आनन्दाश्रमस्कतग्रन्थाविः ।
ग्रन्थाङ्कः ५८

धमंतचनिणेयपरिशिष्टम्‌ ।

वे०° श॒° सं° रा० महामहोपाध्यापाग्पंकरो-
पाहुवासुदेवशाशिभ्रणीतम्‌ ।
तदिद ।
वे° शा० सं° रा० मारुटकरोपहरङ्गनाथभट मन.
शकरशाघभिः संशोधितम्‌ ।
एतत्पुतक
बी. ए. इत्युपपदधारमिः
| (कष र
विनायकं गणेश आपे
इत्येष!
पुण्या र्यपत्तने
7 मन्‌ " महादेव चिमणाजी आपटे ' इत्यभिधेय-
महाभागप्रतिष्ठापिते
आनन्द्‌ाश्रमघरुद्रणाटये

आयसाक्षरेषुद्रयित्वा
प्रका शचतम्‌ ।

तखिवाहनकश्षकाब्दाः १८५७ ।
चिस्तान्दाः १९६९ |

( ग्य सर्वेऽधिकारा राजशाप्तनानुपतारेण स्वायत्तीकृत।; ) |
पूरय त्रयेःद्श्राऽऽणका, (८१३)।

स्ता विक किंचित्‌ ।

पायाद१।याउजगदाश्वरो ष। |

"कणिक

विदिमस्तयेवेतत्तप्रमधतां बिपधितां र्मकपवणवेतपापम्‌ । यदिन्दिषु-

वसुमपिते( १८५१ ) प्रकाङ्कः प, म, अभ्यंकरोपाहषासुदेवरार्यु-
पन्नं धमेतस्वनिणेयाभिख्यो निबन्ध आनन्दाज्नमघुद्रणाङये स्वार्मान-
प्र सादितबानिति । तत्मास्तादिकगतां प्ददत्निमनुखत्य न कोपि तत्र
शास नुसारेण अश्तपान्‌प्रहीतुभुत्सहवे स्म । फितङृतश्चाज्ञपरित्र-
परणापपि म्यवहःरसरणिनिषुणानां केषांचिलल(पान्‌ ‹ पभ॑स्याय
च जाते; प्रिवतनारैत्वं, ठ पुनः शाश्चसिद्धमू्‌, आवर्यक च सांप्रतं
एरिस्थिस्यनुमरेण तत्परिवतेनम्‌ › हतेवमादिकान्पमाकण्ये कटिका-
षश्च च्छाल्ञतस्वानवगाहिषतित्वाच सेजान्तस्वारीरस्माभिरेव पुनव्यबर-
पपिषत शास्॒मभवेधेकनिपुणमत्रयः पण्डितप्रवरवा सदे वश्चाह्नगः केषु.
चिद्विषेष । तमैतद्धमेनसखनिणेवपरिशिष्षुदगात्‌ । एतेन षमंत्स-
निणेयप्रणयने यरद्जं तदेबास्यापि निपिाविस्पुक्तं भवति। अध्याऽः-
विभवे सति सहस्रान्‌ ये घनतमरकाण्डमिबाकण्डताण्डवं निरगरसं-
(गेरणनिपृणानां छोय कापि गच्छति तकन स्नायते । वदेवद्िशदी-

क

क 9 न्ञाठेसारी षपपरिवतेननातिपरिबपनयोमिच।रः परसतुयते-

तत्रादौ ‹षपं चर्‌, तानि धमाणि प्रथमान्यासन्‌, बेदोऽखिशो
पममरटम्‌ ' हत्यादिश्रतिस्भृतिषु प्रयुक्तस्य धषराब्दस्य $।ऽथं १8
जि्गासायां मगव।न्धुगृहीतनामा जेमिनिमहपिरित्यं सूत्र षब चो-
दनारप्तणोऽ्था घमः ' (प्‌, मी, १।१,२) रति । अनेन सूत्रेण धपः
क्षणं तत्मापाण्यं च प्रदतमर्‌ । चोदनेति परदतकः ५४६। तदुक्तं
माष्यक्रारेण उष्रस्वामिना-'बोदनेति क्रिषायाः भरदतेकं षवनमाहु)
इवि । रक््यतेऽनेनति लक्षणम्‌ । वया च पेदतद्विक्द्धस्मृतिसद।चार।-
दिषे।धितेष्साषनत्वरूपोऽथ)। षभ इवि सूप्राश्चयः। एवतसृाक्तरानुगुण्ये.
नेवारोकिकमरेयःसाधनस्वेन विहितत्वं ( बिहितक्रि पत्वं बा ) धेत -
मिति धमेलक्षणं माह्ूतुयायिनो मरने स्म। एरद्विरेपेनालोकिकानि-
साधनत्वेन विदितत्वमवमेतमिरयेगमषमलक्षणमपि महिषा मति ।

[२ |

तस्सा हहयममावश्च तदन्पत्वं तदसख्पता ।
@ क्षि भ © अ कड
अप्राशस्त्यं विरोधश्च नजधाः षट्‌ प्रकीर्तिताः ॥

इति नजथस्य वेरात्वनामिधानात्‌ ˆ नञश्चेव स्मपावा यत्स
ममिष्याहूतपद्ाथत्रिरोधिवे धत्वम्‌ ' इत्ययतेग्रहक्तशाघमस्य धम्‌-
जिराधत्वात्‌ ।
सच धमो द्विविधः | प्रट्िरक्षणो निटत्तिक्षणश्च द्विविधप्वापि
तस्य रक्षणघ्ुक्त पदहापारते-
प्रहत्तिः पुनरटततिरनिंत्तिः परमा गतिः › इति ।
पुनरष्त्तः पनजन्म ससार्त्तिरिवष्ययः; । निृत्तिरपुननेनप स-
सारनिष्टत्तिमाक्ष इति यावत्‌ । तत्फटपपि द्विविषम्‌ । तदुक्तम्‌-
५त्तरक्षणे ध५ फकपभ्युरयो मतः|
निटत्विलक्षणे धम फल नि.श्रयस मनर ॥ इति ।
भविष्य प्राणेऽपि `

अस्य सम्यगनुष्ठानात्स्वग)। मोक्षश्च जायते ।
इह छके सुखेश्वयमतुरं च खगाधिप ॥ इति च ।
एवमादिभिः परःश्तेदेचोभिरराहिक।मु्पकाखिरातलेन्बर्यादिष्तम-
धर्थितिहैतुत्वन श्रपिस्पृत्याद्यनुमंहिना धम एव सिद्वान्तितो दरी.
१₹३१त ।

सत्यमित्थं महाभागः सनाननो भगवरन्वरिक्रो धमं इति नात्र विश्ष-
यङश्चाऽप। साऽय पपश्चातुवेण्यचातुराभ्रम्यादिषिपागव्यवस्थयाऽनेक-
भेद भिन्नाऽपे व्यवर्थित एव छाख्धषु द्यते । अन्यवरिथततत्रे ' एष
सतुधरणः ` इति श्रव्युक्ता्ेधरणास्तमवेन घमेतवस्येवानापच ।
तः्पप्येवं के( चतकल $।टकटुषितमतयो दुर/च।रप्व सदाचारं पन्य
माना दुङ्ञानग्रहाविष्टा इव शाह्ाण्यवश्रीरयन्त उन्मत्ता इवायुक्तपरलः
पिनः सज।तश्चमा इव भगवन! सुखोदकभपि धप कषटटपायं दुःखपय॑ च
जानाना द) भ)रयवश्ञादध्राप्यसपाप्तनएचयां इव च सव्रोनय॑हेतुमपि

-धमेबिपययं रतगश्ङ्कया खदिराङ्खारं जिधृक्षन्वीत्यहो जितं व्यामोह

षे
नि

दिरूासेन ।

[ १1

यद्यपि धमः क्षरति कफीतेनादित्वादो वैशेषिकनये च क्रियाजन्या-
दष्टे पपाधमेशब्दः प्रयुक्तो दश्यते तथाऽपि धमः स्वनुष्ठिनः पुंसामि-
त्यादो तंउजनफकविहितनिषिद्ध्‌क्रयादाषपि वच्छब्दप्रयोगस्य बहुधा
ट्त्व।दलोकिकश्रयःसाधनत्वेन विहितक्रियाखूपमयेभुपादायेठर्हिं पारे
बतेनचचा परता संरक्ष्यते । अनस्तमेव धभ॑ञ्न्दायपपिह्स्य तत्परि.
वनन विचारः प्रवस्यते-

फरःटकटिकरसमुपननिहदुरदस्थाप्तरण्या ऽवनतिततिसेपानम
धो ऽधो ऽवतरताऽस्य धमंस्य परिवतेनं कंटृशपमिपेयते यवता । अना
न॒ष्टेयस्य हस्यन्पानुष्टे पत्वकरपनमिनि चेद्‌-
अहिंसा सत्यमस्तेयं श्ञोषगरिन्द्रियनिग्रह। ।

म्यी

दानं दमो दया क्षारितः सर्वेषं धमेस्ताधनम्‌ ॥
इति या ॒बरकयोक्तः सवेसाध।रणो घम पनुष्यमव्रेणानुष्ठातुं योगप.

# 4 |
हदः ४ = क ष, + 8 @% ॐ @५, श क्क %

र्वाद्रप।रवातिताऽप ' सरसां विपरतिऽपि सरक्षत्व न मुश्चि
हति न्यायान्न विपरिषटत्ततां भनते । |

अथ ब्राह्मणत्वावच्छिन्नेनानुष्ठु¶स्य तप्य .क्षत्त्रियत्वाबाच्छिन्नेनानु
प्तं तदिति चत्-

ब्राह्मणत्वावच्छिनेनानुष्ठातं योग्यानां स्वाध्यायाध्ययनयजनद्‌।नानां

ष ज्रयन्व।वरियनेनानुष्टानस्यं योग्यत्वान्न तान्यपि परिवातितानि
भूक्ान्त्‌ |

यदि तु ब्राह्मणरवाद्यवच्छकस्नोदेऽतानिरूपिताविषेयताबेदिषस्य
तस्योदेश्यताच्छदकाभावसमानाधकरण्व्रह्मणत्वाद्यवार्छन्नेनानुष्टेय-
त्वं तदिति मन्धयाम्तद्‌पि त्वा वक्तुपश्चकंयम्‌ |

यतो ब्राह्म णत्वपयुक्तस्य स्वाध्याषाध्ययनादेरपनिहोत्रादेरभिष।ध्यस्य
कमणः सस्कःरम्यापनयनद्श् प्द्यह्‌ वा एतच्छश्ान यच्द्द्स्तस्मा-
च्द्द्रसमपि नाध्यतच्यम्‌ ` ' तस्पाच्द्ृदरा यज्ञऽनबक्टप्रः' ' ुद्रश्चतुथ।
वण एकज।तिः' "न च सुरक।रपहेति › इत्यादिश्रतिस्परृतिमेः चुद्रानु
ेयत्वस्य स्पष्ट परविपिद्धत्वातु । प्षच्िश्यपाणां .राजस॒यादीनां वैश्य.
धमाणां वैरयस्नोमादीनां च ब्राह्मणत्वावच््छिन्नानुषठेयत्वानवगपाश्च ।

। ४ |

यादि पूनरनिंरक्त रीर्वा जपेपरिदकेनमीह स्यासहिं ताद्वनिषेष-
घो धकशुतिस्यृर्यादीनां नेष्फर्यरूपमपामाण्यमापद्येव । ततश्च प्रामाण्या-
न्यथामपपर्या ध्मेपरिवर्तनं न शाङ्जसंमवमिस्वबगम्यते । नहि सह-
सां शोरिब स्वतःसिद्धं भगवतो बेद्राकषे भामाण्वमन्ययवितुं कोप
प्रथषति । नहि पर,वान्यपि वचनानि षटन्पटायतु पट्च बा
घटथितु शवनुबन्ति । नहि वा परःसदस्चा अपि केशिकघटा भगवन्उ-
प॑शचुमाणिनिमभमानीकतुमीश्षते । एवं च कठिकाटवशराद्िकवमतिमि।
केथ्िद्‌।धुनिफथिकीिते धपेपरिवतेन नेव संमवति ।

अथ नास्तिकया भगवति वेदे नो विन्वत्तिषि तेवं १४्ये[ऽप्ि ।
निरक्तधभेपारेववेनेन केऽयेस्तग्र भराथ्येते ।

उत्तरोत्तर नानां क्षनिवादौनां निरतिश्चवयम्रेष्ठयमयोनिकः ब्राह्मण्य
भ्रात्निरिति चिक ततः । ईनोस्छृषटमावापगमनेन सर्वेषां समीकरणमि.
ति चेपतु। तुरयन्थायास्प् पूवं मष्ठानां वेशयादीनां ब्राह्मणपयन्तानां निर.
विश्य ह नत्वप्रयोजिक। एकजातित्वभाश्चिरनिष्ठाऽऽपततीति निन्ृषट
इत्छृएतां गत उन्कृषटष निकृतं गत {ति केवरं व्यत्यस्य पूर्वबत्तम-
घर्थित एब हानोक्छृषट मावः ।

किंच चतुणा वणानां मध्ये स्वेतः पथमे भूदेवे उच्ठेषठरवपरयोजकं
बराह्मणस जगति बिश्चतं तत्कि धमाचरणमृलक्कं मन्यसेऽथत्रा वाष्ड-
एष जन्ममृखकप

नाऽऽथः । ‹ चर्वारो वणां ब्राह्मगक्तज्ियवैरयशूद्रास्तेषां पृः परब
जन्मतः भयान्‌ ' इति सस्याषाददिरण्यकेश्चिषभसृन्र उजञ्ज्वङाव्यारुषा-
छता ' अत्र जन्मत इति बचनातसटृतादपि शदरद्रशयव्बोऽपि भ्रेयान्‌ ।
एवं वेष्यात्तनियः | प्षतियाद्राह्मणः ` इन्युक्तसेन श्रष्ठत्वपभरयोजके
ब्र ह्मणत्वे षमांचरणमूरकर्वनिरा सपूवंकं तादशरकुछङम्धजन्मनिवन्ध-
नस्वस्व २ प्रहिपादिवत्वावु । अन्त्ये पमांचरणापयुक्तस्य हस्य
सतरां षमानुष्ठानरम्पत्वामाषः।

अयेत्वं महापहिमश्चस्यपतिहतभावो वेदिको धमेः स कं खरसङ्का-
द्विमेति, अयषा खषषु इण्दिनस्तापथय। मवति । यतस्तेरनुष्ठविभानो

| ५.

ने तानबनठिपङ्कादुदिषीषेति | नहि भरीमाथण्डमासकरथण्ड।लदुहाभर
स्पृशति न बा प्रकाशयति । नष्यतावता स सरयपपविन्रतामुपयाति।
कोऽयं प्तपातस्तश्रभवतो देदिकधमेस्य द्विजातिषु यत्तनेवार्भिनीषते
नेकजातीन्‌ । चयुमणसपधिन्तापाणयेन्न कापि सकराबकीर्णे प्रदेशे ठुतु
न कदाऽपे तेजोहानिं सप्सुभवति । पर्युत रवतेजास्वितापाविमांवयस्येब्‌
स्वसस्तगेषु, इत्यादीन्बाटसमोहनपरानत्नानविर। सः -पमु्टासयसि बे-
द्न््वं तुष्यतुदूजेनन्पायावप्तरः । तथा च स्वीकृतेऽपि तादृश्चषमौचर-
णस्य ब्राह्मण्यप्रयोजक्रत्वे नेषदपीष्टल।भर्तव्‌ यतो विध्यङ्कभूताधिका-
रिसमवेहधर्माचरणस्वेव फलसाधनत्वं नानधिकारिगतधमांचरणस्येति
श्तिस्यृतिभ्यो नियमावगम।तू । नह्यनेकाद्कुरजननसमथेमपि बीजमूषर-

क्ष

भूपिमद्कुरर्ण। कराति । स हि क्ित्रस्येव दाषो न बीजस्य, यद्‌-
9

त्रानक।दकुराञ्जनयदप्यषरभूमां नाङ्कुरमाप्तादयतीति । ठदुक्त पनुना-
‹ यथरिणे कौजमप्त्वा न वप्ता फलमश्षते ' इति ।

न वा स्वातीसरिलं मुक्तास्फोटभ्थोऽन्यत्र पनितं मौक्तिकं संपद्य)

इति । तथा च ताहशधमाचरणस्या)धकारिसमयेतत्व तप्यं धमानुष्ठः-
नात्पू्मेव ब्राह्मण्यस्य सिद्धत्वनपेक्षणान्न ब्राह्मण्यं ब्राह्मणपमानुष्ठान-
पटकम्‌ । न केवलं विपयैयेणानुष्टितो धर्मः फलाय न करत इत्येव

किंत्वधःपठनकरोऽपि । तदुक्तम्‌-

विहितस्याननुष्टानान्निन्दितस्य च सेवनात्‌ ।
अनिग्रहाचेन्द्रिषणां नरः परनमृच्छति॥

गीतायापप्युक्तम्‌-: परथमा भयाबहः › इति । तस्पात्फराभावाद-
यावहत्वाचच दुरन्तोऽयं संरम्भो यद्धमेपरिवतेनं नाप ।

किच ब्राह्मण्यस्य ब्राह्मणधमोचरण्जन्पत्वे सति दुरुद्धरोऽन्योन्पा-
भ्रयप्रस्ङ्धः। तथा हि-सति हि ब्राह्मण्ये ब्राह्मणधमांचरणं, सति च
तादृ्पपाचरणे ब्राह्मण्यमिति मिथोऽपेक्षित्वेन पमा चरणानिष्पादात्तव
मरते ब्राह्मणत्वस्य शशग्रङ्धायमाणत्वापत्तेः ।

एतेन ब्राह्मणानां धपः चुद्रगा<ऽचरितथेत्स शरूद्रस्तत्कालं ब्राह्मणो
मवतीस्यनुसंद्धानाः केविदद्रदिन अधुनिक निरक्तरक्षगधम-
प्रिववैनं विकीपेवः परास्ता वेदिनव्याः ।

[ ६1

पततृखयते- सषुद्रपात्रस्वीकारः कमण्डटुरिधरणम्‌ ।

द्विजानामसबणासु कन्यासृपयमस्तथा ॥

दैवराधेः सृतोत्पत्तिभधुपके एन्नावधः।

मरसदान तथा श्रद्ध बानप्रस्थाश्रमस्नथा ॥
इत्याद्युक्त्वा ‹ इमान्‌ धमान्‌ कङिदुगे चञ्यानाहूुपेनी मिणः ' हति कलि-
वञ्यैपभरकरणे रमतिपु पुराणेषु च विितानापापि केषांचित्कपरणां नि
धस्य प्रतिपादनाद्धमैः परिवतेनशीट इत्यनुभी यत्त । यदि पुनधमः, परिव
तंनशीखो न भवेत्ताह ठन्निषेधकरणमनुपपन्नं स्यात्‌ । तस्यायं मावः--
असवणक्न्पोपवमादिः फृनादियुगत्रये पृण्यजनकन्तेन धभ आनीत्‌ ।
सपएवचेषपः कलियुगे पापजनकत्वेनाधषः संपन्न इति तन्निपधः; कृतः।
त्था च धमेस्दरूपं परिवतेनरीलमिते स्पष्टमेव प्रदीयने । तत्तरवन्याय।-
तपृवेस्मिःय॒गान्तरे पापजनकत्वेनाधपमूननामम्पृहयस्परेमन्दिरपवेशादी
नामर्मिन्क लष" बहुभिजनरिष्यमाणत्वात्पुण्यजनकतेवन धमेत्वं भवितु
य॒क्तमति ।

. तदेतद्व।टपंमोहनमात््‌। यतः १।९वतेनं नाम द्रयोदिनिमयः। पच
मियो विरद्धस्वरूपयाद्धये।रन्योन्यस्वररूपापात्तिरू१ः। तथ। च पमस्याधर-
ए्रूप।पत्तिरधर्मस्य च धभस्वरूपापत्तिरेत्यशदरय।त्मकं १८२११ मव्6ि।
यथा स्वणपिण्डस्य पिण्डाकरारतामुपमृय तत्र कुण्डलाक।रता निष्पः-
धते कुण्डराकारतं चोपप तत्र पिण्डकरारता संपाद्यते । तद्दधधं षम.
स्वरूपं ए०जनकत्वमपगमय्य तत्राधमेस्वरूपं पापजनकत्वं सपाधयनेऽ-
ध चाधरमेरवरूपं पापजनकत्वमपगमय्प तत्र धमस्वरूपं पुण्यजनकतवं
यश्निष्पाद्यते तद्धमपरिववनम्‌ । एवंच पृवेयृगान्तरे यः कमविकेषः
पुण्यजनकततया धपे आीरपाऽस्पिन्युगे पापजनकतय'ऽधमं इत्यनुसं-
धीयते । तथा यः कमेतिदचेष एनागत्कालपयेन्तं पापजनकतयाऽधं
आसीत्स इदान पुण्यजनकतया धमे इत्यनसधी यते चेत्तदेव धमंपरेव-
तेनं भवेन विहितपरातिषेधमात्रेण | सत्येवं या पुनधेवः परिवमेनश्चीरः
स्यात्तदा पुव ये धम। ग्राह्या आधस्नेषां मधे केवित्कटिषुगानुमारे.
णाप्राध्चा हत्यनुस्धाय तेषां ।नप्ध स्मून्यादिपु प्रदादतस्तथा पृते येऽ.
धमा हत्यग्राह्मा अ।संस्तषां १६५ फेचे.कच्युगानुपारेण म्रह्या भवेयु-
रिति तेषां संग्रहः परद्ितः स्याद्‌। यथ। च धमेनिवन्धङरिः कङिवजेमक-

| ७ |

रणे छृतं तथा कटिसंग्राहमपरकरणमपि कृतं स्यादित्यथ; । यवै का
सेग्राह्मपक्रणं न कतं , नेताव्रदेव केतु तदृशो नैकोऽपि विषयो धष
सत>क।रेः स्मृत्यादिषु स्यरद्ीतम्तता धभस्यापरिवतेनर्शटत्वमेव वद्‌
संग्रहणं बोधयति । का तहं [नपधस्य गाररेति चेत्पाराश ।न*-
शत्तमे पष्टेऽ२ट। कनीया । अ-यच्च यावदपक्ितं तर्पय तत्र सयुक्तिकं
सप्रमाणं च विस्तरशो मीपौनितापाति तत एवावध(चम्‌ | तस्माद्िहिव.
परतिषेधमात्रं पररेवतेनपेव न भवतीति तावता धर्मस्य परिवतनशील:
त्वमनुमापनन्तः सुरां रन्ता एवते वोध्यम्‌ |

® छ,

किच धम; परिवतेनश्ीर नैव भवगीत्यतद्धगददुरेत्याऽपि सष
भवात , तथा हे-

यद्‌। यदा हि धमेस्य गछानिमेवति मारत ।
अभ्पृत्थानमधमे्य तदाऽ ऽस्मान्‌ सजाम्यहम्‌ ॥

इत्येनं प्रति भगवद्राक्यम्‌ । नत्र पृण्यजनकं व्रिहिनं कमे धैः।
तादश्थभ) ुष्टाने षहुजनसमाजस्याग्र्रत्तवमग्डानिः । तथा पापजनकं
निषिद्धं कमौघमेः । तादशाथमाचरणे वहुननप्रह्तरषम।भ्पुत्थानम्‌ ।
त्रायमेव घर्भं नायं, तथाऽरप्रवाधमे। नायाभत्येवं धमाधमयो) सरू.
पपारेवतेनीयं परमिन्निधितं भवेत्तर्चै्र धम।धमयोवेहु ननसपाज।पटत्ति-
प्रत्म्यां घर्मगरन्यथ चभ्धूत्थाने वक्तुं समेतं नान्यया । परिवदे
नव्‌))दना त्वसा वहुजनसमाज्स्य सत्र यदा प्रवबृर्टह््य+सतदाध,
० भद्रर्यनतारण भन्ने भिन्न ध4स्वरूपपङ्खी क्र पत इति न कदाऽपि
कथमोप वम रलापयरस्यनर्युत्सस वाक्क्तुस्कया। साह बहुजनत्तमाज
प्याम्पृरयस्पशदौ प्रत्तं वीक्ष्य धगग्छानिःगधराभ्युत्यानं वा वेक्तम्यं.
तादश्पटात्ततिपयः सोऽस्पृयस्। स्तव परते घम इति कथमिवेदमधमा.
भ्युस्थानाभयं धमग्ल। निरिति सथा वक्तु युज्येत । तस्माद्धमपरिषतै-
नश्ीरत्वकल्पनाया; शरुत्यादिविरद्धतं वेधयन्तौयं भगवदुाक्तधष.
स्यापार्वपनश्रारत्वमेव दृदशति । एवं च धमपरिवतेनं नेव भवितु-
महतीति द्धम्‌ ।

अन्न नन्यशिक्षाविद्ररहूदया कावित्पाणित्रेणी जातिपरिवर॑नवा

देनी ज।वि गुणकमेकृतामामेमन्यमे । उपदोकयति च तत्र प्५।णत्मेन

+

गौवास्य वचनम्‌-

( ८ |

। चातुकेण्यं मया सष्ठ गुणक्मैविमागक्ः ' ( भ गी° ४।१३)
गुणकर्मेणोर्या वि पागस्तपवलम्डष पयेन्वरेण ब्राह्मणादयश्चत्वारो वणा
निर्मिता इति तदाद श्वरकतकचातुवेण्यस॒डरं गगकपविभागस्य हेत्‌-
त्वेनान्वयमभिमेति । नतु ‹ ब्राह्मणा रपएब॑गुणविधिष्ट एवंकममाणश्च
स्युः; इत्येवं रीत्या जन्पसहमृत्रह्मणत्वादिजातिपन्सु तेषु गुण

पणी उपादरदयः । तथा चैवं पथवस्यति-यत्र पाञ्चभौ तके स्थूले
मानवशरीरे स्वभावासिद्ं ब्राह्मणक्रमं परेश्दयते स शूदरङकरोतन्नोऽपि
ब्रह्मणः । एवं यत्रदेदं नेसागेकरे श्रम भवति सं द्विनङुरोत्पन्नऽ१
च्यद्रः | ह्येवंरीत्था जतिः कभेनिष्पाद्यतेन तत्परिवतनं समम्‌ |
अन्‌ एव भ्रीपद्धागवते सप्१्छन५-
यस्थ यटक्षणं परोक्तं एंसे। रणाभिव्यञ्चरुम्‌ ।

क्ष ० दः 9

यदन्यरजापि द्दयेत दत्तनेव वरिनिरदरत्‌ ॥

शुक्तं सगच्छते । ब्रह्मणरन्षणं यदि शरदं घषन्विमात्तद्‌ा त॑ शूद्र
ब्राह्मण इति ब्रयादिति हि तदभः| यदि च जन्मनैव ब्रह्मगत्वा
दिज।तिमन्सु तेषु गुणकभविभागोपदेशः स्यात्तं सरैरपि ब्राह्मणै.
रष्यभिच।रेण-

४ शमो दमस्तपः शोच क्षान्तिरामेरमेव च |

तान तिज्गानपास्तिक्यं ब्रह्मक५ स्वभावजम्‌ ।
इति भगवद्रातोक्तस्व भाषजब्रह्मकमव द्धिभेवितव्पम्‌ । तथा--' परि.
खयं त्मकं फमं शद्रस्यापि स्वमावजम्‌, इत्युक्त द्विजातिशयुश्रषात्मकस्वा-
माविककमपरे; सवैः शदेभ।ज्यम्‌ । किंतु न स सवत्र तथा भवन्ति,
तस्मार्स्वामाविकं तपःशोचादिकं ब्राह्मणक यत्र विश्वत स एव
ब्राह्मणः । एवमव क्षात्रयाद्‌याशप ब।द्ध२१।; । जन्पजातेब्रह्मणत्व्‌(
दिकं स्वाधुनिकसनातानेषन्पे दतपरक्षितिभि ।

तम्रेतथपुरपते-- चा तुवण्य्टो गुणकभवि पागस्य हतुरवेन याऽन्बय-

बिषक्तासा किं देतुत्वायकावेभाक्तश्रवणपृवेकोत स्वतन्त्रा । यथावयः
पक्षस्तहि गुणकभविभागपद्‌) त्तर हेतुत्वद्योतकवि भक्तरश्र २ स्ताबर्स्षटब।
अथ द्विवीयस्तदा स्वातन्त्ध्ण गृणक्रपविभाणत्य हत्वं करप्वत इति
सेदभरद्धेयमेतत्‌ । ® ।& नम भगवदुक्ताय सश्य्य पाप्ररजनङर

तादे विश्वस्पात्‌ ।

4;

किंवेवं करिपतेऽपि ष। हेतुस्वे गुणकषवि पागपदरो चतर श्रतस्य श्वस्‌ परय -
यस्य कार$्वि मक्तयन्ताद्रेषी यमानस्वानुपपत्तिः । हेतुत्वस्य द्रव्पगुण-
क्रिषात्मकक।न्नयनिरूपिरत्े सति निष्प पारपञ्पापारदत्तित्वेनोपपद्‌-
दिषक्तिभयोजकाथेतवेऽपि कारकविभक्तिपरयोजकायत्वामावात्‌ |

त्वभिवाहपपि गुगकमविपागस्य हेतु-वाभाविं करपयामीति कस्तत्र
मां निवार।यतेति त्वमेव विचारयेथाः |

तिस्प्ान्पयेन्वरेण चतुरेण्य खषटं तस्य च गुणक्रपविमागोऽपि सष
इस्येव तदयं इति चातुवेण्यस्थव गुणश्मविभागस्पापि सष्ठ कमेतं
प्रतोयते । अत पएव॑तच्ट्ख।कस्यश्चांकरमाष्यव्याख्यानवसर्‌ आन्‌
गिरिभिः ' तनव वणादस्तव्द्ापारस्प च सत्वत्‌ ' ' चतु्वेण्याद्‌
स्तरकमेणश्च यद्यपि कताऽदम्‌ › इत्युक्त्या शइ्वर्खषर गुगकप्रिमागस्प
कपेरवं प्रत्याययित संगच्छ) । संगच्छते च गणक्रपरविं मागस्य सजंन-
ऋ परति कपत्वेन सख्यकव चनाच् व।८्सायाम्‌ (पा० स्‌०५।४ ४१)
इति कारकाद्रेहितस्य शसः श्ररणम्‌ | |

अथ गुणक्रभविभागपदेत्तरं श्रमस्य शसः सामञ्ञत्याय गुणकम
विभागस्य समेनक्रषं प्रति करणत्वं स्व क्रियते सत्करणत्वस्ष
क्रियामाजजनकत्वसमानापिकरणग्याप।र३दइत्तित्वनि वम।(त्तत्र व्यापा.
रापिक्षायां ‹सवमन्पः सरणोसु जायन्ते हि सजातयः ह्युक्तं दिशोस्प-
त्तिरूपव्याप।रस्य गले पतितत्वेन स्वमतप्रस्य॒तो भवति ज।तिपरिव्रतेन.
धादिनां गुणकभदृतजातिबादः।

तथाच न केवल्गुणक्मन्पां जातिरासानमासाद्यरिकतृत्पत्तिन्या-
पारे सत्येयेति भगवद्रक्याद्‌वसीयत इति जन्मनैव जातिर्निष्पध्ते न
फेदेषछशुणकमभ्याम्‌ । गुणक्रभणी तु ब्राह्मणत्वादिजातिपयोञ्पे सती
भन्मकतसप जातिसापान्यस्य समुत्कषोधायके । जन्मसिद्ध नातिर्युण-
कमन्यं समुञञ्वारता सतता पारेपूणतया चक्रास्तात्यथंः । यजनयाज-
भाध्ययनाध्वापनदानपरतिग्रहाः षद्‌ कषाणि, सतप द(नपथद्राह आन
शस्य त्रपा धृणा, इत्यादयो गुणश्च ब्रह्मणस्य । एषं क्षभियदेरपि
गुणकर्मणी शचाद्तो बोद्म्ये । अयमेवायेः स्पषटपमिदहितः सौ्निक१९गि
तृतीयाध्वाये-

।
| १०)
प्रजापति! भजा! खष्टवा कमे तासु विधाय;
वणे वर्णे समाधत्त केक गुणमाग्युणम्‌ ।
ब्राह्मणे बेद््र¶ तु क्षन्निपे तेन उत्तप्‌ ¦
दाक्ष्यं चव्य च शूद्रे च सववणानुकूटताम्‌ ॥
अदान्तो ब्र ह्मणोऽसाधुनिस्तजाः प्षाज्नयाऽधपः।
अदक्षा निन्त वेरः शृष्रच प्ररिकूलबान्‌ ॥ इति।
अनेन हि प्रथमतो वणान्‌ षटवा तदनन्तरं ठेषु गुणकमणा्तिमा-
गेनावस्थापनं कृतमिति व्यक्तपेत्रावगम्यते | अवगम्यते च गुगदीनानां
ब्रह्मणदीनां निन्दिन्तरं नतु तेषां ब्राह्मणेतरत्वपपि।
किच यद्रि गणकभकृतपेव्र चतुवेण्पं न जन्मजारमिति पन्यप
तदा ‹ च।तु३०५ सपमवद्‌ गुणक्रभविभागमः 2 दइटेव सामज्नस्५
‹ मया स्म्‌ ' दर्येवे चातुवेण्पस्मम्बरकत्‌कर्वप्रतिप।द्नस्गरस्य
भङ्कापत्ति; | तथा चानित्तरसाधारणपरपक्ृतत१ सत्यव चातुवेण्येस्य
ग गकर जन्यत्व समवन्त्‌ सधारणपहषक्त्‌त सत चस्य ततव्छृतत्व्‌
मिति स॒चितपू । च।(तुद्ण्यसषटावीन्वरस्यव सापयन्‌ तु केवख्गुग-
कमणारति तत्तात्पयम्‌ । अपिच-
शमवद्‌ब्रह्मणध्य स्याद्रङ्गा रक्षासमन्वतम्‌ ।
वेहयस्य पृष्टिसपृक्तं शुद्रस्प पष्ययुतप्‌ ॥
इत्यत्र बरद्मण।दिपद्‌स्यासिद्धायतय। तत्र नापकरण्रिध्य॒दे्यत्वा-
सिद्धिभसङ्गः । जन्मजातश्राह्यगत्वार्दानां गुणकभडृरजातिव। दिना
त्व याऽनङ्ध।करण.त्‌ ।
नापधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां बा०।५ करवत ।
ते मन्वादिरमुत्टुक्ते नामफ़रणस्य पुरूपए्काले ब्राह्मगत्वाश्रनुषा-
पकगगकभरफुरणासमवात्तकककथधेषणेनापि तदान चिश्ो जातैर
नुपातुमश्क्यलबाञ्च।
केच गुगकरमञ्यां सपृतयद्रपान ब्राह्मणलतवादि सामान्यं तटिकषत्य-
न्त।सदबात्पद्यत इत्यायुम्मतेष्यत आष्ास्नरत्सद्‌व { नाऽऽ | सिक
ता: सु लोत्पर्यदश्न।त्‌ । षषण्डाद्‌ौनां पृस्ताद्यत्पत्ति।सङ्क।रच | भय-
त्नपरिम।दतं...( प्रयत्नं वाद्व कण रगडनं तेख हि गे ) इत्यादि
प्यत्नप्रश्सायमति स्पषटमव । नन्त्यः । गुणकषस्फुरणो तरकालं

| ११)

हदुतयत्तेस्त्वयाऽङ्खोकरणन तेत्पुवै तत्सस्वश्य सुतरां वक्तुपशक्य-
स्वात्‌ । अथतु ' त्रीणि मातृतक्लीणि पितृनः ' इव्युक्तेः षाटृशोक्निके
रथूषटश्रीरे माता पत्रवयवानापनुस्य॒तः श्रयमाणस्वन तदनुक्तारं ब्राह्म
णत्वादिसामान्ये शचद्ुश्रीरेऽचुषतेत इति ब्रूषे चेदागतोऽस्यून्मागोन्प-
हीयं पन्थानम्‌ । यतस्तद्‌वाऽऽस्पाकीने जन्मजातं ब्राह्मणत्वादिसाषः-
भ्यपिति किंटृतोऽयं जत्युत्पच्तिव्राद इति मन; समाधाय तवमेव

एतत्सवपनुसधायेव जातेविव्ेकपकरणारम्भे यात्नवर्येनःक्तम्‌-
सवभ्यः सवणोस जायन्मे हि सजातयः । इत्ते |

ध ‹ विन््नास्वेष विधिः समनः › इति सवैद्चषन्वेनोपसंहाराद्वि्ास
सषणांरिवाते सवध्२त | 1रन्नाअ्ब्दस्य सव.नप४३त्वाद्रत्तभ्य; सब्र
ण॑ञ्य इति लभ्यते । तथ। चायमथः सपन्नः -परेणयविपिनोढायां
व्राह्मण।।पभतिसदणायां वादु; सवण ह्मणाद्‌रत्पन्नास्तत्सनाता ग
प्ातापितममाननानीमा ब्राह्मणादय एव भवनीति:

ट ।[ककन्यायासुगन चरम्‌ | या यज्ातचधरज(तासायाप्रत्पन्नः
तज्जातांय एव भषति । यथा (गागेवेगरभ्वादरडगायापण्वः €
ब्राह्मण ू।हण्यमुतपन्ना ब्रह्मण दव सिद्धम्‌ । एवमव प्षल्त्रियाद्‌ याऽपि
बन तठ१ाः ।

न चेव न्यायनेव सिद्धाविदं वचनं रापृत्रमिति वाच्यम्‌ । यत्र परत्य-
छषगम्था ज।तिभेवति तत्र स न्यायः । यथोदाहू गोवि गौरित्यादि ।
ब्रह्मणत्वादिजातिम्तु स्प्रतिलक्षणा। यथा स्मरण भव्रवि। यथ। सपा
नेऽपि ब्रह्य कुण्डना वसिष्ठाऽत्रिगादम इति स्परणरक्षण गत्रंतथया
मनुष्यत्वे समानऽपि ब्राह्मणटवादजातिः स्मरण्लक्षणा वाचानिकाति
तदयथेपावहयक्र मिद्‌ वचनप्‌ । पात्तापत्राश्चतद्‌व जातेलक्षणप्‌ । न चेवं
तन्मातापजस्तन्पतापित्रस्तन्पतापिज्नश्चतदक जािचक्षणप्रत्यत्रप-
नबश्था प्रसज्येत । किंच सष्ट्यारम्भकरारे प्रथपात्पननेऽन्पाप्मिदं रक्ष
णम्‌ । ठत्र ब्राह्मणन्वादिजातिविशेषएपातापत्‌जन्पत्वापावादति वः
स्यम्‌ । बीजाङग्ुरन्यायनानादेन्वात्ससारस्षेति यान्नवस्कंषस्प्रतिरी-

कायां मिताक्षरायां विज्गानेश्वरेरेव सप्राहितत्वरात्‌ ।
तस्यायं भावः --वीजाद द्कुरात्पत्तरङ्कृर)द्वनोत्परेश्व दशनाद

| १२1

घौ जाङ्कु रयोद्रयोरर्पततो सस्यापप्युत्पत्तो परायम्य कस्येति नावधायने।
अतोऽगत्या प्रषाहानादित्वमङ्खीकायम्‌ | प्रषाहानादित्वं च नोत्पस्य.
भावः । कंतृत्यसिक्ाङानवधारणम्‌ । उत्पत्तिकाकानबधारणं च दिवि.
धम्‌ । कचित्काटसस्वेऽपि ठज्ज्ञानामावात्‌ । चित्त काटामावादेब
तदज्ञानात्‌ । तताऽऽध्ं बज।ङ्कुरविषये | दिितीय तु ब्रह्मश्ाक्तपरः
णापयतऽव्यक्तादिविषये । अव्यक्तमहद हका रारपस्यनन्तरमेव दिक्षा"
टा दि वि9षवसतृत्पत्तरित्यद्रेतामोदे स्पष्टम्‌ । प्रहृतस्थरे वीजाङ्कुरस्या-
नापन्नयोदरयाब्राह्मणयोमध्य उत्पत्तावन्यतरस्य प्राथम्यं नावधारयितं
शक्यत इत्यतः संसारस्यानायत्या प्रवाहानादित्वं स्वीकायं भवति ।
स्वीकृते च संसारस्यानादित्वे ब्राह्मणत्व क्रान्तपातापितृजन्ये देवदत्ते
त्रहमणत्वलक्षणसमन्बयाद्‌ब्र'ह्मण्यक्षिद्धः । देवदत्तायमातापित्रारपि
तादश्षमातापित्रन्तर जन्यत्वेन, मातापिन्नन्तरय)रपि तादश्चान्यमातापित्र
त्तरजन्यत्वनेर्येवं रक्षणप्तमन्व यार्सर्वेषं ब्र! हमणत्वसिद्धो नानवस्था
नाप्यव्या्ैरिति बोध्यम्‌ । एतत्संसारानादित्वपनुसंधायेवोक्तं नगे
यसिन्धो-सप्तानापृषीणामगस्त्याषटमानां यदपत्यं तद्वोत्रम्‌ ' इति गात्र
छक्षणमुक्तवा ^ यथ्रपि वसिष्टुदीनां न गोत्वं युक्तम्‌) तेषां सह
विंस्वेन तदपरयत्वाभावात्‌ । तथाऽपि ततपुरैमाविषासिष्ठुःच्पत्यत्वरेन
गोग्रत्वं युक्तम्‌ । अत एव पूर्धेषं परेषां चेतद्गोत्रम्‌ ' इति । एवं चानाथ-
विच्छिञपरम्परापाप्तरेदिकपन्त्रकरणकनिषकादिरपश्चानान्तक्रियावच्छ
समानाधिकरणानाकिष्रब्राह्मणपदन्यवहायंत्वाविशिषटमातापित॒जन््वं
प्राह्मणरवमिति निष्कृष्टं ब्राह्मणरक्षणं पयेवसन्नम्‌ । एवं प्षलत्रियादेरपि
लक्षणं सुषीभिरूहयम्‌ ।

तन्वेत्टक्षणमयेनिजानामगस्स्यादीनां देवतादिपरादात्तपप्रभ-
वाद्वा ब्राह्मण्यं प्राप्तानां वष्तिहव्यहारीवमोद्रर्यादीनां क्षल्जरियतनयानां
न संभवति । तेषु ब्राह्मगजातीयमातापितुसवन्धा मावादेति चेन्मेवं बादीः।
ब्राह्मणजातोयमातापतसमभूतश्चरोरगतस्यव ब्राह्मण्यस्य प्रतिपादकमिदं
वचनम्‌ । यत्रतुन ब्राह्मणजारायमातापितुश्चरीरसंबन्धस्वत्रापि सं
ब्राह्ममिदं जगत्‌ › इत्युक्तेस्तपःसापथ्यनाव्रह्मणादीनापपि ब्राह्मणल-
प्राप्तः एुरणेषु वणितत्वेन च ब्रह्मसंकृरपदेवतापरसादतपःपरमावादि-
स॒माहृदव्राह्मणश्चरी रापादानसंबन्धस्य सच््वाज्जनपजातन्नह्मणत्वमेव ।

[ १३)

थथा सिद्धपरुषक्षपाद्रा स्वेकृतदोषाद्रा प्षस्ियवंश्वान।पपि ब्रह्मणखं
हराह्मणवंह्यानामपि च क्षस्तरियत्वं भवाति यतोऽपवेदेहसंबन्धस्येव जन्-
तयाऽत्रापि जन्मजातब्राह्मणत्वक्षल्ियसवादिषिद्धान्तो न व्यभिचरति |
हस्मादपवेदेहमंबन्ध रूपजन्मेव जातित्राक्मणत्वादि पयोजक्म्‌ । न तु
गुणकमणी |
यस्य यद्टक्षणं भक्तं पुंसो बणाभेन्यञ्चकम्‌ ।
यदन्यत्रापि दृश्येत तत्तनेव विनिर्दिंशेत्‌॥

हति भागवतवचनं तु केवरजन्मनातब्राह्मणत्वाधपेक्षया स्व
हानं क्षेत्यादि स्वाभावककमभयुक्तानां तेषां प्रशंसायेमू्‌ । नतु
जन्मजातप्राह्मणतवादीनां निरासायेम्‌ । वथा सति जात्या ब्र
हमणत्वादियुक्तानामनभ्युपगमाद्राष्यणादिपदस्यासिद्धाथतया ब्राह्मग-
दिपदाथे ‹ श्मेवद्‌ ब्राह्मणस्य स्यात्‌ ' इस्यादिस्पृतिबोषित-
नापकरणविध्युदेयत्वासिद्धिपसङ् इत्युक्तमेव । तस्माच्चातुवेण्यं पया
ष्टं गुणकमेविमागक्ष शति गीरोक्तिशातुवेण्येसषरेरीश्वरृततवं परति.
द्यन्ती चातुवण्ययष्टयनन्तरं ठेषु गुगकमणोविमागेन व्यवस्थापनमेव
सपथयते । नतु गुणकमविभागानुस्ारेण वणंद्षट्िं ग्यवस्थापयति।
एतेन ब्राह्मणत्वादि जातेरेव परबतेने यस्य यञ्जातिमुदिरय विहितयो-
विधिनिषेधयोः स्वीकार इष्टः स्यात्तेन सा जातिः सरीकायां | वया
सति नापि श्ाच्लं कथितं नेव वा स्यष्टं दापितं भवतीति परपन्वः
परास्ता, ।

यदि चात्र कश्चन शङ्कमश्ङ्क॑नस्तोद्कर उद्धवेततशबहयं षेद.
निणेयतस्परिशिषटे अवटेकवीये इति साग्रहा मेऽभ्ययेना न विस्पूर्वि
नेत्या प्रणयवद्धिः | तेन मनःस्वास्थ्यं परमवाप्स्ययति ठो मे विश्वास।।
एवं च धभपरिवतेनं जात्तिपरिवतनं वा नेव मवितुमहंतीति याबद्बुद्धि.
वटं विविच्य प्रस्थापितं सिद्धान्वद्रयं श्रीसबिद्‌नन्दचरणद्रथ सुप
रूपेण सपप्यं सखरेखनीमधोऽवस्यापयति-
पुण्यपत्तने चेव्रध्युङ्कपश्चम्या-
मिन्दुबासरे शक १८५७

} मारूलफ़रापाह्नः शेकरश्ास्ी-भारहानः।

भथ पूमेतसनिर्णयस्यविषयानुकमणिका ।

नि 0 0 ~---- ~

विषयाः।
धमेसरूपविचारः ,..,
तत्र प्रपाणपरात्तविचारद्ररा
ठत्परवतनाश्िकंयत्वक्रथनम्‌ ,...
फन्याविवाहकार विचारः
अभिनवस्पृतिविरचनविचारः
ध्परिवतेनाद्भवः ...
रज(द चन) त्तरं विवादनिषेधः...
रजेदशनालागेव विवाहः ,..
चतुथी कृभ॑विचारः
रजोदथनात्तर्‌ मिबहि वरस्य
प्रायशत्तकारः
प्रायश्चित्तेन फन्याया दृष्टी

त्वनिरासः ,... १० | सवत्सरश्चतुर्भिश्च हद्धावमषिग-
भायरित्तन दुष्कृतनाश्नः .. ११| च्छतीत्यस्य तात्पयमू ३५
्ानाज्नानपूवेककभणोवियेष्‌ः ,... +, परायधित्तानाचरणे पापद्धिस्व-
मायधित्ते्तर्‌ कमाधिकारः ... + | रूपम्‌ „^ ... „^“ ३८
अत्तानडृतमित्यस्याथः १२ | पतितततशवतुथेपुरुपपवन्तमेव
निहितानहृएानात्पापातत्तिः ... १४ पृवजािमरव्ः ,, „^ ३९
पातितसतते। भाय्चिततेन शुद्धिः {५ ३।८१सरूपम्‌ ,,. ४०
पातितततसतत्याः प्रायश्चिनोप- म्टेच्छस्पश्चस्य नान्त्यजध्वश-

देशे विशेषः , १६; साधकम्‌ „^ ...
समुदरो्टङ्नप्रःयशित्तम्‌ .... १७ परिस्थितैविंकसप एवोपयोगः ४१
जातिपरिववनासमवः.... ... १८ भङ्गानि प्रमाणत्वेन धुतस्व
प्राह्यगतवायान्तरजादनां प्रि छाकसग्रहस्य स्वरूपम्‌ , ४२

षाह व्रिचारः ... „.„ २०.४५ जिङ्गातमानानामिति १।र-
परश्चाखीये सशाखीयत्वातिदेशः २२. तवचनायः „^ ४३
विबाहाद्‌। सूष्रज्ञा१डुराचत्‌- तिधिस्वरूपदिच।रः , ४४

सबन्व चर्‌; ® @ @

पष्टः; । विषयाः |

१६ इभः ।

१ अस्पूयस्पवैः सवथा वजनीयः २५
तथादौ सपृष्टाखृष्टैनं विद्यत
„ | शत्यभ्यायेः .... २७
२ चाण्डटादौनां कृमानषिक।र
„ | एव दुष़्वफरोपमोगः .... ३०
३ छाकविद्विशटच।रपारित्मगि-
¢ च्‌।र्‌४ ,,,. र, „ ३२
६ | अश्रास्नीवाप्तेपनिराषः ३२
७ | ककरिदष्टस्ररूपध्‌ ... ... #
भ्र।तेविहितानां कर निपषेऽप
९ न श्रातविरधः... २४

उषप्रकरणामिपायः „^ #

९३. अन्वररप्रणमू,""

क,

[| २]

विषयाः । पृष्ठम; । | विष्षाः | पृष्ठा ड्ग: ।
कठारक्षणम्‌ ... ... „~ + | कलवृद्धिसस्प्म्‌ ... ..- ४७

(6

चन्द्रगतो शेप्रयमान्ये।पपत्तः „. ), | बाणद्रद्धिरवक्षयमवादे(पपत्तिः ४८
अन्तरलक्षणकःलक्षणय पद्‌; ४६ कलः.टक्षणेव तिथिः कर्पोपयोगिनी ))
तिथीनां हद्धिक्षयगापमित्वो पपत्तेः , | तत्र परपाणवचनानि .. ^ ४९

समापियं धर्मतसानिर्णयस्थविषय।णामनुकमणिका ।

भथ धम॑तसनिर्णये प्रषङ्गादुदृतानां भु्यादीनां सूचीपन्रम्‌ |

9 अ्््=----*

रत्यादयः, ष्ठाः । | श्रत्वाद्यः | ृषठाङ ।

अक्षरमम्ब ५ | एतान छक्िगु .,. „^ ३५

अप्िरषाहै ७ | एतैः सजाति .. ,.. २९

अतः प्रं नास्ति , ३६ | एवं प्रतिदिन ... ... .„ ५
अध तपूवक „^. १ | कणोवत॑ता १७

अथयदृहक्प्‌ ,, „^ २९ |कतकरणे „^ ^ ~ १२

अथवेवेदिनं देश्व, , २१ | कामतो व्यव ... १०, १३

अध्वरात्‌ ,.. , २० | कार्यो शतुग्रहः २५

अनन्यपृविकां 1 8 क्रियाप्ररा अपि ... .„ १

अनवाप्तरजा .... ६ | गृह्यतां य। वर। २५

अनिग्रह ,„ १४ | गाबाठव्यज ,.. ^ ,... २७

अन्नेन वस , २५ | गोणमापदि „. ... ,.. १३

अ भनिवेश्च .. १ | ग्रहणा पर... , ४८

अपादिपणेमा ४५ | चत्तो „„ .. „^ ७

अयंकावयुगो... १४ | चतुरष्पतषु

अलोकिकभेषः ३ | चन्द्रा स्यात्त ,,, ४५

अन्यञ्जनङच। ,,, ,,, ६ | चाण्ड ठं परति २७।२८।२९।३२

अख्वग्बं लेक... , ,, ३२ | चोदनार्तणा ... ~~ १

अहरहः संध्या ,. ३ | रान वित्रान १८

आवचरन्परश्ा ,.. २२, २४ | ज्योतिष्टोमेन ख ०

आदित्याष्धि .. , ४५ | दच्छरौरपार १९

उच्चा „.,, २३ | ततः पिहोऽभव „~ „~ १९

उत्सवेषु च सर्व , ४१ | तत्याज मादिव ... ..* १९
भरुग्बेदयन॒ ,.. २१ | वथाऽमस ... ३५

करमेदिनं चवि ... „~ २१ तदिहधपषे ... .. ~ १

कतौ मायी ,,, ,, „^ ६ | दृव तत्तम. ^^ ~ ३५

किजिवतम भिजि किकभिं

्रुःगद्‌यः ।

हदव द्ध, „^^
ष्य हह रम...
तन्यते कट्या याऽसं
हभ्यन्त कषटय।
पतरमादष्यञ्चन
हरमादुदरा्ये ,..
पस्मान्नजनपि ,.
तस्य तावति „^,
तिथयस्ताः समा „^
हार्यं विवाह

टम्पी राहिणां
६१द धतु रात
दाक्षायण यज
दारसग्रहान
दीप्ति न द...
देवतानां परप्मानं
देवयाघ्राविवाहष
देर काट वय! „^^
द्रिनस्यान्धौतु „^^
दवितीयं पभा
ध५ जिङ्गासमा
धमं प्राप्य सखो
नगरग्रापद्‌ा ,.^.

न जातु परश्ाखा „^^

न बाहुभ्यां ,...
न इृक्तपा „^
न सुरापि ., ^,

( २ |

पृष्टाङ्गः ।
1 १॥.१। छ ्

® 9 २ ९
, ४८

्रत्यादयः।
न चियमु ,,.
न हिस्यात्सवा,..

पयाधरपु

^, ०, _ ¢
७ | पर त्पम्द्य ,..,

५

पजयेतां पहा ....
प्रपेतापहे साप
परस्यकारित ...
प्राजापत्यद्रय ,.
परायः पाप
परायधित्त प्रक...
प्रायधित्त यथ।
प्रायधित्तेरपेस्य
बहवस वा स्वर
ब(णवृद्ध। रस...
ब्रह्मण न सुरां
भञ्ञीतन्प
परधपक। वर ...

५।४६ | पना कृं

प९ ८; ।

००० ० भ

० १२
,„ ,, ३६
श 0 9
,,, २६
„० २५
,, १०।९१२।१३
० २२

, ,„ {१

्ररयादयः ।
पा्बिसवा...

प्समानोषित। ॥॥

श्टेच्छेः स्हेषितः
यचर्छरीर।बनि
यलर्ेदेनाप्नि ..^.
यश्रारितं यानि
यद्यदाचरति भे
यन््रवधादिना

रक्षाम्नात स्वन्ना „^,

रजःकार तु
रजसा शुष्य
रामार तु
छाकसंग्रहमेवा
वषा णि शुद्धि
दङिदणोगप
विदद रतद्‌

विवाह साप र,
विशिष्टस्य वेक्षि ,..
विहितकमनन्यो ,..

पृष्ठाङ्गः ।

(३;

्रत्यादयः।

,,„ ५ बि
विहित) न्ष

, १९ | व्वञ्जनेष्वरथ

, २१ भ्यत्यये कर्म्णा

,... २१ व्रीदीनवह
. ५४ | घषपा दमत
, ४८ | श्स् न खलु
२२ | षडब्दूमध्ये
७ | सनिधानादि

^“ ५ | संवत्सरेषत्‌
७ | स निपिर्बेद
९६।४४ | स यत्पपागं
„... ३६ | सवान्वशटकृता

, ७ | सर्वेरश्निष्टे

०, २२ सिद्धे प्रयागे वक्त

,.. २० | सोमो भुङ्क्त

,.. २६ सकय व्यवह

१| स्वकभण्‌। तप्‌

हितस्याननु
हिवान्पपि ब
, ३६ | रद्िक्षया स्तः

समाप्तमिदं धमेतच्वनिणेयस्थश्रुस्यादीनां सृचीपशरम्‌ ।

एटा श्रत्यादयः। ` पृष्ठ्यः । | श्रत्यादयः। पृष्ठाङ्मः।

० १४
,, ३५
,, ४८
„०० द
क 4.

,, १५
३५।२७
,,, 2१

,, ४१
„ १९

कि ९" `

भथ धमतखनिणेयपरिशिषटस्थानां विषयाणामनक्रमणिका ।

पष्ठाङ्! ।
ध १

विषयाः ।
0रात्रएपवृत्तिकारणम्‌
दत्कस्य' विवाहापयामेगात्र-
निणेयः „..
दत्तकस्य प्रेविध्यम्‌
त्रिवेधषपि दत्तेषु परिग्रह
तृगोत्रसंवन्अस्योपपदनम्‌
प्रथमद्‌ चकर जनकग्‌।त्रपवबनप कथ-
नमर्‌ ...
रथा पुष्यायणतवनिवचनम्‌ ... +!
नित्यद्रयादुष्पायगलरूप्म्‌ .... );
नितयद्रयाद्ुष्या पणस्य पूत्रपात्र-
दिसततरपि गोत्रह्रयमागित्व-
मिति कथनम्‌
दित यदत्तके जनकग ्रसतवन प
१पादनद्रारा द्रयपृष्पायण-
स्वक थनम्‌
प्रथपट्रचामुष्यायणाद्‌ द य-
्रयामुष्वायणस्प विरेषः...
दिदीयद्रयापुष्यायणतपः; प्रति-
्रहीत्रकगोत्रतवामेति कथनम्‌ »
तृतायद्त्तकस्य परत्ग्रहोतृमत्र
गत्र माणेखम्‌
जातादज्ञपाशननान्तसस्कारेः सं.
एकस्य पएशादत्त द्रथघयुष्या-
यणलपारडन्य तज्निरप्नप्‌
अन्नस्थाभिधिकयनम्‌
केदलदत्तफरक्षण न।तक१।दि.-

०००७ | ।

(1.16)

१

ˆ ?}

विषया; । पष्ठङ्कः ।
[भश्च डादिपिर्वति विकर्षो
रते; सगतिः .., ^ ,.
तत्रत्यजातमात्रपद्‌स्य ताप्वयेक- .
थनम्‌ ... „~ +
प्थपदत्तके द्रधप॒ष्यायणत्वानु- . ..
पपत्तिपाशङ््य ताभिराङ्रणष
पितुग।तरणेतिवचनस्य निवामक-
द कृथनेपर ०००९
निपाक रपरदशनेन वचृड(१-
गपाविसक्कारवधाभिधानमू
केवटदत्तकर५ापि वाहे जनङ-
गोत्रपारेपाटनावश्यङ्ते १
प।णपद्रनमू्‌ क त
ॐ३टदत्तकपुतरणापि विवाहे सवष
प्षाज्नकपितेगातर व्जनतायम्‌
द्रयापुष्ायणकस्य . पेत्य।दिष५-
प्। सवच स्थाम्‌ दरवमानस्प्‌

9
।

®

र ॥।

†

99 @ 9

पठ.न्परस्यपपादत्वकथनेम्‌ ६
ताटशस्यापि पठ.ररस्य प्रक
राररेण योजना ... ७
सप्पा वचनानामेकवाकं । तया
पयवत्ितथेस्य निष्क... ` ७
अस्मत्रा चया पितुरित्यत्रापरे-
पा मतस्य।पपादूनम्‌ ..„ ˆ९
त्र साधकत्वेन निणयपिन्ु-
४ कावा उपएन्पापता +)
तप्रष्‌।द्‌ाह्रणदिन्यास;ः .^ १५

अत्गेत्रा च या पितुरेस्यतर

| २1

विषक; । पृष्ठाः । | विषयाः १४।ङ्‌ग्‌;
पिवृपदेन साक्षाज्लनकस्यैव | अन्बारम्भणश्ब्दाय, ४
्रह्जपथवा पितपितामहाद्‌- वम्तुलोऽन्वारम्भणशम्दायंनिरू-
नमपि प्रहण पेवस।स्पके कएप पणम्‌ ““ „^ == 1
द्रे भिभेपभद्ेनम्‌ =... ११ | अन्वारस्पणङ्म्‌बार्पसबन्धोऽ-

पितूपदेम पितामहादीनामग्रह क,

असपृश्यताविचारः! ,... ... ॐ

दोषपदधनम्‌ ... ~» यत्गि कणि वेामूतिनयनम-
पितपदम साक्षाजलनकफपितुरेव ना दिग्षदिरिक्तस्य पे
"अ विषये निषेधः .. ... १८
॥ तै स + क ९२ |बेधामन्यस्य प्रेषे का हानिः
विवाहितष्य दस्कफरेबेन ग्रहण फथ चसा भवति तज्निरूपण-
काठेऽ९ गोत्रपारेगलनावर्पकष. दवाराऽस्पश्यताषाः श्रािसं

हद इ थनष्‌ 9०99 ® @ @ 9 ® 99 ॥। पतत्वदण॑नम्‌ 9 ® ® ® @@@9 १)
ह {४ ¢ @ | > ९ त
मङ्गश्टुद्धिस्वस्छहयेदिचारः १३ | अपूदरभाप्व धः कयं भव त-

छाद्य लोकी च दु्धिर्केः कथनम्‌... ... ॥
वेति वदहापज्ञस्वपिति कथ | शपस्व दष्यत्य वा 6५क५
गम्‌ „^ ,, १४ दकौ [नर्त नतु
एदधशुदभोमोनाविधत्वब्‌ ,... ,) । ५.५५ ॥ ~ १९
९4 | [यक्घातुवण प्रैष
छाल्लीयाशदपदाथधवन्धव्र- ... | भ ष
४५१०६ द्कश्चतय। भत र१ विरः

९ न) ¢
जने छोकिकटषटान्तपदश्नम्‌ )

ह रेणं बणेम्‌ 9 अः 0
छ) किकटष्ान्तेन ास्ीयाश्ुदधप- ४

को दिन्दुषर्मेऽस्पृहयता करङ्कः य्‌-

दयसयोगे दोषोरपत्यमि- भारेषि प्रुषत। मतं संख
११“ "0 | ण्ड तेषामेक करङ्ग्का

अश्चुद्धायसप्वन्द्रत्दस्पकमः नत्वबणेनम्‌ „~. ^ २९
योव्प।प्त्यमावपा्च्क्य त॒ | पत्कपलो पीस््मम्युपष्भं
बिसक्ृरणद्‌ ~ . १५|। मेन स्लिनेवि्दिककषे

दे पसक्रपणपका(रदिरूपयम्‌ ... ›, | गणोरप्वस्दृहपस्पक्षस्य भ

हेद्मप्रायः „4 = „~ १६| तिबन्धङत्बनिर्पणप्‌ ~ २३

ए०पाककोगोः सकपः .. ) | सापवेद्टस्मेस्प सज्यम

[1

(३ |

विषयः । एषङ्खमः. ।

विषः । पृष्ठाङ्मः ।

द्‌ तरिविंधकपभ्यो ऽपृथर¶ः-
वाहेतेति फथमम्‌
निज्ञधपाबिरोधेनपियान्न-
रक्यदचनायनि रूपणम्‌ ...
चाण्डारष्वस्पृहपता न पन्त०५-
तेवं समानेन रङ्गा वा
नियमे कृटऽपि चाण्डाटप्प-
शेदोष)ऽस्ती 8 म्रतयायाधतुं
चान वरषयव चमा >०१।-
येपरद्शेनबर्‌
अधुनातनानां चाण्डारजती-
त्वेन प्रसिद्धानां चाण्डा
ृरक्षणानाक्रःसत्वान्न द-
६९१३ दाष हत्युच्छ।स्।यं
तरु ;तां परतम्नृश्च तत्खण्डनम्‌
रमृत्युक्त सषटःरपृष्टशम्द। ४ १-
श्ये ^पृषटस्पष्टिने विधरै'
हतिव चनायेनिरूपणम्‌ ...
(स्पृष्टास्पृष्टि न विधत" इति प-
ठसमथेनपूवेके तदाश्चयस्य
विस्वरेण निरूपणम्‌ =...
च।ण्डालादिमहश्ु चतस्वसूप
कथनम्‌ ... ... ^
अश्च चेन्क्स्षः काययम
अर्पयस्फ्वेक्ननववनस्व स्पृ.
एस्पृ्१।५ व चनभपबाद
इत्ययं खभ प निरूपमप्‌-
वेद चाण्डलादिषु उद

हतिकियनम्‌ ,,, ,,.

९४

९५

२६

९८

९९

६,

तेनापादितस्य पिषयश्व क्वन्‌ +

परम्परया च।ण्ास्मादिस्व्-
एयक निधकर हमतु सः
्षादिति कथनम्‌
स११।९्‌ ए रित्यत्र चतस किष
प्रदश्येन्ते ,,, ^^
कटश पमडष्दायेमादाय प
चलि परिवतनचकी ह
इयते तरकथनप्‌,.., „+
परिवतनक्षन्दाभमिचि रः ...
धस्य पारवसेनर्शीलतवे म॑र-
व्दाथानुपपाततैः ... ,..
पार्चनिनैव षमेपरिवतेनं कूर.
पिति कथन्‌ ,...
धमेपरिवतेने स्मृतिकाराणां स-
\थ्याभावकथनप्‌ .,.
प ऋषभः कृतस्य धमकिर-
द्।चरणस्य साहसत्वकथः
नम्‌ ...
धर्पसाहसस्योपएप्तिः ...
तश्राऽऽपस्नम्बस्‌¶्र प्रणम्‌ ^
ध्षपरिवतनामावे भगस्दुक्ति-
रपि साधिकाति कथनम्‌...
धर्पग्लानिकारका अष पोभ्यु-
त्थानकारकाशच पुरषाः प
4

# (५

येकं तिकि ङ कनम्‌
बपपरिवर्नाभके सास्कपद-

नम्‌ .. ... ^^
© ‰@ 0 न्ह
धमपरिक्तनामाके सपपश्चन्द-

रदणनम्‌ ०,

३9

ठे

॥)

६६

[ ४]

विषया; ।
अपर प्रकारान्तरम्‌ ....
अप्रानुसपे यकथनम्‌...
धम विरुद्धं प्जटपतापभ्रद्धय-
शी + अ 4
विधवास्ीणां केश्रवपनमीपांसा
पातुः पितुवां मरणे पुत्रदेहस्या.
श चित्वपरतिपादकवचनाय.
स्य युक्तयुक्तत्वकथनप्‌...
पारापितृपरणे रस्पपत्यदेहऽ-
दु चत्वाभावक्थनम्‌
पितिमरणे मावापुत्रयोराशचीवे
-ष्पने च साम्यपदशेनेन
दिधवायाः केशवपनपावः
दयकापिति निष्पणमप्‌ ...
दिधव्राया। केश्चवपनाभवि...
दोषपदश्ेनम्‌ .... ^^
विधवकेश्चवपनवेधापकवच.
नानि परक्िप्तान।ति बद्त।
पराधु नकानां खण्डनम्‌ ...
दिधश्रया केश्चध)रण सम॑कर्म-
स्वनधिकारः
आशक्षेपखण्डनम्‌
दिधवकेशवपनविषये श्रत...

स्पष्टो विधिनास्तीत्याक्षेप-

स्य निरसनम्‌ ,.. „^^
भ्बणिीनां विधवास्जीणां केश-
घपने पार्हयवचन पाण.
पिति कथनम्‌ ,. ,.^
भारतीययुद्ध मृतानां बीरणां
स्रीमिः कयं वृर्विह्व्यपिति

1881 ® ® ® ˆ

पङ ।

1 7

२७

9१

२८

७९

४२

७२

क

[वर्षषाः |
धष॑राजेन पष्े तदुत्तर

ष्ठा |

दिधरामिः कश्चवपनं काय. -

मिति भ्रटृष्णस्य वचनपर्‌
विधवानां के पनगिषये परन्त्र.
छिङ्कपदशेनप्‌ „...
अथवेणसहितामन्त्रगतविके.

शाति पदस्य विगतक्षश्र-
त्यथकरणे पन्त्रान्तरस्थं
माध्य पातिवन्धक्रम्‌
परतिवःधकनिरासपूषेफं बिके
शात्यस्य विगतकेश्ीत्ये
वाथे इति प्रदृरेनप्‌
प्रतिघ्रानाति पन्ते विकेश्रीत्यस्य
प्रपिद्धायेपारित्यागेन ...
विकीणफेश्ीरययग्रहणे

८ मे

वीज पदशनम्‌
संपत्‌ दृर्यमानानां बद्धकेश-

नां मृतमतकाणां चरीणां दे-

वपिर्यकपानपिररः ...
गतमतेक्राणां केशवन श्रनि
रुद्धापात प्ररुपताप्ङ्गानि
न खण्डनम्‌
इयं दुहिनेति पन्त लिङ्कबिषः
यक्रा्षेपस्य निरसनम्‌ ...
इयं दुहितेवि मन्त्रो विधवाके

शम्यपगपरसृचको भवत्ये.

वेति कथनम्‌ ...
दिधवकेश्चव्यप्रगमा्रेष ेऽनु-

मितश्रतेः प्रप्ाणत्वम्‌
विधवायाः कैशवपने दष इवि

)
9 #

४१

र,

४६

[1 ५

` ४८

विषया; ।
शद्गया निराकरणम्‌ ...

ध्यावहारकाणि कानिचेत्का-
रणानि प्रदृश्य वपने न
कायेप्पित्युक्तेः शषटपरिग्र
हातत्वाभावक्थनप्‌

घएनं श्रास्ननिषिद्धपिति वदतः
भरति निणेयसिंधुकारधुतापे
वचनानां प्रपाणरवेन प्रद्‌
नम्‌ „^

सदेश नितिप्‌र।शरदचन-
व्याख्यायापापि माधराचा-
यक्तंरपि तत्राऽऽनुकूरतवेन
पदभनम्‌

अत्रानुसधेयायप्रकाश्चनम्‌ ..

पाणेग्राहस्य साध्वी सीति प
लुबचनस्याथः!

पुषा विधवायाः कृश्च।रणे
दोषाभावं बदतां दृदधमनु
नाऽन्यत्र केश्चस्य,रणे द्‌
ष्‌; सूचतं दति कथन्‌...

षश्च; पतिनेते बचनस्यनियः
पपरत्वान्पुपुकषषपष्चः प-
तिना हीनेतिवचनस्यापतर-
दस्वे नित्य एच्छिको वाऽप-
वाद्‌ इति वेकरप्य नित्याप-
वाद्स्थयल उत्सगौनुसरणं
दोषायति कथनप्‌,...

ए्छक।१ब। द्र्थट उत्सगनु.
सरणेऽपि दोषाभाव ३6
कथनम्‌ ... „^ „^^

. ५ |

एट्ाज्ः ।

|

१९

५ ©

9)

५५१

1

विषया; |
नित्येच्छिकेत्युमयविध।पषाद-
स्वरूपनिरूपरणम्‌ ... ,...
पुषः
चस्येरिछक।पव।दत्वािति
कथनम्‌. ,..
पच्छकापवादेन दीचपानाषाः
स्वविषय उत्सगानुष्ठाना-
भ्यनुङ्ञाया व्यवस्थापनेन

प्रमक्षोरपि विधाया ओ-

साग कशवपन पिद्धाप-

ति सिद्ध्‌(न्तपस्थापनम्‌...
विधवाकशुधारणप्रतुस्तताप्रति-

पाद कवरचनानां वेष्णव्य{-

दिविधवात्िरेषपरतवव्यव्‌-
स्थापनम्‌
समान्यो विधतरावपननिषय्‌-
वेधकृवचपां भ्यं केष
चिदपपाठत्वन केषाविनि-
वन्धाधृतत्वेन च प्रापाण्य-
सदह दाप कथनम्‌ ^
प्रापाण्याग्रह तु वाकं -न्तरर-
वादादिभिपुक्तपटशटनः-
थान्तरयोजनादिद्रारा बद-
धतान्पयेनिणेय' ,...
ुद्धिपूरःसरमन्यथ। पाठं विर
च्य क(निचिद्रचनानि व-
पन।नेष वे(धकत्पन। लि
खितान।ति ११ ताटशफप-
ट,चरणस्याऽऽविष्करणम्‌
भत्रनुमभवायेस्य परदुषेनम्‌

प्रतिना हनति प्रन्रवब-

एडम! ।

५२

५२

५

क्षिय ।

के४प।रमविपिनिष१य।१्यद्‌-
स्थापनम्‌ „^^.

६पनं नेक नारीणामिति पर
शरषचनम्यषस्था

जन्भरोप्राणि या नारोहिवचे-
नव्यकस्था ...

प२ाशररक्नान्तगेतेवकाराये
विकरः

अ। न गिदतं यति ७्यने न।री-

न्दत सुदासिनीनाम्व प्र.

षणम्‌ रा
सदन्फृक्षानिति १रा¶२रष चमे
नार।इु पसा पृथग्रहमन
विषकसु केशषपनमदङ्मी-
कृतमिति कथनम्‌ „^
प्रकारान्तरेण विषवाकशवपनः-
द कपरकयनम
ण्डन मधुपक चेतिश्षाडिरयव-
चने पुण्डनापित्यपएषट इति
फथनम्‌ ... (५
तगेश्वरसंहितस्थं वचन न

पष्ठाङ्कः

( ६ |

विषया! ।
केशवपन निषेक भत्युत
) | विधवाङ्गशचवपनसाप$भेरे-
ति निरूपणम्‌ ....
५५ | विधवाया प्रपक्षः परि रन-
प्रकारः
४ | पापर्यकश्ात्रयतव अपस्नम्ब्‌-
रपरृतिव चनं परमाणू
5भुवचन विषवाकशव्रपनता-
धकभवत्युपपादनम्‌
यञ्च॒व्पननिषधकं मनुचनं
तद्रोम्ण।पेव वपनस्य निष्‌
धक नतु फेशानापित्रि क-
यनम्‌ ... „^ „^
मतेहीनेतिपनुषचने भते ्ीने-
त्पपपण्ठ हृति निरूपणपू
अपर चाजत्थप्रुच्यते
५७ लोकरूहथनुपारेण स्मृतयोविः
रचिता इत्याक्षेपखण्डनम्‌
सवेवाकंधाविरोषेन सिद्धस्य वि-
पवावपनानिणेस्य संग्रहः
्रन्थापष्हरः ॥५

9 १

५ ६

7१

9)

(क.

समापय पपेहस्वनिणेयपरिचिष्टस्थदिषयानुक्रपणिश ।

तनम

पृष्टाः ।

५९

ॐ त्त्पहक्षणे नधः |

र्मतक्लरनिणंयपरिशिष्टम्‌ ।

षि पिरे
सांपतं छोकश्यवहारि पचरिताये विषया बद्रस्वशचि ये विषयस्तेषु
केदाचिभि्णयो षमेवत्ननिणेवे पदसितः। अव्र ये विषयास्तेऽत्र संगृ
न्ते । भाङ्निरदिेष्वपि च विषयेषु क चिदष्ढप्रविपरयथपत्न पुनरनुसंषीयन्ते ।
"क्तु किमेते विषयाः भा्ीनिनिदन्धकरिरनिणौता येना तद्विषये भरयत्यत
इति चेत्‌ । छर्पते-- न खदु षमेशाद्धीयाः केऽपि विषयाः माचीनेनिंषन्धका-
दरनिणींवा भशरवि । दहु विषयाणां म्यं पहत्तरत्वं च यथायथमवलोक्ष
कश्रविक्भिणदः स्पष्टमेव शब्देन प्रतिपादितः । केषांचित्तु सृचिषः ।
स्मया न कोऽपि ताश््ो बिषयो यो निबन्धकारैनिणेयतेनास्पष्टः । नतु
सातं जनानामद्गानेबह्येन निर्णीता अपि फेविपरिपया अनिणीता धव
भरतिभासन्वे । अतस्तदयमयमारम्मः । अङ्गानमपि बरं न त्वद्नानस्वत्नानम्‌ |
रं सष बदिष्ानीं पण्डितंपरदेः केवित्स्वकीयात्रनपण्यङ्गानत्वेनाजानमैः
के दृशषा तीवेव बरमस्तन्न जने । विषमोऽयं ककः । अस्म काले मनो-
कृतौ यत्यावश्वतया सधूपस्थितं ^ अवप क्कवेक्यमित्पेष।ड। मे पलः ।
'पर्णिाभस्तवीश्वरावीनः । अतश्च -भी मगवान्परमेश्वरस्तया ननमा -मनः
्ररवतु य॑या ते नाष धम मन्दीरन्‌ । एषं श्रीपरमेश्वर संार्ध्वेदानीं ष.
॥विस्वमिणेयपरिषिष्टं शिरुयते-
' ( अथ दकस्य विषाहोपयोगिगोभ्रनिणयः )
धर्मातिन्धौ ( १२५ पृषे ) ‹ षिवाहे तु सवेदसषफेन जनकफपाटकयोरभ-
योरपि पितरों त्रमषरसंबन्विन। कन्या वजेनीया । नापर साप्पुरषं पाञ्च-
पुश्वमित्येवं पुरुषनियम उपकभ्यते ' इत्युक्तभ्‌ । तत्र सबेपदोपादानार् वे
पि दैतका पत्थाकङ्क्षायां -तंभिरासाय।5दो तत्स्वरूपं निद्रयते-

दृतफक्ञिदिधः । नित्यज्धाप्ुष्वायणोऽनित्यन्धापष्ाथणः केवङशेति |
त्र नित्यभ्धाद्ुष्यायणो नाप-अआवयोरय पुत्र इति संकरस्य जावमत्र
एष जनकेन परतिप्रहीत्रे दत्तः । अनिरपश्थपुष्यायगो नम--यण्च्‌द(ः
पधर्करिनस्केतःसेस्छर्य पथाहत्तः । जत्रलस्तु जातमाजे-पुषं परिष भति.
रीरा नातकपीयलिरेः संस्र्ूढदिस करि सुरत; । अश निव

॥ ‡
१ घमतच्वनिगयपरिधिषष्‌ ।

वेष्वपि दतफेषु दत्कविधिशा्ञषरदेव परतिग्रदीतृगोजसेबन्धो भवति ।
यथेदानीं छोके विवाहत्तरमपि पुग्रोप्पच्युत्तरम्पि वा दत्तको टरयतेऽसाव्‌
निष्वश्यापष्यायणेऽन्तभत इति तस्यापि प्रतिग्रहयीतगोन्रसंबन्धो दानवे.

बादेष सिद्धः । अनेनव ऽऽग्रयेनाक्तं वृहन्भनुन(-

दस्र वादिपुत्राणां बौजवप्तुः सपिण्डता ।
पञ्चमी सप्तमी तद्ोत्रं तत्पारकस्य च॥ इति ।

पाटकगोभ, दत्तकस्य गोत्रं भव्रतीति बोध्यमिति तदथः । प्रथभदसके
जनकगोत्रसंबन्धस्तु-अ(वयोर यमिति सकरपवरादने न ममेति त्यागामावा-
देकषस्तुनि संकर्पबह्ादु भ यस्त्वस्य छोकत एव सिद्धे जनकपितस्वत्वानै-
एेदक्तमश्रक्यत्वात्सिद्ध एव । तया च गोत्रहयवन्धादस्य व्ययुष्यायण.
स्वेन भ्ववहारः सिध्यति । गो्दयमानित्वं हि व्यापुष्वायणल्वभू । युज्यत
चतत्‌ । नडादित्वाद्ेत्रापर्यायं फक्‌ पत्ययन व्यष्रुप्पायणशन्दः सिद्धः"
दशकथायं जनकपाककय।दयाः साक्त(द१२५ भवां न तु गोत्रपित्यम्‌ ।
गोत्रापत्यं तु तद््‌तम्‌१य।६३।ग्‌। ना पतवप्‌ । त्था च तत्रद्‌ःशन्द््‌न वम्‌
कुष्स्यापि जनकप।खकपितुगात्रभूतयाअहणगम्‌ । अदसस्तु विभहृषमित्यभि-
युक्ता कत्वाच्च । ए३१॥ च गजनूतयाहम(मनरि(प्वपपत्वन्न बत्रहूयसतव्न्धा
मिधानमिति गो्रदरयस्तवन्धमागत्वं व्यदूष्यायणता५+पि प्यवस्पाति |
ए५विषस्य च जनतमत्रस्सव प।र्रदः । अत एतस्य प्रपिप्रशतगोतरेण
जोहकमादिका; सच संस्काराः १११५ । एषं चास्य जन्मत अर्‌श्कव
गोत्रदयसबन्धः सिद्धा मवाप । एतद्मभापमवरास्य नित्यन्ामरष्यायण-
त्वेन राद्ध ्यवह्‌।र्‌ ृरयपे । युक तव्‌ । पया {है-मतवश्ब्दः काठने-
इत्त वरध । तच्च भरयास्तच्वा व्च्ुष्वायनपत्वच्वधावकस्गायरन्नषण
प्रार्य ३।त्रामवना ४२० मृतक्तमपयन्तम्‌ । वया चतपातपरस्य
चाबद्वसानं गात्रदयसबन्धमागत्वं नित्यन्यद्धुष्धायणत्वामेति फरति ।
तस द्रोष्रेण संस्का रत्य तत्तद्‌ ज त्वन्ध याजक्स्वे तु तत्तद्रत्रेण सस्करोत्तरं
वत्तद्रोत्रसबन्धस्तसद्र स वन्धो त्तरं च तत्तदरात्रंण चस्कार इत्यन्योन्याभ.
चापस्य गात्र्षबन्धाटेपपत्ति,

४६रेद१८ साफ।टपक रस्य च व्याषुष्यायणस्य पजपोजादिक्तततरपे
गोब्रहयमानिखम्‌ । तदुक्त पभभच[-अ।चय,

पमतक्छनिणेयपररिधिष््‌ । 8

वथयामुष्यायणकस्येव नोद्राहो गोभ्रयोदरषोः ।
क, = ७, ® ९ (क
तदपत्यस्य तञ्जन्मगोत्रमेव बिदुबुषा; ॥ शति ।

तत्‌- दथागष्ायणस्य गेतरदरवं, तत्संततेजेन्पगोत्रमेव बुधा बिद
रिति तदर्थात्‌ । इदं च प्रथमदथापरन्यायणविषयम्‌ । (तावदेव नोतरसंततो !
हति सतयाषाढेन द्वितीयद्रधामष्पायणसंततगोतरद्रयसबन्धनिकेषपतिपादनात्‌ |
एवं च प्रथमदय्रुप्यायणस्य पु्रपोत्रादिवेशपरम्परया गोशरहयभागितव
सिध्यतीति बोध्यम्‌ ।

दितीयह्य।पष्यायणदत्तकभ्थले त॒-उक्तसकटपाभावेन न ममेति स्वगिनं
दानान्तमैतस्य स्वस्वत्वस्य नित्तिद शैनाञ्जनकगोतरसंबन्धो यथपि दुष॑र
स्तथाऽपि कतिपयसंस्कारोत्तरमेव दानात्तदशेभूतेन न पमेति त्यागेन जाव-
संस्काराणां मक्तवन्तपति न्यायेन बापायागाञ्जन्मतः सिद्धस्य वक्रापि
ससक रेराभिष्यक्तीडृतस्य जनकगोत्रसंबन्धस्य सवैथा निद्रततेयुक्त्यसहस्वेन
पन्दभव्तिकस्य तस्यास्त्येव तत्र सत्वपिति गोग्रद्रयसंबन्धभाणितवस्प॑
दरयायुष्यायणरवमस्वापे सिद्धम्‌ । न सबं सत्यस्य पृदेस्पात्को बिशेष शै
वाच्यम्‌ । गोत्रद्रयसं बन्धस्य समानत्वेऽपि सस्कारोत्तरमेब द्‌नाचदुत्तरं परति
्रहीतृग)जस्वन्धेऽपि तत्पं तरघंवन्ध। मावेन जन्मत आरभ्य गोत्रद्रयसंबन्बा-
भावात्‌ । अत एव चास्य न जातमात्रस्य परिग्रहः । एतदाश्रयेनेवायमनि-
तयद चाय॒ष्यायणत्वेन शच्च द्धि्वहूतः । अवमेव चास्य पूर्वस्पाहिरिषो
बोध्यः | एवं दानमदिन्नेव प्रतिग्रदीतगोत्रसंवन्धादिवाहोत्तरं पु्रोत्पश्पुततर-
मपि वा परिग्रहीतस्यास्मिननन्तभावः सिध्याति । १९ च दत्तके जनकषगो
ब्रसंबन्धसचेऽपि तत्संवन्धस्य मन्दभद्टात्तकत्वं तत एव चोत्तरत्र तत्तो
नोत्सहते प्रवर्तितं स संबन्धः । एतदभिपरायेणेवोक्तं सत्याषादुनिना--
४ तावदेव नोत्तरसंततो ' इति । तावदेव दत्तकपयन्तमेव जनकगोज्रभनु-
वतेते नोत्तर तत्संतताविति तदथात्‌ । इदं चानित्यद्था्रुम्यायणविष.
यमेव । तदुपएक्रमेण ततप्तेः । तथा चेतत्संततेः परतिग्रहीतेकगोत्रत्वमेवति
पुषपोप्रादिभशपरम्पर याऽस्य गोजद्रयसंबन्धाभाव हत्वयमपि पृषस्पादविष
ऊः

तती यदत्तकविषये तु-उक्तसंकरपाभवेन जनकगात्री यसस्कारविश्चेषाभा
बेन च, न मरमति त्यागेन दानान्तगेतस्य जनकफपित्स्वत्वश्य स्वेथा निब
तेनात्पतिग्रदीत्रकगोत्रस्वमेवेवस्य । तदृक्तषू-

४ एमेतस्यनि्ेवपरिक |

गोध्ररिश्ये. जनवितुने भजेदत्निभः सुक! । हिः
वथा चप्रिव यदि जनकगोत्रसंबम्धो नासि वदा दृशपास्त एव
मेति तत्संततो तसत॑वन्ष इति केवकं प्ररिग्रहीपृगोषरसंकन्पातेकककं तिः
त्वेन रासे व्यवहृतः । तथा च पुत्रपौत्रा दिरापरम्पर वाऽपि पतिप्रहीतेकणो,
्रभागित्वं फलति । |
ननु यशृडापारमाविनाराथक्नपाश्चनान्वैः सस्कारेजेनकेन सैस्छृस्व दसस्त-
स्यापि ग्धामुष्व यणत्वं प्रसज्येत । जतसंस्काराणां बाधायोगेन जनकगो-
संबन्धस्य सवेथाऽनिवतेनेन वस्य गो ब्हयसंबन्पसस्वादिकिः षास्यथ्‌ ।
पितुगेत्रिण यः पुत्रः सस्ृवः पृथिवीपते ।
आचृडान्त न पुत्रः स पुरां साति चान्यतः ॥
षति वसमेन प्रतिपमवृडावस्थस्येबाल्यनिसरपित।साषारणएुबता निसान
णादप्रतिपन्नचुडावस्थस्यान्यनिरूपितासाधारणपुभतासप्तिमहीतेरनमाद्रः
म्तसंस्काराणां बाधकटपनादारां तत जनकगोासबग्धमूबनात्‌ ।

अश्रायमभिसंधिः- आचृडान्तमित्यन्तग्ररणास्वृढान्ताषयवककर्मसददा-
यानष्ठाने जनकगोप्रेण सत्येव स्थाद्नुष्यायणत्वपा्ि; सूस्यते । एवं च
ष्याद्युप्यायणत्वमाप्तो घडासंस्कारस्य प्राधान्यं गम्यते । ततश्चहापाग्पाग्व-
छ्पराहनान्तसंस्काराणामपराधान्यावगमाद्‌ दु बेरस्वम्‌ । दुरवृश्य च दार.
त्वा्येन केनापि रद्धाषस्य छोकसिद्धप्वातताश्छरसंस्कारवाषः सम इति |
यादे च चृढापयन्तसंस्काराणां पथ्ये कतिपवसस्कारानुष्ठानेअपि भ्याषटुण्या,
यणताऽभीषटटा स्यात्त, आचृढपित्येबोक्त स्यातु । अत एवं भ्ेषठ्द सकष
षणे ज।तकमीदिभिभूढादिभिषवि षिकस्पोक्तिः संगच्छते । अन्यया जङ्ग
पाप्य परिग्रहे तत्र जातकमाचननपातनान्तसस्कारघुष्ठानष्व नान्वसीककः
तया घुटादिपिर्त्ुक्तेरचुपपत्ति । एषं च तत्र जातमात्रपदपभतिपिमद्श-
धस्थपरापति बोध्यम्‌ ।

नन्वेवं जनकगोष्रकरणफचृटासस्कारस्य श्यापुष्यायगतासंपकिरितुने
परथमद सकरस्य व्धपष्यायणत्वं दुवेचम्‌ । जाकमात्रस्व परिग्रहण प्रतिपरी
जेव भातकमाधसखिरसंस्कारानुष्ठानात्‌ । यदि क तवापि धृषेचस्मेक परि.
प्रह इत्यश्यते विं व्र नित्यश्रष्दायेविरोष १ि देदृश्नन्तोअतिः। नेदं निव
ग जिणेद्यादिषचनपपूवेस्वेन श्थादुष्वायणद्मवा विषायक्््‌ । वस्या स्नः

धमेश्वनिणेदपरिषरषट ५

कतोधतक्रमामितिस्वस्कदः। कितु तजियापकय्‌ । तियस्य: रका.
ली प्रकतं स्करोतर्दसविषरयमिदम्‌ । तथा च कतिपामतस्ातिबहि,
तरं दत्स्व ज्धाटष्यायणता संपाते वेच्चृडामंस्कालुष्छकतेषर दतत,
वेवि । एवं च चृदापागमाबिसंस्काराणां स्पत बाषोभ्मिष्िि; इति न
कऽप्पनुपपात्तिः । इति तरविधदत्तकस्वरूपप्‌।

नु यः फेवटरदत्तङस्तस्य विवाहे इतो जनकगोत्रपरिपाटनम्‌ । वस्य
सवेथा जनकगोजाक्षबन्धादिति चेभ्न ।

असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पिुः।
सा परस्ता द्विजातीनां दारकमौगि मेथुन ॥

एवत्र, मतुवचने, असगोत्रा च याऽऽत्मन इति वक्तब्येऽप्त्रोत्नः इका
परतुरित्युक्स्या तजिरेषाव्‌ । उक्तस्थरे कन्याया वरनिरमितष्ठगोत्रस्पत
देप. बरपितनिरूपितसगोत्रत्व्य विधमानत्वातु । एव्द्ोद्न, हवि
+ अत्तगात्रा च या पितुः ' इत्युक्तम्‌ । पितुरिति पस्याभाते तु प्रत्पाद्नम
बदरनिरूपितसगोत्रत्वा माववदीत्यथेः स्यातु, इवि जनकपिकरोशदाद्य
कन्याय। दत्तेन परिणयः स्यादित्यनिष्टापयेत ।

असगोत्रा च या पितुरिस्यत्रत्यपितृपदेन पिाप्रहमदश्नोऽपि स्क्षते ।
पित्रपहादिषदास्मभिम्याहतस्य पितुपदस्य साक्तात्परम्पससाषारण्कन जरह
कृप्रत्रे पुंसि निरूदत्वाव्‌ |
पितरो यत्र पूज्यन्ते स्वकीयः पित्भिः सह ।

यावन्तः पित्वा; स्युरिरपा्नेकस्पृतिवचनेषु वथा दशना | बथा ष
केबरद ्तकपुत्रेणापि स्वपितामहस्य ( स्वस्षातितृननकस्य ) यदो
हद्रोत्रजमयाः कन्यायाः परिवजेनं कायेमेव । अनित्यदषद्युष्यायणस्य षः
पत्ररतस्व तु साक्षात्पितगोत्रवजनेनैव सिद्धि।। अनित्यद्रयद्ुष्यायणे जनक्ष-
पितृगात्रसबन्धसतवात्‌ । अनित्यद्रथागुष्य(यणपुत्रस्याचिद्यद्यापुष्यायण-
बदृदविगोभरत्वं तु न । हावदेब नोत्तरसंततातिवि सतयाकाडसूत उकछतवेना-
नित्यदपामुष्यायणस्व यः पु्रस्तस्पिन्नानित्यद्रयाषटुष्यायणस्य या जनङश्बद्र
मोश्सशन्धस्वासत्तवातु । अत एवामिवादनादावनित्वदचामुष्यायणुपुज्स्य ब्र
कश्यानि; । निस्यदथपुष्वायणस्य त्वभिवादनादो येलमिद
कप्कः; । |

ई वमतसवातिर्णवपारेगिषटम्‌ ।

अत्रेदु बोध्यम्‌-यथा कन्याया बरनिरूपितसगोत्रत्वामाबो वरपितृनिरूपि
तसगोश्रत्वामाषथाऽऽवदयकस्तया वरस्यापि कन्वानिरूपिवसगोतरत्वा मावः
करयापितृनिङ्पितिसगोतनत्वाभावधाऽऽव्यक एवोत ।

पश्च पूयति पमरहसिव्ने पाठान्तरं एविद्‌ दइ१ते-
दथ पुष्यावणकस्येव नोरा गोत्रयोद्रयोः |
तर्संततस्तु तज्जन्पगो्मेव विदुबुंधाः ॥ इति-

ह्रदं वक्तश्यपू- तञ्जन्मगो त्रमिति पदं समस्तं॑व्यस्वं षा । अधे
तस्पदेन तस्संततेरित्यन्न तस्पदोक्तस्य द्रयाषुष्यायणस्य परापर्शो ऽथवा संततेः।
आये दथ एष्यायणस्य जन्भगोत्ं दरधामृष्यायणजनकस्य यद््गोत्रं तत्‌ |
तद्यदि इचामुष्यायणसततेः स्वात्तं किं तवेषं साधत स्यात । परस्युतानि
एमे । संततेः परापर तु तथ्जन्प द्रथापुष्यायणाद्द्विमोत्राज्जातमिति गात्र
हयपापिदुषोरा । वत्पदवेयथ्यं च | फथेदानीं तत्संततेस्तु, हते तुशचब्दबोध्यः
एवा षोपाचातिषः । तच्छब्देन दयाुभ्यायणपाटक्स्य परापे तु तवेषं
स्यात्‌ । स तु सुतरां दुषैट एव । तत्पाटकस्य तत्राप्रकृतत्वात्‌ । अथ तदिति
ध्यस्त॑ पदं, तच्च जन्मगोत्रमेवेत्येवश्रग्द बोधि तविधेयत्वस्य जन्पगोत्रस्यो-
देश्यसपरपेम्‌ । उदेश्यविपेययोश्वात्र समानविभक्त्यन्तपदबोध्ययोः सा-
मानाधिकरण्यमावहपरकम्‌ । अतस्तच्छन्देन पूवे गो्रयोदयोरित्मुक्तस्य
गोश्रदूयस्य परामशः । सततगोतरद्रयं नन्मगोत्नमेवेत्ययंः स्यात्‌ | तथाऽ-
पि तषानिष्टमेव | तुश्ञब्दास्वारस्यं च तदवस्थमेषेति । अतश्च सोऽपपाठ एष।
समीचीनः पाठ प्राङूदर्धित एव | ठिखितपुस्तकेषु च बहुषु तथव
हश्यते । एव च तर्सततस्त्‌, इत्यस्य स्थानं तदपर्यस्याते तुश्चब्दराहत।
पाठस्तथा दचायरष्यायणकस्येव, इत्यस्य स्थाने द्रया्ुष्यायणकस्येव,
वीबश्नब्दपटितश्च पाठः साधायान्‌ | 1कच धममषत्तावतद्रचनातपूरम्‌ ~-

दथामृष्वायणका य स्युदत्तकक्र।तकादयः ।
गोज्रयेऽपि नोद्वा्चाः शुङ्धशरेशिरयोयथा ॥

9 ® (कि

हत्युकंत्वा तत॒ आचाय इत्युक्तवा तदुत्तरमिदं वचन निदिष्टम्‌ । तथा चात्र
दथोप्रष्यायणस्य गोत्रदयेऽवुद्राहक्तिः पुनरुक्तेः स्यात्‌ । पूे्छाकक्तस्य
हषान्हत्वेनो पन्या सस्त युक्त एब । तञ्जन्पगोत्रमित्यत्र तदिति च भिन्न
एदम्‌ । तेन ष गोश्रदयं परायवे । तद्पत्यस्येति मध्यमणिन्यावेनोभया

¢ ~ © क
पमतरखनिणेयपरिबि्‌ । ७

न्वयि । तथा चायप्रथः संपन्नः--यथा दथमुष्यावणक्षस्व गोश्रहयेअमि
नाद्राहस्तथा तदपत्यस्य गोत्रद्रयेऽपि नोदवाहः । यतस्वदपत्वस्व तत्‌-
गोत्रदरयं जन्पगोजमेवेति । यदि च

द्रथामुष्वायणकस्येव नोद्राहो गोत्रयोदयोः ।

तत्संतमेस्तु॒ तञ्जन्मगो्रमेव विदुबषाः ॥
इति पाठ)ऽपि कथचिधोजनीय इत्याग्रहस्तर्हत्थं योजनीयः । दथापुष्ायणो
हि जन्मत एकगो्ः । दत्तविधानबराट्लन्धापरगोत्रः । एवमपि त्येष
यदि. गोव्रदये विवाहो न भवति किमुत जन्मव एव द्विगोत्रस्य तद्पत्व-
स्येति । तत्सततेस्तु, इत्यत्र तुशब्दो न कायेवेरक्षण्यदयोतकः, किंतु कारण-
दैरक्षण्यद्योतकः । तुशन्दघटितवाकये करणस्येव निर्देशाद्‌ । विवाहाभावः
फायम्‌ । गोन्रदरयसत्तवं कारणम्‌ । तथा च द्रयापुष्यायणतद्पत्वयोः कार्य
समभव । कारणं तु विरक्षणम्‌ । द्रथापुष्यायणे जन्मत एकं गोत्रं ददि.
धानादिना भा्पपरम्‌ । द्रयामुष्यायणस्यापत्ये तु जन्त एव गोत्रदयपिति
विशेषः । एवशब्देन च तादे कारणगतं वैटक्षण्यमेव व्यवर्धत इति|

अत्रायं निष्कप॑ः- पूवोक्तात्रेविषदत्तकपध्ये, आध्यो दृदानुरृत्तपुबेगोः
दविवीयो मन्दानुदरत्तपूवगोः । तृतीयस्त्वननुषटत्तपवगोत्रः । वन परथमद शक.
विषये दानि न ममति त्यागो नास्ति । अतो जनकगोग्रानुदततिः स्थिरेष ।
एव विधस्य च तस्य सततिजेन्मत एव द्िगोन्ना। अतस्तस्य तत्सवतेष
संस्कारा अपि गोत्र्रयेनेव । द्ितीयदत्तकविषये तु जातसंस्कारषाधायोगा -
पूरवगोत्राुदृततियैयपि सं मवति तथाऽपि न ममेति त्यागेन जनकस्वस्वस्व
निषटचत्वाच्छयेट। भववि । रेथिरयादेव च तदुचरसंततावभिषंबन्धुं न
भते । अत एव सत्याषाढनोक्तमू- तावदेव नोच्तरसंतताबिवि । संततेशच
सस्काराः परातिग्रहतगतेणेव भवान्त । त॒तायश्च जातमात्र एव दत्त; । अय
च परतिग्रदीतगोत्रणव सस्त । एतदामेभायणाक्तपू-गात्ररिकथ, इत्यादि ।
अत्र च दत्तकस्येव यदि पूमैगोत्रस॑बन्धो नास्ति वहं स्स॑तहौ पूवगोत्रस॑-
वन्धो दूर।पास्त एव भवपि । एवदुक्तं भवति । जिविषदचकमध्ये भयम
यो नित्यद्रचामृष्यायणो दच्तकस्तज जनकेन पित्रा स्वक्षीयस्वत्वनिहतेरकर-
ण।त्तत्सापानापिकरण्येनेव च दत्तविधानबठेन एरुकस्वल्ोत्पादनाचतरैक
स्मिजूश्षरीरे गो त्र्यसंबन्धः। स च ताध्शदत्तकस्य पूत्रपोत्रादिसववाबद्ु
यूत एव मवाप न वु पथ्ये पश्चमपुरपन्ते सप्तमपुरषान्ते प्रवान्देऽपि शर

& पयैदच्वनिणेवपरिषि््‌ ।

दिरंषति । हापि विरमि प्रमाणाभावात्‌ । यथा गोत्रपषरनिणये.दिगोजत्वेण
ये -कसिद्धास्तेषां संततिरधापि दिगोजेव तद्त्‌ । अनिश्वद्यापरष्यायणदतक-
स्थरे तु जनकेन पित्रा चूड(न्ते सस्कारेः संस्कृतोऽत एव च सं्राप्रनन$-
गोतरस्ताद्शजनकगोत्रविशिष्ट एव च तेन दानकर्मीहृत इति दानविधिबर.
स्संब्यमानं भतिग्रहतृगोतरं जनकगोत्रविपिष्टे संबध्यत इत्यतोऽत्र विशव
वेशवष्टथं न ठु भथमदत्तकवदेकत्र द्यम्‌ । तत्र च पा्टकगोत्रा्यस्वसूपान्तः-
निदिं लंनकगोजरमिति तदुप्रधानप्‌ । विचष्टे विमानं च ब्राकक-
कौ -भेधामेपिश्यतोऽग्रे तत्संततो पारकगोजमेकमेवायुषतेते । ज॑नक-
-तीचिकवन्यस्तु -द्रर्कपयन्तमेव । एतदेवोक्तं सूतरकारेण-तावदेव - मोततस्तंव-
"जीवंति । केवेरुदतं$ स्वषृतचड संस्क।रोऽव एवासबद्धजनकगोतर इस्वेक-
जिव्पीकेकमो भ वसव । अतस्तरतंततेर्गोत्रदयऽड्मऽपि नोदेतीति । अत्राऽ््येन
किन ततृत्रपीत्रादिना चः द्वितीयदत्तकेन चामिवादनभाद्धादो गोश्रष,
निशः ` काये । द्वितीयद्तफस्य पुत्रपैत्रादिना, तृदीयदसकेन तत्पुत्र
ग्पौभाषिनि अामिषादमभद्धादौ गोत्रदयनिरदेभो न कायैः । गोग्रह्ण-
भित 1 पिविषिरषयेतेविंवाहे गोजदरयपरिषाठनं कायमेव । अक्षमानाक्येत्-
जाति. निषेषाद्‌.। आशस्य द्वितीयस्य च दस्फस्य गोतरद्वयसबन्धात्‌ ।
आरप्, सततेहतु जन्मत एव द्िगोत्रताव्‌ । वदु षमषदतचो-
हपदुष्यायणक्स्येव नोद्राशे गोजोदवोः |
तंहुपस्यस्य तञ्जन्पगोतरमेव विदुषः ॥ ¶ति।

पूवोयदतकर्य = पुतपौत्रादिना, तृतीयदसकेन तशु्पोजादिना
ीमिवादनभराद्धक मतिप्रहीत्गोजैभव निरदश्ः -फायः । विवार "तु
"गोश्दरपपरिषाटनं कथमेव । यथपि षरस्य अतिग्रहीत्भात्रगोतरत्वाञ्जनेक-
परोज्रभा इन्याऽसमानारगोजजा मवति तथाऽपि ' असगोत्र च या वितः "
ते भलुबचनेन तत्रं निभेधस्य दुष।२त्बात्‌ ।
` म्‌ द्विीयदसकदुभस्य तृपयदत्तकस्य च जनकगोत्रजा कन्म प्रिद
'सगोभ्ा भवेत्‌ । द्वित पदत्तक१।अदेस्तृत।यदत्तकपुप्रपोश्रादेश्च दचकजनकग-
अलाभ्कन्या कये पितु; सगोत्रा मवेत्‌, इति वेवू- अश्र बदन्ति। अक्गो्रा
अपा पिह; इस्वभत्यपितृपदेन पितामशदेरपि प्रहणात्‌ । एतस्सवेधनुकषा-
परम्‌ :विषाहे'तु सबेदत्तकेनेति। नात्र साप्त पुरुषमिस्य(दि च । मातेति ।
पिच -भेकपितगोमधनजेने । तथा च परो यदत्तहडकजेन इदतमेनापि

धेतत्वनिर्णयपरिरिष | ९

दत्तकजनकगोत्रजायाः कन्यायाः परिवजनमेव कायम्‌ । यदि तस्यास्मस्कुषेऽ*
पुकपुषेजः परगोत्रीयदत्तक अ।पीदिति विज्ञान स्यावु । ददुक्तं सस्काररतम.
पारायाभू-दविगोजस्य जनकपितगोत्रत्रजंन।वपषेः कविदपीडानीपमपरम्मा
बागान वजनष्‌ ( पृण ४५२-प१० ५) इति । षिबाहृभ्रकरभे
धमसिन्धावप्युक्तम्‌-नात्र परुषसरुपा । तेन शतपुरषातरमपि द्विगोश्रसं
नापेति ( पृ० १८० प० २९) इतिं । अत्र द्विगोत्रसभिस्पस्य
प्करणनरोषाद्विवाहमतिवन्धकौ मूतं दविगोतरस्वामित्ययेः । इत्र गोग्रद्रयमध्य
एकं वरस्य स्वस्यव । अपरतु दत्तकश्य जनको यः पिता तस्य । तश्च पितु
गोज्त्वाद्विवाहमतिबन्वकमिति बोध्यम्‌ ।

अत्रापर इत्थं सगिरन्ते । अतगोत्र। च या पितुरीस्यत्र पितृषदेन पूर्वेषां
पितापहादीनां प्रहणे प्रमाणं न पदयाप; । ' पिते यत्र पृञ्यन्त्‌ ' इत्यग्र

, ^»

तु बहुषचनवलाद्ाद्यथावगतिरिति तत्र पितृपितापहदनां ग्रहण युक्तष। एषं
स्मकीय॑ः पित॒मिः सहत्यत्र पि बोध्यम्‌ | यावन्तः पितुव्रगाः स्युरिेषत्र तु
वग ग्रहणातूर्वेषां प्रहणम्‌ । तवया च नित्यद्रयदुप्यायणसंतता श्रत्षमे
नापि ठदधिकेनापि वा पुरुषेण विवाहे गो ्रहयपारिपः खनं कमिति पुक्तप् ।
अनितपद्रयापष्यायणदत्तकस्यछे तु तन दच्तङ़ेन साक्षात्तदपत्येन च विषा
गो ्दयपरिपारनं कायेष्रू । तस्य दत्तकृस्य स्वतो द्विगोत्रतावु । चंडन्त-
संस्कारकरणन जनकगात्रसवन्धस्य दानपाहिम्ना षाटकगोतरसंबन्धस्य च
सत्त्रातु । ततपूत्रस्य तु पारकरेकगोत्रपात्रधवन्पऽपि पितुरसगोत्तषा सदैष
विवाद स्कारस्य कपव्यत्वेन गोत्रदुयप्रिपार नस्याऽऽवरपकत्वात्‌ | तादश.
नित्यद्र्पृष्यायणस्य यः पोत्रस्वन तदपत्यादिमिथ गोज्रयपरिपाखने नं
क्षं चिद्धन । केवलदत्तकर्यठे च चूडन्वसंस्काराणाभपि पाठकगोनेभेव
जातत्वाज्जनकगोत्रस्यासंबन्ध इति तस्येकगात्रस्वेऽपि तन गोग्रदयपरिपास-
न -मिवाहे कयभेव । जनकपितृगोत्रनाया; कन्यायाः मितुरसगोवल्मप-
रातू । साद्रकेवदत्तर्स्प यः भतरस्वन तद्पत्यादिभिष गोत्रद्रयपस्ि
गे न कचेद्वानाभेति | ॥ि
एतदमिपायेण निणयसिन्धुटीकायापईङृतायां दत्तक्पकस्मे (श
१८२-१८३ ) ‹ संपा।देतपतिग्रहीतृगातर सापेण्डचादिः सजन तननकगोत्-
सापिण्डय।दि; केवकदत्तकः ' इति केवलदत्तकस्वरूपद्युक्तवा तत्त न चाशप
ननकग जरस।पिण्डयाद्यमाने जनकपगोज् सपिण्डा विषादुमरसङ्क शति बास्प
असगोत्रा च या पितुरिति निेषात्‌ । ' चकरेणा्तपिष्ड हते › पव

१; धर्मेव निणयपरि9ि।

चोका तततः (न चेवं तत्पुत्रस्य दतफजनककन्यया विवाहः स्यादिति
वास्यम्‌ । तस्याः पितुष्वसृत्वात्‌ । तज च पितुः स्वसारमित्यादियान्नवर्क्य-
यनेन निवेषात्‌ । तत्पोत्रस्य च जनकपोञया विवाहं भवत्येव । बापका.
माषातू ' इल्युक्तप्‌ । यदि चासगोत्रा च या पितुरिस्यत्र पितापहादीनापमि
प्रहणं स्यात्तर्हि रुध्यते । यतः फेवटदत्तकस्य तत्स॑ततेश्च जनकफगोत्र-
बम्पामावेन दत्तफजनकस्य देवस्प या पाती कान्तिः सा यथ्पि केवलः.
सकपौ त्र्य दिप्मोरसगोजा भवति तथा ततिपतुरापे च भेचस्य तत्तितामह,
श्यापि च चेत्रस्यासमोत्रा भवति तथाऽपि तल्मपितापहो यो देवस्तस्यासगोता
ल मदति । फन्तेद्‌वगे,त्रन।तत्वात्‌ । अतेऽसगोत्रा च या पितुरित्यत्र पितु
पेत पितापहपरपितामह।दानामपि प्रह स निषधस्तत्रे दुवारः स्यात ।
पितृपदेन साक्षाजनकस्येव प्रहणे तु कैवलरत्तकपात्र। या विष्णुयश्च तस्व
साक्षाल्लनक। पिता भेत्रस्तदुभयनिरूपितस्य सपिण्डत्वस्य सगोनत्वस्य च
देदपाश्यां कान्तावमावेन विष्णुकान्त्यावेवाह नव।ध। भवाति । एवं
(सगोत्रा च या पितुरिस्यत्र पितृपदेन पितामह(दौनां ब्रहणमयुक्तमिति ।

अन्रादाहरणदिन्थासा यथा-

दषदतस। पाटकापिता जनकपिना देव।
|
| | 1
चैत्रः वेत्र हर,
| 1
चैत्र । कर्ति)
दिष्णु

जामदग्न्पगोग्रोतपक्नो देवनामा परखपरुषः । तस्य पतरौ द्रौ चैत्रहरना-
पानी । वत्र चेश्रः कोठिफगात्रोत्पक्नाय देवदत्ताय कस्भेचिहृत्तः । अयं चं
वृडादिसस्कारासराग्वारयावस्यायामेव दत्त इत्यतः फेवरुदत्तकोऽयम्‌ ।
विधान! न।श्य जापद्रन्यगोत्रबन्धः | तप्य च चैत्रस्य पृत्रोभेत्रः।
तरस्ष प्रो षिष्णुः । केवशटदत्तकृस्य चेमस्य ततसंतेश्च भेजदेरेकमेव
गतिं कौिफम्‌ । पखपुरुषस्य द्वितीयः पृग्रो यो हरनामा स जापदर्पगोतर
एष | तत्र गोश्रपरिवतने क।रणामावत्‌ । तादशहरस्य कन्या कानत
पता घ जापद्रन्यगोत्रे सन्नेव ।

4

पमतस्वनिणेयपरितिष्ष्‌ | ११

प्रदितमतत्करपद्रयपसगोत्रा च या पितुरिस्यत्र पितृषदन पितुषिताह
प्रपितामहादीनां ग्रहणामिस्यक; करप; । तत्रस्यपितुपरेन साप्रात्सजनकस्षं
पित्रेव ग्रहणामस्यपरः। इद।नीपनयोः कस्पयोः क वैर्षण्यं दत्मदह्वे। तश्र
निव्यदश्याद्ुष्यायणदत्तकः, तन्पत्रपोत्रादयः, अनित्यद्स्यापृष्यायणदस $),
हतपुत्रः केषदतकथत्यतरुक्तफरपद्रयेऽपि विवाहे गोजदयपारपाडनं कां
मेष भवति। अ नतयदव्यापुष्यायणदत्तकस्प ये पोतरादयो ये च केषदग्‌्रकस्व
ुप्रपौत्राद्यस्ते; प्रथे कस्पे विवाहे गोत्द्यपरिपाङनं कायम्‌ ` दितीये कखे तु
गात्रहयपरिपाटनं न तेषापावश्यकापिति । अस्मिश्च विकखे यथाषार ष्यष.
प्यति फेचित्‌ । वय तु प्रतीमः । वरेण स्वस्पापगोजाऽपि काचित्न्या स्वजन.
पितुः सगोजा चेन्नेव सा विवाघ्लोति निरक्तक्रपद्येऽपि निर्िवादमेव । तत्र
च क बीजं स्यादति सपराहोचनायां द्रयोवेरवधूशरीरयोपेषपुरषेकश्रीरा-
धयघान्वयस्तत्र व।धकः संद्हयते । कस्यचिन्रपुरषस्व यदेकं शरीर तस्व
येऽवयव्‌स्तषु कष[चिदवयवा्नां पपपत्यद्रारा वरश्रारऽन्ववस्तथा दत्रस्पाः
नामेव केपांचिदवयवानां पुमपत्यद्ररा वधुश्वरीरेऽन्वयभेसयोदापत्यभाषो
नेष्यते । अत एव सगोत्रापारणयो निषिद्धः । तत्र हि गोज्जभवतेह शुषि
कृरयपादेमृल पुरुप एकः । तस्थानेक पूत्रास्तेषां च परस्येकपनक पुत्रस्तषा-
पपि पुनस्तयेति यथासंभवं करयपगोतरसंबद्धानि सांपरवमनेकामि इठानि
संद्हयन्ते | ठ कर्सिमशिदेकस्पिन्करे सपरपन्नो वरः । अपरारिमशच कस्मि
षकुठे सपत्पन्ना कन्या । वराय मृलपरुषात्कदयपाच्छततमः सदस्तपो बेवि
न ज्ञायते । फन्याऽप्ये वेव । केवलं पट पु दपेकश्ररीरावयबान्वयस्य पसंतदि-
हारा बरश्शरे कन्यासिरीरे च ससात्तयोपिंथा विवष् न भववि।

दत्तकस्थठे च दानविधिषलाज्नकापितगो रस्य निशत्त।वपि न जनकपि
तृश्रीरावयवान्वयो निवतते । अञ; स्वस्यासतगोज्राऽपि जनप
सगोत्रा कन्या निषिद्धा । एं स्थिते यदसगात्राच या पिदुरिस्यत्र पितु
पदेन पिापरहदयो न गृश्वन्ते षरि सोदरयोदवदचषह्ठदत्तयापध्ये कस्या
पुत्रः फस्यवितछन्पा । देवदत्तो यद्गदत्तो बा तयोरन्यतरः परात्र केषढद्‌
तकधेत्तावता तद्परयोपंयो वरिवाहमसङ्गः। अस्पिण्डेत्यनेन तु न निबाह; ।
निवत्तजनकगो भसा पिण्डयादिः केवटदत्तक शो कषटद तकरक्षणस्य वैरेषो
क्तत्वात्‌ । इष्रपत्तिरिप्य्तिस्तु न युक्तिसहा। एवं चासगोत्राषया पितुरि
त्यत्र यद्वनं तदव तत्र पितृषदन पितामह्दूनापपि प्रभे प्रपाण
यु्पुर्परय; ।

१९ घमेतस्वनिणेयपरिशि्‌ ।

तेश्वेषंः वशसगोक् च या पितुरित्यन्र पित्पदं ताक्षःउजनकपित्परपिति
पक्षैः निरवकाश एव स्यादेति चेत्‌-अस्तु नाप तस्यावकात्च आपत्काले ।
ददि केनचिष्रण स्वस्य स्वजनकपितु्च!सगात्रा कवठ सपितापहदेः
सगोत्रा कन्याः काचिदज्नानेन विवाहिता, पशाचेयं पितापहस्य सगेत्रत्येवं
देश्य. वरस्य त्रानमभतसदिं तत्राक्त पक्षं प्रपाणीद्त्य तेत्र सगोत्रािवाहष-
यथिततं न करप्यपिति । एवं दत्तकसंततां फाचिाभ्नवाहऽपि साक्षादत्तकवि
षये नेष किंविदपीषशं प्रमाणम्‌ । सेय दत्तकेन गोत्रदयपारेपाटनमवश्य
कायेमेष न तत्र ठेशतोऽपि विमातिरिति सिद्धम्‌ । एवं स्थिते सांप्रतं एचि.
सपङ्घंपन्यानां यदावरणं हृरयते यदिवाहकाङे विवाहमात्रवन्धकं गात्र
परिस्फुरितं चरस्य एव दत्विधानेन जनकगोत्रत्यागं सकप्य विवाहं
कारयन्तीति तस्सतरापप्रमाणपषति सुधौभिराकरनयम्‌ ।

यथा चः द्तक्रस्य बिवादफङे गोत्दयपरिपारनं कतेभ्यं भवाति तथा
विवाहितस्य दत्तविधानकारेऽपि गोज्परिप।खनं कतेव्यं भवति । तच्रथा-
ग्रहेता क्चित्पुरषः परगात्रज विबदित च कवितपत्रस्वेन जिष
क्षि चेत्तहिं तस्य प्रहीतुरसमानगोजा कन्या येन।ढ। तमव ग्रह (यान्नान्यम्‌ ।
अत्रोदाहरणं वथा-कोरिकग ्ोत्पन्नां देवदत्ता नाम कश्ित्परुषः क।इय-
धरगोन्रोप्पक्स्य यत्नदत्तस्य पत्र चेत्र विवाहं दत्तकपुत्रतयन ग्रदतुिच्छति।
परंतु यदि तेन चेतरेण प्रहीतुरस्तम।नगोतरा तथैवासमानमवरा च कन्या परि.
णीता स्यात्स ग्राह्यो भवेत्‌ । यदि तु तेन चेतरेण कोञ्चिकगाजोत्पन्ना तेन
समानप्रवरा वा कन्या परिणीता स्याचेन्न स देवदत्तेन ग्राह्मो भवति ।
अथ किमत्र निषेधे बीजमिति चत-उच्यते। सगोत्रापरिणयनिषेषे यद्भौजं
तदेवान्न वीनपिति म्ण । वथा हि-पुपपत्यद्रारकमृटपुरषश्ररीरान्वयवसोः
स्ीपसयोमियः संबन्धेन जायमाना संततिं दुष्टा मवति। स च पृटपुरुपः
इततमा वा सदस्ततमा वाऽप्यस्तु। एतदेव हि सगोत्रापरिणयनिषेषे बनम्‌ |
प्हतेऽपि च कोिकगोत्रनायां कन्यायां कोचिकगोत्परवतेकमृरपुरपेक
छरीरान्बयोऽस्त्येव । तर्पति चेत्रः कोशिकगत्रासननेन देवदत्तेन दत्तको
गदीतभेचत्र दत्तविधानकाटिकृमन्त्रवलात्कोशिकगोजपवतेकपृर परूैक शरी.
राम्बयों भावित एवेति तयोः संबन्धेन जायपाना संततिदष्ट। स्थात्‌ । अत
एवं च जामात्रा शवश्ुरस्य दत्तक न भवाति । अन्यया चश्चुरेण तद्भ्रत्रा-
दिना बा यदि जामाता दत्तको जनिषृक्षिनथेत्तं निवनेरितुं कः कथं भमवेव्‌।

क = ०, कदे, (नन, = दे

अथ भवहु नागता र्कः, {एपततिरेषेति वेयात्येन बुष चेत्ता तवेष्टपति;

घवसवनिर्णयपरिभिष््‌। ८।

एवेषद दितसगोश्मपरिणयनिषेषवीजसाम्यपरा हतेति सुधिया वैभाक्बन्तु |

अथ यदि दत्तको बाञन्यो वा समोत्रपरिणय इयतत्तहि सथ एव वेन
प्रायथित्तं विधेयम्‌ । अन्यथा यावत्ायथित्तं नाऽऽचरति तावत्तस्याश्चुद्धि,
फपानधिकारपयोजिका स्यात्‌ | यद्यपि शरौ।रं बहिनिमरं स्यास्परिहिविनि
वद्नाणि च घोतानि निमङनि स्पुस्तथाऽप्यन्तरङ्द्धिः शास्नपात्रगम्पाञत्ः
विषतेव प्रायधित्तात्पवेम्‌ । तदर्थं परायशित्तं विषेयमेव भवदि ।

( शुद्ध स्वच्छत।विच।र;)-

अथ प्रसङ्ादत्र शुद्धिविचारः क्रियते । शरदिः स्वच्छता च भिभरैष नु
तयोरेक्यप्‌ । श॒द्धिः शद्लीया सच्छता तु किक । एवपशद्धिरश्वच्छ्ता
च भिन्नेव नतु तयोरेक्यम्‌ । शद्धिरशद्धि्र शास्मात्रगम्या नतु कथमपि
लोकिकैः प्रमाणैः शस पाहाय्यरदितैः साऽवगम्पते । स्वच्छता श्म
स्वच्छता वेत्येतद्दय॑॑तु केवरलोकिके मरमाणेरप्यत्रगम्यते । तत्र्ुद्िः
शास्ीयाऽऽन्तरा बाह्या चेति द्विविधा । तत्राऽऽन्तरा दश्ाहञ्यदादिपरिषिवा
नियतकाटिकी वादृश्कालावस्ताननिवत्यां सृक्मदेहनिष्ट, बाह्ना च्वश्मद्धि
शराद्वीया क्षणिक स्ञानादनिवत्य। स्थर नेष ।

अत्रेद्‌ बोध्यम्‌ । या चाश्रुद्धिरान्तरा सृप्मदेदनिष्ठा तस्यां विधना
दाद्शाशद्धसक्ष्मदेदसंयगेन स्थरे देहे-प्यशुद्धिबा्। वियत एव । वस्या
वाह्यया अशचुदधेः साननिवत्यत्वात्साने ते तन निदत्त ऽपि पुनरश्द्ध
स्पदे दसं योगस्य वि्यमानलवात्सा सानाव्यवहितात्तरक्षम एवरोर्प्यतः इत्ये
वमनिटृतचपायेव सा मवति चाबत्सृक्ष्मदेदस्याश्ुद्धः ।

एकादशाहे च यद्यपि प्रातः सूर्षादयकार एवाऽऽन्तराऽयुद्धिनिवतकान-
वप्तानक्षणे स्वयमेव निवत॑वे तथाऽपि तज्निग्र्तः प्राक्‌ तादशराङ्खद्धसक््मदेष्
संयोगेन रथूे देहे सपुर्पन्ना व ध्वाऽश्युद्धिवेकत एवेति तर्ि्ते स्नानः
परपक्ष्यते । यथा वतूर्येऽहनि स्नानासाग्द्धया रजस्वलया सृष्टो देब्दचो-
शुद्धोऽमूत्पश्वा्च तस्यां स्नानेन छद्धयाप्रपि न तागा देबदचस्प शुद्धि
भवति, केतु तस्य द्धयय स्नानपपर्यत एव तद्रदवात्र वध्यप्र्‌ । निष.
कं।छावसानोत्तरं च स्नानपयन्तमद्युद्धिपात्र रजस्वरादिस्पषटस्पेद न व
तदानीमाश्चौचम्‌ । अत एव वस्मिन्काठेऽन्यस्वाऽऽन्ञाचस्य परत्व नाऽऽ
कलो चसपातः। तेन ताद्शमन्यदाश्चोचं संपूणमेव धायं भेवति । बश्रप्फशुद्धि
रेव।(ऽऽश्ौच नतु दतो भिन्नं तथाऽपि न सवेव्रिधायापङ्गुद्‌ ग्रशतपदस्म
इदि; । कैत्वशुद्धिविषरेषे श्राङ्गीष एवेति ।

१४ धमतस्वनिणयपरिरि्।

अत्राऽऽधुनिफाः केविदाहुः-रास्रोया किकी च पुदिरेकेव, तथा$
श्ुद्धिरपि घास्लीया रोकिङी चेर्कव, नतु वयोर्भेद इति । तदङ्गानबिन्सि-
तमू । प्रस्परष्यभिचारेण तयोभदस्थाऽअवहयकत्वाव्‌ । एविस्य तसोरेकत
सापानायिकरण्येऽपि न क्षदिः । नतु ततः कथमपि तयेरैक्यमिति अमित.
ध्यर्‌ । दशाहमृतकादो टोकिक्यां सवस्छतायापवि ब्रन्नीयदयुद्धय भागात्‌ |
मेजकृष।तरस्ादावपि तयब । तया सनेन शल्लीवायां शद्‌ सपादिवाशं
कृचिद्‌त्रणे रक्तपुपादिश्चावश्पे ठकि सवश्छ्वा न हदृरपतै । तथा जानेन
रजस्षठायाः च्यः श्ास्ीयायां शुद्धो स॑पदितायामापि कस्याचित्स्ञावाषि-
षये छोकिकी स्वच्छता नास्तीति परसिद्धपेव । यथपि तदा्णीं नेवेदबेश्व.
देवयोग्यगाङ़ादो नाधिकारस्तथाऽपि सामान्यतः पाङकेऽधिकारोऽस्त्येति तत्र
छ्ाह्लीया शुद्धिः सवेथा नास्त्येवोति न भ्रमितव्यम्‌ । तथा नेत्रदो पढस॑.
चमे न लोक्रिकी स्वस्छता, श्वस्ीया तुश्ुद्धिः सानजन्पाऽस्त्येबेति।

अत्रेदपवपेयम्‌-श्ुद्धिरशुद्धिश प्रत्यकं नानाविधा-स्वटपतरा, खरा, सा-
धारणी, अधिका, अधिकतरा चेति । इह जगाति विदय श्रुदधश्चदथो,
साधारण्यम्‌ । चित्त श्ुद्धिरथिक। चेत्तत्राश्ुद्धिः स्वरा । इविच्च शुष
रथिकतरा चेत्र शुद्धि; स्वस्पतरेति । न कोऽप्ययं; केवरं सवेया शद,
सबयाशश्रुद्धा षद्‌ छकञस्त |

र।किकाशुद्धस्य चायस्य सवनं परिषरन्ति रोका! । सामाम्यतोऽश्रुदधि
धैचमथं न मक्षयम्ति । ततोऽधिकाऽलुद्धिशेत्तमयं न सपृशन्ति। तदोऽप्याषेऽ.
काऽश्ुद्धिशेत्तमय न निग्रन्ति | वतोऽप्यश्चुद्धिरषिका चेत्तपयं न पएरयन्वि |
ततोऽप्यशयुद्धिरथिका चेत्तमथं न शण्वन्ि | एवं त्रनिद्ियपश्चकटररा
नायमामे पञ्चविधे संबन्धे पद्‌थगताश्ुद्धितारतम्पेन एविदेकः संबन्ध,
परित्यज्यते कविदट्रयं § चिद्य $ चिश्चतष्टय, $ वित्पश्चफपिति स्वषप्र्ष्‌ ।
अद्द्धसष चाथस्य सबन्धां यदिद्ियद्रारा जायमाना दुःखावहस्तदिन््
यरा नायमा तद्‌ थसबन्ध परिषरन्त्येव खोक रोकिक्पापश्रुदा । षद्ल.
यायामद्द्धवापे वादशाशयुदढ पदायसबन्धस्य, स॒कष्मदाषाबहत्वातत्सबन्धः पर-
हिषे श्रघ्ने |
अयपाश्रयः-- अश्युद्धपदायसयक्ते पदाथान्तरे ताश्श्ाद्चद्रप्दाथगतानां
दोषाणां सेक्रपणं मवति । महारोगग्रन्थिज्वरक्षयादिरोगेषु भसिद्धमेबेतत्‌ ।
मषा पत्ट((रकयामद्रद््‌ा वया शाद्गीयायामञ्चद्धाबपि ब्रेयषर्‌ । अश्मद्धिसा-
भाश्वाद्‌ पाषकमभाणाभावाच ।

धमेतसवनिणेयपारो्िष्ष्‌ । १५

© ® भद

नु यत्रशचद्धायय॑सोगस्तत् ताशचाशद्धथेगतदोषसंक्रभ हति न व्यपति; ।
रोगिसंयुक्तेऽपि कचिन्मनभ्ये रोगोत्पच्यदश्चनादिति वेवु-भान्तोऽ.
सि । रोगोतसिहं दोषसक्रमस्य कार्य । तस्या अदशेनेऽपि तत्कारणी-
पृषस्य दोषसकरपरस्यामावः कथं निश्चितः । दोषसक्रपरसप सुध्पत्वातु ।
तथा च तश्र दोषसंक्रमो जात एव स्यात्‌ । तत्काय रोगोत्पत्तिरूपं प्रं सहा.
यामाबान्न जातं स्यात्‌ । नैतावता पर्वोक्ताया व्याप्तेत्यमिषारः । न्यि-
व्याप्ति पूय षटवा तेनाग्नो साध्ये सति त्र्नः सृष्पस्रे तकायंस्प संनिदि-
तविषयपरफाश्स्यामावेऽपि तत्र धृमेश्जग्योपिन्यभिचरिता मवति । रित्व-
वयभिचरितैव । अप्रेः सं तन्राप्यनुमायत एव । अप्रिपाध्यं सनिहिति-
पयप्रकाशनाखूयं काथ प्रं तत्र नस्वीवि चेस्कि ततः । तथा प्रहृते दोषलं.
क्रपणमनुपमीयत एव । दोषसक्रमणस्य कायं रोगोत्पत्तिः प्रं पत्र नास्तीति

चेन्मा भृभ्नाम । सदहयाभावात् कायद्ुत्पन्नपिति बोध्यम्‌ ।

म | (र

अथ दोसक्रमणं फ भवति तदुल्यते । ये दोषा वातिपिस$फ।दयो
्रव्यरूपास्ते सृष्ष्मण परमाणुरूपेण संनिहिते देहादौ प्हाय।म्तरे परविशन्ति ।
भविषटाश्च ३ सवसंयगेन पूरमूृवानूपरमाणन्स्रषदशान्‌दोषरूपान्‌ कृवेन्ि ।
स्वयं च मृहमूपपरमाणु्तयागेन त इव जीवरसमोगप्ताधनी मवन्ति | वै
च दोषा दुगीन्धफटुरसादयो पभरूपस्वे स्वाश्रयः परमाणुभिः सह संनिहिि
पदार्थान्तरे मविरन्ति | मादिष्टानां च तेषा पृपरमाणमिः सह संकरः पूष
बदेब्‌ । यस्वाशिक्षयोगेन जलप्ुष्णं जायते त॒त्र कर्पद्रयम्‌ । उम्णस्पश्युताः
सृक्षमा अक्निपरमाणबौ जले भवि शन्ति । तत्र ूरमूत। जलप्रम।णवः श्वीयं
्लीतस्परी स्यक्त्वा संनिहिताभनिपर माणुगपे(ष्णस्पश्चसदशमुष्णस्पन्नं प्रहन्ति,
इत्येकः करप; । स्वीयं श्वी तर्पथेमविजहत एवोभ्गसप्ं॑चागृहस्त एवं
चावतिषठन्ते । फेवं तत्र प्विष्टामिपरमाणुगतोष्गस्पश्ेस्योकटयेन दीय.
्वीतस्पश्नो न भासत इति द्वितीषा करः । अय च द्वितीयः करप एव वैष्र.
पिकक्षमतः ।

दोषसंक्रमेऽयेवं दैवं संमवति । पितु ये ! दुषटपदायान्तगतपरमाणुनां
तस्संनिहितादुषटपदाये भवेश्च; › हत्येवं सेक्रपं न पन्पन्ते रितु ' दुशः पर
माणदः पदयीन्तरेऽर्विश्यैव केवटं स्तंयुक्तेषवदु्टपदापेतपरमाणुपु
स्दौयदोषसषटशं दोषध्ुत्पादयान्ति ' इति परथन्त तन्पव उक्तकरपद्रये भरयपं
एष करप समवति न तु द्वितीयः । ब्विषयकसे जकपरमणुपृष्णस्श-

+ 6 क ® क,
१६ घमेतानिणयपरिशिष्‌ ।

ध्पाद्नाभव इवे दृष्टष॑युक्तेऽपि पदार्थ दांपोत्पादनाभावात्‌ । वस्तुतांऽपतः
केषं प्रतिमातमानस्य कायंकारत्वामायात्‌ । नहि रज्जुषपों दश्चवि।
एषमर्ाः फापरवदूपा ये दाशास्तेषापप्येवं संक्रमः संभवति । कितु तत्रन
रवोक्तदषिध्यम्‌ । अदस्य गुणरूपस्य स्वयं परभाणुस्रूपमावेनान्यत्र
भवेशास्मवात्‌। नापि तदाश्रयीमूतानां परमाणूनामन्पत्र प्रवेश; । अदृषटस्प
जीबासमनिषठस्वेन परमाणुनिष्ठस्वाभवात्‌ । अतस्तत्र संक्रपः केवरं पपाप्र-
यीभृतात्मपंयुक्त आतपान्वरे वादश्पापसट एपापोत्ादनसरूपः । रउक्तसंकम-
मीलयैव पहापातङ्िनामस्पृरपता श्चाञ्चफारेः कयित्ता । पुण्यवता सह संवन्पे
पण्यरसक्रपोऽप्पेवमवोपपाद्नायः |

अथं भावः-एकत्रावास्यथवस्य धमेस्या(न्यत्र संवन्धः सक्रपपद्‌ा्यः | यथा
कस्तरीगन्धदे; । पुण्यपापयास्तु न तथा संक्रमः संमव्रति । तोरेकेकषा-
गिपाजनिष्टसवात्‌ । रित्वेकतर प्रागिन्पवारेपतं यत्पुण्यं पापं वा तादृशृण्य-
सदृशं पुण्यान्तरं पापपदृश्ं पपान्तरं च तागमागसेवद्धे प्रण्यन्तरे सष
तपते । अयं च गोणः संक्रमः । यत्र चनेकेषां सहापिकारः) यथा कमं
विषे प्यः सहेव भायाया, अप्याधिकरारस्तत्र तादश्रकभजन्यमप्‌३(ए)
ध्ल्णदधमान युगपद्व्पद्यव । न तत्र पतपुरदृष्टस्य मापा गणा
संक्पः.। दंपत्योः सह्यपिकरारात्‌ । अत एव भायाऽन्वारशभः( स्पष्टः )
प्तिस्तादं कमं करोति । यदि तादृशं कम मायेवाऽनन्वारन्धः सन्या.
हषरः कमवेगुण्यमिति न ृत्लपदृष्ट तत्रोतपथते। फिठु ङन्‌
नशर । तदपि च युगपदेबोत्पद्यत इति तत्रापि न संक्रमः । एवमधिकारिणाऽ-
त्वारम्धेऽनम्बारग्प्रे च कप्रे फे षिशेषः प्रदारतः। अधुना पसदङ्ध(-
दनविकारिणाऽन्वारग्धेऽनन्वारम्पे च कतरे ३। विथेषः स १६३११-
ह्रानपिकारिणाऽनम्बारण्परे कतरि न कथिच्छङ् काया अप्यतवरप्तरः । अन-
धिकारिणि फपेजन्पादृष्टत्पत्तेः सुतरामसंभवात्‌ । अनधिकारिणाञनद्मर
४पेऽपि करि कमजन्पपदषटमनधिारि णे सवात्पदते । परत्यनान्वारम्पभे.
नैिषिकारिषतेन करैयद्टोत्पादने के$तो हानिः सपु ।

ष्पे "यदि च. स्वध तस्व्ण्याधेफारिणं पन्यपनिन छृत। स्यकषोऽन्कर-

विभ शदेविवोरिद्त मश(ररिभृणं ` नास्त्येव ।

धर्त्वनिरणयपरिविष्‌ । १७

वस्तुतस्तु-अश्चतस्तत्कभजन्यफट भागिनं स्व्मन्यपानेन कतः केकी
सह सबन्धोऽन्वारम्पणश्चडद ये! । अयं च संबन्धः कमकत; साक्षात्सशे,
केकर सहैकासनावस्थानं) तेन सहैकत्र निवापो वेत्पादिरनेकरिषः।
अयं चाधिकारेृत इव नधि रृतोऽपि संमवति । यद्यप्यधिकार्येव
तत्कमेफरमागी तथाऽपि तत्कमनधिकायेपि तादृशरकमकतृसहवासेनांश-
तस्ततक्फर भागिनं स्वयं मन्यते । अनधथिकारी च द्विविध; । वतका
स्वछर्मानदेश् । अशथः सवणे; । एकसमिनििमे क्षत्तिपे बा सतस्वणानु.
सारेण ंचितकमे कु९पि सति तत्र तदन्यो विभः क्षननिषो वा तादृशं कप
कतुमर्हऽपि तदानीं तत्र तत्कमेण्यपटत्तत्वाट्सत तत्रानबिकरी्युस्यवे ।
्वितीयस्स्वसवणेः । वस्य तादश्कपौदेवाऽपि नास्षि । तत्र यदृच्छया
जायमानं, हठाक्ियमाणं चवि द्विविषेऽन्वारमणेऽहांगां यदृच्छया जाप.
मानमन्वारभणं न हानिकरम्‌ । तत्कप्हैदेदाक्ति पमाणं तपूषेहानिकरभ्‌ ।
अनर्हाणामन्वारमणं तु यदृच्छया जायमानपरपि कभ॑कतुरपू हानिकरं
भवाति । अर्नरईटत्‌ क्रियमाणं तु कमेकपुरपृवेहानिकरं भवस्येवेति ‰
षक्तव्यम्‌ । अतोऽनह्‌।णां स्पशः प्रतिरिध्यते ।

अथान्यैः छृतं कमेकतुरन्वारम्भणं कयपपूर्व हानिकरं मवति तदुच्यते ।
तद््यं चाऽध्दो सृतिक।रजस्वर।सृतकिवाण्ड(काद् नाम सृ्यता या स्पूिषु
कथ्यते सा मीमांस्यते-
( अस्पृश्पताविचारः }

अस्पृश्यता च स्पृश्यताया अभावः । तत्र स्पश्स्तञ्जन्यो दोषश्वाने-
विषः । स्पशः साक्षासरम्परया चेति विधः । अन्त्योऽपि बन्नादिपद्‌ाये-
द्रारा छायद्रारेकाषिकरणद्वारेकग्रहावस्थानद्वार समषणश्रवणद्रारा समारो-
चनद्वारा चेतयनेकविध। । तदान। परिगरदतवश्द्राय जायमान-
स्प्स्तु सक्षदेव जात इति मन्तव्पध्र्‌ । दोषोऽपि छघुत्रो खपु
भ॑हान्महत्तरषेति तारतम्पेननेकविषः | यथा यथा च दोषाधिक्पं तथा
तथा दषएटपद्‌यस्य परम्परय।ऽपि सश्च निषिध्यते । यतो महत्तरदोषस्य
दुक्रप्‌ः परम्परया सवद्धेऽप्पयं सजायते । णद्वर्रेदि-

स्परश्चा वियते तत्र सत्र संक्रष ष्यते ।
स्पर्श निषिध्यते तत्र नेष्यते यत्र सक्र ॥

गुणकषक्रप इष्ट स्यादनिष्टे द्‌ पपक्रषः ।

8

१८ ` धर्मतस्वनिणंयपरि धिष्‌ ।

तत्र च यावता प्रमाणेन गुणस॑क्रम इष्यते तदपक्षयाऽधिकृपपागन
द्‌[प्रसक्रपो नेष्यते | यदि गुणोत्पतिर्यत्र न भवेत्तत्र स। कथचित्सोदन्षा
भवेश्नतु कथमपि दोषोरपत्तिः सोढव्या मवति । व्रं हि गुणामावो नतु
दोषः । ‹ अपद्‌षरेव विगुणस्य गुणः" इति न्यायात्‌ | नतु तथा गुण-
राहित्यं निर्दोषस्य दोषो भवति । फ चित्त गुणवाहुरये खसे! दषो मृष्यत
इत्यभ्यत्‌ । भायोदशेनन्यायेन तु दोषः सवेथा त्याज्य एव भवति।
यथा सुरभे स्वरपोऽप्युषरो भागस्त्याञ्पो भवति । प्षारमृत्तिका हि निष्का
यान्यत्र प्रक्िप्यते । अन्यथा सा स्वसंबन्धेनाखिकं तेत्र शनैः भरने
जनयेत्‌ । अत एष यश्गे कमेणि वेधामृलतिग्यजपानतःत्पत्नीरषोऽन्पस्य
भवेश्चः प्रतिषिध्यते ।

नमु वृन्नान्षस्य प्रवेशे का हानिः। कथ वसा भवति । उच्यते । अ
म्यच तादृश्चफमोहैः केवकं तदानीमदृतो विभः, तादशक्मानरथ ष्रि पादि-
धातुषेण्यबहिथृतो निषादादिथ । त्रिविधा अप्यत तत्र भविः कमेनन्प-
पूष न्युनापिकमावेन परदिबध्ननिति ।

अथ प्रतिबन्धः कया विधया भवतीति वेतु-अत्र केचित्‌ -कमोनुसारेण
तरमास्जायमाने रपु महद्राऽपषं कपेस्यटे सघुत्पन्ं सत्तत्रत्यान्सवीन्पदायथा -
न्तैयुनक्ति। वत्र यथा सूथप्रकाश्ः सवौन्पदायान्सपश्चन्नपे, आदरेजलमण्यादौ
सविशेषं चफारिति, अन्यत्र तु रपरेमातं) तथा तदपूर्वं सरवीञ्ड नयौन्सृशचद्पि
भीवात्मसु चकास्ति | तत्राप्यधिकारिषु कभकारिषु, अधिक।रेण मराप-
सारणपुवकं भऽ्षरत्स॒ सविशेषं चकास्ति । इतरेषु जीबातमस॒ तु जडेभिविव
इपशमाभमेष । तत्राधिकारषतमङापसारणस्यामावेन सृ्ृतग्रहणयोग्यताया
अमावात्‌ । तत्र स्पदस्य निरयकतवेऽपे तावतां ऽशेन हीनपधिकारिष्वव
शिष्यत इति वदन्ति । तदपरे न प्षमन्ते । यथासपृत्राचुसारेण फं ददी.
शररस्तया कपरनुस्ारेणापूवेषुत्पादयितुं स एष प्रभवतीति सोऽधिकारिष्वेव
जी वात्सस्वपृवधत्पादयेन्नान्यत्रोति न तत्रारेन हनितोक्तविषया सुवचा ।
कथं तहोपरयोरप्तो प्रतिबन्धो ऽनधिकारेभ्यः सकाश्राञ्जायत इति चेदुच्यते ।
परमात्मा हि सूयापेक्षयाऽप्यधिकपरकान्च इति ^ न तत्र सृषं भाति °' ^ तस्व
मासा सवेपिदं विभाति" शृ्त्वादिश्रुरिसिद्धमेव । तसङाश्स्ययत्तेव नासि ।
वस्मात्परमात्मनः सकाशाद्पृथगप्रमाना अपि जीचात्मान उपाधिपरतन्त्रा
उपाध्यादृतस्वरूपा इत्यतस्तेष्‌ भका शो मेषच्छन्नसूयेस्येव न स्पषटमृटभ्पते।

धमेतस्वनिर्णयपरेशिष्ष्‌ । १९

तश्रापि च दिवा पघाच्छादनेऽपि न रात्राविष तमःप्रसर इति पघस्छम-
स्यापि सूयेस्य सृह्पः प्रकाशो यथा विद्यते तथा जीवासमनां सूक्ष्मः प्रकाशो
विद्यत एवेति, एकत्रानेकजीव समवाये मियसवषापन्योन्यप्रका्गभ्याप्वत्वास.
रऽपरोप्रागेण पिथस्तेषां गुणदोषसक्रमो दुर्निवार एव भवति । घटपटशरीरा-
दयो जडा! पदाथोस्तत् विद्यमाना अपि अयोग्य। इत्यतो न तेषु गुणदोषस॑क्र-
मः। यथा जपङ्कसुमोपरागेण स्फ ट छोहित्यसंक्रमो न तु जपाङुसुपरफटि-
कयोभेध्ये वतेमानेऽपि िरापुश्रके तद्त्‌ । गुणेष च मरुयो गुणः पृण्षषू ।
इतरे गुणाश्च तन्पृङका एव । तथा दोषु मुख्यां दाषः पापम्‌ । तन्पूटका
एवेतरे दोषाः । एवं स्थिते याङ्घे कमणि यदि बेधामन्यः क्िलविष्टः
स्यात्तां द्र पापं कमकृतंरि जीवात्मनि संक्रमेत्‌ । तेन च पापरूपेण
परेनाऽऽवते जौवात्पाने तादश्रकपजन्यसढृतग्रहणयग्यता समल . आदर
धिम्बग्रहणयोग्यतेवांशेन दीना भवेत्‌ । यथा यथा पापपधिकं संक्रपेत्तथा
तथा सा याग्यताऽप्यापिक विनयेत्‌ । दिनष्टायां गोरवतायां सुषृतग्रहण न
संभवतीति कमवेफरयम्‌ । पापसंक्रमेण दुःखमोगश्वावजेनीय एव । वेदिप-
विष्टस्व पपे च वेदिपवेशनिपेधोष्टङ्धनेन जायमानम्‌ । न केवरं तस्येव
संक्रमः षतु पूवेसंचितपपस्यापि । तेन वेदिवहिभतस्यापि संमाषणश्नव्‌-
णादिनाऽचलोकनद्रारा वा संबन्धे तदीयपापस्य कमकतारे संक्रा भवेद्‌
वेति तदपि निरिध्यते । पापं च दृढतरपधिक चेत्तस्य दूरतोऽपि समाषणा-
दिना संबन्धे संक्रपो भवति । एवि सभाषणावरोकनाधमावेऽप्यकयहा-
वस्थानपात्रेणापि पापतक्रमः संमवति । यथा चम्पकपुष्पप्य पृटपनसस्व
मृतमूषकादेश्च गन्धस्तं व्याम्मोति तद्त्‌ । अव एव चाण्डाङादिना सहै
कत्रादस्थानं नििभ्यते | यथा च कमफले कभकतेरि पापपक्रभस्तथा तद्‌
कृरणकाटऽप्‌ सक्रमा भावतुपदृत्यव । तुरयन्यायात्‌ । न ह सक्रपक्पे
कतैतवं निमित्तम्‌, क्षतु पापवता सह संवधमात्रम्‌ । अत एव सवेदेव
चाण्ड।ठादिस्परशो निषिध्यते ।
चण्डालं पतितं चेव दूरतः परिवजेयेत्‌ , इति ।

पण्यस्यापि संक्रम एवं संभवतीत्यतः पुण्यवता सह्‌ संबन्धो विधीयते ।
कमोकरणक।ले जायमानोऽपि पापसंक्रपः पश्चास्छृतकमजन्यसुह्तग्रहण-
योग्यतां दृरीकतु प्रभवत्पेव । आदधे हि पृषेसचिणं पलो बिम्ब
इणयोग्यतां विरयत्येव । इयांस्तु विषः । यथा कपेफाठे कथेकतु
नायमानोऽसृर्यसपशेजन्यो दोपसंकपस्तदानीं क्रियमाणकमनन्यसुहृतग्रह

१ धमेतच्चनिणेयपरिषि््‌।

शयोग्यतां प्रतिषध्नाति न तथा कमणः पूर्व तस्य जातोऽसपृह्यस्पशन-
दोषसफ्रमः । यतः कमोरम्भकाले एुण्डरीकाक्षस्मरणादिना बाक्षाभ्यन्तर
दिं पपाथेव पुरषः कमेणि प्रहत्तो भवति । सा चैवे संपादिता शरुद्धिस्त-
दानीं क्रियमाणस्य सुदृतोत्पादफस्य कमण उत्तेजिका भवतीत्यतः पाङ्‌-
दैक्रान्तं दाष सदृतोरपादनयोग्यतापतिवन्धकं तावत्काटमपाकरोति । यदि
ठ पूवैदृष्छृतकमनन्यदो षरूपः संक्रान्तो मलो बरुवत्तरः कमोरभ्भकारिी
रुद्धश्च २दत्पेति न बरवत्तरमलापप्तारणसमथो ततस्तया श्रुदय। प्रतिबन्ध.
निवारणं न मवति । ययाऽऽहुः-

ममा्तकाले हेमन्तेऽध्वयनप्रतिबन्धिका ।
नाधीयानस्य शेत्यारति; स्फुरिङ्कनापसायेते ॥ इति ।
एवं च पापसक्रमभिया प्एवता सह स्पश निषिध्यत इति सिद्धम्‌ ।

एषं चेयमस्पृरयता श्रतिसंमतेत्यथोदेव सिद्धं मवति । चातुवण्वेपरतिपा-
दकश्चत्यमिमेतोऽयपयंः । दथा हि-श्रतिहिं न सबीनयौन्ाप्षाच्छब्दे नाभि.
धत्ते कंतु कांधिदयान्सपष्टं प्रतिपादयति कांधित्पकारान्वरेण स॒चयति ।
यथा " इदेद्धितेन चेष्टितेन निमिषितेन महता च सूत्रपरषन्धनाऽऽचाय(गाम
भिपरायो गम्यते ` इत्येवमाचायसूत्रकारविषये पह।भ।ष्यकारेरुच्यवे। स च
म्याय; शरुतिविषयेऽपि समानः । भरत्या हे प्माणमूररन्यया न कथिदर्था
हेश्तोऽप्यनुपपन्नः प्रतिपादितः। किंतु जि्गासोबद्धिमान्थादिदोषार्कविदनु
एपञ्म {व फेदरमाभासवे । सूक्ष्मतया दृहु्बिचारेण तञओविददधिः सह संवादेन
षा साऽनुपपततिदृररोऽपसारिता भवा । तदुक्तं सायणाचायंः सवेदशेनरसप्र-
^नहि श्रदिप्रतिपादितेऽयेऽनुपपन्ने वैदिकानां बाद्धः खिथतेऽपि तु तदुपपादनमा-
गमेव विचारयति" इति । तथा च वेद भाष्यकारेरुपोद्घाते इचिच्छरत्यथानुप
पत्तिः प्रदारता निबारिवा च। अनुपपात $ चच्छतिपरहिपादिवस्याथस्या-
सेभवित्वेन प्रतिमासते, यथा ‹ श्रुणोत ग्रावाणः › इत्यादो । इविच्च श्रुति
परतिपादितस्याथस्य निष्परयोजनत्वेन प्रतिभासते यथा ' विश्वजिता यजेत)
इत्यादौ । अथेवाद्वाक्यविषयेऽप्येवमेव । चातुवेण्यं च श्रतो स्पष्टमेव प्रति.
पादिते दषते । वसन्ते बरह्मणोऽप्रीनादधीत ८ ) हत्यादिना बभे
देमाऽगन्याषाने फारविशेषदशचनात्‌ । ब्रह्मणोऽस्य युखमासीत्‌ । बाह
२।भन्व; कृतः ( ) इत्याद तथा ब्रह्मण ब्रह्मणपारमते( )
इत्यादो च चातुरेण्वेस्य निदेशः स्पष्ट एव । दतु तत्र व्रणमेदे भेक

धमतेत्वनिणेयपारे३४य्‌ । ६१

किमिर्वाक दक्षाय न दत्र नरनारीवन्मनुष्यपशयुपतिबदाऽऽफारमेदो बणे.
भेदको द्यते | अतरवत्रायं ब्राह्मणोऽयं प्षत्जिय हत्येवं षणंभेदद्नापकं जवि
र्यादैति चेत्‌- उच्यते । पितपितापरहादिक्रमागतायां द्तथोनो जन्मेव
हत्तदणग्राहफं छिङ्खः भवति । ननु चेवं वणेमेदो यथपि ब्रातुं उक्यस्तथाऽषि
किमेतेनेति चेत्‌-मेवम्‌ । साति प्रयोजने तस्प व्ण॑मेदस्षावरवमङ्कीकर्वष्य-
त्वात्‌ । प्रयोजनं तु कमेविशषेमेऽधिकारविशेषो ब्रह्मणस्य षदकपेस॒ क्षलि-
यस्य फमेन्नय इत्यादिः । ननु मा भूदयं फमेदिशेपेऽधिकारविश्ेषः । अस्त
नाम सर्वेषु कमसु सर्देषामधिकार इति चेत्‌- दथा सतीह जगतयभ्यवश्या
प्रहती स्यात्‌ । यदि रोके रान्ना सर्वषु द्रव्येषु सर्वेषां स्वाप्रितवं समपिष्ये-
वमुद्धोषितं स्यादेचोये$ब्दोऽनवकफश्च एव स्यात्‌ । भवतु वथा, कक नदि-
छलमिति वृषे चेत्तथा सति व्यवस्था कौशी स्वादिति त्वमेव मनसि

विभावय |

उतफषीपकषभ्यां हि रोके व्यदस्था मवति । सर्वेषामुत्कपे सरदेषा
बाऽपक्षप सा नैव भवतीति भसिद्धमेव । उत्कषीपकर्षो हि सदसतक्जन्यौ ।
अनथिकारिढृतकमणश्चासच्ं प्रसिद्धमेव । ननु सर्वेषां सवेत्राधिकारेऽनष-
कारिङृतत्वपृरखकस्य फर्मण्पसत्वस्यामावेऽपि कमोदङ्गमूतपद्‌।येकरमविपर्य-
यमरस्य पद्‌येवेकरयमूलकस्य वा कपेण्यसत्वस्य सवचत्वमेबेवि वेद्‌-
यथा भवानयुकस्येवाधिकार रत्येवमधिकार न मन्यते तथा भवाद्शोऽन्य।
कथन नियतं पदा्यक्रमं न मन्वीत । अपरश्च पदायेवेकरषपपि कपेण्य.
स्वाधायकं न मन्वीत । स्वेच्छाचारे हि क; कस्य नियापक इत्येवं बहु
ग्याङ्की स्यादिति यत्छिचिदेहत्‌ । इत्थं च नियततत्तकमेविशेषाबिकारेण
समरयोजनत्वं चतुरवण्येस्य प्दाक्चितं मवति । तु नेवावता ‹ चातुवर्ण्य
निष्पयोजनप्‌ › इत्यापेपः परिहृतो भरति । यतो मा भूद्रणमेदो मा भूख
कप वितेषाधिकारः फं पेन केवरेन यावत्सुखविशचेषो दुःखविशेषनिदततिवां
पा्न्तिकपरयोजनत्वेन न भदश्यते तावदृम्यये एव कमेविशेषाधिकार इस्ये.
वमाप्तेपस्तदवस्थित एव भवतीति चेवु- उच्यतवे-

मुखावेशषपापिदुखविशेषनिषटतिश् मुख्यं प्रयाननिपि सत्यमेव । तद्‌-
धमेव हि सर्वेषां सवाः प्र्ततयो भवन्ति । & त्वत्रापि कमंविश्रषेण कपी-
नु्ारेण पण्यप्राहद्रारा सुखविशेषप्ाध्िभबर्येव । अथेवपमपि कमेक
कमतिेषनन्यसुषृतग्रदणयोरयता यावन्न संरक्षिता मवति तावद्रणभेद

«४२ धमेदनिणेवपरिरि्य्‌ ।

शु्नानिष्पयोजुन एव भवति । यथा सूषषत्र सकुपं शिवबीजं गोमयक्षरकादि.
पकषेण सर्पीचीनाङ्कुरोत्पादनसम्ं कृतभ । तत्र चोत्पन्ना अङ्करा यदि
पष्ठमिभक्षिताः संमदिंतावा स्युस्तर्हि ते शाख्यः कणिश्चग्रहणयोग्या न
भवान्ति । अतस्तत्र ताटशयोग्यतासरक्षणाय तत्र प्ुनापपवेशाय कण्ट
शाखावरणं ठृषीवरस्यावदयफतैव्यतां प्रतिपदे । इतरथा कृषीवलश्य
धीजपक्षपादिन्यापारो निष्पयोजन एव भवत्‌ । तथाऽत्र पापिनां संबन्धेन
सेक्रन्तपापर्पपदस्य कपेकतेः कमजन्यसटृतग्रहणयोगवता विनरपेारेवि
चातुर्वण्यं श्रुतिभतिपादितं पुनानिष्प्रयोजनमेव स्यात्‌ । तथा च चतु॑०4-
परतिपादकश्रस्युए्पत्तयेऽवहवपेव पापिभिः सह संसगः परिहयों मवि |
धाबता च विना श्रत्यथासु पपत्तिस्तावतऽश्रस्य कटपना भरुहिसंमता मब-
त्येव । तथा च श्रतिसूचिता श्रतिसंमता चाण्डारादीनां पापिनापस्पृहयता

सयृतिकरेरोकानां स्षटतयाऽवबोधाय--
‹ चाण्डकं पतितं चेव दूरतः परिषजयेत्‌ '
त्येवं प्रतिपादिता । नषि श्रुस्यसंपरतस्यायस्य विषाने स्वातन्येण स्मृति.
छारा; प्रभवन्ति कदाचिदपि । नापि श्रुत्यसंपतस्य निषेधस्य प्रतिपादने ।
तेषां स्वतः प्रपाणतवामावात्‌ । तथा चास्पृरयता श्रुतिसमतेति सिद्धं भववि।
एवेनास्पृ्यताया! शासे न `कचिसमाणपास्ति, अवः सा हिन्दुषर्भऽस्मिन्‌
कृरुष्कायते । फे िच्छिषैः स्वकपोरकरियतेतयतः सा शिषटचरे रूढाऽभूदिति
परास्तम्‌ । अस्पृश्यतायाः भ्रुतिस्मृत्यादिप्रमाणासेद्धतवस्यानुपदपेवापगशदित.
स्वात्‌ । तथा चास्पृ्यता नेव फकद्कः कंतु ठस्यां कलङ्ग्वमारो पयन्त
-एवासिमनहिन्दुधर्मे कलङ्कमयन्ते। किंच तेषां तेऽ स्पृरयतासामान्यं कलङ्कः उत
हद्विशिषः । नाऽऽ । ' तस्मान्मखयद्राससा न सवदेव न सहासीत नास्या
अन्नपधात्‌ ' (तै सं० २।५।१।५) हति श्ुत्येव रजस्वरया सह
संबादनिपेधस्य तया सदैकसननिषेधस्य तदन्नग्रहणनिषेधस्य च स्पष्टमेव
प्रतिपादनेन ततरास्पृरयताया(ः भरुतिसिद्धसावु । नहि पमभमागेषु पूधेन्य-
भूता श्रुतिरेव धमं कलद्कषुपस्थापयेत्‌ । न द्वितीयः । अस्पृर्यताया,
स्वरूपे सवेत्र समने चाण्डालादिगताया एवास्पृहयताया। कटद्कत्व
विष्वषनियापक भावात्‌ । को ह्या विशेषा येनेयमेवेतराभ्यो निष्टरृभ्यते
कृठङ्कत्वारोपे । न तावद्‌।क।रविशेषः । अस्पृरयतायाः सवेत्रेव चब
भोत्रगम्यस्वेन पृतस्वरूपामावावृ । तथा च नेवसृरयत्रायाः स्वरूपतो भेद)

धमेत्वनि्णयपरिशिट्‌ | ९३
पक्तुं शकयः । अ(भ्रपमेद्‌।द्वदस्तवीपाधिकः । ओपाधिङो भेद {त्वस्पोप।-
धिभिन्न इत्यत्र पपेवसनमिति न तस्थां मेदः। किंच बिनिगमनाविरईण

तषु कुनो नासृरपतायाः कलङ्रवमाप।दते । अथ दोषपूरकतवेनासृश्व-
तायाः कर्ड्कत्वामाते चेत्सत्रेनवास्तु । रज घलयापपि हि दा षपूटेशवा-
सपृश्यता । ये चोक्तश्रते। रजघ्वरया सह्‌ संवादादयः प्रतिषिद्धास्तत्र कारणं
ब्रह्महर्यादोष इति तत्र भरुतयेवोक्तम्‌ । चाण्डाटयोनो जन्म च ब्रह्महरयामप्‌-
लकमेवेति फमेविपाक उक्तपू । तथा च रजस्वरायामिव चण्डाठेऽप्यस्‌-
इयताऽऽवर्यक्येव भवाति । ोकेऽपि दि कारमाधिसारिमिद् एकस्मिन्कष०१.
नेकेषां टृत्तिप्ताधारण्ये तत्र केचिदण्डन युज्यन्ते केविननेति विपरातिषिदध
हर्यते शरासरेऽपि तद्देव बोध्यम्‌ । एवम^पृ्यता श्रतिसंमतेपि पदिम्‌ ।
अस्पूरपस्पथशथ पमभातिवन्धक इति चोक्तपर्‌ । अस्पृरयस्पयैन समल अत्मा
सतकभजन्पं सुषतं धारापेतु न शकन । अतो षत्वं सुतस्य तल्लनक-
कमणो व।ऽस्तु । द्विषार्प्यसृरयस्पशस्य धभभतिबन्धकतं सिद्धम्‌ ।
नैयायिक स॒ष्तस्य( पण्यस्य ) पमेत्वभिच्छन्ति गुणेषु च तस्य सप्र
कृषन्ति । तन्मतेऽस्पृश्यस्प# उक्तविष 4ाऽऽप्पाने तदुत्पक्त प्रतिबन्धक इदि
स्पष्टमेव । ये तु चोदन।टक्षणोऽ्षा घम॑ः भेयःसाषनीमृतोऽ्यो घमः, अभ्यु
द्यानिःभरयसदेतु५ः, इयेवं सटकमणो भत्वं १प्‌।द यन्ति, तेष मते नित्य-
नमित्तिरुक।म्परूपनिविध ततकम१६१ क(म्पस्प कणः सु्तोत्पाद्कत्वेन
त्राह पसप परदिवन्यक।ऽस्तु । नितपस्य नेमित्तिकस्य च कमणः प्रप.
्षयमात्रकरत्वेन वत्रास्पृरयस्पभस्य कया विधया प्रतिबन्धकत्वं भवत ।
उस्यप-संवि तत्का त्पन्न वा पातक सुृतग्रहणय।रवतां विनाश्नयतीति
भागुक्तमेव । अत नित्पस्प नमित्तिकध्य च कमणः पुण्पोत्पत्तिमयोज त्वं
पापक्षयद्‌रा तत्तम्थाचरणेन वेध्यम्‌ । यथा दभन्ते प्रातरष्पयने परहत्तानां
बटनां सपर पावस्थितोऽप्निः चत्यनिद्रतिद्राऽराघ्ययनयोगयतामापादयन्नध्षय-

ज षै

नसमयोचरणेनाध्प वनपर पजक भव(ते क।र्‌।१।३ भवेद्‌ धापयति वद्‌ ।

क,

ये त्वेव मन्यन्त सध्या जारकं नित्य कम पपक्षपकृरमापि न मवति
किंतु 8द्करणे प्रत्यवाय इपि तदरनुप्पत्तये दवरय रदव्यवाम पशत १
तेष।मपे मते तत्कम्‌ पपवुत्पत्तये कियत इत पपपागमवस्येय्पादनेन
सष्तग्रहणयोगतासेरक्षणदू(र। प०१।त्त्तिप पज कलं तत्व कमेगेऽषपेव ।

४ ०

अथ य; सामाधैको पमः, यथ रजहृतो धस्तयोः ए काम्यके इव

९ क पिः (कि,
१४. पमत्छनिशयपरिशिषप

सुषतोत्पादकरवमथवा नित्यनेमित्तिककमण इव॒ पपक्षयकरत्वमिति ।
अत्राऽऽहुः-सापयिको राजछता बा घर्मो नोक्ततरितयात्पृथगभावमहेति |
कितु हदन्तमैव एव । यथा प्रापस्यप्रेमर पुरस्छृतेमू पोभिनेनिपिङित्वा ये.
धय॒द्धोष्यते यदस्मिन्प्रामे सांप्रतं नासिका; समागतास्ते यद्यपि किविदुष-
देकष्यन्वि तथाऽपि न तथा केनापि वरतितव्यम्‌ । रितु प्रत्यहं संध्पाश्िहो-
रादि फायमेवेति । इदशसमयानुत्तारेण क्रियम।णं नित्यकर्मैव । वथा तेरेव
यदेवे समयः क्रियते यत्सप्रतमास्मन्य्रमि अरन्थिकञ्वरः समुत्पन्नः । नून.
भत्र देदतापरकपेन भाग्यम्‌ । अवं देवताभीतये वलिमदानसदहिता चन्ति,
फारयेति । तदनुसारेण क्रियमाणं कमं नेमित्तिकं मवेत्‌ , तथा तेरेव मित्वा
यदेवे संकेत्यते यरक्तापरतं अ्रमरवताय। देवाय जीगपमू तदु द्धारायं यथा-
धरक्तदरभ्यमदानेन सवैः साहाय्य कायमिति । वदनुसारेणांश्तो जीर्णो
दवारनपृण्यप्र्ये साहाय्यं कुवेतां कमे कम्पं भवेदेति । राजङ़तसमयानि-
धयेऽप्येवमेव बोध्यम्‌ । यस्य च समयिकत्य राजतस्य वा सपरयस्यो
त्तमितयान्वमोवो न भवति दत्समयमत्रमेव न तु तस्ष कथमपि पभत्वमू्‌।
यथा ग्रामस्येजनेयेयेदं घेषणा क्रिथते ग्रन्यिृज्वरस्य नित्ये सरवेमुषका
सहाया इति, यथा बा रज्ञा ययेवं पोषण क्रियते त्रिशदररासाङ्धृतमतेका-
णां ह्वीणां पनरविंवाहः कायं इति, तय मयमाेवाहः कन्यायाः पश्चदशवषां
नर्रं काय १वि । नदीदशघषणानुस्ारग, मृषकान्विनाशयतः पुनविबाहा-
दिकं कुवे; स्वरपेनाप्यशेन पुण्यमत्परस्याति पपं व। पूरेसचितं खस्पेनाप्यं-
शेन विनङ्क्ष्यति ।

यच्च सामयिकस्य राजस्य वा पभत्वसिद्धपे याङ्गदसखयवचनमुद।-
हियवे-
निजधम्‌। विरोधेन यस्तु सापयिके मवेत्‌ ।
सोऽपि यतेन संरस्णो ष्मा राजहतश्च यः ॥ इति ।

वदङ्गामविनम्िवम्‌ । न शसिमिन्वचने सामायिकृस्य रजतस्य षा
धमरवं प्रतिपाद्ते। किंतु श्रतिस्मर्यादिसिद्धमेव धममनू ध तस्व सापपिकत्वं
राजपुरस्छतत्व बा भवेच्येधर्नेन सरक्षणायत्व वर्धयते । अत्र“ यस्तु
सामयिकः ' यश्च राजतो षम; › हत्येवं यच्छभ्दयोणिनस्वादशषस्यो-
हेइ्यत्वं भतीयते । “सोऽपि सरक्यः ' इत्येवं तच्छभ्द षोगेन रक्षणी यत्वस्प
विधेयत्वं प्रतीयते । पदुक्तम्‌-

धमेतत्वनिणेयपरिषिष्टम्‌ । २५

यच्छन्दयोगः प्रायम्यपिस्याधुदेशरक्षणम्‌ ।
तच्छब्द एवकार स्यादुपदेयक्षणम्‌ ॥ इवि ।

उदेरयसमपेकश षमेशम्दः मरसिद्धयेक एव । न तु तस्मादेव वचनबरा-
तस्यापूवेः कथनार्थो ग्रहीतुं श्वक्यते । एतेन राजढृतस्व घपेत्वमस्माद्रचना-
द्रवदीति परकरप्य तेन धमेस्य परिवतनीयत्वं स।धयम्तः परास्ताः । यवप्य-
यपरथो बाङेरपि सूङ्नेयस्वथाऽपि-

कहे

अन्धस्येवान्धटग्रस्य विनिपात; पदे प

इतिन्यायेन्ना जना मा भरम्पेयुरित्येतद््थेमस्माभेः स्फुरीकृतः ।
तद्य निगेटितोऽयेः- समाजेन रङ्गावा पुरस्छतो य उक्ततरितयान्यतमो
धमे; स यत्नेन सरक्ष्य इति । यद्यपि नित्यनेमित्तिकादिकमणो षमेशचभ्द-
वाच्यस्य पापक्तयपुण्यसंग्रदरूपाद्पुरस्कारण सरक्षपत्वमन्पन्नोक्तमेष
तथाऽप्यत्र इष्पुरस्कारेणापि तस्प॒सरहपत्ववाधनायात्राक्तम्‌ । यादे समा
जेन राज्ञा बा पुरस्छवो धमे! न संर्यते तद्चटहानिः स्यदिव, रितु तद
पेप्तयाऽतिरिक्ता दषहनिरत्र समाजहृतदण्डरूप रजहृतदण्डख्पा च
स्यात्‌ । अतोऽत्र यत्नेन संरक्ष्य इत्युक्तष्‌ । इदं च वचनं याङ्गवस््येन
व्यवहाराध्याये प्रथितम्‌ । ग्यवहाराध्यायश्च दषटमधान हत्यत यत्नाधि,
कथपनोक्तम्‌ । तथा चोक्त ज्पवह।र।ध्यरायसंगतिः साभीर्चन्येनाऽऽह
ष्यते । राजत इत्यत्व राजपरस्छृव इत्यस्तु ‹ अप्यग्र्मपिन््रकृवापू-
पौणाम्‌ › इत्यत्रेव बोधः । तत्र हि मन्त्रहृताप्रिस्यस्य मन्त्रपुरस्करपृणािः
त्यथः । न हि ते महमासानोऽपि मन्त्षुखादयन्ति न वा तदुत्पादने पभ
न्ति । तथा समाजो राना वा न कंचिदपु+ घभपृत्पादयत्ति न वा तदु -
तपादने परभवति । अतः समानेन राह्गावा कृतो यः समयः स प्रसिद्धध-
मौनुबन्धौ न चेत्‌ समय इत्येव) न तु तस्य पृण्योत्पाद्कत्वं षम॑त्वं वा ।
एवं च सामतं ‹ पश्चदरवपालाकन्याया विवाह्य न कायः ` इति राज-
कीयं नियमघ्ु्ट ङ्घ्य कनयित्तत। प्राकन्याया बिवाहै ृवेऽपि न तादब-
नियमातिक्रमजं पातकं भवति | ताटरनियपर्य पपल।(माबात्‌ । राजदण्ड-
भिया कामं जनानां तथा ृत्तिनं भवतीत्यन्पदेतत्‌ । तथा चाण्डाङेषवषप्‌-
श्यता न मन्तव्पेत्येवं समाजेन र्गा बा समये कृतेऽपि चाण्डालस्पशेदो षोऽ.
र्त्येवेति सिद्धम्‌ ।
र

९6 ® 0 ® ^
२६ धमनक्छनिणयपरिविष्रम्‌ ।

अत्र कथिदाह-चाण्ड।रप्पर्थो दोषावह इतिं सत्यम्‌ । किंतु विभायां
शूद्रालतश्चाण्ड।ल इत्येवंलक्तणरक्षितानां सगणं दोपावहो मवतु । अधुना
तु ये चाण्डाटनातीया इति प्रसिद्धास्ते तादशरक्षणपुक्ता न भरन्ति ।
अतस्तेषां स्पर्थेऽपि दोषो नास्तीति | तदूनदद्न'नविनज्‌म्मितपू्‌ । नहि विपायां
जातश्चाण्ड(ल इत्येव तलक्षणप््‌ । कितु चाण्ड(लनात्‌। यातत पूर पूत्रीज
कथनं तत्‌ । तथा च तदरश्च यः सप्युत्पन्नः स चण्डाला भकतेपवेति तत्ता-
त्पयेष्रू | न तु तेन वदिगरत्र चाण्डलत्वं व्यवच्छद्ा।न हि जम्बूप्से
पया पिशितं चेत्तष्रिषं भवताल्युक्ते ताद्िषध्य लक्षण भव्राते । कतेक
उत्पत्िपरफ(रः स व्रिषस्य । तथाच ^ तदेव दपम्‌ 2 इति न तस्प
तात्पथम्‌ । दतु तद्विष भवरपेवेति । तेनान्दस्य व्रिषस्य नेव ग्पष्रृ्तिभं.
धति । अत एव पनसफले ताम्बृटमिश्रणे प्रैषं मव पतयुच्पते । एवमन्पेऽपि
प्रकार। यथासमवमन्यत्र स्वरयपृह्याः । तथा च यस्य चणण्डलन्‌[१।यः
पिता ताशी च पात्रास चाण्डाला मव्रल्यव।ज।ति।दं जन्मतः प्रप्य एव।
यत्र त॒ पुनम॑तुः पितुश नकजा गीयत तत्रनुखमक्षकण जतस्य पातन
त।यत्वं पातूपित्न।तिद्रुयमध्यज।प६।यत्वं व्‌ ¦ विपपकरे तु जारयन्तरतवम्‌।
जात्यन्त९ च तम पमातुपितिजातिद्रयपेक्नया जयन्पपित्यन्पव्‌ । सवथा चातु
वेण्थ वा सकरजापिपु दा भातुः पएरुवकजति(दसं सततः सा जातिर्न
ब्‌।धव मवति । एवं च मातुपितृजत्यसुसारण ततघततैनापि(रति सिद्धम्‌ ।

मातुः पितुख मिन्नजपावयसेऽपि ताह पनातिद्रवसवन्य।न्‌ द रिण्यय समवे.
जातिमवति। तया हि-जातिद्वतवन्धो हि सततिशरीरान्तमं वधः वुद्रय भव-
ति। शरीरनिमणपपये हि गभोदस्ा भान्तं धतुतयं पितृतः प्राप्यो व्च
च धातुरयं मात॒तः प्राप्यत हृते श्रपासद्धेव। प्रररानरमा पातुपुतसत्तए
, मान्त्रधाताबाद्मधत्वपक्षवा वल वरसरमित्यत व्ययः 1र्‌ान्तरवाल्ष।नतर-
मरू । आन्तरधताविकारसवेदटपरगेग बह्ययतापत्षएर अावहयक्‌ पए।एत
देपरीरेयेन बाद्धातोपिरासयेचदुपरेभान्तरवतोपिकसो भवनत नेष
नियमः । अन्तरपतुसत्ताया वाह्य्रतुसचानव नतद । एव स्थित मतुः
पितु भिन्ननत्तयते यचतुखपप्कृपसर्हिं तित प्रस्पानरपतु,
धयस्य वाह्यधातुत्रवपेक्षया भष्ठत्वप्‌ । मातृका प्रवरस्य बह्चप्रतुत्रय-
स्य जघन्यत्वभ्‌ । अनुकपरसंङरे घयन्तर प्रदम्‌ | वध्र जयन्यप्र्‌ । तत्र
भषटधाने जघन्य श्रषटठापरागेण परिणामे र्गरतस्तत्र जयन्ये साम चन्पमव्‌
भवेद । माता शूद्रा चत्ततः प्राप्तस्य बह्यपातु त्रयस्प वुद्रत्वभव। कतु वत्राञः+-

धमत्तसनिणेयपरिशिटम्‌ । २७

म्तरोपरागेण सच्छ्ररव स्यात्‌ । एव च सकरऽप सतत्जातिमात्‌।पततन्त्रत
सिद्धम्‌ । विरपस्षकर च पिततः प्राप्तस्याऽऽन्त्रधातुत्रयस्य बाध्वधातुत्रयपे-
पया जघन्यम्‌ । पाततः प्रास्य वद्यधातुत्रयस्याऽऽन्तरषतुत्रयविक्षया
ष्म । म॑ तजात्ययक्षया पितेन।तेजेघन्यत्व एव हि विरोपसंकरो भवति |
त्र जपन्याधीने श्रेष्ठे जघन्योपरगिण गुणः कथिननेव भवेत्‌ । प्रत्युत भर
बरतुसता गण्य हानिरेव स्यात्‌ । न फेवटमेतावदव, कितु भ्रष्ट दोषोऽ.
प्याघक; संजायते । यथा फचिद्धनिकः; स्वकया संस्थायां स्वयं किमपि
कायपङ्वस्तत्रान्यं नियोजयति | नियोजिते च तमयं स्वामी केवरपेदमेवं कु-
विति समाङ्गापयाते। तत्र नियःजिता याद मन्दुद्धिस्तरदि तत्र स्वारौ तीक्ष्णबु.
द्धिरपि निय)भितस्य मन्दबुद्धेः सामथय दृष तदनुसारेण भरषाति । तत्र च
मन्दवुद्धिकृते कार्ये तीक्णदद्धिपेरणया छेत गुणाधानं संभवति । परं
यदि स्वाम्येव मर्दवुद्धिस्टदि तेन नियोनितस्तीक्ष्णवुद्धिरपि सामीचीन्पेन
कार्यं कतुं सपर्थोऽपि स्तरामिपारत्डपात्सच्छया स्वातन्ञ्पेण कतै न शको.
ति | स्वापीतु खया मेरयाति तथाऽयं नेच्छति | यथा चायपिरछति तया
स्वाभी न प्रेरयति । अनिच्छन्नपि चायपगतस्या यथाकथंवितमवतेते । तदानीं
क।यं च यथाकथविदेव भवाति! यथाकय॑चिच् जायमानं कायं सदोषमेव
जायते ¦ तदुक्तम्‌ -
एख।विष्रस्योत्तमस्य समीचीना गिः कृतः ।
पिकोंऽपि देमन्त ऋतो काकददरधते जनेः ॥ इति ।

तथा च प्रातु; पितुश्च मिथो भिन्ननतीयत्वे तत्रानुलोमसंफरे
विरोमसंकरे वा मातुपित॒जातिद्रयमिश्रणानुमारिण्येव संतते्नातिः। तयोरेक.
जातीयतवे तु सुतरां सेव संतनेजातिः । एवं च जातिजन्मतिद्धेदेति सिद्ध-
पित्यपुना ये चाण्डाक हति प्रसिद्ध(स्तेषां प्रतिस्वं विभागं शुद्रज्जायमा
नट्वाभावेऽपि नन्त एव चाण्ड'छत्वं सिद्धमिति तेषां स्परे पर्क्तश्रत्यन-
सारिस्पृतिवचनेन दोपऽस्येवेति सिद्धम्‌ । सा च दोषे तस्सपष्टस्वशु-
चत्वेन कपानपिकारः स्यादत्यतस्तत्सश्च। नेरध्यत इति युक्तपव | एव्‌.
पराचिव्रह्मणस्य क्षस्तियविद्शूदणां च व्यवहारे रौकिे स्परीस्वानिमि-
द्रसवेऽपि कपेकाठे कमेकतुस्तादृशाशचुवित्राह्मणादिसपश्चो निषिद्ध एष
तदेदं॑चणण्टादानां यद्देहं सूरकिरनख्वलादुनां नियतरकाटिकमसु

१८ धमतच्छनिणेयपरिषिष्ठप्‌ ।

हयस्पष्टानां स्नाननिवत्यं॑चेत्यनेफविधमग्युचित्वं सवपामानाधिकरण्वेन-
सपृ्यतामरत्पादयति । तत्र्पृश्यस्ृष्टगतमसृर्यस्यशचेजन्यं स्नाननिवत्य॑प्ु
वित्वं च एवि दस्पृश्यतां नोत्पादयति । यथा जनमद यात्रादेष्वस्पृश्य,
रप परिनिदीरषास्तदयं यादच्छक्यं प्रयतमानस्य च देवदत्तादे फस्यचि-
दसपृरयस्पशोऽमृत्‌ । तत्र देवदत्तादिः सपद परिनि स्परोश्च तेनन
कतः किंतु नातोऽतस्तादृशरपशों दुब हति तज्जन्यं देवदत्तदियेदश्ुचितं
तरस्वकायेभृतां देवदत्तदिरस्पृश्यता सपुत्ादयितुं नाठम्‌ । मृरशेशिस्यात्‌ ।
जनसंप्द्‌ च।मतमपि फं न भवति । न श्रोतभ्य हत्येवं निषिध्यमानोऽपि
फथिच्छब्द्‌ः श्रतिविषयतां हठ सातिपश्ते । नेक्षतेस्येवं नि विध्य भानोऽपि ककि.
दर्थो दषटिपथमागच्छति । अनिष्टोऽप्यस्पृदयस्पशचेः सहका जायते । अनासा
दितोऽपि च रसः सृ्ष्पपरमाणुद्राराऽकस्मादस्वादितो भवाति । अना बाऽपि
च गन्धः सहा प्रातो भवति। मितेवरसवेमगत्था जायत हइत्यजायमानमिव
श्वं रवं च कायेपशत समुरपादयदपि न काल्छ्यनोत्पादयति । अत्त एवो
स्मातकरे-
देवयात्राविवाहषु यद्नप्रकरणेषु च |

(क

उत्सरेषु च सवषु स्पृषटास्पुए्नं विद्यतं ॥ ( अत्र! २४९ ) ईति ।
१पृषएापपृष्टिरन्दायश्च र्मृतिकारणव प्रदचितः-

प्राप्यकारीद्धिय स्पृष्टमस्पृषटि सितरेद्धियम्‌ ।
तयोश्च विषयं प्राहुः स्पष्टासपृष्टयमिधानपः | इति ।

नोस्यते । तरदितरच्छो् चक्षुरिति द्यं ॒दूरस्थविषयग्र हकपस्पष्ट
स्यते । तयोर्यो विषयो तनन्दय पञ्चकग्रद्योऽथः स स्पृष्टासपष्टिश्ष्द
इत्यथैः । तथा च स्पृष्टास्पष्टने वियद इत्यत्र स्पृष्ठासपृष्टिशब्दपतिपाधे ज्ञान-
द्दरियगृहणमाणे विषये न वित इति नजथों निषेधो बाधितः संस्तदशेषणी-
भते ज्ञानेन्दियकरणकग्रहणे पयवस्यति। जनसैमदं केनापीद्ियेण यः कोऽपि
गृह्यमाणो विषयोऽगृह्यमाणवज्जेय इत्यथे; । तत्तात्प च प्रागुक्तमेव |
अग्रे च विस्तरेण ण्दश्पिष्यामः |

्ाप्यकारि संयुक्त विषयग्राहकं प्राणत्वग्रप्तनात्मकमिद्धियत्रयं स्पृष्टपदे
ढ्दन्‌)

=,
ने
4
#:

धमेतस्छनि्णयपरिरिष । २९

अत्र च स्दृष्स्पटन व्यत इत्याप पद दृश्यत । स्पृषटस्पषटयन्दस्वा-
थान्तर्‌ च दश्यत | त्दगहात्वाच्यत-

! स्पृष्टासपृष्टे न विध्यते ' इति पाठ समाहारः ह्वी वत्वमेकलं च सृष्ट
शञ्रे च भावे क्त इति स्पष्टमेव | स्पृष्टं सपथे, अस्पृष्टिरस्पश्ेः । यात्रादिन.
नसमदं चाण्ड'लादानापस्पृश्यानां स्पर्चां दवदत्तस्य जातः । यज्गदत्तस्य च
न जातः । तयोः; स्पशोस्पश्यारभदो नास्ति । जनसंमदे जायमानोऽपि देव-
दत्तरय चण्ड।टस्परशो देवदत्तेऽश्युचित्वमुत्पाद यन्नप्पस्पृहयतां नोत्पाद यतीति
यावत्‌ ।

अयमाक्षयः- अश्चुचित्व हि कथन दोषरूपोऽतिश्चयविशेषः। स चत्र
चाण्डालादिपु जन्पान्तरीयकमेजन्यो जीवदेहानिष्ठो यावबदाश्रयभावी । अद्युः
चित्वस्य च कयेत्रयमू-- तत्र १ कानयेकारः २ अस्पृरयतोःपादनं चेवि
कायंदरयं साक्षात । तृतीयं च परम्परया । तचाखृर्यतरोत्पादनदरारा वादशा
सपृरयसंस्पष्ष २ अशुचित्वोरयादनम्‌ । यात्रादिषु जनसंपर्देऽपि नेरैतदपो.
द्यते । अतस्वत्रापीतरत्रेव चण्डारस्पृएषु देवदत्तादेष्वश चेत्वपुत्पद्यत एव ।

अय स्पृष्टास्पृष्टि न शिद्यत इति प्रकृतवचनं तत्र(पवाद्‌ हति चेत्‌-भ्रन्तोऽ्ि।
तस्य चनस्य चण्डाठे प्रटस्यमावावु । स्पशास्पश्च। हि तततो लिङ्गम्‌ ।
न तचाण्डले दृस्यते किंतु तत्स्पृष्टषु दद्स्पृषषु च । वक्ष्यपाणषष्ठीतपु
सषपक्षेऽपि स्पृएत्वं छिङ्ख न चाण्डे किंतु चाण्डाल पृषु देवदत्तादिषिवि
स्पष्टमेव । तथा च स्पशास्पश्चयोभदो नास्तीत्ययबोधकस्य तस्य वचनस्य चा-
ण्डाटस्पषटेषु देवदत्तादिषु तदस्पषटषु यद्गदत्तादिषु च प्रत्तावापि चाण्डे परवृत्ति.

4 ~ अ

नेव संमवति। कि तिं तेनापादिहपिीत चत्‌-उच्यते। यथा चाण्डाकगतेना-
श चिस्वेन फ।यत्रयश्त्पादिवं तथा तत्रत्येन तृतीयकयेभूेन चाण्ड।ठस्पषदे
वदत्तादिगतेनाश्ुचितवेनापि कायत्रयद्युत्पादयितन्यम्‌ । तत्र च च।ण्डारस्पश्च
सत््वेनोक्तवचनप्रहस्या निरुक्तकायत्रयमध्ये द्वितीय का दृवदत्तादिष्वस्ु
२१ त्पादनमपा्यते । ततायकायस्य च तत्स्पष्टे परत्राञ्युचित्वास्पादनरू.

€

परस्य द्रतावविनत्वदद्‌द्रतायस्यमवि तुतवद्वाप्वयदकवानादा। द्वदत्ताद्‌-

दिष्वरुत्पन्ना हयस्पर्यता कय दवदृत्तस्पृष्ट चनःऽशुचत्वश्ुह्पादायतु प्रभवत्‌ |
(न („ ¢

च्‌।ण्ड।लरपथेजन्यर्य देवदत्तादिगताश्नुवित्वस्य प्रथम्‌ काय कमनधिक।रसूपं

ष
(५ ® ॐ

त॒ जायत एव । अतस्व्रदश्चित्वं देवदत्तादिः सानादिना निदेरणीयमेव।

भी

एवं च साक्षाबाण्यरस्पश्चं यात्रादिष्मपि देवदत्तादनापश्चुविः। वियत्‌

३5 धर्मतसनिणे यपरिषिष्टष्‌।

एव । परम्परया रपे तु देवदत्तस्पृष्टचेजादीनां नाद्चवितपित्ि फटि-
तप्र । एतेन ' यात्रादिपु ननसंमदं चाण्ड{लस्पृष्टानां देवदत्ताीनां यदि
नास्पृरयत्वं तहिं तत्र चाण्डालानापप्ययोदेव नास्पृहयत्वप्‌ । चणण्ड(लगत-
स्यास्पृर्यत्व स्या चनकारत्वन नषएपरायत्यावरू ' इत्यपःस्तप्रू । चाण्डाल-
गताश्युचित्वेन त्द्रनास्पृहयत्षद्रारव तत्पृष्टेप देवदत्तादिष्वश्चुचित्वात्पा
दनेन चाण्ड!टगतस्यारपृरयत्वस्याकरिचनकारित्वाभावात्‌ । चाण्डाङगत.
स्यास्पृश्यस्वस्य जन्पसहयवो यावदेहभाविना देदविनात्चं तिना करणा.
न्तरेणाभावस्य दु षेचत्वाचच । वचनं तत्र प्रभवपीति चेन्न । वचनं हि ख
विषयेषु चाण्ड(रसपृष्टषु देवदत्ता दिष्वप्पृर्यतां नोत्पादयेत्‌ । नतु खा-
विषयेषु चण्डेषु जःमसिद्धां तां निव॑ेयेतु । जनसेमर चण्डाठादि-
रपश्योऽवजेनीय इत्यगत्या वेत्रार्पृरयता निवाना भदाति । तां च चाण्डा-
ठादिगनामनिवागं तस्सृष्टपु तां निदतेयःस्मृतिकारोऽपि जन्भसिद्धाया अ-
सृहपताया अनिवायत्वमेवः भिभाति . अपरं वेदग्रत्ानुंषेयपू-
श्चं दहि द्विविध भाक्तं बाह्ममाभ्यन्तरं तथा|
मृज्जलाभ्यां स्मृत बराह्मं भावद्युद्धिस्तथाऽऽन्तरम्‌ ॥

इति व्यासवचनेन शौचस्य दिविधःरवन दद्रिरोधिभूरमशुवित्वमपि द्वि
विधम्‌ | आभ्यन्तरं बयं च । आभ्यन्तरं विक्तगरमू । बश्च देहादिगवम्‌ ।
तच्च वाह्नं पुनद्रिवेधपाभ्यन्तराद्युचित्वम्‌लकपमशयुवेसपशांदिकारणान्तरजन्पं
च॒ । तत्ाऽभ्यं यावदा्यन्तरभारित्वादगुरभूतम्‌ । अश्ुचिष्पशोदिकारणा.
स्तरजन्यं सानादिनिवत्यरवेन प्षणिकरल्वा्टधुमतम्‌ । एवपश्रुवितस्य दि
विधत्वात्तम्मूलिकाऽस्पृशयताऽपि गु दटघुभेदेन द्विविधा । जनमद चास्पृश्य-
ताऽगत्या निवारणीयति तादृशं निवारणम्‌ ' अङ्कगुणविरोषे च तादथ्यीत्‌ ›
( ने° सू० १२।२।२५ ) इति न्यायनाङ्कभूराया दीक्षणीयेषटैरिव रष्व्या
एवासपृर्यताया उपपन्नतरं न तु प्रधानभूतायाः सत्याया इव गुष्या
अस्पृश्यताया इति |

' ्पृष्टासपृष्टिने विव्रते ' इति प्रे तु कलपद्रयष्‌ । समाहारद्ेऽप्वाषै-
त्वान्न छी षत्वमित्येकः करप; । अथ॑स्तु एवेवदेव । षर्टीततपुरष हति द्वितीयः
फर्पः । स्पृषटस्यास्पृषटिरस्पदयना न विद्यत इत्यषः । चाण्डलादिना स्पृष्स्य
देवदस्यास्पृश्यता न दिच्त इति पृत्रषदेवोदादरणमू । क्षित्वसिन्पकषेऽसप.

(१ > 0 क कि
धमेतसातेणयपरितिषम्‌ । ११

ष्टिशम्दे योगयताथवेधकस्य कृतयप्रत्ययस्यामाप्रेऽपि तदयान्तभाप्रेण एचि,
स्वौका्यति केशः । उदेरयवोधकस्प स्पषएशब्द्स्य त्रिषेयान्तगतास्यष्टिश्म्देन
समासे विषेयाविपश्दोषशच | विरिष्टविधानाश्रयणं त्वगतिकगपिः | कवचै.
वमपि नेव प्रागतिकनामभीम्तिताथिद्िटेशतोऽपि हःप । तया हि-
सष इत्यतराुकेन स्पृष्ट इत्येवं कता न निरः । तथाऽयुकः स्पष्ट ह्येवं
कपा न ननादषए्प्‌ | आमस्यत्र चनस्‌ विधाः समाग्यन्त--स्परयन स्पृष्ठ।
स्पुरय हृरयवं स्पृरयर५व कतृन्वं कमपत्वं चेत्यङ़ा । अष्पृरपेन स्पृषट।ऽप्पृश्य
दर्ये वमस्परयस्येव कतेतं कपत्व चेति दिवा । दरयोधानयोविधयोरस्परपता
न विद्यत इति निषेध) ऽनवक्रश इति स्पष्टभव । अप्पृरयन स्पष्टः स्पृश्य
इत्येवमस्प॒रधस्य कतेत्वं स्पुरपस्य कत्वां या तिधा | अस्यापेव
च [नषधः स्प्रयजनः। अप्पृहप्कपड यः सृहष्स्ष दवद्त्तादः स्पश
स्तेन सप्ुद्धवन्वी या दवदत्तदावर्पश्यता सा न त्यत इत्ययं पगतेः।
स्पुर्येन स्पष्टोऽस्प्य इयेवं स्यर्प्य कतत्वपस्पृहपध्य कमलमिति चतुथ्थ।
विधायां तु मेव निपेषध्यव्रप्तरः । स्पृहयकपकदरनास्पुरयत(सष्द्धष
स्यासंमवत्‌ । ननु चण्ड(रादिषवस्परयता वा जन्धतिद्रा सा जनप्तपदभो
यत इति चद पदत्पाण्डलय प्रदितय्‌ । स्पुद्रप्टृध्य सवेधाऽऽनयक्यमस-

~< ९ ^~

द्मतु । (अस्पृरनं वयप इ्यतावरतव सरमप्पत्ताधसिद्धः। कतु स्पृए्परं
भयुञ्यास्एरपताहतुम्‌तपस्परपक्रपकस्यय सूचपतः सनिकःरस्पामिपेनमम १
रिर्यज्य चण्ड ला(देष्वप्पर ततप फ़ पचत मकलपन्मादश नरद्दडष्रः
किं क न कुष ।

धष॑रञ्द्‌ः पृण्ह्पेऽ५ प्रतिद्ध्‌। पशपिकननं धपावमदस्कारक्चतु-
वितियुगा इत्यत्र । कमनन्पऽभ्युरपनिभ्र रसोतुपू्गख्म अद्य.
गुणा ध इषं दररतन। ४५१ ( अपग्शतण० १९।१। ४) ममापक-
नये च पण्यह्पेऽ५ ता्व्ररण्यम 15५६ बारर्ः4 च असिद्धः । तत्र
पण्यजनकप्दाचारखूपमय मरदत्वा सानि चच। प्रचि ११ । अत्ते
धायं गृदीत्वा ब्रूमः परमस्य प्रवपनं मदन वेति विचरे करिवमाण अदौ
परिवर्पनस्वरूपं निर्भयं भवि । तच परिवितेनं परिवितिद्रयोमियो तरिनिमय। |
आचार त्रिविधः । पण्यजनक; पपजनङफ$ः पुण्यपपाजनकषेति | तत्र
पण्यजनक आचारो धमस्दन।च्पपे। प।पननक अ(वाराऽपमश्ड{नोस्यते ।

पण्यपापाजनकश्चाऽऽचार उद्‌(सीन ईयुच्पते। तत्र य अ(च।रविशेष एताव-

न

® ®

१२ धमेतच्निणेयपरिविष्‌ ।

(प

त्कालपयनतं धै $ब्दवाच्य आसीत्स आचरविश्ेष इतःपमन्युदासीनश्-
ब्देनाधमेशन्धेन वा यद्युच्येत, तथा य॒ आचरविश्रेषप एतावत्कारपयंन्त-
एदा सीन शन्दवास्योऽधमशब्दबाच्यो बाऽऽसीत्स आचाराविश्चेष इतःपमृति
ध्र्ब्देन यद्यच्येत तदा धमेपरिवतेनं भवेत्‌ । त॒ यस्य शब्दस्य यसि
न्ने भवत्तिरेतावत्कार्पयेन्तं न दश सेदानीं परै तस्य श्रब्दस्यार्थान्तरे
शवत्यन्वरं परिकरप्य साध्यतेऽथवा तस्य ब्दस्य यत्पूवसिद्धं परहा्तानिः
पित्तं तत्त्राथ। न्तरे प्रिकस्प्य साध्यते । ६अ।ऽऽये जलता डनपारविक्षेपद।
वद्‌। सन अ(चारे चे।य।द्‌ निन्दिते वाऽऽचार आधुनिकसंकेतेन षम॑शब्दः
प्र¶ञ्पते चेदस्तु नाप ननः क्रचेच्छिय्ते । अधुनिकरसतकेतश्च पु रषदन्त्रः
सतृण्दं च निरदृकुशष्‌ । धभ॑ण पपपपनुद्‌ हीत श्रुतो तदूर प्रमाणाभाव
एव । अथ पृवेसिद्धं षम्॑चन्दभवतेनि।भेत्तं तत्र मकरप्यते नतवर्थाम्तर्‌
आधनिकसं केतः क्रियत इति वचेद्धम॑शब्दर्य यत्मत्तिनिभिततं ० जनकृत्वं
तदृद्‌(सीने निन्दिषे बाऽऽचारे कथपवगपं खया । तत्तदाच।रविरेपस्य
१०जन कत्वं 1 तत्तद्रस्तुतन्त्रं वस्तुस्वभवापिद्धप्‌ । न तदन्यया कु
युज्यत आ।धुनिकेन केनचित्‌ । ननु विहितस्यापि कभ॑ण। कलिष्ञप॑भकरभं
रमरतिषु प्राणादिषु कष निपेध उक्त इते च ततः) नैव तद्धभपरिव
सैनं तत्र कृतम्‌ । नदि प; पुण्यजनङ्ग कभ कटो प्पजनकमिपि मसरा

@**

निषिद्धम्‌ । नापि च तेर्ताटशकभविधायकानि वचनान्पत्रमा्णीढृत्ानि |
रित्‌ पूव॑युमे {०यजनक तेत्क।३।५ ६ण्यजनकमव । याने च वचनानि
पदयो प्रपागानि तानि कलावपि प्रमाणान्येव | केषयं तेद कटा निषेषः
छतत ९१ चे तू--उच्यतं । य।रमन्पुण्यजन कअप कमण्याजनानद्धरयाणां नेप
द्रक५९५भावन। भूयसां ऽन दृयते तान्येव ।१द्ानि । यदस्पेभ्पः पुण्य
प्षिस्त दर्‌ एव परत्युन क।पपरव शरतय। द्‌ चरणे ज।यमाने तस्मारपात.
कोत्पततिः स्यादिति । त्याच पातकं सवेथा गहणीयभित्रि तद्‌नुस्पाद्यमेव
केनापि प्रकारेण वद केषांचित्कभणां वजेनेऽपि न क्ष; | नित्यानां

मणां न वजेनम्‌ । अकरणं प्रत्यवायभ्रवणात्‌ । यदि स्मृतिकार।णां
पमपरिवर्ने सा१४५ स्यात्तं यिपनित्पे कम॑विशेमे कापपरवकशानाप-
नितेद्दिणणां निपिद्धकभ॑समादना दृयते तस्य कर॑णः कटौ वमनं
छतं स्यात्‌ । प्रर्यवायजनक्रं यन्नित्यकम।चरणं तमेव प्रत्यवायजनकमि-

९

त्येवं॑धमेपरिवतने ठस्य नित्यस्यापि कमविशरेषस्प वमेनक्षमवात्‌ ।

धपवत्वनिणंदपरिरिष्ट्‌ | ३३

तथा यदि स्पृतिकार।णां धर्मपरिवव॑ने सामथ्यं स्येति यथा तैः कशि-
वज्येपृकरणं ६ तथा करिप्राह्च प्रकरणं तं स्यात्‌ । पू ये ग्रहा विषया
आसंस्तेषु केचित्कङियुगानुसारेण वजया! कृतास्तथा पुत्र ये वञय विषय
आसस्तेषु के चत्कडियुगानु रिण ग्र ह्य( स्युः। यतश्च वादश्च एकोऽमि विषयो
ग्राह्यतया पर्नोकस्ततस्तेषां धमेपरिवतेना्त(मथ्येमेव तदकरणं द्रहषति ।
अथ / तद्करण नात्तापथ्पषं कतु तादश्चो =क5ऽपि विषयस्वद्‌ानी। देषां
हष्टिपथमारूढ(ऽभूत्‌ ` इति तु स्वान्तःपुर एव प्रणिधानं हृवरं भवेद्‌ ।
फर विपययेण जनानां परहत्तिहिं विदिताकृरण इव निषिद्धाचरणेऽपि ्रय-
स्येव ६३५१ । तथा च यि षमेपरिवतने स्पृतिकारणां सपथ्पं सषा
तेश्च तत्तत्क।ठ।नुरूपपरिसिथत्यनुक्षरेण धमेपरिवतैनं इतं स्यात्तं कि
युगारम्मं निषिद्धाचरणे भूयसीं जनानां प्रवत्तिमालक्ष्व कटिप्राह्न भरण.
मवरयमेव तं स्यात्‌ । तस्मस्स्पृतिकाराणामापे नैव धैपरिवतेने साम्यं
मिति सिद्धम्‌ ।

कयं तद पूपकरिमिदवै् कैथिद्धभेविरद्धपाचरणं कृतष । उषथ्पमर-
दाजयोभियो भायगमरनं वसिष्ठस्य चण्डाकोगमनं परनापतेश स्वदुहितृगमन.
मिति चेदु-नेवेतद्धमपरिवतेनम्‌ । नदि त॑स्वादश्रचरणानुख्पां विरे भरति
पदितो दृश्यते । किंत्वयं धपन्वतिक्रस्तेषाभ ।

नु यदि नेदं धभ॑परिवतनं ६ धमेभवतेकनां तेषां कथं धभविर्द्ा-
चरमे प्र्तिरिति चेद्‌-स।हसमेवेतत्तेष।१ । साहसकमेणि च प्रहरति; केन-
विद्विशचिष्टेन हेतुना जायमाना दृश्यते । येन हेतुविरेषेण तदानी स `तस्य
घ्विरुद्धस्पापि कभण(ऽवः१कपेम्यतां मन्यते । न तावन्मत्रेगेव तादशनं
तत्र भवृत्तिः । कतु ताद$धभविरुद्ध(च रणजन्पस्य संमविनो दुःखस्य परि-
हारे सापथ्पस एव्‌ । आधनिकानां तु ताहश्माविदुःखपरिदारसामथ्य-
भवेऽपि ताध्च्दःखं सष्चमेवेति मत्वा प्र्र्तज।यत ईरवन्थवु । तदेतदापस्त-
म्बीयघमसून उक्तपू--' दृ। पमन्पापिक्रपः साहस च पूव्षाम्‌ । तेषां
तेजोपि्ेषेग प्रत्यवायो न विय्रप । तदन्वय भ्रयुञ्ञनः सादत्यवर
( आप, धभस्‌, २।६।१३।७ ८९) ६ । तच त॒त्र हृत्तिङृरण
हर्दत्ताचाथंण स्पष्ट तम्‌-५“4।द९ पर्वत्या मधुन दषः कय ता
कतु उतथ्य भ्राज व्यत्य भा गच्छतु; । पतिषटबण्डढमन्तमा-
(म्‌, भज स्व्‌ दुदतरम्‌ । तत्र(3६-द४ ईव सत्य दीोऽया-

१४ पर्मतत्वनि्यपरितिषटम्‌ ।

धारः पु॑षाम्‌ । स तु ष्ैव्यतिक्मः | न षमेः। शृष्माणकारणत्वादु ।
दद्म्बीप्येस्क तदिति नवुसदमनपुंसकेनेस्येकष्ेष एकशद्र वश्च । तं
ध्वतिक्रपं तंज तेष साहिसमर्वीष्य चटा स्वयमपि वथा प्रयुज्ञानोऽवर
इवानीवनः सीदति अस्येति ' इति । अत्र च सादस्तषद्‌ भयुज्ञानेन सूत्र
करेनेस्वं सृविटशू-साहसं रि विश्िषटहेतुमन्दरेण न मवति । अतस्तत्र त।दशो
हेतुरेव भवोजक। । स एव भनुष्ेन सादं कमे कारयति । तत्र भयोभ्य.
कता मनुष्यस्तु निभिसमात्रम्‌ । तथा च तत्र साहसं कप ज।यते साहसं
कमे मवतीस्येतादणो वाश्वभयोग उचिते नतु सादते कभ तेन क्रिवत इति
सासं कमै स कुङ्त इति षा । मवति कियद इत्यनयोरन्दरं तु परकिद्धमेध ।
¢ न प्रकुप्यति दु बाः ब्रसुप्तेनाऽऽहतः एदा ' इति न्यायाद्‌ । सुषुप्ट्यव-
स्थायं हि परादाधातो जावतेन तु क्रियते । एवाष्शं च सादं क५ यत्र
भबति तत्र विशिषटरेतुनोषरक्ते मनसि विवेकः क्षणं टु इव भववीत्वत्‌
विवेकश्चीकानामपि बिष्ठपतषश्ानां साह्पपतेः। एतेन हरद सदतां
धसिष्ठसदश्वानां विवेकिनां साहसोदाहरणत्बेन निदे न संगच्छ हत्य.
पास्तम्‌ । ' बङकानिन्दियप्रामो बिद्वसमपि कषति ' त्युक्ते; । एतावान्परं
विशेषः । अविकेष्टी परतीकारसामध्पमविचाय।पि भवतेते। दिद्ास्तुं विवेक
भरतीक।रसापरथ्यं दैव प्रवतेते । एतेन विवेक्षिनिपरपि साहं चेद्िवेशो
निष्फढ इति परास्तम्‌ । तस्माद्धमेपरिवपनमेतदित्य।पुनिकानां चरम एवेति
सिद्ध१९ ।
तथा पमेस्य प्रिदवेनं नेव भवतात्येतद्धगवदुकतयाऽप्यवगम्यते-~

यद्‌] यद्‌] हि धर्मस्य गछानि्भेवति भारव।
| $
अन्धुत्वानमपभस्य तदात्मान उजाम्बहम्‌ (भ, गी, ४।७) ॥

१ति रि म्ग॑यनप्‌ । पुण्यजनफ विहितं कमे षभेशनब्दनोस्यते । तत्र
भूयसां जनानापमहसिषेमेस्य गछानि। । वथा प्पननकं निषिद्धं कमीषर्म.
शब्देन स्यते । तत्र भूयस जनानां पहततिरषमंस्याभ्युत्थानम्‌ । तदश
कमे पृण्वजनकमित्येवं यदि तस्य कमणः स्वरूपं र्ििविभिधित
स्यारयेदसं कमे पापजनकपिस्वेवं यदि हस्य कर्मणः सरूपं ईवि-
भिधितं स्यात्तदैव तम्र कमणि भूयसां जनानां भत्तिरमद्रतिरबाऽ-
धरोकवितु षया भवेभनान्यया । पभपरिवतनवादिषिस्त॒ भूयतां नना-
नां यत्र कपैणि परृततिरश्यते वदेव कभ तदानीं पपै एति प्रि्रातष्व-

वपंदस्वविणंकपरिष््ि । १५

पिस्वेवं वत्तरकाकमुस।रेण मिख्मिभं शमस्दस्पवम्युपेये । उशा ब पः
ग्छानिरषमाभ्युस्थानं च नेव तेरनुसंबातं इवषते। भयाय भका उदनुदि-
हन्ति स एव ददानीं षमेभेम कदाध्पि भपस्य ग्लानिरकमग्युस्वानं ति
५ यद्‌ यदा हि ' दृति भमवदरचनं दिष्यते ।

अतरेदपवषेयम्‌-- पमम्ानिप्रयोजका अवपोभ्युस्वानभयोजकाथ पुरक
भर्येकं त्रिषिषाः । ये चेषं जरभ्ति-/ सथ्यविश्वरेवात्निरोश्रादिर्िषिवस्था.
द्मे इवि सत्यमेव । तथा परौदविशाहवाण्दारस्पशीदिथ निषिदधश्वादधरय
हति सत्यमेव । कितु किं इषः सांप्रतं सेध्याप्रिहोत्रादिषरमोऽ्यनुष्ठातुं न
क्ये, तथा च।ण्डारुस्पशीदिरषर्पोऽपि परिहत न इष्यते का गतिरिति ।
चका प्रथमा पिधा । एतवे च षप धमेत्वेनाषपं चाधमैतवेन जानन्दीत्येष्देन
दवतन्तपत्ाः किंतु विहिनाकरणाद्गेग्डानिपयोजका निषिद्धपरिशराकरणगा-
तप्पा भ्युर्यानपयोजका इति जघन्या एव । वे च पर्षाःको धपे!
कथाधपं इत्येबं वयोः स्वरूपमवगम्तु स्वयपसमथो; पएरतन्परष्रास्वयोषमी -
धर्मयोः! स्वरूपाबगमाष लोकधुरीणानषरम्बन्ते । ोकेपहातत्वेन परि.
हीषा धुरीण संध्यापिहोत्रादिकं नाऽऽ्चरन्तीति न स धमै, सणण्डा-
स्पश्चौदिकं च न परि्रन्दीति स नाधमं इत्येवं धमोधभेयोः स्वरूपं विष-
रीतं खा्त्या मन्यन्ते । एषा द्वितीया विधा । एते च विहिताकरणादष-
्ानिप्रयोजका निविद्धपरिहाराकरणाच्ाधमीभ्युत्यानपयोजका इति जघन्या
एव । करित धमीधमंस्वहपस्य देपरीत्येन ब्गानादूरवेभ्योऽपि जघन्या ।
ये च पुरुष्‌; स्वहन््पङ्गमन्या प्मेपारेवतेनवादिन एवं जसन्ति-पूयोभि-
$निरननुष्ठानारतध्याप्निहे्रादिने धैः, वथा भूयोभिनेनेरनुष्ठानास्श भोद-
विवाहवाण्ड।ठसपक्षादिनीध्थ धते । एतैव धर्मे धमेत्वपहनुत्य तत्राषरमस्व-
सथाऽऽरोपकरणादष्मे चाधर्स्वमपहनत्य व्र षमेस्वरव($ऽरो१९रणादेते
जपन्यतमाः । ईश्वी च तेषां बुद्धिस्ताषसीवि मगक्ता निन्दितेव। वदुक्प््‌ू-

अधप पमिति या परन्यते वप्रसा$श्ता १
सबीयीन्विपरीतांश बुद्धिः सा पाथं तापसी (मरगी, १८।३२)॥ हि ।

एवं च धमपारेवतैनं भगवदचनविक्दधप्वाद्धगवतो नेव संमतमिति स्वम्‌ ।

किंच 8 चतुष्पाद्धमेः पादोनद्धताशं वतोऽपि (वादेन न्यूनो दयपरे श्लो
चैकृपादेवेतयेवं युगमेदेन षपंस्य सः पुरणेृखो भमेस्य प्रिवनशी-

६

्टत्वे नैष संगच्छते । यस्मिन्फरिमक्नपि युगे यदा पहुमिनेनेयथाःनुर्ठीयते
हदा स घ्र !त्येवं सदा चतुष्पादव धमे स्यात्‌ । तत्र हासो नोप्पधते ।
किंच । एष बदैमान उभो छोकावमिजयति ` इति धपसृत्रप्र । घमेपकर
णदेवं ईमान इत्यस्य धर्मेण बतैमान त्यथः । ‹ धर्मेण वतमानः परमा
गतिमाप्नोति ' रति ३खानसभरद्रानाभ्यापुक्तप्‌ । ' षषे; संसेवितः शृद्ध-
ल्ञायते महतो भयात्‌ ' इति परत्य ‹ तस्पराद्धमां यथाशक्ति यलनात्सेभ्या
निषधे; › इति च स्मृतिकाराः पठन्ति । एवमादीनि प्रभाणाने परयन्ध.
मोलुष्ठाने निक ॒प्रवतते परुषः । तु धमस्य परिवतनरशारुत्वे ठस्य
पुरुषस्य पातेः सदिग्धा मवेत्‌ । यथा ' प्रयेदानां यादशं ५ धप {त्वनु
हीयते ताश्शं कपे यदि बहुमिजनेन।सुषटिवं भवेत्तहिं तदनुारेण धमस्व
परिदतेने पदनुष्टितस्य कमणो षमेत्वमपेयारिकमिति । एवं च धमेस्य परि
दतनश्री रत्वे निरक्तसेशयस्य निराकरणं दुःसंपादं भवति ।

परमवस्वनिणेयपरिरिष््‌ |

भन्यक्च॒प्रिवतेनशीरा येऽयां रोके रक्ष्यन्ते परपुष्पफलादयः ष्ररीर-
फेहादयथ तेषां पररिवतेनं स्वस्येन महता वा नियतेन केनचिरछाटेन
जायमानं हृयते, तथा नेयतनेव केनचिदरूपरसादिविश्ेषेण जायमानमाट-
ह्यते, तथा धमेस्य परिवतेनं चेत्तदपि $नविभ्भियदैनेव करेन नियतेनेब च
केनचिदूपेण मवितव्यम्र । तदनुक्षारेण च सांपरतं वि्यमानां पर्पाश्ेऽमुकेन
फाकेना्ुकेन च रूपेण परिवर्तो मदिष्यकीत्येवं परिवत॑नबादेभिवक्तव्यं
ततत तेनेव वक्तु शक्यते नैव च ज्ञायते । वसमाद्धमः परिषतैनश्रीढो नास्ती.
त्येष सिद्धं भवति ।

अपरं च प्रिवतेनष्चीरो यः पदार्थो रके प्रसिद्धस्तत्र परिषर्तनासाद्धनं
घतचस्य पदाथ्य स्वरूपं तथा प्रिववेनोत्तरकाटिकं च यत्तस्य
पदायेस्य स्वरूपं तयोः सामान्यं किंविद्व्यमास्येयं मवति यत्सा.
मान्य परश्छत्य परिवपनश्रयस्य भस्तुना न्ना निदश्चः क्रियते
। अयकवस्तुनः परिवतेनम्र ' इव । ययाऽऽम्रफरं प्कावस्थायां सूपेण
परिववितम्‌ । तजापक प चेत्ववस्थादयेऽपि ' इद्मास्रफष्टम्‌ ` इत्येवं
परत्यमिन्ञा केनविस्सामान्वस्वरूपण जायते । दयोरप्यवस्थयो। सामान्या.
कारस्येक्य।त्‌ । परिवतेनं तु रूपेण । उक्तयोदैयोरवस्ययोः सामान्याकार,
कथिदवक्यमेषाऽऽस्थेयो मवति । फरसिन सामान्याकारस्तु नाग्रोपयोगी ।
नहि भवति कदाविदष्याभ्रफठं परिवनेनेन भीफटं जातमिति । व्याच

वमेतरनिणंवपरिचिष्म्‌ । १७

प्रते धमेपरिववेनवादिमिः क! सामान्याकारः को बा विष्वषस्त्रापि परि
वतेनात्पराक्षो विद्चष। परिवपषनोत्तरं च करतत्सर्वं पदश्वनीयं भवति ।

इदं चापरमत्रानुसपेयं भवति-- बैजादुत्पचमानोऽङ्कुरः परत्यक्षः । तसा-

चाङ्ङुराटपुनरत्पथमानं बजि प्रत्यक्षम्‌ । कितु तत्र तदुरपादकस्वात्पतति.
सपे कीदशरो व्यापारस्तस्य नेव प्रत्यक्तप्‌। तदुक्तम्‌-

उरपथतेऽङ्करो षीजातपुनरबीनं तथाऽद्ङुरात्‌ ।

कितु तादात्विकः सष्टम्योपारो नावशषुध्यते ॥ इति ।
अतो व्यापारविशेषस्यानवगमान्नाद्कुरस्य वीजस्य वा परिवतेनं संभ.
वा| एवं च वस्तुन; परयक्षेऽपि व्यापारस्याप्रस्यक्षत्वेनात्रानाययष्ि तत
परिवतेन न भवति तरिं छि वक्तव्यं वस्तुनोऽपि प्रस्यक्षामाने परिब॑नं
न स्यादिति । सदाचारनन्यो धषस्तु नेव रत्यक्त; । तदुत्पादकस्य ता्ा-
छिकों व्यापारस्तु सुतरां नेव प्रत्यक्षः । ननु सदाचारजन्यस्व पुण्यस्व
धर्मत्वे धमेस्यापत्यक्षत्वमस्तु नापर । यदि तु सदाचार एव धं हति पतं
तदा घर्॑स्य प्रत्यक्षं भद्स्येबोत् चेति ततः | तावताऽपिव्यापारस्वापत्य-
पतस्व स्प रतनं नेव पारवतनम्‌। कच सदाचारोऽपि कार्येन न प्रत्यक्षः
न फेवटं वाह्च आचार एव सदाचारश्ब्देनोच्यते, कितु सदरसनापूवंको यो
बाश्स्ताद्श आचारः स एव सदाचारः । सदरासनाया अप्रत्यक्षत्वादेव च
दाम्भिकेषु सदाचारथरमो रोकानाम्‌ । तदुक्तम्‌-

असाधुदत्तयाऽप्यन्तः साधारणननान्वहि। |
दशयन्तः सदाचारं वश्चयन््येव दाम्पिकाः ॥ इति ।

तत्र कावाद्वाहपातकःधक सगोत्रत्वे विवाहकाठे सथः समुद्धते दतच्-
विधनिन गोजनिष्टत्तिरिति अरमपत्पा् तमेव पूवनिधितं विवाहं साषयन्ति।
अपरे च फेविदस्पृरयस्पथ्ं कस्यवचिऽ्जातमापि ‹ नायमधम्यं; ` (त्वेषं
भासयन्तस्ताद्शमेव तं कोकिफे वेदिके च व्यवहारे निर्दोषत्वेन संग्रा
यन्ति | अपरे च केचन सांप्रतं सफल्याभिविधवामिः ठृत केष्रषारण न
विहितकमीनधिकारभयोजकमिति मन्वानास्तयाविधामिरेव च ताभि,
रसश्च विविधानि व्रतानि कारयन्ति | तदेवमन्यश्च सांप्रदायिकपारम्पयक्रप(
गतषर्भविरदधं बहनें प्रजर्पतां वचो विषमिधितममृतभिवाऽऽपातरमणीय-
मपि परिणामे शानिकरमेवेति पत्वा न श्रद्धेयम्‌ । द्वित्वनादरणीयमेव भेषो-
यिभि।। अत एवाक्तम्‌-

धर्पेत्वनिणयपरिग्ष्‌ ।

4९

दुरा्ारे सश्ाचारश्रमं नोप्पादयेत्कवित्‌ ।
गर्ते यस्पावरये्टोकानबस्तने स्वयं पेत्‌ ॥ १ ।

र द शकस्व दिवादकाटे गोग्रहयपरिपाषटनमावहयकमिति तयेवासृहष-
द्रेण ततं पएरिदरणीय एवेति च पूर्व निर्णीतम्‌ । अवशिष्टं च केशवपन-
पिदानीं मीपस्यवे-

द दृदाकमण्युपनयने च तीयेद्रीने व्रताङ्कदीक्षायां पित्रोमेरणे ्प-
रणे च क्रियते । भावधिचे च प्राजपित्यान््यूने न क्रियत ढितु पर्णे प्राजा
दस्मे सौरापिति बवनासाजापत्ये तदधिके च प्रायधित्ते कतैव्ये वदङ्कत-
याऽऽदौ पिपीषते । वपनस्य प्रापथिताङ्कत्वं कथमिति चेत्‌-वदीयफकसाष-
नोपवोगित्वादिति गृहाण । परायित्तं हि पपापनोदकम्‌ ! प्रायः पापमिति
भोक्त चिं तस्य विक्राषनपिस्युक्तः । पापस्व शाश्रयीमृताः केश्चा ¶ति
परथमो वपनेन पापस्याऽऽधार दिनाहय पृश्वानिरधारस्य तस्व संशोधनं
सुकरं भवति । वदनुसारेणेव च तत्र संकरो दयते-

यानि कानि च पापानि ब्रह्महव्यासमामि च।
केश्ानाश्चित्य तिष्ठन्ति हस्मारकश्चान्यपाम्पहम्‌ ॥ इवि ।

भा युद्ध भप्ररथो वीरो बिनाश्यतुं सकरो मवति शद्‌ ।
घृडाकमेणि धिखातवेन भस्थापिता मन्त्रपूता ये केश्चास्तेषां मन्तरपत.
पवादेष न तान्पापं सरपाश्रयतीत्यतो वपनेऽपि नते निष्कादया भषन्ति ।
दित्वन्य एव । भायधिरव्यतिरिक्तस्थरेऽपि तीथेदशरैनादौ यत्न यश्र बपन.
बििस्तत्र तम्र तद्वीजे तेषां पापाभयत्वमेव । पितृमरणे च पुप्रदेहस्व्ाचैः
स्वात्र पापाभयीमूतकेश संबन्धेन क्षटिति पापसंक्रमः स्यात पितुपर-
अभवणसमङृटं सथ एव प्रं पुप्रस्य विधीयते । योग्ये श्रषिकरणे
समीपवस्तुमतधर्मसंक्रपः शीघमेव जायते । पापस्य चागुचिः पदाथा योग्य
एष । यथपि इस्यचिन्मरणे ठत्सगोत्रप्पिण्डानां सर्वेषामेव देहा दशनाम
द्वंषयो पवन्त, तथाऽपि पृत्रदेहे न केषरं तदेवा्चुचित्वं विधवे $त्वधि-
करपम्धमद्ुचिस्वम्‌ । ठोकेऽपि शररोरे §चिद्व्रणादेना रक्तपूषादि्नावे
वत्छषस्य इरीराशयवं जद दिना एनः पुनः पक्तारण स्वच्छ बस्यापयन्वि |
जन्या व्रणाद्विगतदुष्टपदायेसंबन्बेन सदित्येव स समीपस्थः प्री रादसवो दुष्ट
यादृ । बथा च पितृमरणेन मातृप्रणेन बाऽत्य्ताचो प्रदेह केशर.

धर्मतसनिण॑यपरिर्िष्ष्‌ | ३९

तानां पापानां शीघ्रतरं भरसार! स्वादिस्वतस्तत्रारवन्ताव्यकदया मरणभव-
णसपकामेव पत्रस्य पषोरं विधीयते ।
अथ मातुः पितुब मरणे पुत्रदेहस्यात्यन्ताश्चुचित्वं कथं तखदह्यते ~
प्रमीतो पितरो यस्य देहरस्तस्याश्ुविभवेद्‌ ।
न दैवं नापि वा पियं यावष्पृणों न शत्रः ॥
तथा-पितुरमब्दमिहाऽऽणेच तद्व मातुरेव च ।

मासत्रयं तु मायोयास्तद्षं भ्रातृपृत्रयोः ।

अन्पेषां तु सपिण्डानापा।चं पससंमितम्‌ ॥
इति वचनानि । अस्वायः- पाता च पिता च पितरो । यस्य पाता पषा
पिता बा यतस्तस्य देहः संवत्सरपयन्तप्युविः। तथा च।नाधिकाराद्ब-
स्थायं दैवं पिव्यं वा कमतेनन कमैव्यम्‌ । सेध्यादिकं निस्वं कमह
भवत्येव । एकादशचाह आश्नोचनिहत्तावपि संध्यादिनिस्यकमन्यतिरिकि कथे
न कृवैष्पमिरययेः । युक्तं चैतत्‌ । ' त्रीणि मातृतह्नीणि पितृत, ?( ... )
इतयुक्तरीर्याऽपत्यश्चरीरे मातुश्ररीरस्य पितृश्रोरस्य चान्वयोऽस्सयेक । क्या
चापस्यश्चरीरेऽपयत्वोपापिदिशिषटस्य जीवस्य १।त॒त्वापाधिविशिषटस्य जी.
वस्व पित्त्वपाधिि्िषटस्य जेव्य चेत्येवं याणां ज।कनां संबन्धः ।
तभापरयजीवस्य भाषान्येन संबन्ध; । तेनेव साक्षाद्‌मोग ताषनत्वेन परि-
हीवत्वाद्‌ । मातजीषस्य पितृनीकस्य च सबन्धस्तत्रांशतो विधभनोऽष्व-
मकान; । अतस्तर्छरीरमपत्यश्चररमिवि व्ववहिपवे नतु मातृशरीरमिवि
पितृद्रीरमेति वा । पराघान्पेन व्यपदेशा मवन्व।ति र्दायात्‌ । अक्षय पक
मातृमरणे मेतीभूतं मातुशरीरं मतुत्वोपाधििशिषटनवसंबन्धस्य दिनहृत्वाद्‌-
णुचि भवति वथा तदेवापत्यश्रीरमपि त्रश्चतो विधमानस्य मत्कोपाि-
विशिष्ट बसेषन्धस्व विनषटत्वादश्चुवि मेततुरय भवतीति । एषं पिहुम-
रणेऽप्युहयधर । तत्र पत्यश्चरीरातिपतृजौ बस्य मातृजीवस्य ३। भ्वपगमेपि न
तत्र प्रेत्पपदेशः । तष्छररस्य साक्षाद गसाषनतवेन परिग्रहीतुस्वस्संष्द-
स्य(प्स्यजीवस्य मुखुयस्य ठतो श्यपगमाभावाव्‌ । एदस्वाश्चुवित्वपुदरो.
तरं न्यूनमिव मवस्सबत्सरानत सवषा निवत । यतो बूतस्व संवरपरान्वे
एव पेतस्वनिहतिपू्कं पितृत्वमापनिमबति । सपिण्ड करणोत्तरं हि पतृस्व.
भाकतिः । सपिण्डीकरणं च संवत्सरान्ते विहितम्‌ । हृद्थवमपकर्षेगार्वाद्राव-
शाहादो सपिण्डीकरणेऽप्यश्ुविस्वकारणस्य परातृपितृश्वरीरान्यवस्पाविनषु-

४० धमतस्वानणेयपाररिष्म्‌ ।

त्वादपत्यदेहेऽद वित्वमरस्स्येव । केवर सपिण्डीकरणेन तद शयुचित्वमाच्छा्य
कमोनधिकारो ष्यावत्प॑त इत्येव । अतस्तदवस्थायां इद्धिभाद्धाचरनं गग.
मेव । सवत्सराध्व तु मुरूप्रमिति ब्गेयप्‌ । एतच्च।पत्यश्वरीरे संबररसषरपवन्वं
यदशचित्वपुक्तं ततपुपत्यशरीर एव । न तु खूवपत्यदेहे ‹ तथा हि-ल्गीणमु-
पनयनस्थाने विवाह (ति बतः प्राक्तस्याः स्वमावपिद्ध एव कपोनधिक।रः |
विवाहोत्तरं तस्याः कमण्यधिकारः भामोति । सचन केवापास्तस्याः
फितु मत्रा सहैव । दम्पत्योः सहधिकरतु । सहाधिकरि च न दरयो; सम
प्राधान्यम्‌ । नापि पर्या; । क्गितु मतुरेव पराषान्यम्‌ । पत्नी तु मतरभ्यन्त-
रीभूय तद्दुषदङ्गणाधिकारिणी मवति । अभ्वन्त्री माव पाणिग्रहणमन्त्र
षटाज्जायते । वधूशरीर्‌ वरानुसंहितमन्तरपयेन सूष्मणादृटेन शरीरेण कव्‌-
चेनेवाऽऽच्छादिति भवव्रीति यावत्‌ । यच छक तत्तत्कमेक (ठे १ पर्न पाण-
सपृष्टदक्षिणपाणिमेव वि तदम्यन्तरो मावमावनायाध्िह्वम्‌ । यच क। चिदेका.
किनी कम करोतीति रवते तत्रापि सा मभतुरनुत्नपव कराति। तद।
नमपि च सा परवाक्तिन मन्तमवनादृषटेन सृष्ष्मण दहेनाऽऽच्छादिताऽ-
सत्येव । एवं स्थिते यदि कदावेत्तितृमरणेन पमपत्यस्येव पप

त्यस्वापि देहे संवरषरपथन्तमश्चुचेत्वं स्यात्तद्‌। तेन कथं कमनधि शूरः
स्यात्‌ । यतः सोऽ्युविदहो पान्तिकवेटनेनान्तभव! । तया च यथाज्न्तः-
पष्पवर्वपि नार यावन्न बहिरेश्यत रजस्तावज्नाशुविस्तवेयमिति बोध्यपू ।
यथा चापत्यश्चरौरगतस्य पेतुशर)।रान्वयस्ष पितुमरगात्तर सवत्सरपथन्तम-
शचिस्वं दय। पत्नी शरो रावरणमूतस्प भनतुहितमन्तरमयस्यदृशररतस्य म-
गृमरणोत्तरं सवरतरपयन्तमदयुचित्वम्‌ । भत्र रादिव ताहशमन्तरमयादृष्री.
रादपि मतृमरणन मपज(वव्यपगमातू । भवत्वनिदटततिश् सवरतरन्त इप्युक्त-
भब । अपत्यश्रररगतभश्च चत्व च सवरसरान्त ए४१द्‌ एव नवत | यदि
च क्रप्ञस्तन्निषटत्तिरिति पक्षस्तद्‌ा त्वेष परतिभाति । अपत्यश्चर्‌रगतम।न्त्रं
धातुरयं पपेतृतः, बह्म च धतुत्र५ मातृतः म्रप्वपं । उगख्गददिधतूनां
चोत्तरोत्तरं बायस्त्य। पितुपरणेन प्राप्वमान्तरयातुगतमद्यवित्वं तसं -
षन्येन बह्मषातुत्रयेऽपि सक्रमति। एकस्मिन्‌ ऋतवेकत्य षतोः शु धर
षण्णां धातूनां शुद्धयथमूतु टूकपरिमितस्य सवरसरस्यपक्ष। मवति । क
त्वेवं शद्धिमतुपरणे ऋदु, भव स्वात्‌ । तदन॑। पतुः राप्यं बह्म षतु

तरयमेवाघ्ुचि भवति । नतु वततवद्धमप्यान्तरभू । बवास दुषेटमम-
सकरम न नियतः । न चाज वाहश्रथमतकमे किचित्वपणमूपर>११। तय्‌

धर्तछनिर्भयपारर्षम्‌। ४१

च वहधातुत्रस्य शुदि ऋतु त्रयेणेबेति । एतदभिप्रायेण पितुरब्दमिहाऽऽशौ-
च॑ तद्ध मातुरेव चेत्युच्यते । माया तु वैवाहिकमन्परवरेन भतुरकत्वं गते.
त्येकत्वाभिमानात्तन्परणे भतेश्षरीरे सामान्यतोऽहुचित्वं समुत्पधते । त
पाप्त्रवेणापगच्छति । एतदुक्तं मवति । संबन्धस्य संबन्धिनौ द्रो । वयोश्च
इ चित्कायेविश्ेष समप्राधान्यं कचिरन्यतरश्य । तच याग्यताबरदनुसधय
भवति । पतिपर्योदम्पत्यसेबन्धेऽन्योन्यं स्व।त्परवेन भावनायामविधिश-
यामपि परया मन्तराु्तधानपुवेकं स्वाम्यन्तरीढता भवति पटनी । ततस्त-
द्नुसारेण सा तदभ्यन्तरीभता मवति । अतस्तादशसंबन्धे पत्युः प्राषन्य-
पिति यथा पतिपरणे संवत्सरपयन्तं परनदहस्याशु चिस, न तया पत्नी
परण पतिदेहस्येषि । एव पातुः पितु पत्रेण सह पः सबन्धस्तत्र प्राधा
न्यं मातुः पितुश्च मवति। नतु परृतविषये पुत्रस्य प्राधन्यम्‌ । पू्र्रीरे
हि मातुपित्शर(रान्वयां नतु मातृशररे पितमररे वा पुतरशर्‌रान्वषः। अप;
पुत्रमरणे मातुः पितुवा श्ररीरे न संबर्सरमद्युचित्वं कितु साषपाप्पन्त्‌
मेव भवेत्‌ । भ्रत्राभियः सदहे।द्य॑सबन्धे सस्कारादिविषये जयष्स्य प्राधा-
न्येऽपि मढृतविषये दयोः सपपराषन्यम्‌ । मातुदररा पितदररा वा तयोरधः
संबन्धसाम्यातु । अतस्तत्रान्योन्यस्य परणगऽन्योन्यश्रीरस्प। 9 थ। चं सम.
मेव । तश्च पृदाेक्षया म्य॒नपिति साधेपरासपधन्तं करप्यते । एवमन्ये पू ।
तथा च यथा रितुमरणेनात्यन्ताङ्ुषिभूत पुब्रद्दे पपाश्रणीमूतकेशकतबन्ष
नान्यत्र शाघ्रम॑व पापश्षक्रमः स्पादेर्यतः पपिघुपरणे सश्र एव वपन विधीयते
तथा मतपरणेनात्यन्ताद्ुचम्‌प१ मायद्हे पापाप्र्वमूतकेश्तवबन्धनान्यत्र
करीघ्रमेव पापसतक्रभः स्यादिर्यता मतपरणे सथ एव मायाया बरषनं
वियते ।

त्था च यथा-अषस्मा वे पुत्रनामात्युक्तः पिता पुत्रं सवतसमभूतपेव
भावयति तथा भताऽपि स्वां भाय। वेवादिकमन्नवल(त्स्रात्ममूतमेव मात
यति । आश्चाचमपप्युमयांः समानमेव । यथा दश्नादोत्तरं पतपरणे ज्ञातेऽति-
करान्ताज्नोच पुत्रस्य दश्चाहुमेव तथा मायया अपि अतिक्रन्ताश्।चं दशनाद
मब । यथ। च।ऽऽन्न।चक्षप(तेऽपि पित॒मरणानेभित्त पु्रस्याऽऽश्न।च न निवतेते
तयेब मतेमरणनि पित्त मायाया आश्चाचं न निवतेते। एव पुत्रमाययाः साम्यं
चेत्पत्रस्येव भायाया अपि तुर्य षागक्षेपत्व।द्‌ भतेपरणे सो वपनमावहयकर
मेव भवाति । तश्च वपनं पापाश्रयकेशदूरीकरणेन यथ। स्वशरुद्धययं भवि
त्था मृतपप्युपकरत्यव । अन्वया दूषकः । वदृक्तमू-

६

४२ धर्तसनिणेयपरिषरि ।

विधवाकव्रीबन्धो मतुबन्धाय जायते ।
श्विरसो वपनं तसमात्कायं शिधत्रया सद्या ॥ इति |

यश्चायमाधनिकनां केषां चिल (प एवारे वचनान प्रक्िप्रानाति तत्रस्थं
एर्यते --किं तत्र रषपे बीजं श्रतिविरोधो वा स्पृयन्तरविरोधां बा । उ-
यथ।ऽपि न संभवति। विधवया वपनं न काय॑मित्ययेध्य शरुतिस्पृतिषससशौत्‌।
ताहग्चनकतुणां विधवासु द्रषभेत्सत कथं तवयोननीतः । भुत तासु दव
तेषाम्‌ | पूेदुरिपेनेयमवस्थाऽऽसां संप्राप्ता पुनरीद्यदप्था जन्मान्तरे मा
भृदिति मल्वेव हिते पापदूरकरणाय ता्चि वचनानि पठन्ति । नहि
राजाधिकारिभिश्चोरस्व रिक्षयां कथितायां न तत्रतेषांद्रषो लोले! परक
रप्यते, परप्युत न्याय एव तद्रत्‌ । प्रक्षपे इलन्वरं तु कि चेत्करप्यमानं पाय
न्तिकविचारे हेत्वा मासर्ूपमेव भवेद्‌ । तस्माद्विधवया वपनं कवेमिति
सिद्धम्‌ । दूरस्था माया चेत्पतिमरणश्र्रण।त्तर्‌ सथां वपनं क(१मेब्‌ ।
केवलं केशानां भारप्तय।जन तत्र नास्त । तत्र त।थादां कश्चाः प्रप्तव्रष्पा।।
अमराप्तषवना भाय चेन्न मतेमरणक(ठे तस्या वपनं, (रतु यौवनप्तयुतर-
मेव । तत्रापि भासं पजं नासि । दज च तया भतुमरगाद्‌।रभ्याधय।-
धरस्वेस्छार(पमविहरण मक्षणकश्चाद पा मारपा पह्वध।रगनानेतसशट दो क्ष
घां भरायध्रि्तं कृतवा भदः श्राद्धं काय॑मिति।
मृते भतेरि या नारी अचवणेतयोद्ध१। |
परिरोरश्(न्दधतत्पेष। स११५दिष्त्‌। ॥

8 स्मतिसंग्रहधतवचनेन धम्पेषु समकभपु वध्या अपिकराभा-
धां बाध्यते । यच्च क(बेदुच्यते ब्रह्मगानमापे सांप्रतं त्राह्मगत्वाचिव-
कमा मावदश्नात्तेषापप्यनधिकार एव देवपून।दिकमेसि ति । तत्रोच्यते-
यदि पावित्यापदकेन पहापातकादिदुष्कषणा युक्ता रोकना दष्टिप्यमा.
गच्छत्तहिं सोऽपि सवधपबदिष्टतः सन्‌ विहिते कभण्यनयिदतो भवेदेव ।
यच्च क्षुद्रं पावकं पावित्वानापाद्कं न तेन स ठोक्बरहिष्डृतो भवति, सच
कमेण्यनपिद्ृतो न मवति । कितु तेनापि तादशपातकविनाश्चाय प्यधित
कयेव । सदेथा विधवाभिः। के्ध।रणं पातित्वापादकमित्यतः पतिपरणे
सद्य एष फेशवपनं कायमिति सिद्धम्‌ । अथ विधवाकेशवपनिषपे स्पष्टो
विभिः श्रतो पि न इयत शति य उद्ोष अधुनिकानां केषांचिच्छरपते

त॒त्र यडूस्यत-)क सव एवय जत्य सष प्रतिपदा यतनब्धा$ प्रतिपा

धत्व निर्णयपरेषिष्‌ । ४३

दिता एव वेति तवाभिमतम्‌ । आच यंपाणिनििषये च पहामाष्यकारैरि.
हङ्कितेन चटतेन निमिषितेन प्रहता च सूत्रमवन्धेनाऽऽचायोणापमिपापोऽव-
गम्यत इत्युक्त । तथा च कऋुषिरपि न बोदधव्यानखिरानथान्‌ स्पष्टं प्रति-
पाद्यते कितु काथिदादेशाति कांश्चिच्च प्रकारान्वरेण सूचयति, किमुत
शरुतिविषये तथा स्यादिति वक्तव्यम्‌ । आचमनविपिः, सद्िश्ेषाश्च इचि-
देकव।(रं कविदुद्विषारमिस्यादयः । मराणायामदिष" बहिनान्‌ वक्निषेषः--

¦ धोतवसधरः कुयात्सवेकर्पाणि संयतः।

विकच्छोऽनुत्तरोयथ नप्रशावस्न एवच

भरोत स्मा तथा कमे नेव कुयांद्विवक्षणः ' |

नप्नो मङिनवस्नो जीणेवस्ोऽनाच्छादितन।नुश्व
स्ये तादशास्तततद्विशेषविधया न श्रुतां सव संदृदपते । छेच यथा विधवा.
वपन विधिः श्रता साक्षान्न दृयते तथा विधवादपननिषेषोऽपि श्रता साक्ष
कव दृए्यत इति कोऽयं तत्राभिनितरेश्ो मवतः) यदुब्राह्मणक्षत्तरियविशां
छ्वीणां वपनमिष्यत इति पत्स्यवचनपपपार्ण करोषि । त्युत -

@ क्क

विधिवां मरतिषेधो बा श्न यत्र न इषवे |
त्र सदिग्धचित्तानां स्मृतयो मागेदाशंकाः॥

क

ह्यक्तेस्तथाप्रिधे विषये बपनमेवा गीकतेव्पं मवति ।
भारतीययुद्धो त्तरं युद्धे मृतानां प्रषाणां सीभिः कथमाचरणं क।यपि.
त्येवं धमेरानेन पृष्टस्य श्रीढृष्णस्योक्तिरियम्‌-
ब्राह्मणरक्षानिवविशां स्वी्णां वपनपिष्षते ।
दद्राणामन्त्यजाचानां सीणां न वपनं मेतु ।
अजातयेवनानां च तत्काले वपनं नहि ॥ इति ।
पतिमरणोत्तरं स्वीणां केश्चवपने मन््रिङ्गमपिं दृदयते । आयेणसंहिवा-
यामू-' यदीयं दुहिता तव विकेदयर्दद्गृहे रोदेन ृण्वत्यधम्‌ । अशनि
तस्मादेनसः सविता च प्रयुज्यताम्‌ ` (अ.२स.२) इति। यदीयं त्व
दुहिता कैशरहिता रोदनेन पातकं संचिन्वाना स्यात्तहिं तस्मात्पातकदगि;
सविता च स्वां प्रपश्चतामिपि तस्यायं । अत्र विङ्गेश्चीतिपदेन केशरहितवा-
वस्था स्यषटमेव प्रदिषादिता भवति । न चात्र विकंशीत्यस्य व्यपगवकेशी-

तयर्थो भाष्यदृद्धिने प्रतिपादित इति चेत्तत्र तथाऽ न ग्राह स्यामे माध्य-

४४ धमतस्वनिणेयपरितिष्टम्‌ ।

कारेनेवोक्तमिति ते फतो न बुद्धिमारोति । अथेश्च परसिद्ध {ति भाष्य.
फारास्तत्रो दासीना एव । याक्भश्च प्रञदे श्रते सथ एव योऽर्थो बुद्धिमारोहति
सोऽयेस्तस्य 9यदस्य प्रसिद्धोऽथं इस्युरयते । भवतोऽपि बुद्धो विक्री तिपद-
भवणकाटे विगतकेश्चीर्ययमेवाथेः पभरथमत उपात्तः स्वादेषेति स्वयमेव
स्वान्ते विचादय ।

नन्वाथवेणसितायापन्यत्र ' प्रतिघ्रानाऽश्रपुखी दृधुकभीं च कोश्रतु ।
वेशी पुरुष हेते रादेते अबुदे. त्व ` (अ०५ सू० ११) शते मन्त्र
भाष्यकारै विकेरीत्यस्य विक णेश्चिरो रुहेत्ययः प्रतिपादितो दश्यते । अबद
सपाभिमानिदवता । साञ्त्र प्राध्यते-हे अदे मम श्त्रोः सेन्ये तव रदिते
दन्तव्यापार्‌ संचिते तेन शतरुभृते पुरषे हते मृते सति तदीया जाया प्रति.
प्राना १९पुखं द्षस्तादयन्ती अशरुखी वपष्यञुखी डृधुकणीं कणांभरण-
परित्यागेन हस्वकणीं व्किशी विकीणेश्चिरोर्ह। च सती क्रोशतु रोदनं
करोतिवत्ययेः। तया चात्रापि विकेश्चीतिपदस्य दिकीणेकेशीत्य्ैः स्या-
दिति चेद्‌ ततः। न हि दृष्टान्तमात्रेण फस्यचिदयेस्य सिद्धिभवति |
ृष्टान्तो हि साध्याय॑स्य द्‌ष्टौन्तिफे संमवमात्रं साधयावि न तु निणेयम्‌ ।
निणयस्तु प्रमाणान्तरापीन एव । यथाऽप्निः शीतो द्रव्यत्वाञ्जक्वदिप्यक्ते
गुणकर्मादौ द्रव्यत्व माव च्छेत्यगुणस्यासंमव इति तादृशासंमवोश्दरष्य-
त्वाञज दृष्टान्तेन निवस्य॑त इत्येव न तु दग्र दृष्टान्तेन शैत्यं साधितं भवति ।
अपरं चात्र दृष्टान्त एष तवपेष्ष्यते चेत्‌ ‹ यस्ते पदोवकेशो व्किशो
येनामिहस्यं पुरषं गोपि ' (अ० ३ सु° ११) इति मन्ते भाष्यकार.
केशपदस्य केशचविगमनहेतुरित्यथः रतिपादितस्तत्र निषेहि दष्टम्‌ ।

अथ यादे दृष्टान्तनात्र न निणेयस्तदयत्र किकिश्ीश्षब्दायेः कथं निर्णयः |
कुतो वा परतिघ्नानेति पूर्वोदाह्ते प्त्रे भाष्यकरिविकेश्ीपदस्वाथां विकाणै-
शिरोरुहेत्येवं शृदीत इति चेदुर्यते- विकेशचीस्यस्य विकीणेकेश्चा रिगतकेशा
चेत्ययदवयम्‌ । तत्र विकीणङ्ेश्चावस्था बद्धकेशावस्थायाः प्रदिद्रदिभूवा । दिष-
तकेशावस्था च सामान्यतः केश्युक्तावस्थायाः प्रतिदरिभूता । वज्र पुवभक्र-
न्तेऽय विशेषावस्थावगपश्ेससराटदिमृतेवावस्था तदुत्तरं निरूपणीय। भडति ।
यदीयं दुहितेविमन्त्रसपुवेस्पिन्‌ पपपमोचनाथक एव मन्त्रे ' यदीमे ेभरिनो
जनाः ' इत्यत्र केशिन इति पदेन केशयुक्तावस्पोपर्थताऽमूत्‌ । अथीदेव च
ठदुत्तररिमिन्‌ यदीयं दुदिमवि मन्त्रे परोपय तवस्याप्रतिदिभूता किग-

धपेतस्वनिणंयपारिशिष्एष्‌ | ४५

तकेश्रावस्येव ग्राह्या पयाति । प्रसिद्धसवाच्च बिगतकेशेस्येवा्थो प्राह श्य
तमेव |
नन्बेषं परतिघ्ननेति मनत मिद्धा परित्यज्य विकीणेकेशेप्य्ो गृहीतस्तत्र

कै बीजमिति वेद-शणु । विकीणेकेश्ावस्था दि भतेपरणकाटिङ्गी
तदनन्तरमाविनौी च विगतकेशाबस्था । प्रयोगकरेग्रेथिते विबा-
फेशवपनप्रयोगे चेत्थं करमो दर्यते । भतेमरणक्षणे स्वोरस्ताडनादिनेसर्गिक-
क्रियायुताऽऽकरोशन्त्यश्रमखी केशवन्धं विष्य विस्तीगकेशावस्थेव सचे
सशिर! स्नात्वा सनेन चाऽ्रः केशे कुङ्छुपं परिमृज्य माङ्रषसम्रभ्रोटन
च त्वा कणामरणादीजिष्क।(इय च केशान्‌ वापयेत्‌ | ततस्तान्‌ सकुङ्ड़षान्‌
केशान्‌ मरेतभाङे संयाज्य तेन सह्‌ मतेपेतदाहं कथात । एतद्धारघ्तयोजनं
संन्यस्ते पतिते वा भतारेनारस्ति । तत्र केशानां त।याद्‌ा प्रक्षेप इति
बध्यपिति | तत्र प्रतिप्रनेपि पर्त परुषे हत इत्यनेन मरणक।ङिक्यवस्था
प्रद्श्येते । प्ररिघ्रनाऽश्रुपखी इधुकणीौर्येतेशच परेः सेवावस्था परिचाय्पते |
अतस्तातफ।ङिकषवस्थाप्रदश्चेको विकीणेकेसेत्यथस्तन्र विकेश्रीतिपदेन ग्रष्म
इस्युचितम्‌ । यदयं दुदिैति मन्त्रे तु भतृपरणक्षणकवस्यापारेचायका

भावात्तदनन्तर माव्यवस्थागवः फैशविगमा विकेशीतिपदेन बाध्यत इति
गुक्ततरम्‌ ।

सांप्रतं हि परास्यता टश्यमानायां गतमतेकासु बहु काशिदेव विगद.
फेश्चा ह्यन्ते | बहयम्तु न विगतकेश्चा नापि विस्तीणकेश्ाः किंतु बद्धेश्य
हति भ्रत्यभिेतामवस्थामस्वीकुवन्तीनां तासां कथं दैवे पत्ये च कमेण्प
धिकारः स्यात्‌ । दुक्तं फन्दे-
कवरी सहिता यत्र विश्वस्ता च वसेद्रहे ।
हव्यं देवा न गृह्णन्ति कव्य च पितरस्तथा ॥ इति ।

यत्त॒ केथिद्‌ाधुनिकरमिनिवेशग्रहग्रस्तयदीय दुहितेत्यत्रापि पन्ते किकेशी
त्यस्य विकीणेकेशत्येवार्थो न तु बिगतकेशेस्यथे इति व्रवागेरसमक्ितं
मृतमतेकाणां केश्रवपनं श्रतिविरुदधमिति तदद्गानविजम्मिवम्‌ । तथा हि-
अभीषटचिन्तकेन वरदान यतेनाऽऽश्चोपरवाकतराऽन्यन वा यस्य याद्वभी
चिन्त्यते तस्य ठावदमीषटपिक्तयाऽषिकमर्भाएं पूदकमातुसारेण भाष्यते चेभेव
तद्रथवच्छेदे तात्प्थमभीषटचिन्तकस्य । अथिका्मीषटपापिमेवतु भा वा भृदभीट-

चिन्तकस्ततरोद्‌ सीन एव । तथाऽनिषटचिनतकेन श्रापपदानोतेनान्येन का

1 > © कधि क
५8 धमतस्वनिणयपरिरिष्ष्‌

केनविथस्य य।यदनिष्टं चिन्तयते तस्य तावदनिष्टपेक्षयाऽयिकमनिष्टं एवैः
फमीनुसारेण प्राप्यते चन्नैव तदरथवच्छेदे तात्पयमनिष्टविन्तकस्ष । अभि.
कानिषटमापिमेवत्‌ मावा मृदनिष्टविन्तकस्तत्रोदाक्षन एव । नषषटपुत्रा
सौ माग्यषती भदेत्यस्या वाचस्तात्पर्यं नवमपुतरव्पवच्छेदे । न वा पौत्रवान्‌
भषेत्यस्य वाचस्तात्पयं प्रपोत्रनन्मग्यवरछेरे । न चाप्यन्धो भविष्यसी-
स्यस्वा वचरस्तारपय पङ्कत्वम्यवच्छेदे केनापि करयते । तथा यदीयं दुहे.
त मन्त्रे विकशत्यस्य विरस्ताणकेश्चीत्ययं इति रदन्पतानुसारेणाङ्खीकारेऽपि
तदपेक्षयाऽधिकस्य केशविगमनस्य व्यवच्छेद नैव विकेदीन्युकतेस्तात्पय-
पिति श्रतििरोधोक्तिरप्र नेवावकाशं कमते । एवं च मृतभतेकणां केश-
धपनं नैव शरुतिविरुद्धाापि सहुदयेराकरनीयम्‌ ।

नतु नवाढ। वधू। पितगरहा्मथमत एव मतेग्रदं गच्छन्ती यादे गमन-
सपरयं रादनेनाप कृयात्तदा ताटश्रादनजन्पादनसः सवित्रादयां देवामां
मुश्वन्त्विाते पराथ्येत इयं दृहितेति मन्त्रेण । इत एव लिङ्कचतर्थ।हापक-
भणि प्रायधित्ते विनियुक्तोऽयं मन्तो माष्यक्रारेः । वाददषां चावस्थायां
केशविगमनस्यात्यन्तासमवान्मन्त्रगतस्य विकेशीति पदस्य विगत्केश्री
त्यथेस्यात्यन्तानुचितत्वेन विक्रणकेशचीत्ययस्यवाोविदत््ेन न तकेश्रन्षपग

$ ह, ¢

गप लङ्क भवत्ताते चिफट एवाय पुवाक्तः सवः प्रयास्त इति चेत्‌ ।

# प

#

अत्रं वोध्यमू- जपे स्वाध्याये पारायणे च मन्त्रच।रगमूर्वोताद्‌-
कम्‌ । कमणि विनियुक्तस्य मन्त्रस्य कम॑कार उच्चारणं तु ताद्श्रकपेजन्या-
पवेविशेषार्पादने साहास्यकपाचरति । उभयत्राप्यानुषङ्किकतयाऽयानुक्तपा -
नमावक्यकमेव । तदन्तरेणपपुवविशेषोरपादनासंमवात्‌ । यत्र च पन्त्रस्य
` तदूघटकफपदस्य व।ऽयद्रयं संमवति तत्र कमेकारे कमसंबद्ध्‌ एवाथानुप-
धेय; । जपदौ तुस एवःनुसपेय इति न नियमः। प्रसिद्धा्थाऽन्य्ेत्सोऽपि
तत्रो नुसेषेयो भवति । अत एवेन्द्र गाहेपस्यषुपतिष्ठत इति श्त्या गाह
पत्यापस्थानं विनयुक्ताया! । कद्‌ाचनस्तरांरसि ' ( त० स० १।४।२२ )
इत्येन्द्रथा क्रचोऽथानु पधाने मन्त्रगतस्येनद्रपदस्य प्रधिद्धाथ परित्यज्य इदि
परमेश्भये इति धात्वनुस्ारेण परमेश्वयेवान्‌ सत्येवं यागिक्रायोनुषानं
भ्वति । अन्यथा गाहपत्य इन्द्रते सवं पनासंभवात्‌ । नपादा किन्दरपदस्प
प्रसिद्ध॒ एवार्थाञनुभधेयो भवाति । प्रसिद्धाथपरिल्यगे करणाभा

क छे, (कि,

रातु । एतेन यदीयं दुदितेति मन्त्रस्प चतु्थौहोपकमेणि प्रायधिकते विनि.

® (¢

धर्मव्वनिणयपरिषिषटम्‌ | ४७

भ ® 9

यक्तत्वेन तत्र॒ विकेश्चीत्यस्य विगतकेश्ीरपयस्याक्तमवात्पातिष्नानाश्रपर-
खीत्यत्रेव विकरश्त्यस्ष विकाणकशच(त्येवायं इति न तत्केश्ञन्यपगमे
यपासनम्‌ । जपाद्‌। केशन्पपरगमरूपाथस्य प्रसिद्धस्य प्रहणे बधि.
त्‌ । क्किश्पदस्य व्यपगतकेश इत्यर्थो परूः) माष्यक(रेरन्यत्र
गरहीतथेवि भागुक्तमेव । कच प्रपिष्नानेस्यत्रव यदयं दुदिषत्यत्र किकी.
त्यस्य 1व्क।णॐ१।त्यथ। ग्राह्य इते वक्तुपरद्यकंपमव । ककरण( पवस्वा
रणं ) हि बन्यविमोचनपृेकमलिखानां केश्चानाभितस्ततो विस्तारणम्‌ ।
मरतिष्नानेस्यत्र रि मतेभरणकस्पनेन वन्धविमोचनं संभवति | यदयं दुहि
तेत्यत्र तु पतिस्निधानेन वन्धव्रिमोचनस्५वासमवः । कस्तां यदीयं दुहि
तेत्यत्र विकेशीरयस्य तादगमायधित्तकपरण्यय) नु प्पैय इति चेत्‌ -उर्ते।
दहा दि पिरगृहाननिगच्छन्त। भावपितवि१,गजन्यपनाक्षोमेण केश्वन्ध
संरक्षणे रियिटमयत्नपि कचत्केश्ा वन्यादिक्चत्ता भ्रान्ति । तथाच
विस्सस्तकेशीत्यय॑स्तत्र ग्राह्यो मवति । तथा च प्रतिष्ननेच्यत्रालिराः कैश्च
आहृत्य बन्धं ॒वे्रुच्य पिस्तणाः) यद्‌ दुदितेत्यत्र तु केचिदेव केशा
यट्च्छपव च वन्पमविमच्थेव च विस्सस्ता इति मदहानिश्चेषः।

२4
2
१ ।

पच चतुथाकपैणि प्रायधितते विनिषुक्तस्वदनक्तारेण प्रकासिपताथ॑कोऽ-
प्ययं यद्‌।च दुदितेति मन्त्रः परणाडया [िधवाकेशव्यपगमसूच रो भवत्येव ।
तथा हि- तत {है १।तकालमोकः; १।४५ते । पातको त्पत्ते च करणतया
रोदनं नि(द९य१ । केवलेन च रोदनेन या पात्कत्पत्तिस्तद्पेक्षयाऽमिफकपापो-
तपत्ति५फ२।$तर)दनेन जायत्‌ ३8 विकथपद्‌न द्यते । निरिद्धसेवना स्व
पातकोत्प।त्तः । पतेसनिधाने केषामपि कञचानां बन्धाद्िस्तनं निषिद्धम्‌ ।
एवं च तदवस्थायां सवां कैश वन्धे पथश्च अवदयङ; । दूरस्ये तु
पत्यौ बन्धो निषिद्ध $पि तद्वत्यायां र्षा केश्रनां वन्वाद्नमोचनमाष.
व्दयकमित्यय सिद्धमेव । करियप्रबन्वाद्यषू० ( रघ ६। २३) इति
फाटिदासोक्तिरम+यमपाद्वलयति । एृतमपुकायस्तु न संनिहितः पति
रित न केञ्चबन्धः। न चपि द्रस्थः पतितद्यत ईति न बन्धकाः
केशा; । केशानां च 1रेरस्यवस्यान बन्धन वन्धावपक्रनवा नत तवीय
परकारस्वत्र विपे । यथाऽस्य पुर्पस्य न पुप्रपत्यं न च ङपपत्यमिल्युक्तेऽ.
थ।देव स निरपत्यः ।घद्ौ/ मवति; तया पृतमतङाया उक्तपकारद्यासंम-
चनायादेव्‌ केश्ग्यपगमः सिद्धां भवति|

४९ धपतसनिणयपरिविष्म्‌ ।

किचानुपितश्चतिरप्यत्र प्रमाणम्‌ । यथा नयायिकेभृङ्करं बेद्बोधितकतै-
ठ्यताकमरोक्षिफाविगीतशिष्टाचारविषयत्वादशादिवदित्युमानं पदश्पे पङ्क.
ठषिधायिका श्रतिरनुपिता तथाज््रापे पएर्तभेदेन वक्तु युञ्यते । तत्र पङ्गुं
प्तः प्रकते तु विधवाङ्रेवपनं पक्ष इति मेदः । साध्यं हेतदेन्तश्च स एष।
न चात्रासिद्धे हेतुःरेति चपितन्पम्‌ । तादशाचारस्य निरूढगरतस्वात्‌ ।

क

अत्र केचितु । विधवाकेश्चवपनस्य शिष्टाच।रत१तत्वेऽपि साप्रतिकपरि.
स्थि्थनप्तारेण तत केशधारणस्य विधिष्पनस्य निषेषो वा परिकटपनीष
त्याहुः । त इत्थं अष्याः । न वाङ्भत्रेण कथिदयेः सिध्यति । योऽयं
विधिनिषेधो वा प्रिकरखनीय हइत्युर्यवे तत्र रि पर्प । परिस्पितिरिति
चेत्‌-परिस्थितिटिं यादच्छिक। लोकानां प्रातः । विषिन। निषेधेन च
याटच्छिकंयाः परटृत्ेरसन्मा१।नि रपनदरर। सन्मापे संप्रहणं कयं मवति ।
सच विपिरेव निषेथ एवच यदि तादर्मदच्यनुषारी स्पत्तदचंकिवितकर एव

सः । अप्तन्मागपद्रत्तस्य राजपुत्रस्य सन्पार्भे मदतनाय नियोजितः भिक्षा
घाद रज पूत्रभरतिमवलम्षेत चकि तेन छृतं स्यात्‌ ।

ननु प्रकृत्यव यासां ववेषवाना कश्रध।रण प्रवृत्तिनं तदथमय ववेधि्षि
पेधो वा प्रकरप्यते, पितु यातां केश्चवपने प्रहतिस्तदष फेशष(रणविषे-
पुपननिषेधो बा मकृरप्यत इपि तथाविधासु तासु तदप्योगः स्यादिषि
चेत्‌--भेच वाद्‌; । के शवपे प्रवृत्ता हि रिधर येन हेतुना प्रहता स हेतुयौ.
वन्नोगङितस्तादनन फि१ा५4 त्वदरमिमतन प्रृसिपितत ति(पेना। निपेधन बा

७५.
त

साध्यं भवेत्‌ । तातां चेतति निधमान। देतुस्तु मृते मतेरि निरपबरद
केशानां पपाश्रयत्वम्‌ । न ट परि्यतिपात्रपवर।कृयत। त्ववा प्रसि
तस्य दिधवासु केशध(रगविपे ्पनानिषेधत्य व। तारकेशराघनि पपेनपूटने
सापथ्यमास्ति । सेन स विनिपधाो वा तत्र चरिताथः स्यति । ^ कैरेषु

| (ह

पाप न विद्यते ' इत्यापनिकनामुक्तेस्तु न श्रद्वा । केशानां पापाप्रपत्व
९य[ऽऽपस्तम्बसूत्रकरेण स्पष्टम वे क्त्वातु । तस्पा्धिषवानां केशदपनमावदय-
फमेवेपि सिद्धम्‌ । पियत टश्रवपनस्याटोकिक(विगीततिष्टङ्ख छृत।च।रबरि-
यत्वेन तदद्विषये सदेह एव नास्ति|

पे चप्याधुनिकाः केविदयावहाराभे कानिचित्कारणात परद्श्ये वपनं
ने फयेमिति स्वरन्ति । अपरे च केचन स्यृतिवचनान्यपि तत्र साध
नीति मन्यमानाः प्रत्यवतिष्न्ते । ततरत्यमुच्यत-

2

¢ ® (£ ® कध
धमतस्बानणेयप्‌(र चम्‌ | ४९

पनस्य सशान्लत्वे सिद्धे तदभावस्ताधनाय ठोकिकदतुभररशेनपत्य-
न्तानुचितेम्‌ । प्रतःस्नानस्य सान्त्वे सिद्ध 3त्यपीडादिद्‌पपुरस्कारेण
‹ प्रातःस्नानं नेव कायम्‌ ' इति यदि केचन त्रस्तं तद्रचनं रिष्परि-
गीतं नेव भवति ।
अथ ये केचन वपनं शास्ननिपिद्रमिति बद्न्ति तान्‌ प्रत्युर्प्ते धभ.

सिन्धौ -: पितमरणे पुत्राणां कपमिन्नानापपि क्े।र नित्यम्‌ । एवं प्ल्या
अपि प्रथपे दश्षमेऽह्ि बा क्षोरं नित्पम्‌ ` ‹ मातापित्राचःयपु मृतेषु नियमेन
दशमेऽहनि यृण्डनम्‌ । एव मतेरि मृते सिया अपि युण्डननियमः' इत्युक्तम्‌ ।
तथा तत्रेव बिधवाधरभपु-

विधवाङ्बरीवन्धो मत्न्वाय जायते |

शिरसो वपनं तस्मात्का बरिधवया सद। ।

एकवारं सदा भृक्तिरपवासव्रताने च ।

पयङ्शयना नारी दिघवा पाहयेतपातिम्‌ ॥

नेवाङ्गोद्रवेनं का गन्धदरन्यस्य सेवनम्‌ ।

नापरिरोदेदनद्बाहं प्राणेः कण्ठगपेरपि ॥

न कञ्चुकं परोदध्यद्रास्ा न वितं वततव | सयुक्‌ ।

फवरा हिता यत पेश्वस्ता च वमेदृृटं।

तद ६ ने।न्दते निरपपक्म्ावत्रनं परम्‌ ॥

हव्यं देवा न गृहगन्ति कव्य च पितरः सदा|

करत्‌ तत्राफं स यत्र स।(ऽफलफ़ धरर ॥

दति वचनपप्यत्र भमाणभतुपपेषम्‌ ।

कि

सतन्केशान्‌ सपरदधत्य च्छदृयद्‌द्गुनिदयपू |
एवं नारीढुपारणां सिरसा भण्डः स्मन ॥

त पराशरवयनन्पाख्यायां मायतेन(प्ुक्तम्‌--नारीग्रहननत्‌ कृवा.
णामपि प्रदम सिद्धे पृथगुपादानं विधवासु वपनाड्गीक।प्योतनायम्‌ ।
नात्र नाररशब्द्‌ः सीमातजवाचः । करतु समनेकरखीवाची | कुमावम्तु मिबा-
हरदिता। । तथा च समतकाणां विवाहरदिनानां चतदु भरति | तत।
विधदानां सवौतना भण्डवमङ्गाकृ+ भवतति । समतवं हि नारीणामिति
पाठेऽपि नारीश्ब्देन स॒वासिनीनपेव ग्रणपरित्यतुपरभेत वर्ते |

॥ ,

५० धपतसनिणेयपरिषिषम्‌ ।

अत्रेदमनुसंधयम्‌ -
पिह रक्षति कोमारे भत। रक्षति योवने ।
पत्र स्थाविरे भवे न सी स्वातन्तयमहि ॥ इति मनुस्मृति; ।

अत्र रक्षणं चन फेवरपनेवल्लादिनेव । रित स्वीणां यो अख्पो धर्षः
पतिव्रत्यं तदनुरूषचरणेन । पातिव्रत्यं चानन्पभावरेन पतिसेवनेकप्बणता ।
सा चयथा स्णां मनस्यनायासेन पदमादध्यात्तथा वारये सथुपरश्च पित्रा यः
क्रियते तत्तस्याः संरक्षणम्‌ । न केवकपीटर उपदेश एव त तादश-
कन्यासनिध। पित्रा स्वमासयाङञन्यने वा केनापि साकमनसषारिकानां पति-
व्रतानां स्रीणामास्पानादिकरणम्‌ । त।रशास्यान।दिभवणेन च कन्याया
परनरयुपदेत्रभ्रवणयोग्पता संपद्रते । अन्यया तु पृत्रादेना क्रियपाणोऽ.
प्यपदेक; कणकटुः स्यात्‌, इति स वुद्धि नाऽऽरहेत्‌ । एवं पित्रा एते.
नोपदेश्ञादिनाऽपकारसपन्ना ययन मदव्ञ्च तिष्टति । भता च-

(क

विश्रीरः कापदत्तो वा गुणेवां परिषजितः |

उपचयः लिया सान्या सततं देववत्पतिः ।

नास्ति स्वीणां पृयग्न्ना न व्रत नाप्युपापितप्‌ |

पतिं शुश्रूषते येन तेन स्व पदहीयते (न° अ ५१५४) ॥
हति भनुक्त्या $ दशोऽप्यस्तु तं सेषततरेत्युस्यते । तेनापि च सा परि
रक्षणीयेष । तत्परिरक्षणं च न फेवरपन्नेनसरादिनेव । किंत स्वं सेवमाना
+ सेवाधर्मः परमगहनः इति कस्यविदुक्तभपेव । सुखद एव च सेवाधर्पैः '
हति यथा मन्ये था त्रया सेवां कारयेत्‌ । वथा भृमरणोत्तरं पत्रा
दिना पाररक्षणपपि च न केवरपन्नवरस्चदिनिव । तु

यस५ द्यातिपत। त्वेनां भ्रातरा चानुपते पितुः ।

तं दश्चषेत ज्‌। वनं सस्थिते च न छङ्वयत्‌ (पनु ०५।१५१) ॥
(क &१ (+) ज (५ ६

पाणिग्राहस्य साध्वी सु जीवहो वा मूनस्यवा।

(क । । (क (रे

पतिर कपभप्सन्ती नाऽऽचरर्किविदमियम्‌ (पनु ०५।१५६)।

हति मनुक्त्यनुसारण तस्या वरतेन यथा भवेत्तथा प्रषतितन्यम्‌ । एवंच
ल्लीणां पातित्रन्य मुख्या ध५; । तदयमेव चाऽऽनुषाङ्खङनया बरवे पित्र! सर.
षणं मृते च मतरे पुत्रादुनेद्युच्यते । अञ जीव्रतो बा मृतस्य वाण
नाऽऽचरत्किचिद्प्रिपामिति यन्मनुभयृतावुस्यते तस्यायमयेः- जी बद्वस्थायां

घमतसनिणंयपरिशि््‌ । ५१
भतुयद्प्रिय परन्परणोत्तरमपि तया नादुष्ेयापेति। मायायां पापदत्रप
भतुरमरिय एव । अत; स भायेया मतुपरणोत्तरं यावच्छक्यं परिहरणीय
एव । तदयं च पापाश्रयाणां केशानां वपनेन पापस्य निरारुम्बनतापिद्धये
भतुमरणोत्तरं सथो बपनपा्रश्यकम्‌ | एवं वपनस्याऽऽवरपकतस्रे सिदधेऽथ-
देव वदकणे दोषः समुद्धवति | अत एव -

गक्ष! पतिना हीना या नार केश्चषारिणी |

तस्यास्तद्धारणे व्रह्मन्दोषो नासीति मे पतिः ' ॥
हवि दृद्धपनुबचनेन परपर्नोठिधत्रायाः केशपधारणे दोषाभावं बदताऽ-
न्यत्र दोषः सूचितः । यादि च सामान्यतो विधवायाः कैशप्तषारणे दोषो
न स्यात्तं पक्षिच्छायां दोषी नास्तीप्युक्तिरसगता स्यात्‌ । प्रतियोगिष-
सञ्चनपूवंकत्वान्निपेधस्य | न च मुमुक्षुः प्रहिना दीनेत्पस्मिन्वचने मृप॒क्षो-
विधवायाः केश्पारणे दोषामावोक्त्या तस्पाः केशवपने दोषः सूचितः
स्थादिति चेत्‌- घान्तोऽसि | उक्तगचनस्य यपुष्षार्विधवायाः केश्रधारण एव
दोषाभावो नान्यत्रत्येवं नियमपर सत्येव हि त्वद्भिमतोऽधः सिध्येत्‌ ।
नियमश्च स्वायस्यान्यतः सिद्धावेव स्यात | स्वाथ न कर्थंचनात्रान्यतः
सिद्धो भवाति । नाह पपक्षोविषवायाः केत्रधारणे दोषो नास्तीरययथे; प्रमा
णान्त्रेण सिद्धो भवाति । दिचात्र नियपाक)रस्त्वदूमिमत एव कृत! |
अम्यथापि समवातु | विधवायाः; केडचधारणे दषामावश्रन्पम॒क्नोरेवेति । इ
चात्रावधेयम्‌ -विधयकेशवपनस्य चेत्दरचनपप्ाद्‌ः । स चापवादः किमत्र
नित्य एच्छिका वा। तथा हि-

अपवादो द्विषा जेयो नि्यश्चैर्छिक एव च।

तरोत्सगानुसरणं दोषायाऽश्चे न चान्तिपे ॥

यथा ‹ सर्वेष धर्मकायेपु पत्नी दक्षिणतः सदा › इस्युरसगेः। तस्य च--

क्न क, | ^+ ९

भिरेके विप्रपादक्षारने व(पतो मवत्‌ |
हस्यपवाद्‌ः । अयं चपरवादो नित्यः । तत्रपवादस्थर उत्सगानुसरणेन
पत्नी दक्षिणतशरेदोप एव स्यात्‌ । यथाञत्र ' नानतं वदेव ` इत्युर्सगेः |
तस्य च-
प्राणात्यये विवाहे च नातृतैन दुष्यति ।
(निः ष्म भ

इत्यपवादः । अयं चापवाद्‌ पेनिछकः । प्राणात्यये विषाह चोत्सगीनु-

£

५ धमतखनिणेयपरिगिषट्‌ ।

सरणेनानतवद्नामविऽपि दोपामावातु । यथा च स्नाने सगिरसकत्वमुरसः।
अशक्तविपयऽदिरस्कत्वपपवादः । अपपप्येच्छक एव । अशक्तेन सतिर-
स्फस्ताने कृतेऽपि दापामावान्‌ । तत्र विधिप्रस्ययसस् निस्यापत्रादो ज्ञेयः
यथा वापरतो भदेद्रति। न दुष्यते न दोष इस्वेतावन्पातरोक्तो वेच्छिकाप-
वाद्‌ त्रेय; । उत्सगोननुसरणे दोषाभावोक्तिदयन्सगानुसरणं नेव निषेधति ।
कचिर्य तथाविधापवादस्यट उल्सगसपुच्वायक्राऽपिश्ष्दो दृयते । तत्र
यथा नित्यापवादः स्वविषय उत्सगंसत्तं वधत एव, न तथेच्छिकृः |
पल्छिकापवाद्‌र्तु स्वविषय उत्सगोननुष्ठानं चन्तत्र केवरषनुन्न ददर्स्वतरिष,
येऽप्यु्सगं प्राधान्पन संग्राहयस्येव । मभृष्ुः पतिना हनति प्रकृतो वपना-
पवादर्तज्छकः ¦ विधेरदश्ेनात्‌ । या मवेककेश्धारेणीत्ि वाक्यस्य यच्छ.
देर्ाटतरवनादुवाद्‌रूपरवान्‌ । उत्सगौननुषएठानस्यारुन्गावोधक्।दोपो नास्ती-
[ति रिङ्कःच) तथा च एकषार्विधवायाः कुरधिषकारणाजायपाने कवयः
पुन्न दृदात्ययमपनाद्‌ इति स केशवपने पापं सृचयतीति दृरापास्तमेबेति
विभावनीयम्‌ |

अथात्रेदं पिचायते- येयपल्छिकापवादेन स्वविषय उत्सगाननुषएन-
सपुत्रा दायते साऽरकरयल एव ग्र्य्यत्राक्रे नियापरकपरप्िन वा । अस्ति
चेह्‌ यताम्‌ । नास्ति चेदत्र कापि विवादेऽनृततयाऽपि वाचा प्रत्येव
न्तरायं चिकीषदस्तदर्थ वद्धपरिकरा निष्कारणवेरिणः । कठा ' विवराहेऽनृना
वाटः न दोषाय › हत्येवमेच्छिकापवादं समाकण्ये नतेषेय; । उच्यते-

चिकीर्षिते यदा काये उत्सगौिप्नकसतंमवः।
रद्‌।सभर्पीरित्यागसपरुङ्ञोपयूञ्यताम्‌ ॥

तथाच नानृते पदेदि'युर्सगनुसरणेन विवाहे प्रयुक्ता सत्या वाड्‌ नेव
दोषाय म्वाति । विंतु यदि इतधिःकारणात्टमुसननी वरिवाहान्तरायोऽनृ.
तया वाचा विनश्येत चेत्ततोरसगीपरित्यागेनानृत्तवाक्प्रयोगस्यानु्गा दीयते ।
सत्यया वाचा विवाहन्तरायसंमवश्नततत्र मनमेवाऽःस्थोयतामू्‌ । यत्रानृतं
वाचमन्तरेण विवाहान्त्रयविनाशासंमवस्तत्रेवानृनवागनङ्नेति सिद्धम्‌ ।
अशक्तस्याशिरस्वसानतिपपेऽप्येवमेव । सानं हि विदितक १ धिक्ारसिद्धय्थं
क्रेयते । यादे चाशक्तेन सशिरस्सान कृते तज्जन्यपीडां सोदुमसपर्थन
कर्मैव करतुं न शक्यते चेत्तस्पारिरस्कसानानु्गा। एवं प्कृतेऽपि बोध्यम्‌ ।
पमुक्ां मोक्षाथपहर्जिशं भयतते। ताराश्च त्रिपवाया अहनं तदयं प्रय.
तमानाया यदीत्थं पतिः स्याकेशवपनेन प्रयत्ने दिष्नसंभव ईति तादश

धमेतत्वनिणेयपरिरिष््‌ । ५३

समप्राभिप्रायण च सदि कश्चधारणे सा प्रयतत तरदं बपनपरस्णागा न
दोपायेव्येवं सपनुङ्गा नान्यत्रेति । एवं च पुपुक्षोरपि परिधव्राया ओत्सर्गिश
केश्रवपन सिद्धपवरेति स॒धीमिरूदयम्‌ |

केशानां च पापाध्रगरस्वेन केश्चध।रण प(तकसभावनया द्‌।पकखनं युक्त भ.
वेन्न तु कथमप्यपारणे। अपि च प्ुपक्षोव॑तर्यस्पन्नायाः कपण्यहेमावाभावेन
पातकसमावनाया अप्सेन कशधारणेऽपि न दोष हति मुमृ्ुः पतिना हाना
दृति एद्धमनुबननोपपत्ति्िया । एवमेव यस्या दीक्षाऽसि तैप्णव्री साऽनघर
नारायणाचनेकप्रदणतया कपान्तरेऽनासक्तेति तस्या; पतकसंमावनाया
अपाव दृत्यमिमरायण-

@ 0 ९ =, & = $ ® ०५
सरणं तु भतुढीनानां वेष्णवीनां वसुषरे |
यावच्छरीरपातं हि प्रशस्तं केशधारणम्‌ ॥

+ ५ # ¢ ९
न काय फेशवपनं वेष्णन्या मतिना ॥

इत्यादिवचनान योजनीयानि । साने च वचनान वपननिषध-
वोधकानि सांप्रतं ्रदर्थन्त तानि ययाऽननुपव्यौ प्रदाश्चैताने तयाऽञन
पूवयो निवन्धग्रन्येषु नोपलभ्यन्ते । अतस्तत्र प्रामाण्यसेदेह एव भवति ।
कार्नाचत्त्‌ पाटभदं प्रकरप्य प्रदितानीव ररपरन्त) तानि च यथायथं
पदृशेयिष्यामः । यत्त--

सकच्छ वणितं भिक्षुं विकनच्छ गृहपेधिनम्‌ ।

विकेशचां विधवां दृष्ट सवासा जलमाविशेत्‌ ॥

हति वचनपपन्यस्यते, तत्र सकेशां ` इत्येव पाठः | विक्र्ापित्यप-
पाट; । विस्तीणकेशामित्यर्थन वा योजनीयः ।

' सकेशां विधर्वां दृषट्र सचे सानमाचरेव्‌
इर्याभियुक्ताक्तिसवादशध ‹ सकेशा ` इति पाटपेवोद्धलयति । याद्‌ च
मिक्षाः कच्छनिषेधक गरहस्थाश्रमिण; कलच्छावरयकत्ववोधफ च वचनं
यथोपभ्यते तथा सामान्यत वियवानां केशघारणव्रिधायकं वचनपुषल-
भ्येत तदहं विगनकेशामित्ययको किकरेशापिति पाटः मापरीयान्स्यावु |

यच--

परपन्ना पतृहीना तु गुरूणामुपदेशतः ।

कः

न धारयति या केशन्पातिं सा नरकं पूवम्‌ ॥

५४ धमेतसनिणयपरिरिषटम्‌ ।

इति षचने, पातीत्यस्य स्थाने यातीति पाठं परकरष्योपदोफितम्‌ ,
तत्ररथमुच्यते- अग्रात्तरापं केश्धारणामावो नरकपाप्तिदेटसरनोक्त इवि
अहीयते । तेत्र ‹ गुरूणामरपदेश्चतः ' इत्यस्पान्वयो न संभवति । नाहि नर
कपरापिरेतो रपदेश्चो गुरुभिः क्रियत इति युक्तिमतु । अनो यातीत्यपपठ
एव । पातीत्येव तत्र पाठः साधुः । पावीत्यस्य रक्षतीत्षयं! | (पा रक्षणे '
शति पाणिनिप्पृतेः । नरकार्स्वं रक्षतीत्यर्थे नरकं पातीति प्रयोगो रोको.
कत्यनुब।दः । यथा परहारएूमाषायां मानोरेभ्यः पयि रक्षितव्ये माजौरान्‌
रक्षःयुस्यते तद्वु । यथावा कोपरकागि्रादियुप) प्ेत्रगते यावनालादि-
सस्ये पक्षिभ्य! सकाश्चत्परिरक्षततम्ये ' पक्षिणो रक्ष ' ८ पांखरं र॑ख )
एर युच्यते व्यवहतेभिः। प्रसिद्धाय व्यवह।रः सवेत्रेति । अयपथः-भक्त्व-
तिश्चयः प्रपत्तिः । तध्क्ताऽपि स्वी मतृपरणे गुभनुद्गासारेण छृदवपना
चेटा नरकारस्वमासानं रक्षतीत्ययेः ।

अनरेदमनु सधेयम्‌- वपनं ददविधपर्‌ । यादृच्छिकं विदितं च। तत्र
याटच्छिकं ठपश्चयादो जट।धारणविधानेन सुबासिनीनां केशरञ्जनविधनेन
च निरिध्यते | पूरणे प्राज,पस्ये क्ष)रपरित्यादिस्पृतिमिः प्रायश्चित्ताङ्कतया विहितं
च *न सीणां केश्रवपनभ' इत्यादिना निषिध्यते | न च वपनरूपस्याङ्गस्य
ठोपादङ्किनि परायधिते न्यूनता स्यादिति वाच्यम्‌ । ताश्चनिपेधसपीष
एव वपनप्रतिनिधिवया द्रथङ्कुटच्छेद्‌विधानाव्‌ । स॒वास्िनीछतक्रपजन्यस्य
पाठकस्य भृयसऽशेन भतरि संक्रपेणावशिष्स्य स्वरस्य पातकस्य
्यङ्गःरुच्छेदमात्रंण निर।रभ्बनत्वसिद्धारेति " सवाशशान्सपुदृत्य च्छे

(

द्यदङ्कारद्रयमर्‌ ` रत पराश्नरवचनस्य तत्पसपवस्तपम्‌ |

तथा केशसंरक्तणं द्विविधम्‌ । याहच्छिक विहित च । शिखारूपकेश्रधारणं
तु विहिशम्‌ । वाद्छविधिवलच प्रायशचित्ताङ्खे पितृपरणनिमित्तके च क्षौरेऽपि
शिखाया वपने न त्रियते) कितु शिखातिरिक्तमेब। अतः प्रायधित्तादिषु नाङ्ग-
चेकरयम्‌। नापि श्रिखाधारणविधिविरेधः । विषयभेदेन द्रयश्वरिताथ्पात्‌ |
विधेदिषय! शिखा । तं विषयं परिप्यञ्यान्ये केषा वपनस्य विषय इति|
अनेतैव न्यायेन ' वपेद्धक्तवतः के9।न्‌ ' इत्याश्वरायनस्मृतो ( १०।३)
उपनयने पृवाद्धस्ेन विहितं वपनपपि रिखातिरिक्तादेषय बवदितभ्यम्‌ ।
यत्र तु दटाद्विहितमेव श्रिखावपनं तत्र तादशविधेश्वारिताथ्याय भवतु
श्षिखाया अपि वपनम्‌ | यथा गोवधप्रकरणे ‹ सिख तु निपातने ' हवि |

धमतत्वनिणेयपरिषिषटम्‌ । ५५

# | (९

सुवासिनीनां के शरज्ञन्िषानेन यक्कश्संरक्षणं जायते तदप्यानुपानि.
कविधिवङादिहितमेव । कितु तत्र रिखाया अवधानेन विषयभेदेन दयो.
श्रिताय दुषैचम्‌ । आनुमानिकरिषेगेपनस्य च सर्वाशेन प्रहृ्त्ात्‌ ।
तथा च वपनविषेः केशरञ्जनविषेश्च समावेश्रासमवादिकसय। स्पात्‌ |
विकरपस्त्वग्यवस्थित। । तेत्र च द्रयोरपि विधम; पाक्षिको बाधः स्यात्‌ ।
स चएदोपग्रस्तत्वान्नेष्यते, अत।ऽत्र केनपि प्रकरण सपवरेशो बास्प ।
सच कथ काय इति वेद्‌ परप्ररः-

वपनं नेव नारीणां नानुत्रज्या जपादिकप्‌ |
न गोष्ठे शयन तसां न वस।रसावाजनभ्‌ ॥
सव। के शान्पमुदृतप च्छेदयदङ्क.छेदम्‌ ॥ इति ।
अन्न न।रीणां सुवासिनीनां वपनं मेवेति बपननिषेधाङ्गीकारद्ारा
केशरञ्जनविधेश्चारित। ४ भरद२५ वपनपरतिनिधिखेनाङ्कशिद्रयच्छेदबोधने-
नाङ्किनोऽङ्गवेकरयं परिहनम्‌ । यत्र तु पादढृ्रभायधित्तेऽङ्करोमभात्रवपन-
मुक्तं पादेऽङ्करोपवपनमिति तत्र स्रीणां वपननिषेधमाज्मेव ड स्मृतावुक्तम्‌-

नन्परोमाणि या नारी क्षौरं कभ समाचरेत्‌ ।
कृन्या वा विधवा वाऽपि रौरवं नरक व्रजेत्‌ ॥ इति।
न स्वीदृश्चे दिषपें रोपवपनपरतिनपिलनेन्यत्किचिलकरप्यते । पात्‌-
भ

, (क्न

फस्यातिक्षुद्रसेन प्रायघधित्तमत्रेण त

क

न्निगपस्तभात्‌ |
अथात्रेद्‌ वरिचाषते-- दपनं नेव नारीणामिति परात्ररवचनान्त्त एब-

कारः कै नियमं बोधयति परिसंस्यां वा । तदितरत्र विधौ निपेधे वैवक्ा-
रस्यानपेक्षणातु । नियमे हि पाक्षिकस्य सवेदिकं बोध्यते | परिसरूपायां
तु सावेत्रिकप्रा्ुस्येतरमन्यग च्छेद तात्पयकत्वं करप्यते । उक्तवचते भवकरो
नमा संबद्ध इति नञ्‌शरोत्यस्य वपननिषेधस्य पाक्षिकी सावंत्रिकी वा
प्ाप्तिविक्तव्या भवति । तत्र सूबा्तिनीनां केश्रज्ञनविधानेन नागाप्रता-
त्वेश्सरक्षणस्य ताद शविधिवलमरकृरिितो यादच्छिकस्थ वपनस्य निषेधः
भरामोति । परायधित्ता्रङ्गवया वपनस्प विधनाेशवरपनपपि प्राप्नो ।
तत्र केश्सरक्षणस्य केशचवपनस्य च सप्रस्चयासंभवा्िकसपो वक्तष्य
हति षपननिपेधस्य पाक्षिङी पराप्तिः संमवति न तु सार्भत्िक्ीति
नात्र परिसंख्या, कंठ नियम एव । एवं च पाक्षिकृपापतस्य वुपनानिपेषस्य

५६ धमनच्छनिणयपरि्रिष््‌ ।

सा वत्रिकरस्वं वोधयहोऽस्य नियमस्य सूवाधिनीप्वेत परत्नं निधवापर |
तत्र वपननिषेधस्य प्राप्त्य पावात्‌ | ततर केश्रञ्जनविधानामाबेन बपननिषेष
प्रकररपक।भावात्‌ | कच नाराशरब्दन विधवानां ्रहणमेवन भेवति । नारी-
शड्दस्य श्वामाव्रिक शक्तिः सुतरासिन्पामेव न तु स्ीमात्रे | अत'एव-
नन्परोमाणि या नारी क्षौरं क समाचरेत्‌ |
कन्या वा विधवा वाऽपि रोरवं नरकं व्रजेत्‌ ॥

इति ऽद्खश्मृतो नारीतः पायक्येन कन्यानां विधवानां चटेखः संग
स्छते । अत्र रोम्णां छदो निमिध्यते नतु के्चानापिल्यन्यत्‌ । नारीश्
ब्दस्य निवेचनेनापि समते स्ञीत्यवाथ। रम्य) । सुनैरस्य वा ध्या
नारी । नशब्दात्‌ " ऋनाऽन्‌ ' (पा० सु०४।४। ४९) इत्यनेन तस्य
धम्पपित्यर्येऽन्‌ त्ययः । नरथम्द।त तत्रत्यवािङेन तस्मिननेवारयेऽज
त्ययः । धमद्नपेष धम्य । घर्मोभनुरत्त आचारः । तथाच या नरस्य
सह्यमचारिणी स। नारौद्युरयते । ताय॑ नारीचब्दः कृषा प्रतर |
नापि विषवायाप्र्‌ । सदयमचारिखातघ्तमरत्‌ । उपलक्षणतया भ्यास्प्रानं
तन्यथासुपपत्तावेव प्राहं मरति ।

‹ आनन्ि्विा यत्र नाय। रमन्ते तत्र देवताः)
इत्यत्र सतसिनीनामेब परिग्रहः सवेधषमतः । एषं च पराशगवचन ! प
नारकुपारीणाम्‌ ' इति पाठे नार्‌चर्दतृषकूकृमार गापटखो युक एव ।
तदुक्तं पराशरण्याख्पायां पाववरवाभः--ह्णां तु वपने रिथेषमाद-

सवौन्के शःन्मुदतप च दयेदङ्गुलिद्रयम्‌ ।

पव नारकृम्(रीगां शिरकत बुण्डनं स्मृतम्‌ ॥ ६0 ।

नारीग्रहणेनेव कुमाररण(पपि प्रहणे सिद्धे पथगुपद्ातं वििधवाग

पनद्खकरयातनययनतर्‌ । नात सर सल्द्‌ः सपरतिवरच। | कतु समा
सरीवाची । कुपानस्तु विवाहरषहमाः । तथाच समतेङभ दिबद्ररदिधन
यैनद्यक्ते भव्रतीति । अयमयः-नारीग्रहणनेभति । टक्नगपा नासर
ञ्य गृह्यते त।ह मारण संग्रहः स्यात्‌ । स्त च नेष्यते | अते।ऽब नार्‌.
शाठ्दः शक्याथपि१।दफ पएव ग्राह्यः । ठक्षणाते जघन्प्टत्तिः । तदह
नात्र नार चन्द्‌ इत्याद । यक्तं चततू-विधवाभमिः केश्चरणे तासां भ्रः

६
सनमेव न भवाति । अधिरमसलनं तु सुबासिनीन।मेव विधीयत । नतु
सीमात्रस्य | तदुक्त सृत्यथतरे-

घमेतत्निणयपरिशिष््‌ | ५७

यत्र पुंसः सचेठं स्यात्स्नानं तत्र सुवासिनी ।

र्वतिवाशिरः स्नानं क्षिरोरोगी नरी तथा ॥ शति ।

अत्र सुवासिनीतिवचनाद्रिधवाया; सवदैव सिरःस्नानमिति कम-
छाकर । अतो वपनमेव विधवानां युक्तम्‌ । ईच नीरवल्लधारणमपि विष
धानां निषिद्धम्‌ । तदुक्तमापस्तम्बेन--

मृते भतेरियातुस्ली नीरुष्चं विषारयेव्‌ ।
तावद्धम वसेत्तस्या नरफे नात्र संशयः ॥ इति ।

अङ्किरसाऽ्प्यक्तम्‌ -

मृते मतेरि या नारी नीरीवस्ं धारयेत्‌ ।
भतं तु नरकं याति सा नारी तदनन्तरम्‌ ॥ इति ।
यत्तु प्राण्डिट्यवचने भुतो भायांया वपनं न कायेमित्यरे साधकतयो-
पम्यस्तप्रू-
एण्डनं मधुकं च ताम्बूढं इुद्धुपादिकप्‌ ।
मेथुनं पुरषाणां च भाषणं इसुमादिकम्‌ ॥

(9

भतेहना च या नारौ कापथपि विवजेयेत्‌ । इवि ।

वै

अत्रोस्यते--अन्तवैल्यां भायां पुत्रनम्पादिन मोदके ककेऽशुभावहा,
पदाथा! परित्याञ्यत्वेन कथ्वन्ते-
्ण्डनं पिण्डदानं च मरेतकम च सर्वशः ।
+ ऋ + । (^. (€ क _ ५ क
न जीदतिपतृकः कुया दुविंणीपतिरेव वा ॥ इति ।
अं्युभावस्थायां श्रमावहाः दायो परिरियाज्यस्वेन फथ्यन्त
(भ न ¢ ०५ ५५
उक्तश्राण्डिरपवचने । ठे पधुपकेताम्बृदादयः शुभावहा ये पदायास्त.
त्सहमावेनात्र बुण्डनोक्रिरसगता । अतस्तत्र मण्डनं मधुपक च इत्येव
पाठः साधीयान्‌ । यत्तु खगे्वरसं हैतास्थं वचनं विधवावपननिषेधक पन्य
स्त्म्‌-
भयोजनान्वरसक्ता बिधव। वापयेच्छिरः।
पमक्षुयदि सा तस्या वपनं तु निपिष्वते ॥ ¶ति ।

बचनं सवैसाधारणं विधवानां वपननिपेधक्षम्‌ । किंतु पूपशुषी
&

। (५. ९ "कय के
५८ धमेतत्छनिणयपरिषिषटम्‌ ।

विधवा तस्या एव न तन्वासाम्‌ । प्रयुतान्यासां व(पयेदित्यनेन वपन-
बिपिरेव प्रतीयते | प्रयोजनान्तरेत्यत्रान्तरपदस्य प्रतियोग्याकाद्क्षायां बुष
प्॒पदादुपर्थितो मोक्ष एव प्रतियोगित्वेन संबध्यते न सन्यः कथितु |
उपस्थिते परित्यज्यानुपस्थितकरपनाया अन्याय्प्रत्वात्‌ । ननु सप्रव
विधमानाः स्वा विधवा बुर्षप एवेति वेदू-किमियं युमृश्षुपदान्तमेतस-
नपरत्ययप्रतिपायरेच्छा केवलं मोक्षविषयकमिच्छामत्रमथवा तद्विशेषः कथित्‌ ।
नाऽऽ । तादशेस्छामात्नस्यादजनी पत्वेन प्पपृष्ुषदि सा तस्याः! इत्यत्र सं.
मावनाधोतकस्य यदीरयस्याऽऽनयकयापते। । प्योजनान्तरेतिपुत्राधश्य निर्वि.
धयत्वापत्तेश्च । द्वितीये तु स इच्छाविशेषः कटश इति वक्तव्यम्‌ । इच्छाभन्यो
य हच्छाकायभतः प्रयत्नस्तद्‌ारम्मिकरा तयति चेत्‌-क्षणं क्रियमाणं पुराण-
श्रवणाद्यपि दत्कायेतवेन परिगत । इष्टापत्तिरोति तु न चमरतव्यम्‌ | यत;
पूवप पोक्तव्यतिरिक्तपयोजनसंसक्तत्वमुदेरपतावच्छेदकनयोपादीयते । न
त॒ त्र मोक्षससक्तत्वं निपिष्यते। तथाच पाक्षपस॑सक्ता तदसंसक्ता वेति
द्विविषाऽपि 'मोक्षम्यतिरिक्त पयोजनसंसक्ता पव।धं परिग्रहे । अन्यथा मोक्ष
स्छाषती या प्रयोजनान्तरसंसक्ता वस्या अरसग्रहण न्पूनतापत्ते! | उत्तरां तु
मोकषिकपचणा प्रिह्ते | यदि च प्रयोजनान्तरससक्ताऽपि मुपष्षपदेनो-
पराये परिगृहोव तरह युपु्ुपतदद्वितया 50 सपचारेतरय प्रयोजनान्तर्‌-
संसक्तेस्यस्यासगतिः स्यातु । तथा च मोकैकमवणेवत्रोत्तरा्ं पूपूश्चुपदेन
परिग्रहतम्या भवति । सा चेत्य परिशारनाया-
यन्पुहत क्षण षाऽपि ष्‌ सुदेवो न चिन्त्यते |
सा हानिस्तन्पह।र्छ६ सा भ्रन्तिःसाच विक्रिषा ॥

¶्वनुकषाय-

तच्चिन्तनं तःफथनमन्यान्यं तसरदोधनपर्‌ |
एतदेकपरत्वं च ब्रह्माभ्यासं विदुवृषाः › ॥
एतयुक्तदिशा बतेमाना । तथ। च सातं गृहकाय॑निपद्नानां विधवानां न

दः (नि,

कयमप्यत् ममृशषुपदेन संप्रह इति सिद्धम्‌ । अतस्तासां षिपवानां सर्वासां स्रीणां
प्याजनान्तरससक्ता विधवा वापयेच्छिरः |

१पि खगोश्वरसंहिशास्थवचनालुसारेण वपन पावपकमिवि त्यम्‌ । युक्तं

(र

चेतद्धायया कृतं पापजनकं यतक तदपसोऽशेन तद्धवैर संकर(मति । यतो

पमेतच्वानिर्णयपरिषिष््‌ । ५९,

भाषाया भतेपारतम्डयेण भायोटृतस्य कर्मणः प्रयोनकोऽनुमन्ता च मत
भवत्येव । पपं च--

। य्िचित्करिषते पापं सव केशेषु तिष्ठति ' ।
हस्यापस्वम्बस्यृतिवचनानुसारेण केशानाधित्य तिष्ठुनीत्याश्रयणीयम्‌ । वष-
नसंकसपोऽप्येवदनुसा्येब--

याने कानि च पापानि जन्पान्तरदृषानि च|

फैश्ानाभित्य तिष्ठनि तसपाक्केश्ान्वपाम्यहम्‌ ॥ इवि ¦

पापं च सवेदा निरसनीयमेव भवाति । तत्र स्वक्तकपजन्यं विधपानं
यत्पाप॑ठत्‌ तन्परणोत्तरं रादशनीवात्मसंगुक्तं मवति । भायीृतकष-
जन्यं यत्पापं प्रयोजकफत्वेनानुन्त॒त्रेन च प्रातं तदभ्यशेन ताटशजीवास्म-
सयुक्त भवति । रकि्वेशेन मायायां संक्रपरति । तश्चाभित-
मिति केशवपनपावरयकम्‌ | एवमेव पितुमा पुत्रस्य वपनपादयफम्‌ ।
पापं च स्वरपतरं र्दरपं महन्पदत्तरं चेत्यनेकविधप्र्‌ । यथा च
लोके दुगाभिरः द्रो रिषुदगेविध्वंसनपात्रेण विनयति । बदवाेखयम-
तस्तं दुगेविष्वेसनेन निम्बं क्षौगवर कृतवा पश्चात्स श्न्ञादिनच्छद्यो
भवाति । तथा स्वस्पं क्षुद्रं पपे फेशवपनेन निरालम्बं विनश्यति । व रीय-
येद्पनेन निरटम्ब सलसायधित्तादिना विनेहप्राति | तत्रा्गानहृतं विनहषति,
्रानकृतं तु सद्‌ रमपेतीर्यन्यदेतत्‌ । एतेन वपनेन पापनाशेतायधित्तोप-
देशो ग्पथ;ः। न चेक बपनेनेत्यपास्तम्‌ । यच्च विधवावपननिषेधकं
छभूवचनप्‌-

भतुगतौ तु भायां च प्रङयोद्‌ वपनं बिना ।

द्‌ हादिपिण्डपयन्तं प्रे्तकायं यथाविधि

येषुकेषु च कार्येपुन स्री क्षौरं समाचरेत्‌ ॥ इति।
तत्रोच्यते वपनं विनेत्यनेन यो वपनस्य निषेध उच्यते तत्र नि-
तेधस्य प्रा्षिपूवकत्वात्तत्र वपनस्य प्रामिबक्तव्या । सा चक्रिं याह.
च्छि, रिधिवटलम्या वा। नाऽभ्यः । मर्ैपरणावस्थायां भार्याया

©
क ९ =

यादटच्छिकवपनप्रपतिः सतरां दुवेचत्वात्‌ । द्वितीये स्या वपनविधायकव.
चनानामपरामाण्या्गोकारात्‌ । प्रामाण्ये च विहिवुपरतिरिद्धतया विक्खाो
दुर्वारः । अथायं शपननिपेषो यत्न मायोयाः परततकायेकतेतवं तेतरैव ।

६० धमेतत्वनिणंयपरितिष्म्‌ |

किः कि

वपनं शिना दाहादिषिण्डिकायं परकुयादिर्युकतेः। षपनविषधिस्तु यत्र पुत्रा
दिसच्वेन प्रेतकायंकतृत्वा भादस्ततरस्येवं ॒परिषयभेदेन विधिनिषेधयोः
सावकाशत्वमिति चत्‌-- एतदपि त्वया नेष्यते । नाप्येतदु पपत्तिपत्‌ । प्रत्युत
भतुः परेदफायंकतेत्वे वपनमावर्यकमिति । अतोऽत्र-

पतेमृतो तु भाया च प्रकुयादरपनं वथा '
इत्येव पाठः साधीयान्‌ । मतुमतो त्विति तुशब्दः पागवस्थाग्यवच्छेदे ।
भतेरि जीवाति परायथित्तादिविध्यङ्कतया प्राप्तमपि वपनं निविद्धमिति ताद.
श्यवरथा भतैपरणे हशब्देन व्यवच्छिगरवे । न चात्र प्रेतकायकतत्वसह-
भावेन वपनविधानात्पुत्रादिसकस्वेन तरकतुत्वामावे वपनविधिनास्तीति
श्रमितव्यम्‌ । यतोऽत्र वाक्यभेदेन वपनं परङयादेति वपनं बिधीयते । न तु
षपनं छत्वा दाहादि इयादिस्येवमेकवाक्यतयाऽजोर्पते | 'विधवाफषरी बन्धो
भतुबन्धाय जायते › इति स्काम्द्ृते। सामान्येन प्तिदशरनास्च ।

यस्च वपननिषधकं पनुवचनपित्युदाहतम्‌-
फन्या वा विधवा वाऽपि वपनं च समाचरेत्‌ ।
फरपकोटिसदस्राणि रोरवं नरकं व्रजेत्‌ ॥
भतुष्ीना तु या नारी मोहादरपनमाचरेत्‌ |
कुरदरये पितणां तु वक्त्रे रोमाणि वास्यति ॥ इति ।
अत्र॒ रोम्णापेव वपनं निषिध्यते, नतु केञ्चानाम्‌ । वपनाचरणे
पित्णां वक्त्रे रोमाणि वासयतीति रोमपवेश्रनदोषाक्ते; । अत्र वचने विधवा
व।ऽपीत्यपिश्चञ्दन सथवायाः परिग्रहः । त्था च भिविषानापपि स्णां
रोमवपने नरकषातो दोष उक्तः| रोमवपनं च याटच्छिकं वा पद्प्राय-
धित्तादौ तदङ्कतया प्रां वेति द्विविधभपि निषिध्यते । तत्र मतृहीनायाम-
धिको विशेषो वक्त्रे रोमपरबेश्चदोष उक्तः|
यधान्यन्पनुबचनमुकूम्‌-
भतेैना तु या नारी पृण्डयित्वा समाषरेत्‌ ।
¢ (4 | 9 ‰९
भोवस्पातांनि कमाण रोरवं नरकं त्रनेत्‌ ॥ शति ।
एतच्च मरनुवचनपिति न केनापि निबन्धकरेणे दतम्‌ । च स
पाठः साधुरेव न मवति भतेयुक्ता तु इति वा पाठः स्यात्‌ | ' भतन

धपतत्वनिणेयपारेषिष्टम्‌ । ६१

तु नारी वाऽदुण्डयित्वा ` इति वा पाठः स्याद्‌ । अथवा । नरकं व्रजत्‌ !
हति बाक्यस्यान्ययत्यादिषां करप्यः स्यातु । इतरथा तुशब्देन यस्या व्यब.
च्छेदो वास्यः सा मतेहनापिक्षयाऽन्या कीदशी वक्तन्षम्‌ | यया मुण्ड-
यित्वा तेऽपि कमणि नरकपातो न मवति ।

अपरं चात्ेत्थपुर्यते-^रोरवं नरकं व्रजेत्‌" इत्यनेन निषेषो बोध्यत हति
सवंसंमतम्‌ । निषेधवाक्ये च कतवापतस्ययान्द्परोश्च।रण उत्तरकालिक्या
एव निषेधो न तु क्त्वापरस्ययपरकृतिमूतषात्‌ पस्थाप्यावा अमुख्यायाः
क्रियायाः । नारि तस्यास्तत्र विधिः । प्रमणामावात्‌ । बस्याश्चापुख्यायाः
क्रियाया वचनान्तरे विधिव भवतु निषेधो वा भवत्वोदसीन्यं वा
स्यादित्यन्यदेततु । यथा-न भुक्त्वा न नक्तं प्रत्रूयादृब्रह्मरा्िपिर्यत्र
वटं भोजनोत्तरकाटिकाक्षरसमास्नायपरव चननिषेधो घोध्यते । भोजनस्य
त्वनेन वाक्येन न निषेधो नापि बिधिः। यथावा ‹ आचायाय परियं
धनमाहृत्य प्रनात्न्तु मा ग्यवच्छेतसीः ` इत्यत्र गुरुदक्षिणाप्रदानात्तरका-
टिक भजातन्तुन्यवच्छेद्स्य निषेधा बोध्यते । गुरुदक्षिणाप्रदानस्य त्वनेन
वाक्येन न निषेधो नापि विधिः| अत्र गर्भिव आर्थो विधिरेव भवतीति
ुत्यर्थसंरदायवेोदिनः । प्रकृते च धुण्डनोत्तरकाटिकभोतस्मातेकमोचरण.
निषेधो बोध्यते, नतु वत्वाप्रत्ययपदृतिभूहपातुपस्याप्याया मुण्डनक्रियायाः |
प्रत्यत पियं धनमाहूस्येत्यादाविव मृण्डनक्रियाया आर्यो विषिरेवात्र
प्रतीतः स्यादिति । एवं च वात्पयनिण।यकषदि्पिलिङ्कानुसंषानेन साषक-
वाधकसववाक् यानां चारे क्रियमाणे वीणां विधवानां वपनं सवथा
शास्रविदिवत्वादत्यावश्यकपरिति सिध्यति । चिष्टचारोऽप्यतरवानुकूक।
एतेन विपवावपनं न श्रास्विहित, प्रत्युत श्ाल्लनिषिद्धमवत्यादि शन्न

भे, @ कन्व

विरुद्धं यद्रा तद्रा ४टपन्तो नास्तकपाया एवेदि निरसनाया वेदितव्या! |

नन्वेवं भवतु विषवादपनं श्राञ्चविहितं, तथाऽपि न भवं तु स्मृतयु-
त्तम्‌ । स्मृतयश्च स्पृविकारे तदा तद्‌! तादातिविकीं छोकरूढिमनुशत्य स्मृदि-
कर विरचिता इदि नाचत्वे प्रमाणं ता मवितुमहन्तीति वेव्-वादश्कसप-
लाय प्रमाणाभ्ावाद्‌ | यो श्रप्माणं ब्रुषाश्नादो गृषयेत । अपमाणकटपनारया

६९. धमतत्वनिणंयपरिरिषट्‌ ।

विपरी्स्यापि वक्तं शक्यत्वात्‌ । रिच तथात्वे स्पृतिरिति शष्दोऽपिनं
संगर्छते | स्मरणारस्मृतिरिति हि स्मृतिश्चम्दनिवेचनम्‌ । स्मरणं च श्ुत्य-
स्येव । हश्च दिविधम्‌ । इचिस्छृत्यनुपु्वीस्परणपूषेकं तदयस्मरणम्‌ ।
कृवि श्रत्यनुपुष्यं रमरणपुवैकं केवरपयेसमरणम्‌ । किंच स्मृतीनां प्रामाण्यं
परप्ाणाध्याये श्रुहिवरान्निर्णतिम्‌ । अवचारस्व प्रापाण्यं तु शरुतिस्पृत्येषदु-
भयबहावु । वथा चाऽऽचारस्व प्रामाण्यमेव स्मृतिमृरकं चेत्तदिशुद्धमाचार-
मृरकरवं स्पते; सुतरां न संभवाति । अन्वान्याश्रयग्रस्तत्वारेति बोध्यम्‌ ।
तदेवं श्तिस्मतिसदाचरेतस्रमाणत्रितयमूककं विधव (वपनमिति सिद्धम्‌ । वहश्
सवैवाक्याविरोपेन सिद्धस्य विघवावपननिणेस्यायं संग्रह, - 'विधवा$बरी-
घर्धो ' इत्यादीने स्पृतिवचनानि सुरपषटं विधवाकेशदपनावेषायकानि ।
¢ मुमुक्षुः प्रिद्ीना या › इत्यादी केशसंधारणानुङ्गाबाधकानि पुषुुषि-
धवाविषयकाणि । सापरतं गृहायतो वरैमानानां मतृविरहितानां स्जीणां मध्ये
न कस्याधिदपि युपृ्षससंमवोऽरिति । कश्चरञ्जनाविषायकानि, ‹ आनन्दिता
यत्र नार्यो ' इत्यादीनि च देबतारपणाकरणत्ववोधकाने सोभाग्वयुक्त-
छ्वीप्राणि । अद्गुटिद्रयपारीद फशस्छ्दावेधायकाने तु कृमारीसुवा-
सिनीत्येत दुभयपराणि । अन्यान कानिचिद्रपनानपेधाभासयुक्ताने निव
स्धकारानुद्धतानि विपयेस्तान्ययौसांगर्यादिदोषग्रप्तानि । तन्नापि याक
खगेश्वरसंहितास्थवचनस्द शाने बहुशो वचनान वषिधवावपननिषेषवि-
षये नारायण्लाणील्यु्टि खिताने हाने विधवानारीवपन विधवे प्रत्युत
दृढा न्यज्ञाणीत्यहो आन्ध्यं विषवादपनं शचास्निरिद्धमिति बरणनां कुर्वतां
केषांचिदङ्गानाम्‌ । एवं च विधवादपनस्य टदतरं शा्रानुसंहिश्से स्थते,
तद्‌ मावे (हभ्यं देबा न गृहन्ि" {त्यथेसिद्धपशुचिरवापीति ।

तदेवं सगेत्रापरिणयाऽरपृर्यस्पशां विधवाकेशसषारणं चेति अर्य
श्ाञ्चनिरिद्धमिति मत्वा तद नुप्ारेण सवेदा वितन्यं पनीरिभे; । भरीपर-
परे्वरश्च सदृबुद्धप्रदानेन तानचुग्रहात्विपि शिवम्‌ ॥

इत्थं दत्तकगो्रपाल नविधावस्पृरयसंस्पशने
दिश्वस्ताकचमारबपए्नाबेषो दत्वं विजिब्रासवः ॥

धमेतत्वानिणं यपरिरिषटप्‌ | ६३

शचत्यादिप्रवलभमाणनिचये बद्धादराः सततं
ये च स्युः प्रिरिषटेखनविषिस्तषां ठृतेऽङ्ग†छतः ॥ १ ॥
धभ॑तत्त्वमिद्‌ं गदं निरणायि यथामति ।
सुधियामवबोधायं तेन तुष्यतु श्चेकरः ॥ २॥
धमेतत्वं स्वयं च्नात्वा सदाचरणतत्पराः ।
भ्रद्ाङ्वोऽनमभ्यस॒या! परान्सबोधयन्त्विदम्‌ ॥ २॥
धमेतच्वं परं भक्त्या सपप्यं गुरुपादयोः ।
वासुदेवः स्वजनुषः साफल्य ङग्धुषाहते ॥ ४ ॥

हति भीमन्महामहोपाध्यायाम्यंकरोपाह्बासदे वश्ान्निविराचेतै
धमेतसवनिणेयप्रिशि्ट समाप्तम्‌ ॥
० कमनाकिष्ययनि 8

॥ भ; ॥

[ह |

शरुरप।दयः ।
अप्निष्रवा तस्मा
अङ्खगुणविरां
भलजातये(वना
अदसस्तु विष

ह 0
) ध | ध ५ ०००१ 8 @ »

अन्धस्यवानष
अन्यं तु पि
अपहपनैव्‌ वि
अद्वारा टा
अप्यग्रणीषं ...
अमिषेफे विप
अभ्युन्थानप
अभ्युरयनिःभ्र
अतद्‌ चय
अ्तापुद्रत्तया
अ।चासय्‌ परिम
अ।चूडान्। न
आतपा १ प
भनन्दिति यत्र
हत्य दत्तक ...
एङ्ितेन
इतपद्य>ऽङुर)
उत्सवेषु चस
उप१चयेः सिया
ता ऽञ्‌
एकवार सद्‌ा

---~“=- ----~+~--^ ~क चयन

पृष्ठाङ्गः

९, =
९

४३

५१
२५४
९२

५
२७
६१

1
४१
५६

भनक १ व) क का

रत्यादयः
प त ९ त्‌ १ र्‌ १००७
एवं नारीक्‌

एव पन्पा अपि

एवं मतरि ..

एवं बतपान उभौ ..

एः गाहपत्प
कद्‌।चन स्तर
कन्या बरा त्रिष
कषरा भहता...
कपन>१।ऽ४युद्‌
कट११।।२१

1 0 ०।६। (त वक! ,.,

ङु ११६िरः
दुट१५ ...
कृत्‌ त्फ

केशानाभ्िः

क्रभूए्वन्धा
१ यत्पात
गुणक्रप शट

६२ | गात्रुयेऽ५

४२
२७
५८

ग्‌ जारेकंष जन
चाण्ड पतित
चिक [११५ यद्‌।

षाह ।

००० ५८

५९।५६
४९
१
..„. ३६
,,, ४६

| | ।

,,. ५४५५।५६।६०

५० | चोदनारक्षणाऽधा ,..

५६
४२९

जन्परापाण,..
तृ शुशरपत ,.^

।॥/ ॥।

४५४९
२१
४७
३७

रत्यादयः ।
व शिन्नं
तच्छब्द एवक।
तम्र साद्गध..
तश्रोत्मगनु स
तत्सततस्तु ...
तदन्वय

त्‌ द ५ £ # | र स्‌ (110,

वदोत्सग॑पार
तदहं निन्दत

तयश विष्य...

तस्पाद्धम। यथा
तस्मान्पटब्रदरप
वस्य भासास
तस्यास्तद्धारणे
तै[३९ब्‌ न। त्तर
हावृद्धता बस
तेष] तेज ...
ज्।णि मातुन्‌
दस्ता...
द्यन्त: सद्‌ा
दाहादि(पण्ड
दुराचारं सद्‌।
हरा धव्पति
देबपात्राविचह
दविगोत्रस्य जन

दरया(पृष्यायणक्स्येव
द्रयामुष्यास्ण्‌ङस्पव्‌
थागुष्यायणक्ा य...

ध५; ससेवितः
पभेद्वं परं

पृष्टजः

(२,

त्थान! |
५८ वभर्तव्‌ स्वं
२५ यप्तत््रापि ...
४२ धर्मेण बरनेपानः
५१ पोतवघुधगः...
६।७ न कञ्चुक परि
२३ न काग केषु
३।८ न 10 रायन
५२ ग्र ५।न
५९ भ भ...)
२८ न तच सब
३६ न देव नापि
२२ नधारयनिया

|
१८ ¦ न पृलक्ूपन

५१ न्‌ प्रकष्पात् इब्रत्ता
३।५।७।८ न अुरत्वानतन

५० न्‌ सामा कर
३२३ न।§ ५(१५।५
६९ | 17 ९२५

२ नापर
६७ म्‌।५। वनस्य
५९ | नान्‌ पर्‌...
३८ ` तर ग्रश्णनेम

३३ नासि स्रीणां पृथ.

२८ नजवपात्रस
९ नेवाङ्खोद्रतनं
२.८ पश्चमी सप्तमा
६७ ' पति शुश्रषत्‌
६ परतिरोकभ
२६ पयङ्कशयना
६२ प्ाणत्रादृत्य.

~+ --*-- --~-~ ~“ 1 ` मा । ~~ ~सन

पृष्ठाङ्मः ।

1

११

२९
४२
४९
९२
५ 4
४३
७
१८
२९
५ ३

रत्यादयः
पा रक्षणे
पिकोऽपि हेषन्व

पुत्रस्तु ्थाषिरं
पुण प्राजापत्य
प्रतिघ्रानाशश्र

परपन्ना मते ...

प्रमावकटे ...
प्रमीतो पितरो
प्रसोजनान्तरा
प्राणाप्यये वि
प्राप्यकारीन्द्िय
प्रायः; पाष
घट ष।निन्द्
ब्रह्मणे ब्रह्मण
ब्राह्मणक्षच्िय

न्न हयमस्य परख

भरतात्‌ नरक
भतुमृ१। तु
मतहेनाच

भतृहौना तुयानारीपु ...
भेत्दीनातु यानासरोभी ....
पध्यमाभे
पाहापित्रा ...

मासत्रयतु ...
पण्डनं पिणदद्‌।

®

। ॥॥ 1

पष्ठाड्गः श्रत्यादयः। प इयः ।
, ५७५ पुण्नं परधुपकं == 9
२७ । धषक्षः पाते ,... ,,,५१।५३

५।९ | ृकषुयाद लिः तः

५० |पूखोबिष्टस्यो ... २७
३९।४१ पृञ्जलाभ्पां ` २४
् मृते मतेरियातु . ..„ ५७

४९ प्त भतेरियानारीआ ,... ४५९

५० [मृते भवैरियानारीनी „.„. ५७

३८ |मेथृनं पुर +

४४ | यच्छब्दयोगः पर -२५

५३ | पापकतित्कियते „, ५९

२० | 1त्र तः सच्‌ ,.. ,, ५७

३९ गदा यदाहि... .. ^^ ३४
९७।५८ वदि पषवत्या , ,..- ३३
५१ दीपे केशिन) ,„ ४४

२८ धद्‌(य दुहिता , „^ ४३

३८। वन्ुहूवे क्षणं ,, ५८

२४ धस्ते मदोवकषशो ,.. ४४

^ २० दस्मे दद्यातता ... ५०
„ ४२ परस्या दीक्नाऽस्ति ० ५३
२० धानिकानिच „ ३८५९

५७ ` यावच्छर्‌।र्‌ ००८ ५३
५९।९० यावन्त; पितृ ०, \५।९
००० ५७ धषु केषु च ,,, ५ $
६० वपन नेव „ ^ ५५

) | वपृद्धृक्तवतः... ,.. „^ ५प्

६ ¦ रसन्वे ब्राह्मणो ५, २५

„ ४९ बसदेवःस्व ... ^ ६३
„ ३९ प्रिकर्छ[नुत्त , ^ „, ४३
०० ५७ | येके विधर्षा १९ १७१४ ५९

रत्यादयः ।
विक्षशौ पुर्षे
शिथवषाकवरी
विधिव रिष
विबाहितु समै
विशीलः काप
विश्वजिता य
शिरसा इपन
विरोद्न्दधा
श्र णापन्त्यजा
शृण।त ग्रावाणः
शच हि द्विविषं
भद्धछवो
स्यादि
भेय.साषनीम्‌
भरतं समाप तथा

| ४ |

ष्ठाः । श्रत्यादयः |
४४ भ्रोदस्परतां
४२।४९।६० संपादितपतिग्र
४६ सकच्छ बानं
\ सकेशां विधव
५० सवान्फेशान्सपू
२० सवायौन्विष
---४२,४९ सश्चत ...
... ४२ सा प्रश्रस्ता दि
४३ सा ह।निस्त्‌
० २० | सुधियाप
,,,„ ३० ६।५ पे यत्नेन
६२ स्रीणातु भप
) | स्प। निपिध्यने

२३ ्पश्च। विधायतं
४२ | हव्यं देवा न

४९।५४ ५५।५६

99०९ ७ 9 9 ५५ 1

प्ट इ! ।
,,, ६०

२५

५

५५८

,.„ १३
५०, २५
५३

१७

,, १७
५५।४९

पमापेपं धरमतखनिणंयपरिरेष्टस्थानां श्रुत्यादीनां सूची ।