस्यक्ता, समदश्चानुन्‌ख द इ्पस्येति । तेन वैद्य एएपरैतत्कमे कृत्सं कत समथः । सषठदश्चगुणफमेतरशमे । तच सासदहयमरैदयेन क्रियमाणमसाधु । इतर- म्पति हि तन्न चोद । तेन यजतत्यसामथ्य।्राहमणक्षत्रियान्नापिक रिष्यतीति ॥ २६ ॥ लिङ्क चेज्या विशेषवत्‌ ॥ ३७ ॥

लिङ्क च भवति, यथा वेयस्य सप्द्रयापिति) सदशन बं वद्य हति । तेन नावेदयस्य सामदहयषू । अतो वदयस्य्वजातायक्ान कमांणि । यथा, ए्यादिश्ेपो वश्ष्यस्य भवति, वेदयो वेश्यस्तोमेन यन-

[क +

तेति । ३शयसंबन्धात्‌ । एवं साघ्ठदश्यं तस्येवेति ॥ ३७ ॥ न वा संयोगपृथक्त्वाद्गुणस्येज्याप्रधनत्वादसचयुक्त हि चोदना ॥ ३८ ॥ सि° न चैतदस्ति । पृथगेतौ संयोगौ । एकं वाक्य, सष्ठदश्च वेशयस्यानु. ब्रूयादिति । वाक्यान्तरमध्वरकरपादिषु;, सक्ठदश्षानु्रूयादिति ।

सच गुण इज्याप्रषानो भवतति, नेज्या गुणाथां | किपलो यथव, सग्रेउ्या ठन्र तद्रुणेन भवितभ्यम्‌ । न यत्र गुणस्तत्ेञ्यया, वेद्यस्य

° पदश्च वशस्यानुनरयात्‌ › इति प्ताघदयस्य वेदयः कर्ता विधीयत इति पूर्वपक्ष. वाद्यभिप्रायः) तद्न्त्यध्वरकरपादीनि नान्यः शकतोति कतुमिति ॥ ५६ ॥ [ ६७ ॥ ]

१ तेन वैदूयस्य--पा० )

१४९२ दुप्टीकासदितेश्चबरमाप्यसमेते-- [अ०१पा०५अ०१]

गुणानुरोधेनेऽयाऽपि । त्रयाणां वणौनामिञ्चा । सा तत्न गुणैमाकरष" तीति । अपि चेल्यागुणभूतस्यापर। चोदना, न सा बैहयसयुक्ता । सा स्ववैदय्कं गुणं पमत्याययाति । पथमं सदैदयकमिति चेन्न । वैश्यस्य भधानत्वात्‌ । म्रधानभूतस्तत्र देश्यः श्रूयते । तर्मात्सरवाधि- कारः ॥ ३८ ॥ द्ज्यायां तदुगुणलाद्विशेषेण नियम्येत ॥ ३९ ॥

अथ यदुक्तं, वेरयस्तोमे यथा तथेहापीति । युक्तं तत्र | इज्या वैश्यस्य श्रयते । तत्र वाचानकेनेव विश्चेदेण नियम्येत । तस्मा सत्रादोष इति ॥ ६९ ॥

दृति शरीश्वरस्वामिनः छूना पीमांसामाप्ये षषस्या- ध्यायस्य षष्टः पाद्‌; ॥

अथ षष्ठेऽध्याये सप्तमः पाद्‌; ॥ ( रिश्वजिति पवेस्वदाने पिवरादौनामदेयत्वाधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

[१] स्वदाने सर्वेमविरोषात्‌ ॥ १॥ पू

इदमामनन्ति दिदवजिति, सवस्वं ददातीति । तत्र संदहः ¦ ङि यावतिकि चर्म्वशब्देनच्यते, यथ। माता पितित्यवमाघापि) तैर्सरव देयभुत यत्र प्रभुत्वयोगन स्वशब्दम्तदेव देयामिति। कि पापतम्‌ । अ शेषात्‌ । माता पिततेत्येवमाद्यपि दातच्यम्‌ । ननु दानपित्युस्यते स्वत्व निदत्तिः, परम्बन्वापादनं च । तत्र पित्रादीनामक्षक्यं स्वत्वं निवर्तयि- तुम्‌ ! न दि कथचिरिपतता न पिता भवाति। उच्यते । स्यं नासो न पिता मवति । शक्यते तु परविषेयः कतुम्‌ । परस्वत्वापादनं च दानं ददा.

वेद्यस्य सद्हयमुपकारकं विधीयत इति तिद्धान्तः ॥ ३८ ॥ [ २९ ॥ ] इति श्र द्कुमारिरुषिरचितायां मीमाप्तामाप्यत्याख्यायां दुष्टीकायां षष्ठाध्यायस्य षष्ठः पादः ॥

[| । १ ॥

१ गुणमाकाटृक्षतीति-प्र।० । २ अपि च या मुणस्यापरा चोदना-पा० । ३ सर्व-पार। ४ दृद्‌।तिरथं इति कचिननास्ति ।

[अ०९पा०७अ०२] मोमांसाद्शरने। १४९३

यस्य वा प्रभुः स्यादितरस्याशक्यतवात्‌ ॥२॥ सि°

वाशब्देन पक्षो विपरिवतेते । यस्य प्रभुत्वयोगेन स्वत्वं तदेष देयं नेतरत्‌ । कस्मात्‌ । प्रम॒त्वयोगिनः शक्यत्वात्‌ । इतरस्य चाश्चक्य- स्वात्‌ । न हि पित्रादीनां शक्यते रवत्वं परित्यक्तुम्‌ । ननु चोक्तं पर. विषयीकरणं तस्य श्क्यपिति । उच्यते । प्रथुत्वयोगिनः स्वस्यात्र दौयमानस्य स्ैत्वमुर्यते । नाप्रभृरवयोगिनः रवस्य दानम्‌ । न चेत- ग्न्याये, यत्तित्रादीनां परिचारक्त्वम्‌ यस्य चैतन्न्याध्यमपि भवेत्स दचाद्‌ पि । अत्राऽऽह । ननु यत्र स्वक्षब्दो वतेते तदेयमि्युक्ते पित्रा दयो दातेल्वा मभ्यन्ते । तस्मात्तान्पाति प्रभुत्वाय स्मृतिं बाधित्वाऽपि यतितन्यार्पति |

अत्रोस्यते । स्वश्ब्दाऽयपात्पीयघनङ्गातीनां भत्यकं बाचकोन सथदायस्य । तेन्नाऽऽ्मीये स्वतायां कृतायां कृते शरा्ञार्ये, नास्ष- व्येषु ज्ञातिषु सवेता कटर्पनीया, नापि स्पृतिर्बाधितम्या । अपिं च गवादीनामात्पीयानां चोदकेन प्राप्न सत्यामवद्ष्यमात्मीयगता सवैतो- पादेया । तस्यां चोपात्तायां इतः शासा इति ज्ञातीनामुपादनि न किंचित्कारणमस्ति । तस्मान्न पित्रादयो देयाः । तस्माचत्रैव भ्भुत्व- यागेन स्त्ररवं, तदेव दयामिति ॥ २॥

८ विश्वनिति मूमेरदेयत्वाधिकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[२] न भूमिः स्यात्सवोन्र्यविरिष्रलात्‌ ॥ ३ ॥ सिर

अत्रैव सर्ैदाने सेश्चयः । किं मूभिर्देया नेति । का पुनभमिरत्रा- मिमेता । यदेतन्मृद।रन्धं द्रव्यान्तरं पृथवीग)टकं नाम) न क्रमा पृत्तिका वा । तत्र किं पापम्‌ । अविद्रेषादेया । पभुत्वसंबन्धेन हि तत्र र्वुशरष्दो बतेते ) शक्यते च मानसेन व्यापारेण स्धस्वत्वं निव- तेयितुमित्ति । एवं म्नि व्रूमः । न भृप्िददैयेति । इतः । पेताणामी्ि तारो मयुभ्या दृश्यन्ते, न कृःसलस्य पृथिवीगोरुकस्यति । आह । य इदानीं सावैमौमः स ताह दास्याति । सोऽपि नोति बरमः। कुतः।

॥ २॥ १ अश्चक्यक्ातिषु--पा० । २ मादापित्रादयः-पा० ) ३ एथिचीमोठक~पा० । ४ स्वस्य स्वत्ा-पा० ।

१४९४ टप्टीकासहिरक्षाबरभाष्यसमेते-- [अ०६पा००म०४]

यावता भूमिभागेन साबेभौमो सूमेरीष्े, तावताऽन्योऽपि । न तम्र कथिद्विश्ेवः । साबेभौमस्य त्वेतद्‌ पिकं, यदसौ पृथिन्यां संभूतानां ब्रह्यादीनां रक्षणन निविष्टस्य कस्य चद्धागस्ये्े, न भ्रमेः । तन्निर्षं ट्च ये मनुष्यास्तेरन्यत्सवमाणिनां ध।रणच॑करपणादे यद्धुमितं, तत्रेचित्वं परति न कफधिद्रिश्ेषः । तस्मान्न भृपिर्देय।॥२३॥ ( विश्वजिति, अश्वादीनामदेयत्वाधिकरणम्‌ ॥ ३॥ ) अकायंत्वाच्च ततः पुनरविशेषः स्यात्‌ ॥ ४॥ सिण दिश्वनित्येव सदेहः । कफिम्वादयो देया नेति । फं पाप्तम्‌ । सवै- स्य विहितत्वाहेया अश्वा इति । एवं पराप्त वरूपः । यस्य च दानपकार्य, त्च न देयम्‌ । यथाऽदवानाम्‌ । तेषां हि दानमका्ैम्‌ । एषहिविः शेषो ऽदवानामन्येभ्यो द्रन्यमभ्यो यदेषां दानं परिपिष्यते, न केसरिणा ददाति, नोभयतोदतः परतिगह्णातीति, विश्वाजेन्येव समाम्नायते | त- स्मान्नाह्वा देया इति ॥ ४ ॥

८ विश्वजिति विधमानस्थैव स्वत्ववतः सर्वस्य दान।धिकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[ ४ ] नित्यत्वाचचानित्येनांस्ति संवन्धः ॥ ५॥ सि

विश्वनिव्येव संदेहः सर्वस्वं ददाति, इति कि.म्जयितवोपकरणानि यावन्ति मलुष्यस्यः यावन्ति च शक्त।त्युप१।जयतु, सवाणि तानि दया. व्हतभण्डक(नि) उत यान्येवास्य विद्यन्ते तानि सबाणि देयानि ना बिध्मानानि कतेज्यानीति । कुतः सेश्चयः । उभयथा वचनन्यक्तेः संभवात्‌ । यदि ३वं वचनं व्यज्यते, यानि सर्वाणि स्वानि। कानि तानि । यानि पुर्षस्योपकारकाणि शयनादीनि, तानि सबीणि ददा- दिति विषीयते। यद्रा यानि सवानि परुषस्य दाने हइक्यानि, तानि सबौणीति सर्व॑रवं विधीयते | यादि दानं विधौयते, ततोऽप्ाहुदानानां कृत माण्डकानामपि दानम्‌ । अर्थं स्वता विधौयते, ततो विद्यमानाना- मेव । फं तावत्पराषमर्‌ । ङृतमाण्डकानि देयानीति । तथा दानविषाने श्चुतिरनुगृद्यते । इतरथा वाक्यम्‌ । तयोश्च शुत्तिवैटीयसी । तरमात्ृत- भाण्डकानि देयानीति ।

३॥ ४॥

१ भोगेन-- पा । २ तन्निर्विष्टाथ ये मुष्यास्तरन्यत्‌ , इदयन्तो प्रन्थः कचिन्नारितं । ३ धारणविक्रमणादि-पा०।४ न ङेभदनम्‌- प्राः 1 ५ छेतमण्डादीनि- पार । ६ सथ तानि घवो णीति स्वेता-- परा ।

[ भर्दैपा०७अ०६) मीमांसाद्श्ने। १४९५

एवं माते बूपः । नित्यत्वाचानित्यैनीस्ति संबन्धः । बशब्दोऽन्वा- देशे । नाहा दारस्या इत्युक्तम्‌ । ृतमाण्डकानि च न देयानीति । निस्यं हि विश्वजिति दाने चोदकेन भा्तपनूधते। अनित्यानि च कृत- भ।ण्डकानीति न शक्यानि सबोणि विद्वजिति क्रियमाण उपसंहतम्‌ । तन्न छृतमाण्डकानां केषा चदुत्पा्ति विहवाजति दाने प्रतीक्षेत | नेमि- ्तिकं तत्स्यान्न नित्यम्‌ । निर्यवच् तच्चोदकेन विधीयते, न निमि. तसंयोगेन । तस्माद वदहयमतद्‌भ्युपगन्तव्यं) सास्य देयानां प्राननानां विधीयत इति । शरत्यसभये च वाक्यार्थ प्रदतच्य एव भवति । त. स्मान्न कृतमाण्डकानि दातव्यानि ॥ ५ ॥ ( विश्वजिति धमायेततेवकश्‌ ्रप्य।देयत्व।पिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[3

[ ५] शृद्श्व प्शाच्चत्वात्‌ ॥ ६५॥ ति विश्वाजत्येव सदिष्यते । फ परिचारकः श्ुद्रोदेयो नेति। कि प्राप्‌ । सबेस्प स्वस्य विहितत्वादेय इति । एवं मापते वृपः । शूद्रश्च देष इत्यन्वादेश्चः । कुतः । धर्मशास्नसवात्‌ । धर्मश्ञासंनोपनवला- ततस्य । एवमस। तभ नवणिकाय।पनत्‌ दमं शुभ्रूषमाणो घर्मेण सम- न्द्स्य इति । सोऽन्यस्म॑ दयमान नेच्छेदपि । न चानिच्छतस्तस्य स प्रभवति । न च बलत्स्व।कत्व्यः । यस्त्वन्यायन स्वीङ्य।त्स दवा- दपि । धमपनतमाजेणतु न शक्यो दातुम्‌ ॥६&॥ ( विश्वजिति दक्षिण।द्‌नकाठे गि्मान\कत्ववत्‌।मेव देयताधिकरणम्‌ ॥ ६ ॥)

[ ६ | दक्षिणाकारे यत्स्वं तसप।येव तददानसंयोग्‌त्‌ ॥७॥ षि”

विश्वजत्यव सदेहः । 0, मरारदक्षिणाकाल। द्वियमानं नियोगतो दक्षिणाक्रारे दतुं निषातव्यम्‌) ऊध्व च दक्षिणाक्ालाद्धविष्यदनाग- तमपि दृक्षिणाकाटे देयमुत यदेद दक्षिणाकरे विद्यते तदेष देयमिति । किं प्रुष्‌ | यस्य।पि परामृष्य च स्वता, तदपि देयम्‌ | स्वमात्रस्य दानवेधानात्‌ । एवं प्राप्ते त्रमः । दाक्षिणाकाछे यत्स्वं विद्यते तदेव देयं, न यत्मागृध्व च| कते; । स्वस्यात्न दानपनृद्य

५॥ ६॥

१ छतमाण्डक्नि--पा० । २ सषंस्वत्य--पा० 1 ३ ध्मश।समेन-प्रा० । » संमम्त्यते पा*। ५ दातु--क्रचिन्नस्ति।

१४९६ ` इष्टीकासहितश्चाबरभाभ्यसमेते-- ([अ०द्पा००अ०५]

साकरयं विधीयते । तश्च दानं दक्षिणाकाले प्ा्तवात्तस्मिन्नेव कारेऽनु- यते । तस्मादक्षिणाकाल एव विद्यमान देयमिति ॥ ७॥ ८ विश्वजिति दक्षिणानि मागस्थव सवेश्य देयतापिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[+|

| ७ | अशेषत्वाततदन्तः स्पात्कमणां दव्य सिद्धि त्वात्‌ ॥ ८ ॥ षप तस्मिन्नेव विश्वजिति स्देदः। क दक्षिणा एव सवेरवं दत्तवा दिश्वजिदुरघष््यः, उत न सचस्व दातव्यं, परिसमापनीय इति । क माप । उत्खष्टम्य इति । इतः । अशञेषत्वातु । कथमरेषता । विन्- निति सरवैष्वं ददातीति । न च इक्यमन्तरेण द्रव्यं परिसपापयितुम्‌ । तस्मात्तदन्तः स्यात्‌ ॥ ८ ॥ अपिवा र्‌षकमं स्या्करतोः भरव्पक्षशेष्टत्वात्‌ ॥ ९ ॥ अपि वेति पक्षव्यावृत्तिः । रेपकमं स्यात्‌ । न स्स्व दक्षिणा- काले देयं) य।वत।; तत्कमं परिस्तप।प्यते, तावच्छेषयितव्यम्‌ । तः । क्रतोः परयन्ञाश्चषटत्वात्‌ । क्रतोः परिसमाप्तिः भत्यक्ञागेष्टा । विशव- निता यजेतेति विदवाजतद्ुपक्रम्य परिसमापयेदित्यथे; । परिसमा- पयता यच्छक्यते दातु, तावत्सवमित्यथः । तस्मान्न तदन्तमुत्स्टन्. मिति॥९॥ . तथा चान्याधदश॑नम्‌ ॥१०॥ एवं च इत्वाऽन्यायेद नषु पपश्रते । अवभृथादुदेत्य बत्सत्वचमा- च्छादयत।ति शेषे सर्यवक्ररपते ॥ १० ॥ अशेषं तु समञ्जताऽऽद्‌ नेन पकम स्यात्‌ ॥ ११॥ ुखम्दः पक्षं व्पावतयाते । एतत्समञ्चसाभृतं, यद्रषं प्रदीयत इति । एवं स्स्व द्दात्तीति शब्द्‌ उपपन्नो भवतीति । यत्त॒ त्यक्ता समा्षिरिति । तत्र ब्रृषः । आद्‌नेन रषकमं मविष्यतीते । ११॥ उच्यत्‌- नाऽऽदानस्य निव्यत्त्‌ ॥ १२॥ आदनं स्वनित्यम्‌ । नित्यं च शेधकमे। न हि तयो; संब्रन्धोऽव- कल्पते । त स्माच्छषायतय्य ।१।चाद्‌ा०५॥ १२॥ ७॥८॥९॥ २० ११॥ १२॥ १ दरन्यसिद्धतात्‌--पर० । २ सव्वं दत्वा-कृचिन्नास्ति । ३ सर्व--पा०

[र्१पा*ण्म०्८] पीमांसादशचने । १४५७

दीक्षासु तु विनिरदेशादकत्वयन संयोगस्तस्माद्‌- विरोधः स्यात्‌ ॥ १३॥ सिर

तुश्चम्दः पक्षं व्यावर्तयति । नेतद्स्ति किविच्छेषयितव्परभिति। दीक्षासु तु विनिर्देशं भवने, प्रृतावेव ज्योतिष्ठोमे । स इह चादकेन माठ, ३दं करत्वधमिदे मक्षायमिदमानपनायाति । तदिद यद्ःनमनाध दात्य तस्यायं विकरः सवेता नाम। कुत एतदु । यतः स्वं ददातत स्यनृदयते, सव॑तेव विधौयते । तेन नद्‌ 6०५९ दात विदोयते। नच भक्षाय क्रत्व चे दातम्यभ्‌ । तस्मादविरोधः) भविष्यता ॥ १३ ॥

( जष्टरात्रान्त५ते5पि गिश्वनिति सवेरवेद्‌।नायिकेरभम्‌ ॥ < ॥ )

{<८] अह्ण च तेद्धम। स्यात्तव॑षाम विरषात्‌ ॥ १४ ॥ सि

अस्त्यहगेणोऽरात्रः, अयैतस१।४राज स्य विम्ब(९।५।ज देक! ह, वभितः, उभयत) ज्योततिमध्य षडहः, पञुकाभ) हतन ५जपति । तत्र संदेदः। किमदर्मणस्यस्याप सरवैर्वमेव दृ्तिणा २५।दा६।द्वत्‌ द।द९५. शतमिति । पः पपम्‌ । सवैस्वम्‌ । इतः । समता [क्वान .५{बप- घातु । य एव मकप विन्वनितोषः.; ल प्व च।"५च द्‌+ ५३. ष्यति । तस्माल्समस्वं देयमिति ॥ १४॥

॥ १६॥ |

अहणे च तद्धम्‌। स्यात्सपामवितेपातु॥ नापमनपिकरम) निद्धन्तदुषनम्‌। न हयहेगगतो) विश्जेतश्वादुकेन नमषेथेन्‌ ब। पनन्गृह।ति । यत्क्र प्रयोगाङ्गं दक्षिणा कत्रनितिद्ररेण । चिकभितायं च कतौर्‌ उषाद्यनते, ५ फर्वत्तचि गपि तम्‌ । अहगेणः फट्वान केवछो पिनि । तस्मान्न प्रथक्तेन मृद्‌ पिनिदतिण। सपेदथरते । प्रत्यक्नवचनहित। द्र।दशाद्‌ बहवः करप; पदं + २तू२नम्ध; इ त्५व११।९; । द्वाद श।ह५क1त^व।त्तद्‌्षेण्‌। ५।८१॥१ ॥ १४ ॥

१ इदं मे--प= । २ स्वैता च--१ा° । २ युक्रखथ--प। , ४ तिद्धान्तेति-यदस्मि- न्नपिकरणे न।ष्यकरारेरदषणान्तसतते विश्वरित्यपि, एकाहकूण्डपयतविश्वज + न।मततेदे धनापितत- मेस्वमेव देयं, न तु चोदनालिङ्ग'तिदेशप्रापरितां ददशह द रशरतदक्षिणा, न(मातिदेशप्राबस्या दित्येवं सिद्धान्तितं तददुषणथुच्यत इ्याश्चयः । ५ अदमेणग्त दपि--अष्टरात्रान्तगतो विश्वजिदि त्यथः 1 ६ नेश्वजित इति-एकादकण्डपटितादिते पूवे ग्पः । ७ प्रम निति--द्क्षिणाभिक्ति त्रारपयेम्‌ । ८ यत्कारणम्‌--बस्माःदत्थयः । ९ अक्क तुरष्रेमय-- 7० । १ दव्येवमादय इति-- -ादिन्च्देन ' अन्वहं द वशरतं ददाति ' इद्यादिं मद्यम्‌ । ११ प्रङ्ृतिव्वादिति--जराये पट नामद्‌ नां द्ादशादप्रहतिकलादिसरथंः ।

१६८६

१४९८ दष्टीकासहितक्षाबरभाप्यसमेते-- [अ०६१ा०७अ०९]

ददशशतं बा प्रुतिवत्‌ ॥ १५ ॥ द्रादश्चशतं वा देयमिति। मकृतिवस्कतन्यमर्‌ । ज्योतिष्टोमन्च प्रतिः । तत्र धमां विहिताः, न निश्वजिति कृतलाः भरतीयन्ते । तस्पादृदादश- शतमत्र देयमिति ॥ १५॥ अतद्गुणत्वात्त नेव स्थात्‌ ॥ १६ ॥ तुश्ष्दः पक्षं व्यावतेयाति । मैवे भवितुषहति । कुतः । नेष यतो मिश्वनितेा गुणो द्रादशरश्चतम्‌ । नामधेयेन श्र धमेग्रहणम्‌ । तस्पादि- ग्वजितो प्रहष्यति, न ज्यातष्टोमादिति ॥ १६॥ लिङ्गदशनाचच ॥ १७ ॥ लिङ्क खरवपि दश्चेयति । $ लिङ्क भवतोति । एवम।ह । दीयते वा एष पड्भियां विहवलिति सवेष्व न ददातीति नियतं स्ेस्वदानं दशेयत्यहगणे ॥ १७ ॥ ( विश्वजिति द्वादश्शतन्यनवनस्यःनधिकर।पेकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[९] विकारः सन्चत्तयतोऽविरषात्‌ ॥ १८ ॥ प°

विम्वजिति) सवेष्ठं ददतीति । तजषोऽथः साश्चयिकः। किं यस्य दादशश्ञतमधिकमूनं वा विद्यते तस्यापि विश्वँनस्यधिक्ार उत यस्य सकलमधिकं वा तस्येति । किं प्राप्तम्‌ । विकारः सन्ुमयतोऽबिशचे- षातु । न विशेषः किद्‌ श्रयते । पस्य हादश्चशतमधिकमूनं वाऽस्ती- ति । तस्मात्सर्वस्य मिन्वनिःयाधिकार इति ॥ १८ ॥

अधिकं वा भ्रतिमप्तबात्‌ ॥ १९ ॥ तिण

न सैतद्‌रिति) समस्य विम्वनित्यभिकार दाति । कस्य तहिं । यस्य द्रादृश्चश्चतमपस्ति, अधिकं वेति} कतः; । प्रतिमस्तवरातू । प्रतिपरप्तबो हि ज्योतिष्टो स॑स्वस्योच्यपे । द्वादशं विधायाञउद्‌, एतावता बाव' ऋत्विज सआनेया अपि वा सव॑स्वेनेते । यदयेतावता नेच्छेषूः, सर्वस्वे नाप्यानमयित>५ा इति । तद्यदि द्वाद रेन रतेन नेच्छन्ति, नेच्छन्तिवरां

[ ॥ १५॥ १६॥ १७ ॥ १८ ॥

१ भविष्यति--पा० । २ सवं-पा० । ३ विश्वनिता--~पा० । ४ विश्वजिता-पा० \ ५ बिश्व.

जिता--पा० । ६ भानमनीया-प्‌।० , ७ “ यथेत।षता ऋल्िजो २।ऽऽनमेदयुरपि व्र सवैल्वैन › शति प्रन्थान्तरधृतः पाटः ।

=-=

[ सण्९वा००म०१०] मीमा सादू्ने । १०९९

[ कि

हसो न्युमेन । तस्माद्द।द शकं ज्योतिष्टोमे । यद्रा सवस्वम्‌ । तदिश- भयमपि प्रा्ठम्‌ । तत्रैकः पक्षो नियम्यते, सवेस्वं देयम्रति । स एष न विषिः। परा्र्वात्‌ । अनिय्पराप्स्तु नियम्यते । स चेन्नियम्यते, याष्श्चस्तत्र, ताश्च एवेह । तत्रच दद्रशतमधिकं व। सवेस्वम्र्‌ । इहापि तद्देव । दस्मा न्यूनषनस्याभिकार इति ॥ १९ ॥ अनुग्रहा पादवत्‌ ॥ २० ॥

्श्चम्देनान्व।चयः । इतश्वाधिकं सर्वस्वम्‌ । अधिके हि दीयमाने तदन्तगेतःवा दुद्र] दश्च शतमपि दत्तं भवति । पादवत्‌ । यथा, कार्षापणे दीयमाने पादोऽपि दत्तो भवति ¦ एवमिहापीति ॥ २० ॥ आधाने, पारेमितवाकयेन संख्यान्तरप्ताधनकदानविधानावरिकरणम्‌ ॥ १० ॥ )

[१०] अपसिमिते शिष्टस्य संस्यापतिषेषस्च्छर- तित्वात्‌ ॥ २१ ॥ पू

अ(धाने श्रूयते, एकादेया, पड देयाः, द्रादश्च देयाशवतुर्बिशतिर्देयाः, रतं देयं, सहस्रं देयम्‌ , अपरिमिते देयमिति । तत्र संदेहः । किं यत्पर. मितमेका दे येत्येवपादि, तन्न दातव्य पिति प्रतिषेधो विधीयत उतापरे. मित नाम किचित्‌, तस्य दनं विधीयत इति । किं मपष्‌ । अपरि मिते श्रूयमाणे ब्रुमः । ्िष्टस्येकादेः संख्येयस्प या सेख्या, सा मति- षिध्यते । कुतः । तच्दरृतित्वात्‌ । परिमितशद्धभ्रवणाद्वणितमवगम्यते । तच्चेकादिकप्‌ । तस्य नश्चब्देन प्रतिषेधः क्रियते । तत्र श्रुतोऽयः कृषो भवति । इतरथाऽप्ररिमित न्दे भासिद्धिस्त्यज्येत । टक्षणया बहु- र्बमस्यार्यः कर्प्येत । तस्मात्पारेमितस्य प्रतिषेध इति ॥ २१ ॥

कल्पान्तरं वा तुल्यवत्प्रूपानात्‌ ॥ २२ सि°

करपान्तरं बा स्यातु । अपरो दान्कस्पो विधीयते । यथा, पका देयेति दानविधिकसपः । एबमेषोऽपि दानविधिकस्प एव स्यात्‌ । स्यवत्पसंख्यानात्‌ । तेन हि पूर्वण तुस्यमेबेदं एसंरूयायते । काऽस्य वेण तुल्यता 1 मरतिज्गातस्यायेस्यावगामिक। श्ुतिरस्तीति । पूर्त दि दे यक्ञब्दश्रुत्या दानं विधीयत इ । इहापि देयशब्दश्रतिः । सा शय-

# -1

१९॥२०॥२१॥

१ तुल्यवतप्रषल्यान।त्‌-क्रचिन्नास्ति 1 २ ध्रवणेन-पा० 1

१५०० दष्टीकासदितक्षाषरमाप्यसमेते-- [अ०१पा०७अ० ११],

पाणा शक्रोति दानं विधातुम्‌ । परतिषेषे हि विधीयमाने षौश्यस्यं न्यापारः । तच्च दुर्वङ शुदि भरति । तस्मात्कलपान्तरम्‌ । यश्ष॒परिमित- क्षम्दे भसिद्धि्बीध्यत इति । समुदायप्रासि द्धिरव यवपसिद्धेवो धिष समधिगता । ।

ननु नात्र प्रसिद्धिः । रक्षणेयम्‌ । यद्वहु, तन्न शक्ये परिमातुम्‌ । तस्माद्‌ पररिमितत्मेन लक्ष्यते बदुस्वमिति । तच्च न; अनेकस्मिलशक्य- परिमाणे सति बहुषु रूढः । अगररिमितमस्य धने, बह्विति गम्यते । यथा, कुशलः, पवीण इति । बहुषु कुक्ानां छातुगुगेषु सत्सु निषण- तायामे कुशल भब्द पयोग द्रूदिश्ब्द एव भवति । बहुषु च बीणावादस्प गुणेषु सन्स॒ निपुण एव प्रवीणश्चम्दो वपेभानो रूढ इत्युच्यते । तस्मा- रसर्यपि लक्षणात्वे श्रुनिमामथ्याद्रोहतिशषब्दः । तस्पारसपुदायमासै- द्थाऽपरिमितशन्दे ऽवयवपरसि द्ध बीध्यते, अइतरकणेशब्दवत्‌ । अतः कृरपान्नरपति | २२॥

( आघान सहख।धिकस्या"रिमितत्वाधिकरणम्‌ ॥ ११ ॥ ) [ ११ ] अनियमोऽिशेषात्‌ ॥ २३॥ पु

अपरिमिते करपान्नरपिति सपरधिगतम्‌ । अयेदनीपिदं संदि्यते । कं सदसदूनमपरिमिनटन सहस्रादधिक्रापिति । किं तावल्म्नप्‌ । अनि यमोऽविरेपात्‌ । न कर्चिदिह बहुसवे विशेष आश्रीयते सटस्वादूनमधिकं वेति ¦ अनाश्रीयपराणे य्था कृते त्था साधु | तस्मादनियमः ॥ २२॥ अधिक वा स्यादहथत्वादितरेषां सनिधानात्‌ ॥ २४ ॥ सि°

वेति पक्षन्याृत्तिः । नेतद स्ति । अधिकमूनं व्रा सहस्नादंति । किं तदं । अधिकमेवेति। ङतः । बह्वधेत्वाद्‌ परिमितक्षब्दस्य । बहुषु दमं ध. व्दगूपचरन्तीत्येतदुक्तम्‌ । बहुत्वं चाऽऽपेक्षिकं, कंविद्पक्य ततोऽधिकं वह्ित्युच्यते । असत्यापयेन्षायापपारेपूणैमेतत्‌ । यथा पुत्र इति किंचि. दपेश््य भवति नान्यथा । त प्रकृतं संनिहितं चपेक््य निणेयः सहश्च च संनिहितम्‌ । तस्मात्ततोऽधिकमपरिमितापिति ॥ २४॥

॥ *२॥२२॥२४॥

१ वाक्यम्‌ । तच्च दुरं श्रते-पा० । २ शब्दो रोद!दटूदि-पा० । ३ भयेदार्नी-पए* । ४ कथिदत्न बहृत्वविरेषः । ५ यथाकामं स्यात्‌, यथाकृतं साधु--प्० 1 ६ इतरैः सेनिधानात्‌- इवि लिक्षित्तपुप्तकेषु प्रासे इद्यते ।

(न०द्पा०७ज०१२] मीमासादशेने। १५०६

अर्थषादश्च तद्त्‌ ॥ २५॥ ` कयमेवम्‌ । तत्रोरङृष्टं वै अपरिमितमिति तदूनतां सदलस्य दर्ष- यति ॥ २५॥ ( परकृतिपुराकर्यानामयेवादत्वाधिकरणम्‌ ॥ १२ ॥ )

[ १२] पररतिपुराकल्ये च मनुष्यधर्मः स्यादथांय

हयनुकीर्वनम्‌ ॥ २६ ॥ पूण

षृ परदतयः, परकर्पाघ्रोद्राहरणप्‌ ¦ यथा) इति ह स्माह षद्क्‌- वष्गिमौषान्पे पचन; न वा एतेषां इ वेगहन्तीति । पुरा$खपः, उस्पु- कै स्म पर्वे सपाजग्पुस्तान्‌ ह असुरः रक्षांसि निजघ्नुरित्येवमादयः। तचु सदह; । 1कषत्तं परुष प्रथमा वधप उत तद्रा त्राणाम्‌ | अथवा येवरादा हूति । किं ताबत्माप्तर्‌ । प्नुष्यधमी बरिषय इति । कतः । अर्थाय भयोजनायानुकीरतनमेतद्भवति , कर्मुमटष्यसं वन्धक्ररैनेन क्रिया प्रशस्ता भति । भरशस्तं च प्रतिपाचम्‌ । स एष वि.धरेवानेन प्रकारेण । अतः परैरपि मनुष्यैः क्तैव्य इति गम्यते ॥ २६ ॥

तदुक्ते द प्रतिषेधात्‌ ॥ २४७ ॥

एवं जातीयकस्य विधेः प्रतिपेधो भति । तत्तथा न कुयीदिति

पसक्तस्य च प्रतिषपो न्याय्यः । तस्मादपि विधय इति ॥ २७॥

निदशाद्वा तद्धर्मः स्यात्पञ्चावत्तवत्‌ ॥ २८ ॥ मनुष्यधर्मोऽयं बरिधिरेःजातीयक्र इति गृयाते । तत्र तु वितिषटगोत्रा- णां निर्दशात्तेप्मेव.धर्भं इति गम्यते । स्तुत्या ययं कतव्य इति ज्गञाय- ते। स च विश्िष्टगोत्राणां श्रूयते । तस्मात्तद्रोत्राणापेव कतैव्यः । पृ. श्वावत्तवत्‌ । यथाः पश्वावत्तं जाभ॑दम्रीनापमित्ति तद्रोत्राणामेव भवति, एवमिहापीति ॥ २८ ॥

विधो तु वेद्ंयोगादुपदेशः स्यात्‌ ॥ २९ ॥ तुशब्द।देषोऽपि पर्लो ग्यावत्यैते । विधवेतिषाष्ुपदेश्चः स्यात्‌ । विपो वेदेन स्तृतिनिर्दे्चः छतः । न विध्पाश्रये पुरषं । पुरषग्रहणं

॥ २९ ॥ २६ ॥२७॥२८॥

१ तदु तथा--पा० । २ नमद्रीनां-पा* । ३ एवमिद्मपीति-- प° 1 » म्पावत्तते-~ पार]

१५.२९ दष्टीकासहितशबरभाष्यसमेते-- [ अ०६पा०७अ०१६]

क

विभिपरक्षसायम्‌ ¦ विधिरिति क्रियामाह । एतस्याः क्रियाया भावो य- सादनेन पुरुषे क्रियत्त तस्मारसापुरति । न त्वत्र पुरुषः श्रिया- संबन्धेन निर्दि३१ते, किंतु स्तातच्यस्वेन । कुत एतत्‌ । रतुत्तिपदस्यान्य- स्याभावात्‌ । अपि च, क्रियानिदँशे शरुस्या विधानम्‌ । क्रियापुरषपतव- न्धनिदेशे वाक्येन । तच दुर्बलभू । तसपात्पुरषप। चस्य विधानं ग्राञ्नो- ति न तदोज्ाणामिति ) २९॥

अथवादा वा वपिरषचवात्स्मान्त्यानुषाद

स्पात्‌ ॥ ३० ॥ [सण

एषोऽपि पक्षो बाज्नन्ददिनिषत्तः ¦ नायं तद्धोत्राणां विषि;, न मरष्यमात्रस्य वा विधिः, विधिरेव वेति । अंथवादस्तु । कृतः । विभि. 9षरवापू । अन्यं त्वन्न विधिपरामनन्ति । परदृत्युदाहरणे तावत्‌, त्रस्माद्ारण्यमेचाश्नीयादिति। ६र।करपोदादरणे, ृहपतेरेवाभनिषु निर्मथ्य निमैपरननिति । न च दरयोर्विष्योरेकव,कयभावोऽम्ति | विधिना हि सेबध्यमानयोः परति पुर।कसपवचनयोरन्या वचनब्पाक्तिः । अन्या तु स्तुस्य्भत्तयोः । न चोभयं यौगपयेन समवाति । तस्माद््यवाद्‌ इति ॥ ३० ॥

( विश्वघ॒जामयने वत्र उदस्य दिवसपरत्वेन मनुप्यापिक र्‌ा विकरणम्‌ ॥ १३ ॥ ) ॥ १३ ] सहख्सवत्सरं तदायुषामसभवान्मनु- व

अ।९१ सदक्चसबत्सरं सत्रं विन्वषज।पयनं, पञ्चपञ्वाश्तल्चिदटतः सवत्सराः, पञ्चपञ्चाश्रतः पदशाः, पञ्चप्ाहतः सपदश्चाः) पञ्चप- श्चारात एकर्विशाः, वित्वखजामयनं सलदसं वत्सरमिति । तत्र संदेहः । कि ये सदक्ायुषस्तेषामनेनायिक्रार उत पतुष्यराणापिति । यदाऽपि मटुष्यार्णां तदाऽपि बहवां विकल्पा वक्ष्यमाणाः, अथा दिवसेषु पवरसरश्चब्द इति । फः प्रापम्‌ । सदृायुषां भवितुम्ति । कुतः । असंभवान्भनुष्येषु । न मनुष्याणापेतावरदायु व्यते । गन्धर्बादय-

॥ १९ ॥ ६० ॥

१ अतश्च--पा० ! २ वाद्दनिवत्‌--पा१। ३ अयमथवादः स्यात्‌--प° । ४ भन्ति दृंवसरं, पव - पए

[भ०१पा००अ०१२ ] #मांसादशे । -१५५३

स्त्वेतावदायुष हृति भवति स्मतिः। उपचारोऽन्यायेदश्चेनं च । प्रजा पतिं वे प्रजाः छडजमान पाप्मा मृल्युराभिजघान, स तपाऽतप्यत सहस्र संवत्सरान्‌ पाप्मानं बिजिदासननिति । विस्पष्टं चेदं सदस्रसेवरसरम्‌ । तस्मान्न मरुष्याणामिति ॥ ३१॥ अपिवा पदधिकारान्मनुष्यधमंः स्यात्‌ ॥३२॥ ,

आपि देति पक्षव्याटृत्तिः । न गन्धवद्‌ःनामू । मदुस्पाणामेवाभि- कार इति । इतः । वदेधिकाराव्‌ । मुप्यापिकारं श्वासे समधिगत- मिति । ते हि श्क्ुबन्ति फत्दन्पन यथोदिते विधिमुपसंहतुभिति। आह । मनु नेताबदाय॒पौ मनुष्या; । उच्यते । रसायनेरायुद्‌च प्राप््व न्ताति ॥ ३२ ॥

नाम्तामथ्व्‌त्‌॥ ३२॥

न रसायनानामतवत्सामध्य चं येन सदृस्सव तरं जीवेयुः । एतानि ह्मग्नषेकान) चर्ट\प१८ितस्य नाग्रकानि, स्वरवर्भम्रसादकानि, मेधाजननानि । नेतावदायुषौ दातृणि दृश्यन्ते । ननु स्वरवणेमसादा- दिद्ेनादेव अ्योग्जबनभप्यनुमास्यते । नेति बूम; । कृतः । शतायु. पुरुष शयनुवादः; । स एवं ज्योगूग।बने नाबकर्पपे । अन्नोच्यते । षंतान्यायुरस्यति वित्रदीष्पापः । नैष संखूपाश्चब्दानां समस इष्यते ।

न च गपक्र।नि भवन्ति । द्िवचनबहुवचनान्तानामसमास इत्ति चाभि.

युक्तव चनात्‌ ॥ ३३ ॥ ॥ ३१ ॥ ६३२ ॥ |

सदस्घवत्सर्‌ तदायुषामसमष।न्मनुष्पषु ॥ शतान्पायुरस्वेति विग्रदीष्याम इत्युक्ते नेवं सेख्यारान्दानां समास इष्यत्‌ इति । यै दविवचनबहु वचनान्त प्तर्यः- शन्दो तम्यां न समाप्त इष्यते । कयोपप्था ] द्विवचनब्रहुवचनयोः प्रमाणाभावात्‌ | राजऽरुष इत्युक्ते न र।जशब्द्‌ त्पर्‌ वचनं बहुश्रचने वा श्रूयते । नन्वेकत्वेऽपिं प्रमाणं नास्ति, तेन व कथं निम्र: । उच्यते । एकत्वे नात्यपेकत, लिङ्गमय॑ापव्यकत्योक्षम्‌ । तस्म।देकवचनान्तिन।न्यतमटिद्धयक्तेन चिम्रहे। मवति । निन्नग^रति चिश्रा गागो यस्येति [कमह प्रयाबर्द्ातः भ्रमणम्‌ । मूम(1दष्वधघु मतुन[द्य हतं ॥ ३२॥

१ भेतत्सामध्यं-पा० । २ वरखीपलितनाङक।नि- पा । ३ शतान्यायषि यस्येति पाठ शआावश्यक इति भ।ति ।

१५०४ इष्टीकासहितश्चाषरमाप्यसमेते-- [भ०६षा० -अ० १६]

संबन्ध।दशंनात्‌ ॥ ३४ ॥

न द्वितावदायुषा रसायनानां संबन्धो दृषटपुवः । न च संबन्धा दश्चनेऽनुमानमस्ति । ननु सामान्यतो दृष्टे मविष्यति । ृदयन्ते ताबद्‌- स्पस्य स्थिरभावस्य कारकाणि । एवमभ्यस्यमानानि वीैवत्तमानि स्थिरशरीरताष्ुस्पादाविष्यन्ति । शतायुः पुरुष इति सत्यापि बचने, अभिकं जीवनं यत एवेति अत्रोच्यते । ना परेकरान्तः। कदार्चधां च याबम्तीं च शरौरस्थिरत।मूत्पादययुः) न प्र गिष्टक। ङे यय॑। परक्रामन्तोऽ स्य।सासक्रपाणां इद्धया च यावन्त] च मात्रां भाप्तुबन्ति, न त्वभ्य- श्यन्तः पुङषायुषेणापि योजनमात्रं भक्रमेधुः । पूवमिहापि संबन्धमा. बारसदस्रयुष्ट्वं भरप्नुयुनं वेति संदिग्धम्‌ । संदिग्धं चेत्सापान्यत) दष्टे न पमाणभ्‌ । ज चा््ठोऽयेः प्रपाणमन्तरेण शक्योऽभ्युपगन्तुम्‌ | तस्मादसक्ञ नेतावदापूषः सन्पीति । पुरुपवचने चोक्तम्‌ ॥ ३४ ॥

कथं तदीति-

[१ ¶ ५ [/ ५ स कृलकत्पः सया।द्ति कष्ण।ज्‌।न्‌रकास्मन्नस्ततत्रत्‌ ॥ २३५ ॥ स पनुभ्याधिक।रपपते कुलकरो भविष्यतीत्येष काप्णीनिनिराचाय मन्यते स्म | कुतः । एकरिमन्नसंभवातु । पुदषाणाभिदमनुश्चासनम्‌ । न चैतैदेकः शक्रोति पार(येतुम्‌ । यथा श्षक्यते, तथा पारयितन्पमिति गम्यमाने, बहवः शक्नुवन्तः भरव्तरन्‌ । अन्येऽपि तत्कुलाना अन्ये- नाऽऽरन्धं सपापयेयुरिति ॥ ३५ ॥

अपि षा छत्स्नसंयोगदिकस्थेव प्रयोगः स्यात्‌ ॥ ३६ ॥

श्ाह्लफलं हि मयाक्तरीति समधिगते, यश्च करस्येन विषि- मुप समथः । स एवाधिक्रियत इति । तरमान इखकल्पोऽव्‌- कर्पते । कथं तदं । संभद्‌।यपात्रेण ध्म इत्यध्यवसीयते । एवं श्रुयते, स्वाध्यायोऽध्येरव्य इति । एवं त्चेतदध्यसेयंः बचन.

[ ६४ ॥ ३९ ॥

१ प्राप्प्य््टकाकम्‌-फा० | २ यथा वुष्ताः प्रक्मन्तो~पार | ३ रबन्धामावत्तंदहुः धह ल्ायुषटव परालनुयुनति । तस्तंदिधं चेत्स -पा० ! ४ सन्तीति पुर्पक्चनेनोक्तम्‌-पा० 1 ५ तरहीवमिति- षौ! ६ पारयितुभिति-पलणितुनिखर्थः ; ७ समभरिगतमिति-(अन ३ पा ७अ०८) ईृ्यत्रोति रषः ।

[अ०ैपा०७अ ०१] मीमांसादशने । १५०५

मामाण्यादेतत्कमै कररमतामायुषत इति । तश्च न । ममाणामा- बात्‌ । न ह्येतस्पिननये बाक्यमन्यद्रा ममाणमस्ति । नन्वयापत्तिः, न्ययाऽऽनयक्ये भविष्यतीति । उच्यते । नाऽऽनयेक्यम्‌ । अध्ययना- देव दृष्टं मविष्यति । तथा हि सापान्यनाद्े कखपितुं छर्घीयो, न तु कमेण।ऽऽयुवै्षेत इति विरेषाद्षटकर्पन। । अथवा, अनयक्यमेवा- भ्युपगंम्येत काप, नायुक्ति फङकरपनमर्‌ । अयोच्येत--अेतृनीधानि शतानि दौक्षिष्यन्ते, यतुभिवपैः समाप्यत इति । एवमपि नियतपर- माणं दूयते, चतुर्विशतिपरमाः सप्चदश्चावराः सत्रमास।रान्नति । वच- नस्य त्वानथक्यपरिहाराय परिमाणं हापयिष्यत हति चेत्‌ । तदेयु- क्तम्‌ । अध्ययनात्फकमस्ति । तस्मान्नेषा कर्पनेति ॥ ३६ ॥

कथ तदि । एषपू्‌-

क _ क [अ

वभा तष्ध।त्त्‌ गृण्यन्यतर्‌ः स्यादिति ठावुकविनः ॥३७॥

अन्यतरोऽत्र गौणः शब्दः स्यात्‌ । यादे वाऽ्वत्सरे सवत्र शब्द्‌; । यदि वा पृश्चपश्चाश्रत इति शब्दौ गोण इति । कुत एतत्‌ । विप्रतिषेधात्‌ । विपतिमेषो दि भवत्तिः उभयिपान्हिते । कथम्‌ | वाक्यं हि भिद्येत । यदि पञ्चपञ्च शन्तः) न संवरसरा; । अय संवत्सराचिष्टतः) न पञ्चपञ्चाशचतः | रैस्भाद्विरोधादन्यतरद्चनं गौण- मिति ङावुकायन आचार्यो मन्यते स्म । आच।यग्रदणं पूना, नाऽऽ स्मीपमतप्रतिपेधायम्‌ ॥ ३७ ॥

संवर्परां विच।टितवात्‌ ॥ ३८ ॥

एतदुक्तमन्यतरद्वनं गौणमिति । तद्वधारयितन्यम्‌ । तदुच्यते,

सेबत्रवचनं गोणमिति । इतः । विचालित्वात्‌ । विचाली हि संव.

॥ ३१ ॥ ३७ ॥

१ अन्यथा वश्चनमनर्थकं भषतीाति--प।० 1 २ अशयुपगम्येत्त, नायुक्तिफनं कत्प्यम्‌--पा० । ४ अरधेतृतीयानीति--तृतीयमधमेव न परण॑मिद्यथे. । एवं च साधंद्वि्तसंटयाक्। यजमाना दक्षे ष्यन्त ति फलितं भवति । ४ तशवतुर्भितेः सत्रं समाप्त इति--लिपितपुस्तकनोन्नीतोऽयै पाठः । यथाध्रततपारभ्तु, ते चतुभिर्वगरैः सर्वै सम्राप्यत्त इति । " उक्तमध्ययनःत्फलमिति । तस्मा-प्र" । ६ विधौयमाने-षा । = अस्मात््‌-प् ' । ८ नाऽऽत्मनः पभ--पा० ।

१८९

१५०६ इष्टकासतितश्चाबरमाष्यसमेते-- [अ०१पा०९अ० ६}

त्सरशव्दः सावनोऽपि गणितदिवसकः, शीतोष्णवषीङक्नणोऽपिः चान्द्रमसोऽपि । स एदलक्षणकोऽनुवादः शक्यते कटपयपितुम्‌ । पञज- पञ्चाशत इत्ययं तु ग्यक्तपरिभाणस्यायेस्य वाचकः , पएकेनाप्यूने न भवति ॥ ३८ ॥

सा भररुतिः स्पादधिकारात्‌ ॥ ३९ ॥

ग्रामयने माप्ताः भृताः, मासेषु च संवत्सरश्चम्र उक्तः, यो मासः स सेवत्सर इति । तस्मात्पख्वपश्चाश्चतो मासा इति । नन्वत. स्मिन्पक्षे सदस्तनबत्सरश्ब्दो नावकरपते । उच्यते । नामपरेयमेरसह- सरसंवरतरश्चष्द इति, न गुणविधिः । नामधेय चन बिधीयते | अव्रिधीयमानं च येन केनचिद्ुगेनावक रिपष्यते ।

नैषोऽपि पक्षो युञ्यते । अत्रापि हिस एव दोषः । न तावन्नीवन- मसिति, य।वतेर्दद्‌बकरप्येत) दाराभिकाटसोमपूद्रत्वापेक्षयोति । तेनैत- समथ क्रियमाणेऽप्रिसमाप्त एवास्याञऽयुः परुपयुक्तं स्यात्‌ । तथ- चाध्ययनादेवा्षटं करप्येत । एषं तरर दरद्श्चाहः प्रकृतिरिति, पश्च. प्वारनतो द्वादशाह भविष्यन्तीति । तथा च दृश्यते, दवादश वे राबयः संवत्सरस्य मतिमा इति । तत्र सदोषो न भदिष्यति । नेवम्‌ | तत्र सवत्सरश्चब्दस्य साक्ञाततिमाश्चब्देन संयोगात्‌ । अपि च, पश्चपच्ा शना्िवृन इत्युक्तम्‌ । त्रदच्छन्द्थ द।दशाहं दिवसे दृष्टः) न ददश रात्र । तस्म नेवम्‌ ॥ ३९ ॥

आहनि वाऽ्तिर्तात्‌ ॥ ४० ॥ सिर

यशब्दः पक्ष व्यावतेयति। न चैतदस्ति, पञ्चपञ्च।शतो द्रदश्चरात्रा हतिं। अहान्येव त्रिद्रच्छब्दे न।ऽऽख्यायन्ते | तस्मादहःसु संवत्सरश्चश्द इत । अथवा, वाशब्दः पक्षन्तिरं व्याबरयति । न पञ्चप्रशाश्तो मासाः । फर तर्हि) दिस; । द्रादश्नाहे जिष्टदहः भरतम । तत्र सत्र

पा० | ४ एनदवर्ष्येत-पा* । ५ तस्पानेदं भविष्यति £ दवा सवरतरक्चन्द्‌ इति-पा० । ६ पक्षं -पा^ !

[भ०११०७अ०१२३ |] भीमासादधचैने । १५०७

त्सरशचन्दो द्यते । आदित्यो बा सब ऋतवः, स यदैवोदेस्यथ वरस. न्तो, चदा सगवोऽथ ग्रीष्मो, यदा मध्यदिनोऽथ वपा, यदाऽपराहोऽ- य शरत्‌, यद्‌ाऽस्तपेत्यय देमन्ता्चशिराविति, सर्वानृन्‌नहनि संपाद्‌- याति । सर्वे च ऋतवः संवत्सर; । तस्मादहः सवत्तरशन्दरेनोच्यत। अपि च, पञ्चपञ्चाशतलचि्टत इति जनिवृतां पञ्चपञ्चाशम्‌ । न च दपदशरात्र्ञिवृत्‌ । एकं हि द्वादशाह त्रिदहः । न तत्र जिवृत्संख्याया द्रादश्चरत्रेण मुख्यया वृस्या सामानाधिकरण्यम्‌ । च्द्रदटः संबन्ध. सक्षणया स्पातु । अभिसंख्यं चरिवृदहः । वेन श्त्येव सामानाधिकर्‌- णयषू । श्रतिथ रक्षणाया ज्यायसी । तस्मात्पश्चपश्वश्रदहानि संव. त्रः स्यादिति ॥ ४०॥

[ अहानि बाऽकनिपस्पत्वात्‌ ॥ ४० ॥ पिर

वाशन्दरः पक्षं व्यावतंयति।न चैतदस्ति, द्ादश्चाहे संवत्सरश्द्‌ इनि।

षि तहिं । अहःसु । इुतः। दर्धनात्‌ । अहरिव सेवत्सर इति व्राद्मणम्‌। ननु दादशाहे सेवरसरशब्दः । नैव हि तत्र संवत्सरशब्दः । साक्षान. तिमाशब्देन संयोगात्‌ । अष्ानि प्ञ्चपश्चाश्रतस्जिवृत इति भिनृच्छब्द नाञऽखूयायन्ते, न संवत्सरः । तस्मादहःसु संवत्सररव्द इति ॥४०॥ |

इति रानरस्वामिनः कृतो मीमांसाभाष्ये पष्टस्याध्यायम्य

स्तपः पादः॥

॥ ४० ॥ | इति शरोमट्कुमारिल्विर्चितायां मामापतामप्यन्याख्यायां टुप्टाकायां षष्ठाध्यायध्य प्म: पदः ॥

१ स्यादिति स्थितम्‌-पा०। २ [ 1] एतच्िह॒नान्तगेततोऽयं पाठो मद्रितपुस्तकेनुपलभ्यमा- नोऽपि छिणितपुस्तकोपरर्धमात्रेण मयात्र प्रकितः । टदयते चयं सरणिमगवतो भाष्यकारस्य भ्नन्यन्याल्यानरसिकूतया तत्र तत्र । यथा, चतुथोध्यायद्रित।यपादे ' ' श्वरसवनक निष्पत्तिः ` इत्या" दौनां धरणं सूत्राणां म्याद्याने पोनःपुन्यमिति ।

५५०८ दप्टीकासदितशाबरमाष्यसमेते-- [म०१पा००८म०१]

अथ षष्ठऽध्यायेऽअष्टमः पादः | ८ चतुोतृहोमेष्वनाहित'येरेवाधिकाराविकरणम्‌ ॥ १ ) [न म म ५ | १ | इष्टिपुक्तवादक्रतुशेषो होमः संस्टतेष्परिषु स्याद- ते ९० पूवाऽप्वराधानस्य सर्वेशषलात्‌ ॥ १॥ पूर टह चतुहोतृष्वाम्नायते, भजाकामे चतुर्होत्रा याजयेत्‌, चतुगहीत. भज्य गृहीत्वा चतुरता व्याचक्षीत । पूर्वेण ग्रदेणाधे जुहुयात्‌ › तदु त्तरेणाधे मिति ) तत्र संदेहः । दविः पवमानेष्टिसस्छृतेष्वश्निप्वेवेमादय उतासंस्छृनेष्डिति । तथा पक्लान्तरभ्रयणमापि वक्ष्यमाणं विचारयिष्यते | ङ तावत्मासम्‌ । संम्द्ृतेष्वभनिष्वेवेजाती यकोऽक्रतुक्चेषोऽपि होमः स्यात्‌। यद्यप्यपूत्रौ दविहेषा न कुतधिद्धमानाकाङ्क्तन्ति, तथाऽप्याहृवनीया- दयो टोमार्दनःकाङ्क्षन्ति, यदाहवनीये ज॒होति, तेन सोऽस्याभीष्टः परीतो भवात, इल्येवमादमिः श्रतिः । एव मिषटिपूर्व्वात्सर्वहोमानां संस्छृताप्रिवृत्तित्वमतेजातैीयकानामिति ॥ १ ॥ [रे ५ णिह ५ > ६७ [4 इष्टेन तु संस्तवश्वतु्ोतृनसंस्तेषु दशयति ॥ २॥ सि तुब्दात्पक्लो विपरिवतैते । चतु तृषटोमा असंस्कृतेष्वभिषु भवेयुः । तथा हि दशयति । एषा वाऽनादहितात्ररिष्टयैखतुरहोतार इति । अना- हिताभेर्ष्टियो न विचन्ते । ये त्वेते चतुर्टोतारस्तस्येभैवेष्टिरिति अनादिताप्नरेषवेन। तीयक्ान्‌ होमान्‌ दुश्चयति । तस्मादसंस्कृतेषु भवेयुः ॥ २ ॥ ~ ५ ^ © = क त ननु लिङ्गमसाधकं, पा्निवेक्तव्येति । तदुच्यते- नि र १... उप्देशस्तपृवत्वात्‌ ॥ ३ ॥ एवं तदहि, अक्रतुरेषाणां वििरेषं भविष्यति, एषा वाऽनादिता्नः क्रियेति । एवपर्थव्रहचनं भविष्यति । वादमात्रमनथेकं भवति । अस्य

[न ह ¢,

चास्ति विधिसामथ्यम्‌ । तस्पाद्विधिरसस्छृतेष्विति ॥ ३ ॥

स सृव॑ष्मविशेषात्‌ ॥ ४॥ अ!ह । एतद्गृ्यते विधेरिति । यत्तु, अक्रतुशरेषाणामति । तन्न । [१॥२॥३॥

[ अ०१पा०८अ०१] मौर्पांसादश्रने । १५०६

सर्वेषां करतुशेषाणापक्रतुशषाणां च वतुरहोतृहोमानाम्‌ । डवः । अबि- शेषात्‌ । चतुरहोतणापयं धर्मं उच्यते, न विरेषः क्रतुशेषाणामक्रतुशे- षाणां चेति । तस्मात्सर्वेषाम्‌ ॥ ४॥

3 ऋत + [मन ~न ५ आष वा त्व्ाविादनाहिताञ्चरन्वषर्रूतानदशः ॥ ५ ॥

अपे वेति पक्षव्याटत्तिः । अक्रतुरेषाणामेवायं धर्मो न करतुशचेषा- णाम्‌ | कुनः । अनाहिनाप्नः कत्वभावातु्‌ । न ह्यनाहिताप्नेः क्रतवः सन्ति। न च अल्वङ्ख फेर प्रयुज्यमानं कस्मेचिसयोजनाय स्यात्‌ । नं चास्यान्यत्फटं प्रकरप्येत । परपाणाभावात्‌ । बचनस्य छन्यदापि पयाजनमस्ति। न चानेन वचनेन शक्यतेऽनाहिताभेः क्रतुः करपयि- तुम्‌ । तस्मादेक्रतुशेषाणामयं घ इति ॥ ५॥

नि क 9 क जपा व(नाग्रस्षपागात्‌ ॥ & ॥

व।शब्दात्पक्षो विपरिवर्तते । नासंस्कृतेष्वप्रिष्वेवं नातीयका होमाः स्युः । कृतः । आधानस्य सवगपर्रात्‌ । ननु वचनपिदभ्‌, एषा ाऽनाहिनात्रेरि्ट रिति । नेति बूमः । जपायेवाद एष भविष्यति । ये" जपरूपार्तेषामयवादो न स्वेषां चतुहेतृणाम्‌ । एवं, यदाहवनीये

=

जुहोति, इत्येवमादीनां बचनान।म्वत्ता भविष्यति ॥ ६ ॥ इष्टित्येन तु संस्तुते रमः स्याद्नारणयाप्रिसंयोगा- दितरेषमवाच्पत्वात्‌ ॥ ७ ॥

यदुक्तम्‌, एषा व।ऽनादिताग्नेः करिया, इष्टितुर्येति जपानापेष बाद इति । तन्न । कयम । नैषा वचनव्यक्तिः । येषाऽनादहितात्नेः करिया, सेष्टिुरपेति । कं कारणम्‌ । साद्दयमात्रानुत्रादोऽनयकः स्यात्‌ । इतरस्पिन्पक्षि विधिरयेवान्‌ । येयमिष्टिः, एषाऽनाहितात्नेरिति, वदिष्टि. संस्तवाद्धामानामेव वादः । फथम्‌ । इष्टियागः, स एव।ऽऽसेचनाभिको होमः । यदुक्तं, सवहोमाशरे आहवनीय इति । तर्नं चतुर तृनेबाधि-

॥ ४ ॥१५॥ ६॥

१ न क्रतुरेषाणामेवायं धमै उच्यते, नाक्ततुरेषाणामिति--पा०। २ नचास्मात्फङ कल्प्येत-- परा । ३ स्वेदोपतवःदेव--प* । ४ ये जपास्तेपामयमनुवादो-पा०। ५ क्रचिभ्ास्ति 1९ तन्न। न चतु-पा०।

१५१० दष्टीकासदहितश्षाषरभाष्यसमेते-- [ अ०१पा०८अ०९]

स्योच्यते, त्वविशेषेण हामान्‌। स चतुषहतृष्वसंमषादन्पेषु मविष्याति | चतुरहतृषु चैनाहितात्रेरुच्यमानेष्वाहवनीयो नाङ्खमिति ॥ ७ ॥ उभयोः पितृयज्ञवत्‌ ॥ ८ ॥ नेतदास्त, अनाहिता्नेरेषे चतुर्होतार इति । उभयोः स्युः, पितृय्ग चत्‌ । यथा पितृयन्न आदितान्नेरनादिताप्रशच, एवं चतहेतारोऽपि कय- मबगम्पते । व्णितमेतव्‌ । यदाऽनुवादपक्षस्तदाऽऽहितामेः। यदा बिधि- पक्षस्तदाऽनाहितामेः । ईभयथा वचनव्यक्तिः पतीयते। न च पभरतीय- मनोऽ; शक्यतेऽपऽह्लोतुम्‌ । तस्मादुभयोशतुरहोतार इति ॥ ८ ॥ निर्दशो वाऽनारितभेरनारपा्ेसंयोगात्‌ ॥ ९ ॥

न चैतदस्ति, पितुयकञवदुभयोधतुहोतारो भवेयुरेते । कथम्‌ । एष ह्मनाहिताग्निनिरदश्चः । एषा वा ईष्टिरनाहिनाग्रेरिति वचनेनाधिङतः; नाऽऽदहिताभ्निः । निर्दैशसामथ्थोव्‌ । अथवादे चंपक्षीणं तत्रैव न विरुध्यत इति । यदाहवनीये जुहोतीनि वचनं न चतुरहेतृनेवाधिहृत्यो- च्यत ह्युक्तम्‌ । तस्पादनाष्िताभ्नरवंजातीयक्रा हषा; ॥ ९ ॥

पितृयज्ञे सेयुक्तस्य पुनवंचनम्‌ ॥ १०॥

अथ यदुक्तं पितुयन्नवदिति । युक्तं पितुयज्गे । तत्राऽऽहिताप्रिसंयुक्त- स्य पुनरेतद्चनं भवाति, अप्यनाहिताभिना कायं इति । पएतदचनमना. हित्भेरपीति, अनाहिना्निनाऽन्वाचयं करोति । इह तथा नास्ति वचनम्‌ । नियोगत एको निर्दश्चः; एषा वाऽनाहिता्ररेषटिरिति। नात्र, अपिशब्दोऽस्ति । तस्मात्पितृयङ्ननातुरयमेतत्‌ ॥ १० ॥

( उपनयनाङ्गहोमानां टौकिंकःप्रावनुष्ठानाविकरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[| २ ] उपनयन्नादपीत दोमसेयोगात ॥ ११॥ प°

इदमामनन्ति, उन यंस्तिसभिजदुयादिति। तत्र संदेहः । किंपयं होम

१ वाऽना--पा० २ नाङ्गमिति तदर्ध नैव वक्तव्यं मवतीति-पा०। ३ उभयोरेषा वचन~ पा० । ४ पित्रयज्ञवादेति कचिन्नास्ति । ५ अनुवादे चेपक्षीणं नव वि-प० । ६ भनादिताप्रा- बन्वादार्यकं क--प्।० 1 ७ एुव-प।०।

[मण०१पा०८अ०्र] मौमांसादशने। १५११

संस्छृतेष्विंति । कतः । होमसंयोगादाहवनीयस्य, यद्‌ाद्बनीये जहति,

तेन सोऽस्याभीष्टः भरतो भवत्तीति । तस्माद्‌ायानोत्तरकाला एते होमा ईति ॥ ११॥ स्थ॑ पताहिवदौ किके वा वियाकमानुपूर्वसात्‌ ॥ १२॥ सि

न चैतदस्ति, आधायैवेजातीयकं होतव्यमिति । कि तर्हिं । टौकिक एव मवतेतेति । कुतः । विदयाकमानुपरत्वात्‌ । विद्यग्रदणाया इमे होमाः । विद्यावतश्ाऽऽपानापिकारः । सापथ्यात्‌ । अत अधानोत्त कालता भषामवकर्पते । यया स्थपतीष्टयाम्‌ ॥ १२ ॥

आधानं च भायसयुक्तम्‌ ॥ १३॥

आपान च भायसंपुक्तं श्रूयते । वरियप्रदणोततरकारश्च दूर. संग्रहः । तस्मादापे नावक्रर्पते पृतैकालताऽऽधानस्य ॥ १३ ॥

अकम चोध्वमाधानात्तःसमवायो हि कम॑क्षिः ॥ १४॥

अन्राऽऽह । या पूवेमाधानादारक्रिया, सा क्मा्थां मविष्यति। वचनाचोध्वमाधानादपत्याथा । दूयोरपि कालयोः पिण्डपितयङ्ञवन्नैष दोषों भविष्यतीति | अत्रोच्यते | अकम च दारक्रियाया आधानी तरका । कुतः । आहवर्नयादिसमवायो हि कमभिरम॑वाति | स्वार्थं चाप्रय अ।धातव्या इति नियमः । तस्मादुभयस्मिननपि काले दारसंग्रह इत्येतन्न स्ति ॥ १४ ॥

भ्राद्धवदिति चेत्‌ ॥ १५॥

अन्राऽऽह । यथा पिण्डपितृयज्ञ आहिताद्रेरनाहितभ्ने्च भवति)

एव दारसग्रहाऽपा।त यदुक्त, तसारहत्न्यभर्‌ ॥ ६५ ॥ न श्रुतिविप्रतिषेधात्‌ ॥ १६ ॥ मैतदेचभ्‌ । श्रतिविभतिपेध) हि भवति । एवं क्रियमाणे दारक

# 1 वि

मणि विधाग्रदणोत्तरकाकं श्रय।णं पूर्वं क्रियत इति विपरतिपिद्धम्‌ । अर्थाद्न्यदबेदमिति चेत्‌ । न । अयमापस्येव कालनियम एषः । उप- नयनं च कमाोयेमर्‌ । तदृद्रितीयस्यां ।वेमरतिाषध्यत ॥ १६ ॥

॥ ११॥१२॥१६॥१४॥ !९॥ १६॥

१ संक्कतेषिति, कचिन्नाप्ति । २ इति स्थितिः--पा० । ३ स्थपत्तिवदिति टिखितपृस्तकेषु पडो इृदयतते । ४ आधनेनाधि-- पार । ५ कपा । ६ नषम्‌-पार

१५१२ दप्टीफासदितशावरमाष्यसमेते-- [भ०६पा०८अ०१]

सवौथ॑ताच्च पुत्रार्थं न प्रयोजयेत्‌ ॥ १७॥ अथोच्येत, मागाधानाच कपर्येव, ऊर्ध्वं चापत्यारथवरास्य भवि. ष्यति । तेनैवं सति, अस्य न दिचिदिरोत्स्यत्त इति । उच्यते । नैतदेवम्‌ । सर्वाथा हि सा न केवलमपत्यायेतामेष्यति । तदुक्तं, फंलोत्साहादिशेषारिति । तस्मादपि न द्विदीरसंग्रहः । अपि चैवं स्मर्यते, धर्मे चाये च कपे च नातिचरितव्येति । एप सत्यतिचरिता स्यात्‌ । अतोऽपि न द्विदारसंग्रहः । एकैव भाया क्मयाऽपत्यार्या च । तस्याश्च बिधाग्रहणोत्तरकारता । अतो नाऽऽधानसंस्छृतष्वेते होमा इति ॥ १७ ॥ सोमपानात प्रापणं दितीयस्य तस्मादुपयच्छेत्‌ ॥ १८ ॥ श्त एतच्‌, प्रागुपनयनान्नास्ति पत्नीति । यदुक्त५कैव पत्नीति । तन्न मृष्यते । यथेव स्मृतिः, धर्मे चर्ये च कामि च नातिचिरि- तथ्येति । धमेमजासंपन्ने दारे नान्यां इर्वतेति च । एव मिदभपि स्मयेत एव, अन्यत्तरापायेऽन्यां कुत्रतिति। तस्माद्यस्यन घर्मसपन्ना, न परजासंपन्ना वा पत्नी, सोऽन्यां कु्बतिति । सोमपाना- दिति चाभवादं ग्यपादिश्ाति स्म | सोमप) न द्वितीयां जायामभपपूयत हति द्वितीयामापि जायां दश्चयति ॥ १८ ॥ पितरयज्ञेतु दशनासगाधानाव्यतीपेत ॥ १९ ॥ अथ क्रथं पितृय्गस्यद्री कपटानिति । उच्यते । वचनं हि तत्र दश्यते । अप्यनादिताभ्िना काय इ।त। तस्मालसागाधानात्वितयन्न इति ॥ १९ ॥ ९ ( स्यपत्टेटकिकामिप्वनुछानःयधिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ ) [ ३ | स्थपतिः प्रथाजवदग्न्पापेयं प्रयाजये- तादध्पाचापवृज्येत ॥ २० ॥ प° अस्ति स्थपतीष्टिः, एतया निषदेस्यपति याजयेदिति। तत्र सदेहः । ॥ १७॥ १८॥ १९ ॥ ] = त्र चोदयन्ति । चोदकेनाग्नयः सेम्कृनाक्तस्यां प्राप्येरन्‌ । प्च यत्तम्यांन ` १ अपयायां मभिष्यति- पार { अण ६ पा०१अ०९३ सू० १३ ) । ३ अपन धम 3 ( २-५११-१२ ) ५ जत्रेति---ग्रदस्मिन्नधिकरणे भष्यकरिः, श्यपतीष्टिधरोदकतामध्यांद्‌ा. वनीं अयुङ्क्त इत्युक्तं, तरिमस्विभये केचिच) द्यन्तीयपेः , ५ तस्वाः प्रा-पा० ।

{म०द्पा०८भ०्द] मीमां स।दशने। १५१३

ण (~

किमाधानसस्छतष्वा्रषु स्यादुत लाकिकिष्विति । फर पराप्तम । सैस्ड- थे ती क

|| , तेभ्विति । कथम्‌ । यदाहवनीये जुदोतीरेयेवषादिवचनातु । ननु शुद्र स्य।ऽऽहवनीयामाव्राज्ञासित तस्य श्रुतिरिति । उच्यते । सा ह्याहवनीयं भरयोजयेत्‌ । यथा मयाजानश्र॒ताःपयोजयति ¦ एवं चोदकसापरथ्पा- दिति । तादथ्याच्चापदजयेत । ररपती्व्यं च)ऽऽघ्िता अग्रयः। तस्यामपरक्तायामपवृच्येःन्‌ । धारणं हे तेषां दृषकाचमानातम्‌)

अतिक्रान्ते कार्ये न स्यादिति ॥ ६८० ॥ अपिवा रौकिकेऽ्रो स्यादाानस्यासवगोषलात्त्‌ ॥ २१ ॥ सिण अपि वेति पक्षव्याहाततिः। टोकिकेष्वप्निषु रय।न संस्कृतेषु | ङतः। आधानस्यासपृशचेषत््रात्‌ । सवैकमरेषभूता अग्नयः । चेदङ्घमाधान) न कमाद्प्‌ । श्रुस्पादौनामभावान्न कपेषयुक्तताऽऽधानस्य, वाक्य सामभ्योच।ग्निपरयुक्त त्वम्‌ । यच दर्पूणमासप्रयुक्तं, तच्चोदकेन प्राप्यत, न द्रग्यपयुक्तम्‌ । तस्मादटौकिकेष्वग्निषु स्थपतीष्टिरिति ॥ २१॥

+", 4

०

विद्यते ततप पयति । विधिने च त्ञराप्रयः । । यद्‌ाहतनीये ” इत्यन।रम्यवाद; पब त्यथः खदिरवत्‌, न सवाः । खादिरता स्वस्य विधीयते | व्रवधकाना येषु क- स्वधिकारो न तेपाहवनीवादिप्रयुक्तः } कव्मतत्‌ | य्चमक्वत्तषाम्‌ । मामथ्थीद्‌ निमयम्‌ | काश्रुतयस्तेषाम।घानश्रति करसपयत्ति | विदन्त हि तेपाम.ध.नशरु-यः। तच्चाभि युक्तः न कभपरयुक्तम्‌ । एवं त्वद्चिमतो िपाद्ग्थपतेरभावाद्मिन्‌.प्यन्वद ्रयुद्क्तं । अशनोऽप्याधान) त्रामथ्यान्‌ | सते इद१।धान २५१८ हट" युक्त । अत्त दम्‌ । तेनाऽऽपानेनाप्निमिश्च तैदता | ६तरेणाऽऽ वानेन बह्मणाद्यो नित्यमश्चिनन्तः | अतस्तदुपवरभँऽपतवृजयेत , यदि तादथ्या्पवृउरताश्चिमत्ामण इती तरेरःप कमनिरादि- कार्‌; म्यात्‌ ॥ २० ॥

आधानमनङ्कत्वान्न चोदकेन प्राप्यते | न च स्थपतष्मिकरण आम्नायते | अपो "न

नौपदेशिक, न550िदे शकम्‌ । सकिकस्तवश्रैः | स चाऽऽचारतः ५६ | ८ तरि्ैःगृह्याा9 ' गृहाय हितानील्यः ॥ २१ ॥

4 >)

१ विद्यन्ते चैति-'यदादहवनाय जददाति ` व्लायुपदद्रन्यत्ति दपः । २ नावन न दान्यिप्र- युक्किः--पा० ! ३ कल्ग्यन्तीति-कामश्चतयो हि नैवणिकानाम।घारध्रतिमन्थयाहपपस्था वल्पनेदयः, नतु श्रद्या विदध्युः । बष्मना च षिद्यमानःसु प्रयक्ध्रतिषु नदतीति भावः । ४ अतस्तदथ॑ ता-- परा । ५ तद्रता--जाधाननिमत। स्थपतोवद्रमाघानममयथेत्यथेः । ६ भौत ध° सु* (अ ५ स॒ु० ८ ) 1

१९०

१५१४ इष्टीकासदितक्चाबरमाप्यसमेते-- [भ०१प००८म०५|

( रीङ्गिकोञ्ाववकीरणिपशुयागानुषठानाचिकरणम्‌ ॥ ४॥ )

®> कद ] [४] अवकीिंपशुश्च तद्दाधानस्पाप्राप्तकाठलात्‌ ॥२२॥ ति अर्त्यवकीर्णेपश्युः, ब्रहमचायवकोणां भत्रं गरदममालमेतेति । तत्र संदेहः । कं तद्येमाधानं कव्य्डुत टौकिकेष्वपनिषु तद्रतेतेति। $ ^ [> [न [क [ ४७ अवक्ीर्भिप्शुश्च तद्रदित्यापिकरणातिदेश्चः। पृवैस्याधिकरणस्य यः पूवं श क नि ¢ पक्षः, सोऽ पुत्रै! पक्षः । यः सिद्धातः, स सिद्धान्तः । स्बोधेमाधा- नमू } तरपाद्‌ाहिताभिप्विाति पृवेः पक्षः | आधानस्यापाप्रकारस्वादिति सिद्धान्तः | अपराप्नोऽ्यमाधानस्य का इत्येतदुक्तम्‌ । तस्मादिदमपि #9 ¢ = क कमे रोकिकेष्विति ॥ २२॥ ( देवकमणानृदगयनापिकाटनियमायिकरणम्‌ | ९ ॥ ) [७ = (> ^] [५] उदगयनयृवपक्षाहःपृण्याहेषु देवानि स्मृति रपान्याथदशेनात्‌ ॥ २३॥ िण देवाने कमोण्यृद्‌ाहरणमपनयनमभतानि । तत्र संदेहः । किपनि-

यते कले दंवानि कतेच्पान्युत, उद्गयनपूवपक्षाहःपुण्ादेष्विति । अनियत इति भराप्र, उद्गयनादिघल्युच्यते । बतः । एवं रमरन्ति, तेषु कालेषु ददानीति । रूपायव।दश्च । एतद्र देवानां रूपं, यदुक्यनं, पूवेपक्षाहरिति । न च वय॑ देवादीनां सूप दिद; । अथ स्वेषु कषे

दव।नि ज्रियन्ते, तत एतेन सेबन्पेन रुपव्रचनमवकर्पते । अन्यार्थ च

वाक्५मत६३।य।ते) पृवाह्ना १ दवार्ता; १५५द्‌नां मनुष्याणाम्‌, अप

2

9

[॥२२॥ |

८ य इष्ट्या पुना षा? ईति पौणमास्याममावारयाध। षा नियतं अ्रहणम्‌ , भ्नि- होत्रः पते तिष्ठत्वात्‌ । उपनयननृडाकरणादीौनि तृद्‌ाह्रणम्‌ । अत्र सू्रोपत्तेषु त्षषु कापु | अन्यानि यथासतमवम्‌ |

१ स्मृत्तष्पान्यायेदरयं च मवति । ए पा" \ प्वेपक्षोऽदरिति-- पाः । ३ एतिकरणः प्रभखयथकः । एवं च ८यद्छवा पशुना समेन का यजेत सोऽमावास्यां पौर्णमास्या बा यजेत ` इति वबनात्‌, तथा ' स्यं जुद्धोति ` ' प्रातचुद्रोति ' इति वचनाच पौभैमास्यमावास्ययोः सार्यधरा तःकालयोश्च नियततमनुष्ानम्‌ । सती न सवार दृवान्युदाहरणमिति भष्यकाराभिप्राय शछयाश्षयः । ४ स्भध्वात--पसवचितेघु कलपूपनय नदान फायौणि । येयु तु प्सुच्चयाधभवस्तानि यथासंभवं

छ(याणलधः ।

[भ०६पा०८भ०७] भीमांसादशने | १५१५

राहः पितृणामिति । तस्मादेतेषु कारुषु देवानि रयुरिति ॥ २३ ॥ अहनि च कमेप्ाकल्यम्‌ ॥ २४ ॥ ( अहनि च विशेषः । सफलं कमोहन्येव शक्यते कतुमिनि, न रत्रौ करिष्यते ॥ २४ ॥ ) ( पिञ्थकमेण।सपरप्तादिकाटनियमापिकरणम्‌ ॥ ६ ॥ }

[& ] इतरेषु तु पि्धराणि॥ २५॥ सि ( भ्रद्धादीन्यपरपक्षेऽपराहे च । स्पृतिरूपान्यायदशनात्‌ ॥ २५॥ )

भ

_ न क + ष ध्व ^ न ए, ( उयाःतेष्टमे मूतिवननप्तमक्रययनित्यनाधिकंरणम्‌ ॥ ७ ॥ )

[ ७ ] पाचाक्रयणमवियमानि ट)कवत ॥ २६॥ प°

इदं समाम्नायते ज्यातिष्टोमे, दादश रात्रीदष्षिते भति वन्वातेति | तथ। सोप के, गतीति | तत्र संदेहः । किं यस्य न विद्यते भृतिस्न

बनितय्या, यस्यचन विन्ते से।मस्तेन क्रेतच्यः, उतोभयशाऽपि सति चाप्त च | क्रि पाप्म । याञचाक्रयणमविद्माने भतिधने सेमे च स्यात्‌ . कस्मात्‌ | द्रव्य्तभवार्यं य।श्चाक्रयणमयेवद्धबिप्यति।तद्धिद्यमा पानेऽनयथेकम्‌ । अनथकं चोक्तमपि न कतेव्यम्‌ । तस्पाद्विद्यमाने भ्‌.

[न

उत्तरसब्रहये न उग्राख्यातं, निप््रयाजनत्वात्‌। अहनि रात्र वा कमप्ताकल्थं भव- त्येव ॥२६॥ [२४॥ |

पिरप्ण्पेतोनि, उदकतरपणमहरह "+ पिण्डवितुयज्ञोऽपावास्यायाम्‌ ) उमः पतैः श्राद्धम्‌ । पर्य चावुमास्यकाला पौणेमाप्याम्‌ | तानि न तिमत इत+षु॥ २९॥

4 यतु द्रव्यं विर्कप्येते ? इति द्रव्यापादानाधत्वाद्‌द्रव्ये चिकीर्षितम्‌ | तत्तत्प्रयक्तं

१८( ) एतचिदनान्तगेतः सूब्रद्यस्थो श्रन्थः क्मिश्वदिखितपुस्तके नोपरूभ्यते . । वार्ति कडार, सूत्रद्रप भाष्यकरने ग्या्यात्तमिति कथनाच्चायं प्रन्थो न माष्यकारस्येति भाति1 र उभ- यभर्-पा० 1 ३ दरव्यतद्धवाथं याच्जाशयणम्‌ । तद्वि- परा 1 ४ उत्तरमत्रद्ममिति-' अहने च क्म॑साकल्यम्‌ ` ' दतरषु तु पित्याणि ' इति सृब्रद्रयं ष्यकारनं व्याख्यातम्‌ । कुतः । निश्रयां ज्ननत्वात्‌ । प्रथमसूत्रस्य मन्दयुक्तिकतवात्‌, द्वितीयसूच्रप्य च पूवाधिकर्णेन गतप्रायत्वाच्च नव्या छ्यातमिदयाश्चयः । ५ एतानी-एतश्च, न नियोगत इत्यनेन वक्ष्यमाणेन सवध्यत । ६ ।पतया-~ साकमेधान्तगेत। महपितृयज्घाख्या क्रियेत्यथेः । ७ न नियोगत इति- एतेन देवकमणामिव पिच्य णामपि न र्वे सुदाहरणत्वमिति बोष्यम्‌ । ८ (अन रपा० १अ० रे सू० ८)

१५१६ दुष्टीकासहितश। षरभ।ष्यसमेते-- [भ०१पा. ८१८]

वेत्‌ । ल करवत्‌ । यथा, यस्य लोके नारित द्रस्य, स याचते क्रीणाति च । एवमिहापि द्रष्टव्यम्‌ ॥ २६॥ नियतं वाऽथवेवात्स्यात्‌ ॥ २७ ॥ सिर

नियतं वा याश्वाक्रयणं, तद्वियमानेऽबिद्यमाने च द्रव्ये स्यात्‌ । एवं या्चाक्रयणमर्थवद्धंति । ज्योतिषटमभयुक्तं दि तर्कयते । न ्रव्यभयुक्तम्‌ । तच्च नित्यं उ्योत्ष्टमस्य | नवे वचनं भवति, यदा द्रव्यं नाति तदा षफतेव्यमिति। उयोतिष्टोमस्य च नित्यमङ्गगुक्त) द्रव्या भावो निरित्तृक्तेमिति परिकरुप्येत । कर्पनायां शचष्दो बाध्येत । अतो याश्चाक्रयणसंस्छृतं द्रपमिहोपयोक्तव्यम्‌ । अन्यथा वैगुण्यं भवति। तस्पात्सति यासति च द्रव्ये याच्‌ञाक्रयणमनुष्ठातस्यमिति । अथ यदुक्त, लोकवदिति । लोके कमोथरक्षणं भवति, न शब्दलक्षणम्‌ । यथाऽयेर्तथा ज्रियत, न यथा शब्दः | वेदे तु शब्दनेवार्थोऽवगम्यते, तथेवारेष्ियमिति ; तस्मा्यमानेऽपे कतेन्यम्‌ | २५ ॥

( उयोति्टोम।दिषु पथत्रतादीनामपि निल्यताधिकरणम्‌ ॥ < ॥ )

[ < ] तथा भक्षमेषाच्छादनसंज्नत्तहयोमद्रेषम्‌ ॥ २८ ॥ सिर पतिम श्रूयते, पयो व्रतं ब्राह्मण्य, यवागू रानन्यस्य, अ।पिक्ला ददयस्येति । तया द्पूणेमासयोः पेषः, पोक्षणीरासाद्य, इध्माविरुपस।दय, सुवं च सुचश्च समदि, पर्न सनद्य(ऽ5ज्येनोदेहे, इति । तथा वाजपेय श्रूयते, दर्भमयं वासो भवतीति । पशौ संप मः, यत्पद्युमयुमङृतारो वा परद्धिराहते, अप्रिमां तस्मादेनसो विश्वा.

ममुश्वन्वंहस इति । तथा, योऽस्मददरषठे य॑च बयं द्विष्म हति वचनम्‌|

एतान्युदाहरणव्चनानि । तेषु संदह; । करै यस्यापरं भाजनं न

विद्यते, स्र पयो त्रतये्‌) यवागुपािक्तं बा) उत विद्यपानेऽफीति।

तथा, योऽरेपिततः परषार्य न प्रतिपद्यते, प परेपि्त्य उत प्रतिमा.

नोऽपीति । तथा, यस्य सूत्रमयं वासो नपसि, स दभैमयं पारिदप्रीत,

तन्निमित्त चेति एवैः पक्त; ॥ २६ ॥

जगा

प्रकरणाग्नान।दपुक्रयुक्तं तन्निमित्तं चेत्युत्तरः ॥ २७.॥

१ क्रीणोते- पा । २ भतिष्यति--परार 1 ३ वन्ननान्धुदाहरणानि । तेषु-पा°

[भण०्दपा०८अम०१० | मीमांसादचने । १५१७

उत विश्यमानेऽपीति । तथा, यस्य पश्ुमायुं कुयीत्‌, उरो बा पद्ध न्पातु, स एतेन मन्त्रेण जहूयादृतान्याोःवीति । तथा, यो दष्ट काचद्‌- न्येन च द्विष्पते, स एव मन्ते रयात्‌, योऽरमान्‌ दरष्टीति, उताद्विषभदटि- प्यमाणश्च(पीति ।

तत्नाधिकरणातिदेश्चोऽयम्‌ । तत्र यः पूवैरिमन्नाध्करणे पूवः पक्षः स इह परैः पक्षः । यस्तत्र सिद्धान्वः सह सिद्धान्तः । अविद्माने कुयौदेति पूरैः पक्षः । नयतं वा<येवेत्तवादि । स एवात्र म्यायो यः पूर्वत्र ॥ २८ ॥

( अपररात्र ब्रतस्यानित्यताभिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ ) [ ९ | अनथकं नित्यं स्यात्‌ ॥ २९ ॥ सिर

योतिष्टोमे श्रूयते, मध्यंदिनेऽपर्रात्रे च॑ व्रतं त्रतयतीति। तत्र

, 1

सेदेदः । किं नियतमपररत्र व्रतमुतानियतमिति । किं पराम्‌ । नितं व।ऽधेवस्वारस्यादित्ति । एवं पराप्ते, व्रमः।

अनथकं त्वनित्य स्यात्‌ । यदैवं मन्पेतारिमन्काले व्रते मे जरिष्य- ति तदा व्रायेतु । यदातु खलु मन्येत न रम्यग्नरिष्यतीति, तदा तद्व्रतं क्रियमाणपनथक्ं स्यात्‌ । यदे हयनीर्णेन यजमानो श्रियेव पदा सततन्तलपः स्यात्‌ । तस्मान्न नियतं तस्मिन्काले व्रतं व्रनायि- व्यापत्‌ ॥ ९ ॥

( अग्नीपोमीयपहुयागे छागवत एवाधिक।रायिक्रणम्‌ ॥ १० ॥ ) [३०] पशुचोदनायामनियमेऽविरषात्‌ ॥ ३० ॥ पुण ञ्योतिषटिभे श्रूयते, यो दीक्षितो स्दश्नीषाभोयं पष्ुमारमत इति । तेत्र सदेहः । पर यः कक्चित्प्ुरालम्भनीय उत्त छ.ग हति । वह्यपा- णेनाभिपयेण भवति संक्ञयः । नन्वेकेषाम।न्नायते, अजोऽग्रीषोषीय | इति । सवैश्षाखापरत्ययं चैङं कभाति ।

अत्रारप्रते। परतिश्नाखं भिन्नानि कपाणाति दत्वा चिन्ता ङ्गि तान.

{ २८॥२९॥] ‹ पृ्ाभाल्मेत ? इति नोमयथा प्रतिमितो वावयात्सशयः । वक्ष्यमाणेन बु कार-

१पदौवाद--पा० 1 २्वा-पा०। ३ (अ० ६ पार ८जन ७ सु० २७)। तदा तन्तेखेषः ' तन्त्रलोपे च स्व॑लोपः ' त~ पा 1 ५ न्यातिष्टमे ष््युरप्रीषोभावो, या-प्रा०

{५१८ दष्टीकासदिरशाष्रभाप्यसमेते-- [अ०१पा०८भ०१०]

त्मम्‌ । पश्चचोदनायाभनियमः। उत्सर्गे कतेव्ये द्रव्यं श्रक्यतं उत्स, न पृश्ुस्वप्‌ । द्रव्यं हि साधकम्‌ । अतोऽत्र द्रव्यमन्तरेणोत्सर्मो नस भवतीति द्रव्यशुपादीयते । तस्पिन्नुपादी यमानेऽनियमः, यत्किचिदु- स्सरष्टग्यपिति । कत एतत्‌ । अविशेषात्‌ । न हि पशुतसबद्धेषु कथि- दिशिष उपरभ्यते । तस्माद्यः कथित्पश्चारिति ॥ ३० ॥ छगे वा मन्त्रवणात्‌ ॥ ३१ ॥ति०

वा६ब्दः पक्ष व्यावतंयाति | नेतदस्ति । यर कचन द्रव्ये प्युत्व- ्ुषदेयमिति । अरत्युल्खष्टव्यस्य नियमक्रारणं मन्त्रणे; । छागस्य वपाया मद्साञनुब्रूहात) छागप्रकराश्नसमथा मर्नवणे; समाम्नायत | यदि छागो नो परादेयस्ततस्तत्मकाशचनसमयेस्योपाद्‌।नमनयेवत्‌ । तेना. बगम्यते छागमधिृत्योत्सग विधानीति । म।न्जवर्णिक द्रव्यनियम

अ ®

विधिरिति ।॥ ३१॥ न चोदनादिरोधात्‌ ॥ ३२॥

नैतदेवम्‌ । न शक्रोति मन््रवभथोदनायां पत्यधिन्यां द्रव्पं॑निय- तुम्‌ । यत्र हि द्रव्यस्य प्रकाशकं न श्रुयते, तत्राभकाितमेव तत्कर व्यमिति । तस्मान्न मन्त्रवणोल्मकादयनियमविधिः पर्प्यते, एवमत्र परकार्यं काश्यित्याभिति | अत्र पुनः, इञ्देनादगम्यते पशयुत्वेन परकाशचायितन्पमिति । तस्मान्न मन्त्रवणे्तसद्धावे समयः | मन्त्रवणा- दधि कल्प्या प्रथोगवचनेन श्रतिः । इह बटू प्रयोगचचनेनोपसंहदै- व्या | अन्प एव पषुशब्दस्यायः पृशयुर्वप्‌ । अन्यो मन्वरर्भेन निष म्यते छागः । तस्मान्न मन्त्रवभशोद्‌ना वरोधेन नियन्तुमतीति ॥२२॥

-=------- -

गन्‌) मन्त्रवभौत्‌ | यदि नियतो मृन्त्ः) छाग एव । मध पराह्िकः, यः कश्चित्‌ | गोऽशवादीनां पाल्यं सामान्यमन्र सूत्र पथैः |! ६० ॥

छागो वा मन््रवणातु ॥ ६१॥

न हि विधाँयक्राविष।यकगतय)पिरोपणविरेःष्यमावेनेकव।क्यत्‌। | (छागस्य षाया." इति वपाविशेषण। छगशब्दः।

१ श्रक्यमुक्ष-पा०। > अम्मय छागस्य-- पा ' ३ मन्त्रवणैः प्रत्याथिन्यां चोदनायां क्प्यां--प्रः* । ४ अक दृयमिति क्चिन्नाप्ति। ५ प्रयागवचनश्तिः-पा० । ६ विरोधे निय-१।०। ७ त्रिधायकविध।यकगतयोरिति-- पशृचछशब्दय)रिति शेषः !

[ भ०६पा०८अ०१०) पीर्मासादश्रेने | १५१९

आर्पेयवदिति चेत्‌ ॥ ३३ ॥

[क

यसि न पञ्चत्वमन्येभ्यः पद्रभ्य आच्छेत्तव्यापिति । यथा, गीत इति, सामान्यश्रतिच्िष्वेवावतिष्ठत इति नान्ये विवक्षिता इति। एवमिहापि पद्यत्वं छागं प्रकरपयितु विवाक्िते, नान्पान्विजञेपानिति॥ ३३॥

न तत्र हयचोदितघात्‌ ॥ ३४ ॥

~ „ (प | => 2” 2 ८. >

नेतदेवम्‌ । तत्र ह्च दिपं द्रव्यद्ुस्खषटव्यं मन्त्रवर्णे । वरणे पुनथो- दितम्‌ । तत्र तरित्वसख्यासबन्मरस्य वरणे चो{दतत्वान्नान्या संख्या क्रियते । आर्वेयक्शव्दादपि नानार्षेयम्‌ | त्रिशनव्दस्य हि तत्सापर्घ्य, येनाऽऽ्षेयश्चब्द्‌ विरशिष्सख्याविप्यो नियम्यते । इह म मन्त्रस्य सापथ्यैमू्‌ । तस्मादनियम इति ॥ २४ ॥ नियमो वैकार्य दयधमेदाद्धेदः पृथक्ववेनाभिधानात्‌ ॥ ३५ ॥

[न

नियपा वा| एकाथ्य हि पद्ुागशब्दयोः | सामान्यं प््युरिति |

॥ => क [नप्‌

छागाद्यो विशेषा उच्यन्ते । कथषू। तेः सामानाधिकरण्यात्‌ | पशुद्छागः,) पृद्यरुष्ट्‌ः, प्युभुषः;, प्श्युरख इति । एवं सति न मन्त्रवणेः पशुशम्देन विरुध्यते । तन छागोऽप्याटन्धव्यशोदितः। मन्त्रवणे उपा. दीयमाने, इदमवगम्पते । छागे बिवक्षिल्वाऽयं पशुशब्द उचरित इति, नःन्यानिविशेपानिति । छगोपकरणमस्योपदशितम्‌ । यदु पदंश्नने पश्ुशब्दश्छागामिभाय हति गम्यते । यया युरमबरमरोपद्‌ क्षिते, इषाचक्रा- दिसंनिधाने च, अक्षमानयेत्यक्ते) यानाक्षमधिकृत्य बून इति गम्यते, नतु बिदेवनाक्षमिति। यदि ह्ययमेदो भदेरपञ्ुखःगश्ब्दयोः पृथक्रतवेना-

ष, ®, ¢

ॐ पेयवरणे तुम विध | तत्रैकेन वरण विधौयते । अप्र्‌णावयवप्॒ष्याप्तुतिमत्‌। वाक्येन वरणे त्रि्वम्‌ ॥ ३२ ॥ [३३॥ ३४ ॥ | अत्र सूतरे पशव्दरददगाशवादना वाचकः | पूतस्मिन्‌ , शब्दार्थं न शक्रोति १ युगवरप्रे, उप--पः० । २ सनधानं वेदकषमानयेत्युच्टत तदा याना<--पा०। ३ (आं षदिति चेन्‌ ` इति दिद्धान्पिरङ्भाचाः समाधानं सूत्रं ' न तत्र ह्यचोदिततात्‌ ' इति, तद्रषाचषे-- प्राईयवरणे लिति 1 ४ अवयवरुस्य।स्तुतमतपि-' एक व्रणतते ` दूरेयादिनेति पव ्पः। ५ पृष स्मिभिति- पूवपद समान्य दूत्यः ।

१५२० टष्टीकासदहितक्षाबरभाप्यसमेते-- [अ०६पा०८अ०१०]

भिधानं) ततो भेदः स्यात; न छाग एत्र नियम्येत | अविहितक्छागा- यं हत्यन्वोपादानम्‌ । अपि च च्छागपन्ते तं मन्त्रवणैः पकाशयेत्‌ । छ. माथामिषाने पुनः पशक्षब्द्स्य, छागमाप्ताबन्येषामपरािरित्यन्यीरमन्‌ परापत सिङ्केन नियमः क्रियते इति ॥ ३५॥ अनियमो षाऽथान्तरत्वादन्यतं व्पतिरेकशब्द भदापाम्‌ ॥ २३६ ॥

अनियमो बा । यः कित्पञयुरुषादेयः] अ्थान्तरतात्‌ । अर्था न्तरं पशचुत्वम्‌ । अर्थान्तरे छागरवम्‌ । अय॑योरत्र सामानाधिक२०५, न शब्दयोः । कथं पुनरथौन्तरं गम्यत व्यतिरेक।च्छन्द्भेद्‌।च । न्दतिरेको दहि भवति, कथितपक्ठानं छागः | तथा छागः पञ्चाति शब्दभेदः शग्दभदादेवयेमेदो न्याय्यः । एकस्मिन्वाक्ये समवायात्‌, पशुं छागमानयेति | इतरथाऽन्यतरेण छृतायैत्वादन्यतरो वाक्ये न समवेयात्‌ । समवैति च । तस्मादन्यत्पश्चत्वमन्यच्छ।गत्वभ्‌ । तरपाद्‌- नियमो यः कथित्पश्चरुपादेय इति ॥ ३६ ॥

न व परपोगस्षमवापित्वात्‌ ॥ ३५७ ॥ तभ्रासृश्रिकरा पक्षव्याृत्तिः । अन्यत्वेऽपि सरति नियम एव ।

विरेष्टुं मन्त्रवणेः स्वार्थोऽपि । व्परकतिवचनेते तु मन्त्रगतोऽपि सनिधानःच्छ१(तपयं न क कर्‌।१॥३९॥

छागदानं सामान्य पड्त्व प१दुशनव्दनास्यत इतं पर एव दन्द्‌।४ः, न अग त्वदानि॥ ३६६ ॥

१ नीमो 2 ् प (न €^ (~ क ४ ४ श [५ छ एव,३ शब्दा नव्‌। प्रयागस्तमत्रायत््ाद्रात-~ प्रय।गवचने।पतग्रहाय छग

१ उग्रतिरिक्ती दि-पा० 1 २ इद च सूत्रं माप्यकरिरट्टवा, तव्रातस्चिका पक्षन्यत्रत्तिरि. त्युक्तम्‌ । वातिककारणत्वनपन्रषटपु पुस्तकेषु दृष्ट्वा परितभिति त्न्नरत्नकारा आहु । तस्परमाणीकरय भयाऽपि चेदं स्त्रं परिलप्तं मामदिति ग॒चपाटक्रमे योजितम्‌ । ३ मन्त्रतोऽपीति-छागशाब्द्‌ दति शेषः । ४ छापविषयभमिति-- च दनागतं पदुशव्दापरिति शेषः । ५ एवं तःचतपयुचछागकव्द योस्ति. वचनतेनोपप। देते सिद्धन्सकदेरिमतं पुतपक्षव्राद्‌ दृयते" सनियमो वा › दति सुत्रेण । तत्ता. बदूपाचे-ठायादौनाभिति 1 ९ (अन ९ प्रा ८ ज १०सु* ३५}। । ।

[ अ०्पा०८अ०१०] मौमांसादशने । १५९१

कुतः । मन्त्रस्य प्रयोगवचनेन गृहीतत्वात्‌ । मन्त्राधनं दि कर्भेति गम्यते । यदि च्छागपुपादास्यामहे, सगुणं कथे दष््यापः कत बन्त्- पुपाददानाः । मन्त्रस्यापाक्षिकत्वात्‌ । अथान्यपुपादास्यामहे, मन्त्रस्य विषयाभावान्पन््रमपजहतो न सगुणं कमे निमेतेयेप । अतान च श्रतं बाधामहे, अन्यस्मिन्प्ुश्चब्दो वनेत इति । नं वाऽन्यमुप।दास्यः महे वेगुण्याद्विभ्यतः । तस्माच्छाग एवोपाद्‌।तन्य इति । नन्वश्वपप्यु- पाददाना नैव मन्तरवणपपदास्पामः । स पए्वाञ्जरद्छागो भविष्याति। यश्िछन्नगमनोऽ्वः स छगः। छिदेगेमे्च च्छा गरन्दः प्रसिद्धः ॥३५॥ रूपाचिङ्गाच ॥ ३८ ॥

$ चित्‌, मुष्करा मविभ्यन्तीति श्रूयते । यदयन्तरेण वचनपयुष्करा- स्तदे दशचुपपद्यते । तस्माच्खिन्नगपनोऽन्बोऽपि छग ३१ कमीख्या भविष्यतीति ॥ ३८ ॥

अन्रोच्यते--

छगिन्‌ कमांस्या रूपटिङ्गाभ्याम्‌ ॥ ३९ ॥

छागे कमौख्या रूपलिङ्काभ्यां नावकस्पते । न हि उगरञ्ददिट- न्रगमनवचनः । सष्दायो ह्यसौ पृथगथान्तरे प्रसिद्धो, नासाववयवप्‌- सिद्ध्या बाधितव्यः । तस्पाना्वञ्छगः ॥ ३९ ॥

रूपान्पत्वान्न नातिगम्डः स्यात्‌ ॥ ४५॥

ददं पदोत्तरं सूत्रम्‌ । अथ कस्मान्न वयोवचनो भवति । वयोषचना धते शब्दाः, छागहछाभ॑लो वस्स इति । तेनाहवोऽपि वयोतचनो भवे. ष्यतीति । उच्यते । नेतदेवभ्‌ । सत्यं बयोऽचनः ' अनजजातिगतं तु वयो वदितुं शक्गोति। यथा, शोण हति बणेवचनोऽश्वजा{ि.ग१ वर्णं वदति

न्यम्‌ । तस्मादूषान्यत्वान्न वयोपात्रवचनः, तु जाति

नियमः । एव विश्रषणविरराष्यमाच्‌ः । विरेषणविशेप्यमावों 1६ १६७।१ प्क्तातव्रत्यय.

नि

योमवति, अश्च इति | वाक्पे पदयोरमि मवति, हक्क: १2 इति । वाक्यान्तरस्थयेरपि मवति, आयं वृणीत इति । इहापि प्रकरणवरेन प्रये गवचनवशेन वेति ॥ ३७ ॥ [ ३८ ॥ ३९ ॥ ॥ ४०॥

१ अन्य्मिन्पुनः पञ्यु--पा० । २न चान्य--पा० । ३ नन्वश्वगुपा---पा० 1४्रिद्च कवित पा० । ५ भविप्यति-पा० 1 ६ इदमन्यपदोत्तर-- पा । ७ बम्को--१।० । < भज।पतिः गत--प्ा०

१९१

१५२२ टष्टीकासदितक्षाबरभाष्यसमेते-- [अ०६पा०८अ ०१०]

स्यात्‌ | जात्याश्रय वयो बदेषु । अत्तश्छाग एव नियम्यते ॥ ४० ॥ विकर नोतपत्तिकलात्‌ ॥ ४१ ॥

इदमपि पदोत्तरम्‌ । इहाश्वादीनां विक्रारदछागरन्दः । किंविद्जा- दवादीनायुचायते, किं चिदन्यदेव । तस्मादर्ोऽपि छग इति । न । ओत्पत्तिकत्वात्‌ । ओत्पत्तिको हि नापिनाश्नोः संबन्ध इत्युक्तम्‌ । नाऽऽ- ख्याविकारः संभवतीति । तस्मान्नाश्वहछागः। अतदछाग एवोपादातन्य इति ॥ ४१॥

न, क कन =+ ९ व स नेमििकः पशोगुणस्पाचोदितत्वात्‌ ॥ ४२॥

पदोत्तरमेवेदं सूत्रम्‌ । अथ कस्मान्न दिद्रनिमित्तरछागशब्दो भवति । एवे श्रूयते, सुषिरो षा एतर्हि पञ्चुः । यदहं बपामुत्विद- तीति । नेस्युच्यते । छिद्रस्वस्य गुणस्य पर्चोरचोदितत्वात्‌ । अब्यद्खः पश्चुभाखमेतेति ह चोद्यते । तस्मादाच्छद्रः पञ्युः। न चावयवभसिद्धया समुदावपसिद्धिबध्यत इत्युक्तमेव । तस्मच्छाग र्रोपादैयो नाश्वा- दय इति ॥ ४२॥

जतिवां तसायवचना्थक्ताणयाम्‌ ॥ ४३॥

वारब्दोऽवधारणायाम्‌ । यस्मादबयवप्रसिद्धधा समुदायपरसिद्धिम बाध्यते । तरमाज्नातेरेव छागक्षच्दो वाचक; । पएवं समुदायस्यार्थव- ताऽनुगृरीतता भधिप्याति । तस्मा्तपरायवचनघरपपय्यते । विद्ेषां देवा- नामृसराणां, छागानां, मेषाणां, वपानां मेदसोऽनुतवरदीति नातिपाये वचनमयुपपय्ते । मायेणापि हि नियमः; क्रियते| यथा, अग्रयमाये लिखिते दृष्टाऽरयोऽयामिति बुद्धिमवाति । तस्माच्छग एवबोपादातन्य इति । कृत्वाचेन्तायां प्रयोजनं न वक्तव्यम्‌ ॥ ४३ ॥ इति श्री्चबरस्वामिनः कृतो मीमांसाभाष्ये पष्टाघ्यायस्याषएटमः पाद्‌; ॥

[

सैपूणन्र पषठोऽ्यायः ॥ समाक प्रः पटक; ॥

[ 1

॥ ४१॥४२॥ ४६३ ॥ | इति शमददुमरटिनिरविताया भाप नाप्यल्यास्यावा टृष्टकायं पष्ठात्यायस्दाषटमः पाद्‌; || पपाथ पषठाङन्यायः ॥

4 = विवदन्यदन--पा० 1२ गिग तल्पायननन-पान ।

[भ०७पा०१अ०१] मीमांसाद्ने | १५२३

अथत्तरषट्क-- सप्तमस्याध्यायस्य प्रथमः पाद; ॥ ( प्रयानादिषर्माणामुपदेश्चन प्रकृतिमात्रार्थताधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [ १ | श्रुतिप्रमाणवाच्छेषाणां मरूपेदे यथाधि- कारं भाविः स्यात्‌ ॥१॥ स्ि° पूर्वणाध्यायपूकेन प्रत्यक्तविहितधर्माणां वै्मणां दरपूणमासादी- नापिततिकर्तन्यता चिन्तिता । उत्तरेणेदानीम विषहितेतिकतेन्यताकेष्वै- द्राभ्रादिषु चिन्तायेतुमिष्यते । तत्न यदि दरैपूणमासादीनां प्रकरणे ये दिहिता धर्मास्ते सभैकर्मसु विहिता भवन्ति, ततस्तेरेव चीरन्दराप्राद- योऽपि धमेवन्त उक्तास्तथा करैव्याथेति, नार्थं उत्तरेण षट्केन । अथ ये यस्य प्रकरण उच्यन्ते, ते त्रवोक्ता भवन्ति । ततोऽधरमकाण्यै- द्राग्रादीनीति तेषु विन्ता भवति, किमेषां धमौः सन्त्युत नेति । यदा च सन्ति, तद्‌। के कियन्तो वा कथं चानुष्टतव्या इति । तदुत्तर षट्क; प्रवर्तनीयः । तत्र सक्षमेन तावरसन्ति धमी इत्युच्यते । अष्टमेन वेमेऽस्येति । इत्थं प्रयोक्तव्या हति नवमेन । दशमैकरादशद्रादशेरेतावन्तः भयोक्तव्या नातोऽधिक। इति ।

भव्यक्तविहितधमोणां दयेपूणेमासादीनापितिकतैव्यता चिन्तितेति--एतद- युक्तम्‌ । प्वेषृष्ठायां किं पङरदुत्तराधौस्स्िष्टृतेऽवदेयमुत भेदेनेति चिन्तितम्‌ । तथा ‹ हतिनवनीतम्‌।जयं मवति ' इत्येवमादिषु ५त्यक्षधमेकेष्वपि चिन्त] तत । अत एवं वाच्यम्‌ । प्रकृतौ विज्रतै। चो पदेश शरनिर्ति; । ' सदश्च प्राजापत्यान्‌ › इत्येवमादिषु प्रत्यक्ष एवोपदेशः । सवैपृष्ठादिष्व।नुमानिकवचनोपदिष्टानामुपदेश एव चितितः।

सष्ठमेन विकृदोनामततदेशेन धमां मवन्तीति प्रतिराद्यते | अष्टमेन विशेषः | नव- मेन विशेषातिदेशचः परसङ्गेनाऽऽरम्यते, [४ मन्त्रो ऽसिस्वरूपप्रकाशनायमुचायेते, उताभ्नि. स्वरूपमविवक्षितम्‌ , तमादित्यं प्रयोक्तय्यमित्यतिदेशप्रक्ार एव चिन्त्यते । प्त दशम.

® न

रयप।र्मनुमन्यमान एवाङऽत्मान्‌ छमतं | दशम नाध।म्व॒चचचयानुनिप्पादिनी दशषयत्त[-

१ कर्मणामिति कचिन्राप्ति \ २ सर्वधर्मेः-पा० ! २ उत्तरपट्कः-पा० । ४ दीनां कतेव्यता--प्रा 1 ५ ( अ०३ पर०५ अ० ४ सू १६) इयत्रेति दोपः ।६( अन ३ पा ८ अग २० सृ० ३६ ) यत्रेति शेषः । ५ तस्मदिवं--पा० \ < चिन्तित इनि--पुवेस्मित्न प्यायषटूक इयर्थः ।

{५२४ टष्टीकासहितक्चाबरमाष्यसमेते- [अ०ज्प० १०१]

तत्रेदं विचार्यते, क यजिषयुक्ता एते धर्पाः--कथं यजिणबा- रस्यादित्येवमर्थमाम्नायन्ते, आदहोस्विदपूतैपयुक्ताः-कथपपूर स्यादिति । यदि यजिपरुक्तास्ततः सवौर्थाः । अथापूवेषयुक्तास्ततो यथाप्रकरणं व्यबातिष्टन्ते । क पुनरत्र युक्तम्‌ ! अपूरवैपयुक्ता इति । अपूर्व दहि फलवत्‌ । अफो यजिः । फलवति च प्रयासो बिधीयमानोऽथवान्‌ भवति । तस्मादपूषम्युक्ता घम इति ।

अततः परमाचायंस्य सूत्रोपन्यासः | श्रुतिपमाणत्वाच्छेषाणां गुख्य- दे यथाधिकारं भावः स्यादिति । मुख्यान्यपू्ाणि। तानि हि फलन- ्परास्मधानानि । पधाने च पृख्यश्चव्द्‌ः । तेषां भेद उक्तः शब्दान्तरा- दिभिहितुभिः । तस्मिम्मुख्यमेदे सति यथाधिकारं भावः स्याच्छेषा- णाम्‌ । ये यस्यापूत्रस्याधिकारे प्रकरणे रिष्यन्ते, ते तस्यैव भवेयुः ।

श्र।तप्रपाणत्वात्‌ । अयमस्यापृ्स्य श्रषाऽयप्रस्यत्यत्र श्चतिरद प्रमाण

[३

[चन्ता | दयत्तप्रस््गन चक्रद्‌शः प्रयगयत्तावकिच।रथमारम्यत्‌ । तन्त्रव।पनररयाम यत्तायां प्राए्ायां तेदेपव।दत्वेन द्वादश आरभ्यते | अन्यादृश्चीयत्ता प्रसङ्खेन भवति ।

यद्यपि तन््रावापप्र्ङ्गा समयत विशिष्टास्तथाऽपि पूर्वषट्के >ेषामवत्तरः । यावदधेदो न

नावधृतस्तावच्छेपरेपिभावो नास्ति । प्रयोजकाप्रय)जक्रत्वं च शेषशचेषित्वा दते । तधा = [न [र [नप =, _ ® ~. [^

कमः प्रयोजका प्रयोजकत्वे । तदीशे; केोऽथिक्रियत्‌ इत्यधिकारलक्षणम।पतति । न च षषठसप्तमयोमध्ये तन्त्रावापप्रसङ्कानामवप्तरः । कथम्‌ | अभिकारानन्तरामिद्‌ं विषरिवतेने, † पर्भयोगोऽक्रियते, उत न । फं त्वपृतनिल्यनेन प्रप्गेन परमा दय।रम्यते |

अभवा-प्रयंदयः प्राङ्कर्रमरपिक्रियन्तेऽतिदेशेन, [म वा नेत्यनेन प्रप््गन प्प्- मोऽध्माय आरभ्यते | तहटेन विशेषातिदेशोहम।धान।मारम्भः | पयेनुषोगाविरेषाच्च दशमानन्तरं तन्त्ावापप्रपङ्धाः परस्तयन्ते |

षे

यी

श्ुतिपरमामस्वाच्छषाणां मुख्यमदे यथापिक।रं भावः स्यादिति | करणेति केत्व्यतानामपद वशा मिना विधीयते | तन यदस्या करणमतकरतेव्यता कवा १ उभयत्रेति-उपदेथऽत्िदेशे चेत्यथः । २ परिषारान्तरं बदति--पर्॑नुयोगेति । अयमाशयः--तन्त्रावापप्रसङ्गः उपदि्यतिदि साधारणा इति यथ। पुवषटूक रन्ध दक्यन्ते तथो- रपट केऽपीति प्रयनुयोगाविरोषद्यत्र कः वाऽ^रय्धरव्ये सति नियासकामवादुत्तरषटक एव समारम्भ. स्तेपामिपि । ट प्रघ्तुताः-प(० । ४ (अर ज पा० १अ०१स्‌०१)।

[भ ०७पा०१अ०१ ] मीमांसादषरने 1 १५२५

क्रमते । न रत्यक्षादीनामन्यतमम्‌ । श्रुत्या च ये यस्य प्रकरणे श्रुयन्ते ते तस्यैव भवितुमहन्ति । न चान्यस्योक्तोऽर्थोऽन्यस्य भवति । नहि यदेवदत्तस्य भ्रापाच्छादनादिकं, तथ्ज्ञदत्तस्य भवति । तस्पाच्रथापरक- रणं व्यवस्था धमौणाम्‌ ॥ १॥

क ९ [नः । छ उत्पर्पथाविक्ामाद्रा सत्पेवरदकषस्प स्पात्‌ ॥२॥ अथवा- नैतदेवं, यथाप्रकरणे षमाणां स्यवस्येति । कथं तर्ि।

पेकरम्यं स्यादिति । समानध्ेता । सरवे धर्माः स्वार्थाः । कुतः। उत्प्यथोविभागातु । उन्पत्तिरिनि यजि वरूपः । अपूर्वस्योत्पादनात्‌ ।

तदृन्यत्र न भवति+ करमान्तरतत्‌ । ‹ शद नतरे करमैमेदः ' इत्युक्तम्‌ । इतिकर्तव्य- ता च भावनयाऽऽकाङ्िता, के-केन-फथमिति । न यागपृत्रकलानां स्वयमित्थ॑- मित्याकाद्ल्षाऽ्त | तस्माद्धावनय। संबन्धः ॥ १ ॥ [3 त क 3 पर [क न [क यनिप्रयुक्ता धर्माः । कथम्‌ । तन्न केचद्वणैयन्तिं | प्रकरणा स्नानानुपितेन वाक्येन सेनन्येः | एतदपरे दूषयन्ति | यः फटे चोदते स॒ एव कथंमावाकाङ््ी मः तब ध्यते । प्च विरोषः प्नाकाङ्ल्लः | तस्म्न्यस्िन्विदेषान्तरे कुतो घम॑परा्िः | अयं क लय ४ नि ५ फ) € ४) [| | न्धि म यजिविरेषः श्रुत्या वाक्येन प्रकरणेन च सेनध्यते । ततर प्रयोगव।कृयं धमैप्तबनिधित्वेनो- दाहरनिति। यागोत्प्तिननेन क्रियते । वाकयान्तै\रुत्पन्नत्वात्‌ । फैरबन्धश्च | विश्वनि. यायेन प्रत्वात्‌ | पारिशेप्यादितिकतेस्यत।पचन्धायेदम्‌ | यथा 'अध्वयगृहपरतिं दीक्षायै त्वा ' हृति दीक्षाक्रमपरं वाव्यम्‌ | तत्रोदिदयमानत्वाचयागरय श्व॑पद्गतं पद्‌।न्तरगतं ध विशेषणप॒विवक्तितम्‌ । तस्मातसवैयगेषु षमी; । न च दशपुणमापपदेन पेवध्यन्ते |

भ (९. न

अत्यन्तवे[कयत्वात्‌ | यगि विधीयमाने तरु पाषवर्म हष।नाच्छातः |

ग्रासाच्छादनमुक्त--पा० ।२(अ०र पाअ १स॒० 9) 1 ३ भित्यमन्याका- दृक्षा-प्रा० | ४ वभयरन्तपि-- भाप्यमनारदय पू्वपक्तमिति रेपः । ५ संबन्ध इति--प्रयाजादिष- मणां यजिसंवन्ध इत्यथैः । ६ भपरे-भाष्यानु्तारिणः । ७ तस्माल्रयोगेऽन्यस्मिन्‌-प०। ८ तत्र प्रयोगेति--एवं पर्वस्मिन्पक्षे दूषिते धर्माणां पारिष्टवत्वसिद्धवथं दरैपणेमा्ताभ्यां स्वगेकामो यजेत्‌ इति प्रयोगवाक्यं धर्मदबन्धित्वेनोदादशन्धद्यर्थः 1 ९ फलतंवन्धश्वेति- न क्रियत्त इति शेषः । १० (अञ०४्पा* ३अ० ५) अ्रयेनेयथेः। ११ स्वपदणतमिति--इदं ब न्यायप्रदशेनमत्रं न प्रकृतोपयोगि ! प्रर तु दतिहमयत्ववत्पदान्तरःपात्तमेव ददौपणेमासश्यं विरोपणमयिवक्षितमिति तात्पयेप्‌ ।

१५२६ इष्टीकासदहितक्नाबर माष्यसमेते-- [अ०जपा०१अ०१]

न्ट

अथे हत्यपूर् हूपः । यजिभयोजनत्वान्‌ । तयोरविभागः । सर्वाण्य पृ्वोणि यजिमन्ति। यजिसंयोगेन धमा; शिष्यन्ते । यजतेत्युक्त्वोक्ताः। ते यजो न संभवन्ति । तस्याफलत्वातु । तत्र सेमवन्तप्तत्सबदधष्वषू- वेषु विज्ञायन्ते । स च यजिसंवन्धः सर्देषापपू्वाणां तुरयः । तस्मा- रसवाथा भवन्ति । स्वधर्मवत्‌ । यथा सधीः, गौनं पदा स्रष्टव्यं इति गोत्वसेबन्धेन श्रूयमाणास्तत्रासंमवन्तस्तंबद्धेषु पिण्डेषु विन्नाय. त । तस्य च गोत्वसेबन्पस्याविशचेषात्सर्वेगतरीपु शुदनीटकपिरकपो- तिकासु भवन्ति । एवमिहापि ।

उच्यते । विषम उपन्यासः । तत्र गोसाभान्यसेबन्धेन धमा वि ्रीपन्ते। गौने पद। स्म्व्प इति । इह पुनयंजिषिशेषसेवन्परेन धम विधीयन्ते । दशेपूणंमासाभ्यां यजत, उयोतिषटोमेन यजेतेति । बििष्टपनिसंबद्ध एवा- पूरवे भवितुमैम्ति, न सर्मत्रेति । तत्र ब्रृषः । दशपू्णपासाभ्यां भनेते- त्यश्रन शक्यन्ते यागविज्ेषे पमा व्रिधातुम्‌ । किं कारणम्‌ । यद्‌। यजौ धर्मा विधीयन्ते तदा यजिरनुधते । यजत्थमिति । यदि यजि.

एतदप्ययुक्तम्‌ । प्रयाजादीनामप्यैनेन न्यायेन फल्ुबन्धः स्यात्‌ | ततश्च कतरे घपोश्चिन्यन्ते । विधनिति; अन्यथानुपपत्त्या फलकरपना | इद्‌ तु शव्दकवाःफरस्या- स्यथानुपपत्तिः क्षीणा | तस्मात्मथ॑ममेव व्यारूयानं युक्तम्‌ । यः फले च।दते प्त इति- कर्वन्यतया सनध्यमान इतिकरैव्यतां एति प्रधानम्‌ | प्रधानस्य चोदिदयमानस्य विरे. षणमविवक्षितम्‌ । प्रकरणास्नानानुमितेनापि वाक्येन स्वशक्त्या परमेयागानां पर्म्तनन्धः। उपपरतस्तु - करणानुम्राहिणीतिकतैग्यत। ठोके दष्टा | सा तथैवेहापि मवितुमहेति | सवीौण्यपूर्वाणि यजिपन्तीत्येवमादिः, स च यजिसंवन्धः सर्वापूरबाणां तुर्य इत्येवमन्तो ऽयुक्तो प्रन्यः । यागोऽपूर्वेणाविनामूतो, स्वप्‌ यगिन | ‹ अपृषै चासम॑-

१ सप्र्न्येवि-पा० । २ अत्र वदाभमः-पा० ! ३ स्वकामो यनेत-पा० । ४ अनेन्‌ न्याये. न~-विश्वजिन्न्यायेन । ५ प्रथममेवेतिं-प्रकरणानुमितेन " प्रयाजादि।भेय॑जेत ` इत्येवंरूपेण वाकये- नैव धमैसंबन्ध दति व्याल्यानं युक्तभिस्यथेः । ६ तु शक्यते -पा०। ७ न स्वपृवेभिति--अविना- मृतमिति शेषः । तथा च होमादीनमप्यपूव्ायनत्वान्न स्वेषामपूरषःणां यागसंबन्ध इति माप्योक्तिः संगच्छत इति भावः 1 ८ आक्षेपप्रतद्गादेव य॒च्च ‹ उत्पत्तौ दिध्यभावाद्वा ' दति सूत्रे " यजै भूय. माणाः क्रियमागाध्वापूवोया भवन्ति ` इति साम्यं पदि दूप्थितुम्थेतः पटति- अपृ चेखादिना ।

(म०ऽ्पा०१अ०१] पौमांसादशरने ] १५२७

विधीयेत) न धर्मैः संबध्येत | नहि द्रयोविधीयमानयोः परस्परेण संबन्धो भवति । अनुवादश्च सन्नविशेषात्सव॑यागानुबादः 1 तप्मात्स- यां धमाः । ननु दशंपूणेमासकषब्दो विश्चेषको भविष्यति । न दश

पूणमासशब्दः शक्नोति यागं विशेष्टुम्‌ । अयं हि वरिधिषां स्यादनु- वादो वा । यदाऽनुबादस्तद्‌ा धम॑संबन्ायेः। स च ध्संवन्धो यागा- नुबादेनेब तयोः सिद्धः ।

ननु नि्त्तिकरो भविष्यति| दरशपूर्णमासवेवेस्थं इयौन्नान्यानिति । नषे श्षक्यम्‌ | यत्करणं न तस्यान्यनिदर्तिरय॑ः । ननु परिसर्या करिष्यति । नात्र परिसंख्या युज्यते | यद्यन्येन वाक्यन यागमात्रे धर्ममसङ्गः; छतः स्यात्तत एत्युनचनं परिसर्पां इयौत्‌ | अय पुनरसति भसङ्ऽनेनेब्र प्रसद्खोऽनेनेव निहात्तारति, अतिभार एकश्येव वाक्यस्य भवति ।

एवं तदि, नात्र येतेति शब्दो धपैविधिभिः संबध्यते, यजेत, इत्थमिति । केन ति । दरशपूणंमासक्षन्देन । भत्यश्षो हि तेनास्य संयो- गः) दद्॑पृणेमास।ःभ्यां यजेतेति । परोक्षो भमेव्राधिभेः | कस्तदा वाक्ययेः | दश्चपृणमासां यादिति । नवं श्वय । एवं सति धमां असंबद्ध; पारिूत्रा भवन्ति । कथं कृखा। येयमाख्यातिकी विभक्ति- य॑जताति, सा दरापृणमासयो; कतेव्यहां विदधाति । तत्र कथं याम मात्रेण यागाविक्षपेण वा व्रमरसंबन्धः स्यात्‌ | विधायिका विभक्तिना- स्तीत्यसंबद्धा धमा भवन्ति । नेष दषषः। न वयं वाक्येन धमाणां संबन्धं करिष्यामः | केन तदि। प्रकरणेन । कथम्‌ | करैव्यतायां चोदेतायामितिकतेष्यताकाङ्क्षा भवतिः कथं कुयादितिं । प्रकरणेन धर्माः सेदध्यन्त, इत्यं यादिति ।

नेव शक्यम्‌ । यद्‌ा दि दृकपृणमासो कतं॑व्यतया चोदते, तदेदि- कतव्यताकाडाक्ष्॑ नाम्ति। प्रत्तातातेकतेव्यतावात्तयाः । असत्यां

ते भे

वस्ता यमे क्रियन्ते ' इत्यप्ययुत्तः | अन्यत्र श्रता अन्यत्र क्ताः र्यः | जविनामा- वमद्वीकृत्य तलेपयपूतोाणि यानेकन्ताति ! व्रवौते | ^ शपनं ॑चोपतमवन्तः

\ तेत: पुनवचनं परार । २ निवरह्िर्वत्येत्त । भिदत तद्व वाक्यम्‌ । भवत्वेवं तर्हि-प्‌(० ३ लटक सतिम 147 पृपुविनागूतानि नदमिय भाप्वसिति नात्रः

१५२८ टुष्टीकासदितश।बरमाष्यसमेते-- [अ०८पा०१अ०१]

चेतिकपैव्यताकद्षायां परकरणमेव नास्ति । एवं तदुक्तम्‌ , असंयुक्त प्रकरणादितिकतैग्यतायिंत्व(दिति । एवं तरि, नैवा यमे ध्मा विधीयन्ते । नापि दश्पूणेमासयोः कपैन्यतोच्यते । कं तदि 1 दशपू मासाभ्यां यजेतेति पदटरयेन विशिष्टं यागपनृद्यात्र धर्मा परिधीयते, शैपृणमासाभ्यां यजेतेत्यपरिति । एवमपि दश्पू्णमासाभ्याभितयनुवा- दो न युज्यते । तूती यायेस्यासिद्धत्वात्‌ । पर्ववाननुबादो मवति । अपू व्श् तृतीयाय | स{ऽवक्य वचघातन्यः । तस्पत्च वधासपानरऽन्यद्‌- वासंबद्धमापयते, दश्पृणेमासौ यनः करणामिति । तस्मात्त एव मथमः पक्षाऽस्तु, यागोानुवदिन धमाणां ैधिरिति।

ननु तत्रापि दश॑पूणेपास।भ्यापि्येन्न संवध्यते। ननु संमन्यते । क।छदचनः सन्‌ परायिको मित्यान॒बादो भविप्यति | प्रायेण यागानां दशेषुणमासकारत्वात्‌ । त॒तीया च काटस्यायेह्रृतं गुणभावमालोच्यो- पपद्यते । तथ। चेत्स पमाः सवायां भवन्ति ॥ २॥

चोदनगिषभावद्रा तद्धेदाद्रयवतिष्ठेरन्चसनेगुण- तत्वात्‌ ॥ ३॥

कभचोदन।याः शेषभृता धर्मस्तपान्नायः,) एके मृत इत्यगः । दशे पूणमासाभ्यां यजेत, अनयाऽगन्यन्वाधरानादिकयेिकतैव्यतयेति । तस्यां चोदनायां यनेमुणमावः श्रूयते, दरीपृणेमातास्यं।मिति । द्च- णैपासक्चन्दो हि यनिव्रचनः । करणमावोऽत्र यजेः श्रूयते । दद्नपूणै- मासास्मेन यागसष्ुदायेनान्यत्कुयौदि । यत्ततोऽन्यत्‌ › तत्कतेव्य- तया चोद्यते न यजिः ¦ अपू्रच ततु । ननु फलमत्र बाक्पे श्रुयते इति-यागस्यैव श्षक्तिरपूवैमित्युच्यते । शक्तिमति च क्रियमाणा नाश्रुते ता मवान्ते | > ॥

मावनारोषमावादिल्यधैः। तद्धेदाद्रथरति्ठिरन-मावनमिद्‌ दवयवतिषठरन्‌ । उत्प. तेग णभृतत्वाप्‌ । उत्पत्तिः-- यागः, तस्याः करणत्वेनोपादीयमानत्वद्ुणमूः | तस्मान्न मस धुम सबध्यत्‌ | सवरप्यमानचं चे स्वाधपरायता; चाकेयमद्‌।दद्‌।षश्च | अतः;

१(अ०३अ्‌० ४० ११)। २ द्शपृणमाक्ताम्याभितीति--क्विन्नाप्ि । ३ यत्तदन्यत्‌+ तत्कपैन्यतया चोद्यते ¦ तदितिकतेभ्यतया संमध्यते न यजिः-पा०।

(म०७पा०१अ०१ |] मीमांसादशचने । १५२९

= 9

स्वगेकामो यजेतेति । तक्रतष्यं स्यात । सत्यं श्रुयते, न तु तदथ्याजिना क्रियते । विनष्टे यजौ तद्धवति । अपू तु तेन क्रियते । तस्मात्तस्य कपैव्यतोच्यते। यस्य करैव्यत। तदितिकर्वव्यतया संवध्यते । तस्मादपू्ा थौ धमा; तेषां चापर्वाणां भेद उक्तः। अतस्तद्धेदाचथाप्रकरणं व्यव- तिष्ठन्ते पमा इति ।

अथेतरिषन्प्ते कथं दृशेपूणेमासकन्देन यागो विशेष्यते । उच्यते । नेवात्र यागो विजेष्यते । कि तिं । अपूप्रमावनेवोमयपदविशिष्ट. च्यते । यथा, अरुणया पिद्धा्येफहायन्या सोमं क्रीणातीति । बिपम उपन्ासः । तत्र हन्यदद्रव्यमन्यो गुणः । तन तत्रोभ्विक्ञेषणत्वं युज्यते । इह पुनयौग एव तौ दशपू्णमासौ । तेनेहभयपद्‌विरेपणलं न युज्यते । उच्यते । इहापि यनेतेति सामान्यं, द्रेपूणेमासाविति विशेषः । अन्यच्च त्ताम।न्यमन्यो विशेषः । एवमपि श्रुत्या सामान्यस्य भावना) वक्वाद्विचेप॑स्य । न चैेत्युगपद्धवतीति । एवं तर्हि, नैवात्र

्रुत्यथ; परिगृह्यते । किः तर्हि । बराक्याथैः | दिः कारणम्‌ । श्रत्यरये

9 +

सवेविशेषणनिरिष्टा मावन। विधौयते | अयात्परस्परनियमः । एवमपि श्रुत्या साम्‌ म्यस्य (वना, व(क्वाद्रंशेषस्य । न वचंतद्युगपद्धबताति-- अयुक्तोऽयं अन्धः | उपच्छेषटक्षणया श्त्या धातुना त्ेनन्धः | तृतीयया तादथ्यन दृशपूणमाप्तयोः | तत्प छेषटक्षणया ताद्य कस्प्यम्‌ । यदि दशंपृणमाततौ म।वनया पबध्यमानौ। य।गवदध।न्यस्य करणत प्रतिषयेवातां, तते रिरो श्रत्या वाकथं न।ध्येत । इह विरोष एव नास्ति | यदिवेदरेयः श्तयः परिगृह्यन्ते, तते। न।मपदानामस्वन्धात्मेवलान्याल्यातान्यवतिषठे- रन. । द्वं तदि नवात्र श्रत्यथेः परिगृह्यते । किं तहिं । वाक्यां इत्यप्ययुक्तम्‌ | मावा्धौधिफरणनिपरीतत्वात्‌ | क च-यागपतामानाभिकरण्या ्यागवननोऽयम्‌ | तर्च याग- फडपतबन्धे मवति । तस्मात्न ज्ञयते क्रेमनेन।च्यते |

१ उभयपदविशेषणव्व॑--प।० । > सामम्येन-प्‌।० 1 ३ विदोयेण--पा०। ४ एवं ताव- श्रोयमाष्यमाभिष्य परिदाप्माष्यमप्याक्षिपति--एवं र्दल्यादना। ५(अ० रप १अ०१) भावाथौधिकरणे दि धावा एव फएठमावनाया करणं न नामाथ इृदयुक्तम्‌ । ददं च भाष्यं तेन विरुष्परत इत्याशयः \ \ तचेति--पामानापिकरण्वमिदयैः । स चेरि--पा० ।

१५२९

१५३० दष्टीकासादितश्चाषरभाष्यसमेते-- [भ०८पा० १अ०१]

परिश्हममागे दशेपूणे पासक्चम्दो ऽनर्थको मवति । यजतिश्वानुवादः । यजत्यात्पकत्वाद्शपुणमासयोः। यजतितसामानापिकरण्याच दशेपूणमा- सशब्दस्य ॥ २॥

सखे ठक्षणसंयोगास्स्ावेचिकं प्रतीयेत ॥ ४ ॥

यत्तु सत्त्ववदिति } अत्र गवादरतौ धर्मः श्रूयते । आदृतः पदा- यत्वात्‌ । न च तत्र संभवति । अतोऽसावाछृतिः सहचवारिपिण्ड- लक्षणायां विज्ञायते । यथा गङ्खगपां धष इति । तच्च साहचर्य

अपि च--फले विधीयम।न्य।ऽऽश्रये देयः क्रिया | साच गोदोहनादिवन्न म्यते ( अविहितत्व(धागस्य । ततश्चाऽऽश्रय व।क्येन देयः । तत्र वाक्यभेद; । तसमा. द्न्यथा वण्यते | एवमपीति नोपच्छेपटक्षणो श्रुतिमभिप्रत्य । किं तहि । अभिधातरीम्‌ | यजेतेत्ययं प्रृताप्रकृतयागं भावनापतेजन्धित्वेन प्रतिपादयति । दशंपृणंम।सपदेन प्रकृते स्थ।प्यते । तत्र प्रकृतत्व। विशेषेऽपि वरिषष्वेव प्रकृतेषु स्थाप्यते, न प्रयाजादिष्वपि । तस्मादिदं विरम्बितं षट वाक्यमित्युक्तम्‌ । न च॑ सकृदुच्चरितः भकृताप्रकृतवचनः, वाक्वात्यकरतवचनश्च प्तमवति ।

हतरस्त्वाह--य एव यागा विपरिवितैने त एव फटेन सेनध्यन्ते | कुतः | सूप- वतां सुनिधावरूपः शिष्यमाणः प्रक्ृतग्राहकः । यजेतेति चायपरूपः । तत्र प्रक्तत्वा. विशेष।त-वयामेप प्रपक्तेषु दशैपृणम।प्रशन्द्वा च्या एव फटे विधीयन्ते | यनति. सामान। --रण्याच्च दृदीपूण॑माप्तशठदस्य ] अतो मावयेद्यागेन करणेन दशपर्णम।पन्ञ- केनेति । * दरेपृणमासाम्यां स्वग॑मिति " फलेनोपसंह्धं माप्यक)।रेण ॥ ३ ॥

पसे लक्षयित्वा यो षम उच्यते प्त सवैतरिकः | गवाद्यश्चोदिर्कते । उपा दीयमाने परीतम्‌ । न च त्त संमवति । अतीऽसावाटढृतिः स- हचारेपिण्डटक्षणाया । अयुक्त(मदम्‌ । ‹ पद्ामालम॑त्‌ ' दत्यत्राप्येकस्याऽऽदछम्मो

१ गावः-प्०1 ५ ‹न्‌ वैतयुगपद्धवति ` ह्यस्य भष्यस्याभिप्रायमाह-न नेति । ३ प्रकृतेति--श्रततिषकेनेति पूवं शेषः । ४ यथेयं धाल्वथेस्य फरचन्धः, कथं तरदं भाष्यकारेण, एका- दशे (अ ११ पा० १अ० १०१) ' दशपृणमासाभ्यां स्वमकामः ' इत्यनेन नामास्य फलसंबन्धः प्रददीत इत्याशद्कःथ नामविशेपितस्थव धात्वथस्य फरषंवन्धे नामाथस्यापि कलसंबन्धः फरिष्यत्तीप्येवमभिप्रायकं तत्रत्यं भाप्यमित्य।ह--दर्यादिना । ५ सत्वं रक्षयित्वा प्रहादिकं ्रम्यमुद्धिदिय । ६ उदिद्यन्त इति--मोते पदा स्य्टन्येति न्पिधायिक्रार इति शेषः । ७ दुषार्यतु भाप्यमनुभापत--न चेति !

[ भ०्छपा०१अ०६१] मीमांसाद्रने । १५३१

[4

विहितं भवति । तस्मा तत्साव्‌त्रिषः

सर्मपिण्डानामविषिष्टमिति सपि भतीयेत । इह तु यजेगुंणभावेन श्रवणानेव यजौ धर्माः श्रूयन्ते | क़ तहिं । अपू इति । एवमपदिष्टो हेतुः । तस्पादनुपन्यासतः सच. वदिति ॥ ४॥ अविभागात्तु नैवं स्पात्‌ ॥ ५॥

अथ तुशब्दः पक्षव्यावृत्तौ । नेतदेवभ्‌ , अप्ैपयुक्ता घर्णा इति । यजिप्रुक्ता एव । कुतः । अविमागात्‌ । यजिन।ऽविमागो ध्ौणामू । भस्यक्षं केचिद्ये श्रुयन्ते, केविदेवताया, केचिन्मन्त्रपु । एष च यजिः, यदुद्रव्यं देवततायुदिदय मन्तरेण त्यज्यते । स एष प्रत्यक्षी यजिना संबन्धो धर्माणाम्‌ । अपूर्वेण त्वानुमानिकः । फलेऽपि यजेः भत्यक्षश्रतो गुणभावः, स्वगेकापो यजेतेति । आनुमानिको पूर्वण । अनुमान।च परत्यक्षं वीयः । तस्माद्यज्यया धर्माः । ननु यजिभ॑ङ्ि- रवात्कालान्तरे फलं दातुमपस्तप्थः । ततर कृता धरण अनयेकां एव भव- न्तीर्युक्तम्‌ । अत्र रिथतस्य न्यायस्याऽऽ्ेषण प्रत्यवस्थानं करियते ।

[१

तेपानवदेतद्धविष्याति । यथा तेटपानं धृतपाने वा मङ्किखेऽपि सति

[न्‌ ।

काछान्तरे मेषास्मृतिवलपुष्धादीनि फलानि करोति । एवं यजिरः करिष्यति, फं नोऽदृएराश्रुतेनपूर्रेण कलिपितेनेति ॥ ५ ॥ दचथत्वं च विध्रतिपिद्धम्‌ ॥ ६ ॥ एवं च सति सर्वे घमा; सर्वाय भवन्ति । तथा वैन््रा्नादिषु मया. नादयः सन्ति । तत्र सोयं कमणि मयाजानां दशेनमुपपचते । परयाजे मयाने कृष्णटं जुहोतीति । इतरथा मरयाजाच विधातव्या; । भरयाजेपु च कृष्णलदोमः । तथा च दर्थं तत्स्यात्‌ । द्रधयेत्वं च विप्रतिपि- द्धम्‌ । तस्मा्जिपरयुक्ता पमौ इति ॥ ६॥

चु श्र

न स्यात्‌ । अनन न्यायना535३।तटाक्षतास म्याक्त्प पतभवात्‌ । चक्यत वाऽऽङ्तिः स्ष्ष्ट्म्‌ | तस्मादनेन न्यायन यत्त्वत्र कत्वमुक्त तदातघ्रस्तञ्यत | ¢ ॥

अनेन सेनिपत्योपकारकास्तदथा उच्यन्ते । तन्मध्यपातात््याजादौनामधङ्गतामाह ॥ ९॥[ ९॥

किं-प।० । २ अतम्याः--पा० । ३ प्रति-पा० । ४ दक्रयते वेति--ज्यक्याफूलोरनत्य- न्तभेद्‌ादिति हेदुपूरणम्‌ ।

१५३२ दष्टीकासदहितश्ाबरमाष्यसमेते-- [ भ०६पा०१अ०१]

उत्पत्तौ विध्यभावाद्रा चोदनायां प्रवृत्तिः स्पा

तश्च कमं पदः स्यात्‌ ॥ ७॥

नैतदेवं, यजिप्रयुक्ता धर्मा इति । चोदनायां प्रत्तः स्यात्‌ । चोदनेत्यपूयै बरूमः। चादनायेत्वात्‌-अपुचोयेत्वादववभयक्ता धमाः । फएर- बररादिप्युक्तो हतुः । यत्त, मरयक्षो यजिसंबन्धो धपाणामिति । अत्र वरम: । उत्पत्तौ तरिध्यभावात्‌ । उत्पत्तिरिति यिं व्रूमः ) उत्पत्तौ वजो नास्ति विधिः यञ्यया धमां शति । केवलं यजो श्रयन्ते, क्रियन्ते च। तावना तदथा भवन्ति! यया, बासाकषे रागः शरूयते । बासो रञ्जय तीति, वाससि च क्रियते| न चासौ तदथः । स्ठ्ययेः पुरुषार्थो वा मवति । एवमिहापि यजौ श्रूयमाणाः क्रियमाणाशचपपूर्ाया भवेयुरथव- साय । ततश कर्मभेदः स्यात्‌ । यतोप्ूर्वाया इति ।

यश्च यजेः प्रत्यक्षः फले गुणभाव इति, स नाकृत्वाऽपू्वे भवतीति प्राणालिको विज्ञायते । प्रणाङ्याऽपि च येन क्रियते तत्का रणं भवाति । यथा, गोमयैः पचत्ति, तुपपक्‌। भवन्तीति । यत्तु, तैल- पानवद्यनेतः फं भविष्यतीति । अत्र व्रूमः । तेलपानस्यापि न काल।(न्तरे फलं भवति । पातुसाम्यं तस्य फलम । तच्च तरकारपेव । यत्च फं वपृष्टयादि) तररम्यगाहारपरिणामाद्धबाति । तस्पाद्विषम उपन्यास; ॥ ७ ॥

यदि वाऽप्यत्निपानवत्सामान्यान्तरवध्मः स्यात्‌ ॥ < ॥

यद्यप्यपूर्वं प्रयोजकं धर्माणां, तथाऽपि सर्वधर्मः स्यात्‌, स स पदाय; । अभिधानवत्सामान्यात्‌ । अभिधानं तावदेतेषां समानम्‌ । अपूवैमित्यभिषानवद्धर्मेणाप्यस्य समानेन भवितव्यम्‌ । वादौकबत्‌ | य्था, वाहीकोऽतिधिरागतः) यवान्नमस्मै मक्रियतामिच्युक्ते योयो वादाकस्तस्य तस्य यवान्नं क्रियते । यथा वा, अश््यामये मुद्रौदनो भोक्तव्यः, उदरामये प्यः पतव्यमिति । सवैत्रच दि, अक्ष्यामये अद्धोदनो भज्यते, उदरा पयेऽपि पयः ¶।यते । एवमिहाप्येकस्यापूषैस्य ये धमाः शरेतास्ते सर्वपूर्वाणां मवितुमहन्त |

१ भवद्ति--प० \ २ तद्यया--षार।

[भ०७पा०१अ०१] मौपांसादश्चने | १५३३

अपि च, अरुणपराशरा नाम श्राछिनः । तेषां परिचरेषु स्एति. ष ७ [~ [3 6.0 = 0, © ५ रूपं ब्राह्मणं भवति । ये दशेपृणपासयोधमास्ते सर्वष्टीनामग्नीषोमी- यस्य च, इत्यारभ्य, यावरसवीः परङृतिवितयोऽलुक्रान्ता इति । त- ५, च [4 ¢ = क चानुक्रमणमेतमेव न्यायं सूचयति | तस्पादपूरवेषयुक्ततवेऽपि सदे धमी; स्वाथ इति ॥ ८ ॥

अथस्य तवविभक्ततात्तथा स्यादभिधानेषु पूवत्ासयो- गस्य कमेणः गब्दृतभाव्यताद्विपागच्छेषाणामभ- वृत्तिः स्पात्‌ ॥९॥

उपवणेनापरिशरस्तावहुच्यते । यदुक्तं वाहीकवदिति। अत्र ब्रूमः । अथस्य रवविभक्तत्वात्तथा स्यादािध नेषु । अर्थो बा हीकत्वं तदेश संबन्धः, सोऽविमक्तः। समैवादीकेष्वनुगत इत्यथे; । तन्निमित्त भीतिविश्षेषो न पुरुषनिमित्तः । क्रथं ज्ञायते । पूर्मवस्वात्मयोगस्य । पूर्ववानत्र प्रयोगः । बहुशो वाहीकराश्चावाहीकथ भोजिताः । तत्रान्वयव्यतिरेका- भ्यां ज्ञातमेतत्‌ , देशनिमित्तेयं यवानप्रियता, न पुरुषनिपित्ता | त स्मात्तथा स्यात्‌, वादीकादिष्मिधानेषु। अयेह कमणः शन्दभान्यस्वा ननान्यतः शक्यमेतज्ज्ञातुं) के कस्यापूवस्य धमा इति। शब्देन च व्यव- स्थता विज्ञाता षमा; | अपृवाणां च विभागः) अतः शेपाणामन्यत्र विहिता नामन्यत्राप्रहत्ति; स्यात्‌ ।॥र॥

स्मृतिरिति चेत्‌ ॥१०॥

थ यदुक्तं स्मरातारति । तस्य कः पारहारः॥ १०॥ न पववत ॥३१॥

॥ ¬) पुचवतती दयं श्यृतिः । चोदकः धर्पग्राहकं वक्ष्यति । विध्यन्तो बा पदतिचदिति । तेन भापितानां पमाणापयमनुवादः । एतन्न्यायपरवि का, नाप्राष्ठानां विधायिका । यत्कारणं व्यब्रस्था घमाणापमेतन न्यायेन भवाते ॥ ११॥

॥ ८ ॥ ९॥ १० ॥ ११॥ |

१ भाग्यल्वम्‌ । न--पा० 1 २ ज्ञातु, कस्य--प(०। ३ तप्रवस्थया विदिता धमां ईति-पा० ।

[=

१५३४ द्ठीकासहितश्नावरमाप्यसमेते-- [अ०्ज्पा० नर]

अ्थ॑स्य शब्दभाग्पत्वात्मकरणनिषन्धनाच्छब्ददिवान्यन्न भाविः स्पात्‌ ॥१२॥ इदं निगपनसूत्रप्‌ । निगमनं च भरलिज्ञाया हेतोश्च पुनत्ैचनम्‌ । तदि- दमुच्यते । यस्मादेवं, तस्मादयेस्य-अग्यन्वाधानादेः, शब्दभाव्य त्वात, परतिपरकरणं च निवन्धनार्छल्द्‌ादेवान्यत्र भावः स्यात्‌ । यथा गन्धवीप्सरसो वा एतमुन्मादयान्ति य उन्माचस्येता मै गन्धवीप्सरसौो यद्राष्ूभ॒तम्‌ । तस्मे राहा ताभ्यः स्वाति जुह्येतीति, अभ्निपकरण उत्पन्नानां राष्टभतायुद्राहे उपदेश्नः। एतेषां राष्ट्मतो जुहोर्यभ्या तानां जहातत । असत्यतास्मन्वचन यथाधकार व्यव्रात्टुरन्‌ पमा इति । एवं च सति, अधपेकरा्येन्दरप्रादीनि । तदमुत्तरोऽध्यायषटुकः प्रारब्यन्य इति । तत्र सकषेमेन ताबदेन्द्रप्रादीनां क्मैणां धर्मा; सन्तीत्युच्यते । ते चातिदेशेनति । अतिदेक्षो नाम ये परत्र विदिता धमौस्तमतीस्यान्यत्र तेषां देशः । यथा, देवदत्तस्य भोजनविधिं एत्वा क्रालिसूपशं सपृरेद्‌- वदत्तो मोजायतव्य इति । तमेव विधि यज्नद सेऽतिदि शाति, देवदत्तव- दर्नदत्तो भोजापरेततव्य इति । श्ोकमप्युदाहरन्ति - भकरतात्क्मणो यस्मात्तत्समानेषु कमसु । धरमप्रदेश्चो येन स्यात्सोऽतिदेश इति स्थिति; ॥ इति ॥ सच नास्ना वचनेन बा । तत्र नाप त्रिविधमातिदेशकं, कनाम) सैस्कारनाम, यौगिकमिति । वचनं पुनद्विविधं, पत्यक्षश्तमानुमानिकं च । तयोरानुमानिकपपरिषटद्र्ष्यते । पर्यक्षश्रुतं लिविद्रानीपेव चि- न्त्यते ॥ १२॥ ८ इषौ येथनीयवैशोपिकधमतिदेश(विकरणम्‌ ॥ २ (|) [ २] समाने पूर्मव्ादुखननापिकारः स्पात्‌ ॥ १३ ॥ पू अस्तीपु्नभिकाहः । अपरः इयेनः । तौ द्रावप्याभिचारिकी । तत्रपौ

ननिविधं नामेषेयम्‌ । कमेनामंषेय, सस्कारनामषेयं, योफिकं चेति | तत्र यौ- गिकं नाऽऽतिदेद्कम्‌ । कथम्‌ । येनैव योगेन द्वादशाहे प्रायणीयशव्दस्तेनैव गव।भय-

१ नाम--पा० । २ कमैनम--पा५। ३ रंस्कारनाम-पा१।

[अ०७पा०१अ०य्‌] मीमांसादरेने । १५३५

काथिद्धमीन्‌ व्रिधायाऽऽह, समानमितरच्छचेनेनेति । एतचचिन्त्यते । किमयमनुबादो विभिर्बेति । यदि विधिस्ततोऽतिदेशः । व्येनधर्मानि- षावतिदिश्चाति । अथानुब्रादस्तता नेति । तत्र किं भातम्‌ । तस्सृत्रेण- बोपक्रम्यते - समाने पूवत्त्वादुत्पन्नाधिकारः स्यात्‌ ।

समानमितरच्छयेननेते । अत्रोत्पन्नापिकारः स्यात्‌ । अनुबाद इर्यः । कुतः । पुरवत्छात्‌ । अयम्िपुः पुरैवान्‌, ज्योतिषटोमपूैकः । ज्यौतिष्टोपिकोऽनन विध्यन्त इत्यथः । अर चोदकेनोत्पन्ना ज्यौतिष्टो- मिका घमा; सन्ति । इयेनाऽपि ज्योतिष्टोमपूवंकः । त्रापि ते सन्ति । य इषौ श्येने च समाना भवन्ति, तानधिदृस्यायै वादो युज्यते । तस्मादुत्पन्नाधिकारत्वाद यवादः । किंच-ईतरदिति चाभाव नोपपद्यते | इतरशन्दथासंनिदतेऽलुपपन्नः संनिहित एव भवति । यथा) इतरः मरावासे दीयताम्‌ । इतरः कम्बरो दीयतामिति संनिहितो दीयते, न पावारमातरं कम्बलमात्रं बा। भ्यौ. तिषटोमिकाश्च सनिद्िताः | तस्मात्तेष।मनुवाद्‌ः । विहिता हि ते चोद- केनेति ॥ १३ ॥

प्येनस्येति चेत्‌ \ १४॥ इतिचेत्पशया्ति, ज्यो तिष्टोमिकानामनुबाद इति । नैवम्‌ । शयेनस्य

ई

वञ|।पक्[भा लाहैताप्मगदाद्‌सि चमाणा ववा; | कृतः; | उरवनबग्रहण- समथ्या । एव नेग्रहणमसमद्धाच्ष्यात धम्‌ [वद्वषयतु | इतरथाऽनयक स्यत्‌ | सर्वषा दह्यक्रहयहानस्ज्ार्णा तं समानाः । तत्र यावदुक्तं स्याद्‌) समानामतरदेत) तावदेव समानमितरच्ख्यन- नेति ॥ १४॥

नासनिधानात्‌ ॥ १५ ॥

नायं श्येनतरशेपिकाणां वादो युल्यते | करमातु । अनिधानात्‌ । अयमितरक्षब्द्‌ः निहिते भवतति । नच इ्येन(रुब्देनतरश्ेषिका इषौ

धर्माः संनिदिकः । यत्त, इम न्ब्द्‌ वै सषको भवतीति । विधिपततेऽ- म (~ 2. = द, #\ __ =

वेरोपिकत्व दोषः स्यात्‌ । अनुवादपक्षे तु नेव किद्विधीयते,

[ {६॥१४॥

=~--~----- ~ ~ -- ~ =. +~" ~

१ तस्मात्तेपां वादः तेपा पेदनवादः 1 पि~-पाः । २ भविरेषणलं~-प१। ० ।

१५३६ इष्टीकासदितश्चाबरभाप्यसमेते-- [भ०७पा०१अ०१]

विशेषयिष्यति । ज्यौतिष्टोमिकास्तु सवैसाधारणाः सन्तः स्ये नस्यापि भवन्तीत्यनुवादो युज्यते । तस्माज्ज्योतिष्टो मिकानामेवान्‌- वादः ॥ १५॥

अपिवा पवपृव॑त्वादितरद्धिकार्थ ज्पोतिष्टोमिकादि- धेस्तद्राचकं समानं स्पात्‌ ॥ १६ ॥ ि°

अपि वेति पक्षान्तरपरिग्रे । विधिरयं श्येनैयेषिकाणां, न ज्योति. छ्ोमिक्ानामनुवादः । कृतः । अपूर्वत्वात्‌ । एवपपू्वभ विधास्यति । तथा भ्र्तिविशेषकरो भविष्यति । अनुवादः सननपरह्तिविरेषकरोऽ' . नरथक; स्यात्‌ । नन्वितरश्ब्दरौ ऽयं सनिहिते भवति । उच्यते । इतरद्‌- धिका, समानमितरत्‌, समानमधिकमित्यथः |

ननु संनिदितवचनोऽयं नाधकःयवचन इति । उच्यते | न केवट. मयं संनिदिततवचन एव । पूर्वोक्तसदशमसं निटितमपि ब्रूते । अवशिएं च । यद्‌ हि वच्ाण्यनुकम्येतरशब्दः मयुज्यते, देवदत्ताय कम्बलो दीयतां, विष्णुपत्राय कौशेयं, यत्तदत्ताय क्षौमम्‌ , इतसशैत्ायेति, तदा वस्मेच प्रदीयते न रण्यं रजते बा । इह ज्यौतिष्टोमिकेभ्योऽधिकान्‌ लोहितोष्गादीन्‌ धमोननुक्रम्येरशब्दः मुक्तः । तेनात्राप्यधिकानेव वक्तेमद त । तथाऽधिकवचनो भवति । अथ ज्यौतिष्टोमिकान्‌ ब्रृते तया

= -----

॥ १९ ॥ ] | हतरशब्दो नाऽऽधिेये रोक ५६द् । तहिं । उषयुक्ताचयदितरत्तनिहितं तत्र ्रहिद्धः । न वेकस्य शब्दस्य द्वावथ। । तस्मादिषौ वषट्‌कारनिषनविष्टुतिप्तषहं भव

तीत्युकवा प्तमानपितरच्छयेनेनेति । तत्र ऽपोतिष्टोमाश्चोदकेन यत्प्राप्तं तदितर्‌शव्दन परामूदयते | तस्य विकारो परिधीयते | यदितरज्ञ्यातिष्टामात्पाप्त तच्छ्येनेन समानं कर्तव्यम्‌ । तथ। लोहितोप्णीषादि विक।रमात्रमतिदिदयते ( इतेरदभिकय ) नेतर शड

वण्यमानेऽप्यप्राङ्ताः कण्टकवितेद्नाद यस्तेषरमप्यतिदृश्षः स्यात्‌ | म।प्यकारन्य।स्या-

१ अधिकां इति-प१।० । २ अतोऽबरिषटं च-प । ३ मापिक्ये-साद्द्ये । ४ इत्य क्लेति- अयमभिप्रायः 1 दपुरसक्ञक एकाद ° वषट्कारनिधनं भवति › ' इषुं विष्टुति करोति ` ' सप्त भवति ' हत्येतेवाकंथः, प्र कृपे साम्नि वपट्कारनिधरन, प्राकरतविषटतं। चेष्वाकारतं, प्राकृते च स्तोते सप्तदा्यं साम विधायेति ! ५ ( ) एतच्चिहनितप्यान “दतरदधिशध-- विकरे, इयथः । अधिकां ' एव॑. इप्ः १८ अवर्वक इति व्याख्यानानुरोपेनानुम्पवते ।

[ भ०्छप्ा > {अ०३ | मीांमादश्ने । १५३७

संनिदितवचनः । तत्र बहपमन्यतरद्धपम । यद्यधिकार्थनां हित्वा संनि- हितायेताऽऽश्रीयते, अनुवादमात्रपनयकं भवति । इयेनशन्दश्चविवक्षि- तार्थः । अथ सुंनिहितायेततां हिस्गाऽपिकायैना गृहते, न कथिदृषो भवति । तस्मास्सूत्रकार आ!ह-इतरदधिकरये, इति । अते ज्योतिष्टो मिका द्विषेरधिकाः शइयेनवैशचेषिका ये, त दृदहातिदिश्यन्ते । तद्वाचकं समानं स्यात्‌ । समनश्नब्दः स्यादित्यथंः । भवति इयेनशब्दशच चिव क्षितः ॥ १६ ॥ ( वारूणपरघातिकपश्चपचेरपु वेशवदेविकप्तधेवादूतिविकःण्डातिदे श- पिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ )

| ३ ] पश्चसेचरेषथवादातिदेशः संनिधानात्‌ ॥ १७ ॥ पूण

चतुांस्यानां बैषवदेवे परवण्पात्रेयादीनि हवौपि सयेत्रादवाक्यै- विंहितान । षमाश्च तेपायुक्ताः । बरुणपघसेषु केव्रानि हर्वीष्या- स्नाय, यद्रे्वदविकानां ब्राह्मणं तत्तेषामातिदिरयते ; एतद्र।क्यणान्येव पञ्च हवींपि, यद्राह्यणानीतराणीति | तत्र किमर्थवादमात्रस्ायमानिदश्च उत सायैवाद्कस्य सविधिकस्य टृत्स्नस्य काण्डध्येति } कयं पुनरथ वादमात्रस्यातिदेश्ो मवाति । यथा परम्पाङ्कलायप्रतिमाश्च दक्षा इति। के पुनर्विंधयः, केऽयवादाः । तधा संनद्धं बहिंभ॑वाति, तधा संनद्ध दध्मः; नव प्रयाजा इउपन्ते, नवासुयाज। इत्येवमादयो व्रिषयः। बाजर- क्नाति बा एतानि हवीपीत्ययंवाद्‌ः ।

ततरेदमुच्यते--

पशचसेचरेष्पथैवादातिदेशः संनिधानात्‌ । पञ्ैतानि हर्वीपि सवप वैसु सं चरन्तीति पञ्चसचराणील्युच्यन्ते । तेषु पञ्चतंचरेषवर्थवादमात्रस्या- तिदेश् इति । कुतः ¦ संनिधानात्‌ । हविषां सनिता अथेवादाः। इविविंधिभिरेकव।क्यसंबद्धस्वान्न घमेविषयः | किरतः । अत एत-

-~--------

नन-यच्छयनन समान तादतरादत्याश्चयम१।५। | स्द्।तर्‌।प नपरपदयतं । प्रदश्ान्तर्‌ हष्- 1१हतः) प्रद्रशान्तः च पमन।मतर्‌।द्‌त्‌ । तर्मदनिथकयाद्वकिंयस्य पुवपन्तवचनभ्य्‌-

क्तिरसियागः ॥ १६९॥

----

१ पत्राकद्यावदेयमन्यतस्त्‌--पा° ¦ २ साथेवादैवाक्यैः-पा° 1 ३ सचरन्ताति स्च--प्रा० । ४ आप्रीयमणे इति -तरशष्वं। त्िभेयत्तमपैको मवरतीलयादि एरणम्‌ । १२३

१५३८ दष्टकासदितश्ा्रभाप्यसमेते- ( अ०५१।०१अ०३ }

वति, यत्पू्रषां प्रगिति व्यपदेशो युज्यते । तद्धि तेषां ब्राह्मणं येन विधीयन्ते । कोऽन्यो ददिषां ब्राह्मणस्य च संबन्धोऽ्यत्र विषे- यतरिधायक्भावात्‌ । अयैवद्र मतानि विभ\यन्ते न षमेविषिभिः । घमे- विभिभिस्तु यानि विधीयन्तेन तानि ह्रीषि। तस्पादथेवाद्‌।नामाति. देशो न धमेविधीनाप्‌ |

अपिच वर्णपपासेष्वपि केचिदरश्वदेविका धमी विषीयन्ते । यया, अशनिं मथ्नन्ि, प्रसुतो भवन्तीति । तेषामतिरदेश्चेन विहितानां पुनग- म्नानमनथैकं स्यात्‌ , यदि किधयेऽतिदिष्येरन्‌ । तस्मादयेगादातिदेशच शते ॥ १७ ॥

सर्व॑स्प वैकशञ्यात्‌ ॥ १८ ॥ सि°

नैतदेवभू्‌ अथेव।द्मात्रस्यातिदेश्च इत्ति सविधिकस्य साथवाद्‌. फष्य इत्य कण्डस्यात्िदेश्च इति । इतः । एेकश्य्रात्‌ । समान- शव्दरेवादित्य्; । सभानोऽयं ब्राह्मणमिति शन्दो विधीनामर्थव्रादानां च । स यथ।ऽथवादान्‌ गृहत्येवं विधीनपि गृहपति चेत्तानप्याति- दिशचाति। सत्त विधीनां दविर्थिः संबन्धो नास्ताति । विषेयविधायक- संबन्धो नास्ति, उपक।ररक्षणः सबन्धो मपरिष्यति । क उपकारः। यदेपामद्कगानि विदधति) अतिवेत्सबन्धो, ब्राह्मणशस्दश्रस्या सबी- तिदो पाय्य इति ॥ १८ ॥

ठिङ्कदशनाच ॥ १९ ॥

लिङ्गः च विधानापतिदेशं दशयति । किं लिङ्धभर्‌ | वरुणप्रघसेषु

तरिशदाहुतयो हूयेरन्‌, वाजिनो यजन्त्याहूतीनां रपत्ये त्रिश्च

येति वरुणप्रघसेषु त्रिश्तम हतीरदश्चयति । यदि विधयो नारिदि- क

र इरन, तान स्युः | तस्मादतिदिश्यन्ते ॥ १९॥ वेरहतान्नानाज्त चत्‌ ॥ २०॥

<

विहिताश्न(नादिति पदु) तस्यकः परिहर हति, आष. मृत्रप्‌ ॥ २०॥

[{ १७॥ {८॥ १९।॥२०॥

1 अयि पाठ उवित्तः।

[ अज्पा०्ज०९ ]- प्ीमासागश्ने। १५३९

नेतरार्थत्वात्‌ ॥ २१ ॥ अग्रोरपते । विष्यतिदेशेऽपि सति नापनिमन्यनादौनापाम्नानपनर्थ- कम्‌ । इतरस्य हविषोऽयेन भविष्यति, दक्षिणवेदह।रिकस्य भारत्या. ख्यस्य । तस्मानेतस्तनापकं विधीनाप्नतिदेश्षस्य भविष्यति ॥ २१॥

( साकमेषीयिन्दककपाठयोः सायैवादृविभिक)ण्डातिदेशाधिकरणम्‌ | ४ ॥ ) [ ४ ] एककपलेन्द्राप्नो च तद्वत्‌ ॥ २२॥ सि

वैश्वेवे, एककपाल आम्नातः, द्यावापृथिव्य एककपाल इति । बरणप्रघ।सेष्वपि, काय एककपाल इति । तत्रापर्‌ः, चेन्द्रमरो द्रादश्ष- कपालो, मारत्यापिक्षा, इति । तथा साक्मेधेष्वप्यकक्पठैन््रश्रा- वाम्नाती, पेन्द्रप्र एकादश्चकपालः, इन्द्राय टप्र चरुः, विःवकर्भण एक्कपार इति । तत्रेदमाम्नातम्‌ । पएतद्राह्मण रेन्द्राप्नः, एतद्राह्मण एककपाल यद्ाष्मण इतर इतरथेति । तत्रेदमुच्यते । एककपलेन्दरग्रौ

तदत्‌ । शद्रत्पञ्चसंचराणि । अत्रापि सविधिकस्य सायैवादकस्य

[2

काण्डस्यातिदेश्च; । तेनैव न्यायेनेति । परातिसूत्रमेतदुत्तरचिन्ता्थ॑म्‌॥२२॥

#

( साकमेधीयैककपाल वारुणप्रघ। तिकरैककपालघमोतिदेशशाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[ ५] एककपालानां वैश्वदेविकः प्रकतिरग्रयणे सर्वेहोमापरिवृतिदशनाद्वभृथे च सचदद्रय- वंदानस्य वचनात्‌ ॥ २३॥ सि°

साकमेषे श्रूपते, एतद्रहमण एककपाल इति । तत्र चिन्त्यते । वेश्वरे विकस्येककपालप्येदं ग्रहणपुत ब(संणपघापिकस्याति । कष भाप्म्‌ । ेषवदरेविकस्येति बभ; । रिं क।रणम्‌ । तस्य विहि पमीः, अलंदृत्यामिपर्योपां्चु यष्टन्पः, आविः पृष्टः कायैः, इत्येवमादयः । वा रुणभधासिकम्त्वधरमकः । पस्य विहिना धपास्तत्रतद्युञ्यते वक्तु, तद्रदिदं करमव्यमिते । तस्मद्ेदेिक्रस्य ग्रहणम्‌ । नन्वन्दराग्रसमुचार-

॥ २१॥ ६५२ ॥

१ मारल्यः--पा० । २ वेश्वकमैणः--पा० । ३ साकमेधेषु श्रयते, एतद्रह्ण देन्द्रामः' एतद्राह्मण एककपरः--पा० ।

१५४६० दष्टीकासहितक्षाषर मोष्यसमेते- [ अ०७पा०१अ०९ ]

णादेककपारोऽपि बरुणपयासिक एव स्वात्‌ । नादह्यमेकपर्वणोरेव सगुदवारणन भवितव्यं, नानापवंणोरपि समुदारणमविरुद्धमू्‌ । तस्मा- द्वदेविकस्य ग्रहणमिति भन्न -

उच्यते । वारुणपघास्तिकस्यैककप।लस्य ब्रहणमिति | इतः । यत एककप।लानां वैन्वदेविकः भरकृतिः । कथं ब्गायते । आग्रयणे स्वहोमा- प्रिरृत्तिद यनात्‌ । आप्रयणे धावपृथिवीयस्यैकपारस्य सवेहोममपया. त्ति च ददौयाते । यत्सर्बहुतं करोति, सा ठेका परिचक्षा, हुतोऽ- हुतः प्रयोवरतते, सा द्िहीया । आज्यस्येव चावापृथिग्यौ यजेतेति, आज्ययागविधिपरे वाक्य एककपालस्य सर्वहोमपपयाटरततं च प्राप्ता दृशेयति । एतर्मादशनाव्‌ । अवभृये च सद्रद्‌दथवदानस्य वचनात्‌ । अवभृथे चावधारणं भवाति, इदमेवेककपारस्य द्विरबदयतीति । तेन त्रायते, नूनमन्यत्न न द्विरषद्‌ानमिति । तदेतत्सर्वं वेन्वदेविके एकक पाठे रिहितम्‌ ।

तस्मादेकक पालानां वैश्वदेविक परकृतिः । किमतः । साकमेधिकेऽ- प्येकक पाले परैग्वदेविका धमः पराप्तास्तेषामतिदे श्ोऽनथकः; । वारणप- घासिकस्य ये धमां तैशेषिका अगाप्तास्तेवामतिदे्ोऽयवान्‌ । तस्माद्र रणमय।सिकस्येककपारस्येदं ग्रहणमिति । उच्यते । लिङ्गमेतत्‌ ।

०३

कुतः प्राप्निरिति । प्राभिमुत्तर्र व्यामः, स्वरसाभेककपालािप्त चेद्यत्न । के पुनस्ते धमः । दिरण्पय्यः रनुचो भवान्ति, श्रमीपय्यो वेत्येवमादयः ॥ २३ ॥ इति भीशवरम्बामिनः कृतौ पीपास्तामष्ये सप्तुपस्याध्यायस्य प्रथमः पाद्‌ः ॥

॥ २६३ । | इति श्रीभद्रकुषारिलिर्रितिनि नी.ममःष्यम्याख्यायां दुष्टीकायां मपम १, ५५५ पः ॥

------~~-----

१(अ० ७पा० ३० १० २६१)।

[ भ०७१।०२अ०१ ] #मांसादशने। १५४१

अथ सप्ठप।ध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥

( रथ॑तरादिशबष्दानां गौतिविरोपवाचित्वाभिकरणम्‌ ॥ १ ॥ ) [१] साम्नोऽभनिषानशब्देन. भरत्तिः स्यायथारिष्टम्‌ ॥ १ ॥ पृ

इदं श्रूयते, रथ॑ तरषटत्तरयोगायति, कतरतीषु रथंतरं मायतीत्येवपा- दीनि समाम्नायन्ते । तत्र चिन्ता किपिहातिदिश्यत इति । ननु यद्रथंतरादिमिः छब्दैरुच्यते, तदतिदिश्यते । बाढम्‌ । तदेव तु न ज्ञायते किमेभिः श्दैरुच्यत इति । ननु सिद्धमेतत्‌) गीनिरष सामाख्या, इति । तथा सिद्धस्याऽऽक्ञपः करिष्यते । स एव तु निणै- यो भविष्यति। यदि स एव निणयः, किमथे आक्षेपः | दादयौयैः, रथृणानिखनेनवत्‌ । ततर किं प्राप्तम्‌ । तदुच्यते । स्स्तोपस्वरकाला- ४थासत्रिकारायां रिकारमणवपस्तावोद्वीयपतिदारोपद्रबनिधनवस्यामृचि सामशव्दोऽभिगुक्तै पच्यते 1 तसा त्तैवोच्यते ।

ननु गीता सयां भावद्र नाख्यस्य सस्कारकयेणो वाचका पएते शब्दा इत्युक्त । तदबेदपुक्तपाक्षिप्यते । नेप संस्कारस्य वाचकाः । किं कारणम्‌ । अक्भकाट प्रयागात्‌ । अकमंकाले साम प्रयुज्यते। न च सस्वारकपाणि परक्षणव्र्षणपयंग्नकरणादीन्यक्मकाठे भू ज्यन्ते । प्रयोजनाभावात्‌ । अथ नु मन्त्रा एते, ततोऽन्वहं स्वाध्षा- योऽध्येतव्य इति नियमादकभेकाले प्रय।गो युज्यते । तस्मादचां नामानि। रिच, संन्ताभदात्‌ । सज्ञाभेदश्च भवतति, रथत्तर वबहदित्यवमादिः। स एकलतवारसंस्कारकपण)ऽनयेकः । एकेनेव दि तद्‌ पयीप्षम्‌ । वया गीतिरिति । अथ ऋचां नामानि, ततस्नातां भदत्स्गापृथक्त्वं युक्त्‌। अपच । यदि गान रथतरं गनं च बृहतु, इदं रथतर मेदं बृहदिति पृथक्त्वेन सृज्ञानिवेशो नोपप्र ते । ऋङ्नामरस्वे तृपपधते ।

किच; बिकारपृथक्त्वात्तु: ( पातसाम च विकारपृथक्त्वाद्‌ | ) परतिसाप च भिकरपृथक्तण त्यते | तदेकत्वाद्वानस्यानुपपन्नष्‌ । सस्कारमेदे द विकारपृथकःःं ट । तद्यथा, अवहन्तस्तण्डु्टी भावः, पिवेदचुणनम्‌ । न त्वरेकम्य रण्डः" वश्चूणनं च । अथ ऋद्नामान्पे

१ एतत्पादस्थं समनप्रमपि माध्य स्पुटयमित्ति वार्विककारो न व्याचक््यौ! २ ( भर पा १अ० ११ सू० ३६ ) ३ तस्म्श्ः । उन््यते-प्।* ।

१५४९ टष्डीका घहितश्ाबर माष्य्तमेते- [ अ०७१।०२अ०१ )

तानि । तत ऋचां भेदाद्िक।रपृ यक्त्वं युज्यते । तस्माददनापानाीति । तत उत्तरं पठति, सान्नोऽभिधानशब्देन भट्त्तिः स्याथयाश्िष्टमिति। साश्नोऽभिधानश्चब्देन यथारिष्टं शषृत्तिः स्यात्‌ । याच्ष्टं प्रवक्तभिः शिष्येभ्यः । किंच शिष्टम्‌ । स्तोमादिविष्िषठि ऋक्‌ साम। सा प्रव. तेत । क कारणम्‌ । तस्या रर्थ॑तरदि नामपेयमिति ॥ १॥ शबेस्तर्थविपित्वादर्थान्तरेऽपरवृत्तिः स्पात्पृथमा- वात्कियाया ह्यगिसवन्धः ॥ २॥

तुशब्दः पक्षनिरृत्तौ । न प्वेवं स्यावः प््ठततिरिति । कथम्‌ । इह, कवर्तःषु रथंतरं गायतीति कवतीनां वा कायुऽभिवत्योऽतिदिश्े- रन्‌, कवतीनां वोपयोधेयभादेन | तत्न फाये तावदतिदेशो न घटते । कुतः । रडैरयविधित्वात्‌ । छब्दानापयेरिधानं कायम्‌ ¦ न च, फव- तीष रथंतरं गायतीति कवतीभि्यऽर्योऽमिधीयते, तमभिवत्यः शकनु- वन्ति वक्तुम्‌ । तस्मान्न कायात्दिशचः। अधेयत्वेऽपि न संभवति। पृयग्भावात्‌ | न हि श्ब्द्‌ः शब्दे समेति, पृथगवाविष्ते । अभि- त्वा क्यान इति । क्रियाया हि गानक्रियायाः श्रब्देनाभिसंबन्धो भवेन्न ब्दस्य | तस्माद्‌ ेयतवेनापि नात्िदेश्वः । अतो नायमृचः प्रदेश इति ॥ २॥

स्वायं वा स्यात्मयोजनं क्रियायास्तदङ्ख-

ऋ च [4 भावेनेपदिश्येरन्‌ ॥ ३ ॥ स्वार्थे वा प्रबरेमाना अमिवत्यः कवतीनामङ्कमवेनोपदिव्येरन्‌ । कथं पुनः! कवर्तपु गायतोत्यद्घभाव्रः शक्य उषदेष्टुम्‌ | शक्या यथा, येन कमणेट्स॑त्त्र जयान्‌ जुहुयादिति । किं पुनः प्रयोजनं कवतीनापभिवत्यो निवतेयन्तीति । उच्यते । प्रयोजनपद््ं कर्प्यम्‌ | कुतः । क्रियायाः | सस्मात्क्रिया श्रयते, फवतीपु रथंतरं गायतीति | यथा प्रयाजादीनां प्रयोजनं क्रियायाः । उच्यते । अयमेवारिमन्पक्ष दोषो, यत्मयोजनं क्रियायाः कस्पमितव्प्रप्‌ । तस्पादयमपि पक्षा दुःश्छिष्टः ॥ ३ ॥ । व्दमात्रमिति चेत्‌ ॥ ४॥

इति वेरपदयसि, कवत्यङ्कभविनाभिवतीनषपश्नो दुःश्लिष्ट

[ भन्ञ्या०२अ०१ ] मीमां सादशरैने १५४३

इति। तेन तरिं शन्दमात्रं मदिदयतामरू । रयतरशृब्दं कवतीषु., भुञ्जीत । कवतीः रथतरशब्देनाभिलपेदिति । कि करणम्‌" शब्द उद्रि । तन्न ताबन्ुर्य। मतिपत्तिः । शदे क(येस्यासमवादयं कार्यं पिद्नायते, यथा गामानयेति । इह तु शब्द एवे कार्य सेभवति, नार्थे । अतोऽत्र शबरं विद्घ।स्यापः ॥ ४॥ नौसत्तिकत्वात्‌ ॥ ५॥

पूषेस्मदेष वादः प॑पीयान्‌ । कमात्‌ । ओसपत्तिकत्वाद्‌ । भोत्प- त्तिको हि नापिनम्नोः संबन्धः । य; शब्दो यस्मिन्नरे ओत्पसिष्रेन संबन्धेन प्रसिद्धो न स ततोऽन्यं भ्रत्याययितुं श्रक्रोति। न हिगो- शब्देनाश्वोऽभिधातु शक्यते ॥ ५ ॥

शासं चेवमनर्धकरं स्यात्‌ ॥ ६ ॥

एवं च सत्यलिदेशशषास्मन्कं स्यात्‌ । अ्चकया्ेत्वातु । तस्मान श््दस्यापि प्रदेशो युक्तः। टत्तिकारस्तु मेने--गानक्चासमौ विधक्यमन- येकं स्यादिति । हस्यायमभिप्रायः, सत्यां गतौ नेताबान्पयासः शि

नापफठोऽभ्युपगन्तु न्यास्य इति ॥ ६ ॥ ~ क स्वेरस्सात चत्‌ ॥ ७॥ इति चेत्पश्यसि, नाम्नोऽतिदेशाऽयुक्त हति । तेन तदि स्वरस्याति- देशो भवतु । वरः सामरह्ब्देन रोकेऽमिधीयते। सुसामा देषदत्त रति 4८

ति। सुरण्मः देवदत्त इति । सरो पोषो नाद्‌ इति समानार्थाः । स सामशब्देन।च्यते। साप च र्थतरमू । तरमात्तस्यातिदेश्षः॥ ७॥ लाथोपावाच्छरतेरसंबन्धः. ॥ < ॥

नैतदेवं, स्वरस्यातिदे४ ईति । कुतः । अर्थामावातु । अयेस्य-- अभिवतीरवरस्य फवतीष्वभावात्‌ । नन्वसम्नेवासावातिदेशेन भा व्यते । उच्यते । भावयितुमपि न शक्ते। न ह्यमिवत्यक्तराणा- मभिन्यज्ञको नादः कवतीषु भावयितुं शक्यः । यदि यास्येत; न केवत्यो भवेयुः । न चेद्धाव्यते, न भूतः । कवतीषु रर्थतरं गायतीत्ये- तस्या; श्रुते पदानां परस्परेणाभिसंबन्धो न स्याद्‌ । तस्माश स्वरस्या- तिदेशः \॥ ८॥ ।

१ पद्‌न्तरेणामिसंबन्धः-- पा ।

२५४४ इष्थकासदिरतावरमाप्यसमेते- [ ज०७प।०२्म०१ |

स्वरस्तूतपत्तिषु स्याम्मात्रावेणाविभक्तवात्‌ ॥ ९ ॥

तुश्षब्दः पक्षान्तरपार्रहे । यद्य भिवतीस्वरस्य कवतीयु प्रदेशो "प प्ते, अनुबाद भवतु, कवतीषु रथेतरं गायतीति । कथष्‌ । तदु- च्यते । इह, कवतौषु रथ॑ततरं गायतीत्यस्य वाक्यस्य द्रे वचनब्यक्ती भवतः । कवतीषु यद्रथंतर, ेद्वयतीत्येका । रर्थतरं यतु) तत्कव- तीषु गायतीत्यपरा । तयोैषा द्वितीया, रथंतरं यत्तत्कवरतीपु गायतीति । सा स्वरस्य सामत्वे न संभवतीस्यक्तम्‌ । न ह्यभि- बतीस्वरः कवतीपषु समावेशयितुं शक्य इति । पुव तु संभवति। कृवतीवु यद्रथैतरं) तद(यतीति । ननु साऽपिन संमवति । नहि कवेतीषु रथतरमस्ति । अतः परमुच्यते । स्वरस्तृत्पत्तिषु स्यात्‌ । स्वरस्त्वभिवती स्वरः, कवतानात्पत्तिपु -उच्चारणेषु स्वात्‌ । कथम्‌ । मात्ावणाविभक्तत्वात्‌ । वहवो मात्रावणाश्वामिदतीनां कवीनां चाविभक्ता आभिवतीष्वपि व्रिच्न्ते, कववीष्वपि । सोऽसावभि- वतीस्वरः कबरीषु स(धारणच्रणेसमदेतो विद्यते, तस्यानुवादोऽयं घटते, कवतीषु रथंतरं गायतीति । तस्पारस्वरस्यानुबादः ॥ ९ ॥

विङ्गदशंन(च ॥ १० ॥

खङ्गं च वयत एतस्मिन्नय । अरित, रथ॑तरपुत्तरयोरिति । क्रि तद्िङ्घः भवति । एवमहं । रथतरपुत्तरयानि पर्यामीति विन्वामिन्- स्तपस्तेपे, वृदुत्तरयोनं परयामीति वसिष्ठ इति । यच बिद्यमानं न द्यते, तदशनाय यत्नः कियते । यया घटं न पहामीति प्रदीपं करोः ति, न शभरकिषाणं न पश्यामीति । तस्मद््ृत्तरयो र्थतरं बह्व | तयोरनुब्ाद्‌ इति ॥ १०॥

अश्रुवेस्तु विकारस्पोत्तरासु यथाश्रुति ॥ ११॥

दश्नब्दः पक्षं व्यावतंयाति। नेतदेवम्‌ , स्वरस्यानुबाद्‌ इति । कतः । एवे सत्यत्तरासु विकारो न कथिच्छृतो भवाति । तदा उत्तरा यथा- शृताः भयेक्तन्यः । यथा स्वाघ्पायकाले धृताः । तत्र रथतरशुत्तर- योगायपीत्येतदनुवादमात्रममर्टत्तिव सेपकरमनथकपेवाऽऽपदते । अतो न स्वरस्यानुच।दो युक्तः ॥ ११॥

१ प्रयल्नः--पा०।

[ अ०७पा०२अ०१] मौमांसाद्गैने 1 १५४५

शग्दानां चसामश्नस्यम्‌ ॥ १२॥ रथंतरार्दौनां च सामशग्दान।पसापञ्चस्यं स्यातु । रथतश्पुत्तरयोः बृहदु्तरयोरिति । कथम्‌ । तदुच्यते । अयं रथंनरशम्दो वृहच्छब्दो ब। स्वरश्व सामश्चञ्दत्वे सवरसमुदाये आनुपूथ्पाऽवस्थिते स्वरबिशेदे भयु सः । स एकदेशे पिन्नानुपूरवये चासमञ्जमां भवति । तस्माद्नेतद्यक्तम्‌ । स्वरस्य साभश्ब्दः । तस्य॒ चानुबाद इति । अत्र ऽऽद्‌ । परवरं मवता सँ पक्षा निरुद्धा; । ततः फिपपरदृत्तिरेदेति । उन्यते । ऋच एव प्रदे. शलो भवदु । ननूक्तं, न शक्या ऋच ऋगन्तरे प्रेष्टमिति । बाढं, देश लक्षणा भविष्यति । कवतीषु रथंतरं गायतीयुच्पते । न च शक्यते कवतीचु रथतरं गातुम्‌ । तत्र देशलक्षणा मवति कवतीदञ्च इति। यथ" अग्नो तिष्ठति, कूपे छ्षठितीति । ध्मलक्षणा वा स्याद्‌ 1 र्॑- तरम वा कवतीपु रथ॑तरशब्देनातिदिदयन्ते । यथ।, रथेतरे प्रस्तूय- माने एृथिक्रौ भनद्खा व्यायेदिव्येयमाद्य; । यथाञञचाय्‌ मरोःपेते, आच यानी भवतामाचायं इ्वाचायेुभूषाऽऽचायौन्यामातिदिदयते ॥ १२ ॥ अवितु कर्मशब्दः स्पाद्धाषोऽधः परसिद्ध्रहणवा- विकारो द्यविरिष्टोऽन्येः ॥ १३ ॥ सि°

अपितु नेवं स्यातु- कषः साभशब्द्‌ः | तस्याश्च प्रदे इति। तथा देशलक्षणा धर्पटक्षणा वाऽऽघ्रवणीया । अगतिषरैषा यद्क्षणापरग्रहः । कि तहिं । कमशब्दः स्यात्‌। रथतराद्िगोनाख्यस्य सेस्कारकरमेणो वा- चकः । कुतः । उक्तो न्यायो, मीतिषुं सामाख्या, इरयत्र ¦ तत्र गीति- विरिषटायापरूति, एष शब्दो दष्टः | न चागृदीतविदेपणा विकेष्ये इ- द्धिरत्पश्यते , तस्पादिशेषणं तावदमिधीयते । विशेपणत्रर्ययाच्च सहच. रिते विश्वे मत्ययः । अतो नारिति ऋचः शब्देन संष्पशं इति । तेनेव न्यायेन गौतिनामपेयमिति ब्रूमः।

विच प्रपिद्ध्रहणत्वात्‌ | भयं च जयतीति शब्दो गःनक्रियायां मसिद्ध+ । का पृनरसो शब्दस्योच्चारणविशेषः । गायति गानं करो- तीति । तेदुग्रहणश्च रर्थतरादिशब्दरः । तद्रचन इत्यथः । तेन समुच्ारणः- दद्रिषीकसामथ्यौ्च | यथा, आसारितक्रं गायतीति) वधमानकं गाय- त।त ¦ मनु शब्दवचनेनापि समूच्चारणं भवति) गां माने; ऋतं

„ १ भतिदेद्धः--पा० १२ (अ० २ पान) सर ११ सु० ३६) १९६

१५४६ ुष्यकासदितक्षाबरमाप्यतमेते- { अ०५१।०२अ०१ )

गायतीति सत्यम्‌ । दिपरिणम्य तु शव्यं, गानेन ऋचं संस्करोतीति यथानिपतितेनान न संबध्यते, गानं करोति ऋचमिति । तरमाद्गीति- वचनः } इतश गीतिवचनः । कुतः । विकारो घविरिष्ठोऽन्येः । विकार शार करगृद्रव्यस्य दृश्यते । हध्व(नामक्तराणां दीषेता, दर्पाणां च हस्वत्वभू । बिषटताना सेतवे, संतानं विषटतत्वम्‌ । सोऽविरिषटिऽ. न्येः सेरकारङ्मभिः । पयाअवरहन्तिना व्रीहीणां तण्डुटी मादः, रिषिणा तण्डुरानां पिह्ठीभावः । तर्माच्छब्दानां संस्कारो गानारयो रथ॑तर- दिभिः अद्ैरुचयंत । तस्यायं देशो, रथतरण्त्तरयोर्मायतीत्येबमादिः ॥ १३ ॥ अदरष्पं चापि दृश्यते ॥ १४ ॥

अपि चाद्रव्यं साम दश्यते । द्रव्यशन्द्दछन्दोगे र्वाचरितः । अद्र- न्यमू-अनुचमित्ययैः । अनृच साम दयते, पनापतेहैदयपनृचं गायः तीति । भजापतिहृदयं नापर साम । तद्‌नुच्युत्वन्नप्‌ । यादि ऋचि साप- न्दः, कथं प्रजापतिहृदयमनृच स्यात । अथ गीतवेवै सामशब्दस्तते विनाऽपि कचा गौतिमैवति । तेत्रतदुपप्यते, भनापतेहेद यमनृचं गाय त।ति । तस्मादपि गीतिः सम ॥ १४॥

ननूक्तं, सैर्कारकमतवेऽनर्थकोऽकमेकाले भ्रयोग इति । तत्र ब्रूमः

तस्य च क्रिया ग्रहुणार्था नानार्थष्‌ विरूपितादां दयासामलोकिो विधानात्‌ ॥ १५ ॥

तस्य क्रियाऽकमेकाले प्रगाथ, शिक्षितुमभ्यासितुं च | नानारथषु. नानामृतेष्वरथेषु, भिन्नेष्ठित्यय; । विरूपित्वात्‌ । आश्रयमेदाद्रि्िष- रूपं यद्भानं भवति, तत्मन्युचं किक्षितच्यम्पसितव्यं च परयोगपराश्चु भावाय | भूमिरयिकयत्‌ । तथया; भूमिरयिक। भूमौ रथमालिख्य यो- गतां करोति । सा तस्यं प्रयोगकरारे सौकयमुत्पादयति । अर्थो ह्यासां रथतरादिसन्नानां न छाक्रिक व्यवहरे सिद्ध; । यथा, अबहन्त्पाद- नाम्‌ । हृतः । विधानात्‌ । रिधीयते ह्यसौ रिष्योपाध्यायसेषन्येन)

१ यौतेः सामपा) > यैग्या--पा* | ३ तष्य गोका प्र~-पार ।

[ भन०्ऽपा०२अ०१ ] प्रीपांसादक्षने । १५४७

एवं रूपं र्थ॑तरं भवतीति । न लौकिको विज्नायते । तस्म परिचो. द्नैषा, अकर्मके पयोगादिति ॥ १५॥

अथ यदुक्त) संन्नपृथक्त्वादिति | तत्रोच्यते--

तसिन्सेज्ञाविरोषाः स्युर्विकारपृथक्तात्‌ ॥ १६ ॥

तस्मिन्‌-एकस्मिक्नपि गना ख्ये संस्कारे, सङ्गाविक्षेषा भवेयुः | कतः । विक।रपृथक्त्व।त्‌ । तुरयेऽपि गानत्वे गानविश्ेषो भवति । ग नपिशेषास्च संज्गापृथक्त्वम्‌ । यथा, आसारितक, वरधमानकगीतिः । अन्ययारत्तणाऽऽसारितकगीतिः । अन्यथालक्षण वधैमानकगीतिः । एवमिहाप्यन्यथारक्षणा रथेत्तरगीतिः, अन्यथारक्तणा वबुहद्रीतिः। तस्पात्सन्नापृथक्त्वम्‌ ॥ १६ ॥

क क ^ योनिशस्याश्च तुल्यवदितरािविपीयन्ते ॥ १७॥

योनिश्चासौ क्षस्या, च योनिशस्या । योनिशस्याश्च ऋचः, तुर्व. दितरभिरयोलिक्नस्याभिविधीयन्ते | याम्पाः कसति, शिपिविष्टवती; वसति, रथंतरस्य योनिपनुक्षंसाति, बहतो योनिषनुक्षंसतीति । का त्रं तुयत । रं सतिशब्देन विर्धोनम्‌ । इह एतौ स्तौतिश्चंसातिशनब्दो समानेऽपि स्तत्यथसवे व्यवस्थितविषयौ । पगीतेषु मन्त्रवाक्येषु स्ता तिश्चब्दः, अभगीतेषु हंसतिश्चब्द्‌ः । यथा, प्रउगं शंसति, निष्करवस्यं शंसतीति । आञ्येः स्तुते, पृष्ठः स्तुवत इति । अतः भरंसतिशब्देन विधानादममीतापृचं रथंतरस्य योनिं दश्च॑यति। यै च गीतिः रथंतरं, ततस्तस्यापरगीता कऋरयोनिः । अन्यधाऽये व्यपदेशो नोपपशते, रथतरस्य योनिरिति | पस्माद्रीरि सापास्या॥ १७॥

अयोनौ चापि दश्पतेऽतथायोनि ॥ १८ ॥

अयोनौ च साम यते । स्थाल्यां सक्त्ववर्धौयत इत्याहु यद्‌ बहद्वा- यत्रीषु क्रिपतेऽपि चैनां रुजति; न चास्यां संभवतीति । बहतो बहती योनि; । तस्य गायत्रीपषु प्राप्रनांस्ति, यदि कचः सापक्षब्दः । अथ चु गीतेः, ततः सा वृहद्धातिग।यत्रषु चचनासाप्ता । तस्या अयपतु- बादो घटने, यद्व यत्रीषु क्रियत इति । अतथायोनि च सप दशे- यति । याष््ञी यक्ष्य योनिस्ततोऽन्(ष्रे, यो व॒ विच्छन्दति सामो-

१ पुल्येऽपि गने विके मदति--पा । २ वृहती गात्तिः-प्रा 1 ३ नुप्र 1 * उनि. धानम्‌--पा

१५४८ दष्टीकासहितश्चाबरयाष्यसमेते- [ अ०७क०२अ०१ ]

हृति स ऋचं संशमाति, साम वा दिलिशति, साम संश्रणाति, ऋचं विशतीति । यतरदरसीयस्तस्य बिरेश्चः । यतरटरषीयस्तस्य संश्वरः। च गीतावेव सार्नि युज्यते, न ऋचि। उहतिशब्द्् गीतावेव समर्थो न ऋचि । ऋक्चेतु, सेव यथाम्नायं पठ्यते । तत्र नास्त्यूहमसङ्खः । तस्मादपि गीतो सापश्नब्दः ॥ १८ ॥ तेकार्थ्यं नासति वेरूप्यमिवि चेत्‌ ॥ १९॥

यदुक्तं, तस्य परिया ग्रहणार्येति । तत्र परिषोद्यते । पेक्य नास्ति वैरूप्यमिति । रथ॑तरगीतिवृहद्वीतिरर्थान्तरभ्‌ । तेम रथेतरगीतौ गहीतायां बहद्रीनिरगरहोता भवतीति युक्तो रथंतरे गीते बृहतः रिक्तायेपकमकाले पयोगः । र्थ॑तरगीतेस्त्वेक एवाथः । तस्य यान्यां योगे ज्गिक्षिते पुनरूतरासृ म्‌ ्रि्तितष्यम्‌ । तास्वकमंकारे प्रयोगः सस्कारकमत्वेन युक्तो भवति । तस्मान्न संस्कारस्य सामशन्द इति, स्थितायां प्रतिङ्गापां सनेण परिचोदयति ॥ १९ ॥

स्पाद्थान्तरेष्वनिष्परतेयंथा पाके ५२०॥

स्यादरप्यमू । कुत एतत्‌ । अरथान्तरेष्वनिष्पत्ते; । कगम्तरेष्बाभ्रय भेदाद्धिद्यते । यथा पादे । यथैक एबायमथः पाको नाम । तस्याथा- न्तरे वैरूप्य भवाति । अन्यथालक्षण ओदनस्य पष्कः, अन्ययारुक्षणो गुडस्य । यनोद्नपाफ़ो शररीतो नासावरिक्षिष्वा गुडं पक्रं नानाति । तस्मात्तस्याप्यकमकाले मरयोग उपपथ्ते ॥ २९० ॥ शब्दानां च सामञ्जस्यम्‌ ॥ २१॥ एवं च सापदरब्दानामृक्शन्दानां च सापरञ्स्ये भवाति । कवतीपु रथतर गायतीति, कवतीकब्द्‌ ऋच एव वक्ष्यति, रथदरश्ब्द्चं साम। इतरथा कवतीश्व्दे वा देशलक्षणा स्याद्‌ 1 रथ॑तरणन्दे बा धर्मट- क्षणा । तस्माद्रीतो सापशब्द £ति ॥ २१॥ इति श्रीशवरस्वामिनः कृतौ मीर्पासाभाष्ये सक्चमाध्यायस्य दविबीयः पादः ॥

१ अधिकपरिमाणासु ऋक सामगाने करेषे तामादशनं विलक्षः । २ न्यूनपद्िमाणाडु गाने समैकदेशस्य लीपः सदारः । ३ आश्रयमेदात्‌ ! यथा--पा०।

[ भ००पा०२ेज०१ | मीगंतादशरन | १५४६

अय सप्तुमस्य!ध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ ( अञ्निहो्रादिन।्न धमेपरदेशकत्वाधिकरणम्‌ ॥ १ ॥ )

[ १ ] उक्ते किाभिषानं तच्रतावन्पत्र विधिषदेशः स्पात्‌ ॥१॥ सि

नाम्ना धर्ममदेश्च वक्ष्याम इति, आदौ प्रतिङ्गातं सोऽयमुच्यते | कुण्डपायिनामयने श्रयते, मासमभ्रिहोत॑जृहोदीति 1 तत्ेरत्समभिगते, नेयमिकादश्निहोत्रात्कभान्तरमेतदिति । अधुनाऽभिहोबश्चदश्विन्ट्यते, द्‌.थमयं प्रयुक्त इति । तद्यमारभ्पत्ते । उक्तं क्रियाभिधानं वच्छताब-

न्यत्र विधिपरदेशचः स्यादिति । उक्तमादो) क्रियाभिधानं कमन।मेयम- मिदोत्रशव्द इति-इसख्यं चान्यश्ास्मित्यज् । तस्यान्यत्र श्रतौ कोण्ट- पायिनामयनीये जुहोतौ बिभिदे; स्यातू-पपमदेश्नः । नैयमिक. स्याग्निहोत्रस्य ये धमस्तेऽस्मिन्ननेन नाम्नाऽतिदिश्येरन्‌ । किं क।(रणपू। उच्यते । परशन्दे।ऽयं परत्र ईैत्तः । परशब्दस्य परत्र त्तौ तदृद्धाबो गम्यते । स यत्र विङ्गातो मवति तत्रानूदते । यथा, सिंहो देबदच इति । यत्राविङ्गातस्तत्र विधीयते । यथा, अपी पिष्टपिण्डाः सिः क्रियन्तामिति । इदं चाविज्ञातोऽस्य जुदोतेरमिदात्र३द्वः | तस्मात विधीयते । मासमन्निहोत्रं जदाताति, अपिदोत्वन्जुहोतीते। कथं पुनर

4

सति वातिमत्यवे व्यथः शक्योऽवगन्तुमिति । उच्यते । साश्चर्याब्‌ अप्निदजश्ब्दोऽयं कणा सबद्धस्ततसदचरितदोहनादिषभ॑बचां रक्ष णया रुकनोति गमयितुम्‌ । क्गोति येद्रगमयितु, प्रदेषमपि शपते ।

नैयमिकस्या्चिहोत्रशब्दो नामधेयमित्यु र पुनरुच। यमाणो षमातिदेश्चको मवति। कथम्‌ । अञ्चिहोत्तस्य याऽवगतेतिकतेभ्यत। तं शक्तति लक्षयिदु विन।ऽपि द्निना । ( न )वाक्यत्तयोगोत्‌ । न चय गुणविधिः, तद्धितचशय्थोरभाबात्‌ | उश्चायेमाग एव विज्ञाते न।मिनमवबोधयति । उभयत्र नमधेयमिति चेत्‌ । तन्न । नामधेये भिक्षि

१(अ०२पा० ३अ० ११) इत्यत्रेति हेषः।२ ( अ०१पा० ४अ०रे प्रू ४)। ३ प्रवृत्तः-पा०) ४ जुदोति-पा० । ५ शक्नोति-पा० । ६ (अन ११" ष्मन् ३ सु*ज४) इत्यत्रेति शेषः । ७ बाक्यसंयोगादिति--य्रकरणान्तरधिकरणे जुोतिरयं॑रकमान्तरषचन श्युम्‌ । एवै च प्रश्चब्दसामान्‌।धिकरष्यादत्निदोत्रशन्दो गण इति भावः ।

१५५. दष्टीक।सहितक्षाधरभाप्यसमेते- [ अ ०७१०१६अ०१ |

एवमन्तरेणापि बति, व्यथः शक्णोऽवगन्तुमिति ॥ १ ॥ अपू वाऽपि भागिखात्‌ ॥ २॥

वापीति विपर्यासे पयुङ्क्ते। अवि वत्ययः । अपि बाऽपररे एते उमे अवि कथेणी स्यातां, न कोण्डपायिनामयनीयो जुष्टोतिन॑यमिक- पूवैः । साधारणं च नामपेयुभयोः । कुतः । भागित्वात्‌ । अयमपि ज्षोतिभागी एतस्य नापप्रेयस्य। ययैव तत्र, अग्निश जुहोतीति समचा रणम्‌, एवमिहापि । तत्र तुरम समुञ्चारणे तस्यवेतन्नापघेय नास्येत्यत्र विरेषहैतुर्नास्ति । तरमादुभयोः साधारणं नपेति नास्ति प्भ- देश्षः ॥ २॥

नेतधुक्तम्‌ । इतः ।

| नाम्नस््ोत्पात्तिकतात ॥ ३ ॥

ओर्पाततेको हि नापिम।न्नोः संबन्धः । यन्नाम यास्मिन्नयं ओतप- त्तिकेन संबन्पेन प्रसिद्धं तरिमन्नेव सदा विज्ञेयं, नान्यत्र च । तथा<- ग्यवस्थाय, शब्दार्थे विश्वासो न स्याद्‌ । उक्तम्‌, अन्यायश्रानेक- त्वमिति । यदा च नोमयार्थस्तदा नेयमिकं तावदाह । तत्सादशय- विधानाय चेतरश्रापि प्रयोग उपपद्यत इति नारतीतर।मिधानत्वे हेतुः । तस्पाद्िषिपदेश्षः स्यात्‌ ॥ २ ॥

धन्राऽऽह }) कस्पात्पुनस्तन्नापषेयपिदमिह भयुक्तमित्पुर्यते, न पुनरेतक्नापयेयं तत्रेति । तत अ्ट-

प्रतयक्षाद्गुणसयोगाक्कियाभिधानं स्पाच्तदभावेऽ्- सिद्धं स्पात्‌ ॥ ४॥

तैयमिकेऽपनिहोप्रे भत्यप्लो गुणसयोगः । भरत्यक्षविहिता धमी सन्ति । इत्थं दोग्धि, इत्थं श्रपयति, चतुरुन्नयति, खादियभिहोत्रसमि- व्रति, १्थं जुति, एतस्पिन्फारे जहतीत्येषं पत्यक्ताटूणसयोगान्नेय पिकस्य त्लापधेयम्‌ । इह प्रयुज्यमानं दोहनादिक्रियामिषानं स्यात्‌ 1

मवेति । न चहु [वाशषहटताऽ।र्त; दरव्यदवतमातात्‌ । उभयत्न च नामधयत्वऽटष्टा शक्तिः करप्य। ॥ १॥[२॥३॥

१ त्राऽऽट-प्र० । २ नामपेयत्वादटश-- प°

[ भ०७१०३अ०२ ] #मांसादशने । १५५१

धर्पमदेश्कमित्यरयः । अस्थ पुनजुहोतेने केचिद्धमी; सन्ति । तद्‌- भावे तेषां घमाणामभावे), अपसिद्धं स्यात्‌ । न ङ्गायेत, किमथ मयमग्निहोत्रक्म्द इद प्रयुक्त इति । एर वा । प्रत्यक्षौ गणसंयोगो, तेयमिकस्य द्रव्यदेबत्ासंयोगः । दध्ना जोति, पयसा जहति, अघ्रये च प्रनापतये च सायं जुहो- तीति । एतस्मास्मस्यक्षादृगुणसंयोगात्करियामिधानं स्यातु । कषैनाम धेयम्‌ । हत्थंरूपो जहो तिर्रिहोज्राख्य हति । अयेतरजु्ते रूपं नास्ति । तदभावेऽपसिद्धं स्यात्‌, न ज्ञायेत कीदशं तदग्निहोत्रापीत | नतु मासोऽस्य रूपं भविष्यति । न पासः कपौङ्घ, करमुषमेः सः । अपिच, अग्निहोत्रतु माते विधीयते, न पाेनाप्निशोत्रं रूप्यते । तस्माननैयमिकस्यैतन्नामधेयापितरत्र तद्रदतिदेश्च इति ॥ ४ ॥ ८ प्रायणीयनाम्नो धर्मानतिदराकरत्वाषिकरणम्‌ ॥ २॥ ) किमेष एवोर्सगीः, सर्वे फमैनामान्यन्र श्रूयमाणं धर्माणां ग्रहक-

[क

मिति एवं खट मासम्‌ 1 एवं पराप्त इृदमारभ्यते- [२] अपि बा सत्रकर्मणि गुणाथषा शरुतिः स्थात्‌ ॥५॥ सिर गवापयने श्रूयते, वैश्वानरो ज्योतिष्टोमः प्रायणीयमहरभवतीति । अस्तितुद्रादशाहे मथममहः मायणीयं नाम, प्रायणी योऽतिरा्र इति । तयोनौनातवं तेनैव न्यायेन सिद्धं प्रकरणान्तरे प्रयोजनान्यत्वाेति । तन्नार्यं॑प्रायणीयशब्दः परत्रापि श्रयमाणो न धर्माणां प्रादकः फतहि । गगार्थेषा श्रुतिः । कथम्‌ ! लक्षणया नामेयं धर्माणां प्राह कयुक्तप्‌ । असति च श्त्ययं टक्तषणारयो ग्रामः । इह तु श्रुत्यं एव सेमवरति । गुणाथ् एष कन्दः । गुमेन - क्रियायोगेन) तसिमन्कपैणि भ्रत्यैव प्रय॒ज्यते । प्रयाते अनेनेति पयणीयं, भरवपैन्तेऽनेन सत्र हति । बाक्यज्ञेषध्रास्येनः वायप्वह } ज्योतिरेव पुरस्तादधातीति | येन ज्योतिः प्रायणीयं मरति; तैन ज्योतिः पुरस्तास्कियत इत्यर्थो, ज्योतिरेव प्रस्तादधातीः. । तस्मान्नायमतिदेन्नः ॥५॥

प्रयन्त्यनेनेति ५।यणीयनित्यनम यमिन द्वादशाहे) इयं पृन्ञ। प्रवृत्ता । गवामयने$ प्ययं॑यगेः विद्यत एवेति धपातिररक्षो नास्ति | यत्र दु प्श्ठमः षी वा प्रायणीयः) तस्य योग।मावाद्‌नुद्राहरणत्वम्‌ । तस्मात्ताच्छो न पृवोधिकरणापवदः॥ ९॥

१ न्तरस्य जहोतेः--५ा० 1 २(अ०र पा० ३ अ० ११ मु २४)।

भ

१५५२्‌ इष्शकासहितेशाबरभाष्यसमेते- [ अ ०७०३०१६

( विश्रजिति षाडहिकषषृषठातिदेशाधिकरणम्‌ ॥ ३ ॥ ) [३] विश्वजिति सर्पृषठे तसूर्वकत्वाज्ज्यीतिष्टोमिकानि पृष्ठान्यस्ति च पृष्ठशब्दः ॥६॥पू० विश्वनिरषृषठो भवतीति शरूयते । तत्र विचायते । किमय- मनुबादो ष्व्थ्ेति । ध भाप असुगाद्‌ इति । इतः । यो हवसर्पृषठस्तस्य स्ेपृष्ठ्ा विधेया । यस्तु सवैपृषठ एव, तस्य तया क दिषितया । अयं च सर्वपृष्ठ एव । कथम्‌ । ततपूवकत्वाद्‌ । ज्पोतिष्टो- मपू्वेकत्ात्‌ । ज्योतिषटोमिकानि स्तोतराण्यत्र प्राप्यन्ते । ठेषु मादन स्तोत्रादीनि अस्वारि सन्ति । तानि सर्वाण्यस्य । तैरयं सर्वपृष्ठो भषति । ननु न ताने पृष्ठाने । उच्यते | अस्ति च पृष्ठशचब्दः। तेष्वासित पृष्श्व्दः । सष्ठदश्चाने पृषठानाति । तस्मादनुवादः ॥ & ॥ षडहाद्रा तत्र हि चोदनाः ॥ ७ ॥ नायमनुबाद्‌ः । कं तदि । विधिः । अदुवादोऽप््त्तिविशेषकरोऽ- न्थ॑कः स्यात्‌ । अपि च) ज्योतिष्टोमे न पृष्बहुर्वमस्ति, यस्यायमदु- बाद्‌ः स्यात । षडहे तु तदास्ति । त्र हि चोदनाः) पृष्ठानां रथं हरं पृष्ठ भवतोत्येवमाचाः । तरमात्षाडदिकाना्मातिदेकिको विधि- रै ॥ ७॥

[॥१॥ |

उगोतिष्ठोमे ‹ रथ॑तरं पृष्ठ मवति ' सयेकस्य पृष्ठस्य व्हिततवात्तवेरेब्दस्य विधे- यामावद्रावियानयेवय प्र्तज्यते पडे च गायत्रं प्रकुत्य पवणि पृष्ठानि कायोणीति (हिते, तब ॒प्तैपृष्ठसेन्दावर्थवन्तौ | उ५।तिटमे च छश्िन्यायेन पृष्ठशचन्दप्रयोगाल्ल- कणा । ' स्ठदशानि पछठानि ' हति च पषदश्यता विषीयते न ण््ठता | न च विक- सपपापयौः समुचयेनाथैवत्ता । व्यथ॑त्वादेव मवैदव्दस्य । सर्वृष्ठ हति च प्रमपोऽ- यम्‌ । ्तमासेन च विदधतो नानेकगुणाविषानं दुष्करम्‌ । सधवा प्ता वैता सपक्षादिकीयते न पृष्ठानि | न चाविषाय पृष्ठानि तत्परवेत। शक्या विषादुम्‌ । तःमाद्‌- यपत्था पष्ठ॑नां विधानम्‌ | तस्मात्‌ पाडहिकानि ्मपृष्ठामि विधीयन्ते | एवं च क्रम, विधिभर्‌ वाक्यमुपपत्स्यते तस्मिनिश्वनिति ॥ ७ ॥

न्व --~ -+- ------ --------- = व

१ द्ना--पा० 1 २ अविदेशको--पा०) ३ मप्यकारा्यं वाक्यमेद्परिदारथकागन्तरं दण्यति--जथवेति ! ४ पृषेषु सवैता विधीयते-पा० । ५ स्वेता--पा०।६ स्वंपृष्ठानां पिधानम्‌ ।

-एवं व- पा+ ।

---------------------------- -- ---~-

[ भ०७पा०३५०३ ] मीमांसादभने । १५५३

टिङ्गाच ॥ ८ ॥ लिङ्गं बेतम्थे दश्चैयति । प्रमाने रथेतरं करोनि, आरभे वृत्‌ । मध्ये इतराणि । वैरूपं होहुः साम, वैराजं परज्ावरुणस्य, रैवते ब्राह्म

णाच्छंसिनः श्राकरमच्छावाकस्येति विनितवरेश्षपरे वाक्ये षाड!दकात पृष्ठानि दश्च्यति ॥ ८ ॥

उत्पन्नाधकारा ज्पातिएमः. ॥ ९॥

अथ यदुक्तम्‌, अस्ति च पृष्ठशब्द इति | पत्रद्रूमः | नस्वेष ओत्पत्तकः पृषटशम्द; । उत्पन्नानां स्तोत्राणामसावधिक्रारः । यान्य- तानि पृष्टनीति । ज्ञाति च तेषां पूष्त्ये तदुपपद्यते, न च तत्र ज्ञातम्‌ । कथं तद्यमनुब्राद्‌ः । लिङ्खसमत्र।यातु । एकं तत्र महेन्द्रतोत्रमिति। षाडहिकानां पुनः षृषन्वं ज्ञातम्‌ । कथम्‌ । तत्र दहि चोदनेस्युक्तम्‌ । तेषां वदि, श्रौतः पृष्ठकब्दम्यायैः परिग्रदीत) भवति । इतरथा लाक्ष. णिक्रः । तस्पार्षाददिकानां प्रद इति ॥ ९॥

= द क क ® म दष[३[पारति पत्‌ ॥१०॥

इति चेत्पश्यसि षाडिकानां पृष्टानां विधिरिति । भैतधयुक्तम्‌ । विं कारणम्‌ । द्विकर एवं सर्वपृष्ठ 4ब्द्‌/ऽ४पणतो भवतति, पृष्ठानि च बिद धाति । तेषां च सवैत्वमरू । अन्तु, का द्‌ःषः। असंभव इत्याह ! यदि पृष्ठशब्दः पृष्टानि विदधाति) सवैरेब्येन न क्यते ररशोषयितुम्‌ । अथानुवरदति) तथा शक्यते । पृष्ठानि त्व.वेदितानि भवन्ति । तेष्रनन्म्‌ कस्येदं सवेत्वं विधीयते । उभयक्रियायामासभवः । अथात्र बृहृद्रय॑तर या1वक्दपन प्रापु सामस्त्यं कवल [चध।यत, सवप्ृष्ा भवततत । उभे अपि बुहदरथतेरे भवतो नेकमिति । ततोऽयं दोप न भरति । तस्पादृद्रयोर(वकारः ॥ १० ॥

९ ४ न्‌ त्पथत्‌त्तव॑गब्दस्थ ॥ ११॥

नेवमेतव्‌ । इतः । स्पर्थत्वाःसबेशन्दरस्य । रवं सति सवेश्ब्दरो व्य-

यो भवति, अर्थशृन्यः । अयं हि बहुविषयो द्रयोनं युज्यते । पाड

कि

कानां तु विधाने नैष दोषः । ननुच तत्रापि द्विकरः शब्दा भविष्य (८ ॥९॥ १० ॥

। ५ अभ्युपगम्यते --पा० ! १९५

१५५४ दष्छीकासदितराषरभाप्यसमेते- [ भ० ७ पा रभ ४]

ति । उच्यते । न भविष्यति । सवतं केवलं पृष्ठानां बिषास्यति, न पृष्ठानि । ननुक्तं, पृेप्बसल्घु कस्येदं स॑त्वं विधीयत इति । उच्यते । पृष्टानां सेतवे हि बिदितभू । तस्सेपादयितव्यमर्‌ । न च पष्ठान्पकुषेता तरपादयितुं शक्यते । तत्राथौतृष्ठानि करिष्यति ! एवं न दषषैः दाब्द्रौ भविष्यति । सर्व्षव्दथच समयित्तः । तस्मासाददिक्षनापतिदिश्च इति ॥ ११॥

८ भवमृथनास्नः सौमिकावभृषघमौतिदेशकत्वाविकरणम्‌ ॥ ४ ॥ )

[ ४ | तथाऽवषृथः सोमात्‌ ॥ १२॥ षिण

वरुणपघासेपु श्रयते, वारण्या निष्कासेन तुपेश्वावभृथं यन्तीति। तत्र संदहः । किं दारपूणेमासिकेऽपां ब्धुत्पेके तुपनिष्करासं विधीयत उत सौमिकादवभरयाद्धमीतिदेश्च इति । किं युक्तम्‌ । दारं पएणमासिके गुण- वरिधिः । एवं सेनिहितपत्ययोऽनुग्रष्वते । संनिहित हतौ चोदकेन प्रापितः । ननु नासावबभयः । उच्यते । अस्ति तत्रावमुयश्चब्द्‌ इति । एष पे दशेपूणेमासयोरवभृथ इति ।

एवं माप्त इदमाह । तथाञ्वमृथः सोपतु । यथा षठहालृष्ानमिति- देश एवं सोपिकादवमयादिह पमातिदश्चः | इतः । अहितो न्यायः

क भ,

उक्तं करेयानपान तेच्छूतावन्यत्र विधिपदृशः स्यादेति ॥ १२॥ प्ररतेरिति चेत्‌ ॥ १३॥

य यदुक्तं, दाद॑पोभमासिकेऽवमये गुणविधिभेवत्विति | ठस्य

कः १।२दरार इस्याभि।पान्त्‌ सत्रम्‌ ॥ १३॥

न भाक्तत्वात्‌ ॥ १४॥

नेतशयुक्तम्‌ । कुन: । यतो नास्ति दशेपृणपरा्तयोरवभथः । ननु, एष यै द्पूणमासयोरवमृथ इति भ्यते । सत्यं श्रुयते, न स्वेवपवभय त्वमस्य भवाति । फथम्‌ । उच्यते । एष वे दश्पृणेमासयोरवभरय हत्ये नैस्य वावपस्य द्रयी चचनन्पक्तिः । निङ्गीतावमभृथत्वस्य षा पदायंस्य दरपृणम)ससबन्ध उच्यते । यरा देवदत्तो ज्नदत्तस्य पुत्र हति, नि-

"--------*

॥ १६१५ ॥॥ {२ ॥ \३॥

~ - *--~ ---------- -- ----------~-~--^~-------यकिमकनन्क

१ (ज ०७५०३ अ०१द्‌ १) र निर्णतावमृथत्वस्य~पा० ।

[शरभ ०३अ०९ ] मीमंस्ादशचने । क)

ह्तप्रत्बस्प देषद तस्य यज्ञद तसबन्ध उच्यते । निज्ग)र संबन्धस्य वा<- रिङ्गसावमृयत्वप्यादभृथत्वम्‌ । यथा, अयपाम्नो यज्ञद सस्य पुत्र हति । निङ्ञोवयङ्गदचवसंबन्धस्यऽऽम्रपु्त्वशुखयते । तदस्यापां व्युस्तेकस्य दशेषूणेमाससवन्धः पकरणान्ङ्गातो, नावमयत्वमू । भतोऽस्यावभषत्व- एष्यते । न चायमवभृषः । नन्वयमप्यवभधो भवतु । नैतद्यक्तम्‌ ) अन्यायो इनेकायेत्वम्‌ । कथं तहिं शब्दरमयोगः । सादृश्याद्‌ । किं साष्वम्‌ । अप्तु संबन्धः । स एष भक्त्या परधंसावादोऽपां व्युत्से कस्य, अवभृथ इवायमिति, यथा, आत्रे पुतरव।दः । तस्मान्नास्ति दशे- पुणपासयारकमथः । अता नान गुणविाधेः ॥ १४॥ ट ङ्गदरुनाच्च ॥ १५॥

रिङ्खः वैतपै दशचैयति । कि लिङ्ग भवाति । एवमाह । नाऽ्यु्द जुहोति, न साम गायतिःन वा गमनमन्त्रं जपतीति, सौमिकराभधध- माण प्रतिषेषं द्ुष॑स्तद्धेप्रापति दंपति ! तस्मारसोमिकादचमथ।द्म- मदेश्च इति ॥ १५॥

८ वरुणपषाप्निकावभृयस्व तुषनिप्कास॒द्रयकत्वाधिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

ततपरतित्वात्‌ ॥ १६ ॥ सि०

व।रुगपयासिकोऽवभुयः सामिक।दवभृषाद्धपाणां प्राक इत्युक्तम्‌ । तत्रेदं चि^त्यते । क्षि पुराडाश्द्रव्यकोऽसावुत तुपानिष्कासद्रच्यक इति | किं पापम्‌ । पुरोडाशिद्र्यक इति| इतः । नान्न परोडाश्चः प्राप्यते । ननु प्रतयक्षश्रतं तुषनिष्कासम्‌ । सत्यं परयकष, न तु शक्यते विधा- लुभ । अवभूये।ऽत्र विधौयते, अवभूयं यन्तीति । यद्‌ तुपनिष्कासमपरं ग्रिपीयते, ततो वारये भियेत्त | अर्भ यन्ति, तच तुषनिष्क।सेनेति | तुषनिष्क।सश्नचणमिदानी किमयम्‌ । अनयकम्‌ । संबन्धाभावात्‌ |

शुचं प्रापि चमः । द्रव्यादंशचे तद्द्रभ्यः। द्रग्यादेच्चे, एतरिमप्तुषान- ष्कासेनादमृथं यन्तीति । तद्द्रव्य; स्यात » तुषनिष्कासद्रन्ः । कुतः श्चुतक्षययत्र्‌ । तुषनष्कृासं प्रत्यत्र पूरडारास्त्वानुपानक्(5 देशेन प्रापपरते |

1 1४ ॥ !९॥

१५५६ इष्टीकासहितश्चाबरभाष्यसमेते- [ अ०५७१।०३अ०६१

ननु परोडाशोऽपि परत्यकषश्चतो नाम्ना । यदचपि भरस्यप्श्चतः, स- मान्येन तु पराप्यते । तुषनिष्कसं तु विरेषेण । बाध्यते च सामान्यं विरेषेण। अपरि च, लक्षणया पुरोडाश्नो गम्यते, शत्या तुषनिष्कासम्‌। श्रतिलक्षणयोश्च श्रतिन्पःय्या । तस्मान्तषनिष्कासदरन्यक इति । अथ यदुक्त न संब्रध्यतेऽवभृथेन तुषनिष्कासं, वाक्यमेद्सङ्खगादिति । तत्र नू५ः। सद्यव्रभृथं विहाय तुपनिष्कासं विधीयते, ततो वाक्यभेदः स्यात्‌ । तुषनिष्कासद्रव्यकोऽपूर्वोऽभुधश्वोयते । तथा, सगुणकमाविधानपवि- बिरुद्धम्‌ । अविधीयमाने च तुषनिष्कासे तदूग्रहणमनयैकमेच स्यात्‌| तस्पात्तपनिष्कासदव्यकः । पुरोडारशम्त्वनादेमे ततपृतित्वात्‌ । यद्यत्र प्रत्यक्षश्च न द्रव्यं स्यात्ततः पुरोडाशस्त्पृतित्वात्स्यात । अत्रतु पर्पक्षश्रतं तुषानस्छामम्‌ । तस्मान्न पुरोडाशः ॥ १६ ॥

( वप्णवशडदम्थ संते काध्यटिषमानतिदेशकरत्वापिकरणम्‌ \\ १॥ ) [ ६ | गणविधिस्तु न गृह वात्ममत्वात्‌ ॥ १७॥ तिर

आतिथ्ये शुभे वैष्णवे नवकपालो भवतीति । तथा राजसूये, पुगमिस्िसंयुक्ते १८..वाछरप,ख इते । तन्न विचारः । योऽयं निसं. युक्त पैष्टविकपाल इति दैष्णवशब्द्‌ः, अयमातिथ्यधर्माणां ग्राहको नेति । पि युक्तप्‌ । ग्राहक इति । कुतः । विहितर्षके कर्मेण दृष्टः शब्दोऽन्पस्मिन्नविहितधर्पके श्र पपाणो धर्माणां प्राहक इत्युक्तप्‌ , रक्त क्रियामिधानमित्यत्र, तत्रायमपि विहितधभक आतिथ्ये ट्ट; । इदानी. मविदितधमक निसंयुक्त दयते । तस्माद्वमीणां ग्राहक इति ।

एनं प्रपत ब्रृपः । गुणाविधिम्तु न गृह्णीयास्समत्वात्‌ । गुणवि- धिरयम्‌ | आतिथ्यस्य गुणं रिष्णुदेवत।संयोगं विदधाति । स एष धर्मान्‌ ग्रहीतुं न शक्तातति। कुनः। समत्वात्‌ । समो ह्ययपातिध्ये, भिसंयक्तं च । यथा तन्न विष्णुदेवतां विदधाति) एवमत्रापि । श्रत्यर्था- समवाष्च लक्षणया धर्पाणां ग्राहकः कर्ष्यते । इह च मरत्यकषश्चत्य्थ एत समवति देवनाव्रिधिः । तस्मान्नायं ग्राहक इति ॥ १७ ॥

॥ १६, १७॥

१ शरतियैङयसी-पा० 1 २ (अर ५ प्‌ ३० १०१)

५

[ म०७पा०६अ०८ ] मासादने। १५५७

( निमेन्ध्यादिशन्दानां पर्मानतिदेरकत्वाधिकरणम्‌ ॥ ७ ॥ ) [७] निर्मन्ध्यादिषु चैवम्‌ ॥ १८ ॥ सन्नि

पलागप्रीपोमीये ध्वानिर्मन्ध्योऽप्निरान्नातः। साध्या ३ देवा इत्या- रभ्यापनौ श्यते, निर्मन्थयनेष्टकाः पचन्तीति । तथा, द््पु्णपासयोरषै- राज्ये धमैवती । पौ श्यते, विषा युपावटमवस्तृणातीति, आज्यन य॒पमनक्त(ति। तत्न सदेहः ¦! निरभन्थ्यादयः शब्दा ध.

णां ग्राहका नेति । तत्राधिक्ररणातिदेशः क्रियते । निन्थ्यादिषु चवम्‌ । यथा वरष्मवश्षड्दे | अराप्ययं यागिको निपन्थ्यश्चरः। सध्ो- निमेयितपध्धिषाह। तथा वंनज्यपिति द्रच्यक्षन्दौ। ते त्रयोऽपि स्वायं विधाय कृतायां मवा, पमान्‌ ग्रदतुं न शकनुबन्ति । तस्मान्न ग्राहकाः ॥ १८ ॥

( प्रणयनशब्दन्य स्ौमिकपरणयनय५।नतिदेशकत्वाधिकरणम्‌ ॥८॥ )

[८] सौमिकं तु प्रगयनमाच्यं हीतरत्‌ ॥१९॥ पू

चातुमम्यपु श्रूयते, द्यो; मेरयानत) तस्मादूद्राम्पापेताति । असति तु साभ प्रणयनं धर्मवत्‌ । तया दरपृणेमासयोरधभेकम्‌ । तत्र संदेहः। कृ स{वक्रमततमणयनपम्रत द्‌) ।१।णपान्तकमात्त |

तत्र सूत्रभवोपक्रमः । सौमि न्‌ प्रणयनभव।च्यं हीतरत्‌ । सौमिक पेतस्णमनम्‌ । ङ कारणम्‌ । अवार रईीतरतु, द्शैपौणेपासिकम्‌ । च।द्‌कने पाप्तसवातृ । कथ पुनरथ प्रणपतिशचन्द; प्रणयनपात्रवचनः समधभर मणयनविभेपं शक्रोति वक्त । रक्षणयेति तरुषः । तीयै- शब्दवत्‌ | तद्यथा, तीयेशचव्दस्तीयमात्रवचनः संस्तोयेविक्तेषं धमसाधनं

कदाचिद्‌बुते,) ते।थयात्रं गत इति ॥ १९ ॥ उततरेदिप्रतिपेधश्च तद्त्‌ ॥२०॥ न वेवद्रेवे उत्तरवेदिमुपव न्ति, न शुनासीरीये, इति भादिपू्वो हि प्रतिपेथो मवति । सौमिके च प्रणयन उत्तरबेदिनं दावपौणं मासिके ॥ २० ॥

॥ १८ ॥ १९ ॥ २० ॥ |

१ “प्रणयने तु सौमिषटमवाच्यं हीतरत- द्यपि बहुषु पुस्तकरेषठ पाठो यते ॥ परं वु गुप्‌" पपरा प्राप्तपाठक्रममादृय प उपेक्षितः ।

१५५८ दप्यीकसिहितश्चाष्रभाष्यसमेते- ( अ०७१०१अ०८]

प्राकतं बाऽनामत्वात्‌ ॥२१॥ सि°

कैत चेततसमणयनं, दाशेपौणमासिकप्‌ ।

----- ------ ~ -------~

पराहते प्रणयने स्विते ‹ प्रिरसंरूपार्य श्रवणम्‌ ? इत्येवमादीनि सूत्राणि परस्प रेणापबद्धानि । कथम्‌ । यद्‌ा परिसर्या मवति तद्‌। द्वयोः प्रणयनाभावादह्वनीया- मावः । आदहवनीया मावाद्यागामावः | न च द्शपु्भमप्रयोः प्रणयनं पर्मत्रत्‌ | येन घपिपरितेख्यायां कृतायां प्रणयनं केवलं किमेत । गुणनिमपि नोपपद्यते | कथम्‌ । यत्र तस्मिनेव वाके युणिनपृचायं गुणे विषीयते, यथा ‹ दत्ता जुहोति ! ‹ शरमयं बर्ह मवति ! तेत्र मवति गुणविषिः। इह प्रणयमुच्चायं न कथ्िद्धिधीषने । उत्त रेदिविपिरति चेत्‌ । न । प्रणयनवाकंयाद्।क्वानतर उत्तरवेदिम्रहणात्‌ । अर्भवादेऽ- प्यनुपपननः । यत्र विधीयते तत्राधवाद्‌ः । प्रणयनं द्शेूगमापये(विषीयते । इह त्ववि- धानात्किर्यैवदेन ।

“ मर्ध्येपयोगी गत्यथेवादादिति ' । दर्णप्रवापतमाकमेषयोदिभीवमनि पनः श्रवणादुपपद्यत शवाधेवाद्‌ः । अरिन्पश्त उक्तो दौषः प्रिष्रूपेति ।

‹ भयमोत्तपयो; प्रणयनयुत्तरवरेदिपतिषेधादिति ' | इदमपि प्राते प्रणयने स्थिते न सैबध्यते । ( यैत्र प्रणयनं तत्राश्चिः) तत्रैव चोत्तरवेदिः धाप्नोय्चि्र्करिका | सा यत्र प्रतिषिध्यते ततराभ्चिर्विदयते । तत्र च प्रणयनम्‌ | अनेन प्रतिषेधटिङ्गिन प्रपभो- त्तयोः प्रणयर्भम्‌ ) | प्राङ्ते प्रणयने स्थिते संशायामावः | अनि-मपल्तप्य चानुत्पाने

उत्तरवेदेशवाप्रपङ्गात्‌ । उत्तरवेदिप्रतिषेधन यः पक्षः प्रथम।त्तमयाराति तस्व मूल्भावः। +"मध्यमयावा गत्ययैवादातु इत्युक्तम्‌ । आविधानातप्रगयनस्याथवादरो न ब्रदपे |

= ~- -------* ~. =, ~ ~ ~~ ------ - ---~ ----- -- ---- -- ~

१ श्रतं वैतत्‌-पा० । २ ' सौमिकं तु प्रणयनम्‌ ' इयःरभ्य ^ परिव्ययं श्रवणम्‌ ' इय- न्तेतुर्भिः सृतरैरेकमधिकरणम्‌ । ' प्रथमोत्तमयोः प्रणयनम्‌ › इयारभ्य " ओत्तरवेदिकोऽनारभ्यवा!* देप्रतिबेधः ` श्यन्तैन्निमिः सत्रैरपरमधिकरणमितपरेरं भष्यकरीयं खपतसूत्रकमधिकरणद्वयपक् एषयितुमारभते--प्रकृत हव्यादिना 1 ३ स्थिते--भध्यकारीयप्रथमापिकरणतिद्धान्तेनेति षः । ४ अर्थवाद्दृपणप्रतङ्गद्रष्यरौयै द्वितीवाधिक्ररणसिद्धान्तसृत्र तावद्हुषयितुमारमते--मध्यमयो , रिति । ५ पुनः धरवणादिति-प्रणयन इति शेषपूरणम्‌ ' ६ अ्िमिन्पक्षे--विधानपक्षे ' ७ अ्रथमोः तमयोरिति सूच्रतातयैमाह--यतरेत्यादिना । ८ ( ) ए्वचिहानतस्थाने पाठान्तरं ° यत्र भ्रणथनै तत्राभिः । तत्रैव चोक्तरषेदिश्रतिषेधत्‌ । इदमपि प्रकते प्रणयनम्‌ । अनेन प्रतिषेधलिद्भेन प्रथमे लंमयोः प्रणमनम्‌ ' दृति । अयं च पाटो न न्याख्यातृर॑मतः । ९ इत्युक्तभेति-जस्य च दूषणमये बाद्त्व।संमवर्प प्रागेव प्रसक्रादुक्तमि्य्थः ।

[ भ०७१ा०६अ०८ | पीमांसादर्चने। १५५९

ङतः । अनामरषात्‌ । परणयनशरब्दः सौपमिकस्य प्रणयनस्य न नापे. यमू । नैतत्तस्य बाचकमित्यथेः । यद्ययं तस्य वाचकः स्यात्ततस्तादेह ब्रुयात्‌ । हदं त॒ पदाथनामयेषं, पदायस्य मादूनयनस्य वाचकम्‌ । यस्य॑ वाचकं तदिह शक्तस्य; पार्चाने नयनं वक्तुम्‌ । तचेहस्त्येव । तस्मा. तस्य वाचकः । एवं संनिदहितपरत्ययो न बाधितो भवति ।

अथ यदुक्तं तीर्यशञदद्धविष्यतीति । अत्र ब्रूमः । तीयेशब्दऽपि तीर्थम त्रमेव प्ते

ष [9 >~ 4

। त्रां गत इति त, उक्त्वा कानिचित्तीयान्व- 1

नुक्रान्तानि । यतोऽसौ द्विरेष्टर्थो विद्नायते | यत्र तु केवलः प्रयु- उयते, तन्न ता्थमात्रमेतर घ्रूते । यथा, तीर्थे साति तीयथेमेवे हि समानाः

ननु वरुणप्रपासानां गुणवाक्यपराप्नावेरायं तेषामेवात्रेति षादः स्यत्‌ । कोऽयमथैः । उपश्र वपन्तीति, अवान्तरप्रकरणाद्वरुणप्रधाप्तानामेवोत्तरेदेः प्रस्वार त्मयमोत्तमयोः प्रतिपेधानुपपात्तमाह । तत्र प्रतिपेषे त्रीण्यपि पवौण्यनुकीतयेव्‌ । यद्यवार्तर्‌^करणेन वरुणप्रघाप्तानामृत्तसरेदिम्तत्न त्रयाणमिवोत्त विदेरमावात्सर्वैत्र कार्यैः प्रतिषेषः साम्यादिति । न चायमनुवःदः | यत्राथेवादुत्वेन प्रतिषेषस्तत्र निल्यानु- वादौ मवति | तस्माद्नारम्य श्रवणाचचादुमास्यानामृत्तरवेदिः प्रथमोत्तमयोः परयुद्यते । एषं प्राते प्रणयने पूत्रीणि न घटन्त इत्यन्यथा कण्येते |

हह हि त्रयः पक्षाः | कं दिकं प्रणयनं ्मिकमपूमरै वेति । दाहिकमुपपृत्र पक्षं कृत्व, ‹ सौमिक तु प्रणय › इत्येन निवार्यते । एवं दुशष्दोऽषवान्मणयनं चु । ‹ उत्तरवेदिमतिपधशच ' तद्धाप्यन्यरूऽनमेव । : प्राकृते बाऽनामस्वात्‌ › इति खापृपै णयनान्तरं वरणप्रघ।ससाकमेभयेनिघीयते । अभिप्रणयनोत्तरक।लम्‌ । ‹ आ!ह- वनीशद्भाव्री प्रणयतः ` इति श्रूक्ते । प्रागपि होमादाहवनीयः श्रुतश्नपणनि्वापोष- स्थानप्रायश्चतेः प्रयुक्तो विद्यते । पैर्मात्त देशरक्षणाय आहवनीयश्‌; | एवं चेत्य णयनान्तरं विधीयते, प्ादतं वेति ~ स्व! माविक्रभित्यथैः। ‹ अनापत्वादिति -मप्य- व्याख्यानमेव । प्रथमस्य प्रयोननसूत्रमिद्‌ं ‹ परिसंख्यार्थं श्रवणं गुणायैषये- वादो षा! इति । यमापंमवमेतेषु पुनः श्रुतिर्योननीया । ‹ प्रथमोत्तमयोः परणयनद्च

१ थस्य बरतफमिति कचिन्नाह्त । २ तस्माहशलक्षणार्थ ६ति सर्वत्र पाठः । पररपु वणं भविर्यक हति भाति । २ भाष्यं ष्याटयातमेव-प० 1

१५६० दष्टीकासहितशाबरभाष्यसमेते- [ अ०७१ा०३अ ०९ |

नां भवतीति । भपि च संमवाति श्रत्ययं ठक्षणार्थाऽ्राह्नः । संभवति चामर श्रत्येः । तरमान्न लक्षणारथो प्राह इति ॥ २१॥

परितरूयार्थ श्रवणे गृणाथंमर्धदादो वा ॥ २२॥

तै्राऽऽह यदुक्तम्‌-- अवाच्यं हीतरदिति, तस्थ फः परिहारः। उच्यते । परिसंख्याय वा स्यात्‌ । द्रः भरणयन्ति, न चतुभ्विति। गुणायेम्र्‌ । जयचादार्ये वा । तस्मादूम्यामेतीति । तत्र परिसंख्यायां ताषयो दोषाः । गुणोऽपि न कविद्धिधीयते । परिशचेषादभवादा- थेम्‌ । नन्वयेवादोऽपि निष्योज ¬ । ५णयनस्य पा्घस्वात्‌ , अयेवाद्‌- स्य परयोजनद्चुत्तरस्मिन्नयिफरणे दामः, मध्यमयोवां गत्यैवराद्‌ः- दिति॥२२॥

भ

( मध्यमयोरेव पवणो; प्रभ्गननि ;पभिकरणम्‌ ॥ ९ ॥ )

[९] प्रथमेत्तमयोः प्रणयनमुररददिप्रतिषेधाति ॥ २३॥ पूण

दयोः प्रयन्तीति श्रूषते । तेतर संदेहः । कतरयोदरयोरिति , अनि- यपे प्रति, उच्यते । प्रथमोनभय), प्रणयनम्‌ | कुन; । उत्तर वेदि प्रतिषेधात्‌ । तनोत्तरेदिः मतिपिध्यते, न चैश्वदेव उत्तरवेदि- युपवपन्ति, न श्ुनाद्ीरीये) इति । अस्मिनणयन उत्तरवेयाम- प्रिनिषानं विहितम्‌ । अतो यत्र प्रणयनं, तत्नोत्तरतरदविभाक्तिः । भापतो च सत्यां मरतिरेषः। प्रतमेत्तमयोश्रासो। तस्मात्तयोः ५णयन्‌- पिति॥२३॥

सरवेदिप्रतिपेषाव्‌ इति मध्यमस्य पक्षस्य प्रयोमनणिदं पत्रम्‌ ¡ द्वयोः पणो; प्रमयन।न्तरं मवति । उत्तरषेदिमतिषेधध्च तद्रदिति । “ ओत्तरवेदिकोऽनारभ्य- ाविषधः ' इयेतत्परिहारपूत्र, माध्यन््राल्यातमेव ॥ ९१ ॥ [ २२। २३॥

१ अपि चातंभवति श्रय लक्षणे गृह्यते 1 सं--पा० 1 २ खत्रा$ऽद । अथ यदुक्म्‌-- पा० \ ३ द्रयोरिति- "मध्यमयो बा गत्य्थपादस्त इति तुनीयस्य सिद्धाम्तयक्षस्य टय) जन सुतर भिति ` शूषे वेनः । ४ ` सौमिकं तु प्रणयनम्‌ ' इत्यन्य सप्तपून ₹ निपक्षमेकभाषिकरणमिति वार्तिककारा- णामाशयः 1

[ गे००्फ०्६अ०१०] भौषांसाक्षने । १५६१

मध्य मयोर्षा गत्वर्थवादात््‌ ॥ २४ ॥ कि०

अ्ध्यमयोषो पवणो; मणयनप्‌ । इषः ) गत्ययेवादावू । मत्यै वदेनैवदद्रयो; भणयनद्ठश्यवे । तस्मादद्राभ्यामेतीति । उरुसं- स्तुते षेते प्रवेणी, उरू षा एतौ यज्गस्य, यद्ररणभघासाः साक- मेभाश्ेति । उरू च गपनस।धने, तत्रैवं स्तुतिसवन्धो शिज्ग।यते | छरू यङ्गस्य, वरुणपघासाथ साकपेषायेतति, तयोदेपोः प्रणय न्ति । तस्पादुहरभ्यापूरुभ्यां वह्धः समाप्ति याति । प्रणयनेन हि तौ बरुबन्तो यतः । अद्कःभूयस्त्वादिति । एतत्तदयथेवादस्य भयोज- नप्‌ ॥ २४॥

अथ यदुक्तम्‌ , उत्तरवेदिग्रतिषेषादिति । तत्र वरपः-

ओ तरेदिकोऽनारयवादपतिषेधः ॥ २५॥

अनारभ्य फचित्पवैदितेष, चातुमास्येषृत्तरमेदिराभ्नाता, उपात्र बन्तीति । तस्यानारभ्यविषधेरये प्रहनिपेधः । ननु वरणमाघासानां गुणबाक्यपाप्तावेबायं तेषमिव, अत्रेति वादः स्यात्‌ । नेतदेवम्‌ । भकरणाच्चातुरमास्यानामेब । यदि वरुणपरघासानां बादः स्यात्‌, क्त्र परतिवेधे त्रीण्यपि परवाण्युरकीतंयेत्‌ । अथोच्येत, द्योः पव गोवादो भवल्विति । अप्रः | न द्वयोः पवेणोः प्रकरणं, षरणमधासानां षा । बररेणपधासानां प्रकरणे द्योः पवेणोर- त्कीतनं मरतिपेषे न स्यात्‌ । सर्मास्चातुमास्यानामेव वादः । नन्वेवमप्ययेबदनेतस््ाते, मध्यमयोः प्रणयनमित्ति । किमयं प्राप्त स्य॒ प्रणयनस्प पुनश्रबणमिति । अन्न प्रयोजनं नोक्तम्‌ । असति भयोजमेऽन्यस्मिन्परिसर्यायमेव भवति । तत्र दोषा उक्ताः । दरजादगुणायमेनेतच्दरबणम्‌ । नचु नास्ति कथिदृगुणः । च्यते । गुणः भ्रूयते, उत्तरदेधामक्निनिवानम्‌ । तरमात्तदथों पुनः , शरुतिः ॥ २५॥

( स्वरसामादिशम्दानां प्मातिदेशकत्वाभिकरणम्‌ ॥ १० ॥ ) {4 °] स्वरसमिककपारामिक्षं च रिङ्गदशनात्‌ ॥ २६ ॥ °

~---~--~-~--~~~~ ~~~ ~ --- ~ ---

॥ २४॥ २९॥ १९६

१५६१ इष्टी कासहितक्षाबरमाष्यसमेदे-- [अ०७पा०६अ०१०]

न [रका

गवामयने श्रूयते, अभितो दिवकीत्येमहः, प्रयः सव्रस््मानो अवन्तीति । तेषां विशेषमं आम्नाताः । यथा, सक्तदरा मचन्ति प्रतलतयाऽतिग्राह्या शृ्चन्त इत्येवमादयः । पुनरन्यत्र श्रयते, पृष्ठः षडहो, द्रौ स्वरसापामाविति । तथा वैश्वदेवे श्रूयते, धाबापृथिन्य एककपाल इति । तत्राऽऽम्नाता विशेपषमोः) क्वैहुतं जुशोति, अप्या वर्पयञ्जुहोतीत्ति। पनरपरत्, काय एककपाल इति । तत्रैव श्रूयते, बै्वःेव्यापिप्षेति । तत्रापि निक्षेषध्मः केविदाम्नाताः । पृनरन्यत्र, भेजावरुण्यामिषेति । तत्र संदेहः । परि र्वरसाम्रन्दोऽम्यत्र श्रूयमाणो गादापयनिकेभ्यः स्वरसामभ्यो धर्माणां ग्राहक उत नेति । एवमे$- कपारु(मिप्षाश्ब्द।षपि ।

पत्र, गुण॑विधिस्तु न ग्ृह्णीयास्समत्वादित्यग्रहणे पर्त, इद च्यते । स्रसापेककपारामिक्तं च पर्पाणां ग्राहकम्‌ । किं कारणम्‌ । छिङ्ग- द्भनात्‌ । लिङ्गं तत्र नादशं द्यते । येन ज्ञायते, सम एते धर्पाणां ग्राहा इति । स्वरसापसु ताच्त्‌। पृष्टयः एड द्री स्वरस।मानाविल्यु- कतवाऽऽह । तत्र, यत्तृतीयं सप्तद शमदस्तश्चय संशस्य स्थानममिपया+ हरन्ति, स उत्तराणां स्तोमानामन्यवायाय) जयाणां च सप्तदशानामनू- चीनताया इति। यद्येतौ स्वरसाप्रानौ गावामासनिकानां पर्षाणां अरहफौ, तत्रैतादपि सप्दशषो । तथाऽ त्रयः सपदक्षा अनूचीना भवन्ति । तजेतद्दनं युज्यते, त्रयाणां सप्रश्च।नापनुचीनत्ताया इति ।

तथा-अश्रयगे; छावापूयिन्यमेककपालं विधायाऽऽह, यत्सकरहुतं करोति, सा त्वेका परिचक्षा, हुतोऽहुतः पयौवतैते, सा द्वितीया । आज्यस्थैव धावापृथिव्यौ यजेतेति, आज्यविधिपरे वाक्ये सर्व्ोमषप- यिति च दैन्वदेविकौ धर्मौ माप्तो दकषेयति। तथामेत्रावरुण्यामामिक्ताया, न बाजिनेम धचरन्तीति बाजिनेज्यां वेन्वदेविषं घ परिवेधंस्ततो

अरवाद्‌पवादेप्रसङ्गेनेद्मारम्यते । नामभेयेनातिदेश्चः । स्वराणि सामान्यस्येति च~ येव गवामयने गुणि ्ेतयेतरत्राफि, ' पृष्ठ्यः षडहः, द्धौ स्वरप्तामानै। ' इति । ज. निततककपालवपि द्रःमिप्रित्वदहुणविधी । एवं गुणविधित्वादतिदेशामवि पराहते, ‹ भ्य

१(अ० ०८ १०९१०१७) , (अन ८परार १अ० १०२)

[भ०७पा०३अ०११ ] पीमांसाद्धेन । - १५६३

धमां द्ैयति । एतेभ्पो लिङ्कभ्य एतज्जायते, धास्वं ष्मणा ्ाहका इति । प्रतिपर्यथेकमे वानिनेञ्या, सिवटङचरयां मत्वैतदु- क्तम्‌ । आह । उद्गःमपदिष्टम्‌ । कुतः पराद्ठिरिति । उच्यते । रक्षणया पत्नि, लिङ्गानु रक्षणापरिप्रहः॥ २६॥ च दनासामान्याद्र। ॥-२७ ॥ स्वरसामरयसामान्यात्‌ , एफकपालत्वसामान्यात्‌, भआमिक्ष।सामा, म्यादरा, थस्य लिङ्गपयेसेयोगादिस्यनेन पा्िरिति ॥ ९७ ॥

हि ® ®

( अनोवासःपरमृतिशब्दान।माकृतिनिमित्तताविकरणम्‌ ॥ ११॥ ) ४.७ [११] कर्मने कम युपवत्‌ ॥ २८ ॥ प° इविच्छयते- वासो ददाति, अनो द्दावीति । तत्र विचा्मते। ॥ १ किं वास्तस।ऽनसक्च क्रिया प्राप्यत उत नोति । तत्राऽऽह । एवं तावन्नः परीक्ष्यम्‌ । कर कमनिपित्तावेतो शब्दा बुताऽऽदर तिनिमिच।दिति । यदि कमनिमित्तौ, तवः पराप्पते। अथाऽऽकृतिनिमित्तौ, ततो नेति । क ताव- तमातप । कमेनिपित्ताविति । इतः । कमागमे ठदरनातु । यदा तस्मिन्‌ रभ्य, दाणि सूत्रे बा दारुकरेण तन्तुवायेन बा कम कृते मवति, तदेत शब्दौ भर्वतेते न पराक्‌ । अनो विज्ञायते क्पनिमित्तानिति। यद्रा कमनिमिन्तो, तदेतद्‌ारभ्यते, कर्ज कमं यू१वनु । कमभे--षएतसिमिन्वास आदौ दर्ये श्रूयमाणे) कमं पराप्यते । कथ्‌ । यपवद्‌ । यथा युपक््दो जोपणादिक्रियानिमित्तः स यत्र श्रूयते, तत्र जोषणाद्याः करियाः; प्राप्यन्ते, एवमिहापीति ॥ २८॥

रूप व[ङश््शूतत्ात्‌ ॥ २९ ॥ ०

अत्रोस्पते, नेत कमैनिभित्तो । क्कि कारणम्‌ । ये नैमित्तिकाः ध, त

ग्दारते निमित्तयुपलभ्य प्रयुज्यन्ते। यथा) दण्डी छत्री(ति | इभो तनु. परभ्य क्रेयामाकृतिपात्रे भरयुन्येते । तस्माननेनो क्रियानिमि्यात्रिति ।

रिङ्गमधततयोगात्‌ › हत्वनेनातिदेशः पराप्यते ॥ २९ ॥ [ २७ ॥ २८ ॥ ] आकृतिषचना एमेते | न क्रिया समृ्वायेते | यथा. लावकः पावक्त इत्यनेन । ३ब्द-

१ यथा स्वरस्तामाद्‌ायः स्वधमाणां प्रादका श्ति-पा० । २ {अ० ८पा० १अ०२स्‌* ९ )। ३ अथ-अनोवास.प्रभृतिभिः शब्दैरवाच्प्राऽपि तक्षणवयनादिक्रिया दक्षणयाऽभिधीयत इति सह्कायाम।ह-शब्देनेति ।

१५६४ दुप्टीकासहितिाषरमाष्वसमेहे-- [ भ०५७पा०६अ० १६]

अथोच्येत, आकृतयां करियामनुमाय हतः शष्दं अयुङ्क्त इतिं । अत्र रुपः | मत्यक्षामाङृतिनिमितततां गम्यमानायुस्छर्व, जरषायां क्रियायां निपित्तस्वकर्पनायां हेतुनास्तीति । यशक्त, करियोत्तरकाट भरहसिदकतै- नादिति । अत्र ब्रूमः । प्राक्‌ क्रिषाया आङ्ृतिरनभिश्पक्ता 1 सा क्रिययाऽभिन्मञ्यते | यतः क्रिबोत्तरकां श्रब्दपयोगः । तस्म दाङृतिनि भेत्ता । यदेवं तदा सिद्धं रूपं देयमू। इतः । अरेष भूतत्वात्‌ । नात द्विया शेषभूता । क्रियावाकेनः शरस्यामाषात्‌ । युपे तु भत्य- पविता जोषणाद्याः क्रिया; । तैस्मायूपषदिति, अतुरपोपन्यासः ॥ २९ ॥ ( गगं्ररात्रे टीकिकजेरूपनिषेयत्वाधिकरणंम्‌ ॥ १२ ॥ )

[ १२ |] विशये टोकिकः स्य ्सषोत्वात्‌ ॥ ३० ॥ति०

गमेत्रिरात्र आल्यदोहानि सामाति प्य श्रूयते, अरनिषुपनिषाय स्तुवत इति । अत्र निर्दयः । किं ठोकिकोऽग्िडिपिनिषेय उब तैदिक हति । कं पाप 1 वेदिक इवि । कुतः । स्ेकर्मायै उत्पजनोऽत्रौ । याम्यहं कमीणि करिष्ये चैास्म्यपिकृत इति । अतो वैदिक उपनि- धेय इति । एवं पराप्त इस्यते । विशये लौकिक! स्याप्सवायेत्वात्‌ । एतस्मिन्विश्ये-- ौकिकं वैदिकशनिति, रोकिंकः। स्यात्‌। इतः । सरा- येत्वात्‌ । छोकिफः सवोधेः । न तस्य कां ईिंचिभिंष्टम्‌ । अतो यद्यदप्रिला कतैव्यं दृटमद्ं वा तततदुपादीयपानपनिरुदधप्‌ । तस्मा- टौकिकः स्पातु ॥ ३० ॥

~~~

नाऽऽङृतिबेध्यते । क्रिया उक्तणया | श्रुतिश्च सक्तणाया स्पाचप्री ॥ २९ ॥ आहवनीयादयः केमश्मौमिटाषिणः प्रयोजने दत्ते निराकाहीमूताः 1 अन्यत्र शेष- मवे, एषां नाह्ति प्रमाणम्‌ । धेप्ण्या अपि व्यावारणायेनुलन्न्तनिवे निराकार्का नान्यत्र विनियोक्त्याः । म्याषरणे ङृतेऽपवृत्ते कर्मणि छीक्षिक एति प्रसङ्गदुपमिषाने सेमवाति, योऽन्य आनीयते तत्र प्रयत्नः कतेञ्यं हैते ॥ ३० ॥ |

१ अत्रोच्यतेर-पा । २ संशायः--पा० । ३ कम्य इति-र बरयुक्ं इति दैषैपूरणम्‌ ।

(भ०७पा०६अ०१६] भीमांसादश्ैने। ९५६५

अय यदुक्त, वैदिकं स्वेकर्पाथमुरपक्नमु । तंस्मादुपनियेयपिति । अत्र बरूषः--

न वैदिकमथंनिर्शात्‌ ॥ ३१ ॥

न वेदिकपदनद्रव्यं श्रस्रेणो खादितम्‌ । तस्व श्रद्ञेशैवं कार्यं ध रिष, यदाहवनीये जहोतीत्पारम्य । तसिमन्सवाथं कल्प्यमाने निदैश्नोऽ- नरथक; स्यात्‌ । तस्पाष्लोकिकोऽप्नि रुप निषेयः । सर्वायैत्वं चैषां स्वे स्वे कार्ये वत्तमानानां भविष्यति । एवयुमयपविष्दं, सर्वार्तवं निदषभति ॥ ३१॥

अथ भेषण्या अप्नयः कस्मान्नो पानियीयम्ते । अत्रोच्यते--

तथोत्प्िरितरेषां समत्वात्‌ ॥ ६२ ॥ इतरेषामप्यग्नीनां पेष्ण्यानां तथोत्पत्तिः, न सर्वार्थं हत्यर्थः । इतः । समत्वात्‌ । पतेऽपीतरेरभरिभिः समाः । एतेषामपि निर्दिष्टं कार्थ, प्रागासीनो पिष्ण्यामाघारयतीति । अतस्ते नोपभिषेया ति ॥ १९॥

( उपशये यूषशब्दस्य सस्कार।नतिदेशकत्वाधिकरणम्‌ ॥ १६ ॥ )

[ १३ | संस्कतं स्यात्च्छब्दतात्‌ ॥ ३३॥ पूण

एकादरिन्यां श्रूयते, उपशमो यूपो मबतीति । तत्र सदेह । किमे. तदुपशंयदरव्यं संस्कृतं, जोषणादयः संस्कारा अग्र करेष्पा उवे नेति । किं युक्तम्‌ । सस्कृतं स्यात्‌ । फतेव्या अत्र जोषणादषः संस्काराः | कनः । तच्छष्दत्वात्‌ । अयं युपशन्दः संर्क।रनिपिल।। प एषोऽ. स्सु सेस्कारिषु नोपपचते । तस्मात्ते कापा ¶ति ॥ ३६॥ भक्त्या वाऽयत्तशेषताद्गुणानामिधानत्वात्‌ ॥३४॥ सि»

न वा कतैष्याः | इतः । अयज्नशचेषत्व।त्‌ । एते संस्कारा अस्थि न्क करियन्ते । एतेन द्वारेण यजतिन। सभत्स्यन्ते । इत्थं॑संस्छते काष्टे नियुक्तेन पृञ्चना याजः क्रेयमाणोऽपू्ं निवेतयवीति । भसि. शरोपश्ये न पु्नियुखयते, तत्न कृता; संस्कारा अनथकाः स्रु) । ननु व चनसापथ्यादष््ा्था भविष्यन्ति । उष्यते । नाश्र बचनं यूषः ..

[ ६१॥३२॥॥ ६॥६

१ उपृश्चयवाच्ये. र्तं -- पा* ।.

-१५१६ दष्यैकासहिदक्षादरमाप्यसमेरे-- [म०्७पा०६म० १४]

कतेन्य इहि । वततपामाफटेशोऽयम्‌ । ननु वरेमानाषदेश्चोऽपि न घटते संस्काराणापभावे। उच्यते| मक्त्या भविष्पति। यथा, यजमानो बै यूष इति । आह । तत्र साष्दयात्‌ । इह पुनः कथमिति । उच्यते । गुणा- नापभिघ्रानस्वाव्‌ । यृपगुणानां युपसस्काराणामभिधानत्वात्‌ । य॒पसं स्करास्तत्र फेचिदथपाप्ाषछेदनादयस्तन्णीं कृताः सन्ति । तैरयमाभि धायते यूप शत्ययृपः सन्‌ । यथा, स्नाता कन्याऽनठंदता, माल- गुणेनाप्यङ्तेति । एवमेकदेशेनापि संस्काराणां संस्छृत हति स्तुत्याऽ- भिपीयते ॥ २४ ॥

( पृष्ठ्ब्दस्य ऋङ्मन्त्रवाचित्पाधिकरणम्‌ ॥ १४ ॥ ) [ १४ | कर्मणः पृष्ठशब्दः स्पात्तथाश्रृतोपदे. शात्‌ ॥ ३५ ॥ ॥ पू

, अग्नौ शरूयते, पृषठिरुपतिष्ठत इति । तत्र चिन्त्यते । किं पृष्ठधरमाः करन्पा उत नेति । के पुनस्ते । सामान्यधर्पाः, हिकारादयः, विशे- पथमः, रथतरे पर्तूयमाने पृथिवीं मनसा ध्यायेतु । वहति, समुद्रि मिव्येवमादयः । किं ताबत्पाक्षम्‌ । तत अ।ह ] एतत्तावन्नः परीक्ष्यम्‌ । -किमयं पृष्ठम्दः कमणो वाचक उत द्रव्यस्येति । ननु सिद्धमेतत्क- (नामेयं पृष्ठशब्द इति, यस्मिन्‌ गुणोपदेश्चः प्रधानतोऽभिसंबन्ध इत्यत्र । तास्मेष चोदनास्वेतदुक्तं, सपद शानि पृष्ठानि, वैरूप पृष्ठ, बेरानं पृष मिति। इहेदानीं, पेरूपतिष्ठव इत्यस्यां चिन्त्यते । कग पुनरत्र युक्तषू । तत आह, कमणः पृष्शम्दः स्पात्तथाभूतोपदेशाव्‌ ।

कर्मणोः वाचकः पृषटश्म्द्‌ः स्यात्‌ । कतः । तथाभूतोपदेशावु । ्थाभूतः स उपदेशः, यत्रायं पृषश्दः कमेनामापिगतस्तथाभूतोऽयमपि। किमस्य तथात्वम्‌ । पृषश्नन्दसापान्यम्‌ । पृष्श्ब्दस्तत्र कमव चनोऽ पिगतः । स एवायम्‌ । तस्मादिहापि तद्रचन एवावशन्तन्यः । विशे वाभावात्‌ । येयत्रान्यायैः कर्प्येत, एकः शन्दोऽनेकारयः रपाद्‌ ।

1

॥ ६४ ॥

१(अ०१प० ४०२ सु० ३।२ कर्मणः एष्शन्द्ः--पा०। ३ तथातः स उपदेशः, यथाऽयं प--पा° ) » अवगन्तुं ज्धाप्यः--पा० । ५ ययन्या्थः--पा० ।

[मर ७प।०२३अ० १४] पीमांसादश्वने | ः १५६७

तन्न को दोषः । च्द उरते संश्चयः स्याजाथप्रत्ययः | तत्र न्यक हारो न सिध्येत्‌ । व्यवहाराय शरब्दभयोन्‌ः । कारणान्तरं बा प्रक- रणाद्यपक्ष्यप्र | पंक (थतवं तु नरपक्नाज्थप्रस्ययः । तवस्पादनकाथत्वम- न्याय्यम्‌ । तस्मात्करमेनाम पृष्ठसष्द्‌ः । यदा कमनाम, तद्‌ा यदि ताक त्तानि कमौणीहोपदिशयन्ते, तश्रोत्पकतििषामनार्थेका । अथ भा भूदेष दोष इत्येतदु पस्थानं तत्र दिज्गायते । तत हृदं भरकरणं बाध्येत । तस्मा- त्साष्यतिधिरयम्‌ । पृष्ठेस्पतिष्ठते-पृषठसद्ओैः कमि र्परि्ठत इति । तरंसाषटदयं च पर्भेमवाते । तस्मार्कर्तभ्या षमी इति ॥ ३५॥

अक्निधानोपदेशाद्रा विप्रतिषेषादषषयेषु पृ्ठशब्दः स्यात्‌ ॥ ३६ ॥ सि°

न चैनदेवं, कमेण; पृषटशब्द्‌ इति । किं तहिं । द्रव्येषु -पृष्ठशड स्यात्‌ । ऋ्रवयेषु, आभेत्वा भूर नो लुम इत्येवमादीनामृचां वाचक।। कृतः । अभिधानोपदेशषात्‌ । अभिषानेपदेशोऽयं पषरुपतिष्ठत इति । पृषठरभिदधातीस्य्थः । कथं पुनरयघुपस्थानवचनोऽभिधानायैः शक्यो विद्गातुम्‌ । उच्यते । उपग्रहविशेषात्‌ । मन्त्रकरण उपरिष्ठतेरात्मनेपदं भवति । पन्त्रस्त्वभिधानस्य करणं नोपस्थानस्य । उपस्थानं श्षरीरेण क्रियते, मनसा व।। तस्मादभिधानायेः । स एष विप्रतिषेधः । यदि पृष्टशब्दः कभेस॒ करप्यते, आत्मनेपदं बाध्यते | न हि तदा मन्त्र करणं भवति । अथाऽऽत्मनेपदमन्‌ रुध्यते, उपस्थानविमरहिषेषः। सदाऽ भिधानायताऽऽपतति । तत्राऽऽत्मनेषद्‌ानुरोषो न्याय्यः । पृषश्ब्दो रि +

॥ ३५ ॥ !

द्रभ्यवचनः प्रब्दः । कुतः । आ्मनेपदं॑मन्त्रकेरणे स्मयते । तेच मन््रकरणं नमिधानमन्तरेण सेमवतीत्यमिषाता धाहुरनुमीयते परस्तस्मात्‌ । अतोऽत्र श्रुतौनु- मिती दौ धातू | तत्र तिष्ठतिः समथ्यपरापतोऽनूषते । उपपतगोर्थोऽगुवादः । सामीप्य प्रा्ठत्वात्‌ | यस्थोपस्थानं क्रियते तेस्य मीव एव त्त्वा तप्कियते, नान्यथा | तस्पादुपग्रहाृष्ठश्द आत्मीयान्‌ मन्त्रान्‌ क्षयति । एष्ठशब्देश्रतिवृत्ते गृह्यमाणेऽत्य-

१ धतादमितौ द्ववि्ि- शतो धादुस्पतिष्टतिः, अनुमितक्चाभिद्धाविरिलग्रः । _

१५६८ दष्टीकालहितश्चाबरमाष्यसमेते-- (भ०७१।०२अ०१४]

छइष्तगवा पूष्ठसधनं पर्वं तुवन्रथवान्‌ । आत्मनेपदं तु मन््रकरणनैवो- -रकयवे 1 अवः शृष्षाषेषु मन्त्रेषु १६९य्द/

आद । नेत्युक्तम्‌ 4 उपस्थानाथता हि श्ुत्योपतिषेः । अत्म- नेष्दाष्िङ्कादमिकानारदा ! नच लिङ्गेन भुतिरकाधितन्या । ठ- यत्रे । नेक भरुतिबाध््रते । स्व यमेवोपतिष्टतिराह समीपस्थान्‌ । चछविधानाय + अभिषानं निगेतयितुमश्निषमीपे तिष्ठेदिति तिष्ठतिराह) आत्पनेपदाय्‌ । ततोऽवियेभः । आह । एदमप्याभेभानस्य मन्त्र; करणं, नोपतिष्ठते । तसेनन्ध एवोपस्थानस्य मन्तरेण । त॒या, पटिरुपतिष्टत इति समु्चरणभनरथङ सयात्‌ । उच्यते । अभिधानममिनिरवैतैयन्मन् उप- स्थानस्य करणं भवति । यतोऽस्य पयोजनं निषैतेव्षि । न हि निषम- योज्रनमनुर्ी्रते | तेस्पान्पन्तेष्वेव पृषटश््द्‌ः । मन्त्रेषु चेत्‌, नास्ति पषाशचां फपिः । न हि मन्त्राणां धमा; । अधर्मक्रास्त इति ॥ २६॥

दवि शरीश्षरस्वामिनः कृतौ मीपांसमप्ये सप्ठमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥

[गी

मतके भतनेपदस्य स्यात्‌ । तस्मातष्शचन्दो मन्त्रामिषायी ।

ओह - उपस्यानववनेः कयममिधाने वतेते । धातूपसर्गयोः सोऽमिधानताम- श्येरभ्यस्नाज्ञ विरध्यत्‌ । इतरश्वह--भभिधानस्य मन्तो नोषतिष्ठतेः ( एवं चेदमि- जानामः स कयनुषतिष्ठतस्ताद्थ्यै प्रतिपद्यते । उच्पते । यथः दक्षणीवाद्यः पृष सकाराः फटप्रतिपरहणयोगये पृषं कुवेन्तो यागकार्ये वतैमानास्तदथौ; । एवमिह।प्युप- तिषतेरमिषानं कयन्‌ । एवं च तद्रयापारं कवैन्तस्तदयेतां प्रतिष्यन्ते ॥ ३६ ॥

इति शधीमहकुमारिडविरवितायां मीमा्तामप्यव्यास्वायां टुप्टीकायां सप्म।ध्यायस्य तृतीयः पादः ॥

=

१ तिष्रिरकतपनेरदावितोषः । सष्- पार ) २ ' शाहं । तैवद्चक्तम्‌ ` इति चोयमाग्याे- शराथमाहे--हत्वादिना ! २ उच्यत इत्यादि परिदारभष्याभमाहं --श्ौपूपपगेयोरिति 1

[ भन्डपा०्भम० १] मीमासाद्न । १५६९

अथ सप्तमस्याध्यायस्य चतुथः पदः ॥ ( अविहितेतिकर्तम्यतकेष् सयौ दिष्वितिकतेम्यत।या अतिदेशाधिकरणम्‌ }} १ ॥ )

[ १ ] इतिकतेव्यताविपेर्यजतेः पूववम्‌ ॥ १ ॥ सिर अनारभ्य पिंचिच्छयते, सौ्यं॑चरं निवैयेदरहमवचैसक्राम इति ।

तत्रैषऽयः समरथिगतो यागोऽयं चोधत इति, यजतिस्तु द्रग्पफल्मी- क्तसंयोगादेतेषां कभैसंबन्धादेति । तयेदमप्युक्त) क्फरथोः संबन्धे कमं गुणतः, फठं प्रधानत इति, भ॑स्व्थं॑ चाभिसंयोगार्कमैतो हयभिसं- बन्धस्तर्मत्करमोपदेशः स्याद्रिति । इदमपि चोक्तं, यजिरपूर्व साध- याते । ततश्चापूत्रात्कालान्तरं फट भवता, चादना पुनरारम्भ इस्यत्र । एवमेतस्मिन्पति,) स।५ चरं निवेपद्रह्मवचसकाम इत्यत्र सौयैयागेनापूर्वं कृत्वा ब्रह्मवर्चसं साधयेद्रह्मवच॑सकाभ इत्येष विज्ञायते । आह । यत्र तृतीयायुक्तो यजिस्तत्र युक्तः गुणमावाभ्युपगमः

यथा, ज्यातिषटठामन स्वगेकाम। यजतात । ह तमतया तनयायां कथ तृतीयार्थो गम्यत इति : उच्यते । किमत्र तृतीयानिदिष्ेन यजिन। क यदा स्वभावतिद्धः कमणां फटं प्रति गुणभावः । यत्रप्यपा श्चन स्तृत्राप्य।क।चल्कर्‌ एवं | गताथत्वात । तथाः यत्रा दतायाश्चातः |

ना्नाऽतिदेश)ऽमिहितः । इदान) मानुम।निकेन वचनेनातिदेश उच्यत । करपत्र तृतीयया काय) यद्‌ स्वमावरसिद्ध एष कमणां युणमावे इति । एतदयुक्तम्‌ । पाध्यताधनततनन्ध्य वैदिकत्वात्‌ । यथाश्चतं तदा मवति | न चश्रवेणे ततीयायोः साधनतां प्रतिपद्यते । न च सामान्यतो दष्टं टौक्षिकं कमं गुण्मूतम्‌ । अनेनापि कम णा गुणेनैव मवितव्यम्‌ । अतः की प्रन्भाथैः | यजेतेत्युचचरिते क्रं) केन, कथामिति तिल अ. काद्क्षा जायन्ते | त॒त्र किमिति नित्यमेव पुरुषायापन्षः साक्हात्पारम्पयण वा। घादुस्तत्करणं भवति । परषाभैस्य कममतत्वादाह--स्वमाचसिद्ध; कमणां गुण- माव हति । अभवा--स्वग प्राथयमानस्य करणममिरपतश्तृतीयय। करणं निर्दिथते । तद्विवक्षायां दौपृणमात्तादीनि निदिङयन्ते । स्वे प्रा्यमानः कमुपयं कुयत्‌-- यागं कुयौदिति । केनोपायेन क्यात्‌ कुयौदिति । इदश्थां विवक्षायां पोयादीनि

१(अ० रपर अन ५ मृ १४) 1 २ (अ० पार १२ १अ०३)\३ (भरर पा १ अ० द सू०५)) भ स्वामाविकः--पा०) ५ बाम कुयौत्‌--यागमुपायत्वेन छुगोदित्यैः ।

१९७

१५७० इष्टीकासदितक्चाबरभाष्यसमेते [स. ५पा०४अ०१]

यथा, अस्नहोतनं जुदुयादिति । तत्रापि विमक्तिभ्यत्ययो बा हेभ्तित- तमत्वस्य वाऽबिवक्षा, कापं वाऽऽनयक्ये स्यान्न तु कथचिद्रपि कणः परति गुणभावः शकयोऽपहलोतुम्‌ । तस्मादयागेनापूत्रसाधनमत्रो- च्यते । तत्न यागो विज्ञायते | छौकिकोऽसौ पदाथः : तेन तु कथम पूं साध्यत इत्येतन्न विज्ञायते । इह तु सागेनापूर्वं स्राधयेदिष्येतावदे बोक्तम्‌ । कथं साधयेदितीतिकतेव्यना नोक्ता । येषां चाथोनां ज्ञायत एवेतिकरैन्यता, तेषां कतैन्यतवमात्रमुपदिरयते । यथा, ओदनं पचेदिति । येषां तु न ज्ञायते ते सहेतिकतैव्पतवैवो- पदिहषन्ते । यथा दशेृणेमापो । पर्ये चेशूनं ज्ञायते यागेनापूरनि्ै- त्ताविगिकतेग्यता ईस्मान्नक्ता तस्पराज्चनमसावस्तीति। अह । यथसति टोके ततो ज्ञायेतेव । अथ नासत्येव, कथ श्रकंपा ज्ञातुमिति । उच्यते। बादमस्ति, लोकी पेदिकी च । लौकिक) ताव्त्पा्णस्थाटीपाका- दिषु, वैदिकी दश्पूणमासादिषु । यादि तपूव एताश्चोदनास्तद्पेक्षाः, सौययगेनापूष साधयेद्‌ › यथाज्गातये(तिकतैव्यतयेति, ततो युक्त इति" करतैव्यताया अविधिः । न च व्रिधीयते । अत इतिकर्॑व्परताया अवि- पेय॑जतेः पूवर, विहितेतिकरव्यताकृत्वमिति ।

अथ य आहुः, यजेत--यागं इयदिति । जुहुयातु- होमं कु्य- दिति। तेषां द नेव धम।काङ्क्ला भत्ति । भवतीति त्रृभः | यद्यपि भर्नातेतिरकैतेव्यताको यजिद्रव्यं देवतां पर्युल््ञ्यत इति । तथाऽपि यदा -

विधीयन्ते मवति हि दविःपरकारस्यपिक्षा । तस्माद्विरोषः \ येषां चार्थोनां ज्ञायत एवेतिकतेन्यता) तेषां कतेन्यरवमात्रपुपपिरयते । ययोद्नं पचेदिति ।

नन्वयुक्तमिदम्‌ | ‹ ओदनं पचेत्‌ ' इत्थघ्रापि तिस जका विद्यन्ते । एवं चेत्‌-- क्रि, केन) कथनिल्याकाद्कयानितिकतंन्यता संवध्यते । तत्र प्रत्यक्षादिना निर्दि शते । इह साल्ेण निदिदयते । आकाङ्कःत्रयं उ स्यम्‌ । अत ओदने पचेदिति

न भ, ® _ [न [>^ + ४] केवलो न नि्रदयते | फठेनाय्‌ तु मन्यः । परचेदित्येतावत्यपि निर्दिष्टे ( केन ) कथमिति ज्ञायते एवेतिकरतत्यतावि धैः । चयेतिकतैव्यरता प्मीप >।ऽऽम्नायते तन्न

१ ईत्तितस्रष्व-प।० । २ ननु-पा।० । ३ य॑स्मादुक्तेति मुद्धितपुस्तरछ पठः ४ पन्नातेत्तिक- तन्यतो-पा० । ५ तत्र--पक) इतिकतैग्वतेति हेपः। \ इह--ददेपणमात्तादौ । ७ तात्पयेतो भष्यप्रन्थ। योजभितस्य इति सम।धत्ते- फठनेति 1 ८ कथमि ते- रणमिःययेक्षायाम्‌ । ९ सूतराधं नाह--यत्रेद्यदिना ।

[न्छ्पा०प्रअन्द्‌) मौमांसादशने। १५७१

फलाय? क्रियते तद्‌। पमौनाकाङ्क्नाते । न हयधर्मकात्फलं भवति । कथं ब्ञायते । यो हयेध्य द्रग्यमुर्खिष्टः, शयानो वा, मौदपादो, बामेन हस्तेन वा, पदेन वा यथाकयंचिद्दवताया उत्छजनति, तस्य फटं न भवतीति शिष्टा! स्मरनि । यस्तु मेध्यं द्रव्यं, श्युचौ देशे, प्रयतः, भाङ्‌" मुखो, दक्षिणेन हर्तेन, समाहितमनाः, मन्तरवज्नियपवष्च देवताया एजति, तस्य फं भवतीति स्मरन्ति । तस्पा्यावान्यजतिः फला- याऽञस्नायते स सर्वो पर्मान।क।दूरक्षति । अतस्तेषाभप्यस्ति षर्माक- द््षा सत्यापाकङक्षायां सनिहितैमरवपरतिमिद्धः सबन्धः परकृतौ । वितो त्वातुमानिकरेः ॥ १ ॥

( सौयेचवादौ वैदिक्या एवेतिकटप्यत।य। अतिदेशाधिकरणम्‌ ॥२॥ )

| २] स रौकिकः स्पादृषटवरृत्तितात्‌ ॥ २॥ पू

अधुनेवं चिन्त्यते । किपनियमो छौकिकी गैदिकी बतिकर्वव्यता, उत ढोक्गिकपेव, आहोरिवैदिक्येदेनि । अत्र विशेषाभवादनियमे भापते। उच्यते । स लौकिकः स्यात्‌ । स खलु करैव्यतोपायो लौकिकः स्यात्‌ । कुतः ! द्णद्र्तित्वात्‌ । शृ हयस्य तत्र तन्र प्र्त्तिः। यथा, पार्ेणस्यालीपके, अष्टकाचरो, आग्रह्मयने कर्मणि, इत्येवं यत्र यत्र यागेनापूवं राध्यते, तत्र तत्रास्य शतिर । अतोऽन्वयाद्रि हायते? यागस्यापूर्वं साधयतोऽयभ्युपाय इति । अयं चापि यागः। तस्मादस्यापि स एवाभ्युषायः ॥ २॥

वचनात ततोऽन्यम्‌ ॥ ३॥

आह--किमेप एवोर्सगेः, स्त्र लोकिकीतिकतेग्यतेति । एवं खलं परापतप्‌ । एवं भ्रात घ्रूमः । वचनान्त ततोऽन्यतवापिति । यत्र मत्यक्षं वचनं वेदिक्यास्तत्र न लौकिकी स्यातु । बचनसापथगादद- कपरेब् स्यात्‌ । यथा, उपसस्स, शृहमेषी च ॥ ३ ॥

ष्ट

कथमावस्य सराकाष्ठतवात्कस्यापि पंज्न्विन्या, इतिकरेम्यतया भवितत्यम्‌ । यथा, विश्वनिति वरिमेशसताहुत्वात्फलमनुषैर्थते, एवपिहापि । इदं सूतरभुत्तरविषसा्म्‌ । न्यायादेवैतत्‌ ज्ञायते मवितर्ुमिति ॥ १॥

ष, „जे ^ ^ ~ न ०

श्दं ठ चिन्त्यम्‌, किमो ौकरिक) पै३३ ३0॥२॥३॥

१ भाप्रहय्णीये--पा० 1 २ ऊयसुायः -पा० । ३ अनुषल्यते--कल्यते। ४ मवितन्य- मिति-इतिकतेनरतयेि षषः 1 ५ विन्दं -िचारणीयम्‌ ।

१५५१ दष्टीकासहितश्चावरभाण्यसमेते- [अ०्जपा०४५०६] लिङ्गेन बा नियम्येत लिङ्गस्य तद्गुणत्वात्‌ ॥४॥ सि

क्ष ५

लिङ्केन वा, इतिकतेव्यता नियम्येत । कतरा । यस्वा लिङ्कम्‌ । भदिक्याथ रिङ्गध्‌ । तस्मद्रेदिकी । किं पुनरिङ्गम्‌ । सोवि तावबरो श्वयते, प्रयाने परयाजे हृष्णरं जुहोतीति । तथा, रेनद्र।बाहेस्पत्ये, अर्प षो टुनापि, अघं न, स्वयं दितमर्पं बेथां करोत्यपं नेति । तथा

+

पितुयङ्ञ, न होतारं इणीते, नाऽऽवेयमिति । एतैरिक्ग ज्ञायते वेदिकाति- भ

क^व्यतेति । कथम्‌ । लिङ्कस्य तद्गुणत्वात्‌ । एते हि प्रयाजाद्या वैदिकस्यापूरस्य गुणाः । यादे च तर्द येतिकतेन्यता भविता) तत

एतेषु कमैस्वेत सन्ति । तमरेतानि वचन।न्पुपपचन्ते, भयाजे भयाने कृष्णले जुहोनीत्येवमादीनि । तस्मदरिदिक्रौतिकरेन्यता नियम्येत ॥४॥ अपि वाऽन्यायपुवत्वायत्रनित्यानुवाद्वचनानि स्युः ॥ ५ ॥

अपिवा नैवं स्यात्‌, वेदिकी्तिकतेन्यतेति । यत्कारणम्‌ । एतै- हिङ्कमै शक्यते वैदिकी नियन्तुम्‌ । इतः । अन्यायपूर्॑त्वात्‌ । न्पाय- पुर्वकं हि घचनं तत्साधकं भवति । न चैतानि न्यायपूर्वाणि । नहि वेदिक्याः प्रृत्तिथेक्ता । निबद्धा हिसा प्रकरणादिभिः; कारणदशषू- णमासादिषु । कथं तर्ेतानि टिङ्घानि । उच्यते । यत्रनित्यानुबादव- चनानि स्थुः । इह तात्रतु › अर्धं बहिषो दुनाति, अर्ष नेति, यत्र बहि स्तमेव भविप्यति । यत्कारणम्‌ । सतो बर्हिष एतदुच्यते | न चेहास्ति बहिः । न होतारं णीते, नाऽऽ्पृयपिति नित्यानुवादो भविष्याति। ननु नित्यानुवादः सन्ननर्थको मवति । क क्रियतां, यस्यार्थो नास्ति। भयाने भयाने कृष्णलं जुद्ोत्तीति वचनं भरयाजानां भविष्याति | कथं पुनरत भयाजाच कृष्णलहोमश्च युगपचस्छक्या वक्तुम्‌ । भिद्यते हि तथा वाक्यम्‌ । एषं तंन प्रयाजान्वश्यति। प्रयाजे दृष्णटहों विधास्यति । न च।सल्ु प्रयाजेषु कृष्णलहोमः शक्यते कतठुपित्ययो

॥ ४ ॥

अपि वाऽन्यायपूर्वन्वात्‌ । कर्थं पुनरत्र प्रयाज छृष्धरहोपन्च युगपच्छ कया अमिषातुम्‌ । भिद्यते दहि तथा वाक्यम्‌ । एवं तहिं न पयाजावन्श्यति प्रयाजेषु कृष्णलो विधास्यति । न चासत्सु भयाजषु कृष्णलहोमः

१ कृष्णरदोमथ शक्यो वक्तु पा० २ कृप्णलहोमश्च श्षक्यः कतुमित्ययुगपष्छक्या-पा*

[भि०्ऽपा०४अ०२] मी्ांसाद््धने। १५६४१

स्मायाजान्करिष्यति । तस्मान्न लिद्धेन वैदिक्या नियमः | यथोक्तेन म्यायेन लौ किकयेदेतिकतैन्यतेति ॥ ५ ॥

[4

मिथो विप्रतिषेधाच्च गुणानां यथा्थकल्पना स्पात्‌ ॥ ६ ॥

तेत्राऽऽह । अथ कस्मान्नोभे अपीतिकरतन्यते सहे प्रवर्तेते इति । किमेवं भविष्रति। एवं तुस्यपेक्षा कमेणामन्यतरतो न बाधिता भवति। उष्यते ¦ सह प्रटचावेकया चेत्कमं निरपेक्षं कृतं, दितीयस्याः प्रतिवि. प्रतिषेद्धा । अतो मिथः परटृतेर्विपरतिषेधाद्ययायक्स्पना स्यात्‌ | एक. स्याः प्रत्तः स्यादित्यथः । कथपेकस्याः प्रटतेर्र्माणां यथायकरपना भवति । ये धप येषु कार्येषु प्रठृतावत्पन्नास्त इहापि तेष्वेव बवन्ति । इतरथा द्वितीयस्या धर्मा अययाथा भवेयुः पूर्वधरमैः । तेषां कायाणां नि 4 तिंतत्वात्‌ । एबमेकस्याः महतेमथायकल्पना मवति । अतो यथा. धकरयन। स्यादिस्यनेनैकस्याः ्रटृत्तिरिप्युक्तं भवेत्‌ । एकस्याः प्रृत्तौ यथोक्तेन न्यायेन ङौकिक्याः प्रहात्तरिति ॥ ६ ॥

पागित्वात्तु नियम्येत गुणानामक्षिषानतात्तबन्पा- दक्षिपानद्यथा पनुः किशोरेण ॥ ७ ॥

। ^~ ।

शब्दः पक्षनिवृत्तौ । न त्वेषं स्यात्‌। ौकिंीतिकतेन्पतेति ।

# 1

मवति वीप्परा | यथा) रामों अभम रमणय इति नानवगते अ्रामर्य वीप्सा, एव- मिह।प्यनवगतोऽज प्रयाना्थैः, विषयत्वात्‌ । तध्माद्न्यथा सूरं वण्यते । श्रये प्रयाजे कष्णरं नुह ति › इत्युपचते । दवे गुणविधिः, वीप्सा । ( ठिक्िस्य ) ॥९॥ [॥६॥

श्चकयः कतुमित्यधोखयानन्करिष्यतीति--अयुक्तमिदम्‌ । विशिष्टविषाने न

१ अन्राऽऽह--पा० । २ प्रवृतिः- पा । २३ पवृत्तिः-- प्रर । ४ उपपथत इते--अतरं चोपपादकम्रन्थो छिखितपुस्तकेऽपि नोपलभ्यते । प॑त ग्याख्यानानुरोषेनैतादटशो भन्थ आवश्यक हति माति । स च ' प्रयाजे प्रयजे एष्णठं जुहोति ` इति नानेन प्रयाजा विधायन्ते । ‹ समिधो यजति ` इःयेवम,दिभिरदंशेगणेमासयोविितत्वात्‌ । एवं चेदत्र प्रयाजा बिद्यते तत्र प्रयाम प्रयाजे कृष्णलं जुदात।त्यु पपद्यते । इति । ५ एव प्रग्राजानःमुदयत्वा तु गविधिर्वीप्ताचोपपत शइत्याह--एव- नित्ति । ६ अत्रापि बिह्ूनित स्थाने ' तर"ाव्रिङत्याताधञ्त्वादुद्श्दसिलौ किक््येवेदिकपैष्यता * इयर्वरूपो पन्थ आवर्यकोऽपि नोपलभ्यत इति यथाव द्प्रन्थल(पने सहस्छयम्‌ ।

१५७४ दष्टीकासहितशचबरमाप्यसमेते-- [अ०्ज्पा०४अ०२]

कि तिं । वैदिकी निग्म्येत । इतः । भाणिरवाव्‌ । वेदिक्धपि भागिनी अर्तेः । साऽपि ह्यपूतर्येतिकरैष्यता । समाने च मागित्व उभये. दिक्येव स्यात्‌ । गुणानाम(भिषानत्वात्‌ । गुणा एते पमरयाज।द्यः सौयौ- दिषु वयमाना अभिषायका भवन्त्येतस्याथेस्य । यथा वैदिक्यत्रेति. कर्तरपताति बोधका भवन्दस्यथः।

क

कस्मात्‌ । संबन्धात्‌ । एते हि तयेतिक्रतेव्यनया संबद्धाः । अतः -सारचर्यात्तां गमयन्ति । अभिधानत्‌ । यथा कौण्डपायिनामयने, अ- त्रिकषेत्रमित्यभिधाने कमेणो बाचक्थू । तत्‌ , कमेषहचरितान्‌ धर्मान नयाति । तेष्वसर्स्वेतदभिभरानमिह न युञ्यन इति तेषां धर्माणां तत्र भावो विज्ञायते । एवमिहापि प्रयाजादीनां दर्श॑नमसत्यां शैदिक्यां न युज्यत इति तस्या अपीह भावो वि्नास्यने । नन्वसाते न्याये लिङ्ख- मफ।रणम्‌ । सत्यमेवम्‌ । उक्तम्तु न्यायो मामित्वादिति।

यतत हषटमत्तिर किकी ति । तत्र वरूपः । यपि दृष्टगततिः स्यात्‌, तथाओी तरैदिक्येव नियम्येत । कथम्‌ | ययः पेनुः करिशारेण । तद्या, दृष्णाकिशोर। घेनुरिति । यथपि घेनुशन्दरो गोपेन्वां दृष्टम्रत्तिम्तथाः प्यभिघानसापान्याददवयेन्व(पपि मागीति किशोरेण लिङ्घनाश्वपेन्वां विज्ञायते । एवमिहापि यदपि लोकिर्ष); इ त्तिः, तथ।ऽपीतिक्रैव्प- तासामानर्सन भागत्वाद्छङ्खन वादका [चज्ञया ॥ ७॥

उत्पत्तानां समत्वाद्‌। यथा।पकारं भावः स्पात्‌ ॥ ८ ॥

अथवा नैव सिङ्घन नियम इनि । कुनः । उत्पत्तीनां समरवातु । धर्माणा प्रयाजादीनाशरुत्पत्तयः समाः सर्वैपामाप्रेयायङ्गभवरेने, न पर- स्पराङ्कत्वेन । किमतः । यदि परयाजादरीनामनुयानाद्‌योऽङ्खमनि स्मु- स्ततो यत्न प्रधानं तत्राद्मनीति प्रयाजदभृननःनुग्राजादयोऽनुमीयेरन्‌, यदातु समपधाना एने तदा पमयानदश्चनेन कामं पयाजा अनपरीयेरन्‌। भयाजपपां उा। न तनुग्राजादयः । तस्पाद्टिङ्कमनियाक्रम्‌।

यत्त, अभिधानबदिति । अव्र वृपः । युक्तं तत्र । यत्र दि परशब्दः परत्र भयुक्तः संस्तद्धमानतिदि श्तीस्युक्तम्‌ । अपि च, विधिरसौ |

॥७॥

क स =-= =

१ प्रवृत्तिः पा, ।

[निन्ज्पा०४अ०२ ] मीमां सादने । १५७५

अश्निहोप्रवद्धोतव्यमिति । अयं पुनरनुवादः । तेनात्र परयाजादीनामेव नास्ति प्राप्तिः, कृतोऽनुयाजादीनाम्‌ । तस्पाद्विषम उपन्यासः, अभि. धानवदिति । अतो यथाधिकारं भावः स्यतु | ये पमौ यस्यपपूर्स्या- धिकार आश्नाताम्ते तत्रैव भवेयु; ॥ ८ ॥

एवं तर्हि, सौ चरं निवरैपेदित्यनेनाऽऽखरूपातेन प्रधानस्य विषा- नोत्पत्तिः, शेषाणां च वचनं भवतु । कथं स्वा । नानङ्खः परषानश्ुच्य' मानं फस्मैचित्मयोजनाय कस्पत इति । तेन च भापित्तानामङ्कानाे

धनि

तेभ्यो लिङ्खभ्ये। विशेषावधारणं भविष्यति । तत्रदमुच्यते- उत्पात्तशषवचन च वव्प्राताषद्धमकारस्मन्‌ ॥ ९ ॥

एकस्मिञशव्दे मधानस्योत्पत्तिरद्गानां च वचनं न सेभवति | वि क।रणपू । उत्पन्नं हि म्रधानमद्भान्यपेक्षते। अपेक्षया च तानि गृषन्ते। तस्माभनैतदयपि युक्तम्‌ । यादे च निव॑पेद्रस्यनेन शन्देनाद्खान्यपि विधी. येरंस्ततस्तेपापपि फलसंबन्धः स्यात्‌ । तथा, अद्घत्वभेव . र्याहन्येत। ततोऽयमपि वाद न घटे । तस्पाधयोक्तो रो किक एवाभ्युपायः॥९॥

विध्यन्तो वा प्ररूतिवचोदनायां प्रवर्पत तथा हि लिङ्कदशेनम्‌ ॥ १० ॥

रिध्यन्तो बा सोयादिकायां चोदनायां प्रवर्तेत, न धर्मा रौकिकाः। कः पुनरयं व्रिः्यन्तो नाप | विषेरन्तो विध्यन्त; | अथ विधिः क| यद्रक्यपुपलम्य पुरुषः करिभथिदरये मततत, कृतचिद्रा निचतेते, स विधिः । विधायते हयनेनायेः । यथा रोके, देवदत्त गामभ्याज शुह्क(- मिति तस्याभ्याजेतिषरिध्यादिः । इतरोऽन्तः । बेदेऽपि, दशेपूणेमा- साम्यां यजतेति विध्यादि; । विध्यन्तऽपि ्रधानानिधिबनितं कृतसं पौरोडाशिकं ब्राह्मणम्‌ । तेन समेतोऽयं भिष्यादिंशिष्टपुषेनिरैति

मति पुरुषं भरव्पयति । तस्पात्सौऽस्यान्तः । तयथा; सोमेन यजेतेति `

॥<८॥९॥ |

कथेमावाक्रदस्तायां यत्रतिकरवव्यता नाञऽन्नायते तश्र कथमावस्यान्योवृत्त्वाश्चो- देना सदशं वाकथं वुदधातुपस्यापयाति | तद्वाक्थमवगरोधेतै वक्यायेमवबोषयति | प

क4 --- -

स

१ प्रवेपते-प(० । २ चौदन।-- सीय) दिचोदन। । 3 सट ससद्शम्‌ । क

१५७६ इष्टीकासहिहक्षाबरेभाष्यसमेते-- [भ ०७पा०४अ०३]

विध्यादिः । सौमिकपपि ब्राह्मणं विध्यन्तः | एष विध्यन्तो नाम ।

एतेषु च सौर्यादिषु बिध्यादिरस्ति विध्यन्तो नास्ति । एतेष्वपि स विध्यन्तः फरप्येत । फयं कृत्वा । अपरिषूम यद्राक्यं तदध्याहारेण वा पूरयेत, व्यवहिवकरस्पनया वा । तत्राध्याहारदथरदिवकसपना ज्यायसी अध्याहारे कषशचतः ब्दः करप्ेत । इतरत्र श्रुतेन संबन्धः । तस्माद्य हितो ब्राह्मणाबयवोऽस्य परिपूरकः करप्यते । यथा, बसन्ताय कपि- खलछानाङभते, प्रीष्माय कलविकान।लमत हात्ते । तेन बेदि्ी(तफस्‌-

` श्यता पराप्यते ।

ननु यदि तद्राह्मणपस्यान्तः करप्यते, तत्र न भवाति । तदेतन्पयुरचर. त्यमाप्धते, तयथा, प्थूरस्य वरत्यतोऽन्यदपात्रियतेऽन्यर्संत्रियते। एव- गिहापीदं संव्रियते तद्पात्रेषते। नैष द्‌ षः । मत्यक्षस्तस्य तत्र भावः | बृह पुनरानुमानिकः । न च।ऽऽनुमानिकं परत्यक्षं बाधते | इह तिन माप्नोति । पत्यक्षदिरोषाद्‌ । स्यादेवं, यादे विरोधः स्यात्‌ । न त्वस्ति विरोधः । तत्रापि भविष्यतीहापि । तदेतदुक्तं) विध्यन्तो वा प्रकृति वश्चोदनायो भ्रषतैतेति । उच्यते ) परङृत्िवदिति किम्‌ | आह । अष्टमे प्रकृतिनियमं करिष्यति । इयमस्य प्रङृतिरिति । तदु च्यते, दिध्यन्तीं बा प्षृतिरि मर्वतत | यो यर कर्मणः प्रकृतिरिति, यस्याऽश्ेयः प्रकृतिस्तस्याऽञरेय।देव । यस्याप्रीषोमीयस्तस्याप्रीषामीयादिति । एवं सरमत्र ।

अथ कस्मान्न लोक्िकफो विध्यन्तः करप्यत । उच्यते । रोकिकस्य विषेरभावाद्िध्यन्त एब नास्ति । कुतस्तत्करपनेति । आह । रो किका- तिकरैष्यता भाप्यत।; कि विध्यन्तकरपनये।तै | उच्यते । पेदिकी ्तरेतिकतैव्यता न सोकिक्षो । कस्मात्‌ । तथा हि टिङ्गदश्ैनं पय जादि समर्चितं मवति ॥ १०॥

त वाक्यभे; फटकरणेत्िकतेभ्यतायुक्तः । तत्र फलकरणे, अनाक्राङ्ितत्वान सेब ध्येते । {तिकतैव्यता त्वपेघितेत्वात्तेनध्यते, पमितलषितपरापणेन । प्रादृश्यं च ३ैदि- केनैव मति, न डौ करिकेनेति ॥ १० ॥

१ पु्ंते-पा० \ २ शष्द्‌ इति क्रचिन्नास्ति । ३ प्रृतेरिव~प० । ४ या या यस्य कर्मेग्र ~~ शा० \ ५ उपरभिव्यक्षित््नापणेन-उपमितेन वाक प।न्तरेण लक्षिता येपिक्ररैन्यत। तत्रापणेनेसर्थः ।

[०७१ ५४अ०१ | मीमांसादशचने । १५७७

टिङ्गहेतुत्वादलिज्गे र।किंकं स्थात्‌ ॥ ३१ ॥ यादे शिङ्खददिकोऽभ्युपायो भवति, तेन तरिः अषि लक्षक स्थात्‌ ¦ यत्र कपणि रिचिद्िङ्गः नाम्ति, तत्र लौकिकं स्याद्रिषनप्‌ । यथा, पेनदरप्रमेकादशकपालं निवैपेयस्य सजाता वीयुरिति ॥ ११॥ लिङ्गस्य पूषवत्वोदनाशग्दस्ामान्यदिकनापि निरू- प्येत यथा स्थाीपुटकिन ॥ १२॥ अत्रोच्यते । स्यादेवं, यदि रिङ्गदेतुको पदिक उपायः स्याब्‌ । न सतो लिङ्खेतकः । िदेतुकस्तु । विध्यन्तदेतुकः । विध्पन्तोऽपि न्यायपृतैः । स च न्यायस्तुरयः सर्वेषां कर्भणां वेदानां लिङ्गबहा- मरछिङ्गबत च । कुतः । चोद्नाशषद्धमामान्यात्‌ । कम्चोदनायां शब्दः समानः । स्त्र विध्यादिरिस्ति, न पिध्यन्ता। तुरयापेक्षयाऽन्यत्र रुतेन बिध्यन्तेन संबन्धः । तदेतन्न्यायपूर्वेकं लिङ्गमेकत्रापि ददयमानं तुरपन्यायानां सर्वेषां धमवन्तां ब्ञ(पयाति । यथा स्थारधां तस्यपाकानां पुल(कान)मेकयुपमृधान्येषामपि सिद्धतां जानाति । तुरपी हेतुरस्य चान्येषां च सिद्धत्वस्येति । तस्मात्सर्वत्र वेदिकीतिकपैन्यता । अथ यदुक्त, दृषटमहततिल किकतिकतैव्यतति । अत्र व्रूमः । सामन्यतो दपमेतदुपदिश्यते । सामान्यतो द च यदृन्यभिचारे तसमाणषू । सन्पभिकचारं चैतत्‌ । दृटा हि अणयागद्‌योऽनवरमिन- कतन्यत।का; । तस्मादृदृष्म त्तिच्वादित्यदेतुः । गतु, वैदिक्या भागि- त्वात्तरपूव॑क्राभि लिङ्गनि भविष्यन्तीति । अत्र व्रूमः । भागित््रस्या- पूर्तिकतर्यत्‌ तव किल देहुः । तद्ध बथ तस्याः दपः । ब्देन च दकषेपुणेमासयोरसाविति ज्ञायते) न सवेत्रेति। तस्मान्न भागित्वम्‌ । अतो िष्यन्तेनबेतिकरतैव्यत। पराप्यते नल्यथा। अथ कस्मादेतानि ढृताति वाक्यानि न्युनान्येव नानुमन्यन्ते, किमेभिः पूरितः । न्यूनान्यनय- कानि भवन्तीति । भवन्तु, को दोपः । श्िष्टैरेषां सपरिग्रह्ेःन युज्यते, ममदाद्धविष्यतीति । नास्त्यक्षरे मात्रायां वा प्रमादः । कुत एतावति ग्रन्थे भवष्यति । कथम्‌ । तुर्यं च सापरदायिकभिस्युक्तष्‌ । ग्यामो- होऽपि विदुपां युगसहस्राणि दनि नानुवत॑त । युज्यते चेषापपेक्षया पृर- णप्‌ । तस्पादूनानि नालुषन्यन्ते । अतो वैदिक्रीतिकसेव्यतेति सिद्धम्‌॥ १२॥ (6,५५.1 1 क १॥ १२॥ । १ गणयाणां अनेकप २ ( अ० १ पाज २अ० १०८), १९८

१५६८ टष्टीफासदितेशाबरमाष्यसमेते- ( ज०७या०४न ०३]

८ गावामयनिकञ्येतिरादिष्वेकाहक.०३१९तेऽयोपिरादिषर्मानु् - न(पिकेरणम्‌ ॥ २ ॥ )

[ २] ददशादिकमहर्गेणे ततस्ररूतिखादेकाहिकमधिका- गमात्तदास्यं स्यादेकाहवत्‌ ॥ १३॥ पूण

प्रजाकामा गचामयनपुपेयुरिति सत्र विधायाऽऽम्नायते, ञयोति- मौरायुरिति । गवामयने द्वादशाहिको विध्यन्त इति वक्ष्यति, गणेषु द्रादश्षाहस्येति । तत्र चोदकेन द्रादश्ारिका धर्मा; प्राप्यन्ते । एकाहा- नामपि यथास्वं नामभि; भरातिस्विकाः। ये त्त द्रादक्षाहिका पेकाहि- कैरविरुदधास्ते यथापां करियन्ते । विद्दधेषु संक्षयः| फं द्रद्श्पाहिको धर्म; करैव्य उतकादिक इति । किं प्राप्म्‌ । तत्र सूत्रणेवोपक्रमः। ददश्षादिकमहर्मणे तन्प्तित्वात्‌ । द्र।दक्षाहमकृतित्वाद्विध्यन्तेनेब प्राप्यन्ते | नन्वेवं नामधेयं बाध्यते। न ब्रापिष्पतें नामधेयं उयोतिरादि। आधिकागमाद्धाविष्याति । ये अ्यौतिष्ठामिकभ्पोऽथिकाः स्तोत्रशच्लबि- कारास्तदागमात्‌ । एकाहवत्‌ । यथा तरिमन्नेव ञ्योतिष्येकाहे ज्योतिः शव्दोऽधिक।गमाद्धवति । सत्सु ज्यौतिषटोमिकेषु स्योतिष्टोमेऽभावात्‌ । अभिक्धम्रय)ऽयं शब्दः । न चायिकानां द्रादशदिकैिंरोषोऽस्ि। तरमा दद्रादश्नाहिकं षमज।तं विरद कैव्यामिति |

अधिङ्ागम।त्तदास्यं स्यादेकोदवदित्यतस्यापरा न्याख्या । ये द्ादशाहेऽधिका एक) हिकेभ्यः के चद्धमा उच्यन्ते । अभिपुबोऽन्बहं मगति, गरिबरीतमन्बदं भवक्तीते | तेपापयिक।नामागमात्तदाख्पं स्यात्‌ । एतदृद्रादुमाटिकमटज्यातिरास्यमायुराख्यं चा । कथम्‌ । एक(-

चोदुकन।मपरेययेनैला्रटं चिन्त्यत । नत्र चोदको ब्वान्नामधयात्‌ । कुतः | फठे विधीयमान इतिकतेम्यतामाकरृक्षति । गणश्च फठे विधीयते । अतो गणत्वप्तमान्याद्‌- हदशा हिको विध्यन्त; । अधवा-च)दकथाप्तम्य यदधिकं उ्योतिषटोम।द्धमनातम्‌।म्ना. यते तदपेल्। मैरायुरित्येवमाचाः सक्ताः प्रकनव्याः । इहापि नामेयं श्रुयमाणं(नाक्षि) शिषएटन्यमोननिदिधतिं । जभवः-तेवापिकधर्मागमान्नामधेयं भविभ्यति | अष्िरा्े

9 ॐ = न ~ ~~~ ^ == न 4 ~~~ ~ ० ---- नदन

^ पृ ५ षर ९, 1 ६ भण ८ वार १ शु १ )। ्

[ ०७१०४०२ |] भीमांसादशने । १५७९

हवत । यथा तस्मिननवेकहिऽयं उ्योतिरादिशब्दा उयोतिष्टोमिकभ्योः- भिकेषु वेेषिकेषु धयस्व्ागतेषु भवति, एव पिहाप्यधिक(गमसपरान्या- द्रीणो भविष्यति । यथा, षाढरहिकानां पृष्ठानां भावादेक!दो दिश्वजिव षडह इत्युक्तम्‌ , तमेकादं षडह इत्याचक्षत इति । एवमिहापि । गौण- खेम प्रापकः । तस्मान्नास्ति नापपरेयाद्धममासिरिति ॥ ६३ ॥ लिङ्गाच्च ॥ ३४ ॥

शिङ्ख।यैतञ्ज्ञायते, यथ दरदञाषिकरं कर्ैव्मिति । किं लिङ्गः मब्ति । द्वाभ्यां लोपाद्यति, ह्वाम्पां त्च, द्वाम्पापसुक्‌) द्राभ्यां मांसमिस्येवे' पटद्रैक(ननक्रम्याऽऽह । यदद्रादक्षोपस्रदो भवन्ति, आस्मानमेतान्निरवदयत इति, द्रादश्चादिकं धप दादश्नोपमत्तं दर्शयति । तदुपपद्यते, यरि द्रादशादिक धेनां तरिरोपि कव्यम्‌ । इतरथा चेकाहिकं उयु१४द्दं स्यात्‌ । तस्मात्पहयाभो द्वादश्षाचिकं कनैव्यमिति। तथेदमपरं लिङ्गम्‌ । यस्यानिग्क्तिमेकादरिन्यामाटमेरन्‌ , अप्रियं श्रतुत्यमतिरिच्येत । अथ यद्रो द्रौ पञ्चु समस्येयुः, कनीय आयुः कुवीरन्‌ । यय्ेते ब्राह्मणवन्तः पक्व आलभ्यन्ते, नाभियं चतुष्यम तिश््यि्तः न कनीय आयुः कुवैत इति, एकादाचिन्यां विह।रं दक्षा, दिकं ध दरेयनि । कथम्‌ । तिहार सति, अतिरेकः प्श्ूनामापद्यते | अतिरेकभयाच्चद्रयोदेयोः समासः । एकःदटधमपापतौ वहारो न स्यात्‌ । तत्रतदशनं न पुज्यते । तरपादृद्रादशाहिक कायम्‌ ॥ १४॥

नवा क्रवपिधानाद।पेकानाफणन्दरवम्‌ ॥ ३५॥ सिण०

नवाद्वदक्चाहिक कापषू | किं तदि रेकादिकम्‌ । किं कारणब । चोकेन दादशराषिकं प्राप्नोति) नापप नकादिकरम्‌ । नापधेयं च चोदक द्वखीयः । कृतः । प्रत्यक्षत्वात्‌ । परत्यक्षं नामेयं, चोदकं त्वानु- मानिकभू । ननु विध्यन्तोऽपि भरस्यक्षः । सत्य॑प्रत प्रत्यक्षो नामघेयं न।तिदेशकम्‌ ॥ १२३ ॥ [ १४ ॥ | उत्पचम।नमेव कमऽ४काङ्कततरितयघनद्धमुत्पद्यते । तत्रासिन्वाक्थे नामेयं शरूय- माण सक्षणय। शकने तीतिकतैस्यतामवगमयितुम।त्मायाम्‌ . चोदुनस्तुपमितटततिनप।पणे-

१ इ्येवमिति-- द्ाम्यामास्य, द्भ्य'मरनानम्‌ ' ददयवमवश्िषटद्रेकद्रं ज्ञेयम्‌ । २ ५ङुप. च्वमिति सवत्र पटो दद्षते

१५८० दुष्टीकासारितश्चावरभाष्यसमेते- [ अ०७०४अ०९ }

विध्यन्तो, विकृतौ स्वानुमानिकः । नापपेयं पुनर्वितावापि मस्यक्षष्‌ 1 मत्यं चानुपानाद्वलीयः । तस्पादैकाषिकं कायम्‌ । नन्वपिकाय नामघेयपित्युक्तम्‌ । अत्रोच्यते । अधिकानामङब्दस्वम्‌ । अधिकानां शब्दो नास्ति । इमे ज्योतिराद्यः कष्टाः कमैनापषेयानीस्युक्तम्‌ । अपि वा नामपेयं स्पाध्दुतपत्ताचपू्मदिधायकत्वादिति ।

यत्त, अधिकागमात्तदाख्यं स्यादिति । तश्र व्रूमः । वचनाद्धिक- गमो न नामधेयेन । यत्त, तेष्वसत्मु शब्दस्याभावादिति । नेते कदा. चि युरादिषु न सन्ति । कर्थं, तेषापमावे शब्द्स्याभावो दृष्टः । यत्तु, ज्योतिष्टोपे नास्ति ज्योतिरादिः शब्द इति । कमान्तरत्वात्‌ । उयोतिष्टौम आयुरादिः शब्दो नासि, न धमोभावातु । तस्मादेका. दिकं विशुद्ध धमजातं क्तन्यमिति ।

अभिक्रागमात्तदाख्यं स्यादेकादबदित्येतस्य द्वितीयव्यारूापरि- हारः । गौणः सन्ननुत्रादमातरमन्कं स्यात्‌ । तस्पात्पूवोक्तेन न्यापेन नापपेयं धर्माणां प्रापकपिति ॥ १५॥

लिङ्गं संघातधमः स्प।त्दथापततेदंव्यवत्‌ ॥ १६ ॥

अथ यदिङ्गमुपादिषठं द्दश्रोपसत््वदशनं, तस्य कः परिहारः। उच्यते । लिङ्ख संघातः स्यात्‌ । चिङ्खमेतत्यघातधपेः स्यात्‌ । द्रादशाहोऽदःघ।तः। स फलाय चेःद्यने । द्रादश्षादमृद्धिकागा उपयु- रिति । गवापयनमपि अहःसघतान्तर५ ' तस्मिन्नेव कार्ये फलसद्ध विधीयते तस्य तन्कायोपएत्या द्वादशाहपमान्‌ गह्णाति, न चोदकेन । दरभ्यवतु । यथा द्रव्ये त्रीहो पमाः श्रुतास्ते तत्कायापन्नेषु नीवारेषु मरतिनिपिभूपु पराप्यन्तेः न चोदकेन, तदत्‌ ॥ १६॥

न वादर्थपर्मतास्संघानस्य गुगतात्‌ ॥ १७ ॥ नेत्युक्तम्‌ । कुतः । अथेधमन्वान्‌ । अपृत्ेधमन्वादित्ययेः ; अप्‌ बधर्मो द्रादशोपसत्वं न सेयातधर्मः । कस्मात्‌ । संघातस्य गुणत्वात्‌ ।

नावगमयति । तत्र न रिंचित्व्यश्चम्‌ । यागामानापिकरण्याश्च यागनामघेयमिदे, न धमाणाम्‌ । यदप्यनिकमामान्यारिति । नञ छिनित्‌ । करतल्षणा दाष. ॥ १९॥.

[ १६॥

१(अ०१प्रा० ४अ० १ ०२) ।२(अ०७पा० ४अ०२पु०१३)1

{ भ०७१।०४अ०२ } मीमां सादे । | ९५८६

अहान्यन्र परषानानि । दादशाहेनेति द्र॑लाहत्वं तेषां भुणः । रिरेषः णमित्ययैः । विश्य एष कार्य प्रतीयते, न विक्षेषणे । यथा, राज- पुरुष आनी यतावित्युक्ते पुरुष आनीयते, न राजा । यथा च, पृ भुङ्क्ते देवदत इत्युक्ते, न शाक सृपो वा प्रतीयते । यदेव ` पानं तत्मती यते । पतः । अतोऽह।नि फटवन्ति, न संघातः । फरूदतथ धमीः। तस्मान्न दवादकशोपसत्ं सथारथमेः । एवं चेन्न गवापयने काया- परततितो धर्मा; प्राप्यन्ते । अतोऽपरिद।रोऽयम्‌ ॥ १७॥ अर्थापेदेष्येषु धर्मलाभः स्पात्‌ ॥ १८ ॥

-यश्चोक्त दरर्पवदिति । युक्तं द्रव्येषु । तत्र हि त्रीहिकायीप्च्ा नीवाराः कार्यापत्ितस्तद्धपाटं मन्ते । इह पुनद्रौद श्चोपसत्वं नेव संधा. तथे इत्यपदिे हेतुः । तस्पाददठान्तो द्रन्यवदिति ॥ १८ ॥

आह । कथं तर्हीदं छिङ्गदशेनम्‌ । अत्रोच्यते-

प्रवृत्या नियतस्य टिङ्गद्शनम्‌ ॥ १९॥ गवामयने द्राद्रारिकं प्रथममहः, प्रायभीयोऽतिर्। । तस्य घर्पो द्ादक्ञोपसत्वम्‌ । तदुपादाने बुख्यस्यानुप्रहः । षदुपसत्वोपादाने जय- न्यानां ज्पोतिरादीनाम्‌ .मुरूयस्य म प्रकालमुप्रहमतिक्रमितुं फिवित्का- रणं नासि । अतस्तदनुग्र्टा# द्रदश्लोपसत््वं॑भवति । तरभन्पुरूपया प्र््या नियतस्येवदर्नं, न चोदकपाप्त्या। यस्माच्ोदको नाभषेयाद-

0 ----------- --- ------*---~-

॥ १७ ॥ १८ ॥ |

गबे।मयने दरद्‌ खाहिकं भयममटरिव्येवमादिपरूयं बा पूरैचोदनाहोकवदित्वे- वन्त्‌ाऽयुक्ता ग्न्य: | प्रयणयद्नस्द्‌। २ गकन्वान्नाातदश्चक -इच्युक्तम्‌ 1 तस्मान्कू- तोऽ्र द्वादशोपसच्छपधिः । अतः प्रायणीयातिर्‌।त्रे तयोरुभयोरपि ज्यौतिशोमिको बेध्यन्त इति । “ भूषतं स्यात्स्वघमत्तम्‌ ' हति नेदं पृवेष्लसूत्रम्‌ । किं तर्हिं । यत्र बहूनामस्पानां च षमविरोषस्तत्र मूयोनुदहः । यत्र हु्यसूयानि तत्र ‹ पुं वा पएृ्ैचोदुनाह्लोकवत्‌ › ईति । न हि रयम ख्ये मुरूयत्वेन क।रणेन मृयाि एमं नापिदम्‌ । तेम्मादुन्यथा रण्येते । ९८११२ षदृशाहिको विध्यन्तः प्राप्नोति]

क ।

१ द्रादशत--पा०। २ दइययमपदिषट-- पर । ३ कर्य्‌--पा० । * तथा--१*। ..,

११५८२ इष्टीकातदितश्चाबरभाष्यसमेते- [ भ०७पा०४०९ |

बर: बक्ष्याति च, विमंतिषिद्धर्पाणां समतव्राये अयसां स्यात्स वद्‌ । पुडयं या पूेचोदनाल्लोकवदिति ॥ १९. ॥

अथ यद्द्वितीयं लिङ्गदशनषठक्तम्‌ , एकादरिन्यां बिहरदशनष्‌ । हत्रोर्पते--

विहारदतनं विरिष्टस्पानाररयवाद्ानां प्रुत्षथ- त्वात्‌ ॥ २० ॥

अनारभ्येकादकिन्यां विहारः शिष्टः । यथौ हि मधवः पशवः स्युः| त्निवानूचीनानहरहरारमेरन्‌, आप्रेयमेव मथमेऽहन्पालभेरन्‌, सारस्व- दी मेष] द्वितीये, साम्यं वश्यं तृतीये, वारणमन्ततः । अथ पुनञ्यौति- गादीनां पयावतैष्वापनेयमेव पयमेऽ्न्पारमेरन्‌ , सारस्वतीं मेषीं द्वितीये, सौम्यं ब्रुं तृतीये, बारुणमन्तत इति । तदनारभ्पवादानां प्रृष्यथे- त्वाज्ज्योतिष्टमं भिम्‌ । तत्राह्वां बहुत्वस्य भ(वादसं भवदिपरां भतिं द्दशाहमागतम्‌ । तत्रापि, पुनञ्योतिरादनां - पर्याबते्वित्येतश्न युऽ्यतत इति तृतीयां प्रपि गर्वौमयनपापन्न्‌ । एवभागतरपतदशेन- परिति॥२०॥

द्यते भीश्वबरस्वापमिनः कृतौ मीमांसाभाष्ये सक्ुमस्वाध्यायस्य चतुय षादः ॥

संपूणेः सप्तमोऽध्यायः ॥

-्छानामेक। हिकः । तत्र मयत ्यादनुप्रह इत्ययेकप्रदृत्या नियतस्य लिङ्गेन

-लिद्धम्‌ ॥ १९॥ [ २०॥ |

~; इति श्रीमद्ृकुमारिदविरतिताथां मीनांनाम।त्यन्यास्यायां दुष्टीक्रय। सष्ठमाध्यायस्य चवुथः पादः ॥

सपाद सप्तमोऽध्यायः ॥

१ दुबेखः--पा० । २ (अण १२ पा० २ अ० ५८ २२) (भन १२१पा०्दभ०्ड पू० २३ )। » ते यदि प्रभवः~पर०। ५ तथा तनेव-पा० \६ गवामयनं प्रविषटमू--ार ॥ ५ नियतत्वैति--द्वाद शोप पतस्वस्यीति देषः ।

-तृतीयतागस्थपु्वमीमा सासुजाणां -वणौ नुकमपुचीपजम्‌ ।

सूत्राणि. अ, ¢ =

अक चोघ्यमाषानात्‌ अक्त्वा नेवं स्पात्‌ लकरभणि चाप्रत्यवायात्‌ जकार्यत्वाच्च ततः

६ ४। ^ ञश्नेः कर्मत्वनिरदेशात्‌ सङ्खवतकरतृनःपानुपृव्यम्‌

अङ्गपियिरवा निभित्तध्योगात्‌

अङ्गष्टीनश्च तद्धमौ भद्भ(नां मुूयकाछृत्वात्‌ अङ्गानां तूचात्तधोगो अङ्गे गुणत्वात्‌ अङ्गेषु स्दृतिः परायेतवात्‌ अतेरस्करा५८बच्च्‌ अतदुगुणत्वात्त नैवं अतद्विकारश्च अतंद्विक।रश्च

ञयार्देयस्य हानं स्यात्‌ अथातः करत्वयेपुरषाय- अय।न्येनेति स्थानाम्‌ अर्थक व्‌। कतृकतयोगात्‌ अकम वाऽमिषान्‌- भयकृते ३।ऽनुमानम्‌ भयेदरम्यविरोपेऽपौ ` अपेवदिति चेत्‌ भपेवादश्च तद्धवत्‌ अथवाद्श तद्वत्‌ सर्धवीदोपपते्

पृष्ठसंख्या | सूत्रा णि

, अधवादो वा विभिरेष्वात्‌ १९११ , अधेवादो वाऽस्य १३८९ , अथेनमवायात्‌ १४१३ अर्थम्य त्वाविमक्तत्वात्‌ १४९.४ सभेस्य त्यपवरमित्वात्‌ १६२९ | अध्य शन्द मभ््रत्वात्‌ १६२, भष।च्च १४५० , अयीनां च वि-क्त.बत्‌ ६३८२ , अध।पततद्ैनयेषु घेम १६०२ अथ परिभाण।च्च १२६७ , अर्भामावातत नेव स्यत्‌ १२ ९ यामिषानकम च १९१७, अदन च भपरवेतन्वात्‌ १४१६ ` अ्पभ्पीतिचत्‌ १४९८ अ समवेषम्धम्‌ १६२४. अद्रन्यं च।पि दश्यते १४७४ जपिकं व। प्रतिप्रसवात्‌ १३८६ , अधिकं व स्यादरहयत्वा- ११९६ अनधकश्च कर्मयोगे १६३२ अनथकश्च पवना स्यात्‌ १२३६ ¦ अनर त्वनित्ये स्थात्‌ १२३८ , अनन्तरं तरतं तद्ूतत्वत्‌ १२९२ अनित्यत्वात्तु नेवं स्यात्‌ १४२७ ¦ अनियपोन्यञर १४द६२्‌ अनियमोऽविशेषात्‌ १२८० अनियमो वाऽौन्तरत्वात्‌ १५०१ अनिर्पेऽम्युदिते ६२७६९ | ुभह्‌।च जोहवस्य

पृष्ठसंख्या

१५०२ १६३२८ 9.9, (५३: 1४१ १५३४ १४६ $ ५५

१४५२ १४८४ १२३१ब्‌ १३९० १२२३४ १२०८ १५४१९ १४९८ ११०० १४५४ १४६६ १,६१अ १५१२८ {६८१ १५९० ११००५ १५२० १४६९४ १६९

[१]

सूर्ागि पषटुभरूपा |सूब्ाभि ए्सख्या अनुग्रह।च्च १।दबत्‌ १४९९ ` अपि बाऽथेस्य शक्यत्वात्‌ १४२८ अनुत्पत्तौ ठु काठः १२६४ अपि वाऽन्यादश्ेनत्‌ १३७७ अन्ते द बादरायणम्तेषाम्‌ १६१७ अवि वाऽन्यायपूवैसवात्‌ १५७द्‌ अन्ते तृत्तरयोदेभ्यात्‌ १३२४ अपि वन्यानि प्राणि १४९० अन्तेव। तदुक्तम्‌ १३२४ अपि वारप्येकदेरे यात्‌ १४०८ अन्ते स्य॒र्‌ऽपवायात्‌ १३२६५ अपि व।55म्नानत्तमय्थौत्‌ १२९६ अन्यस्य स्यादिति चेत्‌ १६९४ अपि वा यत्रपूषेत्वत्‌ १५३६ जन्या अपीतिचेत्‌ १४७० अपि वा दीक्गिकेऽपर ११९१६ अन्यमिनाभिप॑न्धः १६९४ अपि वाऽव्यतिरेकादरुष- १४१४ अन्येन वैतच्यन्नाद्धि १४३७ अपे व। वेदुतुस्यत्वादुपायेन १४०२ अन्येनापि चेत्‌ १४८२ अपि १ वेद्निरदशातू १३७९ अ१नय। वाऽऽपानस्य १६४१ भवि व। हेषृक्रम॑ स्यात्‌ १४९९१ अपनयो बा प्रवृता १४६२ अपिवा शेषमाजं स्यात्‌ १४६० सपनन वा तिद्यम्‌ानलान्‌ १४१८ अपि वा पशरकमणि १६९१ अपगयेऽपि चतेः शाखम्‌ १३९८ अपे वा प्रपंर्यत्वद्विकारः १६२० अ१९।५ते शि्ट१्य १४९९ , अपि व्‌त्पतिषुयोगत्‌ १२४६ अपवृ ७ चदन १२९८ अपू 5 भागित्वत्‌ १९९० जानेन 1६ पनथः १४६१ जपूरबाद्िवान स्वात्‌ १४१० अपि वोन्पत्तित्तदामात्‌ १९८९ अम्यापोऽकम॑रेपत्वात्‌ १४०३ जपि ए कमशब्दः १९४१ अम्युःय कापर षादिन्यु~ ९४९७ अपि वा कामप्तयोम ६२३९३ अनावदरानच १२१७ अपि १। १।रण] ग्रहणे १२३०० भम्‌ा३।चेदरस्य स्पात्‌ १४६१ ५५ ३ कमकाडप्युक्ता १३०० अभिषानोपदेश्चाद्रा १९ १७ भप१ ऋत्१।यत्‌ १५५९ अभियारणे विप्कषौददुयामत्‌ १२१६ अपि वा कृतलभयेगात्‌ १४८६ अवक््यमागस्य च पवमान ११३८ ज वा छत्त्रक्यीपदिकत्यव १६०४ अवोन चापि दयो १९४७ अप वा गायत्नाब्ृहलयनुषप्प॒ १२२९ ` अग्यवायाच १६०८ जपि वारङ्गभनिच्याः स्युः १२७० ' अवैकीभिपशूथ तद्वत्‌ १५१४ आपरि वाऽङ्गानि कानिचित्‌ १२८२ , अवचना स्वराढ्दध्य १४६४

ॐपि वा तदरप्क्रागत्‌ १५०३ | अवद्न।मिष्रणापतदनेषु १३६६

[ ३]

पभानिं हर्य | सगभ पृष्ठसंख्या अविधान त्रैव स्थात्‌ १५३१ जानन्तो चैश्री स्यात्‌ १४७० अवद्ध ठ कारणं १२८२ आनधक्याशनेति चेत्‌ १६९६१ भरेषु शाखस्य १२०० | आश्चविप्वविरोषेण मावोऽ्थ; १२०७ अविधत्वेद्म।वः कम॑गि १३८० ' अपैधवदिति चेन्‌ १९१९ अशम्दमिति चेत्‌ १४२४. ह्‌, अगाद्‌ इति चेत्‌ १२९१ इतरेषु इ पच्याणिं १९१५ अशान्ञा । १३९८ इतिकर्व्यत्‌। विर्न १९१९ जषवनतः श्यो १४९६ , इतयार्यतदुगुणतवादिेतेण १४९२ अशेषं © मन्ना १४९६ अश्तेश्तु कारस्य १५४४ य न ५ 6 भ्यां च सवैरिद्कानि १४७१. १ ह ३९११८३द कतुशेषः १९०८ अप्ताषक तु त।द४१।त्‌ {३९८ ० ॥ शी , इष्यन्ते ३1 तद्धा {६५० जहका भन १६०८ इिरयश्यमाणस्य तद्य १९३९ अयोगा तरैवं स्यात्‌ १४६३ ई ॥ अतंयोगाततु पते १६०९ ज, अहनि ष करमृताक्यम्‌ १९११ उत्कषीद्रहमणस्य सोमः १६६९ अ्िणंमे च तद्धा १४९७ उत्कर्षी व दीक्षितत्वात्‌ १४५२ अहर्गणे यलिश्नपच्छेदः १४७९ , उक्तं क्रियामिषानम्‌ १९४९ अक्षनि षाऽमिेरूयत्वात्‌ १९०१ उक्तमनिमित्तत्वम्‌ १६८९ अहनि &।5भिरूयतकत्‌ ११०७ | उत्तवेदिभतिषेषश्च १९९७ आ, | इत्पत्तादमिसंबन्धः १२८४ आगमे व। चोदनायोविरै्ात्‌ १४१५: उरत्पतिकरालविशये कारः १२९५ आच।द।दगृद्यम णेषु १४०४ ` उत्पत्तिशेषवचनं च १९७५ भाग्वमपौति चेत्‌ १६४२ | उत्पत्तीनां समत्वादरा १९७४ आतश्चनाम्यात्स्य दशनात्‌ १४६१० | उतपत्तेथातत्मषानत्वात्‌ १२४५ आद्‌नि इर तिशव्दः १२२९! उत्पत्तौ निस्यप्योगात्‌ १६८२ आदूनि करोतिश्षष्दः १२२८ | उप्वत्ती येन युक्तम्‌ १२३८ मदेकशर्येतर्‌ा शतिः १४१८ | उत्पत्तौ विध्यमावाद्रा १९६द्‌ आकनं ज मार्यापियुक्तेम्‌ {९११ | उत्पत्ययविमागाद्रा १९२५ भान्दं च तेयोगात्‌ १६८९ | उत्प्पयोत्‌ १२६९

[४]

पूषणि उत्प्ताधिकारो ज्योतिष्टोमः उत्थाने चनुप्ररोहात्‌ उदग- नपूरप्ाह पुण्य हेषु उ३५.२.२बप्‌ त्वात्‌ उपनयत्नादुर्धत्‌ होमप्तयागात्‌ उपवेषश्च पे स्यात्‌ उपाशयाजेऽवचनाद्धप्रकृति उभयथा; पितृयज्ञवत्‌ उभयामिति चेत्‌ उभमम्वाया नहि उपम क्कुभोरनते द्रनात्‌ प. एककषाछनं वै्वदेमिक; (कैकेन च तद्वत्‌ ९क [तव्‌ स्याद्पवक्त ०.९ द्रव्यं नोत्पत्तौ ८३,“ पत्तः 5 (६4 “केलम्‌ १। कदतथोधातू एर तृमथते पयग ~ ५ के ०९५।शअ् -१.६ मत ह्यम्‌ ९१. १। भ] तकत्वात्‌ ए व तण्डु मान्ते एकं वा शव्दुत्ामध्यत्‌ ओ, ओत्तरवेदिक्ोऽनारम्यब॑द्‌-- ओदुम्बयोः पर्‌ त्वात्‌ ओपमृतं तथेति चैत्‌ ओषपद्योगद्रोमयोः 7 कर्मकरो वा मृतत्वत्‌

पृष्ठसंरूया |

| .सूषाणि १५१९ | कमेकार्यात्‌ १४७१ कर्मने करमयपवत्‌

। €

१९१४ कमणः एृष्ठम्द्‌ः स्यात्‌ १५०८ (कमे तथेति चेत्‌

१९१० | कमयुक्ते च दशेनत्‌ १४१५७ । क्माभदं तु नैमिनिः १४६९१ `कुदेशकाटानामचोदनं १९१० कतुं श्रतिसंयोगाद्विषिः

पृष्ठसरूया

१२१५ १५९१ १९१९ ११९९ १२३७ १४११ १२६९ १६५९५

१२६३ कस्पान्तरं वा तुर्यवतप्रतल्यानात्‌ १४९९

१४४७ ,कविद्धिपानच १२२६ । करमकोपेऽ्शान्दाम्यां

। करमेण वा नियम्येत ११६९ करत फला्वादमन्नवत्‌ १९२९ | कत्वम्तरवदिति चेत्‌ १२७० [कऋरत्वगनिशेषो 1 चोदितत्वात्‌ १९१४ | त्वन्ते वा प्रयोगव्चनामावात्‌ १९०८ | क्रयस्य घर्ममात्रत्वम्‌ ९९१४ | कृतदेशात्‌ पवै१।म्‌ 4 ९ | क।मपरव। चख

१२०४ । काम्‌) व्‌ तत्प॑योमेन १५४८

हि

|काम्ये कर्मणि नित्यः

१९५५ काम्येषु चैवमरितवात्‌ ०६ करणाद्म्प्रततः

११४१ | कारणादुम्यवृ्तः कारणाद्वाऽनवपगः का्प्रभानाच्च काविषिरवोमयारविधमानत्वात्‌ काठाषेत्वादरे।मयोः प्रतीयेत

| काठश्रुतौ काठ इति चेत्‌ १४१२ ' का्शयेतपनयत्पकषे

१५११ ११८२ १२२१ १४९६

१४११ १३१५ १२९१ १२५९ १,२९.१ १३९१ १३९८ १६६९१ १६१८ १६६१ १२५९. १२९८ १४१३ १६१० १६११ १६१६३ १४७१ १४११ १४११ १२१३ १४९४

4

सूत्रम पृष्टसंख्या काठश्तु स्यादचोदना ११५३ कारोरंक इति चेत्‌ {६०१ काटो वोत्पन्नत्तयोगात्‌ १४९३ क्रिय।१।पाशनितेत्वादुदरम्यान्तरे १४१६ री तत्वात्त कत्य स्वामित्वम्‌ १३६२ ग. ग्रहृटकमै।पानुवाकयम्‌ १३९५ गाहंपते वा स्यातामविप्रतिषेष।त्‌ १४८७ गुण विधिस्तु न गृहात्‌ ११११ गुण्य तु विघानत्वात्पल्य। १६१८ गुण ित्वातनेति चेत्‌ १६५९. गुणायनेति चेत्‌ १३८५ गुणाना तृत्प्तिवाक्येन १२८५ गुणानां च प्रत्वात्‌ १४६३ गुणाश्च नमसतयुक्ता विधीयन्ते १२८४ चर चादुवेण्मविरेषात्‌ १३५६ च यन्ते च।थकःपु १९०२ च।दनायां त्वनारम्भो १५०८ चोदनायां फलाश्रुतेः करममत्रम्‌ १२९२ चोदना व] द्रभ्यदेवता १४४२ च)दन।पामान्याह्य १९६३ चोदना रेषमावाद्र १५२८ चोदितत्व।घधाश्चति १६१९ स्र ॥ छागे न कम॑रूयारपषिङ्गाम्याम्‌ १९२१ छागो वा मन्त्रवणात्‌ १९१८ ज, जपो बाऽनप्नितयोगात्‌ ११०९ जाल्मन्तरा च शङ्कते १२२८

मूजागि जात्यन्तराच्च शङ्कते जातिं चु बादरायणः

पृष्ठसरू्या १२२१ {३५८

जतिवां तत्मरायवचनाथेवत्वाम्याम्‌ १५३२१

जुह।द्‌ीन।भपरयुक्तत्वात्‌

ज्योतिष्टोमे तुस्यान्यविदिषम्‌ त,

' तच्छब्दो वा

तत्पक्वं ऽऽपत्ति विहारौ

तत्सनोषमनादेशात्‌

तद्युक्ते च प्रतिषेधात्‌

तत्र जौहवमनुयाजपरत्पिधायम्‌

त्न प्रतिहोमो न विद्यते

तत्र विपभरतिषेधाद्धिकसपः

तत्र सर्वऽविशेषात्‌

तनरैकत्वमयज्ञङ्गमरथ्य

तत्नोसपत्तिरविभ॑क्ता स्यात्‌

तयाणां द्रभ्यप्पन्नः कर्मणो

तथाऽपृवम्‌

तथाऽन्तःकरतुपयुक्तानि

तथ५। च ठिद्भम्‌

तथ। च लोकमभृतेषु

तया चान्यार्थद्ञनम्‌

तथ। चान्याथदरशेनम्‌

तथा चान्यायदर्शनम्‌

तथा चान्यापेदश्षेनम्‌

तथा च.न्यारषदरनम्‌

तथा चान्याथद्शंनम्‌

तथा चान्यायंद्श्चनम्‌

तथा चान्याषद्रनम्‌

, तथा चान्याधैदचैनम्‌

१४९.० १२८४

१२३२२ १६६३३ १२११ १५०१ १२२० १४५७२ १४५७५ १२१० १२०६ १२२०५ १६८१ १२८७ {४०४ १२०६ १२००९ १४६९४ १४९१ १२८९२ १२८४ १२८१ १२९२ १२१७ १३९१० १३८१

यमि

तथा इष्येष गुणश्रतिरुत्पत्ति-

तथा मक्षपरषाच्छाद्न- तथावमृयः सोमात्‌

तथा स्वामिनः फरुसमभयात्‌

तथ। पोमविक।र्‌। दर्श तथा हि टिद्गदशैनम्‌ तथोसखत्तिरितरेषां प्मत्वात्‌ तदक्‌ 9 च द्‌ षस्तेस्मात्‌ तेदेषेवचन।च न। विशेषत्‌ तदृ्टस॑एयं श्रवभात्‌ तद्धविःरान्दासेति वेत्‌ तद्रचनादिकृती यथाप्रषानं तद् शिङ्िदश्नम्‌ तद्‌।दि वाऽमिप्तबन्धात्‌ तद्विकरिऽप्यपृषैत्व(त्‌ तदुक्तित्वाखं दोषश्ति; तदुस्सो। कमोणि पृरषाषय तदुक्ते श्रवण।उनुह।तिः तदरुत्वाच्च शब्दानाम्‌ तदेकदेरे। वा छ्वरुत्वस्य तदेके व। सरत्वात्‌ तकिच्यं तच्चि हि तस्माच्च विप्रयोगे स्यात्‌ तस्िन्पंताविशेषः तस्तिज्प॑मवन्नयात्‌ तसिश्च फर्दशैन।त्‌ तमित्‌ शिप्यमागानि वश्य च क्रिया प्रहृणायौ ताद्यात्कर्मतादर्थ्यम्‌ तशय यवदु्तम्‌।र);

(५

पृष्ठसंख्या सूत्राभि पष्ठसंरूवा १२४० तद्ये न गुणावता १६१५द्‌ १९१६१ तमिद तुरपसस्यानात्‌ १२७६ १९५४ तुल्या च करणश्चुतिः १२८४ १४२० तुल्यवश्च प्रतुरूपानात्‌ १२७८ १६४४ तेषाम तप्तिकत्वाद्‌।गमेन १४०४ १४०४ १९६१९ दविभरहे नेमित्तिकः श्ुतिसेयोग।त्‌१२७३ १४११ दश्नात्काठचिक्गानम्‌ १४०२ १२३३८ दशनाहैकेशे स्यात्‌ १४६९७ १२२१ दशपु्णमायोरिञ्याः १९८२ १४६७ दक्षिण।काठे यत्स्वं ततातीयेत १४९५ १२९९ दयोर्विषिरिति चेत्‌ १९५३ १९०५ दोस्तु हेतु्तामप्यम्‌ १२१६ १९०२ द्रभ्यकव।त्‌ तम्‌ १६५९ १३२४ द्रव्यकर्म प्राधत्वात्‌ १२४४ १२१८ दभ्यष्कारविरोषे द्र्य १४२७ ११९८ . द्रम्धाणां कमेपेयोमे गुणत्वेन ११४१ १२४२ ' द्रस्याणां तु क्रियार्थान।म्‌ १२११ १४५९ द्र६्या।9ि त्वविरोषेण १२०० १२२१ द्र्योतपत्तवोभयोः स्वात्‌ १४४८ १२२८ | द्रभ्यादृशे तवृदरभ्यः १९९९ १४१७ ' द्वादृशशते प्रहृतिवत्‌ १४९८ १४९१९ द्वादशहस्तु रिङ्भारस्यात्‌ १४६९ १९४७ द्वादश।किकमहरगणे तत्सृतित्वात्‌ १९७८ १४०६३ ` व्थावःने च द्वियक्तवत्‌ १६१४ १४२२ ` दीक्षाकारस्य सिषटत्वादतिक्िमे १४७२ १४०२. दीक्षापरापि बानुप्रहात्‌ १४७१ ११४१ ¦ द॑क्षपरिमाणि यथाकामी १४६८ १३९० दीक्षमुतु विनिर्देशात्‌ १४९७ ६६६९, देकतागरं च तदुयतवात्‌ १४१९

भजानि देवतेककम्थात्‌ ्यहक।स्थे तु यथान्यायम्‌ न.

न काम्यत्वात्‌

न काटेम्य उपदिर्दयनते

न चेकंयगात्‌

न चोदनाषिरोषात्‌

न चोदुनाविरोषात्‌

न तत्मधानत्वात्‌

न तपतबन्धात्‌

म त्वरेपे वैगुण्यात्‌

न तत्र ह्यचोदितित्यपत्‌

न तदपा हि

न तष्क्षणादुपातो

न्‌ तश्या दुलाद्विि्ट ह न त्यानपिकारदिभस्य

न तुस्यति चत्‌

न देवताक्षरान्द्क्रियम्‌

न वित्यललात्‌

न प्रतिनिधौ प्तमत्वात्‌

न पुदेवस्व^त्‌

न भक्तित्वत्‌

म म्॑तितदेष। हि खोक न मूकः स्यत्‌

प्रं मिभरदेवतत्वदिन््रपरषत्‌ म व्ययेत्वात्‌ सरवशन्दश्य म बाऽनारम्यवादत्वत्‌

म वाऽपात्रतादुषत्रत्वम्‌ , त्‌ व्‌[ऽपतबन्धात्‌

[ ७]

` वृषंस्ा सृत्रानि

१३१४।

१६४६ न वा कत्वमिषानद्बिकानाम्‌

१६७८ १४० १४७६। १५१८ १५४६२ १४८१. १६०१ १४६२ ` १९१९. १४२६ १४३९. १४९१ १२३४ १२१५७. १४१८ {३९९ ; १४२५. ११६३. १९९४ {१४५१ १४९.१ ११४२. ११९६३. १४८१ १२१६. १६२१।

नदा कविरोपात्‌

न बाऽपैषत्वत्‌ न वा प्रयोगक्तमवापित्वात्‌ ने व्‌ शब्दकृतत्वत्‌ न वा पयोगपृथक्त्वात्‌ न वैदिकमभनिदेशात्‌ न कब्देकरवात्‌ न श्रतिविप्रतिेषात्‌ न &दपरनिधानात्‌ न स्वाविव हि विधीयते न सपवायात्‌ न्यायतिपरतिेषाच्च नयाय्ध) दा कर्मतयोयत्‌ नाऽदानस्व नित्यत्वात्‌ नाङृतत्वत्‌ नातत्प्स्कारवात्‌ न.्र्तवोत्यत्तिकत्वत्‌ नानङ्कत्व त्‌ नानय॑कत्वात्‌

= नाना्नेष्कुदूठपू नानुक्तेऽन्यापद्सनम्‌ नर्षिष्यक्त्वत्‌ नाथ मावाच्छेरसनन्धः नाशाञ त्माणल्ात्‌ नाशेषभूनत्व।त्‌ नह्पिमवायत्‌ नासमवायात्मयोजनेन स्यात्‌ ना6ामृ धरतू नापुनिषानात्‌

पृष्टसंरूथां

१४८५७ १५५७९ ११८० १९२०५ १३११ १४९१ १९१५ १२९१६ ११११ १२११ १४८७ १६९५ १६२१८ १६८४ ११९९ १२९५ १४१६ १९५० १४२४ १४२७ १६११ १२८३ १२११ १९४६ १३०४ २४६६ १२९१ १२९३ १९५द्‌ ११६१५

सृशभ्राणि

निमित्तार्थेन बद्र; नित्यवच्च नित्यैनाक्षि नित्यश्च उयेष्ठरोन्द्‌ात्‌

नित्यो वा स्यादथेवादरतयेः नियतं वाऽपेवसतात्स्यात्‌ नियमाः क्चिद्धिषिः तियमायौ व। श्रुतिः

नियमो व। तन्निगित्ततवात्‌ नियमो वैक्राधेम्‌

निर्मन्पादिषु चेवम्‌

निर्दश्य गुणायेत्वम्‌ निर्दशाच्छेषमक्षोऽन्पेः नि्देशात्तश्यान्यदथादिति चेत्‌ निदेशात्‌ पे स्यत्‌ निदशात्त॒ विकद्पे यत्मवृत्तम्‌ ` निदृशषद्वा तद्धमैः स्यात्‌ निरदशाद्वाऽन्यद्‌ गमयेत्‌ `

[ष ठ न । नदद द्रा त्रसाणा स्वादग्यादस॑

कनं क [१ निर्दु्ो वाऽनाहित्नेः निरुप स्यत्तत्परयागात्‌ निप्क्रयवाद्‌।्च

निप्कयश्च तदद्गवेत्‌ नेतरा॑त्वातू

भेकररमात्तस्य चानधिकारात्‌ भे क 9 > नमित्तिके विकारतातू

प, पञ्चशरावस्तु दन्यशरुतः प्रिपैष्याम प्रर्णम्‌

[८]

पृष्ठस्य सत्राणि पृ्ठस॑रूपा १३७७ | पश्चतैचरेष्वथव।दातिदेशः १५६७ १४९४ [पदुकम।प्रयोजकम्‌ १२११ १२७४ | पयेदोषातपशचशरवि १४१० १२७४ ' परकृतिपुराकस्पम्‌ १९०१ १९११ | पथीप्त इति चन्तारूव। १३२४ १४११ | परेणाऽञवेदनादहुकषितः १३२९ १२४० पवन्घं रशना स्थ॑त्त्‌गमे १२५९ १६९.७ | पवनं वाऽथकभेत्वात्‌ १२८१ १९१९ पशावनारू भल हितर्तः १२६६ १५५७ पशुगणे तस्य तस्वापवरजयेत्‌ १६१४ १४३९ पशुचादनायामानियमः १९१७ १४३१ पलि वोत्पन्नपियागात्‌ १२७१५ १२१४ | प्रकरणे वा शब्दहेतुत्वात्‌ १४५४ १९६७८ | प्रकरणात्तु काः स्यत्‌ १६४० १४२४ प्रकरणादिति वेत्‌ १२६४ १५०१ प्रकरणाविमा च विप्रतिषिद्धम्‌ १२७२ १४२९ | प्रकरणं शब्दप्रामान्यत्‌ {२६९९ १३७६ | पकमात्त नियम्पेन।ऽऽरम्भम्य १३९१ १९१० | प्रकृते पूेक्ततवादपृनम्‌ १६६११ {४१६ प्रकृतेरिति नेत्‌ १९९४ १४१२ पङ्तौ तु स्वशग्दत्वाचधात्रमम्‌ १२९७ १९८ ¦ सौभं तु प्रणयनम्‌ १९९७ ११६९ । प्रलयं च भित्तयोगात्‌ १६९२ १४७८२ प्रत्ये श्रतिमाव इति षेत्‌ १६९१ १२४८ प्रत्ययान्त १२५६ १२१४ .भतिपर्तिवां तन्न्यायत्वान्‌ १२३८ १५४९ “पिपत्तिवां शब्दस्य १२३६ प्रतिषिद्धे च दृर॑नात्‌ १२७८

१४४८ प्रतीयत इति चेत्‌ १२०४ १५६९० ,प्तीयूतं च दशनात्‌ १२९२७

[ ९ |

सूत्राणि पृषसंख्या | सूत्राणि र

परत्युर्‌ च द्रोनात्‌ {२६९९ प्रापणाच्च (नमत्तस्य प्रथमोरमयोः प्रणयनम्‌ १९६० भापतनवनौत्राकरमाय प्रथनिनामिप्रयोगादङ्गानाम्‌ ६२६९८ प्राङ्क च नोत्वपित्‌ प्रधाने शर॒तिरुस्तषणम्‌ १४६२ पितृथक्तः परक।रुत्वादनङ्गम्‌ परटोगान्तरे वो मय्‌ानु्रहः १४७६ पितृधक्ञे वु दशनात्‌

प्रयोगे पएरश्रतेः १२९० पितृधने सेगुक्तम्य

रत्र तेऽपीति चेत्‌ १४२६ पुनराप्रेयमोदनवत्‌

प्रवृत्ते वा प्रापणानिमित्तप्य १४६८ पूरपकलोन बा विङ्कती वृते वा प्रापणाज्निमित्तस्य १४६३ पुरपाचक्षिद्धित्वान्‌ ्रतरस्या छृतेकाटनःम्‌ १३०२ परटाशम्त्वतिरदये दधुक्ते र्या रस्यकष्टाना गुणानाम्‌ {२९२ १५ च एिगदशनात्‌ रत्या नियतस्य लिङ्गदशेनम्‌ }५८१ पमिमाम्यापानियमोऽतिरे१।त्‌ प्रस्ता वा विहरणामावातू (३३४ पणम वा ध्ृतिपधमात्‌ परतिपेधाचेप्वेमवमुथादि्ः {४७३ पौ्णनाम्यू वे परोपाट्रसणम्य मरतिपिद्धं चपिरमिण १४६९ पौष पूरदजसयम्‌ प्रतिपेतेप्वकपत्वात्करिया १६९९ ध ्रप्तरे शासा धग्रभवत्‌ ११५५ पठकयमो निमित्तमितिचत्‌ प्रतिह्‌।मव्वत्तावभातरेदत्र- १४७२९ एभव्रेयो (दशत रत््तवुमुणधयोमात्‌ १६९० प्लवन्तां च दृथति

१ व६१।दम्यब तित १२५१ कफचवद्।क्तदंतुतव।द१रप्य थक त्नमिधानयोनितेशः १२८३, फरभयो गस्त्ये दित

रा्र् १ऽमामत्वातू १९९८ तखानैषवातकरपेणः शालम्‌ पणिः प्रतयङ्गमावःदुपनन्धः १४८४ फलायित्वात्त स्वामित्वेन ५।करतास्च परस्ताधत्‌ १३१८ फटित्वाद्वानियम्‌। प्ण्टकेृणायास्तम्याः १३२६ फटेपदेदा। वा प्रषानरन्द्‌- भ।तप्दु १।डध्धिनि १४०४ फरत्ताहापिदोपात्त प्रयश्चतमथिकारे सपत्र १४७४ फ ठ तत्मरघानायाम्‌ प्रायश्चित्तेमापरदि स्यात्‌ १४९० ब, परायञ्चित्तविषानाच्व १४१२ ' २६ना उ ५१7 प्रायञ्चिज्ञविष।नाच्च नाक्तणस्य दु पामविया-

४

१४८९ |

पृष्ठसंख्या १३०८ १२६६६ १२०६ १२.७७ १५१२ १५१० १४४७ १४९१ १३८७ १२५४९ १२.२८ १४७० १३६३९ १६४१ १४५७६

{२९१ {२५७ १३६९३ १२५७२ १२६९६ १२३११ १२३६२ {३९.७ १२६० १२६० १२४७

१४२९० १४०१

[ १० ]

~

१९१९ (शिन व्‌। नियम्येत्‌

सूत्राणि पृष्पेख्या सूत्राणि पृष्टसंरूया ब्राह्मणानं वेतरयोरािवज्थामावात्‌ १३८९ युबाङ्गं वा तत्सस्करत्‌ १२८० भ. ' योगप द्विव) ऽस्य १२६१ मकतया निष्क्रयवादः स्यात्‌ १२८१ योनिशस्याश्च इुन्यव्रदितरामिः १५४७ मक्त्य] व।ऽयज्ञशेषत्वात्‌ १९५६५ , २, मागित्वात नियम्येत ११५७२ पन्पस्वात नातिशभ्द १९२१ भेदूर्थनिति चेन्‌ १४२६ रूप लिङ्गः १९२१ मध्थमयोवा छ १५६१. १ भ 1 ८ रुत्तणमात्रभितरत्‌ १४६१४ स म, ० ल्ग १२ष।नदशत्‌ १६१७ न १९९८ हिद्गरय पूवंकाच)दन।शऽद- १९७७ १ {६१४ लिद्गहेतुत्वाद्णिङ्गे रौ क्िकप्‌ १९७७ मियां किप्रतिपेषाच गुणानाम्‌ १५७३ हिङ्गद्नाच् १४८५ मुष्टि फपाहकद्‌ान। १६११ शछज्गदशंनश्च १४९९ मुरुषक्रमेण वाऽद्गानाम्‌ १२९७ छिद्गप्‌९। नाच १५३८ मुय २ठद॥१५९त्‌१। १२१० लिङ्गददनाचं १५९१ मृष्यधिशमे मृयमागे। हि १४९६ दिङ्गदरनाच १९४४ मुरूधरानन्तयमत्रेयतेन १३१७ सिङ्गदशेनाच १३८७ य, लिङ्गदशेन।च १६९६ य एतेनेहगशचिोमः प्रकरणात्‌ ६६६२ दिङ्धदृरोनाच्न १६३१ यजतिचोदमः द्रग्पदेवताक्रिष्रम्‌ १२९४१ शिद्गद्शचनास्च १६२१ यदि वाऽप्पभिधानकन्‌ १९३६२ ` ठिङ्गदरीन।च्च १२११९ यध्युदराता नघन्यः स्यात्‌ १४७८ दिङ्गदसैनाच १२०६ यथापानं वा तदषत्वान्‌ १२३६ टिद्गाच् १२३६२ यथश्चुताति चेत्‌ १४६८ टिङ्गाशच १९७९ यघ्यवाप्रमुः १४९१६ लिङ्ग १९९६ यप्िन्‌ प्रीतिः पुरूपस्व ११९३ . छिक्ाेऽयाविशेषपत्‌ १४९६१ ध।स्न।क्रयणमविथमाने ११७२

सूत्राणि लिङ्गं तषातपमः स्यात्‌ के कमणि वेदवत्ततः व वयन।चान्द।यथममवि वचनात्तु ततोऽन्यत्म्‌ वचनान्त द्वादशाहे वचनात द्ितेयोगः बघनाततु पारिव्यागान्तम्‌ बचन।द्रथकारस्य षचनाद्रा रिरोवर्स्यात्‌ बचनादितिचेत्‌ वश्व टिपूव॑तवम्‌ वजनदविककारयं प्याब्‌ अजने हि हेत्वतामर्ध्य वत्सस्तु श्रतिप्तयोगात्‌ बत्पक्योगे बतचोदना बाक्यायेश्च गुणाथेवत्‌ बासिष्ठानां वा बरह्मत्वनियमात्‌ म्यापल्नस्याप्सु गतौ विकार सन्मयतोऽविशेषात्‌

विकरे त्वनुयाजानां पत्रमेदः

विकारौ नैत्पत्तिकत्वात्‌ विहृतिः प्हृतिषमेत्वात्‌ विकृतेः प्रकृतिकारत्वात्‌

[= कनी ५ विधानिदेशाततेति चेत्‌ विध्यपराधे च दशेनात्तमाः

दिध्यन्तो वा प्रकृतिवद्ोदनायाम्‌ १९७९ | {३६४ | १४२८,

विधिग्रत्ययादरा न कस्मात्‌ विषिरप्येकदेशे स्यात्‌

[ !

पृषएठ्तख्या १९८० | १६९८ | १४२४। १५५१ १६२४ ११८६३ १६१३ १६८४ १४८० १४८६ १२६७ १६५४६ {२२० १६१९६ १४१२. १२९५५ १४८८ १४५७१ १४९८ १६१६६ १९६२. १३०१. १३४२. १६८०. १४१२

१]

प सूत्राणि पृष्ठसंख्या दिषेः कमपवर्त्वादर्थान्तरे १२४२ विभौ इ बेदपयोगादुपदेश १९०१ विनिरुप्ते न मुष्टीनम्‌ १७६५९ विप्रतिपत्तौ वा प्रकृत्यन्वयात्‌ १२९९ विध्रतिषेधात्ताभिः स्मानपर्यत्वम्‌ १२७७ विप्रतिषेधास्त ग॒ण्यन्यतरः १५०९ विभागश्चतैः प्रायश्चित्तम्‌ १४७५९ विवृद्धिः कमभेदपृषद्‌ाज्यवत्त्य १३२० विवृद्धिब नियमादुपृत्यस्य १३१५९ विशये लँ क्किकः स्यात्‌ १९६४ पिश्रजिच्वप्वृतते मावः १४५१ विधजिति रवृषठे तत्‌ १५५२ विश्व(पिच्रस्य होत्रनियमात्‌ १४८८ व्रिहारदशेन विरिषस्य ११९८२ विहारस्य प्रमुत्वादृन्द्रीनामपि १४८९

विदितास्नाननेति येत्‌ १९३८ वीते न नियमस्तदषम्‌ १२५९ वीते च कारणे नियमात्‌ १२९८ स्युश्च म रभ्यर्त्वादटृनः १४६४ वगण्मा्नेति चेत्‌ १६७८ वैगुण्यन्नेति चत्‌ १४६६ वैश्वानरश्च नित्य १२७९

श्र

¦ शक्रश्रतेश्च १२४७

| शकश १२२९

। शव्दमात्रमिति चेत्‌ १९४२ शब्दवततपरेम्यते तदूगमे १२०५

सूत्राण शव्दविप्रतिषेष।चच शब्दानां च प्तामज्ञध्यम्‌ शब्दानां चाप्तमज्ञस्यम्‌ शब्दै्त्वर्धवियित्वात्‌ श्नाखायां तत्प्रधानत्वात्‌ शाखायां ततपधानत्वादुपवेषेण शाख्राणां त्व्वच्वेन शासे चैवमनथके स्यात्‌ भाद्धवदिति चेत्‌ ्रुत्यपायाचच

शद्स्य धर्मशाचत्वात्‌ ्ुतिप्रमाणतवाच्छिष्ठामावे

श्ुतिप्रमाणत्वाच्छेपाणाम्‌

॥ [श

रुपिस््षणमानुपूर५ शेष दृति चेत्‌ शेषा दद्चषद्‌।नन। र स्यात्‌

दथनस्येति नेत्‌

प कुटक्रसपः स्यादति सवे लक्षणपयोगान्‌ स तद्धा स्यात्‌ प्ति सभ्यवचनम्‌ सत्राणि पर्वव्णानाम्‌

[ १९]

पृष्ठसंख्या । सूत्राणि

१६०५९ । ११४८ , १५४९ १९४२९ । १२२९ १९३६० १४०० १५४३ १९६११ १२९३२ १४५५ १४१५ १५२३ {२८६ १२५० १४२९ २५१६५

१२१५६ १४१९ १३०९

१९५०४ १५६३० १४२२ १२१७ १४८९

-------~

पृष्टूसख्या प नैमित्तिकः पोः १५२२्‌ पर प्रत्य(मनेस्स्थानात्‌ १४४९. नमत्रय चोदनापयोगस्य १२६२ पम।स्यःनं च तद्त्‌ १३६१ पमानयने तु मुल्यम्‌ १२१८ पमाने पूववत्‌ १९३४ मपिध्यमानवती समिद्धवतीम्‌ १३२२ पर्वा म्यमङ्धकातेः प्रकरणात्‌ १२९९ प्रमिति चेत्‌ १२९१ तवशत्तो प्रवृत्तिः स्यात्‌ १४०१ पवैरय वैककरम्यीत्‌ १३३९, पर्वम्पं वकश्चव्द्यात्‌ १९३८ तततव पुत्रार्थ न १९१२ सगण सेककाय॑त्वदिषाम्‌ १३६१२ सवातं वा प्मताच्चोदूनातः {२७६१ परेषां वा चोदूनाविशेपात्‌ १६६१५ सर्पा वा प्रपिद्रततवात्‌ १४८८ पर्षन तमवायतत्‌ १४६१ प डोकिविः स्यात्‌ १५७१ प्स्व; स्यात्‌ १२५६ त्त स्वामी स्यात्‌ १४२१ त स्वापव्रशेषत्‌ १९०८ पहसरप्वत्प्रं तदायुपामप्तभवात्‌ १५०२ स्थपतिः प्रयाजवद्श्य।धेयम्‌ १९६१३ स्थपतिरनिपादः स्यात्‌ १२८६९ मथपत टिवहे कके १९११ स्वका स्यादुविपभरतिपेधात्‌ १६४१

सूत्राणि

स्षदाने प्वेमविरेषात्‌ स्वरस्तृत्पतिषु स्यात्‌ स्वरस्येति चेत्‌ स्वरपमिर्कपारामिक्षं च रषवततामपि दशयति

स्ववत्तोरतु वचनदिककम् स्यात्‌

एवहश्ाप्येकरे शतवात्‌ स्वर्ग्त्वेकानिप्पत्तिः स्उसम्वनेकृनिष्पत्तिः स्वरथानात्तु विवृध्येरन्‌ पाञ्चीनां वेटिपूक्त्वात्‌

स्ता प्रकृतिः स्याद्षिकरत्‌ साम्नोऽभिवानशब्देन साम्नोः कभवुद्धयैकदेरेन सामान्यं तच्िक्रीपां हि साम्युत्थाने विशवनित्क्रीते पा१रू८५।च सारस्वते च स्थ।नाच्च।त्पात्तशयागाति्‌ त्थ।नाचचोपएत्तिमयोगत्‌ स्याच्छतिक्षण्‌ नियतत्वात्‌ स्याञनुहश्तिमेष।मिदयानुवादः र्यात्तध्य मुख्यत्वात्‌ स्याद्यीरतरेप्वनिषपतत; स्पाद्न्यायत्वादिज्यागामी स्याद्रा द्रस्यचकीष।याम्‌ स्याद्वा प्र प्निभित्तत्वात्‌ स्याद्रा ।पनिभित्तत्वादतद्धरमो स्याद्रा विधिप्तदू्ेन

‰।न[त्‌

[ १३ ]

ृष्टस॑ख्य | सूत्राणि

१४९२ । स्याद्र यज्ञार्धत्वादै दुम्बरीवत्‌ १५४४ स्याद्वियायैत्वा्यषा परेषु `

१९४६. ' स्वापित्वादितरेषमहीने

१५६१ १३६१ १६६१ १२८०

१२२४. १२२८ : १३२१ १४८९. ९।मकं चे ठृ'तात्वात्‌

१५०६ १५४१ १४८३ १४२२ १४६५७ १२७४ १४८९ १९९५ १२९६

१४२६. १२२१. १२१८ १९४८. १४३७. १२०८. १४५७९ १४३३ १३४०.

सवथन च प्रयुक्तत्वात्‌

घ्वारथे वा स्यात्रयोजनम्‌ स्मृतिरिति चेत्‌

स्वेन त्वर्थेन संबन्धो सोपाना प्रापणं द्वितीयस्य पोमधकेषामम्यव्रेयस्यतु -- स्तोमविघरृद्धौ बहिप्पमानि पौषन्वनाम्त हीनत्वात्‌

सेविते तश्निनिध्यक्तम्‌ सनिपातन्ययोक्तमन्ते स्यात्‌ निपातान्न निमित्तविघातः सनिपाति प्रषानानामेकरकरस्य सेनिपतिऽेगण्यान्‌

पनिवापं च दुर्शधा पबनध।ततवनोत्केषं परचन्धादशेनात्‌ प्रयवनायानां व। प्रतिपति- सयुक्ते तु परकमात्तदन्नम्‌ सैवःप्तरो तरिचहित्वात्‌ स्कारस्य तदयेत्वाद्धिचय।याम्‌ सैप्कारे च तत्प्रधानत्वात्‌ संस्कारे च तत्प्ानत्वात्‌ मस्छृते कम सस्काराणां सस्कृतं स्यात्च्छन्दत्वात्‌ पप्ेरप्तनिषपत्तर। पितता

पृष्ठसैख्या ६४८१

१३६२ १४८९

` १४८८

१९४२ १९३३ १२०१ १९१२९ १२२७ १६२३ १३८५ १२३६८ १६३२८ १२१९ १४८१ १६१० १४७९ १४९.० १३०८ १६०४ १२६१ १६१२ ११०५ १३८० १३०८ १२४१ १३२६९ १५६१ १२६०९

१४ |

सृत्रानि बृष्ंस्या। | सृत्रानि पृष्ठसंरूषा पीवा तूत्करेत्‌ १६०४ | होमाभिषपलणं च तद्वत्‌ १४४१ मनिध्यप्ीपिरी धविकाराः ११६४६ | हेदुष्वाचच सद्प्रयोगस्व १२१७ प्ानास्येऽपि तयेति चेत्‌ १४९१ | हरणे तु जुहोतिः १९६२ पानाय्यप्तसेगान्नासनयतः १४११ क्ष,

ह. तवि तु सवदि स्यात्‌ १४६१

समातं सूत्रषणीमुकमसूषीपधरम्‌ ।

ष्टीकासरितशावरपराव्यसषमेते मीमाशद्शने शुदिपयम्‌ ।

पदे

११९६ 9) +) ११९४ १६१९५ ११९६ ११९५ १२०३ १९०१ १२०८ १२१६ १२१९ १२६२६ १२६२. १२६१६ 2) 9 {२३४ {२३५ 9 19 १२६८ % }) १२६३२ ) †) १२४९ १२४६३

27 }? 1) 23

१२४६

+4%4११४५५-

पर्क गुदम्‌ १७ धिनस्यते ¦ १६ १८ एबहष्टग १२९ स्मि १९ कषये २५ प्यादिति

९ हतिन

६ पदुन्प्रौ

९ पति

२१ आ ९९ म्पते

१८ नाहुष २६ लीमूय

२६ षद्‌;

{५ भिवत २९ णड . १४ वाढ

९ परगेता २४ कफत्वत्‌ । १९ भूयोः २९ सेषो २६ पठः १९ करेति ६९ उप

९२ प्रारेति २५ बहि ६१ उक २५४ कार्‌;

शद्ग

विनते, प एषं लक्षण किपि- कमा स्यादिति | ति । ब पशुः पति जामि ध्य

ज॑ ट्वं अन्ममेर बाद निवस णाद्‌. ` काठ परणता कवत । भुय योः संबन्धो पाः शक्रेति उपप प्रभोति महि उपप क[२; |

स्रापना ~, निक श क प्रदःसत पितुभ्व

प

तव~ ८१७ ५गभ्‌ ञ्चे करमन

न एा१~ छा्थांप

7

षत

२।धनत मित्तिकरे परवतैयतिं पितरम्यः रपिन आह ह,“ ४ व्देन फ कथं) साप्‌ वृत्त. ` सम्प ०्प४-- गेन त्वात्पर | अ पूष्ण . (यु १५) नेम अनः भमा त त १. ९३१३९२म्ब्‌ अधर कषानु एानवे- खय पर्त

24 ~`

3:) 4 , १५५ 9 2५* ` ~~

=>

ध 9

>| ॥॥ < ५ | ४८

ष्‌ धाति षुत जह. क्ष्यते . १रो कष्टा, रुषे | ग्रहे , निति। निष्पत्य येऽष्ट प्रयाजा स्गे्षा तम्मा पद्ध पूनि देना; | फ़ वैपापा चष यते) १। उनोति कपोष्धे नेश; पुष्ये ' मेवेति प्ता कटवत्त

( ४)

अशुद्धम्‌ घषायते पाधा मित्य ठर्म्यन यन्ते तेतिः ग्मृन्या मेब नान्यां स्या ध्यत: इ घ।त्वथं

स्व।४य्‌/ ५।१ ङ्गनि विच्छि प्रिति उ याग कजा रैक्य

अतपत्‌

शुद्धम्‌ घीयते पाधा मित्य म्बन भन्ते तेति स्मृत्या मेवं नान्या सं सरू. ध्यत इ धावं टश्च हारः पीति दुष प्रया- त्वान्‌~ मात्रात्ते ष घ;१।ष ति स्वाध्य्‌(य मपि ज्ञानि िच्छिन्द्‌ मिति। उ योग~ कर तक्वा

भतत्‌

मापा त्यया मा स्मा- त्पेद्धा मत्न नेय वाः वि दमा

ह गू | दा क्या गुष ॥ वेव = मेवा

मतर पयाभा प्मा~ त्षिद्धा मन ब्ध्य व वि दमाः गू + ाक्य। गुण

शे,

नेव

[ ॥ गत्‌

~~ = ~= ९ ५ = ~> ९ ८ ~ ~

ह <~

अदीद्रपे 6 माभ

ग!५4

ग्ठु०)

यथ,

म्‌[म्ना ¢^ ५/1 ग्रः,

तरण त्व

~ ज ~= € ^ ८ ए =

1 ~~~

~६॥ 1

न „^ न ९) ~ ल ८ € = न्स +र लो शदिः

~ 41 र

(अ 4 € =

4 4 [

प्रप वन।4 द्‌ किप

गरा

शः

२२ ५प।२ने रप्पार्व ६१६३६ भू१५३ कवन्त्‌

न त्य

५टेत्य।

ऋ ड;

् क

(समप

1 \॥३॥ ॥ ४॥

(कात > नि 1 चटन्‌त ६५न्‌ 44

५ र ष ४५६१५ ग

समा छुद्धिपब्‌ ॥

गाद्धम्‌ पाडहि तरित्यत्र । दप्ति प्रणयन्‌ मध्व वनवा किष

(५९.( (६ 1 ४ (1

रि (षि) ५ { प्‌। च करवन्‌ ५ [न

ऊ५।५त्‌

[ ४ |

ग्रन्थनाम । मुल्यप्‌ रू० आ० ९१ गौतमप्रणीतन्यायस्ाणि-माप्यवृत्तिभ्यां समेतानि।... ४ ८ ९२ श्रीमद्धगवद्रीता-सदीकरामानुजभाप्ययुता । ०. 4 ८ ९३ दरशपृणभासप्रकाराः-किंजवंडकरापाह्वामनदासिरूतः) ६ १ ९४ संस्कारपद्धातिः-अम्येकरोपाहमास्करदासिविरचिता ॥ २ < ९५ काडयपरित्पमर-परेशरापदिष्टम्‌ । ~ 4 -4 १ ९& करणकास्तुभः-रष्णदेवज्ञविगचितः | = ,.., ..+ ° ९ ९४७ मीमांमादरीनपर-सनन्त्रवार्षिकावरभा ° मागषटूकात्मकम्‌। २५ ९ ९८ धर्मतच्वनिर्णयः-अम्येकरेपाह्यवामंदवगांखिप्रणीतः । ° ९ ९८ धर्मतक्वनिर्णं यपरिशिम- ् „+ ७ १३ भास्केरीयवीजगाणतपू-नवाङ्कुग्राकासहिनम्‌। र ० १०० प्रायश्चिनन्दुङखरः-नागरामदरविरचितः। कृण्डाकयुतः } १ ११ १०१ राकरपादमृषणपु-पर्वतेडन्युपादग्वनाथगशाखिरूतं दिमा० ८ ५५ १०२ बह्मववर्तपुगाणम-मागद्रया्मकम्‌ । ४, ~. ४ १०२ श्रतिमारमपमद्धरणप-मियपरनामकतारकाचायंप्रणीनम्‌। ० १६ १०४ जिंराच्छरन्टाका-रिप्पणीविवनिम्यां समता | व्मदाचयन्थः। २ १५ १०५ आश्वन्धरायनगृद्यमूजम-आध्वदायनाचायपणीनम्‌ । २ १२ १०६ दुशोपनिषद्‌ :-मृटमावाः | ५ ~ 9 = ५ १०५ लीलावती-श्रीमद्धाम्कः [उतप्रणाना। राकद्रसापिता दद्वुमागा। ४ १०८ व्या महाभाप्यम--(अङ्गा,॥ पन्रारिवि.प.उ.युरद्विमागम्‌। ४ ४ १०९ श्रामद्धगवद्वीताप्रथमाध्याया-.१. अभ्यकर्टकायुतौ। २ ध १३० ग्रहगणिताध्यायः-मागद्ठयान्मकः । माप्यीकेपतः। ५ १११ कायपरिशद्धिः-प.म. अग्यंकरोपाहवासुदेगास्िपणीता । , ११२ श्रीमदमगवद्मीता-गजानकरापकविरुतरीकायुता । ३ ० ११६ मध्वतन्त्रमुखमदनम्‌-अपय्यदु]क्षितरतम्‌ । +. ८ ११४ रुद्राध्यायः-विष्णुमू्हतमाप्ययृतः | अद्वैत ० १२ ११५ रमर्नसम्‌चयदाका-वामनामजाकलमिमकरात्ता | ` ८ श्रीमत्पद्मपुराणम-महापुराणान्तगेनं चनुभागात्मकम्‌ । ...२० ० मिद्धान्तदरनम-महिषदव्यासपर्णीतिं निर स्ननमाष्ययुतम । १ ¢ आधानपद्धातिः-किजवदकरापाद्वापनेशाखिभिः हता 1 १ १४ पश्वाटम्भमीमांसा-किंजककरोपाहवामनशाशिविरविता | ० १० रिवभारतमू्‌-करीन्दुपरमानन्दुविरवितम्‌ | ,.८ ,., 9 9

-१

भनन्दाध्रमयुद्रणालयमुदितय्नन्थावस्या अकारादिविणनिक्रमेण गन्थाङ्न मूल्याङ्कन च सहितं सचीपत्रप्‌ ।

भ्रन्थाद्धयः मूल्यम्‌ | अन्थाड्गः मूल्यम्‌ ० आर) इ० आण ४१ अन्िपूराणम्‌ ५५ ४ २.० जीन्मक्तिववेकः ३ १२ ८७ अबरहोतरचन्दिका २ १४ २४ जेमिनीयन्यायमालाविस्तरः८ = ८४ अद्वेतामो$ः २ | ४ १

५७ आचारमूषणम्‌ ६ ८ श ५ छ ५८ आचरिन्ुः ४६ ५ ज्योतिनिवन्धः ३२ १५ आधानपद्धतिः ११।२ तततिरीयनाल्षणम्‌ १४ < ९१०५ आश्वखायनगृह्यसूचम्‌२ १२.४२ त्िरवत्ताहुता ४८ १० ८१ आश्वटायनशरौतसूतरम्‌ ४ ११ ३६ तैतिरीयारण्यकम्‌ ९ १ ६२ ईरकेनकटा्ुप°्(रामा०)२ €< १२ ते्तिरीयोपनिषन्‌ १ १२ ७६ ईदकेनकटोपनिषद्‌; १ ० १३ तैत्तिरीयोपनिषद्धाप्यवा०र २ ५ दैशवास्योपनिषत्‌ ० १४ ५८८ वरिसरीरेतुः ३ १२ २५ उपनिषद्‌ समुच्चयः ६ १२९ १०४ रिदच्छरृटोकी २ १५ २९ तपयनालिणय्‌ १० १०.८३ ददृणमासपकाराः ६ १२ ८ १ ०, १०६ वुोपनिषदः २, र । ५ क ७८ दा्ायणमृह्यसतरवृतैः 9 & काठकोपनिषत्‌ र ४ ३३ धन्वन्तरीयनिषण्ट्‌ रा न्स ४ १११ कायपरिगुिः १ 1 अ ६ र ५८ धममतत्वण्परिरिष्टम्‌ ० १३ ६६ काव्यप्रकाशः ६ + ५६ नित्यापोडरिकार्णवः ३ ४ ८९ कव्यिप्रकारः ३ ४ ८८ निरुक्तम्‌ १६ ८ ९५ काश्यपशित्पम्‌ ३ १ ३० नरमिहपुवोत्तरतापनीयौप० १ १२ ६ केनोपनिषन्‌ १ ° ९१ न्यायमु्राणि ४ < ५२ गणेद्रागीता र ° पद्मपुराणम्‌ २० ० १ गणेशाथववीर्षम्‌ ° ६, प््वम्ममीर्ासा ० १० ५७३ मायत्रीपुरश्ररणपद्धतिः१ ८ | ७२ प्रिमविनदुगरेखरः २ 9 ६१ गोतपसूरम्‌ २ ८ | ४७ परनिञ्जलगोगसूत्राणि ३ ११० प्रहगणिताध्यषः ४ ५। ३ पुरूषसृक्तम्‌ ० १४ छन्दोग्योपनिषत्‌(शां०)५+ ० | ५५५ पुरूषाभचिन्तामाणिः ४ ६३ छन्दोग्योपनि °(रामा०)३ १२ ८ पर्नोपनिषत्‌ १ ० ७९ छन्दरोग्योप ०(मिताक्षरा०)२ ० | १०० प्रायश्चतेन्दुरोखरः १ ५०

[२]

धन्थाह्मः मूल्यम्‌ प्रन्थागः

ह° आण

९९ बीजगणितं स्दीकम्‌ २ ° १५. बहद्रण्यकोपनिषत्‌ ८ ० ६४ , (रामानृजटी°) £ ३१ + (मिताक्षरा) २ १२ १६ बृहदारण्यकोपनिषद्मा ०२२९ ८ ७१ व॒हृद्योगतरङ्किणी १० १२ ६८ वहुटृकसेहिता १ १२ २८ ब्रह्मपुराणम्‌ £

१०२ ब्रहववर्पुगणम्‌

२१ ब्रह्मसूत्राणि (जां °)१

६७ ,, ब्रहलाभूतवर्षिणी -

दीपिक।सपतानि

८२ त्रह्मसूत्रवनिः

२५ भपवद्रीता (्गांर्भा०

२४ ,, ( सरटीकशां भा०

१६४ ,, { पैशाचभाप्य०

१५. ,, (मगुसरदनीभीधरगीर्द

५२ ,, { रामानुजीया )

। ०९, (अदेताङ्कुरारीक

))२ _कार्षीरपाढानुनारि

७५ भाष्याधरल्नमारा

५४ मत्स्यपराणम्‌ ॥

११३ मध्वतन्वमुशवमदुनम्‌ 4

१० पराण्डुक्थापनिषत्‌ २

७ मीपांसादृशनम्‌ २५

९ पुण्डकपनिषत्‌ 9 ६० यतिधर्मसंग्रहः १ ५० यतीन्द्रपतदीपिका १ ४६ धाज्ञवर्क्थस्मृतिः १३

४ योगरत्याकरः ५,

१९ रक्षरत्नसमुच्चयः ३.

११५ रसतरतनसमृच्वय्टीका \ ~,

२ रुद्राध्यायः ११४ ,, अद्रृतपरः। १०७ ठीखावती ८ ° वाक्यवृत्तिः ४९ वायुपुराणम्‌

८६ विभानमादा

२५ वृन्द्माधवः

चीर सेवा मरन्दिर पू म्तकालेयं

५५ ९र्८्म्‌।चुष्‌द्‌

(ब),

१ न्ट न ० ~+ © ~